आनन्धमसस्टतभन्थाबालिः

न्प्यदृक्ः

(२)

₹६।०५।्‌

[ सायणायार्यमहमास्करग्रणीतमाप्याभ्यां संबलिवः ]

(1\/८ [२५८ । |= [२/२

0८1 184020

८९९ ४९६ | 1४७८ /\॥1\[)

--45--30-1-71--5,000 08974 षि॥ पाशारशाश ए एश 24 12 ५ >, 94 (:2]] प्र. 8 पपि. 2; १/4 | (८€७910) ,8। < 2.36 2 1111101 7१८ = कन ६२ : - 1335.

{115 0001 50016 [€ (प्प लव 0 07 0€01€ {11€ ०2६८ 125६ 71211: 1€10 4.

आनन्दाश्रमसंस्कतम्रन्थावसिः। ग्रन्थाङ्कः २

सद्रच्यायः ।

सायणाचायभद्रपास्करभणीतभाष्याम्यां सवितः । आनन्द्‌श्रपस्थविद्रद्धिः संशषिव)। सवच

हरि नारायण आपटे इत्यनेम पुण्यारूयपत्तने ® ( ०, , क + ब श्रीमन्‌ “ महादव चिमणाजी आप्टे इत्यभिभेय- ` महाभागप्रतिष्ठापिते आनन्दाश्रममुद्रणादयं

आयषाक्षरैमुद्यिलवा प्रकाशितः |

चतुथी यपड्ग्नावुत्तिः । शाशिबाहनश्षकाब्दाः १८५७ । शिस्ताब्दाः १९३९ ।

८ अस्य प्र्वेऽधिकारा राजश्चासनानुप्तारंण स्वायत्तीङता; ) । पूरयम्‌।णकषदूकयुो रूप्यक! ( १५६ ) ।

५ व ॐ न॒मः परमात्मन । ¢ ऋभ्मिः स्तवमिति यजर्भियनन्ति सामभिगौ यन्ति इत्यक्त ४ननार्थकस्य यज पश्चमोऽयमध्यायः ‹खद्राध्याय;' इत्युच्यते | च द्यऽध्याये सवां इष्टकावितय उक्ताः

५ ^ ०५०४० 0.7 9, ५

शुदराध्यायततन्नकेऽस्मिन्पश्चमे ऽध्याये चित्यञ्चौ टोम उच्यते । अस्य च कमेकाण्ड

[ (कन

पाठात्कमेद्धत्वम्‌ । तथा च श्रतिः-

५

दद्र वा एष यदश्निः स एतर्हि जातो यहिं सवितः स यया वत्सा जातः स्तनं परेप्तत्येवं बा एष एतरहिं मागपयं परप्सति तस्म यदाहुषि न ज्॒हुकदष्वदुं च यजमानं च ध्यचिच्छतर- द्रीयं जुहोति मागषेयेनेमेन५ अखमयापि नािमातवध्वरयने यज वानः › इति ।

समृतिरपि-- चमक नमकं चैव पौदषं सृक्तमेव च ।

नित्यं रय भरयुञ्ञानो ब्रह्मरोके दीयते इतपि ॥ याक्तवस्कशऽपि-

सुरापः स्वणदारो च खद्रन।पी जर स्थितः। | सहस्र शीष[जापी च धुर्य सवेफिलिविपः ॥ एख।दिभिरस्य कमा्गतवे प्रतिद्धभेव मवति । जाबालोगिषदि ज्ञानहेतुत्वमप्यस्प ्रुषते । तथा च ब्रह्मच।रिभिः ‹ ङं जप्येनमृतत्वमश्ुते ! इति एशे याक्ञवकप॑ सह--" श्तण्दरपण ' इति । " एतान ह वा अभूतस्य नापथेयानि भवान्ति । एते बा अमृतो भवति › इति । केवर्योपनिषदि--भयः शतरुद्री य- मधीते सोऽग्निपूतो भवति ' इयादिमिः । स्छतवोऽपे--

‹ सतव रद्रन।प्५।ञस। परा एुक्रमवप्स्वावे ` | यादयो बहन्ः । एव॑ कमज्गतवज्ञानरेतुत्वाम्वां विषपिभितमुतुमिश्चावरयमार- रणीयोऽय रुदर।घ्षायः । वतेते चस्य पवेत प५ट८नप्‌।ठनप्रचारो विशेषतया दाक्षिगा- येषु । यद्यपि केव पठमत्रेणाप्वयमिष्टफडछर) मवदयेव तधाडपि-

उत रवः पश्यन्न ददश वाचमुत स्वः बृण्यन्न बणोयेनाम्‌ ।

उतो स्वसमे तन्वं ससे जायेव पत्थ उशती सुबासाः ॥ हत्या दिषु बेदाधाभिज्ञस्य भरशपोक्तः ।

=>, क अ

यद्शरष्ीतमविज्ञातं निगदेन शञ्यरते | अनस्नादिव युष्फेथो न तज्ञ्वरूति करदं चिब ॥

(२)

इत्यादिमिरनथज्ञ्य निन्दाश्रवणात्‌ |

स्थाणुरयं भारहारः किङाभूदभीत्य वेदं न विनानाति योऽधैम्‌ ।

योऽयन्न {त्सकं भद्रमश्नुते नाकमेति ब्रानविधूषपाप्मा ॥ ` इत्य।दिमिरथानमिन्ञस्य स्याणुत्वोक्त्या निन्दाया अषेज्ञ्य च सकर्कसपाणप्रापेर- मिधानाद्येज्ञानमल्यावरयकमेव । स्थाणुरिति दशन्तः । दिन्नशाखं इफ वृक्षमृं स्थाणुशन्देनोच्यते । केचित््वथमजानतोऽपि यथावत्पाठमात्रेणेव कमोङ्गरवं सिध्य- तीति मन्यन्ते | ' स्वाध्यायोऽध्येत्तव्यः › इत्यस्याध्ययनवि्ेरविदा्षरप्रहणेनेव चरि- ताभ॑त्वम्‌ | पूवेकाण्डाभन्ञानं कमौनुष्ठानाक्िष्ठम्‌ । कमोनुष्ठानं पाठमत्रेभैव मवतीति तन्न सवैतमतम्‌ । (अनयज्ञोऽद्पकण्ठश्च षडेत पाठक।घमाः” इत्यादिष्वनज्ञप्य पाठका धमत्योक्तेरथेज्ञाने पिना पाठमात्रभपि न सम्क्त4ा ममितुभरहेति । यद्यपि कर्भीयुष्ठानं केवदेन मन्व्१।ठनैव ्तिष्यति तथाऽपि केवछानुष्ठान। द्विय।सहितेऽनुष्ठाने फर 'तिश्चथ- मामनमन्ति च्छ्दोगाः--^तेनोम इरत यथेतदेष्‌ वेद यथ नमेद्‌ । नानातु विचा चाविया च । यदेव चिद्या करोति भ्रद्ध१पनिषद्‌। तदेव वीयव- तरं भवामि › इति । अध्ययनं नामायज्ञानपृमकमतरप्रहणम्‌ । तथा प्त्वध्यवनविपेरये- ज्ञानपुवेकमक्षर्रहूणेनव चारिताथ्यं भन्न केवटमक्षरग्रहणनेव | ज्ञानहेतुत्वं त्वंज्ञानं विना न भवेदेव | आयुनिकानां तु पर्वेषामनन्ञानस्ाऽऽपदयकते न काऽपि विभति. पातिः । तत्तिद्धं कमोज्गत्वेऽप्यस्य रुद्राध्यायस्या्रहणप्याऽ वर्‌ पकत्वम्‌ ।

जयेज्ञानस।धनाने तु ।नगमनिर्क्तत्धाक्रणादीनि पन्त्थव । पर्‌ तप्वकृतनहु९५ि- रमाणं मापये विनधन्ञानं न सुलभमिति मत्वा वे दकमा्पभरवपकस्य वी रबुकमूपत- भ॑न्तिणा माधवाच।यंण चत्वारोऽपि वेद्‌ व्याह्याताः । तत्र यजु १९० सधान तप्य प्चमोऽध्वायोऽय रद्राऽध्यायोऽपि ०१।८५। त; । तत्र च केवर रद्राः्या१।५१ि- प्पूनां समग्रष्य त्य मन्यस्य तपादने बहुपित्तव्धयाया तप्ता मत्वा सुठमतवे- नाप्य प्रचारो मयारिति पिचागोऽऽनन्दराश्रमापिपातेना प्रथम सावणमाऽ१।हत ८१।५ रद्राघ्माया बृद्रतुमारन्वः। एत।रलनेव तम बाईतततत्रा्तामः गङ्ख विर्‌” अनन्त नित्सुरे इत्यनिपेमं नित भटमास्करकतमाव्यपतहितमे क़ पृ्त+ मत्सविे प्रेवि- तम्‌ । एतददृष्टपूरैभतीव समीचीनं मदमास्करम,्५ वदषा सुभं मवत्विति विचय

प्यत्र संगीतम्‌ । तदेवं भाव्यद्यस्तवडितऽ4 शुदराध्यायः स्वपा पठनपाठनाच- ज्ञानादिभिः कमाङ्गत्वं ज्ञानहेतः३ साघयतिति |

भवर प्रघङ्गते। माघवाचायैस्य विचिद्रृत्त ०१ | ततर दृक्िण्यां दिरि कणोटकर-

( १)

देशे तुङ्गमद्ानदीतीरे पम्पानामकं सरः सश च वतैते । अस्यैव विनयानगरतिति प्रथा पवेक्षिन्वाङ आसीत्‌ । इयमेव कैश्िक्किष्विन्पानगरीत्यप्यमिषीयते । सपति त॒ "गो दछकोण्ड।) इति परपिद्धमेतननणरं यत्र च विरूपा्तारुयया स्वदहोनेन तत्र- त्याज्ञनान्पावयति स्म मगवा्दोकरः | तत्र गेदिकमागेप्रवतक्रः स्वप्रतापपरिशपितप- सिषिन्थिपरो व।रबक्रमृणटो नाम सवभोम आधीत्‌ । तस्यन्द्रस्य बहस्पतिरिव नरस्य सुभतिरिव र।मस्य वपिष्ठ इव॒ षमेपुनस्य पैम्थ इव प्रथोः सोनमिनिरिि कल- गरूमन्तरी रजकायधुगन्धरोऽथ माधवाचाये आरतत । यस्य च विहपतितवृहस्पति- शुकचाणक्यादिनीतिविमवस्य शाने लोकंके व्यवहारे न महनी प्रतिष्ठाऽऽफदत एव माघवायेमाघवाचायेमाधवामात्यहुत्यादीःयनथकानि नामान्युपहम्बन्ते तेषु तेषु

म्रन्पु | # अस्य च-

# अत्र ताप्रपत्रस्थितभ्निदमनुसंधेयम्‌ -

तस्मिन्भारतवषदक्षिणदले देशाऽम्ति कणोटक- स्तनमध्ये सरिदुत्तमा विनयते सता वुद्धमद्रामिरा । यत्तीरे दुरिताटवीहुतवहो देवो .विपाक् इ- त्यास्ते प्तततमन्तरण सुमनःसोतस्विनीचिन्तनम्‌ ॥ १ ॥ यस्योपकण्ठ विजयाभिधाना प्ता दुजेया राजति राजधानी । यस्यां विरूपाक्षकरात्षद्ग्धमुञजीवर्यानि स्मरमुत्पलक्ष्यः ॥ २ ॥ वंशा यदोरमिनवांश इवाच्युतस्य श्रीस्तगमादजनि सङ्गररङ्धभीमः | श्रीक्तरान इति पिक्छतशत्ररेष तामध्य तिष्ठथ मध्यमटोक्पाछः ॥ ६ ॥ तस्या$$ज्ञया माधवमन्तरिव थः प्राशाजयन्तीपुरराज्यमृद्धम्‌ । यन्मन्ध्रशुवत्या वपुरतसजन्तोऽप्यरातयः स्वस्थ्यमहा मनन्ते ॥ ४ \। आरान्तविश्रान्तयकाः स मन्त्री दिको जिगीषुमेहता बेन । गोवामिधां कौङ्कणराजधानमिनपेन मन्येऽरुणदणेवेन ॥ ्रतिष्ठिता्तवर तुरुष्कसैघानुत्सा् दोष्णा मुवनेकवीरः । उन्पृितानामकरोत्पकिष्ठं श्रीप्तषठनाथादिपुषामुजां यः \ ९ ॥ इत्यादि ।

स्वस्ति श्रीशके ्योदशाधिकत्रिशतोत्तरसहख ( १६१६ ) गते वतेमानप्रनापति- सिवत्रे वेशाखमसि कष्णपक्षेऽपावास्यायां सौम्यदिने सूर्योपरागपुण्यकाटे स्वस्ति. भ्रीमग्महामन््ीशवर उपानिषन्मागप्रवतकाचागेः श्रीपन्माघबराजः कुञ्चरागिषथबार्तिनं कुचरनामानं मरम माधबपुरामिति प्रयितनागनमग्रहारं कृत्वा; इत्यादिविस्तरमया- द पह्वितेन |

(४)

श्रीमती जननी यस्व सुकीतिमीयणः पिवा। सायणः सोमनाथ मनोबुद्धी सहोदरौ ॥ १॥ यस्य बोधायनं सूत्र शाखा यस्य च याजुषी । भारदराजं यस्य गोजर सवेन्नः स हि पाघवः॥२॥

इति पराक्षरस्रतिम्यार्योषक्तमे स्वयमेव तेनेवोक्तःवाच्छीमती जननी मायणः पिता सायणः सोमनाथश्चमा द्धौ भ्रातरौ बौधायनं सूत्र याजुषी शाखा मारद्ानं गोत्त चाऽऽपीदिति ज्ञायते । कुचित ‹ पतायणो मोमनाथश्च › इत्यपि प।ठान्तरं दृश्यते । तरमःत््ायणसोमनायसज्ञकी वा सायणमोगनायज्ञकरो भ्रानराविति निश्येतु न शक्यते | तथा च वेदाथेप्काक्नो माघवाचायेङृतः सायणाचायेक्ृतो वेत्यपि न ज्ञायते । केचिदा- धनिका; पण्डिता. माघवाचार्यस्तावद्रजकायैनिमग्न एव आप्तीत्‌ । तस्य च भ्राता सायणाचार्यरतेनैव वेदाधैप्रवाक्ादन्महतोऽनकान््न्थाश्निमीय माधवाचार्यनान्न प्रसिद्धि प्रापिता यथा राज्ञो देर्गिरश्वरस्याम्यत्यो हेमाद्विः र्वाश्रितपण्डितवरबोपदेवक्तेबेहु- भिभन्धेः प्वनास्ना ऽस्यापितैग्न्धकृहिति प्रसिद्धि गतस्तथैवायं माघवाचायैः सायग- कृतग्रन्थेः प्रततिर्ध गत इति वदान्ति , वस्तुतस्तु नात्र किमपि प्रमाणमुमामहे रदाधित्यास्णनेमानस्य प्रमाणकोर प्रवेशः स्यात्‌ | म।षवाचायङृतत्वेन प्रिद्धषु विभिन्नेषु ग्रन्थेषु कुत्रचित्‌ ‹ स्ायणमाधवीये › कु्ाचत्‌ (माधवामात्यविरचिता' कुत्र- चित्‌ ‹ स्ायणाचायैविरविते माधवीये › इत्याद्युपङम्यते । अतो वेदाभरेप्काशा- दिभ्न्थकत सायणो वा माधवो वेति महान्संशयः । सोमनाथङता ग्रन्था न कुत्राप्यु. पठम्यन्ते | भद्रसोमेम्वर इत्येको महान्पण्डत आप्तीत्‌ । तत्कृता बहवो मीभापा- ग्रन्था उपरभ्यन्ते । स्र एव सामनाथो वाऽन्यो वा कश्यनेत्यपि न निश्चेतुं शक्यमत आस्तां गहनावगाहेन ।

म।घवाचायजन्मप्तमयः शके १२३०० तम ठेषं आप्तादाते केचन वदन्ते । उप. टन्यताम्रप्तरटेखे १२१६ प्रजाषातिन॥न्र सरवत्सरे वशाखकृष्णपक्षेऽमायां सुयग्रहणे वेदिकमागप्रवतकश्नीमाघवाच।"ण कुच्चरसन्ञकस्य ग्रामस्य स्वनाम्ना माधवप्र।मेति नाम॒ निधाय चतुर्विशातिरूमरम्यो विद्भदूम्यो बाह्यणेम्थ उद्कपूवेकं तदृत्तापिति ज्ञायते । तस्माच्च १३१२ तमे वषे एतदान दत्तमिति गृहीतं चत्त्रथदशषशतकस्य चतुर्थे चरणे तस्व जन्माऽऽपतीदित्यनुमितं भवति ।

माघवाचार्येण पृव॑क्िन्वयक्ति प्रथम वीरनक्रमपाटस्यानन्तरं किचित्कादपर्यन्त तत्सनोश्च प॒गही तनामपेयस्य ह रिहराख्यर्य मन्तित्व इ तामिति ज्ञायते| यताऽथ्षण- वेदाभेभ्रकाश्माए्ो हरिद्रनामद्धेलरतेनेव छतः । अनन्तरमेहिकपुसनिरपेलेण

( ५)

पपवावरवेणोत्तररिमन्वयस्यैहिकतास्राजयधुरं स्यकर्टाऽऽमुष्मिकताम्राञयधूर्हणायैष वतुोभमः स्वीकृतः । तत्र विद्यारण्यतीये इति प्रथिताऽस्वामिधा । चतुधोश्रमेऽप्यनेम भ्ीमद्धगवतः शकराचायेस्य शारदापीठे शृङ्गवेरपुरे तत्पद्याधिकारः स्वीकृत इति त्ञायते । तस्तिश्च पटे शकराचार्यात्पदुर्विहातितमोऽयं॑विद्यारण्यमारती आरपीदिति तायते । चतथोश्रमेऽस्य गुरवः शकरानन्द्स्वामिन आपन्‌ । यतस्तत्कृतपश्चद्दयां "नमः श्रीशकरानन्दगरुभद।म्बजन्मने)? इति हाकरानन्दस्य गरुत्वेन मिषानं स्पष्टम्‌ । चतुयरमग्रहणानन्तर द्वैताद्वितविषये बहूमिभैतान्तरास्थितै; पण्डितिरध्य विवादोऽम्‌- दिति । विक्षष्टदवैःमतवादिनाऽक्ताम्यमनिसन्ञकेन केनचिन्मह। पण्डितेन काश्चीनगरे बहुदिनपयन्तं विवाद्‌ आप्तीदिति श्रयते । तत्र च जयापजवविषय उभयमताश्यायिनां पहान्वलहः । केचन विरिषठद्धितवादिन एवं वदनि- ‹ बिद्यारण्यमह्‌।रण्वपक्षो्वपुनिराच्छनत्‌ › इति। अन्येऽद्रेतवादिनः- ‹ अक्षोभ्यं स्षोमयामास विश्रारण्यो पहामविः' इत्यादि यथाभिलषितं जकून्ति । तदाम्तां स्वमताग्रहगृहीतानां जद्पनाविवेचनेन | धीमःमाघवाचायैकृता ग्रन्ास्तवेते -- १ ग्वेद पाप्यम्‌ २ यजुर्वेद माष्यम्‌ ३ सापबेदम।ष्यम्‌ 9 अथबेणबे- दमाष्यम्‌ ५ चतुणौ बेदानपितरेयताण्डयादिन्राह्मणमाष्पाणि ६ षरा. श्रस्मुति भाष्यम्‌ ७ नेमिनीयन्यायमाराविस्तरः ८ सवेद्शंनसंग्रहः ९ अनुभृतिपरकाश्चः १० दशोपनिषदीपिका ११ ब्रह्मगीग १२ पञ्चदशी १३ जीषन्मुक्तिविवेकः १४ अपराक्षानुभृतिीक्ा १५ माषवहततिः । इत्यादयोऽन्ये च बहवस्तत्कृता मन्था उपलभ्यन्ते । स्कन्दपुराणान्तगेतसृतप्तहिता म्याख्याकतऽपि माधव इति प्रपिद्धः । केचन सायणमाधत्र एव मत इति वदति | भस्मत्तगृहीतपूततहितादीकापुस्तके-- प्रणपामि परं ब्रह्म यरा व्यावुत्तवृत्तयः अबिचारासहे षस्तु विषयी कुवते धियः ॥ ११॥ श्रीमत्काश्चीविरासारूयक्रियाद्नक्तीश्चसेविना | श्रौपर्डषम्बकपादान्नसेवानिष्णातचेतसा ॥ २ ॥ बेद छाद्धपविष्ठात्रा श्रीमन्माधवमन्निगा | तात्पयेदीपिका सतसंहिवाया विषीयते ॥ ३॥ क्रियते दत्मकरणतात्पयमरथनपूवेकं विश्चदम्‌ । रिषम्पदूबाकयविब्रणं मन्द्धियमनुग्रदाय्‌ भक्षा च॥ ४॥

(६ )

ति वतते । तस्म।त्वेशीनेव।तिना अयम्बक्पाद्‌(व्नसेविना केनविन्माषषतंज्ञकषेनं

विदुषय सृतसंहिताटका निमितेत्यनृमीयते । किंच माषवाचाचकृतम्न्थस्य -

वागीशाद्याः समनसः समथानामुपक्रये । यं नस्वा कृतदृत्याः रयुस्त नमामि गजाननम्‌ ॥ १ ॥

त्ययं चोका राजशापतनमुद्धिकेव प्रायस्तत्कृतेषु मन्थेषु सवत्नोपरम्यते । सृति. तादीकायां स न कुत्रा दृयते । तथेव माघवनिद्‌।नकतां$प्यन्य एव । दातप्नक- सपरतिकाङ्न्माधवः कश्यनातीवार्वाचीन इति प्रतिभाति ।

अथ द्वितीय म.प्यं मटमास्करकृतम्‌ । अथ कोऽये मटमास्करः कृत्रत्यशेत्थादि- विवक्षायामस्येतिवृत्तं करमपि न ज्ञायते । अनेन स्वस्यापि यनुर्वदस्थ माभ्यं कृतम्‌ । श्रीमच्छकरभगवःपृञ्यपःदस्थितिस्तमये मटभास्कारपंक्तकः कश्चन शाक्त आतीदति भाधवानायेङृतशकरविनयसेन्तक दरन्थाज्ज्ञायते । तमिन्नेव प्तमयेऽन्योऽपि भह्मा- र्करा उयातिःशाल्नप्रवतंक आप्तीदिति शीमदानःद्गिरि क्ृतक्षकरविजयाद्वगम्यते । एतयोरन्यतम एवायमितिरवीकारे न करिचिस्ममाणमुपलमामहे । किंच शक्राच येषु मकालीनस्यास्यतिप्राचीनत्व एतत्कृतयनुरवदमाष्यादीनां श्रीमन्मापवाचायेकृतवेवाये. परकाशादिमिन्पेषु न कु्राप्युटेवः । मट्गरसंज्ञका मीमाप्तकधुरीणो महान्पण्डित आपीदिति वेदायेप्रकाश उक्तम्‌ । स्र च भडकुमारिर एवेति,.बिदुषां मतम्‌ । तथाऽपि यजुर्ेदमाभ्यङ्द्वभस्करस्तु कुत्र कद्‌। व। जात इरि निर्गेतुमरक्ता वयम्‌ । तथाऽपि मदभास्करोऽयं माषवाचायतन्न प्राचीन हति तु निश्चितमेवेति विदो गिदाकृवन्तु । तदेवं प्तायणाचाययमटमा्करङ़तम'प्यद्वयपंवरितोऽयं सुद्राध्यायो विदुष मोदमाव-

नवतो विजयतामित्यम्य्यते-

तेत्रमवतां सेगाभिदखाषी बामनशगद्ञिशपो ।

आदशंपुस्तकोहेखपज्रिका ।

[| [| ॥ + ^ 0 त्र

सुद्राध्वायपदानापादशेपुस्तकं ‹ क › इ पुण्यपत्तननिवासिमिः ‹ कैश्च परहार गुरुजी › इस्येष्दत्तम्‌ । सायणाचा्दतेरुदराध्यायमाप्स्याऽऽदशेषुत्छकानि प्ञचैवोपरुन्प वानि यथा- क, ख. सत्ति बे० शा० स्पन्नगङ्खाधस्साह्िदातारामेषदते ।

ग, सन्ञित-वे० शा० संपन्नवासुदेबश्नाछिमिदत्तम्‌ ।

घ, सत्नितं- पुण्यपत्तननिषासिभिः; अपरे इत्युपनामधासिपदादेबवि- पणानि शृ्वेतेदत्तप्र । तच शालिवाहनशके १७३९ ह्वरनामसंबत्सरे आषादश्युद्धनवम्षां ठि खितष्‌ ।

ड. सक्षि जयपू रानिवासिभिनारायणमद्पवेणीकर इत्येते; मेषितम्‌। मटभास्करटृतरुदराध्यायमाष्यस्षाऽऽरशेपुस्वकद्रवमेवोप- न्धम्‌ । तद्यया-

क. पत्तित--गटोदरनिबातिभिः श्रीपद्धापासाहव १९ ग इत्येव; प तमू । |

ख, सक्षित-- बारे नि गसिभिर्नित्वर इत्यपः परेषिवष्‌ ।

[म त

आपटे शत्येषां प्क धरक्तबाऽन्येषां पुस्तकानां टेखनपंग्रहादिकार) नेव दृष्टः | वामनशा्धिशमां ।

[2 8 दकवसि छतासयकरट वतव पड्दन्वकह)

` † ॐ तत्सहृह्मणे नपः | सायणाचायेषटपास्करपाष्यसहितः-

सद्राव्यायः ।

| |

सायणाचारयकृत उरदघतः। यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिरुं जगत्‌ ।

निमे तपं बन्दे विद्यातीयेमदेश्वरम्‌ ॥ १ ॥

इषटकाचितयः सवीश्वतु्ये हि समापिताः।

खद्राध्याये पश्चमे तु चेत्व्रो हेम उच्यते ॥ २॥

कृपमकरणे पठ त्कमाङ्कस्वमपीष्यते ।

्रानदेतुस्व प्यस्य तयो पनिषरदरितपर ॥ २३॥

किनप्येनामृतत्वं नो ब्रूदीस्ुक्तो मनिर्भगे ।

शरतरद्रीयकेणेप ज।ब।का आमनन्ति हि ॥ ४॥

स्पस्यागमपुराणषु दद्राध्यायप्रभसनम्‌ ।

बहर्त तद्स्तरेण उद्रकरपेऽभिषास्यत्‌ ॥ ५॥

१ कपाद्खता या्वाभवा ब्रह्मणेन ताम्‌ |

बोद्धं अम्द्ायथंपात्रस्य विदत; क्रियते स्फटा ॥ ६ ॥ $रपः ~ ' प्रतरेयं जुहाति जप्डियवासवा वा गवीधुकयवाग्वा षर जात रेगनीधुकसक्त। भे; कुशयव स५१।ऽजान्ञारेग पृगीक्तीरेण बाऽकेपभनो- दङ्तिष्टशत्तरस्य पक्षस उत्तरापरस्यां सक्तयां भिकण्य स्वयपातृण्णायामनु- परिचारं बा । नपस दद्र मन्यव इत्यत्राननुवाक। सेषं विमन्यापि बा प्रथ- भादुपक्रम्य नमस्तक्षभ्ब ६१ जानुदघ्ने धरयमाणा रथकारेभ्यश्च ब ह्युप म्य नमः स्वायुधयेवि नाभिद्त्रे रेषेण मागवंतानेभ्य आस्यदन्ने दुष्य सह- साणि सहसश् ११ द्५(वतानान्हुत्वाऽन्वारे हान्‌ जुहोत नमो खरम्ो ये पृषि- ग्यामिति जानुदभ्ने धारयमाणो नमो दरेभ्यो येऽन्वरित्त शति नामिदत्रे नमो

१.१, "त्य स्वप" । २ ख. इ. तत्‌। ३ ९, शपुभिवं "।४ ख. 'रषरं। ५६, "वतन । ६ स, "शाऽनुवाद्चनूहु"।

| सायणाचयेमद्मास्करमान्यसारितः-- = [न०१०अ१।

रटद्रभ्षो ये दिवबीत्यास्यदनि हुस्ेवानेव जपमानं बाचयित्वां एतानेव षिष- रीशान्‌ प्रत्यवरोहान्हुस्वा संचरे पघ्रूनापकपणंपुरस्यति य॑ दिष्यात्तस्य संचरे ' ६ति | ू

भटरभास्करदछत उपोद्धातः ।

# अतः परमापिकाण्डमेवागन्यार्देवं तत्र चरमायापिष्टकायां ५“ ्रतरद्रीय लुहेवि नमस्ते खद्र मन्यवर्वि | द्रवा एष यदधिः स एतहि जवः" इत्यादि ब्राह्मणम्‌ । “द्द्रो वा एष यद्भ्नितस्येते वनुबां ” इत्यादि च : अजान्षीरण जुह।।१. ` प्राम्बाणां पन्ना पयसा जुहुखात्‌ ,' इत्यादेब्राह्म- णप्‌ । ' अकपर्भन जुहो ! दति । ' अङ्गिरसः सुव रोकं वन्तः › हइत्वादि ब्राह्मणम्‌ । तत्रायं परयोगक्रपः-उदङधुखस्तिष्न्युखदध्रे धारयन्‌ ‹ नमस्त रद्र मन्यवे › इवि अदिपथान्तपेवपनुवाकं तन्निगद्य द्वि।यत्‌३।य। चतुथस्व यत्न।निजाना(ति “ नमः क्षत्तम्यः ` {वि ततः स्वाहा कर(ति तत; परागाहत्य नाभिदघ्ने धारथन्‌ ^ संग्रहौतृम्यश्च वः इति मरपिप्ावधिष्टमदुवाक्यस्व निगद्य पञ्चम षष्ट सप्नपस्य च यत्रानजनाति नमा वष्षाव च ६५ त॒त वाहा करत । वव दक्षिगष्त्य जबुदन्रे षारयन्‌ ‹ नमा वष्य।वच इति प्रविपथावाशष्टमनुवाकस्य निगद्राटूमं नवमं द्रम चेकाद्रास्य च यत्राभिजानारि । * य एतावन्तश्च ` इति ततः स्वाहा करति । ५ नेषा [बिमक्तं जहोपि ”? इत्यादि ब्राह्मणम्‌ । ^ इयत्यग्र जहाति ' इत्यादि च। हनकज्ञिमागः षण्णवापिमन्त्राः । ततः परत्य ङड।स्य गुरफदग्ने धारयन्‌, नमो द्रेभ्यो ये पृविभ्याम्‌ ' १ हुरदद्यजमानं वचयाति ““ तस्र उत्तरा आहू- दजहयप 2” इत्यादि ब्रह्मणषरू । ^ एता १ द्वतः सुवगवा या उत्तमाः" त्यादि च । नाभिदत्रे धारवन्‌ ‹ नष्‌ २८२५ २ [दति ` {ते इत्वा यजमानं बाचयवि । अस्व ददरघ्पायस्य ऋ(१५गव(नेव, अ(५। कण्ड. श्मिः, छन्द महाविराट्‌, देवताऽपि च चमु; । मर्पिभन्नमृष्वादष। ध्याख्याबसरे बकष्य । एष॒ यद्नसंयक्तः करप; । अथव यद्गसदुक्ता प्रयोगाः श्रतिस्पृरिषुराणादिषु मतिद्धा मोक्षपमपापक्तष्रित्तारोगपपुष्या- दिफषा बहवो बेध>प तेषु च काानदव्रमः । परपिमन्न च १य।१।१२१; हरस्वदरह्यन्प । तत्र जाच।ठ।पानषाद्‌--^ अय ईन ब्रह्मचारण उचुः पिजष्येनेवामदस्वपश्त इति ब्र्ीति स दोषाच यात्रदसयः एतस।्वेणः

हति "एतानि ह षा अमृतस्य नापपयानि मबन्ति एषं वा अमृता माच

> ॐ

नकवभ

१८. ग. "दत्वा तार । ६ ख. गर श्त्राह्ठा।

[०१०५०] द्रा्वायः। ई

इति । केवरयोपनिषदि । यः धतरुद्रियमधीते सोऽग्निपूतो मदति स्वभम्त धात्पृतो भवाति सर पानास्पतो भवति ब्रह्महस्या्पूतो भवति ृस्वाङृत्यास्पू- तो भवाति हस्मादविपुक्तमाभरितो भवति अत्यान्नपी सवेदा सढृदरा जपेत्‌ । अगन ज्ञनपत्नाति सप्तारणकनाश्चनष्‌ । तस्मादेष विदित्वेनं कवरयं फरपश्युते ॥ इति केवरय फटपश्रुते ॥ इति । आह प्रातावपः- स्तेयं कुत्वा गुर्दारांश्च गत्वा म पीत्वा ब्रह्महटषां च कृत्वा । मस्मच्छभो भरपरय्पाश्चयानो रुद्राध्यायी मुच्यते सवपापः ॥ १¶ति। आह याद्नबस्क्य;-सृर।पः स्वणेहारी च दद्रनापी जले स्थितः । सहसश्चीषाजापी च मुच्यते सवकिविषेः ॥ शुफियारण्यक्जपो गायद्प्राञ्च विदचेषतः। सषेषापहरा मे खदरकादद्धिनी वथा॥ बेदमेकगुणं जप्त्वा तदह्कव विद्ुध्यति । रद्रेकादश्िनीं जप्त्वा तदह्धैव विध्यति ॥ ¶ति । आह शङ्कः--““सबणेस्तनो रदराध्यायी मृचयते" इति । भाहतुरञ्यङ्धिरतो--एकादशगुणान्वाऽपि इद्रानादत्व धमेवितु । महापापेरपे स्पृष्टो पृच्यते नात्र संक्षयः ॥ इति । बायुपाक्तपुरणे-यख रद्राञ्पेन्नित्यं ध्वायमानो महेश्वरम्‌ । यश्च सागरपयथन्तां सङटवनकाननाम्‌ ॥ सवीक्ला(मा)त्मगुभेपितां सुदृ्तजकश्नोभिताम्‌ । दथात्काञ्चनसंयुक्तां मृ च।षवितंयुताष्‌ ॥ तस्मादप्यधिकं तस्य सकृदुद्रनपाद्धभेत्‌ । पपमावं सषुन्टऽ्य यस्तु रुद्रज्ञपत्सदा । स तेनेव च देहेन द्रः संजायते धतम्‌ ॥ जपेनानेन किभन्द्रा नृपाश्चान्ये द्विजातयः । हित्वेव सक्कं पापं गताः शिवपुरं रा, अह च परमेशस्य सामीप्यं ठन्धवांस्वथा ॥ इवि । वथा-- चमक नपक्ं चेव पोरुषसक्तं तथेव च । नित्यं अय प्रय॒ज्ञनो ब्रह्मरोके पीयते ॥ तवा चमक नमकं हेतृन्पुरुषस॒क्तं जपेरसद्‌। । रचिशेत्छ प्हादषे गृहं युहपतिवया ॥

९

॥ साद्णाचयेयदभारकरभष्वसाहित।- [००५० ˆ वषा भरमदिग्धशरीरस्तु भस्मक्षायी जितेन्द्रिय, ष

ध सतवं रद्रनाप्वोऽसां परां गुक्तिमषास्स्वति ॥ ` (५.

रागवान्पापषांथव रद्र जप्त्वा जितेश्रिषः। ` ` ॥

रोगात्पापाद्रनिमुक्तो षहुरं सुखपश्चुते ॥ आह इड्ूः-- "रहास तानां पहापातकानामपि श्रतरुहीयं पायधिसपू इति । आहाऽऽपर्तम्बः-- ५यस्य ददरः प्रजां पशन्वाऽभिमन्येतोदङ््‌ परत्व इद्राष्नपथरादित्ययन्नसंयुक्तः करपः', इति । इईंशानयङ्गे च ^ अत्र इदराज्जयपे. श्पथमोतपरौ षा"! इति । अयं च ब्रह्मविधारूपलादुपनिषन्मन्भरा्चिः भरश्नः। अत. एष रदस्यपरकरण आश्नायते | ब्राह्मणविनियोगानुरोपन स्वभ्र स्याचक्महे। . एकशतमध्षयुशासास्तासु सर्वासु चेयं दद्रोपनिषदान्नायते । धतं रद्र! देबता स्थात इतदद्रीयमच्यते | श्रतददराद्धभति च्छपत्यय।। अनयाच इद्राप- निषदा प्रह्मविधा प्रतिपाद्यते । ब्रह्मणश्च प्रीणि रूपाणि सन्ति । एकं काये रूपे सब(पादानतया सर्वात्मकम्‌ । इतरतपुरषाख्यं सखष्टास्यातेसंहारनिपि शुप्‌ । दयषप्याविदधयकमन्यत्परं रूपं निगुण निरञ्जनं सत्यन्नानानन्दरक्षणप्‌। ददे तद्पिणाऽप्यक्तम्‌ “ विश्वं भूतं भवनं चित्र बहुधा जातं जायमनं श. तु । सवां शेष ददरः" हति। ^ यो देवानां प्रथमं पुरस्ताद्धि्वा षयो द्रा पहरषि। "इति । उक्त च- संसारी चिदचिदृभ्योऽन्यः कचिःकृचिदनावेशष्र । ,. जयत्वनादिनिधनो मह देवो पहाणेतरे ॥ हते ॥ किंव--मृत्येषएटकपधिष्ठाय बिभर्हादं चराचरम्‌ । . आत्मत्रयमधिष्ठाय खष्टयादि भरकर सः" ॥ त्र योऽसौ सेहारफहौ हं सवेदा देवोऽधितिष्ति। कायेकषले त्वन्या सा च देवस्य घोरा तनुः । अन्या रवा । यथोक्तम्‌--'खद्रा बा एष यदुद्निस्व- ध्येते वनुषो घोराऽन्या िवाऽन्या, इति । 4यर-तरद्रीयं जुहोति यवास्य धोरा तनृस्तां तेन पयि” इत्यादे च कति सवेदा विचित्रा संहार कारिणा तस्य संहारकत्प्रभृहया देषस्य घ।रास्तनषस्तासु भयशङ्का | दस्मा. तथमेनानुवाकेन ताद्श्च देव कद्धं प्रसाद्य तस्वापसहारक्रणानि च नम हत्यािभिनेषर्छृत्य प्रसादयति । यथाक्तम्‌--““येवास्व पारा तनूर्शा वेन मयति । यद्सोषौरां जहोति येवास्व शेवा तनूस्तं सेन पगा्ीति । तत- स्वामपसेहाये द्वितीयमभ्‌।तमिरष्टामिरयुवाकेरदेषस्व वैश्वरूप्येण स्तुतिं नम- पकारं च करोति । एषं, च देवः सूत्रा प्रदात ववो. दश्भकाद्शाग्यामः

[भ्श्भग] - , -ष्राध्वायः। ६

ययं घाचते " । अयं पहावाकवार्थः । केचिदाहुः--परथमेनानुषाकेन कु हें परसाय ततोऽषटामिरतुवाकेः किपापिषठानपपिष्ठाय देवश्तिष्वीस्यजानन्वर्व चराचरं तद्पिष्ठानक्षङ्ग्या नमस्छृत्यान्त्याभ्याम मयं प्राययते | देवो हि परम- इ्ातःच्ययपिः किविर्किविदधिष्ठाय जगतो निग्रहानुग्रहो करोति । वथा हि- यक्षरूपणाऽऽविभूय देवान्भ्यामोहयापास । विटवेषधारी सपत्नीकानुशीन््र ° तादृश्चषयामास | किरावबेषाङंकृषः पाण्डुसुतन च सह चिक्र) । भरव्वीजव- पुषा कथविदरषधारिण्या दृष्या सह गजाननं भनयापापत। रेन्द्रकूपेण कंचिः स्वं तपसशस्यावयितुमियेष । अभेकरूपण देव्या उत्सङ्कमधिरचि$्ये । ओंल्केन वपुषा कस्मचिदषये त्नानमपदिदेश । उन्मत्तवेषभूषितो देवोसपा- खाऽऽत्पप्रजननपरडृतं जगत्कारणत्वेन दशवापास । सापराषमात्मानं मार यितुकामं काचिद्धत्थं निवारयितु वद्ननिर्णेजनापमनः भादुबेभव । भृषिवरा- द्‌ शरं हविः कस्यचित्तत्रैव कृतसंनिधानो बुपृने । एवं स्वाभिमरविविषदे- षविग्रहपरिग्रहेण ज डतो देवदेवस्य ठीरायिवमिद्‌ बिण्वं बतवे। अतो बेष्वः रूप्पेण स्तुत्वा नमस्करोति । ययाक्तम्‌-

चरिहानि विचित्राणि गुद्यानिं गहनानि च।

ब्रह्मादीनां च सर्वेषां दुवित्रेयाऽसि देकर ॥ इवि ।

अथ नमकप्रथमानबके प्रथम।मृचमाह-- हरिः ॐ नर्भस्ते रुद्‌ मन्यं उतो त इषवे नर्मः नम॑स्ते अस्तु धन्व॑ने बाहुयामुत ते न्मः ॥ १॥ मः ते रुद्‌ मन्यवे उतो इतिं ते दरषषे नमं ते भष्यु

पर्वन बाहुयामिति बाहूऽ्याम्‌ उत ते नम॑ः ॥ १॥

सा०मान्हेरुद्रते त्वदीयो यो मन्ध कोपस्तस्म नमोऽस्तु। स पन्युरस्पदै रिष्वेष प्रसरत न त्वस्पाम । उता अपेचते तवेषं नमस्त्वदीयाव बाणाय नपारस्त्‌ । दया ठ षन्दन्‌ त्वदयाय धनुष नपरास्तु। उतापि षते बाहु भ्यां त्वदीय।म्पां धनुबौणोपेाम्यां हस्ताभ्यां नमोऽस्तु । एतत्सव बेरिष्वेब भरतवं न तु मयीत्यमिपायः॥ १॥ , मजमा० ० ॐ नमस्ते इद्र मन्यव इत्वस्य क्यप ऋषिः द्रो देवता । भनु- ष्णः । प्रयता एतदादुयः -पश्च त्ताः । ॐ स्वाहा स्वता बश्ष्णम

१ सायणाचायेमहमास्करपाष्यतारितः-- [१०५०१५०]

एति पञ्च ह्मणो माप्रानि । बाङ्पनःकयिरार।ध्याधौनासस्वमंपादनं ब्रह्म. रवाद्रनाग्रपेयं नमःशन्दायः | हे रद्र तष स्वमूलाय पभ्यवे क्रथाय नमोऽ सु । अस्त्विति दक्ष्यमाणमनत्रादनुषड्यते । रोदयति सवेमन्तका इति ददुः ५ शेदेणिलुकच '› इति रक्प्रत्ययः । पौरागिकादवस्तु बहुषा बदन्ति-- श्तौ नादान्ते द्रषति द्राचयतीतिषास्द्र इति काचित्‌ । पृवोदरादित्वाचया- भिप्रतप्रत्ययदिकारायविेषलामः । रत्या बेदरूपया धममादीनवलोहयति प्रापप्रतीति षा रद्र ह्यन्ये । रत्या वागरूपया वाच्यं प्रापववीति केचित्‌ । कतवा ्रदरूपया रवात्मानं प्रापयहीहातरे । श्द्रो रौलौति सत्ये रोख्य. पाणो द्रति प्रविक्षाति मल्यानिति रुद्र इत्यन्ये । यथा-५५ तिधरा बद्धो हृषषो शोर त्ति महो देवो मस्यां आविचश्च" हति । अन्ये ब्रुवते सक्तेजो टुवङर- काररेफाेति। भन्न नितेवयोगे वा रप्स्वयः ' षणभ्यादरवा रद्रस्तजप्वीति । यद्वा रोधा बन्धिका माहिकावा शाक्तम्तदरस्तम्या द्रावया शा भक्ते भषा रद्र; रदे संसारदु खं द्रावयलीति रुदर इति केचिन । यथा- अश्चुभद्रावको रुद्रो यञ्जहार पुनभवम्‌ | तस्माच्छिवस्ततो रद्रशब्देनात्रामिषीयते ॥ $वि। कति शब्दं राति ददातीति पराणो रद्र इत्यन्ये । रप न्दं वेदात्पानं ब्रह्मणे ददाति कलपादाषितिं द्र इत्यपरे । यथा~-^्यो वै वेदार्थ प्रहि. णोति तस्मे” इति | एवं तीयथेकारैः स्वरवसमयानुगुणं रद्रपदं व्युःपाद्यते । मन्यतेदंप्चिकषणो ^ यजिमनिद्युःपदसिजनिभ्यो युः '” इवि युप्रत्ययः । मभ्युः क्रोपः क्रोधात्मिका तव शक्तिः शान्तिरूपा भवतु । मा वधिष्ट मक्ता. निति भक्तविष्ये तस्योपसंहार प्राथेयते । एवमिष्वादिष्वपि वेदितम्षम्‌ । उतो उत-इ इति निपातसमाहारोऽयमपि सेस्स्या्थे वतेते । ते ठनेषवे शराय नम! । ^“त इषु« सपस्छुवेताभ्रिमनीक ९ सोप ९ श्रयं विभ्णुं तेजनम्‌ » इत्येषरूपा वेदिकी देवस्येषु; । शाखान्छरे च-“तस्या अध्निरनीकमासी- रोम; शस्यो विष्णुस्तेजनं बरंणः पणोनि” इति । फिंच ते घन्ने धनुषे चृ नमोस्तु | “ कनकञेको देवस्य षनुः » हति पौराणिकाः । -दामारते तु-स त्वा धनुरकारं सादित्रं जयां पदेश्वरः। हया चतुरो वेदान्सबेदेवमयं रथम्‌ ॥ इत्युक्तम्‌ ।

धनुःशब्द्‌पय।यो धम्वञशब्द; । दथतवां बनिपि नुप हस्वः; । उतापि ब ते हब ब्राहुभ्वामपि नमोऽस्तु । प्रसिद्धो बाहू । द्िवचनभवन्त्रम्‌ । बहो हि देषस्य बाहवः । पष्दशरश्ररासनस्यापृतबाहुदयामिपायं वा। अत्र सरश

[ननर०भन] -: -ददराध्वाय | प

र्पसनानां मन्पमूरपमिति वर्ष पुर नम्रः छत; । वतः -साक्षाग्धसन- क रितव।न्पन्यु त पनन्तरमिषु ११२४१ । तत इषु तपनन्वरं तदपादानमूक्षाव धनुषे च नपस्क।र पायुङ्‌ क । तउस्तदु भ यज्वा पृषो बाहू नपश्वक्र {वि केचिदा एते मन्युपरभृतयो देवस्व बोवरिेगः क्रोषादिका १1 सवा तत्त द्वेन रूप्व- भ्त इति | हत्यमनेन मन्तरेण देव्य घोरा तनूनगदुपस्दारमत्ता भरसाद्यते |

अथास्य मन्त्रस्य पुरथरणा(दकं ब्रमः-- स्ख द्वादशरात्रं चरित्वकादश्च- सहस्रममिहिवदिनान निरन्वर्‌ं जवन्टृतपुरश्चरणा भवाते । ¶ते(ऽनन भद्‌- किणं नपर्कारं च इयद्‌ । ततो दक्षिणामूतिसेनिघवेकादश्सहसजपाद्शेषं पापं नहयवि । ततो क्षजपार्सप्ुजन्म हृद पपं नहयति । तस्मिभव दक्षिगी- मूपिसंनिध(वाभरं निधाय वृनपायसं श्रपयित्वा स्वप्नो नुहुयात्साक्तादेवं परयति । तदमिन्नव सेतो ऽरत्निमात्रमध्निकुण्डं त्वा स्वानो क।पिरन घतेन शतसह जहुयादवाणपत्यं कमत । अपेतयच। राज्ञो वक्यते-एाजा पुरथर- (तद्धन ब्राह्मगेन गहेद्क पनां कारयत्‌। वसकारा १६१६ लिङ्गस्य दकि णतोऽद्निङण्डं पिधाय मयिलाऽपरं निषाय नित्यवदाज्येन दूचानिः शरुदन दण्डकेन ३५ त[५१दः पत्ये $१ए तदत जहुषाव्‌ । देवस्य संनिधो नपर सहृसम्‌ । देवारयमभितः पदक्ि गपत्‌ । ताण्डवं देवस्य सनिधौ। भरण(मनमस्क(रावप्वषट दस्यो । एतैः कभूमिमेगवानतिसुसमा भक ॥ ध्यानम्‌-

आङॐगृष्ट षदुषि उवढर> 4 दूर्व मिषुं मास्वमि संदधानम्‌ । ध्यायर१६२ महग[परवष द्व्या युत च'धतनु युबानम्‌ ॥१। ता गद्चमाह्‌-

यात हृषः सिवतमा रिवं वृषं ते पनुः ।

रिवा द्रब्य यातवतय। नो रुद्‌ मृडय ॥२॥

या ते इषुः रिवतमे(ि रिवऽतम्‌। रवम्‌ बभूदं ते धनुः । रिषा शर्य] या तव॑ तय्‌। नः रुद्‌ मृडय ॥ २॥

० भाण्हदद्र ष त्वद्‌तया सयामषुः (दवतमा शन्ततमा बभूव । तथा, ते स्वर्द्‌यं यद्धनु; शिवं श्वान्तं बभव।त्थायाच तव श्ञरव्या तबेषुषिस्तया, ्ान्तयेष्वा तेन च ऋरन्तेन षटुष। तया च श्रान्त्या इरन्यया नोऽस््रन्ृड प पसुखय । भक्तषु प्रवत्यमावातत्वां शरान्तत्वम्‌ ॥ २॥

८ तघायणावावेमहमारकरभाष्यसदितः- = [१०५,अ०|

भग्माण्मा० या त इषुः शिवहमत्यस्याऽञ्रेय ऋवेः । इयुध्वता । अनुद्रु प्ठन्दः। हे रुद्रया ते तेषु; रिवतमाऽतिश्रपेन मक्तानां सखकरी । न केव ` हस्तारंकारमात्रभूना बभूवेति वक्ष्यमाणपनुषञ्यते । भवर्वीत्ययः । “छन्दत ङ्छद् छि?" इति वपमने चिद्‌ । रिषं बभूवते धनुः । तत्रापि चच्छ- व्द्‌।ऽध्याहायः । यच्च ते धनुः रिव बभूव ते मक्तानाति सुखकरं भवातिन कवं हस्तान्वरमरंकर।त । या च तव श्चरण्या सिवा भक्तानां सख च। शुणातेद्ाकम॑ण उपत्यये शरशचब्देनाऽऽपुषषुस्यते। “ धुनि; शिपोबाज्छ. खमा कुजापी ? ३१ हि ६३२१ । ततः सम्रहे स्वाय वा यप्रत्ययस्तद>उ च ६१०।५ च ऋ।द्‌। वेते । दश्यते हिं “अवया परापत १२०१ ब्रह्मस श्रता” १६ । स्प्रा्ब्दत्वात्द्नीलिङ्खता। यद्रा ११।पखक्षणो यप्रत्ययः। छान्दसम. म्तस्वारेतत्वभू । यद्र शरवः शर। ९१४५) हिता शरव्या {ईषुधिः। पृववर्ख।#- गता । सवा सापिषूणां ज्रिवत्वात्तदाध(रस्य वत्वपायना। यया प्रामः परस -दस्विवि। यद्रामा भदिषणापपादानभित्याश्रास्ते । यथा व्वते-८अस्। ब ३९ अस्तेषारे असिमिभषे(ह तम्‌ ” ६१। तया न।ऽस्मान्षरडव सुखय । कयाऽ- नन्तेरभतया शरन्यया उपलक्षणत्वायष्वा तयाप्न च धनुषा | यद्रा लिङ्ग संस्ये अपवाकषते। व्यत्यय वा द्योः । परिष्वादिभिरस्मन्भृदपेत्यथ॥ टरा करणाेमक्तः ‹ सुपां सुक्‌ ` इप यदश! । एवमा! श्रान्ता तनुं गृहात्वारस्मान्पडसत्याश्चास्त घ(रतनुपसदारा च्‌ । ' सत्नापूर्का ।वापरानत्यर हवि रडेख्युपषगुणां न क्रिषपे । ' तवभम। छन्द्‌। ५ ' ६१५ तवद्ञ्द अयु. दाचः। एतन्मन्न द्वादश।द्नाने चरुभाज जपित्वा तपुरशरणो ।वनिमक्त धोग्यो मवाति। अन्नायां वतदितलरण्डरय।चकामकककरक ५काद्‌ ए सदस जुदु- पादश्नबानानजायते । एतेन राजा द॒रमिक्षानेवारणाय (एरगडाभ्नित्चरणा दब्‌1५। दतसदस्षमाहुताः करसत्‌। ततः सुमन्मा भजायत्त्‌ २।३५। ध्यतभू-

ध्यायेदेब सुरम्‌ स्यन्द्नस्५ देव्या साप तनता दुरव्पमानम्‌ |

३।१दष्द्‌ सारुदृताग्या क्रार्य दरक्ास स्तवमान सु२५८॥२॥ तत॥।4द्धच माह ते' शुदं शिवा तनरष)राऽ।पकाशिनी । तय्‌ नस्तनुष्‌] शत॑मया ९९ भिचाकशौहि ॥ ३ ॥

यातेरंद्र रिवातनुः अपारा अपक शिनीत्यपाएकारि

शलो शकि कका ५०१५

[१५१०० देदाध्वाथः। ९ तया नः तनुवा शंतंमयेति शं -तमया गिरिशंतेति गिरिऽशंत अशीति चाकशीहि ॥ ३॥

साण्माच्द्रे हि सुद्रस्यतन्‌। वथा चोपरिष्टदाश्नायत-‹र्द्रः वा एषषद्‌ भि्वस्येते तनु३। घे राऽन्या रशिवाऽन्या' इति । ईदलिका घोरा, अनुप्राहिका शविवा।हेद््रते तवया तेन्‌! शिवाऽल्नास्तरनुग्रहकारिण्यत एवाधोर। हिसि का न भवति । अपे रत्वमेव स्पष्टी क्रिपते-अपापकाशिनी पपं हिसारूपम- निष्ट भकाश्चयतीति पापक्ादधिनी तादश्ची न मवतीत्यपापकाशिनी गिरे ङकासे स्थित्वा नित्यं भरागिभ्यो यः चं सुखं तनोति स गिरिर्धवस्तस्ष संबेषनंहे शिरश्च इतमय।ऽतिश्चयेन सुखक।रिण्या तया वन॒वाऽभिचाकञ्चीहि मापभि- छष्ष्ष प्रका कुर । वाशी त्वदीयां तनुं भ्रकाश्च मां सुखिनं कुवि त्यथः ॥ ३॥

मन्मान्मान्याते रद्र दिवा तनूरषोरेर्यस्य कारयप ऋषिः । श्ेमुदेबता। स्वराटनुषटुप्छन्दः । द्रयप्तराधिकत्वादबृहणीति केवचिव्‌ । 'दश्चको चबाष्को ष बृ्ती ' इवि बचनतु । चचान्ता तन्‌।६विधा । स्तयुधा (नरायुधा च। तत्र परथमाऽनन्तरग मन्तरेण भत्रिपादिवा । ¶तरा वनुरनेन प्रतिपा । देड्दरया ते तव्‌ भ्रिवा श्रान्वाऽमयहैतुस्तन्‌ः श्वरःरम्‌ । यमाह रिव।ऽन्पेवि । बनुश््द्‌- पयस्वन्‌ शब्द्‌ उपत्ययान्वः। अपो राञकूरा । स्वपर।धीनमयद्रयहेतुत्वामा- बपदिप।दनाय स्िवित्यु केऽप्यघो २१ पुनवेचनम्‌ । तदेवाऽऽहापापकाडिनी । पावे व्यसन वस्याप्रकाशयित्री । उ्पसनहेतूनामायुघानापमावाव्‌ । उभव- भ्ाप्यव्ययपृच॑पद्परतिस्वरत्वम्‌ । यद्वा पापफडानां दुग्खानामग्रकाश्ायित्री | पापरिनाश्चरतुत्वात्स्तृणाम्‌ । वया तनुबा तन्वा इतमया सुखतमया स्मतु- णामविश्चयन सुखक्तुमूपया निरति्चयानन्दस्वमावया । ^ ईपङ्‌वङ्+करभः तन्वा दीना छन्दासि बहुकम्‌ › इर्युबडद२ । नोऽस्मानामच।क(हे। अ- स्पान्नति पूनः पनः भरकायथ । का२०२छन्द्‌ स हस्वत्वमू । यद~-चकर्थावि) प्यातेकम । यङ्दुगन्वरछान्द्स;। अयमयः-- शतमा त>रत्५भूवस्त्व- भस्मानाभिभरुर्पन।उुग्रदटषटय। १२१।१ । ३ ।१।२५१।१५९। कङात्त॑नित्या- विभृगे यः ागिभ्यः हं तनोपि स भिरेव । दनापडमरत्ययः। यदू गिसिमिषश्वनर स्थितो यः माभेभ्यः पजेन्परूपेग ध तनोपि । अथवा गिरि बाचि स्थत्वा वेदे तिष्ठनभरूपेण शं तनोपि । मणम बा एष्न््ेयरूरेण निर्‌-

४

हि

१० सायणाचावभहषाखयाष्यसदितः-- [नन्भ५भै०]

विद्रअरह्मप्नन्दरक्षणः र तनाति ।*इछदन्तास्सपम्याः- इत्यक । कविषु कशभ्यापिति मत्व्यीयस्तप्रस्वयः -। कैरासादिषु स्थानेषु यः ` संञीत्ुखो

कर क @

वसात स गस्वत हात ।

अथास्य मन्जस्य पुरखरणम्‌-हबिष्याशी त्रिरात्र जपन्छतपुक्थरणो- भवति। अथेतया गर्त कुयात्‌ । गाप्ये सवेता हस्तमात् पाभ्कण्दं, तबेधाय मधितेऽप्रौ चेकङ््तापापमेसामिषां दाधिप्धुघवक्तानामयुतं जुहुयात्‌ ।"अथने नेवापरां ओ न्ति व्यामः । प्राह्मगेयेटजरमामिमान्तरितं. सवगन्षापि बालि कुत्वा शदस्दस जापत्वा गा; भक्षत । गवां कशान्ठिभवति । ध्यानम्‌ -

` स्मेराननं चन्द्रककाववसं -गद्धाधः शेकपुतासहायम्‌ ।

` चषोचन मस्पमुनगमूषण ध्यायेत्पद्रूनां पतिषीत्रिवारम्‌ ॥३॥

चतुय मृचमराह--

यामिषुं गिरिशत हस्ते वि पष्यस्तवे । |

शिवां गिरि तां कुरः मा हिश्ीः पुरुषं जर्गत्‌, ५.४ ॥ = पमः दषुम्‌ ' गिरिशतेतिं गिरि~रत हस्ते विमि * अरत॑वे रिकम्‌ गिरितेति गिरि-त.ताम्‌ कुर मा हिभ्सीः पुरषम्‌ नगेमत्‌ ॥ ¢ ॥ “सा०.माः० हहे गिरं ह यामिषुं बाणमस्ववे धररिषु भक्तेषु इस्तं -र्धिमेषि । णिदिभ्केालाख्यं -तरायते पायं्वातिःगिरिभरस्तत्तेषोधंने हे गिरि 'व॑थोिधि हेश ताः दस्तेधतापिषु पिवापश्पासु शान्तं कुर । ` पुरषषस्परदीये मनुष्यं मगन्मनुष्यध्यणिरिक्तमपि जङ्कपं गवादिकं मा ईत; ॥ -भठ माऽ मा८ याष गिरि॑त शिवेन वचसेस्येतयोग। तम जटः गोधूष क्षमे केचित्‌ + खरौ देवता । वामिषु मत निचदनुष्प्‌ + शिवेन -वच॑सेत्यनु टपु । आभ्यां तिपुरदहनगत्ता पोरा तन्‌ पसाथते। हे गिरिष्व व्यारूषा- त्‌ + "याष हस्ते. विमि -घारवाति । किप्येमस्तवे ' वेषाना' भौयना- नेन्वर्‌. हन्तम्यानसुराम्ाति स्ेप्तुम्‌ । ` यापाहद्बाः-' क 7 इमामासिष्य ०५१ श्र श्मत्दन्यदरो वै. करः सोऽप्यत्विति । सोऽग्रवीद्ररम्‌? हति । ‹ तुमं से सेन 'ईति ` तवम्पत्ययः।` यद्व -जिपुरतमद नानन्तर यां कृताय ययोक्तका- रिषणमृपकइहै इस्ते विभाव हामिपु ववां" करवमकर। कुर्‌ ।रषदभक्तानम- किच्च -हन्तस्पानेव , "विषयी , करोति 'तथाऽदषतन्यम्‌ । मा दिसीभी

[न१७अ ०], दद्राध्वायई$ई ` ११

प्वहिपीः यरं साधुषततं ॥्प्त्यप्‌ । स. एव हि पुरुषस्ययदेकपहति 1 कवः जगलङ्घःप 'जोपहि्य विकं यतपु रषश््रतिरितं तथ अ हितः: पदशचनन्व्ि सथाकरमवे द्र लताहिककरे प हिसीः । एवं पुरेषादिपरिहरेग ह्नैश्यक्रीःः विकठीकरेमभिषोः विवत्वभूः। हे मिरित्र भिरं कैटासं जयते. नि्वा्स्वेभैः प्हुप्म्क्तः इति गिरित्रः + ‹ आनोऽनपसतो कः !। यद्रा "गिर्भपेम्य भवो" वषोवितप्वात्‌ चह :गिरिसश््स्य रथस्य जयकस्तदक्यकाना देवानां श्रा, फत्वाहन "यद्व गरस "वास्सल।वचसां ्रायकः परिषारकः | यथाधिमतपदौगः नाहुः कयत्यथनं 'द्ितीषार्थेनसप्तपी 1 पूवबदटुक्‌ ॥ 9.॥

पश्चमीमचमाह -- शिषेनः वच॑सा त्वाः गिरिशाच्छा वदामि पथानः सवमिजगंदयक्ष्म९ सुमना अपतत्‌.॥-५॥ शिवे वच॑ः तवा गिरणं अच्छ॑ - वदामसि ॥ यथा नः"सर्वध। हत्‌ जग॑त्‌ अयक्षममू सुमना इति सु-मन+; अर्त्‌ ॥ ५ ॥

कक ®, , क क

सान्मो० गिरौ केरासेशेते तिष्टतीति गिरिशो हे गिरिशः त्वाषच्छःप्रप्तुं डिषन पङ्कःकन स्तुतिरूपेण वचसा वदापसि वयं प्रायेवापरहे । यथा येन प्रकारेण नोश्पदीयः | सवेमिऽजगत्‌ । इच्छष्दोऽवधारणे + यया सवेमपि परनुष्यपन्वादिकं जङ्कभजातमयक््पं॑रगरदिते सुमना असरताम्नस्यापेवे" भववि त्याकुर॥५॥

मण्माऽमा० अय ददतीयः,शिबेन वचतेति हे गिरिश्च गिरो कैखेसे शेव इति गिरिश्च, ९. गिरो उष्डन्द्सि..इ8ि डः । यद्वा. पशसते गिरिसस्स्तीति निबासत्वेनेति-। कोपादिकक्षणः श्ः। यद्रा गिरे कैलासस्य पेषेश्यषा गिरां वाचकवेदपरणवात्मनापीश्च इश्वरः पृषोदरारिरव!द्धस्वप्वमर (शिवेन वचसा. त्वदीरुगुणसंक्षीरनपरतया-फरयाणक्ररेण तत भरीतिकरेण वा सताष- ठक्षणेन्ग वचनेन त्वामेव सप्र्वगगुणन्रयुक्तपर्छाऽऽभिमुख्यकसरणन बदाः परसि वदामः । स्तुम इत्यथः । ‹ इदन्ते मसि । निपातस्य च ' इति संदे तायपस्छ्म्द्स्व .दीपेत्वम्‌ । अच्छेत्यव्ययमामि्ुर वतेते । अप्युपित्य-.

