आनन्दाश्रमसंस्कृतग्रन्थावरिः !

क + + । किऽ कनि अतभणििेि

गन्थाङुः ६ केनोपनिषत्सटीक्शांकरपदभाष्य- वाक्यभाष्योपेता ।

रनागिरिग्रामनिवासिरिरषैदशाशनर्महामहोपाध्ययिः आगाशे इत्युपहिर्बाखशासिभिः संगोपिता ।

तथा च राकरानन्दक्रता केनोपनिषदही पिका । नारायणविरचिता केनोपनिपहीपषिका ।

इदं पुस्तकद्वितयमानन्दाश्रमस्थपण्डितेः

संशोधितम्‌ । एतत्पुस्तक ^~ स &[९ नइरयण जापड देत्प्नन्‌ पुण्याख्य पत्तने अनन्दाश्रममद्रणाख्य आयसाक्षरेदरपिता प्रकारितम्‌ । तृतीयेयमङ्नाव्रत्तिः । राटिवाहनशकान्डाः १८३१ सिस्ताब्दाः १९.०९

( अस्य स्वेऽथिक्ारा राज्ासनादप्तारेण स्वायत्तीकृता; ) मूल्यमेको रूपकः । (०१)

केनोपानिषद आदरशपुस्तकानि शुद्धीकरणा्थं येषां भिढिवानि तेषां नामा: पुस्तक संज्ञाश्च पदरश्यनते ।

॥ नण अ मि । "ककः

( क. ) इतिसंनिता-केनोपनिषत्सदीकपवमाष्योपेता ८ बिग्ठिओयिका इण्डिका › इति गन्थावल्यां भुदिता पण्यपत्तननि वासिनां कैलासवासिनां वे. शा. सं. देवोपाहषाल- शाख्रणा- {` `

( ख. ) इतिसं्िता-#.१<16:4४:3 ८५५५९ काडथां शिलामु- दिता रा. रा. महादेवं दिमणाजी आपरे इत्येतेषाम्‌ ।

{६ग॑. ) {तिसंकतिता-#नोवंनिव-५) पव्‌ ०.१८; इन्दररपुरानिवासिनां किबे इत्युपाह्वानां भीः तानां रा. रा माङसाहेष "ल्त. श इत्येतेषाम्‌ । `

(ष ) इतिंकिता-केनोपनिषत्सठीकपदमाष्योपेता वरद चतननतल्ना भीयुतानां पठवर्धनोपाह्वा्नां रा. रा. छृष्णराव मीमाङौकर इत्येतेषाम्‌ । ` `

( ङ. ) इतिस्िता- कैन व निषत्सपतपवमाष्योपेता वे शा.सं.रा.र विनि" जोशी नागाश्च इस्येतेषाप्‌ । ठेख-

नकः सं० १८६२ .

( च.) इविसंत्निता- केनो निषः ठीकपद्माष्योपेता बडलटीग्ामनिवा. सिनां भीयुतानां वे. शा.सं.रा.रा चिदम्बरदी कषितङकछ्ोदन्नानां म्ण्डदीक्षितानाभ्‌ । छेखन- कालः शके १७६५७

(२)

` नं श्रीमतां वे. शा. सं. गुरुमहाराजनाम्‌ । ठेखन-

कालः सं° १८७८

( ट. ) उतिपक्निता-केनोपनिषत्सदीकपदमाष्योपेता अष्टेयामनिवासिनां लिमये इल्युपाह्वानां रा. रया. गोविन्दृश्श्मणाम्‌ ।

( ठ. ) इतिसंक्तिता--केनोपनिपत्सरीकपद माष्योपेता नागपुरनिषासिनां भ्रीयुतारनां रा. रा. आप्पासाहैव बुटी इत्येतेषःम्‌ ।

( क, ) इतिसक्ञिता--$नोपनिपत्सटीकवाक्यमाप्योपेता बडलटीयामनिवा- सिनां श्रीय॒तानां वे. शा. सं.रा. रा. चिद्म्बरदीं क्ितकुलो त्पश्नानां मार्तेण्डदृीक्षितानाम्‌ । टेखनः कालः शके १७.५७

( ख. ) इतिपत्तिता-- केनो पनिषत्सटीकवाक्वमाष्योपेता, इन्दूरपुरनिवा- सिनां शिबे इत्युपाह्वानां भीयुतानां माऊसहिव घाण्ठासाहैव इत्येतेषाम्‌ ।

( ग. ) इतिपर्नितः- केनो पनिषत्सदीकवाक्यभाष्योपेता वे. श्ा.संरा रा. दिनकरदाक्ली जोशी नागावकर इत्येतेषाम्‌ । ले खनकालः सं० १८६६

( घ. ) इतिसंत्निता--केनोपनिप्सदःकवाक्यमष्योपेता वटोद्रनिवासिनां

| प्रीयुतानां पटवर्धनोपाहनां र. रा. कृष्णराव मीमारशंकर इत्येतेषाम्‌ ।

( ड. ) इतिसं्तिम्‌-- केनो पनिषद्राक्यमाष्यं विंचुरपुरनिवासिनां श्रीयु- तानां रा. रा. रावसाहेव अण्णासाहेष इत्येतेषाम्‌ । टखनकाठः शके १६३२

( च. ) इतिंक्निता - केनोपनिपत्सदीकवाक्यमाप्योपेता म॒म्बापुरनिवा- सिनां वे. शा. सं. रा. रा. जयकरष्णमहाराजानाम्‌ ।

( छ. ) इतिप्॑त्नितम्‌-- केनो पमि पद्राक्यमाष्यं सटीक करवीरपरमिवािर्नां वे. शा. रा. रा, द्रबिडोपाहानां नानाश्षाक्िणाम्‌ ।

( ज. ) इतिसरज्ञितम्‌--केनापनिषद्राक्यमाप्यं करवीरपुरनिवासिनां श्रीमतां वे. ङा, सं. गुरुमहाराजानाम्‌ । ठलेखनकालः शके १६९५

( घ. ) इतिप्क्निता-- केना पनिषत्सर्टदःकवाक्यभाष्योपेता करवीरपरनिवा- सनां ५।मतां वे. शा. सं. गरुमहारानानाप्‌ ।

[ ३]

( ज. ) इतिसं्निता-केनोपनिषत्तटीकवायमाष्योपेता न गपुरनिवा- सिनां भीयुतानां रा. रा. अप्पासाहेव बुटी इत्य तेषाम्‌ ।

( क. ) इतिंक्तित-केनोपनिषहीपिका भुम्बापुरनिवासिनां षे, शा. घं, रा. रा, जयक्रुष्णमहाराजानाम्‌ ।

( ख. ) इतिंकिता- केनोपनिषह्ीपिका वटोव्रनिवासिनां भरीयुतानां पटवर्धनोपाह्वानां रा. रा. कृष्णराव भीमाक्ञंकर इत्येतेषाम्‌ ।

( ग. ) इतिपंक्षिता-केनोपनिषहीपिका मूलयुता%

` ( क. ) इतिपक्ञिता--केनोपनिषदीपिका नारायणविरविता पुण्यपत्तन-

निवासिनां भीयुतानां रा. रा. माञसाहेब नगरकर

इत्येतेषाम्‌ ।

समापेयमादर्शपुस्तकेद्ेखपत्निका ।

[षी

न) [१ क = ५ क ए नि म ०-५८० - कोण्‌ -मना णि)

निम = (माकन न

# इदं ्रान्तिजसकाशास्ाप्तम्‌ । एतस्पुस्तकस्य स्वाभिनो नाम न ज्ञायते ।

खं 9

| अथास्याः कैनोपनिषदो मन्त्रपरतीकानां वर्णानुक्रमणिका ¦ मन्तएती काने | | अ, अथ वायुनः वन्वायो ... .. अथाध्यात्मं धदेतत्‌ अथेन््भः वन्भचवन्‌ ... ष ह, इह चेदवेदीदथ ध | ठ. उपनिषदं मो बहि ५ क, केनेषितं पतति प्रेषितं भनः ... त, त स्वबद्रवत्तनभ्यवद्त्‌ .... ि ११ १) तद्ध तदनं नाम तद्धैषां विजज्ञौ तस्माद्रा शच्छोऽतितराम्‌... तस्पाह्ापतेकेवाः ... तस्मिंस्त्वयि रि वीरम्‌ | तष तृणं निवी ११ 1 म तस्थै तपो दमः कर्मेति... तस्यैष अदिक्षे यतेतत्‌ ... तेऽपिमश्चवशातवेदः र न. न तत्र चक्षुर्गच्छति ध

नाहं भन्ये सवेदेति

॥

त

2 & ०८

४ ७ € @# © @ =© =€ 2) -@ ९

@ 9

० परतिबोधविदितिम्‌ ..- मन्नप्रतीकानि र ४ । ॥ ब, बह्म ह देधेभ्यः क यचखष्ुषा ब परयति ॥ , ॥ यच्छ्रोत्रेण म श्रुणोति ... यत्फ्णेन न प्राणिति ... यदि मन्यसे सुवेदेति ... यद्राचाऽनम्युदितम्‌ यन्मनसा न मनुते ... यस्यामतं तस्य मतप्‌ ... यी वा एतामेवम्‌ र श. श्रोचस्य भोम ,.. स. स तस्मिन्नेवाऽऽकराशे ... .. ता बह्येति होषाच समामिमगमदियं व्णासुक्रम

णिका ।

केने पनिषत्‌

अनन्दगिरिकृत्टाकासंवलितशांकरमाष्यसमेता ।

[

अथ भ्रीमच्छंङरभगवत्पादवषिरचितं भाष्यम्‌ । "री ~ ॐ तत्सद्रहमणे नमः | केनेषितमित्याययोपनिषत्परबह्यविषया वक्तव्येति नवमस्याभ्याय स्याऽऽरम्भः । भ्रागेतस्मात्कर्माण्यशेषतः परिसमापितानि समस्तकमा- भयमूतस्य च प्राणस्योपासनान्युक्तानि कर्माङ्गसामविषयाणि च! अनन्तरं च गायच्रसामविषयं दहनं वशान्तशरुक्तं कार्यं सवमेतध्यथोक्तं कमं च स्चानं च सम्थगनुष्ठितं निष्कामस्य मुमुक्षोः सखशुद्धथर्थं भवति । सकामस्य तु ज्ञानरहितिस्य केवलामि भोतानि स्मार्तानि च

दथाऽऽनन्दगिरिकृता दीका । यच्छत्रादेरधिषठाने वश्ुवागा्यगोचरम्‌ । स्वतोऽध्यक्षं परं रह्म नित्यसुक्तं भवामि वत्‌ ॥ १ ॥ केनेषिवमित्यादिकां तलवकारशाखोपनिषदं न्याचिख्यासुरभगवान्माप्यकारो ऽदमरत्ययगो- चरस्याऽऽत्मनः संमरारित्वादसंसारित्रह्ममावस्योपनिषत्प्रतिपायस्यासंभवानिर्विषयत्वादन्यास्ये- यत्वमित्याशङ्कबाहकारसाक्षिणः संसारिवप्राहकम्रमाणाविषयत्वाद्भह्यत्वप्रतिपदने बिरोधासं- भवात्सविषयत्वाग्याख्येयत्वं प्रतिजानीते केनेषित्रमित्यादयेति । कस्तं नवमस्या- ध्यायस्याष्टाध्याय्या सह नियत प्वोततरभावारपपत्तिरम्यः संवन्ध इत्याशङ्कय हेतुहैतुमद्धाव- रक्षणपबन्धं दरोधितुं वृत्मदवदति-प्रागेतस्मादित्या दिना । कमञ्गिसाम पाञ्चम- क्तिकं साप्तमाक्तकं च तद्विषयाप्युपास्ननानि पएरथिन्यादि्श्याक्तानि । भाणदृष्टथा गायज्- सामोपासनं च । रिप्याचार्यसंतानाविच्छेदो वंशस्तद्वसानेन मन्थेन कायंूपमेव वसुक्तं चेतति प्राणाद्यपासनपहितस्य कर्मणः संपारफलत्वाद्रद्ज्ञानादुपयोयात्कथं हेतुहेत॒मद्धावः संबन्धोऽभिधित्सित इत्याशङ्कय नित्यकं ताव्जञानोप्योगितवं कथयति-सवेमेतदिति । काम्यानां प्रतिषिद्धानां च फलं तदोषद्रोनेन वैराग्याय कथयति--सकामस्य विति ।

१ क, ख. च. य, न्धोऽबिधित्छत । रग. ध. उ. सष. ठ, “णां एलं ताबज्ज्नोपयोभि छः ।

२ केनण्पनिषत्‌- ` [१ प्रथमःखण्डः]

कर्माणि दक्षिणमापतिपत्तये पुनरावृत्तये च मवन्ति । स्वामाविस्या त्व. ([द्धीवया प्रवृता पश्वांदिस्थावरान्ताऽधोगतिः स्यात्‌ । ^“ अथै- तयोः पथोर्न कतरेण चन तानीमानि छदाण्यसकरुदावर्तीमि भूतानि भवन्ति ! जायस्व ग्रियस्वेत्येतत्तृतीयं स्थानम्‌ । ¦ इति श्रुतेः. । ““ भ्रजा ह तिस्रो अत्यायमीयुः ?' इति मन््रवर्णाद्विश्चद्ध सच्वस्यं तु निष्काम- स्येव बाह्यादनित्यात्साध्यसाधनसंबन्धादिह कृतारूर्वक्रताद्रा संस्कार विजोषोद्धवाद्विरक्तस्य प्रत्यगात्मविषया जिज्ञासा प्रवतंते। तदेतद्रस्तु प्र्रप्रतिवचनटलक्षणया श्रुत्या प्रद्यते केनेषितमित्याद्यया । काठके पवोक्तम--““पराख्चि खानि व्यत्रुणत्स्वयंभूस्तस्मात्पराङ्पइ्यति नान्त- रात्मन्‌ । कथिद्धीरः प्रत्यगात्मानमैक्षदा्ूत्तचक्चुरमृतत्वमिच्छन्‌ "` इत्यादि । ^“ परीक्ष्य लोकान्क्मचितान्छाह्यणो मिर्वदमायान्चास्त्यकरतः क्रतेन ?› । “ तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत्समित्पाणिः भोचियं म ङ निम्‌ ` इत्या्याथवंणे च । एवं विरक्तस्य प्रत्यगात्मवि- घयं विज्ञानं भोतुं मन्तुं विज्ञातुं च सामथ्यंमुपपद्यते नान्यथा । -गततस्माञ्चं प्रत्यगात्मव्रह्मविज्ञानात्संसारबीजमज्ञानं कामकरमप्वृत्तिका- रणमशेषतो निवर्तते । “ तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनु- पर्यतः "` इति मन््रवणात्‌ । “ तरति शोकमात्मवित्‌ ` इति,

एतयो; पथोज्ञानकर्मणोमध्ये केनापि मर्गेण ये न प्रवृत्तास्ते प्रतिषिद्धासुष्टायिन इत्यर्थः । जायस्व भ्रियस्वेतिं । एनः पननांयन्ते श्रियन्ते चेत्यर्थः । तिखः प्रन जरायुनाण्डनो- द्विज्नल्क्षणाः । पित्रयाणदेवयानखक्षणमा्॑द्वयगमनमतीत्य कष्टमेव गतिमीयुः प्राप्ता इत्यर्थः । एवं कमफल्मुक्त्वा ततो विरक्तस्य विक्ुद्धसत्वस्य बरह्मन्ञानेऽधिकार इति ददरयन्हेतहेदुमद्रावमाह-- विशुद्ध सत्वस्य त्विति । पाध्यपाधन्बन्धा्विरक्तस्येति सबन्धः । तत्र॒ निमित्तस्यादष्स्यानियतत्वमाह--इह कृतादिति । कर्मफल द्विरक्तस्य ब्रह्मनिन्ञापता भवतीत्यत्रान्यसंवादमाह-- काठके चेति । आरवत्तचक्ुरितिं । साध्यसाधनभावादुपरतकरणग्रामश्चकष्हणस्योपरक्षणार्थत्वात्‌ । अन्वयव्यतिरेकसिद्धतव चाऽऽह--एवं हीति । नान्यथेति । अविरक्तस्य बहि्िषयाकिप्तचेतस्त आत्म- निन्ञासेवानुपपच्ा कथंचिज्जाताऽपरि न फटावप्ताना स्यच्छू्यागादिवदित्य्थः । यद्यप्येवमुपनिपदः कमेकाण्डसंवन्धोऽस्ति तथाऽप्युपनिषजन्यज्ञानस्य निष्प्रयोजनत्वा- तनोपनिषदो व्याख्यारम्भः संमवतीत्याराङ्कबाऽऽह--एतस्माचेति । सर॒च्य-

१ क. ख.घ.ज. वृतच 1 २ क. ख. ज. च. प्रजाः स्वेदजा ¦ ३ क. ख. घ. ज, श्वृत- च? । ४ ग, द्य, ट, पति कायैकारणभाः ।

[१ प्रथमःलण्डः] आनन्दगिरिक्रतदीकासंवटितकांकरभाष्यसमेता ।! ३

५ भिद्यते हृद्ययन्यिर्छिदयन्ते सर्वसंशयाः । क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दुषटे परावरे

इत्यादिश्रुतिभ्यश्च । कर्मसहिताद्पि ज्ञानादेतस्सिध्यतीति चेन्न । वाजसनेयके तस्यान्यकारणत्ववचनात्‌। “जाया मे स्यात्‌” इति प्रस्तुत्य (पु्रेणायं लोको जस्यो नान्येन कर्मणा । कर्मणा पितृलोको विद्यया देवलोकः ' इत्यानोऽन्यस्य लोकञ्नयस्य कारणतवमुक्तं वाजसनेयके । ततैव च पारिवाज्यविधाने हेतुरुक्तः । “ किं प्रजया करिष्यामो येषां नोऽयमाताऽव लोकः” इति ! तत्रायं हेत्वर्थः । प्रजाकमतत्सयुक्तविद्या- भिर्मनुष्यपितुदेवलोकत्रयसाधमैरनालमलोकप्रतिपत्तिकारणैः किं करि. प्यामो न चास्माकं लोकच्रयमनित्य साधनसाध्यमिष्टं येषामस्माकं स्वामाविकोऽजोऽजरोऽयूतोऽभयो न वर्धति कर्मणा नो कनीयान्चित्यश्च लेक इष्टः । स च नित्यत्वान्नाविद्यानिवृत्तिव्यतिरेकेणान्यसाधननिष्पा- दयस्तस्मात्मत्यभात्मबह्यविन्ञानपूर्वकः स्वषणासन्यास एव कर्तव्य इति । क्म॑सहभा वित्वविरोधाच प्रत्यगात्मबह्मविज्ञानस्य । न द्युपात्त- कारकफलमेद्‌ विज्ञानेन कर्मणा प्रत्यस्तमितस्वंभेददर्शनस्य प्रत्यगात्म.

बादिनोऽमिप्राय शङ्कते--कर्मस हिताद्पीति । एकाध्ययनविधिपरिगृहीतत्वात्क- मज्ञानकाण्डयोरेकं एलं वाच्यं ततः कर्मसमुच्चिताज््ानात्सनिदानतपारनिवृत्तिरक्षणं फलं सिध्यतीति न कमसु विरक्तस्योपनिषदारम्म इत्यर्थः । अध्ययनविधिपरिग्रहमात्रेण कमकाण्डस्य न मोक्षफरत्वं कल्पयितुं शक्यं फटान्तरावगमविरोधादित्याह-- न वाज- सनेयक इति । रिच यदि श्रुतेः करमेसमुचचितज्ञानं विधित्सितं स्यात्तदा पारताज्ं नोपदिश्यत श्रुत्या हेत्वभिधानेन ततो न समुच्चयः श्रुत्यर्थ इत्याह-- तनैव चेति । पनाशब्दस्योपरक्षणार्थत्वमादाय हेत्व्थमाह--तच्ायमिति । किं करिष्यामो न किमप्यात्मकामत्वादेवेति रोषः । तत्फरं भुक्त्वा कमेण मोक्षसंमवात्किमिति प्रनादि- प्वनाद्र इत्याशाङ्कयाऽऽह- न चेति । इष्टोऽप्ययमात्मरोकः कर्मेणा विना न ॒छम्यते, फठत्वानमोक्षस्यान्यथास्वमावगुक्तत्वे बन्धमोक्षावस्थयोरविरोषापातादित्याशाङ्कयाऽऽह- सः चेति । कर्ममो्े कार्यस्योत्मा्यदरपंभवात्सम्याज्ञानादविदयानिवृतत्या फरप्रपिद्युपपततरम; कमेकार्यो मोक्ष इव्यर्थः । ब्हज्ञानस्यादुभवावसानतापिद्धये परोक्षनिश्चयपूर्दकः- सन्यासः; कतेन्यः । सिद्धे चाडेमवावसाने बह्ात्मज्ञाने स्ठमावप्राप्तः सन्यास इति दषटव्यम्‌ ॥ इतश्च न कमबरह्मात्मतानिश्वयप्मुचयः शाब्राथं॒इत्याह--कर्मसहमभा वित्वेति ॥ ननु कमवद्रहज्ञानस्य विधितोऽच््ठेयत्वाद्विषेश्च विनियोज्यादिमेदापक्षितत्वात्कथं सर्षमेद्‌-

१ क. ख. (त्मा नायं ।

४ केनोपनिषत्‌- ` [१ ्रयमःलण्डः] सामवेदीधतलयकारोषनिषः । १ (4 कृरवाः सह नाववतु सह नौ रनक सह वीर्यं करवा- भ [9९ [+ [सु + न वहै । तेजस्वि नावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥ ॐ रान्तिः । शान्तिः । शान्तिः ¦ आप्यायन्तु ममाङ्गानि वाक्पाणश्वक्षुः भोच- [र „९ [९ वाणि न. मथो बलमिन्धियाणि च सर्वाणि सर्वं बह्लौप- निषदं माऽहं बह्म निरकुर्यां मा मा बह निराकरोदनिराकरणमस्वनिराकरणं मेऽस्त्‌ तदात्मनि निरते य उपनिषत धर्मास्ते मयि सन्तु ते मपि सन्तु ॥ ॐ शान्तिः । शान्तिः । शान्तिः । ` ॐ केनेषितं पतति | बह्मविषयस्य सहभावित्वमुपपद्यते । वस्तुभाधान्ये सत्यपुरुषतन्त्रत्वा- दरह्मविज्ञानस्व । तस्माद्‌दष्टाषटेभ्यो बाह्यसाधनसाध्येभ्यो विरक्तस्य प्रत्यगातमविषया बह्मजिन्ञासेयं केनेषितमित्यादिश्चत्या प्रदर्यतते । शिष्याचायैः श्षपरतिवचनदूपेण कथनं तु सरक्ष्मवस्तुविषयत्वास्पुखप्रति- पत्तिकारणं भवति । केवलतर्कागम्यत्वं च दृ शितं भवति । ““ नेषा तर्केण मतिरापनेया ' इति श्तेश्च । ^“ आचाय॑वान्पुरुषो वेद्‌? आचायद्धेव विधा विदिता साधिष्ठं भापत्‌ इति । “ तद्विद्धि पणिपातेन " इत्यादिशरुतिस्पतिनियमाच । क भिदुरं बह्यनिष्ठं विधि- वदुपेत्य॒पत्यगात्मविषयाद्न्य शरणमपश्यन्नमयं निलयं शिवम चलमिच्छन्पपरच्छेति कल्प्यते । केनेषितमित्याि । केनेषिततमिति केन क्पितमिममिमेतं सन्मनः पतति गच्छति स्वविषयं पतीति संब द्दानं प्रत्यस्तमय उच्यते नहाज्ञाने तीत्यारङ्कयाऽऽह--वस्तुप्राधान्ये सतीति । विधिजन्यपयत्नमान्यो हि विभिविषय उच्यते ज्ञानं न तयेति तद्विेरपिद्धिरि्थः । यस्मात्मत्यगात्मनो ब्रहमतानिश्वयस्य परोक्षस्यापरोक्षस्य॒वा कर्मणा समुच्चयो न॒ ्रामाणिकप्तसादि्युपंहरति-~तस्माहिति । प्र्रमतिवचनरूपेण प्रति- पाद्नस्य तात्पयमाह--शिष्याचार्येति । आपनेया प्रापणीया हन्तव्या वा न भवतीलथः । सागिष्ठं शोमनतमं फं प्रापयतील्थः । इष आभीक्ये गतो

[१ प्रथमःखण्ड] आनन्वगिरिक्रतरीकासंव ठितर्घांकरभाष्यसमता । १

प्रेषितं मनः गम्यते 1 इषितिमितीर्धयोगस्तु चछान्द्स्स्तस्यैव प्रपूर्वस्य नियोगार्थं परेषितमित्येतत्‌ । तज प्रेषितमिव्येवोक्ते प्रेषयित्परेषणविोषविषयाका- ङ्क्ष स्यात्‌ । केन प्रेषयितविषेषेण । कीदशं वा प्रषणमिति । इषित- मितितु विशेषणे सति तदुभयं निवर्तते । कस्येच्छामा्रेण प्रेषितमित्यर्थ- विशेषनिर्धारणायययेषोऽर्थोँऽभिपरेतः स्याक्केनेषितंमित्येतावतेव सिद्ध- त्वात्रेषितमिति न वक्तव्यम्‌ । अपि च शब्दाधिक्यादुर्थाधिक्ष्यं युक्त मितीच्छया कर्मणा वाचा वा केन प्रेषितमित्य्थं विशेषोऽवगन्तुं युक्तः । न प्रभ्रसामथ्यहिहादिसंघाताद्नित्पात्क्मकायाद्विरक्तोऽतोन्यत्यूटस्थं रित्यं ॑वस्तु बुभुत्समानः पृच्छतीति सामरथ्यादुपपद्यते । इतरथे- च्छावाक्र्मभिर्देहादिसंघातस्य प्रेरपितृत्वं प्रसिद्धमिति प्रश्रोऽन्थक एव स्यात्‌ । एवमपि प्रेषितशब्दस्यार्थो न प्रदृश्ित एव न संरायवताऽय पश्च इति प्रेषितहाब्दस्या्थंविशेष उपपद्यते.) रि यथा प्रसिद्धमेव काथ- कारणसं घातस्य प्रेषयित्रत्वं किंवा संघातव्यतिरिक्तस्य स्वतन्त्रस्येच्छा- मात्रेणैव मनओआदिमेषयितृत्वमित्यस्यार्थस्य प्रदुरहौनार्थं केनेषितं पतति

चेति धात्वन्तरसंमवे कथमिच्छा्थंस्येव व्याख्यानमित्याराङ्कयाऽऽह-इषेरिति । आभीक्णयं पौनुन्य तद्धिषयताया गतिविषयताया वा मनसोऽनमिम्रेतत्वान्मनःप्रवतैकवि- शेषस्येव बुमुत्सितत्वादित्य्थः । टू्रयोगे सति रुणेन भवितन्यम्‌ । तदेषितमिति स्यात्तदमावाच्छान्दपत्वाभिधानं न तु धातोरनित्वादनुबन्धस्य विकस्पविधानादन्वेषित- मनििष्ठं वेति वैकल्पकमप्रयोगौदरहनादिति । इषितं प्रेषितमितिः पदद्धयस्याथवत्त्वमाह-- त्न प्रेषितमित्यादिना 1 इच्छामाच्रेणेति । प्रयत्नमन्तरेण संनिधिमातरेणेति व्याख्यातं नेदं व्याख्यानमपि शोभते । अप्यायदाव्दमेदस्याथमेदन्यभिचारादित्याह-- अपि चेति । त्वदुक्तोऽयमर्थनिदोषो न घटते संघातस्येेच्छादिभिः प्रवतेकत्वसिद्धः प्रभा- नुपपततिप्रसङ्गादित्याह- न प्रभेति । मन्तः घ्वातनव्यात्तन्यतिरिक्तप्रवतेकसंमावनाभावा-

# सेटृक्तस्येषिविष्रये कित्वनिषेधाभावात्कूडिति चेति निषेधप्रखक्टया गुणेन भवितव्याभिति

न अ, प

चिन्तयम्‌ । धातोरनिट्वाभावेऽपि यथाकथंचिदनुबन्धराब्देनेो महणेऽपि तीषसदेति विकल्पे खस्यपि यस्य विभति क्त इणनिषेधद्रकल्पिकश्रयोगादिति पुस्तकान्तरीयपाटोऽपि चिन्लः । अयोगादसे- नादिति पाठेऽपि यस्य॒ विभाषेति निषेधपूरणमपेक्ष्यमेव । ण्यन्तेषिणा गुणस्मथनं तु गुणस्येण्निमि-

तत्वामावेनेटि सतीदयक्षराननुगुणम्‌ । प्रेषिते ग्ररणास्वीकारादिषितरब्दे ण्यधोनुपयोगेन भाष्या- नभिगरेतं च । अनुबन्धप्येयादुत्तरग्रन्था संबद्धं चेति ज्ञेयम्‌ ।

११, घ्‌. ङ.च हा. ज ट, गार्ि।

& | केनोपानिषत- [१ प्रथमःखण्डः)

केन प्राणः प्रथमः प्रेति युक्तः । केनेषितां वाचमिमां १३ प्रीत ९ न क.

वदन्ति चक्षुः भत्रं कं उ देवो युनक्ते ॥१॥ श्रोच्स्य श्रोत्रं ` प्ररत मन इति विरेषणद्रयमुपपदयते । ननु स्वतन्नं मनः स्वविषये स्वयं पततीति प्रसिद्धम्‌ । तन्न कथं प्रश्न उपपद्यत इति । उच्यते । यदि स्वतन्त्रं मनः प्रवृत्ति निवुत्तिविषयं स्यात्तं सवेस्यानिष्टचिन्तनं न स्यादनर्थं च जानन्संकत्पयति । अत्युयदुःखे च कार्ये वायंमाणमपि प्रवर्तेत एव॒ मनस्तस्माद्युक्त एव केनेषितमित्यादिप्रश्नः । कैन भाणो युक्तो नियुक्तः मेरितः सन्पेति गच्छति स्वन्यापारं प्रति । प्रथम इति प्राणविशेषणं स्यात्त्पुव॑कत्वात्सर्वेन्दियवृत्तीनाम्‌ । केनेषितां वाचमिमां दाब्दलक्षणां वदन्ति लौकिकाः । तथा चक्षुः भोन्ं चस्वे स्वे विषये क उ देवो दयोतनवान्युनक्ति नियुङ्क भररयति ॥ १॥

एवं पृष्टवते योग्यायाऽऽह गुरुः चण तव॑ यत्पृच्छसि । मनआदिकिर- णजातस्य को देवः स्वविषयं प्रति प्रेरयिता कथं वा प्ररयतीति। भोच्स्य भोजं शुणोत्यनेनेति भोचं शब्दस्य श्रवणं प्रति करणं राब्दाभिभ्यश्चकं भोजमिद्धियं तस्य भोजं सर यस्त्वया पृषटश्चक्षुः भत्रं क उ देवो युन- तीति । असावेव विशिष्टः भोचादीनि नियुङ इति वक्तव्ये नन्वेतद्‌न- नुरूपं प्रतिवचनं भोघस्य भोजमिति । नेष दोषः । तस्यान्यथाविहोषा- नवगमात्‌ । यदि हि भोच्ाद्ग्यापारञ्यतिरिक्तेन स्वव्यापारेण विशिष्टः भरोच्ादिनियोक्ताऽवगम्येत दाजादिप्रयोक्तवत्तदेदमननुरूपं प्रतिवचन स्यात्‌ । न विह भोचादीनां प्रयोक्ता स्वन्यापारविरिष्टो ठवि्ादिव- दृधिगम्यते । भोतादीनामेव तु संहतानां व्यापारेणाऽऽलोचनसंकल्पा- ध्यवसायलक्षणेन फलावसानलिङ्कनावगम्यते । अस्ति हि भो्ादिभिः- रसंहतो यत्मथोजनप्रयुक्तः श्रोच्रादिकलापो गृहादिवदिति सहतानां तप्र्नो न वटं इत्याक्षिप्य पमाधत्त--ननु स्वतन््र मित्यादिना । अत्पु्रहुःखे चेति । अद्यतनीनदुःखे दयूतादिकार्ये ॥ १ ॥

प्रतिवचनस्य प्रश्नाननुरूपत्वमाशङ्कय समापत्त--असावेर्वविशिष्ट इत्यादिना । श्रोत्रादयः स्वविक्षणदोषाः सहतत्वादगृहादिवदित्यनुमानेन श्रोत्रादिशेषी तावदवगम्यते यदि सोऽपि संहतः स्यात्तहि गृहादिवदचेतनः स्यात्‌ । ततप्तस्याप्यन्यः शेषी कल्प्य- स्तस्याप्यन्य इत्यनवस्थाप्रपङ्गपरिहारायासंहतश्चतनो गम्यते । अतः सर्वसाक्षिणं रक्षयितुं युक्तमेव प्रतिवचनमिलयथंः । फटावपरानं फटनिष्यत्तिरङ्गम्‌ । यसिन्नवगत्या हि करणस्य न्यापारो टिङ्गवते निलयावगतिन्यज्कलाद्वा॒फलानसानठिन्नं व्यापारसेन्‌ तच्छेषी

[१प्रथमःखण्डः] आनन्दगिरिक्रतरीकासंवदितक्ञांकरमाग्यसमेता । ७

मनसो मनो यद्वाचो इ वाचं स उ प्राणस्य प्राण-

क, (के ®

परार्थत्वादवगम्यते भ्रोच्रादीनां प्रयोक्ता । तस्मादनुरूपमेवेदं प्रतिवचनं भ्रो्स्य भोचमित्यादि कः पुनरत्र पदार्थः भोचस्य भरो्नमित्यादेः । न्यत्र भोचस्य श्रोचान्तरेणार्थः । यथा प्रकाशस्य प्रकाशान्तरेण । नैष दोषोऽयमन्र पदार्थः । भोर तावत्स्वविषयव्य्ननसम्थं दृष्टम्‌ । तच्च स्वविषयव्यञनसामर्थ्यं श्रोत्रस्य चैतन्ये दह्यात्मज्योतिषि नित्ये सहते सर्वान्तरे सति भवति नासतीत्यतः भरस्य भो्मित्याद्युपपद्यते। तथां च श्चत्यन्तराणि-“ आत्मनैवायं ज्योतिषाऽऽस्ते '` ““ तस्य मासा सर्व- मिदं विमातिः “ येन सूर्यस्तपति तेजसेद्धः '' इत्यादीनि । यदादित्यगतं तेजो जगद्धासयतेऽखिलम्‌ । केच चिच तथा क्रत्तरं प्रकाशयति भारत ` इत्यादि गीतासु । कारके च~“ नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानाम्‌ ' ' इति । भोचायेवं सर्व॑स्याऽऽत्ममूतं चेतनमिति प्रसिद्धं तदिह निवत्यंते । अस्ति किमपि विद्वदबुद्धिगम्यं सर्वान्तरतमं कूटस्थमजरममरतममयमजं भोचादेरपि भ्रोज्ादि तत्साम््यनिमित्तमिति प्रतिवचनं शब्दाथश्चोपपद्यत एव । तथा मनसोऽन्तःकरणस्य मनः । न ह्यन्तःकरणमन्तरेण चेतन्यज्योतिषा दीपितं स्वविषयसंकट्पाभ्यवसायादिसिमर्थं स्यात्‌ । तस्मान्मनसोऽपि मन इति । इह बुद्धिमनसी एकीकृत्य मिर्देशो मनस ईति । यद्वाचो ह वाचं यच्छब्दो यस्मादर्थे भो्ादिभिः सर्वैः संबध्यते । यस्मच्छरो- चस्य श्रो्म्‌ । यस्मान्मनसो मन हत्येवम्‌। वाचो ह वाचमिति द्वितीया प्रथमाव्वेन विपरिणम्यते, प्राणस्य प्राण इति दर्शनात्‌ । वाचो ह वाच मिव्येतदरोधेन प्राणस्य प्राणमिति कस्माहितीयेव न क्रियते । न । बहूनामनुरोधस्य युक्तत्वाद्वाचमित्यस्य वागित्येतावद्रक्तव्यं स उ प्राणस्य प्राण इति शब्दद्रयानुरोधेन । एवं हि बह्ूनामनुरोधो युक्तः कृतः स्यात्‌ । प्रष्टं च वस्तु प्रथमयेव निर्देषं युक्तम्‌ । स यस्त्वया प्रष्ठः प्राणस्य पराणा- स्यवृात्ति विशेषस्य प्राणस्तत्कृतं हि प्राणस्य प्राणनसामथ्यंम्‌ । न द्यास- नाऽनधिष्ठितस्य प्राणनमुप्पयते । “ को द्येवान्यात्कः प्राण्याद्यदेष

लक्ष्यत इत्यर्थः । प्रतिवचनस्य संसेपतस्तात्पर्यमाह-भ्रो्ायेव सर्वस्येति । यस्मादस्ति श्रोत्रस्य शरोत्रं तस्माच्छत्रादावात्मबुदधः संत्यक्तव्येति शोषः । प्राणचेष्टा चेतनाधिष्ठानपूर्वि- काऽचेतनप्रवृत्ित्वद्रादिपिवृत्तिवदित्यम्मित्याऽऽह- न . ह्यात्मनाऽनधिशितस्थेति 1

~ केनोपनिषव- [१ प्रयमःखण्डः]

श्कषुषश्यकषुः । अतिमुच्य धीराः भेत्या- स्माहोकादमृता भवन्ति ॥२॥न त

क काश्च आनन्दो न स्यात्‌ ” “ऊध प्राणसुन्नयत्यपानं प्रत्यगस्यति" इत्यादिश्रुतिभ्यः। इहापि च वक्ष्यते-“धेन प्राणः प्रणीयते तदेव बह्य तव विद्धिः इति । भोादीद्धियप्रस्तावे घाणप्राणस्य ननु युक्तं गहणम्‌ । सत्यमेवं प्राणथहणेतैष तु ध्राणप्राणस्य हणं कृतम्‌ । एवं मन्यते श्चतिः सर्वस्यैव करणकलापस्य यदर्थप्रयुक्ता प्रवृत्तिस्तद्रद्येति प्रकरणाथों षिव- क्षितः । तथा चश्चुषश्वक्षु दखपप्रकाशकस्य वचश्ुषो यद्रपय्रहणसामर्थ्यं तदात्मचेतन्यापिष्ितस्यैवातश्च्ठुषश्चक्चुः । प्रष्टुः प्ष्टस्यार्थस्य ज्ञातुमिष्ट- त्वाच्छरोचादेः भ्रो्ादिटक्षणं यथोक्तं बह्म स्षातेत्वध्याहधियते । अमृता मवन्तीति फलश्रुतेश्च । ज्ञानाद्धचम्रतत्वं प्राप्यते । ज्ञाता विमुच्यत इति साम्थ्याच्छोचादिकरणकलापयुञ्द्चित्वा । भो्ादौ दह्यात्मभावं त्वा तदुपाधिः संस्तदास्मना जायते भ्रियते संसरति च। अतः भोादेः भरोादिलक्षणं बह्माऽऽत्मेति विदित्वाऽतियुच्य भोत्राद्यात्मभावं परि. त्यज्य ये भो्राद्यात्मभार्वे परित्यजन्ति ते धीरा धीमन्तः । नहि बिशि- छएधीमच्वमन्तरेण श्रोचाद्यात्मभावः शाक्यः परित्यक्तुम्‌ । प्रेत्य भ्यावृत्या- स्मलोकात्पुतमिच्नकलचबन्धुषु ममाहंमावसंग्यवहारलक्षणात्यक्तसर्वै- घणा भूत्वेत्यर्थः । अघ्रृता अमरणधर्माणो भवन्ति । “न कर्मणान परजया धनेन त्यागेनैके अगरृतत्वमानञ्चः '' “पराख्ि खानि व्यतृणत्‌" “ आवृचचष्चुरण्तत्वमिच्छन्‌ ^“ यदा सरवे प्रभुच्यन्ते `` “ अचर ह्य समर्युते ` इत्यादिश्तिभ्यः । अथ वाऽतिमुच्येत्यनेनैवेषणात्यागस्य सिद्धस्वद्स्माहोकाव्येत्यास्माच्छरीरासेत्य सत्ेत्य्थः ॥ २ ॥ यस्माच्छरोचादेरपि भोवाद्याममभूतं बह्यातो न तन्न तस्मिन्बह्मणि

ज्ञात्वेति पदाष्याहारे कारणमाह पृषटस्यार्थस्येति। सामर्थ्यादिति । ्रो्रायात्म- भावत्यागमन्तरेणाृतत्वासंमवान्त्ञानबलाच्छोवराद्यात्ममावं त्यकतवाऽस्रता मन्तीति संबन्धः । एतत्स्फुययति--्रोचादौ हीत्यादिना । मवे ति । विदेहमुक्तिविवक्षिता प्रारज्धमो- गक्षये शरीरान्तरोत्यादे कारणामावादवदयंभाविनी विदृषो सुक्तिरित्यभः ॥ २ ॥ सपादध्यासाषिष्ठानरन्नुवच्छरोजायध्यासाधिष्ठानचेतन्यं श्रोत्रस्य श्रोतच्रमित्यादिना कितं तहिं र्जुवदधिष्ठानत्वाद्विषयत्वपरसङ्ग इति शङ्कं ॒निवतर्यति--यस्माच्छरोत्रादे-

यो

रप।त्वो।द. 1 । अध्यस्तस्य ह्यपिष्ठानमेव खरूपमादन्तमध्येषु तदल्यभिचारास्खरप-

[१ भयमःलण्डः] आनन्द्गिरिक्रतटीकासंवटितर्ांकरमाष्यसमेता । ९

चक्षगंच्छति न वाग्गच्छति नोमनोन

विद्नो न विजानीमो यथेतदनुरिष्या-

दन्यदेव तद्विदितादथो अविदितादधि । चक्षुगेच्छति । स्वात्मनि गमनासंमवात्‌ । तथा न वाग्गच्छति । बाचा

हि शब्द्‌ उच्ायंमाणोऽभिषेयं प्रकाश्चयति यदा तदाऽभिधेयं परति वाग्ग- चछतीत्युच्यते । तस्य च शाब्दस्य तच्िर्वतंकस्य च करणस्याऽऽत्मा बह्मातो न वाग्गच्छति । यथाऽभिदांहकः प्रकाक्ञकश्चापि सन्न ह्यात्मानं परकाशयति दहति च तद्रत्‌। नो मनो मनश्चान्यस्य संकल्पयिच्भ्यवसायितु च सदात्मानं संकल्पयत्यध्यवस्यति च तस्यापि बह्माऽऽ्त्मेती द्धियमनोभ्यां हि वस्तुनो विज्ञानं तदगोचरत्वान्न विद्मस्त द्रह्येहशमित्यतो न विजानीमो यथा येन प्रकारेभेतद्रह्यातुशिष्याइपदिरच्छिष्यायेत्यभिप्रायः । यद्धि करणगोचरं तदन्यस्मा उपदेष्टुं शक्यं जातिगुणक्ियाविशेषणेः । न

तज्जात्यादिविरोषणवद्भह्य । तस्माद्िषमं शिष्यानुपदेशेन प्रत्याययितु- मिति । उपदेशे तदुर्थयहणे च यत्नातिश्ञयकर्तव्यतां दशय ति-न विद्य इत्यादि । अत्यन्तमेवोपदेशप्रकारभत्याख्यामे प्राप्ते तदपवादोऽयमुच्यते । सत्यभवं प्रत्यक्षादिभिः प्रमाणैनं परः प्रत्याययितुं शक्यः । आगमेन तु दास्यत एव प्रत्याययितुम्‌ । तदुपदृशार्थमागममाह- अन्यदेव तद्विदितिा- दथा अविदिताद्धीति । अन्यदेव प्रथगेव तद्यसक्कतं भोचादीनां भचा- दीत्युक्तमविषयं च तेषाम्‌ । तद्विदितादन्यदेव हि विदितं नाम यद्विदि- किययाऽतिशयेनाऽऽपं तद्धिदिकियाकमेमूतं क्िकिवचित्कस्यविद्धिदितं स्यादिति सर्वमेव व्याङ्कतं तद्विदितमेव तत्तस्मादन्यदित्यथः । अविद. तमज्ञातं तर्हीति प्राप्त आह-अथो अविदिताद्िदितविपरीतादव्याक्-

विषयता च न पदाथैधमंस्ततोऽपरयोनकोऽयै हेतुरित्यर्थः । अविषयत्वात्तरं शाखाचार्यो- पदेदयत्वमपि न स्यादित्यादङ्कय नास्त्येव वास्तवमित्याह--इन्द्रियमनोभ्यां हीति । बराह्मणोऽयमित्यादि जातितः ङष्णोऽयमिस्यादि गुणतः. पाचकोऽयमित्यादि क्रियातो रानपएरुष इत्यादि संबन्धविशेषणत उपदिर्यते । बह्म दु न जात्यादिमत्‌ । ८ केवर निगणश्च ” इत्यादिश्चतेः । अज्ञेनाऽऽगमस्य भेदेन प्रतिपन्नत्वात्तद्हष्याऽऽचार्यस्याप्यविद्या- ठेोत्यद्या व्यावहारिक उपदेशा उपपद्यत आगमतस्तस्यैवाऽऽतमा[नं] बरहमरूपेण लक्षयितुं योग्यतातिदायक्त्वादित्यमिमेत्याऽऽह--अत्यन्तमेवेति । वाक्यस्य पदार्थन्न्याख्याय

9 ख. च..ज, शशोच्छदद० 1

४;

१० केनोपनिषत्‌- [१ प्रथमःखण्डः]

