पण्डित वामनश्चाघ्नी इसरामपुरकर इत्येते सथाता । तथाच (९८) शेकरानन्दकृता तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । ५ , ˆ वि्यारण्यकृता तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । एतत्प॒स्तकदयमानन्दाश्रमस्थपण्डतेः संशोधितम्‌ । एतानि

पुण्य [ख्यपन्तने

आयपसाक्षरेमरद्रयित्वा पकारितानि)।

(८ जस्य सर्वेऽभिकारा राजज्ञासनानुसरिण स्वायत्तीकताः ) सरल्यं ज्रयो द्पका आणकाः पश्च ६-५-)

तत्तिरीयोपनिषद आदरशपुस्तकानि येपां मिलितानि तर्षा नामानि पुस्तकानां संज्ञाश्च प्रदरयैन्ते।

1

(क.) हतिसज्ञितम्‌--तेत्तिरीयोपनिषद्ाप्यं वेराजक्षेननिवासिनां वै. शा. सं शिवराम विरेश्वर शारी भह इत्यतेपाम्‌ । (ख. > इतिसंज्ञिता--तेत्तिरीपोपनिपत्सरीका काव्यां शिकाय॒द्रिता रा. रा. महादेव चिमणाजी आपटे इत्येतेषाम्‌ । अद्रगकाल सवत्‌ १९४१ ( ग.) इतिसोन्तेता-तेचिरीयोपनिपत्सटीका इन्दृरपुरनितासिनां किव इत्युपा- म हवानां श्री. रा. रा- भारुसदिव बाचसाहेव इत्येतेषाम्‌ । (घ.) इतिपंज्ञिता--तेत्तिरीयोपनिपद्राप्येपेता पुण्यपत्तननिवासिनां खासगी - वारे इत्युपाह्वानां श्री. रा. रा. तात्यासादेव इत्येतेषाम्‌ । (ङ.> इतिसजिता--तेत्तिरीयोपनिपद्भाष्योपेत्ा पुण्यपत्तननिवासिनां खाजगी- वारे इत्पुपाहानां श्री. रा. रा. तान्यासाहेव इत्येतेषाम्‌ । (च. इृतिभेक्ितम्‌-तेत्तिरीयोपनिपद्वाष्यं शिक्ञाश्रगुव्वीद्रयात्मकं सम्ररुं स- टीकं खेठकरोपाह्वानां श्री. रा- रा. आनेदृराव र्ष्मग ( भाऊसाहैव > इत्येतेषाम्‌ । ( छ.) इतिभितम्‌--तेत्तिरीयोपनिपद्राप्यं विचरप्रनिवापिनां श्री.रा. रा. रावसाहेष अण्णासारेव इत्येतेषाम्‌ । ५ ज. > इतिसक्ञिता-तेत्तिरीयोपनिपत्सषटीका विचूरपुरनिवासिनां श्री, स. रा. रावसादेव अण्णासहेव इत्येतेषाम्‌ | ( ज्ञ. > इतिसंक्िता--तेत्तिरीयोपनिपत्सटीका वरिचृरपुरनिवासिनां शी. रा.रा रावसादेव अण्णास्ाहेव इत्येतपाम्‌ । सेवनकालः शाके १९६३२. | (भ. ) इतिसंज्िता--तेत्निरीयोपनिषद्धापष्य्ीकोपेता करवीर पुरनिवासिनां शीय तानां वे.शा.स. गुरुमहाराजानाम्‌ ] रेखकालः सवत्‌ १८६६ (ठ. > इतिसज्ञितम्-तेत्तिरीयोपनिपद्वा्यं करवीर पुरनिवासिनां दरविदोपाहा- नांवे. शा. सं. रा. रा. नानाशाचिणाम्‌ | ( ठ. > एतिसरन्ञितम--तेत्तिरीपोपनिषद्धाप्यं समनं ससकं करिकातानगरे द्वित पुण्यपत्तननिवासिनां क. वे.शा. सं. देवापाह्वा शात्रिणाम्‌ | | ९. › इतिसक्ञितम्‌--तेत्तिरीयोपनिषद्धाप्यं ससकं नागपुरनिवासिनां श्री. रा रा. सप्पासाहेव बुरी इत्येतेषाम्‌ |

( २ ) (क.) इतिसंज्ञिता-तेत्तिरीयोपनिषदीपिका शंकरानंदकरता पण्यपत्तननिवा- | सिनां चरी. रा. रा. भाऊसदिव नगरकर इत्येतेषाम्‌ । ( ख. ) इतिस्ञिता-तेत्तिरीयोपनिषदीपिका शंकरानंदक्रता वटोदरनिवासि- नां पटवधेन इत्युपाहयानां रा. रा. कृष्णराव भीमाशचकर इत्येतेषाम्‌ ( ग. > इतिसंज्ञिता-तेत्तिरीयोपनिपदी पिका शिक्षावद्वीमात्रा राकरानदकृता पान्तिजिषकारादागता ॐ ( घ. > इतिसंज्ञेता--तेत्तिरीयोपनिषदीपिका शंकरानदकरता रा. रा. महादव विमणाजी आपटे इत्येतैः परेपिता + (क.) हतिसंक्िता--तेत्तिरीयोपनिषदीपिका समरसा विद्यारण्यकरता गरम्बापुर्‌- निवापिनां बोडस् इत्युपाह्वानां दे. शा. सं. महामहापा- ध्याय इत्युपाधिधारिणां राजारामशासिणाम्‌ । ठेख- नकारुः शाके १७३९ (ख. इतिसंज्ञिता--तेततिरीयोपनिषदीपिका सगरा रियारण्यकता मडन्ीग्रा- निवासिनां श्रीयुतानांषे.शा. सं. चिदम्बरदीक्षितकर- रोत्पन्नानां मार्तण्डदीक्षितानाम्‌ । ठेखनकाल; शाके [र १७७५ (म.) इविसंज्ञेता--तेत्तिरीयोपनिषदीपिका समला विद्यारण्यक्ता रनाभिरि- “ निवापिनां आगे इ्युपाह्वानां वे. शा. सं. महामहौ- [ि पल्वाप्‌ इत्युपाधिधारिणां वार्शाचिणाम्‌ | (घ. ) इतिसंज्ञेता-तैत्तिरीयोपनिषदीपिका समला विद्यारण्यकृता वैराजपुर- र निवासिमिविटोपाहवः रा. रा. कृष्णराव इत्येतै; मेपिता । (ङ. ) इतिसंज्ञिता-तेत्तिरीयोपनिषदीपिका सम्ररा विद्यारण्यकृता डाक्तर इ ५ त्युपाधिधारिणां विदुषां भाण्डारकर इत्युप्राह्वानां सा स. रामकृष्णगोपाखानाम्‌ । लेखनकारुः शाके १७२ १

सोमो ५९०७५११ जतियोननििनोिततिमोभिन

* एततस्वामिनो नाम न ज्ञायते । † एतत्स्रामिनो नाम न ज्ञातम्‌ ।

तैत्तिरीयोपनिषत्‌ । भनन्दनिरिकृतरीकासंवलितशाङ्रभाण्यसमेता

>>०-०~० =<

जथ श्रीमच्छङ्रमगवत्पादविरचितं माष्यम्‌ |

ॐनमः परमात्मने ।

यस्माञ्जाते जगत्सवं यस्मिचेवं परीयते ।

येनेदं धायते चैव तस्मे ज्ञानात्मने नमः ॥ ९ ॥

येरिमे गुरुभिः पूव पद्-वाक्य-प्रमाणतः |

व्याख्याताः सवेवेदान्तास्ता्नित्यं मणंतोऽस्म्यहम्‌ ॥ २॥

अथ आनन्दगिरिकृता दीका । यत पकारासुखामिन्नं य॑न्मत्रेण भकाञ्ितम्‌ | विततं ब्राह्मणे तत्स्यामहश्यं बह्म मिभेयम्‌ || १ ॥ यसुर्ेदशाखामेदं तैत्तिरीयकोपानिषृदं न्याचिस्याघुमेगवान्माष्यकारस्तत्पतिपा्चं मर- घ जगनन्मारदिकारणत्वेन तटस्थलक्षणेन मन्द्मतीन्यति सामान्येनोपलक्ितं, .सत्यज्ञा- नादिना च खरूपलक्षणेन विषतो विनिध्ितं नमस्कारच्छटेन सङ्क्षेपतो दशयति । पस्मान्नातमिति । निमित्तोपादानत्वयोः प्म्वाः पाधारण्याटुमयव्िषमपरि* हेतु- तव॑मविवक्षितमु । का्ैविकयस्य पमरूतावेव नियतत्वात्‌ व्िरोषृतः परूतित्वमाह | यस्मित्निति । कायैसाधारणस्य निमित्ते" ष्ादावपि प्रसिद्धत्वात्‌ साषारणकारणत्व- माह । येनेति । ज्ञानात्मन इति खरुप्क्षणसचनम्‌ | १ | गुरुभक्तेवि्यापाप्तावन्तरङ्गपाधनत्वं ल्यापयतुं गुरुन्मणमति । यैरिति । पदानि च वाक्यानि च पमाणं चानुमानादि तद्विवेचनेन व्यारूयाता ईति | २॥ 1 कध. च. छ.ज. ज्ञ. चव विधी". श्व वटी" | २ अ. -णमाम्य"। सख. ग.च. ज" चट. यन्मत्रेण | ४स.ग. च. श्वछे|५क. ख~ ग. ज. ट. गपे कारणत०। ६ क. च, 7. च.न. ज्ञ, ट. ^त्वमिहावि°)७क. ल, ग, च- ज. ट. (तपि ध <क.ख.ग, च, ज. र. मादौ पर९स.ग.न. रणं का । ९० क. स. ग. च. ज. ट, शर्ण |

२ ते्तिरीयोपनिषत्‌ ! [शीक्षाध्याये प्रथमौ

ॐ तत्सहह्मणे नमः| संनोमित्रः शं वरूणः। शं नो भववर्यमा। शं न इन्द्रौ बृहस्पतिः । शं नो विष्णरस्करमः।

तेतिरीयकसारस्य मयाऽऽचार्यपसादतः । विस्पष्टर्थरुचीनां हि व्याख्येयं सम्पणीयते ॥ ३ ॥ नित्यान्यधिगतानि कर्माण्युपात्तदुरितक्षयार्थानि, काम्यानि च फरा- धनां पूरवेस्मिन्न्ये । इदानीं कर्मोपादानहेतैपरिहाराय व्रह्मविचा पस्त- यतं । कमहतुः कामः स्थात्‌। पवतेकत्वात्‌। आप्रकामानां हि कामामावे

चिकीपितं निर्दिरापि | तैत्ति पकति। व्युतन्नस्य पदेभ्य एव पद्‌! पस्मृतिसम्म- वात्‌ पदस्मारितपदोधानां संसगेस्यव वाक्याथैत्वात्‌ सूचकारेोपनिषत्तासरयस्य निरूपि- त्वाच्च व्यधेः प्रथग्याख्यारम्म इयारङ््याह । विस्पष्टाथति । मन्दम तीनां सव एव निःरोषपदाथस्मरणासम्भवात्‌ उपनिपुद्रतनिःशेषपदारथानीं विक्षिप्य निःधशयं ज्ञानं ये रोचयन्ते तेषायुपकारायेय्ैः | ३ ॥

कमविचारणतापानपदा गताथेच्वादुपनिषत्ययोजनस्य निः अयसस्य कम्य एव सभातः पृथण्वार्यारम्भो न युक्त इत्याशङ्कामपनेतुं कभकाण्डाभेमाह | नित्यानीति । “जयाऽपो पमेनिज्ञासा?” इति सैभिनिना वमग्रहणेन भिद्धवस्तुतिचारस्य परयुदस्त- 'त्वान्नोपनिषदो गताथैत्वमिलयथैः । तानि च कमाण स्चितदुरतक्षयाभाोने | “: घर्मेण पापमपनुदति ~ हृति श्रतेन निःश्रेयपाथौनि । न केवलं जीवतोऽवश्यकमैन्यान्यविग- तान कठानां काम्यानि च । न तान्यपि निःतरेयसायौनि । “खमैकामः पङकाम! रलाद्वन्माक्षकामाऽद्‌ः कुयोदियश्रवणात्‌ । अतः संसार एव कणां फलमिदं

कनकाण्डावमुकत्वा तत्राविचारितमुपनिषदथमाह ] इदानीमिति । कै ण मुपादानेऽ- नुष्टाने यो हित्स्तन्निवच्य नलविद्याऽस्मन्यन्य मारभ्यते | जतः सनिदानकर्मोन्मल- नायेत्वादपामिषद कमेकाण्डविरुदत्वात्न गताधेतापषे । कमनुषएाने हेतुर्भियोग तस्य परमाणधिद्धत्वान्न विद्यया विरोध शयराङ्याइ । कमहेतुरिति । अस्येद सा- वपामत्वतावच्छाघ्चेण बोध्यते | यस्य यत्ाभिकाप; स वत प्वतेते कामत एव्र | अ- धा न नवागस्य यवतेकप्सम्मावनापीत्यमिपायः | सति क पत्रत्तिरियन्वय उक्तः| कामाभवि न यतृत्तिरिति व्यतिरेकमाह । आप्तेति । आभिटपितविषयप्राध्तिः कामनिवत्तौ । १ब.छ.ज. मुनक्त दरद नतर ध. छ. ज. तुनिव्र्यथं चर । २ख.ग.च त दशयाति | 3 ज. श्युस्मृन।र्कट

प संस्माः। ल. ज. पप्ःस्मा। ५. ब्दा | ६ स. "रेणीप ऽस.ग.च.न, श्च र कानिच | ८ 2. "इतिवन्मो"। ९क.ख.ग. च, ज स. ट, "भण उपा १० स॒, न्यप्र `

ऽनुवाकः१।। भानन्दगिरिकृत्थीकास्वरितश्चाङ्रभाष्यसभता | 2 नमो ब्रह्मणे । नमस्ते वायो । स्वमेव

1

स्वात्मन्यवस्थानात्‌ पहत्यनुपपत्तिः। आत्मकामवत्वे चाऽऽप्रकामता । आ- त्मा हि बह्म । तद्विदो हि परपाि वक्ष्यति | अतोऽविचानिध्रत्तौ स्वा- त्मन्यवस्थानं पर्राप्ठिः । “ अभयं अतिष्ठं विन्दते | एतमानन्दमयमा- त्मानमुपसक्रामति "“ इत्यादिश्चुतः । कास्यप्रतिषिद्धपोरनारम्भादारः- व्धस्य चापभागेन क्षयानित्यानुष्ठानेनं भरत्यवायाभावादयत्नत एव स्व मन्यवस्थान मोक्षः । अथवा निरतिरयायाः रीतेः स्वर्गशब्दवाच्याया कमह तृत्वात्कमभ्य एव मीक्ष-इति चन्न । कमनिकत्वात्‌ । अनेकानि

हेतुः | न विद्या । भतः कथं कमटतुपर्हराय विद्यारम्म इवयाशद्धचाई्‌ | आत्मका- मत्व चति । कानितकिषयप्राप्त्या कामस्य ॒तात्काखकोपशाममाजं नतन्छरदः | ५. विषयाकष्ूा दद्रनात्र । जात्मकामनाषे निरदङरा-मात्मेव वस्त॒ नान्यत्ततोऽस्तील- वेरूपा आत्मकामत्वे सति मवति । कीँमितेच्छाभावादात्मनो हयद्वयानन्दरटपमजानननेत व्यतिरिक्ते विषयं पश्यन्‌ कामयते । ततः कामप्यात्माऽतियाम्त्वादात्मव्ि्चैव तन्नि- वृत्ति दे तुरित्यथः । भवत्वात्मविचया काम्रिरोपिनी कभहेतुषरिहाराय बह्मा परस्तयत- दाच कथमुक्त तजा । आत्मति । जानन्दरमर्यं प्रमात्मानमादाय श्रतिषखूाष्टता |

एवं तावत्कमकाष्डनागताधत्वात्कमेभ्योऽसम्माव्यमाननिःतरेयसप्रयोजनत्वा्नोपनिषदो व्यार्यारस्म समात्य पुनरारम्मवादिनोऽमिपायमुद्रावयति | काम्य-पतिपिद्रयोरिति | जात्यन्तिकागामराररानुत्प दे खरपावस्थानं निःभेयसं, शरीरान॒सादश्च रेत्रमावद्धि तत्स्यात्‌ कर ज्ञानयपिनपदरम्मणयथेः | मतान्तरमाह । अथवेति । यदवे खगेसा- चन न्यापतष्टामाद्‌ तदव मान्नसाधनं निरतिरशयप्रीतः | खभ॑पदाथेस्य मोक्ादन्यचास- म्भवावात्‌ सति शरीरे छशावश्यम्मावादिलयभैः" | ठेकयव्िकर्लमाच मतं पर ख्यात्ति |

यादिना । यद्यपि ववेमाने देह काम्यं पतिपिद्धं च नारभेत मुमुक्षुः । तथापि स- ्तस्यानकस्य सम्मवाद्धत्वमावाऽसिद्ध इयय; । प्रायेणानभिन्यक्तानि सर्वाण्येव क- त सम्मूरय एक रार्‌।रमारमन्ते, तच सवेषामुपमोगेन क्षयितत्वात्‌ सथितं कैव नास्ती-

हितत कनति कमानिया तासाम १ भि ५ 1

पिता ात ततन

ग. च. शत्वेनाऽश््र तः | ननुका। ३ छ. भम्मात्‌ प्रा ४ डः, '््भमोधोप। +स.ग.घ.च.षछ.ज इ. श्गोगक्ष ¡1 ६ नचप्र.| ७ क. स. स्वास्मावर | ८ इ, म. शा. यत्रा |९ग.च. स्वनेति। १०्व.ग. च. जन्तौ कना ।११ क्र. म च. ज. ८." काङ्क्षाद" | १२ क. घ. ट. क्ष. "मताऽ । १३ कप्‌. ज कमायरतन्यामावादवात्पानं द्य | १४ क. ख.

भ

॥: तेततिर्शीयोपनिषत्‌ । [ शीक्षाध्याये प्रथः प्रक्ष ब्रह्मासि। वामेव प्ररयक्षं ब्रह् वदिष्यामि)

= बर्ेयन्यारनयसयनिचनन् ह्ारब्ध॑फान्यनारब्धफलानि चानेकजन्मान्तरकृतानि विरुदफटानि क- मोणि सम्भवन्ति । अतस्तेष्वनारब्धफलानामेकस्मिञ्चन्मन्युपमोगक्षया- सम्भवाच्छेषकर्मनिमित्तशरीरारम्भोपपत्तिः कर्मरोषसद्रावसिद्धिशच । "तयं इह रमणीयचरणाः । तरतः सेषेण "” इत्यादिशरुति-स्मृतिशतेभ्य इष्टनिषटफलानामनारन्धानां ्षयार्थानि नित्यानीति चेच । अकरणे र प्थवायनवणात्‌ । परत्यवायरब्दो ह्यनिष्टविषयः | नित्याकरणनिमित्त- स्य प्रत्यवायस्य हुःखषूपस्यागामिनः परिहारार्थानि नित्यानीत्यम्युप- गमत्‌ न अनारव्धफरकमेक्षयार्थानि । यदि नामाऽ नारव्धकमक्षयार्था- नि नित्यानि कर्माणि तथाप्य दमेव ्षपयेयुन ` युद्धम्‌ । विरोधाभावा- त्‌ ।नहि इष्ट फरस्य कर्मणः धदध्पत्वान्नितयक्िसेध उपपयते । ४ द्रा यद्वयो विरोधो युक्तः। न च कमहेतूनां कामानां ज्ञानाभावे निब्रच्यस- भवादशेषकर्म्॑षयोपपत्तिः | अनात्मविदो हि कामो ऽनात्मफरविपयत्ा- त्स्वात्मनि च कामानुपपत्तिनत्यपाप्रत्वात्सयं चात्मा परं ब्रह्यत्युक्तम्‌ ।

१० क 1 पम जपा -५१८०१११८०१०५५ १ 1 11]

ति शङानिराकरणायोक्तम्‌ । विरुदधफलानीति । खमे-नरकफ़टानां न्योतिषटोम-्रह्म- हयादीनमेकसिमन्देहे भगेन क्षयासम्भवात्‌ भायेणास्य सवाभिन्यञ्ञकत्रे पमाणाभावा्‌ ` पता मिद्धस्य दबेलस्यावस्यानं म्मवती यथै सम्भावनामातरमेतन्नात्र पमाणम- प्तीयाशङ्चा । कर्मरोपेति । मेल सकं कमोऽनुभूय ततः रेषेण जन्म रविश्चन्त ५५, ५ 4 १ ५ . [० # । ५५,

इति खछगोद्वरोहवां कभैरोपसद्वायं दरायतीयथैः | स चतकमेसद्रावमङ्भीरुल देहा- न्तरारम्भो न भविष्यतील्ाह्‌ | इष्टेति । एतद्ीषिनां भिदधान्तविरः द्रमिलयाह । नेति ुमु्षुणानुणितस्य निदे; सथितकमेक्षयायेत्वभ्युपगमेऽपरि नाभिमत सिद्धिरियाह्‌ | यदि नामेति । योक्त पशुः काम्यानि वजयेव-इति तदप्यसति तिवेकबठे दुषै- रग । सति मूढाज्ञाने कामोद्भवस्य इनिवारत्वादिदयाह । न च कमहेत्रनामिति । ननु-कामो नाज्ञानमृढः । भात्मविकामपि कामदौनाद्िव्‌ इत्यव ---- वी मवा सयव गह । स । स्वात्मनि चेति।

९ न. ग्धकमफ०। २ घ. ण्वततभव० । = क. वदि ४्क.ड. ज, न्तः कमरे, ५ भ्‌. -रिस्मरति 1 ६ डः, -यस्यापुखू° ।५७यख.ग, , -शभमे < ४; पुनःद्ृद्म्‌र ९ ख, भप च, ठभ. ट. शुना १० इ = ट. `उदधयशुदरयोदि। १) च. न्नंन संर, 1२क.ख.ग.च.न.स्ञ ट. स्वकमंफटमनु° |१३ ज. ज्ञ ° पचत" | १४ ज. ज्ञ. ण्टुणं कु | १५4 क. लस.ग.च,ज,दट्‌, देषंद" | १६कर. त, ग, चकर, भद्ाना| , , `

° पाकः| भनन्दगिरिकृतटीकासंवङ्ितगाङरभाष्यसमेता । ५

- कतं वदिष्यामि । सयं वदिष्याभे । नित्यानां चाकरणमभावः ततः पत्यवायानुपपत्तिरिति । अतः पूर्वोपचि- तदटृरितभ्यः पाप्यमाणायाः त्यवायक्रियाया नित्याकरणं रक्षणमिति - भकुवनिविहिते कम ' इति दि ातुनाटपपत्िः । अन्पथाऽमावद्राबो- |

सव" आल्मेपिपदयतां तच्वतो विषयामावादेव कामानुपपत्तिः | अरानादिपतृत्तिनिपित्त ड कोमाभास्र एव । वास्तवामिनिवेशामावारिलयरभैः ] तेषामप्यर्धिरारिमार्गेण बह्मपापतै; कामनाऽस्तीति नाशङ्नीयमियाह । स्वयं चेति । यचोक्तमकरणनिमित्तपलयवायपारै- हाराथानि नि्यानीति तवाह । नित्यानां चेति । जागाभि दुःखं प्रत्यवाय उच्यते | ^ भावरूपस्य नाभावो निपित्तम्‌ । ८ पापः पापेन” इति भुतः । नििद्धाचरणनि- मित्तत्वाहुःखस्येत्यथेः |

` अकुवैन्विहितं कम निन्दितं च समाचरन्‌ |

मसजश्वन्द्ियार्थषु नरः पतनमृच्छति ” || इति रात्रपत्ययाद्करणस्यापिः परयवयानमित्तत्वमवगतमित्याशद्कयाह । अतः

[१ ॥ [१

पर्वति । यदि" यथाव नल. ननिमिकानुषानममविष्यत्तदा स्ितदुरितक्षयोऽमविप्यत्‌ । न चार्यं विहितमकाषिदिलतः पलदीयों भदिष्यतीकति रशिथककष्यते । यथौ विचि त्सन्‌ श्रो्निय इति । ततः रातुमरत्ययस्वान्यथाग्युत्पन्नतवान्न तद्रलादकरणे ईतुत्वमव- गन्तु शक्यत इत्यथैः । ननु-रक्षणङेतोः कियाया इति रातुपत्ययस्योभयच् व्रिधाने सति किपिति देतुतमेव न ्हे-तताड्‌ । अन्ययेत्ति | भावं रुपस्य कायस्य भरसू- पमेव कारणमिति प्रत्यक्षादिमिरक्गतं रातरप्रत्ययादमवस्य हेतुत्वामिधाने सक्षपमाण- विरोषः स्यादियभैः | |

7 त्वयाप्यकरणस्य पत्यवायङक्षर्णत्वयिष्टम्‌ | मद्धश्ानुषकम्भस्यामावपमि तिहेतुत्व- ` मिष्यते। तार्किकैश्च पतिवन्धकामावस्व पचत्मागभावस्य च तत्तत्कायव्यवस्थापकत्धमि- प्यते | तत्कथं भावस्थेव शस्तम्‌ । तटुक्तम्‌ । “मावो यथा तथाऽमावः कारणं कायेब- "मतम्‌ “इति | उच्यते । अस्माभिस्तावदभावस्य सरूपेण कारणं नेष्टम्‌ ।कितु तज्ज्ञानस्य अत्यवायगमकत्वगिष्टम । तेन च रूपेण न "त्यवायजनकत्वमिष्यते | नित्याकरणज्ञानि मलवार्यामावपसङ्काव्‌ । माद्ानामपि च केषां चिज्ज्ञातस्य योग्यानुपलम्मस्यामावपमि- तिहतुष्वंसतया तु पमितिहैतुत्वेऽभावपमायाः पत्यक्षत्वापात्तः। तार्किकाणामपि पत्तिव- व कारतेऽवीन्ायलपसक्न यागणिकलम।ागमावसया वदे

५

{९कृ.ख.ग.च.ज. ट शवैमतस्े | २ क.ल.-ग च. ज. क्ष. ट्‌, न प्र” | ड क. ख

ग. च. अच. ट. ्वीदतः०|४क.सख ग. च. च. ट. वायीमः| ५सखग, च. ज. श्या अविन | ९ क" सग. च. ज. टः "याप्युपपन्र^।७ क त ग. च. ज. 2. प्वेधारितं | ८ कर. "णसं कथ

मि । ९ क-.ग.च.न. 'रणत्वं च" १० प. यासंभव" 1१ वृ.ख.ग्च.ज.च्.द, -तुभनगरा |

६ तैत्तिरीयोपनिषत्‌ । = [जीकषघ्याये ममर _ _तन्मामवतु। तदक्तारमवतु । अवतु माम्‌ ।

त्पत्तिरिति सर्वेपमाणैज्याकोप इति। अतोऽ पत्नतः स्वात्मन्यवस्थानमित्य- मुपपन्ेम्‌ । यचोक्त-निरतिशयपीतेः सवगंशव्दवाच्पायाः कमनिमित्तता- त्कमारव्ध एव मो्न-इति । तन | नित्यत्वान्मोक्षस्य । न हि नित्यं कि- चिदारभ्यते । रोके यदारब्धं तदनित्यमिति अतोनं कममर्िव्धो मोक्षः विासहितानां कर्मणां नित्यारम्भसाम्यं-इति चेन्न विरोधात्‌ । नित्यं चारभ्यत इति विरुद्धम्‌ । य॑द्धिनषठ तदे नोत्त इति । प्र्वंसामावयनि- त्योऽपि मोक्ष आरभ्य ैव-चेन्न | मोक्षस्य भावष्पन्वात्‌ । पध्व॑साभाको- ऽप्यारभ्यत इत्यभावस्य विरोषाभावाद्विकल्पमात्मेतत्‌ | भावप्रतियोगी लभाः । पथा हमिन्नोऽपि मावो घट-पटादिभिि रोप्यते अभिन्न।एव्‌ घ- जन्यज्ञापकत्वमेव । यस्माद पङ्नारत्तस्माङिदानीं जातमिति । न तु जनकत्वं मागमत्स्य नियतपरागावित्वेन कारणत "काठस्य खवृत्तितापातः | प्रामाविल- मरि चान्यथासिद्धमिदुक्तं ताकोके । वस्मादकरणानमित्तमत्यवायप्रिहाराथै न नित्यं कमे | किन्तु “कमणा पित्कोकः । सवै एते पुण्यटोका भवन्ति दृति“ श्रुतः पितरो- कपाधिफढम्‌ । तस्मान्न यथोक्तच रेतस्य रारीरानुताद-इलयाह्‌ | अत्नत इति ! दि- तीयमतमनूच दूषयति | पच्चोक्तमित्यादिना । पि्ाम हितेनापि कणाऽऽरभ्यश्चन्मो- ्स्तदयनित्य एव । यत्कतकं तदनित्यमिति ग्याघ्ठिदशेनाद्विलुकतं चच य्य] पिमं म- । त्वानःशङ्ते । द्विनषटमिति । मावदपत्वादिति । पवरिूपं कार्यं तदनित्यमिति व्यापेर्तव च मोक्षस्य निरतिश्ञयधतिमौवत्वादनित्यघवं स्यातपेत्यथैः | प्ैसामावस्य कायत्वमस्युपगस्य य्मध्वसातिरिक्तकार्यं तदनित्यभिप्रि व्यधिव्योर्यततर । वस्तुतस्तु मध्वस्य काथैत्वमपि नास्तीयाह । पष्वंसेति। जन्याश्रयलवं तवरत्यध्वंपस्य | न कार्य त्वम्‌। जनेनैछकतेमाय पिकारत्वा्युपगमा । नापि पागसतः सत्ताम्‌ मवायाद्विलक्षणम्‌ | त पवभ्युपगमात्‌। नप्युत्तरकाकयोगः। काटेन तर्वन्भामवात्‌ । भवच्छेदवच्छेदकमावस्थं -वायनरकत्वात्सम्बन्धान्तरपठकत्वदरीनात्‌ ° तरकाठस्य पध्वंमावच्छेदकत्वं खभाव्‌- श्रदन्वाव् "शोपकत्वात्ा्यतं कल्पनामा- भात भावः| किच अमावस्यामावविसेषमाजस भवितादात्रत्रिराप्रिलाच न माव्रूपो ` , ^ सम्भवतीत्याह । भावेति। ठ जमावश्चतिवः।त्ानित्यः पागमावः| यध्वेसादयस्तु [त्याः ततः कथं निविेषर्वमत्याशङ्क्याह । यथा हीति मत्रपत्ययस्य एकाकारला- „१ लवर त । सग.व.ङ.च.छ.ज, ° गोज मप्र कतना वा । ठ क.लनब.ङ््वज, नति चवि + कलग. थथिन 1 दक्र. न्वे ननोर `. ५ क-स.ग.ख.छ.ञः टः -एवरतिचे। ८ क. ख. ग. यच. न. स. ट. "जन्मज्ञः| ९ न्त, नृ उदयत 1 मवग ववि न ११७. वज पदरनमोशष १२ क. ख. ग. चश्ञट, ` भगा) १। 93 कलन.नट, न्व पमाधतसत भ" ! 9४ क.स.ग-व.ज.द.' न कु ज गन्च.ज..ट. शस्य सम्बन्ध प। १६ क.स.ग.च.ज.ट, प्ति | वरिधिप्रप `

ऽदुवाकःश।। अआनन्दगिरिकृतदीकासंवरितशादरभाप्यसमेता | ७

अवतु वक्तारम्‌ । ॐ शान्तिः शान्तिः जान्तिः ॥१॥

टभावः पटभावि इत्येव निविंशेषें भावाभावः क्रियागुणयोगाद्रत्यादविवद्नि- कर्प्यते । न ह्यभाव उत्पलादिद्धिरोपणसहमावी । विरोपणंवत्वे भाव एव स्पात्‌ । विचा-कर्मकर्तृनित्यत्वात्‌ विचयाकममेसन्तानजनितमोक्षनित्य- त्वइति चेन । गङ्कास्रोतोवत्करत्वस्य दुःखहूपत्वात्‌ । कतत्योपरमे च मीक्षविच्छेदात्‌ । तस्मादविदयाकाम-करमौपादानेतनिवर्तौ स्वात्मन्यव- स्थान मोक्ष इति । स्वयं चात्मा चह्म तद्विज्नानादवियानिव्र्तिर्मोक्त इति ब्रह्मविद्याथोपनिषदारभ्यते । उपनिषदिति वि्योच्यते । तर््ध [रि- नां गभे-जन्म-जरादिनिश्ातनात्‌ तदवसादनाद्रा ब्रह्मणो वोपनिगम- पितत्वादुपनिषत्‌ । न वास्यां परं मेय इति । तदभेत्वाद्यन्भोऽ पयुप्रनि- पत्‌ । र सुखं प्राणृ्तेरह्नशवाभिमानी देवतात्मा मित्रो नोऽस्माकं भवतु।

भ ममित ५ १०७०८७५ ८०१५११ 111 १ 0०१२८८०११५५१४५

देक एवं भावामावच्छेदकभेदाद्विन इव प्रकाशते । तथा निपेधपत्ययस्य काकारत्वादक- एवाऽभावोऽवच्छेदकमदेमिन्न इव पकाशते । जायते नश्यति चेति करियायोगात्प- स्यागुणयोगाद्रन्यवदमातो विकल्प्यते । न तु तच्वतः सविरोषं इत्यथैः | इतश्च न तच्यतः सविरेष इत्याह । न हीति । विशेषणं 1 विशेष्यान्वयि पमिद्धम्‌ | परतियोगिना च विशेषणेन नामावस्य सहमावोऽस्ति । षर्यध्वंस्य नित्यत्व घटस्यापि नित्यतपस- च । षरटसहमावित्े च तद्मवत्वव्यावाताद्धावामावयोः सहनव्रस्थानषूपविरोधा- भ्युपगमव्‌ | तत्रः पतियोगिव्रिरोपादमावः सविशेषः कायेत्वादिषयतानितिविभममा्- मिलथः | एवं प्वंसदशटन्तेन शङ्कितं नियतं परिहृत्य पकारान्तरणाज्कं निपधाति। वि्ाकर्थैत्यादिना । विचा -कमैणोः कतौ नित्य इति साधर्नान्तदय त्पाध्यम्ान्तयं भ वाच्यम्‌ । कव खस्यानुपरमेऽनिर्मोकषमसङ्काहुपरमे च साधनमान्तल मावान्मीक्षस्य त्रि च्छित्तिः स्यादियथैः । यस्मानिः्रेयसं वह्मज्ञानंतरिना द्प्यापं तभ्या्ठिलुपमंहारः | बह्मवि्यायामुपनिषच्छन्दरमपनिद्धिरपि विद्याया त निः भेयसमाधनत्ते पमाणमित्याह्‌ | उपनिषदिति । नि्ातनाच्छियिकीौकरणाद्ित्यः । अस्यां विद्यायां निपित्तमेतायां परं अरयो बह्म जीवस्योपनिपृन्न स्ात्मतयोपरस्थितं भवतीत्य । एवरमुपनिषेदरं व्या ख्यारम्मं सम्मान्य परतिर्पदव्याख्यामारमते | सुखमित्यादिना [शं नों भवप्वि

१ क. से.ग.घ.च.ञ. ट. प्प्रोऽपि भा 1 &. प्प्रोप््रभावः । = फ. पवत्मदभारत्र विशषण न | तरि" | ३.ङ. "णसहवतिले । ४क.ख.ग.च,ज सट. वमावोयथाभा०|५क.ख,. ग, च. ज. च्ञ. ट. "मेदाद्विप्नः | ६ ख.ग. च. ट. हाव । ५७ क. स.ग. च. स. 2. "दङ्क्य [नि | < क. स्च, ट. नसत । ९ क्र. घ॒. ग. च, स. “पद्‌ व्थ्‌। १० कृ. स, ग. ध. स. "पर्‌ दपु |

के

< तैत्तिरीयोपनिषत्‌ | [शीक्षाध्याये प्र ¡ ] इतिप्रथमाऽ नृवाकः |

+ ५५५ ष्क मं

| सत्यं वदिष्यामि पश्च च

तथेवापानटृततेरत्रे श्रामिमानी दैवतात्मा वरुणः । चक्षप्यादरित्ये चा- मिमान अ्॑मा । वे इन्द्रः । वाचि द्धौ च रहस्पतिः। वरिष्णुरुरुक्रमो विस्तीर्णक्रमः पादयोरमिमानी । एवैमाचाऽध्यात्मदेवता; । ओं नो भव- | विति सर्वत्ातुषङ्गः । ता हि सुखकर विद्ाश्रवणधारणोपयोगा अगरतिवन्धेन भषिष्यन्तीति तत्पृषकतत्वं पार्यते । शं नी भर्वितति। अह्मविचाविविदिषणा नमस्कार-बन्दनन्निय वागुविधये व्रद्मविद्योयसर्ग- ` रान्त्यथं क्रियेते । सर्वक्रियाफलानां तदधीनत्वाद्र् वा्रम्तरमं ब्रह्मणे नमः । अ्ह्ीभावं करोमीति वाक्यशेषः । नमस्त तुभ्यं है वाया | नम- ` स्करोगीति । परोक्ष-पत्यक्नाभ्यां वायरेवाभिधीयते । किच त्वमेव चक्ष राचपक्ष्य बाह्यं सनिक्रष्टमन्यवहितं पत्यक त्रह्ामि यस्मात्तस्माच्चामव मत्यक्षं बरह्म वदिष्यामि । ऋतं यथाशा यथाकतत्यं वुद्धौ सृपरिनिश्चि- तमर्थं तदपि तद्धीनत्वात्वामेव वदिष्यामि । सत्यमिति वाक्रायाम्यां पम्पा्मानः सोऽपि त्वदधीन एव सपाय इति त्वामेव सत्यं वद्विष्यामि।

¢

ततसवत्मकं वाय्वाख्यं ब्रह्म मयेव स्तुते सन्मां विद्या्भनमवतु प्रिय

` योजनेन । तदेव ब्रह्म वक्तारमाचारय वकृत्वसामग्यसंयाजनेनावतु ।

मायवतुबक्तारमिति पनरवेचनमादरार्थम्‌ । ॐ शान्तिः शान्तिः शान्ति-

ति तिरवचनमध्यात्मिकाधिमोतिकाधिदैषिकानां ्रि्याप्ाप्तयुपरतर्गाणां _अ्यमाथेम्‌ ॥ १॥ इति प्रथमो ऽनुवाकः |

ति । सुखरुदववियभः | भध्यात्मपराणकरणामिमानिनीनां देवतानां मुखककत्यतं कि-

मिति पराथ्यैते तजाह | ताञ हीति। वणं गुरुपादापमपणपृकं दान्त

तवार्णम्‌ | धारणं श्रुतस्याप्यक्रप्मरणं | उपयोगः शिप्यभ्ये] निवेदनम्‌ । अन्यद्रह्

पयुश्वान्य इति नाशङ्कनीयमिल्याह | पराति । वं डति ^ प्रोदणा म ब्रह्मत्या- सक्षत “ इति श्रुतेः । वायुशब्देन च पयक्षतया निर्दशः | पणस्य प्क्षलाद्धिय-

नां तात्प्या-

थः | यद्यपि सूचरात्मरुप्रेण वायुः पोकष्तथाप्याध्यास्कयापेवायुरूपणवश्नका्दवा- |

ज

| च्यत्वेऽप्यपरोक्षतवमिलाह । किचेति । बाह्य चक्षरार्रखूपदशनानुमयलाद् वहित

¶ । पाणस्वन्यवपानेन साक्षिवयः सन्निरितश्च भाक्रिति चक्षुराचपक्षया प्रक्ष इ श ' न 4 ह्म म र [व रदवं 4 र ५ प्र पि ॥ न (६७ धा ५५ 1 | वहणाद्रह्म । पराणक्तेन शवसनाद्धिन राह पसिद्धपित्यर्थः | यथा

हादं तह्न दिदभममशचराह । त्वामेव पत्यक्ष बह्म वदिष्यामिति

त | व्रह्मवदनक्रिया

~ १. रभि रब ध. 'तरेरमि।

राज्ञो दौवारिके कश्चिद्राजदिदक्षुराह-तवमेव राजेति तथा हारस्य व्रणो दवारपं पाणं |

-एरदवताततुत्यथौ । सतुत्यन्तरमाह । ऋतमित्यादिना ॥१॥ इति पथमोऽनुवाकः॥

९ कङन्ट. मध्या उग.प्रह् गछन. प्र विवादे ४ कलय. "न शृ | ५ कमच.न. "इण इ" । ६ भलन्दन | ^

ऽगुवाकः१। आनन्दगिरिकरतटीकासंवरितश्चाङ्रभाष्यसमेता । ५

ॐ शीक्षां व्याख्यास्यामः वर्णः स्वरः । मातरा वरम्‌ । साम्‌ सन्तानः । इत्यक्त शीक्षाध्यायः॥१॥

[शीक्षां पञ्च |] इति द्वितीयोऽनुवाकः ॥ २॥ सह नौ यशः । सह नौ ब्रह्मवर्चसम्‌ । अथातः _ अथज्ञानप्रधानत्वाहुपनिषदो अरन्थपाठे यत्नोपरमो माम्रदिति रीक्षा- ध्याय आरभ्यते । शिक्षा शिक्ष्तेऽनयेति व्णायुच्चारणलक्नषणम्‌ । शि कष्यन्त इति वा शिक्षा वर्णादयः । शिक्षेव शीक्षा । दैध्यं छान्दसम्‌ ता गाक्षां व्याख्यास्यामो विस्पष्टमासमन्तोत्कययिष्यामः | चक्षिरो वा स्याजादिषटस्य व्याुपूरवस्य त्यक्तत्वौत्कर्मण एतद्रपम्‌ । तत्र वणौऽका रादिः। स्वर उदात्तादिः। मात्रा हुसाचाः । वर पयत्नविशेषः । सा- म व्णौनां मध्यमबृत्योच्चारणं समता । सन्तानः सन्ततिः । संहि तत्य थः । एषो हि शिक्षिवव्योऽ्थः । शिक्षा यस्मिनिध्यापे सोऽयं रक्षा ध्याय इति । एव युक्त उदित उक्त इत्युपसंहार उत्तराः ॥ ५॥ इति

द्वितीयोऽनुवाकः | अश्ना संहितोपनिषटुच्यते । तत्र संहिताद्रपनिपत्परिज्नाननिमितत यचराः मण्यंते सन्नावावयोः क्िष्याचाययोः सहैवार्त्‌ । तन्निमित्तं च यत्नोपरम इति । खरोष्मव्यर्नपमादा म मदिव्यथः | अन्यथा विवक्षितानि द्धिरेव न स्याव | तदुक्तम्‌ | मत्र हीनः स्वरतो वर्णतो वा मिभ्यापयुकतो न पमधरमाह | स वेग्वभ्रो यजमानं हिनभ्ति यथेन्द्रशत्रुः खग्नोऽपगभाव "|

इति। रक्षणमिति । रक्षणं शास्रम। ऋ-ट-र-पाणां मध। । इ-न-य-शानां तान्व त्वा । तस्वान्यत्रेव सिद्धत्वात्‌ । इह कर्मव्युषत्िव शचिनागन्दस्य याह्या । ^ चिर स्यान्‌ वा लिटि” इति सूजरेण ख्याजादिषटो यः तस्यदप्र। न “ख्या पकभुन इ

त्यस्य सोपसगेस्य । पयोगानमिषानादित्यभेः ॥ इति द्विः याऽनुवाकरः || २ || संदिता व०।नां सनिकपस्तद्धिषययपासनं परथमे श्यत इत्याह । अधुनेति | स निधाना चछज्ञाखापंितव याह्या | शं नो मित्र दत्योरीीदः कत्स्नापनिषृच््र पः । सितपनिषच्छेषमावदान्तरमाह । तत्रेति । वस्तृपामनं (दत्वा प्रथमतः ज्ञ.

नममक

1

[गा

१. न्ताल्यक्रपग्रि। २क.ख.ग. ङ. च. छ. ट ताद्राक्रम। उफ... भ. ठप्रप्यति | जल. गचत, ज, प्न ५क. गन. जन नन्‌ । ५" ९ ग. च. तदथ] ७ क. ख. ग. च. ज. र, शधन एतस्य मा ८ चु, क पम्‌ । ५, म | गे. ज. सासन" १० क.स.ग्‌.च,ज. ट्‌. चयाथ आशावादराः १

१० तत्तिरीयोपनिपत्‌ । (सताधयायंतनीः

स हिताया उपनिषरं व्याख्यास्यामः ॥ घ स्वधिकरणेषु । जधिलोकमधिन्यौतिपमधिवि- हया

ख्यास्वामः | पञ्चषूधिकरणेष्वाश्रयेषुज्ञानव्रिपयेध्विःपर्थः । कानि त्‌[- नत्याह । भधिराकं छोकेष्वधि यद्ानं तदधिराकम्‌ । तयाऽपिभ्यौ- तिषमधिविद्यमधिपरलमध्यात्ममिति। ता एता; पञ्चविपया उपरनिप्रदो खोकादिमहावस्तुविषयत्वात्संहितापिपयत्वाच महत्यश्च ताः संहिताश्च महाप्तहिता इत्याचक्षते कथयन्वि वेदविदः । अथ तासां य धप्रन्यम्ना- नामधिरोके दञेनुच्यते दर्शनक्रमपिवक्षाधेऽ यशव्यः स्वन । प्रधिवी परप पूर्वो वर्णः पूंहपम्‌ । संहितायाः पर्वे व्ण प्रपर्वीदषटिः कर्वन्ये- युक्त भवति। तथा चोत्तरषपमाकाशोऽन्तरि्षनकः। सन्धिमभ्यं एनौ तररूपरयोः सन्धीयेतेऽस्मनपरषोत्तरषटपे इति ॥ ९ ॥ पासनविषाने देतुरतःशन्देनोक्त ह्याह । यत्ोऽन्यधर भिति प्र्स्विति स तम वतीया विपरिणेया । अधिकरणडब्दृश्च व्रिपयपर्यायः | प्रथमिः पद्ध भितं ज्ञानं वर्गं वक्तव्यम्‌ | यथा विप्णुदरानयतिमायरान्य; | लोकेप्वधी- ते । कोकानधिरुत्योपदाय ध्येचतमित्यधैः | [५ याङष्टरन विधाप्रबद् अ चाय।दि विाभितः | पैत्र प्रजाशब्देन प्रजाप्रतिनरद्धः पित्रादिर्विविनितः | अध्या- त्ममिति । आत्मानं मोक्तारमविशृत्य द्रतते जिदह्वादि तार कतम्‌ | मनन तत्तद्‌ मिमानीनि देवैव मह्या | अन्यस्योपस्यत्वामम्भव्राक्काति | व्रिबरपमथवादमाह | ` ता एता इति । स्तोपनिषदः कव्या इलुतपतिपरिभ्तः | कं कप्व्या इ त्याकाङक्षायां -पकाद्ा्यां विनियोग एया- ` 4 १ क. ख. ग. घ्र. च ` दषः 13 ड. द्‌: दु्नक्रमप्िपया अथ

पद

ऽनुवकः३े] भनन्दगिरिकृतर्यीकासंवकितिशाहरभाष्यसमेता | ११

वायुः सन्धानम्‌ । म्‌ । अथापि ज्योतिषम्‌ । जिः पूर्वरूपम्‌ । आदिय उत्त ररूपम्‌ । आपः सन्धिः । वेद॒तः सन्धानम्‌ ।

इत्यधिज्योतिषम्‌ । अथाधिक्दिम्‌। आचार्य

पूवरूपम्‌ ॥२॥

अन्तेवास्युत्तररूपम्‌ । विद्या सन्धिः । प्रवचन- "सन्धानम्‌ । इृत्यधिविदम्‌। अथाधिप्रजम्‌ । माता पूर्वरूपम्‌ । पितोत्तररूपम्‌। प्रना सम्धिः। प्रजनन £ सन्धानम्‌ । इत्ययिप्रजम्‌ ॥ ३।

जधाध्यात्मम्‌ । अधराहनुः पूर्वरूपम्‌ । उत्त-

वायुः सन्धानम्‌ । सन्धीयतेऽनेनेति सन्धानम्‌ । इत्यधिरोक दर्चन- गक्तम्‌ । अथाधिस्योतिषमित्यादि समानम्‌ ॥ ८ ॥ ३ ॥

इतीमा इत्युक्ता उपपरद्र्यंन्ते । यः कश्चिदेवमेता महासंहिता व्याख्या. ता १९ उपास्ते । वेदेत्युपासनं स्याद्रिज्ञानाधिकारादिति ‹ भाचीनयो- 7 बहत्वादिवरेयम्माप्रिनि अमि विरोषनियमीर्थोऽथब्द;। टद यस्यामऽ्द्यत्यथ ठया जथ वक्षस ' इतिवदुपपदश्येन्ते परामृश्यन्ते | आ पकारव्रिवप्रदृरेनाय य्‌ या दडयष्रयः षड्यागाः स्रमुचिताः | फक पनमाधकारानाभदान्‌ । तथा प्श्चप_ (दः पमु।चताः पजादिफठकामस्यागुषैया इत्याह । य कश्चिदित्यादिना | फठकामिनानुष्ठीयमानं संहि तोपामनं का[भतफलाय भवति | फलानभिमन्भिनाघ यषावमान ब्रह्मविद्यां मवति | मेबाह्वीनिन वह्मणाोऽवगन्तुमन्लक्रयसान्मभाकामम्य भज बरह्मविचार्था मवति | श्विहोनेन सच्चं यागद्यनुष्टतिं न जात्य इति श्रीकामस्य होमोऽपि रस्म्तस्या व्रह्माचदाप्योर्गाति महत्तात्प्य परिदाम{्र- पिसमान्ना्तानां सवेत द्रष्टव्यम्‌ || ३ | इ।त तृतायाोऽनुत्राकरः |

५१५५

सामन 1 ॥ 1 उ ५११५५ ना तात ५ ५ +

द कमि" १२१. ग, न, न, इथ, वाथ नमह्वाः | थर. ‰, छज. वत्यथ। ४क.ख.ग,च. ज... रतुमदक्द्रल्राद्रेति |

१२ तैत्तिरीयोपनिषत्‌ 1 [शीक्षाध्याय तृतीयं

राहन॒रुचररूपम्‌ । वाङ्‌ सन्धि न्धानम्‌ । इत्यध्यात्मम्‌ । इतीमा महास £ हि ताः। य एवमेता महास ५हिता व्याख्यात वेद्‌। सन्धीयते प्रजया पञ्युभिः। ब्रह्मवर्चसेनान्ा- येन संवग्येण रकेन ॥ ¢ ॥

[ सन्धिराचायः पूषषटपमित्पधिपरज खोकेन |] ॥ इति त्तीयोऽनुवाकः ॥२॥

यश्छन्दसामृषभो विश्वरूपः । छन्दोभ्योऽध्य मृतात्सम्बभूव । समेन्द्रो मेधया स्एणोतु । अमृतस्य देवधारणो भूयासम्‌ । शरीरं मे वि

नि (र 91 ।

ग्योपास्व ' इति च वचनात्‌ । उपाप्नं च यथाशाच्ं तुल्यपत्ययसन्त- तिरषड्भीणां च । अतस्तत्पत्य॑यैः शास्रोक्तारम्बनरिपया च प्रसिद्ध पात्नशब्दा्थः। छीके-गुरुमुपासते, राजानयुपास्त-इति। यो हि गर्वादी न्सन्ततमुपचरति स उपास्त इत्युच्यते । स च फर्मप्रोः पासनस्य । अत्तोऽत्रापि च य एवं ेद सम्धीयते प्रजादिमिः स्वरगान्तैः पनादिषरा- न्याप्रोतीत्यथः ॥ ३ ॥ इत्ति सृततीयोऽनवाकः ॥ - यन्छन्दतामिति । मेधाकामस्य श्रीकामस्य च तन्या्ठिषाधनं जप- हामाडुच्येतं । स मेन्द्रो मेधया स्ष्णोतु । ततो मे भ्रियमावहेति च छि- | र्यनात्‌। यः छन्दसां वेदानां कषम इव ऋषभः भाधान्यात्‌ । विष्वष्पः ` स्वपः सवेवाण्व्याप्तैः “तद्यथा राङ्ना““ इत्यादि श्रत्यन्तरात्‌ । अत एव ` भषभखमोङ्कारस्य । ओद्ारो इत्ोपास्य इति ऋषमादिश्दैः स्तुतिन्या य्येवोङ्ारस्य । छन्दोभ्यो वेदेभ्यो वेदा ह्यमृतं तस्मादमृतादधि सम्बभूव रोक-देष-पेद-व्याहतिभ्यः सारिष्ठं जिध्क्तो परजापतेस्तपस्यत अण्कारः `

~ अवान्तरवातयमभिगेत्याह । यछन्दसामित्यापिना । सस्बमवेति जन्मवाचके द श्रूयमाणे किमिति “मजापतिर्कोकानम्यतपत्‌" इत्यादिश्रयन्तरानमरिणं भातमज्ञा-

) छ. ग. च.खुतर्गेण 1 २क.स.ग.ध.ड. च. छ. भ. ट. "णौ सातल 3 क.छ,ग,

शध श ४. सिद्धोदुपा ५व. ज. स. ट. रोकंगु" | ६ क. .ग, च, "न कामद

ऽनुवराकः३] भानन्दगिरिक्तरीकासंवङ्तञ्चाङुरभाष्यसमेवा । १३ चर्षणम्‌। जिह्वा मे मधुमत्तमा ९ । कणौम्यां भर रि विश्चुवम्‌ । ब्रह्मणः कोशोऽसि मेधया पि 9 - | तः। श्तं मे गोपाय । आवहन्ती वितन्वाना ॥१॥

या ्रज्ञया स्ए्रणोतु पीणयतु बख्यतु वा । परज्ञा बरु हि भरथयते। अ- मृतस्याग्रतत्वहैतुभूतस्य बद्यज्नानस्य तदधिकाराच्‌ । हे देव । धारणो धारयिता भूयास भवेयम्‌ । किञ्च शरीरं मे मम विचषंणं विचक्षणं यो- ग्यमित्येतद्यादिति प्रथमपुरुषविपरिणामः। जिह्वा मे मधुमत्तमा मधु- मत्यतिशयेन मधुरभाषिणीत्प्थः । कणर्यां भरोत्राभ्यां भूरि बहु विश्वं व्यश्नव नोता मूयासमित्यथः । भत्मज्ञानयोग्यः कार्य-कारणसद्घानो- ऽस्त्विति वाक्याथः। मेधा च तदर्थमेव हि पाथ्यंते । ह्मणः परमात्मनः कोशोऽपि । असेरिगोपरुष्ष्यधिष्ठानत्वात्‌ । त्वं हि ब्रह्मणः परतीकं त्वपि बह्मापरभ्यते । मेधया सोकिकमपन्ञया पिहितः आच्छादितः सत्वंसा- मान्पपर्ञरविदितंसत्व इत्यर्थः । श्रुतं श्रवणपरवंकमात्मेज्ञानादिकं मे गो- पाय रक्ष तत्पाप्यविस्मरणादि कुर्वित्यर्थः । नपार्था एते मन्रा मेधा- कामस्यं । दामाथोस्त्वधुना श्रीकामस्यं मञ्चा उच्यन्ते । आवहन्ती । आनयन्ती । वितन्वाना विस्तारयन्ती । तनोतेस्तत्कमेत्वात्‌ ॥ ९ ॥ __ नयोग्यकायेशर्त्वेन प्रतिमाने व्यारूयायते तत्राह । न हीति पुरुषविपरि- णाम्र इति । मूयासमदयत्तमपुरुषस्म मरूतस्य ग्रथमपुरुषत्वेन विपरिणामः क म्य॒ इत्यथः । मचेवनश्दं परति धाथेना कथं १ कथं चेन्द्रशब्देनामिषानभि- लाशड्कन्य-बद्मामेदविवक्षयेयमिेत्याह | बह्यण इति ब्रह्ममदैनं पार्थिवान समथश्वेदो्ारः किमिति सवैनोपार्यत रत्याशङ्क्ाह । मधयेति । लौकिक्य येति । शाठग्रामािष्वे देवताबुदधश्येत्यैः । ैरेष्वा्पयाद मृग्य बाह्मणो-

ज्येति तन्नत्वाव । वस्‌ निवासे । वस्‌ आच्छादने इति धातुद्रयादुमत्ययः श्ठेऽथे"* | वसुवेस्नशीरटः । प्राच्छाद्नङीरो वा वसु; । अतिरयेन वसुवेसीयान्‌ तस्माद्रसी

१. ज. स्ल.अ. तिथि २ क.ख.ग.घ, इ. च. छ. श्न. प्ध्यत। 3 छ. भम, ख छ.ट. व व्यन्रवामयन्नादमाक्रछान्दसः। इटिति श्रो] ४ क. इ. न्ततस्र^ ५ र्मविज्खानें भे

६ ऊ. दिनाकु। ७ ङ. नाम ७क.ख.ग.घ.न.छ.ष.ट, शस्य हामायास्सवधुनाच्यन्ते

मन्वराः। आ <ङ. स्यमन्त्रातउ|९ष दिच्वव्र 1 १०६. छ, श्र बुद्धिरिदय। ११. धै < प। ब्रह्म 1२ ल्‌.ग. च. “थं | स्ववेश्ममु वस । 4१३२. “छः! वसुः १५

१४ तैत्तिरीयोपनिषत्‌ । [सीकषा्यामे चतु

कुवाणाऽचीरमात्मनः। वासा £ सि मम गावश्व। जन-पाने च सवेदा। ततोमेश्चियमावह। छोमशां पञ्चमिः सह स्वाहा । अमायन्तु ब्रह्मचारिणः स्वाहा। विमाथन्तु ब्रह्मचारिणः खाहा । प्रमाय- न्तु ब्रह्मचारिणः स्वाहा । दमायन्त॒ ब्रह्मचारिणः स्वाहा. । अमायन्तु ब्रह्मचारिणः स्वाहा ॥२॥ यशोजनेऽपानि स्वाहा । म्रेयान्वस्यसोऽ- _ सानि खाहा। तं त्वा मग प्रविशानि खाहा। ` धि इवा निवतेयन्ती चीरं अचिरं कषिममेवै। छान्दसो दी; | चि- र्वा कुवाणा। आत्मनो मम किमित्याह । वासांषि दच्वाणि मम गाव- श गधवेति यावत्‌ । अन्न-पाने च सवेदा एव मादीनि कुषाणा श्रीर्पा तां तती मेधानिवेतेनात्परमावह भनय । अमेधसो हि श्रीरन धायेवेति | किविशिष्टम्‌ । रोमशं भजान्यादियुक्तां अन्यैश्च पश्भिः सं युक्तामावहे- त्यधिकारारदोकार एवामिसम्बध्यते । स्वाहा स्वाहाकासे ोमार्थमध्रा- न्तन्नपर्नः। भाषन्त मामिति ग्यवहितिन सम्बन्धः| ब्रह्मचारिणो पि मायन्तु अमायन्तु दमायन्तु शमार्यान्तित्यादि [ि यशा यशस्वी जने जनसग्रेऽसामि भवानि श्रेयान्‌ । परशस्यतरो ` वस्यसो वसीपसो बष्तराद्वषम्तराद्वौ असौँनीत्यन्वयः। कञ्चि तंब्र- इणः कोशभूतं ला तां हे भग भगवन्‌ पूनावन्यिदानि ` पपिदव श भनन्यस्त्वदात्थेव भवार्न्यर्थः । स त्वपि मा मां भग मगवन्‌ पजा- बनू परविश भावयोरेकत्वभेवास्तु । तास्मस्त्वपि सहस्र 2 मेषे ठ मृजे शोधयाम्यहं पापद्त्याम्‌ । यथा छोके शापः मि- वता देशेन यन्ति गच्छन्ति । यथा च मारमा महलरं संवत्सरो हैं --रः। अहोभिः परिवर्तमानो रोकाश्चरयतीति अहानि धाऽ ीयंन्त्यः यप्तः | इोपच्छान्दपष न । पुवक्तिस्य प्रयोजनमाह द्टान्तमाह । यथेति -----1€ । यथेति । इति चः वि

ध १ ड. न्ती आत्मनः| | २ क-गनघनच.छ.ष.ट. "व | चि^8क.ष्र षू । यन्निव छो" लनच. “मू | च लोमशां भियं अम ४ क. ख-घ.च. छ, ट, श्ना इयः | यैः स्वाहाकारः भा ५ ५ ङ, अमायन्तिति | ६ अ | ॥ अभक भक थस्व च्‌] द्धातूनां क ` दण. ॑ 9 रा

` ^ ता ०... "नासर किक | ८क, “ता सपरं भ।९७ य ७ न भ (६

ऽदुवाकः*। भानन्दगिरिकृतटीकासंवकितञाङ्रभाष्यसमेता । १५

स मा भग परविश स्वाहा । तस्मिन्तहस्रशा- से । निभगाऽहं खयि मृजे स्वाहा । यथाऽऽ पः प्रवता यन्ति । यथा मासा अहर्जरम्‌ । एवं मां ब्रह्मचारिणः । धातरायन्तु सर्वतः स्वाहा । प्रतिवेशोऽसि प्रमा माहि प्रमा प्स्व ॥३॥ | वितन्वाना शमायन्तु बह्मचारिणः; स्वाहा धातरायन्तु- स्वेतः स्वाहेकं च ] ॥ इति चतुथोऽनुवाकः | ४ ॥ मथवः सुवरिति वा एतास्तिस्रो व्याहृतयः । तासामु ह स्मेतां चत॒थीम्‌। माहाचमस्यः प्रवेद-

कि ५0.41.

भम तितत तपनि

७७०! भिोपनन

न्तभवन्तीत्यहजेरः । तं च यथा मासा यन्ति एवं मां बह्मचारिणः हे धातः सर्वस्य विधातः मामायन्तु आमच्छन्तु सर्वतः स्वदिगभ्यः । भरति वेशाः अमापनयनस्यानमासननख्हमित्य्थः । एवं त्वं पतिषेश इव॒ पति- वेशस्त्वच्छीखिनां सवेपापदुःखापनयनस्थानमसि अतो मा मां रति प- भादि मरकाय आत्मानं मपद्स्व च । मां रसविद्धमिव लोह तन्मयं त्वदात्मानं ऊुवित्यथेः । आीकामोऽस्पिन्वियाप्रकरणेऽमिधीयमानो धना- यः| धने च क्मथिम्‌ । कमे चोपात्तदुरितक्षयोय । तत्क्षये हि विध्या पकाडते । तथा च स्म्रतिः। च ` ज्ञानसृत्पधते पुरा क्षयात्पापस्य कमणः ! यथाऽऽदशेतंङे ख्ये पञ्यन्त्यात्मानमात्मनि ” ॥ । इति ॥ इति चतुथौऽनुवाकः ॥ ४ ॥ संहिताविषयष्पासनयक्तं तदनु मेधाकामस्य श्रीकामस्य घ्रा अनु- कान्तास्त च पारम्पर्येण विचोपयोगार्थां एव । अनन्तरं व्याहृत्यात्मनो

` वृत्तानुवाद्पूककमुत्तरानुवाकस्य = प्म्बन्धमाह । संहिताविषयमित्यादिना 1 न्याहृतीनां 7 शद्धाण्ोब्वात्परित्यागेनोपदिश्यमानं बश्च न बुद्धिमारोहैदरिदि | त- तो व्दाहतिकरीरं दिरण्यगमौर्यं द्नान्तैदये' ज्ञेयलेनोदिश्यव इत्यथः ।

) क स वण ुाण्यवाननणणागाणावतककायः ते ररः "से तनु" छ. पर्ये प ४क.ल.च. ज. स. ट. थे धेय,

। । ˆ `~ १क.स.ग.च-स.ज.ट. टाः स्माथ"

९६. तैत्तिरीयोपनिषत्‌ । [शीक्षाध्याये प्रज्में

यते । मह्‌ इति । तद्रह्य । स॒ आत्मा । अ- क्ान्यन्याद्ेवताः । मररिति वा ॥ जयं रोकः । रुव इत्यन्तरिक्षम्‌ । सुव इयसा रोकः ॥ १ ॥ मह इत्यादित्यः । आदित्येन वावसे रोका महीयन्ते । श्ररिति वा अभिः । श्रव इति भौ

युः । सुवरियादित्यः। मह इति चनद्रमाः। रह्मणोऽन्तरूपासनं स्वाराज्यफरं परस्तरयते } भभव : सुवरिति उक्तोपप-

दशनाथः । एतास्तिस्र इति मदशितानां परामरच्थः । परागरष्ठः स्मरय- न्ते दै इत्यनेन । तिख एताः प्रसिद्धा व्याहृतयः स्मार्यन्ते तावत्‌ । ता सामियं चतुधी व्याहतिमेह इति । तामेतां चतुर्था महाचमसस्पापत्यं माहाचमस्यः प्रवेदयते | उह स्म इत्येततपां दृत्तानुकथनार्थन्वाद्विदितवा-

न्‌ ददं इत्यथः । माहाचमस्यग्रहणैमापानुस्मरणामेम्‌ । ऋषिस्मरण- मप्युपासनाङ्कमिति गम्यते इहोपदेशात्‌ । येयं माहाचमस्येन दृष्टा व्याहू- ` तिह इति तदह महद्धि बह्म । महश्च व्याहृतिः । फ पुनस्तत्‌ । स आत्मा आप्रोतेव्यौपरिकर्मेणः । आत्मा इतरश्च व्याहृतयो लोका देवा वेदाः मागार मह इत्यनेन व्याहृत्यात्मानो आदित्य चन्द्र-बद्मामभतेन भ्याप्यन्ते यतः । अतोद्कान्यवयवा अन्या देवताः । देवताग्रहणमुपरक्षः णाथेम्‌ । छोकादीनां मह इत्येतस्य व्याहृत्पात्मनो देवकादयः स्वेऽ- र्थपभ्रताः । यत महाऽऽदित्याभिरछोकादयो महयन्त इति । आत्मनं चद्गानि महीयन्ते महनं दृद्धिरुपचयो महीयन्ते वर्धन्त इत्यर्थः

न

रः पकता पका 111 1

1

महइृति व्याहत वङ्धित्रह्माः कतेव्या | तच कि साम्यमित्यत आह ] महद्धीति। चा दयदस्य पादादीन्यङगानि मण्यमागशाङ्ी इरषामङ्गानामात्मा कण्वे | व्यपकत्वत्‌ | तथाम रो व्याहतिरिरण्यगर्भेस्य ब्रह्मणां मध्यमागु अ त्प ति कल्प्यते न्प्यते | ` ररा व्ाहृतयः पादा्वयवत्वेन कप्यन्ते | परथमव्याहृतिः पदी, दितीया

बाहू तृतीया शिर इत्यथैः | व्यादत्यवयतरं ब्रह्म उपामीतेदयुत्पतिविभिरुक्तः | हृदा-

न॑मङ्गविरोषविधिः कथ्यते | भ्ररितिवाऽयं खोक इत्यादिना । तत्ैकैकं

श्रदुयकारा अवगन्तन्येति तात्पय॑माह | अयं ; खोक इत्यादिना

यादिना | तंतैका व्या- ९ | 1 र्ख.ग.च. ज, णमार्वयान्‌”। 3 क. क्म्‌, क ध. ङ. च. छ न, ट. कष्यनस्म च इः, | | , 4 [र न अ

11

ऽदु्ाकः५।। भनन्दगिरिकृतरीकासंवरितशाहुरमाष्यसमेता | १ धन््रमसा वाव सर्वाणि ज्योतीषि महीयन्ते । भरेति वा ऋचः । भव इति सामानि । सुव- रिति य॒जूषि ॥२॥ ् मह इति ब्रह्म । ब्रह्मणा वाव सरवै वेदा मही- यन्ते । भरति वे प्राणः । युव इयपानः । सु- वरिति व्यानः । मह इयत्रम्‌ । जननेन वाव

"अयं रोकोपरिकरवेदः पाण इति परथमा व्याहतिभः । एवमत्तरोत्तरा एकेका चतुर्धा भवति ॥ १॥ २॥

मह इति ब्रह्म। ब्रह्ेत्योद्भारः। शब्दाधिकारे ऽन्यस्यापतम्भवात्‌।उक्तार्थ- मन्यत्‌।तावाएताश्चतस्शचतर्धेति। ता वाएता मुभ सुवरमह इति चतस्र एकेकश्चतुधा चतुःप्रकाराः। धाशब्दः प्रकारवचनः । चतसश्तस्रः स- रयश्चतुधो भवन्तीत्य । तासां पयाद्ृानां पुनरुपदेशस्तयेवोपासन- मित्यर्थः । ता पथोक्तव्याहृतीर्यो पेद स वेद विजानाति । किं बह्म | नयु -तद्रह्य स आत्मेति ज्ञाते ब्रह्मणिनत तद्विरेपो हृद यान्तरूपरभ्य- त्वं मनोमयत्वादिश्च। -शान्तिसग्रद्ं इत्येवमन्तो विशेपण-विशेप्यहपो घ- मंपूगो पज्ञायत इति । तद्विवश्चहि शाखमविज्ञातमिव ब्रह्म मत्वा स वेद्‌ बरह्मत्याह । अतो न दोषः । यो हि वक्ष्यमाणेन धरमपृगेन विशिषं बरह्म वेद स वेद बहमेत्यभिभायः | अतो वक्ष्यमाणानुवाकेनेकवाक्यताऽस्यो- भयोद्यनुवाकयोरेकयपासनं रिद्धाचच । भूरित्यग्नौ प्रतितिषएतीत्यादिकं

व्याहतिश्वतुष्परकारा अवगन्तग्ये(ति तातयमाह । अयं खोक इत्या

दिना | प्कैका ` भ्याहृतयो यद्‌। चतुष्काराश्िन्तयन्ते पदा पोडकठः पुरूषः परुष उपामितो भ- वरदीत्यमिपेत्य सद्पमाह । ता वा एता इति। स वेद जह्येति बह्येदनं एकत. ¶ न सद्कीत्येतेऽपिकारविधिवाक्ये | किन्तु वक्ष्यमाणानुवरकेनासिनेव ब्वोपासने यृणिधानं मविप्यत्ीपि सूचयितुपित्याह | न तद्विरेषविवक्षत्वादित्यादिना । दरे न्याहत्यवयवमेव बहमोत्तरजो पास्यते वददवोपामकस्य पथमव्याहत्यात्मकेऽमौ परतिष्टामिधानं षटेत। तस्माद्याहत्यात्मकदेवतापराप्त्यमिषानम्‌ | उपामनेकत्मे लिङ्गम हु रिष्धाचेति । किश्चैक मधानव्िंद्याविधिरपरच --------- 2 पातित युणतिषिित्येवतुवाकमद च!

पितमोणोनिनत सो ६.

„ ¦ *# अत्रे ध्याहूल्यवयवं बह्मोपासीतिव्युत्पत्तिविधिरक्तः । इदानीमंगविरेषविधि; कथ्यते । भय~

मति" घ. पुस्तके ऽधिकं दश्यते । + ध. इ. च, छ. इयन्त । |

१८ तेतिरीयोपनिपत्‌ । [कौक्षाभ्याय पश्चमे

स्व प्राणा महीयन्ते । ता वा एताश्चतसश्चतु-

धा । चतस्श्तक्षो व्याहूतयः। ता यो पेद द्‌ ट्‌ |

म वेद ब्रह्य । सर्वऽस्मे हेवा बङिमावहन्ति ॥ ३॥ [ भो छखोको यज्‌ £पि वेदद्रे च।] इति पश्चमोऽनुवाकः॥ ५॥

प॒ य एषोऽन्तर्हृदय आकाशः। तसिमिन्रयं परुषो

मनोमयः । अमृतो हिरण्मयः । जन्तरण ता-

रिङ्एपासनेकत्वे विधायकाभावाच । न हि-पेद उपामितन्य-इति पिधा- यकः कथिच्छन्दाऽस्ति । ठ्याहृत्यनुवाके ता यो वेेति'च वक्ष्पमागा- धेतवात्नोपासनभेदकः । वक्ष्यमाणारथत्वं च तद्विशपविवक्त्वा{दिन्याहिनो- क्तम्‌ । सवै देवा भस्मे एवं विहुपेङूमता भावहन्ति भानर्पान्ति भरि स्वाराज्यपाप्रो सत्यामित्यर्थः ॥ २ ॥ इति पश्चमोऽनुवाकः ॥ ५॥ भूमुवैःहवःस्वषटपा मह इत्येतस्य व्याहृत्यात्मनो व्र्रणोऽङ्कान्पन्पा ` ` वेवता इत्युक्तम्‌ । यस्य ता भदुूतारतस्येतस्य ब्रह्मणः साक्नादपरुध्ध्य- धमुपासनार्थ च हृदयाकाचैः स्थानयुच्यते शारुग्राम इव विध्णोः । तरिमि- भू हि तद्रह्योपौस्यमानं मनोमयत्वादिध्मबिरिष्टे साक्ाद्परभ्यते । पा- णाविवामरकम्‌ । माश्च सर्वात्मभावपतिपत्तये वक्त्य इत्पनुषाक भा. रभ्यते। सइति । व्युत्तम्य अयं पुरुपः इत्यनेन सम्ब्र्यते ! य एपोऽन्त- हदये हृदयस्यान्तत्टदयमिति पुण्डरीकाकारो मसिपरिण्डः प्राणायतनो । ऽनेकनादीषटषिर उर््वेनारोऽधोष्ुखो वरिसस्पमनि परशौ भपिद्ध उपड 1 स्यते । तस्यान्तयं एष माकाश परसिद्ध एव करकाकाटावत्‌ । ति ` स्साऽय पुहषः। पुरि शयना्पूणी वा भूरादयो खका येनेति पुषः । ` ` मनोमयः मनो विज्ञानम्‌ । मनुतेज्ञानकणस्तनमयस्तद्पटमभ्यत्वात्‌ । ` मनुतेऽनेनेति वा मनोन्तःकरणं तदभिमानीं तन्मयस्त य ड [षा भग्र

सेयमिति तिति नि कि दत तनेति

- थंऽनानन्यथाधिद्ध भदकं परमराणमुपरम्यत इत्याह | दिधायकाभ पकाभ्वाद्धति | #ि विधा-

येकात्मक इति भिन्नवियानोधक इत्यथ ३॥ इति प्चमोऽनवाकः || ५॥

# ख. पुस्तके अनुवाक्रमदुप्रमाणं तु नोपासनामेदाच्िदट्यतीति वाच्यम्‌ | तस्य गुणवरद्येनान्य-

त हि थासिष्रतात्‌ । तस्माद्न्यथासिद्धमुपासनाभेदेनैतर सिद्धं प्रमाणं नोपरम्यतेण | उइयाधतेः यते

। मकस. न्ट, चदा भ

ऽमुवाकःद।] आनन्दगिरिकृतर्धीकास्तवसितिश्चाङ्रभाष्यसमेता । १६९

ल्के । य एष्‌ स्तन्‌ इवावटम्बते । सेन्द्रयो- निः । यत्राऽसौ केशान्त विवतैते । व्यपो- द्य शीर्-कपारे । भ्रित्यग्रौ प्रतितिषएति। मुव इति वायां ॥१॥ पे युवरित्यादित्ये । मह इति ब्रह्मणि । जाग्रति स्वाराज्यम्‌ । आप्नोति मनसस्पतिम्‌ । वाक्प- तिश्वक्षप्पतिः । श्रोजपतिर्विज्ञानपतिः । एत- ` सोऽमरणधमां हिरण्मयो ज्योतिर्मयः। तस्येव छक्षणस्य हृदयाकाशे सा- भात्कृतस्य विदुष आत्मभूतस्येनद्रस्पेदशस्वष्टपयतिपत्तये मामोऽभिधी- थते । हृदयादुष्वं रदृत्ता इषुना नाम नादी योगशाघ्चेषु च प्रसिद्धा । सा चान्तरेण मध्ये प्रसिद्धे ताह्ुके ताट्धकयोगता । यक्रैप तालकयोध्ये स्स॒न इवावलम्बते मांसिखण्डस्तस्य चान्तरेणत्येतत्‌ । यत्र च केशान्तः केरानामन्तो गरं केशान्तो वितते षरभाषेन वर्तते भधेपदेश इत्यर्थः । त देशं पाप्य तत विनिःषता । व्यपोत्य विभज्य धिदां शीषकपाडे शिरःकपारे विनिर्मता या सेन्द्रपोनिरिन्द्रस्य ब्रह्मणो योनिमौमः स्व- षपपरतिपत्तिद्वारमित्ययेः । तयेव विद्रान्मनोमयात्मदरीं सभो विनिष्क्र- म्यास्य स्कस्याधिष्ठाता भूरिति व्याहृतिष्टपो योऽभिर्महतो वद्मणीऽ- ्भूतस्तस्मिन्नरौ पतितिषठत्यगन्यात्मनेमं रोकं व्यापरोदीत्यथः । तथा मुव इति द्वितीयव्याहृत्यात्मनि वायौ । मरतितिषठवीत्यनुवर्तते ॥ २॥ इवरिति वृतीयग्याहृत्यात्मन्याररित्ये । मह इत्पद्धिनि चतुथेव्या- त्यात्मनि ब्रह्मणि प्रतितिष्ठति । तेष्वात्ममात्रेन स्थित्वाऽऽप्रोतिं बरह्मभेतः स्वाणण्य स्वराङ्खाव स्वयमेव राजाऽधिपतिमेवति । बह्धभतानां देवानां

तदुपरभ्यत्वादिति । ज्ञानाकारपरिणामिनि मनस्येवोरम्यत्वादया्ेपत्वः । मनसः प्रवृत्ति दृष्टा तदपिष्टाततया हिरण्यनाद योगान" शाने सकल्करणापिष्टातत्वेन परभिद्धतवा्िति ताछङकन्वमुक्तमित्य्ः । साराय रस्कुराम धयं जगत्सष््त्वादिठक्षणे न भवर्ीत्याह | अ्लमूतानां देवानामिति! सावमिकमेश्वयेमेवाह्‌ । माप्रोतीत्यादिना । इति षष्टोऽनुवाक ॥

ण तल निपातयोः

, भै

९ क. पस्य ब्रह्मणः स्वरूप्प्र] २ ड. "मध्यैः प्र \ ए. ट. छ.ट. शप्यमाणा तेनाक्तरेष प । ५. ग. ठ, च.छ. तथैवं ५ क. च.ग.च,ट भग्रमानसरा फे, य. ड. "स्प भनब्त्यम्‌ । ७च.छ. भ. "ले हिरण्यगमे)ऽनुमोयते । च|

पणातनतनः (0

वि तैतिरीयोपनिपत्‌ । [शीक्षाभ्यायं सप्तमो

ततो मवति । जाकाशशरीरं बरह्म । सत्याः प्राणारामं मन जानन्द्म्‌ । शान्तसमृदम- मृतम्‌ । इति प्राचीनयोग्योपास्व ॥ ₹२॥-

[ वायावम्रतमेकं च | ] इति पष्ठोऽन॒पाकः॥ ६॥

एधिव्यन्तरिकषं चदिंशोऽवान्तरदिश ॥ अग्नि- वायुरादियश्वन्द्रमा नक्षचाणि । जप ओपध- यो वनस्पतय आकाश मात्मा । इयधिमे र

पिमित जेन, १४०१४१५३११०५५६

यथा ब्रह्मा । देवाश्च सर्वेऽस्मे बरिमावहन्त्यदुभृता यथा व्रह्मणे । आरो. ति मनसस्पतिम्‌ । स्वेषां हि मनसां पतिः सर्वात्मकत्वाह्रद्मणः सं हिं मनोभिस्तन्मनुते । तदप्रोत्येवं पिद्वान्‌ । किंच वाक्पतिः सवर्षा पाचां पतिभेवति । तथेव चश्चुप्पतिश्क्चपां पतिः शनोत्रपतिः श्रोत्णां पतिर्विज्ञानपतिर्विज्ञानानां च परिः | सर्वात्मकत्वात्स्वपाणिनां करणै. स्तद्वानभवतीत्यथः । किंच ततोऽप्यधिकतरमतद्रवति । कि तन्‌ | यते । आकाशशरीरं भकारः शरीरमस्य आकारवद्रा सं शरी. र्मस्यत्याकाशशसारम्‌ । कि तत्‌ । क्रतं व्रह्म सत्यात्म सतयं गतामरत- मवितथं स्वप चात्मा स्वभावोऽस्य तदिदं सत्यात्म । प्राणारामं भाणे प्वारमणमाक्रीडा यस्यतत्पाणारामम्‌। माणानां बाऽऽरामो यभिमिस्तत्पा- गरसमप्‌ । मन सानन्दम्‌ । आनन्द्भृतं शखकृदेव यस्य मनस्तन्मन आन- न्दम्‌ । रान्तिसग्द्ध शानितिरुपशमः शान्तिश्च तत्सथद्रे च शान्तिसम- द्वम्‌ । शान्त्या वा समद्र तुपरभ्यत इति शान्तिसमदधं । अ ग्रतममरणध- मि । एतच्वाधिकतरं विशेषणं तत्रैव मनोमय इत्यादौ द्रएन्यमिति । एव मनोमयत्वादिधमवरिषं यथोक्तं बह्म हे पाचीनयोग्य उपास्वेत्पाचार्यं- वचनोक्तिरादराथौ ॥२॥ इति पष्ठोऽन॒वाक

यदेतद्याहृत्यात्मकं नह्मापास्यमु्तं त्‌? यै स्येवेदानीं दानीं एधिर्व्या न ------- २ ता

2 प्तरस्वतुवाकः मकारान्तरेण दिरण्यगरमोमासनविषय इत्या । यदेतरि.

1 1 स लोनन १ | 0. †

१, म आनन्दमुतप्राणेक,ण.च.छ.त्र. य पाण्ट १५

ऽमुबक:७।] सामन्द्गिरिकृषटयीकासंवरितशाक्प्भाष्यसमेता । २९

तम्‌ । अथाध्यासम्‌। प्राणोऽपानो व्यान उदा- नः समानः। च्चः तरं मनो वाक्वक्‌ 1 चर्म मा «म्‌ भस्ञावास्थि मजा । एतदधिविधाय ऋषिरवोचत्‌ । पाटक्तं वा इद्‌ £ स्वम्‌ । पा- टूतेनेव पाट्क्त स्एमोतीति ॥ १॥

[ सवेमेकं च । ] इति सप्तमोऽन॒वाकः ॥ ७॥

दपेणोपासनगुच्पते । पञ्चसंख्यायोगात्पङ्कि्छन्दः सम्पत्तिः ततः पाङ्क- तवं सवस्य ,पाङ्श्च यज्ञः। प्चपदा पद्किः। “ पाजो यज्ञ '” इति श्चतेः। तै- न यत्सर्व खोकाचात्मान्तं च पाङ्कुं परिकरपयन्ति । यज्ञमेव तत्परिक- स्पयति । तेन यज्ञेन परिकस्पितेन पाद्धात्मकं मजापतिममिसम्पचते । तत्कथ पाङ्कमिदं सवंमित्यत आह । ए्यिव्यन्तरिक्नं चोिसो ऽवान्तर- दिश इति खाकपाङ्कम्‌ । अभिवायुरादित्यश्चन्द्रमा नक्षत्नाणीति देवता- पङ्म्‌ । आप ओषधयो वनस्पतय आकार आत्मेति भृतपाङ्कम्‌ । भा- तमेति विराद्मूताधिकारादित्यधिभूतमित्यधिाकाधिदैवतपाङद्वयोपल- षणाम्‌ । रोक-देवतापाङकयोश्वामिहितत्वात्‌ । अथानन्तरमध्यालसं प- दूतरययुच्यते । प्राणादि वायुपाङ्म्‌ । चक्चरादीन्द्रियपाद्म्‌ । च्मादि धातुपाङ्कम्‌ । एतवद्धीदं स्वेमध्यात्मम्‌ । बाह्यं च पाङ्भेवेत्येतदेवमधि- विधाय परिकल्प्य ऋषि्वैद एतदशनसम्प्नो वा कथि ट पिरवेचटुक्तवा- मू। किमित्याह । पादकं वा इदं सं पाङ्नेवाध्यात्मिकेन संख्यासामान्या- तपाङ्क वाच स्टूणोति वर्यति पूरयति । एकात्मतयोपरभ्यत इत्येतदै- व । पाङ्कमिदं सवेमिति यो वेद स पजापत्यात्मेव वीत्य; ॥ १॥ इति सप्रमोऽनुवाकः ॥ ७ ॥

धका ५

समरो मि ।५१०११ ६५१५७७११ 1

[न

त्यादिना । एथिन्यदेः कथं पङ्कत्वमित्यःकाइक्षायां पङ्क्त्यास्यस्य छन्दसः सम्पादनादेत्याह । पश्चसख्येति । न केवलं पश्चसंस्यायोगातद्किः्छन्दःस- भ्पादनं यज्ञत्वप्तम्पादनमपि कु शक्यत इत्याह | पादश्च यज्ञ इति । पत्नी-य्‌- जमान-पुज-देव-मानुषविततैः पथमः संपात हृति यज्ञः पाडः इत्यथः । ‹ उत्छष्ट- दथिर्निरुधे फठवतीः इतिन्यायाद्वाह्यङ्रूपेणाघ्यात्मिकपाङ्कतयमवगन्तव्यामित्य मिमे प्याह । एकात्मतयेति ॥ इति सघमोऽनुवाकः ॥ ७ |

यग. घ. च. न्न्तंनपाग्‌

२९ तेतिरीयोपनिषत्‌ | ओमिति व्रह्म। ओमितीद्‌ * सवम्‌ । जोमिये-

सोमिति सामानि गायन्ति । ओ ५ शोमिति शश्ाणि श्च ५ सन्ति । ओमियध्वयुः प्रतिगरं

लदा क तोन प कक 1

धोपास्नमुक्तम्‌ । इदानी सवौपास्तनाङ्मतरस्योकारस्यापासनं रि त्यते । परापर ब्रह्महष्ट्या ह्युपास्यमान भकारः शब्दमातोऽपि परापरतरघ्मपरापि- साधनं भवति ।.स छारम्बनं ब्रह्मणः परस्यापरस्य च! प्रतिमे बि- ष्णोः 1 '“एतेनेवायतनेनेकतरमन्पेति” इति श्रुतेः! भोगरिति । तिङाष्द स्वरु्पपरिच्छेदाथः। भोमित्येतच्छब्दरपं ब्रह्मति मनसा धारयदुपासीत । धत मोगितीदंसर्व हि शब्दषूपर्मोकारेण व्याप्रम्‌ । "तद्धा शङ्कना'" $्ति ` श्रुत्यन्तरात्‌ । अमिधानतन्रं हमिधेयमित्यत इदं स्वमोकार इत्युच्यते भोकारस्तुत्यथमुत्तरो ग्रन्थः । उपास्यत्वात्तस्य । भोगिन्येतदनुकृतिर- मुकरणम्‌ । करोमि यास्यापरि वेति । कृतमुक्तमोपित्यनकमगोत्यन्पः | भत भोकारोऽनुकृतिः । ह स्म वा इति प्मिद्रावयेतकाः। प्रसिद्धं ह्लाकार- स्थानुकृतितम्‌। भपि च “माश्रावयेति"तत्पुवंकमाश्रावपन्ति प्रतिश्नाव-

यन्ति । तथोमिति सामानि गायन्ति सामगाः । भोपिति शघ्रागि शंसन्ति शस्रशतितारोऽपि । तथोमित्यध्वयुः प्रतिगरं णाति । भोपिति ब्रह्मा परसोति अनुजानाति । मेषपू्ैकमाश्रावयति । भओभित्यप्निहोश्रमनु-

= क्षानाति । जुहोमात्युक्तः आओमित्येवानुन्नां परयच्छति । भोभित्येव ब्राघ्म-

(1

न तकि 1 11.

वृत्तामुवाद्पूवकमुत्तरानुवाकमवतारयति । व्याहृत्यात्यन इत्यादिना । देद-

विद रि स्वौः करिया भकारमुचायै परववैन्ते ततस्तस्य श्रद्धाग्हावखात्त्परिहार.

णोपदिष्टं ब्रह्म न बुद्धिमारेहेदतस्तमादयिवोपासनं वरिषीयव इत्यः । नन्वोङ्कारस्य ङब्दमात्रस्यचेतनत्वात्‌--भहमनेनोपधित--इति ज्ञानाावात्कथं एदातत्वे स्या- दित्याशद्क्याहं । परापरेति । मरविमाद्यसैनमिव सवैत्र शशवर एव एढदातिवि मावः । भोङ्कारे ब्र्मताध्यासे कि सादडयमित्यत भाह । ओभितीद मिति । स भोसदत्वमोड्ारस्य बह्मणा सादश्यमिलयः । रान्नाणि गीतिरदिता ऋच द्यन्ते | म्रतिगरमिति "मांश सामो दैवेति" डाग्दमध्वयैः ; विर्णाति होतुः शंसनं द प्रवि

ऽमुवाकः <] भानन्द्मिरिकृतटीकासवरितशाङ्रभाप्यसमेता । २.१६

प्रतिग्रणाति । मोमिति ब्रह्मा प्रसते मियथिहीमनजानाति। जमिति श प्रवक्ष्यत्राह ब्रह्मोपाप्रवानीति । ब्रह्मवोपाप्र-

ति॥१॥

[ ॐ दश । ] इत्यष्टमोऽनुवाकः ॥ ८ ॥ परतश्च स्वाध्यायप्रवचने च । सत्य स्वाध्याय- प्रवचने च । तपश्च सखाध्याय-प्रबचने च। दमश्च स्वाभ्याय-प्रवचने च । शमश्च स्वाध्या- य-परवचने च । अग्नयश्च स्वाध्यायप्रवचने च । जथ्िरोतरञ्च स्वाभ्याय-पवचने च । ज- तिथयश्च स्वाध्यायप्रवचने च । मानुषञ्च स्वा-

ध्याय-परवचने च । प्रजा च स्वाभ्याय-प्रवचने ` णः मवक्ष्यन्भमवचनं करिष्यन्नष्येष्यमाण भोभित्येवाह । भोमिति परति पथतेऽष्येतुमित्य्थः । प्रह्म वेदोपाप्रवानीति माप्नुरयां ग्रहीष्यामीति । छपाप्रोत्येव ब्रह्म । अथवा ब्रह्म परमात्मा तमुपाप्रवानीत्पात्मान मवक्ष्ष- न्ापयिष्य्नोमित्येवाह । स च तेनोंकारेण नह्य पराप्रात्येव । भाकारपर्व पकृत्तानां क्रियाणां एख्वचं यस्मात्तस्मादाकारं ब्रक्षत्युपाक्ीतेति बा- क्याथः ॥ १ ॥ इत्यष्टमाऽनुवाकः ॥ < ॥ विज्ञानादेवाभोति स्वाराज्यमित्युक्तत्वात्‌ शनोत-स्मातीनां कर्मणा- भान्थैक्यं भा्तमित्यतस्तन्मा भापदिति कमर्णां पुरुषाथेपरति सा स्वपदशेनाथमिहोपन्यासः। ऋतमिति व्याख्यातम्‌ । स्वाध्यायोऽध्ययन- म्‌ । प्रवचनमध्यापनं बह्मयज्ञो वा । एतान्यतादीनि अनुष्टेयानीति वा-

कतित तोति तननि यिति वतेते १४0 पतभ

सनमुखारयतीत्यथः । पवक्ष्यनिति । वच्‌ परिमाषणः इत्यस्य ङ्पं पथमन्या- श्याने | द्वितीये "वह प्रापण" इत्यस्य द्रष्टव्यम्‌ | १ ॥ इलयष्टमोऽनु वाक | व्यवरिवानुवाकेन सम्बन्धमाह । विज्ञानादेवेत्यादिना | भपरविदयापनष्टका रतिया वफठेने्र फएलवत्वसिद्धव्यथमुत्तरानुवाकारम्म इत्यथैः । लौकिकैपंम्यवष्ा रां विवाहा पनः पनः स्वाध्याय-पवन्तनग्रहणसय तासयेपाह । सवैरतेरि

स्नेहन मत मन 1 गेति भना 0 3

१. च, एतदादीन्यु । रक. ट्‌, कः वि |

र तेतिरीपोपनिपत्‌ । [सोक्षाध्याये नवमे

प । प्रजनश्च स्वाध्यायप्रवचने चै 9 । म ध स्वाध्यायप्रवचने च । सत्य ॥ ति सृत्य वचा राथीतरः । तप॒ इति तपो । नियः पोरु- दर्यः । तद्वि तपस्तद्धि तपः ॥ १॥

| मजा च स्वाध्यायप्रवचने च पटं च | ] इति नवमो ऽनुवाकः

क्यरोषः । सत्यं सत्यं च सत्यवचनं यथा त्पाख्यातार्थ वा| तपः कृ च्छापिं | दमो वाद्यकरणोपदमः । शमोऽन्तः फरणापतमः । भग्रप भाधतन्याः। अप्रहोते च होतत्यम्‌ । अतिथयश्च पञ्याः। मानुप मिति लोकिकः संग्यवहार्‌ : | तच्च यथा पाप्रमनुप्रपम्‌ । प्रनौनोत्पा- चा | मजनश् मजननप्रतो भापीगपनमित्य्थैः । पनातिः पौतोत्प- ततिः पुत्रो निकेशपितप्य इत्येतत्सौतैः कममिगक्तस्पागि स्वाध्पाय-प वचने यरनतोऽनुष्ये इत्येवमधं सपण सह स्वाध्याय पवचनग्रहण- म । स्वाध्यापाधीनं हि अर्धक्नानम्‌ | अधन्ञानायत्तं च परं श्प; मवचनं च तदिस्मरणार्थं धर्ममृद्रयव च| भतः स्वाध्पाप-पष- चनयारादरः कायः । सत्पमिति | सत्यमव्रानुप्रातत्यमिति | । सत्प पचाः सत्यमेव वचो यस्य सोऽयं सत्यवचा नाम वातस्य | रथीतर रथीतरस्य गोत्रो रायीर्पराचार्या मन्यते । तय इति तपर एव कर्ततय मि- ति | तपोनित्यस्तपसि नित्यस्तपःपरस्तपो नित्य इति बा नाम । पौ ह. शिष्टिः पुरुशिष्टस्यापत्यं पोरुशिष्िरचा्े मन्यते | स्वा्याय-परव ने ए- बानुष्ेये इति नाको नामतो मुद्ररप्यापत्यं मौद्रस्य माचा मन्यते । तद्धि तपस्तद्धि तपः हिय स्मात्स्वाध्यापग्वचने एव्र तप्रस्तस्मात्ते एवा वुश्वे इति। उक्तानामपि सत्यतः -स्वाप्पाप-पवचनानां पुनग्रहणमाद- _ राम्‌ ॥ १ ॥ इति नवमोऽनुवाकः ॥ ९ ॥

ति । मिदि यल पलतोऽनुकये वाह । स्वाध्यायाधीनमिति | ज मतमेदपिन्यापेन स्वाव्याय-पवचनयोयादरं वित्रणाति । सत्यमित्यारि- ना।

याये हति जपाथैः| इषे तेति शावं छिन ------- १ सरि पकमत ९) ति” इतिषत्‌ | ९ इति मः मोऽनवा र, | ९ ॥

|

॥९॥

1

२ क. सख. ग. इः, स, शु, "वदन्‌ ^| फ, हुः. घ, "जाशोत्पाचः; } प्रर | 3 इ. गीत" | | | ५ ड. रुधृतर्‌" क । | १

11 ता कन

$टुवाकः९।] आनन्द गिरि कृतदीकासंवखितश्चाङ्रभाणष्यसमेता | २९

जह व्रक्षस्य रेरिवा । कीतिं पष्ठ गिरेरिव । उर्ध्व- पवित्री वाजिनीव स्वमृतमस्मि । द्रविण

॥ 01

महं व्ृल्लस्य ररिवेति स्वाध्यायार्थो मच्रा्नायः। स्वाध्यायश्च विच्यो- स्पत्तये । प्रकरणात्‌ । रिचार्थं हदे प्रकरणम्‌ । न चान्याथत्वमवगम्य- ते । स्वाध्यायेन च विथद्धसच्चस्य विचोत्पततिरवकल्प्यते । अहं वश्षस्यौ- च्छेद।त्मकस्य संसारक्षस्य रेरिवा भरयिता अन्तयौम्यात्मना । कीरिः ख्पातिर्भिरेःएष्टमिवोचछरिता मम । ऊ््वपवित्र ऊ्टकारणं पवितं पायं ज्ञानपकार्यं पवित्रं परमं ब्रह्म यस्य सर्वालमनो मम सोऽहं ऊर्व पवित्रः । वाजिनीव वाजवतीव । वाजम तद्गति सपितरीत्य्थः | यथा सवितरि अगरतमात्मतच्वं षिद्ध पसिद्धं॒श्चति -स्मृतिशतेभ्यः एवं स्वम्रतं शोभनं बिशद्रमात्मतचमध्मि भवामि । द्रविणं धनं सवच ठी परिमत्‌ तद्धवात्मतचमस्मीत्यनवर्दते । ब्रह्मज्ञानं वा आत्मतत्वप्रकाश- कत्वात्‌ सवचसम्‌ । द्रषिणमिव द्रविणं मोक्ष ुखहेतत्वात्‌ । अगिमःपक्षे प्रात मयत्यघ्याहारः क्तेत्यः। सुमेधाः स्लोभना मेधा सज्ञलक्षणा यस्य मम॒ सोऽहं सुमेधाः । संसार ध्थित्युतपन्यपसंहारकोशल्यो गात्पुमेध- स्त्वम्‌ । अत एवाग्रतोऽमरणधर्मा अक्षितोऽ्षाणो ऽव्ययः ¡ उक्षितो वा प्रतेन वोक्ितः सिक्तः अग्रतोक्षितोऽहं "इत्यादि ब्राह्मणमिति; एषेत्र राङ्ोकषत्रहमभतस्य ब्रह्मविदो वेदो वेदनमात्मत्व पजान तस्य प्रापरिमनु- वचनं पेदानुवचनम्‌ । आत्मनः कृतकृत्यर्तोख्यापनार्थं वामदेववच्रिशटुना | भार्षेण दशनेन दष्टो मन्राञ्नाय आत्मवि्यापकाराक इत्यथैः अस्य च जपो

1 0 भा कित पािाएतथोकास् तसेः णिति तनि फनिगप मकम १५

शाता ते िधातवस नपतो स

न्य त्रिनियोजकं श्रुत्यादिपमाणमपि नोपरम्यत इत्याह । न चान्याथत्व- मिति । भनितमघ्रीलादविवुषासनव्रिधिषरशेषतं वा वक्तु न शत््यते। ज्लानपा- धनाक्रियाविषेः पक्रान्वत्वादविलर्थः । अहं वृक्षस्येति मत्रस्य ऋपिशिशङ्ः, पङ्कि-

जपे शमि = नम कि, = शथे

श्च्छन्द्‌ः) परमात्मा देवता, ब्रह्मवि धाभ जपे विनियोगः | न केवलमस्य जपौ विधा

१८, ~ र ड. प्रम्‌ रेख.ग.च, प्राप्तम ४ ङ्‌, '्ताप्रसयार| 1

, ‰द तेत्तिरीपोपनिषत्‌ । [शीक्षाध्याये एकादशो वेदमन्‌च्याऽऽचार्योऽन्तेवासिनमनुशास्ति

मदि ४ नः चसमित रतत

विययोत्पच्यथाऽवगम्यते। कतथश्चेत्यादिकमपन्यास्रादनन्तरश्च वदानुरच- नपाटादेतदवगम्यते। एवं श्नीत-स्मात्तेपु नित्येषु कमम मुक्त मस्य परब्रह्म षिषिदिषोरार्षाणि दशनानि पादभवन्त्पान्मादिप्िप्रपाणी- ति ॥ १॥ इति दशमोऽनवाकः ॥ १० ॥ पेदमनच्पेत्येवमादिकतन्यतापदेशारम्भः प्रागत्र्मप्रिज्ञानानियमन कर्तत्यानि श्रौ त-स्मसिक्माणीरयेवमर्थः। अनगामनश्रनेः प्ररपमग्काग- थत्वात्‌ । सक्रतस्य हि विथुद्रमचस्पात्मज्ञानमस्चम्राल्पद्यने | “तपसा कल्मषं हाम्ति वरिययाऽग्रनमश्चनें इति स्मरतिः | वक्ष्यति च । "तपसा व्रह्म पिजिज्नासम्य' हति | अतो विद्यात्पच्यथमनुष्टपानि कमाणि | अनशास्तीतयनशामनशब्द्दन शासनातिक्रभे हि दोपोत्पत्तिः | पागषन्यासाच कर्मणां कवनत्रद्यप्रिद्या- रम्भाच पूत कमाण्युपन्पस्तानि | उदितायां प्रियायां "अभयं प्रतिष्ठं विन्दते । न तरिभेति ढुतश्चन । किमहं साध नाकं ' इत्येवमादिना

इह त॒ ज्ञानान्त्थत्वात्कतत्यनिपमाभः पदुमनन्याध्याप्पानापा6- न्तेवासिनमनुशास्ति म्न्थग्रहणादनु पश्चाच्छाम्ति तदर्थं ग्राहयनीन्प्रथः।

% वूवाक्तान कमाण्यपयाह । ऋतश्चैत्यादिना ॥१॥ इति दशमोऽनवाकः ॥ १०॥ उत्तरानुतराकस्य तातयमाह । वंद्मन्च्येत्यादिना | विद्वान्पन्यथं नित्य-नमित्त- कावयरवान्यनुश्यानात्यक नियम उक्तः । प्रमित्र चानुष्टयानीति नियमान्तरमाह्‌ | परागुपन्यासाच कमणामिति । सङ्कहवाक्यं वित्रणाति | केवरुत्यादिना । अविद्या कमेणा मृत्युमप तीवति मन्रोऽपि व्रि्योतत्तेः पामे कमानष्टानं मृचयर्त।त्यपैः |. वचर स्वाभ्याय-यवचने च, इलयादिना पूर्वत्र कमोनुष्ठानयुक्तमप अवः पौनस्कत्यमि ` त्याशङ्याह । ऋतादानामिति। प्रिचारमकुता ग॒रुकला । नर निवर्वितन्यम्‌ | किन्त्वध्यय-

पोना म भगाल

निः तत नण 1 |

९. गम्यते | २.क. घ. इ, ट. गस्मा्वानि कर, क-ख. घ. नतह! ड ख. श्रुति । मीणीति | ६ तन. द्.च.नन् षर अन ७ खम. तन्. वनः ।८ लु.मनच, शोधय

ऽनुवाक;ः११।] भआनम्दगिरिकृतदीकासवलितचाङ्रभाप्यसमेता । ५७

सयं वद्‌। धमं चर । स्वाध्यायान्मा प्रमद्‌ः। ज- चायौय प्रियं धनमाहृप्य प्रजातन्तं मा ग्यव- च्छेत्सीः। सयात्र प्रमदितव्यम्‌ । धमातर प्रम- दितन्यम्‌ । कशखान्न प्रमदितव्यम्‌ । प्रमदितन्यम्‌ । स्वाध्याय-प्वचनाभ्यां न दितव्यम्‌ ॥ १॥

॥ तामिण म जो ००० कम क क ज क म ११५०१५५०१४४१०११०१७४५७ म ४ ५०५

कथमनुशास्तीत्याह । सत्यं वद यथा प्रमाणावगतं वक्तम्यं वद्‌ | तद्र चर । धमं इत्यनुष्ेयानां सामान्यवचनं सत्यादि विरेषनिर्दशात्‌ । स्वा- प्यायादष्ययनान्मा प्रमदः प्रमादं माकार्षीः । आचायायाऽऽचायार्थं मिय- मिष्टं धनमाहत्यानीय दत्वा वियानिष्क्रयार्थम्‌ | आचार्येण चानज्ञाता ऽ- नृषूपान्दारानाहूत्य प्रजातन्तं प्रजासन्तानं मा व्यवच्छेत्सीः प्रजाप्रन्त- तेर्विच्छित्तिनं कतंव्या ।' अनुतखद्यमानेऽपि पत्रे पत्रकाम्पादिक्मणा तदुत्पत्तं यत्नः कतव्य इत्यभिप्रायः । प्रजा-प्रजनन-प्रजातिंत्रयनि दशसामय्यात्‌ । अन्यथा प्रजननश्ेत्येतदे कमेवावक्ष्यत्‌ । सत्यान्न प्रम दितव्यं पमादो न कर्तव्यः । सत्पाच प्रमदनमद्रतप्रसह्ः । पमाद शव्द - सामथ्यात्‌ । विस्मृत्पाप्यद्रतं न दक्तत्यमित्य्थः >अन्यधाभत्पवदन- पततिषध एव स्यात्‌ । "धमन प्रमदितव्यम्‌ । धर्मेशब्दस्यानदरेयति- यत्वात्‌ । अननुष्ठानं पमादः स न कर्तव्यः | अनुष्टतस्य एव धर्म इति पाव । एव दुशखदात्मरक्षाथात्कमणां न प्रमदितव्यम्‌ | भतिर्विभति- स्तस्ये भृत्ये म्रत्य्थान्मङ्गलयुक्तात्कमणो नं प्रमदितव्यम्‌ । स्वाध्य। य-प्वचनाभ्यां न प्रमादैतव्यम्‌। । ते हि नियमेन कर्तव्ये इत्पर्धः ' अताऽव गम्यते अघातवेदस्य धमजिज्ञासामकृत्वा गुरुकनान समावत तव्यमिति । “वुद्ध्वा कर्माणि चारमेत्त्‌” इति स्मरतेश्च |

मम

कमन

तितन्यमित्याह । ग्रन्यग्रहणादनिविति ।, वेदमवीत्य क्नायादरिति स्मरतिरप्येतच्छा 4. रछत्याह । अतांऽवगम्यत इत्ति ।: कक्तव्यमिपि | वचना परस्य ट्तिमित्यथः | प

मनकी 1 ध [1१1 3

) स. च. ज्यंतद्‌ च २.छ. तित्रितय | उ घ. ग्येतावहे ¡४ स. श्देन" | +य पृ्तकरे अनृतवदन्िषवे दोषश्रते्च । “ गोऽदनमवदति समलो वा एप परिष्यानि इति| “न तत्पत्वरमा धमा ननत्रतालातक्रं प्रर: उतिस्मनेः" इति अधिकं रश्यो | ५ ख. च. तथा ५ | {प्स च. पुस्तकेषु (स्वराथ्यावोऽध्ययनं प्रवचनमध्यापनं ताभ्यां न प्रमदितव्यम्‌” । यापि रय ।

< तैिरीयोपमिषत्‌ । [दीन्षाष्याये एकादशो

॥ 0

वाका

देव-पितृकायुभ्यिं न प्रमदितव्यम्‌ । मात्रदेवो भव्‌! पितृदेवो मव । आचार्यदेवो भव । जति- थियो मव । यान्यनवद्यानि कर्माणि । तानि सैव्ितन्यानि । नौ इतराणि । यान्यस्माक ९ पृचरतान। तानि लयोपास्यानि ॥ २॥

नो इतराणि । येके चास्मच्छेया £ सो व्राह्मणाः। तेषां खयाऽऽपनेन परधसितग्यम्‌।श्रदयादेयम्‌। अश्रदरपाऽ्देयम्‌ । श्रिया देयम्‌ । द्विया देयम्‌। भिया देयम्‌। संविदा देयम्‌। अथ यदि त कर्म-

+

तथा देवःपितृका्याभ्यां न परमदितन्य

सेवितव्यानि कतेऽ्यानै त्वया | नो करतत्यानीतगाणि मापर्यान शिषटक-

भू न्रिवािभ्रत्या देयं दातव्यम्‌ । हिया खल्या च देयम्‌ यदि क्दाचित्तेतव श्राति स्मरतिवा करमणि इते वा भचार

पत्म परचजपर-------- ` 4.५. च. स्पा देयमिति विवण्णयैद्म्‌ * इति ववते। ५. ग. च, 'रपिलक्षणे । ५ 7 च. श्ूचेन्‌ |

तान्यपि । यान्यप्माकमाचार्योणां चरितानि शेभनचरितानिं आघ्रा याचविरुद्धानि तान्थव त्वयोपास्यानि अदष्रा्ान्यनुष्टपानि नियमेन कतेभ्यानीति यावत्‌ । नो इतराणि पिपरीतान्याचायंक्रतान्पपि । ये क च िरोषिता आचार्॑त्वादिषैमैः अप्मदस्मत्ः भ्रर्यांनः भशस्यनरास्ते च बह्मगानषत्रियादयस्तेपामासननाऽऽसनदानादिना त्वया यश्वमितम्पम्‌ । पर्वसनं भ-पास्तः भ्रमापनयस्तेषां श्नमस्तवयापनेतन्य इत्यर्थः | तेषां

चाऽऽपने गो्ठीनिमितते सरिते तेषु न यन्वसित्पं मन्टासोऽपि न

क्त्यः । केषं तदुक्तसार ग्राहिणा भवितत्यम्‌ |

किञ्च यत्किचिदेयं तचटरद्धयेव दातव्यम्‌ । अश्रद्धपाऽ> ध न दातभ्य म्‌ | भिया तमानस्प

च भयेन देयम्‌ । संविदा च | संविन्मित्ादिकार्पम्‌ । अथव व

| 1 पवनाः

नण प्रिचि-

# र

दश्च. पुरनरक रिष्पृण

ऽनुवाकः ११।] आनन्दगिरिकृतरटीकासंवरितशाङ्रभाष्यसमेता । ५९

ये तत्र ब्राह्मणाः सम्मशिनः। युक्ता जायुक्ताः। अलूक्षा धर्मकामाः स्युः। यथा ते तत्र वर्तेरन्‌ । तथा तत्र वर्तेथाः । अथाभ्याख्यातेषु । ये त- भर ब्राह्मणाः सम्मरिनः। युक्ता आयुक्ताः। अ लक्षा ध्मकामाः स्युः । यथा ते तेषु र्वन्‌ । तथा तेषु वर्तेथाः एष आदेश्चः। एष उपदेशः। एषा वेदोपनिषत्‌ । एतदनुञ्चासनम्‌। एवमुपा- सितव्यम्‌ । एवमुचेतदुपास्यम्‌ ॥ ¢ ॥

। स्वाध्यायमवचनाभ्यां न ममदितव्यं तानि त्वयोपास्यानि स्यात्तेषु वर्तेरन्‌ सप्र च । | इत्येकादशऽनुवाकः ॥ ११ ॥ कोद । युक्ता इति व्यवहितेन सम्बन्धः कर्तव्यः! सम्मरिनो विचार. लषमाः युक्ता अभियुक्ताः कर्मणि वृत्ते वा । आगुक्ता अपरपयुक्ताः । अङ्ना अक्षा अक्रूरमतयः । धर्मकामां अदष्रधिन अकामहता इत्पे- तत्‌ । ते यथा येन यकारेण ब्राह्मणाः तत्र तस्मिन्‌ कर्मणि वृत्ते वा व- तरन्‌ तथा त्वमपि वर्तेथाः | अथ अभ्याख्यातेष्वभ्युक्ता दोपेण सण्िश्च- मानेन संयोजिता: केनचित्तेषु च यथोक्तं सर्वमुपनयेत्‌ ये तन्ेत्यादि । एष आदंशो परिधिः । एष उपदेशः पत्रादिभ्यः पित्रादनाम्‌ । एषा वेदो- प्रनिषद्वदरहस्यं वेदार्थ इत्येतत्‌ । एतदेव नुशासनमी रवचनम्‌ । आदे- रवाक्यस्य्‌ विधेरुक्ततात्स्वपां वा मरमाणभरतानामनुशौसनपेतत्‌ । यस्मा- ` देवं तस्मादेवं सर्ैयुपासितव्यं कर्तव्यम्‌ ¡ एवम चत्तहुपास्यमरपास्पमेव ` चेतत्नानुपास्यमित्यादराथं पुन्चनम्‌ ॥*॥ इत्येकादशो ऽनुवाकः ॥११॥

ताजा तथ पमकरथ 1) 1 1 1 1

1 117

नोन

कतज्यमयेमुपदिश्यानुष्टानकाे समुत्पन्नसरायनितृत्यथ शिष्टाचारः पमाणयिक्तम्य ह

,।

व्याह । अथेवमित्यादिना । अपरपरयुक्ता इति । खतत्रा र्त्यः | अभ्युक्ताभभि रस्ता इयथः || ° ॥ इलेकादशोऽनु कः || ११||

नि मोनभत ५५१९ 9 निः ॥ त ५

कोणानि मि र भे मीम, त५१४०। पथनित्‌ मतत न्नम,०-, ' "५, ५ नुः

१ ले. "नाः स्थुः अकृ. भवेयुः । > ह+, चा. ३ श्र नमन्‌")

३० . तैत्तिरीयोपनिषत्‌ । [शीक्षाध्याय ददृशो

शत्रो मिथः श वरुणः । शत्रो भवत्वयमा |

तभा मा जा 1

अतीतविद्यापाप्युपसर्गशमनार्थं शान्ति पटति । शननोमिन्र इति त्पाख्यातमेतत्परवेम्‌ । अत्रेतिन्त्यते विद्या-कमणोकविकाय कि कमभ्य एव केवरेभ्यः परं श्रय ?उत वियासत्यपक्नेभ्यः ? आद्णिद्धिया-कमभ्यां संहताभ्यां ? विद्याया वा कमपिक्नाया ? उत केवराया एव्र व्ि्याग्रा 2 इति। तन केवरेभ्य एव कर्मभ्यः स्यात्‌ । समस्तवेदाथज्ञानवतः कमाधरिकागान्‌ | “वैदः कृत्स्नोऽधिगन्तत्यः सरहस्यो द्विनन्मना '' | इति स्मरणात्‌ । अधिगमश्च सहोपनिषदथनात्मनज्ञानादिना। ` विद्रान यजते। विद्धान्‌ याजयति `` इति च विद्र एव करमेण्यधिकार्‌ः पद्‌ इ्यत सरवन । “ज्ञात्वा चानुषटानं”' इति च | कृत्स वेदः कर्मयि इति हदि मन्यन्ते केचित्‌| कमेभ्यश्चेतपरं यो नावाप्यते वैदरोऽनथकः स्यात्‌ न नित्पन्वा- न्माक्षस्य । नित्यो हिं मोक्ष इष्यते । क्का्यस्यानित्यन्पं पिदर रोके कमभ्यश्चच्छरयाऽनित्यं स्यात्‌ तच्चा तद्य कमिता रोकः क्षापत ˆ इति न्यायरानुष्हीत-श्तिविरोधात्‌ । काम्प-पतिपिद्धपोरनार- म्भात्‌। आव्धस्य च कमण उपभोगेन प्षयानित्यानुषए्रानाचं ज्ञाननिग्पे . एव माक्ष--इति चेत्‌ । तच्च न । शोपकर्मसम्भवान्‌ । ताजिमित्तशरौरा- जानुके केवलाया विद्याया निःस्रयमरसावनत्वमक्तयपि म्फराकरतं करमपि चरवम्य प्रसङ्गात पुनव्रिचारायतुमुपक्रमतं ; अत्रतचचिन्त्पत इत्यादिना| पविकाधेमिति परथकूफललन्नापनायमियगैः । - नं मव्यायोपर (द्यत ट्त न्याय ततजनस्वापि कमकरत्सक्ारतया कमव्रिवजपचाच्छनम्याि फलम्याभृत्रादम- वाकम एव परं अरय इति पथः प्रः | निद्धान्नमाह्। न नित पवादित्यादिना । यदयप्यध्ययनविविप्रयुकयां कल्ला प्रर केन प्रचार व्वस्वयाम्यघ्ययनव्रिधी पपिकक्याध्ययने तप्रमवरक्रयाधरपिचारः च व्यापा | रत तत्ययुक्याऽम्बुदयकामस्य कमपियेनिव्याभृज्नतरतवमवेण कर्मण्यपि = शर्सम्मवराद्रह्मसाक्षात्कारस्य तचानपय। सोन पमम्नवृदरभनानतनः कमा ^ परमाण्मस्तीयाह । तच्च नेति। यद्यामं चाध्ययने (नीधप्रयक्या वेदान्तवि-

` 9 अतत" इनयारम्य दूरम्‌ दयन्त क्र, स. ग. ध, च. ष, ५. र. पृन्लषु ने व्च । & र | च + वष्र वे] 3 छ.ग. ट, श्यं आत । भ्य. ग. च. "वु तश्न्नागरानशत्तेः

` का । + कय. च. अगर प्रन्यादौ आ च, श्य आरा) ५ 1 ल, भवदो आद्धङदरे भा | न्न, अधरा

सी |६ ङ स्कार | ५४. स यनः; ष" ८कर.ग, च पथमभ्य" | ९. ज. गृक्तभ्युः | १० सख, "नलम" | १ १ य. यदत्र १२८, ज, “दकौ वे ` `

ऽनुबाकः१२।] भानन्दगिरिकृतदीकासवलितशाङ्करमाष्यसमता । ३१

शन्न इन्द्री बृहस्पतिः । शतन विष्णुरुरकरम नमो ब्रह्मणे । नमस्ते वायो । तमेव प्रयक्षं

थमातम प ध

म ०००० ७७४५०. ४१५०.५६००७ न्न्य

. न्तरोत्पत्तिः पाप्रोतीति प्रत्युक्तम्‌ । कमशेषस्य च नित्यानुष्टानेनाविरो- धात्‌ क्षयानुपपत्तिरिति च । यदुक्त -समस्तवेदाथज्ञानवतः क्माधिका- रात्‌-इत्यादि । तच्च न । शुतज्ञानव्यतिरेकादुपासनस्य । च्रुतज्ञानमात्रेण हि कर्मण्यधिक्रियते नोपास्नांमपेक्षतेः । उपासनश्च श्ुतज्ञानादधान्तरं विधीयते । मोक्षफर अथान्तरमसिद्ध च स्यात्‌ । ““श्नातन्यः" इत्युक्त्वा तद्यतिरेकेण "मन्तव्या निदिष्यासिरत्य'' इति यत्नान्तरविधानानमन- न-निदिष्यासनयीश्च सिद्धं श्रवणज्ञानादथान्तरत्वम्‌। एवं तदं पिचया- सत्यपेक्षेभ्यः कमभ्यः स्यान्मान्षः | विद्यास्हितानश्च कर्मणां भवेत्का यान्तरारम्भसामय्यम्‌ । यथा स्वतो मरण-ज्वरादिकायारम्भसामथ्या- नामपि विष-दध्यादीनां मन्न-शकरादिस्तयुक्तानां । कार्यान्तरारम्भसा- मथ्यम्‌ । एवं विचासदितेः कर्मभिमोक्ष आरभ्यते--इति चेत्‌ ।न । आर- भ्यस्यानित्यत्वात्‌रत्युक्ती दोषः । वचनादारभ्योऽपि नित्य एव-इति चेत्‌ । न । ज्ञापकत्वाद्रचनस्य । वचनं नाम यथा भृतस्यार्थस्प ज्ञापके

(0) २४४५।

१ 1112111

चारोऽपि र्ता गरुकठ एव तथापि न समस्तवेद्ाधज्ञानवतोऽधिकारः । उषा. पनााध्यस्य॒व्रह्मसाक्षात्कारस्य प्रथगुभाव्रादिलयाह । श्ुतज्ञानेति । भ्रनादस्रुल व्रिचारिताद्रक्यात्कमानषएानोपयामि यन्ज्ञानं ताव्रन्पाचण कमण्ययिक्किथते न बरह्म साक्षात्कारफखमुपासनमपक्षत व्यतिरेकमावा(दय ५: | अध्ययनविधिग्यापागेपरमडन छ्य तथाभूत व्रह्मापासनमेव नास्ति, मानामावात्--इति न वक्तस्ययिल्याह | उपासन- श्वेति । एतच कमेमीमांसान्यायाद्खीकारात्रणोक्तम्‌ । वस्ततश्च श्रोतव्यतिधिपयनः एवापानेषदिचारारम्मा भिन्नायिकारः । कमकाण्डविचारोऽप्युत्तरवियिप्रयुक्त एवे प्रकटाय प्रतिष्ठितम्‌ । केवलं कम मोक्षसाधनं--इति पक्ष निरस्य, विचासम्‌ नितं मोक साषन-इति पक्षान्तरमाशङ्न्य निषरधंति | एवं तर्हीत्यादिना | “न स पनरायपत'' इ।त वचनादारभ्याङऽपि मक्षा नत्य इति न शक्यं वक्तम्‌ | प्रपिद्धपदाथयम्यत्वपप। दाय वचनस्य ससगज्ञापकत्वात्‌ | न चारभ्यस्य नित्यस योग्यत्वं प्रद्र] मन्थ. यावचनस्य कारकत्वपसङ्कात्‌ } "अन्या मणिमविन्द्‌व्‌--इत्यादप्वपि योग्यताकरन्प नपसङ्गादित्याह । न ज्ञापकत्वादित्यादिना । कम परधानं प्रिया चोपमर्जन ¢

॥ 1 01

९ क.स-ग. न. ट. "सनम > ट. "ते मानाभावो त्‌ । य 1 उ ग्घ , च 1. । ० - र, : ष, ॥ तना । ४ज. ज. रकामा'। ५ग.च. पुस्धकयाः "एवोपनिष' न्यम ` दलगलवृप्रत्रभ, + सयव न्‌ विदतं । ६ ज, (धयति = ज. शयन भ]

९९ तैत्तिरीयोपनिषत्‌ । [भीक्नाभ्पाये द्ादशो ब्रह्मापि । लामेव प्यकं ब्रह्मावादिषम्‌ । ऋ-

व्रियमनस्य कतं । न ह वचनशतेनापि नित्पमारभ्यते आरब्धं वा षि- नारि भवेत्‌ ।

तप्पा फर

परतश्च मोको गतिश्चतेराप्यः--इति चत्‌ । “दयद्रारण ० “ तयोध्वमा- यन्‌ “* इत्येवमादिगतिश्रुतिभ्यः पाप्यो मोक्ञ--इति चेत्‌ । न । सर्वग- तत्वाद्रःतृमिश्चानन्यत्वादाका्चादिकारणत्वात्सर्वगतं व्रह्म । ब्रह्मन्पानिरि काश्च सर्व विज्ञानात्मनः अतो नाप्यो मोक्षः गन्त्रन्यद्रिभिन देस परति भवति गन्तव्यम्‌ | न हि पेनेवात्यतिरिक्त ततेव गम्यते ` तदनन्यत्व'' मपिद्धेध । (ततचष्ा तदेवानुमाविशत्‌"' । ““तनज्ञश्चापि मां पिद्धि"" | इत्येवमादिश्रुति-स्रतिशतेभ्यः। गत्ये्यादिन्रतितिगध इनि चन्‌। अ थापि स्यत्‌ यचपराप्यो मौस्तदागतिशत्तीनां, “स एकधा सर पदि पितृलोककामो भवति चीमि्वा यावा ”" इत्यादिशरुतीनाश्च कोपः स्यात्‌--इति चेत्‌ । न । कायंव्रह्मविपयत्वात्तासाम्‌ । काये {हि ब्रह्मभि

पः

1 11 1

समुचय निरस्य समपमुचयेऽप्यतिद्रिशति । एतेनेत्नि । नःय वादिरोपप्रमङ्खनै-

त्यथः मोक्षेति । मोषस्य प्रतिवन चरतुरवि ्याऽ्पमादविःतनिवरवके प्रिया-कयणी | न

खरूपोत्ादके। ततः सरूपावस्थानस्य नित्यत्वम्‌ | प्र्वमस्य च कतकस्यापरि नस्य प्रिद्धमित्ययेः ], “मिते हृद्ययन्थिः" इत्यादिश्च | केवल धामाध्यैवा्रियानि वृततिः। न तत्न ब्ैचायाः सहकपेन्ा | कमेफलन्तन्युेव परनिद्धित्याह | न कर्मण इति । उत्पातः पुरोडाशादेः | संस्कासे दाद: | परिकरः मोमस्व । आिश्दस्य। क्मफठं मपिदधम्‌ । जात्मलरूप.य तु मोत्तस्यानादितादनापरेयातिशयत्वाद्विकार्य-

| क] वानिलयातत्वाच कमफद्विपरीयमित्ययैः । गतिश्वतेरिति ॥ भावरादिगतिश्रवणा- द्रद्याण्डाहरिःप्थितव्रह्मपाप्रिपोक्षः ततो निलयाप्ततमसिद्धमित्यर्थः । गर्वा पापः कि ` ^ ठका वदात्म्यललणा वा? नोमययापीत्याह । न सर्वगतत्वादि ति। मलया-

५,

रिश्रवेस्तातयै शङ्कापूवकं दर्शयति | गत्येश्वयत्यादिना | स पु

4 „१ ग्ट रसा ~ ~ दहर क ुनाुष्कुषमुु्नु न्ि। ४ च. मेक्षोस्तितदी } ५ म वन्ये दे ६ ज. कारयापि" ७ क शस्व )

न म्वा.

उनुवाकः १५] आनन्द गिरिक्तः।कास्वटितशांफरभाप्यसमेता | २२

तमवादिषम्‌ । स॒यमवादिषम्‌ । तन्मामावी-

। तद्रक्तारमावीत्‌ । जवीन्माम । आवी- ह्तरम्‌ ॐ शान्तः ब्ान्तः शान्तः ॥ 3 ॥ | सत्यमवादिष पञ्चे च।] इति द्वादशोऽनुवाकः | ५२॥

श नः दीक्षा ५ सहनो यच्छन्दसां यः प्रयिल्यामितरूत चा वदमन्‌नच्यरना द्वादश ॥१५॥ ३ नो मह इन्यादित्याना इतराणि जय।वि शतिः | ८2 ॥ ह्यादयः स्युन कारण | एकमवाद्भतीयं यत्र नान्पत्परयति तन्न क परयेदित्यारि श्रुतिभ्यो विरोधाच्र । व्दाकमणाः ममनच्रयानपप- त्तिः। पविछनकनदिकारकविशेपतच्वविपया {हि प्रिया तद्विपरतकार- कसाध्यन कमणा विरुभ्यतें । न हर्कः वस्तु परमार्थतः कना्दिव्रिले- पवत्तच्छ्न्य चत्युमयया द्रष् शक्पत | अतय हयन्यतरन्मिथ्या स्या- द्न्यततरस्य च मिथ्यात्वपसङ्खं युक्तं यत्स्वाभाप्रिकाज्ञानविपयस्य द्र॑तस्य मिथ्यात्वम्‌। यत्रहि द्वैतमिव मवति मत्योः स ग्रत्यरमाप्रोत्ति | अथ यत्रान्पत्परयति तदल्पम्‌ । अन्योऽमावन्यो ऽहमस्मि । उदरमन्तरं कस्तं । अथ तस्य म मवतीन्यादिश्वतिशतेम्यः | सत्यत्यं चकत्यस्यकमवान- द्रष्टव्यमेकमवाद्वित।यं व्रद्मपेद < सवमात्मव्ेद : सवपित्यादि्नति- भ्यः। नच सप्रदानादिकारकभदादसन कमोपपयते | अन्यत्दृर्भना- पवाद्श्च विद्याविपय सहस्रशः श्रयते । अतो विराधो वि्याकर्मणाः ।

अतश्च समुचयानुपपत्तिः |

. _ तत्र यदुक्त सहताभ्यां विचाकमभ्यां मोक्ष इति । अनुपपन्नं तत्‌ विहितत्वात्कमणाम्‌ । श्वुतिरिरोध इति चेत्‌ । यद्यपमद्य कन्रादि- कार्‌कविगरपमात्मेकत्वविज्ञानं विधीयते । सपादिभरान्तिपरिज्ञानोपमदकर- वादि विपयविज्ञानवत्पप्ः कमपिधिश्रतानां निर्विपरयत्वाद्िरोधः ।. विहितानि च कर्माणि । स च विरोधो न य॒क्तः। पमाणत्वान्टती

काय काचिन्मोक्षन सभवतीलुक्तम्‌ । सोऽपि न समवतीव्याह । विराधाचचन्यारिना । य्‌।द कत्रोदिकारकमदस्य नत्वल्वादयमपवाध्य व्रह्मज्ञानमुपटिऽयत तद्रा पभ्याध्‌ा- तकनधानामधामाण्यं स्यापत्वाह्‌ । विहितत्वादिति । शद्धा धवृणोःत | यदीत्या- दिना । अन्ययनत्रिभिगरईीतानां श्रुतीनां पृरपारथोपद्रौकतेन प्रामाण्य वक्तव्यम्‌ | नवृ मद्स्य सत्येन ततः पनिद्धिनिद्धं कारकरादिद्‌मभकियासमर्भुपदा प्रवतत

१ +

३४ , तैत्तिरीयोपनिषत्‌ | [शीक्षाध्याये

नामिति चेन परुषायीपदेशषरत्वाच्छतीनाम्‌ । विद्यापदशपरा ताव- च्छतिः ससारत्पुरुषो मोक्षयितत्य उत्तिषसारहतारविद्याया रिचया निवृत्तिः कर्तव्येति विद्याप्रकाशकसेन प्रवत्तेति न प्रिरोध एवमपि कतीदिकारकसद्रावप्रतिपादनपरं शाच्रे विरुध्यत प्रेति चेन्न । यथाप्राप्ठमेव कारकास्तित्वमुपादापोपात्तदुरितक्नपाभ कमाणि वेदधच्छाघ्ं यगक्षणां फलार्थिनां च फ्माधन न कारकान्तितमे व्याप्रियते 1 उपचितद्ररितप्रतिवन्धस्य दि विद्यात्पत्तिनावरकन्प- ते । ततक्षये च विधोत्पत्तिः स्पात्ततश्चापिद्यानित्रेत्निस्तत आत्प न्तिकः संसारोपरमः। अपि चानात्मदशिनो ह्नात्ममिपयः फामः। कामयमानश्च करोति कर्माणि । ततस्तत्फन्पभागाय रागगाद्युपरादानर- क्षणः ससारः । तद्यतिरेकेणाऽऽत्मेकलत्वद शनो पिपयाभात्रान्‌ । कामान. त्पत्तिः । आत्मनि चानन्यत्वात्कामानंत्पत्तां सवात्मन्यतव्रग्धाने मोक्ष इत्यतोऽपि विद्याकर्मणोविरोधः | विरोधादेव च विचा मोक्षं प्रति न क्माण्यपक्षते | ग्वान्मनाभ तु पूर्वोपचितप्रतिवन्धापनयद्रारेण विद्याहेतत्वं प्रतिपन्ने कर्मा नित्यानीति । अत एवास्मिन्प्रकरण उपन्यस्तानि कर्माणत्पयोचाम। एवं चाविरोधः कमविधिश्रुतीनाम्‌ । अतः केदाया एव विद्याप्राः प्रं , श्रेय इति सिद्धम्‌ । एप तद्या्नषमान्तरानुपपत्तिः । कर्मनिमित्ततवाद्वि्योन्पत्तः | गार्हस्थ्ये च विहितानि कममांणीत्यकाश्चम्यमेव । अततश्च यावन्तीवादिश्च॒तपाऽन-

कको तिन क रभम १४५१४ न

` प्रामाण्य न विहघ्यत इत्याह । न पुरूषाथति | प्ग्रहवाक्रयं प्िवरणात । विद्योपदेश- ` परा तावदित्यादिना । पूरव सत्यपिथ्यप्रिपयत्रेन व्रि्याकःणोविरधमादाय समयो ।नरस्तः । इद्न। काम्यकांमिीवपयत्वन पिरोधमाह । अपि चत्पाद्रिना। समसमुय॑ नरस्य गुणपवानमविनापि समुच्चयं निरस्यति । व्रिसधदेव चेति। (रया चत्कमाणर स्फ नापक्षतं विरुद्रत्वात्िदण्डिषयेव्रदतुगमनं कथं त[ वेद्यामनिधनि कमणां परा इलयत आह । स्वात्मलाभे तिति । कोणं विचामाधनत्व श्रत्वा गा९- प्व्यमनकमनुष्याभति प्रलयवपिष्ठन्ते कमनडाः | एषं तरति भुतिष्मृ(तत्वाश्रणन्तरा-

` णाम विदितत्वाविशेषत्तदीयकमस्‌ कत्व(परिरपाच माम्य रागि िितन्वापपित्या-

| 1 ल.ग.धः ह. च. छ. भरट. न्नुपरपाचः | रप्‌. ट. छ, त्र, न्नव । 3 च, कराम्याकाम्पद्रे० ध |

दक,

=+ नः

त प गातात ह (४

द्वादशोऽनुवाकः १२]भनन्दगिरिक्तरीकासंवखितांकरभाष्यसमेता। २३५

कूरुतराः स्थुः । न क्मानेकत्वा् हथिरात्नादीन्येव कर्माणि । ब्रह्म चं तपः सत्यवदनं शमो दमो ऽरि सेत्येवमा्दीन्यपि कमीणीतराश्र- मप्रसिद्धानि विच्योत्पत्तौ साधकतमान्यसंकीणंत्वाद्वियन्ते ध्यानधार- णादिक्षणानि च । वक्ष्यति च । तपसा ब्रहम विजिज्ञासस्येति । जन्मान्तरक्तकमेभ्यश्च प्रागपि गा्हस्थ्याद्वियोत्पत्तिसभवात्कमाध- त्वाच्च गाहेस्थ्यपतिपत्तेः कर्मसाध्यायां च पिदायां सत्यां गाह स्थ्यप्रतिपत्तिरनथिकेव । रोकाथेत्वाच पुत्रादीनाम्‌ । पुत्रादिसाध्येभ्य- श्राय रोकः पितृखेको देवक इत्येतेभ्यो व्याद्रततकामस्य नित्यसि- द्रात्मखोकदर्डिनः कमणि प्रयोजनमपश्यतः कथं पवृत्तिरुपपद्यते | परतिपन्नगाहस्थ्यस्यापि रिचोत्पत्तो पिच्यापरिपाकाद्विरक्तस्य कर्मश प्रयोजनमपडयतः कमभ्यो निदृत्तिरेव स्यात्‌ । प्रबजिष्यन्वा भरेऽ- हमस्मात्स्थानादस्मत्यवमादिश्चतिलिङ्दशनात्‌ । कर्मपतिश्चतेयनाधि- क्यदशनादयुक्तमिति चेद ग्रिहो्ादिकर्मपतिश्ुतेरधिको यलो महांश्च कर्म- प्यायासोऽनकसाधनसाध्यत्वाद परिहोत्रादीनाम्‌। तपोब्रह्मचयादीनां चेत. राश्रमकमणा गाहस्थ्येऽपि समानतादस्पसाधनापेक्षसाच्चतरेषां न ` युक्तस्तुल्यवद्विकल्प आश्रमिभिस्तस्येति चेन्न । जन्मान्तर क्रतानुग्रहात्‌। यदुक्तं कमणि श्॒तेरधिका यन्न इत्यादि । नासां दोपः। यतां जन्मान्तरकरतमप्यथिहानादिरक्ष्णं कम व्रद्यचयादिनक्षणं चा- नुग्राहकं भवति विचात्पात्ति प्रति! येन जन्मनैव विरक्ता दरयम्ते के- चित्‌ । केचिच्च कमस परवत्ता अविरक्ता विद्याविद्धेषिणः । तस्पाजन्मा- न्तरकृतसंस्कारेभ्यो विरक्तानामाश्नसान्तरपतिपत्तिरेषेष्यते क्मफरबाहु- र्पाच्च पुन्रस्वगवब्रह्मवचसादिरक्षणस्य कर्मफरुस्यासंख्येयत्वात्‌ । तत्प-

(1111 1 मनिनि पतेन

ह । न कमोनेकत्वादिति । असंकीणैत्वादिति । हसाय पिश्नितलादियथैः । इतश्च कन॑णा निद्यासाधनव्वेऽपि न॒ गारस्थ्यमावकश्यकमित्याह । जन्मान्तरेति । कामि- नां गाहस्थ्यस्यानुष्टेयत्वेऽमि न सर्भेरनुध्यत्वभिल्यत्र हेत्वन्तरमाह । खोका्पत्वाच्े त्यादिना । गारस्थ्यस्यानवश्यकत्वेन वैकान्पिकमनष्ानमक्ते तत्रातल्यवलत्वैन प्रि कल्प्मालपाते । कमप्रतिश्ुतेरिति । जन्मान्तरकूतानुयहादिति परटिहारमाप्यं विवृणोति । यदु क्तमित्यादिना । कमे यत्रापिकयस्यान्यधामिद्धत्वा्िकल्पपरिधात

कृत्व न भवरत; |

ताम सकत पकक 1 सहनः यति कि ीनिकितिषिसकि पतितनत ककक क 1...

मोलि ५} 9 111 ॥

१ क, स्त, म. गपमिश्रसशा०१

३६ | , तैत्तिरीयोपनिषत्‌ |

शं नी मित्रः शं व० अवतु वक्तारम्‌ ७2 शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ इति सीक्षाभ्यायः ॥१।॥

#

तिच पुरुषाणां कामबाहुस्यात्तदर्थः श्रतेरधिको यतः क्सूपपद्यते | आशिषां बाहुल्यदरनादिदं मे स्यादिदं मे स्यादिन्यृपायत्वाच् | उपायभ्रृतानि हि कर्माणि विचां परतीत्यवोचाम | उपयेऽधिका यन्न कतव्यो नोपय कमनिमित्त्छाद्वियाया यनान्तरानर्धक्यमिति चेत्कमभ्प पव प वापचितहुरितपरतिबन्यक्षयादेव विद्योन्पचते चत्फमभ्य प्रथगुप्रनि- षच्छवृणादिपनोऽनथक्‌ इति चेत्‌ । न । नियमाभावात्‌ । न हि प्रनि- वन्धक्षयादेव विदयोत्प्यते । न त्वीन्वरपरसादतपोध्यानाचनृष्टानादिति नियमांऽस्ति । अर्हिसाव्रद्मचयदीनां च विचा पत्पुपकारकत्वात्साक्षादव च कारणत्वाच्छरवणमनननिदिध्यासनानाम्‌ । अतः मिद्धान्याप्मान्त- राणि। सर्वेषां चाधिकारो वि्ायां परं च श्रेयः केवलाया विद्याया एषेति सिद्धम्‌ | रर नो मित्र इत्या्यतीतविचापराप्त्युपसर्गपशमनार्धा शान्तिः परिता | इदान तु वक्ष्यमाणब्रह्मवि्यापाघ्युपसर्गोप्ामनार्था शान्तिः पश्यते नो मित्र इति । इति द्रादशोऽनवाकः |

इति ओरीमत्परमहंसपरिानकाचार्यश्रीमद्रोरिन्दभगवतप ज्पपादशिष्यस्प राकरभगवतः कृतां तंत्तिरीयोपनिपद्राष्ये पथमोऽग्यायः ॥ १ |

रदाना ग्रहस्याश्नमकमणां वरहिरद्न्वे शरन्यामान्नमकरणां त्वन्तरङ्कत्ि्ामाभन

तामेति विशेषं दरोथितुं चोच्मद्रावयप्षं | कमनिमित्तत्वादित्यादिना । शान्तिद्रय-

स्यापोनरुक्यमाह । श नो मित्र इति | तद्परे बह्म मामप वरद्या्थिनमाक्रदूगक्षष्र- त्यथः । इति द्वादशोऽनुपराकः | १२॥

हात अपरमहंसपरिजाजकाचायश्रीपच्छ द नन्द्पृल्यपादर्गाप्यश्रा- भवदानन्दज्ञानविरचितायां तैत्तिरीयोपिषद्राप्यकायां प्र पमाऽध्यायः || १॥

[1

को ५ जाद पः शणो

यचपि शं नो मित्र इयादिरवतु वक्ताराभेयन्ता शान्त्माष्यक्राराभिप्रयिण वक्ष्यमाणब्र्मवह्य- न्तगतात निश्चीग्रते त पाप्याद्द्त देर दीक्षाध्यराग्रान्त एतत्‌ स्त पर्यपानलाखग्लन्रह्मव्रक्षी ` पिपदिपृिरवदितरह्यवहयारम्भ एतच्छान्तरपव्यमानतचवं शान्तिः शा्षाध्यायान्त एत्र स्थापिता ९ अति एत्र, तहाप्यमप्यतरतर संगृहीतम्‌

आनन्दगिरिकतरसीकासषवस्ितिशांकरभाष्यसमेता । ३७

रिः ॐ । सह नाववतु । सह नौ भनक्त । सह वी करवावहे । तेजसि नावधीतमस्तु मा वि- हिषावहे । ॐ यान्तः शन्तिः शान्तिः ॥ सह्‌ नाववत्विति च* । सह नाववत्‌ नौं गिष्याचार्थो सदैवावतु रतु । सह नो भुनक्छ भोजयतु । सह वीर्यं वि्यादिनिमित्तं सामथ्यं करवाव निर्वतंयावह । तेजस्वि नावावयोस्तेजस्िनोरधीतं स्वधीतमस्त । अन्ना नयोग्यमसत्वत्यर्थः । मा विद्विपावरै वि्ाग्रहणनिमित्तं शिष्यस्याऽऽ चायस्य वा मरमादक्ृतादन्यायाद्वदरेषः पाप्तस्तच्छमनायेयमाशीर्मा षि द्र पावहा इति । मेवेतरेतरं विद्रेपमापयावंे । शान्तिः शान्तिः शान्तिरिनि त्रिवेचनमुक्तार्थं वक्ष्यमाणवियाविघ्रपशमना्थं चेयं शान्तिः । अविधे- नाऽऽत्मविचापापिराशास्यते । तन्म्ररुं हि परं शरेय इति । सहितादिविषयाणि कममिरविरुदधान्युपासनान्युक्तानि । अनन्तरं चा- न्तःसोपाधिकात्मदञ्चनयुक्तं व्याहतिद्वारेण स्वाराभ्यफखम्‌ । न वेताव- ताऽरेषतः संसारबीजस्योपमदनमस्तीत्यतो ऽशेषोपद्रवनीजस्याज्ञानस्य निद्रर्पथं विध्रतस्वौपाधिविरोषात्मदर्चनार्थमिदमारभ्यत | ब्रह्मविदा- रोति परमित्यादि । प्रयोजनं चास्या ब्रह्मदिचाया अविद्यानिब्रत्िस्तत आत्यन्तिकः संसाराभावः । वक्ष्यति च । विद्रा विमति कुतश्चनेति । ससारनिमित्ते च सत्यभयं प्रतिष्ठां च विन्दत इत्यनुपपन्नम्‌ | करता कृते पुण्यपापे न तपत इति च । अतोऽवगम्यते ऽस्मा द्िज्ञानात्सवात्म- इदानी परवि्याधिनमप्यवतु साधारण्येन मया पूर्वं पाथितलादिय्ः | सा- धारण्येन परवि्योपसगेान्यथमाह्‌ ! सह्‌ नाविति । नावाव्रयीम्तनस्विनारमीनं तेजस्न्यस्त्विति योजना | ृततानुवादपूतकमानन्द्वघ्यास्तात्पयैमाह | संहितादीत्यादिना । ननु यथापूर्ृमा ` प्रोति स्वारान्यमिल्यपरत्रि्याफलमुक्तं समारगोचगमव तथा प्रत्रि्याफलमपि मोऽ श्रुते सवौन्कामानिति सवेविषयसाघ्यानन्दान्मुमारगोचरानेव कृं यिष्यति कथं

म्यान्तकः संारामाव इत्यत आह । परपोजनं चास्या इति । मवेकामशब्दरेन निरति रायानन्दाभिन्यक्तिविविता । मा च स्वभावानन्दनभिव्यक्तिरूपा्रिद्या निपरत्तिे

५ कक ७०५१ अ क

ननि रू ७४५११, णक भासक [0

९" ५.१

* षटत्रिशत्तमपृष्स्था टिपणी द्रष्टव्या |

८ आ नापः ५ भयकारी म ततम त मन्न 0 + ^ ५

1 स. ग. ध. छ.ज. ट. ० सयोग्या्तवि०। २ ख. ज ०न्दानिव्यकिष्पाऽत्रे०|

३८ तैत्तिरीयोपनिषत्‌ । | वद्मा

ॐ ब्रह्मार्वदाप्राते परम्‌| __ ब्रहविषयादात्यन्तिकः संस्ाराभाव इति स्वयमेव च परयोजनमाह ब्रह्म

विदाप्रोति परमित्यादाविव सबन्धपयाजनज्ञापनाथम्‌ । निज्ञतियोहि संबन्धपरयजनयावचयान्नवणग्रहणधारणाभ्यासार्थं प्रवर्तते । श्रवणा दिप्वंकं हि विद्याफरम्‌ ! श्रोतव्यो मन्तत्यो निदि यामितन्य उत्पा- दिश्चुत्यन्तरेभ्यः। ब्रह्मविद्रद्येति पक्ष्यमाणनक्नषणम्‌ । व्रहत्तमत्वाह् तद्वेत्ति विजानातीति ब्रह्मषिदाम्रोति परं निरतिशयं तदेव त्र्य | न ह्यन्यस्य विज्ञानादन्यस्य प्राप्तिः ।स्पएच श्रत्यन्तर्‌ व्रह्मपापिमेप- ब्रह्मविदां दयति । स यो ह वै तत्परमं ब्रह्म वेद बरह्नैव भवतीत्यादि 10 सवगत्‌ सवस्याऽऽत्ममृत ब्रह्म वक्ष्यति । अतो नाऽऽप्यं पािश्वा- न्यस्पान्येन परिच्छिन्नस्य च परिच्छिनेन दष्ट अपरिच्छिन्नं सर्वात्मकं च ब्रहमत्यतः परिच्छिन्नवदनात्मवच्च तस्याऽऽप्रिरनपपन्ना नायं दोपः | क दरनादयनापिक्षत्वाह्नल्मण आप्यनाप्योः परमार्थतो ब्रह्म परस्यापि सताऽस्य जीवस्य भृतमानाकरतवबाह्वपरिरि छनान्नमयायान्मर्द्िनस्तदा- सक्तचेतसः कृतसंख्यापूरणस्याऽऽत्मनोऽत्यवहितस्यापि वा द्रसख्येय- ` विषयासक्तवित्ततया स्वषटपाभावदज्चंनवत्परमारथं धत्रह्मस्वूपामावदर्ञनर- क्षणयाऽत्रिययाऽ्रमयादीन्बाह्याननात्मन आलस त्वेन प्रतिपन्नत्वादन्न-

ति न संसारगोचर फलिम; -पचवाक्यस्यान्तरतापयमाह । स्वयमेव चेति । । पचचव केवलया मोक्षः सापाथितुं शक्यते । व व देतिविरेषणातसबन्पज्ञनस्य ४ वकरद्ाविपवतया प्रप्रा पयोजनं वरि्ाया हति ज्ञोपनस्य वा कुत्रोपयोग ईयर यन्ञादिप्रित्यागेन वेदान्तशव्रणाद प्रे पमुभुणा प्रवर्ततव्यभियतरेत्याह | निन्नातयोरीति । परगव्देनो्कषटमच्यते कथं रहयति व्यारूयायते तत्राऽऽ

|ति।

भाप्रातिशब्दस्यौपचारकिमथं दृक्ञयितं रङ्कमुखन पुरयां बाधकमाह । ननु सवगतमित्पारिना । प्ररयार्भ॑तो तद्मलरूपस्यापि सतो जीवस्यात्रिया वद्रानाप्ं स्यादत संवन्धः । मृतमात्रामिगैतश्चिः कता यं बाह्याः पर ज्छन्नाश्चान्नमयाद्रय- स्वदातमत्वदशिन इत्यविचाया विक्षेपकतवं स्प्मनतं परभा ब्रह्मस्दपं नासती तीत दशेनमावरणलक्षणं लिङग चस्या; सा तथोक्ता | स्वरूपेऽप्यरहण्रिपयः वीय द्टातमाह | प्रकृतेति | प्रुत संख्यापूरणस्य दृ

11 सल त 1 पमिति

1 क, ०तापनस्य | रज. क्ष, ज्ञानस्य ३ ८, ०भयाह |

प्रथमः खण्डः१]आनन्दगिरिकृतटीकासंवरितशशांकरभाष्यसमेता । ३९ तदेषाऽभ्युक्ता । सस्यं ज्ञानमनन्तं त्र्य ।

५५ ५७१५००.८८-४) ०८००५०८१५४५४६ 1111

मयाचनात्मभ्यां नान्यो ऽहमस्मात्यमिमन्यते । एवमविद्यया ऽ ऽत्मभततमपि ब्रह्मानाप्र स्यात्‌ । तस्पवमविद्ययाऽनाप्रबह्मस्वषपस्य पकृतसंख्पापरण - स्या ऽऽत्मनोऽविययाऽनाप्रस्य सतः केनचित्स्मारितस्य एनस्तस्यैव विच- याऽऽप्नियंथा तथा श्त्युपदिष्टस्य सर्वात्मब्रह्मण आत्मत्वदशनिन वियः तदापरिरुपपचयत एव । ब्रह्मविदाप्नोति परमिति वाक्यं दत्नभतं सर्वस्य वहयथ॑स्य ब्रह्मविदाप्रोति परमित्यनेन वाक्येन वे्यतया सूत्रितस्य बह्म- णोऽनिधारितस्वरूपपिशेषस्य सर्वतो व्याढ़त्तस्वष्टपविशेपसमपंणसमरथ. स्य छक्षणस्यामिधानेन स्वष्टपनिधारणायांविशेपेण चोक्तवेदनस्य बह्म णो वक्ष्षमाणलक्नणस्य विशेषेण परत्यगात्मतयाऽनन्यद्टपेण विज्ञेयत्वाय ब्रह्मवि्ाफरं च बह्यविदों यत्परत्रह्मपाप्निरक्षणमुक्तम्‌ | स सवातमभावः सवससारधम तात वब्रह्मस्वरूपत्वमव नान्यदित्यतत्प- देशनायषगुदाहियते तदेषाऽभ्युक्तेति । तत्तस्मिन्नेवं ब्राह्मणवाकयं ~ ` क्तेऽथं एषभ्युक्ताऽऽच्राता । सत्यं ज्ञानमनन्तं बरह्ेति ब्रह्मणा रक्षणार्थं _ वाक्यम्‌ । सत्पादानि हि त्रीणि विशेषणार्थानि पदानि विशेष्यस्य ब्रह्मणो ` विशेष्यं ब्रह्मविवक्षितत्वाद्ेयतया विशेषणविशेणष्यत्वादेव सत्यादीन्येकावि-

विपययः खरूपादरोने च यथेत्यथः । अद्दौन निमित्तानां पव्रिच्य दुरन(नमित्ता माघ वितरणोति । तस्थेवमिति । जां वाह्णवाक्यं व्याख्यायाः मत्रं भ क्पतो ` चकथननावतारयति । ब्रह्मविदाम्रोतीत्यादिना । सक्तो य्य नृत्ताय: खरूपद्िङ्ञष- सत्तमवण समस्य ठक्षणस्यानिष्रानिन खरूपनिधौरणायेपरगदाद्धेयत इति सन्‌ "धः । भृहच्ाद्र्यति व्युतपत्तिबटेनास्ति किमपि महृदरःस्तरल; वरोपेण प्रतीयते | तत खल्याहरव ठक्नणविधानमिति प्रपिद्धिरूपपद्यत | गव्यारृता[द व्रह्मरन्दरत्राच्यतया ` ननाद बराह वेजतीयम्‌ } तस्मात्सजातीयपि न) विव्यव्रत्केतया सरत्याद्रिरृक्ष- - णस्य लक्षणत्वपपिद्धिरुपपद्यते | लक्षणामिषानद्वारेण स्वरुपविशेप प्रतिपादने तात्पर्य पितत वक्रयस्व न्यथतादोषः परिहृतः | पूर्वत्र बह्मविदि्यनेना वेरापणाततः वेदनं यम्य व्णस्तस्य यां वेद निहितं गहायामिलयनन प्रयगात्मतया वेदनं वक्तव्यामत्यतम गुदाहियत इत्याह । अविशेषेण चेति। मातमत विशेषेणव्िरष्यमवमादाय पदानि व्रिमजते सत्पाप।नि हि नी- णीति | विरोषणायं नाव व्यात्रच्यथा।ने | कुतो वसपणतराप्यमात्रपत्तीविरित्यत आष { विशेषण विशेष्यत्वादेषेति । नं ॥ । ह 1) न्या. मत्यव विोषण्िेप्य- ॥. ~ |

६० ` तत्तिरीयोपनिपत्‌ । [वह्म्रध्यां

भक्त्यन्तानि पदानि समानाधिकरणानि सन्यादिमिचिभिर्विशेपणपिञे- प्यमाणं ब्रह्म विशेष्यान्तरेभ्यो निधीयते । एवं हि तज्ज्ञातं भवनि यदन्य- भ्यो निधौरितम्‌ । यथा रोके नीरं महत्सुगन्ध्युत्परखमिति । नन तरि ण्य विशेषणान्तरं प्यमिचरद्विशेष्यते । यथा नीर रक्तं चोत्परमिति। यदा ह्यनेकानि द्रत्याण्येकजातीयान्यनेकविक्प्रणयो गीनि तदा विष णस्याधवनच्वम्‌ । न ह्यकस्मिनेव वस्तुनि विशेपणान्तरायो गा्यथाऽमाप्रेकः आदित्य इति तथैकमेव च व्रह्म न वरद्मान्तराणि येभ्यो विञ्ञ्येन नीरा त्वत्‌ । न । सन्नणाथताद्विरेपणानाम्‌ । नायं दोपः। कस्मान्‌ । सम्मा- हक्षणायप्रथानानि विशेषणानि न विषेपणपधानान्येव । कः पनरश्नगनर- क्ययाविरोषणविरेप्ययोका विशेष दृत्युच्यते समानजातीयभ्य एव निव ` तेकानि विशेषणानि विशेष्यस्य लक्षणं त सवत एवं पथात््रकाशदा- नाकाशमिति रक्षणाय च वाक्रयमित्यवाचाम | सत्यादिशष्दा न परस्परं संव्रघ्यन्ते परा्धतवाद्रक्िप्या्था हित । अत

+

यत समानाविकरणतयकराेमकत्यन्तानि प्रसिद्रान्यतान्यपि च तथमेताति नाना मन) रपणानरप्यमव।नवन्धनानीति गम्यत इत्यथः | व्रिशयणपिङञप्यभात्रम्थ्‌ फलमाह | एवं हिति । विशेषणवेप्यमावमाक्षपति । नन्विति । नीलतय व्याचरदत्पलं गन मपि समवतीति न॑ं विशेषणं वरते न तथा त्यत्ताद्क व्यामचरद्रद्मान्तरं लेकर द्धम्‌ | ततः सजातयन्यतच्छदयस्यामवराद्वरेपणव्िशप्यमात्र) न प्ररत ड वय ५:| (उरतेगाराप्वमवस्य तात्पर्येणापतिपाचत्वादव्याक्ताद्िशानग्रीयवरह्मपद। ५: यवच्छे- दता वेच्ििरषृणविहेप्यमावन्मवात्तद्राण वह्मलक्षणं व्र्वाितमत्याह नति | यर्वा्य विवृणाति | नायंदोप इत्यादिना । स्यत एपरेति पनानीयाद्रनाती- याच यथा गमहामूततेन सदराभावापपधव्य ६ १सटरशाचाऽऽत्मादगक्राक्षस्य व्य॒व्रर- केमवकाराद्ातृत्वमित्यथंः | उतङ्क्त भवाति | जतिन्याप्त्याषिरदित। व्यात्रकर धर्मे लक्षणं न्यायविङ्षपा्मा- पका बरह्मपद्व्युतपत्तिव्रलेन यद्‌ प्रिशेपतः पतिपन्ने किचिन्महद्रस्त (त तत्मत्यं ज्ञानमन- तमश वजडपरिच्छद्‌व्रिरािस्रूरपामिति व्ि्ञेपतः पत्तपत्त षणम्‌ । प्रमितिस्तु पमाणद्रवेति ताकिंकाः| पनछेक्षणं कैव्रलव्यतिरक्यनुमानमाचक्ष तदा ठक्षणादवे खमावविरेषपापिततिः। यथा गृणतरदृद्रव्यमिति लक्षग्राद्रणाश्रयत्रयोम्य- समाववशेषस्य प्रमितिः सामान्यपरतिपन्नस्य दरव्यपद्रामवरयस्य मवति | यद्रा व्य वहाराभाकः फलं . गुणवदव्यपिति | न्यवरहतन्य गु्रत्रत्रन्नि यदरूवे न तदेवं यथा १ पं पथा सत्यत्वादेमह्ह्नति म्यवहर्व्यथु ] सत्यता दमा रदवंन तद्व यथा

मथमः खण्डः१.।आनन्दगिरिकृतर्यीकासंवरितस्यांकरभाप्यसमेता | ४१

एकेको विशोषणशब्दः परस्परं निरपेक्षो ब्रह्मशब्देन संबध्यते । सत्य ह्म ज्ञानं ब्रह्मानन्तं ब्रह्मेति । सत्यमिति यद्रपेण यनिश्धितं तद्र न व्यभिचरति तत्सत्यं यद्रपेण निशितं यत्तद्रपं व्यमि चरदशतमि- रुच्यते । भतो विकारोऽखतं वाचारम्भणे विकारो नामप्रयं म त्तिकेत्येव सत्यम्‌ । एवं सदेव सत्यमिन्यवधारणादतः सत्यं त्रह्मति ` ब्रह्मविकारानिवतंयति। अतः कारणत्वं पापं ब्रह्मणः | कारणस्य च॒ कारकत्वं वस्तुत्वान्मृद्रदचिद्रपता च प्रप्ताऽत इदमुच्यते ज्ञानं ब्रह्मेति । ज्ञानं ज्ञपिरववोधो मावसाधनो ज्ञानशब्दो त्रह्मविग- पणत्वात्सत्यानन्ताभ्पां सह । ` | न हि सत्यताऽनन्तता च ज्ञानकतरत्वे सत्युपपद्यते । ज्ञानकनत्वेन हि विक्रियमाणं कथं सत्ये मवेदनन्तं च | यद्धिन कतित्मविभग्यते तदनन्तम्‌ । ज्ञानकतत्व च ज्ञेयज्ञानाम्यां पविभक्तमित्यनन्तता न स्या- त्‌ । यत्र नान्यद्विजानाति स भमा । अय यत्रान्यद्भिनानाति तदन्य मिति श्रुत्यन्तरात्‌ । नान्यद्िनानातीति विङेषधतिपधादात्मान विजानातीति सैन्न | भूमलक्नणविधिपरत्वाद्राक््यस्य | यत्र नान्यत्प- ` उयतीत्यादि भजनो रक्षणव्रिधिपरं वाक्यम्‌ । यथा पसिद्धमवान्योऽन्य त्पश्यतात्येतदुपादाय यत्र तन्नास्ति स भ्रमति भ्रमस्वरूपं तन्न ञाप्यतेऽन्यग्रहणस्य पराप्रमतिपेधाथत्वा्न स्वात्मनि क्रियास्तित्वपरं

पट इति । एतच सण्डनयुक्त्यसहमानमापे व्यवहाराङ्गं भवतीति नातीव प्म तिका काया | पुनर्िेषणिशेप्यभावरपः मवेकम्न्याऽऽह । सत्यादिशब्दा इत्ति । म्य बह्मलुक्त जाब्यव्यावृततिः परिच्छेदन्यावृर्तिश्च यद्यपि लभ्यते जडस्य परिच्छिन््य सवस्या तवाज्ञानं त््ेुकते चादतपारेच्छदव्यात्र्तिठेभ्यते खथकाङास्य माधावि- पथत्वालरिच्छदगाहकममाणाविषयत्वा लक्षणमपि शकक वैकाऽ्पकमदष्टम्‌ । तथाऽपि मन्द्मतिन्युत्पार्दूनाय स्यात्मर्यादिपदाथव्यास्यानपूरकं पत्यक व्यात्रत्थ मा्‌ । सत्यमिति यद्रपेगेत्याद्िना। भावसाधनडइति । मवन्युत्पातिकः | [यापा पार चचप्यन्यतर मावर उच्यते तथाऽप्यत्र नि प्रशषं चिन्पान्न भवरव्युत्पच्या लक्ष्यत स्या रब्द्निषानादिति द्रव्यम्‌ | विोषृनिषेधः रापाम्यनुज्ञाविषय इति न्यायन पाम खज्ञातृतवे तातयैमारङ्च निषेधति । नान्यद्विनानातीस्याद्िना | कुनप कवं १न् दसा कारा जलठ. श्कदरुयग रग, गय + १० ४ सुत्‌, वदनाम्‌ + {०

ह

शः ५५

४२ | तैत्तिरीयोपनिषत्‌ । [ह्मव्यां

वाक्यम्‌ । स्वात्मनि च मेदामावाद्रिज्ञानानुपपत्तिः 1 आत्मनश्च पिज यत्वे ज्ञात्रभावप्रसद्कः । ज्ञेयत्वेनेव विनियुक्तस्वात्‌ । । एक एवाऽऽत्मा ज्ञेयत्वेन ज्ञातेन चोभयथा मवतीति चेन । युग- पदनशत्वात्‌ । न हि निरवयवस्य युगपञ्जञेयज्ञातत्वोपपत्तिः । आत्म- नश्च घयादिवद्ज्ञयतवे ज्ञानोपदेशानथक्यम्‌ । न हि घयदिवत्पसिद्धस्प ञानोपदेशोऽर्थवान्‌ । तस्माज्ज्ञतृत्वे सत्यानन्त्पातुपपत्तिः । सन्मात्रत्वं चानुपपन्नं ज्ञानकतरत्वादिविशेषवच्ये सति सन्मात्रत्वं च सत्यत्वम्‌ | तत्सत्यमिति श्रुत्यन्तरात्‌ । तस्मात्सत्यानन्तशब्दाभ्यां सह विशे. पणत्वेन्‌ ज्ञानशब्दस्य प्रयोगाद्भावसाधनो ज्ञानशब्दः । ज्ञानं बहति कतृत्वादिकारकनिदृच्यथं गरदादिवदचिदरुपतानिषत्य्थं च मयुज्यते। ज्ञानं ब्रह्मेतिवचनात्पाप्रमन्तवचखम्‌ । रोकिकस्य ज्ञानस्यान्तवक्चद्‌- रोनात्‌ । अतस्तननिष्च्य्थमाह । अनन्तमिति । सत्यादीनामचतादिधरम- निदरत्तिपरत्वाद्विशेष्यस्य ब्रह्मण उत्परादिवद प्रसिद्धत्वात्‌ । मरगतृष्णा- म्भसि स्नातः खपुष्पकृतयेखरः । एष वन्ध्याश्तो याति राशगृ्धनुध॑र इतिवच्छन्याथतेव पराप्ता सत्यादिवाक्यस्येति ` चेन्न रक्ष णार्थत्वात्‌ । िश्चपणत्वेऽपि सत्यादीनां रक्तषणार्थपाधान्यमित्ययोचाम । शून्ये हि रश्येऽम्ेकं रक्षणवचनं क्षणाथेत्वान्मन्यामहे न शृन्या्तति । विशेषणत्वेऽपि च सत्यादीनां स्वाथौपरित्याम एव । गृन्याथेते हि चकक्रियावच्छिननं पद्यं भिन्नामिकरणं मष्‌ । लालन च मगति लात्मनि च मेदामवान्निरुपप- तिके सज्ञात्तवे वातं कल्मयितुं न शक्यत इत्याह । स्वात्मनि चेति। सलयादीनि व्यावृत््यथनीलुक्तं त शडते | सत्यादीनामिति। प्माणान्तरपिद्धमुष्ष- ` छादिविष्यं द॑व तु पमाणान्तरापिद्धम्‌ । पदमात्नस्याप्रमाणत्वात्लयादीनां च व्यावृत्यथेत्वादसदर्थं वाक्यं स्यादवि्थैः | सिद्धत्वमात्रेण विषयत्वे सरमवति -परमाणा- न्तरशेषमनथेकं केवरम्यतिरेकामावान्मथ्यार्भस्य रम्जुसपदैः स्दाधष्ठानत्वदशै- नालप्वस्यापे दश्यत्वादिरेतुभिमिथ्यात्वेनावगतस्य स द्‌।पष्टानव्यं समाग्यते तस्य प्प्चाविष्ठानतया सम।वितस्य स्वरूप विरोषलक्षणाथेमिद वाक्यं ततो नासदथेत्वमित्या- इ ।न रक्षणाथत्वादिति। प्िशेषणायेत्वमम्युपगम्याऽऽह | पिशषणा्थत्वेऽपि चेति। नीर महरित्यादिविरेपणप्दानि खायेसमरगेन तद्विरुदरव्यावतैकामि प्रदधान | तथा सत्यशब्दोऽप्यवापितसचे व्युत्पन्नो ज्ञानशब्दः स्वप्रकाशे विषयध्वेदनेऽनन्तोऽयमा- काश इत्वादावनन्तरब्दो व्यापके | ततः स्वायेसमपेगेन विरे धिव्यावतंकत्वान्न व्या वृततमानप्यैवसौनमित्यधैः | किंच विङेषणस्य न्यावतेकत्वं सति व्यावर्त्य वरतेऽतोव्ि- शपरणत्वानुपपच्यैवं सदथेतवे वाच्यं भत्याह । शृन्यार्थतवे -------- ~ग पत्याह। गून्या्थत्वे हीति । यचोक्तं बहमशब्दोऽ । यचोक्तं बह्शब्दोऽ- ' । १ गज. ्. °्मसम्र ऽ ल. ०णप्तमध केण | रक. सार्यी्य०|

थमः खण्डः ६ आनन्दगिरिकृतदीकासंवङ्तिशां करभाष्यसमेता। ९३

सत्यादिशब्दानां विेष्यनियन्त्रत्वानुषपत्तिः । सत्या्यैरर्थवच्वे त = तद्विपरीतधमेवद्भ्यो विशेषेभ्यो ब्रह्मणो विशेष्यस्य नियन्तृत्वमुपपचते ` त्रह्मशब्दोऽपि स्वाथनाथवानेव । तत्रानन्तशब्दो ऽन्तवच्वपरतिषेधद्रारेण विशेषणम्‌ । सत्य॑ज्ञानशब्दो तु स्वाथसमपणनेवं पिरोषणे भवतः। तस्माद्रा एतस्मादात्मन इति बह्यण्येवाऽऽत्मशब्दगप्रयोगाद्रेदितरात्मा ब्रह्म | एतमानन्दमयमात्मानयुपसक्रामतीति च ततह्प्वेशाच । तत्छ- षरा तदेवानुपाविशदिति च । तस्यैव जिषूपेण शरीरमवेशं दर- यति । अतो वेरितुः स्वहपं बह्म । एवं तद्चौत्मत्वाज्ज्ञानकतरत्वमात्मा ज्ञातेति हि पसिद्धम्‌ । सोऽकामयतेति च कामिनो ज्ञानकर्वत्वपरसिद्धिः अतो ज्ञानकतृत्वाज्ज्ञपिव्रद्येत्ययुक्तमनित्यत्वपसद्काच । यदि नाम ज्ञपि ज्ञानमिति भावषपता ब्रह्मणस्तथाऽप्यनित्यत्वं पसल्येत पारतञ्यं च | धात्वथानां कारकापेक्षत्ात्‌ । ज्ञानं च धात्वथाऽतांऽस्यानित्यत्वं परत- अता च। न स्वूपान्यतिरेकेण कायत्वोपचारात्‌ । आत्मनः स्वषपं ्ञपिनं ततो व्यतिरिच्यतेऽतो नित्यव तथाऽपि बुद्धेरुपाधिरक्षणायाश्च- ` क्षुरादिद्रेर्विषयाकारेण परिणाभिन्या ये शब्दाचाकारावभासास्त आः ~ स्मविज्ञानस्य विषयभूता उत्पद्यमाना एवाऽऽत्मविज्ञानेन व्याघ्रा डत्पचन्ते। तस्मादात्मविज्ञानावभासाश्च ते विज्ञानशब्दवाच्याश्च धात्व्थमूता आत्मन एष धमा विक्रियाद्पा इत्यविवेकिभिः परिकल्प्यन्तें |

यिद्धाय इति तत्राऽऽह । ब्रह्मशब्दो ऽपीति । वड वृद वृद्धाविति धातोबैदनि- तशब्द ।नष्पन्नो वृद्ध महसे वतते । तच महं देरातः कालतो वस्ततश्वानव- च्छन्नत्वे संकोचकमानान्तराभावाननिरतिशयमहत््वसंपन्ने धमिणि परयैवस्यति | ततो न्ध्यासुतादिरशब्द विलक्षणो. ब्रह्मशब्द इत्यथः । सत्यादिषु चिषु विरोषणेष्ववान्तर्‌-- ` मदमाह । तत्रानन्तेति ।

अनन्ताभत्यनेन. चाऽऽत्मेक्यं वरह्मण उ कमित्यमिपेव्येक्ये शाघतातर्यं दशयति । तस्माद्रा इत्यादिना । वह्मण. आलकं चेद्धिवक्षितं ता ज्ञानशब्दस्य मावसाधनत- न्याख्यानं हायतेत्याह । एवं तर्हीति । इतश्च मावन्युतत्तिरसङ्कतेत्याह । अनित्य- त्वपरसद्भाचचेति । वृत्तिमदन्तःकरणोपदितत्वेनाऽऽत्मनो ज्ञात्व न स्वतः कायत च ज्ञान- स्यान्तःकरणत्रच्युपरतत्वेन तत आात्माभिन्नत्वेऽपि. ब्रह्मणो न. ज्ञानकषत्वं नापि

कार्यत्वं प्रसज्यत इल्याइ ।न स्वरूपेति । नित्यं चेज्ज्ञानं तिं तत्र बह्मणः कतैत्वाभवे १ ख. ०त चालत्पता दशपतःतण० २ ख. उत्पाद्०। ३ 2.. उपपद्य

द्ये ` तेततिरीयांपनिषत्‌ | ्रह्मवहयं

यत्त॒ तहद्यणो विज्ञानं तत्सवितुप्रकाशवदगन्युष्णवच तब्रह्मस्वरूपा- ठपतिरिकि स्वरूपमेव त्न तत्कारणान्तरसत्यपेक्षम्‌ । नित्यस्वरूपत्वा- त्‌ । स्वभावानां च तेनाविभक्तदेशकारुत्वात्काराकाशादिकारणत्वाच् निरतिश्चय्रक्मत्वाच न तस्यान्पद्‌ विज्ञेयं खक्ष व्यवहितं विप्रकृष्ट भरते भवद्र पिष्यद्राऽस्ति तस्मात्षषज्ञे तद्रद्य । मन्रवणौच् । अपाणिपादो जवनो ग्रहीता पश्यत्यचक्षुः स यणोत्यकणः। स वेत्ति वेयं न च तस्यास्ति वेत्ता तमाहुरथ्यं पुरुष महान्तमिति । न हि विज्ञातुरविज्ञाते- विपरिदखेपो विद्यतेऽविनाशिखान तु तहितीयमस्तीत्यादिश्चुतेश्च | वि- ज्ञातृ स्वषपात्पतिरेकात्करणादिनिभित्तानपेक्षत्वाच ब्रह्मणां ज्ञानस्वषटप- त्वेऽपि नित्यप्रसिद्धिरतो नैव घात्वथस्तदक्रियाषूपत्वात्‌ । अत एव च न ज्ञानकत्रं तस्मादेव च न ज्ञानशष्दवाच्यमपि तह्न! तथाऽपि तदाभास्षवाचफेन बद्धिधर्मविषयेण ज्ञानशब्देन तट्क्ष्यते न तूच्यते । रब्दप्रवृत्तिहतुजात्यादिधमरहितत्वात्तथा सत्यशब्देनापि सवेविशेषपत्यस्तमितस्वहूपत्वाद् ह्यणो बाह्मसत्तासामान्यविषयेण सत्य-

मोन तिमभव कमक जनमत तयान

कथं सवेजञत्वमित्यत जाइ । सवेभावानां चेति । संविदव्यपरधानमेव हिं विषयस्य भिद्भः सवं च सेवित्छमावेन ह्मणाऽम्यवहितमिति सवेह ब्रह्मोपचयैत इत्यथैः । नित्यं जानं ब्रह्मणि व्रिद्यत इत्यत मत्रगमातिमाह । मच्रवणचिति । त्रह्मानित्यं ज्ञाना केकन्ञानवदित्यादि चोद्यमप्युक्तन्यायेन निरस्त भत्यारं । विज्ञातरस्वरूपति । रोकिक- सानस्य करणाप्रसापेक्षलवादनित्यत्वम्‌ । आत्मस्वरूपं तु ज्ञाने न करणादिपापिकष सकलकरणन्यापारोपरमेऽपि सुषुप्ते मावाद्न्यथा सुपु्तिषिद्धयनुपपत्तेः परामक्षौमव- यङ्गादतः भरुतितात्पयेगम्येऽ्थं न सामान्यतो दष्टस्य पवेश इति मौवः । आत्मनः , स्वरुूपमूतं ज्ञानं कारकमाध्यं धालेवादिति चामिद्धमित्याह । अत इति । नित्याः त्मस्वरूपत्वप्रिवेत्यथैः | | शत एव्र चाते नित्यत्वादेव ज्ञानस्य न तत्र कतैत्वमपि व्रह्मण आपाद्यितुं शक्यते खो किकानित्यज्ञानविकक्षणत्वदेव च ज्ञानशब्दवाच्यमपि बह्म न मवदीत्याह तस्मादेव चेति । कथं तर व्िज्ञानं बद्मेतिपरयोगस्वचाऽऽह । तथाऽपीति । शब्द- स्य प्रृत्तिहेतवो जालादिषमो गौः शक्न इत्यादौ तद्मावाच्छब्दान्तरेणापि वाच्यं न भवतीदयाहं । तथेति । तथा सलयशन्देनापि न वाच्यं ब्रह्यतिशोषः } एतत्सटुटय)। सवेविशेषेति । सत्ता यस्यास्ति तत्सल्मितिकोकरूटिः । सत्ता चानुगतरूपं सामान्यं

निने ५

ममन ४५१०४८०७ ०१४०१५८ मका नाडो भतत का कस्‌ सिपाह

। १ ख. ^त्वात्सलयानन्तपतामानाधिकररण्यात्तशथय ङ, ट. ०व्रात्त्यानन्तङन्दराभ्यां सामानाधि कण्यात्तथा | २ ख. ०नं करणसा््यं० ` | |

प्रथमः खण्डः१| आनन्द्गिरिकृतयीकासंवटितशांकरभाष्यसमेता | ४५ यो वेद निहितं गहायां परमे व्योमन्‌ ।

दाष्देन रश्ष्यते सत्य ब्रह्मेति न त॒ सत्यशब्दवाच्यमेव ब्रह्म | एवं सत्यादिश्ब्दा इतरेतरसं निधावन्योन्यनियम्यनियामकाः सन्तः सत्या- दिशब्दवौच्यात्तनिवतेका ब्रह्मणो खक्षणार्थाश्च भवन्तीत्यतः सिद्ध म्र । यतो वाचो निवतंन्ते। अप्राप्य मनसा सह । अनिरूक्तंऽनिख्यन इति चावाच्यतं नीरखोतपख्वद्वाक्याथत्वं च त्रह्मणस्तदयययात्या ख्यातं ह्य यो वेद विजानाति निहितं स्थितं गुहायाम्‌ । गरहतेः सव- रणाथंस्य निगरढा अस्यां ज्ञानज्ञेयज्ञात्तपदाथां इति गहा बद्धः । गृदाव- स्यां भोगापवर्गौ पुरुषार्थापिति वा तस्यां परमे प्रकृष्टे व्योमन्ब्योम्न्या- काशोऽग्याकृताख्ये। तद्धि परमं स्योमेतस्मिन्खत्वक्षर गारग्पाकाञ्च इत्यक्ष- रसनिकषाद्रहायां व्योञ्नीति वा सामानाधिकरण्यादत्याक्रताकारमेव गहा

पशात १५७१ ५. ४०१२१५ 0

मि भाण क १.११३.५०० १.१.१ ८१७५० ००५११/ ९ तनन थ ९१७१-१ १०४१०४ जितिन १५५

न्यावृत्ताः सत्ताविशेषाः | स चायमनुवृत्तव्यातृत्तमावो न वस्तु परम्पर पिक्षभिद्धत्वादत) यस्मिन्नयं व्यावृत्तानवृत्तमावः कल्पितस्तदव्यात्रत्ताननुगतं व्रह्म रक्ष्यत इयः । एव- भककस्य शब्दस्याथमृक्रत्वा वाक्याथमाह । एवं सत्यादीति । यद्यपि सलादिश्षब्दानां ` ब्रह्मणा मुख्योऽन्वयस्तथाऽप्यरुप्येकहायन्यादिवस्षािणिकान्वयनेदरेतर श्नि धावन्यो- न्यस्य व॒त्तिनेयामका मवान्ति | ज्ञानेन व्रिरोषणात्पत्यश्स्दो न जड कारणं वतैते | सत्येन विरेषणाज्ज्ञानशब्दो न विषयसापक्षे ज्ञाने वतैते | ज्ञानेन व्रिशेषणान्नानन्तशब्दरो जञातव्यत्निरिक्ते वणते । ततश्च सत्यादिशब्देन यह्ोकिकरं वाच्यं तद्विटक्षणेन भवितम्य- मिति समावयन्तः सकलरेकिकाध्यासागिष्ठानं बह्मत्रेन ठक्षयन्तीय्थैः | ततः रि शङतत्यत आह्‌ | अतः सिद्धमिति । वाचकरशक्या बोधर्कत्वानङ्गीकाराद्वाच्यलं सककानिष्टव्यवच्छेदमैकस्यैव लक्ष्यत्वाभ्य॒पगमाच गुणगुण्यादि्॑मद रूमयाक्या्तैल- क्ण्य च वह्मणः 1सषद्धमिल्य५ः | .

