

आनन्दाश्रमसंस्कतग्रन्थावि । 


आनन्दगिरिविरवितदीकासंवलितशाकरकाष्यसमेता । 
तथा | 
क्षकरानन्द्दिरविता पश्ोपनिषहीर्कि। च । 


4 ॐ, कनि 


 एतत्युस्तकद्टयमानन्दाश्रमस्थपण्डितेः शोधितम्‌ । 
तच्च 
बी, ए, इत्युपपदधारिणां 


( | द्‌ णेदा अ ॥ 
विनाचक्‌ ग पटे 
इत्यनेन 
पुण्यारुयपत्तनं 
श्रीमन्‌ “ महदिव चिमणाजौ आपटे ` इत्यभिे- 
यमृहाभागप्रतिष्ापिते 
आनन्दाश्रमयुद्रणास्ये 
आयसाक्षरेयद्यिरस्वा 
प्रकोश्चितम्‌ । 


पञ्चमीयमङ्कनारत्तः 
क्षङिवाहमशकाष्दाः १८५४ 
शिस्त।भ्दा; १९९६९ 


भस्य स्वंऽविकीर संजशांसनोतुसारेणं घायत्तकतीः 3 । ` 
। मूल्ययको पकः । 


भदशपुस्तकोदेखंपतिका । 


[9 1) छ । 


चदे किः , (न 


शरश्चोषनिषद, ` आद्शैपुस्तकानि धदढधीकरणाथं येषां पिहितानि तेषं; 


नामानि पुस्तकानां सन्ना प्रदश्यन्त-- 


( क, ) इति संज्ञिता--प्रभोपनिषत्सदीकमाष्योपेता ^“ बिन्डिथोथिक।इण्डि- ` 


का! इत्िग्रन्थावरयां मुद्रिता, कैकासवासिनां ° 
श० संण देवापाहबारक्नाल्निणाम्‌ । 

( ख, ) इति सेक्िता--भरश्चोपनिषत्सरीकभाष्योपेता, भीयुतानां शिवि इत्युप 
ह नामिन्द्रपुरनिवासेनां रा० रा०्माऊसादेव बारा 
साहेब इत्यतेषम्‌ । 


=> कक 


( ग, ) इति संज्ञितः भश्नोपनिषत्सटीकभाष्योपेता, काश्यां बिल्ुद्रिता रा० 


रा०५ महादेव चिपणाजी आपटे " इत्येतेषाम्‌ । पद्रण- 
काठः सवतु- १९४१ 


( ध. ) इति सक्ञिता-श्नापनिषरसट।कभाष्यापता, बटद्रानेवािनां श्राय. ` 


तानां पटवधेनोपाह्वानां रा० रार ^“ इृष्णर्‌।व भामा. 
शकर "' इत्यतेषापर्‌ । 

( ड, ) इति सं्ञिता-- प्रभो पनिषस्सर्दीकभाष्योपेता, वटोदरनिवासिनां श्रीगु 
तानां खेडकरापाह्वानां रा० रा० “ अनिन्द्रा 
छक्ष्मण ” इत्यतेषाम्‌ । 

(च. ) इति पक्निता-परश्चोपनिषर्सटीकभाष्योपेता, वडरीग्रामनिवासिनां भरी 
युतानां वे० २।० रा० “पातेण्ड दीक्षित") इत्येतेषाम्‌ । 
टे खनका; शके १७६९ 

( छ, ) इति संक्ञिता-केवटमश्नोपनिषद्धाष्यं विच॒रग्रामनिषसिनां श्रीमतां 
रा० रा० ^ रावसाहैव "` इत्यतषप्‌ । 

( ज. ) इति सेन्निता-प्रश्नोपनिषतसटीकमप्योपेता, नागपुरनिवसिनां श्रीषु 
तानां स० रा० ^ अष्पासाहेद बुटा “ इत्येतेषाम्‌ । 

( क्च, ) इति सनिता प्रभोपनिपत्सटीकमाष्यपेता; करव(रपुरानवात्िना 
श्रीमतां वे° श्षा० सं° रा० रा० गुर्पहाराजानम्‌ । 
लेखनकाङ; सवत्‌- १८७५८ 


॥ = र ॥ 


[२ | | 


केवहमदपस्तकानि । 


(कः, ).इति संकषिता-- पक्नोपतिषव्‌ , पृण्यपत्तननिवापिनां शीयुततानां रा०रा० 
¢: भाङ्धसाहिव नमरकर ” इत्येतेषाम्‌ । 

(ख, ) इति संज्ितान्त्पश्नोपनिषत्‌ ; पुण्यपत्तननिवासिनां भ्रीधुतानां भाड- 
साष्ेव नगरकर इत्येतेषाम्‌ । 

( ग, ) इति संत्ञिता- प्रभ्ोपनिषत्‌ , वशेदरानिवासिनां भरीयुतानां रा० रा० 
दादासाहेव फडणवीस इत्येतेषाम्‌ । 

दीपिकायाः पृस्तकानि। 

(क, ) इति त्तितानपरश्नोपनिषदीपिका, वटोदरनिवासिनां पटवधनोपह्वानां 
भ्रौयुतानां रा० रा० ८ इृष्णराव भीमाकर ” इत्येते- 
पूप | 

(ख.> इति ्ञिता~-प्भ्ापनिषदीपिका समृखा, धम्बापुरनिवासिनां वे 
शा० सं° रा० रा० जयकृष्णमहाराजानाम्‌ । 


सम्तियमादशपस्तकेोदेखपतिका । 


अथास्याः प्रश्नोपनिषदो मन्परतीका्नां 


` वणानुक्रमणीं । 


॥ ति, = = 9 


(शि | 4 4 4 2 + „. ~" + या =) : 
 मन्त्रप्रतीकानि मन प्रस्नः प° मन्त्प्रतीक्रानि 

अ, ` एष हि द्रश्टा स्मछ्ा ,,, 
अतेष्‌ द्वं ध स्वपर (+ 4 [1 1 ९ एषोऽथिस्तपति 171, 
अथ कबन्धी कात्यायनः ६ १ र त. 
अथ यदि द्विमात्रेण ४ ५ ४९ | त््ेहतैतत्‌ ... 

, शे, ष । 
अथ देनं कोस्ल्यः .. १२२१ | तलप होवाच „^: 
अथ इनमावः ,,, १२ १४ 

४ । | 3 3; ११ # @ @ 11}, 
अथ हैनं सुकेशाः 8 + जन 
अथ हैनं सोयोयणी ॐ, 
अथाऽऽदित्य उदयन्‌ ,,, ९ { ९| „9 | 

१९्‌ छ २ । 9१ #@ भे #9@@ 
अथेकयोध्वं उदानः ७ ६ २५ | तान्वरिष्ठः प्राणः „न 
अथोत्तरेण तपसा ,.. १० १ <| तान्हस क्रविः 

* क ( „> 
अन्नं वे प्रजापतिः ... १४ १ १२| तान्हयवचैतावत्‌ ,,. 
अरा इव रथनामो ९ २ १७| तिस्रो मात्रा रृत्युमत्यः 

9) 27 994". „ ६ १९ ७४| तेजो ह वे उद्नः ,.,, 
अहोरात्रो वै प्रना- ^ १६ १ ११ ते तमर्चयन्तः,, „^. 

आ, तेषामसौ विरज ,,^ 
आत्मन एषप्राणः न ३६ २ २६९ 
जआादित्यो ह वै प्राणः ५१ ९. न 

भी ' ^“ वानामपि वहनितमः ९, 
आदित्यो हवै बाह्यः, < २ २१ व # 

३, | | प, 
इनदरं पराण तेनसा. € २ १९| पपाद त्‌ = 
ठ, प्रमेवाक्षरम्‌ , ,,, 
उत्पत्तिमायतिम्‌ १२ ३ २९.। ए११। च प्रथत।* ०, 

नह, | १ युपस्यऽपनन्‌ ७०० 
वहममरेते यजुर्भिः „... ७ ९ ९३ | प्रनापतिश्चरकति 6 

| ए, | प्राणस्येदं वशे ,, 
एतद सत्यकाम „^. २ ९ ४७। पराणञ्चय एवैति 


॥ ग "कि, 11१) ॥ 


९ ४ &.४ 
५२ १५ 
१९ १ १२९ 
४.१ $ 
९९१५ 
२६२, 
द ४ ३१ 
२.१ ९१ 
६२ ११ 
२१ 
७ ९ ७४ 
९९ १२ 
& ३ २७ 
८ ९ ७५ 
१६९ १ १६ 
८ २ १८ 
११ १ {० 
१० $ 8९. 
८ $ ४२ 
६ २६ 
७ २ १७ 
१२ २ २० 
३ ४ २४ 


* ५" 


|, ड्‌ ॥ 
न षा न वथा ६ वि ज ` 9 1 ध सि, १ 
प्रं नना बनना नन = शानाः 


` मभ्परन्न; ए 


मन्त्रप्रतीकानिं 
भ 
मगवतरेतसमन्पर्वे ,... 
मगवन्हरण्यनामः' ` 
मद्रं कर्णेभिः, 
म. 
मसो वे प्रप्तिः 
य. 
य एवं विद्रावः ,.„. 
याचक्तसतनष प्राणम्‌ 
यथा सम्रडव `, 
युद त्वममिवषप्ति 
तुदच्छवासनिर्व क्षौ 
यः पुनरेतं 'त्िमत्रेणं 
याते तनृवाि ` „... 
विज्ञानात्मा सह 


 मनप्रभ् ¶० 


१ 
१६ 
१.1 
१९१ 
११६३ 
१०३ 
४ ६ 
| ९ # ९ 
४ 

$ ५ 
१.३ 


११ ४ 


| २ 

, मन्तरश्तीकानि 
 {विशव्पं हरिणम्‌ ,,, 
० |तत्य््वं प्राेके- ,.. 
ठे । 
१ | इांचक्रे ,., 
| एष वैश्वानरः 


१९ ष प्राणमद्जतं ००१ 


त यथमा नद्यः ^, 
२८ प्त यद्‌ तेनप्ता ^^ 
२७ पत यद्‌ तम्य 


२२ |स येक्रमातरम्‌ _ ^. 


१९ पयोहतरैतत्‌ „^; 
३४ |पवत्सरो वै प्रजापति 
५० | सुकेशा च मारद्रान 
२० | सोऽभिमानादष्मैम्‌ ,,,, 
शिनि अ ९ 
४९ हदि देष आतता ^ 


इतीयं मन्त्रवणानुक्रमणी । 


न - 


छ © => क» 7 ० ०6 न 
© 
= # 4 


म० प्रश्च; प्रण 


८ {१ ६ 
११२ १९ 


० १ 4 करौच्ेनी ७ 9 कनः ज) शन 6 रि; । ^ ए. ( , 21 ए | [| प्न # $ ५ 
| 1 


उ+ ततसदट्क्णे नपंः । 
न नि 
प्रभोपनिषत्‌ । 
 -"--9 ~" 


आनन्दगिरिङितदीकासवटेतशकरपष्यसमेता । 


ॐ भद कर्णेिः शृणुयाम देवाः । भद्रं पश्पेमाक्ष- 
भिर्जचाः । स्थिरेरङ्केस्तष्ठवाभसस्तनिः । 
व्पशेम देवहितं यदायुः । 

ॐ ज्ान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ 

ॐ सुकेशा च भारदाजः, रोगश्च सत्यकामः, 
सोयायणी च गाग्प॑ः, कीसत्यश्चाऽऽश्हायनो, 
भार्मषो वेदिः. कबन्धी कातपायनस्ते हेते बह्म 


कि 


पर| ब्रह्मनिष्ठः प्र्‌ बह्मन्दवमणि एव € 
तत्सर्वं वक्ष्यतीति ते ह समित्ाणयो भगवन्तं पिप- 
छादमपसन्नाः ॥ ३१ ॥ | 


मन्नोक्तस्यायेस्य विस्तारायुबादीदं ्राह्मणमारभ्यते। ऋषिपश्चमति- 
घचनास्यायिका तु विद्यास्तुतये । एवं संवत्सरन्रह्मचयसंबासादिशुक्तेस्त 
पोयक्तिर््राह्या पिष्पलादादिबर्सवेज्नकस्पेराचायवेक्तव्या च । न सायेन 
केनविदिति विद्यां स्तोति। ब्ह्मचयादिसाधनसूचनस्च तत्कतेव्पता 
स्यात्‌ । सकेशा च नामतः । अरद्राजस्यपत्वं भारद्रजः । रेच्य 
शिबेर्पतयं ‰भ्यः | सत्यकामो नामतः । सोयायणी सृयेस्यापत्यं सय- 
 .स्तस्यापत्यं सौयोयगिद्छान्दसः सोयायणीति। गार्य गगेगे(त्रोखन्नः। 
कौ सरथं नार्परतोऽश्वरुस्यापत्यमाश्वहायनः । भागव भगोगेत्र पत्य 
मागीष्‌; | परदभिरविदेभं भवः । कबन्धी नामतः । क(का)व्यस्यापत्यं 


2 


ज पमष = ुमायुन्-> 
नक 


`. १क.च. कौर्म" । २ ख. ड. श्युक्ततपो* । ३ क. च. कौशरप्र । ४ ख घ, इ, “मत 
वाक्च । ५ क. व्द्भः प्रम ।\ ग. षर ङ, रमितः। च, भत्रभे । 


र 


२  अआनन्द्गिरिङृतटीकासंवहित्ाकरमाप्यसमेतां- [ १ प्रभः | 


कात्यायनः । विद्यमानः प्रपितामहो यस्य सः+ युवपभत्वयः] ते ‰ते 
ब्रह्मपरा अपरं बह्म परत्वेन गतास्तदनुष्ठानानेष्ठश्च बह्मनिष्ठु परं 
बह्मान्वेषमाणाः) क ततु । यन्नित्यं विक्नेयमिति । तसाप्त्यर्थं यथा- 
१ काम यतिष्यामरहत्येवं तदन्वेषणं कृवेन्तस्तदधिगपमायेष ह वै तत्स्थ 
` वक््यतात्याचायमुपजग्छु; । कथषर । तें द सपिखाणयः समिद्धारगरह्ीत- 

हस्ताः सन्ता मगररत पूजावेल्त 1पप्पाद्माचयपुपसनना उपनग्पः॥१॥ 


विमि नाना 


ज(थवेणे ब्रह्मा देवानामित्यादिमन्मैरेवाऽऽत्मतच्वस्य निर्ण्तत्वात्त्ैव ब्राह्मणेन 
तदभिधानं पृनरुकतमित्याशङ्कय तस्यैवेह विस्तरेण प्राणोप।नादिप्ाधनस।हित्येनामि- 
धानान् पौनस्क्त्यनिति वदन्ब्ाह्मणमवतारयति -- मन्तरेति। विस्तरेति । मन्त्र हि 


विये वेदितव्ये परा चैवापरा वेत्वत्रत्वा तत्र परर्गदाद्यमिषेयेत्यक्तम्‌ | साच तिधा 


 कैमखूपोपराप्तनारूपा च । ततर द्वितीया दवितीयतृतीवग्रस्म्यां वितरिथते | आचा कभकाण्डे 
` जिदृतेति नेह वित्रिथते | उभयोः फं वु ततो वैराग्याय प्रयमप्रसे सष्ठ करियते 
परविद्या चाय परा यया तदक्षरमथिगम्यत इत्य॒पक्रम्थ क्त्सेन मण्डकेन प्रात१।[९ता | 


क, 


तन्नाप यथा सुदछठादत्यादृमन्त्रद्रयाक्त[धत्य विस्तरायं चतः भमः । प्रण 


~ । 
हि | 


धनू(रत्यञ।क्तप्रणवपातनविविरणाय पञ्चम्‌ः प्रश्नः । एतस्माज्जायते भ्राण इत्या 


रवण पुण्डकनाक्तस्याथत्य स्पष्टकरणाथ; षष्ठ; प्रक्ष इतीदं ब्राह्म्णं त्‌ दविस्तरानुव।* 
दीत्यथं; । अत एव विषयप्रये।जनादिकं ततैवोक्ततिति नहं पनरुच्यत्‌ इते ब।ध्यम्‌ | 
ज ल्वाचकया ब्रह्यवयतपयादिप्तषिनतेषान पुराकसपस्वरूपण प्रस जनान्तरं चाश्षा- 
त्वाह-- ब्रह्म चयादिसाधनेति । सायायणीति । सी यौणिरिति वक्तव्य दऽ 

सान्दत।म८१५; । युवेमत्यय इति । क्(का)त्यस्य युवापत्ये विवक्षिते फकतत्थपै 
तत्वाजजवनादर्‌। च कात्यायन इते ्घ्यतात्ययः | ब्रह्मपराणां पननरह्यन्वेषणमय- 
पततत जह--अपर्‌ नह्यत | नन्वपरत्रहमान्वेषणेनेव परषार्थतिद्धेः १९. 
नसा न११नत्याराङ्कत-- के तदिति । तस्य कोऽतिशय हृतपर्; | तस्थानित्वत्वेन 
ततपात्तरष्यानत्यह्‌ दुत्वनापुहषाथत्वात्परत्थव ।नत्यतवात्तत्ाप्तज्त्ानमात्रपाघ्यस्वे- 
` नाप ।नेत्यत्वाच्च तस्थवान्येषणावत्वभिति १२स्वरूपकथनन5ऽह-- यदिति | पर्‌, 
नस नतपमाणाना २।5।तेशय इत्यत मह~ ततपाप्त्यथं.पीति । ततम।प्त्य्धं तद्‌. 
।धगमाय तदन्वेषणं कृषन्तो यथाकामं प।प०्यूमू इत्यवमभिप्रायमेत्यन्वयः | 


सामाद्‌ति | त।१दुप्रहण यथाय्‌(व॑( २११ ) तक्छादयुपहार।प१रक्षणायम्‌ ॥ १ ॥ 


(गजम 


) क. कन्य, च, इ, युवायत्र | २क. घ, अभवे, क. ड, त्युक्ता त*।३४क्‌, 
थनायाऽडद । | = 


[ १ प्रभः 1 | ्श्नोपनिषत्‌ । | 


तान्ह स इूषिरवाच भय एव तपसा बह्म 
"1 या संव ङ्क सभमम था 
चयण श्रद्धया संवत्सरं संवत्स्यथ यथा- 
काम प्रभ्चान्पृर्छत यदि विज्ञास्यामः 
@ ति क 
सुबृहवा वक्ष्याम इति।॥२॥ 
तानेवशुपगवान्ह्‌ स किल ऋषिरुवाच भुयः पुनरेष. यद्यपि यूं पूष 
तपस्विन एव्‌, तपसेन्दियस्ंयमेन. तथाऽपीदं विक्षेषतो ब्रह्मचय॑ण श्रद्धया 
चाऽऽस्तिक्यवुद्धय ऽद रबन्तः संवत्सरं काठ संवरस्यथ स॒म्यगुरषु- 
भरषाप्राः सन्तो वरस्यथ । ततो यथाकामं _यो यस्य॒ कामस्तमनाति- 
क्रम्य यथाकामं यद्विषये यथाक्रम यद्ैषये यस्य जिङ्नासा तद्विषयाग्रश्चन्पृच्छत । यादि 
तधुष्पतषटं ि्गस्यामः । अनुद्धतत्वपदशनाथ यदिशब्दो नाज्गानसं- 
शया्ः परश्ननिणैयाद्वसीयते । सरम ह वौ वः पृष्ठं वक्ष्याम इति ॥२॥ 
तथ।ऽपीत्यप्य तपसेत्यत; पवैमन्वयः । विशेषत इत्यस्य पृवेत्राप्यन्वयः ।. 
निष्कृष्टमर्थमाह-- यद्विषय इति । अज्ञानाचर्थत्वामवे हेदुमाह-- प्रश्नेति । अतरे- 
तिशब्दोऽध्याहायः । सवेप्रश्रानां निणेयादन्ञनाद्यपंमवादित्यथेः । २ ॥ 
अथ कवन्धी कात्यायन उपस्थ पप्रच्छ । भगव- 
~ भन [क 
न्कृतो ह वा इमाः प्रजाः भ्रजायन्त इति ॥३॥ 
. ४ ८९ णय 
अथ संबरसरादु्वं कबन्धी कात्यायन उपेत्योपगस्प पप्रच्छ पृष्ट 
चान्‌ | हे भगवन्तः करमाद्ध वा इमा ब्राह्मणायाः प्रजाः प्रजायन्त 
उत्पद्यन्ते । अपरविध्ाकर्मगोः सपुितयोयत्कायं य! गतिस्तदुक्तभ्य- 
मिति तदर्थोऽयं प्रन्नः ॥ ३॥ 
परं जह्मन्वेषमाणा इत्युपएक्रान्तेऽसिन्न्रहमप्रकरणे प्रजापतिकतकभरजापुष्िविषय- 


्रत्युक्त्योरततगतिमाशाङ्कय प्रषप्रत्युक्तिरूपायाः श्रतेस्तात्पयमाह-अप्र विधति । 
तेषामसौ विरजो बह्मलोक इति प्तमुच्चितकायैस्य ब्रह्महोकप्यायोत्तरेणेति तदरतेदव- 
यानमागस्य वेह वकष्यमाणत्वादिलथै; | इदमुषटक्षणं केवटकरमणा चेत्य द्रव्यम्‌ । 
` केवठकर्मकायैस्यामि चन्द्रडोकस्य तद्वतेः पिवृर्यगस्य च । तेषमिवेष नह्यटाक; ' 
८ प्रजाकामा दक्षिणं प्रतिपद्यन्ते › इति वक्ष्यमाणत्वादिति । यद्यपीदमपि परब्रह्म 
-जिज्ञासावस्रेऽतेगतमेव तथाऽपि केवदकरमकायात्समुच्चितकमेका याच्च विरक्तस्यैव 
ते्राविकार इति ततो वैराग्यायेमिदमुच्यते । यद्यपि मुखतः पृष्टिः प्रतीयते 


१ क, *पेत्याऽऽपत्य प । २ क. च. भसुचितसपुच्धिप। ३ क. च, प्त्युक्तेरः (४ कृ 


भय्रानस्य । 


४ = आनन्दणिरितदटीकासेवयलितशंकरमाप्यसमेता- ( १ अननः. 


तथाऽपि तदुक्तौ प्रयोजनामावात्सु्टञचक्तिव्याजेन परविधयाफल्मवन्नाच्यत इ।त मावः । 
क्न इति प्रतिवचनं चेत्यपि दरष्टभ्यं ताभ्यामेव तदुक्तेरिति ॥ ६ ॥ 


तस्मे स होगाच प्रजाक(मो वे परजापतिः स तपोऽ- 
तप्यत #स तपस्तप्ता स मिथुनमुत्पादयते | रथि 
च प्राणं चेत्येतो मे बहुधा भजाः करेष्यत 


दति ॥ ४ ॥ 

तस्मा एवं पृष्टवते स होवाच । तदपाकरणायाऽऽह । भरजाकाषः 
प्रजा आत्मनः सिस्व परजापतिः सवास्मा सञ्चगरसक्ष्पार्मीस्येव विहता 
नवान्ययोक्तक।री चद्ध(वभावितः कल्पादौ निदत्त हिरण्यगभेः ख्ञ्य- 
मानानां परजानां स्थावरजङ्कमानां पति; सज्ञन्मान्तरभावितं ज्ञानं 
शुतिप्रकाशिता्ीबेषयं तपोऽन्वारोचयदतप्यत । अथ तु स शवं 
तपस्तप्त्वा भरतं त्ञानमन्वारोच्य सष्टिक्षाधनमभूतं मिथुनमुत्पादयते 
मिथुनं द्दभुसपदितवान्‌ । रय च सोपमन्नं परणं चप्निमत्तारमेताव- 
प्रीषोमावभन्नमृती मे मम बहुधाऽनेकथा रजाः करिष्यत इत्येवं सचि- 
न्त्याण्डोर्पत्तिक्रमण स॒याचन्द्रमसावकखपयव्‌ ॥ ४॥ 


तस्मे स्न होवाचेति प्रतिज्ञाते विशेषतो दश्चेयति-तदषाकरणायेति । मायस्य 
स्तित्वस्य ५जाकामः स्नित्यन्वयः । यथोक्तकारीति । ज्ञानकर्मेप्तमुच्चयकारी- 

थः ।- तद्भावभावित इति । प्रजापतिरदं सवात्मेत्य॒पासनकःटीनध्रन।पतिम.व- 
नायुक्तं इत्यथः | प्रवेकस्पीयतद्धावमावित दतत्कस्पादौ हिरण्यगमात्मना पकिवृत्तः 
प्रजापतिः सन्पश्चात्प्रजाक्रामः सस्तो जन्मान्तरभावितं ज्ञानं श्रतिप्रकाशित।्थविषध. 
मतेप्यतान्वाटोचयन्विन्तादिना तत्तंस्कारमद्रोध्य ज्ञानमत्पादितवानित्यन्वयः | तत्न 
प्रथममादित्यचन्द्रोत्पादनेन तद्धावमाप्य पशथाच्चन्द्रादित्यप्ताध्यततव्रतघरम।वम।पदैव. 
मेव तद्वयवायनद्वयमाप्तपक्ताहोरात्र मावम्‌।पद्य ततस्वत्साध्यन्रीह्याधयत्नमावं रेतो माव॑ 
चाऽऽपद्य तेन रत्ना अनाः इनेयमित्येवे निश्धित्य प्रथमं रयिप्राणशन्दिरचन्द्रसू्थ- 
दढभृत्पादृतवानेत्य।ह--स एवमिति । रथिरब्देन धघनवाचिना मोञ्यमातं छन्न 
।यत्वा म।ज्यत्य समाकरणामृतयुक्तत्वात्तद्‌ द्रा सामां रक्ष्यत उत्याह-~-र्थिं चति | 
ए३ प्राणशब्देनापि | 


॥ भन भाष्याडंसारेण ज्करायन्दङृतदीपिकानुसारेण च॒“ स तपस्तप्त्वा » इतिं पदन्रयम- 
क भाति । 


१ ॐ, (चत्ताद्‌ ।२ क. च, तमूचे । 


[ {्कषः] ` रभोप्निषत्‌। ५ 


अहं वैधानरो मृत्वा प्राणिनां देहमाधितः | 
प्राणापानत्तमायुक्तः पच।म्पत्रं चतुर्विधम्‌ ॥ ` 


क क थे क क क, 4 क कि [9 
वाव्‌[ऽऽदत्यमाश्नस्नुत्तमारहूतात्‌ श्रुत तूयारन्यारकत्वामश्रत्या 


॥ +) ॥ 


रण्डान्तगंतत्वेनाण्डोत्पत््यन्तरमुत्पत्तिरिप्याशयेनाऽऽइ-अण्डोत्पत्तीति । उयन्तं 
म 


सुयोचन्द्रमसाविति ॥ ४॥ 
आदित्यो ह वै भाणो रयिरेव चन्द्रमा रयिर्वा एत- 


हि 


त्सव यन्मूतं चामूतं च तस्मान्मूर्तिरेव रपिः ॥५। 


तजाऽऽदित्यो ह वे प्राणोऽत्ताऽभिः। रयिरेव चन्द्रमाः । रयिरेबान्नं 
साम एव । तदेतदेकमत्ता चान्नं च प्रजपततिरेक तु पिधुनम्‌ | गुणप्रधा- 
नदतो भेदः । कथम्‌ । रयिवो अन्नं वा एतत्सव क तथ्यन्पूर्ं च 


9 


रथुरं चामूतं च सृष्ष्मं च यूतोमू अञ्चन्नरूपे रयिरेव । तस्माखविभ. 


९ @\ ५ ९ व + ८ 
्तादमूताद्यदन्यन्पूते रूपे धूतिः सेव रयिरमूर्तनाचमानखात्‌ ॥ ५॥ 


17 ४ त 2 1 त 7. 1 ए 1 7 1 सि = 1 


प 


रयिप्राणो शतिः स्वयमेव व्याचष्ट इत्याह-तत्राऽऽदित्य इति । प्रजापते संव. 
ररादिप्रन।पयैन्तसरषटत्व वक्तं रयिप्राणयोः संवत्तरखष्टोः प्रनापत्युपाद्ानत्वात्मनाव- 


© # ~) 
[ 


त्यात्मत्वमाह- तदेतदेकमिति । कथमेकप्यात्ताऽन्न वेति मेद्‌ इत्याशङ्कय तस्यैव ग॒ण 
मावक्रिवक्तयाऽत्नत्वे प्राघान्यविवक्षया चात्तत्वमितिं मेद्‌ इत्याह-युगेति । रथिप्राण. 
योः कथं प्रजापत्यात्मत्वपिति रङ्ते-कथमिति । तत्र रये; सकीत्मकत्वात्प्रनाप. 
तित्वमित्याह-रयिरिति । अपृतेस्यापि वाख्द्िः केननिद््यमानत्वाद्रयित्वमित्यर्थः | 


¢ 


ननु मृतामृतेयोरक्र्नयरुमयोरपि रयित्वेऽन्नेमेव रथिरिति कथमृक्तमित्याश्ङ्कय मृता- 


वाविमागमङ्घत्वा सवस्य गुणभावमात्रविवक्षया प रयिरिव्युच्यते । यदोमे 
गुणप्रधानमानेन विवक्ष्येते तद्‌।ऽमतेन प्राणेन मृतस्याधयमानत्वान्पतेप्येव रये. 
पेत्याह- तस्मादिति ॥ ९ ॥ 


तथाऽमूर्तोऽपि पराणोऽत्ता स्मेव यश्चाऽऽ्चम्‌ । कथम्‌ - 
अथाऽऽदित्य उदयन्यत्मार्च। दिशं परविशति तेन 
प्र चपान््राणान्ररिमिषु सनिधते । यदक्षिणां यस्- 


१ ल. मूर्तैरेवान्नममू* । घ, ह, मूतिरेवानं से" । २ क, सूर्ते वि । 


शै कनि 


६ आनन्दगिरिङृतदीकासंवटितैशाकएमाप्यसमेता- [ १ प्रः 


तीची -यदधो वदध्वं यदन्तरा दिशो पत्सर् 
प्रकाशयति तेन सवान्धराणान्रशिमिषु संनिधत्ते ॥६॥ 
अथाऽऽदित्य उदयनुद्रच्छन्पाणिनां चक्ुरगोचरपागच्छन्यसमाचीं 
दिशं स्वप्रकाशेन भषिशषति व्याप्नोति । तेन स्वात्मव्याप्त्या सर्वीस्त- 
` स्थान्माणान्धाच्यनिन्तमूतान्रक्षिषु स्वास्मावमाससूपेषु व्यात्निमल्॒ ` 
व्या्ठत्वाल्माणिनः संनिधत्ते संनिवेशयति, आतमभूतान्करोतीत्ययेः। तथै- ` 
ब यत्परविशषति दक्षिणां यतलमतीचीं यदुदीचीपध उधम यत्मरविशाति यचा- ` ` 
न्तरा दिशः कोणदिशोऽवान्तरदिश्चो यक्चान्यत्स्वं प्रकशयति तेनं 
स्वधरकाशग्याप्त्या सवोन्सवेदिक्स्थान्धाणान्रकपिषु संनिधत्ते ॥ ६ ॥ 


पि 0 कि, त 1 1 171 1 


रयिशब्दितस्यान्नस्य प्रनापतित्वा्थं सव।त्मत्वमुक्तवा प्राणस्यापि तदपैमेव पर्वा मत्व- 
मुख्यतेऽथाऽऽदित्य इति वाक्येनेत्याह-तयेत्यादिना | यच।ऽऽय तदपि प्रागोऽतोऽ, 
ता प्राणाऽति सवेमेवेति सवात्मक्र ईरयथः । स्वप्रकाशचेनेति । स्वकीयप्रकारेन सप्रम- 
येत्यथेः | अन्तभतानित्ति । यद्यपि प्राणस्यातततवमुक्तं तथ।ऽपि रयित्रौ एततर्षमि. 
्यतरामतेस्य प्राणस्यापि गुणमावविवक्ष वाऽक्तत्वमुक्त मिति तथोक्तम्‌ । स्वात्मावभा- 
` सरूपेष्विति । स्वापमपरमारूपेषु रदिपषिवत्यथे; । व्याप्त्वादिति । सबद्धत्वारि- 
त्यः | ६ ॥ 
र. क कन ७, = क्न 
स एष्‌ वश्वनिर वरवश्वश्षः प्रणजभ्र 
भ = १ 
रुदयते । तदेतहचाऽयुक्तम्‌ ॥ ७ ॥ 
द, = [+ [क 
स एषाऽ्ता प्राणो वेग्वानरः सर्वास्पा धिश्वरूपो विश्व(त्मसवा 
भाणोऽ्ि् स॒ एवात्तोदयत उदवच्छति भर्यहं सव दिश अ(त्मसा- 
तृषन्‌ । तदेतदुक्तं वस्तु ऋचा पन्त्रेणाप्पभ्युक्तष्‌ ॥ ७॥ 
तसय पर्यक्षत्वमाह--स॒ एष हति । वैश्वानर इति | नरा जीवा विध्व चते 
नराश्च विश्वानर्‌ाः। प्त एव वेश्वानर्‌ः। सवैनीवातमक्र इत्यर्थः | विश्वरूपः सर्परपश्चा, 
त्मक इति मदः । उक्तं वरित्वति | आदित्यस्योक्त माहात्म्यमित्यथ; || ७ | 
[य्‌ 9 क @ क # 9 ४. म, क, 
वश्व हास्ण जातवदस प्रायण ज्यात 
० ¢ ५५ कि £ 
रकं तपन्तम्‌ । सहस्रम शतधा वतमानः 
पाणः प्रजानामुदयस्येष सूयः ॥ ८ ॥ ` 


१कृ, ` च्छन्यत्माच दिशं प्रविशति तेन तलपराचीं दिं स्व । २ ख, ग, सर्वान्तस्थाम्धर* । 
३ कं, ज. °णोऽत्त। । | | 


= स ण न. न "न 


| .१ प्रभः | | प्रश्नोपनिषत्‌ । | ` » ७ 


विश्वरूपं सवेरूपं हरिणं रस्ििवन्तं जातवेदसं जातमज्ञानं परायणं 
सवेप्राणाश्रयं ज्योतिरेकं सवेभाणिनां चक्चभृतमदितीयं तपन्तं तापक्तियां 


५ क ह 


 कबांणे स्वात्मानं स॑ सूरयो विज्नानवन्तो ब्रह्मविदः । कोऽसौ यं 


विज्ञातवन्तः । सदश्चरर्पिरनेकर षप; शतधाऽनेकधा प्राभेमेदेन वत 
मानः भाणः प्रनानाघ्रदयत्येष सयः | ८ ॥ 


[दवाव ष्य प षी 


विश्वरूपमित्यादिद्धितीयान्तानां सहलरदिमस्ितयादिप्रयमाम्तानां स्(मानायिकरण्ये- 
नान्वयायागदभ्याहार कृत्वा वाकयमद्न व्याचष्--स्वट्पानमित्यादिंना ॥ € ॥ 
यश्चासो चन्द्रमा मूतिरन्नपमूतिश्र प्राणोऽचाऽऽदित्यस्तदे कमेतन्मिथुनं 
सवे कथं भरना; करिष्यत इकति, उच्यते- 


सवत्पये वै . भरजपतिस्तस्पायने दक्षिणं चोत्तरं 
च॒ । तथे हप तदिष्टापूरतं छतमिन्युपास्ते। ते 
चान्द्रमसमेव टोकमरिजयन्ते। त एव पुनर।षतेन्ते 
तस्मदित कषयः प्रजाकामा दक्षिणं प्रतिपयन्ते | 
एष्‌ ह वै रपिय॑ः पितृयाणः ॥ ९ ॥ 
तदेष कारः संवत्सरो वे प्रजापतिस्तननिषेत्यं सव स्ंषर्सरस्य । चन्द 
दित्यनिव्येतिथ्यहोरात्रसमुदायो हिं संषत्सरस्तदनन्यत्वाद्रधिपार्णमि- 
नाद्पक पएवेत्युच्यते, तत्कथम्‌ ¦ तश्य स वत्सरस्य प्रजापतेरयने मागो 
दक्षिणं चोत्तरं घ । द्वे मरसिदधे ह्ययने षण्माक्ष्क्षणे याभ्यां द्षिगे- 
तरेण च याति सविता केवरकरमिणां ज्ञानसंयुक्तकमेवतां च रोका- 
वदधत्‌ । क्थततु । तत्र च नद्धिणादद्रवुव हव तदुपाकञ्रत्‌ हत 
क्रियाविशेषो द्विती यस्तच्छभ्द्‌) । इष्ट च पृ चेष्टापूतं इत्यादे कतमे- 
घोपासते नाङ्ृतं नित्यं ते चान्द्रमसं चन्द्रमसि मवं परनापतेर्भिय॒नात्मक- 
 स्याश्षं रयिमन्नमतं छोकमभिनयम्ते कृतरूपसाच्पान्धरमसस्य ते तत्रैव च 
तक्ष यास्पनरावतन्त इमं छोके दीनतरं वा विशन्तीति ह्क्तष्‌ । यस्मा- 
दव भजापातमन्नात्पक एद्त्वनामचव्तयवान्त चन्द्रामह्पतकभ्णतं 
्ररषयः स्दगेदरषटारः अजाक्रामाः प्रजार्थिनो गृहस्थास्तस्मात्स्वषतमेष 
दक्षिणं दक्षिणायनोपलष्षितं चन्द्रं भतिपद्यन्ते । एष ह वै रयिरमं यः 
पितृयाणः पितृयाणोपलक्षितथन्द्रः ॥ ९ ॥ 


ननः जोगि ियनिनाहुधणययभृण्भननन्णानमन नणया १० भयान भिधया वानव भवनन मान 
[॥ ५ 


१ कृ ग, °णस्तन्मिशु" । 


# ६. 


+ च ‰५ 


१, षि ४", 


॥ + = ह + 
११८ '६ र; 
॥ । [ [1 
, ॥ 


£. 4.४ आनन्दगिरिटीका सेवलितशाकरमप्यसमता- [ १ भः 


¦ "(ध 
॥ ६ 


स॒ मिथनमत्पादयत इत्यपक्रान्तं मिथ॒नमुपतरेहरति- यश्वाप्ताविति । यश्चाकत, 


© ^< 
५, ९ ४ 


चन्द्रमा यश्चामृतैः(तिः) प्राणस्तदेकं मिथुनं सप्र सव।त्मकमित्यन््रयः | एतै मे बहुधा 
प्रनाः करिष्यत इत्युक्तं तत्केन प्रकारेणेति पए्च्छति -- कथपिति। रथिप्राणयोः सव- : 
त्रादिङ्धरा प्रनासष्टत्वपित्याह-- उच्यत इ।त । तद॑व पमथुनमेव सवत्सरः काः; 
स॒ च प्रजपतिः; प्रजापत्यात्पकमिथुनानेवत्येत्वादित्याह-तन्नस्येत्वादि।तै । तद+ 
पपादयति-चन्दरोति । चनद्ानेवत्यापितिथय अदितेयानेवेलयान्यहरत्राणीते विमागः। 
तननिवेत्येत्वेऽपिं कारस्य कथं तदात्मकरतेत्याशङ्कय कथक।रणयार्‌ १६दित्याह्‌- तद. ` 
नन्यस्व दिति। न केवल तिथ्प्दिद्ररा चन्दरादिनिवस्येत्वं सवहतरस्य कित्वयनद्य. ` 
द्वाराऽषीति वक्तु ते्यायने इत्यादिवाक्यं तत्प्क्षपृवेकं भ्यचष्ट-तर्कथपमिति । चन््रा- 
दिस्यनिषत्येत्वं कुतो हत्वन्तरादिव्यथः । केवक्छर्भिणां रोकाचिद्धदृक्षिणेन याति। 
ज्ञानयुक्तकमवतां छकान्विद्धेदुत्तरण यातात्यन्यः | सदितेत्युपटश्नण चन्दस्यापि | 
4ए1[दद लमायन्‌ वराग षादरपरयमातति व्रतिषु भातद्कः। ततश्चकानणा खाक 


न्विषातुं तयदक्षिणोत्तरम्थां मागोम्यां गमन्तननिमित्तताचयनद्वपप्रतिद्धस्तनिष्षसं 
तयोरनयोरिति तद्द्र संवत्परस्याप त्‌ ये मत्यः | चनर्द्रादत्ययः कथ 
ठोकविधायकेत्वापिति पृच्छति--कृथपिति । चन्द्र दित्यनिवेत्यदक्षिणोत्तरायणद्रार। 
छोकप्राधेः । प्राप्यस्य छोकस्यापि चन्द्रादित्यात्मकत्वाचच तयोप्तद्धिषायकत्वतिति तचे 
ह्‌ 2। इत्यादिवाक्येन परिहरति-तत्तत्रैति । इष चेति ¦ 

अश्चिहोत्रं तपः सत्थं वेदनां चानुपाछनम्‌ | 

आतिथ्यं रेश्वदेवश्च इ8पित्यमिीयते ॥ 

वापीकूप१ड।गादि देवतायतनानि च | 

अन्नप्रदानमारामः; पृतैमित्यमिर्धीयते | 


हति तयाभ॑द्‌ः । कृतमित्युपाप्तत इति कतशढरपरतन।मतिशग्ईपिष्टापू इति 
पृतेरब्द्‌पय। कृष्या ऽ3द्रव्द्पय।यतय व्याच2-इत्याद्‌।त । दत्तमादिशब्द्‌ यः | 
करतमेवोपाप्तते क यमवानुति्न्तील्यथः । इद च विशेषणे पनरव्ृत्तो हैतुनयोक्त्‌ | 
छ तरूपेष्टयादिजन्यत्वाच्न्द्र्याीि कृतत्वेनानित्यत्वात्पुनरावृत्तिरित्याह-तरू१- 
त्वादिति । पुनरावृत्तौ मन््वाक्यं प्रमणयति-पमं छोकमिति ॥ ९॥ 
७ क क 9 क 
अथत्तिस्प तपक्ता ब्ह्मच्यण च्रद्धषा वद्य 
याऽ त्त्मानम्‌। चष्पाऽबदत्यम्षिजयन्ते एतद्र 


दि निनि जोजन जान क 


१ च, "दियनिः।२क. ज, गदिदक्षिः२३क.च. श्वौदयुत्तः)४क, ध. श्यां य,म्थतर 
शक्यां ग" | ५ क, "दृनासुपल्स्भनम्‌.। ६ ल, ग, घ, 'तटाकादि । ५ $, इत्युमयो° । 


( 


ह न ई = स = नः 

= = ~ = - 2 प =< 

~ = ध 1 
0 2 ~ ट ग ~~~ ~ = 


: 


प्रभः] ` प्रश्नोपनिषत्‌ । 


प्रणनामयतनरमतदमूतमक्षयमततवरायणमतस्माच 


पनरावतन्त ईत्यषृ नरधस्तदषब्‌ च्छक; ॥ १० ॥ 
अथोत्तरेणायनेनं परजापतेरशं प्राणमत्तारमा दित्यमभिजयन्ते । केन | 
 तपसेन्दरियजयेन विशेषतो ब्रह्मचर्येण श्रद्धया त्रिया च भजापत्या्म- 
--. विषययाऽऽत्पानं भाण सज जगतस्तस्थषश्ान्विष्याहमस्मीते एद 
 स्वाऽऽदेत्यममिमयन्तेऽभिप्राप्लुषन्त । एतद्र अगयतनं स्वेभाणानां 
सापान्यमायत्नमाश्रयम(ए) तदमृतमविनाक्ञ, अमयमत एव भयव 
जित न चन्द्रबत््षयह्।द्धेभयवदेतस्परायण प्रा गतवद्याचतां कर्मिणां 


न । भः चे 


च तातूरवतापतदमन् वनराक्तन्त यथतर्‌ कछ (भम इ।त बस्मदष्‌(3- 
[विदुषा नरष अआदत्याद्ध नर्द अदद्रास् चत्‌ सत्‌ःघरपाह्व्य- 
पात्पानच भणमपामनध्डुवन्त । स 1६ सवत्सरः कलल्पाअर्चहूषा। 


प 


निरापः । तत्तत्रास्पन्नथ एष छक मन्त्रः । १०॥ 


अयेति | माग)न्तरारम्मा्थऽथशचञ्दः । प्रनापत्याटमविषयय तति । तत्तद्‌।तम्यविष. 
ययेत्यष॑ः । आदित्यममिजयन्त इति पूरमम्वयाथमक्तमिदानः व्यारूवानाथमिति द्- 
धम्‌ ।. सामान्यमिति । समश्टिपमित्वयः। ति्यावताभाति । कमानविकरिणामत्‌ 
एव केवलो१सनवत्‌।भित१५; । किरणा च ज्ञानवत्ताभेति । समच पवत्‌।भत्यः | 
ननु केवल्करमिणामप्ादित्यप्राएठावपुनरात्रतिमेपिष्यतीत्याशङ्कय तेषाम[दित्य१ापति- 
रेव नातीति वक्तमित्येषः इति वकद व्याचष्टे-इति यस्मादिति । तस्माततेषामादित्यप्न-* 
धिरंनाशङ्कयेति रषः (१०) | यदा -तस्य।य्रन इत्यारम्येष निरोध इत्यन्तं श्रति- 
वाक्थमयनयो रपिप्राणदूपत्वपरतिषाद्नपरतथा ग्वर्येयम्‌ | तथा हि--सवत््र्प 
रयि चणमिथननिनेत्यत्वे रपिप्राणद्पत्वं च वक्त्य तत्कथमिति पएृच्छति--तत्कथ- 
मिति | तद्वयवधोरवनयोस्तद्रपं वक्तं तयाः प्रथमं प्रत्तिद्धिमाह-- तस्यति । प्र ि- 
द्व१।५5ऽह्‌- याभ्थामिति । एवमापं कथ तयस्तद्‌त्म कत्वे(मत्याह्‌ - कथापि | 
द्षिणायनघ्प रयित्वं वक्तं कर्मणां रयिरूपचन्द्रनिवेतेकत्वम्‌ाह-ततत्रेति । छक 
मिति । सोमरूपं शदीरमित्य्थः | तस्थ कमङृतत्वं पुनरावृत्य प।षयति-छकरूप- 
त्वादिति । रयिष्पचन्द्रस्य दक्षिणायनद(रा प्राप्यत्वातस्यायनस्य तदन्तम।क इति 
वक्तं तस्थ कमभि प्राप्यत्वमाह्‌--यस्पादि(ते । एवं च तस्य रथित्व सिद्धमिः 
 त्याह--एष इति । पित॒याणपरृ क्षते इति । तत्प्राप्य इत्यथः । ततश्च तद्विरै- 
धणस्या यनस्या. रयित्वामित्यधः ८९) । इदान।मृततरायणप्य प्रामत्वमाह-अथति | 


|, षि 


१ क,°न्‌ प्राजापत्यं आः ‹२क, च, "सन"! ३ क, च, ९ । 
ष 


रा = 0 0 र | 
१०.५.. आनन्द्गिरिकृतटीकासंबटित्षाफरमाष्यसमेता- [4 प्रभैः | 


पराणरूपदित्वप्रापकल्वदुत्तरायणस्व तस्यापि प्राणत्वमिति संवत्सरस्य शविप्राणमिथु 
नात्मकृत्वपिति तत्करायत्वं॑युक्तपिति मावः । अस्य कर्मपाध्यचय्वेटक्षण्यमाह-- 
एतद्रा इति । इतरत्सवं तमान्‌  आस्मन्नये इति । पवरत्तरस्व्प इत्यथः॥ १०॥ 
पञ्चपादं पितरं इादशारूतिं दिषि आहुः परे अर्थ 
पर्‌[[विणब्र्‌ । अथर्म अन्य उ प्रं वैचक्षण सत्रचत्र 
षडर आहूरपितमिति ॥ ११ ॥ 
पश्चपादं पश्चतवः पादा इवास्य संवत्सरात्मन अदित्यस्य वैरं 
 पादैरिवतुभिरावतेते | हेमन्तश्चिशिरावेकीङ्कत्येयं कटपना ! पितरं सर्बस्य 
 जनयितृत्वापिपतृतवं तस्यः तं द्रादक्ञाृतिं द्।दश्च मासा आङ्कतयोऽव. 
यवा आकरणं बाऽवयविकरणमस्य द्रादशमासेस्तं दादशातिभ्‌ । दिवो 
दरु कात्पर उर्वऽथं स्थाने तृतीयस्यां दिवीत्यथः । पुरीषिणं पुरीष 
वन्तयुदकषन्तमाहुः काविद्‌ः । अथ तमेवान्य इम उ परे कारुबिदो 
विचक्षण निपुणं सकन सप्रचक्रे सप्तदयरूपेण चक्रे सततं गतिमाति 
कारात्माने षडरं षडतुमत्याहुः सर्वेपिदं नगत्कथय न्ति । अवितपगा 
इव रथनाभा निविषएटमिति । यदि पश्चपादो द्रदश्षाढृतियंद बा सष्ठ 
चक्रः षडर; सवेथाऽपि सवततर; कारत्मा परजापतिशचन्द्रादित्यलक्ष 
णोअप जगतः कारणम्‌ ॥ ११॥ | 


भाक 


, की क 


ति 
ईयं करपनेऽपि। पशचध। कभपाध्यचन्द्रवैकक्षण्यकरपनेत्यथः। जनयित्‌त्वादिति । 
`  सवनत्सरत्मककालस्य सतेजनकल्वादित्यथ; | समानाविकरणवहुत्रीहितय। व्याख्याय , 
म्यधिकरणनहुत्रीहिवेत्याह-- आकर्ण कात्‌ । अवयारवकरणपिति । अवयवित्वेनं 
कृरणामत्यथः | पकद्थऽप्यक एवाथः । द्युराकादि(ति। जाकाशद्पदन्तरिक्षलेक।- 
दित्यथेः । अन्यथा स्वगटोकःत्परप्य चतुथेत्ेन तृततीय्य।मित्यनन्बयपत्तेः । उदक 
` चन्तामेति । आरत्याउनायते वृष्टिरिति स्छृतेरिचरथः | अन्य इत्यस्य पूरवार्षगते. 
53हु।रेत्यनेन संबन्धः । उ इति । तुराञ्दप्तमाना्था नितातः। प्ररे त॒ तमेव .विच, 

` कषणमाहु।रत्यन्ववः । नमह सत्वत्‌ जाहू--सपुचक्रे हाते । तसिनिचत्तणे सष्ठ- 
` ` धकद्यातमके पवेिदं जगद्मितमित्याहुरि्थथेः । मतद्वयेऽपि कौदशोऽषमेद्‌ इत्यत 

` भह यदुत । पूतेमत ऋतूनां पाद्त्वकसमनया मापतानामवयवत्वकरपनयाऽऽदि. 


