आनन्दाश्रमसंस्कृतम्रन्थाविः ।

ग्रन्थाः ९ आननन्दागरकुतटाकासबाटवर्चाएरभाष्यसमता-

मुण्डः गेपनिपत्‌ ।

तथा नारयणविरचिता मुण्डकोषनिषदीषिका च |

पुस्त कदयमेतदानन्दाश्रमस्थपण्डितेः संशोधितम्‌ । तच्च बी, ए, इत्युपपदधारिभिः

किनि क क, पेन «क गणेदा आपे दस्येतैः पण्यारूयपततने श्रीमन्‌ ' महादेव चिमणाजी आपटे › इत्यभिधेय- महाभागप्रतिष्ठापिते उत््ल्दंश्रममुद्रणाटये आयसाक्षरैमेद्यिच्वा प्रकाशतम्‌ ।

षष्ठीयं मुद्रणावृत्तिः |

शाङिवाहनशकाब्दाः १८५७ । लिस्ताब्दाः १९६९ ।

८ अस्य स्वेऽधिकारा राजशासनानुसारेण स्वायत्तीङ्ताः ) | मरय दश्नाऽऽणकाः ( ५१० )।

[र भदश पुस्तकटेखपत्रिका ।

0

अथास्या मृण्टकोपनिषद आदश पुस्तकानि येः परहितैकपरतया सस्क-

' रणाय प्रदत्तानि तेषां नामादीनि पुस्वकानां संन्नाश्च प्रदश्य॑न्त--

( क, ) इति पक्ति पुण्टकोपानपत्सर्टकमाष्योपेता, विन्िअ।यिक्रा इण्ड- केस्याख्यग्रन्थावस्यां युद्विवा पुण्यपत्तननिवासिनां के० वे० श्रा० रा० रा० देवोपाहबारश्नाक्घिणाम्‌ ।

( ख. ) इति पेत्तिता--पुण्डकोपएनिषरसटीकम।'्योपेता, इम्दुरपुरनिबासिनां किषे शइर्युपाह्वानां श्रीयुतानां रा० रा० भारसादेव वाासाहेव इत्येतेषाम्‌ ।

( ग, ) इति संज्ञित मुष्टक।पनिषत्सटीकमाव्यापेताः) काश्यां त्िरघ्ुद्धिता, आनन्दाश्रषपुस्तकसग्रहस्था | पुद्रणकालः--सं° १९४२। ( घ. ) इति संन्तिता-- मुण्डकोपनिषन्मृलमाता, पुण्यपत्तननिवासिनां श्रीयु- तानां रा० रा० माउसाहेव नगरकर हत्येतेषाषू ।

रेखनकालः- शके १७०१ ।

( ड. ) इति संक्ञिता-- यण्डकोपनिषत्सटीकमभाप्यापेता, वटोद्रनिवासिनां श्रीयुतानां पटवधनोपाहनां रा० रा० कृष्णराव मीमारशकर इत्येतेषाम्‌ ।

( च, ) इति सेक्निता-- युण्टकोपनिषत्सटीकमाप्यापेता, उस्नयिनीकेत्रनिवा. सिनांबे०श्ा०सं०रा० रा० सोरटीबुवा इत्येतेषाम्‌,

( छ. ) इति सेक्ञिता- युण्टकोपानेषत्सरीकभाष्यारठा, उन्लयिनीप्षत्रनिबा-

सेनां आठदटे इप्युपाह्कानां वे०रा० रा० रामचन्द्रभटट इत्येवेषाम्‌ । ठेखनकालः- श्रके १६३२। ( ज, ) इति सत्तिता~- पुण्टकफापनिषद्धाप्यसमता; विचूरपुरानेवासिनां श्रीयु- तानां रा० रा० रावसादेव अण्णासाहैव इत्येतेषाम्‌ । ( क्च, ) इति सत्तिता-- दुण्डकोपनिषरसटीकभापष्यापेता, वटोदरनिवािनां [ ६ । # श्रीयुतानां पटबधनोपाहवानां ० रा० ृष्णरावं भीमाक्रंकर इत्येतेषाम्‌ |

[२ | ( अ. ) इति सज्ञिता--यण्टकोपनिषत्सटीकभाष्योपेता, नागपुरनिवासिनां श्रीय॒तानां रा० रा० अप्पासाहेव बुटी इत्येवेषाप्‌ ।

( ट. ) इति संज्ञिता~ मुण्डकोपनिषरसर्टकभाष्योपेवा,) करवोरपुरनिवािनां श्रीपं वे० श्ा० सं° गुरपहाराजानाम्‌ । टखखन- कालः- सवतु १८७८ ।

( क. ) इति सेक्ञिता-- मुण्ठकोपनि षदीपेका, मुम्वापुरनिवासिनां वे° श्रा० सं° रा० जयकृष्णमहाराजानाम्‌ ।

समाप्तेयमादशंपुस्तकाद्ेखपात्रका ।

म न शि नि षि

आनन्दगिरिरतरी कासवलितशांकरकभाष्योपेता-

मुण्डकोपनिषत्‌ ।

ॐ भद्रं कर्णेभिः शरणुयाप देवा भद्रं पश्येपाक्षभियेजत्राः । ® कदे, [९ ९०, ७, क ® स्थिरेरङ्केस्तुषटबां सस्तनूभिव्यरेम देबदहिव यदायुः ॥

ॐ शान्तिः शान्तिः श्रान्विः ॥

ॐ ब्रह्मा देवानामिस्याद्याथवेणोपनिषतु । अस्याश्च विद्यासंप्रदाय- कतैपारम्प्यरक्षणसंबन्धमाद्‌वेवाऽऽह स्वयमेव स्तुत्यथैम्‌ । एवे हि

यदक्षरं पर बरह्म विद्यागम्यामितारितम्‌ । [ ऋष्‌ व त ९ [| १ यस्ििञज्ञाते मवेउन्ञात्‌ सवै तत्स्यामक्चरयम्‌ ॥ १ ॥

भरह्मोपनिषद्रर्भो पनिषद्‌।च्या अथव॑णवेद्स्य बह्व्य उपनिषद्‌? सन्ति । तातां च्ारीर- केऽनुयोगित्वेनण्याचिरूधापतितत्वाददृङवत्वादिगुणकर धर्भाक्तेरित्यादयपिकरणोपवोभि- तया मण्ठकस्य म्याचिखूयासितस्य प्रतीकमादते-ब्रह्मा , देवानाभेत्या्ायवेणोप- निषदिति । ग्याचिर्यापितेपि शेषः । नन्नियमु पनिषन्मन्तरूषा मन्त्राणां चेषे त्वेत्या- दानां कर्ेमबन्पेनैव प्रयोननंवत्वम्‌ । एतेषां च मन्त्राणां कमसु विनिषोनकप्रमाणानुष- टम्भन तत्व धानमव निप +न -=दय चिप पित्वं न तमति श्चङ्म,नत्वोत्त रम्‌ । सन्य ऊर्मसबन्ध मा 5 \ ब्रह्मि ~ श्च साय डि मन्नो भाञे०५ि । ननु विर्न पस्षन्तु ' + तत्~काडचारतः5ः्या उपप. पारप +त्व. सङ्घ. तेजपु6- धद्‌षज-वरा 4 ऽ (माग्नद्‌या च€५.।॥त८4 न,५१यत ६२० शङ्क य ऽ ३६९-- ५९१५.- भति । उलायाः चन्दा ¶तत्तेषय सवपुहष ततू-जत५/ गिमताः | चदा +त वमप नाधुन,त येन" श क स्वात्‌ । व्ित्वन +वार नोगत५| तत द्‌ तिदनसाया- पकाहाननमन् पी +द्‌ः पृष्‌ +>. तभव तकष्व।,रम्पयकलम्‌ शव तना गजा देन्य धेः शिचा -दानकेतु -मे3पुर्षणम्‌ मय विया, : पुहतबन्यःप्देनाभान१ तड । याद्‌ ५रु .सबन्धा {िजसितैः पास्पे ११, रा पि त्यम्‌ ।तनन्वम्‌ चवड्न।रञन्‌ मामितः ९१५५ \व५न-१.;नघा ५क.व ६वव्‌ःते4तङ्गादित्नराङ्कयाऽऽद-- स्वयमेव

१६. च. छ. "नत्व । २ €. च. क्ल. "तम्य ।३ फ. ख. जर उ श्व्यदहु। ड्ग... ° धव्यिचाऽन्य* । ५ &, ख. “छ भस्माध्ययश्र° ।

(र ^] “@ क्वि

ह आनन्दगिरिषतटीकासंवङितशांकरभाष्योपेवा- (मु०\ल०१|

क्ष _ क ये

महद्धिः प्ररमपुरुषायसाधनत्वेन गुरुणाऽऽयासेन ङन्धा विधेति श्रोतु बुद्धिमर।चनाय विधां महीकरोति । स्तुत्वा परोचित्रायां ह विद्यार्यां

स।द्‌राः प्रवतैरन्निति । प्रयोजनेन तु विधायाः स।ध्यस्ताधनङक्षणस्तबन्ध- युत्तरत्र वक्व ति--“ भिद्यते हृदखम्रन्यिः ' इत्यादिना । अत्र चापरश्चब्द- वाच्यायामृगेदादिरक्षणायां वि।वप्रतिपधमात्रपरावां विद्यायां ससार क।रणाविद्यादिदोषोन३तकत्वं नास्तीति स्वयमेव्‌ क्त्वा परापरतिद्ामेद्‌- करणपूवेकमविद्यायामन्तरे वत्तमाना सत्यादेना । वेया परपाप्ुपाषनं सवेसाधनसाध्याविषययेराग्यपूवकं गुखपसादरभ्यां ब्रह्मविधामाह- पर्ष क\कानित्यादिना । प्रयोजनं चासषृट्रवात्‌ ब्रह्मं वेद ब्रह्मव मवतीते। इतुत्यथमितरि । विचास्तुतै। तात्पर्यां स्वृ तदू इत्यथ; । स्तुतिर्वा किमर्यत्यत -1द--धोतृबुद्धी३ । प्रवतेराति पाठो युक्तः । वृतुषातोरात्मनेपदित्वीत्‌ । विद्या- या यत्प्रयोजन तदेवास्या उपनिषदोऽपि प्रयोजने, मविष्तीत्यमिप्रैल्य विद्यायाः प्रयौ- जनसंबन्धमाह-१य। जनेन त्विति । संसारक्यरणानिवत्तिनह्माषद्याफरं चेत्तद्यपर- विद्येव तज्िवततः सेमवान्न तद ब्रह्मवि्याप्रक।शकोपनिषद्वचयास्यातन्पत्याग्रङ्कय।ऽऽह- अन्न चेति । सप्ारकारणमविद्य।दिदोषस्ताज्वतकत्वमपरविद्यायाः कम प्मिकाया; न सैमवत्यविरोषात्‌ । न हि शतशोऽपि प्राणायामे कुवेतः शुक्तेद््चनं विना तदवि, दयानिवृत्तिश्यते । ततोऽपरविदयायाः सप्तक।रणाविद्य निजतेकतव नास्तीति स्वयमेवोकत्वा ब्रह्मविदयामाहति सबन्धः । ।केव॒परमपुर्पाथस।धनत्वन नक्षविद्यायाः परविधात्व निकृष्टससारफर्त्वेन च कर्मव्रि्याया सपरविद्यात्वम्‌ । ततः समास्या- नटाद्‌परविद्याया माक्षप्ताघनत्वामाव)ऽगम्यत हइत्थ।भिपेत्याऽऽ३- परापरेति । यचच।ऽऽहुः- कमज; केवटनरह्मविद्याय।; व॑तुतिस्कारत्वन कमी द्गत्वात्पवात्ञ्पेण पुर्‌. वा^लाघनत्वे नास्त) ति तदननतरश्चसेव निरृता हवया परभा्तिसाघनानिति । ब्ह्मनिद्यायाः कम॑ ङ्गत्वे कमणो ननन्दा न स्यात्‌ । न खल्वङ्गगिधान।य प्रधानं विनि- न्यते । ज्व तु समसाग्यत्ताप्रननिन्दया तद्विषमतेरग्वापषानपुरवकं परपराशि्तघनं नर्मवेद्यामाह । अतो ब्रह्ममिद्याया; स्वग्रघानव्वात्ततप्रकाश्चको५नेषदां न कतुः स्ताव- कत्वाभित्ययः | यद्यप[नपदं स्वतन्तर्क्मविद्य प्रका यकत्व स्यात्तं तद्ध्यतृणा सर्वै पामेव भिमिति ब्रह्मविद्या न स्यारित्याराङ्कचाऽऽह-गु सुपसादकम्यामिठे । रुरनु्र- हाद्सस्कारामावात्प्येषा यद्य।१ न भविष्यत तथाऽ ५ रिक्ष ३कारिणां मपिष्ताति मावः । ननु स्वतन्त्रा चेद्भह्यविद्या तहि भ्रयजनप्तावन न स्यात्‌ । सुखदु ःखभ।६५रि- हारयोः प्रव तनचरत्तिपताप्यतायगमात्तत्र.ऽऽह~प्रयाजनं च।त । स्मरणमात्रेण विस्मरत-

[9

[० नयोजन ० का

१क.ग. ड, च. भ. क्ष. श्तयुरिति। २क. ख. साधनसाध्यल। ३ क, परेति वि*।# क, "द्यविदूजद्मे" ' ५२, च. स, "रणनि* । ६, च, स, तत्र ।

[मु०१ख ०१) ण्डो पानिषत्‌ | 1

परागताः परिपस्यन्ति स्पृशति च | प्ञानमात्र यथपि सर्वाभ्रमिणापाप-

कारस्तयाऽपि सेन्वासनिष्टेव ब्रह्मविद्या मोक्षसाधनं न कषसहितेति मश्व च्या चरन्तः संन्यासयोगादिति च च्रवन्दशेयति । विध्याकपेविरोधाश्च । न हि ब्रह्मात्मकत्वदश्नन सद क्म स्वप्रेऽपि सपादयितुं भ्रश्यम्‌। विधायाः कारुविशेषाभावादनियतनिपिलत्वान्काठं संक चानुपपत्तिः । यतु एहम्येषु ब्रह्मविध्यासंपरदायकतृस्वादि लिङ्गः न तहिप्यत्न्वाये . बाधितु- मुत्सहठे । नहि रविधिशचतेनापि तमःभकाश्चयोरेफैच सद्भावः श्कप्त

=+ --------- = ~ कका =

स॒वणलम्‌ स॒खप्राप्तमापिद्ध रञ्जतच्वज्ञानमात्रा्च सपेजन्यमयकम्प।दद्‌ खनिवृत्तिप्र सिद्धेश्च न प्रवृत्तिनिवृत्तिसाध्यत्वे प्रयोजनस्येकेःन्तिकम्‌ अतो विश्रन्धं श्रतिः प्रयोजन सबन्ध विद्यया अपकर? । तस्मात्तत्प्रकाशकोपनिषदो उथाख्ययत्वं सेभवनीत्यथः। यश्चा ९.ऽह्‌रकदा शनः म्वध्याखाध्ययनवधरथ[उब्‌चर्फटस्य तरैव५कपिकारत्वादर्पीतो- पनिषजन्ये जह्यज्ञानऽर्"येव सर्वेषामधिकारः । ततः सवाँश्रमकभ॑समुच्चिनव ब्रह्मविद्या मोक्षप्ताषनमिति तना ऽऽह-- ज्ञानपात्र इति । सपष्वत्यागात्मक्संन्णसानि्ठैव परब्रह्म. विद्या मोक्षपाघनामति वदा द्यति । तादशसंन्यामिनां च कर्मभाषनैस्य स्वस्या भावान कमेषमवः । आश्रमधमयऽपि शामदमादयषमेहितविदयाम्यापानिष्ठत्वमेव । तेषां शोचाचमनःदिरपि तत्तो नाऽऽश्रमघर्मो लोकपग्रहाधत्गत्‌ । ज्ञानाम्यातिवाषवन त्वनेवृत्तः । ८ नाहे ज्ञानेन सदय पाेत्रमिह विद्यते हति स्मरणात्‌ । त्रिषत्रण-

सर नाविध्यादरज्ञपन्यासिविषयत्वात्‌ । अतः कमनिवृच्येव सारिव्य ज्ञानस्य न कम॑णे- त्यथः । इतथ न कमत्तमच्चता [उद्या माक्षप्नाधनमत्यह-दद्याक्पावराघाचात। शकते ब्ह्मेवास्मीति कराम चति म्फटो ग्याघात इयथः । यदा ब्रह्मासकत्वे विम्म- रति तद्‌।त्पन्नविद्योऽपि करिष्यति ततः समचचयः समाठ्त इति न वाच्यमित्यह- विद्याया इति ननु गृहस्णनामाङ्गर.प्रमृतीनां वि्यापप्रदायप्रवतेकत्वदशन रह स्थाध्रमक्माभेः प्मुच्चय। टिङ्गादवगम्यत इत्याशङ्कय 55ऽह--य त्विति । लिङ्गस्य न्यायापनरहितस्५व गमररवाङ्गीकारात्सम॒च्चये च न्यायामावात्मत्य॒त विरोषदशनान्न ठेङ्गन समुच्चयसिद्धिः । संप्रद्‌ायपरवतकानां च गाहेस्थ्यस्याऽऽमाप्तमानर््वा्तित्वान्‌- संधानेन म॒हूमहुबाधात्‌ ।

यस्य मे चाति प्वेत्र यस्य मे नास्ति किंचन |

मिधिटायां प्रदीप्तायां न मे किंचन दृष्यते ॥

इत्यद्ररदश्षनाव्कमामासेन न समुच्चयः स्यात्तत्र च वाचने दृरयत इति मावर; ।

१९. छ. "मृतात्परिः 1 २ क. न. क्च । ३ क. ल. सकरम । र इ. -अन्सन्क

ख. "कत्त । ५ क, ख. °नस्या° 1 ग, ग्नस्य धनस्या* । ६ $, "मेण इय । ५ क, “ण्य ई°। < कृ, जञ, “त्वानु।

आनन्दगिरिङृवथरासंवकितशांकरमाष्योपेता-- (म०१८०१]

कतुं किमुत रिकः केवङेरिति | एवमृक्तसंषन्धप्याजनाया उपानिषदोऽ- रणाक्षरं अ्न्थाविबरणप।रमभ्यते। य इणां ब्रह्मविद्यामुपयन्त्यात्म माबेन श्रद्धाम- क्तिपुरःसराः सन्तस्तेषां गभ जन्पजरारोगाचनयेपूगं निश्नातयाति परं वा ब्रह्म गमयत्यविधयादिसप्तारकारणं चात्यन्तमवसादयति विनाश्षयदीत्युपनिषत्‌। उपनिपृस्य सदेरेदमर्थस्परणाव्‌ ।

ॐ ब्रह्ला देवानां प्रथमः संवभूव रिश्वस्य कतां भुवनस्य गोपा । स बह्मवियां स्ववियाप्रतिष्ठामथ- वाय ज्येष्ठपुत्राय प्राह ॥ १॥

्ह्मा परिष्टो महान्धभ्नानतैराग्व्वरैः सर्वानन्यानतिषरेत इति। देवानां

द्योतनबहामिन्द्रादीनां परथमो गुणेः प्रधानः सम्पथमोभ्मरे वा सेवभूवाभमि- घ्यक्तः सम्यकृस्वातन्येगत्यभिमायः । न तथा यथा पर्माधर्मवकात्संसारि- ण।ऽ>प जायन्ते । ^ योऽसावरीद्धियोऽग्रा्चः ” इत्यादिस्परतेः । विश्वस्य सबस्य जगतः कतत्पादयिता । भवनस्योत्पन्नस्य गोप्ता पारुपिरेति विशे- धणं ब्रह्मणो विद्यास्तुतये । स एवं भर्यातमहर्वो ब्रह्मा ब्रह्मवि ब्रह्मणः परमात्मनो विशां ब्रह्मविद्याम्‌ ‹ येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्यम्‌ इति विद्ेष- णात्परमात्मविषया हि सा। ब्रह्मणा वाश््रजनोक्तति ब्रह्मविधा । तां सवेबिधापतिष्ठां सवेविदधाभिग्यक्तिदेतुत्वास्सवेविधयाश्नयापित्वयः |

० - न ~ ७----9-=

प्ाधितं व्यारयेयत्वमुरं ग्यार्येयत्वमुपसंहरति-एबापिति । अन्ये कथमुपनिषच्छन्दप्रयोग इति शङ्- यामु गनिषञ्च्छदवाच्यविधाथेत्वाह्ाक्षाणिक इति दशेभ्तुं विद्याया उपनिषच्छन्दाथै- त्वमाह-- य इमामिति । आत्मभावेन ति । प्मास्पदतयेत्यथेः । अनथंपुगं ह्ेशप्तमूहं निश्चातयति शिपिदी करोयपारिपकन्ञानादृ्वि्नन्भिरमौकप्तमवादित्थथः । तानमपतिमं यस्य वैराग्यं च जगत्पतेः । एं चैव धमश्च सह द्धं चत्‌ष्टम्‌ ॥ हति स्मरणाद्धमेन्ञाननैराग्येश्वयः सवौनन्यार्नाः क्म्य वर्तत {ति पदिविदत्वातिद्धवित्य्थः। योऽप वती द्वियोऽग्राष्यः पृक्ष्माऽभ्णक्तः सनातनः । सरवमृतम“ोऽचिन्त्यः स एष स्वयमृहमो ॥ रः छ, ल, "दोऽ्यप्र* । २क, बृद्धो म 1 ३ क, °तिशयनेति। ४ क, "तियं य| ५८, ध,

| धु०{ख०१ | पुणः को [रिषत्‌ | ५

सबेविद्वेधं बा वस्त्वनयेव ६ रा !ट इति । 'वेनाश्रतं श्रतं मवाति अपतं परतमविन्नातं विज्नातम्‌ ` $ति श्रतेः = वेः बद्यापरातिष्ठापिति च स्ताति। विधा- पथवोय श्येष्ुपुज्राय पराह । जपेषटश्च घः त्रधानेकेष ब्रह्मणः खष्टिमकरिष्व न्यतमस्य छृष्टिमकारस्य प्रधुखे एषः व) ख इति ज्यष्ठुस्तस्भे ऽयेषठपुत्राय प्राहाक्तवान्‌ ॥ १॥ 9 ध थ । # 9 क अथवेणे यां प्रवदेत :हः ऽयी तां _रोवाचा- कष अ क ९ 2 ज्ञर्‌ ब्ह्यावयाम्र्‌ । ¡ भरद्वाजाय सत्यवहाय 4५ भ प्राह भारदाजोऽङ्किरसे पदम्‌ ॥ २॥ यामेतापरयणे प्रचदेतावदद्रह्मरि यां त्र प्रा तामेव ब्रह्मणः पराप्तामथ्बा पुरा प्वमुवाचाक्तवानाङ्खरेऽङ्किनाम्ने यावे । स चाङ्धिमारद्रानाय भरद्र जगोत्राव सत्यवहाय सत्थवहनारः भह क्तवान्‌ । मारद्रानोऽङ्किरसे स्व शिष्याय पुत्रायवा परावरां परस् त्एरःपाद्वरेण पराप्रीति परावरा परावर. सवेविद्याविषयन्याप्वेवां तां प्रावः माङ्खः एसे भाहेत्यनुषङ्गः ॥ २:॥ =, नत २ र न 9 > शनक हव महार ट ज्रम व्‌पवदुपत्तन्नः कि ॐ | नष ई ®= ॐ क [, पप्रच्छ । कसिमन्नु भगवो ! ज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं क भवतीति ॥ ३॥ शोनक! गरुनकस्थापत्यं महाशाल भहा एदस्थोऽङ्किरस भारद्रानाशचेष्यमा- चाच विधिवद्ययाश्चाल्नपित्येतत । उ पसनन उपगतः .सन्पपच्छ पृष्टवान्‌ । शौन- काङ्किरंसोः संबन्धादवारविधिव्रा रोषणः दुपमनदत्रिधेः पृरेषामनियम इवि गम्ये । मयादाकरणायं मध्य्दाी कान्य यार्यवा वि्चेषणम्‌ ¦ अस्मदादि- ष्वप्युपसदनविधेरेष्टन्वात्‌ । फिपिर ह~ प स्पिन मगवा विज्नाते चु हृति वितर्के भगवो हे भगवन्सर्वं यदिदं विज्ञेयं विज्ञात विशेषेण च्नातपवगतं भवरतीत्पेक- ‹ स्वयमुदधूतः शक्रशोणितक्तयोगमन्त "154 तरतः १ इ।ते रमृतः स्वातन्थ गम्यत्‌ इत्य्ेः । वाक्योत्यनद्धिवृत्यभिन्यक्तं ; यैर > विद्या । तच्च बह्म स्वीभव्यज्चक्षम्‌ । ततः स्तविद्यानां व्यज्ञकतयाऽऽश्रीयत ३? स:विदाश्रयाऽयवा सविद्यानां प्रतिष्ठा परिपमाप्तिर्मवति यस्यामृत्पन्नायां ज्ञा ठ भ ¶7त्ता स्व॑विद्याप्रतिष्ठयाह-- सर्वा धावे वेति ॥ १।॥ २॥

१ कृ, "द्मवाहूा° । २ क, ल, त्याह \ , व्यवाहू" * क. ध. 5, च, क्षु, “रसयोः स

६ आनन्दगिरिषृतटीकासंवश्ितशांफरमाप्यसमेवा- [म० १०१]

क्षः ॐ @

स्मिञज्ञाते सपविद्धव्ति शिषमवादं श्रतवाऽ्ोनकस्ताटशेषं विद्नातुकामः सम्करिमाभि त विकंयन्पप्रच्छ । अथवा रोकसामान्वषषटया त्रास्वैव प्रपच्छ | सन्ति छोके सुबणादिश्कटमेदां; सुचणस्वायेकत्वविज्गानेन विज्ञायपाना कौकिकैः । तया किंन्वस्ति सवस्य जगद्धेदस्येकं कारणम्‌ । यदेकस्पिन्विज्नाते सव॑ विन्न।तं भवतीति । नन्वविदिते हि कस्मिन्नेति प्रश्नोऽनुपपशः । किमस्ति तादाति तदा प्रश्नो युक्तः । सिद्धे हस्तित्वे कस्मिन्निति स्यात । यथा कास्पिन्नपेयपिति । न । अक्षरवाहुस्यादायासमीरत्वासश्नः सभवस्येष कवक रिमान्वज्ाते सवेवित्स्वादिति ॥ ३॥

तस्मे स होदाच । दवे विये वेदितव्ये इति ह

स्म यद्रक्मविदो वदन्ति परा चेशापरा च॥ ४॥

तस्मै ्ोनकायाङ्किरा आह किंङोवाच । कि मित्युस्यते । दरे विये वेदितष्ये

हति । एवं ह स्मङिक यद्रह्यविदो वेदायाभिङ्च!: परमायदश्चिनो बदन्ति।के ते इत्याह । परा च प्रमात्मविद्या । अपग च -मधमेसाधनतत्फरविषया । ननु कस्मिन्विदिते सवेविद्धवतीति श्रोनवेन पृष्टे तस्मिन्वक्तव्येऽपृष्टमाहाङ्किरा दे विये इत्यादि । नेष दोषः । कपापेक्षत्यासरि वचनस्य । अपरा हि विद्य ऽ. विद्या सा निराकतग्या । ठद्विषयेःहि वदेते > किचित्त्वहो विदिवं स्वा- दिति निरादस्य हि पूवेपक्षं परश्ान्सिद्धान्तो वक्तव्यो मवतीति न्यायात्‌ ॥४॥

तत्रापरा कग्ेदो यजुवदः सामवेदाऽथवेषेदः

शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दा ज्योति-

पमिति । अथ प्रा यया तदक्षरमधिगम्यते ॥५॥ '

-------- ------ = ~ = स

क

्रस्ननीजमारं-- एकस्मिन्निति । उपादानात्काय॑स्य पृथकपतस्वामावादुपादाने ज्ञति तत्का ततः प्रथड्नास्तीति ज्ञातं मवतीति सामान्यव्यािस्तदखद्वा पप्रच्छेत्याह- अथवेति । प्र्ाक्षराज्चस्यमाक्षिप्य स्माधत्ते--नन्वविदिषे हीत्यादिना । किमति तदिति प्रयोगेऽक्तरबहुस्यनाऽऽयाप्तः स्यात्तदधीरुतया कस्मिननत्यक्तराज्ञम्ये छाघवा त्प्न इत्यथः ॥ ३ ॥ ४ ॥

कन

१क. "के सवणादिसक* ! २ क, *दाः सव । ३ क, ख, ठि त्वस्ति तयसिमित्ते० । ४ शत्वं नो षि । ५ क, च, टु~--क ।

[१०१०१ मुण्डकोपनिषत्‌ । ७

तत्र॒ फाऽपरेत्युर्यते । ऋग्वेदो यजवदः साभवेदोऽथर्वबेद्‌ इत्येते चत्वारो वेदाः । शिक्षा कस्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दां ञ्योतिषापैरयङ्कने षटषाऽपरा विधा । अथेदानीमियं परा विद्योस्यते यया तद्रक्ष माणविश्गेषणमक्षरमधिगम्बते प्राप्यते । अधिपृतरस्य गमेः प्रायशः प्राप्त्यथ- त्वात्‌ । न च प्रप्रापेरवगमाथस्व भेदोऽस्ति | अविद्याया अपाय एव हि परमापचिनायान्वरम्‌ । ननु ऋगदादिबाह्चा वहं सा कथय पराविद्या स्यान्मोक्षस।धनं च । या वेदबाह्याः स्मृतय इति दि स्मरन्ति । कुटष्टित्वान्ि ष्फकत्वादनादेया स्यात्‌ । < पानेष्दां च ऋग्बदादि बाह्यत्व स्यात्‌ । ऋभ्वदा- दित्वे तु पृथक्रणमनय॑करम्‌ । अः! कथं परेति । न । बे्यविषयनिन्नानस्य विवक्षितत्वात्‌ । उपनिषदा प्ररबिय हि विन्नानपिह्‌ परा वियति प्राधान्येन विवक्षितं नोपनिषच्छन्दरा : । ` दश्म्देन तु सवेश्र शब्दराश्चिरविंवाक्षतः। छ्रब्दरारयाधमै१ऽपि यत्नान्त रमन्त ण गुवेमिगमनादिलक्षणं वैराग्यं च नाक्ष- राभिगमः संभवतीति पृथक्त णं ब्रप्मवे्यायाः परा विधेति कथनं चेति ॥५॥ यत्तददधश्यमग्राह्यमगो नमवणमचक्षः श्रोत्ं॑तद्‌- पाणिपादम्‌ । नित्यं विकँ सवगतं सुमक्ष्मं पद. व्ययं यद्धृतयानें पारेपश्यान्ति धीराः ॥ ६ ॥ कटपः सूत्रभ्रन्थः | अनुष्ठयक्रमः कलप इत्यथः । जविद्याया जपगम एव परप्रा्ि- हपध्‌यते । आावद्यापमगश्च ब्रह्मवमाततरन।त व्याख्यातमन्मा भनज्ञात§ऽपस्तञज्ञ। ३5. विधानिवृतिरित्यतद्वयाष्याना। प्रः । अतऽपिगमरान्द्‌ा ऽत्र प्रा्िपयांय एवत्याह- न च प्ररातुरिवि । साङ्गान. केदान्‌.मपरविय्यात्वनोपन्यासात्ततः प्रथक्रणाद्वेदनाह्च. तया ब्रह्मविद्यायाः परत्वं न २ मदताःयाक्षिपति- नान्बाति। या वेदबाह्य . स्मृतो यश्च काश्च कुद्एयः | सवास्ता नि' फट. त्य तमानिष्ठा हि ताः स्मृताः ॥

इति स्तैः कुदृषटित्वादनुपादेय' सगर व्यथेः । विद्याया वेदनाह्यत्वे तदथानामुपनिष- द्‌ाभप्यभ्ेद्‌दि बाह्यत्वं प्रप्तञ्येत यथः । बेदनाह्यत्वेन प्रथकएणं नँ मवति । गित्‌ पदिक.