इति शुश्रुम पूर्वेषां ये नस्तद्व्याचचक्षिरे ॥ ३ ॥

तादविदयाटक्षणाद्याक्रतबीजात्‌ । अधीत्युपयथं लक्षणयाऽन्यदित्यथः यद्धि यस्मादध्युपरि भवति तत्तस्मादन्यदिति प्रसिद्ध यद्भिदेतं तदल्प मर्त्यं दुःखालमकं चेति हेयम्‌ । तस्माद्िदितादन्यद्रह्ये्युक्ते व्वहेयत्वमुक्तं स्यात्‌ । तथाऽबिदिताद्धीत्युक्तेऽनुपदेयत्वमुक्तं स्यात्‌ । कायार्थ हि कारणमन्यदन्येनोपादीयतेऽतश्च न वेदितुरन्यस्मे प्रयोजनायान्यदुपदेयं भवतीत्येवं बविदिताविदिताभ्यामन्यदिति हेयोपदेयप्रतिषेधेन स्वात्म नोऽन्यबह्यविषया जिज्ञासा रिष्यस्य निवतिता स्यात्‌ । न ह्यन्यस्य स्वात्मनो, विदिता विदिताभ्यामन्यत्वं वस्तुनः संमवतीत्यात्मा बह्येत्येष वाक्यार्थः । “अयमातमा बह्म! ““ य आत्माऽपहतपाप्मा ` । “ यत्सा- क्षादपरोक्षाद्कह्य ': । “ य आला सर्वान्तरः '' इत्यादिश्चुत्यन्तरेभ्यश्चे- त्येवं स्वात्मनः सर्वविशेषरहितस्य चिन्मा्ग्योतिषो बह्मत्वप्रतिपाद्‌- कस्य वाक्याथस्याऽऽचार्योपदेक्ञपरम्परया प्राप्तत्वमाह-इति शुश्चमे- त्यादि । बह्म चैवमाचार्योपदेशशपरम्परयेवाधिगन्तव्यं न तर्कतः प्रवचनमे- धाबहुश्चततपोयन्ञादिभ्यश्चेव्येवं शुश्रुम श्रुतवन्तो वयं पूर्वषामाचार्याणां वचनम्‌ । थ आचार्या नोऽस्मभ्यं तद्रह्य व्याचचक्षिरे व्याख्यातवन्तों विस्पष्टं कथितवन्तस्तेषामित्यर्थः ॥ ३ ॥ यदेव तद्देतादथो अविहदिताद्र्धात्यनेन वाक्येनाऽऽत्मा बह्येति प्रतिपादिते ्रोतुराशङ्खा जाता तत्कथं त्वात्मा बह्म । आत्मा हि नामा- धिकरतः कर्मण्युपासने च संसारी कर्मोपासनं बा साधनमनुष्टाय बह्या- देदेवान्स्वग वा भाषुमिच्छति तत्तस्मादन्य उपास्यो विष्णुरीश्वर इन्द्रश्च प्राणो वा बह्म भवितमर्हति न वात्मा । लोकप्रत्यय विरोधात । यथाऽन्ये ताक्रिका ईश्वरादृन्य आत्मेत्याचक्षते तथा कर्मिणः “अयुं यजामुं यजः यन्या एव देवता उपासते । तस्माद्युक्तं यद्विदितमुपास्यं तद्गह्य मवेत्‌,

के [रि वा ष्वकण्ककष्व य

तात्ययं दरोयितुमुपक्रमते--य द्वि दितं तदृल्पमित्यादिना । यदवेदितुरन्यत्तद्विदितमवि-

दितिं चेति द्वयी -गतिः । ततो विदितस्वाविदितत्वनिषेधेन वेदितुः खरूपं जहयत्यत्र तात्पयमागमस्यत्याह- न दह्यन्यस्येति ॥ ३ ॥ उक्तवाक्यार्थे खोकिकतार्विक्मीमांसकप्रतिपत्तिविरोधमाराङ्कव परिहरति विदितादन्यत्वध-

पञ्चनाय--अन्यदेव तद्विदितादित्यादिनिा । अष्टसु स्थानेष्विति । १ क, ख. “न्यत्वाट््यः ।

[१प्रथमःलण्डः]आनन्द गिरिकरतरीकासंवरितदांकरमाष्यसमेता । ११

यद्वाचाऽनण्युदितं येन वागष्युयते । क्याद्वाऽऽह भरेवं शद्धि्ठाः । यचचैतन्यमात्रसत्ताकं वाचा वागिति जिहवा- भूलादिष्वष्टञ् स्थानेषु विषक्तमा्चेयं वर्णानामभिव्यञ्चकं करणं वर्णाश्चाथ- सङ्केतपरिच्छिन्ना एतावन्त एवं क्रमपरयुक्ता इत्येवं तदामिष्यङ्गन्यशब्द्‌ः पदं वाभित्युच्यते ! “अकारे बै सवां वाक्सैषा स्परशान्तस्थोप्मभिव्यैज्यमाना बही नानारूपा मवति' "इतिश्रुतेः । मितममितं स्वरः सत्यानृते एव विकारो यस्यास्तया वाचा पदत्वेन परिच्छिन्नया करणगुणवत्याऽनभ्युदितमप्रका- रितमनभ्युक्तं येन ब्रह्मणा विवक्षितेऽर्थे रकरण वागभ्युद्यते चेतन्य- ज्योतिषा प्रकाश्यते प्रयुज्यत इत्येतत्‌ । यद्वाचो ह वागि्युक्तं वद्‌- न्वाक्‌ । यो वाचमन्तरो यमयतीत्यादि च वाजसनेयके । “या वाक्पुरुषेषु सा घोषेषु प्रतिष्ठिता कथितां वेद बाह्मणः"? इति भश्नमुत्पाद्य प्रतिवच नमुक्तम, “सा वाग्यया स्वपने भाषते" इति । सा हि वक्तवैक्तिनित्या वाक्वैतन्यज्यो तिःस्वूपा । “न हि वक्तुं क्तेषिपरिलोपोः विद्यते'' इति रतेः । तदेवाऽऽप्मस्वरूपं बह्म निरतिशयं भूमाख्यं बृह्वाद्रह्येति विद्धि अ

४ अष्टौ स्थानानि वर्णानामुरः कण्ठः शिरस्तथा । जिहामूठं च दन्ताश्च नाप्षिकोष्ठौ च ताटु च ” इ्येतेषवाकादपरेरोप्वधितमित्यनेनाऽऽकारोपादानत्वं॑सूचितम्‌ । आश्चेयमिति ! अभ्निदेवताकमित्य्षः । न केवरं करणं वागुच्यते व्णीशयच्यन्त इत्याह--वर्णश्चेति । तदुक्तम्‌-- “यावन्तो यादा ये च यद्थप्रतिपादकाः । वणीः प्रत्तातसामर््यास्ते तथेवावबोधकाः ” इति । गौरिति पदं गकारौकारविसर्मनीया एवं कमविरोषावच्छिन्ना इति मीमांसकादतुपा- रेणोक्तं स्फोयवादिनोऽनुपारेणाऽऽह--तदमिष्य ङ्क्थ इति । स्फुव्यते व्यज्यते वर्ण रिति स्फोटः पदादिबुद्धिभमाणकः । एकरूपाया बुद्धेरनेकव्णावरम्बनत्वासंमवादिति मावः । उक्ते वौक्या्थ श्रुतिसेमतिमाह--अकार इति । अकारप्धानोकारोपलक्षिता ्ोरल्या चिच्छक्तिः सर्वा॒वाक्रैषा सान्त्थोप्ममिर््यज्यमाना कादयो मावसानाः शौ यर्वा अन्तस्थाः शपप्हा उष्माणस्तैः क्रमविशेषावच््छननन्यैज्यमाना नानारूपा विकते । मितम्रगादि ` पादावप्ताननियताक्षरत्वात्‌ । अमितं यजुरा्नियता्षरपा- दाव्तानत्वात्‌ । स्वरः पाम । गीतिप्राधान्यात्‌ । पत्यं यथादृष्टाथवचनम्‌ । अनृते तद्विपरीतम्‌ । करणं वागिन्दियं गुण उपततननं यस्याः सा करणगुणवती भरः

[8 णण

१ग. घ, ड, ट, वाक््यपराथं।

१२ | केनोपमिषत्‌-- ` [! प्रथमखण्डः]

तदेव बह्म तवं विद्धि.नेदं यदिदमुपासते ॥ ४ ॥ यन्मनसा न मनुते. येनाऽहु्मनो मतम्‌ ।

तदेव बह्म तवं विद्धि, नेदं यदिदमुपासते ॥ ५ ॥ यदवक्ुषा न पश्यति.येन चक्षू पश्यति । तदेवं बह्म त्वं विद्धि. नेदं यदिदमुपासते ॥ ६ ॥

त विजानीहि वं येवगाद्युपाधिभिः । षाचो ह वाक्चश्चुषश्चक्षुः भोजनस्य रों मनसो मनः कर्ता मोक्ता विज्ञाता नियन्ता प्रशासता विज्ञानमा- नन्दं बरह्यत्येवमादयः संव्यवहारा असंव्यवहार्थे निर्विशेषे परे साम्ये बरह्मणि प्रवर्तन्ते तान्व्यदस्याऽऽत्मानमेव निविशेषं बह्म विद्धत्यवश- व्दार्थः । नेदं ` बह्म यदिदमित्युपाधिमेद विशिष्टमनासमेश्वराद्युपासते ध्यायन्ति । तदेव बह्म त्वं विद्धीप्युक्तेऽपि नेदं बह्यत्यनालसनोऽबह्यतं पनरुच्यते । नियमा्थंमन्यबह्यवुद्धिपरिसंख्याना्थं वा ॥ ४ ॥

यन्मनसा न मनते । मन इत्यन्तःकरण बुद्धमनसोरकत्वेन गृह्यते । मनुतेऽनेनेति मनः सर्वकरणसाधारणम्‌ । सव विषयव्यापकत्वात्‌ । “कामः संकल्पो विचिकित्सा ्द्राऽभ्रद्धा परतिरधृतिहीर्धामीरित्येत- त्सवं मन एवः इति श्रतेः । कामादिवृत्तिमन्मनस्तेन मनसा यसैतन्य- ज्योतिम॑नसोऽवमासकं न मनुते न संकल्पयति नापि निश्चिनोति। मनसोऽव मासकत्वेन नियन्तुत्वात्‌ । सर्वविषयं प्रति प्रत्येवेति स्वात्मनि न प्रवतेतेऽन्तःकरणम्‌ । अन्तस्थेन हि चेतन्यञ्योतिषाऽ्वमासितस्य मनसा मननसामर्थ्य तेन सवत्तिकं ममो येन बह्मणा मतं विषयीक्र्त व्याप्तमाहूुः कथयन्ति बह्मषिद्‌ः 1 तस्मात्तदेव मनस आत्मानं प्रत्यक्चे- तायितारं बह्म विद्धि । नेदभित्यारि पर्ववत्‌ ॥ ५॥

यच्चक्चुषा न पश्यति न विषयी करोत्यन्तःकरणव॒त्तिसयुक्तेन येन चक्ष- घ्यन्तःकरणवृत्तिमेद्मिन्नाश्चक्चुवंत्तीः पश्यति लोकश्चेतन्यात्मज्यों तिषा विषयी करोति व्याप्नोति 11 & ॥

र पेषु चेतनेषु या वाक्राक्तिः सा घोषेषु वर्णेषु प्रतिष्ठिता तद्रथङ्गयत्वा दित्यर्थः । तदेवेत्ये- वकारस्य ङत्यमाह-वेवगाद्युपाधिभिरिति । नियमार्थमिति । प्ेऽनात्मन्यपि बरहमवदधौ प्राप्नायामात्मेव ब्रह्मेति बुद्धि नियन्तुमित्य्थः । अन्यस्िनरपास्ये या बरहमबुद्धि्त- सिवृत््यथं वा पुनरत्रह्यत्वसुच्यत्‌ इत्यथः ।

सवै स्पष्टमिति न व्याख्यातम्‌ ॥ ९ ॥ १ ॥

व्यच ध

` [रदित आनन्दगिरिक्रतदीकासंवङितशांकरमाष्यसमेत । १३ यच्छ्रोत्रेण न शुणोति. येन श्रोजमिद्‌ श्रुतम्‌ । तदेव बह्म तवं विद्धि नेदं यदिदमुपाप्षते ॥ ७ ॥ यस्राणेन न प्राणिति-येन पराणः प्रणीयते । तदेद बह्म लं विद्धि. नेदं यदिदमुपासते ॥ < ॥ इति प्रथमः खण्डः ॥ १॥ यदि मन्यसे सुवेदेति

यच्छ्रोत्रेण न शृणोति दिग्देवताधिष्ठितेनाऽऽकाककार्येण मनोवृत्ति सयुक्तेन न विषयी करोति ठोको येन श्रोत्रमिदं श्तं ययसिद्धं चैतन्या- त्मज्योतिषा विषयीकृतं तदेवेस्यादि पूर्ववत्‌ ॥ ७ ॥

यत्माणेन घाणेन पाथिवेन नासिकापुरान्तरवस्थितेनान्तःकरणप्राण- व॒त्तिभ्यां सहितेन यन्न प्राणिति गन्धवञ्च विषयी करोति येन चेतन्यात्म- ज्योतिषाऽवमास्यत्वेन स्वविषयं प्रति प्राणः प्रणीयते । तदेषेत्यादि सर्वं समानम्‌ ॥ ८ ॥

इति भीमत्परमहंसपरिवाजकाचार्यश्रीमच्छकरमगवत्पादकरतौ केनो-

पनिषत्पदमाष्ये प्रथमः खण्डः ॥ १1

एवं हेयोपादेय विपरीतस्त्वमात्मा बह्येति भत्यायितः शिष्योऽहमेव बह्येति सुष्टु वेदाहं मामिति गृह्णीयादित्याशङ्न्याऽऽचायैः शिष्यबुद्धिवि- चाटनार्थं यदीत्याह्‌ । नग्विष्टेव सखु वेदाहमिति निथिता प्रतिपत्तिः सत्यमिष्ठा निशिता प्रतिपत्ति हे सुवेदाहमिति। यद्धि वेयं वस्तु विषयी मवति तत॒ वेदितुं शक्यं दाह्यमिव दुग्धुमगदंग्धुनं तगरे; स्वरूपमेव । स्वस्य हि वेदितुः स्वात्मा बह्येति सर्व॑बेदान्तानां सुमिशधितोऽर्थः । इह च तदेव प्रतिपादितं प्रश्नप्रतिवचनोक्त्या भोचस्य भो्रमित्याद्यया। यद्राचाऽनभ्युहितिमिति विशेषतोऽवधारितम्‌ । बह्यवित्सपदायनिश्चय- श्चोक्तोऽन्यदेव तद्विदितादथो अबिदिताद्धील्युपन्यस्तमुपसहरिष्यति चाविज्ञातं षिजानतां विज्ञातमविजानताभिति । तस्माद्युक्तमेव शिष्यस्य सुवेदेति बुद्धि निराकठम्‌ । न हि वेदिता वेदितुर्वेदितुं शक्योऽभिरिव `

॥ ७ ॥ ८ ॥ प्रथमः खण्डः | १ ॥

वेदितुः स्वरूपत्वे ह्मणो मा भृद्धिषयत्वम्‌ । स्वरूपत्वे मानाभावात्‌ । अतिरिक्तस्य विष-

यत्वे किमदुपपन्नमिष्याशङ्कयाऽऽह--सैस्य ही ति । यनि? ग फं कारणमित्यत

१४ | केनोपनिषत्र- [२द्वितीयःसष्डः]

दहरमेवापि नूनम्‌ । तं वेव्थ बरह्मणो सूपं

द्ग्धुम्नेः । न चान्यो वेदिता बह्मणोऽस्ति यस्य वेद्यमन्यत्स्याद्रह्य । ° नान्यदृतोऽस्ति विक्ञातर "` इत्यन्यो विज्ञाता प्रतिषिध्यते । तस्माल्ुष् वेदाहं बह्मेति परतिपत्तिर्मिथ्येव । तस्मादयुक्तमेवाऽऽहाऽऽचार्यो यदीत्यादि यदि कदाचिन्मन्यसे सु वेदेति सुषु वेदाहं बह्मेति। कदा चिद्यथाश्चतं दुषि- ज्ञेयमपि क्षीणदोषः सुमेधाः कथ्िसतिपद्यते कथिन्नेति उट यदीत्यादि। हृष्टं च ““य एषोऽक्षिणि पुरुषो हर्यत एष आसति होवा- चेतद्मृतममयमेतद्रह्य'” इत्युक्ते प्राजापत्यः पण्डितोऽप्यसुररादविरोचनः स्वमावदोषवरादनुपपद्यमानमपि विपरीतमर्थं शरीरमासरेति पतिपन्नः । तथेन्द्रो देवरार्सङ्र द्विरुक्तं चापभरतिपद्यमानः स्व मावदोषक्षयमपेश््य चतुथे पययि प्रथमोक्तभेव बह्म प्रतिपन्नवान्‌ । छोकेऽप्येकस्माट्रोः गुण्वतां कथिद्यथावत्पतिपद्यते कथिद्यथावकत्तथिद्धिपरीतं कथिन्न परति- पद्यते किमु वक्तव्यमतीद्ियमात्मतखम्‌ । अव्र हि विप्रतिपन्ना; सद्‌- सद्रादिनस्ताक्षिकाः सर्वे । तस्मादविदितं बह्मेति समिधितोक्तमपि वि- घमप्रतिपत्तिताद्यदि मन्यस इत्यादि साशङ्कं वचनं युक्तमेवाऽऽचार्यस्य। दंहरमल्पमेवापि नूनं व्व वेत्थ जानीषे बह्मणो रूपम्‌ । किमनेकानि बह्मणो रूपाणि महान्त्वरभंकाणि च येना ऽऽह दहरमेवेत्यादि । बाठम्‌। अनेकानि हि नामरूपोपाधि्कतानि बह्मणो रूपाणि न स्वतः। स्वतस्तु ५ अहाद्‌ मस्पश॒मरूपमव्ययं तथाऽरसं नित्यमगन्धवच्च यत्‌" इति शब्दादिभिः सह रुपणि प्रतिषिध्यन्ते। ननु येनैव धर्मेण यद्रप्यते तदेव तस्य स्वरूपमिति बह्मणोऽपि येन विज्ेषेण निरूपणं तदेव तस्य रूपं स्यादत उच्यते । चैतन्यं

100

आह--कदाचिदिति ! अक्षिणि शरीरस्य प्रतिच्छाया च्यत इति प्रपिद्धवदुषेदाच्छ- रीरमात्मेति प्रतिपन्नः । याया व्यभिचारित्वं बुदषवेलर्थः। सङ्क दिति । “य एषोऽक्षिणि षो दस्यते" इत्येकवारगुक्तम्‌, “य एष स्मे महीयमानश्वरति” इति ्वितीयेनोक्तम्‌, ("तदत्रेतत्सुप्तः समस्तः संपत्ः » इति चिरुक्तमप्यात्मानमप्रतिप्यमान इन्द्रो ह्म्च्येणाध्‌- मादिदाष्षयमपकषय चतुर्थे पयीये “'एष पप्रसादोऽस्माच्छशेरात्ससुत्थाय परं ्योतिसप- संपद्य! इत्यत्र प्रयमपयायोक्तमेव ब्रहम प्रतिपन्नवानितय्थः । अर्भकाणि चेति । अल्पानि । न स्वतो रूपमसि ह्मण इत्युक्तं तदाषिपति-नयु येतेति । केन तर्हि विरेषेण ब्रह्मणो निरूपणमित्याकाङ्पायां चेतन्यह्मेणेत्याह- चैतन्यमिति । भूतानां समस्तानां व्यस्तानां ^) “5- - "११/0 1 ना तमत्तान्‌ व्यसन

१क. से, ध, ड. ट. द्भ्रमेः।>2ग.घ.ट. दभ्रमेः ।३ध.ड. श्च, द, "नादंद्‌।४फक. ख, च, घ, हंअ्पः |

®

[रद्वितीयः आनन्द्‌भिरेकृतदीकासंवटितर्शाकरभाष्यसमेता। १५ खण्डः]

यदस्य वं यदस्थ देवेष्वथ नु मीमाश्स्यमेव ते

` पथित््यादीनामन्यतमस्य सर्वेषां विपरिणतानां वा धर्मों न भवति । तथा भोचादीनामन्तःकरणस्य च धमो न भवतीति । बरह्मणो पमिति । बह्म खप्यते चैतन्येन । तथा चोक्तम-““विकज्ञानमानन्दं बह्म ““विनज्ञानघन ` एवः “सत्यं ज्ञानमनन्तम्‌" “प्रज्ञानं बह्य' इति च वह्यणो ख्पं निर्दिष्टं शुतिषु । सत्यमेवं तथाऽपि तदन्तःकरणदहेन्दियोपाधिद्ररिणेव विज्ञाना- दिशब्दैरमििश्यते तदनुकारिवदेहादिवृद्धिसंकोचच्छेदादिषु नाशेषु च न स्वतः । स्वतस्त्वविज्ञातं विजानतां षिज्ञातमविजानतामिति स्थितं भविष्यति । यदस्य बह्मणो रूपमिति पूर्वेण संबन्धः । न केवलमध्यातमो- पाधिपरिच्छिन्नस्यास्य बह्मणो रूपं व्वमह्पं वेत्थ यदष्यधिदैवतोपधिप- रिच्छिन्नस्यास्य बह्मणो रूपं देवेषु वेत्थ त्वं तदपि नूनं दृहरमेव वेत्थेति मन्येऽहम्‌ । यदध्यात्मं यद्धिदैवं तदपि च देवेषरपाधिपरिच्छिन्नत्वाहहर- त्वान्न मिवतंते यन्तु विध्वस्तस्वोंपाधिविरेषं शान्तमनन्तमेकमद्रैतं मूमाख्यं नित्यं बह्म न तत्युवेद्यमित्यमिप्रायः। यत एवमथ नु तस्मान्मन्येऽ्यापि मीमांस्य दिचार्थमेव ते तव बह्य । एवमाचायोंक्तः शिष्य एकान्त उपविष्टः समाहितः सन्यथोक्तमाचार्येणाऽऽगममर्थंतो विचायं तर्कतश्च निधर्यिं

वा देहाकारपरिणतानां चैतन्यं धर्मो न भवतीति बदहिररपलम्भात्तद्धमत्वे खूपादिवत्तत्साधक- त्वामावपरसङ्गाच्च । तथा श्रोत्रादीनामपि भोतिकत्वाविेषाच्चेतन्यं धर्मो न भवतीति पारि प्यात्स्वतन्त्रचैतन्यं ह्मणो षूपम्‌ । तत्र श्वुतिसंमतिमाह-तथाचोक्तमिति । सत्यमेवं चेतन्यं पारमार्थिकं ब्रह्मरूपं श्युतिताव्प्यगम्ये तथाऽपि यदुक्तं ह्मणो रूपं कथं नास्तीति तदुपाधिद्ररेणेव ब्रह्मणः शाब्देन निरूपणं निरदृशनं न चत इत्यमिप्रे्ान्तःकरणाद्यमिन्यक्तिः सुपरम्य हि यदुपाध्यमिन्यक्तिनिमित्तं चेतन्यं तदद्यत निर्विदयत इत्यथः । ननुपाधिसपाहि- तसंबद्धो मवति चैतन्यस्य त्वङ्गस्य कथं देहादिर्पाधिरिलारङ्कयाऽऽह--तवुचुकारिः त्वादित्यादिना। यथा जले कम्पमाने सविता कम्पत इव मिद्यमाने भिद्यत इवेति मिथ्या- तद्धमभागित्वात्सवितुजलमुपाधिरित्युच्यते नतु संबन्धादूरस्थयोः सयोगाचयोगात्‌ । तद्रदेहा- ेर्ुद्धिसकोचच्छेदादिषु दाहादिषु नाशेषु चेतन्यप्य मिथ्यादेदधमंभागि्देहादेरुपाधित्व- ममिधीयत इत्यर्थः । नतु न स्वतश्ेतन्यतया निरूप्यते ब्रह्म कथं तरं तदमव इत्या ङ्याऽऽह-स्वतस्वि ति । अविषयतयेव विषयादुपरक्तवित्सुरणं बह्मानुमव इत्यर्थः । तक॑तश्चेति । केयत्वे घटादिवदनात्मत्वादिप्रसङ्कादित्यादितकंत आत्मनो वेद्यं बह्म न भव.

१८..८स्यचदेः।२कृ. ख. मं तदपि चोपाधिः ।

१६ केनोपनिषत--~ [रद्वितीयःखण्डः]

मन्ये विदितम्‌ ॥ ९ ॥ १ ॥ नाहं मन्ये सुवेदेति नोन वेदेति वेद च। यो नस्तद्वेद. तदेदनो न वेदेति वेद च ॥ १० ॥२॥ यस्यामतं तस्य मतं

स्वायुमवं कृत्वाऽऽचार्यसकादामुपगम्योवाच--मन्येऽहमथेदानीं विदितं बह्येति ॥९॥१॥ | |

कथमिति । शुत । नाहं मन्ये सु वेदेति नैवाहं मन्ये वेद्‌ बह्येति। नेव तर्हि षिदितं तया बद्यत्युक्त आह-नो न वेदेति वेद ॒च। वेद्‌ चेति चराब्दान्न वेदं च । ननु विप्रतिषिद्धं नाहं भन्येसु वेदेति नोन वेदेति वेद्‌ चेति । यदिन मन्यसे घु वेदेति कथं मन्यसे वेद चेति, अथ मन्यसे वेदेवेति । कथं न मन्यसे सुवेदेति । एकं वस्तु येन ज्ञायते तेनैव तदेव वस्तु न सुविन्ञायत इति विभतिषिद्धं संशयविपर्ययौ वज- पित्वा 1 न च बह्म संरापितत्देन ज्ञेयं विपरीतस्वेन वेति नियन्तुं शक्यम्‌ । संशय विपर्ययो हि सर्वंतरानर्थकरतेमैव प्रसिद्धौ । एवमाचार्थेण विचा- ल्यमानोऽपि शिष्यो न विचचाल । “ अन्यदेव तद्विदितादथो अविदि. तादृषि "` इत्याचार्योँक्तागमसंप्रदायवलाहुपपत्यनुमवबलाच जगज च बह्मविद्यायां इढनिश्चयतां दुर्शंयन्नाकनः । कथमित्युच्यते । यो यः कथिन्नोऽस्माकं सबह्यवारिणां मध्ये तदुक्तं वचनं त्वतो वेद्‌ स तद्ह्य वेद्‌ । कतं पुनस्तद्वचनमित्यत आह- नो न वेदेति वेद्‌ चेति । यदेवा- न्यदेव तद्विदितादथो अविदितादृधीत्बक्तं वस्त्वनुमानानुमवाभ्यां संयोज्य निशितं वाक्यान्तरेण नो न वेदेति वेव वेत्यवोचदाचार्यबुद्धि- संवादा मन्द्दुद्धियहणंव्यपोहार्थं च । तथा च गितञुपपन्नं मवति यो नस्तद्वेदेति ॥ १०॥ २॥

शिष्याचार्यसंबादा्तिर्निुत्य स्वेन रूपेण श्रुतिः समस्तसंवावृनिषु- ` त्तम्थमेव बोधयति--यस्यामतमित्यादिना । यस्य ॒बह्मविदोऽमतमवि- ज्ञातमविदितं ब्रह्मेति मतमभिप्रायो निश्चयस्तस्य मतं ज्ञातं सम्य- 9

्येवेति निधौ्याज्ञानसंरायाद्यमावेन स्वादमवं कृतेत्यर्थः ॥ ९ ॥ १ ॥ आचार्यवचनादन्यदेव वचनं शिष्य उवाचेति नाऽऽदाङ्कनीयमित्याह--यदेवान्यदेवेति। तथा चेत्याचायेबुद्धंवादे सत्यरथान्तरानभिधाने सतीत्यर्थः ॥ १० ॥ २ ॥

१. इ, नाहम. । २ क. ख. प्दत्वन०। ३. ज. न्म व्यामोह? ।४क्‌, ख. ग, घु, क्ष. ट, -निवत्यं स्वे? । ५ कृ. ख. निवृत्तः । ।

एष आनन्द्गिरिकरतसीकासंवकछितशोकरमाष्यसमेता 1 १७ रवण्ड; .-

मतं यस्य न वेद सः । अविज्ञातं विजानतां. िज्ञा- तमविजानताम्‌ ॥ ११ | ३॥ पतिवोधविदितं मत- गबह्मेत्य भिप्रायः 1 यस्य पुन्म॑तं ज्ञातं विदितं मया ह्येति निश्चयो न वेदैव स न बह्म विजानाति सः १ विद्रदविदुषो्यंथोक्तौ पक्षाववधारः- यति-अविन्ञातममतमविदितमेव बह्म विजानतां सम्यग्विदितवतामि- त्येतत्‌ । विज्ञातं विदितं बह्याकिजानतामसम्यग्दशिनामिन्दियमनोबुद्धि- ष्वेवाऽऽत्मद्रिनामित्यथंः । म त्वस्यन्तमेवाथ्युर्पन्नवुद्धीनाम्‌ ! न हि तेषां विज्ञातमस्माभिवंह्येति मतिर्भवति । इन्दियमनोबुदध्युपापिष्वा- र्मदरिनां तु बह्मोपाधिषिवेकानुपलम्भादृबुदद्धयाद्यपाधेश्च विज्ञातस्वा- ददेदिते बद्येत्युषपद्यते भ्रान्तिरित्यतोऽसम्यग्दुशंनपूर्वपक्त्वेनोपन्थंस्यते विज्ञाततमविजानतारिति । अथवा हेत्वर्थं उत्तरार्पोऽपिन्तातमित्यादिः ॥ ११॥३॥ ॥ि |. अविज्ञातं विजानतामित्यव धृतम्‌ । चदि बह्यात्यन्तमेवा विज्ञातं लौकि- कानां बरह्मविदां चाविशेषः प्राक्ठः । अविज्ञातं विजानतामिति च परस्प रविरुद्धम्‌ । कथं तु तद्बद्य सम्यणग्विदितं मवतीत्येवमर्थमाह-- प्रतिबोध विदितं बोधं बोधं प्रति विदितम्‌ 3 बोधशब्दैन बौद्धाः प्रत्यया उच्यन्ते। सर्वे प्रत्यया षिषंयी भवन्ति यस्यस अत्मा सर्वबोधान्परति्ुध्यते

|

अथवा हेत्वथं इति 1 रके शुक्त्यादितत्वं विजानतां यतोऽध्यस्तं रूप्याद्य- विज्ञातं भवति । अनानतामेष त्वघ्यस्त विज्ञातं भवतीति प्रसिद्धम्‌ । क्था त्रह्मणि ज्ञेयत्व- स्याध्यस्तत्वादेव- तत्त्वविदो न ज्ञातं ब्रह्म पदयन्तीत्यथः ।॥ ११ ॥ २ ॥

ज्ञातन्त्वाद्रीने ह्मास्मीति कथं व्यवहरतीति वचेत्किमनयेष्टकावाहकानां रत्ेटक- चिन्तया ज्ञातस्य व्यवहाराङ्त्वं वद्तोऽपि वस्तुप्रकारस्य व्यवहाराङ्गत्वस्ये्टत्वाद्वास्तव- ज्ञाततानपेक्चकत्वादित्यन्युत्पत्नग्युत्पादवाय चोदयमुद्धावयति--अविज्ञात मित्यादिना । नीलपीताद्याकाराणां बुद्धिविकाराणां जडानां यच्चेतन्यन्याप्तत्वनाजडवदवभासस्तं साक्षिणसु- पक्ष्य सोऽहमात्मा ब्रह्मेति महावाक्यादविषयतयेव यो वेत्ति स ब्रह्मविदुच्यते । तेन नावि- शोषमरसङ्गादिचोद्यावकारा इत्याह-प्रतिबोधविदित मिति । भ्त्ययेप्वविदिष्टतयाऽनु- ` यतरूपेणेत्र्थः । येन वित्छरूपेणाहमत्र साक्षी तस्य सर्व्राषिरोषाननेकसिमन्रव देहेऽहे साक्षी.

१ग. क. ठ, श्ेषपरापेरविः ।र्ग.घ.च. ज्‌. द. शवच्रा भः + . ३ |

१८ केनोपनिषत-- [२ द्वितीयःखण्डः)

सर्वप्रत्ययदृर्शी विच क्तेस्वरूपमा्ः प्रत्ययैरव प्रत्ययेष्व विशिष्टतया लक्ष्यते नान्यहारमात्मनो विज्ञानायातः परत्थयपत्यगात्मतया विदितं बह्म यदा तदा तन्मतं तदा तत्षम्यण्दर्शनमित्यर्थः । सर्वप्रत्ययद्रित्वे चोप- जननापायवर्जितहक्स्वखपतामित्यत्वं चिद्युद्धस्वरूपत्वमामतं निर्वि. ` शोषतैकत्वं च सर्वभूतेषु सिद्धं भवेत्‌ । टक्ष॑णमेदामावाद्योन्च इव घटगि- रेगहादिषु । विदितादिदिताभ्यामन्यदबह्येत्यागमवाक्यार्थः । एवं परि- दद्ध एवोपसंहतो भवति । "दृष्ट्रा शरुतः भीता मतमन्ता वविज्ञातेवि- ज्ञाता" इति हि श्रत्यन्तरमर । यदा पुनबेधक्रियाकतेति बोधक्रेयालक्ष- णेन तत्कतारं विजानातीति शोधलक्षणेन विदितं प्रातिबोधविदितमिति व्याख्यायते । यथा यो वक्षक्ञाखाश्चालटयति स वायुरिति तद्त्‌ । तवा बोधक्तियाशक्तिमानात्मा द्रव्यं न बोधस्वशूप एव ॥ बाधस्तु जायते विनश्यति च। यदा षोधो जायते तदा बोधक्रियया सह विशेषः

यदा बोधो नह्यति तदा नष्टबोधो दव्यमाच्रं निर्धिरोषः। तवं सति विक्रियात्मकः सावयवोऽनित्योऽश्चुद्ध इत्यादयो दोषा न परिहर शाक्य न्ते । यदपि काणादानामात्ममनःसंयोगजो बोध आत्मनि समवेति। अत आत्मनि बोद्धत्व नतु विक्रियाघक आत्मा । द्रव्यमात्रस्तु मवति घट इव रागसमवायी । अस्मिन्पक्चिऽप्यचेतनं उव्यमाच्रं बद्धेति "विज्ञा. नमानन्दं बह्य'' इत्याद्याः श्रुतयो बाधिताः स्युः । आत्मनो निर वयवत्वेन पदेाभावाच्चित्यसंयुक्तत्वाच्च मनसः स्थरुत्युत्पत्तिनियमानु-

भेदोत्पत््यादीनां च साक्ष्यगतत्वेन साक्षिण एकत्वनित्यत्वादिकमपि सिध्यतीत्याह--सर्व- प्रत्ययदश्शिस्वे चति । विदितत्वाविदितत्वयोः साक्ष्यगतत्वेन तदन्यत्वमप्यस्मिन्पकष संभवतीत्याह-वि दिताविदिताम्यामन्यदिति । एकदेदिन्याख्यानमुद्धान्य दृषयति- यदा पुनरित्यादिना ! अभिसंयोगादघटछोहित्यवन्मनःसंयोगादसमवायिकरारणादात्मन्य चेतने चैतन्यमुत्पयत इत्येतन्न केवरं श्रुतिविरुदधमसमावितं चेत्याह--आत्मनो निरवय- त्वेनेति । प्रदेशवता प्रदेरावतो छेके संयोगो दष्टः । आत्मनो निप्परददात्वान्मनसा संयोगो न॒प्मवतीत्युक्तं तदयुक्तम्‌ । युगपत्सवमूततयोगित्वं सवेगतत्वमास्मनस्ततो मनसः संयो गोऽपीति चेत्त्राऽऽह--नित्येति । ग्रणकालादन्यकाङ एव स्पतीनां कमेणेवोत्पत्तिरिति , नियमो वरेषिकस्य नोपपद्यते महणकाठेऽपि स्पत्युत्पत्तिप्रसङ्गाच संस्कारवदात्ममनःसंयोगस्या- विङषादित्यथः । सर्वगतत्वं च सर्वाव्यवधानमात्रं न तु संयोगित्वं करपनीयाभित्याह--

# च. पुस्तके कल्पनीयामियाहलस्य स्थाने कल्पनीयमिति चदाहेलयधो लिखितः पाठः ।

१. क्ष, क्षणम! २क्‌.ख. “न्द्‌ श्र्ञानं ब्रः।३क. ख. च, अ, भ्मुपपचयः।

[२ किः आनन्द गिरिकृतदीकासंवरितंशशाकरमाप्यसमेता। १९. ण्डः धपतिरपरिहायां स्यात्‌ । संसर्गधर्मित्वं चाऽऽत्मनः श्युतिस्मुतिन्यायवि- रुद्रं कल्पितं स्यात्‌ । “ असङ्गो न हि सजते ` “ असक्तं स्वमत `. इति श्रुतिस्मरती दे । न्यायश्च गुणवद्गुणवता संसृज्यते नाः्ट।८॥४८६ ¶ अतो निगुण निर्विरोषं सवविटक्षणं केनविदप्यतुल्यजातीयेन संसुज्यत हत्येतटयायविरुद्धं भवेत्‌ । तस्माच्नित्यादुप्तविज्ञानस्वरूपज्योतिरातमा बह्येत्ययम्थं; सवंबोधबोद्धत्व अत्मनः सिध्यति नान्यथा । तस्मासति बोधविदितं मतमिति वथा व्याख्यात एवा्थोऽस्माभिः । यत्पुनः स्वसं- वेद्यता प्रतिबोधविदितपित्यस्य वाक्यस्याथों वण्यते । तच मवति सोपाधिकत्वं आतनो बुदध्युपाधिस्वरूपत्वेन मेदं परिकल्प्या ऽऽत्मनाऽऽ- त्मानं वेत्तीति संव्यवहारः । “ आत्मनैवाऽऽत्मानं पश्यति `` “स्वयमे वाऽऽत्मनाऽऽत्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तमः ' इति । ननु निरुपाधिकस्याऽऽलसमन एकत्वे स्वसवेद्यता परसंवेद्यता वा संभवति । संवेदनस्वरूपत्वात्सवेदना- न्तरायेक्षा च न संमवति यथा प्रकाङ्स्य प्रकाशान्तरापेक्षाया न संभवस्त- हत्‌ । बोद्धपक्षे स्वसेवेद्यतायां तु क्षणभङ्कुरत्वं निरात्मकत्वं च रि्त५६ स्यात्‌। न हि षिज्ञातुर्विज्ञातेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशितवात्‌ । ““नित्यं विभुं सर्वगतम्‌ ' “स वा एष महानज आत्माऽजसोऽमरोऽमरतोऽमयः '' इत्याथ्ाः श्तयो बाध्येरन्‌ । यत्पुनः प्रतिबो धशब्देन निर्भिमित्तो बोधः

संसगधर्भित्वं चेति । न्यायविरुद्धमित्युक्तं तत्सफुरयति--न्यायश्चे ति । एकदेशिन्या- ख्यानान्तरमनूदय दृष्यति--यत्पुनरित्या दिना । य्य त्वदिदुवेदनाच्च भिन्नं यथा घटा- दीति व्याप्तिविरोधाप्स्संवेदयत्वे वास्तवं नोपपद्यते ततो बुद्धयादावात्मभावमारोप्याऽऽत्मना तस्य वेद्यत्वं वाच्यमिति निरूपाधिकस्वरूप्थितिन स्यादित्याह-- तत्र भवति सोपाधि क्वे इ ति । काणादस्य स्वपवेदयत्वानङ्गीकारबराप्यरवेदयत्वं प्रसञ्जतं इत्यपि न वाच्यमि- त्याह--संवेदनस्वरूपत्वादिति । बद्धेन घवेद्यं॑विज्ञानमिष्टं तव कि न स्यादित्यत आह-बौद्धपश्च इति 1 प्रत्यक्षस्य ॒व्तमानावभासकत्वात्क्षणान्तरवि- रिष्टे सखवात्मनि क्षणान्तरविशिष्टं॑तदेव विज्ञानं प्रत्यक्षं न स्ंमवति । अतः स्वात्मनि स्वयमेव विज्ञानं प्रत्यक्षं चेदरतमानक्षणमात्रं सत्वं स्यात्‌ । स्वेद्वेन साषि- ` णोऽनङ्गीकारानिरात्मत्वं च स्यदेव तच्छतिविरुद्धमित्यथः । प्रतिबोधवाक्यस्यार्थान्तरं

शङ्ते--यत्युनरिति । ब्रह्माहमस्मीति चिन्तयतो यावचेतोव्याएतिस्ताकतसम्ञातसमा- -

१६. इ. क्ष. ^द्धत्रमात्मः । २ क. ड. श्च. 0त्वमात्म ३ ड, ट. निर्णीतो बाः । जक. ख नच. थ, (त्वमिति । ५ क, ज्ञ. लयग््रह्मभिव्यक्तस्य न । ५

#॥ 8,

२० `` केनोपनिषत्‌-- उद्वितीयःसष्डः) ममृतत्वं हि विन्दते ।

भ्रतिगोधो यथा सुप्तस्पेत्यर्थं परिकल्पयन्ति । सकरद्िज्ञानं प्रतिबोध इत्य परे । निर्निमित्तः सनिमित्तः सकृद्वाऽसक्द्रा प्रतिबोध एव हि सः। अमृतत्वममरणमावं स्वात्मन्यवस्थानं मोक्षं हि यस्मादिन्दते छमते यथो- ्तात्पतिबोधात्पतिबो धविदितात्मकात्तस्मासतिषोधविदितमेव मतमित्य- भिप्रायः । बोधस्य हि प्रत्यगंत्माऽऽत्मविषयं च मतममृतखे हेतुः । न

# क

ह्यात्मनोऽनात्म॑त्वमप्रतत्वं भवत्यात्मत्वादात्मनोऽगृतत्वं निनिमित्तंमेव ।

धिरनिवृत्ते चेतोव्यापारे यः परमानन्दसा्षात्कारः सौषु्तानन्दपक्षात्कारवत्सोऽप््ज्ञातत्तमाधिः प्रतिबोध उच्यते । तदुक्तं वार्तिककृता-'अपरायत्तबोधो हि निदिष्यासनमुच्यते, इति । अथवाऽक्रिय्रह्मातमत्वाटुभवे ति भ्रमातृप्वानुपप्तो पनर्ञानापंमवात्सद्योुक्तिकारणं सक द्विज्तानं प्रतिबोध उच्यते । | (श्ङृ्प्वृ्या गृद्राति क्रियाकारकरूपथ्त्‌ । अज्ञानमागमन्ञानं सांगत्यं नास्त्यतोऽनयोः?