बुद्धौ कार्य यद्नुगतं प्रमं ग्योमाव्यारताख्ये तस्मिन्निरतपरति सप्तादयं तरेय- भिकरण्येन व्यास्यातम्‌ | व्योमरन्द्स्य मूताकारो रू{ प्रियस्य किमिलव्याक्रत- विषयत्व व्यारू्यातं तत्राऽऽह । तद्धीति । भताकाशस्य कायेत्रनापरत्वादय्याकताका- रत्य कारण्त्वन परमत्वविरोषणश्रमवाच्छाखान्तरे शतपथे चाक्षरेण ब्रह्मणा सार्मीप्या- वगमादग्यारूत्‌ व्यामरब्दरेन लक्ष्यत इत्यथः | एवं पराभिपायेण व्याख्याय खाभि- व

) ख. ट."०वाच्याज्ि० ग. घ. ङ. ट. ०वाचतान्नि० २ ख. ठ. त्पर्िकाणा ३. ट भ्न्यत्यावृ०।४च्‌, ग, °करब्दान्‌ ५

थमः ५) ए ताः

॥ , क १७४७१,१ ककण त

दे तेत्तिरौयोपनिषत्‌ । [वह्मवर््या

ष क £ ॥ रा कोक तां (र साश्चुत सवान्कामान्सह । ब्रह्मणा विपाश्चताति | तनापि निगरढाः सर्वे पदाथीचिषु कारेषु कारणलतात्सुक्ष्मतरत्याच्च त- स्मि्नन्तनिंहिते ब्रह्म हारदमेव तु परमं व्पोमेति न्याय्यं विज्ञाना्ूत्वेनो- पासनाद्कत्वेन व्योश्नो विवक्षितत्वात्‌ । यो वै स बहिर्धा पुरुषादाकाशो यो वे सौऽन्तःपुरुष आकाशो योऽयमन्तर्हृदय भकादा इतिश््पन्तरात्प- सिद्धं हास्य व्योन्नः परमत्वम्‌। तस्मिन्हाद व्योन्ि या बुद्धिदा तस्यां निहितं जह्य तदरुर्या विविक्ततयोपरुभ्यत इति । न ह्यन्यथा विरि्देश-

कारुसंवन्धोऽस्ति ब्रह्मणः स्पगतत्वानििरोपत्वाच ।

स एवं ब्रह्म विलानन्किमित्याह । अश्रुते मृड सवानिरदि्रान्का- मान्भोगानित्यथः । किमस्मदादिवल्ुत्रस्वगीदीन्पययिण नेत्याह । सह : युगपदेकक्षणीपारूढानेवेकयोपर्व्ध्या सवितरपकारावननित्यया ब्रह्मस्व

प्राव्यतिरिक्तया यामवोचाम सत्यं ज्ञानमनन्तमिति । एतत्तदुच्यते । ब्रह्मणा सहेति । ब्रह्मभूतो विद्रान्त्रह्मस्वह्पेणेव सर्वान्कामान्पहाश्चते

न यथोपाधिकृतेन सखरूपेणाऽऽः्मना जरुषयकादिवत्पतिविम्बभतन

ससारिकेण धमादिनिपित्तापिकषाश्क्षरादिकरणापिक्षा्च कामान्पययि- णाश्ुते खोकः। कयं तहि यथोक्तेन प्रकारेण सरव्ञन स्वगतेन सर्वान्मन। नित्यत्रह्मात्मस्वषूपेण धमादिनिगमित्तानपेक्षाश्चक्चरादिकरणनिरपेक्षाश्चस

~ वौन्कामान्सहैवाश्रुत इत्यर्थः । विपध्िता मधाविना सर्वजनेन । तद्ध

ज जमा १,१११.०११५.५०.०१ १.

५५०५

मायं व्याच | हादमेव त्विति । हृदयावच्छिने मृताकाङ्ञे या गृहा तस्यां बुद्धी ` साक्षितया निरहितममिन्यततं ब्ह्येति व्याख्यानं युक्तम्‌ | द्रष्ट्मेदेन वह्मण आपरोक्ष्य- , माद्या नधिरपेऽव्वाकते मायातत्वेऽवप्थितं वहन्तं वह्मणः पासोश्यं भरसन्य- त पारोक्ष्येण च ज्ञानं नापरोक्षसंसाराध्यासनिवरैकम्‌ | तस्माद्परोकषदर्टचैतन्यामेदेन बरह्मणः खष्टदये प्रलयक्षताया विवक्ति तत्रादूदयाकाङमेव विज्ञानशेषभूतं पिवक्षित- मिथः । यक्त भूताकाशस्य परमत्वानुपप्तिरिपि तजाऽऽह । यो वा इति । ननु निङि- वशब्दः स्थितिं रुते कयं वित्रिक्ततय। स्फुरतयोपलम्भभिपायिण व्याख्यायते तवाऽऽ- इं । न हीति । जन्ययेदुपलम्मन्यतिरेकेणािचावस्थायां ये सुखवरिशेषा टिरण्यगर्मा-

युपाधेषु मोग्यत्वेनामिमतास्तेषां स्तेषां वह्मानन्दाग्यपिरकाद्रह्मीयते व्रदरान्स-

त) म ५ 44 \ ६ जकन को अन ^ 0८४०५ न कोम वेनि १ ~ + 0 1 धिम त यकि त ती त तजतह सकभह ,

१ ख. ग. °्ततनेयवो ०।

ग्रथमः खण्डः१] आनन्दगिरिकृतदीकासवर्तिशां करमाष्यस्षमेता । ७

वेपधित्यं यत्सर्वज्ञत्वं तेन सर्वज्ञस्वरूपेण ब्रह्मणाऽश्चुत इति । इतिशब्दो मन्नपरिसमाप्यथः। र सवं एव वह्यथा ब्रह्मविदाप्नोति परमिति ब्राह्मणवाक्येन घुन्नितः स च

सूत्रितोऽथैः संक्षेपतो मन्रेण व्याख्यातः पुनस्तस्यैव विस्तरेणा्भनिणयः कतव्य इत्युत्तरस्तद्रततिस्थानीयो ग्रन्थ आरभ्यते तस्माद्रा एतस्मादि- त्यादिः। तत्र च सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रहमत्युक्तं मच्रादौं तत्कथ सत्यं ज्ञानमनन्तं चत्यत आह । तत्र तरिविधं ्यानन्त्यं देशतः कारतो वस्तु त्ति । तद्यथा `देशतोऽनन्त आकासो न हि देरातस्तस्य परिच्छे दोऽस्ति।न तु कारतश्चाऽऽनन्त्य वस्त॒तश्चाऽऽकाशस्य। कस्मात्काय- त्वात्‌ । नेवं ब्रह्मण आकाशवत्कारतोऽप्यन्तवच्वमकार्यत्वात्‌ । कार्य हि वस्त काडेन परिच्छिद्यते | अकार्यं च ब्रह्म । तस्मात्कारुतोऽप्यनन्त- म्‌ । तथा वस्तुतः । कथं पुनवस्तुत आनन्त्यं सर्वानन्यत्वात्‌ । मिन हि वस्तु वस्तन्तरस्यान्तो भवति । वस्त्वन्तरबद्धि्हिं प्रसक्ता वस्त्वन्तरा- ननिवतेते । यतो यस्य बुद्धेषिनिवृत्तिः स तस्यान्तः । तथ्था गोत्ह्- द्विरवत्वाद्विनिवतेत इत्यश्वत्वान्तं गोत्वमित्यन्तवदेव भवति। स चान्तो भिन्नेषु वस्तुषु दृष्टौ नैवं ब्रह्मणो भेदः । अतो वस्ततोऽप्यानन्त्यम्‌ ! कथं पुनः सवानन्यत्वं ब्रह्मण इत्युच्यते सर्ववस्तुकारणत्वात्‌ । स्वेषां हि वस्तनां कारकारादीर्नां कारणं व्रह्म । कायपिक्षया वरतुतोऽन्तवनत्वमिति चेन्न। अखतत्वात्कासवस्तुनः | न हि कास्णव्यतिरेकेण कां नाम वस्तुताऽ- स्ति । यतः कारणबुद्धिविंनिवर्व॑त । वाचारम्भणं परिकारो नामघयं गरत्ति- केत्थव्‌ सत्यभवं सदेव सत्यमिति श्रुत्यन्तरात्‌ । तस्मादाकाशादिकार- णत्वादेरातस्तावद्नन्तं ब्रह्म । आकाशो ह्यनम्त इति प्रसिद्धं देशतस्त- स्य चायं कारणं तस्मारसद्धं देशत आत्मन आनन्त्यम्‌ । न हयसवंग- तात्पवेगतसत्पचयमानं रोके किंचिद्रष्यते। अतो निरतिशयमात्मन आन- न्त्यं शतस्तथाऽकायंत्वात्कारुतस्तद्धिनवस्तन्तराभावान्च वस्तुतोऽत

---एव निरतिशयसत्यत्वम्‌ | _____

= चौनवाऽऽनन्दानश्चुत इटयुपचरेण बहुक्चनमियभैः | वत्तमनुवदयुत्तरयन्थाव्रतारणाय।

सवं एवेत्यादिना । जकाशािकारणत्वामिषानिनानन्यमपश्चः कियत दति समनन्तर-

न्याय दरोयितुं पूतक्तेप्वयेविरोषमनुवदपति । तत्र चेति । वसतत आनन्त्यं व्या-

स्यातु, वस्तुनोऽन्तवचे तावदाइ । मित्र हीत्यादिना । विस्वरेणोक्तमानन्व्यं स

'य9०इ । तस्मात्तिद्धमिति । देशतोऽनवच्छिन्नस्याऽऽकारस्य कारणत्ाद्यापकल्वा-

निरातिशायमात्मनो देशत आनन्यमकायत्वाच्च काठत आनन्त्यं तयतो व्यावर्तेत तः ध्यगमखात्कयस्येषादानादन्य ब सचायोगाद्सतुतोऽप्यानन्त्यं सिद्धिः | अत इति । निरतिङयानन्तयदिव सत्त्वमपि सिद्धमन्तवत र रल्नुमपादविवदसत्यत्वाप्रित्यथः |

मतामनः

१ पि. ग. ^पम्रमन्शध्य्‌ त{ ५|

श्ल . ते[त्तरीयोपनिषत्‌ । [बह्ठवल्य

तस्माद्या एतस्मादात्मन आकाशः संम्रतः । जाकाशादायुः। वायोरथिः। अयेरापः। अद्रयः एथिवी। एथिव्या जोषधयः। गोपषधीभ्योऽरम्‌। अन्नात्पुरुषः । स वा एष पुसुपोऽत्ररसमयः !

तस्मादितिग्रखवाक्यसतरितं ब्रह्म परामश्यते । एतस्मादितिमच्न- वाक्येनानन्तरं यया लक्षितं यदरह्यादौ ब्राह्मणवाक्येन घुतरितं । यच सत्यं लानमनन्तं बरहमेत्यनन्तरमेव लक्षितं तस्मादेतस्माह्रह्मण आत्मन आत्म- राब्दवाच्यात्‌ । आत्मा हि तस्सर्वेस्य तत्सत्यं स आत्मति श्रन्यन्तरा- दतो ब्रह्मात्मा । तस्मादेतस्माद्रह्मण आत्मस्वरूपादाकाशः सभ्रतः ` सत्न्नः। आकाशो नाम शब्द्गुणोऽवकाञ्चकरो मर्तदरन्याणाम्‌ । तस्मा- दाकारात्स्वेन स्पररुणेन प्वेण च कारणगुणेन शब्देन द्विगणो वायुः । सभरूत इत्यनुवर्तते । वायोश्च स्वेन रूपरगृणन पर्वाभ्यां चन्िग णोऽभिः संभूतः । अग्रः स्वेन रस्गुणेन पर्वश्च त्रिभिश्चतु्मणा आपः समृताः । अद्भ्य; स्वेन गन्धगृणेन परेताः पश्चगणा परथिवी समूता । एयिन्या ओषधयः । ओषधीभ्यो ऽम्‌ । अनाद्रेतोषटेण परि- णतात्पुरुषः शिदपाण्याचाकृतिमान्‌ । स वा एप पुरुपाऽनरसमयो ऽ- नरसविकारः । पुरुषाकृतिभावितं हि सवेभ्योऽङकभ्यस्तजः सभरत स्तो ` बीजं तस्माचो जायते सोऽपि तथा पुरुषाकृति स्यात्‌ । सर्वजातिषु जायमानानां जनकाकृतिनियमदशनात्‌ । सरवेषामप्यन्नरसविकारत्वे बरहम परयत्वे चाविरिष्टे कस्मात्ुरुष एव गरहाते म्ाधान्यात्‌ । कि पुनः प्राधा- न्यम्‌ । कम॑ज्ञानाधिकारः | पुरुष एव हि शक्तत्वादधित्वादपयुदस्तत्वाञच । अर्थी द्द्रान्समर्थः करमज्ञानयोरधिक्रियते | परुषे त्वेवाऽऽविस्तरामात्मा

८ पातत)

न 1

एवं सूषटिवाक्यतात्पयमुक्त्वा पदानि विभजते । त स्मारित्यादिना | अन्त्यका्यपरय- न्तं परमात्मनः समत्रोपादानत्वादाकाशमावापन्नात्परमात्मन एव वायुः स्ममृतोऽत एव तहुणस्योत्तरवानुवृत्ति्गुणशब्दपयोमोऽपि भेदकल्पनया तत्तन्वत्वाभिपायेण न धेशञषिक- ` प्क्षवत्तचभेदामिपरायेण तच्वतो भेदे समाणामावाद्त द्रष्टम्वम्र्‌ । पृुरषद्महणस्य तातयमाह । सर्वेषामपीति । शक्ततादिति विधिनिपेपपिवेकसामध्येपितत्वादित्युक्तं 1 तत्ैतरेयकश्तिसमातिमाह्‌ | पुरुषे व तरवक्िसमृतिना परुषे ? त्वेवेति बाह्मण्यादिज।तिमति मनुष्यादिदेह आषि-

पपी भका ५२९६ ४७५१११५ ५५५८ ण नणमेणकािपातन कित

` १.2. व्वाच्यलात्‌ | रख. ग. ट्‌, ब्ह्मा्रर्‌ | दष, ट्‌, श्हषलरेताग

४

= प्रमः खण्डः] आनन्दभिरिकृतरीकासंवरितिशाकरभाष्यस्षमेता । ४२

तस्येदमेव शिरः अयं दक्षिणः पक्षः। जययुत्त- रः पक्षः। अयमात्मा । इदं पुच्छ प्रति । त- दप्येष छोको मवति । इति प्रथमः खण्डः॥ १॥ स॒ हि प्रज्ञानेन संपननतमो विज्ञातं वदति विज्ञातं पश्यति वेद श्वस्तनं वेद छोकारोकौ मर्त्यैनामरतमीप्सतीत्येवं सपत्नो ऽयेतरेषा पञूनामरना- पिपापे एवामिविज्ञानमित्यादिश्चुत्यन्तरदशनात्‌ ।

स हि पुरुष इह विद्ययाऽन्तरतमं व्रह्म सक्रामयितुमिष्स्तस्य च वाद्ा- कारविरोषेष्वनात्मसवात्मभाविता हद्धिरनारम्व्य विश्चेषं कचित्सहमाऽ न्तरतमपत्यगात्मविषया निरारम्बना च कर्तुमराक्येति दष्शरीरात्मसा- ान्यकल्पनया साखाचन्द्रनिदश्चंनवदन्तः परवेरायत्नाह | तस्येदमेव शि- रः । तस्यास्य पुरुपस्यान्रसमयस्येदमेव रिरः असिद्धम्‌ 1 माणमया- दिष्वरिरसां शिरस्त्वदशनादरिहापि तत्पसङ्खो मा भ्रदितीदमेव शिर इत्युच्यते । एषे पक्षादिषु योजना । अयं दक्षिणो वाहुः पर्वामिगखस्य दक्तिणः पक्षः । अयं सत्यो बाहुरुत्तरः पक्षः । अयं मध्यमो दैहभाग आ- त्माऽङ्गानाम्‌। मध्यं हषामङ्घानामात्मेत्तिश्वतेः। इदमिति नाभेरधस्तायदु तत्पुच्छ प्रतिष्ठा परतितिष्त्यनयेति परतिष्ठ पुच्छमिव पृच्छमधोरम्बन- सामान्या्यया गोः पुच्छम्‌ । एतत्यक्रत्योत्तरेपां माणमयादीनां ूपकतव- सिद्धिः । मरपानिपिक्तदुतताघ्नपरतिमावत्‌ । तदप्येष शोको मवति । तत्तस्मिनेवार्थ ब्राह्णोक्तेऽ्मयात्मपकाशचक एप शोको मन्न भवति । इति प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥

स्रामतिरयेन पकट आत्मा ज्ञानातिशयदरौनाद्वियथैः । मयेन ज्ञानकमादिसाधने- ` नाक्षयफकं पष्ुभिच्छदीलयथैः । येन विेकज्ञानेन पुरूषस्य पाधान्यं फिवक्षितं तत्ष- | श्वादीनां नास्तीत्याह । अथेतरेषामिति। = कोरपश्चकोपन्यासस्य ` तात्यमाह । स हीत्यादिना । पक्षपुच्छशब्द्रपयोगा- तपुपणाकारछ्िं दशेयति । उत्तरत तत्कल्मनयां बाह्यविषयामङ्गग्यपोहेन नुद्धेरात्मनि स्थिर।करणाय नोपासनविधानमिह व्रिक्ितम्‌ । उपक्रमोपसंहारयोः ्ास्मेकसपरति- पादनेनैवोपक्षयान्मध्ये अन्यस्योपासनविषो तत्थ च वाक्यभेद पङ्कादृत एवाङ्क स्तु- तिः प्राधेत्वाहकषन्यायेन यथा प्रयाजादिषु फलश्रवणमपैवादस्तधाऽच्नमयाद्िपरति.

कनिति)

५१

तैत्तिरीयोपनिषत्‌ । [ह्यत्रहः

अत्राह प्रनाः प्रजायन्ते । याः काञ्च एथिवीर शरिताः । अथो जनेनैव जीवन्ति । अगैनदपि यन्यन्ततः । अन्न ५ हि भरतानां जेषम्‌ 4 । त- स्माप्वीपधमुच्यते । सर्व वै तेऽ्रमाप्रवन्ति। ये ब्रह्मोपासते । अन्न ५हि भूतानां जयेष्ठ मू । तस्मात्सवीषधमुच्यते । अन्नाद्रतानि जा- यन्ते । जातान्यत्रेन वर्धन्ते । अद्यतेऽत्ति च भ्रतानि । तस्मादत्र तदुच्यत इति। तस्माद्रा

अनराद्रसादिमावपरिणतात्‌ । ब्रा इरि स्मरणा परजाः स्यावरज- `

माः जायन्ते । याः काश्चाविरिष्टाः पएरयिवीं भिताः एयिदीमाध्रि- तास्ताः सवा अन्नदेव प्रजायन्ते । मथो अपि जाता अन्नेनैव जीवन्ति पाणान्धारयन्ति वर्धन्त इत्यथः । अथाप्येनदन्नमपि यन्त्यपि गच्छन्ति । अपिशब्दः पतिशब्दा्थे । अन्नं परति प्रटीयन्त इत्यथः । अन्ततोऽन्ते जीवनलक्षणाया बृद्ेः परिसमाप्तौ । कस्माद्न्नम्‌ । हि यस्मादुतार्नां

भाणिनां ज्येष्ठं प्रथमजम्‌ | अन्नमयादीनां हीतरेषां मृतानां कारणमन्न-

मतोऽन्नपभवा अननजीवना अनप्रख्याश्च सर्वाः प्रजाः | यस्माच्चैवं तस्मा-

(श % ट, # | च स्त (पधं सवपाणिर्ना देह दाहपशचमनमन्नयुच्यते ।

_ अनेब्रह्मविदः फएर्गुच्यते । स्वं तरै ते समस्तमन्नजातमाप्नुवन्ति | क । यऽ बरह्म यथोक्तयपासते। कथमन्नजोऽननात्माऽन्नपरुयोऽहं तस्मा- एने ब्रह्मेति । कुतः पनः सवाजपाधरिफलमनात्मोपासनमित्युच्यते । अन्नं

„` १. पूततनसव ग 18 च्च | भूतामं चस्य यत्माततस्माद्‌न् तदुच्युन | इतिश्च०.

तीयः खण्डः२]भानन्दगिरिकृत्टीकासंवटितश्यांकरमाष्यसमेता । ५९

एतस्माद्न्नरसमयात्‌ । अन्योऽन्तर आत्मा प्रा- णमयः । तेनैष पूर्णः । स वा एष पुरुषविध एव । तस्य पुरुषविधताम्‌ । अन्वयं पुरुषवि- धः । तस्य प्राण एव शिरः । व्यानीं दक्षिणः प ्षः। अपान उत्तरः पक्षः । आकाश स्मा। ्- थिवी पुच्छं प्रतिष्ठा । तदप्येष शोको भवाति । इति दितीयः खण्डः ॥ २॥

भ्यन्तरतमं ब्रह्म विद्यया मरत्पगात्मत्वेन दिदरशंयिषु शाघ्लमविद्याकृत- पश्चकोशापनयनेनानेकतुषकोद्रववितुषीकरणे नेव तदन्तर्गततण्डलान्पं- सोति तस्माद्रा एतस्मादन्नरसमयादित्यादि । तस्मादितस्मावधोक्ताद- नरसमयातिपण्डादन्यो व्यतिरिक्तोऽन्तरोऽभ्यन्तर आत्मा पिण्डवदेव मिथ्यापरिकल्षित आत्मत्वेन प्राणमयः ! प्राणो वायुस्तन्मयस्तत्पाय- स्तेन प्राणमयेनान्नरसमय आत्मेष पूर्णो वायुनेव दतिः । सवा एष माणमय आत्मा पुरूषविध एव पुरुषाकार एव शिरःपक्षादिमिः क स्वत एव नेत्याह । पसिद्धं तादन्नरसमयस्याऽऽत्मनः पुरुषविधत्वम्‌ । त- स्यान्नरसमयस्य पुरुषविधतां पुरूषाकारताम्‌ । अन्वयं प्राणमयः पुरुष- विधो मूृषानिषिक्तपरतिमावन्न स्वत एव । एवं पूर्वस्य पर॑स्य पुरुषविधता- मनृत्तरोत्तरः पुरुषविधो भवति पृः परवेश्वोत्तरोत्तरेण पूर्णः । कथं पुनः पुरुषविधताऽस्येत्युच्यते । तस्य प्राणमयस्य प्राण एव शिरः प्राणम- यस्य वायुविकारस्य भाणो मुखठनासिक्छनिःसरणो वृत्तिविशेषः शिर इव परिकर्प्यते वचनात्‌ । स्वेन वचनादेव पक्षादिकल्पना। व्यानो व्पान- | वृत्तिदंक्षिणः पक्षः । अपानं उत्तरः पक्षः । काश्च आत्मा य आका- स्थ वृत्तिविशेषः समानाख्यः स आत्मेवाऽऽत्मा पाणवृतच्यधिकारान्म- ध्यस्थत्वादितराः पयेन्ता व्तीरपेक्ष्याऽऽत्मा। मध्यं हयेषामह्वानामात्मेति- श॒तिपरसिद्धं मध्यमस्थस्याऽऽत्मत्वम्‌ | एथिदी पुच्छं तिष्ठा । प्रथिवीति एयिीदेवताऽऽध्यात्मिकस्प पाणस्य धारयित स्थितिहेतुत्वात्‌। सैषा ए- रुपस्यापानमवष्टभ्येति हि श्त्यन्तरम्‌। अन्पथोदानह्र्योष्पगमनं गरु त्वाच्च पतनं वा स्पाच्छरीरस्य तस्मायिवी देवता पुच्छं प्रतिष्ठा मा- णमयस्या ऽऽत्मनः । तत्तस्मिन्ेवाय मआणमयात्मविषय एष श्चोको भव~ ति । इति द्वितीयः खण्डः ॥ २॥ |

[1 1 न ००... 8०४१. न ०५ ध. म ०८५५०९२५ ~ त ग ५७.५५८ ११ १९२१०५५०१११४। 1 ७५.५.१४ 0 १५ ग लर ०.२० [1 सा त सकचन - - + #./ (1, कानन कमपे या पि १

` १क.ख.ग.घ्‌. उ. छ. त. ठ. ग्नप्स्तीत्ि।

९९ तत्तिरीयोपनिषत्‌ । ` [बह्मवल्यां

प्राणं देवा जतु प्राणन्ति । मतुप्याः पशवश्च ये

प्राणो हि मूतानामायुः। तस्मात्सवाुषमुच्यते।

स्वमेव त आयुरयन्ति। ये प्राणं ब्रह्मोपासते । प्रा प्राणं देवा अनु प्राणन्ति । देवा अग्न्यादयः पाणं वाय्वात्मानं पाण- नराक्तिमन्तमनु तदात्मभूताः सन्तः माणन्ति पाणनकम कुर्वन्ति भाण- नक्रियया क्रियावन्तो भवन्ति । अध्यात्माधिकारादेवा इन्द्रियाणि भा णमनु प्राणन्ति युख्यप्राणमनु चेष्टन्ते इति वा। तया मनष्याः पञ्चवश्च यै ते पाणनकमेणेव वचेष्टावन्तो भवन्ति । अतश्च ना्नमयेनेव परिच्छिने- नाऽऽत्मनाऽऽत्मवन्तः पाणिनः। किं तहि तदन्तगतेन पाणमयेनापि सा- धारणेनेव सवैपिण्डव्यापिनाऽऽत्मवन्तो मनुष्यादयः। एं मनोमयादिभिः पूेपूवन्पापिमिरुतरोत्तरैः इक्षमेरानन्दमयान्तेराकारादिमूतारव्यैरवि- याक़ृतेरात्मवन्तः संव पाणिनः । तथा स्वाभाविकेनाप्याकाञ्ादिकार- णन नित्येनाविक्तेन स्वगतेन सत्यज्ञानानन्तलक्षणेन पञ्चकोशातिगेन सवात्मनाऽऽत्मवन्तः । स हि परमार्थत आत्मा सव॑षामित्येतदप्य्थादुक्तं भेवति । प्राणं देवा अनु पाणन्तीयुक्तं तत्कस्मादित्याह । पाणो हि ` यस्माद्रूतानां पाणिनामायु्जीवनम्‌। याव द्व स्मिञ्छाधरे माणो वसति ता- वदायुरिति शत्यन्तरात्‌ । तस्मात्स्वायुषम्‌ । स॑षामायुः सवुः सर्वा- युरेव सर्वायुषमिल्यच्यते । प्राणापरगमे मरणप्रपिद्धेः । परसिद्ध हि रोके ` स्वायं पणस्य । अतोऽस्मादवाह्यादसाधारणादनमयादात्मनो ऽपक्रम्या- न्तः साधारणं माणमयमत्मानं ब्रह्मोपासते येऽहमस्मि पराणः सर्वभता-

५८ अ,

नामात्माऽऽयुजावनहेतुत्वादिति ते सवेमेवाऽऽयुरस्मि्ठोके ------ र तवािति ते सवभेवाऽऽरस्मदधोके यन्ति नाप- _पूूतकोरास्वोत्तरो्तरः कोर एवाऽऽत्मेति व्यास्यावमापातदन [ कस 1

१

अत्म्ब्दस्यमुख्याधेत्वपसङ्गात्यकतपरमर कैतच्छगब्दकोपाच | अतः सर्ेकोशाध्या-

साषानभूतश्िदात्मेवा्राऽऽत्मशब्देन विवक्षित इति तात्पयमाह्‌ | तथा स्वाभाविके- ` नेति। अर्थादिति । आत्मशब्दसाम ध्यत्कल्पितस्यपिष्ठानत्वानुपपत्ेश्वे्पं : | असाधार- ` णादिति । व्वातृततखरूपाद्पक्रम्य तवाऽऽत्मबुदि दितेयथैः। साधारणभिति। स्वै- ` न्ववसाषारणम्‌ । माणक्तेनाशनाना सर्वेष पुटादिद्सना पिभ; । सवेभूताना- म्पेति । सूत्ात्मना पूवस्य य आत्मा चिद्धाुरेष एव वस्य पाणमयस्य(ऽऽप्मेपि

योजना|

` ` प्न च ग्नक््छतक्सल- च" ग. इ. ०.गनो यथाऽनेकास्तुषकर द्वास्त ॥

तृतीयः खण्डः३|आनन्दगिरिकरतर्यकासवर्तिश्चां करभाष्यसमेता। ५३

णो हि मतानामाय॒ः । तस्मात्सवायषसच्यत इ- ति। तस्थेष एव शारीर जमा । यः पूर्वस्य । त- स्मादा एतस्मासाणमयात्‌। अन्योऽन्तर जारा मनोमयः। तेनेष पूणः । स वा एष प्ररूपविध ए- व्‌ । तस्य पुरुषविधताम्‌ । अन्वयं परुषविध

तस्य यञ्रव रिरः। क्दक्षिणः पक्षः । सामोत्त-

त ममोमामगनमसजानकना प ॥ 1

ग्रत्ुना भ्रियन्ते यक्पराप्रादायुप इत्यथैः । शतं व्पाणीति त॒ युक्तं स्वं मायुरिति । श्ुतिपसिद्धेः। किं कारणं प्राणों हि भतानामायस्तस्मा- त्सवायुषमुच्यत इति । यो यद्रगकं ब्रह्मोपास्ते स तद्रणभाग्मवतीति ` विियाएरप्ापरहंत्वथं पुनर्वचनं प्राणो हीत्यादि । तस्य परव॑स्ा्मयस्यैप एव रारार्‌ऽन्नमये भवः शारीर आत्मा । कः ।य एष प्राणमयः। तस्माद्रा एतस्मादित्युक्ताथमन्यत््‌ । अन्योऽन्तर आत्मा मनोमयः । मन इति सकल्पायात्मकमन्तःकरणं तन्मयो मनोमयो यथाऽन्नमयः । सोऽयं प्राणमयस्याम्पन्तर्‌ आत्मा । तस्प यज्तुरेव शिरः । यज्ञरित्यनिपताक्षर- पादावत्तानां मच्रविशेपस्त्नार्तौयवचनो यज्ञ.शब्दस्तस्य शिरस्तव ाधान्यात्‌ । प्राधान्य च यागाद। संनिपत्योपकारात्‌ । यज्ञपा हि हवि- दायते स्वाहाकारादिना वाचनिकी वा शिरभादिकल्पना सर्वत्र } मन- सा हिं स्थानपयज्ञनाद स्वरवर्णंपदवाक्यत्रिषया तत्सकर्पातिमका तद्धा- विता वत्तिः श्नोत्रादिकरणद्रारा यज्ञःसंकेतविशिष् यन्तुरित्युच्यते (वश्व साम च । एवं च मनडत्तितवे मन्राणां वृत्तिरेवाऽऽवत्यत इति भाता जप उपपद्यते । अन्यथाऽविषयत्वान्मच्रो नावर्तपितुं शक्यो

चथःसान्यन बाह्म यजुवद उच्यते| तस्य कथमान्तर मनोमयं पपि िरस्त्वमि- < रङ्कयाऽऽह्‌ । मनक्नो हीति । यदपि यजुःशब्दरो बा शब्द्राकौ रदस्तथाऽपि युतरनार्पराङ्कर्न [यत्वात्तलामाण्याट् [राष्टमनात्तात्तिय जुः सकत रतपयभता यमुव्रदमध महू उतत्करमका वणा यनुष॑द्तयाऽध्येतन्या इत्येवं दकल्परूपा य लयल५: । श्ृत्यनुमा-

भ.

[< चु।कमम्वाह्‌ । एवं चेति । अन्यपति । शब्दानां वटादिवद्राहद्रन्यतरे मनो-

~~~ # क = वातरकमोतक्ः एतमेके #

१ न, वक्ररताद्‌ा9।

५४ तेत्तिरीयोपनिषत्‌ । [ब्मवह्वां

यते । मन्रारत्तिश्च चोद्यते बहुशः कर्म- स्क्षरविषयस्मृत्यादृच्या मन्राद्रत्निः स्यादिति चेन्न । म॒ख्या्थासभ- पात्‌ । त्रिः प्रथमामन्वाह त्रिरुत्तमामिति ऋगात्रर्निः श्रुयते । तत्र ऋचोऽविषयत्वे तद्विषयस्प्त्याव्रत्तौ च क्रियमाणायां तिः पथमामन्वा- हेति ऋगदृत्तियुख्योऽंशोदितः परित्यक्तः स्यात्‌ । तस्मान्मनोव्र- च्ुपाधिपरिच्छिननं मनोकृत्तिनिष्ठमात्मचैतन्यमनादिनिधनं यज्ञःशब्द- | वाच्यमात्मदिज्ञान मन्ना इति । एवं च नित्यत्वोपपर्तिरैदानाम्‌ । अ- न्यथा विषयत्वे हपादिवदनित्यत्वे च स्यानैतदक्तम्‌ । सय केदा यत्र. क भवन्ति स मानसीन आत्मेति च शुतिनित्यात्मनैकत्वं बुबन्त्य- गादीनां नित्यत्वे समञ्चप्ता स्यात्‌ । ऋचो अक्षरे परमे व्योमन्पस्मि-

1 1

विषयत्वा्मवान्मनसो बहविऽ्ेऽस्वातन्रयान्मानपो जण न स्यादित्यथेः । इतश्च मनोतृत्तितवं मन्राणां वान्यमित्याह । मच्राृ्तिशचेति । शब्दानां षरादिपदराहद्रवयते शराणां सटाद्िवदावृत्तिनेपपद्यते क्रियैव हयतत्यैत आवर्तिमिद्ध चनुपपत्या क्रिया वाच्यमित्युक्तम्‌ | तजान्यथाऽप्युपप्तिमाशङ्कते । अक्षरविपयेति । मनरभ्यः स्मृतेरन्य- तवादन्याऽऽत्रृतिगोणी यससन्यतेऽतो नान्यथाऽप्युपपततिरित्युक्तम तत्स्फुटयति | त्रिः मथमामित्यादिना । सामिषेन्यः पमिधो यदाऽध्वयुणा इृयन्ते वदा पर वो वाजा अ- मिद्व इत्यष्टादश सूक्तं होता शसा तासां च ऋचां मध्ये प्रथमामृचं स॒क्तस्यान्त्यां च ऋचं होता निरनु्रूयाित्यात्रकषेः श्रूयत इत्यभैः | म्राणा मनोतृ्तित्वमुकत्वा मनोवृत्तीनां सदा चिद्याषवेगव सिद्धेश्विदात्मतामाह । तस्मादिति । मन्राणां मनोतृत्तितनेनाऽऽवरत्ति- पैटत इत्युक्तम्‌ । परपरया चिदात्मत्वेन नित्यत्वमपि षटत इत्याह | एवं चेति। #तन्वरुूपत्वे सति । अन्यथेति | सपकारिदातमतानङ्गीकारे रूपादिर्ा्षयता- द।नलयत्वमपि प्रसज्येत । काटिदासादिवाक्यानामप्येतेन न्यायेन निल्यतापाताच्य- कलयामासमेठत्‌ । अस्त्वनिदयत्वमिति न वाच्यपि इ । नेतदयुक्तमिति । वाचा विरूपनिययेति श्रया गयलस्याऽस्ेद्ितवद्ेदापेयलं युक्तं न मववीत्यथः । प. दानां जडत्वे सप्रकाशोनाऽऽत्मेकत्वं न संमवति ज डाजडयोतिरोषादतो मनत ति- ज्वापकाचदात्मत्वं सूवितमित्यथैः | सामितया मनसि मरो मानयनोऽक्षरे परमे न्योमकल्पे ब्रह्मणि ऋचो व्रिधिनिपेवरूपा िषिहुम्तादारम्येन व्यत्रम्थितां हूति च

१ ख. ग, ० सूविध्यरर।

ततीयः खण्डः३[आनन्दगिरिकृतटींकासंवटितशांकरभाष्यसमेता। ५५

प्रतिष्ठा । तदप्येष शोको भवति। इति ततीयः खण्डः ॥ ३ ॥ यतो वाचो निवर्तन्ते। अप्राप्य मनसा सह । ज- ननद ब्रह्मणी विदान्‌ । न विभेति कदाचनेति । तस्थष एव शारीरं ज्मा । यः पूर्वस्य । तस्मा- दा एतस्मान्मनोमयात्‌। अन्योऽन्तर आत्मा वि ज्ञानमयः । तेनेष पूर्णः। स॒ वा एप पुरुषविध ए- व । तस्य पुरुषविधताम्‌ । अन्वयं पुरुषविधः।

न्देवा अधि विश्वे निषेदुरिति च मच्रवर्णः । आदेशोऽ बाह्मणमतिरेष्- व्यविङोषानतिदिशतीति । भयर्वाङ्किरसा च दृष्टा मच्रा ब्राह्मणं च शा- न्तिकपेष्टिकादिपरतिष्ठहवुकमपधानत्वात्एच्छे पतिष्ठा । तदप्येष शोको भवति मनोमयाल्मपकाराकः पूववत्‌ । इति तृतीयः खण्डः ॥ ३ ॥ यतो वाचो निवतंन्ते । अपाप्य मनसा सहेत्यौदिः । तस्य पूर्॑स्य माणमयस्येष एवाऽऽत्मा शरीरः । शरीरे प्राणमये भवः शासेरः । कः | य एष मनोमयः । तस्माद्रा एतस्मादित्पादि प्ववत्‌ । अन्योऽन्तर आत्मा विज्ञानमयः मनोमयस्याभ्यन्तरो ग्रिज्नानमयो मनोमयो वेदा- त्मोक्तः । वेदा्थविषया बुद्धिनिश्चयात्मिका विज्ञानं तचाभ्यवसायरक्ष- णमन्तःकरणस्य धमः । तन्भयो निश्चयषिज्ञानैः पमाणस्वरूपैनिवति- त आत्मा विज्ञानमयः । रमाणविज्ञानपूर्वको हि यज्ञािंस्तायते । यज्ञा- दिहैतुत्वं च वक्ष्यति शोकेन । निश्वयविज्ञानवतो हि कतंत्येष्वर्थपु पर्वं श्रदधोतपद्यते । सा सर्वकतंव्यानां पायम्पाच्छिर्‌ इव शिरः । ऋतसत्ये यथा व्याख्याते एव । यागो युक्तिः समाधानम्‌ । आत्मेवाऽऽत्मा। आ-

नि 1111 ५५ ५८११५११.

म, नभय पताः); 11 0 |

^

मन्रवणे एकत्वं दरयतीत्ययैः । अतिदेष्टन्यपिराषानुकपेग्यप्रिरोषा तिद्येवं कर्तव्य मिुपदिरशतीत्यथेः । इति तृतीयः खण्डः | ३ | `

वाङ्मनसयोवोद्मनसगोचरत नोपपचते खात्मामे हत्तिविरोधादतो वामना क्ल

छान्मनोभयाद्वाचो मनसा सइ निवतैन्त इलयैः } तस्य च मनामयस्य ब्रह्मण उपा-

~~~ नि 1 थ जकर" सोहा ५. ॥ |, | ध ०न्या ॥ छर. ०द्‌ः स्तगत | 0 शर्त ते ह, ग॑दस्नायः ^ कनन. व्यादि | १०।२क.ल.ग.. गदः स्त्य | जट. गदरनीयते ह. ०दन्ञायः |

५६ तैत्तिरीयोपनिषत्‌ [त्रह्मवल्यां

तस्य श्रद्धैव शिरः । ऋतं दक्षिणः पक्षः। सयमु- तरः पक्षः। योग जात्मा । महः पच्छ प्रतिष्ठा । तद्प्येष शोको मवति । इति चतुथः खण्डः) ‰॥ विज्ञानं यत्नं तनुते । कर्माणि तनुतेऽपि च ¦ वि ञानं ठेवाः सर्वै । ब्रह्म ज्येष्मपासते । विज्ञानं ब्रह्म चेहैद्‌। तस्माचेत प्रमायति। शरीरे पाप्मनां

त्मवतो हि युक्तस्य समाधानवतोऽद्घार्नाव श्द्भादीनि यथाथप्रतिपत्ति क्षमाणि भवन्ति तस्मात्समाधानं योग आन्मा विज्ञानमयस्य | मह पुच्छ प्रतिष्ठ । मह इति महत्त्वं प्रथमजम्‌ । महयक्षं म्रथमजमिति श्रुत्यन्तरात्‌ । पुच्छं प्रतिष्ठकारणत्वात्‌ । कारणं हि कार्यणां प्रतिष्ठ | यथा वृक्षवीरुधां एथिवी । सर्वह्ुदधि विज्ञानानां च महत्तच्च कारणम्‌ | तेन तद्विज्नानमयस्याऽऽत्मनः प्रतिष्ठा । तदप्येष शोको भवति पर्ववत्‌ । यथाऽन्नमयादीनां ब्राह्मणोक्तानां प्रकारयकाः छ्धाका एवं विज्ञानमय- स्यापि। इति चतुथः खण्डः | ४॥ , विज्ञानं यन्ञं तठुते | विज्ञानवान्हि यज्ञं तनोति श्रद्रादिपूर्वकम्‌ । अतो विज्ञानस्य कतुत्वम्‌ । तनुत इति कर्माणि च तनुते । यस्माद्वि- ज्ञानकतृके सर्वं तस्मादयक्तं विज्ञानमय आत्मा ब्रह्मेति । किच विज्ञानं बह्म सवं देवा इन्द्रादयो त्येष प्रथमजत्वात्सवपवृत्तीनां वा तत्पवेक- त्वात्पमथमन विज्ञान ब्रह्मोपासत ध्यायन्ति तस्मिनिवज्ञानमये ब्रह्मण्य भिमानं कृत्वोपास्षत इत्यथः । तस्मात्ते महतो ब्रह्मण उपाप्तनाज्ज्नानेरव- ` यवन्तो र्वन्ति । तच्च विज्ञानं ब्रह्म चेचदि वेद विजानाति न केवरं = वेदेव तस्माद्रह्मणश्चे्न ममायति वाद्चष्वेवानात्मस्वात्मभाविततात्पपं विज्ञानमये ब्रह्मण्यात्मभावनायाः प्मदनं तनिद््पथंमुच्यते तस्माचचे्न "~~~ सनफलमूतमाधिदेविकमानन्दं विद्वान्न बिभेति गमैवासाङिदरःखादित्य॑येः | त्थाडध्यव- पायलक्षणं ककिकमपि विज्ञानं ग्राह्ममित्यथेः । इति चतुथः खण्डः ॥४॥ मथमजत्वादिति। ईरण्यगमभिदनेव्यथः | आनन्दमयः परमात्मेति वृ्तिकोरैरुक्ते त- ॥ि | १८. ण्यः | पृदारधेति | त] २ ज. त्र, ध्या व्यतृ०।

(1

11 1 ।

प्श्चमः खण्डः५]आनन्दभिरिकृतरीकासवाखतश्ांकरभाष्यसमता | ५७

हत्वा । सवान्कामान्समश्ुत इति । तस्यप श्व यार जास्ा। यः एवस्य । तस्माद्र एतस्माह- ज्ञानमयात्‌ । अन्यारन्तर्‌ जात्माऽऽनन्द्‌मयः।

नरस). क (६५५८४७०.

परमाद्यतींति । अननमयादिष्वात्मभावं हित्वा केवर षिज्ञानमपे व्रह्मण््रात्मत्यं भावयन्नास्ते चेदित्य्थः। ततः किं स्यादित्युच्यते । शरीरे पाप्मना हिता। शरीराभिमाननिमित्ता हि सवै पाप्मानस्तेषां च विज्ञानमये बद्मण्यात्मा- मिमानाचिमित्तापापे हानय॒पपद्यते | छत्नापाय इव चछायापायः | तस्मा- च्छरीरामिमाननिमित्तान्पवान्पाप्मनः शरीरप्भवाञ्ररीर एव हित्वा पि- स्ञानमयव्रह्मस्वषटपापन्नस्ततस्यान्पर्वान्कामान्वज्ञानमयेनेवा ऽ ऽत्मना सम- सते सम्पग्भङ्ः इत्यथः | तस्य पूप्रस्य मनोमयस्याऽऽ्त्मा | एप एव शरीरे मनोमये भवः शारीरः । कः । य एष विज्ञानमयः | तस्माद्रा ए- तस्मादित्युक्ताथम्‌ । आनन्दमय इति का्यौत्मप्रतीतिरधिकारान्मयय्‌- शब्दाच । अन्नादिमया हि कायात्मानो भोतिका उहापिक्ृताः । तद- धिकारपतितश्चायमानन्द्मयः । मयट्‌ चात्र विकारार्थ दष्टो यथाऽन्नमय इत्यत्र | तस्मात्कायात्माऽ ऽनन्दययः प्रत्येतत्पः। सक्र मणाचाऽ ऽनन्द्‌- मयमात्मानयपसंक्रामती ति वक्ष्यति । कासौत्मनां च संक्रमणमनात्मनां दृष्टम्‌ । संक्रमणकम॑त्वेन चाऽऽनन्दमय आत्मा श्रूयते । यथाऽनमय- मात्मानयुपसक्रामतींति । न चाऽऽत्मन एवोपरसंक्रमणम्‌ । अधिकार- विरोधादसमवाच । न ह्यात्मनेवाऽऽत्मन उपसंक्रमणे संभवति । स्वा

त्मनि भेदाभावत्‌ । आत्मभृतं च ब्रह्म । संक्रमितुः शिरभादिकल्पना-

` नुपरपतेश्च । न हि यथोक्तरन्षण आकाञ्चादिकारणेऽकार्यपतिते शिर यवयवरूपकस्पनोपपद्यते। अद श्ये ऽनात्म्येऽनिख्यनेऽनिरूकेऽस्थख्मन-

“ ५ सि सणि योश ता कातता चक

निषेधेन न्याचष्टे | कायं त्मप्रतीतिरित्यादिना | पक्रामत्ताय तद्‌ पक्रापर्ताययभिप्रा.- अत्र न्यास्यातम्‌ | पाघ्यमतराय कस्मान्न व्याख्यायत इयत आह । न चाऽ ऽत्मन एवै- ति। अन्नमयादीनामतिक्रमणीयतया प्ररतत्वादेकस्य कर्तत्वकमत्वायमवाञ प्रानः संकर मण न भवत्त(ल्यथः | आनन्दमयस्य परमात्मत्वासमवे हेत्वन्तराण्याह । शिरभादीत्या- दिना। भानन्दमयस्य परमत्मत्वाविवक्षायां मत्रे तस्थैवाचयाशङ्का वक्तव्या | तद भ्रा

भयतो ५२"

पण शतक, ३९५१९२..०५५ ति ८ 6 ४ 1

१ क, न दाकछषनप्‌० |

५८८ तेत्तिरीधीपनिपत्‌ । [वद्वा

तेने पूर्णः। स वा एष पुस्पव्रिध एव । त ५७९ रपविधताम्‌। अन्वयं पुरुपविधः। तस्य प्रियमेव शिरः । मोदो दक्षिणः पक्षः । प्रमद्‌ उत्तरः प-

कोनाम थि 8-१.००५७१ न. १५०.४

ए़ नेति नेत्यासमेत्यादिषिशेपापोहश्चतिभ्यश्च | मच्राद्माहरणानुपपत्तेश्च |

न हि प्रियशिरमाचयवयवविरिष्रे पत्यक्षतोऽनुभृषमान आनन्दमय आं

` त्मनि ब्रह्मणि नास्ति व्रहयत्याशङ्ाभावात्‌ । असन्नेव स भवति । अपद देति वेदं चेदिति मच्रोदाहरणमुपपद्यते | व्रह्म पुच्छं पनिष्ठन्यपि चानु- पपन्नम्‌ | एधग््रह्मणः प्रतिषठात्वेन ग्रहणम्‌ । तस्मात्कायप्रातित एवा 55 नेन्दमयो न पर एवाऽऽत्माऽऽनन्द इति विद्याकमणोः फ़नमू्‌ । तद्विकार आनन्दमयः । सच विज्ञानमयादन्तरः । यज्ञादिहंतोप्रिज्ञानमयस्यान्तर- श्तेः । ज्ञानकर्मणि फर मोकत्रथतवादन्तरतमं स्पात्‌ | अन्तरतम- थाऽऽनन्दमय आत्मा पूषभ्यः | विचाकमेणोः प्रियाच्थतवाच् | पियारि-

` अयुक्ते हि विचाकमणी । तस्मात्पियादीनां फरर्पाणामानपसंनिकर्पा- „ द्विज्ञानमयस्याभ्यन्तरत्व पपदते । परियादिवासनानिङ् द्यानन्दमयो विज्ञानमयाभितः स्वभ्र उपरुभ्यते तस्याऽऽनन्दमयस्याऽ ऽत्मन इष्पुत्रा- दिद्रीनओं पिये शिर इव शिरः परा्रान्यात्‌ । मोद इति पिमरन्ाभनिमि- तो हषः । स एव च कृष्टो हैः । प्रमोद आनन्द इनि पुखमामान्य मात्मा प्रियादीनां एुखाप्रयवानां तेष्वनुर्यरतत्वादानन्द इति परं व्रह्म ।

च नाऽऽनन्द्मयः परमात्मतया प्रतिपरा्यत इया | म ग्रोदाहरणानपपत्तश्चति | न हि म्त्रोदाहरणमूप्पद्चत इति सुबन्धः | पिहिष्टस्य व्िशेपृणका्मलात्पम््यह भिलुपल-

स्यमानां भोक्ताऽऽनन्द्रमय इदक्तमर | केथ तस्य प्रिज्नानमयाद्रान्तरत्वमिलयत आह । ` स चेति । कवैपेकषयां मोक्तृलर्ये तरभात्रिं पनिद्धमव शत्याक्तमिदमरः| एतत्सफु- याति । ज्ञानक्मंणोर्हीति । शयाराक्तम्य जानन्द्पाधनेभ्यः सकाश्ात्पाध्यरनाज्छन- ` न्देन विशिष्टोऽ-तरतमः प्रभिध्य्तीयशैः । किच प्रियं च तत्माधनं चे।दिङ्य कतां ` वज्ञानकभणी भनुिषठपि । तत उदेश्यलादैस्याऽऽन्तय [द्ध त्याह | विद्याकर्मणोरि- | ति । पियादिविक्िष्टस्य खपे साक्षिणपलम्यताज्चन म्यात्मत्य प व्याह | प्रियादिवास- नेति । यङक्तं ज्ञानकःणोः रलमूत आनन्दमय इति तस्य साध्यलपरौपाप लम. तानुसारेणाऽऽह । आनन्द इति पर मिति । कथं त ६ प्िषयसखस्य क्षः?

मुखस्य क्षणिकत्वं साति-

॥ [ि शर ॥ पथाः पनामा ५११ रभा .१११२१११५ 4

+ ५ फटस्यो०। २स.न. ०६ 'पान्‌>५4५।

थमः खण्डः ।भानन्द्मिरिकृतकातवहितञ्चांकरमाष्यसमेता | ९९

कः । जानन्द्‌ जसा ।ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा । तद्‌ प्येष छेको भवति । इति पञ्चमः खण्डः ॥५॥

मानन लो क ८५) नतकी. 1 11 1 0. 1110) 1 |

°----~-------~------------- ~~~ पणी

तद्धि थभक्मणा अ्युपस्याप्यमानें पुत्रमितादि पिषयपिश्ेषोपाधाञन्तः- करणटृत्ति विशेषे तमसाऽपच्छा्यमाने पसननेऽभित्पज्यते | तद्विपपसुख- मिति प्रसिद्धं खोके । तद््त्तिविरोषपत्युपस्थापकस्य कर्मगोऽनवस्थि- तत्वात्छखस्य क्षणिकत्वम्‌ । पयदन्तःकरणं तप्ता तमोघ्रेन द्रियया बरह्मचय॑ण शरद्धया च निर्मरत्वमाप्ते यावद्यावत्तावत्तावर्रिषिकते प- सभनेऽन्तःकरण आनन्द विशेष उत्कृष्यते विषुवति । वक्ष्यति च । रसो वे सः।रसं दयेवायं रच्ध्वाऽऽनन्दी भवति । एष द्ेवाऽऽनन्द्याति। एतस्यवाऽऽनन्दस्यान्यानि मृतानि मात्ामुपजीवन्तीति च शृत्यन्तरात्‌ | एव च कामोपशमोत्कषपिक्षया शतगरणोत्तयत्तरोत्कपं आनन्दस्य पक्ष्यते। एवं चोत्कृष्यमाणस्याऽऽनन्दमयस्याऽऽत्मनः परमाथेवद्मविज्ञानापेक्षया ब्रह्म परमेव यत्पकृतं सत्यज्ञानानन्तरक्षणं यस्य च मतिपच्पर्थ प्चान्ना- दिमयाः कोशा उपन्यस्ताः । यच तेभ्योऽभ्यन्तरं येन च ते सक्च आलम- वन्तस्तद्रह्य पुच्छ यतिष्ठ । तदेव च स्वस्याविचयापरिकदस्पितस्प द्र तस्पावसानभूतमद्रेतं ब्रह्म प्रतिष्ठा | आनन्दमयस्यकत्वावप्तानत्वात्‌ । अस्ति तदेकमविच्याकल्पितस्य द्रैतस्यावसानभरतम्ैतं वह प्रतिष्ठ पृच्छ तदे तस्मिन्नप्यथं एष श्लोको भवति । इति पञ्चमः खण्डः ॥ ५ ॥

, शयं च व्यञ्चकवृति निबृन्धनमित्याह्‌ | तटब्ृत्तिविशेषेति । बदह्मण आनन्दस्वभा- ` वत्व एव कि प्रमाणमित्यत आह्‌ । वक्ष्यति चेति । अन्तः कर“ शद्ध ुत्कषौदेवाऽऽनन्द्‌- । स्य साविशयत्वित्यत्र छिद्गमाह । एवं चेति। यारे विषयविशेषन न्यत्वेनाऽऽनन्दोत्क- , प्तदा निष्कामस्य मिषरयपि रोषोपमोगाभवादानन्द्रोत्कपों न भाव्येत | आात्मस्वमा- , वस्येवाऽऽनन्दस्व व्यञ्चजकान्त; करणश्च दर ुत्कप।देवो त्कपे इत्येवं तु सत्यकामहतत्वौ- = त्कषादुत्कषैः सभाव्यत इत्यथैः । उक्तयकारेण विषयानन्दस्य ` सापिशयपपे सति तादरिषटस्याऽऽनन्दरमयस्यब्रहमत्व धरिद्धम्‌ । सातिशयत्वेन पतिशरारं भिन्नत्वात्‌ | त्रह्म ए वदध्यसाोभिष्ठानमद्टितीयमित्याह । एवं चेति । एतस्मि्नप्यरथं इति ॥ अ।नन् मस्व गरिष्टामूतन्रह्मपकाशनपर्‌ इत्यथैः | इति प्रश्चमः खण्डः || ५॥ ` धग. ध. छ. ज, ट. प्तवदारन्तः० क. तवधानन्तः०। रक्‌. ज, स. ज, ठ. ५गवृत्युक ५

६० तैत्तिरीयोपनिषत्‌ । [वद्वा

अत्रैव स भवति । असृद्रहयेति वेद चेत्‌ । अस्ति ह्येति चेहेद्‌ । सन्तमेनं ततो विदुरिति । तस्येष एव शारीर आता । यः पूवस्य । अथातोनुप्रश्राः ।

सकाम नक ९१०५०१५०१ ५

असनेवासत्सम एव यथा सन पुरूपाथसवन्ध्येवे स भवति । अपुरूषा- थंसबन्धा कोऽसो । योऽसदविद्यमानं ब्रह्मेति वेद विजानाति चेद्यदि तद्विपययेण यत्सवेविकस्पास्पदं सर्वपरव्रत्तिवीज सवेविशेपप्रत्यस्तमित- मप्यस्ति तद्रद्यति वेद चेत्‌ । कुतः पुनरारद्भा तनास्तित्वे न्यवहारा- ततत्वं ब्रह्मण इति ब्रूमः । व्यवहारविषये हि वाचारम्भणमात्रेऽसिति- त्भाविता बुद्धिस्तद्विपरीते व्यवहारातीते नास्तित्यमपि प्रतिप यते । यथा घरादिष्यवहारविषयतयोपपन्नः संस्तद्रिपरीतोऽसभमिति ` म्रतिद्धम्‌ । एवं तत्सामान्यादिहापि स्याद्रह्मणो नास्तित्वमत्याशचद्न । तस्मादुच्यते । अस्ति ब्रह्मति चेद्रेदेति । कि पुनः स्यात्तदस्तीति पिजा- नतस्तदाह । सन्तं विद्यमानतरह्यस्पषपेण परमाथंसदात्मापनमेनमेवं- विदं विदुत्रदह्यविदस्ततस्तस्मादस्तित्ववेदनात्सोऽन्येषां ब्रद्मवद्रिज्ञयो -भवर्तीत्यथेः । अथवा यो नास्ति ब्रह्मेति मन्यते स स्वस्येव सन्मामंस्य पणोश्नमादिव्यवस्थारक्षणस्याश्नदधानतया नास्तित्वं परतिपयतेऽत्रह्म- प्रतिपत्पयतवात्तस्य । अतो नास्तिकः सोऽसन्रषा~रुच्यते रोके | तद्विपरीतः सन्योऽस्ति ब्रह्मेति चेद्वेद स॒ तद्रद्मपरतिपत्तिहेतं सन्मां वणोश्नमादिव्यवस्थारक्षणं भदधानतया यथाव्रत्पतिपयते यस्मात्ततस्त- स्मात्सन्त साधुमागस्थमेनं विदुः साधवः । तस्मादृस्तीत्येव बह्म परति पत्तव्यमिति वाक्याथः । तस्य प्रव॑स्य विज्ञानमयस्यैप एव शरीरे विज्ञानमये भवः शारीर आल्मा । कोऽसौ । य एप आनन्दमयस्तं परति नास्त्पारङ् नास्तित्वेऽपोटसपैविशेषत्वात्त वद्मणो नास्तित्वं परत्या- र्ना युक्ता । सवेस्ामान्याच्च ब्रह्मणो यस्पादेवमतस्तस्मात्‌ । अथान- न्तर चतुः हिष्यस्यानुन्ना आचायोक्तिमन्वते प्रश्ना अनुप्रश्नः | सा- __ मान्यं हि ब्रह्माऽऽकाशादिकारणत्वाद्विदु षोऽविदुषश्च । तस्मादविदपोऽपि

सानन्द्मयस्य प्रकाडक।ऽये छक इति केचन तान्प्रलयाह । तं प्रतीति पतया प्रयक्षलादयमः । सवषां साषारणत्वाच ब्रह्मणो व्यवहाय॑तरं सवीन्परपे भवेन्न च दश्यते ततोऽपि नास्तिलाङाङ्का जायत इत्यथः | आका्चादिकारणलवा- इडिति ह्प(वाराषटसनज।वकारणत्वा दत्य५: । कस्य मापर्यून प्राप्तं प्रश्नान्तरभित्यव

9

4 ५

, पृष्ठः खण्डः६] आनन्दगिरिक्रतयीकासंवस्तिशां करभाष्यसमेता ६१

उताविहानमुं खोकं प्रेय । कश्चन ग- च्छती२। आहो विहानमं खोकं प्रेय ।

नत नाकि तिरयति निधन

ह्यप्राधिराशङ्धम्यते । उतापि । अविद्रानमं खोक परमात्मानमितः मत्य कश्चन चनरशब्दोऽप्य्थऽविद्वानपि गच्छति पाप्नोति किंवा न गच्छतीति द्वितीयोऽपि प्रश्नो द्रष्टव्योऽनुपश्ना इति बहुवचनाद्विद्धंसं पत्न्यौ प्रश्नौ यद्य विद्भान्सामान्यं कारणमपि ब्रह्म न गच्छति ततो विहुषोंऽपि ब्रह्मागम- नमाशङ््यते । अतस्तं प्रति पश्च आहो विद्धानिति । व्िद्रान्ब्रह्मविदपि कश्चिदितः भेत्यामुं रोकं समश्रुत उ इत्येवं रिथतेऽयादेशे योप च करते ऽ- कारस्य पतिः समश्चुता उ ईत्युकार्‌ च वक्ष्यमाणमधस्तादपकृष्य तकारं च पर्वस्मादुतराब्दाद्यासन्याऽऽहो इत्येतस्मात्पृवंुतशब्दं संयोज्य एच्छयत उताऽऽदो विद्वानिति। षिद्रान्समश्चुतेऽमु खकम्‌। किंवा यथाऽव्िद्रानेष विद्वानपि न समश्वुत इत्यपरः प्रश्नः । द्वावेव वा प्रश्नौ विद्भदविद्वद्धि- षयो । बहुवचन -तु सामथ्यंपाप्रपश्नान्तरपिक्षया घटते । असह्वद्येति वेद चेत्‌ । अस्ति ब्रह्मेति चेद्रेदेति श्रवणादस्ति नास्तीतिस्रयस्ततोऽ यपाप; किमस्ति नास्तीति पथमोऽनुपरश्नः । ब्रह्मणोऽपक्षपातित्वादवि- द्वानमच्छति न गच्छतींदि द्वितीयः । ब्रह्मणः समत्वेऽप्यविदुप इव विदुषोऽप्यगमनमाशद््यते । किं विद्वान्समश्ुते न समश्रुत इति तृती- योऽनुग्रश्नः । एतेषां प्रतिवचनाथमुत्तरग्रन्य आरभ्यते । तत्रास्तित्वमेव तावदुच्यते । यचोक्तं सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मेति । तच कथं सत्यत्वमि- त्येतद्रक्तव्यमितीदय॒च्यते सच्वोक्तयेव सत्यत्वमुच्यते । उन्त हि सदेव सत्यमिति । तस्मात्सच्वोक्तसव .सत्यत्वयुच्यते । कथमेवमथंताऽवगम्य- तेऽस्य ग्रन्थस्य शब्दानुगमादनेनेव ह्थनान्वितान्युत्तराणि वाक्यानि । तत्सत्पमित्याचक्षते । यदेष आकाड आनन्दो न स्पादित्पादीनि। तनासदेव ब्रह्मेत्याशङ्यते । कस्मा्यदस्ति तद्विशेषतो गृह्यते यथा

1 04...

५५, 1)

आह । असद्रह्यतीति । चेच्छब्दात्पान्िकसच्वावगमसामथ्य) दित्यधैः | सच्चं चद्र-

प्रपन्न ब्रह्मणस्तावतेव सत्यत्वं सिध्यति सतो बावाप्रमवादित्यथैः । एवमधतेति

ससोपपादनेन सत्यवस्तु वेषयतेत्यथेः |

ह्मणः सचप्ताषन नामप्तखनग्यावृत्तिरवेत्य।भमत्यासखकद्धामृद्रात्रयाति । तन्ास- च+ क,

ति । विप्रतिपन्नमाकाशादि सतपूवैकं कायत्वाहूटवदििति लै किकनव्याप्त्यवष्टम्मेने सत्कारणे तावत्सिद्धम्‌ । तस्य च देशादिकारणस्वेन देशायनवच््छत्तत्वाद्रह्मपदू-

६२ . तचतिगैयोपनिषत्‌ । [बह्मा

घटादि । यन्नास्ति तन्नीपरभ्यते यथां राञव्रिपाणादि । तथा नौ- परभ्यते व्रह्म । तस्माद्विशेपतोऽग्रहणानारतीति । तन्न । आक्राज्ञा-

भ

दिकारणत्वाह्रद्मणः | न नास्मि वद्य कस्मादाकश्रादि हि सर्व करां ब्रह्मणो जातं गृह्यते । यस्माच जायते किचित्तदग्तीति दषं नोक पथा पटदुरादिकारणं मद्धीजादि । तस्मादाकाशादिक्रारणत्वास्ति त्रद्म | न चासतो जातं किचिद्रहयते लेके कायम्‌ । ५ सत्नामष्टपारिकार्यं निरात्मकत्वान्नोपरभ्येत । उपलभ्यते तु तरमादम्ति ब्रह्म। असतश्चत्कारयं ° माणमप्यसदमन्वितमेव तस्यात्‌ । न चैवं तस्मादृस्ति रह्म तत्र कथमसतः सज्नायतेतिश्रुत्यन्तरम्‌ । असतः सज्ञन्मामंभवमन्वाच यायतः । तस्मात्तदेव ब्रह्मेति युक्तम्‌ । तयद मद्री

द्र।जादरिवत्कारणं

स्याद्चेतनं ति न कामपितत्वात्‌ । नहि कामयित्रचेतनयस्ति छक | सवंज्ञं हि ब्रहयेत्यवोचाम । अत; कामपितृत्वोपपत्तिः । कामधिनरृत्वाद-

स्मदादिविदनाप्रकामं चेन्न | प्वतन्रपाद्ययाऽन्यान्पर्वर्शक्रत्य कामाद

दोषाः पवर्तयन्ति न तथा ब्रह्मणः पवतकाः कामाः । कथं तदि सत्य-

ज्ञानरश्षणाः प्वत्ममृतत्वाद्विशद्धा न तैत पवत्यते । तेषां तु तत्वत वाच्यत्वं सिद्धम्‌ | तस्य विरोपतोऽनुपरम्भेनाम च्छङ्का जायते तरा कारणत्रेन व्यू त्यते न ३ कारणत्वात्सचं साध्यत आश्रया द्विपसङ्काद्रिपिमत्रः | इतोऽपि नगु पादानेनासचाशङ्का कार्येत्याह ।न चासत इति । न्यायत इति । भमदेन््याद्रक्ना- दिति युक्तित रत्यथः | एवरममरच्वाराङ्कं नरस्याचेतनतराशङधा प्रभ्रानतरादिनः प्रसङ्भ- निराचष्टे । तचदीति । यदपि सांख्यमतं चेतनस्य निकारल्वात्कामयितृलमिदं तथाऽपि कोकिकन्यासिवडेन कामायतल्रादचेतनलवशङ्का निघरत्युत ह्याह । न हीति। तहि लोकिकल्याधिवलेनैषानापकामलमपि माप्तमित्य्ङ्कन्याऽऽह्‌ | कामपितृतवादि-

त्यादिना। जीवानामनापघ्रानन्दतं परवरात्वान्न तदस्ति तर द्रण हृत्य | कथमव स्ति त्ह्मणः कामा रत्याराङ्ायामाह | तत्यज्नानरक्षणा इति) स त्यज्ञानरक्षणं सरूपं येषां ते तथोक्ताः | एतदुक्तं मवति मायाप्रतिविभ्नितं इ वद्र जगतः कारं ५ मायापरिणामेर कारेः कामयितृ | तर्षा से परिग्ाानाम्षे द्या नभिभृताचिद्याप्तरात्स- लन्ञानात्मकत्वं बह्म तादात्म्याचाषम।चननुखृष्टतरेन ग्धत्वम्‌ | तता जवकामैखक्षण्यं ` िद्धमिति । वह ब्रह्मणः कामाः दृ वकारिणामप्यनिष्टफ़लपाप्त्यनुकृूलाः स्युः खात्र-

ममक ानामतयकन "७५ याका 0 १

१.५८;

पपिः क रिक. 1 (1111 ॥

1 ग, रस्िताकण२दट. ट, तक्र० ।

पष्टः खण्डःध| आनन्द्गिरिकृतर्यकासंवलितशांकरभाण्यसमेता।

कश्चित्समश्रुता ३३। सोऽकामयत । वहू स्या

^ न कोप. ५१० ११५ 1 त-य जि - क ०७ ०९०१

ब्रह्म पाणिकमपि्षया। तस्मात्सवातन्त्यं कामेषु ब्रह्मणः | अतो नानाप्- कामं बरह्म साधनान्तरानपेश्षत्वाच । किंच यथाऽन्येपामनात्मभता धर्मा दिनिमित्तापेक्षाः कामाः स्वात्मव्यततिरिक्तकार्यकरणसाधनान्तरापेकषाश्च न तथा ब्रह्मणो निमित्तायपेक्षत्वं कि तहि स्वात्मनो ऽनन्यास्तदेतदाह्‌ | सोऽकामयत स आत्मा । यस्मादाकाशः सभरताऽकामयत कामित वान्‌ । कथं बहु स्यां बह प्रभृतं स्यां भवेयम्‌ । कथमेकस्याधौन्तराननु- पवेश बहुत्वं स्यादित्युच्यते । परजायेयोतपचेय ! न हि पुत्रो्पच्येवा्था- न्तरविषयं बहुभवनं कथं तद्यात्मस्थानभित्यक्तनामषटपाभिव्यक्तया | यद्‌ऽऽत्मस्थे अनमिन्यक्ते नामरूपे त्याक्रियेते तदा नामरूपे आत्मस्वष्ह- पापरित्यागेनेव ब्रह्मणाऽपरषिभक्तदेशकारे स्वावस्थाग्ु व्याक्रियेते तदा तचामहूपव्याकरण ब्रह्मणो बहुमवनम्‌ । नान्यथा निरवयवस्य ब्रह्मणो वहृत्वापतचतिरुपपदयतेऽल्पत्वं वा । यथाऽऽकाञयस्याच्पतव बहुत्वं च वस्त्वन्सरकृतमेव । अतस्तदवरेणेवाऽऽत्मा वहु भवति । न ह्यात्मनोऽ- न्पदनात्मभ्रतं तत्पगिभक्तदेशकाटं सुषम त्यपहितं पपक्ष मतं भव- द्रविष्यद्रा वस्तु वियते । अतो नामे स्वाविस्थे वरद्मणेवाइ ऽत्मवतीं

कमजा मातत ०१०७१६०. अन ५१।५९ ति ताजा पत दकम पना ।१११५११ ८१9. ,

नज्यारित्वाशङ्कचाऽऽह | तेषां प्विति। कामस्य रारराद्सव्न्धजन्यलपमिद्धर््ह्मणः शरीरादिमच्वयसङ्ग इति नाऽऽशङ्कनोयमित्याह। साधनान्तरानपेक्षत्वा्चेति । कामभ- ^रवलया मायाया बरह्मतादात्म्यात्तत्परिणामानां कामानां बह्मतादातम्या्न शरीरादि- निभित्तपिक्षाऽस्तीत्वथेः। तदारेणैवेति। नामरूपरक्त्यात्मकमायाप्रिणामद्वरिणेव । नाम- रुपशक्त्यात्मिका नडरूपा मायाऽङ्कीकतं चेत्तारं सा पथानवत्प्रथक्मतीयतैवहानिरि- त्यारङ्न्याऽऽह । न हीति। आत्मारिरिक्त क सतः {ध्यति परतो वा | नाऽऽचः) जाब्यहनेरपिरेकहनेश्च | न द्वितावः। पमाप॑सगौनिरूपणात्‌ | न टि मिन्नदेककाल्योः 8

योगादि संमवति तरिषयविषयिमावो वा| नियामकगवेषणात्‌ | न च स्वमावर एव सबन्धः । ` द्योः स्वमावयोः संबन्धवेभैवोपक्षये संबन्ध्यमावरपरसद्गात्‌ । न च स्वात्मानं परति खस्थ स्वन्पत्वमात्माश्नयापातात्‌। तथाविधाथौमपरे म्यवहारमान्नपवतेकत्वे च पिध्याव्य्रहा- रप्राताद्निषेचनीयवाद एव पयवस्यतीति भावः । यस्मादात्मातिररेत्तः वस्तु न प्रभा म्यते तस्मादात्मतादात्म्येनैव नामरूपयोः भिद्धिरित्याह । अत्‌ इति ¡ तङ त्रह्मणः

नम 7 1 17

1 ख. ग, व्र. °रक्ता; काद्रकार्‌०|

६४ तेत्तिरीयापनिषत्‌ । [व्न्य

प्रजायेयेति । स तपीऽतप्यत । ; तपस्तघा । इद्‌*सवेमखजत ॥ यदि किंच । तत्छष्टा । तदेवाुप्राविशते

ने बरह्म तदात्मकम्‌ । ते तत्यत्पाख्याने न स्त एवेति तदात्मके उनच्ये- ते । ताभ्यां चोपाधिभ्यां ज्ञतृज्ञयज्ञानशव्दायादिसवमन्यवहारभाग्द्म स॒ आत्मेवंकामः संस्तपोऽतप्यत । तप इति ज्ञानमुच्यते । यस्य ज्ञा नमय तप इतिश्त्यन्तरादाप्रकामत्वाच्चतरस्यासभव एव तपसः । तत्त- पोऽतप्यत तप्रवान्छन्पमानजमद्रचनादिविपयामारोचनामकरोद्रासमत्प- थः । स॒ एवमारोच्य तपस्तस्वा पाणिकमीद्िनिमित्तानुख्पमिदं स जगदेशतः कारतो नाम्ना रूपेण च यथानुभवं समैः प्राणिभिः सर्वा वस्थेरतुभूयमानमसृजत छषटवान्‌ । यदिदं किच यात्किचदमविरिष तदिदं जगता किमकरोरित्युच्यते । तदेव प्रर जगदनुपराविशदिति। तत्रेतचिन्त्यं कथमनुपाविशदिति । फि यः खषा स तैनैवाऽऽत्मनाऽनु- पराविशद तान्येनेति फि तावद्यक्तम्‌ । क्त्वापल्पयश्रबणाद्यः सषा स एवानुभराविशदिति । ननु न युक्तं गरद्रचेत्कारणं व्रह्म तदान्मकत्वात्का्यं- स्य । कारणमेव हि कायात्मना परिणत्मित्यतोऽप्रविष्ट इर कार्या

सपपश्चतापरसङ्क इति न वाच्यमल्याह | न ब्रह्मेति} न व्रह्म तद्रात्पकपजडलात्तत रिहारेणापि सिह्धिसमवादिदययः । कथं तदि ते व्रह्मात्मकं तत्राऽऽह | ते तदिति) खप्राववुद्धनमोमक्षणवदारोपितस्यानुमव्रपरत्याख्यामेन निद््च ममभवादनभाय्य नामस्पे जनुभवात्मकव्रह्मातक कथ्यते न तवेक्रयामिप्रायगचयभः | न वलं व्रह्मणा बहर्प त्वं मायोपापेक सनन्यवहारासदृवं चेला | ताभ्पापिति | प्रेश्स्यापनिवैच्यत द्योतनेन जीवस्य व्रह्मात्मतायां परवेशवाकयस्य तात्पर्यं दद्निम्‌ं परिचारमारमते | त मेतचचिन्त्यमित्यादिना । विम सति कलवाश्रुयनुगेधत्सष्वं प्रे इययक्तं भिद न्तन । पूनवाचाहं । ननु न युक्तमिति । सृधपवशक्रिययेः पुत्रपरकालानतपु

मवे सोते कत्रैक्यं कलाश्रुया बच्येत न तु पेशञस्योत्तरकाकता मुभवापि मृधि भय एवपदरानस्य काय(त्मनाऽवररिथतत्वादित्य५ः । एतदृतर विवरणानि | कारणम

हति । परविष्टे यथा मठ देवदत्तस्य प्रवेशो दृटस्तथा कार्योतित्तरूट एयकरा-

णन्‌ भ, 1

प ता म भी ९पे.ग. ध्‌. इः, 2, ण्म; | म तपाः प ठ, तदाननया उ०

॥

यष्ठः खण्डः ६] आनन्दगिरिक्तरीकासव स्ति करभाष्यसमता । ६५

त्पत्तेषूष्वे पएरथक्रारणस्य पुनः प्वेशोऽनुपपन्नः । न हि पटपरिणामत्य- तिरेकेण गरदो घटे प्रवेशोऽस्ति । यथा घटे चात्मना मदोऽनुप्वेश् एवमन्येनाऽऽत्मना नामषूपकार्यऽनुप्वेश आत्मन इति चेच्ह्रत्पन्तरा- चानेन जीवेनाऽऽत्मनाऽनुप्विश्येति । नव युक्तमेकत्वाह्रद्यणः । म्रदा- त्मनस्त्वनकत्वात्सावयवत्वाच युक्ती घटे मृदश्रृणालमनाऽतुपवेशः । म्रद श्रूणस्याप्रविष्टदे रवत्वाच । न त्वात्मन एकतवे सति निरवयवत्वाद- पविष्टदशाभावाचच पवेश उपपद्यते कथं तर्हिं प्रवेशः स्यात्‌ । युक्तश्च पवेश: श्युतत्वात्तदेवानुप्राविशदितिः सावयवमेवास्तु तहि सावयवत्वान्य॒खे हस्तपवेशवन्नामरूपकाथ जौवात्मनाऽनुपवेशो युक्त एवेति चेनाशन्य त्वात्‌ । न हि कायात्मना परिणतस्य नामरूप्रकायदेशन्यतिरेकेणाऽऽत्म शरन्यः प्रदेशोऽस्ति यं प्रविशेज्ीवात्मना । कारणमेव चेत्पविशेजीवा- त्मत्व जष्यायथा षट म्रत्पवेशे घट्तं नहाति तदेवानप्राविशदिति च शतेन कारणानुयवेशो युक्तः । कार्यान्तरमेव स्यादिति चेत्‌ । तदेवानु- पाविशदिति जीवात्मरूपं कार्यं नामरूप्परिणतं कार्यान्तरमेवाऽऽपद्त्‌ इति चेन्न । विरोधात्‌ । न हि घटो घयान्तरमापरयते व्यतिरेकश्चतिवि- राधाच । जावस्य नामहपकायत्यतिरेकानुवादिन्यः श्तयो विरभ्ये- रन्‌ । तदापत्ता मान्नासभवाच् | न हि यतो युच्यमानस्तदेवाऽऽपर- यते। नहि शृङ्करापत्तिवेद्धस्य तस्करादेः। 1

वशा न समवतीलययः । सिद्धान्त्येकदे िनां मतमुद्राग्य पृथेवाद। द्षयति | यथा घट इत्यादिना । सष्टुरन्यस्य वा प्वेशो न समवतीति चेत्कथं त्क प्रवेशो वाच्य

पिद्धान्यकदेश्याह | कथमिति । नास्त्येवेति न वक्तव्यमिलाह | युक्तशति। स एत्राऽऽह गतिम्‌ । सावयवमेवेति । पूरेवादी दूषयति । नाशन्यत्वादिति । कायौसना षरि णतस्य ब्रह्मणो नामरूपात्मकं कायैमेव देशस्तद्यतिरेकेण न ह्यन्यः प्रदेशोऽस्ति ! य- तकारणमव कायकारण परिणतं तत्यति कारय विशोष्‌ जीवात्मा पतेक्ष्यतीति न शङ्कना- यमित्याह । कारणमेव चेदिति । कायविशेषस्य परवेशमड्भीरुत्य दषण्रमु्णी सन सभवात शुतिवराषाद्लयाहं । तदेवेति । कारणपरामशेकेन तच्छब्देन काञमपरुश््य कचि न्तरस्य तच्च परवा विधीयतेऽपाप्रदेशसेमवात्‌ । अतो न श्ुतिविरोभ इति

1पद्धान्तकेदेिमतमुद्भान्य दूषयति | कार्यान्तरमेवेत्यादिना

सताम तसात, ॥ 0 यौिनेतोननितितनिततीतीतितेयपोपिि नसम

१ स. 2, ०वराद्यन्‌ा 12;

६६ ` तैत्तिरीयोपनिषत्‌ ) [त्रह्मवह्षा

बाह्यान्तभेदेन परिणतमिति चेत्तदेव कारणं व्रह्म शरीौरायाधार- त्वेन तदन्तर्नीवात्मनाऽऽपेयच्वेन च परिणत्तमिति चेन बहिष्टस्य पवेशोपपत्तेः। न हि यो यस्पान्तःस्थः स एव तत्मविष्ट उच्यत । बहिष्ठ- स्पानप्ेशः स्पात्पवेशशब्दार्थस्पेवं दृष्टत्वात्‌ । यथा ग्रहं क्रत्वा पावि- डादिति। जरुदयकादिप्रतितिम्बवत्पपेशः स्यादिति चन्न । अपरि च्छि त्वादमूतेत्वा्च । परिच्छिन्नस्य मृतस्यान्यस्यान्यत्न परसदृम्बभावके नखादौ सूयंकादिप्रति्िम्बोदयः स्पात्‌ । न त्वात्मनोऽमूर्नत्वादाका शादिकारणस्याऽऽत्मना व्यापकन्वात्‌ । तद्विपक्ष्देशपतिविग्वाधार- स्त्वन्तराभावाचच प्रतितविम्बवत्पवेशो न गृक्तः। एवं तहि नैवास्ति ग्वेशो नच मत्पन्तरयुपरमामहे । तदेवानुपराविशदिति च श्रुनेः। शुतिश्च नोऽतीनद्रियविषपये विज्ञानोत्पत्ती निमित्तम्‌ । न चारमाद्राक्या- दद्यरनवतामपि विज्ञानयत्पयते । हन्त तर्हनर्थकत्वादपाह्यमतद्वाक्पम्‌ | तत्छष्टा तदेवानुप्राविशदिति । न । अन्यार्थत्वात्‌ । किमथमस्थाने च्चा | गरकृतो न्यो विवक्षितोऽस्य बाक्यस्या्थोऽस्ति स स्मततपः | व्रद्मपि- दाप्नोति परम्‌ । सत्य ज्ञानमनन्तं ब्रह्म । यो वेदं निहितं गहापामिति तद्विज्ञानं च विवक्षितं प्रकृतं च तत्‌ । ब्रह्मस्वरूपान॒गमाय चाऽऽकाशाच-

+ लनम ५३ अ भथ भनिप नीकोमपनतिा म 29 तिभः फी यैः

कारणवाचकेन तच्छब्देन कायेढक्षणायामविवतिवलक्षणा चतयन्येत ता कं

रणपर एव तच्छब्दोऽस्त्वित्याहान्यः सिद्धानैकदेशी । बाहवेति । जग्मिन्पते पर पडाश्ुतेमुख्या्थां न ठभ्येतेद्याह । न बहिष्टेति । अन्यस्य वेदान्तिनो मतमद्रान्य दूषयति । जरु इत्यादिना । एवं सिद्धानेकदेशायं निरस्य पतरेवायुप्हरति | एं हीति । नैवास्ति पवो बह्मणस्ततोऽन्यस्यापि परवे्ो न संमदतं सुक्तभित्याहं । नं चेति । इतरस्यापि पवेशषः कल्पयितुं न शक्यत इलाह | तदेवानुपाविशदिति। साच शतिः सतषट प्वेशमाह । सा चास्माकं ममांसकानां प्रमाणं ततःतद्विरोपेना न्यस्य परवंशाकल्पनाऽयुक्तेति भावः | तहिं अ्रतिशषरणतयैव ब्रह्मण एव प्रशा उच्यता. मयारङ्कयाऽऽह । न चेति। तस्मादन्धो मणिमव्रिन्ददितिवदथेशन्यमेतेदं वाक्यमिति निगमयति । हन्तेति । शक्तिगोचरस्याथैस्यासमवादधगन्यत्म तात्पथेगोचरस्य वा| ` नाऽऽचः | आकाशदेरविपरङष्टदेशेऽपि जरेऽम्स्य प्रति निम्बभाववदमूतस्यापि व्रह्म

णोऽनिवीच्याविद्यामु पतिबिम्बितस्य सष्ुत्तरकालमन्तःकरण षु प्रतिनिम्बभावश्म- = वादत्याह्‌ । नेति । न द्वितीय इद्य।ह्‌ | अन्यायत्वादिति। पतत्स्ुट याति । किमथ

¢ ~~~

१३. ट. 8, ०पोभवन्यो |

पष्टः खण्डः] आनन्दगि स्कितटीकासंवलितशांकरभाष्यसमेता | ६७

तदनुप्रविश्य ।

न्नमयान्तं कार्यं पदरितं ब्रह्मानुगमश्चाऽऽरव्धः । तत्रान्नमयादात्मनोऽ- न्योऽन्तर्‌ आत्मा प्राणमयस्तदन्तमेनोमयां विज्ञानमय इति पिज्ञानगृहा- यां प्वेशितस्तत्र चाऽऽनन्दमयो विशिष्ट आत्मा पदरश्ितः 1 अतः परमा- नन्दमयरिद्गाधिगमद्ररिणाऽऽनन्द विन्रद्धबवसान आत्मा । व्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा सवविकर्पास्पदो निविकल्पोऽस्पाभेव गहायामपिगन्तत्प इरि तत्पवेशः परकसर्प्यते | न हन्यत्ोपरुभ्यते बह्म निविशेषत्वाद्विरपसवबन्ध ह्यपरव्धिहै दः । यथा राहोश्वन्द्राकैविशिषटसंबन्धः । एवमन्तःकरणगुहातमसंब- धो ब्रह्मण उपरुन्िहेतुः । संनिकषांदवभासात्मकत्वाच्ान्तःकरणस्य । यथा चाऽऽखकविशिष् वदाद्परुष्धिरेवं बुद्धिमत्पयारेकवि्िषए्- त्मापरुन्धिः स्यात्तस्मादुपरुष्थिहेतो गहायां निहितमिति प्रकृतमेव । तट्‌वृत्ति स्थानीये त्विह पुनस्तच्छष्टा तदेवानपाविशदित्युन्पते। तदेषेद- माकारादिकारणं कार्य छषटरा तदनुमविष्टमिबान्तगुहायां बद्धौ द्रष् श्रोत मन्तू विज्ञात्नित्येवं विशषवहुपरुभ्यते । स एव तस्प मवेशस्तस्मादस्ति तत्कारणं ब्रह्म । अतोऽस्तित्वादस्तीत्येवोपरुन्धत्यं तत्‌ । तत्काय॑मन-

नि 11

मित्यादिना ।-अतः परमिति । बुद्धिगुहापत्रेशादनन्वरमानन्द्पय. पत्र. व्रि धाऽ ५। निरोष्यस्य चिद्धातोिङ्गं विशिष्टस्य पिरेप्याव्यामिचारदर्योनात्तद (गमदा. णाऽऽनन्दूविवृद्धयवपरानःजात्मा व्रह्मरूपोऽस्यामेव गृहयामविगन्तव्य इत्यभिमेय जक पवेरवद्‌।नेत।च्यः. परवेशोऽभिषयत इत्यथैः |

"गुहायाम्‌ ह्मण उपकन्िसंमवात्तनेव प्रवेरोऽभिपित्मित इत्याह । न हीति। नन्वन्यनपरन्घ्यनहं व्रह्म बुद्धौ वा कथमुपरभ्यत इत्यागङ्कयोणयेयेम्यव- परपरमवारिलयाह्‌ । विशेषेति । संमिकपाियन्तःकरणशुस्गौदरव देहादिषु चतन्याभव्यक्रन खतः | अन्तःकरणे चान्यवधानिभैव चैतन्य्‌(भिग्यञ्जकमन्वयम्य- ।परकाभ्यानित्वभः | यथा चाखच्छसलमावके वराद मुखं न प्रतिभिम्नते नहा सछच्छस्वभावकः प्रतिनेम्बेते तथा सखपवानघ्यान्त :कस्णस्य प्रसाद भाव्याद्वटते | ° बद्मापलान्धार्त्याइ | अवभासात्मकत्वाच्ेति । छि यथा नाच्यमाम्येऽ तन ङलणावरगाभिमवसमथ्‌ जाठोकोऽङ्गाकरियते. तथाः जान्यसाम्येऽप्यन्तःकरणस्थैव त्वयकिरप।रणतस्यज्ञानलक्षणावरणामिमवामय्म॑मङ्गीकरव्य मित्याह | यथ । चेति।

१५५ कनिका त ८८७४ "ज ५

६

९८. ज.ट. गटङ्कवि०२व, गर ०.६ मगर] त्म्‌ ५)

६८ , तेत्तिरीयोपनिषत्‌। [बह्म

सच त्यचामवत्‌ । निरुक्तं चानिरुक्तं च । निख्यनं चा- निख्यनं च । विज्ञानं चाविन्नानं च । सृत्यं चानृतं च सत्यमभवत्‌ । यद्द्‌ किंच । तत्सत्यमित्याचक्षते । ` भिद्य कि सच प्रर त्यच्ाधतंमभवत्‌ । प्रतागते चच किं सच्च मतं त्यचचाप्रतेमभवत्‌ । मर्ताम्रते ह्यव्याकृरतनामद्पे

आत्मस्थे अन्तगेतेनाऽऽत्मना व्याक्रियेते! व्याकृते च मूर्ताम्रतंशब्दवाच्ये ते आत्मना खप्रविभक्तदेश्चकारे इति कृत्वाऽऽत्मा तेऽभवदित्युच्यते।

` किंच निरुक्तं चानिरुक्तं च निरुक्तं नाम निष्कृष्य समानासमानजाती-

येभ्यो देशकारविदिष्टतयेदं तदित्युक्तमनिरुक्तं तद्विपरीतं निरुक्ता

निरुक्ते अपि मू्तामूतेयोरेव विशेषणे । यथा सच्च त्यच्च पत्यक्षपरेप्े |

तथा निरयन चानिर्यनं च । निख्यनं नीडमाश्रयो मरतस्यैव धर्मः |

अनिख्यनं तद्विपरीतमग्रतेस्येव धर्मः । त्यदनिरुक्तानिख्यनान्यमृरत-

नुमश्नानेराकरणे पकरणस्य तात्य सोऽकामयतेलयादेर्याति । अस्ति नास्तात्या- दिना । तस्या बुद्धिगुहायाः त्यया भई कतः भोक्तत्यादंयस्त एवावमासपिशेषासै-

यु , क. घ. छ. भ्‌, ट, ठ. ०ते म्‌०। २ त्‌. ग. ञ्च. ज. ०मूर्ं सु०|

धमेस्वेऽपि व्याकृतविषयाण्येव । सर्गोत्तरकाटभावश्चरवणात्‌ । स्यदिति

ाणाद्यनिरुक्तं तदेवानिर्यनं च । अतो विशेषणान्यम्रत॑स्य व्याकृत-

विषयाप्येवेतानि । विज्ञानं चेतनमगिज्ञानं तद्रहितमचेतनं पाषाणादि ` सत्यं च व्यवहारविषयमधिकारात्र परमार्थसत्यमेकमेव हि परमाथसत्यं बह्म | इह पुन्यवहारविषयमपेक्षिकं सत्यं मगतष्णिकाचदतपिक्षयोद-

कादि सत्यमुच्यते । अचरत च तद्विपरीतम्‌ । किं पनरेतत्स्ममवत्पर- माथेसत्यं किं पुनस्तद्नह्म । सत्यं ज्ञानमनन्तं बह्येति प्रक्ृतलात्‌ । यस्माससत््यदादिक मृतागतंघमंजातं य्किचेदं सर्वमपिशिषं विकार- जातमेकमेव सच्छब्दवाच्यं ब्रह्माभवत्‌ । तद्यतिरेकेणाभावानामद्धपविका-

रस्य । तस्मात्तद्रह्म सत्यभित्याचक्षते । ब्रहमविदोऽस्ति नास्तीत्यनपश्चः

भकृतस्तस्य पतिवचनविषय एतदुक्तमास्माऽकामयत बहु स्यामिति । स

यथाकामं चाऽऽकाशादिकाय सत्त्यदादिलक्षणं खषा तदतु मविर्य परय-

क न

निलयनं गृहपापरादारतेसंनिवेश्रशोपोऽवयवसंस्यान विशोष्रारित्यमनिखयनमनिर- = क्ततवाचूपम्ेद्रहमण एव कि न स्यादित जह । त्यदनिरुक्तानिर्यनानीति। तत्सलयमित्याचक्षत इत्यस्योपपत्तिमाह । यस्मादिति । पदाति व्याख्याय पकूता- ष

९९

¢

पृष्ठः खण्डः ध] आनन्दगिरिकृतरीकासवकितिशांकरमाष्यसमेता ।

तदप्येष शोको भवति । इति पष्ठः खण्डः ॥ असदा इदमग्र जास्त । ततौ वै सद्नाय- त । तदात्मान *खयुमड्रुत । तस्मात्त छ कृतमुच्यत इति। यद तसमरुकृतम्‌ । रसो वे सः । रसः देवाय रुन्ध्वाऽऽनन्दी भवति। `

मी

र्शण्वन्मन्वानो विजानन्वह्भवत्तस्मात्तदेवेदमाकाशादिकारणं का स्थं परमे व्योमन्हृदयगुहायां निदितं तत्पत्ययावभास्रविशेपेणोपर- भ्यमानमस्तीत्येवं पिजानीयादित्युक्तं भवति । तदेतस्मिनर्थ व्राह्मणोक्त एष श्छोको मच्रो भवति । यथा पूर्वेष्वन्नमयाचात्मपकाडकाः पञ्चस्व- प्येवं स्वान्तरतमात्मास्तित्वपकाश्चकोऽपि मन्रः का्यद्रारेण भवति ॥ इति षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥ असद्वा इदमग्र आसीत्‌ । अदिति व्याकृतनामदूपविशेपविपरीत- ` छृपमविकृतं ब्रह्मोच्यते । न पुनरत्यन्तमेवासत्‌ । न ह्यसतः सज्जन्मा- स्ति । इदमिति नामरूपविशेषवद्याकृतं जगदभ एवं परागुतपतेत्रद्यैवास- च्छब्द्वाच्यमाप्तीत्‌ । ततोऽसतो वे सत्यषिभक्तनामद्पविशेषपमजायतोत्- नम्‌ । कि ततः पविभक्तं कामिति पितुरिव पुत्रो नेत्याह । तदसच्छ- न्दवाच्यं स्वयमेवाऽऽत्मानमेवाफुरुत कृतवत्‌ । यस्मादेव तस्मात्तदेव ख॒क्ृते स्वयं कडच्यते । स्वयं कर्तं ब्रह्मेति प्रसिद्धं रोके सक्कारण- त्वात्‌ । यस्माद्रा स्वयमकरोत्सर्व सवत्मना तस्माप्पुण्यद्टपेणापि तदेव बह्म कारणं सुकृतसुच्यते | सरवेाऽपि तु फरुसवन्धादिकारणं सक्तशच- न्दषाच्यं पसिद्धं छोके यदि पुण्यं यदि वाऽन्यत्सा प्रसिद्ध्नत्ये चेतन- वत्कारणे सत्युपपद्यते । तस्मादस्ति तद्गह्म र्क्रतपरसिद्धेः । इतश्चास्ति। छृतः। रसत्वात्‌ । कुतो रसत्वमसिद्विद्मण इत्यत आह | यद्रे तत्छुकतम्‌ । रसो वे सः। रसो नाम तृषिदैत॒रानन्दकरो मधराम्ादिः सिद्धौ रोकं ! ` रसमवायं रन्ध्वा पराप्याऽऽनन्दीं सखी मवति । नासत आनन्दहैतुत्वं दृष्टं _ लोके । बा्चानन्दसाधनरहिता अप्यनीहा निरेषणा ब्राह्मणा बाद्मरसनरा

पसयत १११ पान

ण

(क)

१ ८.५, 4... ५ न क [च १५५ 00 ६ | | न्यन्यमानं विरिष्टस्य ।१॥यत्वऽ।१ स्वरूपस्य ।(्रषयत्व।दिदय भैः | इ।५ पष्ठः सखण्ड: |६|| _ सुकृतमिति । क्तपत्ययः सुषु कियत इति कमौमिवायक)ऽपि च्छान्दस्या प्रकरि-

(०

समामनि म

१ ज. शम 0 यमस्य

७९ तत्तिरौयोपनिषन्‌ । [वह्व्या

को वान्या प्राण्यात्‌ । यदेष आकाश जान न्दो नस्यात्‌ । एष लेवाऽऽनन्द्याति । यदा चये वेष एतस्मित्दश्येऽनास्म्येनिरुक्तेऽनिरुयनेऽ भय भादिव सानन्दा द्यन्ते विद्वांसो ननं व्रह्म रसस्तयाम्‌ | तस्माद स्ति तत्तेषामानन्दकारणं रस्वद्रद्य इतश्चास्ति दुतः। पराणनादिक्रिपा- ` दानात्‌ । अयमपि हि पिण्डो जीवतः माणेन प्राणित्यपानेनापा- निवि । एवे वायवीया हेन्द्रियकाश्च चेष्टः संहतेः काधेकरणरनिदत्प माना हवयन्ते । तचचेका्दृ्ित्वेन संहननं नान्तरेण चेतनमसंहते संभ- यति । अन्यत्रादोनात्‌ । तदाह । यचि । एप आकाशे परमे त्पोश्रि गुहायां निहित आनन्दो न स्यान्न भगरेत्को हव लकेऽन्पादपानचे छयोदित्य्थः । कः प्ाण्यात्माणनं वा कयत्तिस्मादस्ति तद्द्म । यदर्थाः । का्थकरणपाणनादिचे्टास्तक्कत एव चाऽऽनन्दो रोकस्प | कुतः ¡ एष हेव प्र आत्माऽऽनन्दयात्यानन्दयति मृखयति क्क धर्मानृषूपम्‌। स एवाऽऽत्माऽऽनन्दषटपोऽविद्यया परिच्छिश्नो पिभातरयते प्राणिभिः त्यथः। भयाभयदेतुलाद्िद्रद विदुषोरस्ति तद्रह्य | सद्रस्वाश्रयणेन कवभ भवति । नासद्रस्त्वाश्रयणेन भयनिदृत्तिरुपपद्ते | कथममयहेतुलमित्यु- च्यते । यदा हेव यस्मादेष साधक एतस्मिन्त्रह्मणि ए दिशि्ऽटव्ये ह. दय नाम दरष्नये विकारो दर्चनायत्वाद्भिकारस्य । न दश्यमदरयमपिका इत्पथः । एतस्मि्रददयेऽविकारेऽविषयभते ऽनाम्पेऽ शरीरे यस्मादद्दयं तस्मादनात्म्पं यस्मादनात्म्यं तस्मादनिरुक्तम्‌ । विशेषो हि निरुच्यते} ` विशेषश्च विकारः । अविकार च ब्रह्म | सवेषिकारहेतुत्वात्तस्माद निरुक्तम्‌ । पत एवं तस्मादनिर्यनं निख्यनं नीड आश्वयो न निख्यनमनिरुयन मनाधार्‌ तस्मिनेतस्मिचरर्येऽनात्म्येऽनिरुक्तेऽनिलयने सकायेधमषि- रुणे ब्रह्मणीति वाक्पा्थः। अभयमिति क्रियाविशेषणम्‌ । अभयामिति

िनन्णोति

11

मकम त ७५) (1

यया पुष्ट करोतीति कपर व्याल्यातः । एकारथदत्तिलेनति । ष्कययोजनसाधन- त्वेन प्रस्परायत्ततेत्ययैः | अन्यत्रेति । ग्रहपासाद्रादिषु खतन्रे ग्रहाद्यनारभ्यं खा- मिनमन्तरेण संहननस्याद्रौनात्कौ यकरण तेऽपि विलक्षणः स्वामी सरीरोपचया- ` दिमिर्पचयादिरहितोऽवगम्यते | स च चेतनत्वेन भदामाबाग्द्ेति तदस्ति्वपिदि-

पिना कम 01 (ध णभ पभो २३.५५५

तपि ण निष

॥ ति | । लं क ता + 0 ॥ य त र ' ॥ (५ | ` १ गन्ध. ८. ट, ग्युकरार० २ख.म,.ष् छ. ट. ०्यक्रा२० दण, ग. क्ष, ठ. ्काध्कार०

७१

सप्तमः खण्डः७] आनःदगिरिकृतटीकासंवलितशांकरभाप्यसर्मत। ।

9 @ _ क ग भवति [ता ( धतिषठं विन्दते । अथ सोऽभयं गतो भवति । यद्‌ दर्वष्‌ एतास्मचदरमन्त्र डस्ते । अथ तस्य म भयं 9वात । त्वव भूय विदुषाञमन्वानस्य } तदप्येष सका भवात ।इाते सप्तमः खण्डः ॥७॥ वा टिद्ान्तरं परिणम्य । पतिषटं स्थिततिमात्मभां विन्दते खम जय `

तदा स तस्मि्ानातस्य भयहेतोरपिचाकृतस्यादर्शनादभयं मतो भव- ति। स्वपप्रतिष्ठो हसो यदा भवति तदा नान्यत्पश्यति नान्यच्रणोति नान्यद्विजानाति । अन्यस्य हयन्यतो भयं भवति नाऽऽत्मन एवाऽऽत्मनो भयं युक्तं तस्मादात्मेवाऽऽत्मनोऽभयकारणम्‌ । स्वतो हि निर्भया बराह्मणा हर्यन्तं सतख भयहेतुषु तचायक्तमसति मयत्नागे ब्रह्मणि । तस्मात्त- पाममयदशेनादस्ति तदभयकारणं ब्रह्मेति । कदा ऽसावभयं गतो भवति साधको यदा नान्यत्परयत्यात्मनि चान्तरं मेदं न ट्रुते तदाऽभयं गतो भवतीत्यभिप्रायः । यदा पुनरपरियावस्यायां हि यस्मादृषोऽप्रियावान- प्रियया पत्युपस्थापितं वस्तु ते

तेमिरिकद्वित।यचन्द्रबत्पर्यत्यातमनि चच तस्मिन्त्रह्मणि । उदपि। अरमस्पमप्यन्तरं छिद्रं मेदद्शंनं कुहते । भेद- दानमेव हयन्तरकरणमल्यमपि भेदं पश्यतीत्यर्थः अथ तस्माद्रददर्श- नाद्ेतोरस्य भेददरिन आत्मनो मयं भवति । तस्मादालभेवाऽऽत्मनो भयकारणमविदुपस्तरेतदाह । तद्भह्य त्वेव भयं मेददृशिनो विदुष ईन्व- रोऽन्यो मत्तोऽहमन्यः ससायत्येवं विदुषो ेददषटमी्वराख्यं तदेव ब्रह्मा- ट्पमप्यन्तर्‌ कुतो भयं भवत्येकत्वेनामन्वानस्य । तस्माद्विद्रानप्पप्नि- द्वानषासो योऽयभेकमभिनमालमतत्वं न परयत्युच्छदहेतुद्शंनाद्रञुच्छ- यामिमतस्य भयं भवति । अनुच्छे्यो हुच्छेदहेतुस्ततरापत्युच्छेदहेत)- इच्छे न तदशनकार्यं मयं युक्तम्‌ । सयं च जगद्धयवदृश्यते । तस्मा- ज्जगतो भयदरानाद्रम्यते ननं तदस्ति भयकारणग्च्छेदहेतुरनुच्छेया- त्मक यतो जगद्धिभेतीति । तदेतस्मिन्नप्यरथ एप शोको भवति । इति

वनः ण्डः ॥७॥ ___ ____ ' _

"रियः । दासोऽर्‌ं तस्य देवस्य ममाऽऽराध्यः परमेश्वर इि मदं धिद्वान्कथमन्ञ इत्य

च्यते तत्राऽऽह । असौ योऽयमिति । यथ। चन्दरभेदं पर्यन्नप्यविदवानुच्यतेऽतचयद्‌-

-रिव्वत्तयेययेः । कथं त तस्य मयसंभावनेदयत आह । उच्छेदेति | दहत हि षर

(न

मेश्वरो मां संहरिष्याति नरके वा निकषपसयतति पड्यतो भय मवतीत्यथेः । ववच्छे ह ‹

८ इ य च्छ्य 1 [क ॥ वि ५ प्यु क द्य [५ र [ि प ~ 1 इयत जाद्‌ । अनुच्छेद्यो हीति । उच्छेद तरम्युच्छ चत्वेऽनयम्थापमङ्ा (न च्व वक्तर्य तच बरह्मणो नान्यैस्य पमाव्यतत इत्यथः | इनि मप्तमःखण्डः || ७ + 9. ख. ग. णतनसिण्‌. रकः. ग... ग्नावनुच्छरये न ३. त. ज. ठ, न्न्पुत्मभा०] ध. |

७२ तेत्तिरीयोपनिपत्‌ । [त्रह्मवह्यां

भीषाऽस्मादातः पवते । भीषोदेति मथः । भी- षास्माद्पिश्वन््रश्च | मृ्युधावति पञ्चम इति ।

^ 0 पतितानि

श्र । मतयुरधावति पञ्चम इति । वातादयो हि महाहीः स्वयमीन्वराः सन्तः पवनादिकाय॑ष्वायासबहुरेषु नियताः प्रवर्तन्ते । तद्यक्त परशास्तरि सत्य न्यस्मिन्नियमेन तेषां परवतेनं तस्मादस्ति भयकारणं तेपां प्रशास्त बह्म | यतस्ते भरत्या इव राज्ञोऽस्माद्रह्मणो भयेन प्रवर्तन्ते तन्न मयकारण मानन्दं ब्रह्म । तस्यास्य ब्रह्मण आनन्दस्येषा मीरमासा त्रिचारणा मवति | किमानन्दस्य मीमांस्यमिल्युच्यते । किमानन्दौ प्रिपयप्रिपयिसंवन्धज- नितो खोकिकानन्दवदाहेखित्साभाषिक इत्येवमेपाऽऽनन्दस्य मीर्मासा। तत्र स्मकिक आनन्दो बाद्याध्यात्मिकसाधनसंपत्तिनिमित्त उत्क्रष्टः । स य एष निर्दिर्यते ब्रह्मानन्दानुगमार्थम्‌ । अनेन हि प्रतिद्धेनाऽऽनन्दन न्पा- दृत्तविषयहद्धिगम्य आनन्दोऽनुगन्तुं शक्यते । लौकिकोऽप्यानन्दो ब्रह्मानन्दस्येव माताऽविचया तिरस्कियमाणे विज्ञान उर्करष्यमाणा्यां चाविद्यायां ब्रह्मादिभिः कमेवशाचथाविज्ञानं विषयादिसाधनसवन्धवशाच विभान्यमानश्च छोकेऽनवस्थितो रोकिकः संपद्यते स एवाविदाकामकर्मा- ` पक्षेण मतुष्यगन्धवादुत्तरोत्तरभूमिष्वकामहतविद्रच्छ्रोतियपत्यनो षि- ` भात्पते शरतगुणोत्तरोत्तरोत्कर्पेण यावद्धिरण्यगर्मस्य ब्रह्मण आनन्द इति, निरस्ते खविचाकरते विपयविषयिविभाे व्रि्यया स्वाभाविकः परिपूणं एक आनन्दोऽद्रेतो भवतीत्येतमरथ व्रिभावयपिष्यननाह । युवा मथमवयाः साधु-

थान नाका अ ७० भन

थण (प, (8 म 1 |

तच भयकारणं ब्रह्मानन्दरूपमुक्तं यदेष भाकाक्ञ आनन्दो न स्यादिति । अवाऽऽ- नन्दश्च कोके जन्यः परिद्धस्ततो विचारमारमते । तस्यास्पेत्यादिना । वद्नान- = न्दस्य चेन्मीमांसा मस्तृता किमति सापमोमानन्दा्रषन्यामस्तनाऽऽह । तत्र लौ. किक इत्यादिना । छे किक आनन्दः कथितां पाठः सातिङयत्वातारिमाणवदिरि ब्रहमानन्दानुमाना्थौ टोकिकोपन्यास॒ इत्यपः । व्रिषयेभ्यो व्यानृत्ता व्यावृत्ति षया जविष्यब्रह्मामेकलत्वद शिनस्तदू ुद्धिगो चर इत्यथः | पकारान्तरण वरह्मानन्दा-

नुगममाह । खीकिकोऽपीत्ादिना | मनुप्यगन्यवानन्दृस्योृष्टत्रे निमित्तमाह ।

७३

अष्टमःखण्डः< आनन्द गिरिकृतरीकासवटितर्शांकरभाप्यसमता ।

त्साघरयुवाऽध्यायकः। जाशिष्ो दृष्ठ बाटेप्रः। तस्येयं एथिवी सर्वा वित्तस्य पणा स्यात्‌ । स ए- को मानुष जानन्दः। ते ये शतं मानषा जआन- न्दाः। स एको मन॒ष्यगन्धवांणामानन्दः | श्रो- नरियस्य चाकामहतस्य । ते ये सतं मनष्यगन्ध-

के भति नः) १४४५

युवेति । साघुश्चासौ युवा चेति यनो विशेषणम्‌ | यवाऽप्यश्षाघर्भवति सा- धुरप्ययुवाऽता विरषणं यवा स्यात्स्ाधरुयुवेति । अध्यायकोऽधीतवेदः | आशिष्ट अरास्तृतमः। दिष्टो तमः । वरिष्ठो वख्वत्तमः। एवमाध्या- प्मिकस्राधनसंपन्नः । तस्येयं प्रयिव्युर्री सर्वा वित्तस्य पित्तेनोपभोगसा- धनेन टृष्ाथनादृष्ाथन च कमंसाधनेन सपना पर्णा राजा प्रथिवीपतिरि- स्यथः । तस्य च य आनन्दः स एको मानुषो मनष्याणां प्रक्र एक आा- नन्दः | ते ये शतं मानुषा आनन्दाः । सर एको मनष्यगन्धवौगामानन्दः। मानुषनन्दाच्छतगणनात्करष्टो मनुष्यगन्धवणामानन्दो भवति । मनष्याः सन्तः कमविद्यापिशेषाद्रन्धर्ैत्व पप्रा मनुष्यगन्धवाः। ते हन्तधोनादिश- क्तिस्पनाः सक्ष्मका्यकरणाः । तस्मात्पतिधाताव्पत्वं तेषा द्रन्द्रमतिधात- शक्तिसाधनत्तपत्तिश्च । ततोऽप्रतिहन्यमानस्य प्रतीकारवतो मनभ्यग- , न्धवेस्य स्याचित्तप्रसादः । तत्पस्ताद विदोषात्छखविशेषाभिन्पक्तिः । एवं पूवस्याः पूव॑स्या भूमेरुत्तरस्यागुत्तरस्यां भमो परसादपिरेपतः शतगगे- नाऽ ऽनन्दरात्कषं उपपद्यते । प्रथमे तकामहताग्रहणं मनुष्यविपयभोग- ` कामानमिहतस्य नोत्नियस्य मनुष्यानन्दाच्छतगणेनाऽऽनन्दोत्कषपो म- नुष्यगन्धवेण त॒स्यो वक्तव्य इत्येवमर्थं साधुयुवाऽध्यायक इति श्रौ त्रियत्वावृजिनत्वे शेते । ते ह्यविशिष्टे सर्वत्र । अकामहतत्वं त विषयो. त्कषापक्षेतः सुखोत्कषोपकषांय विशेष्यते । अतोऽकामहतग्रहणम्‌ । तद्विशषतः शतगुणसुखोत्कर्षोपरुष्धरेरकामहतत्वस्य परमानन्दपाप्िसा-

(र

तं ह्यन्तधानादींति । पथममकामहवागहणस्य तात्यमाह । प्रथममिति । यर

मथमपयाय एवाकामहत गृह्येत तदा तस्येव साववैभौपानन्देन तुल्य आनन्दः स्यात्तदा चं ग्यावाता भवत्‌ । मानुषानन्दं निस्पृहो मानुषानन्द॑भोगमागी चेति | ततो मनप्यग- -4तानन्दन तुल्यमानन्दं तस्य दृशेयितुं प्रथमपयोये तदग्रहणमित्यथः | भवन्निनत्व.

+ ड. छ. अतिमः | २ ख. त्तमः क्षिपकारेषु मध्य स्वयमाश्गरलादियभं ३ न °न्द््‌1वर्‌घाटग 9 ९०

७. तैत्तिरीयोपनिषत्‌ । तद्य

कणामानन्दाः । स एकों टेवगन्धवाणामानन्दुः । श्रोमियस्य चाकामहतस्य । ते ये शते द्वग णामानन्दाः । स एकः पितृणां चिरखोकखकाना- सानन्दः । श्रोगियस्य चाकामहतस्य ।तयरा पितृणां चिररोकोकानामानन्दाः । स एकर ज जानजानां देवानामानन्दः । श्रोत्रियस्य चाकामह- तस्थ। ते ये शतमाजानजानां देवानामानन्दाः । म एकः कर्मदेवानां देवानामानन्दः । ये कमणा द्वा- नपियन्ति । श्रोभियस्य चाकामहतस्य । त य श- तं कर्मदेवानां देवानामानन्दाः । स एकां दृवाना-

धनलतविधानार्थम्‌ । व्याख्यातमन्यत्‌ । देवगन्धर्वा जातिते एव । चिः रखोकषोकानामिति पितृणां विशेषणम्‌ । चिरकारस्थागरां चक्रो येषां पितृणां ते विरलकलोका इति । भजान्न इति देवोकस्तस्मिन्नाजानं जाता आजानजा देवाः स्मातकमविरषताो दवस्थानप्रु जाताः | कमद- वा ये वैदिकेन कर्मणाऽग्मिरात्रादिना केवरेन देवानपियन्ति । देवा जयचिराद्ध विश्नः । इन्द्रस्तेषां स्वामी । तस्याऽऽचामर ब्रहस्पति जापतिपिराट्‌ त्रेरोक्यशरीरो व्रह्मा । समिव्यणिषपः संसारमण्डर्त्या- पी । यत्रेत आनन्दमेदा एकतां गच्छन्ति धरमश्च ततिमितत) ज्ञानं च त ` द्विषयमकामहतत्वं च निरतिशयं यत्र स एष हिरण्यगर्भौ व्रह्मा तस्येष आनन्दः । श्रोत्नियेणावृजिनेनाकामहतेन च सवतः प्रत्यक्षमुपररभ्यत तस्मादेतानि जगि स्ाधनानीत्यवगम्यते | तत्न श्रोत्रियत्वाद्रजिनते नि यतेऽकामहततवं त्त्कृष्यत इति प्रकृष्टसाधनताऽवगम्यते । तस्याकाम- हत त्वप्रकषतश्चोपरम्पमानः ओ्रोत्रियपत्यक्नो ब्रह्मण आनन्दा यस्य पर

प मत सनकः र का कसर कतो, सः छा ति क

मरपापत् यथोक्ताङ्रितवं तत्पाधरुपदाषह्म्यत इत्यथः । जय शछकत्‌ | अष्ट वसव एकादश र्द्रा द्रादशाऽ्डदिल्या इन्द्रः प्रजापतिश्चेति | यद मीमांपाऽऽरब्धा तस्य निरपिरशयानन्दस्य सिद्धौ वाक्यतात्प्यं दृकौयतमाह । तस्याकामहतत्वेति ।

ह 1 1

भतन

ह + 0

+ "भ. ००] २ इ, ०इ्पतु°।

क

आषटमःखण्डः<आनन्दगिरिकृतरीकासंवलितशांकरभाष्यसमेता ।

मानन्द्‌ः। श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य । ते ये खतं देवानामानन्दाः स एक इन्द्रस्याऽऽनन्द्‌ः । श्रो रयस्य चाकामहतस्य । ते ये शतमिनद्रस्याऽऽ-

न्दाः। स एको बृहस्पतेरानन्दः । श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य । ते ये शतं बृहस्पतेरानन्दाः। स एकः प्रजापतेरानन्दः ।श्रोमियस्य चाकामहतस्य! ते थतं परनापतेरानन्दाः। स एको ब्रह्मण जान- दः श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य। स यश्चायं पुरुपे। यश्ासावादिये । स एकः । स यः एवंवित्‌ । ज-

थया ०० ८०,८१५००२७०८ १११५ ८ भभ ५

मानन्दस्य मानैकदेशः । एतस्येतराऽऽनन्दस्यान्यानि मृतानि मातरामुप- जीवन्तीतिशरुत्यन्तरात्‌ । स एष आनन्दो यस्य माना समृद्राम्भप्त इव वरिुषः मविभक्ताःयत्रैकतां गता.स. एष परमानन्दः. स्वाभाव्रिकोऽदरेतत्या- दानन्दानन्दिनोश्चाविभागोऽतर । तदेतन्मीमांसापरद्पसंहियते स यश्चा- य॑ पुरुष. इति । यो गुहाया. निहितः परमे व्योषटयाक्राशादिकार्थं प्रष्ाऽ- नमयान्तं तदेवानुपविष्टः.स य इति निर्दिदयते, । कोऽसावयं पुरुपे य- शासावादित्ये, यः परमानन्दः शरोत्रियपत्यक्नो निषे यस्वैकदेश्चं बह्मा दनि मृतानि, सुखा्ण्युपजीवन्ति स यश्चासागादित्य इति निदिदियत।

1 1 (भोति णिक सपधा ५

॥ १)

तस्य ब्रह्मणो ` हिरण्यगमेस्वाऽऽनन्दस्तदुपासकपत्यक्षो यस्य मायास्रप्प्‌ परमान- न्दः सामाति इति. सबन्धः । दिरण्यगमनिन्दस्य मात्र श्रुत्यन्तरं प्रमाणयति | एतस्येति ।. न केवलं दिरण्यगमीनम्द्‌ एव मावा यश्च पागपरन्यस्तः सातैभौमा्य(न- दःस एष यस्व मात्रा परविमक्ता. नानालमाप्न्ना. सती यत्र प्रिरतिशयानन्रेऽकाम- 0 1 ल्य > १) (ष ^ ननं रवनह्मतितमत्यज्ष कैवल्य एकतां गतेतियोजना। अकामहतप्रत्यकषत्वामिधानद्धद्मा् निरस्य ५ । आनन्दानन्दिनोशचेति | मत्यक्षत्वाभिवानमज्ञानधशयाद्धिव्यवधानाभाता- मयि नहु. तिपृयत्रिषयिमावाभिमायम्‌ |, जदश्येऽनात्म्य उदरमन्तरं कत ह्या दना निषेषारित्यथेः | मीमांसया निरतिश्यानन्क' बद्मस्तीति निध।रितम्‌ । तस्या. कमह वमत्वक्षत्वामिघ्रान दभेदतिद्धिः । न. हि परानन्दः प्रस्य पत्यक्ष। भति । त. ` सानिरपिकायानन्दधरकत्वं जीवस्य, ह्पिदाप्ोति परमियुपकान्तं मीमांसया च मि

पतक , |

{सख. न. ठ. ग्द्माम्मीति |

७ तैत्तिरीयोपनिषत्‌ । [्ह्मवघ्यां स एको भिन्रपदेशस्थधयाकाशाकारैकत्ववत्‌ । ननु तनिर्दशे स यश्चायं पुरुष इत्यविशेषतोऽध्यात्मं न युक्तो निदेशो यश्चायं दक्षिणेऽक्ननिति त॒ युकः प्रसिद्धत्वात्‌ । न पराधिकारात्‌ । परो ह्यात्माऽजाधिकृतोऽह- दयेऽनारम्ये भीषाऽस्माद्रातः पते सेषाऽऽनन्दस्य मीमांसेति । न ह्यक- स्मादप्रकृतो युक्तो निष्टं परमात्मविज्ञाने च विवक्षितम्‌ । तस्मात्पर एव निर्दिश्यते स एक इति । नन्वानन्द्स्य मीमांसा प्रकृता तस्या अपि फ- खमुपसंहतेष्यम्‌। अभिन्नः स्वाभाविक आनन्दः परमात्मेव न विषयविषपि- संबन्धजनित इति । ननु तदनुषूप एवायं निर्वेशः स यश्चायं पुरुषे यश्चासावादित्ये स एक इति भिन्नाधिकरणस्थविशेषोपमदैन । नन्वेवमप्या- दित्यविशेषग्रहणमनयथंकम्‌ । नानथंकम्‌ । उत्कर्षापकषापोहाथेत्वात्‌ । द्रेतस्य हि मूर्तम्रतैरक्षणस्य पर उत्कर्षः सवरित्रभ्यन्तगंतः स चेत्पर-

षगतविरोषोपमदंन परमानन्दमपेकष्य समो भवति न कध्िहुत्कर्षीऽप- ` क्षा वा तां गति गतस्येत्यभयं प्रतिष्ठां विन्दत इत्यपपनम्‌ } अस्ति नास्तीत्यनुपश्नों व्याख्यातः । कायरसछाभप्राणनामयप्रतिषए्ठामयदरनो- पपत्तिभ्योऽस्त्येव तदाकाशादिकारणं बरह्मेतपपाकृतोऽनुपरश्न एको द्वा.

, वन्यावनुरश्नो विद्भदविहुषोन्रह्यपाप्त्यपरापरिविषयो तत्न विद्रान्सम-. धुते न समश्चुत इत्यनुप्रक्नोऽन्त्यस्तदपाकरणायोच्यते । मध्यमोऽनु पश्नो ऽन्त्यापाकरणादेवापाकृत इति तद्पाकरणाय न यत्यते । स य कश्चिदेवं यथोक्तं ब्रह्मोत्छृज्योत्कर्षापकर्षमद्रेतं सत्यं ज्ञानमनन्तमस्मी- त्येवं वेत्तीत्येवंवित्‌ । एवशब्दस्य परकृतपरामश्ंत्वात्‌ । स किम

स्माद्लाकात्मत्य दष्टादषेष्टविषयसमुदायो ह्ययं रोकस्तस्मादस्माह्ोका- व

दरमुपस्वियत इत्यथेः। मादित्य्हणस्याऽऽपिदैविकोपाविलक्षणाभैस्याविवक्ितत्ं दसै

प्व चाचमुद्धावयति । नन्विति । य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषो यश्चायं दक्षिणेऽक्ष- नपुरुषं इत्य द। शुत्यन्त्रे मण्डलस्थस्य दक्षिणाक्षिस्यनैक्यस्य प्रधिद्ध तादिहाप्यादित्य- स्थेनेक्यनिदंशे द्स्षिणाक्षिहणं युक्तमित्यभैः । अध्यालमपिदैवतं च लिङ्कात्मोपासन- ॥ववन्नाया तथा स्यान्नह्‌ तादवक्लितमित्याह । न परेति । य व॒ चिद्धातरिरतिश- यानन्द्‌ उत्छष्टापाधां परपििम्बितः स एव निकषटोपाधौ किरःपाण्यादिमति पर्प मतिविस्वित दूति परमानन्दमपकष्य समतवं विशि्टयोः खभधिकयं विर्बा्तितमित्यथः |

वृ्तारुवाद्पूतकेमुत्तरमन्थमवतारयति । अस्ति नास्तीति । संदिग्धं सप्रयोजनं च

१ ख. छ. ज्‌. ` १यदेतुद्‌ ०। २ ज. ठ. एव विद्रननिर% `

आष्टमःखण्डः< आनन्द गिरिकृतटीकासंवर्ितिङां करभाष्यसमेता । ५७

स्माह्टोकासेय । एतमन्नमयमात्मानमुपसंक्राम- ` ति। एतं प्राणमयमार्मानमुपसंक्रामाति । एतं मनोमयमात्मानमुपसरक्रामति । एतं विज्ञान समेत्य मत्यार्य निरपेक्षो मूत्वैतं यथात्याख्यातमन्नमयमात्मानुप- संक्रामति विषयजातमन्नमयातिपण्डात्मनो व्यतिरिक्तं न परयति स्थ स्थूरभूतमन्नमयमात्मानं परयतीत्य्थः । ततोऽभ्यन्तरमेतं प्राणमयं सर्वा्मयात्मस्थमविभक्तम्‌ । अथैतं मनोमयं विज्नानमयमानन्दमयमा- त्मानमुपस्क्रामति । अथाहग्येऽनात्म्येऽनिरुक्तेऽनिरखयनेऽभयं प्रतिष्ठां विन्दते । तरैतचधिन्त्यम्‌ । कोऽयमेवेषित्कथं वा संक्रामतीति । कि प्र स्मादारमनोऽन्यः संक्रमणकर्ता प्रविभक्त उत स एवेति । पि ततो पय- न्यः स्याच्छरति विरोधः । तत्छष्टा तदेवानुमाविश्त्‌ । अन्पोऽसावन्यौ ऽ- हमस्मीति। न स वेद । एकमेवाद्वितीयं तत्वमसीति । अथ स एवाऽऽ- नन्दमयमात्मानमुपसक्रामतीति कम॑कतत्वानुपपत्तिः । परस्यैव च संसा- ` रत्वं परामावा वा । यद्युभयथा प्राप्तो दोषो न परिह शक्यत इति व्यथा चिन्ता। भथान्यतर स्मिन्पक्षे दोपापापिस्तृतीये वा पक्षेऽदुटे स एव शा- सराय इति व्यर्थैव चिन्ता न तनिर्धारणायत्वात्सत्यं मापो दोषो न श क्यः परिहतुमन्यतरास्मिस्तृतीये वा पकषेऽदुषटेऽवधृते व्यथा चिन्ता स्यान्न = मु सोऽवश्त इति तदवधारणा्थत्वादथवत्यपैषा चिन्ता । सत्यमरथवती चिन्ता । शा्नाावधारणा्थत्वात्‌ । चिन्तयसि च त्वं न तु निभष्यसि किन निर्भैतम्यमिति वेदवचनं न कथं ती वहु मतिपक्षस्वादेकत्ववादी [~ पिचारमहति । अत्र च कस्िन्पक्षे को दोषः को वा छाम इत्याह । कि तत इति। उमयतराुपपत्त संशयकारणमाह । यथन्यः स्यादिति । चोचमुखेन सशयव्यात्रत्ति प्रयोजनमाह । यद्यभययेत्यादिना । एतदेव मम वरिचारारम्मकस्य सखस्त्ययनं क- ल्या यन्माभेकल्ववादिनं त्वमात्थ ब्रूषेऽपतिपन्नवस्तुवादितवादनेकलवादिनोऽप्येकस्य वस्तुनः समतत्वादनेकवस्तुवादिनश्च बहवः प्रतिपक्षाः सन्ति ममेल्यवतोऽपि कल्याणम- नेकत्वस्यान्योन्याश्रयादिदोपदुष्त्वातप्वपक्षमिराकरणेन सिद्धान्तोपपत्तश्वेत्यधैः | प चाररम्भमुपपा्य भिद्धान्तमुपकरमते । स एव तु स्यादिति । ओपापिकमेदभिन्नोऽ- प्यववित्सतः प्र एव स्यादित्यथ; | अविधाध्यरोपिताऽवरह्मत्वव्यावृक्तिरव ब्रह्मपार विवकितेति फलव ्यस्थैवमथेता कथमवगम्यते न पुनरमा्पाधिरिदाह | कथमिति ।

७८ ते त्तिरपोपनिपत्‌ । | वह्मवेहट्यां

त्व वेदार्थपरस्वाद्भहबो हि नानात्ववादिनो वेदवाह्यास्त्वत्पतिपन्नाः अतो ममाऽऽशद्ुमं न नि्भष्यस्तीत्येतदेव मे स्वस्त्ययन यन्मामंकमोगिनमने- कयोमिवहुपरतिपश्चमात्य । अतो जेष्यामि सवानारभे च चिन्ताम्‌ एव तु स्यात्तद्रावस्य विवक्षितत्वात्‌ । तद्विज्ञानेन पर्मात्मभावो ह्यत्र ` विवक्षितो ब्रह्मविदाप्नोति परमिति । न हन्यस्पान्पभावापिरुपपद्यते | नतु तस्यापि तद्धावापत्तिरनुपपनेव। न।अविद्याकृतातादारम्यापोहाथत्वात्‌। या हि ब्रह्मविद्यया स्वात्मपराप्निरुपदिश्यते साऽविद्याक्रतस्यानादिपिशे- षात्मन आत्मत्वेना्यारोपितस्यानात्मनोऽपोहा्था । कथमेवमधताऽव- गम्यते विद्यामात्नोपदेशात्‌ । विचायाश्च दृष्टं कायंमव्ि्यानिष्रतिस्तच्चेह वियामात्रमात्मपराप्तो साधनयुपदिशयते मा्भविङ्ञानोपदेशवदिति चत्तदा- स्मतवे वियामात्रसाधनोपदेशोऽहेतुः । कस्मात्‌ । देशान्तरपापतो मा्ग- विज्ञानोपदेशदशैनात्‌ । न हि ग्राम एव गन्तेति चेन्न वैधर्म्यात्‌ तेत्र हि ्रामविषयं विज्ञानं नोपदिदयते तन्पाप्रिमागविपयमवापदि- उयते विज्ञानं न तथह ब्रह्मविज्ञानत्यतिरेकंण साध्रनान्तर विषयं विज्ञान- गुपदिर्यते । उक्तकर्यादिसाधनापेक्षं ब्रह्मविज्ञानं परप्रापां साधनमपदि- इयत इति चेन्न । नित्यत्वान्मोप्षस्पत्यादिना पत्युक्तत्वात्‌ । श्रुतिश्च त त्छष्टा तदेवानुप्राविशादिति कायंस्थस्य्‌ तदात्मत्वं दरयति । अभयप्र- तिष्ठोपपत्तेश्च । यदि हि वि्यावानस्वात्मनोऽन्यन्न परयति ततोऽभयं . प्रतिष्ठं विन्दत इति स्याद्रयहेतोः. परस्यान्यस्याभावात्‌ । अन्यस्य चा-. व्रियाकृतत्वे विद्ययाऽवस्तुत्रदशंनोपपत्तिस्तद्धि द्वितीयस्य चन्द्रस्य स-

11111

परहरत | विद्ामरेति।अन्यथाऽप्युपपत्ति शङ्ते | मार्गेति ! गन्तः खतो माम

त्वाभवेऽपि यथा मागज्ञानोपदेशः साथेकस्तथा जीतस्य खतो बह्मतामात्रऽपि विचोपदेः रोऽभ्यासदारेण बह्मपाधिहेतुत्वारित्यथः | त मामोऽमीत्ि न तचोपदेशः। अवमिदोप-

दंशः पतीयतेऽवः उपदेशवेषसम्यान्न दृष्टान्तो युक्त इयाह । न वैधम्यौदिति

विदुषः सकाशादन्यु ईश्वरो मयहतनाँस्ति का तदि गतिरव्य॑प्िरिक्तश्वरदशनस्येदयारशः-

ईयाऽऽह (अन्यस्य चेति ।कल्ितमद विद्िष्टरूपगेश्वस्स्याधि चारतल्वे मिथ्यात्च सति ` विद्यया तावस्तुत्वदञचैनयुपपद्यते । ईश्वरो मम प्रशस्तेति. मिथ्येतचतस्तस्य मम यैः कल्म्यमेव. परमाधेमिति विद्दृ्टया विशिष्टस्यापचचमियपैः । द्टान्तेन तैषम्यं शङ.

0 तामानय > *

पकाने तनित मममत तततवत ५

` ¶क्र, अ, न्नद्रस्यरापम।

॥ प ००

नष्टम: खण्डः<|आनन्दगिरिकृतधीकासंवलित्ांकरभाप्यसमेता | ७९

चवं यंदतेमिरिकेण चक्रुष्मता न गृह्यते नेष न गृह्यत इति चेन्न इप्रसमा- हितयोरग्रहणात्‌ । सुषुप्रेऽग्रहणमन्यासक्तवदिति चेच । सवाग्रहणात्‌ जाग्रत्स्वप्रयोरन्यस्यः ग्रहणात्स्वमेवेति चनाविचाक्रतत्वाजाग्रःस्वप्रयो- द्न्यग्रहणं जाग्रतस्वप्रयोस्तदव्िचाकृतमषिद्याभावेऽभावात्‌ । सुुपऽग्र- हणमप्यविद्याकृतमिति चन्न स्वाभाविकत्वात्‌ | द्रव्यस्य हि तन््वमपिक्रिया परानपेक्षंताद्विक्रिया न तच परापेक्षत्वात्‌ । न हि फारकापेक्ष वस्तुन- स्त्वं सतो विशेषः कारकापक्षो विशेषश्च विक्रिया | नाप्रत्स्वप्रयाश्च म

त ०१५ ७ ०७०४५ न १ 1

ते | नैवमिति । यथा चन्द्रैकल्वदशेनादितीयश्वन्द्रौ न गह्यते नव व्रह्मव्रिदा न मर लयते व्यतिरिक्तश्वरः | परतिनियतपपश्चावमापस्य भाजनादि प्रवृत्यनुपपत्या जीवन्मुक्त स्याप्यम्य॒पगमात्पपञ्चप्रतिमियमस्य चेश्वरार्धनल्वाभ्यपगमाद्रि्यथः | यद्यपि जागरे व्य पिरेकामासदृदनं व्रिदुप्रस्तथाऽ्पि नतद्यकारणंन रि पायात्री खव्रिरःचतव्याव्ाभा- साल्िति । अवेदुषांडपि व्यतिकर न सद्‌ातनामत्याह । न सुप्ति । मपृत व्य तिरेकायहणमसच्वसाधक्र न भवतीलयाह । सुपुप्र इति । यथपुकरार्‌ इप्ापक्तमन- ` स्तया तद्याति रक्तं विद्यमानमपि न पङ्यति तथा सुषुप्ेऽप निरायासमुखामक्ततया खद्पि ्टितीयं न पश्यति न त्वभावादिययेः। अन्यासक्तस्य तद्यतिरिक्तादर्शनेऽपि त- दर।नमेवास्ति सुषूषे तु न किचिदज्ञापिषमिति प्रययात्सुखस्याप्याततादात्म्यादज्ञा- नस्य च व्यतिरिक्तत्वानिषैचनादतस्ताचिकरितीयामावदिवायदहणपिलयाह । न सर्गा ग्रहणादिति । स॒पष्ठे चदनुपरम्माद्‌सचं त जारत्छप्रयोस्पलम्भाहितस्य सयक न स्यादित्याह | जाग्रदिति । जनात्मादावात्मत्वादिन्रुद्धिरत्रि्या तद्भाव एव दैतापल- म्मान्नोपठम्ममात्रं मखप्राधकमन्यथा शुक्तिरुप्यदिरपि सचपसद्धाित्याह | नाविदेति। = पृतरवाचयाह । सुपुपरेति । सुपुपरे द्रितीयस्याग्रहणमपि लयरूपातरि्याकृतं न तु मेदाम वानबन्थनमत। यड्क्त सप्र सत।त्मकव्रह्मभूता जवः स्वन्यातारक्तममत्रादत्र न पर्य तीति तद्सरदिलयथेः | सतोऽपि रिप यस्याप्रचावशादयहणमिति कोऽथः । फ यहण- पागमावरो जायत उताप्रकाशायोपः क्रिवाऽयरणाकारातिकतश्वरूपावस्थानम्‌ । नाडड- द्यः | प्रागमात्रस्यानाप्रैत्वाम्युपगमात्‌ | न दितीयः | रेद्वितयस्यास्रपरकारातास्माभा- व्याभ्युपगमेनापकाङार्‌पानस्युपगमादप्रकाशारोपे च सस्य स्वपकाशब्रह्मात्मताया अभ्युपगन्तव्यत्वेनास्मत्ममीरितपिद्विपपद्धान्न तृतीय इत्याह । न स्वाभाविकत्वा- दिति । अपिकृतखरूपावस्थानं न(विद्याकार्यमनागन्तुकत्वादियथेः । एतत्स्फ़टयातत | यस्य हात्यादिना । सन्मां द्रव्यमुच्यते खातछयनिद्धयमिप्रायणर न भरेिकामि- पयण क्रयावरहुणवत्समवायिकारर्णं द्रव्यं म्रानमव्रादिति द्रष्टव्यम्‌ | अविक्रियति

१ क. यदा त्रमिति । ज. यदाकतै रषु. ग्‌. इ, ठ, रुपुधण उ क्रय, कम, ट्‌, न्रा पेण] ष्च. ग, प्त, गदराना द्विती °|

८८ तत्तिरी पोपनिपत्‌ । [वष्मवरघ्या

हणं विशेषः| यद्भि यस्य नान्यापक्ष स्वष्टप तत्तस्य तच्च यदन्यापेक्षं न त- तक्तवम्‌ । अन्याभावेऽभावात्‌ | तस्मात्स्वाभाविकत्वाजाग्रत्स्वप्रवन्न मपु पिरोषः । येषां पुनरीश्वरो ऽन्य आत्मनः कायं चान्यत्तेषां भयानिव्रत्ति- भयस्यान्यनिमित्तत्वात्सतश्चान्यस्याऽऽत्महानानुपपत्निः । न चासत आ- त्मरमः। सपिक्षस्यान्पस्य भयहेतुत्वमिति चेन तस्यापि तुल्यन्वात्‌ ! य दधमोचयनुसहायीभूतं नित्यमनित्यं वा निपित्तमपेक्ष्यान्यद्रपकारणंस्या

तस्यापि तथाभूतस्याऽऽत्महानामावाद्वयानिवृत्तिरात्महाने वा सदसतो-

त्मखमभां नाडो वाऽस्ति । विद्याविचयांस्तद्धमत्वमिति चन प्रत्पक्रत्ा- त्‌ । पिषेकापिवेको पादिवत्पत्यक्नावुपूभ्यते अन्तःकरणम्धी | नहि रूपस्य प्रत्यक्षस्य सता द्रष्पमत्वम्‌ । अविद्या च स्वानभवेन श्- प्यते म्रढांऽहमविविक्तं मम विज्ञानमिति । तथापि वय यावि;

परापि्षत्वात्स्फटिकटहित्यतव्रदित्यथैः | यदुक्तमनपेक्ष्य भिद्धत्वाद व्रि करियत्वमिति तत्स रयति । यद्धीति । एवं स्वमते चित्सत्ताग्यातिरिकेश्वरस्य भयदतागभावादभर्य व्रिदरष स्भवतीदुपपा्य द्रतीयपक्ष तदस्मवमाह । येषामिति । सोऽन्यस्य स्वके सथिते नष्टेवामामृद्घ्वंसों ग्यावातादनवस्थानाच | तहय्त दैव मयस्योत्पादरेऽमयप्रापिभेपरप्य- तौ्याशङ्याऽऽह । न चात इति। व्यतिरिकेश्वरस्य सत्तामात्र न मयंहेतृस रितु मराणिकतपम(वमाचपेक्षस्य मुक्तस्य तु तदमावादमयं मत्रिप्य्तीचयाशङ्कव्य नैतत्सास्ये- न वाच्यम्‌ | अवमोदेरपि सतस्तेनायन्तासयानङ्ाकारानरियायिकाद्विमतेऽपि सति & तौ कायौलन्तामवस्य दुरवधारणत्वात्तनापि न वाच्यमित्याह । न तस्यापीति । किंच सचेद्सच्वमापद्यतेऽषमद्िकं तद्यौत्मन्यमि कः पश्रासस्वस्यातछभाव परलयं सतोऽ- सच्गमनं कस्यापि मते न घटत इत्याह | सदसतोरिति । स्वयतं निगमय एक- त्वपन् इति । भविद्याकल्पितं मरय व्िद्यया निवत इति वदता | तरिचाव्रि्योरालषं तव तता षम।त्पाद्विनाशयाोर्विकारितरमनित्यत्वं च प्रसन्येतेति शङ्कते । विचाषरि- दयोरिति । कल्पितयोर्विदाङ्रिचयोरात्मनि भयामय्‌नतयमवानालमधर्णतरे प्रमाण- ` माह्ति प्रत्युत वेचत्वादूपादिवदात्मधमत्वं नारस्वत्यनुमातं शक्यत इत्याह । न भ्र त्यक्षत्वादिति । चिन्मा्तत्राऽनारिरनिवंच्याऽविचाऽन्तःकरणदूपण परेणमत तचा न्तःकरण तामससास्विकावस्थमेदेन भान्तिमम्बन्जञानाकारेण परिणमते तसिन्पति-

ममतम = ,

1 ख. ग. गयत्मानात्मने; मृ०| कृ, इ. त्र तनि [नृ०| ३ क. छ. पुवामम)

४ इ

अष्टमःखण्डः< [आनन्द गिरिक्रतरटीकासवरितशांकरभाष्यसयता |

मयमात्मानयुपसकरामति । एतमानन्द्मयमा- _ _ उपदिशन्ति चान्येभ्य आत्मनो विधां ब्धा: । तथा चान्येऽवधारयन्ति। तस्मानामषूपपक्षस्येव विचाविये नामरूपे च नाऽऽत्मधर्मो। नामहूपयो- निवेहिता ते यदन्तरा तद्रह्यति श्रत्यन्तरात्‌ । ते च पुननमिरूपे सवि. तर्यहोरात्रे इवं कल्पिते न परमार्थतो विद्यमाने अभेदे एतमानन्दमय- मात्मानयुपसक्रामतीति क्मकरतरत्वानुपपत्तिरिति चेन्न । विज्ञानमात्रत्वा- स्सक्रमणस्य । न जदूकादिवत्सक्रमणमिहोपदिरयते कि ताहि विज्ञान. मात्रं संक्रमणश्चुतरथेः । ननु युख्यमेव संक्रमणं श्रूयत उपसंक्रातीति चेन । अनमयेऽदर्शनात्‌ । न हयन्नमयमुपसंक्रामतो वाह्यादस्माद्धोका- ज्जटकावत्सक्रमणं दरयतेऽन्यथा वा । मनोमयस्य वहिनिर्मेतस्य विज्ञानमयस्य वा पुनः प्रत्यावृत्याऽऽत्मसंक्रमणमिति चन्न | स्वात्मनि क्रियाविरोधादन्योऽन्नमयमन्ययुपसंक्रामतीति परकृत्य मनोमयो विज्ञान- मयो वा स्वात्मानमेवोपसंक्रामतीति विरोधः स्यात्‌ । तथा नाऽऽनन्दम- यस्याऽऽत्मसक्रमणयपपयते । तस्मात्र भिः सक्रमणं नाप्यन्नमयादी- नामन्यतमकतरुकं पारिरेष्यादन्नमयाचानन्दमयान्तात्मव्यं तिरिक्तकतरंकं ज्ञानमात्र च सक्रमणयुपपद्ते ज्ञानमात्रत्वे चाऽऽनन्दमयान्तस्यस्येव स- वान्तरस्याऽऽकाञ्चाचननमयान्तं कार्य एृष्टाऽनुपविष्टस्य हुदयगुहामिसव- न्धादन्नमयादिष्यनात्मस्वात्मविम्रमः सक्र मणेनाऽऽत्मविवेकविज्ञानोत्प-

निम्वितश्िद्धातुः सलोपापिषमेणैव भान्तः सम्यग्दरशोति च व्यवहियते न तत्वतो व्रियाविावच्वपित्याह । ते च पुनरिति । उक्तन्यायेन बह्मवि्तसवतो ब्र्माभिन् इव्यु- क्तम्‌ । तन परोक्तमद्रान्य निरस्यति । अभेद एतमित्यादिना । नाऽऽनन्दमयः प्र मात्मान च तत्प्रवेशः संक्रमणं किंत्वविषयव्रह्मात्मताज्ञानेनाऽऽनन्दमयस्याऽऽत्मतय आन्तिग्रदीतस्यापिक्तमणं बाधोऽत्र विवक्षित इत्यथः । अन्यथा वेति । नीडे पाक्ष- पवेशवद्वेयथेः । यद्प्यन्नमये मुख्यं संक्रमणं न समवाप तथाऽपि मनो द्रयोबेहि- षये प्वृत्तयोस्ततो व्यादुैत्य खरूपेऽवस्थाने संक्रमणं दं तथा दुःखिन आनन्द- म्यस्य खरूपरेऽवस्थानं॑शक्रमणे मविष्यतीत्याह । मनोमयस्येति । खरूपावस्था- चस्यानागन्तुकत्वा्यक्रमविरोधाच्च न तन्युरुयं सक्रमणमिल्याह । नेति | ज्ञानमा- चतवेवा संक्रमणस्य क फरतीत्यत आह | ज्ञानमात्रत्वे चेति । म॒ख्याप॑भव्र गोणायैग्रहणं न्याय्यमेवातोऽधिष्ठानयाथात्म्यपतिपत्या वरिशिष्टस्याण्यम्तस्य वाधनमन्‌

भा

१९१. छ. छ. बुद्धा । त०। २ ण्म | आकरा हृते नाम ना०| ६.2. श्वृ्रनः। 1 क. ला, ० यष °| । । ११.