= ।

# ध्यापं ज्ञानस्य वस्तात्षयस्य ' व्द् र पतिरेकामेपरायगेत्याहू-न वद्यवेषयति ॥९॥

१९, ख, 'गम्येऽपि।२क.न तभ ।३क, "ति । वैरग्यं चेत्र यत्नान्तरभिति शेषो व्य ॥ ५}

(व 7 ब्र ऋः --- ~~ - [ --~-~ ~-~- - “ 0

८ आनन्दगिरिषवटकः ३९ डि शांकर पाध्यसमेवा- भु०१सं०१।

यथा वाध्िषये कजोद्यनकये (रशो, पंहारदारेण बाक॑याथेन्नानकाल।द्‌. न्यत्रानुष्े योऽय ऽस्त्यभिषहोत्र।दिलक््णा न -येह परविधाबिषये। बाकषाथन्नान- समकाट एव तु पय॑वसितो भवति| केवरःशब्दभकाञ्ितायेन्नानमात्रनिष्ठान्य- तिररेक्तामावात्‌ । तस्मादिह परां वेद्यं +विषेषणेनाक्षरेण विश्रिन्टि-यत्त. ददेषमित्यादिना | ब्ष्षमाणं बुद्ध संह य सिद्धवस्परामृरपवे-यत्तदिति। अद्रश्यमदृरयं सर्पा बुद्धीन्दरियाण, भगस (पित्येतत्‌ । दरेवेदिष्महृत्तस्य पञ्चे न्द्ियद्वारकत्वावु । अग्र्यं ५न.पःवें ` यापित्येतत्‌ । अगोत्रं गोत्रमन्बयो मूरमित्यनयान्तरभू । अगोत्र मननः यात `| न हि तस्व मूङपरस्ति येना- न्वतं स्यात्‌ । वण्यन्त इति वणा {र्स्य स्थृरत्वादयः शुङ्कत्वादयो बा । अवधमाना वण यस्य तद्वणमक्षष््‌ । पच्चुःश्रावं चक्षुश्च भोजं च नापर. १।वेष्‌५ करण सवजन्तूना त अन्यपःर यस्य तदचक्षुःञ्तरप्‌ । यः सबेन्नः सचेविदित्या{द्चेतनावच्वाविेषणतदत्मा संसारेणामिव चश्षुभ्रोत्रा- दिभः करणेरथताधकतवं तदिहार क्षुः मिति वायते । ^पर्यत्वचक्षुः ग्रणत्यकणेःः" ईत्यादद्‌ ५नात्‌ । । त्त र दपागेपाद्‌ कभन्दिपराहेवित्येतत्‌। यत एवमग्राद्मग्रादकं चातो निर.पाःन चे । वियु विविधं ब्रह्मादिस्थाब- रान्पपाणिनदमवव।॥ वियम्‌ । सवे प प. ।कमाकाश्वर्सुसुक््मं शन्दादिस्थृल- त्व ङूरणराईवत्वाव्‌ । चन्दाद्यो 1 1२ २।य्वार्द्‌नामुचरोत्तरं स्थृरत्वकार- णाने तद्‌ मावात्पुसक्ष्पू । केच द्‌ ष इुक्तमेस्वादेव न व्यत्तीत्यम्वयम्‌ । न ह्मनङ्घःस्व श्वपच खत्ता 4; नवा सररस्न्व्‌ नाप शक्ना पचयटङणा व्ययः नवतत र्न {३ ॥१ युगदर(क, व्यथः समवत्य. गुणत१।६८ब्‌। पमकरवे।च्च । ५६२९८५० तयन भृतना क।रणं पृथिवीव स्थावर मगमान। १९२५६५१ त३ अ मभू तसपेस्पाक्षरं परषन्वि षरा ५।१न्त्‌/ (१२ कन; । रटतचरमक्त्‌ ५. उध१,ञभिगस्५१ स। प्रा बिपेति समद्‌।य। ५; ॥ ६ ॥

अ "4 --------- न -) ५ = ~~ = 9 9 न म भा ० जा ० ००११०७०० ०००

वेक [नलरणष्वा+५।-ग च १ ,ब्‌ (५ नत्याहु--यय। जिंध{१५ ३३ । अ. 16 1..ष 4 भसङ्ग'न >+वनररत्ममा+ चत + मात म.वाऽ$ ३. व्‌ः सवेत १५ ( अ धुणत्वादिपि | उपप्गनर हिता {त 4: ; सतर #त्व।य । इवत्याि।९. ्तस्पाभ्‌गाच्वेत्य५ः ॥ ६ ॥

१ क. सपाप । २ ख इ.च, उ, छ, ब, श्रापरे प । #। = ॐ 5. । । १

[१०१८२०१] ण्डक पनिषत्‌ । ९

मथोणनाभिः सृजते शहणते च यथा पृथिव्या

मोषधयः संभवन्ति । यथा सतः पृरुषाककेशलो-

मानि तथाक्षरस्संभवतीह विश्वम्‌॥ ७ ॥

भूतयोन्यक्षरमिच्युक्तं तत्कथं मृतयोनित्वमित्युच्यवे प्रसिद्धष्टान्वैः । यथा

लोके प्रसिद्धम्‌ । उणनाभिदटूताकीटः रकिंचित्कारणान्तरभनपेक्ष्य स्वयमेव सृजते स्वशरीराग्यतिरिक्तानेव तन्तून्बहिः: प्रसारयति पुनस्तानेव गृहते च गह्णाति स्वात्ममावमेवाऽऽपादयाति । यया च पृथिव्यामोषधयो व्रीह्यादिस्था- वरान्त। इत्यथः । स्वात्पाव्यतिरिक्ता एव प्रभवन्ति । यथा च सते। विध. मानान्जीवतः पुरुषात्केश्चलामानि केश्चाश्च रोमानि च संमवबान्त विरक्त णानि । यथते दृष्टान्तास्तथा विलक्षणं सखक्षणं च निभित्तान्तरानपेक्षाधरयो- ्तटक्षणादक्षरारघभवति समुन्पथ्त इह संसारमण्डङे विश्वं समस्तं जगच्‌ । अनकटषटान्तापादान तु स॒खायंपरदोधनायेम्‌ । यद्रह्मण उत्प्यमानं विष्वं तदनेन कभणोत्प्ते न युगपद्वदरपुषिप्षपवदिति ॥ ७ ॥

तपसा चीयते ब्रह्म ततोऽन्नमभिजायते । अन्ना-

स्ाणो मनः सत्यं लोकाः कर्मसु चामृतम्‌ ॥ ८ ॥ क्रमनियमविवक्षा्थाऽयं मन््र आरभ्यते । तपसा स्नानेनोल्पत्तिदिधि- हया भृतयःन्यक्षरं ब्रह्म चीयत उपचायत उतत्पिपादयिषदिदं जनगदङ्ङ- रमिब बीजमुं्टरनतां गच्छति पुत्रमिव पिता हर्षेण । एवं समन्नवया छ टि र्यतिसहारश्चक्तिविन्नानवत्तय। पचिताततो ब्रह्मणोऽन्नपधते भुञ्यव हत्य ज्ञपरत्याढृतं साधारणं संसारिणां न्वाचिको्वितावस्यारूपणाभिजा-

मह्य न कारण पददश यत्वात्कृटटमात्रवद्त्यस्वानकारतकेत्वमुक्तम्‌०ना मदा. न्तेन | ब्रञ्म जगतो नोप।द्‌।न तद्भिन्नत्गात्स्वद्पस्येवेत्यनमानान्तरस्यातैकान्तिकव. माह-यया च पृथिन्यापिाति | जगन्न बह्य।पाद्‌।न तद्विलक्षणत्व।त्‌ । यद्यद्धि - क्षण तत्तदपादनकं न भवति । यथा घटो न तन्तपादनक इति । अस्य व्यमिचारा- धर्पाहि-यथ। च सत इति । एकिमिन्नपि टष्टान्ते स्वानभानान।मनेकान्तिकत्व याजनपिचु शक्यमिति शङ्कमानं प्रत्याह-अनेकद्ष्टान्ताति ॥ ७ ॥

हृश्वरत्वेपाषिम्‌त माय।तस्वं महामतादिरूपण सवर्जवैरुपरम्यत इति सवेपाघा{०५५ि

क जा१त३५ना।दातद्धतवार्त्यशङ्यऽऽह-व्याचक [पतात कमौप्‌रसमर्जा ५म्‌ त

१ क. न्ताः । स्वा ।२ कृ, "यतदुदृढन्तस्त°। ३ $. 'मुच्छरन्यता । ग. इ. च. ज्ञ. भ, "मुस््ज* । ४ क. “रणोऽपि । ्

१० भनन्दगिरिषतरीकासवटिवशचांकरभाप्यसमेता- [मृ*१स०१)

धत उत्पद्यते | ततशान्याढृताद्थाचिक्रोपितावस्थातोऽनाल्ाणो हिरण्य. गर्भो ब्रह्मणो ज्ञानक्रियाश्चक्त्यपिष्टितजगत्प्ाधारणाऽपिद्याकापकपभतसम- दायवीनाङ््करो जगदात्माऽभिजायत इत्यनुषद्धः । तस्माच्च प्राणान्मनो मन आख्यं सकटपविकटपसंश्चयनिणेयाद्यात्पकमाभजायते । ततोऽपि संकसा- द्रारमकान्पनसः सत्य सत्याख्यमाकाच्चादिथदपश्चकमभिजायते । तस्मात्स. त्याख्याद्भ॒तपञ्चकादण्टक्रमेण सप्र टोका भृरादयः। तेष पनष्यादिषा- णिवणोश्रपक्रपण कमणि । कभस॒ च निभित्तभतेष्वमृवं कभनजं फम्‌ । यावत्कमाग करपकः। टि्चपरपि न विनरयन्ति ताचत्फरं न विनरयरीत्यमृ- तम्‌॥८॥

यः सवक्लः सववियस्य ज्ञानमयं तपः । तस्मा- देतद्रह्च नाम दूपमन्नं च जायते॥ ९॥

दृत्यथववदमयमण्डकाषपानषाद्‌ प्रथममण्डकं प्रथमः खण्डः ॥१॥

पिपी) पवो जिवदोमेभ्णवः कथिक = विधि,

~

उक्तमेवाथमपसानषहीपेभन्तरो वक्ष्यमाणायपाह-- य उक्तरक्षणोऽक्षराख्यः

# ~ |

५९

सचन्ञेः सामा-सनत सवं जानाषत सवन्नः । ववदपमण सव वचत्ताति

~ .--------------+~ ° -~--~-

सुक्ष्ममन्याढृतामा॥ काचत्‌ । तन । तस्य प्रादजाव (भेन्नत्वा दश्रत्वे।१।पिन्वाक्षमवात्‌ | सामान्यरूपण समवे प्रायञदिसामान्यानां बहत्नात्‌ | प्रकरतादकत्वश्र पिन्याक णप ताउनाडयमहाभायारूपेणव प्तमजऽपि न कमपृच्समवाधिष्वम्‌ । तस्याकारकत्वाद्‌ ब- - द्धयादोनमेव कारकत्वामधानात्‌ । कारकःवयेप्वेव क्रेयाप्तमवाय।म्युपगमातू्‌ । किच ने कायस्य सववार्‌ गर तेतव॑दृ्टनति मृनमूमस्यापश्चाकृतमूतप्रक्तितवं न स्यात्‌| तरमान्महयमतस्तगासकारास्पद्‌ गणत्रयप्ताम्य मायातस्वमन्याङता६९ग्दवाय्यमि- हाम्यपगन्तम्थम्‌ | पवस्मन्क्स्प हिरण्गम्‌-रिनितित प्रहर ज्ञान कमं च येना- युत तदनुग्रहाय ~+ व्ोपाधिक वद्य र हेरण्यगमवस्थक्रारण विवतते ¦ सच जीप तदवध्यामिमानी (र्रण्ययम उच्यत इत्यभि)त्याऽऽई -त्रद्मण इति । ्ञ।नशाक्तेमि कयाशाक्तमिश्चा एत दष्ट जगद्रयषटषटपं तस्थ पाघारणः सम।धरूपः सत्र स्तक इत्यथः । मरअ रूवाभाप | समाषटह्प ववा्ितम्‌ । व्य्टष्पस्य ठ कसृष्टय तरक।र्त्वात्‌ ॥ ८ ॥

ह्यमाणायापत | त ९५ ववरमव्रकद्मप्यऽऽरम्माथमत१२।वदयः.- ए्रा५।१८तह्‌ार ३०२५: । सापान्सन।त्‌ | समाप्रद्पण भासास्५न।ष१ापनत्यः चत्र ५४े।त | १२६५ न।द्ास्यनागपिनाऽनन्तजःवभावमापन्नः म एव सः स्नोगवित. त्स॑सूष्ट वत्ता्याषटन्मध्ययत्मं च तच्वाभद्‌ः स॒त्तः । सष्टवं प्रजापतीनां तपप्ता प्रसिद्धम्‌ । ठ्द्रः रऽ छष्टू-१ नपनिष्ठन वक्तव्यम्‌ | ततः; समाररन्वं प्रसञ्यते-

। भिक भजा जनन 9 कज जो क क ~

ग, ई. +. वमस्य प > क. तपश्वक्त्र 1२ क, वस्तद्‌ः।

= ज

जामि नहह

[०१०९] मण्डकरोपनिषत्‌ । ११

सवेवित्‌ | यम्य ज्ञानमय ज्ञानाचक्रारमव सावज्ञटक्षण तपा नाऽऽयास. ष्णं तस्मा्ययोक्तार्मभ्रज्नादेतदक्त काथरक्षणं ब्रह्म हिरण्यगमौख्यं जा- यते | किंच नामासो दवदत्ता यद्नदत्त इत्यादिकक्षणम्‌ । रूपापिदं शु नीरपित्यादि । अन्ने चव्रीहियवादिरक्षणं जायते । पवमन्त्राक्तक्रमणत्य- विरोधा द्रषन्यः ॥ ९॥ इति पुण्डकरोपनिषद्धाभ्ये प्रथपप॒ण्टकं परथमः खण्डः ॥ १॥

व. ९ क ४ पशं 1 तदतत्तत्य मन्चषु कमाण कवर वर्यपरत्रस्तान की 9 ध्‌ * क ि थ्‌ ष # जेतायां बहुधा संततानि। तान्धाचरथ नियते वि = = ~ न्थ ( ट निकुर सत्यकामा एष वः पन्थाः सरृतस्य ठकं ॥१ साङ्ा वेदां अपरा विद्यक्ता- ऋग्वद यजुर्वेद इत्यादिना । यत्तद्‌द्ररय- मित्यादिना नापरूपमन्न च जायत इत्यन्तेन ग्रन्थनाोक्तलक्षणपक्षर यया विच्याऽप्गम्यत इति परा व्या सविश्चेषण।क्ता | अतः परमनयावि- द्ययोविषय। विवेक्तन्यो ससारमोक्षावरित्यूत्तरो ग्रन्थ आरभ्यते । तत्रापर- िद्याववषयः कत्नादसाषन।क्रयफरभ॑दरूपः ससाराञ्नादरनन्ता दुःख- स्वरूपत्वाद्धातव्यः प्रत्यकं शरारिषिः । सापरस्त्येन नर्दस्ताचदन्यव- स्छेद्‌रूपसबन्धस्तदुपश्चमलक्षणा मोक्षः परविद्याविष५।ऽनाद्नन्त।ऽज- शोऽमरोऽमृतोऽमयः शद्धः प्रसन्नः स्वात्पप्रतिषएठाटक्षणः परमानन्दोऽद्रय इति । पुवं तावदपरविध्ाया विषयपदरनायमारम्मः । तद्चेने हहे

त्याशङ्कयाऽऽट-- यस्थ ज्ञानमयमिति । सत्छप्रधानमायाय ज्ञानास्पो विकरारस्त- दुपाधिकं ज्ञानविक।रं सृज्यमानप्रवपदाथामिज्ञत्वरक्षणं तपो न ठ हेशरूष प्रजाप तनिामिवेत्यथः ॥ ९ ॥

इति मुण्डकागनेषद्धाष्यटीकरायां प्रथममुण्डकं प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥

अनादिरुपादानद्पेणानन्तो ब्रहमज्ञानात्पागन्ताक्षभवात्पत्येकं रारीरिभिह्‌।तन्यो दुःखूपत्वादित्यनेन यदाहुरेकनीवञ। दिन एकं चेतन्यमेकपेगमि्यया बद्धं संसरति | तदेव कदाचिन्मुच्यते नाम्मदा दीनां बन्धमोक्षो स्त इति तदगम्त भर्वाप । श्रुतिबहि- पङृतत्वात्‌ । सुषुप्तऽपि क्रिधाकारकफलमदरूपस्य ब्रहाण म३।ते। बुद्ध पृवकप्रहाणस्य ततो विक्नाषमाह-सापस्त्येनाति । स्वोपाध्यवि्याक्रायेस्याविद्याप्रहाणेनाऽऽत्यन्तिकप्रहा्ं विद्याफलामित्यभथः | भरो ऽप्षयररितः। अमृतो नाश्चगरित ?त्यधैः | अपरविद्याभः; पर्‌ विद्यायाश्च विषय प्रदर पवमपरविद्याया विषयगप्रद्दोने श्रतरमिप्रा पमाह-पवं ताव- दिवि। यदिष्टनाधनतयाऽनिष्टसाधनतया व्‌ वेदेन बाध्यते कमे तस्यास्ति प्रतिनन्पे तत्सा-

=

नधि ---- ~ ~

9 ~ ~ नर श्डार~० ॥ ~ ~ छ-्न्य । 9 -= न्गस्मो०

१९ भनन्दगिरिषृवरीकासंवङितककर माष्यसमेता- [म०१८०१]

तभ्िर्दोपपतेः । तथा च वक्ष्यति -"परक्ष्य रोकान्कमेचितान्‌ ' इत्वा- दिना। न ह्यपरदर्िते परीक्षोपपथत हति तस्रदशचेयभ्नाह तदेतस्सत्यपवितथम्‌। क टन्मन्त्षवग्बेदाद्याख्येषु कर्माण्यप्नहोश्रादीनि मन्त्ररेव प्रकाश्चितानि कषयो मेध।बिनो बसिष्ठादया यान्यपश्यन््एबन्ः । य्तदेवरसत्वपकान्त- पुरषायेसाधनतधात्तानि च वेद विहिताम्युविष्ष्टाने कमांणि तायां ब्रयीसं य।गरक्षणायां हान्राध्वयवेद्राग्रप्रकारायामपकरणनूहायां बहुषा बहुपकार

सताने प्रृत्तान कमिामः क्रियमाणानि त्रेतायां वा युगे पायक्षाः परवृत्ता

न्यतो युयं तान्याचरथ निवेतेयथ नियतं नित्यं सत्यफामा यथामतकपरफर-

कामाः सन्त एष वो युष्पाकं पन्था मागं; सढृतस्य स्वयं निवर्तितस्य

कमणो छोके फलनिमित्तं रोक्यवे दृष्यते भुज्यत इति कर्मफलं रोक

उच्यते | तदयं तत्माप्तय एष मागं इत्यथः । यौन्येतान्यगिहात्रादीनि त्रय्यां

विहितानि कमणि तान्येष पन्था अवश्यफलमाप्तिसाघनमित्य्थः ॥ १॥ यदा ठेटायते द्यार्चः समिद्धे हव्यवाहने ।

% तदाऽऽज्यभागावन्तरेणाऽऽहूतोः परतिपादयेत्‌॥ २ ॥ तत्राप्निहयत्नमेव तावत्पमथमं प्रद्श्चना्थमच्यते स्वकर्मणां प्राथम्बात्‌ | तत्कथम्‌ । यदेवेन्धनेरम्याहितैः सम्यगिद्धे समिद्धे हव्यवाहने रृङायते चठत्यार्चस्तदा तर्मिन्कारे रेरायमान चलतयार्चभ्याञ्वभागावास्य- भागयारन्तरण मध्य आवापस्थान आहुतीः प्रतिपादयतपक्षिपेदवतापु

"3 = = 9० --~ ~ (च> त भ-का न ० --न --- ---------र५। ह ~ - ~~ -- = ^ ~~ ० ०५0० ननर्द

धनत्वाव्याभिचारः सत्यत्वं न स्वरूपानाध्यत्वं छत्रा दयेत इत्यादिना निन्दितत्वासस्वरूप- नाध्यत्वेऽपि चायेक्रियास।मथ्यै स्वप्नकामिन्यामिव घटत इत्याभि्रत्याऽऽह-तदेतत्घ- त्यामराते | ऋरण्वेदविहितपदार्थो होत्रम्‌ । यज्वेद्विहित आध्वयेवम्‌ | सामवेदगिहित- मादवत्रम्‌ । तद्रूषायां त्रतायामित्यथेः । सत्यकाम। मोक्षकामा इति प्मुच्चामिप्रायेण व्याछ्यानमयुक्तम्‌ । ‹ एष वः पन्थाः सुकृतस्य छोके ' इति स्वगैफङप्ताधनत्वविष- यव।क्यरोषविर।धारिति ॥ १ ॥ ॥

आहवनीयस्य दक्िणात्तरपाश्चषेराज्यमागाविञ्येते अभ्य स्वाहा सोमाय २३।हइति ९४. पृणमापे । तसोमध्येऽन्थे यागा अनुष्ठीयन्ते । तन्मध्यमाव।पस्थानमुच्यते । अयिहोत्राहु- तयोरदवितवं प्रसिद्धम्‌ । सूर्याय स्वाह! प्रन।पतय स्वाहेति प्रातः । अग्नये स्वाह' परज।१तये

१ग. ड. च. क्ष, “नि निवृत्तानि । २ क. यानि यन्यि*। ३ क, भ्येष्करृद्धया हतम्‌ ॥ २॥ ४ ख,ग, इ, च. छ, ज्ञ, न. "ते इन््ाय स्वाहा प्रजापते स्वाहे ।

[०१०२] एुण्डकोपनिश्व्‌ । १३

दिश्य । अनेकाहषयोगपेक्षयाऽऽहुतीरिति बहुवचनम्‌ । एष सम्यगाहुतिपक्ष- पादिकक्षणः कमेमागे। रोकपराक्षये चन्यास्वस्य च सम्यक्तरणं दुष्करम्‌। बिप्यस्त्वनेा भवन्ति ॥ २॥

यस्याभ्रिहात्रमदशंमपीर्णमासचातुरमास्यमनाग्र- यणमतिधिवर्जिततं च । अहूतमेश्वदेवमविधिना हूतमासरपतमास्तस्य ठोकान्दिनास्ति ॥ ३॥

कथं यस्याद्निहोजिणोऽग्निदोत्रमदर दश्चाख्यन कमणा वाजंतप्‌ । अग्निहो- त्रिणोऽवश्यकतेन्यतवादशेस्य । आधहोजसंबन्ध्यप्रिहाज्ाषिशेषणपिव भवाति, तद्‌ क्रियमाणमित्येतत्‌ । तथाऽपोणमासमित्यादिष्वप्यश्निहोत्रविरेषणत्वं द्रष्ट व्यम्‌ । आग्निहोत्राङ्कत्वस्यावििषटत्वाद्पोणेपासं पोणमासकमेव्ितम्‌ । अचातुमीस्यं चातु्मास्यकमेवा्जतम्‌ । अनाग्रयणमाग्रयणं शरदादिकर्षव्पं ह्च न क्रियते यस्य । तथाऽतिथेवानितं चातिथिपूजनं चाहन्यहन्यक्रिय. पाणं यस्य स्वयं सम्यगनिहोश्रकाङेऽहुतम्‌ । अद शोदि वद्ैश्वदेवं वेश्वरेव- कमैवजितं दूयपानपप्यविधिना हवं न यथाहुतभित्येतत्‌ । एवं दुःसपा- दितमसंपादितप्निहोजाशरुपरक्षितं कमे 1ॐ करोतीत्युच्यत आसप्तपान्सप्तप- साहितांस्वस्य कतुरोकान्दिनिस्ति हिनस्तीवाऽऽयासमात्रफरत्वात्‌ । सम्य- विक्रयमाणेषु हि कभु कभपरिणामानुरूपेण भूरादयः सत्यान्ताः सप्त शोकाः फठं भाप्यन्पे । ते छोफा एवेभूतेनाप्नहत्रादिकर्मेणा त्वभाप्यतव)द्धिस्यन्त (इवाऽऽयासप।जं त्वञ्याभि चारौत्यतां हिनस्तीत्युरयपे । पिण्डद्‌।नाध्यनुग्रहेणन बा संबध्यमानाः पितुपिामहमतितामहाः पृत्रपौत्मपौत्राः स्वात्मोपकाराः सप्त टोका उक्तपमकरेणाग्निहात्रादिना न भवन्तीति हिस्यन्त इत्युस्यते॥३।

-----*~------+ ~न

स्वाहेहि प्रायम्‌ । तत्कथमश्िहात्र प्रकम्याऽऽहुती रति बहूुवचन॑तत्र।ऽऽह-अनेक[- हति । भनेकेष्वहःसु प्रयोगानुष्ठानानि तदपेक्षयेत्यर्थः ॥ २ ॥

र दशेस्य।भ्निहोतराङ्तवे प्रमाणामावात्कथं तदकरणमशनिहोत्रस्य विपत्तिरित्यशाङ्कय या- वज्जीवचोद्‌ना३श।दभिहोश्रिणो ऽवरयकतेभ्यत्व त्तदकरणं भवेद्विपत्तिरित्यामित्रेह्य विज्ञे - णम्‌ | शरद्‌।दिषु नृतनाननेन केतेव्यमाग्रयण कमं । अदश।दिवदवैश्वदेवमिति विरेषणम्‌ | वश्वदेवस्या्िहात्रानङ्कत्वेऽप्यावरयकतवदित्यथ; । पिण्डादकद्‌नेन पित्रादीनां तरण

~ + =----- क

१ क. "पन्थाः श्रद्धया हुतं तस्य । २ ख, "ज हुति". ३क, प्राप्यते।» ङ्‌,

गंपूणमासस्या" ।

१४ भानन्द गिरीङृतटीकासेवहितश्कर माष्यसमता- [०१०२]

काली कराली च मनोजवा च सुखोहिता याच सुधृभ्रवणा। स्फटिङ्खिनी विश्वरुची च देवी टेलायमाना इति सप्त जिहाः॥४॥ काटी कराली च मनोजवा च सुलोहिता या च सुधृ्रवणी | स्फुलि- द्धिनी विश्वरुची च देवी छलायमाना हति सप्त जिह्वाः | काटयाचा विश्व. रुच्यन्ता केटायपाना अनगनेहविर।हुतिग्रसनाथा एताः सप्त जिह्वाः ॥ ४॥ एतेषु यश्वरते भाजमनेषु यथाकालं चाऽधहु- तयो ह्याददायन्‌ । तं नयन्त्येताः सूयस्य रश्मयो यत्र देवानां पतिरेकोऽिवास्षः ॥५॥ एतेष्वभ्धिजिहाभेदेषु योऽग्रि्ोत्री चरते कमोऽऽचरत्यप्रिहेत्रादि चाजमा- नेष दीप्यमानेषु । ययाकाट च यस्य कर्मणो यः काटस्तत्कारं यथाकाठं यजमानपाददायन्नाददाना आहूतयो यजमानेन निवेतितास्तं नयन्वि प्रापय. नस्वेवा आहृतयो या दमा अनेन निवर्तिताः स॒येस्य रहमयो भृत्वा रहविपद्रारेरेत्यथः । यत्र यास्मिन्स्वर्गे देवानां पतिरिन्द्र एकः सव।नुपयं- धिवप्तवीत्यधिवापतः ॥ ५4 ॥ एद्येहाति तमाहुतयः सुवचः स॒यस्य रार्म- भिय॑जमानं वहन्ति । परियां वाचमभ्भिवदन्त्याऽ- चेयन्त्य एष वः पुण्यः सुतो बह्म क:॥६॥ कथं सयैस्य रदििमभियजमानं वहन्वीत्यच्यत एदयदृत्याह्नयन्त्यः। सुव-

क. ष @\

चसे। दी द्विमत्यः। किच प्रेयामिष्टं वाचं स्तुस्यादिरक्षणापममिवदन्त्य उश्चा- रयन्त्योऽचयन्त्यः पूजयन्त्यश्चेष वो युष्पाकं पुण्यः सुरवः पन्या ब्रह्मरोकः पटरूपः । एवं प्रयां वाचमाभेवदन्त्यो वहन्वीत्ययः। ब्रह्मलोकः स्वर्मः प्रकरणात्‌ ॥ & ॥

(त ---- --+ ---------~---~

0म्‌१कर्‌ति यजमानः पत्रादनां च बरथाणां ग्राप्ादिदानेन । ततो मध्यवर्तिना यन. मानन सवध्यमानःः पू त्रय उत्तर च त्रया गृह्यन्त इत्याह- पिण्डदूानादीति। | २ ॥ ॥ ४ ॥ ५ ॥ आहुतयो यजमानं वहन्तीति सबन्धः ॥ ६ ॥ १ क, ख, “छतो यथा ब्र* ।