इति । पकषद्यऽप्यरुचिमाह-निर्भिभित्त इति । अयमादायः ! न ताषद्‌म५। म. तकस्याऽऽगन्तुकस्य बोधस्य निनिमित्त्वं संभवति । कार्यस्य सनिमितत्वव्यापेः। सोषपत स्यापि न निर्निमित्तत्वमविद्यायाः पूर्पूनिरोधावस्यासेस्कारोद्धूततादशवृत्त्यमभिव्यक्तवैतन्यस्य तत्र सुखस्नक्षात्कारोपगमात्‌ । अत एव वृत्तिविदिष्टस्य विना स्मरणमुपपद्यते । अत्रापि तह्यावृत्तिसंस्कारप्रचयािवृत्तेऽपि चित्ते बरहमाभिव्यक्तं स्यादिति चेन्न ! तथा सत्यपरमात्वेन विनष्टपुत्रापरोक्षादिवावियानिवृक्तिन स्यात्‌ । शाब्दज्ञानसंवादात्ममात्वे परतन््रत्वप्रसङ्कः शब्दमूर्वातप्मत्वेन निर्निमित्ततेत परर्तेफटकर्मप्रतिबन्ाद्ववमानपमातुत्वामासतानिवृत्तेसङ्- दोषोऽपि संभवतीति पक्षद्वयेऽपि नाऽध्दरः । सर्वथाऽपि परमात्मा प्रतिबोध एव बेधं प्रति बोधं प्रति साक्षितया भातीति । लक्ष्यपदाथविवेचनपूर्वकं महावाक्योत्थं परमात्माऽस्मीति ज्ञानमेव सम्यग्ज्ञानं यस्मात्तत एवातत्वं॑ठमत इत्याह -- अभम्तत्वमिति । उक्त- मथ पक्षप्याऽऽह--भोधस्य हीति । बुद्धिपरिणामस्य सरस्य मातं ्रस्यक्चैतन्यै परमात्मा न भवति रितु ब्ह्माण्डाहदहिः स्थितस्तत्माप्तिश्च मोक्ष इत्यशङ्कयाऽऽह-- ` न॒ हीति । अनात्मप्रा्तेः कपैफल्वदनित्यत्वेनाख्तत्वप्रमि दधर् स्यादित्यर्थः 1 यद्यु- - दोषप्रिहारायोपाधिकेदेन भिन्नत्वं बरह्मणः स्वतस्वात्मत्वमेवेति मन्यसे ततराऽऽह-- ` आतत्मत्वादिति । ब्रह्मण आत्पत्वादेवाऽऽत्मनोऽख्ृतत्वं स्वभावत एव॒ सिद्धम्‌ } तर्हि

। ५ © | [क ५ क ॥ १ च. ज. “गात्मा नपय य? २ क. सर. त्मवादात्मनोऽग्रः । ३ग. घ. इ. ट, 'तत्वाद्‌ । 1४ कृ, ख. च, ज, (तुकमफलप० }

(तीय आनन्दगिरिकृतरीकषासंवलिर्तंशांकरभाष्यसमेता। २१ श्प

आत्मना विन्दते वीयं वियया विन्दतेऽमृतम्‌

॥ १२॥ ४ ॥ इह चेदवेदीदथ सत्यमस्ति

न चेदिहावेदीन्महती विनष्टिः । भूतेषु भुतेषु

एवं मत्यैतरमात्मनो यद विद्ययाऽनात्मत्वप्रतिपत्तिः । कथं पुनर्यथोक्त- याऽऽत्मविद्ययाऽयतत्वं विन्दत इत्यत आह-आलमना स्वेन स्वरूपेण विन्दते रमते वीर्यं॑बटठं सामर्थ्य धनसहायमन्नौषधेतपोयोगकूृतं वीर्यं मत्युं न शक्रोत्यभिभवितुमनित्यवस्तुकरृतत्वात्‌ । आत्मविद्याकृतं तु वीर्यमात्मनेव रिन्दते नान्येनेत्यतोऽनन्यसाधनत्वादात्विद्यावीयस्य तदेव वीयं प्रत्यु शक्रोत्यभिमवितुम्‌ । यत पवमात्मविद्याक्रतं वीर्य- माव्मनेव विन्दतेऽतो विद्याऽऽ्त्मविषयया विन्दतेऽयतम्‌, ““ नाय. मात्मा बलहीनेन लभ्यः `` इत्याथवणे । अतः समथो हेतुः, अमृतत्वं हि विन्दत इति ॥ १२॥

कष्टा खलु सुरनरतियंक्प्रेतादिषु संसारदुःखबहूटेषु प्राणेनिकायषु जन्मजरामरणरागादिसंप्रापिरज्ञानादत इहव चेन्मनुष्याऽधिकृतः समथः सन्ययवेदीव्‌ात्मानं यथोक्तलक्षणं बिदितवान्यथोक्तेन प्रकारेण । अथ तदस्ति सत्यं मदुष्यजन्मन्यस्मिन्नविनाङोऽथवत्ता बा सद्भावो वा परमार्थता वा सत्यं विद्यते । न भचेदिहावेदीदिति । न चेदिह जीरव- श्चेवधिकरतोऽवेदीन्न विदितवांस्तदा महती दीघौऽनन्ता षिनशिर्विना- दानं . जन्मजरामरणादिप्रबन्धाविच्छेदटक्चषणा संसारगतिस्तस्मादेवं गुण. दोषौ विजानन्तो बाह्यणा भूतेषु भूतेषु सर्वभूतेषु स्थावरेषु चरेषु विद्याया आनथैक्यं प्राप्तमित्यहङ्कयाऽऽह-एवं भर्त्यत्व मिति । अविद्यया देहाद्यात्म- त्वप्रतिपत्तिरिति यत्तदात्मनो मर्त्यत्वं॑तननिवृत्तिर्वि्याफङमित्यथः । वीयै॑विद्याक्रतमुक्तं क्त्वे दाढ्यं तच्च स्वाभाविकमेव मुक्तत्वं वास्तवम्‌ । सवंहारीराघसंसगित्वान्नभोवश्निरवयः . `

वत्वादेव । ततश्च नित्यमुक्त एवाहमित्यवष्टम्भो विद्याकृतं बरमित्यथः ॥ १२ ॥ ४ ॥

उत्तरवाक्यस्यषितमर्थमाह--कष्टा खल्विति । टोकिकमपि सत्यम्‌, । चिरं जीवनं षनवतत्वम्‌ । सद्धावः साधुभावः स्याति; । एतद्पि स ब्रह्मविदो भवतीति स्तुत्य-

* अञ्न यद्यपि सर्वष्वादशेपुस्तकेषुं न चेदवेदीदियेवोपलमभ्यते तथाऽपि मूले न चेदिहवेदीदिति वर्ततेऽतस्तयेव भत्रीकस्यापि प्रहीतुं यु्तत्व।त्न चेदिदाबेदीदिसय ह्यापितम्‌ ।

९ केनोपनिषत-- [३तुतीयःखण्डः]

विचित्य धीराः पेत्यास्माष्ठोकादमता वन्ति ॥ १३॥ ५॥ इति द्ितीयः खण्डः ॥ २॥ ब्रह्म ह देकेष्यो विजिग्ये

ककय यजायत

चेकमात्मतच्वं बह्म विचित्य विज्ञाय साक्षा्क्त्य -धीरा धीमन्तः मत्य व्यावृत्य ममाहंभावटक्चषणादविद्यारूपादस्माह्ोकादुपरम्य सवतिकत्व- मावमदैतमापन्नाः सन्तोऽमता भवन्ति बह्मैव मवन्तीत्यर्थः। (सयो ह वै तत्परमं बह्म वेद्‌ बह्मैव भवति `` इति श्रुतेः ॥ १६३६॥ ५॥

इति श्रीमत्परमहंसपरिवाजकाचार्यश्रीमच्छंकरमगवत्पादकृतौ केनो. . पनिषत्पदभाष्ये द्वितीयः खण्डः ॥ २॥

बह्य ह देवेभ्यो षिजिग्ये “अविज्ञातं विजानतां विज्ञातमविजानताम्‌"' इत्यादिशवणाद्यदस्ति तद्िन्ञातें प्रमाणे्य॑न्ना स्ति तद विज्ञातं शशविषाण. कल्पमत्यन्तमेवासद्हष्टम्‌ । तथेव बह्या विक्ञातत्वादसदेवेति मन्दबुद्धीनां ध्यामोहो मा मूदिति तदुर्थयमाख्यायिकाऽऽरभ्यते । तदेव हि बह्म सवेप्रकारेण प्रशास्त देवानामपि परो देव ईश्वराणामपीश्वरो दुर्विज्ञेयो देवानां जयहेतुरखुराणां पराजयहेतुस्तत्कथं नास्तीव्येतस्यार्थस्यानुकू- लानि ह्युत्तराणि वर्चांसि दृयन्ते । अथवा बह्मविद्यायाः स्तुतये ।

कथं बह्मविज्ञानाद्धवरन्यादयो देवा देवानां भष्ठतवं जग्भुस्ततोऽष्वतित- |

रामिन्द्र इति । अथवा दुर्धिज्ञेयं अह्यत्येतसपदश्यते । येनाग्न्यादयोऽति- तेजसोऽपि शेनैव बह्म विदितवन्तस्तथेन्द्रो देवानामीश्वरोऽपि सन्निति वक्ष्यमाणोपनिषद्विधिपरं वा सर्वं बह्मविद्याव्यतिरेकेण प्राणिनां कतु- त्वाद्यभिमानो भिथ्येत्येतदर्नार्थं वाऽऽख्यायिका । यथा देवानां जया- यभिमानस्तद्रदिति । बह्म वथोक्तलक्षणं परं ह किल देकेभ्योऽथांय विजिग्ये जयं लन्धवदेवानामसुराणां च सङ्कग्रामेऽसुराशिर्वा जगद्राती-

1 ~ - यमुच्यते । परमार्थतो ब्रह्मुपस्थिति्तु फटमवदयं भवतीत्यैः ॥ १६ ॥ ५ । | इति द्वितीयः खण्डः | २ ॥ उत्तर्न्थस्य भ्रतीकमादाय तात्यथमाह--बह्येत्यादिनिा । अभ्परितं तात्पयमाह-- वक्ष्यमाणेति । उत्तमाधिकारिगोचरमविषयं ब्रह्मात्मताज्ञानं पूर्वत्रो्तसत्तर् तु मन्दा- भिकारिगाचरं सगुणनहमोपानं॑वदयते । तत्परं वक्यमाणं पर्ववाक्यनातं सषटविधि-

१९, ख. ग. घ. ड, भ्याषृं ।

(यः आनन्दगिरिकरतरीकासंवितश्ञांकरमाष्यसमेता । २३ ख

तस्य ह बरह्मणो विजये देवा अमहीयन्त । त एक्षन्तास्माकमेवायं विजयोऽस्माकमेवायं महि. ` मेति॥१४॥१॥ तद्धेषां षिजज्ञो तेभ्यो ह प्रादुब॑भुव तन्न व्यजानत किमिदं यक्षमिति । ॥ १५॥ २॥ तेऽभिमत्रुवञ्जातवेद एतद्वि जानीहि किंमेतयक्षमिति तथेति ॥ १६ ॥३॥

नीश्वरसेतुभेन्नन्देवेभ्यो जयं तत्फलं च पायच्छञ्नगतः स्थन्ने । तस्य ह किट बह्मणोा विजये देवा अग्न्यादयोऽमहीयन्त महिमानं प्राप्रुवन्तस्त- दाऽऽत्मसंस्थस्य प्रत्यगास्मन इश्वरस्य सववज्ञस्य सवंक्रियाफल संयोजयितुः प्राणिनां सर्वशक्त्जगतः स्थितिं चिकीषोरयं जयो महिमा चेत्यजान. न्तस्ते देवा . एेश्चन्तेक्षितवन्तोऽग्न्या दिस्वहूपपरिच्छिन्नात्मक्रतोऽस्माकमे- वायं विजयोऽस्माकमेवाय महिमाऽगिवाख्विन्द्रत्वादिटक्षणो जयफलमू- तोऽस्पाभिरनुभूयते नास्मसत्यगात्मभूतेश्वरकरत इत्येवं मिथ्याभिमाने- क्षणवताम्‌ ॥ १४॥ १ ॥

तद्ध किलैषां मिथ्येक्षणं विजज्ञौ विज्ञातवद्ह्य । सवेक्षित हि तत्स- वभूतकरणप्रयोक्तत्वादहेवानां च मिथ्याज्ञानमुपलभ्य मेवाष्रवदहेवा मिथ्याभिमानात्परामवेयुरिति तदलुकम्पया देवान्भिथ्यामिमानापनोवने- नायुगृह्णीयामिति तेभ्यो देवेभ्यो ह किलार्थाय प्रादुर्बभूव स्वयागमाहा- ल्यनिर्भितेनात्यद्‌ सुतेन विस्मापनीयेन रूपेण वेवानामिन्दियगोचरे प्रादु- ब॑भूव । तत्मादुभूतं बह्म न व्यजानत नैव विज्ञातवन्त देवाः \ किमिदं यक्षे एज्यं महव्‌भूतमिति ॥ १५।२॥

ते तदजानन्तो देवाः सान्तर्भयास्तद्विभिज्ञासवोऽथिमय्रगामिनं जातः वेदसं सर्वंज्ञकत्पमन्रुवन्नुक्तबन्तो हे जातवेद एतद्स्मद्रोचरस्थं यक्षं विजानीहि षिरेषतो बुध्यस्व त्वं नस्तजस्वी किमेतद्यक्षमिति । तथाऽ

शनात्‌ । अतोञैव तात्प्यमर्ान्तरतातप्थप्द्ौनं त॒ संमावनामात्रेणेति दव्यम्‌ । ईश्वरस्य सेतवो मर्यादा वर्णीश्रमादिधमीस्तदधेदकान्‌ । जगतः स्य्ने स्थर्याय । खयोगमाहा- त्म्यनिमितेन स्वरजस्तमसां याणां . गुणानां योगो युक्तिरटनं माया तन्माहात्म्ये [न निर्मितं ते] नेयः ॥ १४॥१॥१९॥२॥

ए ` ~ ` केनोपनिषत्‌-~ - . (देततीयःखण्डः

तद्यदवत्तमायवदत्कोऽसीत्यभिवां अहमस्मी-

त्य्व नातवेदा वा अहमस्मीति ॥ १७॥

॥ ४ ॥ तस्िश्स्वयि फं वीर्यमित्यपीद सर्व

दहेयं यदिदं पृथिव्यामिति ॥ १८ ॥५॥ तस्मे

तृणं निदधावेतदहेति तदुपप्रेयाय सवंजवेनं

तन्न शशाक दग्धं स॒ तत एवं निवृते नेत-

दशकं विज्ञातुं यदेतयक्षमिति ॥ १९॥ ६ ॥

अथ वायुमवुवन्वायवेतदिजानीदि किंमेतयक्ष-

मिति तथेति ॥ २० ॥ ७ । तद्यद्रवत्तम-

१यवदत्कोऽसीति वायुर्वां ` अहमस्मीत्यनवी- स्त्विति तद्यक्षमभ्यद्रवत्तत्मतिगतवानयथिः । त॑ च गतवन्तं पिपच्छिषु तत्सर्मापेऽप्रगल्मत्वात्तष्णीं भूतं तद्यक्षमभ्यद्रव (वद्‌)दयि प्रत्यभाषत काऽ- सीति । एवं बह्मणा प्र्टोऽयिरववीदधिवां अशिनामाऽहं प्रसिद्धो जात धेदा इति च नामद्रयेन प्रसिद्धतयाऽऽत्मानं श्टाघयन्‌ । इत्येवमुक्तवन्तं बह्मावोचत्तस्मिन्नेवं प्रधिद्धशुणनामवति त्वयि किं वीर्यं सामथ्यमिति। सोऽबवीदिदं जगत्सर्व दहेयं भस्मी कुर्याम्‌ । यदिदं स्थावरादि परथिभ्या- मिति । पथिन्याभिव्युपटक्षणार्थं यतोऽन्तरिक्चस्थमपि द्यत एवाभिना। तस्मा एवममिमानवते बह्म तुणं निदधौ पुरोऽेः स्थापितवद्ह्येतत्तण-

मात्रं ममायतां दृह न चेदस्य दग्धु समथो मुज दग्धुत्वाभिमानं सवेत. त्युक्तस्तत्रणमुपप्रेयाय तुणसमीपं गतवान्सवंजवेन सबत्साहकृतेन वेगेन

गला च शशाक नङकहुग्श्ु स जातवदास्तुण दुग्ध्ुमशक्त बडता

हतपरतिज्ञस्तत एव यक्षादेव तृष्णीं देवान्प्रति निववृते निवृत्तः भरतिगत- वान्‌ । नेतयक्षमशशकं ॒शाक्तवानहं विज्ञातं विशेषतो यदेतद्यक्षमिति । ॥ १६ ॥ ३॥ १७॥ ४॥ १८ ॥ ५॥ १९॥ ६॥

अथ. वायुमित्यथानन्तरं षायुमञ्खुवन्हे वायवेतद्विजानीहीत्यादि समानार्थं पूर्वेण । वानाद्रमनाद्रन्धनाद्रायुः । मात्वन्तरिक्षे श्वयतीति

णी

~ . वृतीय्रखण्डोषभाप्यं सष्टमतो न विवृतमिति ॥१६।२।१७।४॥१८॥९॥१९॥६॥

१ क. चख, ग. ध्‌. ह, इ, गला सर्वे।

६ < ॐ ज = -- -- ~ ~ ~

[ ३ ततीयः आनन्दगिरिकृतटीकासवटितरशकरमाप्यसमेता । २५

खण्डः ]

न्मातरिश्वा वा अहमस्मीति ॥२१॥८॥ तास्मिश्स्वापि किं दीर्यमित्यपीद्‌? सर्वमा श्द्दीय यदिदं पृथिव्यामिति॥२२॥ ॥ ९॥ तस्मे तृणं निदधावेतदादत्स्वेति तदुपप्रेयाय सर्वजवेन तन्न शशाकाऽऽदातुं स तत एव निवदृते नैतदशकं विज्ञातु यदेतयक्षमिति ॥ २३ ॥१०॥ अथेन्दमब्रुवन्मघवननेतद्विजा- नीहि - किंमेतयक्षमिति . तथेति तद्भ्यदवत्तस्मात्तिरोदधं ॥२४॥ ११ ॥ स तस्मन्नेवाऽऽकाशे ियमाजगाम बहुशो- भमानामुमा हैमवतीं ता होवाच किमेतयक्षमिति ॥। २५ ॥ ३२ ॥ इति तृतीयः खण्डः ॥ ३ ॥

मातरिश्वा । इदं सव॑मप्याददीय गह्धययाम्‌ । यदिदं परथिव्यामित्यादि समानमेव ॥ २०॥७१५२१९॥८॥२२॥९२२॥१०॥ अथन्द्रमिति । अथेन्द्रमह्वुवन्मघवन्नेतद्विनानी हीत्यादि पूववत्‌ । इन्रः परमेश्वरो मघवान्बलवत्वात्तथेति तद्भ्यद्रवत्तस्मा दिन्द्रादासस्मीपं गता- तङ्रह्य तिरोदधे तिरोग्रतमिन्व्रस्येन््त्वाभिमानोऽतितसं निराक्तंव्य इत्यतः सवाद्माचमपि नादृ द्रह्येन्द्राय तक्षं यस्मिन्नाकाश आका्ञपर- देश आत्मानं दर्शयित्वा तिरोभूतमिन्दरश्च बह्मणस्तिसेधानकाठे यस्मि- न्नाकाद आसीत इन्द्रस्तस्मिश्चेवाऽऽकारे तस्थौ । छि तद्यक्षमिति ध्यायन्न निववृतेऽग्न्यादिवित्तस्पेन्द्रस्य यक्षे भक्ते बुष्ट्रा विद्योमारूपिणी प्राडुरभूत््लीख्पा । स इन्द्रस्तामुमां बहुरोममानां स्वेषां हि शोमा नानां रोमनतमां विद्यां तदा बहुशो भमामेति विशे षणमुपपन्न भवति । हैमवतीं हेमक्रताभरणवतीमिव बहुशो भमानापित्यथंः । अथवोमेव हिमवतो दुहिता हेमवर्ता नित्यमेव सवज्ञेनेश्वरेण सह वतत इति ज्ञातुं समथंति कृत्वा तामपजगाम । इन्द्रस्तां होमां किलोवाच पप्रच्छ श्हि किमेतदशं यित्वा तिरो भूतं यक्षमिति ॥ २४ ॥ ११ ॥ २५॥ १२ ॥ इति भ्रीमत्परमहंसपरिवाजकाचार्यश्रीमच्छंकरभगवत्पादकृतौ कैनोपनिषत्पदभाष्ये ततीयः खण्डः ॥३॥

॥२०।७।।२१।।८॥२२।९।।२३॥ १ ०।२४।११।२५९।१२॥ इति तृतीयः खण्डः।\३॥

# अन्राऽऽद्दायामात सानृस्वरः पाठ उपरस्यत उ च च्छन्दसा ऊलखकममाद्‌ा वा बल्यः ॥

8

२६ केनोपनिषत-- ` [ 8 चतुर्थः खण्डः |

%सा ब्रह्मेति होवाच बरह्मणो वा एतद्विजये. मही-

यध्वमिति ततो हैव विदांचकार बह्वति ॥ २६ ॥ ॥ १॥ तस्माद्रा एते देवां अतितरामिवान्या- ्देवान्यदभिर्वायुरिन्स्ते खेनभेषिष्ठं॑पस्पृशुस्ते दयेनवथमो विदांचकार बल्षेति ॥ २७ ॥ २ ॥ तस्माद्रा इन्द्रोऽतितरामिवान्यान्देवान्त द्येनननदिष्ठं पस्पशं स लयेनसथमो विदांचकार ब्रह्मेति । ॥ २८ ॥ ३ ॥* `

सा बह्येति होवाच ह किल बह्मण इष्वरस्यैव विजय द्वरेणोव जिता अघ्रा शयं तत्र निभित्तमा्ं तस्यैव विजये यूयं मही यध्वं महि. मानं पराग्रुथ । एतदिति क्ियाविरोषणार्थम्‌ । मिथ्याभिमानस्तु युष्माक- मयमस्माकमेवायं विजयोऽस्माकमेवायं महिमेति । ततस्तस्म दुमावा- कया द्धेव विदांचकार बह्यतीन्दोऽधारणात्ततो हेवेति न स्वातन्छयेण , ॥ २६॥ १॥

यस्मादथिवाय्विन्द्रा एते देवा बह्मणः संवाददुर्ानादिना सामीप्य- मुपगतास्तस्मादेभ्वपंगुणेरतितरामिव रक्तेगुणादिमहा माग्वेरन्यान्देवान- तितरामतिशयेन शेरत इवैते देवाः । इवरशब्दोऽनर्थकोऽवधारणार्थो षा । यद्भिर्वायुरिन्द्रस्ते हि देवा यस्मादेनद्रह्य नेदिष्ठमन्तिकतमं परियतमं पस्प्रच्ः स्पु्टवन्तो यथोक्त द्ह्यणः सं वादादिपरकरिस्ते हि यस्माच्च हेतो- रेनद्गह्य प्रथमः प्रथमाः प्रधानाः सन्त इत्यतेद्विदां चकार विदाचक्कुरित्ये- तद्कघ्येति ॥ २७॥ २॥

यस्मादुभिवायू अपीन्दरवाक्यादेव विदांचक्रतुरिन्देण द्युमावाक्या- तथमं श्रतं बह्ेत्यतस्तस्माद्रा इन्दोऽतितरामतिशयेन रत इवान्यान्दे- ` वान्स ह्येनन्नेदिष्ठं पसप यस्मात्स ह्येनखथमो विदांचकार बह्मत्युक्तार्थं वाक्यम्‌ ॥ २८ ॥ ३ ॥ |

[मिण भणण र ॥

॥ २६ ॥ १॥ २७॥२॥२८॥ ३॥

शनक

(+>

ग, घ. ढ.च.छ.ज, ज. ट. पुस्तकेषु सेति पदं नारित ।

[ 9 व आनन्दगिरिकृतरीकासंवमितज्ञांकरभाष्यसमेता । २७ दण्दः तस्यैष आदेशो यदेतद्िबुतो व्ययुतदा देइतीः न्यमीमिषदा २ इत्यधिदेवतम्‌ ॥ २९ ॥ ४ ॥ अथाध्यात्मं यदेतट्रच्छतीव च मनोऽनेन चेतद्ुपस्मरत्य क्षणं संकत्पः॥ ३० ॥ ५॥

ना तस्य प्रक्रतस्य बह्मण एष अदेश उपमोपदंरा निरुपमस्य ब्रह्मणा येनोपमनेनोपदैश्ः सोऽयमादेश इत्युच्यते । कि तद्यदंतत्मासद्ध ठकं विद्यतो व्यद्युतद्विद्योतनं कृतवदिव्येतदनुपपन्नमिति । विदधतो विद्योतन- मिति कल्प्यते । आ इत्युपमार्थं । विद्यतो विद्योतनमिवेत्यर्थः 1 “यथा सक्रद्विद्यतमः इति श्रुत्यन्तरे च दशनाद्विद्यदिव हे सङ्रृदात्मान दृश पित्वा तिरोभतं बह्म देवेभ्यः । अथवा विद्युतस्तेज ३ त्यध्याहायेम्‌ । व्यद्यतद्विथोतितवत्‌, आ इव । विदयुतस्तेजः सकृ दवैयाततवादवत्याभ- प्रायः । इतिशब्द अषदृशप्रतिरनिरदशाथं इत्ययमादेश इति । इच्छब्द्‌ समुच्चयार्थः । अयं चापरस्तस्याऽऽदेशः । कोऽसौ । न्यम(मिषत्‌ । यथा चक्षन्यमी मिष्चिमेषं कृतवत्‌ । स्वाथ णिच । उपमा एवाऽऽकारः चक्षुषो विषयं प्रति प्रकाडतिरोभःव इव चेत्यर्थः । इत्याधदवतं दृवता विषयं बह्मण उपमानदरशंरम्‌ ॥ २९ ॥ ४॥

अथानन्तरमध्यात्मं प्रत्यगालविपय अश्च उच्यते 1 यदैतद्रच्छताव च मन एतद्रह्य हौकत इव विषयी करोतीव यथाऽनेन मनसतद्वह्मापस्म्‌- रति समीपतः स्मरति साधकोऽमाक्ष्णं भरे सकल्पश्च मनसा बह्मयावषया

विद्यतः सकादाद्भियोतनं कृतवदित्यरपपत्ने ब्रह्मणः स्वयज्योातिष्टात्सराधानप्रकायायुपत्त- रविद्यत्संबन्धि द्योतनं करृतवदित्यटपपन्नमन्याश्रयस्य विद्योतनस्यान्यकतृ [क |त्वापपत्तरतो यथा- श्रतास्मवादन्यत्र तात्पयै वक्तम्यमित्यथेः । प्रतिनिदृशाथ इतं परामराधः । चष्युषा निमेषणं दतं भवतीति प्रपिद्धं तद्रद्र्मणि शिप्रकारित्वं सृष्टयादंं प्रतिवन्धाभावेनाऽभ्याप्ताभा- बरन च दतकारित्वं धर्मोऽधिंदैवतम्‌ । यच्येयं बह्म तद्यथा विद्युतः प्रकारो युगपद्विश्वन्यापक- स्तथा निरविदायज्योतीखूपं द्रतं सकट्सष््यादिकारि पारमश्वयप्तपत्रमित्युपमानापदराना क्तम्‌ || २९ ॥ ॥ ४ ॥

अघुना प्रत्यगात्मतया ब्रह्मणो यथाऽमिन्यक्तिः स्यात्तथापदिस्यत इ्याह--अथा- नन्तरमिति । एवल्मङक्तं उ्योतीख्पं ह्म प्रति मदीयं मनो गच्छद्रत॑त इति 1चन्तय दिति य उपदेशः स आध्या्मिकोऽभीक्ष्णं पोनःपुन्येन मम॒ मनस्तः प्केसपा बरह्मावषय

कृ, ख, "तरेनोणप्तनाम्‌ ॥

२८ केनोपनिषत- ` [ ४ चतुर्थः लण्डः )

तद्ध तद्रनं नाम तद्नमिव्युपासितव्यं स॒ य एतदेवं वेदाभि हैनं सर्वाणि भूतानि संवाञ्छन्ति ॥ ३१ ॥ ॥ ६ ॥ उपनिषदं भो बुहीवुक्ता त ` उपनिष- राही वाद त उपनिषदमवरूमेति ॥ ३२ ॥' ॥ ७ ॥

भनउपाधिकत्वाद्धि मनसः संकस्पस्य॒त्यादिप्रत्ययेरमिव्यज्यते बह्मविष-

यीकरियभाण इव चातः स एष बह्मणोऽध्यात्ममादे श विद्युन्निमेषणवव्‌ धिदेवतं हुतं भकाशनधम्यंभ्यात्मं च मनः परत्वयसमकाठाभिव्यक्तधमी- स्येष अदेक्ञः । एवमादिश्यमानं हि बह्म मन्द्ब्ुद्धगम्यं भवतीति बह्मण आदेक्ोपवेशः। नहि निरुपाधिकमेव जह्य मन्दबुद्धि भिराकलायेतु दाक्यम्‌ \॥ ३० ॥ ५॥

किंच तद्रह्य ह किल तद्रूनं नाम तस्य वनं तद्रनं तस्य प्राणिजातस्य प्रत्यगात्मूतत्वाद्रननीयं संमजनीयमतस्तद्रनं नाम प्रख्यातं बह्म तद्रन- मिति यतस्तस्मात्तष्नमित्यनेनेव गुणाभिधानेनोपासितव्यं चिन्तनीय- मिति । अनेन नाश्चोपासकैस्य फटमाहु--स पः कश्चिदेतधथोक्तं बह्येवं यथोक्तगुणं वेदोपास्तेऽभि हिनमुपासकं सर्वामि भूतान्यभिसेवज्छन्ति ह प्राथयन्त एव यथा बह्म । एवमतुशिष्टः शिष्य आचार्यमुवाच ॥ ३१ ॥ ६॥

उपनिषद्‌ रहस्यं यिन्त्यं भ मगवन्बरूहीत्येवमुक्तवति शिष्य आहाऽ5. चार्यः । उक्ताऽभिहिता ते तवोपनिषत्‌ । का पुनः सेत्याह--बाह्यीं बह्मणः परमात्मन इयं ता परमातमविषयत्यादतीत विज्ञानस्य विव त उपनिषदमवुमेत्युक्तामेव परमात्मवषिद्यामुपमिषदमवुमेत्यवधारयत्युत्त रार्थम्‌ । परमातमविपयामुपनिषदं श्रुतवत उपनिषदं मो ब्रृहीति पृच्छतः शिष्यस्य कोऽभिप्रायः । यदि तावच्छतस्यार्थंस्य प्रश्नः क्रतरततः पिष्टपे-

एवेति ध्यायतः प्रत्यग्भूतव्रह्मामिव्यक्तिः स्यादित्याह-मनउपाधिकत्वा दधीति । उक्तमर्थ पक्षिप्याऽऽह-- विद्युिमेषणवदि ति । सुणनह्मोपासनमेश्वथफटकमुत्तम्‌। त्न विरक्त उत्तमाधिकारी परमरहस्यं एच्छतीवयाह--एवमनुशिष्ट इति। ॥ ६०॥९॥ ६१ ॥ ६॥

परमरहस्यं श्रोत्रस्य श्रात्रमित्यादिनोक्तमेवोत्तरार्थमित्युत्तरन्थेन विदयप्रप्त्यु

पायविधानाथमुक्ता विद्या निएकषवेत्यवधार्यति । अवधारणार्थ्वं प्रतिवचनस्य चोद्यसु- सेन स्पुय्यति--परमात्मवबिपयामित्यारिना । ॐ पर्वोक्तापनिषच्छेषतयाऽन्यदपे-

+ च.न. ट. ड, “णमिप्रि । २क. स, पेक््यते ¦

शकन = -न

[४ त आनन्दगिरिकृतरीकासंवाटितरांकरभाप्यसमेता । २९ सण्डः षणवत्पुनरुक्तोऽनर्थकः प्रश्रः स्यादथ सावेषोक्तोपनिषत्स्यात्ततस्तस्याः फटव चनेनोपरसहारो न युक्तः प्रेत्यास्माह्लोकादम्रता मवन्तीति । तस्मा- दुक्तोपनिषच्छेष विषयोऽपि प्रश्नोऽनुपपन्न एवानवशेपितत्वात्‌ । कस्त- ह्यभिप्रायः प्रष्टुरित्यच्यते । किं पर्गाक्तोपनिषच्छेषतया तत्सहकारि साधनान्तरापेक्षा । अथ निरपेक्षेव । सपेक्षा चेद्पेक्षितबिषयामुपनि- षदं बूहि । अथ निरपेक्षा चेदवधारय पिप्पलादवन्नातः परमस्तीस्ये- वमामिप्रायः । एतदुपपन्नमाचायंस्यावधारणवचनमुक्ता त उपनिषदिति। ननु नावधारणमिवं यतोऽन्यद्रक्तव्यमित्याह । तस्यै तपो दम इत्यादि सत्यं वक्तव्यमुच्यत आचार्येण नतुक्तोपनिषच्छेषतया तत्सहकारिसाध- नान्तराभिप्रायेण वा । ङिंतु बह्यविद्याप्राप्त्युपायाभिप्रायेण वेदैस्तद. गैश्च सह पाठेन समीकरणात्तपःपभृतीनाम्‌ । न हि वेदानां शिक्षाय- ङ्गानां च साक्षाद्रह्यषिद्याशेषत्वं तस्सहकारिसाधनतं वा सहपटठिताना- भपि यथायोग्यं विमज्य विनियोगः स्यादिति चद्यथा सुक्वाकानम- न््रणमन््राणां यथादेवतं दिमागसतथा तपोद्मकर्मसत्यादीनां बह्यवि द्याशेषत्वं तत्सहकारिसाधनत्वं वेति कल्प्यते । वेदानां तदङ्गानां चार्थ- प्रकाशकत्वेन कमात्मन्ञानोपायत्वमित्येवं द्ययं विभागो युज्यतेऽथंसं- धोपपत्तिसामथ्यादिति चेत्‌ ! नायुक्तेः । न दहययं विभागो घटनां प्रा्चति। न हि सवंक्रियाकारकफलमेदबुद्धिरिरस्कारिण्या बह्यवि-

क्षते । शेषदाब्देन फडोपकार्यङ्गं विवक्षितम्‌ । सहकारिरब्देनानुपस्जनमपि समु खयां विवक्षितम्‌ । एवं रिष्यामिप्रायमुपवण्यै पमाधानमाह--एतदुपपन्नमिति । वियाङ्ग- त्वहीनेः सह॒ पाठात्तपःपरमृतीनां विद्याङ्गत्वं नास्तीत्युक्तम्‌ । तत्र॒ योग्यतावदेन रोषर- पिभावः सहपारस्त्वकिंचित्कर इति शङ्खते-सहपठितानामपीति । "“ अदिं हविरजुषतावीवृधत महो ज्यायोऽङृत । अभ्ीषोमाविदं हविरजुषेतामवीवृधेतां महो ज्यायोऽक्राताम्‌ "” इत्यादिनेव सृक्तवाकेन सवेयाग्तमा्षो देवतानुमन््रणं कियते तत्र यदयप्य्मिनसुक्तवाके बहल्यो देवताः पठयन्ते तथाऽपि रयस्मन्यागे या देवताऽऽदूता तरया एव विसर्जने योग्यतावशाद्स्य सुक्तवाकस्य यया विनियोगस्तया तपश्रमृतीनामेव विद्यारषत्वेन विनियोगो भविष्यतीत्यर्थः । भवेत्सुक्तवाक्य विनियोगो योग्यतासेम- वात्‌ । न कर्मेणां विद्याविरुद्धसवेन योग्यताया अयोग्यत्वादित्याह-- नायुक्तेरिति ।

१ ख. षदस्ततस्तः। २क. ख. म्‌ । वेद्न्द््चैः सिः ।३क., ख. ग, इ, च. घ. ज चत्यागः।४क. ख. ड. च. क्ष. ज. यरिमस्त्यपि। .

३० ` केनोपनिषत्‌-- . . [ ४ ज्यः खण्डः]

तस्यै तपो दमः कर्मति प्रतिष्ठा

धरायाः शेषापेक्चा सहकारिसाधनसंबन्धो वा युज्यते । सवंविषयव्यादु- , - न्तप्रत्यगात्मविषयनिष्ठत्ाचच बह्मविद्यायास्तत्फटस्य च निःभयसस्य, ¢ मरोक्षमिच्छन्सदा कमं त्यजदेव ससाधनम्‌ । त्यजतैव हि तज्ज्ञेयं त्यक्तः प्रत्यक्पर पदम्‌

तस्माक्कभणां सहकारित्वं क्मशेषपेक्षा वा `न ज्ञानस्योपपद्यते। ततोऽसदेव घुक्तवाकानुमन्त्रणवद्यथायोग वेभाग हाते । तस्मादवधार- णार्थतैव प्श्चप्रतिवचनस्योपपद्यते । एतावत्येवेयमुपनिषदुक्ताऽन्यनिरपे- ` क्षामरुतत्वाय ॥ २२॥ ७॥

यामिमां बाह्यीमुप निषदं तवा्ेऽ्रूमेति तस्यै तस्या उक्ताया उपनिषदः पराप्युपायभूतानि तपओआदीनि । तपः कायेन्दियमनसां समाधानम्‌ । दम उपदामः । कर्माथिहो्नादि । एतेहि संस्कृतस्य सच्वष्द्धिद्रारय तच्वज्ञानोत्पतिर्टा द्यमदितकल्मपस्योक्तेऽपि बह्यण्यप्रतिपततिर्बिपरीत- प्रतिपत्तिश्च यथेन्द॒विरोचनप्रभ्रतीनाम्‌ । तस्मादिह बाऽतीतेषु वा बहुषु जन्मान्तरेषु तपञआदिमेः करतसच्व्यद्धे्तानं समुत्पद्यते यथाश्चतम्‌ ।

‹ यस्य देवे परा भाक्तेर्यथा देवे तथा गुरौ । तस्यैते कथिता ह्यर्थाः प्रकारन्ते महात्मनः

इतिमन््रवणात्‌ । “ज्ञानमुत्पद्यते पुंसां क्षयात्पापस्य कर्मणः, इति स्मरतः । इतिशब्द उपटक्षणप्रदशन।थ॑ः । इव्येवमाद्यन्यदृपि ज्ञानोत्पत्त- रुपकारकममानित्वमदम्भित्वमित्याद्युपदरितं भवति । प्रतिष्ठा - पादौ पादाविवास्यास्तेषु हि सत्यु प्रतितिष्ठति बह्यविधया प्रवर्तते पद्धयाभिव

~ ~ च त नन ~~न "~र 5

= भ = त ग्‌ नन्‌ आमा यणी

विद्याया विषयपयाल्मोचनया फल्प्यालोचनया च नास्ति त्ततः संबन्धयोग्यता प्रत्युत कमणामरनुपयोगात्कमणां त्याग एव सुसृश्चणा कतव्य इत्याह-स्व॑ंविषयेति ! स्वेभ्य उत्पाद्यादेभ्यः केमगाचरम्यां व्यावृत्तो यः प्रत्यगात्मा स एव ब्रह्मरूपेण विद्याया व्याव- तका विषयस्तानेष्ठतवाद्वियायास्तत्फटस्य च कमवेरक्षण्यादित्यथेः ॥ ३२ | ७ ॥

चछब्दापक्ितं यन्छन्दं पूरयति--यामिमामिति प्रातिः सगुणविषिया निर्ग

[ ४ चतुर्थः आनन्दगिरिकरतटीकासंवलितक्शकिरमाष्यसमेता । ३१

खण्डः ] वेदाः ्षवीङ्गानि(णि१) सत्यमायतनम्‌ ॥३१६॥ ॥८॥ यो वा एतामेवं वेदापहत्य पाप्मानमन्ते स्वर्गं लोके ज्येये प्रतितिष्ठति प्रतितिष्ठति ॥ ३४ ॥ ९ ॥ इति चतुथः खण्डः ॥ ४ ॥

भे

पुरुषः । वेदाश्चत्वारः सवाणे चाङ्गानि रशिक्षादीनि षदूकमंज्ञानप्रका- रात्वाद्वेदानां तद्रक्षणा्थंत्वादङ्खानां प्रतिष्ठात्वम्‌ । अथवा प्रतिष्ठाशब्डस्य पाद्रूपकत्पनाथत्वाद्रेदास्तितराणि सवङ्खानि(गि?) शिरआदीनि । अस्मिन्पक्षे रोक्षादीनां बेदय्यहणेनेवे ग्रहणं कतं प्रत्येतव्यम्‌ । अङ्किनि गृहीतेऽङ्गानि गहीतान्येव भवन्ति । तदायतनत्वादुङ्गानाम्‌ । सत्यमायतनं यत्र॒ तिष्ठत्युपनिष्तदायतनं सत्यमिति । अमायिताऽकोौरिल्यं बाड- नःकायानां तेषु ह्याश्रयति बिद्या येऽमायाविनः साधवः नासुरपकर- तिषु मायाविषु। “न येषु जिह्यमनतंन माया च इति भ्रुतेः। तस्मात्सत्यमायतनमिति कल्प्यते । तपआदिष्वेव प्रतिष्ठात्वेन प्राप्तस्य सत्यस्य पुनरायतनत्वेन अहणं साधनातिक्ञायत्वज्ञापनाथंम्‌ । ''अश्वमेधसहश्रं च सत्यं च तुलया धतम्‌ ।

1

अश्वमेधसहस्रा्च सत्यमेकं वि रिष्यते'' इति स्मृतेः ॥३३॥ < ॥

योवा एतां बरह्मविदां केनेषितमित्यादिना यथोक्तमेवं महाभागां बह्म ह द्वेभ्य इत्यादिस्तुतां सवंवियाप्रतिष्ठां वेदागरतत्वं हि विन्दत इत्युक्तमपि बह्यविद्याफलमन्ते निगमयते-अपहत्य पाप्मानमवबिद्याका- मकर्मलक्षणं संसारबीजं विशूयानन्तेऽपन्ते । स्वे लोके सुखात्मके

ब्रह्मणीव्येतत्‌ । अनन्त इति विरहोषणान्न विष्टपे । अनन्तशब्द ओप- चारिकोऽपि स्यादित्यत आह- ज्येय इति ¦ ज्येये ज्यायसि सर्वमहत्तरे

णब्ह्यात्मविषया चेत्यर्थः । पादरूपकल्पनेति । प्रसिद्धपादस्रामान्यस्य कल्सितत्वादि- तरैरप्यङ्गेः कल्पनाख्पैर्भवितन्यमित्यर्थः । तस्ये तपो दमः कर्मेत्यत्रत्येतिदाब्दस्योपल- क्षणार्थत्वात्सत्यमपि संमरहीतन्यं कथं पएरथगुच्यत इत्यादाङ्याऽऽह-तपआदि-

ष्प ,क

ष्ववात।॥३६३६॥ ८॥ सगुणविद्ायाः कममुक्त्यर्थत्वात्कमेण प्राप्यं यत्केवल्यं॑निर्ुणविदयाफठं तत्प्वोक्त- मिहोपसंहियत इत्याह--यो वा एतामित्यादिनिा ॥ ३४ ॥ ९ ॥

३२ केनोपनिषत्‌ । ` [४ चतुथेः स्ट)

सह ना ° आप्यायन्तु ° सन्तु । इति सामवे- ^ दीयततटठवकारोपनिषत्समाप्रा ।

स्वात्मनि मुख्य एव प्रतितिष्ठति । न पुनः संसारमापद्यत इत्यभि प्रायः ॥ ३४ ॥ ९ ॥ इति भीमत्परमहं सपरिवाजका चार्य भीमच्छंकरभगवत्पावक्रतौ केनोपनिषत्पदमाष्ये चतुर्थः खण्डः ॥ ४॥ समाप्तमिदं भीमच्छंकराचार्यविरवितं तलवकारोपनिषद्प- रपयायकेनोपनिषत्पदभाष्यपर्‌ ।

योऽसौ सर्वेश्वरो विष्णुः पर्वात्मा सर्वदर्ीनः । रद्ध बोधाम्बुधिः साक्षात्सोऽहं नित्योऽमयः प्रभुः ॥ १ ॥ इति श्रीपरमहंसपरित्रानकाचार्यश्रीमच्छुद्धानन्दपूज्यपादरिप्यश्रीमदानन्द्‌-

जञानङ्ृती श्रीमच्छांकरतट्वकासोपनिषदपरपर्यायकेनोपनिष्‌- त्पदभाप्यरिप्पणं संपूर्णम्‌ ॥

ग्ट ने च ननम रक नव्- -- -

केनोपनिषत्‌

आनन्दगिरिङ्कतदीकारसव टि तशशांकरवाक्ष्यमाष्योपेता ।

जा मिदीनकाणण्ोकणन

ॐॐ तत्सद्रह्मणे नमः ।

भदन दा-क

श

अथ हकिरंभाप्यम्‌ ।

समाप्तं कर्मातलभतप्राणविषयं विज्ञानं कमं चानेकप्रकारम्‌ । ययो. प्रिकत्पसमुञ्यानुष्ठानाहक्षिणोत्तराभ्यां सृतिभ्यामावृत््यनावृत्ती मवतः ।

अत ऊर्ध्वं फलनिरयेक्चज्ञानकर्मसयुच्यायुष्ठानात्करताससंस्कारस्यो च्छि- न्नातमन्ञानप्रतिबन्धकस्य द्रैतविषयदोपद्र्रिनो निर्ञातहिषबाह्यविषय-

अथा<ऽनन्दगिरिक्रिता दीक्रा ।

प्रयत्ना्न्तरेणेव मनदेः प्रवर्तकम्‌ । विदिताविदितान्यत्वसिद्ध बह्माहमद्रयम्‌ ॥ ! ॥

क्रेनेषितमित्यादिकां सामवेदशाखामेदनाह्मणोपनिषदं पदशो न्याख्यायापि न तुतोष भगवान्माप्यकारः । श्ारीरकैन्ययिरनि्णीतार्थत्वादिति न्यायप्रधानः श्ुत्य्थसंाहकव्यि- व्योचि्यासः पूर्वकाण्डेन संबन्धमभिषित्सुः पूर्वकाण्डा्थ संहेपतो ददोयति- समाप्त मिति । कर्मेणामात्ममूत आश्रयभूतः प्राणस्तस्य शुद्धत्वादिगुणविरिष्टत्योपासतं पूषुत्रा- तिवृ्तं क्म च नित्यनोमत्तिकादयनेकमकारमविदुपामतिकरान्तमिलयथः । ताभ्यां ज्ञानकरमम्या- मेव मोक्षसिद्धेमं॑समक्षोः प्रथगुपनिषदारम्यतिरशङ्कानिरासाय ज्ञानकर्मणी विदिनि-- ययोरिति । ज्ञानमनारत्य कर्मण एव निरपेक्षसाधनतयाऽद्ठानं विकर्पस्ततश्न्द्रमण्डलं प्राप्याऽऽवते केवलस्य ज्ञानस्य कर्मसयुच्ितस्य वाऽयष्टानाद्रद्यलोकं प्राप्य स्थित एव । तसान्नाऽऽवर्त इत्यपि्षिक्यनावृत्तिर्भवति न पुनरात्यन्तिकी । कतकत्वपरिच्छेदाम्यामनि- त्यत्वारुमानात्‌ । अतः ंसारफल्कमेव कर्मकाण्डमित्यर्थः । अस्त्वयं कमेकाण्डारथस्तथाऽपि नियतपूवोत्तरमावाटुपपत्तिटभ्यः कथं हेतुहेठुमद्धावः संबन्धः कर्मकाण्डेन ज्ञानकाण्डस्ये- स्याकादस्तायामाह--अत ऊर्ध्वमिति । कामिनाऽ्ष्ठितं कमे यद्यपि संसाराय भवति तदेव तु निष्कमिना(णा)नुष्ठितं सच्हयुदधये स्यात्‌ । शुद्धसत्त्वस्य चानात्मनज्ञानाभिमुख्यं न जायते । अनात्मामिमिवेरस्यानथसाषनतयाऽवधारितत्वादास्मविषयैव जिज्ञासा जायते ।

५4

२ केनोपनिषत्‌- [१ प्रथमःखण्डः]

त्वात्ससारबीजमज्ञानसुचिच्छित्सतः प्रत्यगात्मविषयनिक्ञासोः केनेषि. तमित्यातस्वरूपतच्वविज्ञानायायमध्याय आरभ्यते । तेन च सृद्युपद्‌- मज्ञानमुच्छेत्तव्यं तत्तन््रो हि संसारो यतः । अनधिगतत्वादात्मनो युक्ता तदधिगमाय तद्विषया जिज्ञासा । कर्मविषये चानुक्तिः। तद्वि रोधित्वात्‌ । अस्य विजिज्ञासितव्यस्याऽऽत्ममतच्वस्य कममविषयेऽवचनम्‌ । कस्मादिति चेदात्मनो हि यथावद्रिज्ञानं कर्मणा विरुध्यते । निरतिशय- बह्मस्वरूपो ह्यात्मा विजिज्ञापयिं षितः “तदेव बह्य तं विद्धि नेवं यदि. हुम्‌ ›› इत्यादिश्चतेः । नहि स्वाराच्येऽभिषिक्तो बह्यत्वं गमितः कचन भरन मितुमिच्छत्यतो बह्यास्मीति संबुद्धो न कर्म कारयितुं शक्यते नद्या- त्मानमवाप्तार्थं बह्म मन्यमानः प्रवृत्तिं प्रयोजनवती पश्यति । न च निष्प्रयोजना प्रवृत्तिरतो विरुध्यत एव कर्मणा ज्ञानम्‌ । अतः कर्मवि- षयेऽनुक्तिर्वि्तानविशोपविषयेव जिज्ञासा । कर्मानारम्भ इति चेन्न ।

जिज्ञासोश्चाऽऽत्मनिरूपणायोपानिषदारम्यत इति हेत॒हेतुमद्धाव इत्यर्थः । आत्मस्वरूपनह्म- तच्तविज्ञानायायमध्याय आरभ्यते चेत्किं तेन विज्ञानेन फं स्यादित्यत आह-तेन चेति । यतोऽ्वयन्यतिरेकाम्यामनज्ञानतन्त्रा पंसारप्रभिद्धिसतदुच्छेदेनाऽऽत्यन्तिकप्सारो- च्छेद्‌ः फलमित्यथः । म॒प्युकारणमात्माज्ञानसुच्छेत्तमिच्छत आत्मजिज्ञास्ा जायत इत्युक्तं तदसत्‌ । अहपरत्थयेनेवा ऽऽत्मनोऽधिगतत्वादधिगते जिन्ञाप्ताट्पपततेरित्यादाङ्याऽऽह-- अनधिगतत्वादिति । अदहुप्रत्ययस्य मटप्यत्वादिसपानाधिकृतस्य व्यतिरिक्तात्मप्रमाप- कत्वासिद्धेवीदिनां विप्रतिपत्तिदर्दोनाच् युक्ता जिज्ञासेत्यथः । तथाऽपि कमकाण्डे देहन्यति- रिक्तस्याऽऽत्मनो विध्यपेक्षितत्वेन निरूपितत्वात्पुनरनिज्ञासानुपपत्तो कथं निज्ञासोरुपनिषद्‌ा- रम्यत इत्याद्या ऽऽह-- क्म विषय इति । अस्ति देहादिव्यतिरिक्तः पररोकसंबन्ध्या- त्मत्येतावदेव खर्गकामादिचोदनाभिरपक्षितं नतु बह्यात्मतत्वं तस्य करमविरुद्धत्वात्ततस्तञ्नि- ज्ञाप्ता अुक्तेत्यथः । पंग्रहवा्यं विवृणोति--अस्येत्यादिना । निरतिरायन्ह्मस्वरूप आत्मोपनिषदि विभिन्नापयिषितोऽस्तु। कथमेतावता कर्मणा विरोध इत्याकराङक्षायामाह--न हीति देवताराधनरूपो हि यागो ब्रह्मविच्च सेदेवतात्मभूतः पयुभावाचच व्यावृत्तः कथं देवतां भ्रणमेदित्यर्थः । ब्ह्मात्मतच्चज्ञानं कर्मविरुद्धं चेत्तर्हि श्रष्या बह्मात्मत्वोपदेदोनार्थात्करम तित्या- जयिपितमित्यनुष्ठानमेव प्र््येतातो जिज्ञासाहेतुत्वेनाभिमतः .कमकाण्डेन संबन्धोऽपत- मत इत्याराङ्कासद्धाव्यामिहितं सनन्धं समथयति-कमोनारम्म इत्यादिसुञ्रेण ।

(परे

# इ डागमशिन्ध्यः ।

`: "¶१.क. ख.-छ. नमेतराव्यघ्।.- `.

