ङ्ग तनिशक्तिविषयानुक्रमणिका ।

विषयाः

\.% ण
परशर्थत्वाकषेप,
परार्षत्वानिवननम्‌
फ तिकारन्ःम रप

फतिकारतेःबनि वनन]

[3 "4

खाङ्धत्वनिरूपणम्‌

स्वामिपताद्धत्वपरिष्कारः

नन म

[4 [५ 9 भ ®
आशङ्खत्वम्य नतयद्यायायत्वा्मापि [विनिगमकम्‌

पराभिमत प्रार्चानात्ताद्धत्वगक्षणपरिप्कार,, तत्वण्डन्‌ चे

प्ररामिमताद्नत्लक्षेणं तत्तिराकरण च

कर्वर्थत्वपुरुषा्थत्वाक्षषः
तन्त्ररत्न पाथपारापमिश्रोक्तक्रत्वयपुस्पाथन्क्षणम्‌

तन्शररत्नाक्तक्रलवथ पुरुषाक्षणद्‌षणम्‌

शा खदीपिकोत्त कत्तथपुरषारयलक्षणं तद्दूषणं च
खण्डदेवाभिमतकत्वथंपरुषार्थटक्षणम्‌

खण्टद्वाभिमतक्तत्वभेपुरपानल्क्षण यथाश्चने दे पामिधानम्‌ ।

स्वाभिमनक्रत्व"( परेषा चलश्षण स्नोक्त सश्तणे ¡

परापाठतदृषणनिरसश्च

कृत्वधेपुरपानय. प्रत्येकमवाननरमेद

समनिप त्यापक्रारकः लक्षणम्‌

पराभिमनमनिपत्य,पकारकृटह्तणानिर। स,

आरादुपकारकलश्षणम्‌

५

अद्कत्वे च श्रुत्यादीनि पट्‌ प्रमाणानि

्रुतिस्वरूपक्षप'
नम्याक्तश्रुतिलक्षणम्‌

नव्योक्तश्रुतिरक्षणे स्वोकीततदाशयक्िरण तत्परमथेनं च

पृष्ठमख्या |

१२४१११४६
११४६११४५
६\९
४१४८-११४९
१६४८९
११४९-११५१
{१५१११९५२
११९२
११९३
८१५६
११५९३-१६५४
१६१५४
११९४११९९
११९९

११५१
(45५ ५७

१५५०. ११६१

११६२
११६२- ११६९२
११६३
{ {६२- ११६

[ १."

बिषथाः
नन्याक्तश्रुतिटक्षणदृषणम्‌
स्वामिप्रेतशरुतिलक्षणम्‌
पराभिमनऽह्खत्व्रपाणान्नमनश्ुतिरिमाग,) तेछधक्षण च
तिनियोनेचील तः
प्षीनेशरिरनणदृषण भ्‌
प्राचनोक्तनिङ्गर 1०1५
नव्योक्ताटिङ्गयक्षण टये तह्ट्तणमयन्वयश्च
लिङ्गविभग,
प्राचीनाभिमतवाक्यरक्षणम
नस्याभिमनव।क्यलक्षणं तत्समन्वयश्च
ओदुम्बराधिकरणपिद्धान्तक्षेप' तत्समाधाम च
वाक्यलक्षणम्योदाहरणविरेषऽ्याषिशङ्का, तरभमाधिश्च

प्राचीनोक्तव।क्यटक्षणम्य परामिमनपरिपर,) तत्लण्डन च

वाकंयलक्षणम्य लक्ष्यनिर्देश
मन्त्रवाक्यलक्षणम्‌
मन्तवाक्यव्राह्मणवाकंथा्बलाबरवितक
प्रकरणटक्षणाक्षिषः
म्वाभिमतध्रकरणलन्तणम्‌
नव्याभिमतव्रकरणव्लणम्‌
प्राचीनाभिमतप्रकरणलक्षण, नदृदूषण च
प्रकरणस्याङ्गष्वपरामाण्यप्रकर
प्राचनोक्तम्थानयक्षणं तल्निष्कर्षश्च
नन्योक्तम्थानयक्षणम्‌
परामिमततम्थानलक्षणं तदृदृषण च
स्थानविभाग., तत्तदुदाहरण च
स्थानाव्रान्तरभेदाना बलाबलविवेकः
प्राचीनोक्तममाष्याटक्षणम्‌
प्राचीनोाक्तत्तमाख्याटक्षणनिप्कर्ष.
सौगिकत्वातेप , ततिवेचनं च ।
म्वाभप्ेत्माछ्यागक्षणम्‌
समाख्याविमागः, तदुदराह्रण च

पृ पंख्या।।

११९७-१११८
११६८- ११७०
११७०
११५०
{१७० -११७१
१४७१
११७१११७६
११७४-! १७९
११७५९
११७५- ११७९
११७९-१ १७८
११७८- १८०

११८०

११८०-११८।
११८१-११८२
११८२११८२
११८२३-११८४
१{८४-११८९
११८९
११८५- ११८६
११८६
११८७
११८७
११८७-११८८

११८८

११८८-१ १८९
११८९

[ ३1

विषयाः पृष्ठस॑रुया।
पमाषटयाया अङ्कत्वप्रामाण्यप्रकरार ११८९११९०
्रत्यादिप्रमाणकाङ्गत्वोपपहार.
स्वकृतग्रःधभ्य सफटत्वोऽन्याप्तः ११९१

स्वज्तम्रन्येऽभिकारिकथनम्‌

समाप्ता चङ्कत्वनि रुक्तिजिषयानुक्रमभिक्रा ।

णन अ अन

ॐ वत्सदष्रह्मणे नमः ।
श्रीमन्पुरारिमिश्रविरविता ।

अङ्गतवनिरुक्तिः।

नमामि दुरजां स्वीयकुलनादययिदेवताम्‌ |

सर्वामी्टफलप्राप्यै ब्रह्मदिमिरमिष्टताम्‌ ॥

मुरारपपेवनशुद्धनुद्धिः कुपारिर्परोत्तमतानुपारै ।

भुरारिरङकत्वनिरक्तिमेता करोति सथ्यक्तिगमैस्ेताम्‌ ॥

तत्राङ्गतवं न तावल्ञाति., तत्पाधकामावात्‌ । च्रियात्वदिजान। प्ताकयोच्च । जात्या.

दिपाघारणाङ्गत्वस्य जातित्वायोगा | (व्रीहमियनेत' इत्यादौ व्र हिषदवाच्यजात्यदिरेव
द्न्यपारैच्छेदद्रारा यागाङ्कत्वस्य तिद्धान्ततिद्ध.व।त्‌ | अद्धत्वस्य सनिरूपकेत्वेन जाति.
स्वायोगाच्च । सकटाङ्गस।ध।रणानुगत।क।रप्रतीतेर भावादेव न।खंण्डे।प। धित्वम्‌ | अतः
4 शेषैः पर्‌।भेत्वात्‌ ' हति पत्रेण परात्वमेव ङ्त्व जमिनिराह । न च सूत्र हेषत्वाष.

1 ५९ पः
रपयीयाङ्कत्वे साध्ये परारथत्वम्य पश्चम्या हेवुत्वोत्त हेतोश्च पताध्याभिन्नःवात्कथमङ्गत्वस्य
पराभेत्वरूपत्वमिति वाच्यम्‌ । तत्र २११दवाच्यत्वभ्य साध्यत्वात्‌ | सत एव शेषपद्‌-
वाच्यत्वानुमनि, इतरमेदसाध्यक) नुमान इव पल्तत।वच्छेदकमेतदेव । अस्मन्मते साध्यव-
दन्यवृत्तित्वरूपसाध्यसामान।धिकरण्याघटितस्यारि्ञ।नम्येगानमि तिहेटतया पक्षतावच्छ.
दकहेत्वोरेक्येऽपि सिद्धतताषनासंभवात्‌ । प्रहृतानुमानस्य व्यत्िरेवयनुमानत्वेन प्ाध्या.
मावभ्यापकीमृत।मावप्रतियोगित्वरूपन्यतिरेकम्य।पिक्ञानस्यानुमितिहैदुत्वेन तदभावाच्च ।
वस्तुतो म्यापकप्त।मानाधिकरण्यरूपन्याधिज्ञानस्यानुमिीतहेतुतविन पक्षताव्च्छेदकहेत्वो"
रेक्ये न तिद्धसाधनम्‌ । प्षातिवरछदकरूपटेते साप्यसाम।न। धिकरण्यग्रहकले तुस्य-
वित्तिवि्यतया साध्ये पक्षताव्च्छद्‌का!यिकरणवृक्तित्वमा>ऽपि पश्षतावच्छेद्‌कावच्छिन्न.
विशेष्यताकसाध्यवत्तानिषयामावात्‌ । अत॒ एव पएरथिर्वारव)देरपि परथिव्यादिरक्षेणत्व-
मुक्तं ताकिंकैरित्यन्यदेतत्‌ । शेषपदृशक्यतावन्छेदकमप्येतदेव । जन्यानिरुक्तेः । अत्‌
एष शेषत्वस्य वक्ष्यमाणरीत्या नानात्वेन तत्पदं नानाभ॑कं बोध्यम्‌ |

अथ कं नाम्‌ परार्थत्वम्‌ | न तावत्परोपकारकत्वम्‌ । तद्धि यद्यदुपकारकं तत्तद-

कमिति विरिष्य निर्वाच्यम्‌ । तथा च कृष्यादौ यागाच्धत्वप्रसङ्ः । नापि विहितत्वघ-
टितं तत्‌ । पशवङ्गमूतप्रयाजगेदोहनादीना पुरोडाशप्रणयनाञुषकारकत्वेन तटङकत्वापततः ।
अथान्यानुपकारकत्वघटितं तत्‌ । प्रयाजादीनां पुरो दाशादयुपकारकत्वेऽपि पुरोडाश्षाचन्यप.
शुपक।रकत्वानेक्ताङ्त्प्रसङ्ग इति चत्‌ । उक्तानां पञ्द्गतवानापततेः | अयान्यापयु-
्त्ववटिते एत्‌ । प्रयाजादीना पशव्गपुराडाशाधुपक।रकत्वेऽपि तदप्रयुक्तत्वान्नव्या्िः |

१ स्वस्वाभटेति पा०। २(अन्३पा०१अ०् पु०२ )।

११५४२ अङ्गत्वनिरुकतिः। [ अङ्कत्वनिरूपणम्‌ ]

पुरोडाशादन्यपुषयुक्तःवाच्च न पुरोडाक्षाथक्गतवप्रसक्ग इति चेत्‌ । परहृतिपरयुक्तङ्गाना
धिङृत्यज्गत्यानापत्तेः । ननु यदन्यमात्राप्रयुक्तत्वे स्ति यदुपकारक यत्तत्तदङ्कम्‌ । यद्‌-
म्यमाश्रपरयक्तस्वे च यदुप्रयुकतत्व सति यद्न्यपयृक्तत्वम्‌ ' ल।घवात्‌ । यदप्रयुक्तत्यस्थैष
निवेशेऽप्रयाभ्यकाषठदेशाचय्गेन्यापिः 1 अतो विरिष्टामावपतपत्तये यदन्यप्युक्तत्वरूपं
विद्यम्‌ । एवं च प्रङताङ्खानां विङृत्यन्यप्रकृतिपरयुक्ततवेऽपि विङृत्यपरयुक्तत्वामावा-
द्िकेषणा मावपरयुक्तविद्चिष्टठामावपतत्वेन - यदन्यमात्राप्रयुक्तत्वम्‌ । अते। ना्परा्तिरिति
चेन्न । पुरोडाशकशठस्य तुषोपवापाङ्त्व। पत्त; ! ‹ पुरोडाशकपाटेल तुषानुप्वपति ›
इत्यत्र हि “कपर्षु पुरोडाशं भपयति' इत्यनेन पुरोडाशप्रयुक्तत्वनावगतस्यैव कपटस्य
दुपोपवापा त्वेन विधानातपरोड।शकपारस्य न उपे पवापप्रयुक्तत्वमितयुक्त चूर | अतस्तु.
षोपवापान्यपुरोड।शमात्प्युक्तत्वात्पुडाश्चकपाठस्य तुपोपवापा्घत्वानापति, | यदि तु
यद्न्यप्रयक्तत्वानकवच्छेदकयदुपक।रकतावच्छेद करूपव्त्त्तदङ्गमित्यनवच्छेः कत्वघटितं
तत्‌ । तथा च प्राकृता ज्घानां विकृत्यङ्गत्वापपात्तः। तथा हि । प्रक्ृताज्वाना तावद्वकृत्युप
कारकत्व न प्रकृतिपरयुक्तत्वावच्छेद्कसमित्वादिन। । समिच्वादेरनलेगतत्वेन प्रत्यकानि-
देशकल्पने गौरवापत्तेः अपि तु दशेपूणमाप्तप्तबन्ध्यजत्वेन सर्वाण्य न्यनगमय्य दशपू.
मातमनन्धयङ्ेविकृतिमृपकुयादित्येकातिदेशकलनया निरुक्त रूपेणोपक्रारकत्वम्‌ । प्रन
युक्तत्वं ठु तततद्वाक्येस्तत्तद्रपेणेवावगतमिति तततददुपस्यैव परक्तिप्यु्तत्वावच्छेदकत्वम्‌ |
अतश्च वि्ृत्यन्यप्रयुक्तत्वानवच्छेदकपरक्तिपचन्ध्यङ्गत्वरूपविङृत्युपका रकता वच्छेद्कध.
मवत्वान्न प्राकृताङ्गाना विकृलङ्गत्वानापरतिः। न वा पुरोऽ।शकपारस्य ठुपोषवापाह्धत्वा.
नापत्तिः । कपाटडत्वस्य पुरोडाशरपरयुक्तत्वावच्छेदकत्वेन परोडाशीयत्वस्य च तुषोपा
प।पक।रकतावच्छेद्कत्वेन पुरोडाशपरयक्ततानवच्छेद कपुर डा री यत्वरूप दषो पव।पोपकार्‌
केता वच्छेदकङ्पव्वादिति विभाग्येत । तद्‌। मेद्नहोमस्य दश्पृणैमाप्ताङ्कत्वानापाकतैः |
मेद्नरूपनिमित्तप्युक्तत्वावच्छेद्कवि नातीयह मत्वस्येव दर्श पृणेमापोपकरारकनावच्छेदुक
त्वात्‌ । न च प्कृतेऽन्यप्रयुक्तत्वम्‌, अन्यनिष्ठादश्यतानिरूपकड़ तिविषयत्वम्‌ | तत्र
चे।द्रथत्वमप्सतत्वरूपं न त्वनुपाद्येपश्चकप्त। धारणम्‌, तथा च भेदनादिद्पे निमित्त,

१ एव यदन्यपरयुकतत्वस्येव निवे विङृत्यन्यगरृतिप्रयुक्तानाम इगाना विहृत्यङ्गत्वानापात्ते ।
अत) यदप्रयुक्ततवरूपं विंरोषणमिति च बोध्यम्‌ । २ (अ०्य्पा० १अ० ११०२६) इत्य
भरेति शेष । ३ अनुपादेथप्चकस्नाधारणयुदेरयत्वे च, कृतिसमवायाषरितसंबन्धेन प्रकृतमावनान्विन्‌.
सति प्रकृतविधेभ्रयुकत्यविषयत्वरूपं जेयम्‌ , देश काटो निभित्त च फर सस्का्मेव च। मीमासानिपुणा
प्राहुरनुपादेयपश्कश्‌ ॥ इत्यभियुक्तश्रक्िदधथः देशण्द्‌) नामनुपदेयत्वं विवक्षितम्‌ । कतुस्तद्‌कत्वस्य
चापादेय.वेनामिमतस्य विधिप्रयुक्त्यविषयत्वेन नत्नातिन्याप्निवारणाय कृतितमवायाधरितस्वन्धेनेदया्यं
विकषेषणम्‌ । यागादावत्तिव्य्तिवारणाय अरहृतविधिबोचिततानुष्ठानविषयत्वरूप अ्कृततविधि्रयुक्त्यचिप-

यत्वमिति च बोध्यम्‌ ।

[ अङ्कतवनिरूषणम्‌ ] अङ्कतनिरक्तिः | ११४३

उक्तविधोदेशयत्वा मावाननिर्कत्रयुक्ततावच्छेदकःत्वं विनाततीयहोमत्वेऽक्ततप्रिति वाच्यम्‌ |
तथाऽपीन्धियादिपरयुक्तत्वावच्छेदकदधित्वादरिनैव होमोपकारकत्वादध्नो होमाङ्गत्वाना-
पतेः । होमग्युक्तत्वावच्छेदकद्‌ धित्वादिनेन्दरयोपकारकत्वात्तदङ्गत्वानापरततेश्च | रवित्व
विनातयिस्व्ग्युक्तत्वावच्छेदकद्‌ शं पणमापत्वादिनैव पापक्षयो र्कत्वावच्छेदृकदशैप्‌-
णैमापरादीना पापक्षयाङ्गत्वानापत्ति"। न हि स्वगयुक्तत्वावच्छेदकवेनत्यातीरक्ति पापक्ष-
योपकारकरतावच्छेदकं वैजात्यमत्ति, तथात्वे स्वगाथ॑मनुषितप्रयोगेण नित्यस्य प्पङ्गि.
द्धचनापत्तः । अपि च दृशपू्णमासप्युक्तत्वावच्छेदकाञयमागत्वेनेव गृहभेषीयोपकारकत्व।-
द्‌उमागयेगहमेर्धायाङ्गत्वानापाततिः नहि विक्ृरम्त्रऽतिदेशपिताङ्गाना प्कृतिसे >~
सेन विङत्युपकारकत्ववादिहाऽऽभ्यमागये दशं पूणम पप्जन्धित्वेन गृहमेषायोपकारकत्वम्‌।
येनान्यप्रयुक्तत्वनवच्छेद कदर पुणेमापसबन्ध्यद्धतवरूपगृहमेधीयापकारकतावच्छद्करूप-
वत्वादाञ्यमागयोगहमेधीयाङ्गत्वं मवेत्‌ । ८ भाञ्यमग) यनति' हति गृहुभेषोयप्रकरणम्थप्र
त्यक्षवचनेनाऽऽज्यमागत्वनैवाऽऽज्यभागविधानात्‌ । वस्तुतो दशं पूणैमापपतबन्ध्यज्गत्वमपि
विकरत्यन्तरपरयुक्तत्वावच्छेद्‌क मवत्येयेति पतत्यपि तस्य ॒गृहमेधीयोपकारकतावच्छेदक-
त्वे नाऽऽज्यमागयोम्तदद्धत्वनिवाहः { अत एव प्।कृताङ्गाना मिङृत्यङ्गत्वा न। पात्िरपि
पु्थाक्ता तद्वसव । तत्त्िङृतेभेदेन दक्षणमेदादेकानिङृःयुपक।रकतावच्छेद्‌कद्‌रपू्ण.
मःसनन्ध्यन्न्वादृर्‌।१ (२ ृन्यन्तरभरयुक्तत्वावच्छेदकत्वात्‌ | न।पि रोदेश्यव इति.
यत्वे पराभत्वन्‌ | छत्यविषये काटाद्‌।द०५। ए; | अत एब नोक्त कृतिम धितम ।
करि रक्षणमस्वेऽदि प्रयाजादादव्याद्ेः । अथ समवायताप्यत्वक सिकाम्यतमप्बन्येन
तह छ{तिमच्म्‌ । प्रयानावो साध्यत्वंबनयेन ते।दश्तेमससत्वाने(त्ताब्य। पि-
रिति चेभे । नाल्यादिरूप्‌्ेऽन्यतमघ्तनन्धेन।प्यक्तकृतेर ५।व।दृन्धठिः | येन मेनापि
प्ब"येने ्तक्तिप्तवन्धित्वाक्त) निभित्तदृवतिन्याछिर्‌।तै दुकप प्राय॑पवमिति मेत्‌ |
सत्र ब्रूमः । निरूपवत्वबन्धेन यननिषठादे दयता 92९ तिक रकत्मेन गितं यत्त्वं
तदद्कत्वम्‌ । यथा दरे पृणेमाप्ताभ्यामित्यत् स्वग॑निषठोदैदयतामिरि ट (तिकारकत्व दश.
पृणमासस।रततेयोम्तदद्नत्वम्‌ । एवे ‹ पमिषो यजाति › इत्याद्विवाक्यृपातथतदश-
पृणमाप्तयोरेवोदेश्यत्वेना-वयाद्२पृणमा तदे रयत। वि शिष्टकृतिकारकत्वं भयानाद्।नाम.
तस्तेषा तदङ्गत्वम्‌ । एवं द्रव्यगुणजात्यादूना कर५ त्वेन) कदु, करत्वेन क ८दे२।२.
करणत्वनान्वयान्न कव।प्यन्याठिः | अत्र यत्वते्वादेरननुगमात्सर्ग नष्टो देदयत२.
ह ङतिकारकत्वेन व हितत्वे स्वगाङ्धत्वभित्यवरीत्योद रयतावच्छेदकमेदेन छक्तणमर)
मध्यः ( न त्वहत्वावच्छेदकमेदेन, तस्य उद्‌गेऽपवेशात्‌ । अत एव स्व्गाङ्गकरुता.

== ~ 3 ~

१ भन्यत उपरलमग्रदुक्तादूयानदुष्ठानं प्रसड्गः ।

११४४ अङ्गत्वनिरक्तिः । [ भङ्गसवनिरूपभम्‌ ]

धारणमेकमङ्गत्वलक्षण न त्वभ्नेयत्वा्नीपो प्रीयत्वादिभेदेन छक्षभमद्‌ इति ध्येयम्‌ । प्रका"
रतया निरूपकत्वनिवेशे गौरवा निरूपकत्व ्बन्पेनो क्तदेदयत। विशि ्टकृतिकारकत्वेन
विहितत्वमित्येवे सजन्धविधया तजजवेश्चः | तत्पयोजनं दु स्वाश्चयप्रथोजकत्वसंबन्धेन
अन्तत॒ शएकन्ञानधिषयत्वाद्िेबन्वेन च स्वग॑निष्ठोदेश्यताबिद्विषटप्रयाजाधनुकूककृति
कारकत्वस्य प्रयान।दौ सत्वादतिव्याप्तिव।रणम्‌ । अत्र शद्ध कृतिकारकत्व-उदेशयतानि-
शिष्टकृतिका रकत्व-निष्ठोदेश्यताविरिष्टकृतिकारकत्वाना प्रयाजादौ स्वगाधनङ्गप्रषाने च
स्त्तवादतिव्याप्तिरतो विशिष्टमुपात्तम्‌ । उदेश्यतात्वेनोदेश्यतानुपादाने इ निरूपकत्वन.
स्थेन स्वनिष्ठप्रयेञ्यतारिशिष्ट्रयाजादयनुकूट ङ्‌ तिक।रकत्वं प्रयाजादीनामतस्तदु पादानाम्‌ ।
कृतीति स्वरूपकयनम्‌। तन्निवेशे प्रयोजना मावत्‌ । न च स्वगे दृश््यको यागः! इत्यादिप्रती-
तया स्र्गनिषठोदेइ्यत।निरूपकत्वस्य दशेपृ्णम।प्राद्‌।वपि स्वात्क।रकत्वस्य च तजजनकः
द्रभ्यादावपि प्ता त्तत्रातिव्याछठिवारणमेव तत्मयोजनमिति वाच्यम्‌ । अस्मन्मते कार्‌.
कत्वस्य मावनैकानि्धपितत्वेन धात्वर्थय।गा्निरूपिततव।त्‌ | स्वर्भनिष्ठत्वं च दैकशिककालि.
कविशेषणत्वातिरि क्तस्वरूपसनन्पेन । इतरथा काठिकसंबन्धेन प्रयानादिकरणकङृत्यु-
दैदयताया अपि स्वेवृत्तितवेनातिन्या्िपरसङ्कात्‌ । वस्तुतः स्वगेनिष्ठत्यं॑व्रिषयत्वयस्व.
रूपप्तनन्धेन । इत्यं चोदेरयत।त्वेनोदेरयत्वानुपाद्‌ानेऽपि न क्षति; । प्रयाज।दिकर्णक-
हृतिभयोज्यताया विष यत्पीयस्वरूपसवन्धेन स्व॑ निष्ठःवामावातू । निमित्ताद्‌ावतिन्या-
/ [क [+ १ )]
धिवारण।य तिब(7घत्वे विहाय क।रकत्वनिवेशः । निमित्तस्य वक्ष्यमाणर्‌ीत्याऽकरारक.
त्वादृदोषः | अत एव निमित्तरवाथकसप्तम्था उपपद्निभककतित्वमृक्तं तत्र तत्न । ०4"
द्‌।बतेभ्याशिवारणाय विदि०ति । न गोत्त दतिकारक त्वस्य रवरभेऽपि पत्वात्तस्य स्वाङ्ग
त्पत्तिरिति वाच्यम्‌ । कमक्ारकाभ्कारुकत्व१्यव सक्ेणे निवेशात्‌ । एतद्थमेव
सूरे भिन्नायक प्रष्दम्‌ | न च सूत्रे "देवदत्तोऽथ परोपकारक.! इत्यादिवदौत्सर्गिकस्वप
तियोगिकत्वहामादद्‌गभदस्थेव परपद्‌।दु१६्थिपः कयं कमकारकमेद्रूपस्याङ्गमेद्य ततः
प्रतीतिरिति वाच्यम्‌ । पमानत्वित्तवेदयतय।ऽ ज्ञि मदस्य तस्मादुषस्ितिप्तमवात्‌ । न
हि स्वभिन्नस्वगेदिरयकटेतिकारकत्वरू१ रक्षण समवति । स्वत्वाननुगभेनाङ्गमेदेन
छक्षणमभेदप्रसङ्क।दत उत्तमेद्‌ एव परपदतात्पय॑म्‌ । ननु क्रियाजन्यफटशादित्वरूपक-
मत्व।वन्च्छन्तरत्ियेमिताकमेदनिनेर >) २वात्कम॑त्वस्याखण्डोप।िरूपत्वेऽपि च साभा
म्यत; कम॑त्वावच्छिननतपियोगिताकमेदस्य प्रथाजादिकरणकङृतिकमेदशेपूणेमात्तादाव.
ध्यमामिन्‌ स्वग दैदय ट तिकम॑त्व। व च्छिन्प्रतियोगितकमेदनिवेर मोरवाछठाधवेन स्वगे.
स्वावच्छिन्परतियातिताकमेदस्दव स्वगाङ्गत्वरक्षणे निवेशोऽस्वु । उदेरवभेदेन छक्षण

=~--------- -------

१ गौरवादईत्ि- निरूपकल्वस्य प्रकारतया प्वेके प्रकारतावच्छेद्‌करसबन्धस्यापि परवेश्षन।यत.
भा गौरवम्‌ । सेबर्धविवय। प्रवे दु संबन्धस्य सेबन्धान्तरानपेक्षेणलाकवाभेति बोष्यम्‌ ।

[ अक्षः वनिरूपणम्‌ | अङ्कत्वनिरक्तेः । ११४५

भेवरस्थोक्तत्वादिति चेन्न । ‹ सम्यो ज्योतिष्टोमः " इत्यादिवाक्योप।त्तफकाना पश्चा.
दीनां स्वगङ्धत्वापत्तः | स्वर्मत्वावच्छिन्नभिन्नत्वे सति, उक्तकृतिकारकत्वस्य पश्वादौ
ससवात्‌ । न च ' वेभ्यो ज्येतिष्टोमः › इति वाक्ये प्वृ्तिपरय जककामना विषयत्व,
स्योदेश्यतावच्छेदकत्वात्पश्वादौ ्वगेत्वावच्छिननोदेश्यताककरतिका रकत्वस्यामावानोक्त.
दोष इति वाच्यम्‌ , एतद्वाक्ये स्वगत्वम्योदशयतानवच्छेदृकत्वेऽपि ‹ उ्योनिष्टामेन स्वभ
कामो यजेत › इति व।क्ये तस्योदेश्यतावच्छे\कत्वेन तदवच्छिन्नोदे्यताककृतिकारक-
त्वस्य पश्वादौ प्तस्वात्‌ । वाक्यभेदेन इतिमेदे प्रमाणामावात्‌ | अत एव पश्वधमनुषीय-
मानप्रयेगातलर्गस्याप्युत्प्तियोग पिद्धच धिकैरणीक्ता॒ संगच्छते | अतश्चाखण्डेपाविरू-
पकरमत्वस्वीकारे स्वरगोदैदयकङृतिकमैत्वावाच्छिन्प्र तियो गिताकमेदघ टितमेव ट्षणमङ्गी.
कार्यम्‌ | वम्पुतम्तु स्वावच्छिन्न देर पतानिरूपकङृतिनिरूपितोदेश्यतावच्वसंबन्धेन म्व.
त्ववद्धिन्नत्वं प्रकतलक्षणे निवेद्यम्‌ । स्वभैपश्वदेश्च तेन सबन्पेन म्व्त्ववत्वान्नाति
व्याति; ¡ न चैवमपि द्शेपृणमप्तादौ स्वगाचज्गत्वानापात्तिः । ‹ तव्रीहिमिननेत !
इतयादिववयेषु स्वगेदिर्यताकदरःपूण॑मप्ताद्यनुकूृतावेव दरपू्णमाप्यरदेदयतयेन
स्वावाच्छनोदेदयतानिरूपककृतिनिरूपितोदेशयत्वसनन्धेन स्वरमत्ववत्वस्य ददु पृणमा-
परादौ सत्वादिति वाच्यम्‌ । स्वावचच्छननोद्रयतनानिरूप१कत।वच्छेदकावाच्छिननिरूपितो-
देश्यत।कत्वक्बन्धेन स्वरमत्ववद्धिननत्वस्य विवक्षितःवात्‌ । ठरशपू्णमापतवरणककृतौ
स्वरगेदेश्यकत्वमिलय।दिप्रतीत्या हि दरैपृणणमापरकरणककरतिरे स्वगंत्वावच्छिननदेद्यता-
निरूप कत विच्छेद्‌कत्व िध्यतीति तदवाच्छन्ननिरूपितेोदेदयताकत्वसंबन्येन म्वर्गत्ववच्सं
स्वे, यामे तद्धि्त्वमिति ललणपमन्वय. । न हवे म्बगेत्वावच्छिने दे दयन निरूप्‌
तावच्छेदकत्वं त्र हिकरणककृतित्वेऽनति, येन तःवच्छिन्निरूपितोददयताकेत्वननन्पेन
स्वमत्ववत्त यामे समव्येत । त्रौरिकरणक्हृत र्व्मद्द्य र तमिति प्रपीतिरमावात्‌ ।
वृ्यनिथ।मकत्तबन्धप्यालयन्ता भाव्या पिता नवच्छ ३१.८५ भेद्रतियोगितावच्छेद्‌-
कत।वच्छेदकत्वस्य पिद्धान्तपिद्धत्वाच्च न निद्धान्तपिरोध. । सु-मपीददमेद्परतयैव
स्पारूमेयाभति त्वम्‌ । नन्वेष सोनष्रपि स्वगीदयज्धत्व (थात | नवीनमते मत्वथ.
छक्तणान ङ्कारेण यागम्येव पामस्यापि म्वमदद५ नकृ (तिकाकत्वात्‌ | न चे कारकत्व
बक्धमाणर्‌त्व। क्रियानितकतृत्वाचन्यतमानविनत्वम , तत्र क्रियान्वितत्वं कारक्मन्त
र।घटिनपतबन्येन ५कृतलक्षगे निबेहथम्‌ । तथा न सोमकरणत्वस्य स्वनिरूपकयागकर्‌.
णकत्वतनन्पेनैव मादनान्वयादुक्तपन्धेन क्रियान्वितकत्वाययन्यतमान्वितत्वाभावान्न
सोमे उतेणातिप्रपङ्ग इति वाच्थम्‌ । तथात्वे य।गकरणत्वादेरपि स्वनिरूपक।देदवक