१ क. णषम्‌ हः | श्रा ।*द ८, ग्‌, ग्ण सु* ३ क्षेगग्‌, श्तु युथा भौ “

११ सायणाचायेमहमास्करमाण्यसारिवः-- [१००५०]

स्वाय इति नैरुक्ताः । अशिवेन हि वचनेन देवः करृष्येत्‌। वथा ध्मास्वा डर शुकरुषा मा नमोभिमो दुष्टुती इषभमासहूती ” इति । तस्माट्छिवेन षचसा त्व स्तुमः । किमयपिवि चेत्तदाह-यथा नोऽस्माकं संबन्धि स्वेमिसर्वमेव जगल्ञङ्घष पुत्रादिकं पश्वादिक च। एवकारकरणारस्थावरं च टक्तादिकम्‌ । अयक्मरमरागम्‌ । ‹ नन्सुभ्याम्‌ ` इत्युत्तरपदान्वोदान्तत्वम्‌ । सुमनाः । ग्र छिङ्क्यत्ययः । श्ोभनमनस्कं च सोपरनसीत्युत्तरपदाश्यदात्तत्वम्‌ । अस- स्स्यात्‌ । अस्तः पश्चमो टकारः । ! ठटोऽढाटौ › इत्वडागमः। यत्मकारषिदं तदयं त्थं स्तुमः । यद्रा फथमित्य(काद्क्षायामाह-यथा त्वयि स्तूयमान हत्थमिदं सपध्ते तथा स्तुम इति । एतयो, पुरशरणमपेकाश्ञातिं दिनानि निरन्तर जपः । दवः कृतपुर्रण

एताभ्यामकालमरणप्रतिषातं कुयौत्‌ । सिद्धेन बराह्मणेन राजा फारयेदकाक. मरणं न भवाति रा । आभ्यां विव्रीहिग) धृमयवानां दधिपधुधृतानां रक्त लुहुयादेकविशतिं दिनानि । तर्मन्रष्टूऽकाकमरणभये न भवति । नब्‌- मिर्दिनिरपद्रवा नयन्ति । अष्टादश्चभिदिनेर खरं जगदकारमरणयुपश्चम- यति । ध्यानम्‌-

साप्रापिेण वपुषा प्रविराजमानं हम्यत्पुरत्रयतृणाश्रानेमन्दहासप्‌ ।

दे्यान्दिधक्चुमचरेश्वरचापपा'णे ध्यायेत्पुरारिभमरो घरथाधिखूदम्‌॥५॥

षष्ठीमचमाह्‌- अध्य॑बो चदधिवक्ता प्रथमो दभ्यं भिषक्‌ । भर श्् सव ञम्मयन्सव॑श्च यातुषान्यंः ॥ ६॥ ` अधीति अवोचत्‌ अधिवकतेत्य॑धि-वक्ता प्रथमः देव्यः भिषक्‌ । अशन्‌ च सवीन्‌ नमयन्‌ सवाः च यातुषा- न्यं इति यातु-धान्यः ॥ ६ ॥ सान्मा० यो दद्रोऽभिवक्ताऽभिकोऽयमिस्वेवं सर्वेषाम्म्े पां प्रति वक्तु क्षप.

स्तेनो के सति मप सवधिक्यं तदानीमेवास्तीति । अवस्वा्श्षो रद्रोऽध्य- धोचतु । ण सवधिकं बदतु । कीट शोऽधिषक्ता । पथम; । देवानां मध्ये पृरुयः । दैष्यः । सवौन्देवा नवि । स्वयं देवान्पयितुं क्षम एत्वयेः । मिषद्‌ । एतस्य ध्यानमाज्नेण सवेरोगोपमनाद्यं चिक्कः । कि

11१४०५०] क दद्राध्वापः। १४

वेन्‌ । अही थ सबोन्सपैव्वाघ्रादीन्सर्गीनपि । सर्षाध यातुधान्यः संशा अपि राक्तसजातीजेम्भयन्विनाश्चयन्‌ ॥ ६ ॥

म०्भा°्मा० अध्यवोचदपिवक्तेत्यस्याुष्टुप्‌ । निच॒दिति केचित्‌ । कण्व करषिः । ्यर्देबहा । एतदादयथत्वारो मन्त्राः परोक्षदृताः । अध्यबोचत्‌ । भविष्रवीतु । ' छन्दसि टुङ्लङ्णिटः › इति ठोदरथे छुङ । अधिकमध्वारदच षा षचनपपिवचनमरू । पक्षपातेन बचनपिस्यथे; । यथा ‹ ब्राह्मणावाशिन्र- यातू इति । यद्रोपरिभावेनेश्वपण बचनमधिवचनं ;पक्तानस्मान्पत्वतिव्र- बीत । अधवक्ताऽधिवचनस्व मावः । पदा भक्तेभ्योऽयिवचनसमरयः बा। यद्रा ' अहं ृत्यतृचश्च ` इति तृच । अधिवक्तुपहन्‌ । अनीश्वरा अबिघ्र. घन्तो हास्या भवेयुः । कदु चरपदपङृतिस्वरत्वम्‌। तदेवादैत्वमाह-प्रयमः भधा- नगत । दैभ्यो देवेषु भवः । ‹ देवाध्जनौ › इति यस्‌ । यद्रा देवनं देबो दिव्यानां क्रीडादीनामन्यतमः । तत्र भवः करीडायां सुखरूप; । विजिमी.- षायां जयरूपः । व्यवहारे विविक्तरूपः । थोतने परकाश्ररूपः । स्तुतो स्तुत्व- रूपः । गतौ गन्तभ्यरूपो षायुरूपो बा । यद्र दिव्यद्नानोपपन्ना देबास्वेषु भवः प्रथमः । दिम्यद्नानोपपश्नानां पुख्य हति यावत्‌ । भिषर्बेधयः । ष्याषिः तापसंसारादीनां व्यसनानां चिकित्सक हत्यथेः । 'मिषक्तमं त्वा भिषनां शृणोमि ” इति च मन्त्रान्तरम्‌ । भिषज्‌ चे कत्सायां कण्वादि; । वे हि धातवः प्रातिपदिकानि च । यद्रा भियां सादयता नाशयिता मिष्या भीतौ सन्लते मनसा प्राप्यते | अमयत्वात्‌ । यद्रा देहमेद्नेः सीदति सल. त्वनुगृहाति बा भिषक्‌ । पृषोदरादिः। दिं कुवेन्नधिव्रवीतु, अत्राऽऽह-अदी- ५ सवोञ्जम्भयन्‌ । जम्भनेन हेतुना । जम्भनं नाशनं तदय॑भिर्वयेः । ‹ छक्षणहेत्वोः ° हति हेतो शता । आगत्व हखन्ति जन्तूनिस्यहयः । इन- नशीङाः परत्यक्षं प्रजानां हिंसका व्याघ्रसरदश्िकादयस्तान्पवज्ञम्भयन्पृद्‌- थन्‌ । चञ्जब्दोऽवधारणे सबां नित्यस्यानन्तरं द्रष्टव्यः । सवानेव जम्मय- न्निति । * आद श्रिहनिम्यां इस्वत्वं च ' हति टिपत्वयः । ततर चोदास इत्यधिकः रादुपपदस्योद्‌ात्त्वम्‌ । सञ्च यातुधान्यः सवोश्च यातुषानमा- हीजम्मयन्‌ । प्रति ‹ बा छन्दसि इति पूवसवणैरीघत्वामावः । यात. चन्ति दुःखयन्ति यातवो दुःखयिच्यो मायाः । यतते? कछश्कर्मणो ण्वन्वा- दुर्थयः । ता निधीयन्ते निष्ठुन्त्पषध्विति यातुधानाः । अधिकरणे रथुर्‌। तो जाविृक्षणो ष्‌ । । उदात्तस्वरितयोयेणः › इति विमक्तिः स्वयैवे। एतदुक्त भवति. । आनिषांमृन्सवानदरथिकपमुनीनणान्वान्नहव्याघ्रवोरादीश ध | १. ग, इ. स्वानपि रष्ठुषात्‌ जम्भयन । ` ` उड. ग. इ. स्वानपि रावात्‌ जम्भन । ` $...

हश सायणावायेषमासारर्यसिवः- (१०१०४.

त्क्ष ण हनुका सरोतेण पाठां कुवेतो बायाविनो रपः पिशावादीमस्वाः ध्पपस्पारा्दी थच सवन्सूदयन्‌ । मा भष 'युष्पान्रक्नष्यापीस्यपिषक्तभहन्देभ दोऽक्मानिव्रषी स्विति' अथारव -पश्त्रस्य 'पुग्रणम्‌-~ अपृच्छं चरित्वाः ततः 'परं पश्च दि्मामिः पाकशूकथद्यरूपाजीं उदे वांऽ४षहयका विरोधेन ` तिष्ठक्िरम्वरं जपन्तपुरण- रणो भषति 1. ततोऽनेन राजा रक्षां कारयेत्‌ । सवैरक्षायं श्ेतसिद्धार्थतण्डुल- दूवौयवैथेः समिराऽ्यसिक्तेरारमनेःग्रो मिते बा नित्यवदषटसहस्तहोभः। रिषः वेण्यां दशसशसहोपः। हस्मिननेष तिंगुदयवपयोमिभिंवचरणा ऽसह घहोभ?- राजा दीघंयुभेषतिः। सर्वत्र कारेः च दक्षिणां दधात्‌ । दक्षिणा. त्रिधिधा । उत्तममध्यमाधपभेदेम । सुबणेनिष्ं दश्चसदसं दक्षिणोत्तमा । पश्च स्स परध्यमां | न्ेसदस्पघमा । अथवा त्रश्त्रु्तमा। द्विशतं पध्यमा।. निष्कैश्तब्धपाः। | यम्मिम्कषेगि कमोङ्क दक्तिणा' सु विधीयते] परथमे, हक्षिणां 'दचास्पश्चस्कमोङ्खदस्षिगाम्‌-॥ एकेसवे् ष दक्षिणा ` दधात्‌ । यदरा--उतमा चतुषवषट। । पथ्वमाः द्रवे ।, चतु हिरधमा । बहुकतेकेषु - भतिपुरूषधुतमा › दातभ्वाः? एकग १५८ ॥: अथाप्युहाहरः१-- . । न अत्स्पदाक्षिणो. यज्ञो यजमासं श्रमयते-4 इति|. ` राष्ा व्रत्सष्टश्ानां चाचा दक्षिणा दातव्या । अन्येषां -पध्यमद्कः॥" ; विमबे सवि यो पोह इयोद्विधेबिस्ततश । - . नेव तत्फटपाप्नोति भख माक न्मानक्तः ॥ इति +. | द9पुरपतृकेः सदं दक्षिणा देया, प्र्चकतेके चतुष्के बा प्सम्‌; एकतृर त्रिशतम्‌ ।.अ। चापस्य द्विगुणम्‌ + आचा मगना रन्द्र" सदव्ेदन्रिप(;््िणा देया । वत्राप्नो मन्व्रककष्ठं निद्ध्मत्‌ । अङ्गः बुरे मन्डद्कशस्पपनं .प्योदमे-राजतं वा ककं. स्थापयेत 1; तत्रहमफि,देवपादाक्ी तम्धनिश्चेः होप काये; दोपन्ति करर रेदकेन राजान, पोतकः + गुरो र्वः नित विवषकापी. साजा कुतरक्षो, भवाति । अनेभेकापरमपिवंर्भीकपधर मकर न्कापकवीलल््रणसि द यानिका द गड्रवो ऽभिफरक यां द्विश गच्छेतां वैक पिलध्छपश्सु दिक्च. पक्षिपेत्‌:। ततः. शयो. जगनाच्छेव्‌ । व्याप्रतस्करब्रक्षशपः पसक दिक्यो इस्यते । -अनेनेकापरं रोगन। नं प्रवकृयते-न्भातुरसषैनः पान्डङ्कद्निप्रमित्िकन्हत्वा सिसीपरा बध्वा -स्यापयेद्शेग्यं स्पात्‌ । शेवल पैरेषं ह; कुमारग्रहादिभपेः एुख्क्ते ५: नागद -वलमात्रममिमन्छव पवि `

{१०१०४ °| गददरष्थायः । १९५ सिष्त्कःकथिपित्वाऽऽत्मात्ावष्टसदं वाषटश्चतं हृत्वा भष पिवेत्‌ 1 गर्बधैगा नेरवै(रद १.ध्यीनम्‌-

चेन्द्रा धमै रि कारां व्यालयङ्ञो पवी तिनम्‌ । ५ इवरत्पावकसफाशं ध्यायेदेवं त्रिङोचनम्‌ ॥ ६ ॥ ` सप्त सचम।ह- " भसी यस्ताम्रो भ॑रुण उत बकः एमङ्गलः ।

ये चेमा-#रदा अकिति! दिक श्रिताः संह्लशो “वेषा ९ हृदं ईमहे ॥ ७ ॥ ` असो यः तात्र अरुणः उत वधः सुमङ्गल इतिपु-मङ्गलंः । : 2 फे च इमामू -रुदाः. अक्नित॑ः -दिक्ष भिताः “ससश ईति सहस्ष--शः अवेति एषाम्‌ हेडः ईमहे ॥ ७ ॥

पा० मा० य। रद्रऽ6। पण्टटस्थारित्यस्पःस च, तान्न “उदव त्न्तरक्तः | अरुण उद्यादृध्वपीषद्रक्तः । उतापि च वश्रुस्तत।ऽप्युध्व पिङ्कलः । एवमन्पेऽपे वमास्तक्तत्काकगता^उज्ञेवाः । समङ्ग. नानावणेः संस्तदा वदाऽन्धक।रादनिबतकस्वादत्यन्तमङ्कःकः । ये चान्ये -रारमरूप्‌। रद्रा इमामरभितोऽस्वाः मूमः । परितो: दिष्षुः जिताः माच्यादिदिषकवेस्थिवाः) ६ च सहस्रसोऽनेकसदस्पंख्याका . एषापादित्यदद्रह्मरूपाणां, सवेषां इद्राणं हट; केधसष्शं वष्णत्वपवमहेः भक्तिनपरकारदना ` निव।र- चाम; ॥ ७ ॥

म५मा० मा० असौ यस्तान्र इत्याथ्ाऽऽप्तारपर्क्तिः "परो पेदृएदशक्ष- राबार्तारपद{कः", {ति वचनात्‌। “१अपद्‌। पर क्तेः" ईति केचिद्‌ अ ५1४. योऽवश्षप,पि जगद षट्पदा । एतय); कल ऋषिः । मदरव॑पनेतिःकेथित्‌ । अ।दित्यात्मा-दद्र देवता । “अन्त यस्ताम्र इत्यनेनाऽऽदित्यमुपतिष्टते? वि तपयत्रह्मणम्‌ । देवस्य भगदुपदरकमूतिष्वषटम्‌तिष्व।दि स्वस्वाप्य- हतिमाचाव्‌ । भेक्ताविषये ` दतमसाद्‌नमेताम्यां - भाययते |: भंताकस्पहृयु- रया निदिश्रति । अावृष्वलोकवत्य।दित्यः । कौश्स्तान्नः उद्‌ षसमयेअतैः रक्तः 1 तप,सपक।तथा माति । केचेदाहुः-भूछवेसप१९।द्‌।३ । अयाङणः इृद्वादूष्वम। प्रकत; । उतापि च कशुः । तताऽप्यष्वं किङ्गकः | गूर ६९

१६ सायणाचायेमहमार्करमाष्वहिवः-- = (नण

केचित्‌ | यदा विष्वं विपरि बेधपदानादिनेति बभुः । "कुभ्रष हति इष त्वयः । सुपङ्गरः सवेभङ्गटसमूाद्धपांस्तद्धेतुतवाव्‌ । बहुव्रीहो (्नज्मुभ्याम्‌ इत्युत्तर१दान्तोद। तत्वम्‌ । एव॑विधोऽनावादत्यो य! । इदशदित्यसूपो योरख्द्रहइत्यय।।येचद्द्रा शद्रस्पभ॑णो सद्रण समानवेषविभूतय) देवेन यष्टा; सदव दवस्यानुचरा वेमा पूायवापामवा वद्क्ु व्रताः । सहस्रश ससरं सषटसं मुत्वा तिष्ठन्ति । जगतां पण्यपापानुरूपं फलं दातुम्‌ । "दस्मै कव चनाच्च व।प्सायाम्‌ › इति शस्‌ । "आनतः परित, इति इदमा द्वितया । केचिदाहुः अस्याऽऽ।द्त्यात्मनो द्रस्य स्वभूता रदििरूपा इद्र ये पृथि. वीममितस्वषटन्त्यषापमूष्य सद्रस्पषां च रद्रामुचराणां हेडः करधमनादरं वाऽवेमरेऽपनयामः । रतुतिभिनेपरस्करेषैपि शेषः । * डु अनाद्रे । हेडः क्रोध इति यास्कः । उभयमपि गृ्ते । बि।हताविक्रमनिमित्तमस्मादवेषयमनादरं रविषिद्धसेवानिमिचं क्षं चेस्युमयपप्धपनय।म इवि । “£ गत।; केवक।ऽषं यास्जाकम। । “^सदादन्मागमीमहः इत्यादौ वथा दशनात्‌ । "बहुकं उन्द््िः इति ऽषत्ययेन रपो टुक्‌ । अवपुव॑स्त्वपनयने वपते । यद्राऽाचीनं यथा षया याचामहे ॥ ७॥ लष्टमीपृचमाह--

असो ये।ऽवसप॑ति नीरव तिके(हितः ।

हशञुदहयः । उतेनं निसो बृडधातिनः॥<॥ व-स्तपति नाटग्रीव इति नीलग्रीवः विलेहित इति वि-लाहितः। उत एनम्‌ गोपा इति गौ-पाः दशन्‌ अशन्‌ उदह्‌य्‌ हायः। उत एनम्‌ विश्वा

भतान सः दहः पृडवाति नः; ॥<॥

९

सान्मा० यो द्रो नीग्रीवः काटकूटधारणेन नौरूबणो(ग्रीवा यस्यास। नी- ह्रीः स एष विको दि? विशेषेण छः।हेववण। सभ्भसेः मण्डी भूतवाऽ-

कीरयो ~

१अ.ग. न्त्‌ ज््‌।

[न०्र०अं०] शद्राध्यायः। १७

बसर्पत्युदया स्तमयौ संपादयितुं परवपैते- तस्व च रदस्य पण्टकवतिस्वसूप- धारणे प्रयोजनमुच्यते-- उतापि च गोपा वेदश्नाक्नसस्कारराहिता गोपाडा अप्पनै पण्डरवर्िनमादित्यरूषिणं सद्रपदशन्पहयन्वि । उदहायं उदकानां हारिण्यो योषितोऽप्येनमदशन्यहयन्ति । उतापि चैनं पण्टछवारतिनपादित्वस- पिणं खद्रं विश्वा युतानि गोमदिष्यादयः सर्वेऽपि भराणनः पयन्वि । सर्वषां द्शेनायैमेव हि द्रस्याऽऽदित्यमूतिथारणमर । कैकासादिवविशद्रस्य स्पं तु बेद्शाच्ञाभिङगरेव दयप नान्यैः । तादृ द्रो ट्टः सन्नोऽसमान्ूढयावि । सुखिनः करोतत्वत्ययः ॥ ८ ॥

भमन्माग्मा० अय दिवीया । अप्तावति प्रत्यक्षमेव दश्चयन्त्रवाति। अषा- बादित्यात्मा यो इद्रः । अवसपत्यवाचीनं सपति । अस्तमयसमपयऽधो गच्छ- तव प्रतिमावि | यद्राञवसपति देशान्तरं गच्छति । अपायऽवश्चम्द्‌; । नीर ग्रीवः । कारुकूटविपाटंदवेग्रवः । ।१र (दितः । स्व॑ विशेषेण कहत; । ऽवलत्पावक स्टशः । अन्ययपूवेपद्‌ भक तिस्वरत्वष्‌ । यद्रा न। ग्री वदिक!हि पदे आदित्वावैशेषणे एव उमे । प्रसन्त्युदकमित प्रीवा रदपयः । ग्रवतर्भेर- तेषां शषेवयह जिह्कत्या {दना वन्यया ।नपात्य१ । उदयात्पमृत्युदकस्य प्रर णादस्तं गच्छत।। यस्य नखा ररपयस्तमस[अभरपस्तसग।त्दान्‌। रष्पमयस्वादडा हव भरि । यद्रा नाखग्रागो निखीनरद्िपव। । विरहितो विविषं रोहि तुद यास्तमयक ठे हि दमः सपक, ह१।५ब मण्डलं हरये । अथायं देव उदयास्वमयास्यां खोकवात्रां वतयज्नावारगापार प्रसिद्धः । न दृबस्य पूप्तरवस्छतया दियतः मतिपा्त इति प्रपिपाद्यितुमाह--उतापि चेन-

मादित्वरूप देवभन्ञानां प्रयमोदाहरणभूता गोपा अप्यदश्न्परषन्ति। ' रन्द्‌ा ष डटङ्छिटः ' इति ठ्‌ । “ इर वा ` इत्यङ्‌ । तथाऽटश्रन्नद दायः । उदकस्य ह!रिका पटदरास्या गोपञ्षाोऽपि चक्षुद्रा। हरतेः कभण्यण "पन्था. दन › इत्यादिना उदकस्योद्‌ भावः । अण्णन्वत्वान्डयप्‌ । उदात्तनिवृसिस्व- रण तस्योदात्तत्वे “ उदात्तस्वारेयो यणः ' इति विमक्तिः स्वथते । किमिद विभञ्यामि्धयते । से एव देवस्य मदहिमावेदने गोपारादिकटपा एवेति पद्शपितुमाह- विश्वा विश्वान । ' शेष्छन्दक्षि बहुखषू ' ३१ टुप्यते । विश्वन्वपि भूतान्यन मगवदूपं देवपदथन्‌ । श्रत्यादिमिरपि दुब्रनिं चक्षुरेव परयान्ति स देव एव सबद प्रत्यक्षणानुमूयमानाऽसान्पृडयाति पडवयतु ससतु । ठेटथाड।गमः। केचदस्त गच्छद्धगवद्िषयमेव व्याचक्षते । तजास्तं

किणि न-पा

१ ख,ग, इ. अतिसुवनः

१८ सायणाचार्यमटरमास्करमाप्यसदितः-- = [नश्प्र०ज|

गच्छता भगवता जगतायुपकारान्मदशरयितमुपक्रपतवं एनमस्तं यन्तं भगवन्तं देवं गपा पहयान्त । गवां ग्रमनगरमापिकार प्रताक्षिपाणा उदहायाऽपें १३यन्ति, अस्तं गच्छति मगवानहे इतो मुच्वापह इति । यद्रा--अस्तमवा- सागेबोदकोद्धरणं करव्यम्‌ । अस्तमने तु तस्य [नविद्धत्वादिति पहषन्ति। क्क कुना दिश्वान्यमि गतानि एनमस्त यन्तं परयनित । मृगशक्रनवराहादी- नाक्षपि निङयगमनादेस्तद्धीनत्वात्‌ । द्विजात योऽप्य्िदोत्र प॑थ्यावन्दनकाङा. नो भमवन्तमस्तं यन्ते प्रतीक्षन्ते । एनं ताबदस्तं यन्तं देवं स्वैऽपि परय- न्ति । तच्च प्रतिषिद्धम्‌-- _ , न्ती दयन्तमादित्यं नास्तं यन्त॒ कद्‌।चन ॥ इति |

ठस्य नापयक्तरूपरतां परद्श्चयिदु गोपादिग्रहणपू । तत्र प्रतिपेद्धेऽपि दशने प्रमादादुपस्थानकाङे बाऽस्माभिरेष्टोऽस्मान्मृडयतु सुखयतु । यथ्रपि भरमादा- दिना दह्यते तत्पापमपनुद्ोपस्थानफलं च दच्वाऽस्पान्परडयत्‌ ।

अथेतये।; पूरधरणायं च ढृच्छरमेकं चरित्वा षोडश दिनानि निरन्तरं जपेत्‌। एताम्यामनादृष्यां सत्यां टृष्टययं कायम्‌ । आद्रन्तपाद्रादि बा । ब्राह्म णान्पञ्च सिद्धानाहूय तैः कायम्‌ । तेषायुर्णी पव सनकणवेष्टनकण्ठाभरण. करपण्डनाद ददात्‌ । सिद्ध ह।पद्रव्यं तिररण्डुखयवानां दधिपधपनाक्तार्ना छतसदख जुहुयात्‌ । वतससाभषां क्षराक्तानां तद्र्तेषां पश्च(नामक्र जप्च स्वार जहूयुरेफादश्च दिनानि दी क्षित्वाऽन्स्वादेने रक्ततापरसेरष्टस हसेः पबे. कमाराषयेत्‌ । सङृञ्जपित्वा कभक।ठेन उपात्योपस्पृरं श्च वीक्ष्याऽऽसीता- न्वथा भरायाध्त्ता मवेदासमप्तिरभिरक्षा कवन्या । अव्रसानदिने भगवानादं त्या महाह प्रमुश्चात । वतसपृष्पणामयुत जुहुयात्‌ । सावता वर्‌ ददात्‌। उद्यन्तमस्त यन्वमादेत्यमेताम्यामुषारिषठित । कण्ठदत्रे जरे स्थित्वैताभ्या- मुमयकरपृणजलरमाद्त्यममिजपन्मक्षियेत्‌ । मरतिदिनमष्टसशसरं कृत्वा नव दिनानि। ततः सविता मनःकामपासवस्सरं ददावे। जपापुष्पाणां मध्वक्त- नापकावव्रातप्तहस जह याव्‌ । स्ार्वतुः प्रसादञ्ज।(तवस्प्रत्व्‌ छमभत। चत्‌ दिके जनः । ध्यानम्‌--

मण्डलान्तरगत दिरण्मयं श्राजमानवयुष॑ गुचिस्मितम्‌ । चण्डद्‌ीधितिमखणण्डतद्यपि चिन्तयेन्दनिसहस्रतैवितष्‌ ॥ ८ ॥ नमीरृचमाद--

नमे अस्त नक्यीवाय सहसक्षाय मीये । अथो ये अस्य सखानोऽह्‌ तेभ्ये(ऽकरं नर्मः ॥ ९॥ ` बि

[१०१०अ१] इद्राध्यायः। १९

भ

नम॑ः अस्त नीदंग्रीवयिति नीलग्रीवाय सहसराक्षायेति स-

कि

हक्ष-अक्षाय मीटष । अथो इति ये अस्य स्वानः अहम्‌ तेष; अकरम्‌ नम॑ः ॥ ९॥

सा० मा० यः पूर्वोक्तरीत्या नीलग्रीबः स एव इन्द्मृ्तिधारणेन सहस्राक्षः स पुनः पजन्यमु्िधारणेन मी टानूसचकः । षटिकर्दत्यथः । तादृशाय रुद्राय नमोऽस्तु । अथो अपिचये केचिदस्य रुद्रस्य सानो मत्यरूपाः प्राणन स्तेभ्यः सर्वेभ्योऽदं नराऽकरं नभस्करोमि ॥ ९ ॥

म०भा०मा० नमो अस्तु नीलग्रीत्रायेत्यस्यानुष्टुपृखन्दः । पिभगवा- ऽशः | देवता च श्ैभुरेव । नमो अस्तु नंटग्रीवाय नीखकण्ठाय । सहका ्षायानेकचश्चुष हृनद्ररूपाय । ‹ वहूव्रीदय सक्थ्यक्ष्णोः ' इति समाान्तः षच । सति विषटशिर्स्वरः | मीदूमे वष्टद्रारेण भवः सक्ते जगद्योनो वा। स्वर्बायस्य सेष्रे पुरुषस्पेण वा गभोणामाधत्रे । मिह सेचने । ' दान्वान्साहुान्भी- हुः इति निपातः। अथो आपे च येऽस्य देवस्य स्वभृताः सच्छानो महान्तः प्रमथगणास्तभ५ोऽप्यह्‌ नमो नमस्क।रपकरं करोपे | छान्दसो टुङ्‌। "कमृ य- हिभ्य छन्दासि › इति च्छेरडादश्चः। ृद्श्रोऽङ गुणः । सीदतेः भर ईरसद्ो- रतुट्चति एनिग्बहुङष चनात्केद खादापि भवति। सदन! छा देवं पत्यासन्नाः।

अथास्य पुरश्चरणम्‌-पश्चद्श्च दिनानि हविष्याशी निरन्तरं जपेत्‌। शिब- समीपे पश्चमद्रारारये कुण्डमरात्निमान्नं सवतो विधाय मथितास्नावकेपृष्पैरमा- व।स्यायामारभ्य दश्चादिनावापि प्रत्यहं स्स हुवा घरृतपायसं देवाय निषद्‌. येतु । सवार्थासिद्धिः स्यात्‌ । अनेन च पुत्रकामानां (गां) क्रिया वक्ष्यते । पश्च दिनानि दीक्षित्वा प्रमोराकय नदीतीरं गोष्ठे वा ग्रहणीयाद्‌। देवाख्ये चेहे- स्योपयेन्यतर कुम्भ आवाहन तस्य पश्चिमे भागेऽग्नि संस्थाप्य भमीसमिर्धा

दामीपत्राणां द्धि पधुधुदाक्तानां प्रत्यहमेकादश्रसदसं जुहुयादेनत्रयं पञ्च दिना घा दीक्षित्वा कायेष । भरातिदिनमष्टसदसे तद्थमष्श्तं बा । ताप्ररसपुष्पाण्युपरि दिन्यसेत्तदभावे पत्रं वा । एवं ृत्वाऽन्त्यदिनेऽएसदसवं तदधमषटशतं वा ब्राह्मणान्भोजयेत्‌। द्रव्यत्यागे विक्षेषेण णात्‌ । एकादशखुदरूपान्भोजयि- त्वा तेषां किंचिद्रस्तु प्रदाय दक्षिणतो देवसेनिधाबाचायेमयिकं मोजापित्वा दक्षिणां दवाव । दाक्षणाऽप्य वीजा यिः । पानप्प्युच्यते- नवारतिनिद-

१, ग, इ, 'क्तनीरप्रीवः।

० सायणाचायमटूमास्करमाप्यसरिवेः- = [न००अभ०

ण्टेना्शचते, ण्डका य सृवणेमपि प्रतिदिने पादनिष्कं तेन कुण्ड निमोय दाद- यमू । कास्यपातरमेकाभरेयमेव हि। एवं प्रकामी कृत्वा धयुमभावात्पृ्- वान्भवाति । यावदक्षिणा मूमिस्ताबदविच्छिक्ना सतदिभेवत्यासंवः्सरात्सि- द्विमबाते । एतफङं सक्चनन्मना सेबध्यते तस्मादलं योद्‌ । ्यानम्‌- शरखन्द्रभक।दन बपुषा शीवरुद्यहिपू । ध्यायेस्सिहास्नासीनयुमया सहितं शिवम्‌ ॥ ९॥ दशामीर्चमाह- पमं च धन्वनस्वमुभयारार्नियोर्ज्याम्‌ । याश्च ते हस्त इष॑वः प्राता भगवो वप ॥ १०॥ रेति मुञ्च धन्वनः तमू उभये; आर्लियोः ज्याम्‌ । याः चं ते हरते इषवः परेति ताः भगव इतिं भगवः वप्‌ ॥ १० ॥ सा०्मा° हे भगवो भगवन्पूजनावन्पहदेश्वयेसंपन्न सद्र त्वं पन्वनस्त्वदी- यस्य धनुष उभयोरारस्नियोः कारथोरवस्थितां ज्यां मौवी प्रयुज्ावरापय । याचते हस्त इषवो वदन्ते ता अपि परादप परित्यन ॥ १०॥ मण्माण्माण परमुश्च षन्वन हइत्यादास्तिसरोऽनुष्टुमः । नारद ऋषिः। भीदद्रो देवता । अत्र नमस्ते सदरेरयारभ्य नवभिमन्त्ः करुद्धं देव भरसाचातः पर तस्वोपसंहारफारणान्पुपसंहारयितुं भरकमते । त्र द्रौ भत्यक्षदृतो मन्त्रो । तृीयः परोक्षछृतः। भ्रमु धियिरी कर। धन्वनो धनुब उभयोरालियोऽ्यी कोटथोर्या स्वा बद्धा तां भमुश्च । अवततभ्यं धनुः हरवित्यथेः । तथा याघ्ा- ण्यास्ते दृस्ते स्थता इषवो जगदुपसंहह ताः परावप परित्यज । वथाञस्मान्ना- मिष्रुखी मबन्ति इया इर । तृणीर एव तिरोहिताः स्थापय । यत्र इुत्राच- द्ाऽन्तदिता! कुर । क्षिमेभिधनुरादिभिरस्मद्धयंकरेरेति बावद्‌ । हे भगव भगवन्‌ ‹ मतुबसो ख संबुद्धो छन्दाकषे ' हति रत्वम्‌ । पेश्वयंस्य समग्रस्य धर्मस्य यशर; भियः | ्रानवेराग्ययोभैव षण्णां भग इवीरणा ॥ १०॥ एकादश्गीग्चमाह-

अवतत्य धनुस्त्व९ सह॑सक्ष शतेषुपे। निशीयं शस्यानां मुख। शिवो नं: सुमनां धव ॥ ११ ॥

नचप्रष्मन] ददराघ्यायः| २१

अवतत्येत्थव--तत्यं धनु; तम्‌ सर॑सक्ेति स्ह॑स.-अक्ष शत॑- पुथ इति शतदषुपे । निशीयेतिं नि--शीयं॑शल्यानामू्‌ मखा शिवः नः सुमना इति सु-मन।; भव ॥ ११ ॥

पाग्मा० रद्ररूपेण सषस्रसंरुयाकान्यक्षीणि यस्यासा स तथा । शव- सेख्याका इषुधयो वाणस्थापनकोश्रा यस्यासौ श्रतपुधिस्ताद्श हे सद्र धनु- रबतस्यादरोपितज्याकं ढृत्वा शस्यानां बाणानां मुखा डखानीषुगवरोहा. नामग्राणे निशचीयषुधिषु न्वग्मविन शीणोणि कृत्वा नोऽस्मास््ति सुमना अयुग्रहयुक्तः सञ्श्रिवः शान्तो भव ॥ ११॥

मण्माग्मा० अथ द्वितीया | अवतस्यति । मुखेति तृरीयपादान्वः । है सह- सक्ष । व्यारयातमर्‌ । हे शतपुषे । यस्य भूयिष्ठा इषवः सन्ति तस्य बहुभि- रिषुधाने भवितव्यमिति भावः | ‹ कमेण्यपिकरण च ` इति किप्रत्ययः । त्वं धनु; पिनाकार्य मवतत्यावततज्यं कृत्वा शस्यानां श्राणां खा मुखानि निशीये नितरां विश्चीणाने कुण्ठीकृतानि कृत्वा नोऽस्माकयुपरि शिवः सुम. नाञ्च भव । सतामप्वपचाराणां क्षमया विवः श्रान्तं भूत्वा मद्विषये मद्व. ्त।ऽयमिति सुमनस्केन च नित्यं स्वया भवितव्यमिति । यदरेस्यपस्मामिः भ्रा. थ्येमानः सुमना.एव भूत्वा मयहतृनां धञुरादीनां चोपसंहारादपगतभयदहेतुः शिवो मवेति । ‹ सोमनसी › इत्युत्तरपदायुदात्तत्वम्‌ ॥ ११॥

दाद्ली्वमाह ~ विज्यं धनुः कपानां विश्यो बाणवा९ उत । अनेशन्नस्येषव आ्षुरस्य निषङ्गथिः ॥ १२ ॥

विज्यमिति वि--ञ्यम्‌ धनुः कपदिनः वित्य इति वि~

शल्यः बणवानिति बाण॑-वान्‌ उत। अनेशन्‌ अस्प दषवः अक्तः अस्य निषङ्गथिः ॥ १२ ॥ सा० मा० कपर्द नटान॒टः सोऽस्यास्तीति कपदां इद्रस्तस्य धडुरविंस्यं

विगतज्याकमस्तु । उतापि च बाणा आस्मार्ूषटन्वीते बाणवानेषुषिः स च तिरस्योऽस्तु । इपुगशानां प्रस्यानां हदुदर गोपितरत्वेन बदिराविभूदश्-

५। सायणावा्महमास्करमाप्यसाहितः-- [१००५०

वर हिताऽम्तु । अस्व खद्रस्येषयो वाणा इषुधौ पक्ता अनेशचन्वेद्भसमथो मब्रन्तु । अस्य रुद्रस्य निषङ्कयिबोणाधार आभुरम्तु ईषत्म्रस्तु । डच निखात्तश्ङ्गवासञ्चितत्वेन वाणान्धारयितुमेव प्रभवतु । नतु बाणाकषेणः यरय इत्ययः । अथवा निषद्य खेड्गकोशः साऽपि पूर्वेवत्काचेदारोपिह- त्वन खड्ग धारयतुमव प्रभवतु नतु खद्गाकषेणसमथः ॥ १२॥

म० भा० भाः अथ तृतीया । विञ्यापिति । कपर्दो जटाजुरस्तदरतो देवस्व धनुः पिनाक ख्यं विज्यं विगर ज्याक मास्त्विति २षः। अथास्य देवश्व बाण- वानिपुधवाःणा अरिमन्सन्हाति सोऽपि विशस्यो विगतवाणोऽस्तु । पूर्व वाणवानपीदानीं विश्चस्यो भूयादिति भावः । उलप्य । वाणवानपीत्ययेः| “दीघादाट' इति ररवमर्‌ । आ तोऽटीरयनुस्वारः । किंचास्व देवस्य स्वभूता १षव] ऽन ९ लररयाः स्युः । ' छन्दसि टुङ्छङ्‌ › इति नशैराशिषि ङः । पुषादे- र्वारसेरद्‌ः ' नश्चिमन्याराखटयेरवम्‌ ' इत्यकारः । यद्रा- अस्५पुधेरिषवाऽनेश- न्यत्र कृपीषुधरन्यत्राहर्यारितष्टन्तु । तनाय विशस्य; संपत ईति भरकृतस्य समयेनम्‌ । किंचास्य देवस्य निषद्गायिरप्याभुरस्तु । नितरां निषमेन वा कोशेन सजत राति निष्कः खड्गः स निधीयत्ते यत्र स निषड्खयिः खड्‌- गकोशः । परोक्ष्टरया धकारस्य थकारः । “"परोक्षपिया हव दि देवा,” इवि। पृवेवत्किमर्ययः । आ इषद्धवतीत्याहुः । आ हषदर्थं । विपरसंभ्य इति डुष- त्ययः । व्यत्ययनाऽऽङ्यपि भवति । किंचिन्न्यून भवनमाभवनं तच खट्‌- गेन विना सत्तामरत्रेणावस्थानं निषङ्कधारणस्वमावस्य खद्गकोश्चस्य निष ङ्केण सहावस्थानं पृष्करभावस्वेन विनाऽबस्थानमामवनपिवि । तेन सोऽ- पि खड्गरदिहय वतेतामिति भावः। यद्वा निषञ्जते कोष इति निपङ्कथेः खड्गः । "नो षञ्ेघंयेन्‌ ' इति घयिन्त्वय; । आमुरस्तु न्युनश्क्तिरस्त कुण्ठितभभावमीषद्धवबनभिति ।

आसां तिदखणामृचां पुरथरणम्- च्छं चरित्वाऽऽ्त्मानं सेश्चे।ध्य नव दनान जवपेत्तिद्धो भवाति । एताभियद्धकाठे भृषतेरायघ(न्यभिमन्ञप कुश्चक- ण्टकानां सदस जुहुयात्‌ । युद्धोपनीताः शत्रवो दीयन्ते । ष्थानम्‌-

उथ्यद्धास्करकोटिप्रकाशमादीप्तद््नपृथानम्‌ । भोपणमुजगभूषं घ्यायद्रिवधायुषं द्रम्‌ ॥ इति ।

(क

दिवी यस्य ध्यानम्‌- रुद्र सुरनियन्तारं शूरखद्‌गङ्कधारिणम्‌ । ज्वाटामाठवृतं ध्यायद्धक्तानाममयमद्म्‌ ॥ इति ॥ {२॥

[न्प्र] साध्याय; | ४१ तरयोदशीम्चमाह्‌ --

य ते हेतिरमादृष्टम हस्तं बक ते धनुः ।

तयाऽस्मानिश्वतस्त्वमयक्ष्मया परिन्ज ॥ १३ ॥

याते हेतिः भीदृ्टमेति महुः-तम हसत वधूव॑ते धनुं

©. € ‰#

तया अस्मान्‌ ववश्वतः त्वम्‌ अयदक्ष्पया पराति भुज ॥१२॥

ॐ

सा० भाण हं पोदुष्टमातिशयन कापाभिवषक या त देपिस्तव्र संबन्धि खड्गादिरूष यदायुषं यदपि ते तव हस्तं धनुवेभूव । अयक्मयाऽतुपद्रवका- रिण्या तया देत्या तथाविधेन धनुषा च त्वमस्माचिश्वतः परिब्भज सवतः परिपाकय ॥ १३॥ मभार मान अथ या ते देतिरिर्यायास्तिसोभनुष्टुमः | ऋषिद्वहा च भगवानेव । हे मीदुष्टम । मीद्‌बन्ग्याखूपातः। अतिश्चषन सक्ता । यात्‌ तव स्वभूता हेतिरायुधं धनुनोम तव हस्ते बभूव भवति । छन्दस छिद्‌ । उवियुतीत्यादिना ईदिसाकभणा इन्त; क्तिन्‌ उदात्तत्वे च निपात्यते । तया हर्या घनुन।स्न्वा । अय्मया भक्त(नस्परोगहतुभूतया । ‹ नज्वु- भ्याषू ` इव्युत्तरपदान्तोदाचत्वम्‌ । विण्वत। भयदैतारस्मास्तवं १।९ग्भुज्‌ सवतः परिपारय । सवैकाटं सर्वग च भरक।रेण सवस्माद्दुरिवादस्मान्रक्त। सांहितिको बक! रोपजनश्छान्दसः । उ फं च प्राप्रिश।रू ‹ उपप्रगेषाप एकः ' इत्यादि । युजेर्विकरणव्यर्यपेन शः । यद्‌! विवर पिन्वन्‌ दु्रपौतानस्मा- न्पाहीति । सावेविभक्तेकस्तसिः । केविदाहुः--देपिदसा या प त्वत्कत। सा । यदथ तव हस्वे दिसायसायनं वनुरिष््ाति तवाऽस्मनित्यादि तरवम्र्‌ ॥ १२ ॥ ध चतुरश रमाह- 1 अ ॥ ॥ =>, | सृमस्त जआस्त्वाबुधा पानतिताप्‌ १८११ । ॥ न † ॥ ^

उपषायांमुत ते नमे। बहुं तव्‌ न्वे ॥ १४ ॥

नमः ते अस्तु आयुषाय अने ततयित्यन।--तताय धृष्ण ।

उभ्याम्‌ उत ते नम॑ः बहुषामितिं ब्‌हु-पाम्‌ तव

धन्दैने ॥ १४ ।

५

२४ सावणावा्यमहमासकरमाष्वसारिवः- = (नंश्प्रणजण०।

पता० भान्षैरद्रते तवदीवायाऽऽयुधाय बाणरूपाय नमोऽस्तु । कीटश- याऽऽयुषाय । अनातताच धनुषि सधानाभावादप्रसारिताय । धुष्णत्रे खरूपेण परन्तु भगरभाय । किंच ते त्वदीौय।भ्यापुमाभ्यां बाहुभ्यां नमोऽस्तु । तरथा तव त्वदीयाय पन्वने नमोऽस्तु ॥ १४॥

म० भाग मा० अय द्ित्रीया । नमस्व इति । तव स्वम्रृषायाऽप्युषाय नमोऽस्तु । अनातत्रायानात्तज्याय । अस्मादेव वि्तेषणाद्धनुरत्राऽऽयुधं विवाक्षितमू । अम्ययपुवेपदपरृतिस्वरत्वम्‌ । धरम्णवे सुदाय । अभक्तानां वा षपणशीराय । ' प्रसिगुधि ` इत्यादिना क्नुः । कैच ते त्वदीयान्प्चु- भाभ्यां देक्िणोात्तराभ्यां बाहुभ्यां नमः। याभ्यां बिभीमः । एतदेव भरकः. पितुमादरायं पुनरपि षलुषो नमस्कारं करोति । यद्रा पवेमायधग्रहणमिषा- वेव वर्पेते । अनातवाय । अनुद्युक्तायत्ययेः । बद्‌ गद्‌।पुद्रमभृतिकमायुषं गृ्ते । यदनाततमसाञ्जितमेव ङडचयशिसितसपीदिवद्रप्णु भयंकरं भवति तरम ताबन्नमः । ततो बाहुभ्यां द्वित्वमिवक्षितम्‌ । वतो धन्वने | परधान- भूताय ॥ १४॥ .

पश्चदशीश्चमाह-

परि ते धन्व॑नो हेतिरस्मानूवंगक्तु विश्वतः । र ~ =,

अथो य ईपुपिस्तव[ऽऽरे अस्माननेधेहि तम्‌ ॥ १५ ॥

परीति ते षन्व॑नः हेतिः अस्मान्‌ बरणक्तु विश्वतः । भथो

= == व्व = @ ॐ

इतिं यः इषुधिरि्प।पु-धिः तवं आरे अस्मत्‌ नीतिं पह

® 1 क

तम्‌ ॥ १५॥ हस्ते दिक्षिपय उपा दविश्शतिश्च ।

भ

इति रुद्राध्याय प्रथमोऽनवाकः ।

<© क

सा० भाग्हेद्द्रते त्वदीयस्य धन्वनो हैरिब।णशस्यरूपाऽस्पान्‌ विश्वतः

सर्वतः परिदणक्त वर्नितान्करेतु । अस्मान्मा बाघतामित्ययः। अथो अपे च यस्त्वे पुभिस्तमस्मदारेऽस्मत्त) दूरे निधेहे स्थापय ॥ १५॥

इति सायणाचा्विरचिते माधवीय वेदायमकारे यजुररसंहितायां चतुथेङ्ण्डे पञ्चमप्रपाठके श्रीरद्रमाष्ये परथमोऽनुवाक। ।

म० मा०भा० अथतृततीया । पार्त इत । ववेतितृतीयपादान्तः । वे तवं

धन्वनो धनुषो हैतिर्दतषा हननं भाषसाषनोऽत्र हेतिरन्द; । धनुर्निभित्ता वा

पसा सारस्माम्षिशवतो विश्वपक।रं परिदणक्त्‌ परिबजयदु । यद्वास्ानु

[न०प०अ०] दद्ा्ध्वाय। | २५

विश्वके विश्वान्पुत्रपोत्रादिसदितान्सवेमकारं परिषनेवहु । अपो अन्ध- चाऽऽश्ास्पहे । तव स्वयो य इषुधियेत्र मीष्पा इषवः | तपस्मद्स्मत्त आरे दूरे निधेहि स्थापय । यद्राऽऽरेऽरणां समूहे निषेहि । अस्मत्तं आच्छिध(- स्मद्‌ामिद्ठख्यं निवतेवेति । अथैवासामृचां पुरश्चरणं पृवोक्तानां प्खिणापिव कुयात्‌ । एताभिरपि

संग्रापकाङरे वैरमेकादश्रपदीपसदस्रा द्रोण्यां परक्षिप्य तत्र देवमावाध्च रोक. पालः सहाऽऽराध्व सपृष्ट्वा तेकं सप्त दिनानि प्रतिदिनमषट पहं जेव । तेन सिद्धतेरेन भरदीपानेकादश्चसहस्भारोप्य शनत्रुराञ्ये भत्यासन्ने राजानं विना सेनानीः पुरो गच्छेतु । दृष्ट्रा दोपनज्व(कां शतु धना नवविहठवे । एवसमा- वादेव शत्रवो विनहवन्ति । अन्यदप्येताभिरेवारातिनगरे सिद्धवेषध।रिणो बराह्मणाः प्रक्ता मन्त्रसिद्धः शत्रोरभिचारं इये; । राज। यदुपयु्क्ते वस्तु वदेताभिः स्पृष्टा च स्पश्चैनदशेनायोग्यं बन्मुखाच्चरत्वाऽभिच।रोऽस्तिवि जपेयुः । मन्त्रान्तेऽन्षदपि शङ्कुं विधय नगरचतुष्पये देवाय देबारमे सार- खावयोरन्पदरस्मिन्नपि नगराङ्खभूते सदस्राभिपन्तितर खन॑युः । वक्षगरं चम्‌- को पार्संवरक्रत्रयान्नर्यति व्याधिना । एवं कारापेतुराचायेस्य राञषसमं देयमिति । सर्वत्र मन्तरपभावात्तिध्यति । भमाणबुद्धच। कायेमिति। ष्वानमू-

प्रणमदमररोकमरि भारङ्सुमरजोऽरणपादपद्न पूरम्‌ ।

अनबरतमनुस्मरेद्धवान्या सह जगतां पिर पिनाकपाणिम्‌ ॥ १५ ॥

इति श्रीमट् मास्कृराषिरचिते यजुर्थदमाप्ये उद्रपन्ने पमरथपेऽनुबाकः ॥ समाप्तोऽयं प्रथमोऽनुवाकः । पा भा° प्रयमानुबा भगवतो खद्रस्य य। मरवानमरूता वनुरिषषन॑स्वा | वा बुषा भसाय वस्य चे कटाविग्रहा जगनिवोदहेतस्तेऽदमिरनु षाः प्रसाधन्ते । तेष्वनुबाकेषु सब्‌'ण्यापे यज्‌(१ । तान्यापे द्विविधानि । उमय- तोनमस्काराण्यत्यतरतोनपस्काराणि च । वत्र जिष्वनुबाकरेष नमस्कारं नमस्कारान्वमेकषकं यजः । इतरेषु पञ्चस्वनव्‌(केषु मनस्करम्‌ यजु; । त॒त्र द्विक येऽनु बके ्रयोदश्च यजंति । तत्र प्रथमं यजुराह- नमां हिरण्यबाहवे सेनान्यं

दिशां च पतये नमः ॥ १॥ ति

* छी

। ¢ 3

२६ सायणाचायमटभासकरमाष्पसाहितः-- [नण्द्वि०अ०] नम॑ः हिरण्यवाहप्‌ इति हिरण्य - बाहवे सेनान्पं इति सेना~न्य दिशां च पतये नम॑ः ॥ १॥

सा०मा० 1हेरण्यनिर्भितान्वामरणानि बाह्लोयस्यासो दिरण्यवाहुः सवच सग्रामपु सनां नयताति सनानांस्तादश्चमतिषरो यो रद्रस्तस्मे नमास्तु। यथ दिशां पारक सद्रस्तस् नमोऽस्तु ॥ १॥ भन्भाग्मार नमा 1ह्रण्धबाहव हृव्यस्यासुवाकस्य ऋषपण्टकः । छन्दा महागायत्री | रुद्रो दवता । तत्र प्रथमेनानुवाकेन भगवन्त सखद्रं परसाथतस्यो- पसंहारफारकाणि च भसा तान्यप्युपसंहायाव उ्वैमष्टामिरलुवाकैश्तं वेश्च रूप्येण रईतुत्वा नमस्कतं प्रारमते । तत्र “त्रिष्यनुवाकेषु नमस्करादिनमस्क- रान्तमेकं यज़ः ” इते शाकपुशः । “ नमस्काराचेकं यजनमस्कारान्तमेकं ; इतिं यास्कः । अषएावनवाकावष्टा यज्‌षि '' इति काश्चद्सलः । तत्र दया द्रया रद्रयाः स्तुतिनपस्कार्‌। । अथ ^ द्वि्िम्या जुक्षापि ” इति शरतपथ- ब्राह्मणे दश्चेनात्‌ | नस्कारम्र्टातिा न पित्तभेदनेकस्मिन्नापि मद१। रोप्य द्विस्वमुप- पायते वहूनां तु सकरन एकमितरस्य विशेषणं देदितव्यध्र । यथा हिरण्य बाह१ सेनान्ये (दृशां च पत्ये नम हात । तषां च फेचिदुमयतोनपरस्काराः। केचिद्म्यत्रत(नमक।राः । तेतर व्राह्मण च मयति “ते दै; परोरतया बदरा उमयवोनमस्कारा;। अ५१ श्ान्वतरा येऽन्यतरतोनमस्काराः' इति । प\ ब्रह्मणा सृष्ट्यै भायि देव अत्मस्तधपेण) स्द्रन्जत्‌ । अन्यत्ेदपुक्त- मू-"“तुस्यस्ष्टिमततिपध(बं' ३१ । तत्र वहुवचनान्प्रपु तेभ्पो देवानुचरेभ्यो वा नपस्काराः । एकवचनान्तषु देवापि षान शङ्ग्या सवभ्यः सवत्र नमस्काराः क्रियन्ते | अथ पृथग्यजवषां छन्दां बृभः-एकाक्षराणां देवी गायत्री । द्रवक्ष- णां देब्युष्णिक्‌ । उयक्षराणां देन्यनुष्टुप्‌ । चतुरक्षराणां ६वी बृहती । पञ्चाक्ष राणां दवी पङ्क्तिः । षटक्षराणां देव त्रषटव्याज्जषी वा गायत्री । सप्राक्षराणां दवी जगती । याजुषी बाष्णक्‌ । अष्राक्षरणां प्राजापत्या गायत्रा | याजुष्‌। चाऽनष्ट्प्‌ । नवाक्षराणां याज्ञष बहती । असुरी वा जगत । दशचाक्षराणां पाज़॒ष। पङ्‌! । आस्र्‌। वा 1 ष्टुप्‌ । एकाद्‌ लाक्षराणां यजुषा जष्टुष्‌। आसरी वा पदाक्तेः । द्रादश्राक्षराणां याजुषी जगदी । पराजापरया वार्गगा- घुरी वा ब्रहती । सानां वा गायत्री | {त्वादि बयाना वोद्धन्पम्‌ । तजा55- दौ तव स्वभरतामिद्‌ विष्वं त्वमस्य स्वामीति न किदपि स्वा खं हिन इतीति भदुरेयितुं देवर्ष पिश्वपतित्वे मतिपाद्‌ यति । माधन्याचच पथम्‌ दरवय्‌

¢

|

[ननद्ि०भग] हदराध्वाय। | ९७

विषयमापिपत्य परतिपायते । नमो दिरण्यव। दवे दिरण्यारुङ़ृतव।हवे दिरण्य- विकाराः कटकादयो वाह्यस्य । सम॒दायविकारषष्टयाश्च बहर हिरकी चोत्तरपदल।पथेति बहुत्रीहि; । गदड्वादित्वार्सप्म्याः परवचनमाहितानन्या- दिवां दरष्व्यः। वाहूग्रहणं चोपलक्षणम्‌ । विेधारंकारालंषवसर्षमदे शस्व देहस्य दिरण्यसटृशवाहवे बा । दिरण्यसदश्चसवीङ्गायेस्यथः । श्रयते ह-* आप्रणखातसव एव म॒व्णस्तस्योति । स्मर्यते च- सवपामं स्वम्रधागम्यं विधात्तु पुरषं परम्‌ । इति ।

यद्रा--दितं च रमणीयं च तद्धिरण्यस्य दिरण्यत्वम्‌ । पृषोदरादिः । ददः यरपमणयिापोतते बा । तादश्वाहवे नमोऽस्त्विति सेषः । सेनान्ये सेनाः संघाताः यथा द्वा मनुष्याः पितरोऽसुरा रक्षांसि पि्ञाचा यक्षाः नरा विद्या धरेश्वरपभमृतयथति भेक्तसघाताधत्तनाः । प्रदृत्यादिपृथि्यन्तस्तत्व घातश्च मोग्योपवन्धनवर्गोऽचवनः । तासां नेतरे स्वस्वाधिकारानुरूपेण स्वामिस्वेन नियन्त्रे । ‹ उदात्तयणो दर्पात्‌ ! इत्यस्य ‹ नोड्धालवोः † इति प्रतिषे ‹ उदात्तस्वरितयोयेणः › इति विभक्तिः स्वयेते । पू्वेस्य चेद्‌ विरेषणं विशेष्यं वा । दिक्षां च पये नमः । दिशां प्रास्यादीनां परतये पत्ये रोक- पाटास्मने नमः । ' षष्ठायुक्तरछन्दाधे वा ` इति यिसन्ना। यद्रा दिशं पति- रादस्यः । दिशापुत्पादकत्वाहति | तथा हि- यत्रोदेति सविता सा पराची। यत्र दृश्यमानो गच्छति सा दक्षिणा । यत्रास्तपेति सा प्रतीची । यत्र दृश्य- पानो गच्छाते सोदीची । आद्ृश्च-

सवेषाप॒त्तरो मेरुर्छाकालोकश्च दक्षिण! । इति ।

अथ ^“ य एषोऽन्तरादित्ये दिरण्मयः पुरुषो द्यते ” इवि । देवसंक्ी- नानन्तरं तदुपासनास्थानभृतस्य सातिः संकीतेन मिति । यद्दिशो ग्यव- स्था द्रग्यगुणकमादिविषया धमांधमादिविषया दिग्देशकालादिविषया च तासां पतये प्रवतेयित्र । सेनानां च नियमत दिरण्यवादवे नम रति। ‹ साे- काचः ` इति दिक्शव्दस्य विभक्तस्दत्तत्वम्‌ ॥ १ ॥

द्विती 4 यनुराद--

नमो वृक्षो हरिकेशेषः पशनां पत॑ये नम॑; ॥२ ॥

@>

१क्‌, श्रां नियामक ।

२८ सायणावावेमहमास्करभाप्यसहितः-- (नणद्वि०अग] नर्मः वृक॑ः हीरंकेशेय इति हरि-केगोष्यः पशूनाम्‌ पतये

नम॑ः ॥ २॥ | सा०्मा० हरितवणीः केश्वाः पणरूपा येषां इक्षाणां ते शरिकत्रास्वाह- शेभ्यो हक्षेभ्यो वुक्षाकारख्द्रूविभ्यो नमोऽस्तु । यो दद्र; परूनां पालकस्त- स्मे नमोऽस्तु ॥ २॥ मन्मा०्मा० नमो दृक्ेभ्य इति। दक्षरूपेभ्यो रद्रेभ्यो दृषेषु बा तिषटदधधः। तारस्थ्याताच्छग्धम्‌ । यथा मश्वाः जोष्न्तीति। हरिकेशेभ्यो हरिदवणीनि केश्चस्थानीयानि पणानि येषां तेभ्यो दरितवणेकेशेभ्यो बा । यदा टृक्षब- रसा ब्रह्मादिपिपीरिकान्ता ब्रह्मण्डक्षिदिमरूढाः सवे एव हक्ताः । इभते- दछेदनक्मणः सकपत्यये दक्षाः । विनाश्चवन्त हति याषतू । तदात्मभ्यो नमः । इरिकेभ्यो हरितवणेकेश्चेभ्यः । पशूनां पतये नमः । तेषां पधूनां स्वमृतानां द्विपदां चहुष्यदां च पतये । स्वामित्वे बतेपानाय नः । वथा 4 येषामीरे प्युपातै; प्यनां चतुष्पदामुव च द्विपदाम्‌ ” इवि । बरह्मायाः स्थावरन्तचच पश्वः परिकीर्तिताः| तेषां पदित्वाद्धिश्वेश्चो भवः पशयुपतिः स्मृतः ॥ इति च॑ पुराणे । सवेदा यत्पशून्पाति ते यद्रमते पुनः| तेषापधेपदित्वाच्च तस्मात्पशुपतिः स्मरतः ॥ इति पहाभारवे । (नामन्यतरस्याम्‌ ' ईति बष्टुया उदात्तत्वम्‌ ॥ २॥ तर्तीयं यजुराह-

नम॑ः सस्पिजिराय विषीमते पथीनां पतये नमः ॥ ३ ॥ नम॑ः ससििजराय लिषीमत इति विषि-मते पथीनाम्‌ पये नमः ॥ ३॥ ति

सा०मागसंसिपक्चम्दो वाष्टतृणवाची । पीदरक्तः संकीर्णवर्ण; पिञ्जरः । वारतुणवसिपञ्जर; सरिपञ्चरः । पृ गोदरादित्वात्साधुः। स च त्विषीमन्दी्ति-

१ ख, सम्राब्दो बालत॒णवाची । पिञ्जरशब्दः परीतरक्तसंद्धीभवर्णे । बालत॒णवस्तंकीशवणेः ससि. क्षरः । ग. इ, सपिपदाब्दो वारत्णवाची । जरसूरब्द; पीतरके। बाल णवत्त॑कीणंवणे; सस्पिज्ञरः ।

[भ०द्वि०अ१। इषाप्वादः। २९

पांसतथाविषद्दरमतेये नमोऽस्तु । पथीनां बाज्ोकतदक्षिणो सरततीयमागाणां पतिः पाको षो ददरस्तस्पं इद्ाय नमाभ्स्तु॥२॥ भ०्मा०मा° नमः सरिपञ्जराय रिविषीभरते। सर्प षाङतेणं तदरक्तबणोव सर्दिपतिकाप्रभतयो यद्नदुहस्तेषां जरयिखा नाशयिता सरिपञ्चरः । यक्नघा- तकरक्षाजरयित्रे । पिञ्जर रक्तपीतं इष्यवत्तिञ्जराय । पृषोदरादित्वादिष्- इ्बरूपङर[भः । रिवषीमते स्विषिदींत्चिरतिश्यन हरते तेजिष्ठबपुषे स्वयप्रका. छङ्नानरूपाय बा । स्िविषेरि गुपपात्को मत॒पि श्वरादीनां च › इवि दीधत्वम्‌। पथीनां पतये नभः । सन्मागांणां लो किकानां वैदिकानां च पभरवतेचित्रे । यद्रा- अचिरादिमागाणां पतयेऽतिवाहयित्रे । टेङोपामाबषछान्दक्षः । यद्रा पयिभन्तः पथयो द्रष्टारो ब्रह्मादयस्तषां स्वामिने । पथि्घब्दान्भत्व्थीय इकार; । पृषवरषष्ठथा उदात्तत्वम्‌ । केचिदाहुः “प्सा भक्षणे । “आहगपहनः इति किपत्ययः । सप्सीतिवक्तन्ये वणेद्रयव्यत्वयेन स्पीति विक्रियते । भक्षवितारो रक्ःप्भरतयः सन्पागद्रोषेण उच्यन्ते । यया ५ काण्डे कण्डे वर क्रियमाणे यन्न रक्ष(\सि जिघार्सन्ति ' इति । तेषां जरयिषा नाश्विहा ससिष॑ञ्चरः । गमथेति चकारात्वस्छत्वयः । दासीभारादित्वात्पवेपदपृति- रधरत्वम्‌ । त्विषीमते महातेजसे नमः पथीनां परतये तेषां पां परवतेकाय च नपर इति॥ ३॥ चतुयं यज॒राह- नमे। वटुशायं विव्या्भिनेऽन्नाना पत॑ये नम॑ः ॥ ४॥ न्मः बरटशायं दिव्याधिन इति-विग्याधिनें अनननामू

पतये नम॑ः ॥ ४ ॥

सा० मा० विभति दुद्रमिति बभ्ुरैषभः स एद बभ्ल्‌ रक्वोभदाभावः। तस्मिश्शेते तिष्ठतीति वन्टुश्चःस च दिदरेषिणां विशेषेण विध्यतीति विन्षाषी तथाविध।य विव्याधिने नमोऽस्तु । यश्वान्नानां पारको रद्रस्वस्मं नभोऽस्तु॥३॥

मण मा मा० नमो बभ्लुशाय । वभ्रुः कपिरुपिङ्करुस्वद्रणेवते | यदा बशरुपैषमो विमति । इभ्धेति इत्ययः; । तद्रते । कोमादित्वाच्छः । कपिदकादित्वाद्रेफश्य कत्वम्‌ । यदा बम्डा इषमे शेत इति बनभ्टुश्स्वस्प तमः | विदि दिष्यति बुमृ्ादिरूपेण पीड़यदरीद्वि विनष्वाषी तस्मे प्रहमादि-