[ भ०१ख०२] मुण्डकोपनिषत्‌ । १५

य #॥ ९ |,

पूवा ह्येते अट्टा यज्ञरूपा अष्टादशोक्तमवरं

भ १ क: ०, = क [द

येषु कम । एतच्छ्रेयो येऽभिनन्दन्ति मृदा

,४. अ क (न जरामृ्युं ते पनरेवापि यन्ति ॥ ७ ॥

एतच्चज्ञानरहिते कर्पुतावत्फटमविद्याकामकमेकायमताऽसारं दुःखमृरुमिति निन्द्यते । पुत्रा विनाशिन इत्ययः । हि यस्मादतः! अस्थिरा यत्नरूपा यन्नस्य रूपाणि यन्नरूपा यन्ननिव॑तका अष्टाद्ब्राष्टादश्चसख्याका! षोडश्च- लज: पर्न यजमानश्रेत्यष्टादश्च । एतदाधरय्‌ं कमकत कथितं च्चस्रेण | येष्वष्ट(दश्चस्ववरं केवलं स्ञानवाजत्‌ कम॑ । अतस्तपामवरकपाश्रयाणापष्टादश्चा- नामदढतया परबत्वात्पुवते सह फलेन तत्साध्यं क५ । कुण्डविनाश्नादिवत्स्ी-

|, ॥ थ ~ (र ~ ० ल~ @ ०

रदध्यादीनां तत्स्थानां नाश्चः | सत पए्वभतत्फम श्रयः श्रयःकरणाभाते ५5- मिनन्दन्त्यमिहृष्यन्त्यविवेकिना मृटा अतस्ते जरं च मत्युं च जरामृत्य किंचित्काङ स्व स्थित्वा पुनरेवापि यन्ति भू।ऽपि गच्छन्ति ॥ ७ ॥

[ > ९ न श 4 # [च र क * आदद्यापमन्तर्‌ वतमानाः स्वय परः षण्डत्‌- मन्यमानाः । जङ्घन्पमानाः परियन्ति मृढा

सेदि ११ भि न थ ध | अन्धेनेव नयमाना यथाहन्धाः ॥ < ॥

@~ [ि ५ क अ ~ ~ य $ ९ किंचाविद्यायामन्तरे मध्ये वतमाना अविवेकप्रायाः स्वय वयमेव पीरा धीमन्तः पण्डिता विदितवेदितच्याशतति मन्यमाना आत्मानं समावयन्तस्ते च जङ्पन्यमाना जरारोगाद्नेकानयत्रातेहन्यमाना मञ्चं पीटयपानाः परि यन्ति, विभ्रमन्ति गदाः| ददेनविवनितत्वादन्येनेवाचक्ुष्कणेव नीयमानाः प्रदश्येमानमागो यथा लकेऽन्धा आक्षरहिता गचकण्टॐ।द्‌] पतन्ति तद्रत्‌।|८॥

अवियायां बहूधा वतमाना वयं छता इय- भिमन्यन्ति ब।टाः । यत्कथिण। न प्रवेदयन्ति रागात्तेनाऽतऽतुराः क्षणलोकाश्च्यञन्ते ॥९ ॥ किंच।विधायां वहुधा बहभकारं वतमाना वयमेव कृतार्थाः कतपरयो- भन। १९८२५ मामपन्यन्त्लाममाते क्व्‌ 3 वट आनन्‌; यद्मस्मादत कपण

--------- ---------~ -----=~~-~-~~+~----, „ ~ कं "~= -- ----न

रूप्यते निरूप्यते वद्‌श्रयतग यज्ञस्ते यन्ञरूषाः ॥ ७ | द्वयमेऽति तेच्वददय्‌पदश्ानपलतया हवमनद्यन धः ॥ ल ॥

दि का 1 । णपि 4 ~ स ~ 9 (क

१ फ, धयमति ।

१६ आनन्दणिर्ितटीकासंबलिवशांकरमाध्यततमेष- [१०१५०२९]

न प्रवेदयन्ति तत्वं न जानन्ति रागा्मेफङरागाभिमवनि पित्तं वेन कार- णेनाऽऽतुरा दुःखार्तः सन्तः क्षीणटोकाः प्षीणकमेफङाः स्वगेट।काच्च्य- वन्ते ॥ ९॥ इष्टापूर्तं ॑मन्यमाना वरिष्ठं नान्यच्छेयां वेदयन्ते प्मृढाः । नाकस्य पृष्ठे ते सुङ्ृतेऽनुभरूलेमं लोकं हीनतरं वा विशन्ति ॥ १०॥

इएापूतम्‌ । इए यागादि श्रातं कमे. । पृतं वा्पीषुपतडागादे स्मातं पन्य- माना एतदेवाविक्चयेन पुरषायप्ताघन बरिष्ठ प्रधानमिति चिन्तयन्नगऽ>षद्‌- त्मन्नानाख्यं भ्रयःसाघनं न वेदयन्ते न जानन्ति प्रपृटाः पुत्रपञ्युबन्ध्वादिषु भपत्ततया हास्ति च नाकस्य स्वगस्य पृष्ठ उपरिस्थाने सुते मोगायतनऽ- दुभूत्वाऽनुभूय कमफटं पुनरिप काकं मानुषमस्माद्धीनतरं वा वियङ्नरका

(क

दिरक्षण यथाकमञ्ष चश्चान्त। १०॥ (य त क @ भ्व तपःश्रद्धं ये द्यपवसेन्त्परण्ये शान्ता विद्रा ॥ > ९ & @ = व ० ®= 1 शक्ष्यचया चरन्तः । सूप्दरण त विरजाः ~ * ता नादाः: प्रयास्त यत्रामृतः स परुषा हयव्ययाल्ा ॥११॥

५ पुनस्तद्विपरीता ज्ञानयुक्ता बानप्रस्थाः संन्यासिन तपःश्रद्धे दहितप स्वाश्रमविहिवं कमे श्रद्धा दिरण्यगम(दिविषया विद्य ते तपःश्रद्ध्‌ उपबस्तान्त सवन्तेऽर०्५ वतमानाः सर; । शान्ता उपरवकरणग्रामाः । विद्वांसा गृह- स्याश्च ज्ञानपरषाना इत्यथः । मह्यचय। चरन्तः पारेग्रहामावादुषवस्तन्त्यरण्य हति सबन्धः । स॒येद्रारण सूरपराक्षतनत्तरायणन प्रथा त ।वरजा वेर्‌ जसः प्षाणपुण्यपापकपाणः सन्त इत्यथः । प्रयान्ति पकप यान्ति यत्र यास्मन्पत्प्खाकदाबमव्‌ः स परुषः प्रथमजा दरण्यमन छमव्यय्माऽष्यस स्वभावो यावत्संसारस्थायी । एतदन्नास्तु संसारगतयोऽपरविध्ागम्याः | ननु-एतं मोक्तिनिच्छ-> केचनेहेव ९१ १।१दङीयन्ति कामास्ते सवेगं सतः

॥ € ॥

कं सत न भवतीत्यकं, दुःखं त्च रिदते यस्मिन्नसौ नाकः ॥ १० ॥

केबरक्मिणां फलमुक्त्वा सगुणनह्मज्ञानपहितश्रमकर्मेणां फटे सप्रारमो चरमेव द्तयाति-ये पुनस्तद्विपरीता ज्ञानयुक्ता इत्यादिना । अरण्ये स्ीजनाप्तकीण देशे। मक्तानमिदेव सवैकामभविट५ सवारममा च द्यन्ति श्तयः | ब्रह्मरोकपरातिष्ठु

0 शा

१ कृ, ख, “धरं व*।

मु०{ल०२] हण्डकोपानेषत्‌ । १७

राप्य पीरा युक्तातमानः सवेपेवाऽऽविशचन्तीस्यादिश्चतिभ्योऽपरकरमार्च । अपरविद्याप्रकरणे हि पत्ते न ह्यकस्मान्पाक्षप्रसङ्को ऽस विरजस्त्वं त्वापेक्षिकं समस्तमपरविद्याक्रा्यं साच्यस्तधनलक्षणं क्रियाक।रकफर मेदभिन्न देवम्‌ । एताषदेव यद्धिरण्यगभप्रप्त्यवसानम्‌ । तया च पनुनोक्तं स्थावरां ससारगतिपनुक्रापवा- ब्रह्मा विश्वसरजे। धम। पहानग्यकूमेव च । उत्तमां सात्विकीमतां गतिपाहूमनीषिणः ॥ इति ॥११॥ परीक्ष्य लोकन्कमचितान्बह्लणो निर्वदमायान्ना- सत्यरतः ठ्तेन । तद्विज्ञानार्थं स गुरुभेवाभि- गच्छेर्मिसाणिः श्रोतं बक्ञनिष्ठम्‌ ॥ १२ ॥ अपेदानीमस्मारपाध्यसाधनरूपात्सवेस्मात्ससारादिरक्तस्व परस्यां बिधाया- मधिकारमदथनायैमिदयस्यते-परील्य यदेतदग्ेदा्यपरबिधाविषयं स्वामा- विक्यविधाकामकभदोषदत्पु रषानुष्ठेयमविथ।दिदोषवन्तमेव पुद्षं भ्रति बिहि ततवात्तदनुष्टानकामभूताश छका २ दक्षिणोत्तरमागेरुक्षणाः फरुभता ये च बिहदिवाकरणप्रहिषेध।तिक्रपदोषक्त्षा नरकतियक्मेतरक्षणास्वानेतान्प- रीय परत्यक्षानुमानोपमानागभः सवेतां याथात्म्येनावधाये। रोकान्षंसार- गतिभूवानन्यक्तादिस्याबरान्तान्न्याटृवाग्पाङवठक्षणान्वीनाङ्ङुरबदि वरेते- रोत्पत्तिनिमिचाननेकान्षदसदसरपंकठानरदरीगभेवदत्तारान्माषामरच्थु- द्‌कगन्धवेनगर(कारस्वम्रजटवुदबुदफन समान्मातिक्षणप्रध्वं सान्पृषतः कृत्वाऽ- विद "कामदो पपवतितकृमविान्धमाधमनिवेवितानिव्ये दाह्य गस्थैव विशे देशपरिच्छिन्न फं ततो न मोष इत्याह-इहेबोति । कऋया चतुमुलः । विश्वपनः प्रजाः तयो मरीचिप्रभूतयः । धम यमः । महान्पूत्रातमा । अव्यक्तं त्रिगुणासिका भक `; । सासिं सत्त्वपरिणाभन्ञानसाहितकमफठमूतामित यथः ॥ ११ ॥ दे[देककर्मफरस्य पृतरादेनांशपिषयं प्रत्ये विमतमनित्य छृतकत्वादूघ्रटश्रदित्यनुमा- नमापम्मिकना श विषयम्‌ ¡ तद्यपेह कौमैनितो रोकः क्षीयत इष्याघयागमा्ैरनित्यत्वेन सर्वात्भनाऽवधात्ययः | नेताह बाह्मगस्यापिति वित्तं यथैकता त्तमता सत्यता च। ङ लितिदेण्डानिष।नमानेवं ततस्ततश्चोपरमः करियाम्यः॥

[रीरि भ्म 1 1 न्न्‌

१ ज. *मचितो

+~ ~

^ कन ॥

6

१८ आनन्द गिरिषृररई।कासंव ठेतशंकरमाष्यापेा- [युर १०२]

तोऽपि ङकारः सर्वत्यागेन ब्रह्मवि्ायामि ब्राह्मणग्रहणम्‌ । परीक्ष्य ठोकान्कि कुया दि्युस्यते--निर्ेदं निःपूव। बिदिरत्र बैराग्बा्ये वैराग्यमायातकुर्या- दिस्येतत्‌ । स वैराग्यप्रकारः द्ये । इह स॑स्रे नास्ति कश्चिदप्यकरतः पदाय: । सवे एव हि छोकाः कमोचेगः कमटतत्वाचानित्याः । नित्यं किंचिदस्तीत्यामिमायः | सतु कमानितयस्येव साधनम्‌ | सस्माश्वतुर्बिध-

1

मव दि सव॑ कम कायम॒त्पाद्यमाप्यं संस्का विकाय वा नातापरं कमणो विश्रेषोऽस्ति। अहं च नित्यनामृतेनामयन कृटस्यनाचर्न ध्रवेणायनाथां न तद्विपरीत्न । अतः ।फ छृतन कमणाऽऽषाप्चवहुरनानयस)धनेनेत्येवं निर्पिण्णोऽभयं (सिवमदष्रतं नेत्य पदं यत्तदिन्नानायं विकश्ेपणापिगमास स निर्वेण्णो ब्राह्मणां गुङमव।ऽऽचा शमदमद यादि सपन्नपभिगच्छत्‌ । शास्च- जपे स्वातन=५ण ब्रह्य्नान।न्वषणं न कुयादित्यतद् रभवेत्यवषारणफटम्‌ । समित्पाणः सम्द्धारमग्रह्‌।तहस्तः भ्र।।जयमभप्ययनश्रतायसपन ब्रह्मान हत्वा सव॑कम।णि केवटेऽदरयं ब्रह्मणि निष्ठ यस्य सोयं ब्रह्मनिष्टो जपनिष्ठस्व- पोनिष्ठु इति यद्रव्‌ । न दहि करिणो ब्रह्मानिष्ठता संमवाति कपोत्मन्ञानयोदि- र\धत्‌ । स त॑ गुरं (५।४वदुपसन्नःपर्षय १च्छदक्षरं पुरषं सत्यम्‌ ॥१२॥ [१ क~ | (प

त्नं स । वद्‌ नुपरत्लय सन्वक्वरशान्ताच-

तताय शमान्विताय । येनाक्षरं परप वेद सपं

भ(वाच तां तरतां बह्लवियाम्‌ ॥ १३॥

त्प थव्‌दद।यम्‌ण्डके(पचषाद ब्रथममण्टकं द्वायःखण्डः॥ २॥

[कि पौ

इत्य थववेदीयमण्डकं पनिषद्‌ +यममण्डकं समाप्तम्‌ ॥ १ ॥

तस्म स द्रान्गसनेह्यारेदुपसन्नयोपगन्ःय । सम्बग्ययाश्रास्नापि्प. हत्‌ । मश्चान्ताचित्ताय।परतदपादेदपि(य । `मान्वि्ाप बःलेद्दियोपरभेण च युक्ताय । सरतो तिरक्तयेरपततु । पेन विन्नानेन सयां तिधयां परयाशक्षरमद्रेरयादेविश्पण तदेवाक्षर्‌ १ रपश्न्द्‌१।२१ पृणेत्वात्पुरि य नाच्च सत्य वदेव परमायस्वाभान्यादक्षरं चाक्षरणगादक्षरत्वादक्षयतवाष

पिरि

इति स्णप्रोह्मणप्यवापिक्ार्‌ इत्यथः । कूटस्य प१रिणामरदहितेनाचडन स्पन्दर- हितेन धरुवेण प्रयत्नरहितेनाहम्थ । दमित्पाणिरि) विनयो पलक्षण, ॥ १२ ॥ | । ऋ री । पिं

ज्रि री वी

१क्‌. त, "मोचित । २ ख, °म॑ण विषयोऽस्ति

[१०९ख०१] गण्टकोपनिषदु । १९

घेद्‌ विजानाति हां ब्रह्मवि्यां त्वतो यथावत्ौवाच पव्रूयादित्ययेः। आचार्यस्वाप्ययं नियमो यन्न्यायप्राप्रतच्छष्यनिस्नारणमविवापहोदषेः ॥ १२॥ - ९, @ [द्‌ ७ क इत्यथववेदौ षमुण्डकापनिषद्ध।ष्ये प्रथममुण्डके द्रितायः खण्डः ॥२॥

इति पण्डकापनिषद्धाष्ये प्रथपम॒ण्डकं समाप्रप्‌ ॥ १॥

तदेतत्सत्यं यथा सुदीप्तत्पावकाद्विस्कुलिङ्गाः

सहस्रशः प्रभवन्ते सरूपाः । तथाशक्षरादिविधाः

न न (सका

सोम्य भ्रावाः प्रजायन्ते तत्र चेवापियन्ति॥१॥ अपरविध्याया स्व॑ कायेगृक्तम्‌ । सच संसारो यत्सारो यस्मान्पूरा- दक्षरात्सभवति यसम प्रीयते तदक्षरं पुरषारुय सत्यम्‌ । यास्मन्वि- नाते सवंपिदं निह्नातं भवति वर्परस्या ब्रह्मविद्याया विषय; स वक्तव्य

कप त [^ १ [1 ¢ | रा,

इत्युत्तर ग्रन्य आरभ्यत । यद्परावद्यावषय कमफलरक्षण सत्य तदा- पिम्‌ । ददं तु परविध्याविषयं परमायेसल््षणत्वात्‌ । तदेवत्सस्यं यथाभृतं बिद्याविषयप्‌ । अविद्याविषयत्वाचानृतामितरत्‌ । अत्यन्तप- राक्षत्वास्क्थ नाम प्रत्यक्षवत्सत्यमक्षरं प्रतिपद्यरान्नति दष्न्वमाह-

म ज ~ -- ~~~ --- --------- >~ ------ ~~ ~~ ~~~ ~~ ०0० 1

अक्षरणादाह् । अवयवान्यथामावलक्षणषरणामन्गान्यत्वात्‌ । अक्ततत्वाद्वं | अक्षयरवाश्च।त । अशरारत्गह्वकारदन्यत्वाद्त्ययः ॥ १२॥ इति मुण्डकोषनिषद्धाष्यटकायां प्रथममुण्डके द्वितीयः खण्डः ॥ २॥

णी गि 2) 8 ति

इत्यथवपदृयमण्डवेपानिषद्धाप्य्टाकायां प्रथममण्डकं समाप्तम्‌ । १॥

क)

द्रे वि ठेदितस्ये इत्युपन्यस्यपरविद्यामादयमुण्डकेन प्रपञ्चय परव्रिद्यां मृत्रितां प्रपश्च- यितु दवितीयमुण्टकारम्म इत्याह अपरविद्ाय। हइस्यादिना, । क्रमणो ऽपि प्राक्सत्यत्- मुक्तं तददिदं स्त्वं न मन्तव्यमिन्याह-यद्‌परविद्याविषयमिाते । विषयत विशेष्यते विद्याऽननेति स्यत्पत्त्ण विषयशब्दस्य वम्तुपरत्वान्नषसकटिङ्कत्व परमाथतः सलक्षण- त्वादत्यन्तानाध्थत्वादित्यथेः । अत्यन्तपरोक्षत्वारेति । शाघ्धैकगम्यत्वात्‌। अपूव वटूह्मणः प्रत्यक्षत्वं न समवति साक्षात्काराधीनं च कैवल्यं ततः कथं नाम ॒पत्यमक्षरं प्रत्यक्षवत्मतिपद्रन्म॒मक्षव इत्यभिप्रेत्य जीवन्रह्मणोरेकत्वे दष्ट न्तमाह-यथा सदीप्ता-

~ ~~~ न~~ ० ज्-----~-------~-

१क. थतःस ।२ ख, ब्रणद्‌.। ३ क. छ, दयन्न)

९०. आनन्दगिरिषृषठीकासवङितशाकरमाष्योपेवा- [भ०६९०१।

पथा सुद्‌ प्तास्ुषटु दीप्रादिद्धास्पावकादमे्वि्फु'ेङ्का अग्यबयवाः सहस्रशोऽ- नेकः प्रमदन्ते निगच्छन्ति सरूपा अग्रिसरक्षणा एव तथोक्तछक्षणाद्‌- क्षरादवावेधा नानादहोपार्षिमेदमनुविपीयमानत्वाद्रिविधा हे सोम्य मावा जाबा अकाश्चादिवेदूधरादिपरिच्छन्नाः स॒षिरमेदा षटाद्यपायिभमेदषदु- भवन्ति । एवं नानानामरूपटतदे देपाधिप्रभवपनु परजायन्ते तत्र चेव तस्मि कोवाप्षरेऽपियम्ति देहापाधिविर्यमुनुखीयन्ते घटादि दिर्यमन्विव सबिर- भदा; । यथा.ऽकाङ्स्य साषरमेदात्पात्तप्रखयानापत्तत्वं पटाधुपाघङतमेव हद्दक्षरस्यापि नामरूपटृतदेहापाधिनिभित्तमेव जीवोत्पत्तिभररयानिमित्त, त्वम्‌ ॥ १॥

= [भ १ दिष्यो ह्यमृतः पुरुषः सबाद्या्यन्तरो ह्यजः । न ऋ,

अभ्राणा दयमनाः शुत्रा ह्यक्षरात्परतः परः ॥२॥ नामरूपबीजग्रतादन्यादताख्यात्स्वविकार पेक्षया परादक्षरार्परं यत्सर्वा- पाधिमेदवनितमक्षरस्येव स्वरूपभाफाश्स्येव सवम्‌ातवाजितं नोति नेर्तात्वादि- बिशषणं विवक्षन्नाह । दिभ्यो द्ोतनवारस्वयंञ्योतिष्टवात्‌। दिवि वा स्वात्पानि भवोऽोकिको घा हि यस्मादपतेः सवेमतिवाजतः पुरुषः पृणेः पुरिश्यो वा। दिग्यो ह्यमृतः पुरषः सवा्य।भ्यन्तरः सह बाह्माभ्यन्तरेण वत इति । अजो न जायते कुत्चः स्वतो ऽन्यस्य जन्मानिमित्तस्य चाभावात्‌ । वथा नलबुदुबुद्- देषास्वादि। यथा नमः सृषिरमेदानां घटादिसबंभावविकार।णां जननिपृरत्वा- तत्पतिषेधन सदे प्रतिषिद्धा भव्रन्ति । सबाह्याभ्यन्तरो ्यजोऽतोऽजरोऽमृोऽ- दिति। एके सति प्रत्यग्ह्पस्यापरोक्षत्वाद्रह्मणो ऽपि प्रत्यक्षत्वं मविष्थति षटेक्देश- प्रत्यक्षत्वे घटप्त्यक्षवदित्यथैः । मिमक्तदेशावच्छिन्नत्वेन विफुटिङ्ेष्ववयवत्व। दिग्-

वहारः स्वतः पनरग्यात्मत्वमेवाष्णप्रकाशत्वाविश्चषात्तय। विद्रुपत्वाविश्चणाञ्जं वानां स्वतो ब्रह्मत्वमेवेत्यथः ॥ १ ॥

अश्षरस्यापि जीवोत्पत्तिप्रखयनिभित्तत्वम)प।धक्रमक्तमेकत्वतिद्धयथम्‌ । तच्वतस्वु निमित्तनैमित्तिकमावोऽपि नास्तीत्याह -नापरूपर्बाजभतादेति । देहापेक्षया यद्य मान्तरं च प्रसिद्धं तेन सह्‌ तत्तदाम्येन तदधिष्ठानतया वा वतेत इति सन्य, म्यन्तर। । अत एव सवीःम्वात्तम्धर्तिरिक्तानपित्तम वदन इत्यथैः । जायतेऽस्ति वधते

४ विगरेणमतेऽपक्लीपते दिनदवतीत्येवमादिमावविशगणां निषधे तात्पय॑मनक्ाः स्या ऽह - स भावदिकाराणापरति। जीगनां प्राण दिमरस्वा्तदात्मत्वे बह्मणोऽपि

१ग.घ. ङ. च.क. श्र! स्क. श्यः । यथावि ०३४. ज. 'द्ाह्या्यन्त। ४ ख, ड, च. क्ष. "वेधातत्पि^ ।

[प०१७० १} . ण्डक पनिषत । २१

तैरो धवोऽभय इत्ययः । यथपि देहा पाषिभेददृष्टौनामविध्ावश्षादह मेदेषु सप्राणः समनाः सान्द्रयः सविषय इव प्रत्यवभासते तरखपलादिपदिवाऽ5- काकं तथाऽपि त्‌ स्वतः परमायदृष्टीनामप्राणोऽविद्पानः करिषाश्ञक्तिभदवांश्चः छ मात्मको षायुयसमिन्नसावप्राणः । तथाऽप्रना अनेकङ्गानशक्तिमेदबस्प॑क- लपाद्यात्पक पमनोऽप्यदविद्यपानं यर्पिर्सोऽवममना अप्राणो ह्यमनत्रति। प्राणादिवायुमेदाः कर्भन्द्रियाणि तद्विषयाश्च हया च बुद्धिमनसी बुद्धीन्दियाग तद्विषया प्रतिषिद्धा बेदितव्या! । तथां श्रत्यन्रे- ध्यायतीव ङेरायतीवेति। यस्माचेवं परतिषिद्धोपाधिद्रयस्तस्मान्छचरः शुद्धः । अतोऽक्षरान्नापरूपवीजोपः- पिरुक्भितश्वरूपार्सवंकायकारणवबीजत्वेनापलष्ष्थमाणत्वास्परं तदुपाधिलक्ष- णमभ्याषतारूवमक्षरं सवेविकारेभ्यस्तस्मात्परतोशक्षरात्परो नि रपाकः पुङष शत्ययेः । यारिमस्तदाकाश्चारूयमक्षरं सव्यवहारविषयमोतं भतं च । छ्य पृनरमागादिमस्वं तस्येत्युस्यत । यदि हि भाणादयः मरागुत्पत्तः पुरष हव स्वेनाऽऽत्मना सन्ति तदा परुषस्य प्राणादिना विद्यमानेन पाणादिमच्छं भवरैन्न तु ते भाणादयः परागुत्पत्तः पुरुष इव स्वेनाऽऽत्मना सनि तदा । अतोऽगाणादिमन्परः पुरूषः । यथानुत्पन्ने पुत्रेऽपुत्रो देवदत्तः ॥ २ ॥ एतस्माज्जायते प्राणो मनः सवन्दियाणि च। खं वायुज्यतिरापः पृथिवी विश्वस्य धारिणी ॥ २॥॥ कर्थते न सन्ति प्राणादय इन्युच्यते । यस्मादतस्पादेव पुरुषान्नाम-

(ण = ---9 "नन -- -----~---~- ~~न

प्राणादिमच्छं प्रातं तजनिवतेयति-- यद्यपीत्यादिना । स्मृतिपतशयायनक्ज्ञानपु शक्त विशेषोऽप्यास्तीति तथोक्तं नामरूपयोर्बानि ब्रह्म तस्येपायितया लक्षितं शुद्धस्य कारण- त्वोयुषपस्या गमितं स्वरूपमस्येति तथोक्तम्‌ । तस्मादुणविखपात्तदवि रिष्टरूषच् परताऽ- ्षरास्पर हति संबन्धः । कथं मायातच्छस्याक्षरस्य परत्वित्याकाद्क्षायामाह -- सवे. कायेति । काथ ह्यपरं प्रतिद्धम्‌ | तैत्क।रणत्वेन गम्यम।नत्वान्मायातच्तव परम्‌ । यौक्त- कनाणाद्निवौच्यत्वेऽपि रवद्पेच्छेदामावादक्षरम्‌ । तदुक्तं गीतायाम्‌-

क्षरः सवाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ।

उत्तमः पुरुषम्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहतः ॥ इते ॥ २ ॥

यदेव चैतन्यं निरूपाधिकं शद्धमविकस्प ब्रह्म यत्तसवन्ञ।नाज्जीवानां केवस्यं तदेव माया-

परतिषिन्नितरूपेण कारणं मवतीत्याह--यस्परादेतस्मादेवेति । पाणो सपत्तरूध्वे तर्हि

[1

१क. ख. क्षयोप्र*।२क. स. ज. यथा।३चश्यावचध्रु! ४क.ज. “रं सन्य । ह. °रं सन्यापार* । ५ ऊ, च. क्ष. तत्कर ।

९३ शानन्दगिरिृतटीकासं्बलितक्षकरभाष्यस्षमेता- [मु०९ख०१|

रूपर्व।जापाधिरक्षिताञ्जायत उत्पथतेऽविद्च।बिषयविकारमृता नामवेयोऽनू- तारपकः भाणः "“वाचाऽऽरम्पणं विकारो नापपेयमनुतम्‌"” इति श्चत्यन्तर।त्‌। न हि तेनाविद्याविषयणानतन प्राणन सप्राणत्व परस्व स्यादपुत्रस्य खभ दृएनेव पुत्रेण सप॒त्रत्वम्‌ । एषे मनः सवोणि चेन्द्रियाणे विषयाभैतस्पादेब जायन्ते । तस्पारिसिद्धमस्य निरपचरिव मप्ाणादिपत्वमित्यथेः । यथा च प्ागुर्पत्तेः परमायंताऽसन्तस्तया पररीना्चेति द्रषव्याः । यथा कर- णाने मनचेन्द्रिवाण तया श्षरीरविषयकारणाने भूतानि खमाकाञ्च वायुर. ;तबीह्य आवहादिमेदः । ऽ्योतिरभ्चिः । आप उदकम्‌ । पृथिवी घरित्री विश्वस्य सवस्य धारिणी । एतानि च. श्ब्दस्पशेरूपरसगन्धोत्तरात्तरगुणानि पुवेपुबगणसहितान्येतस्मादव जायन्त । संक्षेपतः परविध्रावेषयपक्षरं निवि छेषं पुरुष सत्य दिव्या ह्यमुते इत्यादिना मन्त्रेणाक्त्वा पुनस्तदेव सविशेषं विर्तरण वक्तव्यमिति प्रववृते सक्तपाविस्तराक्ता हि पदाय; सृखािगम्बो भवति सत्रभाष्य।क्तिवदिति ॥ ३॥

सप्रागत्व परमात्मनो भविष्यतीहशङ्कानिवृत्धय श्रत्यन्तरप्रपिद्ध प्राणस्य विह्ाषण- माह - अविद्यादिषय इति । नाप्धेव इत्ति । गद्मात्ना न वस्तुवृत्त हृत्यथेः | प्राणादीनां णटक्रमोऽयमथक्रमेण बाध्यत | ^“ गता; कटा; पश्चदश्च १४तिष्ठाः ?› इति मूतेषु ठयश्रवगन प्राणानां मौतिकत्वावगमादृमत।त्पस्यनन्तरं प्राणोत्पत्तिद्रष्टन्येति । सभिमुखमागच्छन्वायुगवहः पुरणे गच्छन्पवह इत्यादिभेद्‌ः | शठस्पशेरूपरप्तगन्धा उत्तरोत्तरस्य गणा रपां तानि तथ।क्तानि | यथा शङ्कतन्त्ववस्थापन्ना दन्वायिका।रणा- जायमानः पटः हद्गणा जायते तथाऽऽकाङ्ावम्थापन्नट्रह्याणो जायमानो वाय॒रा- काशगुमेन शाब्दनान्वतो जाय । तथेव वायभावापन्नाट्रह्मणोऽभिस्तद्ग 9 नन्वितो जाथते इति द्रष्टभ्यम्‌ । ननु सूक्ष्मणि मृतानि प्रथममुत्पद्यन्त | अनन्तरं ताप्तां त्रिवृत तिवृतमकेकेमकरादिति पश्चीकरण)पलक्षणाये त्रिवृत्करणश्च॒तेः पश्चात्मकत्वमवगम्थते । तत एकैकम्य भूतस्य प्श्चगुणवत्त्वं वार्भतमन्यत्र कथमिह पश्चीकरणमनारत्य प्रथमतम ९वाऽऽकाहभ्येकगुणत्वे वाहि द्विगुणत्वं तज्ञसच्िगुणत्वमित्याद्यच्यते । सत्यम्‌ । मृतसगी तात्पय। भावसोतनाय प्रक्रियान्तर्‌ न विरुध्यते | न ह्यतः प्रतिबद्धं किंचित्फटे श्रुयते | अत ८व गुणगुणिमावरोऽपि न वशोपिकपक्षवदिह विवक्षितः । कितु रह; वार इतिवद्न्यपदश्नत्रम्‌ । विस्तरेण त्वन्त्यकाय॑पयन्तं तेन तेनाऽऽकारेण बहैव विवतेन इति प्रषञ्व्यत ततोाऽतिरिक्तभ्याणुमातरप्यापतमवात्तसमिनिन्ञाते पर्बमिदं विज्ञात भवतीति प्रदं नाथमित्यथः ॥ ३॥