= न न

१ ( अण०्४पान ३ अन )

११४६ अङ्गत्वनिरक्तिः । [ अद्गत्वानिरूपणम्‌ ]

त्वादिरूपकर्मकारकषटित्बन्येेव मावनान्वयेनापंभवापत्तेः । अथोक्ताति्यािवार- '
णाय प्रकृतङ्तिकरणा्यवटितपतबन्धेन क्रियान्वितत्व प्रकरतठक्षणे निरयम्‌ } ^ समिषो
यनति › इत्यादौ प्रयाज(दिकरणत्वस्थैव ृत्यन्तरकरणीमूतदशेपृणेमाप्तादिलपमाभ्य-
धघटितसेबन्पेमैव मावनान्वयादव्याक्िरतः प्रकृतेति । * दशेपुणमातताम्या स्वगकामा
यजेत › इतिवाक्यवटकार्पातोपात्तछ्नौ दर्शपूर्णमासथोः करणत्वेऽपि समिषो
यजति › इतिवाकयघटकाूयातोपात्तप्तामिदाचतुकृर्क्र तौ तयेसपकारविशिष्टथो भौम.
त्वमेवेति नाग्याधिः । ‹ पोमेन यजेत › इत्यादौ यागकररणत्वस्येदेदयस्वगोदिषिटित
संबन्धेन मावनान्वयेऽपि प्रह तकतिकरणयःगाचवटि त तचन्वमैव क्रियान्वयने क्रदोषः ।
सोमादरम्त प्रकृतकृतिकरणयागादिधटिनपबन्धनेव मावनान्वयानातिप्रसङ्ग इति चेन ।
दध्ना जुहोति ` इत्यादावभिहजकरणक कतनिवासिहोनस्य)देदयत्वेन त्त्र च स्व
निरूपक देरयकत्वरूपप्रकृतङृतिकरणघदितसनन्ध १ दविकरणत्वस्यान्वयाद्ने। हेमाङ्ग
त्वानापत्ते, । छतो पक्ृतत्वानिरुकेश्च । न च प्रकृत्‌व।कमघट क।रुवात्रतिप।यत्वं कृत
ध्रकृतत्वम्‌ । ‹ द्रपू्माताम्या स्वगैकामो यनेन इति वाक्ये तत्द्वयक्तित्वादिरूपपरकृ-
त्वप्तमवेऽपि दचचपृणेमापाङ्गिपादकसकट>।कयपताध।रणप्रकृतेत्व निरुक्त; । यदि चु
स्वगे दिर्यकत्वा्रेकमेव कृतो प्रङृतेत्वमते ना दृष दति विभाव्यते । तयाऽपि द्‌-
ध्याद्‌कव्य।पिन्तद्वस्यैव | अत; त्।भाद्‌) एवज "वनरत ङ्ग द्वार्‌ ३१ चेत्‌ । सत्यम्‌ |
सोमादीनां स्र्गादङ्गत्वनिष्टमैव | न हि तत््वाक्रे प्रभविह्ावकमतति। न
चैवं दुल्ययुक्त५ा * यो दा्तितो यदः ५4 प्चमालमेत ' इत्यत्र यामस्यव पश्वदि.-
रपि उयोतिषटोमाङ्गगत्वप्रप्त्त तद्व१ उ२५५८।११कृतावतिदश। पाते । अ्५।५ी
यप्ष्ठमविनातिदेशष्येएत्वात्‌) अश्नी पामोय।भावचत्या पिङ्कतै। दु द।र८प८द्‌व नातिदेशः ।
सस्र पान(यस्यान(पन्नेयागान्तेर्‌नत्व तु त६य।२।५१।५।५।१३पपव(६द्‌। तदश । सामाद्‌;
तमघ्रावन्थ्‌ तु यामद्वदिभिवाङ्गत्वेन निरत्तनीयनित्ि प्यथम्‌ | उदर्यत्वमन्नन्ितत्वू-
पम्‌ । न त्वनुपादेयपञ्चकसा रणम्‌ । तते यान वमित्थादौ पात्वपदेनिित्ाङ्क-
त्वघ्य दुवौरत्वत्‌ | अत एवे यत्रानुपदियपश्चकसा वरण) ददथताया (तवेद्यो) यथा परो.
देरयकङृतिः५प्थत्वरूप्रयोञपत्वे । तथ निभित्तपरयोज्यत्वं तमि ्तकिप्य्टमेव } अत
एव द्वितीयानिभक्तेरङ्त्वचट पोदरथता कत्वेन डत्वम्‌ णत्वन्यवह।रः । तृ ५६.
१ तद्रटकक्रणत्वा२३५केत्यथन्‌धक्रत्तन तत्तन्ववहे।र,. | छिड्। दना तु बदानल्‌-
धि करणन्थ।वनेतद्न्यतरेध दि यात्‌ दरू श्रुति दखकत्येन सः | एतेन द्विती
साया, ५1 यान्यद्पेदिरयत्व। चित्यन ि?१५५।५२७१ न।दगानपरभाणत्वमिति निर.

= ---~ -~ <

१८ अ० द प० ३ ७० 9 ) अत्रन्येमेतति ष. ।

( अङ्कत्वनिरूपणम्‌ | अङ्घत्वान रक्तः । ११४७

स्तम्‌ । अङ्गव्वेऽप्युदेश्यतःया निषिष्टत्वेन तदकदेश्चबोघक्रत्वेनेव ततप्रमाणत्यापपततेः ।
इतरथा तृतीयदिर्‌पि समुदिताङ्गत्वाभकत्वाभ।वेन तत्परमाणत्वानापत्तः । दृं चतदक
देश ममामनकस्वेऽपिं तन्प्रमःजनकत्वस्ययहारः । यथा वैरमत द्वितीयायाः फटमाश्रप्रमा-
अनकत्यऽपि तद्ध्रटितक्रमत्वप्रमाजनकत्वस्यवह।र इति ।

ननु किं नाम कृतिकारकन्वम्‌ । न तावल्ृतिहेतुत्वम्‌ । धात्वर्थादिरूपकरणकारकेऽ"
व्याप्ते । न हि कृतीपा+ये यागादौ कृतिहनुत्व ममवनि । पृववृत्तित्वामावत्‌ । दभ्या
दिगुणरूपकारके पृववृत्तित्वमत्त्वेऽपि रासमादिवदन्यथासिद्धतवनानन्यासिद्धत्वासापा"
वाश्च | अत एव मावनाकरणत्वं मावनाभाव्यनिवनकत्वरूप पारिभाषिकमिति सप्रदा-

यिकाः | निमित्तादौ कृतिहतुत्वष्तवेनातिव्याप्त्यापत्तश्च | नापि कृत्याम्वतत्वम्‌ ।
घ्रात्वर्धे यागादौ करणत्वादिस्बन्धेन मावन।न्वयस्वीकारण लक्षणापपत्तावपि
तदिनरकारकाणां विभक्य्थे करणत्ादावेवान््यन तेष्वव्याैः | करणत्वा

दीनामपि कृत्यनिवितत्वेनाङ्गन्वापत्तश्च । न हि मामा यागाद्धमितिवत्मोमकरणत्व
यागाङ्गमिति कश्चि्रत्यति । गुणफटसबम्धविधावेव प्र गुणकरणत्वं फलाज्नमित्यक्त
सांप्रदायिकेः | वम्तुतम्तु त्रापि गुणम्यव फटाङ्त्वम्‌ , इृतरवेकषण्ये प्रमाणा मावत्‌ ।
भवःमते द्ध्यादेोमायंतवाततत्क्रणत्वस्य चेन्द्िया्त्वान्‌ ‹ एकस्य नृभयत्वे सयोग
कत्वम्‌ › इति सत्र एकस्येव मयार्थत्व क्ताविरधप्रमज्ञाच्च । न च ८ दध्ना जुहोति '
इत्यत्रापि दधिकरणत्वन्भैव हामादृरेन विधानान्नानुपपात्तारेति वाच्यम्‌ । तथात्वे दधि
करणत्वम्य्द्रयकामवाक्य॒ टव स्वनिर्‌पकाश्रयसविकषत्वात्तम्य प्रमाणान्तरेणानुपम्थते.
रेतद्वाक्यान्निराकाडे प्रतिप्यनापते । इन्दियकरामवाक्ये तु प्रकरणेन स्वनिरूपकी.
भूतहोमरूपाश्रयस मवा निरा काडद््ल^तिपत्तिरिति वशेष. । छि च टधिकरणत्वम्य होमो.
हृशेन विधौ तम्योदृष्टविधय। होमोपकारकेत्वेऽपि टषटविधया तट जनकत्वाद्धोमप्तिद् चथ.
मनि^तदरस्यक्िपापत्ति" । एतद्विेरपूतरतिधित्वाप्िशवेति *येयम्‌ | नापि कतयन्वता-
न्वितेत्वम्‌ । वात्वथस्थ केरणत्वमजन्धेन कृ त्यन्वितेत्वा्तत्राव्याघते. । यदि तु यागकर-
करणिका भावनेत्यादिप्रतीतेः प्रकारतया कर०त्वावग।हित्वातततीयान्तनामषदपामानाधि-
करण्य।च्च धातुरक्षितकेरणत्वस्थैवे भावेनान्रेय । पात्वथैम्ये तु करणत्व एवान्वयान्नो-
त्ग्या्िरिति विभाव्यते । तथाऽपि टिद्कप्रस्याभिन्नपुबेमात्रस्येव मावेनान्वयनिधमेन
“भिन्ने ज॒होनि! इत्यादौ प्यथेनिमित्तत्वादेर्‌पि तद्म्वया्तदन्विते निमित्ताटावतिम्यापनि

१ नैयायिकमते, ह्यथ । २ (अ० ४ पा ३ सू ५), ३ नियनेनेत-निपातोपसर्म-
प्रातिपदिकातिरिक्तश्राब्देगम्यो य॒ सुधुपात्तछिहगसस्याव्यतिरिष्कोऽथे., तत्प्रकारकशाच्दबद्धित्वाव-
च्छिन्न परति लिडगानन्वयिभावनावाचिपदजन्योपरिवतिर्विशेष्यतासबन्धेन कारणम्‌ , इष्टेन प्रकारता-
जियामकभ्युखत्ति मीरमासकैो" वाद ङ्गाहृतासुरुरष्येति देषः ।

४४८ अङ्घत्वनिरक्तः । [ अङ्घत्वनिरूपणम्‌

[/) ॥

रिति चन्न । कृत्यन्वितवि मकत्यथान्वितेस्वस्य एृतिकारकत्वरूपत्वात्‌ ¦ विभकत्यथत्व्‌ च विम.
किश्चिक्यत्वमतो न निमित्तत्वादिकमादाय निमित्तादावतिन्यातिः । सप्तम्या अपिकरणल्वा.
थेत्वेन निमित्तत्व शक्त्यम।वात्‌। न च विभक्तिशक्यत्व विमक्तिनिरूपितशक्ति विषयत्वम्‌
तथ। च निमित्ततवम्य स्तमीनिरूपितश्चक्तिविषयत्वामावेऽपि षष्ठया; "ष्ठी शपे! इत्यनुशास.
नान्संबन्धमामान्यार्थकत्वेन तदन्त तनिमित्तत्व ऽपि षष्ठ नि रूपतशक्तिविषयत्वावकष्यमावा-
त्तदादाय निमित्तादावतिव्या्तिम्तदवम्थैवेति वाच्यम्‌ । विमक्ति निख्पितसंबन्धत्वानव च्छि.
शक्तिरिषयत्वम्य विवक्षितत्वात्‌ । षष्ठीशकयतावच्छदक हि सबन्धत्वमेव । अतो न द्‌ षः| अत
एव ‹म्तदश वैदयम्य, इत्यादौ ष्ठो निमित्तत्वत्वन नमित्तत्वपरतीनिरक्षणयैवेति बोध्यम्‌ ।
“वगकामो यजन" इत्यादौ करणत्वस्य घाुलकष्यत्वऽपि वर्त॑ते विमक्तिशकंयत्वानपायान्न
देष , एव (सक्तेञ्जहेनि) इत्यादावपि विनिथोगमङ्गाङ्खोकारण द्वितीयायाः करणत्वलक्षणा-
यामपि वम्तुतम्तभ्य विभक्तिशक्यत्वानपायान्न स्क्तूना होमाज्गत्वविर।ध॒ । अनयैव
त्या ‹ सोमार चरु निवैपेलप्णाना त्हीणाम्‌ › इत्यादौ करणत्वस्य षष्ठीरक्ष्य-
ऽपि क्रीहीणा यागाड्त्वमृपपाटनीयम्‌ । एतेन ‹ उत्तरे ऽहन्दिरा्रस्य गद्यते › इत्यादौ.
ज्ञ मर्याव्यनिरिक्तपुबथमान्नम्य मावनान्वर्यानयमेन षष्टयथेसबन्धस्यापि भावन।-वया.
पत्तरनिन्यातति | न हिं तत्र द्विरात्रीयोत्तराहोदशेन षेडरिग्रहण विधीयते | विरिष्टोदशे
वाक्यमेदात्‌ | न च पृष्ठीम्धट परम्परान्वयम्य व्यतपन्नत्वादव।क्यमेदः | तथात्वेऽप्यमयं
हविरितिवदत्तः ऽहननित्यत्राहुन्युत्तरत्ववेशि्टयायोगेन वाक्यभदरात्‌ । वस्तुत। िद्कसंख्या-
भिद्मुवभमाजस्येव ल)चवेन मावनान्वयाप्वष्ठचयैम्यापि मावनाल्यातिरेकेणान्वये ऽब्यु्पन्न
एव । अतो दिगात्रसबन्धिनी पोडरिप्रहकरणिका मावनोत्तरपदाथेभागो देशेन विषायते ।
उत्तर्माम्य चप्रतिमननयग्ाय।मसणेकहायनीन्यायेन पा्ठिकवोवे द्विरातरर्पप्रतिसन-
न्पि्टाम | द्टिरात्रभबरम्युत्तर मागम्य च।सिरूपत्वात्‌ (रनद्रवायवागर प्रथममहः हतिवद्‌हः
ननित्यनुवाद इत्यव मओध्यम | तथा च क्रियान्वितविभकेत्यथोचतत्मेन द्विरात्र ऽतिन्यािरि-

2

र) 2

त्यपाम्तम ] तनेभक्तिनिर पितसनन्धत्वानवच्छिननर क्िविषयत्वानिवेदोन(दोषात्‌ । वस्तु,
तत्‌ सावात्पषठया कमत्वरक्तषणामङ्गाकृत्य द्िरा्रदिरेने३ पोडशिमरहण विधिः | द्विरात्री
यात्तराह एव चारिरात्रपम्थाङतवेन तत्रैव विकश्पितपोदरिग्रहणप्र तिय िखाववानु
रधनास्य विधेग्तद्विपयत्वात्‌, उत्तरऽहन्ित्यनुवादः । अत एव द्िराजरभनम्ध्युत्तर गोदे
यत्व पड दग्रहणतितरि ) द्विरात्रसबन््युत्तरमागस्य चाहरूपत्वादहन्नित्यनुवा३्‌ इत्यपि,
` उक्तगत्थव दथुभूनेद्रयनावन्छद मवि गुरमूनोदेदयतवच्छेःकायोगादयुक्तम्‌ ।

9 पार सू० ( २-३-५०), २(अण्येपा० १०६ )। अप्रत्येनेति शषः।

[ भङ्कत्वनिङ्पणम्‌ ] अङ्गत्वनिरक्तेः। १४४९

॥ ६.

न बोक्तपकारे दिरा्त्स्याहश्यत।वच्छेदकल्वादी त्तरकाटिकनियमविथिल्मघव। नु रोधनाम्य
विेरुततराहमाश्रविषयतया सेकोचरूपनाघकस्पनमयुक्तमिति वाच्यम्‌ | द्विरात्रस्वरूप आ,
मर्धक्ये भक्ते दीक्षणीयावाङ्नियमन्यायेनावान्तरापृस्ाधघनत्वलक्षण।या द्विरतरजन्यैक्ा-
वान्तरावू्वाभावेमासंमदेऽप्यत्तरपदसहङृ तापृवोम्यभिचाररूपतात्पयेग्रहकानु रोषेनेत्तराह-

भन्यविजःतीयापृवदवारकपरमापृवप्ताधनत्वावच््छिननम्येव र्लणयेदिङयत्वादृद्धिर श्रवस्य
दि्ष्यत।कच्छेदकत्वेऽप्यनुपपस्यमावात्‌ | आवश्यकी चेयमानधेक्यमियाऽपृवै.
साभनत्वावच्छिन्नलक्षणा) द्विरात्रसननभयुत्तराहोदेशन पोटशिग्रहणविधिमम्युपगच्छ,
म प्राचामि 1 परं दु द्विरत्रसबनध्युत्तरादर्ूपवाक्याथेत्तबन्धेनोक्तपरमापूवसाधनत्व,
छक्षणा, अस्मनमते तु द्विरात्रमात्रसेनन्धेनोक्तप ग मापृवैसाधनत्वलक्षणेति विशेषः । किं च
त्व>५त्‌ उन्तरेऽहन्निति प्तप्तम्या अधिकरणत्वव।चिन्या. स्वक्षक्यतावच्छेद्‌ कानवच्छिन्नक-
मणे सक्षणा । अस्मन्मते त॒ सबन्धमामान्यवाचिन्या पटच, म्व क्यतावच्छेद्‌ कावाश्छनन
छतणेत्यमि बोध्यम्‌ । न चैवमपि चतुद“ सपरदानत्वक्षक्तेत्वेन देवतात्वस्य विभक्त्यर्थ.
स्वायगात्‌ यदग्नये च प्रजापतये च साय जुहाति! इत्याद देवताया होमाङ्धःवानापत्त.
रिति वाच्यम्‌ । त्यज्यमानद्रनयोदे शयत्वे सति प्रतिग्रहीतृत्वरूपसंपरदानटस्य चहुध्यय-
सवेन तद्षटकत्यञ्यमानदरभ्येदिश्यत्वरूपदवतात्वम्यापि = तदभेत्वानप्रायात्‌ । यदि च
विप्राय गा द्दातीत्यादौ स्परद्‌।नीमृतविप्रादो देवेतत्वव्यहागमावेन तत्र प्रतिग्रहीतु.
त्वामावोऽप्यधिको निवेश्यते, अञ्नीपोमयोव्यौप्ञयवृत्तिदेवतात्व।नुरोषेन वाऽखण्डोषा।-
धिरूपमेव देवतात्वमुच्यते तदाऽम्त कृत्यन्वितकतत्वाद्यनयतमा तवितेत्वमेव कृतिकारक.
त्वम्‌ । देवत्‌।त्वस्याप्यन्यतमान्तमेतत्वान्न दोप; । निमित्तत्वादीना तु तदन्तर्मृतत्वान्न-
निभित्तादावतिन्यापिः । एवे च पूर्ोत्तकमेकार्कमेदम्य रक्षमेऽनिवेशेऽपि न क्षति. ।
कर्मत्वस्य कतूत्वाद्यन्यतमानन्तगे तत्वेन तदन्विते स्न्गादावातिव्याप्त्यमावात्‌ । एवविधा-
न्यतमत्वभोधनाथेमेव म्रस्थं परपदािति ध्येयम्‌ । विहितत्व च न प्रवतेनारूपावभरिजन्य.
त्वम्‌ परवैनाज्ञानस्थवषट्ाधनत्वज्ञानद्व रा परवृत्तिपरयेोजकत्वेनगरवत्तवेव तद मावे तत्कर
केषु सुतरां तस्यामावात्‌ | अत एव न प्रवतनाज्ञानजन्यत्वमपि | नापि साक्षात्वरम्पराप्ना.
घारण्रधिप्रयोस्यतम्‌ । जात्यादिरूपाङ्धेऽभ्यापे. । तम्य नित्यत्वेन विधिप्रयोञयत्वा.
नावत्‌ । अनिल्यानामपि सोमादीना रिद्धरूपत्वेन विधिप्रयाज्यत्वामावाच्च | अतो
विभ्यन्वयित्व विहितत्वम्‌ । तश्च स्वनिष्ठपरकारता7रूपितविशेप्यतावच्छेद्‌कतावच्छेद्क.
त्वक्षबन्पेन विधिविशिष्टत्वम्‌ । अस्ति चेद्‌ यागादौ प्रवतनानिष्प्रकारतानिरूपिताथेमविना.
निष्ठविदेष्यत।वच्छेदकत्वं करणत्वादौ, तद्वच्छेद कत्वस्य तत्र सत्त्वात्‌ । नन्विदं घातु.

१८अ०९प्० १ अ० २) जत्रयनेति देष. ¦

१४५. अङ्कःरवनिहक्तः । ( अहस्वनिरूपण्‌ ]

छतितकरणत्वादेमविना यां प्रकारतेति मते समवति । करणत्वादिससगेण धात्वर्थस्य

भावनाया प्रक।रतेति मते त्वर्थ माषनानिष्ठािरोष्यतावच्छेदकंस्वस्यव यागादौ स्छास्स्वनि"

छप्रकारतानिरूपितवि रष्यतावच्छदकतावच्छेदकत्वसबन्धेन वि्धिविरिष्टत्वामावान्नाक्त

विहितत्वम्य त॒त्र तमव इति चेन्न | स्वनिष््रकारतानिरूपितविशष्यतावच्छेदकत्व-तदवच्छ.

दकत्वान्यतरसेबन्धन विधिविशिष्टत्वस्य विवक्षितत्वात्‌ । न वतस्य सुबधकरणत्वादि.

साधारणत्वादङ्गत्वरक्षणस्यातिन्यापिरिति वाच्यम्‌ । तेषु निरुक्तविहिनत्वसन््ेऽपि
निरुक्त हृतिकारकत्वामविन नेत दोषात्‌ । यद्यपि पात्व्थस्यैव करणत्वादिसपर्गेण
भावनायामन्वय इति मते यागाद्‌वपि नेक्तङ्तिकारकत्व स्मव्ति । तथा.
ऽपि वरत्वा्यन्यतमततेबन्धेन कृत्यन्वितत्वकृत्यन्बितकतृत्वा्न्यतमागन्वितत्वान्यतरवं-
त्वमेव तन्मते कृतिकागकत्वम्‌ । धात्वर्थे, उत्त सनन्धन कत्यान्वितन्वमच्वात्सो-
मादिकारके चोक्तान्यदम।निवतत्वसत््वा्नक्तदोषः । मवर्थे निरूपकत्वादि्तबन्धे

न॒ कृत्न्वितत्वसततदतिव्याश्धिवारणाय कर्तृत्वायन्यतमसबन्धनिवेश्च, । अत एष
५ देन्द्रिसकामम्य जुहुयात्‌ ' इत्यादावाश्चयत्वा दिष्तबन्धन हःमग्य कृत्यारवतत्वेऽपि
नेद्दरिया्गत्वग्रसन्ग । वस्दतः पूर्वोक्तरीत्या षाट्क्तितकरणप्वद्रिरव प्रकारतया
मावनान्वया्घुमूतं कृत्यन्विततकतृत्वा्न्यतम। तिवितत्व क्तिकरकत्वं, गवन षटप्रकारता-
निक्‌पितविशेभ्यता वच्छेद्‌ केतावच्छेदकत्वस्तबन्पेन विधिविक्ि्टन्व॒ विहितत्वमित्येव
ज्यायः । विहितत्वं चेद्‌ निर्विषयकमावनाया; प्रय।यतास्ननघेन प्रवतेनान्वयायोम्य-
त्वा त्मथमतः कृतौ स्कंटकारकान्वय । ततः सकल्कारकविश्िघ्टाया मावनाया प्रयो-'
एयत्वसेबन्येन प्रवतेनान्वय इत्यकविशिषटेऽपरवेशिष्टचमितिरीत्य। श'ठ्दनधमभिप्रत्या-
क्तम्‌ | अत एव तन्नरत्ने म्मे ‹ पश्वेचरषु ' इति पुत्रे विकरुतःवथवःदातिरेशेऽपि
िश्वजिदादो नाऽऽयैवादिकफरकल्पनेाति प्रततिपादस्द्मुक्तम, वाधि स्यशपरिपुर्ी-
मनुष्टानयम्या मावना प्रप्य पृश्चात्सस्ष प्रवतैयितु प्रवर्तमाने पपेक्षावश्ातपरःशम्त्यत्तान.
मुखिनायवादान्यत्रकचन ग्थिततानतिदेशेन सनिधापयति । विधयमा।वना तु ततः प्रागिव
रषाशागृहाति । तस्या वेटायामुपदेश्नातिदशेन वाऽथवादम्यासनिध।नात्तदुपात्तपरनि
हितफद्य मावात्स्वभमेव यृह्धातीति न स्वर्गन्यांयन।ध इति । यदा तु योग्यताज्ञानं
विनाऽप्यसोग्यतानिश्वयामावमत्रेम शाव्टबेघरय।ऽऽनु भाविकत्वादकःद्वयापिति रत्या
युगपटव भावनाविशेषणानामन्वयः । समानामिधानादिषूपप्रत्यासस्यनुगरण ग प्रथम,
प्वतेनादानमिव तेत्रान्वयस्तते इतरक।रकान्वयः । मास्टमूताथमावनाया कारकान्वया-.
तपत माठ िदोषाकद्क्लाकटुपितत्वेन प्रवतेनाया॒विम्पष्टमितिकतेन्यताक्‌दृक्षुत्थाना

१ {अ० < पार १७०३ सुण १७ )५ २ (अम्ष्पा० > अर ५, ) अत्रत्य इति
#५।
ष, ।

| अङ्गत्वनिरूपणम्‌ 1 अङ्गत्वनिरक्तिः । १४५१

लाथव(दातिदेश इति न विश्नित्याथवादिकफलकद्पनापत्तिरित्युच्थेत । तदा पूर्गक्त.
निषैचनानुपपत्तेलािवाच्च प्रवतैनाूपरिधिविषयत्वमेव विहितत्वम्‌ । असति च परिशिष्ट
मावनाया भरवर्तेनाषरयत्वात्त द्वेशेषणेऽ्वपि प्रवर्तनाविषयत्वपिति बोध्यम्‌ | अयैवमपि
4 नानृने इदेत्‌ इत्यादिनिषेषेु प्रकृनलक्षणाव्या्तिः । तथा हि । निवतनारूपे प्रवर
स्यमावषूपे वा निपेधे नोक्तरक्ष्णं॑सेमवति, कतिकारकत्वामावात्‌ । निवर्तना हि
स्वप्रयोज्यामावभतियोगित्वत्तनन्पेनाऽऽखूयातारथक्कतविवान्वेति । एवे प्रवृत््यमावोऽपि
पतिथोगिव्वश्तचन्येनेति न तयोरक्तद्िव कतिकारकत्वम्‌ । एवं स्वनिष्टप्कारतानिरूपि.
तविरे।प्यतावच्छे कता कच्छेद्‌ कत्व संबन्धेन प्रवतेनाविशिष्टत्वस्धप॑प्रवर्तेन(विषयत्वरूपं
वा विहिततव तयोर्न समवाप | निषेषेषु निवतैनाया एवेक्तपतबन्पेनार्थमावनायामेवान्व.
यात्‌ । यदि तृक्त्जन्धेन भरवतेन(निव + नायतर्‌वि शिष्टत्व तदृन्यतर्विपयत्वमेव व। विहित
त्वपिल्युच्थेत, तते। ‹ न करञ्ज भक्षयेत्‌ › इत्यादौ मक्षगादना कटन्नाद््धत्वापततेः ।
निवना निषे तस्याप्थमााच्च । न हि स्वनिषठप्रकारतानिरूपितविशेष्यतावच्छे-
द्कनावच्छेकव स्वतिपयत्वं वा स्व्िनपमतवति | न च निपेषानामरक्ष्यत्वम्‌ । तथाते.
वुपिक्रणाद तेषा करत्वथैत्वादिनिरूपणान।पत्तेरिति चैत्‌ । त्यम्‌ । तेष्वङ्गत्वम्य-
वट्‌[रभ्य २ ५।५६त्‌ । १1९1 1 नानृत वदेत्‌ ध इत्यादौ निषे यि निवतैना तरि
तस्था कतुपेरुभ्य ननकियाप्रिपथनिनतेनात्व॒करत्वधेत्वम्‌ | निवतेनात्वानिवशदनुतवद्‌-
नादिज्ञ।नद्‌। नातिन्धाधिः । यदि प्रवृत्थमाव्रस्तदा त्िनरुक्तकरियाप्रतियोगिकत्वम्‌ |
नच ^ नापिर्‌ने पाडसिन गृहति ' इत्या दिरिध्यु्रनिषेषे निषेध्यस्य क्रतुमेगु.
णयाजन ३९०६. । कषुवगुण्वक्रदुप।ुण्वाद्यन्यतर्‌ जनकत्वस्य विवक्षितत्वात्‌ | न च
रवु्यभावनिपेवपते प्रयान।करेयामावाद्‌वतिन्धा्तिः । उक्तक्रियाप्रतिथोगिकत्वे पति तै.
दिवानिततन।विषथत्वह मिवातितत्वात्‌ । एव॑ ‹ न कलञ्ज मक्षयेत्‌ ? इत्यादौ पुरुष.
निषभत्यवायजनककरि4। पिषयत्वम्‌) उक्तकियप्रतियोगिकत्वं वा पुर्षायेत्वम्‌ ।
जत्‌ एव गौणमुर्य् व्रण्येनाङ्गत्वं तृतीयाघ्यायायं इति न कर्चविक्ररणादावष्वायास.
गिरि व्ययम्‌ । एव पफल च परषायप्वात्‌' इल्यत्रोक्तं फडस्य पुरुषाधैत्वं माक्तमेव |
एवमेवे च यागादेमकेना प्रति, प्रातिपदिकस्य च कारकं प्रति, लिङ्गपंरुयादेश्च
प्रातिपदि रति) करणत्तदरेश्च भवना प्रतिः ता प्रप्थव च शब्दभावना देरङ्गत्व्य.
वह्‌।रो गौणो विशेषणत्वमाचनिकक्षया दर्थः । उक्तविधद्गत्वोकत्यैव चा द्वत्वधटक.
मूतोदरयनाशा।छत्वरपम्‌क्गत्वमभो पि द्धम्‌ । अतः स्कृता न प्थगुषन्यश्तम्‌ । न वा तृती" -
यात्यानतयः | जत्र चाङ्धतववटकीभूतकारकत्वनिविशकतत्वायन्यतमनिरूपितस्वमङ्खसवम्‌ ।