त्याल्मना तवत्सरः कर एव।क्तः । तषे वु ₹हेमन्तरिशिर्‌ दयर्वङत्य वन्णानृतु, 


[ , +# 20 + 9 कीं = = 1 १ [| 1 श, 


१ ख. ध. ह, "कादहुः प । २ क, च. ्याकत्यस्तार । 


[ १ प्रभः |] भभ्नोपनिषत्‌ । „ १ १ 


नामरस्वकटपनया संवत्सरत्य परिवतेनगुणयोगेन चक्रत्वसपनया काड्प्राधान्येन्‌ 
सर्वाभ्षयत्वेन च स एवोक्तः । पक्षदरयेऽपि गुणमेदेन कल्पनामेदेन च मेदो न प्म 


भद्‌ इत्यथं ॥ ११॥ 
माक्ष वै प्रजापतिस्तस्य छृष्णपक्ष एवं 


रथिः शङ्कः प्राणस्तस्मादेत कषयः शुक 
इर कुर्वन्तीतर इतरस्मिन्‌ ॥. १२ ॥ 


यस्मिन्निदं भितं विश्वं स एव प्रजापतिः संवत्छराख्यः स्वावयवे. 
प्रासे छृत्लः परिसमाप्यते । मास्नो वे प्रज।पतिययाक्तरक्षण एव मिशु- 

[त्मक्षस्तस्य मासात्मनः भरजापेरेको भागः कृष्णयपक्षो रथिरश्ं चन््र- ` 
रा अपरो भागः शष्ठ शुद्कपक्षः भाण आदित्योऽतताऽभियेस्पाच्छह्य- 
पक्षात्मानं भाणं सममेव परयन्ति तस्मासाणदा्चंन एत ऋषयः कृष्णप- 
ऽष यागं इर्यन्वः शुङ्धपक्ष एव कुवन्ति पराणन्यतिरेकेण कृष्णपन्षस्तै- 
र दृशयते यस्मादितरे त॒ प्राणं न परयन्वीत्यदशेनरक्षणं छृष्णात्मा नमेव 
पश्यन्ति । इतर इतरसिमन्छृष्णपक्ष एव इषैन्ति शुके इवैन्तोऽपि॥ १२॥ 


1 
कं[रणतव छोकोक्तं जगद्‌श्रयत्वं हतुप्राह-पास्मान्नति । सवत्सरस्यपि माप्ता- 
होरात्ररप्यतिरेकेणादध्यादिननकत्वामवृत्त्य म।साद्यात्मकत्वमाह -स एवेते | 
यथोक्तेति । सवत्तरखूपो रयिप्राणमिथुनात्मक़ इत्यथः । शङ्ककृष्णयोरुमयारपि 
द्शीपृभेमाप्तादिकमोनुष्ठानदशेनात्तस्मादेत कषय इत्यादि वा्कयमनुपपन्नमित्याशङ्कय 
दाहस्य प्राणात्मकत्वज्ञानस्तुतिपरतया व्याचषट--यस्पादिति ¦ यस्मात्माणं सवमेव पतव 
त्मकेमैव परग्रन्ति यस्माच प्राणव्यतिरेकेण ङृष्णपक्षस्त॑नं इश्यते तप्मादित्यन्वय; | 
प्राणस्य शद्ध पक्षात्मकत्वत्कष्णप्क्ञादत्तवनगतः प्रणालत्वाल्राणद्वद कष्णपक्षक्य।पि 
शृष्ठपषतमे सति कृष्णे कुवन्तऽपे प्रकाशात्मकं रु एव कुेःतीति शुद्धपक्षे प्राणत्व. 
ज्ञानस्य स्वुतिरितय्ः । एतत्सतुत्यथैमेव ज्ञानरहिताजिन्दति-इतरे त्विति । ये पु 
पवात्मानं प्राणं न पदयन्तज्ञत्वात्तेषां शुहपक्षः प्राणत्वेनाज्ञायमानत्वादृज्ञानालकः 
सन्क्ृष्णपर्त्वमापर्तेऽतः शुष्के कुवन्तोऽप्यदशनात्मकत्वात्वकदारहिते कृष्ण एष 
कर्वन्तीति ते निन्यन्त शत्यथेः । उक्तमथ श्चत्यारूढ क१ते-इतर इतं ।॥ १२ ॥ 


अहोरात्रो वै प्रनापतिस्तस्याहरेव प्राणो रात्रि 
ख रथिः भरणं बा एते प्रस्कन्दन्तिये दिषा 


५4००४ | जोन 1 +) 


१कृ, इटि! २ ख, ग, धर एनं । 


१२ भानन्दगिरिषवदीकासंवरितरदांकरभाष्यसमेता- [ ! व्र्षः ] 


रत्या संयुज्पन्ते ब्रह्मचयमेव तयः 

दारो रत्या संयुज्यन्ते ॥ १३ ॥ 
सोऽपि मासात्मा प्रजापतिः स्वावयवेऽदोरत्रे परिसमाप्यते पवेवत्‌ | 
तस्याप्यहरेव प्राणोऽत्ताऽ्री राजिरेव रयिः पृवेवत्‌ । प्राणमरहरात्मानं बा 
एते भस्कन्द्न्ति निगेमयन्ति शोषयन्ति वा स्वात्मनो विच्छिथ(पन- 
न्ति । के । ये दिवाऽहनि रत्या ररिकारणम्‌तया सह्‌ खिषा संयुञ्य. 
न्ते पिथुनं मेथुनमाचरन्ति पृढ(। यत एषं तस्मात्तनन कतेग्यपिति भ्रति- 
षेधः प्रासाङ्ककः । यद्वात्रो संयुज्यन्ते रत्या ऋनौ ब्रह्मचर्यमेव तदिति. 
परशस्तत्वाहतां* भायागमनं कतेच्यमिति। युपमपि प्रासङ्किको विधिः। 
भरकृतं तृच्यते साोऽहोरात्रात्पकः भजापति््रीहियबाधन्नात्मना ग्यव- 

स्थतः ॥ १३॥ 


रायः पुषरवदिंति | रयिरन्नं चन्द्रमा इत्यथः । जह्नः प्राणस्वोक्तिपरसङ्गादहि मथु 


(क क, 


नत्वा पगावत्त । भद्तामत | कृता ह वा इमाः प्रजाः भ्रजायन्त ३17 घ 


कि 


मित्यथः । पूवोक्तं सवेमेतदुप्योगितयोक्तं न तु साक्षासङ्ृतमिति मावः ॥ १३ ॥ 
अन्नं वै प्रजापतिस्ततो ह वे तदतस्तसमा- 
। दिमाः प्रजाः प्रजायन्त इति॥ १४॥ 


एवं क्रमण परेणम्य तदन्नं वै परजापतिः । कथधू । ततस्तस्माद्ध वै 

` रता नुबीजं तत्मनाकःरणं तस्माद्योषिति सिक्तादिमा मटुष्यादिरक्षणाः 

प्रजा; भजायन्तं यत्पृष्टं कृतो ह वे प्रजाः प्रजायन्त इति । तदेवं चन्द्रा- 

` दत्यामथुनादक्रमणाहोराज्रान्तनान्नाखग्रेतोद्ररेणेम।; भजा; प्रजायन्त 
:- इति निर्णीतम्‌ ॥ १४ ॥ 


1 - §5ः~<«‹¬«£§Joined 


एव क्रमणातं । रायप्राणस्तवत्परादिक्रमेण परिणम्य बह्यायात्मना व्यवासितः 
पनन व प्रनपातरन्नत्मिको जातः प्रनापतिरित्यन्वयः। कथमिति । अन्नह्पत्वेऽपि 


तस्य कथ प्रजाजनकत्वामेत्यथः | तत हप । भक्षताद््चाद्त्यथः.। रेत इति । 
रापतत्याप्युपलक्षण तुदपत्वादिति ॥ १४॥ 


# अत्र रणत्रविल्यथैलभ्यम्‌ । [र 
+ खण्ग. ड, स्याह ।२च. "न्तेमेः। ३ क. श्युनम्‌(*।४क 'मेणदरात्ः प्रंजपति 
रत्ने विपरिणम्यतेऽननं । ५ क, च. "नान्नरेतो° । 


[ १ प्रभः ]  . ्रक्नोपनिषत्‌। १३ 


तथे ह वै तस्मज।पतित्रतं चरन्ति ते मिथन 
मुत्पादयन्ते । तेषामेवैष बह्मोको येषां तपो 

ब्रह्मचय यष सत्य पभ्राताष्ठतम्‌ ॥ ३५ ॥ 
तत्रैवं सतिये गृहध्याः “ह वे इति परसिद्धस्मरणाथां निपातो । 
ततप्रजापतेव्रतमृतां भायोगमन चरन्ति कुषन्ति तेषां इष्फरुमिदध | 
- किम्‌ । ते मिथुने पुत्रं दुहितरं चोत्पादयन्ते । अदं च फरमिष्टपृतेद- 
तकारिणां तेपामवेष यथ्ान्द्रमसाो ब्रह्मराकः पितुयाणलक्षणो येषां तपः 
स्नातकव्रतादीनिः ब्रह्म चयम्‌ । ऋतावन्यन्न भयुनासमाचरण ब्रह्म चय्‌ । 
येषु च सत्यमनतवमेन प्रतिाषटतमन्या मचारतया वतते नित्यमेवं १५ 


ज(पतित्रताचरणमन्रेण नादृष्टफटं चन्द्रशोकः प्राप्यते मलाणामपि प्रतङ्गादत 
आह-इषटटापूतचैति । चान्द्रमपतो ब्ह्म्ोक ॒ईइत्यपरनह्मणः प्रज पतेर रात्वाद्रयेरूपध्य 
चन्द्रस्य बह्मरोकत्वभित्यथेः | इष्टादिकारिणां तपअदिकमपि चन्द्ररोकप्राप्त्ययेमपे 
क्षितमितयत आह- येषां तप इति ॥ १९॥ 
५ 


तेषाम विरजो बह्मरोको न्‌ येष 


५ 


जिह्ममनूतं न मापा चेति ॥१६॥ 
दत्यथवृवदयप्रश्चापानष्ाद्‌ प्रथमः प्रश्नः ॥ १॥ 


अस्तु पनरादित्योपरक्षित उत्तरायणः प्राणात्ममाषो बिरजः शुद्धो 
न चन्द्रब्रह्मरोकबद्रनस्वछो द्िक्षयादियुक्तोऽसो केषां तेषापित्युच्यते 
यथा गृहस्थानामनेकविरुदधसन्यवहारप्रयोजनव चवाज्जिद्यं कौोटिर्ं 
वक्रभावोऽवहय भावी तथा न येषु जिह्मप्रू । यथा च गृहस्थानां क्रोडा 
नमोदिनिपित्तमतृतमवभेनीयं तथ। न येषु तत्‌, तथा माया गृहस्थाना- 


 म्िवन येषु विद्यते । पाया नाप बहिरन्यथाऽऽत्पानं भकारयान्ययथेव 
काय करातिसा माया मिथ्याचारख्पा । मायेत्येवमादयो दाषा 
यष्वधिकारिष बह्मचारिवानंमस्थमिष्ठुषु निमित्ताभवान्न विधन्त 


णि यिनि नु 


ततसाधन।नुरूपेणेव तेषामस्त। विरनो ब्रह्मरोक इव्येषा ज्ञानयुक्त शभ, 
वृतां गाते; पृवोक्तस्तु नृह्मरक; कवलकामण| चन्द्रलक्षण इत॥ १६॥ 
, इति श्रमरत्परपहस्रपरेत्राजक। चय श्र(मद्व(विन्द्‌ भगवत्पूञ्यपाद्‌चेष्य- 
` - अमच्छकर्‌ भगवतः छता परश्षापानषद्ाष्यं प्रथमः प्रन्नः ॥ १॥ 


` १क. ङ. तत एव॑।२ख.,.ग. ष, ङ, "व वस्तु ॥१५॥ २३ खग. ङ. तेषां। ४क.च 
 बेन्द्ररकड्‌ 


ध 


# \/ 
„५ 

५ 1 

५1 


१४ आनन्दगिरिटीका संवलितशांकरम्यसमेता- [ २ प्रश्नः]. 


तेषामसौ तिरन इत्यादिवाक्यं उयाच्टे--यरिवति । उत्तरायण इति । तेन 
प्राप्य इत्यथः । प्राणात्ममावोऽपरनहात्रयाऽवस्थानमित्यर्थः। अषौ केषां तेषामिति। 
तेषामसौ विरज इत्यत्र तेषामित्यनेन केषां निरदश इति प्रश्नाः, न येषु निह्यमिल्यत्र 
जिह्यादिदाब्दं म्यतिरेकमदशेनेन व्याचष्ट यथेत्यादिना । मायग्रहणं तादशनं 
दोषाणामुषलक्षणमिति वदन्वाकया्थं स्गृद्य दशयति--मायेत्येवमिति । मिक्षुषविति 
प्रमहसव्यतिरिक्तानां कूटीचकादीनां हणम्‌ । तेषां बह्मलोकाद्पि विरक्तत्वेन तत्रा. 
नयित्वात्‌ । इतिचन्दाथमाह--इत्येषति ॥ ११ ॥ 

इति श्रीमदानन्दन्नानविरावितप्रभषःपनिषद्धाष्यटीकायां प्रथमः प्रभः ॥ १ ॥ 


अथ ददितीयः प्रभः 
0, (*) ~= © ५०० 


प्राणाऽत्ता प्रनापतिरिप्युक्तप्र। तस्य॒ भजापतित्वमत्तत्वं च- 
स्मिश्शर(रेऽवधारयितव्यमित्ययं प्रश्न आरभ्यते 


अथ हैनं भागेषो वेदिः पभरच्छ । पगवन्क- 
त्येव देवाः परजां विधारपन्ते कतर एतस्रका- 
शयन्ते कः पुनरेषां वरिष्ठ इति ॥ १ ॥ 
अवानन्तर्‌ इ कटेन मायव। बवेदाभः प्रपच्छ | हे भगवन्कत्येव्‌ 
देवा प्रजां शरोरलक्षणां विधारयन्ते विशेषेण धारयन्ते । कतरे बुद्धी. 


्द्रयकर्भन्द्रियवेमक्तानामेतत्मकाश्चनं स्वमाहात्म्यपर्यापनं प्रकाश्यन्ते 
कीऽसां पुनरेषां वरिष्ठः मधानः कायेकरणलक्षणानामिति ॥ १ ॥ 


भ्रभ्ान्तरस्य भरथमप्रक्षन स्गतिमाह~भ्राणोऽत्तेति। अवधारयितन्यापिति | अत्ता 
दिश्वस्य सत्पतिरित्यततत्वस्थषोऽपि्तपतीत्यारम्यारा इव रथनामैौ प्राणे सक प्रति्ि- 
तम्‌ । प्रनपपतिश्चरति गर्भे त्वमेव प्रतिनायप्त इत्यादिना च प्रनापरतित्वप्योत्तरत् 
वक्ष्यमाणत्वादित्यथः | इदमुपङक्षण। १३ गतिश्रवणेन विरक्तस्यापि चितिकाम्यं विना 
दक्ष्यमाणासन्ञानात्‌द्वस्तद्य मन्दानां फटविरेषाय च प्रणोपाप्तनाय प्रभषद्रथारम्मः। 
तत्राप अषठत्वातत्वप्रनापतित्वादिगुणनिष।रणायं द्वितीयः प्रश्नः । तदुलपच्याङधिनि 
धारणपूवेकं तदुपासतनविषानायं तृतीयः पर्ष; इत्यपि दर्टग्यम्‌ । प्रजाशब्धैन शारीर. 
मव्‌ गृह्यत नं नववप्तस्य प्राणवरकतवन तद्धायत्वामागदित्याह-- श्रीरेति । विम- 
कतानामिति निषारणे षष्ठी । स्वमाहरिस्यरूयापनमिति । अवकाशद्‌नादि- 


१क. चराणां प्र । क, धतत ३ख.ग,ष. इच, कोवै तेषां । कृ, 
०रस्येतेन भश" 


[९ प्रभः | प्रभीपनिषत्‌। १५ 


कमाकाश्ादानां माहात्म्य तस्य ख्यापन तस्य छाकायति प्रकटनं तत्थकराश्षयन्ते केवे. 
ल्तात्यथः। पाक पचतातेवत्‌ ! अवकाश्द्‌ानादिक स्वस्वकाय सवेकप्रकररनं यथातथा 
कतरे कवन्तीत्यथंः ॥ १॥ | 


तस्मे स हषाचाऽऽकाशो हवाएषदढो 
वायुरधिरापः पृथिवी वाङ्मनश्चक्षः श्रोत्रं 
च । ते परकाश्याङगिवदन्ति वयमेतद्वाणमव . 
प्य विधारयामः ॥ २॥ 


एव पृष्टवते तस्म सहोवाच । आकाशो हवा एष देषो वायुरि- 
रापः पृथिवीत्येतानि पञ्च प्रहाभूतानि सरीरारम्भकाणि वाच्नशषः 
शरोत्रमित्यादीनि कर्मेन्द्रियबुद्धीन्द्रिवाणिं ते. कार्यटक्षणाः करणक्ष- 
णाच ते देवा आत्मना माह(त्म्यं परकाश्याभिवदन्ति स्पर्प॑माना +अह- 
भष्ठताये । कथं वदन्ति । वयमेतद्धाणं कायेकरणसंघ(तमवषटम्य प्रसाद 
मिव ॒स्तम्भादयोऽविश्रिथिलीहृत्य विधारयामो बिस्पष्ठं धारयामः | 


सयवकनवय स्वति धरयत ईइत्यककस्याभिप्रायः॥२॥ 


नु | 0) 


पमनम कन न्नमय णन 
4 


एष देव इति । वक्ष्यम।णाभिवदनादिव्यवहारसिद्धचथं॑नेतनत्वं संभावयितुं देव 
इ।त विदेषणम्‌ “अभिमानिन्यपदेरस्तु विरेषानुगतिम्याम्‌” इति म्यायेनाऽऽकाशाद, 
भिमानिदेवताग्रहणाथम्‌ । तच्च विशोषणं वाय दिष्वपि सर्वत्र संबध्यते । वाग्रहणं करे 
न्दयापरुक्तणाच चक्षुरादिप्रहणं ज्ञनेद्धियोपृक्षणायेनिति मत्वाऽऽह-कर्मन्धियेति। 
कायरक्षणाः रार्‌ रकारण परणता आकाश्चाद्यः । कारणढक्षणानीद्धियाण । माह- 
` ह्म्यामाते | आकाश्चादानामवका शद्‌ नादिरूपं शरीरधारणेकदेश्ात्मकं प्रक।इप स्वका 
परकदय सवेाकश्कट यथा तथा कृत्वाऽमिवद्‌न्ति, अभितः सर्वत्र क्छ शरीरधारणं 
परल्यकर वयमव कमं इते वद्न्त। त्यथः । बाणपिति । नवयोरमेद्‌ द्राति कलितत गन्धं 
वहत।त वा | बाणम्‌ ]। विनाश्चं गच्छतीति वा देश्चदेशान्तरं गच्छतीति वा बणं 
अणमव वाण कायकरणत्तवात शर रमित्यथः ॥ २॥ 


| ~ त ४ ५ क [1 


१९ कृ, पुस्तकेऽहपदरहितः पष्ठः । 


१क.घ. इ, "णि चं शरीरं धार्न्ते ते तन्मध्ये कमेंन्धियबुद्धौन्धियाणि शरीरे श्वमाहतभ्य- 
यापनं प्रकादयन्त का । २क. ग, शणं शरीर का । 


१६ आनन्दगिरिकृतदीकासवरितशाकरभ्यसमेता- [ ९ प्रभः 


तान्वरिष्ठः भाण उवाच । मा मोहमापयथाह- 
मेवेतसपश्चधाऽऽत्मानं प्रविभज्येतद्भणमवष्ठक्य 
विधारथामीति तेऽश्रहधाना बकवः ॥ २॥ 


तानेवमसिमानषतो बरिष्ठ ख्यः प्राण उवाचाक्तवान्‌ । मा मवे 
मोहमापययाविवेकतयाऽभिमानं मा कुरत वस्मादहमवेतद्वाणमवष्टन्य 
विधारयामि पञ्चधाऽऽत्मानं पभ्रविभञ्य प्रणादिष्टत्तिभेदं स्वस्य छुत्वा 
विधारयाभीच्युक्तबाति च तर्सिमस्तेऽरहधाना अपरत्ययवन्तां बभूवुः 


कथभेतदेवपिति । ३॥ 
कथमेतदिति । एतत्त (द)हमेवेतदित्यादक्तम्‌ । एवं यथामूतं कथमित्यथः॥३॥ 
सोऽतिमनादु्मु्कतमत इव तस्मिन्चत्क(मत्य- 


थेतरे सर्य पवोत्कामन्ते तस्मिश्थ प्रतिष्ठमानं 
के 


सवं एव प्रातिष्ठन्ते । तयथा मक्षिका मधकर 
राज्‌(नमुरतःमनत सय ९१(८मन्त्‌ एव त्क(मन्त तास्परश्व्‌ 
म्‌[छमान्‌ सव्‌। एव्‌ प्रातषहन्त्‌ एवे वाङ्‌ मनश्च; 
भ्रं च ते भ्रीताः प्राणं स्तुन्वन्ति ॥ ४ ॥ 
सच प्राणस्तेषामश्रदधानतामाछक्ष्यामिमानाद्ध्ेयत्कपत इवेदधु- 
 स्कान्तवानिव #* सरोषाननिरपेक्षसतस्पिन्नत्कामति यद्रतं ददृदष्टन्तेन 
्रस्यक्षी करोति । तस्मिन्नतकरामति सत्यथानन्तरमेवेतरे सवे एव प्राण 
शश्चुरादय उत्क्राभन्त उच्चक्रपमिरे । तर्दिपर् प्राणे प्रतिष्टुमने तृष्ण 
मवत्यनुत्कामति सति सवे एव भातिष्ठन्ते तृष्णीं व्यवस्थिता अभूवन्‌ 
तत्तत्र यथा रोके मक्षिका मधुकराः स्वराजानं मधुकरराजानद्ुत्कामन्तं 
प्रति सव। एवोत्कामन्ते तरिमिथ भ्रतिषटुमाने सवां एव प्रातिष्ठन्त भरवि- 
तिष्ठन्ति । यथाञयं ष्टान्त एवं 'वाङ्मनश्चः श्रोत्रं चेत्यादयस्त उत््- 
उ्याश्रदधानतां बुद्ध्वा भाणमाहात्स्पं भीताः पाणं स्तुन्वन्ति स्तुव 
न्ति॥ ४॥ # 


च = पाण) नोन मनकयक्ण्ि 


 # सरोषखादिति वक्तुं युक्तम्‌ । ` | 


१क. च. °ति चास्मि” 1२ घ. च. °सुल्ाम । ३ क्र. °मु्छापत इवोक्छामतीवे । च 
पुर्छमत इवोत्कन्त । ४ क, 'मन्त्युचक्षसुः ! त° । ५ क, तद्यथा \ ` 


| 


[ २ भरः] ्रभ्नोपनिंषत्‌ । १७ 
घ॒तक्रान्तवानिवेति । अत्यन्तोत्कान्त्यथाबादिवशब्द्‌ः | 
मेगेत्य्थः । दृषट(न्तेनेति । तत्र यथे(तचये)ति वक्ष्यमाणेन 
कथम्‌- 

एषाऽभ्रस्तपत्पष सूप एष पजन्या मघवानव्‌ वायु- 


रेष परथिवी रपिर्दैवः सदसचामृतं च यत्‌ ॥५॥ 

एष भाणोऽिः संस्तपति उवरि | तथेष सूथः सन्प्रक!शते | 
तथैष पजन्य; सन्वषेति । किंच मघबानिन्धः सन्पस्नाः पाङ्यति जि- 
घादत्यसुररक्षंसि | एषु वायुराबहभवहादिभेदः | किचेष पृथिवी राधे" ` 
देवः सवेस्य जगतः सन्मूतेषसदमूत चागते च यदेवानां रिथिततिकारणं 


कै बहुना ॥ ५॥ 


भक । नोक 8) हि, \०८..-७य४अ सियो वन्यनय ० ननययककिक मन १ ७०५०७५१ कै ८५७००४५ 


निरपेक्ष इति । खंब. 
थः ॥ ४ | 


सुय; सन्निति । तपतीत्यनुषङ्धः । सतापयतीत्यथः । अवहमवहादौति । जाव. 
इद्यः तप त्युयुमस्तिथानूतः सन्मध।ञ्ल्यातश्चन्छ दश वहतत शषः । एष 2; 
पथेवी सन्परव॑स्य जगतो धारयिता रयिश्यन्द्रः सन्प्रवै पुष्णातीत्यथः | 9 ॥ 
र, न क क म 
अरा इव रथन भरणे स्वं प्रतिष्ठितम्‌ । कच 
यजर्षि सामाने यज्ञः क्षतं बह्म च ॥ ६ ॥ 


अर। इव रथन(भो भ्रद्धादि नामान्तं सम सिथितिकङे भान एष 
मरतिष्ठितम्‌ । तथचो यजलृषि सामानीति रिविधा मन्त्रास्तत्साभ्यश्च 
यत्नः क्षन्न च सचेस्य पायितु ब्रह्म च यज्ञादिकमंकतेस्वेऽधिकृतं 
चवेष प्राणः सवम्‌ ।॥8॥ 


भद्धाद्‌। ति। प्राणच्छद्धां लं वायुञ्यतिर।प 


ठ 
इत्यथः । ब्रह्य चोत्‌ । बषद्यगजातारत्य५ः; । शढ 
सरमवत्यन्वयः । १ ॥ 


कंच- 
प्रजापतिश्वरापि गणं त्वमेव प्रतिनायसे। तुकं प्राण 
प्रजास्त्विमा वर्हि हरन्ति यः भभेः प्रतितिष्ठ. ॥७॥ 
य; भरज(पतिरपि स त्वमेव गर्भे चरसि पितुमति्र प्रतिरूप; कैषन्भ- 


सिमा म ानकामकनछक 


नै न्र्‌ प्रतिशब्द्कायां भराड्दश्वाधिषः । 


7 "षै | 


दिना वक्ष्यमाणषोडक्ञकटात्पर 
५१।ह्‌-यन्नादीति 1 अधित 


१ कं, किच ब ।२के. ध्वं श्यरौर्‌ स्विः । 


एः ॥ 
32 . 
- 


8, पता / १ ०; 
१८ आनन्दगिरिषृतदीका संब हितशांकरभाप्यसमेता- [ २ प्रभः | 


 त्रिजायसे मजापतित्वादेव भागेव सिद्धं तव # मातापितुत्वं सबेदेहदेश्चा- 
तिच्छदमनेकः प्राणः सवात्माऽसीत्यथः । तुभ्यं त्वदथया इमामवु 
ष्याचा; प्रजास्तु हे पाण वचक्चरादिद्ररेषेखि हरन्ति । यस्त्वं पाणेश्व- 
धुरादाभः सह प्रतितिष्ठसि सवेश्वरोरेष्वतस्तुभ्यं बि हरन्तीति युक्तथ्‌। 
भाक्ता हि यतस्त्वं तथेवान्यत्सते भोज्यम्‌ ॥ ७ ॥ 


किंचेति । यः प्रजापतिर्विराद्‌पोऽपि त्वमेवेत्यन्वयः । पितुर्गभ रेतोरूपेण मातु 
गभे पत्रूपेण यश्चरति पशात्तयोरेव प्रतिषूपः पन्तदशः प्न्यः प्रजायते स त्वमेव 
प्रजाय्रसत इत्यन्वयः । भरतिशन्दाथं उक्तः-प्रतिरूपः सन्निति । ननु प्राणस्य एत 
हपत्वसवाक्तं न तु # पितुमातुद्पत्वे तत्कस्मादत्‌ भआह्‌--प्रजापातेत्वादबोति | 
तस्य सवात्मत्वादित्यथः । निष्क्टाथमाह-सवेदेहेति । अत्रापि निष्कृष्टार्थमाह - 
भाक्ता हीति । अतस्तवैवेत्यतःशन्दाध्याहरेण योज्यम्‌ ॥ ७ ॥ 
िच- | 
देवानामसि बह्ितमः पितृणां प्रथमां सधा, 
नष णा चरत सत्यमथबाङ्गरपामामे ॥ ८ ॥ 
दवानामिन्द्रादानामासे मवति त्वं वह्धितमां हविषां प्रापयित्‌तमः। 
पितृणां नान्दीुखे श्राद्धे या पितृभ्यो -दीयते स्वधाञन्नं सा देवररधान- 
पल्य भथम। भवति । तस्यां अपि पितृभ्यः भापयिता स्वमेवेत्येः | 
किंचषींणां चक्षुरादीनां भाणानाम ङ्किरसामङ्धिःरसभूतानामयवेणांः 


तवामव पाणा बाऽ्थवां ` इति भुतः । चरतं चटित सत्यमवेतथं 
दहधारणद्युपकारछक्षण त्वमबासि ॥ ८ ॥ 


हेषा भापयेतृत्तम इति । वहिशब्य वहनद्वहूनिरिति चै गिक इत्यर्थः । 
पथमा भवतीति । यज्ञादिदेवे(व)कमणि प्रथमं नान्दीमुश्राद्धस्यावदयकभ्य- 

 त्वत्ता प्रथमेत्वथः। ऋष गताविति धातोक्तौनाथैत्वाहविशब्दुस्य ज्ञानजनकवक्षरा्य. 

नत्वानत्यथः। आकङ्केरसमृतानामिति। पराणामविऽङ्गानां शो षद नत्तषामंङ्धिरसत्व 


मिस्ययः | मुरुयप्राणस्याथवेतवं श्रत्याऽमिहितं यद्यपि तथाऽपि चुराद्‌नामपि तदश. 
 त्वदयतस्षन्दायत्वमाते मवः ॥ < ॥ 


% मभ्यमपदरोपी समाप्तः । 


+ के, च्छन्न एकः! २ क, पितृणां । ३, च पितृणां । ४ क, च, श्रदान०।५, , ` 
ध,६्‌, &, स्थ।पे। प | 


[2 श्र्ः] | ्नोपनिषत्‌ | १९ 


रिच । 
इन्द्रस्तं प्राण तेजसा शुढाऽसि परिरक्षिता । 


त्वमन्तरिक्षे चरसि सूयस्त्वं ज्योतिषां पतिः ॥ ९ ॥ 
इन्द्रः परमेश्वरस्त्वं हे पाण तेजसा वीर्येण रद्रोऽसि सदरञ्जगत्‌ । 
स्थिती च परि समन्ताद्रक्षिता पारयिता परिरक्षिता स्वमेव जगतः 
सौम्येन रूपेण । त्वमन्तारिक्ेऽजसं चरस्युदयास्तमयाभ्यां सृयेस्त्व- 
मेव च सर्वेषां ज्योतिषां पठिः ॥९॥ 
हदिन्द्शब्देन परमेश्वरत्वमुच्यते मघवानित्यनेन विन्द्र उक्त इति मेदमाह~इन्द्रः 
परमेश्वर इति । वीर्येण संहारपामर्थ्यनेत्यथः । सौभ्यनेति । विष्ण्वादिरूपेणे+ 
त्यथः ॥ ९ ॥ 
यदा त्वमभिवर्षस्यथेमाः भाणते प्रजाः । अनन्द- 
ख्पास्तिष्ठन्ति कामायान्ञं भविष्यतीति ॥ १० ॥ 
यदा पर्जन्यो म॒त्वाऽमिवषसि त्वमथ तदाऽत प्राप्येमाः पभ्रनाः 
प्राणते भाणवचेष्ठां कृवेन्तीत्यथेः । अथवा प्राण ते तवेमाः परजाः स्वास्म- 
भृतास्त्वदन्नसवधितास्त्वदमि व षृणदश्च नमात्रेण चाऽऽनन्दरूपाः सुखं 
राक्षा इव सत्यसितष्टुन्ति । कापायेच्छातोऽन्न भविष्यतीरत्येवममिप्रायः, 
॥ १० ॥ 


पानानि ेधकर्छकककतकेसकियतायायनन्ायकयवनन्त्णननयोनयनधभ्वकण्यणडाेयणे यिन 


॥ १० ॥ 
किच- ्ि 
व्रात्यस्त्वं प्रणेककषिरत्ता विश्वस्य सत्पतिः । 
वयमायस्य दातारः पिता ववं मातरिश्व नः॥ ३१३॥ 
प्रथमजत्वादन्यस्य संस्कतुरभावादरसस्छृतो बात्यस्त्वम्‌. स्वभावत एव 
शुद्ध इत्यभिप्रायः । हे भाणेकक् (पे स्त्वमाथवेणानां भसिद्ध एकर्षिना- 
माऽभि; सन्नत्ता सवेहविषाम्‌ । त्वमेव विश्वस्य सवस्य सता विद्मा 
नस्य पतिः सत्पतिः । साधुवां पति; सत्पतिः । वयं पुनराधस्य तवा 
द्नीयस्य हविषो दातार; । त्वं पिता मातरिश्व हे मातारिश्वनोऽस्पा- 
कम्र । अथवा मातरिचनो बायोस्त्वमर्‌ । अतश्च सवेस्येव जगतः 
पितृत्वं सिद्धम्‌ ॥ ११॥ 
असंस्कृत इति । सस्कारहीनो न्रात्य इति स्मरतेरित्यथः । जनेन स्वतशदाद्धत्वं ` 
` ` १ गश्च, जः, अकारो बह्मविष्ेदर्थान्तरं नोऽस्माः । =` ` "| 


योधिनि 


~ 
(भ 

== , =-= छ 

~ “भन भ न 
क ह सः 
क~ 


1 ५ ॥ 
\६५ ५ 
>4 

भ [) 
॥ (, 
॥ 
| ८ 
4 
् ॥। 
॥ 
>| 
४, 
॥ 


२५ अनन्दगिरिकृतदीकासंवहितक्षांकरभाष्यसपेता- | २ प्रभ 


विवक्षितमित्याह स्वभावत एषेति । मातरिशोति । मातरिश्व न हत्य नलोप 
दन्द इत्यथैः । बायोस्त्वमिति । पितेत्युषङ्गः | असिमन्भ्यारुयाने वायुमा" 
पितृत्वादस्मदादिपवैपितृत्वमनुक्तं स्यादत आह--अतश्ोति । अस्मदादिपरपैजनक- ` 
` स्वाद्वायोस्तज्जनकस्याऽऽकाशचात्मनः प्राणस्य सवेजनकत्वं सिद्धमित्यर्थः ॥ ११॥ 
फं बहुना- 
४. १ ^~ [इ „> ४५९ हि ` 
याते तनृवाचि प्रतिष्ठिता या श्रोते या च चक्षुषि । 
या च मन्ति संतता शि्षांतां कृरु मोत्करमीः ॥ १२॥ 
या ते स्वदीया तनूर्वाचि प्रतिष्टिता वक्तृत्वेन वदनचेष्टं इती ।या 
भात्रे या च चद्चुषि या च मनसि संकल्पादिन्यापारेण सतता समनु. 
गरा तनूस्तां शिवां शान्तां इर मोरकरमीरक्रमणेनाशिषां मा कार्षी 
रित्यथेः ॥ १२॥ 
पाचि मरतिषठितेति । वाच्यपानरूपा तनूः प्रतिष्ठिता । श्रोत्रे म्यानरूपा । चकष 
प्राणरूपा | मनति समानरूपा । त प्राणस्तचश्चुः स व्यानस्तच्छेघ्र सोऽपानः सता वाक ` 
समानस्तन्मनः ' इति श्रुतेरित्यथेः | उत्क्रमणेनेति | प्रागोक्करमने सत्यपानाबामिका 
वागादिरूपा तनूरशिवा कायोयोग्या स्यादित्यथ; ॥ १२॥ 
के बहुना- 
पाणस्येदं वशे सर्वं॒त्रदिे यत्प्रतिष्ठितम्‌ । मिव 
पुत्रान्रक्षस्व श्रीश्च प्रज्ञां च विधेहि न इति ॥१२॥ 
दत्यथवेवेदीयपश्चोपनिषदि द्वितीयः प्रभः ॥ २॥ 
भस्मद्के प्राणस्यैव .वशे सर्वमिदं यत्किबिदुपभोगजातं निदिषे 
तृतीयस्यां दिवि च यत्मतिष्ठितं देवादयुपभोगक्षणं तस्यापि भाण एषै- 
क्षिता रक्षिता । अतो मातेव पुग्रानस्मान्रक्षस्व पारुयस्व । त्वन्निमित्ता 
हि बराहम्य्ाचियाध्‌ धियस्तास्त्वं भ्रीथ भियथ प्रज्ञां च त्वस्स्थ- 
तिनिमित्तां विधेहि नो बिधत्स्वेत्यथैः । इत्येवं सर्वात्मतया वागादिभिः 
भाणेः स्तुत्या गमितमदिमां माणः भनापतिरत्तेत्यवधृतपर्‌ ॥ १३ ॥ 
हति श्रीमत्परमदहंसपरिव्रानकावार्यीमदरोविन्दभगवतपूल्यपाद्‌- 
` रिष्यश्चीमच्छेकरमगवतः कृतौ प्रश्नोपनिषद्धाष्ये 
द्वितीयः प्रभ्षः॥ २॥ 


निम म ॥ ४ 


५ १, त्मना योवा" । २ कृ, "मानः स ्रजापतिसेवेत्यः । 


+ 
पयि नो पीर ५ 
४ ^^ 
1 [नौ 
ति 


१, ६ 


[ ६ प्रश्रः | | भश्चोपनिषतु | <. . ९१ 


ब्राहृम्य इति । क्गादिमन्त्ररूपा ब्राहम्यः श्रियः । ° व्डुचः सामानि यञ्‌ धि । 
सा हि शीरस्ता सताम्‌ १ इति श्रुतेः क्षायः प्रसिद्धा घनायेश्वयेरूषाः | असिन्पश्ष 
निषारितं यण तगृह्याऽऽह--इर्ये वमिति । इद्‌ वरिषठत्वादेरुपलक्षणम्‌ ॥ १३ ॥ 


क ® कनि 


इत्यानन्दज्ञानावेर्‌चतप्रन्न।पनषद्वष्ययकाया द्धत।यः प्रन्नः | २॥ 


अथ तृतीयः प्रश्रः 


कणम्‌ ©) क 9 (*) ९ ह) यी 


अथ हैनं कोसल्यश्वाऽऽश्वलायनः प्रच्छ । भग- 
वन्कुत एष प्राणो जायते कथमायत्यस्मिञ्शरीर 
आत्मनं वा प्रविभज्य कथं प्रातिष्ठते केनात्कर- 
मते कथं बाह्यम्भिधत्ते कथमध्यात्ममिति ॥ १ ॥ 


र +^ 

अथ हनं कौ सटयशाऽऽश्वकायनः पप्रच्छ । भाणो ह्येवं परागेनिधो. 
रितव्वच्वैरुप१रब्महिमाऽपि स॑ हतत्वात्स्यादस्य कायेत्वमतः पृच्छाप्रि। 
भगवन्क्तः कस्मात्कारणादेष यथावधृतः प्राणो जायते । जातश्च कर्थं 
केन वत्तिवेशेषणाऽऽयात्यास्मपिल्श्ररोरे । कनिमितकमस्य शरीरप्रहण- 
पित्यथेः । प्रविष्ट श्रीर आत्मानं वा प्रविभज्य भरविभागं इत्वा कर्थं 
केन प्रकारेण प्रातिष्ठते प्रतितिष्ुति । केन षा हसिविश्ेषणास्माच्छरी- 
रादुत्करमत उत्क्र।मति । कथं बाह्यमधिभूतपधिदेवतं चामिधत्ते धारयति 


 कथमध्यासमिते॥ १॥ _ 
, एवं प्रजापतित्वात्तत्वादिगणज।तं निघाये प्राणस्योत्पत््यादि निधौरयंस्तदषासनां . 
विधातु प्रञान्तरमवतारयाते-अथाते । वदरभप्रन्चनन्तरमेत्यथः । प्राणेरिति । 
यैवगा दिप्राणैराकाराकषिभेश्च प्राणस्य तच्छमुपडञ्पं तैरिलयर्थः । प्राणस्य पूरवोक्तम- 
हिमत्वदेवोत्पतिशङ्कामावात्कृत इति प्रश्चानुपपत्तिमाशङ्कयाऽऽह-अपि संहत्‌- 
त्वादिति । अनेकात्मकत्गात्सावयवत्वादित्यथेः । शरीरग्रहणापरेति । ररीरप्वेश 
इत्यथः । प्रातिहेत इति । आङप्र्छ षाहूधत्वर्‌ ॥ १ ॥ 


तस्मे से होवाचातिभशान्पृच्छि बहि- 
छ्ोऽप्तीति तस्मात्तेऽहं बरवीमि ॥ २॥ 


१.क, प्रणद्यैषं निधांरिततत्व उ१० । २ क्ष, य निधौरिततत्व उप० 1 ३ ध, उ. "तला . 
 इप । ४ क, "दैवं चा" । च, द्दैवं वाऽभि"। ५ क, “ति धारभतीति देषः ॥ १} 


#॥ [१ 
[॥ ८ 
॥ + 
) ॥ 


एवं पृषस्तस्मै स होवाचाऽऽचायेः प्राण एव तावद्दु्विङ्गयत्वाद्रि- 
घ्मपश्नारैस्तस्यापि नन्भादि त्वं पृच्छस्यतोऽतिप्रभनन्पृच्छसि । ब्रहि 
ह्ोऽसीत्यतिश्चमेन स्वं ब्रह्मविदतस्तुष्ठोऽदं तस्मात्ते तेभ्यं व्रवीमि यतृ 


शृणु ॥ २ ॥ 
विषमेति । विषमं दुषेटं यथा तथा प्रञ्चाहं इत्यथैः । अतिभश्चानिति । त्वद्‌- 
व्येषां प्रश्नानातच्छान्तानन्यदायप्रश्गाचरान्तुक्ष्पप्रन्नासषट्यथानत्य्थः । अतन्चयं. 


नेति । अपरत्रह्मपिक्षयाऽतिशयितमृख्यन्रह्यविद्‌म त्वमिति _प्रत्ताहाथ स्तातीति 
भवः ॥ \ ॥ 


आस्मन एष प्राणो जायते । यथेषा पुरुषे छायेत- 
स्मिन्ेतदाततं मनोकृतेनाऽऽयात्वस्मिञ्शरीरं ॥३॥ 


आत्मनः परस्मात्पुरुषादक्षरास्सत्यादेष उक्तः भराणा जायते । कथ. 
पिस्यत्र दृष्न्तः । यथा लोक एषा पुरुषे शिरःपण्यादिलक्षणे निपित्त 
छाया नैमित्तिकी जायते तद्दे तस्मिन्ब्रह्मण्येतस्राणाख्य छायास्थार्नाय- 
म्रनतरूपं तच्वं सत्ये पुरुष आततं समर्पिमित्येतत्‌ । छायेव देहे मनो 


कृतेन मनःसकखेच्छादिनेष्पन्नकम। नेस्येतदक्ष्यति हि पण्येन 


पृण्यमित्यादि । तदेव सक्तः सह कमेणेति च श्रुत्यन्तरात्‌ । आयात्या- 
 गच्छत्यस्मिञ्श्ररीरे ॥ ३ ॥ 

८ दिभ्यो ह्यमृतः पुरुषः, अक्षरात्परतः परः * ‹ एतस्माज्ञायते प्राणः ` इति 
मन्वावत्र सवादयितुं तद्वतविशेषणान्याह-पर स्मादिति । अत्र दृष्टान्त इति । 
तस्यानुतत्वायै दृष्टान्त उच्यत इत्यथैः । छायेति । प्रतिनिम्बादिर्पेत्यथः । एत- 
स्मिन्निति । प्रकृते जनक आत्मनि बह्मणीत्यथः | कथमायातीत्यस्योत्तरमाह- 
मनोद्कतेनेति । संथिराषैः । तदेव सक्त इति । अस्य कर्म॑णो मनो यसिन्फठे 
निषक्तं स्त आतक्तः संस्तदेव फं कमेण। पहैतीति श्तौ च शरीरम्रहणं कर्म- 
पाध्यमुक्तमित्यथेः | ३ ॥ 


यथा सभ्रडेवाधिरृतानिनियुङ्क्े । एतन्था- 
मनेतान्य्ामानपितिष्ठस्वेव्येवमेवेष प्राण इतरान्पर- 
णन्पृथक्पृथगेव संनिधत्ते ॥ १ ॥ 


श्च 
[ति | 


५ 


। ¢ ©. ~ 1. 8 । ९. | | # 
४२ ५५४ मनिमद गिरिषवदीकासंवलितशांकरमाष्यसमेता- [ ३ प्रभः] 


१ क. इत्येवं । २ स्र, चितं मुख्यं बाह्मासिः ल 1.३ क. "देवेष ।.४ ग. °मेणैति,। 


५ कृ, गसक्तमास° । 


[ ६ प्रभः] `  भ्रन्षोपनिष। 
०, ५ ष ० यनि) पद कव 
यथा येन भकरेण रोके राजा सम्राडेव ग्रामादिष्वधिदत्बतः 
के, क्म, कनद, न „११ श 
युङ्क्ते । कथ्‌ । एतान्प्रामानेतान्य्रामानावतिष्ठस्वोति । एवमेव यथा 
दृष्टान्तः । एष पुस्यः प्राण इतरान्माणांश्वक्षुरादौ नासमेदां थ पृथकपृ 
थगेव यथास्थानं संनिधत्ते पिमियुङ्क्ते ॥ ४॥ 


प 
आत्मानं वा ॒प्रविभञ्येत्यस्योत्तरं॑इ्टन्तेनाऽऽह-- यथेति । इतरानि । 
इतरांशक्षुरादीन्यथास्थानमक्ष्यादिगोल्कस्थाने संनिधत्ते सनिघापयति । आत्मभेद्‌- 
समु्यप्राणस्य वृत्तिमेदन्पराणापानादीन्षाय्यादिषु नियुङ्क्त इति । अत्र श्त्या नेना 

दीनां चश्चुरादिस्थानानां स्पष्ठत्वात्तानि नोक्तानीति द्रश्व्यम्‌ ॥ 9 ॥ 

तत्र विभागः 
पायुपस्थेऽपानं चक्षःशरोत्रे मुखनासि 
क्या भाणः स्वयं प्रातिष्ठते मध्पेत॒ 
क द्ध ९ # 
समानः । एष दछेतद्धतमन्नं समं नयाति 


तस्मदेताः सपता्चिषो भवन्ति ॥ ५॥ 
पायुपस्थं पथुधापस्यश्च पायूपस्थं तस्मिन्नपानमारमभेदं पूत्रषु- 
रीषाद्यपनयनं कुवस्तिष्ठति संनिधत्ते । तथा चक्षुःश्रोत्रे चश्च भरोत 
च चक्षःभात्र तस्पिश्ष्चुः्रोत्रे । मखनासिकाभ्यां च मखं च नासिका 
च ताभ्यां मुखनासिकाभ्यां च निगेच्छन्पाणः स्वयं सथ्रटस्थानीयः 
भातैषते परतितिष्ति । मध्यं तु माणापानयोः स्थानयोने(भ्वाप्र्‌ । समा. ` 
नाऽश्चितं पत च समं नयतीति समानः। एष हि यस्पाद्यदेतद्धतं भक्तं 
पात चाऽऽत्माभ्चा प्रकिप्नमन्नं समं नयति तस्मादशितपीतेन्धनदमेरौ€- 
य।दद्‌ यदेश भापादताः सप्रसंख्याका अर्चिषो दीक्षयो निसच्छन्त्यो - ` 
भवन्ति #+ कापेण्य | प्राणद्रारा दश्नश्रषणादिरक्षणरूपादिषिषयप्र 
काश्या इत्यामप्रायः ॥ ५॥ 


कि 


यः कु्स्तिठति ते त्तनिषत्ते विनियुङ्कत इत्यथैः । मध्य इति । प्राणापानयो. | 


मेध्ये या नाभिस्तस्यां समानः प्रतितिष्ठतीः | समानशब्दार्थमक्तं श्रत्याष्दं 
$, षि [॥ # सु ०९ 


करोति--एष हीति । आस्माश्राविति । भत्मनि शरीरेऽप्रिनीठरा्चेप्तसिनि- ` 
त्यथः | एवं इ तपद्मटादननस्य हविषं नाठरारेरषहवनीयत्वं प्रक्िपस्य होमत्वं चोक्त्वा 


केक 


# रीषणयश्राणद्रिति क्रचित्पाटः स एव साधीयान्‌ । | 
+ | १ख,ग.-घ्‌, ड, च्‌, .माश्धः | | , (1 


| अकवा व ५ + _ ¦ 
२४. आनन्द्गिरिृतदीकासं्बडितशांकरभाष्यसमेता- [ ९ प्रभः | 


रीषण्यपततह्मरातिगेतान ज्ञानानामर्िष् वत्तु तस्मादेता इति वाक्यं व्याच्ै-- ` 
तस्मादिति । भराप्नादिति । अ्नरोदयाद्धेतोः प्राए्ठपरिपाकादन्नरपाद्ननाई र्‌ देह 
भरा नाडस्यानं हृदयं पराप्ताद्रसादते शेषः । दशेनद्वयं अवणद्यं प्राणद्भयं मुं 
चेक रसना(न)मिति साचषः | जाठराशचिपाकजन्यान्नरसबेन दशनादीनां परवृत्ते 


स्तेषु तदर्विष्टरोप इत्ययः ॥ ९ ॥ 

हदि येष आत्मा । अ्रेतदेकशतं नामां तासां 

शतं शतमेकेकस्यां द्वासप्तिदसिपततिः प्रतिशा- 

खानाईसहस्लाणि भवन्त्या व्यानश्वराति ॥ ६ ॥ 
हद हष प३२।ककरमासापण्डपरच्छन ह्द्याक्य एष अ. 
र्माऽऽत्भना सयुक्त! छङ्ात्मा । अत्रास्मिन्हूदय एतदेकश्चतमेको चरा 
सख्यसा प्रवनननाडना भवतात्‌ | तासां शत दतमककस्याः प्रधान. 
गडा बदा; | चन्‌र्‌पि ‰सततद्रसपरात्‌द्र दर सश्च अर्धक स्पातश् 
सह््ाण । सदहक्लाणा द्[सप्रातः +(तशलकचाङडसह्स्ाण म्रतिप्रात- 
ग्‌[ड्(ब्रत सख्धया प्रधननाडाना सरसाम भवान्त | आस [ड घु 
न्यान। वायुश्रति । व्यानो व्यापनात्र । आदित्यादिव रदमयो 
हद यात्सदवागापनमनाडा म) सव्द्ह्‌ स्व्याप्व व्याना व 


सावस्कन्धरममद्श्ष वेशषण प्राणपानवयच्य।व मध्य उदूभूतव्‌त्तष।' 
२वृत्कर्मकत्‌। भवति ॥ ३ ॥ 


वातस्य नाडा छप स्थान द्र।वतु न।डानामुत्पत्तस्थानं वक्तुमाह--हूदीत्या- 
॥दना । हृदयस्य ।इज्ञातमस्थानत्व। क्तः । प्रयाजनं तु केचिद्योगिनो नाभिकन्दस्य 
 नाड्दुत्प।तस्थानत्वे वदान्त तन्निराकरणम्‌ । तनैव टिङ्ग(त्मनः संचरण था नाड; | 
१७1५; प्रतववद्प्वत्य।दुश्चतंः । तच्च िङ्गात्मनो हृद्वस्थनत्वे तत्च।रमार्म. 
नूतन (नामपतदवात्प।तेस्थानम्‌ | अन्यथ। प्रदेशान्तरस्थनाडीनां तन्मागत्वायागात्‌ | 
४/००।ततहल(ण हयातपुर ततमानवति हन्त इति श्चतेशवेति | सिङ्गशरीरस्याऽऽत्म- - 
 त्वेमात्मापापवेत्वेन तचयागादिलाह--मात्थना सथुक्तं इत । यस्ाड्िज्ग(त्मा 
हद भतत्‌ तत्लचारमाभमतनाडीनाम्‌ १५१ स्थनानत्याहू--~अन(ते । नाडानां 
ररर वघार्कैत्वेन प्रतिद्धत्वं वक्तुःतदिति विशेषणम्‌ । तप्य स्पश्त्वाद्ध(्ये 
न भ्यर५।तम्‌ । एनकस्या नाडया, शाखान।डयः; हतं शातं मवेत।त्याह~-- 
निअ 


1 क, च, त्म ।२क. (त्मा जीवात्ेदय्ैः | जच।३ग,घ, ङ, श्नं लि 1 ड कृ, 
भयनचा 1५ कृ. च. प्म | ६ से, ह्यानम्‌ । | ` 


[ ६ प्न: ] मरननोपनिषतु।. ` षभः 


तासामिति । ततश्च श्तोत्तरमयुतं॑शाखानाञ्य इत्यथः । शालानाडनिं च भ्ये 
द्रयथिकप्तपततिप्हखणि प्रतिशाखानाञ्यः सन्तीत्याह-- पुनरपीति । सप्रतिरिति 
पदस्य संरूयाप्रधानत्वे . सहस्ाणीत्यस्य तेन सामानाधिकरण्यायोगात्वष्ठयन्ततया 
व्याचे--सहस्राणापीत्ै । प्रतिक्षाखेति । प्रतिशाल।म्यो निगेतां अ्पश्चाख।; 
प्रतिशाखा; | द्रापप्तिरित्यत्र वीष्साथमाह--प्रतिप्रतीति । प्रतिप्रतिनाडीदतमित्य. 
नम्तसिकस्या इत्यनपङ्ः । तथा च प्रतिप्रतिनाडोशातमेकेकश्या नाव्याः प्रतिशाखा 
नाडीनां द पएठतिप्तदखागि मवन्तीलथे | तथा च मृरश्ालाप्रतिश्चाखानाडधो 
तिहितवा दव प्तिको्यो द्वाप्तप्ततिलक्षाणि दशपतहसं च शतद्वये का च भवन्तीति 
्रष्टग्यम्‌ । एव्‌ नाड।क्कत्वा ग्यानस्य तत्स्यानत्वमाहु-अस्वबाति । सह्ष्मनतु नाष 
विद्यमानस्य भ्यानस्य कथं व्यापकत्वमित्यादाङ्कय नाडीनां प्वेदेहव्यापेस्तत्स्यस्यापि 
व्यानस्य तदद्वारा ठ्या!परव्याह-आादत्याददृबात । यथ्‌।ऽऽदित्याद्विनिगेत्य 
रमयः स्तो गतास्तथा हृदयात्वैतोगामिन्या नाडयस्ताभिरिति योज्यम्‌ । सा. 
मान्येन सशरीरभ्याप्तावपि िशेषस्थानमाह~-पतधीति । पराणेति । उच्छपसनिःधापत- 
य्‌] प्राणापानवुदपारमाव व्यानवृत्तिरुद्धवतीत्यथः | व[चक्दात । अथ-यः प्राणाः 
पनयोः संधिः स म्यान इत्युक्त्वा यानि वयवान्ति कम।णि बख्वता पुरषेण सध्या 


क, भ, (ष 


नि धनुरायमनादुीनि तान्यप्राणन्ननपानन्करोतीति श्रुत्यन्तर क्तरित्यथः ॥ ६ ॥ 


५, कि यै । कदे क 
अथकयोध्व उदनः पृण्यन पण्य ककं नयति 
र) 
पापेन पापमप्ताोयामेव मनष्योकम्‌ ॥ ७ ॥ 
अथ यातु तजैकच्चतानां नाडीनां मध्य उध्वगा सुष॒न्नारूया नाडी 
` तयेकयेध्वे; सन्नदानो वायुरापादतछपस्तकड्ात्तः सचरन्पुण्यन कर्मणा - 
 क्ञाख्मिहितेन पण्यं छेक . देवा दिस्थानङक्षणं नयति प्रापयति । पापतः. 
तद्टिपरीतेन पापं नरकं तियग्यान्यादेढक्तणम्‌ । उभाभ्यां समपधा- 
माभ्यां पुण्यपापाभ्यमिवं मनुष्यकं नयत।त्युवतेते ॥ ७ ॥ । 
ह्दानीमदानस्य स्थानं वदन्केनात्कमत इत्यस्यात्तरमाह-या तिति । उभाभ्यां 
समप्रधानाभ्यापिति । अनेन पुण्याधिकेये दे पापाधिक्ये नरकडकं नयतीति 


१० त्याख्यात मवत ॥ ५४|| 
आदित्यो हतै बाह्यः भरण उदथसयेष घनं 


सिमा 


य 
ठ्‌ 


१ ॥) 
६, 
४ ५ ५ 
, ॥ि 94 |, + 


१ कं, “गि षटू । . -. ` ५ र 
। ५६५ ॥ ॥। रौ ^ 4 ॥ 
॥ ध. # द 3 ॥ ^ द ५ 4, ॥। 1 धि] ॥ | ८ ५८१४ "५ 


९६. आनम्दणिरिकृतदीकासंबटितश्करभाप्यस्मेता- [ र प्रभः | 


चक्षुषं पणमनुगृह्णानः। पृथिव्यां या 
देवता सेषा पुरुषस्यापानमवष्टक्यान्तरा 
यदाकाशः स समानो वायुष्यानः ॥ ८ ॥ 