[२ प्रथमःसलण्डः] आनन्द गिरिङ्कतदीकासंव टितकश्शाकरवाक्य नष्ट ल्मता । द.

निष्कामस्य संस्कारा्थत्वात्‌ । यदि द्यात्मविज्ञानेनाऽऽत्माविद्याविषय- त्वात्परितित्याजयिषितं कम ततः शश्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पशेनं वरम्‌'' इत्यनारम्भ एव कमणः भ्रेयानल्पफलत्वाद्ायासबहटत्वात्तत्व- ज्ञानादेव च भ्रेयःपापतेरिति चेत्सत्यम्‌! एतद विद्याविषयं कमाल्पफलत्वा- दिदोषवद्रन्धरूपं च सकामस्य । “कामान्यः कामयते" “इति तु कोम यमानः "' इत्यादिश्ुतिभ्यः । न निष्कामस्य । तस्य तु संस्कारार्थान्येव कर्माणि मवन्ति तज्निर्वतंकाश्रयप्राणविज्ञानसहितानि । “' देवयाजी भरयानालयाजी वाः” इत्युपक्रम्पाऽऽत्मयाजी तु करोति “इदं मेऽनेना्कं सं स्कियतेः इति संस्कारार्थ॑मेक कर्माणीति वाजसनेयके । “महायज्ञैश्च यज्ञैश्च बाह्यीयं कियते तनुः ` यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणम्‌ इत्यादिस्मृतेश्च । प्राणा दिविज्ञानं च केवठं कर्मसमुचितं वा -रल्क<, प्राणात्मपाप्य्थमेव भवति । निष्कामस्य त्वात्मज्ञानपधरतिबन्धनिमांट्व मवति । आवर्शेनिर्मा्जनवत्‌ 1 उत्पन्नात्मविद्यस्य त्वनारम्मो निरर्थ कत्वात्‌ ।

~ + ज त गणको) = ---~ 11 न [ ४.१) ५ 9 8 ` ` श; = =

उत्पत्तिषिधिविहितानां कर्मणां संस्कारार्थत्वे प्रमाणमाह--देवयाजी भरेयानिव्यादिना फलकामनया देवान्यो यजते स॒ कवः शरेयारुताऽऽमशद्र्थमेव स्वगााङ्कं हित्वा यो .यजते स॒ आत्मयाजी श्रेयानिति प्रक छृत्वाऽऽत्मयाजी श्रेयानिति निरूपितं शतपथे कामादुपघात्‌- सहितं मे ममाज्गमनेन कर्मणा सेच्कियत इति संस्ाराथत्वेनेव करोति न कामवहाग इत्य्थः। ब्राह्मी बहाज्ञानाह । क्रियते तुरिति \ तटस्य आत्मा रक्ष्यते । नलु प्राणाुपासनं प्राणादिमाकपराप्त्य्थमेव, “ तेनो एतप्ये देवतायै सायुज्यं सरोकतां जयति » इति श्रुतेः । कथमुक्तं कर्मनिवरवकाश्रयप्राणोपासनसदितानि कर्माणि संस्काराथनीति तत्राऽऽ--प्राणा- दिविज्ञानं चेति । विविदिषावाक्येन(ण) यज्ञाुपलक्षतस्य स्वस्य कमेण आत्मज्ञाना- त्वेन विनियुक्तत्वादुपासनस्य च मानसकर्म॑त्वादात्मज्ञानप्रतिबन्धकस्य कल्मषस्य निबहणद्वा- रेण स्यादात्मन्ञानार्थत्वमित्यथैः । अज्ञामिप्रायेण सप्रयोजनत्वात्तं प्रतयनारम्भप्रसङ्ग आश्रय- हीन इत्युक्तम्‌ । ज्ञान्यमिपरायेण स्वनिष्टापादनस्येष्टापादनरूपत्वात्मसङ्गस्याऽऽमापत्वमाह-- उत्पन्ना सविद्यस्येति । न केव श्ुतिपरामाण्यादेव विवेकिनः कर्मानारम्भः सराध्यसिद्धी साधनं नाऽऽद्वियत इतिरीकिकन्यायाच्च कमानारम्मः सिद्ध इयर्थः । ज्ञानफठे कैवल्येऽदुप-

च॑ ` ` केनोपनिषत्‌-- ` [१ प्रथमखण्डः

हरिः ॐ केनेषितं पतति प्रेषितं मनः ।

“ कमणा वध्यते जन्तुर्विद्यया च विपच्यते । तरमात्कमं न कुर्वन्ति यतयः पारदर्शिनः इति ।

“.क्रियापथश्रेव पुरस्तास्ंन्यासश्च तयोः संन्यास एवात्यरेचयत्‌? इति, “त्यागेनैके "` ^“नान्यः पन्था विद्यते! इत्यादिश्रुतिभ्यश्च, न्यायाच्च । उपा- यभूतानि हि कमाणि संस्कारद्वारेण ज्ञानस्य ज्ञानेन त्वमुतत्वधा सिः, “अमु- तत्वं हि विन्दते ' “विद्यया विन्दतेऽगरुतम्‌' इत्यादिश्चुतिस्परतिभ्यश्च । नहि नद्याः पारगो नावं न मुख्ति यथेष्देशगमनं प्रति स्वातच्छ्ये सति। नहि स्वमावसिद्धं वस्तु सिषाधयिषति साधनैः स्वमावसिद्धश्चाऽऽत्मा तथा नाऽऽपिपयिषितः । आत्मते सति नित्यापतत्वात्‌ । नापि विचि. कारयिषितः, आत्मत सति नित्यत्वाद्‌ विकारित्वादषिषयत्वादगर्त- त्वाञ्च । श्रुतेश्च (नं वर्धते कर्मणाः इत्यादि । स्परतेश्च “अविका्योऽ. यमुच्यते ' इति । नच संचिकीर्षितः । “शुद्धमपापविद्धम्‌”: इत्यादिश्च तिभ्यः । अनन्यत्वाच । अन्येनान्यत्संस्कियते । नचाऽऽत्मनोऽन्यभूता कियाऽस्ति, न च स्वेनैवाऽऽत्मनां स्वमात्मानं संचिकीर्पेत्‌ । न च वस्त्वन्तराधानं नित्यप्रा्िवां बस्तन्तरस्य नित्या । नित्यत्वं चेष्ट मोक्षस्य । अत उत्पन्नविद्यस्य कर्मारम्मोऽनुपपन्नः । अतो ष्यावृत्तबाह्य- बुद्धेरात्मवित्ञानाय केनेषितमित्याद्यारम्मः । प्रवृत्तिलिङ्खग द्विोषार्थः भश्च उपपन्नः । रथादीनां हि चेतनावद्धिष्ठितानां प्रव॒त्तिद्ंशा नानधिशिता- नाम्‌ । भनओदीनां चाचेतनानां परवृतिर्दश्यते । तद्धि लिङ्ख चेतनाव

योगाच्च ज्ञानिनः कर्मानारम्भ इष ह्याह नहि स्वभावसिद्धमित्यादिनिा । उत्पततरातिर्विछृतिः संसृतिश्येति चतुर्विधं क्रियाफटं स्वरूपावस्थाने कैवल्य न संमती- त्युक्तम्‌ । यदि च प्रमानन्द्गुणस्याऽऽत्मन्याधानं मष्माण्डाद्वहिःस्थितन्ह्यप्रा्िर्वा जीवस्य केवल्यं करप्यते तहनित्यत्वंदुर्ारमित्याह- नच वस्त्वन्तराधानमिति । एव- सुपनिषदारम्भं संमान्य वाक्यत्या्थं संगृहाति-- प्रव॒त्तिठिङ्गग दिति । रिष्याचा्थयोः भ्मरतिकचनरूपा श्रुतिः लप्रतिपत््य्था प्रवृत्ता तत्र प्रभः दि ज्ञातेऽज्ञाते वेतिचोद्य- निरासाय सामान्यतो ज्ञतेऽपि विदोषतश्याज्ञाते संभवति विकलपकरणवदिति सुनितमेत- दविदृणोति--रथादीनां हीति । मनआदीनामेव चेतनत्वादचे तनप्वृत्तित्वादित्यकषिद्धो हतु

[4

१क.ख. ध. छ. क्ष. मूचितः।

[प्रथमःखण्ड] जआनन्दगिरिकृतरीकासंवटितकशाकरवास्यमाष्यसमेता । षे

केन प्राणः प्रथमः भति युक्तः । केनेषितां वाचमिमां ५, $ क क [भ ॐ क वदनि चक्षुः भोर कं उ देवो युनक्ति ॥१॥ श्रो्स्य भरो

तो ऽधिष्ठातुरस्तित्वे । करणानि हि भनओदीनि नियमेन प्रवतन्ते । तन्नासति चेतनावत्यधिष्ठातयुंपपद्यते । तद्टिशेषस्य चानधिगमाचेतना- वत्सामान्ये चाधिगते विरेषार्थः प्रश्र उपपद्यते । केनेषितं केनेष्टं कस्ये- च्छामात्रेण मनः पतति गच्छति स्वविषये नियमेन व्याप्रेयत हत्यथेः । मनुतेऽनेनेति विज्ञाननिमित्तमन्तःकरणं सनः परेरितिमिवेत्युपमार्थः । न वि षितपरेपितशशब्दयोरर्था विह संमवतः 1 न हि शिष्यामिव मनअआदीनि विषयेभ्यः प्रेषयत्यात्मा विविक्तनित्यचित्स्वरूपतया तु निमित्तमातर प्रवृत्तो नित्यविकित्सापिष्ठातुदत्‌ । प्राण इति नासिकामवः । प्रकरणात्‌ । प्रथमत्वं चलनकियायाः प्राणनिपित्तत्वात्स्वतो बिषपयावभासमाचं कर णानां प्रवृत्तिः । चिक्षिया तु प्राणस्यैव मनओआदिषु तस्मात्पाथम्यं प्राणस्य प्रेति गच्छति युक्तः प्रयुक्त इत्येतत । वाचो बदन किंनिमित्त भाणिनां चक्षुःभोत्रयोश्च को दवः प्रयोक्ता । करणानामधिष्ठाता चेतनाः वान्यः स किंबिशेषण इत्यथः ॥ १ ॥

श्रोजस्य भ्रोचमित्यादिप्रातिवचनं निर्विशेषस्य निमित्तत्वार्थम्‌ । बिक्ि- यादिविशेषरहितस्याऽऽत्मनो मनओआदिप्रवत्तौ निमित्तत्वमिव्येतच्छरोत्नस्य रिति नाऽऽशङ्कनीयमित्याह--करणानि ही ति । अन्यत्रमना अभूवं नादरोमित्यादि- लोकानुभवान्मनभादीनां करणत्वं सिद्धं ततः प्रदीपवदचेतनत्वं सिद्धामेत्यथः । इच्छामात्र- णेति प्रयत्ना्यभावो लक्ष्यते नखिच्छास्तिष्वं निर्विकारताया विवक्षितत्वात्‌ । प्रेषितमिवेतीव- दाब्दाध्याहारेण किमिति व्याख्यातम्‌ । यथा राज्ञ इच्छामात्रेण काचिदधत्यप्रवृत्तिः काचिच वागादिन्यापारेण तद्वदिह कि न स्यादित्यादाङ्कयाऽऽह-- न स्वि ति । सक्रियस्य सवंस्या- नित्यतयाऽवधारितत्वा्निप्कियं वस्तु पिष्च्छिषितं ततो नार्थमेदः समवतीत्यथः। विषयेभ्य इति । विषयग्रहणाथं नित्यचिकिप्ायामधिष्ठातुश्वकोरस्य संनिधिमात्रेण यथा रानमोनना- दिप्रवृत्तिनिमित्तत्वं तद्वदित्यथः । प्रकरणादिति । करणसंनिधानादित्यथः ॥ १ ॥

श्रतिव्चनवक्याथसंमरहं विवृणोति--विकरिथादीत्यादिनिा । मनआदीनां यः प्रव- तकः, स॒ करिविरोष इतिप्रभस्य. निविरोषतेव विरोष इत्युत्तरम्‌ । क्रियाया गुणस्य संबन्धस्य वा विरोषस्य व्यावर्तकषर्मस्य दरयितुमशक्यप्वात्कियादिमच्वे धटादिवदनात्मत्वप्रसज्गादतो निर्विशेषचैतन्याप्मकोऽदहमित्येवं ज्ञानं॑सम्यग्ज्ञानम्‌ । न चामावेन सद्वयतवप्रसङ्गः । तस्य पथकंसत्वामावाप्स्वरूपेण व्यवहाराङ्गत्वादित्युक्तम्‌ । अन्यत्र यदि शशोक्ल्यादिवत्कोऽपि विदोषोऽमविष्यत्तदा तमवक्ष्यत्‌ । श्रुतिस्तूपरक्षणवत्ेव प्रतिवचनं हुवाणा निर्विरोषस्वं मन्यत

६ `ˆ केनोषनिषत्‌-- ` [1 प्रथमंष्डः

श्रो्रमित्यादिप्रतिवचनस्या्थः । अनुगमात्तदनुगतानि ह्यवास्मिन्नर्थेऽक्ष- राणि । कथं शुणोत्यनेनेति श्रोतं तस्य राब्दावमासकत्वं भोचत्वम्‌ । शब्दो पलब्धृरूपतयाऽवमासकत्वं न स्वतः भोवस्याचिद्रपत्वात्‌। आत्म नश्च चिद्रूपत्वात्‌ । यच्छोचस्योपठब्धवत्वेनावभासकत्वं तदात्ममिमित्त- त्वच्छ्रो्रस्य भ्रो्मित्युच्यते । यथा क्षस्य क्ष्रं यथा वोदकस्यौष्ण्य- मथिनिमित्तामिति दश्धुरप्युदकस्य दग्धाऽभिरुच्यते । उदकमपि ह्ययिसं- योगाद्भिरुच्यते । तद्रदनित्यं यत्संयोगादुपठब्धृत्वं तत्करणं भोचादि । उद्‌ तदशेटः द्ग्धुत्वमनित्यं हि तत्र तत्‌ । यत्र तु नित्यमुपटब्धत्वमय्या- विवोष्ण्यं स॒ नित्योपटन्धिस्वरूपत्वाहृग्धेवोपटन्धोच्यते । भ्रोता-

इति श्ुत्यक्षरारेसाराद्वम्यत इत्याह--अनुगमादिति । निरविशेषत्ववाचकपदामावास्कयं निर्विरोषेऽक्षरादगम इत्याह--कथमिति । निर्विदोषस्य वाचकराक्त्या वाक्यार्थत्वामा- वेऽम्युपरक्षणवृत्या मविप्यतीत्यम्परित्य भरोत्रदाब्दप्य तावन्सुख्यार्थमाह-शणोतीति । दाब्दावभाप्कत्वं स्वदाक्त्येव मविष्यति श्रोत्रस्य कथं तस्य शाब्दावभास्रकत्वेनाऽऽत्मोपटक्च यितव्य इत्याकादस्षायामाह--राब्दोपलब्धृषपवये ति । शाक्तिः सतः प्रकाहामानस्येव वाच्या नासतोऽप्रकारामानस्य नरविषाणायमानत्वेन शक्तिमत्वातुपपत्तेः । सत्ताप्रकादाश्ाऽऽ- त्मूपं तद्धे मानामावादत उपटन्धृतादात्प्यनेव श्रोत्रस्यावभासकत्वं न स्वातनध्येण जड- त्वात्‌ । जडस्य च स॒त्ताहीनत्वाच्छुक्तिरूप्यस्येवेत्य्थः । शरोत्रस्यावभाप्तकत्वमुपटन्धृतादा- सम्येनेति यद्युपरुन्धोपरुक्ष्यते तहुपरुबधुरप्यवमासकत्वमन्याधीनमित्यनवस्था प्रा्नोतीत्याङ्ः ङूयाऽऽह--आत्मनश्चेति । स्प्रकाशष्वादुपटब्धुः सत्तापरतीत्योरनन्यायत्तत्वान्नानवस्ये त्यथः । भवत्वेवमनवस्थाभावः। तथाऽपि कथं श्रोत्रस्य श्रोत्रमित्यात्मोच्यत इत्याराङ्या ऽऽह~ यच्छरवा्रस्यातं । तदात्नानमत्तव्वा{दिते । तस्याऽज्त्मनिमित्तत्वच्छा्रस्य श्रो्- मित्युपलकष्यते निविरोषं चेतन्यमात्रमि्य्थः। यथा क्षच्स्येति ! क्षत्रनातिनियामकं कर्म षत्रमित्युच्यते यथत्यथः । यदि श्रात्रादिपराक्ष्यात्माऽस्ति कथं छोकायतिकादेः श्रोत्रादिष्वेबो- पठनभृतवन्यवहार्‌ इत्याराङ्कयाऽऽह--उदृकमपीति । तदवदुपरन्भृसंबन्धाच्छोत्रादिपपल- उपूत्वन्यवहार इत्यथः । भवन्मते तहिं नित्योपलन्धिस्वमाव आत्मेति श्रो्रादेः करणत्वं न स्यात्‌ । क्रियायां हि करणापषत्याकाङ्छ्ायामाह--अनित्यं य दिति । प्रमातुर्यत्सबन्धा- दागत्यसुपरन्धत्वं भवति बुद्धिपरिणामेस्तच्छो्ादिकरणं उद्धिवृत्त्येक्षया भवतीत्यर्थ; । भ्ात्रादिपंगते प्रमातयनित्योपटन्धृत्वसंमवेऽपि तवापङ्गस्य पक्षिण कथमुपटन्धृस्व- यपदेश ॒इत्याराङ्कयाऽह-- यत्र विविति । उक्तमथ॒॑संक्षिप्याऽऽह--श्रोच्ा-

॥

[ १पथमःखण्डः] आनन्दगिरिकृतदीकासवलितक्षांकरवास्यमाम्यसमेता 1 ७

मनसो मनो यद्वाचो ह वाचं स उ प्राणस्य पराणशवक्षुषश्वक्रः । अतिमृच्य धीराः ्त्यास्माद्टोकादमृता भवनि ॥ २ ॥

दि भोतृताद्युपलन्धिरनित्या नित्या चाऽऽत्मन्यतः भस्य भोत्रमि- त्याद्यक्षराणामथांनुगमाडुपपद्यते निर्विरोषस्योपलन्धिस्वरूपस्थाऽऽत्मनो मनआदिभवृत्तिनिमित्तत्वमिति । मनओआदिष्वेवं यथोक्तम्‌। वाचो ह वाचं प्राणस्य प्राण इति विमक्तिद्रयं सर्व॑बेव द्रष्टव्यम्‌ । कर्थं पृष्टत्वात्स्रूपनि- दंशः प्रथमयेव च निर्देशः । तस्य च शेयत्वात्कर्मत्व मिति द्वितीया । अतो वाचो हं वाचं प्राणस्य प्राण इत्यस्मात्र्वत्रेव विमक्तेद्रयम्‌ । यदेतच्छरो- चाद्युपलम्धिनिमित्तं भोचस्य भो्रमित्यादिटक्षणं नित्योपटष्िस्वरूपं नि्विशेषमात्तक्छ बु(तद्घु)दृध्वाऽतिमुच्यारवबोधनिमित्ताध्यारोपिता- दूबुद्ध्यारिलक्षणात्संसारान्मोक्षणं करत्वा धीरा धीमन्तः प्रेत्यास्माह्लोका च्छरीरासेत्य वियुज्यान्यस्मिन्नप्रतिसंधीयमाने निर्मिमित्तत्वादमूृता भव- न्ति। सति ह्यज्ञाने कर्माणि शरीरान्तरं प्रतिसंदधत आत्मावगोधे तु सर्व-

कमांरम्मनिमित्ताज्ञानविपरीतविय्यायिविष्ठुष्टव्वाक्र्मणामित्यनारम्मेऽ- मरता एव मवन्ति । शरीरादिसंतानाविच्छेदप्रतिसं घानाद्यपेक्षयाऽध्या-

दिति । धरोत्रादिषु निमित्तेषु सत्सु श्रोत्रादिंहते प्रमातरि श्रतृप्वादिरूपोपन्धिः रितयुपरब्धृत्वमित्य्थः । मनसो मन ॒हत्यादिष्वेवमतिदिशति--मनअा दिष्वेवमि ति । न्याय्तामान्यायथोक्तं व्याख्यानं द्रष्टव्यम्‌ । नहि मनसो मनस्स्वं॑वाचो वाक्त्वं॑वा स्वात्रयेण संभवति अध्यस्तत्वादतोऽधिष्ठानसत्ताप्रकाद्याम्यामेव सत्ताप्रकाशत्वं मनद; । तच्चापिष्ठानं निरविशेषमेवोपक्षयितन्यम्‌ । विरोषत्वेऽध्यस्तत्वप्रसङ्गादेति भावः । विभक्ति- द्रयनिर्देशतात्प्यमाह-- वाचो हेत्यादिना । मनअदेः प्रषतकः किंसखमाव इति पष्ट स्वात्छखूपगिर्देशः कर्वव्यः । सत॒ च प्रथमया । ^“ निर्देशो प्रथमा प्रोक्ता ” इति स्मरणा- दित्यर्थः । अतिमुच्य धीरा इत्युत्तरं वाक्यं साध्याहारं योनयति-- यदेत दित्यादिना ! एतदृबुदध्वाऽमृता भवन्तीति संबन्धः । तादात्म्ेनाध्यारोपितो यो बुष्यादिरिनवबोधनिमित्तः संसारस्वतो मोक्षणं तादात्म्याध्यासनिवृ्तिषठं फलम्‌ । असता भवन्तीति विदेहसुक्तिरदषठं फलमिलयरथः । कर्मणा संबन्धानुपपतनिरिति शेषः । निमित्तामावाच्छरीरान्तरा्नारम्भऽगता भवन्तीति प्रयोगादागन्तुकत्वमय्तत्वस्येतिराङ्कानिवृच्यर्थमाह--शरीरादीति । अनादिभ- वपरम्परया शरीर्यासं परस्ताच्च भविष्यामीति शरीरादितानाविच्छेदस्य प्रतिपानं धमीद्यधिका-

१क. ज. क्ष. श्रोता । २क.ख. छ, क्ष. अ. बोधिनः सः ३. भोत्रत्वाः ।

€ .- , . केनोपनिषत्‌-- . [१ प्रथमःखण्डः]

न तच चर्गच्छति न बागच्छति नो मनोन विननो न विजानीमो यथेतदनुशि- (स क्रि ० [क कि ष्यादन्पदेव तद्विदितादथो अविदितादधि रोपितग्व्युवियोगादूर्वमप्षग्रताः सन्तो नित्यात्मस्वरूपत्वादप्रता भव- न्तील्युपचयंते॥२॥

न त्र चक्षुर्गच्छतीत्युकतेऽपि पर्थुयोगे हेतुर तिपत्तेः । श्रोत्रस्य भ्रोजमि्येवमादिनोकेऽप्यात्मतचेऽप्रतिपन्नवात्सुक्ष्मत्वहेतोर्वस्तुनः पुनः पुनः पर्वनुयुयुक्षाकारणमाह-न तत चश्ु्गच्छती ति। तच भो्राधयात्मभूते चक्षुरादीनि वाक्चश्ुषोः स्वे न्धियोपलक्षणाथंत्वान्न विज्ञानमुत्पाद्यन्ति। सखादिवत्ति शद्येतान्तःकरणेनात आह-नो मनः । न सुखादिवम्मनसो विषयस्तत्‌ । इन्धियाविषयत्वात्‌ । न विद्मो न विजानीमोऽन्तःकरणेन यथेतद्रह्य मनओआदिकृरणजातमवुशिष्यादवुशासनं .कुर्यात्मवृत्तिनिमिततं मवेत्तंथाऽविषयत्वाच्च विश्यो न विजानीमः । अथवा भोत्रादीनां भोचरा. दिलक्षणं बह्म विरोषेण दशयेव्युक्त आचार्य आह न राक्यते दृं यितुं कस्मान्न तत्न चश्चुगंच्छतीत्यादि पूरवंवत्सवंमत तु षिशषेषो यथेतदनुशि. प्यादिति । यथेतद्नुशिष्यादतिपादयेत्‌ । अन्योऽपि रिष्या नितोऽन्येन विधिनेत्यभिप्रायः। सर्वथाऽपि बह्म घोधयेव्युक्तं आचाय आह, अन्यदेव तद्विदितादथो अविदितादधीत्यागमम्‌ । विदिताविदिताभ्यामन्यत्वम्‌ ।

रितवाघ्यासः कामादिदोषकल्पनं चैतस्मादभ्यारोषितो यो शरतयुप्तद्वियोगपिक्षया<खतत्वस्य भवनभोपचारिकमित्यषैः ॥ २ ॥

न॒ तत्र ॒चश्ुगेच्छतीतिवाक्याथं संगृहयाति आवार्येणोक्तेऽपि तत्वे हिष्य्याप्रति- पततदेतोः पयनुयोगे हेतुर तत्र चशर्गच्छतीति । एतद्विवृणोति- श्रोचस्य भोच्- मित्यादिना । आत्मा नेन्दियविषयोऽमोतिकत्वान्नरविषाणवत्‌ । मनश्ेन्दियं प्रधिदधं ततस्तप्याप्यविषय इत्याह--इन्दियाविषयत्वादिति । न विद्मो न विजानीम हत्या्भ्यासः सर्वेथाऽन्तःकरणाविषयप्वस्यापनार्थः । आक्षेपपरतया व्याख्याय शङ्खोत्तर- त्वेन व्याच््े--अथवेत्यादिना । इत उपरक्षणप्रकारादन्येन प्रकारेण न हक्य द्दोयितुं क्रियागुणादिविरोषशल्यत्वादित्यर्थः । आगममित्युदेशपारम्पयमाहेति संबन्धः । आगमस्यार्थमाह- विदिता विदितामभ्यामन्यत्वमिति । अन्यदात्मनो विदितमवि- दितं वा स्यादतो विदितत्वाविदितत्वनिषेधेनाऽऽत्मनोऽन्यत् ब्रह्मत्वं विदुषां विनिवरस्याऽअमा

१ य. इ, न, “ततं यथा सरेत्तद्वि° । ज. श्तं यथा म. २ च. .घ. च. छ. न्तंद्विः ।

[१ प्रथमखण्डः] आनन्दभिरिकृतरीकासंवटितर्शांकरवाक्यमाष्यसमेता \ ९

यो हि ज्ञाता स एव सः सर्वात्मकत्वात्‌ । अतः सर्वात्मनो ज्ञातुर्लाचन्त- रामावाद्धिदितादन्यत्वम्‌ । “स वेत्ति वेद्यं न च तस्यासि वेत्ता इति च मन््रवर्णात्‌ । “ विज्ञातारमरे केन विजानीयात्‌ "` इति च वाजसने- यके । अपि च व्यक्तमेव विदितं तस्मादन्यदित्यभिप्रायः। यद्धिदितं च्यत तदन्य विषयतवादल्पं स विरोधं ततोऽभित्यमत पएवानेकत्वादद्यद्धमत एव तद्विलक्षणं गदयेति सिद्धम्‌ 1 अस्त त्वि दितम्‌ । न विज्ञानान- पक्षत्वात्‌ । यद्धयविदितं तद्विज्ञानापेक्षमविदितविज्ञानाय हि लोकपर- चृत्तिः। इदं तु विद्धानानपेक्षं कस्मादिन्ञानस्वरूपत्वात्‌ ! न हि यस्य यत्स्व- रूपं तत्तेनान्यतोऽपेक्ष्यते \ न च स्वत एवापेक्चा । अनपेष्मेव सिद्धत्वात्‌ । पदीपः स्वरूपाभिव्यक्तो न प्रकषारान्तरमन्यतोऽपेक्षते स्वतो वा यद्धचय- नपेक्चं तत्स्वत एव सिद्धं भरकाशासकत्वाददीपस्यापेष्षितोऽप्यनर्थकः स्यात्‌ । प्रकाशे विशेषाभावात्‌ । नहि प्रदीपस्य स्वरूपाभिव्यक्तो प्रदीपप्र- कारोऽर्थवान्‌। न चेवमात्मनोऽन्यच्न विज्ञानमसि येन स्वरूपविज्ञामेऽप्यपे क्ष्यते । विरोध इति चेन्नान्यवात्‌ । स्वरूपविज्ञाने विज्ञानस्वरूपत्वाद्वेत्ता-

॥ यी

बह्येत्युपदिषटं भवतीत्यर्थः । विदितान्यत्वे युक्तिमाह-- यो हीत्यादिना । विदि- तान्यत्ववचनप्याऽऽ्थिकम्थमाह-अपि चेति । कार्याव्यावृत्तिः सिष्यतीत्यथः

आत्मा यदयप्यन्यतो विज्ञानं नपक्षवे तथाऽपि स्वम्राहकत्वात्स्वस्मादेव विज्ञानमपेक्षते तेन विज्ञानानपेक्षत्वमसिद्धमित्याराङ्कयाऽऽह- न च स्वत एवेति । स्वभावत्‌- याऽनपेक्षमेव सिद्धत्वादपेक्षाराब्दार्थो न घते स्वम्राहकत्वं चापिद्धं ्वृत्तिविरोधादित्यथः | वित्नानं सनातीयानपेश्चं प्रकौङत्वास्प्रदीप्वदित्यतुमानममिप्रेय दृष्टान्तमाह नही ति । तमोष्वस्तये ह्याोकापेक्षा तदमावश्चा ऽऽछोके स्वत॒एव सिद्ध इत्यर्थः । प्रदीपस्य तैजसस्य तैनसान्तरानपेक्त्वेऽपि विजातीयप्रकारस्य ज्ञानस्यपेक्षा सग्यवहारेऽपि दृष्टा तथा ब्रह्म- णोऽपि विजातीयज्ञानपेक्षा भविप्यतीति न च वाच्यमित्याह--नचैवमात्मन इति । ब्रह्मणोऽन्यस्य सर्व्याज्ञानात्मकत्वाद्धानसंभावनेव नास्तयन्यतत ततो न बिनातीयज्ञानापिक्ष- मपि ब्रह्येदय्थः | ज्ञानानपेक्षत्वे टौकिकाटमवविरोधं शाखविरोधं चोद्धाव्य परिहरति- विरोध इति चेन्नान्यत्वादिति । सूत्रस्य पूर्वपक्षमागं विभन्त--स्वरूपविज्ञान इत्यादिना । विनज्ञानानपेकषतवं ब्रह्मणोऽमाणि । सरपरकषत्वं जीवदाब्दवाच्यस्योपाधिविरिष्ट-

१ख,ग.च.ञअ. कारं प्री?!

१० केनोपनिषत्‌-- =. [भ्रषमःखण्ड

नान्तरं न पेक्चत इत्ये तइ सत्‌! हर्यते हि षिपरीतन्ञानमात्मनि सम्यग्ज्ञानं च न॒ जानाम्यात्मानमिति श्रुतेश्च “तच्वमक्षि “ आत्मानमेवावेत्‌ “एतं वे तमात्मानं विदित्वा" इति च 1 सर्वत्र श्र तिष्वात्म विज्ञाने विज्ञाना- न्तरापेक्षत्वं वरयते तस्मात्मत्यक्षश्युतिविरोध इति चेन्न । कस्मात्‌ \ अन्यो हि स आत्मा बुद्धयादिकार्यकरणसंघातामिमानसंतानाविच्छेदटक्ष- णोऽविषेकात्मको बुद्धयव मासप्रधानश्चक्षुरादिकरणो नित्य विस्स्वखूपा- तान्तःसाये य्नानित्यं विज्ञानमवमासते । बौद्धप्रत्ययानामाविर्मावति- रोमावधर्मकत्वात्तद्धमतयैव विलक्षणमपि चाबमासते । अन्तःकरणस्य मनसोऽपि मनोऽन्तर्गतत्वात्सर्वान्तरश्चुतेः । अन्तगंतेन नित्यविज्ञानस्व- रूपेणाऽऽकारावद्प्रचलितातमनाऽन्तर्भर्ममूतेन बाद्यो बुद्ध्यात्मा तद्विलक्ष- णोऽधिर्भिरिवाथिः प्रत्ययेराविर्मावतिरोभावधर्मकेर्धिज्ञानामासख्पैरनि-

> (क

त्पैरनित्यविज्ञान आत्मा खी दुःखीत्यभ्युपगतो लौकिकैरतीऽन्यो नित्य- स्यातमूयतेऽतो भिन्नविषयत्वा्न विरोध इष्याह-न कस्मा दित्यादिना । बुख्यादो कार्यकरणसंघाते य॒ आत्मामिमानसंतानोऽनादिमवपरम्पराप्रापितस्वस्याविच्छेदरूपमनिर्वा- च्यमन्नानरक्षणं चहं यस्य ॒चित्परतिनिम्बस्य म॒ तथोक्तः । चित्तन्तरं ह्यनिर्वाच्य- मन्ञानं चैतन्यभवच्छिदय स्वावच्छित्ने यथास्वरूपावभापं प्रतिबध्य मोढ्या्ध्यासहेतुर्भवति । तस्मादविवेकात्मको जीव इत्युच्यते बुद्धरन्तःकरणस्य यथा यथा नीर्पीतायाकारावभापता जायन्ते तथा तथा चित्प्रतिनिम्बः प्रमातृत्वादिरूपेण भातीति तत्प्रपानोऽष्यस्तस्य विशिष्टस्य तत्सत्तयेव स्वाष्टिरिष्टान्त्निविष्टो य॒ आत्मा निव्यचित्छरूपः स॒ एव सारो यस्मिन्स

तथोक्तः । वुद्धिपरिणामरूपाणां नीट्पीतादिप्रत्ययानासुत्पन्नविनाशवत््वात्तदुपरक्तख्पेणानित्यं चैतन्यं यत्रावमासते सोऽ्यो जीवः । सर्वाण्येतानि नीववरोषणान्यनयत्वटीकरणाथानि न केवरमनित्यत्वम्‌ । विरिोपाधिषूढतया विज्ञानस्य तद्धैतयेवावमाप्ते मदप्यो ऽहं जाना- मीति प्रतिहारीरं विलक्षणमपि चेतन्यमवभासते विदिष्टभेदादित्यर्थः । परमार्थतः कीदृशं चैतन्यं यस्य विरिष्टधर्मताऽवभास्ते तत्राऽऽह--अन्तःकरणस्येति । नहु. विरोषण- संवन्धात्स्वर्पे समारोपितो विशिष्टो भाति तस्य मिथ्यात्वात्कथमात्मत्वन्यवहारासद्वं तत्राऽऽह--अन्तर्गतेनेति । विरिष्टान्तगतेन चिल्छसूपेण तादात्म्याद्वाह्य इत्यना- स्माऽपि वुद्धिविरशिष्ट आस्मेत्युपगतो डोकरिकेरिति संबन्ध; । अत ॒इत्युक्तधर्मवत्वादस्तु नितयविज्ञानाद्विरक्षणो जीवंः । कथमेतावता विरोधः परिहत ॒इप्याकाङ्क्षायामाह-- .

१क ख. छ. य. यन्ननि।२घ. छ. बुद्धात्मा। ३ क. घ. छ. भष. पेणनि। * क. ख, छ. इ. प्मेतैव्‌ा ।

[१ प्रथमखण्डः] भानन्दगिरिकरृतदीकासंवालितज्ञांकरः प्ट माष्यसमेता । ११

विज्ञानस्वरूपादात्मनः। तच हि विज्ञानापेक्षा विपरीतज्ञानत्वं चोपपद्यते न पुनर्ित्यविज्ञाने । तच्वमसीति बोधोपदेशो नोपपद्यत इति चेत्‌ । आ- त्मानमेवावेदित्येवमादीनि च नित्यबोधात्मकत्वात्‌। न द्यादित्योऽन्ये- न प्रकारश्यतेऽतस्तदर्थबोधोपदेशोऽनर्थक इति चेन्न । टलोकाध्यारोपापो- हाथ॑त्वात्‌ । सर्वामि हि नित्यविक्ञाने बुद्धयाद्यनित्यधममां लोकैरध्या-

थे

रोपिता आल्ाविवेकतस्तदपोहाथों बोधोपदेक्ो बोधात्मनः। तन च

तच हीति । एवं लोकाठुमवविरोधे परिहतेऽपि शाखरविरोधो न परिहत इत्याह- त्वमसीति । विशिष्टस्य मिथ्यात्वाद्भ्यास्मीत्यनुमवायोगान्मोक्षारस्वायोगाच्च तत्वम- सीत्युपदेशो न घटते चत्त बह्मण एवोषदेशोऽस्तित्याराङ्गयाऽऽह--आत्मानमेवा- वदेदिति । एवमादीनि वाक्यानि वब्रह्मोपदेशपक्षे न संगच्छन्ते तज्जनितफलामावादि- स्यथः । विशिष्टस्य निर्पाधिकस्य च ब्रह्मण उपदेरासंभवेऽप्युपाधिविरिष्टचिष्छरूपजी- वपदरुक्ष्यस्य वैरिष्टथद्रारेणोपदेरो भविप्यति फलं वस्याऽऽरोपितबन्धनिवृ्तिरित्याद-- न लोकेति । नद शोकरब्देनाऽऽत्मोच्यतेऽनात्मा वा । नाऽऽद्यः । आत्मनोऽधिष्ठान- तयाऽघ्याप्तकर्तत्वासमवाचे्ो हि शुक्तिकायां रजतमध्यस्यति न शुक्तिवेव । अध्यास्क-

तत्वे चाऽऽत्मनः प्रागेवाध्याप्तात्कर्ृत्वं वाच्यम्‌ । कतृत्वस्य प्राग्भावनियमात्तदा -चानि- ष्‌

मेषप्रसङ्गः । कर्तृस्वप्याध्यासत्वे च न कतृत्वमात्मनसतद्विषयकर्तृत्वान्तरामावात्‌ । भावे चानवस्थानात्‌ । न द्वितीयः । जडत्वाद्नास्मनोऽष्याप्नकततवानुपपततेः । चेतनो हि देव- दत्तो ऽध्यस्यवीति प्रसिद्धम्‌ । अथ जडस्याध्यासकतत्वं॑ नाम॒ भरान्त्याश्रयत्वं यद्यपि न संमवति तथाऽपि भान्तिनिमित्तत्वं दष्टं जपाद्ुपुमादेः । न तस्य सत्यस्योपाधित्वसंमवा- द्धाष्यकारमते च जडस्य सर्वस्याध्यापतात्मकत्वादध्यासदेतुस्वं न संभवति तस्मादप्ंबद्धमिरदं माप्यं ङोकाध्यारोपापोहारथत्वादिति । खोकदाब्देनाहंकारादय उच्यन्ते । तेषां व्यावहारिक- सत्यत्वस्यार्थकरियाप्मर्थतवेनम्युपगमात्‌ । स्वधर्मारोपनिमितततवेनोपाभित्वसंभवात्परमायंसत्यस्ये- वोपाधित्वमित्यस्मान्प्रति इष्टान्ताभावादहंकारादयश्च चिततन्त्राना्निवांच्याविद्यामयभूतसुक्ष्म- विकारा अविद्यावच्छिन्न एव चैतन्ये निपतन्ति । उपधिविकाराणामुपहिते पक्षपातिताया दनात्‌ । यथा जल्चटनादीनाम्‌ । तस्मान्नासंगतं भाष्यम्‌ । नञ्च॒बोधात्मनो नाबोधः पमज्ञसः प्रकादाप्रकारायोर्वियेषप्रिद्धेः। बोधोऽपि च बोधात्मनो न पमज्सः । निर्वि- कारा्वात्‌ । कथं बधात्मनो बोधोपदेशः ा्थकस्तव्ाऽऽह-- तत्र चेति । बोधा- दन्यस्याबोधात्मकत्वेनाबोधाश्रयत्वं न समञ्जसम्‌ । आत्माश्रयत्वपरसङ्घादनिवृततिप्रसज्गा् तस्य बधासंमवात्‌ । तस्माह्वोात्मन एवाबोधः प्मज्ञपः । परिरोषाद्विरोध्चासिद्धः

१ क. छ. च. म्‌, पत्तं वाच्यं कतेत्वस्य प्रारमावा ।

१२ केनोपनिषत- [१ प्रथमःखण्डः|

बोधाबोधौ समञथ्रसौ । अन्यनिमित्तत्वादुदक इवौष्ण्यमभिनिमित्तम्‌ । राञ्यहनी इवाऽऽदित्यनिमित्ते कोके नित्यावौष्ण्यप्रकाश्ावगन्यादित्ययो- रन्यत् मावामावयोर्भिमित्तत्वादनित्याविवोपव्र्येते। धक्ष्यत्यथिः प्रकाश यिष्यति सवितेति तद्त्‌ । एवं चः छुखहुःखबन्धमोक्षाचध्यारोपो लोकस्य तद्पेक्ष्य तच्वमस्यात्मानमेवावेदित्यात्माववो धोपदेशोन श्रुतयः केवलमध्या- रोपापोहार्थाः । यथा सविताऽसौ प्रकाशयत्यात्मानमिति तद्वत्‌ । बोधाषो-' धकर्ृत्वं च नित्यबोधात्मनि। तस्मादन्यद्‌विदितात्‌। अधिषशब्द्श्चान्यार्थे । यद्रा यद्धि यस्याधिं तत्ततोऽन्यत्सामथ्यांद्यथाऽधि भृत्यादीनां राजा ॥ अन्यक्तमेवाविदितं ततोऽन्यदित्य्थः । विदितमविदितं च व्यक्ताव्यक्ते

साक्षिवेदयत्वात्‌ । बोधोऽपि तत्रव समञ्ञो घटवेर्वेदधत्वाप्रिदधेः । चिव्याप्त एव बुद्धिपरि.- णामे बोधराब्दव्युत्पत्तेः परिणाम्यन्तःकरणोपरितस्य बोधात्मनो बोधवस्वं समञ्चसमित्यर्थः । सामञ्स्ये हेत्वन्तरमाह-अन्यनिमित्तत्वादि ति । अन्यजाहंकारादिस्तघाते वादिनां रोकि- कानां च बोधाबोधौ प्रसिद्धौ तौ चाऽऽत्मबोधाबोधपंबन्धादित्यात्मनो सख्यो बोधाबोधो ॥ यत्संबन्धादन्यत्र यदुपचयेते तत्तत्र मुख्यं यथाऽभ्निसंबन्धादुदकस्योष्ण्यसुपचारेणाभ्नौ तन्सु- ख्यमित्य्भः । आत्मनिमित्तो चेदन्यत्र बोधाबोधो तरिं निमित्तत्वादात्मनो व्यापारवच्प्रसङ्ग- सतत्राऽऽह-राञ्यहनी इवेति । यथाऽऽदि्यसंनिष्यसंनिधिमा्रनिमित्ते रोके राच्य- हनी भवतः । नह्यादित्यः केचन खापयत्युत्थापयति वा । अतो निमित्तत्वं न व्यापारव त्वाविनाभूतमित्यथेः । नन्वात्मनि बोधस्य नित्यत्वे कथं कालावच्छेद्न्यवहारः प्रागज्ञासिष शालार्थमिदानीं च जानामि पुनर्तास्यामीति तत्राऽऽह दष्टान्तम्‌-नित्यावोष्ण्यप्रका- शाषिति । तद्वद्धिषयस्य काटावच्छिन्नत्वेन कालावच्छेद्न्यवहारः स्वरूपेण नित्येऽपि बोधे न विरुध्यत इत्यथः । आत्मनि बोधाबोधयोः सामञ्स्ये किं सिद्धमित्यत आह- एवं चेति । आगन्तुकविषयसंबन्धात्तदुपरक्तरूपेण बीधस्याऽऽगन्तुकत्वेऽपीदानी मया खात्मा बुध्यत इति नित्यबोधात्मनि कथं बोधकवत्वन्यपदेशा इत्याशङ्कयाऽऽवरकापनयस्याऽ5- गन्तुकत्वेन भविप्यतीत्याह--यथा सविताऽसाविति । यस्मादन्योपाधिकमात्मनि बोधकतृत्वम्‌ । स्वतः पुनविंज्ञानानपेकषत्वमेव । तस्माद्धज्ञानानपेक्षत्वादविदितादन्यत्वं सिद्धम्‌ । कथमन्यत्वविवक्षायामधिङाब्दः सेगच्छते तत्राऽऽह--अधिकशब्दश्चेति । निपातानामने- काथत्वाह्क्षणया चेत्यर्थः । अविदितादन्यत्वस्याऽऽरथिकमर्थमाह--अध्यक्तमेवेति । विदितं न भवत्यविदितं च न भवतीत्येकेकनिषेधस्य तात्पयमुक्त्वा सरुदायार्थमाह- विदितमविदिति चेति । व्याचचक्षिर इत्यस्वातन््य॑ तर्कप्रतिषेधार्थमित्येतत्सुतनं