1 { २०३ पा र अ०४)। {अर । (1 पा न १ अ ०३ ०५)

१४५१ अङ्गत्वनिरक्तिः। [ अङ्गत्वनिरूपणम्‌ |]

अस्ति च स्वर्गादौ य।गारिवृत्तिकरणत्वादिनिरूषकत्वम्‌ । अतस्तस्य यामाघङ्गित्व.
मिति न भ्रमितव्यम्‌ | तथात्वे स्वर्गादिवृत्तिकर्मत्वादिनिरूपकत्वेन मावनायाः स्वगो
त्वापततः । उक्त पेक्षया ह्यस्य गुरुत्वाज्च । अत एवाङ्गत्वषटकमितमेदप्रतियोगिल्नम.
्गित्वम्‌ । स्वगादिरूपकमंकारक्ादिमेदप्य पूवं निवेशितत्वाच्च स्वगौदी छक्षण्तमन्वय
इत्यपि न । तादात्म्यप्तबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वरूपमेदत्वनिवेशेन गुरुत्वात्‌ । कन
त्वाययन्यत्तमत्वघटकेमेद्धरतियोगित्वमाद्‌यातिन्याप्त्यापतेश्वेति सतिप: ।

इदं चाज्गत्वं प्राचीनोक्तपरोदृदेशप्वृत्तकृतिभ्याप्यत्वमेव परिष्कृत्योक्तम्‌ । वस्तुतस्तु खा.
वात्‌ › यलिष्ठोदूदेदयतानिरूषितव्िवेयता श छ यत्तत्तदङ्खम्‌ सर्वषामेवाङ्गानां श्तैराथिकररवा
विधिमिः स्वस्वप्रधानोदेशेन विधान।त्सवेत्र लक्षणसमन्वय. ¡ उदेरयताविधेयते चस्व.
रूपपतबन्यरूपे न तु साव्यत्वानुष्ेयत्वामके । तेनोक्तविधेयत्वामाववति काद्‌ वुक्तो.
दे$्यत्वामाववन्नरका माव दशन विधीयमान विवाहाथोनुतवदनादौ च नान्याप्ति नवा
तयेनिरूप्यनिषूपकमावे मानामवेन लक्षणाध्तमव. | एवविघाड्गत्वस्य त॒र्तीयाध्यायार्थ-
त्वादेव च स्वयप्रायितवृचयदर्यतानिरूपितविषेयत्व-स्वयंप्राथितमिननव्युदेदयतानिरू
पितविषेयत्वरूपयोः करत्वरथत्वपुरुषाभ॑त्वयोरडगत्वविशेषत्वेन मरे तृतीयशिद्धत्वोक्तिः।
पर्वोक्ताङ्गत्वस्य तृर्तीयात्यायाैत्व ठु विधेयत्वरूपयो; कत्वथैत्वपुस्पायैत्वयोनिरुक्त.
कारकत्वादिरूपाडगत्वविशेषःठ मावान्न तृतीया द्धत्वमिति चतुर्थे निरूप्यत्वापत्िः । न च
निरक्तकारकत्वा दिक्पा त्वस्यापकत्वादेव क्रत्वधत्वपर्षायेत्वान्यतरम्य तृतीयातिद्धत्व.
मिति वाच्यम्‌ । तथात्व आगिक्ाप्रययत्वस्या ऽऽ मिक्षाडगत्वम्यापकत्वात्ततीय।तिद्धत्वेन
चतुर्थे प्रतिपाद्यत्वानापत्त. ¡ यदि निरुक्ते देशयतानिरूपककृतिकारकत्वरूपं ऋत्व्थत्वं
पुरुषाभैस्वं च निरुच्य पूर्व्तादुगत्वाविरोपत्वे तयो: समथ्येते, तदा ‹ अमाबास्यायाम.
पराजि पिण्डपितृयज्ञेन चरन्ति › इत्यादौ स्वगं दिनिषठेदि श्यतानिरूपकटतिकारकत्वेन
पिण्डपितृयज्ञादेरिव कारदिरपि पु्पाथत्वापत्ति । अम्मनमते तु काद स्वगो दिनि.
हयतानिरूपितविधेयत्‌।याः स्वरूपतिबन्वर्ूपाया अमावन नोक्तापत्तिः । कारकत्वादिषिटनायां
गौरव तु स्फुटमेव । अतोऽम्मदुक्तद्‌गत्वम्वक।रेणेव निरुक्तविधेयत(रूपयो. कत्वेत्वपुरषा-
यैत्वयोमस्तद्िशेषत्व गच्छते । सू्म्थपर्‌चैत्वस्यःप्थयमेव निष्के. । न चेवं श्ुत्यादीन्‌म
द्गत्वैकदेरानोघकत्वम्याप्थनावारड्‌गत्वध्रमाणत्वानापत्तिः 1 स्वरूपत्बन्धरूपे देदवताया
ए३ क्षणषटकत्वादद्वि्तीयाया जपे तदभवदिति वाचम्‌ । अर्गत्वघटक)मूतविधेयतो कै.
यतान्यतरप्रयोजक्रकमेत्वकरणत्वाचन्यतमने।धकरत्वेनाङ्गत्वपमाणत्वोषपत्तः । कर्णो
देश्यतवनेवान्वयात्कमेत्वमदेशयत्वप्योनकम्‌ । करणादीना तु विषेयत्वेनान्धयात्करणत्वा
दिक विेयत्वप्रयोजकरम्‌ । तत्र श्रनेनिरुक्तान्यतमवाचकेत्वेनेव्‌ निरक्ताडगत्वप्रमाणत्वमू ।

[०

दद्गदना तु साक्ञातिरमर्या वा [नस्करन्यतमव।षक्श्चुतिकलकत्वेन त्वरम्‌

श

[ अलनिहाणम्‌ ] अङ्गत्वनिरक्तिः । ११५३

विरोषः | निरुक्ताङ्गत्वोक्त्यैव चाङ्गत्वघटकीमृतोदेरयताशाटित्वरूपमद्गित्वमयसिद्ध.
मेव । अतो न सूत्रे तदुक्त न वाऽध्यायायैः । न च विनिगमन।विरहः । यनिष्ठविधे-
यत्‌।निरूपितोदेदथत। शाछ यत्तत्तदद्गि । निसुक्ताद्गित्वघटकविषेयत।शाङिप्वषूपम-
इगत्वमथपिद्धमित्यस्यापि सुवचत्वादिति वाच्यम्‌ | यत्छतक्त्रादेरननुगम्वििष्यैव क्ष-
णाना निवैक्तव्यत्वात््मषानवेक्षयाऽङ्गाना नहुत्वात्त्तद्बटिताङ्गेत्वो कतौ गोरवापत्तेरेव
विनिगमकत्वादिति नद्रीनः पन्था; |

केचित्त परोदेशपरवरृत्तकृतित्याप्यरत्वभङ्कत्वमिति प्राचीनोक्तलन्षणमेवं ग्याकुवैनित ।
अत्र परोद शप्रवृत्तत्यव॒परेदेने।पषादितत्वम्‌ । तच्च कृति्याप्यत्वस्य विशेषणम्‌ ।
व्याप्यप्वशञन्देन चोदेश्षयत्वानुदेदयत्वसताध।रणविषयत्वमुच्यतं | ततश्च िध्यन्वपिन्ा कृतौ
यद्विषयत्वानुपपतिवैदु द्द कत्वेन १२हिथते तत्तस्या तदम पेत्युक्तं भवति । भतिद्ध
दयतसयकवल्क्ृतावपुरुष। विषयत्व त६।४११ुरुषदेश्यकत्वमन्तरे५। नुपपन्नभिति । भवति
च वपन।दिविषयत्वानुपप१रपरिद्‌।रः प्रुषोदेइथकत्येन, तद्‌ दैरधक^१।न१११।१ह्‌रश्
क्त्वपु्ोदेरपकत्वेनेति वपनपुरूषयो; पुर्पक्रत्वङ्गत्वापिद्ध. । इत्य यागस्वगयोः
स्वभृषुरूपो प्रति शेपत्वमूह्यम्‌ । मवति रि यागः किम५ कतव्य इत्यात्तेपे समति
समाषिः । स्वगैः कि्मविमृत्वाद्य इत्यात्िपं पृरुषाधमिति ५१।६दित । अत्र (ष्वद
विभावनीयम्‌ । कथमेत्वलण कालादिषु याजन।वम्‌ । न [ह मिव्य०१५३।त्‌ तिक
डादिमिषयकत्वं भ्रपषिद्धमन्ति । येन तदूनुपपततिनयाचयुदेरधकत्वेन परिहियेत ।

तरिविधा हि कृतितिविधता । वराल्यना, उपदन) उदर्यता चति ।
तचथ। स्वर्मूद्र१ यागं त्ावयितु हपिदादिकमु | रत्याद्प्ितीत्या वामे
साध्यत सूय तिषयत्‌।) स्वम उदरथतारुया) हपिराद्‌वुपाद्‌।नत।९५। । न च कटाद।ब-
स्यतमविपथत(ऽप्यद्ि | तने निहकप्रतपर्‌५१।१।द्‌ । जदपदियपञ्चक५।१।२म) ६२५०
तु न इतिविषयत। । अन्या निमित्तस्य इतिनिपथत्व।पप, | अ 1, क।२।द।१-
व्याः । अपि च मवन्मपे त्तवाद्रदधत्वभ्रमागत्वन। पत्तिः । अङ्खत्कवट मू.
त्वद घकत्ेन हि तृत“ दरङ्गत्यपम्‌।णत्वनित्युक्तम्‌ । ५दुक्तलतणस्य च १५ब९.
तत्वात्तद्‌न(पततिः ।

अन्ये दु परेदेशपवृत्ततम शेषत्वम्‌ । प्रव/त२0 वेतन।चेतनकरक२।१२१-
अमनिधीयते । अक्ति च प्तवेक।रणान। स्वस्वभ्य।१।२ कतरत्वभ्‌ | प्भवति चेद.
हयत।सिक। विषयता) तत्रापि प्रयोजनाना पाक्राय काष्ठानि अवन्ति, धान्याय
जड भलवतीति व्यवहरत्‌ । भ्यवहारे च चेतनशब्दकतुकेऽिषाव्थापरे म्यत मुद
इयत्वं भवदेव । पङृतिकतुकम्यापारे च प्रपन्चोदेश्यकत्वे कपिः । ततश्च यदुदेशेन
१४५ ~

११५४ अङ्कत्वनिरङ्तिः । = [ कत्वएर्षाभेनिरूपणप्‌ ]`

४७

यदु्याप्रियते तत्तदङ्गमित्याहुः । तदपि च यापाचयदेरथकस्यापारकतेरि शुदरदावपि
यागाद्ज्गत्वा१ततेमिहितत्यनिवेशेऽपि च तस्यापि स्वरूपतस्तत्कतैककमेणि विहितत्वाद्‌.

दाषतादवस्श्यात्‌ | यदुदुरयकव्यापार्‌कतृत्वेन याहत तत्तदङ्गमित्युक्तौ च दभ्या
दिषु वम्तुतो होमादुदेरथङन्याप।रकतेत्वेऽपि त्वेन मिहितत्वामानादव्या्तरुपितम्‌ ।
वितिभरयोज्यपरम्‌। विष ५यदुदेद्‌वकन्यापारकेतत्व यत्र तत्न तदद्धत्वभित्यक्तो तु न कोऽपि
दोप । प्रतीयते हि दध्वादीना करणत्वादिना व्ानेऽपि सागादयदेदधकष्यापारकतु-
त्वम्‌ । पर्‌ त्वस्मदुक्तट्षणपेक्षया युरुत्वात्तदुपेलेति ध्येयम्‌ । इद्‌ च परयत्वपद्त्वस्व-
रूपम्‌ । अङ्गस्य रुत्तणम्‌ | तचा ज़ 234, ऋरत्ययै प₹१।१ चेति | आद्य प्रवान(६ि ।
दित उयोतिशेमदसरपूणनापरादरि | अथ कि नाम कत्वरथैत्त पुरूपथेत्वंा । न
हि कपकासकत्व कत्वथैत्वम्‌ । पृर्षपकेषरकेतय पृरपाभत्वनि{त युक्तम्‌ । प२१।५.
गोदोहनादृर प्रणयनद्वार्‌ा करतूपक्रकत्वेन केत्वय॑व वतेः । प्रयाजदिरपि प्रवनद्वार्‌।
परपोपकारकप्वैन पुर्प।त्वापरेश्य । उत्त लक्षण॑यरव कत्वन्धादुपकारकत्वा दविः,
नाया तूमयाद्‌-याद्‌।कव्याप, | नानाविवापङ्ारकता१।२० पत्तेश्च । उपकारक
क्याभावेन तेद्‌ बटितन्ञयोषाच्च | ने।मि कतृदर।न विवीथमानत््र कृत्वनत्यम्‌ |
प्रुपोदेशेन तवीय नत्व पुर्प.थत्वम । कन्व ऽव(ताद/ ऋतृदेशन विपायमानत्वा*
भाव।करत््पट्तेणाव्यपि, । न द्यवा 1: कतुदेशेन विवान प्रमाणवन्‌ | विशिष्टो.
दसन 9३१ दिद्चपणोदेरनापि विधेरावदय तअवत विरि ्ट५।दृद्‌यत्व। दर्त्‌
देरन।उधातदतवानय | न 9 व्यापारवटशकरदृह्‌ ५५ । मान.मावात्‌ । पस्पदृेन
विथौयमानवुदमीवाद्‌ पुर्पानत्वल्तेमम्यातिव्याप्त्यापपेश्च । उ्थातिष्टोमादे; ९१
दयुदेशम१ पिषीथमनल्वात्पुरुषाधत्वरक्षणम्य(व्याप्तय पतत (त चेत्‌ ।

अन्न तन्नरत पानपर्‌मि, | भ्वशूपरावित्ाप्यार्यानान्‌ष्ठान, पर्षा, । तदुप.
रथे, क्वं ईति तथखलमे नाह | तेव स्वयतरावितम्‌।-यातनानुष्ठनेत्व स्वमपि.
तसाध्यच्छज-यश्तरनन्यतवम्‌ । अदन चद उया7िाभादौ | फकल्च्छया उषा.
च्छा प्रति कारणरनेन स्वना नितदवमेच्छ,जन्ज्पे.तषटोमादीच्छनन्यमव्रततिजन्थत्वस्य
तेत्र सत्त्मत्‌ | स्वसशरायित्तस्व च दराल्ञावृने्रावनताज्ञान।गन्यच्छाविपयत्वम्‌ |
यागादयो हि न शाल वनष्टसावनताज्ञानाजन्भन्छ।पिषय।ः | तद्धि ।क।व.ते.
ए स्ाथनतान्ञाननन्येच्छामिषयत्वहद्धा भवेत्‌ + इटटमाधनताज्ञानानभीनेच्छः।विषयत्वाद्
भरत्‌ । त चोभयमपि याया स्मवति | तन टकादिष्साघनतानक्गते,
रिदभनवतवत्तान विना पुसत्वादमवणर्कत्तानाद१ सुताद्ाविवि यामतवप्रकर्‌.
कल्ानेऽपीच्छाया चनुत्पत्तशच । अतो न यागादै स्वदप्रयितत्वम्‌ | स्वगदम्य
त {तरद 4तिताचतिकरणीमूतेशपिरोपर्पल्व तम्प्र लोकन एवेष्टमाघनत्वावगतेः) सुख

परत्वपैपुरषाभनिरूपणम्‌ ] अङ्गतवानि शक्तेः । ११५५

विरोषूपत्वे तु म्वगत्वादप्रकारकन्ञानादवेच्छात्पत्तश्चाक्तविधं स्वयप्रार्थितत्वम्‌ ।
पश्वादिरूपे फ इष्टमाधनताज्ञानाजन्यच्छात्रिषयत्वामावादस्या। तिरतः शा्राधोनति ।
पशवादौ तु रौकिके्टसाधनताज्ञानाद्वेच्छात्पततन दाष- | इच्छात्वनच्छानुषादन तु ्चाखरा-
घीनेष्टपाषताज्ञानाजन्ययागत्वप्रकारकज्ञानविषयत्वायागदिः स्वयंप्रायितत्वापात्तिः |
अतम्तदुपादानम्‌] इत्थ च शान्त्रा्ानष्टमाघनत।न्ञानाजन्येच्छाविषयपताध्येच्छाजन्यप्रवु.
तिजन्यत्व निरुक्तष्टस।धनताज्ञानाजन्यच्छाजन्यप्रतर्तिजन्यत्वं वा पाथपमारयधिमते पृहं-
षायंत्वरलक्षण पयेवपन्नम्‌ । तदुपक्राराथंत्व च तदुपकार प्रयोजकत्वम्‌ । तेन प्रधानाङ्गा-
क्(मिक्रमणादेः प्रभानापकःराजनकत्वेऽपि नाव्याप्ि ।

जमद बोध्यम्‌ । पुरुषायत्वलक्षणेऽपि काम्थकाले, उपनयनाद्यध्रितपश्चमवषौदी
काम्यनातौ च दधित्वादिरूपायामस्या्ति । तयोरननुष्ठयत्वात्‌ । क्रत्वथत्वलक्षणे पर्वो-
दाहृतगे।दोहनादावतिभ्याप्ति. । किच ऽऽघान।-ययनयोरुभयमिन्नत्वेन तन्त्ररत्नाक्तम्तत्र
कत्वर्थत्वरक्तणातिम्थाप्िः । एतेनेतिकनंम्यतात्वेनागितत्व क्रत्वर्थत्व, त.द्भन्ततव पुरुषा.
त्वामिति जाखर पिक्रोक्तमपि पराम्तम्‌ । आ(धानाभ्ययनयो परुषयेद्धण।तिस्यिः ।
सिद्धपदाभेस्य सोमादरिनिकर्मव्यत।त्वेनान्वितत्वामावान्त्र लक्षणद्रय कमणातिभ्याप्तय.
व्याप्यापत्तेश्च ¡ तस्यापि व्यापारविष्टम्य>िकतव्यतात्वमिति यदि विभाव्यते तदा दघ्न
उभय।्त्व। ततत्र तद्धिन्ञस्वा माव।त्पुरुषा्त्वलक्षणस्याव्धा पतिरिति ध्ययम्‌ ।

केचित्त स्व॑ -र्यतवरस्युदूरयतानिरूपितविधयताशा लित पुरुषत्वम्‌ । स्वय
प्रा्ितभिन्नवरच्यदश्यनानिरूपितवि्रियत शा टित्व॒ कऋत्वधत्वम्‌ । अत्र स्वयप्रार्ि.
तत्व पूववत्‌ । <द्खयताविवयत च भ्वरूपसनन्वसूप्‌, न तु प्यत्वानुप्टेयत्वा-
त्मिकेः । एतन क लाद।वनुछठेयत्वाभ।तऽपि नाव्याक्षि ¡ न वा पुरुषाुप्वम्यनुज्ञाविविषु
दोषाभाप रेन तेत्तत्कियविवानिऽप्यव्याप्तिः । आधानाध्ययनयोम्तु स्वयैप्रा्ित.
मिननाग्नय्तानोदैसेन वरिधानात्कत्वथत्वमम्वकररेऽपि नदष |“ फलच पुरुपाथ.
त्वात्‌ ' रत्यत्र तु फले पुर्पात्वेस्यतह। र) ज्गत्वःयवह।रवद्धाक्त इत्या हु" ।

तदपि यथान न साथीयः | ८ अगन्म ' ठति मन्वभ्य टिङ्धकलिपतश्चुव्या स्वयध्राः

गेदिशेन मिवानात्त्र पएरुपाभेल्वरक्षणम्यातिन्यातत | अन एव म्वनदरा्भितभि-
च्रवृ सयदद्यतानिरि तनिधेयताकतवा म वात्कत्वनैत्वरजणम्यान्धातिशच ।

मिन ‹ हापित वृ्िकाभाय निधनं कुयात्‌ ” इत्यादा वषटयाद्युहरोन म्वपाधनपो-

नि क भ

भरीयनिवनावारत्वेसबन्यन विव।यमानेषु हीपा।दष टक्षणम्यातिस्य्राप्त्यव्यापती | न हि

[#
तुर

१ भष्ट्दीपिकाया चतुथीप्याये र ण्डदेवो्तमनुवदति-- वे चिशविति । २ (अ०३ पा० १अ०३
सू० ५) 1 ३ जक्षणस्यातिज्याप्त्यन्याप्ता इति पुस्ष.य वलशक्षणर्‌-तिन्याक्ति ! कत्वथत्वरक्षणस्यान्या-

प्निर्लिथं ।

११५६ अङ्गत्वानिरक्तेः। [ कत्व्पुरषाषानिरूपणम्‌ 1

तेषां परषाथत्वमिष्टम्‌ । शाख।मेदेन सौ मरायनिधनाध।रतया विहितानां हीषादीनामनियमेन
देएटचथप्तोमरीयनिधनाधारत्वप्राहो ‹ हीषू इति वृष्टिकामाय निषनं कुर्यात्‌ › ‹ ऊर्गि*
त्य्ाद्यकामाय ' उ इत्ति स्वकामाय ` इत्यादिव।क्येस्तत्तत्फरर्थपतोभरीयनिधन
हीषादीना नियममात्रकरणात्‌ | अत एवोक्तसबन्धेन वृषटयादयुरेन ही षादेरपि वस्तुत-
स्त्तत्फलथपतीमरीयनिघने, आधारतया हीष।दिनियम एव तत्तद्विषितात्प्यैम्‌ । न
चैवमपि वृ्टिकमादिषदेन वृष्ट्यादिस।घनपौ मरलक्षणयो तदौीयनिधनाधारत्वसंबन्धेन
हीषादिविधिरस्पु । तथा चदहयसौ मरस्य स्वयेपरार्थितत्व। मावान्नान्याप्तयतिव्याघ्ठी इति
वाच्यम्‌ । ओंत्तरकालिकनियमविधिलधवानुरोचन गुरुषमावाच्छन्ने कक्षणाया अन्या-
य्यत्वात्‌ तदपेक्षयाऽपृवीविचैत्वापाद्कस्य सो भराधिकंरणपृवंपकष्यमिमतम्य फखान्तरोद्‌-
शेन हीषांद विधेरेव युक्तत्वेन तद्धिकरणक्िद्धान्तानुपपत्तः । अतो नियमविधिपरस्य
तत्नत्यस्निद्धान्तम्योक्तभरकार एव तात्पर्यमिति स्वेनैव तदथिकरणे प्रतिपादितम्‌ } अतः
कथं स्याक्तिविरुद्धरक्षणकथन युज्यते | अत एव तदुक्तरीत्यैव तदोषामिषानम्‌ ।

+ च “क्‌ ~

वम्तुतो ‹ हीषिति वृष्टिकामाय निधनं कुयात्‌ ' इत्यादौ न वृषटचाचुदशेन निरुक्त
सेवन्धेन हीष।दिविधरि- । तथात्वे रष्टिकामपुरषविद्षणतया श्रताया ृष्टेरुदेश्यतय। $.
न्वयायोगात्‌ । वृष्टिकामपदे वृ्टिटक्षणापत्तश्चदु्या, कर्मलवलक्षण।पततेश्च | अते लक्तणद्र.
यापरेम्तदपक्षयैकमन्निघनरेवृष्टिप्रयोजकनिषनरक्षणया तदु कषनैव हीषादिविधियुक्त ।
निधनप्देत्तरद्धितीयय। कमत्वम्य शक्त्येवोक्तत्वालक्षणान्तरःप्रक्ते. । न चाम्मन्मते वृ.
कामादिपदे कर्पघारयाङ्गीकारान्न रक्षणान्तरप्रसक्तिरिति वाच्यम्‌ । तथाऽपि चतुय्यो; स्वश-
क्यतावन्छेदक।नवच्छनकमेत्वटक्षणपेक्षया निधनपदेनेव स्वशक्यतादच्छेः कावाच्छन्न-
निरुत्त निधनलक्षेणाया उचितत्वात्‌, विधिप्तनिहितम्य पद्स्योदश्यसमकंत्वे प्भवति विपि.
कृष्टपदम्य तथात्वायामाच्च |

अपि च भवन्मते निधनपदातुवादो रिप््रोनन; । न च सेबन्धतात्पग्राहुकतया
तेदुपथो ण: । नियमविधिद्धवानुगृहीतदीषाद्रिपदम्यैव तेत्तवात्‌ । अस्मन्मते त निधन.

# |
+] ्

पदीयलक्तणानत्पय्राहकनया वृ्टिकमा्रिपद्‌ त्ायैक्यमिति न कस्यापि वैयथ्थेमू्‌ । अत
एव यत्न नेपविपोदेदयसमपकरपदश्रवण यथा ‹ वापिष्ठाना नारक्षेष्ो द्वितीयः प्रयाजः ?
इत्याद), तत्र द्वितीयप्रयाजपदुमेयथ्यैमङ्कीज्ृत्यापि वासिष्ठे देशनैव तदभिरुषिनफलपताष.
नौ मूनवशेपृणमासाङ्द्वितीयपर याजवृत्तित्वप्नन्येन नाराेसमन्त्रविधिः । न हि तत्र

= श र

भरयाजपदे निरुक्तप्रयाजलक्षणय। दुद रैन मन्त्राविविः सेमवति । तथात्वे प्रथमायामपि

ध = [र ~= ~~ = ~ ------

१८० २पार २अ० १३)

[ कस्वयेपत्पारयनिरूपणम्‌ ] अभङ्कत्वानिरक्तः । ११५७

स्वशाकषयतावच्छद्कानवच््छिन्नकमत्वलक्षणाङ्गीकारे सक्षणाद्रयापत्तेः । अतो वरं विष
पदोत्तरषष्ठयाः स्वशक्यत।यच्छेद्क वच्छिन्नकर्मत्वलक्षणया निरृक्तप्रकाराङ्गं करणम्‌ ।
र्ते तु द्वितीयान्तविधिप्तनिहितनिधनपदश्यवौदेरयमर्पकतवे समवति न तद्विपरीतवु.
िकाम।दिषदस्य तदुचितम्‌ ।

एतेन सौ मराधिक्ररणपूर्वपकयमिमतप्रकारोऽपि निरस्नः । नियमविधिलयपवानुगृहीत.
निरुक्तयुक्तिनिचयपर।हतत्वात्‌ । अत एवास्मन्मते, उदे र्यतावच्छेदकसेबन्वभोरवपर्‌।.
हतत्वाच । अतो वस्तुतो हीषादूवतिन्याप्त्यञ्थप्त्यरमवेऽपि तदुक्तपल्लमवरम्डय तदभि,
धानम्‌ । ‹ अगन्म › इत्यादौ तु तयेदर्वरत्वमेव ¢

अथ स्वयेप्राथितजनकत्वे सत्ति स्वयप्राथितवुत्युदेरयतानिरूपितविपेयतार।छित्व
पुरुषार्थत्वम्‌ । विषेयतायामेव वा जनकतासेचन्ध।वच्छिननत्व निवेदयम्‌ । (अगन्म इति.
मन्त्रस्य स्मारकत्तया स्वगेदिशेन विहितत्वेऽपि तदजनकत्वात्‌, हीषादेश्च परम्परय।
वृ्टचा्यथत्वाोक्तानुपपतिः । भचर सत्यन्तमात्रविवक्षाया । सूक्तवाकेन प्रम्तरं प्रह.
रति › इत्यत्र प्रतिष्स्यथतया विहितस्यापि प्रहरणमस्य ॒तृतीयावगतकरणत्वान्यथानुपष.
स्याऽऽनुषद्धिकायुर।दिजनकत्वादततिव्या्षिरतो विरेप्यदलम्‌ । ततश्चाऽऽयुर।दिपका-
शकपूक्तवाकमागस्य प्रहरणाद्धत्वनिर्वाहायाऽऽयुरदिम्तञजन्यत्वमात्रकर्पन।यामपि
तदुदेशेन प्रहरणविधेवत्वामावास्रातिन्या्िः । इतरथा प्रम्तरस्याप्युददयत्वे वाक्यभेद.
प्रसङ्गात्‌ | वाक्यान्तरकटपनयऽऽयुरा देशेन प्रहरणविधाने तु मूक्तवाककरणकत्वानु.
पपत्तेरायुर्‌।दिजनकत्वमात्रकर्पनयेवपक्षीयम।णत्वादनुषपन्नम्‌ । एव चोक्तपुरुषाथ(भिन्ना-
कगत्वमेव क्रत्वैत्वमिति न कत्वथ॑त्वरत्षणे पू ्तान्याप्त्यतिम्याएठी इति चेन्न । दषा.
मावोदेशेन विधीयमानाविवाहायोनृतवदनादौ पुरुषायलक्षणाच्या्ेः । दोषामावम्यानन्य-
त्वाज्जनकत्वस्याननुगतत्वेन तद्‌घटितलक्षणायागाच्च । क्रत्वयत्वलक्षणे, उभयायैद्‌-
ध्यादावम्यापेश्च । अत एवं वाच्यम्‌ । अपूरवीयत्व।नवच्छिनस्वयेपरार्थतवृत्यदेरयता.
निरूपितविषेयताशा्त्व पुरुषायेत्वम्‌ । अभ्ि चेद स्वगोदयुदेशेन विीयमानज्योति.
षटोमादौ । अनिर्दिष्टपकारस्वगौदिस्वरूप आनथेक्यामविन तज्निष्ठोदरयतायाः स्वरेत्वा-
दिनैवावच्छेदात्‌ । अश्र पूर्ोक्तरीत्याऽगन्मेत्यादावतिभ्या्तिवारणाय।परवीयत्वानवच्छित्त.
्ुदेहयताविरेषणम्‌ । तत्र स्वगादिनिष्ठोदेदषताय। अपूव यत्वावच्छिन्नत्वस्य न्मे
प्रतिपादितत्वान्न देषः । आहवनीयादिस्वरूप अनयकंणमविनाऽऽहवनीयत्व।देरेवोदेर"
तावच्छेदकस्वेनपु्यत्व।नवच्छिलोदेदयतानिरूपितविधेयतावस्वस्या ऽ ऽधानादावपि प.
स्वार्स्वयप्रामितवृततीत्युदेशष्यतविशषणम्‌ । अत एव दष।दिस्यीयास्मदुक्तपरकारे

१८(अ०२्पा०२अ० १३), २(अ०९पा० १अ० ३) इत्यत्रोति रेषः।

.११५८ अङ्गत्बनिरक्तिः। [ कल्पुरुपायेनिरूपणम्‌ ]

निषनादिनिषठेदेदयताया वृ्प्योजकनिषनत्व वच्छिन्नाया अपूर्वीयत्वानर्वचउननन्वेऽपि
स्व परा पितयृत्तित्वामावानन तश्र((7ग्याप्ति |

एव निरुक्तपरुषायैत्वघटकोदेदयत्री विरक्षणोदेरथतानिरूपितविप्रथत। शाचित्वं कत्वथ-
त्वम्‌ । निरुक्तादेदयता विरक्षणत्व च निरुक्तं दे रयतावृत्यप्‌ यत्वा नवे च्छने -वम्वयप्राधत~
व्तित्वोभवा मावरव्म्‌ । भवति हि प्रयाजादिनिष्ठविधयतानिषूपितःरेपुणमसादिनिष्ाह्‌
दयता निरुक्त)मयामाववती । दो पणमाप्तम्वहूप आनथकधनापृर् यत्वेनेव तयोमस्देश्य
त्वात्स्वयप्र यितवततित्वामावाच्च । अन. प्रयाजादे. कत्वथत्वम्‌ } अत्रापूर्वीयित्वानवच्छि
कत्वा मावमातरोक्तौ * युप छिनत्ति ' ^ हिरण्यशकरपहसेणाश्नि प्रक्षति इत्यादौ

= _ श

य॒प[[दस्वदर्प आनथक्य। मविनापृ्दःयत्वलक्षणा मावाद्यपत्वादिनैव य॒ प्रादर्द्‌ ईयत्वाच्छः"
नादाकःय।पठिः । एवं स्वयप्राधितवृत्तित्वामावमात्रोक्त।वगन्मेत्यादावत्याचि. । अत॒ उभ-
यामावयरयन्तानुषावनम्‌ । तथा च यूपादिवृनयदेदयतायाः स्तयेप्राितवृततित्वा मात्य
क्तोभय।मावव्तात्म्वगा दिनिषठो ेदशतायाश्चपूर्यत्व।नवच्छिन्त्वाम।वप्रयुक्तोभयामे।वव

च्तान्नाव्या्तिः । आधानादेस्तु करत्वथेत्वमिष्टमेव ।

ननु "तते पयि दध्यानथति ' इत्यन्न प्य उद्दिय दभ्यानयन विधीयत इनमे
पिद्धान्तिनम्‌ । तत्र पयसो नूर्न यत्वेनोदेरयता । एतद्वावय “वृत्तेः पृ पयत अपू
साघनत्वानवगमेन पय.पदरेन लक्षणायोगात्‌ । न हि ‹ जीहीनवद्‌नति ' दृत्यादि.
वाक्यनिरपेक्षपरवृत्तिकरेन ‹ व्रीहिमि्यनेन ' इत्यादिवाक्येन त्रीहोणामिव प्रकत
वाक्यनिरपेण केनचिदवाक्येन पथपेऽपृवस।धनत्वमवगनम्‌ । येन ल्दरता
वच्छेदकर१ पृवेमुप्ितत्वात्तः वच्छिनेऽवधातादि वाक्यम्थत्र हिपदम्येव पय.पदम्य
क्षणा भवेन्‌ । "पता वैशवदेव्यापिक्ता 2 इति वाकथं तु प्रक्रनवान पनि
पयःपर(मशेकनच्छ>रघ टनत्वादुत्तएपव्रत्तिकमवेत्थपृ त्वन = पयप्त॒=उदश्यन्वायागा
त्पयम्तवनेवोदेदयना वाच्या । तथा चाप्‌ ौवत्वानवाच्छिन्नस्वयप्रायितद् स्यु ्यता नि
पितव्िधेयताकत्वादानयने पुरूषाथंलक्षणातिन्या्ति" । ए१ पवेोगतदृर्यना शा [रक्ता भ.
यामाववत्तामाव।त्करत्वर्थन्तणःव्याक्षिरिति चन्न 1 पयम आनयनासाप्वतनान्वसा नुपपत्तेः
पयःपदस्य पयस्त्वनमानाधिक्ररणवमावच्छिने रक्तणाद्धोकारात्‌ । \, च वपर जामिक्ञा.
वाक्यप्र काटमपु्वमावनत्वरूप एवेन्यवगमात्पयोवृ ुदेहयतःयाम्तटवच्छिन्ततवा-
तरोक्ताववाप्त्यतिव्याष्ठी । अत एव । वरीदीनवहन्ति › इत्यादी त्रौहित्वाञ-
च्छिन्नोदेरेनेव।वच। त वव्‌ानान्नपृव॑येत्वकरपनमिलपुदयत्वल्षणखण्डनप्र रे परिप.