१ख.ग. ङ, च. क्ष. "धयान" ।२ग. ङ, च. न्न. ल, “नस्ति त्रिगु" ।

[ पु०२ख०१ मण्डको पानिषत्‌ । २३

आग्रमूधां चक्षुष्‌। चन्दरसूो दिशः भ्राज वागि- वृताश्र वेदाः । वायुः प्राणो हद्यं विश्वमस्य पद्धयां प्रथिवी येष सवतान्तरासा ॥ ४ ॥

योऽपि प्रथमजास्राणाद्धरण्यगम।उजायतेऽण्डप्यान्तर्पिरार्‌ स त्वान्तरि-

तत्वेन छश््यमाणोऽप्येतस्पादेव पुरंषाञ्जायत एनन्पयश्वेत्पेतदयथमाह | तच विद्धिन्टि। अभ्रिधेरोकः “ अक्तौ वाव रोको गोतमाः " हति श्रतेः

ण

मुध। यस्यात्तमाद्कः ररः । चक्षुपा चन्द्र सूयत्रति चन्द्रस्‌ ५1 यस्यां सव त्रानुषह्भः; कतन्य; । अस्त्यस्य पदस्य वक््वपाणस्य यस्यति विपारणामं त्वा दिश्चः श्रते यस्य । वा।गवहृता उद्‌ष।।रेनाः भातद्धा १द्‌/ यस्य । वायु; भ्राण। यस्य हुदयमनपःकरण्‌ विश्व समस्त नगद्स्य यस्यत्यतत्‌ । सम॑ हार3:करणावेकारमव जगन्वनस्थव सध प्रखयद श्नात्‌ । जाग।रतऽपि चत एव।परेवेस्फुिङ्वाद्रूम.तेष्टानात्‌ । यस्य च पद्भ्यां जातत परायवा। एष द्वो विष्णुरनन्तः प्रथपशरीरा अट(२१ददह्‌पाषेः सवषां मृतानामन्परात्म ॥ ४ ॥

तस्मादग्निः समिषो यस्य सुय॑ः सोमासज॑न्य ओषधयः पृथधिष्पाम्‌ । पमान्रेतः. सिञ्चति योषिताया बहोः प्रजाः प्ररुषात्सप्रसूताः ॥ ५॥

सहि सवेमूतषु द्रष्ट धात्रा मन्ता विन्नाता सर्वकारणात्मा पञ्चाश्चद्रारेणं चै याः संप्तरन्वि प्रजास्ता अपि तस्मादेव पुहषातनजायन्त श््युस्पते।

त स्मा्परस्पात्पुरषासजावस्थाना१२षरू१ ऽभे; स विशिष्यते । सन्धो यस्य सयः समिध इव समिधः । सृण हि दखोकः समिध्यते । ततो हि दुरोकान्ेष्पन्नातसामात्पमना एतयोऽभेः संभवति । तस्माच पजेन्या- दोषधयः पृथिव्यां संमवन्ति । अषधम्यः पुरुषा हुताभ्य उपादानमू- ताभ्यः पमान रतः (सश्चति स पृतायां याषनते य।षाप्रा सियामेवि। पवं भेण बह्वीबह्नयः भजा ब्रह्मणाच्ाः पुरषारिपरम्पात्समसूचाः सपु 9 ह स्वर्षा भूतानामा | पश्चमहामूतान.म्‌। अन्तरात्मा स्थूञ्पञ्चमुतरार्‌।२। हं वैरा डित्यथः । पन्चाप्निद्रारंण । दुपनन्वदपिवीपुस्षमोषितनु पश्वप्वप्निद््ेः श्रत्यन्तरचो दितेत्वाच्दुद्रारेणत्यथः |, 8 ।, ९ ॥ १ग.न.च. क्ष. "जन्यौष- । २ क. ख, "पकर" ।३क, ज. विद्यः । ४ कं, ख,

"कदु्मिनिष्प° ।

२४ अनन्दगिरिषवटीकसंवकिवक्षाकरमाभ्यसमेवा- नु०२३११।

तस्माहचः साम यजुषि दीक्षा यज्ञाश्च सर्वे कतवा दक्षिणाश्च । संवत्सरश्च यजमानश्च छोकाः सोमी

यच पवते य्न सूपः ॥ & ॥ किंच करमस्ताघनाने फलानि चं तस्मादेवेत्याह । कथं तस्मास्पुषुषाद्चो नि पत।क्षरपाद्‌।बसाना गायजवरादिच्छन्दाविचिषठा मन्जाः। साप पाश्चम- क्तिकं सापमक्तिकं च स्ताभादेगीतवि्चिषटम्‌ः। यजुंप्यानेयताक्षरपादावतसाः नानि वाक्यरूपाण्येवं तरिविधा मन्त्राः । दीक्षा मोरज्वादिब्षणा करवनिय- मविरेषा | यन्न सर्वेऽग्रिदत्ादयः । कतवः सयाः । दक्षिण।येकगवायपरि- भतसवेस्वन्ताः । संवत्सरश्च कठ; कपाङ्कः । यजमानश्च कृता । कोक - स्तस्य फभफठभूा त ।१ शेष्यन्ते सामां यत्र येषु छोक्रेषु पवते पुनाति े।क.न्यत्र ये स॒यस्तपात्चते च दक्षिणायनोत्तरायणमामेदयगम्पा बिद द्‌ा१द्रत्कतफटमताः॥ ६ ॥ तस्माच्च दवा बहुधा संमसूताः सध्या मनुष्याः पश्वो वयाक्षि । प्राणापानौ बीहियवौ तपश्च श्रद्धा सत्यं ब्रह्मच विधिश्च ॥ ७ ॥ तस्माच परषा(कम। क्गःभता देवा बहुषा वस्वादिमणमेदेन संसृतः सम्य- कमसृत[ः । साध्या देवविशेषः । मनष्याः कमायिदवाःः। पवो प्राम्षा- रण्याः । वयाप पाक्षणः | जीवनं च मनुभ्यादानम्‌ । प्राणापाना ब्रीहि यथ॑ ६।५९य। । तपन्‌ काङ्ग पुरषसतस्कःरलन्षण स्वतन्त्र च फरुप्त।धनम्‌। धद्धा यःपृतेकः प्वेपुरषायसाधनमयोगधित्तम्रस।र्‌ आस्विक्यवुद्धस्तथा सत्यमनतच॑गन यथामूव।यत्चनं चापडाकरम्‌ । ब्रह्मच भथुनाप्तमाचारः। ।व्‌। ५१४ ।५%तन्यत्‌ा ॥ ७॥ पाथम कमात । र्किरमस्तायोद्रीवपरातिहारानेधनास्या; प्च मक्तयोऽवयवा यस्य॒तत्त५ाक्त । साप्भक्तिक५१ । ।हकारपरस्तावादयुद्ःथपिह्‌।रोपद्रनिष. नार्याः स मक्तयो यस्य तत्तथाक्तम्‌ । स्तोम'ऽथेदन्य। वणः । विश्वनित्सरवमेषयो सपस्वद्‌ क्षणा भत एकां गमार्म्प प्तवस्वन्ता दृ्तिणा मवन्दरील्यथ॑ः ॥ १॥ तप्‌ फम्‌) ङ्कः(पति । १य।बतं ब्रह्मणस्य यवागू राजन्यस्याऽ भिक्षा वेदयसे. ध्यािवितिते इचच्छच।नदरयणादुत्वर्ः ॥ ७ ॥

[नसि

न्‌ नोनि भान क 0 १७०५ न ७७११

१९. च. श्लकग , ज. "क्णाःक०। २ ज. शेषाः! यर 1३ च.ज, श्व्काद्यपर ४, "माङ्गपु" । ५ क. शून्या बणां ति" । ६ क, 'दिधृतिवि" ।

[भं रेखं० ६ पण्डकापनिषव्‌ । ` ४५

सप्त भाणाः प्रभवन्ति तस्मास्सततार्विषः; सप हेमाः । सप्त इमे टोका येषु चराण्डक्भाणा

गरहाशया निहिताः सप्त सप्त ॥८॥ ` किंच सप्त शीषेण्याः प्राणास्तस्मादेव पुरुषातमषन्ति । तेषां च सप्राविषो दीश्चयः स्वविषयाग्र्योतनानि । तथा सप्त॒ सपिषः सप्त विषयाः | विषय सभिष्यन्ते प्राणाः । सप्त होपास्वद्धिषयाविन्नानानि ^ यदस्य विद्नानं वञ्जु- वि " इति श्स्यन्तरात्‌ । किंच सप्तिमे रोका शइृ्धियस्यानानि रेषु चरन्ति संचरान्ति माणाः परणं येषु चरन्तीति पराणानां विशेषणापिदं पाणापानाई- निदश्ययंप्‌ । गुहायां शरीरे हृदये वा स्वापकाले शेरत इति गुहाशयाः । निहिताः स्थापिता पत्रासप्र सप्त प्रतिाणिमेदभ्‌ । यानि चाऽऽलमयाजिनां बिदुर्षा कमाणिं कर्मफकानि चाबिदुषां च कमणि तस्साघनानि कपेफरानि च स्प वेतत्परस्मादेव पुरषात्सवज्नालसूतामिति प्रकरणायेः ॥ ८ ॥ अतः समदा गिरयश्च सर्वैऽस्मात्स्यन्दम्ते सिन्धवः सर्वषः । अतश्च स्वा ओषधयो रसश्च येनेष

्तेस्तिष्ठते ्यन्तरात्मा ॥ ९ ॥

अतः पुरुषात्समुदराः सर्वे प्षाराधाः। गिरय हिमवदादयोऽस्मादेव १३प।- स्स । स्यण्दन्ते स्वन्ति गङ्काय।; सिन्धवो नथः सबेरूपा बहुरूपाः । अस्मदेव पुरषसव अ।षधयो व्ौदिपवाथाः ।, रस मधुरादिः षट्विषो येन रसेन प्रतेः पञ्चभिः स्थरः परिवेष्ितास्तष्ठ) तिष्ठ।१५ इन्वरास्ा लिङ्क रक्षं शरीरम्‌ । रद्धयन्तरारे अरीरस्वाऽःत्मनश्चाऽऽत्पवद्रतेत इत्य न्वरात्मा ॥ ९॥ ।

पुरुष एवेदं विश्वं कमं तपो ब्रह्न परामृतम्‌ । एतया बेद

निहितं गहायां सःऽवियाय्रन्थि विकिरतीह सोम्य ॥१०॥

इत्य थवेवेदःयमुण्डके पनिषदि दित यमुण्डके मथमः खण्डः ॥ १॥

वा स त आत्मयाजिनापिति । तकटामिदमहं च परमात्मेवातिमावनापुषेकं परमेश्वर।र।घने- बुद्धचा ये यजन्ति तेषामित्यथंः ॥ < ॥ क. ख, ज, "णा इति विरेषणसप्राणा* । २ क, णि तस्वष्नानिग क । ड

२६. अनन्दगिरिकृतटीकासवखिवशनंकरमापष्यसमेता- [पु १ल०९}

५".

तसु पसूतम्‌ । अतो वाचाऽऽरम्भणं विकारो नापषेय- स्वम्‌ । अतः पुरषप एवेदं विभ्वं सवम्‌ । न विश्वं नाम परषादन्षीक।चद्‌ास्त । अतो यदुक्त तदेतद्‌ भहितं कस्मिञ भगवो विद्नाते स्ैमिदं विन्नातं भवतीति । एतसिमिन्हि परस्मिन्नात्पाने सवेकारणे पुरुषे भिज्नाते पुरुष पएवेद्‌ विश्वं नान्यद्स्त।ति विज्ञातं मवताति । किं पुनरिदं विश्वपिस्युच्यते । कमात्रिहोत्रादिरक्षणम्‌ । तपो ज्ञानं तल्छृतं फटमन्पदेषा- बद्धीद्‌ं स्वम्‌ । तचचेतट्रह्मणः कायं तस्मात्स्वयं ब्रह्म परामृतं परमपृतमहमे- वेति यो वेद निदितं स्थितं गुहायां हृदि सवप्राणिनां स एषं विब्रानादते- द्य ग्रानि प्रन्थिमिव ददी मूतामविद्यावासनां चङ्किरति विक्षिपति नाश्षयवीह जीवन्नेव न मृतः सन्दे सोम्य प्ियदश्न॥ १०॥ | हत्यथवेवद्‌। यमृण्डक।पनिषद्ध(ष्यं रत यमृण्डकं म्रथमः खण्डः; ॥१॥ 1 आविः सनिहितं गुहाचरं नाम मह्पदमतरेतत्सम- पितम्‌ । एजत्माणननेमिषच्च यदेतन(नथ सदस- दरेण्यं परं विज्ञ(नायद्ररिषठं पभरजानाम्‌ ॥ ३ ॥ अरूपं तदक्षरं केन प्रकारेण व्िक्षेयपेपूस्य१ । आवि प्राक्त सनि. ` यलं किन्न भग विज्ञाते पमि तरतत मीति तनिखपितम्‌ । स्मि , १२३।्मना जापते । अतस्तावन्माज सम तसिनिन्ञाप सिन्ञ।ते मवतीत्यविद्यात्तयकखः. मिधानेनेपसहृतमिति ॥ ९ ॥ १० ॥ इति मुण्डकोपन्पद्धाप्यदी काया दर्तममुण्डके प्रथमः खण्डः । १॥ अघुना यस्य ञ्दुषदेशमात्रेणाद्विती ५ बरह्मास्म तिवाक्यायन्ञीनं न ग पर्तीति तश्वो- पायादुष्ठानेन भवितव्यभित्यभिप्रल्याऽ!इ-- अरूपं सदक्षरामि।त8 । वाक्या्स्पैव पुनः पनमावना यक्त्मनुप्तघान चा१।य हत्मह-उच्यत इति। आपरि; ब्दो निपातः प्रकारवाची । त्रस्य रिधापडन्ध्या रमना प्रवारमारमेव सदेति मावयेद्धिवर्थः | ञ.>- प्युक्तम्‌- यद्सिति यद्ध.ति तद्‌ात्मरूपं न^न्थत्ततो भाति न षान्यद्स्ि। स्वभावक्तपिररतिभाति केवरं ग्राह्यं महीतेति सपैव कल्पन। ॥ इति । सनिहितमिति । सर्वषां प्राणिनां हृदये स्थिते रगादयुपाधभिः शन्दादीन्युपरममा*

१.७, ज, "त्वादध । २ फ. ख. "तानमवगब्न्ते न।

[१०३०२ ` पण्डकोपनिषत्‌। ` : ७

` हितं बागाद्पाधिमिज्यैकति भजतीति श्रत्यन्तराच्छम्दादीनुपछभमानवदब- ` भासते | देनवणपनननिज्नानाधूपाभिपरमैराविभूतं सहटक््यते हृदि सवे. _ प्राणिनाम्‌ । य्देतदाविग्रह्म संनिदितं सम्पकिस्यते हदि तदहाचरं नाप शष्ायां चरतीति देन्वणादिपकारेयुदहाचरामिति प्रख्यातम्‌ । पहस्सबे- महस्वात्पदं पथते सर्वेणेति सवैपदायोस्पदृत्वात्‌ । कथं तम्पहत्पदमित्युश्यते । यतोऽत्रारिमन्ह्यण्येततसव समर्पितं प्रषहितं रथनाभाविवारा एलजश्वरत्प. ह्वादि । पर णसागिहीति पराणापानादिमन्मनुष्पपश्वादे । निपिषस्च यन्नि. पेषारदिकयावदयस्वानिपिषच्वशब्दात्सपस्दमतदभेव ष्रह्मणि समर्पितम्‌ । एतधदास्पदं सव॑ जानय हे शिष्या अवगच्छय ठदात्मभ्रतं मव्रतां सदसत्स्व- रूपम्‌ । सदसतोपेतामूतेयोः स्थृरसृष्पयोस्तदयपिरिफेणामावातरू । वरेण्व ` वरणीयं तदेव हि सवस्य नित्यत्वासाथनीयं पर व्यतिरिक्तं विज्ञानातजाना- . पिति ग्यवहितेन संबन्धो यद्टकिकविद्नानागोचरपित्ययः ।.यद्ष्षटिं वर- ~ हं सर्वपदारयेषु बरेषु तद्धधेकं ब्रह्मातिश्येन वरं सवेदोषरदितत्वातु ॥ ९ ॥ यदविमयदणुष्योऽणु च यसमष्ठोका निहिता लोकिनश्च । तदेतदक्षरं बरह् स प्राणस्तदु वाङ्मनः । क ; [, ०६, भ ® ॐ तदेतत्सत्यं तदमृतं तदेद्धभ्य सोम्प दिद्धि॥२॥ किच यदर्चिमदीप्निषदीप्त्याऽऽदित्वादिं दाप्यत इति दौपिभद्रह्य । किंच ; चदणम्यः श्यामाकादिम्योऽपप्णा च सूक्ष्मम्‌ । चश्चन्दास्युरेभ्योऽप्वदि- 7: शयेन स्थं पृथि्यारदभ्यः । यरिग्डट का भूरादयो निहिताः स्विः |

110 षि पाग ~

. नवद्रहयैव जीवमावमापन्नमवभापतते । ततः र्वनोऽपरोक्षं चेति सदा. रमरेदित्यर्षः । र प्ै(मद्‌ काप परिच्छिनति च सास्पद्‌ कायेत्वात्परि च्छिनत्वाच घटादिवत्ततः सवास्पद्‌ं यत्तदेव मायाक्षदमा ममतमिति युक्त्यनुपघानमाह ~ प्रपदमिति ॥ १ ॥ . .

कि क ।।

'धरादिवदादित्यादेनडप्वेऽपि यद प्िमरषं भवचिञ्यं तद दु पपत्ऽपि तकारण सम .. वनाीयमित्णह-किंच यदर्चिमादेति । अर्भिमरंगवा दित्या दिवाद्‌ श्ियग्राहयत्व प्रप्र ¦ निषेषाति- यद णुभ्यं इति । परणणुपरिमाणत्वं तर्हि स्यादिति नाऽऽशङ्कनारमि- त्याह--चराब्दादिति । र्थुलत्वात्तजन्याघारं स्याटिति नाऽःशाद्कनीयपिर्णह-

॥} प कव [न = ` ५ ४ ड

१अख.ग. ङ. च. क्ष. "णिनां हृदये त* । २ क. "विभूते ब्रह्म † ~ ^>

९८ भानन्द्रिरिषुवटीकसेयह्ितपंकरभाप्वसपेता- [१०९अ०१।

ये ष क्ोकिनो छोकनिवासिनो मनुष्यादयशचेतन्षाथ्या हि सर्वे प्रसिद्धा. स्तदेतस्सर्वांभयम्तरं ब्रहम स पाणसदु बाङ्पनो ब्व मनथ सबोणि च करणानि तदन्वभरन्यं चेतन्वाथयो हि पराणेन्ध्ियादिसवेसंय।तः ^ प्राणस्य भाण्‌ " इति भरुस्यन्तराव्‌ । यस्राणादीनामन्तषेदभ्यमक्षरं तदेतत्सत्वमाब- दथमतोऽएृतमविनाचि तद्रेद॒न्य मनसा ताडयिदभ्यम्‌ । तस्मिन्भनःसमाघानं कदैष्यमित्य्थः | यस्मादेवं हे सोम्य विद्धय्तरे चेतः समाधत्स्व ।॥ २॥

धनुर्गृही त्वोपनिषदं महाश्चं शरं ह्युपास्ञानिरितं

संधयीत । भपस्य तद्भावगतेन चेतसा लक्ष्यं

तदेवाक्षरं सम्प विद्धि॥३॥ | कथं बेद्धम्य मित्युच्यते । धनुरिष्वासनं शृहीत्वाऽऽदायोपनिषदयुपनिषस्सु भवे मसिद्धं महास महच तदसं च महास षनुस्तस्मिश्शारम्‌ । फिविषष्टमि- स्याह । उपासानििवं संतदामिष्यानेन तनूृत संस्छतपित्येततु । सथयीत्‌ सवान कुयोव्‌ । सधाव चाऽऽयम्याऽऽकृष्य सेन्द्रियमन्तःकरणं स्वविषवाद्वि- निबत्यं रक्ष्य एवाऽऽवर्जितं इृष्वेत्वयेः । न हि हस्तेनेद षनुष॒ आयपन. मिह संभवति । चद्धावगतेन तस्मिन्त्रह्मण्यक्षरे ष्ये भावना मावस्तटतवेन चेवसा श्वं वदेव ययोक्तरक्षणमक्षरं साम्य बद्ध ॥ ३॥ प्रणवो धनुः शरो ह्यात्मा ब्रह्न तदक्ष्यमुच्यते । अपमत्तेन वेद्धव्यं शरवत्तन्मयो भवेत्‌ ॥ ४ ॥ यदुक्तं बनुरादि तदुष्यवे। प्रणब ओकारो धनुः । सयेष्वासनं ष्ये चरस्य पवेश्चकारणं वथाऽऽ्त्पश्चरस्वाक्षरे रक््य परवेशकारणपकारः। पणवेन धम्यस्यमानेन संस्क्रियमाणस्तदारम्बनोऽपतिवन्पनाक्षरेऽबतिष्ठवे यथा षनु- वाऽस्त इषुेष्ये । अतः प्रणवो षनुरिव धनुः धरो श्चात्मोपाधिरक्षणः १२ -यस्पिद्टोका इति । प्राणादिपवृत्तिश्चतनाधिष्ठाननिनन्धना नडवृत्तित्वाद्रथादिप्रवृ- तिवचिद्धेदे च प्रमाणामावादेकवेतनवमाश्रमस्भीति विारवेदिष्याह--वदेतस्स्वी- भयमिति । प्राणाथपिष्ठानत्वाताणारिरक्ष्य आत्मा द्रष्टम्यः ॥ २ ॥ विच।र(समर्थप्य प्रणवमवम्ञ्य ब्रह्मात्भेकत्ये चित्ततसमाषानं करममुक्तिफटं दशोयिद्- मुपक्रमते-कयं वेद्धव्यमित्वादिना । प्रणवो बह्मत्ममिष्यायत उपसंहतकरणग्रामस्य प्रणवोपरक्तं यज्चेतभ्यप्रातिनिम्बं स्फुरति सत आ्मेष्यनुपषानं प्रणवे शरसेषानं तस्य जित्प्रतिमिम्बध्य निम्बेकयानुसधाने ृक्यवेषः ॥ ३ ॥ 9 ॥

१९. ख. इ. म. सेथीयत ।२क, ख, इ. न, संधीयत । न. म. संद्धीतेलषो क्लिशितपाठः ।

[भ*९ख ०२) एण्डकोपनिषव्‌ । १९

पव जे सुयोदिवदिह प्रदिष्ट देहे सर्पषौद्धषस्वयसाक्षिवया स र एष स्व।त्मन्येवारपितोऽक्षरे ब्रह्मण्यतो ब्रह्म तद्यक्ष्वपर्यते छक्ष्य इव पनःसमाधे- स्सुभिरात्पमाबेन ्ष्यप।णत्वात्‌ । सत्वं सत्यप्रपसेन बाश्चविषयोपरभ्पि- तुष्माममाद्‌ जितेन स्वेतो विरक्तेन जितेन्धियेणेकाग्रवित्तेन बेद्धभ्वं ब्रह्म क्वम्‌ । तशस्तदरधनादूष्यं श्वरवसन्भयो भवेत्‌ । यथा शरस्य रक्ष्येकास्पतं फठं मबाति । तथा देह्ा्यात्मपत्ययतिरस्करणनाक्षरेकात्मत्वं फङमापादये- दिस्यथेः ॥ ४ ॥ यस्मिन्योः पृथिषी चान्तरिक्षमोतं मनः सह प्राणिश्च सर्वैः । तमेवैकं जानथ आत्मानमन्या वाचो विमु्चथामृतस्येष सेतुः ॥ ५॥ अक्षरस्वैव दुकेक्ष्यत्वाल्पुनःपुनवेचनं सुलक्षणार्थम्‌ । यस्मिन्नक्षरे पुरुषे द्यौः परथिवी चान्तरिक्षं चों सपर्वितं मनथ सह पाणेः करणेरन्यैः स्स्व मेष सवाभयमेकमद्वितीयं जानथ जानीथ हे चिष्याः । आत्मानं प्रस्यक्स्व- रूपं युष्माकं सवेमाणिनां च ज्ञात्वा चान्या वाचोऽपरबिधारूपा विष्ठुश्वय विमुञ्चत परित्यजत । तत्पकशयं च सर्वं कम ससाषनम्‌ । यतोऽगृवस्येष सदुरषदात्मद्वानपमृतस्यामृतत्वस्व मोक्षस्य मर्ते सेतुरिव सेतुः संसारम- शोदधेङत्तरणहेतुत्षासथा च भ्ुत्यन्तरम्‌-“ तमेव विदित्वाऽति मृरयुमेति नान्यः पन्था बिधतेऽयनाय ” इति ॥ ५॥ अरा इव रथनाभौ संहता यन्न नाडयः स एषोऽन्तश्चरते बहूधा जायमानः । ओमि- त्येवं ध्यायथ आत्मानं स्वस्ति वः प्राय तमसः परस्तात्‌ ॥ ६ ॥ किंच । अरा {व । यथा रथनाभो समर्पिता अरा एवं संहताः संविष्ट

उत्तरग्न्थस्य पोनस्क्रत्थ॒षरहरति--अक्षरस्येव दुरेष्यत्वादिवि । ससताघन सवै कमे पारस्यज्या$ऽत्मेव ज्ञातव्य इत्यत्रैव हेवुमाह--अमृवस्येति । षनुषाऽऽयु- घेन रक्ष्यत इति तद्क्षण भात्मेकत्वसराक्षात्कार इत्यषः ॥ ९ ॥

कमेतगिजनसेगत्या कर्मश्रद्धा विषयश्नद्धा च वाकयायेज्ञानस्यावगमार्थे प्रतिबन्धको

१७..च. स. म. ्वार्पितिऽछ* । ज. °वास्यतऽ्क्च । २ फ. हाद्नात्मः । ३ क. ढ्‌, पराय । * क, छ. ह, य गलन्तायाः भः ।

३० भानन्दगिरीकृवरीकासवकिरश्ंकरभाष्यसमेता- [मु*१स ०२]

श्र यस्पिनहूदये स्वेतो देहव्यापिन्वो न।ड्वस्तस्मिन्हूदये बुद्धिपस्यय साक्षि ~ भृतः स एष धकृत आस्माऽन्तमध्ये चरते चरति वतेते । पश्यज्दरण्वन्पन्बानो ` दिजानःबहुषाऽनेकषा क्रोषहषौदि प्रत्ययेजांयमान इवं जायमानोऽन्वःकरणो- ` पाध्यनुविधायित्वाद्रदन्ति छोफिका हृष्टे जातः क्रुद्धो जात इति । तपात्मा- नमोपित्येवमीक)।रारम्बनाः सन्तो यथोक्तकस्पनया ध्वायय चिन्तयत । ५ (> 9 [^ क्ष @= क 9. ` उक्तं वक्तव्यं च रि.ष्येभ्य आच।यंण जानता | िष्याच ब्रह्मविद्याबिविद- षत्व], $ टृत्तकमाणा पाक्षपये प्रटृत्ताः। तेषां निाजरघ्रतया ब्रह्मपाप्िमश्चास्त्या- चायः । स्वस्ति निविघ्रमर्तु बो युष्पाकं परायं परकरराब । परस्तात्कस्माद- 1वद्ात्मस्तः । अवद्याराहतेव्रह्मारमस्वरूपगमनायत्ययथः ॥ ६ ॥ कनि [क क [७ किः क म यः सवेज्ञः सवविदयस्येष महिमा भ्रुवि दिव्ये बह्म परे येष व्योम्न्यात्मा प्रतिष्ठितः । मनोमयः ८ क्षि भ्त क~ क अ [, ® क ध्‌ प्राणशरीरनेता प्रतिष्ठितोऽन्ने हृदय संनिधाय . तदज्ञानेन परिपश्यन्ति धीरा आनन्दरूपममृतं ` यद्विभापि ॥ ७ ॥ | योऽो तमसः; परस्तात्ससारमहोदाभं तीत्वा गन्तव्यः परविधाविषय

¢

इति स कग्मिन्वतेत इत्याह । यः सवेज्ञ; सववद्रधाख्यातः । तं पुनर्विि-

नष्ट । यस्येष भरसिद्धो महिमा विभूतिः । कोऽसो मदहिपाः । वस्पेमे धावपृथिन्यो छासने विधूते एषितः । मूयाचन्द्रमो यस्य श्रासनेऽखा- तचक्रवदजस्लं प्रतः । यस्य श्नासने सरितः सागराश्च स्वगोाचरं नादे (पान्ति । तथा स्थावरं नङ्घमं च यस्य श्चासने नियतम्‌ । तथा यत. वोऽयने अब्दाश्च यस्य शासनं नातिक्रामन्ति । तथा कारः कमाण फडं च यच्छासनात्स्वं स्वं काकं नारभन्ते स एप महिमा । भुवि छाके. यस्य स एष सवन्न एवंमहिमा-देवः । दिग्ये चयाोतनवाते सबब।द्ध्‌-

प्रत्ययद्ृतद्योतने ब्रह्मपुरे । ब्रह्मणोंऽत्र चेतन्यस्वरूपेण नित्यामिव्य-

विः पमा मू(द्त्यद्ाननम्‌ | नतु वाक्याधरवगत। ।नेष्पन्नाय। फडप्राप्ाक््श्युङ्क' ऽ.