१ क, "विगतं तः । छ, छ, “भिगत ततोऽ ।

( १ प्रथमः आनन्दागेरिक्रतदीकासंवङलितशांकरवास्यमाष्यसमेता । १२

खण्डः | इति शुश्रुम पूवैषां ये नस्तद्व्याचचक्षिरे ॥ ३ ॥ यद्राचाऽनायुदितं येन वागभ्युयते । तदेव बह्म तं विद्धि नेदं यदिदमुपाक्तते ॥ ¢ ॥

कार्यकारणत्वेन विकल्पिते ताभ्यामन्यद्वह्य विज्ञानस्वरूपं सर्वविशोषप्रत्य- स्तमितमित्ययं समुदायार्थः अत एवाऽऽत्मलान्न हेय उपादेयो वा । अन्य- द्धधन्येन हैयञुपादेयं वा । न तैनैव तद्यस्य कस्य चिद्धेयमुपादेयं वा मवति। आत्मा च बह्म सर्वान्तरात्मत्वादृषिषयमतोऽन्यस्यापि न हियस्ुपादेयं वा । अन्याभावाञ्च । इति श्ुश्ुम पूर्वेषामित्यागमोपदेशशः । व्याचचक्षिर इत्यस्वातन्छयं तर्कप्रतिषेधार्थम्‌ । ये नस्तद्रह्मोक्तवन्तस्ते नित्यमेवाऽऽगमं बह्यप्रतिपादकं व्याख्यातवन्तो न पुनः स्वबुद्धि परमवेन तकेणोक्तवन्त हत्यागमपारम्पर्याविच्छेदं दशयति विद्यास्तुतये । तककस्त्वनवस्थितों अ्रान्तोऽपि भवतीति ॥ ३ ॥

यद्वाचेतिमन्त्रालुवादो हदप्रतीतेः 1 अन्यदेव तद्धिदितादिति योऽयमा- गमार्थो बाह्यणोक्तोऽस्यैव दटिन्ने मन्ना यद्र चेत्यादयः पठचन्ते । यद्बह्य वाचा शब्देनानभ्युदितमनभ्युक्तमप्रकारितमित्येतत्‌ । येन वागभ्युद्यत इति वाक्प्रकारहेतत्वोक्तिः । येन भरकारयत इति वाचोऽभिधानस्याभि- धेयप्रकाशकत्वस्य हेतत्वमच्यते बरह्मणः । उक्तं च केनेषितां वाचमिमां वदन्ति यद्वाचो ह वाचमिति । तदेव बह्य त्वं विद्धीत्यविषयत्वेन बह्मण आत्मन्यवस्थापना्थं आश्नायः । यद्राचाऽनभ्युदितं बवाक्पकाहानिभित्त चेति बह्यणोऽविषयत्वेन वस्तन्तरजिधक्षां निवत्यं स्वात्मन्येवावस्थाप- यत्याश्नायस्तदेव जह्य त्वं विद्धीति यत्नत उपरमयति । नेद्‌ मित्युपा- स्यप्रतिषेधाज् ॥ ४ ॥

विवृणोति--ये नस्तदिति ॥ ३ ॥

यद्वाचेतिमन्त्रानुवादो ददपरतीतेरिति सत्तमेतद्विमनते--अस्यदेषेत्याद्ना । यन वागम्यु्यत इत्यनेन वाक्मकाहो हेतुखोक्तिर्मह्मणः रियत इति योजना । एतत्सूक्तं विव णोति--येनेत्यादिना । तदेव ब्रह्म त्वं॑विद्धीत्या्यास्नाय आत्मन्येव बुद्धेरवस्थापनाथ उपप्ंहारा्थः । अविषयत्वेन ब्रह्मणोऽतिरिक्तस्वरूपेण वेचयत्वासंमवादिति योजना । एततपूतर विभनते--यद्वाचेत्यादिना ॥ ४ ॥

१४ केनोपनिषत- [२ द्वितीयःखण्डः)

यन्मनसा न मनुते येनाऽूर्मनो मतम्‌ । तदेव बह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ५ ॥ यचक्ुषा न पश्याति येन चक्षृश्यषे पश्यति । तदेव बह्म तवं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ & ॥ यच्छोतेण न श्रृणोति येन भो्रमिद्‌* श्रुतम्‌ । तदेव बरह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ७ ॥

^ क

यत्ाणेन न प्राणिति येन भ्राणः प्रणीयते ।

तदेव ब्रह्न त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ < ॥ इति पथमः खण्डः ॥ १ ॥

यदि मन्यसे सुेदेति देहरमेवापि नूनम्‌ । वं

यन्मनसेत्यादि समानम्‌ । मनो मतमिति । येन बह्यणा मनोऽपि विषयीकरतं नित्य विज्ञानस्वरूपेणेत्येतव्‌ । सर्वक्षरणानामविषयं तानि च सनव्यापाराणि सविषयाणि नित्यविज्ञानस्वदूपावमासतया येनावमा- स्यन्त इति श्लोकार्थः । “षे कषेची तथा दुत्तरं प्रकाशयति इति ्छरतेः । “तस्य भासा” इति चाऽऽथवंणे ।येन प्राण इति । क्षियाराक्तिर- ५५। त्मावेरस्त निमिततेत्येतत्‌ ॥ ५॥६॥ ७॥॥ ८ ॥ इति परथमः खण्डः ॥ १५

यदि मन्यसे वेदेति रिष्यबुद्धिविचाटना गही तस्थिरताये । बिदि- ताविदिताभ्यां निवतं बुद्धि शिष्यस्य स्वात्मन्यवस्थाप्य तदेव बह्म

(क क क

त्वं विद्धी ति स्वाराज्येऽभिषिच्योपास्यप्रतिषेपेनाथास्य बुद्धि विचाल-

मन्तसमृदायस्याथमाह--सवंकरणानामित्यादिना 1 यत्सवैकरणानामविषयं येन निविरोषेण सवाणि करणानि भास्यन्त तद्भहेव त्वं ततोऽतिरिकन्ञानाय यत्नो न क्न्य इति यत्नोप्रम एव रक्ष्यते । विद्धीत्यनेनातिरिक्तं मा विद्धीत्यमिप्रायः ॥ ९ ॥ | ॥ ९ ॥ ७ | ८ ॥ इति प्रथमः; खण्डः समाप्तः ॥ १ ॥

यदि मन्ये सुवेदेष्यनेन वाक्येन रिप्युद्धिविचारना क्रियते स्थूणानिखननन्यायेन गृहीतप्य दाढरथम्‌ । एतत्संमहवाक्यं विवणोति--विदिताविदिताभ्याभित्या- विना । अल्पमेव व्रहमणो सूपं नूनं त्वं वेत्येति को मन्यत इत्याकादस्नाया-

१ख. ग. ष, दभरमेः।

[र द्वितीयः आनन्द्गिरिक्रतदीकासंव हितर्शाकरवास्यमाष्यसमेता । १५

खण्डः |

वेत्थ बरह्मणो रूपं यदस्य तवं यदस्य देवेष्वथ नु मीमाश्स्यमेव ते मन्ये षिदितम्‌ ॥९॥१॥

यति यदि मन्यसे सुवेदाहं बह्येति त्वं ततोऽल्पमेव बह्मणो रूपं वेत्थ त्वमिति नूनं निधितं मन्यत इत्याचार्यः। सा पुनार्वचाटना किमर्थत्युच्यते पूरव गृहीते वस्तुनि बुद्धेः स्थिरतायै । देवेष्वपि सुवेदाहमिति मन्यते यः सोऽप्यस्य बह्मणो रूपं दृहरमेव वेत्ति ूनम्‌। कस्मात्‌ । अविषयत्वात्कस्य- चिद्बह्मणः । अथवाऽल्पमेवास्याऽऽध्यासिकं मनुष्येषु देवेषु च। आधिः हैविकमस्य बरह्मणो यद्रूपं तदिति संबन्धः। अथ न्विति हैतुर्मीमसियाः । यस्माहृहरमेव सुविदितं बरह्मणो रूपमन्यदेव तद्विदितादिलयुक्ततवात्ुवे- देति च मन्यसेऽतोऽल्पमेव वेत्थ स्वं बह्मणो रूपं यस्मादथ नु तस्मान्मी- मास्यमेवाद्यापि ते तव बह्म बिचार्यमेव यावद्िदिताविदितप्रतिषेधागः माथौनुभव इत्यर्थः । मन्ये विदितमिति शिष्यस्य मीरमासानन्तरोक्तिः परत्ययत्रयसंगतेः । समभ्यग्वस्तुनिश्चयाय विचाठितः शिष्य आचार्येण मीमांस्यमेव त इति चोक्त एकान्ते समाहितो भूता विचायं यथोक्त सुपरिनिधितः सन्नाहाऽऽगमाचायांत्मामुमवपरत्थयत्रयस्यैकविषयत्वेन संगत्यर्थम्‌ । एवं हि इपरिनिष्ठिता विध्या सफला स्यान्नानिश्वितेति

माह--मन्यत इत्याचार्यं इति । यदिति । यादृशस्य ब्रह्मणो रूपं त्वमम॑स्था- स्वादं देवेष्वपि यो मन्यते सोऽपि द्हरमेव नृनं मन्यत इति योजना । अथ न्विति हेतुमीं मांसाया इति संपरहवाक्य॑॑विवृणोति- यस्मादित्यादिना । प्रतिवचनस्याथं संगृहीतं विवृणोति- सम्यगित्यादिना । बिचार्येति । मया विदितं ब्रह्मेति कं प्रतिवचनं ददाम्बुताविदितमिति वा । नाऽऽ्यः । आचायीगमप्रल्यविरोधा्वेदनविषयतया च धय्वद्‌- ्रहमत्वप्र्ञादेदितृतेन मम विकारित्वापाताञ्च । न द्वितीयः । गोपाटादिम्योऽविशेषप्रसङ्गा- ष्णीमवस्थने वाऽमतिमाप्रसङ्गादिति विचायकैकपतोदोषपरिनिहरषया विदितमविदितं चेति सस॒चचितं वच्मि । अन्ञानरंशयाद्यमावाद्विदितं वेदनविषयत्वाभावाच्ाविदितमिति सुपरिनि- श्चितः सन्रतिवचनमाहेत्यथैः । प्रत्ययत्रयस्य संगतिः संघटनमेकस्मिन्विषये किमथमुच्यते । संवादा प्रामाप्यमितितार्विकस्ितेर्ियर्थम्‌ । ्वत्ामाण्यपष स्वागमार्थ प्रत्ययान्तर्‌- संवादस्तातप्यदयोतकः । प्रतिन्धनिरासेनोपचारेण निश्वयहेतुरिति सर्वस्य प्रतिव्चनवाक्यस्य

क. ख.घ.च. क्ष. प्स्यचदेः। २७. क्ष. ्तंचदंवि। ३ क. च. "पक्षत्वापः । ध्‌. ज, (त॒कप्रः।

१६ केनोपमिषत-~ [२द्वितीयःखषण्डः] नाह मन्ये छएवेदेति मो न वेदेति वेद च।

कि कि (न (क)

ज्यायः प्रदरितो मति । मन्ये विदितमिति परिमिशितमिथितविज्ञान- प्रतिज्ञाहेतक्तेः॥\९॥ १? ॥

परिनिष्ठितं सफलं षिज्ञानं प्रतिजानीत आचायत्मिनिश्चययोस्तुल्य- ताये! यस्माद्धेतुमाह माह मन्ये सुवेदेति । अहेत्यवधारणार्थो निपातो नैव मन्य इत्येतत्‌ । यावदपरिनिष्ितं रिक्ञानं तावत्सुषेद सष्ठ वेदाहं बद्येति विपरीतो मम निश्चय आसीत्‌ । सो(स उ)पजगाम भवद्धिर्विचा-

लितस्य । यथोक्ताथंमीमांसाफलमूतात्प्वात्मबरह्मत्वनिश्चयङूपात्सम्यकप् स्ययाद्िरुद्धत्वात्‌ । अतो नाह मन्ये सुवेदेति । यस्माच तन्नैव न वेदेति ¦ मन्य इत्यनुवतते । अवि देतबह्यप्रतिषेधात्‌ । कथं तहि मन्यस इत्यक्त `

आह-ेद्‌ च । चराब्दद्रेदच न वेद्‌ चेत्यभिप्रायः। विदिताविदि

ताभ्यामन्यत्वाद्ह्यणस्तस्मान्मया विदितं बह्मेति मन्य इति वाक्यार्थः । `

अथवा वेद्‌ चेति नित्यविज्ञानबह्मस्वङूपतया नो न वेव वेदैव बाहं स्वरूपावेक्रियामावात्‌ । विलेषविन्ञानं च पराध्यस्तं न स्वत इति परः

[णि

तात्पयमुक्त्वा मन्ये विदितामयादिना मन्ये विदितमिलेकदेास्या्थं संगृह्णाति ॥ ९ ॥ १ ॥

सहतं सफटयति-परिनि्ित मित्यादिना । विरुद्धत्वादिति । विपरीतप्र- प्यस्य सम्यन्ञानविरुद्धत्वात्तदुद्यमात्राद्धिपरीतप्रल्ययोऽपगत इत्यर्थः । न ॒केवं विपरीतप्रत्ययस्य संरायस्य वाऽमावान्मम निश्चितं विज्ञानमन्नानामावाचेत्याह- यस्मा. ति । जयवा वेद चेत्य्यान्योऽर्थः कथ्यते । यद्यनित्यमात्मविन्ञानं स्यात्तहि तस्य परागमावकाटे प्रध्वप्ामावकराके वाऽन्नानं संमाव्येत नतु तदपि । नित्यं॑रहि विन्नानं ब्रह्म मम स्वरूपं ततो नो न वेद्‌ । यदि च वेदनं मम॒ विक्रिया भवेत्तदा विक्रियाया कादाचित्कत्वात्कदाचिद्हं षेदेति शङ्कयेत नतु तदस्त स्वरूपविनज्ञानस्यान्यथात्वासंम- वात्तदा वदवाहेम्‌ । यथा स्वामाविकाचल्तया पर्वतास्तष्ठन्तीति ग्यपदेहस्तद्रदिव्यर्थः | स्वत्त्ताया स्वय प्रमति स्वप्रकारात्वमादाय व्याख्यातं चराब्दाथमाह--विरोषविज्ञान चात । जआगमाद्विचारसहकृतानातं बह्मात्मकतानव्यज्ञकमन्तःकरणपरिणामख्पं ब्रह्मा.

स्मीति विशेषविज्ञानं तत्परेणान्तःकरणेनोपाधिनाऽऽन्मन्यष्यस्तं न परमार्थतो ज्ञानव्त- व # केनोपनिषत्पदभाष्यतो नाहं मन्य इति पाठः । १ ष. द. नाहं । रक, ख. ध. च. छ. क्ष. न. भिदे ३च. प्रभेति ।

न= स हि

५ आनन्दगिरिकरतटीकारसंवछितशांकरवाक्यभाष्यसमेता । १७ रण्डः भ

यो नस्तद्वेद तष्ष्देनो न वेदेति वेद च॥३०॥ ॥ २ ॥ यस्यामतं तस्य मतं मतं यस्यन वेदसः

भ

मार्थतो न च वेदेति यो नस्तद्वेद तदेदेतिपक्षान्तरनिरासार्थमाश्राय उक्ताथानुवादात्‌। यो नोऽस्माकं मध्ये स एव तद्कह्य वेद्‌ नान्यः । उपा. स्यव्रह्मवच्वात्‌ । अता ऽन्यस्य यथाऽहं वेदेति वेद्‌ चेति पक्षान्तरे बह्म- एवेर्व नेरस्यते । कुताऽयमथ[ऽवसीयत इत्युच्यते ।.उक्तानुवादादुक्तं ह्यनुबदति नो न वेदेति वेद्‌ चेति ॥ १०॥ २॥

यस्यामतमिते भरातमास्यायिका्थोपसहारार्थम्‌ । शिष्या चार्योकत्ति

युक्तेलक्षणयाऽनुभवयुक्तेप्रधानयाऽऽख्यायिकया योऽथः सिद्धः भोतेन व चननाऽऽगमप्रधानेन निगमनस्थानीयेन संक्षेपत उच्यते । यदुक्तं विदितादन्यद्वागादौीनामगोचरववात्‌ । मीमांसितं चानुभवोपपत्तिभ्यां बह्म तत्तथेव ज्ञातव्य कस्मात्‌ । यस्यामतं यस्य विवि दिषाप्रयुक्त प्रवृत्तस्य साधकस्यामतमपिज्ञातमविदितं व्ह्येत्यात्मतत्वनिश्यप्लावस्ानावबो धतया विषेदिषा नेवत्तेत्यभिपायः । तस्य मतं ज्ञातं तेन विदितं बह्म ये नाविषयस्वेनाऽऽत्मत्वेन प्रतिद्द्धमित्यर्थः। स सम्यग्दर्शी यस्य विज्ञा. नानन्तरमेव बह्यात्ममावस्यावसितव्वास्सर्बतः कार्यामावो विपययेण मिथ्याज्ञानो भवति । कथं मतं विदितं ज्ञातं मया बह्येति यस्य विन्नानं स पिथ्यादुर्शीं विपसेतविज्ञानो बिदितादम्यत्वाद्रह्यणो न वेव सन विजानाति । ततश्च सिद्धमबेदिकस्य विज्ञानस्य मिथ्यात्वम्‌ । अबह्य- विषयतया निष्दितितात्तथा क पिलठकणभुगादिसमयस्यापि बिदितबह्य-

कष | 1 0 | [8 81111 ५७9 = नाकम = भि" "०००

मात्मन इति न वेद्‌ चेति चटत इत्यथः } परकारान्तरणापि ब्रह्मविज्ञानं सभवतीतिरङ्का- निरासार्थं वाक्येकदेदा इत्याह-- यो नस्तद्वेद तद्वेदेति । इदं सूत्रवाक्यं विवृणोति~ यो नोऽस्माकमिति । यो नोऽस्माकं मध्ये तद्विदिताषिदितान्यत्वं वदेति शेषः । यथाऽहं वेदातोऽन्येन प्रकारेण विदुष उपास्यत्रहमवित्त्वादिति योनना । उक्तायुवादादिति । अभ्याप्ताख्यतात्पयेलिङ्गदर्षनादविषयतयेव ब्रह्मविज्ञानं विवक्षितमिव्यर्थः ॥ १० ॥ २॥

यस्यामतमितिवाक्याथं भगृहीतं . व्यास्याति- शिष्याचायेत्यादिना । श्रातमिवि दिप्यस्याऽऽचायस्य चोक्तिनं भवतीतिख्यापनाथम्‌ । तेन श्रावेन वचनेन कथमुच्यत इृष्याकाङ्श्लायामाह--यदुक्तमिति । यद्भह्य ॒विदितादन्यदुक्तमिति संबन्धः । गोपा-

१ क. सल. श्ातो मृ? २ ष. च. छ, न्न..^ति प्रः! ३. ब. दन्यः । 4 |

१८ केनोपनिषत- । [२ द्वितीयःखण्डः]

अविज्ञातं विजानतां विज्ञातमविजानताम्‌ ॥ ११॥ ३ ॥ प्रतिबोधविदितं मत-

विषयत्वादनव स्थिततक्षंजन्यत्वाद्िविदिषानिवृक्तेश्च मिथ्यात्वमिति । स्थृतेश्च- “ या वेदबाह्याः स्प्रुतयो याश्च काश कुहष्टयः । सवास्ता निष्फलाः प्रोक्तास्तमोनिष्ठा हि ताः स्थताः

इति विपरीतमिथ्याज्ञानयोर्न्टत्वा दिति) अविज्ञातं विजानतां विज्ञा- तमविजानतामिति पवंहेतूक्तिरनुवादस्याऽऽनर्थस्यात्‌ । अनुवादमातेऽ- नथकं वचनमिति पूर्वोक्तयोर्थस्यामतमित्यादिना ज्ञानाज्ञानयोर्हैत्वर्थ- त्वेनदमुच्यते । अविज्ञातमविदितमात्मत्वेनाबिषयतया बह्म विजानतां यस्मात्तस्मात्तदेव ज्ञाने यत्तेषां विज्ञातं विदितं व्यक्तमेव बुद्ध्यादि. विषयं बह्माविजानर्त बिदिताविदितम्यावृत्तमात्मभूतं नित्यविज्ञान- स्वरूपमात्मस्थमविकियमम्रृतमजरममयमनन्यत्वाद्विषयमिव्येवमविजा- नताम्‌ । बुद्धया दिदिषयात्मतयेव नित्यं विज्ञातं बह्म । तस्माद्धिदिता- विदितव्यक्ताव्यक्तधर्मध्यारोपेण कार्यकारणभावेन सविकल्पमयथाथ- विषयत्वात्‌ । शुक्तिकादौ रजताद्यध्यारोपणज्ञानवन्मिथ्याज्ञानं तेषाम्‌ ॥ ११॥ ३॥

प्रतिबोपविदितं मतमिति । वीप्साप्रत्य यानामात्मावबोधद्वारत्वा-

खादीनामिवाऽऽत्मतत्त्वं न विवक्षितं कितु ब्रह्मण आत्मत्वफलावसानो योऽवमोधो यस्य स तथोक्तम्तस्य भावग्तत्ता तया बुभुत्सा निवृत्ता । विचार्यमाणे बह्मण आत्मत्वेन पर्थव- सानादतिरिक्तमन्तन्याभावाद्मतमित्यर्थः । अविज्ञातं विनानतामित्युत्तरार्भस्यार्थं॑संगरहीतं विवृणाति--अनुवादमात्र इत्यादिना । हेत्वर्थस्वेनेति । अयमर्षः- - पूर्वेषां ह्म विनानतामविज्ञातत्वनैव तरदमणः प्रसिद्धत्वादिदानीमप्यविषयतया ज्ञानं सम्यग्ज्ञानं तथा ्पामविदुषां चिजञातत्वनव वर्मणः प्रसद्धतवादिदानीमपि विषयतया ज्ञानमपम्यगजञानमिति । बुद्धयादिविषयं सदरूपतया बुद्धिरात्मा मन॒ आल्मेन्दरियमात्मेति विज्ञानं वेदबाह्यानां बह्म गद्धादीनां प्रसिद्धं तत शृदानीमपि तन्मतादुप्तरिणां आन्तानामेव बुद्यादिविषयमनात्मरूप- मात्मतयाऽभिमतमित्यथः ॥ ११ ॥ ३ ॥ |

केन द्वारेण तह्यविषयतयाऽऽत्माऽवगम्यतामित्याकाङस्नायामाह- प्रतिबो परेति ।

१. च. ज, षस्तदू? | २. च. छ, ज. विज्ञातं ।

५ आनन्द गिरिकृतटीकासंव ङितशांकरवास्यमाष्यसमेता । १९

$ कि किन = क

ममृतत्वं हि विन्दते । आत्मना विन्दते

हरोधं प्रति बोधं प्रतीति वीप्सा सर्वपरत्ययव्याप्त्यथां । बौद्धा हि सर्वं त्ययास्तप्तटोहव शित्यदिज्ञानस्वखूपात्मव्याप्तत्वाद्विन्तानस्वरूपावमासा- स्तद्न्याव मासश्चाऽऽत्मा तद्विटक्षणोऽ्चिवहुपलम्यत इति तेन ते द्वारी मवन्त्वात्मोपलभ्धो । तस्मास्रतिबोधावमासप्रत्यगात्मतया यद्विदितं तद्रह्य तदेव मतं ज्ञातं तदेव सम्यम्ज्ञानवत्पत्यगात्मविज्ञानं न विष- याविज्ञानम । आत्मत्वेन प्रत्यगात्मानमेक्षदिति च काठके । अभ्रु तत्वं हि विन्दत इति हेतुवचनं विपर्यये स्ु्युप्राततेः । विषयालम- विज्ञाने हि ल्युः भरारमत इत्यात्मविन्ञानमसतत्वनिमित्तमिति युक्तं हेतु- बचनमग्रतत्वं हि विन्दत इति । आत्मज्ञानेन फिममतत्वमुत्पाद्यते । न । कथं तहिं । आतमना विन्दते स्वेनैव नित्यात्मस्वमावेनापरतत्वं विन्दते ।

सं्रहवाक्यं विवृणोति-बोधं प्रतीत्यादिना । यथाऽसिन्दारीरे बुद्धिपरिणामा जडा अपि बिद्यप्ततया प्ेदनवदवभासन्त इति संमान्यते । जडानां स्वामाविकम्रकाशाठुपपत्तः । तथा सर्वशरीरेषु बद्धाः प्रत्यया यद्याप्ततया सवेदनवद्धासन्ते सोऽस्तीति संमान्यते । एतदुक्तं भवति--श्ोतृशरीरावच्छछि्वौद्धमत्ययसाक्ष्येकसत्वमरथः । तदितरपरवरारीरावच्छि्- बोद्धभत्ययसाक्येकसतदर्थः । चिन्मात्रे व्यावर्तकधरमालपलम्माद्विमक्तत्वे चानात्मत्वादिदोष- परङ्ात्संभावितमेकत्वं तदेव ह्म स्वमितिवाक्यजबुदधद्ृतावविषयतया प्रकाशते ब्रह्मास्मीति यसमात्तानन्याज्ञडानवमासयतीति तदन्यावभासन आत्मा पर्वनडविलक्षणोऽवगन्तुं॑ शक्यते तस्मादित्युपसहारः । परतिबोधमवमासाधितपरतिबिम्बास्तेषां प्रत्यगात्मतयाऽन्यभिचरित- स्वरूपेण बिम्बस्यानीयेनेकेन रूपेण यद्हमेदनं तत्सम्यग्ददोनमित्य्थः । विषयविज्ञानं सम्य- ज्ञानं न भवतीत्यत्र हेतुमाह--आत्मत्वेनेति । ब्रह्मण आत्मत्वेन विषयत्वासमवा- दित्यर्थः । अद्वयानन्दरूपस्य सर्वजत्वादिधरमकस्य ऋणः शाखकपतमधिगम्यत्वात्सस्य- स्यापोक्त्वं न संभवति वितु प्तयग््पैवेलम्परि् काकेऽपि विदेषणमिलयथेः । ्रत्य- थाऽरोक्षबहयन्लान तदेव सम्यनज्ञानमिलत्र को हेत्रित्याराङ्कयापरोक्षबन्धाध्यासस्य परक्ज्ञानातिवृ्यतमवादपोक्ज्ञानस्य च तननवौनिनामृतत्वसाधनतवादित्युत्तवाक्याय प हाति-अप्ुतत्वं हीति । सूत्रं विमन्ते--विषयास्मेति । विषयेषु बुद्धधादि- ्वत्मविज्ञन ` विषयतया वा व्यतिरिकतस्योपास्यतया ज्ञाने खत्युः प्रारभते. भयमिति प्रसिद्धं बद्धयादिसंघातमात्मानं मन्यमानस्योपासकस्य च कतूत्वभरमानिवृततः 1 अथ येऽन्ययाऽतो विदु्यरानानले क्षग्योका भवन्ति ” इत्यादिश्चुतिम्यश्च । ' (तरति शोक-

क कि

२० केनोपनिषत्‌-- [२द्वितीयःलण्डः]

वीर्यं वियया विन्दतेऽमतम्‌ ॥ 4२॥ ४ ॥

_____ _""----~------------- नाऽऽटस्बनपूर्वकम्‌ । विन्दत इत्यात्म विज्ञानापक्षम्‌ । यदि हि विधोत्पाद्य- मग्रतत्वं स्यादनित्वं भवेककर्मकार्यवत्‌ । अतो न विदयोत्पाद्यम्‌ । यदि चाऽऽत्मनैवामृतत्वं विन्दते किं पुनधिद्यया क्रियत इत्युच्यते । अना- त्मविन्ञानं निवर्तयन्ती सा तिष्या स्वाभाविकस्यामृतत्वस्य निमि. तमिति कल्प्यते ! यत आह वीर्यं विद्यया विन्दते । वीर्य सामथ्यमना- त्माध्यारोपमायास्वान्तध्वान्तानमिमाव्यलक्षणं बलं विद्यया विन्दते \ तच्च किंविशिष्टम्‌ । अगृतमविनाशि । अविद्याजं हि वीर्यं विनाशि विद्ययाऽविद्याया बाध्यत्वात्‌ । न तु विद्याया बाधकोऽस्तीति विधा- जमभृतं वी्ंम्‌ । अतो विद्याऽगरृतत्वे निमित्तमात्रं भवति । “ नाय- मात्मा बलहीनेन लभ्यः" इति चाऽऽथर्वणे। लोकेऽपि विद्याजमेव बलम- भिमवति न दारीराहिसिामर्ध्यं यथा हस्त्यादैः । अथवा प्रतिबोधविदितं मतमिति सक्रदेवाेषवि परीतनिरस्तसंस्कारेण स्वभ्रप्रतिबोधवद्य द्विदितं

मात्मवित्‌ » इत्यादिश्रुतिषु चाऽऽत्मज्ञानममृतत्वनिमित्तं प्रभिदधमित्यथः । नाऽऽलस्बन- पर्वकमिति । कििदुपास्यमाटम्बनीक्ृय तदुपाप्नपाध्यतया न विन्दत इत्यथः । करं तरिं विन्दत इति प्रयोग ॒इत्याकाष्यामाह--आत्म विन्ञानापेक्षमि ति । आत्मवि- ज्ञानेन मर्त्यत्वभ्रमनिवृत्तिमपकषयामृतत्वपुपचर्यैत इत्यर्थः । सुर्याय बाधमाह-- यदि हीत्यादिना । अनात्मा विज्ञायते येन तदनात्मविज्ञानमनाघयनिरवाच्यमात्माज्ञानमित्यथः । पनरन्ञानान्तरोदयेन बन्धदाङ्कायां कथं पङ्ृदत्ताननिवृत्तिमातरेणामृतत्वनिमिततत्व॑ज्ञान- स्यत्याशङ्कयाऽऽह-- यत आहेति । खस्यान्तोऽवच्छेदो भवति येन ध्वान्तेन तस्छान्त- धवान्तमनात्माभ्यारोपो मनुप्यत्वा्यभिमानः पारमेश्वरी शक्तिमाया जीवस्वनिमित्तमन्ञानं स्ान्तध्वान्तम्‌ । एतैः सवैरभिभवनीयो न भवत्यात्मा येन विदयाक़ृतेनातिरयेन तद्रीयै विदर्भे । पूवासेद्धस्याज्ञानादेनादान्मायायाश्च खतो जीवबन्धकत्वाभावादभिनवस्या- ्ञानप्योत्पत्तौ कारणाभावात्‌ । प्रवृत्फटकमा्िप्तस्य चा्ञानट्दास्य दवेतावभाप्तस्य च वद्वदनमिभावकत्वात्‌ । दुर्बरत्वा्चिश्चीयते सम्यगजञानस्यामृतप्वहेतुष्वमियथः । नच ` विघयाजं चत्कथमविनाशि कृतकस्य विनारित्वनियमादित्याशङ्कयाऽभ्-- न त॒ विद्या- या इति । यावदेहपातं जायमानो द्वैतावभासो विद्यया बाध्यत एव न माममिभवितुं दाक्तोतीत्यवष्टम्भो वीय॑तप्याविनौदो ऽमृतत्वं तत्कारणविद्याया अनाध्यत्वामिप्रायेणो- च्यते न स्रूपनाशामावामिप्रयणेलयर्थः । प्रतिबोधपद्य ` योगिकमध व्याख्याय भ क

` एख्यभिप्रायेण न्याच्े-- अथवेति । अहोषतया विपरीतो गिरस्तः संस्कारो येन

१ ख. ग. (नादय? ।

[२ षः आनन्दगिरिङकतरीकासंवलितरांकर्वाक्य माष्यसमेता 1 २१ खण्डः | न क

इह चेदवेदीदथ सत्यमस्ति न चेदिहावेदीन्महती विनष्टिः । श्रृतेषु भूतेषु विचित्य धीराः प्रत्या- स्माह्ठोकादमृता भषन्ति ॥ १३ ॥ ५ ॥ इति दवितीयः खण्डः ॥ २॥

तदेव मतं ज्ञातं भवतीति 1 अथवा गखूपदेश्षः प्रतिबोधस्तेन वा कचेादेतं मतमित्युमयच्च प्रतिबोधशब्डप्रयोगोऽस्ति स॒त्तप्रतेबुद्धो गुरुणा प्रात बोधित इति । पूवं तु यथार्थम्‌ ॥ १२॥४॥

इह ॒चेदधे्दी दित्यवकयकर्व्यतोक्तिविपर्यये विनाराश्चतेः। इह मनु- घ्यजन्मनि सत्यवक्यभात्ा वेदितव्य इव्येतष्िधीयते । कथमिह चेदवे- दीषहिदितवान्‌ । अथ सत्यं परमार्थतच्वमस्त्यवाप्त तस्य जन्म सफलाम- त्वभिप्रायः \ न चेदिहावेदीन्न विदितवान्वुथेव जन्म । अपि च महता विन्िमहान्विनारो जन्ममरणप्रचन्धाविच्छेद्प्राषिलक्षणः स्याद्यतस्त- स्मादवश्यं तद्धिच्छेदाय ज्ञेय आत्मा ज्ञानेन तु कि स्यादंत्युच्यत । भतेषु भतेषु । चराचरेषु सर्धष्विव्यर्थः । विचित्य । परथङ्निष्कृष्येकमात- त्वं संसारधर्मेरस्प्ठमाल् मवेनोपलम्येत्यथः । अनेकाथत्वाद्धातूनाम्‌ । मन पनध्िवेति संभवति विरोधात्‌ | धीराः । धीमन्ता विवेाकनां 1चन- वत्तवाद्यविषयाभिलाषाः । प्रेत्य 1 म्रुत्वाऽस्माह्ोकाच्छर(रा्ययनात्मलक्ष- णाद्यावत्तममताहंकाराः सन्त इव्यर्थः । अग्रता अमर्णधमांणो नित्यविज्ञानाभ्रतत्वस्वभावा एव भवन्ति ॥ १३॥५१॥ इत द्वतायः खण्डः ॥ २ ॥

जजन

बोेन घ॒ प्रतिबोघो यगपत्छृत्ल्ावि्यातत्कार्यनिवर्तकः सथोखुक्तिहेतरित्यः । प्रतिबोधदा- उदस्ेधा म्याख्यातस्तत्राऽऽयं व्याख्यानं युक्तमित्याह-- पूवं 1चवाते । गुरूपदर सत्यपि प्रतिबोधन्यापकात्मारसधानं विनाऽपरोक्षावगमासंभवात्सयोशुक्तेशचाशाल्लीयत्वादित्यथं ॥ १२॥ ४ ॥

इह चेदवेदीदिप्यादिवाक्याथ संगृहीतं विवृणोति--इह मनुष्यजन्मनीत्या {दना । विसोधाडिति । एकस्मिनिरंरो चिन्मात्रे चयनस्योध्वाधोदेशानिगेरोनस्यष्टकानाम॒वात्तम- -वादित्यर्थः। | १३ ॥ ^ ॥ इति द्वितीयः खण्डः ॥ २ ॥

0 ० नग विं

१४, च. छ. च्च, ९रध< ।

2२ ` केनोपनिषत--. (इतृतीयःखण्डः

बह्य ह देवेभ्य इति बरह्मणो दुर्विज्ञेयतोक्तियंत्नाधिक्यार्था । समाप्त ह्यविद्या यद्धीनः पुरुषार्थः । अत ऊध्वमर्थवादेन बह्मणो हु्वि जञेयतोच्यते । तद्विज्ञाने कर्थ तु नाम यतनमाधिकं कुर्यादिति । शामाद्यथे

वाऽऽन्नायोऽभिमानश्ञातनात्‌ । शमादि वा बह्मविद्यास्राधनं विधित्सिरं

तद्थोऽयमर्थवाद्ान्नायः। न हि ₹रामादिसाधनरहितस्याभिमानरागद्वेषाः दियुक्तस्य बह्मविज्ञाने सामर्थ्यमस्ति । भ्याठत्तबाह्यमिथ्याप्रत्यययाह्य- त्वाद्वह्यणः । यस्माज्चारन्यादूनां जयाभिमानं शातयति । ततश्च बदह्यवि- ज्ञानं दशंयत्यभिमानोपरामे । तस्माच्छमादिसाधनविधानार्थोऽयमर्थ- वाद्‌ इत्यवसीयते । सगुणोपासनार्थो बाऽपोदितस्वात्‌ । नेदं यदिद्भु- पासतं इत्युपास्यत्वं बह्मणोऽपीदितमपोदितत्वादनुपास्यस्मे प्रापे तस्यैव बह्मणः सगुणत्वेनाधिदैवमध्यास्मं -चोपासनं विधातव्यमिव्येवमर्थो वेत्यधिदैवतं तद्वनमिस्युपासितव्यमिति हि वक्ष्यति । वहेति परो लिङ्कात्‌ । नद्यन्यत्र परादीश्वरा्नित्यसर्व॑जञात्परिभूयागन्यादीस्तुणं वज्ाकर्तुं सामर्वमस्ति तन्न शशाक्ष द्ग्धुमित्यादिलिङ्गा द्रह्यशब्दबाच्य ईश्वर इत्यवसीयते । नह्यन्यथाऽभिस्तृणं दग्धु नोत्सहते वायुवांऽऽदातुम्‌ । दश्वरेच्छया तृणमपि वज्ी भवतीस्युपपद्यते । तस्मि द्धर्जगतो नियतपर- वृत्तेः । श्रतिस्यतिपरसिद्धिभिर्भित्यसरवविन्ञान हईभ्वरे सवांतमनि सर्वशक्तौ

कनन

नाना ५.०.०५ ज, भम क

“ यः सुराणां जये हेतुरसुराणां पराजये ! सत्वप्रधानया राक्त्या संपन्नः सोऽहमीश्वरः "” इति ब्रह्म हेत्यादयार्याधिकायास्तात्ययै संगृहीतं विदृणोति--समापेत्यादिना । तात्मयान्तरमाह--रामाद्यर्थो वेति । पंमहवाक्यं विवृणोति-- शमादिः वेति । आभिप्रायान्तरमास्यायिकायाः पगृहणाति--सगुणेति । संगृहीतं विवृणोति नेदमि- त्यादिना । कत्ताख्यायिक्रायास्तात्पर्यमुक्तवा नहरान्दार्थमाह-- बह्येति परो लिङ्गा दिति । एतव्याख्याति- नद्यन्यत्ेत्यादिना । कर्थ त्हीश्वरपिद्धिरित्याकाङ्क्षाया- माह तत्सिद्धिरिति । नव॒ श्ुत्यादिभिरेेश्वरे पिद्धे किमिति जगतो नियतप्रवत्तिि जकाटमान सूत्रितं तत्राऽऽह--्रुतिस्प्रतिपरसिद्धिभिरिति । याक््तकेण समवो नाटगृह्यते तावच्छाञ्चप्रतिपन्नोऽपीश्वरो न निश्वीयतेऽर्वादत्वराङ्कप्रतिबन्धादतः शाचार्थ- स्येश्वरस्य निश्चयाय नियमाय सामान्यतो दृष्टमनुमानं शाखरादग्राहकरूपं सते 1 सा

€ ^ ५ ५,

` ` १अज. द्वात)

[दतृतीयः आनन्दगिरिकरतटीकासंवछित्ांकंरवाक्यभाव्यसमेता । २३

खण्डः |

सिद्धेऽपि शाखाथनिश्वयार्थगुच्यते । तरयेभ्वरस्य सद्धावसिद्धिः कुतो भवतील्युच्यते। यदिदं जगदेवगन्धवंयक्षरक्चःपितृ पिदाचादिलिक्षणं दवियत्पुथिष्यादित्य चन्द यहनक्षत्रदि चिन्न विविधपराण्युपमोगयोग्यस्था- ससाधनसंबन्धि तवत्यन्तङुशल शिल्पिमिरपि इुर्भिर्माणं देद्कालनिमि- त्तानुरूपनियतप्रवृत्तिनिवृत्तिकममेतद्धोक्तकर्भवि माभेक्ञप्रयत्नपूर्वकं भवि- तुमर्हति। कार्यत्वे सति यथोक्तटक्षणत्वात्‌ । गृहप्रासाद्रथशयनासनादिः वद्विपक्च आत्मा दिवित्‌ । कर्मण एवेति चेत्‌ । न परतन्त्रस्य निमित्तमाज- त्वात्‌ । यदिद्मुपभोगवैचियं प्राणिनां तत्साधनवैचिच्यं च देरकाठनि-

भोच्यते । एतद्याख्याति- तस्पेश्वरस्येत्यादिना । अनादिप्रसिद्धकर्व्यतिरिक्तं नग द्रमीङ्कत्य यदपीश्वरः सिषाधयिषितस्तथाऽपि जगतो वहूनि विदोषणानि संसारिविर्क्षणकतू- संमावनाय, नैयायिकास्तु व्याप्यस्य पक्षधमैताबरा्यापकविरोषः पक्षधर्मः पिध्यति ततः स्वतन््रमदुमानमीश्वरनिश्यायकमाहुः । तदूषणं प्रकटं द्रष्टव्यम्‌ । सामान्यतो दृष्ठं रचयति । एतञ्जगदधोकतूणां कर्मणां च विमागं यो जानाति ततपू॑कं भवितुमहतीति प्रतिज्ञा । अत्र जगननिमित्ताहृष्टनिप्पच्यरथो यो जीवानां प्रयत्नस्तप्पूरवकत्वं जगतः सिद्धमिति सिद्धसाधनत्वं वद्तां निरीश्वरवादिनां निराप्ताय॒विरोषणं भोक्तृकर्मविमागन्ञेति । न॒हि जीवानामेते भोक्तातेऽस्मिन्देरो काडे वाऽस्य कर्मफटस्येति विमागज्ञानं संमति । विरोषानमिक्तस्वा- दित्यर्थः । यथो क्तटक्षणत्वादिति । विनित्रत्वादितयक्ते व्यभिचारः स्यात्‌ । आत्मा- दिस्वमावैचिच्यस्य प्रयत्नपर्वकत्वामावात्तदथे कार्त्वे स्तीति विरोषणम्‌ । कारयत्वादिषयु- क्तऽवदधपर्वकारिकाये विमागह्मयत्नपर्वकत्वं नासतीतयनेकाम्तिकतवं स्यात्तदथे यथाक्तलक्षण- त्वादिति । यद्विचित्रं तद्विभागज्ञमयत्नपर्वकं यथा गृहादि । जानात्येव हि तक्षादिय गृहादिरस्य स्वामिनो द्न्यदानापिपर्वकं वाऽस्य नि्माणमिस्थं चेति ततो न साध्यवेकस्यं यथाशब्दं हि साधनदषणे । नामिप्रायवदात्‌ । विपक्षे व्यतिरेक आत्मादिववित्ुदाहरणम्‌ । यद्विभागज्ञमयतनपूरवकं न मवति तदविरिषटकार्यमपि न भवति । यथाऽऽत्माकाशावीलन्व- यन्यतिरेकरयोग इत्यः । िचित्रकार्यत्वमस्तु विभागन्ञमयत्नपू्कःवं न भविप्यति किं वाधक जगद्रेचिव्यस्य कभवेचित्यदेव संमवादतः पक्ष एव पाभ्यामावशङ्कया राङ्कितविपक्षे वर्तमानो हेतुः शङ्कितव्यमिचार इत्यमिपरत्याऽऽह--करमेण एवेति चेदिति । परिहरति-न परेति । करवपरतनत्रस्य कमणो निमित्तमा्तत्वात्छातन््येण निमित्तत्वासंमवात्कायवेचिभ्यस्य भङ्परसङ्ञो बाधकः क्तीरमन्तरेण । अतः पले साध्यामावराङ्काहपपततनं श ङ्कितन्यभिचारित्व- मिति भावः ! संग्रहवाक्यस्य पूर्वपक्षमागं विवृणोति-यदिद मित्यादिना । यदिद्मीश्चरवा-

क ऋ मी

१च. न, भ्मैविरचेषरति ! २ ज, शविरेषक्ञ 1 3 छ. कष, च. न्ति) न कः ।

रष | केनोपनिषत्‌- ` (देतृतीयःखण्ड

मित्तायुखूपनियतप्रवृत्तिनिवत्तिक्रमं च तन्न नित्यसवंज्ञकतंकम्‌ । किं तहि कर्मण एव तस्याचिन्त्यप्रभावत्वात्सर्वेश्च फलठहेतुत्वाभ्युपगमात्‌ । सति कमणः फलहेठ्त्वे किमीभ्वराधिककल्पनयेति न नित्यस्येश्वरस्य मित्य. सवंज्ञशक्तेः फलहेतुत्वं चेति चेत । न कर्मण एवोपभमोगवैवचिञ्याद्युपप- दयते । कस्मात्‌ । कर्तुतन््रत्वाकर्मणः । चितिमल्मयत्ननिर्वत्तं हि कर्मं तत्मयत्नो परमाहुपरतं सदैशान्तरे काटान्तरे वा नियतनिमित्तविरोषापेक्षं कतुः फलं जनयिष्यतीति न युक्तमनपेक्ष्यान्यदत्मनः प्रयोक्त कर्तैव फलकाठे प्रयोक्तंति चेन्मया निरवर्तितोऽसि तां प्रयोक्ष्ये फलाय यदा- त्मानुरूप फलमिति न दक्चकालनिमित्तविशेषानभिज्ञत्वात्‌। यदि हि कर्ता देशविशेषाभिज्ञः सन्स्वातन्त्येण कर्मं नियुङूयात्ततोऽनिषटफलस्याप्रयाक्ता स्यात्‌। न च निर्निमित्तं तद्निच्छयाऽऽत्मसमवेतं त्चमंवद्विकरोति क्म । न चाऽऽस्करतमकतुंप्तमवेतमय स्कान्तमणिवदाक्रष्ट भवति परधानकर्तुंस-