१(अ० ८ पार २अ०४) इयत्रेति रेष. ।

[ ऋत्वथपरपार्थनिरूपणम्‌. ] अङ्कत्वानिरक्तिः । ११५९,

रसायनोक्त)ऽपि निरस्त. । अयोम्यतानिश्वयस्य प्रापिबन्धकत्वेन प्रथमतः शान्वु.
= _ 9 1» न न

बोधस्यनानुदयाद्क्षणाया आवदयकत्वात्‌ | न चैवमपि वरैतुष्यादिविरिष्ट एव ह्या
रिपटय्श्षणाऽभ्त्विति वाच्यम्‌ | सक्षणाया अवद्रयकत्व आनयेकंयपरिहारायपू्ःवलव.

[+

विशिषटटक्षणाया एवैचित्यात्‌ ।

नन्वेवमपि ््रीहीनवहान्ति' इत्याद्‌।वपूवेप्ताघनत्वलक्षणायाममि "तपते पय इत्यत्र
न छृललण्‌ । तथा सतति पय.पद्स्य सर्म्याश्च छक्षण।मपे्य॒तष्ठपयो यिकररणकत्ववि-
शिष्टदव्यानयनम्याऽऽर्‌।दुपकऋरकत्वेनैव विधानस्य चित्त्वात्‌ । अदृषटकरपन।प्युक्तमौ)रवस्य
फटमुसत्तनाद्‌।षत्वात्‌ । अवघ।तादिव।क्ये त्वारदुपकारकत्वपकषे प्रधानी मृतद्धितीयायाः
केरणतत ललणप्रप्गदुणभूतेप्रातिपदिकं एवोक्तलक्षणाङ्गाकारत्सनिपत्योपकरकत्व.
मिति विदाष इति चेन्न । तच्छब्दस्य पूवपिस्ितधानपरामरोकत्वेन पूर्ववाक्ये प्रधानी.
मूतपगम्रष्ट्चस्य। मावे तदुपपत्ते. ‹ जुषन्ता युज्यं एयः › इति मन्बवण)दिनिर्णुतपयः-
रात्तिकामिल्तापदममभिव्याहनतच्छन्देन च द्धिपरामरयोगात्तस्य प्रषान्यानुपपतः परम
तत ठराणाद्वयमङ्कीक्र "य पथस उदेदयत्वाकदयकत्वादपृवै्ताधनत्वनेव पयमत उदर्यत्वाननो.
त्त.टक्षणद्रपऽप्युक्ततोष, । अय च प्राचीनमीमातकेक्तवाक्यथेममिपरत्य दोपपरिह्‌रः।
वस्व नपाटस्थपल्यविंकरणविरोधान्ायं व्क्थाथः प्मज्ञमः | तच्छढदस्य
मन्व्रवभानुरो षने गुणीमूतपथ.परामरेकत्वानुपपते, । .पथपत्त उदेरवत्येऽपि शान्दनेभे
गुणत्यनवान्वयाद्धवन्मतेऽपि तच्छब्दस्य प्रषानपरामशंकत्व।मावाचच | न हि वस्तुतो

1
०

यतमवान तत्पराम।कत्व तच्छन्दस्य । राजपुरुषः स पुन्द्र इत्याो वस्तुतः प्रधानेऽपि
राके सुद्रत्वानन्वयान्‌ |

अत एव वेमृवनयायेनं प्द्‌।न्तरकदटनया तषठपय।पिकरणकत्ववि।िषठदृन्यानयनस्य
पथेद्धत्वन रति केश्चिदुक्तमपि प्रत्युक्तम्‌ । पद्‌।न्तरकल्पन। गौरवेण निषाद्स्यपत्य-
विकरण पिरोधनाद्वम्ध्यात्‌ | वैमृधस्थरे इ द्वितानान्तवि्यमानपदस्यैवानुध्रषानमात्र
कस्पनान्न निषादृर्पत्य{वकरणविरोषः । अतो मन्त्रवणोनुरोषेन तच्छन्दृभ्य गु].
मूतपयः परामरत्वमम्युपैत्य पयोधिकरणकत्विरिष्टद्न्यानयनम्‌।वना, इष्टसामान्पे.
सन विावत। इष्टविरोषकारक्षाया च तामथ्याद्क्यानरकससनया परवानाज्गमृतामिक्षदै-
शन निहक्तातयनविपि. । न च वाक्यान्तरकल्पनाया पतमश्शदापिक्षाय। इव वाजिनघ्य, पथु
देश्यत।पपेरानयनभ यौन कत।प ततिः । शरुतवाकये पयस्त ज।नयनन्वाप्यदषिम्याप्यतव्‌। ऽग -
तशय कस्पितेवाकेय उदेदयत्वौचित्येन तस्यैव प्रयोजकत्वात्‌ । तत्र च(पू१६वनत्वस्य-

%॥

१८५०६ पा १०५८५१५] (2 (५० ४५०९ ०० १५१) अननघ्येनेतिं शेष. \ (भ
४ प° १ ७० १२) ।

११६. अङ्गत्वनि सक्तिः । [ कतवषषपा्निरूमणम्‌ ]

पूव॑मवगतत्वात्तचवेनैवाऽऽमिक्ष।या उदेश्यता । फटमुखत्वास्च वाक्यन्तरङ्स्पना न
दोषः । भतो नोक्तरक्षणद्वयेऽष्यभ्याप्त्यतिन्।िवार्ताऽपीति ।

नन्वाहवर्नायत्वयुपत्वादेरप्याषानच्छेदनादिजन्यविजतीवापूववििष्टत्वसूपत्वात्तद्व-
च्छन्नोदेदयताया भप्यपूयत्वावच्छिन्नत्वातपुरषार्थलक्षणे, आधानादिवारकस्ववार्पि-
वृत्तित्वस्य, कत्वथेत्वलक्षभेऽपरतयत्वानवच्छिन्नत्वामावमात्रष्य॒निषेषद्वयगमैताया
रमेण पूर्वी यत्वावच्छि तत्वमात्रस्थेव दे यताविशेषणत्वेनोपपत्तावु भया मावस्य च
यथ्यभिति चेन्न । आहवनीयादिनिष्ठाधानादुहर्यताया आधारताप्तबन्पेन
जात यपृवेरूपाहवनीयत्वावाच्छिनत्तन।पृतनन्वित्वर्ूपापू्वयत्वानवच्छिन्नत्वात्‌ = +
उक्तान्याप्त्यतिव्यीप्िवारणाय ल्क्षणद्व५ऽप्युक्तमिरपणसायक्यात्‌ । न चेवं
स्वगैनिषठमःत्रोदेरयताया अमि छाधरव।त्त।ध्यतापनन्पेन।पृनवच्छे्यत्व। पतते पवः वत्वानव*
ख्छेदयत्वेनाऽऽयलक्षमे ‹ जगन्म › इति मन्तेऽतिव्या्िः) क्रत्वथेरक्षणेऽन्यािश्च दुवा
रेति वाच्यम्‌ । प्।ध्यत्वादेः संबन्धे मान।मावेन।पुवंस्य तेन पन्पेन तत्रावच्छेदूकं.
त्वानुपपत्ेरपुवै्ताध्यतमेनैव स्वमस्य देर्यत्वत्‌ । अत एव सराधनताप्तनन्धेन।पृव 3
छक्षणामपहाय त्रया रिपदे पूरवप्ताधनत्वमिरि ट एव रक्तणाशङगीह्ृता तेषामथोपिकररणादौ ।
आ।पारतायाम्तु जन्धत्पेऽगिवाद।त्तततबन्येन।पव॑^यैव।ऽऽहवन वयृप।2निषठोदेरयताव,
च्छेदकत्व(स।्ते[ि२।१०।१य२५म्‌ | न च॑वमप्पृन।यत्वस्य पताध्वत्वक्त[१नत्व। दिरूपत्वेन-
नयगतत्वात्तद्धदित्प्तभाभाग, । अप१्‌२६८यत्वप्ताधनत्वयीर्‌पृनचटिते वमेत्वेनानुगमात्‌ |
अपर्वघटितत्व च न।पृदपिषभकरत) त्य पिषयत्वम्‌ । अपृकस्यापि त्वेन) क्तक्षणद्रय
उ क्त्ैत्या 0 रपणद्वथपयम५। पसः | न।(१ स्व।पिपयकश्रततिविषयाप्‌य।रिषयकप्रतीत्यवि
षुयतवम्‌ | स्वामिषयकतती तिमिषयत्व१श१५न्‌(११ वारयित्वा सक्तणद्येऽतिव्याप्त्य्याषठी
सपाय तदद्वारकस्व५५। यितु भय म(वविरषणदानस्थ ^ प्रक्षाचन्‌। द्धि पट्कंस्थ
इतिन्यायपराहतत्वात्‌ | गौरवाच्च | ५ त्‌ नि्धभितत्व्बन्पेन।पृचविरिषटत्वम्‌ | तचरा
पदव्यादत्तमेवं | अते नोक्त(तरोषणतयंयन्तम्‌ | न चापृवोविषयकप्रत)त्य विषयत्व
रप।पू्वताधारणापुपवटिन वरटि तनसेमनेव पामर्जव्ये क्रिभित्यप्‌१०्य वृ त।१्‌१४दितत्वधर्‌
टनयाक्तविदहेषणद्स।पाद्‌।न।म(ति वाच्यम्‌ | तस्य छक्षणान्तरत्वात्‌ । अपूर्यत देशे
नावा तविावपूनेदिरोनमि तद्धियेराकदयफत्वेन,पूरविषयपरतीत्वनिषयवमानवाच्छिन्नापू
धनिष्ठ देदयतानि्पितमियेयत्‌।वत्वाद्वघ। त।च्गष्वतिन्वाध्िव।रणाय तदक्तणेऽपि स्वये"
पराितपृतित्वाविशेषणावर्‌वकत्व।च् ।

=

9.9

22

[०

५(अ०२प-१अ०८)।

[ कत्वषपुरषा्ैनिरूपणम्‌ ] = अङ्गत्बनिरक्तिः । । ११६१

वस्तुतस्दु अपूप्ाघनत्वावच्छन्नाया अपूवोवच्छिन्नाया अपूतेनि्ययाश्च कत्वथा-
ङगीयोदेशयतायाः स्वयप्राधितवृत्तित्वविशेषणेनैव वारणात्‌, * अगन्म ` इतिमन्तोदे-
क्यतायाः स्वर्मनिष्ठाया वारणायापृबेहय्यत्वानवाच्छिननत्वमेवोदेदयतािशेषणम्‌ । अतो
ने पूषैषटितत्वनिकैचनाय यतितव्यम्‌ । अप्मिश्च पल्ेऽपृवेसाध्यत्वानवच्छितत्व--
स्वयपराभितवृ्तित्वोभयामावघटितक्त्वथंत्वरुक्षणेऽपृषैताध्यत्वानवच्छिन्नत्वा भावमानक्त
4 अगन्म ' इत्यादिफराज्न करत्वथातिरिक्तकत्व्प्वस्या पतिः । अतः स्वयप्रायितवरत्ित्व-
षटितो मयामावानुषावनम्‌ ।

परमाथतस्ु, पर्षा धत्वरक्षेऽपृवौ नवच्छिन्नत्वमेवोदेदयता विशेषणम्‌ । पिरिषटषयौ-
घावच्छेदकतायाः पयो पिप्तबन्पेन पिशिष्ट इच स्वरूपसेवन्यन विरिष्टवटकीमूतविरेपणे.
८३१ वृतेः) अगूरवनिष्ठावच्ड इकत्वनिरूपकत्वर्ूपापृवनवच्छिन्नत्वस्य स्वम निष्मन्न
दे श्यतायामपृवेतताभ्यत्वरूपपि रिष्टघमावच्छिन्नायाम भावेन तद्वरणत्तमवत्‌ । अपूतन-

९

छावघ।त।युदेदयताव्यावृत्त॑स्वयप्ायितवृत्ता(प पिशेषणम्‌ । करत्वथत्वक्षणे चपृद-
वच्छित्नत्वभेवोदेरयताया निनेरनायमिति नो मयामावघटनात्रयात्नोऽपि । समेषामेव
कत्वथ।नामुदर्यत।या मृरुयविरप्यतय)देङ्यतावच्छेदकेचटकतया वाऽपृवेस्य।वच्छेद्‌.
कत्वमिति नान्यत; । अपूननिष्टावघ।ताददेद्यताय।म॑पून^यानवच्छद्‌कत्वेऽपि श्रतेन
ह्य।दनिषठोदेदयब्ाम।द्‌ायेवाक्ध(तादषु दक्षणद्तमनव्य हूति दिक्‌ | यदि तु ८ बानप-
यनेषट बृहश्पतित्तमेन यजते › इत्यनेन बृहस्पतितवस्य व।जपयप्रय।गन।हिभुतत्वावग्‌-
माहा नपेयस्वरूप इव ॒त्जन्यपरम।पूर्वस्वरूपेऽपि = आनथक्यालकरणकासतवाकयन
वेनृषन्य।च व। बृहस्पति्वष्य न१०६। यन मूतवाजप५ देसेन वेवनम्‌ ) अपि इ
सव।२।ज्यमृतफठपत।घन) भृतव।जपेनोदैरोन । एत्र च निद८्द्रेन निवानेऽपि वि~
१० दक्षन विधानस्याऽऽवद्यकत्वात्स्वर।जयौद्‌ शेन।पि बृद्‌१;१५३।१.१२८पे कष्येव
स्वथभायितवृत्युद्दवत।घ।टतछक्षणेषु बृहत्पतित्पे नन्या क्त्‌ प।द4५स।नकारे ६।१।द
चातिन्या्ठिः । अपृनगेच्छिनेत्तषेटितकरर्तथत्वख्लभे २२५७२ ६६१५) ६५प तद्‌।
पुषापत्वहते स्वोदेरयतानवच्छेद कत्वं स्व५५॥ य १।२२१०म्‌ । ९११५ पुरप्‌।११.
नानिमतपरम्‌ । स्वार।उवादेप्त॒॒वाजपेय।दिनिष्ठबृह्पपि्तव।द॒देद१त। वच्छे २ १८१।८।।१-
म्या; | स्वथभायितमिनच्वृत्वदेदवत। (नपि तमिथत। नरव च १८१५९५५ । =त॥
नन्वि; । ‹ अन्म ? इत्यस्य पूवत्वगोदेरन विप।पृदुसन ११९१६५२.
त्वाद्‌प्‌०निष्ठदेदयत्‌।म।द्‌ाय सवेमनवयम्‌ |

तेच भयविधमप्यङ्गतव प्रत्येकं द्विविधम्‌ । तिद्धक्ूपं करिय।खूपं चेति । तश्र नह्य

"-------- - ---

१८अ० ष्पा रेअ० ११) अभरत्येनेति चेष. ।

१४६

११६२ अङ्गत्वनिरक्तेः। [ शुतिनिरूपणम्‌ ]

दिकं पिद्धर्पं कत्वम्‌ । क्रियारूपं क्रत्वथं॒प्रयाजावघ।तादि । एवं स्तिद्धखूपं प.
य दधिमोदोहनादि । करियारूपं॑एरुषायै ज्योतिष्टोमदशचपृणमाप्तादि । क्रियारूपक्र-
वर्थ च द्विविधम्‌ | सनिपत्य।पकारकम्‌ , जरादुपक।रक्र चेति । तेत्र द्न्यद्वतान्य-
रनिष्ठोदेरयतानिरूपितविधेयताश्चाे कम॑ सनिपत्योपकारकम्‌ | यथा भ्र६णाग्च।त्‌

पष्ुपएरोडश्चादि । ! अद्यीषोमीयस्य वपया प्रचयद्यीपोमाच पश्पुरोडाशभक्ादसक-

पाठं निवपेत्‌ › इत्यनेनोत्पननः पड्यपरोडाशयामो हि स्वयादेशेन पञ्चावी वदेवतार्त-
स्कार।थं इत्युक्तं दशमे | अत्र यस्य पणमय। जुहभेवति' इत्यादौ पणता; निद्ध्-
पक्रत्वथ॑स्य द्रन्यनिष्ठोदेदयतानिरूपितविपयता९। त्वदा तिव्या तिरतः कभस्वेपादानम्‌ ।

यत द्रभ्यदेवतान्थणरपस्कार कमं स्निपल्योपकार्‌कपति । तन्न | यजमनानेष्ठ-
प्रयाजादिजन्या््यावृत्तद९।द्प्व।रमत्रवृतिपस्कार तवस्थकस्या भावन्‌ = तद्घटितट-
ह्षणाश्नभवात्‌ |

वे चेत्त॒ द्वव्यदवतान्यतर्‌।गछापनसधिनत्वावाच्छन)दूर्‌यता नर पताचचयत्‌। श चत्व
सनिपत्योपकारकत्वम्‌ । अन्यथ। पह्प।द्रेन विधीयमानदृ्षणीयादरिव स्वभक्मपुर-
प्यदूर।न विधाथमानज्योतिषटोमापेरपि स्षनिपत्योपकारकत्वापप्तरेत्याहु, । तन्न । युपा
दुदेयन विधीयमानच्छेदनाद्‌वन्य।घेः | तस्य दषटरूप१फडा दिस्वरूप आनधर्केयामाविना-
पूता॑नतन।नदेरवत्व।त्‌ । उ तिष्टोमादेसतु पुर्पोदृर।न पिधीयमानत्वमिद्धम्‌ । माव-
नाया भाव्वाकाड्तताया तिद्धरूपत्य भान्यतवायोवन स्वमैकानादिपदस्यं सत्तणया स्वगो.
दिषरत्वाप । यत्त द्धिददेः प्छ दिद्रव्योदेशेन (िष(नात्तत्(पे०५. रति मिमान्धते)
तद्‌ाऽस्चु ५कृतख्त५ कऋत्वत्वनिमे२ा, । अर १।३द्‌ त्तद ५।३१्‌२।वच्छिननत्वानि-
मेदः । न त्वपृ्नत्वानच्छि्नत्वस्यादे दयता (विरोपमत्वमिति ४२५५ । निरुफतनि१-

त पकरवमन्करत्वयत्रियात्वमेवऽ5ददुषकंरकत्नम्‌ । सनिप्‌त५।१क।र१.ऽतिन्यािवा-

रणाय (मिनन्‌ । १९५१५०५ तिष्ट(म।दिक्रिययामपि५।6; ऋचति । पिद्वरूपक्र*

त्वेथय।२०य॒क्रियात्वेषदानम्‌ । एतपा ददणानामाकरोक्ततेचहदय। पगत्यननुगतती
६५।भ५वन५ इ८५२ पयतेन ।

एवैनवाद्धप्ये च श्वतिरिङ्धवक्यप्रवरणस्ानतमारूवप्ट (न पटुधमाण्‌ानि । अय
भ्य श्रतिनम | ने तवच्छक्तशक्दम्‌त्रम्‌ । नङ्धत्व५म।५१।जकप।पिमृतशतित्व.
प्पात्तप (५९१०५ प्यप्ववद्वकेतवानरुक्तशचरदत्वर्पश्च तत्वस्य च तद्‌न्धप्यत्वासभ-
नात्‌ | नद्‌ दठमत्रमह्नते भमाणम्‌ । वटशन्द्‌ादरतय।त्वात्‌ । न च पेदृस्भष्रदा
द२०्द९५।६२५१ययान्यत९१।षकतनेना्ञ त प्रम्‌(णत्व,छक१द्‌पिकरण-५ायेन तदम

~= " = & ----~ - त "9

१८० १० पार १अ० ९) इत्यत्रेति श्चेप । ~; अतिन्यापतेरिति--वारणायति सपः ।
(५० १पा० ज ९) जत्रह्थनेपि स्प.

[ श्तिनिरूपणम्‌ }] * अङ्खत्वनि रक्तः । ११६१

ददिव छौकिकषटादिशब्दानामपि तत्तरोषपत्तः शरुतित्वस्य तत्साधारण्येऽपि क्षतिविरह
हृति वाच्यम्‌ । तथाऽपि शब्दमाश्रस्य वेदघटकत्वे प्रम।णामाविन वेदाघटकलोकिकरब्दे
विध्यघटक्रायंवादादिशेब्दे चाङ्गत्वभ्रमाणत्वासंमवादुक्तश्चतित्वसत्वेन तदन्याप्यत्वात्‌ )
गौणल्तिणिकयोरमि शक्तत्वनातिप्रसङ् च । न हि तयोः श्तित्वमि्ट, तथात्वे त्तु.
ङ्मुहोति ' इत्यादौ सक्तृना श्रो ताङ्गत्वन्यवहारापत्त. । कं च श्ुतिर्वस्य प्रानिपदि
कादिप्ताधारण्ये ‹ घेनुदक्षिणा " इत्यादिवाक्यीयतिनियोगम्थदे श्रौताज्गत्वव्यत्रहारापात्तिः ।
नापि गौणलाक्षणिकस्वामाववद्धिमक्तित्वम्‌ । ‹ सक्तन्नुहेति' इत्यादौ गण्या रक्ष.
णया वा करणत्वादिपर दितीयायाः श्रुतित्वामावादमाववदन्तम्‌ । प्रातिपदिकादिषु श्चति-
त्वभ्यवहार।मावाद्विभक्तित्वोपादानम्‌ ।

निरपक्षो रवः श्र॒तिरिति प्राचीनप्रवादोऽप्येतद््थतात्परय्राहक एवेति वाच्यम्‌ ।
सनम्धा्थकषष्ठचादावतिग्याप्ः । " व्रीहन्परोक्षति ' इति वाक्ये ्रह्यादिषदोत्तरद्विती"
याया अपि संमार्गाधिक्रणपृेपक्े टाक्षाणिकत्वेनाव्याश्चेति चेत्‌ ।

अत्र नन्या -अङ्कत्वघ्ररकी मूतपरोदुदयत्वङ्कतिकारकत्वये।रन्यतरस्य प्राघान्येन वाचकः
शब्दः श्रतिः । स च व्रीहीनवहन्ति ? ‹ ब्रीहिमिर्यनेते ! इत्यादौ द्वितीयातृतीयाटिः ।
¢ प्रोकषित।म्यामुलुषवटमुसलाम्यामवहन्ति › इत्यत्र करमत्वाविक्षिष्टवाचकक्तपरत्ययेऽतिव्यश्िः
पराधान्येनेत्याहुः । °च कतिकारकत्व छृत्यन्वितकःतृत्वी यन्यतमम्‌ । न ठु कत्यन्वितेक-
तत्वाधन्यतमान्विनत्वम्‌ । तृतीयादेम्तदवाचकत्येनाव्याप्त्यापत्तेः | अतंमवस्तु नास्ति ।
करमत्वरूपोदेरयतावाच्कद्विनीयाया रक्षणात्‌ । अङ्गत्वैकदश्ोक्तान्यतरनोधकत्वाद्‌.
द्विनीयादरङ्घत्वप्रमाणत्वमिति फ्यिुमद्ग त्वघटकी मूनेति | न त्वद्त्वघटकत्वस्य
टक्तणघटकत्वे, वैयथ्ात्‌ । अत्र ्गत्वलक्षणे कमेत्वरूपोदेरयतायास्तदितरकमैत्वाचयन्यत.
म्य च स्वातन्ज्येण निवेशाच्छृतिलक्षणे तयोरन्यतरत्वेन निवेशः । वस्तुतस्तु, उदे"
रथत(न्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकमेद्‌-कतुत्वादिपर्येकमेदधटितकनुत्वक्ररणत्वसप्रदानत्वापा-
दानप्वाधिकरणत्वान्यतमत्वावच्छनन्रतियोगिताकमेदघटितान्यतरत्वापेक्षया कतृत्वत्वा्य-
वन्छिनपरत्येकमेदघटितकमेत्व्ता घारणान्यतमत्वस्य टभुत्वात्कतुत्वकरणत्वकमेत्वतप्रदान.
त्वापादानत्वात्िकरणत्वान्यतमस्य प्राधान्येन वाचकः शब्दः श्चतिरिवयेवैतक्षणनिप्कषैः |
उक्तान्यतमवाचकत्वं चोक्तान्यतमानिष्ठपंबन्धत्वानवच्छननक्षक्तिगिरूपकत्वम्‌। अतः संबन्ध.
त्वनोक्तान्यतमनिष्ठशक्तिनिरूपिकायामपि षष्ठयां नातिन्यासि. | न च ' गोदोहनेन प्श.
कामस्य प्रणयेत्‌ › इत्यन्न षीश्चत्या गोदाहनम्य पश्चद्त्वपिति ज्यवहारात्ष्ठयाः
श्चतित्व इष्टापत्तिरिति वाच्थम्‌ । तथात्वे : पषदशञारत्निवोनपेयस्य यूपः † इत्यत्र

१८ज०र्पा०१अ०४))

११६४ अङ्करषनिरकतिः । [ श्ुतिनिरूपशम्‌ |]

सषठदशारत्नत्वस्य शौतविनियोगदिप्पया वाजपेयाङ्गप्वापत्तो वाक्चीययुपाङ्गत्वतिद्धा"
न्तानुषपत्तेः |

लेथ तश्र श्रौतविनियोगसंमयेऽपि यूपपदानर्थक्यभिया तदनङ्गीकारः । तद्विक्षरणे
हि वाजपेयस्य युपस्य वोदेश्यत्वमिति दिष्य युपस्ोदेश्यताया बहुप्रीहिरदेशयपतमषै.
कत्व एकपरसरताभङ्गः । युपपद्स्य तत्वे दु युपोदेशेन सष्दशारत्निस्वविधौ समासार्थ.
मुरूधविशेष्यमुतसेबन्षिनोऽनन्वयात्समासमङ्गापत्तिः । सपदशारत्नित्वविशिष्टदरन्यस्या-
मेदप्तनन्धेनैव विचिम्तु विशेप्यांशस्यातिदेरेन प्रा्त्वादसेमवी । अतः षष्ठशरुत्या स
दशा रतिनत्वविशिष्टदरव्यस्य वाजमेयोदेशेन विधिः । तथा सतति अन्यवहितान्वयः प्रकर
णानुप्रहश्च संभवति । उक्तद्रभ्यस्य वाजपेयास्ापारणषोडश्चिपाश्ररूपतया खादिरत्वस्ाद-
दृथन गौण्या युपपद्मनुवाद्‌ इति र्वपक्षयित्वा युपपदीयस्वायेत्यागापत्तिमिया न वाज
पेयस्येदिरयत्वम्‌ । युपस्योदेदयताया तु वाजपेयपदस्य युपनिष्ठवाजपेयस्तनन्धरूपस्वाया
नुवादकत्वान्न स्वाथपरिल्यागः । अतोऽतिदेश्षतः पृवप्रवृस्या युपोदेशनामेदसंबन्धेन स्त
दशारलिनद्रम्यविधिः । प्राप्ठप्राठविवेकेन च विशेषणमात्रे विधेस्तात्पयेम्‌ । भ्यवहिता-
स्वये गुणान्वयश्च पदानथवयमिया स्वीक्रियमाणो न दोषमावहति । षष्ठीश्चुतिपरिया-
गोऽप्थते एव । प्रकरणानुप्रहम्तु युपस्योदेश्यतायामपि युपस्वरूपस्य ततप्येञयपदवपु
चैस्य च प्रकृतौ स्दशारत्नित्वं विनाऽपि जायमानत्वेनाऽऽनयैक्यद्राजपेयाप्व्ताघ
नत्वरक्षणाया आवङ्यकत्वान्नानुपपन्नः । अतो युूपपदीयस्वाथेपरित्यागमिया न षष्ठी
श्त्या वाजपेयस्योदेशयत्वमिति सिद्धान्तितम्‌ । वस्तुतस्तु युपादेशेनाभेदसंबन्धेनेक्त-
दन्यविघानस्य कारकाणा परस्परान्वयाप्तंमवेनास्तमवादुपपदे युपकायेक्षणया तदुदेशे-
नो त्तविशिष्टदरन्यविधि्ाच्यः ।