आदित्यो इ वे प्रसिद्धो हधिदेषतं बाह्यः प्राणः । स एष उदयत्युह- 
च्छति । एष शैनमाध्यासिपङं चक्षुषि भवं चाक्चषं प्राणं भकशेनानुग्‌- 
हानो रूपोपष्टब्धौ चधुष आरोक छुवेन्निस्यथेः । हया पृथिष्यामभि 
मानिनी या देवता प्रसिद्धा सषा पुरपस्यापानमपनहत्तिपवष्टभ्याऽऽ- 
कृष्य धशचीटत्याष एवापषणेनासुग्रईं ङषेती पतेत इत्यथः । अन्यथा 
दि शरीरं गुरूत्वात्पतेसतपवकाये बोदर्छत्‌ । यदेतद्न्तरा पध्षे यावा. 
पृथिभ्योयं आकाश्स्तरस्थो षायुराकाश उश्यते । मश्चस्थवत्‌ । सं 
समानः समानपन॒गरह्धाग षते इत्यथे; । समानस्यान्वराकाश्चस्थत्व. 
 प्षामान्यातु । सामान्येन चया ब्राह्मो षयुः स व्याप्रिप्तामान्याद्रधयानो 
व्यानपबुगृहणानो षतत इत्यभिमायः ॥ ८ ॥ | 
कंथं बाह्यममिधत्ते कथमध्यासमिस्योत्तरमाह--अ!दित्य इति । या देवता 
भरसिद्धेति । अभिदेवता एरथिभ्येव य्याऽऽयतनमनिोक हाति श्रतेरिबद्धा(न्वाः) 
, वगमादि्यथैः। अवष्टम्येत्यनन्तरमध्याहरिण वाक्य पूरयत्ति-अध एवापकषभनेति। 
वृत्तार्थ स्तम्भादेरुष्वेमुखेन निखतस्य परितो वि्यमानरज्जमिरष एवापकर्षणेन पतनामा- 
ववदघ्‌. एवापएकर्षणेन शरीरस्य पतनामावः तिष्यती्यथः । अनुश्रशमिति । शरीरवार" 
णङक्षणभित्यथेः। अन्यथेति । एथिवीदेवताया विधारणकरणे गरुत्वाद्पानेनाष आक. 
षणाच्च सावकाश भूम्यादिपतनभातिबन्धकामावस्थटे पतेदित्य्थंः। अन्तरा यद्‌काञच इति 
वाक्ये भ्याचष्टे-यदेतदिति । यदिति छीबत्वं छन्दसमियाह-य आक्ाश्च इति । 
भश्चस्थवदिति। मश्चाः कोचन्तीत्यत्र मद्वशचठडेन मश्चध्था यथा लक्ष्यन्ते तथाऽऽकाशच. 
शब्देन त्स्य वायुषुश्ष्यत इत्यथंः। स समान इति ¦ सामानाधिकरण्यमनुप्राह्मानुम्रा- 
हकयोरभेदोपचारादित्याह -समानभसुशृह्णान इति । एवमुत्तरश्राप्यनुमरहे हेुमाह-~ 
समानस्य ति । शरीरान्तर।काशस्थत्वं समानस्य द्यावाएृथिग्यन्तराकाशस्थत्वं बाह्यवायो- 
रित्यन्तराकाशस्यत्वं सयोसुस्यमित्येः | वायुरग्यान इत्यत्र त्वन्तराकारास्पैत्वं विरोषर- 
।हत वायुसामान्वेन समुरच।यत इत न पृव।मद्‌ इत्याह-- सामान्येनेति ॥ ८ ॥ 


# । | 


भी 


१ क, च, द्रस्यथं 1 ९ क, च, "ट्थतवविरेषरदितो वा । ख, ग, ग्व्यह्ववि" | 


[ १प्भः] ` भश्नोषनिषतु) `“ ७ 


तेजो ह वा उदानस्तस्मादुपशान्ततेजाः-। 
| ९ ८ ९, ~ + २९ | 
पुनरभवमिन्धियेमनसि संपयमनिः ॥ ९ ॥ 

यद्धाह्मं ह वे भसिद्धं सामान्यं तेजस्तच्छरीर उदान उदानं बायुम- 
लगृहणति स्वेन धरकाशचेनेत्यभिमायः । यस्माततेजःस्वभाषो बा्षतेजोनु- 
गृहीत उत्कान्तिकतो तस्मादा छोकिंकः पुरुष उपश्ान्ततेजा ववि । ' 
उपशान्तं स्वाभाक्कि तेजो यस्यसः । तदातं क्षीणायुषं बुमूषु 
 विधात्‌ । स पुनभेवं शरीरान्तरं प्रतिपद्यते । कथम्‌ । सहेन्द्िवेभेनसि 

संप्मानेः परविष्रदधिवागादिभिः ॥ ९॥ ` 
` तेनो हरवा इति वाक्यं व्याचष्ट्-यद्वाघ्चमिति । पूवेमादित्यात्मकं विशेषेन 
उक्तम तेजःपसामान्यमुच्यते इति न पोनस्कत्यमित्याह-सामान्यं. तेज इति । एव- 
मादित्यादिना रूपेण मुख्यप्राणस्य प्राणापानसमानोदानभ्यानानु्राहकत्वोक्स्याऽध्यात्मं 
प्राणादिवृ्यनुपराहकत्वभुक्तम्‌ । आदित्यागन्याक्प्तामान्यवायुतेनोखूपी सन्बाह्षम- 
विदेवमादित्यादिकं षारयतात्युक्तम्‌ । तद्ूपेणावस्थानमेव तद्धारणं पराणापानाधनुग्रहेण 
चक्षुरा्यनुग्रहोकेस्तदद्रारा तदुप्राह्याधिमृतविधारकप्वमुक्तम्‌। स प्राणस्तश्चनुः सोऽपानः ` 
सा वाक्त भ्यानस्तच्छरोषं स पस्मानस्तन्मनः स उदानः सर वायुरेति श्रुत्यन्तरे शक्षुरादी- 
ना प्रागाद्यात्मकत्वोकतेशक्चराथनुम्राहकत्वोक्त्या चक्षुरादिरूपाध्यात्म्िषारकम्वं नोक्त- 
मिति कथं गाह्यमामिषत्ते कथमध्यात्ममित्य्योत्तरमुकमिति द्रव्यम्‌ । तेजप्त उदानवाभ- 
नुमाहकत्वं व्यतिरेकपदशनेन सधयति-यस्मादिति । यस्मात्तेजःस्व माव उत्कान्तिङ- 
दप्युदानवायुबाद्यतेजेनुगृही तः सन्नेव शरीरे वतेते तस्माज्जीवैजीवनहेतुकर्मोपरभे ब्य 
तेजोनुग्रहामवेनोपश्षान्ततेजा मुमूषुमेवतीत्यन्वयः | स्वाभाविकापिति । नाठराभिृतं 
हस्तादिना स्वशरीरसपर्ये सत्युष्णत्वेनोपडम्यमानं तेन इत्यथः । मवत्युत्पद्यत शति 
मवः हारीरमित्यथः । शरीरान्तरप्रतिपत्तिरात्मनोऽक्रियप्य न मवतीति शङ्कते- 
कथमिति । इन्धियोपाधिवशादित्याह- सहेति । मन्ति संप्मनिरेन्दियैः ८६ 
शरीरान्तरं प्रतिपद्यत इति पूर्वेणान्वयः ॥ ९ ॥ 

 यद्ित्तस्तेनेष भरणमायाति प्राणस्तेजसा युक्तः.। 
 सहाऽऽत्मना यथाक्षकल्पितं रोकं नयति ॥ ३०॥ 
मरणकःङे याचचत्तो भवति तेनेव चित्तेन संकसपेनेन्रिये; सह पाणं 


१क.वै । ख.म.च.वावः । २ख.घ.ड.वा) च. वाव ।३क.च. वाव ।४चं, 
"न्तिदोऽप्यु" । ५ ख, ग. घ. ङ, “वनजी° । ६ कृ, °नैष जीवभित्त" । | 


९ = आनन्दगिरिङृतदीकासंवङिशांकरभाष्यसमेता- |[ ३ भः || 
गुर्यपागत्तिमायाति । मरणकाठे प्षीणेद्धियदन्निः सन्पुरखयया प्राण. 
हर्यंवाघतिष्ठत इत्यथः । तद्‌।ऽभिवदन्ति ज्ञातय उच्छ्वसिति जीष 
तीति । स च प्राणस्तजसोदानदटस्या युक्तः सन्सहाऽऽत्मना स्वामिना 

"सं एवमुदानटत्यव युक्तः पाणस्तं मोक्तारं पण्यपापकमवशाच- 
- ासंकालपतं यथाभिमतं लोकं नयाति प्रापयात ॥ १० ॥ 


>. की 


उक्तशसारान्तरप्रामवात्कान्तिक्रमप्रदृथेनेन स्पष्टीक यच्चित्त इत्यादि वाकयं 
तदमे्िताध्याहार कुकन्याच्े ~ मरणोति । यञ्चित्त हति । यदेव देवति्यगादि 
द॑रीरं सम्यगिति चित्ते यस्य सत यच्ित्त इत्यथैः । प्राणं प्रत्यागमनं छोकभ्यवह्‌रेण 
व्रथयात-तदाते । तनपा तेजाबु गृहीतयोदानवच्येत्यर्थः | एवमता भाक्त (क्त्र)दान. 
` चयुक्तः प्राणः के नयतीत्वपेक्षायां तमेव भोक्तारं नयतीति वद््वाक्या्माह-स 
एवात | एवकरस्य तमेवेत्यन्वयः | यथाप्ंकाल्पितमिति । कमन्नानादेपाधना, 
 उडनदशाय। त्क्ात मरणकाङे वाप्तनारूपेण पुनरभिव्यक्तं छक देवादिदरीर- 
मित्यथः ॥ १० ॥ 
य एव्‌ [वदून्प्राण वेद्‌ । न. हास्य प्रजा 
हे।यतऽमृत। भवात तदेष श्ठाक; ॥ १ ३ ॥ 

१ का्दव विद्वान्यथोक्तविशेषणेविंरिष्टमुत्पत्यादिभिः प्राणं वेद 
नानाते तस्यद्‌ फरमेक्िकमायुष्िकं चोच्यते । न हास्य सैवास्य वि 
इच मना पृत्रपानादिछन्तणा दीयते छिद्यते । पातिते च शरीरे पाण- 
सयुज्यतयाऽमृत।ऽपरणधमां मवति। तदेतसिमिन्नये संेपामिधायक एष 
शछौको मन्त्रो भवति ॥ ११ ॥ ------ मवा ॥११॥ ___ 

` मराणत्वरूप नय तदुपासनं विषत्ते- यः; किदिति । उत्पत्य(दि. 
मिययेक्तविरोषैर्विशिष्टम्‌ । आत्मनः प्राणो नायतं, मनःकताम्यां धर्मीघमोम्यां 
शरीरं गृह्णाति । आत्मानं च पञ्चधा विमञ पायुपस्थयारपान, ` स्वस्वरूपं प्राणं | 
चश्ुःभरा्रयाः, नामो त्मानं, नादीपतमृह भ्यानम्‌ , उदानं च सुषृन्नायां स्थाप 
यति । उदानेनोत्करामति, बै; आणापानन्यानत्तमानोदानानुभराहकरैरादित्यप्रयिवीरै- 
वताकाश्वायुतेजोख्पैरधिदैवमादित्य) दकृतानुग्रहरध्यात्मं चक्षुवोक्श्रोत्तमनस्त्वक्चक्षरा- 
'दमरह्यमानेमूत च पारयति | म एवादानवृत्या मोका च -यक्तो भकार छका- 
५९ नवात | त एव च वरिष्ठः प्रजापतिरत्ता वेत्येवं प्राणं वेरैत्य्षः । एेदिकफर- 
-वत्वा9मु(भकफछमाह-परतित इति । अश्तत्वं च नाज ------ रपत इति । अशतत्वे च नातुरं वतु पाणसायुष्य- 


"~ ` 
यते हीयन्ते छिन्ते 1 प०। ख, ग; घ, यन्तेङयन्क्षं ^ । ् ५ 


[श्रः] `  भश्ोपनिषत्‌ । ४९ 


परवेव्यह~~प्राणेति ॥ इदं कामिनः; निष्कामस्य वु चिततेकाग्यम्‌ । तच्छद्धिदधारा 
र्कमोवागतत्वं मवतीति द्रव्यम्‌ ॥ ११ ॥ 
 उत्पिमापतिं स्थानं विभ्रत्वं चेष प्थचधा । अध्या- 
स्म॑ चेव प्राणस्य विन्ञायामृतमश्नुते विक्नायामृतम- 
श्नुते इति ॥ १२॥ 
इत्यथववेदीयमश्नोपनिषदि ततीयः परभ्रः ॥ ३॥ 


© 
मी - २) जक हो ॐकषकण्यी 
कर 


उत्पत्ति परमात्मनः प्राणस्याऽऽयतिमागमनं मनोडतेनास्मिञ्शरीरे 
स्थानं स्थितिं च पायुस्थादिस्थानेषु विभुत्वं च रवाम्यमेव सम्राड 
(¢) भ्रणष्त्तिमेदानां पश्चधा स्थापनम्‌. । बाह्मादित्यादिरूपेणाध्या्पं 
चैव चश्चुराद्याकरिणावस्थानं विज्ञायेवं प्राण(१मगूतमहनुत इति । 
विज्ञायामृतमश्चुत इति द्विवचनं भश्नपरिसमाप्तयथेम्‌ ॥ १२॥ 
` इति भीमत्परमहंसपरिव्राजक।घायंश्रीमदरोचिन्दभगव्पूज्यपादशिष्य. 
भीमच्छंकरभगवतः कृतो भरभ्नोपनिषद्धध्ये तृतीयः परश्च; ॥३॥ 


 आयतिपिति । जायातिमित्यथेः । हस्वत्वं छन्दम्‌ ॥ १२ ॥ 
इति श्रीमदाननदज्ञानविरचितप्रन्नोपनिषद्धाष्यरीकायां ततीयः प्रस्नः ॥ ६ ॥ 


अथ चतुथः प्रभ्नः। 
9 = [‰ षे र 
अथ हन सचवणा गगः पच्च्छ | 
अथ दैनं सौयायणी गाग्यैः पप्रच्छ प्रश्रतयेणापरविधागोचरं सर्व 
परिसमाप्य संसारं व्याकृताविषयं साध्यस्ताधनङक्षणमनितयम्‌ । अथे. 


द्‌ नीमसाध्यसाषनलक्षणमप्राणमपनोगोचरपतीन्द्ियविषयं शिवं शान्त 
-मबिष्ृतमक्षरं सस्यं परवद्यागम्यं पुरषाख्यं सबाद्याभ्यन्तरमनं वक्त- 


व्थथित्युत्तरं प्रश्त्रयमारभ्यते | 

एवं कमविद्यायतिश्व्रभेन विरक्तस्य प्राणविद्या चित्तेकोग्यतच्छरद्धिमतोऽत एष 
सा्नचइष्टयवतो मुरूयाविकारिणः परविधोक्ययं प्र्त्रयमरमते-अथ्‌ हनति । 
ूवेविद्ययेवातत्वोक्तेरुचरपरभारम्भो म्यं इत्यत जाह --शश्नत्रयेणेति ।- संसार 
. ध “१ क. ख. घ. "ड, च, भ्युमनिष" । २ क, च, +काप्भ्यं तः 1 ३ क. च, र्थ्यते! ४क.चं 


` ३० आनन्दगिरिषृसर्दकासेवलितशाकरभाष्यस्तमेता- [ ४ प्रभः] 


मि | अतो नं तनपरूयमम्तत्वमित्य्थः | तस्व सपरारत्वे व्याङ्ृतत्वं हेतुमाह 
व्याकृतविषयापति । ग्याङृताश्रय तदन्ततमित्यथं । चाध्यसाधनरक्षण्‌ 
(पतिं । साथ्यक्ाचनप्तबन्धन रक्ष्यत मन्यर्वत. उत्पद्यत इति तथा । यद्रा $परन्र- 
ह्मणः प्राणस्य पाभ्यप्तधनीमयात्मकत्व!द्वा वथा |. तसमादनि्यमित्थतोऽपि सत्तार. 
त्वमित्य्थः | वक्ष्यमाण त्मा तु न तयेत्याह--अपताध्येत्यादिना । अतीन्द्र 
यवषयामात्‌ ।. इ्द्रयविषयत्वमातक्रन्तामत्यत्वाङतमकरायमित्यय ; | तत्र हतुः 
अप्राणमिति | प्राणागोचरत्वेन तदात्मककर्मन्दियागोचरत्वं मनोगोचरत्वेन ज्ञाने. 
द्वियागोचरत्वमुक्तम्‌ । पुखरूपतामह-श्वामात । नदत्तानयत्वमाह-तान्त. 
मिति । तत्र मावविकाररहितत्वं हेदुमाह--अविष्तमिति ` । अनेनोत्पातिपरिणा. 
मृद्धयो निषिद्धाः । अक्षरमित्यपक्षयविनशो निषिद्धो | उत्तत्तिनिषेधेन तदनन्तर 
माग्यततित्वं निषिद्धम्‌ । अत्र सवत्र हेतुः-सत्यमिति । काठत्रयेऽप्येकरूपमित्यथैः | 
तत्न ‹ अथ प्रा यया तद्क्रमधिगस्यते ' इत्यादि वक्यं मानम्‌।ह--परविदा- 
गम्यपिहि । रम्यो छयमूतेः पुरुष इति मन्तरमप्याह--पुरुषाख्यमिति । कथं पर. 
पश्दोदितं पणत्वं बाह्यम्यन्तरवस्तुभेदादत अ।ह -सबाह्चेति । स एव बाह्याम्य. 
म्तरात्मकस्तद्वयतिरेकेण तदुमयं नास्तीत्यर्थः | मरश्चत्रयमित्ि । यद्यपि पञ्चमः 
रकनोऽपरवि्याविषय एव प्रणवोप।सनविषयत्वात्तथाऽपि तस्य क्रममुक्तिफष्त्वेन 
निवि दोषात्मन्येव सव्िरोषत्रहमपरािद्वारा पयेवप्तानात्ोऽपि परतिषय एवेति मावः 
तन्न सुदीप्नादिवभ्नेयस्मात्परादक्षरात्तर्वे भावा विस्फुरिङ्ध इव 
जायन्ते तत्न चवापियन्ती्युक्तं द्वितीये पण्डके, के ते सर्वे मावा अक्त 
राद्रमज्यन्ते । कथं वा विभक्ताः सन्तस्तत्रेवापियन्ति । किंलक्षणं वा ` 
तद्‌प्षरमिति । एतद्विक्षयाऽधूना प्रभ्ाबुद्धावयाति-- . 
पिगकच्तास्मन्परुष्‌ कति स्वपान्तं कन्पस्मज्जा 
रति कतर एष देवः स्वभान्पश्यति कस्थेततमुखं 
भवात कस्पन्च सतवे पप्राताह्ता भवन्तात ।॥ १ 
भगवननेतास्मन्पुरुषे सिरःपाण्यादिमाति कारि करणानि स्वपन्ति 
स्वापं कुवेन्ति स्वव्यापारादुपरमन्ते । कानि चास्िञ्ाग्र॑ति जागर 
` णमनिद्रावस्थां स्वव्यापारं कुषेन्विं । कतर; काथकरणरुक्षणसोरेष 
द्वः स्वम्रान्पर्यति । स्वमरो नाम नजाप्रहशेना्निदत्तस्य जाप्रददन्तः- 
शरीरे यदशेनम्‌ । तत्कि कायक्षणेन देवेन निर्त्यते क्षिवा करण- 


न 
१ के, चे. साणात्मा । २ क, च, यमन) ३.क, ग्व्थाट्थाः। ४ क्‌. “न्ति स्वन्यापार. : 
रान्ुवेन्तीद्यथः । क" । ५ कृ, 'स्षणानां य एषृ । ि 


कान्येव 


, | ¢ प्रभः |  भरभ्चोपनिषत्‌ | ३१ 


छक्षणेन केनचिदित्यभिघ्ाय; । उपरते च जग्रत्स्वघ्नव्यापारे यलससन्ं 
निरायासलछक्षणमनाबाध सख कस्येतद्धबाति । तसिपिन्कारे नप्रच्स्वभ्- 
व्यापारादुपरता; सन्तः कस्थिज् सर्वे सम्यगेकी मूताः संम्रतिहटैताः | 
मधुनि रसवत्समुद्र पविष्टनयादिवच विवेकानर्हा; प्रतिष्ठिता भवन्ति 
सगत; सम्रावहटता मकवन्तात्ययः । नतु न्यस्तदानादकरणवत्स्वनव्यापा- 
रादुपरतानि पृथक्पृथगेब स्वाटमन्यवतिष्ठन्त इत्येतद्यक्तं कतः भाप्तिा 
सूषप्तपुरुषाणां करणानां कस्मिधेदेकं।मावगमनाशङ्गयाः प्रष्टुः । 
युकतंव र्वशडग । यतः संहताने करणानि स्वास्यथानि परतन्ाभिः 
च जाग्रद्रषय। तस्सात्स्वपऽपं सदताना पारतन्डयणेव कास्पश्वेत्सगः 


तिन्याय्यात्त तस्मादाश्ड्ूगदुरूप एव प्राज्यम्‌ । अत्र त कायेकर- 
णसघाता यास्म भरकनः सुषुश्चप्रलयकाठयोस्तद्िलेषं बथुर्सो; 
क जु स्यादति कास्पम्सवं सप्रातष्टेता मवन्ताते॥ १॥ 


एवे सामान्येन भरसत्रयस्यापि सेबन्धमुक्त्वा चतुर्थव्र्नस्य प्रातिखिकक्तनन्धमाह- 
तेति । यस्मादित्यस्य ककंडक्षणं वा तदक्षरमिति तच्छब्दनान्वयः । उक्तमिति । ` 
यथा सुवीप्ात्पावकाद्िस्फुिङ्गाः सहस्रशः प्रभवन्ते सङपास्तथाऽक्तराद्विविषा; भोग्य 
मावा; प्रजायन्ते तत्न चेवापियन्तीति मन्वेगेत्य्षः । एतद्िवक्षयेति । मन्त्रोक्ता. 
विस्तराुवाद्त्वादस्य ब्राह्मणस्येति मावः | अत्राक्षरस्वरूपस्यैव विवाक्तितत्वात्तानत 
णयाय कानि स्वपन्तीत्याद्पिश्ष जगरितदिना धर्मिविशेषनिधरणार्थः | अन्यया 
तेषामात्ममैतवशङ्कायां तनि परत्वतिभैयातिदधेः । मावानां स्वरूपतिभागादिवि- 
वक्षा ताः; पुनः प्नरुद्चतः प्रचरन्तीति इद्टान्तब्रलायतरैकीमावस्ततो विमभेन 


निममनमित्यक्षर एकौमतानां एथिव्यादिकार्यकरणानामक्षसाद्धिमागमतीतेत्तावन्पान्रेण 


` भव्य उक्तात्‌ द्रष्टव्यम्‌ | तत्राऽऽदप्रश्न जामरतष्य धम| ए8;' | स्वेद्यं यस्य व्यापा. 


रोपरमे जागरितं नास्ति सत तस्य घर्मं इति (घाति ?) निथेतुं शक्यत्वात्‌ । द्विती. 
येनावस्यात्तयेऽपि शरीररक्षणं कस्य ध्म इति पम्‌ । जग्रतोऽनुपरतव्यापारश्य 
प्राणस्य देहरक्षकत्वोपपत्तेः । तृतीयेन स्वस्य षीं एः । "चतुर्थेन सुदृठिषी । 
पुखमहमस्वाप्पतपिति सुषोत्थितस्व परमर्थे पुखस्य पुपु्ठिपतबन्ध(वगमात्‌ । पञ्चमप्र- 
्िनावस्थात्रयविनिमूक्तमवस्थात्रयपयवस्तानमूनिख्पं तुरीयमक्षरं एष्टमिति विक; । 
करा्येति । काथ रारीरं प्राणो वा, करणानि मनभद्रनि | पदूथानुकत्व। वाक्यार्थ 

१ग. चे. सदरम 1२ क, "तिष्ठाभ1३ क, च. यकारः चक. ख. ड, च. किंवा क| 
४; की, च, सोक्ष्य । ६ ग, न्तानां थ 1७ ख,ग, घ, "येद! ८ क, च. यकार" । 


। म 10, 
४ 

॥ 601५1 न) ॥! + 

१9.111 

\ 1/४; शने ' 

1. 


३९. ` आनम्दगिरिषतदीकासंवदितरशाकरभाष्यसमेता- [ ४ प्रभः 6 


# | 
पिण्डीकृत्याऽऽह-- तत्किमिति | तत्पदं -पृवापरयो; संकध्यते. । प्रसन्नापरति । + 
रिषयपत॑पककाठुष्यराहित्यम्‌ .। [ निरायासेति || निरायासेन (विकेषामवमरत्रिणं 
खकयतेऽमिग्यञ्यते निवतस्थापितदीपाङकवंद्नाबाधं विनाशरहितं पत्यमात्मखहप, '! 
मत्ययः । एताद्‌ाते । पुष प्रकाशमानं पुखमहमस्वाप्तामातिपरामशचमृमूतमित्यः ' 
थः | तास्पत्काट इति । यद्याप पञ्चमन प्रन तुराय (च्छयतं न स॒षापस्तथाऽपि 
सपतारदशायां सर्वेपाधिरहितदुरीयावस्थामविन विवेकत एव तस्य प्रदश्च॑नीयत्वात्त- 


पुषावज्ञाने ्त्यपीतरोपाधिराहित्येन तत्रैव स्ोपाभिविवेककरणेन ` तुरीयप्रदशनेस्य 


पुकै्वात्तप्मन्काङ तुरीयप्रदशेनायं॑सवततिशक्तति । सम्यगेकीभूता इति । 
तदृत्मिमवप्राप्त्या वयं गता इत्यथः | मधुनि रसवदिति । यथा नानापुष्परप्‌। 
मपुन्यकं। भवन्त तद्रद्त्य; | विवेकामावमात्रेण दष्टान्ताबुक्तौ, ततर सर्वात्मना 
टयामावादेत्याह--पषेकानहां इति । पव विवेकानह।ः सन्तः पश्चात्संप्रतिष्ठिता 
ईत्यथः। न चतिनापि प्रञषेनाविदयावाप्तनाभिरविविक्तः सौषुप्त एव ष्ट इति शङ्यम्‌। 
पर्‌ आलमन्यक्षे पप्रतिष्ठन्त इति वकयमाणत्वात्पुुपे चाज्ञान एवं संप्रतिष्ठनदेष 
हि द्रष्टत्या्यज्ानप्रतिविम्बस्य माक्तरपि सप्रतिष्ठाया अमिषास्यमानत्वादच्छायापि- 
पयज्ञानामावाक्तश्च इुरीयमेव पृष्टमिति मावः। ननु कायेकारणन्यतिरिक्ते सप्रतिष्ठाना- 
धकरण समान्यन क।र्मश्चिद्वगते कसिन्पप्रतिष्ठिता इति. विक्ेषप्रभो चरते | 
ने च त्यावगतिरप्ति । न च संप्रतिष्ठानस्य स।धिकरणत्वेन -सामान्येनाविकरणा- 
वगतिरस्तीौति वाच्यम्‌ । तत्तदुषादानानामेवाचेतनानां तदधिकरमत्वेन तदतिरिक्तस्य 
चेतनस्या ६ दे (ढे)रिपति शङ्कते-नन्विति | दन्न नाम पस्यादिख्व्मधः शल्लविशेषः | 
स्वात्मन (ति । पतापाद्‌न इत्ययः; । सुषुप्रपृरषाणां करणानाकेति । सुषुष्पर. 
पणा यानं करणानि तेषामित्यथः । एष हि द्रष्ेत्याष्षिनाः परषाणामप्येकीमावध्य ` 
व््यतण्त्वादवा पुरषाणामि्युक्तम्‌ । जस्मिन्पक्े करणानां चेति चकारो द्यः | प्रषः ` 
शङ्काय; कुतः भरा परत्यन्वयः । हतानां परत्वेन भ्याएरतत्वात्संहतत्वेन हेतुना ` 
पर रम्वतने समन्यनावगते ` प्रष्टुविरेषप्रश्नो युक्त इत्याह--यकैष लिति। 
र वान तवातानिनान्यधनत्ययः । आशद्कमनुरूप इति । मन्ति विमान. 
शकर वा तक्र प्रन इत्यथः । जत्र सतरतिष्ठानतरिष् आला न ष्टः कि 
तदुपठ(ततः केष आत्मा ए इहि वाक्यत।त्पयैमाह-अत्र तिति. । मवन्तीत्य- ` 
नन्तेर्‌ एछामाते शषः ॥ १॥ 


तस्व स हेषाषव । पथा गाग्यं मरीचोऽक- 

स्यास्त गच्छतः स्वे। एतस्मिस्तनोमण्डः एकी ` 
पन्ति । ताः पुनःपुनरुदयतः प्रचरन्त्येवं ह" 

" "^" वरिष्मेक्किः । सः. । नकिर र! ------- ध 


[प्श 1 प्रश्नोपनिषत्‌ | । ३३ 


वै तस्व परे देवे मनस्येकी भवति । तेन त्ष 
पुरुषो न शृणोति न पश्यति न जिघति न रक 
यते न स्पृशते नाभिवदते नाऽऽदत्ते नाऽऽनन्द्‌- 


यते न विजते नेयायते स्वपितीत्पाचक्षते ॥ २॥ ` 
तस्थ स हवाचाऽञ्चयिः । चण ह ग्ध यच्छया पृष्‌ । यथा 
मरोचयो रह्मयोऽकस्याऽऽदेत्यस्यास्तमदशेनं गच्छतः सवो अशेषत एतः 
-मस्तेजोमण्डङे रेजोराशिरूप एकौ भवन्ति विवेकानरस्वमानिशेषतां -- 
` गच्छन्ति, मरीचयस्तस्यवकंस्य ताः पुनः पुनरुदयत उद्रच्छतः प्रचरन्ति 
विक्यन्त्‌ । यथाऽय दष्टान्तः। एवं इ वे तरसम्‌ विषयेद्धियादिजातेषरे ` 
ष्टे देवे योतनवति मनसि चक्षुरादिदेवानां मनस्तन््रत्वात्परो देषो ` 
मनस्तस्मन्स्वकाक एक। भवते, मण्डर मरीचिवदविरषेतां ग॑च्छति" 
राय प्रतिषठन्तेते) । यद्पात्स्वप्नकाले श्रोत्रादीनि चब्दाद्यपरन्िकरः.' 
गान मनस्यकेयूतान ति करगन्यापारादुपरताने तेन तस्मात्तं तसि. ` 
स्वापकाल एष दवदत्तादटक्तषणः परुषा न शचृगाति न प्ष्यति.नं | 
जव्रति न रस्यत न स्पृशत नामवदत नाऽऽदत्तं नाऽऊनन्द्यत 


+ (कि 


विजत नयायत्‌ स्वार्पतत्याचक्षतव सकक्‌; ॥२॥ 


योनय मनन १ 


यत्वथा ए तच्छर।ण्वत्यन्वयः | तस्थवाकस्य ता मर।चय इत्यन्वयः । बिकी- | 
येन्त इति | दरादिक्ष तिप्यन्त दय: । स्प्रेऽपे चक्षरादि्यिपारोपर्ब्येरेकौ मा. ` 
वोऽतिद्ध इत्याशङ्कय वाघ्तनामपेद्धियव्धापरपज्य्‌।वपि बदह्यराब्द्‌दिथरवंगा2ि 
परामविन त तावत तेनीि वाकंथ व्याह्याति-- यस्मादिति .। शरोज्रादीनामिकं 
माव नाम स्वस्वेऽथ।प्‌।रं विहाय मनध्तन््तवाऽवस्थानपत्रं नतु मुरधमकत्वं तेषा 
पनःप्रतकत्वा मावनाभ्रङेत। तदजचुपपत्त।रत्थाननत्यवक।रः प्रयुक्तः । नेयायत हतै। 


हणा गत्यथस्य यङन्तत्य रूपमतन्न गच्छत।त्यथः; ॥ २ । 
प्राणाभ्रय एर॑तसिििन्पुरे जायति । गाहपव्यो हष 
एष,ऽपानां भ्ानोऽन्वाहा थपचनो , यद(हिपत्यास- 


णायते प्रणयनादहवनीयः भाणः ॥ई३॥ -  . .. 
| १ क. घ. इ, भविस" शखः ध, ड, क्षिपन्त । ` `. क 
५ । 


२४ आमनब्दभिरिद्तरीषटासवटिवकाकरपाष्यसपेत- | ® प्र, ] 


एुष्ठवत्प॒ शओरतरादिष करणेष्वेवसिमन्पुरे नषद्वरे . देहं पाणाश्चयः 

पाणादिपशचवायवोऽ्रय इषा्रयो जाग्रति । अधिसामान्यं हि। माई 

पत्यो ह षा एषोऽपाचः | कयमित्याह-यस्माद्गा्ैपत्यादगरेरशचिहो राश 

इषरोऽपिराहवनीयः पणीयते परमयनासमीयतेऽस्मादिहि भरणयनो गाई- 

पत्थोऽबिः । तया सुपठस्य पानतः परभीयत हव पाणो मुखनासिकाभ्यां 

सं्रत्यत आहवनीयस्थानीयः पाणः । ष्यानस्तु हद यादक्षिणसुविरष्- 

रेण निर्ममादक्षिणदिक्दवन्धादन्वाहापचनो दक्षिणाभिः ॥ ३ ॥ 

कानि सवपन्तौस्यस्व प्विषयाणि बाह्यकरणानि स्वपन्प्युपरमन्तेऽतस्तेष।मेव जागरणं 
धमे इस्युत्तरयुकस्वा कानि जाप्रतीस्यस्योत्तरणाह~युप्रषर्सिविति | प्राणानामर्चितवं मौ- 
वित्याह-अध्रष इपेति । अपास्य भाहेवश्यसवे यडू।हेपस्वात्परभीयते प्रणयनादितीदं 
वाक्य व्ववहितिमपि हेवुस्वेम योभयति--य स्माद । प्मथनादिति षदं माहष- 
व्यविरेषभमित्याह--पणयश्नो , गाहपत्य इति । तैस्लदश्चमाहवनीयः प्राभ इति 
गकिथं सादश्वारिष्यानपूपं ध्यायति । माह पत्यत्वेने केऽवानेऽन्तेच्छति सति 
बहिमेच्छन्भानस्ततो विरगच्छन्न इत € जिव ) उदयत एति प्राण आहवनीय इत्यथ, ॥ 
परित्यक्तं म्थानोऽन्वाह्‌।थपचन इति वाक्यविद्‌ नीं न्याचडे-ष्यानस्तिविति । छन्दो. 
वे गाथनीनिचयायां तस्य ब। दतस्य छरयत्य पञ्च देवप इत्युवकरभ्याथ योऽस्व 
दक्षिणः षिः स व्यानर्स्छतर मित्यनेन व्यानस्य दक्षिण षितो मिगेमनमुक्तमित्व. 
रथान्वाहायेप्चनत्ादरयं दक्तिणदिकििमन्धित्वं॑म्वानस्येति = २६नोऽन्वाहयसचन 
इयथः ॥ ३ ॥ | । 

 यदुच्छरवासनिःश्वः सितावाहूती समं नयतीति स 

समानः । मनो ट वाव यजमान इष्टफदमेवो- 
दानः स एनं यजमानमहरहबंह् गमयति ॥१॥ 
अत्र च हाताऽधिषहोभ्रस्य यदस्म दुच्छरासानेःश्वासावञिहोब्राहुवी इव 

. नित्यं दित्वसामाम्यदेब सेताबाहूुती सपं साम्येन शसीरस्थितिमा. 
पाय नयति यो बुरपनस्थानीयोऽपि होता चाऽदुस्योनतृसवात्‌ । 


५ 
| 1 [र ॥ ऋष्कं च्य = [2 [त । भ 
ज णा म नक कृनत कि कित 


१ ®. ह, ` न्यं ष्या गा०। ९७. "< (तराप्नि्टी्रकक ट०।३७. सं, 'त्योऽधिर्यंथा तम 
४ख,ध, गौत) ५ खम. घ. ह, "क्षिणादि" । ६. ण, ध. ततसदषटमा* । ५ क. "सुषिरा इ" 
€ छः सुषिर स ! ९, विरतौ 1 ¶८ ख, ग, च, इ, °अ्यासोऽन्वा" 1 


॥ ३५ 
कोऽसौ स समानः । अतश्च विदुषः स्वापोऽप्यमिहोनषवनमेष । तस्मा 
ददसाकमींत्येवं मन्तभ्य इत्यभिभायः । सवदा सौगि भूतानि विधि 
न्वन्त्यपि स्वपत इति हि वाजसनेयके । अत्र हि जाग्र प्राणाधिषुपर्स- , 

, हृत्य बाष्टकरणानि विषयांश्रापिहोत्रएरूमिव स्तर ब्रह्म जिगमिषुमेनो ई , 
धाव यजमानो जागतिं यजमानवत्कयेकरणेषु भाषन्येन संन्पवहरा, , 

` त्छ्रगमिव ब्रह्म प्रति भरियतत्वाधनमानो मनः कर्पते | इष्टफलं , 
यागफङ्मेबोदानो वायुः ; उदाननिमित्तत्वादिषटएकमापे । कथम्‌, स 

इदान मनस्य यजमानं स्वमदततिस्पादपि मस्याण्याहरहः सुषुश्धिः 
ठे स्वगमिव ब्रह्माक्षरं मषयति। अतो यामफङस्थानीय उदानः ५४ 


[ प्रषः | भश्चोपनिष्ठ | 


ˆ अन्न चेति । भञचिहोभस्य हाता होमस्य कतो, ऋषिवमुच्यत उत्तरवा्येनेणेति 
देषः भत्रोच्छरासनिःशवाप्तयार्‌ हुतित्वस्व पृवेमतिद्धत्वेन सिद्धवनिरदैशायोगास् समाम्‌ 
एति तच्छम्दानन्वयाच वावंयत्र यं कृत्वाऽन्वयत्रयेण योनयति-यध स्मादिति | उच्छ+ 
प्रनिश्वासतावित्यनन्तरमाहुती इति पदं माष्येऽच्याहत्येताबुच्छवासनिःधाप्ावाहुमुी 
आहवनीयाधिकरणाित्राहुती [इ |व ददि (द्वि)ष्व+प म्यादवेत्येकेोऽन्वयः । अनन्तरं 
माष्ये तुखब्दश्च्ये । श्तिगत शतिशब्दस्तस्मादित्य्थं । यस्सदेतावाहुती यश्नचितो 
समं नयति शरीरस्थितिमावाय सःम्पेन नयति परवर्तदति यो वायुयेयाऽप्निहोत्रे होमक- 
तऽऽहृतिद्वयमाहवनीयं प्रति परमं नयति प्रापयति तद्चस्मादाहुत्या्ेतुत्वात्स वायु 
तेति यच्छन्दहोतृशब्दाध्याहारेण द्वितीयो ऽन्वयः । कोऽप वायुरिति तद्विेषप्भ प 
होता वायुः स पतमानं इति तुतीयोऽन्वय ईति विमागः । ननु पराणाश्नय इत्यत्र 
वेषं प्राणानाम्ितयोक्तेः कथपिह्‌ समानस्य होतृत्वमृच्यत इत्याशङ्कयोकम्‌-- ` 
अद्निस्थानीयोऽपीति । अ्चित्वनो चोऽपीति मावः। होता चेति। चकारोऽवधारणे । ' 
होतेवेत्यथः । आहुतिनेतुत्वाद्धोतृत्वे स्थितेऽभित्वोक्तिद्छननिन्यायेनास्यनकनितमुदावे 
लाक्षाणिकत्यथः | अवस्थाच्रयवर्तिन।मुच्छ्वानिःापप्राणानां चादि त्रावयवत्व्तपाद्‌- 
न्य नोपा्रनै प्रयोजनं निरविदषात्मप्रकरणत्वात्तद्धिष्यदश्ेनाच्च । किव्विन्ध्ियाण्युपः 
रमते प्राणा जाग्रतीत्येवं त्वपदूर्थशोषनद्ूपस्य ज्ञानस्य स्पुतिरेषेत्याहं-अ श्चेति ! 
सवेदेति । वाजघतनेयकरे हि वाक्चितः प्राणशितश्वसुशधित इत्यादिना सवम्ाणन्यपा- 
रेषु प्रत्येकमप्निवितत्वद्टिं विधायेव॑दृष्टिमतः पर्वाणि मृतान्यस्य स्वापकादेऽपि चयते 
रि 
+ श्र सामान्या $ति युक पठितुम्‌ । ह 


१ ख, गर, ध, ङ, "पाक्यं; \ ड" । 


| @ क्वि 


३६ आनन्दगिरिषृतदीकासंवलितशांकरमाष्यसमेता- [ ४ प्रभः ] 


वन्तीति सा हृषिः स्तुता तददिहापीत्यथः ।. अत्र दीति । भत्र मने यजमान; 
केरप्यत्‌ इति व्यवहितान्वयः । तत्कल्पनायां हैतुदयमाह-यजपानवादिति । हेत्य 
सांधयति-जाग्रत्स्विति । अत्र स्वप्नकाठे विषयन्करणानि चोपपंहृत्य मनो नागि 
भ्ाषान्येन स्वन्यापारं कुबद्वतेते । अञ्चिहे्रफटं स्वी जिगमिषुयनमान इव पसुषृषठि- 
काटे स्वगेरूपनह्य जिगमिषु च मन इत्यन्वयः । भाष्ये यजमान इत्यनम्तर पिव- 
शब्दा द्रष्टव्यः । ह वावराब्देन तत्प्रपिद्धमित्युक्तम्‌ । इष्टेति । उदाननिमित्तकमर- 
णनन्तर यागा्फल्परापस्तस्य तननिमित्तत्वात्कारणे कर्योपच।राददान इ8फटत्वेन 
` कंरेप्यत इत्यथः । न केवट मरणद्वारा यागफटप्रापकत्वमृदानस्य किल तस्यैवा 5, 
नन्दस्यान्याने भृताने मात्रामुपजीवन्ति श्रते; सवेयागफडानामपि बह्मा त्मकत्वत्त, 
दहपराष्कत्वाद्‌(प । अहरहारेष्टफल्परपकत्वमुदानस्येति प्रभपवकमाह्-कथपिति | 


 स्वगमिवेति । स्वगमेवेत्यथेः | सवैयागफङात्मकस्वरूपमेव बह्यक्षरं गमयतीत्यर्षः। 


यद्यप्यहरहनरहप्राेन यागसध्या यागरहितानामपि तत्पापेस्तथाऽपि . जह्मण एव 
सुवेयागफष्त्वेन तत्पापकस्यादानस्यष्टफल्पर(पकत्वमस्तीति मावः । नचोदानस्य कथं 
. तत्मापकत्वामिति शङ्कयम्‌ । तप्य पुषुश्नानाड चारित्वेन स मनस्तत्ाडीं पवेशयंस्तदरतं 
बरहम परापयतीत्युपपततः ॥ ४ ॥ 
एव वदुषः भोत्राद्यपरमकाट।दारभ्य यावःमुप्ात्थितां माति ताव. 
 त्सरवेयागफलनुमव एव नाविदुषापिवानथांयेति विहर्ता स्तयते | न 
18 ।वदुष एव भ्रोज्राद्‌ानि स्वपन्ते प्राणाप्रयो वा ज्रति जप्रस्स्वम्न- 
सामनः स्वातन्त्यमनुमवदहरहः सषप्तं षा भरतिषयते । समानं हि सरव 


क क 


-श्रागनां पयायेण जाप्रत्छप्नसुषुश्चिगमनपतो विद्र्ास्तुतिरेवेयमुपपदते || ` 


| यत्दृष्ट कतर्‌ प्व दवः स्वप्नाम्पइयताति तदह 
भनेषप देवः स्मे महिमानमनभवति । यदृ 


` हृष्ठपमनुपश्यति। श्रुत भ्रुतमेवार्थमनभशणो ति । देशरि- 
गन्तरेश्च परत्यनभतं पनः पनः प्रत्यनमवृति । हषं 
चष्ट च श्रुतं चाश्रुतं चानुृतं चाननं च 


-सखिसच्च स्वे पश्यते स्वे; पश्यति ॥ ५॥ 

अन्रापस्तषु भ्रोत्रादिष देहरक्षाये जाग्रत्सु पराणादिवायुपु, माक्सुषु- 
तिपतिपत्ते; # एतस्मिननन्तराङ)एष देवोऽकरञ्पिवत्सवुत्मनि सेहृश्ो- 
राद्करणः - स्वप्ने महिमानं ,त्रिमृततिं विषयविषयेखक्षणमनेकात्मभ्‌- 
वगमनमनुमवाति प्रतिषधतें । | 


| १ शरः  भश्नोषनिषु। ` .३७ 


नयु गृहपतय वा एषोऽपान इत्यारभ्य मनो ह वाव यजमान इत्यन्तेन भ्रभ्येन 
7 द्वानकमी. न मधृत्रीति स्यत इत्यक्तमस्त्वेवं तत्नाथिहोत्रादकरमपरतीतेरदानस्य याग. 
एरप्यानीयत्वोक्तस्त॒ न त॒त्फल्त्वं तत्र कमाप्रतीतेरत आह--एवं विदुष इति । 
िद्रतेति । भोत्रादीनि स्वमन उपरमन्ते प्राणा एव नाञरतीलेवेरूपा विधचत्वथेः | 
बमस्याश्च ।वयाया जपररण श्रोत्रादिबद्यन्धियधपे वारा ररक्षण प्राणधम्‌। न्‌ा$ईहम्‌- 
धमे इयेवं त्वपदा्थविवेक्पत्वात्स्तेतभ्यत्वोपपत्तिः । अत एव प्राणजागरणस्यावि. 
्रषद्िसाधारणत्वात्कयं विद्वत्तासदुतिरित्यपि शङ्क निरस्ता । तस्येनमूतविवेकामव्‌- 
पति । नव विद्याप्रकरणत्वादस्य विदुषः श्रोत्रा्युपरमादिकं पतभ मवतीति विधीयतां 
रि स्तुयेत्याशङ्कय ह्िद्दविद्धत्साघारण्येन स्वयमेव मवतो न विषेयत्वमित्याह- 
त्र हीति | विद्त्तास्तुतिरेबेति । ्रोत्रादिकं परं देवे मनस्येकी भवति प्राणाञ्चयो 
लामरतीत्यत्र पदाथीविवेकङ्प ज्ञाने विवक्षिते तज्तानं गाहेपत्यो वा एषोऽपान इत्या- 
दिना स्यत उक्तप्रकारेणेत्यथेः। ततीयप्रभत्तरत्वेन कतर एष इत्यादि सवैः पश्यती 
त्यन्त भ्याचष्टे-- यदिति । कतर इति । अत्रेति भीत्‌ पद्‌ गृहीत्वा व्यीचश््-- 
एप्रतेाष्वस्यादिनाऽन्तराङ इत्यन्तेन । अनेकेति । विषयिविषयाद्यनेकमावगम- 
नित्यर्थः । इदं च मह सवल्यास्यानम्‌ । - 
नतु महिमानुभवने करणं मनोऽनुभवितुस्तत्कथं स्वातन्त्येणादुभ- 
वतीत्युच्यते स्वतन्श्रो हि क्षेनत: । नेष दोषः । पित्रजञस्य स्वातन्त्यश्य 
पनरउपाधिदतत्वान्न हि सेजन्न; परपाथेतः स्वतः स्वपिति जागतिं वा । 
प्रनउपाविदृतमेव तस्य जागरणं स्वम्नशत्युक्तं वाजसनेयके“ सधी 
स्वप्नो भत्वा ध्यायतीव छेकारायतीव ›' इत्यादि । तस्पान्पनसो बि. 
भूत्यनुभवे स्वाकतन्त्यवचनं न्यास्यमेष । मनडउपापिसाहैतत्वे स्वप्नकाष्े 
रहस्य स्वयञ्येतिष्टवं बाध्येतेति केचित्‌ । तन्न । श्चत्यथोपरिक्मन- 
ठता चान्तिस्तेषाम्‌ । यस्मात्स्वर्यज्योतिष् दिव्यवहारोऽप्यामोक्षान्तः .: 
सर्व[ऽविद्याप्रिषय एव मनआद्युपाधिजनितः । 
स्वभद्षटर्जीवस्य स्वातन्भ्ये वक्तव्ये देवशन्दितमनसस्तदुकक्तिः स्वप्र म॑नाकम्‌। न्‌[35- ! 
धमे आत्मनि तु तदाद्चेपमात्न लोकष्येति ख्यापनार्थति शङ्ापरेहाराम्यप्राह्‌ ~ : 
नन्विति । मनउपाधिकृतमिति । बाह्येन्दिययुक्तमनडउपाधिङ्ृतं जागरण केवरमन्‌. 
उपाषिक्तः स्वप्न इत्यधेः । स्वप्नस्य धीशन्दवाच्यमनःपरिणामत्वात्‌ + स्वप्नो 
परिविध्द्री साश्ज्चथिह्करण्यनिर्दशच इति दर्टम्यम्‌ । नन्विय श्चतिचभूत्यनु 
` १क. इति श्युतिमारः ! २ ष. इतिशचुत्य । २ ख, ग. ध. ङ, हि मवति क्षत्र । ४ ख. च. डः 
सथौष्योयतीव ठेकायेतीव स हि स्वनो मूतवत्या* ! ५ ग. धूत्य्धमवने म । ६ च. "भवे म 


%  #* 
॥; | ॥ ॥ 


| । & ५ ६ ॥ 
५ 0 1 9 ल, ॥ ५ 
„ 1 १.४ १ ५५ दप 


१८ 
 मनःस्वातभ्यं वक्तं न शक्तोति। श्रुतैन्तरविरोष।पततेः। अतोऽत्र देवशब्देन केत्रज्ञ एषो 


चते तस्यैव सतः स्वातन््यपिति शङ्कते-मन इति। स्वर्यञ्यांतिषमिति । स्वयज्यो 
बोधकशरतिस्थयैः | अन्यधा द्वितीयसत््ेऽपि दृपादीनामिव वास्तवस्य तस्य बध्‌ ` 


। हनि ष कष ५ 
आनन्दगिरिदतटोकास्वलितक्चाकरमाष्यसमता- ( ४ प्रभः] | 


5". मावादियत्र क्षं मन्तः सच्चे ज्योतिरन्तरस्य नपतो विद्यमानत्वादात्मनः घ्वयन्योति 


बोधनं न शक्यमिति श्तेः कायस्य बोधनस्य गाधोऽभिप्रत्‌ उत्‌ तद्धोषनरूपकाये 


५ 
(न 


सिद्धय मनपतोऽमाबोऽपि विवक्षितः श्तौ व“ ततश्च तत्रते श्चुत्यथनाध इति बा | 


ष) 
[ # ५ १ 


नाऽऽ: । मनि सत्यप्येवं तति वक्ष्यमाणरीत्या. मनपतो . ददयत्वेन उवोतिष्यो 
गेनाऽऽत्मन एव स्वयैऽयोतिष्र्य बोघयिदं शक्यत्वादित्याह-तनेविं । न द्वितीयः 
तदानीं मनपोऽमावस्त॒ श्रुत्यथे एव न मवतीत्याह--श्रुत्यथाते । आत्मने ज्याति- 
मोधनात्मकन्यवहारस्य प्रकारयादिपतपक्षतवात्तसिन्सत्येव तद्ध।षपाधने मनद 
च सत्येव तदनो धयितु शक्यते नान्यथेति मनसद्यमावां न श्चुता विवक्षितः, तथा 
पति तष्टोधन।दक्तरित्याद- यस्मादेति। 


क 


यत्र वा अन्यदिव स्यात्तत्रान्योऽन्यत्पश्यपात्रससगेस्त्वस्य भवति 
८ यन्न स्वस्य स्वेमात्मेवामत्तत्केन कं पयेत्‌ " इत्यादेश्चुतिन्यः। 
अतो मन्दब्रह्मविदामेवेयभाशड्खम न्‌ स्वेकात्मविदामरू । नन्वेवं सत्यत्रायं 
पुरुषः स्षयज्योतिरिति विशैषणमनयक भवक्तत्राच्यत । अत्यरपमिद्गु 
च्यते य एषोऽन्तहृदय आकाश्चस्तास्मञशेत इत्यन्तहुद यपरि च्छद सुतरां 
स्वय॑ज्योतिष्ट बध्येत । सत्यमेवपयं दाषो यद्यपि स्यार्स्वस्र केवलतया 
स्वय॑ञ्योतिष्धेनाधं तावदपनीते भारस्यते चन्न । तत्रापि पुरात्रति 


न!डीषु शेत इति श्रतेः पुरीतति नाडीसंबन्धाततत्रापि पुरुषस्य स्व्यञ्यो 
तिषधेनाधेमाराप्नयाभिपायो भृरेद । कथं तद्येजायं पुरुषः स्वयङ्योति. 


षि कि कि 


रिति । अन्यश्राखात्वादनपेक्षा सा श्रुतिरिति चेन्न । अथकत्वस्यष्टु- 
त्वाहृको ह्यात्मा सवेवेदान्तान्‌।मथों विजिक्नापयिषिताो बुभुरिपतश्च | 
तस्माद्यक्ता स्वग्र आत्मनः स्वयञ्यातिष्टापपतसिवेक्तुम्‌ |` श्रतेयथाथ- ` 
तच्वपरकाश्चकत्वत । एवं तदि शणु भ्रत्य, हिष्वा सवेमभिमानं, न 


प 


. तेवाभमानन वघश्चतनााप्‌ श्रुत्यय। जातु शक्यत सः पण्डतुमन्यः । 


तत मानमाह-- यन्न वेति । ` द्वितीयामवे व्यवहारो नस्तीत्यत्रापि मान. 
 माह- मात्रेति. । हृदयं मात्राशब्दः । असंपगे इति च्छेदः । दशयते 


 १क.च. °त्मना ज्यो । रख. ग. घ. इ, च्छेदृकरारणे सु^। ३ खं, ग, ध. इ.च्‌, 
» रतन्नःद्मः ४ सख, ग, ध, इ, नन्धाद्न्नी 


€ (> 


[द्रः] भरभ्नोपनिषतु । । ३९ 


1 
॥ 
॥ 
# 
५ 
\ 
॥ 
॥ 
॥ 


| सुतो विरेषविनज्ञानाभावोक्त्या द्वितीयामावे व्यक्हारो . नास्तीत्यर्थः । अतो न 
1 द्वितीयः करः सतमवतील्याह--अत इति । ननु यदि स्वयंञ्योतिष्ट्मोधनार्ं मन- 
आद्यमावा नप्ता जागारेतंऽप¶ि ताहे तह।धनसमवादतरेति स्व्मवाचिविरेषणमन- 
थैकमिति शङ्कते---नन्विति । किं विरेषणबडान्मनसोऽभावः सिषाधयिषित उत 
विशेष[ण.प्य गतिमाच्च पृच्छ्यते | नाऽऽयः | मनपतोऽमावाङ्गीकारेऽप्यन्तदहुदयाकारास्य । 
त्कतपारच्छेद्स्य च श्रुतिपतिद्धत्वेन त्वन्मतेऽपि तत्र स्वयेजपरोतिष्टनोधन।पंमवाद्विशे 
परणानथक्यं तुस्यमित्याह--अन्रौच्यत इतिं । परिच्छेदोऽधिफ़ोन्रत इति तरपः 
प्रयागः । स्वर्य॑ञ्य)। ति । तहयोधनमित्यथे; । यथाश्रुते वास्तवस्य तस्य बाघ, 
स्वानाशङ्कयत्वा देति । यद्यपि स्वभेऽन्तदेदयाकाशसचात्तम्यकप्वयज्यो तिष्ट बोध 
यितु न्‌, शक्यामेति द्पर्तथाऽपि सवे मन्तोऽमावेन तहोधनपाततिबन्धक्यामावा- ^ˆ 
ददूरविपकषेण स्वयेन्यातिष्र स्वपे बोधयितुं शक्यमिति तद्विरोषणमर्थवरिति 
श्ङते--सत्यमिति । स्यादित्यनन्तरं तथाऽपीति शेषः । फेवछतयेति । मनोऽ... 