< तैत्तिरीयोपनिषत्‌ । [ह्या

सानमुपसंकरामति । तदप्येष शोको भवाति । इयष्टमः खण्डः ॥ ८ ॥ थतो वाचो निवतन्ते। अप्राप्य मनसा सह।

स्या पिनरयति । तदेतस्मिनिवि्याविभ्रमनारो सक्रमणशब्द उपचयते न हन्या सवेगतस्याऽऽत्मनः संक्रमणयुपपचते।| वस्त्वन्तराभावाच।न च स्वात्मन एव त्क्रमणम्‌ । न हि जनट्काऽऽत्मानमेव सक्रामति । तस्मा- त्सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मेति यथोक्तरुक्षणात्मपतिपत््यथमेव बहुभवनसगं- प्वेरारंसखभामयसंक्रमणादि परिकल्प्यते ब्रह्मणि सवेव्यवहारविषये न तु परम्यथंतो निर्विकस्पे ब्रह्मणि कश्चिदपि विकर्प उपपद्यते । तमेतं नि्विंकर्पमात्मानमेवं क्रमेणोपसक्रम्य वदित्वान विभेति कुतश्ना- भयं प्रतिष्ठां विन्दत इत्येतस्मिन्र्थऽप्येष श्चोको भवति । सर्वस्येवास्य प्रकरणस्याऽऽनन्दवहृपर्थस्य पंेपतः प्रकाशनायेष मच्रो भवति । इत्य- टमः खण्डः ॥ < ॥

यतो यस्मानिर्विकल्पा्ययोक्तरक्षणादद्रयानन्दादात्मनो वाचोंऽभिधा- नानि द्रव्यादिस्तविकल्पवस्तुविषयाणि वस्तसामान्यान्निर्विकस्पेऽद्रयेऽ- पि ब्रह्मपि प्रयोक्तमिः पकाशनाय प्रयुज्यमानान्यपाप्यापरकाङ्यैव नि वतन्ते स्वसाम््याद्धीयन्ते । मन इति प्रत्ययो विज्ञानम्‌ | तच्च य- नाभिधानं मइत्तमतीन्द्रियेऽप्यरथ तदर्थं च प्रवर्तते प्रकाशनाय | य- ` ने च विज्ञानं तत्र वाचः पवृत्तिः । तस्मात्सहैव वाञ्जनसयोरमिधानप- त्यययोः यरवृत्तिः सवत्र । तस्माह्रह्मपरकाशनाय सवथा प्रपोक्तभिः प्रप- ` ञ्यमाना भपि वाचो यस्मादप्त्ययविषयादनमिधेयादहर्यादिविशेषणा- ¦ तसैव मनसा विज्ञानेन सर्वैपकारानसमर्येन निवतन्ते तं बह्मण आनन्दं ` श्रोत्रियस्यादृजिनस्याकामहतस्य सवैषणाविनिुंकस्याऽऽत्मथतं विषय- ` विषपयिसंबन्धविनिर्युक्तं स्वाभाविकं नित्यमपिभक्तं परमानन्दं बरह्मणो पि त

सक्रतण कठा भवः | इतश्च न मुरुयं सक्रमणमन्वेषणीयमित्याह । वस्तन्त- राभावाचेति | सेक्रगप्स्योपचारिकलं व्यार्याय प्रकरणस्य महत्तात्पयेमुपसंहार- च्छरनाऽऽह्‌ । तस्मादिति । इत्यष्टमः खण्डः || ८ |

सा वपताधुना स्तः मकाशेपे चेति सत्यका्षमात्रमात्मतखमेव तयोः खरूपं ततोऽ-

१५क. प्पसामयमण ठ, समयाम्‌ |

नवमःखण्डः९| आनन्द्गिरिकृतरीकापंवरितर्ाकरभाष्यसमेता । ८२

जानन्दं ब्रह्मणा विदच्‌ । न बिभेति कुतश्चनेति ।

एत ^ ह वाव न तपति ! किमह साधु नाकरवम्‌। किमहं पापमकरवमिति। स य एवं विदानेते जा- त्मान^ स््णुते। उभे देवेष एते आत्मान स्ए्ण॒ते।

द्वान्ययोक्तेन विधिना न बिभेति कुतश्चन तिमित्तामाव्रात्‌ । न हि त. स्माद्वि्ुषोऽन्यद्रस्त्वन्तरमस्ति भिनं । यतो बिभेति । अ्िचया.यदो दरमन्तरं कुरुते । अथ तस्य भयं भवतीति ह्युक्तम्‌ । विदुषश्मषिघा- कार्यस्य तेमिप्किदृष्टद्वितीयचन्द्रवननाशाद्गयनिमित्तस्य न विभेति कत- नेति युस्यते । मनोमये चोदाहृतो मन्रो मनसो ब्रह्मविन्नानसाधनलता- तु । तत्न ब्रह्मत्वमध्यारोप्य तस्तुत्पर्थं न विभेति कदाचनेति मयम अरविषिद्धमिहद्रैतपिषये न बिभेति कुतश्चनेति भयनिमित्तमेव मरतिषि- ध्यते । नन्वस्ति मयनिमित्तं साष्वकरणं पापक्रिया, च । नैवम्‌ । फ- यमित्पुच्यते । एतं यथोक्तमेवषरिदम्‌ । ह बवेत्पवधारणार्थो । न तपति नोद्वेजयति न संताप+ति । कथं पुनः साध्वकरणं पापक्षिया च न त- प्रतीत्युच्यते । किं कस्मात्साघु शोभनं कर्म नाकरवं. न कृतवानस्मी ति पश्वास्सतापो भवत्यासन्ने मरणकाले । तथाः कि कस्मात्पापं परति- पिद्धं कमांकरवं कृतवानस्मीति च नरकपतनादवदुःखभयात्तापो भवति । एतं साष्वकरणपाप्रक्रिये एवमेनं न तपतो .पथाऽव्रिद्रांसं तपतः । कस्मात्पुनावद्रासि न तपत इत्युच्यते स य एवंविद्रानेते साध्वसाघ्नी तापहतर्‌ इत्यात्मान स्ते प्रीणयति बख्यति वा. परमात्ममवेनोमे पदयतीत्ययेः । उभे पुण्यपापे हि यस्मादेवमेष विद्वानेते आत्मानमातम- हटपेनेव पुण्यपाये स्वेन विशेषष्पेण शून्ये कृत्वाऽऽत्मानं स्प्रण॒त एव |

मसोत कन 7

11817; 1

तिरिक्तं यद्थोनथहेतुत्वं नामविशेषरूपं तन्न, वस्त॒ सत्पकाशान्यद नामखाद्‌परकार- मानत्वाच्चत्य।भप्रत्य[ऽऽह | स्वेन विशेपषटपेणेति | जात्५तर।[वद्यया साव्वपसाप्रुहपण्‌ तवत्त जानत्‌ | इद्नि। तु. यं साष्वप्घुनी मायन्‌ बमवतस्ते अनने सानन स्वात्मान सध्वरसवुकरणेन प्रणयत ककहष्या निष्पद्मानि पण्यप।प =+ ह्यत च (तद्वान पिभषत्यार्‌ | स्प्रणत एषेति । इति नत्रमः सखण्ड ५,

काक

9 क. न्‌, द. भत. ग्रष्म । ९ भु. क नुः द. ^ टय |

< तत्तिरयोपनिषत्‌ । [वह्मवह्या न= ख ०९|

य एवं वेद्‌ ! इस्युपनिषत्‌ । इति नवमः खण्डः ॥ ९॥

बह्मविदिदमयमिदमेकवि < शतिरन्नादन्रसमयात्पाणो म्यानोऽ- पान्‌ आकाराः एथिवी पुच्छ श्पहवि रातिः माणं यजुश्तक्सामाऽ ऽदेशाऽ- धवा्गिरसः एच्छं द्वावि<शति्ेतःशरदर^ सत्यं योगो महो ऽएटादश्च विज्ञा न परियं मोदः ममोद आनन्दो व्रह्म पुच्छं दरापि र शतिरसन्नवाधाष्राषि रश तिरसत्पोटश भीषाऽस्मान्मानुपो मनुप्पगन्ध्वाणां देवमन्धवामां पि त्‌- णा चिरलोकरोकानामाजानजानां करमेदेदानां ये कर्मणा देवाना मिन्द्रस्य वृहस्पतेः परजापतेत्ह्मणः स यश्च सक्रामत्येकपश्चारचतः कुतश्चनैतमे- कादश नव ॥ ९ ॥ ब्रह्मविन्नव ॥ ९॥

_ सहना० मा विद्िपावहे। थ श + श ~. ॥ ॥ न 6 ॐ ध. ड्‌ कन, अ+). + ॐ शान्तः ९ र्तिः शान्तः । हरिः ॐ । इति ब्रह्मक्ह ४: ।

ज भि ०१५०८०.७१ 0७८७१ ।५१)०२५१ ५५ 11" मतीत ५ तापसो +" 1 पवकनन 0.71

कोय एवं येद्‌ यथोक्तमद्रेतमानन्दं ब्रह्म वेद्‌ तस्ाऽऽ मभावेन रपर परण्यपापे निर्यं मतापके जन्मान्तरारम्भक्र न भवत इतीयमेव यथो- काऽस्यां वदयां ब्रह्मपिद्ोप्रनिषत्स्वाभ्या विचाभ्यः परमरहस्यं दशित मित्यथेः । परं श्रेयोऽस्ां निषण्णमिति । इति नवमः खण्डः ॥ ९ ॥ इति भामत्परमहसपरिवरानकाचायेश्रीमदरोिन्दमगव्पृञयपादशिष्यस्य अकरभगवतः कतौ तैत्तिरीयोपनिषद्रापय द्वितीयोऽध्यायः ॥ ५ ॥

नि ५0 मि ५०१ 7 योक ५ न 1

९ र [न

इति परमदसपरिनानकाचायेश्रीमच्छुदराननदपून्यपादृक्िप्यश्ीमग वृदानन्दलानकिगचितायां वेत्तिगीयोपनिषृदाप्यदोकाय ह्रती- य।ऽध्यायः || २ |

आनन्दगिरिकतटीकासषवलितिशांकरभाष्यसमेता | ८५

हरिः ॐ ॥ सह नाववतु} सह नौ भनक्त । सह वीयं करवावहै । तेजस्वि नावधीतमस्त॒ मा विहिषावहं । ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ हरिः ॐ । मुव वारुणिः । वरुणं पितरमुपस- मार । अधीहि भगवो ब्रह्मेति । तस्मा एतत्पो- वाच । अत्रे प्राणं चक्षुः श्रोत्रं मनो वाचमिति।

५ हौवाच । यतो वा इमानि मतानि जा- यन्ते । येन जातानि जीवन्ति । यप्मयन्त्य-

पि (१५०५५५४५ ॥ (भः ५५१११ त |

कके

पिया

सत्य ज्ञानमनन्तं ब्रह्माऽऽकाञादिकायमनमयान्तं सृष्टा तदेवा- ङ विष्टं विरोषवदिवोपरुभ्यमानं यस्मात्तस्मात्सवेकायंविरक्षणमदउया- दिधमैकमेवाऽऽनन्द तदेवाहमिति विजानीयाद लपरवेशस्य तदथत्वात्तस्येवं विजानतः श॒भाथमे कमेण जन्मान्तरारम्भके न भवत्‌ इत्येवमानन्दव- ट्यां विवक्षितोीऽथैः । परिसमाप्रा च ब्रह्मविद्या । अतःपरं ब्रह्मविद्या- साधन तपा वक्तत्यमन्नादि विषयाणि चोपासनान्यन्यान्युक्तानीत्यत इदमा- रभ्यते । आख्यायिका विद्यास्तुतये परियाय पुत्राय पिनोक्तेति भर्ग वारुणिः । वेदयब्दः प्रसिद्धानुस्मारको भगरित्येवनामा परसिद्धोऽनंस्मय- सतं । वारुणिवेरूणस्यापत्यं वारूणिवेरुणं पितरं ब्रह्म विजिज्ञास॒रुपससा- रोपगतवान्‌ । अधीहि भगवो व्रदयत्यनेन मच्रेण । स च पिता पिपिवहु- पप्तनाय तस्म पुत्रायतद्गचनं पोवाच। अनं पाणं चक्चः श्रोतं मनो वाचमि- ति। अन्नं शरीरं तदमभ्यन्तरं च प्राणमत्तारपपरुष्धिस्ताधनानि चक् शरात्रे मनी वाचमित्येतानि बरह्मोपरुन्धो द्राराण्पुक्तवान्‌। उक्त्वा च द्रा रभ्रतान्य॑तान्यन्ञादीनि तं श्रगु होवाच ब्रह्मणो क्षणम्‌ । कि तत्‌ । यतो यस्माद्रा ईमानि बह्मादीनि स्तम्बपर्यन्तानि मतानि नायन्ते | येन जा- तानि वन्ति प्राणान्धारयन्ति वर्धन्ते । विनारकारे च यत्रयन्ति

भरासनोमनणभमस न ०२6७४७१9)

वुत्तानुवादपूत्ैकमुत्तरवद्टीपबन्धमाह । सत्यं ज्ञानमित्यादिना । तप इति | प- दाथुतिवर्णं वाक्याथैज्ञानसाषनमिलथैः । अधीहीति । अध्यापय सारय इ~ कस्मरण इति वतुपाठदित्यथैः । ब्रद्मोपरुन्धाविति । टश्यत्वमभप्ित्िकाय दवाराणि

माक भोज १७४ 11

ज. ०न्नमयान्ना०| २क. ख. ट. गनश्मा०। ३ कं ख. °्णभ | अध्‌ द्यरमापय कथन प्यः प | द्‌, (ण | भ्द्यध्यापयु कथय | मत |

८६ | तेत्तिशयोपनिपत्‌ । [मृगुषह्य भिसेविशन्ति । तदहिनिन्नासख । तद्रह्येति । स॒ तपोऽतप्यत । प॒ तपस्तप्त्वा । इति प्रथ- मः खण्डः ॥ ३ ॥ यद्रह्य परतिगच्छन्त्यमि्षविशति तादात्म्यमेव प्रतिपद्यन्ते । उत्पत्नि- स्थितिख्यकारेषु यदात्मतां न जहति भृतानि तदेतह्ृद्यणो रक्षणम्‌ । तद्रह्म विजिज्ञासस्व विशेषेण ज्ञातुमिच्छस्व । यदेवंलक्षणं ब्रह्म तद- न्ादिद्वारेण यतिपद्यस्वेत्पथः । श्रुत्यन्तरं च पाणस्य माणयत चकुप- शश्ुरुत श्रोनस्य श्रोत्रमन्स्यान्नं मनसो ये मनो विदुस्ते निचिक्यु्र् पुराणमग्रपमिति । ब्रह्मोपरुब्धो द्वाराण्येतानीति द्यंयति । स भरातर द्योपरुष्धद्राराणि ब्रह्मरभ्षणं च श्ुत्वा पितुस्तपो ब्रह्मोपरव्धिसाध- नतेनातप्यत तप्वान्‌ । कुतः पुनरनुपदिष्टस्यैव तपसः साधनत्वपति- परततिश्वगोः सावशेषोक्तेर्नादि ब्रह्मणः मरतिपत्तो द्वारं लक्षणं च पतो वा इमानीत्यादक्तवान्‌ । सावरोषं हि तत्साक्षाद्ह्मणोऽनिरदैशात्‌ । अन्यथा हि सवपेणेव ब्रह्म निर्देष्टव्यं जिज्ञासे पुत्रायेदमित्यंश्पं ब्रह्मेति । क चेवं निरदिशत्कि तहिं सावरोषमेवोक्तवान्‌] अतोऽवगम्यते ननं सा- धनान्तरमप्यपे्षते पिता ब्रह्मज्ञानं अतीति । तपोविशेषपतिपत्तिस्त सवेसप्रधकतमत्वात्सवैषां हि नियतसाध्यविषयाणां साधनानां तेप एव साधकतमं साधनमिति हि प्रसिद्धं रोके । तस्मा्ित्राऽनुपदिष्ट- मपि ब्रह्मविज्ञानसाध्रनतवेन तपः परतिपेदे श्रगु: । तच तपो बाह्मान्तःक- रणत्तमाधानं तः रकत्वाह्रह्मपतिपत्तेः। मनसश्चेन्दरिपाणां च शचैकायं प- रम तपः । तज्यायः स्वधर्मेभ्यः स धर्मः पर्‌ उच्यत इतिस्यतेः। स च तपस्तप्त्वा । इति प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥

रारोरारिवचेष्टान्यथानुपपत्या दि साक्िमृतथिद्धातुविविच्यव हति मावः | न केवलं त्वमथेज्ञानं वाक्याभेज्ञानसाधमं किंतु तत्पदाधेज्ञानमपीयमिपेय तदस्य तऋह्मणों छ भणमुक्तवानिलयेः । सावशेषोक्तेरिति । प्दा्ोपठक्षणस्येवामिथानादखण्डवाक्यायै- स्यापतेपाद्नात्पदार्भमेदन्ञाना च पुरुषायामुमवाटुदरमन्तरं कुरुत इति निन्दितत्वादतो वाक्यायौवगतिपयैन्तं तात्पर्येण लक्षयपदाथै व्रिचारणमातृत्याऽनुष्टितवानियषैः | सच तपस्तप्त्वेति । इति पथमः खण्डः || १ || |

पजयन तभो १ 01 ५१ क मनात ता याता नय न त ममा मोत त २ मिनन

1 क्र. ख,ग. नर, न्ट शप्‌ ५|

` द्वितीयःखण्डः२]आनन्दगिरिकृतदीकास्षलितर्ञाकरभाष्यसमेता । ८७

अन्ने ब्रह्मेति व्यजानात्‌ । अन्नाद्येव खांसि- मानि मतानि जायन्ते । अत्रेन जातानि जी- वन्ति । अन्नं प्रयन्त्याभिसंबिशन्तीति । तरि ज्ञाय । पुनरेव वरुणं पितरमुपससार । अधीहि भगवो ब्रह्मेति । त होवाच । तपसा ब्रह्म विनजिज्नासख । तपो ब्रह्मेति । स तपोऽतप्यत । स तपस्तप्वा । इतिं द्ितीयः खण्डः ॥ २ ॥

प्राणी ब्रह्मेति व्यजानात्‌ । प्राणादयेव खलिव- मानि भूतानि जायन्ते । प्राणेन जातानि जी वन्ति । प्राणं प्रयन्त्यमिसंविशन्तीति । तदि ज्ञाय । पुनरेव वरुणं पितरमुपससार । अधीहि भगवो ब्रह्मेति । त ५ होवाच । तपसा ब्रह्म विजिज्ञासस्व । तपो ब्रह्मेति । स तपोऽतप्यत। स तपस्तप्त्वा । इति तृतीयः खण्डः ॥ २ ॥

मनो ब्रह्मेति व्यजानात्‌ । मनसौ लेव खलि-

अन्नं ब्रह्मेति व्यजानाद्विज्ञातवान्‌ । तद्धि यथोक्तरक्षणोपेतम्‌ । कथम्‌ । अन्नाद्ध्ेव खल्विमानि भूतानि जायन्ते । अन्नेन जातानि जी वन्ति । अन्ने प्रयन्त्यमिसंविशन्तीति । तस्माचुक्तमनस्य बह्यत्य मित्यभिपायः | स एवं तपस्तप्ताऽनं बरह्येति विज्ञाय रक्षणेनोपपच्या च पुनरेव संशायमापननो वरुणं पितरमुपससार । अधीहि भगवो बद्येति।

कः पुनः संशयहे तुरस्येत्युच्यते । अन्नस्पोत्पत्तिदशनात्तपसः पुनः पन ` रुपदेशः साधनातिश्यत्वावधारणाथः । यावद द्यणो रक्षण निरतिशयं

कुजेदं मिच्राक्तं ठक्षणं केदं लक्षणं वतेते परिपूर्ण मत्रंत्वत्येकाेण चेत- सा पयारोच्यान्नं ब्रह्मेति व्यज।नाव्‌ । अद्यते भुज्यत उपकम्यते सवैरिति सवैपति- पत्तसाधारणं स्थूकदेहकारणं मृतपश्चकं विरर॒श्ज्ञकमन्नशब्देनोच्यते | तस्य स्थलमौ-

तककारणत्वात्‌ । यतां वा इमान भूतानापरक्षणस्य तत्र यजायत शक्यता द्र

त नकि

१ क. ख. ग, च, वव्राते

८८ | तैत्तिरीयोपनिषत्‌ । [भगुवरह्य

मानि श्रूतानि जायन्ते । मनसा जातानि जीवन्ति। मनः प्रयन्त्यभिसंिशन्तीति । ति तनाय । पुनरेव वरुणं पितरमुपससार । अधी- हि भगवो ब्रह्मेति । त होवाच । तपमा ब्रह्म विजिज्ञासस्व । तपो ब्रह्मति। स तपोऽ त्यत्‌ । स तपस्तप्वा । इत चतथः खण्डः ॥ «॥ विज्ञानं ब्रह्मेति व्यजानात्‌ । विन्नानादयेव खल्विमानि मतानि जायन्ते । विज्ञानेन जा- तानि जीवन्ति । विन्नानं प्रयन््यभिसेविश्न्ती- ति। तदन्नाय । पनरव वरुणं पितरमपम- सार । जधौीहे भगवो प्रह्मेति। त ५ होवाच

तपसा ब्रह्म विजिज्ञासस्व । तपो ब्रह्मेति तपोऽतप्यत । स तपस्तप्त्वा । इति पञ्चमः खण्डः ॥५॥

पि 1 ॥ (५४५1

न भवतति यावच्च जिज्ञासा न निवर्तेते तावत्तप एव ते साधनम्‌ । तपसैव बरह्म विजिज्ञासस्वेत्यथः। ऋञ्वन्यत्‌ । इति द्वितीयः खण्डः | ॥२।४।५॥ एव तपसा विशद्धात्मा पाणादिषु साकल्येन ब्रह्मरक्तणमपरयच्छमै रानरन्तरतुमविदयान्तरतममानन्दं व्रह्म पिज्ञातर्वास्तपतैव साधनेन भर गृस्तस्माह्रह्य विलिज्ञारुना वाह्यान्तःकरणसमाधानरक्षणं परमं तपःसा- धनमनुष्ेयमिति प्रकरणार्थः |

जोन

५५५. 0 111. 1 1 ५ ८ ५११६४७४५) भ ममम मितमे क तानन षवपा उङा््र (11 1

हेति पतिपन्नवानित्यथैः | इति द्वितीय खण्डः | २ | ` विराज उत्पत्तिदशनाच्छरतिस्मृतिषु लक्षणं त्र सं पुष न भत्र्ताति पृनस्तपोऽतष्य

त विचायै च तत्कारणं करियाशक्तिविंिटतया पाणनैन्दलस्यं हिरण्यगर्भ संकरत्प-

ध्यवसायराक्तिविरिष्टतया च मनोविज्ञानकाब्द्रक््य व्रघयेति व्यजानान्‌ । इति तुतीय- चतुथेपश्मखण्डाः ॥ ३ | ४ || ५ ||

4 अर ट, णव्रि्र्रतृण। रल.ग, च शाकट ०|

पष्ठः खण्डःध] आनन्दभिरिकृतीकासंवलितिशां करभाष्यसमेता । ८९

जानन्दू ब्रह्मेति व्यजानात्‌ । आनन्दादयेव खल्विमानि मतानि जायन्ते ! जानन्देन जा-

जीवन्ति । आनन्दं प्रयन्त्यभिसंविश्च- न्तीति । सषा सामवी वारस्णी विदा ! परमे व्योमन्प्रतिष्ठिता । य एवं वेद प्रतितिषएति। अन्नवानन्नादो भवाति। महान्भवति प्रजया पश- भित्रह्यवचसेन । महान्कीस्या । इति पध खण्डः ॥ & ॥

1111 1

कृत्तमथेमाचष्टे । सेषा भार्गवी भ्रगणा विदिता वरुणेन पोक्ता वारु- णी विद्या परमे व्योमन्हृदयाकाशगुहायां परम भानन्देऽद्रते पतिष्ठिता परिसमाप्राऽत्रमयादात्मनोऽधिप्रवरत्ता । य एवमन्योऽपि तपसैव साध- नेनानेनेव क्रमेणानुमविदयाऽऽनन्दं ब्रह्म वेद । स एवं विद्यापरतिष्टानाल- तितिष्ठत्यानन्दे परमे ब्रह्मणि ब्रह्मेव भवतीत्यर्थः । दष्टं च फर तस्यो- च्यत । अख्रवान्पभूतमच्नमस्य विद्यत इत्यल्नवान्‌ । सत्तामात्रेण म सरवे हानरवानिति वि्याया विशेषो न स्यात्‌ । एवमन्नमत्तीत्यन्नादो दी- पाधिभेवतीत्ययेः । महान्भवति । केन महच्वमिस्यत आह । प्रजया पुत्रादिना प्मि्गवाद्वादिमिवंद्यवर्चपेन शमदमज्ञानादिनिमित्तेन तेज- सा महान्भवति कीत्य ख्यात्या शमप्चारनिमित्तया | इति षष्टः खण्डः | ६ ॥ ॥ तस्यापि कायत्वाह्णक्षणं परिपू न मवतीति विचायं तत्कारणं खारद्रयेण निश्चि सर्वः माथ्येमानतयाऽऽनन्दशब्दवाच्यं मायाविश्िथं बर्ठेति विज्ञाय विस्य विरि- ` छान्तरात्मत्वानु पपत्तेः कारणत्वोपरक्षितं विशद्धानन्दं ब्रह्मेति विज्ञातव(निलयभैः | पमूतत्वविरेषणमश्रुते कथं निक्षिप्यत इत्याशङड्न्याऽऽह । सत्तामात्रेणेति । अत्र सत्तामात्रं विवक्षिते शवसूकरादिरमि ररीरस्थित्यक्िप्रा्ेनान्नवानिति प्रियायाः फटवि- राषा नाक्त स्यदतस्तद्रखात्पमतत्वविशेषः ।नक्षिप्तागरत्यथं | एतच रष्फएट ब्रह्मविदा जविनमुक्तस्याप्यविद्याटेशवशादैतामासं परयतो नानुपपन्नं यस्येश्वरस्यानयहादविदषा- मप्यज्नादिसमरद्धिदेश्यते किमत तदालमतचं साक्षादनभवतापिति | ईव पष्टः खण्डः ६

कका तिम

१ स.ग. च. °कां चेप्रसंहृ्य | २ख.ग. च, ०तन्बे सति से; >3 सु, ग. च, न्ष °र्स्पावि०) ४्स.ग. च, अन्तस्‌ °| ९२

नण त ७ निम कनन

९० तेत्तिरीयापनिपत्‌ । [भृगुवह्यां

अत्तं न निन्धापर्‌ । तद्व्रतम्‌ । प्राणी वा जन म्‌ । शरीरमन्नादम्‌ । प्राणे शरीरं प्रतिषितम्‌। रारीरे प्राणः प्रतिष्ठितः । तदेतदनमनर प्रतिष्ठि- तम्‌ । स य एतदन्नमने प्रतिष्ठितं वेद्‌ प्रतिति- एति । अन्नवाननादो भवति । महान्भवाति प्र जया पञ्चुभिर््रह्यवर्चसेन । महान्कीर्या । इतिं सप्रमः खण्डः ॥ ७ ॥

तर न परिचक्षीत । तद्व्रतम्‌ । आपो वाअ

भना, ५१५१. १०७५. १० ५ ५ ५५.७०५ ५५८ ५,२५०.१ भणद८०१४

किचानेन द्वारभूतेन ब्रह्म विज्ञातं पस्मात्तस्माद्ररूमिवान्नं न निन्या. तदस्येवं ब्रह्मविदो त्रतमुपदिरयते त्रतोपदेरोऽनस्ततय स्तृतिभाक्तं चान्नस्य ब्रह्मोपरुब्ध्युपायत्वात्‌ । प्राणो वा अनम्‌ | शरमीरान्त्मावा- त्माणस्य । यद्यस्यान्तः प्रतिष्ठितं भवति तत्तस्याने भवतीति ।

शारीरे च पाणः प्रतिष्ठितस्तस्माल्माणोऽन्रं शशीरमन्नादम्‌ | तथां शरीरमप्यन्नं प्राणोऽनादः । कस्मात्पाणे शारीरे प्रतिषएठितम्‌ । तनि मि- त्त्वाच्छरारस्थितेः । तस्मात्तदेतदुभयं शरीरं पागश्चान्नमनादश्च | येनान्योन्यस्मिन्पतिष्टितं तेनाननम्‌ । येनान्योन्यस्य पतिष्ठा तेनानादः | तस्मात्णः शरीर चोभयमनमनादं च । स य एवमेतदन्नमन्ने प्रतिषितं पेद प्रतितिष्टत्यन्ना्ादात्मनव । किंचाच्वानन्नादो भवतीत्यादि परव

पत्‌ । इति सप्तमः खण्डः ॥ ७ ॥

अन्नं न परिचक्षीत न परिहरेत्‌ । तद्रतं पू्बतस्तत्यर्थम्‌ । तदेवे

|) ऋ ।

"भ्र

भनेर = गत ११३२६५१ १1 (111 1111

जनलग्परुषट प्राप्त न ।नन्द्ात्‌ | यदृच्छया चोपपरन्नपद्याच्कष्रमताव्रर भित्युक्त- रवात्‌ । ब्रह्मविदा नयमामिवानं सावकस्यानुष्टानाधैम्‌ । एव्र वक्रय।धेज्ञानें रक्ष्यपद्‌- यानुक्धवानं गुख्य साधन तत्फछं चीपलषहत्याधूना व्रिचारासमधन्य मन्दापिक्रारिणऽ-

नानद्रूपेण पाणादयुपासनं गौणं साधनं विधत्ते | प्राणो वा अनमित्पादिना | इति सपः खण्डः | ७॥८॥९॥

£ प म

अष्टपःखण्डः< आनन्द गिरिकवर्यकासंवटितश्चांकरभाष्यसमेता | ९१

नम्‌ । ज्योतिरत्ादम्‌ । अप्मु ष्योतिः प्रति- तितम्‌ । ज्योतिष्यापः प्रतिष्ठिताः । तदेत- ` द्‌्नेमनरे प्रतिष्ठितम्‌ । स य एतदन्नमन्रे प्र- तिष्ठतं वेद्‌ प्रतितिष्रति । जन्नवानन्रादो- भवाति । महान्भवति प्रजया पश्चमिर््रह्मव- चेसेन । महान्की्या । इयम: खण्डः॥८॥ अत्नं वहू कुषीत । तद्त्‌ । प्रथिवी वा ज- मम्‌ । आकाशोऽन्नादः । एथिव्यामाकाशः प्रतिषठितः। जआकराशै एरथिवी प्रतिष्टिता । त- दतद्न्नेमन्र प्रतिष्ठितम्‌ । स य एतद््नमने प्र तिष्ठतं वेद्‌ प्रतितिष्ठति । अन्नवानन्नादी भ- वति । महान्भवति प्रजया पञ्युभिर््ह्यवर्च- सेन । महान्कीर्त्या । इति नवमः खण्डः॥९॥ न कंचन वसतो प्रयाचक्षोत । तदूत्रतम्‌ | तस्माद्यया कया च विधया बहतर प्रा- प्रयात । अराध्यस्मा अत्रमियाचक्षते ।

(नी

धभाश्भकल्पनयाऽपरिष्ह्यमाण स्तुत महीकृतमनं स्यादेवं यथोक्तयुत्तरेष्व- प्यापो वा अन्नमित्यादिषु योजयेत्‌ । अप्र ज्योतिरिति । इत्यष्टमः खण्डः|८॥ अब्ञ्योतिपोरन्नान्ादगगत्वेनोपासक्र स्यान्नस्य बहुकरणं ततम्‌ । इति नवमः षण्डः ॥ ९ ॥ | तथाएयिव्याकाश्चोपास्षकस्य वस्तौ वसतिनिमित्तं कयन कंचिदपि न प्रत्याचक्षीत वक्षत्पथंमागतं न निवारयेदित्य्थः। वासे च दत्तेऽवर्यं हश म दातश्यम्‌ । तस्पाचया कया च विधया येन केन च मकरेण बह्ने ` । परा्रुपाद्धह्वनसग्रहं कुयादित्पथः । यस्मादनबन्तो विद्वांसोऽभ्यागता- वाह्ाधिनेऽराधिः संसिद्धमस्मा अन्रमित्याचक्षते .न नास्तीति पत्या

९१, तैत्तिरीयोपनिषत्‌ । [भगु

एतदः मुखतो ऽन रादम्‌ । युखतोऽस्मा अन्न राध्यते । एतद्रे मभ्यतोऽत्रराद्रम्‌ । मध्य- तोऽस्मा अन्न राध्यते । एतदहा अन्ततोऽन्र ५ राद्धम्‌ । अन्ततोऽस्मा अनर ५ राध्यते ३ । य ए- वं वेद्‌ । क्षेम इति वाचि । योगक्षेम इति प्राणापानयोः । कर्मेति हस्तयोः । गतिरिति पादयोः । विमुक्तिरिति पायो । इति मानुषीः समाज्ञाः । अथ दैवीः । त््निरेति व्र । बर-

णजमाणकमना कन भ८००२४५८०१

11 1 धातर पद रत १५७ ११११५८०५) 6 मिति प तिति

ख्याने कुवन्ति तस्माच्च दैतोर्बहननं प्राप्ठयादििति पेण संवन्धः । अ- पि चान्दानस्य माहात्म्य्ुच्यते | यथा यत्का प्रयच्छत्यन्नं तया त- तेकारमेव मत्युपनमते । कथमिति तदेतदाह ! एतद्वा मनं युखतो सख्ये पथमे वयसि युख्पया वा व्ृच्या प्रजापुरःसरमभ्पागतायानार्थिने राद्ध संसिद्धं पयच्छतीति वाक्यशेषः । तस्य किं एकं स्यादित्युच्यते । मु. खतः पूर्वं वयसि मुख्यया वा बृरयाऽस्मा यन्नदायाननं राध्यते यथाद- तेयुपतिष्ठत इत्यथः । एवं मध्यतो मध्यमे वयसि मध्यमेन चोप्रचारेण । तथाऽन्ततोऽन्ते वयसि नघन्येन चोपचरेण परिभवेन तयैवास्मै राध्यते ससिध्यत्यन्नम्‌ । य एवे वेद य पए्वमश्नस्य यथोक्त माहातम्यं वेद्‌ तदा नस्य यथोक्तं फएरमुपनयेतत्‌ । इदानीं ब्रह्मण उपासनपकार्‌ उच्यते । घेम ईति वाचि। तमो नामोपात्तपरिरक्षणं ब्रह्म वाचि प्ेमद्पेण अरतिष्ठितमि- तयुपास्यम्‌ । योगक्षेम इति योगो ऽतुपात्तस्योपादानम्‌ । तौ हि योग मो पाणापानयोः सतोभेवतो यपि तथाऽपि न पाणापाननिमित्ताविव कि ताहि ब्रहमनिमित्तौ । तस्माद्रह्म योगक्षमात्मना पाणापानमोः परतिषित- ` मिस्युपास्यम्‌ । एवयुत्तरेष्वन्येषु तेन तेनाऽऽत्मना ब्रह्मवोपरास्यं कमणो बरह्मनिवेत्यत्वाद्वस्तयोः कर्मात्मिना बह्म परतिषितिमित्युपास्यम्‌ } गति-

रिति पादयोः । विगुक्तिरिति पायौ । इत्येता मानुपीमेतुष्येषु भवा मानु- यः समान्ञाः। आध्यात्मिक्यः समाज्ञा ज्ञानानि विज्ञानान्पुपासनानीत्य- थः । अथानन्तरं देवीर्दैत्यो देवेषु भवाः समाज्ञा उच्यन्ते । तृप्तिरिति ` बृ इषरनादिद्रारेण तृषरिहेतुत्वाद्गचेष तृप्यात्मना वृ व्यवस्थितमि-

दशमःखण्डः१ -]भानन्द गिरिक्ृतटीकासंवरितश्चांकरभाष्यसमेता । ९३

मिति विद्यति। यञ्च इति पशुषु । ज्योतिरिति नक्षत्रेषु । प्रजातिरमरतमानन्द इत्यपस्थे । सर्व- मित्याकाभे । तस्मतिष्रेखयपासीत । प्रतिषएवा- ` न्भवाति । तन्मह इव्यपासीत । महान्भवति । तन्मन इत्यासीत । मानवान्भवति । तन्नम इ- त्यपासीत । नम्यन्तेऽस्मे कामाः । तद्रहयेस्य- पासीत । ब्रह्मवान्भवति । तद्रद्यणः परिमर

म १-५१-५... ५५८५०७७०

त्यपास्यम्‌। तथाऽन्येषु तेन तेन!ऽऽत्मना बरद्येवोपास्पम्‌ ! तथा बरष्पेण विद्यति। यशषहूपेण पशपु 1 स्योतीष्पेण नक्षनेषु । प्रजातिरगृतममतत्व- प्राः पुत्रेण ऋणविमोप्नद्रारेणाऽऽनन्दः ुखमित्येतत्सवेमुपस्थनिमित्त ब्रह्मैवानेनाऽऽत्मनोपस्थे प्रतिषठितमिप्पुपास्यम्‌ । सर्वं ह्याकाशे पतिष्ित- मतो यत्सैमाकाशे तद्वदमेवेप्युपास्यम्‌ । तश्चाऽऽकार ब्रह्मेव । तस्मात्त- त्स्वैस्य पतिषठत्युपासीत । प्रतिष्ठागुणोपासनात्पतिष्टावान्भवति ! एवं पर्वे ष्वपि । यत्तदधीनं फर तद्व्यव तदुपासनात्तद्वान्भवतीति द्रषटभ्य- म्‌ । श्युत्यन्तराच तं यथा यथोपासते तदेव भवतीति। तन्मह इत्युपा- सीत । महो महत्वगुणवत्तहुपासीत । महान्भवति । तन्मन इत्युपा- सीत । मननं मनी मानवान्भवति मननसमथौ भवति । तनम इत्युपा- सीत । नमनं नमो नमनगणवत्तदुपासीत । नम्यन्ते प्रह्मीभवन्त्यस्मा उपासित कामाः काम्यन्त इति भोग्या विषया इत्यर्थः । तह्न द्येत्युपा- सीत । ब्रह्म परिदृढतमभित्युपासीत । व्रह््वास्तद्रणो भवति । तह्ह्मणः परिमर इत्युपासीत । ब्रह्मणः परिमरः परिभध्रिषन्तेऽस्मिन्पश्च देव- ता विद्युद्ढृष्टश्वन्द्रमा आदित्योऽग्रिरित्पेताः । भतो वायुः परि मरः श्रुत्यन्तरपरसिद्धेः । स एष एवायं वायुराकाशेनानन्य इत्याकाशो ब्रह्मणः परिमरस्तमाकाश्च वायवात्मानं ब्रह्मणः परिमर इत्युपासीत । परि उपासनमपि फरानामिसधिनाऽनुष्टित बुध ञयुद्धिदारेण बद्यज्ञानायीपकरोवी्युक्तं मुख्यापिकारिणस्त्वपव।दायोपकरिष्यति । यन्न वागद्धौ यत्फठं कार्य क्षेमादीत्ययेः । महानिति । परजादिमिः। ब्रह्मवानिति । स्थूलमोगसाधनवान्विर विवेलयथैः । श्चुत्य- न्तरप्रसिद्धेरिति । य एवमेताः पश्च देवता वायुवौव संवे इत्यादि श्रत्यन्तराद्रह्मणः सं तेत्वं वायुद्वारकमिति वायुब्रेह्मणः परिमरः संहारसाधनापित्यभैः । तत्कथं परिमरगु- १ कृ. इ, छ. ०भोग्धविम।

क ्तिरीयोपनिषत्‌ । ग्ल

इरय॒पासीत । पेण भ्रियन्ते हिषन्तः सपल्ाः । परि येऽप्रिया भात्व्याः।

1

ज पप ४७००१५१

एनगेवविदं परतिस्पधिनो द्विषन्तोऽद्विषन्तोऽपि सपत्ना यतो भवन्त्यतो विशेष्यन्ते द्विफन्तः सपला इति । य एनं द्विषन्तः सपल्नास्ते परिभि- यन्ते भाणाञ्चहत्ति । किच ये चापरिय्ा अस्य भात्रुत्या अद्विषन्तोऽ- पिते च परिश्रियन्ते। प्राणो वा भत्रं शरीरमननादमित्यारभ्याऽऽ कारान्तस्य कार्यस्येवान्ान्नादत्वगुक्तम्‌ । उक्तं नाम कि तेन तेनैतत्सिद्ध भ्वति कार्यविषय एव भोञ्यभोक्रृत्वकृतः संसारो न स्वात्मनीति! भा- त्मनि तु भ्रान्त्योपचयंते । नन्वात्माऽपि परमात्मनः कार्य ततो युक्तस्त स्य संसार्‌ इति । न । मसंसारिण एव म्वेशश्चुतेः | तत्छष्टठा तदेवानु- पाविशदित्याकाशादिकारणस्य द्यसंसारिण एव परमात्मनः का्यऽनु- मवेशः श्रूयते । तस्मात्कार्यानुषविष्टो जीव भात्मा पर एवालसारी। घ- ष्ाऽनुपाविशदितिसमानकतृत्वोपपत्तेश्च । स्गपरवेशक्रिययश्चिकश्ेत्कतः ततः क्त्वापत्ययो युक्तः । प्रविष्टस्य तु भावान्तरापत्तिरिति चेन । पे- शस्पान्यायत्वेन प्रत्याख्पातत्वात्‌ । अनेन जीवेनेति विशेषश्चतेधमा- न्तरेणानुपरवेशा इति चेन । त्वमसीति पनस्तद्धावोक्तेः | भावान्तराप- ` ननस्येव तदपोहाथा संपदिति चेन । तत्सत्यं स आत्मा तत्वमसीति सा- णतयाऽऽकाशोपापनं भिष्यतीत्यत भह । स एष इति । एवं मन्दरापिकारिगोचर- ° युपामनजातमध्यारोपावस्थायामुपदिक्यापवादहटधिमभिपरत्या ऽऽह । प्राणो वा, मन्न- म्त्पादिना। | भोक्तृत्वादिरक्षणः संसारः काञगोचर इति वरदेतेव जीवस्यानौपाधिके संमारितपिषटं तस्यापि कायंत्वादिति भागवतानां मतमद्धाग्य दूषयति । नन्दात्पाऽपीत्पादहिना। छान्दोग्यशरुयनुसारेण विकारात्मना परवेशमाज्ङ्य वाक्यशेषत्रियेवमाह । अनेन जी- मेनेत्पादिना । भान्त्या देहादिमावमापन्नस्य जीवस्य ब्रहमव्यतिरिततस्येव ््मदषटिर- भरदिश्यते संसारित्वापोहाथौ । मातूबुद्धिरिव पश्यो रागापाहाथौ । अतस्तच्वममी- युपदेशस्यान्याथैत्वान्न जीवस्य पारमाधिकमसेसारित्रह्मात्यत्वमियाशाङ्त्य तष्टषयतिं \ भावान्तरापन्नस्येत्पादिना सनापिततत्पदमुख्यसरामानायिकरण्यत्रिरोधाद ब्रह्मणि जी

मतो द

णण मन क क क ता जोत पथि

१ के. भ्र. °्द्तृ<तव.|

दरमःखण्डः१०}आनन्दगिरिकृतटीकासंवलितशाकरभाप्यसमेता | ९५

सं यश्चायं परूषे ! यश्चासावादित्ये । स एकः । स य एवंवित्‌ } अस्माहटीकापे- स्य । एतमन्रमयमात्मानमुपसंक्रम्य । एतं

ज) ०११ क ०. मनीरकः ने पनि

मानाधिकरण्यात्‌ । दृष्ठं जीवस्य संसारित्वमिति चेन ! उपर्ब्धुरनुप- छुभ्यत्वात्‌ । संषारधमंविशिषट आतमोपरभ्यत इति चेन । धमाणां ध- मिणो ऽव्यतिरेकात्कमत्वानुपपत्तेः 1 उष्णप्रकाशयोदाहय प्रकारयत्वानप- पत्तिवत्रासादिदशनाहुःखित्वाचनुमीयत इति चेन । त्रास्रदेदुःखस्य चो- परभ्यमानत्वात्रोपरुब्धृधमत्वम्‌ । कापिरुकाणादादितकंशाच्रविरोध इति चेच । तेषां मराभावे वेद प्रिरोधे च तान्तत्वोपपत्तेः। श्रुत्युपपत्ति- भ्थांच सिद्धमात्मनोऽसंसारित्वम्‌। एकत्वाच कथमेकत्वमित्यच्यते |

स यश्चायं पुरूष यश्चास्षावादित्ये स एक _इत्येवमादि पूवंवत्सवम्‌ । अन्नमयादिक्रमेणाऽऽनन्दमयमात्मानयमुपसक्रम्पेतत्साम गायन्नास्ते सत्यं ज्नानमित्यस्या ऋचोऽथ ष्याख्यातो विस्तरेण तद्भिवरणभतयाऽऽनन्द-

111

बह्मत्वसंपाद्‌नाथेत्वं कल्पयितु न शक्यत इत्यथेः | ससारिखमाहकप्रयक्षवरिराधाद्बापधि-

तत्वमभिद्ध मित्याह । दष्टमिति । सवेप्रमाणानामनुयाहकस्वकं इप्यते | आत्मनश्च ससार-

धमेवचस्य तकौपरिशु द व्वात्तत्पत्यक्षस्य भान्तत्वान्न शाश्चज्ञानवाघकत्वं सभवतीत्याह |

नेति । सुखादेरूपलम्यत्वान्नोपठन्धृधमेत्वं सभवरति रूपादिवदित्यभरः | सेसारितग्माहकं यद्यापि प्रत्यक्षप्रमाणे न मवति तथाऽपि ससारषमेविरिष्ट जात्मा खै तन्येनोपलभ्यत दति स्वानुभवविरोधान्न शाब्दमप॑सारित्वज्ञाने पमाणमिति चेन्नैतदपि युक्तं कमेत्वकतत्वापे- राघ।दत्यथैः | परत्यक्षविरोवामवेऽप्यनुमानविरोधो मविष्यतीत्याह | त्रासादीति । लासादि साश्रयं कायत्वाद्वटवदन्यस्याऽङश्रयस्यास्मवादात्मेव तदाश्रयोऽनुमीयत इति न वाच्यमुपठकभ्यो नोपटठब्धुधर्मा रूपादिवापैति व्याप्यन्तर विरोधादध्यासादपि का्यैदशे- नसंमवारित्यथैः । जीवस्य ब्रह्मात्मत्वे प्रतिपादयतः शास्य तकैशास्रविरोधादय्रामाण्य- माशङ्कच दूषयति । कापिरेत्यादिना । तक॑ंशाच्स्य श्रुतेश्च विरुद्धाव्यभिचारित्वेन पामाण्यसशयोऽपि नाऽऽशङ्कनीय इत्याह । श्ुत्युपपत्तिभ्यां चेति । किच ता- किकेणापौश्वराषीनं जीवस्य यखित्वं दुःखत्वं च निरूपणीयं न तन्निरूपयितं राक्यते | स्वात्मर्न[श्वरस्य सुखदुःख तुत्वासभवादित्यमिपेत्याऽऽह । एकत्वाच्चेति स य इल्यारिपदन्यास्यानयुपक्ष्योपसक्रमणसामगानयोरेककतैत्वमन्वयपददोनेन द्‌- शितपिदारन। व्ीसमा।पेपयन्तस्य अन्यस्य तात्पर्य व॒त्तकीपैननाऽऽह । सत्यं ज्ञानमि- त्यादिना । अवे्यारेशवशन ्वैतावमासमनुमवन्विद्वान्पमेस्याऽऽत्माऽहमिति मन्यमानो-

मा िमननकनमेोतनिनतनमिणि

९ क* ० 7द्र्म०| ख. गण, च, त, ट्‌, ध्न्य ना०।

६

९६ ते ्तिरीयोपनिपत्‌ । मगुवस्य

प्राणमयमात्मानयुपसंक्रम्य । एतं मनोमयमा- र्मानमुपसक्रम्य । एतं विज्ञानमयमात्मानमु- पसक्रस्य । एतमानन्द्मयमात्मानमुपसंक्रम्य । स्माहकान्कामात्नी कामरुप्यनुसचरन्‌ । एत- साम गायत्रास्ते।हार्वुहा्वुहारवु अहमन-

॥

महमनमहमनम्‌ । जहमनाद्‌ा रहमनादा रऽ व्टपा सोऽश्युते सर्वान्कामान्सह व्रह्मा विपश्चितेति तस्म फन्खदच नस्यायेविस्तारे नोक्तः । के ते किपिपया वास्प्र कामाः कथंवाग्र षणा सद समश्चुत इत्येतद्रक्तव्यमितीदमिदानीमारभ्यते । तत्र परिताप जा्पायिकायां पैविद्याशेपभतार्पां तपौ व्रह्रविदयासाधनगक्तम्‌ ! परा णदेराकाशान्तस्य च कायंस्यान्नान्नादतेन प्रिनियोगश्रोक्तः । ब्रह्मवि पयोपासनानि च । ये च स्वै कामाः प्रतिनियतानेकमाधनसाध्या आ- काडादिकायमेदविपया एते दश्चिताः । एकल पुनः कामकामित्ानुप- प्तिः | मेदजातस्य स्वैस्पाऽऽर्मभरतत्वात्‌ । तत्र कथं गर गपद्र्मस्ष्- ` पेण स्वान्कामानेवंवित्समश्चुत इत्युच्यते । स्ातमत्वापततेः । कथं सर्र त्मत्वापत्तिरित्याह । पुरुपादित्यस्थात्मेकत्वविज्ञाननापोद्योत्करपापिक- षौवनमयाचात्मनोऽविचाकष्पितानक्रमेण संकरम्पाऽऽनन्दमय [न्तान्सन्यं क्ञानमनन्त ब्रह्मादद्यादिधमकं स्वामाविकमानन्दमजमगरतमभयमद्रतं „ कष्भूतमापन्न इमाष्टीकान्मृरादीननुसंचरन्निति व्यवहितेन संवन्धः ! फथमनुसचरन्‌ । कामान्नी कामतोऽच्पस्येतिं कामानी । तथा कामतो कपाण्यस्येति कामष्टपी । भनुस्तचरनसवात्मनेमाीकानात्मतिनानभ- षन्‌ । किमेतत्साम गायनास्ते । समत्वाद्दचैव साम सवनिन्यष््पं गाय -राण्दयन्नात्मेकतवं पख्यापयश्चोकानगरहार्थं तद्विज्ञानफनं चातीव कृता- यत्वं गायन्नास्ते तिष्ठति | कथम्‌ | हारेवु हारेवु हारवु | अहो इत्येत- स्मिन्नथेऽत्यन्तविस्मयरूपापनार्यभ्‌। कः पुनरसौ ्िस्मय इत्युच्यते । अ दैत त्मा निरल्ञनोऽपि सन्हमेवाजमननादशच । करिचाहमेव | 0

. म स क | | प > 9 क % [क | भ गिमधैशवयेमुनां योगिनां यत्कामाननतवं कामरूपत्यं च ममपि पदयन्युगपत्मरव।न्वि- । र पः +, त कः हि क, | क्षण भ 9) दान श्रुत इलयुपचरयत इत्याह । सर्वात्मत्वापत्तेरिति । पथमजो रिरण्यगमेऽ-

१. ठ. ०्ठ्मल्लोप्रप० रश्व, ठर °्मल्तपरप०|

द्शमःखण्डः१०] आनन्दगिरिकृतदीकासंवरितिश्षांकरभाष्यसमेता । ९५

हमन्नादः ! अह ५ श्रोककृदह ५ शोककृदह ‰ श्ोकङ्त्‌ । जहमसिम प्रथमजा कतारेस्य । पूव देवेभ्यो अमृतस्य नादेमापि । यमा ददाति स इदेव मार्वाः । अहमन्नमत्रमदन्तमारेष्ि । अहं विश्वे मुवनमभ्यभवारम्‌ । सुवनं ज्योतीः ।

श्लोको नामान्नान्नादयोः सघातस्तस्य कतौ चेतनावान्‌ । अन्नस्येव वा पराथेस्यान्नादार्थस्य सतोऽनेकात्मकस्य पाराय्यन हेतुना संधातक़त्‌ । त्रिरुकतिर्विस्मयत्वख्यापनायथां । अहमस्मि भवामि । प्रथमजाः प्रथमजः पथमोत्पन्नः । ऋतस्य सत्यस्य म्रतामूतेस्यास्य जगतो देवेभ्यश्च पूवम- गतस्य नाभिरपृतस्वस्य नाभिमेध्यं मत्संस्थममतत्व भाणिनामिस्प्थः । यः कश्चिन्मा मामनमनार्धिभ्यो ददाति प्रयच्छत्यननात्मना वीति स इदित्थमेवमविनष्ं यथाभूतमावाः अवतीत्यथः । यः पुनरन्यो मामद~. त्वाऽथिभ्यः कारे प्राप्रे ऽनमत्ति तमनमदन्तं भक्षयन्तं पुरूषमहमनमेव ` संपत्यननि भक्षयामि । अत्राऽऽहेवं तर्हि बिभेमि स्वात्मतपपेमोक्षादस्तु संसार एव यतो मुक्तोऽप्यहमन्नभृत आयः स्यामन्नस्येवं मा भेषीः संव्यव- हारविषयत्वात्सवकामाङ्यनस्यातीत्पायं संतन्पवहारपिषयमन्रानादादिख- क्षणमविद्याकृतं विद्यया ब्रह्मत्वमापन्नो विद्रा स्तस्य नेव द्वितीयं वस्त्व न्तंरमस्ति यतो बिभेत्यतो न भेतव्यं मोक्षात्‌। एवं तहिं किमरिदमा- ह । अहमनमहमनाद इत्युच्यते । योऽयमन्नानादादिरक्षणः संव्यवहारः का्यभ्रतः स सन्यवहारमात्रमेव न परमाथेवस्तु । स एवभूतोऽपि ब्रह्म निमित्तो बह्मग्यतिरेकेणा सन्निति कृत्वा बह्मविद्याक्ायंस्य ब्रह्मभावस्य स्तुत्यथंमुच्यते । अहमननमहमनमहमन्नम्‌ । अहमनादोऽहमनादांऽहम- नाद इत्यादि । अतो मयादिदोषगन्धोऽप्यतिचानिमित्तोऽवि्योच्छेदाह- ह्मभूतस्य नास्तीत्यहं विष्वं समस्तं भुवनं भूतेः संभजनीयं बरह्मादिमिभ॑- ` वन्तीति वाऽस्मिन्भूतानीति भुषनमभ्यभवामभिभवामि परेणेश्वरेण स्व-

ङ

त तनतानातम त तो क्रि प ततन तिति

प्यहम्‌ | एतिस्त वदानां । देवेभ्यः खन्यष्टिरूपेम्यः प विरादरूपमेवेत्यधैः । आवा; `

इति । टोण्मघ्यमपृरुपेकवचनम्‌ । पौनः पुन्यनेयेर्वे मत्राऽऽख्यातेषु निपात्यत इत्यषः.

१ज. ठ. ण्वदादराथां | ज. ०वृद्नाद्गथौ [२क.ख.ग. च. ग्व सर्वास्प्रातेषु | ज. श्वे सत्व स्पराततषु | १३

९८ | तत्तिरीयोपनिषत्‌ । मिगवह्यां द०्ख० १०]

य एवं वेद्‌ । इत्युपनिषत्‌ । इति दशमः खण्डः ॥ १०॥

भृगुस्तस्मे यतो विशन्ति तद्विजिज्ञासस्व तद्वद्येति त्रयोदशानं प्राणो मनो विज्ञानमिति विज्ञाय तं तपसा द्वादश द्वादशाऽऽनन्द इति सेषा दन्नं न निन्ात्माणः ररीरमन्नं न परिचक्नीताऽऽपो ज्योतिरन्नं बहु करवीत पृथिव्यामाकाश्च एकादशेकादश । न कंचनेकषष्टदंश भरगुयं एवं पेद पञ्चदश । ध पि

सह नाववतु। सह नौ भुनक्त। सह वीय करवा-

वहे । तेजसि नावधीतमस्तु मा विदिपावै ।

ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः । हरिः जम्‌ ।

इति भगव । __ इतिततिरीयोषनिपसंपरणा॥

रुपेण । वनं ज्योतीः वरादित्यो नकार उपमार्थे । आदित्य इव संकृद्विभातमस्पदयिं ज्योतीर्यौतिःपकाशच इत्यथः । इति वद्कीद्रयवि- ` हितोपनिषत्परमात्मन्ञानं तामेतां यथोक्तायुपनिषदं शान्तो दान्त उप रतस्तितिश्चः समाहितो भत्वा ्रगुवत्तपो मरहदास्थाय य एवं वेद्‌ तस्येदं फर यथोक्तमोमिति । इति दशमः खण्डः ॥ १०॥ इति श्ीमत्परमहंसपरित्राजकाचारयश्रीमद्रोषिन्दभगवत्पूज्यपाद- शिष्यस्य शेकरभगवतः कृतौ तैत्तिरीयोपनिपद्वाषये सृतीयोऽ ध्यायः ॥ ३ ॥ समाप्रं चदं तेत्तिरीयोपनिषद्रा- ष्यम्‌ । ॐ तत्सत्‌ । तीति व्वास्यातम्‌ । भमिमवामि | उपसंहरामीयषै; । ईेनधरात्मताज्ञानेनाह्बापेऽ- द्वैतं वतो नासि मयकारणमिदयभैः | नकार हवारथं । इति दशमः खण्डः | १० ॥ । तेत्तिरीयकमाष्वस्य शाकरस्य द्रढीयसः | स्छुयथवरोधकामेभ्यो निरमायि सुटिषणम्‌ | इषि शरीपरम्ंसपरिनाजकाचायेश्रीमच्छद्धानन्द्पूज्यपादक्षिष्यश्रीमगवदान- न्दज्ञानेराभेवायांतेत्तिरीयोपनिषद्वाप्यरीकायां तर्तयोऽध्यायः ॥३॥ समाप्ता चयं तेत्तिरीयोषनिषद्राप्यराका | ॐ तत्त्‌ | `

„ ¶५ द्‌

शङ्रानन्दकृता तैत्तिरीयोपनिषदीपिका ।

"~-------------“--अ ० कण --*-------------

वक्ष्येऽधुना शङ्ुर-विश्वरूपवाचा विनिर्णौतस्तमस्तवाक्यम्‌ ।

कृष्णं यज्तुस्तित्तिरिनामचिन्दं पदार्थयद्धय्थमतीव साथैम्‌ ॥१॥ ` कमोणि विचित्राणि नित्यादिरक्षणानि पूैयुक्तानि तैरनिश्रेयसमपरयन्ब- हज्ञानायोपनिषदमारभमाणो वेदो ब्रह्मज्ञाने च महतामपि देवैः क्रियमाणा- न्विघानवखोक्य तत्परान्तये ब्रह्मविचार्थिनेदं पटनीयमित्यभिभरापेण पथमं पठ- ति। शं खं नोऽस्मभ्यं मित्रः प्राणवृतेरहमथामिमानिनी देवता शं सुखं वरु- णोऽपानदृत्तेरतरेश्वामिमानिनी देवता न इत्यतुषट्कः । शं नो व्पाख्यातम्‌। भव- ठ भूयात्‌ । इदं पदं शपदेन सेतर सम्बध्यते । अयमा चक्ष आदित्यमण्ड- छस्य चाभिमानिनीं देवता । शं नो व्याख्यातम्‌ । इन्द्रो बाहार्बरुस्य चामिमा- निनीं देवता। व्रहस्पतिःवाचि द्धौ चाभिमानिनी देवता । शं न इत्यनुषद्वः । दश नो व्याख्यातम्‌ । विष्णुः पादामिमानिनी देवता तद्विशेषणं उरुक्रमः उर मरचुरं क्रमणं यस्य स उरुक्रमः सवैव्यापीत्यर्थः । अथवा स्वतन्नमिदं पदयुर-

क्रमो विराट्‌ सर्वा्नाभिमानिनी देवता । शं न इत्यनुषङ्कः ।

> शट्रानन्दकता [शीक्नाष्याये

नेह नानाऽस्ति किश्चन । तत्वमसि । महं ब्रह्मास्मि इत्पादिशाचेम्प एेक्यमव्‌-

गम्यमानमवबाधितं वस्तुस्वटपयुरूकनिशावन्न ममेवेदग्रतं किन्तु स्वपमाणसिदर मवाधितस्वषटपमित्यथेः । वदिष्यामि कथयिष्यामि यस्मात्‌ त्‌ तस्मात्‌ मां भवन्तं ब्रह्मपेण प्रतिपाद यन्तं अवतु काय-कारणोपाधिर्भवान्पार्यत्‌

ननु-भवतः शिष्यस्य वाक्राय-मनसां थसन्नानामध्यात्मादिदुःखैरनुपघातोऽसतु गररोश्च विपयंयः । मङ्कराचरणे तात्पयहीनत्वात्‌-इत्याशङ्कुच गृरुविपयेऽपि ख. यं प्राथयते । यस्माद्रुमन्तरेण न विद्या रम्या शिष्येण तत्‌ तस्मात्‌ वक्तारं वा ्रियायाः कथयितारं गुरुमित्यथेः भवतु पारुयतु । यस्मादनन्तरं तस्मादि पठित्वा श्रौतं तच्छब्दद्वयमपि ब्रह्मपरं वा व्याख्येयम्‌ । तच्छब्दरहितं वाक्य- दयं गुवात्मनो रक्षायामादरारथमुपक्रमविपर्ययेणाभ्येति । अवनु मां अवतु वक्तारं व्याख्यातम्‌ । यचपि गसत्रद्यावबोधेन ब्रम शिष्यश्च साधनचनु्यसंपसःस्वु+ यममरमत्तस्तथापि देवकृतानामतिद्व्ष्माणामपराधानां भ्रयसां सच्ेनाध्यालि- काधिमोतिकापिरैषिकटुःखागमनाद्रह्मषिचोत्पादस्य विधातः स्पाच्छिष्यस्य । ततो दुःखत्रयविघाता्थे त्रिः शान्तिपदं पठति शान्तिः शान्तिः शान्तिः काय-मनपामन्येन्द्रियाणां निषिधमपि दुःखगरपरति गच्छतु । ब्रह्मपिचाधिका- रिणो ममेत्यथैः |

यद्यपीतःपरं ब्रहमविदाभरोति परं इत्येवोपक्रमणीयं तथाप्यत्यन्तवहिर्भखस्प नात्मावगतिरित्यन्तयुखत्वं संपादयितुं फठेन पखोभ्प कानिचिदपासनानि थमत उच्यन्ते । नन्वेव चेत्‌ अथातः संहिताया इत्याचयारम्भणीयं न एनः

` शीक्ां इत्यादिकम्‌ । सत्यम्‌ । तथाप्युपनिषदामथेज्ञानपाधान्या्यथाकथश्चित्प

उेनारथ्नानं करणीये-इतिरङ्ानिवारणार्थ शीक्षां इत्यादिकं भयम पच्यते । न पुनरन्यः कश्चनापयागः । शीक्षां यथास्मिन्ेव पदे शिष्षाभित्येवं मात्मुचाय॑माणेऽथांधिगतिनन पुरनैदिकी पारथुद्धि पदे तत्तद दिहीनस्य पदस्य वाक्यस्य वोपादेयाय भवति गत्युत दृ्थविनाःं पदामपि वेदत्वात्तत्तच्छासापारकमसिद्धवणस्वरादियुक्तपदाद तान करणीयमित्येतदर्थं छान्दस्या यक्रियया ीक्षामितिपाठः,रिष्यन्तेऽनया वणाद यः िकषयन्त इति वादय एव वा शिक्षा तां रिक्षा व्याख्यास्यामः । विविधमा- समन्तद्यक्तं कथयिष्यामः । वर्णोऽकारादिः। स्वर उदात्तादिः । मात्रा स्ह स्वादिः। वं प्राण-स्थान-प्रयतैः | साम समताहुत-विर्ख तुन्य-.

प्रथमोऽनुवाकः] तैत्तिरीयोपनिषदीपिका। ३

नादिवजेनेनेकरूपतयोच्चारणं व्याधीपुजरहरणवदपीडनमित्य्थः । सन्तानः स- न्ततिः संहिताया नियतक्रमं पदं वाक्यं वेत्यर्थः । इति समप । शिक्षाया उक्तः कथितः शीक्षाध्यायः रीक्षाऽधीयतेऽवगम्यतऽनेनेति शीक्षाध्यायः ॥१॥ इदानीं देहरीपदीपन्यायनोक्तवक्ष्यमाणयोः साधारणं मङ्खचरणं करोति शिष्यहूपो वेदः शिष्यरिक्षाथम्‌। सह समं नो आवयोगैरुशिष्ययोः । यशः । अस्यायं लिष्योऽस्याय गुरुरित्यध्यापनाध्ययनजन्या कीर्तिरस्त्वितिशेषे व- कष्यमाणे च । सह नो व्याख्यातम्‌ । बद्मवर्च॑सं ब्रह्म बाह्मणत्वजातिः त~ ` दीयं तेजो ब्रह्मवचसं स्वाश्मानुष्ानपरो दीघौयुष्मन्तावावां भूयास्वेत्यर्थः । सथ शीक्षाध्यायकथनानन्तरम्‌ । अतः कृतमङ्रानामपि नान्तभंखत्वम- न्सरेण ब्रह्मज्ञानोत्पत्तिरस्मात्कारणात्‌ । संहितायाः नियतक्रमपदवाक्यषटपायाः। ठपनिषदं सामीप्येन नितरामिष्टाथेगमकत्वादनिष्टस्य शिथिदटीकृत्य षिनाश- कारित्वाच् तद्विषया बुद्धिरूपनिषत्‌ ताम्‌ । व्याख्यास्यामो व्याख्यातम्‌ । पश्च पश्चसंख्याक्रान्तषु अधिकरणेषु आधारेषु । अधिकरणान्याह । अधिके खो कमधिकृत्य । अधिज्योतिषं न्योतिरधिक्त्याधिल्योतिरधिन्योतिरेवाधिज्यौ- ` तिषम्‌ । अधिविचं विच्ामधिकृस्य । अधिप प्रजां पुत्रादिसन्ततिमधिकृत्ष | ` अध्यात्ममात्मानं शरीरमधिकृत्य । ता अधिरोकायाः) महासहिताः पद-वाक्ष्य- संहितासु चिन्त्यमाना महत्यः संहिता महासंहिताः । इति अनेन भ्रकार- ण । आचक्षते भसमन्ताद्यक्तं कथयन्ति संहिताविदः।

अथ ताप्तां महाप्हितात्वकथनानन्तरम्‌। अधिरोक व्याख्यातम्‌। संहिताया उपनिषदं व्याख्यास्याम इतीदमत्र वक्ष्यमाणेष्वपि चतुषु पयायेष्वनुवतेते । ्र- थिवी प्रसिद्धा भूः पूवंहूपं पूवस्य पववर्णस्य रूपं स्वषूपं पवैवण पएरथिवीदष्टिः कर- ` णीपेत्पथः। चोः स्वगंखोक उत्तररूपयत्तरव्णंस्य स्वरूपमत्तरवरणे स्वर्भरोकरष्िः करणीयेत्यथंः। आकार ऽन्तरिक्षखोकः सन्धिर्भू-स्वं खोकौ सन्धीयते अस्मिजनि- ` ति संपिमध्यं पर्वोत्तरर्णयोरन्तरारेऽन्तरिक्षदष्टिः करणीयेत्यथः। वायर्जगसा- णच्िरोक्युदरवर्ती सन्धानं सन्धीयेते पृकीत्तरे रपे अनेनेति सन्धाने सम्बन्ध

पथः। पर्वौत्तरवर्णयोः सम्बन्धे वायुदष्टिः करणीयेत्य्थः । यथा । इषेत्वेत्यत्र षकारस्प्रोपरि सोयमेकारः सोऽयं एथिवीषपः यश्चोपरितनस्तकारोऽसौ चरो- भ व्णीनामितिरोषः+ यया व्याधी स्वापलानि मुले पृला दनामियातनणायङृम स्मरत व स्यठाद्‌ स्थलान्तरं नयति तथा स्थानादिषु पीडनमकृतैव वर्णोचचारणं (साम ` शब्देन गृह्यत इति मावः । `

† "देही" एद्रासन्प्रदेशः । तत्र निदितो दीपः द्रारन्तःपेशचं तद्वदिर्यूतं चवर च भर ` कारायति तथेदं मङ्गछं उक्तवक्ष्यमाणयोः साधारणं केयमिति तात्पर्यम्‌ ।

श दाङ्रानन्दकृता [शीक्षाध्याये

कात्मकस्तयोर्वणयोमेध्यदेश भकाश्चात्मकस्तसिमिन्देशे सहितानिमिततो द्वि भविनापादितो योऽन्यस्तकारः स वाय्वात्मक इति ध्यायेत्‌ ! एवमृत्तरेष्वप्यु पास्यावयवेषु चतुषु योभ्यम्‌ । इतिः समाप्यथंः प्रकृतोपनिषदः । मरकृतागुपनि-

षद्माह्‌ । अधिरोकं व्याख्यातम्‌ ।

अथ चतुष्टयमपि स्वापिक्षया पूरवोपासनानन्तयमाह । अग्निभिः । आदित्य- शन्द्रमण्डलम्‌ । आपो नीराणि । विच्युत एव वेदुतः अविरपभवः । आचार्यो गरुः अन्तेवासी शिष्यः । विद्या आचर्येणोच्यमाना । ग्वचनं गृरुशिष्ययो; प्रकर्षेणोच्चारणम्‌। विचायाः। माता लननीं । पिता जनकः। प्रजा पृत्नादिः। प्रजनन- मुत्पत्तिः प्रजायाः । अधरा हतुः अधरोष्ठमारमभ्य चुन्ुकफरुकाक्रान्ता ! उत्तरा दनु- रुत्तरोषटमारभ्यानासग्रखम्‌ | वाक्‌ वर्णोचचारणशक्तं ताल्वादिस्थमिन्द्रयम्‌। जिह्वा ` भ्रसिद्धा । अन्यत्‌ पयांयचनुष्येऽप्यन्त्य पदं युक्त्वा समानपार पर्वेदद्याख्पेयम्‌ | इतिः महासंहितापरिसमाप्त्यथेः। इमा अपिरोकाद्या महासंहिता त्याख्याताः।

इदानीं प्श्चानामपि फरमाह { योऽधिकाद्‌ । एव प्रवत्तरिरूपभता अधि- ` खोका्ा महासंहिता व्याख्याता विविधमासमन्ताद्यक्तं कथिता वेद जानाति उपासीतेत्यथेः । सन्धीयते सम्बध्यते । प्रजया पुत्रादविरक्षणया | पश्चुभिर्मवा- दिभिः। बह्मवचंसेन ब्राह्मणजात्पुचितेन तेजसा। अन्नाचन अन्न च तदाच चान्नाद्यं तेन व्रीहियवादिनेत्यथैः। सवभग स्वर्भण | रकेन कर्मफखेन प्रजादिभिः सम्प- कनो भवतीत्यथः ॥ ५॥

अथ यः कथन दुर्मेधा नासो मेधोत्पादनमन्तरेण ब्रह्म बोद्धं शक्त इति मेधा- कामस्य मेधाकरान्‌ जपमत्रानाह । यः परसिद्ध ॐ कार ग्छन्दसां गापत्पादिच्छ

न्दस्िनाग्रगादिभेदानां ऋषभः शरेष्ठः विश्वरूपः सरवशपः पर्णैष्वि शङ्खः सर्वस्मि-

िमकरोत्‌ | छ- न्दोभ्योऽग्रतादिभिः सामानाधिकरण्यांमीकारेणाधिकः सम्यग्वतत इति र की यम्‌। सोऽगृतजः। छन्दःसारभरतः। मा माम्‌ । इन्द्रः इन्द्रस्य परमात्मनो वाचकत्वा- ^ | दिन्द्र । मधया चतधार्णशक््या। स्एणातु पणियतु मरधासम्पन्न वं ३।८- वर्थ । ` मेधासम्प्तः फठमूतामारिषमाह। भग्रतस्य तज्नकस्य ब्रह्मणोऽहं तदस्मी- तितादारम्येन । देव हे देव । स्वयभकारास्यात्मनः प्रकाशकत्वेन ध १ पिता भूयास भवानि । मेधापा्ठिरपि शर सारोग्या कमन्तरेणाभावात्‌ अत- । £ ॥ | स्तदपि पाथयते। शरीरं स्थरो विनाशी देहः। मे मम अधिकारिणः । विचषणं ।

१९स.ग. एलका" ध

| तुतीयोऽनुवाक ;३] तेत्तिसयोपनिषदीपिका । | ५

विचक्षणं नीरोगमित्यर्थः | भयादि तिपुरुषपरिणामेनान वक्ष्यमाणे चानुष्ः । जिह्वा बागिन्द्रियाधारभता । मे मम अधिकारिणः। मधुमत्तमा जिहाया मधु पिय-हित-सत्यभाषित्वं पेदायतन तदस्या अस्तिसा मधुमतीं । अतिश्चयेन म धुमती मधुमत्तमा । कणाभ्यां श्चोत्राभ्याम्‌ । मूरि बहु । विश्चुवं व्यश्णवं आत्म- साक्षात्कारार्थं न श्चवणमस्तीत्यथेः । ` इदानीमोंकारस्यात्यन्त ब्रह्मसामीप्यमाह । ब्रह्मणः सत्यज्ञानादिरक्षणस्य ` कोशः । खड स्येव व्याप्य व्यवस्थित आवरणविशेषः । यथा कोशः खद़रेन सम्भृत एवं ब्रह्मणा सम्भृतः प्रणवः । असि भवसि । एवम्भूतो ऽप्यवियारणटिभि नावगन्तुं शक्यत इत्याह । मेधया खोकिकश्ुतधारणया बुद्धया । पिहित आ- वृतः । यस्मादेवद्धणकस्ततस्त्वं श्तं इद सवं यदयमात्मा । अह्‌ ब्रह्मास्मि इत्या- दिश्चरवणपथमागतम्‌ । मे मम अधिकारिणः | गोपाय रभतां कुर्‌ । आत्पसराक्षा- त्कारफरावसानं कुर्वित्यथः |

मेधाविषयेऽथानुसन्धानपुरःसरं मञ्रजपञुक्त्वा मेधावतोऽपि बहिमुखस्य निःश्चीकस्य न पत्यक्वणता । ततः श्रीकामस्य श्रीकरान्मनच्नान्‌ प्रणवपति पादकान्पहोमखिद्ानाह । आवहन्ती समन्तात्परापयन्तीं । वितन्वाना विविधं विस्तारयन्ती । कबाणा कुवती । चीरमनेककाखम्‌ । अचीरमितिपदच्छेदे पिष मिति व्याख्येयम्‌ । आत्मनः स्वस्याः । भ्रियोऽवस्थानमितिशेपः } षासा \सि वच्राणि । मम॒ अस्याधिनः । गावश्च परसिद्धाः | चकारोऽश्वादीनामनुक्तानां सयुच्चयाथेः । अन-पाने च अद्यत इत्यने पीयत इति पानं अन्नं च पानं चान्न- पाने । चकार उक्तवासोगवान-पानसमचयाथैः । सवैदा अदयारम्यात्मसाक्षात्कार- म्‌ । आत्मनध्िर्‌ कुबाणा । वासभदिकं सवदा वहन्ती वितन्वाना च ममण्हे- ऽवस्थानं करोत्वितिरषं प्रयित्वा व्याख्येयम्‌ । 1

नन्वहं मेधाया दाता कथं श्रियो दातेत्यत आह] तत इति। यतो मेधाया दाता तस्मात्‌ अयं भावः श्रीः प्राकृतेरपि राजादिमिद्तिं शक्या। मेधा तुभवन्तमन्तरे ण ब्रह्मणः कोडां न केनचिदातुं शक्या । ततोऽतिदुरभस्य मेधादेदतुब्रह्णः कोशस्य ॐहूमरस्य कियान्‌ श्रीदानाथमुयमः । मे मम श्रीकामस्य। नियं मद्रहे या-

मात्मनश्चिरमवस्थान कुवांणामन्नपानवस्रादीन्पापयन्तीं तामेव विस्तारयन्तीमावह

मरापय। रोमां अजादिरोममिर्छोमषतीं मण्डर्चेतनबहुखामित्यथैः। पथभिः ग~ वाश्वादिभिः। सह समम्‌। स्वाहा मदीया वाक्स्वशब्दवाच्यां भियमादरहेति यामाहं तां स्वाहव स्वाहा। स्वाहतिदशनाद्धोमाथंतास्य मन्नस्य वक्ष्यमाणानां चावगम्यते

६ शडुानन्दकृता [शोक्नाध्वाये

होमद्रव्याणि च स्वस्वग्ह्वेष्ववगन्तव्यानि। मन्रेण स्वस्थानि क्षीराज्यविल्वादीनि वा| प्रणवात्मा च देवताऽग्न्यादिकं तु पथायोगमवगन्तव्यम्‌ | आगमा श्रीकाम यन्तु अयन्तु अत्रागच्छन्तु | ब्रह्मचारिणोऽध्ययना-

धिनो माणवकाः सवा दिक्ष्ववस्थिताः । स्वाहा व्याख्यातम्‌ । ब्रह्मचारिणा-

गमने प्रयोजनमाह । यशः-अत्र धमशब्देन धर्मो रक्षितो भवति । यशस्वी | जने रोके । असानि भवानि । स्वाहा व्याख्यातम्‌ । अत्रापि प्रयोजनमाह । म्रेयानतिशयेन प्रशस्यः । वस्यसो वस्युमन्तरात्सकाशात्‌ । वसु चात्र देवं मा- लुपं वित्तम्‌ । असानि भवानि । स्वाहा व्याख्यातम्‌ । तत्रापि प्रयोजनमाह । ते ब्रह्मणः कोरमूतं। ता त्वामोकारम्‌ ` भग समग्रधम-ज्ञान-वराग्येश्वय-यङराः-श्री णां निवासत । ओकारो ब्रह्मकोशः भगस्तत्सम्बोधनम्‌ । हे भग प्रविशानि म्वेरा करवाणि । स्वाहा व्याख्यातम्‌ |

ननु यदि मत्पमविष्टस्त्वं तहिं मत्तो भिन्नः समुद्रं पविष्ट समुद्रादिव भिमो

मत्स्यः । तथा च तद्वदेव भवतो न कोऽपि पुरुषार्थं इत्यत आह । स मयाप्र वेष्टव्यो बरह्मणः कोशम्‌तः। भवानोकारः। मा मां तादाःम्पेन त्वदुपाप्तकम्‌ । भग प्रविश्च स्वाहा पवेश कुर्‌ । आवयोरनुपच रितं तादातम्प्माम्त्वित्यथः । व्याख्या- तमन्यत्‌ । ननु स्वं कता भोक्तेत्पादिस्तसारधमवान्‌ मयेश्वरेण कथमभिन्नः स्या- ` इत्यत आह । तस्मिन्मदभिन ओकार इश्वरे । सहस्रशाखे सहख्रमनन्ताः शब्दा- योत्मनो वृक्षस्य भवतः शब्दाथविवतेषटपाः शाखा यस्य स सहस्रशाखस्तस्मि- नू । निमग हे भग । नेभेजिना संबन्धः अहं वस्तुतस्त्वदभिन्न इदानींमविद्ाप- टरूपिनद्वाक्न उपाप्तकः। त्वयि शव्दाथरहित ॐकारे ब्रह्मणि अहं ब्रह्मास्मि इति-

बोधेन ग्रजे निमाभ्मि कतत्वादिकमविययाक्रतं न वस्तुत-इतिज्ञानेनारमानं परि शोधया्मत्यथंः । स्वाहा व्याख्यातम्‌ |

तथाच ब्रह्मचारिणामागमनं परम्परया मोक्षहेतुरित्यक्तवेदानीं तदेव रष्ट- न्ताभ्यां मन्रान्तरेण पिशिनषटि। यथा येन प्रकारेण । आपो नीरधाराः । मरवता उचादेरात्पतन्त्यो निन्नदेशमामिन्य इत्यथः । प्रवतेतिनृतीयापक्ने भवणवतः मागणेति व्याख्येयम्‌ । यन्ति निश्नदेशं गच्छन्ति । अपां सेत्वादिना प्रतिब- न्धा दष्टस्तता चष्टान्तान्तरमाह । यथा दन्ते । माप्रा; पक्षद्रयात्मकाश्चत्रादयः। अहजरं अहानि जरयति स्वङ्कक्षिनिक्षेपेण यः संवत्सरस्तम्‌। यन्तीत्यनुवर्तेते । एवं दाष्टोन्तिके मां श्रीकामम्‌। व्रह्मचारिणन्छानाः। धातः हे धातः सर्वखष्टत्वात्पवण- स्य धातरत्वम्‌। आयन्त्वागच्छन्तु । स्वेतः सवाभ्यो दिग्भ्यः । स्वाहा व्याख्यातम्‌

लग" विः १

१ ग. यम्यम्‌]

तृतोयोऽनुवाकः ३] लेत्तिरीयोपनिषदीपिका | ७

नन्विदं सवं मत्तादारम्थार्थं मम तव कः संवन्ध इत्यत आह । मरत्तिवे- दः स्वग्हसमीपस्थ ग्रहं प्रतिवेशः । तद्रचैेतन्यदूपेण जीवोपाधेरतिसनिरहि- तत्वा्पणवश्वतन्यात्मा प्रतिवेशः । असि भवसि । यतः ततः ममा मां त्व- दु पास्रकं । भाहि प्रभाहि प्रकाराय आत्मानम्‌ । पमापद्यस्व प्रपयस्व अहं ब्रह्मा- स्मीति सान्नात्कारबोधेन मदूपमागच्छेत्यर्थः । अन्न स्वाहान्ता अष्टौ मच्राः | एतेः सवमेन्ररेकादशसख्याकेरषटमिः पाठ एव । स्वाहान्तेखिभिश्च हामा्थं स्वाहा- ` न्तत्वेन पठित्वा होमः करणीयः । जपस्तु यथापा्पठितैरित्यवगन्तन्यम्‌ ॥२॥

पृवेमोंकारस्य सहस्रशाखत्वयुक्तं तदेतत्यधानशाखास सिद्धाय प्राधान्यं च भूरादिव्याहृतीनामसिमिन्पपश्चे । ततो व्याहूतयो हृदि स्थाः। तासूपासनं स्वाराज्य- फरुमाह भरखकः तत्स्थः पपश्चो भूरिति शब्दामिधेयः । भुवोऽन्तरिक्षरोकः तत्स्थः पपश्चो यव इत्युच्यते । सुवः स्वर्गः तत्स्थः पपश्चः इवरित्यच्यते | इति अनेन प्रकारेण । वे स्म्य॑माणाः । एता इदानीयक्ताः । तिस्रधिसंख्या. काः पेद्नरयात्मिकाः । व्याहृतयः अधिकार विविधमासमन्ताद्धरन्ति प्रयच्छ- न्ति अधिकाय॑निष्टंवा विविधमासमन्ताद्धरन्ति विनाशयन्तीति व्याहतयः। तासां भूयेवः छवरितितिरखूणाम्‌ । उ अपि । ह किर । स्म पवेदयत इत्यनेन सम्बध्य- ते । एतां वक्ष्यमाणां चतुर्थी चतुःसंख्यापरणीम्‌ । माहाचमस्यो महांश्चासो चम- सोपरक्षितानेकयागसंपन्नश्च महाचमसः तस्यापत्यं माहाचमस्यः । भवेदयते पक ण निवेदितवान्‌ ज्ञात्वोक्तवानित्यथैः । ऋषेर नुस्मरणयपासना्थमिति संपदा- यविदः। तामाह । महस्तेजः स्वयंभकाशचम्‌ । इति अनेन प्रकारेण । आवेदने कः प्कषं इत्यत माह । ततत्‌ गहः। बह्म देशकाख्वस्तुपरिच्छेदशन्यं तस्मिननियं ~ षिः करणीयेत्यधेः। यद्नदयेत्युक्तं स मरसिद्धो वक्ष्यमाण आत्मा अस्मत्यत्ययारम्बनः भधानभरत इत्यथः । अद्भान्युपसजेनभूतानि । अन्या भूरा्ा देवता व्याहृत्यधि- न्यः | अहं महो बह्यष्टपमस्मि मम भ्रूराया व्याहतिदेवता भ्गानी- स्युपासनं करणीयमित्यथैः । = ` |

नतु भररादिषु शब्देषु का देवता इत्याशङ्य व्याहृतीनामर्थमाह । भः परथ- मा व्याहतिः । इतिरनुकरणथेः । वे स्मरणार्थम्‌ । अयं प्रत्यक्षो रोको भर कः । भुव इत्यन्तरिक्षम्‌ । खुवरित्यसो खकः 1 अन्तरिक्षं चावाभ॒म्योरन्तराख- स्थो रोकः । अपो परोक्षो रोकः स्वगेखोकः । भुवः-सख्वरितिव्याहतिप्या- यद्रयेऽपीतिरब्दावनुकरणार्थौ । महश्चतुथी व्याहतिः । इतिरठुकरणा्थः । आदित्यश्चनद्रमण्डखाभिमानी जगत्माणः आदित्यस्य पतलवन्रमण्ड साभिमाना जगत्याणः आदित्यस्य _महान्याहृत्यात्मनोपा- ति १ ग. सवेमेतत्‌।*। २ ग. श्वेः स्म|

८ ाडुःरानन्दकृता [शीक्षध्यायं

स्यमानस्य महत्वयुपपादयति । आदित्येन वाव आदित्यनेव । सर्वै निखिखः। खोका भरादयः । महीयन्ते प्रज्यन्ते सवव्यवहारक्षमा भवन्तीत्यथेः | इदानीं व्याहृतीनां ज्योति्बायुरूपतामाह । भूरिति वा अथिः। भुव इति वायुः । सुवरित्यादित्यः । मह इति चन्द्रमाः । चन्द्रमसा वाव सर्वाणि न्यो- तिर पि महीयन्ते | अथि-वाय्वादित्यचन्द्रमसः प्रसिद्धाः । एतेभ्यो त्यतिरिक्ता- ति सर्वाणि ज्योतीषि नक्षत्रार्दीनि | अग्न्यादीनां सवशब्दान्तःपातित्वनेषां दें वरूपत्वेन चन्द्रमस उपभोगेन तेन महीपमानत्वमविरुद्धम्‌ । गोश्च तेजःसा- परात्कारणत्वाल्योतिन्रयसादित्यन पारो न विरुद्धः । अन्यत्‌ पपांयचत॒ष्ये- ऽपि परवेवद्याख्येयम्‌ । इदानीं व्याहूतीनां शेब्दप्पञश्चात्मकत्वमाह । भ्रिति वाचः । भुवे इति सामानि । सुवरिति यजन्‌ <पि । मह इति ब्रह्य | ब्रह्मणा वाव सर्वं वेदा मही- यन्ते । अथौनुसारेण पादबद्धाक्षया ऋचः । सामानि ऋच एव मीतिमत्यः। य- ज्‌ ५ ष्यविवक्षितच्छन्दोरूपाणि गद्यानि । अन्न साश्नो द्रितीयनवे यञ्चपस्तृती- यत्वे च वाचनिकं कारणमास्थेयम्‌ । अथवाऽन्तरिक्ष गन्धर्गाणां निवासत्वेन गीतिपाधान्यात्तत्साम्पेन साम्नो द्वितीयत्वं यजुस्थि्तकर्ममाध्यत्वात्स्वर्मस्य तत्कमेसम्बन्धायज्ञपस्तृतीयत्वं चति । व्रह्म भरो व्र्मकोशत्वात्‌ ते नैव सवं ऋगादयः पृज्यमाना रषः । शेपे प्रयापचतुष्टयेऽपि परषवद्याख्येयम्‌। इदानीं न्याहतीनां क्रियात्मकत्वमाह । मररिति वे प्राणः | भव इत्यपानः । भु- वरिति व्यानः । मह इत्यन्नम्‌ । अनेन वाव सर्वं पाणा महीयन्ते । प्राणः उच्छा- सकमा। अपानो निः्वासकर्मां | व्यानः प्राणापानस्तन्धिस्था वी्यवत्करमहेत्‌ः । अन्न- मदनीयम्‌। अन्नेन प्राणा उक्ताश्घ्षरादयश्च। रेप पर्यायचतुष्ये पि प्रववद्याख्येय- ` म्‌। अयं रोक इत्यादिकमुक्तं व्यात्टतिचतुषएटयपयांयचतष्रयेऽपि पाठस्य वरैषम्या- भावात्‌ । तत्नायेन पयायेण शृप-नाम-कर्मात्मकं जगत्रेधा प्रिभस्य प-नाम-कर्म- णामविभक्तानामादित्यः कारणमित्युक्तम्‌ । नाम-क्रियारहितस्य छृपस्य जधावि- भक्तस्य चन्द्रः कारणमिति द्वितीयेनोक्तम्‌ । श्प-क्रियारदितस्य नाश्नघरेधापिभक्त- स्प प्रणवः कारणमिति तृतीयेनोक्तम्‌ | रुप-नामरहितस्य क्मणचधाविभक्तस्यान्ने ` कारणमिति चतुथेनोक्तम्‌ | तेन व्यात्हतीनां सर्वात्मकत्वं सिद्धम्‌ । तदिदानीं सक्ष पेणाह । ताः पसिद्धाः । वे स्मयंमाणाः। एताः एर्वोक्ताः। व्यात्टतयश्चतस्ो भूर्ृवः ` ` अवमह इति चतुःसख्पाकाः । चतुधौ-अयं लोकोऽग्िक्रैचः प्राण इति चतुष्ष- , कारा भन्पात्हतिः। अन्तरिक्ष वायुः सामान्यपान इति चतुष्प्रकारा भुवोव्याहू- ` ` अखबार (ब) मनवम 1

चतुर्थोऽनुवाकः] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । ९

तिः । असो छोक आदित्यो यजुषि व्यान इति चतुष्य्रकारा सवर्व्पात्दतिः। सआदित्यश्चन्द्रमाः ब्रह्म अन्नमिति चतुष्प्रकारा महोग्यात्दतिः इति चतसखश्चतष्य- काराः । तदेतदाह । चतस्रश्चतखः भूराचाश्चतस्रः चतुःसंख्याकाः। पुनरप्ययं खोक इत्यादिनेकेकाप्यवान्तरमेदाचतुःसंख्याकाः । व्यात्हतयो व्याख्याताः । ता एकेकाश्चतुष्पकारा इत्युक्ता भूराद्या नियतग्रकारा य उपासको वेद जा- नाति उपासीतेत्यथेः । स मत्येकं नियमेन चातुर्विध्येन चतषणां आत्माह्- भावेनोपाप्तको पेद जानाति उपास्त इत्यथः । बह्म देश-कार-वस्तुपरिच्छे- द्गृन्यं महाव्यात्त्यात्मखेनोक्तम्‌ । बह्मणि ज्ञाते को राभ इत्यत आह । स्व निखिला अस्मे-महो ब्रह्माहमादित्यश्न्द्रमाबह्मानमद्गीभूतो मदीयान्यहानि भूरा्यास्तिसखो व्यात्दतय-इत्युपासकाय देवास्तदङ्गभृता अगन्यादयो वागाद- यश्च-विरा इव राज्ञे प्रधानाय बि तदभीष्रूप-रसादिकं। आवहन्त्यानीय पाप- यन्ति ॥ ४॥

मनु-महो ब्रह्मार्मा कुत्र कथयरपास्यंते उपासनातः केन द्वारेण निर्भच्छति निगेतो वा केन रुपेण कुत्र स्थित्वा देवदत्तं बि शह्वातीत्याशष््य तदे तत्स्व द्रोयति। स परोक्षः। यः प्रसिद्धः । एष प्रत्यक्षः । अन्तहैदये हृदयस्य पद्याकारस्य मासखण्डस्याधोगुखस्योध्वनारस्य पश्चच्छिद्रस्य कदम्बकुसुमकेसरेरि स्वतो नाडीभिः परिव्रतस्य मध्ये आकारोऽवकाशः। तस्मिन्नाकाशचे अयं पत्यक्नः स्वय- भरकारमानो महाव्यात्दत्यात्मकः। पुरुषः पुरि शयोऽपि । परिपर्णवब्रह्मूपो मनो- मयः मनः प्रधानः । अगतो मरणशून्यः । हिरण्मयो भास्करः सर्वज्ञ इत्यथः । कुतर कथमपास्य इत्यनयोरुत्तरं जातम्‌ |

अथ केन द्वारेण निभेच्छतीत्यस्योत्तरमाह । अन्तरेण ताङ्के ताटकयोरमध्ये । गुखविरुस्यान्तनिहवमूरुस्योपरि स्थितो वाम-दक्षिणभागौ ताल्के इत्युच्येते। यः प्रसिद्धो योगओाघ्रे । एषः पररम्बिकाकरणप्वीणजिहनाग्रस्पशनपत्यक्षः प- रगे चश्चष्पत्यक्षो वा । स्तन इव वत्सतरीपयोधरो यथा । अवलम्बतेऽवल- म्बनं कुरुते रम्बायमानस्तिष्ठतीत्य्थः । सा ताटकयोरन्तरस्थस्तनमध्यवाति- नी इन्द्रयोनिरिन्दरस्यानन्दात्मनो योनिरूपरुव्धिस्थानम्‌ । कार्यब्रह्मपाप्तौ नि- गंमनकारणं चेन्द्रयोनिः । यत्न यस्मिन्पदेशे असौ प्रसिद्धः। केशान्तो म्‌- धानमारभ्योपरिष्टादशाङ्करपरिमितो देशः । केशान्तः-कश्च अश्च शश्च केशा बरह्म-विष्णु-मेहन्वराः तेषामन्तो विनाशकारणमित्पर्थः । केशान्तः पौरुषो-वोध इत्यथं : । विवर्तते बोधद्टपापरित्यागेन असत्यस्य नानाकारस्य शरीरन्नयस्य

१ गः न्समानः कन २ ल. | न्तं विः

२

१० रङरानन्दङृता [शीक्षाध्याये

साधिदैवदिस्तदमिमानादेश्वाकारेण परिणमते । अथवा केशानां परसिद्धानामन्तो न भावो गखमित्र्थः । यस्मिन्देश विरोषेणं वतेते व्यपोह । भित्वा । रीषेक- पाठे शीर्ण्णो मघः कपारे शकर । विनिगेता या नाडांति शेषः! य एष स्तन इवावरुम्बते तन्मध्यवतिनी यत्रासौ केशान्तो विवर्तेते त्र प्रतिष्ठिताग्र॑ति शेषः तत्रोपपत्तिः-व्यपोह् शीषंकपारे विनिगता या सेन्द्रयोनिरित्यन्वयः ¦ अनया कार्यं ब्रह्म गच्छन्‌ गच्छतीत्यथंः । अनेन गमने माग उक्तः| ~ इदानीं तत्तद्यासहत्यात्मकस्तेषु तेष व्यात्टतिप्रकारेषु स्थित्वा देवदत्तं श्र ह्वलध्यार्मपरिच्छेदशन्यः स्वाराज्यं करोतीत्याह । भूरिति । उक्तीऽथां व्या- त्टतेः । इतिशब्दश्च व्यात्हत्यनुकरणाथेः । अग्नो प्रथम्यात्हत्यात्मक्‌ । प्रति तिष्ठति प्रतिष्ठं पाप्नोति । इदं पदं वक्ष्यमाणेष्वापि तरिषु पयायेषु योजनीयम्‌ | भुव इति व्याख्यातम्‌ । वायो द्वितीयव्यात्दतिरूपे । सुवरिति व्याख्यातम्‌ । आदित्ये वृतीयव्यात्दतिरूपे । मह इति व्याख्यातम्‌ । ब्रह्मणि कायं ब्रह्म ण्यन्तःकरणथद्धो बह्मज्ञानोत्पादात्‌ परे बह्मणि वा । अत्र यद्यपि मह्‌ इति च- नद्रमसीति वक्तव्यं परायःपाठत्‌ तथाप्पुपास्याङ्ाहिनातं स्वं व्यापरोरतीत्येतदशे यितुमनास्थावादेन चन्द्रमसं परित्यन्य-मह इति ब्रह्य तह द्यति षोररी कृत्य-मह इति ब्रह्मणीत्याह । व्याहृत्युपासनामात्रान्निगणब्रह्मपाप्िरि तिशङ्मनिवारणाथमाह । आप्रोत्ि प्राप्रोति । स्वाराज्यं स्वयमेव राजते दीप्यत इति स्वराट्‌ तस्य भवःस्वा- राज्यम्‌! नत केवखब्रह्मपापरिरप्येताहश्येपेत्यत आह । आप्रोति प्राप्रोति । मनस- स्पति मनःराब्दोपरुपितस्य ज्ञान-क्रियाशक्तरन्तःकरणस्य पति पार्यितारम्‌। स्पोपाधिकस्वामिमानेन हिरण्यगभमित्यर्थः । तं णाप्य क्रियाज्ञानकरणानां त्‌- द्रत्पुमवतीत्याह | वाक्पतिः वामिति कर्भन्द्रियमानस्योपटक्षणम्‌। वाचः पति- वाक्पतिः। चक्चष्पतिः श्रो्रपतिः स्पष्टम्‌ । चश्चःश्रोत्रयोगरेहणं त्वग्धराण-रसनाना- ` य॒परक्षणाथम्‌ । विज्ञानपतिः विज्ञान बुद्धिस्तस्य पतिरिज्ञानपतिः । विन्नानश- ल्दोऽव्याकृतव्यतिरिक्तस्य स्वेस्योपरुक्षणारथः | अपेक्षिते सवेमप्युक्त्वेदार्ना-महो ब्रह्म तस्मिन्नयं पुरुष-इत्यादिनोपास्पखे- नोक्तं यदुरन्नव्रहमज्ञानेः प्ाप्यमङ्कामूतं वक्तुमारभते संक्षेपेण भाचीनयोग्यस्य ` पितृरूुपा श्चतिः स्वपुत्रस्योपासना्थंम्‌ । एतत्‌ एतस्मिन्व्याहृत्युपासने पधान- भूतम्‌ । ततो भवति तस्मात्कारणाद्भवति । उक्तमितिरोषः। भकाडशरीरं आ- आकाञांऽन्याकृतं शररमिवे सं यस्य तदाकाशशरीरम्‌ । बरह्म तद्वद्येतिः। `

९. णप्रच|२ग.यः स्ते. ३ख. श्ादनात्‌ प ४ग. "ति चोर ५ ग. चव य^।

पश्चमोऽनुवाकः५] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । ११

महाव्याहत्यमिनं यदुक्तं देश-कार-वस्तुपरिच्छेदशन्यम्‌ । सत्यात्म स स्यो बाधरहित आमा चिदानन्दस्वभावो यस्य तत्सत्यात्म प्राणारामं भा णेष्वारमत इति पाणारामं सवेपाणिस्थितमित्यथः । तदटस्थत्वशङ्कां पारयति । मनओआनन्दं मनस आनन्दो यस्य तन्मनआनन्दम्‌ । तरि दु .खीत्याशद्बाह । शान्तिसम्रद्धं शानतिदुःखोपरतिस्तया समद्धं सम्पन्नं सर्वदुःखशून्यमित्यर्थः। ननु-अस्तु सवत्रोतकृष्ं तथापि सवामेदान्मरणमप्यस्येवेत्यत आह । भम्रतं म- रणशून्यस्‌। यदभेदादन्यस्यापि मरणमपगच्छति कुतोऽस्य कारस्य मरणमित्य- थः | इति अनेन पकारेण तदहमस्मि इत्यवगन्तुमशक्तश्चेत्‌ माची नयोग्य माचीनेषु पुरातनेषु काडयपादिषु योग्योऽधिकः प्राचौनयीग्यः सर्वेभ्य उत्कृष्ट इत्यथः । त स्य संबोधनं प्राचीनयोग्य | उपास्व-महोत्याहतिंहपमिदमहमस्मि ममाह्ानीतसा यथोक्ता व्याहृतय इति, शाखान्तरपसिद्धं वा “मनोमयः प्राणशरीरः” इत्यादिरूपं व्याहत्युपासनाभ्यतिरिक्तयपास्व विजातीं यप्रत्ययशून्येन सजातीयपरत्ययमवाहेण यथोक्तधमं साक्षातकुर्वित्यर्थः । अथवा को हिरण्यगभंपापरौ पुरुषार्थ इत्याशङ्य व्याख्येयम्‌ । ततो हिरण्यगभेय्राप्ररनन्तरमुत्पन्नत्रहमज्ञान एतद्रकष्यमाणं ब्रह्म भ वति । अस्मिन्पक्ष इत्यारभ्य प्राचीनयोग्यपितुर्वाक्यं द्रष्टव्यम्‌ ॥ ५॥ चतछणां व्याहूतीनायपासन उक्ते तदनन्तरभाविनीं पञ्चसख्यामुररीकृत्य पञ्चभूतात्मकविराटूमाप्रिफर पाङ्पुपासनमाह । प्रथित्यन्तरिभ्ष यौदिशोऽवा- न्तरदिशः । स्पष्टाः प्रथिव्यादयः पञ्चपदाथौः । भिखोकी पाच्यादयश्चतख आग्- स्यादयश्चेति पञ्चक खोकपाङ्कम्‌ । अथिवौयुरादित्यश्नन्द्रमा नक्षनाणि । स्पष्ट अरन्पादयः पञ्चपदायाः । इदं देवतापाङ्कम्‌ । आपो नीराणि। ओषधयो ब्रीद्या- याः । वनस्पतयोऽपुष्पाः फएखवन्तोऽग्वत्थादयः । आकाशो भृताकाशः । आत्मा भोतिको देहोऽधिदैवादिः । इतिः समाप्तौ । अधिभूतं भतानि प्रथिन्यारदान्य- पिकृत्योच्यमानमधिभरतम्‌ । रोके देवानामपि मृतविकारत्वेन भूततत्त्वमङ्धीकृ- त्याधिम्‌तपित्य॒पसंहारः। |

सामन

१२ राङ्रानन्दकृता | शिक्षाध्याये

ङ्म्‌ । चक्ष: सृपग्राहकमिन्द्रियम्‌ । श्रोत्रं शब्दग्राहकमिन्द्रियम्‌ । मनः साधार- णज्ञानकारणम्‌ । वाक्‌ वागिन्द्रियममिवदनकारणम्‌ । त्वक्‌ स्पशापरुब्धि- कारणमिन्द्रियम्‌ । इदं चक्चरादिपश्चकभिन्द्रियपाङ्प्‌ । चमं तगिन्दर याधिष्टानमापादमस्तकं ग्याप्यं व्यवस्थितम्‌ । मांसं अन्नस्य मध्यमः परि णामा म्रदुखे घनमूतः । स्नावा धमनिः जातवेकवचनत्वानाख्य इत्यथः । अस्थि प्रसिद्धं श्वेतं शरीरशगाखवशस्वम्भादिषटपम्‌ । मज्ञा रुधिर-मासयार- .. न्तरावस्थोष्णकारीनरशीतख्प्रदेशस्थषृताकारा अस्थोऽन्तगंता। इदं चमादिपश्च- कं धातुपाड्म्‌ । एतत्‌ उक्तं परथिव्यादिक मन्नान्तं अपिविधाय अधिकरत्य पश्चंक- मुपरुभ्येत्पथः । ऋषिर्वदो वेदाथंदरष्टा वा । अवोचहुक्तवान्‌ । पाड पञ्चाक्षरं पड्िच्छन्दोषूपम्‌ । वे प्रसिद्धं । पञ्चसंख्यात्वेन । इदं प्रथिव्यादिकं । सर्वं नि- खिरम्‌ । पाङ्कनेव पश्चसंख्याकान्तेनैव । पाङ पश्चसंख्याकान्तं । स्प्रणोति पीण- यति । पोष्य-पोषकादिकं सर्वे पाङ्मित्यथः। पाडू वा इदं सर्वं यतस्ततः पाङ्नेषव पाङ £ रुए्णोतीति योजनीयम्‌ । इति अनेन प्रकारेण । सख्य पश्चात्मको विश्व- चेदं पश्चात्मकं स्वणामिन्ं पञ्चात्मकं स्वात्मानं जानतस्ताहगिविराट्पापिफएर- मथेसिद्धमिति भ्रुतिरनोक्तवती ॥ ६ ॥ पञ्चसंख्यासामान्यात्पाङ्कमिदं सवेमित्युक्तं तेन सर्वात्मकं बह्म हृदिस्थं बह्मणश्च कोराभूत अण्कारः पवयुक्तः । इदानीं तत्कोशश्वापपादनाथं युनरोंकारस्योपासनमाह । ॐ ब्रह्मवाचकः । इतिः अभ्कारानुक- रणाथः । बह्म वाच्यम्‌ । अमिधानाभिधेययोस्तादात्म्याद्राचके वाच्यस्य दृष्टिः करणीया । शा्ग्राम इव विष्णोरित्यथः । नन॒-सति साम्य ॐकारब्रह्म- णोरोकार तटृष्टिः क्रियमाणा उचिता स्यात्‌ अन्यथाऽन्धगोादैन्यायमात्रमि- त्यत आह । ओमिति व्याख्यातय्‌ । इद < सर्वं विविधपत्ययगम्यं कार्यकारणा- दि निधिम्‌ । अयमर्थः शब्द््पश्चः स्वौऽप्योङ्करेण व्याघ्र इति नानोपपा- ` दनाय किचिदस्ति। शब्दाथयोस्तादार्म्ये विपरतिपत्तावपि वाचकत्वरक्षणेऽपि- ` ` नावे न विवादः । यचेनाविनाभूतं तत्तस्य कार्यम्‌ यथा धूमागन्योः कार्थ-कार- णया; साम्य यथा म्दरययोः । तत ॐ्कारस्यात्मनश्च सवीमिनत्वादस्ति साम्य ` मित्योङ्ारोपासनाथं ओड्रो छोकिक-वैदिकन्यवहारकारणसेन स्तयते | 1 | (1 १क.भ. रणंका|२क ग. प्यव [3 ग. तापास्तना। = ६ यथा-कस्याचदन्धस्य स्वान्सतस्थट गन्तुमक्रवानस्य हस्त कनाच्टृटन बरवद स्य डाज्‌ दत्वा- एष तवाम न्सतस्थरं प्रापयेष्यतीत्युक्त्वा प्रस्थापितोऽन्ध माक्षमयाद्वापच्छ टट गरण्ट्न्‌ खाङ्गटम्रहण- , गह्नानन रकेग-कण्टकरापरादिषु जवात्‌ प्रथाव्यमानेन गवा व्यापयते । स एष गोटाङ््ढन्याय; । `

सप्तमोऽनुवाकः ७] तैत्तिरीयोपनिषदीपिका । ९३

आओमितिव्याख्यातम्‌। एतत्‌ ओदड्ाराभिधानम्‌ । अनुकति-गच्छ पिब परेत्या- दिवचनमनु श्त्यादेरद्ीकारवचनं ओमितिकरणमनुकृतिराह । ह किर । स्म प्रसि दरम्‌ । वै स्मर्यमाणम्‌। अपिः अभ्युच्चये। न केवरं रोकिकन्यवहारकारणमोंकारः, किन्तु वेदिकस्यापि भोपित्यथः। श्नावय-ह विषः परित्यागार्थं मच्रं देवान्‌ श्रावय | इति अनेन प्रकारेण उक्ते वैदिके कमेणि ऋत्विज आश्रावयन्ति समन्तादेवान्म- च्रश्रवणं कारयन्ति । ओमिति त्याख्यातम्‌ । सामानि गीतिसदहिता ऋचः । गायन्ति यज्ञकर्मणि अन्यत्र च पठन्ति। ॐ व्याख्यातम्‌ ¦ शो शच युख तदेवो <शोमित्यनुकरणार्थः । शच्राणि शचशब्दाभिधेपान्‌ ऋग्विरेषान्‌। श ६ सन्ति पठन्ति यज्ञकमण्यन्यत्रं च । ओमिति व्याख्यातम्‌ । अध्वयुंयाज्ञुष ऋत्विक्‌ प्रतिगरं गरणं । वाञ्यनःकायानां विहितं व्यापारमात्नं गरः, तेन सम्बद्धं परति- गरः कमं, त प्रति कमणि कर्मणीत्यर्थः । गृणाति शब्दं करोति । प्रत्तिगरं य- लुर्विंशंष वा| प्रतिग्रणाति पठति। अस्मिन्‌ पक्ष ओपित्यच्रार्थेति ओषः । ओमिति व्याख्यातम्‌ । ब्रह्मा ऋत्वि गििरोषः । प्रसोति अननानाति। ओमिति व्याख्यात- म्‌ । अग्निहो ज्ञदोतीत्युक्ते होत्ादिना समीपस्थोऽयिहोजं नित्यं काम्यवा कमोनुजानाति ज्ञहुधीत्यनुज्ञां यच्छति । ओमिति व्याख्यातम्‌ । बराद्यणा- ऽष्येप्यमाणः । परवक्ष्यन्‌ पाठार्थं पक्षेण वचनं करिष्यन्‌ । आह वरते | ऊकार्वदने कारणमाह । ब॑दह्य वेदम्‌ । उपाप्रवानि स्वाधीनत्वरक्षणेन- सामाप्येन पाप्रवानि । इति अनेनामिपायेण । ननु-किमभिप्रायमानपित्या्चदन्य नेत्याह । ब्रह्म वेदमेव उपाप्नोति । स्वाधीनत्वस्रामीप्येन पराग्रोत्येव नत्वमिभाय- मात्रम्‌ । अत्र फर च व्रह्ज्ञानोत्पादद्वारेण सवात्मत्वप्राप्तिरनुक्तापि दरष्व्या | अथवा † ओ मिति ब्राह्मण ` इत्यादिकं फरुवचनम्‌ । अस्मिन्पक्षे बाह्मणः साधनचत॒ष्टयस्पननः संन्यासीं । प्रवक्ष्पन्‌ पक्षेण ' तत्वमसि अहं ब्रह्मास्मि" इत्यादिषचनजातं वक्ष्यन्‌ बह्म सत्य-ज्ञानादिलक्षणम्‌॥ ७॥

ननु-एवमप्युपासनेयस्यान्तरुखता न स्यात्‌ अस्ति च मम॒क्षा कि तेन कर- णीयमित्याराडुन्य-करभव तेन करणीयमित्याह । ऋतं च यथारासकर्मविषयं ज्ञानम्‌ । चकारः स्वाध्याय-पवचनाभ्यां समुचया्थैः । स्वाध्याय-पवचने च स्वा- ध्यायाऽध्ययन प्रवचन बह्मयज्ञोऽध्यापनं वा । चकारोऽनयोरुकतेन समच्यार्थः | सत्य मनःकायाभ्यामनुष्टीयमानं कमं सत्यवचनं वा । तपः कृच्छ-चान्द्रायणा- दिषपं स्वधमंडत्तितं" वा। दमो बाहयन्द्रियनिग्रहः। शामोऽन्तःकरणोपशामः । भ-

क 1 म 1

१क.ग. जोमोमि"। २ ग. चवाप ग. श्रवा! भुल द्मणः | प्रः | ५ ग्‌. श्न सामान्वनसा । ६ ग. नच |७ग्‌, "तं च |

१४ शङ्रानन्दकृता [आीक्नाध्याये

अपः जयः प्श्चवा । अग्रिहोत्रं नित्यं ्रोतं कमं सायंपातहामोपरत्षितम्‌ | अतिथयोऽन्ञातङ्ुर-गोत्रा बराह्मणादयोऽरानाचथ दशौदितियिमन्तरेणापि ग्रहान्‌ समागताः । अतिथिशव्दितसोमोपरुकषितयागा वा । मानुषं पुत्रादि- िवाहादौ बन्ष्वादीनां यथोचितं प्रजनमर्‌ | प्रजा पूत्रादिका | प्रजनः प्रजन मं ऋतो भार्यागमनमित्य्थः । प्रजातिः पौत्राद्यत्पत्तिः पत्रायानुषूपा परियाच भार्या तादृशश्च वरः कन्याये । एवं पन-पोत्पादरपि सपादनीयपित्यथः | अत्र उपरित्यादो संपादनीयमिति द्वादशस्वपि पयायप्वेकदचन-द्विषचनवदूुवचनानु- सरिणाध्याहरणीयम्‌ । सवत्र च स्वाध्पाय-प्वचनयाः पाठः तनत्नात्यन्तमाद्रदगश नाथः । शोषभकादशस्रपि प्पायेषु समानपारग्रतमिति पयायवद्याख्ययम्‌ ।

इदानीमषीणां मतान्यनोंपन्यस्यति । सत्ये उक्तम्‌ । इति एव । सत्पव- चाः सत्यवादी, नामधेयं वा) राथीतरो र्थातरगोत्रः। अनुष्टयं मनुत इति अत्र वक्ष्यमाणेऽपि यथावोगमष्याहरणीयम्‌ ¦} तपर इति तप एव } तपानित्पस्तपसि नित्यं वतेत इति तपोनित्यः नामघेय वा । परुश पुरु वहूुवेर मातू-पिना- चार्थः शिष्टः पुरुशिष्टः तस्यापत्यं पौरुशिष्टिः ।

पूवपक्षमुक्तवा सिद्धान्तमाह । स्वाध्यायपवचनं व्याख्यातम्‌ । एत्र नं ` त्वन्यत्‌ सत्यं तपो वा । इति इत्यम्‌ । नाका नामतः । म।दरल्यो मृत्‌ मुदं शा- , स्राथनिणंयरूपां गरुति स्रवतीति युद्ररः तस्यापत्यं माद्रस्पः | अस्य प्रक्षस्य सिद्धान्तत्वेयुपपादयति । तत्‌ स्वाध्याय-पवचनानुष्ठानम्‌ । हि यस्मात्‌ | तप उक्तमुपरुक्षणमिदं सत्यस्यापि । तस्मादिदमेवाधिकमिति शेपः । अस्प पक्ष स्पादरायं द्विवचनम्‌ । तद्धि तपो व्याख्यातम्‌ । ननु-अध्यपनस्य ब्राह्मण्यजातिपयुक्तत्वेन कतत्यतया सिद्धत्वाद्रतस्य कर णीयताऽप्यापनस्य वा| नित्यत्वा तस्पापि नित्यः स्वाध्यायः | स्वाध्याय-प वचनशबष्दाभ्यां प्रतिपा्ययोऽतः शिष्यते) नचासावपि कर्तु शक्यः अनेककायव्य- त्वात्‌ । न चा्क्यं विदधाति पिधिः | ततः स्वाध्यायप्रवचने एवेति यात्कि- चिदेतदित्याशद््य-एतन्मनच्रमानं नित्यं जपनीयम्‌ । अन्यत्तु यथाशक्ति । ता- वताऽशक्यत्वाभावात्‌ इत्यमिप्रायवानाह ॥ < ॥ अं नित्यस्वाध्यायस्य करतां । वृक्षस्य ऊरध्वमृरस्य अवाक्शाखस्य वनस्पते रधिदेवादिभिन्नस्य स्थूरु-सकष्मशरीरस्येत्य्थः । रेरिवा मेरयिता । कीतिः स्वव- णाश्नमोचितानुष्ठानकारित्वेन रिया च इहायुत्र पुण्यं यशः | प्रष्ठ अत्यचतिं गृद्धं खोकद्रयदशेनस्य विषयः । गिरेश पषेतस्य मेरोयंधा तथा । ममर स्यादि-

मधनो तन ननन ॥ 1 त (

१ ग, यागोवा। २ ग. श्वग्यम" |

नवमोऽनुवाकः९] तैत्तिरीयोपनिषदीपिका | १५

तिशेषः । ऊध्वंपविन्नर ऊध्वं कारणं पवित्रं ब्रह्म यस्य मम देहादिसंघातस्य सोऽहमष्वेपित्नो ब्रक्षीऽप्यहमेवेत्यथः । वाजिनीव वाजोऽन्नं देवानां रोहिता- दिषूपं मरसिद्धमस्मदादीनां चास्ास्तीति वाजी सविता तस्मिन्यथा । स्वगतं उष्टं अग्रतं रोहितादिषूपमानन्दात्मस्वरूपं वाऽस्मि | द्रविणं धनं दिरण्यादिरि- वानन्दात्मस्वदूपम्‌ । सवचंसं वचंस्तेजो ब्रह्मसाक्षात्कारस्तेन सह वर्तत इति सव- चैः, सवचं एव सवचंसम्‌ । सुमेधाः सुष्टु मेधा तवमसि अहं बह्मास्मि" इत्यादि श्चत- धारणरूपा यस्य स सुमेधाः । अग्रतोक्षितः अमृतेन गुरुकयटाक्षेणोक्षि तः सेचितः, अग्रतो मरणञून्योऽक्षितो विकारान्तरहीनो वा। तथा मम स्यादित्यध्याहाराभविं सातम्यज्ञानं कौतिरप्यहमस्मींति व्याख्येयं । श्रुतिराह । इति अनेन प्रकारेण । स्वधममनिष्ठस्यार्षदर्खनसंपनस्य त्रिशङ्ो; आध्यात्मिकाधिभौतिकाधिदेषिकादुःख- रूपाः शङ्कव यस्य स॒ त्रिश्ुः । तस्य शशं संसारतापः सन्तप्तस्य परमवैराग्यं परप्तस्येत्पर्थः | त्रिशद्ुनान्नो वा । वेदानुवचनं-अहं संसारस्य मेरयिता यशः. संसारोऽवि्यया, वस्तुतस्त्वानन्दात्मस्वषटपो ब्रह्मसाक्षात्कारवान्‌ ग॒रुकटाक्षपाते- नेति वेदनं वेदः । ते अनु पश्चाद्वचनं "अहं दक्षस्य" इत्यारभ्य “अग्रतोक्षित' इत्यन्त वेदानुवचनम्‌ ॥ ९ ॥ | सत्यादीन्यनुष्टयान्यन्तमंखेन मुश्चुणा । तानि किं सति मम्ुत्व एवानषठ- यानिनेतरथा-इत्याशङ्य यर्ते ऽयुमृक्चत्वे बोपनयनमारमभ्य आतव्रद्मसाघ्षात्कार- मास्मशानं वा स्ववणोश्नमोचितानि कर्माणि करणीयानीत्येतदर्थं गरुकुखात्पवस- तो ब्रह्मचारिण इदगुषदे रयमाचायेण-इत्यमिप्रायेणाह । वेदं कगा्यन्यतम, रवा- खामात्र वा । आदरो नेकवचने । द्रौ नींध्तरो वा साह्कषियोपपि्ान्‌ अनृच्य त- टुपनयनमनूक्ता आचायः शिष्ययुपनीय कल्परहस्यादिसहितस्य वेदस्य वक्ता। अन्तेवासिनं छायावदपरित्यागिनं आहवानेनाध्ययनस्य कर्तारमित्यादिशिष्यल- भणसंपन्नम्‌। शिष्यमनुङ्ास्ति वेदवचनमनुशास्रनं करोति । अनुशासनं कर्यादि- त्यथः । सत्यं यथाप्रमाणष् हितं भियं च वचनम्‌, वद्‌ उच्चारय । धर्मं स्वव- णोश्नमविहितं कमे, चर्‌ आचर । स्वाध्यायैत्‌ नित्यसवाध्यायात्‌, मा ममदः मरमादं माकाषोः । आचार्याय मत्यं, प्रियमिष्ठ, धनं गोधनादि, आत्दत्य समरत- विदयानिष्क्रयार्थ; सदशान्दारान्स्वीकृत्य मजातन्तु पत्र-पौनादिसंतातं, मा त्यव- च्छेततीः व्यवच्छेदं माकाषौः । पुत्र-पौनाद्यर्थं दष्टायो ऽटष्ा्श्चोयमः करणीय इत्यथः । _सत्यादीनां करतेव्यतोक्ता । तेषामन्येषां च करणीयता ! तेषामेव कदाचि-

तनार्मकमेनककमिकाित

9 ग. "वे सरवाठमज्ञा"। २ ग. "नमुक्त्वा | 3 ख. ग. ग्याच्‌ | मा |

१६ श दुरानन्दकरता [ीक्षाध्याये

दवारणीयतेतिदिं बारयितुमाह । सत्यात्‌ उक्तात्‌ न प्रमदितव्यं प्रमादो न रणीयः । निरन्तरं तदेवानष्यमिस्यर्थः | धमीत्‌ उक्तात्‌ न प्रमदितत्पं व्या- ख्यातम्‌ । कुशात्‌ क्षेमकरात्कमेणोऽच्ष्रर्थात्‌ न पमदितन्यं व्याख्या- | भत्ये मतेरेवयात्‌ । न मरमदितत्य त्याल्पातम्‌ । स्वाध्याय-पवचना- भ्यां नित्पस्वाघ्यायाऽधीताऽविस्मेतो दष्ाथांऽधघ्यापना्यम्यां | न प्रमदित््यं व्याख्यातम्‌ । यद्यपि स्वाध्यायान्मा प्रमद ` इत्यनेनव स्वाध्यायं प्रमादराहि त्यं प्राप् तथापि सर्वेभ्यः कतव्पेभ्यः स्वाध्याये महान्यत्नः करणीय इत्येतदर्थं एनः स्वाध्यायेत्याह्‌ । देव-पित्रिका्याभ्यां देवकार्यं दशपौणंमासादि पितृकार्यं पिण्डपितृयज्ञादि, अथवा देवकार्यं बृद्धिश्राद्धादि पितरिकाय मरतश्राद्धादि ताभ्यां] न प्रमदि तव्यं व्याख्यातम्‌ । मातरुदेवो माता देवो यस्य स मातृदेवो, भवे मयाः | पितर देवः पिता देवो यस्य स पित्रदेयो, मव भयाः ! आचा्यदव आचाय देवो यस्म स माचा्यदेवो, भव भयाः | अतिधिदेवः अतिधिदवो यस्य साऽतियिदेवो, भव भूयाः । जननी-जलनकाचायौऽतियीनामभी्टदेव तावत्परिचर्या कुवन्‌ तदु क्तकारी कर्मणा मनसा वाचातदिष्टामेप च्म करू, मा पमदेनापि तदनिएचष्रामित्यथः। ननु-पद्यतपर्वैः कृत तत्करणीयम्‌ । तथाच जामदगन्यः स्वजननीं जघान, शुनःशेपः स्वज्नकं तत्याज, याज्ञवस्क्यस्त्वाचाय, गोतम इन्द्रमतिधि, ब्रह्मा स्वसुतां जगाम, इन्द्रघिशीषं ब्राह्मणं जघान, प्षतननियो बरुदेवः सुरां पपौ, सोमो शुरोभायां नहार इत्यादि महतामाचारानुसारादहमप्यनुष्टास्यामि-इत्यत आह । यानि प्रसिद्धानि अनवद्यानि अदुष्ानि महतामप्याचरितानि शाच्े खाकं वा दारहितानीत्यथः | कर्माणि रखोकिकानि वेदिकानि वा कर्तव्यानि । वान्पु- ्तान्यनिनिदितानि महतामपि । यथा-जामदगन्यः पितृवचन चकार, शनःरपो विश्वामित्रस्योपकारं न विसस्मार, याज्ञवल्क्यस्तपप्ताऽऽदित्पमवाप्य शुङ्कानि यजूषि परतिपेदे, गोतमः स्वभायाजारायार्पौन्द्राय पाणपर्यन्तं कोपं न चकार, ब्रह्मा पुजोत्पत्यथं महान्तमुयमं चकार, इन्द्रश्च तिरीकीस्वा न्दितां

हत्यामपि स्वीचकार, बल्देवश्च रेपोऽपि देवव्राह्मणकार्याथं थक्ररोणितशरी- रमपि स्वीचकार, सोमो गरोगरीयसीं कीतिं चकार, इत्यादीनि त्वया सेवित- व्यानि अनुष्ेयानि । ननु-पितुवचनकरणादीन्यनुष्टास्यामि महद्भिः कृतत्वान्मातरवधादीनि चेत्यत आह । नो निषेधाथेः । इतराणि मातुवधादीनि सेवितनव्यानीत्यनुषङ्गः। नत~

१. णा दकव रघ. स्मरत,

द्रामोऽनुवाकः १०|| तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । १७

तदन्यः कृतान्यवयानि कर्माणि नालुष्ठास्यामि कित्‌ भदृरुमिभवद्भिः सेवितानि सर्वाण्यपि वेदेवोक्तानिअथिहोत्रं ज्ञहोति। न काथनं परिहरेत्‌" इत्यादीन्यनुष्टा- स्पामीत्यत आह । यानि प्रसिद्धानि अस्माकं आचार्याणां वेदानां वा । सुचरि- तानि विहितानि कमाण्यस्माभिरनुष्टीयमानानि “अयिहोत्रं ज्ञहुयात्‌'" इत्यादीनि वेदेरुक्तानि वा शोभनानि रोकद्रयश्चेयस्करत्वेन । तानि उक्तानि चरितानि । त्वया शिष्येण उपास्यानि निरन्तरमनुषटेयानि ।

निन्दितानामाचार्येः कृतानां वेदैरुक्तानां वाऽननुष्ेयत्वमाह । नो इतराणि न परदारगमनादीन्युपास्यानीत्यनुषह्ः । ये के च सम्बन्धिनोऽसम्बन्धिनो वा तव । ये के चास्मत्‌ अस्मत्तस्त्वदाचारयभ्यः | श्रेया ६ सोऽतिशयेन षडस्याः केच- न। तरिं किक्षत्रियादय इत्यत आह। ब्राद्मण। बाद्मणत्वनात्याक्रान्ताः। तेपागरक्ता- नां ब्राह्मणानाम्‌। त्वयाऽस्मच्छिष्येण। आसनेनासनोपरुक्षितसत्कारकरणेन ] प- श्वसित्यं आसनदानादिना स्वष्हमागतानां पश्वासः श्रमापनयः करणीयः । अ- थवा तेषामासने उपवेशने सभायामित्य्थः । न यन्वसितव्यं यश्वासोऽपि न क- रणीयः, किमुत वा्तीदिकम्‌। केवरं तदुक्तग्राहितया स्थेयमित्यर्थः | श्नद्धयाऽऽ स्तिक्यबुद्धया। देश-कार-पात्रसम्प्तौ सत्यां विभवानुसारण गा-म-हिरण्याश्न- पानादिकं यथोचितं देयं दातव्यम्‌ |न विपर्यय इत्याह । अश्चद्या नास्तिक्यन्रुदध्या। अपय न देयम्‌| श्चिया विभूत्पा। देयं दातव्यम्‌ । हिया खल्या । देयं दातव्यम्‌ | भिया मौत्या। देयं दातव्यम्‌ । संविदा मेज्यादिकरणेन । देयं दातव्यम्‌। [यादि निमित्तेषु दानेष्वास्तिक्यदुदधिपुरस्सरमेव देयं, न त नास्तिक्यव्रद्धचेति तात्पयाथः |

अथ महदुपदैशानन्तरं। यदि पक्षान्तरे । कथंचिन्ते तय शिष्यस्य मदुक्तं कर्म जातमतुतिषटतः। कमेविचिकित्सां वा कर्मस्वयिहोत्रादिषु सन्ध्यावन्दनादिष बा शरोतेषु स्मातेषु “उदिते जतुहोति । अनुदिते जहोति । सा्ित्रीं सछीदेवर्ता पुरुषदेवतां वा” इत्यादिवाक्पेभ्यो विचिकित्ा संशयः । वाशब्दो विपय- याथौ विपयैयो वा। वृत्तविचिकित्सा वा व्रत्तमाचारः कुरुपरम्परागतः तस्मिन्विचिक्त्सा संशयः । यथा केषां चिन्मातुरसृताविवाह-मांसभ- षणादिकं किचित्‌ अपरेषां नेत्यादिदशनेन । वाशब्दो विप्यया्थः । विक खोकिके च कर्मणि संशयोत्पादे विपरीतग्वत्तिर्गा पण्डितंमन्यते- नेत्यथंः । स्याद्रवेत्‌ । तदा ये थसिद्धा नीरागद्रेषा यथाशाघ्ानयायिनः। तत्र तस्मिन्देरो, यत्र भवतो निवासः। बाह्मणा ब्राह्मणं त्वजात्याक्रान्ताः। सम्मर्शिनः

11 (त 4 पा नकम ना म. {<

ग. बहदु । ट कत. न्ष दग. न्त्ताकम ग. स्त्पाद्त्िण] ५ म्‌. "वजान

८ राङुरानन्दकृता | [सीक्नाप्र-भर१।]

सम्मा राग-देषोत्ुक्यरादित्येन शाघ्रा्थनि्णयः, स येषां नित्यमस्ति ते सम्मर्धिनः। युक्ताः कर्मानुष्रनयोगरताः नित्प-नेमित्तिकानुष्ानशीरा इत्यथः | भायुक्ता अपरपयुक्ताः शाघ्रार्थस्य वचनेऽनुष्ठाने चान्पभीतिरहिता इत्यर्थः| भटृक्षा अष्धक्नाः कणंकटोरवचन-प्रानिषएटकारिनबरुद्धिररिता इत्यथः । धर्मकामा धमं एव कामोऽभिरपषो येषां वे धमकामाः | स्युभवेगुः । सथा येन प्रकारेण ते यथोक्तविशेषणविरिष्ठा ब्राह्मणाः । तन्न तस्मिन्कमणि वृत्ते वा । वतरन्ब्रत्ति करवीरन्‌ यथानुतिषटन्तीत्यथः । तथा तेन प्रकारेण । त्वमपि तत्न कर्मणि वृत्ते वा] वर्तेथाः व्रत्ति दुरु तद्रत्तदनुतिषटेत्यथः । अथ अथवा । तेषु अवभ्याख्पातेषु | भभ्युक्ता दषिण सन्दिह्यमानन संयाजिताः कनचित तपु । उयाख्पातमन्यत्‌ । एष-'सत्य वद” इत्यारभ्य तथा तेपु वर्तया" इत्यन्तः । आ्रंशः कर्तन्यार्थः सत्यादिरक्षणः | तत्कथनेन एप उक्ताथा वाक्यसन्द॒र्भ्‌ उपदशः पित्रादिवचन- पः । एषोक्ता वाक्यसन्ततिः वेदोपनिपद्रेदरहस्य बुद्धिः । एतत्‌ उक्त वाक्य- जातम्‌। अनुशासनं राज्ञामाज्ञाभूतम्‌। एतदर्था ऽननुष्टने महतो दुःखस्य परिधी यमानत्वात्सस्नेहयच्यमानत्वाद्रेदसारत्वादकरणे दुःखपाप्तश्चन्पर्थः । यत वं त- सः एवं उक्तप्रकारं सत्यादिकम्‌ । उपासितव्यं नित्यं निरन्तरमात्रद्मज्ञानादारम- शानाद्राऽलुष्ठातव्यम्‌ । एतदेव नत्वन्यदनुष्टेयमव चैतद प्रनगाह। एवमु ख एवमेव । चकारोऽवगतिसयुच्याथः । अवगत्य च एतत्‌ सन्यवद्नाच्भ्या ख्यातेषु वतेनान्तम्‌ । उपास्ययुपासनीपं नित्यमनुष्रयमित्यथः ॥ १०॥ अघ्ययन-व्याख्यानपक्रमोपसहारयीः शान्तिः पठनीय ति शिष्यान्‌ शिक्षयितु प्रपाठकान्ते वक्ष्पमाणविचोपसमशान्त्यथमपि कृतायाः शान्तः फर दृ यनरु- तामेव शान्तिमनुवाकेन पनः पठति कानिचित्पदान्यन्यथयित्वा ' शं नो मिन्नः रा वरुणः । श नां भवत्वयमा | रन इन्द्र वृहस्पतिः) शंनो विष्णुररक्र- मः | नमो ब्रह्मणे । नमस्ते वायो । त्वमेव प्रत्यक्ष ब्रह्मासि | त्वामेव प्रत्यक्षं ब्रह्मावादिषम्‌ । ऋतमवादिषम्‌ । सत्यमवादिषम्‌ । तन्मामावीत्‌ । तद्रक्तारमा पीत्‌ । आवीन्माम्‌ । आवीद्रक्ारम्‌ । ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः वरिष्या- मीतिपदस्थङेऽवाद्विषमवत्वितिपदस्थरु आवीदिति विशेषः | शेपं शमित्यारम्य शान्तिरित्यन्तं समानपाटं समानार्थम्‌। भवादिषयुक्तवानस्मि । आवीत्पारनम- फरात्‌ । इति श्रीमत्परमहंसपरित्राजकाचायानन्दात्मपृज्पपाद शिष्यस्य श्रीशद्- रानन्दभगवतः कृतो तेत्तिरीयोपनिषदीपिकायां मथमः प्रपाठकः ॥ १ ॥

समाप्यं शीक्षवह्वी |

ता ण कनन न व 1 न

) ग. षक्ति । रख. "शहामिवाह्ञा" | 3 ग, ए्रमृक°|

तैत्तिरीयोपनिषदीपिका ।

----------र-- हा - ड -----------

ॐ यदर्थ पूवः प्रपाठकः अवृत्तस्तां ब्रह्मविद्यां विवश्चस्तस्यामत्यन्तमादरा- थं मकारान्तरेण पुनः शान्ति पठति। सह सम । नौ आवां । अवतु साधनज्ञानेन ब्र- ह रक्षतु । सह नौ व्याख्यातम्‌ । भुनक्तु पलन्नानेन पाख्यतु । सह समं वीयं विद्यातेजोऽतिशयो नीवन्मुक्तिरक्षणस्तं । करवावहे करवाव । तेजस्वि वीयवत्तमं नो आवयोः। अधीतं गुरुमुखादवगतं | अस्तु भवतु । अथवा तेजस्विनावारवां मवाव- ति रोषः तेजस्विनोरिति वा व्याख्येयम्‌। अधीतमस्त॒ तेजस्वीति रोषः। किं वहुना मा विद्विषावहे पाणिभिः परस्परं वा विद्वेषं मा करवावहै । ॐ शान्तिः शान्ति; गरान्तिः व्याख्यातम्‌ ॥

पवंपपाठकारम्भे सूचितबरह्मविदयाया इदानीं सूतेण फर्माहाधिकारिमब्रति- सिद्धये । ब्रह्मवित्‌ ब्रह्मसाक्षात्कारवान्‌ । आप्नोति मोक्ष प्राप्कण्टस्था- भ्रणवत्माप्रोति । परं ब्रह्मदमेस्मीत्यविद्या-तत्संस्कारगृन्यतेनाखण्डैकरसमा- त्मानमवगत्य स एव भवतीत्यर्थः । तत्‌ तत्र ब्रह्मणि ब्रह्मविदः परपा्तौ य । एषा वक्ष्यमाणमन्नभ्रता । अभ्युक्ता स्वेतः सर्वा्थपकाशकत्वेन क- यिता । वेदपुरुषेणति शेषः । सत्यमखतनकारार्थपिरक्षणम्‌ । तरिं भाव- रुपं जटमित्यत आह । ज्ञानं जटविरक्षणम्‌ । यद्यभावभावविरक्षणो भा- वविरोषस्तर्ि घयादिकमपि तथेत्यत आह । अनन्तं देरा-कार-वस्तुपरिच्छे- दमून्यम्‌ । एतावत्येवोच्यमानेऽभावः स्यात्ततोऽस्य व्यवच्छेदार्थमाह । स- ` त्यमिति। सत्यमनन्तमित्ुच्यमाने जडमपि स्यात्तद्याढच्य्थं ज्ञानमित्याह । य~ चपि ज्ञानमनन्तमित्युच्यमाने न सत्यपदस्य कृत्यं ज्ञानस्यासद्विरक्षणत्वात्‌ । त~ थापि ज्ञानमप्यसदिति सरवासद्रादिनः सह्धिरन्ते। तत्पक्षाधिक्षेपार्थ सत्यमित्याह ।

भयं भावः-येनापि सर्वांसच्वमद्खीक्रियते तेनाप्यद्वीक्रियत एव सत्वम्‌। अन्यथा सत्वस्याप्यनुपपत्तेः। तयोनिरपेक्षत्वादिभ्यो हेतुभ्यः सत्वस्येवाङ्वीकारः करणीयः नासत्वस्येति । जडवेरक्नण्यं च स्वयरकाशमानानन्दात्मन एवावियायाः सका- याया जाद्ये सति दुःखानात्मत्वदर्शनात्‌। एवं चेजज्ञानमित्येवास्तु, कृतमनन्तप- देनापीति न मन्तव्यम्‌। अन्तःकरणाविच्ाद्रच्योरपि ्ञानरब्दाभिधेयत्वात्‌ तदेव

ग

१ क. 'पूनेपराठक्राधिकासमेदानां सूत्रेण, २ ख. सहमस्मी ° |

२० राद्ुरानन्दकृता । व्रह्मा

ज्ञानमिदमपीतिवरुद्धिनिवारणाथमनन्तपदस्योपयगात्‌ पद्यमिदं सषपरक्षण- मखण्टेकरसार्थं “परक्रष्टपकाशश्चन्द्र इत्यादिवत्‌ ।

हृदानीं रक्ष्यपदमाह । रक्षणायस्तमर्थकं बह्व त्रहतेधातोरर्यभृतमभ्पयिकम्‌ | आधिक्यं चासल्नदान्तवद्ेरक्षण्यमन्तरेण नोपपद्यते | तत इदं सन्यं ज्ञानमनन्तं यः अधिकारी । वेदं लानाति । निहितं निक्षिप । गहायां वरद्धावधिदेवाधिभता- ध्यात्ममेदेन व्यवस्थितायाम्‌ । सा च कुतरैत्पत आह । परम उत्कृष्ट मृताकाशात्‌। व्योमन्‌ व्योम्न्यव्याकृते बुद्धिकारणऽविद्याकायान्तःकरणव्र्ता्रमित्यक्तमेवो- त्रुक्षणं ब्रह्म सवोऽप्यधिकायहमस्मःत्पवगन्छतीत्यथः। स व्रह्मज्ञानीं । अश्रुते तादात्म्येन माप्नोति । सवान्कामान्‌ निखिरान्कामनाविपग्रान । सह मुगपत्र- ममन्तरेणेत्यथेः । केन रूपेण युगपत्सवान्कामान्पराप्रातीत्पत आह्‌ । वह्मणा अ- शतादात्म्यरपेण । ब्रह्मणोऽपि किषपमित्यत आह । विपश्चिता स्वयप्रकाङ्ञ- मानज्ञानेकष्टपेण । इतिः मच्रपरिसमाप्रो ।

ब्रह्मणः स्वष्ूपरक्षणयुक्त्वदानीं जगल्नन्मादितटस्थसक्षणं हदि कृषा

{

मात्मनो जगत्कारणत्वमाह । तस्मात्‌ सत्यज्ञानानन्तरुक्षणाह्रद्मणः) वा आत्मत्वेन स्मयमाणात्‌ प्रसिद्धात्‌ । एतस्माद्धदेद्रषटः स्वयप्रकाशमानात भात्म- नोऽस्मच्छब्द्प्रत्ययत्यवहारारम्बनात्‌ । आकारः शब्दगणलतेन प्रसिद्धोऽव- फाराः । सम्भूत उत्पन्नः । इदं पदं यथारिङ्ं यथावचन पुरुपान्तेष्वनवतते । सकाशात्‌ उक्तात्‌ । वायुः शब्द-स्पशगृणो नभस्वान्‌ । वायोरुक्तादगमिः श स्दृ-स्पश-हपगुणस्तेनाधातुः । अगेरुक्तादापः शव्द-स्पक्ं-षप-रसगुणा द्रवा- त्मिका: । अद्रय उक्ताभ्यः एथिवी शब्द-स्पर्श-दप-रस-गन्धगणा कठिना भूमिः । प्रथिव्या उक्ताया ओपधयः फरुपाकान्ताः । आओपधीभ्य उक्ताभ्योऽनन- मदनाय प्रसिद्धम्‌ । अननादुक्तात्‌ परुषः स्थख्दहः पररुपराब्दाभिधेय इदानीमेवं पुरुषमुररीकृत्यात्मनः कोशपञ्चकातीतं छप विवक्षन्परथमरं कोशानाह । स॒ उक्तः पुरुषः । पे प्रसिद्धः| हस्तपादादिमानेष भरत्यक्षः | रूषां व्याख्यातम्‌। अन्नरसमयः अन्नस्या्यमानस्य यो रसः सारभतः शक्र -रो- णितद्टपस्तस्य विकारोऽन्ररसमयः। तस्य पुरुषस्य पक्षिणः | इदमेव परसिद्ध मस्त- कमेव । शिशो मस्तकम्‌ । अयं दक्षिणो म॒नः । दक्षिणो दक्षिणभामस्थ; | पक्ष पत्रम्‌ । भयं वामो भुजः। उत्तरो वामभागस्थः। पक्षः पत्रम्‌ । अयं गरमारभ्याक- टिस्थरु देशः। मात्मा आन्तराधीः। इदं कटिस्थखादध स्थितं पादद्रयम्‌। पुच्छस- ` १ कृ, न्नाोरपर

पथमो ऽनुवाकः९।] ` तेत्तिरीयोपनिषदीपिका | २१

क्रं साङ्गरस्य पुच्छस्व उपपत्तिः । प्रतिष्ठा परतितिष्ठत्यस्मिनिति प्रतिष्ठ आधार इत्य्थः। पक्षिणोऽपि पुच्छाधारत्वमस्माभिरदष्टमपि पतिषटेति वचनसाम्यात्क- ल्पनीयम्‌ | तदपि तस्मिसुक्तेऽप्यथं पक्षिणि एष वक्ष्यमाणः । शोको मन्रः। भवति स्पष्टम्‌ ॥ १॥

भन्नादद्नीयात्‌। वै प्रसिद्धात्‌ । प्रजा लन्तवः। परजायन्ते । याः काश्च याः काश्चन निखिखाः, स्वेदजाण्डज-नरायुजोद्वि्ला इत्यथः | परथिवीं ब्ह्माण्डान्तन- हिर्वरतिनीं मूमिम्‌। भिताः।अथो अपि] अन्नजाः सत्योऽनेनेवाद नीयेनेव । अयमानेन जविन्ति पाणान्धारयन्ति । अथ जीवकरममश्नयानन्तरम्‌। एनत्‌ अनं अगि-भमि-श्ै- कीटादिदूपमपि । यन्त्यपि गच्छन्त्यने पिखीयन्त इत्यर्थः| अन्ततोऽन्ते। तथा च न प्रत्यक्षविरोधोऽपि । सति शरीरेऽनेऽप्ययस्यानमिधानात्‌ । अनं चतुर्ि- धप्राणिजातशरीरस्योत्पत्ति-स्थिति-रुपकारणमदनीयम्‌ । हि यस्मात्‌। मतानां च- तर्विधानां पाणिनाम्‌ । ज्येष्टमतिशयेन वृद्धं कारणमित्यर्थः| तस्मात्ततः । सर्वौषधं सवस्य प्राणिजातस्योषधं ध्वन्तदरोगस्य वारणं । उच्यते कथ्यते |

इदानीमन्नमयस्य पक्षिवत्कारुत्याधकदथीक्रतस्य कारणान्नमरशंसाथसहनात्म- ज्ञानामियुखत्वार्थं फरेन परोभ्यान्नोपासनमाह । स्वं निखिखं । वै परसिद्ध । ते व- कष्यमाणाः। भन्नमदनीयम्‌ । आप्नुवन्ति पाप्नुबन्ति। य उपासकाः! अन्न मदनीयं। बह्म सवेस्मादधिक वब्रहाज्ञानेनेत्यथः । उपास्त एकरूपेण ग्रत्ययप्रवाहेण सा्नात्कुवेते । पवेमन्नस्प सर्वभूतकारणत्वाथयुक्तं इदानीं तदेव ब्रह्मतादा- रम्योपासनोपपत्तये ब्रह्मसमानधरमत्वं दशंयितुं पुनः पठति । अन्न ९ हि मतार्मां श्येष्म्‌। तस्मत्सर्वोषधमुच्यते । यथा ब्रह्म भूतानां ज्येष्ठमवगतं सत्‌ मवरोगोपधम- च्यते, तथा यस्मादन्रं भूतानां ज्ये तस्मात्स्वौषधमुच्यते । व्याख्यातश्च पदार्भः। अपि च यथा ब्रह्मणो भूतानि जायन्ते ब्रह्मणि तिष्ठन्ति च, तथाऽन्नादृदनीया- त्‌ । भृतानि चतुर्विधान्यण्डजादीनि । जायन्त उत्पद्यन्ते । जातानि उत्पना- नि । अन्नेनाऽदनीयेन । वधैन्ते बृद्धि गच्छन्ति । ततो बरह्मणा समत्वाुक्तम- नरस्य बरह्मणा तादात्म्येनोपास्नमिति भावः।

इदानीमननरान्दाथेमाह । अयते भक्ष्यते । भृतेरिति शेषः । अत्ति च भक्षय- त्यपि । चकारः कर्म-कतव्युत्पच्योरनशब्दे सयुचयार्थः । भतान्यण्डजादीनि । तस्मा्तोऽदयतेऽत्ति च भूतानि ततः । अन्नमन्नशब्दं । तद रुच्यते कथ्यते। इतिः पथमकोरापरिसमाध्यथेः । तस्मादुक्तात्‌ । वे असिद्धात्‌ । एतस्मात्मत्यक्नात्‌ । यनरसमयादनरसविकारात्‌ स्थूरदेहात्‌ । अन्यः प्रथग्भूतः अन्तरः अभ्यन्तरः ।

२२. शङ्एनन्द कृता । व्रष्नव्या भात्माऽऽत्मरब्दाभिधयः | प्राणमयः प्राणविकारः | तेन पाग मयेन | एष परत्य- षः स्थूरो देहः । पर्णः परिपृरणः । स परसिद्ध । वे स्मर्यमाणः | एष साक्ि- मत्यक्नः प्राणमयः । पुरुषविध एव पुरुपाकार्‌ एव । मृपानिपिक्तद्रतताश्ररसो यथा तारगेव नत्वन्यादशः | तर्हिं किं पुरूषः पुरूषान्तरसद्श इति चोभयमपि स्वतच्रमित्याशष्ख नेत्याह । तस्य पूर्वस्य । पुरूपविधतां एरूपसदशताम्‌ । अनु पश्चात्‌ । अपं तस्मादृत्तरः। पुरुपविधः पुरुपमटशो नतु स्वतच्र इन्यर्थः । ततः एर्ववदस्मिन्नपि फल्पना करतु सुकरेति भावः। तस्य पाणमयस्य | पाण एव उनच्््मसकारिणी ण- णृत्तिरेव नत्वन्यत्‌ शिरो मूधा । व्यानो दक्लिणः पक्षः । अपान उत्तरः पक्ष । माकाश आत्मा । प्रथिवी पुच्छं मरतिष्ठा । तदष्येष शको भवति। व्यानापानौ परवंभपाठ्के व्याख्यातो । आकार आाकाशस्थः समानः । प्रथिवी ए्रधिवीस्थः सवेपाणकीरुभूत ऊर्प्वगाम्युदानः { मनेन हि सव प्राणा धियन्ते स्ववरति सदने चेन । वाय्वधिकारादाकार-एयिवीशब्दौ यथा कथंचित्मानोदानविषयौ नीतौ । मथवा गृखूपाधतेवानयोः रब्दयोरस्तु । तथा च श्तेः कोशेष्वनास्थति च्य ~ श्येयम्‌ । व्याख्यातमन्यत्‌ ॥ २॥ प्राण गुख्यप्राणं । देवाश्चघ्ठरादयोऽग्या््यः। अनु प्राणमनु | प्राणन्ति चेष्ट न्ते। मतुष्या मतुजाः। पशवश्च गवाचाः । चकारः सरवशरीरमडकहायेः । ये मसिदरा- धाः । प्राणो गुख्यपाणः। हि पस्मात्‌। मूतानामण्डजादीनाम्‌ | आगुजीवनकारणम्‌। भनेन देहेन्द्ियात्मवादो निराकृतः तस्मात्‌ यस्मादायुस्ततः। सरवायुपं सर्वायुरेव सवांयुषं । उच्यते कथ्यते । इदानीं मच्रापास्नवत्‌ पाणोपासनाफकं पाणोपासनं साह । सवेमेव निखिरमेव । ते यन्ति गच्छन्ति ये पाणं ब्रह्मोपासते । णं गुख्यप्राणम्‌। व्य

युः। तस्मात्सवायुषमुच्यते। व्याख्यातम्‌ । ब्रह्मणो यथा सवायुष्ट तद्वत्माणस्या- पीत्यथः । इतिः पाणको्चपरिसमाप्य्थः । तस्येष एव शारीरं आत्मा । यः परवेस्य । एतदनन्तरं यद्यपीतिशद्धः पर- नीयः पाणकोशस्याज् परिसमाप्तः » तथाप्यस्य वाक्यस्यानमयादधिकत्वाच्छद् त्रत्वचैतस्मात्पवेपाठ इतिराब्दस्यं । अथवा पाठक्रमाद्रमस्य वरीयस्त्वा- ` दन पठितस्यापि तदनन्तरं सङ्कतिरबगन्तव्या । ननु - पूर्वस्मालुरुषादनन्यः ` -वमयस्तस्य तदन्तः पातित्वाद्वस्त-पादादिवदित्यत जाह । तस्यान्नमयस्य।

+ ल. "णः {मः | रस. न्त्र पस्त्व नः

तु तीयोऽनुवाकः।| तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । ५५2

एष एव समनन्तरोक्तः प्राणमय एव । शायीरः शरीरे भवः । आत्मा सर्वन्यव्‌- हारकारणत्वेनात्मा । यः प्राणमयः | पूर्व॑स्य प्राणमयात्पर्वस्य । तस्य पूर्वस्य यः प्राणमय एष एव शारीर आत्मेत्यन्वयः । अयं भावः | प्राणो न च स्थूट- शरीरान्तःपाती । तथा च सति नासापुटनिगेतस्तद्रदेव च्चुषः स्यादिति ।

(तस्माद्रा एतस्मात्माणमयात्‌ । अन्योऽन्तर आत्मा मनोमयः । तेनैष पृणः। सवा एष पुरूष विध एव । तस्य पुरुषविधताम्‌ । अन्वयं पुरुषविधः । तस्प यज्तुरेव शिरः । ऋग्दक्षिणः पक्षः । सामोत्तरः पक्षः । आदेश आत्मा । अथ वाङ्खिरसः पच्छ मतिष्ठा । तदप्येष शोको भवति' । पाणमयादुक्तात्‌ । मनोमयो मनोविकारः । तस्य यज्तरयजर्विषया वृत्तिः । ऋष्गिविषया ठत्तिः । साम साम- विषया वत्तिः । आदेशो यतुकक्साममु ब्राह्मणमादेशस्तद्विषया वृत्तिः । अ- थवाष्िरसोऽथवेणङ्किरसा च दष्टा मन्ना ब्राह्मणानि च तद्विषया वृत्तिः।भ- न्यत्पूर्वेण समानपाठम्‌। अन्नमयार्थस्थरे प्राणमयं माणमयाथेस्थठे मनोमयं चो- क्त्वा पूववद्याख्पेयम्‌ ॥ ३॥

सन हि मनोमयस्य चतुर्वेदढृत्निपाधान्ययुक्तम्‌ । वेदाश्च ब्रह्मपकाडाकत्वान्न बरह्मणो भिन्नाः। ततो वेदेभ्योऽभिने सवस्य जगतः कारणं विरोषतश्च मनसः" त म्मनोऽकुरुत " इतिवचनान्मनसाप्यगम्यरूपं बह्म वदन्मनोमयं स्तौति । यतः स- पंस्य जगतः कारणाद्विरेषतश्च मनसः सस्यज्नानानन्दूपाह्वकह्मणः। वाचो यज्ञुऋ- क्सामादेशशायवाह्िरसहूपा अन्याश्च । निवत॑न्ते ब्रह्म वक्ष्याम-इति सह्ुरप्य मब्‌- तास्तस्मिन्ब्रह्मणि परवेशमरुममाना नेति वदन्त्यो वाराङ्घना इव राज ग्रहाभ्या- शद्यथागतं नित्य शरष्टसंकल्पा भवन्ति । निषत्तिस्तु प्ाप्रावपाप्रो च सङ्ल्पि- तस्य ष्टा। तथाच किं प्राप्य निवतेन्त । इत्याद्य नेत्याह । अपराप्याऽ रुष्ध्वाऽऽनन्दमित्यन्वयः । ननु-वागगम्यानामपि जाती-चम्पक-केतकीकुसु- मादिगन्धभेदानां मनसाऽवगत्तियंथा तथास्त्वित्यत भह । मनसा यज्लुरादिप- ््त्तिमता । सह समम्‌। आनन्दं हिरण्भग्भस्यानन्दादप्यतिशयमनन्तमानन्दं। ब्रह्मणः स्यज्ञानादिरक्नणस्य । षष्ठीयं रिापुत्रकस्य शरीरं" इतिवद्याख्येया । विद्वान्‌ सान्नात्कारवान्‌ । साक्षात्करेणापगताविद्यो द्विवीयामावान् विभेति भयं न गच्छति। कदाचन कदापि । यस्मादेतादशं ब्रह्मास्य कारणं तस्मादतिशेष्ठो म- नोमय इति भावः । इतिः मच्रसमाप्रौ अथवा मनोमयकोशपरिसमाप्तौ पु्ववद- वगन्तन्यम्‌ ।

पाणस्येवेकदेशो मन इति शदुं वारयति । तस्यैष एव शारीर आत्मा । यः पूवस्य । पूवस्य प्राणमयस्य | यः प्रसिद्धो मनोमय एष एव शारीर भाले-

२४ गहुःरानन्दकृता | [्रष्मवह्यां

त्यन्वयः | व्याख्यातः पदाथः । अनेन पाणस्यात्मत्वं निवारितम्‌ । तस्माद्रा एतस्मान्मनोमयात्‌ । अन्योऽन्तर आत्मा विज्ञानमयः । तनेप प्रणः। सषा एष पुरुषविध एव । तस्य पुरुपविधताम्‌ । अन्वय पुरुषविधः । तस्य श्रद्धेव शिरः | ऋतं दक्षिणः पक्षः । सत्यगरत्तरः पक्षः । याग आन्मा । महः पुच्छ ्रतिष् । तदप्यष शोको भवति'। मनोमयादुक्तात्‌ । विज्ञानमयो ब्रद्धिविकारः। श्द्राऽऽस्तिक्यस्रम्पन्नवुद्धिवृत्तिः । कते शाचाधपिपये मानसव्यापार्‌त्रिषया वुत्तिः। सत्य तस्मिनेव वाक्रायाभ्पामनुष्ठीयमान तद्भिपया वत्तिः! योगः शा- स्नाय विषये सन्देह-विपय॑यरहिता वृत्तिः । महः अनया हि यागायनष्ठाने मनो- भास्वरबुद्धितचखं प्रथमजं महत्तत्वाख्यम्‌ । पाणमयार्थस्थर मनामयं मनो- मया्थस्थरे विज्ञानमयं पित्वा रपं समानपाट पर्ववद्याख्ययम | ४ ॥ विज्ञान बुद्धिः यज्ञ दशादिकं | तनुते विस्तारयति । कर्माणि वैदिकानि स्मा- सान्पग्िहोत्र-संभ्यवन्दनादीनि सोकिकानिच कृपि-वाणिज्यादीनि | तनते वि स्तारयति। अपि च यज्ञविस्तरणाभ्यचयार्थावपि-चां । विज्ञाने कमविस्तारदिर्वि- ज्ञानं बुद्धं। देवा वागादयोऽग्न्यादयश्च | सर्व निचिन्याः। चह् सत्य-ज्ञानादिरक्नण। उ्येष्ठमतिरायेनव्ृद्ध कारणमित्यर्थः| ज्यत विज्ञानस्य व्रद्मणश्च साम्य तयोम्ता- दारम्यापापस्तनाथमुक्तमित्यवगन्तत्यम्‌ उपासते व्रह्मतादारम्पनापामनं कर्व॑ते। विज्ञानं व्रह्म व्याख्यातम्‌| चयदि । उद वदत्यतिरिक्तीऽपि जानात्यपामीनित्यथः|

#

तस्माद्िज्ञानव्रह्मोपास्नात्‌। चेचदि । न पमाद्यति प्रमादं न गच्छति वरहिमुंखोन

भवतीत्यथः। शर।रे स्थुरशरीरे । पाप्मनो हिरण्यमर्भपाप्िपरतिवन्धकारणानि। हित्वा परित्यज्य ।सर्ानििचन्‌। कामान्‌ कामनाविपयान्‌ । हिरण्यगरमेताद्‌

दाटम्ये- न समश्रुते सम्पक्पप्रोति | इतिः मच्रसमात विज्ञानमयकोममाप्रौ वा परवत्‌ ।

तस्यष एव शारार्‌ आत्मा| यः प्रस्य | तस्य प्रवंम्य मनामयस्ययो विज्ञानमय एष एव शारीर्‌ आत्मेत्यन्वयः । व्याख्यानः पदाः ¡ अनन मनस मात्मत्वं निवारितम्‌ । (तस्माद्रा एतस्माद्विज्ञानमयान्‌) अन्यान्तर्‌ आत्मानन्दम- यः। तनप पणः | स वाएष परुपविध एव | तस्य प्ररुपत्रिधताम्‌ | अ न्वय पुरुषविधः । तस्य प्रियमेव शिरः । मादो दक्षिणः पश्र । आनन्द आ त्मा । ब्रह्मपुच्छं प्रतिष्ठ | तदप्येष शोको भवतिः । विज्ञानमय दु क्ता- त्‌ । आनन्दमय सानन्दविकारः सोपाधिकानन्द इत्यर्थः पियं प्रत्रादिदडीनजन्यं- खम्‌ मोदः पुत्रादिसम्भाषणसहासनादिजन्यं सुखम्‌ । प्रमोद: सहासनादौ स्थिता- ` नामपि पुत्नादीनामन्यानुविधेयत्वजन्यं सुखम्‌| अरमीरव्रिपयस्य दर्शनं नाभो भोग- ` | १. त जा

पश्चमोऽनुवाकः९| तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । ०५

शच प्रिय-मोद-प्रमोदा इत्यथः । आनन्दः सुखसामान्यं प्रिय-मोदपरमोदैष्व तुगतं सुखं ब्रह्म निरतिशय आनन्दो यस्य मात्रायुपजीबन्ति बह्यादयः । यथा देहा- वयवाः पादयोः पाणभेदाः एथिव्यामदाने वा वेदाश्च जयोऽपि मच्र-व्राह्मणद्पा अथवाह्धिरस्ु दष्टकमंसाधनत्वेन । यथा बुद्धिभेदः प्रथमजायां हिरण्य गभबुद्धौ च प्रतिष्ठितास्तद्रप्छुसामान्पविरेषा निरतिशय सुखेकस्वभावे सत्यज्ञानादिषूपे ब्रह्मणि स्वाधारे परतिष्ठिताः । स्थूरस्य देहस्याध्यात्माधिभूताधिदेवमेदभिनस्य ब्रह्मणः प्रथमकोशत्वम्‌ | द्ष्मस्य स्थूखात्मम्‌तस्याज्ञानकायंस्य क्रियाज्ञानशक्ते- श्रतुधां भिनस्य सकारणस्य कोराचतुष्टयत्व च। सूक्ष्मोऽपि विभागः स्वयं पा- णनिमित्त हि स्थुखुशरीरस्य सवेव्यवहारं मत्वा स्थल्डारीरात्मम्‌तः माणः क्रि याशक्तिरद्रितीयः कोशः । प्राणस्यापि मनसा इतस्ततो नीयमानत्वाद्धारनेव म- त्सभवखीवदस्य । ततोऽनिश्वयात्मिका ज्ञानशक्तिः पराणात्मभता मनआख्या तृतीयः कोशः । मनसोऽप्यनिश्चयात्मनो निश्चयपरतच्रत्वानिश्चयानिमका बद्धि- मेनआत्मभूता चत॒थंः कोशः। बुद्धेरपि खखपरतच्नत्वादवस्थात्रय का्य-कार्‌- णोपाभ्यवच्छिननं सुखं पञ्चमः कोशः । तत्रापि पिय-मोद-प्रमोदा जागरण-स्व- प्रजं आनन्दः सोषु व्याकृतोपाधिः । इतःपरं भत-भौतिककाय॑स्य कारणस्य चाभावादकायकारणं ब्रह्म सवैस्याधारमते कोरपञथकवाक्पव्त्तिकारणनिमि- त्त प्रथमसूत्रेण सूचितम्‌ । मन्रेण च व्याख्यातमुक्तवती श्चतिरित्यथः। मनो- मयायेस्थले विज्ञानमयं विज्ञानमया्थंस्थरु आनन्दमयं च पटित्वा सेषं समान- पाठ पूवेवद्याख्येयम्‌ ॥ ५ ॥ आनन्द्‌-ब्रह्मणोरमेदाह्रद्याभिधानमेवानन्दामिधानमिति मन्वानः परति । अप्तनेवावि्यमान एव ननेरज्ञातोऽभिमृतश्चेत्य्थः । स वक्ष्यमाणः । भवति स्पष्ट- म्‌ । असत्‌ अविद्यमानं खरविषाणसममित्य्थः ब्रह्म आनन्दमयस्य पच्छ कारणं ` चेत्युक्तेनासत्वप्रकारेण । वेद जानाति । चेत्‌ यदि । असच्वज्ञानादर्गथमक्चा सत्वज्ञानादथमाह । अस्ति विद्ते सवस्य कारणत्वेन सर्वात्मत्वेन च । बद्यो- त्तम्‌ । इत्युक्तेन सत्वपकारेण । चेद्यदि । वेद जानाति । सन्तं षियमानं वाचा मनसा कायेन च पूज्यमित्यथेः । एनं बह्मास्तिखज्नञानिनम्‌। ततो बह्मास्तित्व- ज्ञानात्कारणात्‌ विदु जानन्ति । स्वै जना इति शेषः । इतिः मन्रसमाप्त्पथमा- नन्दमयपरिसमाप्त्यर्थ वा पूववत्‌ । तस्येष एव शारीर आत्मा । यः पष्स्य | तस्य पूवस्य । विज्ञानमयस्य य आनन्दमय एष एव शार आतमेत्यनयोन्पा- ख्यातः पदाथः ।

१ कग. प्रजा" | रक. ग, “थमं सू?|

९६ राङ्कगानन्दकृता। [ह्वय

अथ कोशषपश्चकाधारब्रह्मास्तित्व-नास्तित्वविज्ञानफरखुकथनानन्तरम्‌ । अतो बरह्मणः सर्वात्मत्वं यतोऽस्तिनास्तिपरत्ययौ च कर्तुं भडकावस्मात्कारणात्‌ | अनुप्रश्नः 1 ब्रह्मणो ऽस्तित्वे नास्तित्वे च तञ्ज्ञानिना व्रह्मपाप्रावपाफ्ठे च सन्देहमनुपरश्नाः पष्टव्या ई सताथ॑विषयाः शव्दसन्दभाः । पञ्यःत इति रेषः। उत अपि 1 अद्िद्रान्ब्रह्मणि सन्देह-पिपययज्ञानवान्‌। अमुमानन्दमयकारणभतं पुच्छरूपरं च अस्ति-नारितत्वाभ्यामनिध्ितं वरत॒ब्रत्तन । खाकं खोक्यमानं स्वयंप्रकाशत्वेन तज्ज्ञानिमिः। परेत्य परषछोकमागत्य शरीरं परित्पन्यत्यर्थः| कश्चन कोऽपि। गच्छति पराप्राति। ष्ट्तिर्विचाराथा | आहा पक्षान्तरे | परिद्रानब्रह्म- गि सःदेह-विपययरहितज्ञानवान्‌। अमुं खोकं परेत्य व्याख्यातम्‌ । कश्ित्कोऽपि। समश्युता समश्युते व्याप्नोति । ष्ट्तिर्विचारायथां | उ अपि] अयं भावः-पद्यस्ति स- त्यज्ञानादिरुक्षणं ब्रह्म ताहि पाएव्यमविदुपाऽपि | न ह्यज्ञान-स्शाय-विपर्ययवस्त- नो ऽन्यथात्वम्‌ । सर्वात्मकं चेदविद्रान माप्राति विद्रानपिन पराप्रयात्‌ निवामका- भावात्‌ । अथ नास्ति तत्तहिं विदुपाऽपि न पप्रव्पम्‌ | न टि नरकिपागादिकं तस्मि-सन्देहे-परिपययरदितज्ञानिनाऽपि पप्र शक्यम्‌। अथाप विशेपगन्यमप्यने- न प्राप्यते तद्चविुषा न प्राप्यत-इति न नियामकं परयाम इति ! अननोत्श्चो- काथ॑स्याऽऽक्षिपः कृतः |

आस्तां विद्रदविहुपाः पाध्यपाप्री | व्रद्मणोऽविद्रदप्राप्या यत्तमय ना स्तित्वमापादपितुमिष्टं तज्ञगत्कारणत्वकथनेन प्रवक्तिन पनः केनचिद्विरेषे णामिधीयमानेन निराकुबेन्सच्वपक्षमथादादत्ते । स घत्र-मनच्राभ्यां व्रद्मतयेनोक्त जआतमानन्दमयस्य कारणभूतः परच्छभूतश्च प्रसिद्धः| कथमसा नागतीत्पथः। नन्‌- सतां चेतनानां किंचित्कारितं दृ्टमस्य तरिमन्सत्यरितत्वं श्रदधामीत्यत आ- ह । अकामयत्‌ कामनामकुरूत । कामनाविपयमाह | वहू स्यां नाना मवेपम्‌ | नाना- भवन ऽप्युपायमाह्‌ | भरजापपातद्यय | इत्यनेन पकारणेमां कामना कत्वा | स का- मी तपःपयाङोचनम्‌-इद मनेनेत्थमित्यादिपम्‌ | अतप्यत सञयविपयमकरोत्‌ स कायुकस्तापसः) तप उक्तम्‌ । तप्त्वाक्तविपय क्रत्वा काय-कारणादिकं प्रथि चायं निधित्य चत्यथेः | अनन्तरमिदं विविधपरत्ययगम्यं कायजातं भत-भौतिकं चेतनाचेतनात्मकम्‌ ! सर्वं निखिलम्‌ । अछजतोत्पादितवान्‌ । सर्वशव्दा्थमाह । य- दिदं किच । यत्किचेदं पिद्धमस्तिनास्तीत्यादिपरत्पयगम्यं यत्किमपि । तत्कार्य जातम्‌ । छष्टासा् । तदेव स्वरमेव । अयमेवकासे देहरीप्रदीपन्पायेन-'तदाऽ-

१ ख. श्य वंद्य" |

पष्ठोऽनुवाक.६] तेत्तिरौयोपनिषदीपिका । २७

मुना पाविशत्‌" इत्यनेन च सम्बध्यते । अनुका्यैष्टिमन्वेवापविष्टोऽपि त स्व- माव स्थानादाकाशवत्पवेशमकरोदेव । प्रविष्टशब्दपरत्ययपिषयो ऽम्‌ दित्यथः । तदतु कार्य छष्टमनुपविश्य पवेश कृत्वा । फं तटस्थ एवायं घनधारिवदहं निमीय तत्र परविश्य रिथतः । तथा चात्मनो बहूभवनोपायः जायेयेति ष्टो विपरीत इत्याद्य नेत्याह । सच्च तेजोबन्नषटपमपि । त्यच्च वाय्वा- फारापमपि । चकारो तद्धद्धि समुचितुतः | अभवत्‌ । स्पष्टमिदं क्रिया- पदं वक्ष्पमाणेष्वपि चतुषु पर्यायेषु सम्बध्यते । निरुक्त चानिरुक्तं च । निःशेषगकतं निरुक्तम्‌--घटः परथुब्॒ध्नोदराकार इत्यादि । तद्विपरीतमनिरुक्तम्‌ -जाती-चम्पक-केतकीकुषुमगन्धमेदादि । चकारौ पूर्ववत्‌ । निख्यनं चा- निरुपनं च आश्नयोऽनाश्रयश्च । चकारो पूववत्‌ । विज्ञान चाविज्ञानं च । स्ृति-संशय-विपयय-निश्चयादि विज्ञानं तत्कारणं वा चिन्मात्रं वा | तद्विपरतम- विज्ञानम्‌ । चकारो पूक्वत्‌ । सत्यं चाखतं च भावात्मकत्े सति कथित्कुत्रचित्कथं- त्केनचिदपि बाधरहितं सत्यं व्यवहारतो वा वधरहितम्‌। तद्भिपरीतमदतम्‌। च- कारो पूर्ववत्‌ । अस्तिनास्तीतिमत्ययविषयः सर्वैः कार्य-कारणवरमे ब्रह्म च बद्यै- वामूदित्यथः। ननु-स सर्वकारणं स्वेमभरदित्येतावत्पतीयते न तु तदष्त्यं नेति- वचनादित्यत आह । सत्यं सर्वेवाधशन्यं भावष्टपं बरह्म । अभवत्‌ उक्तं ृशी- दिकमभवत्‌ । असतः सर्वात्मत्वे सर्वमिदं सैः परस्ययेरसदिति परतीये- त नरविषाण-वन्ष्यापु्रादिवत्‌ । ततो नासरसर्वात्मकं किन्तु सदेव । पतीतेरि- श्वासे जीवनादिव्यवहारस्यापि दुरेमत्वमित्यथः । कि सदादिकं दशविधं तद्ुद्धयश्चेत्येतावदेव सत्यमभवदित्याश्य नेत्याह । यदिदं किच उक्तमनुक्तं चोत्रक्ष्यमाणं यत्किचेदं निखिरमपीत्यर्थः । तत्‌ नि- विरुमपि सत्याद्रह्यणोऽभिनं तस्मिन्नष्यस्तत्येन प्रतीयमानं सिद्धम्‌ । सत्यं सत्यशब्दाई व्यवहारक्षभत्वेन गृरतामूतैत्वेन च । मूर्तमर्तविभागो भ्रतपश्चक ९ । तेलोवन्नानि मूतनि । वाय्वाका्ावमूरतो । कार्य-कारणयोरपि मूर्तामू; त्वे एवमवगन्तव्ये । कायं सर्वैः प्रपञ्चो मूत-भोतिकषूपो मरम्‌ । स्थृरुत्वात्कारणतो विच्ातवष्तम्‌ । तद्विप्ययाद प्रतीयमानत्वेन वा । इति अनेन पकारेण । आचक्षते कथयन्ति बरह्मविदः | तत्न समैकारवंगुन्ये ब्रह्मण्यपि युक्तयभ्यचयाथस्तच्छ- ष्टः । बरह्मणः सत्यत्व अन्यस्य चासत्यत्वे युक्तिशेयम्‌ । ब्रह्मव्यतिरिक्तं यत्स- त्यं तजित्पमनित्यं बा? नित्यत्वे कार्यता कायते चात्यत्वमनिच्छ्तोऽपिमा प

१ स. 1 पि स्‌ ए 1 > स, ह भूधर्‌ प । 2 सत, "तीमत [द्‌ क । ४क, ग. ०८ त" ५५ म. भतो प्रा | | |

८ रदुरनन्द्कृता । [बध्रवघ्यं

मादिकस्वजिह्वाचवंणवदागतम्‌ । नित्यत्वेऽप्यसवेगतत्वे स्वेगतत्वेऽपि जा- ख्यत्पेऽपि मेदे ष एव दोषः। तस्माह्रद्येव सत्यं न तन्यत्‌ । ब्रह्मण्यध्यास्ात्त- त्सत्यराब्दाह्‌ । यथेदं तायामध्यस्तं रजतमिदं शब्दाहम्‌ । एष शोको भवति व्याख्यातम्‌ ॥ ६ ॥

असह सस्येऽष्यस्ते सत्यरब्दाहं सन्नाम-हप-कर्मात्मकत्पेन स्थवीयोबुद्धिषि धयत्वात्‌ । त द्रहितमसत्सत्यज्ञानादिरक्षणं बह्म शाच्पसिद्धं पिद्रत्मसिद्धं बा नाम- हप-क्रियाहीनं जगत्कारणं सद्रेति वक्तव्येऽसच्वभ्रमस्य नाम-षटप-क्रियाहीन- तेनोत्पादादिति कथनाथेमसद्रेत्याह्‌ । इदं वि विधप्रत्ययगम्यं विश्वम्‌ । अग्रे विश्वौ- त्पत्तेः प्राक्‌। आसीद्धम्‌व । अविचाशवरं बह्म जगत्कारणमेवाऽऽसीन त॒ कायं- लातमित्यथः। ततोऽसच्छब्दामिपेयात्कारणात्‌। पे एव प्रसिद्धं वा । सत्सच्छब्दा- मिधेयं सपषटनाम-रूप-कमं । अज्ायतोदपद्यत । तदविद्याशबरं जगत्कारणम्‌। अ~ विद्यात्मानमेकं चिदानन्दस्वभावम्‌ | स्वयमात्माऽविच्याया आश्चो विषयश्च। अ- ` कुरुत बहुधा कृतवान्‌। तस्मादात्मानमात्मनेव बहुधा करणात्‌ ततोऽवि्याश्चयपि- षयभूतमानन्दात्मस्वसूपं सुकृतम्‌ । स्वार्थऽयं सोः प्रयोगः। स्वेन स्वंकृतवत्स्वकृतं स्वङृतमेव परोक्षेण रुक्तं पुण्यं उच्यते कथ्यते देवैः । इतिः मच्रसमाप्तौ |

ननु~. ब्रह्मविदाप्नोति परं ' इत्युपक्रान्तं तत्र किं ब्रहेत्याशङ्मयां सत्यादि- रक्षणं तत्स्वरूपममिधाय तत्मतिपत्यर्थं च तस्याकाडादिकारणत्वाभिधानप- स्वेन कोशपश्चकमवतायं पश्चमकोशाधारत्रह्मास्तित्वनास्तितवज्ञानामभ्याम्थान- थेयोरमिधानेन प्रश्नेषु समागतेषु सत्िर्ण॑यार्थमिदं ‹ सोऽकामयत इत्यारभ्य ^ कृते " इत्यन्तयुक्तमस्तुं । तत्तथापि सवकारणब्ह्यावाप्तौ न पुरषाः । आ- नन्दावप्रेरेव तथात्वादित्यत आह । यतसमसिद्ध जगत्कारणम्‌। वे स्मर्यमाणं त. ह ह्य | सुकृतमविचायाः स्वात्मूपमेव कमं-कतूंभाषेन कृतवत्‌ । रस भनन्दद्रवः स्वयप्रकाशमानानन्द इत्यथः | वे प्रसिद्धो वैषयिकषुखरूपेण सवैपरियतमत्वेन वा स्मयमाणो वा। स मोक्ष भावी इदानीं परोक्ष एव पाणिनां रसः । रसं सु- कृतामिन्नमानन्दात्मस्वरूपम्‌। हि यस्मादेव । रस रष्थ्वेति द्वाभ्यां शृहुखान्यये- न सम्बध्यते । रसमेव न तन्यत्‌ । अयमधिकारी । रुष्ध्वा प्राप्येव न त्न्य- था । आनन्दा प्रत्पक्पकारमानानन्दात्मस्वषूपः। भवति स्पष्टम्‌ । तस्माल्र- षाथ ब्रह्मपाप्रिरित्यर्थः।

ननु-सुङृतस्य ब्रह्मण आत्मामिन्नस्पाऽऽनन्दत्वं भवतोच्यते | प्रतीतिश्च

विपरीतेत्याशङ््य-तदुत्तरतेनान्यथानुपपत्तिमाह । क आत्मनोऽनानन्दत्र आ- 1 १ स. तान्न. रघ. च्‌ | तव्रहि। उ ल. "स्तुतत्तथा | तथापिस°।

सप्तमोऽनुवाकः७] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका। २९

नन्दात्मव्यतिरिक्तः। हिः हैत्वथंः । एव नाम। कस्तु नामाऽन्यादपानचेष्ं कुयात्‌ । को व्याख्यातम्‌ । प्राण्यातपराणचेष्टां कुर्यात्‌ । यत्‌ यदि एचेष स्वयं- प्रकाशमानः। आकाशः आकाडवत्सवेगतः आकाशशब्दाभिधेयो वा | देश-का- र-पस्तुपरिच्छेदगून्य इत्यथः। आकाश इति सप्तम्यन्तत्वपक्षे हार्दाकाशे अ- विद्याशवरित इति व्याख्येयम्‌ । आनन्दः परमेमारम्बनत्वेनोपरक्षित आन न्दात्मा । न स्यान्न भवेत्‌। अयमर्थः-आल्मकामय सवा छोकिक्यो वेदिक्यश्चे- ष्टाः। प्रणधारणमपि। आत्मा चेदुःखं दुःखसाधनं वा स्यात्तदानीं वृश्िकतल्न- न्यदुःखवद्धेयः स्पात्‌ । दुःखसाधनत्वे वाऽऽत्मार्थं भादिकं पियं न स्यात्‌। ततः मुखत्वं परिशिष्यते । अभावस्यासच्वे नामाऽऽत्मनो दुःखामावत्वं पती- तिषिरुद्धम्‌। सुखस्यापि जायमानस्य वेचस्याऽऽत्मार्थ॑त्वेन पियत दष्टा। न तु ख- रपेण । अन्यथा वे्यादिगतस्यापि तस्य परियता स्यात्‌। तेन नित्यस्वयंप्रकाशमा- नानन्दात्मा परमरमारम्बनत्वेनाद्वीकरणीयः । परपरेमारम्बनत्वं च तद्थलौ- ` किक-पेदिकजीवनचेष्टान्यथानुपपच्या कल्प्यते । आत्मनो ऽनानन्दस्वेन कापि चेष्टा स्यादिति । नतु-यद्चयमानन्दहूपस्तर्दिं किमर्थमयमानन्दार्थं रोकः साध- नमादत्त इत्यत आह । एष आकाश आनन्दा स्वयपकाशमानोऽप्यनाचवि- यादृतः साधन-साध्यादिभावेन व्यवस्थितो हि यस्मात्तस्मादिति शेषः| एवै- षडाब्देन सम्बध्यते |

एष एव साधनं साध्य च वस्तुतोऽज्ञातात्मयाथाम्यसाधनतारतम्येनापसा- रिताविच्यातारतम्यादाविभत्ात्मञुखतारतम्यरूपः । अविद्यादशायामानन्दयाति आकीटपतद्घमाब्रह्म च निखिरं जगदायोनिपादुरभावादामोक्षसाक्नात्कारा्चानन्द- यति । आनन्दात्मनि साप्षात्कृतेन साध्यसाधनादितिभावः ! तत्साक्षात्करणा- त्माक्साध्यसाधनादेरपि वस्तुतस्तदात्मकत्वात्तस्येव सुखदातृत्वमविरुद्धमित्य- थः । ननु-आत्मनोऽस्तित्वे स्थिते विद्वानेव कदा कथं भराप्रोतीत्यत आह । यदा यस्मिन्कारे । हि यस्मात्‌ विदुषो ब्रह्मप्राप्तौ नियामको हेतरहिनोच्यते । बरह्मसाक्षात्कारवत्वेनापगताविद्यत्वादित्यथः। एवायं पार्थसारयिवत्काख्वाचिना विद्वद्राचिना छामवाचिना च सम्बध्यते । यदैव न त्वन्यदा । एष दिद्रानेव न त्वन्यः । एतस्मिन्नात्मनो भेदरहिते सत्ये रसे । अहश्ये बाह्यान्तरेन्द्रियज्ञाना- विषये । अनात्म्य आत्मन इदमात्म्यं तरिविधं शरीरं न यस्यासावनारम्यस्तस्मिन्‌ ।

ननु-सवज्ञानापिषयोऽशरीरोऽपि वाग्गोचरः पदाथौ नरविषाणादिररयत इ-

त्यत आह । अनिरुक्ते निरुक्तिशृन्ये वाचामगोचर इत्यर्थः। ननु-वाचामगोचरोऽपि `

१६. न्यांचष्टं।२ घ. श्ट्म्यं विविधं |

३० ` ददुरानन्दकृता | [्रष्मवह्यां

साश्नयः पदार्था दृषटो-यथाऽविधासदसदयुक्तपविषपत्यत आह । अनिरूपने निर्यनमाश्चयः तद्धीने । ननु-पाकरते पर्ये तत्रैव प्रतिष्ठां स्वौऽपि विन्दत इत्यत आह । अभयं भयं प्रकृतिस्थः संस्काराः प्रकृतिश्च भयानकससारहेतुत्वा-

च््न्यमभयमित्यर्थः । मयं यथातयेति व्याख्येयम्‌ । परतिष्टामिदमहमस्मःति तादात्म्येन प्रतिरूकसस्कारराहित्यलक्षणन प्रकर्पण स्थिरम्‌ | पिन्दते समत एव । अथ तदा । सोंऽस्मिन्प्रतिष्ठं मराप्र विद्रान्‌ ) अभयं गतः भयमविद्या तत्स्कारा द्वेतषपास्तच्छन्यमभयं स्वयेपरकाशमानानन्दात्मस्वष्टपाविभावि गतः पराप्तः । भवति स्पष्टम्‌ । जीवन्मुक्तः स्वेदा भवतीत्य; ।

ननु--दविद्रानविद्रानपि ब्रह्मणि परतिषित एव । तम्य सवाधारत्वात्त-

तोऽपिदुषोऽपि पेतस्य ब्रह्मप्राप्तिः स्यादित्यत आह । यदा यस्मिन्का- रे | हिः हेती । यस्माद्रद्मणि पतिष्ितोऽप्यविद्रान्त्रह्माहमस्मीति ब्रह्म न प्रतिपद्यते । निधिस्थ इव जात्यन्धो निधिमव प्षेवत्त्‌ । एष ग्रति दरःसन्दिहानो विपयस्तोऽज्नानी च । एतस्मिन्स्वात्मामिने ब्रह्मणि । उत्‌ अपि । अरमल्पम्‌ । अन्तरं भेदम्‌ । कुरूते स्प्म्‌ । अथ तदा तत्तस्य पदिग्धस्य विपयैयस्थस्याज्ञानिनश्च । मयमविया-तत्कार्य-तत्संस्कारजन्यमध्या- स्माधिभूताधिदेवभेदमिननं वाचि मनसि कायेऽसद्यदुःखकारणं जन्मादि । भवति ` ब्रह्मैव सन्देद-विपयेयाज्ञानेरुक्तभयद्पं मवति स्रगिव सपाचाकारैः । ननु-अदि- दुषस्तथास्तु यस्तु शाघ्चीये कमेण्पधिक्रतो विद्वां स्तस्य ब्रह्मविद्‌ इव ब्रह्मपाप्ि- रित्यत आह । ततूक्तमू । व्रह्म भयषटपम्‌ । तु शब्दः शङ्ानिवारणा्थः । शाद्वीये कमेण्यधिकरतस्याविहुषो ब्रहमव्िदश्च न साम्यं भिन्नामिननवृद्धिन्वेन विरुद्धत्वादेव तदेव न त्वन्यत्‌ । भयं व्याख्यातम्‌ । विदुषः कमियाविदः] अमवानस्याह ब्रह्मा स्मीत्यभेदेन मननरहितस्य । इदमेव वेपम्यं कर्म-वरह्मविदोः | तत्तत्रान्मसेना्नते ब्रह्मणि भयकरेऽपि । एष छाको भवति व्याख्यातम्‌ । अपिशब्द चिता युक्तिः । संक्षेपेणेयम्‌ । अग्रत माता-पिता-बन्ष्वादि वाऽविपसीतशूपमपि स्वस्येषटकारितेन स्वयं षिपरतग्रहीते तदनिष्टमकुषेदपि स्वस्यानिषटकारि दष्टं पथा तद्वहू- द्यापि ॥ ७ ॥

_ भीषा भीत्या । अस्माद्रह्मण आत्मत्वेनाज्ञानात्‌ । वातो वायुः! पवते वाति । भीषा भीत्या । उदेतयुदयं गच्छति । सूर्यं आदित्यः। अस्मादित्यनवरवते । मीषास्मा- व्याख्यातम्‌ । अश्च वदह्धिरपि दहनादिकं करोतीति शेपः। इन्द्रश्च त्रिखोकीनाथो- ` ऽपि त्रिखोकीमवतीति रेषः। आयश्चकारोऽनुक्तानां सवपा महतां व्यापारसमु-

1 11

क भा भाक > वाठ नरजा फति ततोन मम्पननोनिमोतनेभिित

१ ख. शस्तस्या^ |

मषटमोऽनुवाकः<] = तैत्तिरीयोपनिषदीपिका | ३१

क्षयाथः | द्वितीयो भीषास्मादिति सम्बन्धार्थः | मत्युः स्थावरजद्कमविनाकारी । धावति स्पैषामभावाय सर्वान्प्रतिगच्छति । पञ्चमः पश्चसंख्याप्रणो भीषा- स्मादित्यतुषङ्गः । इतिः शोकमा । ननु-यकृता ब्रह्मयश्ना व्याख्यातास्त- मैव ब्रहमपप्ररपुरुषायत्वे रङ्िते भरसङ्काद्नह्मण आनन्दष्टपत्वुकतं सोऽयमानन्दौ दुःखाऽभावो भावो वा सातिशयस्ततोऽपुरुषारथं इत्याश्चद्क्या ऽऽह । सा प्रसिद्धा । एषा वक्ष्यमाणा । आनन्दस्य भावरूपस्य सुखस्य | मामा < सा ब्रह्मविदां सुखका- रित्वेन पूजितो विचार आनन्द स्पोत्कषवत्वेनाभावत्वव्यावृत्तिफरो ब्रह्मानन्दु- स्य॒सवेस्मादधिकत्वनापुरूषार्थत्वव्यावृत्तिफलः। भवतति स्पष्टम्‌ |

युवा षोडडावषमारम्यापल्ितददीनमुपघातमन्तरेण मध्यमं वयो यौवनं तद्वानक्षी्णो(द्रयशक्तिरित्यर्थः । स्याद्भवेत । यौवनेऽपि स्वभावतः शरीरस्वेन्द्रि- याणां वा वेषुप्यं सम्मावितं रोगादिनिमित्तं वा तिवारणार्थमाह । साध युवा कन्दपेसमानरूपःसन्योवनसम्पच्नः । तादशोऽपि मूर्खा मा भदित्याह । अध्याप- कोऽघीतसाङ्गोपाङ्वेदः सर्वज्ञ इत्यर्थः । तादशोऽपि केवरं स्वोदरंभरितिमन्दो वा तदयं तन्रेगवारयति | आशिष्ोऽतिश्चयेनाऽऽशास्ताऽतिशयेना ऽऽ कारी च। अथाप्यतिमन्दत्वाद्यथेजी वित एवेत्यत आह । हदिष्ठोऽतिशयेन दटोऽपिक्तवा- छायमना इत्यथः । तादशोऽपरि बरहीनः स्यादित्यत आह । वटिष्ठोऽतिशयेन वरुसम्पन्नः । एवंभूतोऽपि वित्तहीनः स्यादित्यत आह । तस्योक्तपिशेपणवि- रिष्टस्य । इयं सपद्रीपाष्धिवख्यलोकमेखला । एथिवी भमिः । सका निखिरा। वित्तस्य वित्तेन दष्टादृष्टसुखकरेण गो-हिरण्यादिना । पणी परिप्रणां । स्याद्रषे- त्सवेलक्षणसम्पन्नस्य चक्रवतिन इत्यर्थः । स सर्वैरक्षणसपचस्य चक्रवततिनो जा यमान आनन्दः । एकः एकत्वसख्याक्रान्तः । मानुषो मनुष्येषु भवः ¡ आन- न्दो भावरूपः सुखात्मा । नातःपरं मनुष्याणां सुखमित्यर्थः । ते परोक्षाः । से पिद्धाः । शतं शतसंख्याका मानुषा आनन्दाःव्याख्यातम्‌ । वचनं तु व्िञ्चेषः।

स परोक्षः पसिद्धः। एकः एकत्वसंख्याक्रान्तः । मनुष्यगन्ध्वीणां मनुष्याः सन्तो जन्मान्तरे गन्धर्वत्वं भाघ्रा मनुष्यगन्धर्शा अन्तरिक्षरोकनिवासिनोऽन्त- धीनादिराक्तिमन्तस्तेषाम्‌ । आनन्दः सुखात्मा । अस्माकं चक्रवतिनं पथोक्त- गुणविञचिष्टानां शतगुण इखं मतुष्यगन्धर्वाणां प्रमे सुखमित्यर्थः । श्रोत्रियस्य चाधौतवेदस्याप्यवरजिनतं चात्रा्थसिद्धमिति न पठितम्‌ । ओतरियत्वं च चक्र- वर्तिनोऽस्य च समानम्‌ । चकारो मनुष्यगन्धवानन्दसमुचयार्थः । मन॒ष्यगन्ध- वानन्दपाप्रो कारणमाह । अकामहत्तस्य तथोक्तगुणविरिष्टचक्रव्िसखकामेना- निपातितस्य तदभिखषरहितस्येत्य्थः ! यो हि यत्राभिराषरटितस्तस्य तद्धि-

३२ राङ्रानन्दक्रता । [्ह्मवह्यां

घयप्रापेः शातगणं सुखं भवतीत्यत एव प्रथमे पयाये श्रोत्रियस्य चाकामहतस्ये- तिन पितम्‌ ।

' ते ये शतं मतष्यमन्धर्वाणामानन्दाः | स एको देवगन्धवीणामा- नन्दः । श्रोजियस्य चाकामहतस्य | ते ये शतं देवगन्धर्वाणामानन्दाः। स एकः पितृणां चिरलोकलोकानामानन्दः । श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य । ते ये शतं पितृणां चिरखोकरोकानामानन्दाः । सर एक आजानजानां देवानामा- नन्दः | श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य । ते ये शतमाजानज्ञानां देवानामानन्दाः | स एकः कर्मदेवानां देवानामानन्दः । ये कर्मणा देवानपियन्ति । श्नोत्रियस्य चाकामहतस्य । ते ये शातं कर्मदेवानां देवानामानन्दाः । स एको देवानामान- न्दः | श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य ते ये शतं देवानामानन्दाः । स एक इन्द्रस्यान- न्दः 1 श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य । ते ये शतमिन्द्रस्यानन्दाः ! स एको ब्रह- स्पतेरानन्दः। श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य | ते ये शतं ब्रहस्पतेरानन्दाः । पत एकः अरजापतेरानन्दः । श्रोत्रियस्य चाकामहतस्य । ते ये शतं प्रजापतेरान- न्दाः | सर एको ब्रह्मण आनन्दः । ्रीत्रियस्य चाकामहतस्य ।

देवगन्धवाणां देवाश्च ते गन्धर्वाश्च देवगन्धवास्तेषां चाकल्पगन्धवंशरीरा- परिहेतभूतकम॑गामित्यर्थः । पितृणां पितृूषिशेषणं चिरलोकटोकानां चिरादीधं- ` स्थायिनो खोकाः कर्मफरूविशेषास्ते येषां खोकास्तत्स्यानानि च चिरखे-

करोकास्तेषामनेककारुस्थायिनामित्यथः । आज्ञानजानां कल्पादाबुत्पन्ाना- माजाने देवखके जाता आजानजस्तेषां विशेषणमिदम्‌ । विरेष्यमाह्‌ । देवानां चयोतनात्मकानां कमेदेवानाम्‌ । इदं श्रुतिरेव व्याकरिष्यति । पूरववद्ि- रोषणयुक्त्वा विशेष्यमाह । देवानामाजानेभ्य रउच्छरष्टानां योतनास्मकाना- म्र । कमदेवानामित्येतद्याकरोति । ये प्रसिद्धा याज्ञिकाः । कर्मणाऽथिहोत्राय- श्वमेधान्तेन । देवान्‌ चोतनात्मकान्‌। अपियन्ति प्राप्रुवनिति देवत्वगुपगता इत्यथः। देवानां जयस्त्रिशत्संख्याकानां हविशैजामभ्यादीनाम्‌ । इन्द्रस्य त्रिरोकीपत्युः ` शक्रस्य । ब्रह स्पतेदवगुरोः । परजापतेविराजः । ब्रह्मणो हिरण्यगभस्य । नवस पययिषु मायः समानपाठम्‌। शेषं पूरं पूवं तदाचथेत्वेन व्याकृत्य यथोचितं गन्ध- वादिपदर्योलनीयम्‌ । अकामहतत्वं च पूवपर्वविषयतवेन हिरण्यगभैस्य यावानान- ` न्दस्तावानानन्दो निरतिशयवेराग्य इति तात्पयार्थः । हिरण्यगभादुत्कृष्टस्य ब्रह्मानन्दस्य वल्मनसयोरगोचरत्वाद्धिरण्यगभौनन्दमेव ब्रह्मानन्दस्य सयुद्र- शना ओरौतकमौनुष्ठातारोऽविद्रसो देवतं परप्ताः क° 1 ४ ख. उत्कटानां । ५ ख. यः । देवाः समच- यकृ[रिणो देवयानमा्मगामिनो देवाः | देवानां । १ ध

अष्टमोऽनुवाकः <] तेत्िरीयोपनिषदपिका । ३३

स्योद बिन्दुसमं दिल्यात्रमुक्त्वोपरराम श्युतिः। अतःपरं स्वयप्रफाशानन्दा- त्मेव पमाणं नाहमिति शतेरमभिपायः | ।

अनेन भावहपो निरतिशयशच ब्रह्मानन्द उक्तः । तथापि स तु हिरण्यगभा- दपि परतो देहादयुपाधिस्थो वा नास्मदादिरूप इत्यत भह । सर परो- क्षो दहिरण्यगमीदुत्कृष्ट आनन्दः । यश्च प्रसिद्धोऽपि अयं स्वयपकाडमा- नः । पुरुषे पथ्चकोशात्मके पुरुषशब्दामिषेये नह्यपुच्छतवेनोक्तः । यश्च मसिद्धोऽपि असो परोक्नोऽस्मदादीनां भत्य्षश्च विदुषः । आदित्य भादि- त्यमण्डठे । चकारौ पुरुषादित्ययोवाचारम्भणमाहतुवक्यद्वयगतौ । स आदित्ये पुरुषे च वतमानः । एको मेदरहितः। विदुषो ब्रह्मपाधिरुक्ता यदेत्यादिना यपि तथापि त्वमसीति नोक्तं तदर्थ मासद्धिकमेक्यममिधाय पुनस्तत्पापिमाह । सो- ऽधिकारी। यो यः कश्चन एवं विदादित्ये पुरुषेच ब्रह्मानन्दमभेदेन विद्व न्‌! अस्मा- तमत्यक्नात्‌ छोकादृष्टाहष्टसाधनफलात्मकात्‌ । मत्य पकेणागत्य गृतवदनाभिरा- षडरन्य इत्यथः | एतटुक्तमनमयमन्विकारे। आत्मानमिन्द्रियद्वाराविषर पापकम्‌ उपसंक्रामति जवमयनध्यात्माधिक्रताधिदेवभेदमि्नम'यष्यस्तं वस्तुतस्तवहमेवे- दमितिसामीप्येन सम्यगवगच्छति } ‹ एतं पाणमययात्मानयुपसद्क्रामति । एतं मनोमयमात्मानयुपसङ्क्रामति । एत विज्ञान मयमात्मानयुपसर्‌क्रामति। एत- भानन्दमयमात्मानयपतक्रामति ' । स्पष्टम्‌ | पयायचतुष्टयमन्नमयवद्याख्येयम्‌ | सवोत्मतवज्ञनेनानन्द्ब्रह्म याप्रोतीत्यर्थः | तदपि तस्मिन्पश्चकोशाधिष्ठाने पु- च्छषटपे ब्रह्मणिरसे। सवान दातिरायिन्यधिदेवादिभेदशून्येऽहमस्मीत्यवगरेऽ- पिराब्दाचो हि यदात्मा भवति सोऽसौ तस्माज बिभेति। न च ब्रह्मणोऽन्यदना- स्ति । किंचिद्वद्यात्मा चायं ततो नास्य भीतिः कुतश्चिदिति युक्तिरुक्ता । एष छोको भवति व्याख्यातम्‌ ॥ < ॥ `

ˆ यतो वाचो निवर्तन्ते अभाप्य मनसा सह । आनन्द ब्रह्मणो विद्वान्न मि- भेति कृतश्वनेति * | कुतश्चन कस्मादपि । शेष समानपारं मनोमयपयोयवद्या- स्येयम्‌ | पर्वं यतो मनसः कारणादिति न्पाख्यातम्‌ । मनोमयपयौयसङ्कात्‌ 1 इदानीं संकोचे कारणाभावात्सवेकारणादानन्दात्मन इति व्याख्येयम्‌। ननु-भी- तिरहिताः सन्ति सहस्रशः $ण्यात्मानः संसारिण इत्यत भाह। एतं बरह्मविदृह मिद्धं । वावेव । न तपति सन्तापं न कुरूते न सन्तापयतीत्यषैः | मानसप्रत्यय इति शेषः। कुतरत्ययमभिनयेनाह ।बृद्धादेः सोकजे विचारे किमहं भीणशक्तिः। ` सधु शोभनं पुण्यात्मकं कर्म। नाकरवं न कृतवान्‌ । आः --------- क त इतवान्‌ । भाः कष्टमिति शेषः ॥ कि रोषः । क्षि-

९ श. गप तत्वम्‌

ह

३४ शङुरानन्दकृता } ्रष्ठवल्यां

महं व्ाख्यातम्‌। पापं श्वत्पादिनिन्दित कर्म| अकरवं कृतवान्‌ । आः कष्टमि- तिरेषः । इत्यमिनया्थ; । अनेन प्रकारेण भयरहितानामपि सस्रारिणां पुण्य- पापाभ्यां भीतिः । नास्य स्परषटेत्यमिप्रायः। नत॒-तीह कि रोकायतिक इत्याशङ्क्य नेत्याह । सोऽधिकारी । यः असिद्धः । एवं विद्ानहमेव निरतिशयज्ञानानन्दो न मत्तोऽन्यत्किचिद्र- सत्मृतमस्तीतिज्ञानवान्‌ । एते पएण्य-पयि । आत्मानमानन्दार्मदप नेन | सपणते ीणयति । उुक्रत-दुषकरते अहमेवास्मीत्यवगच्छतीत्पथः । ततो न रोकायतिकसम इत्याह । उभे पुण्य-पापे । रहि यस्मादपेप विद्रा नवैते ! भासमानं रणते व्याख्यातम्‌ । सर्वात्मत्वात्पुण्यपापानु एानानतुष्टानज- न्यः सन्तापो न तु रोकायतिकवत्नास्तिक्येनेत्यथः । तदेतदाह । य एं वेद पसिद्धोऽधिकायुक्तमानन्दषूपं निभेदमात्मत्वेन जानाति । य एवं वेदै प एवैते उभे आत्मानभ्णुते रीत्पन्वयः । ततो राकायतिकाद्निरक्षण इति शेषः! इतिः भनन्दवद्धीसमाप्रौ उक्ताः ्जनानानुकरणार्थो वा । उपनिषत्सै- कारणं सर्वाधारभतं निरतिश्चयानन्देकस्वभावं निर्भेदमपगतसमस्तप्रपश्चे ब्र- क्षाहमस्मीतिसा्मीप्येन नितरां गमपित्वाऽ ह-ममादिवन्धनानि शिपि रीकृत्या- विवा सकायी घसस्कारां सादयति विनाशयर्तात्युपानिपत्‌ व्रह्मविद्याप्रतिपादको ` श्रन्यो वोपनिषत्‌ ॥ ९ ॥ इतिश्रीमत्परमहंसपरित्राजकाचार्यानन्दात्मपज्यपादशिष्यस्य श्रीशङ्रानन्दभगवतः कतौ तेत्तिरीयोपनिपदीपिकार्या ब्रह्मवद्य नाम द्वितीयः प्रपाठकः ॥२॥