एव च यूपपदम्य स्वाथपरित्यागः स्िद्धान्तेऽप्यवि्ि्टः । अत उक्तरीत्या
सिद्धान्तानुपत्तयेपपदवेयथ्यैमिगैव वाजपेयस्योददयताग गी कारः । युपपद्‌स्योदेदयत्व
तु वाजपेयापूर्वप्ताधनत्वलक्षणातातपर्यग्राहुकतयैव वाजपेयपद्स्योप्योगान्न वैयथ्यंम्‌ ।
न च प्रकरण्येव तात्पयं्राहकत्वात्तम्य वैयर्थ्यम्‌ । एकतात्प्ग्राहकानुपस्थितिदश्चाया-
मपर तात्पयेग्राहकस्य सायेक्यसेमवाद्युगपदुपस्थितावपि समेदे नान्यतरवैयय्येमिति
न्यायेन तयोः परस्परवैयथ्यानापादक्रत्वात्‌ ।

इद्‌ ठु तत्वम्‌ । व।जपेयोदेशेन सप्दशारलिनद्रम्यविषेरप्ंमव एव । वाजपेयाप्ताार.
णपन्स्योपदेरत एव सेमवेन ततः पूवैमेतद्धिधिप्रवृत््यपंमवात्‌ । इतरथा वषटू
समार्यादिप्रम।णान्तरप्रमितभक्षस्यैव भरायम्यविशिष्टस्य विधानेनैकम्रसरताभङ्गपसद्गा-

[अ प = = =

(अन ३ पा १ अ० ९) ' अनर्थक्यतदद्गाधिक्रण इयय. ।

[ श्ुतिनिकपभम्‌ } अङ्गत्वनिर क्तः । ११६५

पषदा्तद्धिया मल्तान्तरविधितिद्धान्तानुपपत्तः । अतस्तघ्नोपदेशतः पूतपरदृश्यसंमव एव
बीमम्‌, तथच तुल्ये प्रकृतेऽपि । सठदशारत्नित्वस्येकतदरभ्यपरिच्छेद्‌कतया विधिस्तु
पुवोक्तदूषणग्रस्तः । अतो वाजपेयेदेशेनोक्तदरन्यविभरेरसेमवेनैव पषठश्चुतेरविनियोजकः
स्वम्‌ | पदानयेक्थापत्तिमत्रेण षष्ठीश्चतेरविनियोजकत्वोदृहुरणं तु, अन्यन््ग्यम्‌ ।
पेया षष्ठ्याः शतित्वेऽपि सष्दशचारत्निवाक्ये तत्पमाणकविनियोगस्योक्तपरकरिरत-
मवान्न ततरत्य्षिद्धान्तामुपषत्तिस्तस्याः श्रतित्वनाविकेति चेत्‌ । सत्यम्‌ । तथाऽपि श्रौति-
शिङवाक्यभकरणस्यानसमाख्यानां समवाये पारदैबैस्यमथ॑विप्रकरषात्‌ ' इतिसूत्रे श्चति-
पदृस्थेवेविधश्चुतिवारणाय पदानथेकंयापाद्कविनियोगप्रयोनकशरुतिमिननश्चतिपरतायां गौर
वमेव षष्ठ्या; श्चतिवे बाधकमिति तद्वारणायोक्तान्यतमवाचक्रत्वमन्यतमनिष्ठसंबन्धत्व-
नवरिठिन्नशक्तिनिरूपकत्वरूपं निवांच्यमिति मदुन्नीतो नव्यानामारियः । अत एव
नञ्यनये ‹ द्वादश्चाहीनस्य › इति वाक्यप्रकरणाविरोधोदाह्रणं न श्रुतिभ्रकरणविरोषोदा*
हरणम्‌ ।

तथा हि । ज्योतिष्टोमे, उषैसदो विधाय ८ तिच एव साहूनस्यापप्तदो द्वादशाह.
नस्य, इति श्चतम्‌ । तश्र किं हाद्व प्रकृतावेव निविशत उत द्वादशाहे, इति सदिष्च
त्रिस्वे तावदुपसदुदेोन विधीयते, साहनोदेशेन विधावुपसत्पदपाम।नाधिकरण्यानुपपततः)
साहनपदामिषेयञ्योतिष्टोमस्य॒त्रिरावृत्यापत्तेश्च, उपप्त््वरूप आनथक्यप्रसक्तौ
द्तिणीयावाङ्िनियम, यायिनो पसदपवंसाघनत्वक्षणाय।मपि वम्तुत उपसदा प्रकरणेन
एयोतिष्टामाङ्गत्वात्तस्य चाहना समाप्यमानत्वात्साहनम्येति पदमुपस्तदां ज्योतिष्टोम
सबन्धानुवादो न तृदेदयविश्षणं वेयथ्यांत्‌ । अतश्च द्वादशत्वमपि तद्वदेवोपसदुदेशेन
विषीयमाने प्रकृतावेव निविशते | अहीनपद तु न हीयत इति स्युत्पत्त्या ज्योतिशोमा.
मुवादकम्‌ । विङ्ृतित्व।द्ध चेनमन्ये ऋतवो न जहति । ‹ तस्य॑ समृहः › इत्यनुबृत्त
सहितया ‹ अह्नः खः करतौ › इति स्ग्रत्याऽहःशब्दस्य कतुसमृहवाचिखप्रत्ययान्तत्व-
विषानात्तस्य॒वेनादेशिषानादहीनशव्द निप्पत्तावप्यह ` सोव्यक्रतुसमृहत्वस्याहीनपदबो-
ण्यतावच्छेदकस्याभ्यासप्मूहात्मकञ्योतिशमे सत््ात्तदनुवादोपपत्तिरिति पूर्वपक्षयित्वा,
उप्तन्म्रेदिशेन द्वादश्त्वविधौ सरूयाद्वयस्यषटद षदुष्टमिकरपापततस्तदङ्कीकारे च

१( अर ३ पार ३ अ ७ सु १४) ।२ उपसदो विधायेति-“ अश्निमनीकम्‌ ' “ सोमं
इत्यम्‌ ' ‹ विष्णुं तेजनम्‌ ` इति व कयैर्िदिता उपस स्ञकाल्रयो यागा इथं । ३ ( अ= ९ पा०१
भज २ ) सक्नत्येनेति हेषः। ४ पा सु (४-२-३७) । ५ ऽषटदःपेति-प्रतीतग्रामाण्यपरि-
धयम, अप्रतीताप्रामाण्यङ्ल्पनम्‌, परित्यक्तप्रामाण्योज्ञीवनम्‌, कतस्पिताप्रामाण्यपरिल्याग इति
चत्वारो दोषा वीहियबयोिकस्ये, एकेकदिमिन्‌ शान्ने समान्यन्त इत्यष्टौ दोषा ज्ञेया. ।

११६६ अङ्गत्वनिरक्तिः । [ शरतिनिरूपणम्‌ 1

सल्याम्तरसाघनत्वाभावामुवादकैवकारानुपपत्तेः साहनाहीनपदवेय्यापततश्च वेदिकभयो-
गादक्नपदबेध्याहःाध्यक्ततुविरेषस्मूहात्मकाहीनसनन्धयुपपदुहरेन दादशत्वविभि-
रिति प्रन्नः सिद्धान्तयामामुः |

नम्यास्तु-- सुनधमाघस्य मावनान्वयनियमेन षष्ठस्थटेऽपि परस्परान्वयाध्युतपत्तरही-
मसेबन्ध्युपसदुदेशेन दवाद्षत्वविध्यनुपपत्तरहीनोदेशेन द्वादशोपसस्छमेव।तिदेशतः पव
रस्या विधायते पतां चतुर्भि. इति वदुद्रदुकञत्वविभिरेव फटमित्याहुः ।

षयं तु ब्रुमः । ' पञ्चदश्ान्यान्या्यानि ' इत्यत्रेव द्वाद्शपदार्थोपपसद्र्थयोरम्वय-
स्याकलत्वान्नग्योक्तस्याहीनोदेशेन द्वादश्चत्वविधेरप्यप्तभषः । ^ ता चतुर्भि. › त्यत्र
त्वभैप्रि. पवेप्रवृत््याऽऽदानमावनाया एव विधेयत्वात्तत्र॒ चतुःपदाथेवौ रीष्टचव्युत्पत्तः
समुच्चयफछकविशिष्टविधिप्तमव इति वैषम्यम्‌ । अन उपपदुदेशनेव द्वाद शत्वविषिः ।
उपम्रतस्वरूपे चाऽऽनथक्यपपतक्तौ दीक्षणीयावाद्नियमन्यायरूपनात्पयेग्राहकस्य न्याय
त्वेन = दुबैलत्वादुपसजन्यापूव्ाघनत्वरक्नणामुपेक्ष्याहीनपदसममिव्याहाररूपवाकयम्येव
तात्पयंग्राहकत्वमुपेत्याहौनापूवेसाघनमिुतोप सलक्षणाऽङ्गीकियते | यत्र तु दीक्षणीया-
वाडनियमन्यायेन स्म वाक्यस्याविरोधो यथा त्रित्वव।क्ये साहनपदसमभिभ्याहररूपव।-
कयस्य | तन्न न तन्न्यायनाधः | तात्य्ग्राहकयोरपि च बलबलमुक्तं तत्र तन्न । यथा
(अभिक्रम जुहोति इत्यत्र होमोदेशेनामिक्रमणविघौ होमस्वूप आनरथकयपरमनत्तौ
दरपृणेमाप्ीयमहप्रकरणर्ूपतात्पयंगराहुकबलत्म्षानहोम।पृकंसाधनरक्षणेति पुव
विधाय महाप्रकरणपेक्षया प्रनटप्रयाजीयावान्तरभकरणरूपतात्पयंग्राहकबलात्प्रयाजहो
मापरवताघनत्वलक्षणेति सिद्धान्तितं {तीये । च्वि दृष्टान्तद्‌रान्तिकगतनुदयत्युपमत्पद्‌-
योरपृवाव्यभिचार्‌ एवापूवैसामान्यमताधनत्वकक्तषणातात्पयरग्राहकः । तथाऽप्यपृषैविरोप.
साभनत्वल्क्षणातात्प्प्रहकत्वेन वाड्नियमन्यायादीनामुपन्या्तः । यद्रोपप्तदाधितद्रा-
दशत्वस्याहीनोदेेन विधिः, पूरववाक्य उदेष्यत्वेनोपालितत्वादुपदामेवाऽऽश्रयत्वम्‌ ।
उपसरत्पदावर्यमवाद्प्येवमेव युक्तम्‌ । सवेया षष्ठयाः श्रुनित्वामावादिदं वाक्यप्रकरण-
विगेधोद।हरणम्‌ । तदपि च द्वादशोपसत्वविधायकवाक्यामावं कृत्वाचिन्तया | वम्तु-
स्तत्र तद्राक्यसस्वत्तिन सत्रात्मकद्रा शाह इवाहीनात्मकद्रादशयाहेऽपिं पल््ा्षिस मवादृदर.
ठशाहीनम्येति तरित्वविधरेवयेवाद्‌ः । महतो द्वादशाहस्य महती सख्योचिता, उ्वृति.
मस्य तु स्वपत्वात्रित्मेव प्रशस्तामेति स्तुतिः । प्राचा मते षष्ठयाः श्रुतित्वव्यवहा.
रम्तु गौणः | अत एव तेषामत्र श्ुतिप्रकरणविरोधोद्‌ाहिरणल्वोपन्यापत. ।

वम्तुत्तु नन्योक्तं वाक्यप्रकरणविरोषोदाहरणत्वमप्ययुक्तम्‌ । तथा हि । फर

१६० ३ पा १अ० १०) इत्यत्रेति शेष. ।

[न ^

[ श्चतिनिहपणम्‌ ] अङ्कतवनि साक्तेः | ११६७

गिनिषोजङ्परकरणेन सममन वक्यस्य विरोषोऽभिप्रेत उतापूर॑प्ताधनत्वक्षणातात्पयै.
य दकप्रकरणेन { मिनियोनकताऽपि किं ज्योतिशेममहाप्रकरणस्योतोपपस्तदवान्तरभकर-
णस्य | नाङञचः | य फ्ष्िममहापरकरणस्ोपसद्रतद्वादशशत्वम।हकत्वायेगाज्ज्योति-
छामर्थ द्वदश्चकरमावृद्ावततशय । न द्वितीयः । पूवौपरवाचनिकाङ्गपद शरूपोपपतद्वा-
सतरप्रषरणे मानामावातपकषद्वयेऽपि पिद्धरूपत्वादुद्रादशत्वस्य प्रकरणम्ा्चत्वायोग। च |
उप^^पदू्तममिन्याह्‌। ररूपव।क्यस्थैव भित्वाश ज्व द्वाद्श्चत्वाशेऽपि विनिगमनाविरहेण
न जकत्वपपत्तो प्रकरणस्यावरिनियोनकत्वाच्च । दृस्षणीयावाद्नियमन्यायिनो-
पपतजन्यपृने।घनत्मे छत५५ जयतिष्टोममहप्रकरणस्य तात्प्प्राह्कत। तु न
समातितंव | उपतद्वान्तर्रकरणपतत्ते तस्य॒ तात्पवम्राहकताऽपि, उपपदामपृव।.
व्थमिच(र६५१ = तात्पथत्राहकस्य पित्त निराकायां । उदेदयस्यापून्यमिच।र
(३ धकरणस्य।पृ१्।धनत्वलक्षणात्‌।त्पर्युराहकत्य, यथा श्नीट्‌नवहन्ति" इत्यादौ ।

अते एवाऽऽवानप्रकरण। व्वारणो यज्ञावचरः! इति यज्ञप्ताघनत्वेन श्चताना वारणा.
दाना ललादयत्तङूपे) आधाने न शायोगादानर्थक्यतदङ्घन्यायने।55घानाज्पवमानेिर-
पयन्त एव (गच६। ३०५।द।दकंथ पवमानेटाना ^ यदाहवनीये जहति ' इति स्वप्रकरण-
रथव न२८५द८१।३। १1 कध प्वभ्यैवा भावे कवा55नभक्यतदङ्गन्यायावका श्च इति माप्य-
करमते (२,७२.१५ न विकक।रपते त।दशव।कथानङ्खकारात्पकरणेन पवमाने.
धनाम वनाद्धप्यञपि सज्ञदेस्न वरणादिनिषौ यक्ञस्यापृकौव्यभिचरिणेह्‌ापुपैत्ताघन"
तव सदम्‌ तवरमानुपते सस्ये, मावे वारणो दीनामावानाङ्गत्व एव प्रमाणामावान्न तद्‌"
क्व ग८८्५८।र ६१ सकट्यन्ञ हत्वं नन्थेरेव सिद्धान्तितं ततीय । अते दादश.
प्पितिम तब) पकरमत्य।१।२्‌।मावान्तेद्‌ शरुतिप्रकरणविरोषोदाहरणं) न वा वाक्यप्र
२५२५९६२५ । जपि तु कावयय): परष्परविरो पोदाहरणम्‌ । पृवैपक्षिमते वस्तुत
२५६ उन तिष्ट 4तय।३य तिष्टामप्र२ण द्वाद्श्चत्तेस्य निवेशः सिद्धान्ते नेत्यतः
पर२९५।५९ बद हूरणत्वन प्राचानेनवानेश्च म्यवाहत्‌ इति तवम्‌ । वाक्यप्रकरणविरो-
१,९।६्‌२५ तु तेदेव६्९ श्देशपप्यामः | तत्तिद्धे षष्ठयाः श्रुतित्वा मावात्तद्ररककये"
१५।५।६।नम्‌ ।

क ९ ८. €^ [

६५ उ १।८५ब्‌ । कद "्वकभत्व। (दषद्‌।ना वाप्यत्वेनावाचकत्वात्त्रातिव्याप्त्यममवेऽपि
पतृ दिपरत। द दुवतिन्याहिदीरा । न च कतत्वत्वादुन्येवान्यतमत्वेनानुग-
मस्य पदन्यतमातच्छनदत्तानेरूपकत्वे रक्षणम्‌ । तददिस बुद्धि विषयत्व।वच्छिन्नत"

१(ज०९पा० ५ अ० २) अन्रत्येनेति शेष. । २ (ज०३१।० १ अ= ९) भत्रत्येनेतति
रेष, ।३(अ०३पा० १अ० १२) इखत्रेति शेष ।

११६८ अद्खत्वनिरक्तिः। [श्चतिनिरूपणम्‌

4

द्न्यतमनिष्ठशषक्तिनिरूपकत्वमिति न दोष हति वाच्यम्‌ | तदादितोऽपि विश्ेषरूपभ.
कारकबोधानुरोषेन विशेषरूपावाच्छन्नशक्तिनिर्ूपकत्वस्यैव तत्राम्युपगमात्‌, कपरत्यथे
कमेत्वत्वस्य शक्यतावच्छेद्‌कत। वच्छेदकत्वेन शक्यतावच्छेदकप्वामावाव्‌तिभ्यापिषारक-
पराघान्यनेत्यस्य तेयथ्याच | सत्तुनिति धविनयायाः करणत्वलक्षण।याममि वस्युतस्ताद-
शान्यततमत्ववच्छिन्नशत्ति निरूपकत्वानपायाद्‌तिप्रसङ्गश्च । अतोऽगरेद्माकरुयामः ।

स्वशक्यतावच्छेद्ककतुत्वत्नायन्यतम।वच्छिननतात्पथैकभरत्ययत्वं श्ुतितवम्‌ । ‹ बीही-
सभोक्तेति › इत्यादिवाक्येषु द्वितोयापिश्चतःना स्वश्चक्यतावच्छेद्ककमत्वत्वायवच्छिननता-
त्पथकत्वस्य तमागाभिकरेणाद्‌। नि्तत्वाहक्षणपतमन्वयः । सक्ूनिति द्वितीयावास्तु
स्वशकंयतावच्छेद्‌ककभत्वत्वायवच्छिन्त। त्पय॑कत्वस्य॒सक्त्वधिफरणे निरस्तत्वाजाति.
व्याविः । अत्र स्वरकरवकतुत्व।यन्यतमत।त्पयकत्वषपितस्य शेषषष्ठय।मतिभ्याेरवच्छे
द्कानुषावनम्‌ | तद्‌।दिव।रणाय प्रत्ययत्निगेशः { कर्ततवत्वा।चन्यतम।वच्छिनतातपरय॑क
विभक्तत्वस्य सक्त्‌(१।(दकरणत्व(द१२ दधित वाद्‌।वतिन्य। हिवारणाव स्वशक्यतावच्छे.
द्मेति | अत्‌ एव (नत्तित।ग्यामृट्वटमुत्तलाभ्याम्‌? हृत्थत्र कप्रत्ययस्य कर्त्व सिरे
शक्तेः करभत्वत्वथ शवयत्‌तच्छे२कत्‌।वर्छेद्‌कत्येन शक्यताक्च्छेद्कत्वामाव।न्न। ति.
न्या; ।

अशने इत्यादि देवतातद्धितस्य सम्राह्यत्े कदृत्वाययन्यतममध्ये देवतात्वत्वम.
पयुपदेयम्‌ । न च देवतात्वपिरदभ्यवाचकस्य॒तद्धितस्य देवतात्वस्य शक्यत।वच्छे-
द्कत्वादेततात्वत्य न श्यतातच्छेद्‌क। पति व॑च्थम्‌ । आह्त्यपिकरणन्यायेन देव
तात्व एव त्तस्य शाप०५ सण ङ्गः क।रत्‌ { न च ' राजा राजसूयेन स्वार
उप्रक्ममे। यजेत ' इत्याद्‌ राज।(दिपः रमथन: प्।पुत्वात्वेन =कतृत्वाचन्यतमार्.
त्वानावाद्व्यापतिः । अ(मदितर२३। विनी पर५५6 मृते प्रथमाया जप्यारूयातेकरत्‌
त्वायवेकेत्वात्तमद नान्यतसमैयस्यनितिन्यायत्‌) प्रथमाया; प्तापुत्वाभत्वमते श्रुतिः
त्वाभागेऽपि सतिविरह।त्‌ , ° राजा राजपूमैन यजेत्‌ › इत्यादौ र(नादयङ्गत्वस्य वाक्य-
भरमाणक्त्वोपतत्तेः | न च राजपद त्रप्रथमाया निरथकत्वेऽपि राजाङ्घत्वं कर्पुत्वादयय.
कारूयातरूपश्चतिममाणकभेति राद्क्वम्‌ । आख्यतस्य कवत्वादिशक्ततायाः केश्रैषि-
करणे निरन्ततमेन श्रतित्वानाकत्‌ | कतृमयनाल्य।तभोर्‌ प्रहत्य श्रतिरक्षण क्त्व,
त्वप्ताघारणान्यतमत्व १२११८५५१ इ न व।च्यम्‌ | कनृतृतीयतयाः समरह्मत्वात्‌ ।
न च तथा त्यान्परम्यत्नन कपृत्वङनतादिविट मृतक तिक ददु, रषभोभामेव
तत्तद्धिमिदकयत।वच्ेद्‌ कत्वात्कत्व "वादे; शक्यतानवच्छरेदकत्वादूपतंमव ईति
बाच्यम्‌ | शक्थत।वच्छेदकभूतततद्धमृर्यन्यनमत्वघटितिक्षणस्येव विवसितत्वात्कर

१८५अ० दे भाग १ज० ४ )। (जग दपा १ अर रू० १२} 1 २(भर १पार
३ अ्‌० ९) ।४ (अ पार ४अ०४)}))

[ श्चतिनिरूपणम्‌ ] अङ्गत्वनिरक्तेः | ११६९
स्वप्यालण्डोपाधिूपत्वेन वनरतवत्वद्रेव शक्यतावच्छेदकत्वादुक्त्तणेऽप्यदोषाच ।

ननु * मन्रावरुणाय दण्ड प्रयच्छति › इत्यादौ मेत्रावरुणस्यैव मावनोदेश्वस्य चदुर्थ
स्था पित्वादृदण्डस्यानीप्सिततकमत्वेनवान्वयावगतेरनी प्तितकमेत्वाथैकदण्डपदो त्तरदवितीया.
या द्ण्डाद्त्वेःप्रमाणत्वेन श्चुतित्वामावाततत्रक्तलक्षणातिव्याधिः । इंप्सिनानीस्तितप्ता-
घारणकमत्वत्वःवच्छिन्न एव द्वितीयायाः शक्तेदण्डमिति द्वितीयायाम्तदुवच्छिन्नतात्पर्य.
कत्वाच्चेति चेन्न न्याप्यत्याप्यस्य सुतरा स्याप्यत्वमिनिनः येन मैत्रावर्णम्य मान्यत्वा.
वमौ द्ण्डम्यापि कर्मत्वेनान्वये भावनाया एककमेकत्वभज्गापततरदण्डपदात्तरद्वितीयायाः
करणत्वे लक्षणाङ्ककरे करमत्वत्वावच्छिन्नतात्पर्कत्वामावान्‌ । अतएव सरवत्रानी-
प्ितकर्मपदोत्तरदवितीयायाः करणत्वे लक्षणा । सक्तनित्यत्र वरिनियोगमङ्गतिद्धान्नोऽपि ।
अत एव द्वितीयायाः करणत्वपरत्वपर्यवमानम्‌ । अन प्सितकर्त्वपरत्वपयवपराने
दृष्टस्यारि माव्यत्वेन वक्येर्‌ पनः |

विच ह्ितीयाया नीप्सिनकमेत्वपरत्वे सक्तना टोमाङ्त्वे कि प्रमाणम्‌ । न
तावच्छतिः | दितीयाया होमा्नाप्रयोजककरणत्वश्ञक्तत्वाभ।वत्‌ । नापि वाक्यम्‌ |
उक्तकरणत्वटक्षकत्वा मावान्‌ । न हि इत्या कर्मत्वेन रक्षणया वाऽनीप्तित,
कमेत्वत्वनानीप्पितकपत्वो क्तेः मक्तुना होमाङ्गत्वं गमयति ' प्रमाणान्त तु होमाङ्गता
यामम॑म्‌।वितमेव | न च ‹८भामन यजत? दृत्यत्र मत्वलक्षणापक्षे सामनिष्ठकरणत्वम्य
शक्या रक्षणया व! विमक्त्यनुक्तत्वेन श्रुतिवाक्ययो. सोमनिष्ठयागाड्माया प्रमाणत्वा-
समवेऽपि विशेषणविधिषूपकल्पितश्ुतरेव प्रमःणत्वमुपेयते, एवमिहापीति वाच्यम्‌ | यजि.
पदुप्तमभिन्याहाररूपतात्पयग्राहव.बस्न स्मपद सोभकरणकं करणतासंबन्पेन सोमवति
वा छलणाया यजिपदसमाभिव्यादूतस्रामपदद्पव।क्यम्येव स्ोमनिष्ठयागाङ्गत्वे प्रमाणत्वात्‌ ।
विशेषणविपेम्त्‌ मोमकौेव्यतानोभ एव व्यापारात्‌ । अत ए वाङकत्ववटकी मूतकतेत्वायन्यतमा,
वगति,श्रुतवाक्यात्‌ , वि-यन्तयावगातिम्ञु विरषणविधितः । चिशेषणविधौ है सोमकरणक-
भावनाया [विव्यन्वये स्वनिष्ठपरकारनानिरूपितविरप्यत।वच्छदकन।वच्छेद्‌कत्वघबन्वन वि.
धिविरिष्टतवरूपविन्य५त अवगतिः करणत्वा तु सोमस्वरूपा श इव विरशेषणविधिर्‌नुव।द्‌
एव | प्रृते ठ तकतृनामनीप्तितकभेतवेनान्वये होमाज्ग ताप्रयोजकभक्तनिष्ठकरणत्तायाः श्रुत.
वाक्याद्‌ नगते; | अ एव करणत्‌वाचकेपदघटित्‌विरोपणतरियिकसपनायामपि मान। मावा.
च्थापि ह।मोङ्गत्य भरमाभत्तामाव। हिप््रमाणक्रमेव सक्तृना हामाङ्गत्वम्‌ । श्रुतवियो हि
वदुप्वाद्यन्यतमस्य सस्यावमनिस्तद्व चकपदृचाटिततिशेपणारति, करप्यते | य५। ‹ भोनेन

१(अ० ४ पर २अ० ६) । इत्यत्रेति देष. । “ अदष्ह्पस्थेव. ।
१३५

११७० अङ्गत्वनिरक्तिः। [ शरुतिनिरूपणम्‌ ]

यनेत्त इत्यश्च तृतीयाम्तपदघटितः } ‹ अमावास्वायामपरा हे रिण्डापितृयज्ञन चरम्ति १
इत्यन्न ‹ पदे जहाति › इत्यत्र च सप्तम्यन्तपदघटितः, न चु सोमवाक्येऽधकरणतावाच
कपदधटितः पदवाकये कंरणतावाचकपददटितः । तथा सक्तुवाक्ये सक्तृनामनाीप्ति-
तकरमेस्वावगतीौ तद्वाचकपद्बटितं एव विरोषणविधिः कल्प्येत न तु करणतावाचकपद्‌-
घटित इति न तत्पममाणकत्वमङ्गत्वस्य । अतो द्वितीयायाः करणत्वरुक्षणया वाक्यप्र.
माणकहोमङ्गत्व एव ॒विनियोगमभङ्गात्सिद्धान्तपवसानमित् वगच्छमः । अतोऽनीप्ति.
तक्मंवाचकपदोत्तरद्वितीयायाः करणत्वपरत्वात्कर्मत्वत्वावच्छिन्नतात्पर्यकन्वामावेन नं
शतिल्छणातिप्रसङ्गः । * आचान्तेन कमे कर्तन्यम्‌ ' ' ब्रीहीनप्रक्षति ' ‹ त्रीहिभियै.
जेत ' ८ विप्राय गा ददाति ` ‹ उत्तराधौल्स्वष्टङृते समवद्यति › (यदाहवनीये जुहोति?
ह्यादौनि करमेण कतृत्वादिवाचकश्चत्युद्‌ाहरणानि । गोदोहनेन पष्ुक।मस्य प्रणयेत्‌»
इत्यादौ षषठीश्त्या गोदोहनस्य पशङ्गत्वामिति षष्ठ्याः श्रतित्वन्यवहारम्त॒ गौण इति
ध्येयम्‌ ।

केचित्तु-अङ्गत्वप्रमाणान्तमृता श्रतिह्ञिविधा | विधात्री, अमिषत्रौ विनियोवत्री चेति ।

भ

क, ५ ~

विधात्री छिडादिशरुति. । अभिषात्री ब्रह्यादिश्चुतिः । विनियोक्तरी निविधा । विभक्ति
रूपा, प्तमानपदरूपा, समानाभिधानरूपा च । एतत्सकलक्तावारणम्य निरपेक्षो रवः
श्तिरिति प्रवादस्य यच्छब्दनज्ञानमन्षन्यवधानमनपे्य यदज्ञान जनयति सा तसि.
र्थ श्रुतिरित्यर्थः । न च मिनियोनकमानपरस्तावे विधाञ्यभिवाज्ीसाधारणलक्षणकयनं
तनिर्दशश्चासंगताविति रा्कयम्‌ । मिधिविनियोज्योपस्थापनेन विधिपरहकारित्वस्य
तयोरपि तुल्यत्वात्‌ । शाषरोषित्वामिमतयोस्तततद्रूपणानुपस्थितयो; सेबन्धबोषो व्यव.
घानमनपेक्ष्य यच्छन्दज्ञ नेन जन्यते सा विनियोक्त्री । सेबन्धश्चाङ्गत्वात्मना साधन.
त्वत्वात्मन। सेनघत्वात्मना वा प्रतीयताम्‌ | न तद्विशेषो सक्षणे रक्ष्यते । तेन व्दीक्षि-
प्यमाणः › इत्यादौ ददटः, तृतीयाषषटीपदश्रतीना च पेम्रह इत्याहुः ।