९ 


मूिनत्यथः | मारस्यात | प्रतिदन्धकस्यत्यथः | शेषबोषन तु पुष मविष्यती. 
त्यभिप्रायः । एवं तहिं सुषुप्ते सवेस्याप्यमावमाभ्रित्य स्म्यग्बोधनं विवक्षणीयं न 
¶ तत्समवति । तत्रापि बहुपतिबन्धकस्य विध्मानस्वादित्याह--न | तत्रापीति । ` 
षुपेऽपीत्यथः । तत्रापीति । स्वमेऽपीत्यर्थः | सुषुपते चेत्समैमारापनयः स्य|ततद्‌। 
ए्मेऽथेमारापनयाभिप्रायो वणयिषुं शक्यते न च तद्सिति | अतोऽतरेति केष्ण 
तदाऽप्यनथकभित्य्थः | तहिं विरेषृणस्य गतिर्वक्त्येति द्वितीयं शङ्ते--फथं 
तदति । अत्रैष देवः स्वपने महिमानमनु मवत त्यथवैद्चाखावाक्यार्थकथमावपरे . कण्व 
्तिगतिरेर्षणस्य गतिने वक्तव्या प्रङृतानुपयोगादिति सिद्धान्त्येकदेशी कश्चिनन्द; 
शङ्ते-- अन्येति , स्ैवेद्‌ान्तप्रह्ययन्यायेनाथर्वश्रत्य विरो पेतैकताकेथतया श्रत्यर्थस्य 
बणनीयत्वात्तदविरोषोऽपि वक्तभ्य इतिं प्रवेवा्याह-नाथंकस्वस्योति । तरिं काण्व 
ध्रतिरथ।माव।स्यज्यतामत अह्--श्रतेययार्यतिं । स्वाध्धायोऽध्येतत्य इत्यभ्ययन- 
विपेरथावनोधफख्कत्वत्तस्यं च पप्रदाय५त न्यायाच्च क्षरमात्रस्याप्यानथक्यायो- 
गादित्यथः. | एवमेकदेद्निनि दिते पिद्धान्त्युदरयएद--एवं तर्दति । 

` यथा हृद्याकाशे पुरीतति नाडी च स्वपतस्तत्संबन्धाभावार्ततो 

विविच्य दश्चेयितुं शक्यत इत्यास्पनः स्वय॑ज्योतिष्टवं न बाध्यते | पर्व 


मनस्याव्याकापक्मानामत्ताद्‌भूतवासिनवाति कतनापरत्ता व्‌ सना 


~ च = 5 य 
$ र ् 


| 


। + वि गि 


१ क, °कोऽत्रोच्यत इति तैरयं प्र ! ग. “कोच्यरते सुतरामिति । च, -कोञ्तरहई । २ ख. 
ध. इ, श्स्यायस्य सावाद्दृष \ ग. स्मा्थंस्वामावाददूरः 1 ३ ग.घ, श्यः) अघ्रा । ४, घ, 
ए, "प्रें । ५ क, च, "द्रह्नेक । 


४० आनन्दगिरिषतटीकासंबटितशंकरभाष्यकषमेता~ [ ४ प्रभः] 


दधयाऽन्द्रसत्वन्तरमिवं पश्यतः सवेकायकरणेभ्यः भविविक्तस्य दर्वी: - 
` सेनाभ्यो दृदयरूपाभ्योऽन्यत्ेन स्वर्यञ्योति्ठं सुदपितेनापि तार्विकेणं 
नः वारयित शक्यते । तस्मात्साधक्तं मनसि प्रङीतरैषुं करणेष्वपलीे 


)) 


च भनि मनोपयः स्वस्मान्पश्यतीति । 


धयै 


त्ाद्विवः मुरुथश्चत्यथं उच्यतां कि पूर्वोक्तरीत्या पक्तान्तरीशंङ्कातनिरकेरणाम्याः' 
मित्याशङ्कच ` पाण्डित्याभिमानवतो यथावदथेबोपेऽनधिकारात्तस्यं तदभिमानावतीरषे 

कीया तदीयनानाप्ता निराकृता इति वक्त सवैभमिमानं निरस्येत्याद्च्तम्‌ः । सय, 
उ्योतिष्श्चतेरनतिशङ्कयत्वात्हलात्सम्रद्‌ा हदयाकाल्ादिप्तखे ऽपि  तत्सबन्धभतीत्यः 
 मावाद्वियमानस्याप्यविद्यमानयुरयत्वेनऽऽत्मनः केवच्त्वासरकारीदसनाश्च स्वयञ्पौ.' 
तिष्टमितिं बोधनीयं मनसोऽमाववादिनाऽप्येवं मनसि सत्यपि तसथं वानमंयगनः 
तुरगादिविषयतया परिणाम दरयत्वाच द्रष्टप्ततो मदेन विवेकत; श्रत्यां स्वप्रकाशत्वं" 
बाध्यत इत्याह--यथयत्यादिना । मनसीति । सत्यपीति शेषः 1: ननु मनश्वेद्वि 
द्यानिरभित्तवशदरनतुरणादिरूपेणामिन्यक्तवासनावत्तहिः जा्रतीव "त्यर्दितयेव प्रतीतेः 
स्यतनदैतंयाऽत आह--कमेनिमित्तेति । तथा प्रतीतिं विना स्वप्ने मोगातिदध 
स्व्षमोगप्रदकमेनिमित्तवशाल्प्रति गजादीनापिदतयाऽनमवेनः तद्रास्तनानामपि तै- 
वानुपवराहत्वेन तद्वापतनारूप(विद्यावराच्च वाप्तन।ध्रयस्य मनप ` इर्दतयेव वस्त्वन्तर 
वल्रतीतिरित्यथः । इदं च विशेषणं मनपो विषयत्वेन विषथरत्वात्तंमवाद्विशयिग 
आत्मन एव प्रकाखूपत्वमिति वक्तम्‌ । जःग्रत्यादित्यादिकार्यज्वोतिषां ` चश्षरा रि. 
करणज्यततिषां च सत्त्वेन तत्सकीणत्वेनाऽऽत्मनः स्वयज्योति् दुब स्वत" वु तदमा- 
वात्सुबोषिति वक्तु सवेका्ल्यादि दिरेषणम्‌ । स्वम्न आदित्योदिकायैकरणञ्येतिषा ` 
माप्तमानत्वेऽपि तेषां वासतनामा्त्व.दूहश्यत्वाच्च विषयप्रकाशनीपोमथ्यमिति वक्तं: 


बातनाम्य सत्यादि विशेषणम्‌ । एतेः मिशेषगैः स्वप्र प्वीवमुते : स्वर्यञयोतिषट्यः 
माधय शाक्यत्वादन्यत्रप्तमवादुत्राय मेति श्रुतो स्वारविशेषणत्रहणभर्थवदित्यक्तमिति ' 
व्यम्‌ । स्व यञ्याातष्कमिाते। पेद्धमति शेषः | अतः. काण्वश्चती स्वपे मने 
सोऽमविविवस्लाकारणामावन तद्धिरोध,मावादन्नर दैवशञ्देन ` परै देवे मनस्ये्वी मव 
त्यक्तम्‌ । मन एवोच्यत इत्युक्तमु तंहरति--तवस्मारितिः। 
क्थ मदूमानमनुभवतेत्युस्यते । यन्मित्रं पुत्रादिंःवाः पृ शं 
तद्रासनावाततः ` पुत्रसित्राद्‌ बासनासमृद्‌भृतं पुरं ` मित्रभिषं बा 


„१ ःग. ङ्न रख... इ. च, "यतिक. व. "व-लप। जक, ` 
षिः} ५ फः ष, र्वपतख्वः । - १ ४ न 


| एषः] भ्नौषनिषत्‌।' ` ४१. 


| 


विद्यया पयतीत्येवं मन्यते, तथा श्र॒तपरथं तद्रासनयाऽनुश्रगोतीव, : 
देश्वदिगन्तरेश्च देक्ञान्तररर्दगन्तरेष परत्यजुमतं पुनः पुनस्तलत्यनुमवती- - 

 वादिद्यया;, तया इष्ट चास्मञ्जन्पन्यदषट च जन्पान्तरहष्टामत्यथः। अत्य- ` 

= न्तादृष्टे वासनानुपपत्तेः । एषं श्रतं चश्चुतं .चाचुभृतं चास्मिञ्जन्मानेः . 
केवरेन मनसऽनमुमूत च मनसब जन्मान्तरेऽनुभ्रतमित्यथेः । सच्च॒ 
परमाथदकाषद्‌ । असश्च मर च्युदकादं । कि बहुनोक्तादुक्त स्व्‌ 
पयाति सवे परयाते सवेषनेवासनोपाधिः सनेव सर्वेकरणात्मा मना- 
देवः स्वप्नान्पर्याहे ॥ ५॥ 


नन्विन्धियाणामपरतत्वाद्धिषयपतवम्धा मावात्कथं मनसा महिमानुभव इति शङ्खे -- ` 
कथमिति । प; ज्ञातस्यैव स्मे ज्ञानात्तस्य वासनामत्रत्वमतो नेन्धियपिकषिल्याहं -- ` 
उच्यत इति । यदिति । यन्मित्रं पत्रं वा पू दृ्टवां्तदेव दृष्टं पत्रमित्रादिविषय- ` 
बासनापरमुदधूतं त्रं पुत्रं वाऽविच्या पदयतीति इष्टवानित्यदिषदाध्याहरिण ववयं ' 
योज्यम्‌ | अन्वथा पुत्रमिति द्वितीथाया यच्छब्दस्य चानन्वयः स्यादिति । चधुरमा- " 


वेन दशंनायोगान्मन्यत इत्यक्तम्‌ । तथाते । अचरा याऽथ; श्रुतस्तमेव श्रुतम्‌, 
भित्यध्याहरेणव श्रति्येञ्वा । देशो नदुरतीरादिः । देक्वाच्यादिर्‌ति. १५६५ 
प्रत्यनुमतं प्रतिवारमनुमतं पुनः पुनरनेकदिनिप्वनेकस्वप्नेष्वनु भवत) त्यथः | नन्मान्त्‌ 
रद्ष्टाभिति व्याख्याने हेवुमाई--अत्यन्ेपि । अनुम्‌ परय प्रत्यनुमूत्‌(भत्यननं 
पुनरुकिमाशङ्कयाऽऽह~--केवछेनेति । प्वेमिन्दियद्रारकानुभव उक्त ६६११ नस्क्त्य- 
भित्यथैः । सवंदशेने हेतुमाह- सवे इति ॥ ९ ॥ 


सृ यदा तेजक्षाऽभिपतो भेवति । अनप देवः स्वभन 
पशवत्यथ # तदैतस्मिञश र एतत्सुखं पवेपि ॥ & ॥ 


स यदा मनोरूपो देवों यास्मिःका(रे सरम प्पत्ताख्यन ` वजन्त 


र 


नाङाश्येन सवेतोऽभिमृता मवति तिरस्छेतवाकषनाद्वारा भवाति तद्‌ 


सह्‌ करणमयसा रपय हृदपसहूता भवन्त । यद्‌ पना दूरवर >. 
 विच्ेषधिज्ञानरूपेण छत्लं शर्‌ र॑व्याप्थाद। ठते तदा सुषु पवि | 


#% दीपिद्ायां यदेत्मिनिति पाठः स्वैक्तोऽस्ति । स च मङेऽमि-क्िददस्यंते । -भन्ापि € 
एव मह्यश्वे यक्ते मन्यत । | | | 


. १,.क.च, नतुरव म०।२ख. ग. ध. सर्व सर.ड, सों मर}. दे.कः च, "ते तदृते! ४क, 
भ. भेदः ! ५ क, च, श्य प्रययस्य प्र । 1. 


क्ष ^ +. 1 


४२ आनन्दगिरिरीकातेवटितशांकरमाप्यसमेता- [ ४ प्रभैः | 


[4 भ [९ © 
अत्रैतसिमन्काङ एष मनभख्यो देषः स्वप्नान्न प्याते दश्नद्रारस्य 
निरुद्धत्वाचेनसा । अथ तदेतसिमञ्जरीर एतत्सुखं भवात याद्र्नान ` 
निराबाधम विक्षेपण शरीरव्यापकं प्रसश्चं भवतीर्ययथः ॥ ६ ॥ 


क्यैतत्खं मव तीलस्योत्तरं तदपेक्षितं वदज्राह--सं यदेति । पित्ताख्यनोति 
इदमपङक्षणं चिद्पेण बरह्मणा वेत्यपि द्रष्टव्यम्‌ | त्मनः प्राणमेवोपश्रयत इति श्ुत्यन्त 
रेण प्राणक्षड्िते ब्रह्मणि तस्य खयामिषानात्‌ । तिरस्छृतेति । वाप्तनाभिव्यक्त हारं 
छवप्नभोगमदं कर्मं यत्ततिरस्छृते तत्रो परतं मवति । तेजःशष्दितनर्मचतन्यत्तबन्ध।दि 
ल्र्थः । रश्मय इति । वना. इत्यथैः । अविरषवि्गानेति । समान्यचेतन्यशपे- 
गदर्भः | चेतनाश्चग्दितसामान्यवृतिषपेण वा । अनेन सुषृप॑ उक्त इत्याह-तदेति | 
नन्वयैतत्ससखं मवतीत्ययुक्तं जन्यसुखस्य तदा नी मप मवात्स्वहूपपुलस्य पृवमपि समत्वेन 


कि = (ध 


तदा भवताद्यनपपत्तारत्याशङ्कय स्वहपत्ुसमव वेद्यषवकज्ञनिरपाकतपमति रतातुच 


क 


स्यदीषप्रमावत्सम्यक्धकाशते तदप्षमेतद्रचनमि याई-यह््गन मिदि । विन्ञानद्पं 
स्वरूपम॒लमित्यथः ॥ ६ ॥ 
एतस्मिन्कारेऽविद्याक।सफमानेवन्धनाने कायकरणानें श्रान्तानि 
भवन्ति । तेषु चानेष्वात्मस्वरूपदुपाधिमेरन्यथा विमान्यमानमद्रयमेक 
त्िवं शान्तं मवतीत्येतामेयावस्थां पृिन्यायविद्यद्तमात्रानुपषेश्चैन 
दशेययितु उष्टन्तमाह-- 
स यथा सोम्य वया परिवरक्षं सपरविठन्ते। 


एवे हइ १ तच्छव्‌ १२ ज्मीन पभ्रातछः ॥ ७॥ 
स इष्टन्तो यथां येन भदारण सोस्य पियद्शन यासि पक्षिणो 
वासाय प्क्ष वाक्व प्रातं समाचष्टन्ते गच्छन्ति । एवं यथा 
दृष्टान्तो ह वे तटऽ्यमाणं सवं पर्‌ आत्मन्यक्षरे समतिष्ठत ॥ ७॥ 


॥ , पत क भवनि = म पिका भने 


पिज क न ता ~ जक तन न नवनवानि 
१ पपि 1 वि, | 


` अनेनाऽऽनन्द्मयकश्चसुब्द् तम नभिन्यक्तम न सवः पनावैदज्ञानं सपप्तषर्त्यकत 
पश्चमप्रभस्यात्तरं तुर यस्वप ववेक सकय द्िविच्य नवे च्यत इत्याह--एवास्भ- 
लिति । अन्ययाते । पृतेमन्यथा विमागयमानमित्यथेः । मात्रात्तपवेश्ेनेति | 
मात्राणा विवेकत ऽक्यरऽनप्रवेश्चयनद्यथः | ७ | 

किं तत्वम्‌-- 


पृथिवी च पृथिदामत्रा चाऽवश्वाऽऽपोमना 


` १द.ग.१.२, न्ते आ २क. न्दं ऋचः रकन ग्धः न्म ख, ग, ब, उ, नन्तरे प्र । > क, “द्द जन्न चै°\३ क, च, शयुक। 
"मेषं त" } ५ क, च, "वज्जि युषुपिथ* । 


|) पिं 


[ ४ प्रभ्षः प्रश्नोपनिषत्‌ । ४३ 


च तेजश्च तेजोमात्रा च वायुश्च बायुमात्रा चाऽ< 

कशाश्वाऽऽकाशमात्रा च चक्षुश्च दष्व्य च नत्ति 

च भतव्यं च प्राणं च घ्रातव्यं च रसश्च रसापि- 

तव्यं च त्वक्च स्पशंयितव्यं च वाक्च वक्तव्यं च 

१ ५ ष क . 

हस्ता चाऽऽदतिव्य चापस्थश्चाऽऽनन्दार्वतन्य च 

पायुश्च विस्षनौयितव्यं च पादो च गन्तथ्यं च 

मनश्च मन्तव्यं च बुद्धिश्च बोद्धव्यं चाहंकारः- 

श्वाहंकतंष्यं च चित्तं च चेतयितव्यं च तेजश्च ` 

वियोतयितय्यं च भराणश्च विधारयितत्पं च ॥८॥ . 

पृथिवी च स्था पञ्चगुणा तत्कारणा च पृथिवीमात्रा च गन्धतः. 

न्ात्रा । तथाऽऽपथाऽऽपोपात्रा च । तेजश्च तेजोमात्रा च वायुद् वायु 
माराच । आकाश्श्वाऽऽकाश्चमात्रा च । स्थूखानि च सूक्ष्माणि च 
भतानीस्यथेः । तथा चक्षश्चेद्ियं खूप च द्रव्य च | भत्र च श्रत्तिव्य 
च । भ्राणं च घ्रातव्यं च । रसश्च रसयितन्यं च । स्वक्च स्पश्ोयतय्य 
च । वाक्च वक्तन्यं च । हस्तौ च।(ऽऽदातन्यं च । उपस्थश्चाऽऽनन्दयितथ्यं 
च । पायुश्च विसनेयितव्यं च । पादौ च गन्तव्यं च । बुद्धीन्द्रियाणि 
कर्यन्द्रियाणि तथा # चोक्तानि । मनश पूर्वोक्तम्‌ । मन्तव्यं च तद्विष्यः। 
बुद्धिश्च निश्यात्पिका । बोद्धन्यं च तद्विषयः । अहंकारशाभेमानछक्षण- 
मन्तःकरणम्‌ । अईंकतेभ्यं च तद्विषयः । चित्तं च चेतनावदन्तःकरणम्‌। 
चेतायितन्यं च तदिषयः । तेजश त्वगिन्द्ि यच्यतिरेकेण प्रकाशविशिष्ट 
या त्वक्तया निभोस्यो विषयो वि्योतयितब्वम्‌ । भाणश्च सूज यदाच- 
षते तेन विधारयितव्य संग्रथनीयं सव हि कायंकारणजातं पारार्थ्यन 
संहतं नामरूपास्मकमेतावदेव ॥ < ॥ 


नि कः 


‰ आपोमात्रा इत्यत्र विमक्त्योपद्छान्दप्तः । स्थृखानि चेति । पर्चाह्कितानि 


; ञन्राचुक्तससुचयार्थेन तथ। चेतिश्लब्दद्रयेन बुद्धीन्धियकमेन्धियाथो प्राह्याः । क, पुस्तक" 
पाठस्वीकारे तु न काचिदनुपपत्तिः । >< सान्तापर्दाब्दस्वीकरणमेव साधीयः । 


. १ कृ. तद्थोध्वोक्ताः ! म । २ ख, ग, घं, "न्यः ! आः । ३ के, ग, च, “येकृर° । 


०.9४ आनन्द गिरिङृत्यीकासषलितशांकरभाष्यसमेता- [ ४ परभ 


चत्यथः. । ततश्च पन्चाकोरणमतच्छताप्तद्धमित्युक्तमन्यथाऽऽकाश्चाकाश्चमात्रयोः पथ" 


गुक्त्यनुपपत्तारोति । यद्यपि मन्त्यादन्या मनञादिचतुष्टयविषया अगि द्रशटन्यादि. 
विषयां एवे न पएरथक्तथाऽपि मनेव्यत्वादिदूपेण प्रथगिति पएथङ्निर्दिष्टा इति दष्ट 
भ्यम्‌ 1 भकाशविषिष्ट यो त्वागेति | - त्वगाश्चयं चरमे तत्प्रकाशनिमास्यं च तदे 


वेत्यथ; । प।यव। . चत्यादिना विधारयितभ्यं चत्यन्तेनाऽऽत्मव्यतिरिक्तं ` तदपाथिमतं 


॥ ३ 
सवे चोक्तमिल्याह- सवं हीति ॥८॥ ` 


भतः प्रं यदात्सरूपं नरपृयकादि वद्धो कतुतस्वकतुतवेनेहानुमविष्टम्‌- 
एष हि दष्टा स्मषा श्रोता घाता रसयिता मन्ता 
बद्धा कता ववेज्ञनात्मा परुषः । सर परेऽक्षर 
आत्मान सपरातेष्ठते॥९॥ | 


५ एष ह द्रष्टा सरष्टा ओता प्राता रसयिता मन्ता बोद्धा कतां विज्ना- 

` नतत्मा विज्ञान विङ्गायतेऽनेनेति करणमूत बुद्धयादीदं तु विजानातीति 
` विज्ञान कतुकारकरूपं तदात्मा तस्स्वमावो चिज्ञातस्वभाव हत्यर्थः 

` पुरुषः कायक्ृरणसंघातोक्तो पाधिपृणत्वात्पुरुषः । स॒ च जठस्का- 


` करः 


दमतिाबस्वस्य सूयादपरवद्नवसगदाधारशेषे परेऽक्षर आत्मान सपात्‌. 


, एष. हे द्ष्टेत्यादिनापहितस्ठखूपमुच्यत इत्याह-अतः परपिति। द्ष्टाति । उषा- 
धिङ्तमपि ब्रटत्वादिकमुपाधिम्यातिरिकेऽनपडित आत्मन्या रोपितं स्का टौ हित्यव- 
द्प्तत्युपाधिभिननोऽप्यात्मा द्वकत्यादिनेक्तः । विज्ञानोत्मेत्यत्र द्र्ेत्याद्‌।विव कतु 
वाचकनृच।ऽमावादज्ञान यज्ञ तनुत इत्यदृतरिव बुद्धेरभिधाने पौनसकःयमाशङ्कच[ऽ5, 
ह-विज्ञानामाते । करणभूतमिति । विज्ञानमय इत्यादावित्यथ॑ः | ९ष . हीति 
हिशब्दश्चशन्दाथकः । स च संप्रतिष्ठि( ठ )त इति क्रियानकर्षणा्‌ इति वदन्दह- 
रात्मनः एयन्यादिकत्त्वपेणाक्षरे छवो न ेमवतीत्याशङ्कयो पाधिटय उपाहतरूषा- 
मावम( व ए तवास्य ठ्य इत्याह्‌-स्ष चति ॥ ९ ॥ 

तद्‌कतवावदः फएरृषाद्‌- | | 
परमेतराक्षरं प्रतिपरयते सयो ह वै तदच्छयमशरी- 
रमलाहते इ&नमक्षर्‌ वेद्यते यस्त सोम्थस सवतत | 
सव्‌। भविति । तस्ष श्ठकः ॥१०-॥ 


प 


` १.क. च, °न्तन्यादे" 1.२ क. जगत्कैस्‌* । २.क, "जलःद!वारदोषेः। ॐ ग. 


धासेः । 


[शरभः] ,  , मभनोषनिपह्‌। ` ४५ 


परमेवाक्षरं बक्ष्यमाणविश्षेषणं परतिपत इव्येतहच्यते स योह 
तत्सवैषणाविनभुक्तोऽच्छायं तमोवर्जितम्‌ । अक्षरीरं नामरूपसर्वोपा- 
धिश्नरीरवर्जित्त्‌ । अछोदितं छोदितादिस्षषे गुणवर्जितप्र । यतत एवमतः 
दुं शद्धम्‌ । सवेषिशेषणरहिवत्वादक्षरप्‌ । सत्यं एुदषाख्यम्‌ । अप्रा 
णमपनोागोचरम्‌ । शिवं शान्तं सबाह्याभ्यन्तरमनं वेदयते विजानाति । 
` यस्तु सषेत्यांगी सोभ्य स सवेन्नो न तेनाविदित किंचित्समवति। पव 
मवि्ययाऽसषेन्न आसीत्पुनिं्यय।ऽविश्चापनये सयो मवति तद्‌ात- 
(तत्त) स्मिन्नथं एष शोको भन्नो भवत्यक्तायसंग्राहफः ॥ १० ॥ 


` एवं जाम्रदादीनामन्यधर्मत्वोक्त्या शोषिततयात्मानुवादेन तस्याक्तक्यामिषानपुरः- तस्याक्षरैक्याभिषानपुरः- 
सरं तज्ज्ञानस्य फश्मच्यत्‌ उत्तरवावयेणेत्याह--तदेकस्वेति । वक्ष्यमाणलक्षणमक्षरं 
प्रतिपद्यत इत्यवह्पं फटषहित्यन्वयः ] उत्तरवाक्यमिति शेषः । उक्तमथं श्चत्यक्ष. 
रारूढमाह-एतहुर्यत्‌ इति 1 स इत्यस्याथमाह-सर्बोति । अत्राधिकारिणो दु- 
मत्व॑ सयो इ वा इत्यनेनोक्तम्‌ । म॒ यः कथ्चिदेवापवेवत्तद्च्छायादिविशेषणमक्षरं 
वेद्यत इत्येकं वाकयं समापनीयम्‌ । यस्तु वेदयते स्त पकज्ञ इति वाक्यान्तरं कायेम्‌। 
अन्यथा यच्छढदहयानन्वयात्‌ | आच्यवावयेऽच्छायादिविश्चेषणतयेण कारणमक्ष्मस्थ- 
छारी रत्रयनिराकरणेनावस्थात्रयनिराकरणेनावस्थात्रयर।हित्यमनयते । टलोइतादि- 
` [समैगणवितमित्यनेन तद्णकष्यंख्यरीरवनितमिति प्रतीतेः । शुभ्रमित्यनेन तमेव 
तरीयमनद्य तस्यक्षरप्रामानाधिकरण्येनक्यम क्तमिति विवेक; । अवराक्षरमित्यनेना्षरं 
परुष वेद सत्य सबाह्याभ्यन्तरो ह्यनोऽप्राणे। ह्यमनाः शुभ्र इति मन्त्रोक्तानि सर्वाणि 
विशेषणान्यात्मोपलृक्षणान्यात्मोपरक्षणा५ सगहतानीप्याह-सत्यमित्यादिना । 
यस्त प्वैत्यागीलयत्रापि वाक्ये वेदयत हइत्यस्यानषङ्कः । अन्न सवेज्ञ इत्यनेन कसमिन्न 
भगवो विज्ञाते सममिदं विज्ञातं मवतीति प्रतिज्ञातः सवेविज्ञानपक्तम्‌ । सर्वात्मत्वस्य 
ज्ञानजन्यत्वे ऽनेत्यत्व ` स्यादत आह-पृष्षापात । एव चाञऽरपानबरात्तद्वाराऽम्‌त- 

तद्भावे ववि १ इत्याहि-- सवः भवृति ॥. ० || 

 विज्ञानासा सह देवैश्च स्वैः पाणा भरेतानि 

` स्परतिष्ठन्ति यत्र । तदक्षरं देदयते यस्तु 

क ९" वेषि क ० 0, (न, 
साम्ब ` सर षवेज्ञः सवसव: अवदात ॥१३१॥ 
 इत्यथदषेदीयभरभोपनिषदि चतुथः प्र्वः ॥ ४ 
विन्नानाला सह देबेश्ाग्न्यादिभिः माणाश्वक्ठरदयो युतानि पृथि- 
व्यादीनि दमरतिहुन्ति मविश्न्वि थत्र यदस्मकषक्षरे तदक्षरं वेदयते यस्तु 

सोम्य गियपदर्चंन स स्तः सवमेचाऽऽविवेशाऽऽविशतीत्यय; ॥११॥ 


४६ आनन्द्िरिषतदीकासेवेलितक्चांकरमाप्यसमेता- | ९ प्रश्नः] 


इति भरीमत्परमरसपरिवाजकाचायश्रीमहधोविन्दभगवतूञ्यपाद्‌- 
® 9) ॐ भ ५, (क ् 
चिष्य्रीमच्छंकरभगवतः छृतौ पर्नोपरनिषद्धाष्य 
चतुथः परश्चः ॥ ४ ॥ 


|. 


अग्न्यादिभिरिति । ततश्च चक्षुश्च द्रष्टव्ये चेत्यत्रापि चक्षरादििर्दैवा जप्युपर- 
क्षिता इति व्याख्यातम्‌ ॥ ११॥ 
इत्यानन्दज्ञानविरचितपरश्षेषनिषद्धाष्यधकायां चतुथः प्रश्नः ॥ ४ ॥ 


अथ प्ञचर्भः प्रश्नः 


। 1.1 | (*) व | 


अथ हन रव्य: सत्पकमिः; प्रच्छ | 
अथ हैनं शैव्यः सत्यकामः पप्रच्छ | 


[र नी णः ननन वि, „०१ भ-का च-०.- "अमुक क००अ89 


1 


एवं चतुथभसेनात्तमाधिकारिणः पदाथशोषनपव॑कवाक्यायेज्ञनेनाक्षरपरापिमुक्र्वाऽ- 
त्रानधिकारिणो मन्दवेर्‌ाग्यवत ओमिव्येवं ध्यायत आत्मानं प्रणवो घनरित्यादिमन््र- ` 
सूचित बरह्मरोकमराशिद्ारा क्रमेणाक्षरप्राप्त्यथेमोंकारोपाप्तनं वक्तं पञ्चमप्रश्षमवतार- 
याति--अथ देनमिति। 
अथेदानीं परापर बरह्मभा्निसापनत्वेन।कारस्योपासनविधिस्सया परश्च 
आर भ्यते-- 
) >. कोन, दि 
तय्‌ ह च तदधगवन्तनुष्यतु प्रयिणानतमकरार- 
मिध्यायीत । कतमं वाव स तेन लोकं 
जयतीति तस्मे स होवाच ॥ १॥ 
सयः कशिद्ध्‌ वे भगवन्मनुष्येषु मनष्याणां सध्ये तदद्धतमिष 
प्रायणान्व मरणान्तं यावजनावभिर्येदद्‌[कारमभिध्यायीताऽऽभिमस्येन 
चन्तयतु । बाह्य वेषयय्य उपसहुंतकरणः समाहितचित्तो मक्त्यावेश्नि- 
तब्रह्मभाव आकार । आ्मप्रत्ययसतानाविच्छेदो मिभ्ननातीयपरत्यया- 
न्तराखदल दरदा नवातस्यदापचिखासमोऽपमिष्यानशब्दाथेः । सत्यत्र 
हचयादसापारग्रहत्यागसन्याप्न्चाचसताषामायावत्वाधनेकयमानय- 


ध 
१ के, °प्रश्नोक्तोत्त । | 


। ९ प्रभः] = भश्चौपनिषत्‌ | ४७ 


माजगृहातः स एषं याव्जीवव्रतधारणः| कतमं बावानक हि ज्ञानकम- 
मिजतव्या लखोकास्तष्ठन्ति तेषु तेनाकाराभिष्यानेन कतमं स टछेोष्ं 
जयतीति पृष्टवते तस्मे स होवाच पिष्पादः॥ १॥ 


। शमि क नभम 


इदानीमिति । गाग्प्रञ्ननिणेयानन्तरापित्यषैः । परेति । अपरन्रह्मटोकप्रासिक्र- 
ण परबरह्मद्यकप्राप्तिस्ताधनत्वनेत्यथेः । तद द्धठभिवेतते। तदिति कियारोषणं तादृशम. 
मिध्यानमिति, तेन विरेषणेनाद्भूतत्वं दुष्करत्वं मातीत्यथेः | अभिष्यानेन तत्पवैका. 
टीने प्रत्यहारधारण सुचिते इत्याह--ब्टेति । मक्त्याऽऽद्रेणोपचारेण वाऽऽवैश्चित 
भर्‌।पिता ब्रह्मभावो यस्िन्न।कारे तस्मिन्समाहिताचेत्त इत्यन्वयः | अनेन धार्‌ 
गोक्त। | ध्यानश्चब्दार्थमाह-आत्पेति । सतानाविच्छेद्‌ इत्यिच्छि्तसंतान इत्यथः । 


(क) 


्रत्ययान्तरण विनातीयप्रत्ययेनाविदीकृतोऽनन्तरितः । चित्तस्याऽऽत्मविषयस्थैव सत 


| नं 


एकदेशेन विक्षेपं वारयति- निवातो । ध्यानेनैव यमादिपाघनजनातमपि सचित- 
मित्याह-सत्ये ति । कतममिति उतपच)ऽथं बहुषु निधारणं दशेयति- अनेके हीति । 
अ।काराभिध्यानं घ्यानत्वरादहर्युपासनवदपरग्रापिसाधनमेवोत परमाह्ि्ताघनमपीति 
ष्टरामप्रायः ॥ १॥ 
एतद्रे सत्यकाम परं चापरं च बह्म यदकारः। 
तस्मादिद्नेतेनैवाऽऽयतनेनैकतरमन्बोते ॥ २ ॥ 
एतद्रे सत्यकाम । एतट्रह्य वे प्ररं चापरं च ब्रह्म परं सत्यमक्षरं पर- 
ध}ख्यमपरं च प्राणाख्यं प्रथमजं यत्तद्‌]कार एवाकारात्मकमाकारथती- 
कत्वात्‌ । परं हि बरह्म रब्दाच्रुपलक्षणानदं सवेधम॑विशेषवरभिंतमतो न 
वक्यमदीद्द्रियगोचरत्वारषेदलेन मनसाऽवगाहितुमकारे तु विष्ण्वादि- 
प्रतिमास्थानीये मक्त्यवेश्चितब्रह्यभावे ध्यायिनां तत्मरसीदत्तीर्यवग्‌- 
म्यत श्ास्प्रामाण्यात्तथाऽपर च व्रह्म । तस्मात्पर चापरं च ब्रह्म यद्‌।- 
कार हैत्यु पवयते । तस्मादेवं विद्वानेतेनवाऽऽत्मपराक्षिसाधनेन दो काराभे- 
ध्यानेनेकतरं परमपरं वाऽञ्न्वेति बद्य(सुगच्छति नेदिष्ठं ह्यारम्बनम- 
कारो बरह्मणः ॥ २॥ 


(चकोेकेका नेभे कर भतस = => /करू जक, [शि 2 वि,  ॥ = 


तदमिभ्रःयन्नः पिप्पलाद ऽपरारम्बनतया ध्यान चेददरप्रािनाद् प्राधन परादम्बन. 
त्वेन चेर्क्रमेण परप्रा्िस्ाधनमित्यत्तरमाह-एतहूा इति । एतचच्छब्दयोनेदप्कयोर- ` 
कार विशेषणत्वाय)गट्ह्याविश्षेषणत्वमाइ-ए वट ह्य(6 । = तद्रह्यत्यत आह-प्र चेति| ` 


"गीर करि | | 


कक 4 9 मक अन ००१५८.१ ४५ %^०००। 


१५ श य 


१ क, च, ण्देहवि° । २ ख. ग. भ, ङ, "गहुयेतु" । ३ ऊ» ग, घ, ङ, इद्युके \ 


ध  आनन्द्गिरिकृतटीकासंवकितक्रकरभाष्यसमेता- [ द परभ ' 


उ तपर्‌ चपर च ह्यास्ते तेदुभयम।कार इति ब्राकयान्वय इत्यर्थः | न च्चैव 
१हाद्रन।कारत्वत्रिपान ब्रहमण्य।कारदष्िः प्रतज्येतेति शङ्कयम्‌ । नह्यदशिरत्कर्षा 
(4/0 न्वावन छक्षु पामपाप्ततेत्यादाविव निङ्घष्ट जकार एव ब्रह्मदृष्टिः तिष्व. 
त1१ भवः | तयागद्‌त्कथनद्थामे वारक्य।पचराद्त्याह--अ।क।(रपतीकतवाः ` 
दत्‌ । अनन तामानावकरण्यन।कारस्य प्रतीकत्वमुपदिहयत इतिं माव; । ननु क्रि 
पतिकपठरन तन्ञादेव व्रहामिध।यतामतर जाह--परं हीति । श दीति |. 
२०६५: पलिह्पनानमेत्वथः । आदिरन्देनानुमानादि गृह्ये । भ्रवरततिननि. | 
तस्य वमस्य । दन्त्य चामवादति तत्र हेतुमाह-सर्भ्रति। न शक्यमित्य(म)षग॥ हदु. 
(भरवन्वः । त६।"दथमनत्ा वा तदू्‌।ऽपित्वत्वत ह-अ ्दियेति । मन- 
१ अरन्य | १९ तथ।१८६५कारेऽप्यवेशाप्ंमवाछ्किविद्धिरेषम। ये. । 
पया=०१९। वतस्य; | जत एव पृथ न्तभतत्वं॑विदेषं वक्ष्यत्योकार तादात्म्यं च | 
त्क्य (११९ तवछाभोऽत आह--जकःरे त्वाति । र्दी ति । तदपसनेन | 
चेत्तस्य नमस्ये पति निरिरोपं स्वयमेव प्रक।शत इत्यथः । तत्र मनमाह-ग्राह्ञेति । ` 
अन्यया पर्नल्लाचनस्तदु।क्तवयथ्य।।दत्यथ; | तथाऽपर चेति । ५६।द्तत्यन्वयः | † 
तस्मादात्‌ । प्रत।कत्वादित्वथः { तस्मादेवं विद्वानिति | क्षत्व।द्रह्मत्वहिमिति 
व गच ५; । एतननत्वननतरमायतननाऽऽलम्बनेनेति पद्य प्रमादतो गहितामिति 
द्व्य्‌ । १९१ वस्व्‌ ११८ ताथनाह्‌-- अकरिति । न तेतच्छन्दाथकथनेत- 
दिति द्रष्यम्‌ । नवानत्वाञयतनत्वामवादिततरोपात्तनावदृस्याप्यप।सनत्व. 
त्परप्रापकत्व न. समवेतत्यत अईन ६।५।त । मचजादपक्षयंद्‌ गदड सम्‌।पव्‌. 
त्यन्तरज्ग ्रषठमम्बनम॑तद्‌।टम्बनं श्र्ठमेतदाम्बनं परमित्यादिश्रतेरत्यर्थः ॥ २॥ 


स ययकमानमा नध्यपति स तेनेव सद।दतस्तण- 
मवे जगत्पमिसपदयते । तमृचो मनुष्यल।करमप- 
गचन्तं स तने तपसा ब्ह्लचसण नद्धया स्षन्नां 
म[हूमविमनुभवात ॥ ३॥ 

सष यद्प्याकारस्य सकटमात्रािभागत्नानत भवात तथाऽप्याकारा-. 


मेध्यानितमावाददिरिष्टामव गति गच्छति। एतदेकदेशन्नानवैगुण्यतयोक- ~ -- 
रशरणः कमङ्नानमियन्नषटे न दुगति गच्छति क्कि वटि यथप्येवमोका- 


रमवकमाजाविभागज् एवं कन ।ऽ[भव्यासतेकपनरं पदा ध्यायीतस | 
~~ (“१9 


| १ ज्त्वाभा ९. ग, घर ० गहर | । क, नु व्वाहलवा | ट धू, त्वाद्‌ | क 
५क्‌, चे, भोकर] ^. ध म च वा पश 


| | ९ भरः | न पर्चपनिषतुं | त ९. 


तेनेवेफमात्राविशिष्टकारामिध्यानेनैव संवेदितः संबोधितस्तुर्ण क्षिप्रमेव 
जगत्यां प्थिन्यामभिसंपद्यते । किं, मनुष्यलोकम्‌ । अनेकानि हि 
जन्मानि जगत्यां सैमवन्ति तत्र तं साधकं जगत्यां मनुष्यरोकमेवचै 
पनयन्त उपनिगमयन्ति । च ऋग्वेदरूपा द्योकारस्य प्रथपेकमा- 
जाऽमिध्याता । तेन स तत्र मनुष्यजन्मनि द्विना ग्रं; सस्तपसा ब्रह्म 
चयण ्रद्धया च स्पन्ना महिमानं विभतिमनुमवति न वौतश्द्धो यथे- 
चेष्टो भवति योगचर; कदाचिदपि न दुगि गच्छति ॥ ३ ॥ 


~ ~, पष्य 


नेदिष्ठत्वमेव पस्ठुवञयुत्तरवाक्येण साधयति-स यदीति । विकङस्यापि फङ्जनक. 
त्वाननेदि्त्वमित्यथेः । सकछेति । अकारादिमात्रात्रयात्मक ओंकारः सत॒ चोषाति. 
तव्य इति न जानाति कित्वकारमात्रमुपातितव्यं जानातीत्यथंः | तथाऽप्येकदेर 
ज्ञनेगुण्यतया दुभैतिं न गच्छति क तद्योकार।भिध्यानप्रमवात्तदेकदेराध्यानप्रमा- 
वाद्िशिष्टामेव गतिं गच्छतीत्यन्वयः । तात्पयोयमुक्त्वदानीमक्षरायमाह--यद्यप्ये. 
विति | यदिरब्दो यद्यपीत्यर्थं व्याष्यातः | एवं चमस तेनेवेत्यतः प्राक्तथाऽपीति 
पद्‌ द्रष्टव्यम्‌ । एकमान्रमिति । एकमात्रात्मकरमोकारमकारमित्यथे; । एकमान्राति- 
रिष्त्यत्राप्येकमान्नात्वविशष्ेत्यथंः । ओ।क।२ति । तद्वयवेत्यथः । एकमात्राप्रषा-~. 
नमप्रधानीमूतमावाह्वयं कत्लम।करारमिति केचिद्व्याचक्षते । दपिकायां वाच 
स्पत्ये च।कारमात्रमित्येव. व्याख्यातम्‌ । संबोधित इति । तन्मात्राध्यानेन तन्मात्रा 
साक्षात्क्ारवातित्य्थः । एभिव्यां किमभित्तपद्यत इति कमाऽऽकाङ्क्षते- किमिति । 
मन॒ष्यखोकमिति पदमिह «ऽ क्ृष्याऽऽकाङ्ं पूरयति-मदुष्यलोकूभि।पे । मनुष्य 
शरी रमित्य्थः; । परयिन्यां मनुष्यछेकस्थेव नियमात्तदु(कतेवेयय्येमत माह -- अने- 
कानि दात | पश्वादानि ईीलथः। तहं तस्य नियमेन कथं मनुष्यत्व्रा्तिरतं 
आ[ह-तन्न तमिति । ऋष्वेदरूपा हीति । एयिन्यक।रः स॒ ऋषेद्‌ इति श्रुते 
रकारस्य तद्रपत्वामेत्यथः | जानध्याताञकरारह्षा मन्ना चहनतरदृहपत्यन्वयः | तर्च | 
येनर्द पत्वं तस्य तेनर्चो भनुष्यखोकमुपनयन्त इत्यथः । बीतश्रद्ध॒ इति । श्रद्धा, 
विरहितः सननित्यथः । य्‌।ग चर इति । एकदेशज्ञान।वेकश इत्यथः । जनन न हि 


१ 


कृस्याणङ्कत्कश्चिदिति गताव कयम्नवाद्‌; सू चेतः | ३ ॥ 
अथ यदि द्विमात्रेण मनसि स्पते. प्राऽन्तरिक्ष 
यजर्भिंरु्नीयते सोमखाकम्‌ । स सामलोके विभूति 
भनुभ्रय पुनरावतते ॥ ४ ॥ । 


५० ` अआनब्दगिरिङतयौकासंलितशंकरमाप्यसमेता- [ ५ प्रः | 


अथ एुनयैदि दविमश्राविभागङ्गो द्विमात्रेण विशिष्टमोकारमामेध्या- 
यीत स्वश्चात्मके मनसि मननीये यजुपमये सोमदवत्ये सपद्यत एकग्रत- 
याऽऽत्यभावं गच्छति । स एवं संपन्नो मृतोऽन्तरेप्षमन्तारक्षाधारं प्ता 
धपात्रारूपं द्विवीयमातरारूपेरेष यजुभिरुन्नीयते सामटाक सोम्य जन्म 
भापयन्ति वं यलंषीत्यथंः । स तत्र विभूतिमनुभूय सामदाक मनुष्य. 

, छोकं प्रति पुनरावतेते ॥ ४॥ 


„द्विमात्रेण दिशिष्टमिति । दवितीवमत्तवेन विशिक््मोकारं तदतमुकारमि 
त्यर्थः! न त॒ माघ्राद्रयमकारस्य पू्वमेवोक्तत्वादृत एव द्वितीयमात्राङ्पमिति वक्ष्यति । 
्रत्तौ ततीया द्वितीयार्थे, ओंकारमामेध्यायीतेत्युपक्रमादिति सावः । अत्रामिध्यान 
तादःत्म्याभिमानपर्यन्तमिति वकुं मनप सपद्यत इते वाक्य तत्र साक्षान्मन पपत्तेः | 
साधनत्वेन वा फट्त्वेन व।ऽनन्वयानमनः शब्देन तत्परिणामस्मरादिलक्षणद्वारा खम्न- 
यजराच्यात्मत्मन श्चत्यन्तरं श्चकार एव 'द्यत ई याह-स्वबत्मक इते । 
उकारे सपत्तिपयन्तमभिध्यानं यः करा०॥ते वकंधाथं इत्यथः; । अत्र केचित्त यद्‌. 
स्याव; पनरित्यन्तं न स्तुतिः रित्ृक्तफटायाकारे विश्वामिन्नविराडुपापनमुकारे 
तैनसामिन्नहिरण्यगरमोपासनं च (वेवकषितमित्याहुः । तन्मते मनःशब्देनाण्डपरिणाम- 
स्वप्नामिमान हिरण्यम उच्यत इति वक्तु स्वप्नात्मक ईत्याद्‌वशेषणानाति 
बोध्यम्‌ । दीपिकायां तु मत्राद्रयस्य मिहितस्योपात्नं मनपि सपत्तिश्च मनतैकाभ- 
तया चिन्तनमिति च व्यास्पातम्‌ ॥ ४ ॥ 
०५ ® = = ये क भ $ . प्‌ 
यः पुनरेतं जिमारेणाित्येतेनवाक्षरेण परं परुषम- 
[भ ् ® , १ क, रदौ ® ४ थ्‌ | इ 
पिष्यायति त वजात सूर सपनचः । यथा पद. 
® ® „द, वं न क 
दरस्त्वचा (वानयुच्पत एष ह वं स पाप्मना विन्‌ 
९ ® , 0 ०, $ (4 
मुक्तः स ९।१्‌।१रय(यते बह्ठलाके स पएतस्माज। 
= त (५ * 2, 4, „भ क ० स, 
१अनतदात्पर्‌ पररय परुवर्ब्षत तद्ता शठाक 
पवेतः ॥ ५ ॥ 
यः पनरेतम।कार तरिमानेण जिमात्रादिषयवि्गानविचिष्टेनोभिस्पेत- 
नेयाक्षरेण परं सयान्तगेतं परुषं मर्तकेनामिष्यायीत तेनाभिध्यानेन 


भर्तीकत्वेन ह्याछम्बनतवं प्रङृतमका(रस्य परं चापरं च ब्रह्मत्यभेदश्च॑तर) 
कारमिति च द्विवीयाञनेकश्ः श्रता बाध्येतन्यथा यद्यपि तत्तीयामि 


पििोदाािकििकणिििकणििनिाकििििणोोािनाििििििाियनामिकड य 


१फ. सं, इ, ण्यः 1 २. ग. इ. ग्ट त्रि, २ ख. घ. इ, ^रनमो०) ४, ग, ध्‌+ 
ट, श्त्या ` 


| 


, $ प्रः] भश्नोपनिषत्‌। ` ५१ 


धनत्वेन करणत्वभुपपद्यते तथाऽपि भ्रछतानुरोधाच्चिातं परं परुषि 
ति द्वित।येव परिणेया त्यजेदेकं कुरस्याथं इति न्यायेन, स ॒तुतीयमा- 
रारूपस्तेजसि सूरये संपन्नो भवति ध्यायमानो मतोऽपि सर्यास्सोमलो. 
कादिवन्न पृनरावतते किंतु सये सपन्नमात्त एव । यथा पादोदरः सपे. 
स्त्वचा विने्युच्यते जीणेत्वग्विनथरुक्तः स पूननषो भवति | एर्बंहं 
वा एष यथा इष्टान्तः स पाप्पना मपेत्वकस्थानीयेनश्चुद्धिरूपेण विनि 
युक्तः सापभिस्तर्तयमात्रारूपेरूष्ययुन्नीयते ब्रह्मलोकं दिरण्यगभेस्य 
न्रह्मणा छक्र सत्याख्यम्‌ । स हिरण्यमभः सर्वेषां ससारिणां जीषा- 
नामात्मभृतः । स ह्यन्तरात्मा छिङ्करूपेण सवेभनानां तस्मिन्हि लिङ्गः 
त्माने संहताः सर्वे जीवाः । तस्मात्स जीवघनः । स विदाह्ञिमाज 
काराभिन्ग एतम्माज्नीवघनाद्धिरण्यगभोत्परात्परं परमात्माख्यं पुरुष- 
मीक्षते पुरिशयं सवेशरीरनुमविष्ठं प्रयाति ध्यायमानः । तदेतस्मिन्य- 
थोाक्ताथप्रकाश्षकौ मन्त्रो मवतः।॥ ५॥ 
एवमोंकार स्त॒त्व। तदुपासनं परनह्मविषयं विधत्त--यः पृनरिवि । विज्ञा 
नविशिष्टेनेति । विन्ञानविषयीक्ृतेनेत्यथेः । मात्रा्नयात्यकन्ञनेनेति यावत्‌ । प्वैव- 
दृत्रामि तरिमत्रेणेत्यन्न तृतीया मात्रा मकार उच्यत इति भ्रमं वारथिवुमोमिच्येतेनै- 


वाक्षरेणेत्यु्तम्‌ । पृवेन्न तत्तन्मात्ाभरषन ओकार एवोच्यत इति मत दृहेवेदं विशे. 
४ @क (ति, = (नि 


धणमनुपपन्नं पृवत्राप्य।कारस्थेवोक्तत्वा दिति तन्मतमयुपपन्नमिव भातीति त्रिमत्रिणेति 
तुतीयाश्चवणादंकारो न प्रतीकम्‌ । तथा सति विषयत्वेन कमतया द्वितीया स्वाल्कि. 
त्वामिध्यायकत्वेन करणत्वमेव तर्तीयाबङादिति भ्म वारयति- प्रतीकेनेति । तस्य 
कमेत्वेऽपि कारकत्वेनामिध्यान।क्र पानिवेतेकत्मेन हे त्वात्तन्मात्राविवक्षया तृतीयो 
द्यत इत्यथः । एवं व्याख्याने हेतुमाह्‌--प्रत।कत्वेनेति । अमदेतिं । प्रतीकत्वे 
ह्ययिष्ठानाध्यस्यमानयेस्ताद्‌त्म्थारोपादमेदश्चवणमु पपद्यते करणत्वे तु न तदुपपद्यत 
इत्यथः । अनेकश इति । ओकारमभिध्याथीत सत यथयेकमत्रममिध्यायीतेति द्विवारं 
अरतेत्यथे; । अन्ययेत्यस्य बाध्येतेत्यनेनान्वयः । अथ यदि द्विमन्रेण यः पुनरेतं 
त्रिमानेणेति च ततीयाऽपि द्विवारं श्रता हेतुत्वापेक्षया करणत्वेन स्वरपां चर 
कारकविमक्तित्वात्ततस्तस्या अपि बाधो न यक्त इति शङ्ते-- यद्यपीति 
द्वित याद्भयस्यापं कमत्वे स्वारस्यादुपक्रमस्थत्वाच्च तस्यव प्रबरयामत्याह-तथाऽपाति। 
भरतेति । प्रकरमानुरोषादित्यथेः । रिच द्वितीयाद्रयमृक्ता( क्त्वा? )मदश्रुतिः । 
१ ख, ग, ध. ड. च. °रूपे तेज २ क. ख. ङ. ` १ख.ग.ध.ङ. च. गर्पे तेज, २ क.ख. ङ. सर्मेसं+ ३ ख. ग. घ. ड. न्तत्रियुक्कः। ज सुय 4 २ ख. ग, घ, इ. ^त्वत्रियुक्तः। ४ 
ख, '्म्ञातेने° ‹ ग, “त्मना जातेन" \ घ, ड, “तमङ्ग । ५ क. "धानोका" । ६ च. "साच कार {` 


