आनन्दा श्रनसंस्कतम्मम्थावसिः

अन्थाङ्कुः १४ | छान्दोग्योपनिषत्‌ ।

आनम्दागरिरतदीकासबलितशाकरभाष्यसमेता ।

रत्नागिरिग्रामनिवासि ' महामहापाष्याय ` इस्युपषदलारिशाङ- छाद्िसूरिसूयुभिः ‹ आगाशे › इ्युषाद्धेः बेर शा० सर २१० रा० काञ्चीनायश्नाज्ञानः सजलोषिता। साव अ ०१९ विनायक गणेश आपटे इत्येव! पुण्याख्यपसने | श्रीमच्‌ ‹ महदेव चिमणाजी अट ' इत्यक्िधेय- मह।भागभतिष्ठापिते

आनन्दाश्रमसद्रणाख्ये `

आ यसाक्षरेद्रयित्वा प्रकणशिता |

(1

पश्चमी यमद्क्नाहच्िः । चएखिवाहनच्काब्दाः;ः १८५६ ।

{खस्ताब्दाः १९३४ |

अर्थ स््वेडथिकारा राजशासनानुसारेण स्वायत्तीकृताः

विषयाः

ध्षष्शन्तेनोपदेश्च;ः = ,^ ,.„ ,,„ ११ वटफरष्टान्तनोपदेश्चः ... , „= ,,.१२ कव्रणर्ष्टन्तनोपदेश्च; + ... = ,,„ „१३ गंन्धारदेशादानीतपुरश९न्तनोष्दे्ः ... १४ मपु पुरषषटशरन्तनोपदेश्चः ,,., ... „^ ,,.१५ चे(रपरधुग्र(णदृष्टन्तनोपदेश्चः ... ॥

अय सप्तमोऽध्पायः। नारदाय सनल्ुषारोपदेश्चः ... ... ^ . १ वाङ् नाज्ञा भयक्ताति... न .,. ,.„ „२ मनो वचो मूयही... ... ~ .. „३

दि कि,

स्कर्पा मनप्ता भूयानिति =... ... ... „^ ४ चित्त सङठपाू 4 इति न ४ ++ + 9 ध्यान चित्तय हृति .... ..~ ~ „~ „^ ६ बिद्नानं ध्यानाद्धूष ईति क "दकः अनः +

षटं विज्नानद्धूष हवि... ... ... ,.. „^ €

अभ्‌ बलाद्रूय इति „न, „न ~ „~~ ९.

भ।प)ऽशनाद पस्य [0 ज + ~ तेनाद्य) भूय रति ,.. „= „~ ... „११ आकाश्चस्वेजसो भयानिति ... ,.. ,.. ...१२ स्मरणमाकाश्चाद्रय इति ~ ~ „~ ,...१३ अ।शा स्मरणाद्भूयक्तीति ... ... „^~ ,.^१४ प्राण आक्ञाया भूयानिति ४ + अ सत्य त्वेव विनिङ्गातितव्पपिच्युपदक्षः ... ...१६

विन्नानं त्वव विजिन्नासितव्यमिश्युपदे्चः ,. १७ मतिस्स्बेव विलिन्गास्ितऽपस्युपदेश्चः ,.१८ अद्धा स्वेव बिजिङ्गासिवन्येत्युपदेश्चः ,,,. ,,,१९

निष्ठा त्वेव विनिन्ासितण्येव्युषदेश्षः ,.. ... ,..२०

छतिस्त्वेव विजिन्न।सितव्येत्युपदेश्वः ,,,,२१. सुखं स्वेवर विनिङ्गासितडपिस्युपदेश्चः.... „ „२२ भूषा स्वेव मिजिद्नासिदन्य इत्युपदेशः .., „= ,२३

६७० २७३ ७४ २७७ ३८२ २८४

६९० २९६ २९७ २९९ ४०२ ०५ ० ॐ @ ० ४१० ४११ ४१२ ४१४ ¢ १५ ४१९ ४१८ ४९२ ४२३ ५२५ २५ ४२६ ४२६ ४२७ ४२८

५

( आरम्भ -(लमाि*~ खण्डाङ्ाः । एृषटङ्काः ")पृषठाङ्काः। }

२७२ ३७५ २७७ २८२ २८४ २९०

२९६ २९७ २९९ ४०३ ४०५ ४०४ ०८ ४०९ ४११ ४१२ ४१४ ४१५ ४१६ ४१७ ४२२ ४२३ ४२५ ४ २५ ४२६ ४२६ ४२६ ४२८ ४ ६

६ पृीपंभ्‌ ।

विषयाः ।

भ्रमस्दरूपकथनप्‌

सवत्र स एवेत्यपरः... „^ ^

पएवषिदः एरोपदेश्च! „.,

द्दरपुण्टरीके ब्रह्मापा्नप्‌ ,... दृद्र ब्रह्मो प6सिनिफटम्‌

अयाष्मोःध्याय।।

अ्त्यापिहितक्षत्योपापनं नामाक्षरेपापनं च

सेतुरूपात्मोपासना

यत्नाद्‌। ब्रह्मचयेषृष्टिः ^ „^, हृदयन।ड। सु थरदिपपयथापासना इनद्रादिराचनय।; भरजापतिस्तक। च गपनम्‌ इनद्रषिराचनय। संद शराव आत्मदश्चनम्‌ हनप्रसय पुनर।गपनम्‌

सुपु्पुरष।१९७; ..* परत्यश्रीराधपदेश, ९षापाख्छबछ (पादं मन्।

क।रणत्वेनाऽऽकाश्ारूषन्रह्मो पदेश; ,...