स्तात्यामप्रत्याऽऽह्‌--परस्तादात । मदुपददा,द्चमेत्यथः॥ १ ॥ सक््धरत्वमनमयत्वादगुणविाश्टन्ह्मणा दह्दयपुण्डर क्रं स्यान च क्रममुक्तफर

मन्दन्रह्मपिदौो विषयत इति दश॑रित॒माह-सखोऽसौ तपसः परम्हादित्यादिना।५७॥

१क. ज. “दिषषो निन्रू" । २ क. ड. ज. "पाराय*। ३ षच. जं; श्यं कष्यावि" डक, ज, विष्यो व्य्या° । । क +

[०९०९] ण्टक्रोपनिषत्‌। ३९

त्तरगट्रह्मणः पुरं हृदयपुण्डरोकं तरिमन्यदरयोम तस्मिन्व्योभन्याकशचे हृत्पु- ण्डरीकपध्यरये प्रतिष्टित इवे परूभ्यते । न ह्याकाशबत्सवगतस्य गतिरामतिः तिष्ठ! बाऽन्यया संभवाति। सद्य।त्मा तत्रस्थ) मनात्तिमिरेव विमाग्यत इति मनापयो मन डउपापित्वासाणशरीरनेता प्राणश्च छरीरं च प्राणश्चरीरं ठस्यायं नेता स्थुलाच्छर्राच्छररिान्तरं प्रति । १्तिष्ठितोऽवस्थितोऽम यञ्यमानाभ्नवि- परिणामे पतिदिनमुपच॑यमानेऽपची यमाने च पिण्डरूपान्ने हृदयं बुद्धि पण्डरी- च्छिद्रे ९।नधाय समवस्थाप्य | हृद्यावस्थानमेव हय त्मनः स्थिरिनं ह्यात्मनः स्थि(तेरमे । वदात्मच्वं वेद्नानेन विरष्टेन स्ाञ्जाचायपिदेश्चनानितेन ज्ञानेन श्मद्मध्यानसवत्यागवेराग्योदूमूतन परिपरयान्ति स्वेतः पृण पवन्त्युपल- भन्ते धौरा विवाकेनः । आनन्दरूपं सव्‌।नयदुःख।यासप्रह।गममृतं य

भाति विश्रेषेण स्वात्मन्येव माप सवदा ॥ ७॥

[॥द्यत हद्व्ग्रन्वारख्वन्त स्वसगशषाः।

क्षीयन्ते चास्य कमाण तसिमिन्ट्टं परावरे ॥ ८ ॥

अस्य परमात्पन्गानस्य फटमिदमामधौ त । भयते हृदयग्रन्यिरात्रधा-

ध।सनाप्रचया बुद्धयश्रयः कामः ^ कामा सञ्स्य हृदि श्रता; `` इवि श्रत्यन्तरात्‌ । दृदयाभषाऽसो नाऽऽत्मान्नयः | भिद्यते भद्‌ तरिनाश्रमायावि। छिन्ते सवेन्नेयविषयाः संशया कोक्षिकानामामरणान्न गङ्गास्लोपो बलदा विच्छेदभाय।नव । अस्य चि।स्छन्नसंख्यस्य नटत्ताविद्यस्प यानि किना नोस्पत्तेः माक्तन।नि जन्मान्तर चाप्रटत्तफल।ने त्ानात्पत्तिसहभावीनि ब हीयन्ते कृष्‌।(ण । न स्वेतनलन्मारम्भकागि मवुचफरटत्वात्तस्मिन्सर्षङनेऽषसा- रिणि पराबरे प्ररं च कारणात्मनाऽवरं च कायात्मना वसिपिपरावरे साक्षा द्‌ हमस्म्‌।त टट सकप्तररशरण।च्छदच्चुस्यत इत्ययः ।॥ < ॥ |

हिरण्मये प्रे को विरजं बरह्म निष्कटम्‌ । न ० अ क 9 „~ क ___ ^~ => तच्छन्न ज्पातिषां उपतिस्तयदात्मविदा विः ॥ ९ ॥ उक्तस्पैवाथर१ सप्तेप।भिध।यक। उत्तरे मन्ास्नयोऽपि (्रण्मये ज्योति. मये बद्धविन्नानपकाम परे काशे कोश {इवासेः। आत्मस्वरूपोपल।भ्स्था-

क

26

अस्य प्रम।त्मन्नाचस्पोति । जीवन्मुक्तिफटस्यद्धेतवाक्यायातगमर्‌य क्रमुक्तिफ- हस्य चोपापतनस्येत५५; । अगिद्यवातनाप्रच 4 मियत इति कोऽथः । बुद्धौ शधि

| गमय "~ * \

क्‌, ^ सू्मं प्र 1२. स. बुद्धिषु" । ३ ग. च. “ज्रं घ" ।

३९ आनन्देगिरिषवरकषासे्बकितशंकर भाभ्यसमेता- [१०९९०१६]

नत्वात्परं वस्सवाभ्यन्रत्वात्तस्मिरषिरजम वैध घशेषदोषरजोपमढषर्मितं ब्रह्म सवेमहस्वार्स बात्मत्वाचच निष्कङं निगैताः करा यस्मा तभिष्करं निरव- यव मत्ययः । यस्मादिरजं निष्कलं चातस्तच्छुशरं शुद्धं ज्योतिषां सवेपरका- शास्पनाप्ररन्यादौनामपि तञ्ज्योतिरवमासकम्‌ । अगन्यादीनापपि जपोवि- पन्वगेतब्रह्मात्मचेतन्पञ्योतिनिंपमित्तमित्ययेः । तद्धि परं ऽयोवियेदन्वानब- भास्यमात्पज्यादिस्तचदार्माबिद आल्मन स्व शब्दादि बषयबुद्धपत्यय- साक्षिणं ये विवेकिना बिदुर्बिजानान्वि त॒ आलत्पावदस्तद्रिदुरारममत्वयानु- सारिणः। यस्मारपरं जयोतिस्तस्मा्त एव तद्विदुमेतरे बाह्यायेपत्ययानुसा- रिणः ॥९॥ मानायामविष्रिमेदो ज्ञानफलं कंवा तन्निवत्त। । नाऽऽद्यः । सत्यषादाने कायस्थं त्यन्तोच्छेदाप्तभवात्‌ । न द्वितीयः । ज्ञानस्यान्नानेनैव पाक्षाहिरोध५सिद्धेः। किंच । बुद्धिरप्यनाद; सादिवा। नाऽऽदयः। “ एतस्माजायतते प्रणो मनः सर्वेद्धिथाणि च ?? हतिश्रतिषिरोधा्‌ । नान्त्यः । प्रये ब्रह्मज्ञानं विनेव बद्धेन शसमवात्तदानथेक्यप्र- सङ्गात्‌ । सादित्वे च बुद्धेरुपारानं प्ाक्ताद्रह्य वेत्तन्न/श विनाऽत्यन्तोच्छेदो न स्यात्‌| माग चेत्सा द्र्टुगतन्ञानेन नोच्छेद्मदेति री किकमायिगतमा वाया द्रष्टुगतज्ञनेनो- च्डेद्‌।दशेनात्‌ । फिच । बुद्धरुच्छेदो न त्याः फं स्वनाश्याफडत्वात्‌ । नाऽऽ त्मनः | तस्य बुद्धपरसङ्गामावेन तद्च्छेद्स्याफरत्वात्‌ । फिचाऽऽत्मनोऽविद्यायना-

यत्वाभिधानं श्रुतिविरुद्ध प्रक्रभे-अविद्यायःमन्तरे वतमाना इति श्रवणादुपकषहारे प ~^ अनीशया सचति मुद्यमाभ; '' इते प्रवणात्‌ | बु द्धेगतभवेवद्याधास्मन्व- घ्यस्यत इ चेदध्यस्यत इति कोऽर्थः । नि्तिप्णते अ्रन्त्पा ददयते वा । नाऽभ्यः। अन्पधमेस्यान्यत्र निक्षेषा भवात्‌ । भान्त्या चेत्फैन दृशयते | न ताव्द।त्मना तस्या- ॥वद्याश्रयत्वानङ्कीक)।रात्‌ । न बुद्धया । बुद्धेरात्मविषयत्वाप्तमवेन तद्वतदश्चना6 भवात्‌ । तद्ानतेश्च स्वाश्रयगतेन तत्त्वा नुभवेन निवरवत्वपरतिद्धबद्धनुमवाश्रयत्वम. सङ्गत । तस्मान्नास्य माप्यश्य सैम्पमथं पदयाम इति बेदुच्थते । चित्तन्तराऽनादि- रनिवंचयाऽवि्ा चेतन्थमवाच्छिय स्वावच्छित्तचेतन्यस्य बुद्धयादिता पात्म्यद्पेण निव- तेते । तस्याश्च त्रह्म(रमतापरात्तातकारनिवत्येरूपाङ्गाका रात्ताजेवृ तौ तदुत्यहृदयग्रन्पि- मेद्‌; श्रुत्योच्यते | भाष्यकारीयं च नुद्धचाश्रयत्याभेषानमहुकारावरषणत्वेनविधा- देभ्योवहारिकामिप्रायेणाङऽत्मानो प्रयत्वाभिषानं च।ऽऽत्मने निर्गिकारत्वामिप्रयम्‌ । नाेतानुबृत्तिशच प्रकटय प्रीति जीवन्मुक्ते विरुध्यते ॥ ८ ॥

॥ ९ ॥

` भग. ब.प.न. ग्वे रच. मद इद्धः (रक ब. रन्क्बा न्ब

अदुर्ितेति ।

[१०१०२ पृण्डकोपनिषैतं । ३१

न तत्र सूर्या भाति न चन्दतारकं नेमा वियुतो भान्ति कृतोऽयमभ्निः । तमेव क्ान्तमनुत्ताति सर्व तस्य भासा स्वमिदं विभाति ॥ १०॥ कथं तज्ज्योतिषां उब तिरिर्युखयते । न तज तस्मिन्स्वारपगते अह्याण सषावभासकोऽपि सूर्यो मावि।॥ तद्रहम न ब्रकाश्चयतीत्ययेः स हि दस्यैव भासा सवेषन्यद्नास्मजत्ति भकाश्चयवात्यर्थेः । न तु तस्व स्वः प्रकाश्चन. सामथ्येमू । तथा न चन्द्ृहारकं नेमा दिद्युतो भान्ति कुवोऽयमश्भिरस्मद्रो चरः । कं बहुना । यदिदं जगद्धाति तत्तमेव परमेश्वरं स्वतो मारूपत्वा- (न्त दप्वमानमनुषात्यदुदीप्वते यथा जठारपुकाचश्निसयागद्‌परं दहन्व- मनुदहति न स्वतस्तद्रत्तस्थव भासा द्त्वा सदमिद्‌ सृयादेनगरद्विमावि | यत॒ एनं तदेव ब्रह्म भावि च तमाति च कायगतन बिविधेन मासान ना)तस्तस्व ब्रह्मणो म।रूपत्वं स्वतोऽवगम्यते । न हि स्वत्ोऽविधमानं मासनपन्यस्य क शक्रोति । पटादीनामन्याबभासफत्वादश्नाद्धारूपणं चाऽऽदित्वारदीनां तदशनाद्‌ ॥ १०॥ बहेवेदभभृतं परस्ताद्रस पशवाद्रह् दक्षिणतश्वो ततरेण। =, @ न _ न वे, $ क क ¢ _ क अधश्चोर्ध्वं च प्रसृतं बहववेदं विश्वमिदं वरिषठम्‌॥११॥ इत्यथवेवेदी यमण्ड कापानिषदि द्ितीयमुण्डके दित्यः खण्डः ॥ २ ॥

[1 8 1

हत्यथरेदीयमण्ड क) १निषदि &०यमुण्डक्‌ समप्त्‌ ॥२॥

= 6 = ह 0 ५ [4 ह ® क (4 यत्तञ्ञ्य) (तषां उथा तिग्म तदेव सत्य पपं तद्विकार वाचाऽऽरम्भणं गिकारो. नापरषेपमातरमन॒तमितर दिव्येतमयं मिस्तरेण हेतुत; प्रतिपादित निगमनस्यानःयेन मन्जेग पुन रपसं ६२९ । व्रहषवोक्तरमक्षणामिद्‌ं यत्पुरस्वादगर ब्रस्येव। वानां भत्ववम। समानं वथा पश्चाद्रह्म तथा दक्षिणतम्‌ तयो-

^ चक

भात्रीत गिगन्तानो५५।९,२५ -व ५ तम्‌ । तसय माता सवेमिद्‌ ववभात्रीत्यस्य

प्रक्षणः स्वतो सरूपे ८५५ केथन।त~-यत्‌ एव तदेव ब्रह्म भाति चदि ॥१०॥ उपतदारमन्तरह्ष तत~ पत्तर्स्[पषा उषौ।तेप्तन ह्मणा [गविषे 4

१ भ्‌, \ | # | "अश्याः | , # 0 तिशिति तेन |

२४ अनन्द्गिरिष्व।कासंबङित्राकरमाष्योपेदा- [मु०६स १1

तरेण वयेवाधस्तादध्थं च सर्बतोऽन्यदिव कायोकारेण प्रतं भगवं नामरूप- वदभासमानम्‌ । कं बहुना ब्रह्मेदं विन्वं समस्वामिदं जगद्ररिषटं वरतमम्‌ । अब्रह्मभत्ययः सर्वोऽविद्यामाजो रज्ज्वामिव सपेपरत्ययः । ब्रह्मवेक परमाय- सत्यमिति वेदानुन्चासनम्‌ ॥ ११॥ |

इत्यथ वैबेदीयग्ुण्टको पनिषद्धाप्ये द्विशीयमुण्डके द्वितीयः खण्डः ॥ २॥

0० € ०१, क €

इत्य यवेवेद्‌यपुण्डकापनिषद्धाष्ये द्विगेय मुण्डकं सपाप्ठम्‌ ॥२॥

ह ~ । च

द्रा सुपणां सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषस्व- ज।ते । तयोरन्पः पिप्परं स्वादरयनश्चन्नन्यां अभि. चाकशाति ॥ १॥ परा वेधोक्ता यया तदक्षरं एरुपाख्यं सत्यमधिगम्यते यद्थिगमे ह्य प्रन्थ्यादिसंसारकारणस्याऽऽत्यन्तिकबिनाशः स्यात्‌ । तदृश्चनापायश्च योगो धनुरा यपादान करपनयोक्तः । अयेदान। तत्सहकारगि सत्यादि साधनानि वक्तन्यानीति तद्॑पत्तरारम्भः | प्राधान्येन वतस्वनिध।रणं च भकारान्तरेण कयत । अत्यन्तदुरवगाहत्वाढृतमाप तत्र सूत्रमूता मनः परमायकवस्त्वव्‌- ध।रणाथम॒पएन्यस्यते द्र! £ सृपणां सपण। ्षोभनपतनो सपण पक्षिसामन्याद्रा सु१०॥ सयुजा सयुज। सदैव सव॑दा युक्त सखाषा सखाय। समानाख्यानों समानाभिन्यक्तिकारणावेवंमृतो सन्तो समानमाचिरेषमुपषटन्ध्यपिष्ठानतयैकं टृक्षं॑दक्षमिबोच्छदनसामान्याच्छर।रं वक्षं परिषस्वजाते परिष्वक्तबन्तौ | इति तादैक।र सय जगत्सवे ब््मनति बाधानं सामानापेरर०्य या54 स्वणः पमः नपावितिवद्न्वयम्यतिरेकाम।वषारिह्‌।रेण तावन्मान्नत्व बध्यते ॥ ११ ॥ दूत्यथववेदी वम॒ण्डक)पनिषद्धाप्यटीकायां द्वितविमण्डने द्विरतीवः खण्डः ॥ द ॥

९० ®

इत्यथवेवर्द्‌ यम॒ण्डके पानषद्ध'प्वटी यां 1४त।य मण्डकं समाप्तम्‌ ॥ २॥

प्राधान्येति । अपृत्वेन तात्पयैतिष्यतयत्यथैः । द्। सुप्भत्याद्‌) द्विवचनस्या$ऽ- क।ररछान्दपः । जीवस्थान्ञतवेन नियम्यत्वेन योग्यत्वादीश्वरप्य सवैन्ञत्येन नियामक्रत- शक्तियोगाच्छामनमुचतम्‌ । नियम्थनियामकमावगमनें ययोस्तौ शोमनपतनै । पाक्षि सापरान्याद्रोति । वृक्षाश्चरवण.दिश्निवणारित्ययः । ऊध्वमुनृषट ब्रह्म मृटमाधेष्ठानमध्ये- त्युःवमृट।ऽवाश्चः प्रणाद्यः शाखा इवास्पत्यवाक्छालः; । श्वः स्थानं नियन्पुमप्य न

श्म --7" ~~ ~ ----~ न~ ----- ~ =^-~- ~~

१, ग. इ, त, जञ, "न्तदुःखगा' । २7. इ. च. क्ष. श्रते बो*।

४१.३०१ पण्डको पाने१त्‌ । १५ 0 स॒ पणांबिवकं क्तं फषोपभोगायम्‌ । अयं हि ह्त उवप लोऽवाक्शखोऽश्व- त्थो ऽव्यक्तमटपरमवः सित्रसंन्नकः सवैपाणिकमभफराश्रयस्तं परिष्वक्तो सुपणा - विवाविद्याकापकमबास्नाश्रयषिङ्कापाध्यात्मन्वरो । तयोः परिष्क्तयारन्य

एकः पेश्रन्नो रिङ्खोपापिदक्षपाभितः पिटं फमनिष्पन्नं सुखदुःखर्षणं फट स्वादरनकवाचन्रवदनास्वादरूप स्वप्राच्च मक्षयत्युपमुदुक्तऽववकतः | अनश्नन्नन्य इषर्‌ ईश्वरो नित्यशचुद्धबुदधगुक्तस्वमावः सवेन्नः सवंसस्वोपाषे- रीश्वरो नाक्षति । मेरयिता हसावुभयोर्मोज्यिमोक्त्रानित्यसाक्षित्वसचा. मात्रेण । स त्वनश्नन्नन्योऽभमिचाकश्ीति पयस्येव केवरम्‌ | दशेनपात्रं हि तस्य पेरयितुतं राजवत्‌ ॥ १॥

क क क

समाने वृक्षे पुरुषो निमग्नोऽनीशया शोचति

मुह्यमानः । जुष्टं यदा प्श्यत्यन्यर्माशमस्य

महिमानमिति वीतशोकः ॥ २॥

सत्रेव साति सपरनि दक्ते यथोक्ते शरीरे पुरुषो भोक्ता जीबोऽविधा- कापकप्फररगाीदगुरुमारा कान्तोऽलाबुरिव साुद्रे जरे निमग्नो निश्चयेन देशत्प भावमापक्नोऽयमेवाहममष्य पुब्रोऽस्य नप्ता कृश्चः स्थूलो गुणवान्नगुणः सुखी दुःखीस्येवपस्ययो नास्त्यन्योऽस्मादिवि जायते न्नर ते संयुज्यते वियु- ज्यते च संबन्धिवान्धवैः । अतोऽनौश्चया न कस्यचित्समर्थाऽहं पुत्रो मप विनष्टो मृषामे भाया क मे जीवितनेस्येदं दीनमाबोऽनीशा तया क्ोचति संहप्यते शह्यमानोऽनकेरन्रपकरेरविवेकतया चिन्वामापद्यपानः स एवं भततियङ्पन॒ष्यादियानिष्वाजवं जवी भावमापन्नः कदाचिदनेकजन्पसु श्ुद्- धमसचितनि पित्ततः केनवचिरपरमकाराणकन दश्चितसोगमाग(ऽदहिसासत्ष- ब्रह्म चयंसवेत्यागनश्नमदमादिसंपन्नः सपाहिवात्पा सन्जुष्टं सेवितमनेके

~, -----------~~~--~=> ००,

दाकंयमित्यश्त्थः । अव्यक्तमव्या छृतं मूटमुपाद्‌नमन्वयि तस्मात्परमवतीति तथोक्तो याव दज्ञानभावीत्यथः । अविद्याकामकमेवापनानामाश्रयो हङ्गमुपापिथस्याऽऽत्मनः स जीवस्तथोक्तः । स चेश्वरश्च तावित्यथः । सरवे मायाख्यमुपाविरस्येति सत््वोपाधिः । ज्ञानार्मकंस्यामरप्त्वराशेरिति शुक्तम्‌ ॥ १ ॥

आवरण विक्षपश्च द्वयमविधायाः कायम्‌ । तत्रेश्वरमावाप्रातिपात्तिरनीशावरणं श्रोष- तीति विक्षेपस्तदुमयहेतुरनिव।च्यमज्ञाने मोहः । तेन विक्ि्टोऽनकेरनयेपरकारैरहं करो-

ति त 11 श ~~ ~--~--------*--~ “~

कन्था त =-=

१ग. ड. च. क्ष, ष्ट फट ु*। २ क. न. ्वेकित । ३ ग. ठ. च. छ. क्ष. ग्यक या।४ इ. च. सस्वमा ५ च. म, 'कतयाऽभ°।

३६ आनन्द्गिरिषतटीकासंवरितशंकरमाप्यसमेता- (मू०३० 1

कषान; कमिमिश यदा यस्मिभ्काले ववति प्यावभानोऽन्षं ठक्षोपराधै- छक्षणाद्रिरक्षणमीरमसंसारिणपशनायापिपासाशोकमो हजरा्रस्वतीवपीशच कर्चेस्य जगतोऽयमहमस्म्यात्मा सर्षस्य समः सववेभृतस्थो नेदरोऽकिधाजनि- होपाविपरिच्छिन्नो मत्पाक्े विभूतिं महिमानं च जगतरुपमस्वेव मम परमे. श्वरस्येति यदेषं दष्टा तदा बातश्षाको मवति सवेस्माच्छाकसागसदिभमू च्यते कतद्स्या मबदात्ययेः ॥ २ यदा पश्यः पश्यते रुक्मवणे कतार्माशं पुरुषं (क कि = (५ ध (4 बरह्मयानिम्‌ । तदा विदवान्युण्यपापे वेधूय निर- ञ्जनः परमं साम्यमुपेति ॥ ३ ॥ अन्योऽपि मन्त्र दमभेवायमाह सविस्तरम्‌ । यदा यस्पिन्कारे पश्य! पर्य- तीति विदरान्ाधक इत्ययः । पयते पश्यति पूषवदूक्पवण स्वयञ्यातिः स्वभावं दक्मस्येव वा ज्योतिरस्याविनाश्चे कतीरं सर्वस्य जगत इश्च पुषं ब्रह्मयोनिं ब्रह्म च वद्ानिश्वासो ब्रह्मयोनिस्तं ब्रह्मयोनिं बह्मणो बाऽपरस्य यानि खदा चवं प्यति तदा सर विद्रान्परवः पुण्यपापे बन्धनमभूते क्मणी समे विधूय निरस्य दग्ध्वा निरञ्जना निर्टखेपो बिगवद्कश्ठः परम पर्ष निरतिश्चयं साम्यं समतामदयलक्षणं दतीवषयाणि साम्यान्यतोऽबोन्स्वेबा- ठ} ऽद्रयटक्षणमतत्परमं साम्बद्चुपेति परविषद्यते ॥ ३ ॥ क । १, ० क (43 न्भ भामो ह्येष यः सरवभतर्विभाति विजाननिवद्वानकते [त (^ क के क नातिवादी । आत्मक्रीड आलत्मरातिः क्िियावानेष बह्मविदां वरिष्ठः ॥ ४ ॥ किच योऽयं भाणस्य माणः प्र रहश्वरो ह्ेष भवः सवेभृतेव्रंमादि- श्तभ्बपयन्तेः । इर्थंमूवलक्षणे तृतीया । सवेभूतस्थः सव।त्मा सन्निधेः । विमति बिविष दीप्यते। एवं सवेभूदस्थं यः साप्तादातममादनायमहम- मीत्यादिमिरविवेकतया तादारम्याप्नतयेत्यषः | आजबमनवरतं जवीमावं॑निङरमाच ध्वे छक्षणया ठधुमावें कम वायुपरेसिततया जवोमावं कप्रधमाप्रस्ः पूर्वबास्यमेदेनेष्ययैः ॥ २॥ ६॥ भस्मनि एतिरात्मरतिस्तत्पुरुषः सैव क्रिया ऽस्यास्तीत्यात्मरतिक्रिफवानिति मर्‌

१ क. “योगिमाˆ । २ क. ख. ग. क्ष. ल. कमभि" ३ ग. ङ. व, -ज. क्ष. `. मृ्युमलती । ४ भ. "वकित । ५ ख. ग. इच. छ. क्ष. म. कैष्रमाः ।

[१०९० १] पुण्डफोपनिषत्‌ । ३७

कभ ति विजानन्विटान्वाक्वा्यन्ञानमात्रण स भवते भवति न मवतीस्वेल- स्किमतिबाचतीर्ष सथोनन्वान्वादितं शीरमस्येत्वतिबादी । यस्त्वेवं साक्ञा- हात्मानं प्राणस्य प्राणं दिद्रानतिवादी सन भवतीत्ययथः। स यदात्मब नाम्यदस्वीति ष्टं तदा फ श्वसाबदीस्य षदेत्‌ । यस्य स्बपरमन्यद्ष्षटटमस्ति स एदतीस्य दाति । अयं तु विद्रानात्मनोऽन्पश्न प्यति नान्यच्छुगाति नान्यद्िनानाति । अतो नातेबदति । क चाऽऽत्पक्रीड आत्मन्येव च क्रोडा प्रीढनं यस्य नान्यत्र पुष्रदारादिषु स आत्पक्तीडः | तथाऽऽत्परतिरात्पन्येब च रती रपरणं प्रीतिर्यस्य स आत्मरतिः क्रीट। बाह्यसाधनसापक्षा । रतिस्सु साधनानिरपेक्ला बाद्याविषयप्रीतिमात्रमिति विश्चेषः । तथा क्रियावान्कनानध्या- नवैरागम्यादिक्रिवा यस्य सोऽयं क्रथावान्‌ , समासपाठट आत्मरतिरेब क्रि पाऽस्य विश्वत पति वषहुव्रीहिमतुबथेयोरन्यतराऽतिरिच्यते । कचिर्वभि्ा्रादिकमे- ब्रह्मविदधययोः समरचायाथापिच्छान्ति । त्येष ब्रह्मविदां बारेष्ठु इत्यनेन परुषा येव चनेन विरष्यते । न हि ब्क्राड आत्मरातेख भवितु शक्तः । कथि- हवाद्वक्रयाविनिदृत्तो हारप्कडो भवति बा्क्रियात्मक्ंडयाविरोधात्‌ । न हि वमःपरकाक्चयोध गपदेकन्न स्थिति; संभषति । तस्मादसरदापिवमेषेतदनेन ्ञानकर्थसमुखयप्रतिपादनम्‌ । ^‹ अन्या वाचो विमुच्य 7” ^ संन्यासयो- मात्‌ ” इर्वादिश्चति भ्यश्च । तस्पादयमेवेह ।केयावान्यो ब्ञानध्वानादिक्र- यावान्सोऽमिक्नायेप यादः सन्यासी य एदंरक्षणा नात्तिवाचात्पक्तीड आष्म- विः किषाबान्ब्रह्मानेष्ठुः प ब्रह्मावदां सवषा बार; प्रधनः॥ ४॥

= वि ग न सत्येन ठणयस्तपस्षा चेष आत्मा सम्पन््ञानेन ष & ६ = भ ®= ९ ब्रह्मचर्येण नित्यम्‌ । अन्तःशरीरे ज्यातिर्मयां शु च्व # ( ~प 4 ५ कै ¢ हि शुभ्रो यं पश्यन्ति यतयः क्षाणदाषाः ॥५॥ अघुना सत्यादीनि भिक्षोः सम्यन्न्नानखहकारीणि साधनानि बविधी- यन्ते निद््तिभधानानि । सच्यनानृतत्यागेन भृषाबदनत्वागेन रछम्वः ड - यते कथमन्तं बहन्वीहिमतबरयारन्यतयेऽतिरिच्यत इति । सल्यमपमाप्परि नेवैकः प्रतोयते कथमुक्तं बहुत्रीहिमतुनययोरन्यतरोऽतिरिच्यत इति । सत्यमत्माप्तप दरयोर्वच्वमापीत्तमाप्तणठे त्वन्यतरो मतुबतरेच्यते गिशप्यते बाह्यक्रियानिवृत्ति- टामादित्वर्थः | एकदेिभ्यास्यामद्धाग्य निर।चष्ट-केचिर्वित्यादिना । अनेन वचनेन ज्ञानकर्मतमुश्वयप्रतिपादनं क्रियत इत्य तदसत्पररषितमेवेति योजना ॥ ४ ॥ सम्यग््नानसहक।रीणीति । अश्र सम्बर्ञानशन्देन वसतुविषयावगतिफटावसनानं जक कद्रासात्तिः।

६८ भनन्दगिरिषरटीकासंवहितशा कर माप्यसमेता- [मु०६सल० १1

प्ाप्ठन्यः । किच तपसा हीन््रियमन एकाग्रतया “ मनसरेन्दरिवाणां च चैशका- रथे परमं तपः ” इति स्मरणात्‌ । वद्धयनुदूरपात्पदश्चनाभेमखौ पावात्प- रपर साधनं तपा नेरस्चान्द्रायणादि । एष आत्मा ठभ्य इत्यनुषङ्खः सवेश्र । सम्यग्नानेन यथामृतारमदशेनेन ब्रह्मचर्येण मेथुनासमाचारेण । नित्यं सवेदा नित्यं सत्येन नित्य॑॑तपसा नित्यं सम्यग््नानेनेति सपत्र निस्यछष्दाऽन्तदीं पिकान्यायेनानुषक्तव्यः । वक्ष्याति च-““ न येपु निह्ममनतं न माया च '› इति । कोऽसावात्मा य एतैः साधनैरंभ्यं इत्युच्यते । अन्तः- छरीरेऽन्तमंध्ये शरीरस्य पृण्डरीकाकाशचे ज्योतिर्मयो हि खवमवर्णः; शुषः छ्युद्धो यमात्पानं प्यन्त्युपल मन्ते यतयो यतनश्वीखाः सेन्यासिनः प्षीण- दोषाः क्ीणक्रोधादिचित्तमलाः स आत्मा निस्य सत्यादिसाधनेः सन्या. सिभिरेभ्यत इत्यथः । न कादाचिकत्केः सत्यादिभेरुभ्यते । सत्यादिसा- धनस्तुत्य्थऽयमथवाद्‌ः ॥ ५॥ भि क * कीर | क 9 सत्यमेव जयति नानतं सत्येन पन्था विततो देव- यानः । येनाऽऽक्रमन्त्युषयो दह्यप्तकामा यत्र तत्स-