। ॥ ॐ 5.49 ५५... ५ | 

* न # # % ॥ 
४ 
= क क 


(नन्दगिरिष्वकासंबकितशंकरमाष्यसमेता- [ ९ पर्न | 


3१.403 व 
“-हतेनेवाऽऽ्यतनेनैकतरमन्वेति । आयतनेनेवान्वेतीत्याटम्बनवाच्यायतनश्चतिद्धयं चेति 
बहुश्चत्यनुराधेन तृतीयाद्रयं॑त्याज्यनित्याह ~ त्यनेदेकपिति । तृत्तीयमात्रा- 
रूप इति । यद्यपि मत्रात्यध्यानान्मात्रा्रयवित्वमेव तस्य तथाऽ त॒तीयम- 
भाया एवेहात्ताघारण्वात्तत्पाषान्येन निर्देश इति बोध्यम्‌ । तृतीयमात्रार्प इति पष 


६) ५, आ ( | 


भयन्तपाठे तत्सूयोिशेषणं मकारत्याऽऽदित्यात्मकत्वादिति । हिरण्यगर्मलय जीवधघनत्व- 
मनागतविक्षणन्वायेनोपपादयति-स हिरण्यगर्भ इति । िङ्करूपणेति । समि, 
्रूपणेत्यथः | तस्मन्हीति । समरिरिङ्गात्मनि हिरण्यगर्भे व्यििङ्घामिमानिनः 
स्वे जीवा गोत्वप्तामान्ये सण्डमुण्डाद्य इव संहता इत्यर्थः | इदानी वाक्य योजय. 
ति-स विद्रानिति। स विद्रानिदानीं ध्यायमान; पश्चाद्रद्यककं प्राठः तत्र बह्म 
स्थावरजङ्गमम्थः पराज्ीवधनात्परं पुरुषं परयति ततो मुक्तो मवतीत्यन्वयः ॥ ९ | 
तिस्चा मात्रा मृत्युमत्यः भयुक्ता अन्योन्यक्त] 
अनविभयुक्ताः । क्रियासु वाह्यफयन्तरमध्य- 
मासु सम्पक्पयुक्तापु न कम्पते ज्ञः॥ ६ ॥ 
तक्ताल्लसस्याका अकारोकारमकाराख्या ओंकारस्य मात्राः । 
मृत्युमत्यः, ग्त्युयांसां विध्चते ता मृत्युमत्यो मृत्युगोचरादनतिक्रान्त। 
मृत्युगोचरा एवेत्यर्थः । ता आत्मनं ध्यानक्रियासु भयुक्ताः। ईङिचा- 
न्योन्यसक्ता इतरेतरसंबद्धाः । अनविभ्युक्ता विशेषेणेेकविषय एष 
युक्ता विपयुक्ताः। न तथा विप्रयुक्ता अविप्रयुक्ता नाेपयुक्ता अन- 
विग्रयुक्ताः कषे ता विेषेगेकस्मिन्ध्यानकाठे तिख्षु क्रियाघ्च बाह्या 
भ्यन्तरपध्यमासु गाब्रत्स्वमदुषुसस्यानपुरुषाभिध्यानलक्षणासु योगाक्रै- 
यासु सम्यक्रमयुक्तास॒ सम्यग्ध्यानकाछे भरयोजितासु न कम्पते न 
चरति ज्ञो योगी यथोक्तविभागङ्न ओंकारस्येत्यर्थः । न तस्येवंबिद- 
ङनमुपपयते । यस्माज्जाग्रत्वभ्रसुपत्तपुरषाः सह स्थानेमांना्रयसूपे- 
णाकारात्मरखूपेण इष्टा; स हवं विद्वान्व्ात्मभूत आओंकारमयः तो षा 
चटेत्कस्मिन्वा ॥ ६ ॥ | 
तन्न यः पुनरेतमित्यादिनोक्तेऽथ आद्ये मन्तं यानयति-तिस् शति । शृत्युमोचरा 
इति । भत्येकं बह्म च विना तदुपासकानां रृत्य्वनतिक्रमादित्यथः; | बद्मदश्या 
सछिटतवेन च सेमूय च परुक््वज्ायं दोष इत्याह ङ्किवेति । जग्रदिति। जभ्र. ` 
पुरुषो वेश्वानराभिन्नो विशवस्तत्स्थानं {थूकशरारं जागरितं च । स्वमपुरुषस्तु हिरण्य, . ` 
ण्यगमाभिक््तेनसस्तत्स्थान लिङ्गशरीर स्वश्च | सुषु्ावीश्वरात्मा प्राज्ञस्तत्स्थानमव्या- 
“"“ : "द्ग, ष, डः चः "हुतोऽपीश्व । , ` ` '.. , ; 


५ प्रक्ष; | . ` प्रश्नोपनिषत्‌ 


न . 
छृतं सुषुिश्च । तेषामकारादितादाल्भ्येन यद्मिष्यानं तछक्षणामु यागक्रयतं पथैः 


तास्वन्योन्यपक्ता अनविप्रयुक्तास्ति्लो मात्राः प्रयुक्ता श्ेन्न कम्पत इत्यन्वयः । अनेन 
पर्वात्मके" परन्रह्मणीश्वर अंकारामेदेन ध्यानमक्छम्‌ । यथोक्तेति । तिक्तो मात्रा इति 
शोको क्तकिमाग इत्यर्थ; । कुतो वेति । चढने विक्षेपः स्वस्य सवाह्मत्वेन स्वन्यति- 
रिक्तामावाच्वटनं न समवतीति कृतो हेतोः कासिन्वा रषये चटेदित्यथः ॥ ६ ॥ 
 स्वीयंसंग्रहाथो द्वितीयो मन्त्रः-- 
कमिरेतं यजर्भिरन्तरिक्षं * स।मभिय॑त्त्कषयां 
वेद्यन्ते । त्मोकरेणेषाऽऽयतनेनान्वेति विद्ा- 
न्यत्तच्छान्तमजरममृतमभयं प्रं चेति ॥ ७ ॥ 
इत्यथवेषेदीयभ्रश्रोपनिषदि पञ्चमः प्रश्रः ॥ ५॥ 


+) ) + 


तमिमिरेतं खोक मबुष्योपरक्षितप्‌ । यजुरभिरन्तरिक्षं सोमाधिष्ठितम्‌ । 
साममिर्यचट्रह्मछोकमिति तृतीयं कवयो मेधाविनो विद्यावन्त एव 
नाविद्रंसो वेदयन्ते । तं जिविधं ठोकम।कारेण साधनेनापरत्रह्मलक्षण- 
पन्पेत्यनुगच्छति विद्वान्‌ । तेनेषक रेण यत्तत्परं ब्रह्माक्षरं सत्यं परषां 
ख्यं शान्तं विभुक्तं जाग्ररप्वप्नसपृप्त्यादिविेषसवेप्रपश्चविवाजनमत प्‌- 
वाजरं जरावरजितमयृतं मृत्युषाजतमत्त एव यस्पाज्जराविक्रयारहितम- 
तोऽभयम्‌ । यस्मादेवामयं तस्मात्परं निरतिश्चयम्‌ । तद्प्याक्रारेणाञऽञय- 
तनेन गमनसाधनेनात्वेदीत्यथः । इतिशब्दो वक्यपरिसमाप्त्यथंः ॥७॥ 
इति श्रीपत्परमहैसपरि वाजा चायं श्रौद्धाविन्द मगवत्पूञ्यपादशिष्य- 
श्रीमच्छंकरभगवतः एतां प्रन्नपनषद्धाष्यं 
` पञ्चमः प्रस्नः ॥ ५॥ 

` जन्ल्लम्स्त य अकरः युक्तैव न पृथकभयुक्तः परमपि प्राप्रोति 
न्यद्ोक उत्प्ननिधिभेषन्ह्मपाक्षात्करिणोक्तस्यकारस्य करममुक्तिफटत्वादित्याह-- 
वेति । येनापरमन्येति तेनैव परमप्यन्वेतीत्येवकाराथं इत्यथः । तदप्य करिणत्या-" 
यतन विशेषणार्थं पुनरोकारग्रहणमिति न पुनरक्तरिते बाध्यम्‌ ॥ ७ ॥ 


इ।त श्रीमद नम्दज्ञानवेराचतप्रभ्।पानषद्ध(ष्यट।काया प्श्चमः प्रन; || ९4 ॥ 


[. श 2, नं 
निनय कन्तय ह  ।) 


ऋ 
` , > एतश्मे स इति पदं कचिन्मूरेऽधिकं तच्च भाष्ये दीपिकायां च नोपलभ्यते । 
१ क. तत्तत्सश््मलक्ष° ¦ > क. च. यादिर^+ 


५४ ` अआनन्दगिरिृतटीकासंवङितिशांङरमाष्यतसमेता- [ ६ परभ! 


अथ ष्टुः प्रन्नः । 


अथ हैनं सुकेशा भारदाजः पप्रच्छ । ` 


अथ हैनं सुकेशा भारद्वाजः पप्रच्छ, समस्तं जगत्कायेक(रणलक्षणं 
सह वि्गानात्मना परस्मिन्नक्षरे सपृध्रिकारे संप्रतिष्ठि( ह त इत्यु. 
त्तम्‌ । सामथ्यांयलयेऽपि तस्मिन्नेवाक्षरे संमतिष्ते जगत्तत॒एवोत्पथ्त 
इति सिद्धं भवाति । न छकारणे कायस्य सेपरतिष्ठानयुपपथते । उक्तं च- 
४ आत्मन एष प्राणों जायते ' इति । जगतश्च यन्प्ढं तत्पार्गाना 
त्परं भय इति सर्वोपनिषदां नि्ितोऽयेः । अनन्तरं चोक्तं स सन्नः 
सर्वो मदतीति । वक्तव्यं च $ तहिं तदक्षरं सत्यं पुरषाख्य विज्ञेय. 
मिति । तदर्थोऽयं परश्च आरभ्यते । इत्तान्वाख्यानं च वित्नानस्य दु. 
भत्वर्यापनेन तद्टब्ध्य् दयुमुक्षूणां यत्नविशेषोपादानायेम्‌ । 


गताः कलाः पश्चद्च प्रतिष्ठाः कमाणि विज्ञानमय्येति मन्त्रे कर्म॑भिः सह षोडश्रः 
कानां परसििहयमुक्त्वा यथा नद्यः स्यन्दमाना इति मन्त्रेण दष्टान्तोकतिद्धारा पर्‌. 
प्रारिरुक्ता तन्मन््योरविस्तराभिघाना्ं षष्ठ प्रश्नमारमते--अथ हैनापरति । तस्य 
पूर्वेण सगतिमुक्ताथानुवदपू-कमाह--समस्तामित्यादिना । अक्षर्य कारणत्वति- 
द्यम प्रदयेऽपि तस्मिनेव ठयमाह--सापमरथ्यादिति । छ्याधारत्वेन कारणत्व 
माह ~ तत इति । तदुक्तेः प्रयजनमाह-जगत इति । यदयप्यद्वितीयात्मज्ञान- 
समुक्तिने कारणज्ञानात्तथाऽपि तस्य कारणत्वे तद्वचतिरेकेण कायौ माव।्तदद्वितीयत्व- 
ज्ञानं सिध्यतीति तादृशासमन्ञानात्परं श्रय इति । आत्मा वा इदमेक एव । स एत- 
मेव परुष ब्रह्म ततममपरयत्‌ । भनज्ञानं ब्रह्म | प्त एतेन प्रज्तेनाऽऽत्मनाऽख्तः समभवत्‌ | 
देवैकमेवाद्धितीयमित्युपकम्याऽऽचयेवान्पुरुषो वेद्‌, अथ संपत्स्ये, तमेवैकं जानथ | 
अमूतस्येष सेतुः, अहं ब्रह्मास्मीति । तस्मात्तत्सवममवादत्या षु निधितमित्यधः | 
इहापि तादृगासन्नानादेव सवात्मभावः श्रेय उक्त इत्याह--अनन्तरामिति | 
वृत्तमनृद्य वातष्यमाणमाह--व्क्तन्यासातं । तदथ[ऽयापाते । तस्य श्रर।रान्त्‌ः 
स्थत्वक्ट्रादय तस्य प्रत्यमात्सत्वज्ञाना५।भत्यथः | 


भगवन्हिरण्यनापः केल्या राजपुत्रो मामपे- 


१ ख. ण. घ, छ. (तान्तव्यल्याः. '' च, "तान्तान्वाख्या ।२ क, ग, च. 'पोत्पादना" । ३ 
स, ग, ध, ङ, “णत्वाथेम्‌ 1 तः । 


[६ प्रभः] ` प्र्ोपनिषव्‌ । ५ 


तेतं प्रभ्रमपृच्छत । षोडशकरं भारद्वाज परुषं 
वेत्थ । तमहं कुमारमनरुवं नाहमिमं वेद । ययहमिमम- 
वेदिष कथं ते नावक्ष्यमिति । *समृलो वा एष परिशु- 
ष्यति योऽनृतमभिवदति तस्मान्ाहाम्यनृतं वक्तम्‌ । 
स तूष्णी रथमारुह्य पवब्राज । तं ता पृच्छमि 
कसो पुरुष इति ॥ १ ॥ 


हे मगवन्हिरिण्यनामो नामतः कोसलायां मव; कोप्तल्यो राजपुत्रो 
जातितः क्षन्चियो मामुपेस्योपगम्पेतमुच्यमानं भश्चपपृच्छत.ः । षोडश- 
कटं षाोडश्संख्याकाः कटा अवयवा इवाऽऽत्मन्यावद्याध्यारोपितरूपा 
यस्मिन्पुरुषे सोऽयं षोडश्करस्तं षोडशकलं हे भारद्राज पुरुषं वेत्थ 
विजानासि । तमह रजपृत्रं कुमारं पृष्टवन्तमद्रु बथुक्तवान स्मि नाहमिमं 
बेद्‌ यं स्वं पृच्छसीति | एवगुक्तवत्यापि मय्यन्नानपसंभावयन्तं तमन्नानें 
कारणमवादिषभ्‌ । यदि कथचिदहमिमं त्वया पृष्टं पुरुषमवोदिषं विदि 
तचानास्मि कथमत्यन्तर्चिष्यगुणवतेऽ्थिने ते तुभ्यं नावक््यं नोक्तवा- 
नस्मिं। न ब्रयोमिस्यथः | भूयोऽप्यमस्ययपिवाऽऽछक्ष्य भत्यायायेतुष- 
बरवद । समुखः सह मृखेन वा एषोऽन्यथा सन्तमातमानमन्यथा इवे. 
जनन्‌तमयथाभृतायेमाभेवदति यः स परिद्युध्याते शोषधुपेताहखोकषर- 
छोकाभ्यां विर्छिधते विनहयति । यत एवं जने तस्मान्नाहोम्यहम- 
नतं वक्तं मृढवद्‌ । स राजपुत्र एवं परत्यायिवस्त्ृष्णा त्रीडिताो रथमा- 
रुष्य भ्रवत्राज भरगतवान्यथागतमेव । अतो न्यायत उपसन्नाय योग्यायं .. 
जानतां विदा बक्तन्येवानतं चं न वक्त्यं सवोस्वप्यवस्थास्वित्येत- 
[त्सिद्ध्‌ मवति । त प्रख्षत्वा त्वा पृच्छामि प्म हदि वविन्नयत्वन च्च 


९ 


 दयाप्रवमभ हृद्‌ स्थत कसा वतते धचन्नयः पुरुष इत ॥१॥ 


्रश्चमिति । प्रष्टम्यमिव्यथः । अक्ञाने कारणमिति। अज्ञनपमावनायां कारण. 
विश्ास्तमिष्यथेः । अन्यथा सन्तमिति । ज्ञानिन 


४७ ( >~ 2 


। 
सन्तमन्यथा कुर्वनज्ञानिनं कुर्व्ारोपयन्नित्यथ; | कथं ते नावक्ष्यतित्यनेन सूचितमथे- 
माह-अत इति । समृटो वा इत्यने 


| #। 


पराहु-- अव्रत चात । स्वर्पण खदटय+ 


ति मि थौ 


# कचिन्भू एनमिति पाठः ) >‹ कविन्भूरे इ बा इति पाठः 


५६.  आनंन्दणिरिकृतदीकासवलितशकिरमाध्यसमेता- [ ६ धः] 


त्वामावदाह-विङ्गेयत्वेनेति । यावजिन्न(सितं न ज्ञायते ताषत्तद्धद शस्यवद्धाप्तत 
इतं श्त्यामवत्यक्तम्‌ । १ 
क क. भ, क 
तस्म स्र हवाच । ₹हबान्तश्युर(र सभ्य 
परुषो -पसिमिननेताः षोडश कलाः प्रभवम्तीति ॥ २॥ 
तस्मै स होवाच । द्देवान्तःशरीरे हृदय पुण्डरीकाकाश्षमध्ये हे सोम्य 
स पुरुषो न देशान्तरे विज्ञेया सस्मिन्नेता उस्यपानाः षोदश काः 
भराणदयाः भरमवन्त्युरप्यन्त इति। पोडशकङाभिरपाधिभूताभिः सक 
इव निष्कः पुरुषो रक्ष्यतेऽविधयेति तदुपाधिकङाध्यारोपापनयेन 
विद्यया स पुरषः केवर दशेयितन्य इति कलानां तत्ममवत्वमुच्धते | 
प्राणादौनामत्यन्तनिर्वि्चेषे हदये शुद्धे तचे न शक्योऽप्यारोपमन्तरेण 
मरतिपाद्यप्रतिपादनादिव्यवहारः कतुमिति कठानां मरमवस्थित्यप्यया 
आरोप्यन्तेऽविद्याविषयाथेतन्याग्यतिरेकेणेष दहि कटा जायमानास्ति- 
न्त्यः भररीयमानाश सवेदा छक्ष्यन्ते । अत एव अन्ताः केचिदक्ि- 
संयोगादृध्रृतमिव पटाच्च।कारेण चैतन्यमेव प्रतिक्षणं जायते नयतीति । 
तन्निरोपे शूःयमिव सवेमित्यपरे । घटादिविषयं चैतन्यं चेतपितु्नित्य. 
स्याऽऽत्मनो ऽनित्यं जायपे त्रिनश्यदीत्यपरे । चैतम्यं भूतधभ इति लोका. 
यतिक[; | 


"भात काशन 


परुषस्य षोडरकरत्वं न स्तात्तात्प्तावयवत्वेन कितु कडाजनकत्वेन तदष।पिमसा. 
दिति वक्तं य्मिन्नेता इति वाक्यमिति तत्तात्थमाह--षोडश्कटाभिरिति । नन 
केवट आत्मा प्रद्दयतां कं वद्यमाणकरकायत्यत आह--तेदुपाधीति । तथैव प 
दशनीय इत्यत्र हेतुमाह--अत्यन्तति । अविद्याविषया इति । अविद्यापीना 
हत्यर्थः । कालन्र ऽपि तत्तां ततन्यरूपाभिष्ठानान्यतिरेकाद्रज्न पप॑वन्षात्वमित्य वि- 
द्याविषयत्वे सधयति-- तन्यति । भ॑तन्याव्यतिरेेण सकष्यमाण्वं हेत विज्ञानवा. 
[द्भ्रन्त्या ६द। क२।१- अत्‌ पवत । घृत यथाअधरततवगाद्रवादस्यां भतपद्यतं 
एवमहम।कारमाख्यविज्ञानमेव व।सनावाद्विषथाक्रारेण जायत इति वदतां तेषां रो 
विषयस्य चैतन्याव्यतिरेके प्रत्यय गमयाति | अन्यथा तथाज्नमानुपपत्तेरित्यर्थः । विष. 
याणां चेतन्यान्यतिरेकेण प्रतातिनिम्‌।२व विषयविज्ञानस्पेण चैतन्यामवे सुषुप्त्यादौ 
दीन्यञ्नमां जातः केर्षाचिददृति तद्‌।वश्नान्त्याऽपि चतन्याव्यातिरिक्तप्रतीतिं ददी 
करोति-तन्निरध इते । चैतन्यप्या नित्यस्य कलारोपाथिष्ठानत न मवति कड 


अ “ 
१ फ. च, "पिूपोभिः ¦ २ क, चृ. श्तयनैन । 


थी 


| ६ प्रश्रः | भ्क्नौपनिषद्‌। ५७ 


कायेत्वादिति नेयायिकपक्षाकतिव्धानेन शङ्गते-घटदी। भूतम ईति । दह. 
कारेण संहतमुतधम इत्यथः । 
अनपायोपजनधमेकचैतन्यमात्मेव नापरूपाद्युपाधि्पपः प्रत्यवभासते । ` 
सत्य ज्ञानमनन्त ब्रह्म । प्रज्ञानं बह्म विज्ञानमानन्दं ब्रह्म । विज्ञानघन 
एवेत्याद्श्चातम्यः । स्वरूपव्यामेचारेषु पदाथषु चेतन्यस्थान्याभेचा- ` 
 राद्यथा यथायो यः पदाथा विङ्गायते तथा तथा ज्ञायमानत्वादेव तस्य 
तस्य चेतन्यस्यान्यभिचाररेत्वं बस्तुतत्वं भवति, .फिंचिन्न ज्ञायत इति 
चाद्घुपपन्नम्‌ । 
चैतन्यस्याऽऽरोपायिष्ठानत्वतिद्धय्थं नित्यत्वमेकत्वं च बदंस्ता निराकरो ति-अन- 
धायेति । भर्यवमास्षव इति । नानात्वेन कायैत्वेन चेति शेषः । सत्यं ज्ञान- 


मिति | तथा च श्रतिपिसेषाते. पक्षा हेया इत्यथः । किंच ज्ञानकाले विषयाणां 


के ५ 


सद्धावनियम।मावाद्विषयकाटे च ज्ञानस्य सद्ध्‌(वनियमात्तयार्भेद इति विज्ञानवादिपक्षं 
निराकरवन्नग्यमिच।रादेव ज्ञानस्य नित्यत्वं प्राधयच्नेयापिकादविपन्तमपि निरकरोति- 
स्वरूपेति । घर्न्ञानकाठे घटामावतभवाद्विषयाणां ज्ञानव्यभिचारित्वं ज्ञानस्य वु 
विषयकाटेऽवदयमावनियम।दग्यमिचारित्वमित्यथंः । पटकराडे षटज्ञानमगि नास्तीति 
घटत्तानस्यापि पटव्िषयन्यमिचाशत्व तुस्थित्याश्चङ्कय स्वरूपत्युक्तम्‌ । ज्ञानस्थ 
विषयविशिष्टत्वह्पेणव व्यमिचारः । विषयस्य त स्वरूपे वेति विशेष इत्यर्थः । 
ज्ञानस्याव्यमिचारित्वमुपपाद्यति-यथा ययेति । ननूत्पज्नषिनषटदुरयुहान्तवेतिन- 
श्चाज्ञायमानत्वाज्जञीनस्यापि तेयाग्यमिचारोऽसिद्ध इत्याशङ्कय तस्यज्ञने तत्पद्धाव(- 
तिद्धेस्तथामूतपदा्ोऽतिद्ध इत्याह-- बस्ठुतच्छेति । ` 
रूपं च इश्यते न चास्ति चक्षुरिति । व्यामिचरति तुयं 
ज्ञान न व्यामृचरा? कदाच ज्ञयन्रू । त्रेयाबावजप ज्ेवान्तर्‌ नवाः 
ज्ञानस्य । न हि ज्ञनेऽसति ज्ञेयं नाम भवाति कस्याचेत्‌ । सुपुपैऽदशे- 
नाज्ज्ञानस्यापि सषृपनेऽभावाञ्जेयवज्ज्नानस्वरूपस्य व्या भचर इते चेन््‌। 
`.  ज्ञेयावमासकस्य ज्ानस्याऽऽराकवज्जर याभनग्यज्ञकत्वात्स्वन्यङ्गच भावं 


आ।ङोकाभावानुपपत्तिवत्सुषुते विज्गानाभावाुपपे; । ` 
अनुपपत्तिमेव दृष्टान्तन स्फुटा करा त-स चत । स्वस्य जानन्व।भचास्त्वं 
` स्ञानकाटे सच्वनेयमामाव१ स्पषटामत्यह--व्यभचरतं त्वात । वरज्तानरक 
कद्विद्बटामावादित्यथेः । पटकाे घटज्ञानस्यापि व्यामिचरस्तुर्य इत्याशङ्कय 


१क. च. शज्ञाममाभमन्दं त्र । ख. ड, तस्याव्य । ३क, चं, प्वुचंभं ४ क, 
, चर, ग्दस्ति* । ५ क, च, प्सु चेति । ६" कं. चं, °तिव॑त्‌ । व्यं । 


$ = | ` 
५८ आनन्दगिरिदतदीकासंबङितश्ंकरभाष्यसमेता- [ ६ प्रभः | 


विशिष्टरूपेण म्यमिचरेऽपि स्वरूपेणाग्याभिचारं पुव॑वत्सूचितमाह-न व्यभिचरतीति । 
ज्ञानमित्यस्येहाप्यनुषङ्गः । पैवाकषये द्वितीयान्तमिह ठ॒प्रथमान्तमिति विशेषः 

भावादिति । स्व्पेगे्य्थः । ज्ञानस्य स्वह्पेण सत्तामेव ज्ञेयान्तरस्य ज्ञयत्वदेव्‌ 
ताषयति-- न दीति । सवखूपणाप्यमवं शङ्कत-ुषुप्र इतत । # तदन ज्ञया, 
, माषेन स्ञानामावः साध्यत उत ज्ञानस्यादशनाद्वाऽऽचेऽपि ज्ञेयस्य व्यङ्गयत्वात्तद्मा- 
वाद्भ्यज्ञका माव इति वोत तयेरैक्यादेकामाव इतरामाव इति । नाऽऽ व्यभिचा 


रादित्याह--न । ज्ञेयेति । | 
न इन्धकारे चश्चुषा रूपानुपटन्धो चश्चुषांऽभादः शक्यः कस्पायेतु 


वेनाश्चिकेन । वेनाक्षिको ज्ेयामावे न्ञानामाव करपयत्यवेति चेद्यनं तद्‌- 

भावं कलपयेचस्याभावः केन करप्यत इति कत्तव्य वैना्चकंन । 

ऽयङ्कयज्ञातरैकरसपस्य व्यज्गचा मावेऽम।व उच्यत आलोकस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वाननैव- 
मिति ज्ञानानुमेयत्ववादिनं प्रति दृ्न्तान्तरमाह-न हीति । वेनाशिकमते विज्ञान- 
व्यतिरिक्ताटोकाद्यमावान्न व्यभिचार इति शङ्कते-पेना्चिक इति । कस्पयत्येवेति। 
उक्तन्यमिच।रस्थलमविन व्यभिचारामावादित्य; । एव्रमपि न्ञानामावकर्पकस्य 
जञेयामावस्य ज्ञानमङ्गी कियते न वा | आदे न ज्ञनामवनिद्धिस्तस्थवामावेन्न(नस्य 
सत्वादित्याह~- यनेति । येन ज्ञेयाभावन्ञानेन तदभावं कल्पयेत्तस्य ज्ञानस्यामावः 
केन करप्यते न कैनापि कल्पयितुं शक्य ईतयः । 


तदभावस्यापि ज्ञेयत्वाञ्ज्ञाना मावे तदसुपपत्तः । ज्ञानस्य त्रेयाग्यति- 
रिक्तस्वाञ्ज्ञेयामपि ज्ञानाभाव इति चन्न ¦ अभावस्यापि ज्ञेयल्वाभ्युपग- 
माद मावोऽपिं ज्ञेयोऽथ्य॒षयम्यते वैनारिकै नित्यश्च तदव्यतिरिक्तं चेज्ज्ञानं 
नित्यं कल्पितं स्याचद्‌ भावस्य च ज्ञानात्पकत्वादभावत्वं वाड्मान्नमेष 
न परमाथतोऽभावत्वमनित्यत्वं च ज्ञानस्य । न च नित्यस्य ज्ञानस्या 
मावनापमत्राध्यारोपे ।कनिचरिछक्नमू । 


` न द्वितीय इत्याह-तद भावस्यापीति । ने यामावस्याप्यन्ञतस्य ज्ञ(नामावकस्प. 
फत्वासेमवाद्वदयं ज्ञेयत्वात्तक्ञानामावे तदनुपपत्तेः कर्पनानु पपत्तज्ञानानङ्क+कारपक्षो 
न युक्त इत्यथ; ¦ आद्यकोदो द्वितीयक्षलपं शङ्कते-हेयेति । वेनाशिकमतेऽप्यमावस्य 
जतयत्वारम्यपणमादनुद्धिबाध्य ्रयाद्न्यत्सस्कृतं क्षणिकं च तदिति प्रतिख्य(ऽप्रतिपत- 


("व 1 


एया(पनेराधाकारा्पत्रयन्यातेरकस्यव स्षणेकत्वेन = निरोधद्यन्दितस्यामावस्य 


१क, ख, ड, च. “यितुमवे* ! २.ग, च, 'कट्भ्यस्य्‌ । ३ क, च,."ठ्यानि 1 ४ कण्धादुकः । | 


| द भ्भ्नः |  भश्नोपनिषत्‌ । | ५९ 


नित्यत्वाह्ग।कारण तदामेन्नस्यं ज्ञानस्यापि स॒षुपे स्वं नित्यत्वं च प्राघठित्याह-न्‌। 


अभावस्यत । ज्ञनस्यामावामनच्चत्वेनामावत्वमेव स्यान्न त भावत्वेन प्व नेत्यत्वं 
च स्यादित्याशङ्चयामावस्यापि ज्ञानामिन्नत्वेऽमावत्वमेव न स्यादित्याह- तदभाव 
स्यति । अनित्यत्वं च ज्ञानस्येति वाडमाघ्रमेव स्यादित्यमुषङ्गः । वाङ्मत्रेणाप्यमाव+ 
स्यामावत्वेन ज्ञानानित्यत्वेन चाघ्मत्िद्धान्तपिद्धिरित्याश्ङ्कय नाममात्रेण तेन वा- ` 
स्तवानेत्यत्वादििरोधामवानास्माकं प्षतिरित्याह-न चेति । अमावनमेति। 
अनित्यनामेत्यपि द्रष्टम्यम्‌ | 
अथाभावो ज्नेयोऽपि सञ्ज्रानव्थतिरिकत इति चेन्न ताह ज्ेयामावे 
हानाभावः । शेय ज्ञानन्यतिरिक्ते न तु त्रानं जेयव्यतिरिक्तमिति चेभ्न। 
रन्दमात्रत्वादेलेषामुपपत्तः । ज्ञेयज्ञानयोरेकत्वं चेदभ्युपगम्यते ज्ञेयं 
ज्नानन्यातारक्त ज्ञान ज्ञेयच्यतिरिक्त नेति तु शब्दपा्पतद्राह्मराभ्ेष्यः 
तिरिक्तोऽभिने बह्भिन्यत्तिरिक्त इति यद्दभ्युपगम्यते, ज्ञेयव्यततिरिके तु 
ज्ञानस्य ब्ेयाभावे ज्ञानाभावाचुपपत्तेः सिद्धा 


एतदोषपरिहाराय ज्ञेयस्यापि सतोऽमावस्य ज्ञानामेदो नाङ्गीक्रियत इति शङ्कते 


अथेति । तरिं ज्ञेयामिननत्वेन हेठुना सुषु ज्ञानामावो न सिध्यति घटाच्यमावेन 
तज्सञानामावापिद्धावप्यमावन्ञान।मावासिद्धेस्तस्याभिन्नत्वामावादित्याह-- न वर्दतिं । 
यद्रा ऽमावस्य ज्ञेयत्य ज्ञानाद्धेदे भावस्यापि तथात्वं स्याद्विशषहेत्वमावात्तेया च न 
ज्तेयाभावाञ्ज्ञान(माविद्धिरित्याह-न तद्वति । ननु ज्ञेयस्य ज्ञानन्यातिरंकत्वमज्खौ 
क्रियते तथा च।मावस्य ज्ञानभ्यतिरिक्तत्वादमावत्वादिकं सिध्यति । ज्ञनस्यतुन 
ज्ञेयन्यतिरिकतत्वम्‌ । तथा चं ज्ञेधामावे ज्ञानामावसिद्धिरिति निरद्धगतिकः शङ्ते-- 
न्नेयपिति । ज्ञानस्य ज्ञयाव्यतिरेके ज्ञेयस्यापि तदन्यतिरेकावशयमावादन्यथों मयोरत्य- 
न्तभेद्‌ एव स्यद्धदभेदयोरविरे षादनुपपत्तेरिति दुषयति-न । श्चब्दमा्रत्वाद्‌ति । 
इदमपरक्षणम्‌ । ज्ञानस्यामावाग्यतिरेकेण नित्यत्वादिकं च स्यादेवेत्यपि द्र्भ्यम्‌ । 
यद्येतदे।षपरिहाराय तस्यापि मेद्‌ एवाङ्गी क्रियते तहिं न पुषुपां ज्ञानामावाेद्. 
रित्यपप्हरति-ब्ञेयग्यतिरेके त्विति । 
जञेयाभावेऽदशेन।द भावो ज्ञानस्येति चेन्न । युषुषरे ज्ञप्त्यभ्युषगपात्‌ । 
वैनाप्रकरम्युपगस्यते [ह सुषप्रंभप जचनास्तत्वः तत्रापि ज्ैवत्वषन्नु 
पगम्यते ज्ञानस्य स्वना चन्न । मद्स्य सदुत्बतु । तद्‌ बम 
वेङ्नेयाथषयस्य ज्ञानस्थयामादन्न यव्पातरकञ्जथन्नसयरन्यत्वन्रू 
मुपपे ज्ञानस्यादशछेनादेवामाव इत्याच , द्वितीय शङ्ते-ज्ञेयाभाव इति । जाठय- 
१, ध, इ, `` उच.व. इ. ऋर्बहनिरम्युः। २१. द्‌ तिषिदि। = _ २ ६, इ, त्न पिर" । ` 


६० आनन्दगिरिष्ृतयेकासंबकितश्चाकरभाष्यसमेता- | ९ प्रभः ] 


विज्ञानसंततेरनित्यत्वाङ्गीकारेण त्वया तदाऽपि तदमाबो वक्तं न शक्यत्‌ इत्याह-- 
च | सुषुप्त इति । अरतित्वमिति । तथा च ज्ञानघ्याद॑श्नमपिद्ध सुषुप्ऽपि तदन्ची- 
कोर दित्यथः | ननु ज्ञेयामविन त्निरूप्यस्य ज्ञानस्यादशेनमित्युच्थते मया । सुषुप्ते च 
स्वस्येव स्वन्ञयत्वाजज्तानदशन॑मुपपद्यतेऽस्मन्पते । त्वन्मते तु शछज्ञयत्वानज्गीकारात्सु- 
पे चान्यस्यामावानिरूपकामावाच्च -ज्ञानदशेनास्ित्वमुपपद्यत इति शङ्कते--पन्रा- 
पीति । अमावस्थले ज्ञानज्ञययेर्मेदस्य पाधितत्वात्तद्ष्ान्तेन सवच ज्ञानज्ञेययामे. 
दप्ताधनान्न छ्वज्ञेयत्वं ज्ञानस्येत्याह--न भेदस्येति । अमाच््पो | वि जेषो 
विषय यस्य तस्य ज्ञानस्यामावरूषो यो ज्ञयस्तद्यतिरेकादित्यथः । 
हि तत्सिद्धं मृतमिषोल्नीवयितुं पनरन्यथा कठं शक्यते वेना- 
शिकशतेरपि ज्ञासस्य ज्ञेबरवमेवेति । तदप्यन्येन तदप्यन्येनेति 
त्वत्पक्षेऽतिभरसङ्क इति चेन्न । तद्विभागोपधत्तेः सवेस्य । बद्‌। हि स्व 
तेय कस्यचत्तद्‌ा तद्ग्यातिरिक्तं स्ञानं त्रानमेवेति द्वितीयो भिमाग 
एवास्युपगम्यतऽवनाश्चकेनं त॒तायस्तादषय दत्यनवस्थानुपपात्तः 
अमावस्थछे मेदेऽपि न सकैत्ेत्याशङ्कय न्यायस्य व॒स्यत्वाज्न तदन्यथा क 
दक्यमित्याह-- न हीति । ज्ञानस्य स्वव्यतिरिकन्ञेयत्वनियमपकषेऽनवस्थां वेना- 
शिकः शङ्कत--ज्नानस्येति । ज्ञेयस्य स्वभ्यतिरिक्तन्ञेयत्वनियमाङ्खीकारादस्- 
न्मते च ज्ञानस्य ज्ञेयत्वानङ्गीकारात्र दोष इत्याह--न । तदिति । सवैस्य वस्तुना. 
तस्य विभागोऽप्तकरो ज्ञानं ज्ञानमेव न ज्ञेय ज्ञेयमपि ज्ञेयमेव न कदाधिद्‌पि ज्ञनमि- 
त्येवरूपस्तस्योपपत्तरित्यर्थः । अथवा द्विमानोपपत्ताशति च्छेदः । ज्ञानज्ञेयरूप- 
भागद्वयमेव राशिद्वयमेवङ्गी कियते न त॒तीयो ज्ञानविषयकल्ञानरूषो माव, 
र।ररङ्गो क्रियत इत्यथः । ता( त मेवाऽऽह- यद्‌ हीति । यसििन्पक्े ज्ञेयं 
स१ स्वन्याते।रक्तस्य कस्यचिञ्ज्ञानस्य ज्ञयमित्यज्की क्रियत इति ज्ञयपदाृत्या 
स्वव्यतिरिक्तस्थेति पदाध्याह।रेण च यदा हीति वाक्य योऽयम्‌ । अवैनािकेशति 
च्छेदः । तद्विषय शति । ज्ञानविषयकन्तान।स्मक इत्यर्थः | 
ज्ञानस्य स्वनेवाविङ्ञेयतवे सवेत्नत्वहानिरिति चेस्सोऽपि दोषर्तस्यै- 
वास्तु [क तन्निबहेणेनास्पाकपनवस्थादोषश ज्ञानस्य ज्ञं यत्वाभ्युपगमा- 
दवरेयं च वैनाशिकानां त्नानं ज्ञेयम्‌ । 
तहं त(त्वफ)हपकषे ज्ञानात्मकस्य बह्मणः सवेन्ञत्वं न स्यात्स्वेन स्वस्यान्ञानादिति 
शङ्कते-ज्ञानस्येति । ज्ञातुं योग्यस्य स्ैस्याज्ञाने हि सर्यत्तत्वहानिः, अन्यथा शश्च. 


वेषाणादरज्ञानात्सवन्ञत्वं कस्यापि मते न स्यादतो .नास्मन्मते तस्य दोषस्य पाकि; कित्‌ ` 
7 १ क, च. °नमप्युप । । 


| £ प्रषः ] भरश्नोपनिषत्‌ | , ६१ 


वेना्रिकस्वेव, तेन ज्ञानष्यावयत्तेयत्वाङ्गकारात्स्वेन खस्य ज्ञयत्वस्य सिद्धं हीति पै 
थे टूषितत्वाद्न्यज्ञेपत्वस्य चानङ्गीकारात्सवेज्ञ(्ञ)त्वायोगादित्याह-- सोऽपीति । 
तदभि तव मते कथं सथज्षत्वनिवाह इत्याश्षङ्चास्मन्मते तस्य मायिकत्वेन तद्निर्वाहिऽपि 
न दष इत्माहु--कि तदिति । वस्तुतस्तु > सवस्य उबवहारहेतु्ञानवच््वं सरव्ञत्वं 
तत्त ज्ञानस्यापि स्वप्रकाशत्वेन स्वभ्यवहारहेतुत्व। दस्ति ज्ञातुं योग्यं स्ञानाद्वा तद्‌. 
स्तीति माषः । पूर्वोक्तानवस्यादोषोऽपि तस्येवेत्याह--अनवस्थोति । 
स्वात्मना चादिप्रेयत्वेनानवस्थाऽनिषायां । समान एवायं दोष 
इति चेन्न । ्ाभस्येकत्वोपपतेः । सवेदेशकाटपुरषायवस्थमेकभेष 
ज्ञान नापरूपायपेकोपाथिभेदात्तिज्रादिजखादिपभतिबिम्बवदनेकधाऽ, 
वभासत्त इति । चासो दोषः ! तथा चेहैदप्चच्यते । 
ननु तेन सखेनैव ज्ेषत्वाङ्गीक। ननु तेन चैव केषत्वा्गीकारन्नानवस्ेल्त आह-सबात्मना इति । हिर 
हीत्यत्र स्वज्ञेयत्वासुभवस्योकत्व।त्परिरोषादन्यन्ञेयत्वे तस्य तस्याप्येवमित्यनव- 
स्थाऽनिषायेत्यथंः । ज्ञानप्याज्ञेयत्वे तद्वयवहारापिद्धिज्ञानान्तरन्ञेयत्वे चानवस्था 
तवापि स्यादिति श््कते-समान एवेति । सप्रकाशत्वेत स्वन्यवहारतिदधेज्ञानमद्‌- 
स्थेवास्मामिरनङ्ग।कारादनव्थायाः प्रप्त्रेव नास्तीति परिहरति-न । ज्ञनस्ये- 
ति | एकत्वेपक्षे मदुप्रतीतिमुपपादयति-नामरूपेतिं ¦ एवंच चेतन्यस्येकत्वेन 
नित्यत्वाखगद्धिक्त्विन तस्य सत्यत्वाच्चापिश्नत्वोपपतेस्तस्मिन्कखानामध्यारोष 
आत्मप्रतिपत्यषपिहाच्यत इत्याह-तथा चेहेति । चैतन्यस्य नित्यत्वेनाधिष्ठानत्वे 
सतीह श्चताविद्‌ कद्ानामध्यारोपणपच्यत इत्यथः ¦ 
ननु श्रतेरिदैबान्तःश्ररीरे परिच्छिन्नः इृण्डबदरवतपुरुष इतिः न । 
प्राणादिकराक्रारणस्वात्‌ । न हि शरीरमात्रपरिच्छन्नस्य भाणधद्धा- 
दानां कराना कारणत प्रातिपत्त सकनुयात्‌ । कराकायेत्वाच्च श्र।र- 
स्य । न हि पुरषङायाभां कठानां काय॑ सच्छरीरं क(रणकारणं स्वस्य 
पुरुषं ुण्डवदरमिषाभ्यन्तरी इयाद्‌, बीजहक्षादिबस्स्यादिति चेद्‌ । 
नन्‌ . बेतन्यस्ष न ॒निद्यत्वं परिश्ेदश्चतेः परेच्छिन्नस्य च धटादेवद्‌नित्यत्वा. 
दिति शङ्ते--- नन्विति । शारी रान्तःस्थत्वं प्रत्यक्त्वविवक्षयोच्यते न परिच्छेद्‌- 
विवक्षया । तथा परत्वुततरवावपविरोषादित्याह-नेति । अयोग्यत्वाद्पिसोऽर्ो न 
विवक्षित इत्थाह~-कङेति । स्वोत्पत्तेः पूर्वं स्वस्यामावात्तत्काटीनपुहषं परिच्छेतुं 
न शक्ते दीत्यभेः। गीनकरयंस्य वृश्वप्य काय फटं स्वक!रणवृक्षकारणं ब।जमम्यन्तरी 
करोतीति इष्टमिति नायोग्यत्वमिति शङ्ते--बीजवृक्षादिषदिति । 


णमि िमिननम नुनाव 


>९ सवेक्षस्यं 7षनहरदयुशीनस्वपिति कचित्पाठः । सवेग्परवहुरहेतुत्वमित्येव वु पटं योग्यम्‌ । 


६२ `  आनन्दगिरिकतर्दकासंवलिवश्षांकरभाष्यसमेता- [ ९ प्रक्ष | 


यथा वीजकायं दृक्षस्तस्कायं च फलं स्वकारणकारणं बीजपभ्य. 
न्तरी करात्यान्नादि तदरस्पुरषमभ्यन्तरी इयोच्छरीरं स्वकारणकारण- 
मपाते चेन्न । अन्यत्वात्सावयवत्वाच । इष्टन्ति कारणबोजाद्वप्तफछ- 
सवृत्तान्यन्यान्यव बीजानि दाष्टान्तिके तु स्वकारणकारणमबूतः स एव 
पुरषः शरारऽभ्यन्तराछरतः श्रयते | | 


६ 


तद्विवृणोति -- यथेति । दृष्टान्ते बीजग्याक्तमेदाद्विरोधेऽपीह परुष्यकल्येक्या- 


तकारणत्वामभ्यन्तरीमादयोर्धिरोध इत्याह --नेति । ननु कारणीमृतबीजस्वेव वृक्ष 
ठतद्न्तगतबीनरूपेण परिणामात्तयो; कारणकायगीजयोरेक्यमाशङ्कयेवमपि तस्य 
मावयवत्वाद्धरक्षवतफल्छकारेण परिणत।वयवेम्यो मिन्नवयवानामेव तदन्तर्मतबीजङ- 
पेण॒प्रिणामात्तयोर्मदेनाऽऽपाराषेयभावः स्यादिह तु निरवयवत्वान्न तथात्वमि. 
त्याह-- सावयवत्वाश्येति । आं हेतुं किविणोति-दष्टन्त इति । श्रयत इति । 
यसिमिन्नेताः षोडश करा इति यच्छब्दोक्तस्थेव पुर्स्यान्तःशरीरे सोम्य स पर्ष 
इति तच्छब्देनामिधानादित्यथैः | 
बाजहक्षादानां सावयवत्वाच्च स्यादाधाराधेयत्वं निरचयवथ पुरुष 
साचवयवाश्च कखाः शरोर च, एतेनाऽऽकाश्चस्यापि श्रराधारत्वभनपपन्नं 
किमुताऽऽकाश्कारणस्य पुरषश्य तस्मादसमानो इष्ान्तः । क्ष दष्टा 
न्तन वचनत्स्यादेति चेन्न । वचनस्याकारकत्वात् । न हि वचनं 
वस्तुताऽम्यथाक्रणं व्यापरेयते । क्के तहिं यथाभ॒क्ताथाचध्योदने ! 
तस्मादन्तःशरीर इत्येतदरचनमण्डस्यान्दनन्यमितिवच्च द्र्टश्यम्‌ । उपल- 
न्धिनिमित्तत्वाच ददेनश्रवणमननविङ्नानादिटिङ्केरन्तःशरीरे परिच्छिन्न 
इव युपर भ्यते पुरुष उपरम्यते चात उच्यतेऽन्तःशरीरे सोभ्यस 
पुरुष इति । न पुनराकाशकारणः सन्कुण्डबदरवच्छरीरपरिष््छिन्न 
इति मनसाऽपीच्छातिं वक्तु मृढा।ऽपि किमत भमाणमता श्रतिः॥ २॥ 


६ १।य हतु वचाल बजति । निर्वपरवश्वाते । तथा चंकदुयन कटाद्- 
ख्पेण परिणाम एकदेशेन तत्रावस्थानं बीनवन्न संमवतील्य्थः । किच कलानां स्वय, 
वत्वेन परिच्छेदात्पुरुषस्य तद्विपरीतत्वाद्प।रैच्छिन्नस्य न परिच्छिचाधारकत्वं स मवती- 
त्याह --सावयवाश्वेति । यद्व! सावयवत्वेन कायेतया रृषत्वाज्निरवयवतया पर- 
मथेपत्यतुरुषावारत्वं नोपत इत्याह--सावयवाश्ेति । नन्वाकाशका्यशरीर ` 


आकाशस्यापारेच्छिन्नस्याम्यन्तरीमावो दष्ट इत्याशङ्य तस्यापि शरीराकारेगावस्था, 
भ परम 
 . ` ` १, ष, ड. त्याक्रिय।२क, चण्म्तेचीत1-: ~ ` “ˆ 


[ £ प्रषः ] प्रश्नोपनिषत्‌ । ६३ 
नमेव च्छिदरादिविशिष्टस्येव चरीरत्वात्न तु तदन्त. स्थत्वमित्याह-एतेनेति } युक्त्य- 
सहमपि वचनप्रामाण्यादङ्गीकायमिति शङ्कते- षि इष्टान्तनेति । वचनस्यापि वस्तु. 
नाोऽन्यथाकरणे सामथ्यो मावाद्रस्तुस्वखूपाविरोधेनेव बोधकत्वाद्न्यथा विचारवैयथ्यो- 
द्वरुद्ाय। न धरहि ईइत्याहं--बचनस्यात्‌ । तद्यन्तःररर ₹इत श्रुतः कथसुप. 
पत्तिरित्याश्चङ्कय 'पुरूषस्य शरीरोपादानत्वेन तदुस्युतस्य तदम्तगेतवत्तीतेस्तदमि- 
प्रायव श्चतिरिति दष्टन्तमाह--तस्मादिति । अण्डेत्नि । अण्डकारणस्य भ्योश्नो 
यथा तद्नुस्युतत्वेन तदन्तगेतत्वप्रतीतिस्तद्रित्यथः । यद्रा रोकभरमतिद्धं परिच्छि- 
न्नत्वमतृ्ते श्रत्यत्याह--उपटन्धीहि । तराभिन्यक्तेवां॑तद्न्तगेतत्वन्यपदेश 
इत्याह--उपङभ्यते चेति ॥ २ ॥ 

यस्मिन्नेताः षोडश कठाः प्रभवन्तीत्युक्तं पुरुषविशेषणायं कठानां 
भभव; स चन्यार्थोऽपि श्चुतः केन कमेण स्यादित्यत इृदमुच्यते- 
स शकषाचकरे । कस्मिनहमुत्करान्त उत्कान्तो प्वि- 
ष्यामि कस्मिन्वा प्रतिष्ठिते प्रतिष्ठास्यामीति ॥३॥ 
चेतनपविका च स॒ष्टिरित्येवमयं च पुरुषः षोडशकः पृष्टो यो 
भारदनेन स श्क्षांचक्र ईक्षणं दशनं चक्रे कृतवानित्य५ः । सरषटिफः 
छक्रपादिविषयम्‌ । कथमित्युस्यते, कर्मिन्कतूविशषे देदादुत्कान्त्‌ 


उत्क्रान्ता मविष्याम्यहमव(व) कस्मिन्वा तरर पराताष्तऽह राष्ठ 
स्यामि परतिष्ितः स्यापित्यथः । 


ननु यस्मिन्नेताः षोडश्च कटाः प्रमवन्तील्यनेनाध्यारोपस्य।क्रष्वात्स इक्नाप्रल्या- 
दिना पनः छष्टिकेथनमधिकमित्यत आह- यस्मिन्निति । अतत इति । कमप्रति 
पत्ये स इस्षातित्यादुच्यत्‌ इत्यथः । तत्परतिपत्तिश्च केडात्पत्तिप्रतिपत्तिप्ताकयाथेम्‌ | 
विपर्ययेण तु क्रमोऽत उपपति चेति न्यायन कयस्य स्वध्वकार्‌णक्रमेणापवादप्त, 
कयौ वेल्यर्भः । इक्षणोक्तेः प्रयोजनमाह-- चेतनेति । खष्ठीति । सृष्टिः प्राणादे; 
दुष्टिः, तस्या उत्करान्त्यादि फट, क्रमः प्रणाच्छरद्धामिाद्रुक्तानन्तयम्‌ | आदि- 
छब्देन छक नाप चत्यापार्‌।वयावेरष। युह्यत | 
नन्वास्माऽकतां प्रधान कते, अतः पुरूषाय प्रयोजनमुरर। दत्य प्रधानं 
प्रवते महदाचाकारेण तत्रेदमदुपपनने पुरुषस्य स्वान्तच्येणक्षापूवेकं क- 
तैत्बवचनम्‌। सचवादिथुणसाम्य मधान ममाणपप्रने खटकर सत।च- 
रेच्छानुव। तबु वा परमाणहु सरस्वात्वनरत्वक्त्वय कद्व सवनामा 


ययी प न 


थ यसय 


[पि 


„पक, शर च, शस्मन्वहु" । , व 


| 
| 


६४ आनन्द्गिरिषतटीकासेवदितक्चाकरभाग्वसमेक्ञा- [ < परः 


वादातेमन आत्मन्यनथेकतेत्वानुपपत्तेध । न हि येषनावाश्ुद्धिपुवेक. 
यात्वनांऽनयं इयत्‌ | 


"गि 
नन्वाक्षणाकेत्या न ॒चेतनपूवेकत्व्िद्धिनथीयेन वचेतनस्याकतुत्वेनाहेदठुत्वेऽवेतनस्व 
प्रषानदर्विंक्रियावस्वेन हेतुत्वे च सतीक्षणस्यान्यथा नेयत्वादिति त्राख्धाः शङ्न्ते- 
नन्वात्मेति । अकर्तैत्यस्य तत्रदमित्यनेनान्वयः । आत्माऽकतौ दत्र तथा सतीदं 
कतुत्ववचनमनुपपन्नमित्यथेः। किच त्य कतुत्वाज्गीकारेऽपि कुःकुरारदिरिव सह्‌- 
कारिसाधनान्तर।मावाद्‌ात्मनो दुःखाचनयेहेदुभ्राणादिसंसारकतैत्वाजुपपत्तेश्वानपपत्ं 
सषटत्ववचनामित्याह-आत्मनोऽपीतिं । कतृत्वेऽपीत्यपिश्चब्दान्वयः । तहं किं कर्त 
अआाह-प्रधानमिति । कर्चिंति । करियाशक्तिमदतः प्रवतेत इत्यन्वथः | नन प्रधान. 
स्याच॑तनस्य प्रयाजनपिन्तामावल्मदृत्त्यनुपपाचारत्यत जह~=पुरुषाथमेति । पुर- 
धस्य चेतनस्य मोगपवग्रूपम्य प्रयोजनमुदिदय प्रवर्तेते वत्सक्िवध्यभ्रमचेतनस्य 
धेनुदहगतक्ष।रस्य सस्यादिषिवृद्रयधमम्बनथाचेतनस्य भरवृत्तिद्शंनारित्यर्थ;ः | नन 
प्रधानस्याप्येकत्वेन सहकाय मावात्कारणत्वानुपपत्तावगत्या चेतनस्यैव कथवित्कर्त्वं 
वाच्यमित्यत भाह-सन्वाद्‌।ति । स्वादिगुणत्रयस्य साम्यावस्था प्रधानमिति 
साख्यमतम्‌ । तत्र प्त्वादिगुणेरनेकात्मके प्रधाने कारणे स्ति पुरुषस्य करत॑त्वक्चनै, 
मगतरमावादनुपपन्नामत्यन्वयः। यद्‌ चतनानापेष्ठेतस्याचतनस्य भ्रवात्तिन छात मन्य 
स ताह परमणुक्ररणवाद्‌।ऽस्तु । तत्श्वरस्याविष्टाइ; सस्वादित्याह--इषरेच्छति । 
अत्रापि सत््विस्यस्यानुपपपन्नमिति पर्वेणान्वयः.। 
तस्मात्पुरुषायन प्रयांजनेनेन्षापूवेकमिष चनियतक्रमेण प्रवतेमानेऽचे- ` 
तनं प्रधानं चतनवदुपचाराञय स ईक्षा चक्र इत्यादिः। यथा राज्ञः स्वा- 
थकरा{र्‌,ण भृत्य राजत तदद्‌ । न, आस्पनो भाक्तत्ववत्कतत्वोपपत्तेः | 
यथा साख्यस्य वचन्माजरस्य प।रणामिनाऽप्यासनो भोक्तृत्वं वद्द्रेदवा- 
दनामान्ञाप्दपूच्क जगत्कवूत्वमुपपन्न श्तिप्रमाण्यत्‌ | | । 
तह।त्षणश्चवणस्य का गातेरत अ'ह--तस्मादिति । पदषा्थेनाति । पुरुषक्य 
 भगापकवगाथनेत्यथः | मुख्य हेतित्रि विद्यमानेन नियतक्रमेण प्रवतैमानत्वेन युगेन 
यागादेक्षतेति गणः प्रया माणवके पडल्यगुणयागेनाध्रिशब्दभरयोगवादित्यर्थः | 
न्वेवमपीितरि प्रधाने पर्षशब्दः कथमत आह--यथा रान इति । तद्रदिति । 
पुरषस्य मागापवगकारोणि प्राने पुरूषशन्द्‌ ओपचारिकं इत्यरथः । स्वतोऽकतरप्या- 
त्मना मायोपाधेककतृत्वे समवताति हदि निषाय प्रथममापाततः प्रततिबन्या परह 
रति-नेति । बुद्धिः कत माक्ता पुरुष इति वद्धिः सास्थैरात्मनो मोकतुत्वुक्तः 
` १ क,ग.ष. इ. च. सोल्यः २क.च. नसग दल. ग. च ड चं ग्यारि) क 


प्रभः] “  भपनिषह्‌) `“ ~ ष 


मत्ययेः।  श्रतिप्रामाभ्यादिति । श्रत्यक्तनगतकतंत्वमविक।रिणोऽपिं ˆकथ॑चिन्निः 
ह्यनिच्थः। ` ` | 


त्वान्तरपरिणाम आस्मनाऽनित्यत्वाशुद्धस्वानेकलनिमि्तो न वि. ` 

` न्माजस्वरूपविक्रियाऽतः पुरषस्य स्वासमन्येव भोक्तृत्वे चिन्मात्रस्वरूप- ` 

-विक्रिया. न दोषाय | भवतां पुनवैदव।दिनां खृष्टिकतेत्वे तत्त्वान्तरपरिः ` 

णाम एवेत्यात्मनोऽनित्यत्वादिसवेदोषपरसङ्कः इति चेन्न : एकस्याप्यास. ` 
नोऽवेया्यां विषयनामरूपोपाध्यनुपाधिटतविशेषान्युपगमादवियाढृत- 
नापरूपोपाधिकतो हि विरेषोऽभ्युपगम्यत आत्मनो बन्धमोक्षादिश्चान्न 
छृतसंम्यवहाराय । परमायतीऽनुपाधिदतं च तसवमेकमेवाद्रेत।यमुपादेयं 
सवेताकंकबुद्धयनवगाह्ममभयं शिवमिष्यते न तत्र कतेतवं मक्त 


न णि क 01 


वा क्रयाकारक्फट च स्याद्दवेतत्वात्सवेमावानाब्‌ । सांख्यास्त्ववं 
द्य ध्यारापितमेव पुरुषे कतेतवं क्रियाकर!रक फर चेति करपयित्व 55 
गमबाह्यत्वार्पुनस्तुतखस्यन्त; प्रमाथेत एकर भाक्तत्वं पुरुषस्यच्छन्त 
क॑र्वान्वरं च भधानं पुरपात्परमायेवस्तुभूतमेव कटपयन्तोऽन्यतीक्ष 
कटठतबुद्धोतैषयाः सन्तो रिहन्यन्ते | 


सास्य; प्रातेब।न्दपारह।र शङ्कत-तच्वान्तरति । मागा नम्‌ धतड्‌ःसानु- 
मव; । स॒ च पुरुषस्य स्वरूपमुत इति न तत्वान्तरापत्तिठक्तणपारणाम इत्ययः 

.पार्णामा हि. पृर्ह्पपरित्याभन सूपान्तरापत्तिः । पा च सनातयरूपानतसापत्ता क 
जति व्रूपान्तर।पत्तो वाडऽनित्यत्वादिकिमविददेवेति माञ्याविवेकोपाधिके मोकृतुत्वम्‌- 
ज्।कतेव्यम्‌ । तेन तद्‌त्मकक्तमेऽपि तुद्यमित्याभिगरेत्य मुरूयपरिहरमाह-नेप्रि. 
एकस्य कतुतोऽप्तहायस्याक्रतुराप्रकामस्यापीत्थपेरयः । उपाधिज्कतकरूत्व्तभवाद्‌(क्र 
चारूपतहायस्य स्मवादूभरन््या स्वस्माद्धि्नजीवानामन्‌ कामानां संमवात्ततुरषाप+९ 
छषटत्वं तथाविधस्याप्युपपद्यत्‌ इति नाचेत्रनस्य चेतनपेष्ठितस्य तथुक्तभेति मव 
नापरूपोतति । अनभिन्यक्तनाम्पे्यथं; । -अन्धम।लाद्त्यादसज्डेन ' ` तपन 
श्यते. । मा्षस्यापि बन्धपरतियोगित्वे् पपापिकत्वमुक्तम्‌,+ परमाधस्य श्ुत्म करमर, 
त्वम।ह- स्यति । एवंतस्याऽऽत्मनो न चद्टुत्वाभित्याह--न तत्रेति . । क्य 


यित्वति | कलपदं श्रत्ता इत्यथः. ।. पर्वस्व नि(वरोषत्ेनः तसन्वस्तुतः कतु- 


त्वद्ययागात्तद्‌।रापतमेवेतें कलपायतु प्रवृत्ता अप सतावर(वानरात्तकामतनत्क्तच्- 
ग 


ठै ~= 


१खं.गश., ध्‌, ड, छ, ज, ञ्ञ, "भामादात्मः । २ क, "मित्तचि' । ख. घं, उरः ज, स, 
सविद... च, नमित्ताक्षे. + २ कच, व्याविः ! च. व्याक्ृतना । ४ ख. ग, ध, डया 
५ग, घ, छ. गननिवि% :: 4.12 0 

% 


&& भनन्दगिरिष्ृवटीक्रा्बकितिशाकरभाष्यसमेता- [ ९ श्रः । 


ररत्नामावातात्यल्लाद्विराषापमाऽऽरोपितत्वाङ्गकिराच्च श्स्यन्तः सर्वै पमां 
एवच्छान्त । तत्राप्यचेतनस्य मकतृत्वायागात्तन्मान्नमात्मन। ऽङ्ग कुवन्ति । कतुत्वा- 
दिकं तु पधानस्याङ्गी कर्न्तीत्यथैः । तहिं तस्य को दोष इत्याशङ्कय मो्रत्वाङ्गी- 
कारे तथेव तस्यैव कतृत्वमपि प्यादित्यन्धैः शिक्षिता; सन्तः स्रमतातपरच्यवन्तं 
ह्याह अन्यते । कृतायाः शिक्षिताया बरद्धे्विषयाः; अधीना; श्चिक्षितबद्धय 
हृत्यथः. 