ति 11 नधत भकिनि सकि

१ ल. “नैनं स्पृ" |

तेत्तिरीपोपनिषदीपिका । २५

ॐ उक्ता ब्रह्मविचया। बरह्मावगतौ चोपाया अन्नमयादयः पश्चकोशाः। तारत याऽवगन्वमरक्तः कुतधिच्यतिबन्धात्‌ । तस्य तत्मतिबन्धकारणापाकरणभूतानि तप आदीनि । तपसि कारणे च ब्रह्मष्ट विधातु सल्ला पासनान्तराथमपाय वद्धचारभ्यते । तत्राख्यायिका गरुपदेशादेब्रंह्यविचयाद्गत्व दशयतु विया स्तोतु च | अ्गर्नामतः। वे प्रसिद्धः। वारूणिवेरूणस्यापत्यं वारूणिः।वरुण वरूणनामानं | पितरं भरगोर्जनकं । उपससार शाचररषेन मार्गेण विद्याथ समीपमागतवान्‌। आ- गत्य चेदमचे ¦ अधीह्मध्ययनं कुर । अयमथ॑ः- स्मरसि त्वं ब्रह्म; ततो मद्य बद्‌ | भगवो भगवन्‌ हे प्ूजावन्‌ । ब्रह्मातिश्चयेन ब्दधं नगल्नन्मादिकारणमित्यनेन म- ञ्रेणोपससार। अनन्तरं पिता तस्मे भरगवे। एतद्रक्ष्यमाणं । भरोवाच प्रकर्पणोक्त- वान्‌ । अनमद्यतेऽत्ति च शरीरमष्यात्मादिभेदमिन्नम्‌ । प्राणं शरीरान्त्वतित्वेन वायुमत्तारमेव क्रियाशक्तिम्‌ । इदानीं ज्ञानक्रियारक्तीनि भोगप्ताधनान्याह । चभूरुपग्ररणकारणम्‌। शरोत्रं शब्दोपरुष्धिकारणम्‌ । उपरक्षणमिदं तग्रसन-घा- णानाम्‌) मनः सवंकरणसाधारणमन्तःकरणं ज्ञानशक्तिः । वाचं वक्तव्यकारणभ- ताय्‌ । उपरक्षणमिदं पाणि-पाद-पायूपस्थानाप्‌ । इत्यनेनमरकारेण ।

कः

अयमर्थः । भोग्यं भोक्ता भोगसाधनं चेति समग्राऽपि प्रपञ्चस्तं बह्मरसक्षणं च कथयिष्यामि । यावज्वास्याऽऽत्मन्ञानं न भविष्यति तावत्पण्डितमन्यः कचि- त्क चिहूद्मोपासनं करोत्‌ । तेनोपासनेन क्षीणपापो ब्रह्मावगन्तु शक्यते नतन्य- थेति । तदभिप्रायेण श्चतिराह । तय॒पदिष्टपपश्चम्‌ । ह किर । उवाचोक्तवान्वरूणः। यतोऽभित्ननिमित्तोपादानात्‌ । वे पसिद्धानि। इमानि विविधपत्ययगम्यानि | भता- न्याकाशादीनि स्वेदजादीनि च। जायन्त उतपदयन्ते। येन जीवनकारणेन। जा तान्युत्प्नानि सन्ति । जीवन्ति प्राणधारणोपरुक्षितां स्थिति द्रवन्ति । यद्य- स्थानं घटस्येव मरत्‌ । परयन्ति गच्छन्ति सखस्वकायंस्वभावं परित्यजन्ति सन्ती- त्यथंः। अभिसंविशन्ति सवेतः सम्यक्प्वेरा कुर्वन्ति । तदुक्तरक्षणं जगल्नन्म- स्थिति-ष्वंसकारणम्‌। विजिज्ञासस्व विशेषेण--अहं तदस्मि--३इति ज्ञातमिरच्ं कुरु जानीहीत्यथेः । ननु--मया बद्य प्ट, भवताऽन्यदुच्यत इत्यत भाह । तदक्त- रक्षणं । बह्म ब्रह्मशब्दाभिघेयं नान्यदित्य्थः । इतिः पितुर्व॑चनसमा्तो ।

स श्युतपितृवाक्यो श्रगु: । तपः पर्यारोचनमनादिषृक्तेएु रक्षणाक्रान्तं कत- मदित्पेवषूप । अतप्यत कृतवान्‌। अथवा स्वधमेब्रत्तितं तपः कृच्छ्चान्द्रायणादि वा | अस्मिन्पक्षे तपसा शद्रान्तःकरणस्य मनस इन्द्रियाणां चेकाग्यं लायत

इति ्ाख्येयम्‌ । स तापसो श्चुः! तप उक्तर्पं। तप्त्वा सम्पा । अतिस्थवी-

२ राङ्रानन्दकृता । [मगुक््यां

यबुद्धित्वेनानं ब्रह्मा्नमेव ब्रह्मरक्षणाक्रान्तं बह्मदाव्दामिधयम्‌ । इत्यनेन प्रका- रेण । व्यजानाद्विशेषणावगतवान्‌ ॥ १ ॥

तद्विज्ञानपरकारं श्रुतिराह } अनादुक्तात््‌ । हि यस्मात्‌ । एवान्नादेव नत्वन्य- स्मात्‌ । खट निधितं । "इमानि मलानि जायन्ते । अन्नेन जातानि जीवन्ति। अने परयन्त्यभिसंविरान्ति' । व्याख्यातम्‌ । यत्पद स्थरेऽन्नपदमिति विरोषः। इत्यनेन प्रकारेण । तदन्न ब्रह्मरूपं । विज्ञायावगत्य परत्यन्षेणोपपत्त्या चान्नस्य

नारामवरोक्यानताव्रह्मरक्षणाभ्यां संशयाविष्टहृदयपः । पुनभय एव । वरुणं

इृदानीमुपेयदृष्टया स्तोति। तपो्रह्म ब्रह्मपतिपच्युपायमतं तपः ब्रह्मोपेयमि- त्यनेनायौदिदयुक्तं ्रहज्ञानाधिना नित्यानित्यवस्तुविवकादिकं साधनं सम्पादनी- | यम्‌ । तत्सम्पादयितुमशक्तथेत्तस्मिन्व्रह्मदषटि कुर्यादिति अन्यथाऽत वश्ष्पमाण- " पयोयत्रये च तयो व्रह्त्यमिघानं व्यर्थं॑स्यात्‌ । ' सतपोऽतप्यत । स तप- स्तप्त्वा' ॥ २॥ | भ्राणो अद्येति व्यजानात्‌ | प्ाणाद्धयेव खल्विमानि भ्रतानि जायन्ते। प्राणेन जातानि जीवन्ति | प्राणं प्रयन्त्यमिसंविशन्तीति । तद्िज्ञाप । पुनरेव वरुणं . पितरगुपससार । अधीदि भगवो वह्मति । त ५ होवाच । तपसा व्रह्म दिनि- ज्ञासस्व । तपो ब्रह्मति । स तपोऽतप्यत । स तपस्तप्तवाः | ३ ॥

"मनो ब्रह्मेति व्यजानात्‌ । मनसो हेव खल्विमानि रतानि जायन्ते। मनसा जातानि जीवन्ति । मनः पयन्त्यमिसंविशन्तीति । तद्विज्ञाय । पुनरेव वरुणं पितरणुपससार । अधीहि भगवो ब्रह्मेति । त ९ दोवाच । तपसा ब्रह्म िजि- ज्ञास्स्व। तपो ब्रहेति । स तपोऽतप्पत । स तपस्तप्तवा' ॥ ४॥

विज्ञानं बह्येति व्यजानात्‌ । विज्ञानादधशचेव खर्विमानि भृतानि नाय न्ते । विज्ञानेन जातानि जीवन्ति । विज्ञानं भयन्त्यमिसषविशन्तीति । तद्विज्ञाय । पुनरेव वरुणं पितरगुपसषार । अधीहि भगे व्रह्यति । त होवाच । तपसा ब्रह्य विजिज्ञासस्व । तपो बह्येति । ष तपोऽतप्यत । स॒ तपस्तप्त्वा

आनन्दो ब्रद्चेति व्यजानात्‌ नि भूतानिजा यन्ते । आनन्देन जातानि जीवन्ति । आनन्दं भयन्त्य भिसविश्चन्तीतिः।

षष्टोऽनुवाकः । तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । २७

यथान्नस्य विनाशित्वं दोषो बह्यत्वे तथाऽचेतनत्वं राणस्पः, निश्चयात्म कत्वं मनसः, सख-दुःख-भोक्रत्व विज्ञानस्य च दोषः । यद्यपि चश्च 1 मोत मनो वाचमिल्युपदिष्टं न विज्ञानमिति तथापि क्रियराक्तीनां वागादीनां ज्ञानशक्तीनां च चधरादीनां प्राण-मनःसमानयोगन्ेमत्वाल्यक्तद्रिज्ञाने च॒ नोक्तम्‌ । मनसोऽपि विज्ञानतन्रलान्ममसाऽमिधीयमान्त्वेन बि ज्ञानमप्य्थादुक्तेमव । ततस्तदरशंनं दोषदृष्ट्या पितरं प्रत्यागमनं चेत्यपिरुदधम्‌ । प्राण-मनो-विज्ञानानि प्राणमय-मनोमय-विज्ञानमयकारणान्यानन्दश्चानन्दमय- कारणम्‌ । पुच्छं च तस्य ब्रह्मडाब्दाभिधेयो यृख्यः । ततोऽस्य दशनानन्तरं पितरं परत्यागमनाभावः | स तपः इत्यारभ्येतीत्यन्ताः । प्राण-मनो-विज्ञानान- न्दप्यीयाश्चत्वारोऽपि समानपाग अत्रपयांयवद्याख्येयाः ।

इदानीमाख्यायिकासिद्धमथं श्चतिराह वियास्त॒तये । सा प्रसिद्धा । एषेदा- नीमुक्ता । भागवी शगुणाऽवगता भागवी । वारुणी वरुणेन योक्ता वारुणी । विद्या ब्रह्मविद्या । परम उत्कृष्टे । व्योमन्व्योम्न्यानन्दात्मनि । मतिषिताऽव- स्थानं प्राप्राऽऽनन्दात्मन्येव प्यंवसितेत्यथेः ।

इदानीमानन्दात्मविज्ञानोक्तं फएरमाह । योऽधिकारी । एवमन-पाण-मनो-वि ज्ञनेभ्योऽन्तरतम आनन्दोऽहमस्मीति । वेद जानाति साक्षात्करोतीत्य्थः । मतितिषएति एवं ज्ञानवान्सोऽयमविद्यासस्कारशृन्यो ब्रह्मण्येवावतिष्ठते । अत्रेव भरतिपन्तुमराक्तो ऽनादिकोशपश्चककारणे बरह्महष्टं कुयात्‌ । सोऽप्यन्तःकरण- ॒द्धिद्राराऽस्मिन्छरीरे शरीरान्तरे वा प्रतितिषएति ।

य एवं वेदेत्यनेनान्नादिषु ब्रह्मदृष्टरप्यभिधातुं शक्यत्वात्ताहरास्य प्रखोभना्थ दृष्टं फलान्तरमप्याह | अन्नवानित्यमच्रसम्पन्ः । अनादोऽनमक्षको नीरोग इत्यथः । भवति स्पष्टम्‌ । महानधिकः । भवति स्पष्टम्‌ । कथं ? म्रनया पुत्रा- दिसन्तत्या । पथमिगंवादिभिः । जह्यवचेसेन बाह्मणजास्युविततेनसा । न के- वख्मेवं कितु महानधिकः । कथं ? कीत्य यसा । प्रथमो भहच्छद्धस्तस्मि- निविद्याधिक्यमाह्‌ । द्वितीयस्तु प्रादीनां कीत्यैन्तानाम्‌ ॥ £ ॥

इदानी मस्याननव्रह्मोपासकस्य व्रतमाह । अन्नमदनीयं । न निन्यात्‌ निन्दां न कुयात्‌ ¡ तदनाऽनिन्दनं । बतं व्रतधारणं । पूवेमन्नमन्नादश्च यथास्थितयु- पासनीयमिति सिद्धवत्कृत्य इदानीं वेपरीत्यमाह । पराणो वे पञथव्रत्तिरेव । अ- नमदनीय शरीरं स्थरो देहः । अन्नादं अन्नभक्षकं । अनाश्रयतात्त्‌ । पाणे प शृतो । शरीर मक्तं । तदधीनस्थितितवेन पतिष्ठितं पतिषटां पापम्‌ |

१ ख. अथ चैवं । घ. अरेवं |

३८ राडु्तनन्दक्ता | [भगहा

(4 रीर

इदानीं वेपरीत्यमाह । शरीरे पाणः प्रतिष्ठितः । सपम्‌ । तदुक्तं । एतच्छरी ्राणद्पं परत्यक्षं अन्नमदनीयं शरीरं प्राणश्च । अन्ने शरीरे प्राणे च परतिष्ठितम वस्थतं वंश्ञ-तृणादिष्विव ग्रह, एहे च वेशत्रृणादिं । स प्रसिद्धः! यो यः फश्च- नोपास्कः । "एतदन्नमन्ने परतिष्ठितं वेद प्रतितिष्ठति । अन्नवानन्नादो भवति । महान्भवति परजया पशमिव॑ह्मवच॑सेन । महान्कीत्य' । एतदमे अन्ने प्रतिष्टित वेद जानाति जानीयादित्यथः | व्याख्यातमेतत्‌ ॥ ७॥

अन्नमुक्तं । न परिचक्षीत दीयश्रानमननं न निराकयीत्पात्नस्यं गन परि त्यजेत्‌ । तदननापररित्यागरक्षणं व्रतं व्रतधारणं । इतः परं मनो परिज्ञानं चेति षक्तव्पं यद्यपि तथापि तयोरपि भूतकायंत्वात्माणशव्देन वायुभ्रतमहीड- त्ान्रशब्देन भोतिकं भूतपसद्घं परस्तावयति । (आपो वा अन्नम्‌ । ग्यो- तिरनादम्‌ । अम्ु ज्योतिः प्रतिष्ठितम्‌ । ज्योतिष्यापः परतिष्ठिताः । तदेतदन्न- ममे भतिष्टितम्‌ । स य एतदन्नमन्ने यतिष्टितं वेद प्रतितिष्ठति । अन्नवानना- दो भवति। महान्भवति प्रजया पथमि््रंहयवर्चसन। महान्कीत्या'। आपो द्रवा त्मिकाश्चतुगंणाः । ज्योतिः भकाञात्मकं त्रिगुणम्‌ । शेपं पाण-दरीरपर्यायवत्स- मानपाहं व्याख्येयम्‌ ॥ < ॥ . अननमुक्त । बह्वधिकं । शाघ्नोकैरुपायेयौजनादिभिः कुर्वीत स्पष्टम्‌ । तदच्रवहुक- ` रणं । नतं त्रतधारणम्‌ । ्रयिवी वा अन्नम्‌ । आकाशोऽन्नादः । पएथित्यामा- काराः परतिष्ठितः । आकारो एयिवी प्रतिष्ठिता । तदेतदन्नमने प्रतिषितम्‌ । सय एतदन्नमन्ने प्रतिष्ठितं ेद यतितिष्ठति । अनवाननादो मदति । महान्म- वति प्रजया पथुमिव्हयवर्चसेन । महान्कीत्य' । एथिवी कठिना पश्चगरणा ! भका ररिद्रात्मा शब्दगुणः। शेषं समानपाढमव्ज्योतिःपर्यायवद्याख्येयम्‌ ॥ ९ ॥

न कचन कमपि चण्डाछान्तं ब्राह्मणादिकं । वसतौ-अचरात्रौ त्वद्ख्हे वासं करिष्यामि-इति वसत्तिनिमित्तं समागतम्‌ । मत्याचक्षीत न निरादुर्वीति । तद्र सतिनिमित्तं समागतानिवारणं । त्तं बतधारणम्‌। एवमेतान्यपासनानि सव्रतानि समानफरत्वादिच्छाविकर्पाथानिउक्तफरुकाम उक्तेष्वन्यतमयुपासनं कुयादिं प्यवगभ्यते । अत्र च भ्रेतपश्चकस्य भौतिकस्य च परस्परमपका्योपकारकभा- ` वकथनेन सवाद्वेत पर्यवसानं तदरितमिति तात्पयोरथः | इदानीं ब्रहज्ञानोत्पादे सश्रद्धमन्नदानं कारणं । तयथान्नमन्तसेण कतुंमडक्यं वसतविप्यमरत्यार्पानं नान्नमन्तरेण स्यात्‌ । नहि पूर्णोदरा अभाधितान्ना वस- ` त्यय गृहस्थस्य गृहेष्वागच्छन्तो दर्यन्ते । कितु क्चधातां एव । ततोऽनसम्पा-

१. ° प्रयक्षंप्रा२ख. श्तरप्र

दशमोऽनुवाकः१०] तेत्तिरीथोपनिषदीपिका । ३९

द्ना्थं एृहस्थाश्रमवासिना युमक्षणाऽपि महान्यत्रःकरणीय इत्याह । तस्माय स्मादन्नमन्तरेण न पुरुषाथेसिद्धिरहस्थस्य । ततो यया क्या च येन केनापि। विधया उपायप्रकारेण याजनाचन्यतमेनेत्यथः । बह्वधिकमनं नीद्यादिक । प्रा- पुयाद्भवेत्‌ । यचप्यननं बहु कुर्वतित्यनेनेव तदुक्तं तथापिं तद्व्रतमित्यभिधाना- हुपासनाङ्ञोऽयं नियमविधिरिति इद्धिनिवारणाथ स्वात़येण पुरुषायत्वं दर्श यितुं पुनराह । ननु-अ्रं स्वोपभोगायेव सम्पाद्यं न त्वन्यस्मे दानाय, प्रमा- णाभावात्‌-इत्यत आह । अराधि संसिद्धम्‌ । अस्मे रहे समागतायातिथये । अन्नमदनीयम्‌ । इत्यनेन प्रकारेण । स्वमायादीन्पति । आचक्षते कथयन्ति षि- द्रो शहस्थाः । अनेन गहं स्थप्रसिद्धिः प्रमाणमन्नदाने कथिता | इदानीं दाीयमानेऽन्े देरा-कारु-पान-धद्वा-सत्कारादिसम्पत्तिरट्मित्येतदथ यथा दत्तं तथेव एरु भवतीत्याह । एतद्रे पसिद्धम्‌ । युखतो मखे मस्ये देशने काडे पात्रे च युख्यया ्रद्धा-पणिपात-सत्कारादिरूपया वृत्या युख्येमन- मदनीयम्‌ । राद्धं संसिद्धं दत्तमित्णर्थः। यदि तदा युखतो यख्ये देशे कारे युख्यया दृता मुख्यं मुख्याय । अस्मे अन्नस्य दत्रे अ- नमदनीयम्‌ | राध्यते संसिद्धं भवति। "एतद्र मध्यतोऽन ६राद्धम्‌। मध्यतोऽस्मा अन्न <राध्यते। एतद्रा अन्ततोऽन्न राद्धम्‌ । अन्ततोऽस्मा अन राध्यते" । म- ध्यत मध्यमदेशे कारे पात्रे च मध्यमया हृत्या मध्यमम्‌ ! अन्ततः अन्ते जघन्यदेशे कारे पात्रे च जघन्यया वृत्या तिरस्कारादिषटपया ज- घन्यम्‌ । व्याख्यातमन्यत्पयांयद्रयेऽपि । यत्र देशे यस्मिन्कारे यद्रणाभ्रमिणे याहराचाराय यस्मिन्वयसि यदत्तमन्मन्यद्रा दातुरपि तस्मिन्देशे तस्मिन्कारे त्‌- द्रणाश्चमिणस्तादस्याचारस्य तस्मिन्वयसि तादशं तदत्रमन्यद्रा सम्पद्यत इत्यथैः { इदान यथोक्तविरषणविशिष्टस्य दाने यत्फरयुक्करष्टं तदेव तदानज्ञाने ऽप त्याह । याऽन्रदानस्य फएखाभमिज्ञः । एवयक्तेन पकारेण । वेदानदानफटमरतम- मुपास्ते । सोऽपि मुख्यतोऽनं र्भत इति शेषः । तस्मान्युखतोऽनं देयमिति सन्द्भाथः । एवमन्न-प्ाण-मनो-विन्ञानानां कायेरूपेण केनचित्कारणसूपेण चो- पासनान्युक्त्वेदानामानन्दस्य ब्रह्मण उपासनान्याह । क्षेमः प्राप्तस्य रक्षणम्‌ | इत्यनेन मकारेण । वाचि वागिन्द्रिये मदीया वांग्रहमष्पेत्युपासीत । तदुपास- नाच्च ्षमषटप एरूमिति तात्पययेः। अनर क्रियापदादञ्चेन उपासरीतेत्यध्याहारः। फरादशेने च गुणातुरूपे एरुमिति सर्वनावगन्तन्यम्‌ |

सापि नोती र तति नतिः ॥

१ ख. गरहस" रख. "सौ ब्रह्मणाः । 3 ख दस्थान्प्रति प्रमा य्व पतरम्‌ । ५ ख. मस्म = प्रर्फयास्मा अन्नदानरेऽन्न" | ६ ख, "वाकृक्षेमव्र।

१० शडुरानन्दक्रता। [मृगुवल्यां

योगकनेमः । अपापतस्य पाति योगः पापस्य परिरक्षणं क्षेमः । तदुभय रूप आनन्दो योगक्षेमः । इत्यनेन प्रकारेण । प्राणापानयोः स्पष्टम्‌ । कमं॑व्यापारर्पं ब्रह्म । इत्यनन प्रकरेण । हस्तयो; स्पष्टम्‌ । गतिर्ममनन्पापा- रष्पं ब्रह्म । इत्यनेन प्रकारेण । पादयोः स्पष्टम्‌ । षियक्तिमरुपिमोचनन्या- पारष्पं ब्रह्म इत्यनेन प्रकारेण । पायो गुदेन्द्रये । इत्यध्यात्मोपासनासमाप्यथः। मातुषीर्मनुष्यसम्बन्धिनीः। समाज्ञाः सम्यगाज्ञाः उपासनाः । जानीयाष्रिति शेषः

अथ मानुष्युपासनाकथनसमनन्तरम्‌ । देवीरदेवसम्बन्धिनीः । समान्ना इत्यनुषट्कः । कथयामीति शेषः । तृ्ित्रद्यारानपानजा तुष्टिः । इन्यनेन भका- रेण । दृष्टो वषेकरका् मेोदरातरिगैता नीरधारास । वरु व्रह्मभयसामप्य- मिभवकारणं सत्वम्‌ । इत्यनेन प्रकारेण । विद्यत्पचिरपमायाम्‌ । यञ्चः कीतिषपं जह्य । इत्यनेन प्रकारेण । पथु गवादिषु । ज्योतिः परकारष्पं बह्म । इत्यनेन प्रकारेण । नक्षत्ेप्रडुषु । प्रजातिर््रह्मपरजननष्पम्‌ । अमृतं ब्रह्मरियारिष्न-दशनादिष्पं मेधुनं शद्रमुखरूपम्‌ । आनन्दो ब- हमेधुनक्रियानिब्रत्तिजं दुखं ॒पुत्रफरम्‌ । इत्यनेन प्रकारेण । उपस्थ उपस्थेन्द्रिये । सर्वं निचिर्माकाशादिवाक्रायजातं ब्रह्म । इत्यनेन पकारेण | आकाशे भूताकायेऽव्पाकृते वा । त्र्य पतिष्ठा परतितिष्ठत्यस्मिन्कायकारण- जातमिति तिष्ठा स्वाधार इत्यथः । इत्यनेन पकारेण । उपासीतोपासनं कुर्यात्‌ । , तन फरमाह । मरतिष्ठावान्ाधारवान्भवति । स्पष्म्‌ । (तन्मह इत्युप सीत । महान्भवति ' । महान्पाहृतिरूपं तेजो बा महान्सधस्मादभ्यधिकः | न्याख्यातमन्यत्‌ । तन्मन इत्युपासीत । मानवान्भवति" । मनः संकल्पविकल्पा- स्मकम्‌। मानोऽमिमानो मननं वा तद्वान्‌। अभिमानपक्षऽखण्डितामिमान इत्यथः। ` स्वा्यातमन्यत्‌ । तन्नम इत्युपासीत । नमो नमनगुणवत्‌ । व्याख्यातमन्यत्‌ ।

ततर एरुमाह । नम्यन्ते नता भवन्ति पाघ्रवन्तीत्यथः। अस्मे ब्रह्मनम इत्युपास-

काय। कामाः कामनाविषयाः पुन्ाद्यः। तद्रघ्चेत्युपासीत । ब्रह्मवान्भवति बह ` परिवृढ वेदषपं वा । तद्वान््रह्वान्‌ । परिविदपक्ष खयं परिदरटो मवतीत्यः 1 न्पाख्यातमन्यत््‌ । तदद्य । ब्रह्मणो ऽसङ्कोदासीनस्य | परिमरः परिभियन्ते विचुद्षटि्नद्रमा भादित्योऽग्रीरदिमरिति वायुः परिमरस्तज्जनक आकाशोऽपि परिमरः । अथवा स्ेविनाश्चकः कारः परिमरः। बरह्मणा सबद्धश्च स इति आका- ओः। परिमररणविचिष्टः कारु एव वा। सरवोपसंहारकाये इति अनेन मकरेण । | उपासीतोपासनं कुौत्‌। पयेणं सरवेत उपासकं । भरियन्ते विनश्यन्ति । द्विषन्तो

१ स. 'त्योभिः अस्मिनिति

दशमोऽनुवाकः १०] तत्तिरीयोपनिषदीपिका । ४१ ` द्विषं कुवन्तः। सपत्नाः कामादयो बाह्या वा वैरिणः, सपत्नीमापरजा वा। म्ब्य परिया अंप्यसाधत्वादज्ञानाद्रा। परि स्वतः ये मसिद्धाः। अप्याः कणनेन्न-म- नोदाहकाः। स्वस्य भ्रातृव्याः वैरिणो द्विषन्तोऽपि--अयमस्माक वेर । $ 1 निष्टमस्माभिः करणीयं--इत्युपासके संकल्पयन्त उपासको बा । एते मिवे. रिण--इति सङ्स्पं करोति येषु वेरमकुवगणिष्वपि ते सवै विनदयन्तीत्यभं एवमानन्दे बह्मण्युपासनान्युक्त्वदानीं स्थिरचेतसमधिकारिणमपरुम्य प्रवेव- हयुक्तमेवाधिदेवादिभदरहितमानन्दात्मानमाह्‌ । स यश्चायं पुरुप । यश्चासावादि- त्ये । स एकः । स य एव वित्‌ । अस्माह्लोकलत्पित्य | एतमनमयमात्मानमरपस- कम्य । एतं पराणभयमात्मानयुपसंक्रम्य । एतं मनोमयमात्पानयपसक्रम्य । एतं विज्ञानमयमात्मानयुपस्क्रम्य | एतमानन्दमयमात्मानम॒पसक्रम्प ` | व्याख्यातं पूववह्धयाम्‌ । इर्यास्तु विशेषः । पूव विदेहकेवस्यस्याभिधानात्पञ्चकरिषु र्टः भयांगः । इदानीं तु जीवन्युक्तेरभिधानात्तेष्वेव स्पपः प्रयोगः| इमान्भूरादीन्खकान्क्मफर्मूतान्‌ । कामान्ीं कामं यथामभिरापमन्नमदनीयम- स्यास्तीति कामान्नी । कामषूपी कामं यथामिरष रूपमस्यास्तीति कामदपी। अ- नुसंचरन्‌ । आमसाप्षात्कारमनु इमांट्टोकान्सम्यक्‌ चरन्पर्यन्‌ मानुपेण शशरे- णाधिकारिकेण वा । एतद्वक्ष्यमाणं रोकानुग्रहाथम्‌ । साम समत्वप्रतिपादक वचनं । ससार्रार्पितान्प्ाणिनो निरीक्ष्ष भश करुणाक्रान्त मनाः गाय- नत्युनतान्‌ शब्दान्द्ुवन्‌ । दग्धपटन्यायेन ।शरीरं एदीत्वाऽऽस्ते तिष्ठति । अतः संगच्छत हे जनाः। मा संसारगरूरे पतत--इति श्तेः करूणावत्पा मातरिवाभि- प्रायः । हा ३ बुहा ३ बुहा ३ बु । रोक्नयीस्यान्संबोधयति वचन॑नयेण । अहे अहौ अही इति प्तिः पदत्रयेऽप्याश्चयाथा । अहम्‌। भानन्दात्माऽसङ्ञोदासीनोऽ ना्यनिवाच्याविचयया । अन्नमदनीयञपभोग्यमित्यथैः । इदं भर्लीकस्थान्पति । अहमन्नमहमन व्याख्यातम्‌ । अन्तरिक्षस्वखकस्थान्पति वचनद्रयम्‌। अहं व्या- ख्यातम्‌| अननादः अननमत्तीत्यनादो भोक्ता । इदं मूखीकस्थान्पति । अहमनादः। व्याख्यातम्‌ । इद्रमन्तरिक्षस्वलांकद्वयस्थान्परति। इदानीं कीतिकारित्वमपि स्वस्येति लोकत्रयीस्थान्पति पर्ववत्कथयति अह < छाककृदह < छोककृदह < श्छोकढरत्‌ । शोकः कीरमिस्तां करोतीति शछोक- कृत्‌ । व्याख्यातमन्यत्‌ । पूवं वाक्यनयेण संबोधनेनानानादश्छोककृत्वमात्मन उक्त्वा खोकन्यां परति विभागेन कायंकारणषूपत्वमात्मन आह । अहमानन्दा- त्मा । अस्मि भवामि । परथमजा; प्रथमजो हिरण्यगम इत्यः । ऋतस्य ऋ- तस्थ मताग्रतत्मकस्य सत्यस्य मपश्चस्य कर्तां थमेत इत्यधेः । अता ऽति- प्छुतिराश्चयांथा । | १ क.घ. अपि सा ¶ यथा दग्धोऽपि प्रटः कञ्चित्ताल्पर्मन्तं साकारं न जहाति तथा शना- धदग्धकरमा वासन्षगेन नष्टमपि द्रं शला करणराक्रान्तो गयन्नास्त इदि मावः! २ क.ग. “नप्र

वणः।| अ । ३ क, मज्‌ इ“

८४२ रा्धरानन्दकृता । [मृग्या

ननु--संसारापपूवं देवाः प्रसिद्धा इत्यत आह । पूवं पथमः | देवेभ्यो विराड- वयवभूतेभ्योऽगन्यादिभ्यः। अम्ृतस्यामरणधर्मिणो वेदस्य । नारेभापि।ना- मि्मध्यं बेदरहस्यमित्यथः । अत्रापि नकारे प्टुतिराश्वर्याथा कार्यकारणह्मनोऽ सद्धोदासीनोऽहं वेदगमं इत्येवं टप इति यौऽन्नस्य दाताऽऽत्मनो वा सर्वाभि- नस्य तच्वमसीत्यादिवक्येभ्यो दाता क्षुधार्तेभ्यः संस्ारतापतपेभ्यो वा । मा माम्‌ । अन्नमानन्दात्मटपे वा । ददाति प्रयच्छति । स उक्तो दाता | इत्‌ ` इत्थं दानं कुवन्‌ । एवमनेन दानेन । आ ३ वाः अवः अवतीत्पर्थः | अका- रपुतिराश्चयोथो । मां स्वामिन्नमपि रक्षतीति ।

ननु --अने दीयमाने कथं मवान्दत्त इत्यत आह । अहमन्नं व्याख्यातम्‌ | नतु-अच्स्य दानेन मात्मनो वा तद्रक्षणजं सक्तं भवतु दातर्यस्य तु तस्मिना- मिखाषः स तु त्वामन्नमात्मानं वा परस्मे मा पयच्छतु। भक्षयतु स्वयं काममनरं फोऽस्पानथं?--इत्यत आह । मनमदनीयं मां तदरूपमात्मानं वादा । अन्तं भक्षयन्तम्‌ । आरेनत्रि अच्नि भक्षयाम्यन्भक्षकम्‌ । अकारे पुतिराश्चया्था। सर्वामि. भोऽप्येवं भक्षयामीति ।

ननु--यथात्वमेनं भक्षयसि तथा त्वामप्यन्यः। यथा मण्टरकः षदं जीवं तं सपः, सपं मकरो विश्वस्य विचित्रशक्तिम्रताक्रान्तत्वात्ततो न भवतः मापिः पुरुषां इत्यत आह । अहमानन्दात्मा । विश्वं । नचिरं भुवनं भवन्त्यस्मिन्भूतानीति

भवनं भवनमेव भुवनम्‌ 1 अविद्या-तत्कार्य-तत्संस्कारनाते काय-कारणष्पमित्य-

थः । अभ्यमवां अभ्यभवं स्वरीयेनानन्दात्मद्पेण दश-कारु-वस्तुपरिच्छेदगु- न्येन चरमदृत्तिसाक्षात्कारविषयेण निलिरुमिदमात्मरूपकारणेन परिवाप । अतो न मम कश्चन भक्षकः विंत्वहमेव सर्वस्य | ततो न मलाप्िरपुरुपा्थं इत्यथः |

नयु--सवाभेदेऽन्येभ्यः कस्तवैतिश्चय इत्यत आह । वर्णः इवर्णस्तत्समा- ` नवणे आदित्य इव । सुवर्णज्योतिः ज्योतिः भरकाश्चः स्वयप्रकाशानन्दषूपीऽदं ततो म्यतिशय इत्वर्थः । इदानीं श्रुतिराह । योऽधिकारी । एवगुक्तपरकारमा- नन्दत्मानम्‌ । पेद जानाति साक्षात्कसोतीत्यर्थः । सोऽ पीमान्खोकानित्यादि- ` नाक्तं फर यगरोतीत्यमिपायः । इत्युपनिषत्‌ । व्याख्यातं परैवल्याम्‌ ।

इति श्रीमत्प्रमर॑सपरिाजकाचायानदात्मएूज्यपादरिष्यस्य शरीशंकरानन्द- भगवतः कृतो तेत्तिरीयोपनिपदींपिकायां श्रगुवह्वीनाम तृतीयः मपाठकः॥ ३॥ # ` समाप्ता चेयं तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । 7

१ घ, "सस्वर" २ ख. “स्त्या 3 त, "ह स॒त्रणेक्ष ४ स. यस्याति `

ॐ तत्सद्रह्यणे नमः |

® (५,

विदयारण्यविरचिता तैत्तिरीयोपनिपदीपिका |

----------------->~

वागीशायाः समनसः सर्वांथीनायपक्रमे । यं नत्वा कृतकृत्याः स्य॒स्तं नमामि गजाननम्‌ ॥ १ ॥ यस्य निश्वसितं वेदा यो वेदेभ्पोऽखिर जगत्‌ । निममे तमहं वन्दे विद्याती्थेमहेष्वरम्‌ ॥ २ ॥ तत्कयक्षेण तद्रूपं दधद्‌नुक्रमहीपतिः। आदिशत्सायणाचा्यं वेदार्थस्य प्रकाशने ॥ ३ ॥

ये पूर्वात्तरमि्मासे ते व्याख्यायातिसंग्रहात्‌ ।

कपाटः सायणाचायौ वेदार्थं वक्तमयतः ॥ ४ ॥ व्याख्यातः पितूमेधान्तः कर्मकाण्डो नयैः स्फुटम्‌ । अथोपनिषदं न्यायेग्यीकुर्वे ब्रह्मब॒द्धये ॥ ५ ॥

अत्रं ह्ुपनिषच्छब्दो ब्रह्मपियैकगोचरः । तच्छन्दावयवा्स्य विद्यायामेव संभवात्‌ ॥ ६ ॥ उपोपसगेः सामीप्ये तत्पतीचि समाप्यते | सामीप्यात्तारतम्यस्य विश्रान्तेः स्वात्मनीक्षणात्‌ ॥ ७ ॥ त्रिविधः सदिधात्वर्थौ विद्यायां संमविष्यति । च्रीमत्सुरे्वराचार्यैविस्पष्टमिद मरितम्‌ ॥ ८ ॥ उपनीयेममात्मानं ब्रह्मापास्तद्रयं स्वतः । निहन्त्यविद्यां तञ्जं च तस्मादु पनिपद्धकेत्‌ ॥ ९ ॥ निहत्यानयेमूखं स्वाविद्यां त्यक्तया परम्‌ | गमयत्पस्तसंभेदमतो वोपनिषद्भवेत्‌ ॥ १०॥ प्रत्तिहेतूनिःरेषांस्तन्यरोच्छेदकत्वतः । यतोऽवसादयेद्िया तस्माटपनिषन्मतेति ॥ ११ ॥ यथोक्तविाहैतुताद्रन्थोऽपि तदभेदतः | भवेहुपनिषन्नामा खरु जीवनं यथा ॥ १५॥

क भादा षणो रत्‌

१ ख. तीथं म रकृ.ख, श्र चोप

२ वि्यारण्यविरचिता [शिक्नाध्यायें

तत्र | विषयः कः फक किं कः संवन्धः कोऽधिकारवान्‌ । इत्याकाङ्क्नानिद्रच्यथं चतुष्टयगुदीयते ॥ १३ ॥

मनन्यरुभ्यो विषय इतिं हि विषयस्य रक्षणम्‌ । जओपधविञ्ेषम्र ह प्रचार घु. राव्दनिणयादीनामायुर्वेदज्योतिःशाघ्नव्याकरणादिभिरेव रभ्यत्वात्तद्विपयसं ₹- टम्‌ । अत्रापि तद्वदनन्यरुभ्यमद्रेतम्‌ । न खस्वद्रेतमात्मतच्यं वेदान्तव्यतिरिकतेन केनचिपमाणेन रुभ्पते । भागान्तरे चाऽऽश्नायते। नावेदविन्मनुते तं नृहन्त- मिति । अनया श्रुत्या यथा वेदव्यतिरिक्तं माणं निषिध्यते तथा श्रुत्यन्तरे णोपनिषद्यतिरिक्तो केदभागो निषिध्यते । तथा च वाजसनेयिन आमनन्ति। तं स्वोपनिषदं पुरूपं परच्छामीति । उपनिपत्स्वेवाधिगत ओपतनिषदः | पस्तु मानान्तरेण गम्यत्वं मन्यते स पवयः 1 कि पत्यतेणोतानुमानेनाऽऽहोखि- दागमेनेति । आचेऽपि कि वाह्येन प्रत्यक्षेण किंवा मानसेन । तत्र बाह्यपस्य- सषनिषेधं तखवकारा आमनन्ति । न तत्न चश्गच्छतीति । तत्रोपपत्ति तेति रीयाः कराः व्वेताश्वतराश्वाऽऽमनन्ति | न संदे तिष्टति छृपरमस्य न चक्षुपा परयति कथनेनमिति । संहे सम्यग्द्रष्टमस्य परमात्मनो पं नी रपीतहरस्वा- याकार न तिष्ठति न वियते । अतः कश्चिदपि व्रह्मादिस्तम्बान्ते जगति वतमानो लन्तुरेनं परमात्मानं चक्चुपा न परयति। चक्चपो छ्पैकपिपयलयं सावन नीन । ताथ कानां पामराणां चात्र धिसवादामावात्‌ | यथा परराहित्याज्रकुप्िपयतं नास्ति तथा शब्दादिराहित्याच्दरोत्रादिविषयत्वमपि नास्तीति कटेगाघ्रायते । अराब्द्‌- मस्पशमरूपमन्ययं तथाऽरसं नित्यमगन्धवच्च यद्विति । तस्मान्न वाह्यपत्पक्षवि- चय आत्मा । मानप्तपत्यक्षमपि कीदशमिति वक्तत्पम्‌ । किं ममाऽऽत्मा मद्र सेन इत्येवंष्टपमताहं मनुष्यो ब्राह्मणो व्रह्मचोरीत्येवंरूपमथया मदीयोऽयं दे- हो देहस्याहं स्वामी चश्षरादीन्द्रियेज्ञाता वागाद्ीन्ियेरभिवदनादिक्रियायाः कता मनसा इुखदुःखयोरभोक्ता धममाधर्माभ्यां स्वगनरकयोग॑न्तेत्येवं पमाहो- खित्सत्यं ज्ञानमनन्तं वह्मेकमेवाद्वितीयमहमिल्पेवंशूपम्‌ । नाऽऽचः । तस्य ` गोणातमविषयस्वेन गख्पात्मतच्व गोचरत्वाभावात्‌ | चिषरिधो ह्यात्मा । गोगालसा मिथ्यात्मा मुख्यात्मा चेति । यथा तरिविधः सिहस्तद्रत्‌ । तद्यथा ! सिहदेवद- तयोभेदं परयनेव सिह गतक्रोयेशोयौदिरणानां देवदत्ते सद्वावानपिहो ऽयमिति व्यवहरति सोऽयं गोणः सिंहः । अरण्ये मन्दान्धकारे धावन्तं हरिणं दष्टा जा नत्या सिहोऽयमिति निश्चित्य विभेति सोऽयं मिथ्यासिहः। अहि स्फीताखेक- मध्यवतिनं गेन दष्टा सिदोऽयमिति पतिप्ते सोऽयं युख्यः सिंहः । एवं `

5 ८ £ ध | = वणथनम ॥ ध श ` ध व स र भ. ध त ॥ 1 लग. तिति। २ क. ख. नीलं पीतं दरस्वदीर्घा्ा ३ क, ड, व्वप्र

उपादातः || सेत्तिरीयोपनिषदीपिका | र

सत्यत्र राजा भद्रसेन स्वस्माद्वेदं परयनेव धनरक्षणादिद्पं स्वकौ स्मिनवरोक्य ममाऽऽ्त्मा भद्रसेन इति प्रमुद्धऽताऽप ममात्मा | न पि पि १, - तीयः । अहं मनुष्य इत्यादिप्रत्ययस्य देहगाचरत्पेन मिथ्यात्मविप परत्वात्‌ | द्रिपाच्चा्याकारतादात्म्यान्मनुष्यत्वाख्या महाजातिः | पिधिष्टमातापिन्रजन्प

त्वाश्नम इत्येते स्थ॒ख्देहधमः । स्थूख्देहस्य चानात्पत्वं चात्रांकत्यतिरिक्तार्ना सवैषागपि तेथिकानामषिवादम्‌ । तस्मादात्मदेहयोर्वियमानस्येव भेदस्य प्रती- त्यभावादहं मनुष्य इतिप्रत्ययो मिय्यात्मविषयः ! इदं च देहस्य मिथ्यातम- त्वं पाणमयकोश्ावतारे पपञ्चपिष्यते । नापि तृतीयः । तस्यापि छिङ्देहवरि- पयतवात्‌ । तथा हि । अयं देहो मदीय इत्येवं स्वस्वामिभावः प्रतीयते | तन स्वं दे- ह आत्मा तु स्वामी तयोः कमनिमित्तः संबन्धः । कर्मणां च पुण्यपापरक्षणा- नामनेकत्वात्तदनुसरेणाचावचरे हान्पर्यायेण ग्रह्धाति । एतदेवाभिषेत्प भगवतो- म्‌ । वासंसि जीणानि पथा विहाय नवानि ग्ह्नाति नरोऽपराणि। तथा शमीरा- णि विहाप जीणोन्पन्यानि संयाति नवानि देदीति । तस्यच देह्रणस्य कर्म निमित्तं श्वेताश्वततरा आमनन्ति । गुणान्वयो यः फख्कर्मकतां कृतस्य त. स्थव स चोपभोक्ता । स विश्वषूपच्िगणल्िवत्मौ प्राणाधिपः संचरति स्वकर्म भिरिति । स्वरजस्तमोगुणेरन्वयो यस्य जीवात्मनः सोऽयं गणान्वयः । फं छखदुःखलृ्पं तस्य च कारणे पुण्यपापटपकरमेणी तयोरयं कर्ता । स च कृत- स्यव कमण उपभोक्ता न त्वन्यस्य । कृतानां च कर्मणामनेकत्वात्तदनसारंण बहू दह स्वाकारादयं विश्वद्पः । गुणत्रयवशेन मा्न्नरयगामित्वाधिव्मा | स- गुणाधिक्ये सति यमनिपयमायष्टाङ्योगमभ्यस्य समणव्रह्मोपास्रीन उत्तरम. णाविरादिना व्रह्मरोकं पाप्नोति । रजोगुणाधिक्ये सति काम्यकर्माणि ज्पोति- टमिदान्यनुष्टाय धूमादिना दक्षिणमार्गेण स्वर्गाख्यं सोमरोकं प्राप्रोति । तमो- गुणाधिक्ये सति महापातकोपपातकानि कृत्वा नरकरोकं तृतीयमार्मेण परापरो ति । इत्थ प्राणानामपिपतिर्जवात्मा स्वकीयैः कर्ममिर्मागनये संचरति तस्य चे जस्य स्वह्प तनवाऽऽच्नातम्‌ । अद्धष्मात्रौ रितुल्यषपः संकल्पाहंका-

रसमन्वितो यः । बुद्धेगंणेनाऽ 5त्मगुणेन चेव आराग्रमात्रो ह्यवरोऽपि ट्र ददयदुण्डराकमङ्खुष्परिमितं तन्मध्ये व्वस्थानाज्ीवोऽप्यटुष्ठमा्ः । दृद क्च

ष आत्मेति श्ुत्यन्तदादस्य हृदयंऽवस्थयानं द्रषएत्यम्‌ | मनभ्याश्चाऽ ऽवरद्रदञ् ना- ` विगोपारुं कदाचिदारमानमहमपमिर्थेवं हस्तेनाभिनींय प्दश्शयन्तो हद यदेशमे-

+ल. काव । रघ. गुणं त्र ३ ग. ह्यव ४क.ख. ग. श्लेवहा `

शट विद्यारण्यपिरचता | रिक्षाध्यायै

व स्पृशन्ति न तु शिर्ष्टपादादि प्रदेशम्‌ । भतो हस्तिमशकादिनानाविधदेहस- चारित्वेन संकाचविकासयुक्तस्यापि जीवस्य हदयपरिमाण मुपच्याट्ष्ठमा्नत्म- च्यत । मच च्यप्तदटशः | पथासूयः स्वमण्ड्प्रकराशनाय मण्डरुग्यतिरिक्तबौषं दापादिप्रका्ं नापेक्षते । तथा जीवोऽपि चेतनलवात्स्वात्मववोधनाय नान्प- र्साषनमपन्नत । ननु चक्षराचपेक्नाराहित्येऽपि मनोपेक्षा विचते । अयमहं भू- खी इःखीत्यादिशब्दत्यवहारस्य ध्यानपूर्वकलत्वात्‌ । यद्धि मनसा ध्यायति त- दवाचा वदतींतिश्युतेवक्तृविवक्षितपरविका शब्दुपवृत्तिरितिशाखकरदिरुद्रोपणाच। भवत्वेव शब्दव्यवहारा ध्यानपूवकः । तच ध्यानं पूर्वपरतीते वाच्ये वस्तुनि याग्यराल्दरमयाजनाय॑व पवततते । पृत्रमपतीते वस्तुन्येताद्रशः शब्दो योग्य इति निर्णतुमर्क्त्वात्‌ । एवे सति जेषु घटादिषु रवृतं मनः प्रथमं वस्त स्फ रयति । पश्चाद्योग्यं शब्दं ध्यायति । ततः पुमानमिवदति । चैतन्यात्मनि स्वत एष भासमाने शब्दविशेपनिपमनायेव ध्यानापेक्ना । न त रफारणाय | अ- न्यथा ष्यान्रत्तिरदहितेपु क्षणेषु सुपुपिग्रटामरणेभ्यः स्वात्मानभवक्रतं व्रैरक्षण्पं नं स्पात्‌ । छोकास्तु महदेव वैलक्षण्यं पतियनिति । तम्माज्जीवात्मा न्देकभ्यवहारे स्वपरकाशत्वाद्रवितुल्यषटपः । एतदेवाभिप्रेत्य वाजसनेयिनः समामनन्ति । वि- ज्ञातारमर्‌ कंन विजानीयादिति । स च जीवः संकल्पाहंकाराभ्यां समन्वितो व्य वहरति । प्रयाससाध्यल्विनश्वरत्वादिदोपैरसमी्चीनिऽपि ग्रस्ता तान्का स्किपमोगाभातं दृष्टा समीयीनमिदं एहादिकमिनिकल्पनं संकालपः । तस्य शहादर्हं स्वामत्यवममिमानोऽदंकारः । अन्तःकरणस्वेदमाकारा व्रृ्तिवहि- यंखाऽहमाकारा इत्तिरन्तमुा ततो द्वे एव व्रत्ती । तथाऽ्परीदवरतर्विपयवाद- स्यादहवृतचतश्च कारुमेदेन पुनः पुनराव्रत्तेरविन्दछिसो व्यवहारः परवर्तते | तस्य च्‌ व्यवहटुधिदविदात्मकत्वमुच्यते । वुदधर्गुगनाऽऽत्मचगन चैव आरागरमात्र इति । ख्योदयशूपो बुद्धेगणः। अहंकता च सप चीयत परव्रीधि च प्रूनरुदेति

भमा ०५१ गता ७१५. 0

उपादातः || तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । ५

प्यहमित्यतुभूयते एव । तस्य च जीवस्य स्रीत्वादिजातिनं रवाभाविक 1 व | स्थरुशरसीरोपाधिकृता । एतदपि तत्रेवाऽऽस्नातम्‌ । नेव चीन पुमानेष नव चायं नपफसकः । सयच्छरीर मदत्ते तेन तन स युज्यत इति ५९ त्प वहियत इत्यथः । किचास्य क्ात्मनः स्वरूपं मंत्रेया अपि स्पष्रमामनन्ति। भस्ति खस्वन्योऽवरो भूतात्माख्यः। योऽयं सितासिते; कमफररमिभरयमानः स- दसयोनिमापद्यत इति । अवाची वोर्ध्वां वा गति द्भद्ररमिमृपमानः परिफ्रिमता। ति | परव॑त्रसवा एप शद्धः परत इत्पादिनोक्तो पः परमात्मा तस्मादन्यीऽवरो निकृष्टोऽस्ति स च भतात्माख्यः । सृक्ष्माणि पञ्चभूतानि ट्द्दिदरूषेण विं ्रियन्तेऽयःपिण्डेऽगनिवद्चिङ्कदेहे चिदात्मा संक्रामति । अतोऽयं न्द्दिहो ू- तात्पेप्युच्यते । स च सितासिते; एखहुःखषृपेः पुण्यपापरकमफ्छेरमितः प्राप्य- माणः सद्योनि बाद्यणादिरूपामस्योनि अद्रादिषूपामापद्यतं । एवमवाचीमध- मां नारकी वा गतिमृष्वाय॒त्तमां स्वगं वा गतिमापयते । द्रः शीतो- ष्णमानावमानारिरूपेस्तिरस्क्रिपमाणः पनः पनजीयमानो भ्रियमाणश्च परिश्न- मति । तस्प मूतात्मनो सिङ्गदेहपधानतवात्तस्य च स्थ्रख्देहवन्मिथ्यात्मत्यात्- द्ाधकनाह कतां भोक्तेत्यनेन मानसप्रत्यक्षेणापि न मख्यात्मन्साभः । कनःमनौं विज्ञानमयस्य मिथ्यात्वमानन्दमयकोशावतारे पपश्चयिष्यते । नन ममाऽऽत्मा भद्रसन इत्यनेन वाऽहं मनुष्य इत्यनेन पाऽहं कतां भोकतेत्पनेन वा मख्यारम- राभा माभूदह ब्रह्मत्यनेन तु मानस्षपत्यक्षेण मुख्यात्मरमि इति चतुः प्रक्ष ऽ- स्त्वितिचेत्तत पक्तव्ये किमत्र व्रह्मशष्देन सगुणं वद्य विवक्षितं किवा निर्गणं ब्रह्मति । सगुणत्वेऽपि कि पाधमिकोऽदं व्रह्यतिप्रत्पयो बह्मणि प्रमाणं ध्या- माभ्यासजन्पो वा । आये तस्य शाघ्रजन्यत्याच्न प्रत्यक्षेऽन्तभावः। मानसप- त्ययत्वमात्रेण प्रत्यक्षत्वे घमादेरपि प्रत्यक्षत्वपसद्ः । द्वितीये मृतपुत्रसाप्तात्का- स्वद्वावनाजन्यत्वान तस्य प्रामाण्यमस्ति । अतएव वार्तिककार आदः | भावनाजं एरु यरस्पायच्च स्यात्कर्मणः फम्‌ | न तत्स्थास्न्विति मन्तव्यं पण्यस्नासगतं यथेति । निगुमव्रह्मणि साक्षात्कारस्तस्य मानसप्रत्य- त्वेऽपि शाघ्पूवंकत्वादागम एवान्तमावः। तस्मान्न प्रत्यक्षेण व्रह्मात्मनटाभः। नात्पनुमानन तद्धाभः संमवति हेतुद्रान्तयोरभावात्‌ । अतएवागरतविन्दप्‌- निषचाघ्रायते । निर्विकल्पमनन्तं च देतुदष्रान्तवजितमिति । निर्भमकन्यान्न तत हतुः समवति । अद्वितीयत्वाच न दृष्टान्तः । ननु जन्मादविरुतरे भाग्यका- रा भनुमानमङ्कचक्रुः | सतख त वेदान्तवाक्यप जगतो जन्मा(दकारण्वादिपु

तात यममः 11

1 सेध. याव्स्पर1२घ. न्यरोऽपये! ३. नन्योऽप्रसे नि न्ये! ऽप्ररोऽद।

६ विद्ययारण्यविरचिता [ शिघ्नाध्या्

तदर्थग्रहणदास्यौयाुमानमपि वेदान्तवाक्याविेषेः पमाणं मवत निवार्यते शु त्येव च तककस्याभ्युपेतत्वात्‌ । श्रोतव्यो मन्तत्य इति श्तिरिति। नेप दोपः । बरह्मणि प्रमाणं वेदान्तवाक्यान्येव पुरुषबुद्धिस्वास्थ्याय त्वनुमानमप्यस्तविति भाष्यामियायः । तत्रानुमानमारोपितौ हेतुदृष्टान्तावुपजीव्य प्रवर्तते । ब्रह्मपि- द्विरपि तेनेवास्तिति चेन्न । तद्विेपासिद्धेः । क्षित्यादिकं सकतुंकं कार्यत्वा- दयपदित्यनुमानेनेश्वरमात्रसिद्धावपि सत्यज्ञानानन्ताद्वितीपत्वलक्षणो विशेषो न सिध्यति । तस्मान्नानुमानेनापि व्ह्मखाभः। आगमेऽपि कर्मकाण्डस्य साध्य- साधनभाववोधमात्रपर्यवसायित्वान तत्र व्रह्मराभशद्ाऽप्यस्ति | ननु ब्रह्मपि- दविकारेरेवमुक्तम्‌ । सर्वपत्ययवेचे च ब्रह्म्टपे व्यवस्थिते । प्रपश्चस्य अरपिल्यः शब्देन प्रतिपाद्यत इति । युक्तं चेतत्‌ । सचिदानन्दरटपं हि व्रह्म तत्न पमाणे पमीयमाणेषु सर्वेष्वपि वस्तुषु सच्चं भानमानन्दं च विस्प्मतो व्रह्म सवपरत्य- येयम्‌ । बादम्‌ । समपश्चमेव व्रह्म सवैः प्त्ययेवेयते । न रपरसगन्धादिविष- यान्परित्यज्य चक्षुरादयः शुद्धं तं ग्रह्नन्ति । अन्यथा गुरुशाघ्रनैरपेश्येगेव स्वे जना मुच्येरन्‌ । पुरुषाथस्तु निष्पपञचव्रहमवेदनादेव । तद्धोर्धद्रारतेन तु रासरेषु त्न तत्र सप्रपञ्चं व्रह्मोपन्यस्यते । त्र पुरुपाथमृतनिष्मप्चत्रह्मवेदनं राघ्रेणेव जन्यते । तदपि तेरेवोक्तम्‌ । पविरीनपपञ्चेन तद्रपेण न मोचरः। मानान्तरस्पेति मतमान्नयेकनिबन्धनमिति । तस्मादद्वितींपत्रद्यात्मतच्वमन- न्यरुभ्यतवादुपनिषदो विषय इति सिद्धम्‌ । एतदेवाभिमेत्य भगवान्वादरायणः ए्जपामास । शाघ्रयोनित्वादिति । तस्य च सूत्रस्य द्वितीयवर्भके योनिशचव्द- स्य ज्ञपिकारणेत्वमथः । ततः शाच्रपमाणतादित्युक्तम्‌ । तत्रायं न्यायसंग्रहः। अस्त्यन्यमेयताऽप्यस्य किंवा वेदैकमेयता । घटवत्पिद्धवस्तुताद्रह्मन्येनापि मीयते । रूपलिष्धापिराहित्यान्नास्य मान्तरयोग्यता । तं त्वोपनिपदेत्पादौ भोक्ता पेदेकमेयतेति । को विषय इत्यस्योत्तरमुक्तम्‌ ।

अथ कि फरूमित्यस्योत्तरम्च्यते | उक्तविपयस्याद्वितीयव्रह्मात्मतन्स्या- मिव्यक्तिः साक्षात्फलम्‌ । तच्च बृहदारण्यके दशितम्‌ । आतमन्येवाऽऽत्मानं प- ख्यति सवंमात्मानं पयतीति । पूर्वोक्तो यो गौगात्मा पुत्रभरत्यादिर्थो च भि- ण्यात्मान स्थूलदेहिदेहौ तेभ्यो व्यतिरिक्तः सांख्यादिसंमतः पुरुषश्चिद्रपः साक्षी मुरूपात्मा तस्मिनेवाऽऽत्मनिं जगत्कारणं परमात्मानं वेदान्तमहावा-

ता त १११५१५०. ता कम

५ पताति नमन यानम थतु क पत ,२५०.११,.४५१

2 सः रोधिप्र" रध. चवेनधर। ३. ड. भवेन! चमु. तेनार्लिम ५ ग, धुन्वान ६ ग. णम

उपोद्धातः |] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । ७

क्येन परयति । आत्मन्यात्मानमित्याधाराघेयमेदो राहोः शिर इतिवदेकस्मि- केव वस्तुन्योपचारिकः । जीवात्मानमेव परमात्मत्वेन वेदान्तमहावाक्यैः परय- तीत्पथंः। परमात्मा हि सर्वस्य जगत उपादानम्‌ । न ह्यपादानव्यतिरेकेण कार्यं रिचिद्रस्त्वस्ति। प्रत्छवणदिव्यतिरेकेण घय्कुण्डरादिवस्तूनामदर्यनात्‌ । शतो जगत्कारणं परमात्मानं स्वात्मत्वेन पडयल्गदपि सर्वं स्वात्मतेनैव परय- ति | न्पायवेशेषिकादिशाच्राणि मिय्यात्मन्येव कतृत्वादियुक्त उपक्षोणानि । सां ख्यशाच्रं यद्यपि चिदात्मनि मुख्ये प्रत्तं तथाऽपि तावत्येव पयेवसितम्‌ । वेदान्तास्तु तस्य युख्यात्मन हश्वरत्वमरेषनग द्रूपत्वं च प्रतिपादयन्तीति वि- रोषः । एताहशाद्वितीयत्वबोधः परथैमफरम्‌ । तद्धोधादृध्व॑मविद्या निवर्तते । एतच्चा ऽऽयवेणिकेरान्नायते । एतचो वेद निहितं गहायां सोऽविचाग्रन्थि दि- किरतीह सोम्येति । गहा बुद्धिस्तस्यां निहित साक्षित्वेनावस्थितमेतद्रद्यात्म- तत्व योषेदं स पुमानिह देहे वर्तमान एव सनवियाग्रन्यि विशेषयति । हे सोम्येत्यद्धिरा गरुः शिष्यं शोनकं संबोध्य ब्रूते । यथा रोके साक- स्येन राहुग्रस्तशनन्द्रमाः स्वकीयोज्न्वरुतस्याऽऽच्छादितत्वेन स्वयं मटि- नोऽम्बरे भासमानो राहुं चावभासयंस्तेन राहुणा तादात्म्यं माप्त इवावभासते । एवमयमद्वयानन्देकरसश्चिदात्मा स्वयमनादिष्टपाविचापरखेनाऽऽवरतः सनद्भि- तीयत्वस्याऽऽनन्दैकरसत्वस्य चाऽऽच्छादित्वेन बहुविध तरूपेण नगता युक्तो दःखी स्वचेतन्येन स्वात्मानमवि्यां चावभासयन्नविचया तादाल्यं पप्र इवा- हमज्ञ इत्येकीकृत्य व्यवहरति । सोऽयमेकीकारोऽविचाग्रन्िः । स च बोधेन विकी्णा भवति । यथा राहुणा वियुक्तं चन्द्रमण्डरयज्वरं भासते । तथा बोधे- नाऽऽच्छादिकायामविद्यायां निवृत्तायामद्वितीयत्वमानन्दैकरसत्वं चाऽऽविभव- ति। तदिदमविदयाग्रन्येविकीर्णत्वम्‌ । अयमेवार्थः पुराणेऽपि स्मर्यते । तरत्यवियां विततां हृदि यस्मिनिवेशिते । योगी मायाममेयाय तस्मै विचयात्मने नम इति। एकस्येव भावषूपाज्ञानस्य स्वाश्रयं प्रत्यावरकत्वाकारेणाविय्यात्वम्‌ । विचिन्न- ` कार्यजनकत्वाकारेण मायात्वम्‌ । अतोऽविचाया इव मायाया अपि तच्नज्ञानं निवतैकम्‌ । तस्मात्तचखविदो नाद्वितीयानन्दैकरसस्वभावः कदाचिदप्यातरि- यते । नापि जन्मान्तरादिकं नूतनकार्ययुत्पयते । एवमविचागन्थौ व्िकीरभे स- ति ततो हृदयग्रन्थ्यादयोऽपि निवर्वन्ते । तदपि तत्रैवाऽ ऽस््रातम्‌ । भिचते हद य्रान्थरिछयन्ते सवसंशयाः । क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दष्े परावर इति । परमुत्कृष्टं नगत्कारणमज्ञानमप्यवरमधमं यस्मात्परमालमनः सोऽयं परा-

णा ततथा 6 ११५१।७१००५१५११०११ ११५११८२.

1 ग. साख्यं शा। २ख.घ. ध्यमंफ। ३ ग. वमद ।

< वियरण्यविरचिता [ शिक्षाध्यासं

वरः । यद्रा परश्ासाववरश्धेति परावरः सर्वात्मक इत्यर्थः । परावरे तस्मिन्पर- मात्मनि साक्षात्कृते सति हदयग्रन्िर्भियते । हृदयमन्तःकरणं लिङ्शरीरं तचेतन्यच्छायात्यापत्वेन चेतनमहं कर्तेति प्रतिभासमानं तकशास्रे पूष्मी- रसायां च मृख्यात्मत्वेनाह्ीकृतम्‌ । वेदान्तदष्टचा स्प्ररदेहर्वान्मिथ्पात्म्पं तेन हदयेन सह चिदानन्दं करसस्याऽऽत्मनो यों ऽयमकौमाव्रमः सोऽयं हृद्‌- यग्रन्थिः | अज्ञातस्य यक्तिषूपस्याऽऽसेपितेन रजतेन सह यथेकीभावस्तद्र- दरुशास्ोपदेशरहितः सर्वोऽपि जन्तुरज्ञानादरूतचिदानन्दकरममात्मतच्चं सक्ष्म- भूतकायं करत्वादिधमेपितं हृदयं च विवक्तमशक्रुवनेक)कृत्याहं कर्तेत्पशे-

॥

सहस्यामप्युक्तम्‌ । आत्मनज्ञस्पापि यस्य स्पाद्धानोपादानता मतिः । न मो- भारैः स विज्ञेयो वान्तोऽसौं बद्मणा ध्रुवमिति । अहं करै तिव्पवहारस्तु चिदा- त्मानं बुद्धया विविच्यापि कतुं शक्यते । अशब्दस्य हृद पस्य तनिष्टकतु- त्धमस्य चाविचयमानत्वात्‌ । एतदपि सहस्याममिहितम्‌ । अहमित्यात्मर्धीरणं ` चे ममेत्यात्मीयधीरपि । अर्थगून्ये पदा यस्य स॒ आत्मज्ञो भवेत्तदेति । चिदा- त्महदपयोस्तादारम्य्नमष्टपः परवंसिद्धोऽधस्तेनार्यन गान्यं केवखहदयविवक्षाप्‌- विके इत्यथः । न हि भ्रमहेताववियायां निढतायां निहतको जमः सभवति | न खलु स्वम काञ्च मत्यर्धमा्मं गत्वा युद्धः पुरुषो निपणतरोऽपर पुरेयुः पु- रतो गन्तुं यमुर्भवति । तस्माद्धृदयग्रन्यिमेदो निर्वि; सिद्धः । हृदयग्रन्धौ भिन्ने सति स्वेषशयारिखचन्ते । अयमातमा स्थृख्देहष्पो वा सद्ष्मदेहष्टपो वा ताभ्यामतिरिक्ती वाऽतिरिक्तत्येऽप्यणुपरिमाणों वा मध्यमपरिमाणो वा सव गतो वाजडो वा द्रव्यबोधातमको वा चिद्रूपो वेश्वरादन्यो वेश्वर एव वा पप- शः सत्या वा मिथ्यावा मोक्षसाधनं कर्माणिं वा ज्ञानः वेत्यादिका अनन्ताः सं- रायाः स्वहुद्धिदोषजन्या बहुर्विंधशाच्लाभ्यासेनोत्पादिताश् सववि मुंखेरनुभूय- नते । ते सु्वऽपि हृदयग्रन्थिपूरवकाः। असति हदयग्रन्थो सुषुपिमृ्रसमाधिष्वद- रोनात्‌। तथाजाभैरणे ऽप्यद्वितीयविदानन्देकरसमात्मानमनुभवतोऽन्तनिप॑गस्प पग. च्छायया । २ क. नशा ३क.ल. ड. कनन जड पवा प्न्च

क परवैसं। ६ ग. "णिज्ञा७ग, नं चया < क. ड. प्विधा; श्चा ९ ड, "गरेऽप्य १० घ, नष्टस्य । |

उपोद्धातः |] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका | ९

हृदयग्रन्थिरहितस्य शाच्र॑षहसरैरपि न ते संराया उत्पादयितुं शक्यन्ते । स रयेषु च्छिनेषु ज्ञानस्य फर्पतिबन्धहे त्वभावादागामिजन्मकारणानि पृरवानि- तानि पुण्यपापषपाणि स्वाणि कमाण्यपि क्षीयन्ते । यथा ग्रहस्थे परकत्तानि देवर्षिपितरसवन्धीनि तरीण्यणानि रसोकिका गदक्नेनादिविवादाः पारि्ास्ये सति ` निवतैन्ते तद्रत्‌ । युक्तं चैतत्‌ । कनौत्मनिष्ठानि हि कमणि । स च कैर्नत्मा यावचिदात्मना संहैकीभूतस्तावत्कर्माणि चिदात्मानं संस्प्रशन्तु । विवेकेन त्व- पाकृते क्नात्मसंबन्धे कथं नाम तानि चिदात्मानं संस्एगेयः । एतच्च भगवता विस्पष्टय॒क्तम्‌ । अधिष्ठानं तथा कतां करणं च परथग्विधम्‌। विविधा च प्रथक्चेष्ठ देवं चंवात्र पञ्चमम्‌ । राररवाल्यनोभियत्कमे प्रारभते नरः । न्याय्यं वा पिप- रीतं वा पञ्चैते तस्य हेतवः । तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवरं तु यः । पर्य- त्यकृतबुद्धित्वान स परयति दुमेतिः । अधिष्टानं स्थल्देहः । तथा कर्ता चैत- न्यच्छायोपेतो रिङ्घदेहः । करणानि रिङ्हेहावयवभूतानि चक्चरादीनि । पाण- वायुकायदरानश्चवणगमनादिदपा विविधा चेष्ठा । उनिद्रयपररकमादित्पादिदेव- तारूपं देवम्‌ । शरीरादि साध्यस्य पुण्यस्य पापस्य चाधिष्टानादयः पश्च हेतवः। न तु चिदात्मा । एवं सत्यात्मस्वषटमज्ञात्वा भ्रान्तस्तनन कर्तरत्वमारोप्यते । य- स्प नाहंकृतो भावो बुद्धियंस्य न टिप्यते । हत्वाऽपि स इमाद्ीकान हन्ति न निबध्यते । यस्य तु तत्वविदो भावः सत्तास्वभावशध्चिदात्मा नाहं कर्वतिप- त्ययेन पिषयीकतो हृदयग्रन्थेर्भिनतात्‌ । अत एवाहमित्यात्मधीर्थंञन्येति स- दसीवचनं परवयुदाहृतम्‌ । केवरं रिङ्गदेदमेवामिपरेत्याहं कर्तेति तच्वविद्यवहर- ति । अतएव बुद्धौ रेपो न षिचते । रिङ्खदेहक्तेः कमेभिजनमान्तरशद्ारे- पवापे संशयविपयेययोरभावानास्य बुद्धिरिप्यते। यद्यप्येतादशस्य योगिनो रागद्वेपादिराहित्येन हननाथी प्रवृत्तिरेव न संभवति । तथाऽपि राग्येऽधि- कृतस्य क्षत्रियस्यजुनस्य दुष्टशिन्नाशिष्टपतिपारनयोः कर्तन्यत्वेन तनन प्रवृत्तिः सभवत्यव । यथा योगिन महारनिद्रादा योगाभ्यासे वा पररतिस्तद्त्‌ । अनेनैव न्यायेन काषात्तक्वाक्यमपि नेतव्यम्‌ | तत्र ह्येवमाश्नायते। ससोमां बि- जानायान्नास्य केनचन कमणा खोको मोपते न मातुवधेन न पितृवधेन न स्तेयन न भ्रूणहत्ययेति । अत्न ह्यव संभावना द्रष्टव्या | क्षत्रियस्य पनः कथित्स्वमातृपिन्नादिकं स्वग्रहेऽवस्थाप्य तत्पोषणार्थं परराष्टे गत्वा राज्ञः समीपे जीवितं ग्रहीत्वा स्वामिकायौर्धं धायुखेन रात्रौ समागत्य विचारमन्त- रण स्वमानादीन्मारितवान्‌ । यथा जमदभमरेराज्ञया परथुरामः स्वमातरमेव ज-

जयाता ~

र )1ो.§&ा1\»>7›‹

१ खे. खरतर २ क. ख. ग, ड. कृतीऽभ्मा। ३ ठ. ठि), श्य वाटा २

९० विद्यारण्यविरचिता [ शिकषाध्याये

घान । तद्त्‌ । अतस्तत्वविदोऽप्यधिकारविरशेषेणेतादशं संभाव्यते } तच्च त- च्वटष्ट्याऽन्यकृतत्वान तस्य जन्महेतुः । अन्यकरृतत्वं च केनचिन्मन्रेणोच्यते। कामोऽकार्षीत्कामः करोति नाहं करोमि कामः कर्ता नाहं कतां कामः कार- पिता नाह कारयितेति । अयं मनच्रो विवेकिनं परति कामान्मनोः संवन्धाभाषं वोधयन्नविवेकिनः प्रायधित्तार्था भवति । वद्यविदोऽपि रोक>्यवहारमतुसरतः कामपुरःसरा परवृत्तिः सभवति । अतएवाङनं प्रति भगवरतोक्तम्‌ । रोकसंग्रहु- वापि सपदयन्कतुंम्हसीति । तस्मादुद्धपसक्तियुक्तस्य क्षत्रियस्य हत्वाऽपि स॒ इमानित्यादिभगवद्वाक्यं कोपीतकरिवाक्यं च व्रह्वेदनासिरैपत्वपरम्‌ । इतरस्यापि रोकत्पवहारे हत्या मानसी वाचिकीं वा पसक्तेति निकरपत्वं तेन वाक्यद्वयेन परतिपा्ताम्‌ । जन्मान्तरकृतेरेव विद्यादिभिर्निरपतवं वास्यद्र- येनामिधीयते । सत्स्वपि जन्मान्तरकृतपापेषु परिपकैरीश्वरापितैः पण्यकम- भित्रह्यवियोत्पयत एव । पूर्वकृतपापाभावे च व्ह्मविदां शरीरे सागादिकं नोप- रुभ्येत | न च ब्रह्मविद्या पायधित्तव्वेन पापस्य निवर्तिका । किंत परत्पमात्मनोऽ- सङ्खत्ववोधनेन पूवेसिद्धमेव पापराहित्यमभित्यनक्ति । तच नित्यसिद्धं पापराहि- त्यमेवमाघ्नरातम्‌। य आमाऽपहतपाप्मेति । तद्घतपुण्यराहित्यमप्यसङ्गत्वादैव नि- त्यक्षद्धम्‌ । तदववोधेन जन्मान्तरकारणानि काम्यानि पृण्यान्यपि कर्माणि क्षीयन्ते । अतएव वाजसनेयिन आमनन्ति । एतमुहैवेते न तरत इत्यतः पा- पमकरवमित्यतः कस्याणमकरवमित्युमे उ हवेष एते तरति मनं करताक्रते त- पत इति । एतमेव ब्रह्मविदमेते मानस्यो चिन्ते न तरतो न परघ्रतः । कीट-

$); ^ क

र्यापिति ते अभिधीयते । इति शव्दः कमेहेतुभतरागद्रपपदर्शनाभः । 1६ हनिष्यामीत्वेताद्शो यो द्वेषोऽस्त्यतो द्वेषादहममिचारादिना वधद््पं पापम काषम्‌ । स्वर्गं ॒प्राप्स्पामीत्येतादशो यो रागोऽस्त्यतो रागादृहं ज्यां तिष्ठे मादिरूपं कल्याणमकारपैम्‌ । तत्न पापेन नरको भविष्यर्तत्येवं विपादद्पा चि- न्तका । स्वर्गः कदा भविष्यतीत्यवं विरुम्बा्ररिष्णुत्वरूपा चिन्ता द्वितीया! उभे अप्येते चिन्ते एप व्रह्मविहु छ्ङ्धयति। कृताकृते पुण्यपापे नैनं देशायतः। ज्ञानिनं तु प्रत्यवायः कृतस्तपति । पुण्यं स्वकृतं सतपति । न त्वसावुभयि- धः संतापो ब्रह्मविदोऽस्ति । तदेवं जन्मान्तरकारणानि कर्माणि क्षीयन्त इति सिद्धम्‌ । इह जन्मन्यपि हपरोको क्षीयेते । तथा च कठा आमनन्ति । भध्या- त्मयोगाधिगमेन देवं मत्वा धीरो हरपलोकौ जहातीति! आत्मानमधिद्धन्य वरत

त इत्यध्यात्मं तथाविधो योगधित्तेकार्यं तस्याधिगमः माधिस्तन देवं स्वयं स व

उपाद्वातः || तेत्तिरीयोपनिषदीपिका | ११

प्रकाशं परमात्मानं मत्वा साक्षात्करत्प हषंशञोको जहाति परित्यजति । न ताव- दस्य दषेहेतुरसिति । द्विधा हि हषेहेतः । समीचीनधनादिरखाभो विस्मयहेतुरणि- मादिसिद्धिध । समीचीनत्वबुदधिस्तु न काप्यस्य विद्यते । तदुक्तं वासिष्ठरामा- यणे । न केचन जगद्वावास्त्व्ञे रञ्चयन्त्यमीं । नागरं नागसीकान्तं क्राम रुखना इवेति । विस्मयोऽप्यस्य न क्रापि संभवति । तदपि तत्रैवोक्तम्‌ । अ- पि शीतरुचावकं उष्णे पीरूषमण्डरे । अप्यधः प्रसरत्यग्नौ जीवन्य॒क्तो न *वि- स्मयं । चिदात्मन इमा इत्ये पर्फुरन्तीह शक्तयः । इत्यस्याऽऽश्र्यजाेऽपि नाभ्युदेति कुतहरमिति । शोकस्य त॒ पुत्रमिन्नमरणादिकं निमित्तम्‌ । तच ना- द्वितीयमात्मानमनुभवतः संभवति । तदनुमवश्चाऽऽचयैरुदाहृतः। अहमेको नमे कथ्िनाहमन्यस्य कस्यचित्‌ । नतं पठयामि यस्याहं तेन पश्यामि यो ममेति! सोऽयं हष॑रोकपरित्यागो धीरस्येव न चिितरस्येत्यमिमेत्य धीर्‌ इत्युक्तम्‌ । त्िषि- धो दि ब्रह्मवित्‌ । रोकव्यवहारपधानो पिवेकमरधानः समाधिप्रधानश्चेति। आरब्ध- फमेवशाद्राज्यादिषु योऽधिकारी स व्यवहारपधानः।सच म्रठवत्तात्काटिकाभ्पा- हषंशोकाभ्यामभिभूयत एव । तमेतमभिरक्ष्य भाष्यकारा आदुः । पन्वादिभि- शराविशेषादिति । राज्याधिकारदशादेव कृष्णेन वोधितोऽङ्ञंनो वसिष्टेन बोधि- तो रामश्च व्यावहारिकद्षं शोकं च प्ाप्वन्तौ । विवेकपधानस्तु धीरो भत्व न्द्रियाणि षिजित्य तदा तदा प्रसक्तौ हषशोकौ विवेकेन परित्यज्यति । सम- धिप्रधानस्य तु हर्षसोकपसङ्घ एव नास्ति । ईहशमेव विषयीकृत्याऽऽप्रातम्‌ । पयाप्तकामस्प कृतार्मनशेहेव सवे पविरीयन्ति कामा इति ! अन्तर्भिष्ठ आत्मा- नमेव कामयते स चाऽऽत्मा नित्यप्राएत्वात्स्ेदा स्फुरतीति तदा तदा न पि- रेषेण कामयित्तम्यो भवति । अतोऽयमन्तर्निष्ठः पयौप्ठकामः। स च कृतात्मा नियमितान्तःकरणः । अतो बराह्मं न परयति। कुतस्तस्य कामः स्यात्‌ । तथा सति कामयितव्यस्य कस्याप्यभावानिरिन्धनािवत्स्यै कामाः हीयन्ते। क्राधरभादीनां काममूरुत्वात्कामल्येनेव त्यः । कामिताथविधाते हि कोध उत्पद्यते । तन्न स्मर्यते । कामातकरोधोऽमिजायत इति । सोऽयमीदश; काम- क्रोधायरिषट़ गंरदितोऽन्तर्निषठो बरह्मविदाय॒त्तमः। स॒ चैवमाश्नायते। आत्मक्रीद आत्मरतिः क्रियावानेष ब्रह्मविदां वरिष्ट इत्ति । आत्मन्येव क्रीडा यस्यासावा- त्मक्रोडः । यथा रोकिकः पुरुषो चूतादौ स्वस्य जयं परस्य पराजयं वैवा- निच्छन्क्रीडति । तथा ब्रह्मवित्पुमानात्मनः स्वभकात्वाद्वितीयत्वादिसाधक-

१ ध.दिविषोहि।. २ख.संशयी। दष, चलेषु ना।४ग. घ. "कं ह ५ घ. नस्ति दहै\.९ ग. प्रव्िी [र

१२ विद्यारण्यविरविता [ शिक्षाध्यये

शयुतियुक्तीनां पाल्यं तद्विरुद्धानां दोर्बल्यं चानिविच्छन्क्रीडति। यथा च छोकि- कः पुरुषाथंसिद्धये संष्यावन्दनादि क्रियावान्‌ । तथा बह्मविद आत्मरतिरेव क्रियान तु बाह्यक्रिया काचिदस्ति । तथा चारूणोपनिषद्युक्तम्‌। संधि समा- धावास्मन्याचरेदिति । परमहंसोपनिषद्यपि । परमात्मात्मनोरेकलतवनज्नानेन तयोर्भ- द एव विभग्रः सा सध्या स्वान्कामान्परित्यन्याद्रते परमे स्थितिः} एवं स- ` त्यस्य खकिकवेदिककतेव्यामवादयं कृतकृत्यः । एतदपि परमर्हसोपनिषदुक्त- म्‌ । यदपृणानन्देकदोेधस्तदइद्येवाह मस्मीति कृतकृत्यो भवतीति । भगवताऽप्यु- क्तम्‌ । यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्यतृ्श्च मानवः | आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य कायं न विद्यत इति । स्मृत्यन्तरं च । ज्ञानामृतेन तृप्तस्य कृतकृत्यस्य योमिनः। नेवा- स्ति किंचित्कतंव्यमस्ति चेद स दचवविदिति | कृतकृत्य॑स्प स्वष्पं तृष्िदीप उ- दाहृतं विस्पष्टम्‌ । एहिकायुष्मिकत्रातसिद्धये युक्तश्च सिद्धये । बहुकल्यं पुराऽ- स्पामृत्तत्सवमध्रुना कृतम्‌ ! तदेत्कृतकृत्यलं म्रतियोगिपुरःसरम्‌ । अनुसदधदे- ` पायमव तप्यति नित्यशः। दुःखिनोऽज्ञाः संसरन्तु कामं पुत्राद्यपेक्षया प्रमान- ` न्दपूर्णाऽहं संसरामि किमिच्छया। अनुतिष्ठन्तु कर्माणि परलोकयियासवः । स्व- सोकात्मकः कस्मादनुतिष्ठामि कि कथम्‌ । व्याचक्षतां ते शाद्धयाणि वेदानष्या- पयन्तु वा | येऽ्जाधिकर्रिणो मे तु नाधिकारोऽक्रियत्वतः | निद्राभिक्षे स्नान शचं नेच्छामि न करोमि च । द्रषटारशेत्कल्पयन्ति कि मे स्यादन्यकल्पना- त्‌ । गुञ्ापुञ्ञादि दयेत नान्यारोपितवदह्िना । नान्यारोपितसंसारधमौनेवमहं भने। यृण्वन्लज्ञाततत्वास्ते जलानन्कस्मच्छणोम्यहम्‌। मन्यन्तां संशयापनान ` मन्य्‌ऽहमसरायः। विपयस्तो निदिष्यासेतिक ध्यानमविपर्यये | देहातपत्वविपया- स न कदाचिद्भजाम्पहम्‌ । अहं मनुष्य इत्यादिव्यहासे पिनाऽप्ययम्‌ । विप- ` यासं चिराभ्यस्तवासनातोऽवकल्पते £ आरब्धकमंणि क्षीणे व्यवहारो निवर्व- ते। कमाक्षये त्वसो नेव शाम्येद्रयानसहसखतः। विस्तव व्यवहूतेरिष्ट चेद्धया- न मस्तु ते। अबाधिकां व्यवहृतिं परयन्ध्यायाम्यहं कुतः । विक्षेपो नास्ति य- स्मान्मं न समाधिस्ततो मम । विक्षेपो वा समाधिर्वा मनसः स्याद्विकारिण नत्यातुभवषूपस्य कां मेऽत्रानुभवः एरथकू्‌। कृतं कृत्यं प्रापणीयं प्राप्तमित्येव नि चयः । व्यवहारा खकिको वा शाद्वीयो वाऽन्यथाऽपि वा । ममाकतररेपस्य ` सचार्न्य मवतताम्‌ । अथवा कृतकृत्योऽपि छोकानग्रहकाम्यया । शाघ्चीयेणेष मागण वतञऽह का मम्‌ क्षतिरिति । तस्येवस्य कृतकृत्यस्य योगिनः सवेदा म- नस्यानन्दं एवाऽऽविभंवति । स॒ चेवमाघ्रायते। रसो वे सः । रसम्छेवायं रू

ख. यस्त ।२क. ङ. छन्ति। ३ क. ड, 'कपिपास।

उपोद्ातः ॥ तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । १३

उध्वाऽऽनन्दीभवतीति । स परमात्मा रसो वै परमानन्दस्वभाव एव । तमेतं रसं परमानन्दस्वभावं परमात्मान र्ब्ध्वा साक्षत्कृत्पायं योगी ४. न्दी भवति । विचाजन्येन हर्षण युक्तो भवति । दषंञ्ोक जहातीत्यत्र षिपय- भोगजन्यो हषी निषिद्धः । न तु विद्ययाजन्यः । तं च विद्याजन्यं हषं श्रुतिः सामोदाहरणेन स्पष्ठीवकार । उमाट्धीकान्कामानीं कामहूप्यनुसचरन्‌ । एत- त्साम गायन्नास्ते । हारेवु हार्वु हारेवु । अहमनमहमनमहमनम्‌ | अहमन्ना- दो ३ऽहमनादो ३ ऽहमन्नादः । अह \ श्छोकक्दह £ छोककृदह ‡ शोककृदित्या- दि । बद्यादीनां तियंग्रपमोमहिषादिपर्यन्तानां पाणिनां मध्ये येन येन यदन्नं भु- ज्यते तन्मुखेन तदन्नं बह्मविदेव भुङ्क । स्वदेहानां स्वकीयत्वात्‌ । तदुक्तयुपदेश- सहस्याम्‌ । ब्रह्माद्याः स्थावरान्ता ये प्राणिनो मम पृः स्मता । कामक्रोधादयो दोषा जायेरन्मे छतो ऽन्यत इति । एवं च सति काम्यमानं सवंमनमस्यास्तीति कामान । अनेनैव न्यायेन देवमनुष्यादिरूपाणां सवेषां स्वकीयत्वात्कामषूपि- त्वम्‌। तथा स्वैखोकसंचारश्च । सान्नि त्वहोराब्दस्य गानाथन वणविकारेण हारेबु- शब्द्‌ निष्पत्तिः । एकदेह मा्नपरिच्छिनस्य ब्रह्मात्मत्वावबोधमात्रेण स्वात्मक- त्वखामद्पमाश्वयमहोशब्दो ब्रूते । आदराथस्िरभ्यासः । सरवात्मत्वमेवोत्तरवा- क्येरुदाहियते । यदन्नं ब्रीहियवगोधूमादिविकारषूपं यस्त्वनादो ब्रादयणक्षतरि- यादिषपो भोक्ता यश्च शछोककृत्काव्यनाटकादिकतां तत्सवेमप्यहमेव । सवस्या- पि ज्ञानसन्मानहूपत्वासामदपविकाराणां च वाचारम्भणमान्रत्वात्‌ । अस्मिन- थं संरायनिवृच्यथैचिरभ्यासः । सोऽयं विद्याजन्य आनन्द स्तृिदीपेऽप्युदा- हृतः । कृतकृत्यतया त्रः भराप्रमाप्यतया पुनः । तप्यननेवं स्वमनप्ता मन्यतेऽसौ निरन्तरम्‌ । धन्योऽहं धन्योऽहं नित्यं स्वास्मानमञ्चसा वेन्रि । धन्योऽहं ध- न्यो ऽहं ब्रह्मानन्दो विभाति मे स्पष्टम्‌ । धन्योऽहं धन्योऽहं दुःखं सांसारिकं न वीक्षेऽद्य । धन्योऽहं धन्योऽहं स्वस्याज्ञानं परायितं कापि । धन्योऽहं धन्योऽ- हं कतेग्यं मे न वियते किंचित्‌ । धन्योऽहं धन्योऽहं प्राप्व्यं सर्वमय सप- न्म्‌ । धन्योऽहं धन्योऽहं तूप कोपमा भवेद्धोके ! धन्योऽहं धन्योऽहं धन्यो धन्यः पुनः पनधंन्यः । अहो पुण्यमहो पुण्यं एकत फलितं दटम्‌ । अस्य पुण्यस्य संपत्तेरहो वयमहो वयम्‌ । अहो शाघमहो शाच्महो गृरूरहो गुरुः । अहो ज्ञानमहो ज्ञानमहो सुखमहो खमिति । इत्थं फर्परंपरा प्रतिपादिता । सवात्मकपरब्रह्यस्वरूपात्माविभवः प्रथमं फम्‌ । तत॒ ऊध्वैमविदयाग्रन्येविकी- णत्वं हृदयगरन्येर्भेदः संशयच्छेद: कर्मक्षयो हरषरोकपरित्यागः कामभरविर्य

1

1 ख. `दिष्यादि । २ ग, "थमप

१४ वियारण्यविरचिता [ रिक्षाघ्यायै

आत्मन्येव क्रौडाऽऽत्मरतिरेव क्रिया कृतकृत्यत्वमानन्दितवं चेत्येषा फट्पर्‌- परा | को विषयः कि फ्मित्यनयोरुत्तर यक्तम्‌ ।

अथ कः संवन्ध इत्यस्योत्तरमुच्यते । ज्ञानकाण्ठस्य कमेकाण्डेन सह्‌ सा ध्यसताधनभावरक्षणः सबन्धः । ज्ञानं साध्यम्‌ । कर्माणि तु संस्कारकलन्येन वा पिष दिषात्पादनेन बा ज्ञानस्य साधनानि । संस्कारकल्वमपं स्म्षते | पस्येते च- त्वारिशतसंस्काराः स ब्रह्मणः सायुल्यं सोकतां जयतीति । गभाधानं पसवनं सीमन्तो लातकमं नामकरणानप्राशनं चौरपनपनं भ्वत्वारि वेदव्रतानि स्नानं सहधमचारिणीसंयोगः ।पञ्चमदायज्ञाः {पप पाकयज्ञा; £षप ह वियंज्ञाः“ सप्र सोम- यज्ञा इत्येवं चत्वारिरदेतेः कमेभिः पुरुषस्य चित्तं संस्क्रियते ज्ञानयाग्यतामाप- चयते । विविदिषाहतुतवं' तु वाजसनेपिभिराश्नायते । तमेतं वेदानुवचनेन व्राह्य- णा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेनेति | विविदिषाग्‌स्कारपक्षपोरव।- न्तरविशेषो वातिकसारे दरतः। जाता विषिदिषाऽवङ्यं सपाद्याखिरुसाधनम्‌। स्वफरु जनयेदाश बुभृक्नादियंया तथा। मतिबन्धकपाप्मानं नाशये चित्तसस्कृतिः। साधनानि तु बोधस्य संपा्यानि प्रयततः । वणौश्नमाद्ि्ाग्रेण प्रेरितो ऽकरणे भूयम्‌ । परयन्करोति यत्कमं तत्संस्कारकमुन्यते । तमेत भित्ति वाक्येन गरि तो वोधवाज्छया | अन्तयामिण्यर्पये्यत्तरस्याद्विविद्विपाकरम्‌ । कर्मणा पिसू- खोकः स्यादित्येवं नित्यकमेणाम्‌ । फलयुक्तं तथाऽप्यतेवेदनेच्छाऽपि तच्छ तेः । नित्येषु गुदधेः माधान्याद्रोशोऽप्यपतिवन्धकः । भोगं भटर मीक्षनते बुद्धि धदयतुरोधतः । काम्येष्मपि युमुश्ेत्फरं देवे समपयेत्‌ । एतद्भगवता गोत्त कमेवन्धनिदृत्तये | यत्करोषि केन्तेय तत्टुरुष्व मदपणम्‌ । वाधिकारस्ते मा फरेषु कदाच काम्यान्यपि वेदनेच्छां जनयन्ति । ययपि श्रुतिवाक्येदनसीन्दयेऽ ति तदिच्छो््यते तथाऽपि वेदनेऽरुचिः कर्मभिजंन्यते । यथा क्ष

उपोद्धातः |] तेत्तिर्मयोपनिषदीपिका । १५

रतिशयानन्दप्ा्रिहेतुखं बह्मवेदनस्य श्रुतवतः सत्यामपि वेदनेच्छायां पापप- तिबन्धाद्रेदनक्ाधनेषु श्रवणादिषु रुचिनं जायते । तथा चाभिहितं पुराणे । महापापवतां नृणां ज्ञानयज्ञो न रोचते । प्रत्युत ज्ञानयन्ञस्तु प्रद्रेण्यो भासते स्वत इति । तस्मिश्च ज्ञानप्रतिबन्धके महापापे परमेन्वरापितेः कर्मभिर्नाशिते सत्ति श्रवणादौ रुचिरुत्प्यते । सेयं रुचिर्न षिविदिषाशब्देनोच्यते । अतः परंपरया कर्माणि ज्ञानसाधनभावं प्रतिपचन्ते । तच्च पारपर्यं वार्तिकसारे दशि- तम्‌ । रुचिद्रारोपकुबेन्ति कर्माण्यात्मविगुक्तये । अज्ञानस्याविरोधित्वान्न सा- ्षादात्मबोधवत्‌ । अविद्याया न चोच्छित्तौ ज्ञानादन्यदप्षते । ज्ञानोत्पत्तौ तं नेवान्यच्छमादिभ्यो हयेक्षते । शमाद्यत्पत्तये नान्यद्‌बद्विथद्धेरपेक्षते । बुद्धि द्धी च नित्यादिकमंभ्यो नान्यदिष्यते । पारंपयैण कवं वेदनायोपयुज्यते । साधनं कमं तेनेतत्साध्यं बरह्मात्मवेदनम्‌ । इत्येवमभिसंबन्धः कमविज्नानकाण्ड- योः । इतोऽन्यथाऽपि संबन्धे न किंचिन्मार्नमीश््यत इति । अन्रेत यथोक्तं स- वन्धमसह मानाः प्रतिवादिनो बहुंधोतिष्ठन्ति । तेषां मध्ये केचिदह्हयज्ञानमैरपे- कषयेणेव मोक्षं वर्णयन्ति । अन्ये ज्ञानकर्मंसयुचचयेन यत्ति चवते । अपरे ज्ञान- स्येव सुक्तिहेतत्वमह्वीृत्यापि सोपानपद्िन्यायेन वा कामपविरापनेन वा प्रप- चख्येन वा कर्मकाण्डस्योपयोगमिच्छन्ति । तत्न ज्ञाननैरपेक्ष्यवादिनां मतं वा- पिकसारे दाभैतम्‌। निषिद्धस्य निरस्तत्वानारकीं नैत्यधोगतिम्‌। नित्यानुष्टानत- मं मत्यवायो न संस्पररोत्‌ । आगामिजन्मनोऽसचखे निर्विघ्र स्वास्थ्यमिष्यताम्‌। शररारम्भकं कर्म भोगेन क्षीयते ततः। विनाऽप्येकात्पसवोधान्यक्तिः सिद्धाऽ- न्तरातम + इति । अस्य पक्षस्य दूषणमपि तत्रैवोक्तम्‌ । सकष्मापराधसंटषेरतिय- लवतामपि । निषिद्धकाम्ये निःशेषं वर्जयेन्निपुणोऽपि कः । यक्षः पापकाम्पे द्रे वजयेदिति चोदना । नास्ति वेदे कचिचेन वचसा तत्मकलप्यते । काम्यादिव- जनं त्वेतत्स्वकपोरपरकर्पितम्‌ । अतः ार्मोदि कात्काम्यानिषिद्धाच पुनजनिः। नित्यस्य फरुगिषटं चेहुपात्तदरितक्षयः । तथाऽपि काम्यपुण्यानां क्षयो नाऽ- दुरित्वतः। उपपातकमस्पं चेरक्षीयैतां नित्यकर्मणां | अनन्तदेहहतूनां ह- त्थादीनां कुतः क्षयः । नित्यकर्ममिरप्यस्ति स्वर्ग; काम्याभिहोत्रवतच्‌ । भप- स्तम्बेन तत्पोक्तमा्रदृक्षनिदर्शेनात्‌ । फाथे निमिते ताम्रे छायागन्धागवा- रिती । तथा वणौश्रमाचारादनुगच्छेतरिविष्टपम्‌ । निषिद्धकाम्यनित्यानि र्वन- न्मछ चात्र च । कृतानि सन्त्यनेकानि स्वास्थ्यं तत्राऽऽत्मनः कुतः । पेका- त्म्यबोधतः कर्मक्षयं चेदात्य तहि ते। निर्विघ्रा मुक्तिरस्त्येवं ममेव न हि सं-

१ ख. नमिष्यत २ ग्‌. घ. "योक्तसं ३ग, हुधा तिष्ठ ४. 'माणिक्रा ५ क.ख.ग. ध्यते नि

१६ विद्यागण्यपिरचिता [ शिक्षाध्याये

एकदेशानवस्थानान्न समुचय एतयोः । साध्यसाधरकद्टपत्वाद ककारानवस्थि- तिः । हैतस्वषटपकार्येपु विरोधस्त्वनयोः स्फुटः । अध्यासः कर्मणो हेतः प्रमाणं बोधकारणम्‌ । न भासकं क्मपं वोध्रषटपं तु भासकम्‌ । कर्मकार्यं भावि जन्म तनिद्रत्तिस्तं बोधजा । सचय दुरुभोऽतस्तेन युक्तिः कथं भवेत्‌ । सोपान- पड्किगत्येव हम्पष्ष्टापिरोहणम्‌ । अशेपकर्मक्रमतोऽधिकारं केचिद्रचिरे । संभ्या- वन्दनमारभ्य क्रमानुषितिकमभिः । सहस्रवधसत्रान्तेज्ञानितामधिरोहति । ययैव नगराष्वस्यग्रामगस्पुपदेशनम्‌ । नगराष्योपदेशस्य शपत्यं प्रतिपद्यते । तथैव मोक्षमाभेस्थस्वगांदिगतिभापणम्‌ । मोक्षमारगेोपदेशस्य ओेपत्यं कि न गच्छति । यद्रपच्छन्दनार्थानि स्वगौदीनि विगक्तये । नगरातो तदध्वस्थग्रामादिगुणगी- सि । एवं च सति दृष्टेन द्ररेगेवोपकारिणः । मात्मज्ञानाधिकाराथा विधयः सकला अपि । भवं म्रामगतेः पुंसामघ्वत्वादस्तु शेषता । स्वयमेव प्रमर्थलात्सछ- मोदः शेषता कथम्‌ । यदुपच्छन्दनाथेत्वं खवाक्पे तत्समञ्चसम्‌ । वेदेषु पृक्त राहित्यादमिपार्यायसंमवः। यद्रा तत्रैव तात्पर्यं यत्ोपच्छन्य नीग्रते । ततश्च विधितात्पयं स्वगं एव न मोक्षणे । दष्द्वारं च रागादिमव्र्तिपरतिपेधन- म्‌ । यदि तर्हिं निषधेषु द्वारं भवतु तत्तथा । विधयस्तु निरुन्धन्ति न रां रागरहेतवः । वधेंयन्ति प्रत्युतामी रागं भोगपदानतः} अशेपकमानुष्ठानमल्पा- युषि न संभवेत्‌ । सोपानपह्किन्यायोऽतो मन्दबुद्धिमकन्पितः । अन्ये त्वाहुनं राक्रोति कामसंदषिताशयः। द्रष्टुं तत्परमद्वैतं सवंकामासमाठितः । कममिर्वि- विधेर्धीमान्स पिरौडादयुपासनैः वैराजान्तं फं भुक्तवा तरैकारस्यं पयते । स्व. भोगोपभोगेन कृत्स्रकामरूयाघ्वना । यान्ति यक्तेरानय॒ण्यं कर्माणि निखिस- न्यपि । ब्रह्मानन्दो मतोऽप्यत्र वित्तेनाविपयीकृतः । ट्रानन्दाभिखापं सन मन्दीकतुंमप्यलम्‌ । कामप्रविख्यायातो विधयः कर्मकाण्टमाः । अटीनकामो विज्ञानकाण्डेऽधिक्रियते पुमान्‌ । मेवं न कामसंपाप्या तनाश्चोऽब्दशतैरपि । तत्सेवातो विव्द्धिः स्यानिदत्तिदोपदर्शनात्‌ । न जातु कामः कामानायुपभोगे- न शम्यति | हविषा कृष्णवर्त्मैव भूय एव विवर्धते । गुणस्यादस्नादोषदरे-

णे

१ क्षीगकामतः । सवठेशोपदान्त्यर्थमातमज्ञानं समाश्रयेत्‌ । कामाधितो स

मम निम पितन्‌ ेमतिततनेणमिभ

१ घ. घन २ प्र.ङ, '्रादिरो। ३ ग. वक्रतृरा। ४ क.त.ड. "यादसं" ५ क्र.ख.ग.ड, जार"

उपोद्धातः |] ` तेत्तिरीयोपनिषदीपिका | १७

विधिः कामं दोषवन्न 'विरापयेत्‌ | कामुकः सन्थवर्तेत नाऽऽत्मज्ञाने कदाचन | उद्विजेताऽथवा ज्ञानात्स्पुभोगघस्मरात्‌ । तथा च रागिमीतायां पण्यते पचनं तविदम्‌। अपि एृन्दावने ग॒न्ये छगाख्तवं स उच्छति! न त॒ निर्विषयं मो- षं कदाचिदपि गोतम । वैराजान्तं फर भुक्त्वा यच्येतेति यदीरितम्‌ । क्र- मयुक्तो तत्तथाऽस्तु न त॒ सयो विमोचने । द्वारं न नियतं यक्ते: माजञापत्यं प दं भवेत्त्‌ । न हपाधिषु तवस्य विशेषः कधिदीक्षयते । नाऽऽकाशस्य पर्ने. षोऽस्ति ङुम्मद्रोण्याद्रपाधिषु । दृरान्तिकादिभिनेष कल्पिताकल्पितेष्वपि । अतः प्रजापतौ तत्य क्रिमौवान प्रिशिष्यते। तकीदागमतश्चापि तचो य इति हीदसचात्‌ । परत्यज्ुष्यत देवानां मध्ये योयः स एव तत्‌ । अभ- वन्नान्य इत्याह छतिवैपम्यवारिणी । एको देवः सर्वभतेणविति चाऽऽहा- परा श्रतिः । अतश्चोपाधिवेषम्यात्राऽऽत्मतवं विशिष्यते । सदोयक्ति वाज्छ- तोऽतो दोषदृष्ट्या विदीयते । कामोऽतः कर्मकाण्डस्य तात्पयं नैव तद्ये । अन्ये तु मन्वते केचिद्रम्भीरन्यायवेदिनः। मेदस्य विलयो वेदे गम्यते कस्यचित्कचित्‌। देहात्मभावविख्यः स्वगंकामपदे खट । देहाद्विनोऽधिकार्यत्र स्वगभोग्येऽवग्‌- म्यते । रागायुत्यगरवृत्तीनां निषधेषु र्योऽञ्जपता । विधिष्यपि र्यस्तासां का- यान्तरनियोगतः । खोकेऽपि चानभिपेतात्पथः साक्नानिवारणम्‌ । मागान्तसी- पदेशाद्रा पेदेऽप्येवं पततीयताम्‌ } एवं रागारिरहैत॒त्यपव्रत्तिखयवत्मना | आत्म- ज्ञानाधिकाराथा निःशेषा विधयः स्थिताः। येव कि मेदविर्यो विधीनां फरका- दक्षया । तात्पयाद्ाऽऽत्मबोधस्य हेतुत्वाद्राऽवकरप्यते । नाऽऽचस्तादयतो ऽर - पान कमविधयः एात्‌ । स्ववाक्यावगतास्किचिदपेश्न्ते फन्रन्तरम्‌। तात्प च विधीनां स्यात्कर्मानुष्टान एव हि । अन्तरेण ह्यनुष्ठानं स्वगपश्वा्यसंभवात्‌ । शुतेविंख्यतात्पयँ एलमाकस्मिकं भवेत्‌] फएला्था चेद्वयो न स्यान्नोभयं वाक्य- भेदतः। शुतेऽपि स्वगतात्पय कल्पना चेद्टयेऽथतः । तन्न प्रत्पन्नवचनादेहादि- ख्य॑सिद्धितः । साक्षाद्वस्तिनिष््ेहिन हि हस्तिपदानुमा । अस्थरादिवचः साक्षादेहादिपरतिषेध्ृत्‌ । नाऽऽत्मबोधोऽपि देहस्य ख्याद्रवति कुनचित्‌ | अख्येऽप्युपपन्नत्वाह्लये सुप्राववीक्षणात्‌ | गुरुशाघ्राचपिख्ये योधोऽयरपपयते। ख्यमत्रेण चेद्धोधः सुप्तौ केन निवार्यते । सर्पाभासख्येऽपीयं रस्लुस्तमसि ने- कष्यते | पत्युताऽऽभाससर्पोऽयं रीयते रक्ववेक्षणात्‌ । अय प्रपञ्चनारन नार्यते भेदकारणम्‌ । "मेवं न कार्यनारोन कारणं नदयति क चित्‌। कारणं किमव्रि्या १

9 क. ङ. व्रिचालयेत्‌ । २ ख. न्ये श्णाय३ग. स्मृताः। ४क, ख, वर. व्भिच्छतः । ५ क, ङ, चोद्रोधः। ६ ग, घ, नैवं।

॥ ॥ म ॥; त. न

१८ प्ियारण्यपिरचिता [ शिश्नाध्याये

स्याद्रस्तु वा तक्वबोधतः। अव्रियानाङनात्तत्र पपश्चविरयोऽफरः ¡ पास्तवोऽ- यं परपश्चश्चेत्स विाप्यां न कनचित्‌ । अन्यथा स्वात्मत्स्य पिख्यः केन वायते । किच कृत्स्नस्य विख्यः कर्तु शक्यो न जन्मभिः) छेरस्त रीयते स्वा- प स्वत एव न शाघतः । किच भावी न चोच्छेयां भताऽप्वपरतः स्वतः मपश्च वतमानस्त॒ कायत्वानरयति स्वतः | किच मेदन्स्येतव सर्वानर्थप्रहाण्‌- तः । पुरूपाथस्य ससिद्धविंयानेष्फल्पमापतेत्‌ । अत पेक्ातम्ययायात्म्यज्ञाना- द्ज्ञानहानतः । सिद्धं पुमथं विरुपकल्यना तिग्पयोनना ) टष्रसाधनता वोध्या विधिभिः सकररपि । अनिषटसाधनतं त॒ निपेधरिति टि स्थितः| तस्मात्का मर्ये मेदर्ये सोपानवत्मनि ! समुच्चये च सवन्धो न यत्तः दाण्डयोयोः | परिशेषात्पुरा परोक्तः साध्यसाधनलक्षणः | संव्रन्योऽ्रावगन्तत्पो ज्ञानकर्माद्य- काण्डयोः । कां विषयः किं एषं कः संव्रःध टन्धतपां त्रयाणामत्तरमक्तम्‌ | अथ कोऽधिकारवानित्यस्पात्तरमच्यते। त्रदे चिन्त्यते | क्रि चिकीपोहि- पनिषद्यधिकारः किंवा लिज्नासोरिति । चिकीरपरिति तावत्पाप्तमु । कतः। वदान्ताना कायपरत्वात्‌ । विमता दान्ताः कार्यपरा वेदृभामत्वात्कर्मकाण्ड- वत्‌ । ननु कमकाण्डस्यापि प्रमाणलवाद्भव्रकत्वमव | नतु कारकत्वम्‌ | कम- ` काण्डाभिज्ञानामपि वहूनां कमसु पत्रत्यदशनान्‌ | नायं दोपः । नदरी प्वाहरे- गवतपरवरुवायुवच् चोद नाभावेऽपि ममेदं कर्तन्यरसितिवरद्धयत्पादनन रानाज्ञारि- वत्पवतकत्वात्‌ । अतएव भाष्यकारः प्रथमसुतेऽभिहिनप | या हि चोदना मस्य सक्षणस्ा स्वविषये नियुञ्चानव प्ररपमववाधयर्तीति वहनामप्रत्रनि- स्त्वश्नद्धाद्रव्यराहित्यादिमरतिवन्धवशाहुपपयते । अतः कर्थकाण्डवद्रदान्ताना सपि सिद्धार्थं पयैवसानामावाचिकीीरवात्राधिकारः | तस्माच्ितनिसेधं मरति- पत्त प्रसख्यान दायः कतुिच्छतितस्थव चोपनिप्रचधितयरः | नत जिज्ञासु- प्वधममत्रणत्यव याप्ेऽत्रामिधीयतं | वेदान्तानां कार्यपरत्वं दुन इति वक्त व्यम्‌ | कि सिद्धाथं व्युत्पच्यभावात्किवा सत्यामपि व्यन्परतौ पयोजनाभावादा- हीसिवत्कार्यत्यतिरिक्तयमेयस्पासमवात्‌ । नाऽऽ्यः । व्ृद्रःयवहारे गामानये- त्यत्र यथा कायषु व्युत्पत्तिस्तथा पुत्रस्तं जात इत्यत्र मिद्धे व्यत्पत्तिदरशनान्‌। अन च परवाचायवहुभिः पराक्रान्तम्‌ | नापि द्वितीयः | वर््ात्मितच्वापिभाव- ` मुपक्रम्य कृतकृत्यत्वानन्दागिन्पर्िप्न्तायाः पमोजनपरपरगयाः प्पश्चिनत्वा- त्‌ । नापि तृतीयः । चिदान्मनस्तल्पमेयत्वात्‌ । अत एवोक्तम्‌ ! न मेयाभाप्र- रा्ाऽस्ति स्वेन्याषएतिस्राक्षिणः । चिदात्मनोऽपन्छमे त जगदान्घ्यप्रसङ्खत इ- `

क क क

भ 9१११५.०१ १ य ०५

2 ग. भू 14। २ क. सिद्धान्ते! घ्र. र्वं श्रु 1 म्‌, दाल्मात्र

उपोद्धातः || तेत्तिर्योपनिषदी पिका | १९

ति। न च कर्मकाण्डस्यापि कत्ल्लस्य कायेपरत्वमस्ति । ब्राह्मणो न हन्तव्य इत्यादिषु निषेधेष्वनुष्ेयस्य र्स्याप्वभ्बात्‌ | एवसर्थवादादीनामपि देवतावि- ग्रहादौ सिद्धार्थं तात्पर्थश्रदाहरणीयम्‌ । एवच देवताधिकरणे पपञ्ितम्‌ । अ- तो वेदान्तानां कायैपरत्वाभावान्न चिकीर्षौरत्राधिकारः। इत्यं वेदान्तानां कार्य- परत्वे निराक्रते सति विरोधवादिनः एनः परत्पवतिष्टन्ते । चिदात्मा न वेदान्ते- बोधनीयस्तस्यान्वयव्यतिरेकसिद्वत्वात्‌। जाग्रत्प्रषुपेषु परस्परम्यावत्तेषु चि- दात्मा तत्रानुषृत्तो ऽनुभूयते । अनुष व्यादृत्ताद्विनमिति जातिन्यक्तपादो दृष्टम्‌ । यथा विनश्वामित्रकठकोण्डिन्यव्यक्तिषु ब्राह्मणत्वं दृष्टम्‌ । अतोऽन्वयन्यतिरेका- भ्यामेव चिदात्मा सिद्धः। एतदेवाभिमरेत्य वा्तिकसारेऽभिहितम्‌ । मानान्तरेण त- त्सिद्धेनात्र व्यापरिपते वचः।वासनानां निरोपेऽतः पुमाज्शुत्या नियुभ्यते। अनिसे- ध वासनानामन्त्यकारेऽनुवतंनात्‌ | भाविजन्मानिवा्ं स्यादन्त्यपत्पयकारितम्‌ | य यं वाऽपि स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम्‌ । तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्रावभावि- तः । जाग्रत्स्वप्रषुध्याख्या या अनात्मार्थवासनाः | निरोधनीयास्ताः सकी विम्य- ता भाविजन्म॑तः । अनात्मपरत्ययानन्तरितस्वास्मैकभावना । कायौ तया निर- ध्यन्ते वासना जन्महेतवः । उपासीत स्वमात्मानमिति साक्षाद्रिधिः श्रुतः | तस्याङ्घभावसिद्धयथं चिदात्माऽनूयते श्रुतौ । आलत्मैकप्रत्पयो यावत्स्वभावा- त्संततो भवेत्‌ । कुयाहुपासनं तावत्छ्ीयन्ते वास्नास्ततः । अन्यदा लाय्र- दाचाः कल्पन्तां क्षीणवास्नने । विहुष्ययं स्वदष्टया तु स्वारमनोऽन्यन्न पर्य- ति । देहं विनश्वरमवस्थितमत्थितं वा सिद्धो न परयति यतोऽध्यगमत्स्वरप- म्‌ । देवाटुपेततमय देववशाव्पेतं वासो यथा परिकृतं मदिरामदान्धः । तस्मा- दरोषेडान्ता वासानानां निरोधन । निघुञ्चते हि परूषमात्मोपासनमार्भतः | अथवा मनसो रोधे यमकं संनियुस्नते । तस्मिननिरुदे निखिरा निरुष्यन्ते हि वा- सनाः | तावन्मनो निरोद्धव्यं यावद्रदि गतं क्षयम्‌ । इति श्रुतिर्मनोरोधं विद- धाति विषुक्तये । पातञ्चर योगाघ्लं मनोयोधे समापितम्‌ । अबत्ति्मनसो ब- न्धस्तनिषत्तिविंयुक्तता । वासनामानहैतुत्वादातल्मनोऽनगसंगतेः । अन्योपायोऽ- स्तुवामावा निरोधादेव युक्तता । स्वयंज्योतिःस्वमावत्वानिरुद्रस्ान्तवा- सनः । प्रमान्तरानपेक्षोऽपि स्वयमात्मा पकाशते । एवं कार्यगुखेनैव ज्योतिष मािवाक्यपत्‌ । वेदान्तानां पमाणत्वं नाक्षवद्रस्त॒नीष्यते । इति व्याचक्षते म- न्दा नियोगार्थकरागिणः । नैतत्साष्वभ्पधास्यज्न नियोगस्यानपेक्षणात्‌ । का- मिताथस्य संसिद्ेर्खकिकादेव मानतः । वैदिकेन नियोमेन किं कायं वद घुद्धि- १७. न्मनः। रुक. ख. घ. र. कल्प्यन्तां।

२ विचयारण्यविरचिता [ शिक्षाध्याये

मन्‌ । मनसो वासनानां च भवेऽनर्थो ऽस्तु जाग्रति । तदभावे सुुप्रादावनर्थो नव वीक्ष्यते । अन्वयत्पतिरिकाभ्यां निरोधाऽनथवारणे । उपाय इति विज्ञात किमपवं विधीयते । उपासनाचित्तरोधो विधेयाद्ुदितो त्वया | तो स्तां तथैव बाधस्य हत॒त्वनाम्युपमि तां । रोक्रिकत्यवहरेपु पर्तत धीरूपापसनात्‌ । अ- नतय सतां स्वात्मपिचारक्षमतां व्रजेत्‌ । शब्दस्पशादिरहितमात्मानं स्थल- धानं हि । द्रष्टं शक्नोति सोक्षम्या्थं धीनिरोधो विधीयताम्‌ } एप सवेषु मृतेषु ग्रढात्मा न प्रकाडते हर्यते त्वग्यया बुद्धया सृष््मयेतिश्चतेर्वचः | वह्यात्म- बोधहेतत्वं वासनाधीनिरोधयोः । मानान्तरानधिगतं तेनास्त विधिरेतयोः । ज्ञानेऽधिकारसिद्धिः स्याहुपासाधीनिरोधतः । सिद्धेऽधिकारे पशात वेदान्ता आ र्मवाधिनः । अतोऽत्र वास्नारोधे धीरोपे वा चिकीषपया | न देदान्तेऽधिकारः स्यात्कितु तत्वनुभत्सया | चित्ततद्गासनारोधतात्पर्येऽत्र निराकृते | पतिपत्तिषिधौ शाचतात्पस केविदृचिरे। आत्मा द्र्टत्य इत्येवं प्रतिपत्तिपिधिः श्रतः | कोऽसा- वामेति वैीक्षायां सर्वमात्मेति वण्यते | सत्य्चानाद्विवाक्यानि तच्वमस्यादिका- न्यपि । विधिशेपतया व्रह्म स्वात्मतेनाप॑यन्ति हि। एवं विधिमिहेच्छन्ति विध्ययोगेऽपि वस्तुनि । विधिरागवशात्कचिनतान्पतीदमिहोच्यते | किमेकास्म्पं विधेयं स्यात्किवा तदर्शनं वद । नाऽऽचोऽस्य नित्यिद्रत्वात्पत्यापारानपेक्त- णाच्त्‌ | दङ्नें च परमाणन जन्यते न त्वनुष्ठितिः | चक्षपा हर्यते रपं नानष्ि- त्या कदाचन । समन्वयस्य सूत्रे हि प्रवादयरिति स्फएयप्र | निराक्रतो विधि- घ(ध पुत्यापाराप्रवेशानात्‌ । तस्माद्र्रत्य इत्येप प्रतिप्र्तिविधिनं हि 1 बहिभ- खत्वव्याव्रत्तिविधेयाह्ताऽयवा } आत्मबोधो वेदवाक्यजन्यो न त विधि स्परे त्‌ । कि त्वेन्द्रियकविज्ञानमिव सिद्धार्थनिष्ितिम्‌ । एवं च सति वेदान्ता बद्मतत्वम- खोकिकम्‌ | प्रवोधयन्ति विध्वस्तनिचिष्रेतमत्ययम्‌ । रेकात्म्यवस्तयाथाम्प- भकारानप्रटयसः । वचसस्त्वतिरेकण कि मानं तद्र वहेत्‌ । शाब्दज्ञानविधा- पर्व वेदान्तेषु निराक्रते । अपरे पण्डि्तमन्या विध्यन्तरमिहचिरे | अन्योऽप्य- तुभवापार्पा मननध्यानलक्षणः। सोपायो पिहितो ऽस्त्येव प्रतिपत्तिषिधं विना। उपायाः शान्तिदान्त्यायास्तेषु सत्मु निरन्तरम्‌ । अविक्षपेण मननं ध्यानं वा कर भवेत्‌ । अप्रान्तरमहावाक्यषूपात्सिद्धावबोधकात्‌ । शाघाह्रद्यात्मतामादौ पुरुषः प्रतिपद्यते । तच्छे शाघ्रालपन्नेऽपि पारोकष्यानपहारतः । तत्साक्षात्कर- णाय य्षख्यानं विधीयते । आर्तिद प्रसंख्यानं शव्द गुक्तयोरिदं त्विह । मन- नध्यानरूपत्वात्साक्नात्कारपितुं क्षमम्‌ । श्रवणं शाब्दपिज्ञाने यथोपायस्तथा द्र-

सोन

तन्‌ मकम क कम तणा राना ०७०. ०५५५. ५५ (11

१. सिद्धिला। २ग्‌. दोऽधताऽध ३ पर.र्रतः। ए ४ ङ. छत । ५ ड त्‌ । रद्द ६ ग.(सद्धव

उपोदातः || तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । २९

यम्‌ । अनुभूती च मननं निदिष्यासनमित्यदः । तमेव धरो विज्ञाय मज्ञा कु- वीत तच्ववित्‌ । इत्यादिना प्रख्यानं विधेयमनुभृतये । एवमेकारम्यतात्पर्य दाचरस्येषटेऽपि यक्तिभिः । केचित्कार्यमपीच्छात तदेतनेव युज्यते । किमात्म- भानायाभ्यासर आपरोक्ष्पाय वाऽथवा | व्यवधानापनुच्यथं मानजन्यफखय बा । मानरोपस्य शङकापटुक्यथं वोतयुक्तये । स्वैथाऽपि प्यासस्ते विष्यथीऽत्यन्त- निष्फलः | प्रमात्रादित्रयं यस्मात्सविन्मानवपुश्चैतः । भाति पूवमभातं सत्तद्राने किमपेक्षते । अहुकारः प्रमाता स्याद्ीव्रतिर्मनय॒च्यते । घटादिकं प्रमेयं स्या- चिद्धासा माति तत्रयम्‌ । परोक्षमपि देहादि यस्य॒ भासाऽऽपरोक्ष्यवत्‌ । वि- भात्पातमेव तस्य स्यादापरोक्ष्ययरहैतकम्‌ । अज्ञानमपि निःशेषप्रभेयत्यवधान- कृत्‌ । येनान्यवहितं भाति तत्केन व्यवधीयते । स्वमहिम्नैव यिद्ध तत्तमो- हन्ति शाघ्धीः । किं ततोऽन्यत्फं मानजन्यं यद्विधितो भवेत्त्‌ । मात्नादिन- यरपेऽपि छापसाक्षितयेक्ष्यते । योऽसावट्प्रचैतन्यस्तद्टोपः शम्यते कथम्‌ | एकातम्यस्य स्वता मरक्तरज्ञानात्स्य बद्धता | ज्ञानादज्ञानहानों स्पात्किमपेश्ष्यं विगुक्तये । परोक्षत्वेन शाघ्रेण इद्धं न त्वनुभूयते । पसंख्यानमतोऽपेश्यमितिचे- दयुज्यते न तत्‌ । मेयस्वभावात्पारोक्ष्यं किंवा शब्द्‌ स्वभावतः । आये कि बह्य- ता तत्र परोक्षा स्यादुताऽऽत्मता । यत्साक्चादपयोक्षं तद्नद्येति बह्मणः श्तौ । मुख्यापरक्ष्ययुदितं पारोक्ष्यं शङ््यते कुतः । आत्मनस्त पारोक्ष्यं पर्वमेव नि- राकृतम्‌ । शव्दः स्वयमुदासीनः परोक्षत्वापरोक्ष्ययोः । देशादि भिन्यंवहितं पा- रोक्ष्येणावबोधयेत््‌ । इतरस्वापरोक्षेण दश्ञामस्त्वमसीत्तिवत्‌ । देशात्कासाद्र- स्तुतो वा व्यवधानं मनागपि । एेकारम्यवस्तुनो नास्ति तत्र पारोक्ष्यः कुत; । तमोमात्रान्तरायत्वादै कारम्याख्यस्य वस्तनः । असाध्यसाधने तस्मिन्काऽपे- क्षा भावनां मरति । ननु विज्ञाय कुति भज्ञामित्यनुशासनात्‌ । कर्तैव्या भाव- नेत्येव यदि ब्रूषेऽस्तु भावना । नेतावताऽवकाोऽस्ति त्वन्मतस्यात्न कश्चन | नेवानुभूतिषिद्धयथमिदं श्रोतानुश्ासनम्‌ । विज्ञायेत्यनभतिं तां वाक्यजन्याम- पत्य तु । विदधाति तदेकाटरयं बहिधित्तनिब्रत्तये । विवक्षितोपयोगो ऽन्न वाक्य- रषण वाणतः। नानुध्यायाद्धहरूञ्छब्दान्वाचो विग्छापनं हि तत्‌ । कि बहक्त्याऽ- ने वेदान्ता बोधमात्रावस्रायिनः । बुभुत्सोरधिकारोऽतश्चिकीषौस्त न कस्यचि त्‌ । इत्थगरपनिषदो विषयप्रयोजनसंबन्धाधिकारिणो निरूपिताः । अधिकारिणः पमितिजनकां वेद इति न्यायेनेययुपनिषद्‌ बुभुत्सो्रह्यात्मतन्ये अमिति जनय-

ति। न चोपनिषदः पामाण्ये विवदित्यम्‌ | तत्मामाण्यस्य रवतस्त्वाङ्खीकारा-

त प १०००७१०० न

तात 1 वातकी १११८११५०

घ. भान । २ ग. विरिति, इट

२२ पिचारण्यविरचिता [ शिक्षाध्याये

दप्रामाण्ये कारणामावाच्च | किमबोधफैखकल्वादयामाण्यय॒त बाधितत्वादथवाऽ- नुवादकत्वात्‌ । नाऽऽः। सत्यं ज्ञानमनन्तं वद्मेत्यायवान्तरवाक्यानामयमात्मा ह्येति महावाक्यानां च धवणमत्रेण वोधोपरुम्भात्‌ । नन्वस्य तिपदयेास्यी रोकिकावराकिका वा। नाऽऽयः। वेदस्यानु्ादकत्वपसद्कात्‌ । द्वितीये संबन्धम्र- हणासभवादबाधकत्वम्‌। अथाच्प॑त । पदाधयीन्यकिकत्वेन संवन्धग्रहणम्‌ । वा- क्यायस्य खकिकत्वामावादनतुवादकत्वम्‌ । एतदेवामिपेत्य धर्ममीमासायां निर्णी तम्‌ । छाकावगतसामथ्यः शाब्दो वदेऽप्ि वाधक इति । तदसत्‌ । वाक्यार्थस्य दुनि- षपत्वात्‌ । क संसग वाक्याथ क्वि दिशिषर उताखण्डक्रसः। तत्राभिहितान्वय- वादिनो भटाः पदेरभिहितानां पदाधनिं संसमं वाक्यार्भमाहः) अचिताभिधानग- दिनस्तु पाभाकया योग्येतरविरिष्ट नियोगं वाक्यार्थमाहुः। एवमत्राप्यास्मब्रह्मणो ससगस्याऽऽत्मविश्शिष्व्रह्मणो वा वाक्यार्थत्वे सत्यपसिद्धान्तस्तव प्रसज्येत । त्वदमिमतस्पाखण्डेकरसायंस्यासिद्धेः । तरघचण्डकरस एव वाक्यार्थो ऽस्तिति चेन रष्रान्ताभावात्‌। कथंचित्सत्यपि दृष्रान्ते हानोपादानराहिन्येन प्रुषार्था- भावात्‌ । क्िञ्चाछण्डकरसत्वसिद्धय४ जगतो मिथ्यातये वेदस्यापि भिथ्या- त्वादमामाण्य स्यत्‌ । अत्राच्यते । त्वया टि दृष्यत्वेन परमतमनवदितमख- ण्डकरसं वस्त्विति यद्वाक्यं प्रयुल्यते तस्यव वाक्यस्य दृष्टान्तत्वमभ्युपेयम्‌ । न हि तत्र संसर्गस्य विशिष्टस्य वा वाक्वाथेत्वम्‌ । तथा सत्यदृप्यत्वपसङ्कात्‌ । न खट तदुभय त्वया दृष्यते स्वमतल्येन स्वीकारात्‌ । तस्माद न॒वाद कमखण्डेक- रसं वस्त्विति वाक्यं तत्रैको दृष्टान्तः । प्राचार्य अपि वणेयन्ति | सत्यज्ञा- नादिवाक्यमखण्डाथेनिषए र्रणवाक्यत्वात्पक्रष्रप्रकाराश्चन्द्र इतिवाक्पवत्‌ । भर कृष्टाब्दन नन्ततर्रकाशत्यावरृतिः । प्काशशव्देन मेघादित्या्रत्तिः | ततो ब- भत्सितं चन्द्रं ातिपदिका्थमान्मखण्डमनेन वाक्पेन योध्यते | तथा तच्वम- स्यादिवाक्यमखण्डा्थनिष्टमका्यकारगद्रव्यनिष्ठन्वे सति समानाधिकरणत्वा- त्साऽय देवदत्त इतिवाक्यवत्‌ । परस्परविरुद्धाभ्यां तदेशकाराभ्यामेतदेशका- सभ्याटुपर्षितस्य देवदत्तव्पक्तयेक्यस्य पतिपायघादखण्डार्थेखम्‌ । वार्तिक- सार्‌ऽप्यखण्डाधत्वं वाक्यस्य प्रतिपादितम्‌ । पसिद्धात्मन्यात्मशब्द्‌ पयोगात्ष हि लाकिकः । वह्मा्थोऽपि महेन प्रसिद्धो व्यवहारतः । एवं पदात्परिज्ञाते पद रकमानतः । वाक्पाथाऽवीन्द्रियो वेदवाच््यात्फेन निवार्यते | अपर्वदेवतास्व- ` गवदायाद्काकमानतः | व्युत्पा्याखंकिकोऽप्यथी वाक्याद्ृद्धस्त्वया यथा |

यथाधवादादिवशात्स्व्गाचर्थोऽवगम्यते । त्ीवान्तरवाभ्येन ब्रह्मा्थोऽप्यवग-

पित भपमा त माम भ भ त मनात विततम ासम अस

1 ख. धद | >२म, "फलाद्‌ प्र. मद्रः 1 ४ क्र. ख. इ, कप्पम |

उपोद्धातः |] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । २३

म्यताम्‌ । अभ्रतिद्धपदा्ौऽपि परसिद्धारथपदैः सह । समभिव्याहृतेवे दुं शक्यो मधुकरादिवत्‌ । अतो रोकानुसारिण्या व्युत्पत्याऽर्थोऽप्यखोकिकः। धमत्रह्मा- त्मकः सिष्येत्तत्र कस्मादमानता । अन्यत्रेवात्र वाक्याथ नेव सछृषटरन्नणः। विशिष्टलक्षणां वा स्यात्कित्वखण्डत्वरुक्नणः | बरह्मणो ऽनात्मताूपमव्रह्मत्वं त- यथाऽऽत्मनः । अन्नानजं द्वयं द्वाभ्यां पदाभ्यां विनिवायते | नेहान्यदात्मनो बरह्म न च!ऽऽत्मा वह्मणोऽन्यवः । तादात्म्पमनयोस्तस्मानीरोत्पर्विरक्ष- णम्‌ । नीरुत्वयपरत्वं च अन्योन्यं व्यभिचारिणो । आत्मव्रह्मत्वयोर्ना- स्ति व्यभिचारो मनागपि । प्रत्पक्लमात्मता तद्रहद्यत्वं चाद्ितीपता । द्रा पत्यञ्चादसमाव्यो तनेकस्य पराक्त्वतः | अत्तः प्रत्यक्त्वमवेतर्दद्रयत्वं न चेतरत्‌ । तथाऽप्यविचाविश्रान्तिव्यावृच्पथं पदद्वयम्‌ | आत्माऽपि सदिदं व्र- ह्य मोहात्पारोक्ष्यद्षितम्‌ । ब्रह्मापि संस्तथवाऽऽत्मा सद्विदीयतसेश्षयते । आ- त्मा ब्रह्मेति पारोक्ष्यसद्वितीयत्ववाधनात्‌ । अखण्ड "निष्ठितं शालं परुषय स्‌- मीहिते । हानोपादानरादित्येऽप्यपुमथी भवेन्न हि । इषटपप्ररनिष्टाथनिदृरत्तेशचेह सभवात्‌ । त्व बदह्येति श्रुते वाक्ये सिध्यत्येप्रयल्तः । अशेषानर्थविच्छेदां बह्यानन्दाऽप्यनुत्तमः] पुरुषाथापदेष्टत्वाचद्रत्कार्ये प्रमाणता । तथेकात्म्पे विशे षाद्रा पुमथातिशयत्वतः। न चेकात्म्याभ्युपायस्य भिथ्यात्वमिह चोयताम्‌। क- दा वेदस्य मिथ्यात्वं मवता ज्ञायते वद । ठेकाल्म्यपरतिपत्तैः पाङ्न मिथ्यात्वम- बाधनात्‌ । पुमथस्य समाष्टत्वादृरध्वं वेदेन फ तव । अज्ञातमपि मिथ्याघ्वं भा- गस्त्येवेति तच्छणु । मानसत्यत्वमिथ्यास्वे न मात्वामात्वकारणे । सत्येनाप्य- नुपायेन धटेनाथिनं मीयते । असत्येनाप्युपायेन प्रतिबिम्बेन विम्बधीः । त- स्मादथावबोधित्वादृष्टकारणवजनात्‌ । अबाधाच्च प्रमाणत्वं वस्तन्यक्षादिवच्छ-

१, (५

तः । ननु मदाभितेवाक्पर्विधापकनिषेधकेः । अक्षादिभिश्च नेकास्यं वाधित- त्वात्ममायुतम्‌ । न चास्यकात्म्यराखस्य तेर्विकर्पसरच्यों । यत एतावसंभा- व्या क्रियायामिव वस्तुनि । ब्रीहिभिव यैर्वेति यथा यामो विकल्प्यते । नैव- मेकमनेक पेत्येतद्रस्तु विकद्प्यते । समुचितो यथा दृर्शपर्णमासो तथान त। मिन्नाभिन्नात्मना वस्तु सय॒च्चतमिहाहति । अत पेकालम्पमानस्य भेदमानस्य वा द्याः । एकस्य बाधसमापनकतं धाव।ध्यतेऽन्यथा | नेह नानेतिभेदानां निषे- धो नान्यवबाधकः । वणाोदिग्रहमोपाययत्यक्नाच्चुपजीवनात्‌ । वणीमगरहीतुमधेस्य व्युत्पत्थवोपजावाति । श्ुतिरक्षानुमाने द्रे पवर्लं तयोस्ततः। निषेधररिष्योर्य- च्छाघ्र चित्तथद्ध्पकारि तत्‌ । एेक्यशाघ्रेणोपजीव्यं परवरं तेन तन्मतम्‌ ।

पथिनपततकेगभतोशोत तभ

~~" 2.के. ददतत । २ ख. निधितं। रग. "वार्थं स" ४ग.प्र. "समीहते । ५क. ख. ड, एकश

२४ विचारण्यविरचिता [ रिक्षाघ्यायै

तत्त॒ मेदाश्चयेणेव विधत्ते च निषेधति । तस्मादभेदशाघ्रस्य बाधो विध्यादि- रातः । ओपचारिकमेकारम्यशासं कतरात्मसंस्तवात्‌ । सावका भवेयद्रा जपा्थगुपयुल्यते । भेदसाधनमक्षादिभेदादन्यनन कुन वा । सावका तत- स्तस्य बाधो नेकारम्यश्ाघतः | एेकारम्यवोधकतवेऽपि वेदान्ता बाधित्‌- त्वतः } अपामाण्य भजन्तीति प्रवः. पक्षो व्यवस्थितः | उन्यते खोकतं सिद्ध भेदमाभित्य चोदना । यवृत्ता परुपाथाय न तु मेदावब्रद्रये । आ श्रयोऽप्यत्र यो भेदो मायिकोऽसां न वास्तवः | नह नानति शाचान्तु वा- स्तपः प्रतिषिध्यते । आगमा मायिक मेदं न निपधघ्रति करि चिमम्‌ | मायिको भेद इत्यवं प्रत्युत प्रतिपादयेत्‌ । मायामात्रमिदं द्रेतमद्र॑तं पर- माथतः । इति माण्डूक्यशाखायां श्रुतिवाक्यमधीयतें | प्रत्यक्षादिभिरप्यत मे- दो भारयेष मायिकः उपजीव्यः स एवातो नोपजीत्यविरोधिता | वास्तवे थुक्तिश- कर मापिकं रजतं यथा। भासते तद्रदेवेदमद्रेते भेदभासनम्‌। वास्तवे ब्राह्मणे स्फर मायिकां शूद्रता यथा। न विरुद्धा तया मेदो नाद्रेतेन विरुध्यते पत्यक्चादिप- माणानां प्रामाण्यं व्यावहारिकम्‌ । आभित्याय प्रपञ्चः स्यादरकाऽपि परमा- णवान्‌ । अद्वैतागमवाक्यं तु तत्छवेदनक्षणम्‌ । पमाणमावं भजतां नातोऽ- न्यीन्यविरोधिता । नायं शब्दः कुतो यस्माद्रूपं प्रश्यामि चश्चुपा । इति यद्र तथवाय विरोधोऽप्षजवाक्ययोः । विभिन्नपिपयत्येन विरोधासमवे सति । अ- बाधितखादेकातम्य प्रामाणिकमिति स्थितम्‌| नन वदान्तसिद्धान्तमजानन्तोऽ- पि वादिनः} रोकिकाश्च स्वमात्मानं जानन्ति स्वस्वमानतः | मानं प्रत्यक्षम- न्यद्वा यथापाग्य भवत्ततः| ज्ञातात्पकयनादेते वेदान्ता अनवादिनः | नैवा165- त्मनाऽन्यद्रस्त्वतेवदान्तंः प्रतिपाद्यते । येनापृरवाश्ररमिन तेपामननवादता | उच्यतं मान्तरात्सिद्धः कि देहात्माऽथतरेतरः । नाऽऽचं स्यादनुवादित्वं देहा- रमानतनुक तनात्‌ । न वंदान्ताः कचिदेह आत्मेति पत्यपादयन्‌ । यः कोशाऽ- नमय. यक्तस्तत्रास्त्ववानुवादता । देहतराऽपि कि कर्ता ब्रह्म वोभयथाऽपि वा । तयामनान्तरावोधादाश्््या नानुवादता । वादिनो सकिका वाऽन भ- विष्यदेहमागिनम्‌ कर््रात्मानं न जानन्ति वेदान्तवचमा विना। देहान्तराभिसंब- द्धा भावित्वानाक्षगोचरः । रिट्रसादश्यविरहानानमानोपमा तथा । भावषरूपा- त्मवाधाय नाभावोऽपि प्रवतते । अ्थापत्तिनं सभात्या टष्कलसपकवजंनात्‌ । अन्पथाऽनपपनोऽपि शत स्वमान कल्पकः | श्रताधापत्तितो ऽप्य श्रतिरेव

बखयस्ता । यानिमन्ये प्रपद्यन्ते शरीरत्वाय देहिनः। इति पेदान्तवचस्ा भवि क क

4 से. तादिसं। रख. ध्येव मा ३ क्र, ग, ड, ज्ञानात्म।

उपोदातः॥] ` तेत्तिरीयोपनिषद्टीपिका | ५५

ष्यदेहयोगधीः । भपिष्यदेहसंबन्धी वाक्यादात्मा न चेन्मतः | चार्वाक इव नो कुर्याददष््थाः क्रियाः सुधीः । योगिपत्यक्षतो भाविस्रबन्धो ज्ञायते यदि । त- थाऽपि योगिता श्रोतानुष्ठानादेव नान्यथा । योगिमिव्यैवधानाद्वा सान्तरा श्चु- तिरेव हि। कर््रात्मनि परमाणं स्यात्स्वगदिषरभोक्तरि । ब्रह्मात्मन्पप्यहंबुद्धिन मानं स्यात्कथंचन । परत्युताहंबुद्धिरेव सिध्यत्यात्मानुभूतितः। शाचेकवेयता पौ. कता विषयत्वनिरूपणात्‌ । तस्मादननुवादि त्वात्सिद्धा वेदान्तमानता | ममाणं मेय- सापेक्ष मेयता कस्य युज्यत्ते। इत्याकाङ्क्षानिवरस्यर्थं मेयमन्न निप्यते । अविज्ञातः प्रमाणस्य विषयो वादिनां मतः। सोऽज्ञातोऽ्थः प्रमाणात्कि सिष्येच्यद्वाऽनुभति- तः । न तावन्मानतः सिद्धिमानात्पवैमपेक्षणात्‌ । सिद्धमन्ञातमदिरय ज्ञप्ये मानं मवतेते । अज्ञातत्वं न सिद्धं चेन्मानात्तत्केन सिध्यति ] इति चेन्नित्यवेतन्यातैभा- वेनानुभूयते । मानपरदृत्तितः पूर्वमज्ञातत्वं यथा तथा । ज्ञातत्वमप्य॒त्तरज् चैतन्पे- नानुभूयते । पत्तं विषये मानं बोधयेद्विपयांकृतिम्‌ । ज्ञातताज्ञातते भातो न॒तेनाविषयत्वततः । पार्थं सपत्न नेत्रेण रसगन्धयोः । अग्रही- तियेथा तद्गज्ज्नाताज्ञातत्वयोभवेत्‌ । नेनागरहौतयोरन्यद्धोधकं स्याद्यथा तथा । ज्ञातताज्ञातते आद्ये अमेये अपि ते चिता । अज्ञानम्याप्तमज्ञातं ज्ञातं मानेन भा- तितम्‌ । तचचोभयं साक्षिभास्यमाहूवेदान्तपारगाः । सरव वस्तु ज्ञाततया हाज्ञात- त्वेन वा सदा । साक्षिचेतन्यविषय इति शाघ्रेषु निश्चयः] चितेवाज्ञातत।सिद्रा- वज्ञातो यः स मीयते । सर्वेमौनेरतश्िन्त्यं कस्याज्ञातत्वमी दशम्‌ । चेर्तनोऽचेत- नो वाऽयमज्ञातो यद्यचेतनः । तचाज्ञाताथंकार््॑स्य जडस्याज्ञातता कुतः | अज्ञातरन्जकायंस्य सपस्याज्ञातता न हि । अज्ञातव्रह्मकायंस्य जदस्याज्ञातता कुतः । रल्लुसरपं न जानामि बोद्धुमिच्छामि मानतः । इति व्यवदति भाज्ञा ना- ङीङ्वन्ति केऽपि च । किंचाज्ञातत्वतो रुभ्यं तिरोधानं न चेतरत्‌ । स्वयमेव तिरोभरते जडे काऽन्या तिरोहितिः। आविश्रेतस्वरूपे त॒ चेतनेऽन्येन निरभि- तात्‌ । तिरोधानाद्विशेषोऽस्ति शनये मषी यथा। चन्द्रं मङिनयेद्राहुनींरमेधं न तु कचित्‌ । एवं चेतनमन्ञातं जडं त्वज्ञानदेहकम्‌ । कार्यकारणदपं यजि- खिर जडमीक्ष्यताम्‌ । तेन सवण चिद्भूपः स्वपरकाशस्तिरोहितः । तिरोहितिनो- भय तद्दासते चन्द्रराहुवत्‌ । स्यः पकाना वा नास्ति चन्दरवदेव हि । राहु- अस्तत्वमिन्दौ चेदस्महृष्टयेव भासते । अज्ञातत्वं चितस्तद्वनूढदटयेव भास- ताम्‌ । अतोऽनुभव एवैको विषयोऽज्ञातरुक्षणः । अक्षादीनां स्वतःसिद्े यत्र

` ` अकः न २४ १९१. ~ क. ङ, जायते। २ ख. “नुमेव ३ क. ड. श्यानपि । ज्ञा ४ग. तना ५ क. ्ञ. प. ड. "हतिः प्रा ६ क. ख. ङ. केषु च। ऽग, किवा्ज्ञा ८ क, ख. ड. “सिद्धो य

श

५६ | दिद्यारण्यविरिता [ शिक्षाध्याये

तेषां प्रमाणता | अनभतिग्रहायेव पवत्तान्यपि दुष्टया । सामशरयाऽलिरुमानानि गरहन्ते जडसंयुताम्‌ । शुक्तिकाग्रहणायेव प्दृत्तमपि रोचनम्‌ । गृह्णीते रजतो- पेतं शक्त्यश्च दोषयोगतः। वेदान्ततरसामग्री दषटेषा चश्रुरादिका । तन्ना धीरत् ग्रह्वाति स्फूतिं रुपादिसंयुताम्‌ । एवं च सति विश्रान्तः कस्पिते रजते धियम्‌ । प्रमाणं मतुते यद्वदूपादौ मनुजास्तथा । धर्मिण्यभ्रान्तमखिर ज्ञानमिच्छन्ति वादिनः । विपथेयं प्रकारे तु वदन्ति रजतादिके । स्वधमिणि सदुपे प्रमाधीव्रत्तयोऽखिखाः । तथा हपादिके बुद्धिः स्याद्विपययरूपरिणी 1 एवं न्या- येन संसिद्धा प्रमाणानां प्रमाणता । ब्रह्मण्येव तथा प्रज्ञा रूपादावेव तां विदुः| धर्मिण्येव प्रमाणं सदपि मान विमृटधीः। रजतग्राहकं मानमिति वि्याचयथा तथा । ब्रह्यण्यक्षादिमानस्वमिति न्यायविदां मतम्‌ | रूपादावेव तन्मात्वमिति गरढधियो जगुः । किं बदृक्तया प्रमेयं स्यादज्ञातप्वेन चेतनः । सवषामपि मा- नानामज्ञातत्वाभिभाविनाम्‌ । वेदान्तानां विशेषण निःरोषाज्ञानघातिनाम्‌ । अन्नातश्चेतनो मेयो नाज्ञातोऽन्योऽस्ति कश्चन । किं चाऽऽनन्दाप्रिरूपस्य पु- श्षार्थस्य हेतवः । वेदान्तास्तेन तन्मेय आनन्दात्मा परः पुमान्‌ । उक्तमत्रोप- निषदो विषयादिचतष्टयम्‌ । प्रामाण्यमपि तन्मेयमय व्याख्या प्रवतंतं ।

सेयंतेत्तिरीयोपनिषधिविधा। सांहिती वारुणी याज्ञिकी चेति। तत्न प्रथमपपा- स्के संहिताध्यायस्योक्तत्वा्तद्रूपोपनिषरत्सां हिती । द्वितीयतृतीययोः परपारकयो- या ब्रह्मविद्याऽमिहिता तस्याः संप्रदायग्रवतंको वरुणस्तस्मात्तदुभयषूपोपनिष- द्रारुणी । चतुथेप्रपारके यज्ञोपयुक्ता अपि मन्रास्तत्न तत्राऽऽस््राता अतस्तद्र पोपनिषयाज्ञिकी । तासां तिखणां मध्ये वारुणी युख्पा । तस्यां परमपुरुषाथ- स्य ब्रह्मपापरिरक्षणस्य साक्षादेव साधनभतायं ब्रह्मविद्यायाः प्रतिपादितत्वा- त्‌ | एवं तर्भ्य्हिंतत्वेन सेव प्रथमं पठितव्येति चेच। तस्यामधिकारसिद्धये सांहि- त्याः प्रथम पठितन्यत्वात्‌ । ययपि विविदिषोर्वियायामधिकासो वित्रिदिषा च कमेभिरेवोत्पादिता तथाऽपि न कर्ममिशित्तस्येकारपयुतपयते। प्रयुतं परृत्तिवा- हुर्याद्विक्षेपवासतनेव भूयसी भवति । एकारयस्य साक्नात्काररैतुत्वं कठा आमन- न्ति । हर्यते त्वरया बुद्धया सक्ष्मया सक्ष्मदरिभिरिति । एेकाय्यं च ध्या- नाभ्यासेन जन्यते । अतएव पतञ्चछिर्योगस्वषपं तत्साधनं च सूत्रयामास । यो- गधित्तदृत्तिनिरोधः। अभ्याप्षवैराग्याभ्यां तनिरोध इति । अतो ध्यानाभ्यासराय सादित्याः परथमभावित्वं युक्तम्‌ । श्रेयांसि बहुविघ्रानीति रौकिकन्यायाद्विशे-

ण ना

सतिमम रकन जन ककम तते थित पिमा ततता हिज कक भि +न

१ द, त्ज्जधी"। २ गध्र. यावि ३घ्र. त प्रे

उपोद्धातः |] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । २७

षतो ब्रह्मविद्यायां देवकृतविघ्रबाहुद्यसंभवाच्ाऽऽदौ वि्रपरिहाराय परयतित- व्यम्‌ । देविकविघ्रसंभावना च बृहदारण्यकेऽवगम्यते । अथ योऽन्यां देवता- गपास्तेऽन्योऽसावन्योऽहमस्मीति न स वेद यथा पशुरेवं स देवानां यथा हवे बहवः पशवो मनुष्यं भुद्धयुरेवमकेकः पुरुषो देवान्युनक्येकस्मिनेव पञ्चावा- दीयमानेऽपियं भवति क्म बहुषु तस्मादेषां तन्न भियं यदेतन्मनुष्या विद्यरिति । अयमर्थः । द्रौ हि पुरुषौ ब्ह्मवित्कर्मा च । तत्न ब्रह्मविदः सवेभावापत्तिभ॑वतीति पक॑वाक्ये समाश्नातम्‌। य एवं वेदाहं ब्रह्मास्मीति स इ- दं सर्वं भवतीति विदितव्रह्मतस्वस्य पुरुषस्य सवेभावापत्तिविष्ठाय देवा अपिन समर्थाः। यस्मादयं ब्रह्मविदेषां देवानामात्मा भवति । एतदपि तत्रैवाऽऽस्नात- म्‌ । तस्य हन देवाश्च नामूत्या इरत आत्मा ज्ञेषां स भवतीति । इत्थं ब्रह्मवि- दृः परमपुरुषाथंमान्नाय विदारितस्य तदभावं दशंयितुमथ योऽन्यामित्यादि वाक्यमाश्नातम्‌ । अथ ब्रह्मविचामदहिमोक्त्पनन्तरमविद्यामहिमा वण्यंते। यः पुमान्स्वातिरिकतां देवतामुपास्ते सेवतेऽसादुपास्यो देवो. मत्तोऽन्योऽहं चोपासको देवादन्योऽस्मीति सोऽयमुपासको भेददर्शी सन्स्वस्य ब्रह्मत्वरक्षणमदहिमानं न जानाति । यथा गजाश्वादिषूपः पथः स्वस्य शक्तयाधिक्यमज्ञात्वा स्वल्पश्च तीनामपि मनुष्याणामधीनो भवस्येवमन्ञानी स उपासको. देवानामधीनो भव- ति । यथा धेन्वजाश्ववरीवर्दमहिषादयो बहवः परावः क्षीरिपदानभास्वहनादि- ना स्वोचितव्यापरेणेकं मनुष्यं पारुयन्त्येवमज्ञानी पुरुष एकैक एवाथिस्य- नद्रादीन्देवान्हरिष्पदानादिना पाख्यति । तस्मादेकेकः पुरुषो देवानां स्वेपथ्- स्थानीयः । यथा बहुपशचस्वामिनः पुरुषस्येकस्मिनेव परो चोरव्याधादिभिरप- हियमाणे सति महदप्रियं भवति तत्र बहुषु पशष्वपहतेषु सत किमु वक्तव्यम्‌। तस्मान्मनुष्या एतद्नद्यात्मत्वं विद्य॒रिति यदेतद स्ति तदेतदेर्षा देवानामत्यन्त- मप्रियमिति । एतस्य चाप्रियत्वस्य श्त्युक्तत्वाहद्यविद्यायां देवकृतो विघ्रः संभाव्यते । अयमर्थो वार्विकसारे स्पष्टं संशृहीतः. । स्वस्य तत्वमविज्ञाय याग- दानादिकमेमिः । स्वतोऽन्या देवताः पाति ह्नडइन्वगिजं, यथा । अपि भूरि- पशोः पंस एकस्मि्िपि तस्करः । हियमाणे पशौ दुःखं किय स्वापहदारतः । सवेस्पतुस्ये टपर ब्रह्मधीपरिमोषिणा। हियमाणे महटुःखं स्यात्सर्वेषां दिवोौ- कताम्‌ । तस्मादेषामभियं तद्न्मनुष्या विजान £ ब्रह्मात्मत्वमतो देवाः प- तिबघ्रन्ति वेदनम्‌ । प्रमादिनो बहिथित्ताः पिशुनाः करुदोत्सुकाः । सन्पा- सिनोऽपि इसश्यन्ते देवसंदषिताशया इति । पथा देवाः परतिबन्धकास्तद्र-

मभ

१ २. वाधः

२८ दिचारण्पविरयिता [ क्षिक्षाध्याये

हष्यादयोऽपि ब्रह्मविद्यायाः प्रतिबन्धकाः । एतदपि ब्रहदारण्यक एवा- थोऽयं वाऽऽत्मा स्वेषां भृतानां खोक इत्यादिनाऽभिहितम्‌ । तदर्थोऽप्येवं सं- णरीतः । व्णांश्नमाभिमानीं सन्नतच्वज्ञः पराज्यतिः । देवादीनामाश्रयः स्पा- त्स्वषामापिपीरलिकम्‌ । देवानां यागहमाभ्यामृषीणां वेदपाठतः । पिवृणां श्राद्धतो नृणां वघ्रान्ण्हदानतः । पगना तृणनीराभ्यागच्छिषटकणधान्यतः । श्वाखुटिष्टिभियुख्यानामेवं स्वाश्रयो शह । कमणा नाज्ितों यस्मान कश्चि- दुपकारक्रत्‌ । ग्रही देवादिभिस्तस्मादानितोऽभूत्स्वकमेभिः । स्वस्वकमानि- तत्वेन देवाद्याः स्वस्वदेहवत्‌ । अविनाशं सदेच्छन्ति एदिणः स्वोपकारिणः

तत्वं बुदृष्वाऽननुष्टानं नाशोऽयं हिणो महान्‌ । एष देवादिभिः स्वेनंहि दाक्यश्चिकितिसषितप्‌ । कमणामननुष्ठानं रोगारुस्यादिना त॒ यत्‌ । नासावात्य- न्तिको नाशो यतः पश्चार्करिष्यति । मा मृत्सवस्वहानिना व्रह्मपाथात्म्यवि- द्यया । इति देवादयो विदां प्रतिवध्रन्ति यल्नत इति । एतदेवाभिप्रेत्य कठ वद्टीष्वाश्नातम्‌ । श्रवणायापि बहुभिर्यो न र्म्यः गृण्वन्तोऽपि बहवोयंन विद्युरिति । भगवताऽप्येतदेवोक्तम्‌ । मनुष्याणां सहस्रेषु कश्चिद्यतति सिद्ध ये । यततामपि सिद्धानां कश्चिन्मां वेत्ति तचत इति । तदेवं परमपुरुषा्थ- स्य विघरबाहुस्यस्भवात्तच्छान्तये सांहित्यायपनिषदययायानुवाके जप्यं मन्र आश्नायते ! कमकाण्डस्योपक्रमे तु नायं मञ्र आश्रातः कमानुष्टानस्य देवा- दिमिरप्यपेश्चितत्ेन तत्र विघ्रानामसंभवात्‌ । ननु पर्वकाण्डोक्तेयंज्ञदानादियं वियाविघ्र उपशाम्यति । बाहम्‌ । तथाऽपि मच्रजपनिवर्वनीयं पिघ्रान्तरं संभ- षति । वियायामरूचिरायो विघ्रः स च संचितेर्महद्धिः पापेरापाद्यते | एतच पुराणेऽभिहितम्‌ । महापापवतां त्रणां ज्ञानयज्ञो न रोचते । पत्युत ज्ञानयन्न- स्तु प्दरेण्यो भासते स्वत इति। तानि च महान्ति पापानि ब्रह्मवेदने रुचिपु त्पादयद्भियेज्ञदानादिभि्निवत्यन्ते । सेयं रुचिर्विषिदिषाररव्दवाच्या । तदुत्पा- द्कलवं च यज्ञार्दीनामेवमाश्नायते । तमेतं वेदानवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दाननं तपरसराऽनाशश्चकनति । यज्ञादीनां च काम्यानां सांसारिकफएर्दतु- पेऽपाश्वरापितानां बेदनविघ्रकारिमहापातकनिवतेकत्वं युक्तम्‌ । अतएव भ- गवतोक्तम्‌ । ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्खं त्यक्त्वा करोति यः । रिप्यते न स पापेन पञ्चपत्नमिवाम्भसेति । तस्य पापक्षयस्य व्रिषयवेराग्यं टिङ्म्‌ । एतच नष्कम्यंसिद्धादुक्तम्‌ । शोध्यमानं तु तचित्तमीश्वरार्पितकर्मभिः । वेराग्यं ब्रह्म खाकादां स्यनक्त्पथ सुनिमरुमिति । शरयोमार्भेऽप्यमिंहितम्‌ | ब्रद्मादिस्त

१ख, वव्िन्न। २क.ख.ड. १ शरष्य क. ख. ग. ड. "भिक्षितम्‌ ।

परभमोऽनुवाकः१।] तेत्तिरीपोपनिषदीपिका । २९

म्बान्ते संसारेऽस्मिन्नसारताद्धिः । अन्तर्यामिणि देवे समर्पितस्वक्रियाविप- क्िरियमिति । विरक्तस्य वि्यायामरुचिकरे विघरे परिहतेऽपि चित्तेकागयहेतोर- पासनस्य - योगशब्दामिधेयस्यान्तरायाः संभवन्ति । ते च पतञ्जलिना योग- शान्चे सूत्रिताः । व्याधिस्त्यानसंशयपमादारस्याविरतिभ्नान्तिदशेनारुब्धभूमि- कत्वानवस्थितत्वानि चित्तविक्षेपा योगान्तराया इति । व्याधिः प्रसिद्धः स्त्या- नमकर्मण्यता चित्तस्य । चित्तं हि कदाचित्तमोगुणबाहुस्येन व्यापारायो- ग्यं सन्गरदं भवति । उपास्यनिश्चयराहित्यं संशयः । उपासनस्य कदाचिद्विस्मर- तिः प्रमादः | पश्चात्करिष्यामीस्युपेक्षाऽऽरस्यम्‌ । वेराग्यराहित्यमविरतिः। उपास्यवस्तुन्यन्यया निश्चयो भरान्तिदर्चंनम्‌ । चित्तेकाग्यस्योत्तरोत्तरामिवृद्धि- राहित्यमर्व्धभूमितम्‌ । कदाचिदपासने परदृत्तिः कदाचिद्यागदानादो कदाचि- त्कृषिवाणिन्यादाविस्येतादगनवस्थितत्वम्‌ । एतेषां योगान्तरायाणायुपरमनाय जप्यं मन्नमाह । शं नो मित्र इति । ह्वः प्राणषततेश्वामिमान देवो मिनो नोऽ- स्माकं श सुखहेतभंवतु। एवय॒त्तरत्ापि योज्यम्‌ । रत्ेरपानव्ृततेश्चाभिमानीं वरुणः। चक्ष आदित्यमण्डरस्य चाभिमान्ययमा। बाह्ोषरस्याभिमानीन्द्रः । वाचि इद्ध चाभिमानी बृहस्पतिः । पादयोरमिमानीं विष्णुः स चोरुक्रमः। निविक्रमावतारे विस्तीणंपादपेतत्वात्‌ । अथवा प्राणादिष्ववयवेष्वमिमानिनां मिनादीनामुक्त- त्वादवयविनि कृत्छदेहेऽमिमानी विराट्‌पुरुषः परिशिष्यते। स चोरुक्रमशब्देना- मिधीयते। ब्रह्माण्डदेहोपेतत्येन सवैव्यापिखयुरुक्र मत्वम्‌ ¦ इत्थगवयवेष्ववयविनि चामिमानिनो देवा वि्परिहारेण खुखहेतुतया पाथिताः । अथ तेषां देवानाम- न्तयामित्वेन मरकं यत्परं बह्म तदेतनमरस्क्रियते । यच्च बह्म ज्ञानक्रियाशक्तयु- पेतस्रनात्मना वायुमर्तिधारिणां सर्वेषां प्राणिनां विधारकं भवति । वायु गो- तम तत्यत्नं वायुना वे गौतम सूत्रेणायं च खोकः परश्च रोकः सर्वाणि चभू- तानि संदृब्धानि भवन्तीति श्तेः । अतो वायुरपि नमस्करियते। तत्रान्तयमि- णः शाघ्रानुमानामभ्यामेवावगम्यत्वेन परोक्षत्वानास्ति संबोधनम्‌ । स्त्नात्मना वायुदधपेण स्पशनेन्द्रियगम्यत्वात्संबोध्यते । अयमेवाभिप्रायस्त्वमेव प्रत्यक्षमि- ति वाक्येन स्पष्टीक्रियते । यतो वायूपाधिकं ब्रह्म ्रत्यक्षयोग्यम्‌ | ततो हे वा- यो त्वामेव व्याकरिष्यमाणेषूपास्नवाक्येषु साक्षात्कारयोग्यं बरह्म वदिष्यामि। सोपाधिकं ब्रह्म तु येन येन प्रकरेणोपास्यते तेन तेन प्रकारेण विराभ्पासे सति

१ ग. घ. मिच्रः) सोऽस्मा! * यद्यपि शान्तिवाक्ये तवमेव प्रत्यक्षं बह्म वदिष्यामीयेव वैदिक- पाठ उपंरभ्यते तथास्प्युपसंहारशान्तौ त्वामेव प्रयक्षं ब्ह्मावादिषमिव्येव वैदिकप्राऽात्तदनुतेधाद्धाष्य- दीपिकियोरितिक्राराध्याहरिण लापनमचृत्वा तवामेवेलयुददिदयेवाथैकरणाच पुरातनपारस्त्वामेवेत्येवानुमीय्ते ।

१. विद्ारण्यविर्चिता [ शिक्ाध्याये

साक्षात्कर्तुं शक्यते । अतएव च्छन्दोगाः शाण्डिस्यवियायामामनन्ति। एतमि- तः प्रत्पामिसंभवितास्मीति यस्य स्यादद्धा न विचिकित्साऽस्तीति । अद्धासा- ्नादित्यथः। वाजसनेयिनोऽप्यामनन्ति ) देवो भूत्वा देवानप्येतीति । इहैव जन्मनि साक्षात्कारो देवभावः। मरणाद्रष्वं देवत्वापत्तिदेवाप्ययः। अतो वक्ष्पमाणवाक्पेषु नाते वदिष्यामि कितु वि्यमानमेवारथं परत्यक्षं ्रदमेत्येतादशं वदिष्यामि विवक्षित- स्य विच्यमाना्थस्याऽ ऽदो मनसा पर्यारोचनमरतवदनं पश्चाद्रचसोचचारणं सत्यवद- नमिति तयोविवेकः। यहु ततरत्र वक्ष्पमाणं मत्यक्ष ब्रह्म तन्मां पिचाधिनं शिष्यं व- क्तारमाचार्यं च वि्याग्रहणोपदेशसामय्येप्रदानेनाप्युभो पार्यतु । अनयैव षि. पक्षया पुनरप्यवतु माम्‌ । अवतु वक्तारमित्यभिधीयते। इत्यं वायुषूपं परत्यक्षं ब्र- हम सेप्राथ्योन्तयामिंपं परोनतं बरह्म तद्वाचकेन प्रणवेनानुस्मरत्य विघ्रशान्तिर- स्त्विति पराय्येते | विघ्राश्च त्रिविधाः । ततन ज्वरशिरोव्यथादय आष्यासिकाः। देवादुपद्रवास्त आधिदैविकाः । यक्षराक्षसायुपद्रवास्त आधिभोतिकाः। तेषा नयाणायुपडमनाय निः शान्तिशब्दः पञ्यते। प्रणवेनेश्वरानुस्मरणस्य विश्नोप- रामनाथत्वं पतज्जटिश्चतुिः चतरः सूजयामास । शकमेविपाकाश्येरपरामृष्ट पुरुषविशेष ईश्वरः । तस्य वाचकः प्रणवः । तज्जपस्तदयंभावनम्‌ । ततः परत्यक्चे- ` तनाधिगमोऽप्यन्तरायाभावश्वेति ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यधिरचिते श्रीबरक्रण- सान्नाज्यघुरधरमाधवविद्यारण्यपरमेन्वरसंबन्धिवेदाथप्रकषशे यज्ञरारण्यके सा- हित्यामपनिषदि प्रथमोऽनुवाकः ॥ ९॥

प्रथमानुवाकोक्तमन्नजपेन परित्टतविघ्रस्य पुरुषस्योपासना्थं बद्यावनोधार्थ च तत्पतिपादको ग्रन्थों वक्तव्यः । तस्य चः ग्रन्थस्यार्थज्ञानमधानत्वात्पषेमा भूदोदासरीन्यमित्येतदर्थं द्वितीयानुवाके शिक्नाध्यायोऽभिधीयते । भवत्वौदासी- न्यमितिचेन्न | अन्थप्रसङ्कात्‌ । मच्रो हीनः स्वरतो वर्णतो बा मिथ्या प्रयुक्तो न तमथमाह । स वाग्ज्ञो यजमानं हिनस्ति ययेन्द्रशरुः स्वरतोऽपराधादित्यादि- न्यायात्‌ । इन्द्रशुदत्तान्तश्च त्वष्टा हतपुत्र इत्यनुवाके विस्पष्टमभिहितः । एवं तर्हिं कमेकाण्डेऽप्ययमध्यायो वक्तव्य इति चेद्धाटम्‌ | अतएव काण्डद्रयशेषतवा- क्देहटीयदीपन्यायेनोभयोः काण्डयोर्मध्येऽभिहितः। न चोभयरोषत्वेन वेदस्यो- पक्रम एव पठ्यतामिति वाच्यम्‌ । उभयशेषस्यापि विचार्या प्रयोजनाधिक्य- द्योतनाय विच्ाकाण्डे पठनीयत्वात्‌ । कर्मकाण्डे कचित्स्वरवणोदिव्यत्ययेन पथा- राप्चमथोनवबोधेऽपि प्रायधित्तेनानुषानबैकल्यं परिहतं शक्यम्‌। अतएव मायश्चि-

णना रिणन्ति

_ 9 ख. वक्ष्यामि । २ ड. "मिप। * देहली सदमदरार्समीपतरभागः तत्स्थानस्थो दीपः द्रारान्तः- ` पदे तद्वदिभेतं चत्वरं च समुज््व्यति । तथाऽपमध्यायः कर्मज्ञानकाण्योरमध्येऽभिदित इति प्वसितम्‌ \

दवितीयोऽनुवाके ¦ २ | तेत्तिरीयोपनिषरीपिका | ॥ 2 १

्ाज्याहुतिमन्न एवमाच्नायते। अनाज्ञातं यदाज्ञातं यज्ञस्य क्रियते मिथु । भगे तद- स्य कल्पय त्व हि वेत्थ यथातथमिति । विद्याकाण्डे त्वयथाशाच्रमथावबोपे सति वैकल्यं न समाधीयत । न हन्यथाबोधः प्रायध्ित्तेन परिहतं शक्यते । रज्जु्पोदिभनान्तेगौयत्ीजपादिभिः परिहारादशनात्‌ । अतएव कर्मस्विव वि द्याया वेकस्यपरिहाराय परायश्ितं किमपि नाऽऽम्नातम्‌ | प्रत्यत पिचा- मभ्यस्यतः पापे प्रसक्तावप्यन्यप्रायश्चित्ताभावः स्मपते । यदि स्यात्पातकं किचिद्योगी कुयोत्पमादतः । योगमेव निषेवेत नान्यं मच्रं कदाचनेति । त- स्माद्वि्यायामवेकस्याय यथाज्ञाच्रं बोदधुमुपनिषत्पाडे भयलातिशयं विधातुम- नैव शिक्षाध्यायोऽभिधीयते । शीक्षामिति । शिघ्ष विचोपादान इति धातुः । शिक्ष्यन्ते वेदनीय्वेनोपदिश्यन्ते स्वरवर्णादयो यत्रासौ शिक्षा सेव रीक्षा तां विस्पष्टमासमन्ताद्याख्यास्यामः कथयिष्यामः । अकारादिषिर्णः । उदात्तादिः स्वरः । हस्वदीघादिका मात्रा | स्प्रष्टत्वमीषत्स्पष्टत्वमित्यादिकः प्रयतो बरम्‌। अतिदुतंत्वमतिषिरुम्बितत्वं च परिहृत्य यस्य यः कार उचितस्तावति कारे तहु- चारण सास्य तदेव सामशब्देनोच्यते । पर्वोत्तरवणंयोः संहिता संतानः। त एते ` वणादयः संतानान्ताः षडपि तत्तष्धक्षणरुक्षिताः पठनीया इत्यनेन प्रकारेण शिक्षाशूपोऽध्याय उक्तः । वणादयः षडेव शिक्षणीयाः । न त्वन्यः कथिच्छि- क्षणीयोऽस्तीति चोतपितुमध्यायोपसंहारः । अध्येतव्यः पठनीयो मन्थोऽध्या- यः । यद्यप्यत्र शीक्षादिराब्दानामेकश्चत्याऽधींयमानत्वाद्याकरणोक्तपरकृतिप्रत्य- यादिग्रयुक्तस्वरो नोपरुक्ष्यते तथाऽपि संप्रदायप्रसिद्धः स्वरस्तथेवाभ्यसनी- यस्तस्य चाथविशेषज्ञान उपयोभाभावेऽप्यनेन शीक्षाध्यायेन विधीयमानत्वाद- दृष्ोपयोगो भविष्यति । तच्राहृष्टयुपासना्ां तचखजिज्ञासोस्तच्वविच्ायां च परतिबन्धपरिहाराय संपद्यते । इति श्रीमत्सायणाचायंविरचिते श्रीब्॒कणसा- म्राज्यधरुरधरमाधवविचारण्यपरमेश्वरसंबन्धिवेदाथपरकाशे यज्ञयरण्यके साहि. त्यामुपनिषदि द्वितीयोऽनुवाकः॥२॥ ` = द्वितीयेऽनुवाके' दष्टादष्टोपकारीं ग्रन्थपाठनियमो विहितः। तृतीये त्वैहिका- गुष्मिकफरुसिद्धये काचिदुपासना विधीयते। तत्राऽऽदौ तावन्मङ्करचरणार्थोऽ- यं मच्र आश्नायते । पूर्वोक्तशान्तिमन्रेण विघोपशमः पाथैतः | अनेन तु म- ञ्रेण विचातत्फखयोरुत्कषैः प्राथ्य॑ते । तमिमं मच्रमाह । सह नाविति । वि- ानिमित्तं ययशस्तन्नावावयोः शिष्याचार्ययोः सहास्तु सम्पगनेनोपासनमतु- टीयत इति शिष्यस्य यशः सम्यरुपदिष्टमित्याचायैस्य यशः । अनेन विच्या-

[0

१ ख. `तमतिमन्दम ! २ गश. "दिपदाना" ३ ख, "केऽटशो।

२३२ विद्यारण्यविरचिता [ शिक्षाभ्यायेै

यामवैकल्यरक्षण उत्कर्षोऽभिहितो भवति । ब्राह्मणस्याचितं श्ुताध्ययनरक्ष- णं तेजो बह्मवचसम्‌ एतच श्रयमाणस्य फरुस्य सवस्याप्युपलक्षणम्‌ । संधी- यते प्रजया पशुमित्रंह्वचसेनान्नाचयेन सवर्ग्येण रकेनेति हि श्रयते | एतच बरह्मवचेसादिफरमावयोः शिष्ाचाययोः सहास्तु । यद्यप्युपासितः शिष्यस्येव तत्फरु तथाऽपि तदीयफरुसपत्तेराचायंपरितोपहे तत्वादाचायस्पापि फरत्ेनो- पच्यते । सोऽयं भाथनारूपो गङ्करचरणार्यो मन्न: शिष्येण जप्य आचार्यस्यतु कृताथत्वान्नानेन कृत्यमस्ति । यदर्थमिद्‌ मङ्कराचरणं तामेतां विचां प्रतिजानीते। अथात इति । अथशब्दः पृवानुवाकविहितवर्णस्वराद्यचारणाम्यासानन्तयमाचषटे। अतःशब्दस्तदुचारणवास्नया युक्तत्वं हेत्रकरोंति। यस्माहुपासनायां पवत्तमानः पुरुषश्िराभ्यस्तवेदपाठेन वासितः सन्वेदपारसंबन्धरहितपूपासनेपु चित्तं सहसा प्रवेरापितुं न शक्रोति । तस्मात्तत्संवन्धिनीं संहिताया उपनिषदं विस्पष्टमासर-

नतात्कयपिष्यामः। वणानां परस्परमत्यन्तसामीप्यं सहिता] परः संनिकषैः सं हितेति पाणिनिना सृत्रितत्वात्‌ । उप सामीप्ये निषण्णं परजापर्व्रह्मवचंसादि- फएरमस्यामित्युपनिषहुपाप्ना ताम्‌ । तत्र येययुपास्नीया सहिता सा पश्च विधे- ष्वाश्नयेषु व्याख्यास्यते । आश्नयमेदेनोपासनाया 'भदरद्ा मा भरदिव्येतद्थ- मेकेवोपासना पश्चस्वाश्नरयेषु पतिज्ञायते। खोकज्यातिर्विचापरजातमानःपञ्चाऽऽश्र- पाः । एरयिन्यादीद्धोकानधिक्रत्य वतत इत्यधिरोकम्‌ । एवमत्तरत्नापि द्रष्- न्यम्‌। या एता खोकादिपञ्चविधाश्नयभेदमिनाः संहिताः सन्ति ताः सर्वा महा- सहिता इत्येव मभिज्ञा उपासका आचक्षते । रोकादिविपयोत््रष्टदप्योपासित- त्वाति तानां महत्वम्‌ । प्रतिङ्ञातापागपासनाय।मुपास्यं म्रथमावयवमाह । अ- थाधिखोकमिति। खोकादिपश्चकविपयोपास्नाप्रतिङ्ञानन्तरं खाकविपय उपास्या- वयव उच्यते । संहितावयवयोः पूर्वोत्तरवर्णयोर्मध्ये यत्पवव्णस्य स्वरूपं तत्प थिवीदेवतारूपमिति चिन्तयेत्‌ । यदुत्तरवणंस्य स्वषपं तदचुखोकामिमानिदेव- ताषूपम्‌। यश्च तयवेणयोः संधिमंध्यदेश्षः सोऽयं दयुोकप्रथिवीरोकमध्यव्या- कारामिमानिदेवतारूपः। यदपि तयोवर्णयोमेध्यदेशे वतमानं संधानं संहितायाः स्वरूप तदेतद्रायुदेवतांहपम्‌ । इत्येवं खोकविषयं संहिताध्यानयुक्तम्‌ । तदेत- दुदाद्धियते । इषेत्वेत्यत्र पकारस्योपरि योऽयमेकारः सोऽयं एथिवीषटपो यश्चो ` रितनस्तकारोऽसो चखोकात्मकस्तयोरवर्णयोर्मध्यदेश्च आकाात्मकस्तस्मिन्देशे संहितानिमिततो द्विभवेनाऽऽपादितो योऽन्यस्तकारः स वास्वात्मक इति ध्यापे- त्‌ । एवमुत्तरेष्वप्युपास्यावयवेषु चतुषु योज्यम्‌) तन्न द्वितीयमवयवमाह। अथा-