३० सारणाचायेभहमारकरमःप्यसरितः- [न०द०अ०

त्वाण्णिने; । अन्नानां पतये नमः । अदनीयानामोषधीनां स्वापन । दलय- ज, [> © ® भ दानेन जावानां त्पायेत्ने नमः ॥ ४॥ पञ्चम यजुराह-- ६ ^ ¶ = ण, क क नमो हरिकेशायोपवीतिने # ॥ धत पुष्टानां पतये नम॑ः ॥५॥ | ® | = क क नु क क ॥ ®= ० नमः हारकशायेति हरिकेशाय उपवीतिन दरयुप-वीतिने पु 1 ॥ भ | छान्‌ प्रतय नर्मः ॥५] सा० मा० हरिकैश्चाय नीेमूधेजाय परिततरहिताय । उपवीिने मङ्गलाय यज्ञोपवीत्तषारिणे रुद्राय नमोऽस्तु । प॒ष्टानां परिपूणेगुणानां पुरुषाणां पये स्वापन नोऽस्तु ॥ ५॥ भ०्मामा० नमो हरिकेशाय नीढमूधजाय निर्ययूने नमः । उपवने य्नोपवीतिने । मङ्ककच।रायेत्यथेः । पष्टानां पतय नप; । परिपुणेगुणानां स्वामिने । यद्रा पष्टयः पुष्टानि । दश्च पृष्टयः सन्ति । वाक्युषटतनानपुष्टः @ ०५ ® (कः ५, [क [९ [९ (+ @ © [९ शरीरेन्दरियपुष्टिगेदकषत्रपुष्टिषिनधान्यपुषटिः परनपुष्टिः पञपष्िप्रमपष्टिषषैपुषटिर- गिमादिपुषटिरिति । वेषां पाङयित्रे नमः।॥ ५॥ पठ यनुराह- ५ 1 नन नमो भवस्य हेत्य जगतां प्रतये नम॑ः ॥ ६ ॥ । ॥ == _ | ॥ = । नुमः भवस्य हत्य जगताम पतय नमः ॥६॥ सा० भा० भवः संसारस्तस्य इतिरायुधम्‌ | संसारच्छत्रे उद्य नमोऽस्तु जगतां पाको य। सद्रस्तस्पे नमोऽस्तु ॥६॥ मन्मान्मा० नमो भवस्य हेत्ये। भवः संसारे हेतिरायुधं सारस्य च्छतरे। यद्रा भवस्य या हेति; संसारनिमित्ता एसा तस्थै तदात्मने नमः । उदात्त यण इति विभक्त रुदात्तत्वम्‌ । हेतिशब्दोऽन्तोदात्तो निपाठितः। जगतां पतये नमः । जगतां पृथिन्पादिरोकानां स्वामिने । ' वतेमाने पृषन्महतु हवि

१ ख, ग, ७, नीलाङकमूषेनाय ।

[नणद्वि०अ०] दद्राध्यायः | ६१

जगच्छब्दो निपाह्यते । तत्र शत्वद्धावात्‌ (अभ्यस्तानामादिः ' रयाध्दात्- तवप्र । ससार पराणनः खदवयातं खन्नति रक्षति समरुदायविः। कचदाहुः~ नमो दिरण्यबाहव हत्यादेभिः पश्चभिपन्त्रे; पञ्च ब्रह्मणि पृयग्बणोनिं प्रतिपाद तत पष्ठेनानेन सं पारस्याच्छेत्ता पञ्चवक्त्रो देवः प्रतिपाद्यत ९ति॥ & ॥ स्म यजुरद- ० | ॥ क स्मा रद्रबषाजन्तताकिनि क्षत्राणा प्रतय नर्मः ॥ ७॥ नमः रदाय आततान इत्या-तताविने नम॑ः ॥ ७ ॥ सा० भा० आततेन विस्तारितेन धनुषाऽवति रक्षदीत्यातताबी वसप खद्राय नमोऽस्तु । स्ेत्रा्णां पारक यो रुद्रस्तरभ नमाऽस्तु ॥ ७ म० मा० मा नमां दद्राय ग्यारूयातम्‌ । आतताविन अ।ततेनाऽऽपेषि- तञ्येन धनुषां जगन्त्यवते तादृशे वा धनुरवप ध।रयते । अवते; सुप्यजाहौ गिनः । वाद्येन वा षनुषा तद्र । मर्वथा विनिः । ' अन्यपामपि हश्यते ' इति द्यम्‌ । क्षेत्राणां पतये नमः| सत्राणां शररर।णां रक्षकाय स्वामिनि वा । तथाददि- इश्वरः सवभूतानां ददेयऽजेन विष्ठति । श्रप्रयन्सवम्‌ तानि यन्त्रारूढानि मायया ॥ इवि । आवेमूक्त दनां पृण्यज्त्रणां वा स्वा(भने। पुण्यक्ेतरपारुत्मने वा | संसा रस्योच्छेने भ्रवप्यिने चं नम इति मावः ॥ ७॥ अष्टम यनुराह-

नम॑ः सृतायाहन्तयाय वन।न पत॑ये नर्मः॥ < ॥ नम॑ः सूताय अहन्त्याय वनानाम्‌ पत॑ये नर्मः ॥ ८ ॥ ता० भा० सतः सारयिस्तस्मे । अहन्त्याय गेरिमर्दनतु मश्नक्यस्तादश्ाय शद्राय नमोऽस्तु । यो वनानां पारकस्तस्मं खद्राय नपोऽस्तु ॥ ८ ॥

भ० भा० मा० नप; सताष | सवः सारयिर्निपन्ता । नगग्रन््ात्मनो थस्य नियन्तृत्वेन । यद्रा सूतः पुराणानां वक्ता । तदधिष्ठाने युगादा । यद्व

से्ाणाम्‌ पते

३२ सायणाचयेभह्रमास्करभाष्यंसाहित;ः-- [न०द०अ०]

सुतायाभिषुवसोपात्मने । ऊम्दसं दी्ेस्वम्‌ । अहन्त्वायाहन्तरयायाऽऽत्य- ल्योतिषे । पहाश्चक्तित्वेन न इन्षत इति । तकारोपननइछान्दसः। अन्यय- पेपद्‌ृतिस्वरत्वम्‌ । यद्वा रिहस्तितोपसगः । आहन्ति विश्वम्‌ । कषर कव्य । सद्राऽदमेव सबेमिद मावोऽहृन्वा तत्र भवोऽन्त्यः! । ' भवे छन्दसि" इति यवु । यद्वाऽहमिते निपातः । अश्वयारपरप्‌ । अरदैकारे निरूढः । सर्वत्र च्छान्दसमाद्यदात्तत्वम्‌ । बनानां पत्रे नमः । विविक्तानापरण्यानां पक्षा. नानां वा स्वामिने नषः।॥ ८ ॥ नवम यजुराह- ०५ छे > | | कि नमो रोहिताय स्थपतये वृक्षाणां पर्तये नम॑ः ॥ ९ ॥ | क हि ह १ ॥ ॥ ण्ड | नृम; राहताय स्थपततर्थ बृक्षणिान्रू पतय नर्भः॥९॥ तां० मा° रोहितो कोहितवणे; स्थपति; प्रथ॒स्तस्मे सद्राय नमोऽस्तु । दक्षाणां पाटकस्वस्मं इदराय नमो्स्तु ॥९॥ म० मा०मा० नमो रोहिताय कोहिहवणोय । कविदाह-रोश्नन्दो बाच- करूपस्तस्मे हिताय तत्र वा निवाय । रोहिते विच्‌ । स्थपतये खाण्डि- काय । यद्रा गृहादीनां क । अपर अह -स्थाता च सर्वेत पावा च सर्वेस्य। पृषोदरादिः । वृक्षाणां पतये नमः । रक्ता; परसिद्धाः [ # यान्स्थापयवि वृश्चति | ॥ ९ ॥ | दशम यजुराद--

नमो मन्त्रिणे वाणिजाय कक्षाणां पर्तये न्मः ॥ १०॥

नमः मन्तिणे वाणिजाय कक्षाणाम्‌ पतये नमः ॥ १० ॥

पा० मा० रजप्तभायां मन्त्राकोचनकुश्चढो मन्त्री स च बणिजां स्वापि न वाणिनः। दस्मे रुद्राय नमोऽस्तु । बनगता गुल्षादयः कक्षास्तषां पाङकाय ॥ १०॥

(®

म०्भा०्मा० नमो मन्त्रिणे मन्त्रा पञ ब्रह्मादयस्वद्रवे | यद्रा मन्त्रो यु्ठमाषणं

# अन्न द्वयोरप्यादशेपुस्तकयोरयमेव पाठः । परं ' तेषां पतये नमः › इति इषचं भाति ।

[निणद्रि०अ०1 शदरध्वायः | ३१

गुष्ठ भाषणीया उपनिषदः । तद्रते प्रतिपादकत्वेन । यद्रा मन्जारमने । सप्र दिसं खूयास्तस्वेनास्व सन्तीति । बाणिजाय बणिगेव वाणिजः । प्रज्नादित्वा- रस्वा्यिंकोऽण्‌ । बणिग्रूपधारिण इत्यथः । स्वेच्छया कदाचित्तथ। सेमवात्‌ । यद्रा तत्सादरयात्ताच्छन्धम्‌ । स यथा बणिक्सवंजनपद्‌न्यवहार विष्य परिच्छिनस्येवमयं सवजन्तुक५साक्षीति । यद्वा बणिनि व्यब्हतेरि भवो वाणिजः । यद्रा बाणी वागावकादिस्वरूपा तस्यां बास्यादिस्वरूपेण जावो वाणिजः । छान्दसं हस्वत्वम्‌ । कक्षाणां पतये नमो गिरेनदीनद गह रगुरमाद- यश्च कक्षस्तेषां स्वामिने । तत्र स्थितानां जन्तूनां बा रक्षकाय । यद्रा कक्षा गहना देश्वा भाषागहना षमांधमादिगदनाश तेषां परिषद।व ॥ १० ॥ एकदश यजराह-

नमे भवन्तयें वासिस्छतयेोष॑ीनां

ये नर्मः ॥ ११॥ नमः शरवन्तये वारिस्छतायेति वारिः-छतायं ओष॑धीनाम्‌

पतय नर्मः ॥ ३१

+ _ © ®

सा०्मा० भुवं तनोदोप भुवन्तिस्तस्मे इद्राय नमोऽस्तु । वरिवो धनं वस्व पतां वरेवस्छृत्स एव वारिवस्कृतस्तस्मं रुद्राय नमोऽस्तु । ओषधीनां ग्र भ्यारण्यानां पाटकसतस्मं इद्राष नमोऽस्तु ॥ ११

मन्मान्मा° नमो भुवन्तये । भवात विन्व१।स्मन्नपादानत्वेन सत्तापषान. तया वतव इति भुवान्विः। सवेदा सेन्न मवतीति वा मुबन्तिः | भमै। क्षिच्‌ वहुकवचनाटुणामाबः । यद्वा मुबं तनेतीम भवन्तिस्तृणजुटमोषधिपादपा - दीनां भृम्याधारत्वन विस्तारायेतेति । बा।र्‌वस्छृताय । बरेषा धनं तस्व कत। षरिषस्छृदु । पववरस्वापयकोऽण्‌ । वारिवस्कृतः । यद्वा बारिवस्छरवां धन- मजयतां सहायत्वेन स।बन्ध। वारवस्छृतः । अन्य आअह--वारेवः प्।रचय। तस्य कर्वारो बरिवस्छपो भक्तास्तेषाम५ वारिवस्छतः । भक्तवर्र इपि याबतु । वारिणि जले कत वास। ५न तस्म वा(रेवस्छृताय [ष्णुरूपाये ब्‌ रृणरूपाय वा । आददृवागन्पाददत्वाानषएठयाः पर नपातः । अतः कृकामः त्वादिना सत्वम्‌ । आषधीनां पव नमां प्राम्यागमारण्यानां च पत्‌ सोपात्मने बूतास्मनात्पादितानां सोमात्मना रक्ष ५ति । आषान्तं पकान्वं धीयन्त इस्पषषयः । द्‌।स।मार९ः ॥ ११ ॥

५

३४ सायणाचायमटमारकरभाष्यपहित।-- [नगद्वि"अ०

दादश यजराह- नम॑ उचेघं।षायाऽऽकन्दयते पीनां

पतये नर्मः ॥ १२॥ नम॑ः उच्चेष।षयेव्यचेः-घोषाय आक्रन्दयत इत्यांकरन्दयतें

पत्तनम्‌ परतयन १२॥ सा०मा० युद्धक।ल उच्छ्रितो घोषो ध्वनियस्यासावु्रैरघोषस्तस्मे | आकर न्दयन्वैरिणां र(दयिता वस्मे रुद्राय नमोऽस्तु । पत्तीनां पादचारिणो योधाः पत्तिश्चब्दवास्यास्पेषां पाटकाय नमोऽस्तु ॥ १२॥ मन्माज्मा० नम उचेष।पायचिद्तशब्दायोचद्तस्तोत्राय व।{ । उच्ैर्घेषा मेघ।दयस्तदरूपाय । आ।क्रन्दयते । आऋन्द्नं बुद्धे समाह्वानं स्प कारयित | छनणां वा सवेता रदयित्रे । युद्धपु जयक्रार्ण इवि यावत्‌ । पत्तीनां पतय नमः । एको रथो गजधरैको नराः पश्च पद्‌तयः। ध्रयश्च तुरगास्तसने; पत्ति रित्यमिधीते ॥ इति । तासां स्वामिनं । यद्रा पदार्तानां पतये पदाविरूपेण त्रीनपि लेकन्स्ववं जेतु क्षायि ॥ १२॥ . , | त्रयाद्‌ श॒ यज्‌र२।€्‌- नृर्मः छकत्लेवारताय पविते सरना पतये न॑॥१३॥ । ® ५ छ र । । 1 ॥ *\ नभः क ततर्वतिाष्‌।त रृत्ल-3। ताय धवत सस्नाम्‌ पतम्‌

न्मः ॥ १३॥ इति रुद्राध्याय द्वितीयो$न॒नाकः | सा० मा० कृत्सं सेन्यं वीव वेटे५ पनास एृस्छबीतस्तस१ रुद्राय नमोऽस्तु । धावते पर।यपानानां परकौयसधन्यानां पृषतो गच्छन्यावस्तस्मे सद्राय नमोऽ स्तु । ससानः साच्तिकाः सरणागतास्तषां पाङकाय नमोऽस्तु ॥ १३॥ हि सायणाचाय॑विराचेते माधगीमे देदायमकारे यजुसंदितायां चतुयेक'ण्दे पञममपाठके शीसद्रमाष्ये दितीयोऽदुाकः ॥२॥

[नण्द्विमभग] दष्राध्यायः | ३५

भ माऽभा० नमः कृरेस्नवीताय । त्स्नं शरीरं वीत्माच्छादितं कथ्चु. ादिना यस्व । छृत्स्नं बा जगदीतं भक्षितमन्तका ट येन तस्मे । अथवशिरम भवाति ' घरमे उपसंहर पह ग्रास्ताय वे नमे। नमः ' इति | फथिदाद-कृरसरस्ष जगता बीताय ` वी गतिन्याप्निपननकान्त्यसनख।दनेषु ' इति । एतदूपाय । छत्सेन वा जगता गतज्याप्तपरजातकान्तासिव्रखादिवरूपाय । यद्वा वीते नष्ट जगाति इृत्लात्मना स्वयमेवावतिष्ठती ति कृरस्लवीतः । यथा ‹ न पन्न चास- स्छिव एव फेवलः › इति । पृषोदरादिः । धावते । वेगितं गच्छते श्षीप्र वा परसी- दते । कृरसनात्मना स्वयमेबातिषटुते । भक्तपात्तकानि शाधयते वा । सच्छर्ना पतये नमः । स्वानो व्यारषाताः |

जथेदस्यानुवाकस्य पुररणम्‌-- अध्नच्छं चरित्वाशटसहस्रं चरुभजी जपत्तावच्छभोराकयमेकादश्च प्रदक्षिणाः भातिसंध्यं कुयात्‌ । जपसमाप्नी देव. परार।ध्य तत्संनिधो ब्राह्मणानेकादश्र भोजयित्वा कृतपुरश्चरणो मवति । तेन पूर्वं रत्नां वक्ष्यवे-श्न्रणां मारणकामो रक्तसषणंस्तराक्तानयुतं जह

. याटतावती | तेन कमणा शात्रवो नरयन्ति । सपपपिषटमादाय देवमनुरिप्च शत्र - नापग्रहणपृवेकं जप्दएटसहस्षम्‌। एकादश्रात्रण शनजूणा राह्गां पषाज्वरां जायत । तनेव ते नश्यन्ति । युद्ध प्रत्यासन्ने देवस्योपरि माञ्जिष्ठं पटमारप्य स्वयं शद्धो भृत्वा द क्षिणहस्तादगुष्ेनेरद्रच्छत्यनुवाकःन्ते वदन्नएटसहसरं पञ्च दिनानि

जयेत्‌ । शत्रणां राजा स्थानाद्च्छति । अथ वश्टीकतुंकामः पाठा्चा्वत्थवेक- इुम्तापामागाणां मधुघरताक्तानामयुतं जुहुया्कमश्चो वणेचतुष्टयं वशमानयाते। राज्यकामो राजा इृषुद सोगन्धिकोत्पछानां मधुयूतमयुतं जुहुयाद्राज्यश्चियमुप- तिष्ठते । भ्रीकामधेतपङ्कजानामयुतं जुहु याच्छ्ीमान्मवाति । मेधकापः पटा शरष्यं कपिराज्येनाक्तमयुदं जहुयान्पेधावी भवात । श्च जतुकामो नपमे- काद्‌ शसहस्रं कृ यो र्छन्रवो विजिता भवन्ति । परतिदिनपष्टोत्तरश्तपषटा्वि्च- विवा प्रदक्षिणा नमस्कारं यावज्जीवं कुर्या । इद छोके सुखी भूत्वारन्त कैरासमाप्नोति । ध्यानम्‌-- मुक्ता ंशृतसवाङ्गमिन्दुगङ्गाधरं हरम्‌ । ध्यायेत्करपतरोषृरे समासीनं सहोमया ॥ १३ ॥

हति भरी मटमास्करवेराचते यजुर्वेद माष्ये भरी खद्रभन्न द्वितीयोऽनुवाकः । इति द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २ ॥ सा० भा० द्वितीवासुवाक उभयतोनमस्काराणिः कनिचचनुष्युक्ताने ।

जथाप्रराणि तयानिधान्येव तृतीय ददु यजूष्युच्यन्ते |

३६ सायणाचायेमहुमास्करमाप्यत्ारितः-- . [नमतृ०म] तत्र प्रथम यजराह्- नमः सहमानाय निव्याधिनं आव्याधिनीनां पत॑ये नंम॑ः॥ १॥ नम॑ः सह॑मानाय निव्याधिन इतिं नि-व्याधिनं आन्पाधिर्न। नमित्य{-व्याधिनीनाम्‌ पतये नम॑ः ॥ ३॥

सा० मा० सष्ट्मानो विरोधिनोऽभिमवंस्तस्मे । निवरा विरोषिनो विध्य- दीति निष्याषी दाद्शाय । आ समन्ताद्धिष्यन्तीत्याग्याेम्यः शूरसेना- स्तासां पाठकाय नमः ॥ १॥

मन्माण्मा० नमः सहमानायेत्यस्यानुवाकस्य महादेव ऋषिः । बही छम्द्‌ः । देवताऽपि महादेव एव । पृवोलुवाके द्रम्यविषयं देवस्याऽऽधिपस्यं प्रतिपादितम्‌ । अत्र तु कियाविषवमाधेपस्वं पदशेचितुमारमते--नमः सद- पानाय । सहतिरमिभवकमौ छन्दसि । स्वन्यतिरिक्तं सवैमामिमवति । अनु- दाततेतवाद्ट सावधातुफानुदात्तत्वे धातुस्वर । अपर आहई-सहमानाय क्षपमा. णाय । कृतानप्यपराधान्मच्छानापिवि । निन्याधिने नितरां ताडनशीराय। ग्रहन दित्वाण्णिनिः । अनपराधानप्यमक्ताश्निवरां वध्यत इति माबः। आ- ्वाधिनीनां पतये नमः । आभिमुख्येन सवतो वा ताडयन्तीनां सेनानां पतये स्वामिने नमः । पृवेवण्णिनिः ।

दवितीय यजुराह-- नम॑ः करकुभायं निषङ्किणें स्तेनानां पत॑ये नम॑ः॥ २॥

नम॑ः ककुभायं निषङ्गिण इतिं नि-सङ्किनें स्तेनानाम्‌ पर्तये नम॑ः ॥ २॥

साण्मा० ककुमाय ककुमसदशचाय प्रधानभूतयेत्ययेः। निषङ्खी खद्गहस्त- स्वस्मै नमः । स्तना युष्ठचोरास्तेषां पालकाय नमः । सद्रो हि कीरया नट इब

का. ५ न्ध ९ हटषं षरते। यदवा तस्य सवनादादमकतवाये यत्र यया बरद तत्र व्रयारूपेग

[न०तृ०भ०] दद्राध्यायः। ३७

द्रो बपैव इति सुद्रस्य सावीरम्बमनुसषातुं मन््रेरेवपुच्यत । स्तेनादिश्षरीरेषु ङ्द्रो द्रेषा वतेते जीवरूपेणेश्वरखूपेण च । तत्र॒ च यज्ीवरूपं तरस्तेनांदि, चरब्दानां बवाच्योऽयेः । स एव श्रास्रेषु निन्य! । यच्वीश्वररूपं तरस्तनादि- शब्दे रपरु्यते । तदनुसंधानं तु पापक्षयदेतुतेन परपपुरषायं इति ठ्या. विवक्षया मन्त्रेषु रोकिकाः शब्दाः प्रयुज्यन्त इति द्रष्टव्यम्‌ । उपरुक्षकवा- प्यायेद्रारेण रक्स्योऽर्यो मग्धेरपि सहसा सम्चग्वोदुं शक्यते । यथा श्राखप्र चन्द्र हत्यश्र | वस्माटक्यायेस्येव विवक्षायापपि सृखाववोधद्वारलेन पुरुषा- वाचकाः शब्दाः प्रयोक्तम्याः ॥ २ ॥

मन्मान्मा° नमः ककुभाय प्रघानायोच्छ्िताय वा ठषमस्य षा कडि भातीति । पृषोदरादिः । निषङ्किणे खड्पह।रकुश्चराय । स्तेनानां पतषे नमः । स्तनाथोराः प्रच्छन्नवपुषो येऽपषटतांरो धनस्य । स्तन चौर्ये पचाधच्‌। स्तेनानापप्यवाधितानामाभनिववत्सङृतया तत्पापनादनेन स्वामी मत्वा रक्षणं करोतीति । यद्रा स्तेयकारिणां परिदाय स्तेयकरणे तत्सटशो नास्तीति ।२॥ तृतीय यजुराह ~ नमों निषङ्किणं इषुधिमते तस्कराणां पतये नम॑ः ॥ ३॥ नमः निषृङ्किण इति नि-सङ्गिने इषुधिमत इतपुषि-मते तस्कराणाम्‌ पतय नमः ॥ ३॥

सा० मा० धनुषि संधातु हस्ते धृतो बाणो निषङ्खः पष्ट बद्धो बाणाषारं इषुधिस्तदुभययुक्ताय नमः । तस्कराः प्रकटवोरास्तेषां पारुकाय नमः॥२॥

म० भा० मा० नमो निषङ्कणे भक्तेषु निरन्तरं सक्तिमते | इषुधिमते निषङ्केषुधी व्यारूवातौ तद्रे नमः । उमयत्वविधानार्ं पुनानिषाङ्ग्रहणम्‌ । नितरां बा सङ्को निषङ्कस्तदरते । चोयरुचय इषुधि च वहते । तस्कराणां पतये नमः । बवनादिषु हिष्ठन्तो ये प्रत्यक्षं हरन्ति ते साथापहारकादयस्व- स्कराः । ‹ दिवाविभानिशा ' इति करोतेष्टः । (तद्वृहतोः करपत्योः इति) सकारस्तलोपश्च । “रघावन्ते दयो इति प्रथमस्योदात्ततवम्‌ ॥ ३ ॥

या कान कमानु

१, ग, इ, ख एव वतेते ।

१८ सायणाचायेभटभास्करभाप्यसाहितः-- = [नन्त्‌०अ०) चतुथं यनराह- नमो व्च॑ते परिवथते स्ताय॒नां पतये नम॑ः ॥ ४ ॥ नम॑ः वेञ्च॑ते प्रिवञ्चत इतिं परि--वञ्च॑ते स्तायूनाम्‌ परत

नम॑ः ॥ ४ ॥ सा० भा० स्वामिन आप्तो भत्वा तदीयक्रयविक्रयादिन्यवह।रेषु यत्र फ़।पि यरिकाचत्तदूद्र्य पहारो वञ्चनं सर्देष्वापि ञयवहारेष्वपह्ववः परिवश्चनं तदुमय- रूपाय नमः । गुप्चोरा द्विविधाः । दरादागत्य रात्रावज्ञावा; सन्तः कपाटो- द्वाटनेन ये द्रम्यापहतोरस्ते स्तनाः । स्वकीया एव मृत्वा रात्रावाह्वं वान्ये रन्नाताः सन्तोऽपहतीरो ये ते स्तायवस्तेषां स्तायूनां पालकाय नमः ॥ ४॥

म० मान्माः नमो वञ्चते । वञ्चतिभत्यर्थो विप्रलम्भार्थो वा । विप्रलम्भ. कारिणे नमः । परिवश्चंपे । परितः सवेत गच्छते विपलम्भं कुबैन्कचिदपि न परतिहन्यते तस्मे । स्त।युनां पत्ये नमरख्यचारिणो ये वस्नादीनपहरन्ति कप- टसाधुवेषास्ते स्तायवः । “उतत स्मैनं वख्नमथिं न तायुम्‌"' इत्यादौ दश्चनात्‌ । तत्र वा सकाररापोऽत्र वा सकारोपननः। "नामन्यतरस्याम्‌" शति नाप उर- रवम्‌ । शे वेष्टने । तस्मा द्वहुटव चनात्कृवापाजिवदुणुप्रत्ययः । तायतेव्‌। उणि सकारोपजनः॥ ४॥

पश्चमं यन॒राह-

नमो निचेरवं परिचरायारण्यानां पतये नमः ॥ ५॥

= ऊन |

नम॑ः नियर इति नि -चेरवं प्रिचरायेतिं परि--चरायं अई-

(०

ण्यानाम्‌ पतये नमः ॥ ५॥ पसा० मा० स्वापिग्रह एव कदाऽपहरिष्यापीत्यनया बुद्धया सावधानो निर न्तर चरणश्रीरो निचेरः । परित आपणवीयिषवारिकादावपहारबुद्धया चर णशीषः परिचरः । तदुभयरूपाय नमः । मागे गन्नन्द्रग्यापहारेण वाधितं निरन्वरमरण्ये बतैमानाश्चोरा अरण्यास्तेषां पारक्ाय नमोऽस्त ॥ ५॥

मर्मार मार नम्रो निचेरवे निभृते निद्रा वा चरणश्ील्लाय । उभृत्षपे

9

[न ०००] रुद्राध्यायः । ३९

छान्दसमेत्वम्‌ । परिचराय परितः सवेतश्वरतीति परिचरः भकारचरः । पचा - यच्‌ । अरण्यानां पतये नमस्तारस््यात्ताच्छन््र्‌ । अरण्पवासिनां दस्य॒नां पतयेऽरण्यक्षितां वा स्वाप्रिनि ॥ ५॥ षष्ठ यज॒राह - नम॑ः सृकाविभ्यां जिघ।(रसदुाो मुष्णतां पत॑ये नर्मः ॥६॥ नम॑ः सुकाविण्य इतिं सृकावि--ष्यः जिरघारसदूय इति निष।(४- सत्यः मुष्णतामू पतये नभः ॥ ६ ॥

सामा सृकश्म्द। घजवाचौ तेन स्वश्चरौरमवन्ति रक्षन्तीति स॒काविनः।

प्राणिनो दन्तुपिच्छन्तशचरा नजिर्ांसनपः । तदुभरूपाय नमः । कृषिका; सन्तः स्वापिधान्पानामपहत।रो मृष्णन्तस्तषां पाकाय नमः ॥ ६ ॥

भ०्मा० मा० नपः खकाविभ्यः छकमिवि वज्रनाम । तेन चाऽऽयुषमात्र ठष््षते | वद्रद्धयो रद्रानुचरेभ्या बा । मत्वर्थो विनिः। 'अन्पेषामपिं दहते इति दीयेखष्‌ । यद्रा कादीनामायुधानापरितुभ्यः । ‹ सुप्यजातौ ` इति गिनः । अन्य आदह-आयुघविशरेषकुश्का अन्न विना पटुष्यजातिविशेषा एव इति । जप।भसद्धथो इन्तुभिच्छद्यो मनुष्य षा इत्यन्ये । मुऽगतां पतये नमः । धनादीनामपहारो मोषः । पुष स्तेये ‹ उतुरनभः ` ईपि विभ्‌- क्त ददात्तत्वम्‌ ॥ ६ ॥

पमं यनराह-

नमे(ऽक्िमद्धय) नक्त चर॑द्धयः

भरन्तानां पत॑ये नम॑ः ॥ ७ ॥ नमः अ्षिमद्च इत्यत्िमत्‌-+्यः नक्तम्‌ चर॑दढधय इति चरत्‌- पः ्न्तानामिति भ-छृन्तानाम्‌ पत॑ये नमः ॥ ७॥

को $>

सा० म।° अप्सिमन्तः खद्कध(रणधोराः । ये रत्री चरन्तो बीथ्यां निभं. तान्ताणना बाधमानाश्वरा नक्त चरन्तस्तदुभयरूपाय नमः । इत्वेवापद्‌- शन्तः मरृन्तारपषां पारकाय नमः ॥ ७ ॥

४

४० सायणाचायभह मास्करमाष्यसहितः-~ = (नन्तुग्जग]

भ० भाग मा० नमोऽसिमद्धयः । असिः खड्गस्तदरद्धथो रद्रासुचरेभ्वः। ‹ हस्वनुदभ्यां पठुपू ' इति मतुप उदात्तम्‌ । नक्तं चरद्धथो रात्रौ चर- थो खद्रानुचरेभ्यः । अदुपदेश्चा् सावेषातुकानुदात्तस्वम्‌ । प्न्तानां पतये नमः । प्रकर्षेण च्छिन्द्तां पतये । रात्री चरन्तो हत्वैव प्राणिनो धनादि- मपहरम्ति । ‹ कृती छेदने › पचाश्रच्‌ । ‹ छन्दस्युभयथा › इति तस्य साव. धातुकत्वाच्छः ॥ ७ ॥ मष्टम यज॒राद- नम उष्णीषिणे गिरिचराय कुटुशानां पतये नम॑ः ॥ ८ ॥ नम॑ः उष्णीषिणे गिरिचरायेतिं गिरि--चराय कुटुश्वानामू पतये नम॑ः ॥ ८॥

क्वि क, भ । 9

सा० मा० चचिरोवेषटनवानुष्णीषी यो ग्रापजनवदुष्णीषेण शिरो वेष्टयिता

तन्मध्ये भविरष वतेमानश्वोर उष्णीषी । गिरौ काष्ठादिसंपादकानां वस दिकमपहतुं चरतत ।भरिचरस्तदु भयरूपाय नमः । कुं मूमिं गृहक्षेत्रादिकं टुश्वन्त्यपहरन्तीते कुटुश्वास्तेषां पाकाय नमः ॥ ८ ॥

म० भान मा० नम उष्णीषिणे रिरोवेष्टनववे श्िरख्चाणवते व॑ । गिरि चराय परयैतचारिणे । कुटश्वानां पतते नमः । कोः पृथिव्या हतारः कुटुशा राक्ना भवोऽपशरिणः । यद्रा इत्सिषे ठशन्तीति कुट्खखा विचित्रन्सनो- स्पादनेन ये षनान्यपहरन्ति । यद्रा कुरानां टुजकाः इटुश्ाः । दिवेयव- णडोपः । ' टुश्च अपनयने प्चाधच्‌ ॥ ८ ॥

नवमं यजुराह-- 1 ४४३ धूर ^~ १ ॥ नृम इषुमद्धय। पन्वाकष्‌श्च 1 वो नम॑ः ॥ ९॥ । (क ती त्‌--4 न्धाविक॑ क प्‌ नमः इषुमद्धय इत।षुमत्‌--भयः धन्वाविण्य इति पन्वावि--पः | चं वः नमः ॥ ९॥ पा० भा० भीषायतुं हस्ते वाणपंरिण इषुमन्वस्वथा भीषाधेतुं शस्ते धयु. | म क (| ५५ न

घौरिणो धन्वाविनस्तदुमयरूपा रै रुद्रा षो युष्पभ्यं नम १३ । विश्रषणदर- येन मन््वक्यं भेन दविनेमस्क(रः ॥ ९ ॥

[न०त०अ० ददरीध्यायः। ४१

मन्माऽ्मा० नप इषुपद्धय!। अत्तः परं यष्पच्छ्दूप्रयोगासरयक्षषेता मन्ता; संधाताश्च नपर्क्रियन्ते । पूरन हि प्रायेण तत्पत्िरेव नपस्छृदः । इषपुमद्धय इषुं हस्ते विश्रद्धथो धन्वाविभ्यश्च वो नमो धनुरेस्व आदद्‌ नेभ्ये। मत्वर्थीयो विनि; । "अन्यषामपि दस्यते" इति द यैस्वम्‌ । इट्चेभ्यो युष्पभ्यं नप; ॥ ९॥ दशम यजराह - नम अतिन्वानेगयः प्रतिद््ानेषयश्च म. ॥ वो नम॑ः ॥ १०॥ नमः आतन्वनिश्य इत्या -तन्वानिष्पः प्रतिदधनिष्य इतिं भति--दधनिभ्यः च वः नर्मः ॥ १०॥ सा० भा° धनुषे उवाप्रारोपयन्त आतन्वानास्तदरपेभ्ये। बो युष्पभ्यं नमः ॥ १० ॥ म०मा० मार नम अत्न्वानेभ्यः। षनूम्याततञ्वानि इ्वंद्यः पतिदध।- नेभ्यश्च बो नम आतत्तञ्यं षञुषि श्ररान्6दधानेम्बथ । ृदुत्तरपदमरपिस्वर- त्वेन .‹ अभ्यस्वानामादिः ' इत्याद्ुद।त्त्वम्‌ ॥ १० ॥ । एकद््च यनजुराद-

नम आयच्छद्भ्यो विसृनद्ध्च॑भ् वे[ नमः ॥ १३१ ॥ नैः आयच्छच इत्यायच्छ॑त्‌-पः विघनद्धच इति विर नत-्यः चवःनः॥११॥ ` | सा० मा. ज्याविकषेणं छन्त आयच्छन्तः । वाण पुञ्न्दो विष्टजन्तः । शेषं सवेत पुथैवद्रधाख्येयप् ॥ ११॥

म०मा०मा° नम अयच्छद्धधः । धनुषि श्ररान्संधायाऽऽ्पैद्धधयः । अदुष- दे पराह्वसावेषाठुफानुदात्ततवम्‌ । विखजद्धयशच. बो नम॒ अरोप्य शरान्मुशच- दरथः रद्द भति ॥ ११॥ ५

९ : सायणाचायमहभास्फरभाष्यसहितः-- = [नण्तृ०अ० दादश यनराह- नमोऽस्यंद्धयो विध्यद्धयश्च वो नमः ॥ १२॥ नम॑ः अस्यद्भय इत्यस्य॑त्‌-पः विष्यंद्धय इति विध्यत्‌-+यः च वः नम॑ः ॥ १२॥ सा०भा० मुक्तस्य बाणस्य कक्ष्यपयन्तं गमनमसनं तस्य कतोरोऽस्यन्तः। ठक्ष्यसमीपगतस्य बाणस्य कक्ष्ये भ्वेश्रो वेधस्तस्व कतार विध्वन्तः॥१२॥ भ०्मार्मा० नमोऽस्यद्घः । असु क्षपणः । विखज्य श्ररान्वि्षिपद्ध्यो रिपुद्हं प्रापयद्धयः। विध्यद्धयश्च वो नमः शजुश्रीरं तादयद्धघयः॥। १२॥ पा०्मा० त्रयोदशं यजुरारम्य सषददरायनुष्पयैन्तानि स्पष्टानि यनुष्याह- नम आसीनष्यः शयनिगश्र वो नमः ॥ १३ ॥ नम॑ः आरीनेषयः शयनिपः च वः नम॑ः ॥ १३॥ मन्माऽ्मा० नप आसीनेभ्यः शयानेभ्यश्च वां नपः। उभये प्रसिद्धाः। अनुदात्तखान्डिखाच्च कसावेधातुकानुदात्तस्वम्‌ ॥ १३ ॥ नम॑ः स्वपद्धयो जाग्रद्चश् वो नम॑ः॥ १४॥ नम॑ः स्वपद्धय इति स्वपत्‌-+यः जाग्र॑द्य इति नाग्रत्‌- फः च वः नम॑ः ॥ १४॥ भ०भा० मा० नमः स्वपद्धयो जाग्रद्भ्यश्च यो नपः | प्रत्िद्धा एव । उक्त एष्‌ स्वरः | १४॥ नमस्तिष्ठद्धयो धावद्भ्यश्च वो नम॑ः॥ १४॥

[न्तु] इद्रष्याथः। ४१

नर्मः तिष्ठद्धव इति तिष्ठत्‌-ष्यः पावद्धच इति धाव॑त्‌-+यः च वः न्म॑ः॥ १५॥

म० मा मा० नमस्तष्ठद्धयो धावद्धयश्च बो नमः? अदुषदेश्राटसावंघातु- कानुद्‌त्ततवम्‌ ।॥ १५॥ | ५, 1 (ह ५९ १ मृमः सभ्यः सभ्पातक्पश्च वो नम॑; ॥ १६ ॥ १ ॥ 1 ® ९ (कष्‌ | | १ ४ नम॑ः सपापः सभापतिश्यः इतिं सभापति-ष्यः च वः । ष ् म नर्मः ॥ १६ ॥ म०भा० मा० नमः समाभ्यः संघीमूयाऽऽसीनेभ्यः। समापतिभ्यश्च बो नपः । संघात्रानां स्वामिभ्यः । स्थानपातिभ्यो वा | ' पत्यविश्व्ये ' इति पुवेपदषतिस्वरत्वम्‌ ॥ १६॥ न १ क [+ १ नमो अश्वेपयाऽश्वपतियश्च वो न्मः ॥ १७ ॥ ॥ । श. । [| (9 फ़ [| नमः अश्वियः अश्वपतिष्य इत्यश्व॑पति-ः च वः नम॑ः ॥ १७ ॥ इति रंद्र्याये तृतीयोऽनुवाकः । भमा मा० नमो अन्रेभ्येऽश्वविग्रहेभ्पः । केचिद्‌हुः-न वियते स्वं धने यषां तेऽस्वा # अश्वाः) वेभ्यः । निष्यरिग्रहेभ्ष इति यावत्‌ । क [+ © अहवपतिम्यश्च वो नमः । अश्वाध्यक्षात्मभ्यः | महाश्रीमद्धयो वा | पूवब- सस्वर! । सर्व वे ते देवस्यानुचर। देवस्यैव वा टीराविग्रहविरेषाः ॥१५७॥ अथेतस्यानुवाकस्य पुरश्चरणम्‌-डच्च्रं चरित्वा पश्चसहस्तनपस्छृतपुररणो [९ ५१९ [9 षत माति | जनपदन्याधिषु सत्सु राजा शान्ति कारयेत्‌ । सिदधेब्राह्मणेरेका- द्शमिरीश्वरारुये जपः कायः । पश्चमिजेपः । पश्चभिहौमः। एके त्राह्मण- स्विे(द्नं प्रतिनमस्क।रं जुहुयात्‌ । रतसदस्चं जपः । एवं वे जनपदन्या- धिनेहयाति । बाहनानां रोगे तिरपिष्टमिापुपैराहातिमात्रैरेकादशसदसरदोषाद- [९ [९ ०५ £ इनानां सामान्न्यािनेश्यति। अन्यन्पाधो वाहनाबासेऽपामागेतण्डुरेराज्य-

# सश्षयोरभेदं पठन्ति केचित्‌ । न विदयते ध्वस्तनं धनं येषां त इखपि भाष्यपाटः ।

४४ सायणाचायेमहटमास्करभाष्यसदितः-- [न ^तृ०भ९।

मिभेरष्टसदसतं जुहुयाद्‌ । तेषां व्वाधिनेश्यति। भधानम्ाधो शुदधतण्डुेराञ्व- सिक्तः षर मोराख्ये श्दसंदसं जहयात्‌ । अमास्यानां रेगेऽपि दृबोपामर्णीः प्स्येकमषएटसहसरं जुहुयात्तषां ठ्ाभिनेश्यति । रानन्याधावुच्वते- सिदधेवा- हमणेरेकविंदत्वा कायम्‌ | तेषमेको ब्रह्मा । राजममाणं सवेतोऽग्निङ्कण्डं त्वा तत्र मथिवाग्निषाधाय द्धं मृत्वा जुहुः । वण्डुकतिरहयामाकनीवारपामागे- द्वोकपकिञ्जर्कश्ुद्धोदनाञ्यानि होषदरव्याण । ` सर्वं च गव्याञ्वापिभ्रं च भवति । तस्मादग्नङ्कण्डादक्षिणपश्चिमतः करश्च जरुपृणं स्पृष्ट बरह्मा नपेत्‌। आहुविरपि सक्तनाडिकान्त निरन्वरम्‌। एबममाबास्यामभृत्यमावास्षान्ते होमः। अय राजरोग उदीणेबेदुदयासम्रत्वास्वमयाद्धोमः । नाडिकाक्ञेपस्यः दक्षिणा तिनं परतिपुरुषमधेनिष्कः । दिवा होमे तदद्विगुणम्‌ । आचार्यस्य वदद गुणम्‌ । कङश्जलेन भक्षणं राजोपभोग्यद्रभ्येषु कतैम्यद । एवं वे राज- रोगो विनश्यति । अन्यदप्युच्यत--राजरोगविनाश्चा्थं नित्यवदनेनानुवाकेन णरुछदण्डुरेराज्यतिरुमिधितेरषएटसदस्पाहुतयो दोद्याः । अनेन राजा नित्य नीरोगो भवति दीषोयुश्च मवति । अन्येषामपि सगे सत्यनेनानुबाकेन परतिनमर्कारं तिखव्रीहियवेराज्याक्तेधुिक्तेरष्टषहस्रं जहुयात्तेषां ग्पाधि- नेश्यति । अनेनानुवाकेनाभिचारा उच्यन्त-राजा चान्यतरस्य र्टस्य रोगवाहुरयमिच्छक्नास्नेव वाराहादिभिरमासेरक्षं होमः कायैः (मं कुषत्‌ ) | रिपुराष्ट सगदिह्वाभिचारे करोमि फटस्वाहेति । एव मांसषहोमेन ` रिपुरण् प्रजाश्च शुष्यन्ति । अथ वेकङ्कवसमिद्धी रक्तसूत्रवेष्टिवाभिः शतसहस्चं होमः । अनेन श्रत्रोमहाञ्वरो भवाति । 'पररापजनेरुपभोग्यं जटादिकं वस्तु स्पृष्ट वीक्ष्य वा इतस जपं योद्‌ । यस्तदरस्तृपयूङ्क्ते स संबत्सरान्नरयति । दमश्नानाभावकंसमिद्धिः श्रतसंवतसरं(सहस) जुहुयात्‌ । तेन शत्रराजनगरं व्याधिना नयति । अकरण्यं भवति । अनेनव चाघरुण्डारये दक्षिणामिपृखो भूत्वा मापतिङस्तेरक्तेरेकादश्चसदस्रं जुहुयात्‌ । पररा्रना च मसूरिका भिवौध्यते । अनेनेवापरमुच्यते--पिमद्रारे रमोराकये देबस्व पादर्पी- ठेऽभ्निपपस्मारिणं स्पृष्ट्वा सप्रसदसरं जपेत्‌। शन्रुराञ्य स्मृत्वा मन्त्रान्ते श्रज्वर उवारापस्मारिन्‌ ” इति बदत्‌। एतेन राजश्न्ररपस्पारी मवति । अनेनैव सर्वपदगं राजानं स्मता शुद्धतण्डुकदृतपिष्टेराहुविमत्रे श्रतसहस्शषेमेन राज- यक्ष्मोत्पयते । तेनेव नद्रयति । अथ ष्यानम्‌- रूपयोवनसंपशना पूतेव वनदेवता । पुष्पताज्चाकपुनागसहकारशिश्ेरम ॥

[ब ००९ |

इति श्री मटर मास्करविरचिते यजर्वेदभाष्ये भ्रीरद्रमश्ने नमके

-ददरार्यायः, |

वश्चदिश्चतिनक्षता मायुरृक्वखरः । अकरष्कुउरलनद्रपूणेषिम्बसमाननः ॥

प्रान्ते बद्धकपदोन्तो बसानश्वप-कोपर्षू । सण्यापसव्यदिधुवदृतपाकाविभूपित्ः ॥ धाराफदम्बूञ्ञेन नामिदेश्चपरम्बिना | अजङ्धमेक्षणीयेन प्क्षणीयोऽपि अन्रूमिः॥ मायोऽस्व चादसवाङ्क वन्याङेकारमूषिता । आदश्ेमूरतिः श्रोभानां बन्यानामिव निमेरा ॥ हस्या हस्ते धतुरदस्वा छरमेकं च निकष | दवितीयमसमारम्न्य शिष्टं वामेन बाहुना ॥ सुगन्षिपृष्पस्तवकपाप्राचाऽश्रय पाणिना | बाऽ्यमानां मन्दमन्दं नवपटवशाखया ॥ समाहतो ब।छके श्वेमिश्वापि मनोहरः । गच्छद्धिरग्रतो दरैध्योतन्यो जगतां गुखः ॥ एवंमृषो मष्ातेजाः किरातव पुरीश्वरः ।

तृतीयोऽनुबाकः ॥ २ ॥ इति तृतीयोऽनुवाकः ।

सा० मा० तृतीयानुषाङे यान्युभयतोनमस्काराणि यजुभ्युक्तानि तेश्योऽ-

न्यानि कानिचिदुमयतोनमस्काराणि यजूषि चतु्थऽभिर्धीयन्ते ।

तत्र भरयम यजुराद-

नम॑ भव्याधिनीभ्यो विविध्य॑न्तीयश्च वो नर्मः ॥ १॥

नम॑ः आब्याधिनीश्य इत्या--व्याभिनीत्िः विविध्यन्तीणप्‌ इति

वि-विध्यन्तीष्यः च वः नम॑ः॥ १॥

पा० मा» आ सपन्तादरद्ं शक्ताः स्वीमूपेय आन्यापिन्यो विश्च

। शक्ता विविध्यन्द्यस्त।भ्वो नमः ॥ १॥

। ऋभ मीर

१ कर, भिक्चुभिशवेति ।

प,

षण

@५॥

षु

४५६ सायणाचायमश्मारकरमोष्यसारित-- [१५००]

म० मा मा° नमरः आन्यापिर्नीभ्य इत्यस्यादुबाकस्य दुबासा ऋषिः । उाष्णिक्छन्द्‌) । 9मूर्देवता । अत्तः परं प्रियागुणद्रस्यविषयम।पिपत्यं दष्ट ध्यम्‌ । अस्पिन्ननुवाके स्वे पन्ता, प्रत्यक्षद्वाः । संघाता एष च नप्र. यन्ते । नम आव्याधिनीभ्यः । आिष्यन्ति स्तस्ताडयन्दीत्यान्याधिन्वो

~ @> र

रदरसेना जातिविद्ठेषाश्च । पूवेवाण्णनिः स्वरश्‌ । विदिध्यन्तीभ्यश्च बो नमः| विविधं बहुप्रकारं तादयन्तीभ्यः ॥ १॥

द्वितीयं यजुराह-- नम उ्गणाण्यस्तश्हतीपयश्च वो नम॑ः ॥ २॥ ॥ 6 ९ नमः उगणाप्यः तुश्हतीष्यः च वः नम॑ः ॥ २॥ सा० मा० उक्छृषटगणरूपाः सप्रमातकाधाः क्षिय उगणा । सितुं समथो दुगोथा उग्रदेबरासतेहत्यस्ताभ्यो नपः॥ २॥ म० मा० मा° उगणाभ्य! | उल्छृषटगणाभ्प उटरणेगणाम्यो बा । उदोऽ- न्त्व कापछान्दसः। (“पत्य छ्रेसखिगुणेः सवः क्रमादाख्या यथोत्तरम्‌ । सेनामुखं गुरमगणो"” इति गणरक्षणम्‌ । प्तिरुक्ता । तु४दठी भ्यश्च वो नमः । ददेसाविशेपाुत्पाद्यन्वाभ्यः । ततृ हिसायाम्‌" रौधादिकः । (्तुरनुपः इति नधा उदात्तत्वम्‌ ॥ २॥ तृतीय यज॒राह- ॥ , ९ न [क ए ^ ९ ४ नमों ग्भ्य गृर्सपतिषयश्च वो नम॑ः ॥ ३॥ नम॑ः गृर्सेषयंः गृत्सपतिषय इति गृत्सपति--ष्यः च वुः नम॑ः ॥ ३ ॥ ता मा० गर्धनशीका शच्साः । विषयृम्पटा इत्यथः । तेषां पाठका गृरसपतयस्तेभ्य। नम ॥ ३ ॥ मर मा०मा० नपो स्तेभ्यो मेधाभ्यः । ये बुद्धिमत्तवा जौवन्विते

[नि०्ब००]} । ददराध्यायः। ४७ गरस्सा! । गृत्सपतिभ्यश्च बो नमः । ये बुद्धिमया शत्सन्वि भीवनि& तेषां पतिभ्यः स्वामिभ्यः । पत्युक्तररक्षण एमेषदमकृतिस्वरस्वम्‌ ॥ २ ॥

चतुथे यजराह- नमो वतिश्यो वरातंपतिश्यश्च वो नम॑ः ॥ ४॥ नमः वरतिश्यः वरातंपति्य इति वरातपाति--ष्यः च वः नर्म ॥ ४ ॥

सा० भा० नानानातीनां सघा व्रातास्तषां पाठक प्रातपतसस्तेभ्यो नभः।॥५॥

म०्भाग्भा० नमा व्रातेभ्यः | नानानाद्ीया अनियगवत्तय उस्त्यजी विनां सपा वरादास्तेभ्यः | व्रातपततिभ्यथ वा नमस्तेषां व्रा्ानां गरयिव- भ्यश्च ॥ ४॥

पश्चम यजुराह-- नमो गणेय गृणतश्च वो नमः ॥ ५ ॥ नमः गणेष॑ः गृणपतिश्य इति गणपति-ष्यः च वः नम॑; ॥ ५॥

ता० मा० देवस्यानुचरा मूतविश्रेषा गणास्तेषां पाका गणपतयस्तेभ्यो नमः ॥ ९ ॥

मण मा० भा नमा गण्यः | प्रपयाद्दवानुचरभ्या म॒तगणभ्यः । गण पत्रिर्यथ वा नमः । तवा गणाना पटयतन्पन्र ॥ ५॥ ष्ठ यजराह्‌ --

नमो विरूपेयां विश्वरपोयश्च वो नम॑ः ॥ ६ ॥ नम॑ः विरूपे इति दि-र्पेष्यः विश्वरूपेषय्‌ इतिं िश्व--ह- पः च॒ वुः नम॑ः ॥ ६ ॥ |

४८ सायणाचाररमद्मासकरमाध्वसाहवः-- [नंच अ०1

सा० भाण बिरूण.विकृतरूपा नप्रथुण्डादयः । दिषस्पास्तुरगगजवन्तराः दिनानाविषरूपधारेणो ` भस्यास्तेभ्षो नमः ॥ ६ ॥ म०भ।० मा० नमो विरूपेभ्यो विषतरूपेभ्यः। नप्मुण्डादिभ्यः । हीना- तिरिक्ताङ्कस्यो बा । विश्वरूपेभ्यश्च वो नमः | स्वेच्छया. गजसिहभ्याघा- दिनानारूपधारिभ्यः । ‹ बहुव्रीहो विश्वं संन्नायाम्‌ .” इति विश्वडब्दोऽन्तो- दात्त; ॥ ६ ॥ सम यजराह-

नमो महद्धच॑ः शषु्केथश्

नमः महद्धय इति महत्‌-षयः क्दकेष्यः च वः

नमः ॥ ७ ॥ सा° मा० अणिमायैश्व्योपेता पहान्त) । तद्रहिताः श्युद्धकाः ॥ ७ ॥ म०भाऽ मा० नो महृद्धयः । त्ञानाकारपमविवैदद्धथः। यानधिहृत्वेद भववि- सर्किन्टूय्रदनक्षत्ां यां कुधुे मदीतके । भाप्याष्टगुणमैश्व्यं ये न यान्ति सविस्मयम्‌ ॥ येषां विस्मयते निस्य फमेभिभगवाञ्िवः ॥ इति.। ्ु्केभ्यथ वां नमः षुदरज्ञानाकारपमादेन्ः । यद्रा क्षोदयित्वा खर- यित्वा कदनं कृत्वा बतेमानेभ्यः । अन्येऽप्वाहुः--श्चुषं क्षोदं बा ङान्तीति द्धा । ततः प्रागिवीयः; क इति ॥ ७ ॥ अष्टम यजराह-

नमो रथेभ्योऽरथम्य-

श्वा न॒मः ॥ ८ ॥ ® 1 [९ नमः राप्‌ रत रथ. -व्पः अर्थ्य; च वः नमः ॥८॥ प्रा मा० रथमारूढ। रथिनस्वद्रह्िता अरयस्तेम्षो नमः॥ ८॥ मण्मा० भा० नमो रथिभ्यो रथवद्धयां रथारूढेभ्यः | अरथेभ्यथबो नमुस्तद्विपरी तेभ्यः पदातिभ्यः। ‹ नज्छुभ्वाम्‌ इत्युत्तरपदान्तोद्‌ा्स्वभरू ॥८॥ `

[न.०च०अ०] श्रीभ्यः ४९

®

सा० मा० नबमपारमभ्य सप्रदशप्रयेन्तानि स्पष्टानि यजष्पाह । तवम यज़राई- नभो रथया रथ॑पतिग्यश्र दो नर्मः ॥ ९॥ =॥ १ 1 . ® फ द्‌ ॥ नम॑ः रथध्यः रथपतिभ्य इति र्थपति-शयः च वः नम॑ः॥९॥ १० मा० मा० नमो रथेभ्यो रथरूपेभ्यो रथावयवभूवेभ्यो बा । यथाऽऽह महामभारवै- हयांश्च चतुरो बेदापववेदेवपयं रथप्‌ । इति । भविष्वत्पुराणे च- अकाग्जनेमिर्देदान्कहयस्िशन्मदन्भयः । पुरारेः फरि्रत्रो देदेः त रयो -ब्रह्नारपिः :॥ इति । रथपतिम्वश्च वो नमः । रथस्ामिभ्षः ॥ ९॥ द्रम 'यनुराह-

नमः सेनाष्यः सेनानिषश्च

बो नमः॥ ११॥ ॥ [ र नि फ क| = [स नम॑ः सेन्यः सेननिष्य इतिं सेनानि-षपः च वः नमः ॥ १० ॥

म्मारमा० सेनाभ्यः सेना भूरवा कडद्धयः । सेनानिभ्वव् वो नमः । सेनानेतृम्बः । छन्दसो हस्वः ॥ १० ॥ एकादश यनुराह -

नर्मः क्षतुष्यः संयहीतृर॑श् बो न्मः ॥ ११॥ नम॑ः कम इति क्‌-ष्‌ः सहीतृष्य इतिं संग्हत्‌- भः च वृ; नमः॥ ११५

मन्मान्मा० नपः प्षतैभ्यो, स्थानां सिक्तयितृभ्यः। संृहीतृम्यशच बो नमः सारयथिस्वः। बे रवपीन्संग्रहन्वि ॥ ११ ॥

५५ सायणाचायभटमास्करमाप्वसाहितः-- [०००५०]

द्रादश्च यज॒राहइ- नमस्तक्षभ्यो रथकरिश्च वो नम॑ः ॥ ३२॥ ॥ ५, क १ क % [कस्‌ १ | न्मः तक्षीय इति तक्षः रथकारेण इतिं रथ-कारेष; च वः न॒मः ॥ १२॥ भण्मा०्मा० नमस्तक्षभ्यो वधकिभ्यः स्वे चेते शिदिपिनो जातिविशेष देबाधिष्ठानश्ङ्क्या नमरिक्रियन्ते । रथकरेभ्यथ्च वो नपः । साधुरयक- तुभ्यः ॥ १२॥ त्रयोदशं यनुराह-- नमः कर।टेभ्यः क्मीरयश्च वो नर्मः ॥ १३॥ नम॑ः कुठिपः कमीरभ्यः च वः नम॑ः ॥ १३॥ मन्मा०्मा० नमः डइकषभ्यः कुम्भकरन्यः । ते हि ड मृदं रङषन्ते। “छल सप्तायाम्‌' । कमीरेभ्यश्च वो नमः । कोहकरेभ्यः । तेषां हि अरमटं पयं कप भवीति कमरा ॥ १३॥ चदुदैश्च यनुराह - नम॑ः पुजिषटपो निपद्य

०

षो नम॑ः ॥ १४॥ ® ०९ | ९ [० ९ ॥ ॥

नमः पञिष्टयः निषादे; च षः नम॑ः ॥ १४॥

सा० भा० पक्षिपुज्ञानां घातकाः एञ्चिष्टाः । मत्स्यघाविनो निषादास्तेभ्यी नभः ॥ १४॥

म० मा० मा० नमः पुद्धि्टभ्यः। पक्षिणां बन्धकेम्यः। वे हि पुज्ञिनां संघ- घतां वयसां वेष्टयितार्‌ः। % वेष्टने” । निषदे भ्यश्च वो नमः । मत्स्यघातिनो न- भाद्‌स्ते हि नितरां सादयितारः । संथथो जन्तून्मारयितुकामतवातु ॥ १४॥

[न०ब.अर] दद्रष्याधः।. . ५१

पञ्चदश यजुराह- नमं इषुठृद्धव। धन्व दंभ वो न॒म॑;॥ १५ ॥ नम॑ः द्षुरुद्धय दतीपृरत्‌-कयः धन्वरृद्धच इतिं धनछन्‌- १यः च वः न्मः ॥ १५॥ | मण्मान्मा० नप इषुकृद्धथः। साधुश्चगकृद्धयः । धन्वद्द्धचश्च वा नमः) |

साधुचापकतेभ्यः ॥ १५॥ | षाडशर यज॒र।ह-

नमो मृगयुः श्वनि१श् | वो नमः ॥ १६ ॥ न्मः मृगयभ्य इतिं मृगयु--्यः श्वनिश्य दति श्वनि--भ्यः चं

वः नमः ॥ १६ ॥ सा० भा शुनां गरषु बद्धानां पाश्चानां धारकाः नयः ॥ १६९ ॥ मरमान्मा० नपो मृगयुभ्यः मृगव्याघेभ्यः। ते हि पृगान्यान्ति सात- त्येन जघांसया । ' मृगस्त्रादयश्च ' इति खाते; कुप्रत्ययः । यद्रा मृगपास्मन इच्छन्वातं सुप जआर्पनः क्यच्‌ । ' कवार्छन्दास ` इत्युप्रत्ययः । नन च्छ. न्दस्यपुश्रस्य ' इतत्वामावः । श्वानेभ्यश्च बो नमः । शयना नतृभ्पः परार यन्तियेश्रुनः श्वागणिकाः । छान्दसं हस्वस्वम्‌ ॥ १६ ॥ सष्दशे यजुराह- नमः श्वभ्यः श्व्पतिष्यश्च वो नर्मः ॥ १७॥ नम॑ः श्वय इति श्व--ष्यः श्वपतिष्य इति श्वपति--भ्यः चव

नम॑ः ॥ १७ ॥ रातं रुद्राध्याय चतुथ।(ऽनुवाकः । प्रा°्मा० अन्न दत्रायानुवाको ङीकायदेचतामतिभराषान्येन स्तोतु प्रच ।

५ सायणाचावभहूमास्कर्माष्यसतरिदः-- = (नज्वम्भर

तृतयनुषाकमोरमूतिभाषान्येन स्तोतुं प्तः । चतु्यो नानाजाविमूर्विभाध- र्पनाति दिमागो द्रष्म्यः।

शते सायणाचा्॑विरविते पाषवीये बेदारयपेकाे यजुःसंहितायां चतु-

येकाण्डे पञ्चमपपाठके भीरद्रमाष्ये चतथोऽनुषाक; ॥ ४ ॥

मग्मार्भा० नधः श्वभ्यः रूपधारेभ्यः |: 'सावेका चः, सकतेपाप्ठस्य षिभ- बत्युदात्तत्वस्य ‹ न गश्वन्‌ इति प्रतिषेषः । ्वपतिभ्वश्च बो नमः । शुनां स्वामिभ्यः । प्रपाररूपेभ्यो बा । पत्युत्तरपदटक्तणं पूर्वैपदपढृतिर्वरत्वभर । एवेरूपेभ्यो युष्पभ्यः नपः । केचिदाहुः सर्वेऽपि चैते रिविधरावनसषणीव- परमेश्वरमसादमाजो जातिविशेषा एव नमस्यन्त इति ॥ १७॥

अयास्यानुबाकस्व पुरथरणम्‌-छच्छं द्वादक्रात्र तद्ध च त्वा नवसहसं जपेत । ततः रिबार्येऽष्परहसं मदक्षिण.कुयःयावतदक्षिणासमापिस्तावाक्न- रन्तरं जपेत्‌ । तदा इृतपुरश्वरणो भवति । अत्र दिनादयो न परेक्तिवन्षाः | यदा रंविस्वदा कव्य । राजवष्मातो मत्यै सिद्धं द्विज इत्वा शान्ति इयोत्‌।. ततो तो विषः कारपितुरम.तदरुरेकदेशे. ण्डं बाहुमाञं विधाय. तस्य प॒रो बेदिं कृत्वा. तत्र नवे घटं जलपूर्णं तम्तुवेष्टितं निधाय दे वमनेनायुवाकेनाऽः- वाह्य गन्धादिभिरभ्यच्यं गन्धं कपूर पुष्पं तामरसं धूपमुशी सदिदिशाक्तः दी सपिंषा समर्त्यैवमाराध्याऽऽ्त्मानपपि तत्कपाराध्यैकादश्च विनानि दीक्षिलवा डुयात्‌ । परम्भदिने मन्वपुष्पान्वं॑कृतस्वाऽनुवाकेनैकादश्चङत्वः प्रविनम- स्कारमाञ्येन हुत्वा तत्सनिषावेक्बिंडातेसहसं जपेद्‌ । वदा दत्मभृवि याब. दन्वमद्निः सरशष्यः । ततोऽपि परश्वो नित्यकार्यं त्वा तिकलाजदूतरीवीदिष- वेराज्यमधुसिक्तेरेफदश्ङृत्वोऽनुबाकेन होमः। एवं अणि, दिनानि पतिदिनन मधुसर्पिषा जुहुयात्‌ । ततो द्वे दिने सपा अश्वत्यापामगीहोमः पूर्वत्‌ । तत एकदिनमुद्यासपभृति अस्तिमयमावहयकनिल्यािरोषेन निरन्वरमनुबाकं जपेत्‌ । ततो नवमे मधुसर्षिषा होप; । द्रम उदयास्तमयं जपेत्‌ । ततः समा- पिदिनेऽनेनानुाकृनाषएसदसतकमङपुष्यैः मरतिनमस्क।रं देवभाराषयेत्‌ । ववो गोरीमाराध्य ब्राह्मणेव्यौधिनिरमोचनमस्स्विति वाच्यम्‌ । दानकालेऽ्टसहसं चदधमष्टऽतं वा. राद्धः । श्वरे षामष्टशतं तदर्ध पञचविशाविनिष्कं वा । एककस्य पूथम्दानमरू। ततः कमेदक्षिणा दातन्वा । परतिदिनमेकनिष्कम्‌ ।. ततोऽपि सर्ब दक्षिणेति षेनरदेया। एवं समाप्य देवं विस्ेयेत्‌ । देबारयौदिकर्तुरेषम्‌ । ततो घरजछेन वं स्रापयेत्मोक्षयेदा । एतेन राजयका नह्याति । धभपसादादेव दीषाुभकंति। अनेनेकातुककेन मेदशानित्दिच्यतेः। मेषकाम्स्वा्तौ मधुसर्पिषा