तथेतरे ताकिंकाः सांख्यरिव्यष्रं परस्परविरुद्धार्थकरस्पनात आमि. 
। धार्थिन इव वआ ना ऽन्पान्यावरद्धमानायदारत्वात्परमायेतत्त्राद्रदुर- 
मेवापङृष्यन्तेतस्तन्मतमना हत्य वेद्‌ न्ताथेतस्छमेष शत्य वद्न्तायत्वमकत्वदकशषंनं भत्यादर- 
| मगददनं किंचिदुच्यतेऽस्माभिन 


(नका „९ ए @ 


वन्तो म॒मुक्तवः स्युरिति तारकिक्॑तदोषम्‌ 
। तु ताक्किकवत्तातपर्येण । तयेतदनोक्तप्ू- 
८ || वेबद्र्स्वेव निक्तिप्य वरिरोधोद्धवकारणम्‌ । 
| तेः संरक्षित्रसद्‌बुद्धिः सुखं नवति बेदविव्‌ ॥ 
किच माक्ुत्वकतेत्वयोरविक्रिययोर्विेषानपपात्ति; । का नाप्रक्नौ 
फ वत्वाज्जत्यन्तरभता भोक्तृत्वविशिष्टा विक्रिया, यतो भोक्त 


रुषः कर्ष्यते न कतो प्रधानं तु क्वेव न मोक्ता । 


2 : 


तहि साख्यशिक्षकस्य तारकस्य मतं मह्यमत जाह-तथोतें । तस्यापि सा्येन . 
शिक्ञितत्वान्न तदवि प्राह्यमिलययः । तहि कस्य ताक्कस्य मत आद्यमित्यारङ्कयं 
न कप्यार्पीत्याह--इत्येवपिि । तहं त्वय। तार्षिकमतं किम दुष्यते । परस्पर. 
मेव तेवूषितत्वाततव तद्वदेव द्वेषादिम्वपरसङ्ग चेत्यत आह--अत हति । षिरोधो- 
सवकारणात्राते । पारमायकतया मेददशोनमित्यर्थः । संरक्षित । मेददर्शनस्य 
परस्परोक्तद्‌)पग्रस्तत्वादद्ैतमेव निशित नेश्ितनुद्धिः सनिषति परवैविकरेभ्य 
उपशान्ता मवेतीत्यणः । दोषप्रदृसंनं पिंवित्कियत हति यदुक्तं तदेव पभपश्चयन्क. 
्त्वदिरारो पित्त्वमेव श्रेणापि व्तभ्या१८।ह-[कचेत्यादिना । तत्राऽऽदौ भोक्त, 

 त्वक्तत्वयेविदिषस्य बद्ुमसक्यत्वात्तयोरा्नयन्यकस्या न॒ सेमवतीत्याह--, 
ओक्तस्बेति । 
ननूक्त पुरुषेन्भान एव स च स्पात्मस्थो विक्रियते धृज्ञानो भ 
तंरवान्तरपारणामन । भधानं तु ततवान्तरपरिणामेन विक्रियतेऽतोऽनेक- ` 
रिदद्िमत्ततन चेत्यादिषमवत्तद्विपरीतः पुरुषः । नासौ विशेषो भाङ्माभ्. 


६ पध] :  क्ीपनिषत्‌। | ६७ 


रवीत्‌, माग्मागोरपतेः केवखविन्पास्यं पुदषस्य मोक्तत्वंः नाम वितेषो 
भागाल्पत्तकार चज्जायते निस्ते च भोगे पुनस्त्िशेषादपेतखिन्पात्र 
एतः भकताति चेन्पहदाधाङारेणः चं परिणम्य. प्रधानं ततोऽयेत्य पुनः 
ग्रधान . स्वरूपगावातेष्रुतः इत्यस्यां कखपनार्यां. न कथिद्‌विश्चेष इति 
वाच्ात्रेण- पधानयुरषयोधिंशिषविक्रिया फरप्यते । 


आशयमविद्ान्शङ्कवस्तरोक्तं विशेष रङ्कते-नान्विति । स्वोत्मस्थो विक्रियत 
इति । चिद्धुपेण वीक्रियत इत्यथः । तवान्तरेति ` । अनेकत्वा्चद्धयादियुक्तस्वविष- 
्षणमहदादिरूपेणेत्यथेः । पुरुषस्य चिदरपेणेव परिणामान्न रूपान्तरापत्तिरदुद्धयादिकं 
वा । प्रधानस्य त्वाकारान्तरेण परिणामात्पृहपत्यागादश्द्धयदिकं स्वारिल्यथेः । 
किंचिद्धूषेण परिणाम आगन्तुको वा न वा| जदं अगन्तुकविशेषवस्वेनानित्यत्वा* 
दयापेत्त्या प्रधानादविशेषंः | मोगानन्तरं पुनः. स्वरूपावस्थानानानित्यत्थादिदोषश्ेत्पज 
धानस्यापिः प्रलये तयात्वाङ्गीकारान्न तयोविरषः स्यादिति दषयति--नसाविहि। 
सेग्रहवेक्यः विवृणोति -~-मागिति । अस्यां करपनायामिति। चिद्रपेण तक्वान्तर 


खपेण विक्रियाकल्पनायामपि विचार्यमाणेऽथतो न कश्चिदपि विशेषो छम्यत ` इति 
तयोविंशिष्टविक्रियेति वाडङ्मत्रेणव कर्प्यत उच्यत इत्यथः । 


४४ 


अथ भोगकालेऽपि चिन्मात्र एव प्राग्बत्पुरुष इतिःचन्न तदि परमा- 
येतो. मोगः पुरषस्य,. भोगकाडे चिन्मात्रस्य विक्रिया परमाथव तेन 


भोगः. पुद्कषस्येति चेन्न. । पमधानस्यापि मोगकारे विक्रियावक्छाद्धो- 


त त्वभसङ्खः । (चन्माजस्वव वक्रया नक्तुत्वामात चदाण्ण्याचक्ताः 
धारणवधभवतापरन्यादनमभ छत्व हत्वदुपपनत्तः 


द्वितीय शङ्ते-- अथेति । चिन्माज्र एवेति । नत्वागन्तुकं दूपान्तरमित्यधः । 
तरहि- कम॑जन्यः ` कादाचित्को मागो न. सिष्येदित्याह-न- द्दीति-। एतदषपारह्यन . 
रायाऽऽगन्तुकं परिणाममङ्गीङ्त्य मोगरकाङीनविकरियामात्रं मोगः । सं चः पुरष॑स्येव 
न प्रधानस्येति मोगसदसं्वविशेषमानेण शङ्ते--भोगकार इतिं । तक्तीपि कि 
मोगंकोदीनविकियापभ्रं मोगं उत तत्कादटीनचिन्मान्नगंतविक्रियां मोग इति विक 
द्व्याऽभ्ये मोगकरे प्रधानस्यापि सुखाद्याकारेण विकरियावत्तवाद्धो 7; स्यादित्यहि-- 
नेति ।. दितीयं शाङ्कते-चिन्मात्रस्यैवेतिः। चिन्मात्रस्यैव विक्रियेत्येवकारम ` घम्ये> 
न्तरगेतविक्रियानपेक्चा चैतन्यविक्रिया मोग इत्युख्यते वा चेतन्यमात्रगता तदप्ताघा* 
रणाः विक्रिया मोग इति वा | नाऽऽद्यः । सुखादिरूपप्रघानविक्रियां विना मागा- 
सिद्धेः । न द्वितीयः .।. चैतन्याप्ताधारणिकरियैव मोग- इत्यन्न हेत्वमावात्स्वासाधार- 
णविक्रिया मोग इति वक्तव्यम्‌ | तथा चातिप्रसङ्गः । सवेस्यापि स्वाप्ताधारणावाक्रे* 


, १ कर घ्‌, ` यवत्‌ भ. । 


६८ | आनम्दगिरिष्तरीकासंबटितशा कर भाष्यसमेता- ( दभः ॥ 


|| 


यावश्चात्‌ । -मोगकाटीनासाधारणविक्रियावत्त तु प्रधानस्याप्यास्ति । तत्कटनसुखा. 
दिविक्रियावत््वादिति दूषयति--ओष्ण्येति । . 
प्रघानपुरुषयाोद्रंयोयुगपद्धोक्त स्वमिति चेन्न । प्रधानस्य पाराथ्याचुप्‌ 
पत्तेः । न हि मोक्षत्रद्रेयोरितरेतरगुणप्रधानभाव उपपद्यते । पकाश्चयो^: 

_ रियित्तरेतरभकाश्षने । भागषपवाते सच्वाङ्घान चतास्त पृरषस्य चत- 
“न्यप्रतिविम्बोद्योऽविक्रियस्य पुरुषस्य भाक्तुत्वामात चन्न । एुरषस्य 

विवेषामनि मोकूत्व्वनायरकनात्‌। 


नन मोगकाछीना साधारणविक्रियेव मोगः। न वागन्यादेस्तत्काङे नियमेन विक्र. 
। कदे, (निः (षि, 


या[ऽस्ति | न च प्रधानस्यापि प्रसङ्ग इष्टापत्तिरिति शङ्ते-- प्रधानेति । भाक्ता हि 


$ 
9. +। 


शेषी, उमयोरपि मौक्तत्वे शषरेषिमावो न स्यादित्याह-~नेति । ननु मागः सृ; 
गणप्रधानचेतोखूपेण परिणतप्रकृतेरेव धमेस्तस्या विक्रियीपपत्तेमं पुरुषस्य तस्यावि- 


च्छ 
किणे 


प्रियत्वात्‌ ! न च तस्य मोगामावप्रसङ्गस्तस्य तथाविधचित्तप्रतिनिम्नितत्वमान्नेणर 


मोक्तृत्वन्यपदेश्च इति शङ्कते-मोगधमेवतीति । सस्वाङ्किनीति । सत््गुणोऽ्गी 
प्रधाने यस्य वरसिश्चेत्तीत्य्थः । ताह चित्तगतमोगेन चैतन्ये विशेषो जायते वात 
वेतिं विकल्प्य न द्वितीय इत्याह-नेति । | 
भोगरूपशेदनयंः पु रुषस्य नासि सद्‌ निविशचेषत्वात्युरुषस्य कस्या 
पनयना्यं मोक्षसाधनं श्ाह्लं प्रणीयतेऽविद्याध्यारोपित्तानथोपनय 
नाय शाख्पणयनापरिति चेत्परमायथेतः पुरुषो भोक्तेव न कतां प्रधानं 
कर्व न भोक्तु परमायेसद्रस्त्वन्तरं पुरुषाश्वेतीयं करपनाऽऽगमबराह्चा  - 
` व्यथां निरहैतुक। चेति नाऽऽदर्तव्या पुयु्चभः 


। (९ 
। 


| स्मन्पते स्वकौयशाल्ञमरणयनं च व्यर्थं ॒स्यादित्याह-मोगरूपथेदिति | 
ये स विशेषः सत्यो वाऽपत्यो वेति विकरप्य सत्यविशेषवस्वे पुरुषस्य .विकारितवं 


को कि पः 


स्यादिति मनसि सनिधायास्याऽऽरोपिताविरेषवत्वमस्तीतव्याचं 5ङते--अषिधेवि 
अनति । मोगरूपेत्यथेः । तहिं मोक्तुत्वविशेषवत्कतृत्वादिविशेषस्य, प्रधानादेः 
श्वाऽऽर] पत्वमेवाङ्गी कए युक्तं नाधवेरापमस्मदुक्तरीत्या बन्धमेोक्षम्यवहारसिर्ध्य॒प- 
पत्तः । तथा कर्पनायां प्रयोजना मावात्प्रमाणामावात्प्र्युत ॒पर्वश्चनिविरोषापत्त्व 
त्याह--परमायथेत इति । पुरषाद्रस्त्वन्तरं च प्रघानमित्यन्वयः । उक्तदोषन्नातं 
सांख्यस्य मतं माक्षकामिणा नाऽऽदतेन्यमिति ज्ञापनाथेमुक्तं न तु दवेषपक्षपातादित्याः 


-शयेनाऽऽह --इति नाऽऽदतेव्येति । । | 
१ क, चे, णौ भोपच्चे शेष उ । > ख, द,.ड,. “सि सेधा \ ग, *सि निधा । ३ ग, "पवत्तवमे । 


वकः] - ` ` । , म्ोपनिष। , .' $| 


पकत्तरेऽपि -शास्ञप्रणयनादानथेक्यमिति वे्नामावात्‌ । ससु हि 

छाह्नप्रणेत्रादिषु तत्फला्थिषु च शाखस्य भरणयनमनयेकं - सायकं वेति 

विकल्पना स्यात्‌ । न ह्यालेकत्वे श्ा्ञपणेत्राद यस्ततो भिन्ना सन्ति 
तदभाव. एवं विकटपनेवानुपपन्ना । अभ्युपगत आत्मेकत्वे भमाणाये 
्भ्युपगता भवत्ता यदात्मेकत्वमभ्युपगच्छता तदभ्युपगमे च विक, .- 
` सपाद पपत्तिमाह शाह्ञं ‹ यत्न त्वस्य सवेमात्मेवाभूत्तत्केन कं पये ! 
इत्यादि । शाञ्लप्रणयनाघ्युपपत्ति चाऽऽहान्यत्र परपाथेवस्तुस्वरूपाद्‌^. - 
. विद्याविषये, ‹ यन्न - हि दैतमिब भवति ' इत्यादि विस्तरतो वाज॒" - 
, आलैकत्वपकेऽपि निर्तनीयनन्धामावाच्छाज्ञपरणयनानर्थक्यतिति . शङ्कते ~~ 
पकत्वेऽयीति । किमत्मेकत्वनिश्चयवन्ते प्रति तस्याऽऽनयक्यमुच्यते तद्टिपररीतं 
प्रति वेति विकदप्याऽऽद्य प्रति प्रणयनामावादानथेक्यदोषामावमाह--न्‌भावा 
देति । दोषापादुनामावादित्यथः । संग्रहवाक्यं विवृणोति--न ह्यात्मेकत्व इति । 
तिथित इति शेषः । तदभावे शआज्ञप्रणेत्रा्यमाव इयं एवं ) [ वि ]कश्पनेवार्थ्‌- 
वद्नर्थकं चे वे }ति विकर्पनैवानुपपननेत्यरथः । नेवानुपपन्नेति पठे वु. तेद्‌ 
भाव. इत्यनेनेकत्वनिश्चयामवेऽमिधीयते # । तदान निरप्तनीयनन्धादिपतस्वादिर्य 
कल्पना बन्धानिवृच्य्थं॒शा्नप्रणयनकस्पना नानु पपननेति योज्यम्‌ | रिंचाऽऽत्मैक- 
त्वनिश्चये जाते तज्निश्चयजनकत्वेन शाज्ञाथवत्वस्य स्वानुभवपिद्भत्वात्तनेयं शङ्का 
कतुमपि न शक्येत्याह~- अभ्युपगत इति । भमाणाथं इति । प्रमाणस्य शाक्ञ- 
स्याः  प्रयोजनाभित्यर्थः | एकत्वनिश्चयवन्तं प्रति शासख्ञा(नथंक्यकदपन।मावः `श्रत्याऽ- 
प्य॒क्त' इत्याह तदभ्युपगमे चेति । अक्ताम्युपगमो निश्चयः | एकत्वनिश्चयामाव- 
` दश्चायां ठ निरप्तनीयारोपितबन्धप्त्वान्नऽऽनथेकयं तदपि श्चत्योक्तमित्याह -शोद्खप-- 

यनि । अनेन द्वितीयकरपो निरस्तः । श्रुतिगतं यत्पदं म्वाचश्-अन्यत्रेति । 

अन्न च विभक्ते. विद्याविद्ये परापरे इत्यादावंव शाकस्य नै 

+ ताकिंकवाद भटपरवेन्नो बेदान्तराजममाणबाहूगुभ ईइदार्भकत्वविषय 
इति । पएवेनाविध्ाङृतनामरूपाद्यु पाधिदतानेकशक्तिसाधनटतमेदव~ ` 
.. .. #-क. पुस्तक एकत्ननिश्वयाभावो विधीयत इति पाठद्चप्पण्याम्‌ । + अन्न यथपि तार्किक्- 
भैः अवेदेय इति तथा गुप्त इाऽऽ्मैकःवविषय इत्यत्र गुप्त आत्मेकत्वविषय इंतीहपद्रदितः अर्थ 
भन्तपार एवेत्य तद्टीकापर्याखवनाज्ञायते तथाऽपि स््वेष्वप्यादशेपुस्तकेषु तारकिंकवाद्मट्रवेशच 
इत्येष तथेह पदसदितः. सप्तम्यन्तपाठ एव विदयतेऽलः सोऽपि ताकवद्भयानां म्रवेश इत्यथकषष्ठीर 


वमासल्धकारे छ पथितं शक्य इयतश्च सं: एव .स्थपितः । एतसखष्रलपनयकः दु कषटदनीमिति 
ह कत्र अथवा टीकादुतारी पठ .एवाञ्द्रणीयई। . ~ - ` ~ <" ` ~: ५ 


` $% भानन्दगिरिषतयकासंवेितशंकरभाष्यसमेता- [ १ भः] 


हवा द्रण सृष्टयादिकतेत्वे साधनायमाषो दोषः भल्पुक्तो वेदितव्यः 
परिरदत्तं आत्मानथंकरवत्वादिदो षश्च | 


जथवणीयमन्तो पनिषदि द्रे विदे वेदितव्ये इत्युपक्रम्यापरविधा, ऋविदादिरपा 
परा. त्वद्यत्वं दिगुणकपरत्यस्तमित पवदरैतवस्तुविषयेत्यक्त्या विदाविधयोिषयमेदः 
शादय) ऽऽद वेवं सूचित इत्याह-अत्र चेति । अद्वैतवदे स्वैशङ्कानां श्रतिभा. 


माण्येनैव निरापात्ताकिकोतेक्षितशङ्कशूकत्यापि नात्र प्रवेश इत्यपपंहरति --अत 
इति । राजमरमाणेति। भरमाणरजेत्यथेः। राजदन्तादित्वात्परणिपतः । वेदान्तप्रमाण. 
मेव राजेव राजा तह।हवस्तदुक्तन्य यास्तु आत्मकंत्वमेव विषय इव देश इव देच 
 रक्षणीयत्वात््त ताकिंकमटेर्योधिने प्रवेश्य इत्यन्वयः । पर्ववाद्यक्तं दोषं निराकरोति 
एतेनेति । उपाधिङता अनेकाः शक्तयः साधनानि च तत्कृतस्य मेदस्यनिकत्वस्य 
सत्त्वी दित्यथः । आत्मेति । आत्मनो योऽनथैः स॑सारस्तत्करैत्वमिलयर्थ; । आदि 
कंन्देन35ऽपएकामंत्वेन प्रंय।ननोपिक्षानुपपत्तिः संगृहीता । करप नयां स्वव्यंतिसिकिस्थं 
जीवस्य सत्वात्तस्य स्तरो नाऽऽत्मनः । तदीयकरमफटदानायै चाऽऽप्कामस्यापिं 
पु््ादिप्त्तिः समवति । पवन्यवह्‌।रस्यापि स्वतुद्यत्वाद्व। स्वप्र इव प्वेमध्युपः 
परत इति पूत्रमप्यादावेव परिहत इत्यर्थ; । 


यस्तु दृष्टान्तो राज्ञः सवायथेकारिणि कर्तयैपचाराद्राजा क्तेति सोऽ 
~ ४ [9९ | 
 जानुपपन्नः । स द्षाचक्र हाते श्चतेमरुयाथेवाधनास्माणभतायाः | 


ततर हिं गोणी कल्पना शब्दस्य यत्र मुख्यार्थो न सेभवति । इ त्ववे- 


` तनेस्यं क्तः बद्ध्‌परषवद्चषापक्षया कतेकमेदेशकाल निमित्तपिक्षया च्‌ 


© 
(५१ 


 कन्वमल्ञादफलछाया नयता पुरुष भ्रति प्रहततिर्नोपप्ते | यथोक्तसर्व- 
क्ञश्वरकतत्वपक्षे त॒पपन्ना ॥ ३॥ 


पार्थेन: स्वपे पुर्परशब्दस्ये्तणस्य चोपपत्तिरक्ता तामनथ निराकरोति~यस्तिति 
यजमानः प्रस्तरः इत्यादावषचारो. दृ इत्याशङ्कयाऽऽह-तन्र. हिः गाणीति। भष 
नपलेःन केवलमीक्तषणश्चत्यनुपपत्तिधस्तरव्तत्य सष्टत्वमपि. न समवतीत्याह-“१ह 
त्वाति मुक्तान्वनयित्वा वुद्धानत्येव प्रघृत्तिः कर्वकमादपेक्तया बन्धमोक्षादिश्चन्दि 
 तेभौगपषेगा या ग्पवस्थिता .भवृतति नोपपद्यत इत्यथः; ।. अनेन परषां प्रयोजनमुर. 
सीत्य प्राने भवतेत हति यदुक्तं शङ्कावसरेः ततिरस्तभ्‌' | हधरकारंणवा तुं 
कविं दोक इत्याह--यंथोक्तेति ॥.इ । | 


` ¦ "खग, -धवः"इ. ` रातु; ,२ कः च्‌, °वेदेय "ई २ ख..ग; घ; ड, छः यतेसु ।,४‹ 
ध, ड, बन्धपु ।५्' ग, षः क. "मका -\६.स; ग, व, इ, ग्ियुक्ताः । ५-कृ+ रसतु तत्त? 


मे = [रः इ~ ॥ 7) क. | 
ऋ 


१ श्रश्नः} भरषोपनिषवं | 


स प्राणमसृजत प्राणच्छद्धां खं बायज्यतिरापः 
पुथिदीन्दियं मनः । अन्नमन्नादी्थं तपो मन्ाः 
कमं छोका छोकेषु च नाम च॥ ४॥ 


इश्वरणेब्र सवाधिकारी भागः पुरुषेण ज्यते । कर्थं, स पुषं 
उक्तप्रकारेणेक्षित्वा प्राणं दिरण्यगमाख्यं सवेघ्राणिकरणाधारमन्तरा- . 
त्पानमदटजत खष्टबान्‌ । अतः भाणवच्छ्द्वां सवेपाणिंनां श्ुभकमेमह. 
त्तिहेतुग्ूताश्‌ । ततः कमेफरोपमोगसाधनापिष्ठानानि कारणभूताति 
परहाभृतान्यदजत । खं चब्दगुणष्‌ । वायु स्वेन स्पशेन कारणयुणेन 
च बिष्ट द्वियुणपर्‌ । तथा स्योत्तिः स्वेन रूपेण पवाभ्पां च बिद्धि 
त्रियुणं शब्दस्पश्चाभ्याम्‌ । तथाऽपा रसेन गुणेनासाधारणेन पृद्गरुण्‌ा- 
नुभवेश्चेन च चतुगुणाः । तथा रन्धगुणेन `पृवेगुणादुभवेशेन च पश्च 
गुणा पृथिवी । तथा तेरेव भतैरारब्धपरिद्ियं द्विपकारं बुद्धयरथं कर्मी 
च दक्नसंख्यम्र्‌ । तस्य चेश्वरमन्तःस्थं सचचयसकरपलक्षणं मनः 4 रषं 
प्राणिनां कायं कारणं च खषा तत्स्थित्ययं ब्रीहियवादिरक्षणमक्षम्‌ 4 ` 
तत्चान्नाददयमानाद्रीयं सामथ्यं बलं सवेकमेप्रहचिक्ताषनप्‌ । तदीय 
बतां.च प्राणिनां तपो विद्युद्धिसाधनं संकोयमाणानां, मन्तरास्वपोदिह्य- 
द्वान्तव्रहिःकरणेञ्यः कमसाधनभूता ऋग्यजुःसामाथवाङ्धिःस्सः 1 तत 
क्माभिहोत्रादिलक्षणम्‌ । ततो ठोकाः कमणां फठ्‌ । तेषु च सष्टानां 
भाणिनां नाम च देवदत्ते यत्नदत्त इत्यादि । एवमेताः कलाः प्राशि- 
नामव्रि्यादिदोषर्बजापिक्षया सष्टास्तभिरिकदष्टिसष्टा इव द्विचन््रमश्चक्र 
मक्षिकायाः स्वग्रद्क्यष् इव च सर्धपद्‌ाथा; पुनस्तस्मिन्नेष पुङ्खषे 
प्रीयन्ते हित्वा नामरूपादि विभागम्‌ ॥ ४ ॥ 
` दुव परं निराकृत्य प्हृतशचतिव्यास्यान कुर्वन्त प्राणमदनतैत्यस्य तासश्थेमाह- 