परम्परागेदमासब्रानपिस्युप्देशः

नदराय स्वप्न पुरष।पद्‌शः ,., „^^

( भारभ्भ-( समाति

खण्ड हाः पृषटाङ्काः) पृष्टास्काः।

००० ००१५

2) क

0 ($ @& .# => न्द ४ ९) ~

समाप्तमिद्‌ सूर्च्‌ पत्रम्‌ ।

[1 = | ए दनक हरन्त

४२८ ४२२ ४२४

४२७.

४४७ ४४९ ४५४ ५७ ७९४ ७७१ ४७६ ४८२ ५८६ ४८९ ४२१ ५०९

५१०

५१२

४३१ ४२१ ४३६

४४६ ४४९ ४५४ ४५७ ५६४ ७० ४७६ ४८१ ८

४८८ ४९१ ५०९ ५१. ५६२ ५१५

ॐ तस्पट्ह्य गे न॑ः | सामवेदीया

छान्दोग्योपानेषत्‌ ।

अनन्दगिरिृवदीक। संब खतश्नंकरभाष्यसमेता |

( अथं श्रौमच्छरैकरमगवत्पादविर्‌ावेतं माष्यम्‌ )। ( तत्र भाष्यकारोपःद्‌ वातः }) ।

त्येतदक्षरमिस्याद्यष्टाध्यायी छान्दोग्योपनिषत्‌ । स्याः सप्त तोऽयेनिङ्घ सभ्य ऋजुविव्ररणमरप्रन्थमिद्मारभ्यते । ( अथाऽऽनन्दगि)रेङ्कता टीका )| नमो जन्मादि सबन्धबन्षविध्वे हेतवे । हरये परमानन्दव १ परम।त्मने ॥ नमस्रय्पन्तपदाहमर सरुहभ नवे । गुरप परपक्तोघध्वान्तध्व्तपर्टी यपे ॥ छ्दोगानाुपनिषदधेद्‌ं व्य विखूयापुभेगवानमाष्यकारश्िक पितमन्थपरिप्तमः पष यपरिपन्थदुरिननिरहंणपिद्धचयम।करोश्चरलक्षणं मङ्गलाचरणं पै१,द्यन्भ्य.र्येयस्व. रूपं दर्शयरि-ओमित्येतदिति । म्याखूयानं प 4योजन प्रतिज.नीते-तस्या इवि । ननु शरीरके मूथःसु प्रदेशेषु विस्तरण स्यार पतत्वादमृष्य माये किमिति पपर रम्यते तश्राऽऽह - स्क्षेपत ३ति । विस्तरेण ग्वा्यातत्वेऽपि (महतो व्याष्या- नमस्याः तभ्रणीयते विस्तृतस्य. ६६. ग्रहण मुप्रहत्वािस्यमः | क न चेयं यथाप ठक्रम॒ व्याख्याता । ५कृपे त्र १.उक्रममनतक्रम्य व्य ख्प्रायते तेद्यक्तमिद्‌ माष्यमित्याऽऽह - ऋजु दरण पति । ऋन्‌ १दकमानुप्रारि विवरणमय्कुटरीक- रण प्रङृतोप१निषदो यस्मिन्माष्ये तत्तमति यावत्‌ । अथ प.ठक्रममाध्धित्यापि द्राविडं माध्य प्रणीतं तक्किमनेनेव्यार इचा ऽऽह -- अटाग्रन्थ मिति । तथाऽपि (१ का मवे कथनिरमारम्पते तत्राऽऽह-अथं जन्गासुभ्य इवे । १ हि मुमूक्षवोऽ्य। विवक्षितम जिज्ञाप्तन्ते तेऽ ।॥ भष्यमिद्‌ं प्रस्तूयते । तया च वि2,९।धिक(र९६भ) तद्‌।रम्भः समवेति । तस्य च प्रकृोप्निषद्भपारेज्तानमवान्तरफ> तद्‌ दरा केव ९५ प९१ फ मेति मोवः |