तदतीव मन्दम्‌ । शक्ततवरूपामिधात्रीत्वस्योत्त श्रुतित्वस्यापकतया तदवच्छिन्नवि-
माजकेोपाधित्वानुपपत्तेः । न च समानपदश्तयेनेतेत्यादिषूपाया यागमावनयोः संन.
न्धरूपार्थ शचुतित्वेन तत्र च शक्तत्वरूपामिधात्रीत्वामावान्न तस्य श्तित्वभ्यापकत्व-
मेति वाच्यम्‌ । तथाऽपि श्रुतिविमाजकोपाध्यन्तरक्तमानाविकर्णत्वन।मिषार््रात्वस्य
तद्विभाजकेोपापित्वासंमवात्समानपदश्चत्था शेषशोषिणोः सनन्धरूपार्थज्ञनि जननीये स्वष=
टकपदायज्ञानभ्यपिक्षणीयत्वेन त्वदुक्तश्ुतित्वम्य समानपदश्र॒तावमवेनामिषात्रीत्वस्यो-
क्तव्य।पकत्वस्यापि सुवचत्वात्‌ । अत एव श्रुतिरक्षणस्य समानपदशुतावच्याे्तस्या

9 “ पदे ज्दहयति ` इत्यस्मिन्वाक्य इत्यर्थः ।

[ विङकनिरूपणम्‌ ] अङ्कत्वनिरक्तिः । ११७१

छृ्यत्वकथनमध्यपतंगतम्‌ । न च पदार्थोपस्ित्यतिरिक्तम्यवघ।यकानपे्त्वमुक्तक्षगघ-
कमिति नाग्या्िरिति वाच्यम्‌ । ‹ उशचत्स्वा क्रियते › इत्यादौ द्सममयौदया मास
मानयेषशेषिपेबन्धरे वक्येऽतिम्यष्तेः । # च पक्तृनित्यत्र प्राथनिकद्धितीवन्ञनेन
करणत्वज्ञाने जननीये शक्योपप्थितिरुक्षणाज्ञ।ना दिरूपन्यवघायकापेक्षणेऽपि करणत्वं
शक्यप्तबन्येन द्वित)यावदिति ज्ञानेन करणतवज्ञ(ने जननीये व्यवधायकान्तरानवेक्षणा-
दुद्ितीयायाः करणव श्ुतित्वापाततिः । अनपक्ान्तवेयथ्यौच्च | यच्छकंत्या पदायेज्ञान
लनेयति, यद्यत्र शक्तं तत्तन्‌ श्रुतिरित्यर्११ सुवचत्वात्‌ ।

अपर च प्री ताङ्गत्वव्यवहर्विषयीभूत्रुतित्वस्य विवाञ्थाभिवात्रीत्तवागणे । सक्तन्‌

नहोति ८ येनदै्तिणा ` इत्यदौ वाकंवीयाङ्गत्वनपेऽपि पिविविनियोञयोपस्थापनेन
विधिप्रपिपदिकरूपविध।ञधमिष। ०१); = पदक।रेतयाऽन्वप्र५।णतावच्छेदके श्रुतितवं
विधिभ।तिपदिक।दिव्यषवृत्तमेव वाच्यम्‌ । २२ नेवोक्तर रक्षण समानामिवानत्तमानपद्‌.
शतिपग्रहाय स्ववटक्षदायोपहिवितिमिन्नत्व स्यवेधाने विशेषणमावदयकरम्‌ । तथा च
सप्तमैयोद्या मातमानकेपद्चपिष्च-षके ' मेनदू्तिणा › इत्या दिवाकयेऽतिन्यापति
४ सक्तम्‌ नृति › इत्यत्र करणत्व द्वितायार््वामिति द्ितीयन्ञानेन व्यववानिमनपे्ष्य

रणत्वरूपसतनन्यनोभाद्‌ द्विती शदेमिनि नौ नकश नित्वापत्तिशवेति न निदेतत्‌ | अतः
समाना(नेषानभमा(नपदश्त्वाद्वेषु श्रुतित्वन्वद्‌।रस्य॒गोणत्वङ्गाकृत्य कारकविभकदय्‌.
सध।रणम्मदुक्त्षणभव वि तभित्यहं पलछरितेन ॥

{ इपि-श्रृतिनिरूपणम्‌ । )

॥ अथ लिङ्ग निरूप्यत ॥

समथ्यं लिङ्गपिति पश्विः । तदुक्तम्‌--त।म१८१ पवेभावाना लिङ्गित्यमिवीयते)
इति । नभ्यास्तु-अङ्गत्वघटकः) मुत देता कृ।तिक।रकत्वय)रन्य र चक्रपदकरपनायुकृरा
क्ल्ठपद्‌ानिष्ठयोग्यता लिङ्गम्‌ | यथा ' सुरेणावयति › इच्यत्र द्रवद्रन्यमित्युदेरत।-
व।चिषद्‌करपन। नुकृर्स्ञवकररणकावदाननि्यग्धत। छिङ्गम्‌ । यथ( वा ‹ अध्वर्यु वृणीते ›
हृत्यादिंस्कारविव्धन्यानुषपतया वृतेन।घ्वयुगा चच्छक्नुवात्तत्कु१।देति सस्कायरिनि
योगुकर्पन।स्थले करणत्वव। वितूतीयायन्तपदकस्पन। नु 8 सिस्क।रनिष्ठयोग्यत। ।
॥ बरहिदुवपरद्न दामि › हृत्या दिमरेष्वप्वनेन मन्नेण बाहडवनं प्रकाशयेद्त्यादिस्वप्रति.-
पा्ायदृष्ुहेरथतःछवृक्तिकरणतःदिवाचकरपदकयनानुर्‌ येग्थना। लिङ्गम्‌ ¦ तच्च तत्त *

११७२. अङ्कत्वानिरक्िः । [ चिङ्कनिरूपणम्‌ 1

त्पदहूपश्चतिकस्पनाद्रारा तत्तत्पदा्यै प्रति तत्तत्पदाथ्याङ्गत्वे प्रमाणमित्याह; |
खदादौ घटाद्यनुकूलाया यागादौ स्वग चनुकृलायाश्च योस्यताया वारणायानुकृलान्तम्‌ |

तश्च ृतिकारकत्वपदं श्रतिलक्षण इव कृत्यन्वितकतरत्वायन्यतमपरम्‌ । ^ सुवेणा
वद्यति › इव्यरेद्रथतावाचक्रपद्स्यैव करनेन सुवकरणकावद्‌ाननिष्ठयोग्यतायाः
कर्तत्वायन्यतमवाचकपद्कर्पनानुकूरत्वा मावाद्न्याहिरतः परोदेश्यतानिवेशः । इ.
तिकारकत्वादनिवेशे प्रयोजनं दु यत्र॒ तस्कारनि-यन्ययानुपपत््या सष्कारयस्य
कंलपरोषिवाक्य एव तृतीयाचन्तपद्कप रया विनियोगो न तदैदयविधयवाचकपद्‌-
घटितस्रमस्तवाकंयकस्पनं यथा ‹ यदि स्म न विन्देत पूर्ताकानभिषुणुयात्‌ › इत्यादौ
पूतीकानामभिपवपतस्काये्व.न्यथ नुपपत्या " सोमेन यजेत ? हत्युत्पत्तिवाक्ये एव
पोमामवे पूरतीकैरिति वररीयाद्यननपद्कस्पनम्‌ | तत्र स॑स्कारनिष्ठयोगयतायामुदेरयत।-
वाचकपदुव सानानुकृत्वा भविनान्या83।रणम्‌ । विकृ निषटपरकृनिस।द्दये प्रकृतिप्ते-
नि्ामरके वि्ृतिभूषकुथौदित्युदेर+त।कृतिकार कतान्यतरवाचकपद्कस्पननुकृलत्वादति-
प्यारिवारणाय य)ग्थतेनि ।

अत्र पूर्व क्तन्यायेने देदयतावधत्वाद्यन्यनमान्यनरत्वम्य गुरुत्वात्कतैत्वकर्ंत्वकरण.
त्वपपरदानत्वापा।दनत्व।चि करणन्न्य -मवाचकपद्‌ कल्पनानकृ य म्यतत्यत्रैव प्रजृतलक्ष.
णत्वम्‌ | अथ " सामेन मनेन ; टृवयादिविदिष्टपिलधनयनानुपपरिप्सूतिशेषण-
विभितररपनानुकरृटयोग्यनायामनिप्रसक्तिटुरवर। । न हि सोमाठौ देद्िकमङ्त्व केनपि
व्यव द्वत इति चेन्न । यन. स्माद्द्वत्वन्य टिद्धधमाणचतेऽपि प।मादिषद्‌ मतव
क्षणाय पताम वकधीयनङ्ञतवत्‌ | सीमकरणावस्य परम्परया भावनान्वधवादिना
नव्यान मततु ^ प्रवन्यरन व्यपेशा भवन्ति ' इति न्यायन वाक्थायाङ्गत्वम्य श्रौत।-
च न्येववे ठप्पा न तु ङ्ध, कवन्५ः " यदप्यन्यःवत्य पडुराप्नखव
मनत न५५। † २९५।द्‌/ ब्राह्णवार्वय ५. च्ड्धतः प्राबल्यावगम्‌।दति | “ प्रयाज.
चम हव,८तमित्ररथति ' दृत्स्त्र हुवि्द्सन प्रथजशपकणकामिव्रारणदिषिमम्युपे-
८५।३अयिकमिः वना प्रवाजसपःदेरनामिचररणरूपनरतिषपिमिवमभ्युषगच्छना नये, ५
क पि[सकह्पन(नुकूखमस्थन(धमनिव्थापिन्ठु तत्र ए्गिकान्नत्व ईटा ।त्वान।शङ्कय। ।
न च तत्र प्र५।ज।५नप्र(त१८५।क.द्क्ष+व ५(११।०११. कट ।न।्तस्य लि्गत रप्य०[-
मवेन सद्ञकाङ्ञेत्वाभावः । अनिघ(रणनिष्ठतया नचकस्पनायमाक।दूलय।;
सहक।रित्वन लिङ्गप्व तत्ामिघारणनिषटभवाजशवाङ्ग नाया प्रमाणत्वात्‌ । तत्र ऽ5क।-
डताय।; भमा नततञङ्त्वपमाणतिमागव्याजेपात्पानैः समयप्याति देवदत्तस्य पाकाकारक्षा-
मा३ पाके, विनियोमाद्रंनेनाऽ5१।दक्ता विना सिद्धस्य क्व।प्यविनियोजकत्वात्सर्व्रा ऽऽ
कादूलयो एवाज्गतकापाणत्वारततो दिज्गपमाण्यानापततेश्च |

[ लिन्ननिरूपणम्‌ अङ्गत्वनिरक्तिः | ११७३

अथ श्ुतविधिना प्रयाजशेषकरणकामिघ।रणस्य हविरुदेशेन विधावमिधघारणे प्रया
जशेषम्य पिनियुक्तत्वेन प्रतिपत्याकादक्षाया अभावादा्थिकविधिक्रल्पनानुपपात्तिः । न
च यथा ^ उत्तराप्रातिवष्टकृते समवद्यति ' इत्यत्रोत्तराधैम्यापादानतया गुणत्वेन विनि-
युक्तस्याप्यमितवि विंकर्पनया प्रतिपादत्व॒तथहापौति वाच्यम्‌ । तत्र त्यागाच प्रति
विनियुन्तन्कप्युतरावन्य ्रक्षपश्षीयप्रय।जनाकदूक्षया०ऽर्थकरविधिकलर्पनया प्रेषां
प्रति ! तिप।यत्वोपपत्ता पि प्रक्तऽक्भद्‌ मावन तदनुपपत्तेः |

एनेन , भजावरुणाय दृण्डे प्रयच्छति " इत्यत्र दृण्ड फरणकदानस्य नैत्रावर्णोदेेन
मिधिःरेति पिद्धा.) द्रीतितदण्डस्य रदतताभिव्यज्ञकारम्बनोपयुक्तस्य दानेऽपि विनियो.

॥ 6

ग्‌ १, ३।- -।१८८०टग्तरप्रयाजकद्यक्तक्पनाग)।र्वपरह साचा नपरतिपत्तिक्र-

ल्पनधा दण्टम्य दानप्रतिपाद्त्वम्‌ | -तिपतश्च कायसङेोचकत्वम्य क्रष्णविषाण।स्थले
कटय). प 4मनेचन दा िकतण्टनिमयत्वमिद्धरिति नन्यरुक्तम्‌ । तयेहाभिष।रणे
गिनियुनतग्य श्रतेतिः 4 गमालोषङ्ञानि सना, रवपरिहरायोत्याप्यप्रतिपत््याक।दक्षवा-
ऽ5व. १0 कल्पपिलता प्रतपाचत्वमन्त्‌, । दोषो नानुमिते ह्यपो ›
न्यानना ऽ, प्रतिपत्तिविदो वागणप्रयोजकत्वकश्क्तिकर्पनम्पादोपत्वाद्रिति निर
स्त्म | तय स, पमाम्त्रमव सेत्रावरूणापकारमिद्धस्त्यागासेन दण्डप्रतिपत्यैताधा
ट५रव्‌ त त्वात । ते कद्रतिर्सभव।त्‌ |

५ च . २ प्रस्द्ामिनारगविषो विरोषणविपरेरावश्यक्त्वत्तस्थैव धारणि.
परा कप पपत्तो न श्रततरियो तन्कसपनप्रयुक्तगौरव।वकाश्चः | मैत्राबरुणायेत्यत्र
तुन (२ पणव (५ सपन द्धीय दति वैषम्यम्‌ । तेत्तिरीयशाखराया : यदक्षितद्‌ण्ड
यच्छति ' < परतिपत्तिविपरः श्च^्वेन तेत्र तद्कल्पनाच्ेति चेन । श्ुतविधौ प्रवा
जरोपरणत्य-य न.नन।यामन्वरयेऽपि यागायतानोवस्योत्तरकादीनविशेषणविध्यषीनत्व-
त्तत, पृ प.जदपी पिप ॥काद्या आनिवृततेनिशेषणविधोरेव प्रतिपत्तिविभरेरपि
परतिष्याङद्ध, तहङतटिद्गरूपवामग्रीतत्सेन कर पनोपपत्तेः । न चैवे विशेषणविषे.
रपि कंरप्थत्व विशषण विनिवमनानिरहाद्धारणातेपशक्तिकरपनापतेदूते इरया.
मिधे।रणाय्‌ ताज १।जपत्यवप्‌।भिघ(रणायं च शेषस्य ध।रणीयत्वापात्तिः । तथा च
प्रतिषतेरय। धारणनयाजतत्वोपगमेन सनि।हतहविः्षु च रशषक्तमापनोक्तिश्वपुर्योक्ता
पिरभयत वाच्यम | क छन्तरीयहविर्‌मिघारणा। य॑ पत्रान्तरोत्पादे नौ रवस्थैव विनि.
ममकत्वन प्रत१निघरेव व।रणाक्षपशचक्तिकस्पनेनाविरोध्र इत्याशयेन नभ्यमतमस्य.
ताप्तभवान्‌ ।

१८अ०४पा०१अ० १४) इत्पनेनि शष,

११७४ अङ्खत्वनि रुक्तिः । [ सिङ्ञनिरूपणम्‌ ]

इदं च छिदं द्विविधम्‌ । पामान्यप्ंबन्धनोधकप्रमाणत्तपिक्षं तदनपेक्षं चेति | स्वप्रमेयो-
देदयतावच्छद्‌कत्थापकधमोवच्छिननिरूपितस्वप्रमेयाङ्घतिष्ठसंबन्धबोधकप्रमाणसापेश्ततवं
सामान्यप्तबन्धनोधकःम।णमतवेक्षत्वम्‌ । अस्ति चेद (बरहिदुवतद्नं दापि" इत्यादिमन्ब-
लिङ्ग । अन्न मन्तराटिङवेरुप्थश्चतो न छवनत्वेन र्वनस्योदेहयता । विनाऽपि मन्त
प्रकारान्तरेण स्द्प्वा टवनपि भवेन।ऽऽनथकेयात्‌ । अपि स्वपृदींयखवनत्वेन । न च तेन
रूपेण मन्त्राद्धोषः प्भवति । तरप खवनत्वमात्रेण बोधकत्वात्‌ | न चापूरवीयद्वनत्वेन
नाधं पिनाऽनेन मन्तरेणापुनयङ्वनं प्रकाशयेदिति निरुक्त देश्यतावच्छेदकाव।च्छिलष।च.
कपदबटितश्चुतिकलर्पनं प्भवति । अतोऽगूरयलवनत्वेन बोधायै प्रकरणादिषूपप्रमाणा,
न्तरमपक्षणीयन्‌। ततर दशपृणमापप्रकरण ऽस्य मन्त्रस्य पाठादरपृणेमाप्ततनन्वि कविदनेन
प्रकाथयदित्यवगते ' तदित्यपक्ताया टवनभैति मन्नेटिङ्गतोऽवगम्यते | भते मन्घ्र
सिद्ध प्रयद्‌२ १०५१ पपू प्नन्धिङ्वनत्वन्यापकदृशेपृणंमासापूर्व तब न्धित्वाव च्छिन्ननिरू-
पितमन्त्रनिष्ठतनन्धनाधकेष्रमाणापेन्त्वादृस्यच छिङ्गस्य प्।मान्यप्तनन्धनोधकप्रमाण.
्पे्षत्वम्‌ । एव पूवानुरन््णमन्न या गनुमन्त्रणतेति समाख्यया यगसतमान्यापूव
सेनन्वि किचिदूनेन मतम प्रकाश्चमदत्यवगते कनै तदित्यपेक्षाया पूषेति मन्त्राङ्गाव्‌-
वगम्यते । अतो टिङ्ग्रभेयपूषनिष्ठन।तीययाग्‌।पृव पता्धनत्वरूपोदेर¶तावच्छेद्कन्याप.
कयागतत(मन्व्‌। पूते वनव्वानच्छिन(ेरपनमन्त्रनिषठपनन्धनोचकपतमारू१। पत पक्ञत्व 8
हस्य निरुक्त्रमाणम्त पक्षत्वम्‌ । यत्र तुररथत्वरूप आनभैक्या मावेन।पूत॑प्ाघनत्वादि.
नो न प्रकरण।यपत्ता । यथा) अनेज्ञानस्य त्ामस्यौत्करमानुष्ठानाङ्गत्वे । तत्र
ठिद्ग्य तामान्य्जन्यन वकप्रमाण।नप्त्वम्‌ |

छिङ्स्व च।शब्दत्मेनाविष्‌।यकत्व(दविहितत्वधटितनिरुक्ताङ्गत्वे साल्तात्पमाणत्वाप्त"
मेन तिभायकश्चतिकसनान्रितिप्राम,ण्यम्यानन्तरितप्रामाण्यश्रतितो दौैर्यम्‌ । अत
एव॒ कद्‌।चन स्तरीर्‌ ` इतन्द्रध स शिक्राया क्त्वो यावहिङ्गादिन्द्रोपस्यानायैत्वं
र्यते त्‌।वत्‌ न्द्रा गापत्यमपतिष्ठ' इति श्रुत्या गाहेपत्वो पर्यान।यंत्वतैन्यं।बे.
करणे निरूपितम्‌ । न चोपक्रमस्धत।द्तश्चत्येनद्र ङ्गत्वावगमन्न गाहुपत्योपस्थानाङ्गत्व-
मिति वान्यम्‌ । दधवात््यञ्यमानद्रन्वादूरवत्वपमनियतादण्डो पा(वरूपदेवतात्वश क्तस्य
तद्धितस्य प्राधान्येन प्रतिपाद्यत्वरूपक्खण्ड,पाधिरूपदेवत। ते सक्षणाङ्गा कारेण प्रहृते त.
द्धितध्य श्रतित्वामावािद्रदेसेन मिवावेश्च्रपरतामङ्गापततश्च । चयनप्रकरण१३तनेन्धेति
नचनेन चयनानुपयोगी-द+क।शकत्येन पिथानानुषपत्तेश्च । गापत्यस्य ठु साघनत्वेन
चयनसनन्वित्वेऽपि चथन् शरप्वोपप। तः । अतश्च राक्त्येपस्थितेन्दरपरकाश्चकत्वमा.

[म

१(अ०३ पा २,अ*२१)

[ वाक्यनिरूपणम्‌ ] अङ्गत्वनिसक्तिः। ११७५

दायेन्धेति संन्ञामुपाद्य गोणस्ताम्यप्तहकृततृयीयाश्रत्या गाहपत्यपरकाशिकत्वमे४
वास्या ऋच इति ध्येयम्‌ । मुरूथस्तामथ्यरूपटिङ्ग विर) विगौणस।मथ्भैस्य श्रुतिप्हायः
त्वेऽपि न स्वतो विनियोजकत्वम्‌ | अत एव दरशपूणमाप्तप्रकणपठितस्य “ बरहि.
वप्तदनं दामि, इति मन्प्रस्य शक्त्या बरहिखवनाद्गत्वं न इ मौण्योदपराजिद्वना-
इत्वमित्युक्तं तृतीये ॥

( इति- टिङ्निरूष्णम्‌ । )

॥ अथ वाक्यं निरूप्यत्‌ ॥
पद्सममिन्याहारो वाक्यम्‌ | यथा ^ चेनुदैक्षिणा ' ' उच्चैत्रचा क्रियते › इत्याद) ।
* एेन्द्या गाहेपत्यमुपतिष्ठते ? इत्यादिश्॒तिस्थले पदपमभिभ्याहाररूपवाकयसन््ेऽपि
‹ प्राधान्येन न्यपदेशा भवन्ति › इति न्यायेन श्रीताङ्धत्वम्भैव म्यवहारो न वतु वाक्य
याङ्गत्वस्येति प्राञ्चः । नव्यास्तु, मह्न्वघटकामूतपरोदेकरताकृतिकारकत्वान्यतर-
पद्ाथेक्पनानुकूलः श्रुतप्दसनिधिः । कसर्पनाज्चव्देन च सासर्िकविषयताशाटिशाब्द-
नोधरक्षणाजन्यशान्दुबेोषान्यतरद्धिव्तितम्‌ । अन. सप््मविधया माप्तमानकरणता.
कस्य ‹ वेनुदक्षिणा › ‹ उच्चा क्रियते › इत्यादे. लक्षणया माप्तमानकरमत्वस्य
‹ प्रयाजश्चेषेण हवीभ्यमिध।रयति * सततून्‌ जुहोति › इत्यादेश्च अहः । श्रतिषटित-
पदूसनिधेरङ्गत्वषटकभूतपरो दृश्यता कृतिका कत्वान्यत्‌ रनिरूपितपतासार्भैकविषयता्ञा।.
शाल्दबोषरक्षणाजन्यरान्द्नोघान्यनररूपनिरुक्तकरपनानुकुटत्वा मावात्तातिव्यािरित्या-
हुः । पूवेषदङखत्वैकदेशबोधप्रयोजकतवेनाज्गत्वप्रमाणत्वसूचनायाङ्गल्वघटकीमूतेति, न
त्वङ्कत्वघटकत्वस्य ठक्षणे निवेश्यः । प्रयोजनामावात्‌ । परोदरयत। कृतिका रकत्वपदेन च
केतुत्वकरमेत्वकरणत्वकप्रद्नत्वापादानत्वाधिक्ररणत्वान्यतम विवक्षितम्‌ । संस्गमया.
द्या माप्तमानकरणताके टि किपितवाकऽतिम्य।छिवरणाय श्चेति । कतुत्वा्यन्यत+
तमशक्तिन्ञानाजन्यकतूत्वाद्यन्यतमश।व्दुबे(घपयोजक दसमम्य।ह्‌।र वाक्यमिति तु
उधायः |
नीलो षट इत्यादि समभिन्याहारवारणाय प्रधोजकान्तम्‌ । श्रुतिस्यलीयपदपतमभि-
व्याहारवारणायाजन्यान्त शाब्दने।षविरेषणम्‌ । ‹ धेनुरेक्तिण। › इत्यादिपदप्तमभिन्या-
हारभयोज्यशाःने षस्य पेन्वादिशक्तिज्ञाननन्यत्व।तपमथमतः कनुत्वा्न्यतमेति । नीचे
घट इत्यादिषदप्तमामिन्याहारबारणाय द्वितीयं कतत्वा्न्यनमेति । निरुक्त शान्दनोष-

१८अ० २ प्रज \ज्‌०३)।

? ९७६ अङ्गरषनि सक्तिः । [ षाक्यनिरूपणम्‌ ]

प्रयोजकत्वं निरुक्तरा्द्बोषानुकृाकादक्षायोग्यतादमच्म्‌ | तेन करणत्व।दावगुही-
ततरृतीयादिशचक्तिकस्य विपरीतन्युत्पन्चष्य "व्रीहिमियनेत › ईइत्यादिशुतिम्यीवप-
दप्तमभिन्याहारात्कतैत्वाचन्यतमससकत्ीह्यादिपकारकयागा दिवि रे०५कम्‌)व्दन। १ ऽपि
नातिन्याणिरिति ध्येयम्‌ ।

् 4 (= 1

नन्वेवम्‌ ‹ ओौदुम्बरो युपो मवति › इत्यादौ वाक्योदाहरणःट,पत्तावैदुम्बरतायां

वाक्यीययुपाङ्गत्वमुपकय " पशनमोति ' इति द्वत यादिशचुनिप्रमणः कप वङ्गतवस्थेवो-
चितत्वादैदुम्बराधिकरणपाधितयुषाङगत्वविरोष" । अत एव सनिध्युत्रहाटपि न
वाक्यीययुपाङ्कत्वाङ्गीकार इति चेन्न | युपकरतुकमवनाक्षिप्ताया मावनायः यपेतरग्य कम-
त्वेनान्वेतुमयोग्यत्वात्‌, आश्रयाटामेन च श्रौ तपश्वङ्त्वायोगात्त्र वानशीयस्‌पादधत्वम्बी
कारात्‌ । न च सोमापरप्ण त्रतमालमेत पशुकाम. ' ६ कृतस्य
त्रिवषैपदापताध्यस्य यागस्यौदुम्बराश्रयत्वं समवि । न च स्वमा यनद्रस्य१रिच्छेदारकरा-
श्रयत्वापभवेऽपि, अतिदेक्प्राप्तपदुनियो ननाद्यृपपरिच्छेदद्‌।रकाश्रय (११३. ! नूप.
स्येव जुहादौनामातिदेश्पराषत्मेन तत्परिच्छदन्यापि द्वारतायत। युपानुषा दनुपतः |
अत एव।ऽऽतिदेशिकपशरुनियोजन युषट्वाराऽऽश्रय त्प न।

अथ ! यद्यपि चतुरवत्तं यजमान, पञ्चातरेत कषा काया › दृत्यत्रावदरानानुवष्देन
पश्चत्वक्रिषिमङ्गीकृत्य हदयाद्वद्‌नेऽपि प्श्चत्वमिद्धि सिद्धान्िता दंगमे | व्याक
मवयुत्यानुवाद्‌ उपलक्षणं व। प्त्मवालुवादः । तथात्रापि युपपदमतयृन्यान्‌3द उ
क्षणं व। स्यादिति चेन्न । तत्र॒ हि ह्दयादिषु पश्चावदानाभा+ चदुरवद नघट३द्‌ग्य
वद्‌ नस्यातिदेश्नादेव प्राघेः ‹ एकादश वै पर्ोरवदानानि तानि द्विष्धिरवयति › इत्यम्य
भेयध्योप्याऽवद्‌।नस्य निरूक्तनुवादत्वम्बीकार" | तदा हि, अव्ानमाञ। देर प्श.
त्वविधौ हृदयाचयवदनिप्वपि पश्चत्वप्र तिरैतिषरयवदानध्राठौ छचवदान वत्य तक
त्वेन सार्थकः | न च हृद्यारिष्वपि जामदर्न्यादीना प्श्चावद्‌।नम्य तिदरशा- भि
स्तषा ₹विषल्यवद्‌नपासौ व्यवदानविषिः म्यक इति नन्वेक्तं युक्तमिति नाच्यम्‌ ।
तथाऽपि विधैः पाक्षिककफटत्वमुपेक््य वपापदस्थेकम्येन पाल्िकानुवादत्वरचि्यान्‌ 1 प्रसृते
तु न कस्यापि वेयथ्योदिकमिति किमिति युपपदभ्य पालिकानुगादत्वाद्धोकषर, ।

हदं च प्राचीनाम्युपेतवाक्यायानुप्रेणोक्तम्‌ । वम्तुतस्तु, अआवद्‌ातीदृशेन प्न्व-
विषौ हदयादिवावभेषेद यायेकादतर जञ ष्ववदानस्य प्रि ल्थातत्वाद्रपायामव दनसवे.
वामविे पञ्चतवपरसकत्यमावद्वपानुवादानुपपतेरेकम्रमरतामङ्गापते् नाय वारः
एम्पतः । क तु पश्चत्वविशि्ठवदानान्तरम्यानिरेशचतः; प्रवृत्या पदवतदत्रत्रद्रा

१८५०० १५० २३२अब्द्‌ ॥ २६ अन १० ताण ७ भ्र १८ ) इस मरि ६ प. ॥

[ वाक्यनिरूपणम्‌ ] अङ्घत्वनिरक्तिः। ११७७

कृतावदानस्य वा वपोदेशेन विधिस्तस्थैवोपम्थितत्वात्‌ । द्ध यादिवाक्ये ह्यादेशेन
विधिरिति हृदयादिषु तदङ्खपश्वत्वप्रा्िरिति नम्यमताश्रयणे न वपापद्म्यावयुत्यानुवाद-
त्वादिप्रसक्तिः । परं तु नम्यमतेऽवद्‌।नविधिसमकारप्रदृत्तान हृदया्वदानविरधाना तदु.
त्तरपरवत्तो द्य वद्‌(नेविधिषाक्षिकफलख्कत्वापत्यतिरिक्तप्रबर्प्रमाणे न परयापः ।

किं च पश्चत्व विशिष्टावद्‌।नान्नरस्य वपोदेशेन विधाववद्‌नेदेशेन पञ्चत्वविरेषण-
विभिकद्पन।यामवदानप्वरूप आनथ॑क्यप्रतो वपाम्याप्तपृ्॑तावनत्वलक्षणाया जवरय*
कत्वदुधुद्याद्यवदूनेषु कथ पञ्चत्वप्रातति. | न ह्यम्ापसविशेषधर्मस्यम्यामान्तरे प्रा्षिः
पमवति । उपदेशस्याम्यापरतिरोषविषयत्वात्‌) अतिदेशस्थाम्परासयोः प्रकृतिविकारमा-
वामविन।प्तमवात्‌ । पञ्चत्वपिशिष्टप्राङ्न।वदानस्थैव वपोदेरेन विधौ तु प्रकृतत्िधेरव
वपाभ्यापतपूवै्ताषनीमूतावद ने पश्चत्वविषौ तात्पयान्नावदानान्तरे पश्चत्वविधि. संभव
तीति तद्धि करणत्िद्धन्ता्चन्त्य एवेति न वपपदृदष्टन्तेन युपपृद्स्यावयुत्यनुबादृत्व(-
दीति । अतश्चाऽऽश्रयारमान्न पददेशेनीदुम्बरत्वञिवि, सभव्ीति वाक्याचूपाह्नतमे-
वीदुम्बरताया. । न च भकारान्तरेणाऽऽ्रयालाभेऽपि प्रक्कनवाक्य एवै वुम्बरत्वकरण
केपदरमेकयुपाश्चथकभावनापिवानाचूष।त्मके दुम्बरत्वाश्रयलाम. | आश्रयत्वम्य पान्यन
त्व।तिरित्त स्य दुवचत्वेन भावनाया अनेककभेकत्वाद्क्यमेद्‌ापप,. ।