मवेतखात्कर्मणः। भूता भयमिति चेन्न साधनात्‌ । कर्तृक्रियायाः साधन-

दिभिरि वेषम्योष्यदोषपरिहाराय कर्मणो जगद्रिचित्यहेतस्वमिष्टं तत्मतिपत्नं विहाया पव इरः कट्प्यते धमीं तस्य फलहेतुष्वं च धर्मः कल्पनीय इति गौरवं स्यादित्याह न नित्यस्येश्वरस्येति । पति छाषवे गर्वं दूषणं स्यात्रेह तदस्तीत्यभिप्रत्य सिद्धान्त विद्रृणोति--न कमण एवेत्या ङिना । आत्मनोऽन्यत्मवर्तकमनोक्ष्य कर्मच फटं जनयति तर्हिं कतां जाव एव प्रयोजकोऽप्विति शङ्कित्वा परिहरति- कर्त्या दिना । अनिषटफलमोगतिद्धधन्ययादुपपत्या कर्तः कर्मैनियोकतृत्वं न संमवति चेतति निनिमित्तमेव कमे फलाकारेण परिणमत इति जरत्कर्ममीमांसकानां मतमाराङ्कयाऽऽह- न च निनिमित्तमिति । कर्तुरनिच्छया कमै विकरोतीलत्र इष्टन्तामावाचच्- णोऽपि विकारस्य सनिमित्ततवादित्यर्थः । यञ्च सोगतेनोच्यते फल्कालपर्यनतं करतरव- स्थानाभावान्ने कतृप्मवतं कम रितु क्षणिकविज्ञानेनाऽऽत्मना कतं कदाचित्फलस्याऽ<- कष्ट मवति । यथाऽयस्कान्तो मणिः कदाचिन्वेतनेन प्रुक्तोऽन्यदाऽपि हस्य प्रेरको भवति तद्वदिति तत्राऽऽह--न चाऽऽप्मङ्तमिति । करणादीनि कारकाणि यः प्रेरय- न्करोति सत॒ अ्रधानकती । तत्समवेतं करम प्रसिद्धं तस्य च फटकाङपर्यनतं स्थायित्वमेष्ट- | न्यम्‌ । अन्यथाऽहृताम्यागमङृतविपरणारापपङ्गात्त्यमिज्ञप्रामाण्याचचेत्य्थः । रोका- | यतिकामिप्रायजुद्धाव्य दूषयति--मूताभयमित्पादिना । आधुनिककर्ममीमां कानां

१ घ्‌, च ©. स्म, ञ.. (निभिः | 1 ०५

[तृतीयः आनन्द्मिरिकृतदीकासंवलितशांकरवाक्यमाप्यसमेता \ ९५

खण्डः 1]

-भूलानि मूत्रानि कियाकालेऽनुभूतव्यापाराणि समाप्तौ च इला डिवि पारत्यक्तानेन रूट कलान्तरं कतुमुव्सहन्ते न {हे हलं क्षेनाद् वीहीन्गहं भ्रवेश्यति भूतकमणोश्गचेतनत्वास्स्वतःप्रवस्यनुपपत्तिः ! बायुवदिति चेन्नमासद्धत्वात । न हि चापोरवचितिमतः सवतःप्रवत्तिः सिद्धा रथादिष्वद्‌- शौनाव। हाखरात्कमंण एषेति चच्छाखं हि क्रियातः फ सिद्धिमाह नेभ्व- रादेः स्वर्गकामो यजेतेत्यादि। न च प्रमाणाधिगतत्वाद्‌ानर्थक्यं युक्तम्‌ । न चेभ्वरास्तिस्वे प्रमाणान्तरमस्तीति चेत्‌ । न इष्टन्यायहानानुपपत्तेः । किया हि द्विविधा हष्टफलाऽव्ृष्टफएला च । दुष्टफलाऽपि द्विकिधाऽनन्तरः फलटाडऽऽगामिफला चः अनन्तरफला गतिभ्रुजिलक्षणा । कालान्तरफला च ङपिशेवादिटक्षणा । तजौनन्तरफला षापवशिण्येव कालान्तर- फला त्त्पन्नप्रध्वंसिनी । जल्मसेव्याद्यधीनं हि कृषिसेवादेः फठे यतो न चोमयन्यायन्यतिरेकेण स्वतन्त्रं कर्म ततोवा फटे हषम्‌ \ तथाच कर्मफल प्राप्तौ न हष्टन्याषहानमुपपद्यते । तस्माच्छान्ते यागादिकमणि नित्यः कतुंकमेफल विभागज्ञ इश्वरः सेष्यादिषिद्यगा्यनुरूपफलदातोप-

मतयुद्धाचयति- दाख्नादित्यादहिनषर । यजेतेत्यास्यातपदात्सामान्येन समीहितसाधनं यागः भतीयते । कस्य ` समीहितस्य साधनमितिविदेषाकाष्वायां स्वगंकामपष्संनिधाना- स्काम्यमानस्वर्मसाधनत्वं यद्यप्यकगम्यते तथाऽपि क्षणिकस्य यागस्य कारान्तरीयखग॑सा- धनत्वासंभवाभिष्फरैत्वरङ्कत्याशाङ्कयाऽऽह- त चेति । ओषधपानादेः कमणः स्याये- सस्कारद्वारेण काखान्तरीयारोग्यादिफृहेतुत्वप्रसिद्र्यागस्य शतस्राधनत्वनिवांहाय स्थाय्य- वान्तरापू्वं॑परिकिल्प्यते तेन ` नत्वानथक्यं निरदोपवाक्याधिगतत्वाङ्त्यथः । श्चुतसाधनत्वसि- द्वन्यथाट्पपस्या किमितीश्चर एव नेष्यते तत्ाऽऽह- न चेभ्वरति । नेयमर्थापत्तिरी- श्वरास्तित्वे प्रमाणमन्यथाऽप्युपप्नत्वात्‌ । न च मानान्तरमस्ति । तद्रिषयश्ुत्यादेरथवाद्‌- त्वादित्यर्थः । नापूरवदररेण श्रतनिर्वाहः कल्पनीयः । यब्यवदहितफलं कमे तचवेतन्यप्रयुक्त- फ़लाभिति इृष्टाया व्यसिर्हानिपरसङ्गादतः श्चतस्धनत्वसिर्धघन्यथाटुपपत्येशवरः फल्दाता कल्पनीय इत्याह--न दृष्टेति । सेग्रहवाक्यं विवृणेोत्ति-- क्रिया हीत्यादिना \ फलरोदयनाप्वर्गो ना ` यस्याः सा फलाप्षर्गिणी न फट्दातारं पएरथगपेक्षत इत्यथः । उत्पन्नपरध्वंसिनीति । उत्प्ना सती फटमदचछैव प्रध्वंसते ततस्त फट्वातारं कालन्तरेऽओेश्चत इत्यर्थः । यागादिफाटं कम्यिभिज्ञेन दीयमानं व्यवहितफरतवार्सेवाफख्व- दित्यषद- तस्माच्छान्ते यागादि । ननु जीवस्तावत्खोपमोगस्राधननियन्ता,

जोमय कामानि ४

9घ.च. छ. घ. ण्ल्त्वं स ¦ २ घ, च. छ. ज. श्व्यनु? । ३ घ. च. छ. अ. “त्‌ का 14

२६ केनोपमिषत- र [शतीयःसण्डः

पद्यते स चाऽऽत्ममूतः सवस्य र्सिर्णल्छर यसाक्षी नित्यविज्ञानस्व- भाषः संसारधरमैरसंस्यषटः । श्रुतेश्च । “न छिप्यते लोकदुःखेन बाह्यः ' जरां भत्युमत्येति'" “विजरो विधयः । “सत्यकामः सत्यसंकल्प एष सवेश्वरः पुण्यं कमं कारयति । “अनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति । “एतस्य वां अक्षरस्य प्रशासने" इत्याद्या असंसारिण एकस्याऽऽत्मनो नित्यमुक्तस्य ` सिद्धौ श्तयः । स्मृतयश्च सहस्रशो विद्यन्ते । न चाथवादाः रा्यन्ते कल्पयितुम्‌ । आनन्ययोभित्वे सति विज्ञानोत्पादकत्वात्‌ । न चोत्पन्नं विज्ञाने बाध्यते । अप्रतिषेधाचच । न चेश्वरो नास्तीति निषेधोऽस्ति ।

तस्यापीश्वरः फलदानेन नियन्ता चेदिष्यते तर्हिं नियन्तुः स्वन्यतिरिक्तनियम्य्वाङ्गीकारादी- श्वरस्याप्यन्यो नियन्ता प्र्तभ्येत नियन्तृत्वाविदोषात्‌ । अतोऽनवस्थाप्रसङ्गबाधितमनुमानमि-. स्याशङ्कयाऽऽह-सचाऽऽगममूतः सवंस्येति । कस्ितमेदमात्रेण .नियम्यनियामक-, मावोपपततरन ता्तिकमेदावकादाः । ताच्तिकमरदैक्वे च धटदिवत्कार्यत्वादिप्रसङ्गस्ततोऽति-. रिक्तनियम्यत्वन्याप्यमावान्नानवस्याप्रसङ्ग इत्यथः । रानवदीश्वरः फएख्दाता' चेत्ता निग्र हानुग्रहकतृत्वाद्रागादिमान्स्यात्तत्राऽऽह--सवैङक्रियाफठेति । यथा रीक्िकसाक्षी कस्यचिण्जयहेतुरन्यस्य पराजयहेतुरपि न रागादिमान्कथ्यते । यथोषरञ्धभाषित्वात््‌ । .. तथेश्वरः क्रियादिप्ताक्षी रागादिमान्न भविष्यति । अनरुषूपादातृत्वात्‌ । ` रानाऽ-. प्यसाधुनदण्डयन्साधून्रिरक्ष्न रागादिमान्कथ्यत इति भावः । साक्षित्वे तदहीश्रसये- ` कषणक्रिया स्यात्त्राऽऽइ-मित्येति । नित्यविज्ञानस्रभावस्यानिर्वाच्यविषयावच्छेदेनः साक्षित्वं कलितमिव्य्थः । पवस्य नीवस्याऽऽ्मभूतशदीश्वरस्तदिं ससारधमेसिप्येतं ` सृसायभेदादित्यारङ्कयाऽऽह-- संसारेति । न केबढुपवततेरश्वरपिद्धिः श्ुतेरषी तयक्तं ताः श्रुतीस्दाहरति- न दिप्यत इत्यादिना । स्तयश्च-- “यथा सः गतं सोक्म्यादाकादं नोपरिप्यते " । ^ समं स्वेषु भूतेषु »। ¢ शरः सर्वभूता- नाम्‌ ” इत्याद्याः । यदुक्तमर्थवादत्वादप्रामाण्यं तत्राऽऽह- न चेति । ईरविषयाणि वाक्यानि न कर्मविधिसंनिधिसमान्नातानि । अतोऽनन्यशेषत्वे सति बोधकत्वाः तार्थ प्रमाणानि कमविधिवाक्यवदिव्यर्थः । रिंचार्थवाद्प्वेऽपि नाप्रामाण्यं पदसमः न्वयटेन जायमानस्य ज्ञानस्य वाधादुर्शेनात्छतःपामाण्यादस्य बाधयिता नोपपद्यत इत्याह--न चोत्पन्नमिति । इतश्च नप्रामाण्यमित्याह--अप्रतिषेधाञ्चेति । यथा द्वे वाव ह्ाणो रपे मूत चेवामूत चेति प्रस्तुत्य नेति नेतीति परस्तात्परतिषेधति

१. घ. च, छ.ज. वाऽ्षः। २. च. छ. धदत्वेच।३ध. च. छ. ज. परत्तिभिरी०। ४ च्.-तो ताट्वर4 ;. . |

[तीयः आनन्व्‌ गिरिकृतदीकासंवछितशांकरवाकष्यभाष्यसमेता । ₹७

खण्डः 1

ध्ाप्त्य मावादिति चेन्नोक्तत्वात्‌ । न हिंस्यादितिदताप्त्यभावाचरातिषे गे नाऽऽरम्यत इति चेन्न । दंश्वरसद्वावे न्यायस्योक्तत्वात्‌ । अथवाऽप्रतिषे- धादिति कमणः फलदान देभ्वरकालानां न प्रतिषेधोऽस्ति। न च निमि त्ान्तरनिरपेक्षं केवलेन कर्वैव प्रयुक्तं कैलदं हषम्‌ । नच विनोऽपि यागः कालान्तरे फटी मवति । सेव्यबुद्धिवत्सेवकेन सर्व्ञश्वरबुद्धौ तु संस्कृतायां यागादिकमणां विनष्टेऽपि कमणि सेव्यादिवेश्वरात्फलं कर्त भवतीति युक्तम्‌ । न तु पुनः पदार्था वाक्यशतेनापि देक्ञान्तरे काटान्तरे ` धा स्वं स्वं स्वभावं जहति नहि देशकालान्तरेषु चाथिरनुष्णो मवति। एवं ` कर्मणोऽपि कालान्तरे फलं द्विपरकारमेवोपटभ्यते । बीजश्षेचसंस्कारपरि- ` शक्षाविज्ञानवत्कन्रपेक्षफलं कृष्यादि विज्ञानवत्सेव्यबुद्धिसंस्कारापेक्षफलं

नेवमीश्वरं प्रस्तुत्य प्रतिषेध उपरम्यत हत्यर्थः । प्रतिपेधामावः पतान भवति कितवप्रा्त- त्वात्‌ । यथा रागतः प्राप्ता भूतर्हिसा निषिध्यते नेवमीश्वरस्य प्राप्तरस्तीत्यन्यथापि- द्विमाशङ्कय परिहरति-प्राप्तीत्यादिना । अप्रतिषेधादितिसतरहवाक्यं प्रकारान्तरेण व्याचष्--अथवे ति । स्वगकामो यनेतेत्यादिशाल्ञं यागस्य फल्दायिनीं शक्तिं चोतयति न सहकायैन्तरं निषेधयति । वाक्यमेदपरसङ्गादि्यर्थः । इतश्च शाज्रमयोगन्यवच्छेदकं वाच्यं नान्ययोगन्यवच्छेदकम्‌ । सक्चन्दनवनितादिनिमित्तनिरक्षस्य कर्मणः फरुहेतुप्वातुप- ठम्मात्‌ । अतो यथा मानान्तरसिद्धं खक्चन्दनवनितादेनिमितत्वमिष्टं तथेधरस्याप्येष्न्यमि `त्याह- न च मिमित्तान्तरनिरपेक्षमिति । इतशेश्वरः फलदाता वक्तव्यः ` प्रधव- स्तस्य यागस्य कारणत्वासंमवात्‌ । नियतपूवक्षणपत््वं हि कारणत्वम्‌ । न चापृबद्वरेणोप- पद्यते । असति द्रारति द्वारत्वादुपपत्तः । न चोषधपानादिदष्टान्तः । ओषधाद्यवयवानां संस्छरतानां फट्काख्प्यन्तमनुवौमानानमेव कालन्तरीयफलहेतुत्वादित्यमिप्रत्याऽऽह-- न च षिनष्ट इति । कथं तरीश्चरो वाऽपि नष्टस्य फङ्दातोपपद्ये तत्राऽऽह--सेष्य- घु द्धिवदिति । एतत्कमनिनानुष्ठितमिति कमणेश्वरस्य बुद्धावारोह एव कममणां संस्कारस्त- दरशाद्विनष्टऽपि कर्मणीधरात्फलं युक्तम्‌ । यथाऽनेनाहं सेवित इति सेन्यबुद्धो संछृतायां कालान्तरे विनष्टायामपि सेवायां पेव्याद्राजादेः फलं भवति तद्वदित्यथः । यद्यपि रोकिकानां कर्मणां फलसाधनस्वं चेतनाधीनं इष्टं तथाऽपि वेदिकष्य यागादेः फं दातारं विनाऽपि वाक्य- प्रामाण्याद्धविष्यतीति नाऽऽशङ्कनीयमित्याह-- नतु पुनरिति । अन्वययोग्यानां पदाथानां ` -संपस्गैबोधवमेव वाक्यं नतु तद्यखाददष्टः पदार्स्रभावस्यकतु शक्यत इत्यथः । बीजकषत्रयोः

ध १क.ख ध, छ. न्च. न, °कारणवादिनां। २ श्च. फटं ट 3 घ. '्टक्ष्यते। ४. "कनन. पेतः । ५ कृ, छ.क्ष ज. ९रवत्त्वातु ` ।

र< .. ,. .केनोएनिषत्‌- .. ` (देवृतीयलण्डः)

च सेवादि .। यागादेः क्यणस्तथाऽविज्ञानवकर्वपेक्षफटत्वानुपपत्तो कालान्तरफलत्वातकमदेक्ाकाल नि मित्तविपाकविमागज्ञबुद्धिसस्कारापेक्ष फलं मवितुमर्हीति । सेवादिकमोनुरूपफलज्ञसेव्यबुद्धिसंस्कारपिक्षफल- स्येव । तस्मास्सिद्धः सर्वज्ञ ईश्वरः सर्वजन्तुबुद्धिक्म फर विमागसाक्षी सर्वभ्रतान्तरात्मा \ यत्साक्षाद्परोक्षाद्च आत्मा सर्वान्तर इति श्रतेः । स एव चा्नाऽऽत्मा जन्तृनां नान्योऽतोऽस्ति. दष्टा भोता मन्ता विज्ञाता नान्यदतोऽस्ति विज्ञावित्याद्यात्मान्तरप्रतिषेधश्चतेस्तत्वमसीति चाऽऽत्म- स्वोपदेश्ात्‌ । न हि सृविण्डः काश्चनासत्वेनोपदि्यते. । ज्ञानशक्तिः. कर्मोपास्यापासकश्चद्धाश्चद्ध सुक्तायुक्तमेदादात्ममेद एवेति चेन्न । मेद्‌- हृ्वपवादात्‌ । यदुक्तं संसारिण ईश्वरादनन्या इति । तन्न किं ताह भव्‌ एव संसार्यातमनाम्‌ । कस्माह्क्षण मेदादश्वमहिषवत्‌ । कथं लक्षणमेद्‌ इत्युच्यते । दैभ्वरस्य तावच्चित्यं सवं विषयं ज्ञानं सवितुप्रकाशवत्‌ । तद्ि- परीतं संसारिणं खद्योतस्येव । तथेव शक्तेमेदोंऽपि । नित्या सवंषि- षया चेश्वरशाक्तिविपरीतेतरस्य । कमं च चित्स्वरूपात्मसत्तामाचनिमिः त्मीभ्वरस्य । ओष्ण्यस्वख्पद्रव्यसत्तामात्रनिमित्तदहनक्मवत्‌ । राजाय: स्कान्तप्रकाशकर्मवच् स्वासाविक्रियारूपम्‌ । पिपरीतमितरस्य । उपा- सीतेतिवचनादुपास्य ईश्वरो गुरुराजवत्‌ 1. उपासकश्वेतरः रिष्यभु- त्यवत्‌ । अपहतपाप्मा दिधरवणाश्चित्यल्युद्ध ईश्वरः । पुण्यो वै पुण्येनेति- वचनाद्विपरीत इतरः । अत एव नित्यमुक्त एवेश्वरो नित्याश्युद्धियोगा-

संस्कारस्तत्परिरक्षा च तद्विज्ञानवान्यः कती तदकषफटं ङ्यादि दृष्टम्‌ । सेवादिकं च विज्ञानवान्यः सेन्यस्तदबुद्धिपंस्कारपषं फटे दृष्टम्‌ । यथा यागादेः कमण काटान्तरफ- रत्वादविज्ञानवत्कर्बपक्षफटत्वानुपपत्तौ कर्मादिविभागन्ञकर्मपेश्षफछत्वं भवितुमर्तीत्यर्थः । टोकिकवर्मसनेकविपेप्वपि मध्ये पवायागदेरखेरूपो दृष्टान्त इत्यभिप्रेत्य पनराह--सेवाः दीति । सेवादिकरमीटखूपं फठं नानातिः यः सेव्यसतदबुद्धौ यः संस्कारस्तदरक्षफरस्य सेवदे्थथा न स्वात्यं तद्वदिप्य्थः । एवं तावन्नरीश्वरवादिनं प्रतीश्वरं प्रसाध्य सेश्वर- वादिनामभिमतवास्तवभेदनिरासाय प्रक्रमते-- स एवेति 1 जीव इधराद्धिनस्तद्विरु्ढधर्मा- कान्तत्वात्‌ । यो य्िरुदधधमीकरान्तः स ततो भिन्नः! यथाऽधाम्महिष इत्यनुमानमुदधाव्य तस्य भदनिन्दानुप्पत्यनुगृहोतमभेदश्चतिविरोधात्काखात्ययापदिष्टत्वमाह-- ज्ञान क्तीत्या- दिना) पप्रहवाक्यं विवृणोति-यदुक्तमित्यादिना । खात्मनोऽविक्रियारूमं नगदुपादा-

१छ. स्न. शुदधवद्धः। २व च. छ. न्न. ञ्‌, वेषं फः ` “

4 .आनन्दमिरिक्ृतदीकासंवठितश्शाक्ररवाक्य माष्यसमेता । २९. खण्ड

त्संसारीतरः । अपिवि यत्र ज्ञानादिटक्षणमेदोऽस्ति तत्र भेदो दष्टः यथाऽश्वमहिषयोस्तथा ज्ञाना दिलक्षणमेदादीश्वरादातमनां भेदोऽस्तीत्ि चेद्न । कस्मात्‌ । अन्याऽसावन्योऽहमस्मीतिन स वेद्‌ ते क्षव्यटोका भवन्ति ! ग्रत्योः. स मृत्युमाप्रोतीति भेद्हष्िद्यपोद्यते । एकत्वभतिपादि- न्यश्च श्रुतयः सहस्रह वियन्ते । यदुक्तं ज्ञानादिलक्षणमेदादित्यत्ोचयते ! नानमभ्युपगमात्‌। बुद्धया दिभ्यो व्यतिरिक्ता बिलक्षणाश्वेश्वराद्धिन्नलक्षणा आत्मानो न. सन्ति । एक .एवेश्वरश्चाऽऽता सवं मतानां नित्यभुक्तोऽ- भ्युपगम्यते । बाद्यश्चक्षुबुद्धयादिसमाहारसंतानाहंकारममत्वादिविपरीत्तपर- त्ययप्रबन्धाविच्छेदलक्षणो नित्यश॒द्धबुद्धसुक्तविज्ञानालेश्वरग्ये ` नित्य- विज्ञानावमासथित्तचैत्यवीजवीजिस्वमावः कल्पितो ऽनित्यविज्ञान ईश्व रटक्षणविपरीतोऽभ्युपगम्यते । यस्याविच्छेदं : संसारव्यवहारः 1 विच्छद च मोक्चव्यवहारः । अन्यश्च युलटेपवत्मत्यक्षप्रभ्वसो : देवप. क्षणो भूतविशेषसमाहासे न पुनश्चतुर्थोऽन्यो -भिन्नलक्षण ईश्वरादभ्यु- पगम्यते । बुद्धरचादिकलस्पितात्मव्यतिरेकाभिपायेण वु लक्ष्णभेदादित्या भ्रयासिद्धो हेतः । ईश्वरादन्यस्याऽऽत्मनोऽससवात्‌। हश्वरस्येव.विरुद्धल-

नादिलक्षणं करमश्वरसयेत्य्थः । दृषणान्तराभिषित्सयाऽनुवदति--यदुक्तमिति.1 जीवाः कि, बुध्चादिविरिष्टाश्चत्मतिनिम्बा धर्मत्वेन गृह्यन्ते क्वा देवमनुप्यादिशब्द्वाच्या सचि- तिका देहाः विवा तृतीयो विलक्षणनिरपाधिकमेदमिन्श्येतन . आयय. . सिद्धप्ाधनत्वर- माह--नानम्बुपगमादित्यादिना । चित्तं ज्ञानं चैत्याः सुसदयो बीजमविदादि बीनि शरीरं तस्सखमावविशिषटस्य विरोषणतादात्म्यादित्य्थः । यस्य॒विदिष्टरूपस्यावि. _ च्छेदे तत्परविष्टचित्सरूपस्य संपारव्यवहारो यस्य॒ च विच्छेदे प्रतिविम्बरूपस्य भिम्ब- संपतत्या मोक्षम्यवहारो भवति स॒ कल्मितरूपः प्थगभ्युपगम्यतेऽतः सिद्धसाधनमिल्येः । . ्वितीयविकल्येऽपि सिद्धपाधनत्वमाह--अन्वश्चेति । तुतीयविकले बुद्धथादिकसरिपतेम्यो विरिष्टात्मम्यो व्यतिकरेण निरुपाधिकरूपाभिप्रायेण पक्षीकरणे हेतुराश्रयासिद्धस्ता- इशास्याऽ<श्रयस्य माबैविकङ्त्वादिव्यर्थः । ईश्वरादन्य आत्मा नास्तीति वदता सर्वोपाधिस्थ ईश्वर ए्वाऽऽत्मेत्युक्तं भवति । तदा च बद्धत्वमुक्तत्वादिविरुद्धधमस्व सुखद खादियोग- श्ासङ्गस्य विरुद्धः प्रसब्येतेत्यतोः वास्तवमपतसारित्वं॑कस्पितेन पंसारित्वेन न॒ विरुध्यत इति ` द्दीयितं यस्य यस्यान्तःकरणादिविकारस्थोदयादेः संनिधिमात्रेणाऽऽत्मा निमित तस्य॒ तस्य. छोकैरहकारादिभिर्विपरीतरूपस्याध्यारोषणादात्मनः संपतारित्वमित्याह--

[वक प

१क.ख.घ;च.छ. न्न, न. श्व विज्ञाः। रक. छ. क्च, त्प्रज्यवे ॥३ ग. चन, नकखाविः । क, ४ छ, इ. स्त्याल्पादेसं ॥ त ।

# केनोपनिषत्‌-- [दीय]

क्षणत्वमयुक्तमिति चेत्युखदुःखादियोगश्च ! न । निमित्तत्वे सति -टोकः- विपर्ययाध्यायेपणात्सवितवतर । यथा हि सविता नित्यप्रकाशरूपत्ाह्लो- कामिव्यक्त्यनभिष्यक्तिनिभित्तत्वे सति लोकद विपययेणोदयास्तमः- याहोराजादिकर्वत्वाध्यारोपभाग्भवत्येवमीश्वरे . नित्य विज्ञानशंक्तेख्पे लोकज्ञानापोहसुखदुःखस्यृत्यादिनिमित्तत्वे सति लोक विपरीतबुद्धयाऽ- ध्यारोपितिं विपरीतटक्षणत्वं खखदुःखादयश्च न स्वतः । आत्मवश््यनरू- पाध्यारोपाच्च । यथां घनादिविपरकीणेऽप्बरे येनैव सवित॒पकाश्ो न करयते स आत्मदुश्यनुरूपमेवाध्यस्यति. सवितेदानी मिहं न पकाङयतीति सत्येव प्रकाशेऽन्यत्न भान्त्या । एवमिह बोद्धादिवुच्युद्धवाभि मवाकुल- श्रान्त्याऽध्यारोपितः खखदुःखादियीग उपपद्यते! तत्स्मरणाच तस्येवेश्व. श्स्येव हि स्मरणम्‌ “मत्तः स्मुतिज्ञानमपोहनं चः? '“नाऽऽदत्ते कस्यवचित्या- पम्‌ ' इत्यादि । अतो नित्यमुक्त एकस्मिन्सवितरीव टोकाविद्याध्यारोपि- तमीश्वरे संसारित्वम्‌ । शालरादिप्रामाण्याद्भ्युपगतमसंसारित्वमित्यवि- रोध इति । एतेन प्रत्येकं ज्ञानादिमेदः प्रत्युक्तः । सौक्षम्यचेतन्यसर्वग-

न निमित्तत्वे सतीत्यादिना । ईश्वरे उखादयारोप इत्यक्ते मायोपाधिके बह्णीश्वर श्चब्दवाच्ये सुखादप्यासरङ्का स्यात्तनिवृत््य्थमाह-नित्यविज्ञानशक्तिखूपं इति । यथाऽगन्यादिक्तिः शक्त्यन्तरमन्तरेण स्वस्वभावदेव का्येत्पदनानक्ला तथा नित्य विज्ञानं स्वभावसंनिपिमात्रेणान्तःकरणादिप्रवृत्तिनिमित्तमिति शक्तिमयमच्यते । तसि न्खातन्न्यादीश्वरपदलक्ष्ये विरुद्धानेकध्मीध्यासो न विरुध्यत इत्यर्थः । छोकस्य ज्ञाना- पोहो विस्मरणम्‌ । भर स्वत इति । न परमार्थतो विरुद्धानिकधर्मवस्वमित्यर्थः । भान्तस्य स्वदष्टयनुरूपाध्याप्तारोपदशेनाच नाध्यासो वस्तक्षतिकर इत्याह-आव्महष्टीति ४ भोद्धादिवृत्तीनामुद्धवामिभवाम्यामाङरस्य वेचिन्रयमाप्नस्य वृत्तीनामेवोद्धवाभिभवौ न तव्यापकचेतन्यस्येतिविवेकशुन्योकस्य भान्त्येति योजना । चैतन्यस्य ज्ञान खाद्यत्पदे निमित्तत्वं न केवङ्मन्वयन्यतिरेकसिद्धम्‌ । तत्स्मरणाच्च भगवद्ाक्याचच सिद्धमित्यर्थः । इरे संप्तारित्वमीश्वरः संपारीतिपसिद्धयमावाद्िरिष्टानुगतचित्सरूम इति व्याख्येयम्‌ । एतेनेति । सिद्धपराधनत्वादिदृषणेन प्रतिरारीरज्ञानषुखादीनामाश्रयमेदस्तासतिकः भत्यक्तो मन्तन्यः । किच न्यावर्तकथमवज्ाव्यावृत्तिः सिध्यति । सांख्यमते च पुरुषाणां चेतन्य- मात्ररूपाणां. न न्याव्तंको धर्मोऽस्ति । वैरोषिकमते स्वैत्यन्तविरोषकल्यनाऽन्योन्याश्र. यपराहता । अतो गिर्विरेषत्वात्युमां न भेदस्तास्िक इत्याह सौक्ष्म्येति । कथ्थि-

नरयन

१ भ, तत्वा? ¦ ग, च, घ. क्ठिरूपमु? | ३ ग. ध. च, छ, व, लन्यव्रि।

[तीयः आनन्द्गिरिकरतदीकासवङितशांकरवास्यमाष्यसमेता । ३१

खण्डः, ] ` ब्रह्म ह देवेभ्यो विजिग्ये तस्य बहणो वि- जये देवा अमहीयन्त। त रेक्षन्तास्नाकमेवा'

(कक ९

विजयोऽस्माकमेवायं महिमेति॥ १४ ॥१॥

त्वाद्यविशेषे च मेदहेत्वमावात्‌ 1 विक्रियावंचे चानित्यत्वात्‌ । मोक्षे च विशेषानम्युपगमाद्भ्युपगमे चानित्यखप्रसङ्गात्‌ । अविद्यावदुप्ठभ्य- त्वाच्च भेदस्य ततक्षयेऽनुपपत्तिरिति सिद्धमेकसं तस्माच्छरीरेन्दियमनो बुद्धिविषयवेद्नासंतानस्याहंकारसबन्धाव्ञानबीजस्य नित्यविज्ञानान्य- निमित्तस्याऽऽत्मतच्वयाथात्म्यवित्तानाद्विनिवृत्तावज्ञानबीजस्य विच्छेद आत्मनो मोक्षसंत्ता विपयंये च बन्धसंत्ता । स्वरूपपेक्षत्वाहुमयोः । बह ह, इत्यै तिद्याथः । पुरा किल वेवासुरसङ्खामे जगस्स्थितिपरिपिपाटपि- ` घयाऽऽत्मानुशासनानुवर्तिभ्यो देवेभ्योऽथिमभ्योऽरथाय विजिग्येऽजेषीदसुरा- न्बह्मण इच्छानिमित्तो विजयो देवानां बमूेत्यर्थः । तस्य ह॒ बह्मणो विजये देवा अमहीयन्त । यज्ञादिलोक स्थित्यपहारिष्वसुरेषु पराजितेषु देवा वृद्धि परजां वा प्राप्तवन्तः ॥ १४॥ १ ॥

दुःखी कश्चित्सुखी दुःखादिविक्रियाव्यवस्थान्यथानुपपत्त्याऽऽश्रयमेदस्तास्िकः कर्प्यते तत्राऽऽह-विष्छियावचवे चेति \ सुखादिविक्रियाणासुपाधिधमत्वा्ाऽऽत्मभेदसाधकत्वं प्यधिकरेणासिद्धत्वादिदर्थः । किच न सरेव मोरे विक्रियादिविशेष इष्यते । स्वरूपाव- स्यानं च मोक्षस्ततः सविरोषस्वं न स्वाभाविकमिप्याह-- मोक्षे चेति । किंच जाग्स्छ- प्योरवियावद्धिभानेरपलम्मास्सष्तिपमाध्योर्भन्त्यमवेऽदुपलम्भान्मिथ्यात्वं भेदस्य सिद्ध- मित्याह--अविद्यावदिति । जीवानां करमेणानेकरारीरानुयायित्वास्मरातिमातिकस्य शरी रादिसतानस्य मिथ्यामिमानविषयत्वाच्छककिषप्यवदज्ञानबीजस्य॒विच्छेद्‌ आत्मनो मक्षस- जेति संबन्धः । आत्मन इति कस्मादुच्यते विरिष्टस्य बन्धमोक्षौ किं नेष्येते तत्राऽऽह-- स्वरूपापेक्षत्वादिति । वििष्टस्य मोक्षेऽन्वयासंभवादन्वये वा संसारानिवृत्तिपसङ्गाद- न्यस्य च बन्पेऽन्यस्य च मोक्षे पाधनवैयरध्यादुपाधिवेरिष्टद्वरेण खरूपस्येवोपाधिप्रतिनि म्बकल्यस्य बन्धमोक्षौ । प्रतिमिम्बो हि वाच्यैरूपेण मिथ्या सक्ष्यरूपेण तु विम्बमेव स्वसू- पावस्थानं सुक्तिठ्पपदयते । तदुक्तम्‌

८उपाधिना सार्धमुपाधिजन्यमोपाधिकं स्वमवेहि मिथ्या ।

भागे मृषा चित्प्रतिषिम्बकेऽपि बिम्बं पन. सत्यमरोषमेवः इति ॥ १४ ॥ १ ॥

१६. च. @. १रणाधि० । २ च.छ.कष.अ. चष । ३क. च्यस्वरं ।

र ' ˆ `: ` : केनोपनिषत्‌ “` ` ` ृतीयःसण्ड

तद्धेषां विजज्ञो तेभ्यो ह परादुर्बूव तन्न `व्यना- नत किमिदं यक्षमिति ॥ १५॥२.॥: ` ` तेऽभ्रिमवुवजातवेद एतद्विजानीहि ` किमिदं यक्ष-

मिति तथेति ॥१६॥३॥... , . . .. तदश्यद्वच्तमश्यवदत्कोऽसीत्यभिवां -अहमस्मीत्यब- ` वीजनातवेदा वा अहमस्मीति ॥ १७ ॥ ४ ॥

(क ~ ७ 0 0 (४ „9 ० तारिमरस््वाये [कं वीयमित्यषीद्‌ सर्व॑ दहेयं यदिदं पृथिव्यामिति ॥ १८ ॥५॥ तस्मे तृणं निदधवितदहेतिः ।. ` तहुपमेयाय सर्व. , जवेन तन्न शशाक द्धं स तत एव निवत ` नैतदशकं शजञातुं॑यदेतयक्षमिति ॥ १९ ॥ ६ ॥

त -एक्षन्तेति -मिथयाभरत्ययत्वाद्धेयत्वख्यापनार्थमान्चायः । ्वरनि- पित्ते क्जिये - स्वसाम्यनिमित्तोऽस्माकमेवायं विजयोऽस्माकमेवायं महिमेत्यात्मनो जयःदि भेयोनिमित्त स्ात्मानमात्मस्थं सर्वकल्याणा स्पव्मीभ्वरमेवाऽऽतमत्वेनाडुडध्वा पिण्डमात्राभिमानाः सन्तो यं मिभ्या- भत्यथं चक्रुस्तस्य पिण्डमाच विषयत्वेन मिथ्यापरस्ययत्वात्सवत्मिभ्वरया-. थात्म्यावबोधेन हातन्यताख्यापनार्थस्तद्धैषामित्पायाख्यापिकान्नायः । तद्ह्म ह किलेषां देवानामभिप्रायं मिथ्याहंकाररूपं विलङ्तै विज्ञातवत्‌। जञात्वा च मिथ्यामिमानशातनेन तद्नुजिषुक्षया देवेभ्योऽथांय तेषा- मेवेन्वियगो चरे नातिद्र पादु मृव । महेश्वरदाक्तिमायोपात्तेनात्यन्ता- द्भुतेन राहृभूतं किल केनविद्रूपविश्ेषेण । तक्किलोपलभमाना अपि दैवा न.व्यजानत म.विज्ञातवन्तः । किमिदं यदेतद्यक्षं पज्यमिति ॥ १५॥२॥ < | ए

त दविज्ञानायाथिमद्घुवन्‌ । तण निधानेऽयममिप्रायोऽत्यन्तसंमावितयोर- ` तदतनोतिकानमीसनं मि्मवमनानिन्नन्यङतच~ ेकषन्तेति देवानामीक्णस्य मिथयारत्ययत्वान्मष्याभिमानस्य हेयत्वस्यापना नरन ई ¶ इति यानन । सूतमिदं नयाल्याति-दईभ्वरनिमित्त इत्यादिना । नयादि, ष्ठते निमित्त मन्यमाना .इति शेषः ॥ १९ ॥ २ ॥ . `

[ती ` आनन्दगिरिक्रतरीकासंवलितिशांकरवाक्यमाष्यसमेता 1 ६३ अथ वोयुमवुवन्वायवेतंदिजानीहि किमेतथ- क्षमिति तथेति ॥ २० ॥ ७ ॥ तदंशं दवत्तमभ्यवद॑त्कोऽसीति वायुर्वा अहम- स्मीत्यन्वीन्मातारिश्ा वा अहमस्मीति॥२१॥८॥ तस्मिश्स्वायि किं वीर्थमित्यपीदर सरवमौददी- थ यदिदं पृथिव्यामिति ॥ २२॥।९॥ तस्मे तृणं निदथाषेतदादत्सेति तदुपभेयाय सर्वजवेन तन्न शंशकाऽऽदातं स॒ तत एव निव- वृते नैतदशकं विज्ञातुं यदेवयक्षमिरि ॥ २३॥ ॥ १० ॥ अयेन्दुमनुबन्मथवश्ेतद्विजानीहि किमेतथक्षमिति तथेति +तदयदुवदस्मात्तिरो-

दधे ॥२४।१३॥ स॒ तस्मिन्नेवाऽऽकाशे ्िय-

भरिमारुतयोस्तुणदृहंनादानाशक्तयाऽऽत्मसंमावना हातिता मवेदिंति । इन्द्र आदित्यो वज्मूद्वां 1 अविरोधात्‌ । इन्द्रोपसपणे बह्म ॒तिरोषुधं इत्य्ांयमभिप्रायः । इन्द्ोऽहमित्यधिकतमोंऽभिमौनोऽस्य सोऽहमग्न्या- दिमिः भाप वाक्स॑माषणमाचमप्यनेन न पा्ोस्मीत्यमिमानं कथं नं नामं जद्यादिंति । तदनुय्रहयिवान्तर्हितं तद्‌ बह्म बभूव ॥ १६॥ ३ ॥ ॥ १७ ए ४॥ १८६१॥५॥ १९१५६॥२० ॥७ए२११८ पर्रेषै ॥ ९॥२२॥ १०॥२४॥११॥ |

स शान्ताभिमान इन्द्ोऽप्य्थं बह्म विजिज्ञासुर्स्मिननाकाशे बह्मणः पादुर्माव आसींत्तिरोधानं च तस्मिनचेवं खियमतिरूपिणीं व्िद्यामा-

॥ १६॥ ६॥ १७॥ ४॥ १८॥९॥ १९॥६॥२०॥ ७ ॥ १॥ ॥ ८ ॥ २२॥)९॥२६॥ १० ॥२४॥ ११॥

[ गिक

। ब्‌ ग क ' इटोऽत्‌” + यद्यपि बहष प॒स्तकेष्वादंदीयाभिति पाठंस्तथाऽपिं स रखकभ्रमादात्‌ । अथवा “

~) ~ ति

इसि प्रा्े ऊन्दसत्वादमादेशः । + अनं तंदभ्यद्रवत्तत्तस्मादिति पाठो भाष्यतः प्रतीयते ॥ ह |

६४ केनोपनिषत्‌- ` ४ चतुर्थःसण्डः]

माजगाम बहुशोभमानामुमा* हैमवतीं ता होवाख किमेतयक्षमिति॥ २५॥ १२॥ इति त॒तीयःखण्डः॥३। स ब्रह्मेति होवाच बरह्मणो वा एतद्विजये महीयध्वामिति ततो हैष विदां- चकार बरहमति ॥ २६ ॥ १ ॥ तस्माद्रा एते देवा अतितराभिवान्यान्देवान्यद्िर्वायुरि- ्द्स्ते दयननेदिं पस्पृशुस्ते देनसथमो विदांचकार बहति ॥ २७॥ २॥ तस्माद्रा इन्दोऽतितरामिषान्यान्देवान्स देनननेिष्ठं पस्पशं स हयेनसथमो विदांचकार बह्मेति ॥ २८॥ ॥ ३॥ तस्येष आदेशो यदेतदवियुतो व्ययुतदा ३ जगाम । अभिप्रायोद्रोधहेतुताह्द्रपल्युमा हैमवतीव सा कोममाना विद्येव विरूपोऽपि विद्यावान्बहु होमते ॥ २५ ॥ १२॥ इति तुतीयः खण्डः ॥ द ॥ तां च पृष्टा तस्या एव वचना द्विदांचकार विदितवान्‌ । अत इन्द्रस्य बोहेतुत्वाद्वियवोमा । विधासहायधानीश्वर इति स्मृतिः । यस्मादिन्द्- विरधटपन्ञ्मेवाचिन््रास्ते दयनन्नेदिष्ठमतिसमीपं बदह्मविधया बह्म पाताः सन्तः पस्पह्यः स्प्ष्टवन्तः । ते हि प्रथमः प्रथमं विदांचकार विदा- चक्ुरिव्येतत्‌ । तस्मादतितरामतीत्यान्यानतिशयेन दप्यन्तेऽन्यान्दे- वस्तितोऽपीन्द्रोऽतितरां दीप्यते । आदौ बह्मविज्ञानात्‌ ॥ २६ ॥ १॥ ॥ २७॥ २॥ २८ ॥ २ ॥ तस्येष आदेशस्तस्य बह्मण एष वक्ष्यमाण आदृ उपासनोपदेश इत्यथः; । यस्माष्ैवेभ्यो विद्यदिव सहसैव प्रादुमूरत बह्य द्युतिमत्तस्मा- वितो विद्योतनं यथा यदेतद्बह्य - + ---.---- दब व्यद्युतद्वियोतितवत्‌ । आ इवे । आ इवेत्युप- ॥ २९ ॥ १२ ॥ इति तृतीयः सण्डः ॥ ३ ॥ विद्येति सत्वपरधाना शक्तिथित्ता- शल्याय, बाहुः ॥ २६ ॥ १ ॥ २७॥ २ ॥ २८॥ २॥ तत्मादित्यस्यपिक्षितं प्ठ्यस्यासेन श पयतेन व्यच यस्मादित्यादिना । _ अ । . अर्थः

| # बहुषु -------- “ष पष्‌ चतिषदं न्ति सेतिपदं नास्ति । ८ १, ज्ञ, पाठं व्यः । .

[ ४ वद आनन्दगिरिकतदीकासंवठितर्शाकरवाक्यमाष्यसमेता । ३५ [ल ण्डः

इतीन्यमीमिषदा ३ इत्यधिदेवतम्‌ ॥ २९॥४॥ अथाध्यासं यदेतद्रच्छतीव च मनोऽनेन चैत- दुपस्मरत्यशीक्ष्णर संकल्पः ॥ ३०।५॥ तद्ध ` तदनं नाम तदनमित्युपासितव्यं स॒ य॒ एतदेवं

[रा माथं आदाब्द्‌; । यथा घनान्धकारं विदायं॑विद्युत्सवेतः प्रका ` शत एवं .तदवह्य देवानां पुरतः सर्वतः परकाङावदयक्तीभूतमतो ध्यद्यु- तदिवेत्युपास्यम्‌ । यथा सक््वि्ुतमिति च वाजसनेयके !"यस्माेन्द्रो- पसर्पणक्ाठे न्पमीपिषत्‌। यथा कथि्क्षुभिमेषणं ` कृतवानिति । हतीदित्यनर्थकौ निपातौ ! निभिषितवदिव पिरोभूतमित्येवमधिदैवतं ` देवताया अधि यदक्षंनमधिदैवतं तत्‌ ॥ २९॥४॥

अथानन्तरमध्यातसममात्नोऽध्या्ममुच्यत इति वाक्यदोषः .यदेत- यथोक्तलक्षणं बह्म गच्छतीव प्राप्नोतीव विषयी करोतीवेत्यथंः । न पुन- विषयी करोति मनसोऽषिषयत्वाद्बह्मणोऽतो मनो न गच्छति । येनाऽऽ- ह्मनो मतमिति हि चौक्तम्‌ । गच्छतीवेति तु मनसोऽपि मनस्त्वत्‌ । आत्ममूतत्वा्च बह्मणस्तत्समीपे मनो वतैत इत्युपस्मरत्यनेन मनसेव तदूबह्म दिद्वान्धस्मात्तस्माद्रबह्म गच्छतीवेत्युच्यते । अमीक्ष्णं पुनः पुनश्च \ संकत्पो बह्परषितस्य मनसः । अत उपस्मरणसंकल्पादिमि- लिङ्क्वह्य मनोऽध्यालसभूतम्रुपास्यमित्यमिप्रायः ॥ ६० ॥ ५॥

तस्य चाध्यात्ममुपासने गुणो विधीयते तद्धं तद्रन॑तदेत द्वह तच्च तद्वनं च तत्परोक्षं वन संमजनीयम्‌ । वमतेस्तत्क्मणस्तस्मात्तद्रनं नाम 1 बरह्मणो गौणं हीदं नाम । तस्मादनेन गुणेन तद्रनमित्युपासितव्यम्‌ । स यःकथिदेतद्यथोक्तमेवं यथोक्तेन गुणेन वनमिस्यनेन नाश्नाऽभिधेयं बह्म

दैमिकसुच्यते ॥ २९ ॥ ४ ॥ अरह्रेतेतत्वर्तव्यमित्यमिपर्ाऽऽध्यात्मिकनह्मरूपमाह्‌ आत्मेत्यादिना ॥ २० ॥ ९ ॥

वनतेस्तत्क्मण इति । वन संमनन इत्यश्य धातोः संमजनार्थस्य ख्यं वनमिति । तत्परसिद्धं वनं न गृह्यत इत्यर्थः । गौणमिति । अवयवराक्तिरम्यं न रूढ्या ससदाय-

पि षि

॥

५ ग, ध, च. छ, ब. ^तमविषयमध्यात्ममु ।

2६ केनोपनिषत- . ˆ` ` .. [४चतुषःलण्डः]

वेदाभिहेन^ सर्वाणि भूतानि संवाञ्छन्ति ॥ ३१॥ ॥ ६ ॥ उपनिषदं भो व्रहीयुक्ता त उपनिषद्राह्मी वाव त उपृनिषदमत्रमेति ॥ ३२॥ ७॥ तस्ये तो दमः कर्मेति भरतिष्ठा षेदा; सवांङ्गानि(णि!) स॒त्य मायतनम्‌ ॥ ३३ ॥ ८ ॥ यो वा एतामेवं वेदा परत्य पाप्मानमनन्ते स्वे लोके ज्येये प्रति

रेदापास्ते । तस्येतत्फलयुच्यते । सर्वाणि भ्रूतान्येनमुपास्रकमभिसंः बाज्छन्तीहाभिसेमजन्ते सेवन्ते स्मेत्यर्थः । य्थायुणोप्ासनं हि फटम्‌ ॥ २१ ॥ ६ \!