->------~--+ ~. ~------~---~-----~--+------~--- भकयित 9 व 1 श

१, ष, 'दणषः! , क केन्र ।

® ॐ ९ क $ 8 & २ आनन्द गिरिढृतदीक।सवाछतशांकरमःप्य समेता-[! पथमाध्याये-

` तेत्र संबन्धः । समस्तं कमाभिगतं भाण। देदेवताविङ्ञानसहिरमविरादिमा- गण ब्रह्म \पिपत्तिक्रारणम्‌ । केवट च पृमादिमागम चन्द्रलोक प१तिपच्तिक।र. मू । स्वृमावपढत्तानां च मगदयपरिश्षटानां कष्टाऽभोगतिरुक्ता।

नमु कंन विधिश्ेषत्व।दुपनिषदस्तद्रुयाख्याने+व कृतव्या्यानत्वात्पिष्टा+्ैपरसङ्गा- कृते तद्ध'ष्पगत्याशाङ्कय शेषरोवित्ये प्रमाणामावान्भेवमित्यमिपरत्य पूवोत्तरकःण्ड- यो(नंयतपव।पर मव्रयुक्त प्जन्वं प्रतिजानीते -तत्रेति । तस्या म्यारूपेयत्वेन प्रषु, ताया उपनिषदः कमंक'ण्डेन सह सब.धोऽभमिधौयत इत्यथः | कोऽसावित्यपक्षायां तद्मिधित्सया कमकाण्डानमनुवदि- समस्तमिति । विहित प्रतिषिद्धं च कमं पतर स्मिःकाण्डे प्रतिपन्नामित्यथः | त हि विहितं समु चे1१सम्‌च्ितं चेति दिविध- भित्यन्गाकृत्य पमु ्लितप्य फलमनुवदति --१।०५(दीत्नि । प्राणश्चाभनिश्रेत्याचया देवता तद्विज्ञान तदुषास्तनं 0न तमु चतम भ्रेह।त।द्‌ क५।चर्‌ादयुषछक्तिते|न| द्वथानन पधा कायन्रह्मप्र छ कारण न इ बह्मभराप्तो तस्य गन्तन्यत्वःम.वात्कायस्थैव गन्तव्यतीया ।द्‌ ५घेकरण र।द्ध।न्ततत्व।त्‌ । तस्मात्न प्तमुचत 2६7 कम पर१९१।५६५।९- त्यथः । तर्थवात्मुचितस्य फठम।ह--पे'वख चे(६ । ३.हेतस्य गतिमुक"व। प्रति- शिद्धत्य गतिम।ह्‌ -- स्वमववेति । रवभावेन शाख्ञपेन्ञामन्तरेण प्रकृति. षशादेव प्रवृत्ता यथ९च९र'तकास्तेषा। कभततानाम्‌(वदे१५।न ितुयणे च

५८्यनापेङृत।न।मघोगतिःत्तिचगवस्था ्षद्रनन्तुखक्षण।ऽपुनर।वृिदुखम,# वाकथनःः। न चोमयोम्योरन्यतरप्मिन्नपि १।५ अत्यन्तिक पुषायक्िद्धिरित्यतः कम्‌।नरपप्तपदतात्मावज्ञान ससारगातत्रयद्त्‌ पमद्न वकछन्याभत्युपनषदा- रश्प्त्‌ | अन्यतर्‌समवाऽपिङकतानां १६५; पर्य तत्प्यति , ^ ुदखङ्कप्णे गत दह्येते जगतः शश्व भे ? इते स्मृत्या तयोनित्वफल्त्वप्रतिपततेरत भाह--न चोभयो

त्या(दर्‌। ननु मागद्वयन्चरशाना पुहषायम।वअति द्व4।: १५।रन्यतर्‌। मन्वा म।१६य१त चेत्तन्न न तावदुवय।(नप्‌।4 ।न्‌[नप नर्‌त॑ञ्चयपु१।५।६ इः । "ट्म मानवम्‌ $$. वते ^ तष।भह्‌ न पुनर.वुत्तः+) हइत्यत्रे१।५६ति पिरषणारेकया यात्यन-व्रातति

~ -------- याः दियोनि

# अ्यैतयोः पथोनं दतरेणचन तानीमानि शषुरण्यरसदद्‌वतगनं भ्रूतानि भवन्त जायल्व 9 क

न्नियस्मेदखतत्ततीयं स्थानभित्यनेन वरकंभन। कतेत्यनवयः ।

क =+ - क, 9-०-५9 जज ---------- ~

१कृ, ख. ण्णागन्यादि*।२क.ग. घ, च. श््टोकप्र । ३ ख, छ. ननुद्रवति।* ख,ग. ® ०५.९.९७

छ. श्ध्र विर । ५ क. "यमङ्ग ९ "णगन्यादी ७ ख.ग. छ. "तानां" < क. छ. "तिदुल। ९क्‌, ग. श्योरपि मार्य" । १० क. दमबाऽधि* । १... ^रमपु" । १२ क. "दिना । नः