यत्त रणके ‹ अतिपर न्य पानियेःजनभ्य युपदवाराऽऽशयप्वम।शङ्कंय प्रकृतौ
हि प्रत्यक्षोपदिषटस्य होमप्रणयन।द. प््धाप्ावनापक्षाया पयश्चमपादिवत्फलर्स्यापि
गेदौहनदेराश्रयीमूतक्वप्यपतादरोनादुमयाक।दलावश्ातताघनन्वमवमीयते । न चेताः
वेत ऽङ्ञत्व सङ्घः । ताद्ध्भन विवानाभावात्‌ | अत एवं गुणङ्गामप्रयोगे प्रासङ्गिकोप.
कारिणा “दृषह्नादिना कावस्य चमप्रदेरनद्त्वन तदमवि वैगुण्य व; |
विकृतो त्वखण्डकरणो५क।रमुपेः, ल ए।१कःरप्रकृतखादरत्वादिविशिष्टम्येव प्श्युनिमो
जनम्यातिदेश्चात्ताधनानाकारक्षमय परा ^2हितसाघनान्तरग्राहकल्व न युक्तम्‌ । अन्य
तरा दूत हेतुकस्य तचन्ध्थेतरा कड्‌ द्‌,वनपूकत्वाद्विपिमन्तरेण चाऽऽकादानु-
त्थापनात्‌ ! इति परिदहनम्‌ । तजवन्त्यम्‌ । प्रणयनस्य श्ुत्यवगताङ्गत्‌।कचमसेन
निर।का्ल्ञतया गोद]हुनाश्रयत्वस्योभयाकारक्षारम्यत्वा्तमवादे दोहनादे. फरपायन.
सानोघनपतमकालमेव हि प्रणयने चमसपराप्यत्वन.षः) तदेव प्रणयनस्य नेराकाद््यं
गेदोहने फलतत वनतान्यथानुपपत्तिमृकाकाद्‌ तानकरम्यः; प्रणयने गोदोहन पताध्यत्व
बोधस्तु तदुत्तरकाडीन इति सवेतो बट्वती ह्यन्यवानुपाततिरिति न्यायेन गोदोहनाय

१ हाणकापरनामपेयन्यास्नसुषायामोदुम्बराधिकरणे (ज० १ पार २अ०२ स्‌ २९) इत्यत्र
भ््तोमेश्वरोकमनुबदति-- यत्त राण इत्यादिना।
१४५

११७८ अद्गत्वनिरक्तिः । [ वाक्यनिरूषणम्‌ ]

फरपत।धनत्वान्यथानुपपत््या निराकाद्प्तस्यापि प्रणयनस्याऽऽकाडस्लामुत्याप्य मोदोहना.
श्रयत्वाङ्धीकारः । काम्यं नित्यस्य बाधकमिति न्यायेन काम्यप्रयोगे चमसस्यानङ्गत्वम्‌।
इत्यमेव चोत्पत्तिरिष्टपोमेन निराकाङक्षस्यपि उयोतिकशोमस्य फलोदेशेन विधीयमानो.
द्विद्ुण।श्रयत्वमुद्धिद॑भिकरणे पूषेप्ताद्युक्तं पेगच्छते । अत एव प्रबप्रमाणावगतप्ताध-
नान्तरावरुद्धकिंयायाः फलर्थगुणाश्रयत्वं स्थःनप्रमाणकमेव । दध्याद्याश्रयत्वरय प्राकर
गिकत्वन्यवहारस्तु सनिधिपाठनिबन्धनः | अतः प्राङततखादिरत्वावरुदरेऽपि यूपे
ौदुम्बरतानिवेशस्‌मवादाश्रयत्वं सेभवव्यवेलयम्मदुक्तरात्यैव(ऽऽश्रयत्वखण्डननित्यलम्‌-
नया प्रासङ्गिकचिन्तया ।

न च+ वेनु्तिणा › ‹ उशचैरचा क्रियते ‹ पतह श्रपयति ' इत्यादिषु यथाक्रम
दक्षिणोदेशेनामेदसंन्धेन धेनोः, ऋगेद्‌विहिनकमेदेशेन मन्त्रघटितपरम्पर। बन्धे
नोचचषटस्य; श्रपणेदेशेन स्वरूपपतबन्म्रेन साहित्यध्य च विेयत्वात्कपत्वा्यन्यतमत्व्य
शान्द्बे।धाविषयत्वेनाभ्यापिरिति वाच्यम्‌ । वस्त॒न घेन्वाद्‌ना करणत्वेन म।वन।न्व-
यस्थैव तत्तदुदाहरणे विवाकितत्वात्‌ । तथा हि । घेनुर॑क्षिणा ? इत्यत्र तावत्सुबन्तयोः
परस्परान्वयामावात्‌ । ‹ न हि क्रियारहित वाक्यमस्ति › इति न्यायन ज्रियापद्‌ाध्या-
हार्‌ आवरयकः । तत्न च भावनाया भाव्यायेन्ताया दुक्षिणाःपरेस्य दक्षिगाक्रायपरतया
माव्यत्तमर्षकत्वम्‌ । करणाकत्ताया च करणता समेण भेनुपदावस्थ भेनुपदात्तर्‌भ१-
माया वा करणत्वलज्ञणया घेनुकेरणत्वस्य भावन।यामन्वयः । धेनु दक्षिणया मेद्नोधम्तु
पाठकः । येनुत्वैकत्वयोवि वाने वाक्यमदम्ु वरि।८क.र्‌पविधान।द्नाश ङ्च.

एवम्‌ ‹ उचैचा करियते › इत्यत्र वेद्‌ पकमानरावाद्धातुना, ऋमरदनिहितकमं
छक्षणात्तस्य च प्रासवेन भावनायामुद्दवत्वेनान्तये ज।ते करण।३.दब्ष।यामुै्स्य
मन्त्रवटितपरस्पर्‌।सुबन्वावच्छिनरणतातत्तमण = मावनान्वथ, । न तु मन्तेषठतिपर्‌म्प
रासेनन्धमत्रेण । तथात्वे भावनायाः करणाकाडलोपशान्त्यमावात्‌ | एवं ' सह
श्रपयति › इत्यत्रापि प्रामाणान्तरपरापठश्रपगोदेरथकमाव [4 प्ता रित्यस्य कतैत्वाधन्य-
तमपरसगेणेवान्वयः । तथा हि। दशपृणमातसयाः ‹ यम्य हनिनिरपं पुरस्ता्न्द्रम
अम्युद्यात्प तधा तण्डुलानमनत्‌ | च मध्यमाः स्युम्नानन्न दात पृर्‌ाडाश्चमष्टाक.
पां निरवपत्‌ । ये स्थविषठास्तारनन््धाय प्रद्‌ टवश्वर्ू । येऽगिष्ठास्ताच्िष्णवे
शिपिविशय ‹ शूने षम्‌ * इति शतम्‌ | ततरामाव।स्यक्मणकनद्रम्युदधावच्छिन्न.
दिनपरर्र नित्त तेषा तण्डुदयानिति वनेथनापनीतप्‌चदेबत। तबन्धकाना प्कृतहवि
षामेव देवता^तरतनन्धनोषनाय।नि तरोण्युत्तर१क५। नि न यु कर्मान्तरविधायकानि

१( अर १पा०२् अनम १ ) ॥

[वाक्थनिरूपणम्‌ ] अङ्कृत्वनिशाक्तेः । ११७९

अपरिस्यक्तपवकमसत्रन्धकपङनहविषामेव देवतान्तरसबन्धात्‌ । अतं एव पूर्वहि.
देवतान्तरसबन्धम्य निरूपकी मृतयागापिक्षायाम्‌ ‹ रेन्द्रवायव गृह्णाति ' इत्यत्रेव पृवं्रकृत *
यागा एव निषूपकाः । अतं आश्रयस्य मध्यमादिमदेन वारत्रयमावरात्तिः । दबियाग-
पयोयागयोः स्थविष्ठाणिष्टसाध्ययागाम्यां स्ताम्याप्ताम्यां सह तन्त्रेणानुष्ठानामिति
सिद्धान्तितं षष्ठे । तत्र च मध्यमादुदेशन दातृत्वादिगुणविशिषटदवत।विधिः ।
समानाधिकरणपदभ्थले परम्परान्वयस्य कलत्वात्‌ । अतो न विधेयानेकरत्वनिमित्तको
वाक्यभेदः । उत्तरवाक्ययोः द्रव्यद्रयोदश्यत्वप्युक्तवाकंयमेदप्तु स्वीक्रियते । अम्य
दितेषिप्रकरणम्थ ‹ सह॒ श्रपयति ' इति वाक्यन सप्रौतिपन्नदवताकहविषः सषहश्रपण.
विघानाच्चरत्वाधिकरणत्वे आर्थिके अनृत । अतो द्वम्यदेवताविरि्टमावनान्तरविधि-

3

पक्षे मौरवापत्तदरैव्योदेशन देवत।>तरविधिपक्ष एव भ्चयानिति प्राचः ।

नन्यास्तु--सम'नाधिकरणपदुस्थटे परस्परावयम्वीकरे ‹ प्श्चदशान्याञ्यानि ›
इत्यश्रापि स्तोच्रोदशन पश्चदशत्वमख्याविशिष्टाञ्यविघान।पत्तः, उन्तरवाक्ययो : स्थवि*
छदिप्रकनिकस्य पुरोडाशेन ममं सहश्रपणापत््या॒चरुत्ववियेरप्यावहयकत्वात्‌ , द्रन्षो.
देशेन देवतान्तर विधिपक्ष॒विध्रेयानिकत्वनिमित्तकवाक्यभेद्‌पत्ते", द्रव्यदेवतातद्ुणचर
त्वादिविशिष्टभावनान्तराकषकपक्ष एव प्रियानित्याहुः । तत्र च श्रपणविर्धिं विनैव श्रष-
णम्य प्ाप्त्वात्‌, * सह श्चपयति ' इत्यनन सप्रतिपन्नेक्त।कहवि श्रपणोदेशन साहित्य
विधीयते । तच््चैकक।ला व्छदनैकपत्राधिकरणकत्वम्‌ । निरुक्तेकपात्राधिकरणतासंनन्.
नाऽऽधारतानिरूपकाधेयतासनन्धेन भ।वनान्वयीति क्ृत्वाघ्यन्यतमम्य शाब्द्बोघविषय-
त्वान्ोक्तातिपरसङ्ग" । यद्वैकप्वृच्येककाटावच्छिन्ाधिकरणत्वसमन्धेन मावनान्वयीति
नोक्तदोषः । न च श्रपणानुकूटकरतिरूपमावान।या आत्पत्रृ्तित्वाज्निरुक्तसबन्मै्निरुक्तसा-
हित्यविश्ष्ठव्वासेभवः । शयजत स्वर्गकाम. इत्यत्र स्वगीनिरूपितकरणतासबन्धेन माव.
नाया यागविशिष्टत्टकच्छृषणानुयागिकनिरुक्ततत्तत्सबन्धेन निरुक्ता हित्याविशे्टत्वस्य।ि
प्रक्ृतमावनाया समवात्‌ | यदि तु तत्र करणतानिरूपकादि इयकत्वमेव संबन्धः ! तर्हि
्रहृतेऽपि निरुक्ततत्ततप्बन्धानुयोगिश्रषणे देशयकत्वमेव संबन्ध इति न कप्यनुषपाततिः ।

अथ श्रपणोदशेन साहित्यविधौ दध, पयसः श्रपणामावात्तत्र कथं साहित्य
प्रततिः । अत एवायं साहित्यविशिष्टश्रपणविषिः । तत्राऽऽ्ेयद्भ्ये श्रपणप्राष्ठावपि
दथिषयपतोस्तत्पा्ठिरेव विशेषणाशे विषः फलमिति पराचीनैरुक्तम्‌ । भवन्मते तु श्रपणाशचे
विध्यनङ्खाकाराद्धिषयपो. श्रपण न स्यात्‌ ) नितरा च तदुदुशेन विधीयमान साहि.
त्यमिति चेत्‌ । सत्यम्‌ । दधिपयपोनं प्रमाणान्तरेण श्रषणर्षिः । तथाऽपि श्रपणे"

१(अ० ६ पा ५अ० १) इत्यत्रेति देषः । २ सप्रतिपन्नदेवताकेति--एकदेवताकेत्यर्थः ।

११८१ अङ्स्षनिरक्तेः। [ षाक्यमिरूपणम्‌ १

शेन सराहिन्यविधौ केनचित्ाहित्यावशयकत्वेऽनुपस्थितयत्किचिदुदरभ्यस्य साहित्य
निरूपक वकर्पने गौरवाह्याधवेन प्रदानसाहित्यनिरूपकत्वेन वपयोद्थिपयमोरेव तक्नि.
रूपकत्व कल्प्यते । तथा च प्रहरणे श्चाखासाहित्यवक्षेन श्राखाप्रहरणवदप्रेयद्रभ्य.
श्रपणे दधिपय-साहित्यवश्षन दधिप्यसतोरपि श्रपणविधि । एव च तुतोीयविधिप्रकाराश्र-
यणेन प्राप््युपपत्तो प्राचां पश्चमविधिप्रकाराश्रयणमपि, अप्रामाण्यं प्रकटयति । नच
सेप्रतिषल्चदवताकहवि श्रपणस्थेवादेदयताया प्रमाणा मावात्‌ , श्रपणमात्रस्येदेदयत्वे मध्य
ममाध्ययागाभ्यासतीयश्रपणेऽपि केनवित्माहित्यात्तिगिनि वाच्यम्‌ । लाधवानुरेगेन
परदानस्ाहित्यनिरूपकनिरूपितस हित्यस्येवाश्न विघेयत्वेन पुनरधियन्यायेन विषेयपताम
ययौनुरोधनेदेश्यस्तकोचात्सपरतिपनदेवताकहविश्रपणस्थैवेद्रयत्वे मध्यममाध्ययागी-
यश्चपम प्ाहित्युप्रपतक्तेरिति ध्येयम्‌ ।

केचित्त-सममिन्याहारो वाक्यमिति प्राचीनप्रवाद्म्य साध्यत्वादिवाचकद्वितीयादचभावे
सति वम्बुतः क्ाषज्ञपिणेः पहव्चारण वाक्यमित्यर्थः | स्वग्कत्यधनिष्ठदोषित्वबोधिकानां
विमक्तीना शशषिपदोत्तरत्वन, म्वपरकरत्यथगतरोषत्वबधिकाना च शेषपदोत्तरत्वेनामाते
सति, इति सत्यन्ताभः । तेन प्रयाज..षाभिधारणमसतक्स्वाटि विनियोजकवाक्य्रहः ।
षशषिणो्वचकपदयरिकान्वयनेध)।पयोगिसनिधिविरषणोच्च।रणपिति शषशेषिणो;
सहोचचारणमि्यस्याथः । तन न प्रकरणविषयातिप्रसज्ञ इत्याहुः ¦ तत्तु स्वत्वाननुगमा-
दुेक्षणीयम्‌ । निरुकरक्षण नाहणवाकयम्यैव । मन्त्रवाक्यं तु, एकान्वयनोधोपयोगि
मन्त्रपदप्तमभिन्याहारः । अत एव ' देवस्य त्वा सतवितु. प्रसवेऽ्चिनोनहुम्यां पूष्णे
हस्ताम्या निर्वपामि ' इति मन्त्र कतृत्वाचन्यत्तमशक्तिन्ञ।नाजन्यस्य कगीत्वायन्यतमपत,
समेकस्य करत्वाद्यन्यतमलक्षणाज्ञानजन्यस्य वा करत्वादयन्यतमशान्दनाधस्याजननेऽपि,
उक्तपद्सममिभ्याह।रपवाक्यान्तरात्‌, देवस्य त्वादि पदाना स्वायेकिशिष्टनिव)पप्रकाशन
द्वारा निवापाङ्गत्वम्‌ । विधिव।क्यमन््रवाक्ययोरयमपरो विशेष, } यद्विभिवाक्ये कप
त्वाद्न्यतमर्क्षणया सेपतभविषया तद्धानाङ्खीकारेण वा स्वत ॒एव॒विनियोनकत्वम्‌ ।
मन्त्रवक्ये तु देवस्य त्व।[दिपदैर्निवीपं प्रकाशयदित्यादिवाक्यान्तरकस्पनया । देवस्य
` १अब्न चैव विधिप्रकारा अलुसंधेया. । शुदधधलयंकरणकमावनावैवि ४ आयो विधिभ्रकार. ।
यथा “अभिहोत्रं जुद्येति' इति । अन्योदशेन तद्विधिरपर । यथा "अभ्निहोत्रं जुहुयात्स्वगंकामः' इति ।
धत्रधदिशेनान्यकरणकमावनाविधि्ततीय " । यथा ˆ दध्न! जुति ' इति । अन्योदेशेनान्यरूरण-
छमावर्माविधिक्वतुर्थः । यथा * दध्नेन्द्रियकामस्य जुहुयात्‌ ' इति । गुणविश्िष्टधात्वथैकरणकभावना-
विधि पञ्चमः ' यथा ‹ सोमेन यजेत ' इति । अन्योदशेन गुणविक्षिष्टधातर्थकरणकमावनाकिधिः
ष्ठ । यथा “ सौं चरं निवेपेदबरह्मवचेसकाम ' इति ! अत्रच पवेप्वेविधि्रकारपिशक्चयो ततरोत्त-
णा दौबेत्यमनुसंपेयम्‌ । २६ अ० ६ प्रा ४० ८) अत्रत्येनेति केष. ।

[ प्रकरणनिरूपणम्‌ ] अङ्गत्वनि रक्तः । ११८१

स्वादिषदानां मन्त्रवरटकपदाथत्वाम)वेन विध्यमावेन च मन्तरवाक्यस्य ्वतोऽविनियोजक
श्वात्‌ । विध्यमावदिव च देवस्य त्वादिपटार्थानां नि्वापाङ्धत्वमपि न स्वतो मन््रवाक्यग-
भ्यम्‌। अपि 8 श्रतिषटकवाकयान्तरकल्पनयेति नोध्यम्‌ । अश्न ीेवाकंयस्य योग्यताज्ञानं
विना छलणया सस्मैविधया वा करूत्वाधयन्यतमनोधकत्वामविन याभ्यतारूपञ्ट्गानुमा-
पकत्वेनाङ्गत्वप्रमाणत्वेऽपि न लिङ्गतो दौर्बल्यम्‌ । प्रत्युत सश्रतिकवाक्यान्तरकल्षनया
परमाणमूताष्धिङ्गात्छतो विनियोजकत्वेन प्रबरत्वमेष | अत एवाश्ीपोमीयप्रकरणप-
ठितस्य ' त्वं श्म्ने प्रथमो मनोता ' इति मनोतामन्त्रम्य केवलाशचिप्रकाशयकम्यो मयदेवत्या-
स्ीषोमीये विनिवोगस्िमवाज्ञयोतिषटोममहाप्रकरणरूपमामान्यमबन्धवो घक्रपरमाणसहकृत-
लिङ्धेन केवलाश्चिरेवताके सवनीय उत्कषप्रप्ौ ‹ यद्यप्यन्यदेवत्यः पश्र मेय्ेव मनोता
कार्यां › इति ब्राह्मणवाक्येन दिद्धवाबेना्ौषार्मायाडगत्वमित्यु्तं दशमे ।

मन्त्रवाक्यस्य तु पराम्य॑कल्पनादरारा सश्रूनिकवाक्यान्तरकरपकस्य द्रचन्तरितपरामा.
ण्यकतया श्रुतिकस्पनारूपेका "तरितप्रामाण्यक"ल्वाददुैनत्वम्‌ । अत एव ‹ स्योनं ते
सदने करोमि । धूनम्य धारया सुशेव कस्पयामि । तम्मिन््सीदामृत प्रतितिष्ठ तीर्हाणा
मेष सुमनस्यमानः ` इत्येकोन्वयनोधोपयेगिपटमंनिविरूपाद्वाकथात्स णेम्य सद्‌नोङ्गत्व.
प्रतक्तौ तद्धाघेन लिद्गत्पृवास्य सदने, उत्तराव॑स्य सादनेऽपि विनियोगः । तच्छ.
ञ्ट्तु ‹ तपते पयक्ति दध्यानयति । सा वैश्वदेम्धोभिक्षा › इत्यत्रव वाक्यान्तरीयापरा*
मशकत्वेन युज्यत इत्युक्तं बलानर्छाधिकरणे ।

( इदि-वाक्यनिरूपणम्‌ |)

॥ अथ प्रकरणं निरूप्यते |

अथ कि प्रकरणम्‌ | न तावत्संनिधिपितत्वम्‌ । प्स्यैव यत्किचित्सनिधिपठित.
स्वेन सवोङ्गत्वापतेः | न च तत्संनिधिपठितत्व तद्विनियोजकप्रकरणामेति शिष्िष्य
निवेचनाल्लोक्तदषः । अड्गाना प्रषानसतनिधिपदितप्वन प्रधानाह्ित्वापत्तेः । दशेपुणै.
मा्तयोरगोदोहनसनिधिपदितत्येन तदर्गत्वापत्तेश्च । अथाश्चुतमाम्यकतत्सेनिधिषठितत्व
तद्धिनियोजकप्रकरणे, प्रषानाना श्रृतमाम्यकत्वानोक्तद्‌;ष इतति चेत्‌ । न | समिद्याम
स्याश्रुतमाव्यकतनूनपाद्यागसंनिषिपठितत्वेन तनृनपाचाग।ङ्गत्वापत्त. ! अथ श्युतमास्य-
कत्वे सतति अश्ुतमान्यकतत्पनिषिपरितत्वे तद्धिनियोजकपरकरणम्‌ । समिद्यागस्याश्चतभा-
भ्यकतनुनपाद्यागतनिभिपठिनत्वेऽपि श्रुनफलकत्वामाकातोक्तदो १, । गोदोहनस्य

१८ अन ५० पार ४७० २२ ) दत्यत्रेण देष 1२ (अण रपा०३अन*७)।

११८३ अङ्खरुदनि रक्ते; । [ प्रकरणनिरूपणम्‌ 1

दृशयणमासाङ्गत्ववारणाकश्चुतमान्यकेति चत्‌ ! विश्वजितो विकृतित्मेन प्रकरणि
त्वामावात्तत्राव्याप्त्यमाकेऽपि पिण्ड पितृयन्ञम्य श्र॒तफलकत्वामावेन स्वाङ्चप्रकरणिप्वा,
नापे: । प्रयाजादनिं श्रतमाव्यकपरोक्षणाङ्गत्वापततेश्च । अल।ऽश्क्यनि्चन प्रकरणमिति
चेत्‌ | न । सेनिषिषटितत्वे सति, ईतिकतेग्यताका्वाया एव प्रकरणपद्‌।धत्वात्‌ |
तत्सनिधिषटितत्वविशिष्टकयमावाकाह्वा तद्धिनियाजकव्रकरणमिति तु निष्कषः ।

अस्ति बेदं प्रयाजादिविनिये।जकदशेपृणमाप्तादिकरणकमावनाकथमावाकादक्षात्मकप्.
करणे । दशंपणमासादानां प्रयाजादिसानिधिपरितत्वात्‌ } दशेपृणमासादिषु रीक्षणीयादि-
प्रकरणित्ववारणाय्‌, विकृतेः प्राकृताङ्कप्रकर.णत्ववारणाय च विशिष्टान्तम्‌ । भ्रया.
जादानां परोडाश्चादिरूपद्रम्याङ्गत्ववारणाय कथमावाकाद्ति । तदुक्तम्‌ › “ अप्युक्तं
प्रकरणादातिकतंम्यता्थित्वात्‌ › इति । प्रमाणान्तरासंयुक्तमितिकरतव्यतार्भित्वरूपाल्पक.
रणादङ्कामिति सूत्ाथेः । अत्र श्चत्यादिप्रमाणान्तरविनियुक्तम्य प्रोक्षण, प्रयोजनाका-
ह रूपसहकारिकारणविरहान्न प्रघानीयकथमावाका्रुपप्रकरणादङ्गन्वम्‌ ! परयानादे.
रेव॒व्रयोननाकाष्रूपसहकारिकारणवज्ञादङ्गत्वामिति प्रकरणविनियोज्यत्रिषयविशे*
पपूचनाय प्रमाणान्तरापयुक्तत्वोक्तिः) न तु तस्य रक्षणे निवेश, प्रयोजनाभावात्‌ |
प्रानी यप्रयोजनाकाद्घ रूपसहकायेमावादेवाङ्गानां प्रधानसनिषिपठितत्वरिशिषक्थमा आ
काद्घिवरेऽपि न प्रधानानामङ्गा्गत्वम्‌ । न च समिदयागादे" प्रयोजनाकाष्ाल्पतदकारि-
सत्वात्तूनपाद्यागाङ्खत्वागर्तिरिति वाच्यम्‌ । तनूनषाद्देरितिकतेव्यनाकाद् काटे (५.
द्‌देः प्रयो ननाक्ङ्क्तामावात्‌ । तनूनपादादेः फवन्वावगमोत्तर हि, इतिकतव्यताकद्कष।
तद्वगमश्च, परधानमादनाया इतिकतैन्यतकाइ्लया प्रधानमावनान्वये सति मवेत्‌) प्रवा
नभावनेतिकतैव्यताकाङ्कतायां च स्वप्रयोजनाकाङ्क्षारपतहकारिवशा। तनूनपात इव समि-
घोऽप्यन्वयाेराकाङ्कयमिति न तनूनपादयागाज्गत्वापत्तिः । अत एव ज्योतिशेमाभ्रि-
ताना ‹ पशुकाम उक्थ्यं॑गृह्णीयात्‌ ` इत्यादिकाम्यस्तस्याना दीक्षिणीयादवि्तनि हित्तत्*
विशिष्ठकथमावाकङ्न्तावत्त्वेऽपि न प्रकरणादीक्षणीयादीना सेस्थाजगत्वम्‌ । अनयप्रयुका-
अयत्तपेकलगुणफलतन्वत्िषिः पव॑ दक्षणीयाच्ङ्गानामाश्रयीमूतज्योतिष्टामम।वनोन्व
यावरवकत्वेन प्रयौजनाकाद्‌ल्लामावात्‌। अतो गुणमावनाया इतिकनन्यत।काड्सायामा-
श्रयतेऽतिदेशष्देव धरमप्राहठिरिति नाऽऽश्रयपामानविध्यमित्युक्त तूतीये, प्रयोन 1.
काद्‌ साविरहादेष च न फटायंगुणस्याऽऽश्रयाङ्गत्वम्‌ । पिण्डपितृयन्ञप्य तु श्रुत्यायतरि.
नियुक्ता्गप्त्वे$पि न विनिगमनाविरहात्तदङ्कत्वप्रसक्तिः । काश्रवणस्यैव प्रध्ये

१(अ० ३ पार ३अ० जस्‌ ११)।२(अ०३पा० ६ अ० १६ ) इत्यत्रेति रेप. ,

{ प्रकरणमिरूपणम्‌ ] अङ्खत्वनिदक्तिः | ११८३

विनिगमकत्वात्‌ । कालादिभ्रवणा्विेषे तु॒विण्डपितृचज्ञवच्छू्य यदिनियुक्तस्थापि
फटयत्वापत्तेनं परम्पराद्गत्व।पाततिः | विज्ृतितंनिधिपठितपहोमानां उ स्वप्तनियिप्रितत्व"
विदिष्टविद ति माव्नाकथमावाकादक्षारूपपकरणप्तच्वेऽपि न ततोऽक्षत्वम्‌ । उपे"
मेम्यः वलसोपक।रकत्वेन पृवोन्ितैः प्रङ्ताद्गैः कथंमावाकाहयाः शान्तत्वनोप्होम"
विनियेगत्रोचान्धवहितप9 निरुक्तमकरणा मावात्‌ । अपि तु संनिषिरूपस्ानवरा।द्वङत्या-
कादक्ामुत्थाप्य तत एवाङ्त्वम्‌ | न चैवमुत्थ।प्याकादुक्ञाया प्रकरणरुक्षणातिन्या्िः ।
तेस्या अपि स्थानक स्प्प्रकरणत्वेन छक्ष्यत्वात्‌ । उपहोमेषु॒प्राकरणिकनङ्गत्वम्यवदह्‌।र्‌ा.
पत्तिम्ु लिङ्धपिनिभोज्यमन्त्ेषु प्रौताङ्घत्वा पत्तिवत्क्लृषठनिरुककयभावाकदक्षाय। एव
तेदृध्यवटानियामकत्वेन निरकार्येति बोध्यम्‌ ।

नेव्यस्तु-अवगनफलनन्वतर्निहितवाक्वप्रमितपद्‌ाथेवृति यत्प्वप्रमाणानवगताङ्गताक
विषये) इ्तििनन्यतात्व्रकारकपक्षण। तत्म्करणम्‌ । अस्ति च दश्चेपृणमास्तादै भयाज। दि.
विषय तत्‌। पमिद्यागम्य प्रकरणात्तनृनपाद्यागाङ्ग(ववारणायावमतफर्नन्पेति १द्‌।४विशे-
पणम्‌ | प्रयाजानाना प्रकूरणाद१[न।हतञय।।तष्(माद्यद्धत्वबारणाय सन!ह्‌तनाक्यप्रमि-
तेनि तद्धिशेषमम्‌ । अज्ञस्य पूर्वभम।णानवगताङ्गताकेति पिरेषणाच्च न प्रोक्षणादीना
निटिङ्गवावे नरकग ह्यादयह्न मावाना प्रफर्णाद्श्षचङ्गत्वापत्तिः | ' वामदेम्यं गायति"
इत्याद प्रमाणान्त णानवगताद्नताकसामविषयेऽवगतफलसंनन्धस्य स्तो्स्य स्वक्ताधनी.

तत्रसगक्तर्‌। मन्यकप्यपमपत्ा तत्तवालकरणेनद्गत्वभ्रसत्ते। तेदुत्यादृ ्यथैमितिकरन्यन.
त्वेनेति विपण, । तस्य ऋगक्षराभिव्यक्त्यय सामप्षायामपि पिद्धसामपिक्षाया-
मितिकतवमता सप्र रकेत्वानाव।दित्याहुः | अन्न पमिद्यमादौ तननपादयागाङ्घत्वस्य
प्ोक्षणानीना प्रकरण द्‌रपृणमाप्तद्त्वस्य चत्त ९।त्य] वारणघ्तमवादवगतफटप्गरषेति
पूर्वप्रमाणानवगतङ्खकेति च विदषण सूत्रस्थाद्युक्तत्वरूपविरेषणवद्धिनेयोगभरयोजक*
प्र्ते,२८।९] ९।९ ५4रणाताने याउ. नषय।व१३।१गघनाधमवे |

+~ ५.