ह्षरेणेबेति 1 रज्ञ! । अक्षराय प्रभपूैकमाहनकथपिति। हिरण्यगरमा्प* 


मिति । हिरण्यगमं इत्याख्या येनोपाभिनाऽऽत्मनो भवति त बुद्धचमिननं सवेप्राणं सम. 
हिप्राणाित्यर्थः | यथाश्चते कर्स्ितहमत्कार्त इत्याादनाऽऽत्मन उत्कान्त्याद्यषाधिसु 
्रस्तुतत्वाद्धिरण्यगर्मस्य जावस्यातथात्वादपक्रमविसेघापत्तेः | हिरण्यगम।खूयामत्यक्ति 


~~~ ---- ~ 


१कु.ख. ध्‌. उ. च, छ, ज, ^रेणेव २ क, "त्‌! स्वप्र \ख.ग. धु त्वा सभाः! 
१, ग,-ष, ऊ, शगिक्त? 1. ख, 7, श्र. ड. त्र, "णवे" ५ क. श्र, "कलप्नदि र" । 8 ऋ.-^रेणेवे. 
$, ध. इ, णदुक्तैषे० 1 ८ ख. ग, घ, ङ, चं, °स्मिन्स्यई । क 


७९ अनन्दगिरिषवीकासंवलितैशाकरभाष्यसमेता- { १ परशः 


स्वात्मनो ` हिरण्यगमीदितप्ारिमावोऽप्येतदुपाधिक इति सूचयिदुमिति बोध्यम्‌ । तप्य 
` समष्ित्वमाह--सर्वोति । अन्तरास्मानामिति । सव्यूख्शरीरान्तरत्वाद्‌(त्मबुदधि 
गोचरस्वाचचान्तरात्मा स्त इत्यथ; | तत इत्यानन्तयाथय पश्चमी । एवनत्तरत्रापि । न 
च म॒तकार्यत्वाल्ाणस्य कर्थं ततः पवेकाडीनत्वपमिति वाच्यम्‌ । स॒त्यम्‌ । स॒क्ष्ममत- 
सृष्टयनेन्त॑रं प्राणमसुनतेति कर्पनी यत्वात्‌ । न वैतदनन्तरं ` मृतखष्टयुक्तिषिराष' 
शङ्का । तस्याः पर्चा ङ्कृतस्थरम्‌तविषयत्वोपपत्तेः । अत एवं माग पाघनायिष्ठानानी 
त्यक्तम्‌ । स॒क्ष्माणां तथात्वायागात्‌ | न चैवमपि स्थटरमेतघश्यनन्तरमिन्दरियमनः" 
सृष्ट्यक्तिविरोधः ।. मतारञ्यदेहयधिहितानामेव तेषां कायक्षपत्वैन तेषां तदनन्तर्वो 
क्तिरिति. मवं; । मोगप्ताधनाधिह्ानत्व भतानां तत्वारगत्वादत्याह--कऋरमभताः 
नीति । तेषां मतानां  ठक्षणतया. खं शब्दगणमित्यादिनाऽप्राषारणयुणा उक्ताः | 


६६ 
[वपृवेगुणादुदृतिस्तु पृषपवेस्योत्तरोत्तरो पादानस्वसुचनायं स्थैरयतारम्यतिद्धचयं चोक्त 
ति-बोध्यम्‌ । ब।युमिति । श्रुतो वायुरित्यादिप्रथमा द्वितीयाः । प्राणमस्ननति 
दविताययापक्रमत्‌ . । तेरेषेति । भपच्चीङ्कतावस्थाथामित्यथः । तस्य चेश्वरमिति | 
नियामकमित्यथः ।. सक यमाणानामिदि । जवश्च द्धतच्वतया पप्च्चरणन त; 
पदेः सृकीर्यमाणानां करपरिहाराय चित्तशद्धि पताधनं तपोऽसनतेलषः । फरमिति। 
लेव्यते मञ्यत इति छाकः फटमित्यथेः । नाम चेति। बह्मणादिन।सोक्तत्यवह।२।. 
संकराथापित्यथः | नन्त र सुठत्वाक्त्या कानां सत्यत्वमङ्ककतेन्यम्‌ | रेपे शक्तिर- 
नतचे -सत्वन्यवह्‌(रभावादित्याशङ्कय। ल्यवश्टम्मनेत्रमद्नादिना प्रयत्नेन दष्ट 
द्विचन्द्रेमरकमपतेकदेरारोपत्वदश्षनात्‌। जथ रथान्रथयोगान्पथः सजत इति पुष्टलेनो- 
क्ंस्वभ्रपदायस्य च अमत्वद्‌र नानैवमित्य्‌।ह---एवमेता ` इति । अविद्याकामकरमा- 
।ददाषर्प यद्ाज ' तद्पल्लया तत्ताषने। कृत्यत्ययः | तामारकेशन्द्‌ां ननेऽङ्गस्यवेष्ट' 
म्मद्युषठक्षणाथः ।` ` एवमात्सप्रतिपत्यथपप्वारोपमक्त्वा -तदपवादंमवतारर्यत्ति-- 
पुनस्तस्मिनेबेति ॥ 


~. -कथप्रू-- | १ + 
म स पथमा. नेचः दैमान्‌ाः -समदायणाः ` ५८ ८ 
` ` समुदं भरप्पास्तं गच्छन्ति भविति ताप्तां `` 
 ... . नामरूपे समुद्‌ इत्येवं प्रोच्यते । एवमेवास्य 
~. , ... . पारदष्टुरिमाः षोडश कलाः पुरुषायणाः पुरुषं , ` ` ~ 


॥ ४१ ध | 


` १... वं; "न्वस्वमिति भावः ! मू 1 २ क. ख.घ,., धेः ्सषवोग २ कद 


1 


इ, च, "दो सष" 1 ४ क, ल, ध, इ, च. "ति खत ` ` ` ५ | 


, १ प्रभः | | प्क्नोपनिषतं | ` | | ७३ 


प्राप्यास्तं गच्छन्ति भियेते चाऽऽसां नाम- 
रपे पुरुष इत्येवं परोच्यते स्र एषोऽ 
 कटोऽमृतो धवति तदेष श्लेकः ॥५॥ . ` 
स दृष्टान्तः । यथा छोक इमा नघः स्यन्दमानाः स्रवन्त्यः समुद्रा- ` 
यणाः समूद्रोऽयनं गतिरात्मभावो यासां ताः सश्द्ायणा; समुरं श्प्यो- . 
पगम्यास्तं नामरूपतिरस्कारं गच्छन्ति । तासां चास्तं गतानां भिचेते 
विनश्येते ८ श्यतो? ) नामरूपे गङ्गायथुनेत्यादिटक्षणे । तद्भेदे सथुदर 
इत्येवं परोच्यते तदरस्तदकशक्षणपेव यथाऽयं श्षटान्तः । उक्छछक्षणस्य प्रकृत. 
स्यास्य पुरवस्य परिषटुः परि समन्ताद्रषटुदैशचेनस्य कैः सरूपभूतस्य 
यथाऽकंः स्वात्मपरकाश्रस्य कता सवेतस्तददिमाः षोडश्र कटाः प्राणा- 
धा उक्ताः कराः एुरषायणा नदौनामिव सथुः पुरषोऽयनमात्ममाब्‌- 
गमनं यासां कटान ताः पुदषायणाः पुरुष भराप्य पुरुषात्मभावमुपगम्य 
तयेवास्तं गच्छन्ति । भिधेते चाऽऽसां नामरूपे कठानां भाणाचास्या 
रूपं च यथास्वम्‌ । भेदे च नामरूपयोधदनष्टं वचं पुरुष हत्येवं भो 
स्यते बह्मबिद्धि; । य एवं विद्दान्गुरुणा भदर्चिवकटाप्रख्यममेः स 
एष विद्यया भविदापितास्वविधाकापकमजनितासु) भाणादिकलास्वक- 
.-छविधाडृतक ङानिमिततो हि भ्रटयुहतदपगमेऽकरस्वादे वामतो भत्रति, 
तदेतस्मिश्चये एष श्टोकः ॥ ५ ॥ 


_ आमादिवद्धेदेन गन्तव्वत्वभ्रमं वारथति--अआत्मभाव इदि । अस्तशब्देन नाशो 
नाभिधीयते मेदकोपायिनामद्पयो्नाशिऽपि स्वरूपस्य समृद्रात्मन। मि्यमानत्वादित्याहू- 
नामरूपतिरस्कारमिति । पएवैरूपतिरस्कारमित्यथंः । तदरस्त्विति । नामरूपना्च* 
नन्तरं परिवरिष्टमदकटक्षण वस्त॒ समद्र इत्येवोख्यत्‌ इत्यन्वयः । पुरुषस्येति कमि 
षष्ठी । पुरुषं स्वात्मरूपम्‌ । परितः सवे स्वस्पत्वेन प्रयत इत्यथः । दरष्रत्युक्त 
आगन्तकस्य द््च॑नस्य कतां प्रतीयत इत्यत आह~दश्चेनस्य कतु; स्वरूपभूतस्य- 
ति । स्वरूपत्वे दर्शनस्य तत्र करपत्वानुपपत्तस्तद्धेकतुचपरत्ययविरोध इत्या शङ्कयाके 

रवतः खप्रकादयक इत्यत्र यथा कतरैथेकस्य प्रत्ययस्य पचरितत्व तद्राहिहाषत्याह-- 
यथाऽकं इति । नदीनामिबेति । इवशब्दस्तथाशब्दाथ । यथा नदानां ` पसमुद्राऽयन 
तथ। पुरुषोऽयनमित्यन्वयः । अस्तगमनस्वरूपमाह--मिधेते इति । नामस्पमद्‌ 
एवास्तगमनमिहेत्यर्थ | युथास्बाभात । यत्य यत्प्व्प प्राणाद्यात्सक तदाप ।म- 


१ द च, ग्े तासां! २४८. च, छ, "ते वासां! ३ च, शख्पेण १०। ` 
1, 


, 
मै 


७४ आनन्दनिरिकृतटीकासवलितिश्ाकरमाष्यसमेता- [ ६ पर 


द्यते इत्यन्वयः । पष इत्यव प्रोच्यते ह्यस्याथमाह-भेदे चति । यदनषटमिति। 
कलानां हि रपमारोप्याविष्ठानोमयात्मकं पत्यानृतमिथनंखप, तत्राऽऽरोप्यस्य नाम- 
रूपात्मकस्य ेदेऽयिष्ठानात्मकं खूप परषात्मनोच्यत्‌ इत्यथः । यथा समुद्रस्वूपमत 
जटं मेवैराङृष्यामिवृष्टं गङ्गादिनामहूपोपाधिना समुदराद्धि्नमिव -म्यवह्वियमाणं तदु 
पाथिविगेमे समद्रसवष्पमेव प्रतिपद्यत एवमविद्याकृतनामदूपोपाधिवश्चादाल्मनो भिक्ञ- 
मिव स्थिते सै जगद्विययाऽविद्याङ्कतनापदपविगमे ब्ह्ममा्रतयाऽवशिष्यत इत्यथे; । 
एवे प्राणादिकरोपाधिक आत्मन उत्करमणादिशब्दितमरणादिः्यवहार इत्युक्ते 
प्रयोजनं प्राणादिनिवृत्तावुत्करमणादिसवसत्तारषमरदितात्मस्वरूपावस्थानखूपं दशयित 
स॒ एष इति वक्यं व्यचष्ट य. एवं विद्वानित्यादिना ॥ ९ ॥ 


अरा ए(ह)ोव रथनाभौ कठा यस्मिन्तिष्ठिताः । त वेषं 
परुषं वेद यथा मावो मृ्युः परिव्यथा इति ॥ ६ ॥ 


अरा रथचक्रपरिवारा इव रथनामः रथचक्रस्य नाभां यथाप्रवेचि' 
तास्तदाश्रया मवन्ति यथा तयत्यथेः । कटाः भाणादया यस्मिन्पुरुषे 
प्रतिष्टिता उत्प्तिस्थितिरयकारेष तं परुषं करानापात्पभवे षें वेद. 
नीयं पृणेत्वापुरुषं पुरि शयनाद्रा वेद जानीयात । यथा हं चिष्या मावो 


यष्मान्पृत्युः परिन्यथा मा परिभ्यथयतु । न चेद्गायेत पुरषो रत्यु- 
निरमेत्ता व्यथामापन्ना दुःखिनं एव यूयं स्थ । अतस्तन्पा भृचुष्पाकमि- 
त्यामप्रायः॥.&॥ _._._ ...... व 


# 1 


परिवारा हति । नाभेः पारितो नामो नेम्यां च प्रोता्तियक्विशेषा इत्यथैः | 
यथा--भवेशित्ता इति । चथावत्सम्यकप्रवेिताः इत्यथ; । माडोऽयै व्यतिरेकदशच. 


के ति (अ क>९ 


नेन सष्टयति- न चेदिति ॥ ९ 4 


तान्होवचिताषदेषाहूमेत सरं ` बह 
वेद्‌ । नातः परमस्तीषि ॥ ७.॥ - . 
तानेवभनुिष्य शिभ्यांस्तान्होवाच पिप्पलादः किठैतावदेब गें , 
पर ब्रह्म वेद विजानाम्यहुमेतत्‌ । नातोऽस्मात्परमस्ति भकृष्टतरं बेदि~ 
तन्यमित्यवधरुक्तवाञ्श्िष्याणामविदितशेषास्तित्वाश्ड्ानिद्रतच्चये तार्थ. : 
ुद्धिजननायं च ॥ ७॥ - 


ननन ५०५० अभोगेन 1 ^) 4 + रश्व ॥# । 
न ५ + ? 
| 


„ ८५ १ ग- शहिविरा । य. ^रिवारा 1 / “-“ “` 


[ 


६ शशः ` , , , . अ्रभ्षोपनिषव्‌। . : ७५. 


ध्याण्रां @ृताथताबद्धिजननार्थं तानित्यादि वाक्य. व्याचष्टे -तामेवपिति ।५७॥ 
ते तंमचर्यन्तस्तं हि नः पिता योऽस्माकम- 
[इबाषाः षर प्रर तारयप्षावं । नमः प्र 


मकषि्यो नमः प्रमक्षषिश्यः ॥ < ॥ = . ` ` 
ॐ भद्रं कर्णीभैरिति शान्तिः ॥ 


इत्यथर्वेवेदीयभ्रशचो पनिषदि षष्ठः प्रश्रः ॥ & ॥ 


इत्य थवेवेदीया भभोप्निषत्समाप्ता ॥ 

ततस्ते तिष्या गरुणाऽनुशिष्ठास्तं -युरं ताथः सन्तो विधानि- 
स्कयमपहयन्तः कि कृतवन्त इत्युरयते--अचेयन्तः पृजयन्तः पादयो 
पुष्पाञ्ञङिपरकिरणेन प्रणिपातेन च रिरता, किम्‌, उचुरित्याह--त्व 
हि नोऽस्माकं पिता ब्रह्मशरीरस्य विधया जनयितुत्वानेत्यस्याजराम- 
रस्याभयस्य । यस्त्वमेवास्माकमविद्याया विपरीतज्ञानाज्नन्मजरमरण- 
रोगदुःखादिग्रहादविधामहोदधेविद्याषुवेन परमपुनरावृत्तिलक्षणे मोक्षा- 
ख्यं महोदघेरिव पारं तारयस्यस्मानित्यतः पितृत्वं तवास्मान्पत्युपप- 
ज्ममितरस्मात्‌ । इतरोऽपि हि पिति शरीरमात्रं जनयति तथाऽपि 
स भ्रपूञ्यतमा छक कमु वरक्तन्यमात्यान्तकमियदतुरत्वाभमराचः। 
नमः परमक्षिभ्यो ब्रह्मविधासंमदायकतभ्यो नमः परमक्ऋबिभ्य इति 
दविवेचनमादराथप्‌ ॥ < ॥ 

इति प्रश्नोपनिषादे षष्ठः प्रषः ॥ ६ ॥ 


इति श्रीमत्परमर्सपरिव्रालक।चायेश्रीमहरोविन्द भगवस्पूज्यपाद्‌- 
शिष्यश्चीमच्छकरमगवत्कृतं प्रश्ापनिषद्धाभ्यं 
 समाश्चिमगमत्‌ ॥ 


परकिरणेनेति । प्रकषेपेणेत्यथः । अतः पितृत्वं तवेति । 
जनकश्चोपनेता च यश्च विद्यां प्रयच्छति | 
+) त क प 


अन्नदाता. मयत्राता पद्वते ।पेत्रः स्दताः.॥ 
म्‌ कोर शप्रि संरर 1 द (जी कक 


७६९. आनन्दगिरिङृतदौकासंवकितश्चाकरमष्यसमेता- [ १ प्रभः. 


इति- स्मतेरित्यथः । योऽस्माकमिति हेतृक्तस्तात्यै वदन्पितृत्वोक्तिम्रेण विधा- 
निष्क्रयार्थं कं दत्ततिव्यपेक्षायां स्वशरीरमेव प्रिचा रकतया द्‌पसिमावेन गुरवे दत्त- 
मित्याह--इतरस्पादिति । पितृत्वादेव फं पृज्यतरत्वं ( १ ) परिषायेत्वं स्वामित्व 
( १ ) किमु वक्तन्धाित्य्ैः । अत एव वाजपतनेयके भां चापि सह द्‌स्यायेती्यु- 
क्तमिति मावः .॥ < ॥ | 


इत्यानन्दन्ञानविरवितप्रशनोपनिषद्धाष्यटीकायां पृष्ठः प्रभः ॥ १ ॥। 


इति श्री मत्परमहपपरित्राजकावार्यश्रीमेदानन्दत्तानकिरषिताऽऽयर्वग- 
प्रभोपनिषद्वाष्यरीक्रा समाप्रा ॥ 


इति सदीकभाष्योपेता प्रश्चोपनिषत्समाप्रा ॥ 


, १९.ख.ग. घ, ड, च, द्स्यना*।२ छ. ग, व. ठ. च. भतत्यनरध्निष्यदवविन्दगुः 
चरणसेबिनारायभेन्दसरस्वतीविरचितं अश्रोपनिषद्धाष्यविवरणं ताप्तम्‌ । 


ॐ तस्सद्रक्षणे नमः । 
अथ शंकरानन्दाविरचितपश्षोपनिषदीषिकपारम्पः । 
क 88 व ~ क क पक्वा ४ ॥ . # | ह ~ । 
्षमण्डकमन्त्ाणं ब्राहमणं कोऽहमीदशम्‌ । 
इत्यादिप्रशननमार्थं व्याख्यास्ये त्रह्मनोघकम्‌ ॥ 


प्रथमतो ब्रह्मवि्याप्तुत्ययेमार्यायिकामवत।रयति--स॒केश्चा { च 1] नामतो ` 
भारद्वाजो मरद्वाजस्यापलयं शचेऽ्यश्च दिबेरपत्यं सत्यकामः सत्ये ब्रह्मणि कामो 
यस्थ प्त सत्यकामो यथायेकामः । सौयोयणी च सूर्स्यापत्यं सौयांयणिः) हका 
रद््न्द्तः । गार्ग्या गगेगोत्रः । कोश्चस्यश्च कोशद्यो नामतः । आश्वङायन 
माश्वटस्यापत्यमाश्वद्लायनः । चकारचतुश््यमुक्तानां सुकेशादीनां वक्ष्यमाणद्धयोः 
पिप्यहाद्‌ प्रति परभ्समुचयार्थम्‌ । मागेषो मृगुगोधो मृगोरपत्वं वा । वेदार्भि. 
विद्‌ मेदेशोच्वः । कबन्धी कबन्धी नाम कात्यायनः कत्य( त १ स्यापत्यं 
कात्यस्तस्य युवापत्यं कात्यायनस्ते प्रपिद्धा महाशाखा महाश्रोत्रियाः षद्‌ | ह 
किठेत उक्ताः सुकेशप्तत्यकामतोयार्यणी( गि )कोशस्यमगेवकनबन्धिनः । बह्म- 
परा वेद्परा वेदैकश्चरणा इत्यथः । ब्रह्मनिष्ठा वेदाथतात्पयवन्तः । परमूत्छृ्ं 
निरपचारतमित्यर्थः । ब्रह्म देरकाखवस्तुपरिच्छेदशुन्षपन्वेषपाणा; कीदशं 
तदिति बुमुत्सां कुर्वाणा एवं प्रतिपन्नाः । तत््तिपत्तिपकारमाह-एषोऽप्मद्बुद्धौ 
वाने च वर्तमानः पिप्पलादो इ कि वै स्मयैमाणस्तदस्मद्बु दविस्थं सवेमस्माभि- 
बुभुत्सितं निखिले पृष्टं वक्ष्यति कथयिष्यति । इत्यनेन प्रकारेण प्याडोच्य वं 
उक्ताः सुकेशादये ह क्रिङ समित्पाणयो गुरूपासतनार्थं समिधः पाणो येषां ते 
समित्पाणयो भगवन्तं पूजयन्तं पिप्पङादं पिप्यढाद्नामानमुपसन्ना$ शाल्ञदठेन 
विधिना समीपं प्रा्ठाः ॥ १॥ 

तान्संपति समागतानन्नकतैनह किर स पिप्यढाद्‌ ऋविरतीन्दरिबाथंस्य दो- 
वाचोक्तवानू । भूय एव यद्यपि षै मवन्तस्तपञदिभिः संपन्नास्तथाऽपि बह्मवि- 
ग्रहणां पुनरेव । तपसा शरीरो षणादिना । ब्रह्मचर्येण योित्स्मरणकीतेन 
-केशपि्षणगुह्यमाषणसंकटप्यवसायकरियानिवृत्तिवर्जनख्पेण । शरद्धया वेदाया- 
सितिक्यनद्धया । संवत्सरं द्वादश सौरसंकान्तिकामुक्तेः साधनैः पपजञाः सन्तः $ 
संवत्स्यथ सम्यग्वासं करिष्यथ सम्यग्वा कुवैन्त्वत्यथः । ततो यथाकापं काम. 


:, , , . १ नानाथ 4. 


२ धकरानन्दविरविता- ` {१ रभः] 


मनतिक्रम्य स्वेच्छानुक्तरेणेत्यथः । श्नान्मषटम्यार्थान्पृच्छत :> प्रभ्ानुहिदय वाच 
विभजत । इदान स्वस्य गवेपरिहाराथमाह --एवं प्रे मवद्धियेदि पक्षान्त 
मवदुकत ज्ञानामावेः मोनं करिष्याम इत्येकः पक्षः । द्वितीय पक्षमाह -- विज्ञास्पा- 
साऽथ च।क्तविज्ञानवन्ता` मविष्यामः । सवं निं ह प्रिद्धं बौ युष्मभ्यं 
वक्ष्यामः कथयिष्यामः | इत्यनेन प्रकारेण ॥ २ ॥ 


, अय तपनरह्यचयश्नद्धाप्तपत्या सवत्तरनिवासानन्तरं प्रश् कतुं भश्चमस्पकः 
स्वरयुज्ञतः कबन्धा कात्यायनः, न्याख्यातम्‌ । उपेत्य पिप्पडादस्य समीपं 
राल्धक्तमागरण स्म्मगस्य । प्रच्छ पर्ष कृतवान्‌ । भगवन्हे पुजावन्पिप्पद्यद्‌ 1 
कृतः । कस्मादुपादानान्निमित्ताच्च कारणाद्ध्‌ भरतिद्धद्रै स्मयमाणादिमा विविषश्चः 
जदरभत्ययगन्याः । प्रजा; स्थावरजङ्गमाः प्राणिनः । भरनायन्त उत्पद्यन्ते । इत्यः 
नैन प्रकारण ॥ ६॥ 

क्वि क 


` तस्मा एव पृष्टवते कात्यायनाय । स॒ पिपटादो ह किरोषाचोक्तवान्‌ । तद- 
क्तिमाह--प्रनाकामः प्रजा कामा यस्य सत प्रजाकामो वे प्रत्िद्धः स्मर्यमाणो वा | 
प्रजापाते; प्रजानां पाङ्यिता दहिरण्यगर्मो जन्मान्तरानुष्ठितापरविध्ाकर्मत्तमच्वयः | 
स परमात्मनो भेद्रहितः प्रनापतिस्तपः स्रशटम्यविषयं पयोदेचनमतप्यत # कृत 
वानर | स तपता वज्ञतानामत्तापादानि अत्मोषदानमात्मनिमित्तं च मथन युम. 
ष्पाद यते. सगे पतग जनयाते । मिथु नमाह- रयिं च च्धमसं सवा्मतमधप्र- 
वन्‌ प्राण चाऽङद्त्यमत्तारम। प्रधानम्‌ | चकारा परेणामयोर्मिथनत्वसमश्वयाथीं । 
इत्यनेन वक्ष्यमाणेनामेप्रायेणोत्पाद्यत इत्यन्वयः । तद्मिप्रायमाह--एतौ रयि. 
माणो । मे मम प्रजपतेबेहुधाऽनेकपरकाराः अजाः स्यावरनङ्गमाः प्राणिनः करि- 
ष्यत. उत्पाद्ावध्यत इते यस्मात्तस्मात्लक्ष्यामीति शेषः । अथवाऽऽदयः $तिकार 
एवकारार्थं; | अये त्वमिप्रायार्थः ॥ ४ ॥| | 

ईदान प्राणरयिशब्द्योरथमाह-आदित्यशन्द्रक्रणमण्डदात्मा हः प्रसिद्धो वर 
स्मयमाणः । प्राणः प्राणशन्दामिषेयः । ;रयिरेव चन्द्रमा; ( स्पष्टम्‌ ) । रथिश 
ष्द। भयस्य चन्द्रमप्ताऽन्नरूपस्य सवात्म्यमाह--रयिथन्द्रमा वै परिद्ध -एत- 
स्पारह्यमान सवं ।7लछम्‌ । पवेरब्दायमाह-- यत्प्रसिद्धं मूर च तेनोबन्रर- 
पमप्यभूते च वाय्वाकाशरूपमपि । चकारो मूतामूर्तयोमिंडितयोः प्रत्येकं च रयि 


९ 


स्वरूपल्व्तमुच्चयाय। । यस्मान्मूतामृतीत्मके जगति मूर्तिराधिक्यं तस्पाच्चतो मतिर 


५ 


। श! ५ ४» 


> पृच्छयेति क्चिन्मृखे पठः । » एतद्भे.मङे स तपस्तप्तनेति परद्त्रयमधिकमुपललभ्यते । 


१ प्रषः ] दौफरानन्दविराविता- ` ४ 


रायश्वन्द्रमास्तजाब्नर्प एव न त्वन्यः | अथवा मूर्तिः स्थख्मद्यतानं रयिरेव न.त 
प्राणः | अमतिः सूक्ष्म प्राणस्यापि स्वरूपमिति स्यांश्येय्‌ ॥ ९ ॥ [र 


ननु ताह क रयेन्युनवरृत्तिः प्राण इत्याशङ्कय तस्यापि सावीत्म्यमाह-अथ इतौ 
आदैत्य उक्त उद्‌ यन्चष्वेमागच्छन्दिवसे दिवत्ते प्रातः प्रातर्यद्यस्मालाचीं दिश्च 
प्रविक्ाते, स्पष्टम्‌ । तेन प्राचीदिक्मवेशेन सवैः किरणेः प्राच्यान्पाचीदिमता- 
न््राणागमाणचक्षरादान्रद्िपषु करणेषु । सनिधत्ते सबद्धन्कहते किरणेग्यामोती- 
 त्यथेः । यद्यस्मात्स्वेः किरणेदैक्षिणां स्पष्ट दिशं परविशति तेन दाक्षिणात्यान्राणाः 
म्रदिमघु संनिघत्त हति रषः । यद्यस्मास्मतीची स्पष्ट दिशं प्रविशति तेन पाश्चात्या 
न्राणान्रहैमञ सानेषत्त इते शेषः । यद्यस्मादुदौचीं स्पष्टं दिश प्रविशति तना- 
तरन्प्राणारररिमषु सनिघत्त इति शेषः । यद्यस्मदधोऽधोवतिनीः दिशं प्रविशति 
तेनोध्वंदिगमवान्प्राणान्रारिमषु संनिषत्त इति शेषः । यद्यस्मादन्तरा मध्ये दिक्ञौ 
दिशामन्त्ररादिद्य इत्यवान्तरदेशो वा प्रविशति तेनान्तराद्गमवन्प्राणान्रारमषु- सनि- 
धत्त इति शेषः | यद्यस्मात्स्षे निखिरं दिग्नातं सैः किरणैः भकाश्चयाति स्ते. 
नपोऽनुभ्रहेण नयनगोचरत्वयोथं कारयति । तेन सर्व॑प्रकाश्नेन सवानि लि. 

क के, क 


दिग्मवानविहेषेण प्राणाश्चक्षुरदीनरारिपषु सनिधसे व्याख्यातम्‌ | आद्यन्तयोः सम- 
वाक्यस्य पाडा मघ्यऽपाठतस्यापि पाडथमवगन्तन्यः ॥ ९॥ 
स परोक्ष एवं प्रत्यक्षः किरणेः सर्वदिग्भ्यपी वेश्वानरो विधे नयस यस्य्ष 
विश्वनरः विश्वश्वास्तौ नर इति वा । .विश्वनर एव वश्रानरः । वैश्वानरत्वे .हेतुमाह- 
विश्वरूपः क्वेरूपः सवांत्मेत्यथेः । प्राण आदित्यो ऽभिदांहपावकभरकाश्ञहे इरत्तोद्‌- 
यत ऊष्वेमागच्छति । तदादित्यस्य सावात्म्यमेतद्र'द्यणाक्तथृचा पादबद्धेन मन्वे. 
णाभ्युक्तं सवतः कथम्‌ ॥ ७॥ ~ 
विश्वरूपं ` सवरूपं हरिणं हरणश्ची सर्वोप्रसह।रकारणं जातवेदसं जातानि 
[सि विज्ञानानि सर्वविषयाभे. चस्मात्स जात्रवेदास्तं -जातवेदपं सवस्थितिहासे- 
परलतिकारणमिति वाक्रयाथैः । परायणयुत्कृष्टाभ्रयमूतं विश्वपत्वं दु स्थितो सहर 
उत्पत्तौ. च समान परायणत्वं तु त्थितवेव विष हति न पुनरुक्तम्‌ । उयोतिश्ते. 
मोमण्डट्खूपमेक्र विश्वस्य सषि स्थिति सह रान्कृवेद्धिश्वात्मकमपि मदशन्य तपन्तमन्त. 
भेहिस्तापं. कृत्तं जानाम्यहमिति शेषः । स्वन्ञानमेवषिद्रायति-सहस्वररिमरन- 
म्वकिरणः शतधा ब्तमानोऽनन्तप्रक्ारेण वतमानः भाणः प्रजानां स्थावरजङ्गमाः 


"री समैन्यवह्‌ारनिवाहकारणमःतजैन्मनि जन्मनि बहिदिवपे दिवसे प्रातद्द्याति, 


४ ~ 


ध  शंकरानन्द्विराविता- | [ { प्रभः 


ऊर्वे गच्छति । एष प्रत्यक्षः सुवः श्लोमनाया गतेः कता सविता । एवं रथिपराणौ 
सरवात्मानो मिथुनमित्युक्तम्‌ ॥ ८ ॥ । 


 अद्गीषोमात्मकश्य मिथुनस्य रूपान्तरं काठरूपे दर्शंयति परनोत्पादं विवक्षुः-संव- 
त्सरो व्याख्यातः । जत्र प्रथमान्तत्वं विशेषः । तै प्रसिद्धः । भरजापती रयिप्राणा- 
वस्यो दहिरण्यगर्मस्तस्य त्वत््रात्मन आदित्यचन्द्निष्पा्स्यायने भ॑वत इति 
शेषः । ते जह--दृक्षिणं च मापतषट्कं दक्तिणायनमपि, उत्तरं च तावन्तं काट, 
मु्तरायणमपि । चकारौ दम्या समुच्चिताभ्यां संवत्सरस्वरूपनिष्पातिसमुशचयाथौं । 
दृ्षिणोत्तरपङ्गन दक्तिणोत्तरगती संवत्परसध्ये जह--तत्त्राधिकारिषु तवि. 
केषु ये स्वगामिराविणो ह प्रिद्धा वे स्मयेमाणास्तसमतिद्धं कमे । प्रतिद्ध[लपरि. 
वोपपाद्यति--इष्टापतते तामिति । यस्मत्क्ृतं प्रयत्ननिष्पादितं ततस्तदिष्टपूर्ते इष 
यागादि श्रौते कर्मत्वेः | पू कूपारामादिकरणं स्माप॑कर्मेल्रथः । इष्टं च ष 
चे्टापूनं । उपासत उपाप्तनं कुवैत फठकामास्तात्प्येण तदेवानुपष्न्तत्यर्थ । 
त इष्टपूतेपसकाथाद््रमसमेव चन्द्रमति मवं न त्वन्यं लोकमिष्टपूर्तफल्माभै- 
जयन्तेऽमिजयन्ति सवैतः प्रप्नुवन्ति । त एव वचान्द्रमप्तं प्राक्च एव न त्वन्य 
पनर वतन्ते स्वृतकमानुपरेण बरह्मणादियोनिं भूय अगच्छन्त | यस्मात्त एव 
एनराकतेन्ते तस्मात्त एते कमिण ऋषयः स्वमेद्रष्यरः भरनाकामाः पनस 
कामो येषांते प्रजाकामा दक्षिणं पुमादिमार्ग चन्दरोकमािफडं प्रतिपद्यन्ते 
प्राप्नुवन्ति । जस्तु तेषां तत्मा्िः पिं प्रस्तुत इस्यत आह--एष दृक्षिणमार्गधाप्य 
शन्द्रोकी [ह्‌] वे भरविद्धः सवांचमूतो बुद्धिमज्जेयो रयी रयिशब्दामिपरेयः प्र. 
तिमागो यः प्रसिद्धः पितृयाणो धुमादिमाभः ॥ ९ ॥ 

अथय प्रजकिमन्यातरेक्तः प्राप्यः प्रहृतादन्य उत्तरेणाभिरादिम्गेण तपसां 
बह्मचय॑ण भअद्धया व्याख्यातम्‌ । विद्यया पनाप्त्वादयुपाततनरूपयाऽञत्पानमादि 
त्य त्थावरनङ्गमप्राणमन्विष्याऽऽचार्योपदेशानन्तरं भत्ययसेतनिनाहमस्मीति संप्राप्य | 
विचययेत्यस्य व्यार्याननिद्मवगन्तन्यम्‌ । आदित्यं बं भाणपाभिजयन्ति(ने) 
सवतः भ्रप्नुवन्ति । एतदादिवयश्वख्पं वै स्म्भमाणं प्रतिदध वा, शाद्ञतः। भाणानां 
भा्णशन्द्रमिषेयानां भणचञ्चरादानामायतनमाश्रयमूतमेतस्राणानामायतनमबृतमन 
विद्यादिकारणवागतममयमावृत्तिदुःलमवरहितमेतदश्रतमयं परायणं परेषामशधमेधा- 
दिफङानां सप्ताघनानामाश्रयनूतमेतस्मत्प्रणायतनाददताद्मयात्पराश्रयान्न पुनरा. 
बतेन्ते । यथा नदरमसतद्वूयो नाऽऽवर्तन्ते । इ्यनेन प्रकारेणोक्त इति शेषः । 
षष सवत्सरात्मप्ाणप्रारिरूपो निरोधो विनाशो मोक्ष इत्यर्थ; | तत्तसिमिनसंद । 


[ १. प्रभः | प्रश्चोपनिषदौपिकं | : 


ररात्मन्युत्तरायणद्तिणा यनपताम्येनोत्तरदक्षिणमार्गेन्यारिन्येष वक्ष्यमाण; छेको 
मल््रः ॥ {० ॥ वि 


पञ्चपादं सवत्रपरिवत्सरेदावत्सरानुवत्सरवत्स( त्सरद्रस् )रा; काराग्या- 
दित्यवन्द्रमोषायुदपाः पश्च पादा यस्य स पृश्चपाद्स्तं पितरं सवैष्य जनकं द्वादशा. 
छरति दादशमाप्ताकारं दिव आहु; परे अ पुरीषिणं दिवः सर्गात्परे परस्मिन 
स्थाने पुरीषिणं पृरीषशब्दं सुवणेमूमिपनिहितं ब्रहमाण्डगोकावरणं यस्य॒ स पूरीषी 
ते पुरापिणमाहुः कथयन्ति । जयवा पञ्च शरहतुवर्निताः पादा यप्येति व्यारूयेयम्‌ । 
अथ पक्षान्तर इमे काल्चक्रविदोऽन्ये पूर्वेभ्यो प्यतिरिक्ता उ प्रे, उ अपि पररेऽन्य 
इत्यस्य ग्याख्या । त उक्तत्यतिरिक्ता उत्8। वा विचक्षणं कश पवोपद्रवरुन्यमि- 
त्यथः । सक्चचक्रे पप्च गायत्री विष्टञ्नगत्यनष्प्पङक्तेवैहती कंकूबिति च्छन्दांसि 
परासिशकरे नेतसेन सेबद्धानि तत्स्वकं तस्मिन्‌ । अथव। वणेव्यत्याप्तात्सपंचक्र 
गमनवति चक्र इत्यथः । षृडरे षड्वुखूपा आरा यस्य तं षडरं तस्िन्नाह्ुः कथय 
न्ति पर्‌ इत्यन्वयः । अत सचराचरं जगद्‌पित नानाविचाराः 2) । इति मन्मन 
मा्ठौ ॥ ११॥ 


यथा संवत्सरो रयथिप्राणात्मकस्तथा मापोऽपीत्यहोपासनार्थम्‌ । पसः पक्षद्रया. 
त्मकः । वै प्रसिद्धः । प्रजापती रयिप्राणामिननो हिरण्यगमस्तस्य माप्य । कृष्ण 
पक्ष पव चन्दरक्षयपक्च एव न त्वन्या रुचद्न्त्रमाः | जडयन्द्रद्रद्धपन्नः। भण ञा, 
दत्यो. यसन्छङ्कः प्रणस्तस्मत्तत एत ऋषयः प्रसिद्धाः प्राणव्यतिरिक्तानवर।-; 
केनः कुष्णपक्षअप कृवन्तः चु इष्ट इुवन्तटमदपृतादक सु पक्न कुकन्त | 
छृष्णपक्षस्येतर दशंनादित्यथेः । इतरे प्राणव्यतिरिक्तदरिनः शुषे पक्षेऽपि कुन्त 
इा१तादिकमितरस्मिन्करृष्णपक्षे कृवेन्तीत्यनुषङ्कः; ॥ १२ ॥ | 


अदहोरारञ्िशममुदूतीत्मको मयुभ्यपितृदेवन्रहेदमिन्नः । वे भनापतिन्यांर्या- 
तम्‌ । तस्यादह्धरात्रस्याहरेवाऽऽदत्यस्यादयादास्तमय कट . एव प्राण आदित्योः 
शात्रिरेवाऽऽदित्यास्तमयादोदयं को एव रयिश्न्द्रः । प्रपङ्गादिवपे नुन, 
निवेषति---पाणमादित्यं सवेजीदनकारणं वे प्रसिद्धभेषे दिवभिथुनरताः स्वोपका- 
रिणं भर्कन्दन्ति परकेव्ण शोषयन्ति ब्रन्तीत्यथेः । ये प्रसिद्धाः कामुका दिवा 
दिवतते रत्या युवतिजनपंमोगह्पिण्या । संयुञयन्ते सम्वकतवध्यन्ते । प्राम्यधण 
योषिता सह ` सबध्यन्त इत्यर्थः । ननु तदं १ खयोवित्पु गमनं गृहस्थे कर्‌- 


| ०४४०४ के क| द य 
॥ 


१ ख, टेडाबुः | । | 


व -= = कः , , र ` 
1 ॥ | त ४ शा कि # 


ई कंकरानन्दविरावैता- ` [शप्र 


णीयित्याशङ्कय रारो तत्करणीयमिंत्येतद्वक्त रातिंगमनं स्तोति--ब्रह्मचयमेषं 
मेथुनामावद्पमेव न तु मेनं तत्परोक्षं वक्ष्यमाणं यत्पततिद्धं ` य॒हस्थानां मेथते 
रता -।क्रयमाणम्‌ । तदतदाह-- रात्रा रत्य. सयुजग्रन्त- स्मष्टम्‌, ॥ १६३. ॥ 


दानीं प्रनोत्यत्त्कारं ` वक्तं रेतो मैथुनं च स्तोति--अन्नमदमीयं वै प्रिद 
सवप्राणिनां भनापततिः काटात्मा रयिप्राणात्मकः । ततस्तस्मादन्नाद्यमांनादध 
भरासद्ध व स्मर्यमाण सर्वेजगदुत्पाद्‌कत्वेन तत्प्राणदप सवेनगहूाजमन्नका्यं रत! 
लीपस्यो्ीयेम्‌ । तस्पाद्रेतप इमाः भजाः भरनायन्ते व्यार्यातम्‌ । इत्यनेन सो 
वस्यावच्छिननेनाऽऽत्मोपादानेन चन्दरादित्यप्तवत्तरमाप्तद्धेरात्तमेथनावस्थात्मनिमित्तेन 


प्रकारणमाः; प्रजाः परनायन्त इत्यन्वयः ॥ १४ ॥ 


एव प्रभ्षनिणय कत्वा प्रतङ्घान्भयुनत्रह्मचयेयार्विमागेनः ` फलम।ह--- तत्तेन संसार. 
मण्डले । ये प्रपिद्धाः कामञ्वरपंहृतचित्तपतवस्वा इ प्रपिद्धा वै स्मर्यमाण तत्परोक्षं 
भ्रजापतित्रतं प्रजापतिना मनुना स्वार्थमूतायाः दातद्पाया ` योषितोऽधोपहासवत्छ. 
य।।ष१द्‌घ पहात प्रजापातन्रते चरन्त्याचरन्ताद्ययुतिष्ठन्तीत्यथः | ते परनापतिनतवच।, 
रिणा मिथुनं नार्‌ पुरषे नपुंसकं नोभयं वा तघ्र्य॑वोत्पादयन्ते जनयति |दषटफड- 
मिदम्‌ । इदार्नमदष्टफमाह-- तेषामेव प्रजापतिन्रतचारिणां `न त्वन्येषातेष दक्ति- 
णमा्ेपरप्यो ब्रह्मछोक) ब्रह्मणः प्रजापते राथिरूपस्य `'चन्द्रमपतो छोकः । इदानी 
बह्मचय फडमाह-वषाम।वराद्मागयान तपो , मनस इद्धियाणां चैकाध्यादिः+ 
अह्मचथमुक्तम्‌ । यपु नवृात्ततरागनेरतेषु सत्यं प्रि्रहित्रथाधेमापणं परिष 
तिष्ठा प्राप्त ये प्रमदनप्यस्तत्यं न वह्‌ (द)न्तीत्य॑ः ॥ .१९ ॥ | 

वैर 


तषा तपत्रह्यचयसलव्यानरतानपरद्ध। पदयन् आादव्यमामप्राप्पा विश्जो विरजाश्च 
नद्रखछाकवत्स यिप्णुत्वादिद्‌षदृषत्‌। न। ब्रह्मख।कः कायनरह्मरकः। इदानीं तपो्रह्यः 
चय॑पत्यवचनाद्‌ना प्द्ध्‌।वेऽपि नहुम्यादि्द्धावे न नहयलीकः इत्यनमतमर्थमाह ~ 
नं येषु तपात्र्मचयसत्यसपनेषु । जिह्यं कोटिरस्य स्यन्‌ नाच्यमानमंपि फीज्ञीयमानं 
न येधिवस्यन्वयः । अनृतं पण्डितमान्यत्वेन त विपरीतं वाक्य॑॑सत्यवादिन;स्वं न 
याष्वत्यनुष््कः । न माया च कायमन्तरण परैरज्ञायमानं कीरस्य मयान 
येष्वनुवतेते । चकाराद्धिपास्तेयादिकमपि - नेत्यवगन्तन्यमू. । [ इत्यनेन भका+ 
रेण |॥ १६९ ॥ ` + 1 


इ।त भप्रत्परसहसपारताजक्राचांयन्नाचकगनन्द्‌ यत्मन्द्रव्रिर चितायाः । 
` ~ -मायवंणमनीपनिषद।पिकायां प्रथम~पन--+१-५- > 


४ $" (८ ^ 


पाणि 

पिमो 1 | ह ४ ४ छी 

‰ १ ४ ॥ ॥। र" १४ 
$ 


[ २ भर्षः} प्र्नापानैषदीपिका । 9 
| षक 6 
` अथ द्रतायः भश्च | 

अथ. कात्यायनव्रक्नानन्तर पृववदुत्पुको ह किनं पिप्पङदम्‌ । भागेवो वेदिः 
पप्रच्छ भगवन्‌ ; व्याख्यातम्‌ । कत्येव कियत्पंख्यादिका एव निधोरिता देवा 
द्वश्चब्दामिधयाः । प्रजां स्थावरजङ्खममतछखूणां विधारयन्ते विधारणं कवन्ति | 
कृतर एतेषु देकद्ष्वद्वेषु वा कपैर एतच्छरीरं सप्ारयाघानिवांहकं प्रकाश्चयन्ते 
प्रकाश्च कुवान्त । कः; पुनरर्षां बरिष्ठ एषां देवानां को नाम श्रेष्ठः | इत्यनेन 
प्रकारण पप्रच्छत्यन्वयः ॥ १॥ 


तस्मे मागवाय | स होवाच व्याख्यातम्‌ । प्रथमप्रञ्नस्योत्तरं प्राण एव श्री, 
र्य विधारकः । द्वितीयतृतीययोश्वार्थाद्गन्यादिरूपेण स एव प्रकाशको वारहश्चेति 
वक्त म॒तेन्द्ियप्राणसेवादपमास्यायिकामवतारयति-आकाश्चो मृताकाशो इ कि 
वै प्रसिद्ध एष प्रस्ारितनयनप्रत्यक्षः साक्षि प्रत्यक्षो वा देषो देवहाब्दामिषेयोऽन्यवि- 
जिगिषुत्वेन, वायुरधिरायः परथिवी स्पष्टम्‌ । वागवागिद्धियम्‌ । उपरक्षणमेतत्ाभे- 
पाद्पायुपस्थानाम्‌ । पनोऽन्तःकरणं ज्ञानशक्ति चतुविधं मनःशब्दोपरुक्षितम्‌ । चश्च; 
त्रं च सष्टम्‌ । चकाराच्वश्।णरसनानि ! ते पञ्चमहामृतन्ञनेन्द्ियकर्मेन्धियचतर्विधा- 
न्तःकरणरूपा मुख्यप्राणसंनिपिप्रापतसामथ्यौन्मुख्यप्राणप्रसादमजानतः (न्तः) भ्रकादयेदं 
शरी रमवकाश्चादिष्यह्‌ रक्षमत्वेन प्वेस्य रोकस्य दशेयित्वाऽभिवदन्ति स्वन्यतिरि. 
्तान्सर्वान्सर्वतस्तिरस्छृत्य प्रत्येकं स्वात्मनि बहुवचनप्रयोगेणावकाद्ायकेककायक्षमा 
अपि सजीवनमवकाश्ादिक्तवकायेक्षमत्वं स्वात्मन्याराप्य वदन्ति. वल्णन्ति । तद्वदन- 
माह~-वयमाकाश्चादय एतत्वप्राणिप्त्यक्षं बाणं बाणवत्कमणा प्रापितं बाणमथ- 
वा बवयोरैक्याद्वाति कुत्सितं गन्धे वहन्ब(्)ोणति श्चब्दं करोति गच्छति वा कमे- 
क्षये सति सत्यपि कमणि देश्चादश्चान्तरं चति वा बणम्‌ | बणमेव बाणं शरीरमित्यर्थः। 
अवष्टभ्यावष्ठम्मनं कृत्वा इढतमं कृत्वेत्यथः । विधारयामो विविधावकाश्चादिकाये- 
क्षमत्वेन धारण कमेः ॥.२॥ 


तानाकाश्षादीन्म्रत्यक्‌ शरीरविधारणामिमानन वदतो वरिष्ठः सर्वेऽप्याकाशदयोऽ- 
वकारादिकार्यकारित्वेन वरास्तत्कायाणामपि मुख्यप्राणनिमित्तत्वान्मुख्यप्राणाऽतिश- 
येन [.वरो वरिष्ठः | समीचीनः प्राणो मुख्यप्राणः प्राणादिपश्ववृत्तिर्वाचः हस्त- 
संज्ञया च निवारयन्नक्तवान्‌ । मुख्यप्राणाक्तिमाह- मा निषेधाय; । मोहं विपर।- 
तन्ञानमाप्र्यथ त्मन्तान्मा गच्छत । तत्र देदुमाह--अहमव मुख्यप्राण एव न. 
त्वन्य एतदेवं स्वप्रयक्षं वक्ष्यमाणमात्मानं पञ्चधा प्राणापानन्यानाद्नत्तमानः पश्च | 


हंफरानन्दधिरचेता- [ ९ भै ] 


परकारेरात्मानं मुख्यप्राणस्वरूपं परविभज्य प्रकर्षण स्थानक्रियानामादिमि्िविषमेद- 
वन्तं कत्वेतद्धाणमवष्टभ्य भ्याख्यातम्‌ । विषारयापि विविधकायेक्षमत्वेन 
जीववन्तं देहं करोमि । अयमथेः-मवन्तोऽवकाश्चादिपरातिसिककार्यक्षमा न त सर्व 
 कायक्षमा अहं तु मवतामपि काये निमित्तत्वाद्वत्कारयप्षमो मया कियमगे जीव- 
नाद। त न कोऽपीति । इत्यनेन भ्रकारेण । एवमुक्ते सतिं त जक्राश्चाद्यः परस्प. 
रमुसावल.कनहास्यकरताडनादिवे्ावन्तः भ्राणोकतेऽथेऽधदधाना इदमित्थमेकेत्या, 
स्तिक्यनुद्धिशृन्या बभूबुः स्पष्टम्‌ ॥ ६ ॥ | 


अनन्तर तेषां प्द्पपापमवरोक्य तच्छन्त्यथे स मर्यप्राणोऽभिमानाद्‌।त्मनः स॑ 

कारेत्वरक्षणाद्यथावस्पुविषयाद्हकारात्‌ । उध्वेमष्टात्तरश्चतमभस्थानानामपरि स्थान. 
चरन कृतवानेत्यथः । उत्करमत इवात्करामतीव स्वात्मनः सक्षी, उत्क्रमणे प्रति- 
समाधयः शरा।रविनाशः स्यादिति मन्वान उत्कमणमिव कृतवान्भूतानां सक्षारणानां 
स्वस्थानचदनेन व्याकुछत्वं कृतवानित्यथेः | अथवाऽयमिवकारः प्रतिपत्तः प्रतिपस्सैव 
प्राणस्तवाद्माह । न द्यकाश्ञादिदेवानां वागादयः सनिति तेषां तदङ्खाकरि च न्याय. 
दिविरोषात्‌ । तस्मिन्पुरूये भ्राणेऽभिमानिन्युस्क्रापत्यष्यं गच्छति सत्यथानन्तराप 

तर्‌ मुख्यप्राणादन्य अकिशाद्यः सवे एवं निखिला भपि पद्बद्धा विहङ्गा इव 
पारास्याध्वै नयनादुत््रामन्त उत्कामन्ति पराधीनाः सन्तः खस्थनिम्यश्वडिताः 
बमृवुः । नेकोऽप्यात्मानमव्टज्धवानि्य्थः । नैतत्तदा जातं रितु तर्वकाडीनमि- 
व्याह-- तस्मिश्च तस्मिन्मृरूयप्राण एव यथोत्कामति सत्युत्करामति( न्ति ) तथा 
सवेदा अतिषठमाने प्रकरेण स्वस्वकयेक्षमत्वेनावस्यानं कुवन्ति ति ) । सर्वं ए 
८ प्रा ,तिष्न्ते स्पष्टम्‌ । तत्तत प्राण उत्करामत्युत्करमन्ति प्रतिष्ठमाने च प्रतिति 

न्त इत्यास्मन्नय दान्तः । यथा इन्त, मक्षिकाः श्षुद्रा मधुकरा जीवा भरमरा 
वा मधुकरत्वप्तामान्यन्मुकरराजानं मधुकरराजं मधु मध्वपृपान्तस्यं मधुररकष तत्कु. 
ति मधुकरास्तेषु प्रधानभूतस्तदृष्टातिशयः कश्चन जीव इत्यर्थः । तमत्क्रामन्तं 
मध्वपृपं परित्यञ्योध्वै गच्छन्तं सवो एव निलिदा अपि मिका उत्क्रामन्तं 
उत्काम।न्त तमनुगच्छन्त।त्यथः । तर्हिमश्च मधुकरराज एव मध्वप्पे प्रतिष्ठमाने 
सब! एव भाषन्त स्पष्टम्‌ । दा्टन्तिकमाह--एवे तथा बाङ्मनशश्षु 
भत्र च। चकाराऽनुक्तानामाकादीनां संग्रहायेः | व्याख्यातमन्यत्‌ । त॒ उक्ता जका- 
शादयः परत्यक्तश ररविधारकत्वाभिमानाः । भीताः प्राणस्यैव श्रीरविधारकत्व. 
(नवयन परममद्मुपगताः । भाण मधुकररानसमं मु्यप्राणं कलत्रयेऽपि परोक्षं 
रत्वक्ष च स्तुष( न्ब `न्ति स्तुतिं क्वनि ॥ ४ ॥ 


र प्रश्नः 1 | भश्षोपनिषदौपिका ॥ ९ 


तत्स्तुतिमाह-एष मुखनासिकाभ्यां सैचरन्स्पशेनस्य साक्षिणो वा॒प्रत्यक्षोऽभ्निर. 
ध्यात्मादौ जाठरमोमादिमेद्भिन्नो वेश्वानरस्तपति संतापं करोति । एष व्यास्या- 
तम । सूये; शोमनाया मतेः कता चन्द्रमण्डडात्मैष व्याख्यातम्‌ । पर्जन्यो दृष्ट 
भिमानिनी देवतेष इस्यनुवतैते । मघवान्मधवा व्िरोकीपतिः । अथवा पजन्यस्यैव 
विशेषणं मघवान्‌ । तथा च पजन्येद्धयोरेकयं स्यात्‌ । पष व्याख्यातम्‌ । बायुः 
परमज्ञनः । एष भ्याख्यातम्‌ । पृथिवी वसुधरा । एष इत्यनुवतेते वक्ष्यमाणेषु सवे | 
रयिशचन्दरमाः । देबो विजिगीषापरो चयोतनात्मको वा तपन्नधनिसूयौ्यत्मकत्वेन । किं 
बहुना सदसा नास्तीति म्यपदेश मूषितम्‌ । चकारात्सदसद्धिकक्षणमन्ञानममि । 
अगतं चामरणषमात्मकं ब्रह्माप्यनुप्चरितपरदेकस्वमावम्‌ । चकारादनुपचरितापत्स्व. 
मावं नरविष्मणादिकिमपि यत्परिद्धम्‌॥ ९ ॥ 


न केवलमयं. सर्वात्मा कितु सर्वाधारोऽपीति शष्टन्तेनाऽऽहुः--अराश्वक्र्य 
नामिनेम्योऽरम्तराछ्वतीनि चतुष्कोणानि वतुखानि वा तीक्षणाग्रपुच्छानि काष्ठानि | 
श्व दष्टन्ते । रथनाभौ रथचक्रस्य मध्यप्रदेशे प्रतितिष्ठत( न्त ) इति शेषः । 
दाष्टौन्तिकमाह-- प्राणे संसारचक्रनाभिमृते मुख्ये प्रणे । सवं निसिटमञ्निसूर्य- 
द्विकं प्राणात्मकम्‌ । प्रतिष्ठितं स्पष्टम्‌ । अश्भिसूयोदिकमेव वै प्राणे प्रतिष्ठितं न 
त्वन्यदिति शङ्कं वारयितुं सवेशब्दाथेमाह-- ऋचः पादबद्धा मन्त्राः । यलुष्य- 
विव्ितच्छन्दस्का मन्व्राः। सामानि गीतिप्रहिता ऋचः । यज्ञो व्योतिष्टोमादि- 
रपः । क्षत्रं क्षत्रियत्वन।तिब्रेह्य च ब्राह्मणत्वनातिः । चकारादुक्तमनुक्तं च 
सवम्‌ ॥ ६ ॥ . 

यथा प्रजा महाराजमेवैष इ्यङ्ख्िनिर्दशेन प्रस्परं॑दशेवित्वा तद्ुणांश्च संकी 
पश्चा नः पिता मातेघ्यादिना स्तुन्वन्ति तथैषोऽभचिः सूरयश्च तपतीत्यादिना प्राणं दशै 
यित्वा देवास्तदगुणांश्च सर्परतिष्ठादिकक्षणान्तंकीर््यवं रतुवन्त इत्याहुः-परजापतिरवि* 
राट्‌ वरिखोकीशरीरः प्रजानां पाङ्यिता | चरसि गच्छाति वते इत्यथः । गभे बह्मा 
ण्डगोखकजनटरे | ननु गर्मस्योत्तानश्ायिनोविमेदाद्भमाद्विनिगेतो नाहमित्यत जाहुः- 
त्वमेव प्राणः प्रजापतिदपो गर्भस्य एव न त्वन्यः | भरतिनायसे स्वस्माजाताद्रन्ला- 
ण्डगोखकात्पुत्रमृतात्परति प्रातिदम्येन पिता सन्पत्रत्वमङ्कीृत्योत्पधते( से ) । तुभ्यं 
प्रनापतिरूपायोपक्ारादर्थम्‌ । प्राण हे प्राण प्रजास्त्विमाः; रत्यक्ताः स्थावरजङ्ग- 
मासतवदूषमूताः । तेरिषकारार्थ; । ता इमाः प्रनासतुम्यमवत्यन्वयः ! [ बकं इरन्ति 
खष्टम्‌ ] । ननु ब्रह्मशोकावस्थित्ताय मद्यं कथमिमाः प्रजा [ बहे हरन्ति | इत्यत 
भहुः--यः भ्रसिद्धः भरजापति्ैस्तिपृत्तिकादिशरीरेषु समः । भागे; प्राणापाना 


१० शकरानन्द विराचता-~ ` [रे श्रन्न; ] 


पिभिः पच्चमिवायुमदेः सरवैषु मूतप्वेक एव ।' भतितिष्ुसि परातिकट्येन भेदेन 
वतसे ॥ ७ ॥ व 

इदानीमस्येव प्रघानमूता विमूतीराहुः--देवानामिन्दादीनामसि मवति । वहि" 
तमोऽतिशयेन हविषां वाहको देवतृधिक्रारणमित्यथैः । पितृणाम्नष्वात्तादीनां 
पितृोकनिवातिनां प्रथमा पूवेमविनी नान्दीमुखश्राद्धादावन्यकरमपि्षया । स्वध, 
स्वान्यजमानस्य पितृन्हविष्यदानेन घावति गच्छतीति स्वधा । ऋषीणां मौतममस 
दवाजपरमृतीनां चरितं चष्टितम्‌ । किं परद्चीदशोनादिकमपि प्राण इत्याशङ्कय तत्या, 
ह--सत्यमवितथं गुरुपादवदयोकनद्िकमित्यथंः | अथवा मुरूयप्राणप्ताहचरयास्पत्वं 
शर।रावघारणम्‌ । क्षवरषणमाहुः--अथवाङ्किरसामथरवाङ्किरसप्राणसाहवर्या- 
दथवाङ्खरस्त्व गातमाद्ानाम्‌ । आत्त मवि ॥ ८ ॥ | 


इन्द्रः परमश्वयत्तपन्नस्त्व प्राणः प्रजापतिः । प्राणं हे प्रण | तेजसा सष. 
तहःरकास्णा तयण ननगद्धृद्केन | रद्रा रादनहेद॒मृताऽसि मपि । स्थितिकाडे 
जगतः परराज्ञता सवेता रक्षकः । तवं प्राणः प्रजापतिः । अन्तरिक्ष आका 
कास्वादर्षण चरसि गच्छि । सूयः शोमनाया गतेः कतां दिवाकरस्त्वं प्राणः 
भनति; । सूयवरवण. उयातिषां पतिः, चन्द्रादीनां पाचयिता | न केवट 


ऽवा पतः कतु चनानामप्वानन्द्कार्‌(त्यवमाहु || ९, || 


यदा यस्मिन्काले त्वं प्राण सूर्यमोभिरमिवषसि स्तो नीरारा मुश्वसि । 

थ तदमाः परत्यल्लाः । प्राणते प्राणन्ति प्राणनादिवेष्यं कुङन्तीत्य्थ; | अथव्‌। 
हे प्राण ते तवेमाः प्रना इतिं क्कष्यमाणेनान्वयः । रजाः स्थावरजङ्गमाः । आनन्द्‌- 
रूपा आनन्दः परमत्मा स एव रूपं यास्तं ता आनन्द्पाः | निरतिशयसलपर्णी 
इत्यथः । [तष्ठन्ति स्पष्टम्‌ । जआनन्दरूपवस्यने हेतुमाह--कामायाभिकषाय 
यथाकाम मत्ययः । अन्नमद्नीयं बरह्यादिकम्‌ । भविष्यति स्पष्टम्‌ । इत्यनेना. 


[भव्रायण ॥ १०|| 


रदानामस्य सवात्मनाऽपि पापठेशश्गन्यत्वमाहुः-- वरस्य; सस्माल्मथमनतवा. 


धथाकामुपनयनादत्तस्कारशून्यः पितृषितामहादेरमावाद्वा तत्सोमपानशन्यः | संस्का 
रशृन्योऽपि सवेदा शुद्ध इत्यरथः । त्वं प्रथमजः प्रनापतिः । भाण हे पाणेकक्छवि- 
राथन्णानामव परपतिद्धोऽभिरत्ता भोक्ता संहतं वा । विश्वस्य चराचरस्य जगतः |. 
सत्वाः प्त ब्रह्यदाना पाविता संश्चासौ पतिश्चेति बा । बयमाकाचाद्या देवाः 


जअलिस्वाद्नयर्य विषयजातस्य दातार; सम्षकाः | पता जनकर्त्व्‌ प्रणा ` 


र परभष | परश्ोपनिषदीपिका । ११ 


मातारश्व मातयाकाशे श्वासेति मातारा वायस्वद्प इत्यर्थः । नो ऽस्माकमाः 
केशाद्‌ नाम्‌ । अथवा सवेनगत्कारणस्य मातरश्चना वायोस्तव पिता ॥ ११.॥ ` 
` एवं स्तुतिं कत्वा कायमाहुः--या प्रसिद्धा । ते तव प्राणस्य. तनस्तनस्पान- 
ड्म । ` वाचि वागिद्धिेऽो पथ्यां च वागिन्धियसहचरितायां : भ्रति 
्ताऽवस्िता । या प्रपिद्धा भ्यानरूपा श्रोत्रे श्रोतेन्द्िये `तत्सहवरितंचन्द्रम- 
स्याकादे च । या च प्रपिद्धा प्राणद्पा | चकारः .परवत्र वक्ष्यमाणे. च पयीये, तन्‌: 
प्रतिष्ितेत्यतदरुवृत्त्यथः । चक्षुषि चश्चुश्न्दिये तत्सह चशतिषु तेजोबन्नात्मकेष रुपे. 
ष्वादित्यिच, या [| च | प्रतद्धा समानद्पा मनसि मनदृन्दिये तत्सह्वरितेष 
मृतमोतिकेषु । संतता सम्ाविस्तता प्राणादिपश्चद्त्तिगर्भिगीलयर्थः । लिषां शिवानां 
मङ्गलानां स्वस्थानादचषितामित्यथः । तां वागादिप्थितां तनुं क्रु स्पष्टम्‌ । त्वं च 
पा्रमारत्करम मा काप: ॥ १३२ 

नास्माकमिदार्न पृववत्स्वातन्त्यनवृद्धिरित्याहुः-भाणस्य. पश्चवृत्तेमेवत इदं विवि. 
धप्रत्ययगम्यमस्मदाद्क नगद्रशेऽधानत्वेन स नेसिदम्‌ । सवेशञ्दाथमाहुः- 
त्रिदिवे निदिवापरत्तितात्रेखक्यां बरह्मण्डजठर इत्यथ; । यसपिद्धमाकाश्चाकषकं 
्रतिष्टितमवस्थितम्‌ । यस्मादृवं तस्माद्ध प्राण त्वमसमान्पातेव पुत्रान्प्ष्ठं रक्षस्व 
रक्ष सवैताऽनयभ्यः पाहि । तद्रक्षणं स्वयमेवाऽऽहुः--भरीश्च धियश्च विपिधा 
द्मः । पन्ना च ठोक्वेद्‌ विषयिणी छोकद्रधे्टकारिणी बुद्धिम्‌ । चकारौ तयोः स्थिर. 
त्वोपयोज्यत्वेः आहतः । विषेहे विविषास्ववस्थासु षेहि परयच्छ | नाऽस्मम्थमाक 
शादिभ्यो विग्ताभिमनेम्यः | | इत्यनेन प्रकारण |॥ १३॥ 


(कः 


इति भीमत्परमहंसपरिवानक्ावायभी सेकरानन्द्यतीन्द्रविरातचेता- 
यामायक्रणप्रश्नोपनिषदीपिकायां द्वितीयः पञ्चः ॥२॥ 


६ भला त 1 + 


अथ त॒तायः १ः। 


1 ४ # 


क. “ 


है 


प्राणस्य प्रजापतैस्तं सवैनगदासमत्वं निधा रितं यद्यपि तैथाऽप्वस्य सहतत्वादना- 
प्मत्वमिष्येतदपपादनायं तत।यः त्रश्च अरम्यत-अय कवदामत्रचचानन्तर हन कार्य 
( स )स्यश्चाऽऽन्वंखायनः पप्रच्छ भगवन्व्यार्यातम्‌ । इतः कस्मादुषदना- 
निमित्तदेष-प्रत्यक्षः क्रियावन्प्ाणः पश्चदृत्तिज यतत उत्पद्यते । कथं केन पक्रार्‌- 
गाडऽयात्यागच्छत्यसिमिनप्यले प्रत्यक्षे शरीरे विन शिनि कलेवरे 1. केन निमित्तेन 
ह्वरीरं शह्णातीत्यभिभ्रायः । आत्मानं वा मृरुयप्राणस्वख्प वाशब्दः प्राण एव धमा 


श्रे दंकरनन्दविरावेता- [ ६ र्षः 


न्तरप्रभाथः । भरविभस्य प्रकरेण विमानं कत्वा ` कथं केन प्रकारेण । प्रातिषुते 
वर्तेत इत्यर्थः । केन व॒तिविशेषेणोत्करमत उत्कामत्यस्माच्छरीराद्पसपेति । कर्थं 
केन प्रकारेण बाह्ममधिमृतमधिदेवं चाभिधत्ते सवेतो घारयति । क्थ केन प्रकारेणा- 


ध्याट्ममत्मानमधिक्कत्य वतमानमिद्‌ शररेन्ियादिकम्‌ । इत्यनेन प्रकारेण ॥१॥ 


तस्मे कोश( सर }ल्याय । स होवाच व्याख्यातम्‌ । अतिभश्चानम्यधिका- 
रा्था(काथो) पिहितार्यान्वाऽन्यप्रश्षविषयान्वा अष्टव्यान्थान्पृच्छत्ति पर्नं करोपि 
यतस्ततो अह्िष्ठोऽतिशयेन वेदा्थंोऽन्तमुंखो वाऽसि मवापि । इति यस्मात्तस्भा. 
ततस्ते दुभ्यमाश्वङायनायाहं पिप्पदादामिषो ब्रवीमि स्पष्टम्‌ ॥ २॥ 


आस्मन आत्मनोऽमिन्ननिमित्तोपादानात्‌ । एष प्राणो जायते भ्यारूयातम्‌ | 
आत्मनः प्राणो जायमानो न वस्तव इत्यतद्टष्टान्तेनाऽऽह--यथा दृष्टान्त एषा 
प्रत्यक्षा परुषे शिरःपाण्यादिमति च्छाया प्रसिद्धा पुरूषाकासेमेतास्मिन्प्राणकारण 
आत्मन्येतत्माणसूत्रपाततं समन्ताद्वस्तृतं न वास्तवमिस्यथः । कथमायात्यिन्श. 
रीर हत्यस्योत्तरमाह--मनोढतेन मनःकृतेन करणं(ण)्ृतड मञ्चभक्माविधादा. 
सनानिमित्तेनाऽऽयात्यस्मिञ्चरीरे भ्यारूयातम्‌ ॥ ३ ॥ 

आत्मानं वा प्रविमज्य कथ प्रातिष्ठत इत्यस्यात्तरं दृष्टान्तपरःसरमाह--यथा 
सश्राडेव सम्य्राजत इति सस्नाट्‌ सवेलक्षणसेपन्नः सवेभोमो राजैव न त्वन्योऽ. 
विङ्तान्पन्तिबररक्तकाधिकारभभतीन्वि नियुङ्क्ते विनियोगं कृते । विन्नियोग- 
भरकारमाह--एतान्य्रामानेतान्प्रामान्कुरपाज्चखदिदेश्चगतान्पर्वतपत्तण द्वानपश्चद शच. 
शतं सहं वा मअमानिनियुज्यमानानां बहुत्वामिप्राया वाकंववाप्ता | मन्िबटरक्षक।- 
धिकारन्ैति भ्रत्येकपपितिष्ठस्वाधितिष्ठाधिष्ठानं कु्ित्यनेन भरकारेण । दाष्टीनितक- 
माह--एवमेवानेनेव प्रकारणेष पुष्यः भाग इतरान्वात्मन्यतिस्किन्भाणान्ाण- 
शब्दान्वागादृन्पथक्पृथगेव निह दिगोल्केषवन्यत्रान्पत्रैव न त्मेकत्र निषे 
सनिषान कर्तं । स्यापयतत्य५ः ॥ ४ ॥ 


तेषां सनेघानस्यातिस्सप्टत्वात्प।रत्यञ्य वागदन्पुरूपस्५व प्राणस्य प्ञ्चवृत्तिततनि, 
धानमाह--पायुपस्थ पायुश्चपस्यश्च पायुपरस्यं तस्िन्मलमूत्रादिकरित्वेनापानमष- 
ध्वारिणं स्वात्मना वृत्तिमद्‌ सप्याप्याते रषः । चश्चुः्ौतरे चक्षश्च धोत्र च वक्षः 
भरोत तस्मिन्पनिषान त्वेति शेषः| एखनास्तकन्य एष्यम्‌ । प्राणा मुख्यप्राणः 
स्वयं वृत्तिमान्वु्तिमन्तरण स्वैनव रूपेण पातिते प्रतिष्ठते शरीरदेशाद्हि्गच्छति। 
पध्ये तु शरीरस्य मध्यमग एव नामा न स्वन्यत्र समानोऽधितपीतप्तमनयनवत्तिः। 
तिष्ठतीति शेषः । समानरब्दायमाह-- एषं नामिस्यः प्राणवृत्तिमेदर हि यप्मद 


{ \ प्रश्ः] परौ पनिषदीषिका । ` १३. ` 


तद्धक्तायं प्रत्यक्षं हुत विधिनाऽविधिना वाऽऽस्याहवनीये प्रक्षिमन्नमदनीय समं 
यावता नीयमानेन तत्तस्स्यनेद्धियादीनां बाधो न मवति तावत्तत्तत्स्यानेद्धियादौ 
नयति प्रापयति । तस्पाव्छमानेन समत्वेन नीतादबदेताः साक्षिणः प्रलयक्षाः भ्रत्र- 
चक्षनापिकामुखद्वारख्येणास्मदादीनां वा सप्त॒ सपतख्याका मूषेन्यदरारस्या अर्व 
घोऽभिरिव विषयप्रकाश्पत्वच्छब्दादिबद्धयः । भवन्ति सष्टम्‌ ॥ ९॥ 


इदानी भ्यानवत्तेः स्यठं वक्तमाह-हुदि मांसपिण्डे कमठाकारे हि यस्मदेष 
पाक्षिप्रस्यक्ष आत्पाऽऽत्मसहवरितः पश्चवृत्तिः प्राणो खिङ्गात्माऽत्रास्मन्हु 
आत्माधिष्ठान एतत्सवेशरीरपणस्य शद्कुम्‌तम॑करतमेकाधिकं रात नाङाचा प्रषान- 
मतानां सच्छिद्राणां शशिराणाम्‌ | चासां प्रधाननाडनां शत शतपकरकस्या एकातर- 
दातसंख्याक्रानां प्रत्येकं शतं शतं तथा चैकेत्तरशतनाडीनां शख।मृता नाड्य) दश. 
सहं शताधिकं मवन्ति | पन्च शताधिकानां वक्षत्तहल्लाणाभेक त्तरशतन।ड।शाखा- 
नाडीनमिकैकस्या # द्वासपषतिं द्रासप्चविं भरतिशखनाडीसदस्ताणि शाखनाडीनां 
लाख।मता नाञ्यस्तासां प्रत्येकं द्विपा धिकपप्तिसहचाणि । द्वापर द्वासघाते- 
पिति वप्ता प्रस्थं शाखानाडीसबन्धाधां । प्रातेक्षाखनाडनां सदामं प्रातश्च 
खानाडीसहल्लाणि । तथा च मृठ्शखा [ प्रतिशाखा (नङ्या दाप्ठतिक।टय। 
द्वा परपतिरक्षा णि दश्सहल्ं च शतद्वयमेका चेति भवान्ति । आसृक्तप्तष्यापु मू 
शाखाप्रतिदाखानप्रविश्चाानाडाषु । भ्यानो ` वीयवत्कमहेतुः प्राणदृत्तिमद्धरातं 
गच्छते ॥ ६\॥ 

केना त्करमतं इत्यस्यात्तर वक्तं पश्म्याः प्राणर्वृत्तः सचरमगागताह्‌--~- अथ स्वना 
ष॒ भ्यानसचारेण9व हेतुनंकया सुषुश्नारु प्रयाध्वं ऊषभवचार। उदनि ॐच 
त्वद वे।(द्‌[ननामपेयः प्रणवृत्तिमदेन पुण्येन शाज्ीषण कमणा । पुण्यं दा कमफ 
पुखभायं छोकं मोगमूभिमूतम्‌ । नयाति प्रपवति । पपन शाह्ञातद्न कम्‌ । 
पापै" फट कं न५०१,।१ ९६ ,५६।१९५।५त्‌ . 64०44 उ न्प 
पुण्यपापाम्यामेव न इ करेन $ण्येनं पपिन वा मनुर्५८छ।कं भनवे रार्र्‌ पुलदुः- 
फं नयत ल्नुषङ्खः ॥ ७ || 

ष 4 


कथं बाह्यमभिषत्ते कथमध्यात्मित्येतयोरत्तरमवश्चिष्यते । तेत्र भगणादिपश्चव्रः 
त्तिमिरध्यात्मममिषत्त हयेतद्‌त्मानं वा भविभङडप कथं प्रातिष्ठत इत्येतस्वोत्तरणेव~ 
यातप्राणादिमिरभिषन्च इत्युत्तदमुक्तमिदन कथं बाह्यम भ॑वत्त इत्वस्थात्र्‌ भाणपा- 


चवकगकन क्क्ष 


धि 


# दरसकततिदसप्ततिरिति कविन्मूठे पाठः 1 + एकः भतिदाल्षव्दोऽधिकः 
भ 


१४ दकरानेन्दविरदिता- [ ९ प्रश्नः 


नपतमानम्यानोदानामितैरादित्यषथिभ्याकाश्चवाय्वशचिमिरमिधत्त इत्याह-आदि्यो 
मण्डटटामिमानी पुरुषा ह प्रपिद्धो वै स्येमाणों [ह्यो ऽध्यात्मम्यतिर्क्तः । प्राणो 
मख्यप्राण उद्यति, उद्यं गच्छति । एष बाह्यः प्राणा मण्डडत्मा पुरतः स्थित 
इति हि यस्मादेनं सािप्त्यक्तं चक्षुर चक्षुषि मवं राणं प्राणवरेत्यास्यमनुगृह्णानांऽ 
नुप्रहं कुवेन् य (दय)तील्यन्वयः | पृथिन्यां प््गुणायां वित्ताणाया मुवि या प्रिद्धा 
बह्यापानषपा देवताऽ६।अ । सा एथिवी देवतेषा प्रल्यक्षेव पुरुषेणानुमूयमाना । 
पुरुषस्य शिरःपाण्याद्िमतः शरीरस्यापानमाध्यातिमकमपानवृतेमद्मवष्टम्य स्वक्ष. 
कृत्या सर्वात्मना गच्छन्तं विधायाभेधत्त इति शेषः । अन्तराऽऽदित्यपृथित्योमेध्यै 
यदः प्रतिद्धः समानप्तम आकाश; पवेप्तमावकारकमां सोऽन्तर।काशः समानां 
बाह्यतमानघृत्तिमेदो वायु प्रपिद्धः प्रमञ्जनो वीयैवत्कमां व्यानो ्यानवृत्तिमेदो 
भ्यः | < ॥ | 

तेजो दाहपाकप्रकादापरं ह परपिद्धं # वावेव तेन एव न्‌ त्वन्यदुदानो श्य 
उदानषरृत्तिमेदः । तेजप्त उद्ानत्वे हैदुमाह--~ तस्माद्यतस्तेन एवोदानस्तत उपशा- 
न्ततेजा उष्डित्रन।ठरनतवेदाः करसपर्यनानुपम्यमानोष्णिमा पनरभवमेतच्छरीरं 
भरतिपच्चत इति शेषः | अवा प्राणस्येतद्विसेषणं ग्यवहितं पुनः पुनः शरीरे शरीरे 
भवतौति पनभवत युनभवम्‌ । प्रपिपत्तिकां सप्रकारमाह--इन्दरिपर्वागादिभिर्मन 
स्यन्तःकरण स्वस्ववृस्युपरमेण संपदयपागः; संपाति कुतेद्धिः । यदेद्धिषाणि मनति 
सपद्यन्ते तदेत्यथ॑ः ॥ ९ ॥ । 

यच्चित्तं यदेव दवतिय।दश्ररीरं भगेति 6१द। चित्ते यत्य पत. यञ्चित्त 
स्तेन दवतिथगादितकह्प पिरिन मनन्त शन्दियेण सदैषोऽन्तःकरणामिमान मुम | 
माणं पत्ति पृरूपधाणं मपुफररानपममायात्वागच्छति ज्ञानशन्यः सन्‌, शप्र 
कप्द्‌(यः परिसिष्यते इत्यषः ¡ भाण उक्तः धपोच्छप्कता ,। तेजसा शरीरेण 
पाकपरकारन्णकारिणौदानबृत्यालमकन । युक्तः वद्ध उद्‌नवृ्तिमधान इत्यर्थः । 
सहाऽऽत्मनाऽन्तःकरणा।भमानिना साक५.। यथास्कद्सित कुतकृम विघयाकशाध्‌- 
तप्मुत्थितपवभज्ञास्व।१पय। छत देवतिथादि य इरासकदयिपयं यथ।तेकदिपतम्‌ । 
लोकं कभविद्यफटं माविश्चररमित्थः | नयाति भापयति | १० ॥ 

म्रापतङ्ञेके प्रःणापाततनस्य फठमाह--यः; प्राणपापतक एवमुक्तेन भ्रकारेणाऽऽ- 
त्मनः प्राणा ज(धते मनःकतार्थां धमावमाम्थां शारीरं - गृहात्यात्मानं च पञ्चधं 


। शीरि ४४9 


मनायति ह 


` मण्य “हवै? इत्ति पठ .एुव्र रतः. . 


` ६ प्रश्नः |. प्र्नोपनिषदीपिका | १५ 


विभञ्य प।युपस्थयोरपनं स्वं॑चक्चःश्रोत्रयोरनामौ समानं ग्यानं नड पमृह उदनं 
च स॒षुश्नायां स्थापयत्यदाननोत्क्रामति बयः प्राणापानप्तमानव्यानोदानेैः सयैपयि- 
व्याकाशवायाेभिरान्तरापकारकेरध्यातव्यतिरिक्तमान्तरेश्च बह्योपकारकेरध्यत्मं 
धारयति स॒ एव चोदानवृत्तिप्रधानो रोकान्तरमरि नयतीति विद्राज्ज्ञानवान्‌ | 
प्राण पञ्चवुत्तिभाह्मनरछायाषूपम्‌ । वेद जानाति । न ह निश्चितं नेत्यस्य निषे. 
धाथस्य हीयत इत्यनेन संबन्ध; । अस्य प्राणविदः । प्रजा पत्रपोादिसंततिरूपा । 
न हीयते न विनद्यति सततेरुच्छेदी न॒ मवतीव्यथं;ः । स्वयं च प्राणविन्ञानेन 
विशुद्धान्तःकरणसमुत्पन्न्रह्यज्ञानोऽगरृतो मरणकारणाविद्याशुन्यो भवाति स्पष्टं 
तत्तत्र प्राणविन्ञानेनोक्त ऽशो मवतीत्यसिन्नर्थं । एष वक्ष्यमाणः । शोको मन्तो 
मवतीति शेषः ॥ ११ ॥ 


उत्पत्ति प्राणस्याऽऽत्मनो जनिमायतिपायामं घमोधमेनिमित्तमागमनमित्यथेः | 
अथवा छन्दसो दचेरोपः, आयातिमागमनम्‌ | अथवाऽऽगमनस्यो त्तरकाछमावित्वा* 
दायत्या गमनमेव ङ्त । स्थानं पायुपस्थचक्षःश्रोत्रनामिन।डीसमृहसुषु्नाख्यम. 
पानप्राणप्तमानभ्यानोदानानां स्थानम्‌ । विश्चुस्वं चेव सुथद्यिन्याकारावीस्वमिभिन्यापं 
( व्याप्तत्वं ) चकार उ ( रादु )दनोत्कमणं च । एवकारो भिन्नक्रमः पञ्चधेत्यनेन 
सेबध्यते, पञ्चधा बहिरष्यात्ं च सुथेप्राणादिभदेः पञ्चत्रकार्‌ एव न त्वधिको न्युनश्च, 
अध्यात्मं चैवाऽऽत्मानं शरीरमधिक्कत्य वतत इत्यध्यात्मं चङाराद्धिदैवमधिमूतं 
च । एवकारो भिन्चक्रमः प्राणस्येत्यनेन संबध्यते । प्रणस्य यद्यपि पूयोदयश्चक्षरा 
द्यश्च मुख्येन प्राणेन मेद्रितास्तत्रा(याॐ)पि मुरूधत्य प्राणत्येवैतद्धिमूतिजतं न 
त्वन्यस्य सूयोदे्वज्गाय विरेषणोक्तेन प्रकारेण ज्ञत्वाऽषृतं मोक्षमदतुते ग्याभोति 
सवेन प्रकारेनाऽऽनन्दात्पखूपेण युक्ते मवतीत्यथेः । विन्न यागृतदनुते ञ्यारूप्रातम्‌ । 
पादाम्याप्तः प्राणविद्यापरिसमाप्त्ययः । इतिः प्रभ्रप्तमाप्त्यथेः ॥ १२ ॥ 
इति श्रीमत्परमं्षपरिव्राजकाचायश्ीइंकरनन्दयतीन्द्रविरचिता-; 
यामायर्वणम्रन्नोपनिषदीपिकयां ततीयः भरभ्नः॥३॥ 


अथ चतुर्थः प्रश्रः । 


प्राणस्यानात्मतवे निर्बीरिते तदुभ्यातिरिक्तातमस्वद्पनिष(रणायमुत्तरो अन्थ अआ।र्‌- 
9 अ 0, इ 


म्यते--अथ कौरा( स )स्याश्वलयनप्रभानन्तरं हैनं स(यायर्णी मागे; प्रच्छ 


१६ धकरानन्दाविरविता- | ₹ भः] 


भगवन्‌ , व्याख्यातम्‌ । पतस्मिन्पत्यक्े । पुरषे शिरःपाण्यादिमति । कानि 
करणानि समतानि स्वपन्ति स्वापं कृवेन्ति । कानि व्याख्यातम्‌ । अस्मिन्पुरुषे 
जाग्रति जागरणं कवेनिति, कतरः करणम्‌तयामेध्ये के एषं ज्ञानवानहं पयामीति 
प्रत्ययेन प्रत्यक्षो देषो योतनात्मकः । स्वद्माम्वाप्तनाविखासद्रथरथयोगादीन्पहय- 
त्यवरोक्रयति । कस्य मृतकरणा्यन्यतमस्य तद्भचतिरिक्तस्य वंतत्प।षुप सुखमनु- 
कृरप्रत्ययवेदनीयम्‌ । भवति स्पष्टम्‌ । कर्थिन्कुत्र । सु वितर्के पव।ध।रस्यामि 
प्राणस्य जायमानाद्‌ ( मानत्वाह्न ) तकः | सवं प्प्राणमृतङ्ूपा दत्र नसः | 
संपतिष्ठिवाः सम्थकपतिष्ठ प्राठः । भवन्ति स्पष्टमित्यनेन भरकारेण ¦ अयमथैः- 
वागादीनां साकाशादीनां प्राणपरतन््रत्वात्ाणस्य च5ऽमरणमनुपरमत्पवम्रजागरण- 
यो्धापटम्मात्छम्रेऽपि जागरणवद्भचवहारदशेनात्करणेष्वनुपरतेषु स्वभ्रस्यात्तमवाच्च 
स्वमरे चक्षुरादीनामुपरमस्य जागरणेऽनुपरमस्य च दशेनेऽपि कानि स्वपन्ति कानि 
जाग्रतीति प्रभ्र उपपन्नः । आत्मनोऽप्गोदाप्रीनत्व(त्प्राणस्य मुतस्याप्यचेतनत्वाच 
चक्षुरादीनां चोपरतत्वात्छभ्रानुभवस्य चाध्यक्षत्वत्कतर एष देवः स्वश्नान्पदयती. 
त्यभि (पि) प्रश्च उपपन्नः । पुषुपेऽपि सवेकरणोपरमाद्‌त्मनश्च सुलस्वख्पत्वात्पवे- 
वत्कस्थेतरपु्खं मवतीस्युपपननः प्रश्नः । प्राणविहक्षणस्वाद्याप्यनधिगतत्वात्कस्मिनित्या- 
यपि पृष्टमुपपन्नमेव । वागादीनां सप्राणमृतानामनात्मत्वकथनानेन्तरमृक्ता एवेते 
्रभ्राः) तथा च तथाऽक्षराद्विविषाः सोम्य मावा इति मन्त्रेणोक्ताक्तरस्य प्राणविरक्त- 
णस्य मावानां च सत्राणानां भ्याख्यानमप्युत्तरणापे अन्यन [क्रयत इति ॥ १ ॥ 
तस्मे गाग्यौय। स होवाच व्याख्यातम्‌ । मन्राणव्यतिरिक्तानि पर्वाणि 
करणानि स्वपन्तीत्यमिप्रयेण द्टन्तपुरःसरमृत्तरमाह--यथा इष्टन्ते । गाभ्यं ह 
गाम्यं | मरीचयः किरणाः । अकस्याऽऽदित्यस्यास्तं गच्छतः सायके नयनप. 
थागोचरं दिश त्नतः । सवां नेखिदा एतस्मिन्भव्यक्षे तेजोमण्डरे ज्योतिनिम्ब 
एक भवन्ति) एकतां गच्छन्ति तेनोमण्डखादशेने न इदयन्त इत्यथः । ताः 
पुनरादित्यमण्डछ एकतां गता एव मरीचयः । पुरुद्यतः सवितुमूयो नयनपथम- 
गच्छतो द्वितीये दिवे । प्रचरन्ति प्रकर्वेण विमागरूपेण गच्छन्ति स्वाप दिक 
एवमनेन प्रकारेण ह प्र्िद्धं षे स्मयैमाणं तद्रागाद्ं मरीचिस्थानायं स नखि 
प्र उत्छृष्टे वागादिवृत्युत्पत्तिनिरोधनिमित्ते | देषे प्वैभ्यवहारकारणे | मनस्यन्तः- 
करणेऽकेप्थानीये स्व्मवप्तर एकी भवाति स्पष्टम्‌ । रेतैकीमवनेन हेतना तहिं तदा 
स्वरव एष प्रयक्षः पुरषः स्थे देह न शणातिं न पश्यति न जिघ्रति 
न रसयते न स्पृशते नाभिबदते नाऽऽदत्ते माऽऽनन्दयते न विखनते नयायते। 


# भ, कषद षि, व, 


 # प्रभः परक्ापनिषदापिका | १७ 


प्रो्रचक्षघ्राणरसनत्वश्वागवस्तोपस्थपायपादानां कर्मनिपेधकानि दश्च वाक्यानि शषा 
त | नयायत इत्यत्र न गच्छाति भ्यारूगरेयम्‌ । स्व पिति शयनं करोति, इत्यनेन 
प्रक।रेणाऽऽचक्षते कथयनित विद्वः ॥ २ । | 


` कानि स्वषन्त।त्यस्य बाह्यज्ञानकरमद्दिषाणत्यित्तरं जाति कान्यक्षिज्ञापतीत्यस्यो. 
तरमाह--प्राणाभ्नय एव प्राणाः प्राणदृत्तिमेद्‌ाः पश्च त एवाञ्नयः । यद्यपि ज।1- 
रणं श्रो्रादीनां जागरणे जागरणस्वप्रयाश्च मनपतस्तथाऽपि सुपे नैकस्यापि, प्राणस्य 
पुनरवस्थात्रयेऽपि जागरणमेव तदभिभ्राय्त्वयमेवकारः। एतस्मिन्भरस्यक्ष परे नवद्वारे 
शरीरे जाग्राति जागरणं कृन्त । प्राणनामञ्चिस्वमपपादयति प्रसङ्गेनोप।सनार्थम्‌ । 
गाहेपत्या गाहेपत्यामिधयोऽभिनिरन्तरं रक्षणीयोऽञचिहयोतरर्भिहं प्रपिद्धो वे स्म्य 
माण एष साक्िप्रत्यक्षोऽपानो मछ्मृत्रापनयनकारी प्राणवृत्तिमेद्‌ः। व्यानो दक्षिण, 
सुषिरस्य; प्राणवृत्तिमेदोऽन्वाहायपचनो दक्षिणाग्नेः । इदानीमपानस्य गाहपत्यत्वे 
पराणस्य चाऽऽहेवनीयत्वे उक्ते वक्ष्यमाणे च साधारणं हेषुमाह-यद्यस्माद्् 
पत्यादुक्तादेः प्रणीयते प्रकरेण नीयते स्थानान्तरे परथकक्रियत इत्यर्थः | प्रभय- 
ग{द६ह वना खः भाण जावार्स्यद्पानद्धह्पत्यस्थानायातकषणमाऽऽस्यकृण्डमद्‌न।- 
याहुतिपरकषेपाथमाहवनीयो नीयते इति प्रणयनेन हेतनाऽऽहवनीयोऽञ्निः प्राण 
इत ॥२॥ 

अपानव्यानप्राणेषु गाहेपत्यद्षिणागन्याहवनीय।ख्याभित्रय इ(ट)शिभक्त्वेदानी सम- 
नदवापेच्छरातमनउद्‌ानानामपुवोहुतियनमनेष्टफलत्वदष्टिमाइ -- यद्यस्मादुच्छास- 
निश्व।सी प्राणस्य श्रीराहिगेमनं पुनः सरीर आगमनं चेतावृक्तवुच्छासनिशधासी 
द्वित्व्तख्याप्तामान्यदाहूती कारे कि पयःप्रमृतिद्वव्यपरकषपेणाऽऽहवनीये संपन्ने 
आहुती ते समरं नयति वातपित्त्ेष्मभां त्वगादीनां च धातूनामश्चितपत्नियोश्च समं 
समत्वे क्षोमराहित्ये यथा मवति तथा नयति प्रापयति शरीरादि शरीरं 
वाऽऽहुतिजन्यापूववदिति यस्मात्तस्माद्पूवं स समानः स्मानारपः प्राणतरृ्तिमेदुः । 
मनो ह दाव प्रनिद्धमन्तःकरणमेव सरवेभ्यापारनिमित्तत्वप्तामान्येन यजमानो 
यागस्य कतो । इषफङ्मेव यागफल्मेवोध्वत्वततामन्यादुदानः सुषन्नाचारी प्राणवू- 
्तिभेदः । स उक्त उदान एनं सघातामिमानिनमात्मानं यजमानं मनउपाधिक- 
महरहनित्यं॒नित्यं॑सुषुष्धिकाडे ब्रह्म सत्यन्ञानादिलक्षणमानन्दैकरप्तस्वमावं ब्रह्म 
गमयाति प्रापयति । गाहेपत्योऽपन इत्याद्युक्तेन प्रकरेणोपाप्तनं कुर्वतो बह्न्ञानो- 


। अ 


स्पादद्वारा मुक्तिरेव फ मवतात्येतहदिरेववगन्तन्यम्‌ ॥ ४ ॥ 
कतर्‌ एष देव; स्वभ्ान्पदयतीत्यस्येत्तरमाह-मन्रास्यां वागादयुपरमरूपायां छस्नाव- 


१८ धंकरानन्दविराचेता~ [ ४ प्रभः 


स्थायामेष वागादयुतपत्तिविनाशनिमित्तम्‌तः साकषिमत्यक्षो देवः पर्वततसारभ्यवहारकार- 
णमनञख्यः। स्वमन स्वप्रस्थाने महिमानं स्वात्मनो गिरिनदीप्मुद्‌ दिष्पेण महम. 
सृभवति स्वयमेव कुत्वं प्राप्य स्वभ्रबाद्कगच्छति । महिमानमनुमवतीत्युक्तं तदे. 
तदुपपादयति-यत्परसिद्ध कारनरतुरगादि हृष्टं दृष्टं नयनपथमागतं पदाम्यापतो 
वाततनाव्राबल्यमाह । अनु प्धात्पूवे जागरण दृष्टुत्यथः । पदयत्यवखछाकयातं । श्रं 
जागरणावस्थायां श्चवणपयमागतं [श्च तमेव > श्रुतमेव न त्वन्यमयं विषयजातमन 
शणातं स्षष्म्‌ | दक्लादगन्त्रश्च द्यान्तरगहाङनददगन्तर्हत्तरद्ययाश्चादमेः 
चकारादन्यरपं काडादिभिगमत्तम्‌तेः प्रस्यनुमूतं प्रति प्रकरेण न केवछमित्य्थः | 
अ(युभूतम| धिगत पुनः पुनभूथो भृथः स्वपे विप दिवपते परत्यतुभवाति अने. | 
कवारमनुमवेति । यद्यव ॒त्‌।ह्‌ स्वमत्छतैः स्यादित्यत अह--दृष्टं चृ चद ` 
नेयनपयमागतमदृ्ट नयन्तप्रयागमन्तरेण स्वम्ादेवदहृष्टमत्यन्।ह8& व।सनानुपपत्तेः | 
चक्रार्‌। प्रत्यनुभवत्‌।ति ।क्रेयापद्स्य सन्धाय श्रुतं चश्चतं चानुभृतं चानञुभतं च | 
धुत भनरन्द्ियत्तनद्धं॒तद्धिपरीतमश्रुतं प्रमाणव्यवधानेनान्तःकरणसंबद्धमनुमतं तदि. 
परीतमननुमृतम्‌ । चकरा पयायद्रयेऽपि प्ववद्रयास्येयो । सच्चासच्च दृष्ठ दतमनु 
मूतं स्त्ताद्रपर।तमसत्‌ । चकार्‌। पवेवत्क्रय।पदानुषङ्काथ। | अथवाऽप्मिज्चन्मनि दृष्ठं 
धरुतमनुभूत जरमान्तरविष त्तष्वापे वासनाम्‌ स्मूतेरमावादृदृष्ट श्रतमनम्‌तमप्यदृष्ट. 
मश्चतमननुमूतम्‌ | ।क बहुना सर्वे नखि पर्याति स्पष्ठ, स्वयं च सर्वौ नखि. 
द्वातेयगा। दपः प्न्पर्यति स्पटम्‌ | ९ ॥ 