पथम. दण्डः १ | छाल्दोरयोपएनिषत्‌ । पितिः ह्मृष। वन वृत्तर्‌ तत्क्व यत्वातकहपान्तरऽप्यनावृत्तावपि विश्चबणानथक्रयात्‌ | नपिणपितृयौणपयि निरतिकश्चयपरुषाथति द्धिः । ^।एतमेवाध्वानि पुनर्निवर्वन्त”” । “अ. येया ऽ&१तेते पुनः"? हुति चंःद्रस्थस्खन।वगमात्‌ । तस्मान्च कमवश्मादात्यन्तिकपुर- ।यप्रािरित्यथः । एवमन्‌द्य कमफ फाषटतं सनन्धमाह - इत्यत हति ।' देक्तंरो. त्या कमं यता न निरातिश्चयपरुषा थहदुरतः सप्।धन।त्कमणस्तत्फलःच विरक्तस्य निर- तिश्षयपुरषाचय कःङ्लसतस्तत्साधनं कवलमात्मन्ञानं सप्तारान्तमत्ण्वोक्तगतिश्रयहतक. मतद्धदुनि्करणेन वक्तव्यमित्यामिप्रायेणो पानिषदेष।५ऽरभ्यते। न हि कमानष्ठानात्पु. पथ रिरेतिश्यो म्यत । तरय तथहत्य!द्‌। क्षविष्णुफलत्वश्च॒तः । तथा चश्वरा- ५१अद्र्चऽनुष्ठितक्मकमवशादपजातदाद्धनबेद्धविरक्तस्य ममक्षामोक्षप्राघनज्ञानार्थोऽ र्यपानषदारम्म इत हपुहतुम्द्धावः सबन्प इत्यथः न चद्ैतारमविन्नानादन्यत्राऽऽत्यन्तिकी निभ्यसपाप्तिः । व्याति हि-- « अथ यङऽन्यथाऽता विदुरन्यरजानस्त क्षय्यलका भवन्ति | बिक्यय च स स्वराड्‌ भवाति ' इति । न॑न~ मोक्षार्थी. न प्रवर्तेत तेत्र काम्यनिष्द्धयोः।

नित्यनोपरत्तिके कशलपत्यवायजिरही परया ॥ इति वद्धरुक्तत्वे त्का म्यनिषिद्ध वजनीये । नत्यनीपित्तिकं च कृत्व। ग्यव्‌।स्थतस्य ममृषतोवतेमानदेहपाते पृनरदेह न्ठरग्रह हेत्वमाव।दनायापतसिद्धा ज्ञाना दतऽपि मुक्तिरिति कथ ताद्््यनोपनिषः।रम्यते तत्राऽःह--न चति । न हि त्वदप्पर्षिते भीक्षोषाया धिनी प्रमणं प्रकर्प्यते | नच षौरपेयं वाक्यं मृखप्रमाणमन्तरेण प्रमाणम्‌ । न चत्र श्रतिस्मती प्रत्यक्षादि वा `भृटमाल,च्यत । स्तमवति च यथावार्भतचरितस्यपि कमं षव देह न्तरं न चेकमविकः. कर्माराथः। तच्च इह रमणीयचरणास्ततः शेषगत्या- दिश्चतिरखतिविरोषततरमेरदाप्मन्ञानादेव मुक्तिरिति मावः । अद्वेत्ञानविषुराणां मेद्‌ ज्ञानभाजां कमौटुष्ठायिनां क्षय्पफटशा शत्व वाक्यशेष प्रमाणयति-व्याते हीति | अद्ेतात।पद्शानन्तयेमथशब्द्‌यंः | ये पुनरनुप।्ितगुरवस्तदपदेशश्चन्या यथामति यथःक॑तादद्वित।दन्यथा द्वैतमेव त्वे विदन्ति ते परतन्त्राः सन्तो र।गादिना कमन.

४५

तिष्ठन्तो विन।रिफ्श्चाछिनः ग्यरिति श्रुत्यर्थः । श्दरैतात्मन्ञनादात्यानितिकपुरुषाथपि

५® [न © =

द्िरित्य।पि वाक्यरेषमनुकूखयति- - विपयये चेति | चकारात्करियापदमनुङृष्यते। पत हि धिद्वानिवद्यया निरस्ताविद्यादिमटः स्वपरिज्ञ न।त्स्वयमेव परमात्मा मरति । प्रत१।तह्‌त।रु च्छनत्वाद्त्यथः ।