[नण्ब०अन] इद्राध्यायः । ५३

परतिनभस्कारे नवसरस्तमा हुतीजुहुयान्पेहो नश्यति । अन्येषामपि इष्दीनां शचतसषस्षमुबाफं जयेत्‌ । व्याधयो नश्यार्त । उवरादिसेनिपाते अक्तो जाह्णो नामिभातरे ज सोतासि रिथत्वा रक्तकपरपष्सदसर परतिनपस्कारं किपेष । उेषेणः भङ्किरििपूजा कतेव्या । एव कृते महास्वरो नश्यति । पूवे- मेगः रालयक्मणो निहैरणध्ुक्तम्‌ । पोरतवाद्राह्मणो विद्रानेव गुरभवेद- नयथा कठदक्रिया भवति । तस्मादङोपः काये; । वतो ध्यानम्‌- भस्मोद्धास्तितसवोङ्कजटापण्डरमण्डितम्‌ । ध्यायेत्ठयक्षं टषारूढं गणेश्वरयुत हरम्‌ ॥ हवि भीभट्मास्फरषिराचते यजुर्वेद भाष्ये भीदद्रमश्ने चतुर्थोऽनुषाकः । इति चतुर्थोऽनुवाकः ।

सा मा०. चतुरयेऽनुवाक उभयतोनपरक!राणि यजूंषि सपापितानि । अय पश्चममारम्य नवमान्तेष्वनुषाकषु नपस्कारोपक्रमाण्येव य्जृष्वाम्नायन्ते । तत्रं पश्चमानुवाके प्रथमं यज्ञरारभ्य प्रदर यनुप्याह -

नमे। भवायं च रुद्रायं च ॥ १॥

नम॑ः भवायं च रुद्‌यं च ॥ १ ॥

सा० मा° भवन्ति प्रागिनोञस्मादिति भवः | रत्‌ रोदनहेतुभतं दुःखं द्रावयति रुद्रः ॥ १॥

म माऽ्मा० नमो भवाय च नमो ज्येष्ठाय चेत्यन्ुवाकयोक्रःपिर्देबता च भगवाञ्छथुरेव । छन्दो पहाविराट्‌ । एवं त्रिभिरनुबाकैर्देवस्य विश्वाधिपत्यं प्रतिपादित । अतः परम्मृत्येयिष्ठानमेदेन च देवः स्तूयते । गता उभयतो. नमस्कारः । अत्त परमन्पवरतोनपस्काराः । तत्रापि पुरस्ताश्नपर्काराः-नमो मघोयं च रुद्रय च । मवत्यसौ सर्वत्र सथेदेते भवः। पचा्च्‌ । भवस्येव न कदाचिदपि न भवतीति । भावयति सर्वं भाव्यते सरिति वा । "बहुकं संज्ना. छन्दसो, इति गिक । भवस्यसिमन्सवमिति वा । ग्यत्ययेन ‹ उदोरष्‌ ` उल्छादिदष्टव्यः । अयं चषटमूिष्वपापयिष्ठाता । रुद्राय ज्यारूयातमू । अरं सूयेस्याधिष्ठावा । अवं एवाधिष्ठातु्रफरणे पुनराम्नायते ॥ १ ॥

नम॑ः शरकोयं च पशुपतये च ॥ २॥ नमः श्वाय च पशुपतेय इति पशु-पत॑ये च ॥ २ ॥

५४ सायणाचयेमटहमास्करभाष्यसारहितः- = (न०१०अ९]

सा० भा० श॒णाति हिनस्ति पापमिति शवः ' पटुसमानानङ्ञानिनः पुरषा. पारयतीति पृश्युपातः।॥ २॥ म० मा० मा० नपः शवाय च। शृणाति हिनास्ति सवेमन्तकार इति छवः। र हिसायाय । (कमन्नदट्भ्यो वः) । अयम्नेरधिष्टठता । पशुपतये च पश्चूना पाङयित्रे | पनराम्नातं पुवेवतु । अयं हहे मुपरराधष्ठात्ा । पावडत्ति । पराद- इछन्दसि बहुटम्‌ ॥ २॥ नमो नीरंग्रीवाय च शितिकण्ठाय च ॥ ३॥ नम॑ः नीरं्ीवायेति नीलं--्ीवाय च शितिकण्ठयेतिं [शात--कण्ठाय च ॥ २॥ सा० मा" काठकटध।रणेन नीरवे अ्रविकदेश्चो यस्यासा नादप्रीवः शिति! म्वतव्णोऽवशिष्ः कण्ठपदेश्चा यस्यासा शितकण्डः ॥ २ ॥ म० मा० मा० नपो नीलग्रीवाय च । व्यारूवातम्‌ । शित्तिकष्टाय च। ५ द्विदी धवरमेचकौ "' इति निषण्टुदश्नाद्‌ । सहस्तमा 1६ भागा भगवतः कण्ठस्य कालक्टविषानलेन नीटिपानपगाव्‌ । यद्राऽऽदराय पुनवचनम्‌ । यथाऽम्बिङापतय उमापतये पशुपतये नमा नम इात। शवरितेर्नित्याबह्वाजाष' उत्त- रपदपरकृतिस्वररवम्‌ | । स्वाङ्गशिटमदन्तानाम्‌ इतिकण्टशन्र अद्यदात्तः॥२॥

नम॑ः केपदिनि च व्युप्तकेशाय च ॥४॥ नम॑ः कपदिने च व्यप्तकशायाते व्पुत--कयाय्‌ च॥ ४॥

प्ा० भा० कपर्दो जराज॒टाऽस्यास्तात कपद। । इ्रृण्डत्कमा व्युप्रकञ्चः। पाशचुपतादिवेषेण कपदत्वम्‌ । यत्यादव्षण बुण््डतकशत्वपु ॥ ४ ॥

म० भा० मा० नमः कपर्दिने च। स्पष्टम्‌ । व्युकषकश्ाय च। मण्डत्कश्य च यजमानमूये। अषषुण्डितकेशे व्युके ् इत्यन्य ।पूपदह्तसवरतवभू । सत्राच गतिरनन्तरः इति गते; प्रतैस्वरतवम्‌ । ¦ उद्‌ात्तस्वरितयोर्यणः 1 हुत्यकारः स्वत ॥ ४ ॥

नमः सहसक्षायं॑ च शतधन्वने च ॥ ५॥ नम॑ः सहसक्षायेति सहस्--अक्षाय च शतपन्वन इति शत

धन्वने च ॥ ५॥

@8ॐ>2 कक कः = चत ५ | (म ~ ==

[० ०अ०] दद्राध्ययः। भप

सा ० मा० इन्रबेषेण सदखाक्षत्वम्‌ । सदस्रभजावता्तवेन श्रवस॑ख्यकरेध- नभ रपेतत्वम्‌ ॥ ५॥

म० मा० भा० नमः सहस्रक्षाय च । बहुचक्षुष इनद्ररूपिणे वा । चतध- न्वने च । बहुधन्वने बहमायुधाय वा ॥ ५॥

नमो गिरिशाय च शिपिविष्टाय च॥ ६ ॥

॥ @ @= क, @ | क ॐ ॐ

नमः गिरिशाय च शिपिविष्टेति शिपिविष्टाय च ॥ ६ ॥

सा० मा० गिरो कैल शेते तिष्ठाति गिरिश्च! । पिष्णुपतिधारी शिषि- विष्टः । “ ववष्णु; शिपिविष्टः ” ३ श्रतेः ॥ ६ ॥ भ० भान०्मा० नम गिरिशाय च । व्व।ख्यादमेब । सिपिविष्टाय च। निर्ेष्टिवश्रपाय स्वेदा देवद्‌ा इवनपदेश्ादे बा । यद्ाऽऽदित्यात्मने । वथा स्कन्द्‌ पुराण-- घ्ेद्याच्छयनयोगाद्रा शीति वारि परचक्षते । तस्पानाद्रक्षणाद्रा$पि शिपयो रर्यो मताः ॥ तेषु प्रविष्टः सविता शपिरविष्टस्तदो स्यते । यद्रा पशवः शिपवः। “यन्नो वे विष्णुः पश्वः शिपिः " इति श्रुतेः। सवेभागिष्वन्तयामिरूपेण परविषटायेत्ययंः ॥ & ॥ नमो मीदष्टमाय चेषुमते च ॥ ७ ॥

नम॑ः मीदुष्टमायेतिं भीदुः-तमाय च इषुंमत इतीषुं-मते चं॥७॥ सा० मा० पघरूपेणात्यन्तं वभयिता मीदृष्टमः । वाणधारक इषुमान्‌ ॥७॥ म० मा० भाग नमो मौदृष्टमाय च। सेक्ततपाय । अयस्मयादित्वेन भसं-

प्रत्वाद्रसाः सम्रस्ारणमरू । इषुमत च ब्‌।ह्वषव इपुद्स्ताय वा । महश्चराया्त यावत्‌ ॥ ७ ॥

नमे हस्वायं च वामनाय च ॥ ८ ॥ नम॑ः हस्वायं च वामनाय च ॥ ८॥

सा० मा° शरीरेऽस्पममाणत्वं हस्वत्वम्‌ । अङ्गुरथाथवयवसंकाचाद्रापः नत्वम्‌ ॥ ८ ॥

© ति ५६ साथणाचयमहटमास्करमाप्यसहितः-- [०१००

म० मा०मा° नमो हस्वाय च । असपमाणाय । कापनाप -च । संकुचि- ताद्य ॥ < ॥ नमे। बृहते च वर्षीयसे च ॥ ९ ॥ नमः ब्रहते च वषीयपे च ॥ ९॥ सा० मा० अकरेण प्रीढो वहन्‌ । गुणे समृद्धो वर्षीयान्‌ ॥ ९॥ भन मा० मा नपो बृहते च । अकारेण महते । ‹ बृहन्तो रुपसंर्या- नमू ' इति विभक्तेरुदातच्तत्वम्‌ । वपौयसे च द्धतमायाऽऽकारिण -ब्गानाद्ध्ना चा । प्रियस्थिरादिना इदस्य वष्यादेश्चः ॥ ९ ॥ ४4 1 = नमे वृद्धाय च संवृध्वने च ॥ १०॥ नम॑ः वृद्धाय च सेवृ्वन इति सं-वृ्वने च ॥ १० ॥ सा° मा० वयसाऽधिको दद्ध! । सम्यक्चातिमिवेर्धितः सेवृध्वा ॥ १०॥

॥/

भ० मा० भा० नमो वृद्धाय च वयसा महते । संवृध्वने च सम्बण्वद्धाय। सतुतिभिनित्वं वधेमानायेत्ययेः । यथा ^ वर्षन्तु स्वा सूषठतयः ” इति । यदा सम्बग्बधयित्रे भक्तानाम्‌ । पूवव्रग्गिटुक््‌ । ' अन्येभ्योऽपि दइयन्ते ' इवि कनिप्‌ ॥ १०॥

नमो अभ्रियाय च प्रथपायं च॥ ११॥ नम॑ः अभियाय च प्रथमा च॥ ११॥ प्ा० भा० जगदु्पत्तः पूवेभवस्थिवोऽग्निवः। सभायां पख्यः प्रथपः॥{१॥ म० भात मा० नमा अग्रिवाय चप्रे भवाय ।, अग्राच ` इति स्त । ¢ यतोऽनावः › इत्वाघ्रदात्त्वम्‌ । छान्दस इकारोपजनः । यद्र! "घच्छौ चः १6 घः । छान्द समाचयदात्तत्वम्‌ । प्रथमाय च प्रधानाय च ॥ ११॥ म | (१९ ॥ नम आशवे चाजिराय च ॥ १२॥ नर्मः अश्वं च अजिर च ॥ १२॥ पा० भा० आद्युन्वाौपी । अजिरो गमनङ्श्रः ॥ १२ ॥ भ० मार म° नम आश्वं च श्चीघ्न्यापिने। अन्नोतः ८ कृवापाजेम '

इस्युण्त्ययः । अजराय च । गपषनङ्कश्रर।य । ‹ अन -गतिक्तेपणयोः › । ® क ॐ क न अजिररिश्िराद्‌। किरस्मत्ययो वीमावामावश्च निपत्यते ॥ १२॥

[न०१०अ ०] सदराध्वाय। | ५७

नमः शी्धिंयाय च शीफ्यय च ॥ १३॥ नम॑ः शीप्रिंयाय च शीयाय च॥ १२३॥

सान्माण श्ीधरेयः शीघ्रगामी । छीमश्चम्द उदकप्रबाहवाची वत्रावस्थिता श्रीभ्यः ॥ १३॥

मन्माग्मा० नमः शीभरियाय च| शीपे बहन्तीष्वप्छु भवाय । पुत्रवदिक- रोपजनः । शीभ्याय च शीघं बहन्तीष्वप्सु भवाय । शीघ्रस्वेवावान्तरमेदः शीन्भाषः । उमयन्न “भवे छन्दतिः इति यत्‌ । "यदाऽनाव्‌ः' शइत्युद्‌। तत्वम्‌ । उत्तरा पि दयचापनेनाद्यदाचक्वं वेदितव्यम्‌ ॥ १२ ॥

॥€ „ नम॑ ऊम्याय चावस्वन्पय च ॥ १४॥ । € „_ 1 ॥ । नभः ऊर्म्याय च अवस्वन्य यित्यव-स्वन्याय च ॥ ३४ ॥ सा० मा० सुस्तरङ्केरन्विव ऊम्पेः। अबस्वने ध्वनिरहिते रिथिरनकेऽब- रिथतोऽवस्वन्यः ॥ १४ ॥ मन्माण्मा० नम ऊर्म्याय च । उरभिषु तरङ्केषु भराय । छन्दस आशयुदः- तत्वामादः । यस्पेतिलोपासागेव स्वरः फपव्यः । तत्र द्रचचूत्वापावात्स्वरि- त॑स्वमेव प्रवसते | अवस्वन्याय च । स्थिरमुरकपवस्वनभू । अवाच नः स्वनोऽ- तरति । अपगतः स्वनोऽस्मादिति षा। अपार्थोऽवश्ञ्दस्तेन स्तिमितमस्यते । तत्र भवाय ॥ १४॥ . वे ॥ ® ॥ नम॑ः स्लोतस्याय च दप्य।प च ॥ १५ ॥ 1 [५ ॥ नम॑ः स्रोतस्याय च द्वीप्याय च्‌ ॥ १५॥ ईति रुद्राध्याय पञ्चमोऽनुवाकः । पा०्मा° स्रोतसि भवादे (र्थतः सोपस्यः । दप जङपध्यवतिभूपो स्थितो ्रीप्यः । अतेकसमिन्यजुषि चतुध्यन्तान्यां पदाभ्पां नमशश्रन्दं पृथगन्वेतु समरचचयाय। चकारो पठितो ॥ १५॥

हति सायणाचायैविरचते माधवीये येदायेमकाश्चे यजुःसेहितायां चतुथे काण्डे पञ्चमप्रपाठके भ्रौखद्रमाप्यं पञचमाऽयुवाकः ॥ ९ ॥

2 -- स्कः ----- ~स जण्वष्के

गी ज

१ ध. उभौ तरङ्गे स्थित उरम्यैः।

५८ सायणाचायमटूमास्करभप्यसहितः-- [नन००्०

भन्माग्मा० नमः स्रोतस्वाय च | घ्लावसि भवाय | दीप्याय च । जरत उन्नता गूमिररपो द्वाः पन्वकरापो यस्मिन्दश्च सन्तीति दपः । "ककष रभ्धः" इति समासान्तः । 'द्रयन्तरूपसगभ्याऽप इदुः इत्वम्‌ । पुस्मर्ययः । एतषामाधट्ातररात्तभमदाः ॥ १५ ॥ इति श्रीभटमास्करविरचिते यजुर्वेद माप्य श्रौदद्रषनने पश्चमोऽनुताकः ॥१९॥ इति पश्चमाऽनुवाकः | सान्मा० पञ्चमेऽुव्ाके कानिचिदन्यतरतोनपस्काराणि यज्ञष्युक्तानि । अथ षष्टे ठयाविध।नपवान्यानि कानिविदजुष्युच्यन्ते | - तत्र विद्यमानानि प्श्चदक्ञ यनुप्वाह -- नमो ज्येष्ठाय च कनिष्ठाय च॥१॥

नमः ज्येष्ठाय च कनिष्ठाय च॥१॥

© ¢ क.

सा० मा विद्यन्वयाद्‌ाभरिक्ा अयष्टुः । तद्रादत्ऽ्खः; कनः ॥ १॥

मन्भाग्मा० नमा स्यष्टठाय च | बृद्धतमाय प्रञ्जस्यतमाय। ' ब्दस्य च हवि ऽ्यादशः । कनिष्टाय च । युवहपाय वाङ्तपाय स्वल्पततमाय वा| “युवाल्पयोः कनन्यतरस्याम्‌ इति कनादेश्चः । “उयेष्ठकनिष्टयोषयसि' इत्य. न्तोदात्तस्वम्‌ । ्रश्चस्यतम वा उयेष्ठ; | ञ्य चेति ज्यादेशः । व्यत्ययेनान्तो- दात्तत्वम्‌ ॥ १ ॥

नम॑ः पवजय चपरनाप्रं च ॥ २॥

नमः पवजायेति पृवं-जा च अपरजयेत्धपर-जामं च॥२॥

सा० माण पूर जगदाद्‌) दिरण्पगभरूपेणेत्पन्नः पूर्नः । अपरासज्ञ१द्‌- धसानक)।र कारागन्यादिरूपेणोत्पन्नोऽपरजः ॥ २ ॥

म० मा० मा० नमः पूवेजाय च । पूररेस्पिन्के जाताय । अनातापेति यावत्‌ । (सप्तम्यां जनेडः? । सा सवैपाभिभ्यः पूत्रेमाविनी सत्ता सेह नन- नेन र्यते । पर्यस्य जन्मनांऽमावात्‌ । श्रूयते हि “अजात इत्येवं काश्च द्धी रः परपद्यते" इति । अपरनाय च । अपरसमिन्कारे जाताय स्वमाभेभ्य ऊध्वेमपि विद्यमानाय।॥ २॥

नमा मध्यमय च्‌।पगल्पपि च ॥ २३॥

नक +> > = -------- --- ~ ~~ ~~~ "~~ - ~ ----- - ------*-- म --- क त नि भव

१ स. ग्‌, ध. काल सदू~य्‌।

[न०१०अ्‌० ददराध्यायः। ५५

नमः मध्यमय च अपगल्भायत्सप~ गल्पार्ण च ॥ २॥

सा० मा० मध्यकारे देबतियगदिरूपेणोस्पन्ना मप्यमः। अपगरमाऽ्ररू- हेन्धिसो बालः ॥ ३॥

भ० मा०्मा० नमो मध्वमायच । मध्यमकाटे समवाय विध्पानाय। अपगरभाख च । अत्यन्तशचिशवे | ‹ गरम प्राष्य › पचाद्यच्‌ ॥ ३॥

नमे। जघन्याय च बुध्नियाय च॥ ४॥ नम॑ः जघन्य।य च बुध्नियाय च ॥ ४ ॥

सा० भाण जघनं गबादानां पश्चद्धग बस्सादरूपण मवा जघन्यः बुध्नं ठक्षादाना परख च्खादरूषणासखन्ना बुध्निय; ॥ ४ ॥

म० मा० भा० नमो जघन्याय च।जयनं कटिपश्चाद्धागस्तत्र भवाय । पुत्र चत्‌ "भवे छन्दसि, इति यत्‌ । बुध्नियारः च ¦ बुध्नं मूलं तत्र पदाय । पुव. व{दिकारोपजनः ॥ ४ ॥ नः सेकयांय च प्रतिसयीय च॥ ५॥ 1

नमः साष्याय च प्रतिस्यार्यातिं प्रति-सयाय च ॥ ५।।

सा० भा० उभाभ्यां पुण्वपापाभ्यां सह वतत इति साभा पनुष्यलाकः। अतत एवाऽऽथवेणिका अ{मनान्ति-- “पुण्येन पृण्यरोके जयति पापेन पापपु- भाग्पापेव मनुष्यलोकम्‌, इति । तत्र भवः सोम्यः । प्रतिसरो विवाहादौ दस्ते धायेमाणो रक्षाचन्धस्तमहतीति पतितयेः ॥ ५॥

म०मा० माण नमः सोभ्वायच । सोमं नाम गन्धवेनगरम्‌ । “्राखः सोमपिष्ठाय'? इति महाभारते दश्चेनात्‌ । इदं च सवेनगरोपलक्षणम्‌ । तत्र मवाय । पूवचदाद्यदात्तत्वाभावः । केचिदाहुः-उमाभ्यां शीतोष्णाभ्ां द्र. पाभ्यां सहितं सोभ ठत्र भवाय । अङरतसंधरेव स्वरः प्रबतेते । प्रतिसषाय च । १तिदरूटं सरण प्रतिसरो रक्षा वन्धो वा तन्र मवाय | पूरेवयत्‌ ॥५।

नमो ाम्पाप चक्षम्पाय च॥६॥ नर्मः याम्याय चक्षेम्य।यच॥६॥

जि ~ -- + ~ ----------------------------- कम ------~~-~ ~~~ ~~~“ ~~~ -~-- ~~~ ~ ~ ~ - "~~~ ----*----*~-~

१ ख, ग, नयत्ति।

६५ पायणाचयेमहटमस्करभाप्यसारिवि!-- = [न०१०अ५०] ४,

प्ा० मा० यमरोके पापिधिक्षकरूपेणोस्पन्नो स।ग्धः। तमो मोक्तस्वमई- हीति ्षम्यः॥ ६॥

म० मार माण्नमो याम्यायच । यप उपरमोऽन्तकारः पाणसंयमनं तश्र भवाय | यद्वा यमस्य परं याम्पम्‌।' यपार्चेवि वक्तव्य" श्वे ण्यः | शत्र भवाय । ेभ्याय च | कषेमो र्ता मोप्तोवा गुपिस्यानं बा दन्न भवाय। पूषेरधयत्‌ ॥ ६ ॥

नम उवैर्याय च खल्याय च ॥ ७॥ नम्‌; उवंयाय च खल्याय च ॥ ७॥

सा० मा० उरा सवैसस्यादय। मूृमिस्तामहीति धान्यविशेषरूपेणेव्युवैयेः । खरो षान्षविवे चन देश्रस्तमदहेति मेदथादिरूपेणेवे खस्य; ॥ ७ ॥

म०मा० माण नम उवयौय च। उर्वरा सवपरस्यादधा भूमिस्तन्र मबाय। खट्वा च । सस्यानां श्रोधनस्थानं खं तत्न भवाय ॥ ७॥

नमः श्टोक्यांय चावत्तन्यायच॥<८॥ नमः श्टोक्याय च अवस्तान्यायेत्यंव-सान्पांय च ॥८॥

सा० मा° शोका बेदिकमन्त्रास्तस्पातिपायत्वेन तत्र मव; शक्यः; । अव- सानं बेदान्वस्तत्मतिपाद्यत्वेन तन्न भवाऽवसान्यः | ८ ॥ मत मार मा° नमः क्वाय च । 'छाढृ सपापः । पादबद्धाश्षरस- घातः शछोकस्तत्नर भवाय । अवसान्याय ष । अवसानं सव।यपसंहरो जीदितावसानं बा तन्न भवाय । अपर आह- शधोक्वाय वेदेषु भवाय । अवसान्पाय च वेदानापमवसान उपनिषादे मबाय॥८<॥ नमो वन्याय च कक्षय।यच॥९॥ नम॑ः वन्याय च कक्ष्याय च ॥९॥ पसा° मा० वने इक्षादिरूपेण भवो बन्यः । कक्षे ठतादिरूपेण भव; क्यः ॥ ९ ॥ म० मा० मा० नमो वन्याय च। दृक्षादिरूपेण वने भवस्तस्पे । क्षय च । वनकक्षावुक्तो | तत्र मवाय । क्यों कतादिरूपः । एते मूभरधिष्टतु- भदाः॥९॥ १ इ, "पेण भवो या*।

[न०१५म०] दद्राध्वायः। ६१

नर्मः श्रवाय च प्रतिश्रदायं च ॥ १०॥ नम॑ः श्रवाय च प्रतिश्रवायेतिं प्रति-भ्रवायं च ॥ १०॥ सा० मा० श्रयत इति भवः शब्द्‌ । प्रति्वः प्रतिध्वनिः ॥ १०॥ भम० मा० मा० नमः भवाय च| शन्दारमने । श्रूयत इति भ्रव; शम्द्‌ः। यद्रा सवेत्र श्रूयपाणाय सृपरसिद्धाय । पुपि संन्नायां घः। परातिश्रवाय च। परविश्चब्द्रूपाय प्रतिवचनरूपाय वा ॥ १० ॥ नम॑ आशुषेणाय चाशुरथाय च ॥ १३ ॥

नम॑ः आशुणायेत्याशु-सेनाय च आशुरथयेत्याशु-रथाय पच ॥ ११ ॥

सा०मा० आश्रुः शीघ्रगामिनी सेना चस्यासावश्ुषणः | आश्चुः श्रीघ्र. गाभी रथो यस्यासाषाह्चुरथः । ॥ ११॥

म० मा० भा० नप आश्युषेणाय च । श्ीघ्रम्यापिसेनाय । सषामादिषु व॒ › इति षत्वम्‌ । आश्युरथाय च । श्रीघ्रगापमिरथाय ॥ ११॥

नमः शूराय चावभिन्दते च ॥ १२॥ नम॑ः शूरांय च अविन्दत इत्व-निन्दते च ॥ १२॥ सा० मा° शुरो युद्धे धवान्‌ । अवभिन्दन्बैरिणां रहता ॥ १२॥ भ० मा० मा० नमः द्रूराय च । पहावीरायाभीरषे । अवभिन्दतै च। सवमक्तविद्धिषामयत्नेन मेश्चे । धपद्रिषो पूर्नां भिनत्तीति । ‹ पतुरयुमः ' इवि विभक्तेरदात्तत्वष्‌ ॥ १२॥ नमो वर्मिणे च वाथेने च ॥ १३॥ नर्मः र्मिणें च वरूथिने च ॥ १३॥ सा० मा० व्री कञ्ुकोपतः । बरूथी गरहोपेतः ॥ १३ ॥

मन्मान्मा० नमो बर्पेणे च| कञ्लुकषारिणि । व्रीष्टादित्वादिनिः। ब्रूथिने च । धर्यं सारथेगु्चिस्यानं तद्रे । विशिष्टगहाय वा ॥ १३॥

नमो बिल्मिने च कवचिने च ॥ १४ ॥ नर्म; विल्मिन च्‌ कवचिन च ॥ १४ ॥

६१ सायणाचायेभहूमार्करमाप्यसाहितः-- = [न०१०अ|

5०म(० वेरम [विप युद्धे श्चिरारक्ष तदस्यास्तीति विरमी । फवचः द रारक्षकः साऽस्यास्तीति कवची ॥ १४॥ म०्माऽमा० नमो र्वारमिने च। विसर्पं विर विरवत्साच्छपरं शिरख।णादि। भरमम।जनपमित्यन्य । “ विर्पं माजनम्‌ ' इति नेक्ता; । तद्रे । कवचिने । अङ्खरक्षावते । यद्वा कवचमागुरफावरम्बि कञ्चुकम्‌ ॥ १४ ॥ | 1 ० 1 नम॑ः श्रुताय च श्ुतसेनायं च ॥ १५॥ 1 ॥. =, न (| र न्‌ ॥ नम॑ः श्रुताय॑ च भ्रुतसेनायेतिं श्रुत-सेनायं च ॥ १५॥ इति रद्रा्याय पष्ठाऽनुबाकः । सा०्मा° श्रता देदषु प्रसिद्धः । श्र बन्दिपु प्रसिद्धा सेना यस्यासौ भतसनः ॥ १५॥ इति सायणाचायेव्िरचिते माबवीये वेदाथपरकाशे यज्ञःसंहिवायां चतुभे- काण्ड पञ्चमप्रपाठके श्रौरुदरमाष्ये षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥

भऽ्मा०्मा० नमः श्रहाय च) विरूयाताय श्तिप्रसिद्धाय वा । यदुक्तम्‌- ८विग्वभ्याधिपतिविन्वस्याधिष्ठाता विश्वकारस्त्वम्‌? इति । तत्र श्रतिरेव प्रमाणमिति भावः । श्रुतसेनाय च । विरूयात्तसेनाय श्रतिपसिद्धसेनाय वा | यानि तचोक्तान्यायुधानि शरादीीनि तान्यपि श्रतिपरसिद्धन्येदेति । व्यस्य- यन्‌ समासान्तोदात्तत्वम्‌ ॥

एतयारयुवाकयाः पुरथरणम्‌- त्रिरात्रं चरुभाजी स्याज्लपेदय निरन्वरम्‌ | एकादश दिनानि छृतपुरथरणो भवति । तचः कर्माच्यते-एताभ्वां शतक्- मले: परतिनमस्कारं मासं छिङ्कस्योपरि क्षिपेदेकादरङ्रत्वः । राञ्यश्र धते । व्राह्मणनेकाद्‌र भोजयेदवस्य दक्षिणामूरतैः सकाओे ¦ राज्ञो जन्पदिने राजाश्रौ मायततञ्त्रा वाञ्त्थसामर्धा घुनाक्तानामक्रावशातसदक्लं जुहुयात्‌ । टूबण।- मेकादशसहस्वम्‌ । एवं ठते राज्ग ज यायुषी वर्धते । एतो विजयां मासि मासि शतसहस्रं जपेत्‌ । एताभ्यां संग्रामे प्रत्यासन्ने राज्ञो महानसपकान्नेन सोपदं- धन भक्तेन दधिमधुघुताक्तेन परतिनमस्कारमेकादशदृत्वो हुत्वा शेष बढ मृभौ निधायाऽऽदाय जराभश्रं प्रतिसन मभिपर्िपेत्‌। सा सेनाऽचिरानेष्ठा भवति। एताभ्यामेव शुद्धतण्डुकराज्यसिरमनो हुत्वा शेप शनुममिमरक्षिरेत्‌। स नष्टो मवाप | एताभ्यामेव राज्ञः स।युषान स्वृषटवा सदस्रमामिमन्त्रयेत्‌। षां तनां ८५६ । एवार्वृ्व्‌ पएरसना परातान्तपत्ता जना षचर्‌ नए मयति पएवाभ्णाः

[न०त६०अ०] उद्राध्यायः | ६३

मेव पररसेनास्तम्भ उच्यतत-अकसपमद्धरादिप्यं भतिनपस्क।रं घतस्रदसं जहु- यात्‌ ¦ परसेनारतसम्मं करोमि स्वाहा । एवं कृते दनुना स्ताम्मता मवति । एताभ्यामेव र्गः सव।णि भोज्यवस्तून्यभिमन्तरपेच्ान्यमृतानि भवन्ति । एताभ्यामेव परसेनाक्षोषणभच्छम्वक्ष्यपाणं कुया । हरिणवराहश्च शक पिञ्च कटवि ङ्पगाणां मंतनद्यन्तरार बुद्रानातप्ना प्रतिदरन्प अ्रतसदहस्ते जुहुयात्‌ । अपुपेरप्याहुतिमात्रं रक्षं जुहुयात्‌ । भसिनिमस्कारं परराष्टूपजाञ्चोषणं करोषि स्वादेवि । एवं कृते परराष्ट्मजाः शयष्यन्ति । तेषं दक्षिणाः सुवरणरनतभ- भूमिवस्ादय इति रब्नामेवमुक्तम्‌ । अन्पपाययुच्यते--बन्ध्यानापनपत्याना- मत्यां स्वाग्रा भ्तनमस्कारणदुम्वरसा५य। दयष्युधताक्त(नाभकविद्ात- सदस ज॒दुखात्‌। नपसक रगगत्करचस्तन्तुभिताएतेनव्रपरात गठपू णः ात- नमस्कारमापिपेकः। जपेदटटसदसखमदाम्यामत प६।दवमामपिजःसप्तनाडकामा- मेदौ जपेसमदक्षिणमष्टसदस्नं योत्‌ । एताभ्यां पिषटपिण्डपमिमन्ञ्प प्राञ्चभत्‌। एताभ्यां शमीपतरेशव्ाः सोवसि पएतिनमस्कारमे दश्रकृत्व जपेत्‌ । पपः प्रयतिः शुद्धानां रुद्रसमानः पो भवति । स्प॑रोरशानिशदए बार गदरा दुध्व॑मापि प्रयञ्चानयेः पत्रो जायते । यस्तु स्त्रवश्करां भवति ।यवभक्ता जायते तस्य हस्तयोः चयूटाङ्ने भवात । एतस्यां घृतपायसं श्रपयिखाञ्- ससं जुहुयाद्‌ । ददाऽन्यनन्मान ब्राह्मणो जायत । एताभ्यां सृत्रपानमन्५ गनिम हइ वध्नीयात्तदा गभनाखे न स्यत । एताभ्यां इषारग्ररादग्र- स्तानां भस्मयपरक्षां कारयद्राजां च शिख। वप्नपयात्‌ । इमरप्रहम4 न भवात । व्वान्प्-- गोरीकराम्नन्यस्तस्वणभट गरातनम्‌ | इषट्स्त स्थारूढं नरमारत्नु स्परत्‌ ॥ १ भ्र पटमास्करकिरापत यजुक्द्म।८्१ ५ रद्र पठाञ्नु्कः ॥६॥ इति षष्ठोऽनुवाकः ।

ता० मा० प्ुऽदुवाके यन्दन्यपरतानमस्कादतमि यञधयक्तानि तेभ्धोऽ- त्यानि कानाचययजं(मि सप्मञ(*प। १.५ ।

म० मा० मा० चिन्ब(धिपत्य्‌ देवस्य भपपाद्य तस्य पोपणमव करन्नाह्‌ |

तत्र विद्यनानानि पीऽश यजुप्ह--

नमे| इन्दु्य।व चाऽऽद्नन्थाथ च ॥ १ ॥ नर्मः दुन्दुरयाष च आहनन्पापत्या-हूनन्पाप च्‌॥ १ ॥

1

६४ सायणाचायमटभास्करपाष्यसाहितः-- [नंर्प०जग|

सा० मा० दुन्दुभ्यां मेया भवः शब्दो दुम्दुभ्यः। आहन्यते ताडथतेऽनेने- त्याहूननो दन्दुभ्याषादार्था दण्डस्तत्र ताडनरूपेणोत्पन्न आहनन्वः; ॥ १॥ म०मा०भा० नमो दुन्दुभ्याय चेत्यनुवाकस्य हेमकोश रिः । भरीषरो देवता । महापङ्क्तिशछन्द; । नमो दुन्दुभ्याय च । दुन्दुभौ भवाय दुन्दुभि- छन्दाट्मने । भसिद्धविभवायेति यावच्‌ । यद्रा दुन्दुभ्यादिषादित्ररूपाय । यथा ५“तेषा वाग्वनस्पतिषु बदति या दुन्दुभो या तृणवे या वीणायाम्‌” इति। पदेवद्धवे छन्दसीति यतु । आहृनन्वाय च । दुन्दुभिर।हन्यतेऽनेनेत्याहननो वंशदण्डस्वत्र भवाय ॥ १॥ नर्म धुष्णवे च प्रमृशाय च ॥ २॥ नम॑ः धृष्णवे च प्रमृशायेतिं प्र-मृशायं च॥ २॥ सा०मा ° धुष्णुयुदधे परायनरशतः । भ्यश्च परमेन्यद्तान्तपराम्ंकः॥२॥ भ०मा० मा० नमो धृष्णवे च षषेणश्गीकाय । समस्तनगदरक्षणकु्चराय बा । जसिगधि ' इत्यादिना क्नुः । शक्तोऽप्यविशनेषशचत्किमनेनेत्याहइ- भ्मृ्चाय च । स्वैपरामशेकुश्छाय पण्डिताय । इगुपधरक्षणः क! । अपर आह- मृषए्रीकः भमृश्च इति । सं ह्यत्मनः कामाय देवं मजन्ते । भ्रेष निः्रयसय बा | तं स्वायमिव स्वयं मन्यमानो देबस्तान्रक्षतीति ॥ २ ॥ नमे दूतायं च प्रहिताय च ॥ ३॥ ॥ ॥ | _ अ क नमः दूताय च परहितायेति प्र-हिताय च ॥ ३॥ प° मा० दृतस्तु वृत्तान्तन्नापनङ्श्चलः । हिवः स्वामिना मेषिकः पुषः

॥ २॥ भ०्मा० मा० क बहुना दत्वादिकमपि कृतवा मक्तार्रक्षतौत्वाह--नमो

दूताय च । दूतः सेदेश्दरस्तदारमनाऽपि कदाविद्रतेमानायेति । भक्तवत्घक- तयाऽप्िरूपेण वा देवानां दूर्यं ङवते बा । यथा ““ अधि दूतं हणीमहे "' ५ अभिद्वानां द्‌ आसीत्‌ ” ५ त्वं दूतः कप्रिसि प्रचेताः" इति। पि. ताय च । प्रषकराय मक्तवरसरतयेव हि कदाचिदपि करोति । अभ्न्य- भिपाय॑वा। स हि देवान्परातिं यजमानः प्रहितो भवति । गविरनन्तर इत पूषैपदृतिस्व्रत्वमर । यद्वा पकषेण हितः प्रहितः । अभ्ययपूेपदपृविस्ब- रत्वम्‌ ॥ ३ ॥ नुमे निषङ्गिणे चेषुधिमते च ॥ ४ ॥

[नण्घ०अ०) रदाध्याय;। ६५

[९ ® | अन

नमः निषङ्गिण इति नि-सृङ्किने च इषधिमत श्तपुपि- मते च॥ ४॥

सा० मा० निषङ्खा खड्वुक्तः | इषुधिपान्वणाधारयुक्तः॥ ४॥

मन्मा०्मा० नमो निषङ्िणे चेषुधिमते च। व्यारूयातर । पूव स्तेयकरण. विषयतया विशचेषणद्रयमाभ्नातम्‌ । इदानीं तु रक्षगविषयामेति विषेकः ! ृत- रक्षणायेमायुधग्रहणमपि देवः करोतीति ॥ ४ ॥

नमस्तीक्ष्णेषवे चाऽऽयुधिनं च ॥ ५॥

नम॑ः तीक्षणेषव्‌ इतिं तीक्ष्ण-दषवे च आयुधिने च ॥ ५॥

सा० मार तीक्ष्णा इषवो यस्यासो तह्णपुः | बहुन्यायुधान्यस्य सन्ती. त्यायुधी ॥ ५॥

मण०्मान्मा० नमस्तीक्ष्णेषवे च । निधितश्चेराय । आयुधिने च । बहुभि, परशस्त वोऽऽयुषेयुक्ताय । भून्नि परचेसायां वा मत्वर्थीय इनिः ॥ ॥ ५॥

नम॑ः स्वायुषायं च सुनयने च ॥ ६ ॥ नम॑ः स्वायुधयेति सु-आयुधाय च सुषन्न इतिं सु-धन्व- ने च ॥ ६॥ सा० मा शोभनमाष्धं निशूररूपं यस्याप्ता स्वायुधः । शोभनं धनुः पिनाकरूपं यस्यास। सुधन्वा ॥ ६ ॥

भ० मा० भार नमः स्वायुधाय च | श्रामनायुघाय । अभोघायुघाय वा| ' नञ्सुभ्याम्‌ › इत्युत्तरपदन्तोदात्र्वम्‌ । यद्रा णेमनाकारायुषः स्वायुष- स्तस्मे । आयुधानि गरहणादीति। रिच त्वमेव तदरत्वात्तच्छोभन हति । यथा ५ अदन्विभ्‌पि सायकानि घन्व ”› इति च । सुधन्वने । श्लोभनकोदण्डाय । प्राघान्यादस्य पृयगुपादानमतिशयप्रदश्चेनायं वा । शो मनतरषन्वने सौवण त्वात्‌ । “ आश्यदात्तं दथच्छन्दा ६ ` इप्युत्तरपद।ददात्तत्वम्‌ । ॥ ६ ॥

नमः सत्याय च पथ्याय च॥ ७॥ न्मः सुत्याय च प्थ्याष च॥ ७॥ म

६६ सायणाचः वेभदमास्करमाप्यसदित+-- [न०प्त०अ०]

सा० भा० सुतिः पादसंचारमाजयोग्यः श्ुद्रमागस्तमरैतीति सत्यः । पन्था रथाग्वादिसंचारक्षमः प्रौढो मागेस्तमदंतीति पथ्यः ॥ ७ ॥

मन्माण्मा० अधुना भत्यरक्षणाविषतया सवेत्रापि सन्नियन्तेति प्रतिपाद यति । नमः सत्याय च । सतयः श्षुद्रमागास्दजर भवाय । पूरैत्‌ ‹ भवे छन्द्‌1 स. इते यत्‌ । यताऽनावः इत्याद्यदात्तत्वम्‌ । पथ्याय च। पन्थानां पमहाम।गांस्तन्न भवाय ॥ ७॥

नर्मः काट्याय च नीप्याय च॥ < ॥ नम॑ः काट्य।य च नीप्याय च॥ < ॥ सा० भा कुत्सितमटति जलमूत्रेति काटोऽटपप्रवाहयोग्यः करसवाभदेश्चस्वत्र

जङरूपेण मव! कारः । यस्मिग्परदेर पवैताग्र।जरं न्यग्भावेन पवि स भ्देश्चो नीपस्तमहदीति । तत्र जररूपेणावस्थितो नीप्यः।॥ ८ ॥ भमन्मान्मा० नमः काटचाय च | काटः कूपः । "“ इन्द्र ङृत्सछा वब्रहण धच|प।त काट नेव। दढ '' इति दशनात्‌ । यद्रा कटां भवं कारं ङिङ्गम्‌ । ५ नता अव। रणुक्काट। अश्यते ‡ हति च दृष्यते | तत्र भवः कारो रिङ्कः नित्य से{नदितायोति सावत्‌ । नीप्याय च। निगेता नीता अपो यस्मिन्स नीपः दः । ' द्यन्त दपसर्गेभ्योऽप इत्‌ ' तत्र भूवाय । काटच रप्ययोरा - ययुद्‌। तत भाबडान्दसः। यस्येति प।त्ञ पागेव स्वरपषततदरयंरस्वाभावः॥८॥ ॥ ॥ _ नमः सूयय च सरस्मय च ।॥९॥ ॥ ॥ ॥ नम॑ः सूय(य च सरस्पय च॥ ९॥ हा० भाग सुद्‌; कदममदेखसनत्रत्थनरसूपः भुयः । सरः मरादधं त्त्य- जररूपः प्रस्य: ॥ ९ ॥ मण मा० भा० नमः सृधायच । यज कदाचिदपि जामा न हऽषपेस सूदः करदमस्वत्र मवाय । सरस्याय च । सरः छत्रिमनक(श्यस्ततत्यजक- प्‌ः सरस्यस्तत्र मबाय॥९॥ ॥ = __ _॥ नमे। न्‌।याय च वेशन्त च॥१०॥ _ प व । नम॑ः नाया च वैशन्ताय च ॥ ३० ॥

[१०त०अ०] शद्राध्यायः। ६७

पा० भा० नदौगतजङरूपो नावः! असपसरो बेशन्तस्तत्रःपजलसूपो वेशन्तः ॥ १० ॥

भ०मा० भा० नमो नाव्राय च । नदीगतजटरूपा नादस्तत्र भवाय। ‹ पाथोनदीभ्यां ङ्यण ` । यद्रा नादे मवा नाय्स्तस्मे। परवेबदाश्यदात्तत्वायावः। वैशन्ताय च । अरपो वेश्चनस्तत्रत्यजटरूपो वेश्वन्तः । देवतपेणा्र्थं यत्राऽऽपो वेहयन्ते वे वेशन्ता देवखाताः । ज॒विशिम्थां क्च ` तत्न भवाय। 'वेश्न्ताहेमबद्धयामण्‌ ' ॥ १० ॥

नमः कृष्य।य चावर्चाय च ॥ ११ ॥ नम॑ः कप्य च अषेट्याय च ॥ ११॥

साम मा० कृपस्थजलरूपः कप्षः । अवटस्यजररूपाऽवस्यः ॥ ११ ॥ भर मा० मा० नमः कूपाय च| कूपे मवाय। कूपस्थनटसरूपः कूप्यस्तस्म। अवरश्याय चादटां गतऽवरस्थयजटरूप!ऽबय्यः । तत्र पवबाय॥११॥

नमो वष्याय चवष्याय च ॥ १२॥ नम॑ः वष्याय च अव्ययं च॥ १२॥

सा०मा°वपजठरूपो वष्यंः । वषेनिरपेक्षः सयुद्रादिनटरूपोऽवष्यः ॥१२॥

म० मा०्मा० नमो वृष्य च वषेजले भवाय । अचष्योय च। न वरष्यौऽवष्यः समुद्रे भवाय । ‹ ययतेोश्वाततदर्य › इति गुगपरतिपेधदत्तनेजः परस्यान्तोदात्तत्वम्‌ । केचिदाहुः--अवषनले समुद्रादौ मवायेति । वद्‌ व्यत्ययेनान्वाद्‌त्तत्वम्‌ ॥ १२ ॥

नमे मेष्याय च विद्युत्याय च॥ १३॥ नम॑ः मेध्याय च वियुत्यायति वि-युत्याय च ॥ १३ ॥

सा भा° मघेषु स्थि मध्यः । विध्यता सह चरति विधयत्यः ॥ १३॥ भण भा०भा० नमो मेध्याय च| मेये भवाय पूषवदाघ्युद्‌चत्वाभावः।

(सप @ = क्ष

विद्युत्याय च । विद्युता सहं चरतीति विद्युस्यस्तत्र भबाय॥ १३॥ नमं दधिपय चाऽऽतप्याप च ॥ १४ ॥

नमं; इपरियाय च आतप्यायेत्य।--तप्याय च ॥ १४ ॥

8८ षायणाचायमहूमास्करमाष्यसहितः-- = [न०पत०अ०]

पा० भा० इधर (नपरत्वन द्‌प्यमान शरद्थं तत्र भब हधरयः। अतपन सह्‌ ठ आतप्वः; ॥ १४ ॥ भन भाग माण नम होधरवाय च । ईध दीपं श्रदभ्रष्‌। नेजस्यात्‌। ४ वाविःधेः ' इति विीयमानो बहुखवचनात्केवरादपि कन्परस्ययः । तत्र भवाय । इकारोपजनक्छान्दसः । यद्रा--अग्न्यादिसंप्रयोगात्तप्रनटे भवय। आतप्याय च | आतपे भवाय ॥ १४॥ नमो वात्याय च रेष्मियाय च ॥ १५ ॥ नम॑ः वात्याय च रोष्मियाय च ॥ १५॥ साश्मा० बातेन सह दष्ट वाट्यः | रिष्यन्ति विनहयान्ति मतान्यत्राते रेष्पः भरयकाटस्वत्र भवः बकेरापाषणादिसदहितो हृषटिनरपिशेरर रेषिपः ॥१५॥ मन्मान्मान् नमा दास्याय च । वात्न कृता दृष्ट्या बात्यास्तन्न भवाय | रेष्मियाय च । रिष्यन्ति विनक्याति मश्च भूतानि यत्रेति रेष्पा युगान्तक्राले पाषाणक्षकेरावर्षा सवर्दा नाम वातो वाति स रेष्मा | प्रीष्पतुरिति केचव्‌। वातोद्भूताः पांसवो रेप्माण इत्यपरे । तत्र भवाय ' इकारोपजनालागेवाऽ;- द्रदात्तस्वम्‌ ॥ १५॥ नमा वास्तव्याय च वास्तुपाय च ॥ १६॥

नम॑ः वास्तव्याय च वास्तुपायेति वास्तु-पाय च॥ १६॥

इति रुद्राध्याय सप्तमोऽनुवाकः ।

सा०्मा० वस्तु धनं गवाश्वादिषदायेरूपं तत्र॒ तत्तत्कायेरूपेणावस्थितो वास्तव्यः । गृहनिमाणायां भूमिवांस्तु तत्पालक्रो वास्तुपः ।¦ १६॥

हति सायणाचा्यविरचिते माधर्वाये वेदाथपरकाशे यजुःसदहितायां चतु.

यकाण्डे पश्चमपरपाटकफे श्रीरुद्रमाष्ये सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

मन्मा०्मा०्नमो वास्तन्याय च। वस्तु धनगवाश्वादिरूषं तत्र तत्कायंरूष- तया स्थिताय । यद्रा वास्तुनि भवाय । वास्तुपाय च । वास्तु पातीति पातेः कः । वास्तुस्वापिने वा । यथा “नमो रुद्राय वाश्वाप्पतये 2 इति ॥ १६ ॥

अस्यानुवाकस्य पुरश्चरणम्‌--एकोपवासं त्वा ऽए शतं जपेत्छृबपुरथरणो मवति । अनेन चातुवण्यवदयकामोऽ्वत्थोदुम्बरवययुक्षसमिधो दधिपधुषु ताक्ता जुहुयादयुतं तदा वयाः स्युः । पेधाकामः कपिराज्यं पञ्चसहस्रं जुहु यान््रेधावी जायते | पृष्टिकापोऽपूपेनवसदसरं जुहुयात्‌ । आरोग्यकापः

[न $भे°भ०| द्रध्यायः | ६९

खादिरीणां सापरषां दधिपधुषृताक्तानां पश्चससं जुहुयात्‌ । रूपकामोऽयुतं सृदेपटवान्दाधेमधुधृताक्ताञ्जुहुयातु । श्रीकापः कान्तारे स्वाकारपपाण- मभिङ्कण्डं खनित्वा तत्र मथिताग्नं श्वतकपानां दध्याद्यक्तानां पज्चसहसच जुहुया त्साक्षार्छरीरपतिष्ठते । तस्याः परसादेन तदन्वयो यावद्भूस्ताबद्रथते । कापासपटकापस्तु कापासवीजमध्वक्तेरयुतं जुहुयात्‌ । अनेन कापाक्षपरा उपङभ्यन्वे । धेनुकामो गवां व्रज द्चैतमनुवाकं जपन्प्रदक्षिणपयुतं कयाद्ध- नुमाप्नोति। एुत्रकापः पलाश्रसमिधां दधिपधुपघ्रृताक्तानामयुत जुहुयात्‌ । वंष्- करं पुत्र कमते । आयुष्कामो दूबाणां घ॒ताक्तानापयुतं प्रिव जुहुयात्‌ । घरतायुभेवति । विद्याकामोऽश्वत्यस्रमिपमाज्याक्तानां श्रतसहसरं जुहयार्सष धिद्यापारगो भवति । र।ज्यकामः सीगन्धिकानां पध्वक्तानां पञ्चलक्षं ज॒हु- यार्सम्राडभिजायते । अय पुक्त्युपाय उच्यते | तत्राऽऽदो चान्द्रायणं चरे. त्ेतपनुवाफमेकविशतिसदस्रं जपित्वा ततः परं पश्चसदसरान्तप्रदक्षिणं प्राणा- याप कृत्वा ततः पशार्स्वाग्नौ $ मुसंनिषो पारशराश्वत्थसमिधां मधुघ॒ताक्तानां क्षत्रयं जुहुयात्‌ । वतः शयुप्सादान्युक्तो भवाति । अन्य च तस्कुटजाता रौरबेऽपि पच्यमाना; शिवपुरे रमन्ते । यावदिन्द्रपश्चकमतीतं भवति । दत्छुक- जाता यावदियं पृथिवी तावद्रधेन्ते | ध्यनम्‌- जटामिरम्बपानाभिनेल्यन्ममयपदम्‌ । देवं शुचिस्मितं ध्यायेद््य(घधचमेपरिष्टडतम्‌ ॥ हते भ मटभास्करविरविते यजर्वेद माष्ये भीखद्रषश्न सप्तमोऽनुवाकः । इति सप्तमोऽनुवाकः ।

क

पा० मा० सप्तमेऽुवाके यान्वन्यतरतोनमस्काराणि यजुष्धुक्तानि तेभ्षोऽ. न्यानि कानिचिदन्यतरतानमस्काराण्यषटभऽनुवाके कथ्यन्ते | तत्र विद्यमानानि सर्द यजुप्याह --

नमः समाय चरुद्रायच॥१॥ नर्मः सोमाय च रदा च॥ १॥

सा० मार उपया सष वपत इति सोभः । रत्‌ रोदनहेतुदुःखं तदुद्रावयति विनाश्यतीति खटरः॥ १॥

१ सोमयेद्यत्न पदपाटेऽवग्रहादरीनात्समासासंभवेनेटदशविग्रदानुपपाततिः ; अतः सतेऽसो सोम

ति निप्र युक इति भाति ।

७9 सायणाचायेमदृमास्करमाप्यसाहितः-- [न०अ्भ०]

भ० मा० मा० नमः सोमायेत्यारभ्य याष्नपो षः किरकभ्यं शत्यको मन्त्र! | अस्य क्ापिभगवानेव । छन्दो मनुष । देवताऽपि भगवानेष । अत्र देषस्यानुग्रररूपाणि प्रदश्यन्ते । रुदरपश्ुपस्यादिशम्दानां पुमरभिंषानं देवस्यानग्राहकरूपतापपि प्रख्यापयितुम्‌ । नमः सोपाय च । उभया सादि! सोपस्तस्मे । पभरसादकाटे हि देवः सोपः संनिधत्ते । चन्द्रात्मने वा । तदात्मा दि देवः पितबेद(देव)मनुष्यांस्वपयति । सोपरयागार्पने वा । तेनं हि रूपेण पुर. षानभ्यदये योजयति । पएवमनवध।रणात्समासपक्षेऽप्यनवग्रहो ऽदाषः । यथाऽ इः“ व्युत्पस्यनवधारणान्नावगृद्यते " इति । रुद्राय च प्राणिनापन्तकाङ रोदयित्रे | कृपया हि देषो पहार्सष्ारे करोति संसारलदनन्पपगमयम्‌ । रुरससारदःख द्रावयताति रुद्र इत्यादसाऽप्ययथावषाः प्रागवाक्ताः ॥ १॥

नम॑स्ताप्रायं चारुणाय च॥ २॥

नमः ताम्राय च अरुणाय च॥२॥

सा० मा० आदित्यसूपेणोदयकाङेऽत्यन्वरक्तस्ताम्रः । उदवादुष्वेमीषद्र- क्तोऽरुणः ॥ २॥ म० मा० भा० नमस्ताम्राय चारुणाय च| आद्त्वविषयां व्यार्पातां ।

आादत्या्मना हि दवः प्रबधदानादिना जगदनुग्रह्णावे । कमाणच जन्तनां साक्षात्कराति ॥ २॥

नम॑ः शगाय च पशुपत्य च ॥२॥

नमः गाप च पशपतेय इते पशु~पत्यच।॥२॥

सा० भाण दु सखं गमयति भरापयतीति सगः । परूनां पाठाचता पञ्च

पात ॥ ३२॥ म० मान्मा० नमः शगाय च । च सुख गपचतात रन । सुखायब-

नानां सुखयिता सुखभ्येवोर्पादयिता तस्मै नमः । (अन्पष्बाप हरते इति गमे$! । पञ्युपत्तय च । प्यनां स्वाने । मयहेतुम्यः पापरगचारादभ्यो रक्षिते । परादिश्छन्दसि बहरुमिस्यु खरपदाश्रदात्तत्वभर्‌ ॥ २ ॥ + ॥ नम॑ उथ्रायं च भीमाय च॥ ४॥

नमः उग्राय च भमापि च ॥४॥

सा० भा० विरोधिनो नाश्यं कोषयुक्त उग्रः । दञचनमात्रेण विरौनो भवूतुमषः ॥ ४॥

[नभज०जग] रदाध्यायः | ७१

भन्मान्मा० नप उग्राय च । पापरोगादेभिनेरका रश्च स्वयपनमिभवनी- याय येभ्य; परून्याति भस्य वा तेषाममिमवेत्रे । यजमानमूरविषठाता चायम्‌ । भीमाय च | तेषां परापरोगादीनामेव मयहेतवे । विभेरयस्पादिवि भीमः । भियः पुम्बेति पक्पत्ययः। ‹मीमादयोऽपादानेः । येभ्य जगद्धिमेति तेऽपि पापरोगाद यस्त्वत्तो बिभ्यतीति भावः। अयं च ऽऽकाशमूनरथिष्ठाता ॥४॥ नमो अग्रेवधाय च दृरेवधाय च ॥ ५॥ ॥ = = ।> 1 ह = = ® ~ 1 नमः अप्रेवधपयेत्यग्र-वधायं च दूरेषधयेति दृरे--धायं च ॥ ५॥ सा० मा० अग्र पुरता वधे।ऽस्येत्यग्रेवधः। एवं दूरवधः ॥ ५॥ भ०मा०्भा० नमो अग्रेवधाय च । अग्रेऽभमिमुखे स्थित्वा हन्तीति । पचा- घच्‌ । छान्दसो वधमावः । ‹ तत्पुरुषे कृति वहुखप्‌ ' इत्षटक्‌ । कदुत्तर- पवृ तिस्वरत्वम्‌ । यद्रा- अग्रे पू जयां सायामव निरघांसूनां घातकाय । दूरेवधाय च । दूरेऽपि स्थितानां इन्त दूरेऽपि काके दुरात्मनां दन्ते ॥ ५॥ अ | भ | अ नमा हन्त च्‌ ह्नायस्ष च ॥ ६ ॥ नमः हन्ते च हनयते च्‌ ॥ ६ ॥ प° भा° पुरतो दरे वा वतमानं बिरोधिनमनायासेनेव हन्वीस्षयेः | ठ।केऽपि यो यत्र विरोधिनं हन्ति तत्र तद्ूपणायमेव इन्ता | अव एवेधर- णायन प्युक्तम्‌ --

५ मयैतेते निहताः एवमेव निभित्तम। भव सन्यसा विन्‌ ” इति । ५द

पी

रकटेऽतिश्चयन सर्वेषां हन्ता हर्नायान्‌ ॥ 2॥

भ मा० भान नमोहन्त्रेच। यो नाम क्चिद्धन्ति तदात्मने । फं बहूना सर्वोऽपि हन्ता स्वया बेन हन्तीति भावः। हनीयसे च । आपश्चयेन दन्ते धो नाम कथिद्धन्वि सोऽतिशय्यते । ^ ठुश्छन्द्‌। च " ३१ हन्त शब्दादौ यसुन्‌ । ¢ तुरिष्पेयःसु ' इति तृरोपः । एवं विन्वातिश्रायेतबर येन भवानेव पशनां पतिभेवितुमरवि ॥ ६ ॥ = र १ | >~ ० नम्‌। वृत्ता ६।९केश१पः ॥ ७ ॥ ॥ न ; 1 ॥ ^ न | = नमः वृक्षीयः हरिकेशेगय इति हरि-केशेष्यः ॥ ७ ॥

। "णि कि |

७२ सायणाचारयभटरमा्करभाष्पस्हित-- = [न०अ०अग]

सा०म।० हरिदवणानि केच्टश्रानि पगांनि येशं ते हरिशशास्तथाविध। ये वृक्षाः फ़रपतरमभ॒तयः । तदूपाऽय सद्र इत्ययः ॥ ७ ॥

म० भाग्मान्नमावक्षम्यां हरकचेभ्यः। उमयतानपस्कारषु व्यारुषाति। देवो हि स्वाभिपवेन येन फेनचिदाकरेण टृक्षादिरूपेगाप्याविभूय जगदनु- ग्रहातात । ७ ॥

नमस्ताराय ॥ < ॥ नर्मः तारा ॥ ८ ॥ सा० मा० तारः परणवप्रतिपायः॥ ८ ॥ भ०मा० भा० नप्रस्ताराय । तारयति संसारसागराञ्जन्तूनिति तारः । पचाधच । यथा जाबाकोपनिषदि ^“ अत्र हि जन्तोः परणेरत््रममाणस्ष इदरस्तारकं ब्रह्म व्याचष्टे ” इति । तस्मे नमः । प्रणवरूपय वा ॥ ८ ॥ 1 | क, नम॑ः शभ च मयोकषवे च ॥ ९॥ नम॑ः २ व इतिं शूषे च मयोभव इति मयः- भवे च ॥ ९ ॥

सा० भा० & सुखं भावयस्युत्पदयतीति वा शभु । मयः सुख मवय- तति मयामूः ॥ ९ ॥

॥। न

भ० भा० मा० नमः श्ेमवे च । चे सुखमस्माद्धवताति चभ; सुखहैतु

थः सुखतः । सुख एव वा सवेदा मवति भुः । स॒खेकरूपं सुखं मावयवीति वा पभः। सुखभकाराणां द्रष्टा । दुभरकरणे मितदू्रादिभ्य उपसरूषानामिति डुभत्ययः । मयोभवे च । मयोऽपि सुखम । पेहिकामुप्मिकरूपेण वाऽभ्युद्यनिःप्रेय-

सरूपेण वा भद्‌} । यद्रा दुःखश्चमनरूपं सुखं श्ामेत्युच्यते | इतरत्तु मय ३१ ॥९॥ नम॑ः कराय च मयस्करा१ च ॥ १० ॥ नम॑ः करभि शमू--कराय च मयस्करायति मयः--क- राय च ॥ १०॥

सा० माण पए विषयसखमपरं पोक्षपख।पिति तयोविवेकः | पित्रादिरूपणं 1 टौकिकसखं करोतत करः । आचायंशास्रादिरूपेण मोक्षसखं करोवीति

क ॐ

[न०अ०अ०] दद्राध्यायः। ७२

पयस्करः । सा्षास्सुखकरारित्वमेताभ्यां पदूाभ्यामुक्तमतन्पुखेन कारयेत पृवीभ्यां पदाभ्यामिति विवेकः || १० ॥

भन्मान्मा० नमः कराय च । स्वेभागिभ्पः रं सुखं ताच्छीरयेन करे. तीति शकरः । (कज। देतुाच्छीस्यानुङ।म्येषु' इति टः । यद्रा ‹ शमि बतः संज्ञायाम्‌" इत्यच्‌ । शंफरदवो हि तच्छीरस्तसंज्ञश्च । यथाक्तम्‌--श्षमि पतो; सेज्नायापष घातुग्रहणं दमो हेत्वादिषु टपतिषेषायेमिति । शमेव करोतीति वा इकर! | मयस्कराय च| मय उक्तम्‌ । ताच्छीस्यन तत्करोतीति पय. स्कर! । कृञ हेत्विति ट! । अतः कृकभीत्यादिना सतभ्‌ ॥ १० ॥

नमं; शिवाय च शिवतराय च ॥ ११॥ नम॑: शिवाय च रिक्तरायेतिं शिव-तराय्‌ च॥ ११॥

सा०म्‌।० दिवः करयाणरूपः | स्वयं निष्करभष इत्यथ! । अतिशयन चिवः [चवतरः ॥ ११॥

भन्माग्मा० नमः शिवाय च। शिवोऽकटमषो निसखेगुण्यः | सवातमना कस्याणः शिवः सुप्रसेद्धस्तस५ नमः । सिववराय च। अभ्युरयनिः्रवता- ख्यकटयाणकारिण्यपि शिवश्ब्दो गुणष्टस्या वतते । यथा “५ शिवः पन्या; शिवोऽभ्पुपायः ” इति | तया देवः शिबंकरत्वाच्च शिव इति । यथाऽथव्‌- शिखायां “ च्वि एकों ध्येयः चिवंकरः समेमन्यत्पारेत्यज्य ” पि । महाभारते च-- समेधयति यन्नेस्यं सव्थन्सवकभस । रिचभच्छन्पनुष्याणां तस्मादेव; [सेवः स्मृतः ॥ ३ ।

॥ 1

अदिश्चसेन शिवः शिवकर येवतरः। आविपरमयण वा ञ्चिवं करोति स विवंकरः । रिवतरस्तस्५ नमः ॥ ११॥ [^ ¢ ९। | „1 नमस्तीर््यापि च कृत्याय च ॥ १२॥ ॥ =) 1९ वा न्मः तीण्धायि च्‌ कृल्याय च १२॥ पता०्भा० स्वभक्तानपि निष्कस्पपान्करोपीत्ययः । वीयं प्रयागत सन. हितस्तीथ्यं! । वटे नदौपीरे परतिष्ठापितलिङ्करूपेणाव तिष्टत इति कृूटयः ॥ ९२ ॥

भर भा० भार ददानामाधरभिश्चषवशेन देषा जगदूनुष्हवीस्वाह-नम- १ ,

७४ सायणाचायमहमास्करमःप्यसाहितेः- [न०अ०अ०|

स्तोय्यायं च । तों प्रयागादि तेत्र भवाय । पृववद्सत्यवः स्वरथ । कुरयाय च । कूं कवेयोदनां सीरं तत्र मवराय ॥ १२॥ १ नमः पायाय चायाय च ॥ ३३॥ नर्मः पसव च अवायाय च ॥ १३॥