उपनिषदं भो बृहीव्युक्तावामप्ुपनिदहि शिष्येणोक्त आचाय आह--उक्ता कथिता ते तुभ्यसुपनिवदासोपासनं च । अधुना बाह्मी वाव ते बुभ्यं बरह्मणो बाह्यणजातेरुपनिषद्मवूम वक्ष्याम इत्यर्थः । वक्ष्यति हि । बाह्मी नोक्ता । उक्ता ववात्मोपनेषत्‌ । तस्मान्न मूता- भिप्रायोऽत्रमेत्ययं राष्दः ॥ २२ ॥ ७॥

तस्या वक्ष्यमाणाया उपनिषदस्तपो बह्यचयांडि दम उपशमः कमा- रिदहोत्रादीष्येतानि प्रतिष्ठाऽऽथयः । एतेषु हि पत्सु बाह्योप्रमिषत्प्रति शिता मवति । वेदाश्चत्वारोऽङ्गानि च सर्वाणि । प्रतिष्ेत्यनुवतते । बह्माश्रया हि विधा । सत्यं यथाभूतवचनमपीडाकरमायतनं निद्रासु सत्यषस्सु हि सद यथोक्तमायतन इवावस्थितम्‌ ॥ ३२ ॥ ८ ॥

तामेतां तपञयङ्नं तव्तिष्ठां जाह्यीयपनिषदं सायतमामाव्मन्ञानष वुभरूतामेवं यथावद्यो वेदान॒वतंतेऽुतिष्ठति । तस्येतत्फछमाह-अप्रहत्य पाप्मानम्‌ । अपक्षय्य (क्षीय) ` धमाधमावित्यथः । अनम्देऽपःरेऽभिथयिमा- नान्ते । स्वर्भे लोके सुखप्राये निदःखात्मनि परे बह्मलि । स्येये हूति शक्त्येष्यथः ॥ ३१ ॥ ६ ॥

बाह्मणजातिरुपनिषदमिति । बाह्मणनात्यरेष्ठयां विद्यामात्यसागसाथनमूतामि- त्यर्थः ॥ ३२ ॥ ७ ॥ ब्रह्ेति वेदप्तन्मूखप्वात्तदाश्रया ॥ ३६ ॥ ८ ॥ |

तपदीनि वेदाङ्गान्यन्याङ्ानि यस्याः ॥ २४ ॥ ९ ॥

पत्यकामः खयं सिद्धः सर्वेशे यः ख्वदाक्तित;. | स एवान्तशरवरिष्ोऽहरुपास्यः सषदेहिनाम्‌ ॥ ! 9च.ज, ब्राहम्युप। २ग. ददं सदयाय! $ कु. इर. स्वैव तः ।

१

{ भच आनन्दगिरिङतरीकासेवहितरशाकरवार्यमा्यस्ता 1 ६०-

तिष्ठति प्रतितिष्ठति ॥ ३४ ॥ ९॥ इति चतुर्थः खण्डः ॥ ¢ ॥

इति सापेषीया परुवकारशाखोक्ता फनोप- रिषत्समापषा । सर्व॑महत्तरे प्रतितिष्ठति सर्वषेदान्तवे्ं बह्याऽऽत्मतेनावगम्य तदेव बह्म प्रतिपद्यत हत्यर्थः ॥ ६४ ॥ ९ ॥ इति चतुथं; खण्डः ॥ ४॥

इति श्रीमत्परमहंसपरिवाजकाचार्थगोविन्दभगवत्पाव्‌ः ज्वशिष्य- श्रीमत्परमहंस्परिवाजकाचा्थभ्रीमच्छंकरमगवतः कृतौ तटवकषारोपएलोतल तय वकेनोपनिषद्धष्ये श्ुदर- शणवाक्ष्यविवरणं समाप्तम्‌ ॥

हवि चतुर्थः ण्डः ॥ ४॥ इति श्रीपरमहंपपरित्रानकाचार्यशरीमद्ोविन्दमगव्ूल्यपादरिष्यश्रीमत्परमहंसपस्ि- लकाचारयश्रामच्छंकरमगवतः कृतो पताम्वेदीरगखभ्व्द्लाखोपनिषा्कभ- गणे बाक्यविवरणे भाष्ये श्रीमापरमहसपसिानकाचायश्रीमदा- नन्दज्नानविरचिता भ्याख्या समाप्ता |

ॐ तेत्सद्रह्यणे नमः ! | शंकरानन्दरूता फेनोपनिषदीपिकि ।

भकना टि

केनेषितोपनिषदं ध्याकरिष्ये पदाध्वना । रम्यं तठकवकाराणां शाखायामार्मबोधिनीम्‌ ॥ १ ॥

ब्रह्मणः प्रव्यक्षादिप्रमाणेरनवगम्पत्वात्तदस्तित्वस्य च प्रमाणसिद्धत्वा- चित्रेणापि कर्मणा प्राणाद्यपासनेन बह्ज्ञानोत्पादमन्तरेण बह्यावापतेः संपादयितमशक्यत्ादश्ुद्धान्तःकरणस्य च बह्मज्ञानोतादस्यासमावित त्वादतः कर्माणि प्राणाद्युपासनानि चोक्त्वा बह्यविद्यासुपक्रमते 1 तवापि प्रतिपसिसौकषार्थं गरूरिष्यसंवादमिवाऽऽह । शिष्यः पृच्छति- केनासता सता केनाचेतनेन चेतनेन घा भिन्नेनाभिन्नेन वेषितिमिष्ठ

कस्येच्छानिंमित्तमिःत्यर्थः । पतति सर्वासु षष्ठ गच्छति मन इति वक्ष्य- माणेन संबन्धः । सामान्यतः प्रेरितारं प्रष्टा विशेषतस्तं प्रच्छते- परषितं परितं धयुष्मतेव ज्याघातादाणजात को दयेतद्ेशाष्ेलान्तरं नच- तीत्यर्थः । मनः संकल्पविकट्पोपलस्षितमन्तःकरणं ज्ञानशक्तिरित्यथः केन व्याख्यातम्‌ । प्राणः पश्चवत्तिरध्यात्मादिमेदमिन्नः क्ियाशक्तिरि- त्यर्थः । प्रथमोऽ्याक्रताभिमानिन ईश्वरस्य चेतनाेतनात्मकं विक्षेपं जनयतः शर्वप्रव त्तिनिभित्तं प्रथमः पचः प्रेति प्रकर्षणोध्वादिदिश्चु गच्छति यक्तः संबद्धः फेन परित इत्यर्थः । केन व्याख्यातम्‌ । हषितां भरिता वाचं वामिद्धियरूपामनेकशब्दजननीमिमां तास्वाद्य्टस्थानस्थां वदन्ति अस्य वागिन्द्रियस्य वक्तुमदाक्यत्वेऽपि केनचिन्नुन्नवा गिन्द्रियास्तदुचाय- माणां वर्णपदवाक्यास्मिकां वाचं व्यक्तमुच्चारयान्ति । चक्षुःभोत्र चक्षुश्च भ्रोचंचकडको नाम देवः सवेव्यदहारकारणभूता युनक्त सनद्दं करोति प्रेरयतीत्यथः ॥ १ ॥

गुरुराह-भोचस्य शब्दो पठन्धेरसाधारणकारणस्य श्रोत्र यथाःस्मा- कमसाधारणव्यवहारस्य कारणं भोच्रं तथा भोत्रस्यापि शब्द्हणस।- मध्यस्य साधारणं कारणम्‌ । मनसः सवापटच्धां साधारणकारणस्व ,. मनः साधारणकारणत्वसामरथ्यकारणम्‌ । यद्धेववर्थगुक्तेः धोव्रादिभि- धक्ष्यमाणैश्चश्चरन्ैः संबध्यते । अथवा यद्यो वाचो बागेन्दयस्य वर्णोज्ारणशक्तेहं प्रसिद्धस्य वाचं बाग्वागिन्दधरयसामथ्यकारणम्‌ ॥

9 ग, नवित? । २ ग. भवां वक्तुम । ३ ग. शस्य सा । = ख. (कनयेस्य ।

२ शकरानन्दकृता- [ प्रथमः संण्डः ]

यह य ड सड एव प्राणस्य पश्चवृत्तेर्जीवनकारणस्य प्राणो जीवंनकार- णत्वसामथ्यकारणम्‌ । चक्षुषो रूपोयलब्धेरसाधारणकारणस्य चक्षुश्चक्षु सामर््यकारणम्‌ । एवंभूतो यः स एवेत्यन्वयः । मनआदेः सामान्यतो विशेषतश्च परेरपितेति शेषः । अयमर्थः-अस्ति मनअओदीनां गरेरयिता मनओआदिषिलक्षणश्रेतनश्वेतनानां मेद्गन्धशुन्य इति । अतो ज्ञाताऽ- विद्यां सका्यमितिमुच्य स्वात्मना परित्यज्य धीरा बुद्धिमन्तो .बह्य- वर्यादिसाधनसंपन्नाः । अथवोपसगंयोगे धातोरन्यार्थत्वं प्रायेणेति न्यायेन धीरा अतिमुच्याहं बह्यास्मीति तमवगत्य प्रत्यास्माह्टोकाह्लोक- शब्दाभिधेयकार्यकारणसंघाताभिमनादृस्मादतिप्राणिप्रत्यक्षालमेत्य प्रक- षंण गत्वा तद्भिमानं परित्यज्येत्यर्थः । अमता भरणकारणाविद्यात- त्कायंद्यून्याः । मवन्ति स्पष्टम्‌ ॥ २॥ ननु येन परितं मनओआदिकं गच्छति तदिदमिति शुङ्खग्ाहिकया ` कस्मान्न प्रद्रयत इत्यत आह-न तत्न वचक्षुगंच्छति शखूपादिषहटीनत्ा- तस्य तस्मिन्विषये चक्षनं गच्छति । नन चक्षुरग्राह्याणामपि स्वां पवादीनां वाण्विषयत्वं दुष्टमित्यत आह-न वाग्गच्छति स्पष्टम्‌ । तत्रेत्यनुवतते । नबु. वागय्राह्याणाभषि चभ्पककेतक्यादिगन्धमेदार्नां मनसा यहो दृष्ट इत्यत आह-नो मन उक्तम । गच्छति तरेत्यजुवतते । : यत एवं ततः भ्रो्स्य भरो्मित्याय्युक्तोंपवेशमन्तरेणास्याऽऽत्मनो दर्ञन उपायान्तरं न विद्मः स्वद्ुद्धचया न जानीमः । नापि विवि धराखगुर्वा- दयुपद्शेभ्य इत्याह--न विजानीमो विरिषटेभ्यः शाखेभ्यः शाखगुर्वा. द्भ्य इद़ानामपं नाधिगच्छामः। यथा येन प्रकारेणेतच्छोचस्य भो , भित्याद्नोक्त मनओदे; प्ररकमनुशिष्यान्माहशो शुरुर्मवाहरां शिष्यं भोतस्य भोच्रभित्यादिनोपदिश्वानु पश्चाच्छरेतो व्ुंलशुङ्गो गौरितिव- द्विरेषणं छुर्यात्तमुपायं न विद्यो न विजानीम इत्यन्वयः ¦ ननु लोके दया मातेज्ञातमनज्ञातं च तत आभ्यामन्यतरविशोषणेन विरशेषणीयमिः त्यत आहू--अन्यदेव तद्विदितात्तच्छ्रो्स्य श्रोतरमित्यादिनोक्तं॑ विदि 7 ज्ञानावषचत्सवस्माद्‌न्यदेव प्रथगेव न तु ज्ञानविषयः । ननु तर्यवि . एदृतमन्ञातस्वरूप मित्यत आह--अथो अप्यविदिताञज्ञानाविषयादज्ञा- ` तादृन्यद्व । नान्वदुं भवदूबुद्धिकल्पितमित्यत आह- इत्यनेन प्रकारेण

# इदं पदद्रयं भके नोपलभ्यते ।

9 ग. उ द्वेषए।

[ {यमः ण्डः} केनोपनिषद्वीपिका । ड

श्॒श्चम श्रुतवन्तो वयम्‌ । पूर्वेषां पित्रादीनाम्‌। ते च न मूसा इत्येवमाह- ये प्रसिद्धाः शम्वमाविसाधनसंपन्नाः शाखहृदयज्ञा नोऽस्माकं सहा. ध्यायिनां शिष्याणां तच्छरोचस्य भरोजमित्यादिनोक्तं व्याचचक्षिरे विस्पः मासमन्तात्कथितवन्तः । अनेन गुरुगुखादेवाऽऽत्मावगतिमैवति न तु प्रकारान्तरेणेत्यथादुक्तम्‌ ॥ २ ॥

अतो बागाद्यगम्यवेननैवावगन्तभ्यं न त्वन्यथेत्येतन्मन्त्रपश्चकेनाऽऽ- ह--यत्थसिद्धमाप्मस्वरूपं वाचा वणंपदादिरूपया बेदलोकवाक्यासि- कयाऽनभ्युदितमप्रकारितं शृङ्गग्राहिकया । येन प्रसिद्धेन वाग्वागि न्दियं वर्णादिवाक्सहितमभ्युद्यते सर्वत उच्यते स्वभ्यवहारक्षमा भव तीत्यर्थः; । केनेषितां वाचमित्यस्येदमुत्तरम्‌ । तदेव वाचा प्रकारितं वाचः प्रेरकं न ॒तवन्यत्‌ \ बह्म वृहदेशकालवस्तुपरिच्छेदगुन्यं त्वमस्म- च्छिष्यो बह्मणो भेदरहितो विद्धि जानीहि । ननु किमर्थं तदेव ज्ञातव्य यतो बहुबिधमेदमहमनहं वा तदित्युपासते जनाः । तद्वदहमपि मवदु- क्तावन्यज्ज्ञास्यामीत्यत आह-नेदमिवं बहुविधमेदमहमनहं घा गृहपतिं वागादिविषएयभूतं न बह्येति रोषः । इदंशब्दाथंमाह--यत्पसिद्ध मुपा- सकानामिदं प्रसिद्धं ज्ञात्ज्ञानज्ञेयमेद्वदुपासत उपासनं कुर्वते यथा- वत्स्वरूपावबोधश्चन्याः ॥ ४॥ | .

वागगम्यस्वापि - म्पक्केतक्वादिगन्धमेव्स्य मनसा यहो दष्ट इत्यत आह~--यलसिद्धं मनसो मनो मनसाऽन्तःकरणेन न॒ मनुते कोऽपि नाधिगच्छति । न च तदकिंवित्करमित्याह--येन मन॑साऽविक्ञातेनाऽऽुः कथयन्त्यस्माकं व्याख्यातारो मन उक्तं मतं ज्ञातं सवंकायेक्षममित्यथः । अनेन केनेितभित्यादिप्रथमप्रश्रस्योत्तरं सिद्धम्‌ \ यद्यपि वाङ्गनसयो- रगोचरतेनैव चश्वुःश्रो्प्राणानामगोचरतवं सिद्धं तथाऽपि पश्चप्रश्चानां प्रत्येकमुत्तरं दातुं वक्ष्यमाणं पर्यायन्नयमवगन्तव्यम्‌ । तवेव बह्म त्वं विद्धि नेदं यदिवसुपासते व्याख्यातम्‌ ॥ ५ ॥ |

यत्सिद्धं चश्ुषश्चक्चुश्क्चुषा रपय्राहकेणेन्दियेण न पदयति नत्र लोकयति येन चश्ुषश्चश्चुषा चक्चुष्यक्षीणि पश्यत्यव गच्छति चक्षुषः -सर्वकार्यक्रारणमित्यर्थः । च्चः क उ. देषो युनक्तीतियोंगस्य विभागेनाऽऽद्यस्यो्तरं दन्तम्‌ । तदेव बहम त्वं विद्धि नेदं यदिवमुपासत व्याख्यातम्‌ ॥ ६ ॥ =

7 मयय =

१२. °्ति।अत्रतः॥ र्ग, “नसो ऽवि ।

|

च शंकरानन्दकृता-- [ २ द्वितीयः खण्डः ]

यत्सिद्धं भोचस्य शोच श्रोत्रेण शब्दोपटष्विसाधनेन न शणोति नाधिगच्छति । येन भरोचस्य भोत्रेण भो रब्दापलाध्थकारणामदना- कास्य प्रदेशेविशेषातक 9 । स्वकावक्षमं छृतमित्यथः । चश्ुःशरोत्ं क ॒इत्यस्याविदिष्टस्यानेनोत्तर दत्तम्‌ । तदेव बह्म त्वं दध नेदं यदिदमुपासते ष्यारूपातम्‌ ॥ ५ ॥ |

यलसिद्धं णस्य प्राणरूपं प्राणेन पश्चवुत्तिना न प्राणिति प्राणचेष्टां न करोति येन प्राणस्य प्राणेन प्राणः प्रसिदद्धपश्चवृत्तिः भरणीयते प्रकषण नीयते स्वचेटा कायत इत्यर्थः । अनेन केन प्राण इत्यादेरत्तरं दत्तम्‌ । भोजस्य ्रोत्रमित्यादिना तु सामान्यतः । अत्र तु विेषत इति न पुनरुक्तम्‌ । अथवा तदुत्तरं तेव कण्ठतः । अत्र तु वागाद्यविषयत्वपतिपाद्नेनाः श्यीमिति न पुनरुक्तम्‌ । तदेव बह्म तवं॑विद्धि नें यदिदमुपासते । व्याख्यातम्‌ ॥ ८ ॥

इति श्रीदंकपएनन्दभगवतः इतौ केनोपनिषदीग्कियां प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥

पर्वं यथावस्स्थितमात्मस्वरपं रुरवादयुपदिषटमुपदिर्येदानीं शिष्यदु- द्िमनुसरन्नाह--यदि पक्षान्तरे मन्यसे वस्तुत विद्यमानमपि भजानामि सुवेद्‌ सुष्ठ मवदादिभिरुक्तं ममाऽऽत्मस्वरूपं जानामि । इत्यनेन प्रकारेण यदि मन्यस इत्यन्वयः ! तथा बह्मतत्वं जानीष इत्याह--दहरमेवापि दरूनम्‌ । अपि संभावनायाम्‌ । नास्त्येव भवतो बह्मज्तानम्‌ । अथच चेतनत्वाज्जञानवानहमस्मीति संभावयसि तथाऽपि नूनं गिथितं तद्धि षयस्याल्पत्वादल्पमेव नतु वृहत । त्वं ज्ञानिताभिमानी वेत्थाल्पमेव जानीषे । किम्‌ । बरह्मणो रूपं देशकाटवस्तुपरिच्छेदशुन्यस्य स्वरूपं दृहरज्तानतवे हेतुय॑ययस्मावस्य भि विधपरिच्छेद्गुन्यस्य तं कार्थकारणसं- घाताभिमानी परिच्छिन्नो ज्ञानेकः । एर्वभूताखत्तोऽन्य्यत्पसिद्धं तया जेयं कार्यव्रह्मस्वरूपमस्य बह्मणः सवंपरिच्छेदश्युन्यस्य देवेषिन्दरागन्या- दिषु । अथ नु यस्मादस्य देवेषु यखसिद्धमस्य तं चेति भेदस्तस्मादेव मीमांस्यमेव विचारणीयमेव ते तव त्वयेत्यर्थः । एवमुक्तो मीर्मासां कृत्वा शिष्य आह-मन्येऽवगच्छामि विदितमवगतं मयेति हषः ॥ १ ॥

# दद्‌ पदमाधिकमिव माति ।

, १ श्‌. -ब्धिकारणेन । २ ख, दास्य विः ।

{ द्वितीयः खण्डः] केनोपनिषषहीपिका । ५

न स्वयंविदि [तवे हैवमाह-नाहं मन्ये छुवेदेति नो न वेदेति वेद्‌ च । अहं ेदाति नेव भन्ये । यदि सम्यङ्न ज्ञातं त्किं न ज्ञातमेवेत्यः आह-न न वेदेति । तहिं किं संदिग्धमित्यत आह- वेद च । जाना. भ्यपि चकाराज्नानन्नपि मेदुबुद्धेरमावान्न जानामि । [न]वेदेत्यनेन बह्मणोऽतिदुर्बोधत्वं दशितम्‌ । नो न वेदेत्यनेन शाख्ैकंगन्वत्व मुक्त > । वेदेत्यनेन संशयादिराहित्यगुक्तम्‌ । चकारेण सवंमेदमक्षकः साक्षात्कार उक्तः । अतिदुर्बाधशासैकगम्यासंदिग्धसर्वभेदशुन्यबह्याहमस्मीत्यर्थः । यो म॑त्तोऽन्योऽपि नोऽस्माकं रिष्याणां मध्ये तन्मयोक्तं सुवेदेति नन वेदेत्यपिन वेव चेति वेद्‌ जानाति सं तदवह्य भोच्स्य श्रो मित्यादिनोक्तं वेद जानाति यस्मादुयमवगन्ता मदुक्तं वेव मवा- नेतमवमच्छति। मोन वेदेति षेदचन जानामीति न जानामीत्यपि म । चकार इतिनोकारयोरनुवृ्यर्थः । वरीता च तयोर्योजना । तस्माः व्रह्म षेदेत्यभिप्रायः ॥ २॥ | ननु न जानामीति ज्ञानवता ज्ञेयं जानामीति ज्ञानवता चा्ञेधं मव- द्वाचो भङ्ग्या बह्म सिध्यति न चेवं प्रामाणिकमित्यत आह-- यस्य बह्म विदुषोऽमतममधिगतं कतुंकर्मादिमावेन तस्य कतुंकमादिमावान- धिर्जतवतो मतमधिगतम्‌ । इवानीं वैपरीत्यमाह-- मतं कर्तुकर्मादिमावे- नाधिगतं यस्य बह्म विदुषो न वेद्‌ न जानाति स कर्तुकमादिमेदज्ञान- वान्‌ । तत्रैव हेतुमाह--यतोऽविज्ञातमनथिगतं विजानतां विविधक्ञातु- ज्ञानज्ञेयादिबुद्धिमतां देशकालवस्तुपरिच्छेदश्यन्यरूपत्वाद्रह्मणस्ततः । विज्ञातं विरोषेण यथाविद्यमानस्वरूपेणाधिगतमविजानतां विविधनज्ञा- ्ादिमेद्द्धिरहितानाम्‌ ॥ ३ ॥

अविजानतां विज्ञातं चेत्तर्दि सषुिभूछद सर्वोऽपि कृतकृत्यः स्यादित्यत आह~--परतिबोधदिदितं सवैप्रत्ययसाक्ितवेनावगतं मरतं विक्ञातं न तु सर्वप्रत्ययोपरमे छषुप्तावौ । ननु किमनेन ज्ञानेनेत्यत आह~- अश्रृतत्वं हि विन्दत आतमना हि यस्मावात्मनाऽऽत्मज्ञानेनाम्रुतत्वमवि- द्यातत्कार्यादिमरणशुन्यत्वं स्वर्यप्रकाशमानन्दात्मस्वरूपमित्यथेः 1 विन्दुते लमते । हेहैत्वथस्याऽऽत्मनेति व्यास्यानम्‌ । विन्वते वीर्यं सामथ्यमवि- श्ानिवृत्तिकारणं चरमसाक्षात्काररूपं लमते । उक्तवीर्यलामादुक्ताषृत-

१ ग, स्वस्य विदितते । > ग. °ति-। चेर्तादि। 3 धयं सदा? । ४ ग. भमयतो । ५.ग. नेत्य व्या । ` । |

& हइंघतद्च्चता-~~ [ ३ तृतीयः खण्डः]

त्वधािः प्रसिद्धेवेत्याह--विद्ययाऽधिष्ठानयाथास्यसाक्षात्करेण कमे- शन्धानपेक्चेण विन्दतेऽम॒तमधिष्टानविपरीतग्रहणतजदुःखरूपमरणकरारः णद्युन्यम विक्धियमधिष्ठानं छमते ॥ ४ ॥

ननु विद्या चेच्छरीरान्तर एव न त्वचैव सति शरीर इत्यत आह-इहा- स्मिन्नेवाधिकारिङरीरे चेद्यदयवेदीज्तातवान्‌ 1 अथ तदा सत्यं सचिदा- नन्द्रसं बह्यास्ति विद्यते म चेदिहावेदी दिहाधिकारिशरीरे यद्यहं बह्मा- स्मीति शरीरे साक्षात्कारं न >.तवांस्तदा महत्यतिपरीढा चिविधदुःख- संतानजननी विनशि्पततप्त्य । श्रुत्या सानुकोशमेतडुक्तम्‌ । एतच्छ. रीरमन्तरेण समटघोरसंसारविनाशकात्मज्ञानस्य दुर्टभत्वात्ततोऽस्मिन्स- त्येव तदर्थं यत्न आस्थेयोऽन्यथा सततं संसारसागरे निमज्जनमेव स्यादिति । इदानीमात्सनः स्वैजाहमस्मीत्यवटोंकनं करणीयमित्येतदा- तन्ञानस्य संसारव्याध्योषधस्य स्वरूपमाह सा । भूतेषु भूतेषु प्राणिषु । वीप्सा निसिलवतुर्विधप्राणिसंगरहार्था । विचित्य वयं स्म॒ इत्यधिगत्य धीरा बुद्धिमन्तो विद्वांसः । प्रत्यास्माह्टोकादपृता मवन्ति व्याख्या- तम्‌ ॥ ५॥ | |

इति श्रीशंकरानन्दभेगवतः कतो केनोपनिषदीपिकाया द्वितीयः खण्डः ॥ २ ॥

विशयुद्धान्तःकरणेरेव ` बह्मषिद्ययैव सर्वातिशशयवत्सवत्िमूतं बह्म विज्ञेयं न॒ वन्यथेव्येतद्र्थमियमास्यापिकाऽऽरभ्यते-- बह्म सत्यज्ञाना- नन्दादिलक्षणं ह किल देवेभ्यो देवानामनुग्रहार्थाय विजिग्ये विविधं देवानां छोकद्रयप्रतिकूलमघुरछुलं जितवत्‌ । तस्य देवानुयहपवृत्तस्य ह किल बरह्मणः सत्यज्ञानानन्दादिटक्षणस्य विजये विविधजय निमित्तं देवा इन्द्राथिवायुपरमृतयोऽमहीयन्त पएरजिता अभूवन्‌ । तेऽविन्ञातबह्य- प्रमावा देक्षन्त भ्त्यक्षं वक्ष्यमाणप्रकारिणेक्षणमकु्वन्‌ । तदीक्षणप्रकार- माह--अस्माकमेव कार्थकरणसंवाताभिमानिनामिन्दारन्यादीनामेव न त्वन्यस्य कस्यचित्‌ । अयमस्मतसत्यक्षदिषयो विजयो विविधोऽद्ुरपरा- मवलक्षण उत्कर्षः । अस्माकमेवायं व्याख्यातम्‌ । महिमा महत्वरूपः -सवेजन्तुभ्यः स्तुतिपूजादिकामटक्षणः । इत्यनेन प्रकारेण ॥ १५

तद्ब्रह्म देवानां विजवकृद्ध किठैषां देवानामन्ञानिनां गर्षाखूढमभि- भ्रायं विजज्ञौ विशेषेण ज्ञातवत्तभ्यस्तेषां गर्वाख्ढानां देवानामज्ञानि-

१. ध्वैकार॥ `

[ ३ तीयः खण्डः | केनोपनिषहीपिका 1 ७

मामनुयहार्थं ह किल. प्रादुर्बभूव किमपि रूपं धृत्वा नथनपथमागतं तद्ब्रह्म न व्यजानत देवा इदं तदिति विशेषेण न ज्ञातवन्तः । तवृज्ञा- नमाह ककि विचारे । इवं प्रत्यक्ष यक्षं पुज्यमतिदिन्यरूपत्वात्‌ । इत्यनेन प्रकारेण ॥ २॥ ..

एवं संशया विष्टहूदयास्ते गर्वाविष्टा देवा अथि देवानामयेसरं वहि. मलुवन्चुक्तवन्तः । तदुक्तिमाह-- जातवेदा जातानि वेदांसि विविधानि ज्ञानानि सर्बवेदात्मकामि यस्माद््ैः घ जातवेदास्तस्य संबोधनंहे जातवेद एतदस्माभिरुच्यमानं पुरःस्थितं विजानीहि विशेषेणावगच्छ । किमेत्यक्षमेतद्पुरतःस्थितं -यक्षेःकिं देवादिषु. कतमदित्यथः । इत्यनेन प्रकरेण । एवं तेरक्तः स तथा देषोक्ताङ्गीकारे । यद्धवद्धिरुच्यते ` तत्क- रिष्यामीत्यर्थः । हत्वनेन प्रकारेणोक्त्वोति रोषः ॥ ३ ॥

तव्पुरःस्थितं यक्षमवगन्तुमभ्यद्रवत्तमुखत्वेन समीपं गतवान्‌ । तद्यक्ष तं

समीपं प्राप्त जिज्ञास सादज्चमभ्यवदद्ाभिमुख्येनोक्तवत्‌ 1 तदुक्तिमाह-कः परनन । मत्समीपमागतस्तवमसि धदसि ; इत्यनेन प्रकारेण । एवं पृष्टः च आह अथिरथिनामा वै प्रसिद्धः स्ैषासहं खस्समीपमरगतोऽस्मि मवामि । इत्य. नेन प्रकारेणाबवीदुक्तवान्‌ । शिशेषनान्ना पुनरात्मानमाह-- जातवेदा वा अहमस्मीति स्पष्टम्‌ ॥ ४ ॥ | ` एवमुक्ते पुनः सावज्ञं तदयक्षमाह-तस्मिच्युक्तनान्नि तवयि मद्पुरतो वर्तमाने वराके । किमाक्षेपे । न किमपीत्यर्थः \ वीर्यं सामथ्यंमित्यनेन प्रकरण । एवमाक्षित्तोऽपि स स्वगर्ववशात्तदीयं पश्च मन्वान आह-- अपि संभावनायाप्‌ । इदं शुष्कमाद्र च जगत्सर्व निखिलं दहेयं दहनं छुर्याम्‌ । अत्पुक्तिवारणार्थं सरवशब्दार्थमाह-यलसिद्धमिदृं स्थावर जङ्गमात्मकं मूर्त प्रथिव्यां बह्माण्डकटाहसुषि । इत्यनेन प्रकारेण ॥ ५ ॥

तस्मै तस्याेरनुगरहार्थं तुणमस्यल्पं छयुष्कं स्थावरस्पं निदधौ नितरां पुरतः स्थापितवत्‌ । तस्स्थापयितवेदं जगौ । एतच्छुष्कं तुणं मया पुरतः स्थापितं दह मस्मी कुर । इत्यनेन प्रकारेण यक्षेणोक्तोऽगिः पुरतः स्थितं तुणमुपमरेयाय समीपं प्रकर्षेण गतवान्सवेजवेन स्वकीयेन सवंजवेन तद्य- क्षस्थापितं छयष्कं तुणं न शाक दग्धुं भस्मीकर्तुं शक्ता.न बश्रव । सोऽग्रिजतिवेदा अपगतगर्वस्तत एव शछयष्कतुणावहनादेव निभिततास्ना- सलज्जो निववृते कशिस्थेव देवान्गन्तुं तस्मा्निवृक्तिं चकार । आमत्य च देवानुवाच । तदुक्तिमाह-तेतदशकं विज्ञातुं यवेतयक्षमेततपुरतः

् शंकरानन्दृकरुता-- [४ चतुरैः सण्डः ]

स्थितं यदसिद्धं सामर््ठस्र्दिति विशेषतो विज्ञातुं शक्तो नाम. चमू । इत्यनेन धरकारेण ॥ ६ ॥ | ॥

अथा्नेनिवृत्तस्य वाक्यश्रवणानन्तरं वां सर्वजगतः प्राणं भ्रमन. मबुवन्ुक्तवन्तः । वायो हे वायो । एतद्विजानीहि किमेतद्यक्षमिति तथेति तदम्यदृवत्तमभ्यवदत्कोऽसीति । वायुर्वा अहमस्मीत्यन्रवीन्मातः रिश्वा वा अहमस्मीति 1 तसिस्स्वयि किं वीर्यमित्यपीदं सवंमाददीय यदिदं प्रथिव्यामिति तस्मै तुणं निदधवेतवादत्सेति तदुपप्रेयाय स्वै- जवेन तन्न शशाकाऽऽदापतुं स तत एव निववृते नैतदशकं विज्ञातुं यदे- तदयक्षमिति । वायुर्वायुनामा । दं सामान्यम्‌ । विशेषद्पं त्वाह--मात- रिभ्वा मातयकिाश्ञे श्वसिमि गच्छामीति मातरिश्वनामा । आददी- याऽऽदायान्तरिक्षे गमनं कुर्णप्‌। आदैत्स्वाऽऽदृयितस्या भूमेरस्य तुणस्य च कस्यांचिदत्यल्यमप्यन्तरं कुर । आवातु सर्वतः स्वीकर्तुं व्याख्यातम न्यत्‌ ॥७॥८॥९॥ १०॥ ` ` ` | |

अथ निवृत्तस्य विगतगर्वंस्य वायोर्वचनश्रवणानन्तरमिन्द्रं परेश्वर्थ- ` संपन्नं वरिलोकनाथमद्ुवञ्चक्तवन्तः । मघवन्भो इन्द्र । एतद्विजानीहि किमेतद्यक्षमिति तथेति प्दभ्यव्रवत्‌ । व्याख्यातम्‌ । तस्मात्स्वसमीप- भरापादिन्द्रात्तिरोदपेऽन्तर्धानं चकार । शद्धान्तःकरणेरपि स्वस्वकर्म- भिरनवगम्यं दशेयितुमिन्द्रो हि बरह्मसमीपे प्राप्तः करय्रहणावसरे तन्न दृष्टवानित्यथः ॥ ११ ॥

स विस्मयमना इन्दरस्तस्मिन्नेव यञ्च यक्षं स्थितं ततैव न स्न्यन्नाऽ5- काशेऽवकाशे तदेव यक्षं ध्यायंस्तस्थाविति शेषः । एवं स्थिते मघोनि विदयद्धान्तःकरणे यक्ष्रौनोस्सुक्े तदन्तर्धानादपगतान्तधानादैश्वर्था- भिमाने संपन्नाधिकारिगुणे खीप्रादर्बभूव । स तां खि यं बह्मविधां मूतिमतीं ददर्शेति रोषः । ततो निरीक्ष्य तामाजगाम यक्षस्य वार्ता पषु- मागतवान्‌ । आगत्य च बहुशोममानां सकलाविद्यापिशाचीवैलक्ष- ण्येनाधिककान्तिमतीञुमां सकलसंसारवृक्षोच्छेदकसेनोक्करृष्टां पमां बह्मविद्यामित्यथः । हैमवती! हिमरूपः सर्वदा शीतलः स्वयंप्रका- मन आनन्दात्माऽन्तहितयक्षस्वङूपः स यस्य मित्यमस्त्युपनिषद्धिमां- गस्य स हिमवांस्तस्येयं दुहिता हैमवती ताम्‌ । अथोमा मगवतः पिनाकपणेः प्राणप्रियासा हि कान्दिक्षीकान्प्रदं विषण्णाओ्जन्तून्मातेव नानारूपैराश्वासयति । तदुवितमिन्दरस्यापि तादश्षस्य तस्या दर्नम्‌ ।

[ ४. तचतुथःखण्डः | केनोपनिषदहीपिका । ९

सा च हिमवतो गिरिराजस्य दुहिता पषिद्धा ताम्‌ । अथवा हेम कनकं -तस्याऽऽभरणानि हैमानि कटकमुञ्टादीनि तानि यस्याः सन्तिसा ॐ (भ ; | 4 किटोव हैमवती तां प्रसिद्धां विहुषामुमां ह चोक्तवान्‌ । तदुक्तिमाह- किमेतयक्षमिति व्याख्यातम्‌ ॥ १२॥ ` ` इति श्रीशेकरानन्दमगवतः कतौ केनोपनिषदीपिकायां तृतीयः खण्डः | ३ ॥

` सातं बह्म बृहदेशकाटवस्तुपरिच्छेदशुन्यं मवतां षिजयकारणमित्य- नेन प्रकारेण ह किलोवाचोक्तवती । बह्येति नामधेयमुक्त्वा तस्य महि- मानमप्याह~बह्मण उक्तस्य वे भरसिद्धस्यैतद्विजये महीयध्वं विजयनि- मित्तमेतन्महीयध्वमिदं मवतां महस्वं येन लोके स्तुतिपूजादिमिन्त एता- दराः स्युरित्यनेन प्रकारेण । शिक्षा चेयं बह्मणो विजये सतिं यूयं महीयध्वं मा स्वातच्छयाभिमानं कुरुतेत्य्थः । एवमुमयोक्तं इन्दरस्ततस्त- स्या उमाया वचनाद्ध किव तत एव न॒ तन्यस्माद्विदाचकार ज्ञात वान्‌ । तज्जञानप्रकारमाह~वह्म यद्यक्षमन्तर्हितं तद्ध्मेत्यनेन प्रकारेण ॥१॥

तस्माद्यतों वाय्वग्नी संवादं कृतवन्तौ बह्मणेन्दश्चोमावचनेन निधि- क्राय ततो वै प्रसिद्धा पएतेदिवा अगीन्द्रवायवोऽतितरामिवाधिकमति- क्रम्येव वर्तन्तेऽन्यानय्नीन््रवायुव्यतिरिक्तान्देवांश्न्वरुणादीन्‌ । एत इत्युक्तान्नामत आह--यद्यः परसिद्धोऽभिवयुरिन्दः भसि द्धानि चिण्यपि नामानि जयाणां तेऽगीन्दवायवः सर्वेभ्योऽत्यधिका हि यस्मादेनद्य- क्षरूपमात्मानं नेदिति शयेन समीपं पस्पृद्यः स्पर्शनं चक्कुबेह्यणः सम्पपं गता इत्यर्थः । तेऽ्मीन्ववायवः सर्वदेवाधिका हि यस्मा- देनदेवानां पुरतः स्थितं यक्षं बह्म परथमः प्रथमा देवेभ्यो मुख्या इत्यर्थः । . विदांचकार विव्चङ्कः । छचिन्यायं दशयित -ष्छ्टणठ निर्दैश्षः । तज्जञानायुकरणं बह्मेति स्पष्टम्‌ ॥ २॥

इदानी छचिन्यायं विवृणोति-तस्माद्यतोऽगीन्द्रवायुषु = दसमी- पगामिष्विन्द्ं एवोमोपवेकहाद्रह्म ज्ञातवान्‌ ! ततो वे परसिद्ध इन्रः परतश्वर्यसंपन्नोऽतितयमिवातिशयेनातिः नमत्यन्५ान्स्वव्यतिरिक्तान्देवा- नथिवायुप्रयुखान्‌ । स इन्दः । ह्येनन्नेदिष्ठं पस्पशं स यनत्मथमो विवा- चकार बदति स्पष्टम्‌ ॥३॥.