त्यस्य परमं निधानम्‌ ॥ ६ ॥

सत्यमेव सत्यवानेव जयति नानृतं नानृतवादीत्यथः। न हि सत्वानूयोः केबखयोः पुरुषानाश्चितयाजेयः पराजयो वा संभवति । पसिद्धं छोके सत्यवादि. नाऽनृ तबाद्यमि भूयते न विपययोऽतः सिद्धं सत्यस्य बङषत्साधनत्वम्‌। किंच छाद्तोऽप्यवगम्यते सत्यस्व स।धनातिश्चयत्वम्‌ । कथम्‌ । सत्यन यथाभूत- वादग्यवस्थया पन्था देवयानाख्यो विततो विस्तीणेः सातस्येन प्रत्तः । येन वथा ह्याक्र्मन्ति कमन्त ऋषयो द्‌शनवन्तः कुहकमायाशाठथाहंकारदम्माठृतव- जिता ह्याप्तकामा विगततन्णाः सवतो यत्र यास्मिस्तत्परमा्थतक्वं सत्पस्योत्तम-

वाक्याथेज्ञानमुच्यते । अवगातिफरप्य स्वकर्येऽगिधानिवृत्तो सरहकाभक्ात्तंमवात्‌ । शतो ऽपरिषकज्ञानस्य प्त्याद्‌।नां च परिपकविद्याङामाय समुच्चय हष्यत एव । नैता- वता मास्करामिमतसिद्धिः । परिपक्रविद्यायाः सहकायेप्तायां मनामावात्‌ । ततः कमोस्टेषश्रवणादेवार्दानां कमविहीनानां मुक्तिश्चवणाचचेति ॥ ९ ॥

कुहकं परवश्चनम्‌ । अन्तरन्यथा गृहीत्वा बहिरन्यया प्रकहाने माया । शाठचं विम- वान॒प्तारेणाप्रदानम्‌ । अहंकारो मेथ्यामिमानः । दम्भो धरमध्वनित्वम्‌ ¦ अन॒तमयथा-

१८, ख, च, “भयत ६°।२ क, यते ३. जयते । ४ग. ङ. भ. "मन्त्या्।

[य०३व०\ 1 ण्डक पनिषत्‌ । ३९

साधनस्य संबन्धि । साध्यं परमं प्रकृष्टं निधानं प्रुष।यरूपेण निधीयत जत्‌

निधान वत्ते । तत्र च येन पथाऽञक्रपान्ति स सत्येन वितत इवि पूर्वेण संबन्धः ॥ ६ ॥

बृहच तदिव्यमचिन्त्यरूप सूक्ष्माच्च तत्सृक्षम-

तरं विभाति । दुरात्सुद्रे तदिहान्तिके च पश्य

त्सछ्वहव चाहत गहषम्‌ ॥ ७ ॥

कं ता््कधमेकं च तादत्युच्यप-- वुहन्महच ततभृतं व्रह्म सत्याद साषनं

सव॑रोग्याप्रस्वात्‌ । दिव्यं स्वयप्रमपनिद्ध्िसगोचरमत एव न चिन्तयितुं ककंयतऽस्य रूपमित्याचन्त्यरूपम्‌ । सष्मादाकाश्चादेरपि तत्सृष्षपवरं निरति- वयं हि स ह्म्यपस्य स्कारणत्वाद्िमाति विविधमादित्यचन््राद्यकारेण भति दीप्यत । कैच दृराद्विपङ्टदेशन्सुदूरे विप्रहृष्टतरे दथ ष8१ऽबिदषा- मत्वन्तागम्यत्वात्तद्रह्म । इह देदहेऽन्तिके समौपे च विदु षामात्पतवात्‌ । सव- न्तरत्वाचाऽऽकश्रिस्याप्यन्तरश्रतः । इह पश्यत्सु चतनावात्छलरट्व्तान्नाहत स्थिते दश्चनादिक्रिषावतवेन योगिभिरक््यमाणम्‌ । क गुहायां बुद्धिरक्षणा. पामर । तत्र हे निगूढं रष््यवे ॥पद्राद्धः । तयाऽप्यावद्यया संत सन्न ङक््यवे तज्नस्थमेवाविद्राद्रः॥ ७ ॥ ू

न चक्षुषा गृह्यते नापि वाचा नान्येदवेस्तपसा

कभणा वा । ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसखस्ततस्तु

तं पश्यते निष्कट ध्यायमानः ॥ < ॥

पृनरप्यसाषारणं तदुपरन्धिसाधनमुच्यते । यस्मान्न चश्ुष्‌। गृह्यते, केन

[चदप्रूपत्वान॥५ गह्चत वचाञ्नाभवयक्तन्न चर्पदवारतर्‌्द्रधा | तपसः सवम्‌ प्तिप्ताधनत्चऽ।१ न तपसा गृह्यते । तथा वेदिकेनापिहांत्रादि कमणा प्रसिद्धमदृतेनापि न गद्य 1 1 पुनस्तस्य प्रहणे सापनभित्वाह-- हरनमसादेना३ऽत्ाववोधनसभयेमापि स्वमावेन सवप्र।णनां ब्नानं बह्यबि- षृयर।गाददषक्टोषतममरसन्पद्युद सनदबाचयाोत नत्व सबि ईतपप्वालमः

किन ५

टष्टमाषणम्‌ । ९०द्‌षिजत्‌। इप्यथः ॥ ६ ॥ सत्यस्य 1११।न स्दक्त त८पनाशडष्वत इत्याहू क तात्क क च त१२६॥॥७॥ न! न१५।५९१।५ । अन्न ज्ञ।^तऽ५[ऽननापति व्युत्पा जुः दस्च्पत । भ्यायमा्‌ क्षामप्रप्ाद्‌ छखमत । ज्ञानप्रप्ताद्‌न'ऽऽत्मान १९यत।त कम। द्रष्टःयः | सश्च वादमर- रहिवप्य परम्‌,णन्ञानस्य॑व तक्तक्ष।त्कःरहे 7 त्वादृध्यनक्रेदधाशाः प्रमिति त्राघनत्वप्र- पिद्धर८५५; ॥ < ॥

व पा -------------- ०-५4-9० ००७०००५, ०००७०००१. । ^, 0 "मभ

५ न, द्ध" चु. म्‌, "त॒नषर्त्वि्ये" |

~ ----^ ~ ---~-^ न~ ५ भ = --- ~

~~ -- ~~~ ~ ---- ----- ~ 9 भन ५ ज्‌ ० ००

भन्ये

४० आनन्दाणरिङवरीकासवरिशचाकर माप्योपेवा- [१०१६०१1

तत्वं मावनद्धमिवाऽऽद्‌श्म्‌ । विटुछितामिव सरिरप्‌ । वथरन्द्रियिषिव- संसगेजनितरागादि मरकाटुष्यापनयनादादश सलि कादि बलसादेतं॑ स्वच्छं शान्तमवतिष्ठते तदा ज्ञानस्य प्रसादः स्यात्‌ । वेन ब्खानपरसादन बिद्चुद्धसत्व विद्युद्धान्वःकरणे योग्यो ब्रह्म द्र यस्माच्ततस्तस्पात्ु तमात्मानं १६यते परयत्युपकमते निष्करं सबाचयचमेद वार्जत्ं ध्यायमानः सत्यादिसाधनबानु- पसंहूतकरण एकाप्रेण मनसा ध्वायमानधिन्वयन्‌ ॥ ८ ॥ एषोऽणरात्मा चेतसा वेदितव्यो यरिमन्पाणः # क द, क ® # 4 पञ्चधा संविवेश । पराणेश्ित्तं सवंमातं भजाना (कप शु ४ > ध यस्मिन्विशुद्धे विभवत्पेष भसा ॥ ९॥ चमारमानभवं परहवत्येष) ऽणः सृषष्मघेतसा वि्युद्ध्गानेन केवरेन वेदितव्यः,

कासो । यर्मिन्श्ररीरे प्राणो वायुः पश्चा पाणपानादिमदेन स्विवेश्र संम्यक१्‌३९स्त।र्भभेव शर।र हदये चेतसा प्रय इत्यथः । कीदश्ेन चेतसा बेदितव्व इत्याह--प्ाणे; सदेन्दियथित्तं सममन्वःकरगं परजानामोवं न्यक्त येन क्षारामव सेहेन काष्टु।मवा1भना । सष हि पजानामन्तशकरणं चेवना- वससिद्ध खोक । सस्मिश्च चित्त छश्च दमर वियुक्त शुं विभवत्येष उक्त आस्मा विश्चेषेण स्वेन।ऽऽत्मना विमवत्यातमानं भकाञ्चयतात्यथः ॥ ९ ॥

# ज

य॑ यं लोके मन्ता सेदिभाति विशुद्धः; क(म-

यते यांश्च कामान्‌। तं तं लोके जयते तांश्च काममा. स्तस्मादासन्ञं हयचपदापक.मः ॥ १० ॥

इत्यथववेदौ यमृण्ड क २ [षदे तुत यमुण्डके पथमः सण्डः॥ १॥

117 द

भौ द्र द्ित्तादी वेतनत्वभरमदशनाभिंत ह सििन्सप्रमिमि त वैतन्यामिन्यज्ञकत्यै स्वमावत एब योग्यम्‌ | ततश्चित्ते ५रमःत्म #5मिव्यक्ति्षमवाचचेतस्ता ज्ञयत्वमच्यत हति तम्‌।वनायमाह-प्राणे; सह.नद्५थित्तपिति । ओतं चेतन्येन सवर तदं चत्ते किमिति जरह स्वत एवापरं न "वतीत्यत अ।ह-- याम वित्त इहि ॥ ९ ॥

१९, “सं तकि“ । २ फ, ८, छ, “स्मिन्श्वप॑प ।

[०६०२] ुण्कोपनिषत्‌ | ४६

य एषगृक्तरक्षणं सर्वात्मानमात्मत्वेन परतिपन्नस्तस्य सर्बास्पत्वादेष सबी- वाध्निरुक्षणं फटरमाह । ययं रोकं पिन्रादिरक्षणं मनसा सविमाति संक- रपषावि मष्मन्यस्भे वा मेदिषि पिश्चुद्धसतवः क्षाणङ्केश्च आत्मविभिषरा- न्तःकरणः कामयते यां कापामनाथेयते मोगांस्वं तं रोक जयते भाभ्नोवि तांश्च कामान्संकारपवान्भागन्‌ । तस्माद्विदुषः सत्यसंकरपत्वादात्मन्नमात्म- ज्ञानेन विश्युदधान्वःकरणं ह्चयेत्पूनयेत्पादमक्षाटनशरुश्रषानमरस्कारादिभिर्थ- तिकामो विमू(तिपिच्छः । ततः पजाह एवासो ॥ १० ॥

हत्ययभैमदायमण्डकोपनिषद्धाप्ये तृतीयमुण्डके मथमः खण्डः ॥ १॥ स॒ वेदतत्परमं बह्म धाम यत्र विश्वं निहितं प्राति शुभम्‌ । उपास्ते पुरुषं ये दयकामास्ते शुक्रमतदति- वृतान्त परः ॥ १॥

यस्मात्स वेद्‌ जानादीव्येत्योक्तलक्षणं ब्रह्म परमदल्छृषटं घाप सर्वकामा. नामाश्रयमास्पद्‌ यत्र यास्मन्ब्रह्यगि षाल्ञि विन्वं समस्तं जगनिहितमर्पिष यश्च स्वेन ज्योतिषा माति शुषं शुद्धम्‌ । तपप्यवमात्म्नं पुरुषं ये प्रकामा िभूतितृष्णाव्जिता द्ुपुक्षवः सन्त उपास पराभव सेचन्ते १ शुक्र नृबजं यदेतत्मासद्धं शरःरपादानक्रारणमातवतन्त्यतिगच्छन्वि पौरा धमन्तो पुन्यानि प्रसपेन्वि । “ न पूनः कविद्रदि करोति ' {ति श्रतेः । अतस्तं पूजयेदित्यामिप्रायः॥ १॥

रौ ९ क ९ अ क [मान्यः कमयत मन्यमननः स कामामनर्त तज तजन । परय्‌।प्क(मस्य छतात्मन।स्त्पेहव सर्व परविट। यान्ति कामाः ॥ २॥

पुम॒क्ताः कापत्याग एव प्रधान सघनानत्यहदुशयातव | कामान्या शटा दए विषयान्कापयत्‌ पन्यमानस्त्द्गुणाक्चिन्स्यानः पभराथयत सवे; कामाः का५्पभ वमभ तदत्‌ ५विषयेच्छास्पेः सह जायते तजर तन्न । यन्न यन्न बिषयभाप्तिनिमितच्ं कामाः कभस पुरषं नियोजयान्ति तन्न तत्र तेषु तेषु विष.

जिता णि

हृत्यथवेवेद्‌ यम्‌ण्डकगेपनेषद्ध।४वट।काथां तु7।वमुण्डकं प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥

॥ १ ॥ १ग.ङ७्‌, अ. सल, "मिच्छः । त । भ. म, "मिष्ठंस्ततः। रग. &. च. क्ष. शद्वि । ६७. घ. "न्तयमानः। ज्म, ङ. ष. क्ष, थ. "लति \ नि!

७२ आनन्द गिरिषवरीकासंवलितशांकरमाष्यसमेवा- [१०६ख ०१]

येषु तेरिव कामिर्वेष्टितो जायते । यस्तु परमा्थतस्ताविज्ञानात्पयाप्तकाम अ।त्मकामत्वेन परि समन्तत आप्ताः कामा सस्य तस्य पयाप्नङूमस्य ृता- स्मनोऽविध्ारक्षणादपररूपादपनीय स्वेन परेण रूपेण कृत अता विद्यया यस्य तस्य कृतात्मनस्त्विहेव तिषठव्येव शरीरे सये धमाधम परटरचिहेतव। प्रविीयान्ति भिकचमुपयानिति नश्यन्धत्ययंः । कामास्तन्नन्परेतुविनाश्ान्न जायन्व इत्यभिप्रायः ॥ २॥

नायमात्मा प्रवचनेन कश्या न मेधया न बहूना भरतेन । यमेवेष वृणते तेन लश्यस्तस्येष आसा विणते तनुं स्वाम्‌ ॥ ३॥

यदेवं सवेराभात्परम अत्मखुभस्तह्ामाय प्रवचनादय उपाया बाहू- स्येन कठेन्षा इति परापर इदमुच्यते । योऽयमात्मा व्याख्यातो यस्वङामः परः पुरषाया नास्त वेदशास्ध्ययनव।हुरपन प्रदचनेन रुभ्यः । तथा न मेधया ग्रन्याथधारणश्चक्त्या । न वहुना श्रुतेन नापि भूयसा श्रवणेन त्यये; । केन वदं रभ्य इत्युद्पते। यमेव परमातानभवेष विदरान्छणवे पष्ठ मिच्छति तेन बरणनेष परमात्मा भ्यो नान्यन्‌ साधनान्तरेण । नित्यछन्ध- स्वभावत्वात्‌ । के।दशोऽप। मिदुष आल्मद्ाम इत्यु२११ । तस्येष्‌ आत्माऽबि- धसछन्नास्वांपरां प्रथु स्व।त्मव्त्वं स्वरूप५। व्वणगुतं भकाञ्चयाते परकाश्च

क~ ~^~ "~~~ ~~~ ~~ ---~----- ---~ ~ + न~~ -----~--- ~

परमायतच्वविज्ञानादि(प । उपपेषु यमासितदोपदरशनात्पय।पकामः क्षीनगरयागो विरुद्ध लक्षणयाऽऽत्मकानल्याऽऽत्ननुमुत्ततव वर) कृतवित्तर१ विषञ्५ः कामा तिवृत्ता एव मवन्ती्ययै; पानस्य वगम्यते । स्वहे दमिनाशात्पुनः काना न जायन्त इति जातानां ज्ञान पिनाऽपि क्षयस्तमवादत्यषः ॥ २॥

णि किष ^+ १

न बहुना श्रुतेन । उपनिषद्धिच(रव्यतिरिक्तनेत्यथः। तेन वरणेनेति कयं उवास्या पत्तदानिन्त।यत्व साघनविवक्षाय।; प्रस्तुतत्वारिरयय बूमः । परमात्माऽस्मीत्यमेदान५. भान वरणम्‌ । तन वर्णग आतमा छम्नां भते । बाहमृलन(ण) ३ शतक्च। ५१ भवणाद्‌। [क्रमण न ऊम्ते | अतः परमात्माञस्मीत्यभद्‌न॒ धानं प्रमात्ममजनं प्रस््ृ?५१ श्रवणादि पपादनीयमिति मावः | अथवाऽयमेव परमात्मानं वृणते तेन पर- मात्मना मुमृक्षुरूपन्यवास्वपन प्रवणेन।भदानु षानरक्षणेन प्राचनेन कत्वा ठम्यः प्र-

-- --~ ~न = = --9 नकद

१क, स ङ. "त्मा" \२क. ख. तमू । ग. इ. च. सष. "ङिन्न । ४. ख. तनूं,

[ भ०३ख०२] पण्डकोपनपत्‌ । ४१

इव पटादविधायां सत्यापाविमवतीस्वर्यः | तस्मादन्यस्यागेनाऽऽतसमराभषा- यनवाऽऽत्पराभस्ाधनमित्ययः ॥ ३॥

नायमात्ा बलहीनेन टश्यो न च प्रमादात्त- पस्चो वाऽप्यलिङ्गात्‌ । एतेरुपयेरयतते यस्तु वद्रास्तस्यष आत्मा विशते बह्मधाम॥ 9 ॥

आत्मरप्रायनासहायभूतान्यतानि च साधनानि बलखप्रपादतपांसि छिङ्क- युक्तान सन्याससाहतानि । यस्मादयमात्मा वरकदीनन वरप्रहीणेनाऽ5- त्पानष्ाजनतवायहागन न छभ्यो नापि छोफिकपुत्रपन्वादिविषयसङ्नि- पत्तम्रमादात । तथा तपसा वाऽप्यालङ्ालिङ्खराहतात्‌ । तपाञत्र ब्रानम्‌ । रङ्गः सन्यासः सन्यासराहेताञ्ज्ञानान्न कभ्यत इत्यथः । पएतेरुपायवटा, पमादसन्यासङ्गानेयेतते तत्परः सन्भयतते यस्तु विद्रान्विवेक्यात्मविततस्य विदुष एष आत्मा विश्वते संमविश्चति ब्रह्मधाम ॥ ४॥

सेप्राप्येनमृषयो ज्ञानतृत्ाः छतात्मानो वीत- रागाः प्रशन्ताः । ते सर्वगं स्वतः प्राप्य पारा युक्तात्मानः सवमेवाऽऽविशन्ति ॥ ५॥

कर्थं ब्रह्म संतश्रत इत्युच्यते । संप्राप्य समवगम्यनमात्मानमृषयो दशन. वन्तस्तनेव ज्ञानेन त॒प्ता न बल्चेन तर्चिसाघनेन शरीरोपचयकारणेन । कृता- त्मानः परपात्मस्वरूपेणेव निष्पन्नारानः सन्तः । वीतरागा विगतरागादि- दोषाः । १७।न्ता उपरतेन्दियाः । त एवमता! स्वगं सवेग्यापिनमाकाश्च- बत्सवतः स्तर प्राप्य नोपायिपरिच््छिनेनैकदेशेन । भ तहिं तद्रहयबादय- मात्मत्वेन मातेपद् धारा अल्यन्तविवोकेनां यक्तात्पाना नित्पसपादेदस्व- भावाः सवेमेव समस्तं श्रीरपातकाडऽप्याविन्चान्व भिन्ने पटे घटाकाश्चवद-

विधाटृतोपाधिपरिच्छेदं जहति । एवं ब्रह्मरिदो ब्रह्मषाप पविक्चन्त ॥ ५॥

मातेव ममक्षरूपर्थवस्थित इत्यमेदान्‌ तध. नतव छम्यो न कर्मगेलय्भः ॥ ६ ॥

वा माति(मन्र) भथ्यन्ञानानामभाव्यतालक्षणोऽपिश्यः । अलिङ्कादिति । कथम्‌ | इन्द्रननक्रणर्गेप्रतीनामप्यातमलमश्रवणात्‌ । सत्यम्‌ । सन्यासो नाम सवै त्यागामकेस्तेषामपि स्वत्वामिमानाभावादस्त्येवाऽऽन्तरः सन्यासो ब्य त लिङ्गमवि. वहितम्‌ । “५ न सिङ्ग घमेकारणम्‌ 1! इति स्मरणात्‌ ॥ ४॥९॥

४४ आनन्द्गिरीषवदीकासंषश्ितश्राकरभाभ्यसमता- [मु* १०२]

वेदान्त विज्ञनसुनिभशिनाथाः संन्यासयोगा- यतयः शुद्धस्वाः । ते बह्मटोकेषु परान्त- काले परामृताः परिमुच्यन्ति सर्वे ॥ ६॥

कंच बेदान्तजानितािन्नानं बेदान्ताविज्गानं तस्यायेः परमात्मा बिद्रेयः सोऽथ सुनिथितो येषां ते वेदान्तविद्नानसनिविताथीः । ते च संन्यासयो- गात्सवेकपपरित्यागरघ्षणयोगात्केवलव्रह्मानिष्ठास्वरूपाग्रोगा्यतयो यतन- छाछाः शुद्धसत्वः शुद्धं सक्तं येषां संन्यासयागात्त श्ुद्धसच्वाः । तै ब्रह्म- ोकषु । संसारिणां ये परणकारास्ते परान्तास्तानप्य मुपु्णां संसाराव- साने देहपरित्यागकालः परान्तकारम्तस्मिन्परान्तकारे सापकानां बहुत्वा- द्रष्मेब रोको ब्रह्मढोक एकोऽप्यनेकवद्टृश्यते प्राप्यते वा । अतो धहुवचनं वब्रह्मोकेष्विति ब्रह्मणीत्ययेः । परामृताः परमगृतमभरण- धमक ब्रह्माऽऽत्मभृतं रेषां ते परासृता जीवन्त एव ब्रह्मभूता; पराएृताः सन्तः परिमुच्यन्ति प्रि समन्तात्मदीपनिवोणबद्घटाकाश्चवच्च निषत्तिमुप- यान्ति परिुस्यन्ति १२ समन्तान्ुच्यन्ते सरे न देशान्तरं गन्वन्यमपेक्षन्ते ।

ककन नापिवाऽऽकाश्चे जले बारिचरस्य च पदं यथा न दृश्येत वथा ज्ञानवलां गतिः ॥

4 अनघ्वगा अध्वम्‌ पाराखष्णवबः हति श्रतिस्पृतिन्यो दश्चपरिच्छ्ला हि गतिः ससारा्ेषयेव । परिस्छिन्नसाघनसाध्यतवात्‌ । बरह्म तु सपस्त- स्वान्न देशप्रेच्छेदेन गन्तव्यम्‌ । याद हि देश्परिच्छिन्न बरह्म स्यान्ूतद्र- व्यवदाद्यन्तबदन्पा श्रतं साबयवप्रनित्य कृतकं च स्यात्‌ । न स्वेवविषं ब्रह्म मवितुपहोति । अतस्तत्र कि सेब देशचपरिच्छिन्ना भवितु युक्ता अपि चाविद्या दिसपसारबन्धापनयनम्ब मोक्षामच्छान्ति ्रह्मविदो न तु कायभूतम्‌॥६॥

गताः कलाः पञ्चदश प्रतिष्ठा देवाश्च सवे परति देवतासु । कमाणि विज्ञानमयश्च आत्मा परेऽत्पये सवं एकी भवन्ति ॥ ७॥

श्रैष्कम्द्साहत्य च विव)प्ततं प्रलपस्य वर्दिक्रताग्च्द्वते यथा तनः सामान्या.

पत्तिस्तदरदित्याह-- पदी पानबाणबादिति | पद्‌ पादन्याप्प्रतिनम्बं न दश्येतामा- वदेवेत्यषः । अध्वस्विति । सेसाराध्वनां पारायेष्णवः पारायितु समापपिदुमिच्छ- न्तात्‌ समािकामा अन्वगा भवन्तीत्यर्थः । तकं ताऽपीहेव मोक्षो वक्तभ्य इत्याह -+ देषपरिष्िन्ा ह॑स्वादिना ॥ १॥

[मृ०६ल ०९) पुण्डक।पनिषच्‌ । | ४५

किच मोक्षकर चा देहारम्मिकाः कलाः भाणायास्ताः स्वां स्वं प्रतिष्ठ गाः स्वं स्व कारणं गता भवन्दीत्ययेः । प्रतिष्ठा हाति द्विती याबहूबचनम्‌ । पच्छदश पशचदश्रसख्याका या अन्त्यप्रश्षपरिपटिताः प्रसिद्ा देवा देहा- भयाथष्षुरादेकरणस्थाः सर्वै प्रतिदेवतास्वादिस्यादिषु गता भवन्वीस्यथेः । यानि च य॒मष्चुणा छृताने कमाण्यमप्रहृत्तफलानि परदत्तफरानापुपमोगेनेष क्षी यमाणस्वादिन्नानमयश्चाऽऽत्ाऽविदयाढृतबुद्धचाद्चपाधिमात्मलवेनं मत्वा न- ादिषु सृयोदिपततिबिम्बद्दिह प्रविष्टो देहभेदेषु फणां तत्फकाथत्वात्सह तने विह्गानपयेनाऽऽत्मना । अतो विज्ञानमयो विह्नानपायः । त एते माणि विज्ञानमयशाऽऽत्मोपाध्यपनये सति परेऽन्ययेऽनन्तेऽक्ये ब्रह्मण्या काश्चकर्पेऽजेऽज ऽन नतरेऽपृतेऽभयेऽपूऽनपरेऽबहविष््रये शिवि श्चान्ते सर्व एकी मवन्त्यविशेषतां गच्छन्त्येकत्वमापश्चन्ते जदछा्चाधारापनय इव सूया- दिपतिबिम्बाः सूय घटाचपनय हवाऽऽकाशे घदाद्याङाश्राः ॥ ७ ॥

यथा नयः स्यन्दमानाः समुदेऽस्तं गच्छन्ति नामख्ये विहाय । तथा विद्रानामरूपादिमुक्तः परात्परं पुरुषमुपोति दिष्यम्‌ ॥ ८ ॥

दिच यथा नधो गङ्मधाः; स्वन्दभाना गच्छन्त्यः सदयदरे सुद्र पाप्यास्त- मदद नमविरेषात्मभावं गच्छान्ति प्राप्युवन्ति नाम च रूपं च नामरूपे विहायः हित्वा तथाऽबिधाङृतनापरूपादिषक्तः सन्विदरान्परदक्षरात्पू्ोक्तात्परं दिष्य पुरषं यथोक्तरुक्षणधुपेत्युपगर्छति ॥ ८ ॥

स्वाः प्रतिष्ठाः प्रति गता मवन्तति मूतांशानां मोतिकानां च महाभूतेषु ख्या ददतः । अन्त्वमश्नेति । ाह्मणग्रने षषठमशन प्राणाद्या याः कठाः पठता इत्यथः। मायामयमहामूनानामशाव्टनमैरजीवाविद्यामयमूतसृक्षेः प्रातिभ्विकेरदृष्टसहकृतेः भाति- सिकाः प्राणादय जरम्यन्ते । ते च कुक्षेः सूय रिमिरपिष्ठीयन्ते । कमण ` मोगेनावसामि ते देवाः स्वस्थानं गच्छन्ति । यचच प्राततिसखकं, स्वाविद्याकाय तश्च सरवै ब्रह्मैव सप्त हत्याह--यानि चेत्यादिना ॥ ७ ॥

॥ € ॥

१यख.ग, द, च. भ. क्ष, ल, न गत्वा. ।

४६ ˆ भनन्दगिरिषृरटकासवह्ितिशाकरभाप्यसमेता- [म०६त६०]

प्षयोह वै तत्परमं ब्रह्म वेद ब्रह्मेव भवति

नास्याबह्मवित्कृटे भवति । तरति शाकं तरति पाप्मानं गुहाय्मन्थिष्या विमुक्तोऽमृतो भवति ॥९॥

ननु श्रेयम्यनेके शिष्नाः भरसिद्धा अतः दशानामन्यतमनान्यन वा देषा- दिना च बिध्नतो ब्रह्यविद्रप्यन्यां गतिं मरता गच्छति न ब्रह्मेव । न । षिध- येव सवेप्रठि बःधस्यापनीतत्वात्‌ । अविद्याप्रिबन्धमाजो हि मोक्षा नान्यः प्रतिबःधः । नित्यत्वादान्पभरत्वाच्च | तम्मान्स यः कथिद्ध वे लोक तस्प- रमं ब्रह्मवेद साक्षादद्मेवास्मीति स नान्णं गरि गच्छाति । दवरपि तस्व ब्रह्मानि परति विघ्ना न शक्यते कतुम्‌ । आला द्येषां स भवति । तस्मा- ह्रह्य विद्रान्ब्रह्मब भवति | फिच नास्य विदुषोऽब्रह्मविछुटे भवति । किंच तरति शोकमनेकेष्टवेकर्वनिमित्तं मानसं संतापं जीवन्नेवातिक्रान्तो भवाति । तराति पाप्मानं धमाघमोख्यं गुहाग्रन्थिभ्यो हृदयाविचाग्रन्थिभ्यो विमुक्त सक्ञमृतो भवतीत्युक्तमेव मिधयते हृदयग्रान्थिरित्यादि ॥ ९ ॥

तदेतरचाऽयक्तम्‌--करियावन्तः श्रोतिया ब्रह्मनिष्ठाः स्वयं जहत एके श्रद्धयन्तः तेषामेवेतां बह्मवियां वदेत गिरोव्रतं बाधे वयेस्तु चणिम्‌ ॥ १० ॥

0 =

अथेदानीं ब्रह्मविद्य।सप्रदानविध्युपप्रदश्चनेनापसंहारः क्रियते | वदेत- द्वि्यासंप्रदानविधानमृचा मन्त्रेणाभ्युक्तपभिप्रकारितम्‌ । क्रियावन्तो यथो- तकपोनुष्ठानयुक्ताः । श्रोत्रिया ब्रह्मनिष्ठा अप्रस्पिन््रह्मण्यमियुक्ता; परब्रह्म बुभृत्सवः स्वयमकर्षिमेकषिनामानम््रिं जुह्वते जुह्वति भ्रद्धयन्तः ॥ ९ ॥

क च, भ

एतदुगरन्थद्वारकवियाप्रद्‌नेऽय विथिराथवाणिकानामिति प्रजृतपरामशैकादेतच्छन्दाद्व- गम्यते । ग्रन्थदरारेण विद्याया; प्रकृतत्वं मवान्न सवत्र ब्क्षविद्यातरप्रदानमिति सृचयन्नाह-

रा-क + ~ ~~ ~ = = ^ ७-७०-५ > ० (1) ५ ------+ ~न न° ~ पात क ५५०७१००५ 99 > 97 जक

१ग. इ, च. क्ष, 'कृच्छरषिं अ°।

[भु०३स ०२ पण्डको पनिषत्‌ । ४७

भधानाः सन्तो ये तेषामेव संस्छृतात्मनां पात्रभूतानापेहां ब्रह्मविथां बदेव बरूयाच्छरोव्रतं शिरस्यश्निध।रणलक्षणम्‌ । यथाऽयर्वणानां वेदव्रतं प्रसिद्धम्‌ । यस्तु येच तच्चीणं विधिवययाविषानं तेषामेव च ॥ १०॥ तदेतत्सत्यमूषिरङ्गराः प्रोवाच नेत- दर्चणेवतोऽधीते । नमः परमक्र- पिशा नमः परमकरपिष्यः ॥ ११॥ इति तर्तायमुण्डक द्वितीयः खण्डः ॥ २ ॥

[व

ॐ भदे कणभिरिति शानिः

इत्यथववेदौया मृण्डकोपनिषत्समाप्ता ॥

ट णे. (८

तदेतदक्षरं पुषं सत्यपृषिरङ्घरा नाम पुरा पूवं शानकाय विधिवदुपसं-

कलाय पृष्टवत उवच । तद्रदन्य)ऽपि तयेव भ्रयार्थेने युपक्षवे मोक्षाय विधि. बदुपसन्नाय ब्रूयादित्ययः । नेतदग्रन्थरूपमचणेत्रतऽचरितव्रतोऽप्यघीते न पठति। चीणेव्रतस्य हि विध्रा फलाय सेस्छृता भवतीति । समाप्ता ब्रह्मविदा सा येभ्यो ब्रक्मादिभ्यः पारम्पय॑क्रमेण सपराप्ता तेभ्यो नमः परमक्रषिभ्यः।

क

परमं ब्रह्म साक्षादृदृषटवबन्त य ब्रह्मादयोऽवगतवन्तश्च ते परम्षयस्वेभ्यां मृषऽपि नमः । द्विवैचनम॑त्य।द्‌ राथ युण्डकसमाप्त्ययं च ॥ ११ ॥ इति तृती यपुण्डकोप(नेषद्ध्ये द्विव; खण्डः ॥ २॥

इति श्रीपद्रोविन्र मग गस्पूञ्यप।दशिष्यस्य परपहसपरेत्राजक चा.