श्ुद्धक° । ५ लख जिदीषया।६ क्‌ ग, परात्मा।

५ अःनन्दनिरिकददी शा ददित इर पाष्यसंमव(-' १ वधद्षध्वाये+

वथा देतदिषयानुतामिमंधस्य दुन्पने तर्ङरस्येब वप्वररदय्हणे बरषदहाद- भादः संसारदुःखपाद्िषस्युक्त्वाऽदेनास्मसत्याभिसषस्यावस्करस्येष तश्चपर प्रमे बन्पदाहाभादः संप्रारद्‌ खनिवु तिमेक्षेति । अत पव न कप पाष्यदेनस्दशनप्‌ । | मेदनिष्ठानां कर्मणां परुषां निरति श्यो न ति्येति अद्रैननिष्ठनां तु कमं त्यजन्‌ ुम्रथैः सेरस्यतीतयत्र ब कषदयषस्य छिङ्ग दुशैयति-तयेत्यादिना। द्विनमेव विषरयस्तन्षिः >३।्‌।रम्पणैश्चतेरन्‌)ऽमित॑भा यस्यामितेषा सत्यत्वानिम।नस्तस्य अन्धं प्रमानम्दूस्या. $ऽविम्‌ वरःहित्यं सततारात्मकभ्य द ख्य प्रिश्च , यथ। वस्तुतस्तस्करस्य माहं तस्क रो ऽपीति पिध्येवामिनन्यमानस्य परेशोषनायं तप्तपर्शोग्हणे दहो बन्धनं वुःखपर- तिश्च प्रतीयते, तथे द्वेतभिनिवे शवत।5 ‡ ति प्रथममुक्त्वा वस्तुतोऽतस्करश्य प्रैर।रोपित तस्करत्वस्य परशशुल्पया तप्ठपरशप्रहण दाहाद्चमात्रवदूद्रतामवोगह्क्षते प्रत्यगात्मनि परमःयेप्त्येऽभिमानवतो दवता व्यावृत्त. च तस्यानथध्वप्तो निरति शयानन्दमविभोवश्चेि यथोक्ताय)नुरापेनामे श्रतिव्प्तति याजना | केवलमातमज्ञानं केवल्यहेदुम्स्सिद्धच- धमुपनिषद्‌रम्म इति पवपक्ञा दुर्सितः । स्वयुथ्यान्तु ` कमसमुचितमासनज्ञानं मोत. साध" तादथ्यनापानेषदारम्भ इत्याहुस्तान्परत्याह -- अत्‌ एवेति । यत्कृतकं तद्‌- नित्यमितिभ्याप्यनुगही तया तद्यभेहेत्यादिशरत्या कफ्यानित्यतवावगमद्रह्मतरदु।- प्ताति परमित्यादिश्रत्या च ज्ञानफरप्य नित्यत्वतिद्धेज्ञानकर्पमोर्विहद्रकटत्वा ६१, वप्ायादद्धेनस्याऽऽत्मनो दशनं नैव कमणा सर्द मवितुमुत्पहो । न हि विरुद्रषो* रतमःपरकाशयः समुच्चयः सग ऊ । तन्न समुचितज्ञ(नायत्वेनो पनिषृद्‌(रञ१्‌ -इत्यषः। क्रियाङ्ारकफङमेरोप्मदन सदेकपेबारिलो वपासेषेद्‌ समपित्येबपारि- ववंयजनिनस्य बःधङपरत्ययानु पपत्तेः । कमविधिप्त्ययः श्वि चेद्र। न। कदमो क्रुस्व म।वविह्वानवतेस्तज्लनितकभ्पफैररागद गदिदेदवतथ कमतरिषा- नातू । अषिगद्सककवेद रस्य कपविधानादरदैह्न।नवतोऽपि कभ॑ति चेद्‌ । न । कप धिकृतविषयस्थ कतुमाक्त्रादिङ्गानस्य स्वामाविकस्य सदेकमबा- &१। यमा भक्द्‌ स कामत्यननाप१।९द तत्वात्‌ । त्सद्‌ षद्याददाष्दत एव्‌ कृम।ण तरिषायन्ते | नाद्र ज्ञानवतः; । अव एव हि दक्ष्यत्रि- ५ सदं रते पुष्यष।का भवान्त । ब्रह्मसस्थोऽपृतत्वमति ' इते । दिचादवेतात्मन्ञ नं स्वसाध्यापिद्धययं व। कम्‌।५्षते स्वबाधक्रविधूनना्यं व| मा55- द्यः । तस्यात्ताध्यफडत्वा देति मन्वानो द्वितय प्रत्याह-- क्रियेति । वाङ ¶4जनित

१ के. सिध" । २ क. "गामिति श्रु" । ३ क, “मन्वान । ल. दहे । ५कृ.ग. हौतत*। ९ क, "हभावि भर । ७ क. फकेरा।८क. भ्यं क*।

धर्षः कण्डे ६1 छमन्दारपोवनि षत्‌ । | ॥.