१.ग, णुषीयु" 4. 2

१० शंकर तत्व [ ४ चदु्.खण्डः ]

तस्येन्द्रेणावगतस्य ब्रह्मण एष वक्ष्यमाण आदेशं उपदेशः । यलसिद्धं ब्रह्मरूपं शाखेषु स्वयप्रकारामेतदबुद्धद्रष्ट वक्ष्यमाणस्वरूप विद्युतः प्रसिद्धायास्तडितः । व्यद्युतद्विशेषेण चयोतनमकरोत्‌ । आ ३। आकारष्लतिराश्चर्याथां । आश्चर्य तेजोधातुविलक्षणमपि बह्य . विद्युतः सकारा द्विस्यष्ठं पका तवदव स्वयंप्रकाश मित्यथः । इत्यनेन प्रका- रेणाऽऽदेश्च इत्यन्वयः । यथा स्वयं ॒विद्युतोऽपि विरोषप्रकाशव द्वि । तदित्थं चक्षुरादीनि . सान्तःकरणानि न्यमीमिषच्िमेषोपलक्षितं स्वस्व- व्यापारं कारितवत्‌ । आइ आकारप्ठृतिः पर्ववद्ाशवर्यं सर्वैक्रियाहीः नोऽपि सर्वदेवनिष्पाद्यां क्ियां कारितवानिवेत्यनेन प्रकारेणाऽ०्देश इत्यन्वयः । अधिदैवतं हिरण्यगर्ममधिङ्कव्ये तिद्रयाभ्यां बाक्याभ्यामुप- दिष्ट आदेशोऽधिदैवतम्‌ ॥ ४ ॥

अथाधिदैवतादेशकथनानन्तरमध्यात्ममात्मानम धिकारिशरीरमुररीक्र- त्योच्यमान उपदेशशोऽध्यात्मं यलरसिद्धमधिदेवं विद्यतोऽपि विशेषप्रका- रवदि्वितद्‌ बुद्धे ष्ट सर्वगतं प्रति गच्छतीव च यातीव चकारात्स्युशतीव च मनोऽन्तःकरणमनेन चान्तःकरणेनैवेतद्िद्य॒तोऽपि षिशेषप्रकाशशव- दिव ब्ह्मोपस्परत्यहं बह्यास्मीति सामीप्येन शास्रोक्तं स्मरत्यमीक्ष्णं निरन्तरं संकल्प इदं बह्याहं साक्षाककरोमीत्येवद्पोऽभेलाषः सोऽप्यने नेत्यभिप्रायः ॥ ५॥

तदुक्तं जह्य ह शिल तदनं नाम तस्य तस्य प्राणिजातस्य वननीयं संभ- जनीयमेतदेव नामघेयम्‌ । तस्येदानीं नामानुगणोपासनमाह-तद्रनं नाम धेयमित्यनेन प्रकारेण तदुपासितव्यं विजातीयप्रत्ययद्युन्येन सजातीयप्रत्य- यप्रवाहेण साक्ष त्कर्तव्यम्‌ । इदानीं गुणोपासनस्य फलमाह--स उपा- सकलक्षणसंपन्चो यः कश्चनेतत्स्वयंप्रकाश्ं सर्व॑व्यापारनिमिंत्तें मनःसंक- ल्पस्मरणगमनेषु कारणं बह्म । एवमुक्तेन प्रकारेण तदन नामधेयमिति वेदं जानाल्युपास्त इत्यर्थः । अभिहैनं सर्वाणि भूतानि गच्छन्ति* ह किनं तद्रुननामो पास्षकं निखिलानि स्थावरलङ्गमानि भूतानि दरमस्परशना- दिनाऽभिगच्छन्ति संगच्छन्ति संवाञ्छन्ति सर्वेत इच्छां ु्व॑न्ति-॥ ६ ॥

इदानी माख्यायिकां परित्यज्य पुनः शिष्यप्रक्नमवतारयति-उपनि- षद्‌ वह्मविद्यां विद्यया विन्दतेऽग्ृतमिति मवतैधोक्तं मोहे गुरो ब्रहि

| गहदं प्दमधिकमिव माति, 771

प्याय काम्‌ ग. डित स्तत्स्वयंप्रकाशं सवेन्यापारनिमित्तं मनः संकल्पदृमरणगमनेषु कारणं ब्रह्म आ ३ अश्वि । २ ग. "णमिव त्रः ३ग. पद्विरिषठं। * क. पवोक्तां मोा।

[ ४ चुधैलण्डः] केनोपनिषहःदिदः । ११

कथय किमु बह्मविधाऽऽहोखिदन्याऽपीति प्रश्नार्थः । इत्यनेन प्रकारेण । बह्मविद्या चेदुक्तैव तस्याः साधनानि चेत्तपआदीनि वक्ष्यामीत्यनेना- भिपरायेण गुरुराह-उक्ता भोचस्य भोचमित्यारम्याभीक्ष्णं संकल्प इत्यन्तेन गुणोपासनासहितेन बाक्यसंदर्भेण फथिता । ते तुभ्यम्‌ । उप- निषत्‌ , तादात्यलक्षणेन सामीप्येन नितरां बह्म गमपित्वाऽ्हंममादि- गरन्थीर्दिथिटीक्रृत्याविद्यां ससंस्कारां सादयति बिनाशयतीत्युपनिष- द्ह्यषिदया । बाह्मीं वाव बरह्मणा सत्यज्ञानलक्षणेन संबद्धा बाह्म तामेव नतु तत्वबद्धां तपआदिकाम्‌ । अत उपनिषदं व्यास्यातम्‌ । अघुमोक्तवन्तः । अतोऽन्यां कथयिष्याम इत्यभिप्रायः ॥ ७ ॥

तस्यै, उक्ताया बाहम्या उपनिषद उत्पच्यर्थम्‌। तपस्तपःराष्दाभिधेयं स्वधर्मा्िगणरारीरसतापकरं मनरन्दियेकाम्याङिषि । दम इद्ियनियह कर्म स्ववर्णाभ्रमोचितं भौतं स्मार्तं चेत्यादिकमन्यदपि शमवह्यचयाद्‌ । इदानीमस्या उपनिषदः स बाद्रभ्युपानेषद्‌(()उपासनमाह-प्र तिष्ठा प्रतितिष्ठन्त्येतैरिति प्रतिष्ठा इय तपञद्यपनिषकामधेनुबह्यवेद्यापानप- त्सा चतुष्पादित्यर्थः । ततः प्रतिष्ठाः पादाः 1 इदाना तान्वरषत आह-वेडा कगाधाश्चत्वारः । वेदानां षड (सवा ङ्गनं पवद्याकाम-

परेन! परिशिष्टानि निखिटाङ्ानि । सत्यं काटञ्येऽपि बाधभून्य बह्म भरिवेतरस्या गोययतनं प्रचारोपवेशनादृस्थटपमर्‌ ।॥ ८ ॥

यो मुमर्रह्मवि्यार्थी तपञदिसिपादनाद्यतो वे प्रासेद्धाऽबुत्न्नवह्य- साक्षात्कारः श्रद्धालरेतां तपआदिकामधेनुं बह्यावेद्यावत्तामव वद्पादा- देरूपेण वेद्‌ जानाद्युपास्त इत्यथः । सोऽपहत्य स्वस्माव्पच्छद्‌ पुरःसर विनाश्य पाप्मानं बह्मवियोत्पत्तिप्रतिदन्धहेतुमनन्ते विनारराहत्‌ स्वग स्व्मवासि्मिभय आनन्दात्मनि लोके स्वयंप्रकाशे ज्ययं ज्यापास स॒न- स्मादभ्यथिक्े बह्मणीत्यथैः। प्रतितिष्ठति संजातचरमसाक्षात्कारः प्रकर्षेण पनसत्थानशन्यतेनावस्थानं करोति । प्रतितिष्ठते व्यास्यातम्‌ । पद्‌ भ्यास उपनिषत्समाप्त्यथः ॥ ९॥

इति श्रीहाकरानन्दभगवत्‌ः कता केनोपनिषदीपिकायां चतुर्थः खण्डः | ४ ॥

[( , गी ॥ +

समातेयं शंकरानन्दकृता तलवकारोपनिषदपरपयौयकेनोपनिषदी पिका ॥

32 तत्सद्ह्यणे नमः ¦ नारायणविरचिता केनोपनिषदीपिका ।

कैनेषितोपनिषदि खण्डाश्चत्वार शम्मिताः । क्सुदगन्थसमाहरे सा द्ाविंदात्तमी मता ॥

तठवकारशाखा सामवेदे नवाध्याभ्याम्‌ । तच प्राह्न्माण्युक्तानि ततः समस्तकमाश्रयस्य प्राणस्योपास्ननानि ततः कर्माङ्सामोपासनानि ततो गायत्रसामविषयं दुरानं वंशान्तमुक्तमशटमिः । ततस्तैः शद्धसच्वं प्रति केनेषितमित्याद्या बह्मविषयोपानेषन्नवमाध्याय आरभ्यते । दुष्टाहष्ा- थ॑भ्यो बाह्यसाधनेभ्यो विरक्तस्य प्रत्यगात्मविषया जिज्ञासेयम्‌ । केनेषि तमित्यादि । रिष्याचा्यप्रभ्नपरतिवचनसखूपेण कथनं सुखप्रतिपततयर्थं केवटलतकांगम्यत्वदरनार्थं च । केन क्रे पितमिषटममिपेतं सत्कस्येच्छा- मात्रेण मनः पतति स्वविषयं प्रति गच्छति । इषेराभीक्षण्यार्थस्य गत्य- थस्य वेहासंमवादिच्छाथस्येतवरूपम्‌ । इडागमर्छान्दसः । तस्यैव प्रपूर्वस्य नियोगा प्रेषितमिति । न यथाप्रसिद्धमेव कायंकारणसंघा- तस्य प्रेरयितृत्वं किंतु संघातव्यतिरिक्तस्य स्वतन्नस्पेच्छामात्रेण मना दिपिरयितृत्वमित्यस्याथंस्य पदशनार्थं केनेषितं पेपितमिति विशेषणद्र- यम्‌ । इभ्वरविषयोऽयं प्रक्ष; ।

यदुक्तम्‌-“ईश्वरः सवमभूतानां हृदे शे ऽजुन तिष्ठति ।

भ्रामयन्सवंमू तानि यन्त्रारूढानि मायया इति ।

प्रृत्तिटिङ्गाच विशेषाथैः प्रश्न उपपन्नः । रथादीनां हि चेतनावद्‌- धिष्ठितानां प्रवृत्तिहष्टा तद्धि लिङ्क वेतनावतोऽधिष्ातुरस्तित्वे 1 मनओआदहीनि चेतनावद्धिष्ठितानि करणत्वाद्रासीवदिति प्रयोगः । मलु- तेऽनेनेति मनोऽन्तःकरणम्‌। इषितं प्रेषितमिव्युप्माथं न त्वनयोरर्थाविंह संभवतः । नहि शिष्यानिव मनआदीनि विषयेभ्यः प्रेरयत्यातमा । विविक्तनित्यचित्स्वहपभाव्रतथा तु मिपित्तमाच्रं प्रवतत । प्राण इति नासिङ्यः प्रकरणात्‌ । केन युक्तो नियुक्तः प्रेरितः सन्प्रेति गच्छति स्वब्यपारं प्रति । प्रथमः । आद्यः । तत्वृत्तिपूर्वकत्वात्सवंन्दियप्रवृत्ती- नाम्‌ । चलिक्रिया हि सर्वेषां प्राणनिमित्तेव । तेन प्राणस्य प्राथम्यम्‌ । स्वतरित्वन्दियाणां विषयावमभासंकलवमात्रं न चलिक्रियाख्पा प्रवृत्ति; ।

२ नारायणिरचिता- [ १ प्रथमःखण्डः

सा तु प्राणनिमिततैव तेषाम्‌ । केन देवेनेषितामिष्टं कस्पेच्छामा्रेण वाचं शब्दलक्षणा वन्ति लौक्िकवाचा वदनं किंनिमित्तं प्राणिनाम्‌ । चक्षुः्रो्रमिन्दियम्‌ । कख प्रक्षे । देवो युनक्ति प्रेरयाते। कारणानाम- पिष्ठाता चेतनावानन्यः स किंलक्षण इत्यथः ॥ १॥ ।

प्रतिवचनं भोन्नस्य भरो मित्यादि । अयम पदाथः । भरोत तावत्स- विषयव्यञ्ननसमर्थं दष्टं तच सामर्थ्य श्रोत्रस्य चैतन्ये ह्यात्मञ्योतिषि निर्येऽसंहते स्वान्तरे सति मवति नासती ति। “आत्मनैवायं ज्योतिषाऽऽस्ते शेते “ तस्य मासा “ध्येन सर्वस्तपतिःः इत्याद्श्चतेः । भोजाद्येव ` सवेस्याऽऽत्ममूतं चेतनमिति प्रसिद्धम्‌ । तदिह निवत्यते । अस्ति किमपि विद्वद््ुद्धिगम्यं सर्वान्तरतमं कूटस्थमजमरममतमभयं भोच्रादेरपि भातादि तत्सामथ्यनिमित्तमिति प्रतिवचनम्‌ । शब्दार्थश्चोपपन्नः 1 कथं शुणोत्यनेनेति भरोत तस्य शब्दादमासकवं भोजत्वम्‌ ततश्च. शब्दौ- पलब्धृरूपतयाऽवभासकत्वं न स्वतः भोचस्याविद्पत्वात्‌ । आत्मनश्च चद्रपत्वाद्यच्छात्रस्योपटब्धरत्वेनावमासकतवं तदृात्मनिमित्तमिति भोच- मात्मेत्युच्यते । यथोदृकस्योष्ण्यमभिमिभित्तमिति दगश्धुरप्युदकस्य दभ्धाऽ- रुच्यते । उद्कमप्यिर्सयो गाद्थिरुच्यते । तद्वत्‌ । अनित्यं यस्यान्यसं- यागाढुपलब्धरत्वं तत्करणं भोतारि । उद्कस्येव दुग्धुत्वम्‌ । तत्र हि ताच्चेत्य यन्न नित्यञ्ुपठन्धत्वमश्नाविवोष्ण्यं स नित्योपलमन्धिस्वरूपत्वा- द्ग्धवापलन्योच्यते । श्रोचाद्षु भ्रोच्वाद्युपभ्धिरामित्या । नित्या चाऽऽत्माने । अतः भोच्रस्य भो्भित्याद्यक्षरार्थानगमाद्पपन्नं निधिश पस्यापलान्धद्पस्याऽऽत्नो मन द्परवृत्तिनिभित्तत्वम्‌ । मनसोऽन्तः- करणस्य मनो न ह्यन्तःकरणमन्तरेण चेतस्यज्यो तिषाऽऽदीपितं स्व विष- यसकत्पाध्यवसानाष्िसिमर्थं स्यात्‌ ¦ तस्मान्मनसोऽपि मनः । बुद्धया- दित्रयमप्यन्तर्मान्य मनस इति निर्देशः । यद्वाचो ह वाचम्‌ । यच्छब्दो यस्मादुथः भोवादिभिः सर्वैः संबध्यते । यस्माच्छरोचस्य भोन्नं यस्मा न्मनसो मनो यस्माष्ाचो वाक्तस्मात्तज्ज्ञात्वा मनञआद्यतिभ॒च्यो ज्जि त्वाऽगृता मवन्तीत्यन्वयः । वाचमिति द्वितीया प्रथमार्थेसर उ प्राण इत्यनुराधात्‌ । पृष्टस्याऽऽत्मनः प्रधानविभक्त्या प्रथमया निरदष्टुमुवचित- वाच्च । स यस्त्वया पष्टः स प्राणाख्यस्य वत्तिविरशोषस्य प्राणः । त्करतं हि प्राणस्य प्राणनसामर्थ्यम्‌ । न ह्यात्नाऽनपिष्ठितस्य प्राणनभ्रुपप- त्तिमत्‌ । “कों छचेवान्यात्कः प्राण्या्यदेष आका आनन्दो न स्वात्‌"!

ऊध्वं प्राणगुक्यत्यपानं प्रत्यगस्यति `` इत्यादिश्रुतिभ्यः । नु भोच्ा-

[ १ प्रथमःखण्डः ] केनोपनिषद्ीगिका 1 | ३

ही न्दियप्रस्ताधादघाणप्राणस्य शहणं युक्तं न स्वविरेषेण । सत्य्‌ सामान्यग्रहणे तस्याप्यन्तभांवाद्दोषः । सवंस्यैव हि कग. ाएापस्५ यदर्थप्रयुक्ता प्वृत्तिस्तद्रह्मेति प्रकरणार्थो विवक्षितः 1 तथा वचक्ुषो रुपप्रकाशक्षस्य यद्रहणसामर्थ्यं तदात्मचेतन्याधिष्टितस्यैव । अतश्चक्षुष- श्श्षुः । प्रष्टुः पुष्टस्या्थस्य ज्ञातुमिष्टत्वादच्र तज्ज्ञात्वेति रोषः। अतिमुच्यो- भ्न्िता सामथ्याच्छरोचादिकरणकलापम्‌ । यत्कृतः संसारस्तं भाव्ादा- वात्मभावं व्यक्त्वा भोचादेः भोचादिटक्षणं बह्माऽऽसेति ज्ञात्वाऽत एव ते धीरा धीमन्तो न हि विशिष्टधीमचमन्तरेण भोच्राद्यात्ममावः शक्यः परित्यक्तम्‌ । प्रेत्य प्यावृत्यास्मा्टोकान्ममाहेमावलक्षणाच्यक्तसरवैषणा भूवेत्यथेः । अभ्रेता अमरण धर्माणो भवन्ति ! अथवाऽतिमुच्येत्यनेनैवे- घणात्यागस्य सिद्धसादस्माह्टोकास्मेत्यास्माच्छरीरादपेत्य मृ्वेत्यथः\ र"

यस्माच्छरोत्राद्यात्ममूतं' बह्यातो .न तत्र तस्मिन्बह्मणि चश्ुर्गच्छति स्वात्मनि गमनासमवात्‌ । अत एव न वाग्गच्छति यथाऽथिदाहकः प्रकाशकश्चापि सन्न द्यासानं दहति प्रकाक्षयति वा तद्त्‌ । ओरोचस्य भ्रो्च मित्यादिनोक्तेऽप्यात्मतच्छ सृष्ष्मवेनाप्रतिपन्नत्वाल्पुनः पयंचुयुयुक्षा वाद्वक्चुषोः सर्वैन्दियार्थत्वाच्क्षुरादीनि तत्र स्वातममभूते न ज्ञानभत्पाद्‌- यन्तीव्व्थः । तई सखादिवदन्तःकरणेन गृद्यतामत आह-न मनो गच्छति । अतो न विश्चो बाह्यकरणेनं विजानीमोऽन्तःकरणेन सुखादि. दवथयेतन्मनअादिकरणजातमनुरिष्याुपदिशेद्रह्य । यद्धि करणगोचरं तदन्यस्मा उपवेष्टुं शक्यं जातिगुणक्रियादिविशेषणैः । न तु जात्यावि- विज्ञेषणवद्कह्य तस्माद्विषमं शिष्यानुपदेरोन प्रत्याययितुं तस्मादुपदेशे तदर्थग्रहणे च यत्नातिश्यः कर्तव्य इति भावः; । अथवा प्रो्ादीरना श्रो्ादिलक्षणं बरह्म विकेषेण दशवेव्युक्त आह--न तत्र चक्चुरित्यादि । पू्ववत्स्वंमच तु विशेषः । यथेतदमुशिष्यासतिपादयेदन्योऽपि शिष्वमि- तोऽन्यविपिनेति भावः । सर्वथा बह्म बोधयेत्युक्ते यद्यपि प्रत्यक्चादिभिनं श्षक्यते प्रत्याययितुमागभेन तु राक्थत हत्याङ्टयेनाऽऽह--अन्यदेव तदि दितादथो अविदितादधीति । विदितं व्यक्तं घ्याक्रतं ततोऽन्यद्‌ षिदित- मस्यक्तमभ्याक्रतमविद्या ततोऽप्यध्युपरे लक्षणयाऽन्य दित्यर्थः । यद्धि -यरमादुपरि भवति तत्ततोऽन्यदिति प्रसिद्धम्‌ ! यद्टिदितं तदतप मर्त्य दुःखात्मकं चेति हेयम्‌ । अविदितषुपादेयं का्ार्थं हि कारणयुपादीयते । तेन हेयोपदियाभ्यामन्यद्रद्य । एतेन स्वात्मव्यतिरिक्तवबह्यतिषया

[4

या जिज्ञासा सा निवता मवति! न हि स्वात्मा हेयो नाप्युपादेयोऽ-

% नारायणविरधिता- [ ९. प्रथमखण्डः |

न्यद्धन्येनोपादीयते न तु स्वयमेव स्वयं हीयते वोपादीयते वा तेन मैव जह्येत्युपदिष्टम्‌ । इति शु्रुमेति । बह्यैवमाचार्यापदेदापरम्परये वाधिगन्तव्यं न तकंतः प्रवचनमेधाबहुश्ुततपोयनज्ञादेभ्यश्चत्येव शयुश्चम श्रतवन्तो वयं पूरवंषामाचार्याणां वचनम्‌ । य आचाया नोऽस्मभ्य तद्भह्य व्याचचक्षिरे विस्पष्टं कथितवन्तः ३॥ अन्यदेवेत्यनेनाऽऽतमा बह्येति प्रतिपादिते शङ स्यात्‌। कथमात्मा

दारीरी बह्म ततोऽन्य उपास्यो विष्णुरीश्वर इन्द्रः प्राणो वा बह्म भवि तुम्हति न त्वात्मा छोकप्रत्यय विरोधादिति तामपनेतुमाह--यद्वाचेति। यच्चैतन्यमाचं स्वसत्ताक्तं वाचा वागिति जिह्वाप्रलादिष्वष्ट स्थानेषु विष- मयेयं व्णानामभिव्यश्चकं करणं वर्णाश्चाथसंकेतपरिच्छिन्ना एतावन्त एवं क्रमप्रयुक्ता इत्येवं तद्भिव्यङ्खघः शब्दः पदं वाक्य वागित्युच्यते । “अकारो षै सर्वा वाक्सेवा स्वरस्पशान्तस्थोष्मभिर्व्यज्यमाना वाङ्ना- नाखूपा मवति" इति श्तेः । मितममितं स्वरः सत्यान्रते एव विकारो यस्यास्तया वाचा पदत्वेन परिच्छिन्नया करणवत्याऽनभ्युदितमप्रकाशि- तम्‌ । बेन बह्मणा षिवक्षितेऽ्थं सकरणा। वागभ्युद्यते चेतन्यज्योतिषा प्रकाश्यते सा हि वक्तरुक्तिरूपा नित्या चेतन्यज्योतिःस्वसूपा "नन हि वक्ुवाचो विपरिलोपो विद्यते" इति श्तेः ।` तदेवाऽऽत्मस्वरूपं बह्म निरतिशयं मूमाख्यं बरहत्वाद्रह्येति विद्धि जानीहि त्वपर । चक्चुषश्क्षु- रित्याङिभतव्यवहारान्ब्युदस्याऽसव्मानमेव निर्धिक्ेषं बह्म ॒विद्धीत्येवश्च- ष्दाथः । नेदं बह्य य दिद्मुपाधिमेददिशिष्टमनाप्मेश्वराद्युपासते ध्यायन्ति । उक्तं हीश्वरेण वषिष्ठ प्रति-

“छण बह्यविदूं शरेष्ठ देवार्चनमनुत्तमम्‌ ।

न देवः पृण्डरीकाक्षो न च देवखिटोचनः॥

न देवो देवखूपो हि न देवशित्तरूपकः

अङ्क चिममनाद्यन्तं देवनं देव उच्यते ॥

आकाराद्परिच्छिन्ने मिते वस्तुनि तत्छुतः

अङ्रुचिममनाय्यन्तं देवनं चिच्छिवं विढुः '' ॥ इति ।

अन्ञातर्िवतत्वानामाकाराद्र्चनं क्रतम्‌ ।

योजनाध्वन्यशक्तस्य करोशाध्वा परिकतप्यते ॥ `` इति च । ततर पजनाविधिरप्युक्तः

"बाधः शाम्य शम इति पुष्पाण्यग्याणि तच च।

शेवं चिन्मात्रममलं पुञ्यं पजाविदो वेः" इति ॥

[ २ द्वितीयःखण्डः | केनोपानेषही पिका । ५

` तदेव विद्धी्यक्तेऽपि नेदं बह्येतयनात्मनोऽबह्यत्वं पुनरुच्यते नियमार्थ- मन्यबह्यबुद्धिपरिसंस्यानार्थं च॥४॥ अन्यदेव तदितिबाह्यणोक्तार्थो यद्रा चेत्यादिमिन्त्रे इदी क्रियते । यन्मन- सेति । कामादिवुत्तिमन्मनस्तेन यचचेतन्यज्योतिर्मनसोऽवमासकं न मनुते न संकल्पयति नापि निधिनोति मनसोऽव मासकत्वेन नियन्तुत्वात्सर्व- विषयं प्रति प्रत्यगेवेति स्वात्मनि न प्रवर्ततेऽन्तःकरणम्‌ । अन्तस्थेन हि चेतन्यज्योतिषाऽव भासितस्व मनसो भननसामथ्यं तेन सर्व॑वृत्तिकं मनो येन बह्मणा मतं विषयीकृतं व्याप्तमाहूुः कथयन्ति बह्यविद्‌ः । तस्मात्त- देवं मनस आत्मानं प्रत्यक्ष्चेतयितारं त्वं बह्म विद्धि॥५॥

न परयति न विषयी करोति येनान्तःकरणवृत्तिसंयुक्तेन चक्भुषि तद्‌- > (न सि त [९ के वृत्तीः पश्यति चेतन्यात्मज्योतिषा विषयी करोति ्याप्रोति लोकः ॥६॥ यच्छोेण दिग्देवता पिष्ठितेनाऽऽकाङकार्येण मनोवृत्तिसंयुक्तेन न विषयी कसेति लोकः । यच्चैतन्यात्मज्योतिषा च भोचं श्रुतं विषयीकृते तदेव ॥ ५७॥

यल्राणेन पाथिवेन नासापुटस्थनान्तःकरणप्राणवृत्तिभ्यां सहितेन न प्राणिति गन्धवन्न विषयी करोति ठोकः । येन चैतन्यात्मज्योतिषावमा- स्यत्वेन स्वविषयं प्रति प्राणः प्रणीयते तदेव ॥८॥

हृति नारायणविरचितायां केनोपनिषदीपिकायां प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥

एवं हेयोपदियविपरीतस्त्वमात्मा बह्येति प्रत्यायितः शिष्योऽहमेव बद्येति सुष्टु वेदाहं मामिति गृह्णीयादित्याशङ्कवाऽऽचायः रिष्यबुद्धिषि- चालना्थमाह--यदिति । अहं युष्ु वेदेति चेन्मन्यसे नेतदयुक्तं सवस्य वे दितुरात्मा बह्म नहि वेदिता वेदितुवौदितुं कक्योऽिरिव दग्धुमभेः । न चान्यो वेदिता बह्मणोऽस्ति यस्य वेद्यमन्यत्स्याद्रह्य “'नान्यदतोऽस्ति विज्ञातु" इत्यन्यस्य विज्ञातुनिषेधात्‌ । तस्मात्स वेदाहं बद्धेति प्रति- पत्तिपिस्येव तस्माद्युक्तमेवाऽऽहाऽऽचायों यदीत्यादि 1 कदाचिद्यथाश्रुत- हरविज्ञेयमपि क्षीणदोषः सुमेधाः कथित्तिपद्यते कशिन्नेति साशङ्क भुक्तं यदीत्यादि । महतीह सष्ष्मेक्षिका वर्तते । चह्मणा बोधितोऽपि विरोचनो यथावन्न प्रतिपेदे । इन्द्रश्चतुथंपयये प्रथमोक्तमेव जह्य प्रति-

पेदे 1 लोक्षेऽप्येकस्माहुरोः युण्वतां कशथिद्यथावत्तिपद्यते कश्चिदयथाव-

६ नारायणविरविता- [ २ द्वितीयःखण्डः ]

त्कथिद्धिपरीतं कथिन्न प्रतिपद्यते किं पुनर्वक्तव्यमतीन्दिय आत्मतच्ते । सर्द चात्र ताक्षिका विप्रतिपन्नाः। तस्मादविदितं बह्येति सुनिधितो- क्तेऽपि विषमभरतिपत्तित्वाद्यदि मन्यस इति साशङ्कं वचनं युक्तमेव 155. चार्यस्य । दहरं दभ्रमल्पमेवापि तूनं तं वेत्थ जानीषे बरह्मणो रूपम्‌ । किमनेक्ानि ख्पणि महान्ति दभ्रकाणि च येनाऽऽह दभ्रमेवेत्यादि । बाढम्‌ । अनेकानि हि नासद्पोपाधिकतानि बरह्मणो ङपाणि न स्वतः स्वतस्तु “ अशब्दमर्पर्शांमरूपमध्ययं तथाऽरसं नित्यमगन्धवच्च यत्‌ इति शब्दादिभिः सह खपाणि प्रतिषिध्यन्ते । न केवलं भोच्रस्य भो- मित्याद्यध्यात्मोपाधिपरिच्छिन्नमुपदिष्टमेव बह्मणो रूपमल्पं वेत्थ । किंतु यदस्य बह्मणो देवेषु खपमपिदैवमिति यावत्‌ । अधिदैवोपाधि- परिच्छिन्नस्य ब्रह्मणो यद्रूपं वेत्थ तदपि दुभ्रभेव वेस्थेत्यहं मन्ये । यद्‌- ध्यात्मं यदपि च देवेष्वधिदैवतोपाधिपरिच्छिन्नं तदपि तच्वतोन सहस्रा वेदितुं हाक्यम्‌ । यत्तु विध्वस्तसर्वोीपाधिविशेषं शान्तमनन्तमेकमद्तं मूमाख्यं नित्यं बह्म तत्कथं सुवेद्यमित्यभिप्रायः । यत एवमथ नु हीन तस्मान्मन्येऽयापि मीमांस्य विचार्यमेव तव बह्म । एवमाचायोक्तः शिष्य एकान्त उपविष्टः सन्यथो्तमाचार्येणाऽऽगममथतो विचार्यं तक. तश्च निर्धायं स्वायुमवं कृत्वाऽऽचायंसकाशमुपगम्योवाच मन्ये विदित. मिति । अथ त्वं मन्यसे मयः विदितं बदह्येति। अथवा देषेष्वग्न्यादिषु स्ष्मडुद्धिष्वपि यो मन्यते हुवेदाहमिति सोऽप्यस्य बह्मणो रूपं वृश्रमेव वेत्ति सूनं पिं पुनर्वक्तव्यमल्पघुद्धिषु मानवेषु तस्मान्मीमांस्यमेवेत्युक्तः शिष्य आहं मन्ये विदितपित्येवं योज्यम्‌ । अथवाऽ्ध्यात्ममधिदेवं च यदस्य ब्रह्मणो रूपं सोपाधिकं त्वया विदितं तदहर्मल्पमेव नतु पर भूमाख्यं तु ते मी्मास्यमेवास्तीस्युक्तः रि'ष्य उपाये परित्यज्यानुभवेन निधित्याऽऽह मन्ये विदितभित्येवं योभ्यम्‌ । अथ न्विति हेतुमी्मा- सायः । सुविदितद्पं कस्माष्भ्रमन्यदेव तद्विदितादित्युक्तत्वात्‌ । मन्ये विदितमिति शिष्यमीर्मांप्ानन्तरोक्तिरागमाचार्यनुभवटक्चणप्रत्ययचय- स्येकविषयस्वेन संगत्यथम्‌ ॥ १ ॥

आवचायांत्मामुमदयोस्तुल्यते हेतुमाह-- मन्ये सुषेदेति 1 +“अहेत्य- वधारणे नैव मन्ये घुवेद व्येति । नेव तह त्वया विषितं बह्येत्युक्त

क क, (न (० क

आह--न न वेदेति वेद चेति । नाह. मन्ये सुवेदेति षिदितादन्यत्वभुक्तं # मूर नाहमिद्यत्न नाहेत्तिपःठनुरोधनेद्‌म्‌ ॥

(लोग

[ २ हितीयःखण्डः | केनोपमिषद्दीपिका । ७

नक

नो न वेदेति चाविदितादन्यत्वमुक्त वेद चेति वेदैव। ननु विप्रतिषिद्धमिदं न सुवेद्‌ वेद्‌ चेति। एकस्मिन्विषये वेदनवेदनयो विरोधात्‌ । नैष दोषः । विदिताबिदितान्यत्वेन स्वभ्रकाशावेदनपरत्वात्‌ । फलब्याप्यत्वासंम- बेऽपि चरमान्तःकरणवृत्तिव्यात्ततवाङ्ीकारात्‌ 1 आत्मप्रकाशे प्रकाशा- न्तरानपेक्चषणात्‌) विषयाकारान्तःकरणव्॒तिप्रतिबिभ्बितं चेतन्यं फलं घट इवाऽऽत्मप्रकाशे स्वपरकाङ्ञतेन प्रतिषिम्बानपेक्षणात्‌ ! इदानीमात्मने(नो) ` बह्मविद्याया हढनिश्चयतां दुदौयन्गर्जति यो न इति नोऽस्माकं सब्रह्म चारिणां मध्ये य उक्त तद्वनं तच्वतों वेद स एव तद्रह्य वेद्‌. नान्यः । किं पुनस्तद्रचनमत आह--नो न वेदेति वेद्‌ चेति! अन्यदेवेत्यादि- नोक्तं वस्त्वतुमानादुभवाभ्यां संयोज्य निशितं नो न वेदेति वेद्‌ चेत्यनेन बाक्येनाऽऽचा्यबुद्धिसंवादार्थं॑मन्द्बुद्धिग्रहणव्यपोहा्थं च मयोक्तं बह्य । एतद्राकष्यम्थतो यो वेद स एव बह्म वेद्‌ नान्य इत्य्थः॥२॥ ।

आख्यायिकोपसंहारार्थं श्रतिः स्वेन रूपेण समस्तसंवाद्निवृंत्तमथं- | मवधारयति--यस्यामतमिति । यस्यामतमात्मतत्वनिश्चवफलावसाना- वोधतया विविदिषा निवृत्ता तस्य मतं तेन ज्ञातम्‌ । “मतिदद्धिपूजा- भ्यश्च इति क्तः । “क्तस्य च वर्तमानेः इति कतरे ष्टी । विद्रद्षि- दुषोर्थथोक्तौ पक्षाववधार्यति--अविन्ञातमिति । अविज्ञाते विज्ञाता- हिदितादन्यदेव बह्म विजानतां सम्यग्दा्ीनाम्‌ । विज्ञातं विदितं बह्या- विजानतामसम्यग्दश्चिनाम्‌ । इन्दरियमनोबुद्धशुपाधिष्वात्मदशिनां बह्यो पाधिविवेका तुपटम्मादबुद्धदुपिश्च विज्ञातत्वाद्विज्ञातं बह्येत्युपपद्यते भ्राम्तिः । न व्वत्यन्तसूढानामियं भ्रान्तिरतोऽसम्यग्दर्शनपूर्वपक्षतवेनोप- न्यस्यते हेत्वर्थं बोत्तराधंः॥३॥ |

यदि बह्मात्यन्तमेवा विज्ञाते तकि छौक्िकानां बह्यविदां चाविशषः प्रा्तोऽविज्ञातं विजानतामिति च परस्परविरुद्धम्‌ । कथं च बह्म सम्य गिदतं मवतीस्येवम्थमाह--प्रतिबाधेति । बोधं बोधं प्रति षिदितं बोधशब्देन बोद्ट्राः प्रत्यया उच्यन्ते । यस्य सर्वै प्रत्यया विषयी भवन्ति स आत्मा सर्वबोधान्तिबुभ्यते सर्वभस्ययदर्षीं चिच्छक्तिस्वरूपमान्नः पत्ययैरेव परत्यवेष्वविशिष्टतया लक्ष्यते नान्यद्वारान्तरमात्मविज्ञानाय \ अतः भरत्ययप्रत्यगात्मतया यदा विदितं बह्म तदा तन्मतं तत्सम्यग्दशेन-

+ न्यदिल्यथिकमिव भाति ।

1 नारायणविरिवचिता- . [ ३ तृतीयःखण्डः ]

मित्यर्थः । यद्रा गुरूपदेशः प्रतिबो धस्तेन - बिदितं मतम्‌ । अमरत्वं हि विन्दत इति हेतुव चनम्‌ । विेषयात्मविज्ञाने (नं?) हि गव्युमारभत इत्यात्- विज्ञानममतत्वनिपित्तमिति युक्त हेतुबचनम्र । कथमात्मविनज्ञानेनामुतत्वं विन्दतेऽत आह-आत्मनेति । स्वेन खूपेण विन्दते लभते वीर्य बलं साम्यम्‌ । धनसहायमन्त्रीपधितपोयोगक्रुतं वीर्यं मृत्युं नाभिमकवितुं भाक्तीति । अनित्यवस्तुकतत्वात्‌ । आत्मविद्याङ्तं तु बीयंमात्मनेव विन्दते नान्येनेत्यतस्तदेव वीर्यं मत्युं शक्रोत्यभिमवितुम्‌ । यत. एव- मातमवियाक्रतं वीर्यसात्मनेव विन्दतेऽतो किद्ययाऽऽत्मविषयया विन्दतेऽ- यतम्‌ । “नायमात्मा बलहीनेन छभ्यते(भ्यः) ` इति श्रुतेः सामथ्यं हेतु रय॒तत्वे ॥ ४ ॥ कष्टा खल संसारगतिरत इहेव चेद्यदि मदुष्योऽधिकरतः समर्थः सन्न- वेदादात्मानं यथोक्तटक्षणं विदितवान्‌ । अथ सत्यं परमार्थतत्वमस्त्य- वाप्तं तस्य जन्म सफलटमिति मावः । चेन्नावेदीन्महती विनशि्महानिि- नाशो जन्ममरणप्रबन्धाविच्छेदलक्षणः स्यात्‌ । ज्ञाते किं स्यादत आह- भूतेषु भूतेषु चराचरेषु विचित्य पथक्तत्येकमात्मतचवमाव्मभावेनोपलभ्य धीरा धीमन्तो विवेकिनः प्रेत्य व्यावत्यास्माह्लोकाच्छरीराद्यावत्तममता- हंकाराः सन्तोऽमृता नित्यविज्ञानामतववस्वभावा भवन्ति॥ ५ ॥ इति नारायणविरचितायां केनोपनिषदीपिकायां द्वितीयः खण्डः ॥ २ ॥

समाप्ता बह्य।वेदययाऽत ऊध्वंम्थवादेन बरह्मणो दुर्विज्ञेयतोच्यतेऽयिक. यत्नाय । शमादयर्थो वाऽऽन्नायोऽभिमानज्ञातनाव्‌ । व्यावत्तबाह्यमिथ्या- भरत्ययग्राह्यत्वाद्रह्मणः । ““ नेदं यदिदमुपासते › इत्यपोदितत्वात्सगुण- बह्यापासनाथां वा । तस्येव बह्मणः सगणव्वेनाध्यात्ममधिदैवं चोपासनं वेधातव्यमित्यथः । बह्म, ईश्वरः को द्यन्यस्तुणं वज्ीकर्तुं क्षमः । ह, पातेह्ये । वेवारसङ्गामे देवेभ्योऽथीय विजिग्येऽजैषीदसुरान्‌ । बह्मण इच्छानामंत्ता देवानां विजया बमूबेत्यथंः । तस्येति । ब्रह्मणो विजये बह्मकतरके स्वोत्कषे सति यज्ञादिलोकस्थित्यपहारिष्वस रेषु परा- जतषु देवा वर्ध पएजांवा प्राप्तवन्तः । त पेक्षन्ताऽऽलोषितवन्तो 1मथ्याप्रत्ययत्वादद्धेयख्यापनार्थोऽयमान्नायः । किमालोवितवन्त ईश्वर निमित्ते विजये सति स्वसाम्यनिमित्तोऽस्माकमेवायं विंजयोऽस्माकः मवराच माहमाते सवकल्यणास्पइमीभ्वरमात्मानमबुदभ्वो ` पिण्डंमाताः मेमानाः सन्तः ॥ १ ॥

[ ६ तृतीयःखण्डः | केनोपनिषहीपिका । ९

तद्गह्य ह किङैषां देवानाममिप्रायं मिथ्याहकारङूपं विजज्ञौ ज्ञात- वत्‌ । ज्ञाता च मिथ्याभिमानशातनेन तदनुनजिधृषक्षया तेभ्यो देवेभ्योऽ- थाय तेषामेवेन्दियगो चरे नातिद्र पादुरब॑भूव महेश्वरराक्तिमायोपात्ते- नात्यन्ताद्धतेन केनचिद्रूपेण प्राहुभूतं तकिठोपलटममाना अपि देवा न व्यजानत न विज्ञातवन्तः. किमिदं यदेतद्यक्षं पूज्यमिति यजेरोणा- दिकः सः ॥२॥

ते तद्विज्ञानायागिमङ्खवन्‌ । अभ्यद्रवच्छीघं गतः । तमभ्यवदद्कद्य । किम्‌ । कोऽसीति । प्रष्ेऽथिवै जातवेदा वा इति नामद्वयेनाऽऽत्मानं श्टावयन्नधिरबवीत्‌ । एवमुक्तवन्तं बह्मोवाच । तस्मिन्नेवं भरिच्ट्ुय - नामवति त्यि क्षिं वीर्यं सामर्थ्यमिति । सोववीदपीदमिस्थादि ! परथि- व्यामित्युपलक्षणमन्तरिक्षस्थस्यापि । तस्मा एवमभिमानवते बह्य तूर्णं निदधौ पुरः स्थापितवत्‌ । एतनत्तृणमा्रं ममायतो दह न चेदग्धुं समथो मुश्च सवत्र दग्धृत्वाभिमानमित्युक्तस्तत्तृणमुपपेाय तुणसमीपे गतवा- न्सर्वजवेन सर्वात्साहषृतेन वेगेन गत्वा न शशाक नाराकदग्धुं सोऽभ्नि- स्तत एव तृणदाहााक्तेरेव बीडित्वा निववृते निवृत्तः सन्देवानवोचश्न- तदिति ॥३॥४॥५॥६॥

अथानन्तरं वायुम्खुवस्चित्यादि पवेवत्‌ । नष्ट पा 4: । मातयन्त- रिश्च श्वयति वर्धत इति मातरिश्वा । आददीय गृह्णीयाम्‌ । तणनिधा- नेऽयमभिपरायः-अत्यन्तसभावितयोरथिमारतयोस्तृणदहनाद्‌ानाशक्त्या- <ऽलमसंभावना हातिता भवेदिति । तस्मादिन्द्रात्तिरोदधे । तिरो धानेऽप्य- मिप्राय इन्द्रोऽहमित्यधिकतमोऽभिमानो यस्य सोऽहमग्न्यादिभिः प्राप्त वाचा संमाषणमाज्मप्यतेन न प्राप्ोऽस्मीत्यमिमानं कथं न नाम जद्या- दिति । तदनुपरहायैवान्तर्हितं बभूव । स शान्ताभिमान ` इन्द्रोऽत्यर्थ बह्म जिक्ञासुर्यस्मिन्नाकाहो बह्मणः प्रादुर्भाव आसीत्तिरोधानं च तस्मि न्नवाऽऽकाशञे तस्थौ किं तद्यक्षमिति ध्यःयन्न निववृतिऽगन्याविवत्‌ ! तत न्वस्य यक्षे भक्तिं हृष्रा विद्या प्रादुरासीत्‌ । स चियमतिरपि्णी विद्यामाजगाम रुदरस्वोमा हैमवती बहुशोममानाऽभिभ्रायबो धहेतुत्वा- द्वियैव सातां ह प्रसिद्धामुवाच किमिव यक्षम्‌ । इति वाक्यसमाप्तौ ॥ ७॥ ८ ॥ ९॥*१०॥ ११॥१२॥

इति नारायगविरचितायां केनोपनिषदीपिकायां तृतीयः सण्डः ॥ ‰ ॥

` ध.

१० तारयणविरविता~ [ ¢ चुर्ःखण्डः ]

सा त बह्येति हौ बाच । सा हि नित्यमेवेश्वरेण स्वेन सह वतत इति ज्ञातं समर्था । अह्ण इश्वरस्य वे विजये महायध्वमाश्वरंणं हिं जिता असुरा यथं तच निमित्तमात्रं तस्यैव विजये महिमानं प्रापुथ । एतदिति कियादिशेषणम्‌ ! युष्माकं तु मिथ्याभिमानोऽस्माकमेवायं विजय इति 1 ततस्तस्मादेवामावाक्याद्धेव ववेदाचकार वबह्यतान्द्रः ततो ेवेत्यवधारणं बह्यावबोधे स्वातचछयानिरासाय ॥ १ ॥

तस्माद्रा इति । यस्मादयथिवाख्विन््रा बरह्मणा सवाददृशेनादिना सासीप्यभपगतास्तस्मात्स्वैर्मणेरतितरामिव शाक्तगुणादंमहाभाग्वरन्याः न्देवानतिशेरत इव । इवरब्दोऽवधारणे । अतिरशेरत एते हि देवा यस्मादेनद्रह्य नेदिष्ठमम्तिकतमं पस्पर्ध स्पुष्टवन्तः । यथांक्तंबह्मणः संवादािप्रकरिस्ते हि यस्माच्च हेतरेतद्रह्य प्रथमः प्रथमाः प्रधानभूताः सन्तो विदांचकार विदां चङ्कुरेतद्बक्मेति ॥ २॥

यस्मादृद्धियाय्‌ अपीन्द्रवास्यादेव विदुचक्रतुः। इन्देण द्युमावाक्या- पथमं श्रतं बह्म । तस्माद्रा इन्दोऽतितरामिवातिशयेन शेत इवान्या- न्देवान्स द्येनन्ेषठि पस्पक्ष । यस्मात्स हयनस्रथमो विदृचकार बह्येत्यु- ता्थंम्‌ ॥ २ ॥

तस्यं प्रकृतस्य बह्मण एष आदेश उपदेशो निरुपमस्य बरह्मणो येनो एमा स एय पदार्थं इत्यर्थः । क्षिं तत्‌ । यदेतससिद्धं लोके विद्युतो व्यद्यु- तस्त्ययाथ)(ऽबिवक्षितो देवेभ्यां बह्म तिरोभूतम्‌ । अथवा विदयुतस्तेज इत्यध्याहार्यं व्यद्युतद्वि्योतितवदा इव विद्युतस्तेजः सकृ द्वियोतितवादै- वेत्यर्थः । इतिशब्द आदेष्टापरतिनिदेशा्थः । इत्ययमादेश इति । इच्छब्दः समुच्चयार्थः । अयं चापरस्तस्याऽऽ्देशः । कः । स्यमीमिषत्‌ । स्वार्थं णिच्‌ । उपमां एवाऽऽक्रारः । चक्षुषो बिषयं परति प्रकाशतिरेमाव इवेत्यथः । अथवोपमानद्रयेन बह्मणो ज्ञानरशक्तिकिवाशक्ती क्रमेण दुरित इत्यधिदैवतं देवताषिषयं बह्मण उपमानदर्ानम्‌ ॥ ४ ॥

अथाध्यात्मं प्रत्यगात्मदिपय आदेश उच्यते । यदेतद्रह्य गच्छतीव च मन उपटोकत इव विषयी करोतीव चेष आदेशः 1 तप्तायःपिण्डवन्म-

नोवत्तिमाचस्य स्फरणाविश्टत्वात्‌ः । अन्यथाऽऽद्वारमावस्य जडत्वेतैष मानालुपपत्तेः । साधकस्य विषयासक्तावपि . ब्यविस्मरणेऽयं हेतुरि.

त्याह--अनेन च मनसो बद्यगमनेनेतद्वह्मोप स्वसमीप एव स्मरति

[ ४ चतुथेःखण्डः 1 केनोपनिषदीपिका 1 | ११

चिन्तयति न विस्मरत्यभीकष्णं निरन्तरम्‌ । संकल्पः संकल्पयतीति संकल्पः संकत्पविकद्पो मनोवत्ती इवंन्नपि साधक एपोऽध्यात्ममुप- ` देशः । यद्वेषोऽभीक्ष्णं संकल्पो मनसो बह्म विषय इत्यपदेशः । अधि. दैवं बविद्युडुन्मेषणवद्हतं प्रकाशधर्मि ब्ह्मध्यात्मं च मनः प्रत्ययसम- कालाभिव्यक्तेधर्मत्यिष आदेशः । एवमादिश्यमानं हि वह्य मन्दबुद्धि गम्यं भवति। न हि निरुपाधिकमेव बह्म मन्दुब्ुद्धिभिराकलायेतुं राक्यम्‌ ॥ ५ ॥

तस्य नामाऽऽह--तद्ध तद्रनं नाम बह्म । ततः किमत आह- तद्रन- मित्युपासितव्यमिति नाश्नोपासनायायघरुपदेशः । तस्य प्राणिजातस्य वनं संमजनीयं ^“ वन संभक्तो '' संभक्तिः सम्यक्पेवा ! तद्धणोपासनेन तदेव फर भवतीत्याह-स य एतदेवमिति। वेदोपास्ते । अभिसेवा- ञ्छन्ति ह प्राथयन्त एव यथा बह्म ॥ ६ ॥ `

एवमनुशिष्टः शिष्य आह- उपनिषदं भो इति । आवार्य आह- उक्तेति । का पुनः सेत्यत आह-बाह्यीमिति । बह्यणः परमात्मन इयं ताम्‌ । एतावत्येवे यमुपनिषदन्यनिरपेक्षाऽग्रतत्वायो क्ता । इतिशब्दो वि्या- समाप्तौ ॥ ७॥

उपनिषदं मा बहीतिप्रश्नसार्थकत्वायोक्ताया उपनिषदः प्रप्त्युपाय- भूतानि तपञ्नि षियाङ्कखूपकेणाऽऽह- तस्या इति । काये न्द्रियम- नसां समाधानं तपः । उपशमो दमः । अथ्िहोजादि कमं । इतिशब्द आर्थे । अमानित्वमदम्मित्वमिव्यादीन्यपि । प्रतिष्ठा पादौ पादाषि- वास्या षिद्यायास्तेषु हि सत्सु प्रतितिष्ठति बह्मविद्या पच्याभिव पुरुषः 1 तपओआदीनां बि्यासाधनतवं श्वेताश्वतरमन््न उक्तम-

५ यस्य देवे परा भक्तियथा देवे तथा शुरो । तस्यते कथिता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महालनः "` ॥ इति । स्मरतो च-“ज्ञानमुत्पद्यते पुंसां क्षयात्पापस्य कर्मणः । इति ।

वेदाः साङ्गाश्चत्वारः स्वांणि रिरःपाण्यादीन्यङ्गानि । सत्यममायि- ताऽकौटिल्यं च कैडखनःकायानां तदायततमाभ्रयो विद्यायास्तपजादि प्वेव प्रतिष्ठासेन प्राप्तस्य सत्यस्य पुनरायतनत्वेन ग्रहणं साधनातिशय- तपरदर्शानार्थम्‌ ।

१२ नारायणविरविता केनोपनिषहीपिका । [ ४ चतु्थःखण्डः ]

“ अश्वमेधसह्रं तु सत्यं च तुया धृतम्‌ । अश्वमेधसहस्रान्त सत्यमेकं विशिष्यते इति स्यतेः ॥ € ॥ अभ्रतत्वं हि विन्दत इत्युक्तमपि बह्मविद्याफठमन्ते निगमयति- यों वा इति । एतां केनेषितमित्याद्यां बह्म हं देवेभ्य इत्यादिना स्तुताम्‌ ! पाप्मानमविद्याकामकमंलक्षणं संसारबीजम्‌ । अनन्तेऽपर्न्ते स्वगे लोके इखात्मनि बह्मणि ज्येये ज्यायसि सर्वंमहत्तरे । स्व आत्मनि प्रतितिष्ठति न पुनः पुनः संसारमापद्यते । द्विरुक्तिः समणप्त्यर्था ॥ ९॥

इति नारायणविरचितायां केनोपनिषदीपिकायां चतुः संण्डः ॥ ४ ॥

नारायणेन रचिता र'छपु्छयीविना ।

अस्पष्टपद्वाक्यानां केने षितप्रवी पिका ॥ १॥

स माप्ेयं नारायणक्रता तलदक्रारोपनिषदपरपर्याय. केनोपनिषद्ीपिका ॥