~~~ ~ "= ~ =-= ~ -- 


ईदा कत्यतत्सुल भवत।त्यस्यात्तरमास्मन एव मवेतीत्यमिप्रायणाऽऽह- स 
मनजारूया दव। यदा यास्मन्काङ तजस्ला नाड।गतेन पित्तारूयेन ब्रह्मणा वाऽभिभूत. 
।तरस्ङृतवात्तन। भवात स्पष्टम्‌ । अत्रास्या सवेव।सनापरमखूपायां सष पावस्थायापेष 
दव; स्वद्मन्न पश्यति स्पष्टम्‌ । अथ तदा यतसमपेद्ध बाद्य स्वरूपं मनरपाधिक. 
मात्मनत्तदतास्सञ्शर(र्‌ एतत्‌) स्पष्टम्‌ । सख स॒सस्वरूप पवमि तदवप; सनि 
(प सदद्व ) शेषज्ञनामावाद्धवति स्पष्टम्‌ ॥ ६ ॥ 


काप्मन्च॒ सव सप्रातेष्ठिता मवन्तीत्यस्योत्तरमाह दृटन्तेन- स आत्मनि सर्वै ` 
सपरतिष्ठात्व प्रपिद्धो दृष्टन्तः । यथा इष्टन्ते, सोम्य त्रियद्श्॑न ग्ब वर्यासि ` 


® 


प॑तणा बासष्टक्त सायवास्नाथं वश्च वाप्तवृक्षमित्यथेः । नित्यं नित्यं सर्वतो मत्व 
पुनः तायकार सप्रातेष्ठुन्तं स्म्यक्तसा्चिफट्त्वेन गच्छन्ति । एवपनेन प्रकरेण 


५ 


ह वै प्रापिद्ध स्मयमाणं तदुक्तं वागादिकं सप्राणम॒तं स्व निसिटं परेऽविद्यातत्का- 
व 
% मूख क्रचित्‌ ^ तमेव ” इत्यपि पाठो वततते। 


(4 


[ ४ प्रभः | . भ्र्नोपनिषदीपिकौ ।  . १५ 


यतत्तस्कारम्या न्यातारक्तं आत्मान स्वयप्रकाज्ञमान अनन्दात्मनि सप्रतिष्ठते 
सम्यमवातत ॥ ७ 


सवेशन्दाथमाह--परथिवी च पृथिवीमात्रा चाऽऽपश्चाऽऽपोमान्रा च तेजश 
तजामाता च वायुश्च वायुमात्रा चाऽऽकाश्याऽऽकाश्चमाज्ना च चक्षुश द्रष्टव्यं 
च भोत्रं च भतव्यं च च्रार्णं च न्रतिन्य च रसन रस्यतव्य च त्वक्च 
स्पशयेत्तव्यं च वाक्च ` वक्तव्यं च हस्तौ चाऽऽदातव्यं चो पस्थश्ाऽऽनन्दः 
यतन्य च पायु विस्जेयितव्य च पादां च गन्तव्यं च मनश्च मन्तन्पं.च 
बुद्धे बाद्धन्यं चादहेकारशा्हकते्यं च चित्तं च चेतयितव्यं च तेजश्च 
विद्योतयितन्यं च भाणथ विधारयितव्यं च । आपेमाजाऽमात्रा । रघो रत्त- 
नम्‌ । तेजा ज्ञानशक्तेसामान्यमन्तःकरणचतुष्टयानगतम्‌ । विद्योताथेतव्यमन्तःकरण- 
चतुष्टयप्तामान्यस्थव प्तामान्य विषयमूतम्‌ । प्राणः क्रियाशक्तिः सुरूप आध्या- 
॥त्मकनह्यमद्‌ामन्तः । वकधारा्तन्य सूत्रत्मन्योतं च प्रोत्तं च प्राणव्यातिश्् 
निसं विश्वम्‌ । द्वाचत्वारिरचकारास्तावद्धिः पदेः पर आत्मनि संप्रतिष्ठन्त इति 
वाक्यानुपज्ायोः । वाक्यानुषङ्गाचच यथावचनं करणीयाः | प्रथिव्यादिपन्चमहामतस्थ- 
ठपुक्ष्मज्ञानकर्मन्द्ियताद्विषयान्तःकरणचत्‌ष्टयतद्विषयाभिधायकानि पदानि स्पष्ट 
धारन ॥ < ॥ | 
इदान सव।धारस्य परस्या$ऽत्मनो जंवादुपाविङ्तभेदमन्तरेण. भेदं वार्‌ 
यत्ति--एष हि एष एव ` सवावारः पर एव न त्वन्यः कश्चन वप्ततथकषर्व्मानात्म- 
न्यध्यस्यन्द्रु्टा चक्चषन्ञानस्य केत । एवं॑त्वकशध्रो्रघाणरपनाहमतिबद्धिक्रियाश्चक्ति- 
वम्‌।नात्मन्यत्वह्यत्वन्त्‌;कर्मपाविकः त्न्वस्तुतः; पृण एव।क्तान्द्रयन्ञानानां केयायाश्च 
कत्‌। मवतीत्याह--स्मष्टा धौता प्रादा रसयेता मन्ता बोद्धा कतो स्पष्टम्‌ । 
न्तत्वादेपद्त्रय उषरक्तनादन्वायन्‌ व्वाल्ययाः; ( | चिज्नानात्मान्तःकरणोषा- 
धिकः पुरषः; परपृणेः परमात्भेव सचनद्यविद्यावशादन्तःकरणाविरशिेष्ः परिक्षयो 
नुष्यत्वा्यभिमरनेात्यथ; । सोऽपि भेदविवक्षायां परेऽक्षर आत्मनि समति्ठतक्ष 
इति शेषः ॥ ९ ॥ 
ननु यद्येष विज्ञान(त्मा पुरूषो द्रत्वादगुणकस्ताहं द्वश श्रे तेल्यरिज्ञानारुई- 
पथः स्यादित्याशङ्क्य नेव्याह-- स प्रपिद्धोऽषिकारी यो यः कश्चना्षतवेदान्त्‌" 
वाक्यो इ प्रसिद्धं वै स्मथमाणं तत्सवाषारमतं विन्ञानात्मस्व्पं दष्त्वाश्गिणक 


# ^ इति शेषः ” इति, पदहयस्थने स्पथ्भिनि पदमपष्षितं किचेतदमे ^ परमेवाक्षरं अरति 
इति पदचतुध्यं त्रूहितम्‌ । 


२० दंकरानन्दविरविता- [ ९ प्रश्रः. 


शरीरे वतंमानमच्छायं छायाऽविधया सप्राणा तया  वर्भितमच्छयप्रश्चरीरं शर रमा 
नरशन्यमछोहिवं छौहित्य तु रागस्तद्राविना डोहितशब्देन तत्कारणमन्तःकरणं 
ट््यते तेनान्तःकरणद्युम्यमदहितमत एव सर्वोपाधिरहितत्वाच्छभरं स्वीपाधिरहितं 
स्वयप्रकाशमानानन्दात्मस्वूपमक्षरं विनाशरहिते व्य्चिमदवा बेद्यते वेत्ति योऽच्छ- 
यादिगुणकं वेति स वेत्तीत्यमिप्रायः | इदानीमच्छायादिविज्ञानिनः . पुरुपा्थमाइ-- 
यस्तु यः पनरच्छायादिविन्तानी सोभ्य हे प्रियदशन गाग्थे स उक्तोऽच्छायारिद्ध 
पन्ञानी सवेज्ञः सवेमस्मीति जानाताति सवेज्ञः सर्वा मवति वतमाने शरीरे सवस्य 
वतेमानोऽपि वस्तुतः सवेूषो मवति । तत्तासि्र्थे संवाघादात्माच्छायादिहषविन्ना- 
नात्पुरुषायप्राप्ठवेष , ोकः [ मन्त्र; | ॥ १० ॥ 

विङ्गानाल्मा ग्याख्यातम्‌ ! यद्यप्येष एव विन्ञानात्मा तथाऽपि निज्ञानस्यान्तःकर- 
णस्य .वैशिष्टचं एयगङ्गी कृत्य तस्यापि तत्िन्प्रतिष्ठोच्यत इत्यविरोधः । परम।दैवा- 
स्तःकरणविशिष्टः सह देयेथ सथनिसिः करणवोगादिमिरईैवशव्दामियेयैरपि साकं 
भाणः प्राणवृत्तिमेदाः पश्च भतानि एयिष्यादीनि पञ्च महामृतानि स्थलानि स॒क्षणि 
स्थावरजङ्गमानि च संप्रतिष्ठनिति तंप्रति्न्त । यत्र यक्तिन्पर्‌ जात्मनि विन्ञानात्मा। 
मन्नेऽच्छायादृखपं तत्सवे।घारमृतमक्षरम्‌ । . दयते यस्तुं सोभ्य स सको 
व्याइ्पातम्‌ । सवर्मच नसटमवाऽऽत्मत्वनाञऽञद॑वश्च समपन्ताद्पवश्च क्तवाभ्करा- 
तीत्यथः । | इति मन्त्र्तमाप्त्यथंः ॥ ११॥ 

इते भामत्परमहसपरित्राजकाचायश्रीश्चकरनन्दयतीन््रविरविताया 

माथवेणमरक्नेपनिषदीपिकायां चतुथः पर्न; ॥ ४ ॥ 
अथ पञ्चमः प्रन्नः । 


| 


अक्षरविज्ञनात्परपुदषायभारिरुक्ता । तत्मपद्धन।कारस्याप्यक्तरल्पत्वा दो मित्यत, 
रमिदं पवेमित्यादिना ब्रह्मस्तमानलेनोक्ततवास्व तद्वि्ान।त्परः पुर्षार्थः स्यान्न वेति 
सदेहात्श्न)त्थाने तद्विजानाद्‌पि परः पुरुषाथ; प्रकारान्तरेण मवी सतद्वनयं प्रन्न 
अर्‌म्यत---- अय गार्यव्र्तनन्तर्‌ हन्‌ दव्य; सत्यक{ष्र प्रप्रर्छ व्याख्यातम्‌ । 
स आकारनह्मणाऽततरशब्दराभेधेयत्वामिज्ञो यो यः कश्चन त्रैवण्को ह वै प्रािद्धः 
स्मयेमाणोऽषिकाल्यणे | तदस्तानव | भगवन्ह्‌ मगकन्प्रसुष्येषु मनुजेषु मध्व 
प्रायणान्त्‌ मरणपयन्तम[क!रं प्रणवमामेध्या सोतामिध्ययेत्सवेतो ध्या कृयौत्- 
तमम तषु परापरवद्याफलठमूतेषु क वावेव्‌ परमपरमुभयं च(कोययेः । स आका. | 
रामिध्याता तेनं[कारध्यानेन ठोकं विद्याफलं जयति प्राप्नोतीत्यनेन प्रकरेण । ' 
वसम रेज्याय स दोदाच व्यष्यातम्‌ ¦; १ ए सि 


॥ । थ क = 0 ` <~ 1 
[५ पक्र] , प्रसरापनिषदीपिका | २९१ 


एतद्रा एतदेव सत्यकाम हे सत्यकाम परं चपरं च [ ब्रह्म ] परं निराश. 
यमपरगृष्वेद्‌दिरूपं चकार यदस्ति यन्नासि च तद्प्येतदेवेत्याहतुः । बह्मशाञ्दवा, 
.च्यमतच्छब्दाथमाहू-यस्मपिद्धः सववदपु, अकारः प्रणवस्तस्पात्परमपर ष 
हो(कारस्ततो विद्वानोकारव्यारिज्ञानवनेतेनैव सरवैवेदे प्रतिद्धेनोक्तेनोकारेभेव न 
त्वन्येनाऽऽयतनेनाऽऽश्रयेणकृतरं स्वाभिमतं परमपर्‌.वा बह्म परापरयेव्रेयनो. 
मध्येऽन्वोति । शा्ञोपदिष्टन मर्भेगापास्य प्श्चद्रच्छति ॥ २ ॥ 


रदा मात्राभदज्ञानाद्िरेषफलान्याह--सोऽभिध्याता यादे पक्षान्तर एषम 
नमेकमत्राक्रारमक्ारमात्रे वाऽभिष्यायीत व्याख्यातं स एकमात्रामिध्याता चेरेवैक्- 
माताध्यानेन॑व न त्वन्धन संवेदित एकमात्राव्याप्चि सम्यसखाितस्वणेपेव शीघमेव 
न तु विम्भेन जगत्यां स्यावरजङ्कमन्याप्तिमत्यां भमो तादात्म्येन तदधिष्ठातृत्परम 
वाऽभिसंपद्यते स्वेतः संपन्नो मवति तं प्रथिव।सपन्नमचः पाद्बद्धा मन्त्रा ऋषेद्‌।. 
ख्या मसुष्योकं मनुजराररफट स्वगुणसंपन्न सावेमौमानन्दमित्यथः । उपन. 
यन्ते सत्कृत्य सभोपतः प्रापयन्ति । स ऋिमभनुप्यलोकं प्रापितस्तन्न तस्िन्भनु- 
प्यलोके तपसा रवषम॑वतेनादिना अह्यचर्येण सर्वात्मना भैयुनवजनेन श्रद्धया 
बेदोक्ताथं आसिक्यबुद्धया संपन्नः पप्रा महिमानं महतं स्वात्माभित्नं मानुष- 
मानन्दपिलथः । अनु मवति पक्षत्करोति । एतदकं भवति- ऋभ्मिर्मनु्यटोकं 
प्रापिता तपञदिविर्गितो न तं टोकमनुभवति राजमन्निमिः सिग्धो राजिं 
प्रापितः पान्थ इव पण्यह्‌नो न राजश्नियमनुमवत)ति ॥ ६ ॥ 


अधेकमाधाद्व्तिरिकेन यदि केनचिदैवयोगेन द्विमात्रेण द्विमात्रकाठेनाकारो- 
४। राभ्यां वा मनसि संपचयतेऽन्तःकेरणे संपन्नो भवति, अभिध्ययेद्ित्यथैः । स 
मनसि पपनोऽन्दरिक्षषन्तरिपाषार यजुभिरविवक्ितच्छन्दस्वेमेन्मरेयेजर्वेदश्चब्दवा. 


च्थेरक्नीयत ऊय प्राप्यते सोभलछोफं सोमस्य प्रियदशेनस्य राक परियरदर्चनं मनु 
प्यानन्दादम्यपिकानन्द्‌ वि्रादिश्चरीरमित्यथंः । स यजः सामराकं प्रापितो बह्म" 


(ज 


ञानह्‌। नः स।पखाके व्याख्याते दरार वभूत परनश्धर्य्रनु मय साक्षात्कृत्य दुम- 
© _ अ 


तीव महाराजप्प्तादे पुनरावतेते पएृवैमपि तस्मात्मरच्युतस्तमारूढो मयः सरद्करा- 


५, 
क *५, (4 त 


[द्‌य(न ब्राह्ममादयात वा स्वकमुसारमाऽऽगच्छत ।॥ 8 | 


थ पन्‌यस्त प्ररिद्धः पर्वम्योऽम्याञमिध्यातेत बद्धधणरमानन्दात्मानं जथा, 
न्नणाकारोकारमकारखूपेण । भिमात्रहपमाइ--ॐ भवतीत्यौपिस्यनेन प्रकारेण 
निमाचः । पतेनैयोक्तेन तिमातरेणैव परमपुरुषाभिधानेनाभिननेनाऽऽङम्बनेनाक्षरेण व~. 
गी त्मकेनाविनारिना व्यािमिता वा परमविधतत्कायतसस्करिम्यो व्यदिरिकं पुरषं 

१३ ि वि | 


२२ , दंकरानन्दविरा वैता [ ९ प्रभः] 


परिपर्णममिध्यायीत व्याख्यातम्‌ । सोऽमिष्याता तेजि तेजोमण्डले सूर्यं शोम- 
क, नि, भि भ 


नाया गतेः कतर सपन्त; सम्यकप्राप्ः । इदा सूच प्राप्त्य पपवार्ननान्ञः च्छ. 


न्तमाह-यथा इ्टन्ते, पादोदर उद्रमेव पादा यस्य स पद।द्र प इत्यथः । 
तचा जीन कल्चकेन विनिर्भस्यते विरोषेण निःशेषेण मुक्तो मवति । एवम- ` 
नैव प्रकारेण ह प्रसिद्धो पै स्मयमाणः स सूयं प्रप्तिः पाप्मना पापविनामूतेन 
पुण्येन पपिन च विनिर्ुंक्तो विशेषेण निःेषेणास्बद्धः स पापरहितः सामाभे- 
मीतिप्रधानैमन्तै; सामवेदामिधनिरन्नीयते सयाद्ध्य प्राप्यते ब्रह्मछाकं कायस्य 
नर्मणो निवासमतं देशम्‌ । स ब्रह्मों प्राप एतस्माद्रहमटोकस्यानाद्धिरण्यगमो 
लीव वनाजीवानां काथकारणाल्मनां धनोऽखिला जीवघनः सवेकायकारणादिकारण- 
मित्यथः | तस्मात्परात्स्यावरनङ्खमम्य उत्कृशत्परथत्छष्टमुत्कृषटाजविवनात्दूरद्यय 
सषश्चैरे रायानं परुषं परिपणमीक्षतै साक्षात्कराति । एवमुक्तं मवति, भद्यर।कं 
उत्पन्नन्यसाक्षात्कारी विदेहफैवस्यं प्रापतीति । तत्तत्र केऽथं एतां वक्ष्यमाणां 


छ [क( मः भवरत; स्पष्टम्‌ ॥ $ ॥ 


१ 


तिसलिपषस्याका मात्रा मीयन्तेऽध्यात्ममधिमूतमभिदेवं च याभिस्ता जक्रारो- 
= कोरमकारारूया मृल्युपरयो ब्हमदषटिमस्तरेण इष्टा मरणवत्यः युक्त एता एव 
ब्रहज्नानमन्तरेण स्वातनूधेण ध्यानाय प्रकर्षणावगता अन्योन्यसक्ताः परखरप. 
बद्धाः । अन्यीन्यतक्तत्वमाह-- अनविभयुक्ता विशेषेण प्रयुक्ता एकसिन्नयं ध्यान. 
का संबद्धा किरयुक्ताः (न विप्रयुक्ता अविप्रयुक्ता नाविप्रयुक्ता अनविप्रयुक्ताः | 
विप्रयक्ता एवैत्य्थ॑ः ) क्रियाच कमेष्पासु । करिया आह--गराह्याभ्यन्तरमध्य- 
मादु जामरल्छश्रसुडष्ठिपुरुषविषयापु | जथवा यागाद्िक्रया बह्याः प्राणायामा 
आम्यन्तरा मानपतनपाद्या मध्यमास्तासु बाह्याम्यन्तरमध्यमामु । सम्यक्प्रयुक्ता- 
स्वहं बह्मास्मयेता अपि अरह्मणोऽमिन्ला इति प्म्यगवगत्य प्रकर्षेण कता न कम्प. 
ते न चलति ज्ञो नद्यवित्‌ ॥ ६॥ 


क क 


क्रमिः पादबदधिमेनरैरेतं मनुष्यलोकं यजु{भरविवधतितच्छन्दमनेरन्तारक्ष- 
मन्तरिस्षषारं # सोमलोकं सामसमिगातिपरधानिमेन््ेय॑त्तत्कवयो वेद्यन्ते यत्प्रतिद्ध 
कवयः कान्तद्‌ सनो बह्मज्ञानिनोऽवगच्छन्ति तत्स्थानं ब्रह्मटोकारूयमन्वेतीति तिष्व. 
पि सबध्यते | प बहुना तं खछयपरकारामानन्द्‌त्मानमोंकारेभवाऽऽयतनेनान्वेवि 
बिद्रान्‌, स्ट । तच्छन्दा्माह--पलरिद्धं वेदान्ते तत्तन्वमसतीस्यादिनोक्त 


# एतद्रे “ सः शति पदूमधिकं कचिन्धठे तज भावयदौपिकयोने गृदीतम्‌ । 


[ १ प्रश्रः] परभोपरनिषदीपिक्ा | २४ 


(वेप 


शान्त रागादिदषराहतपजरं जरा शरीरवेरूप्यकरारणं तया रहितममृतं मरणादि. 
द्षराहतममय द्विताया मावाद्धयवनितं परं चोत्छृष्टम्‌ । चकारात्पर्वोक्तमृग्यज;सा. 
मप्राप्यमपरमपि [ इति वाक्यप्तमाप्तो । ] ॥ ७ ॥ 


इति अमत्यरमदसप्रिव्राजकचायश्रकरानन्दयतीनद्रविरचिः 
तायामाथवेणमन्नोपनिषदीपिकायां पञ्चभः प्रभ्नः॥ ५॥ 


अथ षष्ठः भ्रः | 


आकारेणावप्यं परं ब्रह्मेत्युक्तं न तत्स्वरूपं निर्धारितं तजनिधौरणार्थमयं पर्न 
जारमभ्यते--अथ शेव्वप्रननानन्तरं देनं सुकेश्चा च भारद्रानः पमच्छ भगवन्‌, 
ऽ्याख्यातेस्‌ । हिरण्यनाभो नामतः कौसदयः कोत्तायां मवो राजपुचः क्षत्रियः 
कस्यचिद्रज्ञस्तनयो मां मारद्वाजद्युपेत्य प्मीपमागलयय विधिवदेनं (तं ) 

वक्ष्यमाणं प्रन्षं ्रष्टन्याथमपृच्छताप्च्छल्णृष्टवान्‌ । षोडश्चकरं षाडशंख्य- 
काश्चन्द्रस्येव कडा उपचयापचयहेवुमृता यस्य स षोडशकटस्तं भारद्वाज हं मार- 
द्वाज पुरुषं परिपृणं वेत्थ जानीषे, तं हिरण्यनामं मा प्रच्छन्तमहं मारद्रानः मारं 
राजनारमल्रुवमुक्तवान्‌ | नाहापमिपरं द, इमं षोडशकं त्वत्षठ॒पुरुषमहं मार- 
दानो न जानामि । स्वाज्ञनेऽन्यथाऽनुपपात्तिमाह--यदि पक्षान्तरे, अहमिमं 
प्याख्यातम्‌ । अवेदिषं ज्ञातवानसि कृथं केन हेवुना । ते दुम्यं राजकुमाराय 
शिष्याय नावक्ष्यं न कथयिष्यामि तस्मान्न जानाम्येवेत्यथेः । इत्यनेन प्रकारेण । 
मेवं शङ्किष्ठा अयमनरतं वदतीव्येवमाह--समृखो वै + सह मृढेन शभकरमविद्य- 
दिना वतेमानः समृ एवेषोऽनृतवादी परिद्युष्यति सर्वतः चोषं गच्छति, इहं 
परत्र वा स॒खलङेशेन शन्यः स्थावरजङ्खमेभतेवांक्ायमनोभिस्तिरस्छतल्चिविधद्ःख (भिना 


क छ, (क 


ददद्यमानसवेदहेन्दियोऽय अ्रमतील्यथः । कः; यः प्रसिद्धोऽन॒तवागनुतमयथादष्टाथे. 
वचनमाभेवद्‌ति सवेता ब्रूते । यस्मादेवं तस्मात्ततो नाहोमि न योग्यो मवाम्य्‌- 
नतमयथामूतायं ब्रुं माषितुम्‌ । अयमथः ~- यो ह्यन तवद्ननं दोष न जानाति 
स तु वदतु नामानृतमहं तु `तदमिज्ञः कथमनृतं वदामीति । एवं मद्रक्ये श्रुत्वा सं 
राजपुनत्रोऽयमपि या (मा ) इश इति मलत््मीपागमनेन ङज्ितस्तृष्णीं साध्वस्ताधु 
वेति मां प्रतिवचनमदच्वेव रथमारद्च स्वयानरूढः स्वं नगरं प्रवव्राज प्रकरेण 


| - गण्गा षषषषिपीपीष षाण णणरषिणणरीणरीगि गणगणं 


# क्राचिन्मू्े “ एनम्‌ » इति पाठो वतेते । + क्चिन्मूले ५ इ वे ” इति पाठः । 


२४ दफरानन्दविरचिता- [ ६ प्रश्नः] 


शीध्रं जगाम | अनयाऽऽस्यायिक्येतदवितं महद्धानां राज्ञां तपःधद्धादियुक्तानां 
सनीनां च ब्रह्मदिदया दटमां केमतान्पेषामात | त षाडश्वकटछ पर [ह्रण्यनामन 
मां प्रति पृष्ठं स्वा त्वां प्रति पिप्परादं पृच्छामि इ कुत्र प्रदेशेऽसीं षडशकलः 
पुरषः पारपृणं इत्यनन प्रकारण ॥ ९ ॥ 


तस्मै मारद्रानाय एच्छते । स होवाच न्याख्यातम्‌ । इृहेव।समिननेव स्थाने नं 
त्वन्यत्र । सामान्यत उक्तं विरेषत अ।ह- अन्तःशरीरे शरीरस्य मध्ये हृदयपुः 
ण्डरीक इत्यथः । सोम्य हे परियदशेन स दिरण्यनामेन मवन्तं परिष्टः पुरुषः 
पोटशाकदः एरषो यस्मिन्हदयपुण्डरीकप्ये पुरुष एता वक्ष्यमाणाः षाड षोड श~ 
सख्याकाः कछ; कं ब्रह्य दीयते विरस्छियते याभिस्ताः कलाः भरमभवन्ति प्रकर्वैण 
म॒वन्ति, यत॒ उत्पद्य यस्िन्वैनते रीयन्ते वेस्यथः | हृर्यनेन प्रकारेण ॥ २ ॥ 


ृक्ेपेणोकस्वा वि्तरेणाऽऽह~स हदयपुण्डरीकस्यः पोडशकरः पुरुष ईक्षां चक्र 
चिन्तनं तवान्‌ त्विनतितमथमाह-कसपि्ु # विच।रे केन नाम तत्वेन क्रियावताऽ. ` 
द्सङ्ञोदाक्तीनोऽद्ितीयः क्रियाकारकफटशुन्यः स्वयप्रकाशमान अनन्दालोत्करान्त 
उत्कान्तनोध्वै गतेन यथाश्चतं वा कलिन्नत्कामति सत्युतकरान्तो भविष्या + 
स्यध्वं गतः स्याम्‌ । कस्िन्वा क्िस्तत्तान्तरे वाशब्दः कियान्तरनिरदेशाथैः । 
भतिष्टितेऽवस्थिते । प्रतिष्ठास्यामि, अवस्थास्य इत्यनेन प्रकारेण विचिन्त्य प्राणस्य 
प्ययाऽऽस्मनि करियायवद्यक्य च ॥ ३ ॥ 


` सोऽन्यक्िययाऽऽत्मनि कियाकामी षोडशकः पुरषः भ्राणमाधिदेविकं सवगा. 
णिषूत्रमूतमसृजतोत्पादितवान्‌ । तावता च संप्तारयात्राया निवाहमपरयञ्धद्धाया 
मप्यन्याः पद्‌ काः सप्रजव्याह---प्राणादुक्ताद्विरण्यगमाद्भृतसूष्ष्मात्सवकार- 


७ 


णाट्रह्यणः प्रथमन।च्छृद्ध(मास्तक्यनुद्धिमसरनतेत्यदुवतेते । इदान। शेषाण्यपि गण- 


(क 


यति--खं वाधुज्योतिरापः पृथिवी, स्युानि एच महामृतानि । इद्धियं मनः; 
भौतिकं तानकमास्यं चक्षरादिकं वागादिके च दशकमिन्धियं मनाऽन्तःकरणमन्न 
सिद्धं जीह्यादिकमदनीयमन्नादुकतषद्रीय शरीरेद्धियप्तामथ्यं तपः ररीरश्ोषणादि- 
रूपं मन्त्रा ऋग्यजुःसामाथवोङ्गिरपतः कमं ज्योतिष्टोमादिरूपं छोक।(; कमेष़ढमृतः 
सोमलोकाचा लोकेषु चोकतेषु चरशढ्दादन्येष्वपि नाम [ च ] देवदत्तो यज्ञदत्त 
इत्यादि नामपेयम्‌ ॥ ४ ॥ 


> माष्प्ररता सुशब्द्रहिः १८ एवं स्वीकृतः । > “ भविष्यामि ' इत्येतद्म इतिशब्दोऽधि फः 
कचिन्भूङे । 


| [ ९ प्रभः भश्नोपनिष्दीपिका | २५ 
| इदानीं पुरुषस्यास्य निमित्तमन्नत्वे न तुपादानत्वमितीमां शङ्कं वारथिबु इषा. 
| न्तेन षाोडश्कङानां परुष उपसहारमाह- स दृष्टान्तः, यथा दष्टन्त इमाः भ्रत्यक्ता 
| नोः गङ्गायाः सरितः स्यन्दपानाश्चरन्तयः सपद्रायणाः समद्र गमनं याप्ताताः 
समुद्रायणाः सुद्र सिन्धुराज प्राप्य तादात्म्येन संबध्यास्त गच्छन्ति अद्श्चन 
प्राप्तुवन्ति । अस्तगमनं स्वयमाह-मिधेते विनदयेते त्ता ( यतस्ता ) सां 
| नदीनां नापरूपे गङ्धेत्यादिकं नाम शुभ्रमधुरनीरत्वादिकं खूप नाम च रूपव 
` मामह्पे । नामरूपमेदानन्तरं सद्ुद्रः शब्द्‌ नुकरणामितति, अनुकरणाथेः । एवम. 
। नेन प्रकारेण. भोस्यते प्रकर्षण कथ्यते । एवमेवानेनैव प्रकारेणास्य षोडशकरध्य 
। पुरुषस्य परिदष्टः सवतः सवेपाक्षिण इमाः प्राणाद्या नामान्ताः षोडश्न. कढा 
 ग्याख्यातम्‌ । पुरुषायणाः पुरषं प्राप्यास्तं गच्छन्ति भिद्यते चाऽऽपां नाप. 
रूपे पुरुष इत्येवं भोस्यते । समुद्रस्थठे पुरषति ताप्तामिति स्थरे चाऽऽपतामिति 
पाठतो विशेषः | ततः समद्रनदीवाक्यवत्परुषकदावाक्यं व्याख्येयम्‌ । नदीनां सव 

प्राणिभिः प्रत्यक्षीकवुमश्षक्यत्वात्तापसामिति निर्दक्ञः। कडानां च प्रतिप्राणिप्रत्यक्त- 
त्वादाक्तामिति । चकारः कैमृतन्यायार्थः । नदीनामप्तमुद्रनानामपि प्तमुद्रे खयो इष्टः 
किमत प्रुषजानां कानां परूषे छ्य इति । न चमनेनेव निद्शनेन पृरूषस्यादुष- 
दानत्व, छयमाघ्नत्वस्य निदशेनत्वात्‌ । विवक्षिता शपरित्यागेनान्यत्र निदशनाङ्ग- 
कारे सर्व्रातिप्रपङ्गात्‌ । स कटोपादान एष बुदधदे्टाऽकरो वस्तुतः कटारहितोऽ* 
मृतोऽविद्यातत्कायतत्संस्कारमरणहेतुशम्यो भवति स्पष्टम्‌ । तत्तसिनमोडशकर- 
धारेऽकटे पुरुष एष शोको [ व्याख्यातम्‌ |॥ ५ ॥ 


अर। इव रथनाभौ व्यास्यात, कडा यंसिपिनतिष्ठिताः सष्म्‌ , 1 “तं कलय 
धारं बे वेदनीय साक्षात्करणीय पुरुषं परिपणे % वेदयथा हे शिष्या मद्वचनाद्‌. 
वगच्छतन्ये युयं महद्धयः स्वशिष्येभ्यो वेदयत बह्यविद्यप्रदयं प्रवतेयतेत्यथेः 
तर्मविदयापप्रदायपरवतेनेऽस्माकं सप्ारो भविष्यतीति मीति मा कुरत भवतामयं मया 
वरो दत्त इत्याह- मा वो मत्यः परिव्यथा वो ..य्मान््ह्मविदयासपरदायप्रवरतका- 
स्मृत्यविपरातज्ञानदूपां मा पररेव्यथा मा परेव्यथयतु } अथवा वद्यथ(था) जानाथ | 
तज्ज्ञाने सममाह--वो ब्रहमज्ञानिनो मृत्युम परिव्यथाः । इदानीं श्रुतिराह--इत्य. 
नेन प्रकारेण ॥ ६ ॥ 


तान्मारद्रानप्तत्यकामगाग्याश्वखायनवेदभिक्रात्यायनन्ह किरोवाचोक्तवानेता- 
घदेवेस्यमेवाहं पिपपड्ाद्‌ एतत्परं ह्म व्यारूयातं बेद्‌ जनामि । एवशब्दन्या- 


#ैः भाष्ये वेद यथां इति परथक्पदे ॥ 


९६ धकरानन्द विरविता- [प्रभः ] । 


वत्य स्वयमाह- नात) परमस्ति, अतोऽस्मदुकता्रन्ञानासरमिषं मम वाऽ 
न्यस्य वा नात्ति [ इति श्कप्माप्ो ] ॥ ७ ॥ + अ 
एवं पिप्पदादेनोक्ते सति ते पिप्पडादचिष्या मारद्रानाद्यस्तं स्वगुरं पिप्पटाद्‌+ 
 मचेयन्तो मनोवाकयैयपोितं पूजयन्त इदमुक्वन्त इत्याह--तव पिप्मद्मद्‌ ` 
( दो ) हि निशितं नोऽस्माकं मारद्राजादीनां पिता जनकः । पितृत्व उपपि 
 माह--यः परतिद्धो गुरुरस्माकं मारद्वाजादीनामविधाया जवरणवितपशक्ते 
सवानथेमूढायाः प्रं पारमगाघजडायाः तिन्धोरिव पर तीरमविधबिशशुन्यमानम्दात्मा- 
नमित्यथः । तारयति द्रेयति । इत्यनेन प्रकारेण । नमो नमस्कारः परम- 
पिभ्य उक्छषटम्योऽतीन्धियनरहमविदयांपरदायकर्म्यो बह्मादिम्यः | नमः परप, 
विभ्यो व्यारूयातम्‌ । वाक्याम्यात्त उपनिषत्परिमाप्त्र्थः ॥ ८ ॥ | 


इति भभोपनिषदे षष्ठ; प्रश्नः ॥ ६ ॥ 
इति भरीमदानन्दात्मपूज्यपादरिष्यस्य धीशंकरानन्दकषग- 
वतः छतो भभ्नोपनिषदीपिका समापा ॥ 


कर = 


प 9 1 न गि