स्यद्धद्मतम्तानस्येति. तेष । तस्य बाकमवेन तत्परिहाराय सहक.यप६। म।रती- सपः । बाधर्परत्ययामावस्यातिद्धमारङृते- कर्मेति । तद्विषयो विधिप्रश्यत्रो यजेतेत्यादिविधिज ननः कतम्यताषाषः । स जा ऽऽत्मनि कनैत्वादिकम्‌।काङ्सनक- भायस्मन्ञाकस्य बःधका भवतीत्य; | कस्यायं कपविविरक्षध्य विदुषा वति. बि- कप्य ॐऽ च प्रत्याह ~ नेस्यादिना । क्त्रायाकःर प्रमागनिरपक्षप्रकृतिप्रसतं भिधया ज्ञाने द्तस्तेन मिथ्याज्ञानेन जनितकर्मफड विषयो रःगादिदृषर्तद्वतश्च कमे विद. गते । न हि कतौऽहमित्यादिमिध्दापियो रागदेश्वामवे कमं व्रिषातुं शक्यम्‌ | ५ यश्चद्धि कुरत जन्दुस्तत्तत्कामस्य चेष्टितम्‌ ' इति स्पते; अनोऽज्ञ६१ कमविषि. पक त तत्प्रत्ययो बाधकः प्रप्त्यभावाद्स्यथः | द्विती शङ्ते- अभिगत | भधीृप्वाध्यायो हि वैदिके कर्मण्याधक्रियत्‌ । अध्ययनं चायावनोदफटटमिति मभा पकमर्यद्‌। । तथा च।ध्ययनवतो ज्ञातप्त्रवेदायेश्य यजेतेत्यादिना कमभविषानादास. ह्वानश्यापि कमोङ्गन्वं गम्यते | न चाऽऽत्मज्ञानमप्बाध्यते । अतरोधादित्ययेः | व तावद्पावबेषफलमप्ययन निति परामानिकमत्तराब।पिफढं तदिति चाध्येतपरतिद्धं तत्रा ध्यथमविधिवशोन न।ऽऽत्मज्ञानस्य कर्मविधितबन्धः तमगतीति परिहरति-नेदि । विच ममेद्‌ कर्भृति कर्मण्यैश्वः प्रतिपद्य व्यवस्थितं विषयीङ्त्य प्रवृत्तस्य क्रा कारविज्ञ मस्य भरमाणापेक्षागन्तरेणु स्वमावप्रप्तस्य वाक्योत्यन प्तस्ऽमज्ञनेनापहुनस्व- त्कमफठविषयग।गाद्ययोगात्तत्निबन्धन(य कमणेऽपि दुरनुष्ठानत्वान्नाऽऽत्मज्ञस्य कर्मो. प१त्तिरित्याह- कपाधिकृतेति । अद्धैतात्मज्ञ नस्य कमपवृत्तिविरा्ित्वे फ तमुपगहरति- तस्मादिति । अज्ञस्य कमंविधिरन स्वात्मन्ञप्येलत्र श्रुति पवादयति- अह्न एवेति । एते त्रयोऽप्या्नमिणः कमिता इति यावत्‌ । यथा ब्रह्मरारी गृहस्थो वान पस्थशत्येते कर्मिणस्तथा ब्रह्मविद्मि कमा चेन्न प्यविक्रनेत । १एण्७- द" क्षः कि, = को । , क रणाश्च न तस्य कमेविधिरिति मत्वेक्तम्‌- ब्रह्मसस्य शति।

तमे तास्मसदेतबिधाभकरणेऽभ्युद्यसाधनान्युपासनान्पुच्यन्ते । केदशयसं- निदृषटफएङानि चारैतादो षद्िष्ृतब्रह्मविषयाणि ^“ मनोमयः पाणङरीरः " इस्यादीनि कपेसपद्धिफलानि च कमङ् बन्धानि । रह -यघापन्याम्बः नोवृततिसामान्याश्च ` यथ।दरतङ्गाच मनोत्तिमातर ` तथाऽन्यान्यसयुपासनानि मनोचृततिरूपाणीत्यसिति हि ` सामान्यम्‌ । कस्तद्तन्नानम्योपासनानां च दिषेषः। उच्यते । स्वाभाविकस्याऽऽस्मन्पाक्रयेऽध्यारोपिवस्व कशोहिका- २कक्रियाफरमेद्‌ बिहानस्य निदऽङमद्रैतविन्ानम्‌ । रज्ञ्वादाबिव सर्णव-

"गगणे 0 [णण षय षि षणी

१ कृ. *तवको"। रक. "पयेरा*।३ख.ष, च. "याहे" । ४ क. "न्यान्युष*। ५७, ग्यविक्रि* । | |

६ भानन्दगिरिषृरदं कासेवकितरछकरभाप्यसमेता- [! परषमाध्याये-:

ध्यारापलक्षणङ्षनस्य रञ्श्वादिस्वरूपनिथयः भक्राश्चनिपितः ` 1 ` उपरत तुं यथाश्चाल्खसमर्थेतं किंवचिदाछम्बनयुपादाय ठस्पिन्सपानदित्तरतरततीं

यकरण तदटिरक्षणप्रस्ययानन्तरितापिति बिरेषः। यदि समख्वयापमवात्केवंङमेवाऽऽत्मन्ञानं ` करवद्यपताघनःमिति ` तादथ्यनोपनिष