१ग्‌. घ, भेदाद्रा! २ ग. "ताया ह")

तृतीयोऽनुवाकः] तेसिरयोपनिषदपिका 1 २३

पिज्योतिषमिति । त्रृतीयमवयवमाह । अथाधिविचमिति । आचायेणोपदेष्टव्यः शिष्येण पएठनीयो मन्थो विचा } ग्रन्थस्य पाठः प्रवचनम्‌ । चतुथमवयवमाह | अथाधिप्रलमिति । प्रजा पुत्रपोतादिषूपा । परजननयुत्पत्तिः । पश्चममदयदमा- ह । अथाध्यात्ममिति । देहन्द्रियादिसाक्षिचेतन्यान्तः संघातोऽत्राऽऽत्मशष्दे- न विवक्षितः । तस्याहंषत्ययगम्यत्वात्‌ । तमार्सानमधिक्रत्य वेतत इस्प- ध्यात्मम्‌ । वाक्डाष्देन कण्डतास्वादिस्थानमतमिन्द्रियमुच्यते । परतिपादि- तरूपान्सहितावयवानुपसंहरति । इतीमा इति | फएरुसाधनत्वेनोपासनां बि- धत्ते । य एवमिति । यः पुमनेवमुपास्ते स पुमान्पजादिमिः संवध्यते । यद्- पि विदिधातुः पमाणजज्ञानममिधत्ते । न वु पुरुषतञ्रमानसक्रियाषूपमुपासनम्‌। तथाऽपि विज्ञानवाचिविदिधातुनाऽत्रोपासनक्रियोपरश्यते | तयोर्मानष्ठस्वसा- म्यात्‌ । न खल्वत्र मख्याथः संभवति । अपुरुषतच्रस्य ज्ञानस्य विधातुमयो- ग्यखा्परथिवी पवरूपमित्यादिवाक्येनेव ज्ञानसिद्धौ तद्विधिवेयथ्यौच। न चान वेदेत्येष रट्‌प्रत्ययो न विधायक इति वाच्यम्‌ | विधायकस्य पश्चमख्कार- स्याऽऽश्रयणात्‌। न च वाक्यजन्यमेव ज्ञानं रुटूपत्ययेनानूचतामिति वाच्यम्‌ ज्ञानमात्रेण प्रजापश्वादिफरुसभवात्‌ । तस्माहुपास्नक्रियां षिदिधातुनोपरुक्ष्ष -पश्चमरुकारेण विधत्ते । एवं च सत्युपासनपरकरणमनुग्रहयते । इति पाचीनयो- ग्योपास्वेत्यभिधानात्तत्मकरणत्वमवगम्यते । अत्र स्वगाख्यस्य एरुस्पांऽऽमु- प्मिकत्वमेव । पन्वादिफर्स्य तु चित्रान्यायेनाऽ ऽयुण्मिकत्वं पाक्षिकम्‌ । चित्र- या यजेत पशुकाम इत्यत्रास्ति परतिबन्ये पशुषापिरेहिसीं । अन्यथा त्वायष्मि- कीति चित्रान्यायः | इहक्फरसिद्धचर्थं परुषतब्रोपासनक्रियाऽन वेदेत्यनेन वि- धीयते । अतर मीमांस्राचतुयध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्‌ । नास्त्यास्नस्प नियम उपास्ताढुत विद्यते। न देहस्थितिसापेक्षं मनोऽतौ नियमो न हि। शाय- नोत्थानगमनेर्विक्षेपस्यानिवारणात्‌ । धीसमाधानहतत्वात्परिशिष्यत आसनम्‌ । आसीनेनेवोपासितव्यमिति नास्ति नियमः। मानसष्यापारं परति देहस्थितिविशे- पस्यानुपयुक्तत्वादिति माप ब्रूमः। परिरेषादासनं नियम्यते। तथा हि । न तावच्छ- यानेनोपासितु शक्यमकस्मानिद्रयाऽभिमृतिसमवात्‌ । नाप्युत्थितेन गच्छता दा देहधारणमागेनिश्चयारि व्यापारेण चित्तस्य विक्षिप्रलादत आसीनेनेवोपासित- व्यम्‌। तत्नेवान्यचिन्तितम्‌ । दिग्देशकारुनियमो वि्यतेऽथ न विद्यते । वियते वै-

* आसीनः संभवात्‌ । अध्यायः ४ पादः १ अधिकरणसूत्रम्‌ । ६ †यतरका्रता तजराविकेषात । अ० प्रा १ अ० ५७ ~ १ख.ग. तनति रग. संप्यते। ३ ग. घ्र. तं मा जव. मज्ञा ५ त. ना प्र। & क, ख, ग. ङ, “स्याऽस्परष्मिक्रलं पा

९५

2४ विदयारण्यविरचिता [ शिक्षाध्याये

दिकसत्वेन कम॑स्वेतस्य दनात्‌ । रेकारयस्याविङेषेण दिगादि नियम्यते) म- नोनुकूर इत्य॒कते्षरायं देरभाषणमिति । ब्रह्मयज्ञेन यक्ष्यमाणः पाचयां दिशी- ति दि्नियमः। माचीनप्रवणे वैश्वदेवेन यजेतेति देरानियमः। अपराह्ने पिण्ड- पित्रयज्ञेन चरन्तीति कारुनियमः । तदेतननियमन्रयं यथा कर्मणि दश्यते तथो- पासनेऽपि द्रष्टव्यम्‌ । वैदिकत्वस्पाविशेषादिति परे ब्रूमः । ठकारं हि ष्यान- स्प प्रधानसाघन नच तस्प दिगादिनियत्या कश्चिदतिशयो वि्यतेऽतो ना- स्ति नियमः । अतएव श्रुतियौगाम्पासाय पेयं निर्दिशन्ती मनानुकरत्व- मेवाऽऽह । यस्मिन्देशे सौमनस्यं तत्रैव युख्यान्न तु शाचेण नियमितः किदे. शरोऽस्तीत्पथः। समे शच शकेरावहिवाटकाविवजित इति योगाभ्यासाय देश- विशेषः श्रूयत इति चेत्सत्यम्‌ । दष्टसोकयां्थं तदिति वाक्यशेषे मनोनुकृरुत्व- विेषणानिश्चीयते । तस्मान्नास्ति दिगादिनियमः। अत्रोपास्यवस्तुस्वषपस्ये- यत्तां निश्चेतुमिदमपरं चिन्तनीयम्‌ । ठेतरेयोपनिषयपि संरितोपासना काचिद- पमान्नायते । अथातः संहिताया उपनिपत्‌ । एयिवी पर्प । चौरुत्तरष्प- मित्यादि । अस्यामेतरेयशाखायां तेत्तिरीयशाखायां चाऽऽश्राता ययगुपासना सा किमेका भिन्ना वत्येको विचारः । उपासनेक्यपक्षेऽपि शाखाद्रये परस्परं गुणोपस्तहारसद्भावासद्वागविषयो द्वितीयो विचारः | तत्न पश्चाभिविद्याप्राणविद्या- न्यायेनोपासनेक्यं भविहुमहेति स च न्यायस्तृतीयाध्यायस्य तृतीयपादे सम्य- गमिहितः । सवैवेदेष्वनेकलतयुपास्तेरय वैकता । अनेकत्वं कोयुमादिनांमध- मेविभेदतः । विधिरटपफरेकत्वादेकत्वं नाम न श्रुतम्‌ । शिरोत्रताख्यधरमेस्तु स्वाध्याये स्यान वेदने । छान्दोग्यत्रहदारण्यकयोः पञ्चागन्युपास्तनमाश्नायते तदेक न भवति नामभेदात्‌ | कोधुममिति च्छान्दोग्यगतस्य नाम । वानसने- यकमिति व्रहदारण्यैकंगतस्य नाम । तथोपासनान्तरेष योजयितव्यम्‌ । धमे भेदोऽ प्युपासतनाभेदगमकः शिरेव्रतरुक्नणो यण्डकशचालायां श्यते । तेषाम. पतां वहमवि्यां वदेत शिरोव्रतं विधिवयेस्तु चीर्णमिति । शित्त नाम वेद. त्विष आयर्वणिकान्पति विहितो नेतरान्परति । तस्माच्छाछ्रमिदादुपास- नाभेद इति मापे व्रूमः । शाखामेदेऽपि विध्यभे च्छान्दोग्ये । योह वे ज्येष्ठं च श्रेष्ठं च वेदेति। पादशः प्ाणवि्यापिधिस्तादश

तृतीयोऽनुवाकः३।] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका | ३५

उ्येष्श्च ह वै मेषश्च भवतीत्येवंदूपं भाणोपास्तिजन्यं शाखाद्रयेऽप्येकविधम्‌ । यस्त कोधुमादिनाममेद उदाहृतो नासौ श्रुत्याऽभिहितः। कि तद्यध्येतार्‌ एव केवरु तत्तच्छाखापवर्तकमुनिनाश्ना तं तं बेदं व्याहरन्ति । योऽपि रिरोत्रताख्य- धर्मभेद उक्तः सोऽप्यध्ययनविषय एव नोपास्ति विषयः । नैतदचीणेत्रतोऽधीत इत्यध्ययनधरमेत्वावगमात्‌ । तस्मारैक्यहेतुसद्रावाद्धेदहेत्वभावाच् न शखाभिदा- दुपासनं भिचते । अनेनैव न्यायेन संहितोपासनाया अष्येक्यं द्रष्टव्यम्‌ । य 4 ए- वमेतां संहितां वेदेति । तथा थिवी पर्वरूपमित्यादिकं वेचस्वरूपमप्युभयत्रेक- विधम्‌ । संधीयते प्रजया पश्चभिरित्यादिकं एरुमप्येकद्टपम्‌ । तस्मादुपासनेक्यं युक्तम्‌ । गणोपसहारन्यायश्च तत्रर्वौमिरितः। एकोपास्तावनाहायां आहायी वा गुणाः श्चुत । अनुक्तस्वादनादार्या उपकारः श्वुतेगणेः । श्वुतत्वादन्यशाखाया- माहाया अथिहोत्रवत्‌ । विशिष्टवियोपकारः स्वशाखोक्तगुणेः समः । वाजसने- धके प्राणविद्यायामधिको गुणो रेतआख्यः श्रुतः । रेतोहोचक्रामेति । नापो छान्दोग्ये प्राणषिद्यायापुपंहरतव्यः । अत्रानुक्तत्वात्‌ । विचोपकारस्तत्र श्चते- रेव प्राणवागादिभिणेभविष्यतीति प्राप त्रूमः । एतच्छाखायामश्रवणेऽपि शाखान्तरे श्रुतताहुपसंहायं एव । अथिहोत्रायनुष्टानेषु शाखान्तरोक्तगुणयुक्तत- येवानुष्ानदर्खनात्‌ । न च स्वशाखोक्तगुगेरेव विद्योपकारसिद्ध गणोपसंहारो निरेक इति वाच्यम्‌ । कर्मभूयस्त्वात्फछरमूपस्त्वमिति न्यायात्खशाखोक्तगुण- वत्परशाखोक्तगुणानामप्युपकारित्वात्‌ । तस्मादरणोपसंहारः कतेव्यः । अनेनैव न्यायेनैतरेयकगतं वाक्पूर्वंूपं मन उत्तररूपमित्यारिगुणजातं तेत्तिरीय उपसं- हव्यम्‌ । तेत्तिरीयगतं चाभिः पूर्वैरूपमित्यादिकमेतरेय उपसंहतेव्यम्‌ । तदेवं वियेक्ये गुणोपसहारे च रपे सत्यत्रोद्रीथविचान्ायेनोभयं निराकरणीयम्‌ । सोऽपि न्यायस्ततरेवभिहितः। एका भिन्नाऽयवोद्रीधविया छन्दीगकाण्वयोः

एका स्यान्नामसामान्यात्सट्नामादिसमत्वतः। उद्रीयावयर्वोकार उद्वातेत्युभयोर्भि- दा वेचमेदेऽ्थवादादिसाम्यमन्राप्रयोज्कम्‌ । उद्र थवियेति समाख्याया एकला- च्छान्दोग्यकाण्वशाखयोर्विचेकत्वमुचितम्‌। ययपि समाख्पा न नौती तथाऽपि श्रोताः स्कामादय उभयत्र समाः। तथा हि च्छान्दोग्ये | देवारभाव क्रमेण सा- च्विकेन्द्रियवृत्तीनां तामसेन्द्रियडत्तीनां चाद्ीकृत्य तत्सद्कामं निष्टप्य वागादि-

देवानामसुरविद्धसयुक्त्वा भराण॑देवस्येकस्येव तद विद्धस्वमुक्तम्‌। एतत्सवं काण्व- ` ॐ उपसंहारोऽर्धाभिदाद्विधिशेषवत्समाने च ` ॐ उपंहारोऽ्मिदाद्धििशेषवत्समाने च । अ० ३ पा इ अ० २ । †अन्यथासवं शन्दा- दितिचेन्नाविरेषात्‌ \ अ० ३ पार २ अ० ३।

१ स. भनु > ₹. तदैवं । २ न. घ. "मस्ये

३६ विचारण्पपिरचिता [ शिक्षाध्यायै

पदेऽपि समानम्‌ । तस्मादुभयत्र विचैक्ये पाते व्रूमः । भिननेययद्रीथविया वरच- स्वरूपस्य भिन्नत्वात्‌ । छान्दोग्ये तावत्सामभक्तिविशेपस्योद्रीथस्यावयबो य शो कारः स एव प्राणदृष्टयोपासनीयः । काण्ववेदे तु कृत्क्नोद्रीयभक्तेयं उद्राता वा- गिन्द्रियपेरकः प्राणः स उद्रातृतवेनोपास्य इति वेयभेदाद्वियमिदः | यत्त सल्ल मसाम्यगुक्तं तदप्रयोजकमाथवादिकत्वात्त्‌ । यदपि पाणस्यासुराविद्धत्वेन श्रेष्ठ त्वमुक्त तद्यचप्युपास्यं तथाऽप्युक्तस्य वे्यमेदस्यानिराकरणाद्भिनेगोद्रीयविया अनेनव न्यायेन परक्रतेऽपि वेचभेदाद्वियाभेदो द्रष्त्यः। तैत्तिरीयके पश्चाधिक- रणोपासने पृं व्याख्यातानि वेद्यानि । देतरेयके त्वधिरेवाध्यात्ममेदभिनं वेच- म्‌ । तथा चाऽऽन्नायते । वायुश्वाऽऽकाशचेत्पधिदैवतम्‌ । अथाध्यात्मं वाक्पू- वपं मन उत्तररूपमित्यादि। यत्त एयिवी प्वंहपमित्पस्य वेयस्योभयत्न समान- त्वमुक्तम्‌। नैतावता विचैकतवं संभवति। वैक्तण्यस्थ वहुरुतवाद्धहन यदस्य च न्या- य्यत्वात्‌ । सति च विभेद गुणोपसंहारो न युक्तः । यथा दर्ञपरणमासगुणानां मिनामिहोत्राख्ये कमणि नोपसंहारस्तद्रदत्र वियमिरे गणानामनुपसहारे च स्थिते सत्यन्यदपि चिन्तयितुं विभस्यते। द्विविधान्युपासनान्यहंग्गुक्तानि परतीक- विपयाणि चेति । येषु परमात्मा सगणः सचपास्यते तान्यहंग्रहयक्तानि । त- चथा । सय एषाऽन्तहदय आकाशः | तस्मिन्नयं पुरुपो मनोपरयः। अगतो हि- रण्मेय इत्यन्न हूदयाकाडामध्यवर्ती परमात्मास्पः पुरुपा मनोमयत्वादिगुणयु- क्तं उपासित्यः परमात्माऽहमिति । स चाहंग्रहशचतु्थाभ्याय आन्मेति तृपग- च्छन्ति ग्राहयन्ति चेति सत्रेऽमिहितः। परमातमन्यतिरिक्तानि तोकिकानि वस्तूनधुतकृष्टदेवतादषया व्रह्मदषटचा वा संस्कृत्य यत्नोपास्न्ते तानि प्रतीक. पयाणि । तद्यथा | एथिवी पू्वेहपमित्यत् भृदेवतादण्या संस्कतं पववर्णरव्च- पुवास्यम्‌ । मनो वब्रह्मेत्युपासीतेत्यादौं व्रह्मा संकृतं मनःपभतिक- युपास्यम्‌। तच्च यतीकटुपाप्तकेन न स्वात्मतया ग्रहीतव्यम | शपतीकस्य ब्रह्म कायतवेनोरृषटदष्टिमत्यारम्बनत्वात्पतीकमित्युच्यते । तमश्च प्रतीके ऽहग्रहे नास्तीति चतुधौध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्‌ । पर्ताकेऽदंदएरस्ति नवा मद्याविभेदतः । जीवप्रतीकयो््रदयद्राराऽहदष्िरिष्यते । प्रतीकत्वोपास्तकत्वहा- निवरदयेक्यदीक्षणे । अवीक्षणे तु मिन्नत्वान्नास्त्यहंहियोग्पतेति । मनो व्रह्म स्युपासीताऽऽदित्पो व्रह्यत्यादेश इत्यादौ वद्यटण्वा संस्रतं मन आदित्यादि- ग्रतीकटपास्यम्‌ } तच्च ्रतीकयपासकेन स्वात्मतया ग्रहीतत्पम्‌ | परतीकस्य त्र

पानो पन "८ वनते कुना. तमक पात्ा ि 1 1

# अस्मिन्वाक्ये यत इति रोषः! † नप्र्तदधिन टमः) अ ्पा- ५ ० ३।

हिम नन

1 ख. स्मा 1 २ इ. ण्यः । अन्तरेण ताके घ, पृ त्र ४ग, घ, तजकृष्ट।

ध ण पन न अमो कलय १ वणा भवारना कक करत मोका १५६ ववया मिनिणश

पुतीयोऽनुवाकः३।] तैत्तिसीयोपनिषदीपिका। ` ३७

ह्यकार्यत्वेन बरह्मणा सह मेदामापाल्नीवस्य च बह्यामिन्नत्वाह्हद्रारोपास्यस्य ्रतीकस्योपासकलीवस्य च मेदाभवेनेकत्वसंभवादिति पपे ब्रूमः । यदि बरह्म का्यंस्य प्रतीकस्यं ब्रह्मेक्यमवरोक्येत तदा प्रतीकस्वरूपमेव विदीयेत घटस्य गन्रू- पेणेक्ये विखूयदङ्नात्‌ । यदि जीवस्य ब्रहमैक्यमवलोक्येत तदा जीवत्वस्यापाये सःयुपास्षकतवं हीयेत । अथोपास्योपासतकस्वषरूपरोभेन कापेकारणेक्यं जीवब्रह्य क्यं च न पयांरोच्येत तदा गोमरिषवदत्यन्तमिन्नयोः प्रतीकोपासकयोनस्त्यि- कत्वयोग्यता । तस्मान प्रतीकस्याहंटषटिः। तत्राहं ग्रहोपास्षनानां स्मषामपि ब्रह्म साक्षात्कारफरत्वादेकेनाोपासनेन ब्रह्मणि साक्षात्कृते सस्युपास्नान्तरखेयय्योदु- पासनान्तरपद्त्ता पवसाक्नात्कारविक्नेपपरसङ्खाच्च बहुषूपासनेषु ब्रह्मसाक्नाच्कायार्थे नः प्राप्ठेणिदं वा तद्रा यात्कविदेकमेवानुष्टेयमित्येताहरो विकल्पा निर्णीतः | ह तु संहितोपास्नमेक वा द्यं वा यथेच्छमनुष्टैयम्‌ । एतदपि तृतीयाध्याय- स्य तृतीयपादे निर्णीतम्‌ । पतीकेषु विकल्पः स्याद्याधाकाम्येन वा मितिः। स््रहेष्विवेतेषु साक्षात्कृते विकस्पनम्‌ । देवो भृत्वेपिवनात्र काचित्साक्षात्कतौ मितिः । याथाकाम्यमतोऽमीषां समुचचयपिकल्पयोः। पतीकोपासनेषु पूर्वीधिक- रणन्याय इत्ति परपरि ब्रूमः | अस्त्यत्र महद्भेषम्यम्‌ | देवो भूत्वा देवानप्येतीति लीवनेव भावनाप्रकषेवशादेवभावसाप्षात्कारं प्राप्य मरतो देवत्वमपैतीति यथाऽ- ह ग्रहेष्ववगम्यते न तथा प्रतीकेषु साक्नात्कारफर्त्वे विः चिन्मानमस्ति । सा- ्षात्कारफरत्वाभपरे च तत तत्र मोक्ता भोग्यवस्तुपाप्रयः फर्तेर्नोभ्यिपगन्त- व्याः । तथा सति मित्रफर्तान्नान्यानथक्यं विक्षेपशड्ग तु दूरपेता । एकं प- तीक केषुचित्षणेषपास्य क्षणान्तरेषु पतीकान्तरोपास्ने तु पर्वोपास्तिजन्पस्या- पूवेस्यापिनारात्‌ । तस्माद्विकष्पेनेकमेव वा बहूनि वा सय॒च्ित्य पा याथाका- म्येन अतीकमुपासितम्यम्‌ । प्रथिवी पूव॑ूपमिस्यन अथमनिर्दिष्त्वेनोरेश्यतयां पयपि षएयिव्याः मतीकत्वे मप्रम्‌ । तथा चरमनिर्दिष्टत्वेन विधेयतया पूर्ववर्ण- य दषटिपरत्वं प्रापम्‌ । तथाऽपि प्रथिव्या उकत्कृष्टत्वात्तदष्टिसेव परववर्ण कर्तव्या। यथात्कृष्टविष्णुशिवादिदष्टिनेकृष्ट साग्रामादो क्रियते न तु विपयंयस्तद्रत्‌ । उ- त्कषेन्यायश्चतुधाघ्यायस्य प्रथमपाद चिन्तितः किमन्पधीद्यणि स्यादन्यस्मि-

न्ब्रह्मधारूत । अन्यदष्टयापास्नायं ब्रह्मात्र एरदत्वतः। उत्कषैतिपरत्वाभ्यां बह्म- ^~ # काम्यास्तु यथाकामं सपर्चयेरत्त वा पूनैहेत्वमात्रात्‌ अ० ३ पा० ३ अन ३५। + ब्रह्मद. िरत्कषात्‌ अ० ४ पा० १अ०४। 1 ) श, त्वेन ब्रह्मणा सदस्यं प्रतीकस्य तदा प्रतीक । ध "्यैतेनैक्यं प्र। > घ. शस्य प्रती ३१.. पेत! ४ ल, नाभिग।

३८ विद्यारण्यविरचिता [ रिक्षाध्याये

र्याऽन्यचिन्तनम्‌। अन्योपास्त्या फर दत्ते ब्रह्मातिथ्याद्पास्तिवत्‌ । मनो ब्रह्मेत्यत्राब्रह्महपमनोदषटि ब्रह्मणि कृत्वा ब्रह्मोपासनीयम्‌ । ब्रह्मणः फरपद- त्वेनोपास्यत्ताहत्वादिति भरे ब्रूमः । ब्रह्मण उत्कृष्टत्वात्तदृष्टिनिकृष्टे मनसि क- तव्या । खोक हि निकृष्टे त्ये राजटष्टं कृत्वा राजवत्तं परजयन्ति । नतु पि पयेयः । किच मनों ब्रह्ेत्युपासीतेत्यत ब्रह्मशब्द इतिराव्दपरत्वेन टष्िरक्ष- को भविष्यति । मनःशब्दश्चानितिपरत्वान्मुख्याथेवाचीं । यथा स्थाणुं चोर इति भस्येतीत्पत्न स्थाणुशब्दों मुख्पा्थवाची चोरशब्दो दषिटक्षकस्तद्त्‌ । न चाब्रह्मस्व रूपस्य मनस उपास्पत्वे ब्रह्मणः फएरपदत्वानुपपत्तिः) अब्रह्यष्पस्पा- तिथेरुपासने कमाध्यक्षत्वेन यथा फ्‌ प्रयच्छति तद्वदत्रापि संभवात्‌ । तस्मादब- ह्मणि प्रतीके ब्रह्मधीः कतेव्या} यद्यप्यधिरोकमितिशष्देन पएथिव्या अधिकरण- त्वाभिधानास्पतीकत्वं परतिभाति तथाऽपि एथिवीरणएिरेवाज परव॑वणीत्मके य- क्ता । यथा रकेषु पञ्चविधं सामोपाप्रीतेत्यत्राधिकरणत्ववाचिन्या सप्तम्यानि दष्टानां टोकानां ष्टिः कमद्के सानि प्रतीके सपादिता तद्भत्‌ । एतदंपि य- दादित्यादिमतयश्वाद्र उपपत्तेरिति साश्न उपास्तिक्रियाकमत्वेनाभिधानाटष्िर- ्षकत्वं खोकशब्दस्य युक्तमित्यमिपेत्य रखोकरष्टया सामाख्यं पतींकयुपास्येत। तश्चनापि महासंहिता व्याख्याता वेदेतिसहिताशब्देन विदिक्रियाकर्मेणो निर शाल्एयिव्यादिदृष्टया संहितोपास्यताम्‌ । एथिव्याः प्रतीकत्वाभावेऽपि रष्िषि- षयत्वाभिपायेणाधिरोकमिति निर्देश उपपद्यते । तनेद मपरं चिन्तनीयम्‌ । उ- ` पासनं नाम कि सकृलत्यय आहोस्विसत्ययाब्रत्तिरिति । तन यथाऽषवर्ं ब्राह्म- णगुपनयीतेत्यन सकृद नुष्ठानाद्विधिसिद्धिस्तद्रत्सकृस्पत्ययेनेव विघेश्चरिता्थत्वा- श्नाऽऽदृत्तिरिति चेन्न वेदाध्ययनवदावतंनीयत्वात्‌ । यथा स्वाध्यायो ध्येतव्य इत्यत वेदो चारणमावत्यंते । तथा मत्पय आवर्तनीयः । तनोच्ारणावृत्तिय घ्ययनशब्दाथं इति चेत्तद्यत्रापि प्रत्ययाब्रत्तिरेषोपास्ननाशब्दार्थोऽस्तु

एष भगवद्भिमाष्यकारेरादृच्यधिकरणेऽभिहितम्‌ । अपि चोपासनं निदिध्या- सनं चेयत्यन्तणीति्रत्तिरणेव क्रियाऽभिधीयते । तथा हि । सेके गरुमरपास्ते रजानयुपास्त इत्यत्र यस्तासर्येण गुर्वादीननुवतंते सर एवमुच्यते । तथा । ध्यायति मोषितनाधा पतिमितति या निरन्तरस्मरणा। पति भ्रति सोत्कण्डसे- वममिर्धायत इति । यद्यपि पुरश्चरणादौ जप्यमन्राढ़ृत्तिसंख्येव यत्ययावृत्ते रियत्ता न कचिच्छरता तथाऽपि यस्मिन्परतीके यदेवतारष्टिविहिता तत्यतीकं तदेवतारूपमिति निषढोऽभिमानो यावत्सपयते तावदावतैयेत्‌ । अतएव वार्ति- `

१ग.घध, यःत्र। २क.ख.घ. इ, द्प्यरादि ३. च वा'।

योऽनुवाकः।] तेत्तिरीयोपनिषदयपिका | ३९

ककरेरुक्तम्‌ । शाघ्ार्पितधियोपेत्य यत्तादात्म्याभिमानतः । चिरासतनं भवेद्यत्र तदुपासनयुच्यत इति । यथा पतरुद्धा अमात्याः कंचिद्राजकुमारं बां राज्येऽ- मिषिच्य यावता कार्नायं सवासां प्रजानां राजेत्यमिमानेन तदान्नावशवर्तित्वं सपद्यते तापदपमत्तास्तं प्रयल्ेन पारयन्ति तद्त्‌ । संपन्ने तु प्रतीकविषये दे- वत्वाभिमाने स पुननोपेति । यथा जीणेदेवाख्ये पूलारहितामपि प्रतिमां ्षटरा देवत्वबुद्धिरतुवतते तद्त्‌ । तस्मात्पतीके देवत्वामिमानदास्यपयेन्तमपासीनस्य यथोक्तं फर सिध्यति । इति श्रीमत्सायणाचायपिरचिते श्रीबुक्णसान्नराज्यधर- धरमाधवविद्यारण्यपरमेश्वरसबधिवेदाथपरकाशे युजरारण्यके सां हित्यामुपमिषदि तुतीयोंऽनुवाकः | ३॥

त तायानुवाके प्रजादिफरुसिद्धये सहितोपासनयक्तम्‌ । तत बह्मज्ञानसाधनं चित्तेकाग्यमप्य्थात्संपयते । अथ मेधारहितस्य श्रुतम्न्थार्थविस्प्रतौ ब्रह्मज्ञान दयासभवाद्रागादिना शरीरादिपाय्वररितस्याशनाच्छादनादिभिर्वां रहितस्य बहमज्ञानहेतुभूत ्नवणादिम्वृच्यसंभवान्मेधादिसिद्धय्था मन्राश्तुर्थऽनुवकेऽभि- धांयन्ते । तत्राऽऽदौ मेधाकामेन जप्यं मच्रमाह । यरछछन्दसामिति । यः प्र. ` णवां गायन्यादिच्छन्दोयुक्तानां वेदानां मध्य ऋषभः श्रेष्ठः । तच्च कठवद्धीषु सपं वेदा यत्पदमामनन्तीत्युपक्रम्य तत्ते पदं सग्रहेण बवीम्योमित्येतदित्या- भ्नातम्‌ । सच प्रणवो विश्वपः स्वैजगदात्मकः । अर्थपरपञ्चस्य शब्दात्मक-

च्यन्तमावाद्राचश्चाकारे प्रणवस्य प्रथमावयवेऽन्तमौवात्‌ । अर्थपपञ्चस्य वाच्यन्तभवि एतरेयके समान्नातः । तस्य वाक्तन्तिनौमानि दामानि तद- स्येदं वाचा तन्त्या नामभिदांमभिः; सर्वं सितं सर्वंहीदं नामनीति | यथा वणिजः प्रसारितया दिरज्वा सख्गरषहुभिः परोर्बहुन्वरीवदीन्वधरन्ति । तथा तस्य ग्रणवोपाधिकस्य परमेन्वरस्य वागेव दीर्घरन्र्दैवदत्तादिनामा- नि पाशास्तेः सवेमथंप्पश्चजातं बद्धम्‌ । तस्मात्सद नामनि वर्तते । सो जनः स्वकायं नाम श्ुत्वा पान बद्ध्वा समाकृषट इवाऽऽगच्छतीति तस्य वाक्यस्याथः । अन्तभावितकृत्स्राथेपपश्चोपिताया वाचः प्रणवेऽन्तर्भावि र्छन्दागेरान्नायतं । तद्यथा शह्क्ना सवोणि पणीनि संतरण्णान्येवर्मोकारे- ण सवां वाक्संतृण्णेति । खोके वटश्वत्थादिपर्णानि शङ्शब्दाभिेयेन स्वा- न्तमतरखकाविशेषेण यथा व्याप्रानि तद्रदाकारेण सर्वाऽपि बाग्ब्यापत त्यथः । प्रणवे वाचां ऽन्तभाबोऽप्यकारद्रारेण द्रष्टव्यः । एरैदप्येतरेयके समा- स्तम्‌ । अकारो वं सवां वाक्सषा स्पर्शोष्मभिव्यैल्यमाना बह्वी नानाष्पा

9 क. ख. ड, ये साहि > घ, "तदैतय

० विदयारण्यपिरिता [ शिक्षाध्यायै

भवतीति । कवर्गादिषु स्पश्चैनामकेष्वक्षरेषु शषसदप्ण्मनामकपु चाकारोऽनुग- तो मातृकामनच्रे प्यते । तस्मादकारस्य सवेवाग्ुपत्वमित्यथः । तदेवं पणवस्य विश्वसूपत्वं सिद्धम्‌ । तादशः प्रणवरछन्दोभ्यो वेदेभ्याऽधिकत्वेन सारत्वेन संवभूव सम्यक्पजापतेः प्रादुरभूत्‌ । तथा च च्छन्दागा आमर्नान्त । प्रजाप- तिर्छकानम्यतपत्तेभ्योऽमितप्तम्यद्यी विद्या सपाख्चवत्तामम्यतपत्तस्या अभमित- प्राया एतान्यक्षराणि संमास्वन्त म्रभुवःस्रिति तान्यभ्यतपत्तेभ्याऽभितदरेभ्य साकारः संप्रास्वदिति । अभ्यतपत्सारलिघ्रक्षया पयासचितवान्‌ । संपरास्लव- त्सम्यक्सारत्वेन अत्यभादित्यथः | अगृतादित्यनेन निमित्तयुच्यतं । मरणरहितं मोक्षषपं यदमतं तदेवोकारपादुभृतो निमित्तम्‌ । अतएव च्छान्दोग्ये च त. स्योकारपादुभववा्यस्योपक्रमे बह्यसस्थोऽम्रतत्वमेतीत्युपक्रान्तम्‌ । प्रणवस्य ब्रह्मवाचकस्वेन पणवनिष्ट एव बह्मसेस्थः । स प्रणववाच्य इन्द्रः परमेश्वरो मेधया अन्थतदर्थधारणशक्तया मां विदान स्परणातु पणतु | है देव तल सादादहममरतस्य मोक्षोपरक्षितस्य य॒क्तिदेतोग्रन्यहदेधारयिता भूयास्तम्‌ 1 मे- धातुमन्नयुक्त्वा रोगादिराहित्यहे तुमन्नमाह । उरीरमति । मम॒ विय्ाधिका- रिणः शरीरं विचरणं विचक्षणं रोगादिरािस्येन विदयाभ्यासयोग्पमस्तु । म~ दीया जिहाऽप्यतिश्येन माधुयेपेता अरन्याम्यासपर्टीयसी भवतु । कणाभ्पां च विचयोत्पादकं बहुविधग्रन्थजातं श्रूपासं कदाचिदपि बाधरियदोपो माभूत्‌ । हे प्रणव स्वं बरह्मणो जगत्कारणस्य परवस्तुनो ध्यानाय कोश आङ्म्बनभू- तोऽसि । यथा चममयः कोशः खदुरक्षणायाऽऽम्वनमतस्तद्रद्रह्यध्यानरक्ष- णाय प्रणव आर्म्बनमूतः । अतएव करवह्ीप्वाकारं प्रकृत्याऽऽस्नायते | एतदारुम्बन श्रेषठमेतदारम्बनं पररामिति । तादशः प्रणवा मघया धारणङ्क्त्या पिहितो व्याघ्रः । तथाविध्मणवप्रतिपाद्य हे परमेश्वर मदीयं श्रुतं कणौभ्या- सवगतं वेदायरदहस्यं विस्म्रत्यादिदोपनिवारणेन पार्य । आरोम्यादितिद्ध- ये जप्यो मच्रोऽभिहितः । अयानपानवघ्रादिषिद्धये होमार्थं मच्रा उच्यन्ते| तन्न प्रथमं मनच्रमाह । भवहन्तीति । हे प्रणवामिेय परमेश्वर या श्रीरुक्तषवि- धातां भियं मदथंमावह स्वेतः संपादय । किविधेति तदुच्यते । यानि षा- सासि याश्च गाषो ये चानपाने तत्सवं सवदा मम भोगाथमावहन्ती स्वेतः षं- पादयन्तीं तथा संपादितं सवं वितन्वाना विस्तारयन्तीं वेपन्ती वधितं तत्स पैमात्मनो विार्थिनो मम चिरं दीघंकारं कुर्वाणा यथा विनष्ट न भवतति तथा स्थापयन्ती । पस्पदेदविधा श्रीस्ततस्तामावह । पुनरपि कीदशीम्‌ । पशुभिः `

1 क. ड, -म्योऽधि। २. हेतुं मक, च. ह, हेतुं म।

श्चतुधौऽनुवाकः9|] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । 4.

सह रोमशामजावयोऽभ्वाचेत्येवमादयो ये परावस्तेः सह वर्तमानत्वेन वहूषि धरोमयुक्ताम्‌ । तथाविधश्रीपदाय देवायेदमान्यादिहीमद्रम्य स्वाहा इतमस्तु

अथ वघ्रान्नपानादिसमरद्वया भिया युक्तस्य वि्यासंपदायपव््यर्थ रिष्यसंपाद- कहोमा्थान्पश्चमच्रानाह । आमायनित्विति । ब्रह्मचारिणो वेदिकविचाभ्यास्षप- श; शिष्या मां संप्दायपरवर्तकमाचा्यमायन्त प्राप्नुवन्तु । विशब्दो विविधतवं- माचष्टे । पन्वादिकामाः स्व्भखोककामा बह्मरोककामा मोक्षकामाश्चेत्येवं ब्रह्म- चारिणां विपिधत्म्‌ । शब्दः प्रकषमाचष्े । विद्याग्रहणे भरज्ञातिशयः भ्रकषैः। द मित्यनेनाव्ययेन दान्तिरभिधीयते । बाद्येन्द्रियचेष्टाभ्यो बारख्खीराभ्य उप- रतिरत दान्तिः । शमित्यनेन शारितिरमिधीयते । क्राधादिचित्तदोषरारहित्यं शान्तिः । विमा्यानित्वत्यादयश्चत्वारो मच्राः शाखान्तरगतत्वामिप्रायेण केषु चिरेशेषु नाऽ ऽश्रायते। संप्रदायपरव्रृत्तिजनितकीतिपदौ मच्रावाह । यशो जन इति। हे परमेश्वर्‌ त्वत्मसादादहं जने सर्वषु जनेषु यरोऽसानि । आचायौऽपमित्येव यशस्वी भवानि । वख घनं बहुं यस्य सोऽयं वमानतिशयेन वणमान्व्षी- यास्तादशादप्यहं श्रेयान्परशस्यतरो भवानि । यशस्ित्वभश्रेयस्तवंहेतु्रतिपाद- काल्रीन्मच्रानाह । तं स्वा भगेति। मगशब्द एेश्वयांदिषद्‌ णपाचकः। हेश्वय॑स्य स- मग्रस्य धर्मस्य यशसः भियः | ज्ञानवेराग्ययोश्चैव षण्णां मग इतीङ्गनेतिस्मरणात्‌। ` तेन तद्रानुपरक्ष्यते। हे भगवन्परमेश्वर तं भगवन्तं त्वामहं प्रविशानि तादास्म्ये- न त्वपि प्रविष्ट इव स्वेदा त्वां भजानि । स तादशस्त्वमपि मां परविश मधि भविष्ट इवाऽऽदरेण मामनुग्रहाण । सहसखमर्तिभेदयुकते तास्मिस्त्वयि मामहं नि- गरजे नितरां शोधयामि । तद्रननमेव श्रेयोहेतुरि त्यथः । दष्टन्तपुरःसरं बहु- शिष्यसपादकं मच्रमाह । यथाऽऽप इति । आपो रोके प्रवता प्रवणवता निन्न- देशगतेन मार्गेण यथा स्वरया समागच्छति । यथा च मासाध्त्रवैशाखादयः स्वेऽप्यहजैरं संवत्सरमायन्ति। अहानि षष्टदुत्तरशरतत्रयसंख्याकानि जीर्णान्य- न्तर्भवन्ति यस्मिन्तवत्सरे सोऽयमहनरः। न खट कश्चिदपि मासः संवत्सरमति- क्रामति । हे धातः सवस्य जगतो विधातः सर्वेऽपि ब्रह्मचारिणो मासन्यायेन मामनतिक्रामन्तो जरन्यायेन त्वरोपेताः सवेस्मादपि देशान्मामागच्छन्तु | होममन्रानमिधायोपस्थानमन्नमाह । परतिवेरोऽ सीति । श्रमापनयनस्थानं एह प- तिवेश इत्युच्यते । हे धातस्तं मम प्रतिवेशोऽसि । अतोमां प्रभाहि भकाश- य । ब्रह्मविद्याचायत्वेन प्रख्यातं कुर । तदर्थं मां प्प्यस्व प्राप्तुष्यनश्दाणेत्य- यः | इति ्रीमत्सायणाचार्यविरचिते श्रीबुकणसाम्राज्यघरधरमाधवविचारण्य-

शिपि

१ क, ख, ङः. स्वाहुत । > ख, प्रतिक्नाति। ३ ख. स्त्वप्र ४, “ड प्र ।

४२ विद्यारण्यपिरविपा [ शिक्षाध्यायै

परमेश्वरर्सबन्धिवेदाथपकारो यक्षुरारण्यके सांहित्यामुपनिषदि चतुर्थोऽमु- वाकः ॥ %॥

चतुर्थ मेधादिसिद्ध्र्था म्रा उक्ताः । अय पञ्चमषष्ठयोत्रद्मोपासनय॒च्यवे। तत्राप्यद्देवतानायुपास्नं पश्चमे । षष्टे त्वद्धिनो ब्रह्मण इति विभागः । अङ्खवे- वताध्यानस्य प्रतीकत्वेन व्याहूतित्रयं दशयति । भूभुंवः सवरितीति । भरि त्येका भवरिति द्वितीया सुवरिति पृतीया । एताध्िसंख्याका ग्याहुतिशब्दवा- च्याः | ठ्पाहर्णयुद्धारणं तद्विषयत्वान्मच्राणां व्याहतित्वम्‌ । यद्धा पिपिष कर्म- ए्याहिपन्ते प्रयुज्यन्त इति व्याहृतयः तत्मयोगपरसिद्धियोतना्ो वेशब्दः। भ- यिद्योत्रहविष उपसादने दशपणैमासचातु्मास्यहविषामासादने च म्रयोम एव- माञ्नायते । अग्मिहोत्रमेतामिन्याहतिमिरूपसादयेदिति । दर्शपूणेमासो चातु- मास्पान्यारुममान एतामित्याहुतिमिरहवी £ ष्यासादयेदिति च । एव माधानादाबु- दाहार्यम्‌ । कर्मकाण्डप्रसिद्धं व्याहृतित्रय दर्शयित्वा तथेव प्रतीकतेन व्या- हत्यन्तरं दञ्चयति । तासामिति । मदान्सोमपानार्थश्चमसः पात्रविशेष पस्य मुनेः स युनिमेहाचमसः । बहुषु सोमयागेषु व्त॑मानत्वाचमसस्य मह- म्‌ | तस्यापत्यं माहाचमस्यनामक कषिः | स तासां भरादीनां तिद्दर्णां व्याहृतीनां चतुर्थी चतुःसख्यपूरणीमेतां मह इति व्याहतं पवेद्यते पाधा- न्येनोपासनायोपदिशति। उ ह स्मति निपाततंयसमुदायः प्रसिद्धश्र्थः। ऋपेनी- मग्रहणमुपासनायामनुस्मरणा्थम्‌ । तस्मिन्व्याहृतिचतुषटये दणिविशेषं विधत्ते तद्रद्येति । यदेतन्मह इति चतुथंत्याहृतिषटपमस्ति तदेतद्रद्य वस्त्विति चि- न्तयेत्त्‌ । ब्रह्मत्वादेव चतुथम्याहृतिरूपः सोऽयं शरीरमध्येऽवस्थित आत्मा | अन्यास्तु व्याहृतिदेवता हस्तपादादिसहशान्यद्वानीति चिन्तयेत्‌ । यद्रा घ- तथेव्याहृतिः प्रशस्यते । महःशब्दस्य पूजावाचिधातुनिष्प्तात्‌ । पूज्यबद्य- वस्तुरूपेण स्तुतियुक्ता । यया शरीरगतावयवपेक्षया चतन आत्मोत्कृष्टस्तथा व्याहत्यन्तरापेश्षया मह इति चतुेन्याहतिरुरष्ट । उक्तास व्याहृतिष खोक- दष्टं विधत्ते । भूरिति बा इति । यस्मादादित्येन परकारिताः सन्तः स्वै खो- काः पूज्या व्यवहारक्षमा भवन्ति | तस्मान्मह इति व्याहृतेरादिस्यषटपतं यु- क्तम्‌ | मथ तास्वेव व्याहृतिषु देवविशेषदष्टं विधत्ते । भरिति वा अभिरिति। सन्ति हि चन्द्रमण्डरे परितोऽवस्थितानि नक्षत्रन्योतोंषि सर्वाण्यपि परज्यानि भापतन्ते। अथ तास्वेव वेददृष्टि विधत्ते। भूरिति वा ऋच इति) बेद्नयगता म-

ञ्जविशेषा ऋगादयः | ब्रह्म त्वोकारस्तेन हि स्वै वेदाः परज्यन्ते वेदोचारणस्य `

नि

` प्श्चमोऽनुवाकः५।| तै्िरीयोपनिषदीपिक् । ४१

भणवपू्व॑कत्वात्‌ | अथ प्राणहष्टिं विधत्ते । भूरिति वे प्राण इति । मननेन हि थुक्तेन पाणास्तृप्यन्ति । यथोक्तखोकादिहष्टिमिरक्ता ल्पाहृतीरुपसंहरति । ता वा इति । या भ्ररित्यादिव्याहृतयस्ता एताश्वतस्रो व्याहृतयो खोकदेववेदप्राण- हषटिमिश्चतुधां मिचन्ते । तथा सति भ्ररित्येका व्याहृतिः एथिन्यमिकऋग्बेदः राग इत्येव चतर्दिधा । ततश्चतस्ो व्याहृतयो भवन्ति । एवं भुव इत्यादिष्व पत्येकं चतुष्ट सति षोढश संपद्यन्ते । तासां सवीसामपि संग्रदाय चतस- ` शवतस इति वीप्सा । तासां व्याहतीनागुपासनं विधत्ते । ता यो वेदेति । ताः प्रयिव्यादिदष्टिमि्ंक्ता व्याहृतयो वेदीपास्ते तस्मा उपासकाय स्वै देवा इन्द्रादयो बि परजामावहन्ति संपादयन्ति । ननु यथोक्तल्दाहृतिरूपपर्तीको- पासकस्य ब्रह्मरोकपरापिनीस्ति । अप्रतीकारुम्बनानयतीति बादरायण इरि सूत्रे प्रतीकरहितव्रह्मोपासकानामेव तस्माधिनिर्णं यात्‌ । ततो ब्रह्मपराप्यभावेन सरवदेवपज्यत्वं न युक्तम्‌ । नायं दोषः । यस्मा्ः पुमान्व्याहतीर्वद स पुमान्व- क्यमाणानुवाकोक्तं ब्रह्मोपास्ते । ब्रह्मोपासनमेवात्र यरधानम्‌ । व्याहत्युपासनम- ह्म्‌ । तस्माद्रहयपाप्तौ सत्यां स्ैदेवपृन्यत्वं युक्तम्‌ । इति श्रीमत्सायणाचायवि- रचिते श्रीदुकृणसा्राज्यधुरंधरमाधवविद्यारण्यपरमेश्वरसंबन्धिवेदायेमकाशे य~ लुरारण्यके सांहित्यायुपनिषदि पञ्चमोऽनुवाकः ॥ ५ ॥ च प्चमेऽद्ञोपास्नदुकतं षष्ठ त्वरङ्गिन उपासनयुच्यते । तत्ाऽऽदाबुपास्यसवष्पं ` द्ेयति । स य एष इति ! हृदयपुण्डरीकस्य मध्ये स्वा्कष्टपरिमित आकाशो ` वर्तते ¦ स एष इत्येताभ्यां दूरसामीप्यवाचिभ्यां व्यवहितयोगराच्रपरसिद्धः स~ ` निदितश्चत्यन्तरपसिद्टश्चोच्पते । हदशो य आकारस्तस्मिन्नाकाशे पुरुषः स- | पर्णैः परमात्माऽस्ति । यचप्यस्तौ सव्र वतेते तथाऽपि तस्योपरब्ध्ययेदुपाप्त- ताध च हृदयस्थानमुपदिष्यते । हृदयकमर्मध्ये हि समाधिना निरुद्मेकाभ्र मनः परमात्मानं साक्षात्कर्त प्रभवति । हर्यते त्वग्पया बुद्धये तिश्ुत्यन्तरात्‌ { अपरोक्षवाचकेनायमित्यनेन शब्देन सेयं साक्नात्कारयोग्पताऽभिधीयते । ताह~ ` शः पुरुषो हृदयमध्य उपास्यमानः प्रसीदति । अतएव दहरशाण्डिल्यविच्याष् ` हृदयमान्नातम्‌ । तस्मिन्हृदय उपासितव्यः पुरुषो मनोमयो मनःपधानः। _ जिज्ञासवो हि तं परुषं मनसा साक्षत्कुवंनिति । उपासकाश्च मनसा ध्यायन्ति ` तदिदं मनोमयत्वम्‌। अयृतत्वं विनाङाराहित्यम्‌। हिरण्मयो ज्योतिमयः स्वपकाशच ` इत्यर्थः । इत्थयुपास्यस्वरूपमभिधायोपासकस्य मागैविशेषं दशयति । अन्तरे- ` ण ताङके इति । युखविरुस्यान्तजिह्वाग्रखस्योपरि स्थितो वामदक्षिणभामो वा- ` 1 लल, "दिषु प्रः २ख. ^ स्‌ ` कम्म स्ल.न्यक। =

४ विद्यारण्यविरचिता [ शिक्षाध्यायै

ङ्के इृस्युश्येते। ताङके अन्तरेण ताटकयोमंध्ये वत्सतर्याः स्तन इव स्वल्पः क. विन्मांसखण्डो रम्बमानस्तिष्ठति वस्य मांसखण्डस्य योगशाचपर्षिद्र चोतपि- सु यच्छब्दः। मत्यक्षतां चोतयिसुमेतच्छव्दः। रम्विकाकरणम्रवीणस्य निङ्कुप्र- स्परानेन प्रतयक्षः। परकीयमुखे तु चक्षुषेव प्रत्यक्षः। स च मांसखण्ड इन्द्रस्य परमे- श्वरस्य योनिः स्थानम्‌ । शाखाग्रचन्द्रदश्चनन्यायेनं स मांसखण्डः स्वसमीपव- तिनीं योगशाचमसिद्धां शपुश्नाख्यां नाडदीयरक्नयति तस्यां च नाख्यां पविष् चित्तमेकाग्र भूत्वा परमात्मानं सान्षात्कतुं प्रभवति । एतदेवाभिप्रेत्य क्षरिकोप- निषयान्नायते । एकोत्तरं नाडिशतं तासां मध्ये वरा स्मृता । सृपुज्नातु प्रे रीना ्रिरजा ब्रह्मरूपिणी ! इडा तिष्ठति वामेन पिङ्गरा दक्षिणेन तु । तयो- मेध्ये प॑रं स्थानं यस्तं वेद स वेदविद्विति । अतः सा नादी परमेश्वरस्य स्था- नम्‌ । किचागृतचप्रघरेमोगभ्रतत्वादपि तस्य स्यानम्‌ । तन्मार्गत्वमपि च्छ- न्दोगेः कटेश्राऽऽख्नायते। रातं चेका च हृदयस्य नाव्यस्तासां मूधानमभमिनि;- ठतेका । तयो््यमायननप्रतत्वमेतीतिं । सेयमिन्द्रस्य योनिः पुन्ना नादी शि- रसो वामदक्षिगकपारे व्यपोह्य विनि्भिच यत्र यस्मिन्मूधपदेशे केरानामन्तो ग्ररमस्ति तन्न विषेण वतेते । यथाञग्रस्योपरि केशानामभावादग्रमन्तशब्दे- नोच्यते | तथा गृखादधोऽपि तदभावान्प्ररमप्यन्तशव्दवाच्यम्‌ । इत्ययुपास- कस्य फख्पराप्तये निरगमनद्वारमभिधायेदानीं एं दर्शयति । भररित्पञ्मारिति। व्पाहृतिन्रपध्यानेनारन्यादिषु परतितिष्ठति । अशरिवाग्वादित्पानां यदैश्वर्यं तत्मा- भोति । चतुथंत्याहातिध्यानेन ब्रह्मणि सत्यरोकवासिनि परतितिष्ठति । ब्रह्मणो यदैश्वर्यं ततमत । तदेव स्वाराज्यादिवाक्यैः मपञयते। अग्न्यादीनामङ्देव- तानां स्वयमेव राजा भवाति । राजत्वादेव सर्वेऽस्मे देवा बटिमावहन्तीत्युक्तम्‌ । न केवर स्वाराज्यग्रापनिः कितु सर्वेषां माणिनां यन्मनस्तस्य पतित्वं माप्नोति सवेधाण्यात्मको मृत्वा सवेवागायाधिपत्यं द्रष्टव्यम्‌ । एकमेवान्तःकरणं शक्ति- भेदेन मनोविज्ञानरशब्दाभ्पामभिधीयते । करणशक्तया मन इत्युच्यते । करचरश- त्या तु विज्ञानमिति । प्व॑मसरेव देहमात्रपरमि मनोवागार्दनामविपतिरभृत्‌ । इदानीं तु विचासामर्थ्येन सर्वात्मकविराइुपाधिमत्तां माप्य सरवदेहवर्तिमनो- वागा्यधिपतिभेवति । ततः समष्टिरूपविराटमापेरनन्तरपत्प्नवह्मतचवावबोधः सन्नविद्यायां विनष्टायमितद्वक्ष्यमाणसखदपं भवति । आकाशचेत्यादना तर- तत्स्वदूपममिधीयते । आकारवनगतिरहितं शरीरं स्वदूपं यस्य बह्मणस्तदा- फारारारीरम्‌। यदवा सूवेत्तगत्कस्पनाधिष्ठानत्वेन सर्वात्मकत्वादाकाशोऽपि ब-

५ क्ष.य, नरमा ५२६. "परस्या ३ य. "ति। सो एक. "मद्वा

ष्ठोऽनुवाकःद।] तैत्तिरीयोपनिषदीपिकां। ४५

ह्मणः स्वरूपम्‌। आकारो हि सचिदानन्द॑रूपोऽधिष्ठानभागो नामदपात्मक आरो- व्यभागक्रेत्यभयं हर्यते! तत्र नामरूपयोर्भिथ्यात्वेन बह्मत्वाभवेऽप्यधिष्ठानस्य पत्यत्वर्न द्यत्र युक्तम्‌। एतदैवेभिप्रत्यं सत्यासमव्युच्यते | सत्यमवनाध्य सवंजग- त्कल्पनापिष्टानमात्मा स्वषपं यस्य ब्रह्मणस्तत्सत्यात्म । तथा पराणस्याऽऽरामः सर्वतः क्रीडाषप उत्पत्यादिव्यापासे यस्मिन्बरह्यणि तल्माणारामम्‌। पाणोत्पत्तिश्व ब्रह्मणः सकाशादान्नायते। एतस्माज्ञायते प्राणो मनःसवन्द्रिपाणि चेति। परश्नोत्त- राभ्यामपि स एवार्थं आश्नायते । भगवन्कुत एष प्राणो जायत इति प्रश्नः । आ- त्मन एष माणो जायत इत्युत्तरम्‌ । पराणोत्पत्ति प्रयोजनं चापरमात्मन उत्क्रान्त्या- दिव्यपदेशसिद्धिः । एतदप्याश्नातम्‌ । कस्मिन्वा प्रतिष्ठिते परतिष्ठस्पामीतिस् प्राणमस॒जतेति । ईद स्याः पाणक्रांडाया आधारत्वेन प्राणारामम्‌ । तथा मन स आनन्दो यस्मिन्ब्रह्मणि तन्मनआनन्दम्‌ | यदा विबयामियुख्यं परित्पस्य मनो बह्यामिमुखं भवति तदा महत्सुखं मनसा पराप्यते । एतच मेत्रेयोपनिष- द्याञ्नातम्‌ समाधिनिध्र॑तमरस्य चेतसो निवेरित्तस्याऽऽत्मनि सर्सुख भवेच्‌ । न शक्यते वणित गिरा तदा स्वयं तदन्तःकरणेन गृह्यत इति । अनाप्या- श्रायते । रसद्हेवायं रुब्ध्वाऽऽनन्दीभवतीति । तथा मनसो विक्लेपराहित्पं शान्तिस्तया शान्त्या समृद्धं संपूर्णं बरह्म । न खट बदह्मण्यवगते सति द्यानन्दे- करसे निमस्य मनसः कदाचिदपि विक्षेपः संभवति । सेयं शान्तिः शेताश्वत- रेराश्नायते । ज्ञात्वा शिवं शान्तिमत्यन्तमेतीति । भगवताऽप्युक्तम्‌ । युञ्नेवं ` सदाऽऽत्मानं योगी नियतमानसः । शान्ति निवांणपरमां मत्सस्थामधिगच्छ- तीति । तस्मान्मनोगतया शान्त्या सम्द्धं बह्म । यद्वा ब्रह्मगतेव शान्तिः| यथा माया जगदाकारेण विक्रियमाणा विक्षिप्यते तथा बरह्म कदाचिदपि ` न विक्रियते तस्य कृटस्यनित्यत्वात््‌ । अज आत्मा महान्धुव इत्यादिश्चु- तेः । तस्मात्स्वनिष्टया शान्त्या समरद्धं ब्रह्म । तथा तदेतद्नद्याग्रतं मरणरहित- म्‌ । मरणं नाम प्राणस्य देदाननिष्क्रमणम्‌ । मर्‌ प्राणत्याग इति धातुस्मरणा- त्‌ । तच्च मरण माणधारिणां जीवस्य संभवति न तु प्राणरहितस्य परमा- त्मनः । तद्राहिस्यं चाप्ाणो ह्यमनाः शश्र इति श्ुत्यन्तरादवगन्तन्यम्‌ । इ- त्यमुपास्यसवहृपं मागं फर चाभिधायोपास्तनं विधत्ते । इति प्राचीनयोग्येति । भाचीनानि परवकाण्डोक्तानि नित्यनेमित्तिकक्माणि तेः पापे प्रहणे सत्युपासर- ` नायां योग्यो.भवति । तादशं शिष्यं परति माहाचमस्यनामको गुरुरुपदिशति। इति शब्दः सय एषोऽन्तहृदय आकाश इत्याद्यक्तपकारं परागरशात । तथे-

१६्‌, तुत्दागिरास्व्‌ 1 रग. यइ! ३ ड, "दुक्तं प्र।

४६ विधारण्यविरचिता [गिक्षा्याषे

वाऽऽकाशशदीरं ब्रह्मत्यादिगुणा भपि परागरृरयन्ते । यद्यप्येतत्ततो भवतीमि वाक्येन विरार्पापरष्र््वं ब्रह्मभावख्क्षणस्य फृरस्य परतिज्ञातत्वान्युक्तिस्वरूपप- तिपादकमाकाशशरीरादिवाक्यम्‌ । तथाऽपि त यथा यथोपासते तदेव भवती- तिश्चुताद्पास्यफर्योरेकविधत्वन्नवणादाकाराररीरत्वादविगरणानामुपास्यतमपि सभवतींति । तस्मादाचार्यैरूपास्यगुणस्वेन योजितम्‌ । अथ मीमांसा । ततरेदे चिन्तनीयम्‌ } कि पञ्चमपष्टयोरनृवाकयोरुपास्रना मियत आदोस्िदेकेति । उ- पास्यवेरक्षण्यात्फरमेदाच्च भिद्यत इति तावत्पाप्रम्‌ ! पञ्चमे रोकादिदृष्ट्ा व्याहूतिरूपं प्रतीकमुपास्यम्‌ । षष्टे तु मनोमयत्वादिगुणकं ब्रह्मोपास्यमिति षै. रक्नण्यम्‌ । फर च स्वैऽस्मे देवा बङिमावहन्तीति पञ्चमे श्रुतम्‌ । षष्ठे त्वाप्रो- ति स्वाराञ्यमित्यन्यदेव एर श्रूयते । तस्मादुपासनामेद्‌ इति पराप्ते ब्रूमः। एकाधेकारित्वश्रवणदेकमेवोभयनोपास्ननम्‌ । पञ्चमेऽमिहितम्‌ । तायोवेदस वेद बरद्येति व्याहृत्युपासकस्येव बरद्योपासनाधिकारः श्रयते । यथा षडे भार त्यौ प्रतितिष्ठतीत्यादिना व्याहृत्युपाप्तनफएरं च संरैवाऽऽ्नातम्‌ । तस्मददेक- मेवोभयनत्रोपासनम्‌ । उपास्पवैरक्षण्यं खह्वाह्िभावभेदेनाप्युपपयते । स्वैऽस्मै देवा बछिमावहन्तीत्येतदप्यह्कफरु भरिष्यति । यस्य पर्णमयी जुहूभंवति नस ` पापं श्छोकं शृणोतीत्यादौ पणंद्रत्यमन्तरेण क्रतुनिष्पच्यभावात्तर्थते सति फराकादूक्नाया अभावा्फरुस्याथवादतवं युक्तम्‌ । इह त॒ व्याहूतिध्यानमन्तरे. णापि ब्रह्मोपासनरसिदधेः एरूयेव व्याहृ तिष्यानय॒च्यत इति नार्थवादत्वम्‌। तस्मा- दद्ाद्भिभाविनेकोपासनतव युक्तम्‌। न चानेनैव न्यायेन सप्रमानवाकोक्तस्य एथिव्य- ` म्तरिक्नाचा्रकब्रह्योपास्ननस्यापि पूरेण सह कत्वं शद्भनीयम्‌ ।शाण्डिस्यदहरादि- न्यायेन एयगुपासनत्वात्‌। स च न्यायस्ततीयाध्यायस्य तृतीय पादे चिन्तितः, न भिन्ना उत भिचन्ते शाण्डिस्यदहरादयः। समस्तोपासनयैष्ठबाद्रद्येक्यात्स्या- दमिन्नता । कृत्स्लोपास्तेरशक्यत्वाद्रुणेत्रहयष्टयक्ततः । दहरादीनि भिचन्ते प्र थक्ट्यगुपक्रमात््‌ । छान्दोग्ये हरिया शाण्डिल्यविद्या मधुविचेत्पादयः प१्‌- ठिताः । तथा शाान्तरेष्वपि । तत्रं पू्वांधिकरणन्यायेन समस्तोपासनस्य धर. ` एत्वद्वियस्य ब्रह्मण एकत्वाच्च सर्वासामेकविद्यात्वमिति प ब्रूमः। अनन्ता विचास्वेकीकरणेनानुष्ठानं तावदश्चक्यमित्ति विचाभेदोऽप्यदगन्तव्यः। न च वेच- ` स्य ब्रह्मण एकत्वं शद्भुनींयं गणमेदेन व्यवस्थोपपत्तेः ! न चेकैकस्या विचापा इयत्ता निश्चेतुमशक्या परत्येकयुपक्रमोपसंहारयोस्तनिश्चायकत्वात्त्‌ । तस्माद्वि- .

# नाना शब्दादिभेदात्‌ ।अ० ३ प्रा ३ अ ३३। ६ क ध

` १ के.ग. ड. नपा २क.ग्‌.घ्‌, ड. शस्‌

धृष्टोऽनुवाकः६।]. ते्षिरीयोपमिषदीपिका । २७

चानां नानाम्‌ । एवमुपासनयोमेदे सत्येकमेवानुष्ठेयं न तूभयम्‌ । एतदपि तत्नै- व भविन्तितम्‌ । अहेग्रष्वनियमो विकल्पनियमोऽथ वा | नियामकस्यामा- वेन याथाकाम्यं प्रतीयताम्‌ । ईशसाक्षात्करतेस्त्वेकविययेव प्रसिद्धितः । अ- न्यान्थक्यपि्नेपौ विकल्पस्य नियामकौ । द्विविधान्युपासनान्यहंग्रहाणि परती- फानि चेति । आत्मनः सगेणोपासनेष्वर्हग्रहस्य चतुर्थाध्याये वक्ष्यमाणत्वात्ता- न्य ग्रहाणि । अनात्मवस्त्‌नि देवतादष्टया संस्कृत्योपास्यमानानि मतीकानि । तत्राहग्रेषठ शाण््डिल्याद्यपासनेष्वेकं दवे बहूनि बोपासनानि याथाकाम्येनानुषठ- यानि परिकल्पस्य नियामकाभावात्‌ न हि शाण्डिस्योपासनं दहरोपासनमन्यद्ै- कमेवानष्ठेयं नेतरदिति विकस्पनियमे किचित्कारणमस्ति । तस्माचयायाका- म्यभिति परापरे ब्रमः । अन्यानर्थक्यं तावदेकं नियामकम्‌ । तथाहीश्वरसाक्षा- त्कार उपासनस्य प्रयोजनं तचेकेनेवोपासनेन सिध्यति चेढन्योपासनवेयथ्यै- म्‌ । किंचोपासैनेषु न प्रमाणजंन्यः सान्नात्कारः । कि तहिं निरन्तरभावनया ध्येयतादातम्याभिमानः । सं चाभिमान एकमुपासनमनुष्ाय तत्परित्यस्यान्यत वतंमानस्य पुरुषस्य चित्तविंेपे कथं नाम ददीमवेत्‌ । तस्मादानथेक्यविक्षेप-

योर्नियामकत्वाद्भिकल्पो नियम्यते । ब्रद्यवच्वविद्यायामिव ब्रह्मोपाप्तनेऽप्यहग्र- हः कर्तव्यः । तच्विद्याथामहंग्रहश्चत्थाध्यायस्य प्रथमपादे ।चिन्तितः। ज्ञात्रा स्वान्यतया बह्म ्राह्ममात्मतयाऽथ वा । अन्यत्वेन विजानीयाहुःख्यदुःखि- विरोधतः । ओपाधिको विरोधोऽत आत्मत्वेनेव शृष्यते । श्हलन्त्येवं महावाक्ये स्वशिष्यान्ग्राहयन्त्पपि । यच्छाघ्लप्रतिपाच ब्रह्म तञ्नीवेन ज्ञात्रा स्वव्यतिरि- कतया ग्रहीतव्यम्‌ । दुःख्पटुःखिनोर्जोविव्रह्मणोरेकत्वविरोधादिति भ्र च्रूमः। वस्त॒तो बह्मरूपस्यैव सतो जीवस्पान्तःकरणोपाधिकृतो दुःखितवादिसंसारध- भ इति वियत्पादे जीववपिचारे भपश्ितम्‌ ! अतो वास्तवविरोधामावादात्मसेनेव ब्रह्म श्ह्यताम्‌ । अतएवाह ब्रह्मास्म्ययमात्मा ब्रह्मेत्यादिमहावाक्येस्तक््वविदं आत्मसवेनैव बह्म ग्ृरह्न्ति । तथा तच्वमस्यादिभिर्मेहावाक्येः स्वरिष्यान्राह- पन्त्यपि । तस्मादात्मत्वेनेव ब्रह्म प्रहीतम्यम्‌ । एवं सति मनोमयोऽग्रतो हि- रण्मयः परमास्माऽहमित्युपासनीयम्‌ । मनोंमयस्य परमात्मत्वं शाण्डिस्य- पिद्योदाहरणेन प्रथमाध्यायस्य द्वितीयपादे ‡चिन्तितिम्‌ । मनोमयोऽयं शारीर

सामना कोनाम जनो ०

च! अजपा १अ०२।{ स्व॑र प्रसिद्धोपदेशात्‌ १ अ० १ पा० २अ० १1

१ क. ख. ड. “गुणत्वोपा। २ ख, "समस्य न 1 २ च. "जन्यसा । ज्घ.स एवाभि + ५८. क्षेपा)

पु८ विधारण्यविरिता [ रिक्षाध्याये

क्यगतं ब्रह्म तद्धितादिरपेक्षते ! प्ाणादियोगश्िन्तार्थश्चिनत्यं ब्रह्य परिद्धितः। छान्दोग्पस्य तूत्तीयाध्याये शाण्डिख्यविद्यायामिदमाश्नायते । मनोमयः प्राणश्च रीरो भारूप इति । तेत्र जीव ईशो वेतिसंदेहे जीव इति पापम्‌ । मनःसंबन्धा- दीनां जीवे सुसंवादस्वात्‌ । मनसो विकारो मनोमय इति मनःसंबन्धः | भ्र णः शरीरमस्येति प्राणसंबन्धः । न चेदं द्वयमीश्वरे सुसंवादम्‌ । अपाणो हयम- नाः श्न इति निषेधात्‌ । तथेष य आत्माऽन्तहृ दयेऽणीयानिति श्रूयमाणं हू दये ऽवस्थानमणीयस्तवं च निराधारस्य सर्वगतस्य न कथंचिदप्युपपद्यते त. स्माल्नीव इति प्रा ब्रूमः । सर्वं खल्विदं ब्रह्म तज्खानिति शान्त उपासीत त्येतस्मिञ्छमवपिधिपरे परकवाक्षये श्रूयमाणं यद्ह्म तदेव मनोमयः पाणक्ञरीर इत्येताभ्यां तद्धितबहुरीहिभ्यां विशेष्यतेनापिश्ष्यते । शमवाक्यस्यायमर्थः | यस्मात्सवेमिदं ब्रह्म तज्नत्वात्त्तवात्तदनत्वात्तस्मात्सवात्मके ब्रह्मणि रागद्रै- ` पविषयासंभवादुपास्तिकारे शान्तो भवेदिति । तथा तद्वाक्यगते ब्रह्मणि वि- रोष्यत्वेनान्विते मनोमयवाक््यमपि ब्रह्मपरं भविष्यति । न च बरह्मणो मनः- प्राणसवन्धानुपपत्तिः । निरुपाधिके तदनुपपत्तावपि सोपाधिकस्पोपास्यस्य चिन्तनाथतया तदुपपत्तेः । तस्मत्सर्वैष्वपि वेदान्तेषु यद्रह्मोपास्यत्वेन परसिद्ध तदेवान्नाप्युपास्यम्‌ । न हि कचिदपि वेदान्ते जीवस्योपास्यत्वं प्रसिद्धम्‌ | ततो ब्रहयवेति राद्धान्तः । तज यथा डामवाक््यमतं व्रह्म मनोमयत्वविशे- षणेन विशेष्यत एवमनापि परिप्रणैवाचिपुरुपशेव्दोक्तः परमात्मा मनोमयरा- ब्देन विशेष्यते । परिपर्णैवाचितं च श्रेयोमाभे दितम्‌ । पुरुषः पुरि रयनाद्रा पूणेताद्राऽगनाऽस्य वा पृतैरिति । एरिशयनपक्षे जीवपरत्- मपि भविष्यतीति चेन्न । तायो वेद सवेद ब्रह्यत्येवं ब्रह्मणः पक्रान्तला- त्‌ । आकाशशरीरं ब्रह्येत्युपसंहाराचच । दिरण्मयश्चच्दस्य तु ब्रह्मपरतं प एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरूषो दश्यत इति वाक्ये निर्णीतम्‌ । सच नि. णेय; पथमाध्यायस्य प्रथमपादेऽशभिहितः । दिरण्मयों देवतात्मा किवाऽपौ ` परमेश्वरः । मयादाधारद्पोक्तरदैवतालमेव नेश्वरः । सार्बातम्यात्सर्वहुरितराहित्या- ` चेश्वरो मतः । मर्यादाया उपासा्थमीशेऽपि स्ुरुपाधिगाः । छान्दोग्यस्य म-

पततीति निमे

„१ घ. पाद रभ. संपाद क. ए. ड. "येऽन्तस्था ४व. “नधान ५क.क्ञ ` छ -कष्डुषुकः ध , ८ ~ च, „ ५

षृष्ठोऽनुवाकः६।] तेतिसीयोपनिषदीपिका । ४९ `

तत्राऽऽदित्यमण्डे विद्याकर्मातिरायवशात्कथिल्जीवो देवरूप मुपेत्य लगद- विकारं निष्पादयननवपिष्ठते । शन्वरश्च सर्वगं तत्वान्मण्डरेऽपि वतेते । अत- स्तयोः संशायः । तज देवतात्मेति तावत्माप्रम्‌ । कतः । म्यादाधारदूपाणायु- च्यमान्ात्‌ । ये चायुष्मास्पराश्चो लोकास्तेषां चेष्टे देवकामानां चेत्येश्वयेम- यादोक्तिः । अन्तरादिस्य इत्याधारोक्तिः । हिरण्मय इति रूपोक्तिः । म हि सर्वेश्वरस्य सर्वाधारस्य नीपस्य परमेन्वरस्येश्वयंमर्यादाधार सरूपाणि संभवन्ति । तस्मददिवतास्मेति प्च उच्यते । हिरण्मय ईश्वरो भवेत्‌ । कुतः । सर्वात्मत्वं भ- वणात्‌ । सेवक्तंत्साम तदुक्थं तचज्ञुस्तद्नचेतिवाक्ये तच्छब्दे; पकरतं दिरण्मयं पुरुषं पराग्ररुय तस्यक्सामा्रोषजगदातमकत्वमुपदिश्यते । तचाद्वितीये परम- श्वरे मुख्य युपप्यते न तु सद्वितीयायां देवतायाम्‌ । तथा स एष सरदेभ्यः पाप्मभ्य उदित इति श्रूयमाणं सर्वपापराहिष्यं बह्मणोऽसाधारंणं टिद्म्‌ । यद्यपि देवता- याः कर्मण्यनपिकाराक्ियमाणकरिष्यमाणपुण्यपापयोरभावस्तयाऽप्ययुरादि- लनितनिमित्तदहःखसद्वावादुःखहेवभूतजन्मान्तरसंचि तदु रितमनुवतंत एव । मया- दाधारहूपाणि त॒पाधिधर्म॑तया सोपाधिके परमात्मन्युपास्ये वतितुमदन्ति । त- स्मादीश्वसे हिरण्मयः । तन्न यथा सार्वारम्पादिकं ब्रह्मङिद्िमस्त्येवमन्राप्यम- तत्वसत्यात्मत्ादिकं खिद्कुमवगन्तव्यम्‌ । अतो मनोमयत्वादिगुणकः परमा- ल्ाऽनोपास्यः । छन्दोगाः शाण्डिल्यविद्यायामेवमामनन्नि । मनोमयः पाण- शसो भारूपः सत्यसंकल्प इति । वाजसनेथिनश्च बृहदारण्यके परन्ति । म- नोमयोऽयं परुषो भाः सत्यस्तस्मि्नन्तदहेदये यथा व्रीहिवायवों वा सख एष सर्वस्येशानः सर्वस्याधिपतिः सवेमिदं मरशास्ति यदिदं किंचेति । तथा शा- खामेदेऽपि पञ्चाथिविचान्यायेन मनोमयत्वादिगुणकस्य वेद्यस्वहूपस्य परत्य- भिज्ञानाद्वियेक्यं द्रष्टव्यम्‌ । स च न्यायस्तृतीयानुवाके पदरितः। सतिच पविचेक्षये तिरुष्वपि शाखासु परस्परं षिशेषगरणा उपसंहतंव्याः । उपसंहार न्यायश्च तत्रैव परदश्चेतः । उपसंहृतसवेगणोपेते ब्रह्मणि तादासम्पाभिमानष्पः साक्षात्कारे यावद्भवति तावत्पत्ययादरृत्तिः कते्या । उपास्ेत्युकतस्येपाप्तनश- ब्दस्य तद्वावित्वात्‌ । एतदपि तत्रेव पदरितम्‌ । श्तिश्च देवो मृत्वा देवान- प्ये तीत्पेतस्मिन्नेव जन्मनि देवभावलक्षणं साक्षात्कारं दशयति । उत्पनेऽपि साक्षार्कारे बद्योपास्नमामरणमादतितम्यम्‌ । तदेतच्तुथाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्‌ । उपास्तीनां यावरिच्छमादृत्तिः स्याद ताऽऽगृति । उपास्त्यथा-

बयोमोिभोनासणिण यनानिभ ममे भिक मक वेम पिना णो

+ आप्रायणात्तच्ापि दि दष्टम्‌। अन ४ पा०१अ० ८।

१ ड, भला २ ङ्‌, लद्यौनात्‌ । ३ क. ग. ङ. णि च ५५ | ॥

५० विच्ारण्यविरयिता [ शिक्षाप्यायै

भिनिष्पत्तेर्याविदिष्छं न तुपरि । अन्त्यप्रत्ययतो जन्म भाव्यतस्तत्पसिद्धये | आप्रत्यावर्तनं न्याय्यं सदा तद्भाववाक्यतः । विजातीयप्रत्पयानन्तरितसजावी- यप्रत्ययप्रवाह उपास्तिशव्दस्यायंः । सच फियताऽपि कारेन संप्यतेऽतो यावदिच्छमाद्रत्तिने त्वामरणमिति पप्र बूमः भाविजन्मनः प्रयोजकोऽन्त्य- ग्रत्यय आमरणाहृत्तिमन्तरेण न अख्भोऽतएव स्मरतिः सदा तद्भावभावित इत्याह । कथं तर्हिं ज्पोतिष्ठोमादिकमणा स्वगं गच्छतोऽन्त्यप्रत्ययः कमम॑न- न्यापूर्वादिति चमः | उपासनेऽप्यपुषमस्तीतिचेद्भादम्‌ । नैतावता निरन्तरा वृच्तिरक्षणो रृष्टोपायः परित्याञ्यो भवति । अन्यथा सवस्य रसुखहुःखादेरपवै- नयत्वेन भोजनादर्थो दृष्टः प्रयत्नः परित्यन्येत । ततो दृषएरोपायत्वादामरण- मावतेनं कतेव्यम्‌ । तथादिधाद्ृत्नियुक्तस्योपासकस्योत्क्रान्तौ विशेषश्वतुर्था ध्यायस्य द्वितीयपादे चिन्तितः अविशेषं विशेपो वा स्यादुत्क्रान्तेरुफसि- तुः । हत्प्रयोतनसाम्योक्तेरविशेषो ऽन्यनिगेमात्‌ । मधन्ययेव नाडयाऽसो त्रजे लाडीविचिन्तनात्‌ 1 वियासामथ्येतश्चेति विशेषो ऽस्त्यन्यनिगमात्‌ । उपासक- स्प येयगुत्क्रान्तिः सेयमितरोत्करान्त्या मागपिक्रमपयन्तं समेत्युक्तम्‌ । अथ गपिक्रमेऽपि समेव भवितुमर्हति ृत्पचोतनादेः समत्वश्चवणात्‌ । तथा हि ¦ तस्य हेतस्य हृदयस्याग्रं प्रयोतते तेन प्रयोतेनेप आत्मा निष्क्रामति चक्षषोः वा पूर्ध्नाो वाऽन्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्य इति श्रूयते । अयमर्थः} वाङ्बनसि सपद्यत इति क्रमेण सजीवं रिङ्कशरीरं शक्तयवशेपं परमात्मनि यदा री यते तदा पूर्वलन्म समाघ्रं भवति । अथ जन्मान्तराय तद्धिङ्कं एनदये प्राहुभवति । तस्मिन्नवसरे हृदयाग्रे ऽवस्थितस्प सिङ्कस्प गन्तत्यभाविजन्मा- रोचनात्मकोऽन्त्यप्रत्ययत्वेन रोके प्रसिद्धः कश्चिखयोतो भवति तेन यक्तःस- माड(भ्या निगच्छतींति । एतच सवषां समानम्‌ । तस्मानोपाप्तकस्येतरेभ्यो विशेष इति प्रपि ब्रूमः | गर्धन्ययेव नाद्योपासको निर्मच्छतीतरम्य एव ना- इभ्य इतर्‌ ¡ कुतः । उपासकेन मूधन्यनास्याश्चि(^िततत्वास्सगुणव्रह्यविद्यासा- मथ्याच्च । ्त्यन्तरे चायमर्थः स्पषटमवगम्पते । शतं चेका च हृदयस्य नाख्य- स्तासां मूधानमभिनिःषतेका । तयोध्व॑मायन्मरतत्वमेति विष्वङ्डन्या उत्र- मणे भवन्ताति। अन्या नाड्य उत्करमणाय युज्यन्ते । न तमृततपराप्तय इत्यथः। तस्मादस्त्युपासकस्य विशेषः । अस्मान्म्रधेन्यनादीनिष्करमणषूपाद्िशेषाल्मा-

* तदोकीगरज्वरनं त्प्क्रारितद्वारो वरद्यासामर्ध्यात्तच्छेषगव्यनुस्मृतियोगाश्च दादानुपहीतः शताधिकया । अ० ४ पा० २अ०९।

1 ० कदा

न न गिनः = मपि दमो ति ११.०४१ न १४

१ य्‌. "साम्ये को विङ्नेपोडऽन्परस्यमि त्रु, अद्यायं ।

षठोऽनुवाकष्द।] तेसिरीयौपनिषदीपिका | ५१

सीनो योऽययत्रान्तिरकारस्तत्र शाखान्तरवाक्योदाहरणेन पञ्च॒ विचाराः प्रदत्ताः । तद्वाक्यं च च्छन्दोगेराश्नायते । अस्य सोम्य पुरुषस्य प्रयतो वा- क्ननसि संपद्यते । मनः प्राणे । प्राणस्तेजसि । तेजः परस्यां देवतायामिति । तत्र भरियमाणस्य पुरुषस्य वागुपरुक्षितानां दशेन्द्रियाणां मनसि स्वरूपमरवि- रुयो न भवति । किंतु बृत्तिमात्रपरविख्य इत्येको विचारः । तस्य च मनसः भाणे दृत्तिपविख्य इति द्वितीयः। तस्य च माणस्य स्वात्मनि जीवे इत्तिप॑विर- य इममात्मानमन्तकारे स्वै पाणा अभिस्मायन्तीति बृहदारण्यकवाक्यादि- ति प्रृतीयः। सेयं इत्तिपरविरुपषूपोत्करान्तिनडीनिष्कमणदूपमागेपक्रमपय॑न्ता धमीधर्मपषृत्तस्योपासकस्य तत्व्ञानिनश्च त्रयाणामेतेषां समानेव न तु विषमे- ति चतुर्थः । बाह्चेन्द्रिसमनःपाणा यस्मिञ्जीवात्मनि बृच्या प्रषिरीयन्ते स लीवात्मा यर्रिमस्तेजःपरधाने भूतपश्चफे वृच्या प्रविलीयते तद्रूतपञ्चकं बदह्यत- न्वानभिन्ञस्य परुषस्य परमात्मनि इत्येव परविरीयतेन तु स्वरूपेणेति प- चमः | एवमेतेः पश्चमिर्विचारेः सवंसाधारणोत्कान्तिविंचारिसा । अन्न परमा- त्मनि योऽय पश्चभ्रतरूपरिद्घशरीरपविखुयस्तेन पवंजन्म समाप्तम्‌ । अथोपा- सकस्य ब्रह्मोकप्राप्ये मधेन्पनादीनिष्करमणषूपो विशेषो विचारितः! स चात्रान्तरेण ताके इत्यारभ्य व्यपोह्य शीषकपारे इत्यन्तेन समाश्नातेः। तच्च ब्रह्मछोकप्रा्ठिप्॑न्तस्य माभैस्योपरुक्षणं. द्रष्टव्यम्‌ । तर्सियश्च मागे राखान्तरवाक्योदाहरणेन षदिचाराः प्रृत्ताः। तन च्छन्दोगा अय यत्नेतद- स्माच्छरीरादुतक्रामत्ययेतेरेव रदिमभिरष्वं आक्रमत इति वाक्येन मरधन्यना- स्या निष्क्रान्तस्याऽऽदित्यरदिमसबन्धमामर्नानिति । तताहम्रतस्य तस्संभवेऽपिं रात्नौ मरतस्योपास्तकस्य न संमवतीति पूर्वपक्षीकृत्य रात्रावादित्यररमनिामभि- व्यक्तयभवेऽपि नादीरहिमसेबन्धस्य यावदेहभावित्वादस्ति ररिमपापिरिति प्रथमो विचारः । एतस्मिनादित्यररम्यादिक उत्तरमागं उत्तरायणश्रवणादक्षि- णायने म्रतस्योपासकस्य विद्याएर्‌ नास्तीति पएवेपक्ीकत्योत्तरायणशब्देन त- द्मिमानिदेवताया पिवक्षितत्वात्फर्मस्तीत्युक्तम्‌ । सोऽयं द्वितीयः । छन्दोग- बृह दारप्यकयोस्तेऽचिषमभिसभवन्तीत्यादिना पश्चा्िषिचायामार्चंरादिको मा- गं आश्नातः । विद्यान्ते तु वाजसनेयिमिः स वायुमागच्छतीत्यादिना वा- य्वादिकः पठितः| पयंङ्कविचायां कोषीतकिमिः स एतं देवयानं पन्थानमा- पद्याग्िखोकमागच्छतीत्यभिखोकादिकः पठितः ! तस्मादुत्तरमार्मो नानापिध इति पूवेपक्षीकृत्य वाय्वभ्निरोकादीनामेकस्मिनेव माग परवविशेषत्वेनान्वयसंभ-

१स्‌, परल) २क्‌.क्ञ, ड. “स्य त्वात्म" 3. ग, प. ङ. रट

भ विचारण्यवरिरचितां [ िक्षाष्याये

वादेक एवा्िरादिको मार्गं इत्युक्तः । सोऽयं तृतीयः । कोषीतकिपोक्तस्य वायुलोकस्य मागैमध्ये संनिवेशासमवमाराद््य ब्रहदारण्यके वायुपरतेन मार्भ- णाऽऽदित्यादिपापिश्रवणादादित्याद्वागवायोः संनिवेश उक्तः । सोऽयं चतु- ` थः । तथा कोषीतकिमोक्तानां वरुणेन्द्रपजापतिखोकानां मागंमष्ये संनिवेशा- संभवमारङ्च विदुद्ररुणयोढष्टद्रारा संबन्धसभवाद्विदुष्टोकादष्वं वरुणसोक- ` स्याऽऽगंन्तनामन्तेः सनिवेश इति न्यायेनेन्द्रमजापतिरोकयोवंरणरोकादृष्वं संनिवेश इत्युक्तम्‌ । सोऽयं पश्चमः। तस्मिन्मार्गे श्रुतानामर्चैराकीनां मागचि- हत्व भोगभरूमित्वं च निराङ्ृत्पाऽऽतिवाहिकदेवत्वमक्तम्‌ । सोऽयं षष्ठः । एतेः षद्धिविचररेनिर्णीतो यो मा्स्तस्य मागेस्य ब्रह्मतच्वावबोधबद्योपास्नयोः सा- धारणत्वमाराङ्न्योपाषनविषय एवायं मामे इति निर्णोतम्‌ । उपासनेष्वपि य- न्न ॒मार्मश्रवणं ततरवेत्याराद्त्य स्वौपास्नसाधारणत्वं मा्भेस्य निर्णीतम्‌ । तेन मार्गेणोपास्चकस्य बरह्मपापिमंवति । तत्परुषो मानवः स एंनान्बह्म ममयती- त्यमानवेन विद्युद्धोकवर्तिना पुरुषेण ब्रह्मप्रापणस्योक्तत्वात्‌ । तन्न परब्रह्यवे ्रा- प्यमित्याराङ््च परब्रह्मणि गत्यषंभवाह्लोकविशेषषपं कायेमेव ब्रह्मोपासकेन ` ` अप्यमिति निर्णीतम्‌ । एवं कार्यबद्मखोकपापिः प्रतीकोपासकानामप्यस्तात्या- शङ्क्य बरह्मोपासकानामेव नेतरेषामिति निर्णीतम्‌ । योऽयम्चिरादिमार्गेण पा- प्यो बह्मरोकः स एव भूरित्यग्रो परतितिष्ठतीत्यारभ्य विज्ञानपतिरित्यन्तया श्रुत्या पञ््यते। तत्न बह्योकपापरो सत्यां व्यष्टयभिमानः समषटयमिमानश्चेत्युभयं संपच- ते। तयोमध्ये व्यष्टयमिमानेनाभिवायखादित्यादिदेवतानां तादाल्म्यं पराप्य तदीये- प्वेश्वयषु परतितिष्ठति ¦ समष्टयमिमानेन तु मूखोकाचधिष्ठातृब्रह्महपो मखा स्वारा- ज्यमाप्रोति। तथाविधव्रह्महपतसिद्धयर्थमेद ब्रह्मरोकगामिनं योगिनं परति कौषी- तकिनः पय॑ङ्कविच्यायामेवमामनन्ति। तं पञथ्चश्तान्यप्सरसां पतिधावम्ति शतं चौ मरहस्ताः शतं मारहस्ताः शतंमाज्जनहस्ताः शतं वासोहस्ताः शतं फर्हस्ता- स्तं ब्रह्मारुकारेणाख्कुर्वन्ति । स बह्मारुकरेणाख्कृतो ब्रह्म दिद्रान्बद्यैवामि~ अतीति । तदिदं ब्रह्मपारिरक्षणं स्वाराज्यमेव विविच्य चतर्भि्विचररेनिणीत- म्‌ । बह्यराक्वासिनां योगिना भोरयवस्तुसंपादने मनुष्यखोकवासिवद्धाद्यसा- धनमपेक्षितमित्याशङ्कय संकर्पमात्नस्य तत्सानत्वं निर्णीतम्‌ ! सोऽयं मरथमो

विचारः । तस्य संकल्पमात्रेण भोग्यजातं सष्टवतो योगिनो भोगाधिष्टनस्य `

देदस्य भावाभावौ श्वतिद्रयथोक्तो पुरुषभेदेन व्यवस्थितावपित्याशङ्ैकस्यैव

तूल \ “५ क. ग. घ. चृणदस्ताः । ६ ख. 'तमज्ञ ५ ग, 'स्वणदृस्तास्ते । ध

पष्ठोऽनुवाकः६।] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । ५३

पुरुषस्पैच्छिकौ देहभावाभावाविति निर्णीतम्‌ । सोऽयं थत. | यदाऽ्यं यो- गी स्वेच्छया युगपदेव बहुन्देदान्छजति तदानी तेष्वेक एव देह जीवात्मोपेत इतरे तु तद्रहिता इत्याशाङ्यैकस्य चित्तालुवर्तिभिः एथगेव जीवात्ममिरुपेता- सते सव देहा इति निर्णीतम्‌ । सोऽयं तृतीयः । तस्य योगिनो भोग्पवस्तुदेह- लीवात्मनां ष्टिः संकदपमत्रेण यथा भवति तथेवाऽऽकाशादिपश्चमहामूतार्नां भौतिकस्य ब्रह्माण्डादेर्जगतश्च खष्टिरस्तीत्याशदुःचानादेनित्यसिद्धस्य प्रमेश्वर- स्यैव जगत्सष्टत्वम्‌ । न तु योगिन इति निर्णीतम्‌ । सोऽयं चठथैः । तेरेतेश्च- तभिरविचरेनिर्णीतं स्वाराज्यं भराप्रवतो योगिनस्तस्मिनेतद्रह्मरोकं निरुंणव्रह्म- तच्वसाक्षात्कारे सति ब्रह्मखोकस्यावसाने बिदेहकेवस्यं भवतीति । अयमर्थ एत- ततो भवतीत्यादिना समाज्नातः। एतदेवामिपेत्य भगवता व्यासेनापि सूत्रितम्‌ कायीत्यये तदध्यक्षेण सहातः परमभिधानादिति | कायस्य ब्रह्मरोकस्यात्पये प्रख्ये सत्यत ऊर्वं तष्ोकाध्यक्षेण चतुर्युखेन ब्रह्मणा सह परं बह्म पाप्रोती- ति श्ुतिस्मृत्योस्तथाऽमिधानात्‌ । देदान्तविज्ञानखनिधिताथाः सन्यासयो- गा्यतयः शुद्धसच्वाः । ते ब्रह्मरोके तु परान्तकारे परामरतात्परियुच्पन्ति सवं इति श्वतिः । ब्रह्मणा सह ते सवै संप्राप पतिसंचरे । परस्यान्ते कृतात्मानः म~ विशन्ति परं पदमिति स्मरतिः । तदेवं ब्रह्मोपासकस्य ब्रह्मरोकप्राधिपूर्विका क्रमञ॒क्तिमैवतीति स्थितम्‌ ॥ इति श्रीमत्सायणाचायंविरचिते रीवुक्णसान्रा- ज्यधुरधरमाधवविद्यारण्यपरमेश्वरसंबन्पि वेदाथपरकार यज्ुरारण्यके सांहित्या- मुपनिषदि षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥ |

षष्टेः ऽनुवाके मनोमयत्वादिगणविशिषएस्य ब्रह्मण उपासनमुक्तम्‌ । तस्य ब- हमणश्चक्र्गम्यगुणविशेषाभावेनोत्तमाधिकारिविषयत्वान्मदाधिकारिणं प्रति च- क्ुगंम्पगुणोपेतवब्रह्मोपासनं सप्रमेऽनुवाकेऽभिधीयते । तन्न प्रथममाधिभोत्तिकं गुणपञ्चकजयं दशयति । प्रथिव्पन्तरिक्षमिति । एयिष्यादिकं रोकपश्चकम्‌ । अगन्यादिकं देवतापश्चकम्‌ । आप इत्यादिकं द्रव्पपञ्चकम्‌ । तत्राऽऽत्मशब्दे- न समष्टिरटपो विराटपुरुष उच्यते । इत्येवयुक्तं पञ्चकनयमधिभूतमहंमत्पयग्रा- द्भ्यो वक्ष्यमाणेभ्यः पाणादिभ्यो व्यतिरिक्तानीदंपत्ययग्राह्याणि एथिन्यादी- नि भतान्याभ्नित्य षतत इत्यधिभूतम्‌ । भूतविषययुपासनगुक्तमित्यथः । वक्ष्य- माणेनासंकीणत्वायोक्तं विभज्य मतिज्ञापुरःसरमन्यत्पञ्चकलयं दशंयति । अ- थाध्यात्ममिति। अथ भूतविषयपञ्चकजयकथनानन्तरमध्यात्ममात्मविषयपञ्चक- सयमभिधीयत इति शेषः । यस्मिन्देहेन्द्रियादिसंघाते राघ्रसंस्काररर्दितस

कानानानि)

१ ख. `नुवृत्तिभिः । २ ग शछेनानुवाकेन म" २ क. ग, घ. ड. दि द्र

५४ विचारण्यविरचिता [शिक्षाध्याये

सनस्याहमिति बुद्धिः सोऽयं खोकप्रसिद्ध आत्मा तमधिकृत्य यदुपासनं वतते तदष्यात्मम्‌ । देहमध्यर्वतिन एकस्येव वायोः प्राणादयः पञ्च वृत्तिमेदाः । अ- तएव प्राणविचारे भगवता व्यासेन सूत्रितम्‌ । पश्चडत्ति मनोवद्यपदि रयत इति। तासां च वृत्तीनां स्यानमेदः पूषरुदाहृतः । हृदि प्राणो गुदेऽपानः समानो ना- मिसस्थितः । उदानः कण्डदेरो स्याद्यानः स्वेशरीरग इति । तदेतद्रायुप- फम्‌ । चक्षरादिकमिन्द्रियपञ्चकम्‌ । च्मादि धातुपञ्चकम्‌ । स्लावरब्देन वसाऽ- भिधीयते । यदेतदधिभूतपश्चकनयं यच्चाध्पात्मपश्चकनयं तेनोभयेन ब्रह्मण उ- ` पाधिभ्रेत कृत्रं जगदभिधीयते । तदेतज्नगहुपाधिपिशिष्ट ब्रह्मस्वषूपयुपासित- ` व्यम्‌ । अथार्थवादेनोपास्तो विधिगुन्नयति । एतद धिषिधायेति ¦ रषिरतीन्द्रि- यस्य शाघ्नाथस्य द्रष्टा कथिन्मुनिरेतत्छयिव्यन्तरिक्षादिकमुपास्यस्वहपमपिः विधायाधिकं साक्षात्कारपयंन्तं यथा भवति तथोपास्य स्वानुभवेन स्वत्मकं विराद्प प्राप्य स्वानुभवसिद्धमर्थ शिष्येभ्यः मोक्तवान्‌ । किक्तवानिति तद- भिधीयते। इदं प्रतीयमानं सर्वं जगद्विराइपं पाङ पड्िच्छन्दसः सवन्धि ! वेश- स्वेन तत्मसिद्धिरुच्यते । परसिद्धमेतत्सवंस्य पाङ्त्वम्‌ । तथा हि । पञ्चाक्षरा प- ` द्विरितिश्चत्या पड्िखछन्दः पञ्चसख्येपितम्‌ । तथा जगदपि पथ्चसंख्योपेतम्‌) पञ्चीकृतपश्चमहाभूतानि तत्काय च सवं विराडित्युच्यत इति सप्रदायषिद्धिर- भिधानात्‌ । तथा सति जगतः पङ्कच्छन्दसा सह सादर्यरुश्रणस्य संबन्धस्य विद्यमानलात्पाङुत्वम्‌ । तथा एथिप्याद्यपासनमपि पञ्चकैरुपेततवात्पाङ्प्‌ । तेन ` पड्भूनेवोपासनेन पां विराद्पगुपासकः स्एणोति प्रीणयति । पराप्रोरीत्पर्थः। एतेनाथवादेन पाङ्हपविराद्पापिकाम एवयपासीतेति वपिधिरूमीयते । सत्यां

विराट्पाप्ठो तचन्ञानोत्पत्तिद्रारा क्रमगुक्तिः पूर्वोकतन्यायेनावगन्तव्या॥ इति श्नीमत्सायणाचापेविरचिते श्रीलुकरणसाघ्राज्यघरधरमाधवविद्यारण्यपरमेन्वरस- बधिवेदाथपरकाशे यज्तुरारण्यकं सांहित्यायपनिषदि सप्ठमोऽनवाकः ॥ ७॥

सप्तम स्थूखुदरिनो मन्दस्य स्थूरहूपष्रथिव्यादुपाधिकबह्मोपासनयक्तम्‌ । ` पूवं स्मि्ननुवाकं षष्ठे किंचित्सृक्ष्मदशिनो मध्यमस्य सुकष्मरूपमनद्यपाधिकब- ह्योपासनयुक्तम्‌ । अथोत्तमाधिकारिणोऽष्टमानुवाके वेदान्तमरतिपाद्यप्रणवाभिधे- ` यथद्धब्रह्यापासनमुच्यते । तनोपास्यस्वरूपं दशयति । भोमितीति । ओंकारः ` परमात्मना वाचकः । तया च पतञ्चलिपोक्तं योगसं पर्वमेवोदाहतम्‌ । तस्य वाचकः प्रणव इति । इति शब्दोऽथाँन्तरव्याद्रच्यथंः । ओमित्यनेनेव शब्देन `

१ क. ख. ड, "नुभि" २ घ. न स्व्र

षटमोऽनुवाकः <|] = तेप्िरीयोपनिषदीपिका । ५९

वा चिन्तनीयम्‌ । वाचकर्मोकारमन्वारयन्वाच्यं बद्योपासीतेत्यर्थः | ओकारस्य नह्मवाचकत्वयोग्यतां दशयति । ओमितीदमिति । ओमित्येदस्मिमेवाक्षरे श- ष्दरूपमथद्पं चेदं स्वं जगदन्तभूतम्‌ । तयथा रशदुनेत्यादिश्ुत्या रउब्दान्त- भाव आन्नातः । तस्य वाक्तन्तिरित्यादिश्ुत्या शब्दद्वारेणार्थान्तभौवोऽप्या- च्नातः । एतच सर्वं यरछन्दसागृषभ इत्यत्र वि्वपपदव्याख्याने प्रपञितम्‌ । तथा सत्ति प्रणषस्य सवौत्मकत्वेन स्वात्मकव्रह्मपाचकत्वयोग्यता संभवति । ओकारस्य सर्वसंबन्धं केषुचिद्वेदिकव्यवहरेषदाहूव्य प्रदर्शयति । ओमित्येतद- नुङृतीति। दशंपूणमास्रादियागेषु यलुरवेदोक्तकमांनुष्टायिनोऽष्व्यंबो यसिमिन्काङ आभ्मात्रं प्रत्याश्नावयेति मेषमनच्रं परयुश्चते । तदानींमोश्रावयेति म्र परन्ति । अतएवाऽऽपस्तम्बः । आकारादिमोकारादिरमोकारादिं च त मन्नं विकल्पेनो- दाजहार । आश्नावयोश्नावैयोंभ्रावयेति श्रावयतीति । तेषु पक्षेष द्वितीय भो कारादिप्नोऽन् श्रुत्योदाहृतः ¦ मन्नगत आकार आश्चौघ्रसबोधनाथेः । है आ- ओभ देवान्पति हविष्प्रदानावसरं श्रावयेतिमन्रा्थः | तस्मिन्मन्रे यदेतदोका- रोज्नारणं तदेतदोमित्येतदनुकृति भवति । प्रणवे मकारात्पूर्वमागष्पो य भो कारस्तस्यानुकृतिरतुकरणं सादरयसंपादनं तंयस्मिह्च्वारणे तेदिदमोपित्ये- तदनुकृति । परसिद्धियोतनो्ां ह स्मवाइति जयो निपाताः । पणवभागसाह- रयमोकारे परसिद्धमित्पथः । अपिशब्दो वक्ष्यमाणोदादणसमुचयार्थः । अष्व्य- वोऽप्योकारेण प्रणवभागेनैवाऽऽश्रावयन्ति । तथा सामगा उद्रातारोऽपि प- णवोच्चारणपुरःसरमेव सामगानं कुवन्ति बहबरचा होतारोऽपि अणबोच्ार्णेरनो- शोमिति रब्दोच्चारणेनेव शच्चाणि निष्केवल्यप्रडगादिनामकानि परन्ति । तथा हि । शघ्रश्चसनस्याध्वर्यु प्रत्यनुज्ञां याचमाना होतारोऽनेन मन्रेण याचन्तोऽ-. ध्व्यो शोसावोमिति । तत्राऽऽदौ शोमितिशब्दोऽन्ते च प्रणव दल्युभयं टर्य- ते । तदिदमभिरुक्ष्योशोमिते शस्राणि शसन्तीत्याश्नातम्‌ । हेऽध्व्यो होतारो वयं किशंसनं कुम इत्यनुज्ञापनं . मन्रस्यार्थः यदा होता शस्ाणि श्रंसति तदानींमष्वयुः शंसितारं होतार मति पोत्साहनचोत्तकं शब्दम॒च्चारपाषे । सोऽयं शब्दः प्रतिगर इत्युच्यते । ते प्रतिगरं यदा प्रतिश्णास्युचचारयति

क),

यदानीमोमिति प्रयुङ्कं । तदिदमापस्तम्बो विस्पष्टमाह । ऊतुपानं धार्यमाण ` कञओमियेतसमाग्बिन मकारस्यानुकरणमिलयवलकदेशविकतमनन्यवल्ृतिवद नकरणमिति = ओमियेतत्प्ागवर्तिन मओकारस्यानुकरणमिल्युकत्यैकदेशविकृ तमनन्यवलड्तिवदनुकरणमिति न्या - याभ्यां तस्मिन्पर ओमाङोरितिपररूपमिति सूचितम्‌ । |

ति कत मोमा मे गो

1 के. ग. ङ. वयोमाश्रा ।२्क. ड. ओंकार । ३ क, सप्र. ड. सरे श्राज४क.ष,ग य । ५ डः, तदेतदोमि। ६ ख, ग. नाय हु,

५६ विद्यारण्यविरचिता [ शिक्षाध्याये `

सदोविरे परस्यङ्तिषठन्यतिश्णाति ग्रहो बोऽथा मोद इदेत्यधेर्चष्वोथामोद इवे- त्यवसानेषु प्रणव एवान्त इतति । शच्रमध्य एकस्या ऋचः पूवार्धं समाप्ते स- त्यध्वधुरोऽथा मोद शव्यं प्रतिगरं प्रयुङकं । ओकारेण होता संबोध्यते । हे होतरथाधचं सनानन्तरमस्माकं मोद इव हर्षं एव संपन्न इत्यथः । ऊचोऽवसा- ते सति परतिगरादौ अणवः प्रयोक्तव्यः । स च शशं नस्याद्रीकारे वतेते । क्‌- त्रस्य शचस्यावसाने सत्यक्लीकारार्थः; पणव एव प्रयोक्तव्यः । अतः प्रतिगरेऽ- पि मणवोऽनवर्वते । वेदत्रयोक्तपयोगज्ञखिग््रह्मा स च यदा ्रोक्षणादिक्रिया- स्वन्यादतिज्ञः मेरयति तदानीमो पोक्षप्येवं मणवपुरःसरमेव मसोति प्रेर्यति। अधिहोत्रहोमेऽष्व्होमद्रवयं क्षीरं तत्पात्रादभिहोत्रहवणीनामके पात्रे यदा सु- ` वेणोच्यति तदानीमोरुननेष्यापे हव्यं देवेभ्य इत्यादिमन्रेण यजमानं प्रत्यतु-

ज्ञां याचते । ख च यज्ञमान अभ्कारेणानुज्ञां परयच्छति । तथा च सूत्रकार आह ।

उश्युन्नयेप्युचैरनुजानातीति । तथा ब्रह्मयज्ञे चिकीशुत्राह्यणो ब्रह्मयज्ञनामकस्य प्रवचनस्याऽऽदौ प्रणवं प्रयुङ। तथा च बह्मयज्ञपरकरणें समाघ्नात्तम्‌ । दक्षिणात्तसौ पाणी पादौ कूत्वा सपवित्रागोमिति प्रतिपद्यत इति । प्रतिपच ते ब्रह्मयज्नं ारभत इत्यर्थः । तदेवं वैदिकैरुदाहरणेरोकारब्या्तिः मपञ्चिता । अथ एरुकयनव्याजेनोपासनविधियुत्यति । ब्रहेति । यः पुमान्न॑ह्य मापन ` वानीति कामयते स पमानोमित्यनेन शब्देन राच्यं ब्रह्मोपासीत तेनोपास- नेन जह्य पराभरोत्येव । अथ मीर्माषा 1 अत्रेतचिन्तनीयम्‌ । ओमिति ब्रह्मतिः वाक्ये किमोकारे प्रतीके ब्रह्मदष्िषिधीयते किंवोपास्यं ब्रह्मोमित्यनेन विरष- णेन विशेष्यत इति । तत्न य ओगिति शब्दस्तद्रद्यस्येवमाकारमर्ताकमाधार- त्वेनोदिरय तन ब्रह्मदषटिवधीयते । तथा स्युदेश्यविधेययोः क्रमनिदंशस्यो- पपन्नत्वादिति पपर ब्रूमः] उद्रीयन्यायेना्रो कारस्य षिशेषणतवं द्रष्टव्यम्‌ । स च न्यायस्तृतीयाघ्यायस्य तृतीयपादे दशितः । किमध्यासोऽथ वा बाध एे- क्यं वाऽय विशेष्यता । अक्षरस्या् नास्त्येकं नियतं हेतभावतः । वेदेषु व्या- ष ओंकार उद्रीयेन विशेष्यते । अध्यापादौ फर कर्प्यं सनिकृटंशरक्षणा । ओमित्येतदक्षरमद्रीययुपासीतेत्यक्षरोद्रीथयोः सामानाधिकरण्यं श्रूयते । त्र चतुधा संशयः । तथा हि । नाम ब्रह्प्युपासीतेस्यत्न नामनि बरह्मदवध्याप्ताप ` सामानाधिकरण्यं श्चुतम्‌ । तथा बाधादिष्प्युदाह्ियते । यशचोरः स स्थाणुरि" ` ति चोरत्वस्य वाधः । यो जीवस्तद्नघ्त्येकत्वम्‌ । यच्रीठं तदुत्परमिति विशे

| # व्यातेश्च समज्ञसम्‌ । अ० ३ पा० ३अ०४। +

वियन्तः

१ क, घ, वणिना। २ ग, न््रह्मोपाप्र |

अष्टमोऽनुवाकः ८] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । ५७

ष्यता ] अतोऽक्षरस्य चतधा सदेह सतीदमेवेत्यध्यवसायो नास्ति नियामकस्य हेतोरभावादिति प्ररे ब्रमः। अक्षरस्योद्रीयेन विशेष्यता नियन्तु शक्यते । ओं- कार ऋग्यज्ञःसामस तष प्यते । तत्र कस्योपास्यत्वमित्यपेक्नायामद्रीथमाग- गतस्य न स्वितरस्येति सामवेदगतस्य विशेषणीयतात्‌ । अष्यासबाधेक्यपक्षिषु फएरमपि कल्पनीयं प्रसज्येत । स्वतन्नोपासनत्वेन एरस्याऽऽकाट्ःक्षितघ्वात्‌ । विशेषणपक्षे तु वक्ष्यमाणरसतमत्वादिगरणोपासनाय परतीकल्वेर्नोकार उद्रीयेनं पिशेष्यते न त स्वतज्रयपासनम्‌ । तदा न पएरयक्ृल्पनीयं फलम्‌ । ननद्रीयश- ब्दः कृत्स्रभक्तिवाचकः । ओंकारस्तु तदवयवः । अत आकारं विशेषयितमु- दरीथरब्देः तदंशरक्षणा स्वीकरणीया स्यात्‌ । वाटम्‌ । तथाऽप्यध्या- सपक्षात्छमीचीनो विशेषणपक्षः । अष्यासपक्षे त॒ यया विष्णशरब्दः स्वा- थं सं परित्यज्याथोन्तरभतां िल्पिपरतिमां रक्षयति । तथोद्रीयशब्दोऽ- पीति विपरकषः । अंशरुक्षणायां तु स्वार्थेकदेशस्येव परित्याग इति सं- निकषः । ओंकारादितरदक्चरनातं यदस्ति सोऽयं परित्यक्तव्यस्तदेकदृ- शः ! तस्पाद्रेदान्तरगतों कारव्याबृच्यथमृदरीथाययवस्येनेदमक्षरं विशेष्यते । अ- नेन न्यायेनात्रापि ब्रह्मशब्देन मनोमयत्वादिगुणकं प्रथिष्यादिगुणक शद्ध चेति ्िविधव्रह्मप्राप्ो सत्यां सगुणत्वं व्यावत्यं शद्धब्रह्मस्मपणाथमोमिति विशेषणम्‌ । ओमित्यनेनेव वाचकेन शब्देन वाच्यं यत्परं बह्म तदुपासित- व्यभिव्युक्तं भवति । परतीकपन्ने त्वोकारस्य शब्दात्मकस्य ब्रह्मदष्टयोपासना- यां शब्दोपास्नमेव स्यान तु बरह्मयोपासनम्‌ । तथा सति म्रतीकोपास्कस्य ब्र हरोकपापिरेव तावन्न संभवति । कुतो ब्रह्मतच्वपापिः । तदभावे च ब्रह्येवोः पाप्रोतीति एख्वाक्यं बाध्येत । ओकारवाच्यब्रह्मतत्वोपासने तु ब्रह्मरोकमा- पिबरह्यतचज्ञानद्रारेण विदेहयकरिरक्षणा ब्रह्मप्राप्निश्चोपपयते । तस्मादौकारवा- च्यत्वेन ब्रह्मत्वं विशेषणीयम्‌ । ननु बह्मतच्छस्य ममाणजन्यं बेदनमेव संभ- वति न तपासनम्‌ । अतएव दहरशाण्डिल्यादिपिद्याख सर्वैन सगुणस्येव ब- दण उपाप्षनं विधीयते । न तु कवचिदपि थ॒द्धस्य ब्रह्मतच्वस्य । किच वेदा- न्तवाक्येन शुद्धे ब्रह्मतच्वेऽवगते सति कृतकृत्यत्वान्ननेनोपासनेन किंचितप्यो- जनमस्ति । नापि ब्रह्मविदां कतत्वेऽपगते सत्युपासकत्वं संभवतीति । नायं दोषः । द्विविधं हि वेदान्तवाक्यम्‌ । अवान्तरवाक्यं महावाक्यं चेति । जग- त्कारणब्रह्मणो यत्ताचिकं रूपं तस्य बोधकमवान्तरवाक्यम्‌ । जीवब्रह्मणो- स्तादारम्यबोधकं महावाक्यम्‌ । तत्न महावाक्येन तादात्म्यं विदिंत्तवतस्त्वहु-

(र

१ क, ख. डः, “ब्देन तदृ छ २घ. "विदः क,

५८ विद्यारण्यविरचिता [ शिक्षाध्याये

संयेत्या प्रयोजनाभाव उपास्कत्वाभावश्च भवतु नाम । यस्त्ववान्तरवाक्यमा- त्रेण जगत्कारणस्य तच्मातरं बुध्यते । तस्य तावता कतृत्वानपायादुपासकत्वं संभवति । प्रयोजनं च ब्ह्मरोकपापित्रह्यतच्छावबोधे विदेहमुक्तिरुक्षणं सभा. व्यते । तस्मात्तादशः पमान्ब्रह्मतत्वमुपासीत । अत एवोत्तरतापनीयोपनिषदि नि्यैणव्रह्मतत्वविषयाण्येव बहून्युपा्नानि विहितानि । स्मृतिश्च ब्रह्मत्व ध्याने विदधाति । उपपातकसंपेषु पातकेषु महत्छु च । प्रविश्य रजनीपादं ब्रह्मघ्यानं समाचरेदिति । तदेतह्ह्यतच्छस्य ध्यानं प्रथमाध्यायस्य त्रृतीयपादे चिन्तितम्‌ । तिमा्रप्रणवे ध्वेयमपरं ब्रह्म वा परम्‌ 1 बह्मराकफरोक्तया- देरपरं बरह्म गम्यते । इक्षितव्यो जीदघनात्परस्तत्पत्यभिज्ञया । भवे- द्वचेयं परं बरह्म क्रमयुक्तिः एषिष्यति । प्रश्नोपनिषदि भ्रूयते । यः पुनरेतं त्िमत्रेणोमित्येतेनेवाक्षरेण परं पुषटषमभिष्यायीतेति । तत्र ध्येयं वस्तु हिरण्य- गभांख्यमपरं बह्मोत परं ब्रह्मेति संशये सति हपरमितिपराप्रम्‌ । कुतः | स सा- मभिरूनीयते ब्रह्मखोकमिति कमरूसनखोकमा्िफएर्श्रवणात्पर ब्रह्मध्यानस्य प्रमपुरूषार्थत्वस्य ताषन्मात्रफर्त्वानुपपत्तेः । परं पुरुषमिति प्रबह्मविशेषण- मपरस्मिन्नपि बह्मण्युपपयते | तस्याप्यन्यापेक्षया परत्वादिति प्रषे ब्रूमः। परमेव बह्माभिष्येयम्‌। कुतः । ईक्ितव्यस्य परस्य ध्येत्वेन प्रत्यभिज्ञानात्‌ । स॒ एतस्मज्ीवघना्परात्फरं पुरिशयं पुरुषमीक्षत इति वाक्यरोषे श्रूयते । तस्याय- ` मथः । य उपासनया ब्रह्मलोक पराप्तः स एतस्मात्सषैजीरसमष्टिरूपदुत्कृष्टादि- रण्यगमादप्युत्कृष्ं सवेप्राणिहृदयेशयं परमात्मानं पश्यतीति । तन्रेक्षितव्योः यः परमात्मा स एव वाक्योपक्रमे ध्यानदिषयत्वेनामिपरेत इत्यवगम्यते । पर- युरुषशब्दाभ्यां तस्य प्रत्पमिज्ञानात्‌ । न च ब्रह्मछोकमानमत्र फर क्रमयुक्ति- ` सभवात्‌ । तस्माह्नद्यव ध्पेयम्‌ । तदेवं शुद्धब्रह्मतच्स्याप्युपास्तिसमवह्द्योपा- श्रवानात्यवं कामयमानः प्रणवयुच्ारयंस्तदथद्पं बह्यतच्वमुपासीत । तेन चो- पास्तनेन ब्रह्म प्रप्रोत्येव ॥ इति श्रीमत्सायणाचायंवरिरचिते श्रीबकणसाजान्य-. धुरधरमाधवविचारण्यपरमेश्वरसबन्धिवेदमयेमकाशचे यज्ञरारण्यके साहरित्याम- प्रनिषद्यष्टमोऽनवाकः ॥ ८ ॥ | अष्टमेऽनुवाकं थुद्धवरह्मतच्ववाचिना प्रणवेन बह्योपासनयक्तम्‌ । तावतैव क्र- ममुक्तिरक्षमस्य पुरुषार्थस्य सिद्धतराहुपासकस्य शुत्तिस्मत्युदितनित्यकभवै- ` यथ्यमाशङ्ग्य नवमेऽनुवाके नित्यकर्मणागपासनेन सह सयचयं पिधत्ते । ऋतंः `

* ईक्षतकमैव्यपदेशचात्सः । अ० १ पा० ३ अ०४।

ण भ ० न ५

` नवमोऽनुवाकः ९। तेकषिरीयोपनिषदीपिका । ५९

चेत्यादिना । य॑ कंचिदथे विवक्षुः पुरुषौ मनसां तमयं यथावस्तु पर्यालोच्य तद्राचकं शब्दमनुस्मरति | तदिदं मानस यथावस्तु भाषंगार्तुचितमृतमुच्यते| स्वाध्यायो नित्यमध्ययनम्‌ । परवचनमध्यापनं ब्रह्मयज्ञो वा न केवरमुपासनमे- व य॒कतिकमिनानषेपम्‌ । #ि तिं यहतमुक्तविषं तदप्यतुष्ेयम्‌ । तथा स्वा ध्यायपरवचने अप्यन॒ष्टये । उपासनेन सह सयुचयार्थो चकारो । वाचा यथा- भाषणं सत्यम्‌ । अशनपरित्यागष्पं कृच्छवान्द्रायणादिन्रतं तप इत्युच्य- ते। तपो नानशनात्परभिति श्चुतः । यज्ञेन दानेन तपस्ताऽनारकेनति श्रुत्य- न्तरे तपसः प्रथमेवानशनं निर्दिष्टमिति चत्त तस्मि्ननशने सामथ्यरहितस्य धनदानं तपोऽस्तु ! एतत्खलु वाव तप इत्याहुः स्वं ददातीति श्चुतेः। चक्षु- रादीनां बाहोन्द्रियाणां निषिद्धरिषयेभ्यो निवर्तनं दमः। मनसो निषिद्धातुचि- न्तनानिववनं शमः! आधानादिसंस्कारेण निष्पना आहवनीपादयोऽमअ्यः | आहिता सायं पावश्वालष्यो दोमोऽगरिहोत्रम्‌ । अमावास्यादितिधिविशेषमन- वेश्य यदा कदाचिद्याचजा्ं परग्रहे समागता अतिथयः । मनतुष्येपिवाहाद्त्सवेषु क्रियमाणं*वष्वादिपजनं मानुषम्‌। एतदपि शि्टाचारपाप्ठत्वाच्छ्रोतस्मातेवदनुष्ठ- यमेव । ग्रजाब्देन पुत्रीत्पत्तिषिषया गभाधानायः संस्कारा विवक्षिताः । प्रजन- शब्देन पुत्रोहपत्यथंमरतुकारे दारसगमो विवक्षितः । प्रजातिशब्देन शतिस्मरत्यु- दितं स कर्मं स्ववण््श्रमानसारेणोपासकोऽप्यनुतिष्ठेत्‌ । अन्यथा विहिताकर- णप्रत्पवायेन प्रतिबद्धगपासनं पएख्पयंवसायि न स्यात्‌ । न चनेन न्यायेन ह्मतच्वज्ञानस्यापि कर्मसयुचयः प्रद्जुयादिति शङ्नीयम्‌ । तत्वेविदः स्वारमति करत्ववणाश्नमायष्यासनिषत्तो कमांधिकाराभावात्‌ । उपासकस्य तध्याक्तस- द्ाबादस्ति कमांधिकार इति युक्तः सयचयः । निरन्तरमुपास्मनस्य चित्तवि- क्ेपेतावभरिरोत्ादौ बहुपयाषसाध्ये कमेमि परहृतिन संभवतीति चेत्तदह्य॑सो. श- मदमादिरुक्रणमनुकूङं कर्मानुतिष्ठत्‌ । अत पएवोपासकं प्रति पमनियमादिषति- पादक योगशा पष्त्तम्‌ । अभिहोत्ादीनां शमदमादीनां च पुरुषविशेषं प्रति चित्तसमाधानानुक्तारेण वैकदस्पिकलवेऽपि स्वाध्यायपवचनयोरवदयमनष्टेयसम- भिमेत्य तेन तेन कर्मणा सह सम्य विधातुं पुनः पुनकीक्पमभ्यस्तम्‌ । न हि स्वाध्यायः कदाचिदपि परित्पक्ं शक्यते । तत्परित्यागे शृद्रत्पसङ्कात्‌ | तथा च स्मरतिः । योऽनर्धात्य द्विजो वेदानन्यन्न कर्ते श्रमम्‌ । स वनेष गृद्रत्वमाशथं गच्छति सान्वय इतिं । पवचनपरित्यागनिषेधस्तु ब्रह्मयज्ञपक-

१ क. स. ङ. 'लेक्य त'\ २ ग. 'षणस्तमित्युच्य"\ ३ घ, "नुचिन्तममृतमिल्युच्य ४ घ. "णे बन्ध्वादि" ५ क, ख. घ, ङ. "कादा"

९० विद्यारण्यविरचिता ` {शशिक्षाध्याये

रणे सथान्नायते । अपहतपाप्मा स्वाध्यायो देवपवित्नं वा एतत्तं योऽन॒त्छन- त्यभागो वाचि भवत्यभागो नाके .। तदेषाऽभ्युक्ता । यस्तित्याज ससि- विद > सखायं न तस्य वाच्यपि भागो अस्ति। यदी ‰ गुणोत्यङक \ शृणोति न हि भवेद सुकृतस्य पन्थामिति। यस्तु परिवाट्‌ पूर्वैकमीणि संन्यस्यति तेनापि स्वाध्यायो न परित्याज्यः । तथा च स्यतिः । संन्यसेत्स- वेकमाणि वेदमेकं न संन्यसेदिति । नन्वारुण्युपनिषदि सखाध्यायस्यापि सं. न्यासः श्रूयते पुत्रान्भातृबन्ध्वादीश्शिखां यज्ञोपवीतं यागं इतरं स्वाष्यायं चै- ति परित्याज्येषु वस्तुषु स्वाध्यायस्य पठितत्वात्‌ । नायं दोषः । परि बाजकाना- मनुपयुक्तस्येव करमेभागस्य त्याज्यत्वात्‌ । उपयुक्तस्य तु भामस्याऽ ऽवृत्तिय॑ति- धर्म्वान्नायते । त्रिसंध्यादौ खानमाचरेत्‌ । संधि समाधावात्मन्याचंरेत्‌ । स्वैषु पेदेष्वारणमावतंयेत्‌ । उपनिषदमावतयेदुपनिषदमावतंयेदिति । अतः स्वाध्या- यप्रवचनयोः परित्यागो न कस्यापीत्यमिप्रायेणाऽऽदरार्थोऽयं विधिवाक्या- भ्यासः । अथ यथोक्तेषु कमसु परारास्त्येन मतभेदं दशयति । सत्यमितीत्पादि- ` ना । रथीतराख्यस्य युनेः पुत्रः कशित्सवेदा सत्यमेव वक्तयतः सत्यवचा इत्ति तस्य नामधेयम्‌ । स हि सत्यमेवोत्तमं करयति चरते । पुरुशिष्टवाख्यस्य यनः ` पुनः कश्चित्तपषि नियतो वतेते । अतस्तपोनित्य इति तस्य नामघेयम्‌ । स त्वनडनधनदानद्पमेव कमोंत्तममिति च्रूते । मुद्रराख्यस्य य॒नेः - पन्नः क्ि- म्मोदर्यः स्वेदा स्वाध्यायप्रवचनाभ्यां तष सन्दुःखरहितो वतैते । अतो ना- क इति तस्य नामधेयम्‌ । स तु स्वाध्यायपवचने एवोत्तमे कर्मणी इति ब्रूते ॥ नतु तपसा देवा देवतामग्र आयन्‌ । तपसषयः सुपरन्वविन्दनित्यादिश्चुतेस्त- पस्‌ एवात्तमत्वं युक्तमिति चेदस्तु नाम तावता स्वाध्यायपवचनवादिनो मौद- स्यस्य न हानिः कदाचिदस्ति यस्मात्तत्स्वाध्पायप्वचनानुष्टनं तपोषूपम्‌ । तस्मात्तदेव प्रशस्तम्‌ । तद्धि तप्स्ततद्धि तप इत्यभ्यासो मख्पतपस्त्वचोत- ` नाथः । युख्यतपोरूपलादेवानष्यायेष्वपि ब्रह्मयज्ञस्वाध्यायाऽप्येतव्यः | तथा चाऽऽन्लायते । य एवं विदवान्मेये वषेति षिचोतमाने स्तनयत्यवस्फूजंति पद- ` याने वायावमावास्यायार स्वाध्यायमधीते तप एव तत्तप्यते तपो हि स्वाध्या- ` य इति । वाक्यान्तरेणाप्ययगेवा्थः स्पष्टीक्रियते । उत तिष्ठन्त नजन्चुताऽऽ-~ सीन उत शयानोऽधीयीतेव स्वाध्यायं तपस्वी पुण्यो भवति । य॒ एवं विद्वा- रस्वाध्यायमधीत इति । तस्मादनशनद्पं घनदानरूपं वा यत्तपोऽस्ति ततो 5~ ` प्यधिकफर्हेतुत्वदेतदुत्तमं तपः ! एतदप्यान्नातम्‌ । यावन्तर ह वाडइमां वि- `

^. 4 ` क २क्‌,ख.घ्‌. ड. ष्टः स्‌ दुः \ `

नवमोऽनुवाकः ९।] तेत्तिसीयोपनिषदीपिका । ६१

त्स्य पूर्णा दृदःस्वर्भं रोकं जयति तावन्तं छोकं जयति भूयासं च क्षय्य चाप पुनमेत्युं जयति ब्रह्मणः सायुज्यं गच्छतीति ॥ इति श्रीमत्सायणाचाप- विरचिते श्रीबुकणसाभ्राज्यधुरंधरमाधवविदारण्यपरमेन्वरसंबरिधवेदायथमरकशे यज्ुगारण्यके सां हित्यायुपनिषदि नवमोऽनुपाकः ॥ ९ ॥

नवमेऽनुवाके बह्मोपासनेन समुचित्य श्रोतस्मातेकमातुषेयमि्पुक्तम्‌ । त- त्पसङ्घाद्रद्ययज्ञस्पोत्तमतपस्त्वयुक्तम्‌ । यस्तु श्रद्धाटरपि ज्ञामान्यादिदोषेण वेदपाठाभावाह्रह्ययज्ञे समर्था न भवति तस्य ब्रह्मयज्ञफरुसिद्धये जप्यं मनर द- शमानुवाके दरयति । अहं वृक्षस्येति । वृश्च्यते तच्वज्ञानेनोच्छ्यित इति वक्ष; संसारः स चारुणकेतुकप्रकरणे केनचिन्मन्रेण स्पष्टीकृतः । ऊष्वंमरमवाक्शा- खं वक्ष यो वेद संपतीति । ऊर्ध्वं सवेस्माज्जगत उत्कृष्टं परं ब्रह्म मरं कारणं यस्य ससारबक्षस्य सोऽयगरष्वेग्ररुः । अवाञ्चः सुरनरतिर्यग्देहाः शाखा सस्य सोऽयमवाक्शाखः । कठवह्धीष्वप्याश्नायते । ऊर्व॑मरखोऽवाक्शाख एषोऽश्वत्थः सनातन इति । अनित्यतया श्वो न तिष्ठतीत्यश्वत्थः । सनातनत्वमनादितवम्‌। भगवताऽप्यसो दृक्लोऽभिहितः । ऊर्ध्वमूरुमधःशाखमण्वत्यं माहुरव्ययम्‌ । छन्दांसि यस्य पणौनि यस्तं वेद स वबेदविदिति । य॒यक्षरहं तस्य संसारष्टप- स्याश्वत्यद्क्षस्य रेरिवा विषयवैराग्यषटपेण शच्रेण च्छेत्ता भृयासमितिशेषः । री हिंसायामिति धातोरयं शब्दो निष्पन्नः । वैराग्यशघ्रेण च्छेदो भगवतोक्तः। अश्वत्थमेनं सुविरूदमूरखुमसङ्खशस्रेण दटेन च्छित्वा । ततः पदं तत्परिमाभि- त्यं यस्मिन्गता न निवतन्ति भूय इति । संसारवृक्षे छिन्ने सति मदीया की तिगिरेः पष्ठमिव भवति । यथा पर्वैतस्योपरिभागोऽत्यन्तंयनतः । या मदीया मोक्षविषया कीतिरत्यन्तयु्नता सती देवरोकेष्वपि पसरति । ततो देवा अपि मदीयं पुरुषार्थ विहन्तुं न क्षमन्ते । तथा च श्रूयते । तस्य ह न देवाश्च नाभूत्या ईशत इति । वाजिनि स्वमृतमिवाहयूववपविन्रोऽस्मि । वाजो गतिस्तद्वानादि- रो वाजी । स हि सवंदा वेगेनैव गच्छति । तया चोक्तम्‌ । योजनानां सदसे द्रे द्वे शते द्वे च योजने । एकेन निमिषा्थैन क्रममाण नमोऽस्तु त इति । त- स्मिन्वाजिन्यादित्ये ्ोभनममृतं विद्यते । अतएव च्छन्दोगा मधुषिचायामा- दित्यमण्डङ्स्य मघुहपत्वं तदीयपागाद्भिगेष्डगेदादिपोक्तकर्मएरुहपाणि रोदितथ॒ङ्कादिवणंगुक्तान्यमप्रतानि चाऽऽन्नातानि तद्यत्मथममग्रतं तद्वसव उपजी वन्तीत्यादिना तेषामग्रतानां वस्वाचुपजीव्यत्वमामनन्ति । तदिदमादित्यमण्ड- रुगतमम्रतं शोभनमत्यन्तं थद्धम्‌ । तद्रदहमप्य॒ध्वपविन् ऊर्ध्व पविन्नय॒त्कृष्ण

रघ, न्त उन्न र ग, "दिमार्गेृ,

६२ विद्यारण्यविरविता [{जक्षाध्यायै

शद्धिर्यस्य मम सोऽहमृरष्व॑पवि्ः । तादशस्य मम सवर्चसं द्रविणं सिध्यतु । द्वि विधं हि द्रषिणम्‌ | मानुषं देवे च | तत्न चक्षुषा हदयमानं सुव्णरजतादिक मानुषम्‌ । श्रोत्रेण श्रूयमाणं वेदे तीयमान ब्रह्मज्ञानादिकं दवम्‌ । अतएव वाजसनेयिनः कर्रिमश्चिदुपासने चक्ुःश्रोत्रयोमानुषदेववित्तरष्टिमामनन्ति । च- मानुषं वित्तम्‌ । चश्वषा हि तद्विन्दते । श्रोत्रं देवं । श्रोत्रेण हि तच्छृणोती- ति | तन्न देववित्तमभिमेत्य सवर्च॑समिति षिशेष्यते । वर्चा बरु तयो गात्सवचसं ब ख्वच्वं च दैववित्तस्य ब्रह्मज्ञानस्य सर्वसंसारनिवतंकत्वादुपपनम्‌ 1 बहमज्ञान- दपेण देववित्तेनान द्रविणङब्दवाच्येन संपन्नोऽहं सुमेधा अग्रतोक्षितश्च भूयास पू । शोभना मेधा बह्मज्ञानपरतिपादकम्रन्यतद्थीवधारणडक्तियंस्य मम सोऽह स॒मेधाः अतपएवाहममरतेन ब्रह्मानन्दरसेनोक्षितः सेचितः। इत्यहं क्षस्पेत्या- त्यादिमन्नच्चिशद्नामकस्य म॒नेभ॑तं वेदानुषचनं वेदस्य गुरुपूवेकमध्ययनमनु पश्चाद्रचनं ब्रह्मयज्ञस्वाध्यायतप इत्यर्थः | इति श्रीमत्सायणाचयंविरचिते श्री- षुकणसाञ्नाज्यधुरंधरमाधवदिद्यारण्यपरमेश्वरसंबन्धिवेदाथग्रकारो यज्ञुरारण्पक्‌ साहित्यागुपनिषदि दृशमोऽनुषाकः ॥ १० ॥ | दशमे ब्रह्मयज्ञप्रतिनिधित्वेन जप्यो म्र उक्तः ¦ ततो मन्दप्रजञस्यापि करो मह्मयज्ञः । तथा तस्य ऋतं च स्वाध्यायप्रवचने चेत्येवय॒क्तोपासनेन सह श्रौत- स्मातेक्मसमुचयः क्रमगुक्तिहेतुः सुस्थितः । अथेकादशेऽनुवाके केव रूकमेणाम- पि विविदिषोत्पादनद्रारेण मोक्षहेतुत्वमभिपेत्य तदनुशासनं पिधत्ते । पेदमन्‌- च्येति । भचा्यंसखष्पं मनुना स्मर्यते । उपनीय त॒ यः शिष्यं केदमघ्यापये- हिः । सकल्पं सरहस्यं च तमाचार्यं प्रचक्षत इति । अन्ते पूर्वो्छस्याऽऽचा- यस्य समाप सवेदा वसतीत्यन्तेवासीं । छायामतोऽपरित्यागी नित्यमेव वसेः दरराविति स्मरतेः । तादशं शिष्यमाचार्यौ वेदमनृच्योपनयनमनु पश्चादध्याप्या- नुशास्ति । ग्रन्यग्रहणादृष्वेमनुषटेयमर्थं ग्राहयति । अनेनैतदवगम्पते । अधीत ` वेदेन धमजिज्ञासामकृत्वा गुरुकुरन्न निवतितम्यपिति । अनुशासनपरकारं संग्रहेण दायति । सत्यमिति । सत्यशब्देनाहिसा सत्यमस्तेयमित्पादिस्मतिम- प्रसिद्धाः सैऽप्युपर्ष्यन्ते । धर्मशब्देन पत्यक्तश्चतिविहिता अभिहनादयो वि~ वक्षिताः । चोदनारक्ष॑णोऽ्थौ धर्मं इति जैमिनिना सत्रितस्वात्‌ ! श्तं स्मा- त च कमं सवमनुष्ट्यमिति सग्रहवाक्ययोस्तात्पर्याथः सकृत्कृते कृतः राघ्रा्थं इति न्यायेन श्रोतस्मातंयोः सद्द नुष्टितयोः पश्ात्परित्यागभसक्तौ तत्परित्या- गद्प ग्रमादं निषेधति । स्वाध्यायादिति 1 अध्ययनेन एदीतस्य स्वाध्यायस्य ` | 9 ग, 'माण्े१ २म्‌. ध्‌, ~ ` ` अम. मर्वे रम्‌. च दरक य ्न्क्गम मेते वे ३ के, ख. , ्षणार्थो 9

एकादज्ञोऽनुषाक :११।| तेतिंरीयोपंनिषदीपिका ९६३

विस्मरतः ममादस्तं मा कार्षीः ब्रह्महत्यासमं ज्ञेयमधीतस्य च नाडनमितिस्मरतेः। गोखुवणेवघ्रादिष्पं यद्धनमाचायंस्य परियं तद्विचादक्षिणार्यं संपा गुरवे समष्यं ततो विवाहं कृत्वा प्रजायाः पुत्रपोत्ादिषूपायास्तन्तुर्विस्तार स्तस्य विच्छेदं मा कार्षः । पूर्वोक्तयोः सत्यधर्मयोः कदाचिदारुस्पादननुष्ठानं प्रमादः सोऽपि न कतव्य । कुशं कषेमस्तेन तत्कारणं कर्म विवक्षितम्‌ । तच द्विविधं वेदिकं खोकिकं च । यो ज्योगामयावी स्याद्यो वा कामयेत स्वैमाय॒रियामिति तस्मा एतामि्ट निकेपेरित्यादिकमायुरारोग्यप्रदं वैदिकम्‌ । विचिकित्सादिकं ठोकि- कम्‌ । भूतिरैश्वर्यं तया तत्कारण मपरुश्ष्यते । तत्रापि बायन्यश्येतमारभेत भू- तिकाम इत्यादिकं वेदिकम्‌ । प्रतिग्रहादिकं टोकिकम्‌ | कुरशरभृत्योरभावे मु- ्िहेतुक्यादुष्ानासभदाच्तयोरप्रमादोऽनुचाप्तनीयः । एहीतस्वाध्यायस्य वि- सम्रतिरूपः प्रमादः पूर्वं निवारितः । अत्र त्वध्यापनीयस्वाष्यायनव्रह्मयज्ञयोरन- नुष्टानूपः प्रमादो निवायय॑ते । पौराणिकं विनायक्नतानन्तत्रतादिकं देवकार्य- म्‌ । भतिसावत्सरादिकं पिव्रृकार्यम्‌ । अय मात्रादिषु मनुष्यत्वद्ुद्धिपरित्यागे- न देवताङुद्धया पूजां विधत्ते । मात्रदेवो भवेति । मातेव पूजनीयो सुद्र विष्णु- विनायकादिष्टपो देवो यस्य सोऽयं मात्ृदेवः । एवयुत्तरत्ापि । यदुक्तं कुश- खान्न भ्रमदितव्यम्‌ । मत्ये न पमदिततम्यमिति । तत्र कंचिद्रिरेषं दर्शयति । यान्यनवचानीति । क्षमेश्वयैकारणानि कर्माणि द्विविधानि । अनिन्यानि नि- न्ानि च । तत्न पूर्वादाहृतान्यायुष्कामेषटिपतिग्रहयाजनादीन्यनिन्यानि ऋ माणि सेवितव्यानि । इतराणि त्वाभिचारादीनि शञुवधद्वास क्षेमहेतुतेऽपि नरकप्रदत्वेन निन्दितत्वान्न सेव्यानि । ननु शिष्टाचारस्यापि शुतिस्मृतिवत्पम- माणत्वादाचायस्य तव संबन्धीनि चरितानि सर्वाण्यपि सेवितव्यानीत्पार- द्य ततापि विशेषं दर्शयति । यान्यस्माकमिति । द्विविधं चरितं दैवमासुरं चेति । तदुभयं भगवानुदाजहार । अभयं सरवतेथद्धिज्ञोनयोगव्यवस्थितिः। दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आज॑वम्‌ । अर्हिसा सत्यमक्रोधस्त्यागः शा- न्तिरपेथनम्‌ । दया भूतेष्वरोटत्वं मार्दवं हीरचापरम्‌ । तेजः क्षमा प्रतिः ोचमद्रोहो नातिमानिता । भवन्ति संपदं देदीममिजातस्य भारत । दम्भो द्‌- पाऽभिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च । अज्ञानं चाभिजातस्य पार्थं संपदमासुरी- म । देवी संपद्विमोक्षाय निबन्धायाऽऽसरी मतेति । तनास्माकं संबन्धीनि या- न्यभयादनि सुचरितानि त्वया तान्येव सेवितव्यानि । न तु द्म्भादीनि। भयं न्यायः सवेत शिष्टाचरे योजनीयः तथा हि । जामदन्यः पितुराज्ञया

[म

10 पतक ५

न्‌ ७ णा मका ५५.२०५ १८०२

१ ग, "लक्षयते ।

६४ विच्यारण्यविरचिता [ शिक्नाध्याये

स्वजननीं जघानेत्यत्रापि पित्राज्ञापाखनरूपं सुचरितमादतेव्यम्‌ । न तु मातु ` वधरूपं दुश्चरितम्‌ । एवमन्यदप्युदाहायम्‌ । अथ महापुरूपसेवायां कचिद्धिशे- षमुपदिशति । ये के चास्मदिति । वयोविद्यादिगणेरस्मत्तो भवदाचार्यभ्यो येऽधिका धमनिष्टाः सनिति तेषामासनदानपादप्र्नारनादिशश्रूपया पश्वासः श्र- मापनयनं त्वया कततव्यम्‌ । अथवा तेषामासने त्वया प्रश्वासोऽपि न कर्तव्यः| पण्डितंमन्यतया विस्रम्भेण वादादि न कतेत्यमिति किमु वक्तव्यम्‌ ] तस्मा- तदुपदिष्टाथंग्राहिणेव त्वया भवितव्यम्‌ । अय दाने कंचिद्विरेपयुपदिति । श्रद्धयेति । यदा धनं विमाय दीयते तदा अ्रद्धायुक्तेनेव भवता देयम्‌ । अश्र. द्धयातु किचिदप्यदेषम्‌ | श्रद्धया रहितस्य दानस्य रोकद्रयेऽप्यनुपयोगा- त्‌ । तथा च भगवताक्तम्‌ । अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्रं कृतं च यत्‌ । अस दित्युच्यते पाथंनच तत्प्रेत्य नो इहेति | अदेयमितिपदच्छेदपक्चे तदिदं व्या- ख्यानम्‌ । देयमित्ति वा पदच्छेदः । यथा श्रद्धया यक्त ददाति तथा श्रद्धा राहित्येऽपि दातत्यम्‌ । साच्विकदानफलखाभाव एवोदाहूतवाक्येन दशितः। राजसतामपदानफरं तु विद्यते । अतएव भगवता दाने तरेविध्यय॒क्तम्‌ । दा- तव्यमिति यदानं दीयतेऽनुपकारिणे । देशे कारे च पात्रे च तदानं साचिकं स्ग्रतम्‌ । यत्तु मरत्युपकारार्थं फख्युदिशर्य वा पुनः । दीयते च पर्ष तद्रा- ` जनसगुदाहृतम्‌ । अदेशकारु यदानमपत्रेभ्यश्च दीयते । असत्कृतमवन्नातं तत्ता- मसगुदाहतमिति । ओीर्विभवः । हीरंजा । भीः शाचभीतिः । संविदेशकारुपा- ` न विशेषज्ञानम्‌ । एतेवौक्येः पर्वोक्तं त्रिषरिधं दानं प्रपश्यते । धनवाहुल्याच्प्री- ` मंम विद्यते । तत्र दासा दास्यश्च यथा धनमपहरन्ति । तथा त्राह्मणेरप्यपहिय- तामित्येवमवजानानः भरिया निमित्तभूतया यदानं करोति तत्तामसम्‌ । मत्स- माः पुरूषा दानं कुवन्ति मम त्वदानेन महती रनज्ेत्येवं रज्या निमित्तमृत- - या पवेवद्वज्ञातो यददाति तद्रानसम्‌ | कत्विगादिभ्यो पदानं शास्रेण विहि- तं तस्यादानें मम प्रत्यवायः स्यादिति भीत्या यदानं तत्षाच्विकम्‌ । ` त्राध्वयुमयुखाश्त्वारः पधानभूताः संपर्णदक्षिणामर्न्ति । भरतिभस्थान्रादय- ` स्तदधमहन्ति । नेष्टादयस्त्रतीयांरामरहन्ति 1 उनेत्रादयशचतुर्थारामहैन्तीत्येवं सं- विदा विवेकज्ञानेन युक्तः साच्िको दचात्‌। यद्वा सर्वमप्येतत्साच्िकदानविषय- मेव । वित्तशाब्ये न कारयेदित्पादिशाघ्ाद्विमवातुसरेण दातन्पम्‌ । स्वस्पदा- नेन मम प्भोर्महती रुजा मविष्यतीत्येवं रल्लया युक्तः भृतं दयात्‌ । ए- भद्ालमुवम पदिवयानन्तरं संदि्ेऽतषे निवोपायमुपदिसति ।

१ ध. क्म्‌ ।

एकादशोऽनवाकः १९१] तैत्तिरीयोपनिषदीपिका । ६५

अथ यदि त इति । क्म श्रौतमभिहोत्रादिकं स्मतं संध्यावन्दनादिकं च} उदि- ते ज्ञहोति।अनदिते ज्ञहोतीति वाक्यद्वयं श्रुतवतः चरते कमणि सदेह; स्यात्त

स्मर्तेऽपि सध्यादेवता परुषम्तिः खीप्रतिषंति वचनद्रयन सदहः। वृत्त कुखूपर्‌- परागतो छोकिक आचारः । तन्नापि माहुरखताविवाह मांसभक्षणादिविपरतिप- सिदर्शिनः सदेह भवति । तदानीं यस्मिन्देशे यस्मिन्कारे यस्मिन्दुरे स्वय वतते तत्र तेष देशकारुकर्विशेषेष वतमानाः समशोदिविशेषणविरिषएा बाह्य णास्तत्न तस्मिन्संदिग्ये विषये यथा वरतरंस्तथा तमपि वतेस्व । रागद्रेषीत्सु- क्यादिदोषराहित्येन सम्पक्शाच्नार्थनिणंयकुशखाः संमरिनः। नित्यनेमित्तिका- नुष्ठने खयं पव्रत्ता युक्ताः । तत्राप्यासमन्तायुक्ता आयुक्ताः । अवकल्येन सम्य- गनुष्ठास्याम इत्येवमभियुक्ता इत्यथैः । ट्ण क्रोधेनाऽऽग्रहेण वा रहिता अ- रक्षाः | धर्ममेव कामयन्ते न तु खभपृूज्ादिकमिति धमम॑कामाः । इत्थं सदिग्ध- धर्मनिणयोपाययपदिडयानन्तरं पातकादिशद्या निन्दितेपु पुरूपेष्वत्पवहाय- तरे निणंयोपायमपदिशति । अथाभ्याख्यातेषिति । पूववद्याख्ययम्‌ । उक्त मनुरासनमुपस्हरति । एष आदेश इति । सत्यं वदेत्यारभ्य तथा तेषु वत्तथा इत्यन्तो योऽयं ग्रन्थसंद्भैः स एष आदेशः श्रोत विधिः। यथा राजा स्वभृत्य- मादिराति । तथा वैदिको विधिरनुष्टातारमादिशति । आदेशस्य समीपवर्तिलला- त्स्मा्तौ विधिषूपदेशः। स्मरतीनां वेदमररुतया तत्समीपवति खम्‌ । मपत्यक्षश्च॒ति- मूखषु स्म्रतिष्वपि पत्यं वदेत्यादिवाक्याथं एवमेवोपरभ्यते । सेयं सत्यं वदे

त्पाद्यक्तिः सेषा षेदोपनिषत्‌ । वेदरहस्यं विष्य्थवादमन्नात्मके वेदे पिधिष्पः सारभागः । यदैत्सत्यं बदेत्यादिकं तदेतद तुश्चासनमीश्वरस्याऽऽज्ञा। श्ुतिस्म- ती ममेवाऽऽज्ञे इत्येव मीश्वरेणोक्तत्वात्‌ । यस्मात्सत्यवदनादिकं श्रौतस्मातंवि- ध्युक्तं वेदरहस्यमीन्वराज्ञाूपं च । तस्मादेवयुक्तेन म्रकारेणोपासितव्यमनुष्टात- व्यम्‌ । एवमुचेतदुपास्यमिति पुनवेचनमादराथंम्‌ । उवचेत्पन्पयसमुदायो ऽव- धारणार्थः । उक्तपकारेणेतद नुष्टेयमेव । न तु कदाचिदपि परित्यक्त शक्यम्‌ | अन्न केचिदेवमादरं दृष्टा कममेभिरेव मोक्षं वणंयन्ति । अपरे तु पुनज्ञोनकमेसमु- चयेन । तवेतो पक्षावस्माभिः पूर्वोत्तरकाण्डसंबन्धकथनप्रसङ्कनेव निराकृतौ | कर्मणां साक्षान्मोक्षहे तुत्वाभावेऽपि विषिदिषोत्पादनद्वारेण तद्धेतत्वमभिमेत्य रिचाप्रकरणे तदनुशासनमाश्नातम्‌। विद्याएरे मोक्षे कमनेरपेक्षयं तुतीयाध्या- यस्य चतुर्थपादे *चिन्तितम्‌। आस्बोधः फर कमपिक्षो नो वा हयपेक्षते। अ-

1

+ अत एव चाप्रीन्धनाद्यनप्रेक्षा । अ० ३ पा० ४ अ० ५।

१क.ख.ग. घ. ङ, “रूक्षण। २ क,ख. ग. ड. यो भ्र

पत विचारण्यविरचिता [ शिक्षाध्याभे

धिनो ऽद्गेष्वपक्नायाः मयानादिषु दर्शनात्‌ । अपि्यातमसोर्ष्वस्तो चष हिज्ञाः नदीपयोः । नैरपेक्ष्यं ततोऽत्रापि विया कमनिपेक्षिणीति । विमतो बरह्मतचा- ववोधः स्वफख्दाने स्वाटभृतकमपिक्नो ऽङ्खितना्याजाचकक्षदशंपृर्णंमापादिवत्‌। यद्यपि प्रथमाधिकरणे विचायाः स्वतन्नपरूपार्थत्पतिपादनेन क.माटुत्वं नि- मारितम्‌ । तथाऽप्यद्धित्वं न निवारितम्‌ । अतो नासिद्धो हेतः ! अतः कर्मपकष षोध इति यप्र ब्रूमः विमतं वरहमज्ञानं स्वनिवत्यनिवतंनेऽन्यपिश्ष न भवति प्र काराकत्वात्मदीपवद्धटज्ञानवच् । यच्छह्वित्वयक्तम्‌ । तन्न कर्मणः कौट रामह्त्व भवतोऽभिपरेतं कि भयाजादिवक्फरोपकाय्कत्वमृतावधातादिवत्सहूपोपकायंह्- त्वम्‌ । नाऽऽयः। युक्तैः कमजन्यत्वेनानित्यत्वपसक्तेः । द्वितीये साध्यविकलो द्टान्तः मपाजादीनां स्वरूपोपकायंद्त्वाभावात्‌ । तस्माहुत्पना विया सष ख्मदाने कर्माणि निक्षे । विचायः स्वोत्पत्तौ कमपिक्षाऽपि तत्रेव "चिन्तिता | उत्पत्तावनपेक्षययुत कर्माण्ययेक्षते | एके यथाऽनपेक्ैवमत्यत्तावनपेश्षता । यज्ञ- सान्त्यादिसपिक्त वि्याजन्म श्चतिद्रयात्‌ । रेऽनपेक्षितोऽप्यन्वो रथे यद्र दपेक्ष्य- ते।ब्रह्मविचा स्वफरे यथाकर्माणि नापिते तथा स्वोत्पत्तावपि। अन्यथा कचिदपे- क्षते कचिन्नपिक्षत इत्यधंजरतीयन्यायः पसज्येतेति पप ब्रमः ।नाधजरतीयत्वदो- षोऽ्ास्ति। योग्यतावशेनैक स्यैव कायविशपेष्वपेश्नानपेक्नयोरुमयोरुपपत्तेः। यथा खाद्धरख्वहने ऽनपेक्षितोऽप्यश्वों रथवहनेऽपेक्षयते तद्रत्‌ | नच विद्यायाः स्वोत्प- तो कमपिक्तायाः भमाणाभावः | तमेतं वेदानुवचनेन व्राद्मणा विविदिपम्ति यज्चेन दानेन तपसाऽनाशकेनेति मदृत्तिषपाणां वदानुवचेनादीना विविदिपोत्पाद- नद्राण बहिरङ्कसाधनत्वावगमात्‌ । शान्तो दान्त उपरतस्तिति षः समाहितो ` भूत्वाऽऽत्मन्येवाऽऽत्मानं पश्यतीति निढ़त्तिषपाणां शमदमादीनां विचोदन्तौ साधनत्वेन विधीयमानतया ऽन्तरटसाधनत्वावगमात्‌ । तस्माचज्ञादीनि शमद- मादीनि च विद्या स्वोत्पत्ताव्रपेक्षते | विद्याहेतुमिरेवाऽऽश्नमसिद्धिश्च तत्रेव “^ चिन्तिता । व्रिचार्थमाश्नमार्थं च द्धिः मरयोगोऽथवा सकृत्‌ । प्रयोजनविभे- ` देन प्रयोगोऽपि षिभिचते | श्राद्धा्थयुक्तपा तृ्िः स्याद्विचार्थनाऽऽ्रमस्तथा। ` अनित्यनित्यसंयोग उक्तिभ्यां खादिरे मत इति । यानि यज्ञादीनि विय्याहेतुतेन विविदिषावाक्ये विहितानि तान्येवाऽऽश्नमधभतवेन परव॑काण्डे विदितानि ते- षां भयोजनदरेविध्याद्विरतुष्टानमिति प्न त्रमः | यथा श्नाद्धाथभोजमे तृधिना- न्तरोयकतया सिध्यति तथा वि्यायथमनुषितैराश्नमधर्मैः तिष्यतु । न च विचा-

तमि सनाभि नि ©

# सवोपेक्षा च यज्ञादिशरतेप्धवत्‌ । अन्देपान्य० ९।1घि दितचाचाऽसथ्रमक्र्मापि। अ° ३प्ा०४अ०८' न ए

१ ग. ध. क्षायां प्रः ।

एकादशोऽनुवाकः ११]] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । ६७

हेतनां काम्यत्वादाश्चमधमाणां नित्यत्वाच्च सकरत्पयोगे नित्यानित्यसंधीगविरोध इति वाच्यम्‌ । वचनद्वयबरेनेकस्येव कमेण आकारद्रयोपपत्ते; । यथा खादि- रो यूपो भवति। खादिरं वीर्यकामस्य यूपं दुवीतेरयत्र वचनद्रयेनैकस्य नित्यत्व- काम्यत्वे च तद्रत्‌ | तस्मादुभयविधानां यज्ञादीनां सकृदेव परयागः। अना- श्रमिकमेणामपि रिद्याहेत॒तं ततेव चिन्तितम्‌ । नास्त्यनाश्रमिणो ज्ञानमस्ति वा नैव वियते । धीथद्ध््थीश्रमित्वस्य ज्ञानहैतोरभावतः । अस्त्येव सर्वसंब- न्धिजपादेश्चित्तथ॒द्धितः । श्च॑ता हि विद्या रेकदेराश्चमे त्वतिथ॒द्धतेति । पवेमा- श्रमं समाप्य केनापि कारणेनोत्तरमाश्चममपतिपनो ऽनाश्चमीं स्नातको विधु- रादिस्तस्य तत्वज्ञानं न सभान्यते। बुद्धिश्द्धिहैरोराश्रमस्याभावादिति पपर बूमः । संभवत्येवानाश्रमिणागमपि ज्ञानम्‌ । आश्नमनिरपेक्षस्य जपादेब्द्धिथद्धि- हेतुत्वात्‌ । जप्येनेव तु संसिद्धेहाह्मणो नात्र सशय इति स्मरतेः । श्रुतश्च सव- गंपिचायामधिकारोऽनाश्रमिणोऽपि विवाहार्थनो रेकस्य । एवमाश्रमरहिता गाग्यांदय उदाहार्याः । न चेवं सत्याश्रमवेयथ्यम्‌ । शुद्धयतिशयहेतुत्वात्‌ । तस्मादनाश्रमिणोऽपि समवति विज्ञानम्‌ ॥ इति श्रीमत्सायणाचा्यविरचिते श्रीञ्कणसान्राज्यधुरंधरमाधवविद्यारण्यपरमेश्वरसंबन्धिवेदाथमरकाशे यज्रार- ण्यके सांहित्यागरपनिषयेकादशोऽनुवाकः ॥ १९ ॥

एकादशे शिष्यं प्रस्पाचायेस्यानुशाष्नयक्तम । तावता बरह्मतच्चविद्याया व~ हिरङ्कसाधनान्युपास्तनानि कमणि च सन्तींस्यवगतानि । अथ तद्रन्यपाठतद्‌- धज्ञानतदनष्ानानामवसाने जपितव्यं शान्तिमनच्र द्वादशे दशयति । शंनो मि न इति । अक्षराथेस्त्पक्रमे समाञ्चातमच्रवदवगन्तत्यः | उपक्रमकारे बह्मण पूवैमनुक्तत्वाद्रह्य वरदिष्यामीति पठितम्‌ । तथा विघ्रपरिहारस्य प्राथनीयत्वा- दवस्विति परितम्‌ । अवसाने त॒ ब्रह्मणः प्वंमुक्ततवाद्विघराशेश्च परिहततादवा- दिषमावीदिति पस्तिम्‌ 1 निष्पन्नस्य विघ्रपरिहारस्य पुनः परामश्चः कृतघत्व- निवारणा्थः । अन्यथा भित्रावरूणादिदेवकृतमुपकारमजानानस्य युपुक्षोः कृतघ्रत्वं परसस्येत तच्चायुक्तम । बह्यघरे निष्कृति कृतघे नास्ति निष्कृतिरिति स्मरणा- त्‌। निष्पनेऽपि साधनानुष्ठाने कृतघ्रत्वदोषेण फर प्रतिबध्यत | तन्मा भूदित्या- घ्यास्मिकादिषिध्ानां शान्तिर्निष्पननेत्येव देवकृत उपकारः परामइयते ।केदार्थ॑स्य प्रकाशेन तमो हाई निवाप्यन्‌ । पुमर्थाश्चतुरो दैयाद्वि्यातीथंमहेश्वरः ॥ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरयिते श्रीबक्णसाम्राल्यधघुरधरमाधवविचारण्यपरमेन्वरस

न

पणेन निनि ५ ,

योगे वि ।

६८ विचारण्यविरवि्ता [ ह्वय `

षधिवेदाथप्रकाशे यज्नुरारण्यके सांहित्यायुपनिषदि द्वादशोऽनुवाकः ॥ १२॥ ` समापा च साित्युपनिषत्‌ ॥ समाप्यं शिक्षाघ्यायस्य दीपिका ॥ ॥ ॐ तत्सहह्यणे नमः ॥ पस्य निश्वसितं वेदा यो वेदभ्योऽखिरु जगन्‌ । निर्ममे तमहं बन्दे वियाती्थमहेश्वरम्‌ ॥ १॥ साधनं ब्रह्मविद्यायाः सांहित्यामीरितं स्फयम्‌ । वारुण्युपनिषयेतद्बह्यतच्ं विविच्यते ॥ २ ॥ 1 | तत्ाऽऽ दों शिष्याचार्ययोः पर स्परानुकूल्यसिद्धये तत्पातिकुल्पशान्तिकरं जप्यं मच्रं पठति । सह नाविति । अत्र नावितिशब्देन शिष्याचायावुच्येत । अस्मिञ्चन्मन्यतींतजन्यघु वाऽनुष्ठितेः कमकाण्डोकतैर्नित्यनैमित्तिककर्ममिरुत्प- नविविदिषः साहित्यागुपनिपदि मोकतैरुपासनैरन्तयं एकाग्रचित्तः काम्पकर्मा- ` दिभिः संपादितानां रोकानामस्ारत्वं परीक्ष्य ततो निर्विण्णः कर्मणा मोक्नोना- ` स्तीति निश्चित्य युक्तिदेतुब्रह्मतच्वज्ञानार्थ गुषटपसत्त यः करोति तादशोऽजर शिष्यो विवक्षितः । गुरुश्च श्रोत्रियो केदशाघ्चा्थपारंगतसेन बो धयितुं कुश्च- ` खो ब्रह्मनिष्ठत्वेन कदाचिदपि बदिर्युखत्वरहितो विवभितः। तथा चाऽऽयैणि- का आमर्नान्ति । परीक्ष्य खोकान्कर्मचितान्बराह्मणो निर्वेद मायानास्त्यर्कैतः ।क- तेन तद्विज्ञानार्थं स रुरुमेवाभिगच्छेत्समित्पाणिः तियं त्रद्मनिष्ठमिति । क- सश्चाऽऽमनन्ति । आश्वा वक्ता कुरारोऽस्य र्व्धा आश्चर्यो ज्ञाता कुशचसा- नुरिष्ट इति । तत्र गुरोः कृतार्थत्वेन परायनीयाभवेऽप्यनेन मन्रेण रिष्यस्त- योरभयोः क्षेमे प्राथेयते । यद्नद्माऽऽचायेपसादानन्तरं मया वेदि ष्यते तहद्य नो गुरुशिष्यावावामुमो सहाबहु रक्षतु । तथा भुनक्तु पारुयतु । पथा गुरनि- गरस्य उपदिशति यथा चाहयुपदिष्टमथममरतिपत्तिविपरतिपत्तिरहितो ग्रहवामि तथा रक्नणसुपदेरकारे र्थ्यते । एककालीनत्वञ्ुभयोरपि रक्षणे सह भाषः उपदिष्टायेग्रहणेन ममाविद्या यथा निवर्तते तनिव्रत्ति पठ्यच्नाचा्मो पथा परि तप्यति तथा पाछनरृत्तरकारीनं प्रथमं पाथ्यंते ! उक्तपयोजन सिद्ध

सद्धचथेमावाप्भौ परस्परं सह विच्ायां वीयं स्वपयोजनसामथ्यं करवावहे तारिमश्च सामथ्यंक- र्णे य एष उपायः स पराथ्य॑ते। नौ गुरुरिष्ययोरावयोः संबन्धि यदधीतं ` अन्तं तत्तेजस्वि स्वाथैपकाश्चकमस्तु । आवां च परस्परं देप मा करवाव ह । गुरुणा न सम्यरव्याख्यातमिति शिष्यस्यापरितोपो द्वेषस्तथा यश्रूषान

* अकृतः मोक्ष इत्यर्थः | 1 कृतेन कसणे्यर्धैः । `` | भस. तम्‌ २. यमम्‌ 111

7४ ए. ।

प्रथमोऽनुवाकः १।] तेत्तिरीयोपनिषद्ैपिका | ६९

समीचीनेति गुरोरपरितोषस्तदुभयं मा भृदित्यर्थः। पणवशान्तिशब्दाः परवैवद्या- ख्येयाः ॥ इति श्रीमत्सायणाचायेविरचिते श्रीबुक्रणसास्राल्यधरुरंधरमाधववि- यारण्यपरमेश्वरसंबन्धिवेदाथग्रकारो यज्तुरारण्यकं वारुण्युपनिषदि प्रथमोऽनु- वाकः ॥ १॥

प्रथमे द्वेषादिरूपसंभावितविध्परिहाराय जंप्यमन्रमाश्राय द्वितीयस्यातवा- कस्याऽऽदो कृत्स्नोपनिषत्सारं संग्रहेण सूजयति । ब्रह्मविदिति । ब्रह्मवेदनेन युक्तिः कृत्स्ोपनिषत्तात्पयांथेः । वृह ब्रहि ब्द्धावित्यस्माद्वातोनिष्प्नो बह्मशा- ब्दी वृद्धं वस्त्वमिधत्ते | व्रद्धिश्वात्न निरतिशया विवक्षिता । संकोचकयोः मरक- रणोपपदयोरभावात्‌ । यदा त्वापेक्षिकब्रद्धियुक्तं वस्तु पकृतं भवेत्‌ । उपपदं वा किचिद्राचक अयुज्यत तदा संकोचो भवेत्त्‌ । न त्वेतदुमयमप्यत्रास्ति। निरति- रायड्ृद्धिनाम नित्यशद्धत्वादिषरूपा । एतदेवामिपेत्य श्रीमच्छारीरमीमासामाष्ये भगवसादेरमिहितम्‌। अस्ति तावद्रद्य नित्यथ॒द्बुद्रयकस्वभावं सर्वज्ञ स्वशक्ति | बरहराब्दस्य हि व्युत्पामानस्य नित्यथद्धत्वादयोऽर्थाः मतीयन्ते । वृहतेर्धा- तोरथानुगमादिति । दगर्थविवक्षा च सत्यं ज्ञानमित्यादिना रक्नषणवाक्येन स्पष्टीकरिष्यते । तथाविधं ब्रह्म वेत्ति मनसा साक्षात्करोतीति ब्रह्मवित्‌ । मन~ सेवानुद्र्टव्यं नेह नानाऽस्ति किंचनेति वाजसनेयिनः समामनन्ति । च- ुरादीन्द्रियणुक्तेन तु मनसा नागरूपादिविशिष्टमेव ब्रह्य श्यते । न तु थद्ध- म्‌ । अतो मनसेव केवरेन द्रष्टव्यमिस्युच्यते । नन चक्षरादिनैरपेक्ष्येऽपि वेद- वाक्यपेन्ना विद्यते बरह्मणः शाच्पमेयत्वात्‌ । वादम्‌ । अत एवानद्रषव्यमि- त्युच्यते । ह्मपरतिपादकं शाचरमनु पश्चादरष्व्यम्‌ । अन्न मनकषवेत्येवकारेण चक्चरादिबा्ेन्द्रियाणि व्पाव्र्यानुशव्देन शाच्रमक्तीकरोति न च शाघगम्यत्व धमाधमयो परोक्षवोधः शङ्कनीयः । दृष्टान्तस्पात्र विषमत्वात्‌ । अपसेक्षस्व- भावं हि ब्रह्म । यत्साक्षादपरोक्षाद्रद्येति श्रुतेः । धर्माधर्मौ पसेक्षस्वभावाविति वैषम्यम्‌ । स्वतोऽपरोक्षेऽपि ब्रहमण्यस्ति परोक्षत्वश्नम इति चेत्सत्यम्‌ । अत एव श्रुतिनं गत्कारणत्वेनोपरक्षितं ब्रह्म सत्यज्ञानाचवान्तरवाक्येन बोधयिल्ा पुनः प्रोक्षत्वश्रमनिषच्यर्थं तस्य ब्रह्मणो महावाक्येन पत्यगात्मना तादास्म्पं योधयति। तथा च वाजसनेयिनः परन्ति। य एवं देदाहं ब्रह्मास्मीति स इदं स भवतीति । अत्रापि प्रत्यगात्मतादारम्पमेवामियेत्य यो वेद निहितं गृहायामि- ति वाक्येन च प्रत्यगात्मनि परोक्ष॑सभ्नमः शङ्ितिमपि न शाक्यः। आवारगो-

"= ~ ~~ ~ ¦ ` # ब्रह्मप्रतिपादकराल्नश्चरवणानन्तरं मनसैव द्रष्टय्यं ब्रह्येदयशरः।

१ गरजप्यंम ।२क., स, घ. इ. "पत्तातपर्ये सं" \क. स. घ. ड, "दमु" ज ग. क्ष

७९ पिद्यारण्यविरचिता [ बह्मा |

पारु सर्वैरपि प्राणिभिः प्रत्यगात्मनोऽहमित्यनेन मानसप्रत्यक्षेण विस्पष्टं व्य- वट्धियमाणत्वात्‌ । पस्य “पत्यगात्मनः सबन्धिमिश्चक्च॒रदीन्द्रिे गरह्यमाणा घय- दयो !नडा अपि चिङ्कादित्यवधानमन्तरेण मरतीयमानत्वादपरोक्ना इत्युच्य- न्ते | तस्य प्रत्यगात्मनो तपवधोनरराङ्कारहितस्य चिद्रूपस्य स्वप्रकाशस्य स वौवभासकस्य च ्ान्त्याऽपि कथं परोक्षत्वमाशद्नयेत | स्वप्रकाशस्वं सर्वव भासकत्वं चाऽऽस््रायते । तमेव भान्तमनुभाति स्वं तस्य भाता सर्वमिदं वि- भातीति ! एवं सति बस्त॒तः सर्वावभा्तकस्य चिद्रूपस्य व्यवहारदशायां चाह- प्रत्ययेन भास्रमानस्य प्रत्यगात्मनो वास्तवं भ्रान्तं वा परोक्षं न शद्भि श- कयते । देदादिभ्यः पञ्चभ्यः कशेभ्यो पिविक्तः साक्षी परोक्ष इतिचेन तस्या- प्यन्तापरोक्षतवात्‌ । यदा तिरोधायकत्वसंभावनोपेतेजदेदहादिमिः संयुक्तस्या- प्यपरोक्षत्वमभ्युपगम्यते तदा तत्सयोगरदितोऽपरोक्न इति किम वक्तव्यम्‌ । ` धतोऽपरोक्षप्रत्यगात्मतादास्म्पाच्छास्रगम्पमपि व्रह्मापरोक्षमेव मनसाऽवगम्य- ` ते । ननु मनसाऽवगतस्य ब्रह्मत्वमेव नास्ति । तथा च तरूवकारा आमनन्ति। यन्मनसा न मनुते येनाऽ5 हु्मनों मतम्‌ । तदेव ब्रह्मत्व विद्धि नेदं यदिद्मु- पासत इति । अयमर्थः । यत्साक्षिचेतन्य सर्वो जनो मनसा पिपयीकृत्पावगन्तु न शक्ताति । येन त॒ साक्षिचैतन्येन तन्मनः प्रकाशितमित्यनेन च वेदरहस्या- भिन्ञाः कथयन्ति । तदेव साक्षिचेतन्यं ब्रह्येति है शिष्य तं विजानीहि । उ. पासकास्त स्वातिरिक्ततया पयादिवदिद मित्यनेन दर्यत्ाकारण भासमानं शा- सख्रसिद्धं जगत्कारणं यद्रद्योपासते | तदिदमपास्यं वस्तु युख्यं ब्रह्म न भवति । न खट स्वातिरिक्तस्य दरयस्पोपाधिपिशिषएटस्य मुख्यव्रह्मत्वमस्तीति 1 अतो नि- वेधान्मनसा विषयीकृत्य साक्षाच्करियमाणं न ब्रह्मेति चन्नायं दपः | न ह्यस्यां श्चतो ब्रह्मणो मनोषिषयत्वमम्युपगम्यते। अन्यथा तदैव बह्मत्वं विद्धीति क थमुच्येत । साक्षिणः स्वप्रकाशस्य घटादविवन्मनोजन्पस्फुरणमास्यत्वभयुक्तमि ति चेदे्वेषतर्दिन्फरुव्पाप्यत्वं मा भृद्ढत्तिव्याप्यसं तु भविष्यति । सालिच- तन्ये ब्रह्मेत्यद्िखन्तस्या महावाक्यलन्यया मनोद्रत्या ब्रह्मणि व्याप्यमाने सतति तद्वृत्तिटपया तच्वविच्यया परत्यग््रह्मणोभदहेतुरविया निवर्तते । न चास्यादत्तः परोक्षज्नानत्वं संभवति । विषयसबन्धस्यव वृच्याक(रननकत्वात्‌ । यथा चक्ष

> कैमुयन्यगरेन परोक्षता मात्रं साधयति । † व्यवधानदरक्पेता अपीतिशेषः। + अनेन प्रक्ररे णेत्यथः। ‡ अविप्रयलमिति च्छेदः) & एवं च ग्रन्मनसान मनुत इति श्रुतिविरोधस्तदवस्थ इति भावः। | ¶ फरुन्याप्यत्वनिषरषप्रतिपादिकषैव श्रुतिरिति न तद्विध इलः! * ज्ञानानुकूलव्धापारजन्यज्ञानरूपफ- खन्याप्यत्रम्‌ ।

ता ायासासयाननि (भ 0

11 1 11

३ ग, िङ्गव्य। २ घ. "्धानार।

दवितीयोऽनुवाकः२।] तैत्तिरीयोपनिषदीपिका | ७२१

जन्या मनोरत्तिघंटसंबन्धाद्धयाकारा सती जनेरपरोक्षज्ञानमिर्यच्यच्यते । तथा साक्षिसबन्धात्साक्ष्याकाराया अस्या अप्यपरोक्षज्ञानत्वं कुतो न स्यत्‌ । नष विषयसबन्धादेव वृत्तेस्तदाकारत्वे वाक्यं व्यर्थमिति शङ्नीयम्‌ । जगत्कारण- त्वेनोपरुक्षितं ब्रह्म म्रत्पगात्मषटपाद्यतिरिक्रमित्येतादशस्य भेद्भ्नमस्य वाक्ये- नापोद्त्वात्‌ । तथा सति परस्यग्बरह्येक्यषपा बत्तिरभदापवादेन विषयसंबन्धादेव जायत इति वाक्यर्नन्यमपि ज्ञानमपसोक्षमेव । यस्य तु बहिरस्य मनोृत्ति- रभ्यन्तरवतिना साक्षिणा न संबध्यते तस्य शब्दसामथ्यादेव प्रत्यग्रद्येक्यरू- पा वृत्तिजयते। तदिदं ज्ञानं धर्माधमेस्वर्गनरकादापिव परोक्षम्‌ । न ह्यत्र साक्ना- त्काराभावे वाक्यापराधो निमित्तम्‌ । किंत पराङ्युखत्वरक्षणः परूपापराधः। यथा प्राङ्मुखस्य पथिमवेस्थितरूपदङनाभावे चक्ष्दषो न निमित्तेन कर्प्यते तद्वत्‌ । स च बहियंखः पुरुषो यदा निदिष्यासनदयव्दवाच्येन वह्मघ्यानेनान्तखां छक््मवस्तुनिर्पणकुशरमेका््रा बुद्धिढत्ति संपादयति । तदाऽसौ बुद्धिकत्तिः त्यगात्मना संबध्य तदाकारा सती वाक्यानुग्रहेण मेदश्नमं निराकुर्वती बह्म- साक्षात्कार इत्युच्यते । वाक्यश्नवणात्पूवमेव सगुणवब्रह्मोपासनेन वा पश्वान्नि- दिष्यासनेन वाऽन्तगरुखस्यान्वयव्यतिरेकाभ्यां साक्षिचैतन्यं देहा्रिभ्यो विषि- च्यानुभवतोऽवन्तरवाक्येन ब्रह्मत्वं निश्ितवतो मुख्याश्धकारिणो हावाक्ये- न ब्रह्मात्मसान्नात्कार्‌ एवोत्पद्यते । न तु परोप्षज्ञानम्‌ । तदेतद्‌ भिपेत्य वाक्य- रताइुक्तम्‌ । मत्यग्बोधो य आभाति सोऽद्रयानन्दरक्षणः । अद्रयानन्द पश्च परत्यग्बोधेकलक्षणः । इत्यमन्योन्यतादातम्पमरतिपत्तियंदा भवेत्‌ । अब्रह्मत्वं त्वमर्थस्य व्यावतेत तदेव हि । तदर्थस्य च पारोक्ष्यं येवं किं ततः गणु । ध णोनन्देकरूयेण म्रत्यग्बोधोऽवतिष्ठत इति । ननु परत्पग्ब्रह्मणोरन्योन्यतादा- ` त्म्पाङ्खीकारे सति नाखण्डेकरसतवं सिध्यति । नीर्मत्परुभित्यत् सत्यपि ता- दात्म्ये गृणद्रव्यभेदस्यापि सद्भावात्‌ । एवमत्राप्यासत्वत्रह्मतकृतो भेदोऽपि भ- सज्येतेतिचेन । गुणद्रव्ययोः परस्परव्यभिचारेण वेषम्यात्‌ । नेस्यरणो मेघादा- वपि वत्तेमान उत्प व्यमिचरति । रत्परद्रव्यमपि श॒द्करकतोतख्योवतमान- त्वा्रल्यगुणं व्यभिचरति । अतस्तत्राथभेदान्नाखण्डार्थैत्वम्‌ । इह त्वात्मब्रह्म- णोः परस्परम्यमिचाराभावादेकार्थतवे सत्यखण्डत्वसिद्धिः । एतच विश्वूपाचा-

५५

दंशितम्‌ । नाऽऽत्मता ब्रह्मणोन्यर ब्रह्मता नाऽ 5ऽत्मनोऽन्यतः । तादारम्य-

* भेद्श्रमनिन्रत्तिद्ररियशः । † सव्यं ्ञानामादिना । † भेद भरमनित्रत्तिद्ररेत्यः । प प्रक्नसया

दितातृर्ताया । * उतर्लमियर्थैः ! + उतलजातिरपीदरथः ।

| शि क पणर ” | . © © न १ कृ. ख. ग, इ, ठम त्र |

७२ विद्यारण्यविरचिता [ व्मवहयां । |

मनयोस्तस्माननीलोत्रुविरक्षणमिति। एवं तहिं पयायत्वादात्मा ब्रह्मेति पद. ` द्रयवेयथ्यमितिचेनन परतिपा्यभेदामावेऽपि माहकल्पितयोर्‌ ब्रह्मत्वपासोष्ष्ययो- व्यावत्ययोभिन्नत्वात्‌ । तदप्याचायर्दरिीतम्‌ । आल्माऽपरिं सदिदं व्रह्म मोहा- त्पारोक्ष्पदूपितम्‌ । ब्रह्माऽपि संस्तथेवाऽऽत्मा “सद्वितीयतयेक्षत इति । एक्मे- व वस्तु शाघ्रगम्यत्वाकारेण ब्रह्मत्युच्यते । मानसप्रत्यक्षत्ाकारिणाऽऽत्मेति। ` तत्न शाच्गम्यानां जगत्कारणत्वसग्रज्ञतवादीनां परोक्षलेन व्रह्मणोऽपि परोक्ष ` त्वभ्रमः 1 अहेग्रस्ययहपेण मानसपर्यक्षण प्रतीयमानानां देहादीनामव्रह्मत्वा- त्साक्षिणि चिदात्मन्यप्यव्रह्मत्वफ्मः | !तयोव्रह्मात्मनेभेदन पदद्रपोपयोगाल- तिपा्यस्याखण्डकरसते सत्यपरोक्षपरत्यगात्मषपे ब्रह्मणि मदावाक्येनापरोक्ष- ज्ञानोद यात्तथाविधज्ञानोपेतः पमानत्र व्रह्मपिच्छव्देन विवक्षितः । ताटशस्य परपा्िपोग्यत्वात्परमाप्रोतीति हि तत्पराः श्रयते । परशष्दैश्चान्यत्वं $तदन्न न संभवत्यद्वितीयत्वाद्रस्तनः। नेह नानाऽस्ति किंचनेति श्रुत्या निषिद्धत्वात्‌। उक्कृर्थते त॒ व्रह्मव परशब्देनामिधातत्यमितरस्य सवस्य मापामयस्वेन निक्रष्टत्वात्‌ । तथा सति व्द्मवित्पुमान्वदह्मेव पराप्रातीत्युक्तं भवति । आथव गिकास्त विस्पष्मिदमामनन्ति | सयो ह वं तत्परमं व्रह्म वेद ब्रह्मैव भवतीति । नत्त ग्रामं पाप्रोतीत्यत्न गतिप्रवंको मामसयोमगः प्रापिलेन मरसिद्धः। अतो यथा सगुणत्रह्मोपास्को ग्रधन्यनास्योरम्यार्चिरादिमार्गेण गत्वा व्रह्मखो-

कं प्राप्रोति । तथाऽत्रापि ब्रह्मपापिवक्तत्येति चेन । उत्क्रान्तिगत्योर्नपेधाच्‌ | न तस्य प्राणा उक्क्रामन्तीति श्रत्योच्ान्तिनिपिध्यतं) गतिनिपेधश्च स्मयेते। सर्वेभूतात्मभूतस्य सम्यग्भूतानि पर्यतः । देवा मार्भ पियुद्यन्ति ह्यपदस्य पदे- ` पिण इति । अयमथः | स्मैपां प्राणिनामात्मभतो यो ब्रह्मपिर्सीऽयं सर्वान्परा- ` गिनः स्वात्मत्वेन सम्यक्परयति तस्य मार्गे देवा अपि मह्यन्ति | उत्तरदश्षि-

णाधोमार्गेष्वातिवादिकतेनावस्थिता ये देवाः सन्ति ते सर्वऽपि मागेत्रयगन्तृणा- ` मुपासकानागिष्टापतानुष्टापिनामिष्रप्रतांननष्ायिनां पापिनां पदं मातिं यथा पर्य- न्ति तथा ब्रह्मविदोऽपदस्य गतिरहितस्य पदेपिणो गतिर्मान्वच्छन्तस्तामद्ा ` श्रान्ता भवन्तीति । तस्मादस्य ब्रह्मपरारि्वेनापचय॑त इति | तच व्ख्येश्ु-ः ` तिदंशैयति । न तस्य प्राणा उत्क्रामन्त्यतरेव समवरीयन्ते ब्रह्यव सन्त्र ¦

*% मोहादिलयत्रप्यन्वेति । 1 मोहकल्पितोपाधिव्रिरिटयोरितयर्भः । & शरूत इति देषः ।

| १ ग. व्रेषत। २ ख. च््दस्यान्य३ क. ख. ड. स्तुतःने ४ग. "र्यतु ५३, गेऽपि म ६ ग. घ. “धेनां पा 2

द्वितीयोऽनवाकः२।] ते्तिरीयोपनिषदीपिका। ७३

तीति । बोधात्पराऽपि बह्व सनज्ञानाज्ीवत्वभनमं प्राप्य पुनर्वो धादृ्वंमनुभवेनापि ब्रह्म यथा भवति तथा स्वयमप्येत्ति विखींयते स्वफी यो जीवत्वोपाधिपनरयतीत्पर्थः । यथा स्वकण्डेऽवस्थितमाभरणमनज्ञाताऽन्य- तरानिष्यन्केनविद्धोधितो हस्तेन संस्परयेदानीमेतत्माप्रमित्युपचरति । तद्गदोप- चारिकी बह्मपापिद्र्टव्या । तदेवं बह्मस्वषूपविषया मीमांसोपरिष्टद्रिष्यति । बेदनविषया परपरा्ठिविषया चोदाहियते । यचयपि पवत्र सवेन तत्तदनुवाकस्या- वसान एव तत्तद्विषया मीमांसोदाहृता । तथाऽप्यत्र ब्रह्मविदित्पारमभ्येत्युपनि- षदित्यन्तस्यानुदाकस्यातिप्रोटतया तन्मध्ये मीमांसितव्यानामथानां बहुत्वा- ह्ुद्धिसोक्याय तत्तद्राक्यसमीप एव तत्तन्मीर्मांसोदादहियते । या तु देशविरो- वे ब्रह्मविदित्पारभ्य नवानुवाका इति पसिद्धिः । सा त्वध्यापकेः पाठसोकयाय परिकस्पिता । न त्व्थानुसारिणी । ते हि तदप्येष शोको भवतीत्यस्याः पर तिज्ञायाः शछोकपारस्य च मध्ये तं तमनुवाकं समापयन्ति । न चेतदयुक्तम्‌ । क- स्यचिदप्यथंस्य पर्यवसानाभावात्‌ । तस्मादितरदेशगताध्यापकप्रसिद्धया कृ त्छ्लोऽप्ययमक एवानुवाकः । एतदेवाभिप्रेत्य काण्डानुक्रमणिकाभाष्यकारो बा- रुण्या उपनिषदः सह्‌ नाववतु । बह्यविदाप्रोति परम्‌ । श्रगु वारुगिरित्यनु- वाकनयात्मकत्वं व्याजहार । भारद्राजसते ममूषौः कणँ लंप्यत्वेनेवमुदाहूतम्‌ । ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌ । श्रुवे बारुणिरित्येतावनुवाको ब्रह्मविदो दक्षिणे कर्णे जपतीति । ब्रह्मपिदित्यारमभ्य भरगुरित्यन्तः पाक्तनों ग्रन्थ एक एवानुवाकः । येषां नवानुवाककल्पना तेषामप्यक्वट्धीखप्रसिद्धिरस्ति । ब्रह्मवद्धीत्पेवं ते्न्या- हृवत्वात्‌ । भगवद्भिभाष्यकारेरप्यानन्दवष्टीत्येवं व्याहृतम्‌ । अतो बहुस्कन्धयु- ्तवद्धीवद्धहुविधावान्तरपाभ्भेदयुक्तोऽप्येक एवायमनुवाकः । तथा सति ब्रद्धि- विक्षोपानुत्पादनाय तत्तद्वाक्यसमींप एव मीमांसोदाहरणं युक्तम्‌ । अन्न यद्धेदनं ब्रह्मविच्छब्देन व्यवहृतं तस्य स्वातञयेण पुरुषाथरेतुत्वं त्रतीयाघ्यायस्य च- तथ॑पादे* चिन्तितम्‌ । क्रतङ्क मार्मविन्ञानं स्वतच्रं वाऽऽत्मनो यतः । देहाति- रेकगज्ञात्वा न द्य्रतुगं ततः । नाद्ैतधीः कर्महेतुरैन्ति प्रत्युत क्म सा। आचारो खोकसम्राही स्वतच्रा बह्मधीस्ततः। आत्मनो देहातिरेकज्ञानमन्तरेण परखोकगामितानिश्चयाज्न्योतिष्टोमादिपवृत्तिरेव न स्यादिति क्रतुषु पवर्तक- त्वेनोपनिषदमात्मन्ञानं कर्माङ्गमिति मर्त ब्रुमः । देहव्यतिरिकतात्मज्ञानं द्विषि-

# पुरुप्रार्थोऽतःशब्दादिति बादरायणः अ० ३ पा० ४अ०१।

१ व व 1

1. मेकःसषएु। २ ड. जपते।३घ. देवे व्या ४ ग. "उनु। ©

४ विद्यारण्यविरचिता [हमद

घम्‌ । पररोकगामिकर्नात्मविज्ञानमेकं द्वितीयं बरह्मात्मत्छगिज्ञानं चेति। तत्र कर्निमज्ञानस्य प्वतंकत्वेऽपि नद्वेतत्रह्मात्मतच्वज्ञानं परवतेकम्‌ | प्रत्युत ङि.