४,

पस्य श्रीमच्छंररमगवतः ढृतावायप्रणमुण्डको- पनिषद्धान्य समापष्‌ ॥

५ त

एतां ब्रह्मविधां बदेतेति ॥ १० ॥ ॥ ११ ॥ इति तृतीयमुण्डके वितीयः खण्डः ॥ १॥|

हति श्रीमत्परमहंसपसिान काचायश्रीपदानन्दज्ञानमिर्‌ नितं मुण्डकोपनि- षद्धाप्यतप्र्यानं समप्तम्‌ ॥ याम =

ननन ~ र क्क जन क 8 । 1 पि

१ ९, °मत्यन्त।द्‌* ।

भथं नारायणविराचेता मृण्डकोपनिषदीपिका । (णी अको णनि जारायणपदददं नारायणपरायणः । नरं नारायणे नत्वा नरे। नारायगाह्यः ॥ १॥ आथभ्रणरहस्येषु नानाश्खान्वितेषु च । तनुते तलुवाक्पेन निगृढ'ये्रद।पिकमू ॥ २ ॥ युग्म । चीर्ण शिरोवरवेऽ६५य तेन मुण्डयते । खण्डषट्‌क त्रिपुण्ड च श्चानक्रय श्रुतः रः ॥ ३ ॥ ततरोपनिषदां तावदनुवन्धचत्यम्‌ । ्रक्षाबतां प्रवृरषथ गाप दध्म गुरूक्तितः ॥ ४॥ अत्र द्ोपनिषर्सष्टिञ्चतिरथवश्र खौ यानि | तदुक्तमधवपरिशिटे-'अष- विं्त्युपनिषदानि ब्रह्मवेदस्य । १ पण्डा; । २ प्रश्नाः । रे ब्रह्मत्रिधा। ४ क्षुरिका । ५ चूकिक। । ६ अथरैशिरः । ७ अथवेगिखा । ८ गमे पनि- षत्‌ । ९ पहापनिषत्‌ । ९. ब्रह्मोपानषत्‌ । १९१ माणाद्रैहत्रम्‌ । १२ नादबिन्दु । १३ बरह्मवि्दुः । १४ अगृवविनदुः। १५ ध्यानबिन्दु; । १६ तेजबिन्दुः । १७ योगधशिख। । ९८ योगतवत्छषू । १९ नारुरुद्रः। २. काकापिर्द्रः । २१ ता । २२ एकदण्डी । २३ सन्यसे; । २४ -अआदणगिः। २५ दः । २६ पर५६सः। २७ नारायण)पनिषदमू्‌। २८ नेदध्यं चः धपे । उपनिषञ्ानं तादध्याद्रर५।ऽप्यु पिष दुपते । वस्य विषयो ब्रह्म प्रयोजनं पक्त प्रये जनन विद्यायाः भकरिप पकशकङक्षणः सवन्धः। साधन- चतुष्टवसपन्नोऽधिकार। | सावनानि यय-दृदःमुत्रायफङ मोग्रं सग। नत्पा- नित्पवस्तुविकः शपदपादिसवन्मृपुद्ुतवं २।५ । दयायाः स][पद्‌ायिकताम्‌- दनायाऽऽख्यायिकारूपमितिदा समाद तमा दवानामिति । व्रह्मा विरश्िः। ब्रह्मा विरग्विद्वेन ष मेहत्वक्चन्द्रकवोगयो; । व्रह्म भदः तपेऽध्यत्पवेद्‌न। पपु सूरिभिः ॥ इ विश्वः। देया हृद्रादयः । अध्यात्मम्‌ । व्रब्माऽता । देव्‌! वागादयः । प्रतिष्ठाऽ शयः | सभवियाभिन्पकदतुत्वादु । अधरन्दोऽहारान्त नान्तश्च | पराह कथितवान्‌ । छन्दसि काढानियम्‌ः ॥ ९ ॥ । भबदेत भावदत्‌ । आश रऽङ्गिनान्ने । स।$ङ्गरा मरदाजाय भरदराजगा-

(वि

राय सत्वव्नान्नं । परा निगणबरह्मपदिपादिक। । अव्र ब म॑ःघसाधन. दत्फङगुणबरह्मपदिपा रिका । तयोः क५थ(रमे परवरा तमू । बद-पस(- त्परस्मादबरेण प्रः परवरा ताम्‌ ॥ ~ ॥

५० नारायणविरविती--~

विधिषदुपसश्नः समिरपाण्षादिषरपणोपरगतः ॥ ३॥

दरे विये बेदिदञ्य इति यत्तद्रह्यविदो वदन्वीस्यन्वषः । तत्राऽऽह--१२।- चैवापरा चेति । अपराऽबरेतयथेः ॥ ४॥

स्वगोदिफरसवेङ्नानसाधनविष षाऽपरेत्याह- ऋमेद्‌ हत्यादिना |

पुराणन्यायमीपां साधमश्नाल्ञाङ्खःमिभिताः । बेद्‌ाः स्थानानि विधानां षस्य च चतुदेश्च ॥

इति स्मृत्युक्ताः । ब्रह्मवेदोऽथवेवेदः । अथववेद इत्येवं वा पाठः| हति. हासादीनि पश्चाऽऽचार्यैनं व्वारूवातानि तेन प्रषप्तानीति गम्यते । अव परेति । परा विधा ब्रह्मप्ताक्षा्कारः । नतु वद्धेतुभूतो बाक्यसदमे।ऽपि परा विवक्षिता । अन्यथा ऋग्ेद(दि व्यता न स्यात्‌ । वया हि ब्रह्म पराप्यते! तदाह--ययति ॥ ५॥

अद्रेशयं ज्ञान न्द्रियाविषयमग्रद्य कमन्दरियातिषयम्‌ । यद्धा । अद्रेहयमद्दप चश्चुरविषयम्‌ । ‹ दञ्चिर्‌ परप्षणे ' ण्यत्‌ , छान्दस ऋकारस्य रेभाषः। अग्र हयमिन्द्रवान्तराविषयम्‌ । अगेत्रपपृलम्‌ । अचक्षुःभोच ब्रानेन्दिसरदहितष्‌ । अपागिपादं कभ॑न्द्रिषरहितम्‌। नित्पपविनाय। विं विविधं भवति प्राणि- भेदेन । सवगत व्यापक । परिपहषन्ति षीरा ययासा परेत्यन्बयः। यद्पेष्य स्वाभिन्नस्वमिन्नकायसषटिससारयोचेषान्ता = यथोणेनाभिरित्यादष, पृथिवी पुरषान्ताञ्चषः ॥ 8 ॥

ऊभनाभिटेषाकीटः । गृहन उपसंहरति । ओषघयः स्वाभिनाः सवो जं।बतः कशचरोमान विजास्(यानि ॥ ७।॥।

सृष्टो क१नेयम्‌।य मन््रमाह-तपतेति । तपो बाय व्यस्य ब्गानमयं तपः इत्यक्तेः । ५१ वहु स्यामितीक्तणवद्धवाते । ब्रह्माप्षरम्‌ । अन्नपव्प्रादृतं सवमागप्तावारणपू । प्राण। दहेरण्यगमः । प्राणान्मन; सकरपविकस्पसश्च. यनिणयाद्य।ःपक्म्‌ । मनसः सत्य ॑भ्र॒तपञ्चक्रम्‌ । वतो रोका रोकभ्यः कमज तेषु चामृतं भोम ।वनाञननश्वरं फं जायते ॥ ८ ॥

उक्तभवायेमपसहाररूपेण द्विवीयो पन्ब अह-प्र इति । स्वङ्गः सामान्यतो ता । सवेविदूतिशेषत वेत्ता । ज्ञानमयं ब्ानविकारं तपोऽनायासकृक्षणम्‌ । ब्रह्म हिरण्यग५ः। नाम देवदत्त॥द । रूपं शढ।द्‌ । अन्न प्रह्यादि ॥९॥

इति श्रीनारायणकिरिचिताथववे रोयमुण्डक्रोपनिषदह्‌पिक्रायां प्रथ- ममुण्डक अ्रथमः खण्डः ॥ १ ॥

भृण्टकापानेषदीपिका | ५१

अतयो्िथयोविंषयो संसारपोक्षाविति वक्त्रो ग्रन्थः । दत्र निर्वेदाया- परविद्याविषयस्खाव दुष्यते-तदेतत्सत्यमिति । सत्यमदिचथं फलङाविसंवाहि । कं तत्सस्यपरत आह- मन्तरष्विति । मन्त्रेषु प्रकाशितानि कमौण्वश्िहोग्रा्दीनि कवयो विष्ठादयोऽपररन्दष्टवन्तो यत्तदेतत्सत्यमेकान्तपुरुषायस।धनत्वात्‌ । यद्रा । तेदेतर्सत्वपिस्यस्यापसंहारः । सत्यमबाध्यं तरेतायापृगयजुःसापस- महे ञेताख्ये युगे वा। बहुधा सततानि कर्मिभिः क्रियमाणाने । अवो युं तान्याचरथ निवेसैयय नियतं नित्यं सस्यकामा यथामृतकमफलकमा भवन्तः । एष बो युष्माकं पन्था मागः | सुतस्य स्व्यं निववितस्यक्मणः। रोके ेक्यवे हृदयते भुज्यते स रोकः कभफटभू । निपित्त सप्तषी । कम. फटपराप्षय एष वो माम इत्यथः १॥

कमेषक।रमाह- यदेति । रेङ।यते रोकं भवति चछङत्याश्यभागाबन्हरेण बिनाऽिहोतर तद भावात्‌ । अन्यत्र ऽऽज्यभागयोमेध्य आबापस्यान आहुती) रतिपादयेतु । अनेकाहपरय)ग पेक्षया ऽऽह) रिति बहुवचनम्‌ । तस्व च सम्य करणं दुष्करं विपत्तिबहुटं चति वैराग्याय ॥ २॥

यस्येति । आग्रषण शरदि वसन्ते च कतेव्यः कमेवित्तेषः । आपप्तमानिति । भूरादिस्पान्वान्हिनार्त। अभाकषिरेव छोक्ानां दक्षा । अथवा रोकाः पित पिवामहमरपितापहाः पुत्रपौत्रपपौत्राधाऽऽत्मना सह सप्त तान्हिनिस्ति सेठति- विच्छेदात्‌ ॥ ३॥

पिषेवविष्यर्यप्र्रेः स जिह्वा अनुषदति- कालीते ॥ ४ ॥

एतेष्यप्रिजिह्कामेदेषु योऽगनि्ोषाचरते कमांऽऽचरति । आददान, आ इत्यस्य चरविना संबन्धः । दैप्‌ शोषने श्रज्न्तः । आत्मनः सच्छघयुदधं ब- स्म करोतीत्ययः । अथवाऽनेकायश्ेति दायतिरेब खण्डने वतेते | हावः ककद्ानि र्वन्‌ । अ।ददायन्नाददाना यजमानमाहुतयो वहन्तीस्याचासां भ्वाचर्युः । आहूतयस्ं नयन्ति हन्ति सूयस्य रइमयो भूत्वेति शेषः । क नबन्तीत्वजा ऽऽह यत्रेति । देबानां पतिरिन्द्रः भजापतिवां । आ1हुदीनां स्वरूपपाह~ सूंस्येति । इत्यमूते तृतीया | रदिरूपेण रविरहिमरूपाः सत्यो वहन्रीत्थयेः ॥ ५॥

कौदश्यः । पएशही त्युक्त्वा ऽऽहुतय आह्ृयन्त्य इत्यथः । एवं मियां वाच- मभिबदन्त्य इत्यन्वयः । अ्चैयन्त्यः पूजयन्त्य; । ब्रह्मरोकः स्वगे; क रथात्‌ ॥ ६॥

एवत्कर्मफखनिन्दां नि्भदायाऽऽह-- वा हीति । ब्ञानरदिता इवि छेषः ।

५२ नारायणबिराविता-

पुषा नाबोऽय च पुषन्ते नदयन्त्यनित्या इत्यर्थः । हि यस्मादेतेऽश्डा अषाः | अष्टादशाक्तं षोडशत्विजः पत्नी यजमानश्च तेषामुक्तं तत्साध्वमवरं केष- छमन्ततो येषु सन्नेषु कमे वतेते । यदुक्तम्‌-““सप्तदशावराश्तर्विश्ातिपरमा ऋत्विजः ” इति । यद्रा । अवरं हने ज्जानरष्ितं भयः श्रेखस्कारणं ये जना अभिनन्दान्त मन्यन्त | जरामृत्युं जरासहितं मृत्युम्‌ ॥ ७ ॥

अविध्यायामन्तरेऽविद्यारूप अवरणे स्वयं धीराः स्वयमेव विय दशाः परेरका गरुनिरवेक्षा जङ्घन्यमाना भृश्चं पीड्यमाना जरा रोगाध्नेकानयथेजाते। परियन्ति परितः स्वगनरकादां यन्ति गच्छन्ति ण्डा अन्ना अन्धनेवाचेत- नेन प्रकृतेन कमणा परियन्तत्यन्वयः । यथाऽन्धा इति षष्टान्वस्वेषापपि दिशेषणमन्पेनेव नीयमाना इति ॥ ८ ॥ ` षयमेव कृताया इत्यभिमानं कुषेन्ति वाडा अत्नानिनः । यथस्मादेवं कर्मिणो न प्रवेदयन्ति तत्वं न जानन्ति रागात्कपेफटरागामिभवनिमि- तम्‌ ॥ ९॥

इषापूतपिष्ठं यागादि श्रोतं कमे । प स्मा वापीकूपतडागादि । सु तेन मत्वा पुण्यनात्पच् शरीरं बध्वा । अनुभूस्वोति पठे तु सुरते सति फपमेफरपनुभय । छन्दसो स्ववभावः । पमं लोकं मनुष्यलोकं हीनतरं वा मनुभ्वतोऽपि दीनं वा वियंङ्नरकादिलक्षणं करमशषेषवश्ेन विश्षन्ति ॥ १० ॥

वानपरस्थसंन्यासिनोषहस्थसाधूनां च विश्षेषमाह-तपःधद्धे इति । तपः स्वाभमविदितं कभ । शद्धा दिरण्यगमादिविषयास्तिक्यबुद्धिपएर्विका विधा । ते ये हुपवसन्त्यरण्ये तपःषद्धे भितास्तृतीयाश्रमिणो ये च शान्ता उपरव- करणग्रामा विद्वांसा गरहस्थास्र ब्नानप्रधानाः सन्त उपवसान्ति मोगांस्त्यजन्ति। ये च भक्षचयां चरन्तो यतय उपवसन्त्यपारेग्र्ा इत्यन्वयः । तेषां फषट- माह- सयति ! सथद्रारेणोत्तरेण पथा विरजाः क्षीणपुण्यपापकमांणः सन्तः । रजःशब्दोऽज।कारान्तः । ते वत्र प्रयान्ति यत्र सत्वदोकादां स पुरुष प्रथमजोऽव्ययारमाऽऽसंप्तारक्षयात्‌ । एतदन्तः ससारगतयोऽपरबिधा. गम्याः ॥ ११॥

इदानीं साध्यसाधनरूपास्संसारद्‌ विरक्तस्य परस्यां विधायामाषेकार- परददीनायैमाह-परीष्येति । निर्देदमायप्रराग्यं गच्छेदिते विषे; | वैराग्ये हेतुमाह~- नास्तीति । कृतेन कमेणाऽकृतों नित्यो छोकों नास्ति । वद्ित्राना- येमदतनिरयत्रहम्नाना्यं स गुरभेवाभिगच्छेतु । अनेन स्वयं धीरा इति षरि- हृतम्‌ । सपित्पाणिः पुनरुपनयनायम्‌ | श्रोत्रियेषछन्दोऽषीते । छन्दसः भोध-

पुण्डकोपनिषदीपिका । ५३

भाषा षच प्रत्ययः | षाक्यार्ये वा पदवचनम्‌ । प्रवक्तारपित्वयेः | बह्म निष्ठ षरह्मेकाग्रचित्तमित्यर्थः ॥ १२॥

उपसन्नायापगताय सम्यग्यथाशास्चं श्पागम्बिताय बाह्मन्द्रियोपरमयुक्ताय येन विन्नाननाप्षरमद्रेश्यादिविशेषण परुष पणं पररश्चयं षा-सत्यं परमाथस्व- भावे यन ज्ञानन वेद्‌ [बजानाति तां ब्रह्मविदां तस्वतां यथवलप्रावाच प्रत्र यादित्ययेः । आचायस्याप्ययं नियमो यन्न्यायप्ाप्िष्यस्य निस्तारणम- विद्याया इवि भावः ॥ १३॥

इति मृण्डकापनिषद्‌ पिकाया प्रथममृण्डके द्वितीयः खण्डः ॥ २ ॥ हृति नाराय्णीवर्शाचते मुण्डकोपनिषद्वीपिकायां प्रथममुण्डकं समाम्‌ ॥ १ ॥

परबिधादिषयब्रह्मविन्नानाथ उत्तरो ग्रन्थः । अत्वन्तपरोक्षत्वात्कषं नापर प्रत्यक्षवत्सत्यमक्षरं प्रपयेरन्निति दृष्टान्माह-ययेति । हे सम्प सोमम. हेति कोपलत्वादिति साम्बः, सोमाद्यः । इदं शौनकं प्रस्यङ्किरसोक्तं संबेधनम्‌ । बिग्फुरिङ्का इत्यन्न ‹ स्फुरतिस्फुरत्योर्निरनिदिभ्यः ' इत्यनेन वकटिपकःत्वारषत्वामाबः | भावा जीवादयः । जीवोर्पत्तिस्तु घटाकाश्रस्येव महाकाशादोपाधिकी वदितव्या ॥ १॥

दिग्यो द्योतनदान्स्वयज्योतिषटर्तु । दिवि स्वात्मनि मवो बा दिष्य अदौक्षिफो वा दिव्यः । सह्‌ बाह्माभ्यन्तरेण वतते सबाद्माभ्यन्तरः । अजः सवेमाबविकाराणां जनिमृत्वात्तत्मातषेषेन सर्वे भावविकारा जायतेऽस्ति दर्घते विपारेणमतेऽपक्षायते नत्यति चेति यास्फाक्ताः प्रतिषिद्धाः । यथपि देहाद्यपाधेमेददृष्टीनामविद्यावश्चादहमेदषु सप्राणः समनाः सेन्द्रियः सबिषय इव प्रत्यवभासते रटमप्रखादिमादेवाऽऽकाच्चं तथाऽपि तु स्वतः परमा्थद्ष्टीनामपाणोऽक्रिवाश्क्तिरमनाः संकरपादिज्नानश्चक्तिरहितः । अनेन सजी बधर्मरहित श््युक्तं मवति । अत एव श्रुः शद्धः । अक्षरात्परतः परस्मादक्षरादनग्यक्तं प( क्तात्प )रः ^“ अव्यक्तात्पुरुषः परः ” इति मन्त्र. षणोत्‌ ॥ २॥

कयं प्राणादयो न सन्तीस्यन्नऽऽद--एतस्मा दिति । भ्ररीयते चेत्यपि द्रह- व्यम्‌ । धारिणी दधात्यवश्यम्‌ । ‹ आदस्यकाषमण्येयोणिनिः ` ॥ ३ ॥

न केव स्वजानिहेतुरपि त॒ सवमयभरत्याह--अभिरिति । अश्न रोकः। ५ असौ बाव ङोको गौतमाश्चिः " इति श्रतेः । पषाऽस्योत्तमाङ्खम्‌ । यस्य षिता उदघारेताः परसिद्ध वेदा बाग्धदयमन्तः करण 'वेश्वं समस्तं जगदस्य सर्व न्वःकरणविकार एव जगत्‌ । मनस्येव सुपुपे मरयदश्चनाद्‌ । जाग. रितेऽपि दत एवाश्निनिस्फुलिङ्घवद्धि परप्रषठानादस्य च पदूम्यां जता पथिक |

५५ नाराथणविरवदा-

एष दवा दिष्णुररन्तः प्रथमः शरीरी बरोक्यदेहोपाधिः सर्वेषां मृतानामन्व, रात्मा सबभतेषु द्रष्टा श्रोहा मन्ता विज्ञाता सवकरणात्मा ॥ ४॥

पञ्चापिद्रारेण च याः संसरन्ति परजास्ता अप्यस्पादेव पुरुषात्मनायन्त इत्याह-- तरमादिति । तस्मास्पु रुषासजावस्थान विक्षेषरूपो धुटोकोऽर्बिस्तश्य विशेषण समिधि यस्य सयः समिध इव समिषः । सूर्येण हि द॒रोक, स।मध्यते । ततो हि दलोकाक्निष्पन्नात्सोमात्पजन्यो दरतीयाऽभिः समबति | ठस्माच्च पजन्याद्‌। धयः पृथिस्यां त॒वायाभ्ना सम्वन्वि। आषाघम्यः पुड- षाप्री हुत।भ्य उपादानभूताभ्यः पुमानप्नी रेतः सिश्ति योषितायां योषाभरौ पश्चमे सखयाप्त्यिवं क्रमण बह्काबहयः प्रजा ब्राह्मणाधाः परुषात्परस्मास्स- प्रसृताः समुत्पन्नाः ॥ ५॥

किंच कमेसाधनानि फलानि च तस्मादेबेत्याह -तस्मारच इति । नि. ताक्षरपाद्‌ावसाना नियत्ताक्षरपादा गायडयादिच्छन्दाविशिष्ठा मन्त्रा ऋचः । साम पाश्चभक्तिकं साप्मक्तकं च स्ताभादिगीहविाश्ष्म्‌ । अनिवताक्षर- पादावसानानि बाक्यरूपाण यजषि ¦ दीक्षा पोञ्जञ्यादिलक्षणा नियमदबि- षा; । यद्नाञ्चायुपा अत्रिहोत्रादयः। क्रतवः सयुपाः। अत्त एष च्िष्ट- प्रयोग करतुयन्नास्यभ्यभेति | दक्षिणायेफगवाद्यपारमिवसदस्वान्ताः । संब- त्सरः काः । यजमानः कतां । रोका: फरमृताः । ते विक्ेष्यन्ते । सोमो यत्र येषु केषु पवते पुनाति कोकान्‌ । यत्र च सूयेस्तपति । ते च दक्षि. णोसरमागेद्रयगम्या विदरदविद्रस्कतृफरभूताः ॥ ६ ॥

दस्मात्पुरुषाहेवाः कमोङ्कभूता वहुधा वस्वादिगणमेदेन सम्बक्मसृवाः । साध्या देबाविश्ेषाः । मतुष्वाः कमोधिहृताः । पशवो ग्राम्या आरण्वाश्च। ब्यांसि पक्षिणः । भाणापानौ मनुष्यादीनां जीवनम्‌ । व्रीहियवौ दविर | तपश्च कमाङकः पुरपसंस्कारटक्षणं स्वतन्त्रं च फकसाघनम्‌ । श्रदाऽऽस्वि- क्यबुद्धिः । सत्यमनृतबजेनं यथागतं बचनं चपीडाकरष्र्‌ । ब्रह्मचयैप. एाङ्कमथुन दजनष्‌ । वेविश्वेविकठेन्यता ॥ ७ ॥

किच सप्तं छीषण्याः प्राणास्तेषां च सप्तार्चष। दीप्ठवः स्वदिषयावद्ो- तननि ज्ञाना । तथा सप्र समिधः सम विषया बिषयेहिं सपिध्यम्ते प्राणाः । सप्त॒ हामास्तद्विषयविद्गानाने ^“ यदश््य बिन्नाने वज्जुहावि ` इवे शरत्थन्तरातु । सपेम ठाका इन्द्रियस्यानाने । इमेग्रह्णाम वाह्नः | येषु चरन्ति प्राणा इति विशेषणाच्च करं प्रणापानादवो नेत्दाहइ-- गुह्यकाः | प्राणा; गुहायां शरीरे हृदये गा भरते स्वापकाक इति रुर

पुण्टकोपनिषदीपिका । ५५

कया निहिताः स्थापिता धात्रा सप स्त परविपराणिभेदं शर्पण्याः सर्वरूपा बहुरूपाः ॥ ८ ॥

येन रसेन भूतैः पश्चमिः स्थरः परििष्टितिस्तिषटते तिष्ठाति हन्वरास्मा हिङ्घः सृत्ष्मररीरं स छन्तरारे शरीरस्याऽऽत्मनशाऽऽत्मवद्रषैत इत्यन्त- रात्ा।॥९॥

विभ्वं सवं न विश्वं नाप पृरूषादन्याःकाचिदास्ति। अतो यत्पृष्टं ^ कस्मिशच भगवो चिन्नाति सवेमिदं चिज्ञातं भवाति "' इवि तदुत्तरम्‌ । पुखपे इरति शुखुष एवेदं नान्यदस्तीति तन्नातं मबतीति विश्वस्वरूपमाह । फम्‌ तपः । कपािहोत्रादि तपो ज्ञानं जडाजडत्मकं जगद्रह्म परामृतमेब ततोऽन्यत्कारयस्व कारणाव्यतिरेकातु । एतन्नगदारभक ब्रह्म स्वैपागिनां हृदि निहितम यो पेद सोऽविधाग्रन्िपन्नानवासनां विकिरति नाश्चयतीह जीवमभ्नेष न मृतः सन्दे सम्य भियदश्चन ॥ १० ॥

दति भण्डकोपनिपदीमिकायां द्वितीयमुण्डके प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥

अरूपं सदक्षर केन प्रकारेण विद्नयमपत आह---आपिरिति | आविराविभूत- प्रकाञ्चं संनिहितवागाद्यपाधिमजरति यता गुहाचरं गुहायां चरति हृदि चरति दृछचनश्रव्णादिषकारेः | पमरत्सवेमहच्वातु । पदं शयते सर्वेणति सर्व- पदाथ स्पदत्वात्‌ । कथं मदरपदभित्यत आह--जत्रेतदिति । अर्पि संने- बेश्चितं रथनाभाविवार।! । एजचकत्प्यादि । भाणन्मदुष्वपश्वादि । निपि- वननिमषादिक्रियावतु । चकर।रादनिमिषश्च यत्तद्नेव ब्रह्माणि समापतमतदा, स्पदं सस्य जानथ हे रिष्या अवगच्छत । सदसन्मृतामूवं स्थृटसूक्षमं तद्र्यतिरेकेण तयोरमावाद्यतमजानां विद्गानादन्द्रयकन्नानात्परं दूरे वतेते

रा खाना त श्रत; । बारहपातशयनार ॥९॥

खद्‌ चमा पिमत्‌ । अ।चशम्द्‌ ईकारान्तः । अणुभ्योऽणु स्थूकबियामग- म्यस्वात्‌ । छोका भूरादयो छोक्िन। मदुष्याद्यः । स्त प्राण इृचयादि। अन्वैतन्यो हि माणद्धियसतघातः प्रागस्व पराणामपि श्रुत्यन्तरात्‌ । यल्राणा- दनामन्दशतन्यमक्षर तत्सत्यमार्बतय तरदद०्प मनस्ता माजावतव्यार्मत्वच। | हे सौम्य सोमाद्यश्छन्दासि 'स।पमदहति यः' शते सूत्रेण । विद्धि बिद्‌ इष- क्षिरे चतः सपाघरस्व।॥ २

कथं देद्धम्यमत आह-षनुरिति । अ।पानषदपुपानपस्ु भर्व ब्नपुषासानि

विहं सवतामिथ्यानेन तनृषवं इुद्धिकक्षण संषयीत सषानं इवात्‌ । भाष-

५६ नाराथणविरविश ~~

म्याऽऽङृष्य सेन्धियमन्तःकरणं स्वविषयाद्िनिषत्य रक्ष्य एवाऽऽबर्जितं कुत्वत्ययः । ३ ॥

यदुक्तं धनुरादि तदाह~-प्रणव इति । धलुखया शरस्य र्ये प्रवेश्चकारणं तथाऽऽत्पश्नरस्वाक्षरे टक्स्ये प्रवेश्फारणपभ्यस्यपान आकारः । अय मन्त्री ध्यानविन्दौ चाऽऽश्नातः। आत्मा जटसूय॑कादिवदिह पविष्ट देहे सवेवोध्य- परत्ययसाक्षी ब्रह्म पूर्वाक्तपक्षरमपमत्तन वद्यविषयोपरुब्धितृष्णामरमादवाज- सेन सवतो विर्न नितेन्दरियणेकप्रचित्तेन ब्रह्म रक्ष्यं वेद्धव्यं वेधनादृ्वं शरवत्तन्परयो भवेत्‌ ¡ यथा शरस्य ल््यैकात्मत्वं फठं भवाति तया देदादा- स्मपरस्ययतिरस्कारेणाक्षरकःत्मत्वं फकमापादयदित्यय॑ः। ठक्ष्यं सवगतं चेषे- त्या, ऋधयुयजबाणेनेत्यादि च मन्त्रद्रयं क विद्‌ थपाठे इश्यते न सवेत्रेति न श्विष्टेन्यांख्यातम्‌ ॥ ४ ॥