८।०मा० पारे संसारसथुद्रस्य परपीरे घरुप॒कषभिर्धयत्वेनावतिष्त इति पायं अवारेऽवाकृर्वीरे ससारमध्ये काम्यफरषदत्वेनादतिष्ठत इत्यवायः ॥ १३ ॥ मन्मान्मा० नमः पायाय च । नध्यादीनां पारं परतीरं तत्र भवाय । पु द्‌ाद्यदात्तत्वाभावः । अवायोय च । अवारमवोक्तीरं तत्र॒ भवाय । कञि- दाह-“ससारवेषयं दथोदिकम्‌ ”' तीयस्थानीयाः समवायाः वाद्‌ यस्त. योनि तेत्र भवाय । तत्र स्थित्वा जगद्नुग्रूहनीति । कूटं कारादि तत्र भवाय । परतरं चिह्युद्धं पारं सारमविद्युद्धमवारतीरमितति ॥ १३ ॥ ॥ 1 वि | नर्मः प्रतरणाय चत्तिरिणाय च ॥ १४॥ 1 ॥ > (| 1 =. ॥ नम॑ः प्रतरणायेति प्र-तरणाय च उत्तरणयेयुत-तर- णाय च ॥ १४॥ पा० भा० रेन मन्तरजपादिरूपेण पापतरणहैतुः प्रवरण; । तत्वन्नानरू* पण कृसूलप्षसारोत्तरणहेतुरंत्तरणः ॥ १४ ॥ भग्मारमाग्नमः प्रतरणाय च । तर्णं पवनम | उत्तपास॒ यानिषु जन्म भरकेषेः । करणे टद्‌ । कृदुत्तरपदपरङ्कातिस्वरस्वम्‌ । 'छेति' इति प्रत्ययात्पूरै- स्योदास्तत्वम्‌ । ससारमतरणे पुवरूपत्वम्‌ । अदिमिन्पसारे प्रकर्षेण तरणहेतवे। उत्तरणाय च । अस्मात्संसारादुत्तरणरेतवे निगमनहेतबे । मत्ययादि प्च वतु ॥ १४॥ नूम आतामाय चा(रद्पिं च।॥ १५ ॥

समः अवायववलत्या--ताययि च अदकाः

ठरखयि च ॥ १५॥ ५ ०भा ०समवत्याप सस्ारत्तरणदत। तच्वन्नानं तदुप्य काम्यकममुष्टुनं

4 [णी णी

१, "नेन ९.।

[न ०अ०] इदराध्यायः। । ७५

संसारे पुनरागमनमातारस्तमैतीत्यातारयः । अशं संपू यथा मवति वथा कमेफरपत्तीत्यरादो जीवः । « तयोरन्यः पिप्पल स्वाद्रत्ति ” इति श्रुतेः । तस्य भेकरत्वेन तत्सवन्धिरवादारखाधः।। १५॥ मन्मान्मा० नम अता्यीय च। संसारतीरं प्राप्यापि कपेशेषेण पुनरावते- नमातारः । (अवे तृस्नोयम्‌' सवत्र बहुरवचनाद्‌ द्यपि भवाति । तत्र भवा- यानुग्राहफतया तन्न स्थिताय । आराच्याय च । आदः सेः । यये भूयः सेसारसागर आवरैरूपेण परिभ्रमणपाकादः । ' न छनि मत्सेने ' | बणेग्यत्ययेन जकारस्य दकारः | ठदिरेब वा भ्द्र्यन्तरं तत्र भवाय। केविद्‌।हुः-आकादः स्वग इति । स हि सुखान्वरं भत्सेयतीति ॥ १५ ॥ नमः शष्प्याय च फेन्याय च ॥ १६॥ नमः शष्प्याय च फेन्याय च ॥१६ ॥

० भा० शष्यं बाढतृणं गङ्धातीरादावुतपन्नं इशराङ्छरादि वदतीति शष्प्यः । नदीमध्यगतं फेनमदैवीति फेन्यः। १६ ॥

म०मा० मार नम श्रष्प्याय च। ष्यं कुश्चदभोदि पवित्रमुतं तत्र मवाय। फेन्याय च । फने भवाय ॥ १६॥

नम॑ः सिकत्याय च प्रवाह्याय च॥ १७॥ नम॑ः सिकत्याय च भरवाह्ययेतिं भर-बा्याय च ॥ १७॥

इति रुप्राध्यायऽष्टमोऽनुष।कः |

प° मा० स्िकतामहवीति सिकत्यः। परवाहमहेतीति । परबाह्यः यः पुरषः भद्धाटुः सन्ललानादितत्परो निरन्तरं गङ्कादिदीरे बतेते तद्रूप इति श्रष्प्यादि- श्रब्दानां चतुणी तात्पयोयः ॥ १७॥

इति भ्रीसायणावायेविरचिते माधवीये बेदायभरकाशे यजःसंहितायां चतु-

येकाण्डे पश्चमप्रपाठके भ्रीरुद्रमाष्येऽ्टमोऽनुवाकः ॥ ८ ॥

म० भा० मा नमः सकत्याय च । सिकतासु भवाय । प्रवाह्याय च| प्रवाहे नदीस्रोतां स भवाय ॥ १७॥

इति श्रीभद्रमास्करदिराचेते यलुर्वेदभाष्य भौरुदरमन्नेऽप्रमोऽनुबाकः ॥८॥

इत्यष्टमांऽमुककः |

७६ सायणाचायेभटूभःस्करमाप्यसदित;-- = [नण्न०जण०

स।०मा० अषटभऽनुवाङ यान्यन्यततरचनस्कारागि यजंष्युक्तानि वेभ्योऽ- प्यन्खानि कानिचिनेबमेऽनुषाक उच्यन्ते ।

तत्र विद्यमानान्धकानविशातिसल्थाकानि यनुप्याह -- नम॑ इरिण्याय च प्रपथ्याय च॥१॥

नमः इरिण्याय च प्रपथ्ययितिं प्र-पथ्याय च।१॥

ता० भार इारणमूखर तत्र भव इरेण्यः | प्रपथा वहुभिः सेवितो मागंस्तत्र भवः प्रपथ्यः ॥ १॥ म० मा० माऽ नम इरिण्याय च | इरेणपरषरं तत्र भवाय । प्रपथ्याय

७ (भ, = जे

प्व ! प्रहतः पन्थाः प्रपथां वहुभिः सेवितो पागस्तत्र भवाय ॥ १ ।। ग्मः कराश्ठसव च क्षयणाय च ॥२॥

नम॑ः किर्शशिलायं च क्चयंणाय च॥२॥

सा०मा*ङुस्सिवा। क्षुद्राः शिखा यत्र प्रदश्षे तादश्चः श्राकररिकः; प्रदे१। किशर; । प्षयणां निवासयोग्या देश्चः॥ २॥

म०मा० माग्नमः किभशिङाय च। कुत्सिताः कुद्रा शि यत्र किश्चिरः छाकरिदः परदेश्रस्तरस्याय । तार्स्थ्यात्ताच्छन्चम्‌ । यद्वा कि रिडा उत स्फटिकादि कमिति यत्र सदह; स प्रद्श्विकेषः किंशेटस्तत्स्थाय | क्षयणाय

। ‹ क्षि निवासगत्योः ` । आधकरणे स्युर्‌ । क्षयणों निवासयोग्यो देश- स्तरस्थाय । पूववदुपचारः । अन्य आह--संसारि विशेषाः सवं एते श्ष्पादय इति । ष्पा प्रष्पकरपाः स्वलपप्राणाः । फनाः फेनकटपाः स्वस्पायुषः । सिकताः सिकताकरपा आतिक्द्रा! । प्रवाहाः प्द्ृषटवाहा महाविभूतयः । इरिणाः । इरिणकल्पाः बरन्यशक्तयः | परपथाः प्रकृषटमागेवर्तिनः । क्रि रलाः। कुरिसितशीङाः । छान्दसं हस्वत्वम्‌ । क्षवणाः क्षयश्शीखा! । तेषु सर्वष्व- विश्ेषेणानुप्राहकतया चेते । सवोनुग्राहकत्वादिति मावः ॥ २॥

नमः कपर्दिने च पुरस्तये च ॥ ३॥ नम॑ः कपर्दिनं च पुरस्तये च ॥ ३ ॥

१ ग. मूषर ।

[नरन०्र] दृद्राध्यायः। ७9

पा मा० कपदौं जटाबन्धवान्‌ । भक्तानां पुरतस्तिष्ठतीति पखस्विः । २।

भ०्मा०म।०नपः कपदिने च । गतम्‌ । पुरस्तये च । पुटस्तयः कुन्तरा- स्तरते । मत्व थायो टुप्यते । प्रसादकार कदाचिर्कपदीं कद्‌।चिनडुन्दकवा- न्द्‌व आगच्छवाति ¦ कृचदाहः--सवदा सर्वेषां परस्तिष्ुताते परास्तः | पु स्ताराते पृषादरादत्वाद्रर्णसादः । एव पहनुभावाऽपि प्रद्‌ सुकर्म एवेति दशितम्‌ ॥ ३॥

नमो गोष्याय चग्ृह्यायच॥ ४,

नमः गष्प्यायाते ग-स्थ्परयि च गृह्याय च ॥ ¢॥ सा०भान्गवां स्थानं गोष्ठ तत्र मवा गेव । गृहे मवा गह्यः। ४॥

मण्मान्मा० भगवति तामेव स॒टभतां पपश्चयितुमाह--नपो गेयाय च। गवां स्थानं गोष्टम्‌ । गार्वास्तषठन्त्यस्पिक्निति । ‹ मपि स्थः इत्ति कः। °"अभ्वाम्बगोः इति मृधन्यः | तेत्र भवाय । गृह्याय च । गृहे मवाप ॥४॥ „ 1 म. । ममस्तल्प्पाय च गद्याय च।॥५॥ 2 ~ __। नर्मः तत्स्य च गृद्यप्च॥ ५4॥ सा०म। ° स्पे खट्वायां छरवानस्वसप्य। गेहे प्रासादं भवे गह्य; ॥ ५॥ मण्माज्मा० नमस्तल्प्याय च | तल्पं खट्वादि तत्र भवाय | गद्याय च| गेहं मासादादि दत्र मवाय। ५॥ ॥ र्व ॥ = 1 नमः काट्याय च गहूरषछठाप च॥&॥ 1 = = (~| = ध 1 नमः काट्याय च गृहरछायात गहर-स्यपि च ॥६॥ सा०मा०कुत्सितम॑टवीति कटे कण्टकितङतादि तत्पूणेतया दृष्मवेशस्व भराप्नातीति वा दुगेपरण्यविरेषः काटस्तत्र भवः काशयः । गह्वरे तपम गिरि गुहादे। रिष्ठदीति गहरेषः ॥ ६ ॥ म०मा०मा० नपः क।टयाय च| व्यारूयाततमेततु । कूपस्थनटरूपेण वा जग-

दनुग्रहाति । गहरेष्ठाय च । गरिगह्रादिपु स्थिताय । पृवेवत्कः । तत्पुरुषे करति बहुर्‌ ` इत्यटुक्‌ । सुषामादस्वारषत्वप्र्‌ ॥ & ॥

4 ----~---~ --~---~-~ ~ ------------*-----------~---~-~ - ~~~ ~ ---~---

१ ख. ग. नराजुखवान्‌ । २ख.ग.घ. =, अटति कण्टकितङतादिषमतथा दश्च प्राप्नोतीति दुगम्‌ˆ ।

७८ सापणाचयेभटमास्कर माप्यत्ाहित! -- = [न०न०अ०]

क (षः भ | नमे हदस्याय च निवेष्प्याय च ॥ ७ ॥ | ॥ | भ नमः; हदय्यय च निवेष्प्यायेतिं निवेष्प्याय च ॥७॥ पता० भा० हृदेषु अगाधजलेष॒ मवों हदस्य! । निवष्पं नीहारनठं तत्र भवा निदेष्प्यः ॥ ७ ॥ म० मा० मा० नमो हदस्याय च। हदे भवा । पृवेवधत्‌ । हदय्षा उप- सख्यानमिति वचनादयादेश्चः । निवेष्प्याय च । निवेष्पमवदयायोदकम्‌ । £ विष्ट व्याप्तो ' ओणादिकः पपस्वयः । तत्र भवाय ॥ ७॥

नम॑ः पाश्सव्यांय च रजस्याय च ॥ € ॥ नमः पाञ्व्यांय च रजस्याय च॥ ८ ॥

सा० मा० पांसूष परमाणष्ववस्थितः पांसभ्यः। रजसि विस्पष्टायां धुस्षा- मवर्थितो रजस्यः ॥ ८ ॥ म० मा० मा० नमः पसरसव्याय च । पांसुषु. सृक््परेणुषु भवाव । रन स्याय च । विपरीतेषु ्थृररेणेषु भवाय । गुणवचनो बा ग्जःश्रब्दो रोक - वचनो बा । ^“ यदस्य पार रनसः ” इति ॥ < ॥ नमः शृष्केय।य च हरित्याय च ॥ ९॥

नमः शष्क्याय च हारत्यायच॥९॥ सा ° मा० शुष्केषु कष्ठिषु भव! शुष्क्यः। हरितमाद्रे वत्र भवो इरित्यः ॥९॥ म० भान्मा० नमः द्युष्क्याय च | शयुष्फं न।रस तत्र मवाय । हरित्याय च । हरितमारं त्र भवय ॥ ९॥

नमो लोप्याय चोरप्यांय च ॥ १०॥ 1: न ॥ नम॑ः टोप्याय च उलप्यांय च॥ १०॥ पा माण टुप्यते तुणादेकं यस्मिन्निति कोपः कटिनपरदेशचस्तत्र मबा काप्यः । उपा वरजास्तृणाद यस्तत्र मव उढप्यः ॥ १० ॥ म० मा० मा० नमो लोप्याय च । टुप्यतते तृणादिकमस्सिभ्निवि कोपः कटिनपदेश्चः। तत्र भवाय । उप्वाय च । उकपा बरबनास्तण!द्‌षः । तत्र मवाय द्द्रतिवा दूपे भवाय ॥ १०॥

[नेभ्ने०अ०] रदराध्वायंः | ७९ नम॑ उव्थौय च सूर्म्याय च॥११॥

नम॑ः उर्व्थाय च सस्याय च ॥ १३१॥

सा० मा० यी पृथिव्या मव उव्येः | शोभना उभयो यस्यां नां सेय सर्मिस्तत्र भवः सूम्यः।॥ ११॥ म०्मा० मा० नम ऊरव्योय च । उव्यी पृथिव्यां भवाय । छान्दसं दी त्वपर । भृतढमातरं गृहते । सुभ्यौय च । सू्िरन्तःसुषिर। भिदिः । सूर्य सबिरामिबेति दशेनातु । तत्न भवाय । ‹ सूरि ज्वरन्तीं वा श्िष्येत्‌ › इति वचनात ॥ ११॥ नम॑ः पण्थीय च पर्णशयांय च ॥ १२॥ 1 वि [89 & 1 > ® ॥ ॥ नृम पण्य च्‌ पणरावाषति पण-शवाय्‌ च ॥ १२॥ पार मा० पर्णेषु पत्रेषु भवः पण्यैः । शुष्काणां पणोनां सघ।तः पणेशद्‌- स्तत्र भवः पण्यः ॥ १२ ॥ म० माग मा० नमः पण्योय च| पर्णेचु पत्रेषु मवाय । एतेषन्यादिष त्रिष्वपि पृवेवदादयुदात्तत्वाभावः | पणेशचद्याय च । दष्काणां पणानां संतः पणेश्चदस्तत्र भवाय । एवं नाम सरमोऽसीपि । एवमनुग्रहमकारा देव- स्याक्ताः ॥ १२॥ नमोऽपगुरमाणाय चाभिघ्नते च ॥ १३॥

नमः अपगुरमाणायेत्यप-गूरमाणाय च अभित्रत इत्य भि-प्रते च ॥ १३॥ सा० भा० अपगुरमाण उद्यदायुपः। अभिन्रन्महरन्‌ ॥ १३॥

म०्भाग भा अथ निग्राधचषु दुरात्मसु कयं देव आचररीत्याह-नमोऽप- गुरमाणाय च । आयुषमुधच्छमानाय निग्राह्यान्दन्तुम्‌ । ' गुरी उथभने छृदुत्रमकृविस्वरत्वम्‌ । छसावैध।तुकानुदात्ते विकरणस्योदात्तत्वम्‌ । अभिघ्रते चापगूयं हन्तव्यानाभिगृस्येन हसते । ' शरतुरयुमः ' इपि विभ. त्ते रुदात्तत्वम्‌ ॥ १३ ॥ | क [ ¢०>९ = नमं आक्खिदते च॑ प्रक्खिदते च॑ ॥ १४ ॥

८५ सायणाचायभट्मास्करमाप्यसदहितः-- [न०्न०अण०]

नमः आक्खिदत ईत्या-खिदते च परक्खिद्त इति भ- सिदे च ॥ ११ ॥ प्रा० भा० आक्िखिदन्नीपतृखेद यन्‌ । पभक्खिदन्नव्यन्तं खेदयन्‌ ॥ १४ ॥ भ०्मा० मा० नम आक्िखिदत च । अभिपीडनेन कांथिदीषत्खेदयते। प्रविखदते च । कांिसमकर्पण खेदयते यथ(पराधम्‌ । ‹ खिद्‌ परेत उद्‌ा- तत।द्‌ा दिकः । परिघ।तः प्रितोदः । उभयत्रापि च्छन्दसा वर्णोपजनः । प्रातश्ःख्य चोक्तष्‌ ^ उपसगपाथ पष; इत्यादि । " चतुरसुमः' १ विभक्त खुदात्तत्वप्‌ । एव गप्राह्यानग्रह्नतात ॥ १४॥ अयास्य मन्त्रस्य पुरथधरणादिकं व्रमः--कृच्छ्य चरित्वाऽऽदां पश्चश्रतं पर्छदपुरथरणो भवति । पुषं रान्नायुच्यते- राजा यदा साम्राञ्याभच्छवि तदा वह््यमाणं कुयात्‌ । काटो वसन्ता देशो गरेः शवार्यः कान्तार वा तेत्राखये वा देवस्य सनिषो ब्राह्मण कायसिद्ध बाचभेत्वा तान्सप्‌ञ्य प्रारम्भः । आद्रायाममावास्वायां वा तयोरन्यतरस्य प्रारम्भः | ब्राह्मणा न्प्रन््ासेद्धान्गह्णाखात्‌ । यद्रा-आचायेः सद्यः कभस्िदधु कुयात्‌ । आचाय इति कर्पा षात्सद्ध उच्यते । स यथा वदेत्तथा सद्धुमवापं । तत्र सद्यः सादे सुच्यते--व्राद्यणासरस्पादाचय।रसलुद्धान्मन्त्रमाद्‌ाय पञ्चदश दिनानि निरन्वर्‌ जप्यः । वतः कमयोग्या मवन्ति । एवं सिद्धदोमः कायः । १- नमरकारमाहदिप्रक्षपः । होमद्रव्याणि पतटर्व्रहियवादयः सज्याः | दाप- क ङा उच्यन्द्-उदयाखमत्यास्तपयमनवरदपकादश्चाद्रजैक्श्ाहनाने क(र- यदेवम्‌ ¦ दोमकत्‌भ्य उत्तरयादयः पत्रेण दातव्याः । आचायस्यापि कण्ड- [द्यः । हानाभ्रणरे सर्पिष्पात्रं सद्‌ा स्लातां भवेदणुधारमवे कभ सावत्स- ते तावदेवस्या।पि मरतिदनमषटसद्ं भाजनं कायम्‌ । ब्राह्मणानपि तावत मणिेन्‌ भोजयदन्त्यदिन्‌ नित्याद्‌ द्िपुणम्‌ । आचा ५। मगवानषपि मन्तुम्‌ | आचारस्य सारभूना भूमिद्‌।तन्या । कऋलजां शत॑ शवं निष्का स्तदधाधे वा दक्षिणा दातव्या । तदद्विगममाचाय। केति | तत्र चिवपूजायां गन्धः करपूर- मिश्रितः । कपानि पुष्पाणि । पुषः कपुरमिश्ितो गुग्गुः । द्‌।षा गव्याञ्य इप। नवेद्यं त्म्‌ । एव रद्राराधनं परतिसवत्सरं कायम्‌ । प्वभार।ध- मद्रजा सम्राड्मवेत्‌ । राजाना य॑ सामेरमध्यस्थास्ते इद्ररू4 हन्यमाना भवन्ध । इ६ स१। युवं भक्तवाऽन्ते रद्ररूपरनुग्रह्यपाणः चचवदुर्‌ वरमतु | तत्र द्रप भूत्वा करपायुवं वपुर्‌ भोगान्भुक्त्वा सष्द्रोपायेषतां राजा रिवमक्त नायते । तस्व करयोः पिनाकाद्ूमे भवति |

[नमन ०अ०] रद्राध्यायः। । ८१

तेनाङ्खन रद्राराषनकाशत्यवगन्हव्यम्‌ । अन्यस्यापि यस्थ रज्ञा हस्तयो- रङ्ा भवति सोऽपि रद्रारापनकारीति मन्वन्यः। एवमेकादशब्राह्मगेः परति- संवत्सरं रद्राराधनं कतेव्यम्‌। अत्रेवापरपच्यत-राजा शत्रनाश्रकपाऽतिश्ष- क्तेन ब्राह्मणेन कारयेत्‌ । धत्रं राजानं पहाखदिररूपिणं दत्वा करसि. दिविक्ते देश्च जरपृणेङकम्भे देवतापावाद्य तत्संनिधावधिमाधाय शमीसमिद्धिः सकण्टकामा संधिराक्ताभिः श्रतसदस्ं जुहुयात्‌ । सुपिरं च बैडालं परश्च भवाव । ततस्तदूष प्रत्यङ्क लोहश्ङ्कुमिः पभविनमस्कारं खानयित्वा तदुपरि राजा स्वपादं विन्यसत्‌ । विन्यास्तकाठे गुरुजपत्‌ । तता राजा ब्राह्मणानां श्रतं भोजयेत । ततो देवं विसरजयेत्‌ । एवं छते परराजा संवत्सरत्र षान्नशे अवाति । अन्वच्च तदेव रूपं सशङ्कं कृत्वा पुत्रवद्धोमः । ततो राजाऽचिरा- -च्छ्करी राजवश्यतव व्रम॑तु । अन्यदपि वक्ष्यत--रतरुराजनगरे कृ(जमवेष- धारिणो राजपुरुषाः सब्राह्मणाः सिद्धाः १५२ चतुष्पयपु चेत्येषु देवा- येषु राजसभासु राजद्ररे च लो्शङ्कृनपि बाज घतसदसरमिपन्तिवान्छृतव। गुभ्रा .न्यन्षयुः । ततो मस्माभिमन्तरिवं सवेतो विकरिरेयुः । जठमपि विकिरेषुः। एव कृपे .तत्पुरमासंबत्सरत्र याक्षं भवति । तत्र खदिरबरयादयो बनस्पवयो रन्ति । ततो विकृतवेषाः परर।जपुरजलाशयेषु कण्ठभमाणे जले तपः - वेनतः सू्याभिश्ुखा अष्टखतदिनानि मपिदिनमष्श्वगुणं जपेयुः । जपकारे भगवतो हाङ।दलमेवं करा भ्यापमिपन्तरपेयुः। एपं छते वज्नरपायिनो ब।ह- नादयो बिषदष्टा इव नश्यन्पि । एषं इन्तो विदरांसे। गुप्मेव इयुः । पत्य षेण राजभयं सथो जायते । अत एव गुप्तपव कापमिति । एषां कतणा र्‌।अयाधक्तमा द्ञिणा स्यादात्‌ । तता व्यानप्रू- पिनाकपाम भृतेशुद्यत्सृयायुत्युतिम्‌ । भूपते भृजगेध्यायेत्कण्ठेकठं कपर्दिनम्‌ ॥ नमे वः किरिकेष्ये। देवान्‌ हदयेष्पः ॥ १५ ॥ नम॑; वः किरिकेकथंः देवानू हरेः ॥ १५ ॥ प° भा० किरन्ति भक्तेभ्य) धनानीति किरिका उदारा शद्रावताराः | ते च देवानां हृद यमृतः | सव॑देवभि यत्वात्‌ । तादभम्यो बो युष्मभ्यं नमः॥ १५॥ भन्मान्मा० अथनमोवः किंरकफेभ्य इृर्यारभ्य।नु बाक्रान्तमेको मन्तरः। - अस्य मन्त्रस्य ऋतिद्वत्ता च भगवान्श्रमुरेव । जगदी षट्पदा छन्दः । अयं च न्वः पत्यक: । युत्मच्छन्दभर भोगात्‌ । ए4 देवस्य काठाविग्रहमूत्वाष(- ११

(कः ६ १ €२ सायणाचायमहमास्करमाप्यसाहितः-- = ([नननन्मण]

रगुणक्रियाजात्यातिमेदभिन्नाः परर्येकं प्रतिनपस्कृताः । इदानीं तु समह रूपेण नपरिक्रथन्ते । देवं नमस्द्रत्यदान तदसुचरा नपर्किथन्त इति केचित्‌। प्रा्द्धवेषकारा देवस्य नमस्कृताः । अन्नातस्वमावा अन्ये जगतां शासितायो गुप्ता वतन्ते । त इदानीं नमास्करियन्त इत्यपरे । इ्या॑स्तु पक्षः सापिष्ठः। अन्ञा- तविषयः प्रागवेक्र उपपन्नतरो भवति । उक्तपू- देवानां हृदयेभ्प इति देवानामेव हृदयवत॑नं वयं जानी इति नमस्क।रयोगाद्धे सव षामेवरि२१- णम्‌ । अन्य उक्तव्यत्तिररिक्ता जगतां ्ञा्तिहारः किरिकादिस्वमावा यान्‌ देवादय एव जानन्ति न मनुष्याद्‌यः । तेभ्यो युष्मभ्यपपिं नमोऽस्तु । ययं च प्रसादत । आयुधानि चापसदरतेत्यथः; ।

नमो वः कि।रकेभ्पः | किरविा्दकतताकम। (किरन्ति स्वेच्छया र कानितति क्रिरयः । ' कृगृबयुपकूटिमिदिच्छिदेग्यश्च › इति इमत्ययः। किदिति हि तज्रा- लुवचते । अङ्गाय ‹ भाभिवारेकः करतवो ' अव इ; › इति इपत्पयो गुणे छते छन्द समुपधाया इत्वम्‌ । इवन्त्यत्पादयन्ति स्मेच्छया लोकानिति किरयः । त एव किरिकाः । देवाना? हृदयेभ्यः । देवानामव हृदये परिषि मानेभ्यः । ताच्ट्स्यात्ताच्छन्यम्‌ । दवा एव युष्पाञ्ाननन्त। यद्रा देवानां हृद यथ्चुग्रहाय1ऽ5विभवद्धयः। सभाभिमतत्तिद्धय १: सदा सभवमागभ्ष ३ति यावत्‌ । यद्र देवानां हृदयमूतस्पस्तेपां विरेषेणाऽस््रतममभ्यः । देवाश्च पृबि- व्यन्पारृक्षद्रोस्या अआभरवापृसूयाः सविमूतय एकाद । एकादश यया- “य देवरसा दिन्५कादचस्यःः इत्यादि । तवाञ्चिषु ठकक्रेप त्रयद्घिश्दवन्ति। एेषामकस्य िमू(पिमूताः शत देवास्तेषां च त्यादूचत्धरूपाल्लवो गणा अपरिवायुसृथमधानास्ते संभूयेकोन9तं भवन्ति । एरत्रततमो गणस्य प्रषान्‌. भतः। एवं पृयिर्वाभकादश्च प्रधानमृतास्पे च तयस्य क्रिपमाणाह्नयद्वि- वन्ति । ते च त्यद्त्रत्धर्यास्ञयाक्चिश्डबान्ति गणा मणाधिपद्रेकरादश्चः। उक्तं च तदवा पएकदश्चत्प।स्शः स॒राधस्ः इत्याद । एतापएववाद्वता अपनेविंमृतय। वायुसूभतियपे। चारन्यन॒विध।यिन दर । एवं सम॑ सभयको-

॥ ( ®

नचरवार्शस्सारेतं शताा५३ सदस्‌ । तबन्तऽन्तारक्षस्था वायुविभूतष

देवास्तब्र त्वभरिसु पिरप दो सूषनुप्रषापयनौ द्रो । ए सम सभूपैकोन- च८।(२२२6द६ब शरतत्रया(धेकं सदस्ञत्र दवा भवनि । श्रूयते च~“ जणे घता चीसदसर.ण्य(५ चच दवानव च(सपयन्‌ः' इ१। सऽपि चेः नानव ष्ायिक(र! ‡ए१०५ा म्पे दतो मृतस्य पिस्फुलिङ्गाः । दयनकासन्ब- षण्डे क्रिया। अनन्तानुतावया बह्माण्डपिण्डक्‌। इत्यरम्‌तिमतङ्धेन॥ १५॥

[म००भ०] ` ददराध्यायः। | ८२ नमे विक्षीणकेष्यः ॥ १६ ॥ नम॑ः विक्षीणकेय इतिं वि-श्षीणकेषयं; ॥ १६ ॥

सा० मा० क्षीणेभ्या विपरीता विक्षीणकराः | कदाचिदपि क्षयराहता इत्ययः ॥ १६ ॥

म० मा० मा० नमो विक्षीणकरेभ्वः। अभक्तानां व्याधिचोरनरकादेमि- (शौचितं हिंसां पाणिनां कुबेद्धयः | क्षिणु हिंसायाम्‌ , उदात्तस्वरितेत्तानादिकः। विविधं क्षिण्वन्दीति विक्षीणकाः ‹ इगुपध्नाधीक्षिर, कः । तदन्पात्पवेवतमा- भिवीयः कः । षातोरिकारस्य च्छाद दीधत्वप्र । अपर अ!ह--' क्षीष्‌ हिसायाम्‌ › कव्यादिकस्ततः शत्रन्तात्पुवैवलसागिवीयः कः । विव्रेषं प्षीणन्त्य- नाता इति ते विक्षीणकाः | चछादसी रूपसिद्धिः । विक्षीणकेभ्य इति यावत || तथेव बाजप्नेगिनः पठन्ति ॥ १६॥

नमे विचिन्वत्के१ः ॥ १४७ ॥ नभः विचिन्व्केश्य इतिं वि~चिन्वत्केफः ॥ १७ ॥

पसा० भा° विचिन्वान्वि अपेोक्षदपय संपादयन्तीति विचिन्वस्काः ॥ १७ ॥

मण०्माऽ्मा० न। विचिन्वत्केभ्यः। इषे सुकृतिन इम दुष्कृतिन इति निग्रश-

तुपनुग्रहीुं च ये जन्तून्वि चिन्वन्ति ते विचिन्वर्कास्तेभ्यः । पूवेवतक; ॥१७॥ .

नम॑ आनिकततप॑ः ॥ १८ ॥ ॥ ® £? ९ 1 ० ; ॥ नमः आनिहतेष्य इत्यानिः-हतेभयः ॥ ३८ ॥

पा०भा० आ समन्ताज्निःश्ेचण इतं पापं यस्त आनिदैवाः ॥ १८ ॥

मण्मान्मा० नपर आनिदतेभ्यः | हननं इतं दसा । आकारो मर्यादायाम्‌। निरिति निशये । यन्भर्यादया क्रियते यच्च॒ निधितमेव क्रियते तदानि तद्द्धयः। अशंआदित्वादच्‌। न वाऽन्यायेन कुवन्ति न चापराधेपुदा सत इति। यद्रा ऽयत्ययेन कतरि निष्ठा । मयाौदया निश्चयेन हन्तुभ्य इत्ययः । कृदुत्तर- पदप्रकृतिस्वरत्वम्‌ । अपरे स॒ व्रबते-दन्तगतिवृत्तेरेयं कर्मेण निष्ठा । मर्या- दया निगभिता आनि्हृता इति । सहयजनसंकीतनाद्नंचित्यभयादेवतान्त- रभ्यः पृथक्छृता इत्यथः । मन्तरान्तर च भवाति । “मात्वाद््रचुक्रूधामा नेमे।मिप। दुष्टुती वृषम मा सहूती” इति । ब्राह्मणं च मधद्ि-^ स्वायामेव दिशि दरं निरवदयते '” हते । यथेतं ' गतिरनन्तरः; ` इवि पूवेपदभषतिस्रस्व

८७ पायणावायंयदभास्करमाष्यसहित।-- १०न०अ ग]

प्राप्नोति | हृद्धादनां चेच्युत्तरपदान्पदा तत्तव मविष्यदीत्यदे।षः ॥ १८ ॥ नुमं अमवत्क्भ्यः॥ ३०५॥ नम॑ः आमीवित्केष्य इत्या-मीवत्केपथु; ॥ १९ ॥

इति सद्रध्याये नवमोऽनवाकः | सा०मा० आ समन्तान्पीवभ्ति स्यु माब प्राप्नुदन््ीत्यामीरवत्काः। अत्र

विक्षीणकविचिभ्वर्कानिदेताभीवसर्केषु देवानां हृद येभ्य इत्यनुषञ्य> ॥१९॥

पश्चमानुवाकपारभ्य नवमान्तेष्वनुवाकेष्वन्पतरतोनमस्काराणि बहून यष्यभिदितानि । तेः स्व॑ः परमेश्वरस्य सावरम्यं परतिपाद्यिलुपेकैकेन यजुषा स्थावरं जङ्गमं वेकं रूपपभिहितम्‌ । अनुवाकमेदस्तु करोवेहिष्म- यागे मन्त्रमेदामेप्राणेण द्रष्भ्यः । एकैकोऽनुदाक एकको म्रः । तत्र तस्य पुरथरणादिप्रकारस्तु इद्रकरपेऽभिषास्यते ।

इति श्रीसायणाचायविरचिते माधवीये वेदायेपकाश्े यजुःसरितायां चतु-

यक।ण्ड पञ्चमप्रपाठके भ्रीरद्रभाष्ये नवमोऽनुवाकः ॥ ९॥

मर मा० मा० नम आपीवत्केभ्यः। समन्ताद्रिजम्भमाणेभ्यः । ^ मव स्य।रये › उदाततेद्धो वादिकः । ततः श्रन्ता्पुवेषत्कः । अन्ये ब्ुवते--पप- न्ताद्धिसद्‌ भ्य इति । इतरेतरव्यादत्ता न कथिद्वकाच्चो यता दुरात्मानाऽ- पसर्पयुरेति भावः । ‹ मीन्‌ हिंसायाम्‌ ` उदात्तरकय।दिकः । ततः न्ता रपुवेवत्क; । वणेव्यत्ययेन नकारस्य वकारः ‹ मौनातेर्निगर्भ ' इति हस्व ज्येत्यनेन न क्रियते । एवविघेभ्यो युष्पभ्यं नमोऽस्तु ॥ इति ॥ १९ ॥

अथास्य मन्त्रस्य पुरथधरणम्‌-- पराकं चरेत्वा चत्वा रिशत्सदस् जपतत पुरश्चरणो भवति । मन्त्रश्ठोधनायं गुरुसंनिधावषटसहस्तं जपेत्‌ । ततः क्म- योग्यो भवति । अनेन एन्तेण दुःसाध्य केयेन्न विद्यते। सन्त्रपभावारसरव संपद्यते । अनेन काम्यं कर्मोच्यते देवस्व दक्षिणामूर्तेः सनिधवात्मापघ्र मयिवाप्नो वा रजतिरानां लक्षं जुह्ुषाल्सुबणेमुत्पद्चते। अपामागेषेणुबीन- यवानां दधिपधुपताक्तानापयुतं जुहु यात्‌ । स्वणेसदसरमुर्फ्यत । कन षाकामी गुग्गुलेन स्वेष्टकन्यासमाटृति कृत्वा तापुपलम्य पश्चसदस्ं जप्त्वा ततस्त छित्वा षटखदसं जृहुयात्‌। सबामरणभूषितामिष्टं कन्यां रमते । पदमोत्पङ- कुमुदानां रक्त ज॒हयाद्‌ । तस्य रानरक्ष्मीः प्रत्यक्षा भवाति । पाठश्राङ- कुरणां पयाक्तानां रक्ष जहृयात्‌। यक्षराक्षसमूतपमतपिश्चाचादयो इर्यानुब- याश्च भवन्ति । पहाकान्तारमूतङेऽिङकण्डं विधाय मयिताप्नो बिरवफल्म-

[धश्नन्बम| ददवाभ्यायः | ८५

लामयुत जुहूयातु । प्राणां यषटिमत्राणां घृताक्तानां परञचसदस्च जुहुयात्‌ । विरबफराकारं सुबणेमुरपद्ते स्पशवेधी पिण्डो भवेत्‌ । सावंभौमसुतारथी देवस्योपरि शुश्राणि कपलानि गव्याञ्याक्तानि रक्ष जुहुयात्‌ । सावेभोपः पुत्र उत्पत । कमीसमिधामरग्रं नतं ढृत्वा रजहपात्रे निधाय दधिपधुधता. ्तानामघरुतं जहुयात्‌ । शिव मक्तं पुत्र छ मते । श्वेतवचाघेफटचूणे रोप्यपत्रे निधाय कापिषेन सर्पिषाऽऽखोड्ायताभिपन्तिते छत्वा सवेत । स्वयं कवि- भरवातः । उदुम्बरसमिर्षा दषिमधुप्रताक्तानामयुतं जहुयात्‌ । पहामाग्याम- जायते । मनोजवमिच्छञ्चञागरण कुयात्‌ । पुरश्चरणमपि विशेषेण मवति । सावित्सारक दृच्छर चरित्वाऽऽत्पानं सश्चाध्य ततोऽषाद्च देनानि' चरुश्चाक मृलफद्महारो निरन्तरं जपेतु । अन्तरा बुद्धिण्व स्वप्ना न स्यादबुद्धपृवं तु स्वप्नः ललाटक जपत | ततस्तदन्ते पन्त्रानुवक्ाय गुरवे स्वणानष्कपशचकर

धाव्‌. पवात्पश्चाशत्सह्सं गुरुसनिधो देवसनिधा वा जपेत्‌ । ततः साक्षा- दुभापती रुद्रः प्रस्यक्षो भवाति । तसमसादात्स्वयं पनोाजवी मवति । यं य॑ देकमभिक्रामयतेःतं तं देशं गुरं च स्मृत्वा मन्त्रमषटशृतमावतेयेत्‌ । तदेशचगामीः अचति । एवं पनोाजवग्रकार उक्तः । ततोऽदटश्यपकार उच्वते-अक्रापि पुषक्त्पुरश्चरणपह्यावश्यकारे लोहितं चन्दनं कपिलापयसा संदिश तत्सो दमश्वत्थपत्र निधाय संस्पृ्याष्टसदसरं जपेत्‌ । ततस्तेनाऽऽत्मानयुपरिप्व देष स्पृष्टा स्पत्वा प्राणायामं घारयेत्‌ । ततः केनचिददृश्यो भवति । राजवश्यकाभ। कोहिहचन्दनक्षोदमयुताभिमग्त्ितं कृत्वा तन्तुेष्टितां गुटिकां त्वा निर्व वद्राजगहभवेये स्वकलटे धारयित्वा भरविशेत्‌ । राजा राजपुरषाश्च वश्याः भवन्ति । यं यं नाशयितुपिच्छेत्तस्य तस्य नामग्रहणपवेकमयुतमेकपादो भूर्वा देवस्य सनिषो जपेत्‌ । संदरसरा्नहयाति । देवस्य दक्षिणाम; संनिधौ नित्यपष्टशत जपेद्‌ । राजयुरषभ्यो मर्यं न विधते | प्यानप्‌-

किन्वतःपाणपादाञ्जं विश्वतोक्षिशिरोघ्रखम्‌ । ऽवटन्तं विग्वमाषरस्व तेनोराश्चि शिवं स्मरेत्‌ ॥

हति भ्रीभटूभास्कर विरचिते यजुर्वेद माष्ये श्रीदद्रमन्च नवमऽनुवाकः ॥९॥

नदयो पकोभयन

हृति नवमेऽनुवाक ।

सव्व (विजयडीःककयकयि

पा मा० द्वितीयमारभ्य नक्मान्तेष्वनुवाकेषु विविधानि यजृष्युषयतोनम- स्फाराण्यन्यत्रतानमस्काराणि चोक्तानि । अय दशमेऽनुदाक ऋगा मन्त्रा उच्यन्त |

८६ सायणाचायमहूभास्करमास्यसारितः-~ (तण्द्‌०भर]

तत्र प्रथमासृवमाह-- दापे अन्धसस्पते दरिवन्नीरंलोहित । एषां पुरुषाणामेषां पशूनां मा भे्माऽरो मो एषां किंचनाऽऽम॑मत्‌ ॥ १ ॥ दपं अन्धसः पते दरिदत्‌ नीलंलीहितेति नी ठं-लाहित ॥ एषाम्‌ पृरुषाणाम्‌ एषाम्‌ पशूनाम्‌ माकैःमा अरः मां इतिं एषाम्‌ किम्‌ चन आममत्‌ ॥ ३ ॥ सा० भा द्रापयाति कुत्सितां गति प्रापयतीति दरापि; । पापिनो नरक्पदा- नेन केशयतीत्ययेः । अन्धोऽद्म तस्य पतिः पार्कः | भक्तानामक्तं पारयती- स्यथः । दरिद्रदकिंचनः स्वयं विरक्तः केवट इत्यथ; । “ एकमेवाद्वितीयं जहम । नेह नानाऽस्ति किंचन › दृति श्रतेः । कण्ठे नीरोऽन्यत्र छोदित इति नीललोहितः । एतेः अब्दैः सवोध्यमान हे रुदर | एषापस्पदीषानां पुरुषाणां पुजपोत्रादीनाम्‌ । एषामस्मदीयानां पञ्चूनां गोषदिष्यादीनां च समूहं मा

भेम मीपषय । एषापुक्तानां सर्वेषं मध्ये किंचनेकमपि वस्तु माऽरोमा गच्छतु मा विनश्यातित्ययः । मो आममन्पेव रुग्णं भूत्‌ ॥ १॥

भ०मा० भार दरापि अन्पस्षस्पत इत्यस्ष ऋषिः पुरहः । छन्द आस्वार. पङ्क्तिः, ‹ परो चद्रादशाक्षरावास्तारपङ्क्तिः ` । भीरुद्रो देवता । एवं विश्वरूपेण देवं स्तुत्वाऽतः परमभय वाचते-द्राप हति । नि कृष्या यातनानुभवाल्मिकाया दारिद्रधात्सिकाया वा गतेर्विकपणां ग- मयितः । यद्रा सवेस्व टोकस्योपसंहाररक्षणायाः शोस्याया गतेः का- रायतः | द्रा कुत्सायां गतो । ण्यन्तातु * अच इ; ' इपोपरत्ययः। ‹ अतिंही इत्यादिना पक्‌ । यद्वाऽऽोतेण्येन्ादिपत्ययः । अपपिताऽऽपिद्रणं द्रा तेव कुत्सिता गतिस्तस्या आपयित। द्रापिः । यद्रा-द्रापिरिति कवचनाम । उप. चारेण सद्रति वतेते । मत्व्थीयो वेकारो दरापि; । सवेत्र षाष्ठिकमापन्निता- धुदात्तत्वम्‌ । हेऽन्धसस्पते । अन्धोऽननप्‌ । अत इत्यन्धः । 'अदेनुम्‌ घश्च इत्यसुन्भत्ययः । तस्य पते स्वामिन्‌ "षष्ठया; पतिपुत्र" हति सत्वम्‌ । 'सुबाप- न्तरिते पराद्गवत्स्वरे' $ति षष्ठयन्तस्य पराङ्खवद्धावः। ८आमान्तित पूरमविधमा- नवद” इति पूव॑स्याऽऽमन्तितस्वाविद्यमानस्वात्ततः.परस्य पष्ठयामन्वतसमुदा- , यर्ष्‌ पाष्टिकमामान्ततत्वादाद्युदुत्तत्वम्‌ । दे दरिदरजिष्परिग्रह्‌ । अनादतष-

[न०६०अ०] दद्राध्वायः | ९७

रिग्रहेति यावत्‌ । ‹ दरिद्रा दुगेतोः शतारे, जक्षिस्वादित्वेनाभ्यस्तत्वान्नाम्य- स्तादिति नुमभावः । स्वयमन्धसस्पत्तिरपि दुगेतस्वभाव इवि । पूवेयोराम- न्मितयारविद्यमानत्वास्पादादत्वास्चेदं न निहन्यते । षाष्ठिकमाद्यदात्तत्वमेव | हे मीररोदित । देवस्य हदयादाविभेतो खदरो नीरलोदिते यो हि भिक्षाटना- दिकं चकार तस्यां नीम ठ दहेतं नरनायास्मकत्वात्‌ । नापरूपास्मकल्वा- द्वा । अन्व आह-- कण्ठे नीठमन्यत्र टोहिताभेदं रूपमिति । यद्रा--निटीर्न नितरां निरस्तं काटुऽ्यमस्येति नाकरोदितः। पूवेबनिघातस्वामाव अघुद्‌- तत्वभ्र्‌ । एवं भगवन्त्‌ सवे(ध्याभय याचते-एषां पुरुषाणापिवे । एषामस्मदी- यानां पुरुषाणां पुत्रादनाभषां चास्पदीयानां पनां च गवादीनां मामेषा मीषययाः । क्रियाग्रहणं कपव्यमिति समदानत्वाच्तुथ्पयं बहुकं छन्दसीति षष्ठौ । यथा समुद्रस्य न पिबन्दीति भाव इत्यथेः। अन्तम।{वितण्यथाद्धिमेते- दडः बहुं छन्दसि" ई्।डमावः । सिचि इद्धि बाधिता उन्दसत्वान्यत्य. येन गुणः करिपतं । मिनत्तेखेडः दश्च" ९ दकारस्य रुत्वम्‌ । पुरेव्दडभावे पू्ैवहुणश्च । हमान्मा भेम दिसीरित्यथः । पुरुषनव्यत्यया वा । माऽर्‌;। क्च्छतिरयमाङ्पूव। व्यस्नक्रम। । यया ˆ आातरमाछद्यजमानः ` इवि । अत्राऽऽत्पना केवर एव तपरथमाचष्ठे । व्रोवक। हुपसगाः; । अररन्पम।वि- तण्यथौर्टुडिः ' सपिश्चास्त्यपरिभ्यश्च ' इत्यदः । ‹ ऋटशोऽड गुणः › इति गुणः । ईमान्पाऽये माञऽतिमपः। आपिम्‌। जनीत्यय; । पूरवबरपुरष्ञ्स्य

येन वा । एषां मध्ये कथिद्पि माऽरत्‌ । मऽञत्मरत्‌ । आपि मा गमदि- स्यथः । अज्रचमाभप। च।र्‌ ईति चायस्य गम्यमानत्वातु । ' चादिरपे विभाषा ' इत्‌ प्रथमा तर्वभाक्तनं निन्य । द्ितयातु नेहन्यत | एवं माउमो उघाय।मा चेत्ययः | किचिदपि उवरादिकमषां प््वादौनामम- मत्‌ । इमान्पश्वादस््वसमसदेन मा रदिसीदित्ययः । ‹ रुजाथाना भाववच. नानापञ्वरेः ' इनि कभणि पष्ठ । अप रोग ' ण्यन्ास्छुडि च्छेथड। दृशः । सन्वद्धावाम(वश्छन्दतः । ‹ भतस्मृदुरमथन्रर ' इते वधं।यमानमस्व्‌ ष्यत्ययनास्य।प १ । यद्रा केथिदाद-अ।५। भङ्गः । आभं करोति आपयति । अ(मयतेटुङ्‌ः । केमाप उवर्‌। दकमब पुरषादीनामापमदामं मा का५[द।० । अण्डो पित्वादेव सन्वद्धावाभावः । पुरुपव्पत्यय। वा । एषां पन्बादीनां स्वन्वि कचिदप्यपरयादकं वस्तु 4 मा (६6।रिवि। अमाब्‌- बचनक्पत्वाटुजाथ। नामिति षछ्यभावः । अतरैषापरेति मिर्‌(नधीयपे । एषु प्रीय; ‹ ईदम)ऽन्वाद्‌ › इत्यश्रादरे सय।नुदाच इत रयस्तूढिद्मिति वि्‌;

त € = | | । [9 १८ सायगाचवयमहटमासकरमाष्यसहितः-- (न ०द०अ१]

क्त रदात्त्वम्‌ । परनापित्वत्र सापन्यतरस्याम्‌ › इति नाप उद। सत्वम्‌ ॥१॥ अथास्य मन्क्रस्य पुरश्चरणम्‌- एकफाहयुपवासं कृतव।ऽयुत जपत्‌ । वपु. रश्चरणो मवति । कपिराज्येनाऽद्रोयापयुत्पाहूुतीयहुयात्‌ । ृष्यनो भवति। ठ्षरे संनिपाते तस्य किरस्ता दृवाग्राणां पश्चसदसरं जुहुयात्‌ । तस्माज्डवरा- मुक्ते दीयायुमवति । अभिचारमोक्षकाम। भेकङ्कतानापयुवं जुहुयात्‌ । तस्यामचारम्यां भय न वेद्यते । मदाजनद्राहे तिकाज्यसिक्तमयुतं जुहु- यातु । ठतो भय॑ न ` विद्यते । उदुम्बरतिरानामयुत जुहुयात्सवेमूतेभ्यो भयं न वेते । प्रामनगरमध्यऽग्निषुपसमाध।(य तत्र धुताक्ततिखपिष्टानामयुतानि ज॒हुयाव्‌ । अश्वत्यदङेषु बदिपपहरेत्‌ । आदावप्यषट्हस्रं जुहुय।त्‌ । तस्य रुद्रो भरवरूपी भपः सह स्वयं दृश्यो मवति। दृष्ट यदि चटेदुन्पादी भवाति । अचकृस्य तस्य महाप्िद्धिभवति । आपदि तद्रूपं स्परेदापद्धश्श्च मुक्ते मवति, चैता ध्यानम्‌- आगुरफासितकश्चको उमरुकाश्िषटो -कसत्कुन्तङी शख इण्डारेवभ्रवाः सतिलको मन्द कणन्रूरः भ्रमान्न५रदन्तपड्क्तकेरणः न्वतायम।नाननां देवो भरववेषभूषितवपुध्यय मृडानीपतिः ॥ अथ दितायाग्चमाह-- रुद्र 1रष्‌। तन्‌; शवा वश्वाहुषषज।।

शिवा रदस्य भेषजी तय। नो मृड जीवे ॥ २ ॥ याते रुद्‌ (र्वा तनः शिवा विश्वाहुपेषर्जीति विश्वा हेष । रिवा रुद्र्य भेषजी तय। नः मूड जीवसे॥२॥

पता भान्हृद्द्रत त्वद्ष्याशवाश्रान्ता तनूय। वदयत त्या तन्वा नाऽ- ९१ज्जाचह ज।वायतु म्ूडय सुखय । कथ तन्व वत्व तदु र्यत~-यस्मा- देवं विन्वाहुमेषभो सर्वष्वदस्यु र.गदारिद्यादरेपधवद्विनाश्रहेतुस्तस्पास्छिव। | कच यस्पाद्ूद्रस्य तादात्म्यप्राप्च५ भषञ्यषधरूपा ज्ञानप्रदानेन जमपरणा- दिदुखं [निवारयति तस्पाद्१्५१। शेवा॥२॥

भ०् माग भाग्या रद्र इत्यस्य पन्नस्य कषः स्कन्द्‌ । छन्द्‌ऽतए्ष्‌। द वताऽपे स्कन्दरू५। द्रः | याते सद्र शवा तन्‌ रप । दरद्रयाते तव [वकर सखकर। तनस्तया >। मृडयात्‌ वष्वमाणनान्व्‌[यव । तयाऽल्ाक- प्राप्‌ धव षति । तुत्राद्रषा शिस्वम्‌ द्‌षस्य वन्वा; सवेद ःख।नद्रत्मेष्.

[नण्द्‌०अग] सद्राध्यायः। ८४०

जल्वादात्यन्तिकदुःखनिषटत्तिमे पजत्व।च | तत्र पथरमात्रपरिग्रहे धनपुतरस्वगोः, दिसांसारिकसुखमात्रप्रदानन देषो मृडयत ¦ द्विनीयमात्रपरिग्रह तु निःश्रयस,+. लक्षणमेव देवः शिवं कुयात्रू ¦ तस्मादुमयत्रिषपुखपा्िपाश्सान बाह-- शिवा वि्वाहमषजीति | विन्वान्यहानि विग्व)हाः। रानाहुःसखिभ्यषच । तेषु भेषजी विन्वेष्वप्यहस्स॒ मेषजमा्वं न जहार्वति भषनान्वरं दश्कारुक् कटशरीरवस्थादिभेदन हि कदाचिद मेषं स्यावु । केवलठमाप्रक इव. डीप्सप्तभपवेपदपङ़ातिस्वरत्वम्‌ । पपे च (पराप्श्छन्द्ि' इत्यु चरपदरा- दयदात्तस्यम्‌ । इट, या भिवेदयस्वपावा तया चिवन्यपदेश्रं मजत ईत्वथः। किंच पवा रुद्रस्य भपर्माति । अयं चदुरब्द्ः क्रियानिमिचतकः। स्जं. ससाराख्य रोगं द्राबयत। विनाशयतस्तव ५१म। तनूः । तया चन्वा सस।र्‌- रोगाद्रूतस्तवं भिषजञ्यसि । तादा चत्या यावा तादृशस्वमावादयात रिवव्यपदेशमित्या सिदन्यपद्‌य्‌ं भजत इत्ययः । तदु मयपम्िषिरिवत्वस्वमाव- शाडन्या तन्वा नोऽस्मान्भ्रूड सुखय । 'छन्द्स्युमयया इवं शप अवकधतु- कत्वाण्णटोपः । जी१त जी(ितुम्‌ । यया व५ स्वस्या जीतम तृदिषोगेन जावासलाभेन च । यद्रःऽसाज्ञावापिपु सया (टं सम ज।वयेतन्याः | अभिमतप्रदानेन धारयितम्य!(; । वतु १५ ससे" इत्यसनमरत्यय! ॥ २॥ अथास्य मन्त्रस्य पुरश्चरणम्‌--अषटशचतपाणापानन्छत्वा पञ्च हसं जपेत्‌। छत पुरथरणो भवति । अनेन रेवटं गभरन्ञ( चिघातन्या । नान्यद्‌ । व्यक्त गर्म ततीय मासि रक्तां कु१।त्‌ । सदरमःअा ६४ ब्रा सणेन दद्‌ भद्ध स्ववि. भवानुगुणमलद्रत्य सममिव तं नमस्कु५।वु । साधुगमऽप्राधवा न भत्ति तथ्य! । यदाऽ रुचिभवाति चद्व कपव्यद्‌ । रक्ता गृदन्वराटे 1१ विक्रऽ- वागवागागिद्र सीन्रस्प प्वजाचटन्तरस्कंकृत्य मन्वुयेन परस्थश्ुद्धवण्डु- ठैविकधयं तद्मभ्नप्भिङकण्दं वेदिकां च दत्वा २दिसाषां साधारणधटरष/परि महासेनमन्नेण स्वणपुष्येय समृमाबाह्य दस्वनव(गापिद्रमन कल (न्बन्दु- युतांस्पन्तुरबएटवान्त्व मग मऊ परा च(पाहिवान्तददरा नन्‌ जरपूणाज्वपरच्छ- ज्नानिवाय तरिमन्पध्य जद्पम पटाोक्रम 2।।दादचसमणन सु३५नान्ष्‌तर नव रट्नपूण। एत्वा णि नीरयटे भक्षिप्य मद्यघ्पवसन॑ः उच्छाच्च सुत्थिरन्छ- त्वा दवस्याऽऽरम गन्पटेपः श्रीकण्ठं हःमरसपृष्पं साताारधूष दपं याब. दन्त सपिषा सवत्र कपूरामिश्रमेवमाराध्य तत्र संनघबुप्रथानमन्नं जपिता

दत्‌; परत्तस्कारमन्नण हा कयात्‌ । दमद्रग्य च ।पकदूबाग्रलनतुलस्युर १९

९9

सायणाचायमटमस्करमाभ्यसाहतः--~

[नै ०६०अ० |

दषिमध्वाश्य्तयुक् जुहुयात्‌ । तता हविष्पूजा । अवार्वमस्यतण्डुरपक हवि- स्वेनाश्नौ होमं कृयीत्‌। तेन मन्तरेण होतव्यं सतो गन्धवासं कपृरयुक्तं दथा- दु देशिवो बाऽन्यो भुङ्क्ते तदेव गुव।ः समवन्‌ । एव साय तद्युगं च स्पृष्ट जपेदावार्यः । ठन्न नित्यवदरस्रपारिद्ततिर्वसनोत्तरीये च मवतः । एवमवौश्टरय पुजा । ब्राह्मणानपि वावतो मोजयेननित्यम्‌ । एवं विधानस्य रन्न एव श्रक्तिः

एवं ते सदपटयमरायुष्पद्धवेत्‌ । गभेपातो न विधते । सवे गन्ध।दन्यदुपदेशवः भधानम्‌ । होषदेश्ं सरीरा न पविश्चेयुः। न पाखण्डादयो वेदिकत्वान्पन्त्रस्व।

अपामागंसमिद्धोभेररक्ष्मा नाश्रयेदबुधः ॥ सर्वकरमषनाश्चाव जुहुयाच्च तिराहुवीः । ब्राह्मणादीन्वश्चे डयोद्धत्वा खदिर संभवान्‌ ॥ सिवरकेनीरपीतिः सतरैः संवेष्टितान्क्मात्‌ ।

कलत हुत्वा छव सवन्कमानानात साधकः ॥

जुहयाद्रक्षकामास्तु कुसुमः कुयुदादिभिः यदं ज्॒हुयात्पष्पं तद्रणं वसप वात्‌ ॥ हष्ठिकामः श॒चो देये गोपयेनोपटेपिते । रक्तदरग्येण तत्रव पण्डकं परिङेखयव्‌ ॥ पण्डङस्य पुरस्तात्‌ नव कृम्मं निध'पसेत्‌ | सूत्रण च।९त स्ंस्पक्प्रतव गन्ववृपरणा ॥ आवाहयेत्ततः इुम्भे सूयमकाग्रमानसः । हञ्रस्थमच॑येदेवं पुवेवःसा रोत्तमः ॥ पयसा जुहुयात शतमष्टोत्तरं बुधः | ध्यायन्ेक्ाग्रषीः सू जन्पन्त्रसदस्रकशू ॥ एवं ऊुबवः॥ सप्राह द्रादलाहपथापि वा। ततः भसन्नो मगवान्महावपं प्रमुञ्चति ॥ अहोरात्रह्ुपोष्पव पुत्रकामः यावेववः। पायस जुहुवादप्राबष्टत्तरशताहुतीः॥

रतु तावां ततो भाय श्ुचिवच्चपठंछृतमू । मोजयेद्धतेष तु जपननषटशत बुधः ॥

अन्त्यदिने सानम्‌ । ददृण्डदानरूपेण ददयादररवे । ततः कुमारग्रहा्ं गणपूजां कुवीत । तदपत्यमायुष्पद्धवति । ययेदं प्रसङ्गादन्यदुच्यते- कन्याथीं कमते कन्यां हुत्वा राजान्धृतष्टुतान्‌ ।

[नं ०६०० ]

इद्राध्यायः | ९१

घ्राह्मणन्भोजयेचचैव फारयेस्स्वस्तिबाचनप्‌ । तः पत्रमवाप्रोति तेजस्विनपनापयम्‌ ॥ अनिष्टदथेने चेव षया दुःसखप्रदेने । अभिचारृतेदेषेरलक्षम्वा च सपे ॥ विग्रहाद्चपसर्गे च भये च स्रुपस्थिते |

तथा च ग्रहपीडाणं भूतवेशषृतेषु च ॥ एवमादिषु चान्ये दोपेपूपहितेष च।

पर्वोक्तं पण्ड कृत्वा नवं कुम्भं तयेव च ॥ गन्धोदकेन संपूर्णं सवेपङ्खरसय॒वम्‌। एरालवद्खकपूरनिम्बजाविफलेयुवम्‌ ॥ देवमावाह्य कलशे त्वचेयेत्तत्र होभयेत्‌ । मन्त्रेणानेन तदेवपष्टात्तरसहस्रकम्‌ ॥ अभिपन्त्य बवस्तन ह्यात्मनो बा परस्य वा। अभिषेकं प्रकुर्वीत सवेदोषेविुस्यत्‌ ॥

यस्तु मन्त्र जपेन्नित्यं प्रातः सत्वा सहस्रकम्‌ । शरीर रोग्यं च तेजश्च वधेते तस्य सवेदा ॥ संवत्सर जपस्तु प्षीराहारो निवन्द्ियः। अचने च यथाशक्ति कुवंश्नयुतमन्वहम्‌ ॥ सेसिद्धिमतुखां गच्छेदाणिमादि गुणेयुवा१ । किं तस्य पानुषैमगिः प्रसन्ने वे जगत्पतो ॥ बहुना किपिहाक्तेन तचित्तस्तत्परायणः। तद्धावमावितो मन्त्रं नपेनभरुक्तो भवेन्पूनिः ॥ इति ।

ध्यानमू--दुतचामाकरपख्य श्क्तिपाणि षडाननम्‌ ।

मयूरवाहनारूढं स्वन्दरूपं शिवं. स्मरेत्‌ ॥ तृर्तायामृचमाह--~

इमा रुद्रायं तवस कपर्दिने क्षयदेराय प्रभरामहे मतिम्‌ । यथ। नः शमनतद्िपदे चतुष्पदे विश्वं॑पृष्टं राभ अस्मिनन।- तुरम्‌ ॥ ३॥

४९ सावणाचायमहमास्करमाप्यसाशवः- = [न०्द०अ०|

मामू रदाय तवसं कपर्दिने क्षयद्रीरायेति क्षयत्‌-दीराय प्रति

॥ ® ०,

भरामहे मतिम्‌ । यथां नः शम्‌ अत्‌ ददिपद इति द्विपे

चतुष्पद इति चतुः-प्दे दिश्वम्‌ पष्टम्‌ ग्रामे अस्मिन्‌ अनुतुर- मेत्यना-तुरम्‌ ॥ ३ ॥

सा० मा०्यथा येन प्रकारेण नोऽस्पदीयाय द्विपदे पुत्रपोत्रादिरूपाय पनु- ध्याय । चतुष्पदे गोमदिष्यादिरूपाय पश्वे च श्रमसरम॒खं स्वात्‌ । किंच रिमन््रामे विश्वं सर्वं भराणिजातं पृष्टं सुखपृणमनातुरमुपद्रवरहितं च यथा भवतिं तथा वयं रुद्राय दद्रा इमां मतिं पूजाघ्यानादिविषरयां बुरद्धं प्रभरा. महे प्रकषण पोषयाम: । कीरक्ञाय खद्राय । तवसे बखयुक्ताय । अस्मदपेक्ितं कत समथायेत्यथेः | कपर्दिने जटाबन्धय॒क्ताय तापस्वेषायेत्ययेः । प्षयदरी राय प्ीयमाणपातिपक्षएरषाय । अन्यां भानरूपपापाविनाशदेतव इत्यये।३॥