याकारकफरुनिपेधन निवतक्रमेव | ननु तत्वविदामपि जनकादीनां कर्मव्रतति- खक्षण आचारो दश्यते । वादम्‌ । खोकसंग्रहार्यो ऽयमाचारः । यदि तन्वविदा-

मपि युक्तय कर्माण्यनुष्ठेयानि स्युः कयं तर्हि पजादिवियर्पंश्चुतिरुपपंचते | कि

मरलया करिष्यामो येषां नोऽपमात्माऽयं खोक इति । आत्मतन्वरूपस्य रोक स्पापरोक्षे सत्यनात्मलोकसाधनभूतायाः प्रजाया वैय्यं श्रूयते | एवं ङि-

मथा वयमध्येष्यामहे किमथ वयं यक्ष्पामह इत्यादुदाहरणीयम्‌ । तस्मा-

दात्मतचनज्ञानं स्वतन्रपुरुपाथसाधनं न तु कमाङ्म्‌ । तस्य च ज्ञानस्पोत्- ` सिकारुस्तत्रेव चिन्तितः । इदेव नियतं ज्ञानं पाक्षिकं वा नियम्यते । त- याऽभिसंधेयज्ञादिः क्षीणो विषिदिषाजनो । असति परतिवनपे ऽतर ज्ञानं जन्मान्त- रेऽन्यथा } श्रवणायेत्यादिगशाघ्राद्रामदेवोद्धवादपीति । शरवणमनननिदिष्याप्त- नेष्वनुष्ठीयमानेष्वस्मिनेव जन्मनि ज्ञानं जायत इति नियम्यते। न तिरेव वा न- न्मान्तरे वेति कार्विकस्पः । छतः । श्रवणादिषु प्रवर्तमानस्य पुरूषस्येच्छा- या एेहिकज्ञानोत्पत्तिविषयत्वात्‌ । इदेव मे विद्या जायतामित्यभिसंधाय पुरुषः मवतंते । न चारृएफखनां यज्ञादीनां ! तत्साधनत्वेन स्वर्गवजन्मान्तरे ज्ञानो त्पत्तिः शद्नीया । श्रवणादिगप्रवृत्तेः परामेव विविदिपामुत्पाय यज्ञादीनां चरि- ताथत्वात्‌ । तस्मादेहिकत्वेन ज्ञानोत्पत्तिमियम्यत इति यापे वृमः । असति प- तिबन्ये ज्ञानमिहैव संभवति । सति तु प्रतिवन्पेऽत्रानुष्ठितैः श्रवणादिभिर्ज- न्मान्तरे विज्ञानमुत्पयते । मतिबन्धश्च बहुविधः श्रूयते । श्रवणायापि बहुमि- यो न र्यः शृण्वन्तोऽपि बहवो यं न विद्युः । आश्व्यो वक्ता कुशलोऽस्य रुब्धा आश्चो ज्ञाता कुशलानुिष्ट इति । न च पूर्वजन्मानुष्टितैः श्रवणादि. मिजंन्मान्तरे ज्ञानोत्पत्तिन दष्टचरेति वाच्यम्‌ । वामदेवस्य मभएवावस्थितस्य ज्ञानोत्पत्तिश्रवणात्‌ । गभं एवेतच्छयानो वामदेव एवय्वाचेति श्तेः । तस्मा- दिह वा जन्मान्तरे वा ज्ञानोत्पत्तिः । प्रमप्रोतीत्यत्र परशब्दोऽन्यवस्ता- ची न भवति । ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य वस्तुनोऽसन्वादिति यदुक्तम्‌ । सौोऽ- यमन्याभावस्तस्येवाध्यायस्य द्वितीयपादे {चिन्तितः । अस्त्यन्यद्रद्मणो नो या विद्यते ब्रह्मणोऽधिकम्‌ । सेतुत्वोन्मानवच्वाच संबन्ध द्ेदवचत; । धार-

(1

तो जततो नकि 11

५ # पिकमप्सतुतपरतिवन्ध तददेनात्‌ अ० ३ पा० ४अ० १ ६ † श्रानसाधनत्वेन । { परम- तःसेतून्मानसंबन्धमेदव्यपदेशेभ्यः। अ०३ पा २ भ ७। |

१ ग. ज्ञानमिति । २ ख, पयेत । कं

द्वितीयोऽनुवाकः२।] तैततिरीयोपनिषदीपिका । ७५

णात्सेतुतोन्मानयुपास्त्यै मेदसंगती । उपाध्यद्रवनाशाभ्या नान्यदन्यनिषेधत इति। यदेतद्रह्य नेति नेतीति दश्यपरतिषधेन व्यवस्थापितम्‌ । तस्मादपि ब्रह्म णोऽन्यदस्तीत्यभ्युपगन्तव्यम्‌ । कुतः । सेतुत्वादिव्यपदेशेभ्यः । अथ प॒ अ त्मा स सेतविधृतिरिति सेतस्वं चोपदिश्यते । तत्र यथा रोके पारावारवाजजर- स्य विधारकः तेतस्तं च सेतुं तीवा जाङ्गटं ्रतिपचते । तथा ब्रह्मणोऽपि से-

तत्वेन जगद्विधारकलतवाद्रह्म तीवा गन्त्येनान्येन केनचिद्धवितन्यम्‌ । तथा- न्मानव्यपदेशोऽपि ब्रह्मणः श्रयते । चतुष्पाद्रह्म षोडशकं बद्येति । तज्ची- न्मानं सष्टितीय एवं गवादौ दृषटचरम्‌ । न लद्वितीये कु्चित्‌ । तथा सव- न्धन्यपदेशः श्रुयते । सता सोम्य तदा संपन्नो भवतीति । स च्‌ संवन्धः सदु- पादसतोऽन्यस्य विचमानंतायौमवकल्पते । तथाऽऽत्मा वा अरे द्रष्टव्य इति द्रषद्रटव्यभेदन्यपदेशोऽपि भवति । तस्मान्न द्वितीयं त्रह्येति मपे व्रूमः ।न ताबह्ृद्यणः सेतत्वं यख्यं संभवति मदारुमयत्वप्रसद्धात्‌ । केनचि्सेठ॒सामान्प- न सेतुत्वविवक्षायां विधारकत्वमातरं विवक्ष्यताम्‌ । न ठु सद्वितीयत्वम्‌ । सतु- विधृतिरितिश्रवणात्‌ । उन्मानं तूपास्त्ये म्यपदिश्यते तत्पकरणत्वात्‌ । न ठु तखावबोधाय । मेदन्यपदेशश्चोपाष्युद्धवमपेक्ष्य घटाकाशमठाकाशवहुपपचते । संबन्धग्यपदेशश्चोपाधिनाश्चमपेक्ष्य घट्मह्के घटाकारामहाकाडवहुपचयते । तस्माह्द्यव्यतिरिक्तवस्तसाधकरेतूनामन्यथासिद्धत्वादेकमेवाद्वि तीयपित्यन्यव- स्तुनिषेधाचाद्वितीयमेव ैद्य। आपरोतीत्यतर ब्रह्मखोकवत्पाधिनं भवत्पुक्रानिति- निषेधादिति यदुक्तं सोऽयं निषेधश्चतुधांघ्यायस्य द्वितीयपादे *चिन्तितिः । फि ज्ीवादथवा देहात्माणोत््रान्ति्निवापते | जीवान्निवारणं यक्तं जीवेदेहो ऽन्यथा सदा । तप्रारमजख्वदेहे प्राणानां विख्यः स्प्रतः। !उच्छरपत्यत्र देहो ऽतो देहा- त्सा विनिवार्यते । न तस्य प्राणा उक्क्रामन्तीति तच्वविदः पाणानागत्करान्ति- निषिध्यते तस्य निषेधस्यापादानं जीवः । न तु देहः । अन्यथा देहानुत्करान्तौं मरणाभावः परस्षज्येतेति पपे ब्रुमः । तप्रारमनि प्रकिप्रं जरु न यथाऽ. न्यत्र गच्छति नापि तत्न हर्यते किंतु स्वरूपेण रीयते तद्भत्तच्वविदः प्रणा देहादनुत्क्रामन्तोऽपि न देहेऽवतिष्ठन्ते कितु षिरीयन्ते । अतो जी- वनासंभवान्मरतो देह इति व्यवहारः । न चातुत्करान्तौ न गतो देह इति व्यवहारः । अनुत्करान्तानां पराणानां देहेऽवस्थानाभावे देदस्पोच्छूनत्वमेव रि ह्म्‌ । नन्वियतः पयासाद्ररं देहादुत्रान्तिरस्तु मतिदेधस्तु जीवापादानको भवि-

ति

# प्रतिषेधादिति चेन्न शरीरात्‌ । अ०्४्पा० २अ०६। + निश्चेटोभवतीत्यथः,

० ॥

१ क, ख. नतयाञ्व1 २ ग, "यामेव क 1३ क. ख. द. ब्रूमः,

७६ विद्यारण्यविरचिता | ब्रह्मवह्यां

प्यति । मेवम्‌। देहादत्कम्य जीवेन सहावस्थितेषु माणेषु देहान्तरग्रहणस्याऽऽ- वर्यकतवान्युक्तिरेव न स्यात्‌ । तस्माटुत्करान्तितिपेधस्य दह॒ एषापादानं न जीवः । मा्निशब्देन जीवत्वोपाधिविरुयो विवक्षित इत्युक्तं सोऽपि श्रिरय- स्तमेव चिन्तितः | तस्य वागादयः स्वस्वहेतो रीनाः परेऽथवरा । गताः क- सखा इति श्चत्पा सखस्वहैतुषु त्यः नयव्धिरुयसाम्पोक्तेविंर दृष्या ख्यः प्रे । अन्यदष्टिपरं शास्र गता ईत्पाचुदाहृतम्‌ । तच्वज्ञानिनी वागादयः भ्रा णा विरीयमानाः परातिसििकेषु कारणे षु विखींयन्ते न तु परमात्मनि) गताः कराः पञचद्ङरा पतिष्ठ इति कराशब्द्वाच्यानां पाणादीनां प्रतिष्टशब्ददाच्य- स्पस्वकारणपराधिपतिपादिकाया यत्रास्य पुरुषस्य मृतस्या वागप्येति वातं भाणश्चक्षुरादित्यमित्यादिशचुतेरिति माते व्रमः। तत्वविदृष्या परमात्मन्येव ` ख्य इति शचत्यन्तरानिर्वीयते । यथा नयः स्यन्दमाना; समुद्रेऽस्तं गच्छन्ति नामे विहाय । तया विद्वान्नामहपद्वियुक्तः परात्परं पुरुपयपेति दिव्यमिति

श्रुतो न्यव्धिरुयदृषटान्त उपन्यस्यते} अथ दाष्टान्तिके परमात्मनि ख्य इत्पय- मर्थो न विश्चदस्तािं श्रुत्यन्तरे विदो गम्यते । यथमा नद्यः स्यन्दमाना; स- मृद्रायणाः समुद्रं पाप्यास्तं गच्छन्ति भियेते तासा नामरूपे समुद्र इत्येवं भो- च्यते । एवमेवास्य परिद्रष्टरिमाः पोडङकलाः पुरुषायणाः पुरूपं प्राप्यास्तं ग- च्छन्ति भियेते चासां नामदूपे पुरूष इत्येवं मोच्यत इति । भियेते पियत सेयं शतिस्तच्वविदृष्टिविषया । गताः कला इति शाघ्रं तु तरस्थपुरुषपरतीति- विषयम्‌ । भ्रियमाणे तच्वविदि समीपवर्तिनः पुरुषाः स्वस्वदण्या तदीयवागा- दीनामप्यगन्यादिषु ख्यं मन्यन्तेऽतः धत्योनं विरोधः। तस्मात्परमात्मनि त~ चविदः भ्राणानां विर्यः । उपाधिविर्ये यनमुक्तटपं तस्मिन्नेवाध्याये चतुध- पादे † चिन्तितम्‌ । नाक्वसूतनं यक्तिष्टपं यद्वा पुरातनम्‌ । अभिननिष्पत्तिवचनात्प- रुत्वादपि नूतनम्‌ । स्वेन रूपेणेतिवाक्ये स्वशव्दात्तत्पुरातनम्‌ । आविभावोऽ- भिनिष्यत्तिः फं चाज्ञानहानितः। एष संपरतादोऽस्माच्छरीरात्समत्याय पर ज्योतिरुपसपच स्वेन रपेणामिनिष्पचत इति श्रयते । अस्या अयमर्थः | सम्यक्मसीदत्युपा्युपशान्ताविति संयसादो जीवः सच ररीरत्रयामिमानं परि- त्यज्य प्र्‌ बह्म प्राप्य मक्तष्पेणावतिष्टत इति तनेतन्णुक्तिरूपं न जीवस्य ` परवेिदधं किंतु स्वगंवदागन्तुकम्‌। कुतः। अ भिनिष्पद्यत इर्युत्पायतवश्रवणात्‌।

` *तानिपरे तथा द्याह । अन्ड पा २अ० ७ † संपयाऽथविमावः सनरन ज | पा० ४अ०१। |

१क.ग्‌, घ. द्‌. "विदो टष्टया

दितीयोऽनुवाकः>।] तेत्तिीयोपनिषदीपिका | , ७५ पूवसिद्धत्वे ससारदशायामपि सद्भावेन फरत्वं न स्यात्तस्मारस्वगवदिदं । नूतनं अुक्तिषटपमिति परपरि ब्रूमः । स्वेन रूपेणामिनिष्पचत इति स्वरद्धेन विशेषि 1 तत्वात्पू्ेमपि विद्यत एव युक्तिरूपम्‌ । न चात्र स्वशब्दः स्वकीयत्वममिधन्ते विशचेषणवेयथ्यंग्रसद्घात्‌ । ययद्ूपं यक्ताहुपादनत्ते तत्ततस्वकी यमेवेति कस्य व्पा्- त्ये विशेष्येत । आत्मवाचित्वे तु स्वशब्दस्य स्वकीयत्वव्यावृत्तिः भयोजनम्‌। न चामिनिष्पत्तिरुत्पत्तिः पूवैसिद्धस्योत्पत्यसंभवात्‌ । किं तर्हिं तच्ज्ञानेन बर- हयत्वाविभोवोऽमिनिष्पत्तिः । न चैवे सत्युपसंपद्यामिनिष्प्यत इत्यनयोः पुन रुक्तिरिति शङ्कनीयम्‌ । संपत्तिशब्देन तत्पदाथेशोधनस्य पिवक्षितत्वात्‌ । अ- मिनिष्पत्तिस्तु वाक्या्थीवबोधः । न च पर्वसिद्धसरे युक्तिष्पस्य फर्त्वविरो- धः । निदृत्ताज्ञानरुपत्वाकारेण पूवंसिद्धत्वामावात्‌ । तस्मात्परातनं वस्त्रेव मक्तिषटपम्‌ । तनेवान्थचिन्तितम्‌ । मुक्तटपाद्रह्य भिनमभिन्नं वा विभियते। सपचच ज्योरित्येवं कमेकतुमिदोक्तितः । अभिनिष्पन्षटपस्य स उत्तमपुमानिति । बह्मत्वोक्तेरभिनं तद्धेदोक्तिरूपचारतः । पूर्वाधिकरणे निर्णीतम्‌ । यदे तन्युक्तस्य स्वप तत्परस्माह्ह्मणो भिन्नं भवितुमहति । कतः। कमंकतरन्यपदेशात्‌ । एष संप्रसादः परं ज्योतिरुपंपचेत्यतन सपरसादरशब्दोदितो जीव उपपत्तौ कमु त्वेनोपदिश्यते । न्योतिःशब्दवाच्यं च ब्रह्म कर्मत्ेन | तस्मान्युक्तस्य जीवस्य स्वप ब्रह्मणो भिन्नमिति परपरि ब्रूमः । च्योतिरूपसंपयेति वाक्यं तत्पदा्थश- द्विविषयमुक्तम्‌ । अतस्तदानीं भेदोऽस्त नाम । तदुपरि स्वेन छ्पणामिनिष्पद्यत्‌ इति वाक्यं वाक्या्थदरापननं यक्तस्वषपं पतिपादयति। न च तस्म ब्रह्मणा सह भेदोऽस्ति । स उत्तमः पुरुष इति वाक्ये तच्छब्दे नामिनिष्पन्नरूपं मक्तस्वषटपं परामृरय तस्योत्तमपुरुषशब्दवाच्यतवरह्मस्वष्टपत्वामिधानात्‌ । तस्मान्य॒क्तस्वषट- प ब्रह्माभिन्नम्‌ । पुनसत्यचिन्तितम्‌ । क्रमेण युगपद्भाऽस्प सविश्चेषाविश्चेषते। विरुद्धत्वात्कारुमेदाद्यवस्या श्चतयोस्तयोः | गुक्तामुक्तदशोभदाद्यवस्थाक्भवे स ति । अविरुद्धं योगप्यमश्नौतं क्रमकल्पनम्‌ । मुक्तस्य स्वरूपभूतं ब्रह्म शतिषु द्विधा प्रतिपायते। कचित्सविशेषं केविनिविंशेषम्‌ । तथादहि। य आत्माऽपहतपाप्मा विजरो विगरत्युर्विशचोको विजिघत्सोऽपिपासः सत्यकामः सत्यसकल्प इति सविशेपत्वश्चुतिः । स यथा सेन्धवघनोऽनन्तरोऽबाह्मः क- र्स्नो रसघन एवैवं वाऽ रऽयमात्माऽनन्तरोऽवाह्चः कृत्छ्ः भन्ञानघन एवेति निविरेषलवश्ुति; । ते एते सविशेषत्वनिविंरोषते युक्तिदशायां ब्रह्मणो

म 9 पका कने कमनः त

`” अविभागेन दृष्टलात्‌ अ०४ पा ४ अ०२ ब्रह्चेण जेमिनिरुपन्यासादिभ्यः अ ------- ण" ४५०२ ्राह्ेण जमिनिरपन्यसादिभ्यः भ०४पा०४अ०३

१ग. घ्‌, तनमि"। > क, ख, ड. "स्य स्वः ।

७८ वि्यारण्यपिरचितां [्रह्मवघ्यां

न युगपत्संभवतः परस्परविरुद्धत्वात्‌ । अतः कारुमेदेनोभे स्यवस्थापनीये हृति पर ब्रूमः । प्रतिपन्नमेदाद्युगपदेव सविशेषत्वनि्िंशेषत्वे उपपद्यते । मुक्तप्रतिपच्या निर्विशेषत्वमेव । बद्धपरतिपत्या तु गुक्तस्वषूपं क्य सर्वङ्गतवा- दिगणविशिष्ट सजगत्कारणत्वेनावभासते । न हि युक्ताः पुरुषाः कदाचिदपि स्व्ञतवसत्यसंकद्पत्वादि गुणयुक्ता वयमिति मरतिपयन्ते । तत्पतिपत्तिहेतु- भूताया अविद्याया विनारिवत्वात्‌ । बद्धपुरूषास्त्वविचायुक्ताः सन्तो निर्वि- रोषमेव ब्रह्म सवेज्ञत्वादिगुणविशिष्रं कल्पयन्ति । अतः प्रतिपन्तभेदाद्यगपेद्य- घस्थासिद्धौ किमनेन कारमेद कल्पनेन । तस्माद्युगपदेव सविशेषतनिर्विरे- घत्वे । युक्तावन्यो षिरषस्त्रतायाष्यापस्य चतुथेपादे चिन्तितः । युक्तिः षा- तिशया नो वा फर्खाह्ह्यरोकवत्‌ । स्व्गेवच्च उभेदेन मुक्तिः सातिशयेव हि। ब्रह्मैव गुक्तिन ब्रह्य क्चित्सातिशयं श्चुतम्‌ । अत एकविधा युक्तिविधसो मनुन- स्य वाँ | यथा ब्रह्मलोकाख्यं फं सारोक्यसाषप्यसामीप्यसार्िमेदेन चतु- विधम्‌ । तत्र साष्टैनामि चतयुखेन समानेन्वर्यत्वम्‌ । यथावा करमम॑भूयस्त्वाकलमू- यस्त्वमितिन्यायेन स्वर्गो बहुषिधस्तथा युक्तिरपि एरुत्वाविशेषात्सातिरशये- ति अरे ब्रूमः । मुक्तिर्नाम निजसिद्धव्रह्यस्वषूपमेव न तु स्वगेवदागन्तुकं कि- चिद्रूपमिति वक्ष्यते । ब्रह्म चैकविधतवेन श्रुतं निर्णीतं च । तस्माच्चतुयखस्य मनुषस्य वा मुक्तिरेकविधेव । सारोक्यादि विशेषस्तु जन्यषूपत्वादु पासनातार- ` तम्पेन सातिशयो भविष्यति । युक्तिस्तु न तादशीति सिद्धम्‌ । यथोक्तेवंशमि- विचरिर्नेणीति ज्ञानमेोक्षौ साधनफरुषूपौ ब्रह्मविदाप्रोति परमिति वाक्येन सत्रितो । इदानीं तस्य सत्रस्य संतिष्रव्याख्यानष्टपां काविदचमदाहरति। तदेषेति । तत्तस्मिन्पवंरत्रार्थं तदमिपायपरिन्नानार्थमेपाऽनन्तरमेव वक्ष्यमाणा काचिदगभ्युक्ताऽमितः कथिता । सवौऽपि दजामिपरायस्तस्यां विस्पष्ट इत्यथः। ब्रहमविदिष्युक्ते कीदशं ब्रदयेतयेवे बुभुत्सोदयात्सत्यादि भिश्वतुर्भिः पदेस्तत्खष- पमुच्यते । तानि च पदानि समानाधिकरणत्वाद्विशेषणविशेष्यहपाणि । यथा नीरुं महर्स॒गनष्युत्परमित्यत्र विशेषणविशेष्यभावस्तद्वत्‌ । तत्र केचतया षि- ` वेक्षितत्वात्पधानं ब्रह्म विशेष्यं सत्यादिपदानि च स्वार्थविपरीतेभ्यस्तद्रह्म व्यावतंयन्ति । ननु विवक्षितोत्र्विपरीतान्यन्यान्युत्पखानि वियन्ते र्तमु- | स्पङुं स्वल्पमुत्परूमीषद्रन्धयुत्परूमिः्येव दृष्टत्वात्‌ । अतो विवक्षितस्यो- ` त्परुस्य तेभ्यो व्यावृत्तये नीखादिपदानि । अन्न त्तं बह्म जदं ब्ह्मप- > एवं मक्तिपाानिग्मस्तदवस्थावधूतेस्तदवस्यावशैः । अ०३ पा०४ अ०१७। ॥

१ क. सल. ङ. "प्रि) २ ग. च।३ग. घ. मनुष्यस्य ।

दवितीयोऽनुवाकःर।] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका। ७९

रिच्छिनं बरहयत्येवं विपर्पीतानि ब्रह्माणि न सन्ति । यथाऽसावादित्य एकस्त- रद्र द्याप्येकमेव तस्य व्यावत्याभावात्सत्यादिविशेषणानि व्यथनीति चेन । तेषां खक्षणरूपविशेषणतेन व्यावत्पेसद्वावात्‌ । सजातीयमात्राद्यावर्तकं केवर्खं विशेषणम्‌ । स्वेतरकृत्छन्यावतेकं रक्षणषूपविरोषणमिति तयोर्विवेकः । तथा सत्यब्रह्म्पभ्योऽसत्यजडपरिच्छिनेभ्यो व्यादृत्तये सत्यादिपदानि भविष्य- न्ति । अदकाशरूपमाकाशमित्येतस्मिद्धक्षणे सजातीयस्याऽऽकाडयान्तरस्प व्यावत्यस्याभावेऽपि विजातीयानि सरव॑द्रव्याणि सथा व्यावत्यैन्ते | तद्रदसत्पा- दन्यत्र व्यावत्येन्ताम्‌ । सत्यादिपदानि ब्रह्म षिरेष्टं वृत्तया परार्थत्वात्पर-

स्परनिरपेक्षाण्येव ब्रह्मशब्देन संबध्यन्ते । सत्यं ब्रह्मज्ञानं त्रह्मानन्तं बद्चेति यद्- स्त॒ येन श्पेण निश्चीयते तच्ेत्कदाचिदपि तद्रूपं न व्यभिचरे्तदा तदस्तु स॒- त्यमित्युच्यते। यथा सस्याधिष्ठानभृतारज्ुः। यस्य तु व्यभिचारोऽस्ति तद- नृतम्‌ । यथा रज्वा परतीतः सपैस्तथा स्वेजगदयिष्ठानभतं ब्रह्म मक्तावपि म्यमिचाराभावात्सत्यम्‌ । ज्ञानवाध्यत्वेन युक्तो व्यमिचरितत्वाल्लगदनृतम्‌ । अतएव माण्ड क्यश्चुतिजंगतो मिथ्यात्वं दञ्च॑यति । मायामाननमिदं द्वैतमिति । छन्दोगाश्च दृष्टान्तत्वेन विकारस्य घयादेरनृतत्वं भक्तेश्च मरततिकायाः सत्यत्व- मामनन्ति। वाचारम्भणं विकारो नामपरेयं मृत्तिकेत्येव सत्यमिति । व्रह्म जदं = भवितुमहंति स्त्यत्वान्पृत्तिकावदित्याशङ्क्य ज्ञानमित्युच्यते । व्यावहारिकसत्पं त्वचिद्रुपमित्यमिभरायः । बह्म परिच्छिन्नं भवितुमर्हति ज्ञानरब्दा्ताद्यज्ञान- वदित्पाश्््यानन्तमिल्युच्यते । ज्ञायते स्फो्ते घटादिकमनेनेति व्युत्पत्या टमस्फरणयोः संबन्धजनकोऽन्तःकरणषटत्तिविशेषो रोके ज्ञानशब्दस्य । स च भोतिकः। अन्नमयं हि सोम्य मन इति श्तेः । तस्मादयक्तं तस्य ज्ञानस्य परिच्छिन्नम्‌ । इह तु ज्ञधिज्ञानमिति व्युत्पच्या स्फुरणमेवोच्यते तस्य भौ- तिकत्वाभावादनन्तत्वम्‌ । अन्तः परिच्छेदः। सच त्रिविधः देशक्रतः कारकर- तो वस्तुकृतशचेति । तनाऽऽकारषत्सरवेगतश्च नित्य इति श्रुत्या सरवदेशसरवंका- रुसंबन्धावगमादेशकारुपरिच्छ्दौ न स्तः । ब्रहमैवेदममरते पुरस्तोत्पश्वाह्नह्य द्‌- लिणत्ोत्तरेण । अधश्ोध्वं च रसतं ब्रहैवेदं विश्वमिदं वरिष्ठमिति श्वत स- वदेशकारुसंबन्धवत्सरववस्त्वात्मकत्वस्यापि नवगाह्नह्मन्यतिरिक्तवस्त्वभवेन व- स्तुपरिच्छेदोऽपि नास्ति । तदेवं सत्यादिशब्दै्िथ्यात्वनाड्यपरिच्छेदेभ्यो यद्यावति तं तद्वदयेति वाक्यैः संपद्यते । ननु सत्यादिपदानामतद्यादृत्तिपर-

त्वाद्रह्मशब्दाथेस्योत्पखादिशब्दार्थवद्लोके पसिद्धयभावाद्राक्यं शुन्यपर्‌ परस-

१क.स.घ. ड. ववकरह्पं टक्षगमिनि। रघ, "त्तद्रह्म पश्चा

८० वरि्ारण्यविरचिता [ ्रह्मव््ां `

ञ्येत । म्रगततुष्णाम्भति स्रातः खपुष्पक्रतशेखरः । एष वन्ध्या मुतो याति श शागङ्कधनुधंर इति बाक्याथेवदिति चेन । वरंहतेधातोरथानुगमेन ब्रह्मशब्दा्ंस्प प्रसिद्धत्वात्‌ । प्रकारान्तरेणापि प्रसिद्धिभगवद्भिदरिता। सवस्याऽऽत्मत्वाच्च ब्र द्यास्तित्वपरसिद्धिः । सव ह्यात्मास्तिरवं परत्यतीति । व्रह्मणश्चाऽऽत्मत्वादस्ति- त्वं परसिद्धम्‌ । ब्रह्मणश्चाऽऽत्मत्वमयमात्मा ब्रह्मेत्यादि श्चतिसिद्धम्‌ । अतः श न्यार्थत्वाभवि सति सत्यादिपदानां विशेषणत्वं सक्षणत्वं चोपपद्यते । अ- न्यथा कि विशेष्येत कैं वा रक्ष्येत । वर्त॒नी बरह्मान्तराभकेऽप्यविच्ादशाया- मदतजदपरिच्छिविरूपाधिभिरूपहितत्वाकारेणाखतत्वादिधमविशिष्टानां त्रया- तां ब्द्मान्तराणां सजातीयानां सद्भावाद्विवक्षित वद्य तेभ्यो बह्मभ्यः सत्या दिद विशेष्यते । रक्षणपक्षे त विजातीयेभ्योऽप्युपाधिभ्यो उपावत्पते | यथा द्रष्दडोनरहस्यादिन्निपुटीव्यवहाराद्यावत्यं भ्रमपदार्थो रक्ष्यते तद्वत्‌ । तथा च च्छन्दोगा आमनन्ति । यत्न नान्य्पइयति नान्यच्छरणोति नान्यद्विजानाति स॒ भूमेति । अन्योऽन्यत्पश्यतीव्येवमादिका त्रिपुष्टी यस्मिन्पदार्थं नासि स पदार्थो भूमेत्यतद्याब्रच्या सवव्यवहाररदहित वस्तु रक्ष्यते । एवमत्रापि प्षत्या- दिपदैभिथ्याचादिन्पादरच्या तद्रहितं तद्य रक्ष्यताम्‌ । अन्न केवरुविशेषणत- ` पक्षे सत्यादिपदानि जीण्यपि परस्परनियामकत्येन मिरित्वा ऋह्यस्वषटपं प्रति- पादयन्ति तथा हि । बाधराहित्पवाची सत्यशब्दचघिविधं सत्यमाचष्टे । पा- तिभासिकं व्यावहारिकं पारमार्थिकं चेति तरेविध्पम्‌। शक्तिरजतादीनां यावत्म- तिभास बाधराहित्पास्मातिभासिकसत्यतम्‌ । एथिव्यादिभूतानां ररीरादिभीति- कानां च तच्ञानोदयाप्पर्वं रोकन्यवहीरे बवाधाभावाद्यावहारिकं सत्यत्वम्‌ | वेदान्तोत्पादितवषिज्ञानादृष्वंमपि वाधामावाह्द्यणः पारमायिकसत्यत्वम्‌ । त~ जाविरोषेण त्रिष्वपि मव्तमानः सत्यशब्दो ज्ञानानन्तशब्दाभ्यां नियमितः स- ` नब्रह्मण्येव पर्यवस्यति । न हि त्यावहारिकपातिभासिकयोध्िन्रूपत्वमपरिच्छि- नत्वं वाऽस्ति । ज्ञानशब्दोऽपि चिद्रस्तुनि दुद्धि्टपन्ञाने च भवतमानः सत्पा-

नन्तशब्दाभ्यां नियमितशचिदरपे व्रह्मभ्येवावतिष्ते । न खल बद्धित्तित्रे्यवद- `

त्यन्तमवाध्या त्रिविधपरिच्छेदरहिता वा अनन्तशब्दश्च देशपरिच्छेदरहितभा- काशे सवेपरिच्छेदरदटिते ब्रह्मणि च अवत्तमानः सत्यज्ञानशब्दाभ्यां नियमितो ब्रह्मण्येवावतिष्ठते । न हयाकाङ्ास्य पारमार्थिकं सत्यत्वं स्फ़रणत्वं वाऽस्ति।

0 ५.२. यर भाकतो कहत मत जनायाः ५०.५०) त कान तः ॥

# व्यावल्यतं शत्यथैः ।

| १६. वाक्यव"। २क.ड. ्णांस ३ग. शविष्हिष्या ४ ग. घ्र. टधा ५ ध-व तमानः । ६ग. घ. वतेमानः। ७६, प्रेति < ग. घ, वर्तमान

।

ताव्स्छंगतिर्धमधर्मिणोः | मानान्तरादपोहस्तु न श्ाव्दस्तेन सस्मृत इति

द्वितीयोऽनुवाकः २] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । ८१

तदेवं परस्परं नियमितानि जीणि सत्यादिपदानि कूटस्थं चिद्रूपमद्वितीय त्रम प्रतिपादयन्ति । तदुक्तं पर्वाचरयिः । कोटस्थ्यमेव सत्यत्वं स्फुरणं ज्ञानयुच्य- ते । आनन्त्यमेकता चेवं बोध्यते बह्म तेधिभिरिति | तेष्वनन्तशन्द इतर व्याब्रत्तिमखेनेव बह्य विशिनष्टि । सत्यज्ञानशब्डां तु स्वाथरूप कूटस्थत्व स्फरणं च समर्पयन्ती तद्विपरीतं मिथ्यात्वं जाद्यं चायोनिवारयन्तौ वि- रोषणत्वं पराप्तः । तदुक्तं वा्िंककृद्धिः । तत्रानन्तोऽन्तवद्गस्तुत्याद्रस्पेव विशेषणम्‌ । स्वायार्पणप्रणाञ्या च परिरिष्टो विशेषणम्‌ । शब्दात्पतीयते

तत्यत्वज्ञानत्वयोभिथ्यात्जडत्वयोश्च सहाषस्थानान्यथानुपपत्तिमानान्तरम्‌ । यद्यपि धममधर्मिसबन्धो न वास्तवस्तथाऽपि ब्ह्मबोधस्यप द्वारं भवत्येव । मि थ्याभूतेन प्रतिषिम्बेन सत्यविम्बावबोधदशनात्स्वप्रकामिनीदशनेन भावपिश्रे- यःसूचनान्न । तदेवं सत्यादिविशेषणत्रयेण ब्रह्मस्वदूपावनोधादेवा्रह्द्मणो क्षणम्‌ । यद्रा तेषां पदानामेफेकमेव निरपेक्षं ब्रह्मरक्षणम्‌ । सत्यशब्देन मिथ्याभूतयोरन्नानतत्कार्ययोर्व्याहत्तो सत्यामखण्डवोधं ब्रह्मेकमेव परिशि- ष्यते । ब्रह्मण उपरुक्षको यः सत्यत्वधर्मः सोऽप्यविच्ाकार्यत्वान्मिय्यैपेति

सत्यशब्देनेव व्यावत्यंते । यथा कटुषिते जरे पक्षिप कतक्ररजः पृरवैकाटु-

ष्यं निवर्तयत्स्वयमपि निवर्तते । यथावा भक्तान्नजरणाय स्वीक्रतमोषधमन्न च स्वात्मानमपि जरयति तद्त्‌ । न च सत्यत्वधम व्यावतिते सति व्रह्मणो मिथ्यात्वं प्र्तज्येतेति शद्ुनीयम्‌ । मिय्यात्वस्याऽऽदावेव निवतितत्वात््‌ । न हि कतकरनसो निबैत्तौ पुवंकाटष्यं पुनरागच्छति । नाप्यौषधे जी पुनरन्नमजीर्णं भवति । सत्पत्वमिथ्याच्वयोरूभयोरपि व्याद्रत्तौ निधमेकं ब्रह्मे

ति रक्षितं भवति। न च तादशं नीस्त्येवेति शङ्कनीयं सदात्मषटपत्वानुपपत्तेः।

सद्ुपत्वमार्त्महपत्वं च च्छन्दोगा आमनन्ति । सदेव सोम्येदमग्र आसीदिति सद्रस्तु मरम्य तत्सत्ये स आत्मेति श्रवणात्त्‌ । अतो यद्ज्न सत्यशब्देन पिव- क्षितं तदेव सद्रूपमात्मरूपं चेत्यवगम्यते । न हि तेजसस्तमस्तवमिव सतोऽस- ता संभवति । आस्मनोऽसत्वं भाष्यकारवचनयुदाहृत्य पूर्वेमेव निराक्रतम्‌ । किच सत्यत्वमिथ्यात्वादिकल्पनाया अधिष्ठानत्वादपि ब्रह्मणो नासत्यत्वम्‌ |

न हि निरधिष्ठानो भ्रमः संभवति । एतदेवाभिप्रेत्य च्छान्दोग्ये तद्धैक आहुर-

ॐ बोधयन्ताविल्यथंः । † संबन्य इव्यर्थः ।

१ग. स्परनि।२ ग त्तेःप्‌। ३ ख. नाप्तीति । ४ कर घ. ध. इ, "त्म छन्द | ५.ख. त्मल्युपस्हारात्‌ । ११ |

८२ पिद्ारण्यविरचिता [ ब्रद्मवष््यां

सदेवेदमग्र आषीदेकमेवाद्धितीयं तस्मादसतः सज्नायतेति परकीयमतत्वेनापर- तपक्षरुपन्यस्य कुतस्तु घट सोम्येवं स्यादिति होवाच कथमसतः सज्जायतेति तं पक्षं दूषयिस्वा सखेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्भितींयमिति सतपश्षं खकी- यमततवेनोपस्तहर्ति । युक्तश्चायमेव पक्षः । अस्तो जगदुपादानत्वे तु प्रथिवी नास्त्यापो न सन्तीति सर्वं जगदसदनुविद्धं परतीयेत नत्वेवं पतींयते । कि त्व- स्ति एथिवी सन्त्याप इच्यषं सदनुविद्धमेव सर्वं प्रतीयते ! तस्माज्ञगत्कारणं बरह्म सद्रूपमेव । यधा छान्दोग्ये ब्रह्मणः कारणत्वमुपजीत्य सत्वासन्वपक्षयो- गणदोषावुपन्यस्तावेवमत्रापि ब्रह्मणः प्रत्यगात्परूपत्वमुपजीत्य सच्वास्वपक्ष- योस्तादुपन्यसिष्येते असनेव स भवति । असहन ह्येति वेद चेत्‌ । अस्ति ब्रह्य ति चेद्वेद । सन्तमेनं ततो विदुरिति । कटाश्चाऽऽमनन्ति । अस्तीत्येवोपरुब्ध- स्य इति । तस्माद्रस्तुतः सत्यत्वधमरहितमपि ब्रह्म तत्कल्पनापिष्टानत्वात्सद्र- पमेव । परस्परविरोधे हि न प्रकारान्तरस्थितिरितिन्यायेन सत्यत्वमिथ्यात्वी- भयराहिप्यमयुक्तमिति चेत्‌ । मेवम्‌ । नपुंसकंव्यक्तिवत्तदुपपत्तेः। यथा पर स्परविरुद्धघ्रीत्वपुरुषत्योभयरदिता सा व्यक्तिस्तद्रत्‌ । प्रत्यक्षेण म्रमिताऽसो स्यक्तिरितिचत्तरि ब्रह्मापि श्रुत्या प्रमीयताम्‌ । श्रुतिस्तु सत्यं ब्रह्मेति सत्य व्द्वाच्यत्वं ब्रुवतीं सत्यत्वधममद्खीकरोतीतिचेन । यतो वाचो निवतेन्त इति वाच्यत्व परतिषेधश्चतेः । सत्यशव्दस्त ^“व्यावहारिकसत्यत्वधमबाचकतया रे- _ के व्युत्पन्नः सन्ब्रह्मण्यासेपित व्यावहारिकषत्यत्वधमंगुप्रजीव्य तद्विरुदं भि- ` थ्यात्वं निराकुषेन्धमंद्रयरहितं सन्मां बद्यतच्वं रक्षयति । यथा पादतर र- अकण्टकमन्येन कण्टकेनोद्धस्य कण्टकद्रयं परित्यज्य केवरुपादमवरेषयति त- दत्‌ । तस्मात्सत्यं ब्रद्ेत्येतद्धक्षणं निर्दोषम्‌ । ननु ज्ञानं ब्रह्मणि क्रिया प्रसज्ये त । तथा हि ज्ञायतेऽनेनेतिन्युत्पत्तौ ब्रह्मणो ज्ञानक्रियाकरणसं भावाथेव्युत्य- त्तो तु क्रियाषूपत्वम्‌ । न चोभयं युज्यते । निष्करं निष्क्रियं शान्तभितिक्रिया अतिषिध्यते । तस्मादेतद्क्षणं दुष्टमितिचेत्‌ । मेवम्‌ । सत्यशब्दवज्ज्ञानशब्द्रस्या- पि रक्षणत्वात्‌ । धात्वथेस्त बरुदधेकेत्तिः। तथा चोपदैर्शसहर्याममिहित्म्‌ । आ-

त्माभासस्तु तिद्ाच्यो धात्वर्थश्च धियः क्रिया | उभयं तविवेकेन जानाती्यु-

च्यते मषा | चेतन्यप्रतिविम्बेन व्याप्तो बोधोऽभिजायते। बुद्धेः शब्दादिनिभा- सस्तेन मोगुह्यते जगदिति । चेतन्यप्रतिविम्बयुक्तायां शब्दस्परशदिविषया- ` वभासिकायां बुद्धो व्युत्पन्नो ज्ञानशब्दो ब्रह्मण्यारोपितसवैदर्यभासकत्वधर्मज-

#* व्यावहारिकश्चासौ सत्यतधमम॑श्चेति समासः । † वोधग्रतीटयभैः 1

0

श क ` १ग.घ. ति तत्पक्षं । २ क, ख, ड. "वतव्य। ३ ग. "याक्रार। * स. “दसाद"। ५ग. "पितं स"

हिकीयोऽनुराकः २।} तैत्तिरीयोपनिषदीपिका । ८३

इत्वनिवारणायोपजीष्य ततस्तेनापि धमेण विरहितं नित्पचेतन्यं मत्पमात्मर- प ब्रह्मतत्वमपरक्षयति । तदेतत्सर्वं वािककारर्विस्पष्टममिहितम्‌ । बुद्धः प्प कारित्वं तत्साक्षिष्युपच्ते । आल्मचैतन्यसेदीपरं इतति धीः कुरुते यतः । चे- तन्याशिङ्किताः सर्वास्तप्रायोपिस्फुरिद्ववत्‌ । धीवत्तयो हिं जायन्ते न कचि चिद्विवलिताः | चैतन्यखचितान्दष्ा परत्ययान्बुद्धिकतरंकान्‌ । ज्ञानं क्रियत इत्यज्ञाः कृटस्थमिति मेन्वते। बुद्धयभावादवच्छिनि न दग्रप यधा पुरा । उद्धर त्पत्तावपि तथा निष्क्रियं हवनुभूयतामिति। न दि द्रष्टरष्रविपरिरोपो विदयते। स यथा सैन्धधनोऽनन्तरोऽवबाद्वः कृत्स्रो रसघन एवं वाऽरेऽयमत्माऽनन्तरोऽबा- ह्य; कृत्स्रः प्रज्ञानघन एवेत्यादि श्चुतेर्नित्यचेतन्येकरसस्वभावावग मात्‌ । तादश- स्येव निष्क्रियस्याऽऽत्मनो ज्ञानराब्देन रक्ष्यमाणत्वाज्ज्ञानं ब्रह्मत्यतद्कन्षणम- पि निर्कीषमेव । नन्वनन्तं बह्येति रक्षणे त्रिविघपरिच्छेदनिषपधात्तदभावषि- शिष्ट बरह्येति प्राप्नयात्‌ । इह भत घयो नास्तीतिनिषेयेन यथा घटामाववेशि- यं भतरस्य प्रतीयते तद्त्‌ । तथा च नाखण्डेकरसत्वसि द्धिरितिचेनमेवम्‌ ।

स्तुपरिच्ेद्‌ निषेधेन ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य शवास्तवस्याभावस्पापि निषेधान्पाया- फा्मेवाभावयुपजीव्य परिच्छेदं व्यावत्यं कतकरजोन्यायेनेनमप्यभावं व्याव त्यं सदेकरसमेव रक्ष्यते । तथा सति | श्रुत्यन्तरे सदेव सोम्पेत्यवधारणमुपपच- ते । तस्मादनन्तं ब्रह्यत्पेतदपि रुक्षणमदुष्टमेव । तदेतदमिपेत्य वार्तिककार आ ह । काराकाशादियोनित्वात्सवात्पत्वात्तथाऽऽत्मनः । वस्त्वन्तरस्य चाभा- वान्युख्यानन्त्यं परात्मनः । कल्पितेन परिच्छेदो न ह्यकल्पितवस्तुनः।

1

{ए

ज्ञानमानन्दं ब्रह्म । अत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिर्भवति । पणमदः पर्ण मिदमित्यादिश्ुतिष्च्ा आनन्दस्वयंन्योतिःपरणदिशब्दाः प्रत्येकं रक्षण स्वेन योजनीयाः । तदयथंमानन्दादयो गणा अत्रोपसंहतंत्याः | ब्रह्मणि निब- तेनीयानां पुरुषश्रान्तींनां बहुत्वेन सक्षणबाहुल्यम्‌ । न सेतावता ब्रह्मणो बहुषिधत्वमस्ति । निर्विरोषमेव सर्वैरपि रक्षणे: प्रतिपायते । आनन्दाद्यपसं- हारस्तरतीयाध्या्थस्य तृतीयपादे ! चिन्तितः। अनादाय उताऽऽदायी आनन्दा चास्तु नाऽऽदहृतिः । वामनीसत्यकामादेरिवेतेषां व्यवस्थितेः । विधीयमानध- माणां व्यवस्था स्या्यथाविधि । प्रतिपत्तिफरानां तु सर्वशाखागर सहति; | आनन्दां ब्रह्म । सत्य ज्ञानमनन्तं ब्रह्मेत्पानन्दसत्यत्वादयस्तैतिरीपके परबरह्म-

णजा धत्य 3२ २४८.५१

णयता भण

वहस्य । 1 जानन्ददयः मषानस्व । म ३ पा ३९९ * व्यावहारिक्येयथेः । † आनन्दादयः प्रधानस्य । अ= ३ पा० ३अ० ६

५. िचारण्यपिरचितां [ बह्मवह्यां

विचायं पञ्यन्ते । ते षक्ञानं ब्रह्येत्यचैतेरेयकादिपोक्ताष्ठ परियाय नोपसं- हत्याः । कामतीत्वादिवद्यवस्योपपत्तेः । एष उ एव वामनी एषं उ एव भाम- नीरिति कामनेत्रत्वभासकत्वादयो गुणा उपकोसखुविद्यायामास्नाताः । सत्य

कामः सत्यसंकल्प इति सत्यकमिल्ादयो दहरविद्यायामाश्नाताः । तत्र यथा प- रस्परं गणानुपसंहारः । एवमानन्दादीनां व्यवस्याऽस््विति परप ब्रुमः । वि~ पमो दष्न्तः । वामनीत्वादीनां ष्येयल्येन विधीयमानत्वाच्थाविधि व्यवस्था युक्ता । भानन्दादयस्तु परतिपत्तिफखा इति न विधीयन्ते । अतों व्यवस्थापक- विध्यभावात्सतिपत्तिफएर्स्य सवत्र समत्वाचाऽ ऽनन्दादय उपसंहतेव्याः । ब्रह्म- णो निर्विशेषत्वं तत्नैव द्वितीयपादे चिन्तितम्‌ । ब्रह्म कि रूपि वाऽपि भवे- कीद्धपमेव वा । द्विविधश्ुतिसद्वावाह्नह्य स्यादुभयात्मकम्‌ । नीषूपमेव वेदान्तः परतिपाचमपूवेतः । रूपं त्वन्ते ध्यातुयुभयत्वं विरुध्यते । तदेतच्चतुष्पादष्ये- त्यादिश्ुतयो हपवह्नह् प्रतिपादयन्ति अस्थूरमनणित्यादिश्चुतयो नीरूपम्‌ । तस्माद्रस्तुत उभयात्मकं ब्रह्मेति प्रप्र ब्रूमः । नीरूपमेव राघछपरतिपायं माना- म्तरापिद्धत्वात्‌ । जगत्कत्रस्वादिषूपयुक्तं तु ब्रह्म क्षित्यादिकं सक्कं कायत्वा- दित्यनुमानेनावगन्तुं शक्यमत एवोपासनांयामन्‌चते न तु तात्पर्येण प्रतिपा- ` धते । न चातुमानशाल्नसिद्धयोरुभयोवीस्तवत्वमेकस्मिन्वस्तुनि सषूपत्वनीख- ` पत्वयापरुद्धत्वात्‌ । तस्माद तात्पसंविषयस्य सहूपत्वस्य शरान्तत्वान्ीरुपमेक तत्वतो ऋह्य । तदेतदखण्डेकरसं ब्रह्म सत्यज्ञानादिवाक्येन रक्षितम्‌ । ब्रह्म- ` विदाभ्रोति परमिति हलस्य व्याख्यानद्पायामृचि प्रथमपादेन बह्मशब्दार्थं व्याख्यायावरिष्टेन यो बेदेत्यादिना पादत्रयेण वेदर्नैपरपाप्री व्याख्यायेत । यः पुमान्वद्‌ स पुमानश्चुते व्याप्रोति । किं वेदेत्याशङ्कयेतहुच्यते । गुहायां परमे ष्यो

मननिहितमिति। अन्नमयायानन्दमयान्तानां वक्ष्यमाणानां पश्चकोरानां समदायो य

गुहा । तथा चान्यत्राक्तम्‌ | देहादभ्यन्तरः पाणः पाणादभ्पन्तरं मनः| ततःःक्ता ततो भोक्ता गुहा सेयं परंपरेति। यदेतत्पञ्चकोशोपादानकारणमन्याकृतं तदेत- स्परम व्यामल्युच्यते । तच्चाव्याकृतं संप्रदायविद्धिदरीतम्‌ । शरीरद्रयकारण-

मात्माज्ञान साभास्तमनव्याकृतमित्युच्यत इति । श्रुतिश्च सवस्यास्य जगत उत्प- `

` सः मागव्याङ्ृतत्व दरयति । तद्धेदं तच्ेन्याकृतमासीदिति । अस्पष्टदशापनन- त्वमन्पाङ़ृतत्वम्‌ । तच्चाग्याकृतमगूतेत्वसाम्येन वाजसनेयिनोऽक्षरव्राह्मणे गा-

‰न्‌ स्थानतोऽपि परस्योभयलिङ्गं सवैर हि । अ० ३ पा० २अ्‌० ५ प्रतिपायमिलैः । `

१. न्ते । प्र\ २क.ख. डः नीलयादि। ३ ग. व एक. ग. ध. ड, "कामाद्‌ . ५ क“ खः ङः नीादी । ९ ध्‌, "नायानू५ ५ घ. "न्‌ प्रा +< क्‌. ख. ङ. तदिदं । |

द्वितीयोऽनुवाकः २।] तेचिरीयोपनिषदीपिका | ८९

गीपाज्ञवल्क्यश्नोत्तरयोराकाशशव्देन समामनन्ति । कस्मिन्चु खल्वाकाश भोतश्च भोतश्ेति श्नः । एतस्मिन्खस्वक्षर गार्गं आकाञ्च ओतश्च मोत- त्यु सरम्‌ । तस्य चाऽऽकाशस्य रोकपसिद्धाकाश्यवाय्वादिपश्चमहामूतकार- णत्वात्परमत्वम्‌ । तस्मिन्परमाकार निहितमवस्थितं रह्म । यद्यप्यविना- शिन्यक्षरशष्दवाच्ये सवायिष्ठाने त्रह्मण्यव्याकृतपञ्चम्‌तांदिकं जगदारोपि- तं सदवस्थितम्‌ । तथाऽपि बुभुत्सोडद्िर्बाह्यानहपरसादि विषयानुपेक्ष्यान्नम- यादिक्रमेणानव्याकृतपयेन्तं भविरय निष्मपश्चब्रह्यतचं साक्षात्करोति । तस्मा- हुमुत्छुहष्टिमपेक्ष्य परमे व्योमनवस्थितमित्युपचयंते । यद्रा गहायां परमे व्यो मन्निति सामानाधिकरण्यादव्याकृतमेव गृहाराब्देनाप्यभिधीयते। सर्वस्य जगत- स्तत्र निगूढत्वात्‌। अथवा हृद यपुण्डरीकस्य मध्ये स्वाट्ष्ठपरिमितो यः परसिद्ध आकाराः स एवात्र परमं व्योमेत्युच्यते । नागरणन्यवहारैतं स्वप्रव्यवहारहैतं ८हमध्यवत्याका्च बाद्याकाश चपेक्ष्य सवंदुःखरहितयोः सषुपिसमाध्योः स्था- नत्वेन हृदयाकाशस्योत्कृष्त्वं युक्तम्‌ । तस्मिनाकाशेऽवस्थिता बुद्धिगरहा त~ स्या ज्ञतजञयज्ञानष्पत्रिएीग्यवहारस्य भ्रान्तिषिकाभ्यां संपादितयोभोगमो- ` ्षयोश्च निगृढत्वात्तया बुद्धयोपरमभ्यत्वेन ब्रह्म तत्न निहितम्‌ । तत्र हि परत्य भप्रह्मास्ति । एतच वातिके स्पष्टयुक्तम्‌ । ज्ञातहीरदैगहान्तंस्थं प्रतीचोऽन्यन छ- भ्यते । सत्यादिमदतो ब्रह्म परत्यगात्मेव तद्विद इति । स्वषूपत्वेऽपि कामावि- चादिभिरादृतत्वाद्वहियखेनोपरभ्यते। अन्तभखैस्तु तदावरणबाधादुपरभ्यते । तदप्युक्तम्‌ । बुद्धो निगूढं तह्य कामाविचादुपपएवात्‌ । परत्यग्धियोऽनपर्य- न्ति न तु बाह्मधिपोऽपरे । सत्याचर्थविरुदेभ्यः सम्दण््या्र्तधीश्चतिः। धियः मरत्यक्मविरयाथ सत्पात्मानं पपरयतीति। ब्रह्मपतीचोरेकतवे सति पे्वेदितु्े- द नाभावन पेदनमयुक्तमितिचेन । वेदनसवंकामपापियुक्त्यादिनव्यवहाराणामौप- चारिकत्वात्‌। तद्युक्तम्‌ । ज्ञानभेदान्तु तद्रह्य हयनीप्तिततमं परम्‌ । ज्ञातुरन्य- स्य चाभावा वेदेत्युच्यते कथम्‌ । सत्यादिरक्ष्याऽज्ञानोत्थासत्या््थनि तधध।:। एवं चाऽऽप्रमवाभ्रोति केवखाज्ञानहानतः। सैद्रज्जञतं विजानाति षिय- कश्च वसुच्यते । नवतते निषत्तं च त्रिवेः शपथयाम्यहमिति । यथा ज्ञात्ू- , ज्ञानज्ञेयभदाभावेऽपि दशमस्त्वमसींतिवाक्येन स्वकीयं दशमत्वं बध्यते तथा स्वकाय ब्रह्मत्वमप्पवह्ुघ्यताम्‌ । अबुद्धे तु स्वकीये बह्मसे बह्मवोधमात्रेण

स्वक्पया जवित्वफ्नमा न निवतंते। तस्माद्हानिहितं प्रत्येकमेव बह्मतमा विचा-

1 ड. तात्मक। रग. घ. तच। ३ क. ग ड. “न्तस्थे प्र ४ क. ख. ड, ग्यतः। «ग. घ, स्मनेवक्षमापरो" ९ ध. एवं ज्ञातं । ७ ग. "जज्ञानं पि" < ग, ` कफीयद 1 ५ ख, दयक्पंस्वमे।

८६ वि्यारण्यविरचिता [्ह्मवह्यं `

त्‌। एतावता खूजाक्तं वेदनं व्याख्यातम्‌ | सोऽश्रुत इत्यादिना परमािव्पाख्याय- ते । स ब्रह्मवित्पुमान्स्वीनकामान्सर्वप्राणिगतान्भोगान्सहाश्च॒ते युगपदाप्रोति। अज्ञानी पुरूषः क्रमेण विविधानि स्वकमफलुभ्रतानि शरीराणि ग्रहीत्वा चश्रादि- करणपिक्ष उपाधिकृतेन जरुष्धयकादिवत्पतिविम्बभूतेन जषूपेण तं ते भोम- मनुभवति । ज्ञानीं तु विपश्चिता व्रह्मणा सवजञव्रह्मरपेण सर्वान्भोगान्युगपदनुमद- ` ति। तदेतत्प्रवीचार्येरप्युक्तम्‌ । अवगत्पाचिरान्कामानेकदा क्रमशृन्यया | ब्रह्म ज्ञानी सदा वेत्ति ततः सर्वज्ञ ईरितः । आदावन्ते तथा मध्ये धियोऽनेकशशर- गाः स्वपकशिचिता व्याप्रा ह्यनन्यानुभवात्मनेति । नन द्वा पर्भेतिमन्नेण श~ रीरे चेतनद्रयमाघ्रातम्‌। तयोरन्यः पिप्प स्वाद्रस्यनश्नन्यो अभिचाकीती- ति। तजन सोपाधिकेन प्रतिचिम्बरूपेण भोला जीदेनेकशरीरमात्ऋैता मोग; भा- पराप्यते । अभोक्ता तु साक्षिणा ब्रह्मचेतन्येन निरूपाधिकतया स्वगतेन कृतछ्मपि भोग्यजातं प्रकारयते। तदेतदविद्रद्विदुपोः धारणम्‌। तथा सति किं विशेषममिपेत्य विदुषः फएरत्वेनोपन्यस्यत इति चेदु च्यते। अत्र विद्रारिह मदीयं वास्तवस्वष्पं ब्रह्म सवेभोगपकाशकमित्यवगत्य परितुष्यति मरदस्तु न तमेत्यपमेव विशेषोऽमि- मेतः। नु ब्रह्मचेतन्येन सर्वंगतश्चरीर घखवत्तद्रतटुःखान्यपि भकारयन्ताम्‌ । | ततस्तद्वगमेन विहुषः ढैशोऽपि प्रसज्येतेतिचेन ब्रह्मणः साक्षिणो दुःखंहे- ` पभावात्‌ । तथा च कटाः परन्ति । सयौ पथा स्वखोकस्य चध्ुनं रिप्यते ` चाशवषेबोद्यदोषैः । एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा न रिप्यते टोकटुःखेन बाह्म इति । दुःखवत्युखेनापि ब्रह्म न रिप्यत इति चेन्माऽस्तु घखस्पः । पुसं ह॒ ब्रह्मणः स्वषटपमेव । आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात्‌ । विज्ञानमानन्दं ब्रहमत्यादि-

यतिभ्यः । ब्रह्मणः स्वरूपमरतोऽप्यानन्दधित्तदरत्या परिच्छिचमानो विषया- नन्द इत्युच्यते । अभीष्टविषयेष्विच्छया म्रवत॑मानः पुरुषस्तदरामेन हिरय- न्कदाचित्पुण्यवशाद्विषयरामे सति तदिच्छायां निदृत्तायामन्तपखां साचिकीं कांचिद्ढतति रमते । सा च दृत्तिरान्तरं ब्रह्मानन्दं ग्यवच्छिनति सोऽयं परिः च्छिनो विषयानन्दः । एतदेवाभिप्रेत्य बृहदारण्यके प्यते । एषोऽस्य प्रमा

नन्दः । एतस्येवाऽऽनन्दस्यान्यानि भूतानि मातरापपजीवन्तीति । ब्रह्मादि- स्तम्बान्तेषु पाणिषु वर्तमानाः साच्िकढृत्तिभिरच्छिन्ना ब्रह्मानन्दस्य ठेश्च- ` डपा ये निषयानन्दाः सन्ति । तेऽत्र सर्वान्कामानित्यनया श्रुत्या पिवक्षिताः । काभ्यन्त इति कामाः । खान्येव माणिमिः काम्यन्ते न दुःखानि तेष्वानन्देषु

पजराामिमनतकिो ।भ

) क. खः ड, "वाद्म्विता"। २ क. . इ. "वी भो", क.स, ग. क. "लेकामाः+

` दितीयोऽनुवाकः२।] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका | ८७

ृत्तिकृतंमवच्छेदं विद्यया बाधित्वा तद्वच्छेदरहितमानन्देकरसं वस्तु बरह्मरू- पेणावगत्य कृतं कृत्यं प्रां पापणीयमित्येवं बरह्मवित्सर्व॑दा परितष्यति । सोऽ- यं परितोषो मूढाद्वििष्यते । तदेवं सूजव्याख्यानरूपायां सत्यं ज्ञानमित्यादि- कायामृचि ब्रह्मतद्वेदनपराप्रयः कीटरय इत्याकाङ्क्षानिवृ्यर्थं नयमप्येतन्निषट- पितम्‌ । श्रोत इतिशब्द ऋक्समाप्य्थः । वेदो हि मन्रबाह्मणमेदेन द्विविधः। तनयं ब्रह्मब्ी बाह्मणष्टपा। ब्राह्मणं चाष्टधा भिन्नम्‌ । तद्धेदासत॒ वाजसनेपिमि- रान्नायन्ते । इतिहासः पुराणं विद्या उपनिषदः शोकाः सूत्ाण्यनुन्याख्यानानि व्याख्यानानींति । ९ शरगुर्वे वारुणिरित्यादिरितिहासः। २ यतो वा इमानि भूतानि जायन्त इत्यादिक सेमरतिसगादिपतिपादकं पुराणम्‌।३य एवमेता महसशर्हिता च्याख्याता देदेत्यादय उपास्तयो वि्याः। ४ रहस्यर्थोपदेशा उपनिषदः । अ- त एवनुरासनानुवाके पूरवैमेषा वेदोपनिषदित्युक्तम्‌। ५ श्योकास्त॒ तत्र तन्नोदादह- रिष्यन्ते। ६ ब्रह्मविदिस्यादिक सूत्रम्‌। ७ सतयं ज्ञानमित्यादिकमनुन्पाख्यानम्‌। अनुक्रमेण सूत्रगतानां पदानां तात्पयैकथनात्‌ । < तस्मिन्ननुव्याख्याने यों बभु- त्सितोऽथंविशेषस्तस्य विस्पष्टमासमन्तात्कथनं व्याख्यानम्‌ । तदिदमत्र ताव- तस्माद्रा एतस्मादित्यारभ्यान्नात्पुरुष इत्यन्तेन ग्रन्येनाभिधीयते । अनुव्या- ख्यानगतमनन्तत्वयुपपादययितु तस्मिन्ग्रन्थे सृष्टः प्रतिपाद्यमानत्वात्‌ । तथा च वाक्यव्ृत्तिकारैरुक्तम्‌ । यदानन्त्यं परतिज्ञाय श्रुतिस्तत्सिद्धये जगौ । त- त्कायंतवं प्रपञ्चस्य तद्रहयत्यवधारयेति | तामेतामानन्त्योपपादैनोपयुक्तां स्ट दशयति । तस्माद्रा इत्यादिना । व्यवहिते सूजवाक्ये बहशाव्देन परशब्देन चो- पात्तं यद्वस्तु तदन्न व्यवहिताथेवाचिना तस्मादित्यनेन तच्छब्देन परामृर्यते। संनिहितायां चज्म्याख्यानष्टपायामृचि सत्यादिशब्देन निहितशचब्देन च व्य- वहतं वस्तु संनिदितवाचकेनेतस्मादित्येतच्छब्देन पराम्रबयते । वशब्दो ऽ- वधारणाथः । तस्मदवेतस्मादित्युक्ते सत्युचा सनेण च प्रतिपादितमेकमेव व- स्तवस्णुक्तं भवति । अथवा परोक्षवाचिना तच्छब्देन राघ्रगम्यो ब्ह्मत्वाका- रोऽभिधीयते । वेशब्दस्तस्मिन्ब्रह्मणि सवेवेदान्तप्रसिद्धिषदशना्थः । पत्यक्षवा- चिनेतच्छब्देनापरोक्नानुभवगम्पः परत्यगात्मत्वाकारोऽभिधीयते । तदेवं विस्प- शटवितुमात्मन इत्युच्यते । तस्मादेतस्मादितिपदद्रयसाभानाधिकरण्येन पर. ९ ब्रह्मणास्तादारम्यमुच्यते । एतदेव पूवंस्यामप्य॒चि ब्रह्मणा विपध्रि- तेति्ामानाधिकरण्येनोदाहृतम्‌ । सवेभाणिनां मत्यगात्मभूतं यत्परं जरह तस्य॒ बह्मण आकारवाय्वादिकाज्ञायमीनपदा्थान्पति यल्पकृतिलं तत्पञ्च- , अल ^ ~~ -पितत्राद ३ ग. "दयु" । ४ ध, -मानान्पद्‌ा।

८८ वियारण्यविरचिता ब्रह्मवह्यां

मीषिभक्तया भतिनिरिश्यते । जनिकरठतँः प्रकृतिरित्यनेन पाणिनीयद्न्नेणापा- ` दानसज्ञाधिधानात्‌ । आकाशः संभूत इत्युक्तत्वादुत्द्यमान आकाशो जनिक- ता तस्य प्रकृतिरूपादानकारणं बह्मेव्यञमर्थं बोधयितुं पञ्चमीं परयुक्ता । प्रक षेण क्रियत उत्पाते कार्यमनयेतिष्यत्पत्या प्रकृतिरूपादानं म्रदादिकम्‌ । य- द्यपि निगित्तकारणेन करख्ेनापि घट उत्पाते तथाऽपि इुखरुस्य तहुत्पा- द्ने प्रकषपौ नास्ति। न हि करो मरत्तिकेव काथ घटे सवेदाऽनुगच्छति ।

तस्मात्कार्यं प्रव्युपकारपरक्षादुपादानंवस्मकृतिः । ननु प्रकृतित्व मायाया एवं नतु ब्रह्मणः। तथा च चेताश्वतरा आमनन्ति । मायां तु परकृतिं विच्ान्मायिन ` त॒ महेश्वरमिति । नायं दोषः । मायाया ब्रह्मशक्तिपेन स्वातकयाभावात्‌ । शक्ति- ` त्वमपि तत्रेवाऽऽगश्नातम्‌ । न तस्य कार्यं करणं च विद्यते न तत्समश्चाभ्यधि- कश्च दयते । परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानबरक्रिया चेति । ते ` ध्यानयोगानुगता अपरयन्देवात्मशक्ति स्वगुणेनिगृढामिति । न खदु शक्तिः क~ ` चिदपि स्वाश्ययुद्वङूष्य स्वतन्राऽवतिष्ठते। अतः शक्तिषूपापा मायाया यल्पकृ- तित्वं तदेव ब्रह्मणः शक्तिमतः प्रकृतित्वम्‌ । योऽयं परकृतिषपः परमात्मा मायीं महेष्वरोऽन्यनर श्रुतः सोऽयमघ्राऽऽत्मन इत्यनेन पञ्चम्यन्तेन निदिदयते । त- ` स्मान्मायिनः परमात्मन आकाशः संभूतं उत्पन्नः । परमात्मेवाऽऽकाडशवाय्वा- ` दयाकारेण ेतिभासत इत्यर्थः । यदुपादानकारणं मद्रूपं तदेतत्स्वस्माद्धिनं घ- समारभते । क्षीरस्वदूपगुपादानं स्वयं दध्याकारेण परिणमते । रज््रूपमपादान- `

ज्ञानेन सहितं सर्पाकारेण विवतते । तत्र नेयायिकादयो मदन्यायेन सवेपर-

माणुभिः एथिन्पादिक जगदारभ्यते इत्याहुः । सांख्यास्तु प्षीरदधिन्ययेन ` सत्वरजस्तमोगुणात्मकं प्रधानमेव महदहंकारादिनगदाकारेण परिणमत इति ` वणंयन्ति । वेदान्तास्तु रन््ुसपेन्यायेनं सवैजगत्कल्पनाधिष्ानभूतमखण्डेकरस ` त्रह्मव स्वमायवश्ादाकाडादिजगदाकारेण विवतंत इत्यभिप्रयेण दष्टे परति-

पादयन्ति । तेषु तरिषु मतेष्वारम्भपरिणामवादो शारीरकमीमांसायां निराकृतो । ` का ताहं महषिप्रणातयोवादयायतिरितिचेन्मन्दबुद्धचनुग्रहाथमवान्तरषष्िवि- `

षयांतां वादाविति ब्रूमः। यः पुमाह्ोकायतमतानुसारेण देहमात्मस्वेनामिम-

न्यमानः स्वगनरक्योगन्तारं देहव्यतिरिक्तमात्मानमज्ञात्ा कर्माणि ज्योतिष्ठो-

मादीनि चाननुतिष्टहुपास्यमीश्वरमन्ञात्वा तदुपासनेऽपि ब्ह्मरोकदेतौ न

मवतेते । तादृशस्य जीविश्वरपिवेकाय मयतमानो गौतमादिभेहर्षिः परमाणुभ्यः `

| : १ क.ख.घ. ङ. निष्यते । रघ. “नमेव प्रकृ \ क. ख. ड, “ल्यप ४ घ. भासत । ` ५-ग, तत्तस्मा) ६ ग, स्व प ७६, नन ज | ध

्वितीयोऽनुवाकः२।] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । ८९

प्रथिव्याद्युत्पचियुवाच । गूरुकारणात्परब्रह्मण उतना आकाङ्कारुदिशः परमाणवश्च यदा व्यवस्थितास्तदा तत आरभ्योत्तरकाटीना रसुषटिमगोतिमा- दुक्तपकारेण व्यवतिष्टताम्‌ । कि नस्तं वेदान्तिनाम्‌ । न चैतावता मा- यावादस्प हानिः शङ्कनीया । ब्रह्मादिस्तम्बान्तानां सर्वेषां पाणिनां पिचि नसंसारश्रममुत्पादयन्त्या माययेव द श्यस्य गौतमादिमतश्नमस्योत्पादितला- त्‌ । अनेनैव न्यायेन वेदान्तैया छष्टिरमिदिता सा श्रान्तिभबेदितिचेत्‌ | भवत्वेव कत्स्रायाः सृष्टफ्रान्तित्व बोधयितमेव वेदान्तेः प्रवृत्तत्वात्‌ । यथा मन्दाधिकारिणो देहम्यतिरिक्तं स्वगेपरा्ियोग्यं क्त्मानं बोधपितं गौत- मस्या्यागः। तथा मध्यमाधिकारिणो ब्रह्मबोधयोग्यताये कररत्वरहितं साक्षि- ण चिदात्मानमसद्ं बोधयितुं कपिरमहर्षिः सां ख्यशाघ्ं निममे। तन्न परमा- णुभ्यः प्राचाना चिदविद्िवेकहैतुरवान्तरछष्टिः कियत्यपि वर्णिता | अखण्डेकर- से ब्रह्मणि मायया वि्लडभेदश्िदात्मनां परस्परभेदः सच्वादिगणाध्रेत्येते प- दाया; कल्पिताः । तत उत्तरकालणेना खष्टिः सांख्येनामिधी्थताम्‌। एवयपास्य- मश्वर्‌ं विवे सांख्योक्तेभ्यः पञ्र्विंशतितचेभ्यः परवभाविन्पेकादरतचानि दवागमेषु निरूप्यन्ते । श्रुतिस्तु प्रदशेनार्थत्वेनाऽऽकाशादिकां कियतीमपि छषटिुदाजहार्‌ । साकस्येन त्मिधानमशक्यमनुपयुक्तं च । बह्मावबोधद्रारत्वेन तदभिधानम्‌ । तच्च द्वारत्वमल्पाभिधानेऽपि सप्ते । द्रारसेनोपयोगो गोडाचा- यैरुदाहतः। म्रद्टोहविस्फुरिङ्खाचेः सिया चोदिताऽन्यथा । उपायः सोऽवताराय नास्ति भेदः कर्थचनेति । न हि सृष्टिरुपास्यत्वेन ज्ञेयत्वेन वा स्वतनच्रपुरुषा- याय केर्पतं । सृष्टिडुपासत । सृष्टिविच्छरेयः परप्रोतीत्येववचनाभावात््‌ । अतएव श्तिस्परतिपुराणागमेषु प्रस्परषिरोधेन बहुधा कथ्यमाना सषि: स- वाऽपि वातिककाररह्ीकृता । यया यया भवेच्ंसां व्युत्पत्तिः भत्यगातमनि । सा सव यक्रियंह स्यात्साष्वी सा चानवस्थितेति। न बहुमिरषेषु बहुवि धस्वभेषु कश्चिदेवाङ्घाकाय। न तितरेऽङ्खीकायौ इति नियमोऽस्तीत्यरम- तिप्रसङ्घेन । योऽयमाकाशो मायाविशिष्टव्रह्मण उपादानकारणादुत्प्नस्तस्मि- न््रह्मारा मायाश्श्चमावतुगतां । सत्यं ज्ञानमिति यद्नह्य सस्यत्वेनाभिहित तत्सदात्मकम्‌ । सदेव सोम्येति प्रकृत्य ततसत्पमिति श्रुतत्वात्‌ । सच्चं चाऽऽ- काराऽनुगच्छत्पाकाशाऽस्तीत्येवं भासमानत्वात्‌ । मायात नामाऽऽश्चर्यरूप- त्वम्‌। एन्द्रजाङ्केन खृहपयेतादों निगीर्णे सति मायेवेषेति छोकै्व्यवहियमाण-

न 4.2 न ननन १ कं. ख छप्याधाः 1 २ कख. ङ. भ्या ।३क.-ख. ङ. कतारमास्मा+ जग. श्यते।

ए 1५ ग. घ. क्स्प्यते। ६ ग, सा वाऽन ७ कृ. ख. ड, पिथ स्वः ।

१२

९९ वियारण्यविर्चिता [ वह्मवहयां

त्वात्‌ । यथा निश्छिद्र कास्यघनरूपे दपंणे भासमाना विशार साक्रारम्रति- बिम्ब आश्चर्यषूपस्तथा निर्दे सत्यज्ञानानन्तानन्दैकरसे व्ह्मण्यसभावि- तस्याऽऽकाशस्प प्रतिभास आश्चयंहपः | यथा ग्रहादिनिगरणमेन्द्रजटिक- व्यतिरेकेण केनापि कतैमशक्पत्वादितःैराश्चयेमित्यच्यते । एवमीश्वरेण निर्मि- ता आकाडवाय्वादयो जीवेन केनापि निमातुमङञक्पत्वादाश्चयूपा इत्युच्यन्ते | तदिदमाश्वयंहूपत्वं मायशः। यस्तु वस्तूनामवकाशप्रदानयोगयस्वरूपः सोऽय- माकाराभागः । एवं चास्त्याश्चयूपमवकाशप्दमित्येवं ब्रदह्मडमायांशाभ्याम- नुगत आकाशः प्रतिभासते । स च शब्दगुणकों गिरिगुहादौ पः प्रतिष्वनिः सोऽयमाक्डरासमवेतत्वेन परतीयमानत्वादाकाशगृण इत्युच्यते । यथोक्तशब्द्‌- मानगणकस्पावकाशप्रदस्याऽऽकाशचस्य सजने कामसंकच्पादव तु मायाि- शिष्टस्य ब्रह्मणः । आकां खक्ष्यामीत्येवंदिधेच्छा काम इत्प्रुच्यते | यथोक्त स्वरूप आकरो निषपद्यतामित्येवंपिधा भावना संकल्प इत्युच्यते । ब्रह्मणां मनोराहित्येन मनो्र्तिरुपाया भावनाया अभावेऽप्यचिन्त्पशक्तिषधपमायेव का- मसंकस्पाख्यवृत्तिद्रयाकारेण विक्रियत इति । ईद्रियरहितस्पाप्यचिन्त्यश- किबरात्सवेभ्यवहारः श्रयते । अपाणिपादौी जपनो ग्रह।ता परयत्यचक्ुः स गुणोत्यकणं इति । पर्व्ष्रावनुषितानि स्वेप्राणिकर्माणि वृवेमपक्तानि प्रख्य कारे मायाव्िरिषटे ब्रह्मणि स्थित्वा शनेः पच्यन्ते । पकेषु कमम तत्फरभोग- दानाय जगत्छजनति । तदेतच्छेवागमसारसंग्रहषहपायां तच्छप्रकाशिकायागुक्त- म । संसारे खिव्ानां निछिरखानां प्राणिनां प्रभुः कृपरा । करतें महायथसंहूति- मेतेषामेव विश्रान्तये । कमविपाचनेतोः पशुदयया पुनरपीह परमेशः । सृष्ट विधाय तेषां कमं पिपाचयति देहश्रतामिति । अतः पाणिकमपरिपाक्वशा- त्परमश्वरस्य सिदक्ना स्षएटव्यपदाथह्णिगोचरसंकस्पश्चापनायते । तदीवेच्छास- कत्पावनुस्प्रत्य स्ष्टव्यपदार्थोऽपि तथेवोन्पय्ते । अतएव परमा्मप्रकरणे प- त्पकामः सत्यसंकल्प इत्याश्नातम्‌ । एवं सत्यत्तरोत्तरपदाथोन्यया यथाऽपों संकल्पयति तथा ततथा ते स्वऽप्युत्पद्यन्ते | यथमं छषरेनाऽऽकारेनापरहितान्मा- याविरिषब्रह्मणां वायुः संमृतः । मायव्रह्मणोः सवंसाधारणकारणत्वात्तदुपा- पिभूतस्याऽऽकाशस्य वायुं प्रत्यसाधारणरक्षणां भरत्यासत्तिमपेक्ष्याऽऽकाञचा- द्रायुरित्यान्नातम्‌। तस्य यो वयोगणः स्पशः स चानुष्णा्शीतष्पः। आकाश स्यावकाशगप्रदानवद्भहनं वायोः कृत्यम्‌ । कारणधर्मश्च तस्मिन्वायावनुगच्छ- न्ति। अस्ति वायुरित्यभिर्धीयमानं सं बद्मधर्मः। वस्तन्तरष्वदष्रव्येनाऽ5-

मेनन नि सम 1 ॥ वा

॥ घ, नारठ्ग्यरतिरिक्तेन "रगा. गिगक क । ३ व्‌, नेच्म्‌। इख, ननुम |

ह्ितीयोऽनवाकः२।] तेत्तिसीयोपनिषदीपिका । ९१

शर्यहपो यो वायौ स्वभावः सोऽयं मायाधर्मैः । समुद्रतीरादो प्रतो वायोर्या घोषः सोऽयं शब्द आकाशधमेः। एषं बायोरधिरित्यादा याननींयम्‌ । भास्वरह- पमम्रेगणः। प्रकाङनममेः कायम्‌ तत्राप्यमेः सत्व ब्रह्मधमः। इतरसववस्तुर्वर- क्षणत्वेनाऽऽश्वय॑करत्वं मायाधर्मः। ज्वरुतोऽ्ेयौ ऽयं भुगुभग्वितिशब्दःसोऽयमा- काराधरमः। यस्तष्णः स्पर्शः सोऽयं वायुधरमैः। तत्र शब्द स्पशपोराकाशवागुनिष्ठ गब्दादिषिरक्षण्यं भासमानं यदस्ति तदप्याश्चयहेतुत्वान्मायाप्रयुक्तमेव। पथधाक्ताद- ्ेरापः संभरताः। अपां मधुररसो विरेषणगशणः। कारणघर्माश्च तनानुगच्छनि - आपः सनित । ताश्चेतरविरुक्षणेन द्रवत्वेनाऽऽश्र्यषटपाः। पाषाणवहुरुनदीप्वाहा- दो बरट्बुल्वित्येवं शब्दः श्रूयते । स्पर्शः शीतः । रूप श्वेतम्‌। तादङाभ्योऽद्रयः प्रथिवी संभूता । गन्धस्तस्या पि्ेषग्रणः । अस्ति प्रथिवां। साच काटिन्पेन्‌- तरविछक्षणभनाऽऽश्च्यश्पा । तस्यां च म्रतद्रव्यसपोगेन कटकटेत्येवंशष्दः श्रू यते । स्पराः कठिनः | छप नींरपीतायनेकविधम्‌ । रसा मधराद्िलक्षणः। एतत्सव पश्चभूत विवेके संग्होक्तम्‌ । राष्दस्पो परसा गन्धो भतगरणा इमे। एकद्वितरिचतःपञ्च गणा व्योमादिषु क्रमात्‌ । पतिष्वनिर््यच्छ्व्दौी वायां बी सीति शब्दनम्‌ । अनुष्णाशींतसस्पशां वहां भुगभुगुष्वनिः | उष्णः स्पशः प्रभा ण्पं जरे बुद्बुदष्वनिः । शीतः स्पशः थृषपं रसो माधुर्यमीरितम्‌ । भूमो कटकयमशब्दः स्पर्चः कठिन ईयते । नीखादिकं च भृषपं मघ्रराम्सदि- को रसः | सुरभीतरगन्धौ द्वो गुणाः सम्यणििवेलिता इति ! इत्यमाकाशादिष्र- धिव्यन्तानां पञ्चभूतानां खष्टिरुक्ता । ओषघ्यननपुरुपा मौतिकास्तेषां घणिकिथ- नेन गिरिनदीसपुद्रादिङ्त्छ्नभोतिकष्ठष्टिरूपरक्ष्पते । पयपि मिभूनजन्याःप श्वादिदेहाः सवंऽप्यनमयास्तथाऽपि मनुष्यदेह स्य ज्ञानकर्माधिकारितवेन पाधा- न्यमभिपेत्य तेषु पुरुषष्ठष्टिरत्रामिदहिता । तच पाधान्यभेतरेपके स्पष्टं प्रतीयप पुरुषे त्वेवाऽऽविस्तरामात्मा स हि प्रज्ञानेन संपन्नतमो विज्ञाते वदति विज्ञा त पर्यति वेद श्वस्तनं वेद रोकारोकां मत्प॑नामरतमीप्सत्येवं संपश्नोऽयेतरे षां पशूनामङनायापिपासे एवाभिविज्ञानं न विज्ञातं वदन्ति न विज्ञात पर्य. न्तिन गिदुःश्वस्तन न रोकारोकाविति। एतस्या आकाशादिपरुषान्ताया भरतभोतिकषष्टेः स्वयगुपादानद्धपा स्वाश्रये ब्रह्मण्यपि मरकृतित्वमापादयन्ती या माया तस्याः स्वभावविशेष उत्तरतापनीये विस्पष्माश्नातः। मापा च तमोरूपा ऽनुभूतेस्तदेतज्जंडं मोहात्मकमनन्तं तुच्छमिदं रूपमस्यास्य व्यश्चिका ` नित्य नित्यनिष्रत्ताऽपि मृेरात्मेव द्ाऽस्य सचखमसच्वं च दर्शंयति सिद्धत्वा-

१ग्‌. घ. 'दानापिः। २ ग. "ख्पस्वा^ २ ग्‌, 'लडमो,

९२ विद्ारण्यविरचिता [वह्वहं

सिद्धत्वाभ्यां स्वतन्रास्वतच्रसेनेति | अस्याः शुतेरमिपायधित्रदीपे पपिः ` माया चेयं तमोष्टपा तापनीये तदीरणात्‌ । अनुभरतिस्तन मानं परतिजज्ञे सतिः ` खयम्‌ । जडं मोहात्मक तचेत्यनुभावयति श्रतिः । आव्रारमोपं स्पष्त्वादान- न्त्यं तस्य सारात्‌ । अचिदात्मघटादीनां यत्खष्टपं जडं हि तत्‌ । यत्र कुण्ठीभवेद्‌ठुद्धिः स मोह इति रोकिकाः । इत्थं द्धो क्रिकटष्येतत्सरवरप्यनु- भूयते । युक्तिदृष्ट्या त्वनि्रच्यं नासदासीदिति श्चतेः नाप्दापतीद्रिमातत्रा- सो सदासीच "वाधनात्‌ । वि्यादष््या श्रुते तच्छं तस्य नित्यनिवृत्तितः । उच्छाऽनि्वेचनीया च वास्तवी चेत्यसो त्रिधा । ज्ञेया माया तिभिः श्रौ- तयाक्तिकरकरिकेः । अस्य सत्वमसच्यं च जगतो द्थपत्पसो । प्रसारणाच संकोचाद्यथा चित्रपटस्तथा । अस्त्रा हि माया स्यादप्रतीतेर्विनां चितिम्‌ । स्वतच्राऽपि तथेव स्यादसद्धस्यान्यथाकरतेः | कुट स्थासद्धमात्मानें जलगच्वेन क- ` रोति सा । चिदाभासस्वरूपेण जीवेशावपि निर्भत | कृटस्यमनुपद्रुत्य करोति.

जगदादि । दु वटकविधायिन्यां मायायां का चमत्कृतिः । द्रवत्वमुदके ब- हाोष्ण्ये कारिन्पमरर्मा न पे्ि मायिने सेको यावत्तावचमतकरतिं । धत्ते मनासि पातत मपेतयु्या- # म्यति । प्रसरन्ति हि चोद्यानि जगद्रस्तत्ववादिषु । न चोदनीयं मायायां तै-

स्यां चोचेकष्टपतः । चोयेऽपि यदि चोचं स्यात्वच्चोये चाद्यते मया । परिहा-

यं ततश्चोचं न पुनः प्रतिचोदयताम्‌ । विस्मयैकशरीराया मायायाश्चोद्यष्पतः।

अन्वेष्यः परिहारोऽस्या बुद्धिमद्भिः प्रयत्ततः। मायात्वमेव निश्चेयमिति चेत्त- हि निधितु | खोकपसिद्धमायाया छक्षणं यत्तदीक्ष्पताम्‌ । न निषपयितं श- क्या विस्पष्ट मासते चया। सा मायेतीन््रनाखादौ लोकाः संप्रतिपेदिरे । स्पष्ट भाति जगच्चेदमशक्यं ततिष्टपणम्‌ । मायामयं जगत्तस्मादीक्नस्वापक्षपा- ततः । निष्टपयितुमारव्ये निखिकरपि पण्डितैः । अज्ञानं एरतस्तेषां भाति क- स्पा काश्चित्‌ । देहेन्द्रियादयो भावा वीर्येणोत्पादिताः कथम्‌ | कथं बा त- न चेतन्यमिल्युक्ते ते किमुत्तरम्‌ । वयस्येव स्वभावधशचत्कथं तद्विदितं त्या।' अन्वयव्यतिरेक यौ भग्र तो व्यर्थवीर्यतः । न जानामि किमप्येतदित्यनत = शरणं तव । अतएव महान्तोऽस्य मपदन्वीन्द्रनालताम्‌ एतस्मात्किमिवेनद्र- जाख्मपरं यद्रभवासस्थितं रेतश्चेतति रस्तमस्तकपदपरोदरूतनानाङ्रम्‌ । पययेण ` शिश्यत्वयोवनजरविषैरनेकेकतं परयत्यत्ति गृणाति जिघ्रति तथा गच्छत्य

तमम त

नै नेष्ट मा "न+ 1 ति श्र ॥ नभ प | 1 1 | ॥ # नष्ट नानास्ति फिचनेतिशरुल्या निपेधादिसर्थः । पोना ति माथा ॥

तोक जता कनपमिनसमोथमोलभिरणानरपय रमित

क्‌, ङ. यवेदयु"। २ ख. तस्यश्वे्यै

्वितीयोऽदुवाकः२।] तैत्तिरीयोपनिषदीपिका । ९३

-थाऽऽगच्छति । देहवद्रव्धानादो सुविचायं विखोक्यताम्‌ । क धानाः कुज वा ब्र- लस्तस्मान्मायति निधितु । निरुक्तावभिमानं ये दधते तार्किकादयः । हषेमि- श्रादिमिस्ते तु खण्डनादो खुशिक्िताः । अचिन्त्याः खट ये भावा न ताँस्व- केण योजयेत्‌ । अचिन्त्यरचनाषटपं मनसाऽपि जगत्वहु । अचिन्त्यरचनाञ्च- क्तिवीजं मायेति निश्ितु । मायाबीजं तदेवैकं सुषप्रावनभयत इति । इटब््ा- याधिष्टनल्रेन मायी महे्वरो यः स व्वेतान्वतरैराश्नातः । तस्य स॑ षट्त्वं त एवाऽऽमनन्ति । अस्मान्मायी छजते वि्वमेतत्तस्मिश्वान्यो । मा यया सनिरुद्ध इति । छषटिपरयोजने मतमेदा माण्ड्क्यञ्चाखायामाम्नायन्ते । विभूतिपरसवं त्वन्ये मन्यन्ते सष्टिचिन्तकाः । स्वप्मायासष्पेति दष्टिरन्येर्विक- स्पिता। इच्छामात्रं प्रभोः छष्टिरिति रष्िर्विनिध्िता । कारत्पदतिं भूतानां मन्य- नते कारुचिन्तकाः। भोगार्थं चष्टिरित्यन्ये क्रीडार्थमिति चापरे । देवस्यैष स्वभा- ोऽयमाप्रकामस्य का स्प्रहेति । यः प्रसवो जगदुत्पत्तिः सेयमीष्वरस्य विभू- तिस्तत्मकटनाथेमी्वरः छजतीत्येकं मतम्‌ । यथा खनो विचारमन्तरेणाक- स्माहु त्पचयते तद्वदिति द्वितीयं मतम्‌ । इन्द्रनारष्पा माया यथा लोके चम- त्कार्पा तथा चमत्कारपदशेनाथमिति तृतीयं मतम्‌ । यथा सत्स्वपि बहुषु भक्ष्यभोभ्येषु कश्चित्किचित्स्वीकरोतीत्यत्र तदिच्छैव नियामिका तद्रदिति च- त्थं मतम्‌ । यथा वसन्ताच्रतुङिङ्ानि पष्पोद्रमादीनि कारुविरोषाधीनानि त- ददिति प्शचेमं मतम्‌ । यथा कृषिवागिल्यादिकं स्वभोगार्थं क्रियते तद्वदिति पष्ठ मतम्‌| यथाऽक्षद्यूतादिक क्रीडार्थं तद्वदिति सपमं मतम्‌। यथा ब्रह्मतत्त्वस्य सचिदानन्देकरसतवं स्वमावस्तथा मायाविशिष्टस्य चषटस्थितिसंहाराः स्वभाव- ` भूता अतो निस्पररस्य भयोजनविशेषो न कद्यनीय इत्यष्टमं मतम्‌ । एतदेव सिद्धान्तरहस्यम्‌ । ननु कर्माण्येव खस्वफरुदानाय पाणिदेहानुत्पादयन्ति कि- मनेनेश्वरेणेतिचेन । दश्वर एव एरदातेति तृतीयाध्यायस्य द्वितीयपादे चि~ न्तितत्वात्‌ । कर्भव फक्दं यद्रा क्मराधित शन्वरः। अपूवोवान्तरद्रारा क~ मणः फर्दात्रृता । अचेतनात्एलाद्रतेः राघ्रीयात्प्‌ जितेश्वरात्‌ । काछान्तरे फ खोत्पत्तेनापूवेपरिकल्पना । अंन्वक्षपिनाशिनोऽपि कर्मणो ऽपूवेन्यवधानेन का- खान्तरभाविफलपदत्वसमवादौश्वरकल्पने गौरवमितिभपर क्रमः । अचेतनस्य कमणो ऽपूर्वस्य तारतम्येन पतिनियतफडं दातुं न सामथ्यमस्ति । रोके सेवा- न

% एकमत उपपत्तेः । अ० दपा०२ अ ८।

१ घ्‌. श्वा्ावलो^ २ क. ख. ध. ड, वे षरयो।३क, स. ड, तद्वसव ! ४ ख. अनुक्षणति

९४ विचारण्यविरचिता ` [ बह्मवह्यां `

दिक्रियायामचेतनायां तददशनाचतः सेवितराजकंत्प्ज्ितश्वरातफरसिद्धिरम्यु- ` पेया | न च कल्पनागौरवं राघ्रसिद्धवेनेन्वरस्याकल्पनींयत्वात्‌ । एष ह्येव साध्व क्म कारयति तं यमेभ्यो छोकेभ्य उतिनीषते । एष उ एवासाधु कमं कारयति ते यमधो निनीषत इति श्रुतिरोध्वरस्येव धमाधमयांः फएर्दातृत्व त- त्कारयितृत्वं चाभिदधाति । सति चेश्वरस्य प्रामाणिकत्वे तवव प्रत्युताश्ुत- स्यापर्वस्य कल्पने गोरं भवेत्‌ । तस्मात्कमभिराराधित इश्वरः फख्दाता । त~ स्वेषरस्योभयविधकारमतवं प्रथमाध्यायस्य चतुयंपादे चिन्तितम्‌ । निमित्त- ` मेव बरह्म स्यादुपादानं च वेक्षणात्‌ । कुखख्वन्निमित्त तत्नापादान मदादिवत्‌ । _ बहु स्यामित्युपादानभावोऽपि श्चुत ईक्षितुः । एकबुद्धया सवेधीश्च तस्माह्ह्मो- भृयाट्मकम्‌ । जगत्कारणत्वपतिपादकानि सर्वाणि वाक्यानि विषयः। तत्र कि

ब्रह्मनिमित्तकारणमेवोतोपादानकारणमपीति संदेहे निमित्तकारणमेवेति ताव- स्पाप्रम्‌। कुतः। तदेक्षतेति छनज्यकायेषिषयपयांरोचनश्रवणात्‌ । पयरोचन च निमित्तकारणमेवेति पते ब्रूमः । तदैक्षत बहु स्यां प्रजायेयेतीक्षितुरेव मरक्षै- ` मोत्पच्या बहुभावः श्रूयते । तत उपादानत्वमप्यस्ति । किच येनाश्रुतं श्रुत भवतीत्यादिना ब्रहमण्येकस्मिञशचुते सत्यश्चतमपि जगच््तमेव भवतीति ्रतिपा- दते । तदेतदेकविज्ञानेन स््व॑विज्ञानम्‌ } तच्च ब्रह्मणः सर्वौपादानत्वे सति ब्रह्म~- व्यतिरेकेण कायमिावादुपपादयितुं सुञ्चकम्‌ । केवरुनिमित्तवे तु सवेषु का्थै- षु ब्रह्मव्यतिरिक्तेषु सतु कथं नामेकविज्ञानेन सपेविज्ञानं परतिपायेत । तस्मा- दुभयपिधकारणं ब्रह्म | तस्योभयविधकारणत्वस्प प्रतिपादको वेदान्तसमन्वयः शरत्यन्तरविसंवादपरिदारेण ततैव †समर्वितः। समन्वयो जगचोनो न युक्तो यु- ` ज्यतेऽथ वा न युक्तो वेदवक्यिषु परस्परविरोधतः। सग॑क्रमविवादेऽपि नपतो _ खष्टरि युज्यते ¡ अन्याकृतमसत्पोक्तं यक्तोऽसो कारणे तत इति । योऽय वेदा-

म्तानां समन्यो जगत्कारणविषयः सर्धिधिभिः पादैः परतिपादितस्तमाक्षिप्य `

समाधातुमयमारम्भः 1 न युक्तोऽयं समन्वय इति तावत्पाप्रम्‌ । कतः । बेदा- ` न्तु बहुशो विरोधपतीतेः । थामाण्यस्येव दुःसंपादत्वात्‌ । तथा हि । आ- त्मन आकाशः सभूव इति तेत्तिरांयके वियदादीन्प्रति स्रष्टं श्रयते ! छन्दो- ` ग्ये । तत्तेजो ऽएजतेति तेन आदीन्परति । पेतरेयके । स इमाद्वीकानदछनतेति रोकान्पति । गण्डके । एतस्माज्ायते भाण इति प्राणादीन्पतिः। न केवरं

| # प्रकृति प्रतिज्ञाष्छन्तानुपरोधात्‌ 1 अ० १पा०४अ०७। † कारणतेन चाऽऽ | | | दिष्‌ यथा व्यपदिद्नेक्तेः । अ० १ पा० ४अ०४)}

नमित ७१५५ ५११००१००३४4

न । ` `

१ ग, प्रद्धत्‌ ।

द्वितीयोऽनुवाकः] तेतिरीयोपनिषरीपिका। ९५

कायंद्रारेणेव विरोधः किंतु कारणस्वषूपोपन्यासेऽपि । सदेव सोम्येदमग्र आ- सीदिति च्छान्दोग्ये सद्रपत्वं कारणस्यावगम्यते | तेत्िरीयके तु 1 भसद्रा इ~ दमग्र आती दित्यद्रपलखस्‌ । देतरेयके च । आस्मा वा इदमेक एवाग्र आसीदि- त्यात्मषूपत्वम्‌ । भतो विरोधान युक्तः समन्वय इति परापे तमः | भवतु माम ए्येषु वियद्ादिषु तत्करमे च विवादः । षियदादीनामतात्पयंविषयद्धितीयत्र- द्मवोधायेव तदुपन्यासः । तात्पर्यविषये तु जगत्छष्टरि ब्रह्मणि न कापि विवा- दो ऽस्ति | कचित्सच्छब्देनोक्तस्य ब्रह्मणो ऽन्यत्र सवेजीव स्वष्पत्व विवक्षया ऽ5- त्मशब्देनामिधानात्‌। यच्चसच्छब्दे नाभिधानं तदव्याकृतामिपराय॑म्‌ । न तत्य- न्तासच्वामि पायम्‌ । कथमसतः सञ्नायतेतिश्वुत्यन्तरे चापत्कारणत्वनिपेधात्‌। दस्मादेकवाक्यतायाः सुसंपादत्वाद्युक्तो जगत्कारणे समन्वयः । तत्रैव पुनरपि परमाण्वादिकारणानां श्रोतत्वनिराकरणेन स एव समितः । अण्वादेरपि है- तुत्वे श्चतं ब्रह्मण एव वा | वटधानादिदष्टन्तादण्वदेरपि तच्छतम्‌ । गृन्या ण्वादिष्वेकबुद्धया सवबुद्धिनं युज्यते । स्य्॒रदह्मण्यपि धानाय्यास्ततो बद्येव का- रणम्‌ । वेदान्तो विषयः । तत्र कि ब्रह्मण इव परमाणुशृन्यादीनामपि कचि- स्नगत्कारणत्वं श्रुतमिति । अथवा स्वेन ब्रह्मण एवं कारणत्वं प्रतिनियत मिति संशयः । अण्वादेरपि कारणत्वं शतम्‌ । कतः । वट्धानादिह- शन्तश्चवणात््‌ 1 तथा हि । छान्दोग्ये षष्ठाध्याये शेतकेतुं पत्युपदिश्न्न- दाख्कः दक्ष्मतत्वे स्प्ररुस्य जगतोऽन्तभीवं प्रतिपादयितु महादृक्षगमि- तानि वटर्बाजानि दष्ान्तत्वेनोदाजहार । अतस्तत्सटशाः परमाणवो दाषन्तिकत्वेन शता भवन्ति । ग॒न्यस्य चासद्रा इदमग्र आसीदिति सा- षदेव कारणत्वं श्चुतम्‌ । स्वभावमेके कवयो वदन्ति कारुं तथाऽन्य इति स्व- भावकाखपन्नो तु श्रौतो । तस्मात्परमाण्वादीनामपि श्रौतं कारणत्वमिति भप भ्रूमः। एकविज्ञानेन स्वेविज्ञानं शून्यादिमतेषु नोपपद्यते । गुन्यादिभिरजन्य- स्प ब्रह्मणः सन्यादिज्ञानेनाज्ञातत्वात्‌ | धानादिदष्ठन्तस्तु बह्मणोऽपीन्द्रियाम- ग्यतया सुमत्वादुपप्यते । असच्छब्दस्य नामपराहित्यामिपायश्चतुथाधिक- रणे वितः । स्वभावकाख्पक्षौ तु पू्वपक्षत्वेन श्रस्योषन्यस्तौ । तस्माह्नषैब धत्यभिहिते जगत्कारणं न परमाण्वादीति सिद्धम्‌ । तस्थतस्य समन्वयस्य

समृतिपिरोधतकविरोधो द्वितीयाध्यायस्य भथमपदि जयोदराधिकरणेः परिह-

न मो "^ नन नक ॥ 1 मान ताअ त-ना मकाः अ

# एतेन स त्याख्याताव्याख्याताः । अ० १ परा ४ अ० ८।

) क, ग, इ, “सिद्रान्तस्मे"।

९९ पिदयारण्यविरचिता [ ब्रहमवर्घ्या

तो । तत्र संग्रहकारः प्रथमाधिकरण्मीरचयति । साख्यस्म्रत्याऽस्ति संकोचो

न वा वेदस्षमन्वये । ध वेदः सावकाशः संकोच्योऽनवकाशया । परत्यक्षश्ुति- मृकामिमेन्वादिस्मृतिभिः स्मरतिः! अमरख कापिी बाध्या न संकोचोऽनया ततः। अस्मिन्पादे सवष्वधिकरणेषु पवोध्यायोक्तः समन्वयो विषयः । ततास्मि्नधि- करणे वैदिकस्य समन्वयस्य सां ख्पस्मृत्याऽभिसंकोचोऽस्ति न षेति संशयः । संकोचो ऽस्तीति तावत्पाप्म्‌ । कुतः । सां ख्यस्मृतेरनवकाशत्वेन प्रबख्तवात्‌ । सांख्यस्मृतिरिं वस्तुतच्छनिषूपणायेव यवृत्ता न त्वनुष्टेयं धर्म चिदपि परति- पादयितुम्‌ पदि तस्मिनपि वस्तुन्यसो बाध्येत तदा निरवकाशा स्यात्‌ । बे- दस्तु धमेब्रह्मणीं प्रतिपादयन्त्रह्मण्येकस्मिन्बाध्यमानोऽपि धरम सावकाशः । त~ स्मादनवकाशया स्मृत्या सावका्स्य वेदस्य संकोचो युक्त इति प्रे बूमः। साँख्यस्म्रत्या वेदस्य सकाचो न युक्तः | कुतः। मन्वादिस्प्रतिमिवद्यकारणवबा-

दिनीमिर्बाधितत्वात्‌ । प्रबला हि मन्वादिस्यरतयः। प्रत्यक्षवेदमूरुतवात्‌ । नं तु तथा कापि स्मरतिः । न हि प्रधानकारणवादिन्या मूरुभूतं कंचन वेदमुपरु-

भामहे । हर्पमानवेदवाक्यानां ब्रह्मपरत्वस्य पूर्वमेष निर्णीततात्‌ । तस्मान साँ- ` ख्यस्पृत्या वदस्य सकाचां युक्तः । द्वितीयाधिकरणमारचयति । योगस्मरत्याऽ- स्ति संकोचो न वायोगो हि वेदिकः। तच्वन्ञानोपयुक्तश्च ततः संकुच्यते तया। म्रमाऽपि योगे तात्पयादतात्पयोन्न सा प्रमा । अवैदिके पधानादावसकोचस्त- ` पाऽप्यत्तः | योगस्मृतिः पातज्ञटशाघ्नं तनोक्तोऽष्टाङ्योगः परत्यक्षवेदेऽप्युपड- भ्यते । भताश्वतरादिशाखाख योगस्य प्रपञ्चितत्वात्‌ । किंचायं योगस्तख- ` ज्ञान(पयागा । हर्यतं त्वग्यया बद्धयति योगसाध्यस्य वित्तेकाग्यस्य बह्म- तालत्कारहतुत्वश्नवणात्‌ । अतः प्रमाणमूतं योंगशासखरम्‌ । तच्च प्रधानस्येव जगत्कारणतां वक्ति । तस्माचोगस्यत्या वेदस्य संकोच इति प्रप ब्रमः। अष्टङ्याय तातपवच्वात्पममाणभूताऽपि सती योगस्मरतिरवेदिके प्रधानादौ न पमाण तन तात्पयाभावात्‌ । तथा हि । अथ योगानशासनमिति प्रतिज्ञाय यो- गधरित्तदृत्तिनिरोध इति योगस्येव छन्नण युक्त्वा तमेव कृत्घरशाघरेण ग्रपश्चया- ` मास्ति तस्य योगे तात्वैस्‌ । परधानादीनि त॒ न प्रतिषायतया प्रतिजज्ञे कि | तहिं द्वितीपपारे यम[नघमादिप्तापनप्रतिपादके हेयं हयहेतं हान हानहेत च विषेचयन्यस्ङ्कत्तांख्पस्परतिपरसिद्धानि प्रधानादीनि व्यौजहस्वि ततो नतत

4

1 स्मृत्यनवक्राशरोषधसङ्ग इति वचेन्रान्यक्मः यनव कराशदोषप्रसङ्गात्‌ । अ० २पा०१अ०१ # एतन यागः प्रयुक्तः । अ०२पा०-१अ० २ |

9 ध.नत। २ ग. व्यवरजहारेव।

दितीयोऽुवाकः२।] तैत्तिरीयोपनिषदीपिका । ९७

तात्पयेम्‌ । तस्मान्न योगस्मृत्या वेदस्य संकोचः । तृतीयाधिकरण्मीरचय- ति । वैरश्षण्याख्यतर्कैण बाध्यतेऽथ न बाध्यते । बाध्यते साम्यनियमात्काय- कारणवस्तुनोः । ग्रदटादौ समत्वेऽपि दृष्टं ृश्चिककेशयोः । स्वकारणेन वैषम्यं तकामासो न बाधकः । अचेतनं जगचेतनाद्नहमणो न जायते विरक्षणत्वात्‌ ५ ययेन विरुक्षणं तत्तस्मान्न जायते । यथा मोमेहिषीत्यनेन तकैण समन्वय) वध्यत इति पठे ब्रूमः । ये पे कायंकारणे ते ते सरुक्षणे इत्यस्या व्यार धिककेशयोग्यभिचारो हर्यते । अचेतनाद्रोमयाद्ढ्रृशचिकस्य चेतनस्योत्पततेश्चे- तनाच पुरुषादचेतनानां केशानायु्ययमानतवात्त्‌ । अतो वेदनिरपेक्षः थष्कत- र्का न कृतापि मतितिष्ठति । तटुक्तमाचर्थैः । यतेनानुमितोऽप्य्थः कुशङेर- नुमातृभिः । अभियुक्ततरेरन्येरन्यथेवोपपा्यत इति । तस्मादाभासत्वादिरक्ष- ण्यहेतुनं बाधकः । चतुर्थाधिकरणमीरचयति । बाधोऽस्ति परमाण्वादिमते- नौ वा यतः पटः । न्यूनतन्तुमिरारब्धो दष्ठोऽतो बाध्यते मतैः । शिष्टष्टाऽपि सम्रतिस्त्यक्ता शिण्टत्यक्तं मतं किमु । न तैर्बाधो विवर्त तु न्यूनत्वनियमो न हि । साख्ययोगस्परतिभ्यां तदीयतर्केण च बाधो माऽस्तु नाम । कणादबुद्वा- दिस्मृतिभिस्तदीयतकेण च समन्वयो बाध्यताम्‌ । कणादो हि परमर्षिः पर- माणूनां जगत्कारणत्वं स्मरति स्म तकं च तस्मिन्रथे भोवाच । विमतं व्यणु- कादिक स्वन्यूनपरिमणिनाऽऽरनब्धम्‌ । का्य॑द्रव्यत्वात्‌ । यथा तन्तुभिः पर इति । बुद्धश्च भगवतो विष्णोरवतारः । स चाभावं जगद्धेतुं स्मरति स्म तक च तदनुकररुमाह । विमते भावषूप जगदभावपुरःसरं भावदूपत्वाद्यथा खषुप्रिपु- रःसरः स्वप्रमपञ्च इति । तस्मात्तेः मवरेः कणादादिमतैर्बाध इति मपि ब्रूमः । यदा वेदिकरिरोमणिभिः पुराणकतृमिस्तन्न तज भसङ्काहुदाहृता पकृतिपुरुषा- दिप्रतिपादिका सांख्ययोगस्प्रतिर्जंगत्कारणविषये दोर्बस्येन परित्यक्ता तदा निखिरेः रिष्टैरपेक्षितानां कणादादिमतानां दौर्वल्पमिति किम वक्तव्यम्‌ । न खट ब्ाह्मपाद्मादिषु पुराणेषु कचिदपि भरसङ्गाद्यणकादिपक्रियोदाहृता । मत्य॒- त हेतुकान्वंकढ़त्तींश्च वाञ्बत्रेणापि नाचयेदिति बहुशो निन्दोपरभ्यते । यस्तु न्यू नारमभ्यंत्वनियमं उक्तो नासौ विवर्तवादेऽस्ति | दूरस्थपवेताग्रस्थितेमंहद्व्र- ेरेत्पल्पदुर्ा्रभ्रमस्य जन्यमानत्वात्‌ । यद्प्यभावपुरःसरत्वानुमानं तत्रापि सा-

न न विरक्षणलादस्य तालं च शब्दात्‌ ! जम दक पजयत तथात्वं च शब्दात्‌ । अ० २पा० १अ०३1 एतेन रिश्पररि्रह्‌ अपि व्याद्याताः । अ० रपा० १अ०४ |

१ख. १. वततः मतरस. तङ रवर न्व मद त्न जयेत । २ ख. सतैः। ३ घ. श्वल ४ ख. श्यनि ५ ख. गल्पल- ९।६ ४ ल. दूवङ्करावगम। ख. दूर्ा्कराप्र। १६

९८ विद्यारण्यविरचिता [ बर्ठव््या

ध्यविकरौ दृष्टान्तः । पु्ेरवस्थात्वेनावस्यावत आत्मनः सदरूपस्याङ्लीकरणीयते सति स्वप्नस्य भाव॒पुरःसरत्वात्‌ । तस्मादेतेमतैर्नास्ति बाधः । पश्चमाधिकरण- यमारचयति । द्वितं बाध्यते नो वा भोक्तभोग्यविभेदतः | परत्यक्नादिभमासि- दधो भेदोऽसावन्यवाधकः । तरद्गफेनमेदेऽपि समुद्रामेद इष्यते । भोक्तमोग्य- विभेदेऽपि ब्रह्माद्वैतं न बाध्यत इति । समन्वयेनावगम्यमानमैतं त्यक्षादि- प्रसिद्धेन भोक्रोग्यविभेदेन बाध्यत इतिचेत्‌ । न तरद्गादिख्पेण भेदस्य सथुद्र- शपेणामेदस्य च दषटत्ेन मेदभिदयोर्विरोधाभावात्‌ । मेदामेदपिरोधम्यवहार- स्याऽऽकारभेदेनापि रहितेऽत्यन्तमेकस्मिन्नपि वस्तुनि सावकाशत्वात्‌। तस्मा- हह्याकारेणाद्रैतं भोक्तृमोग्याकरेण द्वैतमित्याकारमेदाद्वस्थासिद्धौ न कोऽ- पि बाधः, ष्रष्ठपिकरण्मोरचयति । भेदाभेदौ ताचिकी स्तो यदि वाव्या- वहारिको । समुद्रादादिव तयोर्वाधाभवेन ताचिकी । बाधितो श्रुतियक्तिभ्यां तावतो व्यवहारिको । कांस्य कारणाभेदादद्रेतं ब्रह्म ताच्तिकम्‌ । स्पष्ठौ सं सयपूवंपक्नो । नेह नानाऽस्ति किंचनेति श्रुतिर्भेदं बाधते । युक्तिश्च परस्परो- पमदात्मकयभिद्भेदयेरिकनासेमवादेकस्मि्चन्द्रमसि द्वित्वासंभवात्‌ । यदुक्तं पूर्वाधिकरण आआकारभेदादधेद इति तदप्यसत्‌ 1 अद्रैते वस्तुन्याकारमेदस्यासपरति- त्तेः । समुद्रादौ तु दषटत्वादभ्युपगम्पते । न हि दटेऽनुपपनं नामेति न्पाया- त्‌ । अत्रापि ब्र्माकारजगदाकारौ दष्ावितिच्धेन । ब्रह्मणः शान्रेकत्तमधिगम्प- त्वात्‌ । तस्माच्छरतियुक्तिभ्यां बायितत्वाद्यावहारिको भेदाभेदौ | किं ताह व- स्त्वितिचेदद्वेतमेवेति ब्रूमः । कार्यस्य कारणात्पतिरेकेण कारणमात्रस्य वस्तु- त्वात्‌ । तथा च श्रुतिग्रं्तिकादिद्टन्तेः कारणस्यैव सत्यत्वं प्रदिपादयति। सथा सोम्पेकेन गरतिण्डेन सं मन्मयं विज्ञातं स्याद्वाचारम्भणं विकारो नाम- धेयं मृत्तिकेत्येव सत्यमेवं सम्य स आदेशो भवतीति । अस्यायमर्थः । रोद मृत्पिण्डः करणं तद्विकारा घटशरावादयः । तत्र द्रस्तन्यद्भयादीनि च~ ` न्यानि वस्तूनीति त्मिका मन्यन्ते । तत्र घश्यदीनां ए्रयग्वस्तुत्वनिराप्ताय षि- कारशब्देन श्वुतिस्वान्व्यवहरति । मद्रस्तुनो विकाराः संस्यौनविशेषा घयादयो ` न एथखस्तुभूताः । यथा देवदत्तस्य वास्ययवनस्थाविराद यस्तद्रत्‌ । एवं च सति घर्टाचाकारमतिभासदशायामपि मृन्मात्रमेव स्वतनच्रं वस्तु | ततो मृ्व- गतायां घददीनां यत्ताच्तिकं स्वरूपं तत्सर्वमवगतम्‌ । आकारविशेषो न न्ना- `

णतेन्पतनतनमिसाि पिन िकत नकेननित ॥

* भोक्रापत्तेरविभागग्रे्स्या्रोकवत्‌ । अन २ पा १अ०५ † तदनन्त्रमारम्भणश्- न्दुदिभ्यः। अ० र प्रा १अ० ६ ।

1 110

1 क. , ङ, सौम्येन । २ ग. सौम्य) २ ग, स्थाति ४ ग, "यक्गा।

हितीयोऽनुवाकः २ तेत्तिरीयोपनिषदीषिका । । ९६९.

यत इति चेन्मां ज्ञायतां नाम । तेषामवस्तुश्तानामलिज्ञासाहत्वात्‌ । चक्षषा धतिभाषमाना अपि विकारा निहपिताः सन्तो म्रद्मतिरेकेण न स्वरूपं किचि- छुभन्ते । घटोऽयं शरावोऽयमिति बाङ्निष्पा्यनामघेयमात्रे रमन्ते । अतो निवस्तुकतवे सत्युपरभ्पमानत्व्पेण मिय्यात्वरक्षणेनोपेतत्वादसत्या विका- सः। र्तिका तु विकारव्यतिरेकेणापि स्वरूपं रभत इति सत्या । तथा ब्रह्मो- पदेशोऽवगन्तव्यः । त्रह्मणि ग्रक्तिकिन्यायस्यः जमति घयदिन्यायस्य च यो- लयित शक्यत्वादिति । तस्माज्जगतो ब्रह्ममेदादद्रेतं ब्रह्म ताच्िकम्‌ । एवं ` विधविकारथृन्यानां पुरूषाणामापातदष्टया वेदेनाभ्युपेताद्वितीयब्रह्मप्रतिपतेः गरत्यक्नादिमिभैदपरतिपन्तेश्च सद्वावात्सगुद्रतरहन्यायेन भेदाभेदो भासमानो व्या- वदयारिकावेवेति स्थितम्‌। सप्रमाधिकरणमारचपति । दिताहितक्रियादिः स्पा- न्न बाऽभेदं प्रपरयतः । जीवाहितक्रिया स्वाथ स्यादेषा न हि युज्यते । अव- स्तुजीवसंसारस्तेन नास्ति मम प्षतिः। इति परयत इंशस्य न हिताहितभा- गिता । परमेश्वरो हि.केर्षाचिञ्जीवानां संसारासक्तानां वेराग्यादिकं हितं नि- मिमीते | अहितं च नरकहैतमधरमं निर्भिर्मीति | निर्भेमाणश्च स्वस्य कीषेरमेदं सर्वज्ञतया पश्यति । तस्मार्सवस्यैव हिताकरणमहितकरणं च यसञ्येयाता- म्‌ | एतच्च न युक्तम्‌ । नहि रोके भक्नावान्कश्चिदपि स्वस्य हितंनक-' फरोत्यदहितं वा करोति । तस्माद्धिताकरणादिदोष इति प्रपि बूमः । सवेज्नत्वा- दीश्वरो जीवसतसारस्प मिथ्यात्वं स्वस्य निरछपत्वं च परयत्यतो न हिताहितः भाक्तवदोषः। अषटमाधिकरण्भारचयति। न संभवेत्समवेद्रा सषटिरेकाद्वितीपतः। नानाजातीयका्यांणां क्रमाञ्नन्म न संभवि । अद्भेतं तच्तो ब्रह्म तच्चावियास- हायवत्‌ । नानाकायेकरं कार्यक्रमोऽविद्यास्थशक्तिभिरिति । एकमेवाद्वितीयमि- ति ब्रह्मणः स्रगतसजातीयविजातीयमेदैः शून्यत्वमवगम्यते । सष्ट्यानि चाऽऽकाशवाय्वादीनि विचित्राणि।न ह्यप्रिचित्रे कारणे कायस्य विचिन्रतंयु- तप्‌ । अन्यथेकस्मादपि प्ीरादधितेरखायनेकंविचित्रका्यैसङ्कात्‌ । क्रमश्वाऽऽ- कारादीनां श्चुताकवगम्यते। न च तस्प व्यवस्थापकं किंचिदस्ति | तस्माद- नेककार्याणां क्रमेण जन्माद्विर्तीयव्रह्मणो न संभवतीति पापे ब्रूमः । यदचपि त्वतो ब्रह्मद्वेतं तथाऽप्यविच्यासहायोपेतमिति श्रुतियुक्तयतुभवेरवगम्यते । मायां तु प्रकृतिं विचान्मायिनं तु महेश्वरमिति श्रुतिः। मयिवावि्या। उभयोर-

£ इतरव्यपदेशद्धिताकरणादिदोषप्रसक्तिः । अ० २ पा० १अ० ७ † उपसंहारदशनातनेति चेन्न क्षीवद्धि । अ० २पा० १ अ०८॥

१ क, ग. ट, पाणां माया तदृदर्षा\ २ क. ख, ङ, "कचि ।

१०० विचारण्यपरिरचिता [ वद्मषहयो

प्यनिवेचनीयलक्षणस्येकत्वात्‌। न च मायाद्गीकारे दवैतापत्तिर्गस्तवस्य द्विरीय- स्याभावात्‌। अते एकमपि ब्रह्माविद्यासहायवशान्नानाकार्यकरं भविष्यति। नच कायंक्रमस्य व्यवस्थापकाभावः। अविद्यागतानां शक्तिविशेषपाणां व्यवस्थापक- त्वात्‌ । तस्मादद्वितीयाद्रद्णो नानाकार्याणां क्रमेण ष्टिः सेभवति ! नवमाधिक- रणमरचयति। न युक्तो युज्यते वाऽस्य परिणामो न युज्यते । कारस्न्याह्नद्मानि- त्यताधिरशात्सावयवं भवेत्‌ । मायाभिर्बहुरूपत्वं न कारस््पीनापि भागतः। यु- कतोऽनवयवस्यापि परिणामोऽज मायिकः। आरम्भणापिकरणे कायंकारणयोर्‌- भेदः परत्तिपादितः। अतो न वैशेषिकादिवदारम्भवादो व्रह्मवादिनोऽभिमतः। त्‌- स्माक्षीरदधिन्यायेन परिणामोऽभ्युपगन्तव्यः। तत्न कि ब्रह्म कासेन परिणमत उतेकदेशेन । नाऽऽ्यः। अशेषपरिणामे ब्रह्मणः क्षीरवदनि त्पत्वपसङ्खात्‌ । द्वितीये सावयवत्वभसङ्गः । तस्मान्न परिणाम इति मप ब्रूमः। इन्द्रो मायाभिः पुरुष्प $य- त इति शुतेत्रह्मणो मायाशक्तिमिर्जैगवरुपत्वं परिणामो न त्वप वास्तवः] ते. न कृत्स्ेकदेशविकल्पयो्नावकाशः । तस्मायुज्यते परिणामः । दशमाधिकरण- अररचयति । नाशरीरस्य मायाऽस्ति यदि वाऽस्तिन विचते । ये हि मा- याविनी छेक ते सर्वेऽपि शरीरिणः । बाहमहैतुगृते यद्रन्मायया का्ेकारिता। ` ऋतेऽपि देहं मायेवं ब्रह्मण्यस्तु भमाणतः | रोक मायाविनामेन्द्रनारिकानीं सररौरत्यदरौनादशरीरस्य ब्रह्मणो न माया संभवतीति प्ते नूमः। गृहादि निर्मातृणां स्वव्यतिरक्तपदारुतृणादिवाह्यसाथनसपिक्षत्दर्यनेऽप्यनद्रनाखिक- स्य बाह्मसाधननेरपेक्षयेण यथाँ शहादिनि्ातरितं तथा लोौकिकमायाविनः शरी. रसापेक्षत्वदरोनेऽपि ब्रह्मणो मायासिद्धयगर तदपेक्षा मभूत्‌ । अथोच्येत । देन्द्र लाटिकस्य बाद्साधननेरपेक्षयेण निर्माति मत्यक्षममाणम स्तीति । तह ब्रह्म णोऽपि रीरनेरपेक्ष्येण मायासद्रावे मायिनं तु महेश्वरमिति शतिः । प्रमाणम स्त॒ । एकादशाधिकरणर्भार्चपति। वृप्ोऽखष्टाऽथ वा सष्ठ न सट एखवाच्छ- ` ने । अतृषषिः स्पाद्वाञ्छायायुन्मत्तनरतुस्यता । रीटाश्वासद्ृधाचेषट अनुदिश्य फर यतः । अनुन्मतर्विरच्यन्ते तस्मान्नप्रस्तया छजेदिति । आनन्दो ब्रह्मेति याघ्नानित्यवृषठः परमेश्वरः । ताहशस्प टट पिषयायामिच्छायामभ्युपगम्यमा- तायां नित्यतृषिव्यौहन्येत । अनभ्युपगम्यमानायामलुदधिपर्विकं ष्टि विरच+

* छत्लमरतक्तर्नरवयवलशब्दकोपो वा । अर २ पा १ अर ९} सतरोपेता च तदशनात्‌ अर २पा९१अ० १९९ न्‌ प्रयोजनवृघात्‌ । अ० रपा १ अ० ११

पकम निभ

1

१ सु. तीयुब्रदम^ क. ख.ग्‌. ङ, भनां शरीरित् । ३ ग. श्या मृदरादि ४ ग. अधोच्यते।!

द्वितीयोऽनुवाकः २।] तेचतिरीयोपनिषदीपिका । १०९

यत उन्मत्तनरतुल्यता प्रसज्येतेति पर्ष ब्रुमः बुद्धिमद्भिरेव राजादिभिरन्तरेण प्रयोजनं रीरुया मृगयादिप्रवृत्तिः क्रियते । श्वासोच्छासन्यवहारस्तु सा्रूननीनः व्यथेचेषटाश्च बारूकेः क्रियमाणा बहुशो श्यन्ते । तद्रननित्यत्रप्रोऽपीन्वरः पयोज - नमन्तरेणाप्यनुन्मत्तः सन्रशेषं जगत्छजत्‌। द्रादशाधिकरणर्मरचयति | वेषम्या- चापतेननो वा सुखदुःखे दमेदतः। छजन्विषम ईशः स्यानिष्रणश्चोपसंहरन्‌। पा- प्यनुष्टितिकमांदिमपेक्षयेशः प्रव॑ते । नातो वैषम्यनेषंण्ये संसारस्तु न चाऽऽदिमाः निति। ईश्वरो देवादीनत्यन्तुखिनः खजति पश्वादीनत्यन्तदुःखिनो मतुष्यांशच मध्य मानेवं तारतम्येन पुरुषविशेषेषु सुखदुःखे छननीश्वरः कथं विषमो न स्यात्‌। कथं च नीचेरप्यत्यन्तज्ुगुम्सितं देवतियंन्बनुष्यायरोषजगहुपसंहारं कु्वनिश- णो न भवेत्‌ । तस्मद्विषम्यनेशरेणये रसज्येयातामितिपाप्र ब्रूमः । न तावदीश्व- रस्य वेषम्यपरसद्गोऽस्ति । प्राणिनामुत्तममध्यमाधमरुक्षणयेषम्ये तत्तत्कर्मणामे- व रयोजकतवात्‌ । न चेतातेश्वरस्य स्वातच्यहानिः । अन्तयामितया कमा- ध्यक्षत्वत्‌ । न त्वेवं सति 1 घट्कुटिपभातन्याय आपद्यते । इन्वरे वैषम्यं प- रिदं कमणां वैषम्ये हैतुतमुक्ता पुनरपीश्वरस्य स्वातश्यसिद्धये तत्क्मनि-+

यामकत्वेऽभ्युपगम्यमाने सत्यन्ततो गंस्वा चेश्वरस्येव पर षम्पहेतुत्वपसङ्कात्‌ + ` नाऽयं दोषः | नियामकत्वं नाम तत्तद्रस्तुशक्तंनामन्यवस्थापरिहारमानम्‌ + राक्तयस्तु मायाश्चरीरभूताः। न तु तासासुत्पादक हन्वरः । ततः स्वशक्तिवशत्त- तत्कमंणां वेषम्यहेतुत्वेऽपि न व्यवस्थापकस्ेश्वरस्य वेषम्यप्रसट्लः । संहार- स्प चषुपिवददुःखजनकत्वात्मत्युत सर्व्ठेशानिव्तंकत्वाच्च ततः सधरणत्वमवं ।

नन्ववान्तरखष्टिषु पूर्वपूवंकमोपश्या छजत हरस्य वैषम्यामव्रेऽपि मथमष्ठी `

पूवकमसिंभवद्वेषम्यदोषस्तदवस्य इति चेन । हषटिपरंपराया अनादित्वात्‌ | नान्तो न चादिरित्यादिशाघ्रात्‌ । तस्मा कोऽपि दोषः। नयोदशाधिकरण- रचयति । नास्ति मकृतिता यद्वा निगंणस्यास्ति नास्ति सा। मृदादेः सगुण- स्येव भकृतित्वोप्रम्भनात्‌ । भमाधिष्ठानताऽस्मामिः पकरतित्वदुपेयते । निरणेऽ-

"यस्ति जात्पादो सा ब्रह्म मकृतिस्ततः । मकृतितवं नाम कायौकारेण विक्रिय- मागतम्‌ । तच रोके सगुण एव म्रदादादुपकन्धम्‌ । अतो निशैणस्य ब्रह्मणः

। * वैषम्यनेधृण्ये न सापक्षतवात्तया दि दर्चयति । अ= २ पा १ अ० १२ † प्रथा कश्चि- रताय पान्थो -दव्यकिप्सुवह्पाठभिया तान्परतारयेतुं पटायनमागैशरंशात्पुनरपि प्रातधद्कुष्यमिवाऽऽया- तीति । ‡ स्ैधमोपपत्तेश्च । अ० २ पा० १अ० १३। भ | |

7 व पः

१ क.घ. ड. गत्वेशरै"

१०२ विचारण्यविरपिता [नवहो

कथं परङृतितेति पपे ब्रूमः । यदपि पक्रियतेऽनयेतिव्युत्च्या विक्रियमाणवं ` प्रतीयते तथाऽपि तद्निक्रियमाणत्वं द्रेधाऽपि संभवति । क्षीरादिक्त्परिणामि-

त्वेन वा रञ्वादिवद्भमाधिष्टनत्वेन वा । तत्र निगुंणस्य परिणामित्वासंभवेऽपि ` प्रमाधिष्ठानत्वमस्त । दरयते हि नियमेऽपि जात्यादौ भ्रमाधिष्ठानता । मखिनं बाह्मण दृष्टा श्रो ऽयभिंति भरान्तिन्यवहारदशंनात्‌ । तस्मानिथणमपि. बह्म ` ` अरकृतिरिति सिद्धम्‌ । द्वितीयपादेऽष्टामिरधिकरणेमेतान्तरनिराकरणेन बर्गो ` जलगत्कारणत प्रतिष्ठापितम्‌ । तत्न प्रथमाधिकरणमारचयति। प्रधानं जगतो ` हेतुमे वा स्वै घटादयः । अन्विताः सुखदुःखायेयंतो हेतुरतो भवेच्‌ । न हेतुर्यी- ग्यरचनापवृच्यादेरसंभवात्‌ । सुखाद्यया आन्तरा बाह्या घगचास्तु कुतोऽन्वयय्‌ शुखदुःखमोहात्मकं पधानं जगतः परकृतिः । जगति संखाचयन्वयद शनात्‌ । घ- टपयदयो रुभ्यमानाः सुखाय भवन्त्युदकाहरणप्रादस्णादिकायेकारितात्‌ । सतएव घटादयो ऽन्येरपहियमाणास्तस्येव दुःखजनकाः । यदा तूदकानयना-

दिकायं नापेक्षितं तदा न सुखहुःखे जनयन्ति । केवख्युपेक्षणीयत्वेनावतिष्न्ते।

सदिद युपेक्नाषिषयस्वं मोहः । यह वेचित्य इतिधातोमाहशब्दनिष्पत्तेः । उपेक्ष- णीयेषु च चित्तव्रच्यतुदयात्‌ । अतः सुखदुःखमोहान्वयदशेनात्मधानं मरकृति- ` रिति सांख्या मन्यन्त इति परापे ब्रूमः । न प्रधानं जगतो हेतुः । देहेन्द्रियम- हीधरादिरूपस्य विचित्रस्य प्रतिनियतसंनिवेशविशेषस्य जगतो रचनायामचे- ` नस्य प्रधानस्य योग्यत्ास्मवात्‌ । रोके हि प्रतिनियतकायेस्य विचिन्रपा- . सादादेरतिदुद्धिमत्कतृकत्वोपरम्भनात्‌ । आस्तां तावदियं रचना तत्सिद्धश्यथं अत्तिरपि नाचेतनस्पोपपद्ते । चेतनानपिष्ठिते शकटादौ तददशंनात्‌ । भथ पुरुषस्य चेतनस्य अरढृस्पपिष्ठातृतमभ्युपगम्पेत तद्यैसङ्कतं पुरुषस्य हीयेते- ` त्यपसिद्धान्तापकत्तिः । यदुक्तं युखदुःखमोहान्विता घयदय इति । तदसत्‌ (`

खखादीनामान्तरत्वाद दीनां बाह्मत्वात्‌ । तस्मान्न प्रधानं जगद्धेवुः । द्विती- ` याधिकरणमीरचयति । नास्ति काणाददष्टान्तः किंवाऽस्त्यसहशोद्रवे । ना-~ ` स्ति थकः पटः श्॒ृतन्तोरव हि जायते । अण़द्यणकमुत्पनर्मनणोः परिमण्ड~ ` खात्‌ । अदीपाद्यएुकादीषं त्यणुकं तन्निदरशीनम्‌ । परव॑स्मिन्पादे चेतनाद्रह्मणो ` विरक्षणमचेतनं जगज्नायत इत्यत्र सांख्यान्यति खोकसिद्धं गोमयव्रध्िकादि- `

` निद्रोनममिहितम्‌ । तावता सांख्यैः क्रियमाणस्याऽऽकषपस्य परिृतत्वातस्व-

र्वनानुपपत्तेश्च नानुमानम्‌ । अ०२ पा०२ अ० १।† महदीधैवद्रा -हस्वपरिमण्डलाभ्याम्‌ £ अ० २ पा० २अ०२ ५

| १ ग, गजा।२रग. तिव्य। दक, ड. सखटदःखा। ४ ख. यदि ५ ग. घ, अस्ति 7-71-2 ६ क. ख. ग्‌, ङ, -सणवः प | प

दवि्गीयोऽनुवाकःर!] तैेत्तिरीयोपनिषदीपिका। ९०३ वार्‌ संपन्नम्‌ | परपक्षदूषणं चास्मिन्पादे पक्रम्य पूर्वाधिकरणे सांख्यमतं ८५.५६५ \तःपर्‌ वैरोषिकमतं दूषयितम्यम्‌ । तन्मतस्य च परक्रियाबहुरुत्वा- रई नापासितः कश्चित्पुरुषस्तत्पक्रियासिद्धं विरुक्रणोत्पत्तिदष्न्तमन्तसेण अष्धद्वरष्वादं न बहु मन्यते । अतो विसदशोत्पत्तौ काणादमतसिद्धो दष्टा- करो शस्ते पा न वेति विचायते । नास्तीति तावल्माप्रम्‌ । यतः शङ्कः पटः थ-

& + एवं चन्तुभ्यो जायते न तु रक्तेभ्यस्तस्मान्नास्तीति पराप ब्रूमः । अस्त्ये- ब द्रैद्वदृश्यौत्पत्तो दष्टान्तः। तथा हि। परमाणवः पारिमाण्डल्यपरिमाणयुक्ताः। न तणुपरिमाणयुक्ताः । द्वाभ्यां परमाणम्यामणुपरिमाणरहिताभ्यामणुपरिमा- णपेतं ब्यक मुत्पचते । इदमेकं निदर्ष॑नम्‌ । तथा हस्वपरिमाणोपेतत्वारीर्ध- परिमाणरदितं द्ययकं ताद्भ्यचिभ्यो द्यणुकेभ्यो दीर्घपरिमाणोपेतमणुपरि- माणरहितं उयण़ुकमुत्पद्यते । इदमपरं निदशेनम्‌ । एवमन्यान्यपि तत्पमक्रिया- प्रसिद्धानि निदशेनान्युदाहरणीयानि । पृतीयाधिकरणर्मौरचयति । जन- यन्ति जगनो वा संयुक्ताः परमाणवः । आचक्मजसंयोगादद्यणुकादिक्रमाञ्व- निः । सनिभित्तानिमित्तादिविकस्पेष्वा्यकर्मणः । असंभवादिसंयोगे जन- यन्तिन ते जगदिति । पीने परव॑सिदधे जगति यदा महेशस्य सिदहक्षा। भवति । तदा प्राणिक्मवशानिश्वरेषु परमाणष्वाचं कर्मोत्पद्यते । तस्मात्कर्म- ण एकः परमाणुः परमाण्वन्तरेण संयुन्यते । तस्मास्संयोगाद्द्यणकमारमभ्यते । = तेभ्यच्चिभ्यो द्यणुकेम्यष्यणुकमित्यादिक्रमेण कस्स्रस्य जगत उत्पत्तौ बाध- काभावात्सयुक्ता;ः परमाणवो जगज्ननयन्तींति पाप्े ब्रमः | यदेतदोचं कमं तत्सनिमित्तमनिमित्तं वा । अनिमित्तत्वे नियामकाभावात्सवेदा तदुत्पत्तौ भ- खयाभावप्रसह्धः । सनिमित्तत्वेऽपि तन्निमित्त चष्टमरषटे वा । न तावष्ष्म्‌ । प- यज्ञस्य वाऽभिघातस्य वा शरीरोत्पत्तेः प्रागसभवात्‌ । ईश्वरपयन्ञस्य नित्य- स्य कादावित्कीमाद्यकमेतपित्ति परत्यनियामकत्वात्‌ । नाप्यदष्टमा्यकर्मनिमित्त- म्‌ । आत्मसमपेतस्यादृष्टस्य परमाणमिरसंबन्धात्‌ । अत एवमादिविकस्प्पदो- पप्रसर्‌ सत्या्यकमांसभवान्न परमाणुसंयोगो जायते । ततः संयुक्तेभ्यः परमा- णुभ्यो जगल्निरितिमतं दृरापास्तम्‌ । चतुर्थाधिकरणर्मारचयति । समरदाया- वुभो युक्तावयुक्तौ वाऽणुहेतुकः । एकोऽपरः स्कन्धहेतुरित्येवं यज्यते द्वयम्‌ । स्थिरचेतनराहित्यात्स्वयं चाचेतनत्वतः । न स्कन्धानामणनां वा समदायोऽज

> उभयथाऽपि न कम। तस्तदभावः । अ० रप्र > अ० ३1 समदाय उभयहेतुकेऽपि तदप्राप्तिः अ०र२पा०२।अ० ४

1

१ ग, ्दायक्त

१०४ रिक्छरण्य विरचिता ए

युज्यते । बाह्लास्तित्ववादिनो बोद्धा मन्यन्ते । द्रौ समुदायो बाह्यः शेति ! तत्र बाह्यो भूनदीसयुद्रादिकः । आन्तरशित्तचेत्पात्मकः | तः यद्रयमेवारेषं जगत्‌ । तन्न बाह्मसमुदायस्य परमाणवः कारणम्‌ | तै माणवश्वतुर्विधाः । केचित्छराः पार्थिवाख्याः । अपरे स्िग्धा आप भन्ये चोष्णास्तेजपाख्याः; । अन्ये चैखनात्मका वायवीयाख्याः | तेः धेभ्यः परमाणुभ्यो युगपत्पुखभरतेभ्यो बाह्यः सम॒दायो जायते । भाः समुदायस्य स्कन्धपश्चक कारणम्‌ । रपस्कन्धो विज्ञानस्कन्धो वेदनास्कन्धः संज्ञास्कन्धः संस्कारस्कन्धश्चेति पश्च स्कन्धाः! तत्र चित्तेन निष्धप्यमाणाः श॒- ष्दस्पशोदयों रपस्कन्धः । तदमिव्यक्तिविंज्ञानस्कन्धः । तजन्यष्खदुःखे पै. दनास्कन्धः | देवदत्तादिनामधेये संज्ञास्कन्धः। एतेषां वासना संस्कारस्कन्धः। तेभ्यः पञ्चस्कन्धेभ्यः पुञ्खीभूतेभ्य आन्तरसगृदायो जायते । तस्मादुज्यते स- गुदायद्भयमिति रपरे ब्रूमः । किमणनां स्कन्धानीं च संघातापत्तौ निमित्तमत- ` शचेतनोऽन्योऽस्ति । किंवा स्वयं संहन्यन्ते । आयेऽपि स चेतनः स्थायी क्षणि- कोवा स्यात्‌ । स्थायित्वेऽपसिद्धान्तः। क्षणिकत्वे प्रथमे स्वयमरुव्धातमकः पश्चात्सधातापत्ति करोतीति वक्तुमशक्यम्‌ । द्वितीये त्वचेतनाः स्कन्धा अणवश्च ` नियामकं चेतनमन्तरेण प्रतिनियताकारेण कथं सहन्यन्ताम्‌ । तस्मान्न युक्तं समुदायद्रयम्‌ । पश्चमाधिकरणर्मारचयति । विज्ञानस्कन्धमात्रवं युज्यते वान युज्यते । युज्यते स्वप्रण्ान्ताहुद्धचेव व्यवहारतः । अवाधात्स्वपरैषपम्पाद्रा- ह्यायस्तूपरुभ्यते । वदेदिति तेऽप्युक्तिनीतो धीरयेषूपभाक्‌ । केचिद्धोदधा बाह्यायेमपरपन्तो विज्ञानस्कन्धमात्रं तच्वमित्याहुः । न चात्र व्यवहारानुप- ` पत्तिः स्वप्रे बाह्माथाननपेक्ष्य केवर्या बुद्धया व्यवहारदशैनात्‌ । तथेव नाग्र- द्यवहारस्याप्युपपत्तेः । तस्माद्रिज्ञानस्कन्धमात्रत्वं युज्यत इति परा व्रमः। विषमो हि खप्रदष्ान्तः । प्रवोधदञ्चा्यां खम्नस्य बाध्यमानत्वात्‌ । जाग्रद्यव- हारस्य न कचिद्धाधं पदयामः । न च बाद्यार्थसद्रावे ममाणाभावः । उपल व्धेरेव भमाणत्वात्‌ । उपरभ्यन्ते हि घयादयो बहिष्ठतवेन 1 अथोच्येत । बु- द्विरेव बाह्यघटादिवदवमभासते । तथा चाऽऽहुः । यदन्तज्गेयं त्यं तदहिव- दवभासत इति । एवं तरिं त्वटुक्तिरेव वाच्या्थसद्धावे पमाणमिति ब्रूमः । कविदपि वाह्याधसद्रवे तद्ुत्पत्तिरदितत्वाद्वहिवैदित्युपमानोकतिनं संगच्छते । `

तोयस्य मक ननाम ति)

# नाभाव उपरन्येः । अ० २पा० २अ० १५

) क. ख. ड. `चिस्प्थिराः । २ ग. चान्तरिक्षात्मका । घ. च तरछात्मका ३ बाह्यस। ४ ख. ` ग्‌. । घ. "नां सं। | । 1

््षवाकः २] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । १०५

तस्माद्वाशीयेसद्धावाद्वजञानमातरतवं न युक्तम्‌ । पषटाधिकरणमौरवयति ` । संहि पप्रपदारथानां सप्तभङ्खीनयान वा । साधकन्यायसद्वावात्तेषां सिद्धौ ननि्म्‌ | एकस्मिन्सदसत्वादिविरुद्पतिपादनात्‌ । अपन्यायः सप्रमद्धी न धस्य सांशता । अत्राऽऽहेता मन्यन्ते जीवोऽजीवश्वेति द्वौ पदार्थो । जवश्वेतनः रारीरपरिमाणः सावयवः । अजीवः षड़्िधः। तत्र महीधरादिरेकः। जसिवसंवरनिजेरबन्धमोक्नाख्याः पञ्च । आसकत्यनेन जीवो विषयेषित्याखव इन्द्रियसधातः । संणोति पिवेकमित्ययिवेकादिः संवरः । निःरोषेण जीय- ` त्यनेन कामक्रोधादिरिति केरोद्ु्नतप्रिखारोहणादिकं तपो निजरः । क- मा्टकेनाऽऽपादिता जन्ममरणपरंपरा बन्धः । चत्वारि घातकमीणि पापविशे- परूपाणि चत्वारि चाघौतकर्माणि पुण्यविशेषष्टपाणि रा्रोक्तोपायेन तेभ्योऽ- भ्यः कमभ्यो विनिगतस्य जीवस्य संततोध्वंगमनं मोज्नः । त एते सप्र पदा- थाः सप्रभद्गीषूपेण न्यायेन व्यवस्थाप्यन्ते १ स्यादस्ति २ स्यान्नास्ति २ स्या- दस्ति घ नास्ति च ४ स्यादवक्तव्यः ५ स्यादस्ति चवक्तव्यश्च & स्यान्नास्ति (वतन्यः ७ स्यादस्ति च नास्ति चवक्तव्यश्नेति सपमह्वीनयः। अस्या-

यमथः। स्याच्छव्द ईपदर्थवाची निपातः । प्रतिवादिनो हि चतुर्विधाः । स-

द्ादिनोऽसद्रादिनः सदसद्वादिनोऽ निवंचनीयवादिनश्चेति । पुनरप्यनिवेचनी- यमतेन मिंङ्तानि सेदसदादीनि मतानि निरिधानि । तनेतान्सप्रपिधान्वा- दिनः प्रति सप्तविधा न्यायाः रयोक्तम्याः | तयथा । सद्रादी समागत्याऽऽहतं मति किं तन्मते मोक्षोऽस्तीति पच्छति। तनाऽ ऽहैत उत्तरं बरूत ईषदस्तीति । एवमन्यानपि पादिनः मतीपनास्तीत्यादीन्युत्तराण्युदादरतव्यानि । तावता वा- दिनः सवै निर्विण्णाः सन्तो नोत्तरं प्रतिपचन्ते । अतोऽस्य सप्तभङ्गीषटपस्य साधकन्यायस्य सद्रावाज्जीवादीनां सप्तपदार्थानां सिद्धो किमत्राऽऽश्र्थमि- ति प्ते व्रूमः । सप्मद्गीपोऽयमपन्यायः | एकस्य जीवपदार्थस्य स- द्ादिनं मति सदरपत्वमसद्रादिनं मरत्यसदरपत्वं चेत्येवमादिविरुद्धधरमेमतिपा- ठकत्वात्‌ । न च जीवस्य सावयवत्वं युज्यतऽ नित्यत्वपसह्त्‌ । तदनित्प- त्वे च मोक्षः कस्य पुरुषार्थः स्यात्‌ । तस्मान्यायामासेन सप्तभक््याख्येन जी वादिपदा्थोनां न सिद्धिः सप्रमाधिकरणर्मारचयति । तट स्थश्वरवादो यः स युक्तीऽथ न युज्यते | युक्तः कुरारुदष्टान्तान्नियन्तृत्वस्य उ अज्दनताभियनदृलस्य संभवात्‌ । न प्त संभवात्‌ । न युक्तो

* नैकस्मिनसंमवात्‌ । अ० २ पा०२ अर ६ 1 पट्युरसामज्ञप्यात्‌ । अ० र" 1 पमस्‌ । भ" ९ पा २.० ५ पा० २ अ० ७

१ ग. घ. घातिक्१२ग,. घ, -धातिक। ३ घ. शलोक्तनोपा ज घ. मिश्रितानि ।. ६ घ. सदादिम १४

९०६ विदयारण्यविरचिता [बरह्मा

विषमत्वादिदोषद्धिदिक श्वरे ! अभ्युपेते तटस्थत्वं त्याज्यं श्रुति्विंेधतः। पूरवध्यायस्योपान्त्याधिकरणे जगतो निमित्तयुपादानं चेश्वर इत्यागण्खु- कम्‌ । तदेतदसहमानास्ताक्िकशेवादयः केवरं निमित्तत्वमीश्वरस्य मनक. युक्तिं चाऽऽदहुः । यथा कुखारोऽनुपादीनादिभूतो दण्डचक्रादीनियच्छन्ती, भवति 1 तथा तटस्थ ईश्वर इति परापर व्रूमः । न युक्तं केवरुनिमित्ततयं षम्य"

नेष्ण्यादिदोषस्य दुष्परिहरत्वात्‌ । कथं त्वया परिहृतो दोष इतिचेत्पाणिक-

म॑सापिश्षत्वादिति ब्रूमः तथौत्वे चाऽऽगमोऽस्माकं प्रमाणं त्वयाऽप्यन्ततो ग-

त्वाऽऽगमश्चेदद्ीक्रियते तारि तटस्थत्वमीश्वरस्य त्याज्यं स्यात्‌ । बहुस्यां म-

लाचेयेत्युपादानत्वश्रुत्या विरोधात्‌ । तस्मान्न युक्तस्तटस्थेश्वरवादः । अष्टमा

धिकरणर्मोरचयति। जीवोत्पच्यादिकं पाश्चरात्रोक्तं युज्यते न वा। युक्तं नाराय- णल्पदतस्समाराधनादिवत्‌ । युज्यतामविरुद्धऽरो जीवोत्पत्तिनं युल्यते। उत्य-

न्रस्य विनाधित्वे कतनाञ्चादिदोपतः । पाश्चरात्रिका भागवता मन्यन्ते । भग वानेको वासुदेवो जगत उपादानं निमित्तं च तत्समाराधरनज्ञानध्यानिरभेवबन्ध-

विच्छेदः । बस्माचच वासुदेवात्संकपणाख्पो जीवो जायते । जीवाच्च परदयम्नाख्पं मनः । मनकश्चानिरुद्धाख्योऽहंकारः । त एते वाषुदेवादयश्चल्ासे व्यूहाः स॒ वौत्मका इति प्राप ब्रूमः । तत्र वादेवं तत्समायधनादिकं च श्रुत्यविरोधाद- भ्यपगच्छामः । यत्तु जीव उत्पद्यत इत्युक्तं तदसत्‌ । कृतनाश्चाकृताभ्पागमम- स्वात्‌ । पूवखष्टौ यो जीवस्तस्मिुत्पत्तिमेच्वेन मरखूयदज्ञायां विनष्टे सति त-

त्करृतयोधमाधमंयोरफरुप्दत्वेन विनाशः भसन्यते । आस्मश्च कल्प उत्पच्मा- नस्य नतनजीवस्य घर्माधर्मयोः पूर्वमननुष्ठितपोः सतोरिह खखदुःखपाधिभेव- तीत्यकृताभ्याममः भसज्येत। तस्मा्जीवोतपच्पादिकं न युक्तम्‌ । तृतीयपादे न~ वभिरधिकरणेराकाशादिषखष्टि्विचारिता 1 तन प्रथमाधिकरणमीरचयति । व्योम नित्यं जायते वा हैतुत्रयविवजेनात्‌ । जनिश्ुतेशच गोणत्वाजित्यं व्योम न नाय ` ते। एक्ञानात्सर्वैवुदधोविभक्तत्वाजजनिश्वतेः। विव कारणेकत्वाह्ह्यणो व्योम ना-' यते । तैत्तिरीये तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूत इति श्रुयते । तत्राऽ5~ ¦ कारं नित्यं न तु जन्मवत्‌ । कुतः । आकाशोत्पादकस्य समवास्यस्मवापिनि- मित्ताख्यकारणत्रितयस्य दु ःसंपाद त्वात्‌ । संभूत इति जनिश्वुतिस्तु संप्रतिपन्नबर-

% ठत्पत्यसंभव्रात्र्‌ । भन २ पा २अ० {न त्रियदशतेः । अ २ परा ३ अ० 9 ाता्ताकतातातकागतागवतालत तता पोको =, ४

0 भ्र. दानभरू" । र्व ष्या सस्याग । ३ ग. घ. "मचे प्र। चख. 'सम्पेतेति कृततिप्रणारः। | अ । ५ ग. सज्यते । त । | प

हवितीयोऽुवाकः २।] तैततिशैयोपनिषदीपिका । १०७

हकायवद्योश्चि सत्ताश्रयत्वगुणयोगात्मदृत्ता ¡ तस्मादनाचयनन्तं भ्योम न जा- यत इति पन ब्रूमः । एकविज्ञानेन स्ैषिज्ञानं तावदश्षेषेषु वेदान्तेषु डिण्डि- ` मः । तच्च व्योन्नो ब्रह्मकायेतवे गृद्रटन्यायेन ब्रह्माव्यतिरेकादुपपादयितुं खश- कम्‌.। नान्यथा । किंचाऽऽकाशं जायते विभक्तत्वाद्यवत्‌ । न चायमसिद्धो हेतुः । वाय्वाधििरक्नण्यस्याऽऽकाञचे प्रसिद्धत्वात्‌ । नापि ब्रह्मण्यनेकान्तिक- त्वम्‌ । सवातमकस्य ब्रह्मणः कस्माचिदपि विभक्तत्वस्य दुरभणत्वात्‌ । जनि- शुतिश्चोत्पत्तिवादिनाऽनुश्दीता भवति । यत्तु कारणत्नितयासभव इत्युक्तम्‌ । तदसत्‌ । आरम्भवाद त्रितयपेक्षायामपि विवतैदादे तदनपेक्षत्वात्‌ । तस्माद- तेभ्यो हेतुभ्यो ब्रह्मणः कारणाघ्योम जायते । द्वितीयाधिकरणर्मरचयति + बायुनित्यो जायते वा छान्दोग्येऽजन्यकीतनात्‌ । सेषाऽनस्तमिता देवतेत्यु- सोश्च न जायते । श्ुत्यन्तरोपसंहारद्तोण्यनस्तमयश्त्तिः । वियद्रज्नायते वायुः स्वप ब्रह्म कारणम्‌ । तेत्तिरीय एवाऽऽकाशद्रायुरित्ि श्रुपते । सेयस॒त्पत्ति- गोणी । छान्दोग्ये सष्टिकरणे तेजोवन्नानामेकेत्पच्यभिधानाद्वायोरुत्पत्यनमि- धानात्‌ । ननु कचिदश्चवणमन्यन श्रुतं न निवारयितु॒त्सहत इति न्यायेन तेत्तिरीयश्चुतेः तो मोणत्वमितिचेच्छत्यन्तरविरोधादिति बूमः । वृहदारण्य- फे सेषाऽनस्तमिता देवता यद्वायुरिति वायोविनाशयतिषेधादुत्पत्तिमच्चे च त~ दयोमात्तस्मान्न जायते वायुरिति प्रे ब्रमः। छान्दोग्ये जन्माश्रवणेऽपि गुणो- परसंहारन्यायेन तेत्तिशीयवाक्यस्येतरत्रोपसंहारे सति शतमेव छान्दोग्ये वायु- जन्म । अनस्तमयश्चुतिस्तु न मुख्या । उपासनपकरणपसितत्वेन स्तुत्पथंत्वात्‌। भाकाशोत्पत्तिहेतवश्चानानुसपेयाः । न च वायोराकाश्का्येत्वेन बह्मण्यनन्त~ मराह्नहाज्ञानेन वायुज्ञाने न सिध्येदिति राङुनीयम्‌ । पूर्वपूषैकायरिरिष्टस्य ब. छण उत्तरोत्तरका्यहेतुत्वस्य वक्ष्यमाणतया वियद्रूपापननस्य ब्रह्मण एव कय~ कारणत्वात्‌ | तस्मद्वायुजोयते । तृतीयाधिकरणर्मार्चयति । सद्रह्म जायते नौः वा कारणत्वेन जायते । यत्कारणं जायते तद्वियद्भाय्वादफो यथा। असतोऽकारण- त्वेन खादीनां सत उद्भवात्‌ । व्यामेरजादिवाक्येन बाधात्सननैव जापते । छान्दो- ग्ये स्देष सोम्येदमग्र आसीदिति भरूपते। तत्सदूपं बह्म जन्मवद्भवितुमति कारण- त्वाद्वियदादिवदिति परपरि ज्रमः। सद्रूपं बरह्मन जयते। कुतः। तज्जनकस्य कारण-

* एतेन मातरिश्वा न्याद्यातः । अ० २ पा ३ अ= २ † असंभवस्तु पतोऽनुपपत्तेः। अर दपा० ३अ०

१ स, “रेष्वे. २ ग, चव सौम्ये"

। ५.४ नाना 9

१०८ विचारण्यविर्चिता [ जह्मवषया

स्प दुर्निषटपरतवात्त्‌ । तथा हि न तावद्सत्कारणं कथमसतः सजजायतेतिनिषे- धात्‌ । नापि सदेव सतः कारणमात्माश्नयापत्तेः } नापि वियदादिकं सतः का. रणं वियदादीनां सतो जायमानत्वात्‌ । पा तु व्याप्नियद्यत्कारणं तत्तज्रायत ` इति सा स वा एष महानज आत्मेत्यादि श्चतिषराघ्या । तस्मात्सद्रह्म नेव जापते चतुथाधिकरणरमारचयति । ब्रह्मणो जायते वद्विवीयोवी व्रह्मसयुतात्‌ । तत्ते जोऽछनतेत्युक्तब्रह्मणो जायपतेऽनरः । वायोरभ्िरितिश्वुत्पा पर्व॑शचत्येकवाक्य- तः । ब्रह्मणो बायुदूपसखमापननादग्रिसंभवः । छान्दोग्ये तत्तेजो ऽछजतेति तेन- सो ब्रह्मजत्वं श्रुयते । तेत्तिरीयके वायोरप्रिरिति वाय॒जत्वम्‌ । तत्र वायोरिति पञ्चम्या ¶भनन्तयाधंत्वस्पापि संभवात्केव खत्रद्मजन्यं तेज इति परापे ्रमः अनुवतंमानेन संभूतशब्देनान्विताया वायोरितिपश्चम्पा । उपादानांखस्थेव भु- ख्यत्वादुभयोः श्रुत्पोरेकवाक्यस्वे सति वायुष्टपापन्नाद्र ्मणस्तेजो जायत इति रुभ्यते । प्श्चमाधिकरणमारचयति । व्रह्मणोऽपां जन्म कवा वहनाम्न॑खे द्वः । विरुद्धत्वानीरजन्म ब्रह्मणः स्वेकारणात्‌ । अग्ेराप इति श्रुत्या ्र- दमण बह्वदुपाधिकात्‌ । अपां जन्म पिरोधस्त॒ इक्ष्मयोर्नाभिनीरयोः । यद्यपि तदपोऽषरनत । अम्रेराप इत्युभयो नछान्दोग्यतेत्तियीययोस्तेनोजन्यस्वमेवार्पा शरूयते तथाऽपि न तद्युक्तम्‌ । निवत्य॑निवतेकयोरमििजख्योर्विरुद्धयोनं हैत्हेतु- मद्भाव इति प्रवं; पक्षः | पश्चीकृतयीररहयमानयोप्रिरोपेऽप्यपश्चीक्रतयोः शरत्ये फस्मधिगम्पयोर्विरोधकस्पनायोगातसंतापाधिक्ये स्वेदब्रष्टलुद्धवदर्शनाच श्च तिद्वयानुसरेण तेजेदूपापन्ाद्रद्मणोऽपां जनिरिति राद्धान्तः । पष्ठाधिकरण- मीरिचयति । ता अननमखजन्तेति श्रुतमन्नं यवादिकम्‌ । प्रथिवी वा पवाचेव सीोकेऽनत्वप्रसिद्धितः । भूताधिकारातक्रष्णस्य रूपस्य श्रवणादपि । तथाऽद्रबः प्रथिवी्युक्तेरमं एथ्न्यनहेतुतः । छान्दोर्ये ता अनमस्रजन्तेत्यद्योऽनस्य ज- म्म सूयते । तन्राज्नशब्दस्य खोकप्रसिद्धया व्रीहियवादिकम्थं इति पपि ब्रूमः

५१०५५

पत्तिः । कायंकारणयोरनष्थिव्योरमेद विवक्षया तदुपपत्तेः । तस्मादन्नं एथिवी । 1.

* तेजोऽतस्त्या द्याह । अ= २पा०३अ०४१ृ पश्वादयः \ + जनिक्रतुः प्रकृतिरि ॥ ` तिसूत्रत्त्‌ । ‡ मापः । अ० २पा०३अ० ५.४ प्रयिव्ययिकारल्यशच्दान्तरेभ्यः । अ० २ पा०३अ० ६

१ ष्‌. युक्तम्‌ । > ल. 'श्रुतैफ। ३ ख. कुष्णं ₹" ४ घ. द्दशं ।

दवितीयोऽतुवाकः २। तेत्तिरीयोपनिषदीपिका। १०९.