अक्षरस्यैव दु क््यत्वात्पुनः पुनवचनं सुरक्षणायोपित्वमिप्रापेणाऽऽद-- यस्मिन्निति । षं समातं प्रणेवागाद्मिः करणेजनय जानीत हे डिष्या आत्मानं भत्यक्स्वरूष न्न त्वाऽन्या वाचोऽपर वे्ारूपा विमुश्चथ पारेस्यजव । यत्र।ऽमृवस्येष सतुमक्षस्य संतुरिव सेतुः ससारमदहादये रुचरणटेतुत्वात्तमेष बि।द्‌त्वेतिश्चत्यन्तरात्‌ ॥ ५॥

सहाः समविष्टाः । यत्र यस्मिन्हदय नाङ्यस्तनराते षः । स एष प्रहत आत्मा चर॑ चरत्यन्वहृद यमध्ये जायमान इव जायमानोऽन्वःकरणोपाध्यनु- बिध। त्वात्‌ । बद्न्ति च छक्का दृष्टे जावा मग्धो जाब इति । ओमि- रथबम्‌;कारारम्बनाः सन्तो प्यायय चिन्तयत पाराय प्रकूट(य तमसः पर

स्तात्‌ ॥ ६ ॥ ससारमहो द ब्रीत। यो गन्तञ्य; प१२९।५यादिषयः स कर्मिन्मदिष्ठिव हत्य अ।ह-यः सवेन्ञ इति । स॑ विन्द्‌।प कमते सवबिरपमान्याबेव्रेषमा-

बेन बा वेदनम्‌ । दन्य सदेवद्धिभत्यययःतके अद्यपुरे बक्मणथेतन्यस्य स्थाने हृदयपुण्डरीके व्योम्न्पाकारे पण्डरकमध्यस्ये परपिष्ठित उपकम्यः। पने(पयो दत्तिमिरेव विमान्य इपि । भनउपापेत्वासाणश्चरीरनेवा पराणानां करीरान्तरं परति भापकः । १पितोऽने पत्यदं मुञ्यपानेऽन्नेन बिन। दह त्यागात्‌ । हृदय बुद्धि एण्ड कच्छिद्रे स्(नपाय समवस्थाप्य हृद्‌ वाबस्वा- नेन ह्यात्मनः स्थितिरने वदाल्मतस्यं बदिन शस्गाचाय।पदेश्जनिषेन ्रानेन इमद्मध्पानवेराग्यसंस्छृतेन परि स॑दः पणं पदयन्त्युपरभन्वे पीरा

बिबेकिनः ॥ ७ ॥ 1

ण्ट प पनिपद्रपिकि | ५१

क्रियावाश्त्रानध्यानवेराग्या चषःयुक्तः। सपाप्रान्तपाद आस्मग्तिरव कड्‌ त्यक्तः । एष सन्यास ब्रह्म -यध्वालनिष्ठानां बरिष्ठ गरिष्ठः अष्ठः॥४॥

इदानीं स्यादाने भिक्षोः चम्यम्नानसहकारीणि विदघावरि-सत्येनेति । मृषाव दनत्यागेन तपसा «८ गनस्रेद्धिवाणां च हमक्काग्य परमं तप,” इवि सृतिः । तेन तपसा तदेवःऽऽ०."ग्‌कनानुकूं न चान्द्रायणादि । सम्पभ््ा- नेन यथा भूतात्मदशनेन । नित्यमिति समैत्र स,वध्यते | क! सावात्मा य एतैः साघनैरेभ्यतेऽन आ1ह-अन्तःकषरीर हति । शरीरमध्ये हृद याक्राश्च इत्ययः | ञ्यो तिमयो सेव्मवणः ¦ शभ्रः। शद्धः प्षीणदोषा रागदरषपाहराहिनाः॥ ५ ॥

सत्यारूयसाधनस्य स्तुतिमाह -सन्स्मकति । सत्पवाज्ञयाति नारृतं नानु- तबादीत्ययः । सत्येन यथाभूरवादन्यवस्थया पन्था देबयानाख्यो विततो विस्तवीणेः । येन यथाभूतसत्पारित्वेनाऽऽकमन्त्याकभन्त ऋषये दृश्ेनव- न्व आद्ठकमा विगरतृष्णा यत यसमिन्सत्पवातवे रत्परमायेतचत सत्यस्यो- तपसाधनस्य संवन्ि साध्य परमं प्रकृष्टं निषानं पुरुषायेरूपेण निधीयत इति निधानं वतेते । तत्र चयेन पथा क्मान्ति सस्येन हितत इदि पूर्वेण संवन्धः ॥ ६ ॥

कि तद्र किंधम॑कं चेत्यत आद-वृहचेति । विविधमादित्वचन्द्राधाकरिण भाति दीप्यते । दूरल्छदूरेऽविदुषामगम्यत्वात्‌। अन्तिके समीपे विदुषामात्म- त्वात्‌ । सदौन्तरत्वाच्च । पश्यत्सु चेतनावरिसतरहैव न दुरे निहिते र्तं गहायां बुद्धिरक्षणायाम्‌ ॥ ७॥

देवैरिन्दिथैः । अप्ताधारणमुपलबन्धिशाधनपाह--ज्ञानति । अ।त्पाचवोधेन विश्चद्धसस्वो निर्मटाम्तःकरणस्ततस्तस्मारसत्वाननिष्कटमव यवमेद्‌र हितं ध्यायपानधिन्तयन्‌ ॥ ८ ॥

सौ चेतसा वेद्योऽत आह-यस्मिन्निति। सर्मिज्शरीरे दृत्पगरे पाणो वायुः पश्चघा ग्यानादिभेदेन । कीटेन चेतसा बदिवन्य इत्यत आह-प्रणेरिति। प्राणैः सहन्धियेशित्तं सवेमन्तःकरणं प्रजानामोतं व्याप क्षीरमेव सहेन काघुमिवाभनिना सर्व दि परजानाबन्तःकरण चेतनावत्मसिद्धं कोके | यस्मि भित्ते विश्चदधे शोकादिमटविषुे विभवति विशेषेण स्वेनाऽऽत्मना भवत्या- त्मानं परकाश्चयतीत्ययः ॥ ९॥

य एवं सवात्मानमात्पसयेन भतिपन्नस्तस्य सवोत्मत्वादेव सवावाक्षिकक्षणं फठमित्याह-य यमिति । ठोकं पित्रादिलक्तणं सेषिभाति संकरपयति । जयते

8१ नारायणविरविता-

पामि । स यादे पितृोककामो मधति संकस्पादेषास्य ः पितरा सयुर न्वे शत्या दिश्चत्यन्वराव्‌ । अचेयेत्पादपरक्षारनश्चश्षणनमस्कारादिभि।॥१०॥ इति मृण्डकोपनिषद्‌ीपिकायां तृतीयमुण्डके प्रथमः खण्डः ॥ १॥। सोऽचेको बवेद्‌ जानाति यथोक्तरक्षणं ब्रह्म धाम सथेकामानापाशषदं निहतमपितम्‌ । यचच स्वेन व्यातिषा भावि शयुं शुदं पुरषमालन्ने परमि देवमकामा विमृतितृष्णारहिताः सन्तः शुक्रं बीजं शरीरो पादानकारणमतिवः- हन्त्य तिगिरछान्त धीरा षौमन्वः। अपुनर्मवमिच्छस्तं पूजयेदिति मा४।।१॥ कामरयाग एष प्रधानं साघनपिति दशेयति-कामान्य इति | भन्थपनस्तस- दुर्णािन्वयमानः । कमेभिः काम्यकमभिस्तत्र त्र स्वगेनरफादो पयोप्काप- र्या कामरवेन पारे सबन्तत आप्ताः कापा येन तस्य कृतस्मनो बिधवा परेण रूपेण कृत आत्मा यस्येहेव तिष्ठत्येव शरीरे कामा जन्पहेतवः भविद्धी, यन्ि नयन्ति ॥ २॥ यदेवं सवेराभास्परम आत्मकामस्तहिं तदछामाय प्रवचनादयः उपाव बादेर्येन" कतेभ्या इति पाक्त इदयघुच्यते- नायमिति । भषचनेन बेदश्ाच्ा- ध्ययन वाहट्येन मेषया प्रन्थायेधारणशक्त्या बहुना शतेन भूयसा कस्- यौ वघारणन । केन तिं ₹भ्यत हत्यत आह-यमेवेति । यं साधकमेवाऽऽ- त्मा हृणते वरं ददाति पयति तेन कभ्यः ५ ये साघु निनीषति तं साधु कारयति यमसाधु निनीषति वमसाधु कारयति ? इति श्रुत्वन्तरावु । कं दणुत इति चेत्तत्र तन्त्रणदमवोत्तरम्‌ । यं परसिद्धमारमानमेष साधको वृणुते मजा । दङ्‌ संभक्तौ संभाक्तः सेवा । तेन ठभ्वः ^ स्वकमेणा वमभ्कर्यं सिद्ध बिन्दति मानवः" इति स्मृतेः । तस्मादन्यस्यीगेनाऽऽत्मलामप्राये- नैबेकाग्रतयाऽऽर्मङामसाधनमित्यथः । विद्रणुते परकाश्चयत्यवियाबर्डिनां स्वां तनुम्‌ ॥ २॥ आस्ममायनासहायमूतानि च साधनानि बलापमादव्पाक्षे शिङ्कयुक्तानि सेन्याससहितानीत्याह--नायमार मा बरुहीनेनेति । बक्ीनिनाऽऽत्मनिष्ठाज- नितर्वीचदहीनेन भमादातपु्रपश्वाधा सङ्खादरिङ्कास्संन्यासरहिवाचपसो ब्वा- नात्‌ । एतैरूपायेवराममादसंन्वासन्गाने विंदरान्वियेक्यास्माबि सस्यं विदुष एषं आत्मा जीबो ब्रह्माख्यं धाम विश्चते मविशपि ॥ ४॥ कयं जन्म भविश्दीत्याशञङ्कयेतिषेनात्तरयति- प्राप्येति । छृतात्मानः परमात्परूपणेव निष्पशात्मानः सन्तः । सर्पे सं्बैव्यापि स्वेतः सर्वत्र भराप्व नोपाधिपरिच्छकेनेकदेशेन युक्तात्मानो नित्यं समारिविस्वभाषी

पण्टकापनिषरद पिका । ५७

अस्व पर्पतिमन्ञानस्व फरपराह- मिद्य इति । हृद यग्रन्थिरवियावासना- मचय बुद्धधाश्रयः ^“ कामा येऽस्य हृदि स्थिताः” इति ्रस्वम्तराव्‌ । कमोणि श्रक्तनान्यग्रहत्तफल।नि न त्वेतञ्जन्मारम्भकारीणि परदृ्तफरत्वात्‌ । प्रसरे परं च कारणास्मनाऽवरं च काय।त्मना । तस्मिन्पाक्तादहमस्मीवि दष्टे संसारकारणोच्छदान्धुस्यत इत्यथ; ॥ ८ ॥

उक्तस्येवायेस्य संप्तेपाभिध।यका उत्तरे मन्त्रास्रयोऽपि । दिरण्ममे ज्योति- भये बुदिङ्गानपरकाशे पर उत्कृष्टे परमातमस्वरूपोपलान्षिस्यानत्वाव्‌ । कोत्र कोश्चतुस्ये पृण्डरीके विरजमवि्याद्‌।षरजोमलवनिवं निष्के निरबयवमत पच. द्युचं उप्रातिरगन्वादौनामपि मकश्चकमर्वविधं यत्तदात्मविदप्तादारम्य- म्रस्ययानुसारिणो नेतरे बाह्यमत्ययानुस्ारिणः । अत्र “ न तत्र चद्द्राकवपुः अरकाश्चते '” हवि क्षपक भन्तरस्तस्यायः | पकाश्चवे मास्तरं मव्‌ । न वानिति -बाता व्यापारं न कुषेन्ति । देवता न यान्ति देवानामप्वगम्पप्र्‌ ॥ ९ ॥

यत्र स्वरूपे भृतिमावन। यन्नफरूप्रद्‌ा तक्कय॑ ञथातिषां ज्योतिरत आह- न तत्रेति । भाति प्रकाञ्चयति । तस्य स्वतःप्रकाश्नसामस्वाभावाव्‌ । यया स्द्ोरधुकायमिसंयोगादपिं द्दन्तमचुदहापि न स्ववरस्तत्तस्थव मासा दीप्त्या समिदं सृय।द जगद्भाति । यज्ञ एवं तदेव ब्रह्म मापि भस्तयाते काये. गदेन निविषेन भासाऽ(सनना)तस्तस्व ब्रह्मणा मरूपत्वपवगम्बते । नाहि स्वतोऽविथभानं मासनमन्यस्ष कए शक्रोति । पटाद नामन्पाव मासक्त्बा- ुरधृनाद्‌ । भारूपाणां त्वारिस्यादीनां ददञेनात्‌ ॥ १० ॥

प्रतिपादितमक्षरं निगपनस्थानयेन मन्त्रेण पुनरूपदहरत-त्क्षवेति । पतं परगतं नामरूपबद्‌ बमासमानामित्ययः । (क बहुना । ब्रह्मतर्‌ वन्बभिद्‌ अक्ष , बरिषटय॒रतमप्‌ । अत्रह्मभत्ययः सवऽब्िधामाजो रञ्ञधामिव सपतवय

मूकः परमाय घत्यपिति वेदानुशासनम्‌ ॥ ११॥ इति मुण्डकोपनिवदपिकायां दितीयमुण्डक दितीवः सण्डः ॥ द ॥ इति नारायणाविरिताथां मुण्डकोपनिषदौपिकाथां दिती 4 मुण्डकं प्तमाठम्‌ ॥२॥

परा जधोक्ता यया तदक्षरं पुरषार्यं सत्यमधिगम्षप । पद्‌भगमे हदयगरन्ध्वादिसंसारकारणस्याऽऽत्पन्तिको विनाशः स्व्‌ । तयन पाय योगे धयुराद्यपाद्‌ानकसपनय। क! । अयेद्‌।१। वत्सक ।९।५ .सस्वादिस्ापनानि बक्तव्यानीति तदयथत्तरारम १ । ्रभान्पून त निध( इण ना(बा)त्यम्तदु,ख्राह्मतवा्ट वमपि पकृरन्तरेण करपते वत्र सूत्र

५८ नारायणािरचेरा-

। मन्त्रः परोऽयमुषन्यस्यते- द्वा स॒पणीति । अँ विभक्तरात्वं छन्द॑सप्‌ ।

दरौ सुपणौ सहैव सवेदा युक्तौ स्खायी समरानार्यानौ सपानामिग्याक्त-

कारणा तवेवंमृहो सपमानमविश्चेषयुपम्ध्यधिषटठानतयेकं दृक्षपुच्छेदसामा- न्याच्छरीरप्‌ । ओव्रहच्‌ छदने । परिषस्वजाते परिष्वक्तवन्ती स॒पणौ- विवैकवृक्षं फलोपमोगायेम्‌ । तयोम्येऽन्य एकोऽविदाकामकपरवासना- भरयह्ङ्गोपापेरासा पिष कमफ स्वाह प्र पम्ुपभुङ्क्तेऽवि कतः । नान्नन्ननश्नन्नन्य इये नित्यशद्धबुद्धुक्तस्वभावो यः सवतः सवसखा- पापिरीनश्वरो नान्न । मेरयित। द्यसावुमसभ।ञ्यभोकतानित्यप्रात्तित्वस. तापात्रेण सन्नाभिचाकश्ीति परयत्मव केरलम्‌ । दशनमा हि तस्य परर चितत्वं राजवत्‌ ॥ १ ॥

समाने ततेव वक्ते पुरता मोक्ता जवो नेभप्रो निश्वयेन मभ्रःऽङावु(रव सामुद्रे जरेऽविद्याकामकमफररगाियुरमाराकन्तोऽनी श्य) दीन माबोऽनी- श्रा तया श्नोचवि संतप्यते मुह्यपारोऽनेकेरनभपकरेरमेयेकितया चिन्तामापच्. मानः । जुष्टं सेतितमनेकैयोगमामेण कपय यदा यसिन्क।ठे परयति ध्यायमानोञन्यं वृक्षपाविरक्षगद्रिलक्षणमरात्रारमस्प महिमानं जगद्रूषम- स्येव मम परस्यैव पनन्वरस्यति यवं द्ररा दा वीतशोका भवति सर्वस्ष- सछ।कसागराद्रम॒च्यप ह? भवतातवयः ॥ ९ ॥

अन्योऽपि मन्त्रः सपिस्तरमिपपबायमाद-यरेति । यद्रा यसमिन्कारे पश्यो दिद्रान्साधकः पश्यते पर्याप सकमव्रण सज्योतिः लमावं ब्रह्मधोनि ब्रह्म च तद्यःनेधास। ते ब्रह्मणां बाऽप्रस्य यानं साम्पपद्रयलक्षणम्‌ ॥२॥

सवमतः चन्‌ तब्रह्यापद्रर् स्ठवननपः | ६ पमृतरस्षण ततया । सवभत" प्रकारः सवे(त्मा सानित्ययः । 1 मा 7 वषं दीप्यते । एवं मतस्थं य; साक्नादालमादनायमहूम स जान" दून्वाक्यायङ्ानपामेग भवते भवतति । न भववारववातक म वाद) अपात्र सवानन्प।न्वदितुं श्वीकमस्पत्य- (तवाद । यस्त्व साक्नाद्‌च्मानं माणस्य भः 4 पिजानन्तोऽतिवादी न मवती- त्यये; । समं यद्‌ाऽत्भव ना>पद्त्तापि दथ तदा ङ पुनरतावतीत्य १६. द्यस्य त्वेप्रपन्यद्दृष्टमास्व दः प्दपस्य वर्‌ प। अम्तु विद्रानासनोऽन्यन्न पहयवि नान्यच्छृणो।त नानः द्विनानातयत्‌। तात्य वदाति । किच । अ।त- क्रीडो न पत्रककत्रादेषु ॐ.ड.१ ¦ आलय त्रात्ममाततिः । कडा बाद्- साचनसातक्ता। रत्तस्तु कावना दरतता। बर जावषयम्‌।तमात्रानाते ।वष।।

अथास्या मुण्डकोपनिषदः खण्डान्तगगतमन्त्रपरतीकानां वणानुक्रमणिका ।

मन्तरप्रतीकानि मू, अ,

अभिमधा चक्षुषी ...२ अतः समुद्रा मिरयश्चर्‌ अथवेणे यां प्रवदेत १ अरा इव रथनामौी २ आविद्यायामन्तरे ... १ अविद्यायां बहुधा ,... १ आविः संनिहितम्‌ २

इ. ष्टा पतै मन्धमाना १

ए,

एतस्माउ्जायते प्राणः २ एतेषु यश्चरते... ! एषोऽणुरात्मा चेत्ता ३ एदयरीति तमाहुतयः १

क, कामान्यः कामयते ३

क| कराटीच १

ग, गता; कटाः पच्नदश्च ३

त तत्रापरा ऋग्वेदः ,.. १ तदेतत्सत्यमृषिः ,..,२ तदेतस्पस्यं मन्त्रेषु... १ तदेतत्सत्यं यथा ,...२ तदेतदषा$भ्युक्तम्‌ ई त्रपा चीयते नह्य १

स+

द) „९ ,-९) ह; © ~= ~>

~

६) > ६) = ०2

ॐ थेव >

यथ नमनाय. ० क क 9

म,

ए. || मन्मप्रतीकानि मु. तपःश्रद्धे ये हुपवप्तमिति ! २२ | तस्माच्च देवा बहूधा २ २९ नसमदशच पभिधः २ ९। पमे पाम यन्‌पिर्‌ २९ | तर त विद्वानुपसन्नाय! ११९ तपम सह्गच ,.. १ १९ द्‌ ९६९ |देष्यो ह्यमृतं; पुरुषः द्रा सुपणा प्युना...९

१६|| ध, घनुगृहीपनौपनिषदम्‌ २ ९२६. न.

१४ | न चक्षषा गृह्यते ३ | 1 तन्न छया भाति २ नाथमातमा प्रवचनेन ३

| नायमात्मा बरृहीनेन ३

४१|| प.

। ^ ९ (भ.

१४ | पर्य ठोकरन्कमचि-

। तान्‌ १

४४ | पुर एवेदं विश्वम्‌ २ दा छेते अदृढाः १

१ | प्रणवो धनुः शर २

४७ | प्राणो ह्येष यः सवेम्‌त९

११ ब्‌.

१९ | बृहच तदिभ्यम्‌

४६ | बरहा देवानां प्रथमः १

९ | ्रहयवेदमतम्‌, ,,,२

१९ १०

म्पतीकानि पु. भ,

मिद्य हृद्यग्रनिः २ य, यततददेरथमग्राहमम्‌ ! यथ। नधः स्यन्दमागः\ यपोणनामिः पनते ! यद्विमदयद्णुम्यः ,.,.१ दद्‌ ए६यः परते... यद्‌ ठेटायते ह्निः ! य यं ठकं मनपा,,.\ द? वततः सवैविधस्य ! यः पूवजतः सवेवि्स्यर एिन्धोः एषिवी....२ पत्यगनिहत्रमदशषम्‌ ।

[ २]

ख. म, ए,| मंशप्रतीकाति मु. वु

२ ८ ६! | षेदानोवित्तानपुनिश्ि. पथाः , ३

च,

| स,

७ | प्यमेव जयति. १

१ पित्थन ठम्यस्तपप्ता ३ ४ पत्त प्राणाः प्रमवन्ति १ ९ ५१ हनि वृक्ते प्रषः १ १ ।० ४०|प्येह्‌षै ततरमम्‌ \ १ ९ !°| त्र वेदैतत्परमम्‌ ,., ३ २ ७ ६० | पुप्राप्यनमूषयः,, १ ३ 4 २९ ह

क्त = अवि नि = अठ 9 = अनि

२ ३ १६ हिण्मपेपरे केशे २.

पमाक्नपामहि { वण नुक्रपणिकी ।

॥ = र हो हवे महाशरः! `

कि र्द रन्धि = अनिः = कनि = अनवि कनि

धृण्डकोयानिररीविक्षाः। ६१.

सवेमेव समस्तं एरीरपारकार जाविशान्ति भिभवसयाकारषद षियाहते- पार्बिंपरिस्छदं जहति ॥ ५ ॥ ब्रहमेष कोको त्रह्मणोकः । एकोऽप्यनेकषवृषटरयत इति बहुववनम्‌-। तेषु परान्तकाङः संसाराषसानें देहपरिस्यागक्रारटस्तस्विन्काले पवृतः. परमभृत जरह्याऽउत्मभृतं चेषां ते जीवन्पुक्ताः सन३; परिः समन््षल्मदीपनिकागवदूध- टाकाशबश्च मुस्यन्ति ब्रह्मणि निरततिमुपबान्ि न देशान्तरे गमनपयेक्षनते। इकुनीनामिवाऽऽकाङे जके वारि्रर्व का | पदं यथा न द्यत तथा ब्ानवतां गतिः॥ ६ ॥

क्कि मोक्चकारे षा. देहारम्मिकाः कठाः पाणादचस्ताः भदिषठाः स्वानि कारणानि गता भवन्ति । पशवद्श्च पश्चदशसरूयाका; प्रभरोपनिषदि षष्ठम भकास्ताः यथ--

कठाः षोदश्च भूतानि प्राणोऽते जन्मकपे च। शद्धा यद्गस्तपो मन्ता मनोमात्र शरीरकम्‌ ॥ इवि ॥

षोदष्चं दारीरं तु पतितं तिष्ठति । देवा्क्षुरादिकरमायिष्ठातारः प्रचिदे- घतास्वादित्थादिषु गता मवान्ति । कर्पाण्यपहतकलानि विद्नानमवधाऽऽ- त्माऽविद्याृतबुद्धघाधयुपाविमात्मत्वेन मत्वा जद्धादिषु सृयोदिभवििम्बव- दिह भविष्टो देहभेदेषु कमणां तत्फरायेत्वादणे बिद्नानमये विद्नानप्राय आत्मा तिष्व उपाध्यपनये सति सर्वे परेऽन्ये ब्रह्मण्येकी भवन्त्यविशचे- पत्वमापथन्ते जङाधाधारापनय इव सू योदिभतितिभ्वा, स॒यौदौ । घटाधपनय इवाऽऽकाश। महाकाशे ॥ ७ ॥

दष्टान्वान्वरमाह-- यथेति । अस्तसदशच नमबिष्ेषात्पमभावं गच्छन्ति भाप्लुबन्ति परादक्षरास्पू्वाक्तारपरं दिष्य पर्ष ययोक्तरक्षणमुपेत्युपगच्छति ॥ ८ ॥

ननु अवस्यनेके विप्राः भसिद्धा अतः ह्श्वानामन्यतमेनान्येन बा देबादिना बिप्रितो ब्रह्मषिदप्यन्यां गति मृतो गच्छेन्न ब्रहमेवेति चेम । विद्यैव सवैष- तिबन्धस्यापनीतस्वादविधाप्रति बन्धमात्रो हि मोक्षा नान्यपरतिबन्धो नित्य. त्वादात्म्ूतत्वाबेत्याभिमेत्याऽऽह-स य इति । बेद्‌ साप्षादहमस्मीति विना- नावि बः स अमैव मवति। नान्यां गवि गच्छाति देवैरपि वस्व ब्रह्मभातनिं पवि शिघ्नो न शक्यते कतुमास्मा देषां स भवति तस्माद्विद्रान्बह्येव मवति। फर- न्वरमाह- नास्येति । फकान्तरं तरपीति, तरति जीबनेबातिक्रान्तो भवति गुहाग्नन्विभ्यो हृद साविधाग्रन्यिर्मः ॥ ९ ॥

६९ नारायणारिरविषा-

अयेदानीं ब्रह्मषिधासंप्रदानविध्युपपरदशेनेनोपसंहारः कियते-तदेतदिषि । पचा एन्त्ान्तरेणाभ्युक्तमभिमकारित क्रियावन्तो यथोक्तकमीनुष्ठानयुक्ता बरह्मानेष्ठा अपरस्मिन्ब्रह्मण्यभियुक्ताः परब्रह्म बुभुत्सवः स्वयमेकषिनामा- नपरध्चं जुहृते जुह्वति । श्रद्धयन्तः थद्धां कुवेन्तः सन्तस्तेषाभेव संस्छरतात्मनां पाश्रसूतानामेतां ब्रह्मविधां बदत त्रूयाच्छिरोत्रते शिरस्यद्निषारणरक्षण परसिद्ध व्रतम्‌ ॥ १०॥

तदेतदक्षरं सत्यं पुरा पूवैमुवाच श्रौनक।य वििवदुपसन्नाय पृष्टवते निग. दिषबान्‌। अन्योऽपि तथेवोपसन्नाय त्रयादित्यथः । पएतद्धन्थरूपपचीणेतरतोऽ- वरसी नार्ीत्ति न पठति । चौणेव्रतस्य हि सस्ता फडाय विद्या मवतीति । समाप्ता ब्रह्मविधा । सा येभ्यो ब्रह्मादिभ्यः पारम्पयक्रपेण संपमराप्ना वेभ्यो नभः परमर्पिम्यः परमं ब्रह्म साक्षादृष्वन्तो ये ब्रह्मादयोऽवगतवन्वश्च वे परमपयस्तेभ्यो भूयोऽपि नमः । द्विरक्तिरत्यन्हादराथा । शिरस्यश्भिधारण- व्रतादस्य अन्यस्य मुण्डकापाख्या प्रसिद्धा ॥ ११॥ इति मुण्डकोपनिषदीपिकायां तृतीयमुण्डके द्वितीयः खण्डः ॥ २ ॥ इति त॒तीगमुण्डक समाम्‌ ॥ ६ ॥ नारायणेन रचिता §ंकरोक्त्युपजीविना ॥ अस्पषटपद्‌ वाक्यानां दीपिका प्रण्डके श्यभा॥ १॥

इति श्रीनारायणविरचिताऽथवेषेदीयमण्टकोपनिषदी- पिका समाप्ता ॥

काकिकककृत चिवि शककिगग्कणणकेे कोके

लाल बहादुर शास्त्री रष्टौय प्रशासन अकादमी, पुस्तकालय 1. 6.9. (४८110010/ 4८44६771} 0 44/7110175 1411071, 1.10/4/1

स्न स्तयो }\11199000२४

यह पृस्तक निरम्नाकित तारीख तक वापिस करनी है ।

115 {00 )5 10 ८ ल प्रात्‌ 01) {1€ ५२1८ 1851 5196

| दिनांक उधारकर्ता दिनाक की संख्या {21९ 3010 \,८7* {2६1६ [रा (0.

(- 94॥५9294.59218

॥॥

(89५44

उधारकर्ता को संख्या {30110 *+"€ा" ५0 क

ष † -\ - । + ॥ 4 स ४ च्‌ ॥। | | त्‌ ॥ ॥ [७ । ि ि . ॥ | | † | | इ . (` [ 1 ८१ धित त । | व 1. | ॥। [कि {3 ८) ६) |, १ ^) कः कर (1 ८३५ ५ १५ ( # ० ५ # 9 # ® क * ® # [, ति #ि 8 भ. शै क 9 क । 1 @ क # न [५ ९ ।३। 1) ( ) व < ~ = “ । ) । | ६. 9३ 18 ॥ ॥

००४५५ (क त्र + (त क णापर ~ = |... "~ अ 9 "+

| मत्र ` }॥ इध 0

= = च 9५ ) १ ०

कक" `. 5 "रः 4 ^ 4 ५ क ५१५ ~^ च 9 ०००० कक ^ च 0 ५ द > ॥ # 9 [क

1950०१1६

[

4८९551071 ‰#©.. = 1 2-3

1. 8००८8 8798 {5560 †01 15 085 011 ०५१ 118 08४6 {० 06 6681166 €211167 ॥1 ५८980 - 11# 64५176५.

2. 00 ०४९-06 ©0808 21 25 28156 ©61 08# 0817 0141106 ५४।।। 08 6081086.

ॐ. 68००७ 11)8‰# 08 ।®06 ५४66 00) € 4५७65£, 8१ {116 ५1866101) 01 {06 1{10181190.

4. 8110016818. 98817 80 808816176066 00०0६६8 08४ 0०६ ७8 18886 876 (718४ 86 605५1६९५ ०१1४ 1) ४06 1101819.

७. 8 ००1८8 108, 6518666 01 171४760 10 80४ ५४/8४ 5081| 9४७ {० 08 ।९ 186९५ ० 15 ५०७41018 01168 5811 068 0816 0# ६08 0०170५९1.

1/0 10 (८९९९ {/115 000 //९5/1, ८/९८)! £ 77101011