अस वा तनूनपादापो समि्यामभ्रकरगित्वन्यवहारामावदून्यवह्‌रप्रभोजकपकेरण*
२।९९७ेःततच>५।१ विशेषणम्‌ । दशपृणमापाद। परा्तणादिप्रकरमित्वन्यवह्‌रस्य बु
पवेयुमव्षिद्धत्वार्दर्‌कविशेषणोपादानं ठ) अनुचित्तमेव |

अस्तु वा ग।दाहुनाद। प्रयाजादिप्रकरणित्वन्यवह्‌।र्‌।भावात्पर्वमम।णानषगताङ्गता
केति स्वपूचृततप्रमाणानकगत।ह ताकेत्यथकम्‌ । न तु प्रकरणपूर्वादिष्टश्चतिलिङ्गव(*
क्यानक्गता इ ताकत्यथकम्‌ । द्‌२पृणमाप्ताद्‌। प्रा्षणादिप्रकरभित्वम्यवहार्‌(नापतते

गद्‌।ह्‌नमावनाकमावकार्न्तातः पृवप्रवृत्तदशेप्‌णम।समावनाकयमावाकारक्षारूपध्रकर
णेन प्रयाजादीनामङ्घतावगमात्तु न गोदोहनादिषु तत्परकरणित्वम्यद्‌।२; । अत इ

११८४ अद्ध स्वानिराकतिः [ परकरणनिखूपणम्‌ ]

म्यवहारप्रयोजकम्करणरक्षणम्‌ । विनियोनकप्रकरणटक्षणं तु, अस्मदुक्तमेव | तनून-
पादर्दिषु समिद्‌दिविनियोजक्रभकरणप्तेऽपि समिदादीनामुक्तरीत्या तदङ्गत्वस्य वार.
तुं शक्यत्वादिति तत्वम्‌ ।

केवित्तु-- उभय(काद्‌्षा प्रकरणम्‌ । प्ता च फदकाद्लाविरिष्टकथमावाकाङ्कषा |
वैशिष्ट्ये च स्वाश्रयम।वनानिहितेमावनाधितत्वस्बन्पेन | न त्वेकपुरुषावगतत्वा-
दिना | तेन न विश्वजिद्‌ देः प्रकरणेन दशौज्ञत्वम्‌ । उक्तपतनन्वेन यदूीयफटाकाद््ता.
विशिष्टा, निणींततदनङ्जत्वकगता या कथमावाकाङ्क्ता सा तद्विनियोजकभरकरणमिति
निष्कर्षः | उक्त हि ` भसयुक्तं रकरणादितिकतेव्यतायंत्वात्‌ › इति । अत्र पञ्चम्याः
सामानापिकरण्यत्कथं माव।काड्रैव प्रकरणमित्यवप्तीयते । अपतयुक्तपदं च फलक].
खलोपस्थापकम्‌ । नतु प्तनिपातिनिवारममित्याहुः | तदतीव मन्दम्‌ । तथा हि,
विनियोगफल्यपधायकप्रकरणस्य वेद्‌ लक्षणं तत्स्वरूपयोग्स्य वा । नाडऽद्यः ।
स्वाश्रयमावनासनिरितमावनाभ्नितत्वपतबन्धेन = प्रयाजादिमावनीयफलकाङ्क्षाविशिष्टाया
श्चतमाभ्यकत्वेन निणीतप्रयाजाचन्त्वकपरोक्षणादि मावनागतकयंमावाकाडू्लाया प्रया.
जविनियोगरूपफलानुपयायका यात तिव्याततः । प्रघानकथंभाव।कादक्षाह्पप्रकरणेन फल.
व्वेऽवगते तनृनपाद्यागीयकमावाकाड्क्षोदुयान्निर्णतानङ्गत्वकतनूनपाद्यागगताया तस्या.
मुक्तपषबन्धेन स्मिद्यागीयफटाक।दूल्ाविशिशत्वेनातिभ्यादेश्च । न च प्रधानकथेमविनं
तेनूनपा्यागीयफलव्,वगमप्तमकाल्भव समिद्यागस्थापि फङ्वन््व(वगमेन फटाकाद््तो*
परमात्तुत्तरकाटीनतनूनप।द्यागोयकम मावाकादक्ताय। न तद्वरिष्टचमिति वाच्यम्‌ |
आदेकपरामशेनन्यानुमि सोमानयिकरण्यततनन्पेनातीतषृमपरामदमैशिष्टचस्येवोक्त-
सेबन्पेनतीतत्ामिचागासफला२ र्त ््टचस्य तनृनपा्यागीयकथ मावाकदक्ञायां सत्ते
माधकाभवात्‌ ।

यदि तु धूमपराम्षनन्यतावन्छेदच काटः वुक्तद ष रणाय स्वाम्यबहितोत्तरस्वप्तमन्ध.
स्यापि निञेदवदत्र समानक नत्व्तमन्धस्य।पि निवेश इत्युच्यते ततो निर्णातितदनङ्ग.-
तवेति व्ययेम्‌ । अङ्गकथमाव।क।द्न्ञाय मुक्ततबन्पेनतीतपरघानफटखक।द्त पै शिष्टचवि-
रहेणातिव्याप्त्यभावान्‌ । तस्य तदटारकत्पेन त्वद्भिपरतत्वात्‌ । न द्वितीयः । अङ्गकथे.
भावक्राद्तायाः प्रधानविनियोगस्वरूपयग्यप्रकर णत्वेऽपि प्रषानफटकार्क्तारूपप्तह.
कारिविरहात्‌, ननूनपाद्यागकववाकरादजायाः स्मिद्यागविनियोनकपरकरणत्वेऽपि पमि.
धागा काद६.र्पपहकारिविरह।देवाङ्त्वपरप्घवारणोपपत्तो फठाकाङकषवैशि्ट्य"
निवेशस्य निर्णीःततदनह्घत्वानवेशस्य च व्यथेत्वात्‌ । तदु मयानिवेशेऽपि प्रयाजादीनां

१८(ज० दपा अन४ ० ११), सनि गतीति--निपद्योपकाराङ्धामिघषैः ।

` स्थाननिरूपणम्‌ ] अङ्गसवान सक्तिः । ११८१५

क लि क

्ो्षणाचङ्गत्ववारणाय फठाकाङ्क्ाया; सहकःरितकरपनाया आवदेयकवादिति दिक्‌ ।

एतस्य च प्रकरणस्याऽऽकराक्षरूपत्वेन स्वतोऽग्रमागत्वाद्राक्यकस्पनादवरिव प्रामा-
ण्यम्‌ । तथा हि । प्रघानगतेतिकवेन्यताकादक्षया प्रचाजादिगतप्रयोजनाकाड्त्त।सरकृ.
तया प्रयाजवाक्यस्य प्रषानवाक्यस्य च स्वस्वावान्तरवाक्यार्भत्तमाप्स्यापि महावाक्यैक-
देशत्वरूपपदत्वाक्र(न्तस्य संनिवरिरूप वाक्यं करप्यते । उक्तप।रिमागिकषदानामपि
स्वायोपस्थितिद्ासच तनिष्ठश्रृतपदान्तरकस्पनानुकृलोग्यताद्पटि्गानुमानद्वरितिकर्तनय,
तात्ववाचीत्यनित्यादिगौणश्चतिकसपकत्वमिति परम्परया प्रकरणस्याङ्गत्वे प्रामाण्यम्‌ |
वाक्थेकवक्यताकल्पननकारश्च ^ मिथो यजति, इत्यं दशंपृणमान्नाम्या यजेत !
इति । अत एव दद्ोपुणेमासप्रकरणास्नातेन ‹ संस्थाप्य पौणमा वैमृवमनुनिकेत्‌ ?
इत्यनेन विहितवैमृधस्य प्रकरणा दृशेपूणमासोमयाङ्गत्वपरप्तौ वाक्यात्पौर्णमाम्यज्गत्व-
मित्युक्तं बरानलधिकरणे |

( इति--प्रकरणनिरूपणम्‌ ¦ )

| अथ स्थानं निरूप्यते ॥

` कक्‌ नो

सदशय स्थानम्‌ } तच द्वििवम्‌ । अनुष्ठान ददयं प१।ठप।दे३५ वेति । १।२देदय
द्विविधम्‌ । यथाक्रमपाठः मलिविपादेश्येति } प्शुवमाभामञ्जीपोमीयपवङ्गत्वमनुष्ठानः
स्तदेश्यात्‌ । तथा शि * यो दीक्षितो ` यद्थ्ीपरामीय पडमालमेन ' इति कऋयमंनिषाव।-
म्नातस्यास्नीपोमीयपोः ‹ स एष द्विदतत्यः पहर ५वपतथयेऽहन्यालठवम्च, ' इति वच.
नादौपवक्य्येऽहन्यनुष्ठानम्‌ । तदिन एव च पदुवम, श्रूयन्ते । अतप्तेऽनुष्ठानप्तादे-
हयात्पश्वज्घम्‌ । उने तिष्टोममहाप्रकरणप््ेऽपि पदुधर्माणा सोमद्रव्यकज्योतष्टोमाज्.
त्वयोग्यत्वात्तद्नङ्कत्वम्‌ । अत ॒एवाऽऽनभैक्यतः गन्य।य्न उयोतिषटेमाङ्गपतवपश्वङ्गत्व-
प्रसक्तावपि स्थानेनोपप्हारन्यायेनाञ्चीषोमीयमात्राङ्कत्वम्‌ । पथरन्तरे त्वतिदेश्यदिव तेषा
परािरिति सिद्धान्तः । ‹ इन्द्र॑प्री रोचना दिवः › इत्यादीना क्रमाम्नाताना याज्यानु.
वाक्यानाम्‌ ‹ रेन््ाप्नमेकादशक१। छ निनैपेत्‌ ? ‹ भेधानर द्वादशक्पाल निवैपेत्‌ › इति
क्रमाम्नातेष्वज्गत्वं यथ।क्रमपाठात्‌ । नक्षते्ितनिविष१ठितेपहोमाना नकन्ने्टङ्गत्व
सनिषिप।ठात्‌ । नक्रः भृता निराक।दतत्तेन प्रकरणादङ्त्वायागादिति प्राचीन.

--------- नः "== -------- --~-- ( ~~~ --------

१(अ० ३पा०३अ०७) 1२ (अ? ३पा० १अ० ९) अत्रध्यैनेनि देष.
१४९

११८६ अङ्गस्वनिशक्तेः [ स्याननिरूपणम्‌ 1
प्रवादः । स्व-स्वयोधकवाकयान्यतरसमानदेशीयत्वसबन्येन किवित्पदायंविशिष्टत्व
स्थानमिति निष्कषैः | उन्तंमन्धेन तत्पदाथविशिषटत्वं तद्धिनियोजकक्रम इति
यावत्‌ ।

एतेन--देशसमानत्वे प्राथम्यादिरूपपतदङयमित्युक्तीौ यथाक्रमपउसंमरहेऽपि
अभिन्नदेशतावामुपहेमाङ्ग ताप्रमाणमूतायामन्या्चिः । अभिन्नत्वमित्युक्तौ तु सदशदेश-
मृताया यथाक्रमपाठदूपायामन्याक्षिरिति निरस्तम्‌ । अन्यतमत्वादिना सेबन्धानुगममर.
मवेन सेनन्धाननुगमस्यादोषतयोकतनिस्क्तावव्याप्त्यतंभवात्‌ | यथाक्रमप।उस्थे याज्या.
मन्त्राणतिन्दरापरदिषु, स्ञानाय्यसंनिधिपञितस्य, ‹ शुन्धध्वं दैन्याथ कर्मणे › इति मनस्य
सानाय्य च स्वनोघकवाक्यप्तमानदेशीयत्वस्नन्पेन पेरिष्टचामावाद्व्याप्तिरतः स्वेति ।
उपहोमनोधकवाक्यप्तमा नदे शीयत्वस्ुबन्येनो पह मै रिष्टयस्य समरद्‌।य स्वबोषकवाक्येति |
न॒ च वि्कत्युप्‌मयोरेकदेशनुठयत्वेन र्वस्रमानदेशीयस्वसनन्पेनोपहोमतैशिषटचस्य
विकृतौ क्रमत्वोपपत्त स्वबोधकवाक्यप्तम।नदेशी यत्वप्यापग्रहेऽप्थदे।ष इति व।च्यम्‌ ।
विङृत्युपहोमयोर न्न ङ्धित्वानवगतयुपहोमाना विशव जियायेन फलारयत्व(पत्या भिन्नदेश्षा
य्ठयत्वपततेस्तयारकदेशायु्ठेथत्व्यानन नानो तरकाटीनत्वेनङ्त्वप्रमाणत्वानु्पत्तेः |
उपहोमनोधकवाक्य्तमानदे शी यत्वस्येवाह्गत्वपरमाणव्वावदयकत्वेन पुप्रा्यत्वात्‌ |

उकदेशीयत्वं च, उक्तदेशब्रृतित्वम्‌ । तश्चानुषठयत्वेपठितत्वान्यतर्‌तजन्पेन । तेन
पधमन षकवाक्यस्तमानदेशानुश्रयत्वस्य) उपद्यमनेवकरवाकंयममनदेशपरितत्यस्य च
संग्रहः । उक्तमबन्पेन समिद्यागतशचिषटयस्य च तनृनपादादौ सच्तेऽपि व्षयमाणरीत्व
मरकरणपानस्याद२।पृणम।साद्घत्वस्थवावगतेने प्मिचागल्य तदङ्गत्वम्‌ ।

नन्याप्तु--इतिकतेव्यतत्वेनयेग्यसुबन्वयोकंक्यायोः पनिभिः कमः | इतिक.
व्यताल्वेनायोग्यत्तर च द्वैषा । कनित्तदा।का्ताविरहात्‌ । यथा विङतौ । कचिदन्य-
पारात्मकत्वात्‌ । यथा) अनुमन्त्रणजपादिमन्त्राद्‌ । एकवाक्योपात्तनीहियाग। ्तोनिषे
२१ कमत्वापत्तवक्थायत्युक्तम्‌ । प्रयानयद्ग बावयप्रषानवक्या्योः सतिप स्यान,
त्वपत्तिनिराप्तायाऽञ््य विशेषणम्‌, | वक्ायेसनियेरक्ततवानानुष्ठानसादेश्यामरह
इत्याहुः । भत्रोपहमवक्याथेस्य॒न्यापाररपत्यनेतिकतव्यतातवेनान्वययोग्यतवात्‌
अन्ययोत्थप्यतिकनतव्यताकाद्लयाऽपरि तदन्धयानापत्तस्तरततनिघावम्या्तेः ¡ संनिभिषाः-
यथाक्रमपाउस्थदीयप्तनिषित्वानिरुक्तः) नीहियागपरनिषेः प्रयाज) दिवाक्यप्रषानवाक्याथत्त,
निधेश्च सत्त्वेऽपि श्रघानेन व्यपदेशा मवन्तिः इति न्यायेन तद्धा ङ्गिमावस्य श्रीतपराकर
णिकत्वन्यगहारोपपत्तम्तद्वरकविशेषणद्वयतैवथपीपाताच्ैतदुपे्ितम्‌ ।

भ्------------ =
-* -- -~ ~ -+--~+ ~+ -~ “-------- 4

१८अ०ब४ षा १ अ* ५) अत्रय परेषुः ।

[ स्थाननिरूपणम्‌ ] अङ्कत्वनि सक्तिः । ११८७

किस -देशसामान्मित्यस्य प्रथानाविपरिवृत्तििशिष्ठदशवृत्तित्वमिस्यर्थः। जत. सामा-
म्यपदेन प्राथम्यादिपाृश्याविवक्षासाममिन्नेशस्वासमरहः । अमेदविवक्षाषा सशदेशत्वाप्ते-
प्रह हति दूषणमनवकाशमित्याहु" तकन । देशे प्रधानविपारेषत्तिवेशि्टयानिरुक्तेः। उपहोम
देश ददोपृणमासविपरिवृत्तरपि स्दत्यादयात्िक्रायाः कदाचित्च्वादटुपहोमानां तदङ्गत्वापत्त.
थ| न च शास्रीयत्वे विपरिवृत्तौ विशेषणमतेो नोक्तदोषः | दहा णेमासुशषाखरम्मृतिजन्यायाः
शाख्ीयददहपृणमाप्तविपरिधृत्तरपि तप्र समवात्‌। न च प्रघानविपरिवृ्तिविशिष्टदेशवृ तितं
स्वविनियोनकक्रमः । दशंपणमासयोरुपहोमप्रघानत्वामावान्च दाष इति वाच्यम्‌ | अङ्ग"
स्वज्ञानजनकक्रमशरीरेऽश्चतानिरूपकत्वखूपप्राधान्यनिवेशेऽन्योन्याभयपरसङ्गात्‌ । अतोऽ.
स्मदुक्त एव पतादेश्वनिप्कर्षो गरीयान्‌ ।

अये च द्विविधोऽपि क्रमः प्रत्येकमुमयाकादक्षयाऽन्यतराकाङ््षया च विनियोजक
ह्यतः षष्िधः । तत्र प्रधनस्य विकृतित्वेऽनुष्ठानप्तदिदयस्यान्यतराका्चया विनियो
कत्वम्‌ । यथा, उक्तपदुधर्मम्यटीयानुष्ठानपरादेश्य्य क्लप्तोपकारपराक्नाज्निराका्
तया प्रघानस्याऽऽका्क्तामावात्‌ । प्रधानस्य परकृत्यनिरूपकदविंहोमादिषूपत्षे तु, अनु"
छानसादेशयम्येमयाकाष्वया विनियाजकत्वम्‌ । एवमैन्दरग्नादिविकृतिक्रमपरितमन्त्राणा-
मन्यतराका्घसहकृतययाक्रमपाटात्तदज्गत्वम्‌ । यद्यपि याञ्यानुवाक्यामन््राणा रिङ्गवि-
नियोऽयत्वेन अथाक्रमपाठस्य तेत्र पृचविशषस।धनत्वये घकत्वमेव न तद्विनियोजकत्वम्‌ ।
तथाऽपि विक्रृतिक्रमपाठितलिद्ञाविनियोज्यजपादिमन्त्राणा यथाक्रमपाठ एवान्यतराकाहा.
सहकारेण विनिय)नको ऽन्वेषणीयः | अत एव दर्विंहोमाघयङ्गमृतजपादिमन्त्राणां यथाक्रम,
पाठ एवोमयाका्या विनियाजकोदाहूरणम्‌ । एवमुपहोमीयविकृतिसनिधिषाटोऽन्यत.
राकाष्वसहकृतम्नदुदाहरणम्‌ । शन्धनमन्त्रस्य सानाय्यपत्रप्रोक्षण टिङ्गदिव विनियोगा-
ततस्य सरानाय्यसेनिधिपाटः साक्षादटिनियोजकोऽपि, अपृवेवि्षेषसाधनःत्वोषस्थापकत्वेन
विनियोगप्रयोजकत्वादुभयाकादक्षाप्तहकनसनिध्युदाहरणम्‌ । न छम्यदत्रोदाहरण सेम.
वति । प्रकृतित्वानिरूपकश्रधानपनिधिपडितारादुपकारकस्य प्रकरणविनियोज्यत्वात्‌ ।
छश्रान्यतराकादूप्तासह्तेक्रममातनस्यतिकतेन्यत।काङ्ोत्धापकतया = प्रकरणाद्‌दबेरत्व
स्पष्टम्‌ । उभयाकष्चापहङृतयथाक्रमप।ठानुष्ठानसदिशययोविविसनिभिषरितप्रकरणाद्‌दुने-
ठृत्वमपि।

एवं विनियोजकप्रकरणसहङृतप। ठ्निधस्तु स्वतोऽविनियोजकत्वादपि दुबेरत्वम्‌ ।
प्रकरणपिक्षया क्रमस्य दुबैकत्वदेव वेष्टिपसोमयागात्मकरानसुयान्तर्गतामिपेचनीय.
सीनधिस्तमाम्नातविदेवनादीन।मन्यतर्‌।काद्चासहड.तसनिधिप। ठादभिषेचनीयमात्राङ्गत्वप्र-
सक्तौ राजसूयमहाप्रकरणाद्राजमूयाक्षत्वमित्युक्तं बरबलाधिकरणे । न न
क १(अन्३ प़षेज००)!

११८८ अङ्गस्वनिरक्तेः। [ स्मारूयानिरूपणम्‌ |

राजसृयम्यामि विङृतिसमुदायात्मकत्वेन इताद्ैरेव निराका्त्वा्परकरणाप॒मवः ।
प्रत्येकजन्यपरमापु्वणा प्राकृत ङ्मिराकडक्षयेऽपि स्वैयागजन्यपरमापर्वस्य साकाडक्त्वेन
"तदनुकृर्प्रत्यकपर मापवैनिष्टयेम्यताजनकत्वेन प्रकरणब्राह्यत्वोपपत्तः ¦ न च सवेयाग-

न्थैकपरमापूवै मानाभावः । दरशपर्णमासयोः समदितसाधनताश्रवणस्य समुदायापृवं
इव॒ सवेयागममुदायात्मकर्‌।जसयत्वावेच्छिन्नस। घनत श्रवणस्यैव तत्र मानत्वात्‌ |
तदनङ्गीकारेऽपरि वा पवित्रादारभ्य क्रम्य धृतिं यावदद्घवििषु ‹ राजसूयाय द्यना
उत्पुनाति › इत्यनेनोपक्मात्‌ “ राजस्येनेनानः स्ैमायुरेति › इत्युपसंहार चनिकाङ्ग
सेदेेन राजसुयत्वेन रूपेण सदेषामाकाष्वाया उत्तजनात्तन्मकरणोपपत्तेथ | एवमन्यः
विधक्रम्यापि प्रानस्यदौनेल्ये, उदाहरणानि सुधीमिर्यथासमवमुह्यानि ।

( इति--स्थाननिरूपणम्‌ । )

॥ अथ समाख्या निरूप्यते ॥

समाख्या यौगिक शब्द्‌ इति पाश्च | परस्परारथान्वयतात्पर्यकपदघ्राटेतयौगिक-
शब्दत्वं समाख्यात्वमिति तु निष्कर्षः । स्वघटकपदाथनिरपितम्बवटकपटार्निष्ठा
कत्वाबोयकर दव्ेऽतिव्याहठिवारणाय धरितान्तम्‌ । ¢ वेनुक्षिणा ? इत्यादिव।क्येऽति-
व्या्तिवारणाय यौगिकशब्डति )

अय योगिकत्वं नानेकपदधटितत्वम्‌ । ‹ वेनु क्षिण। › इको धट इत्यादिन्यस्तवा-
क॑यप्ताधारणत्वात्‌ । अत एव न दिग्रहुवस्वम्‌ | स्वमम्‌।नाभकवाकृयान्तरकत्वरूपस्य
तम्य गौभति.) वत. कटश. इत्याटिवाक्यान्नरमादागोक्तव्यम्तवाक्येऽपि सत्त्वात्‌ ।
म च स्वधटकपदपटिनविप्रह्कत्वम्य तच्छान्ाक्तठोपः । गदक्षिणा, शतो घट इत्यादि
वाक्यमादायाक्तदोषात्‌ | स्वघटकःदावत्पटघ देन िग्रहकन्दम्‌ + आध्वरवापित्याद्यस्वपद-
विग्रहकसमारूयाम्वस्या्ठमितति चन्न | आन्‌क्शासनिकःनपर्वाकपदघ्टिनत्वम्य प्रक
य।(गक्त्ट रूपत्वान्‌ । करटन्तताद्धतायान्‌पना) आनदासनिकीति न द्‌।षः । अच्र यजेते,
त्याद्पदश्च॒नावतिम्याश्चिवारणाय सुषन्तत्वं परस्पराथन्वयतात्पयकपद्विकशेषणं बोध्यम्‌ ।
जध्वयवमित्यादौ सुबन्तादेव तद्धितोतपत्ते, । होतृचमस इत्यादौ सुप्ुपेत्यनेन सुबन्त
योरेव सरमासततिधान।दन्ति सुबन्तपटिनत्वम्‌ । यनेतेत्यादौ न तदिति न दोषः ।

वम्बुतस्तु--परम्पराथौन्वयतात्पयैकपदघटितत्वे सति पुबन्तत्व॑समारू्यात्वम्‌ ।
‹ कृत्तद्धितप्तमासाश्च › इत्यनेन कृदन्ततद्धितान्तसमासेषु प्रातिपदिकसन्ञावगमाततेषा
मुप््रङृतित्वूपमुबन्तत्वमिति रक्षणसमन्वय. । सुबन्तसरोमादिषदे ददे चातिम्यारेषेटि-

१पा० सु० ( १-२-०६) ।

[ पमारूगरानिर्ूपणम्‌ ] अद्खत्वनिरक्तिः । ११८९

तान्त्‌ । ‹ सोमेन यजेत › इति सु्िद्चटितसनुदयेऽतिम्यादेः' सबन्तेनि । ‹ अर्थवद
धातुरप्रत्ययः प्रपिपदिकम्‌' इति सूत्रऽप्रत्ययपद्म्य प्रत्ययतद्न्तान्यप्रतया सु्िङ्घटि-
तसमुदायम्य प्रात्तिपदिकसज्ञामवेन तदुत्तरं सुपोऽनुत्पत्तः । ‹ षेनुदक्षिणा › इत्यत
दक्षिणाप्रतिपदिकस्य सुप्प्रकृतित्वेऽपि पेनुद॑षिणापद्घित्मुदायस्यातत्तान्नाति-
न्य पिरिति न तद्ररकतया यौभेकत्वनिवेश इति तस्वम्‌ ।

साच ह्िरिषा वैदिकी खौकिकी चेति । याजवेदिकपदार्थेषु आध्वयेवमिति ।
ज्वेदिकेषु दौतरमिति | सामवेदिकेषु ओँद्राक्तमिति । तथा टोतचमस इति पाश्रविशेषे।
पौरोडाकिकामिति दापृणेमा्कपदायेषु या समाख्या सता, आध्वर्यवमघीत इत्यादि
वेदप्रयक्तत्वद्वैदिकी । सोमचमस् इत्याद्या याज्िकषयुक्ता छौक्षिकी । अत्र विशेष्य,
विशेषणसंबन्वस्य सिद्धवशनिर्दश्बत्तदन्यथानुपपत््याऽवयवायैसबन्धनोधकं वाक्यमाका.
ह चोग्यतादिनदेन कपयित्वा कतृत्वादिरूपः सबन्धः प्रतीयत इति सा विशेषणस्य
विरशेष्याज्गतायां प्रमाणम्‌ । उक्ताङ्कत्वम्य च प्रमाणान्तरागम्यत्वात्सामारूयानिकत्वम्‌ ।
अत एव यत्र॒ वाक्यादिप्रमाणान्तरेण स्तमाख्याघटकीमूतपदायेस्याङ्गत्वावगमस्तन्न न
सामारूयानिको विनियोगः । यथा, ‹ निमेन्ध्येनष्टकाः पचन्ति ' “ प्रो्िताम्यामृट्ल.

¢ 9 = दौ ५ नि ५ ¢ च न न
कमुप्तखाम्यामवह्‌।न्त ` इत्याद्‌। मन्यनप्राक्षणाद्‌ः | तत्रै मन्यमकममूताञ्चः) प्रा्ञताद्‌'

4
खलमुपच्योश विध्यन्वयेऽपि प्रा्ठाप्रा विवेकेन मन्धनप्रोक्षणयोरेव विधितत्पर्येण विनि.
योगस्य वाक्यीयत्वात्‌ । ‹ आध्वयवम्धीते › इत्यादौ त्वध्व््वादिववितात्पयैविषयत्वा-
त्समारूथाविनियोउयत्वमेव ।

अत्र च समार्यावटकतीमूतपदाथेयो" स्ंसगेविधादिना संजन्पे बुद्धे तर्द शान्यथा-
नुपपत्या न स्वतन्त्रो विधिः करप्यते । अध्वयुणाऽन्वाधानादि कर्तव्यमिति, गौरवात्‌ ।
अपि तु ‹ अध्वयय वृणीते इत्यप्वयवाकंयस्यान्वाघानादिवक्यस्थ चेकवाक्यताप्तपाद्क
पदमात्रं " यमव्वर् वृणीते सोऽश्नीनन्वद्धाति ' इति । तच्च दयोर्विभ्योरेकबुद्धिस्यता'
रूपस्थानकरपना विना न सभवतीति कल्पयित्वा, अध्वय्वोदेश्च व्याप।रविषयतया
इतिकरतम्यतात्वं प्रकर्प्य तदाकाष्षारूपप्रकरणकटपनया द्वयेिप्येपहावक्थकेदशत्वरू,
पपारिमाषिकपदत्वाक्रान्तयोः सेनियिदपं वाक्य करप्यते । ततश्च।ध्वयनिष्ठयोग्यतारूप.
रङ्गं भरकरप्यैकवाक्यतापंपाद्कपददपश्रुतिकल्पन त््मारूयाया धनियोनकत्वम्‌ ।

अत एव पश्चान्तरितप्रामाण्यकत्वेन समास्यायाश्चतुरन्तरितप्रामाण्यकस्यानपिक्षया
दु्बरस्वम्‌ । अत एव पोराडाशिकपमारूयाते काण्डे समास्नातस्य ‹ इुन्धष्वम्‌ इति
मन्त्रस्य प्माखूयया। पुरोडाशसाध्यन्नयदियागीयपन्नपरोक्षणाङ्गत्वे प्रसक्ते पानास्यतेनि.

पार सू० ( १-२-४५ }।

११९१ अद्कत्वनिदक्तिः । [ पमारूयानिरूपणम्‌ }

ध्वसिस्सानास्सानाय्यपाधपरोस्णाङ्गत्वनित्युक्तं बहामेाभिकरणे । यथ्प्यत्र टिद्गस्य
हिनियोलकत्वेन स्यानप्तमारूययोरपूवैविरेषसराधनत्वनोधकत्वमेब, तथाऽपि रिनियोगप
्रा््रहकारिस्वादुद्हरणत्वोषपत्तिः । तयेरिव विनियोज्ञकत्वोदाहरणं तु खभ्यमित्यन"
वचं ्ुप्याद्रमाणकमह्गत्व्‌ ।

( इति-सपराख्यानिङूपणम्‌ ) ।
आजेमिनीयाभिमताज्गताया-
स्तत्तजनिबन्धेष्वपि तश्निबन्पे ।
असुग्रहं पुप्रहमषर कतु
भुरारिरेतामकरोिरुकिम्‌ ॥
मुरारिनिर्भिता न्यायमीमांत्तावा्तितात्मनाम्‌ ।
तोषाय विदुषामेषा कण्ठभूषा प्रकर्प्यताम्‌ ॥
इति भीपन्त्यापपीमांसापाराबारपारसणयुरारिमिभविराचिताङ्ग त्वानैरुक्ता
ट्भमाजक्पङ्गत्वनिरूपणं संपृणेम्‌ ।

समाप्ता चाङ्गत्वनिरुक्तिः ।

[~~ ~

९ (अर २ प्र ३अ०५)।