सप्तमाधिकरणमीरचयति । व्योमाचाः कार्यकर्तीरो त्रम वा तदुपाप्धकम्‌ | व्योश्नो वायुर्वाय॒तोऽभिरित्युक्तेः खादिकतता । ईष्वरोऽन्तयमयतीत्युक्ेव्योमा- दयुपाधिकम्‌ । ब्रह्म वायवादिहेतुः स्यात्तेनआदीक्षणादपि । पूवाधिकरणेषु पृवं- परवंकायोपाधिकाह्नह्यण उत्तरोत्तरका्यात्पत्तिरिति यदेतत्सिद्धवत्कृत्य सिद्धा- ` न्तितम्‌ । तदयुक्तम्‌ । व्योश्नो बायुरवायुतोऽधिरित्यादौ ब्रह्मनिरपेक्षात्केवंखा- द्यो मादेरत्तरकार्यीत्पत्ति श्रवणादिति भाप ्रूमः। य. आकाशमन्तरो यमयति यो वायुमन्तरो यमयतीत्यादिनाऽन्तयौभिव्राह्मणे व्योमादेः स्वातञयं निवा- रितम्‌ । तथा तत्तेज दक्षत ता आप एेक्षन्तेति तेजआदेरीक्षणपूेकं सषटतवं श्रूयते । तचेक्षणं चेतनब्रह्मनिरपेक्नाणामचेतनानां न संभवति । तस्माद्योमाच्यु- ` पाधिकस्य ब्रह्मण एव कारणत्वम्‌ । अषटमाधिकरणर्मारचयति । छषटिक्रमो ख ये ज्ञेयो षिपरीतक्रमोऽथवा । कपर कल्प्याद्भरं तेन ख्ये षटक्रमो भवेत्‌ । हे- तावस्षति कार्यस्य न सच्चं॑युज्यते ततः । एथित्यप्स्विति चोक्तत्वाद्विपरीत- क्रमो ख्ये । आकाशादिक्रमः सष्टो कषोऽतः मरल्येऽपि स एवं क्रम इत्ति पा- पे न्मः । प्रथमतः कारणे खीने सति निरूपादानानां कायोणां कचित्कार्मव~ स्थानं वरसज्येत । किंच । जगत्पतिष्ठा देवषे एरथिव्यप्मु प्रीयते । ज्योतिष्या- पः परीयन्ते ज्योतिकीयो पीयत इति पुराणे विपरीतक्रमस्पोक्तत्वात्छृष् ए- वायं क्रमः | तस्मात्छष्टिविपसीतेन पएथिव्यादिक्रमेण अविरख्यः । नवमाधिकर- णर्मीरवयति । किगुक्तक्रमभट्रोऽस्ति माणायेनास्ति वाऽस्ति हि 1 पाणाक्षम- ` नां ब्रह्म वियतोमेध्य हरणात्‌ । भाणाया भोतिका भरूतेष्वन्तभ्रताः एथक्क्रमम्‌ | नेच्छन्त्यतो न भह्कोऽस्ि पाणादो न क्रमः श्व॒तः। मुण्डके श्रूयते । एतस्मा- ल्नायते प्राणो मनः सर्वैन्द्रियाणि च । खं वायु्योतिरापः. एथिवी विश्वस्य धारिणीति । वत्र प्राणादीनां वियदादिभ्यः पूवं श्रूयमाणत्वादाकाश्ादिकः र्वोक्तसषटिक्रमो भज्येतेति पाठे ब्रूमः । अन्नमयं हि सोम्य मन आपोमयः प्रा णस्तेजोमयी वागिति पाणादीनां भौतिकत्वश्नवणाद्‌तेष्वेवान्तभोवेन एथक्क्रमो नापेक्षितः । न च गुण्डकश्चुतिः क्रमवाचिनी । आकाशाद्वायुवोयोर्रिरित्यादा- विव क्रमस्याप्रतीयमानत्वात्‌ । तदुस्त्तिमात्रे तु केवरं ब्रूते । तस्मान्नानयोा श्रुत्या पूरवोक्तक्रमभङ्खोऽस्ति । तैरेतेरधिकरणेमौयाविशिष्टाद्रह्मण आकाशादि- >» तदभिध्यानादेव तु तचङ्गात्सः । अ० २ पा० ३अ० ७1 †{ विपर्ययेण तु क्रमोऽत उपप दयतेच।अ०र्पा० ३ अ० < । ‡ अन्ता विज्ञानमनसी कमेण तच्ङ्गादिति चेन्नाविरेषव्‌॥ अ०२पा० ३अ० ९५। स कि शा ` १ घ. "वठव्योमा २ ग, घ. प्रसज्यते ! ३ घ. प्रयः! ठ्‌. तेष्वन्त। ५घ.-यापू। ६. कादिषु 1 ~ ~+ ०

११० विद्यारण्यपिरचिता [ बह्वहं

का पुरूषान्ता जगहुत्पत्तिः सुस्थिता । तस्यां च स्थितायां कारणत्यतिरक्- ण कायस्पामावाद्रश्यणो देशकारुसर्ववस्त्वात्मकतेनानन्तलं स्थितम्‌ | त. ` स्य सत्यं ज्ञानमनन्तमिति मतिज्ञातमनन्तत्वं समथ्थं यो वेद निहितं गृहाया- ` मि्युक्तं गृहानिहितत्वं सम्थयितुमन्नमयादिभ्प आनन्दमयान्तेभ्यः पश्चभ्यः ` कोशेभ्यो ब्रह्मत विवक्तुकाम आदावननमयकोशं दशयति । स वा एष इति । ` यः पुरुषः रिरपाण्पादिमानाङृति विशेषः खषटवादावाकाशादिकमेणोरन्नः ष॒ ` एवेष हदानीमस्मदेहत्वेनानुभयते । यदप्ययं न छषएटचादाबुत्पन्नस्तथाऽप्या- काडादिंपरंपरायाप्रा्कार्यत्वेन सजातीयतया स एवोच्यते । तामेतां विषक्ां स्पष्टीकतेमन्नरसमयशबव्दः | मधुराम्रुखवणतिक्तकटुकपायात्मकः षह्िधोऽ्र- स्य रसस्तस्य च विकारोऽन्नरसमयः। मातापितृभ्यां शुक्तान्नरसस्तयोः रारीरे ` त्वग्ञ्यांसमेदोस्थिमल्नाधक्रारुयसप्तधातुषटपेण क्रमात्परिणतः सन्गभाशये प- विश्य पुनदैदष्येण विक्रियते । तथाच गर्भोपनिषद्याम्नायते । पदि्धो रसो रसाच्छोणितं शोणितान्मांसं मांसान्मेदो मेदसो ऽस्थीन्यस्थिभ्यो मला मज्ञा- पाः धकर धक्रशोणितसेयोगादावसेते गभ इति । एतेनान्नरसमयेन स्थूरदेहेन तदन्तवेती सक्ष्मदेहोऽपयुपलक्ष्यते । तस्पापश्चीकृतभृतकायंत्वा्कतेनानादिनाः ` पोष्यमाणत्वाच्च । तज भूतकायेत्वमाचारपैरुदाहूतम्‌ । मपश्चींकृतपञ्चमहामूतानि ` तत्कार्यं च सपदशकं छिष्गं भौतिकमिति । अन्नादिपोप्यतवं छन्दोगेराम्नायते। ` सननगरयं हिं सोम्य मन आपोमयः प्राणस्तेजोमयी वामिति । उपवासेन पक्षी- ` णक्तिकस्य मनसः पारणेनाऽऽप्यायनं जन्त्नामन्वयन्पतिरेकसिद्धम्‌ । त्था ` मागेश्नमेण यक्षीणशक्तेः पाणो जख्पानेनाऽ ऽप्यायमानो रोके दृश्यते | तथा परततेखादितेजसद्रन्यसेवया कण्ठथुदधि कृत्वा वाचं पोषयन्तो गायका ऽपल- ` भ्यन्ते । ईटरेन मनःमाणवागादिना छि्वेहेन क्षयुतो यो ऽन्रकायेः स्थूखे- दोऽस्मामिरुपरभ्यते सोऽयमाभ्यातिमिकः । एतेनायिदैविको वैराजो बर्मा. णठडप उनेयः | तोऽप्वाच्र्तिके दाशैतः। पिगादिकरणो देवः पश्चभतदरीर- धत्‌। सवोऽस्मरीत्यमिमानेद्ो विराडेवमजायतेति । सोऽपमन्नमयः कोशः शासा- अचनद्रदशेनन्यायेन बरहमतत््ं ोधपिुपन्यस्तः। भथास्प कोशस्य वित्याभि- पतपक्ष्याकारेणोपासनार्थं पञ्चावयवानुपन्यस्यति। तस्येदमेवेति। यथां रयेनकङ्ा- दिपक्ष्याकारेण चीयमानस्य: शिरः पक्षौ मेष्यशरीरं पुच्छं चेति पञ्च्रय- वाः । एवमनापि द्रष्टव्यम्‌ । तस्योपासितन्यस्यानमयस्य ग्रीवाया उपरि भ~

कक्षः चङ हाहि। २ ग. मुक्तोऽघ्ः। ३ सग. दुह्य"! भद्.गु.च, श उक्षो 1 ५घ. "था चमा} ६ ग, खपटक्षयन्ते। ७ ग. "दि" 1८ घ, संयुक्तो । ९४. मध्यं ख

द्वितीयोऽनुवाकः २।] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । | १११

सिद्धत्वेन ददयमानमिदमेव शिरः । नानोपचोरः कश्चिदस्ति । तथा हरयमानो हस्ताविव पक्षत्वेन भ्यातन्यौ । कण्डादधस्तान्नामेश्वोपरिष्टादृश्यमानो ऽयं शरीर भाग आटा जीवावस्थानंश्षमदेशद्पो मध्यदेहः। मध्यं होषामङ्गानामात्मेति श- तेः । नामिरधोवत्ि यदङ्कमस्ति तदिदं पक्ष्याकारस्य पुच्छस्थानीयम्‌ । तश्च प्रतिष्ठा सरीराधारः प्रतितिषठत्यस्यायिति शब्दस्य व्युत्पत्तिः । मनुष्यशरीरे नमेरधोमागस्योष्वेभागं प्रत्याधारत्वं पसिद्धम्‌ । गवादिश्रीरे मकषिकादिनि- वारणेन पच्छस्याऽऽधारस्वं द्रष्टव्यम्‌ । पुच्छस्याऽऽधारतोक्तिरुपासनाथां । तदेवमन्नमयकोशस्योपास्तनीय आकारः प्रतिपादितः । अथास्य कोशस्य तहु- पासनस्य च ब्राह्मणवाक्येनामिहितस्य संवादेन दास्याथ कचिन्मच्रयुदाहर- ति । तदप्येष शोक इति । तदपि तस्मिन्नप्यर्थे ब्राह्मणोक्तेऽममयकोशे संवा- दबुद्धिजनक एष वक्ष्यमाणोऽन्नाद्रे प्रजा इत्यादिकस्तस्मादम्नं तदुच्यत इत्य- न्तः शोकः पादबद्धो मच्रो विद्यते । पुष सत्रोक्तेऽथ काचिदगदाहता । तत्सयच्यमभिमेस्या्ापिशब्दः भयुक्तः । चतुदंशभिः पादेरुपेतोऽयं शोकः । ईशस्य रोकप्रसिद्धस्य च्छन्दोषिशेषस्याभावेऽपि वेदिकं किचिदतिर्छ- न्दो भविष्यति । जरायुजाण्डजादिदेहद्पाः परजा याः काशिर्रयिवीमाननि- त्योपरुभ्यन्ते । ताः सवी अन्नादेवोत्पचन्ते सच्च पूर्वमेव पपञ्चितम्‌ । अपि- चानेनैव जीवन्ति प्राणान्धारयन्ति तत्त॒ रोके प्रसिद्धम्‌ । अथ जीवनानन्तरम- न्तत आयुषोऽन्ते ताः प्रा एतदश्नमपियन्ति परविशन्ति । अने रीयन्ते । मृगादिदेहानां व्याधाच्न्नवेनाने ख्यो द्रष्टव्यः । हि यस्मात्कारणादन्न भता- नां पराणिदेहानां च्येष्टयक्तसीत्या कारणम्‌ । तस्मात्कारणात्सरवोषिधं स्वेषां मा- णिनां कषद्रोगनिवर्तकमिस्युच्यते । निवर्तिते हि श्द्रोगे लीवनद्ूपायाः स्थितेः फारणं भवति । अतः स्थितिहैतुत्वसिद्धये ध्रुनिवर्तैकत्वं युक्तम्‌ । अनेनोत्पत्ति- स्थितिख्यकारणसत्वपरतिपादनेनानमयकोशः प्रपञ्चितः । सर्वं वा इत्यादिना स- फरमुपासनं विधीयते । ये पुरुषा अनं बरह्मोपासतेऽने प्रतीके बह्मरष्टि फुवे- निति । ब्रह्मदष्टया संस्कृतमन्नं देहाकारेण परिणतं सच्छिरआदिभिः पुच्छान्ते- रवयवेरुपेतमिति ध्यायन्ति । ते ध्यातारः स्वेमेवान्नं भक्ष्यभोन्यलेष्वचोष्यद्पं ` पराप्रुवन्ति | यद्रा वियदादिपरपरया बरह्मणः सकाशाननिष्पन्नमनमाध्याटिमकमा- -तुषदेहरूपेणाऽऽधिदेविकविराद्पेण चावस्थितं तेनानोपाधिना विरि बरह्मोपा- सकाः पुरुषाः सवात्मकं विरादूपं माप्य ब्रह्मादिस्तम्बान्तानां स्वेषां पाणिनां यच- दुचितमन्नं तत्तत्सर्व पाप्रुवन्ति । परवत बुभुत्छं पति बोधस्राधनभ्रूतकोशपरतिपा-

` १ क.ख. ङ. चारकश्चि।रेग.घ. नदे। ३ क. मयःकोण्क. ड. रिष्टा

^ विधारण्यविरचिता [ बह्वहं

दनाथेमनं हि मृूतानामिल्युक्तम्‌ । अन्न तरपास्यवस्तुप्रशासार्थं पुनरप्युच्यते | अ स्मदादीनां विराट्पयन्तानां पाणिदेहानां यस्मादननं ज्येषमतिरायेन बद्धं का- रणभरतम्‌ । तस्मात्सवेस्य संसारव्याधेरौपधर निवर्तकम्‌ । यथोक्तोपासनं हि षि. राट्‌्परापरिद्राया क्रममुक्तिहेतुः | सवपाणिदेहानारत्पत्यमिबद्विहैतुतादप्युपास्य- मन्नं मशस्तम्‌ । अन्नशव्दनिर्वचनप्याखोचनेऽपि स्वदेहकारणत्वेनानस्य परश॒- स्तत्वमवगम्यते । अयते सवः माणिमिर्जोविना्ं भक्ष्यत इत्यन्नम्‌ | यद्रा स्वा- न्माणिनोऽत्ति भक्षयति संहरतीत्यच्म्‌ । सर्वेऽपि देहा अनर सवेषम्योत्पादित- रोगादिना भ्रियन्त इति रोके प्रसिद्धम्‌ । श्रोत इतिशब्द उदाहृ तश्ोकसमा- प्यथः कोशसतमाप्यर्थश्च । यः पुमान्गहाहितं बह्मतच्ं सुभुत्सते ते परति बोध- द्वारभूतोऽयमन्नमयकोशोऽमिहितः । द्वौरत्वं चास्य पुत्रमिजकरतरग्रहकषितरादि- बाह्मविषयासक्ति निवायं देह मात्नपर्यवसायिलसं पादनादुपपद्ते । प्राणिनां हि. स्वभावत एव पुत्रादिष्वात्मन्यवहारो भवति । तं च श्रुतिरनुवदति । आत्मा पुननामासीति । एेतरेयकेऽप्यान्नायते । सोऽस्यायमात्मा पुण्येभ्यः कर्मभ्यः मरतिधीयतेऽथास्यायमितर आत्मा कृतकृत्यो वयोगतः भेतीति। अस्यायमधेः। ुत्रवतो गृहस्थस्य दवावात्मानो पुत्रषटपः पितृषपशचेति । अस्य श्रहिणः संबन्धी ` सोऽयं पुत्रहूप आत्मा श्रोतस्मातेपुण्यकर्मानष्ठाना् गरहेऽवस्थाप्यते । पितृष्ध- पस्तु स्वस्य कतेन्यानि सर्वाणि कृत्वा वयोगत आयु्येण विरहितो भ्रियत इति । इश पुननादावात्मत्वारोपं भगवान्भाष्यकार्‌ उदाजहार । पत्रभायोदिषु विकटेषु सकरेषु वाऽहमेव विकरः सकने वेति वाह्यधमनात्मन्यध्यस्यतीति। स्वस्माद्भेदस्य पुत्रे यतीयमानत्वात्तस्मिन्नात्मत्वव्यवहारः सिंहो देवदत्त इतिव- ` त्‌ । तद्ययुमेव युख्यताभावं बोधयितुं पत्रमित्रादिकाद्धाह्यात्सवस्माद्नोकाद्याव- त्पात्मतच्वुद्धिं देहे संकोचयितुमन्नमय आतमोपदिर्यते ए तमेवामिपायमुप- रिष्ट द्विस्पष्टीकरिष्यति । स य एवं वित्‌ । अस्माछ्लोकात्परत्य । एतमनमयमा- त्मानमुपसक्रामतीति । यस्तु बाह्यविषयासक्तिवासनापरास्यात्सकदुपदेशमात्र णान्नमयात्मनि न पयंवस्यति । तस्य तत्प्यवसानार्थं तद्विषयोपासनोपदिष्ण । ` स चोपासको निरन्तरमन्मयमात्मानयुपासीनो बाह्मपिषयेभ्यो व्याव्ततोऽ्था- दमये पयवस्यति । यदि कथिदल्पायुः सह्नपरितनस्य ्राणमयादिषि- वेकस्यामावेन ब्रह्मतच्वबोधस्य॒संपृत्य॑भावादुक्तोपासनं कुवेनेव भ्रियत । तदानीगुक्तरीत्या तस्य सर्वान्नपराप्रिभैवति । शटशमेव विषयमभिप्रेत्य भ- गवतोक्तम्‌ । पाप्य पुण्यकृतां रोकानुषित्वा शाश्वतीः समाः । युचीनां श्रीम- वि ०

१ रद्रा चा। रब्र, तलु ३ ग. "छया ४ ग. मधो । तत्तदा

द्वितीयोऽनुवाकः २।] ` तेिरीयोपनिषदीपिका । ११३. तां गेहे योगश्रष्टोऽभिनायत इति ¦ तदेवं पिषयामियुख्यनिषच्यथमन्नमयको- रामुपदिरय प्रसद्कात्तहु पासनं तत्फरु चोक्तम्‌ । अथं विषयेभ्यो निष्त्तस्यान्नमय- कोशादप्यन्तःपवेशाय म्राणमयकोशसपदिशति । तस्माद्रा इति । यः परमा- त्मा स्वयमाकाश्चादिक्रमणानमयतां प्राप्र इति ब्राह्मणेन प्रतिपादितः । सएव पुनः शोकेन स्पष्टीकृतः तस्मादेव ब्राह्मणोक्तादेतस्माच्छकेन मरतिपादितादहं म- ` नुष्य इत्यनुभूयमानाद्यतिरिक्तोऽभ्यन्तरपदेशवर्ती कश्चित्पाणमय आत्मा वि- दते । तेन प्राणमयेनेषोऽन्नमयः पर्णः । देहस्यान्तरापादमस्तकं प्राणमयो व्याप्य वतेते । रिङ्कररीरे ज्ञानशक्तिः क्रियाशक्तिशेतिद्वयं वियते । तयोर्मध्ये क्रियाशक्तिकायभूतः कश्चित्पाणाख्पः पदाथः । तस्य च प्राणस्य विकारः प- श्चब्रत्तिसमरहः प्राणमयः । वृत्तयश्च प्राणापानव्यानोदानस्मानाख्यास्तस्य प्रा णपदाथस्य व्पापारविशेषास्ते च हृदयादिपदेशेषु निष्पद्यन्ते । तथा चोक्तम्‌ | हृदि भ्राणां गुदेऽपानः समानो नाभिसंस्थितः । उदानः कण्ठदेशस्थो व्यानः स्ेशरीरग इति । तस्यैतस्य इत्तिसमूहष्टपस्य पाणमयस्याऽऽत्मन्यारोपितस्वा- दहं प्राणिमीत्येवसुच्छ्रास्ादिकतृतवेनाहंपत्ययगम्यत्वाचाऽऽत्मतवं द्रष्टव्यम्‌ । आत्मत्व नाम प्रत्यक्स्वष्पत्वम्‌ । ततन यथा पुत्रापेक्षया पतीच्यन्नमयदेहे भा- त्मत्वेनोपदिष्टे सति पराग्रपे पुत्रादो मख्यात्मत्वबुद्धिर्निव्रत्ता । तथा रेहाद-

` प्यान्तर्‌ प्राणमयात्मन्युपदिष्टे सति देहस्य मुख्पासमत्वं निवारितं भवति । षु- `

देहयोगं ख्यात्मत्वाभावसाम्पेऽप्यवान्तसेषम्याद्रीणात्मत्वं मिथ्यालमत्वं सा- स्ति । तच्च भगवद्भिभाष्यकारेरेवय॒दाहृतम्‌ । गोणमिय्यात्मनोः स्वे पुत्रदेहा- दिबाधनादिति । तयोरात्मत्वव्यवहारदञ्ायां स्वस्माद्धेदप्रतीत्यपरतीतिभ्यां वै-

षम्यं द्रष्टव्यम्‌ । देहात्मनोरभेदमजानद्विर्खोकिकेर्खोकायतिकेश्योच्यमानं देह- ` स्थाऽऽत्मत मिथ्येति यदन्न प्राणमयात्मोपदेशेनार्थात्संपादितम्‌ । तदेतसृती- याध्यायस्य त्रुतीयपादे निर्गतम्‌ । आत्मा देहस्तदन्यो वा चैतन्यं मदशक्ति- . वत्‌ । भूतमेखनजं देहे नान्पत्नाऽऽत्मा वपुस्ततः। भूतापरुन्धिभूतेभ्यो विभिन्ना विषयितखतः । सेवाऽऽत्मा भोतिकादेहादन्योऽसो परटोकभाक्‌ । पवतर मनधि- दादीनां क्रत्वथता नास्ति किंतु पुरुषाथंत्वमिस्युक्ते सति कोऽसौ पुरुष इति प्रस- ्ाद्विचायेते । तदेतदधिकरणं पूरवोत्तरंयोमीर्मांसयोः शेषभूतम्‌ । देहव्यतिरिक्त- स्य स्वगंमोक्षभागिन आत्मनः प्रतिपादकत्वात्‌। तजन खोकायतिका देह एवाऽ5ऽ- त्मेति मन्यन्ते । अन्वयन्यतिरेकाभ्यां चेततन्यस्य देह एवोपरुम्भात्‌ । स्ति च

%* एक आत्मनः इारीरे भावात्‌ । अ० ३ प्रा ३अ० ३०

१ ख. ततृ. 1 रग. "रमी्माः ।३२ क, ख. ग. ड. "तिदे" ।

१५

१९४ विचारण्यविरचिता [ बह्म

दे चेतन्यगुपरभ्यते न त्वसति | न च चैतन्यस्य जात्यन्तरतया देहन्यतिरिकता- त्मत्वं शङ्कनीयम्‌ । क्रयुकनागवद्ीचर णानां संयोगानमदङाक्तिरिष देहाकारपरि- णतेभ्यो भ्रतेभ्यो जायमानं चेतन्यं कथं नाम जात्यन्तरं स्यात्‌ । तस्माच्ेतनो देह आमेति पाप्रे ब्रूमः | पए्रथित्यादीनां भ्रतानागुपरुव्धिभतेभ्यो व्यतिसिि भवितुमंहति विषयत्वात्‌ । यद्यद्विपयि तत्त द्विपयाद्यतिरिक्तम्‌ । यथा द्पान्च- सुः । तथा सति तादृशचेतन्यस्याऽऽत्मत्वं वदन्तं परति कथं भोतिकदेहरूपल- मापायते । सत्येवे देहे चेतन्यमृप्ररुभ्यते नास्तीति यावन्वपन्पततिरेकाङक्तौ तत्र व्यतिरेकोऽसिद्धः । असत्यपि देहे परखोकगामिनश्चिदात्मनः शाघ्रेणोपड. म्भात्‌ । शाच्रस्य च प्रामाण्यं समथनीयम्‌ | अनात्मत्वेन निर्णीतादस्मादेहाद- भ्यन्तरो यः प्राणस्तस्योत्पत्तिद्वितीयाध्यायस्य चतु्पादे चिन्तिता मुख्प- माणः स्यादनादिजायते वा न जापते । आनीदिति ्ाणचेष्ठा मक्षः श्रू यते यतः । आनीदिति व्रद्मसच्वं पोक्तं वायुनिपेधनात्‌ । एतस्माज्ायते प्राण इत्युक्तेरेष जायत इति । युखविकरु संचरक्नच्दरासनिश्वासकारी वायुयंख्यमागः। सोऽनादिः । कुतः । नासदापतीदित्िष्धकते आनीददातमित्पानीच्छब्देन घेः वक्प्ाणचेष्टाश्नवणादिति पपे ब्रुमः । आनीच्छब्दो न प्राणत्पापारं वक्तयवा- 1 तमितिनिषेधात्‌ । किं तिं ब्रह्मस्वं वरते । सदेव सोम्येदमग्र आसीदित्पादि- भिः दष्टिमागवस्थामतिपादकश्चत्यन्तरेः समानार्थत्वात्‌ । एतस्माज्ायते पर ण इतिशयुतिस्तु स्पष्टमेव माणजन्म्‌ प्रतिपादयति । तस्मादिन्द्रियवत्पाणो ना- यते । तत्रवान्पचचिन्तितम्‌ । वायुर्वाऽश्षक्रिया वाऽन्पो वा पणश्चतितोऽनिरः | ` सामान्येनद्रियद्रत्तिवां सां ख्येरेवगदीरणात्‌ । भाति माणो वायुनेति भदोेरेक- ताछतिः | वायुजत्वेन सामान्पदृत्तिनक्षिष्वतोऽन्यतेति । बाह्यवापुरेष ेणुर- न्धवन्युखच्छिद्रे मविशयावस्थितः मराणनाश्ना व्यपदिश्यते । नतु प्राणो नाम किचित्तत्वान्तरमस्ति। कतः। यः प्राणः स वागुरितिश्चतेः। अथवा पञ्चरस्था यथा बहवः पक्षिणः स्वयं चरन्तः पञ्जरमपि चारयन्ति एषमेकाददाक्नाणि स्ख- व्यापारद्वारा देहं चेष्यन्ते । तत्र देहचाखनाख्यो योऽय स्वै्दरियसाधारणो ` त्पापारः स माणो भविष्यति | तथा च साख्येरुक्तम्‌ । सामान्या करणबृत्तिः ` माणाद्या वायवः पञ्चेति । तस्मान रंच्ान्तरं माण इति पपे ब्रूमः। प्राण एव ब्रह्मणश्चतुथः पादः । स वायुना ज्योतिषा भातीति श्रुत्यन्तरे चतुष्पाह्र- हमोपासनयसद्धनाऽऽष्पात्मिकपाणस्पाऽऽपिदैविकवायोश्ानुग्राह्ातग्रादकद्पेणं

1

नातव णोषा माण तनय भ कोकाः पमि

1५ ३ (+

` शष्ट अन रपा ४अ० ४। न वायुक्रिये प्रथगुपदेशात्‌। अ०२ पा० ४ अ०५ १ क्ते.नचे रक. खञ.ग. ड, “सकरा रघ. "ण मे"

विवीयोऽनुवाकः२।] तेत्तिरपोपनिषदीपिका । ९१५

विभेदः स्पष्टमेव निर्दिष्टः । अतो यः पाणः स वायुरित्येकतश्ुतिः कायं. कारणयोरभेदव्रस्या नेतग्या । यत्त॒ साँख्येरुक्तं तदसत्‌ । इन्द्रियाणां सामा- न्यत्रच्यसंभवात्‌ । पक्षिणां तुं सामान्यचर्नान्येकविधानि पञ्चरचर्नस्यानु- कृखानि । न तु तथेन्द्रिपाणां दर्चैन॑श्चवणमनेनादिव्यापास एकविधाः। नापि दैह॑चख्नात॒क्ूखः । तस्मात्ततवान्तरं पराण इति परिशिष्यते । तत्रैव पु- रप्यन्थ्चिन्तितम्‌ । भाणोऽयं विभुरद्पो वा विभुः स्पात्प्ष्युपक्रमे । हिर- ण्यगभपरयैन्ते स्वदेहे समोक्तितः । समासव्यासषूपेण विभुतेवाऽऽधिदेविकीं । आध्यात्मिकोऽल्पः प्राणः स्यादहश्यश्च यथन्द्रियम्‌ । प्रषिनांम मशक्यदेरपि न्यूनकायः पुत्तिकाख्यो जीवस्तमारमभ्प हिरण्यगभपर्न्तेषु देहेषु तेस्तेर्दहेः स- मत्वं प्राणस्य श्रयते । समः एषिणा समो मशकेन समो नागेन सम एभिः धिभिरकेः समोऽनेन सर्वेणेति । तस्माद्यापीं माण इति प्रपर बमः + आधि- देविकस्य हिरण्यगभेपाणस्य समष्िषटपेण व्यष्टिशूपेण चावस्थानाद्धिभत्वमस्तु। वायुरेव व्यणिवायुः समटिरिति श्रुतेः । तदेव विभुत्वं समः परषिणत्यादिश्ता- वुपास्षनाथं प्रपितम्‌ । आध्यात्मिकस्त प्राण इ्द्रियवदरश्यः परिच्छिनश्च। यरस्त्वनेकजनमामभ्यस्तदेहात्मत्ववासनाप्रावस्यास्माणमयात्मोपदेशमत्रेणाऽ.ऽत्म- ववर देहे परित्यक्तुं न शक्रोति तं प्रत्युपासंनान्तरं विधातुमपास्पस्व- पे दशयति । स वा एष पुरुषेति । देहादभ्यन्तरत्वेन यः. भोक्तः स एवेष पा- ` णिमीत्येवमतुभूयमानः प्राणमयः पुरुषविध एव । यद्यप्यस्य शिरआयवयवाः स्वतो न सन्ति । तथाऽपि तान्सपाय पुरूषाकार एव उपासनीयः । न चत्र . दुःसपादत्वं शङ्नीयम्‌ । तस्य पूर्वोक्तस्यान्नमयस्य पुरुषपरकारतामनुखत्य त- नमध्ये पृणंत्पेन वतैमानोऽयं प्राणमयोऽपि पुरुषप्रकार इति वकं शक्यत्वात्‌ ।

यथा मूषायां निषिक्तं द्ुतताश्रं पतिमाकारं सप्ते तद्त्‌ । तत्र हृदयादृष्व मु-

खनासिकयांः सचारी प्राणाख्यो बृत्तिविशेषः रिरस्त्वेन चिन्तनायः । सवासु नाडांषु संचारी व्यानार्ख्यो यो वृत्तिविशेषः । यश्चापानाख्यो दरततिविशेष। हृद- यादधो निर्गच्छति । तादुभो पक्षद्रयद्पेण चिन्तनीयो । आकाशशब्देनोदर- मध्यवर्ती नामिसमीपस्थो देशपिशेष उच्यते । तेन तत्रावस्थितः समानो वाय- रुपरुक्ष्यते । स च वायुरात्मा प्राणमयकोशस्य मध्यमभागः । परयधिर्वाशब्देना-

= ` ~. अणुश्च । अ २पा०४अ० ६

॥ ^ [1 | © [] ©. © . © ध | ४ † ) ग. घन्तुच। रघ. ननव्या।३षघ. 'हचाल.्ग, सन्य ५ ख, घ, "तनां विक ९ घ. रषाका\ ७ घ. द्रुतं ता < घ. श्यो. बृ", | |

११६ वियारण्यदिरचिता [वद्मव्या

कशिषट उदनवापुरुपरक्षयते। युख्यार्धस्वीकारे हि पाणमयकोराधिकासे बाध्येत। था एयिवी ाणिनामवस्थानहेतुतवात्मतिष्ठा । तथेवोदानवायुः माणादिवायुनां ३हेऽपस्थानहेतुः । यावदययुदानवायुरुच्करान्तिं न जनयति तावत्माणापानादीनां दहेऽपस्थानम्‌ । अतः प्रतिष्ठा । उदानाख्यवृत्तिषिशेषय॒क्तस्य पश्चविधङ्रत्तिकतुः भाणपदायस्योतकरान्तिपतिष्ठयोः स्वातशयमायर्वणिका आमनन्ति । स इक्षांचक्रे कस्मि्वहमुतकरान्त उत्क्रान्तो भविष्यामि कस्मिन्वा प्रतिष्ठिते प्रतिष्ठास्पामीति । ` स प्राणमटजतेति । अतः प्रतिष्टाहेतोः पाणपदार्थस्य वृत्तिषिशेष उदानः प- धष्याकारेण ध्येयस्य ्राणमयकोशस्प पुच्छस्थानीयः । ये शिरः पक्नादिषरूपेण ` प्रिकसिपिताः परणापानादिषृत्तिषिरोषाः । यच वृत्तिमतपाणतच्चं तत्सवं मैने- ` पोपनिषदि स्पषटमाश्नातम्‌ । मजापत्िवौ एक एवाप्रेऽतिष्ठतस नारमतैकः । स भात्मानमभिष्यायन्बह्मीः परजा अष्ठजत ता अैरमेवपुद्धा अथाणाः स्थाणुरिव तिष्ठमाना अपश्यत्स नारमत सोऽमन्यतैतासां अतिवोधनायाभ्यन्तरं विविशा- ` मीति स वायुरिाऽऽत्मानं कृत्वाऽभ्यन्तरं पाविशत्स एको नाशकरस पञ्च धाऽऽर्माने विभज्योच्यते यः प्राणोऽपौनः समान उदानो व्यान इति । अथ थोऽयमष्वैमुत्करामत्येष वाव स पराणो अथ योऽयमवाल्लसंक्रामत्येष वाव सोऽ फानो अथ येन वा एता अनुण्दीता इत्येष वाव स व्यानो अथ योऽयं स्थवि- ` डमननधामुमपाने स्थापयत्यणिष्ठं चाङ्के समानयत्येष वाव समानस्ञो्तरं व्या- ` नस्य पं चेतेषामन्तरा अष्तिरेवोदानस्याथ योऽयं पीतमशितयुद्िरति नि- ` गिरति चेषो वाव स उदान इति । पुरा जापतिः स्वथमेकाक्त्विन क्रीडार- हितस्तत्सिदधचर्थं देहान्घष्टा खष्टानां तेषां व्पवहारसिद्रयर्थ प्राणवायूपाधिक- ` जीवात्मपेणान्तः मपरिदय पञ्चधा पिभभ्य व्यवहरतीति श्तेरथैः । पएर्वोक्ता- भपयतत्याणमथेऽपि ्ोकणदाहरति । तदप्येष इत्यादिना । ये साखिकय अ~ रन्द्राय देवा ये च राजसा ब्राह्मणक्षत्रियादयो मनुष्या येऽपि ताम्षा गवा- श्वदयः परषः सर्वेऽपि स्स्वदेह मधयवतिनं प्राणवायुं चेष्टमानमतुखत्य स्वय- मपि चेष्टन्ते । पाण एव हि देहं चाख्यति । तथा कौषीतकिनः समामनन्ति ` =" चङ माण एव मज्ात्मदं शरीरं परिष्हयोत्थापयतीति । आयर्वणिकाश्चा- ` ॥ कादादिशूतामिमानिदेवेवौगादीन्दरियामिमानिदेवैश्च सह प्ाणामिमानिदेवस्यदे- ` ` हंधारणदिषये संवादे समामनन्ति । तान्वरिष्टः माण उवाच मा मोहमापद्यथा- य्‌, „ "न । ख. स्मन्वाऽह"। २ क. ख. ड. अस्मे वा प्राबुद्छापराम ३ क.ख. ड... किर्यसष् ञ्य, ननं वि ५घ. "पानो व्यानः । ६ घर, शरान ३५ ५.क. ख, ड. "ट पान ८ क, च्‌.म्‌, ड, जीवह | ह छ ५ ५

दितीयोऽनुवाकः२।] तैतषिरीयोपनिषदीपिका । ११७

हमेवेतत्पश्चधाऽऽत्मानं भरविभन्येतद्धाणमवष्टभ्य विधारयामीति । यथा बाणो धानुष्केण प्रेयंते तथा प्राणेन मे्यैमाणत्वाद्धाणशब्देन शरीरमरपरक्ष्यते । यः प्राणो देवमनुष्यपश्वादिदेहानां चेष्टामुत्पादयति स राणो यस्मात्स्वभाणि- नामायुर्हतुस्तस्मात्सर्वायुषयुच्यत इति पराणस्य नामधेयम्‌ । यथोक्तपाणम- यकोराज्ञानमात्रेणान्नमयात्मवासनां परित्यक्तुमशक्नुवन्तो ये परुषास्तद्रासना- निषृत्तये प्रणोपाधिकं ब्रह्मोपासते । ते पुरुषा आष्यात्मिकपाणोपाधिकनरघ्मो- पासनादेतस्मिञ्चन्मन्यपग्रत्युपरिहरिेण स्वैमायुः प्राष्रवन्ति । आपिद विकदहिर- ण्यगमभौख्यप्राणोपासनेन तु जन्मान्तरे स्वयमेव हिरण्यगरभरूपाः सन्तो म- हाम्रख्यपयेन्तं स्वेमायुः पाप्रुवन्ति । कोशपरससारथं पर्वयक्तस्य पराणो ही तिवा- क्यस्योपास्तिपरसार्थं पुनरप्यभिधानम्‌ । प्राणगयोपदेशस्य तात्पर्यं दञ्चयति। तस्येष इति । यः पाणमय इदानीयुक्तः । स एष एव तस्य पूर्वस्यानमयस्य शारीरे भवः शारीर आत्मा । यदा प्राणमयस्याऽऽत्मत्वं देटवासितं भवति त- दानीमन्नमये स्वास्मैत्वभ्रमोऽपगच्छति । किंत्वन्नमयः शरीरं प्राणमयस्तु श- रीरीं स्वात्मेति निश्चयो जायते । द्रयोरात्मनोरसंभवादित्यर्थः । अथान्नमयको- रानिदृत्तस्पाधिकारिणः प्राणमयकोशादप्यन्तः मवेशाय मनोमयकोशमुपदि- राति । तस्माद्रा इत्यादिना । ब्रह्मण्यता जगहुपादानंरूपा माया नरिशुणा- त्मिका । तत्र तमोगुणभागस्यान्नमयकारणत्वात्तस्मिन्कोरे जास्यमेव बहुख्यु- परभ्यते । न तु क्रियाशक्तिज्ञौनशक्तिर्वां तस्मिनस्ति। रजो गणभागस्य पा- णमयकारणलखत्तस्मिन्पाणमये करियाशक्तिरुपरुभ्यते । सच्वगुणभागस्य मनो- मयादिकोशत्रयकारणत्वात्तेषु त्रिषु कोशेषु ज्ञानशक्तिरुपरभ्पते । तमोमिश्नः सत्वगुणा मनोमयकारणम्‌ । अतो मनोमये तामसभागधर्मा रागद्रेषादय उप- ` रुभ्यन्ते । रजोमिश्रः सत्वगुणो विज्ञानमयकारणम्‌ । अतो विज्ञानमये य्नादी नां वेदिकक्रियाणां कृष्यादीनां डोकिकक्रियाणां च कतुत्वमुपरुभ्यते । यद्ध `

तत्वगण भानन्दमयकारणम्‌ । अतस्तत्र भरियादिशब्दवाच्याः सुखविशेषा एवो- ` ल ततो । = ॥ | | पकभ्यन्ते । यपि स्वर्पेणेकेव ज्ञानशक्तिस्तथाऽपि तदवान्तरभेदाश्रिविधा । `

करणशक्तिः कतंशाक्तिभोगशक्तिशेति । तन करणराक्तिजन्यं मनस्तस्य विका- रः कामसंकलर्पारदिव्रत्तिस ग्रहो मनोमयः । इत्तयश्च वाजसनेयिभिराञ्नायन्ते । | कामः संकल्पो विचिकित्सा भरद्धाऽश्नद्धा ध्रतिरप्रतिहीर्र्भीरित्येतत्सषं म- न एवेति । तथा वृष्णा सेहो रागो खोभ इत्यादिश्चुत्यन्तराण्युदाहार्याणि । सोऽयं मनोमयः प्राणम्यादम्यन्तरः । अतएव ॒प्रत्यासन्नत्वान्मनस्यात्म- `

\ च.ष्टवा। २. (तज ३ स, नभूता मा ४. "भक्तश्च ५ ख. "पादाभ्य

१९१९८ वि्यारण्यविरचिता ` [ बह्मवह्यां

चेतन्यं सर्वान्तरमभिन्यज्यते । तदभमिव्यक्तिवशादेव मनोमयस्याऽऽस्म- त्वम्‌ । तेनाम्यन्तरेण मनोमयेन बाह्यः प्राणमयः पूर्ण वर्तते । यथा क्रिया- रक्तेरापादमस्तकं व्याप्तिस्तथा ज्ञानशकतेरषि व्यापिरूपरभ्पते । अत्रान्तःक- रणेन मनसा बहिष्करणानिं वाक्चश्चुरादीनि दशाप्यपरक्ष्यन्ते । अतः सरवैषां ज्ञनेन्द्रियाणां कर्मेद्ध्रियाणां च मनोमयाख्ये कोशचेऽन्तभीवो द्रष्टव्यः । ते- षामिन्द्रियाणाशुतत्तिद्धितीयाघ्यायस्य चतु्पादे चिन्तिता । किमिन्द्रिण- ण्यनादीनि रज्यन्ते वा परात्मना । सृष्टेः भाग्रषिनाश्नेषां सद्वागोक्तेरनादिता) एकबुद्धया स्ेबुद्धेभोतिकसाञ्जनिश्रवात्‌ । उत्पद्यन्तेऽथ सद्भावः प्रागवान्तर- छष्टितः । ऋषयो वाव तदग्रे षदासीत्के त ऋषय इति प्राणा वा ऋषय इति शत्या खष्टेः परवेमिह्द्रियाणां सद्धावावगमादनादित्वं तेषामिति परते व्रूमः ए- कविज्ञानेन सवेविज्ञानं तावदिन्द्रिपाणामनुरपत्तो न घस्ते । तथाऽनमयंहि सोम्य मन आपोमयः प्राणस्तेजोमयी वागिति भूतकार्य॑स्वमिन्द्रिपाणां भूयते। एतस्मा्ञायते माणो मनः स्वन्द्रिपाणि चेति स्पष्टमेवेन्द्रिपाणां जन्मश्नवण- भ्र । यत्तु षष्टेः पाकषद्वाववाक्यं तदवान्तरखछष्टिविषयं व्याख्येयम्‌ । तस्मादि- न्द्रियाणि परमात्मन उत्प्यन्ते । तत्रैवास्धधिन्तितम्‌ । स्मैकादज्य वाऽ क्षाणि सप्र पाणा इति श्तेः । सप स्युमृधनिषटेषु च्छिद्र च विशेषणात्‌ । भ~ रषिण्यस्य हस्तादेरपि पेदे समीरणात्‌ । ज्ञेयान्येकादशा्ाणि तत्तत्कायानुरो- धतः । सपरवेन्द्रियाणि । कुतः । स्र पाणाः पभवन्ति तस्मादिति सामान्यश्चतेः। सपं वे शीषण्याः पाणा इति शिरोगतसप्रच्छिद्रनिष्ठतेन विशेषितत्वाचेति प्राप्रं ब्रूमः । शिरोनिष्टेभ्य इतराणि हस्तादीन्पपि वेदे समीयन्ते । हस्तो चाऽऽदातव्य चोपस्थश्चाऽऽनन्दयितम्यं चेत्यादिना । तथा च वेदमुखादेव नि अये सत्पेकादशव्यापाराणां दरनश्रवणाघाणास्वादनस्परंनामिवदनादानगम- नानन्ढ विक्षगंध्यानानायुपरुम्भात्तत्साधनव्वेने न्द्रियाण्येकादशेत्यपगन्तव्यम्‌। पु नरप्यन्यच्िन्तितम्‌ । व्यापीन्यण्नि वाऽक्षाणि सांख्या व्यापित्वमचिरे । ब- तिरुभस्तज तत्र इदे क्मवशाद्भवेत्‌ । देहस्थवृत्तिमद्वागेष्वेवाक्षत्वं प्रकारयते। उ- त्क्रान्त्यादिश्वतेस्तानि हण्‌नि स्युरदर्शनात्‌। सव॑गतानामिन्द्रियाणां तत्तच्छ्यी- राबच्छिनपदेसेषु तत्तज्नीवकमेफरूमो गाय त्तिराभो भवतीति यत्छाख्येरुक्तम्‌ । तदयुक्तम्‌ । कल्पनागोरवप्रसङ्गात्‌। देहावच्छिन्वृत्तिमद्वागिरेवाशेषव्यवहारसिद्धौ

# तथा प्राणाः । अ० २ प्ा० ४अ० १ $ सक्तगतेर्विेषितत्वाच्च । अन २ पा० ४जण २ ¶ अणवश्च । अ० रपा ४अ०३ |

9 ग, स्वोत्तर > घ. ननि चश्च ग. न्न्तेच स ४ ग. प्री ५ष्‌. देरे।

द्वितीयोऽनुवाकः२।] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका। ११९ किमनया दृत्तिरहितानां सर्वगतानामिन्द्रियाणां कल्पनया । किंच शरुतिरुस्का-

न्तिगत्यागतीर्जोवस्य प्रतिपादयति । ताश्च सर्वगतस्य जीवस्य न मुख्याः स- भवन्तीति युख्यतसिद्धय्मिन्द्रियोपाधिः स्वीङृतः। यदि स्लोऽ प्युपाधिः सवगतः स्यत्छुत तदुक्रान्त्यादयो सख्यां: सभवेयुः। तस्मादसर्वगतान्यक्षाणि। मध्यमष- रिमाणेष्वहश्यत्वविवक्षया सरूज्रकारेणाणुशब्दः मयुक्तः । पुनरप्यन्यञ्चिन्तितम्‌ । स्वतन्ना देवतच्ना वा वागाद्याः स्यास्स्वतच्रता । नोचेद्रागादिनो भोगो देवानां रयन चाऽऽत्मनः। चतमरन्यादितन्रत्वं भोगोऽगन्यादेस्तु नोचितः देवदेहेषु सिद्धत्वाच्जीवो भुङ्के स्वकर्मणा । वागादीन्यक्षाणि खस्वपिषये स्वातञयेण भ- बतेन्ते न तु देवतापरतन्राणि । अन्यथा वामादिजन्यस्य भोगस्य देवानां भो- त्वान्न जीवात्मनो भोगः स्यादिति प्राप्रे ब्रूमः । अथिवांग्भूत्वा मुखं पापिश- दित्याद् वागादीनामगन्पायनु्दीतवं श्रयते । अतो देवपरतन्रेवेन्द्रियमृत्तिः। ने चेतावता देवानामन भोक्तृत्वम्‌ । महापुण्यफं देवत्वं पाप्ठानामधमभोगस्पा- तुचितत्वादेवतादेहैषु परमभोगस्य सिद्धत्वाच्च । मनुष्यादिजीवस्तु देवमेरितैर- ्षेरापादितं भोगं स्वकर्मफङ्तया सुद्ध इत्युपपद्यते । तस्मादेवतापरतन्राणीः न्द्रियाणि । पुनरप्यन्यचिन्तितम्‌ ! पणस्य वत्तयोऽ षाणि माणात्तच्वान्तः राणि वा। तद्रूपतवश्चुतेः पाणनान्नोक्तत्वाच् वृत्तपः। श्नरमाश्नरमादिभेदोक्तर्गोणे ` तेहूपनामनीं । आखोचकल्वेनान्यानि पराणो नेताऽक्षदेहयोरिति । इह वागादी- न्यक्नाणि ुख्यपाणषृत्तयो भवितुमर्हन्ति । कतः तेषां पाणदूपत्वश्रवणात्‌ । त एतस्यैव सवै पमभवननिति श्तेः । किंच माणराब्देनेव तानि छेके व्यव- हियन्ते भ्रियमाणस्य प्राणा नाद्यापि निर्गच्छन्तीत्यादौ | श्युतिश्च वागादीनां पाणनान्नेकतामाह । न वे वाचो न चकंषि न भ्नो्ाणिन मनांसीत्याचक्षते पाणा इत्येवाऽऽचक्षत इति । तस्मान प्राणादन्यानि तच्ानीति प्त ब्रूमः । तानि मूत्युः श्रमो भूत्वोपयेमे तस्मच्छ्ाम्यत्येव वागित्यादिना वामानां स्वस्वविषयेषु श्नान्त्पादिमभिधायायेममेव नाऽऽग्रो्योऽयं मध्यमः भाणो यः संचरंश्चासंचरंश्च न व्यथत इति प्राणस्य स्वव्यापारे श्रान्त्यभावमाह | अयमे- का भेदः । तथा माणसंवादे वागादिनिगेमनवेशयोदहस्य मरणोत्थानाभाव- ममिधाय प्राणनिगंमनपवेशयोर्मैरणोस्याने द्यति । अत एवमादिभेदोकतर्वा- गादीनां प्राणरूपत्वं पाणनामत्वं च गोणम्‌ । स्वामिभरत्यन्यायेन च प्राणानु- * ज्योतिरायिष्टानं तु तदामननात्‌ । अ० २ पा ४अ०७† त इन्द्रियाणि तयपदेशाद-

न्यत्र श्रेष्ठात्‌ । अन २पा० ४अ०८ | |

१६, -ख्याः स्युः । त

१२० रिचयारण्पविरचिता [ ऋवह्यौ

वर्तित्वात्‌ । व्यवहारभेदश्च भयानुपरुभ्यते । स्वस्वविषय परिच्छियाऽऽखोच-

कानीन्द्रिपाणि । प्राणस्तवक्षाणां देहस्य च नेता | तस्माद्धहुश्नमादिवेरुक्तषण्ा- ` त्माणात्तचान्तराणीन्द्रिपाणिं । एतेषमेकादशेन्द्रिपाणां मध्ये मनसो ुख्य- त्वात्तननाघ्ना मनोमयकोश इत्युच्यते | धान्यं च मनसो वागादीन्द्रियैः ख- स्वव्यवहारिषपर्जव्यत्वादपपद्यते । वागादयस्तु विवक्षादिदक्षाशश्रूषादिषख्पां प-

ज्ञाशब्दामिघेयां मनोढृत्ति पुरस्करत्येव व्यवहरन्ति । एतच्चान्वयन्पतिरेकाभ्यां ` प्रपश्य कोषीतकिनः समामनन्ति ! परज्ञया वाचं समारुह्य वाचा सर्वाणि नामा-

न्याप्रोति परज्ञया चक्षुः समारुह्य चक्षुषा सर्वाणि शपाण्याप्रोतीत्यादिरन्वयः [नहि प्रज्ञापेता वार्नाम किचन प्रज्ञापयेदन्यत्न मे मनोऽमदित्याह नाहमेतनाम प्रन्ना- सिषपिति । न हि प्रज्ञापेतं चप रूपं किंचन परज्ञापयेदन्यत्र मे मनोऽभृदित्या- ` ह नाहमेतद्रूपं पाज्ञासिषमित्यादिव्यतिरेकः । एतस्मिन्स्वैन्द्रियसमष्टिख्पे म . नोमयकोशचे स्वात्मत्वमुपदिश्य तदेव हदि दह वास्यितुमुपासनाविधिममिपर- त्पोपास्यस्वदूपं दर्शंयति । सवा इत्यादिना | यो मनोमयः प्राणमयादभ्य-. न्तर आत्मत्येनोपदिष्टः स एवैष संकसपयाम्पहमित्यनुभृयमान उपासनार्थं पश्चाव- यवोपेतः पुरुषाकार एव भवति । प्रवेवन्मृषानिपिक्तद्ुतता्न्यापेन प्राणमयम- ` नुष्ठत्य पुरुष विधत्वम्‌ । यज्तुरादयघ्यो वेदत्रयगता मच्राः। आदि इयते विधीयतेऽ- ` नेनेस्यादेशो विधायकं ब्राह्मणरक्यम्‌ | अथर्वाख्येनाह्िसिनामकेन च महर्षिः णा दृष्टाश्चतुधवेदगता मन्ना अथवद्धिरसः। तेषां चैदिकाविष्टमाप्यनिष्परिहारो

प्रति साधनत्वेन ्रतिष्ठात्वम्‌ । ययपि शव्दात्मका यज्ुसदयो न मनोषपास्त-

थाऽपि तदारोचंका मनो्रत्तिषिशेपा यज्ञरादिशब्देरुपरक्ष्यन्ते । प््वदस्मिन्म- ` नोमयेऽपि शोकयुदाहरति । तदप्येष इति । वाचकाः शब्दा ज्ञापकेन मनम सह ब्रह्मणः स्वरूपभूतमानन्दमपराप्य यस्माद्रन्मानन्दाननिवतेन्ते ` । तद्रद्यानन्दं विद्धान्मनोमयोपाधिविशिष्टमपासीनः कदाचिदपि न विभेति जातियणायभा- वात्न ब्रह्मणि वाचकरब्दप्रदृत्तिः । एतच नैष्कम्यसिद्धाबुक्तम्‌ । षष्टीगुणक्रिया- ` जातिषडयः शब्दहेतवः । नाऽ ऽत्मन्पन्यतमोऽमीषां तेनाऽऽत्मा नामिधीपत इति । मनोऽपि वस्तूनि संकल्पयत्तदानीमीरगिति वा ताह गिति वा संकस्पय- ` ति। न चैतदुभयं ब्रह्मणि संभवति । तस्मान्मनो ब्रह्मणो निवतेते । तदेत श्चकोशविवेकेऽमिहितम्‌ । कीरक्तदिति चेत्च्छेरीटक्ता नास्ति तत्र हि। य. दनीहगतादक्व तस्वषटपं विनिश्चिनु । अक्षाणां विषयस्त्वीदक्परो्षस्ताह- `

मणम

१. णि। ते रघ. तीलयन्वः। ३ घ. "चकमग. “दयो मवति । ५६. न्ति बरह्मा ६ नास्मिन्नन्यत। ७ क. ख. घ. डः. "च्छद" ५

हितीयोऽटुवाकःर।] तेचिरीपोपनिषदीपिका । १२१ गुच्यते । विषयी नाक्षविषयः स्वत्वान्नास्य परोक्षतेति । पर्न यथाऽन्नमयोपा- धिविशिष्टस्य प्राणमयोपाधिविरिष्टस्य च ब्रह्मण उपासनमुक्तम्‌ | एवमत्रापि मनो. मयोपाधिविशिष्टस्यो पासनं विवक्षितम्‌। अन्यथा यन्नराहिष रिरःपक्षादिकसपना- वेयय्यं प्रसज्येत । विद्रानित्त्र विदिधातरूपासनवाची । विद्धपास्तिक्रिययोरुपा- स्तिप्रकरणे पयायत्वदश्चैनात्‌ । एतचाऽऽब्रच्यधिकरणे माष्यकरिरुदाहृतम्‌। क- चिद्विदिनोपक्रम्योपासिनोपसंहरति । यस्तद्वेद यत्स वेदेत्यत्रानु म एतां भगवो दे

वतां शाधि यां देवतामुपास्स इति कचिच्चोपासिनोपक्रम्य विदिनोपसहरति) यथा मनो बरह्मेत्युपासीतेत्यत्र भाति च तपति च कीत्य यशसा ब्रह्मवर्चसेन य एवं षेदे- ति। तस्माद्रेदनमत्रोपाप्तनम्‌ । तेन चोपासनेनेहाय॒त्र च भीतिर्न मवति । निरन्तर- युपास्तानस्य रागद्रषाचवसराभावादैहिकभीत्यभावः क्रमयुक्तिसद्वावाच्चाऽऽपु- प्मिकमीत्यभावः । उभयमपि विवक्षित्वा कदाचनेत्युक्तम्‌ । मनोमयौपदेशेऽस्य तात्पर्य दश्चयति । तस्येति । प्राणमयः शरीरं तत्स्वामी मनोमय आस्ेतिहड- निश्चयो जायत इत्यर्थः । ब्रहदारण्यके वालास्यजातशदुसंवादे पाणात्मवादिनं नाखाकिं परति प्राणस्यानात्मचं बोधयितुमजातशश्चुबाखकिना सह कस्यचि- तपुरुषस्य सुरस्य समीपे गत्वा शाघ्परसिद्धैः प्राणनामभिश्वतुर्भिस्तं पुरुषमाम- य तवता तस्मिन्ननुत्थिते स्ति जडत्वेन प्राणस्यानात्मत्वं निश्चित्य भाणा- द्न्प चतनमात्मानं दशययितु पाणिना तं पुरूषं एनःएनरापिष्य वोधर्याचकार। ततश्चतन आत्मात्तस्थां । तथा च श्रूयते तोह प्रं परूषमाजग्मतस्तभेतैरना

मभिरामन्नयांचक्रे । बृहत्पौण्डुरवासः सोपरराजनिति । स नोत्तस्थौ । व षा- णिना पेषं बोधयांचकार । स रोत्तस्थाविति । अथ प्राणमयानिद्त्तस्य मनोम-

यक।रादप्यन्तःपवेशाय विंज्ञानमयकोशमपदिशति | तस्माद्रा इति । कामसक- ^

स्पादित्तिसमृहषूपो यो मनोमयः प्रत्यगात्मोपाधित्वादात्मतेयीपदिष्टः। तस्मा- द्पतस्मादहं कामयऽह संकल्पयार्मात्येवमनुभूषमानादमभ्यन्तरो षिज्ञानमया- ख्यांऽन्य आत्माऽमस्ति । तेन विज्नानमयेनान्तरवस्थितेन बरहिस्थितो मनोमय

पूणा वतते । सच्छगुणकायायां ज्ञानशक्तो तमोमिश्नभागो यथा रागद्रेषादिता- मसधमपेतं मना मवति । तथा रजोमिश्चो भागो राजसेन ककँतेन धैर्मेणोपे- तं विज्ञानं भवति । मनोढृत्तीनां मध्ये विशिष्टमहं कतेत्येवंशूपं इततिन्नान य~ स्य कतृत्पधमपितस्य वस्तुनो ग्राहकं भवति । तदस्तु विज्ञानं तस्य विकासे विज्ञानमयः । रजोमिश्चस्च्वगुणका्यं हि विज्ञानमर्हमत्ययविषयाभिमन्तृूपेण

१ क.ग. ड. पास्तइ। २ क,ख. ध्‌, ड, पाण्डर ३ क. घ, डू. 'नोपादि1 कृ. ख घ. इ, "तत्व" ५ ख. धर्मेपि"। | ` १६

१२२ विचारण्यत्िरचिर्ता [ ऋह्वह्यां

विक्रियते । तमेतमभिमन्तार्‌ सवं जना अहेप्रत्ययेन विषयं छ्ुन्ति । द्विदिधो मनसः मरत्ययः | इदप्रत्पयोऽहमत्पयश्चेति । तत्रेदेपत्ययो बहि्मुखतया प्रमा- तुरन्यपदार्थं प्रमेयं विषयीकरोति । अहत्य स्त्वन्तमुंखः यमातारमेष विषयी. करोति । नं चात्र पमातपरमेयसांकर्दोपः शहुनीयः । दृषटतेन तस्य दोष- त्वाभावात्त्‌ । न हि टष्ेऽनुपपन्नं नामेतिन्यायात्‌ । योऽयमहप्रत्पपविषयो6- भिमन्ता स्वषु प्रमाणत्यवहारेषु पमाता सोऽयमत्र विज्ञानमयः । एतमेवो- दिस्याऽऽथवेणिकाश्चक्षश्च द्रव्यं च नोते च श्रोतव्यं चेत्यादिना प्रमाण- ग्रमेयजातं सवेमनुक्रम्य सवेत्यवहारकतीर्‌ पएरयगेव विस्पष्टमामनन्ति । ए

हि द्र स्पष्र श्रोता घाता रसयिता मन्ता बोद्धा कर्ता विज्ञानात्मा पर्ष इति । कपषीतकिनश्च मज्ञया वाचं समारुहत्यादिना परिपयेन्द्रिपत्यवहयरस्य सवेस्पान्वयत्यतिरेकाभ्यां मनोधीनत्वमाश्नायाशेपत्यवहार कतारं प्रधगामनन्ति न वाच विजिज्ञासीत वक्तारं विद्यादित्यादिना | नन्वात्मेव व्यवहारस्य कवी भवति । न त्वसो विज्ञानमयाख्यश्चतुर्थः कोशः । अतएव भगवान्वादरायणो द्वितीयाध्यायस्य तृतीयपादे जीवात्मविचारे कर्तां शाघ्राथवच्वादिति सूत्या माप्त । नायं दोषः । आत्मकतरृतवस्योपाधिकल्वात्‌ । एवच्च पथा च तक्षोभययथे- त्येवं सूत्रितम्‌ । खके तक्षा यथा बाह्यसाधनैवास्पादिभिग्रक्तः मासादस्य कर्ता भवति । स्मधनहीनस्तु नैव कर्ता । तथाऽयमात्माऽपि सरूपतोऽसङ एव ष़- न्वागादिकरणसहितः कर्तति सूत्राथः । तर्हि पर्वोक्तवाद्येन्द्रिमान्तःकरणसमू- दरूपमनामयस्य संयोगेनेवाऽऽत्मनः कतरत्वसिष्धौ किमनेन विज्ञानमयेनेतिचे- न्मवम्‌ । अनन न्यायेन तक्षण्यपि वेयथ्यस्याऽऽपादयितुं शक्यत्वात्‌ । वा- स्पादिसाधनसयुक्तस्य ब्राह्मणाद्रेरेव मापादकतृतवे सति व्यर्थस्तक्ना स्यात्‌ |. यदि ब्राह्मणादो प्रास्षादगाचरज्ञानक्रियाशक्तपोरभावात्तक्ना ऽपेक्षयेत । तद््रापि सवठ्यवहार गाचरज्ञानक्रियशञक्तियुक्तो विज्ञानमयोऽपरेक्ष्यते । न चासद्धस्याऽऽ- त्मन॒ भराोपमन्तरेण शक्तिद्रपं संभवति | आगोपश्च कचिन्मख्यस्येवाऽऽ- धारान्तरे दस्यते । विगते हि सप॑ युख्यं सर्पत्वं रज्ावारोप्पमाणं चम्‌ । तस्मादनापि विज्ञानमये मुख्यं शक्तिद्रयं विदालमन्पासेप्यताम्‌ ! एतदेवाभि- परेत्य वाजसनेयिनः समामनन्ति । योऽयं विज्ञानमयः प्रणिषु हचन्तज्यौपिः पुरुषः स समानः सक्चमो खोकावनुसंचरति ध्यायतीव रेखायतीदेति । अन्न योऽ- यं चेतन्यज्योतिःसवषूपः पुरूपो विज्ञानमयोपाधिकः स परूपस्तनोपाधिना स- ` मानः परिच्छिनः सन्ुपाधि संचरन्तमन स्वयमपि टोकावभो सचरति । घ-

णोत

1 ङ नतत्र। रग. दिनार ग. घ. तान भ्न. नरि ५ प. मुख्ये।

द्वितीयोऽनुवाकः २।] तैत्तिरीयोपनिषदीपिका । १५३

यमसचरमेवोपाधिसचारेण च संचारपानिषोपरम्पते । यथा घटे देशान्तरं पर- ति नीयमाने घटावच्छिनस्याऽऽकारास्यान्यदेशे नयनं न स्वतस्तद्रत्‌। सोऽ- यमथेःश्चुताविवशब्देन स्पष्टीक्रियते । उपाधौ ध्यायति सति चिदात्मा स्व- यमपि ध्यायनिषोपर्भ्पते । तथोपाधो छेरायमाने स्वयमपि चरुनि- बोपरुभ्यते । एतमेवोपाधिप्रयुक्तय॒त्कान्तिगमनांगमनादिसंसारं भगवान्ह- नयामास । तद गुणसारत्वात्त॒ तद्यपदेश इति । एवं च सति कतरँतवमपि विज्ञा- नमयोपाधो वतैमानमात्मन्यारेप्यत इत्यभ्युपगन्तव्यम्‌ । सोऽयं कवैत्वश- क्तियुक्तो विज्ञानमयः करणत्वशक्तियुक्तानमनोमयादमभ्यन्तरः। ननु मनसा सहितान्येकादशेन्द्रियतत्वानि पञ्चद्चयुपेतं भाणतच्वं चेत्येतावदेव र रार मीमांसाशाल्ले विचारितम्‌ । न त विज्ञानाख्य किंवित्तचमितिचेत्मा- णपादे तद्विचाराभवेऽपि ततः पूरवस्मिन्पादे जीवात्मनि संसारधर्मापादकलसेन तद्गुणसारस्वादित्यादिना षिचारितत्वात्‌। अङ्कीकरतें ऽ पि विज्ञानाख्ये बुद्धितचखे रिङ्शरीरस्य सप्रदशसंख्या पूरयते । सा च सख्या भगवद्धिरुदाहता । अप- श्चाकृतपश्चमहाभूतानि तत्कार्यं च सप्रदशकं लिङ्कमिति । तस्याश्च सख्यायाः सख्ययानि त्वानि विश्वषूपाचार्येदे रतानि । ज्ञानेन्द्रियाणि पञ्चैव तथा क- अन्द्रियाण्यपि । वायवः पञ्च बुद्धिश्च मनः सप्रदशं विदुरिति । नन्वेकस्थेवा- न्तःकरणतन्वस्य मनोञद्धचदंकारवित्ाख्याश्चत्वारो वृत्तिभेदाः! सशयात्मक मनः । निश्चयात्मिका बुद्धिः । अभिमानात्मकोऽहकारः । चेतनात्मकं चित्तमि- तिटृत्तीनां लक्षणानि । एताश्वतस्नौदृत्तयस्तद्विषयाशाऽऽयवेणिकैरनुक्रान्ताः। , मनश्च मन्तव्यं च बुद्धिश्च बोद्धव्यं चाहंकारश्चाहकतव्यं च चित्तं च चेतयित- ` व्यं चेति । एते च वृत्तिविशेषाः क्षणिकाः कारमेदेनेवोत्पयन्ते । यगपन्न्नाना- नुत्पचि मनसा ङ्मितिन्यायात्‌ । तथा सति इत्तिमात्स्वूपयोर्मनोमयविज्ञान- मययारन्नमयप्राणमयवत्णयक्तच्वषूपत्वाभावाद्विनकाख्नित्वाचान्तबंहिभागे न युक्तं इतिचेत्‌ । न । करणद्पेण कवृषपेण च तयोस्तचभेदाहीकारात्‌ । षू- पाक्ता मनाबुद्धचादयश्चत्वारोऽपि करणस्येव व्यापारविशेषः । कटं तु कर- णाल्ण्थगेव तत्वम्‌ । तच बुद्धिशब्देन विज्ञानशब्देनाहशष्देन च तत्र तत्र व्य- परहिते । तत्र कठाः कर्तरि बुद्धिशब्दमेवमामनन्ति । आतमानं रथिनं विद्धि शरीर रथमेव तु । बुद्धिं तु साराथं विद्धि मनः पग्रहमेव च। इन्द्रियाणि हयाना- हुविषयास्तिषु गोचरानिति । चिदात्मा रथस्वामी । अचिद्रूपा द्र्षणसदशी चै

तन्यप्रतिविम्बस्य कतरत्वधमेस्य बाऽऽधारमूता बुद्धिः सारथिः साहि चि-

१ ग. नादि र्म. ^्तेहिवि ३ ग. "वोक्तमः।

१२४ विद्यारण्यविरचिता [ बह्व्या `

ख््रायोपेतखेन चेतना कवरत्वेन च सारथिवत्स्वतस्रा सती प्रग्रहस्तहशेन मनो. द्पेण करणेन हयस्हशानीन्द्रियाणि नियमयन्ती रथसदशं शरीरं व्यापारप- ` ति । अतोऽत्र बुद्धिमनसोस्तच्भेदः । बुद्धिस्थापित्वमेककाख्व तित्वं चावगम्य- ते । पिज्ञानशब्दोऽपि तत्रेवाऽऽम्नायते। विज्ञानसारयिर्यस्तु मनःपग्रहवा्र्‌ः। सोऽध्वनः पारमाप्नोति तद्विष्णोः परमं पदमिति । बुद्धेगान्तस्तविवक्षयोत्कष- स्तनरेवाऽऽम्नातः । इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः । मनसस्त॒ परा घुद्धिरिति । तथा परत्पगात्मदरनार्थं निरोधसमाधिषूपं योगं व्रुवती श्रुतिरविज्ना-

नस्याभ्यन्तरत्वं दर्शयति | यच्छेद्राज्यनसी प्ाज्ञस्तचन्छेऽज्नान आत्मनीति।प- यमतो वागादीनि वाह्यानीन्द्रियाण्यभ्यन्तरे मनमि नियम्य तदपि मनस्ततोऽप्या- न्तरे ज्ञानारमनि नियच्छेत्‌ । ज्ञानात्मरव्देनात्र विज्ञानमयो ऽभिधीयते ।नतुषि- ` दात्मा । तस्योत्तरज तयच्छेच्छान्त आत्मनीति वक्ष्यमाणत्वात्‌] परव्रह्मष्टपस्प

प्रत्पगाल्मनः संसाराय विज्ञानं प्रथमगुपाधिस्ततों मनस्ततोऽपि बहिः प्ाणः। सोऽयं क्रमः संसारवणनप्रस्तवे वाजसनेयिभिराश्नापते । स वा अयमात्मापि-

ज्ञानमयो मनोमयः प्राणमय इति । सोऽयं बुद्धिषिज्ञानशचव्दाभ्पाममिधीयमा-

नः पदाथः सर्वैरप्यहंशव्देन व्यदद्धियते | भाप्यकाराश्चाध्यासमुदाहरन्तः पुत्र- भायारिकं देहेनद्रिपमर्नासि चोदाहत्य तटृष्रान्तेन विज्ञानमयस्याभ्यास्रयुदान- हूः । एवमहपत्पयिनमरेषस्वप्रचारसाक्षिणि मरत्यगात्मन्यध्यस्येतिसमन्वयष्नू- ` लभाष्येऽप्येवमाहूुः । तेनेवाहंकनऽहुपत्ययिना सकी: क्रिया निष्पाचन्ते त- त्फरं च स एवाश्नाति । तयोरन्यः पिप्प स्वाद्रत्तीति श्तेरिति । अयमेव कता भाक्ता नयायिकादिमतसिद्धो जीवात्मा । सां ख्याश्चैवमाहूः । अन्तःकरण धिविधमिति । ततरेनिद्रियाणामेकादशसंख्यापरक मनोनामक्रमेकम्‌ । भहुकार- तत्व द्वितीयम्‌ । महत्तचं तृतीयम्‌ । तेष्वहेकारमेवं सक्रयन्ति 1 अभिमानोऽ- हकार इति । स एष चिंतिच्छायोपेतोऽहंकारोऽ धिज्ञानमयः | तेन विज्ञान- मयेन मनौमयस्य पूर्णत्वात्ताहङशमनोमयत्याष्ठमाणमयेन पर्णऽन्मयेऽप्यापाद- ` मस्तकमहं मनुष्य इत्यभिमान उपकभ्यते । अथ विज्ञानमये स्वाल्मन्ुद्धिवा- व्यायंगयुपासनं व्रिधित्छुरुपास्यस्वषटपं निरूपयति । स वा इति । यः पूर्वौक्तप- ` कारेण श्रुतिषु नेयायिकादिमतेषु खोकन्यवहारे च प्रसिद्धः करता स एवैषोऽ- ` स्मामिरहं कततेत्यनुभूयमानो विज्ञानमयः । शिरःपक्षादिकल्पनयोपासितं मनोमय

अनु स्वयमपि ताज्नप्रतिमान्यायेन रिरःपक्नादिकर्पनया पुरूपाकार्‌ एव भवति । यद्यपि ऋ्रद्वाद्यो इ्तिरूपत्वान्मनोमयस्य कार्याः। तथाऽपि विज्ञानमयस्य कतू- `

सोममिन 1 प माक मनभस मनानकप वानि र५५गनज तोच तिन ठाति सोन ि

१.घ्‌, वद्धः स्था! २. सति तरितः (३. घ्र, "तोऽपि बहिर्मया ४६. चिच्छम

द्वितीयोऽनुवाकः २।] तेचिरीयोपनिषदीपिशा। | १२५

त्वेन करणतडइवृत्तिस्वामित्वान्मनोत्रत्तय एतदीया अपि भवन्तींत्यभिमेत्य विज्ञानमयस्य अद्धा शिर इत्युच्यते । गरुशाघछाभ्पामभिहिते तचे तदवबोधो- पाययोश्च परमा विन्वासः शद्धा । कतसत्यशब्दाम्यामप्यत्र तत्ततकतृत्वामि- मानहपं इत्तिद्रयं विवक्षितम्‌ । योगः संप्रज्ञातासंमनज्ञातसमाधिद्रयम्‌ । यो गध्िन्तव्रत्तिनिरोध इति योगशाघ्रे सत्नितत्वात्‌ । महःशब्देन महतः प- रमितिश्चुत्यन्तरोक्तमव्याकृतस्य म्रथमकार्यर्ेपं दिरण्यगर्माख्यं महत्त्वं विवक्षितम्‌ । तच ॒सर्वैषामहप्रत्ययगस्पानां कर््रातमनां समष्टिरूपत्वेन प्र- तिष्ठा । एतदेवामिपेत्योत्तरतापनीये समाश्नायते । सवौहं मानीं हिरण्यगभं इति । अस्मिन्विज्ञानमयेऽपि पूवेवच्छोकयुदाहरति । तदप्येष इति । यदेत- त्कतृत्वशक्तियुक्तं विज्ञानं तदेव न्योतिष्टोमादीन्यज्ञाननुतिषएठति । एतदीयमनु- ष्ानं तत्साक्षिगि चिदात्मनि भ्रान्त्या परिकस्प्यते । तथा कृषिवाणिन्यादि- रोकिककर्मांण्यपि विज्ञानेनैव क्रियन्ते | तदेतद्टौकिकवेदि कसवेक्रियाकतरंहप- माध्यात्मिकं विज्ञानमिन्द्रादयः सव देवा न्येष्ठब्रह्मरूपेणोपासते । महत्तखशूपं हिरण्यगर्भाख्यं प्रथमोतपननन्येष्टशससम्‌ । स यो हैतन्महः परथमजं यक्षमिति श्रुतेः । यक्षं पूज्यम्‌ । तथा हिरण्यगभे; समवतेताग्र इति श्वुत्यन्तरम्‌ । स्यति श्च | सवे शरीरी प्रथमः सवे पुरूष उच्यते| आदिकर्ता स भूतानां बह्याऽग ` संमवततेति । इन्द्रादिवचः पुमान्विज्ञानोपाधिकं ब्रह्म यद्युपासीत तहुपासीनश्च यावज्जीवं तस्माद्विज्ञानोपाधिकाहद्यणो यदि नं प्रमायेत्‌ । उक्तविधं जद्माहम- स्मीत्येवं प्रत्पयप्रवाहं परित्यन्य मनुष्योऽहं कतां भोक्ता सुखी इःखीत्पेवं प्रा कृतजनवद्यवहारः पमादः । तं यदि न कु्यात्तदानीमयं शरीरे वतमान एव स- न्भाविजन्महूपहुःखहेतृन्सवान्पाप्मनः परित्यज्य ब्रह्मलोके संकर्पमातसपादि-

तान्सवन्भोगान्भुक्त्वा तच्ज्ञानोदये सति विरच्यते । इन्द्रादिवेवानां त्रथू-

द्रवद्रेदाध्ययनाभावेऽप्यस्ति वेदिकबह्यविद्यायामधिकारः । शद्रादेस्त॒ वेदय॒खे- ` नाधिकाराभावेऽपि स्मतिएराणादारवैस्त्यधिकारः प्रथमाध्यायस्य वृत्तीयपादे.

चिन्तितः । नाधिक्रियन्ते वि्यायां देवाः किंवाऽधिकारिणः | विदेहत्वेन सा- मथ्येहनेरनेषामधिक्रिया । अविरुद्धज्ञानवादिमन्रादर्दंहसच्तः । अर्धित्वादेश्च सोरुभ्यादेवाया अधिकारिण इति । ब्रहदारण्यके ब्रृतीयाध्याये श्रूयते । तद्यो यो देवानां भरस्यब्वध्यत स एव तदभवत्तथर्षीणामिति । देवादीनां मध्येसोयो

# तदुपयेपि बादरायणः सेभवात्‌ । अ० १पा० ३ अ० ‰।

१ ग. “रूपव २ घ. रूपि ३ ग. स व्यव ४ ङ. नस्यमया।५ङ्.नो।९ग, त्वेव १ ७ द्ध. "वधि ८ ग्‌. "तीये पा ९ क. ग्‌. 'रुदधाज्जञान। |

५ विद्यारण्यविरचिता [बह्मा

बह्म बुतुधे स स एव ब्रह्ममवदित्य्थः । तत्र देव्योदयो विचयायां नाधि्निय. न्त इति प्रापम्‌ । कुतः । अर्थ समर्थौ विद्रौञ्शान्नेणापयदस्तोऽधिक्रियत इ त्ुक्तानामधिकारैतृनामारीरेषु देवेष्वसंभवात्‌ । न च मब्रारथवादादिभ्यो ३. तानां विग्रहवत्छम्‌ । विध्येकवाक्यतापन्नानां मच्रादीनां स्वाथ तात्पयामावादि- ति मापते ब्रूमः | त्रिविधो हर्थवादः । गुणवादोऽकुवादो भरता्थवादशचेति । तथा चाऽऽह: । विरोधे गणवादः स्यादनुादोऽवधारिते । भृतापेवादस्तद्वानादय- वादचचिधा मत इति । आदित्यो यूपो यजमानः पस्तर इत्यत्र रतयक्षिरेधे सत्पादित्यादिवचरपादेयज्ञनिर्कहकलत्वगुण आद्ि्यादिशब्दैरुपरुक्षित इति गु- णवादः । अग्रि्दिमस्य भेषजं वायव क्षेपिष्ठा देवतेतादिषु मानान्तरसिद्धाथवाद- त्वादनुवादत्वम्‌ । तयोरुभयोः स्वार्थे तात्पर्यं माभूत्‌ । इन्द्रो वृत्राय वजमुदय- च्छदित्यादिष्वविरुद्धेषु भ्रताथेवादेषु स्वतः मामौण्यवदिं स्वाय तात्पयस्य निवारपितुमशक्यत्वात्पदेकवाक्यतया स्वा्थऽवान्तरतात्प्यं यतिपाच पश्चाद्वा क्येकवाक्यतया विधिषु महातात्पयं मृतार्थवादाः मतिप्न्ते । मन्रेष्वप्ययं न्यायो योग्यः । तथा च मच्रार्थवादादिवशदेवादीनां विग्रहे सति श्रवणा- दिषु सामथ्यं खरभम्‌ । अधितवं चेश्व्यस्य क्षपित्वसातिशयित्वदशनान्मोक्षसा- धनव्रह्यविचाविपय उपपद्यते । विद्वत्ता चोपनयनाध्ययनरहितानामपि खयं | भातवेदतात्रभेव । तस्मादेवादीनां विद्याधिकारो न निवारयितुं शक्यः। यद्यप्यादित्यादीनां देवानामादित्यादिष्पानमिश्राश सगुणव्रह्मषियाख ध्येया- नामन्पेषामादित्यादीनागसंभवादादित्यतवादिपाप्निरक्षणपियाफरस्य सिद्धला- च माऽस्त्वधिकारः । तथाऽपि निरणविचायामधिकरि को दोषः | तस्माद स्त्येवाधिकारः । गृद्राधिकारोऽपि तत्नैव दरःदिन्तितिः । शद्रोऽधिक्रियतेवे- दविचायामथवा न हि । अत्रेवणिकदेवाया इव गद्रोऽधिकारवान्‌ । देवाः स्वयं भातवेदाः गृद्रोऽध्ययनवर्जनात्‌ । नाधिकासी शरुतो स्मतं त्वधिकारोन वायते । छान्दोग्यस्य चतुर्थाध्याये संवगेवियायामाञ्नायते । आजहरिमाः गू- ` द्रानेनेव युखेनारापयिष्यथा इति । अयमर्थः | जानश्रुतिनौम कक्चिच्छिष्यो गासहस्तं दुहितरं एुक्ताहारं रथं काधिद्रामाश्नोपायनतनाऽऽनीय रेकनामकं गुरुमुपतसाद । तस्य रेकस्य वचनमेतत्‌ । हे शृद्र जानश्चत इमा गोसहलाचा मामहाराऽऽदृतवानसि । अनेनेव दुहिनादुपायनमुखेन मच्चित्त मसाचोपदेर्पि- प्यसीति। तत्र शूद्रोऽपि वेदविद्यायामधिकारवानिति प्राप्तम्‌ । कुतः । खतरैवधि

1 क १०१९४०१ पितोता म न भ

# सगरस्य तद्नाद्रपरत्रणात्तदाद्रवणात्मृच्यते हि । अ० १ पा० ३अ० १०

भा नमान्‌ ससतावतमकोत

१ गसषएु। रग. घ, द्ानापि ३ ख. "माण्यदिव स्वरा ४ ख. निच्छसी

द्वितीयोऽनुवाकः २।] तैत्तिरीयोपनिषदीपिका। १२७

कदेवदष्टान्तेन शृद्रस्याप्यत्रेवणिकस्य तस्सभवादिति प्राप्रे ब्रूमः । असिति देव- गद्रयोरवेषम्यम्‌ । उपनयनाध्ययनाभावेऽपि स्वयं परतिभातवेदा देवास्तादशस्य सुकृतस्य परवयुपाजितसात्‌ । श्रद्रस्तु तादश ुकृतराहित्यान्न स्वयं प्रतिभातवे- द्‌: । नापि तस्य बेदाध्ययनमस्त्युपनयनामावात्‌। अतो विद्रतचाख्यस्पाधिकार- हेतोरभवान्न श्रोतषिचायां शद्रोऽधिकारी । कथं तद्युदाहतवाक्ये जानश्चति- विषयः शद्रशब्दो योगिकोऽयं न रूढ इति ब्रूमः । विद्याराहित्यजनितया शु- चा गुरु दद्रावेति शद्रः। न च रूल्या योगस्यापहारो ृटेरनासभवात्‌ । अ- स्मिच्पाख्याने क्षचूमेरणायेश्व्योपन्यासेन जानश्चुतेः क्षत्रियत्वावगमात्‌ । ननु शद्रस्य वेदविचानधिकारे सति ययक्षायां सत्यामपि य॒क्तिनं स्यादिति चेन्मेव- म्‌ । स्प्रतिपएुराणादियुखेन ब्रह्मविद्योदये सति गुक्तिषपिद्धेः । तस्मान्न शद्रो बे दविद्यायामधिक्रियते । सगुणब्रह्मविदो देहपातात्मगेव पुण्यपापत्यागस्तृती- याध्यायस्य तृतीयपादे चिन्तितः । कमेत्यामो मागेमध्ये यदि वा मर- णात्पुसा । उत्तीयं विरजां त्यागस्तथा कोषीतकिश्चतेः । कमंप्राप्यफङाभावान्म- ध्ये साधनवजंनात्‌ । ताण्डिश्चुतेः पुरा त्यागो बाध्यः कोषीतकिक्रमः । परवा-

धिकरणोक्तसुकृतहुष्कृतपरित्यागो बरह्मरोकमार्भस्य मध्ये भवितमर्हेति। तद्लो-

कसमीपमागेवर्तिनचुत्तरणानन्तरं तच्छरवणात्‌ । स आगच्छति विरजानदीं तां मनसेवात्येति । तत्मुकृतदुष्कृते विधुनुत इति । तस्मान्मार्ममध्ये परित्याग इति पठे ब्रूमः । ब्रह्मरोकमार्ममध्ये ब्रह्मपाप्निव्यतिरिक्तस्य सुकृतदुष्कृताभ्यां पा- प्यस्य एरस्याभावात्योनंदीपयंन्तनयनं निरथंकम्‌। किच मरणाल्ागपरित्य- तयोः सुकृतदुष्कृतयोर्मागेमध्ये परित्यागस्य साधनं न संभवति । देहरदितेन साधनमनुष्टातुमशक्यत्वात्‌ । न च मरणाप्पुरा तच्यागे प्रमाणाभावः । अश्व इव रोमाणीति ताण्डिश्चुतो तदवगमात्‌ । तथां च सति श्रुत्या नदीरत्तीयै परि- त्याग इत्ययं कोषीतकिग्रोक्तः क्रमो वाधनीयः । तस्मान्मरणात्पागेवोपास्क-

स्य सुकृतदुष्कृतयोः परित्यागः । अथ विज्ञानमयं बुद्धवतस्तहुपासषकस्य मनो- मये शरीरत्वब्ुदधिदास्यं पर्यवस्यतीति दर्थयति । तस्येष इति । प्रव॑वद्योननी- यम्‌ । खोक करणस्य छुडारदिरात्मत्वं नास्ति । तथा मनोमयस्यापि करण स्याऽऽत्मत्वाभावाच्छरीरकोयवन्तभावः परिशिष्यते | अथ विज्ञानमयकोशऽ- प्यात्मत्वबुद्धि वारयितुमानन्दमययुपदिशति । तस्माद्रा इत्यादिना । आनन्दः परस्य बरह्मणः स्वरूपम्‌ । आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात्‌ । विज्ञानमानन्दं ब- (नि र # सांपरये ततेव्यामावात्तथा हयन्ये। अ०३पा० ३अ०१६॥ |

१०८ िचारण्यपिरचिता [ब्रह्मवह्या

हत्यादि श्रुतिभ्यः । तस्पाऽऽनन्दस्य विकारो वक्ष्यमाणभियमोदादिसमरह भ- ` नन्दज्रयः। यद्प्यानन्दो निविकारस्तथाऽपि घयद्युपाधिभिराकारा इव साचि- कान्तःकरणाघरस्युपाधिमिः परिच्छेदे कल्पिते सति प्रियादिष्टपतया विक्रिपते। सोऽयमानन्दमयः कुतवाभिमानयुक्ताद्रिज्ञानमयादम्यन्तरः प्रथनेवाऽऽत्मा । ` तेनाऽऽनन्दमयेनेष पूर्वोक्तो विज्ञानमयः पर्णः । यथा प्राणमयेन व्यप्र देहे कृ- त्स्नेऽपि प्राणकार्यं चरूनयुपरुभ्यते । यथा च मनोमयेन व्याप्रे पाणविशिषटे दे- हे स्वस्मिन्नपि मनःकार्यभूता चेतनत्वरक्षणा ज्ञानशक्तिरूपरभ्यते । यथा च विज्ञानमयेन व्यपे मनःप्राणोभयविशिष्टे देहे कृत्स्ेऽप्यहं कर्तेति कतुंतमुपङ- भ्यते । एवमानन्दमयेन व्याप्ते विज्ञानमनःप्राणविशिष्टे देहे हस्तपादादिषु इख

विशेषा उपरभ्यन्ते । तदेतदानन्दमयप्ूण॑त्वम्‌ । खुखवडुःखमपि हस्तादिषृषर- म्यत इति चेदुपरभ्यतां नाम । दुःखात्मकढत्तिरेतुना मनोमयेन देहस्य पर्णतया तद पपत्तेः । दुःखस्य मनोमयधमेतवं सुखस्याऽऽनन्दमयधमत्वं चोपरिष्टाद्विस्पषटी- करिष्यते । अत्रेदं चिन्तनीयम्‌ । कोऽयमानन्दो नाम किं दुःखनिद््निः। आहो- स्वद्रावरूप इति। तत्र दुःखाभाव इति तावत्मघम्‌ । छेके क्ुत्पिपासारेगादिज- ` नितस्य दुःखस्य निबृत्तो युखबुद्धिदशनात्‌ । नलु विरोधिनि दुःखे वतमाने माव- ` रपं सुखं तिरोधीयते । अतः सुखाविभीवकारे दुःखनिद्रत्तिरपेक्षितेत्येककाटीन- ` तया दुःखनिवृत्तो सुखत्वश्नम इतिचेच्न। दुःखनिडत्तित्यतिरेकेण स्वरमोचनका- ` छे कस्यचिद्धावूपस्यातुंमवाभावात्‌ । तस्माहुःखनिदृततिरेवाऽऽनन्द इति रपि ` बरूमः। अकस्मादुत्प्विपश्चौस्वरश्रवणादन्तरेणापि हःखपरामद्यमानन्दावभातेन ` भावद्पत्वं सिध्यति । अभावे तु पत्तियोमिनिषूप्यत्वेन दुः छस्यरतिपुरःसरमेव मीयेत । घटाभावः पमा इत्यादौ मतियोगिपूर्वकमतीतिनियमात्‌ । एतच्र पूवोचार्यरेव साधितम्‌ । आनन्दो दुःखाभावो न भवति तदनिरूप्यत्वाच्‌ । य~ ` हःखेन न निषप्यते तडुःखाभावो न भवति यथा घटः | यद्रा । आनन्दोऽयं भवषपः म्रतियोग्यनिषप्यत्वाद्रव्वत्‌ । यद्वा । आनन्कोऽयं भावहपः । साति- ` शयत्वाःखवदिति । सातिशयत्वं चोपरिष्टात्सा्मोमायानन्देषु स्पष्टीमरिष्यति। `

सिद्धे मावदूपत्वे पुनरप्येतचिन्तनीयम्‌ । किमसावानन्दः क्रियाख्पः कवा ग॒- ` णष्प उतत कस्यचित्पतिबिम्ब आहोखिदवच्छिनः पदार्थोऽथवाऽनवच्छिन्नः ` स्वतश्नो वेति । तन तावत्करियारूप इति प्राप्रोति । कतः | टुनदि सम्रद्ावि- त्यस्माद्धातोरानन्दशब्द्निष्पत्तेः । कोषीतकिनश्च कर्मन्दरिपाणां मध्ये शच्च ` ` न्दियस्याऽऽनन्दक्रियोपेतं विषयमामनन्ति। यज्ञयोपस्थं समारुह्योपस्थेनाऽऽन-

१६. ० "अ । ततः । २ क.ग. ड. नुभावा 1 ३ घ, तीयते।

दितीयोऽनुवाकः२।] तेत्तिवीयोपनिषदीपिका। ` १२९

न्दं रातिं प्रजाति चाऽऽप्रोतीति । उपस्थजन्ययाऽऽनन्दक्रियया व्याप्यमानः दाशरावयवक्षयोगोऽत्ाऽऽनन्दशब्देनोच्यते । सयोगकालीना क्राडा रतिः। सं गफरुभूतप्रजोत्पत्तिः प्रजातिः । यथा वागादीन्द्रियजन्या अभिवद्नादयः क्रियाविशेषाः । तथोपस्यजन्य आनन्दोऽपि क्रियाविशेषः । तथा च सांख्या आहुः । वचनादानविहरणोत्छगानन्दास्त्‌ पञ्चानामिति } आथववेणिकाश्च यथो- क्रियाविरिष्टान्कर्मन्द्रियविषयानामनन्ति । वाक्च वक्तव्यं च हस्तौ चाऽऽ- दातव्यं चोपस्थश्चाऽऽनन्दयितव्यं च वायुश्च विसजंयित्व्यं च पादो च गन्त- व्यं चेति । तस्याश्चोपस्यजन्याया आनन्दक्रियाया मनोमयान्तःपातितादान- न्दमयस्य विज्ञानमयादमभ्यन्तरत्वमयुक्तमितिचेन्मेवम्‌ । त्वहुक्तक्रियाया भति- रिक्तस्याऽऽनन्दस्यात्र विवक्षितत्वात्‌ । स चाऽऽनन्दः करतरैत्वभोक्तत्वोपेत- स्याऽऽत्मनाो मनःसयोगजन्यः क्षणिको गुण इति वेरोषिकाणां मतम्‌ । बद्धि- खट :खच्छादना नवानां तंधाऽ5त्मविशेषगुणत्वाङ्घांकारात्‌ । सांख्यास्तु मन्यन्ते । आत्मनोऽसङ्कत्वादिच्छाद्याः परकृतिंगतगुणत्रयपरिणामाः । तन्न ख्ख सच्वगुणपरिणामः । प्रवृत्ती रजोगुणपरिणामः । प्रमादस्तमोगुणपरिणाम

इति । तथा च भगवताऽप्युक्तम्‌ । सं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत । `

ज्ञानमबृत्य तु तमः प्रमादे सञ्चयत्युतेति । न्पायेकदेरिनस्त्ववमाहुः । यद्वि- षयसुखमस्ति तटःखानुषङ्काहःखमेव । साधनसंपादनपरयासेन सुखस्य तारतम्ये- न विनाशेन च दुःखोत्पत्तेदुःखानुषद्गो द्रष्टव्यः । मोक्षदशायां त॒ नित्यसुख- मात्मगणभूत ज्ञानेनाऽऽत्मगुणेन विषयोक्रियते। अतो मोक्षः पुरुषार्थं इति । त एते वेरोषिकादिपक्नाः पुरुषबुद्धिभिरुत्पेक्षिताः। शुतिस्त्वात्सस्वषपमतस्य नि- `

त्पानन्द्स्य स्वतन्नद्रव्यस्य ठेशो विषयानन्द इत्याचष्टे । एषोऽस्य पसम भआ- `

नन्दः । एतस्यवाऽऽनन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रारुपजीवन्तीति । एतमेवार्थं

कश्िचोगी स्वकीये विवेकं प्रकटयञ्चुदाजहार । आनन्द ग्धोदधिमध्यव

कर्णास्तदायान्विषयानरोत्थान्‌ । आस्वादयन्कारमियन्तमेवं वृथाऽप्यनैषं हि विमूढता इति । सांऽयमानन्दरेशो द्विविधः । म्रत्तिविम्बोऽवच्छिनश्चेति । अ्रतिविम्बपक्षः पूवोचायरेवय॒दाहृतः । अथात्र पिषयानन्दो बह्मानन्दाशषपभा- क्‌! निषप्यते द्वारभूतस्तदंशत्वं श्चुतिजंगो। एषोऽस्य परम आनन्दो योऽख- ण्डकरसात्मकः । अन्यानि भूतान्येतस्य मात्रामेवोपभुञ्चते । शान्ता पोरास्त- था मूढा मनसो इत्तयच्िधा । वैराग्यं क्षान्तिरोदाय॑मित्याचाः शान्तद्त्तयः ।

तृष्णा ख्हं रागरोभावित्यायया घोरत्तयः । संमोहो भयमित्याचाः कथिता म 1 १ घ. तरस" । २ घ. (तगु ३ ख. ग, ररमान ४ ख. शमानन्दो । १७ |

१३० विद्यारण्यविरचिता [ बद्मवहया

ठटृत्तयः । इत्तिष्ेताम सर्वा ब्रह्मणश्चिरस्वभावता । परतिविम्बति शान्ता खं च मतिविम्बति । रूपं दपं बभरवासो परतिषटप इति श्रुतः । उपमां दूय कादीति सूत्रयामास शकृत्‌ । एक एव तु भूतात्मा भूते भूते व्यवस्थितः।ए- कथा बहुधा चेव द्यते जख्चन्द्रवत्‌ । जेख्पविश्न्द्रोऽयमस्पष्ट कटटुषे ज्ञ. र । विस्पष्टो निर्मले तद्वद्रधा ब्रह्माऽपि इत्तिषु । घोरमरढाभ मारिन्याच्छुखा- रोऽ त्िरोदितः । ईैपने्म॑ल्यतस्तत्र विदंशः भरतिवरिम्बति । यथाऽतिनिभेञे नीरे वहेरोषण्यस्य संक्रमः । न भैकाशस्य तदवरस्याचिन्मात्ो द्रुतिर हि । का. 8 तवोष्ण्यमकारोौ द्वाबुदधवं गच्छतो यथा । शान्ता मृखचैतन्य तथेवोद््‌- तिमाघ्रत इति । प्रतितरिम्बपन्न इत्यगरदीरितः । अथाव च्छिनपक्च उच्यते । दे- दन्द्रियादयुपाधो स्वयमेव भासमानस्य जीवात्मनः स्वषपभूतो य॒ आनन्दः सोऽपमवच्छिनोऽतिशयेन भीतिविपयलात्‌ । आत्मन आनन्दष्पत्वं त. द्विषयत्वं च वाजसनेयिन आमनन्ति । तदेतत्येयः पुत्रात्मेयो विन्ताल्मेयोऽ- न्यस्मात्सवेस्मादन्तरतरं यदयमात्मेति । भयमरहैयत्ययेनानुभ्रयमानो देहेन्द्रि यादिसा्ष्ात्मेति यदस्ति तदे्तदतिङ्येनाभ्यन्तर' स्वद्पं तदिव वित्तपुत्रा- दिभ्यस्तारतम्येन भत्यासनेभ्योऽतिशायेन प्रियम्‌ ! तथ तारतम्यं वासिककारो ( दरयति । विचात्पत्रः प्रियः पत्रातििण्ठः पिण्ठात्तयेन्दरिपम्‌ । इन्द्रियाश्च धियः माणः भाणादामा परः भिय इति ¡ आत्मत्यतिरिक्तेषु वित्तादिष्वातशेष-

त्वोपाधिना भीतिः । आत्मनि तु निरूपाधिकप्रीतित्वेन तस्याः भीरः परत्वम्‌ । एतच्च सर्व मत्रेयीब्राह्मणे । न वा अरे पत्युः कामाय पतिः भियो भवत्यात्मन- स्तु कामाय पतिः पियो भवतीत्पाद्िमिर्बेहुमिरुूदाहरणेः प्रपञ्चितम्‌ । तानि चोदाहरणानि के्िदेवं संग्ररीतानि | पतिजायापुत्रवित्तपश्त्राहम्गेभूमिषाः । खोका देवा वेदभूते सर्वै' चाऽऽत्मायंतः परियमिति। युख्यभीतिविषयतादात्मा ग्यानन्दस्वूपभूतः । एकेकदेहमात्रवर्तित्वादवच्छिनः । स च स्वाभा्रिक- नन्दत्वादधिम्बहपः । तदीपः परतिधिम्बोऽ न॒कृरुवित्तपुत्रादि गोचर शान्त- वृत्तिष्ववभासते । तस्य प्रतिबिम्बस्य ज रुदपणादि पतिनिम्बवन्मिथ्यातवादव- ` च्छिन्नस्य वस्तत्वेऽप्यवच्छेददोपोपेतत्वानन तयोभरूपानन्दत्वम्‌ 1 यस्तदच्छे- दरदितो ब्रह्म्वद्टपमूत आनन्दः स युख्पः। तथा च च्छन्दोगा नारदसनल्छु- मारसवादे समामनन्ति । घसं सेव पिजिज्ञासितव्यमिति सं भगवो विजिज्गा-

3

मनिनि ततत

1 ख. जल प्रघ. ज्छेप्रग २. प्रकाश्चयतिम ३. र ४क.ख.डः ततणए। ५क. ड. देवसं। ६क.ख.ग. ड. %िर्जाया ७ ब्र. -णवाहुनाः । < ध, वेरा देवमूतेय ९क. ड, र्व वराऽऽ्त्मा १० ग्‌, ध्र, -म्बमूनः | त" | ०

दवितीयोऽनुवाकः२।] तैत्तिरीयोपनिषदीपिका । १३१.

स इति । यो वे भूमा तर्छखं नासपे सुखमस्ति । भूमेव बुखं भूमा त्वेव विजि- ज्ञासितव्य इति भूमानं भगवो विजिज्ञास इति। यत्र नान्यत्पश्यति नान्यच्छर- ` णोति नान्यद्विजानाति स भूमा। अथ यत्रान्यत्पश्यत्यन्यच्छणोत्यन्यद्विनाना- ` ति तदल्पम्‌ । यो वै भूमा तदग्रृतमथ यदल्पं तन्मत्यंभिति । अस्यायमर्थः । ` शोकस्य पारं तारयेत्येवं नारदेन प्राथितः सनत्कुमारः रोकतरणाय सुखष्टपमे- ` व त्या विचारयितव्यमित्युवाच। तरद्विचारमङ्खीकतवते नारदाय भूमपदार्थं स- खस्वेनोपदिदेश । बहोभविो भूमा । यथा प्रकरणोपपदयोः सकोचहैत्वोरसचेन ` निरतिश्यनृहत्ववाची ब्रह्मशब्द इति पर्वत्रोक्तम्‌ । एवमनापि निरतिशयबाहु- दपवाचीं भूमशब्दः । खोके हि धनास्पस्वे सुखं न हषम्‌ । कितु धनबाहूस्य एव सुख ष्टम्‌ । तस्मात्सुखात्मको भूमेव विचारणीय इत्युक्त्वा तद्विचाराभि- मुखाय भूमरक्षणं यत्र॒ नान्पदित्यादिनोपदिदेश । रोकव्यवहारे हिं कधि- ` द्रा स्पस्मादन्यहूपं चक्षुषा परयति । सेयं द्रष्टरयदशेनरूपा काचिच्धिपुटी । तथा श्रोतुश्नोतन्यश्नरवणविज्ञातूविज्ञातव्यविज्ञानादयचिपुस्यो यस्मिन्पदर्थे न सन्ति स पदार्थो भूमा । पर्सिस्तु मायारूपे तिपव्यो विचन्ते तन्मायाष्टपम- ल्पम्‌ । तयोर्मध्ये भूमा नाशरहितः । अल्पं तु विनश्वरम्‌ । तस्मिननल्पे द्वैव- ` खपे दुःखनिमित्तानां संभवात्तदल्पं दुःखात्मकथ्‌ । मृचि त्वद्रेते तदभावास्छु- ` खात्मको भूमेति । सोऽयं भूमा तिपुटीरहितयोः खुषुधिसमाष्योः सुखात

कोऽनुभूयते । जागरणब्युत्थानयोस्तु त्रिपुरीयुक्तयोरौकव्यवहारषूपोऽल्पा- `

ख्यः पदार्था मूरख॑ण तत्वविदां च दुःखात्मकोऽनुभूयते । अतो दुःखभिश्न- त्वादवच्छिन्ो जीवा्मस्वषूपभूत आनन्दस्तत्पतिविम्बहूपो बृत्यानन्दश्च नं युख्यः । कितु भूमेव युख्यानन्द इति सिद्धम्‌ । एतस्याऽऽनन्दस्य पिके प्रियमोदादिषप आनन्दमय स्वात्मखब्ुद्धिदाल्वोये ुपासनीयं स्वरूपं दरयति । सवा इत्यादिना । य॒ आनन्दमयो विज्ञानमयादम्यन्तरः स एवैषोऽहं खख भोक्तेत्येवमनुभूयमानो विज्ञानमयस्य शिरपक्षादिपुरुषाकारमनु स्वयमपि पुरु- ` षाकार्‌ एष प्रियमोदप्रमोदाः साच्िकट़त्तिप्रतिविम्बिता आनन्दाः । तत्राभी- टपुजादिदशेनजन्यं परियम्‌ । तद्ाभजन्यो मोदः । ततकृतोपकारनन्पः पमोदः । यथोक्तबृच्युपादानभ्‌ ताज्ञाने प्रतिबिम्बित आनन्दः । यद्वा वृत्तिपितिधिम्बानां प्रतियोगिजीवात्मस्वूपभूतोऽवच्छिनो विम्बस्थानीयः स आनन्दः. । अनव च्छिमो मुख्य आनन्दो ब्रह्य तदेवेतरेषां प्रतिष्ठा आधारः । अवच्छिनस्य पर

% घ. यस्मिन्माया २ घ. दा. चानुम्‌^

२३२ वि्यारण्यविरचिता | [ वह्मवहयां

तिविम्बानां च तदधीनत्वात्‌ । यथपि परियमोदपरमोदा मनसः करणेहपस्य कृत्तिविशेषतया कतषटपाद्विज्ञानमयाद्धहिभंताः । तथाऽप्यान्तर स्यावच्छिनजी- वानन्दस्यानवच्छिनवब्रह्मानन्दस्य वा प्रतिषिम्बं धारयन्तीत्ान्तरत्वमभिपेत्य विज्ञानमयादभ्यन्तर आत्माऽऽनन्दमय इत्युक्तम्‌ । तमेतमानन्दमरयमात्मानम- पासाना यदा भावनया साक्षात्करोति तदा पुच्छत्वेनोपचरिते ब्रह्मण्यप्येकग्यं अतिपन्न मनोद््तिः मरतिविम्बाभावाद्रहयैतचचं साक्नात्करोत्येव । दश्यते त्वग्य- ` या बुद्धयेति श्तेः । यथा मणिप्रभायां मणित्वश्नान्त्या पवतैमानस्या्ान्मणि- तचसाक्नात्कारस्तद्रत्‌ । अयमेवाथात्सिद्धो ब्रह्मतच्वसाक्षात्कार उपास्तिफर- ` मित्यभिपेत्य श्चतिः फखान्तरमनभिधाय केवरं ब्रह्मएच्छं प्रतिष्टत्येवं स्वनग- दाधारभूतब्रह्मतच्वापदेश पयवत्िता । ततोंऽस्मिचानन्दमयकोरे प्रधानभूतस्य ब्रह्मणः प्रतिपादकं शछोकयुदाहरति । तदप्येष इति । रोके हि जखहरणचा- ` शुषदशेनादिन्यवहारविषयं घटयदिश्य पाणिनः सवैऽप्ययं घटोऽस्तीति हुव- ` ले । तद्विपयेये तु घयौ नास्तीति च वदन्ति । अतो व्यवहारवासनायक्तः प- मानंव्यवहा्थस्य क्ह्मणो ऽस्वं मन्यते । अन्यस्तु विवेकी व्यवहायीणां भता- मां भाोतिकानां च श्ुतियुक्तयतभ्‌तिभिर्मीयामयत्वनिश्चयादसच्वं परतिपयते । ` व्यक्हारात्तीतस्य कमणः शुत्यादिमिः सत्यत्वनिश्चयात्सन्मेव प्रत्येति । तत्र. घरह्मणोऽसत्वे यो वेद स पुमानसन्तेव स्यात्‌ । अन्रमयादिकोशानामनात्मत- स्य प्रतिपादितत्वात्तदतिरिक्तस्य ब्रह्मणः स्वयमन्गीकृतताच । यस्तु प्च ` कंडातात्‌ ब्रह्मस्तीति वेद तस्य पुंसस्तदेव ब्रह्म स्वषपम्‌ । ततो बह्मास्ि- ` ` स्वषेदनादेनं विवक्िनिं सन्तं विद्यमानं सात्मकं ज्ञानन्ति शाघ्पारं गताः । अ- धवा यौऽसद्वद्यति वेद सोऽसनसाघुरेव भवति । वणीश्नमादिव्यवस्थारक्षण- ` स्य सवस्य सन्मागेस्य ब्रहमपरतिपच्यर्थतया ब्रह्मापलपेन सेसन्मार्मदषको ना- ` स्तिको भवति । अस्तित्ववादिनगुक्तविपयैयेण सन्तं सवेसन्मार्मस्थापकमाहुः । एतदेवाभिपेत्य कठा आमनन्ति । अस्तीत्येषोपरूव्धव्य इति । अथोपासक- ` स्याऽऽनन्दमये बुभुत्सोश्च ब्रह्मतखे तात्मबुद्धिं द्रहयितमाह । तस्यैष एवेति। ` य आनन्दमयाऽस्ति सर एष एव तस्य पवस्य विज्ञानमयस्य शारीरः स्वामी | विज्ञानमयः शरीरम्‌ । आनन्दमय आत्मेत्युपा्कं प्रति योजनीयम्‌ । बभत्षं प्रति त्वेव योजयेत्‌ । यो ब्रह्मपुच्छमित्युक्तः पदाथं एष एव तस्य पवस्य परिय- ` भदादिचतुषटपस्य शारीर आत्मा । भियादिकं शरीरं तस्मिच्शरीरेऽवस्थितं ब~ हबाऽऽत्मेति । एतदेवाभिपेत्य दर्षिककारा आहुः । मिथ्पात्मनां हि सैषां ` १

ग्ध व नरः

¦ घु, णुभूतस्य्‌ \ र खग, हठं ता। ३ घर नव््ल्यत्र ५४. ` त्सीश्चाऽऽत्मतच्वे तरालव ४... ध

दितीयोऽनुवाकः २।] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । ` १३३

सत्यादिगुणरक्षणम्‌ । व्याविद्धशेषससारमात्मानं तं पचक्षते । न चात्मवा- न्भर्वत्सपा दण्डायध्यास्षूपिणा । आत्मना ह्येष सत्येन सर्पो रर्ज्वात्मनाऽऽ- त्मवानिति । अथ मीमांसा । तज्रैकदेशिनां विचारः प्रथमाध्यायस्य प्रथमपादे दारतः । संसारा बह्म वाऽऽनन्दमयः संसायं भवेत्‌ । विकारार्थमयट्श- व्दात्पिया्यवयवोक्तितः । अभ्यासोपक्रमादिभ्यो बह्मानन्दमयो भवेत्‌ । प्राचु- पाथा मयट्‌शब्दः परिया्याः स्युरुपाधिगा इति । तैत्तिरीयके देहमाणमनोब- दयानन्ददूपा अन्नमपप्राणमयमनीमयविज्ञानमयानन्दमयसंज्नकाः पञ पदार्थाः क्रमणकरकस्मादान्तराः पठिताः । ततर सर्वान्तर आनन्दमयः संसारी परमात्मा वेति सदेहः । संसारीति तावत्पाप्रम्‌ । कुतः । आनन्दस्य विकार आनन्दमय इति व्युत्पत्तेः ससारिणि संभवात्‌ । अविक्रिये परमात्मन्यसो न सभवति । किं च । तस्य प्रियमेव रिरः। मोदो दक्षिणः पक्षः। पमोद उत्तरः पक्षः। आनन्द आत्मा । ब्रह्म पुच्छ प्रतिष्ेत्यानन्दमयस्य पञ्चावयवा उच्यन्ते । अपेक्षितविष- यदरानजन्य सख पियम्‌ । तद्कामजन्यो मोदः । तद्धोगजन्यः ममोदः। सुष- ध्पाद्‌। भासमानमज्ञानापहितं सुखसामान्यमानन्दः । निरुपाधिकं शुखं बह्म। मि यादानां पञ्चावयवानां शिरआदिषूपत्वमपास्तिप्रतिपत्तिसोकर्याय कस्प्यते । क~

स्ितस्पाऽऽनन्दमयस्य शिरः पक्षौ चेत्यवयवन्रयम्‌। आत्मशब्देन मध्यशरीरं

चतुथपियवत्वनाच्यतं । पुच्छमपरभागः । प्रतिष्ठाऽऽधारः पञ्चमोऽवयव; | नृ च निरस्य परमात्मनोऽवयवा युक्ताः। तस्मात्संसार्थैवाऽऽनन्दमय इत्येवं पा- षे ब्रूमः । आनन्दमयः परमातमा । कुतः । अभ्यासात्‌ । सैषाऽऽनन्दस्य मी-

सा भवति । एतमानन्द्मपमारमानयुपसंक्रामतीत्यादिनाऽऽनन्दमयोऽभ्य- ` स्पत । सभ्यास्तश्च तात्पयट्ष्घिप्‌ । तात्पर्यं च वेदान्तानां बह्मण्येवेत्यवोचाम । फच । सत्य ज्ञानमनन्तं ब्रह्मेति व्रह्मोपक्रमादिदं सर्वमरजतेति सर्वनगच्छष्ट- त्वादिभ्यश्चाऽऽनन्द्मयो बह्म । न च ब्रह्मणि मयय्शब्दानपपत्तिः पराच्या संभवात्‌ । पिया्यवयवा अपि पिषयदश्चनाद्यपाधिक्रेता भविष्यन्ति । तस्मात्प- स्मात्माऽऽनन्दमय इत्पकदेञशचिनां मतम्‌ । इदानीं स्वमतानसारेणापिषुरणम- च्यत । अन्याद्घ स्वपधान वा ब्रह्म पुच्छमिति श्रुतम्‌ । स्यादानन्दमयस्याङ्खं

छेऽद्खत्वमसिद्धितः । खङ्कखससभवादत्र पृच्छेनाऽऽधाररक्षंमा । आनन्दम-

पजावाऽस्मिन्नाभितोऽतः प्रधानर्तति । व्रह्म पच्छ प्रतिष्ठेदि यच्छतं जह्य

मन ९१ नि १५ र 1 नो १०२

आनन्द्मव्राडन्य्रासात्‌ । अ०१ पा० 9 अ० ६

ननासाकम१०५०

१ ख. दः! आनन्दमयः सं २ क. ख.ग. ड. "तिप्रा ३ क. ख. ड. “क्षणम्‌ ।

१३४ विचारण्यविरचिता [हव्या

तत्किमानन्दमयस्पङ्गत्वेन निर्दिरयत उत स्वैयं प्राधान्येन परतिपाचत इति

संशयः । आनन्द्मयस्यावयवत्वेनेति तावत्प्राप्तम्‌ । रेके पुच्छशब्दस्यावयव्‌- वाचितवेन यरसिद्धत्वादिति माप्र उच्यते| न पुच्छश्दोऽवयववाची । पितु खङ्गरुवाची । न चाऽऽनन्दमपस्य खङ्गं संभवति । रङ्घरस्य गवादिरक्ष- णान्नमयावयवच्वात्‌ । अतः पुच्छशब्दस्य मुख्यायोसंभवे सति योग्यतादशौ- दज्नाऽऽधासे रक्ष्यते । ब्रह्माऽऽनन्दमयस्य जीवस्पाऽऽधारस्तच्छस्पनाधिष्ठ- नस्वात्त्‌ । न चाऽऽनन्दमयः परमात्मा । प्राचयाथस्वीकारेऽप्यस्पटुःखसद्राव- ` तीतेः । तस्माज्वीवाधारत्वाह्ह्म प्राधान्येन प्रतिपाद्यते । तथांऽसन्नेव्‌ स भव- ति। असह्नद्मेति वेद चेदित्यादि व्रह्माम्यासो प्रह्मविदापरोतीति ब्रद्मोपक्रमश्चानु- कूरो भवति । अतः कखवहुक्तपुरुषन्यायेन ब्रह्मेव ज्ञेयम्‌ । न त्वाकारादिघर- षएटिस्नमयादिकोराश्च । स च न्यायस्तरतीयाध्यायस्य तृतीयपीदेऽभिितः। सवा परपराऽक्ादेक्ञया पुरुष एव वा । ज्ञेया स्वा श्रुतत्वेन वाक्यानि स्पुबद्‌- नि हि 1 पुमथेः पुरुषज्ञानं तज यनः श्रुते महान्‌ । तद्धोधाय श्रुतोऽक्षादिरवै्य एकः पुमानतः । कठ्वद्वीषु पण्यते । इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था हार्थेभ्यश्च परं मनः । मनसस्तु परा बुद्धिङ्वेदधेरा्मा महान्परः । महतः परमन्यक्तमव्यक्ता- स्पुरूषः परः । पुरुषान्न परं किंचित्सा काष्ठ सा परा गतिरिति । अस्पा- यमथ; । मनसा विषयानभिर्रष्य पश्चादिन्द्रियेबंद्नान्विषयानाप्रोति । त्र बाह्यविषयेभ्य इन्द्रिपाणामान्तरलवारपरत्वं मरसिद्धम्‌ । इन्द्रियेभ्यश्चामिरुष्य- माणस्वदशापन्ना अथो आन्तरास्तेभ्योऽप्यभिरुषात्मिका मनोव्रत्तिरान्तरा ।

कृत्तेरपि बृत्तिमती बुद्धिरम्यन्तरा । बुद्धेरपि बुद्धश्ुपादानमूतो महच्छन्दवा- च्यो हिरण्यगभेषूप आत्माऽऽन्तरः । महतोऽपि तदुपादानभूतमव्यक्ताख्यं मू- खाज्ञानमान्तरम्‌ । अव्यक्तादपि तदधिष्ठानभूतध्िद्रपः पुरुषोऽभ्पन्तरः । पुर षादभ्पन्त्रं न किचिदस्ति। पुरुष एवाभ्यन्तरतारतम्पस्य विश्रान्तिमूमिः पु रषाथेकामेः परमो गन्तव्यः परदेशश्चेति । तत्र यथा पुरुषः शरुत्या तास्पेण प्रतिपाद्यः । एवमिन्द्रियादिपरपराऽपि परतिपायेव । अन्यथा तदुषन्पाष्वेय- ण्यात्‌ । बहूनां मरतिपादने वाक्यभेदः स्यादितिचेद्धाटम्‌ । सन्त्येव तानि बहू नि वाक्यानि । एकवाक्यत्वस्यासंभवादिति पराप्े बूमः। पुरुषन्ञानस्यारेषसंसा- ` रनिदानभरूताज्ञाननिवेकत्वास्पुरुष एव ज्ञेयतया प्रतिपाद्यः । अतएव वाक्यशेषे `

* आध्यानाय प्रयोजनाभावात्‌ । अन ३ पा० ३ अ०७

१. स्वप्रा) २. श्टराद्राधा। ३ ख. "था चास ४क. ख. ड. "ट्य प!

दवतीयोऽदुवाकः२।] तेत्तियैयोषनिषदीपिका। ` १३५

पुरुषज्ञानायेव महता पयतेन योग उपदिष्टः । एष सवषु भरतेषु ग्रढोत्मा न भ- फाशते । ददयते त्वग्यया बुद्धया च्कष्मया सकष्मदारिमिरिति । अयमर्थः | घ- ` वौभ्न्तरत्वेन गूढ आत्मा बहिगखानां न भकाशते। अन्तसंखानां तु प्रकाशच- ` ते । अन्ता ये चक्ष्मतखदर्शोनरीखास्तेयौगाभ्यातेनैकागपमापन्नया षुद्श्या स्ष्मवस्तुविषयया द्रष्टं शक्यत इति । न च पुरुषस्यैव अतिपात परंपरेप- देरावेय््यम्‌ । बहियंखस्य चित्तस्य क्रमेण पुरुषपवेशे परपरायाः साधनत्वात्‌ । तस्मत्पुरष एव ज्ञातव्योऽनेन न्यायेन । बह्मण आनन्त्यमुपपादपितुमाकाशादि- एरषटिरुक्ता । गुहाहितत्वमुपपादयितुं पश्चानमयादिकोशा उपन्यस्ताः । ज्ञातव्यं त ब्रह्म । तच्च सत्यज्ञानादिरक्षणं गुहारितत्वेन भत्यगात्मस्वरपं चेति स्थि- तम्‌ । इत्थं ब्र्योपदेशषपं श्रवणमकरणं परिसमाप्य बहिगुखानासुपपादनद्धप- स्य मननमकरणस्याऽऽरम्भे शिष्यपश्नान्परतिजानीते । अथात इति। उपदेशा- नन्तरयुपदिष्टेऽथं यस्मात्कारणाच्छिष्यस्य घुद्धिदोषेण बहवः संदेहः ादुभव- ` न्त्यतः कारणादुपदिष्टानुषपाः भश्नाः क्रियन्ते । अत्राथराब्देन विवक्षितं श्रव- णमननयोः पूवोपरभावमन्यत्र विस्पष्टमेव श्रुतिराह । श्रोतव्यो मन्तव्य इति । तयोः स्वष्टपभेवं स्मयते । भोतव्यः श्रुतिवाक्येभ्यो मन्तव्यश्चोपपत्तिभिरिति। तयोः मयोजनं विभज्याऽऽम्नायते। मिचते हदयग्रन्थिरिचचन्ते सर्वेसंराया इति उपदेशेन ब्रह्मतच्वे ज्ञाते सति मस्यगात्मनोऽन्तःकरणेन सह तादासम्यश्नमसख- रेपो गरन्यिर्निवतेते। उपपत्तिपर्यारोचनरूपेण मननेन संरायादिख्यन्ते | तस्मा- दत्र च्छेत्तव्यसंरायोपन्पासषटपाः प्रश्नाः क्रियन्त इत्यथः | प्रतिज्ञातान्पश्नानुप- न्यस्यति । उताविद्वानिति। यदुक्तं ब्रह्मविद प्नोति परमिति तेन बुद्धिस्थेन तसः तियोगिन्यविदुषि द्वी पशनो क्रियेते । उतशब्दः परश्नयोततकः किमित्येतस्मिन्नरथ वतते । चनशब्दोऽपिशब्दाथेवाची । अगं रोकमिति पएरोवतीं परमात्मोच्यते | कि- ` मविद्वान्यः कोऽपि देहात्पेत्य परमात्मानं गच्छतीति श्रोत आदयः। अथवान ग-

च्छतीत्यथंसिद्धो द्वितीयः पर्नः। तथा विद्वद्विषंयावपि दरौ पश्नावित्येवं चत्वारः

प्रश्नाः । सवेजगत्कारणस्य जीवषूपेण देहेषु पविष्टस्य ब्रह्मणो विद्रदविद्रत्ाधार-

णत्वेन विहुषस्तत्माक्षावविद्वानपि प्रायात्‌ । अविदुषोऽपाप्ौ विद्वानपि न मष्टूया-

दिति चतुर्णा मश्नानाममिमरायः। यद्वा श्रूयमाणौ विद्दविद्रद्विषयै द्विव भश्नौ।

पूषेवाक्यस्चचितेन प्रश्नेन सह समुचितत्वाद्धहुवचननिरदैशः । पूर्ववाक्ये ह्यसह- देति वेद चेदस्ति ब्रह्येतिचेद्रेदेतिकोणिद्रयोपन्यासेन सूचितो ब्रह्मसद्भावविषयः

१क, इ. उपादिष्टः। २ब.त्रियते।३ क.घ. ड. श्धयेपि) हल. ण्पये द्रौ)

९३६ विद्यारण्यविरसिता [ऋषठवह्वौ

प्रथमः प्रश्नः । एतस्य प्रश्नस्पोत्तरत्वेन गुरुत्रद्मणः सद्भावं साधयितुं रषिएप- न्यस्पति । सोऽकामयतति । वद्य पुच्छं प्रतिष्ठेति निर्दिष्ट योऽय ब्रह्मपदाथौऽ- नमयादानामानन्दमयान्तानां पञ्चानां काञ्चाना सारार आन्मत्युक्तः सोऽय. मात्मा ष्टः प्वेमेक एवाद्वितीयः सन्स्वशक्तिसंयोगात्कामितवान्‌ । आत्मन्या- भरिता मायाशक्तिः कामनाकारेण विक्रियामापद्यत्‌ इत्यथः । न ह्यविक्रियस्य चिदेकरसस्य म्रायामन्तरेण कामः समवति । ॐ यद्यप्यस्तीश्वरस्य मायाकरितः कामस्तथाऽपि कागमित्वेन जीववचित्यतरप्रां न स्यादितिचेन । रीसश्वासादिर- षटान्तेन मीमांसायां परिहृतत्वात्‌ । कामिताथस्य कवचिदपि पिघाताभावादपि जी व्रैषम्यम्‌ । अतएव सत्यकामः सत्यसकल्प इत्यन्यत्राऽऽ्रातम्‌ । कामना प्रकार्‌ एव निर्दिर्यते । बहु स्यां भभरतं भवेपम्‌ । नन्वाकाशस्य घरादिपदा- ान्तरोपाधिकृतं बहुभवनं दृ्रमद्वितीयस्य तु कथं चहुतेत्पाङ्भयो च्यते । प्रना- येय प्रकर्थण पुबावस्थितात्स्वषूपादाधिक्पेनोत्पयेय । ननु विद्यमानः पिता पुत्रय॒त्पादयति । न तु स्वयमुत्पद्यते । तथा सत्यत्रापि जगदुत्पादकस्य ब्रह्मः णः स्वोत्पत्पभावासजायेपेत्युक्िरनुपपनेतिचनन । उत्पयमानयोनीमष्पयोत्र- हणोऽत्यन्तमेदाभावात्‌ । यथा समुद्रादाविर्भवन्तस्तरद्कादयो नात्यन्तं भिना- स्तथा ब्रह्मराक्तौ मायायामवस्थिते पुप्रमनमिन्यक्ते नामदह्पे पश्चादभिन्पस्यमा- ने सती ब्रह्मणः सद्रुपरतामपरित्यन्येव स्वयमपि सद्रपस्वेन मात्तते | एत्देवा- भिपरेत्य वानस्षनेयिन आमनन्ति । तद्धेदं तद्यव्याकृतमासीत्तनामष्पाभ्याभव्‌ व्याक्रियतेति । तस्माद्रह्मण एव मायया जगद्रूपेण प्रतिभासात्पनायेयेत्युक्तिरूप- पद्यते । स परमात्मोक्तपकारेण कामयमानस्तपोऽतप्यत। तपःशब्देन ज्ञानमच्य- ते। यस्य ज्ञानमयं तप इति श्रुत्यन्तरात्‌ | छल्पमानजगद्रचनालोचनमकरोदि- त्यथः। न खट्‌ परमेश्वरस्य कृच्छरचान्द्रायणादिरूपेण तपसा किचित्पपोजनम- स्ति। स परमेश्वरः सषटत्पवस्तुपयौरोचनं कृत्वा पाणिकमेनिमित्तानुरूपमिदं ष- वं जगदेशतः कारतो नाच्ना ह्येण च सवैपाणिभिः सवविस्पेरतुभ्रयमानं चष्ट वान्‌ । अन्न कामयितरत्वपर्यारोचकत्वनगत्छष्टेत्वख्वहेतुमिः परमात्मनः सद्वावः भतिपाचते । असद्रादी तावदेवं मन्यते । यद्यदस्ति तत्सवं नामरूपालमकमित्या- कारादिभूतेषु देवतिर्यगादिभोतिकदेहादिषु चेत्यादिव्यापरिर्टा । परमात्मा

नामद्पाभ्यामन्यः । आकाञ्चो वे नाम नामरूपयोनिवंहिता ते यदन्तरा तद्य तिश्ुत्यन्तरात्‌ । यस्तु परमात्मा ब्रह्यत्यादिव्यवहारः सोऽपि तत्सद्रावं साध-

11 ने 11 1 19 1 % भष या यनया पाययेत 9

यटीत्यथः + तर्हद्य्ः ।

परानमतोिनितकम) भरमनन न नित एन त पोतिनोननितिकाःासोरे

१ ग. छयन्ताभ । घ. द्रा)

द्वितीयोऽनुवाकः२।] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका। १३७

यितुं न प्रभवति । नरविषाणादिवत्तस्प विकर्पमान्नत्वात्‌ | शब्दज्ञानालपातीं वस्तुशून्यो विकस्प इति हि पातञ्चरु सूतम्‌ । ततो नामदूपे ब्रह्मणो व्यावतै- माने स्वन्यप्यं सद्भावमपि व्यावतयतः । एवं चं सत्यसद्वा इदमग्र आसीत्‌ । यतो वाचो निवतंन्ते । अथात आदेशो नेति नेति । अस्थुलमनण्वहस्वमित्या- धाः श्चुतयांऽनुषटहंता भविष्यन्ति । तस्मान्नास्ति ब्रह्मेति । तमेतमसद्रादिनं प्रति सद्वावः साध्यते । परमात्मा सदरूपः कामयितरृत्वार्स्व्गादिकामयितरृवत्‌ । पयांरोचकत्वाद्राजमन्रिवत्‌ । सष्टत्वाकुम्भकारादिवत्‌ । यत्त नामरूपयोः स- त्ष भवतोदाहूत तदेवास्मद्भिपेत बरह्म । सद्रूपे ब्रह्मण्ययिष्ठाने मायया नामह्- पयोः कल्पितत्वात्‌ । असद्वा इत्यादेस्त्वथो व्यते । किंच ब्रह्म सद्रपं प्वेष्ट- त्वा्यथा एहादा प्रवेष्टा पुरूष इत्यमिपेत्य पवेश दशयति । यदिदमिति । हि- रण्यगभ।दिस्थावशन्तं शरारजातं यात्कचिदस्ति तत्सर्वं सृष्टा तदेव सृष्टं शञ- रौरजातं परमात्मा पाविदित्यथः | अत्रेदं चिन्तनीयम्‌ । यः परमात्मा ख- ्टाऽस्ति स कि तेनेव पेण प्राविशत्किवा रूपान्तरेणति । तत्न छष्टेतिक्त्वाप- त्यपेन छष्टिमवेङयोः समानकतरकत्वावगमात्छषटृहपेणेव पवेश इति चेन्न । म~ ` तििषण्डवहुपादानस्य प्वेशनानुपपत्तेः । न खट यों गरिष्ठो घटाकारेण परि- ` णतः स एव घटमनुपरविराति । तथा शरीराकारेण परिणतस्य स्रष्टस्तेष्वेव श- रीरेषु कथं प्रवेशो घटेत । ननु तहि हपान्तरेण प्वेशोऽस्तु। यथा म्रतपिण्डविकारे धटे पुनरन्य च्रणरूपा मरत्पविराति | तथेश्वररूपेण प्वेशाभावे जीवषूपेण प्रवेश स्यात्‌ । म॑वम्‌ । अद्वयस्य प्रद्र याभावात्‌ । तदङ्खीकारेऽपि परवेष्टव्यप्देशाभा- पात्‌ । उपादानत्वन सवकायपु पूवेमेवानुगतो ऽवतिष्ठते । तथासति परमालमशम्य- प्देशामावेन इनाय प्रविशत्‌ । अवस्थिते परमात्मन्येव प्रविरोदितिचेन । तदे पानुपाविशदिति सष कायं मवेशश्चवणात्‌ । सृष्ट शरीररूपं कार्यं पनजीवलक्ष-

णकायौन्तराकारेण परिणमते । सोऽयं परिणामः पवेश इतिचेन । कुम्भाकार- `

परिणामस्य पुनः रारीराकारपरिणामाद्शैनात्‌ । नरसू्यंकादिमरतिविम्बवत्पवेशः स्यादितिचेन्मेवम्‌ । अपरिच्छिननत्वादमृतत्वाद्विमङृषटदेशावस्थितस्य पतिषिम्बा- धारस्याभावाच । परिच्छिनो मूर्तश्च सूयंबिम्बो विपरकृष्टदेशस्थे जरादौ परति- विभ्बितो भवति । बरह्म तु न परिच्छिन्नम्‌ | नापि मर्त॑म्‌ । नच ब्रह्मणो वि- अङृष्टदेकावता कथिदुपाधिरस्ति । तस्मान केनापि प्रकारेण पवेश उपपादयित्‌ शाक्यते । अन्नोच्यते । जगत्छषिददयं पवेश उपपादनीयः । अचिन्त्यरचनाष्पं लगद्यथा परमेश्वरो मायाघरेन ससजे तथा मायाबषेनेव प्रविशतु । भथोच्येत |

१ ग. ज्याप्तं स > घ. "वेशानु १८ |

१३८ विद्ारण्यविरचिता [ ब्रह्मवह्ी

येयमाकाश्चादिका मायामयी दष्िनं तां वस्तत्वह्ुद्धचा श्चुतिः प्रतिपादयति । कि तदि मद्धटन्यायेन कायस्य कारणव्यतिरकेणाभावं विवक्षित्वा ब्रह्मण भआनन्स्य पूवत्र परतिज्ञातमुपपादयितुं श्रानितिसिद्धा खषटिरन॒चत इति। तरि पतिङ्ञातं गहानि हिततवं पश्चकोशोपन्यासद्रारेण ब्रह्म पुच्छमित्युपपा्य पुनरपि तदेव स्पष्टीक भ्रान्तिसिद्धः प्वेशोऽनू्यताम्‌ । यथा कश्चित्पमान्ण्हं निमाय तत्र भविर्याभ्य- न्तरं स्थित उपरुभ्यते । एवं ब्रह्माप्याकाञचादिकार्यं खषा तस्यान्तःपविष्टमिव हृदयपुण्डर्‌।कंऽपस्थितायां बुद्धो द्रष्टृ श्रोत विज्ञात्नित्येवं विशेषवदुपरूभ्यते। सोऽयमस्य परवश इत्युपचयते । वाजसनेयिभिरप्ययं पवेश आश्नायते । स एष इह प्रविष्ट आनखप्रेभ्यो यथा प्रः श्ुरधानेऽवदितः स्याद्विग्वभरो वा विश्व॑ भरकुराय इति । एतस्य वाक्यस्यार्थो वातिकसारे विस्पष्टं व्याख्यातः । त- च्छब्देन परामृष्टः सक्ष्यव्याकृतभास्तकः । एतच्छब्देन कायस्थः भरत्यक्ष उप. दिश्यते । अद्वितीयसधिष्ठानं कायस्थः सद्वयस्तयोः । स एष इत्पभेदोक्तिदुं ष्करेति न चोयताम्‌ । अन्नातवस्तुतचखस्य दुष्करं नास्ति किंचन । नीरीकृतं नभः पर्य च्चा नीख्वच्वत्‌ । योग्यायोग्यव्यपेक्षेयं मानग्यवहृतौ भवेत्‌ । कल्पनामाननिष्पत्तेनपिक्षाऽज्ञानभूमिषु । इहेत्यनेन इलादिस्याणुपयंन्तवि- ग्रहाः । उच्यन्ते तेषु जीवोऽयं षिस्पष्टमुपरम्यते । पविष्ट इति शब्देन चिदा- भासतमोनिविता । जीवस्वेनोपरुब्धिर्यी चितः सेषाऽमिधीयते । चिदामासण्वे- ` रस्तु मरत्यङ्मोहे स्वतो भवेत्‌ । तत्का्ष्वनुच्र्तः सन्चपाधिधित्मवेशने । जप- कुमुमरक्ततव स्फटिके कल्पितं यथा । चिदाभासयवेशोऽयं चित्यध्यासेप्यते त- ` था । सत्रादिस्थाणुपयन्तं जगत्छष्ठाऽऽत्ममायया । स्वाभासेकस्वभवेन सए पाविशपरः । आनखग्रेभ्य इत्यक्त मर्यादाऽस्य प्रवेशने । ईष्णस्पर्ेन चै- तन्य नखाग्रावधि रक्ष्यते । सामान्येन विशेषाच विदेहं व्याप्य वर्तते ट छान्ताभ्यां द्वयी इृततिद्विविधाभ्पामिहोच्यते । दारू कृःस्रमभिव्याप्य यथाऽ- परिदारुणि स्थितः । संव्याप्य देहमखिरं तद्वदात्मा व्यवस्थितः । तस्थाव

संव्याप्य यथा श्चरपीत्रं क्षुरस्तथा । शरो्नादिनादीमध्यस्यस्तनुमव्याप्य सं. | स्थितः । क्षुरपात्रे स्थानमेदाद्रिमि्यन्ते यथा क्षराः । चेतन्यानि विभिचन्ते तथा नादींविभेदतः । माप्नोति बन्ती द्वे जीवः स्वप्रजाग्रदवस्ययोः। सामान्यवृ- ` त्तिमेवेकां खुषुष्े परतिपद्यते । सामान्यदृत्तिया साऽत्र जीवनायोपयन्यते । पि-

१ क. ख. ड छक्यते। रध. परसेचचक्षु। ३ ख. तयोचिता। ४ ग. ्यीऽन्विता तै | ष्व एव । ६ क. ख. ङ दुकत्तया म७क. ख. द. उक्तस्य <व्र लभ्पते। ९. "वदेवं च्या। १० गप्र क्षु! , | ध

द्वितीयोऽनुवाकः २।] तेत्तिरीयोपरिषदीपिका। १३९

ेषढृत्तयो देहे शब्दाद्यारोचनोचताः । पवेशवाक्यं पदशस्तात्पयौच् स्फुटीक- तम्‌ । तदतुग्राहको न्पाय इदानीं भविचायंते । किं देवदत्तश्हवल्वेशोऽथोप-

` छाहिवत्‌ । जराकंबिम्बवत्किवा यद्रा द्रव्यगुणादिवत्‌ । एर्वीजवदाहोसि-

ननाऽऽद्यः सवेगतत्वतः । देवदत्तः परिच्छिचः सांशश्वाऽऽ्त्मा तुनो तथा, अव्यदृत्ताननुगतयाथात्म्यादात्मवस्तुनः । परिच्छेदाचसंभाग्यं नेति नेतीति. वारणात्‌ । नातोऽनवच्छिनतनोर्निर्िभागात्मवस्तुनः । पू्वस्थानवियोगेन नूत स्थानान्तरागमः । न द्वितीयो ऽपरिणतेररमान्तं सपैषपतः । भूतानि परिण- म्यन्ते न त्वात्मा परिणामवान्‌ । न तृत्तीयोऽकंजर्योरिव देहचिदातमनोः । न संयोगविमागो स्तो येन तद्भत्पवेशनम्‌ । न चतुर्योऽपारतश्ाद्रन्यतन्रा गणा दयः । न चाऽऽत्मा देहतनच्रोऽयं सर्वेश्वर इति श्रुतेः । न प्श्चमोऽविक्रियत्वा- जं विक्रियया युतम्‌ । षड्धावविक्रियाहीन आत्मा शान्चेषु निशितः । आधा- राधेयता सपशिख्योः एर्बीजयोः । अंशांशितेति वेषम्यान्न तत्र पुनरुक्तता । परिच्छिन्नो जीव एव देषु मविशंत्यतः । न दोष इतिचेन्मेषं सष्टरेव भवेश- नात्‌ । तत्द्रषटराऽथ तदैवानुमाविशत्स इति श्तेः । सष्पवेषटोरेकत्वं स्याद्ुक्लवा ` व्रजतीतिवत्‌ । अतः केनाप्युपायेन भवेशो घटते न हि । इति प्राप्रे पृ्वपक्ने ्- पेश उपपाद्यते । अपरविष्टस्वभावोऽयं दिग्देञ्ञायनमिपरुते; । कल्पितोऽस्य पे राः स्याल्रूपात्राकंविम्बवत्‌ । पिभागायशवेषम्पेऽप्यस्ति साम्यं विवक्षितम्‌। उपाधिस्योपरुब्ध्यादिसास्य केन निवार्यते । उपाधावुपरुब्धत्वमन्यथात्रेन भा- सनम्‌ । बहुत्वभानमित्येतदृष्टदा्टान्तयोः समम्‌ । तेजोधिकं सेर्विम्बमशक्यं द्र- षटुमज्ञता । तयाऽपि जरमध्ये तद्धिम्बं सम्पगवेक्षयते । स्वयंयकार भत्वं नोपरभ्योऽनुपाधिकः । जददेहाद्ुपाघो तु विस्प॑ष्टमुपरुभ्यते । दर्पणामिषता दृष्टिः पयदृत्य स्वमाननम्‌ । व्याघ्ुवत्यामिगुख्येन व्यत्यस्तं दरयेन्य्रखम्‌ । देहादुपष्टुतेवं धीरात्मानं व्याघ्रुवत्यसौ । अविक्रियं विक्रियाभि्युंक्त इत्यव- भासयेत्‌ । एकोऽप्यनेकध। भाति तरणिः पात्रमेदतः। एवं नानादेहमेदाद्रात्पा- त्मकोऽप्यनेकधा । निधूतारेषनानातं तद्धेतुरपिभागवान्‌ । अनन्यसाक्षिकोऽ- पीटक्स्यात्पर्शश्रमादयम्‌ । द्रष्टादिषटपरहितः परत्यगात्माऽमवत्पुरा । नामर- पजनो स्यां द्ष्टत्वादियुतो भवेत्‌ । द्रष्शचोजादिष्टपो यो यश्च दरष्टादिर्बाज्ञतः। अद्धितत्कारणोपाधी पेनज्ञे्रसज्नको । जिघ्राणीममहं गन्धमिति यो वेच्यवि- क्रियः । स सर्वसाक्षी पूरवीम्पायुपलन्नषणमहति । अप्पात्रोत्यापिताद्वानोदिवि भा- नुयक्षयते । सवेसाक्षी तथा धीस्थात्कवृंभोक्तादिरक्नणात््‌। पकाञचास्मा यथा

9. गवमान्तः स ३क. ख. र. "दाततः। ३ ध. भिमुला दक, र. वेग्राद्रमा^ `

९४० विचारण्यविरचिता [ ह्मवह्या चन्द्रः शाखाग्रादतथाविधात्‌ । रुक्ष्यस्तथा चिदात्माऽपि कारणगोपाधितो ज- डात्‌ । लीवत्व्रान्तिरेवेषा प्रत्यग्बोधोपयोगतः। जरुपात्राकंसाम्येन मवेश इति करुप्यते । दिग्देशकार्गृन्यस्य प्रवेशो बिरुप्पवत्‌ । न त्ञ्चसा परस्या- स्ति तेनाविचयाप्रकर्पितः । अविद्यया तु स्येव केवखोऽप्यविवेकतः । बु- द्वचादिकायंगेधेभेः मरतिबिम्बवदीक्ष्यते । अश्रिः चयौ मरुचचेति दष्टन्ताः श्च- त्युदीरिताः । अपविष्टस्वभावोऽतः कायेमात्माऽपिशज्नगत्‌ । अप्रियैथेको भवनं क्कोष्ादिरूपकम्‌ । पविष्ट परतिषूपोऽभूदपरविष्टोऽपि संन्स्वतः । बायुयैयेको ` ` भुवनं नानाम्यजनरूपकम्‌ । प्रविष्टे बहुरूपो ऽभूदपरषिष्टोऽपि सन्स्वतः । र्यौ यथोदपात्रेषु मरपिष्टो बहिरेव सन्‌ । तथाऽऽत्माऽप्यप्रविष्टः सन्पविष्ट इव रक्ष्य- ते । यथा सष्टवादयः छप्ाः पवेशोऽपि तथेक्ष्यताम्‌ । युक्तया नेवोपप्न्ते ख~ छायाः कदल्ितास्ततः । नासतो जन्मना योगः सतः सत्वान्न चेष्यते । क्‌- स्ये विक्रिया नास्ति तस्मादज्ञानतो जनिः)! पं रूपमितीय त॒ स्पष्टमक्प्र- त्यगात्मनः याथालम्यदशनायेव एषटयादीन्यभ्यभाषत । क्चरपानाख्यद्टन्ता- दिशेषेण प्रवेशनम्‌ । इन्द्रियेषवपि विस्पष्टमुपरभ्यत्वमात्मनः । यदश्रिकाष्टह- ` छान्तात्सामास्येन प्रवेशनम्‌ । तदधपिष्टानरूपेण कार्यव्यापिल्ठमरच्यते । अधिष्ट- नासोप्यभावमन्तरेण न कुनचितत्‌ । व्याप्यव्यापकयोः कृत्स्स्वरूपभ्याधिरिष्य- ` ते। अत्यन्तमिन्योर्यापिनं हि इष्टा गवाश्वयोः । नाप्यत्यन्तममिन्नस्य व्याप्य

व्यापकवज्ञनात्‌ । भेदाभेदो वास्तवो तु दुरेभौ तेन शिष्यते । अधिष्टानारोपि-

तयोरेव व्यापिबखदियम्‌ | तमसेव पथा सर्पं सक्पषिष्ठान तु स्वतः। प्रत्यभ- ज्ञानकायाणि स्वात्मेवं मायया वरात्‌ । व्यापिखश्ुपरभ्यत्वमिति द्वेधा प्वेश- ` सम्‌ । सिद्धं वेशा दोषास्तान्निराचक्ष्महेऽधुना । पर एव पविष्ेखविष्टना- ` अनेकतः । तद्नन्यत्वतः प्राप्ता महेशस्याप्यनेकता । नेष दोषोऽस्य चोचस्यं ` विपरीतत्वसंभवात्‌ । वहूनमेकतादात्म्यादेकतवं किं न चोद्यते! नियामक- ` शाऽऽगमोऽन स च भेदं निवारयेत्‌ । कल्प्येः सर्पादिभिभेदैनं च रच्ुरविभि- दयते । एकां देवों निविष्टोऽन बहुधेति श्वुतीरणात्‌ । वियद्रदेक एवैष ईन्व~ ` राऽभ्युपरम्पताम्‌ । ससारित्ास्विष्टानां परस्य तदमेदतः । ससारिलं पर~- सक्तं चेन क्वधा्यत्ययशरुतेः । सुखदुःखविमोहादिदर्खनाज्ञेतिचे्न तत्‌ । न खप्यते खीकदुःखेरांकबाह्म इति श्रुतेः. । उपाधिज्ञनितो योऽयं चिदाभा- ` सा[ऽवभासत । दुःखायतुभवस्तत्र सवकारो भविष्यति । दुःखी यदि भवेदात्मा `

" =. स १.ग्‌, द्मे ॐ । क्त्‌ टरो ।!३ग.सुरस्वत्‌ः।!४्सप्रवि।५घ नाप्येवं ॥-. | । ६ क.ख.ग्‌. ङ, प्रवि्ः\ __ (0

दितीयोऽनुवाकः २।} तेत्तिरीयोपनिषदीपिक्ा। १४९१

फः साक्षी दुःखिनो भवेत्‌ । दुःखिनः साक्षिता नेव साक्षिणो इःखिता तथा । नर्ते स्याद्विक्रियां दुःखी साक्षिता का विकारिणः। धीविक्रियासहस्राणां सा- ध्यतोऽहमविक्रियः। शरीरेन्द्रियसंघात आत्मव्वेनामिमानिनीमप्‌ । चिदाभासयुतां बुद्धिं विर्दिषन्ति सुखादयः । उदासीनो यथा परयेदण्डिनं कर्होदयतम्‌ । प- खटदुःखादिमहुद्धि साक्षी तद्रदसहतः । एवं सति प्राच्येव दुःखं मत्पक्षमी- यताम्‌ । प्रतीच्यात्मनि वेदोऽयमक्षादीनि निषेधति । विज्ञातारमरे केन विजा- नायादिति श्रुतिः । षिदिताविदितामभ्यां तदन्यदेवेति च श्चुतिः। अहं दुःखी तिविज्ञानमात्मच्छायंककमेकम्‌। आत्मन्यारोप्यते भ्रान्ते्विद्रद्धिश्वोपचयंते। ना- सिकाग्रं महदुःखं पदाह्क्ाग्र इत्यपि । देहावयवगं दष्टं हुःखमात्मनि तत्कथम्‌ प्रतीचि चेद्रवेःखं व्याप्ुाद्धोधवद्गपुः । विद्वदरष्स्वरूपत्वाद्यतिकूरं च नौ भवेत्‌ । आत्मनश्चैव भोगाय सर्वं पियमितिश्चतेः। युखमात्मेकविषयमितिचेत्तन युज्यते । यत्न वा अन्यङ्कपधिः स्यात्तत्रान्यो ऽन्यत्पप्र्यति । इति भान्तार्मवि- षयं श्युतं द्वैतं सुखादिकम्‌। यत्र त्वासिव सै स्यात्तत कः केन पररयति। इति बुद्धात्मनि प्रेतं सुखहुःखादिवारितम्‌ । तुभ्य न रोचते पापान्मया चित्यनुभ्‌- यते । प्रत्यक्मवणया टष्ट्या ससारः कोऽपि नाऽऽत्मनि | इच्छद्वेषादिमाना- त्मेत्येषं समयबन्धनम्‌ । ताकिकेः क्रियतां तत्त॒ नेव युक्तयोपपय्यते । नित्यान्‌ मेय आत्मा चेन्मन्ता तस्य दुःखिता । न भायादृश्य आमा चेद्रष्टमावः परस ज्यते । दर्यतवं द्रष्टता चास्य निरंशत्वान्न युल्यते । सांशत्वे स्याद नित्यत्वं नातो दुःखित्वमात्मनः। अदुःखित्वे परस्येष्टे तदन्यस्याप्यभावतः। कस्य दुःखनिब्रच्पथमारब्धोपनिषच्वया । परत्यगज्ञानहैतत्थदुःखित्वादिभ्नमोऽत यः। तद्ष्वसमातनसिद्धयथमारव्धोपनिषन्मया । नवसख्येयमतरेक्षीं दशमां विभ्रमा- चया । न वेत्ति दशमोऽस्मीति वीक्षमाणोऽपि तान्व । निःओेषानात्मदक्तद- दनिङ्ञातात्मतच्वकः । न बेच्पेकात्म्यमस्तीति वीक्षमाणोऽप्यनात्मनः। दश- मऽसीतिवाक्यीत्थसम्पग्ज्ञानानसचिषा | प्र्ात्मदशमाज्ञानो दशमोऽस्मीति वीक्षते । तथा तत््वमसीत्यादिवाक्योत्यज्ञानवह्विना । परष्टाऽनात्मतमस्तज्नं चै काटम्यं प्रतिपचते । प्रत्यग्ञानहेतूत्थशाघ्ाचार्यादिसाधनः । तद्विरुद्धं निजे कातम्यं प्रत्यपद्यत मायया । प्रविष्टयुपजीव्यापि दोषः कोऽपि न वादिभिः। इहाऽऽपादयितुं शक्यः यवेशस्तेन सस्थित इति । अन्यान्यपि पवेशवाक्या- नपेवं व्याख्येयानि। पुरः पुरुष आविशदिति मधुत्राह्मणवाक्यम्‌। विराज देव- ` | अग. दुष्टः "खन रग. घ्‌. सर्वः। ल. म्‌. व. क (चग. पोऽत्तीति। ५ स. ऽऽ- | ९्म। ६९ ख. ज्ञान द। |

१९२ विद्यारण्यविरचिता [ बह्ववह्वां

ताः कोश छटा पविर्यागरढो मरदइव व्यवहरन्नास्ते माययेवेत्युत्तरतापनीयवा- क्यम्‌ । सवंगतस्य देहे भवेशाय प्राणवायुषूपोपाधिः साधनम्‌ । तथा च मत्र योपनिषदामनन्ति । स वायुभिवाऽऽत्मानं कृत्वाऽभ्यन्तरं प्राविशदिति । तस्य वायोः पवेशनिभमावात्मन्यध्यासेप्य व्यवद्ियेते । तदेतदायर्वणिकेः पम्यते | स इषां चक्रे कस्मिन्वहयुत्करान्त उत्क्रान्तो भविष्यामि कस्मिन्वा प्रतिष्ठिते परति- छास्यामीति स प्राणमखजतेति । ययपि रिङ्कदेहः कृत्स्नो ऽप्यात्मनः स्थूरुशय- रे पवेशोपाधिस्तथाऽपि पराणस्य तत्र माधान्यं द्रष्त्यम्‌ । स च रिद्नोपाधिः पादाग्रयोः परविर्योष्वमारुद्योपरि स्थितयोषूवोरूदर्‌ उरसि शिरसि च प्रतितिष्ठ ति । तदेतदेतरेयिणस्तं पपदाभ्पां माप्त ब्रह्मं पुरुषमित्यादिना समामन- न्ति। ननु स इक्षत कतरेण पपद्या इति वाक्येन परमात्मनः परवेशद्वारविचार- मा्नाय स एतमेव सीमानं विदारयेतया द्वारा प्रापयतेतिवास्येन मृधंन्यवस्थि- त घुषुञ्ञाग्रषपं द्वारं भिचा तेन द्ररिणान्तराविशदित्यैतरेयिण एव समाम- नन्ति । अतो वाक्ययोर्विरोध इतिचेन्न । विषयभेदेन स्यवस्थितत्वात्‌ । छो किकव्यवहारदेतोरिद्देहस्य पादाग्रपवेशः । तचाभित्यञ्िकायाः समाधिक्च- स्द्वाच्याया एकाग्रायाधित्तदृत्तेः घषुश्नायां संभवेन तदुपाधिकस्य तत्र प्रवेश

इति व्यवस्था । एतदेवामिपरेत्याऽऽच्नायते । सुपु्ना तु परे रीना विरजा ब~

हमरूपिणीति । यदप्येतरेयिण आमनन्ति । अभ्रिवाग्भृत्वा मखं भाविशत्‌ । वा- युः राणो भूता नासिके पाविशदिस्यादि । तत्न पादाग्रद्रारा देहे प्रविष्टस्य

चिद्कशरीरस्यावयवा वागादयः स्वस्वदेवताभिरगन्यादिभिरनुख्दीता यखच्छि- `

द्रादिगोखकेषु व्यवस्थिता इत्येतावद्िवक्षितम्‌ । यदपि च्छन्दोगैराश्नायते । अनेन जीवेनाऽऽत्मनाऽनुपविडय नामष्पे व्याकरवाणीति । तन्न पाणधारक- त्वं जीवत्वं तेनोपाधिना युक्तः मैविशति । तदेवं सर्वासामपि श्रुतीनां पर्ांरो- चनया परमात्मनो जवत्वेन पवेश इति सिद्धम्‌ । अथ मीमांसा । तन्न जीव- स्प नामषूपस्ष्टत्वाभावो द्वित।याध्यायस्य चतुथपादे चिन्तितः । नामद्प- व्याकरणे जीवः कतांऽथवेश्वरः । अनेन जीविनेत्युक्तेवयौकतां जीव इष्यते । जीवान्वयः यवेन संनिधेः सवेसजेने । जीवोऽशक्तः राक्त $ उत्तमोक्तिस्त-

यितु: । ईश्वरेण पञचभरतेषु ष्टेषु मोतिकयोटैदयमानयोमंहीधरादिनामद्पयो- ` जीव एव सरष्टा स्यात्‌ । कतः। अनेन जीवेनाऽऽत्मनाऽनुभविश्य नामद्पेन्पा- \. करवाणीति जीवरूपस्येव छष्टावन्वयश्रवणादिति पराप्त ब्रूमः। जवेन तुमविंद्य- `

* संज्ामूरतिठतिस्तु निश्लवत दपदेदात्‌ तसंकामू्तिकपिततु विच्त्त उ्पदेशत्‌ अमरज्मत्रक्यः र | य. न्ना २. प्स सति! घ. मंम `

ति 1 क, ६ । [1 | । | ४ , £ ॥

्वितीयोऽहुवाकः २।] तैत्तिरीयोपनिषदीपिका। १६३

तिथवेशने जीवोऽन्वेति संनिहितत्वात्‌ । जीवेन व्याकरषाणीत्य॒क्तौ व्यवहिता- न्वयः स्यात्‌ । न हिं जीवस्य गिरिनदीनिर्माणे शक्तिरस्ति । श््वरस्त सर्वशक्ति युक्तः । पराऽस्य शक्तिविंविधेति वणात्‌ । किंच व्याकरपाणीस्युत्तमपरूषोऽ- पीष्वरपक्षे समञ्जसः । तस्मादीश्वर एव नामरूपयोः सश । कथं तहिं घटपयदौ कुखाखदेनिमाव्रत्वमीन्वरमेरणादिति ब्रूमः । तस्मादी्वर एव सर्वकर्तैति सिद्ध-

मू । ततेव तृतीयपादे दशमाधिकरणमारभ्य सप्दशाधिकरणपयन्तैरष्टमिरषि- ` करणजविविचाराः पवतिताः । तत्र दङमाधिकरणर्मारचयति । जीवस्य न- न्ममरणे वपुषो वाऽऽस्मनो हिते जातोमे पन्न इत्युक्तेजातक्मादितस्तथा | ि युख्ये ते वपुषो भाक्ते जीवस्येते अपेक्ष्य हि । जातकर्म च रोकोकतिजीषापेते

तिशाच्रतः । खोके जातो मे पुत्र इति व्यवहाराच्छाच्रे जातक्मादिसंस्कारो- तेश्च जन्ममरणं जीवस्येति मापे ब्रूमः । जीवस्य जन्ममरणाहीकारे कृतनाशा- कृताभ्यागमपसङ्कस्य दुवारत्वादेहगते एव जन्ममरणे जीवस्योपचयैते । ओ

पचारिके एव ते अपेक्ष्य रोकव्यवहारकमेशाच्रयोः यढ़त्तिः। उपनिषच्छाच्रं त॒ जीवापेतं वाव किदं त्रियते न जीवो भ्रियत इति । जीवपिक्तस्यैव रारीर- स्प गुख्यमरणमभिधाय जीवस्य तन्निराचषटे । तस्माद्र एषो जन्ममरणे । एका- दशाधिकरणमस्चियति । कल्पादो ब्रह्मणो जीवो विपद्रजायतेन वा | स- टः प्रागद्रयत्वाक्तेजौयते विस्फुरिद्वत्‌ । ब्रह्माद्रयं जातबुद्धौ जीवत्वेन विरो- त्स्वयम्‌ । आपाधिकं ज।वजन्म नित्यत्वं वस्तुतः शतम्‌ । एकमेवाद्वितीयमि- ति छेः परागद्रयत्वं श्रूयमाणं ब्रह्मव्यतिरिक्तस्प जीवस्यानुत्पत्तौ नोपपद्यते । श्रुतिश्च विस्षटिदिदष्टान्तेन जीवस्योत्पत्ति प्रतिपादयति । यथाञ्मेः क्षद्रा वि- स्फुरिङ्घा व्युचरन्त्येवभेवास्मादात्मनः स्वै पराणाः स्वै रोकाः स्वै देषाः स- वाणि भूतानि सवे एंत आत्मानो प्युच्चरन्तीति । तस्मात्कल्पादौ पियदादिव- हृहयणो जीवो जायत इति प्रष्ठ ब्रमः । यदद्भयं ब्रह्य तदेव जातायां बुद्धो जी- प्पेण प्रविशति । तत्छष्ा तदेवानु पाविशदि तिश्वुतेः । अतो जीवानुल्पत्ता ना- दयश्चुतिविरोधः । विस्फुरिङ्कश्रुतिस्त्वौपाधिकजन्मामिप्रायां पदृत्ता । अन्यथा कृतना कृताभ्यागमादि दोषः स्यात्‌ । वस्तुतत्वाभिपरायेण तु नित्यत्वं श्चुतित्रू-

9 _ रि

ते । नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानामिति । तस्मात्कस्पादौ जीवो नोप्प्ते ।

11 यिः कित क सनेन

# चराचरश्व्यपाश्रयस्तु स्यात्तद्रपदेशो भाक्तस्तद्धावभावितवात्‌ । अ २पा० ३अ० १९ 1 नाऽऽत्माऽ्धतेर्मियत्वाच्च ताभ्यः । अन रपा ३अ० ११ ।

नि

) ख. मुख्यं म“ २ ग. एत्राऽञ्त्मा। ३ क. ख. ङ, "यात्र ४ घ. !दादि। ख. शारि देषस्मरोक्तत्वात्‌ । व" |

१४ वियारण्यपिरचिता [ व्रष्मव्यं

दरादशाधिकरणर्मौर्चयति । अचिद्रपोऽथ चिद्रूपो जीवोऽचिद्रूप इष्यते | चिदभावात्सुषुध्यादौ जाश्रचिन्मनस्रा कृता । ब्रह्मत्वादेव चिद्रूपश्चित्सृषुप्रो न रृप्यते । दवैतादरदितोपाम हि द्रष्टरिति श्तेः । तार्किका मन्यन्ते । सुषु मछछस्माधिष चेतन्याभावादविद्भूपों जवः । जागरणे त्वात्ममनःसंयोगाच- तन्पाख्यो गणो जायत इति । तदसत्‌ ! चिद्रूपस्य ब्रह्मण एव जीवरूपेण प्र वेशश्रवणात्‌। न च चेतन्यं सुपुप्यादौ टुप्यते इुुप्यादिसाक्षित्वेनावस्थानात्‌। अन्यया सृषप्यादिपरामापोगात्‌ । कथं तार सुपुश्यादी द्रैतपरतीतिरितिचेहै तरोपादिति बमः! तथा च श्रतिः। यदेतं न परयति परयन्वं तन्न पतयति नहि द्र षदर्विपरिरोपो पिचतेऽत्रिनारित्वानन तु तहि तीपमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यत्प- दयेदिति । अस्यायमर्थः । तन्न सृपुपती जीवः किमपि न पश्यतीति यद्टोकिके रुच्यते तदसत्‌ परयैव जीवस्तदानीं न परसतीति श्रान्त्या केवर व्पपदि . र्यते | कथं तदरनमित्यत हेतुरुच्यते | द्रष्टुरात्मनः स्वकूपभताया टष्ेखपो न हि विद्ते विनाशरदिर्वस्वभावत्वात्‌। अन्यथा खोपवादिनोंऽपि निःसाक्षिकस्य रोपस्य वक्तमशवचत्वात्‌ । कथं तर्हि खीकरिकानां न पर्यतीतिश्नम इत्यत्र है- त॒रुच्यते । यद्रद्यचेतन्यादन्य्क्रियाकारकफररूपेण विभक्त जगदाख्यं द्वि | तीयं वस्त॒ तन्नास्ति तस्य स्वकारणे रीनत्वात्‌ । अर्ता जागरण इव द्रष्टश्य- दृर्शनव्यवहाराणामभावान्न परयतीति रौकिकानां श्रम इति । तस्माचिद्रपो जीवः। नयोदशाधिकरण्मारचयति । जीवोऽणुः सर्वेमो वा स्यादेषांऽण़रितिवा- क्यतः | उत्क्रान्तिगत्यागमनश्चवणाचाणुरेव षः । सामास्बद्धचणुत्वन तदुपा- पित्वतोऽणता । जीवस्य सवगत्वं तु स्वतोव्रह्मत्तः श्चुतम्‌ । एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितन्य इत्यणखं श्र॒तम्‌ । अस्माच्छरीरादरत्क्रामतीत्यु्तान्तिः। च- नद्रमसमेव ते सयं गच्छन्तीति गतिः} तस्मा्ोकात्पुनरेतीत्पागमनम्‌ । न हरु तक्रान्त्यादयः सर्वगतस्योपपरयन्ते | मध्यमपरिमाणस्य तदुपपत्तावप्यणुत्वश्चुति- विरुष्यते । अनित्यं च दुवौरम्‌ । तस्मादणु्जीव इति परप बूमः। चेतन्यम- तिधिम्बसहिता बद्धिरसवंगता तदुपाधिकलाजीवस्याणुतवोस्कान्त्यादय उप्‌- पन्नाः | स्वतस्तु जीवस्य ब्रह्मष्टपत्वात्सवेगतत्वम्‌ । स वा एष महानज आल्मा सर्वव्यापी सवेभृतान्तरातमेत्यादौ सर्वेमतत्वं श्रुतम्‌ । तस्मात्सर्वगतो जीवः ।

ज्ञोऽत एव । अ० र्पा० ३अ० १२ *उत्करान्तिग्स्यागतीनाम्‌ । अन रपा ३अ०> १३ ..

1 ख. ताप्रप्ि।र। २ ग. शुधन्रेत ३. श्यं दुरं । ४घ. तला ५ ध. ^तेत्र'। ६. न्यत्कि। ७१. श्यं यदद्धिती"< क.ख. ड, "नो मर

दवितीयौऽनुबाकः२।] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका | १४५

चतुर्दशाधकरण्मीरचयति । जीवोऽकर्ताऽथवा कर्ता धिय कवृत्वसंभवात्‌ । जीवकतृतया किं स्यादित्याहुः सांख्यमानिनः | करणतान्न धीः कर्ती या- गश्रवणलकिकाः । व्यापारा न विना कत्रा तस्माज्ञीवस्य कर्ता | बद्धैः परिणामित्वेन क्रियावेशात्मकं कततत्वं मवति न त्वसङ्कस्याऽऽत्मन इति य- त्साूपरुक्तं तदसंगतम्‌ । करणत्वेन छपशक्तिकाया बुद्धेः कैतृता .कद्यितं न शक्या । कुठारादावदरानात्‌ । बुद्धेः कतरतेन करणान्तरस्य कंर्पनीय- त्वाच्च । नच मा भूत्कतरतेति वाच्यम्‌ । पवेकाण्डोक्तयागादिव्यापाराणाम- तए्काण्डाक्तश्चवणादिव्यापाराणां रोकिककृष्यादिव्यापाराणां च कर्ुसापे मत्वात्‌ | तस्माज्ञे विः कता । पश्चदाधिकरणर्मीरचयति । करत्वं वास्तवं किवा कस्पितं वास्तवं भवेत्‌ । यजेतेत्यादिशाघ्रेण सिद्धस्पाबाधितसतः

अस्रो हीति तद्धाधात्स्फटिके रक्ततेव तत्‌ । अष्यस्तं धीचक्चरादिकरणोपा- पिसिधेः । पूवाधिकरणे प्रतिपादितस्य कतृत्वस्य बाधामावाद्रास््वं तदिति मे ब्रमः 1 असदा ह्ययं पुरुष इति शरुत्या कतरतवसद्घो बाध्यते । यथा जपा. कृषटमसनिधिवशात्स्फटिक रक्तत्वमध्यस्तम्‌ । तथाऽन्तःकरणसंनिधिवशात्कत्रै- त्वमात्मन्यन्यस्यते । षोाडशाधिकरणर्मरिचयति। परवर्तकोऽस्य रागादिरयीशो वा रागतः कृषा । दृष्टा मदृत्तिवषम्यमीशस्य परेरणे मवेत्‌ । सस्येषु वृषटिविज्जीवेष्वीरा- स्याविषमत्वतः। रागोऽन्तयोम्यधीनोऽत ईश्वरोऽस्य पवतेकः। रोके कृषीवरा- दनां रागद्रेषावेव मवतेकां दृष्टो । तदनुसाराद्ध्माधमैकतै जीवस्यापि तावेव प्रवर्त कविभ्युपय। । इश्वरस्य पवतकत्वे कांिञ्जीवान्धरम मवतेयति काश्चिदधमे इति वषम्य दुवारम्‌ । तस्मानेश्वरः प्रवतेक इति प्रापे ब्रूमः | न तावदीष्वरे परैषम्प- दीषपसद्कः । वृष्िवत्साधारणनिमित्तत्वात्‌ । यथा वृष्टः सस्यामिब्द्धिहेततरेऽपि मरहियवादिवेषम्पे ब।जानामेव निमित्तत्वम्‌ तथेश्वरस्यं यथायथं जीवाः पवर्त- `

न्तामित्यभ्यनुज्ञया साधारणप्रवतैकत्वेऽपि न वैषम्यम्‌ । पक॑करतकर्मणां बास्त- `

नाना च वेषम्यहेतुत्वात्‌ । कमणां फएरुदेतुत्वमेव न कमीन्तरहैतुत्मितिचेत्‌ । सत्यम्‌ । खड ;खरूपस्य फएरुस्य प्रदानाय जीवं व्यापारयत्कमार्थात्कर्मान्तर- मपि निष्पादयतीति हुषौरं' हेतत्वम्‌। वासनानां तु साक्षादेव कर्महेवत्वम्‌। तथा चेश्वरस्य कुतो वेषम्यप्रसङ्कः। यत्तु रागस्य प्रवतेकत्वदरयैनमुदाहूतं तत्तेयेवाऽ-

1 १ भ ज काजक मोप तकिनक ॥) गक 1

` > कती दाल्ला्थतव्रलछात्‌ । अ० २पा० ३ अ० १४ {यथाच तक्षिमिदर्था । अन २ पा०३ अ० १५ & प्रातु तच्छे: अ० २ पा० अ= १६. |

नि

०००५७०५

1 क मि

१६, कतश्तिन कल्पितं शत) २६. तेतिवत्‌ ) ३. गणप उ प्र, "स्तव्रभिति। ५ घ सत्यधगोवा ।९ ध. स्यनजी) ऽध. रवदधेताच्ख. वह ९ क्र. तयार्स्तु} | १२

१४६ [किचारण्यंविरचिर्ता [ ब्रह्वहवां `

स्त नेतायतेश्वरस्य प्रववंकलहानिः। सवोन्त्यामिणेश्वरेण रामस्यापि नियम्प- मानत्वात्‌ | तस्मादीश्वरो जीवस्य प्रवतंकः | सप्रदशाधिकरणमारचयत्ति । कि जीवेग्वरसांकर्यं व्यवस्था वा श्ुतिद्रयात्‌ | अभेदमेदषिषयात्सां क्यं न निवापे । अंशोऽवच्छिन्न आमास इत्योपाधिककल्पनैः । जीवेरयोव्यदस्या स्याजीवाना _ च परस्परम्‌ | तखमस्यादिश्ुतिर्जविशयोरमेदं पतिपादपति । सात्मा द्रष्य इत्यादिना द्रष्टदरष्टव्यरूपेण भेदः प्रतीयते । तथा च सति मेद श्रुतिवलत्ताव्‌- ` ल्लीवो नास्तीत्यपरूपितमरक्यम्‌ ¦! अमेदश्चुत्या चेश्वराल्छथक्त्वेन व्यवस्थप्र- ` पितं न राक्यते | तस्माद्वि्यमानस्य जीवस्येश्वरेण सकर्य दुवारम्‌ । परस्पर ` च जीवानामीन्वरमिदद्वारा सांकर्यमानुषद्िकम्‌ । तस्माह्रहयवादिनो न जीवे- श्वरव्यवस्यति प्रपर बूमः यपि मोमहिषवल्ञीवेश्वरयोरत्य॑न्तं भेदो वास्तवो नास्ति तथाऽपि व्यवहार्दशायायरपाधिकस्पितं मेदमाभ्चिस्य शघ्नाणि जधा _ जीवं निषूपयन्ति | ममेवांशो जीवरोके जीवभतः सनातन ईत्यशत्वमचगम्पते । ` स समानः सनरुमौ रोकावनुसचरतीति श्चुतो विज्ञानमयस्य जीवस्य विज्ञानञ्च- ` व्दवाच्यया बद्धया समानपरिमाणनिर्दैराद्वयकाशवदववच्छित्त मतयते । एक एव त॒ भतात्मा मृते भूते व्यवस्थितः। एकधा बहुधा चेव हर्यते जख्चन्द्रवदि- ` त्याभासत्वमवगम्यते । तस्मात्सुखभेव ब्रह्मवादिनो जीकेष्वरव्यवस्था । जीवानां च परस्परमनेकजख्पात्रस्थवहुसू य॑पतिविम्बवद्यवहारव्यवस्था एुतराञुपपचते । तस्मान्न कोऽपि दोष इति सिद्धम्‌ । जिस्य रोकान्तरगमनहपः संसारपकारस्तरू- _ तीपाध्यायस्य प्रथमपादे षड्िरिधिकरणे्विचारितः । तत्र प्रथमाधिकरणमरच यति । अवेष्टितो वेष्टितो वा मृतदक्ष्मेः पुमान््रनेत्‌ । भूतानां इरमत्वेन या- त्यवेष्टित एव सः । बीजानां दुठेमत्ेन निराधारन्द्रिपागतेः । पञ्चमाहुत्यबु- क्तेश्च जीवस्तेयाति वेष्टितः । पूर्व्पादपरतिपादितः प्राणोपाधिको जीवः शरीरा- ` न्वरपराधिवेरखायामितो निगेच्छन्माविशरीरबीनेः इक्षमभरतेरवेष्टितो गच्छति ।

पश्चमतानां सेन इर्भत्वेनेतो नयनस्य निरर्थकत्वादिति परप बूमः | भूत-

मात्रस्य खलभत्वेऽपि देहबीजानि न स्वेत्र सुरूमानि। तस्मादितो नेतच्यानि ।

किंच जीवोपाधिभूतेन्द्रियाणां भूताधारत्वमन्तरेण परणोकगमनं न संभवति `

ज्ञीवनदशायामदशचैनात्‌ । श्रुतिश्चैवमाह । पञ्चम्पामाहुतावापः पुरुषवचसो म-

# अशो नानाव्यपदेदादन्यया चापि दा्कितवदितमधीयत एके ! अ० र्पा० ३ अ० १७ . { तदनन्तरप्रातिपत्तौ रंहति संर्पारष्वक्तः प्रश्ननिरूपणाभ्याम्‌ । अन ३पा० १अ०१॥. ,

` ` १. शस्तुनता) रक.ग. ङ. "चन्तमे ३ घ. इत्येवमंश॒^ ४ग. घ. "पदे प्र ५घ. ` छेक्रैग\ | | 1

` द्वितीयौऽनुवाकः२।] तेनिरीयपनिषदीपिका ९४७

वन्तीति । अस्यायमर्थः । दुरोकपजंत्यप्रथिवीपुरुषयोषितः पश्च पदाथा उ- पास्नायामभित्ेन परिकर्पिताः । तेष्वधिषु स्वगाय गच्छन्पुनरागच्छ्श जी- वं भहूतित्वेन परिकल्पितः । ईष्टापूतेकारी जीवः स्वगेमारुद्योपमोमेन कर्मणि प्षीणे पर्जन्ये पतित्वा वृष्टिष्पेण भूमिं प्राप्यालद्रारेण परुषं पराप्य रेतोद्रारेणं पोषितं प्रविश्य शरीरं गरह्ाति । ततोऽष्डष्दोपरक्षितानि देहबीजानि पशथचभ- तानि जीवेन सह द्युरखोकादिपञ्चसु स्थानेषु गत्वा पञ्चमे स्थाने शरीरभावं पराप्यं पुरुषराब्दवाच्यानि भवन्तीति । तस्माद्धीनेर्वेएटित एव प्रखोकं गच्छति । ह्वि- तीयाधिकरणमारचयति । स्वगावरोदी प्रीणानुशयः सानुशयोऽयग । याव- त्सपातवचनारक्षीगानश्चय इष्यते । जातमात्रस्य भोगित्वादेकभव्पविरोधतः। चरणश्चुतितः सानुशयः कमौन्तररयम्‌ । स्वगेयुपयुज्य ततोऽवरोहन्पुरुषो नि- रनुशय इहाऽऽगच्छति । अनुशयो नाम कमरेषः । जीवमनुशेत इति व्युत्प- सेः । न च स्वगादवरोहतोऽनुशपः संभवति । अनुशयफरस्य सवस्य तनेवो- परुक्तत्वात्‌ । अत एवावरोहदिषया श्ुतियौवत्सेपातयुषित्वौऽयेतमेवाध्वानं पु- नर्निवतैन्त इत्याह । संपतत्यनेन कमणा स्वगेमिति संपातः क्मसमूहः संपात- ` ग॑नतिक्रम्प यावत्संपातं निःरोपं कर्मफरु मोक्तुं तत्रौषिलेत्यथेः । तस्मात्कर्भ- ` शेपरहितोऽवसोहदतीति प्रप ब्रूमः! स्वगांथंमनुष्ठितस्य कमणः साकल्पेनोप- ` मोगेऽप्यतपयक्तानि संचितानि पृण्यपापानि बहून्यस्य विचन्ते। अन्यथा ` सद्यःसमुत्पन्नस्य वारस्येह जन्मन्यनुषटितयोधेमांधमयारमभावात्युखदु खोप गो नं स्यात्‌ । यद्र कैश्चिहुच्यते । एकस्मिशचेन्मन्यनुष्टितः कमंसमूह उत्तर स्मिन्नकस्मिननेव जन्मन्यपभोगेन क्षीयत इति । तदसत्‌ । इन्द्रादिपदप्रापका- णामनश्वमेधादीनां विडरदादिदेहमरपका्णा पापानां च युगपदुपमोगापभवेनेकभ- पिकः क्मनुशय इतिमतस्य विरुद्धत्वात्‌ । ततकस्मिञ्न्मन्पतुष्टितानां मध्ये र्पोतिष्ठोमादिकमेणि भुक्तेऽपि कुत्तो न कमान्तराण्यवरिष्येरन्‌। यावत्संपातश- ब्दृश्च स्वभप्रदकर्मिषयो न तितरकर्मिषयः। श्रुतिश्च स्वगादवसुद्य पञ्चम्यामाहु- तो शरीरं गह्नतां पुरुषाणां च तद्धेत्वो पुण्यपापयोः सद्रावं दरयति ।. य इह रमणीं यचरणा अभ्यारोहयत्ते रमणीयां योनिमापेरन्ब्राह्मण्यो्नि वा क्षत्रिययोनिं वा पेरययोनिं वा । अथ य इह कपृयचरणा अभ्यारोहयत्ते कपूयां योनिमापचेरञ्ग्व- योवां स॒करयोनि वा चण्डाख्योनिं वेति । रमणीयचरणाः सुक्रतक्माणः कपूयचरणाः पापकर्यांगः। अभ्पाशोहयदित्यग्पयसपुदायस्य क्षिप्रत्वमथः। तदेवे _

1 भरोकरीर्तं भन कण न

१्,.ग्‌. घ. इ. "ऊेकेग५८२र्क. तः ङ, सा पर्त। रख

२४८ वि्यारण्यविरविता [ ब्ब

सानुराया भवरोहन्तीति स्थितम्‌। सृतीयाधिकरणर्मीरचयति | चन्द्रं पातिनं पा पापी ते सवं इति वाक्यतः। पञ्चमाहुतिखामा्थं भोगाभवेऽ पि यात्यसौ, भोगाधमेव गमनमाहुतिव्यभिचारिणी। स्वश्विः सुकृतिनां याम्पे पिगतिः शता। ये वेके चास्माह्लोकात्मयन्ति चन्द्रमसमेव ते संध गच्छन्तीति शरवणा- खन्द्रमसाख्यं स्वर पापिनोऽपि गतिरस्ति । यर्याप पापिनस्तन्न भोगो न संभवति तथाऽपि पुनरागत्य शरीरग्रहणे पञ्चमातिहुखमाय स्वगीगतिरभ्युपेये- ति परापे व्रुमः। भोगाथमेव स्वर्गगमनं न पञ्चमाहुतिलाभार्थ पञ्चमाहुतेव्यमिचा- रित्वाद्रोणादीनां योपिदादुतैरभावात्सीतादानां पृरुपाहुतेरप्यमषात्‌ । ते सवै इति शुतिरतु मुकृतिविपया । पापिनां तु यमलोके गतिः श्रुता | प्ैवसत संगमनं जनानां यम्‌ < राजान < हविषा दुवस्यतेति । पापिजनैमेन्तव्यं यम्‌ पौणयतेत्यथेः । तस्मान्न पापिनां स्वभ गतिः | चतुधाधिकरणर्मारचयति । प्रियदादि स्वष्पत्वं तन्साम्यं वाऽवरोहिणः| इायुभृत्वेत्यादिवाक्पात्तत्तद्रावं भ- पद्यते ! खवत्सृक्ष्मो वायुवशो य॒क्तो ्रमादिमिभवेत्‌ । अन्यस्यान्यस्वषटपत्वं न युख्यमुपपद्ते । स्वगौदवरोहंपकार एवं श्रूयते । अयेतेमवाभ्वान पुननिवर्त- न्ते। यथतमाकारमाकाशाद्रायु वायुभूल्वा धूमो भवति धमो भत्वाऽ्नं भवति। मभ म्रत्वा मेघो भवति मेधो भूत्वा अवतीति । यथेतं यथागतं तथेत्पर्थः।

तन स्व्गादवरोहता जीवस्याऽऽ कागादिस्वद्पत्वे भवति । बायुभूत्वेत्यादिना ` तत्तदवावप्रतिपत्तेः श्युतत्वादिति प्राप्ते ब्रूमः | अन्पस्पान्यंदूपतवासंभवादा-

कारामा्चिनामाऽऽकाडवरसोकषम्ये विवक्षितम्‌ । वायुभाषो वागुवशता । ध्रूमा- दविभावो धरमादिभिः संपकं इति नियः । पञ्चमाधिकरणक्षरचयति } ` मीह्यादेः प्रागििरुम्बेन त्वरया वाऽवरोहति । तत्रानियम एव स्यान्नियामक- दिषजनात्‌ । दुःखं व्रीह्यादिनियाणमिति तन्न विशेपितम्‌ । विरम्बस्तेन परत्र त्वराथाद्वसीयते । पवपणानन्तरं ब्रीह्यादिभाव आघ्रायते | त इहं व्रीहियवा ओष- विदनस्पतयस्तिख्मापा जायन्त इति । प्रागेतस्माद्रीह्यादिमावादाकाशादौ षिर- मतो वे खलु इुनिष्यपतरमिति ्रीह्यादिभावानिर्ममनं दुःखमिति व्ुवतीं श्ुति- ` बीहयादी विम्बं विरोपयति । ततोऽर्याू्न त्वरेत्यवरसीयते । पषटायिकरण-

1 11 सितो ११५१५४१ #)

^ अनिषटादिकारिणामपि च धरुतभू्‌ । अन ३ पा०१ अ०३॥ साभाग्पाप्रत्तिरपपत्तेः \ ` ५१ दपा १ अ०४ ¶ नातिचिरेण विरेषात्‌ । अ० ३ पा० + अ० ५

॥ मिपि च ४;

भध.येकेरक.ग. पापज" ३घ. हए घ. अत्र । ५ घ. “न्यस्वरू! ९ घ, "यति ` प्रति\ज घ, दुःशमि < घ. सिकम्बनं । ९, “सप्‌ । ५

दितौयोऽनुवाकः २] तैतिरीपोपनिषर्पिका। १४९;

मौरचयति । ब्रीह्यादो जन्म तेषां स्पात्सं्चेषो वा जनिर्भ्ेत्‌ । जायन्त इतिः युख्यत्वात्पश्चहिसादिपापतः । वेधा पापसश्धेषः कर्मन्याष्रत्यनक्तितः । श्ववि- परादौ युख्यजनो चरणम्याष्टतिः शता । आकारादािवं तिख्पीद्यादौ म सं- शेषमानं कितु जीह्चादिषूपेण बंख्यं जन्म प्रिवक्षितम्‌ । जायन्त इतिन्रवणात्‌ । ` म च स्वे घकृतफख्मनुमूपावरोहतः पापफलहप॑स्य स्थावरजन्मनोऽसंमवः | तद्धेतोः पथदिसादेरवियमानत्वात्‌ । तस्मान्युख्यं जन्मेति प्ते ब्रमः । वैधत्वा-. भ पश्िसादिपापमतो जायन्त इति श्रुत्या सं्ेषमातरं विवक्षितम्‌ । न तु.यु- ख्यं जन्म कमेव्यापारानभिधानात्‌ । यत्न तु मुख्यं जन्म विवक्षितं तन कर्म न्यापारममिधत्ते | रमणीयचरणाः कप्यचरणा इति । तस्मातस्वगादवरोहताः मरीहादो सं्ेषमात्रमिति स्थितम्‌| तत्नैव द्वितीयपि चतुभिरधिकरणेः खप्रा- चवस्था विचारितास्तत्र प्रथमाधिकरण्ीरचयति । सत्या मिथ्याऽथवाः स्पप्रदष्टिः सत्या श्रुतीरणात्‌ । लाग्रदेशाविशिषटत्वादीश्वरेणेव निमिता । दे-. शकारायनोवित्याद्ग(धितत्वाच सा गरषा । अभावोक्तरद्रेतमात्रसाम्पाजीवानुय- दतः । अथ रथाच्ययोगान्पयः घनत इति श्त्या स्वरे रथादीनां दषटितैरि- ` ता । अतो पियदादिरृषिवद्यवहारदश्चायां सत्या भवितुमर्हति । न च जाग्रदेः रस्य स्वम्रदेशस्य च कंचिद्विशेषं पयामः । तत्कारे मोजनादीनां तृप्याचर्थः. क्रियाकारितत्वात्‌ । अतो विमता ष्टिः सत्येश्वरकमैकत्वाद्वियदादिष्टणिविदि- ति पपन त्रूमः | स्व्त्रषटिमृषा । कुतः । उचितदेशकाराचसंभवात्‌ । न॒हि केरासहस्ांशपरिमिते नाडीमध्ये गिरिनदीसमुद्रादीनायुचितो देशोऽस्ति। न हि निशीये शयानस्य सूवैग्रहणोचितः कालोऽस्ति । नाप्यनुपनीतस्य. बार. स्मर एुतरोत्सवादिहषंनिमित्तान्युचितानि । किच खप्रोपरुव्धानां पदार्थानां स्व- . प्र एव बाधो दर्यते । कदाचित्तरुत्वेनावसीयमानः पदाथेस्तदैव गिरितेनाव्‌- सितो भवति । यदुक्तं स्वग्रसष्ट शचुतिग्रूत इति तत्रापि सा श्चुतिरभवपएरषिका-. मेव सृष्टिमाह । न तत्न रथारथयोगा न पन्थानो भवन्ति । अथ .रथानथयोगा- पथः छजत इति । अता वस्तुतोऽसन्तो रथायाः श॒क्तिकारजतवंदवभासन्त ` इति श्ुतेरमिपरायः । यदपि जाग्रत्साम्यमुक्तं तदप्यप्रयोनकम्‌ । अन॒चितदेश- कारदेभंयसो बेरक्तण्यस्योक्तत्वात्‌ । यदपीश्वरनिभितत्वमुक्तं तदप्यसत्‌ । ए- ` ष सुपरषु जागतिं कामं कामं पुरुषो निर्मिमाण इति जीवस्येवं स्वप्रभोगनिमोतृत्वेन

+ अन्याधिष्ठते परमैवदमिरापाव्‌ । अ° ३ पा० १ अ० ६ 1 संचये सृषटाहदि। अ. पाभ्य२े अभ १ | |

भष्‌, वब्री २ ख. मृख्यज ३ घ्‌. "पस्था ४ घ.."वसीयते। य" ५, “वदेव ६ घ.षवंस्वाप्र। .