मन्मान्मा० इमा रुद्राय तवसे कपर्दिन इति द्रयोप्रोण्डव्य ऋषिः, द्रे अपि जगत्यो । रुद्रो देवरा । केचिदाहुः- कऋष्रयसपुदायात्पक एको मन्त्रः । अनुषटप्‌ छन्द इति । इमारसद्रायोते । इमां मतिमीदशीं बुद्धिं मानसपूनाख्यां श्राय प्रभरामहे प्रकरेण धारयापः । रुद्र सवेदा मनसा पुजयाप इति यावत पन्यतेरिच्छाकमेणः क्तिनि रूपप्र्‌ । मतिरिति स्दुपिनाम | इमां मप मवि स्तुत्यास्मिकां पूजां रुद्राय प्रमरापहे। सवेदा दरं स्तुत्याऽऽराधयाम इत्ययः। मन्त्रे दषेत्यादिनोदात्तः क्तिन्‌ । * भन्‌ भरण ` मोवादिकः । स्तुतिमिदविषां प्रदानेश्च तद्विषयां मतिमविाच्छन्नां कुमं इत्यभिमायः । यद्रा रुदर एव स्तोत- व्य उपासितन्धः प्रभरयेतम्या द्रष्टव्यः भ्रोत्तग्यो मन्तम्ो निदिध्यासितव्य इति । तद्विषयापेव मतिं सवदा वेभम इति | कादशाय । तवसं वधेयित्रे | तु इति सोता घातुद्ेद्धययंः । ततो ण्यन्तादसुनि उदरात्तानिष्टात्तिस्वरेणासन एवादात्तत्वम्‌ । यद्रा तवां वर तद्रतं तवस । मत्वथाय। टुप्यत । ततश्च तद्रति इत्तेरतदविषयत्वादाद्युदात्तत्वाभावः । कपदिने गतम्‌ । क्षयद्रीराय । क्षियन्ति निवसन्ति वीरा विक्रान्ता यस्मिन्यमाभ्रित्य सक्षपद्रीरः। "क्षि निषासंगत्योः ' तीदादिकः । छन्दस्युभययेति शस्याऽऽधधातुकत्वान्ङित्वा- भावा | यद्रा "स्त पक्षय ` भबादकः। क्षयान्त वनश्यान्त वराय प्राप्य स ` कषयद्रीरः । पवेवच्छतुराधधातुकत्वा्टसाषेषातुकानुद्‌ात्तत्वा भावात्तत

१. इ, प्पष्षिपु* । २ ख. गर “था पुरषकूपाय पापः |

[म्‌ ०द्‌०अ ०] दंद(ध्या्ः | ९३

एकादेशस्योदात्ततवम्‌ । यद्रा विकरणव्यत्ययेन श्रः । अव प्रमरणं विशे ष्यते- यथा यादग्विधे प्रभरणे सति नोऽस्माकं स्वमृताय द्विपदे पुत्रदये चतुष्पदे पश्वादये चश्च मृखमसरस्यात्पश्चपो ककारः । ' लेटोऽडाटौ › इत्व- डागपः । स खूयासुपूषस्य ' इति पादस्य छपे ' पादः पत्‌ इति पद्धाः । क्रियाग्रहण करेव्यमिति संपदानत्वाचतु्थीं । तत्न प्रथमे द्वित्रिभ्यां पदनि. व्युत्तरपदान्तादात्तत्वम्‌ । प्रिषीये तु वहुवदिटक्षण पूवेपदप्रतिस्वरतवम्‌ । पुनश्च विशचेष्यते-यथा च प्रभरमणेष्वस्मासु विश्वमपि भाणिजातं यदस दीयं न भवति तदपि पृष्मनातुरं च स्यात्‌ । कास्मिन््रामे यत्र वयं वसामः कीरे पतिं पभरामेति ¦ आहुश्च पोराणिक्राः- रुद्राध्यायी वसे्यत्त प्रापे बा नगरेऽपि वा। न तत्र क्ु्तिषासाद्या दुभिक्षन्पाधयोऽपि च ॥ इति । अथवा यथा नोऽस्माकं प्रमिऽस्मिद्धिपदे चतुष्पदे च शं स्थातु । बिश्वपपि वस्तु धनधान्यादिकं समृद्धमनापयं च स्यादित्यसिपिन्नित्यत्र-उटिद्‌पिसि विभक्त रुदात्तत्वम्‌ ॥ ३ ॥ चपथींमचपाह- = क र मृडा ना रुदो तनो मयस्छुपि क्षयद्वीराय नमसा विधेम ते । यच्छं च योश्च मनुरायजे पिता तदश्याम तवं रद _ ` ~ - प्रणीतो ॥ ४॥ | पि ^ ॥ त्‌ 7 मृड नः रुद्‌ उत नः मय॑ः छपि क्षयद्दरायेतिं क्षयत्‌्-ी- राय नमा विधेमते। यत्‌ शम्‌ च योः च मनुः आयज इत्य।- यजे पिता तत्‌ अश्याम तरवे रुद प्रणीताविति प्र

नता ॥ ४॥

सा० मान्दे रद्र नोऽस्पान्पृदयह रोके सुखय । उतापि च नोऽस्पाकं परराकऽपि मयः सुखं कृधि कर । क्षयद्रीराय क्षपितास्मदीयपापाय ते तुम्ब नमसा नमस्कारेण विधिप परिचरेम । पिह पालको मञुः प्रजापतिः च्ं'्च सुखे च योश्च दुःखपृथग्भावं च यद्‌ायने मरकिविरसपादितवांस्तस्सर् दयं

९४ सायणाचवमटृभारकरमाष्यसहितः-- [न ०६०५०]

हे सद्र एष प्रणीतौ प्रणये स्नेहातिशये सत्यश्यापर प्राप्नुयाम ॥ ४॥ म० मा० मा० अय द्ितीया--पृडानो रदराति। हे रुद्र नोाऽस्मान्परदय | पुत्रषनादसमृद्धया स॒ाखकान्डुरु । पृवेवाण्णडापः। "ग्यचाऽतास्तडः' हति दीधेत्वभर । उतापि च नोऽस्माकं मयः स॒खं निरतिश्चयानन्दात्पकं कृषि इड । (बहुल छन्दासिः इति रपो टुक्‌ धिभाव । ‹ कः करत्करति ` इत्यादिना सत्वम्‌ । प्षयदरीराय । व्याख्यातम । पवेवत्कम॑णः संपरदानत्वाच्तुर्था। क्षय- दारं स्वां नमसा नमस्कारेणान्नन वा चर्पुरोडाश्नादिरुक्षणेन विषे परिच- रेम । विधत्तिः परिचरणकमो । यया त्वामेव सवेदा परिचरेम तथाऽस्मा- न्मडय मयश्च छर । यद्वा दे दद्रारमान्मडय मय कुर । तदथ त्वां क्षयद्वीर परिचमेति विभक्तिव्यत्ययः । इत्थं सखपाप्निः परार्थता । अधना दःखनिद- त्तमाश्चास्त-श्च दपनमागतानां दुः खहेत्‌नाम्‌ । याः पृथरमावोऽनागतानां दुःखहतनामनुन्मेषः पृथग्भावः । पृथग्मावकमणो सतिरन्येभ्योऽपि दरयन्व इति विचुपरत्ययेन प्रयपा गिदद्धावाभावथ । यद्रा-असुनवादेश्चामावः। यद्यादृशं शं च योश मनुभन्वानः सवैज्ञः पिता परजानां पिता प्रजापतिस्त्वया सष्टर्बे स॒नियुक्तः । अ।यज । आङ्‌ प्यादायाम्‌ । मयद्या दत्तवान्‌ । वणाश्रमादिमेदेन व्यवस्थितं कृतवान्‌ । इृत्थपस दुःखप्रहाणं डवोतु । अत्र- त्वाभ्यासलापयोः कृतयोवणेव्यत्ययेनेकारस्याकारः। बहृ्रचास्तु “आयने' इत्येवाधीयत । केचिदाहुः “आयनज' आत्तिवान्पक्षत्वेन स्वीकृतवानित्े । तत्तयेवारयाप, अश्युवीपहि त्वत्मसादेन भरपत्ता मा भूम । सत्यपि प्रमादे स्वस्सादेनाविक्रपदोषभाजो मा भूपेवि । अश्नोतेर्‌ । व्यत्ययेन प्रस्मे- पदम । बहुकं छन्दसीति विकरणस्य टुक्‌ । यद्रा-आशिषि ठिङ्‌। 'छन्द्‌- स्युमयथा? इति सावेधातुकषत्वात्सलोपः । हैतुमाह-तव दद्र प्रणीतो । देति पुनवैचनमाभिमुरूवातिश्चयप्रतिपच्वरय॑म्‌। दे खर पणीरों शासने यस्माद्रतापहे। यद्रा तवास्मासु प्रणीतो प्रणये भ्रत्यस्वामिमावनिपिततेऽनुग्रहे सति तद्दया- पति । ^तादो च निवि" इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्‌ । केचिदाहुः-परसिद्ध एव मनु; स्मतेत्वे त्वया नियुक्तः प्रजानां पिता हितकारेस्वेन पितृस्थानीयः र दुःखप्रहापणपरकारं याटश्च ज्यवस्थितवांस्तयेवाश्चुवीमदहि.यस्माच्वां परेच , राम इति । अपरे तु ब्रुवते-यच्वदीयं शे सोश्चोभयविधदुःखपरहापणप्रकारं मनुः सवैज्ञोऽपि जगतां पिता प्रजापविरायजन अभिश्चुरूपेनाऽऽयनजाति परश्च सति स्वयपप्यादत्ते वा तद्रयपरषाम वादश्नरक्नामाजनं भूयास्म इति । यज- रात्मनेषदं प्रथमपुरषेकबचने । कोपरस्त आत्मनेपदेषु ` इवि तकाररोपे “अवो

[नण्द्‌०अ०] एद्राध्यायः | ९५ गुण" हात पररूपत्वं विकरणन्यत्ययेन श्रः । तेन सव्यपि ठकसाबेधातुकाबु- दत्त्व एकाद शस्वरेणान्तोदात्तत्वम्‌ ॥ ४ ॥ अथानयोः पुरश्चरणम्‌- च्छ चरित्वा नवसहस्ं जपत्‌ । तपुरश्चरणो भवति । अमावास्यायां चतुष्पथेऽप्निमुपसमाधाय दधिसारमयुताहुतिमा्र जुहृयातरु । गषादीनां शाम्तिभवति। एताभ्यापेव राजवाहनानां शान्तये जलं स्पृष्टा परत्याद्रेमयुतं जपं कृत्वा जपजटेन वाहनशाखं प्रोक्षयेत्‌ । वाहनानां श्चान्तिभेवति । बाहनानां किंचिदुषयोऽयं तेन जलेन मिश्रेत ढृत्वोपयोज- येतु । तिरं शान्तये तिङपराज्यमिश्र जुहुयादगुतम्‌। अन्येषां शन्यये दृबा- णापयुतं जुहुयात्‌ । तेषां शन्तिभवति । ध्यानपू- दिन्यसिहास्तनाक्ान स्तुयमानं पदाषमिः। प्रसन्नवदनं ध्यायेत्सोमं सोमाधध(रिणम्‌ ॥ पचचमीर्चमाह- = | „1 = ॥ ९. * 1 ष माने महान्तमुत माने अभकंमा न उक्षन्तमुत मा [कद [ ® ®= ¢ क ० ® नं उक्षितम्‌ । माने। वधीः पितरं मोत मातरं मिषा । ` ०, | (^ हि मा नस्तनुवो रुद्‌ रीरििः ॥ ५॥ 0 वि वि मानः महान्म्‌ उत मा नः अकम्‌ मानः उक्षन्तम्‌ क ® _ | उतमा नः उक्षितम्‌ । मानः वरध; पितरम्‌ मा उत मात- [९ ॥ + ~ शम्‌ मियाः मा नः तनुरवः रुद दरिः ॥ ५॥ सा० मा० हे रद्र नोऽस्मदीयं पदान्त पुरषंस्यवेर्‌मा रारिषो मा हसीः। उतापि च नोऽस्मदीयमभकं बां मा रीरिषः । कंच नोऽस्मद्‌ीयमृक्षन्तं क . @१ क [९ कीर ९९ @@ _ # ५. % * सेचनक्षमर्थं पुरुषं मा रीरिषः । उतापि च नोऽस्मदौयमुक्षिप गभस्थं पुरषं भा रीरिषः । नोऽस्मदीयं पितरं मा वधौ: । उतापि च मातर्‌ परा वधीः | नोऽस्मदीयाः प्रियाश्च तनुवः शरीराणि मा रीखिषिः॥ ५॥ भ०मान्मान्मानो महान्तमित्वस्य ऋषपिरवरातः । छन्दो नगत।। नम्दीन्वरसूपो रुद्रो देवता । भा नो पहान्वमि० । हे खर नोऽस्माकं सवन नं मष्ान्तं पितामहादिकमनुग्रह्यं वि्याबयोभिञ्य्टु पुन बा भ्रद्धवगुणक्‌ मा ध रोगादिभिमां दिसीः। उतापि चास्माकमभेकमद्यन्ताशेश्चु पुत्रम्रह्मं मा

९६. सायणाचायमहमास्करभाष्यसदितः-- = |१०द्‌०अग|

वथुीमां न उक्षन्तं सेचनक्षमर्यं तरणं संतानकरं मा वधीः। उवापिचमान उक्षितम्‌ । सिक्तं गभस्थमनुकम्प्यतरं म! वधौः ¦ पितरम्‌ । स्पष्टम्‌ । उतापि चे माद्रमपि मा वधाः । श्रद्धषतरतरेतां । तधा नोऽस्माकं पियास्तनुवः वारोराणि भियत्वादेवमा रीरिषो पा रदिसीः | रमगादोभेः पडितामा दभाः । भायोवुत्राच्वेक्षं च वहुवचनम्‌ । अस्माकमस्मद्‌। वानां च प्रियास्त- नूम रीरिष इवि ॥ ५॥ अथास्य मन्त्रस्य पर्रणम्‌-- उपवासत्र ५ कृत्वा पञ्चसहस्रं जपेत्‌ । कृत-

पुरश्रणो भवति । अनेन स्वजनरक्षा कष्न्या । यवतिरानामाज्याक्तनाम- युतं जुहुयात्‌ । अश्वत्यसपिधामथुतं जहुभषात्‌ । अज्येनाय॒तं जुहुयाव । अतिसंबत्सरमाद्रयापयुतं जुहुयात्‌ । एव ठव आत्भीयन्नीव।रुष्टद्धजनस्य छान्तिभवति । अन्यस्मिन्नपि श्रान्विकरणे जपमुतं कुयात्‌ । विेषेण राजा प्रतिमासं मन्त्रेणनिन कान्त्ययेमद्रयां दम कारयेतु । तेन रघ्नऽन्तःपुराद्‌- योऽपि वधेन्ते । ध्यानम्‌-

बाङेन्दुपुकुटं दवे तरुणाद्त्यविग्रदम्‌ ।

ध्यायन्नन्दीन्धराकारं गणेन्वरसमारतम्‌ ॥

ष८।म्‌चमाद्‌--

मा नस्तोके त्न मानं आर्युषि मानौ गोषुमानो अश्वेषु रीरिषः । वीरान्मा ने रुद्‌ भामितो वधीहं विष्म ता नमसा विधेम ते॥ ६॥ मानः तोके तनवे मानः अधृति मानः गपुमान्‌ अश्वेषु रौरिप्ः । वीरान्‌ मा नः रुद भ्रामितः वधीः

® | 1

हविष्मन्तः नम॑तता विभेम ते ॥ ६ ॥

सा०मा० हे रद्र नोऽरमदीय तोकेऽपर्यमात्रे तनय व्श्चेषतः पुत्रमा रीरिषो ष्टि मा कृरु । नोऽस्मदीय आबुपि मा रौरिषः | नोऽप्मर्दयेषु गोषु मा रौरिषः। न।ऽस्मदे।यप्यन्वेषु मा स्रः । मामितः कुदः सन्नाऽ- स्पदीयान्वीरान्मत्यान्मा वधाः । ब दवेष्मन्ता हृवेयुक्तास्ते तुर्पं नमसा

नस्कारेण दिधेप परिचरेष ॥ ६ ॥

[न०द्‌०अ०] खद्राध्यायः। ९७

मज्मान्मः० पा नसोक इव्यस्य षन्त्रस्य ऋषिमेगवान्‌; छन्दो जगती। देवोऽपि मगवायेव । पा नस्क इति । दे रुद्र नोऽस्माकं तोके पुत्रे बनके तत्पुत्रे च मा रीरिषः।पार्हिषांकृवाः | तद्विषपे रोगादिमिर्दिषहो माभूः द्विदीया वा व्यत्यथन सप्रषी। तकं तनय चमा दितीरिति “आयुः षोडश्रब- षशर्तभरह षोडश बपथरतमजवत्‌। प्रह षोडशं बषरपं जवति" इति चछन्दोभ्े भ्रश्णात्‌ । भर्वसातेवषव्वषःः इते सांबत्सरिकाः । “"सपर्विशत्यपिकानि चकं चष({ग्‌'' इत्यक । ° ज॒तपव'' इत्यर५ । वस्मिन्नायुषे मार।रषः | माना गोषु । गमदहिष्वादिषु मा रीरिषः। तयाञन्वेषु अन्वगजादिषु मा रीरिष । व(रांधास्मदीयान्मा व्री; । मापितः । अपचारेण क्रोधिगोऽपि सन्‌ । वेक प्रजननकमगः | (२ प्रजास्तस्य पुनम्रहगं सत्पूत्रपरिप्रहणायष्‌ | पिक्रास्ता चा वीराः । माप क्रि" णवन्तान्निष्ठु । यदू सजातक्रोधा मामितः | कृताष- चारेष्वप्यस्माप भाभिते भूत्वा मा वधीः; । तद्‌य॑ ववमपि हरिष्मन्तश्चरुपुसे- डाश्रादिलक्षणेन हविषा तद्रन्तो नपक्षा नमस्करिणते तव विधे परिचरेमः। पूवैवत्षष्टी द्विवीयायं वा । सवां परिचरेभत्यथेः ॥ ६ ॥

अथास्य पन्तरस्ष पुरधरणप्रू-च्छं चरितवोदुम्बरप(जेण कपिं सः सहस्राभिमन्तितं कृत्वा तेन स्वरा मिते वसदस हतया मदाव्याहूतिभि- हत्वा श्रतं शेषपिखा भिरातमुपवपनत्ततथरभ।जौ पश्चाशरत्वदक्ं जपेत्‌ । गुरव पञ्चनिष्र दयात्‌ । ततः कृतपुरश्चरणो भवति । अनेन, रज्गामायुष्ड- मानामुर्पत--निस्यवद्राना स्वश्च पयितेऽपि वा केवङमाञ्यसिक्तैस्तिर्र- य॒त जुहुयात्‌ । अषटमब्रद्यगपए्द्राक्च दक्ष रजानमा्मत्‌। मस्पटशताभम- न्नितमादाय राजरक्षां कुधात्‌। एतदपि विरयवुरकायभू्‌। अनेनतरापरमुर्षवन्वे- तकमरेद्‌ वेभधुघरनाकेस्य॒ः जुहुयात्‌ । रकदधदरराव्राह्ल ग रन्तिदधः सथः सिद्धेवः[द्यमः] का ५ः। भव सवःसिद्धिरस्यते। अवावा नन्नं क्टद्ा निर घरमरपोष्थ जेरा निरन्तर जपेद्यः सिद्ध म | पचत्कमवरववववत।। एवं ठव रज्ञां श्रौवभप । अनन दू्राणां घूुताकनलयु निर्यवर्व जुहू यात्‌ । राना चरर्जीर्व। भवापे। अनेन कटशरानष्सदस्दष्ट्चतं वा जलदृणा- नस्वणेरजतताश्रभयान्वाऽभिमन््य गन्धादिनिराराघ्य नववस्रेितान्छृषवाऽ- न्यान्यपि मङ्कहानि कखाऽऽ्चा५। राजजन्मदिनं राजान स(पेयाक१। हि फरशाः स्यः; एव॑ करते राजा दोषः कायकेः पातकादिमिरप्यरिष्घा मबवि। राङ्ञ( वा दृदृध्ययमनेन नित्यव्रदेरेन सद |बज्नगना्दस्‌ ज करत्‌ |

१९

९८ सायणाचाथमहमास्करमाष्वसारितः- [नण्द्‌नअ०

वाहनायुधश्षारासु रत्मकरादिषु च मासि माति साम्ये नक्षत्रे शानि कुयात्‌ । अश्वत्थापामागंसपमिधां दधिपधुघृताक्तानामयुतं जुहुयात्‌ । गतायु धोऽप्यायुते । शृते व्यवहारे च मन्त्रमेतं जपेश्न पराजितो भवाहि । तरिरा ब्रमुपोष्य निरन्तरं जयेत्‌ । ततश्चरभाजी बिटवफलानां मध्वाक्तानापयुतं जुहुयात्‌ । स्वर्णसहस्तं कमते । कुपुदानां दथिमधुघृतानामयुते जुहुयात्‌ । कन्यां ऊमते । अनेनेव संवत्सरं चरभोजी कपिराधुतेन स्वाग्नो नित्यवष्षट- सदस्रपष्टशरतं वाऽऽहुतीजुहुयात्‌ । सवस्मान्हापातकानमुरचप । अनेन मल - यजक्षोद्भ मिमन्त्य कटे धारयेत्सर्े षयाः स्युः । अपामागस्तमिद्धिरषटस- इसरं भतिजन्पदिने जुहुयादपमृत्युं जयति । दष्टिकामः सूय जपापुष्परयुतरारा- धयेद्रक्तोष्णीषव सनानुङेपनो पत्वाऽऽदि स्यवारे । भगवानादित्यो पहा मश्चति । द्‌ रमागेगामी दश्च श्रकेरा गरृदीताऽष्टसदस्रामिमन्त्रिता दिषु दशस भ्षिप्य गच्छेत्‌ | स तु यावद्रमनं क्षेमी मवति । कमणामविद्चकामा मन्त्रमयं लपितया कमाऽऽरमेत । अनायासेन कभणापन्तं गच्छेतु । पूत्रकामोऽनेन ठक्ष- भाञ्येन जुहृवादवेशकरं पुत्र ठमते। यं यं नेतुमिच्छचं त सिकृताकारं विषाय तस्य शिरापि स्थिरवाऽयतं जपेत्सवत्र विजयी जायते । अन्वदपि सर्षेमनेन संभवति । मन्त्रपरमावादेवस्य साक्षार्िद्धानामेव फएकति । अन्येषां हया प्रयासा इति मन्तघ्यम्‌ । ध्वानम्‌- द्‌ धानमेकादश्रषा विभक्त- देहं विश्यद्धम्फटिकमकारम्‌ । तेजोनिधिं बलिनमिन्दुमोर्डि विचिन्वयेत्तत्र सदव रुदरपू ॥ पप्तमीरृचमाह-

आरात गोघ्न उत पृरुषतरे क्षयक्वराय सुप्रमस्मे ते अस्तु । रक्षाचनो अधि चदेव ब्रह्यधां च नः शुभं यच्छ दिवः ॥ ७ ॥

आरात्‌ ते गध्र इति गो-तरे उत पृरृषध्न इति परुष-ष्ने क्षयरदरायेति ्षयत्‌-वीराय सुन्षम्‌

@ ®= |

अस्मे इतिं ते अस्तु । र्तं च नः अधीति च

[नण्द्‌०अ ० इद्राध्यायः;| १4

देव बरूहि अधां च नः शम॑यृच्छ द्विवर्हा इतिं

दि-वहाः ॥ ७ ॥

सा० मा० गोघ्र गोघ्रस्य पूरुषघ्र पुत्रपोत्रादिपूरषघ्न्य प्षयदीराय ्षपिव- भृत्यस्य ते तवोग्रं रूपमारादस्तु दूरे तिष्ठतु । यत्त॒ सृश्न सदीयं सुखकर रूपं तद्स्भ अस्पास्वस्तु । ““घोराऽन्या विवाऽन्या"' इति । वस्छरीरदयपुक्त वयोदंयोभेध्ये यद्धोरं ऽररं तद्रे गच्छतु । शिवं शरपत्राऽऽगर्छतियर्थः किच नोऽस्मानरक्ष सवेतः पालय । कंच हे देवायिद्रह्स्मानिषरेभ्यो चज मानेभ्वाऽधिकान्देवेषु रू ॥ अधा च अपि च। द्विव दयोर्छोकयोकधं- यिता स्वं श्म यच्छ सुखं दहि ॥ ७ ॥

म० माऽ भा० आरात्त इति मन्त्रस्य कऋरपिरत्रिः। त्रिषटप्च्छदः । शंुर्देबता। आरात्त हति षष्टं चतुयां बक्तव्येति सवोधतुथ्यंः। उताप्य्यँ । गाः पुड- षाथ प्रतो हिंसतस्वव यत्सुच्नं सुखं गवां पुरुषाणां च सया चा तव तुद्चि। साऽऽरादूदूरे अस्तु । अस्मत्तोऽन्यत्र तथा कुवेन्करीडतु देव इत्ययः । इन्वः "बहुकं छन्दा” इते किंपि उदात्तनिवृत्तिस्वरेण विभक्तेरुद त्त्वम्‌ । क्षयदी- रस्य तव यत्सृश्नं तदस्मे अप्मास्वरित्वत्यथः। यत्म॒श्नं सुखं तदस्मास्वस्त्विवि अदिंसामाजेणेव। एतेन कृतीति देवो न मन्तुपदतीत्याह-रक्षा च नोऽप्मान्‌ । ¦ दयचोऽतस्तिडःः ` इति दीयत्वम्‌ । इदं चाप्यस्त्वित्याह । यद्रा रूपमित्व- ध्यायते । गवादीनां हन्तुस्तव यद्धं करूरं स्दारादम्तु । सुरणं सुटुगिति भर आदेशः । क्षयन्ति निवसान्वि वीराः प्रजा अस्मिन्नति क्षयद्रीरो व्याख्यातः । अभिगम्योऽनुपराहकस्वमावः । सवषाभिप्नि यावत्‌ । तादृशस्य हव वत्बु्न- मनुगरह्षरक्तणपभवा वृतिः साऽस्मास्वस्िवत्वयः । अधिंच द्व ब्रृहि। अ- षचन॑॑ व्याख्यातम्‌ । किंमस्परमाथनया देव एव “ मा मष्ट रक्षिष्वापिं च ? इत्यस्मानाधिपत्येनासनरद्रद त्वित्यथेः । यद्रा पक्षपातिनास्मम्यष्ि न सर्वैरोकसाधारणामिति । अधा च अपि च। ‹ निपातस्य च › इति दीे- त्वम्‌ । नोऽस्मभ्यं शरमं स॒खं॑ यच्छ देदि । द्विवह्मं छोकद्रवपयिवमेहिकमा- पुष्पिकं चेत्यथः । व्ह वृहि वृद्ध" । दयोरकयोरपि ववे इति द्विवहीः । गातिकारकयोरिति पष॑पदप्रषविस्वरत्यं चेत्यसुन्‌ । "परादिश्छन्दसि बहुरमू इत्यु ्रपदा यदा त्तत्वै च । वहुत्रीदिवौ । नपुंसकेकव चन छान्दसं दौपतभ्‌ । यद्रा देचस्येद्‌ विशेषणम्‌ । इह चारुतज् च सुखस्य बहेयिता त्वामिति । ^ योरेव रोकयो्यिता " इत्यन्ये । यद्वा वई इति पक्तनाम्‌ । द्विहः पक्षद्यावरम्बी । रेदिकमामुप्मिके च परमे ग्रच्छेवि ॥ ७ ॥

१०५ पायणाचाथमहृमास्करमप्यतारितः -- = [नण्दग्भण|

अथास्य पुरश्चरणम्‌-जेर्‌त्रमुपाष्य त्रिरात्रं निरन्तरं जपेत । छृतपुरथरणो भवति । अनेनाऽऽगुप्कामानामेव नान्येषापत्याहुः | '्रतायुः पुरुष उच्यते? इति श्रतेः । एवं सति इह जन्मनि जन्मान्तरे वाऽऽ्युषः प्षयकारणैः कम- भिवौरादयो भरियन्ते तेषामायुवर्नाय मन्त्रेणानेन प्रयोग उच्यते | नित्यवद- नेन स्वाप्रो सर्पिंषाः्सह सप श्तं वाऽऽहुतीजुहुयाद्‌ । द्‌वाणामष्टसदस् दाध- मधुधताक्तानां ज॒हुयात्‌ । स्वजन्मनक्षत्र नितयमबाषटसदसं जयेव । आद्रो विक्घुषेण प्रत्याद्र्‌ दव।पापागेक्चपीतिटानां दपेपधथघरताक्तानां परत्यकपयुतमा- हुतीज़हुयातु । रात्रा यावतपश्चसहस्र॒जपेत्तावलपदक्षिणाः कुयातु । राजा जन्मादने द्बापापागादि परत्यकमयुतं जुहयाद्राजा दोघायुमेवातरे । अशक्तानां स्रोतसि होमः । ततोऽच्यन्ताश्चक्तानां जप एव । श्ुद्धतण्डुटेमध्वाञ्याक्तर- युतं जुहयात्तस्यायुर्वधते । सन्तरेणानेन देवस्योपरि अकेसमनोभिरयतमाराध- येतु .। तस्य श्रौवेवते । पथचपद्रारालये वा चरुमोज्यधःश्ञाया ब्रह्मचयवान ज्ञारार्वणाशा द्‌वमभितः सदस जपत्‌ । एवं प चतायुः सप्ुजन्पसु मवति । अशक्तस्य भक्षाहारः प्रशस्त इति । अय ष्यानम्‌- कुव।णं संनिधौ देन्य देवमानन्दताण्डवम्‌ । हुताश्चनधरं ध्यायततप्नकाश्चनसनिमम्‌ ॥

अषटमन्िचमाह- सतुहि शरुते गतसदं युवानं भृगं न भीमर्ुपहत्नुमुग्रम्‌ मृडा जरित्रे शद्‌ स्तवानो अन्यं त अस्मन्निवपन्तु

सेना; ॥ < ॥ सतुहि श्र॒तम्‌ गतेसदमिति गत-सदम्‌ युवानम्‌ मृगम्‌ न भीमम्‌ उपहस्नुम्‌ उरम्‌ । मृड जरते रुद्‌ स्तवानः अन्यम्‌

ते अस्मत्‌ नीति वपन्तु सेन[ः ॥ ८ ॥

साण्मा० हे मदीयवचः श्रुतं पसिद्धं स्रं स्तुदे । कौटश्म्‌ । गतेसदं गवेस- हरे. हदगरपण्ठरी$े सवेदा तिष्ठन्तम्‌ । “ह्रः सवभूतानां हृदेमेऽजन तिष्ठति"? हति स्पते; । युबानं नित्यदचणम्र । उपदतनुमगरं प्रकयक ठे स्थं जगस्संदतु-

[न१६०अ० एटराध्यायः | १५१

ुप्ररूपिणम्‌ । तप्र दृष्टन्तः । ममं मृगं न । भर्यकरं सिंहमिव } यथा गंज. विदारणाय इग्रः सिंहो भवति तद्र । हे रुद्र स्तवानोऽस्प्वषा स्तयमपनि जरित्र जरणशीरे दिनि दिने प्षीयपाणेऽस्पच्छरीरे मड ससं करु । ते त्वदीया! सेना अस्पदन्यं वेरिणं निवपन्तु विनाश्चयन्तु ॥ ८ ॥ म० मा० मारस्तुषहि श्रतपरित्यस्य वेयाघ्र ऋषिः । त्षटप्‌ छन्दः । रर देवता । विग्रहस्यात्यग्रतवाद्धीत्या पवार्धन देवं परोप्षीकृत्याऽऽह-- स्तुहि श्रतापोति । आत्मन एवायमन्तरत्पमनः भेषो भिद्ते च वाक्यप्र । हे मदीयान्तरांत्मन्रतुदीति । यद्रा पुरुषव्यत्ययः । ईदृशं स्वां स्संबानीति । श्रव॑ भ्यारूयातम्‌ । गतेषद्‌ गतमिति रथनापर तत्रं सीदति तिष्टतीति जिपुर- द्‌ हनादाविति गतेसत्‌ । यद्रा हदयाम्यन्तरं गतम्‌ । केविष्टाहुः- "गिरति कवलयति विन्ामेति गतं विन्वस्यावारकस्नेनोबिशेषः कश्चित्‌ ` इति अन्य आहुः--गीर्यनेऽश्निना भक्ष्यन्ते प्रजा अत्रेति गत स्मश्चाने ' हृति । £ शब्द वानाकाश्चो गतम्‌ ` इत्यपरे । य॒त्रानं निर्वतरुणम्‌ । ‹ युवा पिता स्वपाख्द्र एषाम्‌ ' इति च मन्त्रान्तरम्‌ । मृगे न भीमम्‌ | पगः ससिंहदिः सिह एव वा मृगर।टवपिव भीमं मयकररूपम्‌ । उपरिष्टादुपचारत्वादुपमार्थीयो शष्द्! । उषटरनुम्‌ । उपसंहतेन्यानां शवरुपमृतानामुपसहरणा यातम्‌ । यहनिभ्यां वनुः ' इति क्नुप्रत्ययः । छान्द सस्तकारोपजनः । उग्रम्‌ । अनमिमवनीयमटूणं च । "'उपसंहतु पस्युम्‌ ` शते क।चत्‌ । उग्र मत्युसररश्- पित्यर्था वेदितम्यः । एवंविध भगवन्तं स्तहति । दतीयोऽधचः प्रत्यक्षतो दवसकीतनेन किचेददयपतत्वात्त भयस्य । अत्र देवसकाशात्सखमाश्चास्ते । मड म॒डय सुखसु । पवद दौ घत्वम्‌ । जरत स्तोत्रे । पुवेवत्सप्रदानत्वाचतुथी । जरितारं मां मृटयेत्वयः | ' ज॒ष्‌ वयोहाना ' एदबादिः । ज्वरादिराधुषयंः स्तुतिकमा छन्दसि । उदात्तयण इति विमक्तेरद।त्तव्वपू । स्तवानः स्तोतन्य- स्तवम्‌ । सम्यानच्‌ स्तुव इति विधीयमाना बहुखवचनात्केवकादपि भवति न च भवाति । किंच तव सेना अनुचरसघाता जगत््षोभकारिणो मरीचिरनि- चया वाऽस्पदृस्मसतोऽन्यमन्यत्र निवपन्तु निघ्नन्तु । निवपतिवेषंकमां ॥८॥ अथास्य पुरश्चरणम्‌ । एकरात्रमुपोष्य निरतं निरन्तरं जवेत्‌ । छृतपुरश- रणे! भवति । वैकङ्कतसमिषां विषतेराक्तानां स्मश्चानान्ना लक्षं जुहुयात्‌ । राजवरो नरन्ति । शरत्रनापग्रहणं कृत्वा देवम्य संनिधौ मस्मपागिरयुतं नपेत्‌। तस्य शतरोमशज्वरो मव्राति । वेहसिद्धयरयुत जुहुयात्‌ । शत्रोपसूरिका

जानाना ~ ०

१ग, ङ, इपधारिणम्‌ ।

१०९ सायणाचायेषटमस्करमाष्यपाहितः- [न०९०अ.०]

जायन्ते वाभिरेव च्ियते । शग्रोगृहपेत्रादिषु मन्त्रेणानेनावट खानयिस्वा ततर कट्पं रोमास्थिश्रकेरादिकं खाये । तस्य शीघ्रं नाशो भवति। ध्यानम्‌-

उथद्धारकरकफोिपरकाश्चमादीप्तदहनमधोनम्‌ । अम्बरनिरयं भीमं ध्ययेदभय श्रिवं सुरोघनुतम्‌ ॥

शर माषतिर्द्वो प्यावम्य इते केचित्‌ । नवमीमृचमाह-

परि णो रुदस्यं हेतिपैणक्त परि वेपस्वं दुर्मतिश्वायोः

®

अवं स्थिरा मघरदधचस्तनुष्य मीदैस्तोकाय्‌ तनयाय

मृडय ॥ ९॥ परीति नः रुदस्य॑हेतिः वृणक्त परीतिं वेषस्य दुम॑ति- रिति दुः-मतिः अषायोरित्पव-पाः अवेति स्थिरा मघ-

मृडय ॥९॥ सा० मा० हृन्यरेऽनयेपि हेतिरायुधं खद्रस्य देपिनऽस्मान्परिदणक्तु परितो

घजितान्फरोतु । कदाचिदपि मा विष्वसिवित्यथः । त्वेषस्य करोधोञ्ञ्वङित- स्याघायोरघं पापं परहाररूपपिच्छतो रुद्रस्य या दुमेतिरुग्रबुद्धिः साऽप्वस्मा- न्परिष्टणक्त । स्थिरा विरोधिनांशनाय याृग्दुभतिरस्ति तां मघवद्धधो हविरुक्षणाश्रयुक्तेभ्यो यजमानेभ्यः सकाश्चादवतसुष्वावततामपर्नातां कुड | हे यदः कामामिवरषक तोकायास्मत्पुत्राय तनयाय तदीयपुत्राय च ृडष सुखं देहि ॥ ९॥

मन्मान्मा० पररि ण। इद्रस्येत्यस्य च्छन्द्‌ा्िष्टुप्‌। कऋब्देवता च भगवाने- व | अत्रापि विग्रहस्य पूुवेवदुग्ररूपत्वात्परोक्षपत्यज्ञदतत्वपधं चेयोबीक्यमेदश। परि णो रद्रस्यति । हन्यतेऽनयेति हेतिरायुधम्‌ । 'उतियृति' इत्यादो कि न्तादात्तो निपातितः। नोऽस्पान्एदरस्य हेतिः परिदणक्तु सवेत बजजयतु । पुष्- पोत्रसहिततानित्ययः। जी बजने" रोधादिकः। “उपसग द्रहुडम्‌' हति णतभू।

१ ख, 'नाद्निनादृद्‌" ।

[नव्द०म५ उद्ाध्यायः। १०३

किच त्वेषस्य ऋोधोज्ञ्वाछि दस्य देवस्य । ‹तिष दीप्तो" पचायच्‌ । अधा. योरघं व्यसनं पुरुषाणां पपकारिणामिच्छतीर्यघायुः। "छन्दसि परेच्छाया- पपि ' इति क्यच्‌ । “अश्वाघस्या$ऽत्‌ › इत्यात्वम्‌ । "क्याच्छन्दसि › इत्युभ- त्ययः । तादृशस्य देवस्य या दुपतिर्निग्रहासिपिका बुद्धिः सा चास्मान्परशिि- णतु निग्राह्याः पापकर्मणा वथं मा भूमेति मायि भवाति । कृदुत्तरपदप- छतिस्वरत्बेन मातेश्चम्देऽन्तादात्तत्वम्‌ । (भन्ते इष" इति क्तिन उदात्तत्रावु । किंच स्थिरा स्थिरम्‌ । सुपां सलक इति द्वि पकवचनस्याऽऽकारः । षलुषि घतेते स्थरत्वयोगाद्‌ । ““ इमा रद्राय 1स्थरधन्वने ` इत्याद्‌, च दश्चनात्‌ । अवतानस्य च ज्याविषयत्वात्‌। अयमथः । स्थिरधनुरवतनुष्वावततञ्यं कुरु । शिथिरयेत्यथेः । यदा वचनव्यत्ययेनेकार्मन्बहुब चनप । ‹ ओश्छन्दसि इति शेर।पः । स्थिराणि घनुष्यवततञ्यानि विति । सन्त्येव वा देवस्य कायेवयेन बहूनि धनूंषि तानि सवाण्यवतनुष्वेति | क्षेमाय प्राययामः। पध- घद्धथो मघवदयम्‌ । पघपिति घननाम । हाचरुक्षणेन घनेन तदरन्तो मघवन्त- स्तदर्थं त्वं धनुरवतनुष्व । तान्प िक्ीरेरथयः। को नाम पघत्रतर। हिनस्ता8 चेत्‌ । अयं भावः । यथा हविष्मन्तो चयं निभयास्तब यष्टारः स्याम तदथपव्‌- तनुष्पेति। अपर अआ।ह-““स्थिरग्रहणन दु५तिविष्पते। चा स्थिरा निश्चरक- शपा दुमोतिरस्मे न दातव्या" । तां पथवद्धयेऽबरतनुप्य मघवां छते तां रायै. छव | मघवल्स ता्श्रमध्यवसायं मादृया इते याव्‌ । स्थिरणन्दाद्‌ ‹ सुपां टुक्‌ › इति द्विवीयकवचनस्य टुक्‌ । सां दितिक) वा मक(रस्य कोपः । “स इमन्द्रास्विति ” यथाऽनवधरणाद्ययाश्रतमेव पदकारा मन्यन्ते । इद्‌ चापरं याचापरे । हे मीद्बः सक्तः । व्यारूयाततो मीदूबान्‌ ! "मतुवसो" ३१ रुत्वम्‌। लकाय पत्रा तनयाय तत्पुत्राय च गृञ्य सख्य । पृरवव्मणाः सप्रद्‌न- त्वम्‌ । ' मृड सुखन ' इगुपषलक्षणः कः । मृड २।१।५ णच्‌ । यद्रा दतु. पराण्णाचि 'संज्नापूवेको विधिरनित्यः" इति छयुपयलक्षणो गुणो न क्रियते॥९॥ अथास्य मन्त्रस्य पुरथरणम्‌- च्छं चरेत्वा नव 1दनानि भरविदिनपष्- ससं जपेत्‌ । तपुर रणो भवति । अनेन पुत्रकामानामव करन्यभू । एत- दापि युपर इयद्‌ । दावानररूढस्य पृराशचखदिरदेः समिधां दधिपधुषृब- क्तानां पधिमद्रारे भिवाख्ये त्वयुतं जुहुयात्‌ । शिवस्तद यं पुत्र रकुभते। देवा- रयेऽश्बत्थच्छायायामास्मगृहगोष्ठयो ब ऽऽद पापमावस्यायां वा एृष्णपत्तऽ- म्यां वा मारम्भः | पृ्वदयु्चसमोजिनां स्पत मवतः । प्रपिमन्त्राक्षरं कर शं - स्तन्तुबेष्टिराञ्जरपूणन्मातिषटाप्य वषां पध्ये कुरम्मपुशस्तर निधाय तस्मन्द्व

११४ सायणाचायभहरमास्करभाष्यसहितः-- = [नद०अ०

सोमप्राषि।दमेत्‌ । “ आयातु मगवान्केटासात्‌ › इत्पाबाह्म गन्धादिभिरभ्यन्प ततः पूवेवन्मध्यककशमारभ्य प्रतिकं मन्त्रादिव पएकमेकमक्षरं न्पततत्‌ । ततो नवसदस्नं जपेतु । दत उदेशकारो इपामाककाजानां मधुपधरवाक्तानापष्- स॒दन्च हुरवा ठन्पात्रपाज्पेन च हटा ततत आ!{दिकरश्चमादाय तत्तदक्षररूपिणं भगवन्त स्मरनस्तापयत्‌ । एकासने प्रतिष्ठाप्य कृम्भजरेन च स्ञ।पयित्व्‌। त्राह णानष्टसहस्रमष्टशच °कशचतमन्पे भोजयेत्‌ ; तत्र करयवस्व्रीद्चादीना- चायाय द्वा तं भ[जायिच्वा दक्षिणाकङे पथ्चनिष्डे तथ वा दादि रूपाया दक्षिणायाः किंचेदापि ग्यूने न भवेदेव दसा दम्पती युज्ञीयाता- मेवं चयो; पुत्रः शिवतमो दयु शत्पयते । अय पूरर्तकर्माशक्तावपरघुच्यते- अशक्ता मन्त्रमिमं नपत्पथिपरद्ारे । देवारपेऽशोरं भद्षिणं क पत्‌ । उदया- सभरत्यास्तपयाद्स्तमयासम्‌त्वाद्‌यात्तत्र तरिघ्नो याद मियतेऽशक्ता न सन्ति चेच्छन्तः सननश्रक्तमात्मानं मत्वा ठुयन्न नश्यति । तस्मासपुरश्चरणयुक्तो गुसरभप्र्तः कुय्‌ादिति । अशक्तानां पजाकमानामगतीनापनुप्रं बक्ष्याषः | अषटशवभकचरवारिशाव्रपभक(प व। दिनानि दाक्षि चरमो पथिपद्रर- ग्रे मविदिनमष्टरे जपेत्‌ । भदक्षिणमष्टपं कु थ।त्‌ । नित्यवद्श्वत्थस्य पूर न्तरमूकाद्‌ारभ्याषएटसदस्चं जपेत्‌ । अश्वत्यचतुदश्च माततद्नपष्टसहस्रं जपेत्‌ । एवं समाप्य यावच्छक्ति तावद्रा बह्यणान्दी्षायक्त(र्मोजयेदेवं कृते वंशकरं पुत्र ढमत इति । ध्यानम्‌- गजचमा्वतयु स्फुरसदरण)ञ्=।८ष्‌ । सवपापहर ध्यायदेवं ुञ्जरमेदेनम्‌ ॥ इति ।

द्शनामृचमाह~~ द्म रिर्वतम शिवे नः सुभन। भव । प्रमे वृक्ष आयुषं ` निधाय ति वक्नन आचर पिन।कं विभ्रदाग्‌(हे॥ १०॥

#्ुषटमेति मीदैः-तम रिवेतमेति रिव-तम शिवः नः सुमना दति सु-पन।ः भव । परमे वृक्षे आयथधम्‌ निपयितिं निपा [क्ष्ष्‌.

टमू वक्षन एति चर पिनकम्र्‌ विपत्‌ एति गृहि ॥१०॥

[न०द०अ ०] रदराध्यायः | १०५

पता० मा० हे मेदृषएटमातिरयेन सेचक कामामिवषक दहे प्विवरमातिश्चयेन शान्तस्वरूप। नोऽस्मान्म्रति शिवः दान्तः सुमना; सोषनस्येन सहेन युक्तश्च मव । आयुधं भिग्ररा्िकि परमेऽ्स्युन्नते इक्ते बरान्वः्यादिरूपं ननेधाय यथाऽस्माभिने दयते चथाऽदस्थाप्य कृत्तं वसानो व्याघ्रचमेभातरं परिदधान अ।चरास्मदाभिमरूयेना ऽऽगस्छ । आगच्छन्नपि पिनाकं विच्रद्भरषणाय॑ धचु- मात्रं हस्ते धारयन्वाणादिके परित्यञ्याऽऽगन्यागच्छ ॥ १० ॥

म०म्‌।०मा० मीदुष्टपेव्यस्य वैराज ऋषिः । पञ्चपदा चिषटुपूडन्दः । ययाहुः- ‹ चतुभिरष्टक्षरद्राद शचाक्षरेण चतेचचिषटप्‌ ' इति । तेत्र त॒तीयन्यत्तिरिक्ताश- त्वारोऽष्राक्षराः । देवता शंमुरेव ।

मीदृष्मेति। हे मद्ृष्टमातिश्चयन सक्तः । उत्तमपुर यावत्‌ । व्यारूयातं चेदम्‌ । दे रिवतमाविशयेन शिवंकर । प्रथमस्याऽऽमचतस्यावियमानत्वान्‌ दिती यमपीद्‌ निदन्वैते ¦ द्योः पाक्षि कपद्यद। त्वम्‌ । इत्यं द्वेन कतेव्यभि. त्याह-नोऽस्पाकं सन्नास्माकतना भूत्वा विष्ठञ्श्रवः समना भव । अरम्‌क- मपि किवं कुवैस्माकपापि शोभनं पनः कुर। उप्र मत्यवं वतस्षे।ते यावत्‌ | ¦ सोभनसी › इत्युत्तरपदाद्यदात्तत्रम्‌ । तदथमित्थं दषेन कपव्यपित्याद- परम उच्छति वरक्रणिकरारादा तवदय दृक्ष आयुधं जशुरादेक भषणं निधाय किमे निक्षिप्य । यत्र निहितं वय॑ न पश्यामः । यद्रा प्रमे दूरमदे क्षाद। बस्मद्टयगोचरे निधाय कृति बैयाघ्रं चम वसानः परिदधान आचर वस्व । यद्राऽस्मदामिपख्येनाऽऽगच्छ । वसेरनदाततेरवहसावधातु्- नुदात्तत्वम्‌ । पिचाऽऽगच्छस्त्वं पिनाकं केव उय।व(णरदिनं दण्डमाजं भूष- णपा दृस्ते वथ्दागाहे । अआगच्छस्मानात | गभः; " वदृ छन्।६५ शरण कषपो टुक्‌ । बिभः चतरे ‹ अभ्पस्तानापादः ` इत्या्ुद्‌ः तर१्‌ ॥१०॥

अथास्य परथरणमू--एकरान पथ्चद्‌रसदस नपच्छृतपूरथरण। मत्रापि। अनाञ्चमये प्राणसंशये घोरामय ३। चोरादिमये केवल। ज्येन पश्चषद्‌- साहुवीरजहुयात्‌ । वेभ्यो मुचपते । ध्यानम्‌-

पङ्कलायतनं ९१ शरवानमातिसन्द<मू । घ्यायेद्रनचराकारभाभच्छन्त पिनाकिनम्‌ ॥ इतति । एकाद श्ग्रचम।ह-