द्‌रभ्यति हन्त ` किमित्यस्यामुपनिषदि त्रिविषान्युपासनान्युपन्यस्यने तश्रा ऽह हप्रेति । उक्तया र र्योपनिषद्‌।रम्मे सतीति यावत्‌ । स्यो वायं दशां चत्त बे न ूर््रोदं रो दतीत्यादीःयम्यद्स्फडान्यप। सनानि । कैवल्येन सनिकृष्फच्तवं नभं क्रममक्तिंफट्त्वम्‌ । अद्धेतानिष्धप्श्चादीषद्धिकृतं सगण ब्रह्म । ` कम॑समाद्ध फर नि कमफटगेतातिशयफलागयद्वंयाद्यषनःनीत्यथेः । आत्मविद्याप्रकरणे तिविधोषाक्- ने.पन्यासे हेवुमाह-- रह येति । उपनिषत्पदवेदनीयत्वस्याऽ5-मविद्यायाथुपा नेषु चविशोषादित्यथंः । तत्रैव हेत्वन्तरमद्धण्य विमनते- मनोवृत्तं त्यादिना । अत्तमन्ञःनस्योपास्तनानां च यथोक्तं सामान्यमिष्यते चत्त फषतोऽपि विदेषो न स्यादिति मन्वानः शङ्ते- क स्तर्ही।ति । फटता - विशेषं दशथन्न तरमाह-उच्यत इति. । तश्च प्रथममात्मन्ञानस्यापापतनाम्थो विशेषमादशयति--स्वाभा्िकस्याति | प्रत्यगात्मन [क्रयाकारक्फट'वेभगावकटे कृटप्य स्वमावश।ब्द्त्‌।।वयाकुतमध्यारा [५त क॑शध्राद्याकारावज्ञानम्‌ । तस्याद्वितायत्वादिटक्षण।पिष्ठानयाथाप्म्यन्ञानं -निवैप- कम्‌ । यथा रञ्ञ्वींद्‌ावयिष्ठाने स१।दिप्तमारापखूपस्य पिथ्यान्ञानस्य ५काश्ाक्क्रा- रणप्रसता रञ्उवाद्ययिष्ठानस्वदूपनिश्चयो निवतं कस्तयेत्यथंः ¦ संप्रत्यप सनानामद्रैत जञ।नाद्विशेषं दशयति- उपसानं त्विति । शाच्नं मनो ब्रह्े्युपा 6 तेत्यारि, िंिः

क

द्‌] म्बन मनःप्रमति विवक्षितम्‌ । समानर्ज।तीयप्रत्ययद्तानकरण प च्छ्य -विच्छिग्र

ध्यायिन ऽ¶ प्िध्यतीति विशिनष्टि-तद्रिरक्षणातें । आत्मन्ञनस्यीपासनानां च,व्‌रत॒रावश्बमपस्तह्‌र।त- हात दिश्चष इ₹त। तान्पेतान्धुपासनानि सत्वश्युद्धिकरत्वेन वस्तुतस्वावभासकत्वाददन्न्ना न ५क(२क'णयाटर.म्बनापेषयतवालताय्यानि चात पृवमुपन्र्स्यन्ते । तत्र क५। भ्यासस्य ददीदृतत्वाःकमेपारित्यानेनोपासन एव दुःखं उेवःसमपेणं कतुमाते कमाङ्ःविषयभव तावदादाबुपासनबु१२१स्१े । ( इति भाष्यकारोपोट्‌ घातः ) । ननु विदाप्रकरण यथात्छमाप्तनानामपद्‌श्चततमवडऽप वद्वे प्राक्रान्यात्पराथम्यनाच्च4- तानुपा पुनरभवनत्वात्पश्चत्न वे[स्चाना लख्य ऽऽह-तान।1त। उषप्त नान।भीश्वरापेणबद्धयाऽनष्ितनित्यादकमवाचचत्तशद्वद्वारा ज्ञ.नॐ।रणत्वात्काय। च

ॐ. ~--------------_----_-=-~- ~~~

१ग.त शा ।२कृ.ग. ट. च. मपित ।३क. ग, 'नल्चणं। ४-क., न्तर ।५क्‌, न्तीत्याशङ्थ वि*। ९ क. ग. ध, च, "सुखसा ।

र

| क प्रथ; कणठ; ! ] छान्द्‌।$पापनि ष्व्‌ । ५

कारणघ्य प्राथम्यप्रतिदधेः ्ाक्रवम्तावषयत्वेन सुपताध्यत्व।च्च मन्दानां पहता तेषु रवृ र्यपपत्तराद।वुपदेश; समरतीत्यथः । तथाऽपि बहुविपेषृपासनषु किमित्यङ्।व- बद्धमेव।प।सनं प्रथमपमरच्यते तत्राऽ ह्‌-उ३्रति | प्राक्रने परुषे कप।म्याप्तस्यानादि

वा पतनवा हढ 1 कृतत्ाद्‌स्यत्तततत्कमत्याप३तत्तनारवानं केवेदषापतते चततः त्षममण ८१ क मत्यङ्ध।वचद्धम्‌व तवदुब्रपतनमच्यत्‌ । एवमदवुररत्वा पनर्पाततनार्तस्ण