९५० वियारण्यविरचिता [ ब्मवर््या

श्ुत्याऽप्युच्यमानत्वात्‌ । तस्मात्स्वप्रष्टिमंपा । द्वितीयाधिकरण मारचयति । नादीपुरीतद्रद्याणि विकेल्पन्ते सुषुप्रये। सयुचितानि वेकाथ्याद्विकंट्पन्ते यवादिव- पमन्ितानि नाडीभिरुपष्प्य पुरीतति । हरस्य ब्रह्मणि यात्येक्यं विकल्पे सष दोषता । आद्र वदा नादीष सप्र भवतीतिश्चुतां एपु्िकारे नादीपवेशो ग- म्पते ¡ ताभिः परत्यवघ्रप्य पुर्तति शेत इतिश्चुतां पुरौतदाभितत्वं प्रतीयते। प एषोऽन्तददय आकारस्तस्मिन्शोत इतिश्रुत्यन्तरादाकाशश्चन्दवाच्यव्ह्मा- नितलं प्रतीयते| तान्येतानि नाड्यादिस्थानानि विकल्पितानि भवित्रमहंन्ति। एकमयोजनत्वात्‌ । यथा व्रीहिभिर्यजेत येवा यजतैत्यत्र पुगोदाशनिष्पाद कवं स्थ प्रयोजनस्य कल्येन पिकस्पर आधितः । तथाऽत्रापि एपु्पाख्यं म्रयोजन- मेकम्‌ । तस्मात्कदाचित्पुरीतति स्वपिति कदाचिन्नादीपर स्वपिति कदाचिद हमणीति नास्यादीनां विकल्पे प्रे ब्रमः | एकप्रयोजनत्वमसिद्धम्‌ । एथगुपयीः गस्य सुवचत्वात्‌ । तथा हि नास्वस्तावशच्चक्षरादंशद्रिपेपुं सचरताो जविस्यद् दयनिष्ठ ब्रह्म गन्तुं मामभूता भविष्यत । अतएव श्रुत्यन्तरे ताभिः प्रत्पव- छप्येति तृतीयया साधनतं नाडीनां श्रुतम्‌ । हृदयवेषटनद्पे तु पुरांतत्ा- सदादिवदावरकं भविष्यति | व्रद्यतु मञ्कवदराधारः | अतो यथा द्वारेण पविश्य प्रासादे पयर शेते तथा नादीभिः मत्यवघ्प्य पुरीतति ब्रह्मणि जीवः ` शपिष्यत इत्युपकारभेदानास्यादीनां समृचयः । गृषुपो ब्रह्मणि जीवावस्थने ` कुत आधाराधेयभयो न परतिभातीतिचेदेकमावादिति ब्रुमः यथा सोदक कुम्भरस्तयकजरे परक्षि्तो भ्रः सन्ष्रयद्न प्रतिभाति । तथाऽन्तःकरणोपाधिको जीव भवरकाज्ञानसदहितो ब्रह्मणि मम्रत्वान प्रथगवभासते । अतएव श्ुत्यन्त- ` रं सुषुप्तौ जीवस्य ब्रह्मणा षह तादात्म्पसंपत्तिमाह । सता सोम्य तदा सपनो भवतीति । यस्तु विकल्पस्त्वयोक्तः सोऽष्रदोपग्रस्तत्वादनुपपनः । तथाहि । यदा जीवो नादीषु शेते तदा पुरीतह्मद्मवाक्पयोः पराप प्रामाण्यं परित्यक्त स्यात्‌ । समरप्ं चाप्रामाण्यं स्वीक्रियेत । यदा पुनः पुरीतद्वद्मणोः रेते तदा पुरीतद्रह्यवाक्ययोः पूप्रतयक्तं प्रामाण्यं स्वीक्रियेत । पू्वस्वीकृतं चाप्रामाण्यं प रित्यस्येतेति प्राप्रपरित्यागो ऽपाप्स्वीकारम्त्पक्तस्वीकारः स्वीकृतपरित्यागश्च-

1 1 1, ४५११ "२४५९ कतौ" 6

»* तदभावे नार्हपु तच्छतरात्पनि च | भः दपा २ अमर्‌

ति

१ क. इः, कर्प्यन्ते । २ क. घ. ड. "कसव्प्यन्ते । दष. ह, सक्षी) ४ ग. "तत्वाक्रा+ स. लप्र । ६ कृरग. इ, पदेशस्यम । ७ संचरन्त्यो । < ख. घ्र. -सादवदराव्र † «क. ख. ढ धारम्‌ । अतो । १० घ. प्रतीयत इति" । ११८, घ. "स्तहागज" । १९ ए. मोन पथक्प ति । घ. मस्नोःन पथर्भाति । १३. क. ग. घ्र, ङ, हितिः त्रः |

द्वितीयोऽनुवाकः] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका। १५१

तिदोपचतुष्टयं पुरीतद्रह्मवाक्यकोटो । तथा नादीवाक्यकोस्यामपि दोषचतुश्ये ` योजिते सत्यौ दोषाः सपन्ते । तस्मात्सयुचय एव ग्राह्लो न तु विकल्वः | `

तृतीयाधिकरणमीरचयति । यः कोऽप्यनियमेनात्र बुध्यते सृप्र एव क ।

उदवबिन्दोरिवाशक्तेनियन्तुं कोऽपि बुध्यते । कर्माविचापरिच्छेदादुदनिन्दर्वि-

रक्षणः । स एव बध्यते शाघ्रात्तदुपाधेः पुनभंवात्‌ । यथा समद्र पक्षि रो जखबिन्दुः स एवं नियमेन पुनरुद्रतमशक्यः । तथा पृषु्तौ ब्रह्मप्राप्तो यो जीवः स एव बुभ्यत इति नियन्तुमराक्यत्वाचः कोऽपि दुष्यत इति अन रूम; । विषम उपन्यासः | चिद्ूपो जीवः कमांवि्यवेष्टितो ब्रह्मणि निमस्लति । उदविन्दुस्त्ववेष्टित इति वेषम्पम्‌ । यथा गद्खोदकपरिपृ्णः पिदितद्वारः काच- दम्भः समुद्रं निलिपः पुनरूद्धियते । तन्नत्यं गङ्खाजरं तदेव पुनर्विवेक्ं स्क्य- ते । तथा सर एव जीवः परतिदरुध्यताम्‌ । अतएव श्रुतिराह । व्याधो वा सिह पराठ़ृकोवा वराहोवा कीटो वा पतङ्लोवा दंशोवा महकोवा यद्यद्भवन्ति तत्तत्तदा भवन्तीति । व्याघ्रादयो ये जीवाः इषेः पूर्वं यच्छरीरं राप्य वर्तन्ते। त एव जीवाः प्रुपरि परतिघुष्पमानास्तदेव सरीरं आ्यवन्तीत्यर्थः। न ष एषु ब्रह्मपरापतस्य जीवस्य युक्तव्पुनरुद्भवानुपपत्तिः । तदवच्छेदकस्योपधेः सवेन तदुद्धवे जीवोद्रवसंभवात्‌। तस्माचः स्रः स एव प्रतिबुध्यते । चतुर्थाधि- करणर्मारचयति। कि मक्का जाग्रदादोर्विवाऽवस्थान्तरं भवेत्‌| भन्यावस्थाक प्रसिद्धा तेनैका जाग्रदादिषु! न जाग्रत्सप्रयोरेका द्वैताभावान्न चुष्ठता। युखादि-

विकृते स्तनावस्थाऽन्या खोकसंमता । जाग्रत्सप्रुषुपतिभ्यीऽन्यस्या अवस्थया अप्रसिद्धत्वान्मृछछाया जाग्रदादावन्तभवि पापै ब्रूमः । परिशेषादवस्थान्तरम- भ्युपेयम्‌ । न तावल्नाग्रत्स्वप्रयोरन्तभीवि द्वैतपरतीत्यभावान्नापि इषो विषटक्ष- णतवात्‌ । षुप्ः पुमान्प्रसन्नवदनः समन्वासो निष्कम्पदारीरो भवति । परषि- ` तस्तु विकृतमुखो विषमण्वासः शरीरकम्पादियुक्तो भवति । यद्यपि जाग्रदादि: वदैनेदिनत्वाभावान्न पराया वारुकादिषु प्रसिद्धिरस्ति) तथाऽपि कादा चित्कीं शृरछवस्थां विज्ञाय ब्रदधाध्चिकिर्सते | तस्मादन्येयमवस्या । तदेवम्‌- ध्िकरणचतुष्टयेन त्वेपदार्थः शओधितः । तत्न खवप्रषटषटे्मिथ्यात्वेन इखटदुःखकवर- सौ चवभासेऽपि जीवोऽसट्क एवेति शोधितः । इपर ब्रहमक्येन तदेवासद्धत्वम-

सतता जि ५५

२.५९ विद्यारण्यविरचिता [बह्मवह्या

नुभाषितम्‌ । तस्येव पनः प्रतिवोधेनानित्यंत्वशद् निराकृता । मूछविचारेण श्वासादिसर्वव्यवहारखोपेऽपि मरणे जीवविनाशो न शङ्नाय इति द्रितम्‌। ` परमात्मनो देहे भाक्तजीवरूपेण प्वेशयुपजीव्य सद्भावं साधयित्वा भोग्यद्रव्या- कारेणाप्येतत्साधयितुं तदाकारपरिणामं प्रदशंयति । तदनुपरविश्येत्यादिना। तत्छष्टं देहजातं भोक्तरूपेणानुप्रविरयानन्तरं सदादिभोग्यवस्त्वाकारेण ब्रह्य ` परिणतमम्‌त्‌ । सच्छब्देन प्रत्यक्षगम्य ॒पएथिव्यप्रजोरूप भूतत्रययुच्पते । त्य- ` च्छष्देन परोक्षं वायाकारादूपं मूतद्भयम्‌ । बृहदारण्यके मूतांमूतेत्राह्मणे तदेत न्मूर्तं यदन्यद्वायोश्चान्तरिक्षाचेति वाय्वाकाराम्यतिरिक्तस्य परथिव्पादिभूतत्र- यस्य मर्तत्वमभिधायेतत्छदिति सच्छब्दवाच्पत्वं तस्याक्तम्‌ । अथारर्तं वायु- ` आन्तरिक्षं चेत्यमिधायेतत्यदिति त्यच्छब्दस्तने प्रयुक्तः । अतशचाक्चपत्वपरो- ` क्षत्वाभ्यां षिभक्तं यज्ञरभदस्ति | तत्सवेमत्र शब्दद्रयेनोपरश्ष्यते | चकारद्रये-

न तयोरूभयोरभावा समुच्वीयेते । एतच्चतुष्टयरूपेण ब्रह्म परिणतमभूत्‌ । निः- ङोषेग वन्तं शक्यं निरुक्तम्‌ । घटोऽयं पुरोदेशवर्ती पए्रथुबष्नोदराकारो म~

- न्मयः स्थूखो जलाधारक्षम इत्यादिना निःशेषेण वक्तं शक्यते । तद्विपरी-

तमनिरुक्तम्‌ । इषुक्षीरादिमाधुयावान्तरभेदः केतकीचम्पकादिगन्धावान्तर- ` भेद इत्यादिकं सामान्याकारिणोच्यते । न त॒ निःरेषेण वक्तं शक्यते । चकारौ ` पूववत्‌ । निख्यनं नीडमाधारः पुष्पगडादिः । तद्विपरीतमनिख्यनम्‌। भपेयो ` गन्धरसादिः । विज्ञानं चेतनं गवाश्वादि । तद्विपरीतमविज्ञानमचेतनं काषटकु- द्यपाषाणादि । सत्यं खोकन्यवहारे बाधरदितं थक्तिरन्लुस्याण्वादि । अदत तु स्पवहारदरायामारोपित रनतसपचोरादि । एतैरुदाहरणेः शतोष्णसुखहुःख- सानावमानादिकः सषे।ऽपि जंगद्विभाग उपर्टक्ष्यते । उपरितनप्तत्यशष्देन ब्र- श्मोच्यते । सत्यं ज्ञानमित्यादिवाक्ये ब्रह्मणः सत्यराब्दा्थत्वावगमात्‌ । सच. स्यच्वत्यादिजगद्विभागदूपेण ब्रह्मेव परिणतममृत्‌। ब्रह्म सद्रपं भवितुमष्ति भो- ` ग्पाकारेण परिणततवात्प्ीरादिवदिति श्रुतेरमिप्रायः । ब्रह्मणः सद्भावं युक्तिभिः ` साधयिता विद्वदनुभवेनापि साधयति । यदिदं किंचेत्यादिना । मोक्तभोग्यह- ` १ यात्कचिदिदं जगट्रर्यते तद्रस्त॒तो जगन्न मवति कितु सत्यमवबाध्यं बह्येति विवेकिन आचक्षते । तस्माद्रि्वदनुभवतिद्धस्य ब्रह्णोऽसत््वमयुक्तय्‌। यथो. कंब्रह्मसद्रावप्रकारकं मन्रयुदाहरति । तदप्येष इत्यादिना । इदं नामहपाभ्या- ` ममिव्यक्तं जगहुत्पत्तः पूरवमसदेवानमिष्यक्तमेवाऽऽसीत्‌ । ततो वै तस्मादेवा- `

ख. यत्वाश । रेख. रो नाऽऽ) ३ ग. "गदिदं त ४ ख. ्वादिः। ५ ख. "णादिः ६ ख. दिः ७ धर. जगद्यहार उ८ घ, ड. "छमभ्यते ) | | क

हवितीयोऽनुवाकः२।] तेत्तिरीयोपनिषरीपिका | १५३

नमिव्यक्तनामदपाह्नद्षणः सदजायतामिव्यक्तनामष्टपं' जंमहुतपन्य्‌ । न चात्र पितुविभक्तः पुत्र इव ब्रह्मणो षिभक्तं जगत्‌ । किंतु तहद्माऽऽत्मानं सच्िदान- करसस्वरूपं स्वयं करन्तरनेरपेक्ष्येणाङुरत जगदाकारेण तवत्‌ । न खड्‌ जगदुपादानं गरत्तिकास्थानीय कुखारस्थानीयं निमित्तं च किंचिह्नह्यभ्यतिरिक्त- ` मस्ति कितु ब्रह्मवोभयस्थानीयम्‌ | यस्मादेवं तस्मात्ह्ह्य सुकृतमित्यनेन श- व्देनोच्यते । सशव्दीऽत्र स्वयंशव्दपयौयः । कतशब्दः कर्तशव्दपयायः । सु- ` कृतं स्वय कतर ब्रह्मत्यवं शाघ्लपिद्धिश्च्यते । जीवास्तु न स्वयं कतरः किल. न्तयामिपरेरिताः कुबन्ति । य आत्मानमन्तरो यमयति। एष त आत्माऽन्तर्या- म्पमृतः । एष एव साधर कमं कारयति । केनापि देवेन हृदि स्थितेन यथा नि- युक्तोऽस्मि तथा करोमीत्यादिश्वुतिस्म्रतिभ्यः । स्वयकतरैतपरसिद्धिरपि बह्म- णः सद्वावं साधयति । अतः प्रकारान्तरेण तं सराधपितुमानन्द हपतामाह । ` यद्रेतदित्यादिना । यदेतप्पूर्वाक्तं यक्ृतशब्दवाच्पं ब्रह्मास्ति स बह्मपदार्थौ र- स एव । रखोकेऽपि तुप्रिरक्षणस्याऽऽनन्दस्य हैतमेघुरादिपदार्थ रस इत्युच्यते । ब्रह्मापि कृतक्ृत्यत्वादि छक्षणस्य तच्वषिदामानन्दस्य हेतुत्वाद्रसो भवति । र- सनीयवेदान्तवाक्यजनितमनोदृत्तिज्ञानेनाऽऽस्वादनीयमिति ब्रह्मणो रसत्वम्‌ । परीतिपुरःसरं रसग्रहणमास्वादनम्‌। ब्रह्म च जिज्ञासुभिः पीतिपवकमेव ग्रह्ते । थी- तिश्वाऽऽनन्दमन्तरेण न समति । तस्माद्रसरब्देन बह्मण आनन्दृषपत्वमुच्यते | नन्वानन्द्‌ रूपत्वाभवेऽपि धर्मो जिज्ञामिः मीतिपएवकमेव गद्यते मेवम्‌ । धर्म मु- ख्यग्रीत्यभावात्‌ । स्वगंरुक्षणषुसाधनत्वोपाधिनेव हि धर्म पीतिः ब्रह्म तु ख-

स्मादुत्तमस्य कस्यचित्सुखस्य साधनं न भवति । ततो युख्यप्रीतिविषयत्वादान-

न्दष्पे ब्रह्म । तदेतदानन्दत्वं रसं हीत्यादिनोपपा्यते। अयं तखवित्परुषो रस ` रुव्ध्वा साक्षात्कृत्य धन्योऽ स्मीर्येवमानन्दवान्मवति । तच्छविदो रोकिकः प्ररितोषहेतुः सक्चन्दनवनितारिखभो न भवति । किं त्वात्मरम एव । वि- रक्तस्प सरगादी रभदुद्धयमावात्‌। आत्मरामान्न परं विद्यत इत्पादिशाघ्रात्‌। तस्माद्विद्रत्परितोाषहेत्वानन्दशूपत्वादपि ब्रह्मणः सत्वमभ्युपेयम्‌ । दिरब्देन विद्रससिद्धिरेव प्रदरिता । किच देहादिचेष्टपेषयिकानन्दहेतुत्वादपि बह्मा- स्तीत्यमिमेत्य तदुभयहेतुत्वं दशयति। को हयोवान्यादित्यादिना। आकाश इति . स॒प्रम्यन्तः परथमान्तो वा सप्रमीपक्षे गुहायां परमे व्योमननित्यत्राभिहिता यो$ ` थः सर एवात्रापि द्रष्टव्यः| प्रथमान्ततपक्षे त्वासमन्तात्काशते सखप्रकाराखेना- .

त जा न नमथ ज ण कोथ नत्त जामतनात ा मनव ग

# एतदपेक्षयाऽन्यप्रकरिणेत्यधेः ।

१६. "नीते २ श, स्मीध्यानः ।

१५९ विद्यारण्पविरचिता [ ब्रह्मवहमा

वभासत इत्याकाशः । तथाविध एष पूव॑वाक्ये रसत्वेनाक्त भात्मष्टप भानन्दो ` यदि न स्पात्तदानींकोद्येव को नाम कतां देहस्यान्तरन्याद्रागादीन्द्रियैशत शन चेष्टायामिति धातुः । फो वा प्राण्यात्माणनकमं श्वा कुर्पति्‌। चश्ुरादी- न्द्रियसाधनक्रियाकरतवमात्मन आथवेणिका आमनन्ति ¦ एप दहि द्रण स्ट श्रोता घ्राता रसयिता मन्ता बोद्धा कतां विज्ञानात्मा पुरुष इति । रोके पाणस दसद्रावयोजेन्ममरणदशनात्माण एवाऽऽत्मेति मढमरसिद्धिस्तामेवोपजीन्य बृह दारण्यके प्राणात्मत्ववादी बाखाक्ित्र द्यात्मवादिनाऽजातशद्चणा सह संवादं च- कार । ततोऽज दशेनादिक्रियाणां क्ता पाण इति श्रमं वारव्रितं कः प्राण्या- दिति एरयगुक्तिः । आनन्दात्मनोऽसन््े प्राणेन साधनेन श्वासक्रियां कः कुर्या- त्‌ । प्राणस्य श्वासक्रियां मरति करणतमेव करतलं तात्मन इत्ययमर्थं उषस्ति- जाह्मणेऽपि स्पष्टमान्नातः । यः प्राणेन प्राणिति सत आत्मा सर्वान्तर इति । पद्यप्पसङ्कस्याऽऽनन्दार्मन इन्द्रिपादिचेष्टाकतूत्वं स्वतो न संभवति तथाऽपि विज्ञानमयकोशोपाधिकस्य तत्सभवति । अतश्चष्ठदितुत्वादरित ब्रह्म । योऽयं चे. टदे तुरानन्दो ऽस्त्येष एव सवान्माणिन आनन्दयाति परितोपयति । अभीष्टवि- पयलमे सति मनो विपयामियृख्यं परित्यज्य विपयान्तरामिरुपषोदयादपर्वम- न्तमुखं पत्पगेत्मानन्दमनुभवति । सोऽय रोके विषयानन्द इत्युच्यते| अनर षरि- पेकिजनप्रसिद्धिचोतनार्थो हिशब्दः । अतस्तद्धतुत्वादपि ब्रह्मास्तीत्यभ्युपग- न्तव्यम्‌ | इत्य कामयितृत्वादिभिररतुमित्रह्मणः सद्वावसाधनादस्ति नास्ति षे त्ययं सशय निराकृतः । अय क्रमपराप्तमव्रद्द्विपयं संशयं बहुवक्तत्यसद्भावात्ताव- द्वस्थाप्याऽऽदौ विद्रद्धिषयं ब्रह्मपा्िसशञयमपाकरोति । यदा देत्पादिना। एष जिनज्ञाफरेतस्मिन्सद्वावसाधनेन यकृते स्वानुभवगम्ये ब्रह्मणि प्रतिष्ठां स्वात्म त्वबुद्धिदार्स्यं यदा रभते । अथ तदानीं स विद्वानभयं जन्ममरणादिभयरहितं मुक्तिपदं भप्ोति । एवशब्देन कारिरम्बो व्यावत्यंते । यदा जानाति तदैव पराप्रोति। मस्मि्रथं विद्ठत्प्सिद्ध हिशब्दो दशचैयत्ि। अदश्यादिविशेषणैश्वत- मिब्रह्म विशिष्यते । चकुरादीन्द्रियैरगम्यत्वादद र्यम्‌ । अतएव कटेराम्नायते। . नैव वाचा न मनसा प्रां शक्यो न चक्षपेति । भरम्यमात्मीये रिषं तद्र- दितमनातम्यमनुमानेनाप्यगम्पमित्यथैः । एतदप्यन्यत्राऽऽम्नातम्‌ । निविक- रपमनन्तं च हेतुदृष्टान्तवजितमिति । यद्यपि शरीरत्रयं लीवारमत्तवन्धिर्ष्धिं लगत्कवरत्वगरीश्वरि्ं तथाऽपि निष्पपश्चत्ह्मारमत्तच्वस्य साधने न रिचि- दिद्धमस्ति। निःशेषेण वक्तु शक्यं निरुक्तं तद्विपरीतमनिरूक्तम्‌ । न ब्रह्मततस्या- `

3 घ. ` सलवा" । २ ध. "गान" ३ च" त्मबु"। ४ परर प्राप्तो भवति ।

द्िवौयोऽनुवाकः२।| तेत्तिरीयोपनिषदीपिका | १५५

मिधायकः कथिच्छब्दोऽस्ति । यतो वाचो निवतेन्त इति श्रुते; । अहश्यत्वा- दिमिच्चिमिरविशेषणेः प्रत्यक्षानुमानागमगम्यत्वे निराकृतम्‌ । तावता कृत्स्न- फायप्रपश्चपेरु्षण्य सिद्धम्‌ । अनिरख्पनमनाधारम्‌ । स भगवः कसिमन्प्रतिषित इति सखे महिम्न।तश्चुत्यन्तरात्‌ । गूराज्ञानस्य प्रमाणे्नयगस्यत्वाभवेऽपि ह्मण्याभितत्वात्साधारत्वमस्तीति तद्वेरुक्षण्याथेमनिरुयनमिस्युच्यते । अभयं ग्तिष्ठामित्पभयशब्देन दवैतरादित्यंमित्युच्यते । विभेत्यस्मादितिव्युत्पच्या भयं बरह्मव्यतिरिक्त वस्तु कथ्यते । द्वितींयाद्क मयं भवतीति श्रुत्यन्तरात्‌ । भह- मन्या ब्रह्मान्यदित्येतादश् द्वैतं भयं तद्रहितमभयं तचथा भवति तथा प्रतिः रमत इति योजनीयम्‌ । विदुषो ब्रह्मपाप्निनिश्चयेन पथा संशयो निराङत! ` एवमविटुषो ब्रह्मपराप्त्यभावनिश्चयेन संडयमपाकरोति । यदा देवेष इत्यादि- ना। उच्छब्दो ऽपिशब्दारथ वतेते। अरशब्दोऽस्पवाची । अन्तरशब्दो मेदवाची | एष रोकिकः पुमानेतस्मिन्त्रह्मण्यल्पमपि मेदं स्वातिरिक्ततं पदा कुरते स्वस्माद्वेदेन बह्म परयति | तदेव तस्य जन्ममरणादिससारभय भवति । जीवन्रह्म- भेदस्य वास्तवत्वाभावामिप्रायेणाद्पमपील्युक्तम्‌ । मेददरिनः । ससारपाप्तौ श्रुत्यन्तरम्रसिद्धि दिशब्देन दरयति । म्रर्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नाने

व परयति । ब्रह्म तं परादायोऽन्यत्राऽऽत्मनो बह्म वेदेत्पाच्याः श्रुतयो द्रः `

व्याः । ननु यः पुमान्कमंकाण्डा्थमरपास्यं सगुणं बह्म वा नानाति त- स्यापि विच्यावच्वेन निगुण बह्यज्ञानिवन्युक्तिः स्यादित्याह निराचष्टे । त~ . त्वेवेति । तुशब्दो गुक्तिशङ्कं निवतेयति । विदुषो ऽप्यमन्वानस्य ब्ह्मतच्व- मजानतां भेददशित्वात्तदेव भयमत्यन्तगरढस्येव जन्ममरणसंसारभयं भवति । विद्यान्तरयुक्तस्यापि ब्रह्मतच्वज्ञानरदहितस्य भयमित्पस्मिन्नप्य्थं शोकयुदा- हरति । तदप्येष इत्यादिना । यः पूवेजन्मनि प्रकृष्टे ज्ञानकमंणी अनुष्टा- यास्मिञ्चन्मनि वायुदेवेनोत्पनः सोऽयं तथापिधमहिमोपेतोऽपि देवोऽपि सन्नस्मादन्तयामिषूपाह्ह्यणो भीषा भयेन पवते निरन्तरमनरुसः सचरति । एवं दृर्यादिष्ु योजनीयम्‌ । अभिरिन्द्रश्च खव्यापारं कुरुत इति शेषः| उक्तदेवताचतुष्टयपिक्षया मत्योः पञ्चमत्वं स च क्षीणाबुषः प्राणिना मारयि- ` तुं त्र तत्र सदा धावति । यद्यप्यसङ्कस्य निगुंणस्य ब्रह्मणो भयहेतुत्वं ना- स्ति तथाऽपि मायोपाधिकस्यान्तयागमित्वेन तत्संभवति । तदुक्तं वातिककारः(

निपम्पकार्यमापेक्ष्य नियन्वैष तमोवधिरिति । श्रुत्यन्तरं च । यों बायुमन्त- रो यमयत्येष त आत्माऽन्तयीम्यमतः । एतस्य षा अक्षरस्य प्रशासनं गारे

िधमधकन्नननेः

१ घ्‌. “णय > क. सर. घ, ङ श्मुच्य ३ ध्‌. श्रथ

१५६ विारण्यतिरधिता [ जह्मबहयां

स याचन्द्रमसौ विधृती तिष्ठत इत्यादिकमुदाहा्यम्‌ । भस्य च भयहेतोनियाम- कस्यान्तयामिणो ब्रह्मत्वं प्रथमाध्यायस्य द्वितीयपादेश्चचिन्तितम्‌ । प्रधान जीव ईशो वा कोऽन्तयोमी जगत्पति । कारणत्वात्पधानं स्याज्जवो वा क्म णो मुखात्‌ । जीवेकत्वागरतत्वादेरन्तयीमीं पर्वः । द्रष्टत्वदिनं प्रधानं न जी- षौऽपि नियम्यतः | कहदारण्यके पञ्चमाध्याये याज्ञवल्क्य उदर्कं प्रत्याह । यः प्रयिव्यां तिषटन्ष्थ्न्या अन्तरो य॑ षथिवीं न वेद यस्य थिवी डरीरंयः परथिवींमन्तरो यमयत्येष त आत्माऽन्तयौम्यमरत इति । तत्र एथिन्यादिजग- त्पति योऽन्तयोमी भ्रूयते तासमच्रेधा संशये सति प्रधानयिति पाठम्‌ । तस्व सकरुजगदुपादानत्वेन स्वकार्यं प्रति नियामक्त्वसंभवात्‌ । अथवा जनीवोऽ- नतयोमी । स हि धमीधभेषपं कर्मातुष्ितवान्‌ । तच्च कर्मं स्वफर्दानाय फर- भोगसाधनं जगदुत्पादयति । अतः कमद्रारा जगहुत्पादकत्वाज्लीवोऽन्तयोमी- ` ति पठे ब्रमः | एष त आत्माऽन्तयोम्यगरत इत्यन्तयामिणो जीवतादातम्यम- भृतत्वं च श्रूयते तथा एयिव्यन्तरिक्षादिषु स्ववस्तुष्वन्त्यामित्वोपदेश्येन सवेव्यापित्वं प्रतीयते । तेभ्यो हेतुभ्योऽन्तर्यांभी परमेश्वरः । न च प्रधान स्यान्त्यामित्वं संभवति । अद्रो द्रष्ऽश्चुतः शतेति द्रष्त्वश्नोवत्वा्यवग्‌- ` भात्‌ 1 अचेतनस्य प्रधानस्य तदसंभवात्‌ । नापि जीवाोऽन्तयोमी । य आत्मा- नमन्तरां यमयतीति जीवस्य नियस्यत्वश्रवणात्‌ । तस्मादन्तयामी परमेश्व ` ₹्‌:} एतस्माद्रयमज्ञानिन एव । न तु तच्वविदः। तदेवं सवषां प्रश्नानायुत्तर स~ ` घनम्‌ । पवतर यदुक्तं सोऽश्चुते सवौन्कामान्पहेति यदपि रसो वे स इत्यानन्दष्-~ पत्वं सूत्रित तदुभयं निर्णेतुं विचारैमवतारयति । सेषेति । तच्छब्देन मीमां- ` सायाः श्ुत्यन्तरपरसिद्धिः प्दश्यते । बृहदारण्यके हिस यो मनुष्याणां राद्धः समृद्ध भवत्यन्यषामधिपफ्तिः संवमोनुष्यकेमोगेः संपन्नतमः स मनुष्याणां पर- मर भानन्द्‌ इत्यादिनाऽऽनन्दनिणंयः पपञ्चितः। राद्धो देदेन्द्रिपादिपाव्वरक्षण- सिद्धपेतः । समृद्धो विद्यादि गणक्षपन्नः । एतच्छब्देनानन्तरग्रन्थे वक्ष्यमाण ` तां दशयति । किमयं ब्रह्मानन्दो खोकिकानन्दवद्विषयविषयिसंबन्पेन जन्य ` त आहीस्ित्स्वामाविक्र इत्येषा मीमांसा परवर्तते । तत्र स्वाभाविके ब्रह्मान न्दं विवेक्तं द्वारभूता अन्ये पिषयानन्दाः क्रमेणोपन्पस्यन्ते । एतेषां ब्रह्मान- ` न्दर्शत्वानिश्वयद्रारत्वञुपपन्नम्‌ । तद्धेशत्वं चेवं द्रष्टव्यम्‌ । अविद्यया विवेके ` तिरस्कियमाणे सत्युर्कृष्यमाणायां चाविच्यायां हिरण्यगभ॑मारमभ्य मनुष्यपयैन्ते- `

‡ अन्तयाम्यधिदेवारिषु तद्धमैव्यपदेशात्‌ । अ १पा१२अ०५

१य्‌' तस्य्‌ ।२ष्‌, रय। ख, रमेरचयति। ३ ख. "चान्‌! ४ धु. द््ात्तन्न!

ह्िवीयोऽनुवाकः२।] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका। १५७

ष जीवेषु ब्रह्मानन्दस्तत्तत्कमंवशाद्विषयादिसाधनसंबन्धवशाच यथाविज्ञानं भा- हपमानतयाऽपक्षीयमाणश्चञ्चरो व्यवस्थितो रखोकिकः संपत । स एव पुनर विद्याकामकमंग्रकषण मनुष्यगन्धवादिषु हिरण्यगभपयन्तमत्तरोत्तरभमिषु श~ तगुणोत्कषयुक्तोऽकामहतविद्च्छरोत्रियपत्यक्षो विभाव्यते । विद्यया तविचा- कृते पिषयविषयिविभागे निवृचे सति स्वाभाविकः परिपणे एक एवाऽऽत्मान- म्दोऽवतिष्ठते । तस्य द्वारभूतेषु विषयानन्देष्वस्मत्पमसिद्धमानन्दमादो तावद ति । युवास्यादित्यादिना । मनुष्यस्य बास्ये विषयगुणानमिन्ञत्वार्सक्चन्द- नवनितादि विषयानन्दो नास्ति । बाधके तदभिज्ञव्वेऽपि भोक्मसमथंत्वादसी नास्ति । अतो योवनमेव परिशिष्यत इत्यभिप्रेत्य युवा स्यादित्युक्तम्‌ । योव- नेऽपि कुरूपत्वक्रोधादिग्रस्तस्प इःखवाहुख्यात्तदभावाय साधुयुेर्युच्यते । ताहशस्पापि चमुःषषिकरास्र चतुर्दशविद्या स्वेकस्या अप्यभावे दुःखं भवेदिति तद्या च्पथमधघ्पायक इत्युक्तम्‌ । विद्यावतोऽपि कायेषु मन्दप्व्रत्तेरथिमा- न्यादिना भोजनादौ रुचिहीनस्य वा खं न भवतीति तनिष्रस्यथमाशिष् इत्यक्तम्‌ । आशथुतमः सवेकारयेषु सीरं प्रवतत इत्यथः । यद्वा स्वेषु भो- ` स्यद्रव्येषु रुचिवाहुल्येनाऽऽशितरूतमः । इहरस्यापि मनोदाब्योभावे सति न यद्धादौ धरति: स्यादिति तद्वारणाय ददिष इत्युक्तम्‌ । पेयेयुक्तोऽ- पि आसीरबरटीनोऽन्वारोहणादावक्षमः स्यादिति तद्रारपितु बर्षि इत्यु- क्तम्‌ । एतावता भोक्तत्वसंपत्तिरुक्ता । तस्पेयमिति भोग्यसंपत्तिरुच्यते । चतु- रिपु समुद्रवेषटिताया एथिवी सा सवांऽपि वित्तस्य पूणां भांरपद्रन्पनातेन परिता । एतच्चान्येषामधिपतिरित्पादिकस्य श्ुत्यन्तरोक्तस्योपरक्षणम्‌ । यदि फस्यवचित्सा्भोमस्येतत्सवं समवेत्तदानीमयं मानुष आनन्दो भवति । इतोऽवाची नास्तु दःखमिश्चत्वादानन्दा एव न समवन्ति । न खक. किदपि मनुष्यां य- थोक्तसावैभौमादन्यः कचिदपि सवैतस्तृपिमानुपरभ्यते । आनन्दो नाम वृष्ठिः | तस्याः कश्चिद्िपयाभिखापो विसेधी । स चारुब्ये विषये कस्यचित्कस्मिश्िद- वर्यं सेभवत्येव । सा्रभौमस्य तु सर्वविषयाणां मनुष्यरोकवर्तिनां खब्धत्वेन विरोध्यभावानिवि्रा त्रपिरमित्यञ्यते । एवं च सति यावयावदमिरूषनिष्रत्ति- ` सतकृ भवति तावत्तावदानन्दोऽप्युत्कृष्यते । एतदेवाभिमेत्य पूब।क्तादानन्दा- दधिकमदाहरति । ते य इति । ते पूर्वोक्ताः सावंभामनिष्टा मानुषा आनन्दाः शा तसंख्पाका ये सन्ति सोऽयमानन्दसंघो मनुष्यगन्धंवाणामेक आनन्दो भवति।, हातसंख्याकेषु र.र्वभोमेषु यावती ब्रृपिस्तावतीं मनुष्यगन्धैस्येकस्य विधते । .

१ क, ऊ. "लऽ" २ ख. "क्रो ३ ख. "यापु वक्र । ४ घ. तद्वारणाय ।

` ध. व्रमप।

१५८ वि्यारण्यविरचिता [बरह्मवष्यं

भस्मिन्कस्पे मनुष्याः सन्तो विद्याकमविरेषानुष्टानेन गन्धर्वं परापरा मनुष्व गन्धर्वाः । ते हयन्तर्धानादिशक्तियोगेन मनुष्येभ्य उत्कृष्टाः । स चोत्क्पौ गा तिके दरतः । गन्धिनः कामरूपा सन्तधीनादिशक्तयः । रत्यगीतादिङ्श- 1 गन्धर्वाः स्युदरोकिका इति । ततस्तेषां मनुष्यवदानन्दप्रतिषातः प्रायेण ` नास्ति । कदाचित्पसक्तस्पापि परिहाराय साधनसंपत्तिरस्ति | तथा सति चित्तप्रसाद विशेषात्एखविरेषाभित्यक्तिरुपपय्यते । सावंभोमस्य मनुष्येन त~ दयस्याऽऽनन्दस्यास्मामिरपेततितुं शक्यत्वान्न तत्न श्रोत्रिय उदाहृतः । मतु- ` ष्यगन्धवास्त्वन्तरिक्षरोकवासिनः । यक्तगन्धवोप्सरोगणसेवितमन्तरिपमिति- श्रुत्यन्तरात्‌ । अतस्तदीयस्याऽऽनन्दस्याप्रसिद्धतात्ततपसिद्धि मनुष्यरोके द. रोयितुं ओनोत्निय उदाहियते । ्रोत्रियश्छन्दोऽधीत इति पाणिनिना इत्रत त्वात्‌ । स हि सवषु रकेषु व्तमानस्याऽऽनन्दहैतोिपयस्य भोगे प्रपास्साध्पत् सातिशयत्वानित्यत्वदोषाञ्याघ्रानुभवाभ्यां निश्चित्य तत्र निष्कामो भवति। तथा सति मनुष्यगन्धवंरोकगतान्विषयान्भुञ्चानस्य यावानानन्दस्तावानकामहतवे द्विच्छरोन्नियस्यापि विद्यते । अकामहतत्वं तु गन्ध्वैखोकानमिज्ञस्य गूदस्ये- ` दानीं विद्यमानमपि कारान्तरेण शाच्रादमिजानानस्य तद्लोकभोगेच्छायायुख- शायां निवत्ते । श्रोत्रियस्य तु तद्योपदरिनः कदाचिदपि कामानुत्पत्तेरकामह- ` तत्वं स्थितम्‌ । ननु गन्धर्वस्य देत्पगीतादिमिस्तदा कदाचित्तद्ब्च्युद्ाषर- क्षणो दषंशब्दामिेय सानन्द उपपद्यते। न तसावकामरहतस्प श्रोत्रियस्य पि द्यत इति चेन्माभूदयं दषेः। तस्य क्षणिकत्वेन चित्तविकारत्वेन च मुरुपानन्द- त्वाभावाद्विषयम्राप्या तदिच्छायां निदृत्तायां हपौदिविकारेषु च शन्तेषुया गुभिभङ्गिरनुगच्छत्यसो च युख्यानन्दः । तथा च स्मर्यते | यञ्च फामदुषं रोकं यच्च दिव्यं महत्छखम्‌ । तृष्णान्नपद्खस्येते नाहतः पोढज्ञ कलामिति। ` वृषिूपश्चाऽऽनन्दो गन्धर्वेण समानोऽकामहतस्प श्रोत्रियस्य विद्यते । पथो- कपयायद्रयमुत्तरेष्वपि पापेषु चित्तस्य प्रसादातिशपमनुद्रत्य वृषिरुक्रण- स्याऽऽनन्दस्याऽऽविभावातिङयो व्याख्येयः । तत्र वृत्तीयपर्ययमाह । तेये शतं मनुष्येति । षकार एव देवखोके समत्पना गायका देवगन्धवाः । चत॑ ` पर्यांयमाह्‌ । ते ये शतं देवेति । चिरकारस्थायी यो टोकस्तमालोकयन्त इति ` चिरखोकरोकाः । पञ्चमं पर्यायमाह । ते ये शतं पितृणामिति । पिवृखोकादू- घ्वेभावी कश्चिदाजानाखूपों देव रोकविशेषस्तत्नोखनना भाजानजाः । षष पर्याय. 1

मि 1101

ग. घ टृत्तमी। रम्‌, घ, ठृत्तगी1 ख. "भङ्ग्यनु" ४ ग. घ. "च्छति चैव पु५ह्‌.

द्वितीयोऽनुवाकः२।] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका | १५९

माह । ते ये रातमाजानजानामिति । भाजानजदेवभोगादप्युत्तमं भोगं भाप ये वेदिकं कमेविरेषमनुष्टाय देवान्प्ा्चुवनित ते कर्मदेवाख्या देवाः। सपमं पयौयमाह। ते ये दातं कमेदेवानामिति। जनयच्िशद्धविभजोऽतर देवशब्देन विवक्षिताः अष्टमं पयायमाह । ते ये शतं देवानामिति । इन्द्रो हविर्ुजां स्वामी । नवमं पयीयमाह । ते ये शतमिन्द्रस्यति । व्रहस्पतिरिनद्रस्याऽऽचायेः। दशमं पयोयमाह। ते ये शतं वु- हस्पतेरिति । म्रजापतिषिराट्‌पुरुषः । एकादशं पयायमाह । ते ये शतं प्रजापतेरि ति। बद्या हिरण्यगभः कृत्स्नसंसारमण्डरत्यापी समष्टिव्यष्टिशूपः सूनात्मास च शरीरिणां मध्ये प्रथमः। हिरण्यगभेः समवतैताग्र इति श्तेः स वै शरीरी प्रथम स पे पुरुष उच्यते। आदिकर्ता स भूतानां बरह्माऽग्रे समवर्ततेतिस्यतेश्च | सांसारिक आनन्दात्कषस्तत्नर विश्राम्यति । उक्तरीत्या श्रोत्रिये स्वषामान- न्दानां सद्भावेन सोऽश्रुते सर्वान्कामान्स हत्ययमथं उपपादितो भवति । तदेवं परमानन्दद्वारभूतः सांसारिक आनन्दोत्कषं आगमेन श्रोतरियप्रत्यक्षण चो- दहतः । अथ बोधन।य ब्रह्मानन्दं दशयति । सष यश्चायमिति । परषशब्देन बुभृत्सुरमनुष्यो विवक्षितः । तस्मिन्कश्चिदानन्दो विद्यते । तत्सद्भावे यौक्तिक- प्िद्धिरतुभवपसिद्धिश्च सोऽयमित्येताभ्यां पदाभ्यां क्रेमण निर्दिश्यते । तत्र योक्तिकपसिद्धिः श्रुत्यन्तरे प्रपञ्चिता । अत्मनस्त॒ कामाय स्वं परियं भवती ति प्रतिज्ञाय पुत्रवित्तादिष्पस्य स्वस्य भोग्यज्ातस्याऽऽत्मशेषतया परिपश्े सत्यात्मनः परभीति विषयतवेनाऽ ऽनन्द्‌ पत्वमुपपादितं भवति । तथा सर्वदाऽ- ह भूयास कदाचिदपि ममास माभदित्येवमात्मन आनन्दष्पतवं स्वैः प्रा गिभिरनुभूयते । चकारो बुभुत्छुसनातीयप्राण्यन्तगंतानन्दसपगचयार्थः। ते- नाऽऽध्यात्मिकाधिमोतिकश्च सर्वोऽप्यानन्दः संशहीतो भवति । वेदे प्रायेणा- स्माह्धोकादगं सोकमित्यादाविदमदःरब्दो पत्यक्षपरोक्षवाचको । ततोऽत्राप्य- स्माकं परोक्त आदित्यदेहेऽवस्थित आनन्दोऽसापित्यनेन शब्देन विवक्षितः चकार आदित्यसजातायदेवतान्तरगतानन्दसमच पाथः । तेनाऽऽधपिदैविकः स- ्पोऽप्पानन्दः संण्हीतो भवति । एवं च सत्पध्यात्ममधिभूतमधिदेवं च सेष- पाधिषु योऽयमानन्दोऽस्ति स स्वौऽपि खष्पेणेक एव न तु मिद्यते । मा- नुषानन्दो देवानन्द इत्येवमुपाधिपरामशंपुरःसरमेव हि भेदः प्रतीयते । यथा घटाकाशो मगकाश इत्येवमुपाधिपरामशदेष तारतम्यरक्षणो मेदस्तद्रतस- वोऽयमखण्डेकरसो ब्रह्मानन्दस्तदीयो हिरण्यगमीदिस्थावरान्तोपाधिकृतश्च भे दः श्युत्यन्तरे विस्पष्टमाश्नातः । एषोऽस्य परम आनन्द एतस्पेवाऽऽनन्दस्या-

1 क. ख.घ.ङ. नदे। रध. भतः। ग. तेना

९६० विचीरण्यपिरचिता [ ब्रह्मवर्घ्या

न्यानि भूतानि मात्रामुपनीदन्तीति । यस्याखण्डेकरसस्यास्य स्षमुद्रस्थानीय-

स्याऽऽनन्दस्य विन्दुस्थानीया हिरण्यगभीचानन्दाः । सोऽयमेक आनन्दो बुभु- त्सुभिवोद्रव्य इत्येवं मीमांसया निर्णयः संपन्नः । यथोक्तानन्दवेदनस्य एं दशै- यति। सय इत्यादिना । यः पुमानेवमुक्तमकरिण निजानन्दं वेत्ति स पुमाननेनेव क्रमेण तमानन्दं प्रा्रोति | सत्यज्ञानादिरक्षणं बरह्म स्वकीयमायाशक्तिवशादाका- शादिकमस्मदेहान्तं जगनत्छष्टा देहादिपशकोशरूपायां गुहायां पविष्टमिवाभ्यन्तरे ` निरूपाधिकषूपेण सान्षात्कारयोग्यं सदवतिष्ठते । तचाखण्डेकरसं परमानन्दस्व- ` छपमित्ययगक्तप्रकारः । तेन प्रकारेण विदितवत आनन्दपाघ्रौ क्रमोऽभिधींयते |

भोक्ताभोग्यं चेति द्विविध जगह्नह्मणा खष्म्‌ । तन्न प्रत्यक्चैतन्यषूपमात्मानमार-

भ्य देहपयन्तो ऽहंपत्ययगम्यो जगद्धागो भोक्ता । देदाद्भहिरिदंपरत्ययेनावलो- क्यमानः पुत्रभा्दिष्पो जगद्धागो भोग्यः । तत्र यचप्यात्मव्यवहारोऽस्तित. दीयसखदुःखयोरहं खी दुःखीत्येवं सवैरमभिगम्यमानत्वात्‌ । तथाऽपि पुत्रादिषु स्वस्माद्ेदस्य विस्पष्टं भासमानत्वाद्रौणमेवाऽऽत्मत्वम्‌ । न तु मुख्यमित्यमिपरेत्य ` श्ुतिस्तना ऽऽत्मत्वबुद्धि निवारयितुमनमयमार्मानयुपदिदेश । भुत्युरपि तदेत- दवगम्यास्माष्ोकादिदप्रत्पयेनावखोक्यमाना्पुत्रादेः परेत्य परत्याब्रत्य तनन निसपे- ` क्षो भृत्वाऽन्नमयं श्चुतिबोधितमेतय॒पसंक्रायति प्राप्रोति । पुत्ादिखुखदुःखयीः स्व कींयत्वाभिमानं परित्य्यान्नमयमात्रे पयंवस्यतीत्यथेः। एवं क्रमेण प्राणमयादु _ पसंक्रमणं द्रष्टव्यम्‌ । आनन्दमयमुपसंक्रम्य तत्रापि प्रियादिचतुष्यं क्रमेण प- रित्यस्य ब्रह्म पुच्छमित्युक्तेऽखण्डेकरसानन्दे पयेवस्यतीत्यथेः । नन्वेवं विच्छ- ब्देन किं परमात्मा विवक्षितः किंवाततोऽन्यः कश्ित्‌। नाऽऽदः। तस्य वेदित- व्यस्वेन वेदितृत्वानुपपत्तेः। न द्वितीयः। तच्वमस्यादिश्चुतिविरोधात्‌। नेष दोषः। ` परमात्मन एव देहेन्द्रियादुपाधिविशिषटखाकारेण वेदितुत्वमखण्डेकरसानन्ददप- ` त्वेन वेद्यतवमित्पुभयोपपत्तेः। नतु य एवविंत्स उपसंक्रामतीति श्रूयते। संक्रमणं म दृढसयोगदपमाप्रिः । जर्का तृणे संक्रामतात्यादां तथा दृष्टत्वात्‌ । न ` हि देहन््ियाचुपाधिपिशिष्टस्य वेदितुरनमयादिषु यथोक्तसंक्रमणं संभवतीति- ` चेन्न । संक्र्मराब्देनात्र भ्रान्तिविनाशरुक्षणस्य विद्याएर्स्य विवक्षितत्वात्‌ । ` तथा च भाष्यकरिरुक्तम्‌ । एतस्मिविद्याविभ्रमनाशे संक्रमरशब्द उपच्य॑त ` इति । न हि युख्यक्तक्रमणस्य वेदनमात्रं साधनं भवति । कज्जरुमयमित्यादि- ` ज्ञानमात्रेण तत्सक्रमणादशनात्‌ । भस्माह्लोकात्ेत्येत्यनेनेव वाक्येन प्रथमप्‌- यापे बाह्यपुत्रादिविषयभ्रान्तिनाशोऽमिहित इतिचेदेवं तद्येनमयसंक्रमणोक्तया `

१ख. छम्डर 1२ षघष्पं।३ब'्योः स्वीकृतला" 1 * स. "मण" 1 ५ ग.म्णेतयापु1

हितीयोऽनवाकः २।] तेतिरीयोपनिषदीपिका। १६९१

पुत्रादिश्रमस्य पुनर तुत्पत्तिर्विवक्ष्यताम्‌ । अतएवास्मामिरदैहमात्रे पयेवस्पतीति संक्रमणाभिपरायो ऽभिहितः। अनेनव न्यायेन प्राणमयालमवेदने सत्यननमयात्म- त्वश्रमस्य विनष्टस्य पएनरनुत्पत्तिः पाणमयसंक्रमणम्‌ | एवमुत्तरनापि द- व्यम्‌ । अच्रमयादिषु यख्यात्मत्वामावेऽप्यहंपरत्पयगम्यत्वरुक्षणं भरान्ति- प्रततमात्मत्वमभ्युपेत्यान्नमयमात्मानमित्यात्मशब्दः प्रयुक्तः | आनन्दमयको- शगतस्य पियाययवयवचतुष्टयस्याऽऽनन्दे मुख्यानन्द ब्रह्मण्यवाङ्मनसगोच- रत्वमभिपेत्य विद्यमानमपि तत्सक्रमणं श्रुत्या नोक्तम्‌ । अथामिपेतमवा- ब््रनसगोचरत्वं स्पष्टीकर्त श्छोकयुदाहरति। तदप्येष इति। मनोमयपस्तावश्छो- के व्याख्यातं तदनुसंधेयम्‌ । किंच वाचो ऽभिधायकाः राब्दास्ते च सपिकस्पे- षु वस्तुषु व्युत्पन्नाः । प्रयोक्तभिस्त वस्तत्वसामान्यानिर्विकस्पेऽपि ब्रह्मणि प- काशनाय प्रयुज्यमाना अप्यनमिधाय निवतेन्ते | स्वकोयादमिधानसामथ्योद्धी- यन्ते । मनश्चातीन्द्रियार्थे शब्दानसारेण स्वेत प्रवतते न तु स्वातञ्येण | तथा सत्यत्र शाब्देष॒ निद्रत्तेषु तेः सह स्वयमपि निवर्तते । अतो ब्रह्मानन्दस्य हिर- ण्यगभानन्दादाधिक्यादेतावदिति षक्तमवगन्तं वा न शक्यते । तादशं ब्रह्मणः स्वरूपभूतमानन्दं छक्षणादच्या शददेष्वेव बोधयत्सु तथेव मनसा यः पुमान्वे- तिस पुमान्दकुतोऽपि न विभेति । पूर्वत्र परस्तावानुसारेण मनोमयोपाधिविशि- ट त्रह्मोपासीनस्येह जन्मनि जन्मान्तरे वा कदाचिदपि भीतिनास्ति । प्रसं- ताया भीतेः मतीकारसद्वाव्ादित्यभिगेत्योक्तय्‌ । इह त्वद्वितीयन्रह्मानन्दं परमा- णेन विजानतो भयकारणमेव नास्तीत्यभिपेत्य कुतश्चनेत्पुक्त्‌ । द्वितीयाद्रे भ- यं भवतीति श्चत्पा स्वातिरिक्तं वस्तु भयकारणम्‌ । तवाद्वितीये ब्रह्मणि ना- स्तीस्यभिप्रायः । यदुक्तं वाक्यृत्तिकारैः | त्वमथंमेवं निश्चित्य तदर्थं चि- त्पुनः । अतद्याव्रृत्तिषपेण साक्षाद्विधियुखेन चेति । तत्र सत्य ज्ञानमनन्त ब्र- हत्येतद्विधियरख॑म्‌ । एतस्मिन्विधिषटपे बोपे गुणानामानन्दस्वयंन्यातिष्टादी- नाम्रपसंहारः परवंम॒दाहतः। यतो वाचो निवर्तन्त इत्यतद्यादृत्तिषटपम्‌। तस्मिन स्थूखुमनण्वहस्वमित्यादीनायुपसंहारस्तृतीयाध्यायस्य तृतीयपादे कचिन्तितिः । निषेधानामसंहारः संहारो बा न संहृतिः । आनन्दादिवदात्मत्व नषा सभाव्य- ते यतः । श्चतानामाहूतानां च निषधानां समा यतः । आत्मरक्षकता तस्मा

# अक्षरधियां वव्तेधः सामान्यतद्धावाभ्यामौपसदवत्तदुक्तम्‌ । अ० ३ पा० &अ० र

न्दस्याऽऽहि २ घ. च््देष्वव्र ३ घ. सक्तमी। ४. चद्व । ^ वेति । ६ क.ख.ग,डः. खम्‌ ।त्‌। ७ क्षणता। ८ घ, मार्गितरा । | >१ |

१६२ विद्यारण्यविरचिता [ ब्रह्मव्यं

दयणे केचिनिषेधाः शरुताः । तथा कख्वद्धीप्वशव्दमस्यशंमटपमन्ययमिति । ए- बमन्यत्राप्युदादहायरम्‌ । तत्र निपेधानां परस्परमुपसंहारो नास्त्पानन्दसत्य. त्वादिधमेवदात्मस्वरूपत्वामावेनोपसंदारे भयोजनाभावादिति मर्ते ब्रूमः प. था स्वाखायां श्रूपमाणानां निपधानामात्मस्वषटपत्वाभावेऽप्यात्मोपरक्षक- खम्‌ । तया शाखान्तरेभ्य उपसंहृतानां निषेधानामपि तर्समानम्‌ । न घ स्वशाखोक्तनिपेधेरेवोपलक्षणसिद्धावितरोपसंहासैयय्यं दा्व्याधिक्यार्थतरा- त्‌ । अन्यधा स्वशाञ्ायामपि द्वित्निपरतिषेधमान्रेण तत्सिद्धावितरैय्यं परस रुप्रत । तस्मानिपेधा उपसदर्तत्याः । उपसंहते नेति नेतीतिनिषेपे कश्िद्धिशे- स्तत्रैव द्वितीयपादे ्विम्तितः । ब्रह्मापि नेति नेतीति निपिद्धमथवा नहि । द्विरुक्त्या ब्रह्मजगती निंषिष्येते उभे भपि । वीप्तेय नेतिश्ब्दोकता सर्वहर्य- निषिद्धये । अनिदं सत्यसत्यं च बरह्मकं दिष्यतेऽवधि । द्वे वाव ब्रह्मणो द्रे मूतं चेवामूरत चेत्येतस्मिन्बाह्मणे महता पवन्धेन एथिन्यपरेनोरक्षणं मूर्धं वायवाकाञ्चादिरक्षणमग्रतं च एर मपड्धयान्ते ब्रह्मोपदे टुमिदमृक्तम्‌ । अथात भा- देशो नेति नेतीति। अस्यायमर्थः] हपद्वयथनानन्तरं रूपिणो बरह्मणो वक्तव्य त्वाति नेतीत्ययं ब्रह्मोपदेश इति प्रवपक्षी मन्यते । जगत एकस्यैकेन ने- ` तिशब्देन निषिद्धते द्वितीयो नेतिशचब्दो निरर्थकः स्यात्‌ । अतो नकारेण द्वितीयेन ब्रह्मापि निषिष्यत इति प्ते ब्रूमः । न तावद्वितीयस्य निषेधस्य वेयं वीप्तार्थत्वात्‌ । सत्यां च वीप्सायां यचदरश्यत इति शब्द निशा च तत्सर्वं ब्रह्म न भवतीति निषिद्धं भविष्यति । अन्तरेण त॒ वीप्समिकेमैव नका- रेण श्रताग्रतेयोः पङृततेनेतिशब्द निरदेशाश्योर्निपेषे सति मर्ताचमादस्य गरखा लानस्य चा निंपिदधत्वाचयो वैत्वे मसञ्येत । ननु सत्यामपि वीसायामसतयेव दोषः । पीप्साया निरद्गुरात्वाद्रद्यापि निपिष्यत इति तन्न । ब्रह्मणो दर्य- सव्राभावेन निषेष्यसम्पकेतिशब्दानहंत्वात्‌ । किंच । अयात यादेश इति मह- ता संरम्भेण ब्रह्मोपदेष्टं परतिज्ञाय तदेव ब्रह्म निपेैन्ती श्रुतिः कथं न व्याह ` न्येत । पाक्यरेषश्च न ब्रह्मनिपेपे संगच्छेत । वाक्यशेषे च सत्यस्य सत्यमि- त्यादिना विवक्षितस्य ब्रह्मणो रोकिकर्सत्याद्रिरिनदीसमृद्रदिरपधिकमात्यन्ति- के सत्यत्वं सूचयितुं नाम निर्दिष्टम्‌ । सर्वनिपेधपक्ते स्वमप्येतत्कदधितं स्पात्‌ । तस्मान ब्रहम निषिध्यते । नतु न बिमेति कुतश्चनति यदुक्तं तदसत्‌ । धर्मा-

11 मणाम्‌ साता मति

% प्रकृतत्वं दि प्रतिपरेधति ततो ब्रवीति च भृयः।म० ३ प्राच र्‌ अ ६

णन मजानं पननम 0 णातत नोने )९९५. गर्ग क एको यिना की

+

1 क. ग्ध. ड. क्यात्‌ । अ रक. ख.ग. ठ. "निषेध्ये ते। ३ ग. निष्यते । ४क. ल. 7. केन न" । ५ क. ग. ड. गिमेधात्त ६ क. ख. ड, "णो निेष्यला। ७ क. स. ड. "वती- तिश! ८ क, ख, ठ. "स्यगिर ९ कर. ख, ड. ^न्तिकस^।

द्वितीयोऽनुवाकः २।] ैत्िरीयोपनिषदीपिका । ९६३

धर्मजनितसंतापस्य भयहेतो्वि्यमानत्वादित्याशङ्कयाऽऽह । एत हवति । ्ररणकारे परत्यासने सति सवेषां पाणिनां मनस्येतादशीं चिन्ता संतापजनंयति। कीदरी चिन्तेति चेत्साऽभिधीयते | पुरा योने देहेन्द्रियादिपायये सति द्रव्यादि- पाधनसंपत्तौ च सत्यामहं साधु स्वगरोकादिस्षधनं यागदानादिकं पुण्यं कम कि- मिति न कृतवानस्मि नरकसाधनं परद्रव्यापदहारादिकं पापं कमं किमिति कृत्वाः नस्मीति सेयं चिन्ता स्वेषां संतापेतुरप्येतं ब्रह्मविदमेकमेव पुरुषं न तपति। तापा- भावे हेतुमाह । स य एवमिति! यः पुमानेते पुण्यपापकर्मगी एवं संतापहेतुस्वेन पिद्रा- नभवति शास्रोपपत्तिभ्यां जानाति। स पुमान्कमंपयुक्तसंतापनिवारणायाऽऽत्मानं स्प्रणुते पीणयति बख्यति च । स्प पीतिबर्योरिति धातुः। भयमात्मा साक्षीनतु धमोधमेयोः कर्तत्येवं निश्चयेन संतापरहितः पीतो मवति। बद्याहमितिनिश्चयेन ध- मोधमेतत्फरादि कृत्छषंसारहैतोरविद्याया अपि निव्रत्तत्वात्मबलो भवति। नास्य धमोधमादिकृतः पराजयः कदाचिदपि भवतीत्यथंः। नन्वात्मनोऽकतृत्पे ब्रह्मस्वे वाऽवगतेऽपि प्रवतैमानेर्दैदेन्द्रियेः पुण्यपापे अवरयं निष्पद्यते परवानषिति अपि विचेते एवेत्यागशङ्कयाऽऽह । उभे देवेति । यः पुमानेषं पुण्यपापयोस्तापहेत- त्वमात्मन्नानस्य च तापनिवारकत्वं पेद । एते उभे पुण्यपापे आत्मानमेव स्प्र- णुते परयति । धातूनामनेकाथत्वमिति हि केपाकरणन्यायः । शाघरषएटया त- योः पुण्यपापयोः परमार्मस्वरूपत्वमेवानुसदधाति । न तु मायाकल्पितं पुण्य-~ पापषृपत्वम्‌ । भस्मिनर्थं तत्ववित्यक्षिद्धं दशयतु हिशब्दः प्रयुक्तः। यदा. ब्र दयपिदः स्वात्मव्यतिरेकेण पवानुष्टिते पश्रादनुष्टास्यमाने च पण्यपापे. स्वष्पे- णेव न स्तस्तदा तचिन्ताकृतस्तापो नास्ताति किम वे्तव्यभित्य्भिपरायः। पपराहित्यं चतुयाघ्यायस्य प्रथमपादे चिन्तितम्‌ । द्वातिनः पपरख्पोऽस्ि. नास्ति षाऽनुपमोगतः । अनाश्च इति शाघ्रेषु घोषा्ैपोऽस्य वियते । अक्ना- त्मधिया वस्त॒महिश्चैव न रिप्यते । अश्चषनाशावप्युक्तावज्ञे घोषस्तु साथकः।

नाभक्तं क्षीयते कमं कट्पकोटिशतेरपीतिं भोगमन्तरेण पपाविनाशस्य सवं-

रा्रपसिद्धत्वाद्रमज्ञानिनोऽप्यस्ति पापरेप इति मापि ब्रूमः। तन तावनिगंण- ` ब्रह्माल्मतच्वविदः पापरेपशङ्ाऽपि नोदेति । नाकाषं न करोमि न करिष्यामी

तिकारत्रयेऽप्यकतुबह्यस्वटपेम निश्वितत्वात्‌। नद्यकतैरपं च मन्दा अपि श~ छन्ते। नापि सम॒णब्रह्मविदो रेपो ऽस्ति। अश्वेषविनाशयोः श्रुतत्वात्‌ । बह्मसा-

तमाम त जतम अन

ममन मा-क 0 मनम

याकता णी १ घ. स्वर्गादि" २ ग. प्रण्यक्र ३ ल, "धर्मक. उ. ग,"पापरहितत्व॑। ५ ग. घ, ति.पा ‰ ग्‌. "णन्रह्मवि" व हि |

शदे विद्यारण्यरिरधिता [तरह्मवह्यौ `

लत्कारादृर्ध्वं देहन्द्रिपव्यवहारवशात्संभाषितस्य पापस्याश्वेषः -श्रयते । तथा ` पुष्करपसश्च आपो न छडिष्यन्त एवमेवविदि पापं कर्मन शिष्यत इति। साक्षात्का- रात्पूर्वं त्विह जन्मनिजन्मान्तरेषु च संचितस्य पापसंघस्य विनाशः श्रूयते। तचथे- षीकातूरुममो प्रोतं च पदृयेतेवं हास्य स्वँ पाप्मानः परदृयन्त इति । नभक्तमित्यादि- शाखं तु सगणनिगेणबह्मज्ञानरहितदिषयमप्‌ । तस्मानास्तिज्ञानिनः पापलेपइति। पुण्यराहित्यं च तत्रैव चिन्तितम्‌ । पुण्येन लिप्यते नो वा रिप्यतेऽसौ श्चुतस्वतः।

न हि चोतेन पुण्येन शोत ज्ञानं िरुध्यते। अपो दस्तुप्ामथ्यात्समानः पण्य- ` पापयाः | श्चुत पुण्यं पएपतया तरण च सम श्च॒तप्‌ | मा भृत्पापर्पः पण्यरे- ` पस्तु विद्यते । पुण्यस्य श्रोतत्वेन श्रौतबद्यज्ञनेन सह पिसेधाभावादिति प्रपि बमः । अकत।ऽऽत्मा वस्तुक्तामथ्यात्पापवत्पुण्येनापि न छ्म्यते । सगुणज्ञानि- नस्तृपाष्षनव्यतिरिक्तं काम्यं पुण्यं एापवदधमजन्मदेहहेतत्वात्पापंसममेवेति म~ _ स्वा पापत्ेनेव दहरविद्यावाक्यशेषे श्चुतिः परामृशति । स्व पाप्मानोऽतो नि- वतन्त इति । अस्यायमर्थः। शरुकृतं दुष्कृतं तत्कल च पूर्ववाक्ये यचदनुक्रान्तं ` ते सवै पाप्मानोऽस्माहुपासकाभिवतेन्ते । किच । उभे देवेष एते तरतीति ` श्रुतिः पुण्यषाष्योरूभयोज्ञानिना तरणं सममेव घते । तस्मात्पप्वत्यष्येनापि

न छ्प्यते। प्रारब्धयोरविनाशस्तत्रेव 1! चिन्तितः। आरब्धे नदयतो नीवास्-

प्चिते इव नरयतः । उभयत्राप्यकतृतवं तद्धाधः सदशः खट । अददिहपातं स- सारश्वुतेरदुभवादपि ¦! इषुवक्रादिदष्टान्तानेवाऽऽर्व्धे विनरयतः । ज्ञानप्पू्वं संचिते पुण्यपपे द्विषिधे | आरब्धे अनारब्ये च | तयोरकवैत्वमात्मनः समाने -तद्धाधश्च समः ¦ ततोऽनारब्धवदारब्धयोरपि ज्ञानोदयस्मय एव विनाश इति प्रापतं ब्रूमः चुत्यतुभवर्णुक्तभ्य आरन्धयोरविनाशो गम्यते | तस्य तावदेव चिरं यावन्‌ पिमोक्ष्येऽथ संपत्स्य इति श्रुतैः । अस्यायमर्थः । तस्य तच्वपिदो मक्तिर्वि- ` खम्बमानाऽपि नात्यन्तं विलम्बते । कितु गभौधानकारे कषस्याऽ्युषः प्न- यामावेन यावदेहः परणनं विमोक्ष्यते तावदेव विरुम्बते । अथ देहपाणवियोमे सति ब्रह्म सप्त इति । यथाऽनया श्त्या तच्वविदोऽप्यादेहैन्तं संसारोऽ- द्ाक्तस्तया विद्रदकुमवोऽप्यस्मिनरथं स्फुटः । युक्तिश्वोच्यते । यथा छोकेतू- ` णनिष्ेषु बगेषु धानुष्कस्य स्वीकारप्रित्यागयोः स्वातन्त्येऽपि युक्ते बाणै

अ अ

स्वातन्त्यं न इरयते । सतु बाणो वेगे क्षीणे स्वये पतति ! एवं कुखर्च- `

ॐ इतर्सपरप्येवमसंकेषः पति ठुः ६ अ० ४ पा १ अ= १० † अनारव्धक्राये एव तु पूव तद्‌ ` वधेः । अपार 1 अन ११. ््

१. "पमे" घ्‌. "देदपातं सं"

हितीयोऽ नुवाकः२।] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका १६५

क्रभ्रमणयुदाहतैव्यम्‌ । तथा दाीन्तिके ब्रहमज्ञानस्याप्यनारन्धक्मनारकते स्वातजयमस्तु न तारब्धे कर्मणि । आरब्धस्य प्रवृत्तफर्तवात्‌ । यचेतैः श्रु त्ादिमिरारब्धस्थितिनोभ्युपगम्येत तदोपदेष्टरभावाद्वियासमदाय उच्छिचेत। न तावदविद्रानुपदेष्टेति वक्रं शक्यम्‌ । विद्वांस्तु ज्ञानमय एव युच्यत इति को नामोपदेष्टा सभवत्ति । तस्मान्नाऽऽरब्धयोनांशः । नित्यकर्मणो नाशाभाव- स्तत्रेवभचिन्तितः । नद्येनो वाऽग्रिहोत्रादि नित्यं कमं॑विनरयति । यतोऽयं वस्तुमहिमा न कवित्पतिहन्यते । अनुषक्तफरांसस्प नाशेऽप्यन्यो न नश्य- ति । विद्ययायायुपयुक्तत्वाद्राव्यश्ेषस्तु काम्पवत्‌ । ज्ञानात्प्ररैमिह जन्मनि ज- न्मान्तरे वाऽनुषितं यदथिहोत्रादिनिस्यं कमे तस्यापि काम्यकर्मवदकना- त्मवस्तुबोधमहिश्ना नाशोऽभ्युपेय इति प्रप्र ब्रूमः । द्वावंशौ नित्यक्मेणः ए- कोशाः पाधान्येन चित्तथ॒द्धिपदः। अपरोशोऽनुषद्धेण स्वगोदिफरुपरदः । त- स्य नाोऽस्तु नाम । चित्तशद्धियदस्य तु वि्यायागुपयुक्तत्वा्न नाशो वर्ण यितुं शक्यः । न हि खोके भोगेनोपक्षाणं व्रीह्यादिकं नष मन्यते । यत्तु ज्ञा- नादूर्ध्वं नित्यं कर्मं तस्य काम्यवदश्छेषः । अह्कावबद्धोपास्तिरहितस्यापि नि-. त्यकर्मणो विच्ायायुपयुक्तलं तत्रैव † चिन्तितम्‌ । किमङ्खोपास्तिसंयुक्तमेव षि- द्योपयोग्युत । केवरं च ग्रशस्तत्वात्सोपास्त्पे वोपयुल्यते । केवरं वीयैवद्धि- ासंयक्तं बीयंवत्तरम्‌। इतिश्चुतेस्तारतम्याहुमयं ज्ञानसाधनम्‌ । पियासाधनं नि- त्यं कमं द्विविधं सभाव्यते । अङ्घावबद्धोपास्तिसरितं तद्रहितं च | तत्र सोपा- सनस्य कमणः प्रशस्तत्वात्तदेव विचापसाधनं न तूपास्तिरहितमिति प्राप्रे बूमः। यदेव परिचया करोति तदेव वीयैवत्तरं भवतीति श्ुतिः सोपाक्तनस्य कमणोऽ प्रिशयेन वी्य॑मस्तीति वदन्ती निरूपासनस्यापि वीयेमात्रभ्यनुजानाति । भन्य- था तरप्पत्पयानुपपत्तेः । तस्मात्सोपासननिरूपास्नयोस्तारतम्येन विच्यासाध- नत्वम्‌ । ज्ञानिनो गक्तिनियमस्ततीयाध्यायस्य तुतांयपादे {चिन्तितः। ब- इयतच्वविदो य॒क्तिः पाक्षिकीं नियताऽथवा । पाक्षिक्यपान्तरतमपश्रतेनन्मव- ` णंनात्‌ । नानादेहोपभोक्तव्यमीशोपास्तिफरं बुधाः । भुक्त्वाऽधिकारपुरुषा य~ च्यन्ते नियता ततः । पुराणेषु वेदप्रवतैक आचार्योऽपान्तरतमो विष्णोराज्ञया द्वापरान्ते कृष्णद्ेपायनहपेण रारीरान्तरं जग्राहेति स्मयते । तथा सनत्कुमारः, क अभिहोचादि तु तत्कायीयेव तदना । अ०४पा० 9 अ० १२१ यदेव विययेति हि थ अन्ुपा० १अ० १३ यावदधिक्रारमवास्थितिराधेकारिकाणाम्‌ । अ० ३ पा० ३अ* १९ १ क. ग. ड. "न्तिकरन्र। 2२ क. ग. घ. इ. मंसना। ३ल. गम्‌ नः! ठ्न मत्य | र्त्‌ (५ ग, घ्‌, "न्मदरोना। ६घ. मोक्तत्वमी । श 4 4 |

१६६ विद्यारण्यविरचिता [ वह्मवह्यां द्वि° कः।र

कन्ददटपेणेव पावत्तीपरमेश्वराभ्यामजायत । एवमन्येऽपि वसिष्ठादयस्तचन्ा- निन एष सन्तस्तत्र तत्र शञापाद्रा वराद्रा स्वेच्छया वा शरीरान्तराणि जण्ु- रितिस्मरणान्युक्तिस्तच्वविदां पालिकीति पपे त्रम: । य एते त्वयोदाहूता

रुषास्ते सवे जगन्निवाहकारिणः । ते च पवेस्मिन्कस्पे महता तपसा परमेष्व- रयुपास्यास्मिन्कस्पे नानादेहोपभोग्पमधिकारपदं छेभिरे । क्षीणे च प्रारष्य कमेणि मोक्ष्यन्ते । तथाऽनारब्यक्मणां तच्वन्ञानेन दाहस्य निवारयितुमरश- क्पत्वात्तत्वविदो युक्ति्नियतेव । एतस्पाथस्याऽऽक्षिपसमाधानसूपा चिन्ता तथाध्यायस्य प्रथमपादे कृता } बहूजन्मप्रदारव्धयुक्तानां नास्त्युतास्ति यर्‌ । विद्यारोपे कृते कम फृख्दं तेन नास्ति युक्‌ । आरब्यं भोजयेदेव न तु विचयं विरोपयेत्‌ । सप्रनुदधबद श्छेषतादवस्थ्यात्डुतो न मुक्‌। अधिकारिपुरुषाणां म~ क्रिनास्ति । प्रारव्धभोगाय बहुषु लन्मश्रु स्वीकृतेषु चत्र पवीर्जितविचायां लुः परायां यत्कम क्रियते तस्य फरुपदत्वे सत्युत्तरोत्तरजन्मपरपराया अवर्यंभा- वि्वादिति पपन ब्रमः । आरब्ध कमे स्वफरे खदु: भोजयेत्‌ । तदथेमेव पवृत्तत्वात्‌ । न हि विद्यविखोपार्थं किचित्कमं पूर्व॑मनुष्ठितम्‌ । येन कमेवशा- द्वि्यारोप आङद्न्येत । न च मरणत्यवधानमात्रेण प्रियारोपः सुपुषरिव्यवधा- ने तद्टोपादरेनात्‌ । अतो वि्यायामवस्थितायां वहुजन्मभिरपि क्रियमाणः कमेमिरश्टेषादस्त्पधिकारिणां मुक्तिः । यद्यप्येतद्रुणोपसंहारे निर्णीतिं तथाऽपि ` तस्येवाऽऽकषेपस्षमाधाने इत्पनवयम्‌ । अनुवाका्थगुपसंहरति । इतीति । ब- ` द्यविदाप्रोति परमिस्यादि य एवं वेदेत्यन्तेन ग्रन्थेन या प्रतिपादिता सेयमि- तिङब्देन पराग्रश्यते । सा चोपनिषद्रहस्यविद्या । उपनिषण्णमस्यां प्रं श्रेय इति व्युत्पत्तेः । तादृशी विद्याऽभिहितेति शेषः । इति श्रीमत्सायणाचायं- विरचिते श्रीबुकणसाम्राज्यधुरन्धरमाधवविद्यारण्यपरमेश्वरसवन्धि वेदार्थपका- शे यज्तुरारण्यके वारुण्यायुपनिषदि ब्रह्मद्ध्ाख्यो द्वितीयोऽनुबाकः. |

॥ समाप्तेये ब्रह्मवष्ी ॥

पि > भान

रील पिः

कः 11 पीततः -४-५५ 0

# भोगेन तिवत क्षपथितवा संप्यते । अन्४पा० १अ० १४

1111 ाााताताततताताततातावताााय

) ख. तरपूर्वा । + ख. ध, -याखो। ३ क, ग. घ. र. "टमि

नीम ९

तोन 1 जतय ,

तेत्तियैयोपनिषदीपिका। १६७

॥ ॐ तत्सद्रह्यणे नमः ॥

द्ितीयानुवाकं ब्रह्मविद्या निषटपिता । अथ तृतीयानुवाके तत्साधनानि नि टृप्यन्त । यद्यपि सांहित्युपनिषदि चदिर्साधनानि कर्माण्युपासनानि चाभि- हितानि तथाऽपि विचाररूपमन्तरङ्पाधनं नोक्तमिति तदतामिधीयते । तस्मि- सरमिहिते तद्वानि मननादीन्यैप्यमिहितानि भविष्यन्ति । तत्राऽऽदौ विचा- स्तुत्यथंगुपाख्यानमाह । शररुरित्पादिना । अस्ति कश्चिन्महविरभगनामि गो त्रमवतैकः । वेशब्देन मन्ब्राह्मणगता तत्प्रसिद्धिः स्मयते । भ्रगणां ला द्विरसं व्रतपते तरतेनाऽऽदधामीति श्रग्वङ्िरसामादध्यादिति हि मन्रबाह्मणे भाज्नायेते । स च श्रुवंरुणस्य पुत्रः पितरं वरुणं गुरुतेनोपस्नवान्‌ । गुषपसत्तिश्च श्ुत्यन्तरेऽभिहिता । तद्क्नाना्थ गुरुमेवाभिगच्छेदि- ति । अधीरीत्पादिरषूपसत्तिमन्रः । हे भगवो भगवन्पृभ्यस्वद्टप गसो ब~ ह्याधींहि अधिकं स्मर चित्तेन स्प्रत्वोपदिशेत्यर्थः । ईदशानामपाख्यानानां वियास्तुत्यथत्वं तृतीयाध्यायस्य चतुर्थपादे चिन्तितम्‌ । पारिषएवा्थमाख्या- नं किंवा विद्यास्तुतिः स्तुतेः । ज्यायोऽनुष्टानशेषतवं तेन पारिषवा्थता । मनु- वैवस्वतो राजेत्येवं तत्र विशेषणात्‌ । अत्र विचेकवाक्यत्वभावाद्वियास्तुतिमवे- त्‌ । अथं ह याज्ञवस्क्यस्य द्व भाय बभूवतुः । जनको ह वेदेह आसांचक्र इ- ` त्यादिकयुपनिषदि श्रूपमाणमाख्यानं पारिगवार्थं भवितुमहेति। अश्वमेधयगे रा- निषु राजानं सकुटुम्बमुपवेर्य तस्या्रे वेदिकान्पुपाख्यानान्यन्पानि पुण्यान्य- ध्वयुणा वक्तव्यानि तदिदं पारिषुवाख्यं कमं पारिप्रवमाचक्षीतेतिवाक्येन षि- ` हितम्‌ । तदर्थत्वे सत्योपनिषदाख्यानान्पनुष्टानायोपयुन्येरन्‌ । ज्यायोऽनुष्टानं विद्यास्तुतेस्तस्मात्पारिषुवार्थमिति मठे ब्रूमः । प्रथमेऽहनि मनुरवेवस्वतो राजा द्वितीयेऽहनि यमो वैवस्वतो राजेत्येवमाद्याख्यानानां पारिष्रवांथोनां विशेषि- तत्वादापनिषदानामाख्यानानां तच्छेषतवं न संभवति । संनिहितविद्यास्तावक- स्वे तु विचावाक्ष्येरेकवाक्यता रम्यते । तस्माद्ियास्तावकमाख्यानम्‌ । ब्ंह्य- बोधद्वारोपदेशं दश्च॑यति। तस्मा इति। तस्मे मञ्नकयुपसन्नाय भ्रगवे एतदन्नादिकं बोधद्रारयुक्तवान्‌ | अन्नमयप्राणमयमनोमयानां कोशानायुपादानकारणान्यन्प्रा- भमनांसि चश्ःश्नोजवाचोऽपि मनोवदह्वारभूताः। इति शब्दोऽतुक्तानां त्वगादिज्ञा- ` नेन्द्रियाणां पाणिपादादिक्मन्द्रिपाणां च मदरौनाथंः। शाखा चन्द्र इत्यत्र यथा

ॐ पारिपरार्था इति चेन्न विशेषितत्वात्‌ । अ० २ पा ४ अ०

१ क. ख. ड."्हियाम २ क. ख. ङ. नन्यथादभि"२क. ख, ड, भवन्ति । ४, भाना द्वि।५ख.श्यया६९ग. घ. शवानां । ७ ग. घ. "कैक |

१६८ विदारण्यविर्यिता [ मृगुषहय

चन्द्रदशने समीवतिनीं व्रक्षशाग्वा रक्षकत्वेन द्वारं तथा शृहाहित्रह्मदशने तदुपरक्षकाण्यन्नमाणादीनि द्वाराणि । तदहारत्वं च टृहदारण्यक् विस्पष्टमान्ना- तम्‌ । प्राणस्य प्राणमुत चक्षुषश्चक्षुरुत श्रोत्रस्य श्रोत्रमुताननस्यान्ने मनसो ये मनो परिदुः। ते निचिक्रयुर्द्य पुराणमग्यमिति । प्राणादिकलर्पनाधिष्ठनतया माणादिष्प ब्रह्म प्राणाद्विद्ररिण वेदितुं मुरकम्‌ नु द्विगम्पेष्वन्नप्राणादि

षु मध्ये व्रह्मान्वेपणीयमित्पभिपमायः । अय ब्रद्मरक्षणस्य तद्धोधहेतोविचारस्य चोपदेशं दरयति | त ेत्यादिना। द्वारं श्रुत्वा तदववोधायरात्पन्तयुल्छुकते भृगुमवेक्ष्याऽऽप्रत्वातिशयेन तदीयं प्रश्नं दिना स्वयमेव वरुणः पुनरप्युवाच | हशब्द ओत्मुक्यपरसिद्धि्योतनार्थः । इमान्याकाशादीनि पञ्चमहामृतानि भौ तिकदेहोपेता दिरण्यगमादिस्तम्बान्ताः सवं प्राणिनश्च यता वस्तुनो जापन्ते। वैशब्दः स इमाद्धीकानखजतेत्यादिश्रुत्पन्तरपसिद्धियोतनाथः । उत्पन्नानि च भृतानि येन वस्तुना जीवन्ति स्थिति रभन्ते । प्रयन्ति नां प्रतिपद्यमानानि भूतानि यद्भस्त्वमिसंव्िशन्ति साकल्येन परतरिशन्ति | पथा फनतरद्खबुदबुदादीना- गुत्पत्तिस्थितिच्याः सयुद्रे भवन्ति तद्वत्‌ । जगदुत्पत्तिस्थितिरख्यकारणं वस्तु विचास्य । तदेव वस्तु त्वया प्रषं व्रह्म | इतिशब्द उत्तरसमाध्यथः । विचारक्ते- व्यता च प्रथमाध्यायस्य प्रथमपादे चिन्तिता | अविचार्य विचायं वाब्रह्म | ध्यासरानिषूपणात्‌ । असंदेहाफरत्वाभ्पां न व्रिचारं तदह ति । अध्यापतोऽ्दु-

दिसिद्धोऽसद्क बह्म श्रुतीरितम्‌ । संदेहान्युक्तिभावाच विचायं व्रह्म वेदत इति। सरमा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्य इत्यत्रा ऽऽत्मदशनं फलमुदिङर्य तत्साधनत्वेन श्रवणं विधीयते | श्रवणं नाम वेदान्तवाक्यानां व्रह्मणि तात्पर्यं निर्णेतुमनुक्‌-

खो न्यायविचारः । तदेतद्विचारविधायकं वाक्यं परिपयः। न चापं विषयः

श्छकेन संण्टीतः । संदेहसग्रहणेवाधत्त्सग्रहपरतीतः । ब्रह्मविचारात्मकन्या- यनिणौयकं शाघ्मनारभ्यमारम्यं केति संदेहः । पवोत्तरपक्षयुक्तिद्रय सवत्र देहे वीजयुनेयम्‌ । तत्रानारभ्यमिति तावल्पाप्रम्‌ । विपयपपरयोजनयोरभावात्‌ |

संदिग्धं हि विचारस्य विपयो भवति | व्रह्म तसदिग्धम्‌ | तथाहि तत्किब्र- ह्याकारेण संदिद्यत आत्माकरिण वा | नाऽऽदचः | सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म त्यादिवाक्येन ब्ह्याकारस्य निश्चयात्‌ । न द्वितीयः । अहंपत्ययेनाऽऽका- रस्यापि निश्चयात्‌ । भध्यस्तात्मविपत्वेन प्रान्तोऽदहंपत्यय इति चेन । अ- . ध्यासानिषटपणात्‌ । तमःप्रकारावद्विरुदस्वभावयोजदानदयोर्देहातमनोः धरक्ति"

शभक सतितिििोतयनकमनोऽनोपानततकम १ । तति

0 माततत, =, ,

_________ अथातो दम # अथातो बह्मजिक्ञासा 1 अ० १ प्रा १अ०१॥ १ क,ख. ट. लाञ्व। २क.ख. ग. ड, ्दीयप्र"

तृतीयोऽनुवाकः ३।] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका | १६९

कारजतवदन्योन्यतादात्म्याध्यासो न निरूपयितुं शक्यते । तस्मादभ्नान्ताभ्यां श्रुत्यं मरत्पयाभ्यां निशधितस्यासदिग्धत्वान्न विचारस्य विषयोऽस्ति । नापि भ- योजनं प्रयामः | उक्तपकारेण ब्रह्मात्मनि निश्चितेऽपि युक्तपदर्शनात्‌ । तस्मा- रह्म न विचारमहैतीति शाच्रमनारम्भणीयमिति पूरेपक्षः। अत्रोच्यते | शा्तमा- रभ्भणीयं विषयप्रयोजनसद्वावात्‌ । श्त्यहपरत्यययो्विपततिपच्या संदिग्धं ब्रह्मा- त्मवस्तु । अयमात्मा ब्रद्यति शुतिरसद्ं ब्रह्माऽऽत्मत्वेनोपदिशति । अहं मनु- ष्य इत्याचहुद्धिरेहादितादात्म्याघ्यातिनाऽऽत्मानं गृह्णाति । अध्यासस्य च दु- निरूपत्वमरुकाराय । तस्मात्संदिग्धं वस्तु विषयः । तनिश्चयेन च यक्तिखक्षणं पयोजनं श्चुत्या विद्रदतुभवेन च प्रसिद्धम्‌ । तस्स्माद्रेदान्तवाक्यविचारम॒खेन ब्रह्मणो विचाराहत्वाच्छाघ्रमारम्भणीयमिति सिंद्ान्तः। पिचासो हि रक्तषणप- माणाभ्यां वस्तुतच्चनिणयावधिकः । रक्षणं च तत्रैव शध्चिन्तितम्‌ । रक्षणं बरह्मणो नास्ति किंवाऽस्ति न हि विद्यते । जन्मादेरन्यनिष्ठतात्सत्यादिश्वापसि- द्वितः । ब्रह्मनिष्ठं कारणत्वं स्याह्लकष्म सग्भुज्कवत्त्‌ । रोकिकान्येव सत्याद. न्यखण्डं ठक्षयन्ति हि । यतो वा इमानि भृतानि जायन्ते । येन जातानि जी- वन्ति । यत्पयन्त्यमिषविश्न्ति । तद्विजिज्ञासस्व । तद्वद्यतीति । सत्यं ज्ञानम- . नन्तं ब्रह्मेति च वाक्यद्वयं विषयः। प्रयन्ति भ्रियमाणानीत्यरथः । अन्न श्रयमा- ण ब्रह्मखक्षणं घय्ते न घय्ते वेति सशयन घस्ते। तथा हि किं लन्मादिकं ब्रह्मरक्षणयुत सत्यादिकम्‌। नाऽ ऽयः । तस्य जगनिष्त्वेन बह्मसंबन्धाभावात्‌ ।

द्वितीयेऽपि खोकपरसिद्धसत्यज्ञानादिस्वीकारे भिन्नार्थत्वादखण्डं ब्रह्म न सिध्ये त्‌ । अपरसिद्धस्यं॑तु सत्यादेरक्रणत्वमयुक्तम्‌ । तस्मातटस्थरुक्षणं सवसूपर- भषणं च न विद्यते । अत्रोच्यते । जन्मादेरन्यनिष्त्वेऽपि तत्कारणतं ब्रह्मणि

कल्पनया संबद्धं तटस्थलक्षणं भविष्यति । यों भुजङ्गः सा स्रगितिवत्‌ । यज्ज- ग्कारण तद्वद्येति कल्पितेनापि वस्तुनो रक्षयितुं शक्यत्वात्‌ । भिनार्थानामपि पितरृतश्नातृजामात्ादिशब्दानामेकदेवदत्तपयेवसायित्वे यथा न विरोधः। तथा

खोकसिद्धभिन्नाथवाचिसत्यादिशब्दानामखण्डव्रह्मपर्यवसायित्वे स्वषूपरक्षणसि- ` द्विरित्युभयगुपपन्नम्‌ । तद्धक्षणोपपादनाय वेदकतंत्वं तत्नैव ! चिन्तितम्‌ । न कतुं ब्रह्म वेदस्य किंवा कतै न कतं तत्‌ । विप नित्यया वाचेत्येवं नित्यत्व पणनात्‌ । कतनिः्वसितायुक्तर्नित्यतं पूवंसाम्यतः । सवीवभासि वेदस्य क्त

#* जन्माद्यस्य यतः । अ= १ पा० १अ० २ शाख्योनितात्‌ । अ० १पा० १अ०३. ववर्णक्रम्‌ ॥ि | ध _

तोन न

१क. ख. ड. सिद्धम्‌ । २्‌. ड, तिवा। ३ ख. “शयः न। जक. ग्‌. घ. ङ. स्यस

१७० रियारण्यरिरचिता [ मृगुक्ह्यं

त्वात्छबविद्धपेत्‌ । अस्प महतो भूतस्य निश्वसितमेतद्यदगरेदो यसतर्वैदः सामे द्‌ इति वाक्यं पिपयः | यटग्बेदादिकमस्ति तदेव तस्य नित्यसिद्धस्य ब्रह्मणो निश्वास इवाप्रयत्नेन सिद्धमित्य्थः। ब्रह्म वेदं न करोति कराति वेति सदेहः न करोति वेदस्य नित्यत्वात्‌ । वाचा विषप नित्ययेत्येतस्मिन्मच्रे पिषूपेति दे चतां संरोध्य नित्या वाचा स्तुतिं परेरयेत्येवं प्राथ्यते) नित्या वारगादितेद एव। अनादिनिधना नित्या वाग्या स्वयेभुवा । आदौ वेदमयी दिव्या पेतः सर्वाः पदृत्तय इति स्मरतेः । अतो न वेदकतुं ब्रधरेति मपरे ब्रुमः | ब्रह्म वेदस्य भवितुमर्हति । कुतः । निश्वसितन्यायेनाप्यत्नोत्पत्पवगमात्‌ । तस्मायज्ञात्सवै- हत कचः सामानि जज्ञिर्‌ इति स्मर्यजञदयमानायन्ञशब्दवाच्याद्रद्यणो विस्पष्ट मेव वेदोत्पत्तिश्चवणाच्च । अप्रयत्नोन्पत्येवार्थं ष्ट्रा रचितैः काखिदासादिवा- क्यरवैरक्षण्यादपोरूपेयत्वम्‌ । प्रतिसर्गं पूत्र॑पाम्पेनोत्पत्तेः प्रवाहरूपेण नित्यता । सवेजगद्यवस्यावभापिवेद कर्तत्वनिरूपणेन व्रह्मणः सतरज्ञतवं निष्ट पितं भवति । रक्षणयुपपाद्याऽऽगमत्यवस्थापनं तत्रेव चिन्तितम्‌ । अस्त्पन्पमेयताऽप्य- स्प किवा वेदैकमेयता । घटवत्सिद्धवस्तत्वाह्द्मान्येनापि मीयते । रषरिङ्घादि राहित्ान्नास्य मान्तरयोग्पता । तं त्वौपनिषेत्पादौ योक्ता वेदैकमेयता । तं ` त्वौपनिषदं पुरुषं एच्छामीति शाकल्यं प्रति याज्ञवल्क्पेनोक्ते वाक्ये परब्रह्म पस्य पुरूपस्योपनिषद्धेयत्वं मतीयते । तद्वाक्यं प्िपयः | तत्र ब्रह्मणः प्रत्प- ` ्षादिगम्यत्वमस्ति नवेति संरायः | पर्वपन्षग्तु विस्पष्टः | परसायभावा- नेनद्रिपयोग्यता । रिङ्कसादरयादिरादित्याच्च नानुमानेपमानादियोग्यता । उ~ पनिषत्स्वेवाधिगम्यत इति व्युत्पत्या नवेदषिन्मनुते त व्रहन्तमि्यन्यनिषेध- श्ुत्पा च वेदेकमेयत्वम्‌ । भाष्यकारेजंन्मादिघ्तर श्रुत्यादयो ऽनुभवादयश्च य- थाप्तभवमिह प्रमाणमित्यन्यमेयत्वमङ्गीकृतमितिचेत्‌ । वाढम्‌ । प्रथमतः श्रु स्येव प्रमिते ब्रह्मणि पशचादनुवादद्पेणानुमानानुभवयोरङ्गीकारत्‌ । अतो वेदे- कमयं ब्रह्म । वेदस्य तु ब्रह्मप्माणतवं तत्रैव † चिन्तितम्‌ । वेदान्ताः कदेव

दिपरा ब्रह्मपरा उत। भनुष्नोप्रयोगिलात्कर्नादिपतिपादक्ायः । भिन्नप्रकरणा- धिङ्कषट्वाच्च बह्मवोधकाः । सत्तिपरयोजनेऽनयेहानिऽनुष्टानतोऽत्र किम्‌ । स्पष्टौ ` विषयसदेहो । जीवपरकाशकवाक्पानि कतपराणि ब्रह्मपकाश्चकवक्यानि देव

पपतभ

# द्वितीयं वणक्रम्‌ । भ० १ पा १ अ० ३1 तत्तु समन्वयात्‌ । भ० १ पार 1 भर वणैकम्‌*।१

1 कतानः कः ४ ५; कः 1 पशे पणे जभते भ

न भोमि सोतितो पणे 71 ॥

1 ग संशयः। २ क. ग. घ. क येत्यसि। ३६. ततः। ४. "वत्तौ चार्थ ५ वियागितम्‌ ) ६ घ "सादिगदित्यामे"। ध

तृतीयोऽनुवाकः ३।] तेत्तिीयोपनिषदीपिका ! १७१

तापराणि सुषिमकाशकवाक्यानि साधनपराणि । तथा सति वेदान्तानामनुषः नोपयोगित्वं भविष्यति । ब्रह्मपरत्वे त्वनुष्ठानास्तभवाननिष्पयोजनत्वं स्यात्‌ । तस्माद्रेदान्ताः कत्रेदेवतासाधनप्रतिपादकाः । नोच्यते | ब्रह्मपरा वेदान्ताः । ` कुतः । भिनपरकरणपरितानां तेषां क्लीदिप्रतिपादकतया क्मरोषत्वासंमवा- तात्पयैनिश्वय ठरिङ्घषदरैन ब्रह्मपरत्वसंभवाच । चिद्धषटटं च पवोचार्थनिरुपित- मू । उपक्रमोपसंहारावम्यासोऽपषेता एम्‌ । अथेवादोपपत्ती च रिदं तात्प~ यैनिश्चय इति । सदेव सोम्येदमग्र आसीदित्पुपक्रमः । एेतदात्म्यमिदं सर्वं त- तपत्यं स आत्मा तच्वमसीत्युपसंहारः । तयो्ह्यविषवेनेकष्प्यमेकं लिप्‌ । भसकृत्त्वमसीत्युक्तिरमभ्यासः । मानान्तरानवमम्पत्वमपूतैस्वम्‌ । एकविज्ञानेन सवेविज्ञानं एम्‌ । सृष्िस्थितिप्रखुयप्रवेशनियमनानि पञ्चाथेवादाः । म्रदादि- रष्टान्ता उपपत्तयः । एतेरङधबंह्यपरत्वं निश्चेयम्‌ । न चानुष्टानमन्तरेण प्रयो- जनाभावः । नायं सपं इत्यादापिव बोधादनथंनिवत्तेः सभवात्‌ । वेदान्तानां विधिपरत्वाभावस्तत्रैव चिन्तितः । प्रतिपत्ति विधित्सन्ति ब्रह्मण्यवसिता

¢) ९

उत । शाचत्वात्ते विधातारो मननादेश्च कीर्तनात्‌ । नाकतेतन्त्रेऽस्ति विधिः

शास्रत्वं शंसनादपि । मननदिः पुरा बोधाद्रह्मण्यवतितास्ततः । एकदेशी म-

न्यते । ब्रह्मपरत्वेऽपि वेदान्ता न ब्रह्मण्येव पर्यवस्यन्ति । किं तर्हिं पारोक्ष्येण ब्रह्मत्वं प्रतिपाच पश्चाद्परोक्षमरतिपत्ति षिदधति। तथा सति वेदान्तानां शा- सनाच्छाघ्छत्वमुपप्यते । किच श्रोतव्य इति श्रवणं शाब्दज्ञानात्मक विधाय ` न्तव्यो निदिष्पासितम्य इत्यनुभवज्ञानारमकं मननादिकं स्पष्टमेव विधीयते। तस्मास्पततिपत्तेविंधातारो वेदान्ता इति पारे ब्रूमः । न परतिपततेर्विंधिः सभव- ति । कतमकरुमन्यथाकरतुमशक्यसनापुरुषतन्त्रत्वात्‌ । शाघ्रत्वं तु नानुष्टयया- सनादेव नियतम्‌ । सिद्धवस्तुश्चसनेनापि तदुपपत्तेः । न चे शब्दज्ञाने जाते १. शरादनुभवात्मकं मननादिकं विथीयत इति वक्तं युक्तम्‌ । दरागस्वमसीतिव्‌- च्छब्दस्पवापरोक्षानुभवजनकत्येन शाब्दबोधात्पुरेवासंमावनादिपरं तभावनानि वृत्तये व्यापारटपस्य कर्तृतन्नस्य मननादेविधानात्‌ । तस्मा्तच्वमसीत्याद- यो वेदान्ता ब्रह्मण्यवसिता इति । योऽय वेदान्तयुखेन ब्रह्मतखनिणेयफरुको विचारः सोऽयं तष्टिलिङ्ञासस्वेत्यनेन वाक्येन विहितः । शाखान्तरेऽप्ययं वि-

लीक

म ज नने

7 अ का

ऋ द्वितीयं वकम्‌ । अ० ¶ पाण १ भः ४:

१ घ. चयैः । २ग. घ. "रागः । ३ ख. निर्णयम्‌ । ४.घ. शासनादपि 1 ५ ख, नारिषु । ६ "णर्व्द' ५७८. तु <क. घ, ड. शब्दज्ञाने. | स

१

२७२ वियारण्पविरचिता [ मगुवह्य,

श्रोतव्यः श्रुतिवाक्येभ्यो मन्तव्यश्रोपपत्तिमिः। मत्वा च सततं ध्येय एते दर्च- नहेतव इति । पुराणेऽपि पम्यते । तन्न तावन्मुनिश्रे्ठः श्रवणं नाम केवलम्‌ | उपक्रमादिभिरिङ्कः शक्तितात्पर्पनिर्णयः । सववेदान्तवाक्यानामाचार्॑गरखतः पियात्‌ । वाक्यानुग्राहकन्यायङीरनं मननं भवेत्‌ । निदिध्यासनमेकारयं श्र- वणे मननेऽपि च । उत्पत्तावन्तरङ्ं हि ज्ञानस्य श्रवणं बुधाः । तरस्थमन्य- व्याहृत्या मननं चिन्तनं तथा । इतिकर्त्पकोटिस्थाः शान्तिदान्त्यादयस्त- येति । एतान्येव श्रवणमनननिदिष्यासनानि कहोचत्राद्मणे पाण्डित्यवाल्प- मानडब्दैव्यवहर्य विहितानि । ब्राह्मणः पाण्डित्यं नि्धिच वाल्येन तिष्ठसे त्‌ । बाल्य च पाण्डित्यं च निर्वियाय मुनिरमोनं च मौनं च निर्विचाय त्रा ह्मण इति । निवि निःरेवेण संपा्यायं त्रितयानुष्टानाद्ःः व्रह्मस्वषपत्वाषि- मावान्पुख्यव्राद्यणो भवतीत्यर्थः । अन्न मननोपयरक्तव्री शुद्धिपरेण वास्पशष्दे- न मननमुपरक्ष्यते । धीथद्धिपरतवं च त्तीयाध्योयस्य चतु्थपारे रधचिन्तितम्‌ । वास्य वयः कामचारो धीथद्धिगा पमसिद्धितः | वयस्तस्पाविपेषसयात्कामचा- रोऽस्तु नेतरत्‌ । मननस्योपयक्तत्वाद्रावथद्विक्षिवक्षिता। अत्पन्तानुपयोगिला- द्विरुद्धत्वाच्च न द्वयम्‌ । बास्येन तिष्टतिद्वित्पत्न वारस्य भाषो वास्यमिति पर- सिद्ध्या वयो भरेत्‌ । अथ तस्य विष्यनहंखम्‌ । ति बास्पस्य कथि व्यु- त्पत्या कामचारवादादिकमस्तु । सर्वथाऽपि न धीशुद्धिर्वास्यमिति पपर ब्रमः पाण्डित्यमोनाख्ययोः श्रवणनिदिष्यासनयोध्ये मननं दिपरेयखेन श्युत्या षि- वक्षितम्‌ । तस्य च भावश्द्धिरुपयुक्ता | रागद्वेपमानावमानादिदोपग्रस्तसेन वहिष्यति परित्यज्य मन्तुमगक्यत्वात्‌ । वास्य कति व्युन्पत्तिस्तु बाद्ये- च्छाचारे भावथद्धो च समाना । वयःकामचारौ तु मननस्यात्यन्तमनुपयक्तौ मत्युत व्रिरोधिन म्रद स्य बहिष्यदृत्तस्य वा मनसो मननविनाशकत्वात्‌ । तस्माद्रा व शद्धे बाल्ये नेतरदुभयम्‌ । मुनित्वस्य विधिकल्पनं तत्रव । चिन्तितम्‌ अविषे- यं विधेये वा मौनं किन विधौयते । पप्र पाण्डित्पतो मौनं ज्ञानवाच्युभयं यतः। निरन्तरज्ञाननिष्ठा मौने पाण्डित्यतः एयक्‌ | पिप्रेयं तद्वद एमावस्पे तनिवृत्तये। कहोरत्राद्यणे श्रते । तस्माद्राद्मणः पाण्डित्यं निर्वि वाच्येन तिष्ष्षत्‌ । ` बाल्यं च पाण्डित्यं च निर्विद्याथ मुनिरिति । अस्यायमथः | यस्माहद्मभावः

यनक थामा पितत तेत्‌ :9

ण सि तिलो थपिता गामीनि पन

+ अनाविष्ुवलन्ययात््‌ । अन ३ प्रा ४ अ० १५१ सदेदायन्तरिधिः पषण तृतीयं तद्वतो तिध्यारिवत्‌ । अ० ३ पा ४ अ= १४.

न ५ 9 जतिमा मोम निरा नलम 9 ५५ ^५४।

1 ख. धतुतीवा रग. ष्लंतु सग. ध्यय च" च्व. श्वान \ ख. श्रोदन ९ । फ, ख. उ वततिप। जगः घ. स्तुभा ८ ख. तन्न । | ^,

वतीयोऽनुवाकः३।] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका १७३

परमः पुरुषायेः । तस्माह्ह्य बुभूषरुपनिषत्तात्पर्यनिर्णयरूपं पाण्डित्यं निःशेषे ण संपाद्य बाखन्नीरागद्ैषत्वेन युक्तोऽसंभावनानिराकरणाय युक्तीरनचिन्तय- क्नवस्थातुभिच्छेत्‌ । ततः पाण्डित्यवास्ये निःरेषेण सपाद्याय निरिति । तत्र भवेदिति विष्यश्चवणान्मुनित्वं न विधेयम्‌ । न च विधिः कर्पयितं शक्यः | पाण्डित्यशब्देन प्रप्रस्य मोनस्पापूवायत्वाभावात्‌ । पण्डितस्य विदुषो भावः पाण्डित्यमिति ज्ञानवाचकोऽय शब्दः। तथा युनिशब्दोऽपि मन ज्ञान इत्यस्मा द्वातोस्तन्निष्पत्तेः । तस्मात्पराप्तस्य मौनस्य न षिधिकल्पनमिति परे ब्रूमः एर्वाक्तस्य पाण्डित्यस्य पुन ुनिशब्देनामिधाने प्रयोजनाभावाननिरन्तरन्नाननि- ष्ापूरवार्थो युनिशब्देन विवक्षितः । ततस्तिष्ठासेदितिपदानबच्या विधिङभ्यते | अस्ति च ज्ञाननेरन्तर्येण प्रयोजनम्‌ | प्रबठेमेदवासनावासितस्य तनिष्रत्प्थत्वा- त्‌ । तस्मानिरिष्यासनात्मकं मोनं विधेयम्‌ । यथोक्तश्नवणाचाव्रतिश्चतर्थाध्या- यस्य प्रथमपादे चिन्तिता । श्रवणाद्याः सकृत्कायां आवृच्या वा सकृद्यतः। शाच्राथस्तावता सिद्धेत्ययाजादो सकृत्कृते। आ्रच्या दरचनान्तास्ते तण्डखन्ता- वघातवत्‌ । दष्टेऽत्र संभवत्यर्थं नादृष्टं कर्प्यते बुधैः । सङृरकृते कृतः शाच्रा- ` थं इति न्यायेन श्रवणादीनां भयाजादिवत्सकृदेवानुष्ानमिति मपरे बूमः उ-

यायस्यादृष्टपफरुविषयत्वादनर ब्रह्मसाक्नात्काररक्षणस्य रष्टफरुस्य संभवादू- टे सभवत्यरष्ट न॒ कल्पनीयगमितिन्यायेनावघातवत्फ रुसिद्धिपयन्तं वणा आवतनापाः । आवृत्तेन षिचारादिना यतावा इत्यादिरक्षणरक्षितं ब्रह्म साक्ना- कत्कियते । तर्सिमिश्च रक्षणवाक्ये यत इत्येतस्मिन्पदे यदित्पेतसातिपदिकं सवनामत्वेऽपि जन्मादिसंनिधिवरखात्तदपेक्षितं कारणत्वे ब्रूते | तत्र पच्या उपादानाथत्वे निमित्त ब्रह्मव्यतिरिक्तमपेश्ष्येत । ततनिभित्ताधतवे चोपादाना- पक्ति चेन । उपादाना्थैत्वाज्जनिकतः प्रकृतिः ! 1 हेतो चेति सन्रद्रयेनो- भयत्र पञ्चमीषिधानात्‌ । ननु यतो जायन्ते तद्रहेत्येतावतैव रक्षणसिद्धौ स्थितिपरुयश्रवणं स्यर्थमितिचेन्मेवम्‌ । *कुविन्दवत्केवरुं निमित्तत्वं व्युद- पितं स्थितिहैत॒त्रम्‌ । तन्तुस्तयोगवत्केवर्मसमवायित्वं व्युदसितुं र्यहेतु- त्म्‌ । ततो जन्मस्थितिख्येमिमित्तासमवाय्युपादानत्वानि सिध्यन्ति । ननु भूतानागुतपत्यदस्चैनाद्धोतिकानां मूतकार्यत्वान्न ब्रह्मोपादानमिति चेन्न । भू-

* आत्तिरसृदुपदेदाःत्‌ । अ० ४ पा० १अ० १1 इदं चिन्त्यम्‌ । अच्यध्या्या देती चे- ति सूतरानुपञन्यः। अथग्रा हेतौ चेतिरशरेन हेतावितिसप्तम्यन्तपदानुवत्तियुत्तं विभाषा गुणेऽश्नियामिति- ` सूत्रमुपरक्षणीयम्‌ । # पटक्राखत्‌ । ` पि

1 ग. ङ. वल्यत्र । २ख. छम्‌ । भ! ३ग. घ्र. शस्या अपा) ड ग. घ. धक्षते ।

१७४ विद्यारण्यविरचिता [ भृगुं

तोतपत्तेरागमसिद्धसवात्‌ । अस्ति पएथिवीं सन्त्याप इत्येवं भूतानां सदतु- रक्ततेन प्रतिभासास्सद्रस्त भूतोपादानम्‌ । तच वस्तु ब्रह्म । भातिकोदत्तो

भतानि मदः पिण्ड इव सतोऽवान्तरावस्थाष्पाणि । उपादानं तु मृदिव सद्र

स्तेव । सन्‌ घटः सच्छरीरभित्येवं सदनुरक्तववेनेव भौतिकानां प्रतिभासात्‌ । यथा प्राकृतानां पामराणां दग्धत्तन्त्वनुरक्तस्य परस्य तन्तव उपादानं तद्त्‌ । आकाशकारादय उत्प्न्ते विभक्तत्वाद्धट्शरावादिवत्‌ । इत्येवं तनित्यत्वव- दिनं परति प्रयोक्तव्यम्‌ । सज्यस्य स्वेजगतो विचित्रत्वात्‌ | तदन्यथानुपप- त्पा सबह्मणः सर्वज्ञत्वं सवेशक्तित्वं च सिध्यति । न हि विचिनमराप्तादरि- षयज्ञानशक्िभ्यां विना तनिर्मातत्वं कस्यचिदृष्टम्‌ । यद्यपि निरिन्द्रित्रह्मणः स्ववस्तुज्ञानकारणानि म्रत्यक्षप्रमाणानि न सन्ति । तथाऽपि श्रुतियुक्तिभ्यां सवज्ञत्वमभ्युपेयम्‌ । यः सवेज्ञः सवेविदिति श्रुतिः । युक्तिञ्चवं द्रष्टव्या । सरवि

षयाकारधौरिषु मायापरिणामेषु यरत्तिषिम्बितं चैतन्य सवांनुभव इत्युच्यते । तस्य ख विषयेराध्यासिकसंबन्धाद्रतेमानसर्वज्नानं तावत्सिद्धम्‌ । अतीतविषया- णां तदवच्छिनमायाढृत्तीनां च निषत्तो तत्सस्कारा अस्मदादिवदतीतविषयाः ` स्मृतिषटपा मायापरिणामा भवन्ति । तल्यतिविम्बितानुमवेनातीतसवज्ञानमपि ` सिष्यति । तथा दृष्टेः प्रागपि सक्ष्यमाणपदार्थावधारणस्य कुरखरादिषु ~ त्वादागामि सव्ञानमपि स्वमायापरिणामवदशात्सिष्यति । तस्माद्युक्तं सवेन्तत्व- म्‌ । सवेशाक्तयश्च श्चुतिस्प्रतिपरसिद्धाः । पराऽस्य शक्तिविरिधेतिश्चुतिः । शक्त यः स्वैभावानामचिन्त्यज्ञानगोचराः यतो हि ब्रह्मणस्तास्तु सगाद्यया भाव" क्य इति स्मरतिः । ईदृशस्य सवेशक्ते्रह्यणो जगच्बन्मादिकारणत्वं रक्षणम्‌ । लन्मादे्नगनिष्ठस्वेऽपि तत्मतियोगिकस्य कारणत्वस्य रक्ष्ये ब्रह्मणि वतंमा- तया रक्षणत्वं संभवति । म च क्रियवेशात्मकत्वरूपस्य कारणत्वस्य रक्षण- तया प्रकृष्टपकाशश्चन्द्र इत्यादाविव रक्ष्स्वषटपान्तभवि ब्रह्मणः कूटस्यत्वं ही- येतेति वाच्यम्‌ । काकाश्रयत्ववदोपाधिकत्वेन तटस्थत्वात्‌ । काकवन्तो देव~ ` दत्तस्य गरहा इत्यत्र काकाधिकरणत्वं न एहेऽन्तभेवति । काकपि गमेऽपि गृहैकदे-

राभह्ुुद्ध यभावात्‌ । अतो हस्प काकावस्थानोपाधिकधमंत्वात्काकाधिकरण- त्वम्‌। यथा तरस्थरक्षणं तथा जन्मापाद्युधिकधमेकारणत्वं तटस्थरक्षणम्‌ । तस्य

च रक्षणस्य मिथ्पात्वानाद्रैतहानिः। पः सपैः स रञ्जयंद्रजतं सा धक्तिरित्य-

न मिथ्याभूतोऽपि सप रतं चाध्यासिकसबन्धवञ्ञायथा रज्नोरेक्षणं तथा

फारणत्वमपि छक्षणं भविष्यत्ति । कारणत्वेऽपि ब्रह्मणो ऽधिष्टानमात्रत्वाद्िका- `

१ ख. श्रुतेः! २ ख. धरेषु ।

तृतीयोऽनुवाकः३।] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । १७५

रशि मायाया एव प्रयोजकत्वानासङ्खहानिः । स्वस्मिञ्जगति सत्तास्फूरत्या- करेण ब्रह्मणोऽनुगतत्वाद्विक्रियमाणत्वाकारेण मायाया अप्यनुगतत्वादुभय मिरित्वोपादानम्‌। तत्र गुणप्राधान्यविवेके विवक्षानुस्तारेण द्विशजन्यायो वा श- किशक्तिमग्यायो वाऽधिष्ठानासेप्यन्पायो वा योजनीयः । यथा सृत्रद्रयनिमित- रज्ज्वा सयुक्त छखत्रद्रय समप्रधानभावेनोपादानम्‌ । तथा जगतो बह्म माया चे-.. त्युभयप्राधान्यं केचिदाहुः । अन्ये तेवं मन्यन्ते । यथा शक्तिमानगिर्द॑हतीत्य- न राक्तेरदाहनिवाहकत्वेऽपि शक्तिमेत्पारतञ्यादमेः प्राधान्यम्‌ । तथा माया- याः शक्तित्वेनोपसजंनत्वाच्छक्तिमतो बह्मण एव प्राधान्यमिति । अपरे तेव- माहुः । यथा रज्ञुग्यतिरेकेण सपस्य शरीराभवेऽपि भ्रान्तिकारे रज्तुतिर- स्कारेण व्यदद्धियमाणतया सप॑प्राधान्यं तथा मायायाः प्राधान्यमिति । स्वै-.

थाऽपि श्रूयमाणं जगत्कारणत्वं मायाविशिष्टस्य ब्रह्मण उपपन्नम्‌ । जगत्कार- ` णत्वषटपेण तयरस्थरक्षगेनोपरुक्षितस्य ब्रह्मणो विज्ञाने विचारः साघनमित्येवं श्रुतवतो श्रगोः प्रथमपयाये संपन्नं निश्चयं दशेयति । स तप इत्यादिना । त~ पःरब्देनाऽऽन्नमचतुष्टपधर्मो विवक्षितः । तस्य ब्रह्मन्नानहैत॒त्वात्‌ । अनाश्न-

मिधर्मस्य जपदेरपि तद्धेतुत्वं चपि निणींतं तथाऽप्याश्रमिणां धर्मोऽतिप्श- स्तः । तथा च बादरायणेन सूत्रितम्‌ । अतस्त्वितरज्ञ्यायो शिङ्गाच्चेति । भआ- `

श्रमधमऽपि तपःशब्दः श्॒तिस्प्रत्योः परयुल्यते । तपो हि स्वाध्याय इति बर- हयचास्थिमः । एतस्खहु वाव तप इत्पाहुयः स्वं ददातीति ग्हस्थधमेः । तपो नानशनात्परमिति वनस्थधर्मः । मनसब्रेन्द्रियाणां च ह्येकं परमंतपः। तर्ज्यायः स्वैधर्मभ्यः स धर्मः पर उच्यत इति यतिधमेः | तत्न स्वाध्यायेन

ब्रह्मावबोपे प्रमाणं सपादितं भवति । इनेन विविदिषोत्पद्यतें । विविदिषन्ति यज्ञेन दानेनेति श्रुतेः । अनरनस्येन्द्रियदपनिवारकत्वं प्रसिद्धम्‌ । एेका- श्यस्य साक्षादेव ज्ञानहेतत्वं ददयते त्वग्यया बुद्धयेत्यान्नातम्‌ । अतः स. श्रगुः स्वाध्यायपूर्वकमेकागयद्टपं तपः कृतवान्‌ । तेनैकाग्येण युक्तो वि- चार्यं जगञ्जन्मस्थितिखयहे तुत्वरक्षणयपोजनेनाननस्य ब्रह्मत्व निश्चितवान्‌ । भू तरशब्देन स्थुख्देहा विवक्षिताः । तेषामनादुतपत्तो खोकप्रसिद्धिचोतनाय हि- शब्दः | गभीशयस्थितान्नरसातर्मकत्वेन यक्रशोणितव्पतिरिकं कारणं व्याव

तथितमेवकारः । अनात्परूष इत्यादिश्नोतप्रसिद्धययथः खट्शब्दः । यद्यप्या- = काशादिभृतानि स्वच्पेणान्नान्नोत्पचन्ते तथाऽपि देहाकारपरिणतानां तेषां

१ ग. "क्तम २ ख. "मतः स्वात ३ न्त. घ. "मेः यत्तः ४ क.ख.घ. ड, स्ते। ५ ग्‌, दः, शङ्कशो । $

९७६ पिदयारण्यविरबिता [ मुगुव्रह्य

जन्मााधीनमित्यननस्य जगद्धेतुत्वमभिपरेतम्‌ । अत्र तपःराव्देनोष्वरेतसामाभ- माणां धर्मो विवक्षितः । तेषां सद्रावस्तृतीयाध्यायस्य चतुर्थपादे चिन्ति- तः । नास्त्यृष्वरेताः किंवाऽस्ति नास्त्यसावविधानतः । वीरघातो विधेः ङ़- परावन्धपङ्ग्बादिगा स्मृतिः। अस्त्यपूष्रैषिधेः छपे वीरहाऽनग्रिको दी । अन्धा- देः पएरयगरक्तत्वात्स्वस्थानां श्रूयते विधिः } पूवाधिकरणे स्वतच्रमात्मविन्नान- ` मिल्युक्तम्‌ । तस्य चाऽऽत्मज्ञानस्योष्वैरेतःस्वाश्रमेषु उर्मत्वादाश्चमसद्रावश्चि- न्त्यते । तत्र नास्त्यूष्वरेता इति प्रापम्‌ । कुतः विध्यभावात्‌ । तरयो धमस्क- न्धाः । यज्ञोऽध्ययनं दानमिति प्रथमः | तप एव द्वितीयः) ब्रह्मचायोचायङु- ख्वासी तृतीय इत्यत्र यज्ञादयुपरुक्षितगाहैस्थ्यस्य तपःशब्द रक्षितवानपरस्थतव- स्य नेष्टिकत्रह्यचयंस्य च पराममान्ने गम्पते।न तु विधिरूपरुभ्पते।न चापूर्वाथत्वेन विधिः कल्पयितुं शक्यः । वीरहा वा एष देवानां योऽभिगुद्रास्प-' त इत्यगन्युद्धासनरक्षणस्य गाहंस्थ्यपरित्यागस्य निन्दितत्वात्‌ । चत्वार भा- अमा इति स्मरत्तिस्तु माहेस्थ्यधमौनयिकृतान्धपङ्ग्वादिविषया भविष्यति । नह्व- न्धस्याऽऽज्याप्रक्षणादयुपेते कममेण्यधिकारोऽस्ति । नापि पद्कोवैष्णक्रमणायु- पेते कर्मण्यधिकारः । तस्माच्चरादिपायवयुक्तस्याऽऽत्मन्ञानोपयुक्त ऊष्वैरेता ` श्नमो नास्तीति पपे ब्रमः । अस्त्यष्वरेता आश्रमः | पिष्यश्वणेऽप्यपृ्ब- ` यत्वेन कल्पयितुं शक्यत्वात्‌ । न च वीरघातदोषः । उत्सन्नािकग्रहिषिषय- ` त्वाद्रीरहत्यायाः । यच्वन्धादिषिषयस्वं स्मरतेरुक्तम्‌ । तदसत्‌ । अथ पुनररती वा चरती वा स्नातको वाऽस्नातको बोत्सन्नाधिरनभिको वा यदहरेव पिरने- तदहरेव म्रव्रजेदिति विरक्तानां गाहैस्थ्पानयिक्रतानां परथक्सन्पासविधा- नति । नच चश्चुरादिपास्ववतामाश्नमान्तरविधिः कल्पनीयः । जावाह- ` शरुतो प्रत्यक्नविष्युपरम्भात्‌ । ब्रह्मचर्यं समाप्य ग्रही भवेद्रहाद्रनी भता पर- मजेदिति । तस्मादस्त्याश्चमान्तरम्‌ । आचरमाणामवसेहाभावस्ततैव † चिन्ति- तः । अवरोहोऽस्त्याश्नमाणां न वा रागा विद्यते । पर्वधमेश्रद्धया वाय थाऽऽराहस्तथच्छिकः । रागस्यात्िनिषिद्धत्वाद्विहितस्येव धर्मता । आरोहनि ` यमोक्तयदेनावरोहोऽस्ति शाच्नतः । ब्रह्मचर्यं समाप्य ग्रही भवेद्रहाद्रनी भूखा भतरजेदित्याश्नमाणामारोह इच्छाधीनो यथा भवति तथा पारिबान्याद्वानप्रस्य इत्पाचयवरोहोऽपि क्चिद्रागवशात्कचित्पूवौश्नमश्नद्धावशाच्च युक्त इति प्पे `

ममाणो =

* परामश अमिनिरवोदनां चापवदति हि 1 अ० ३ पा ४अ० २ वर्णकम्‌ १ † तद्वत ` तु नातद्धावो जैमिनेरपि नियमाद्रूपाभव्रेम्यः अ० ३ प्रा ४ अ० १० |

नाना

१६. इति]

तृतीयोऽनुवाकः] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । १७७

ब्रूमः 1 रागस्तावमिथ्याज्ञोनगृरत्वनिंपिद्धः } न च पूर्वाश्नमधर्मश्द्धा युभ्यते। उत्तरुश्नमिणं परत्यविहितत्वेन धमेह्वामावत्त्‌ | न हि यो येनानुष्ठतं श . कयते श्रद्धीयते च स तस्य धमौ भवति । किं तहि योयं प्रति विहितःस तस्य धमः । किंच ततो न पुनरेयादित्यवरोहनिषेषेनाऽऽसेहो नियम्यते | न ` चाऽऽरोहवदवरोहे शिष्टाचारो दश्यते । तस्मान्रास्त्यवसेहः । आश्मन भायशचित्तं तत्रैव चिन्तितम्‌ । ्षटो्वैरेतसो नास्ति पायश्चित्तमथास्ति वा । भदृञनोक्तेनारत्येतद्वतिनो गदैभः पञ्ुः । उपपात्तकमेवैद्रतिनो मधुमांसवत्‌ । प्रायधित्ताच्च सस्काराच्छुद्धिर्यल्नपरं वचः । नेष्ठिकव्रह्मचर्यादष्वरेतस्तं पराप्य पुनः च्रीपसद्धुन भेष्स्य मायध्चित्तं नास्ति । आष्ट नैष्ठिकं धर्मं यस्तु परच्य- वते पुनः| प्ायधित्तं न पश्यामि येन शुध्येत्स आत्महेति पायश्चित्तादश नवच- नात्‌ । अथ यों ब्रह्मचारी धियगुपेयात्स गदेभं पटमारमेतेत्पस्ति पायधित्त- मित्युच्यत । तन्न । तस्य व्रतिविषयतात्‌ । उपकुकीणाख्यो यो वेदाष्ययना- हत्वेन ब्रह्मचयंत्रतमनुतिष्ठति । तद्विषयमिदं भायश्ित्तवचनम्‌ । तस्माद्वै रेतस्त्वाद्रष्टस्य नास्ति प्रायश्चित्तमिति परषि ब्रमः | यथोपकुवांणस्प मधुर्मासि- भक्षणमुपपातकमित्तिपरायध्ित्तएुनम्सस्कारो प्यते । तद्वदृध्यैरेतसोऽपि गुरुदा- रादिभ्यो ऽन्यत्र परवृत्तिरुपपातकमेवं तत्‌ । न तु महापातकम्‌ । ततः प्राय ` चित्तात्पुनः संस्कारा थद्धिभवति । यदि महापातकेष्वपरिगणितवेनोपपात- ` कत्वमाधित्य प्रायश्चित्तमुच्येत तद्चदशेनवचनस्य का गतिरितिचे्यत्नपरं त- द्राक्यमिति ब्रूमः। अतएव परायश्चित्तं न परयामीत्याह। ननुं नास्तीति। प्रायश्चित्त तु गदेमपशरेव ब्रह्मचारितस्य संम्रत्वात्‌ । तथा बनस्थपरि्राजक- योरपि भश परायश्चित्तं स्मयते । वानप्रस्थो दीक्षामेदे कृच्छ्रं द्वादशरात्रं चरि त्वा महाकक्षं वर्धयेत्‌ । भिश्वषेनस्थवत्सोमढ्रद्धिवजमिति । कक्षवृद्धिवेनावापः ` सोमवृद्धिरपि स एव । मायध्िततेनाऽऽयष्मिकमात्रशद्धिस्तत्रैव + दिता । थ द्धः शिष्टैरुपदियस्त्यास्यो वा दोषहानितः । उपादेयोऽन्यथा यद्विः पायश्चि- ततकृता बरथा । आगुम्मिक्येव शुद्धिः स्यात्ततः शिष्टस्त्यजन्त्यमुम्‌ । पायश्चि- तादष्टिवाक्यादशद्धिस्तैहिकीष्यते । पूर्वोक्तपायश्चित्तापादितथद्धयन्यधानुपप- स्या कृतपायध्चित्तस्य शिष्टैः सह व्यवहारोऽस्तीति म्रप्े बूमः । भागुष्मिक- % नचाऽडथिक्रारिकमपि पतनानुमानात्तदयोगात्‌। अ० ३ पा० ४ अ* ११1 बहिस्तूमयथाऽ- पि स्मृतेराचाराच्च ।अ० रपा ४ अ० १२ 0 रा ऋ । १क.ल.ग. ढः. "तमाश्र २ क. ख. ड. येन स्वनु।३ध. स्येव त्रि। ४क, स. ग, शश्व) न। ५कर. ग, ड, द्विरिति) ५ घ. "खेन तदुप" । ७ घ. समानत्वा। ३, |

९७८ विचारेण्यदिरचिता [भृमुवह्या

यद्धिसद्भावेऽपि प्रायध्ित्तादर्चंनवचनादेहिकशुद्धयभावाच्छष्टरेष न व्यवहायंः। एतेष्वान्नमेषु रोकविरषमाधिहेतो; प्रवृत्तिरुक्रणस्य तपसो ज्ञानसाधनत्वाभा- -वनिदरत्तिखुक्रणस्येकाग्रयादिषपस्य तपसो ज्ञानहेतत्वं तत्नैव चिन्तितम्‌ । खो- ककाम्पाश्चमी ब्रह्मनिष्टठामहंति वान्‌ वा| यथावकाशं बरह्मैव ज्ञातुमहैत्यवार- "णात्‌ ५ अनन्यचित्ता बह्मनिष्ठाऽसो कर्मठे कथम्‌ । कर्मत्यागी ततो ब्रह्मनि- छामहंत्ति नेतरः । त्रयो धमेस्कन्धा इत्याश्नमानधिकृत्य सवं एते पुण्यखेका भवन्तीत्याश्नमानुष्ायिनां पुण्यलोकफखूममिधाय बह्यसंस्थोऽमतत्वमेतीति मो- ` ्षसाधनत्वेन ब्रह्मनिष्ठा प्रतिपाद्यते । सेयं ब्रह्मनिष्ठा पुण्यरोककामिन आश्रमि- श्णरोऽपि संभाव्यते । आश्रमकमौण्यतुष्ाय यथावकारो बह्मनिष्ठायाः कर्त शशक~ ` स्वात्‌ । न हि खोककामी ब्य न जानीयादिति निषेधोऽस्ति । तस्मात्सवे- स्याऽऽश्रमिणोऽस्ति ब्रह्मनिष्ठेति भरे ब्रूमः । ब्रह्मनिष्ठा नाम सवव्यापारपरि- त्यागेनानन्यचित्ततया ब्रह्मणि समाधिः \ न चासौ कर्मगुरे संभवति । कमौ- नुष्ानत्यागयोःपरस्परविरोधात्‌ । तस्मात्कर्मत्यागिन एव ब्रह्मनिष्ठा । अथ भु- गोद्धितीयपयाये संपन्नं निश्चयं दञ्चयति । तद्रिज्नायेत्यादिना । तपूर्वक्तमन्न- स्य ब्रह्मत्वं विज्ञाय रक्षणसद्रवाद्विशेषेण निश्चित्य तस्मिनिपरितुष्टो बुभुत्सति सङायवश्चात्‌ । पुनरपि मन्रपुरःसरं गुरुगुपससारेव नत्वारुस्यं कृतवान्‌ । भप- ` रिवुष्टस्य भृगोरयमारायः । वाजसनेयिनस्तावदेवमामर्नान्ति । अने ब्रह्मत्येवमाहुः। ` तन्न 1 तथा पूयति वा अन्नमृते प्राणादिति । अनस्य पतिगन्धस्तत्कायै देहे स्पष्टमुपरुभ्यते । विष्णुपुराणेऽप्यसो दरतः । स्वदेहाश्चिगन्येन न विरज्येत ` पुमान्‌ । विरागकारणं तस्य किमन्यदुपदिश्यत इति । तस्मादहोतति- स्थितिख्यकारण स्याप्यनस्य बद्मत्वमयुकमिति । तस्योपंसन्नस्य धरगोर्वरुणः पर्वोक्तमेकाग्यहपं तप॒ एव साधनव्वेनोपदिदेश । तस्य च तपसो बह्मसान्ना- त्कार्‌ प्रत्यन्तरङ्कत्वपिवक्षया तपो ब्रह्मेत्यभेद उपचरितः । सत्यज्ञानादिखहूप- ` खक्षणवाक्येन ब्रह्मण्युपदिष्टे सत्याममपरमेयत्वेन धमाधमेवत्परोक्षमेव बरह्मावग- म्येत । एेकाटरयञुद्धया द्रष्टं शक्यमित्यमिमेत्य ब्रह्मस्वदपमनुक्त्वा वरूणस्तप एवोक्तवान्‌ । भरगुश्चकार्यचित्तेन पूर्वोक्तं जगत्कारणत्वरक्षणं योजयित्वा भा- ` णस्य ब्रह्मत्वं निश्चितवान्‌ । एेतरेषिणः पराणस्य देहोत्पत्तिनिमित्तवं व्यतिरेक- अखेनाऽऽमनन्ति । न ह वा ऋते प्राणद्रेतः सिच्यते यद्रा ऋते ्ाणाद्रेतः `

* द्वितीयाधिकरणस्य द्वितीयं वणैकम्‌ ।. अ० ३पा०४

१ खे. स्पर्‌त्रि। २क्र. ख. इ, 'पपन्नण

ृवीयोऽदुवाकः२।] = वैत्तिरीयोपनिषदीपिका। = १९५९ सिच्येत पये समवेदिति । कश्चिल्ञीवो छिङ्देहयुंकतः स्वगीनरकाव्रा वष्र

रेणाऽऽगत्पानेन सह पुरुषं प्रिरय रेतसा सह योषिद्रभं यदा प्पिरशतितदा

तद्रेतस्त्वन्तःपरविष्ेन प्राणवायुना शोषं प्राप्य पिण्डादिक्रमेण देहमत्पादयति | प्राणाभवे तु देहं नोत्पादयतीत्यथैः । यथोत्पत्तिहैतुत्वं तथा जीवनहेतुखमपि कोषीतकिमिरा्नायते । पावदस्मिऽ्शरीरे माणो वसति तावदायुरिति ¢ मागो त्करान्तो देहस्य मरणं प्रसिद्धम्‌ । तस्माहुपादानत्वामावेऽपि जन्मादित्नितयनिः. मित्तत्वास्माणो अ्रह्येति भरगोर्निश्चवयः। अथ तृतीयपर्याये संपन्नं निश्चयं दर्शयति! तद्विज्ञायेत्यादिना । माणस्य जडत्वाह्मद्यत्वमयुक्तम्‌ । मरन्नानं बह्म विज्ञानमान- न्दं ब्रह्मेत्पादो ब्रह्मणश्चेतनत्वं रतीयते । मनश्च ज्ञानशक्तित्वाचेतनम्‌ । जन्मा- दिकारणत्वं रक्षणं च मनसि विद्यते । यथा परवेत्र गर्भ प्राणप्रवेशस्यं देहोत्- त्तिनिमित्तत्वयुक्तम्‌ । तथा प्ाणप्वेशोऽपि मनोधीनतयां तत्पश्नोत्तरवाक्ययो- राथर्वणिकेराश्नायते । कथमायात्यस्मिञ्शरीर इति गार्ग्यस्य प्रश्नः | मनोकृ- तेनाऽऽयात्यस्मिञ्डारौर इति पिप्परादस्पोत्तरम्‌ । मनीकृतो मनःकृतः। दशं देह पराप्स्यामीत्येवविधो मरणकाटखीनः कमेपरेरिते मनसि जायमानः संकल्पः । तेन संकल्पेन प्रवेदेहावसानजनितेन तत्रत्यः पराणो ऽस्मिञ्शारीरे समायाति । अयमर्थस्तस्यामेव श्रुतो विस्पष्टमान्नायते । इन्द्रिपेम॑नति सपचमनेपंचित्-

स्तेनेष प्राणमायाति प्राणस्तेजसा युक्तः सहाऽऽत्मना यथाक्षकथित्तं रोकं _

नयतीति । मरणकारे मनसि बृत्तिख्य प्राघ्ुवद्धिवौगादीन्द्रियेः सहितो जी- वो सस्मिन्भाविदेहीचितग्रत्तियुक्तो भवति । तेन भाविदेहविषयज्ञानेन स्हैष जीवः प्राणमायाति प्राणप्रधानो भवति । स च प्राणस्तेजसा भाविदेहध्यान- रुश्तषणेन युक्तो रिङ्देह सर्वं जीवात्मना सह सकस्पानुसोरिणं खोकं मापयति। तत्र दृष्टान्तो बृहदारण्यके समाज्नातः । तद्यथा तृणजखयुका सृणस्यान्तं ग~ त्वाऽन्यमाक्रममाक्रम्याऽऽत्मानयुपस्हरस्येवमेवायमासेदं शरीरं निहत्यापिर्ाः गमयित्वाऽन्यमाक्रममाक्रम्याऽ5ऽत्मानयुपस्षहरतीति । वृणेष प्चरन्तीं नद्का; तृणान्तं प्राप्य मरथमं मुखेन तरणान्तरमवरुम्ब्य . ततः प्रष्टमागं त्रणान्तर्‌ं नयति॥ तथा जीवात्मा मरणकारे स्वकीयत्वाभिमानपरित्यागेनेदं वतमानररीरमत्रियः गमयित्वा चैतन्यराहित्यमापा्य मनसा देहान्तरं भावयित्वा. कृत्न्नदेहं छि क्पिरि्टं स्वात्मानं देहान्तरं नयति । तस्मादेहविरिष्टाः भणिनो मनसी जायन्ते । कृषिवाणिज्यादैर्जीवनोपायस्य मनसा विचायं सपा्यत्वान्मनसषो जीवने तुस्वम्‌ । उर्तरीत्या मनसाऽमिमानपरित्पागेन मरणाह्यहैतुत्वं च ।

%क्‌.ख.,ग्‌. ड. ध्या प्रश्नौ! >. देहैचिः। ३ घ, क्तनीत्या।.४घ, नया

१८० रि्यारण्यविरचिता (मृगकहयां

तस्मा्धक्षणसद्रावान्मनसो ब्रह्मत्वं निर्चितम्‌ । अथ चतुर्थपयेयि सपत्नं निश्चषं दर्शायति । तद्विज्ञायेत्यादिना । मनसश्वश्चरादिवत्करणत्वेन कतपरतश्नला्र भङ्मत्व युक्तम्‌ । विज्ञानस्य तु क्त्वं विज्ञान यज्ञं तनुत इति स्पष्टमेवाऽऽन्ना- तम्‌ । तष्टक्षणं च तत्र स॒रुभमू । कमद्रारा देहोत्पत्तिहैतुत्वात्‌ । सत्कमे कर्ते तदभिसंपद्यते । पुण्यो वै पुण्येन कर्म॑णा भवति पापः पपिनेत्यादिश्चतेः। लै- किफकृष्यादेः कतुत्वेन जीवने तुत्वं मरणकारणयुद्धादिपृत्या खयदेतुतवे च । तस्माद्क्नणरक्नितस्य पिज्ञानस्य ब्रह्मत्वे युक्तम्‌ । अथ पश्चमपययि स्प निश्चयं दरयति । तद्धिज्ञायेत्यादिना । कर्त्वस्य डेशात्मकल्वान विज्ञानस्य ` मह्मत्वं युक्तम्‌ । किचानादिविज्ञानान्तानां चतुणीमपि न सर्वभृतोत्पत्तिरे तुत्वम- स्ति । आकाञ्चादिमूतानामन्नादिभ्यो भौतिकेभ्यो जन्मासेभवात्‌ । आनन्दस्य तु डेशरदितत्वात्स्षूपेण सर्वाभीष्टतया परमपुरूषार्थत्वादाकारादि सवेभूतकार्‌- णलाच्च ब्रह्मत्वं मुख्यमेव संभवति । तस्याऽऽनन्दस्य स्वद्पं छन्दोगा भामन- न्ति।योवे भरमा तत्ुखं नास्पे सुखमस्ति । भूमेव सुखमिति! द्रो हि पदार्थौ भृमाऽत्पं चेति । तत्र बहोभौवो भूमेति व्युत्पत्तेर्बाहुस्यात्मको यः पदाथस्तदेव खं नतु भञ्ज उपरितनेऽर्पपदार्थं सुखमस्ति भूमा तु मुखं भवत्येव | तयोभू ` माल्पसोन्षणमेदस्ततेवाऽऽस््रातः। यत्र नान्यत्पङ्यति स भरमा! अथ यत्रान्य ` त्परयति तदस्पमिति। अन्यो द्रष्टा स्वातिरिक्तमन्यद्रष्त्पं परयतीत्पादयच्िपु- ` स्यो पस्मिन्ञदेतपदार्थे न सन्ति सोऽयमद्रेतपदार्थो भूमा त्रि पुश्ीष्टपं दवेत पस्मि- ख गत्यस्ति तज्ञगदस्पम्‌ । तयोभूमास्पयोर्नित्यत्वानित्यत्वे च तत्रेवाऽऽच्राये- ते। यो वेभ्रूमा तदगम्रततमथ यदर्पं तन्मत्य॑मिति | द्रैतादस्थयोजीमत्स्वप्रषटप- ` योद -खमेव प्रायेणानुभूपते । यदि कचित्कदाचित्युखं स्यात्तदपि साधनप्रया- सतारतम्थविनारित्वदोपेरुपेतत्वादुःखमेव । तदुक्तं भ्रेयोमागेकरिः । इह षत दुखुभरूभाः इखर्यभङ्धिनी यतः शरीरभृताम्‌ । तेऽपि च दुःखायातो हुः्वा- ` नि पुनस्ततोऽपि दुःखानीति } अनेनाभिप्रायेण नाल्पे सुखमस्तीत्युक्तम्‌ । भ- ` दतावस्ययोस्तु रषुप्िसमाध्योः खमेव स्वप्रकाश्चमवतिष्ठते । न चतस्य दुःखाभावत्वे राडुर्नायम्‌ । अभावस्य स्वम्रकाशत्वासंभवात्‌ । प्रमागेनविना भासमानव्वात्स्वपकाञ्चलम्‌ । न ख्यद्वैतं माणन तदा प्रमीयते । तथा सति दवेतापत्या ्ुषुध्रिभङ्पसङ्कात्‌ । भासमानत्वं विपतिपच्यभावादवगन्तन्यम्‌। यदा ` जाग्ररस्वप्रां विंपरतिपत्तिमकृत्वा जनोऽभ्युपगच्छति तदा सष॒पिसमाधी अप्यविपर- ` तिपच्याऽभ्पुपसंगच्छत्येव । तस्मात्साधनमन्तरेण भासमानतया स्वपरकाशत्वा- `

पि म. मसत किनि

तमनम्‌ ५०५५१. क 0

सन ५५ कनन

१ क. ध, यायसं। > प. संप्रवन्ति। ३ क.ख.घ. ड. ब्टेद्य भ"

दृतौोऽनुवाकः।] तैततिरीयोपनिषदीपिका । १८९

ददरैतस्य न दुःखाभावत्वम्‌ । ऋविषयराभवस्ुषुषिसमाध्योः भीतिविषयत्वादद्ैतं चुखदपम्‌ । सवै जना असति कतेव्यान्तरे सोषुपरं भुखं काङ्क्षन्तः शेरते । तच्वज्ञानिनश्च सुखाभिरषेणेव नििकस्पं समाधि ठुर्वन्ति । उभयेऽप्युत्तरक- ङे सुखमहमस्वाप्सं सुखमहं समाटितवान स्मीति तत्छुखमनुस्मरन्ति । आभ्यां युषुप्रिसमाधिदशन्ताभ्यां द्वैतसष्टः पाचीनमप्यद्रेतं खमित्यवगन्तव्यम्‌ । त- स्मादद्वैतदूपादानन्दादेषेमान्पाकाडादीनि दिरण्यगमीदीनि च द्रेतूपाणि ग्रतान्युत्पचन्ते । ननु द्रैताद्रेतरूपो सुषटिपख्यावहोरात्रवत्क्रमेण पुनः पुनः प~ ्यावतेते । तथा सत्पेकस्य वस्तुनः परस्परविरुद्धषूपद्रयासंभवादेकस्य स्वाभा- विकत्वमितरस्याऽऽगन्तुकत्वं च वक्तव्यम्‌ । तत्कस्य स्वाभाविकत्वं कस्य वाऽऽगन्तकसं युक्तप्‌ । उच्यते । साधननेरपेक्ष्यत्वमद्रेतस्य सुषुपा संपरतिपन्न- प | द्वैतरूपं तु जागरणमह्वि विषयादिबहुसाधनसपक्षत्वम्‌। तस्मात्स्वाभावि- फाद्रैतष्प आनन्दो जगत आगन्तुकस्य द्वि तहपस्योपादानम्‌ । यथा समुद्र एकः फेनतरद्रबद्‌बदादीनामनेकषागुत्पत्तिस्थितिख्यहैतुस्तद्वत्‌ । तदेतजग- त्कारणत्वरुक्षणेन रुक्षितमानन्दमद्रतषूप ब्रह्मकाग्यरक्षणेन तपप्षा भरगुः सा- ्षात्कृतवान्‌ । तस्मात्तदेव तपो युख्यं साधनम्‌ । तस्य॒ चेकाग्रयहपस्य पररम- ` तपसः संपादनाय बहुविधा उपायाः पातञ्जखादियोग्ञान्ने प्रपधिताः । यथो- ` ्राख्यायिकार्यां जगत्कारणत्वेन षिचारितस्य ब्रह्मण आनन्दषूपस्य साक्ष त्कारे चित्तेकाग्यष्पं तपोऽन्तरङ्साधनमित्युक्तम्‌। अननादिभ्पो विज्ञानान्तेभ्य- श्त्या ऽऽतिरिक्रमानन्दषपं यथा तच तथेवाऽऽनन्दादप्यधिक तच्वान्तर- मिति श्भा वारयितुं विच्यायुपसंहरति । सेषेति । तच्छब्देन श्चत्यन्तरपसिद्धि- रच्यते । ब्रह्या देवानां प्रथमः संबभूव विश्वस्य कर्ता भुवनस्य गोप्रा। सर ब्रह्म- विद्यां सर्वविद्यापरतिष्ठामथवाय ज्येष्ठपुत्राय प्राहैत्येका श्रुतिः। अथाऽऽश्वराय- नो भगवन्तं परमेष्ठिनं परिसमेत्योवाच । अधीहि भगवन्बह्मषिद्यां वरिष्ामि- ` त्यपरा श्चतिश्च। एतच्छब्द एकाग्रचित्तजन्यानुभवग्रसिद्धिमाचष्टे। भ्रगुणा ख्न्धा भागवी । वरुणेन भोक्ता वारुणी । ताहसी विद्या परमे व्योमनि ब्रह्मतत््वे प- रिसमाप्रा । तस्माद्रा एतस्मादात्मन आकाशः संभूत इति यदुक्तं तदेतदपर्‌ च्योम। एतसिमिन्खस्वक्षरे गागि आका ओतश्च मोतश्चेति यदव्याकृतं शुत त~ देतन्मध्यमं व्योम । ऋचो अक्षरे परमे व्योमन्निति श्वुतमविनश्वरगरगादिकल्पना- विष्टानमग्वेदादिपरतिपाचं यद्नद्यतच्वं तदेतदुत्तम व्योम । न ह्यतस्मादधिक कि ` ` __ ` श्नितशवादिः _ _ -_---- ध १य््‌. श्स्परं वि" रघ. 'पेक्षम्‌ 1 ३ ख. 'विकोष्ै। ४ घ. क्षणल `

१८२ विद्यारण्यविरचिता [ मगुह्या

चिद्रे्यमस्ति } तथा च श्वताश्वत्तरा आम्नात । एतञ्ज्ञयं नित्पमेवाऽऽत्मस- स्यं नातःपरं वेदितत्यं हि किंचिदिति) तस्मादस्मिन्बह्मणि विद्या समप्रा। एकाग्रवित्तस्योत्तमाधिकारिणः सेयं विद्या रुमा । यस्तु सांसारिकफर्काम- ` नया चश्चरख्चित्तस्तस्य वत्फरुपाधनोक्तित्पाजन चित्तेकारयहतुमुपासनं विध- त! य एवमिति। एवंशब्दः प्रकृते पराम्रशति। असन ब्रद्येत्पारभ्याऽऽनन्दो त्र- हयत्येतदन्तं प्रकृतम्‌ ! तत्न ब्रह्मज्ञानं प्रत्पन्स्य प्रथमद्रारत्वात्तस्मिन्पतीके ब्र ह्मरष्टं पिधत्ते! सः पुमान ब्र्मेत्युपास्ते स पुमान्मनश्चाञ्चस्पराहित्येन प्रति- ष्टितो भवति ! किंच पभृतान्नयुक्तस्तदन्नमत्तुं समर्थौ रोगादिरहितो भवति। पु- नपोत्नादिप्रजया गवान्वादिपश्रभिरवेदशान्ताभ्पासख्येण त्रह्मवर्चैन तत्तद्विषय- जनितकीत्पां च समरद्धो भवति । यस्मादनेन द्वारभरतेनोपासितेन ब्रह्मज्ञानं र~ ` भते 1 तस्मादयमुपाप्तको गुरुमिवान्ने न निन्थात्‌ । तद्रतमिति तदेतदनिन्दन- ` मस्योपासकस्य व्रतं नियमेन सपादनीयम्‌ । तदतिक्रमे सत्युपासनमङ्गविकरं स्यात्‌ । अथोपासनान्तरं विधातुमुपास्यं दङ्ांयति। पाणो वा इति | यथा शंधीर- स्यान्तरे मुक्तमनं भवति। तथा शरीरमध्येऽवस्यानात्पाण एवान्नम्‌ । मध्यवतिन-~ स्तस्य प्राणरपस्पान्नस्य धारणाच्छरीरमन्नादं भोक्तषटपं एहमध्यविस्तम्भवदे- ` हमध्यवर्तिपाणस्य देहधारितासाणे शरीरं प्रतिष्ठितं भवति । प्राणस्य देहधा- रणत्वे प्राणसंवादे श्रयते । अहमेवेतत्पश्चधाऽऽत्मानं म्रविभग्येतद्धाणमष्टम्प विधारयामीति । शरीरस्य च प्राणधारणत्वं मत्यक्षम्‌ । तदेतत्पाणङरीरयोर-+ न्योन्याधारत्वं चिन्तनीयम्‌ । किंच प्राणस्यान्तरवस्थानेनाननत्वं पृवेमुक्तम्‌ | दे- हु स्यान्कायसादननत्वम्‌ । तथा सत्युभपोरनसात्पर्वीक्तरीत्पा परस्पराधारता- ानमेवाने परतिष्ठितिमित्पपि चिन्तनीयम्‌ । उपास्यमभिधाय तदुपासनं वि~ धत्ते । स य एतदिति । अथान्यदुपास्यं दंपति । आपोवा इति । पीतानाम- पायुदराभिना जीणेत्वादपामन्नत्वम्‌ | ज्योतिषश्वानादत्वम्‌ | बृषटय्यदके विदुता- भिदरौनादेहसंतापेन स्वेददशेनाच्च जछृज्योतिषोरन्योन्ययरतिष्ठितखम्‌ । अतए- ` प परस्परान्नत्वम्‌ । उपाषनं विधत्ते । स य एतदिति । परव॑त्र भोननकारे प्रा- पमन्मसम्पक्त्वन्ुद्ध्या न परिहर्णीयमिस्युक्तम्‌ । इह त्वसिधिभ्यो दातुं बहु- सपादनमुच्यते । पुनरप्यन्यदुपास्यं दशयति । एथिकी वा इति । अधस्तादुप- रिष्टाञ्च वतंमानस्पाऽऽकाशस्य मध्येऽवस्थानातप्रयिष्या अनत्वमाकाशस्य चा- त्रादत्वम्‌ । युग्धटटचोपरिष्टादाकाशस्योपकरव्धेस्तयोराधाराधेयभावः । ि-

कना य तिनि पिमित

१ न मिः नि णा तस िणीतमनमिसोपतोणतना कवयी नोत 9९४५६ ५0४४

॥ १ क. स. ग. ड. रोगरदितो ! २ ख. "मे तदपा ३ ख. "रीरान्त्‌ा ८ म. “हूपान्नर', ५९ ड. '्तनीत्या । ॥

त्रतीयोऽनुवाकः३।] तेसिरीयोपनिषदीपिका १८३ चारदष्टया त्वाकार आधारः । तयोः परस्पराननत्वं चिन्तनीयम्‌ । उपाखनं विधत्ते । स य एतदमसमिति । निवासार्थं स्वग्रहे समागतं कमपि न निवारये- त्‌ । यथोक्तत्रतनिर्वाहकयुपायं प्रसङ्काद्विधत्ते । तस्मादिति । यस्मादभ्यागताय निवासे दत्ते सत्यन्नमपि दातत्यमन्यथा परत्यवायश्नवणात्‌ । तएद्व्रङक पुरुष- स्यास्पमेधसो यस्पानश्नन्वसति ब्राह्मणो ग्रह इत्यदातुरेहिकायुष्मिककृत्छ्रफएरुव- जनमाज्नायते। तस्मादनं दातुं याज्ञनाघ्यापनप्रतिग्रहाणां मध्ये येन केनापि मरका- रेणानसमरद्धे संपादयेत्‌ । अत्र शिष्टाचारं दर्शयति । अराध्यस्मा इति । यो ग्हेस- मागच्छति तस्मा आगतायान्नमराधि सपन्नमित्येवानवन्तो विद्रसि आचक्षते। न त॒ परिहरन्ति । बहलसपादने फरातिशयाय दानविशेषे फरूविरषं दशयत्ति। ए- तद्रा इति। पदन संपादितमस्त्येतदेवानं मुखतो राद्धं भवति । यख्य देशे तीथं- प्े्नषिशेषे मख्यकारे संक्रान्त्पमावास्पादिषूपे युख्यायाभ्यागताय वेदशान्नतद- ध्ययनानुष्टानपराय य॒ख्यया बृच्या श्रद्धाप्रणिपातसत्कारादिषपया सख्येन दा- न्रा सात्तिकेन दत्तमित्यर्थः । एतत्साचिकदानं भगवतोदाहृतम्‌ । दातम्यमितिं यदानं दीयतेऽनुपकारिणे । देशे कारे च पत्रे च तदान साचिकं स्मृतमिति। यः पुमानेवं साच्िकं दानप्रकारं वेद विदित्वाऽनुत्तिष्ठति । अस्मे जन्मान्तरे गुख्यक्रमेणेवान्ं संपद्यते । मध्यतोऽन्तत इति वाक्यद्रय राजसतामस्दानपर्‌- त्वेन व्याख्येयम्‌ तच भगवता दशितम्‌ । यत्तु प्रत्युपकारार्थं फख्गुदिख्य वा पुनः। दीयते च परिष तद्राजसमुदाहृतम्‌ । अदेशकारे यदानमपानेभ्पश्च दी- यते । अपत्कृतमवज्ञातं तत्तामसमदाहृतमिति । एख्वाक्यमपि तदनुसारेण व्या- ख्येयम्‌ । उपासनाङ्खभूतत्रतप्रसङद्धेन दानानुसारी फलविशेषोऽमिहितः । अथो पासनान्येव कानिविद्विधत्ते । क्षेम इतीत्यादिना । यद्वागिन्द्रियष्पं प्रतीकम- स्ति । तस्मिन्ब्रह्म प्षेमहूपेणावस्थितमित्युपासीत । क्षेमो रक्षणम्‌ । म्राणापा- नयोरुद्टासनिश्वासयोः प्रतीकयोः क्रमाच्योगदूपेण कषेमख्पेण च ब्रह्मावस्थितम्‌। अपाघ्रस्य धनादेः पाप्ठियीगः । तस्य परिरक्षण क्षमः । कमंशब्देन दोमयुद्धा- दिव्यापारा विवक्षिताः । ब्राह्मणस्य हस्तयोहौमादिन्यापारः । क्षत्रियस्य हस्त- योयुद्धादिव्यापारः । अन्यत्रापि यथायोमं द्रष्टव्यम्‌ । ईदशकमेष्पेण हस्तयोः _ ग्रतीकयो््ह्यावस्थितम्‌ । गमनष्पेण पादयोरवस्थितम्‌ । मरूविमोचनष्पण पाय द्वारेऽवस्थितम्‌ । इत्येवमुक्ता क्षेम इति वाचीत्यादिका विगुक्तिरिति षा- यावित्यन्ता मानुषी्मनुष्यदेहावयवेषु स्पादिताः समाज्ञा उपासनाः । सम्पगा- समन्तानिष्प्मानाः क्रियाः समाज्ञाः । बहुवचननिर्देशादेकेका एथगुपासने

ध, “च्िकंदा। २ ध. िकदा।

१८४ वि्यारण्यविरचिता [भृगुषहयौ

त्ववगम्यते | उपासनान्तराणि विधत्ते 1 भथ दैवीरित्यादिना । भथ मतुष्या- पयव्गतपञ्चोपास्तिकथनानन्तरं देवीर्दवशरीरगता उपासनाः कथ्यन्ते | ब्रू. ` एयमिमानिदेवतायां तृप्तिरूपेणावस्थितं बह्म । विदयुदभिमानिदेवतायां बर द्पेणावस्थितम्‌ । पशुदवतामु यश्ोरूपेणावस्थितम्‌ । नक्षत्रदेवताप न्यो तीरपेणावस्थितम्‌ । मजातिः पुत्रोत्पादनम्‌ । अ्रतं योपिता सह क्रीदा भानन्दो गह्यन्द्रिपजन्यः परकीयावपवसयोगद्पो व्यापारः | भनेन दू. पत्रयेणोपस्थामिमानिदेवतायामवस्थितम्‌ । त्रयस्य गृ्ेन्द्रिपविषयतं को. पीतकिन आमनन्ति । मज्ञमोपस्थं समारुन्नोपस्थेनाऽऽनन्दं रतिं मरजाति 5 ऽप्रोतीति । मृतमातिकष्पं यल्लगदस्ति तेन सय॑ण छपेणाऽऽकाशाभमि- मानिदेवतायां ब्रद्मावस्यितम्‌ । एतेषु क्षेम इति वाचीत्पाद्विपरभासनेषु यथोपासनं ॥ फर द्रषटत्यम्‌ । त पथायथापासते तदव भवतति श्रुतेः । एतच्छत्पथमेषामि- भेत्य कानिचित्फरसहितान्युपासनान्य॒दाहरति । तत्पतिषटेतीत्यादिना । वहद्म भरतिष्टास्थितिहैतुरित्युपात्रीनेऽरशनाच्छादनादिजीवनस्थितिहेतमान्भवति । महो महत्वगुणोपतम्‌ । महान्धनादिभिः समृद्धः । मनो मननशक्तयुपेतम्‌ । मानवा- ` न्मननराक्तिमान्‌ । नमो नमने नमनेन वशीकरणेनोपेतम्‌ । अस्मा उपासकाय ` कामा नम्पन्ते स्वाधीना भवन्ति | बह्म वेदः | ब्रह्मवान्स्वाधीनवेदः | ब्रह्मणो ` भ्रह्मणस्य परिमरः परितो वतमानस्य द्विष्यस्प मरत्युषटपः। एनं पर्येतस्पोप- ` सकस्य परितो वर्तमाना द्वव कुर्वन्तः शत्रवो त्रियन्ते । एते द्वेपमकरयन्तोऽ- प्यमिया शरातृव्यास्तथािधा अपि शनवः परितो श्रियन्ते । यथोक्तोपासनैर- स्मिञ्चन्मनि जन्मान्तरे बा चिचतैकाग्यं माप्तस्य यद्वेदनीयं यच्च बेदनफरं तदु- ` भप दायति । स यश्चेत्यादिना | स यश्चायं पुरुष इत्पारभ्येतमानन्द्मय- ` मात्मानगुपसक्रम्येत्यन्तस्यार्थः पूर्वानुवाकेऽभिहितो ऽप्यत्र नानाषिधोपाषना- ष्यस्प चित्तेकारयरूपस्प तपसः परमपुरुपार्थप्यवस्रायित्वं दपि: तु पुनरप्यमिहि- तः। आनन्द मयकोशे बरह्म पुच्छमित्यभिदहितस्याखण्डेकरसस्पाऽऽनन्दस्याऽऽ- मत्वेन सान्नात्कृतत्वाल्तियमोदादिचतुषुं कोशावयवेषु ततः पूरे च कोशेषु जन्धहेतुषु स्वेषु स्वात्मत्वश्नमस्य निःशेषेण परित्यक्तत्वादयं यक्त एव पि जीवत्ययमिति रोकै्व्यपदिश्यते । देदेन्द्रियादीनां रेोकैरश्यमानत्वात्‌ । भतो रोकदृष्टया जीवनात्खदषट्वा मुक्तत्वाच्चासौ जीवन्युक्तः । स च यथोक्त- ` भकारेणाऽऽत्मानमपसंक्रम्य यावदेहपातमितरपुरुषवदास्ते । किं क्वन्‌ । का- ` मानी काम्पीं भूत्वा छोकानिमाननुक्रमेण संचरन्कामत दच्छातोऽनमत्चीति।

१ क. पघ्न.ग. ढः. गव्रणाऽप्का २क. स. क. स्मीताशच

तथाऽ

१ वि । परती पिीतेनीभलि ध तियत । ,

ततीयोऽनुवाकः३।] तेत्तिरीयोपनिषदीपिका । १८६

भोज्याभोञ्यविभागप्रतिपादकपिधिनिषेधक्चाघ्रातिव्तित्वा्यस्य कस्यापि रहै भुङे । तथा च श्रूयते | सार्ववणिकं भेक्षमाचरसुदरपत्रेणेति । निचैगुण्ये प- पि विचरतां को विधिः को निषेध इत्यक्तत्वाच्च । कामत इच्छातो रूपं वेष- धारणमस्यास्तीति कामरूपी । अत्यक्तशटिटा अव्यक्ताचारा इति श्रुतेः । इमे ¦ लोकाः काराीद्रारवत्यादिमप्देशषिशेषास्तेषु क्रमेण संचरति } न तु कविद्ग कृत्वा निवसति । अनिकेतवास्यप्रयल्न इति श्तेः | यद्रा | ब्रह्मादिस्थावया- न्ता ये प्राणिनो ममपूः स्मरताः । इत्येवय॒पदेशसहस्याममिहितेन प्रकारेण सर्वात्मत्वनिश्चये ये पुरुषा येषु येषु रेकि्वतुसषंचरन्ति तत्सर्वं स्वकीयमि- त्येव परितुष्यज्वतिष्ठत इत्यर्थः । पुनरपि क्रि कुवन्‌ । एतत्साम गायने- तदनन्तरमेव वक्ष्यमाणं साम गीत्यात्मकं मन्रम्‌ । यद्रा समत्वप्रतिषादक मन्रम्‌ । सवेण समस्तेन सामेति श्रुतेः । सवदा समस्तेन सामेत्यपि श्रुतं गायन्सामवेदोक्तक्रमेण गीत कु्वश्शिष्यान्प्रति स्वकीयसवीत्मत्वपकयनं गान- स्प फम्‌ । अथ सामस्वहपं दशयति । हारेवु हा ३ इत्यादिना अहीश- व्द्‌ स्याऽऽश्चर्यवाचकस्या्न मानार्थ वणेविकारे सति हाब॒शब्दो निष्प्य- ते । अतिरशयदयोतना्थं निराब्रत्तिः । पव देहमात्रर्तिनो मम गुरुशाघ्रपरसाद- खव्धज्ञानमात्रेण सवोत्मकव्रह्मस्वरूपता प्रपिति यदस्ति तदिदमत्याश्चयमि- ` त्यर्थः । अहमनमित्यादिना स्बांत्पमकत्वातुभवः प्रकटीक्रियते । यद्यदने ती- हियवगोधूमादिनिष्पाचं तत्सवेमहमेव तस्मिन्नने नामद्पभागस्य मिथ्या- तवाद धिष्ानभागस्य सचिदानन्दरूपस्य वस्तुनो मत्स्वरूपल्वात्‌ । एवमना- दश्छोककृतावपि द्रष्टव्यो । बाह्यणक्षत्रियगवाश्वादिश्चेतनो ऽनादः । शछोकश- ब्दः सघवाची पद्यवाची वा | सेन्यादिषपं संघं करोति स्पादयतीति छो- ककृद्राजादिः। यद्रा काव्यादिग्रन्थेषु पच करोतीति छोककृद्धिद्रान्‌ । अत्र कृ स्नानकृख्लभोक्तकृश्रविद्रत्संग्रहा्थं वाक्येषु वीप्सा । तत्राप्येतत्सवोत्मकसवे- ` मावर्यकम्‌ । सत्य इव विश्वासोत्पादनौ्थीय त्रिरुक्तिः । तस्याश्च विश्वास्हे- तत्वं खोके वेदे च प्रसिद्धम्‌ । त्रिवैः शपथयाम्यहमित्यादिलोकपसिद्धिः | नरिष-

त्याह देवा इति वेदिकपसिद्धिः । ऋतास्य ऋतस्य ब्रह्मणः मथमजाः मथमका- येभूतो योऽस्ति हिरण्यगरभः । हिरण्यगर्भकस्पनापिष्ठानत्वात्‌ । देवेभ्य इन्द्रा दिभ्यः परवमेवाहमस्मि । इन्द्रादीनामात्मना छष्टतवात््‌ । सा च दष्टिवहदार- प्यके पठयते । तच्छेयोषटपमत्यछजञत क्ष्रं यान्येतानि देवत क्षत्राणीन्द्रो व~

१ ग. घ. गीति। रध. कवं सार्गस्म्पर। ३ ग. पिसं। ४ क. ड, रूपत। ५ क.ख- ट. 'त्वमवरद्यम्‌ । ६ घर. नायर) ७ क. त. ड. "नाक्षत्रा । न २४

१८ तरियारण्यप्रिरनिता [मृगुत्रस्यं तृ कः}

रुणः सामा रद्र इन्वादिः | अपरतस्य मोक्नस्म चक्रनामिवदाश्रयोऽस्मि पथा रथचक्रस्य नाभमिर्यणां नमश्चाऽऽश्नयस्तद्रदहमपि मोक्नस्याऽऽश्रयः } त्‌- ` रति शोकमात्मव्रिदित्पात्मज्ञानन मुक्रिश्चवणान्‌ | य आचार्या मामेवेविधप- रमात्मानं ददाति शिष्यभ्य उपदिशति म इतम्‌ एवाऽ ऽचा्यं एवप्रक्तप्रकरेण परमात्मतां बोधयित्वा शिप्यानवति | अथवा मः पुमानुदरारः सन्मा्मत्तमन्नह्पं व्राद्मणादिम्यो ददाति स इत्स एवान्नस्य दाता पुरुषो ब्राह्मणादिरपमावा व- ष्यमाणपरकरारेणाव्रति । अननान्प्राणा मेवन्तीत्पादिना का्ेपरंपरामन्नजन्या- माघ्राय तस्मादने ददृन्सवाण्यतानि ददातीति या्गिक्यागरपनिषदि वक्ष्यते। वोधयितन्यः परमात्मद्पा द्‌ानत्यानरपश्राहमवास्मींत्यथेः | अहमननद्रेवताष्- ` पः सर्द्नमन्तस्ण स्वेयमवरान भक्नपन्त न्भगरक्मतिक्रपणणं परूप्रपद्ि भक्न-

५४

तिश्वुतः। भुञ्जतेतेत्वघं प्रापाये परचन्त्यान्मकारणादिनिस्म्रतेश्च] अहं विश्वं सङ्ग भुवनं खाकजनातमभ्पभवं अभिमृनवान्‌ | अहमवश्वरदपरः सन्पर्पकारे सं- हृतवानस्मि । मृवःशाब्दः स्वमम्धमाद्रित्यमुपन्सक्षयति | नङञब्दं उपमानार्थः। आदित्यो यथा प्रकाडान्तरनरपक्ष्यण स्वयमेव पकाशङपस्तयैवाहं चक्षरादि- निरपेक्षः सन्नेव चेतन्यज्योतिरस्मि | अनेन साघ्नरा भतिपादरित सवात्मन्वानुभवः कस्य फएरमिः्याशद्रयाऽऽह । य एवमिति । व्रह्म पृच्छ मितिवाभ्येनोक्तमखण्डेक- रसमानन्दात्मानं यः पुमानन्नमयादिद्भरिण सान्नान्कराति तस्यैतत्फलम्‌) यचपि य एवं विदिति फमाजििद्धान्पृमेव निरदिरस्तधाऽपि विद्रप एव फलं ने- तरस्याविदुपः) विद्ुपस्त्ववरयं फं भवत्येवेति द्विविधनियमा्थं य एवं वेदेति पुनराञ्नातम्‌ । अनुवाक्राधयुप्रसहरति । इतीति । प्रगे दारूभिरित्यारभ्य य एव वदंत्यन्तेन ग्रन्थेन प्रतिपादिता येयं विचा सेयमितिशब्देन परामदयते । सा चोपनिपच्छव्दवाच्या । तच्छब्द निषेचनं तु पर्वमेव मपथितम्‌ ! एषोप- निपत्सछमाप्रेति वाक्यशेषः | वदाथस्य परकारीन तमों हाद निवारयन्‌ पुमथाश्चतुरो देयाद्विचातीध महेश्वर इति श्रीमत्सायगाचायविरचिते श्ीवृक्णमाग्राज्यधरन्धरमाधवविचारण्य- परमेन्वरसत्रन्धिवेदाथप्रकारे यज्ञुगारण्यके वारुप्युपनिषदि श्रगृ्रह्माख्यस्तू- `

ईः, क,

तयाऽनुवाकः।॥ ३ ॥

१ ख. ठ, रणंमे रख. श्रमित्याः । ३ग मन्ना ठव. 'नन्दृमाःमा