वाक।(रद्‌ वद।[हत नमस्व आस्तु प्व; । यास्त

~~~

~~ ~------------~ -------

, गण ष 0 न.

१ ख,ग, ड, “मेऽभ्युत्रते । २ प, ड, स्त्यादेरस्परि मि" |

१०६ सायणाचायमटमास्करमाष्यसदितः-- [नण्द्०्मग |

| ®= |

सहस हेतयाऽन्यमस्मननिषपन्तु ताः ॥ ११ ॥

पेकिरिदेति विकिरिद विलो हितेति वि-लोहित नम॑ः ते

[~~ |

अरत भगव हाते भग-वः । याः ते सहस्॑भू हेतणः अन्यम्‌ अस्मत्‌ नीति वपन्तु ताः ॥ ११॥ पा०मा० कीयन्ते भक्तानां सनिघो बहधा प्रक्िप्यन्त इति किरयो धनानि

तानि ददातीते किरिदः । विशेषेण किरिदो विकिरिदः। विरोदितो रौहि

त्यरांहत ग्वत इत्ययः । अत एव मान्त्रिकाः पञ्चाक्षरध्याने स्परन्ति-““ ध्येयो

युकतापरागागृतरसकलिवाद्रिममः” इति। यद्रा-विशेषेण रोहितो विलोहितः।

अतं एवाषटाक्षरध्याने स्मरन्ति“ काश्चनामो ध्येयः पद्म[सनस्थः › इवि ।

मेगवो भगवन्षद्गुणसपन्न । मगछब्दस्य षडट्गुणवाचितवं स्मरत-- पेश्वयेस्य समग्रस्य धस्य यश्चसः भियः |

्नानवेराग्वय। न्व षण्णां मग इतीरणा ॥ इति । प्रभ।रान्तरेण मगवच्छन्दनिवंचनं च-- उत्पत्ति च पिना च मूवानापागपि गातम । वेत्त चद्यामावेद्यां च स वास्यां भगवानिति॥ धथोक्तविरेषणत्रयविाच् हेख्दरते तुभ्य नभोञप्तु। १ वव सदशं सह कस॑स्याक्ा या हतयो यान्यायुधानि सन्ति ताः स्वा अस्मद>१ विरोधिनं निवपन्तु ।व॑नाश्चयन्तु ॥ ११॥ भन्मान्मा० बिकिरिदेत्यस्य मन्तस्य करषिः पुलहः । छन्रोऽनुषटप्‌ । धय देवता | विषिरिदति | हे विकेरिद्‌ विकिरिदक्ब्द, व्यारूयावः | किरपतेरदिषा- कमा किर सां ददन्ति शिरेद(न्यायुषानि दद्रहितो बा पिक्किरेदः। पर- मायततः परपाडनान्यायुघानि तवव न सन्ती भावः। यद्र विविधं वहन्ति भा(गन इ।० विकिर्यः पापन्यघयः संस्ारादयर्तषां दाता खण्डयिता विक रिद; । ' द्‌। अवखण्डने ` । आमन्तरताद्युदात्ततम्‌ । विक यपृन्दन्तन्यान्ख- ण्डयत।(त बिकिरेदेति चित्‌ । दं विरोहित । विगतं ङोदिव्यपर्धं यस्प स विरोदितः। अथ नीटोऽपोन्पर्‌ डो हित इति र्वा । उत्त च-"द्‌ रिद्रनी- छर।देत; ” ईति । “१२१ ढृष्णपिङ्गर'' {ति च मन्त्रान्तरम्‌ । केचद्‌हुः~

2,

त नि

[भ०्श०अ० ] सदराध्वायः | १०७

विगतं लौहित्यं फाटप्यं स॒ विलोहितः निविकार इति । परमायतस्तव विफारहेतवः पि न सन्ति दरे हि मन्युपरभतयो विकाराधित्तकटुष्वप- भवाः । यत्राऽभ्युधानि गृह्यरस्तेथच प्राणनो निगृद्यरननिति मावः। एतदेष मकटयन्नाह- मगरब्दस्य षडगुणवाचितवं स्मपते- उत्पत्ति च विनाशं च भूतानामागतिं गतिम्‌ । वेत्ति षिव्रामविद्यां स च वाच्यो भगवानिति ॥ भगवो हे भगवस्तुभ्यं नमोऽस्तु | पेश्वर्थस्य समग्रस्य वीयेस्य यश्रसः भिः । ्रानवैराग्ययोश्चापि षण्णां भग इतीरणा ॥

'मतुबसो रु' इति रत्वं पृवेषदाग्रुदात्तत्वं प्रथमयोरामन्तितयोः । एवभक- मप्यायुधं परमाथतस्तव नास्त्ययापि जगदुपसहारादा यास्त सदृशं ॒हेतयां यानि सषटस्संख्याकान्यायुधाने विद्यन्ते ठा अस्पदस्मत्ताऽन्य निवपन्तु निप्रस्तु तत्मसादात्‌ । यद्रा कोऽपि विकारहेतुः प्रमाय स्तब नास्ति अथापि यास्ते सदं हेतयो दसा निष्कपणां निग्रहप्रकारास्ता अस्पत्तोऽन्यं निक्पम्नु पीडयन्तु । निग्राह्या वयं तव पा भूमेति प्राययते ॥ ११॥

अथास्य पुररणमू्‌-तरिरात्रं चरुभोजी दशसहस्रं जपेत्‌ । तदन्ते दशसह प्रदक्षिणाः कुर्वञ्जपेव । त परश्चरणो भवाहि । अनेन पह्टाजनविरोभे सकढपं- घातं दाधिमधधताक्तानां सापिधाप्य॒तं जुहयात्‌। मय॑ न मवति । सबोञ्तुका- मोऽपामागेसामधां कापिराञ्यासक्तानां घ्रतसहस्रमाहुताजुहुयात्‌। एतनेव बरा- हादयो वरया भवन्ति । तिरो नतुकापा विरखसपिरधां दधिपधुषूताक्तानां णत सहस्माहुतीजुहुयातु । अपो नेतुकामो जलस्य मध्य आत्माञ्निपाघाच कापिकेन पयसा पातसहस्रमाहुतीजंहुषात्‌ । अद्धयो भयं न जाय१ । एवपन्यद्‌पि क्व- ज्नेतुकामो मवति तत्तन्नापग्रटण दत्वा कापलाञ्यन श्रतसदृसत जुहुयात्‌ । तत्तत्स जयाति । ततो ध्यानम्‌ ।

प्रसन्नवदनं सोम्यं रचिताद्राहमण्डनम्‌ । अम्बया सहितं ध्वायेत्पुरष॑पेरमिष्टुगम्‌ ॥ इति ॥ दरादशीमृचमाह-

सहस्।णि सहस्धा बाहुवोस्तव हेतयः । तसमीशानो भष;

पराचीना मुख। छुपि ॥ १२॥

५ ९ 4

१०८ सायणाचायमटूमारकरमाप्यसहित;ः-- = [नण्द्‌०अ०

सहस्ताणि सहस्पेतिं सहस-धा बाहुवोः तवं हेतयः । तासाम्‌ ईशानः भगव इतिं भगवः पराचीनां मुखां छषि ॥१२॥

दाति रुद्राध्याय दक्चमाऽनुबाकः।

[ति |

सान्माण हे रद्र तव बाहुवोदैस्तयोर्हेतयः सहस्रधा! सहस्चपकाराः सहस्राणि स्स्रसरुयाक। विद्यन्ते । धनुः खड्गक्शूलभिस्यवे जातिमेदेन सदस्रपका- रत्वम्‌ : एकैकस्यां जार वहवः सटस्रसंख्याकराः । हे भगवः षट गुणापत त्वपीशानः सपर्थः सैस्तासां देतीन्यं मुखानि शस्यानि पराचीना कृषि अस्पत्तः पराङ्मप्ुखानि करु ¦ १२॥ हतै श्रीसायणाचायेविरचिते माधवीये वेदायेपरकाश्चे यजुःसंदितायां चतु- यकाण्ड पद्टमप्पाटके श्रीरद्रमाप्ये दशमोऽनुवाकः ॥ १०॥

भन्मान्मा० स्दृद्याणि सरस्पेत्यस्य नारद ऋषिः । कण्वो वा ऋषिः । अट्‌षटुप्‌ छन्दः । रुद्रो देवता ! राजोपद्रवान्तो विनियोगः ।

सदस्राण सरस्रधातत । सदस्राणि वहूतपाः सद्सपा सहस्रप्रकारास्तव वःहोरवार्यता हृदय अयुधानि । द्विवचनमतन्तरमित्युक्तम्‌ । यद्रा सत्स्वपि वहुषु सायुपेषु व)हूद्रयमेव प्रहारे व्याभियत इति वाह।रित्युक्तम्‌ । ठन्वादीनां "छन्दसि बहुकः इत्युच्डादेश्चः । एकैकस्या एव वा सहस्रसख्योपटश्यते । पएकेकेव सहस्रं तव वाहार्हेतय इति । अथ ठव बाहया हेतयो दिसाप्रकाराः सदस्राण सदस्रधा च सन्तीति | हे भगवस्तासां हतानां मुखा मुखान पराचीनान्यस्पान्मत्यनभिमुखान्ने कृधि इुरु । तासांवा हिंसानां युखनि उपक्रमानस्मदनभिमखान्छुरु । इशानस्त्य्‌ स्वन्वरः ¦ तासां वा हेतानमी- शानः प्रयोक्तमपददर प्येष्ठविषये च प्ररतेयितुं समथेस्त्वमित्ति तासां भुखानि पराचीनानि कुर्विति गम्यत्त एव । ‹ शशछःदसि ' इवि बेरापः | करोतेछोटि ' बहुलं छन्दसि › इति विकरणस्य इषो टुक्‌ धिभावश | ईर नदात्तत्वाट्टसावेधातुकानुदःत्तत्वम्‌ ॥ १२ ॥

अथास्य मन्जरस्य पुरश्चरणसुच्यते- दृच्छरधं चरित्वा पञ्चदश्चसहस्च जपेत्‌ । कृतपुररणौ भवाति । अनेन एन्तरेण पुरुषाणां रानोपद्रवश्चान्त डयात्‌ । शाट्मदीवेकङ्तसमि द्ध व्री ्ियवतिलान सपिसक्तन्ययुतं जुहु- यात्‌ । उपद्रवा नश्यन्ति । भगवतो दक्षिणामृततः सनधां शतसहस्त जपच । भ्रपानपुस्षमारणे वरभीकमृत्तिकाङङ्कं त्वाऽनेन परनेण यावच्छाणममि-

॥)

॥।

[न०९०अ०] दद्राध्यायः। १०९

विश्वेचतसतां मरदपादाय नां प्रक्षिप्य तत्तीरे स्वारौ शरुदधरण्डुेषवाक्ते- रयुत जुहुयात्‌ । तस्य मरणद्ुपश्चपयति । पहाकान्हारगापी मस्पाष्टसदस्म- भिमन्ड्य सर्वं तेन शरीरभवटिप्य गच्छत्‌ । तस्य करमपि भयं न मवति । छृष्णचतुदशयां रात्रो इपश्चाने बिडाटमांसेन सौदनेन वलिमुपदरेत्‌ “ राक्षसे- भ्यो बङिमुपाहरामि ” इति । ततस्तेभ्यो भय न विद्यते । मदीश्स्तुः कोपोपहतानां स॒वणमहाश्ास्तः संनिधावनेनाटसहस्रमाज्येन जुहुयात्‌ । कुक्कु मांसेन बलिघ्ुपहरेत्‌ । तत्र नववसनानि सृचणोदिकं च होमस्य दक्षिणां द्‌. यात्‌ । निष्कजयमेकं वा राष्टशतभागो वा दातव्य इति । अन्येषामपि देवोपहता- नामनेन मन्त्रेण सर्पिषाऽ्सहस्रं जहुयात्‌ । देबोप्द्रबा नदयन्वि । ततो ष्यानम्‌-- सवेपापहरं देवं सवामरणभूषिवप्‌ । सवोयुधधरं ध्यायेत्सवेरेकमदेश्वरम्‌ ॥ इति शरीभट्‌मास्करविराचिते यसुर्वेदभाष्य श्रीरद्रमश्च दशमोऽनुवाक॥१०॥

अय) (नवयणवययय तायि क्ले [रि

इति दशमोऽनुवाकः |

सा० मा० दश्मेऽनुवाक ऋग्ृपाः केचिन्पन्तरा उक्ताः । अथेकादभरे शिष्ट ऋचः शिष्टानि यजषि चोच्यन्ते | तत्राऽऽदो दशसंख्याक। ऋचः । तत्र प्रथमास्चमाह-- सरस्।णि सहस्रशो ये रुद्‌¡ अपि परम्पाम्‌ । तेषाई स॒ह- सयोजनेऽव धन्वानि तन्मसि ॥ ३ ॥ सहस्राणि सहस्षश इतिं सहस्-शः ये सुदाः अधीति ( च । र ० ज्‌ ^\॥ भ क कस्याम्‌ । तेषाम्‌ सहसयोजन इति सहस्च-याजने अति पर्न्वानि तन्मसि ॥ १॥ सा० मा० भूभ्यामधि मूमेरपारे य खद्राः सदस्रशः सहसप्रकाराः सहस्राणि सहस्रसंख्याकाः सन्ति । सहस्रश्च इति नात्युक्तः । विनायकप्रपयश्नेरादयो जातिमेदास्ते सर्वेऽपि खदरविशचेषाः । तत्राप्येकस्षां जातो वहुभिः सदस संख्याता मूतिविशषास्तषां सर्वेषां षन्वानं घनुषि सहस्रयोजनेऽस्पत्तः सद्‌- सयोजनम्यव द्वदे शेऽवहन्मसि अवततञ्याकानि स्थापयामः ॥ १ ॥

१११ साचणाचवेभट्मास्करमाष्यसहितः- [न०९०अ]

मन्मा०्मासहस्णि सदश्चत्र इत्याुषटभोऽनुाकोऽवतानसंत्रफे दश्रचैः | तेषां सहस्रयोजन इति सर्मत्रानुषयुञ्यते । जपादावाधम्तयोस्त्वाम्नायते । नमो दद्रभ्य इत्यादीनि त्रीणे यज॒षे। अन्नाऽऽहुः-"ब्रह्मणा भायितन दषेन सृष्टा देवतुर्या रद्राः सर्वेषां स्थावरजङ्गमानां रक्षणपोषणोपसंह।रादि कुवामाः कमानरूप फट प्रापयन्तः स्वेत्र ब्रह्माण्डे नानारूपा वायभता रह्मिपतष्या- देरूपायाधेवसन्ति त इदानी प्रसाच्यन्त' । अन्यं त्वाहुः--""दृबाऽवमनु- ग्राह्मवशेन शतधा सहस्रा इवसदहस्रधाऽऽत्मानं बिभमज्य भत्येकं दरोनाभ- मरतप्रदानादिकमनुग्रहं करोति । ते च तथा विभक्ता अनादो ससरारेऽसरखूयाना अनुग्रहाय जगतः भरवतेन्ते । तानधिकृत्येते मन्त्राः प्रषतेन्ते'› हवि । अ>५ स्वाहुः-“ संहतुर्देवस्य के धात्पाविस्पुलिङ्धाः प्ाणिनोऽभिमन्यमानाः सर्वेषु टोकेषु संचरन्ति तेषामियं प्रसादन, इति । “दद्रसटश्रा गणेश्वरा शद्रा" इत्यपरे । तत्राऽऽदौ चतु्णी मन्त्राणां दुबांसा ऋषिः । शेषाणां देवक ऋषिः। अनुष्टुप्‌ छन्दः । सर्वेषां सद्र एव देवता |

तत प्रथमा । सहस्राणि सदस्चश्न इति । सहस्ाभे अनेकपदस्परिषाणाः। सहखशः सहसरं सदस भूत्वाऽवस्थिता! । 'संरुयकवचनास्च वीप्सायां इति श्चस्‌ । पएकेकश्ोऽनकसहस्पख्यापरिमिता अनेकसदहसत्मानः सन्तो ये रद्र अधि भूम्यां मपेर्परे वतन्ते । अदिर्पारेमावे । यद्रा (अपिर अय भूम्पाम्‌ । मूमेरौश्वरा इत्वथः। 'अधरौश्वर' इति कमप्रचचनायत्वम्‌ । यस्मा- दधिकं यस्य स॑म्वरवचनामति सप्तमी । कमान॒रूप प्राणना निगरृहन्ताऽनुग्रृह् न्तश्च यं पृरयव्यापाश्तस्वन वतन्ते तषां धन्वानि धन्‌षि अत्रतन्मास्त अव-

न्मः अवततजञ्यानि कमेः । इदन्तो पसिः | स्तुतिभिनपस्कारेदेविभिश्र भरसा- द्‌ षांपस्तान्यथा घनुष्यवतत्य ज्ञान्ता मवन्ताति माबः। सहस्र षाजनें याजनार्ना सहस्व सदस्रप॑जनप्‌ । अष्ट घनःसदस्राणि योजनम्‌ । अवमथः । यत्राह मस्मि तत्र समन्तःर्सदस्चयजनादवाग्बत्तमानानां तेषां घनूष्यवतन्पस्तत प्रस्तासवाधञ्यधन्वान एव्‌ तिष्ठुन्त्ववि। अथवा योजनानां सदस पतीत्य वत- मानानापपि तेषां धरूष्यवतन्मः किं पुनस्तते।ऽव)गबपमानानापिति ॥१॥

द्वितीयाग्रचमाह-

आस्मन्महव्यणवऽन्तारक्ञ भवा अर्ध ॥२॥

आस्मच्‌ महति अणव अन्तरक्ष भवाः अधि ॥२॥ पार भाज जास्मन्ट्दयपान सदत्यणव पहासनुद्रनदर अदरन्तारत ष

[नै०९०अ ०1 शद्राध्यायः। १११

भ्रत्य वतमाना भवा रुदपतिविशेषाये सनिति तषां सदस्रयोजन इत्याद्य. क्तायेगत्तराध द्वितीयादेषु नवमान्वास्ट्वनुषज्यते । तदनुषद्ध्ोतनायेव द्श्षम्याम्राच पूनः पठतम्‌ ॥२॥

म०मा० मा० अथ द्वितीया | आस्मिन्पह्य्णव इति य इत्यध्याहियते । अस्मिन्पहति अधिकेऽणेवे। अणेसा ृषट्यदकेन तद्राति । अन्तरिते । ' असो कोपश्च ` इति मत्वर्थीयो वप्रत्ययः । अधि उपरि वहमाना अन्तरिक्षस्य. श्वरा वासे भवा रद्राः । तेषापिस्यादि गत्र | अयवा “अणवे सुद्र अन्त- रिप्िचये भवा” इत्येके ] द्ावापृथिन्योरन्तरा मध्ये क्षियति निवसदी. व्यन्तरिक्षम्‌ । पृषोदरादिः ॥ २॥

ततीयामृचमाह-

टय्रीवाः शितिकण्ठाः शवा अधः क्षमाचराः ॥ ३॥ नटवा इति नीट-्ावाः शितिकण्ठा इति शिति- करण्ठाः

शवाः अपः क्षमाचराः ॥ ३ ॥

सा० मा० ग्रीवायापेकसिमन्पदेशे नीलवण नीलग्रीवाः १देशान्तरे भेत वणः व्रितिकण्डास्तादशा; शव रुद्रमूतिविरोषाः । कीदशाः । अधः क्षपा- चरा भूमेरधस्तास्पातारेषु संचरन्ति तेषापित्यादि पृव॑वतु ॥ ३॥

मम भाऽ मा० अथतुृतीया । गीर्ग्रीवा हात । अजापि य इत्यध्याहिषते। गीटग्रीवाः किविकण्डा इति । गते । अधः क्षपाचरः पृथिव्या अधः पाता- कोके ये चरन्तीश्वरस्वेन वतन्ते । शच रुद्रः; । तेषाभित्यादे समानम्‌ ॥३॥

चतुधीमचमाह्‌--

ग्रीवाः रितेकण्डा दिप रुद्‌ उपश्रिताः ॥ ४ ॥ नी दग्रीवा इति नट ग्रीवाः शितिकण्ठा इतिं रति- कण्ठ।: दिवम्‌ सद्‌ा: उ५।अरता इप्यु१- श्रता ॥ ४ ॥

सा० म्‌ा० दिवभूपञ्चितताः स्वग वतमानाः ॥ ४॥

म० मा० मा० अय चतुथा | नीटग्रावा ३ति। य इत्यध्याहासमेव | नीट- प्रीवा सिपिकिण्डा इद्र दिवभन्द्रादिरःकपुपभ्रिताः स्वाभित्पनोपस्माप्नाः। तेष।भित्यादि स्पष्टम्‌ । कपयेपि ग्पत्ययन क्तः । गपरिरनन्तर्‌ इति पूरपदप-

[म

छरति स्वरत्वम्‌ ॥ ४ ॥

११२ सायणाचयमहमास्कर माष्यसाहैतः-- = [न०९०अ०]

एषां चतुणा मन्त्राणां पुरश्वरणादिकं ब्रुषः । चान्द्रायणं चरित्वा काय- शोधनाय पश्चसहसं जपेत । ततः कृतपुरधरणो भवति । आमिचारिकं कम मन््ररेतेः कुयात्‌ । राजा बाह्मणः स्वदे शजतिरदोमं कुयात्‌ । चासरीसार- वेत्रवेणुश्चराणाषकंतृटवेष्टितानां श्रञ्चरुधिराक्तानां शतषरहस्नं जुहुयात्‌ । अत्र पिष्टन सिग्पेन सूक्ष्मेण शतुपरतिक्रापि छता भाणान्पस्थाप्य करेण च्छिाऽ- सदस ज॒हुयात्‌ । तवः शशरुधिरेणाक्त न्कूच नष्टसदस्रं जहुयात्‌ । एतैः प्रयोगैः शत्रवो नहथन्ति । एपेरेव मन्मेरमिचारं प्रतिङ्कवाणो दूत्र॑णां दधि- मधुधुताक्तानां पश्चपरदस्तं ज॒हुयातु । राज्ञस्तस्याभिचारदाषा नयन्ति कार- पितुः । तती ध्यानम्‌- द ्करारवदनं ज्वरज्ज्वरनपुषनप्‌ । बिभ्राण भिश्चिख दपं ध्यायेद्धूनगमूषणम्‌ ॥

पश्चमामृचमाह्‌-- `

केषु ससििञ॑रा नीर॑ग्रीवा विलहिताः ॥ ५ ॥

सस्पिजराः नीलग्रीवा इति नीलग्रीवाः विलो-

हिता इति वि-खाहिताः ॥ ५॥

पा० भा० यथा रोकेष्ववा्या रदरास्तथा टृकषेष्वपि स्थिताः । तेपु केचित्‌ ससिपञ्चराः शष्पवद्धा टतृणवत्पिज्ञरवणा;। नीटग्रीवा नीलवणेग्रीवाः । फेचित्‌ प्रीवादेश्चे नीरुवणेपेनाः । अपरे पुनर्विंकोहिता विशेषेण रक्त- वणाः। इटश्चा ये सन्ति तेषामित्यादि ॥ ५॥ म० मा० मा० अथ्रपश्चमो मन्त्रः येवृक्षेष्वितति । वृक्षेषु स्थावरजङ्घमात्मसु जवेषु वक्तेष्व वा ये शद्रा । सस्पिञ्जराः रष्पापी्नराः । शष्पं व।ठतृगम्‌ । छोकपीडकानां जरयितारो न॑दग्रीवा नोककण्डा; । वि्रिधर दिता विगत- काटुष्या वा । स्वामित्वेन रक्षितृतवेन चाधिका; सन्ति तेषाभित्यार सुषोधम्‌ ॥ ५॥ हीसृचमाद-- पे प्तानामयिपतयो विरिखासंः कपर्दिनः ॥ ६ ॥

0 = = पि =

[न०९०अ०] रेदराध्यायः। ११३ न. ॥ (| [ज्‌ | ये शरतानाम्‌ अधिपतय इत्यपि-पृतयः विशिखाप्त शं

वि-शिखासिः कपर्दिनः ॥ ६ ॥

साऽमा० भूतश्चब्देनानताईतशरीराः सन्तो मरुष्योपद्रवरकारिभो गणवि्चेषा उच्यन्ते | पेषापधिपतयो ये रुद्रस्तु कचद्रिशिखासो मुण्डितमृघानः। अपरे कपर्दिनो जटःबन्धोपितास्तषामित्यादि ॥ ६ ॥

मनत्मा०्मा० अथ षष्ठो मन्त्रः | ये भूतानामिति | भूतानां पञ्चपदहभूतानां गणानां वाऽपिषवयाो य रद्राः प्ृत्तिनि्टत्तिेतुभूास्तत्सुखदाञ्र तेष्वधिव- सनित । वि्चिखाप्तः सिखाराहेता वविधचिखा। वा विविधरदपयो बा। निरुदकादिर्वादुत्त पदान्तोदात्ततभ्‌ । ' आजसेरसुक्‌ ' [इति जनपोऽसुक्‌] ।

य इृदृश्राये च कपर्दिनो जटामृङ्कुटवारिणस्तेषामित्यादि गमेव ॥ ६ ॥

पसम ढनमाह - ये अन्नेषु विविध्यन्ति पच्निषुं पिबतो जनान्‌ ॥ ७ ॥ ये अन्नेषु विविध्यन्तीतिं विविध्यन्ति प्रषु वि्बेतः जनान्‌ ॥ ७ ॥

सा०्मा०ये रुद्रा अभेपु -मृञ्यमानेषु गृढत्येनावात्यि्ा) सन्य जनानििरि- ध्यन्ति विक्ञेषेण पातुबेषम्पादिना वाधन्ते | तथा पान्पु पातव्पषु क्षीरोद कादिषु गृदत्वेनावस्थिगाः सन्त; पिवतो जनान्विविध्यन्व | तेषामिरधादि ॥७॥

मन्माज्मा० अथ सप्तमः । ये अन्नेष्वति।ये रुद्रा अनेपु अद्नीयषु मुञ्व- मानेष्वोदनादिषु वस्तुषु रदन्ती विविध्यन्ति । अततृन्पापिनो धातुेषम्पा- दिना विरिषं पापान॒रूपं ग्याध्यादिमिस[वयन्त।स्यथः | पानेषु पातन्धु पयः;प्रभतिषु तिष्ठन्तो विविध्यन्ति पि्नः पाथनः। पत्रत इत्युपरक्षणम्‌ । अन्ने रिषटन्तोऽदतः पातेषु तिष्ठन्भे वतेविष्यन्ताति । यद्वाऽमष्वर्नीयपु तिष्ठन्तो वेविध्यन्ति पात्रेष्वमन्रादिषु चषकादिषु तिष्ठन्त दति । तेषाभित्याएद गतम्‌ ॥ ७ ॥ ` एषां त्रयाणां पुवेवत्पुरश्चरणा।दकं समम्‌ ।

अष्टमीग्रचमाह्‌ --

ये पथां प॑थिरक्॑प रेवद्‌ यध्युषः ॥ < ॥ १५ धि

११४ सायणाचायमहमास्करभाप्यसाहिवः- [न०९्‌०अं० पथाम्‌ पथिरक्षय इति पथि-रक्षयः एेद्रदः यव्युष॑ः ॥८॥

सान्मा०्ये सद्राः पीथरक्षय। खाकिकवेदिकमागांणां रक्षकाः । नात्र केषां. चिदेव मागाणां किंतु सर्वेषां पथां ते च रक्षकाः | एेकवदा! । इरा अन्नं तस्य समूह परं एेरमेव रें तद्धिभ्रतीच्येकुभृत पेखमरत एव एटवृदाः । अन्ञपरदा- नेन पाषका इत्ययः । ते च यब्डुधा सोति मिश्रौ भवाति विरीधं करोतीति युः शत्रुः । युभिः षररूमिः सह युध्यन्तीवि यव्युधः । अस्मदनिष्टनिवारका इत्यथः । तेषामित्यादि ॥ ८ ॥ मन०्मा०्म!० अयाषएमः। ये पथापिस्युभये पन्पानः | कोकि काश्च वेदिक | तेभं पथां रक्षितार्‌) ५ दद्रास्तेषामीचितारस्ताननिरषद तश प्राणिनः प्रस्था १येतुं समथो । पथां सर्भ॑षां संबन्धिनः । पयि रक्षय हति सपस्तन्यस्ताभ्यां मरतिप।द्ते । यथा ““ वसृयवो वसुपते वसूनाम्‌ ? । ““ गवापरसि गोपतिरेक एन्द्‌? इति । "नर्धानां सरा निधपतिर हाप” इत्यादि । पयो रक्षन्ति । 'छन्दसि वनसन' इत्यादिना इन्मत्ययः । ते विरष्यन्ते । पथापिति साकरय- प्रतिपादनाय वृत्तौ सख्याविशेषामतिपतदच्यन्पभूतागेसेषरामायाद्रात्तरपि समाभ्रयत इति । प्रवद्‌! । ईरा अन रर्योरकलत्व स्मयते । इलां देश्रति सन्पगवातम्या दति नात इकामृतः। उन्यषप्‌ाः सन्नादछन्द्‌ नार्बदहूटम्‌ ९त१६य्व्‌ त्व इटमतः । पृन्नादित्वात्छवापिकोभ्ण ९कमत।; परोक्षत्वाय वणेव्पापत्ति। ४ तयत । "पर क्षापया इच । चतु्षथमय।स्तृत।२। | र ब्दाः । यद्र-अष श्म यादवेन पदत्वात्तकारस्य जरत्वन दकारः; । वणञ्प्रत्थमन भकारस्य घक।रः । अपर आहुः- श्राणा स्मृह एरं तस्य महार ५८बुद््‌ इतिं । शेष समानम्‌ । मातवा सव्रणक्रमणः । क्कि दत्वाद्‌ सपानप्‌ । यव्युधः । स॑। तावच यो इति युव्रच्चब्दपयायः। युत्राम॑रेव युध्यन्त इते सव्युधः। पहा. भूयांसः । छउान्दसअवादशः । यद्। युबशरष्द एव समस्यते । "व्यखदूर' इत्या- दिनोत्तरपदे व्यत्ययेन यणादिपरं लप्यत पूवस्य च गुणः पृरवदव।दश्रः। केचिदाहुः-युयन्ते-भिन्थन्ते शरीरेद्दरियप्ाणा अनेन इवि यत्र शृन्रेनाऽऽयुख- यते । तस्य संप्रहार यव्युधः । अकारर पश्छान्दसः। एतदु फं मवति-लोकरि- कवेदिकपागपु बरदा ननां कमौयुगणं केम्यस्चिदन्नमायुशच दद ते;केभ्यरिवि. हुभयमपरनव ऋ *परिचद्नं दस्वाऽऽयुरपहरन्ति केभ्यर्चिदःयु २रव।ऽ न्भ. रन्त । अपरे तु बुवते यद्िष्यन्वीति यन्युधः। यद्ेध्यं तदेव्‌ विध्यन्तीति नु

[नि०९०अ१] रदराध्यायः। | ११५

फदाचिदतिक्रमकरिणः । विध्यतेदिनि पूवदनोदत्तता धतिद्पधाव। उकार; । तेषामित्यादि समानमेव ॥ ८ ॥

नवमीभृचमाह-

॥9

तीथा नि प्रचरन्ति सृकावन्तो निषङ्िणः ॥ ९॥

कर |

ये तीर्थानि प्रचरन्तीतिं भ-चरन्ति मृकावेन्त इति सृका-

क

वन्तः निषङ्गिण इति नि-सङ्किनः ॥ ९ ॥

थ)

सा० मा०्ये इद्रास्तीथानि क्लोप्रयागदीनि रक्षितुं प्रचरन्िि। कोशा रद्राः । छकावन्वः सका क्षुरिका दरु) धायेमाणास्तीह्णाग्रा आयुधविशेषा- स्तद्यक्ताः काचित्‌ ' अपरे निषङ्किणः खड्गयुक्तास्तषापित्यादि ॥ ९॥

मन्मान्मा० अथ नवपः, चे रीर्थानीति। ये रद्रस्तीयोनि अवि्ुक्तादीने प्रचरन्ति केभ्यधिक्तीथफलटं दातु केभ्यधिन्निरोद्धं खकावन्त आयुषवन्तः अन्येषामपि दस्यते › इति दीष॑तवम्‌ । निषाङ्गगणः खद्गवन्तो नितरां बा सङ्कःबन्तस्तेषामित्यादि सुब।धम्‌ ॥ ९॥

अनयोः परश्चरणम्‌-- कृच्छ्रं चरित्वा पश्चसदस्रं जपेत्‌ । कृतपुरश्वरणा भवति। एताभ्यामृतुगमनादने स्वाप्ना पदस्ं क।पिेन पयसा सविं्रपिश्रेण जुहुयात्‌ । तत कऋूतगामी मवेतु । तत्र विद्वान्वं शकरः पुत्रो जायत्ते एवाभ्या- मेव महातीयगमने स्वाग्रो श्चुद्धतण्डुचेराञ्यसिकतरयुनं जुहुयाद्‌ । वीयेमना- कपन्गच्छेत्खाल्ाऽऽगत्य स्वाद्निमाराध्य वाच विसूजस्तायफरं ययायप्रश्युते।; ध्यानादि पूर्वत्‌ । द्‌ शमीमृचमह--

य एतार्वन्तश्च प्रयासश्च दिशों रुढा वितस्थिरे । तेष[९

सहस्र पजन धन्वानन्‌ तन्मासं ॥ ३०॥

ये एतावन्तः च प्ूपाश्सः च दिशः रुद्‌; वितस्थिर इति वितस्थिरे । तेषाम्‌ सरसयोजन इति सहस-पाजने अवेति धन्वानि तन्मि ॥ १० ॥

.११६ पसायणाचयेमहूमासकरमाप्यसाहैतः-- = [न०ए्०्अ |

साण्मा°्ये रुद्रा एताबन्तहव सहस्ताणि सहश इत्याधुगिियोवन्त उक्ता- स्तावन्तोऽपि । भयां सश्चतोऽप्यधिका अन्ये बहवोऽपि दिशो बिस्थिर सव। दिश्चः प्राविश्य र्थितारतेषापित्यादि । इत्थं दक्षसंख्याका ऋच उक्ताः| १५॥

मन्मान्मा० अथ दश्चमः। य पएतावन्तदचेति । यावन्तोऽभ्युक्ताः ‹ सह्‌- सणि सहस्रश्चः › इत्यारभ्य ये तीथानि' इस्यवमन्तषु मन्त्रेषु निदिंष्टा रद्रा एतायन्तरच भूयांसतच रुद्र इतोऽपि बहुतरा दिषो बितम्थिरे सवा दिशे व्याप्य स्थिताः । यद्रा-एठावन्त। एतावत्तया परिच्छत्तमश्चक्याः । एताव- द्धक भयिष्ुत्वादिभिः परिच्छैः परिच्छियमाना ये रद्रा भूयांसश्च सबो- त्मने तावस्तामतीत्य वतमान दिश्चो वितरिथर इति । ' छन्द लङ्‌ ' इते वतेमाने चिद्‌ , ‹ समवप्रविभ्यः स्थः › इत्यात्मनेपदम्‌ । तेषामित्यादि र्या ख्यातमेव । पुनरान्नानं सवानुपङ्गपमदरेनायेम्‌ ॥ १० ॥

पुरथरणादिकं सर्वं पूवेवद्दरषन्यम्‌ अध त्रीणि यजुष्युच्यन्ते-

(9) ० (=

नमे रुदेष्यो ये पृाधेभ्यां येऽन्तारे्े ये दिवि पंमिषवस्तेभ्यो दश प्राचीदेशं दक्षिणा दशं

नम॑ः रुदणप॑ः ये पृथिव्याम्‌ ये अन्तरिक्षे ये दिवि येषाम अन्न॑म्‌ वात॑ः वबष॑मू दषवः तेषय॑ः द प्राचीः द दक्षिणा दश्‌

कि

भतीर्चीः दशं उदीचीः दशं उर्वाः तेषयंः नम॑ः ते नः मृडयन्तु ते यम्‌ द्विष्मः यः चनः दष्टितम्‌ वः जम्मं दधामि ॥११॥ सा० मा० अर पृथिन्यादेलोकमेदादिषु भदाच्च यजु द्रष्टव्यम्‌ । तदेवं पाठः संपद्यते | ८ नमो दद्रेभ्यः ' इत्युपक्रम्य ‹ ये पृथिव्यां यषापन्नपिषवः) इत्यादयो मन्त्रः । "येऽन्तरिक्ष येषां वात इषवः! इति द्वितीयो मन्त्रः “ये दिवि येषां वपेमिषदः › इति तृतीयो मन्त्र :। रेभ्यो दश्च भाचीरित्यादि सबैत्र समानम्‌ ।

[म०ए०अ०] एद्राध्यायः | ११७

ये रुद्राः पृथिव्यां व॒तेन्ते तेष्वपि रुद्रेषु येषां रखद्रविश्रेपाणामश्नमेवेषष। घाणा अप्थ्यान्नमक्षणे प्रवत्ये वाञन्नार्यं चोर्यं कारयित्वा वा यान्हिसन्ति तान्प्रति हिंसकानां सद्राणापन्नमेचे षवस्तेञ्य; पृथिव्यां स्थितेभ्योऽन्नवाण. केभ्यश्न सद्रेभ्यो नमोऽस्तु] तथाये रुद्रा अन्तरिक्ष चतन्तं तेषामपि मध्ये येषां वात इवस्तीव्रेण वायना रोगानत्पाथ् हिंसन्ति वेभ्योऽन्तरिक्षवर्तिभ्यो वातेषृभ्यश्च रद्रभ्यो नमोस्तु! तथाये रद्रा दिषि वतन्ते तेष््रपि येषां रु विशेषणा वषेपेवेषवोऽतिदृष्टयनाद्रष्ठिभ्यां प्राणिनो रहिमन्तितेभ्यो दिवि स्थितेभ्यो वदपुभ्यो रद्रेभ्यो नमोऽस्त । कीटशनो नमस्कार इति स एव विशे ष्यते | दश्च पराचीः पराङ्पुखत्वेनाञ्जटिकरणे दशाङ्युरयः पागग्रा भवन्ति | एवं दक्षिणादिपृध्वान्तेषु योज्यम्‌ । इदरेरञ्चलिविरेषेस्तेभ्यो दद्रेभ्षो नमोऽम्तु । तेच दस्द्रा नोरऽस्माःमृढयन्तु सुखयन्तु । ते वयं नमस्छृवरद्रा सन्तो च वैरिणं तृष्णीमवस्थितमपि द्विष्मो यश्च बेरी नोऽस्पांस्तुन्णीमवस्थि- तानपि दष्ट । ठमुभयविधं वैरिणंदेर्द्रावो युष्पाक्ं जम्भे विदारितास्पे दधामि स्थापयामि ॥ ११॥

भ०भा० मा० नमो ददरभ्व इत्यादियजुषो मन्तः । अध्य ऋषिभगव- नेव । अनुष्टबेव च्छन्दः । रद्र एव देवता । अनेन पन्तरेण पृथिन्पादिरक- भ्रयव्तिना रद्रान्नपरस्करत्य तेभ्य आत्मनः सखमात्पद्रषिणां च विनपात्‌ पराधयते । अत्र चराणां यजुषां / नमो रुद्रभ्यः ` इत्येतत्तेभ्याों दशेस्यादि च सर्वे समानम्‌ । ये पृथिष्यां येषामन्नमिषव इति परथमस्य विशेषः । येऽ-

[ षे

न्तारेक्षे येषां वात इषव दातं देतायस्य । यं द्वि यषां वषपरिषब्‌ इति तृतीयस्प।

नमो सद्भ्य ये पृथिन्यां वतेन्ते येषामन्नाभषवाऽन्नमवेपुस्थाना्यं हता साधनमिति सावद्‌ । तत्र कािदन्न भक्षयन्तोऽपथ्याश्नादेना न्याधनुत्षाद्‌- यन्तो विध्यन्ति । कांिदनश्नं करत्वा बभक्षया विध्यन्त । काश्चिददनायं स्तेयादि क!रयित्वा वधादिकं पभरापयन्ति। एवं दष्कमसु दहसासाधनं येषामन्नं तेभ्यो नमोऽस्त्विति । अथ नमस्कारो विग्रेष्यते। दश्च पराचीः प्राच्याोऽङ्गुखयो द्श् पराड्श्ुखाञ्जरिरूपा एवं दश दक्षिणा दक्षिणाष्रुखाञ्जलिरूपा दश्च प्रतीच्यः परस्यङ्घुखाञ्जलिरूपा दश्चोदीच्च उदङ्पखाञ्जलेरूपा दश्ोध्वा उध्वेखा- ञ्लछिरूपा एव परतिद्‌शमाभरङ्गकीमियः क्रियत इटशोऽय नपस्कारस्तेभ्या

दरेभ्य।ऽस्तुतेचनो मृडयन्तु । ते वयपादश नपस्कार इुचाणा स दिष्पः। यश्च नोऽस्मार्म)दश्नमस्कारक1 रिणो द्रष्ट तं वो युष्पाकं जम्भे दन्ते। जाहा- वेकबचनमू । जस्भेषु दधामि स्थापयामि । तं मक्तयत इत्यभिभायः । पाभ

११८ सायणावचा्यभट्मास्करमाष्यसदितः-- [०९०

धैतिनो दन्ता जम्भा ह्यन्ये । तेभ्यां नम इत्यादि पञ्चचादासु श्यारूयारव एवेति । अत्र प्राचीरदीची रित्येतयोः 'अनिगन्तोऽश्चतावपरत्यये ' इति मते! रकातिस्वरत्वम्‌ । परतीची रित्यश्न “चो इति पूवपदान्तोद।त्त्वम्‌। पराची! पदी- चीरित्यत्राच हरण्ट्टोपे चाविति पूतेपदस्य दीषैत्वम्‌ । उदीचीरिस्यन्र ।उद्‌ इत्‌ इतीत्वम्‌ । तरिष्वपि "वा छन्दाते इति पूवेस्बणदीधत्वम्‌ । केचित्कुषं हत्यध्याहरन्ति । तेभ्यो दश्च पाचीरङ्गुीः कुर्स्तथ। दक्षिणाच्ाः। एषं ठेभ्यो नमस्कुर्मो नमरफारं कुं इति । अन्ये त्वाहुः--आदौ नमो इरेभ्य इति वाचिको नमस्कारः कृतस्तेभ्या दश्च प्राचीरित्वादिकस्तु पथ्ये कारिकस्तत- स्वेभ्यो नम त्यन्त पानस।। एव कृत्वा ते नो पृदयरित्वत्यादिना स्वाभे- मतं प्रायेयत इति ।

अथ द्विहीयम्‌ । नमो रुद्रेभ्य इति य अन्तरिते स्थिता येषां वात इषवो चात एव दिंसासाघनं वातस्य न्युनातिरेकादिभिरेत्तिभकारेः प्राणिनो ये हसन्ति प्राणादीनां वा पञ्चानामययावृस्युत्पादनेन ये भराणिनः वीडवन्ति दश्च प्राचीरित्यादि समानमेव ।

अथ तृतीयप्र । नमो हद्रेभ्यो ये दिवि स्थिता येषां वषपमिषच इषुस्थानीय हिसासाघनमतिदृष्टयनावृष्टयादिभिये मजानां षां कुवन्ति तेभ्यो दष भाचीरित्यादि समानम्‌ ॥ ११॥

अथास्य मन्त्रस्य पुरथरणमप्रू--एकविरारिदिनानि दीप्र पञ १अ

५५ ज

दिनानि नान्यवस्तु भञ्जीताऽऽपमेव सवं भवेत्‌ । प्रथपपञ्चकं परयः । दिती फडम्‌ । तृतीयं दधि । चतुथेपपि फट्‌ । एक उपवास एवं चरित्वैकबि- शरतिदेनानि दविष्वाश्षी !एष्ुन्सदा जपेत्ततः पश्च दिनानि गरपरपाणजरस्थो भवेत्‌ । एकदिनम्घपषेणविधानेन जपेत्‌ । आचायेस्य दश्चनिष्कं सुवण दधातु । तत्समं च शश्रषां त्वा कृतपुरश्चरणो भवति । ततो नित्यवत्स्वा- म्ावननाषटसहस्रमषए्शतं बाऽऽदूुरीरज्यन जुहुयात्‌ । यावञ्ज।वमनन्यमना जपेत्‌ । ठतोऽनेन कतेव्ये कर्मोच्यते । एर सिद्धस्य दक््यमाणमपावास्यायां स्वाभ्रो कपिलाज्येनाष्सहस्चपाहूतीजुहुयात्‌ । हत्वा केश्ानाङिप्याएशतं जुहूु- यात्‌ । अयवैश्िरःपरसयुक्त विधानेनाऽऽराधनम्‌ । तततः कृत्या रक्ताङ्क रक्तपधजा रक्तनयनोत्पथते । पूवेमेवाजारुधिरपूरितांथतुरः कुम्ान्स्थापयित्वरा तेस्तां तपेयेत्‌। अन्यथाऽऽत्मानं नाश्चयेत्‌। तया सवान्नाश्चयत्सवं चाभिमतं साषयेत्‌ । अनेनाऽऽञ्पेनायुतं जुहुयात्‌ । कालङ्गानघुस्पचते । आयुषः पमाणं सवेमरनो- त्पद्यते । कपिेन पयसा जुहुयादयुतरम्‌ । जातिस्मरो जायते । उवाच च फर्म्‌-

[न°ए०अ० दद्राध्वायः। \ ५७

श्रुतं खद्रपसादेन सवेमेव यथातथम्‌ । एफादशरेकादश्रतो दानमुक्तं तथाऽनघ ॥ पञ्चगोकणिकं दानं क्ेमुदानं वयव च| सावेभोपकरं भमेः कटश्चस्थापनं तथा ॥ शिखास्फुटितसंस्कारखण्डनिप।णदानक्रम्‌ । सदरैकादश्चपूजा च सांमवासुकिसभरुता ॥ जातिस्मरक्रेथा पुण्या कुरुदानं तयेव च । राङ्गामन्यच्च यत्करप्पं सवेपक्तमशेषतः | मयोऽपि दद्रपन्त्रेण वदस्व भवनाश्ननम्‌ । अपगृत्युजयं कम राद्नामेव विशेषतः ॥ समन्त्रकं सोपदेशं कारदेरं तथैव च । स्ैमेवदनेनेव साध्यमुक्तं दि इथना॥

( तेत्तिरीयसंदिषा ५।४।)

तमिममेकादशानुवाकःत्मकं रुद्राध्यायं विनिय॒ङ्क--

रुदो वा एष्‌ यदिः स एतरहिं जातो याह सर्वा वत्सो जातः स्तनं परप्सत्येवं वा एष एतं भागधेय तस्मे यदाहूतिं न जुहुादष्वयं च यज॑मानं च ध्यायेच्छतरुदरीयं

= = | ि

जहति भागपयेनेवेन* शमयति नातिमारछत्पध्यनं यज-

मनिः ॥ १ ॥

रषः वै एषः यत्‌ अश्रिः सः एतं जातः यर्हि सवः चितः सः यथ। वलः जातः स्तनम्‌ प्रप््पीतिं भर-रंप्सति एवम्‌ १ एषः एति भरागधेयमितिं पाग-पेयम्‌ मेति ईप्ति तरम यत्‌ आश्तिमित्या-हूतिमू न जुहुषात्‌ अध्वयुम्‌ च यज॑मानम्‌

क (क

च ध्पायेत्‌ शतरुद्रीयमिंति शत-रुदीयम्‌ जहति भ१।गभयेनेति-

प्षाग-पेैन एष एनम शमयति न॒ आतिभू एति कच्छति भध्वयुः न यजमानः १ ॥ हिन्व

१२०४ सायणाचायभहमास्करमेष्यसदितः- [न०९०अ०]

कृ छ,

सा मा० यस्मिन्कारे चीयमानोऽपनिररेषवितिनिष्पादनेन सवैधितो भवति एतसम्मिन्काटेऽपमभन रत्पन्नो भवपि । सोऽयप्त्पन्नोऽप्निरेब रुद्र इत्युच्यते । देवैः स्वकौयवामवस्वदाने सति रोदनाद्र प्राणिनां रोदनहेतुदुःखस्य द्रा णादराऽभनिरेव इद्रः । यथा छोर जातो वत्सस्तदानीमेव स्तनं प्रापुभिच्छति एवमेवेष एतसमिधितिसंपतिकाटे सयुत्पन्ना खद्रनामकोऽभ्निः स्वकायं मागः मिच्छति । तस्मा अग्रे कस्यान्चिदाहुनेरहोमेऽध्वयं यजपानं च भक्षयितुं ध्यायेदभ्नि; । अतस्तत्परिदहराय श्रतरुद्रीयं जुहुयात्‌ । शतभित्यपरिभतत्वं क्ष्यते । अपरिमिता रुद्रा यस्मिन्नघ्याये प्रतिपाद्यन्ते स)ऽध्पायः इत- खदरी यस्तेन होमे सति स्वकीयभागेन रुद्रस्य तुष्टरबादध्वयु यजमाना न म्रियेते ॥ १॥ . अथ रहोमद्रस्य वेत्त- यदुयाम्ाणं पशूनां पयत नुहूयादु्ाम्यानशच्छुचाप-

पेयद।रण्यान।मारण्याज्ञतिलपवागा व। जुहुयाद्‌) पुकपवाग। वा न ग्राम्पान्पशून्हिनिस्ति नाऽरण्ान्‌ ॥ २॥

जर्तिल-यवागव। ३ जुहुपात्‌ गवाधुकपवाग्देति गवी पुक यवग :

वानं ग्र(म्धान्‌ पृशन [हिनस्ति न आरण्यान्‌ ॥ २॥

सा० मा० हाचापयेरतपाचनरोगेण योजयतु । र्वि अरण्पातरैल; | गवीधुका आरण्यगापू१ः ॥ २॥ पत्तान्तर्‌ विधत्ते ९ 1 ॥ _ ® (+ श | [^ = _ ॥ षी भथो खल्वांहुरनाहूतिै जतिलाश्च गवीर्ुकव्रेत्यजक्षी-

१ कृ. सपातन ।

[न०९०अ०| दद्राध्यायः। १२१ रणं जहात्थाभेयी वा एषा यदजहत्ेव जुहोति न ग्रम्पान्‌ पशून्हिनिस्ति नाऽऽरण्यानं ॥ ३ ॥

अथो इति खट अहुः अनाहूुतिरित्न[-हुतिः वे जर्विख।;

च गवीरथुकाः च इति अजक्षीरेणेव्यजा-क्षीरेण जुहाति आभ्रेयी वे एषा यत्‌ अजा आहूव्येत्या-हूत्या एव ज॒होति न रम्यान्‌ पशून्‌ हिनस्ति न आरण्यान्‌ ॥ ३ ॥ सा० मा० अदनी यद्द्रव्यं १द्‌३।ऽऽदुतिदोग्यम्‌ । यदन्नः पुरषा भवति तदन्नास्तस्य देवता; इति न्पायातु । जतिंका गवीधुका् मचुष्येनाचर) तस्प्रादाहुतियोगया न भवन्तीत्याह । पूरवपष्षापन्यासादूषध्वमादुः । तस्मादु भयं परिर्यञ्णाजाक्षारेण ज्हुषाद्‌ । अजारन्योर्मयोः प्रजापतियुखनन्य- त्वेन साजात्वादियमनञ्चेस्यत आटुतिय)रपव । अतस्तक्तौरदरन्येण जदाति ग्राम्यारण्पपयसोरस्वीकारत्तेऽपं पञ्चा न ्स्षन्पे॥२॥ होभसावनम्‌ं जहपपवरितं प्राधन।नरं विवत्त- अश्ञिरसः सुवे लोक यन्तोऽजायरां घमा प्रसषिवन्ता शोचन्ती पर्ण परामिहत से ३काऽवत्तदकस्याकवमकप- न

णन जहाति सयानिषा"+ ॥ ४ ॥ आङ्गिरसः सवगमिति पुवः-गम्‌ लकम्‌ यन्तः भजे।याम्‌

= @ | १५ ® |

घमम्र्‌ ५7 अरिचत्‌ सा श्चन पणमद प्रात अआमहर्त

सः अर्कः आभवत्‌ तत अ र६५ अरकतवामलरक-पमर अक

पणनेत्धक-पर्णेन जुहोति सपोनिलयेोतिं सयानि-याप ॥४॥

त° भा० परकगधकाटे पदावीरे सतप्तं घृतं क्षीरपदिते चभः। तं घमं पया णव्यग्रा अङ्गिरसः परमादादनायां परक्पणासि्चन्‌ । सा श चन्त साऽप्यन।

तेनोष्णघ्रनेन तप्यमाना पणस स्वकीयं रामस्ध मूमाचपाव्यवु । सच

रोमप्त्र्ोऽकः पसिद्धकरूपेण प्ररूढः । अचेनीमेन पूञ्पन प्रव्शधृधृनेन्‌ १९

१२९२ सायणाचायेमहमस्करभाप्यसाहितः-- = [०९००]

तयाविधेनाज)रामसधातेन चोत्पन्नसराद्‌स्य स्थावरस्याकेनाप संपन्नम्‌ । तेन्‌

0 (^ क्पणन दहापे सते पणेक्षारयरुभसोरप्यनन्यकायत्वात्सम।न्‌योनित् संपाद्यते ॥ ४॥

च, भ 4 (~ ० 9 क, म

ह।भक!ट [वमचाद्वरष ।गवत्त--

उदङ्‌ तिष्टञनुहीत्येषा १ रदस्य दिकिस्वायमेव दिगि रुद्रं निरपदयते चरमायामिष्ठकायां जुहो्यन्तत एव रुद्र निरवदथते ॥ ५ ॥

दङ्‌ तिष्ठन्‌ जुहोति एषा वे रुदस्पं॑दिक्‌ स्वाम।मू एव दिशि रुदम्‌ निरपदयत इतिं निः-भष॑दयते चरमायाभू दकायाम्‌ जुहोति अन्ततः एव रुदम्‌ निरवदयत इति निः-अेदयते ॥ पा०मा० अन्त्यप्रद्‌द्यवापन। चरका ता च स>क।रेण दिता-।उत््‌-

रस्य पल्षतत उत्तरापरस्य सक्या ।य०य।६ स्वयमात्ण्णाधम्‌") इति | अनत्दद्‌गगतन हामन कर्‌।प५ सद्रमन्तव एव निःसारषति॥५॥

९२।५य च ह्‌।नकत्तावनमन्त्र।वेभाग [तवत्त-

वेधाविभेकते जहति चथ इभे टोका इमानेव लोकान्‌ समाबद्रीयन्करोति ॥ & ॥ मेषाविभक्तमिति बेधा विभक्तम्‌ जोति जः इमे

[रे ^~ ®

1 ८[क(; रमाच्‌ एव कक्षम दयात समावत त्रायानच्‌ क२[[त॥ ६ ॥ ता० भा० तत्र ज्या भिमाग एवं करणीय; | (नमसे द" इतप।रभ्प ‹ समापपिभ्यन्च चा नप: ! इत्यन्तः प्रथमो भागः| । नपौ अवरेभ्यः ' इत्वा- रभ्य ˆ अव्‌ायय च ' इत्यन्ता (दती भागः । "नमः प्रतरणाय च्‌ दत्यरभ्य . य एतदन्ये ` इच्य॒चा साहतस्तृतापा मागः ॥ ६॥

[न००अ०] इद्राध्वाय। | | १२३

॥ तिसृष्प्य।हुतिपु करपेण नामुदन्नदिदेश्पु सण्धारणं दस्ताभिनपन श्वत्त-

इयत्यग्र जुहोत्यथेयत्यथेय॑ति ज॑ दमे लोका एय एवेनं खोके१यः शमयति ॥ ७ ॥

इयति अग्रं जुहोति भथं इप॑ति अथं इग॑ति चरः इमे छोकाः एश्यः एव एनम्‌ लोकेष्यः शमयति ॥ ७ ॥

नमो रुदरेभ्या ये पृथि दियजघ्लयस्ाध्य होप विधत्त-

तिस उत्तरा आहुतीजुहोति षट्‌ संप॑यन्ते षड्वा क्रतवे कतु- शिंरेवेनं ९ शमयति ॥ ८ ॥

तिखः उर्तरा इत्युत-तराः आहूतीरित्ा-हूती जुहोति षट्‌ पचन्ते प्ट वे रवः कतुक्भिरिव्यत्‌- पिः ए एनम्‌

1

समि शमयति ॥ < ॥

पर्वात्तरपक्ष मङ्कयाऽनुपरिक्रम्य हामं विधते- -

गर्दनुपरिकाम जहुया्दन्तरचारिणं रुदं कुर्यादथो खल्वाहू कस्यां वाहं दिशे रुद्रः कस्यां वेत्यनुपारक्राममेव ह्‌(तव्धमपरि- व्गमेवेन ९ शमयति ॥ ९ ॥

यत्‌ अनुपरिक्राममित्यनु-परिक्रमम्‌ जुहुयात्‌ अन्तरवच।रिण- मित्पन्तः अचारिणम्‌ रुदम्‌ कृत्‌ अथो इति खलं आहू केस्य(म्‌ वा अह दिशं रुदः कस्याम्‌ वा इति अनुपरिक्रामाम- त्थन्‌-प्ररिकामम्‌ एव होतव्यम्‌ अप॑रिव्गंमित्यषरि- वगम्‌ एष्‌ एनम्‌ शमयति ॥ ९ ॥

॥) शि, ) = = ~

५ ¢ क १२४ सायणाचायमहूमास्करमाष्यसदहितः-- = [नग्एण्जग

स।०मा ० अनुपरिक्र।पपनुक्रमेण पारो च्रषणं कृत्वा यादे जुहुयात्तदानी- तं सुद्रमन्तरवचारेणपग्मि्षत्रस्य मध्ये भरविरय चरन्तं कुयात्‌ । स च पविष्ट चरूरत्व।दुपद्रवं करोस्येव तस्पास्परिथ्रपणे न कतंन्षमिति पृषे; पक्षः । अधो- शब्दः सिद्धाम्तोपक्रपायेः । अभिङ्नास्तवेवमाहुः । खट्वा हुः्चन्द उषन्य स्तपक्षनिराकरणव्योतनायः । यदुक्तं - पूवंपक्षिणा तन्न भवतीत्यथः । अर्यं स्रः सवत्र संनरन्करदा कस्यां दिशि वतेने कस्यां व्रा न वर्तेत इति को ज्ञातुं समर्थोऽत्ता रद्रगन्वेष्टुमनुक्रपेण परिश्चपणं कृत्वेन द्रतम्यम्‌ । तथा सति परित यत्र क्ृापि स्थिते स्द्रमवबजेयित्रैव श्रान्तं करोति । श्रान्तत्वादेवान्तः प्रविदयायं रद्रः सन्नन्त सश्चरनोपद्रवं करोतीत्यथः॥९॥

नमो स्दरेम्य इत्यादिमन्ाणां यजमानवाननं विषत्ते-- = ०, _ । ९। श जं ॥ ५

एता वे ददताः सुवेग्यां या उत्तमास्ता यजमानं वाचयति

® | ^~ = | @ = $ | [ (द्‌ ताभिरवन‰ स्वगं कोक गमयति ॥ १०॥

च, = [क व इ त्‌.

एताः वे देवताः सुवग्यां इतिं सुवः-ग्याः याः उसमा इत्युत्‌-

न जं , ना [भर [१ ` .. ९ ¢ ® तमाः ताः यज॑मानम्‌ वाचयति ताभिः एव एनम्‌ सुवगमितिं सुवः-गम्‌ छोकम्‌ गमयति ॥ १०॥

सा०भा० एतेयजुर्भिः प्रतिपाद्या या देवता; सन्ति ताः स्वगेहेतनोऽत एवो- तमा उन्छृष्टा्रममन्त्प्रतिपाद्यत्वाद्र मत्वम्‌ । ता अध्वगुयेजमानं वाच. येत्‌ । तरप्रत्तिपादकानि यजुषि पाटयदित्यथे; । तथा सति ताभिरेव देता- मिरेन॑ यजमानं स्वगं प्रापयति ॥ १०॥ जकपणेस्य परित्यागदेक्षे विधत्ते--

यं दिष्यात्तस्यं संचरे पंशन। न्यस्येयः प्रथमः पशुर॑भितिष॑ति स आतिमाछंति ॥ ११ ॥

यम्‌ द्विष्यात्‌ तस्य ॒सेचर इति सम्‌-चरे पशूनाम्‌ नीतिं

१ परिभ्रमेण 1 २ सन्तः।

[न०९०अ०] रद्राध्यायः। १२५

अस्येत्‌ यः प्रथमः पशुः अभितिष्ठतीत्यप्नि-षिष्ठति सः आर्षम्‌ एतिं कच्छति ॥ ११ ॥

पा मा० यं पुषं यजमानो द्विष्यात्तस्य पञ्चूनां संचरभदेशे तदकपर्ण परित्यजेत्‌ । तत्यक्तं पर्णयः प्रयु प्रथम इतरेभ्यः पूवैः सन्नमिक्रम् तिष्ठति स समेत ।॥ ११॥ अन्र विनियोगसंग्रहः- प्रश्े तु पश्चमे भक्तः शतख्द्रीयहोपमकः | सभापतिभ्य टस्यन्त एको पन्त! प्रकीर्तितः॥ अवायोयेस्यन्व एकस्तन्पसीत्यन्त उत्तरः । नमो इदरेभ्य इत्येषु पृथिव्यादिविमेदतः॥ त्रेधा मिक्नस्वतो होमे द६ण्मन्त्रा इह कीर्तिताः! ॥ अथ मीपांषा- द श्रमाध्यायस्याषटमपादे चिन्तितम्‌ -- जतिंराक्तेश्वतुधो कं विकरपोऽथ पयःश्रतिः । विकरः पुवेबन्पैवे वाक्यक्यात्पयसा सह ॥ अम्र श्रयते -

ज्तिरणवाग्व। वा जुहुयागदैवीधुकयद्वा वा न याम्पा- न्पशून्हिनिसि नारण्यानथो खल्वांहूरनाहुतिरवे जतिंलाश्र गवीधुकाश्ेत्यजक्षीरेणं जुहोत्याप्रेयी वा एषा यदजाहतयेव

जंरोति ॥

सा० मा० नर्तिंखा आरण्वतिलाः । गवौधुका आरण्यगोधूमाः । दयो. रुभयोविकस्पः श्रौत एव । अनाहुतिरिति प्वंयोः पक्षयोदूषितत्वाद्धोमामा- वर्तृतीयः पक्षः । न चात्र जतिंरगवीधुक्रये।रनाहुतित्ववचनेन पयुदासः संमवति । आहुतिपदान्वितस्ष नजञ्पदजस्य जतिरगवीधुक्पदान्वयायो- गात्‌। पयोविधिश्तु्थः पक्षः । एतेषां परस्परवरिरुद्धानां चतुणी गतवन्तरा-

भावेन पेादचिग्रहणगग्रहणवद्विकल्पे प्रति त्रूपः | पयारविाधिना सद नतिडा. देरेकवाकंयत्वेनायबादत्वं युक्तम्‌ । ग्राम्यारण्यपद्युददिसाराहहैत्वन पश्रस्तयाः

१९६ सायणाचायभहमास्करभाप्यकताहितः-- = [न०८०अ० |

९पि जतिङरूगवीधुकये।रश्िहोमं पत्याहुतित्वं नास्ति । पथषस्तु वद्स्ति । इत्थं पहामागं पय इति । दस्मादथवादः | वेदास्य प्रकारेन तमो हारं नित्रारयन्‌ । पुमथश्चतरो देयाद्वि्यातीथमहश्वरः ॥ इति भ्रीसायणाचार्मविरचिते पाधत्रीये वेदाथगकते यजुःसंहितायौं चतथेकाण्ड पश्चपप्रपाठक श्रीर्द्रभाप्य एकादशोऽनुवाकः समाप्त इति भरी खद्राध्यायनमकम।ष्यं समाप्तम्‌ | वरपाधिरूढं दवे सवेककिककारणम्‌ । ध्यायद्रह्यादिधिः स्तुत्यं पावेतासाहेत [शवम्‌ ॥ स्य रद्रसमदायस्य केवलं जपपात्रण सवेासादुः | त्रिष्रणस्नार्या जप- र्वा पश्चमहापातकात्पूता मवति । अथ सर्वकामायः शोनकोक्तः पयगः-

अथापरं पवक्त विधना पन्त्रन्यासादिके इत्वा परस्थपात्रपारणापपारपताः न्ष लश्ञानक्षतगन्धपुष्पसहितोदकयुक्तान्छरत्वा पृवाक्त वाधना दवमर्यच्च टव पारे सद्रमथमानुवाकमन्त्रेराञ्याहूतीटहुत्वा द्दरेकादारशिना जपतु । नपन्ति (अग्राविष्ण!- इरयेकादक्षानापनुवाकानापकक जपेन्‌ । ततः पञ्चामृत स्वपः येत्‌ । ततः पश्चगव्यन । तता नमस्त-' इति प्रथमयापचारा; । तता पचा शक्त ब्राह्मणान्रद्रेदिगा माजयेत्‌ । स्वे कापाः सपद्यन्ते । अथवा सदरम हा द्रातिर्रष्वन्यतपं जप्त्वोक्त संख्यया प।यसं जुहुयात । सवेकामानबाप्ना ति । अथतेवमव यथासापय्य क्षीरेण घनन च सपयतु । दद्राध्पायनाम- फच्य ध्मा नस्ताक-' इत्यनन घनपायसनायुनं जुहुयात्‌ । अथं दरऽन्तचाप कपरय्रहषदिषु मथ्य एष एव विधिरुचाटने 1 फयुक्षारेण सर्वङायाणि सपा मेत | अथ राञ्यकापस्य पद्म्ौगन्धिकोर्परानां श्रमश्च धन्ग्नः-' श पन्रेण भगवतो मरेश्वरस्योभयचन्दनाक्तानां शतसदसख पहश्वरस्य ।रस्या- रोपयेतु । राजा रियं विन्दति । नमो वः किरिकम्यः--' इत्यनन तिर- रण्डुामामाञ्वा्ानां शतसहस्चं जुहुयात्‌ । राज्य पराप्नोति । अथान्षो बोधायनोक्तः- रुदरमहा रुदर वि रद्राणापन्यतपं जप्तोक्तसख्यया राष्काम। यवानाज्पाक्ता- नुतं जुहुवात्‌ । अथ श्रीक्रामस्य । रुद्रपहारद्रातिददराणाषन्यतम जस्त पायसेनाय॒तं जुहुयात्‌ । भियं मते । वित्तक्रापस्य (हमार इंद्राय इत्यनेन दिके; शतसद्सं जुहुयात्‌ । अथ काङकरापुराण सनत्ृमार्‌+--

[न 9 ०अ१ ]

( एकं ङ्कः वृ षभा।दपरिषाररहितम्‌ । अपरस्य पथिपराभिप्रुम्‌ )

छैन ---- ----- -- -

सदाध्यागः |

(4

अदावद्भमानि सेयोज्य स्त्वा देहे स्वके द्विनिः। ततो वत्स महादेवं पजयेद्रिधिपुतकम्‌ ॥

एकं छिद्खः नदीतीरे ह्परास्यं जटः सपे । पञ्चगव्येन भूयोऽपि शंभर परृश्तेन च ॥ सस।प्य वारिणा भूयो ध्याता त जगदीश्वरम्‌ ।

तद्ररोचनया साधं टेषग्रेद्धक्तिना हरम्‌ ॥ श्री्रक्षोर्थेस्ततः पनेनिरिच जेन्तुबामितेः। नेव परयषितेः लिग्ेः पोक्ततेरचेमेच्छिविम्‌ ॥ एकादश दिनान्पेमवयत्तं भदन्वरय्‌ । मिधिन।ाऽनन देवेशं भूयस्तं + निवेधमे॥ देनान्पेकादकेवाऽऽद) पूजा>प३ दोममाचरेव्‌ | साञप५वखद्‌केनित्यं दक्षिणां (द्त्मास्यतः ॥ एवं नी रोत्परेभूयः पदचतरैव समन्धिमिः । होममच। परङदौत तिरेकादवनासरन्‌ ॥ सघ्रृतं गुग्तुरं दग्ध्वा (नद्यव दररषम्‌ | पूजान्ते प्रया भक्त्या दस्व्व्‌ घनप्चमः | वेचका। ५दा सऽ स्याद्रालङ्घय उनस्पनीन्‌ | जपेदरद्ाज्छि ६य।५द्अरुष्‌ पे रमता ययुः | सपुष्पं वा १२ ब्रह्मं विस्वं १३5 ङ्गगच ताञ्जपेत्‌ | आनतेयन्वहून41 रन्त रक्ष देभता व्रजेद्‌ ॥ तीय कनखले गवा जप्तवा दद्रावहून्पुनः । जपेन्वध्यजरे कृप्णपचाण। ददताभयु; ॥ पहापवैततमाधित्य अवष्टभ्य (प्न दिनि । जपेदेक।द श्राह ५१ भःम्रःति पृष्व ॥ समिधो पतघीयेतजपध्यक्त। जदि यः| तद्रे जायप तस्य द्रविम पुष्कलं वहु ॥ मधुबिखाद्यो दक्षा आलिङ्खन्येकादये दिने | जपान्ते हैमतां यानि तथ्यं तत्रन दपः |

१ ययुः दि पाठन्तसम्‌ ।

१२९५

१२८ सायणाचा्षटृमास्करमाष्यसरहितः-- = [न०९०अ०|

अथवा लिङ्गमाश्रित्य स॑व यु११२द्भुखम्‌ |

संखावेकादश्नाहानि नपेदेतत्मुपङ्क मं; ॥

परून्वा कुत्सितोयेव न परयेन्न च संस्पृत्‌ ।

यं परयेग्यपयावे तु हेमं स्याद्द्रादशेऽदनि ॥ अयान्वः-

कृष्णाष्टमी समारभ्य चाबर्छृण्णचतुदशी ।

स्थण्डिरं चोपिप्याकपर्तरे बा नवेत्सधीः ॥

‹ नमां अस्तु नीटग्रीवाय ` इत्यनेन सहस्वामिपन्तित्‌ धघूतपायसमीन्वराय निवेदयेद्‌ । काष।पणानां सदसषुतपद्यते । अयान्यः । ' भरमुश्च धन्वनः ' इत्यगन यथा्िद्धान्न पहानसेऽप्र।वषसहस्ं जुहुयात्‌ । द्रग्यपन्यवचर्छिन्न- मक्षय भवति | अयान्यः। ^ नमोवः किरिकेभ्पः ` इति विकाहुतीनापयुवं जुहुथातु । क[पापणानां सदसरमुत्पय्रते ” । इषि कालिङ़ा पुराणे ।

अयान्नकामस्य शोनकः-

‹ अक्तो यस्ताम्र; ' इ्यनेनो भयेनाहरदसर्द यास्वमययोरादित्वमुपतिहेता- क्षवक्नयुपिषटषे |

अथ वोधायनः-

उदुम्बरसमिद्धिभध्वक्षपव। सद्रमद।रुद।तिरुद्रणामन्पतमं जप्ता वन्नोक्त- सरूपया जुहूयादनमुरयपं |

अथ इष्टिक्ामस्यं ३।नकः ।

। अक्। यस्ते।प्र; ' हइत्यनेन)द्कराक याहारो वेतसतसपिषापयु+ जुहुषा

दूगुटक्नाराक्तानां वाञदूत जुहुयात्‌ । भगवानादेत्ो वृधि पश्चि

अथाऽऽयुष्कापस्य स एवाऽऽद्‌--

आयुष्कापः पूवततविधिना द्वमाराध्य सवदिष्षु रक्तपीतटष्णवरछन्द्‌- स्वा रकादविनीमकाद्श्छेताो जप्ता" भारात्ते गोघ्न ` इति षोदश्चोपच।- रान्कृरवा तमेव मन्नं सदस जपेत्‌ । व्वाधितशदरवेदिने ब्राह्मणाय दक्षिणां दत्वा सहस्रं जापरत्‌ । व्यायिभ्यः मुच्यते तायु भेवति ।

अय पूत्रकामस्व शानकः--

¢ प्रि णी रद्रस्च ' इति बटत्षमिषाधयुतं जु्ुवातूत्र आयुष्पानुस्यते |

अथ गकरस्यस्त पएव-

। "अ ~~ ~= गदु ~= 1 भः श

१ अब्र ' स्वरमभ्वपरदिदधुखम्‌ ' इति युद्धः पाठः कस्पनीयः ।

॥

[न ०ए०अ०.| दद्राध्यायः। १२९

£ नमो व! किरिकैभ्यः › इति मन्तरेण वेकड्म्तोदुम्बर मिध दध्यक्ताना- मयुत जहयात्‌ । अनन्तगास्वामी भवति । न च गावः प्रक्षीयन्ते । अथवाऽने नेव मन्त्रेणाकेपणे्रतं गोपयसैकादश्चाऽऽद्रवजेहयादेकाद श्च गाव उत्पद्यन्ते । अथ वाक्तामस्य स एवाऽऽद- महाचतुष्पय वटमीकमृदा लिङ्क प्रतिष्ठाप्य पञ्चगव्येन स्तापयेत्‌ । ‹ पो च; किरिकेभ्यः ' रस्यनया चाभिमन्त्य ' पा नस्ता ` हवि धूवपायसं दिनद्वयं विस्वयुपहेरद्‌ । दक्षिणामूता वचःफलरसपधेफठं चरमं सप ठता ताम्र भजने न्यसेत्‌ । कपिखाघृतेनाऽऽकोडय प्रदेशिन्या नियुताभिमन्चिवं कृत्वा पिवेदपरविहदव।क्षो मवति । पनः स एव-- द्रापे अन्धतस्पतेः इवादना शतसहस्रं जुहुयात्‌ । वापं स्यप्तरागि भवनि । अय बरपकामस्य वोध(यनः- सुदरेकादरिनीलघु सद्रमद्‌।सद्रातिरुदष्वन्पतमं जप्ता जहुयाच्छवेतपुष्पाणि स विन्वं रते व्रम्‌ । अथ छर जगककधिद्र्चीकत समीहते । नाभिमाज्रजरस्यश्च जपेद्द न्वहस्तया ॥ कृत्वा चवाचनं शंमोरादाय नियम्‌ तततः | आदिर्याभिश्रुखे। भूत्वा खद(नावयेत्सद्‌। ॥ तस्वाऽऽ्ववेयतो रद्रङ्धिताक्षस्य च पौ पतः । ठपकेतुः समायाति वरदो भक्तवत्सलः ॥ अथाऽऽरोगय कामस्य शोनक।-- मा नो महान्तम्‌" इति मन्तरेण तिलाहु- त\नापयुतं जहुवातु । बालानां परिजनस्याऽऽसेग्यं भवति । अथ प्र्युष. स्थिते स्ेभये केशर विमाक्षकापः पृवाक्तविपिना मन्त्रदेवन्याप्रादिकं कृत्वा वरश्च दच्वा ‹ मौदृष्टम इति पुनः षदश्षोपचारं कृतवा स्दरकाद्‌ रिनीमेका- शरषरबो जप्त्वा जापपित्वा वा स्द्रवेदिनं सवभ्या मयभ्वः पपुर्पते नत्र सश्चय; | ‹ इमा रद्रय ` इपि मन्नेण द्धिमधुपायसाहुतीनां प्रस्यकपयुतं जहयारसयभयान्पुपशाम्बान्वि । अय श्रान्दिकामः पृवोक्तविपिना मन्तदेदन्य। दिके कृत्वा देवमाराध्व सुद्रवेदिर्मं ब्राह्मणमाचायं हत्वा स्वयमृिः5मर्मिस्य तजाप्वनेनैव [ेधि- नाऽऽरःधनं त्वा पञ्चापृवेः सपयेत्वा प्रथमानुबाकेनाऽऽज्यहोषं कृता देषं संपूञ्य ' नमस्ते सद्र मन्यवे ` इत्यकादश्चानुवाकानां नप कुर्याद्रा मास्षावयन्‌ तथा जगान्ते अग्राविष्ण्‌ सजोषसः इत्येकादश्चानु शकानपेकपेकं

=-= =-= ----- ~ ~~~ ~~ -------~

[ "गणगणं

१ क मथफक | १५

१३० सायणाचायभटूभास्करमाप्यसाहितः-- = [न०ए०अ०]

जपेत्‌ । पनः पश्चामृतः सञापयेत्तवो देव समभ्यस्य मक्ष्यभोञ्ययुतं नेवेचं द्खा चतुरः पणेकटशान्पश्चगृत्तिकापश्चप्टवपश्चरत्नयुतानप्षतगन्पधुशदि- मिरचेयित्वा सितवस्नवेषटितान्छरत्वा ‹ शं नां वातः पवताम्‌ इति क्रान्ति ध्यायञ्जप्वाऽभमिषेकं कारयच्छान्तिभेबःत । तत्त स्वर्यो भचति] आचायाय सितवस्तयुगुटं येन काश्चन च द्याद्वाद्यणांघ भोजयेच्छान्तिमदाति । पुनः धनकः "मा नो पहान्तम्‌' इति सरणान्वत्थसमिधामयुतं जहुयात्‌ । परति. सदत्मर्‌ यात्रायामयुत जुहुयात्‌ । एवं कृत्‌ आ८५(यस्य बाटस््ीशृदनातस्य शान्तिः । ननम भवाय' ‹ नमो ज्येष्टाय ` इत्येताभ्यां कुमारग्रहादिग्रस्तानां भस्मामिमन्त्य रक्षां कारयेत्‌ । रात्र; शिखां च वध्नीयात्कुमारादिग्रहभयं न भवति | । मीटष्टम सिवतम ` इति महाभय चरभयेऽत्निभये प्राणात्यभे चा मनसा जपेत्स्तमणाऽऽगच्छति । ‹ इमा रुद्राय 2 इत्यनेन सुवणदृबो- रेः श्रतसदसं जुहुयात्‌ । पदाञ्वरोपयति गतायुरपि दीघ।युभवति। (नमस्त सद्र मन्यः ३।१ चतुभः परय॒चं यवगोधूमगतीपुकजपिकानां दधिपधुषरताक्त(- नाषयुप जुहुखात्‌ । एक्दद्द्रदशरात्रेण वा वायुबुपशमयति । ‹ अध्य व चद्‌ धिवक्ता ' इति सवर्षा कन्या । अतुरम५ः सपपान्सप्तामिमन्त्रिता- नकरर्व। चतुद प्राक्षपेदशदिष्च रक्षा द्रता भवति । पामि गच्छतोऽसस्छ- न्विपपगच्छ।१ । सप१ग ब्रह्मराक्षपमतपेशाच।द्भ्य। मोक्षयत । (याते सुद्र । भवा तन्‌; ' हव कऋबाऽ न्तमा त्या मरततवापर्‌ सदसरायपीन्तरत छृत्पकाद्‌श ग्रन्यान्दवा वालानां गुद्रिणानां च दृस्त वध्नीयावु । बाला गुर्िण्यश्च सुखेन वधन्रं । यत्तराप्षस्राद्यरपादनं च । ‹ सहस्राणि ` इति रक्तवाससा २क।५०।(ष्रक्तम।स्यानुरप्नत्वं समचेपतु | उपान एकटकषे नर्द्‌. पग चतुप्पय वं वा काप, सरण्डटपारवीटतां महात्लक्तां उमश्चनम्‌। प्रदीतैन यवपषटमेकाद शभिमन्तरितन यक्षर्‌।क्षसाद्‌ः श्नोरपि मरतिकृधि छर रसे कटुरेन मरतिषां कृता ऽऽस्य।प्य दक्षिणम्‌ ममाग एककेन शरेणेकादश्रभा- णायतनेषु विदरोदयेव्‌ । सदस, गतं सकटछोकगतं वा धरतुधुरसादयामि | (नमो सद्रेभ्यः › इति मध्याह्वि सवबकण्टकेयो हु वात्सपपेथाहरहवा प्रत्यापत्ती राष्ट दूवयोनयः सपिश्चाचाथ भरंजन्ति खकचरणां स्णां यःतुधानानां बा भस्म भवन्ति । अयेपाः श्ान्तय।-- इमा रुद्राय ` इति मन्त्रेण गवापुपघतिे गोष्मप्येऽत्रियुपसमाधाय वेकङ्कतसाभधामयुतं जुहुयात्‌ । गवां शान्तिभदति । यावन्तश्चतुष्पद।स्तावद्धय एवमेव शान्तिविधिं

1 ।

~ भजनो 9 जनक 0 ~= > -- न 4 क ------ - -------~- ~~ -------~-------~ =-= ण = भ-का न

१ क. वारापेति पाठान्तरम्‌ ।

[न०ए०अ०] खद्राध्यायः। १३१

कुयात्‌ । “ नमस्त सद्र मन्यवे दृस्यनेन गवापुपघाते गोष्पध्येऽमिमु- पसमाधाय वेकङ्कतस्रपिधापयुतं जुहुयात्‌ । प्वादीनां शचान्तिदिमुगेन महा* वरान्तिराति ।

अथ शत्रपरारणक्रापः ` पर्वाक्तषिधिना सन्तरन्यासादि कृर्वा दिक्पारेभ्यो रक्तोदनबरीन्दखा ‹ स्तुषे श्रम्‌ ' इत्यनेन षोटश्नोपचारान्छरला रुैका- दिनीमकादशषकरत्वो जपित्वा पुनः ' स्तुहि श्नम्‌ ' इति सहस जपेलत्य. हम्‌ । सप्तरात्रेण शत्रुविनाश्चो भवति । अथ ढृत्यागुत्पादयितुकामो रक्त- वाससा रक्तोष्णीषरक्तमाटयानुेपनंदेवपचयेत्‌ । रपरानाङ्कणे टोहिवश्च- काकाः प्रादेशमात्रा महातिलाक्ता रुषं जुहुयात्‌ । ५ उत्तिष्ठ रक्ताद्धिः रक्तनेत्र रक्तकेशि " कन्यां तां क्िपमेव रधिरफुम्मेन पृणपसमात्रेण तपयेत्‌ । अन्यथा कतौरमेव सेत्‌ । सा तरिता यन्तित्ता वदाति ^ कं घषयामि वद वा ्गायत यादि ॐोक्यस्थिहमभ्युत्सःदयिष्यापि ' इति । चथा चैके. कस्य श॒रोरस्य ग्रामे नगरे गृहे च प्रयोगः । त्रां यश्रस्यगुपयो््यमुपोष्ष द्रदश्रात्राणि टघरुभ्यो टघूनि पहान्तीति अपदीनानि तुखापुरूषचान्द्राय- णानां पथ्यम एव विकटप्य ग्रहणे सखाचम्य नित्यामिवाध्यावरभम्विनाऽन्यया पठेत्‌ , इति । ‹ भ्रमश्च धन्वनः › इति पट्ूमिरायुधपमिमन््य सेग्रामोप- नीताः श्रत्रवः पलायन्ते । अभियुखा नारतिष्न्वे । दभेकण्टकानामयुतं लुहुयात्‌ । मभूतः श॒त्रूयते क्षत्रियादिः । क्षचियो दिवसत्रिभागे भ्य; षद भागेन चतुमागेण चुदरः । चया चाव्याहतं कर्मत्याचक्षते । “ विकिरिदं विलोदिद्‌ › इति यया प्रत्रुभिरनेकपयोयसुपशजु९खे जुहुयात्‌ । सर्वे विभ- प्रमनसो वरियुखाः शत्रवश्च पलायन्ते । ' नमो दिरण्यव।हवे " शइव्यनुवाशः कटुतेलाक्तानां राजाभिश्गाङ्तानां सपपञ्जुहुषात्‌ । चक्रपुरसादयति । फटूकारेण देदस्योापरि मालापधोत्िरा( ! )पचलम्भ्य सिरसा बरस्रेण सधिरमापाव्य निक टुङेनाम्पन्य देवकराङ्गुखिना रेखापमुत्पाय श्त्रोनीमा- नस्मरञ्जपेत्‌ । सवटसयुदायं शनुपएुचचाटयति । एवं कृत्छं ग्राममुच!टयति एकाह! । राजानप्होरात्रेण संपृणेपधंदिवसेन क्षि 4 क्षपयाति । दिवस- त्रिभागेण वैद्यं चतुमागेण बदरम्‌ । तथा चान्याहतं कर्म॑स्याचक्षते । एत- त्स्व शोनकोक्तं देषाद्रौ । अय मेरतन्त्रोक्तभू--

रोद ध।रां ततः कुयात्मोच्यते तद्विध(नकम्‌ । नपस्ते रेदराग्रादिप्ण दत्यध्यासदरपन च॥

१ क, भन्नहीनानि हति पाढन्तरम्‌ ।

१३२ सायणाचायैमटमास्करभाष्यसदित!-- = [न०ए००

आवपेनमिति शोक्तं गङ्कासलानफरप्रदम्‌ । आवर्नामिपेकं तु यः कुयासस्यहं नरः ॥ तस्यैव दिनि पापं देवज नाशमाप्नुयात्‌ । संध्यावन्दनतः क्षीणं तच्चेत्पाग्जन्मनं भवेत्‌ ॥ एक! पाटो नमस्तेऽस्य हनुवाकः प्रस्य च । एवं भवाय नपस्तेऽस्याप्राविष्णु तथेककम्‌ ॥ इयं खरी समाख्याता रोद्रपापनिष्न्तनी । अनया प्रत्यहं यस्तु कुयालिङ्कामिषेचनम्‌ ॥ जन्मजन्मटृतं पाप वषमध्ये प्रणयति । सद्रीभिरेकादग्राभिरषुखुद्रः परकीरठितः ॥ अनेन सिक्तं यटिङ्ग ते न पश्यन्ति भास्करम्‌ । एकादश्रभिरतेस्तु महारुद्र; परकीर्तितः ॥ निर्धनो षनमाम्नोति मदापातकनाश्चन, । अनेन विहितो होमः सोपयागफटमद्‌ः ॥ अनधिक्रारी दीक्षायां करे पक्षस्त्वयं पत्त । एकाद शपहारुदरैरतिरुदः प्रकौतितः ॥ अतिपापरो यस्पादृदृषटाऽन्या नेव निष्टरतिः ॥ इति मेरतन्त्राक्तं विधान समाप्‌ । इति श्रीभद्र मास्करविरचिते यजुरैद भाष्येऽश्िकाण्डे श्रीरद्रपश्षसंहितः पश्चमः प्रपाठकः समाप्र । समरापुमिदं नमक भाष्यम्‌ ।

[द

चश्प्रण्ण] सद्राध्यायः। १३१

अथ चमकभष्यप्रारम्तः

यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिकं जगत्‌ ।

निमम तमह दन्द विद्यातीयमदेश्वरम्‌ ॥

परिषेचनप्रुख्यास्तु संस्कारा! षष्ठ इरिवाः।

वसोधारादयः! शिष्टाः भोच्यन्तेऽरिमस्तु सप्रे ॥

करपः-- अप्नाविष्णु सजोषसा ` इति चतुगृहीते हृत्वोदुम्बरीं घुचं व्याममात्रीं मृदा परदिर्धां परथादासेचनवतीं घृतस्य पूरयित्वा ‹ बाजश्चमे प्रसवश्च पे › इवि संततां वसोधांरां ज॒दोद्यापन्त्रसमापनादिति | अत्र ह्येक दश्रभिरनुवाकेभन््ः समाप्यते । गहीतहोममन्वपारस्वु--

# ~ । 1 ®= भक 6 ॐ अ््राविष्ण्‌ सजोषसेमा वन्त वां गिरः ।

< =| 4 १५4 4 ) [ ५. 9 ८1 | 1 4 1. -21) 23 9 <> <^ ह, 32 1 2, ~ ८ अ्न्ण्ी १, 1. =

क | क

वधन्तु वाम्‌ गिर॑ः । यत्नैः विभिः एतिं गतम्‌ ॥ १ ॥

के, 9.

सा० मा° देऽप्राविष्णु युवां सजोषसा समानपीरती भवतम्‌ । वां युवयो रिमा गिरः स्तुतिरूपा वाचो वधेन्तु दद्धि माप्नचन्तु । युवामपि दुश्लनं वाजिमिरननेय युक्तावागतपिहाऽऽगच्छतम्‌ ॥ १ ॥ अथेकादश्चानुवाकात्मको मन्त्र उच्यते । अनुवाकमेदस्त्वयत्नसयुक्तं कमणि पृथङ्पन्त्रत्वेनानुष्टेयत्वादुपपथत इति ॥ तत्न प्रचामानुवाक्रपाटत्त॒~

| भके ॥ ® ९ | क [4 „द

भरसवश्च मे भर्थतिश्च मे प्रसितिश्च मे धीतिश्च स्वश्व मे ठोकश्च मे श्रावश्च मे श्रुतिश्र प्राणश्च मेऽपानश्च मे व्यानश्च मे

क

श्व मे सुरवश्च मे एुश्च मे चित्तं च॑म्‌ आर्ध च मे वकेच॑ मे मनश्च न श्व

| .-. । ~^

#

मे दक्षश्च मेवटंचम्‌ ओनं

॥ ~^ । ~+

~~ ~-*

१३४ सावणाचायमाष्यसहितः- [च०प्र०अ०] सहश्च म्‌ आयुश्च मे जरा च॑म्‌आसाच॑मेतनूश्मे श्म चमे वं च मेऽङ्गानि च मेऽस्थानि चमे प्हशि च मे शरराणि चमे॥१॥

वाज॑ः च मे भरव इतिं पभ-सवः च मे प्रथतिरिति भ- यतिः च मे प्र्ितिरिति प्र-सितिः च मे धीति ¦ च मे क्रतुः चमे स्रः चमेश्ोकः चमे श्रावः चमे रतिः चमे ज्योतिः चमे सवैः च मे भाण इतिं -अनः च मे अपान इत्यप-अनः च मे व्यान इतिं र-अनः च मे अः च मे विततम्‌ च मे आपीतमित्या-षीतम्‌ च मे वाक्‌ चमं मन॑ः च मे चक्ःच मे्रतरेम्‌ चमे दक्षः चमे वलम्‌ चमे ओजः चमे सहः चमे आयुः चमे जरा च मे आत्मा च मेतनूः चमे शच मेव्भैच मे अङ्गानि चमे अस्थानिं च मे परश्मि चमे शरीशणि चमे॥१॥

सा* मा० वाजोऽन्नम्‌ । चशब्दो वक्ष्यमाणदरग्पापेक्षया सघुच्यायेः। मे पम फरपतामिति पदं दश्चमानुवाके वक्ष्यमाणं सवेत्राचुषज्यते । संपद्यतामिरषयेः। प्रसवोऽन्नस्याभ्यनन्नानं दीयतां भुज्यतापित्वेवंरूपम्‌ ` । प्रयतिः शुद्धिः प्रसितिर्बन्धनमन्नविषयकपौत्सुक्यम्‌ । धीतिरन्नध।रणम्‌ । ऋतुरनहतुयन्नः । स्वरो मन्त्रगव उदात्तादिः । शोकः स्तुतिः। प्रावः भावापितृस्वसामध्यम्‌ | शतिः धवणसाम्यम्‌ । ज्योतिः भरकाञ्चः। सुवः स्वगेः। पराणापानन्पाना वायु ठत्तिविशेषाः । अप॒स्तद्वृत्तिमान्वाधुः । चित्तं मनोजन्यं ज्ञानम्‌ । आधीतं तेन ज्ञानेन सवेदा विषयीडृतं द्रन्यम्‌ । वागादयञ्चत्वारः सिद्धाः । दप्तो ज्ञानेन्दिय- गतं कौश्चटम्‌ । वरं कभद्धियगतं सापथ्यम्‌ । ओनो वरुदेतुरष्टमो धतुः । सहो दैरिविष्यममिमविवृत्वम्‌ । आयुः सिद्धप । नराऽऽयुषो बरीपष्िता-

[च०१५०म०] दद्राध्यायः। १३५

दिपर्पन्तत्वम्‌ । आमा श्राच्रमसिद्ध! परमात्मा । ठन्‌, श्लोभनसंनेगेश्ं वपुः धमे सखम्‌ । वमं श्ररीररक्षककवचादि । अङ्कानि संपृण(वयवाः । अस्थानि यथास्थानं स्थित्तान्यस्थीनि । परूध्षि अद्गुरयादिपवोणि । शरीराणि पूत मसुक्ताः शरीरावयवाः! ॥ १॥

इति भ्रीसरायणाचायेविरचिते माधवीये बेदाथपकाश्चे यजुःसंहितायां

चतुथकण्डे सप्तमप्रपाठके चमकभाष्ये रयमोऽनुवाकः ॥ १ ॥ द्ितीयमाह- ॥, - ० धष च म आपिपत्यं च मे मन्युश्च मे भामश्च मेऽ-

ण

मश्च मेऽमश्चमेजेमाचमे महिमा चमे वरिमाच॑ंमे

५

~~ 4 ~+ 4 । 31 ~. ~] =< 4

[1 1

हि

5, -५॑

५५ । -

२

„+ -- ~ । ..„ ~

~” +. ~| < | ५ = ७ | |, [८० ०, 61 | =>) | ~, र ०।ब 44. 21.

1 9 1) ~ १2]. 3 ~ 1८-& | ~ ॥ ॥ # ५ =| 2 ~~

टो 2 % 4,

; -2 ˆ ~| > “ड.

1 ~+ ८)

~|

। ८ = ~

। -. । 4 ~प . । | = क

^ 31

31 । (५ । = 9 | | । ~4 ~ । ८. । 4 -~153 । ~| । ४५५, । .4 ५ । = । ~| । -८ श ~^ „+

91 4} । -47 1 - -. ५ 1 4

-५) 1 4 121 3}

.4 <~ ~ 1 3 ९ ॐ

भ च मतिः च मे सुमतिरितिं सु-मतिःचमे॥२॥ सा० मा० ज्येष्ठं प्रश्षसतदमरवद्र । आधिपत्यं स्वामित्वम्‌ । मन्युभापश्न्दौ क्रोध(बान्तरविरेषव।चिनौ । एकं। मानस! । अंपरोऽप्नमादिटिङ्गनन्यो बाह्म; । अमोऽप्रमेयत्वं दिरोधिभिरियत्तया परिच्छत्तपश्जकयत्वम्‌ । अम्भः देस्वपाधुय।पेतयुदकम्‌ । जमा जयस्तापथ्थम्‌ । महिमा महत्व॑जयसंपादिव- घनादि सप्तिः । वरिमा वरणायत्वं पूज्यत्वम्‌ । मरयिमा गृदकषत्रादिषेस्तारः। वष्पौ पुज्पौ्रादिशशराणि | द्राघषा पूत्रपीत्रादिविषयं द्यम्‌ । अवे ॥ च्छन्ना सतारत्यचः । ४५ भभूतमन्न्‌ धच च । हाद्धावच्रा(चुगर्तक्षः | सत्य यथायमाषणमू्‌ । श्रद्धा परककोऽ्तीति वद्धिः । जतु, जङ्गमा. जङ्गमात्मके गवादि । घनं सु्रणादि । वश्च; सवेख्वार्धानतवप्ू । लिः शर्‌रकान्तिः । क!डाञक्षद्ूताद्‌। । मादस्तञ्जष। हषः । जाप पूवासद्धा- पत्यम्‌ । जनिष्यमाणं भविष्यरदृपत्यम्‌ । सृक्तमृक्सम्‌हः । सतं तन्नन्यम- पम्‌ । विच पूवन्धम्‌ । मचमितः परं कन्धनव्यं द्रम्पजनातम्‌ । मूर १३. सिद्धं ्ेत्रादि । भविष्यत्सपत्स्यमानम्‌ । सग सृष्ट गन्तन्व बन्धुजनयुक्त- ग्रमान्दरादि । सुपथं चोराप्रहिषा भागः । कद्ध चधित धनादिकमवुै- तकफमफङं वा । ऋद्धिरनुषएास्यमानसत्रफर५ । वट समय॑ स्वकायन्षम- द्रव्यम्‌ । वटपनिः स्वकःयसामथ्यम्‌ । मतेः पदयमातनिश्चवः । सुपति; दु्ैटराजकायदिःनश्यः ॥ २॥ ॥

इति श्रीसायणाचायविरयित्रे माध्य उदायमकाश्चे यचुःसदितायां

चतुयकाण्डे सप्तममपाठङ़े चमकमाष्पे द्विती योऽन॒बाकः ॥ २ ॥ ततीयम।ह-- श्‌ च॑मे मय॑श्वमें मिय च मेऽन॒करामृश्वं मे काम॑श्च मे २.९ ॥ र * समनस मं पदम्‌ श्वश्च ग वृस्पश्व भ पदश्र

भगश्च मे दुविणं चमेंयन्ताच॑मेध्तीच॑मे क्षेम॑श्च मे

हि पि |

ति चि

4

1 ~^

१ ख, अपरः क्षेपादि°।

|^)

[ष रतु०भभ] शदराध्वायः । १९७

मयः चमे प्रियम्‌ च

५ क ॐ |

। ल“ ~ + ।

40 । ॐ । %॥ 21 न्दी । 4 .5- । 4, ~;

->) । -4 - । | ~ ) । 4 1 ल“ । ~ ~| >

| .6| । -८८ ॐ ५4 श +

„ 1 .. -& ¬ + ° । 9 ~प 1 4 । ५

। 4 । 4

~< +~ । | । ~प । ~ । स्‌ 3<५- । + । । 4५ + १००। 3 । । ध. + ~~ 1 ~| । 8 धद ~< ११९ ~प १ ^ । 4 | 4 = प

?|

। 4& - ा थ

- ~= 4 | > ०।

2

~) = 0 | + | 4।-4.

। 4 । -41 9 । -५० । ~^

र} ५ = 4१) ~ । ~| ~` । ५.1 4 ५ |

=“ 4

सा०भा° शंश्ब्द रेदिकसुखवाची । पयःशब्द आमुष्पिक्रसुखवाची । पियं भीतिकारणं वस्तु । अनुकामोऽनुक्रस्वनिमित्तेन काम्यमानः पदाथः । एव- दु पयमेहिकरमेव तारतम्गोपेतम्‌ । काम आमुष्मिक स्वगोदिकः । सोमनसो मनःस्वास्थ्यकरो बन्धुवगे; | भद्र कस्याणमिह रोके रपणीयम्‌ । भधा पर. लोकदितम्‌ । वस्यो निवासहेतुगंादिः । यश्च: कीतिं; । मगः सोमाग्यम्‌ | द्रविणं धनम्‌ । यन्ता नियामक आचायादिः। धतां पोषकः पित्रादेः समो विद्यमानघनस्य रक्षणरक्तिः । धृतिरषेममापद्यपि निश्रुत्वम्‌ । विश्व

१८

१३८ सायणाचायेमटमास्करमाष्यसारिपः-- = [च०्तृ०भ०]

सवजनानुकूस्वम्‌ । महः पजा । संविद्वेदश्रास्रादिवि्गानम्‌ । नात्र ब्ञापयित्‌- त्वसामथ्यम्‌ । सूः पुश्रादिपेरणसापथ्येषर्‌ । प्रसूभत्यादिपररणसमथ्येम्‌ । सीरं गोाङ्गलादिषृषिसाधनसंपन्तिः ¦ छ यस्तरप्रतिबन्धनिदटतिः । ऋनं यत्नादिकमे। अभृतं तत्फटम्‌ । अयश््थं राजयक््पादिभवरुब्याधि राहित्वपर । अनामयञञ्व- गा्रर्पव्याधिराहित्यम्‌ । जीवातुर्जीवनकारणं व्याधिपरिहरायेपौषधमप्‌ । दी घोयुरवमपमत्युरादिस्यम्‌ । अनमिग्रं वैरिराहिर्यम्‌ । अभय भयराहित्यम्‌ । सगे शोभनगमनम्‌। सर्वैरङ्कढृदाचरणमित्यधेः । शयनं श्वय्योपधानार्दसं- पत्तिः । सूषा सानसंध्यावन्दनादियुक्तः शोभनः मातःकारः । सुदिनं यत्नदानाध्ययनादियुक्तं कृन्लं दिनम्‌ । इति भरीसायणाचायेविरचिते माधवीये वेदायेपकाश्रे यजुःसंहितायां चतुथेकाण्डे सपपभपाठके चपमकमाप्ये तृतीयोऽनुवाकः ॥ ३ ॥ चतुधमाह-- ऊक्चं मे सूनृतां च मे पथश्च मेरसश्चमेषृतेचंमे मधु सगषिश्च मे सपीतिश्च मे छिव मे वृष्टि मे ज्रं च दियं च मेरपिश्व॑मेरायंश्चमे पृष्ठं च॑ मेपुष्टिश्च मेवि- च॑मेवहु चमे परय॑शचमे पूर्णं चमे पुणेतरंच य॑वाश्च मेऽन्नं च मेऽ्ुच मे बीहय॑श्चमे य- षांश्च मे तिलाश्च मे मुद्राश्च मे खल्वाश्च मे मसुराश्च मे ्रियङ्गवश्च मेऽणवश्च मे श्यामा-

4, ~. -4+ &-द । ५ 4 य & । -0 १६ ˆ 24) -4-

ह 1 ८ ¬!

~ ५4 ~

31 | 2 । | | 21; ५, ~ णि + द 41. [५

। --2 | २ । १ । -44 1 .. 1 „4

<

२

~

= ट

छन [` 1 क

नु)

=

3

1 9। „4 । ~. । -2. << ॥ 4 । 4 ॥ -/ | ।

1

~>

+>)

।

-4 ।

। ५

। -44 हष ॥ 24

~) ^+ व

॥ 50 । 4 । & । -५^ ॥ ~| + 0 १4 9 ५८/

[०१०अ०] इद्राध्यायः। १२९

गोधूमाः च मे मसुराः च

श्यामाकाः च मे नीवाराःचमे।॥१॥

अ ९

सा० मा० उक्‌, अन्नसामान्यम्‌ । सूनृता भियाक्किः। भयःपरमृवयोऽश्नवि- रषाः । पयः क्षारम्‌ । रसस्तत्रत्यं सारम्‌ । घृवम्धुनी प्रसिद्धे । समषिवन्धुभि, सह मोजनपित्षयः । त्था सपीठे; सदपानम्‌ । छृषिषष्ठौ अन्नस्य हेतसेन प्रसिद्धे । नेत्र जयश्चीलम्‌ । स॒पेत्रप्िस्ययः। ओद्धिव्रपद्धिदां तरुगुरषादी- नामुत्पात्तः । रयिः सृवणेम्‌ । राये पमणिष्युक्तादिः । पुष्टं पृ्वोक्तमेव सृबणे- परतिसमृद्धम्‌ । पुष्टः श्सीरपोषः। विभ्वादयोऽक्षिस्वन्ता धान्वविषया उत्तरो. तरामिद्द्धयः सप्तापि हारवम्पेन द्रव्याः । न केवकं प्रहृद्धान्येव षान्यानिं कितु, अल्पान्वपील्युच्यन्ते । कूयवाः करिसितयवाः । अन्नं प्रसिद्धम्‌ । अष्षु- दन्नसाध्यः ष्षुत्परिह।रः। व्रीहियदमाषतिठमुद्राः प्रसिद्धाः । खरवा भदरेभ्याऽ- पि स्थुरषीजाः । अथवेवेदभाष्ये तु खलाश्चणका इति व्याख्यातम्‌ । गेधूभाः प्रसिद्धाः । मसुरा शृद्वबत्सृपहेतवः । प्रियङ्खव; प्रसिद्धाः । अगव; सृह्म- द्‌[ठयः । उयापाका ग्राम्या घान्यदिशषेषाः । नीवारा आरण्याः |

क क अ

इति श्रीसायणाचायबिरचिते माधवीये वेदाथमरकाञरे यजुःसहितायां चतुयेकाण्डे सप्तमप्रपाठके चपकमाप्ये चतुर्थोऽनुवाकः ॥ ४ ॥ पश्चममाह--

अश्मां च मे मृत्तिकाच मे गिरयश्च मे परथ॑ताश्च मे सिकं ताश्च मे वनस्पतयश्च मे हिरण्यं च मेऽयश्वमे सीसेचमे

अपश्च मे श्यामंच॑मे ठोहं चं मेऽ्रिश्चं म आपश्च मे वीर- धृश्च म ओष॑धयश्च मे छष्टपच्यं च॑ मेऽछृष्टपच्यं च॑ मे ग्राम्याश्च

| ४८ । ५;

१ ख. ग. ह. रसः क्षीरम्‌ । वृत॑ तत्रत्य॑सारम्‌ । मयु प्रसिद्रम्‌ । २ ख. सग्धिः सङ्गी. भिर्वन्धुभिः । इ, सग्धिः सकतुभिर्बन्धुभिः ।

१४१ ` सायणाचायेमाप्यसहितः- [च०१०अ०]

| (भ्‌

मे पशष आरण्याश्च यज्ञेन कल्पन्तां वित्तं च॑ मं वित्तिश्चमे भृतं च॑ मे भति मेवसुंचमे वस्षतिश्व॑मे कम च मे शर्निश्व मेऽथश्च म एमश्चम्‌ दृतिश्च मे गतिश्वमे॥५॥

अश्मां चमे मृतिका चमे गिरय॑ः च मे परवैताः चमे सिकताः च मे वनस्पतयः चमे हिरण्यम्‌ चमे अपः चमे सीसम्‌ चमे त्रपु च मे श्यामम्‌ च मे रोद च मे अनिः च मे आपः चमे वीरुधः च मे ओषधयः चमे छृष्टपच्यमितिं ट्ट-पच्यम्‌ च मे अटष्टपच्यमित्यंकष्ट-पच्यम्‌ च मे ग्राम्याः

सा० मा० अदपादयः प्रसिद्धाः । श्यापं कृष्णायसम्‌ । रोह॒ कांस्यता- म्रादि । अग्न्यादयः प्रसिद्धाः । प्राम्यारण्वपश्चवो यन्न निमित्तभूतेन कृर्पन्तां सपथां भवर्तु । वित्तं पूवरग्धम्‌ । वित्तिमादिरामः । भृतपेश्व- योपितं पुत्रादिकम्‌ । भूतिः स्वकीयमेश्वयादिकम्‌ । वसु निवासरप्राधनं गबा- दिकम्‌ । बसतिनिवासाधारो गरहादिः । फमाभिहात्रादिकम्‌ । धकिस्तदनुष्ठा- नसापथ्वम्‌ । अथे प्रयोजनविश्चेषः । एम एतम्यं प्राप्तव्यं सुखम्‌ । इतिरय- नामेष्टप्राप्त्युपायः । गतिरिष्टपाप्चिः

इति ्रीसायणाचायैविरचिते माधवीये वेदायेपरकाशरे यजुसंहिषायां चतुथकाण्डे सप्तप्रपाठफे चमकमाष्ये पश्चमोऽनुवाकः ॥ ५॥

षमा श्वं म्‌ इन्देश्च मेसोमश्चम दन्द मे सविता चं

[च०प१०अ०] सद्राध्यायः। १४१ म इन्वैश्च मे सरस्वती चम इन्दुश्च मेपृषाचंम्‌ हृन्दश्व मे बृहस्पतिश्च म इन्दव मे मित्रश्च म दनद मे वरुणश्च म इन्दुश्च मे वष्ट चमडन्द्॑श्वमे घता चं म्‌ हन्द मे विष्णुश्च म इन्द्रश्च मेऽश्िनोंचम इन्द्रश्च मे मरुतश्च म्‌

म

इन्द्॑च मे व्शवंचमे देवा इन्दव मे पृथिवीचंम्‌ इन्शर भ ® ॥ ः | ध र ॥ हि भ च्‌ | मेऽन्तरिक्षं च म इन्द मेयोश्व॑म्‌ इन्दृश्च मे दिशश्च म

क

इन्दश्च मे मूर्धा च॑मडइन्द्रश्च मे प्रजापतिश्च

{~ | १.५1 4 4 1 न्न्‌ *“ | 4

९५ 3) -- । ५“ । 4 | 4 247 21) 3 य । 4 । 0 | -६८| 4 । ^ । -# .६१| 4। 4

4 94 । 4 । १, ।

। ˆ ~ । 4 1 4

6

५ | प ॥

९44 4}

~४।- -4

॥ ~ । 4

~~~ <» । | ~य)

- | 4 | .4] । 4 । 4 | -4| । -४ध

41 2 ~ ^| 41 ४५-

# । 4” । ^< | -& | = 9 ~| | ~ 19 4. *४- | 4 । |

| ~ध. | .८ । ~ “4 4 "५५- # ॐ 4 | -4| | | -44८ | -ध^ ५५ | ~ न्ना ~) =) । ~न 4 । 4 । 4 | 1 4 2) ५ क ॐ ~५५- 1 । 4“ । =

~| । 4८ 9

सा० मा० अग्न्यादयः प्रसिद्धा देवतास्तैः सवैः सह सप्रानभागोपनला-

दिन्द्र एकंकया देवतया सद पठयते । दिक्शब्देन प्राचयादिचतस् उच्यन्ते| मूषेदब्देन चोध्वां दिक्‌ । सा च मुरूपत्वाभिमायेण पृथङ्निर्दि्ट । हाति श्रीसायणाचायविरचिते माधवीये वेद्‌ येका यजुःसहितायां

चतुयकाण्डे सप्तमव्रयाटक्रे चपकभ।ष्ये पष्ोऽनुत्ाक्रः | ६ ॥ १८ (अ)

१४२ सायणाचायेभाष्यसाहतः- [चर्प्त०अभ]

सपमदह्‌- ~ अभ्शुश्वं मे ररिमिश्च मेऽद7यश्च मेऽधिपतिश्च म उपा५ शुश्च मेऽन्तयामश्च म एन्दवायदश्च मे मेचावरुणश्च म

| >,

आधिरश्चं मे प्रतिप्रस्थार्यश्चमे शक्रश्व॑मे मन्थीच॑ं म

ॐ

ग्भ, कर । > 1

अग्रपणरच म वश्वदवेश्च म ध्रुवश्च म वेश्वनिरर्चं म

् 1

क्रतग्रहाश्च मेऽरिग्राह्याश्च म ेन्दाग्मश्च मे वेश्वदेषश्च॑ मर्त्वती याश्च मे माहेन्द्रश्च म आदिव्यश्चं मे साविचरश्च

क्ष, ० ।

मे सारस्वतश्च मे पोष्णश्चं मे पात्नीवतश्च मे हारियोजनश्च

मे॥ ७॥ अश्शुः चमे रश्मिः च मे अद्यः चमे अर्षिपति- रित्यधि-पतिः च मे उपार्शुरियुप-अश्शुः च मे अन्त

यमि इत्यन्तः मामः चमे देन्दुवायव दृतन्द्‌-वायवः चमे भेजावरुण इति मेचा-परुणः च मे आश्विनः च मे परति पस्थान्‌ इति प्रति-परस्थानः च मेशुक्रः च मे मन्थीचमे आग्रयणः च मे वैश्वदेव इति वेश्व-देवः चमे धवः चमे वेश्वा-

नरः च मे कतग्ररा इत्यत- ग्रहाः च मे अतिग्राह्या इत्य॑ति-

क्क { कि | | , ) ष्य ॥ की

ग्राह्य मे एेन्द्रा्च इत्येन्द्र-अभ्रः च मे वेश्वदेव इति वेश्व- देष चमं मरुत्दर्त[याः च मे माहैन्द्‌ दति माहा-इन्द्‌

च म आदत्यः चम्‌ सावनः चम्‌ सारस्वतः चम प्ण;

[च५अ०अ्‌०] रुद्राध्यायः । १४३

कि

च मे पालनीवत इति पाल्नी-वतः चमे हारियोजनं ३

हार याजनः च म ॥ ७ ॥

सा मा० अश्वादयः सोपग्रहावश्ञेषाः सोपप्रकरणे प्रसिद्धाः । तत्र रशि ग्रहाद्नाददाभ्यस्ये् ग्रहस्य गरह्यमाणस्वादङ पृथक्छृत्य ररिपशब्देन निरदि- दयते । रश्मीनां तु तद्ग्रहणसाधनत्वात्‌ । तथा च तदृग्रहणमन्त्र! पटयते- ॥ शुक्रं ते दुकरेण गृहाम्यह्लो सरूपेण सूयस्य रदमिभिः ” इति । अभिपति- छब्देन दधिग्रहो विवक्षितः । तस्य चश्रष्ठर्वादाधिपत्यम्‌। जत एव भ्रूयते- ५८ उ्येष्ठो वा एष ग्रहाणाम्‌) इति। परतिपस्थानश्ब्देन द्विदेवत्यग्रःसदभार्वी तिनिग्राह्यो विवक्षितः | प्रुबार्यस्येत्र प्रहस्यावनयनदगरायां वेग्वानरसक्त- पाटात्तदवस्थापनो देश्वानरशब्देनोस्यते । आयो वैश्वदेवः प्रातःसबनगतः | उत्तरस्ततीयसवनगत। । सारस्वतग्रहोऽभिपेचनीयास्यविकरतो द्रष्टव्यः । (८सारस्वतं प्ररं शृणाति" इति तत्राऽऽम्नानात्‌ । एवं पोष्णोऽपि विष्तिगापी द्रष्टव्यः । इति श्रीसायणाचायंविरचिते माधवीये बेदायेपकाशे यजुःसंदितायां चतुयकाण्डे सप्तमप्रपाठके चमकमाष्ये सप्तमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥ अष्टममाह-- | (^ ॥ = =®], =, (^ ८1 ॥ इध्मश्च मे वर्हि मे वेदिश्च मे धिष्णियाश्च मे सुचश्व मे

चमसाश्च मे प्रणश्च मे स्वरवश्च म उपरवाश्च मे पिष- धणे चमे दोणकंठशश्च मे वायव्यानि च मे पृ

¢>

प॑

आधवनीयश्च म आ्ीधं च मे हविधानं च मे गृह शच मे सद॑श्च मे परोडाश॑श्च मे पचताश्च मेऽवपृथश्च

स्वगाकारश्चमं॥ < ॥

८

® । ®= @#*= |

दिः च म पिष्णयाः वणः च मे स्वरव

~ -----*+------~ -"----~-------~------~------~ -- -- ----~ ~~ न्क

१य्, इ. प्रतिनिधिग्राह्यो । ग. प्रतिनिग्रह्यो ।

१४४ स।यणाचायेपाप्यसहितः- [च०न्‌०अ०}

उपरवा इत्युप-रवाः च मे अधिषवणे इत्यपि- स्ने च मे दोणकलश इतिं दोण-कलशः च मे वायव्यानि चमे पतभ

दिति पूतभृत्‌ च मे आधवनीय इत्या-धवनीयः च मे आरध- धमित्या्िं-दधं च मे हविधानमिति हविः-पानम्‌ च मृगृहा च मे सदः चमेपु

डाशः चमे परचताः च मे अव्ुथ हत्यव-प्रथः च मे स्वग्‌कर इति स्वगा-कारः च

म

म ॥ € ॥

सा° माण इध्मरादीनि यद्गाङ्न्रग्वाणगि यज्ञप्रकरणे प्रसिद्धानि । गृहाः पमार! खादयः । पचत्ताः श्ामित्रादयः; । स्वगाकारः; शयुव।(कः । तेन हि यथास्वं देवतानां हविगेमनं क्रियते ।

इति श्रीसायणाचायेबिरचिते माधवीये बेदाथप्रकाशे यजुःसंहितायां चतुथक।ण्डे सप्तमप्रपाठके चमकभाष्देऽ्पोऽनुबाकः ॥ ८ ॥ नवममाह--

= € न ॥ > की ॥ मेऽर्कश्च मे सूश्च मे प्राणश्च मेऽश्वमेधश्च ऽदेतिश्च मे दिततिश्चमे योश्च मे शक्रीर्-

॥ = ॥ न

त्पन्तामृक्चं मे साम चमे स्तोम॑श्च

"| ~ ० 44. <114 =

~ - |

8

= =|

~

~|

24.

००

2

~|.

> =|

(+

८

अश्रिः चमेष चमेसृथःचमेप् प-अनः च मे अश्वमेय इ्यश्व-मेधःच मे पृथिवी चमे अदितिः च मे दिति प} रीः अङ्गटग्ः रि:

१ द्ध, पचतः सदश्दामिन्नादयः श्वुदरषयवाः ।

[च१द०अ०] रद्राध्यायः | १४५

च मे य्न कलयन्तामू अकू च मे साम चमे सतोमः चमे यजुः चमे दीक्षाचमेतप॑ः चमे क्कतुःचमे व्रतम चमे

यज्ञन कल्पताम्‌ ॥ ९ ॥

साञ मा० अगचिश्चीयमानो बहिः । घमः पवग्येः। ‹ इन्द्रायाकरवते पुरोडाशम्‌ ' इति विहितो यागोऽकेः। ' सो चरम ' इति विहितो यागः सुय ' श्रणाय स्वाहा › इति विहि दोषः प्राणः । अश्वमेधः प्रतिद्धः । प्रथिव्यादयो देवताविशेषः । शकृरस्याय शकयः । अङ्कुल मोऽङ्गःिबद्विराट्‌पुरुषस्य।चयव विक्षषाः। दिशः प्राच्याः । चश्चब्दाद्विदशोऽपि । ताः सवाम एदीयेन यज्ञेन कटपन्तां स्वस्वव्यापारसमथो भवन्तु । ऋगादयो मन्विेषाः ¦ सनो सापाटर्तिरूपं स्तोत्रम्‌ । दीक्षा यजमानसंस्कारः। तपः पापक्षयाथंमनञ्नादि | तरतुयन्नाङ्कमतः काटः । वरहपेकम्तनादि । अहोरत्रयोः सबन्धिनी या व्र स्तया पदाय सस्यं कृर्पनापिते शेषः । वहद्रथन्तर सापनी । ते च एदौमेन यज्ञन कल्पतां स्वस्वव्यव्रहारसपय भवेताम्‌ । इति श्रीसायणाचायेविरचिते माधवीये बेदायेमरकाश्चे यजुःसहितायां चतुयकाण्ड सप्रमपरपाटके चमकमाष्ये नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥ द्श्चममाह -

क| ~ | > । । 4 | ) | ~

मरक्षाचमे वशा च॑ म कपपश्व मे वेह मेऽनड्षान्‌ च॑ मे पेनुश्वं म आयुंयज्ञेनं कल्पतां भाणो यज्ञन॑

कल्पतामपानो यज्ञेनं कल्पतां व्यानो यज्ञेन कल्पतां चश्चय॑जेन

कल्पता श्रोत्रं यज्ञेन कंत्पतां मने। यज्ञेन कंत्पतां वाग्यज्तेन

"~ ----- ----~ --- ~~~ न = ~=

१ द. स, ग."स्धाया। २ शक्ररस्यायमिटाक्षराण्यसवद्धाथानीति भाति । १९

१४६ सायणाचायमाप्वत्ाहतः-- [च०द्‌०अ०]

|

कल्पताम्‌(त्मा यज्ञन कपतं यज्ञा यज्ञेन कल्पताम्‌ ॥ १० ॥

गभाः चमे वत्साः च मे उयविरिति तरि-अ्िः च मे उ्य्ीति त्रि-अवी च मे दिस्यव।डति दित्य-वाट्‌ च मे दिप्योही च मे पश्ाविरिति पञच-अविः च मे पथादीतिंपञ्च- अवी च मे वत्स इति चि-पत्सः च मे जिवल्सेतिं जि-वस्सा च मे तुयवाडिति तुय॑-वाटू च मेतु्ोही च मे पष्ठवादिति पषट-वातचमेप्ठोही चमेरक्षाचमे वशा चमे कषः चमे वेहत्‌ च मे अनढ्वान्‌ चमे धेनुः च मे आरुः क्न

कल्पताम्‌ भाण इतिं भर-अनः यज्ञेन कलयताम्‌ अपान इत्यप अनः रज्ञनं कल्पताम्‌ व्यान इतिं परि-अनः यङ्ञन॑कृल्यताम्‌ चश्ः यज्नं कल्पताम्‌ श्रोत्रम्‌ यत्ने कल्पताम्‌ मनः यजनं कल्पताम्‌ वाक्‌ यज्ञेन कतपताम्‌ आत्मा यज्नं कल्पताम्‌ यज्ञः यज्ञेन कल्पताम्‌ ॥ १० ॥ ह

सा०मा० गमौ बसा प्रसिद्धाः। साधे॑वत्सरो बत्वरूपः पूंगत््धयां तथाविधा गौरूपवी । द्विसंवस्तर ऋरभो दित्यवाट्‌ । तयाविध। गौदित्यौही साद्िसंवत्सर ऋषभः पश्चात्रिः । तयात्रिधा गौः पञ्चावी । सदटधरत्रथपित करुषभ सिरतः । तयातरिय। गौ सिवता । साधत्रिवत्र ऋषभस्तुयवाट्‌ । तया - विधा गौस्तु । चतुःसवरसर ऋषभः पषटनाट्‌ । तथाव्रिषा गोः पष्ठी । सेचनपरयं ऋषम उक्षा | वन्ध्या गोव॑ज्ञा। उक्ष्णोऽप्याधकवयस्क ऋषभ, । गमेघातिनी गौर्विहत्‌ । शकटस्य बाहकोऽनङ्ब्ान्‌ । नवमरसूना गोर्धनः । आयुरादयः प्रसिद्धाः | आत्मा शरीरम्‌ । उक्ता आयुरादया पदौषन य्गेन

१ सत्र मूधन्यपाट एव साधीयान्‌. व्याकरणसिद्धनवाव्ोततर चुकूल्याच् ।

[च०.अ०) ददराध्वायः। -१४७

कापक्षपा मदन्तु । यन्न. करिष्यमाणोऽवमेनाद्‌ः साोऽप्यनेनानुष्ट वपानन यज्ञेन स्वकायक्षमो भवतु

© क~ क ०५

३९ सायणाचायविरचिते माधवीय वरायेपकाशे यजुःसाहृतार्यां चतुथ- ण्ठ सपमपरपाटके चमरकभाष्ये दश्चमोऽनुगकः ॥ १०॥ एकादशषाह--

॥ ०, क ह म ॥

एक[ चम [तस्चसच म पश्चचम सतत्‌ मन्वे चम्‌ एक

भ 1

दग च मे योदश मे पञ्च॑दश चमे सपदशचमे नव॑दश चम

॥ ®

एकविश्शतिश्च मे त्रपोदिशशतिरचे मे प्च वेश्शतिश्च मे सप

भ

पटति रशच्च मे चलारिरशच्चं मे चतुश्चत्वारिर्शच्च मेऽटाच- त्वारिश्शच्च मे वाजश्च प्रसवश्च[पिजश्च कतुश्च सुवश्च मुधा च व्यश्िपश्चाऽ<न्त्यायनश्चान्त्यश्च नवनश्च भूषनश्वाधि- पतिश्च ॥ ११ ॥

एक। चमे तिक्चःच मेप चमेस्तच मे नव॑चमे एकदश च मे त्रये।द्शेति जयः-दश्‌ च मे पञ्चदशेति प्॑- दश च मे सप्दशति सप~दश चमे ति

मे एकविर्शतिरितयेक-विश्शुतिः च मे अये।विभ्शतिरिति ञयः-विश्शतिः च भे पथ्चविश्शतिरिति प ।-विर्शतिः च मे सपरविश्शतिरिति सप-विश्शतिः च मं न विश्श- तिरिति नकै-विश्यतिः च मे एकंनिश्थदियेकं-तरिधगत्‌

च मे त्यखिश्शदिति तयः-तरि्शत्‌ च मे चतक्षः चं मे अष्टो चमे द्वादशचमे डश च मे विश्शाति ; च मे चतुविभ्शेतिरिति चतु:- विभ्शति च मे अष्टवि्शतिरि. त्यष्टा-विभ्शतिः च मेद्रात्रिर्श्त्‌ च मं पटूतिश्शदिति ट्-िश्शत्‌ च मं चलारिश्शत्‌ च॒ मे चरतुश्वलवारि*-

च शदिति चतः-चतारि्शत्‌ च मे अष्टा

चत्वारिश्शत्‌ च मे वाजः च भरसव इति प्र-सवः च अपिज

इत्थपि-जः च क्रतुः च सुव॑ःच मूधा च व्याश्रयं इतिं वि--अश्चिंयः च आन्त्यायनः च अन्त्यः च भौवनः च भरवैनः च आिपतिरित्याधि--पतिः च ॥ ११॥

स।०भा० एकादिशब्दाः संर्यापराः । वाजादयः स्वै पम सन्त्विति रेष वाजोऽन्नप्‌ | प्रसवस्तस्योरपत्तिः । अपिजस्तस्येव पुनःपुन रस्पत्तिः । कतुः संकरपो भोगादिविषयों यागो वा| मवर्हस्वा्पत्तौ हेतुरादित्यः | पधं योः | व्यञ्चियः, विदधषेणादनुते व्याञ्मातीनि व्यन्न आक्राश्चादिस्तत्र भवो व्यञ्चियः | आन्त्यायनः, अन्ते जाततः । अन्त्यः, अन्ते भवः स्थिनः। भुवने भवे भोवनः । मुवनों जगद्‌।र्मकः । अधिपतिरधिष्ठाय पटवित्ा। राजा, ६।१ अषहबर मःष्ये । अथवा वाजादय्चत्रादिमासानां नाफविज्नषाः। तदानीं ते सरव प्रीणन्तु इति दाक्यरेषः । चकाराः परष्परसमुचचयायाः । अनुक्तका- रखादिदेवतासपुचयायथा वा ॥ ११॥

2 € 4 9 ॐ ह = (य 1

यथो्तक।दशानु वाकङूपमन्त्रणभ्यं हामं विघत्ते -

[ ०

वसोधारीं जुहोति वरतम धार।ऽप्नदिति वा एषा हूयते धुतस्य

वा एनमेषा धाराऽमृपिके पिन्व॑मानो प॑तिष्ठते ॥ १ ॥ वसे: धारम्‌ जहीति वसः मे धारां असत्‌ इतिं मै

ॐ शकः मी

[३० म०अ०] खद्राध्यायः | १४९

पा हूयते घतस्य पै एनम्‌ एषा धारा अमृषििन्‌ लोके पिन्व माना उपेति तिष्ठते ॥ १ ॥

सा० मा० वसोधरनस्य धारा सांदत्यं ययाऽऽहुस्या लभ्यते सेयमा हुति

धारा तां जुहुयात्‌ । तदेरदुक्तनिवंचनं सूच्यत । यो यजमाना जुहाते स

भरयमं सम धननैरन्तयं भूयादित्येवं कामयते । ततस्तेनेयमाहुतिहूयते तेन

होमेनैनं यजमान स्वभे छोके घृतस्य धारा पिन्वमाना प्रीणयातति सेवते ॥१॥ ततर द्र विधत्ते--

५. 9

अयन जुहोति तेजे( वा आज्यं तेजो वसोरा तेज

1 ट +

आन्धन जहीति तेज॑ः वे भ[ञ५म्‌ तेज॑ः वे; धार। तेजा एव अस्म तेजः अपेति सन्ये ॥ २॥

सा० मा० रुवणा।दद्वनस्तधृद्धरपि ध्रु र्जारूपत्व प्रसिद्धम्‌ ॥ २॥

क।भप्रो एंहदत्वना॥ त।माह्ात ¶्रदमतत१--

अथो कामा १ वतताधारा कमाने रुन्पे॥३॥

अथे दृतिं काम; वै वसे; धर कामान्‌ एव्‌ अवेति रुन्पे ॥ ३॥

अन्वयग्यतिरेकाम्यां पातय ।ववत्ते--

~

यं कामयेत प्राणानस्पान्ायं विच्छिन्य(मिति विग्राहं तस्य

क

जहुयात्माणनेवस्पान्नायं वि च्छन्ति ॥ ४ ॥ यमू कामयेत प्राणानिति प्र-भनान्‌ अस्प अन्नायमित्य- ल-अयन्‌ बति छिन्याम्‌ इतिं सिग्रहमिति वि-ग्रहिष्‌ तस्य

[

जहुपात्‌ प्राणानिति प्र-भनान्‌ एव अस्य अन्नायमित्न्न-

(क

अथम्‌ दति छिनति॥४॥

श्ये = वव षे ह ब्‌ ©

१५० सायणाचायमाष्यसदहितः-- [३०अ०म०] य॑ कामयेत पाणान॑स्यान्नायर सं त॑नृामिति संत॑तां तस्प॑ जुहुपास्राणानेवास्यान्नायर सं त॑नोति ॥ ५॥ यमू कामयेत भराणानिति भ~-भनान्‌ अस्य अन्न।यमित्॑न्न- अयम्‌ समिति तनुपाम्‌ इति संत॑तामिति सम्‌-ततामू तस जुहुयात्‌ भाणानिति भ-अनान्‌ एव अस्प भन्नायमित्प्-अरय समिति तनोति ॥ ५ ॥

सा० मा० यस्य यजपानस्य प्राणानन्न च विच्छन्यापिरमवं द्िषन्नध्वभु- र्तं सन्तं मध्य मिहम जुहुयात्‌ । यस्तु भाणानापन्नम्य सातत्यं कामयते साञय संततामाहुव ज॒हुयष्व्‌ ॥ ५॥

जथ वाजम इत्यादीनि अन्नं चमे क्षच म इत्यतः प्राककृतानि चदुश्चन्वा१श द्धिकरातसंल्याकनि वाक्यानि तानि द्वादशप्तघरूपेण विभज्य प्रशप्तति-

दादश द्वादशानि जुहोति ददश मस; संवत्सरः सवत्सरेणै- वास्मा अन्नमय रुन्धे ॥ ६ ॥ दंश द्र।दशानि जुहोति द्वदश मास संवस्पर इतिं समू-

` 01 भ दो १ भ्‌ 1 अ * (५ वत्सरः संवस्परेणेतिं समू-पत्सरेणं एव अस्मे अन्नम्‌ अतेति रुन्धे ॥ ६ ॥

सा० मा० द्रादश्चानां वाक्यानां समूह्‌ द्वादशम्‌ । वानि च द्वादश्चानि पुन द्रदश्षसंरूयाकाने । तथा साति चतुश्वत्वारिशदधिक शतसंरूषा सप्ते । तद- न्तगंवद्वादश्चसख्याया मासद्रारा संबरसररूपत्वारशवत्सरसाध्पमनं प्रा म्रोति ॥ ६॥

~ ज~ ० 9 -+ म नि~ ~ म ~ ~ --- = = ¬ ~ --" ~ ~ न= न ~ ~ = ५ न~~ क ~ न न भ जकण्ोनेह

१ अब्र प्राक्तनानाति पाठः साधीयान्‌ इति भाति । २ क, तदन्तश्च । ध, ततद्रादच्।

[३०अ०अ०] खद्राध्यायः | १५१ भथ चतुथोनुपकगतानि वाक्यानि "र्तति- अन्नं च मेऽव म इत्यहितद्ा अन्न॑स्य रूप‰ रूपेणेवानमवं

रुन्धे ॥ ७ ॥ 1 ण ० ^| क 1 अननम्‌ च मे अक्षुत्‌ च मे इति आह एतत्‌ प अन्नस्प स्मम्‌ रूपेण एव अन्नम्‌ अवेति रन्ध ॥ ७ ॥ सा० मा० अन्नपित्यादिमिवाक्येयत्तिपाय तत्सवंमन्नस्य रूपम्‌ । श्चुदभा- वस्यान्नसाध्यतवादुपरिवनानां च व्रीह्मादीनामन्नस्ताधनतवात्‌ ॥ ७॥ अथ पश्चमानुवकगतानि वाक्यानि प्रशपतति-- अभिश्चं म आश्वं म इत्यंहिषा वा अन्न॑स्प यो

न्येवान्नमवं रुन्धे ॥ ८ ॥ अभ्रिः चमे आपः चमे इतिं आह एषा वे अन्नस्य योनिः

सयोनीति स-योनिः एव अन्नम्‌ अवेति रन्ध ॥ ८ ॥

पा० मा० अप्नः पकदेतुत्वादन्नयानिस्वम्‌ । अपां चाषाधननकतवादनेमा नित्वम्‌ । एवन्पन्त्रपाठेनानेकपक(रकारणसदहितमने पराप्नोति ॥ ८ ॥ जथ षष्ठानुवाकगतानि वाक्यानि प्रोप्तति--

अर्ेन्द।ण। जुहोति देवत। एवावं रुन्धे यत्सव॑षासप पिन्द प्र

क

तस्मादिन्द्रो देवतानां पृपिष्ठाक्तेम दन्दुमुत्तरमहेन्दियमेवासिमि-

= ® |

नुपारेशहधाति ॥ ९ ॥ अर्ेन्द,णीत्य॑थ-इन्द्ाणि जहोति देवत।: एव अवेति रन्ध

न

यत्‌ सर्वेषाम्‌ अपम्‌ इन्द्रः प्रतीति तस्मात्‌ इन्दः देवतानाम्‌

शूयिष्ठपा्तेम्‌ इति भूविषठपाक्‌-तमः इन्दुम्‌ उत्तरमिव्युत-त- रम्‌ आह इन्द्रियम्‌ एव अस्मिन्‌ उपररिशात्‌ दधाति ॥ ९ ॥

१५२ सायणाचायमप्पसाहितः- [३०भ०अ०]

सा० मा० येषां वाक्यानापर्घष्वन्द्रः पठ्यते तान्यर्घेद्राणि । तेषु वाक्येषु अग्रीषोमादीनां देवतानां एवार्धष्वान्नातत्वादेवता; पाञ्नाति । ययस्पात्कार. णात्सर्वषां वाक्यानां परत्यघयिन््रः पट्यते तस्मत्कारणादयाधिन््रो भूयिष्ठ. माक्तमः । भूयिष्ठं पमूतं हविभ॑जततीति भृथिष्ठमागतिश्चयेन तादृशः । यस्मा. द्द इन्द्रमनरात्तराधगतं पाह तस्मादस्मिन्यजमानेऽप्युपरिष्टाच्छिरोभागे चश्ु- रादीद्धियं स्थापयति ॥ ९॥ सप्ठमाष्टमयोरनुवाकयेोरवस्यितानि वाक्यानि प्रक् प्ति--

यज्ञायुधानि जुहोति यज्ञो वे यज्ञायुधानि यज्ञमेवावं रुन्धेऽथे एतद्रे यज्ञस्प॑ रपर रपेणेव यज्ञमवं रन्धे ॥ १० ॥

यकञायुधानीति यज्ञ-आयुधानिं जहति यज्ञः पै यज्ञायुधा- नीतिं यज्ञ-आयुधानिं यज्ञम्‌ एव अवेति रन्धे अथो इतिं

एतत्‌ वे यज्ञस्य हषम्‌ रपण एव यज्ञम्‌ अवातं रन्ध ॥ १०॥

सा० भा० अंश्वदाभ्यादिग्रहरूपाणि यत्न साधनानि साप्ता्यङ्ननिष्पादकत्वा- दरहस्वरूपाणि । दध्मावार्दिरादेभियेज्नः परम्परया निरूप्यते नतु ग्रहश्व साक्षाज्निष्पायते । तस्मात्तानि य्नस्य रूपयेतेरन्तरङ्गेबदिरद्खथ स्नायु प्राप्नोति ॥ १० ॥ अन्तिमस्य स्वगाक्रारवैच्यस्य तात्पय दक्ेयति-- अवभथश्च म स्वगकिरश्चम्‌ इत्यह स्वगृर्त्प ॥ १३१

[ वि विं

अवथ इदत्यव-पथः च म स्वगाकरर्‌ इति स्वग(-करः

चम्‌ इति आह्‌ स्वगदछृ्पा इति सगा-र्त्व्‌ ॥ ११ ॥ सा० भा० स्वाघीनस्वकरणायेत्वय। ॥ ११॥ नवमानुवाके पूतरीधेगतानि वाक्यानि प्रशंप्ति -- अभरिशवं मे वर्मश्चं म इत्येतद्वै व॑ह्वर्च्तस्य रूप्‌ रूपणे

श

व्रह्मवर्च॑समवं रुन्धे ॥ १२॥

ख, ग, इ, 'दुमन्ध्रोत्त' । ३ ख, भस्य प्रदरूपाणि । ३ ष, ववयस्य ।

[द०अ५भ०] दद्राध्वायः | १५३

अधिः च मे घर्मः चमे इति आह एतत्‌ वे व्रह्मवर्चसस्येतिं ब्रह्म-वच॑सस्य पम्‌ हूपेणं एव ब्रह्मवचसामितिं बह्म -षचंसम्‌

० क |

अवति सुन्व ॥ १२॥

सा० मा० अगन्यादिभित्रौह्यणकमनिष्पत्तरेतेषां व्रह्मवचसरूपत्वम्‌ ॥ १२॥

एतस्मि्नेवानुवाक उत्तर।धेगतानि वाक्यानि प्रर्तति -

कक्च॑मे सामचम इत्य॑हितद्रे छन्दसा सप ख्येणेव

न्दा रस्यवं सन्ध ॥ १३ ऋक्‌ च मे सामं च मे इतिं आह एतत्‌ वै छन्दसाम्‌ र्पम्‌

रुपेण एव छन्द्‌[शसि अवेति रुन्धे ॥ १३ ॥ सा० प° ऋगादेकं छन्दसां वेदानां स्वरूपामेति प्रासद्धम्‌ ॥ १३ ॥ द्रामानुवाकरे पुवोधेगतवाक्यानि प्रशंसति-- ९। 1१. =. ॥ १०२ गभौश्च मे वत्साश्च म इत्यहितद्वे पशना रपर रपेणेव पशूनवरुन्धे ॥ १४ ॥ गर्भः च मे वत्साः च मे इति आह एतत्‌ वे पशूनाम्‌ रूपम्‌

पेण एव पशून्‌ अवेति रुन्धे ॥ १४ ॥ सा० मा० गर्भवत्सादीनां पुरूपं प्रापिद्धम्‌ ॥ १४ ॥ तस्मिन्ननुगकं उत्तराधगतानि वाक्यानि प्रशंसति-- कल्पउनुहोत्यक्लस्य कलृपतयं ॥ १५ ॥ कल्पान्‌ जहोति अक्दप्तस्य क्लृप्त्यै ॥ १५ ॥ साऽ भा० अययज्नन कर्प्ापल्यादया पर्त्राः करटा । वव यद्दरद्ट्व वट स्वस्वकायसतमय न मवापरे तस्य तस्य सामथ्यवाय होमः ॥ १५॥

}

१५४ सायणप।यमाप्वसार्तः- [दे०अग्अ०] एकादशानुकाके पूर्वमागगताति वाक्यानि प्रसेपति- युग्भदयुजे जुहोति मिथुनत्वाय ॥ १६ ॥ ुमवयृन इति पृगभत्‌-जयुजे वुहोति मिश्नतवापेति मिधुन-त्वाम ॥ १६ ॥ सा० मा० चतस मेटो च म इत्यादिकं समसंख्यारूपं युग्मम्‌ । एका

चमे रिस म इत्यादि विषमसंख्यारूपयुग्पं राशिद्रषम्‌ । स्ीपुरषन्रस्पर- स्षरविलक्षणत्वान्भिथुनत्वाय सपथे । १६॥

राशिद्रयेऽष्यत्तरोत्तराधिक्यं प्रशंसति-- उत्तराती भवतोऽपिक्रान्त्ये ॥ १७ ॥ उत्तरावेती इत्यु तरा--वती भवतः अभिक्रान्या इत्यत्नि- कान्तये ॥ १७ ॥ ॥ |

सा मा० एकतवादुत्तरं त्वम्‌ । तस्माचोत्तरं पश्रवम्‌ । वथ। चतुथा- दु च्तरमष्टत्वम्‌ । तस्माच तरं द्रषद्शचस्वम्‌ । पएवमुभयोरत्तर(वत्सेनाभितो स्वा. ¢ __ क प्िमबवि ।॥ १७॥

युगमायुगमपरए्यावाचिशन्दानां तात्पयं दशयति-- एक। च मे तिसश्वं म इत्यह देवछन्दकतं वा एक। च तिश मनुष्यछन्दसं चत॑सश्वा्टो च॑ देवछन्दसं चेव म॑नुष्यखन्दसं चार्व रुन्धे ॥ १८ ॥ एकप च मे तिकः च भ देव-छन्दसम्‌ वे एक। च॒ तिसः च॒ मनुष्यदछन्दस्षमिति मनुष्य-छन्दसम्‌ चतसः च अष्टो च देवठन्दसषमितिं

ज्ये |, कि

मे - इतिं आह देवछन्दस्तमिति

0 व 0 ०० ति रे री

१ ख, गन्मिध्रकत्वाय।

[द्‌०अ१अ०] सद्राध्यायः। १५५

च अवेति रुन्धे ॥ १८ ॥

सा० भा० विषपरस्षख्यया देवानां प्रियाणि च्छन्दसि निष्पा्न्तं । सप- सख्यया तु पनुष्प्रिवाणि । अवस्तदुभयं प्रास्नोति ॥ १८ ॥

२।शिद्रगेऽप्यत्तरोत्तरपस्यावृद्धरवधि प्रशतति--

आ तर॑ञचिश्शतो जुहोति अय॑शचिश्शद्वे देवता देवतां ष- वाऽवं रुन्ध आ्टादलारि्शतो जुहोत्या च॑सारिश्शदकषरा जग॑ती जाग॑ताः पशवो जग्येवासभं पशुनवं रुन्धे ॥ १९॥

एतिं अ्चिश्शत इति र॑ :-निश्शतः जहति अचिर शदिति त्रय॑ः-त्रिश्शुत्‌ पै देव्त।; देवत; एव अवेति रन्धे एति अष्टाचत्वारिश्शत इतय्ठा-चतारिश्शतः जहोति अष्टार्चत्वरि‰ शदकषरेत्यष्टाच॑सारिभ्शत्‌-क्षरा जमती जाभताः परशम॑ः जग॑त्या एव अस्म पशून्‌ अवेति सन्ध ॥ १९ ॥

आसमन्ननु पक उत्तरमागगतानि वाक्यानि प्ररपति--

वाजश्च प्रसवश्रेति दद्‌ गुहेति (पथ माः संवत्सरः संव- त्सर एव प्रतितिष्ठति ॥ २० ॥

वाज॑ः च भव इतिं भ-वः च इति ददशम्‌ जहीति

रदश मासः संवत्सर इतिं सम्‌-उ्षरः सवत्र इति समू-त्र एष्‌ प्रतीतिं तिष्ठति ॥ २०॥ सा० मा० अत्र विनियोगसग्रहः- अप्राविष्ण बसोधरामेक।दश्भिरादितः।

9 = 0 = र

अनुबाकजहोत्येकामांहुषि संततां घृतात्‌ ॥ इति ॥.२० ॥

१५६ सायणाचायेमाष्यसहित!-- = [दे०मन्जग)

अथ मबिक्ता-- द्ादश्चाभ्यायस्य तृतीयपादे वचन्तितम्‌-- मन्त्रादौ क्के वसोधोरा मन्त्रान्ते वाऽत्र सेवतः । आद्यो हमषु सवत्या द्रादशान्पषु तद्धतिः ॥ अप्रौ किचिरमे विहितम्‌ । संततां वसोध।रां जुहोतीति । तत्र सा वतवम- च्छिन्नत्वम्‌ । वच्च मन्त्कपरेणोः सहोपक्रमे सतधुपपच्रते | तस्मान्धन्त्राद्‌ कथ- संनिपात इवि पर्न ब्रूषः। तस्पिनपसोधराकरमेणि ^ द्रषदश द्रादशान जुहोति " इति श्तेः । द्ादशमिमन्त्वाकयेः सपायमेकाहुतिस्वरूपम्‌ । तयया- ॥ ५ ॥ म ध (न. ० ~ | ® > @ न ॥ म्द वूजश्च म प्रस्वश्चम्‌ प्रपर्तश्च म व्रात म वातश्च म त ॥_ ~ न. त ~ त न धव कतुश्च मे स्वरश्च मे श्टोकेश्च सं श्रावश्च मे श्रुति 1 भ मे सुवश्च मे॥ २१॥ र 9 0 ® © म ५ त © ५। ह। ॥ सा० मा० इत्येतेद्रद्श्ाभिमन्ववाक्यरेकादुतिदहतग्या । इट्स्‌ उत्तर अ!दु- तयः । ° पाणश्च मेऽपानक्च ५ हत्यादिभिर्निष्ययाः । तेच दोमाद्राद्च | ठेषु मध्य विम्बावः सातत्यम्‌ । न तु मन्त्रकभणे(; सहपक्रपः । तस्मा- पूचैन्यायेन पत्र^न्ते कभसनिपातस्य नास्ति विघ्नः ॥ २१॥ इति श्रीसायणाचायेविरचिते प॑धवीये वेद्‌ यपकरासे यज्नःसंदितायां चतुयकाण्डे सप्॒पपपाठके चपकरमाष्य एकादशोऽनुवाकः ॥ ११॥

॥ इति चमरकमष्पं सप्राप्तष्‌ ॥

2 | %॥। गी

कन्दति,

भासयन -वजस्ययदमकयसमिते,