कमम वक्तत्यनित्य५ः | । ( अथोपनिषत्‌ ) ¦ ०६ क

आं पित्पेतदक्षरमुद्रीथमुपासीत । आमिति द्युद्र'यति तस्पोपव्यास्यानम्‌ ॥ १ ॥

^ - अमित्येतदक्ष मद्र थमपासात । जोपिरथेतदक्षरं परमात्मनोऽभिधानं नेदिष्ठम्‌ । तस्मिन्दि प्रयुज्यमाने स प्रसीदति प्रियनामग्रहम इव छाकः। तदिहेतिपर प्रयुक्तपभिधायकररशाद्‌ठपवः५ श्चञ्दस्वरूपपात्रं पर्तायते। तथा च।च।दिवत्परस 155त्मनः परतीकं सपथरते। एवं नामन्वेन प्रतीङस्वेनं च .परमातमोपासनप्ताधने भ्रष्ठुमिति सम्वेदान्तेष्वदगतम्‌ । जपकरमेष्व,ध्पा- याधन्तेषुं च बहुशः पभ्रयगासलिद्धपस्प ब्रेष्ठयम्‌ । अतस्तदेतदक्ष्‌ बणो- त्मकषुद्धीय मक्त्य यवत्वा दुद्र यशम्दवष्यदुषासीत । कमाोङ्काचयव्भूत अथ कारे परमात्मपतीके दस्मे एप्रयलक्षणां म सततुयात्‌ । स्वयमेव श्चति्य- फ़[रस्य। द थुरब्दव।स्यत्वे हेतुमाह-अ,भिति ह्युद(य[९]ति । ओमित्यार्‌ > १ ह यस्मादुद्र(यत्यत उद्र अ।कार इत्यथे; । तस्योपन्यारूषान तभ्य ्षर-

स्यपवच्यास्य(नमवपुपराप्तनमबविमूत्य फर मरपाद्‌ क थनप्रपग्याख्यान१¶ । १३१त इव बकं [श्षः॥ १॥ १

कण्डद्रयस्य नियतपो १पथप्रयुक्तपबःधमुषनि पत्त. चोक्त्व प्रयक्षरं व्यार्प्रा- दुकेमः परत ईमादत्तं -- भभितयेतद्न्न पमिति । तत्र प्रथम करस्यामिधायकत्वप्‌- समेव वठ्म्बते-दृरुमात्मन इति । भभिप्रानान्तरेम्मो विशेष -द्रुयति-नेदिष्ठा१ति। तिकटनममतिरभेन सिवमिति वावत्‌ । ॐत रथ नेष्यं प्मययते-तस्पमिननिति। ॐ 0िरध्यान्यत्र परमात्मन,मत्वेऽपि शङ्क) 7 विवक्ति तमित्याशङ्कचाऽऽह-तदिहै- ति । प्रकृ) देवक्य तरेमेे पदुमितिशदशिरः४ प्रयु कत भितिशब्द्पामथ५ द्‌ व।चकत्वाद्न्धावततं खब्दलमनःत्रमुगास्यं गम्यते । यत्र हीतिषरः प्रभोगो न तत्राभिपरेयदिवक्षाऽत्ति यथा ग रत्थयमाहेति | तथा च त्रेतिपरत्वद्‌।कारस्य सह पपरात्रमुपप्यं विवतितनित्यमः । तवेपा्यत्वा्यं शष्ठ साषयति-तथा चेति । १ कृ. ग, °"नात ।२ ख. छ. अनग्चेता पत. । ३९, इ. पुव ।

4 क . 9 । ¢ ४ ट आनन्दिरि वं 4 क सिव छितर पाप्यसमेता -! १ पथमाध्याये-

१तिषरप्रयोगवशाद्मित्रायकत्वामवे प्त्यवाशब्दितप्रतिमाया मगवत्मतीकन्ववद्‌का- रध्यापि परम।त्मपरतीकत्वेन शरष्ठन्वाद्पास्यतवेत्िद्धिरित्यथः । त-१4 श्रष्ठयं सपमा ¶

णकं निगमयत-एषमिति , 6वे१द्‌/-तभ्वेतद्‌ाटम्बनं परमित्वादिषू । किंच नास्य रष्टय प्रमथनीय प्रविद्धत्वादिन्याह-जपेति । गायञ्यादिजपे यज्ञादौ करि स्वाध्यायस्याऽऽद्‌ावन्ते च.कारस्य प्रयोगो दृईथते |

तस्माद्‌, भित्युद्‌,टन्य यज्ञदानतपःक्रियाः ।

प्रवतेन्ते विधानोक्ताः पततत बह्म दिनाम्‌ ॥

ब्रह्मणः प्रणव कयादादाक्र्ते च पतदा |

खवस्यन।करृतं १३ परस्ताश्च विरये ॥ इति ग्मृतेः | मेति बद्यणः प्रवक्ष्पन्नहिल्ादिश्रनेश्चत्यधः। भपितीत्यये मागो व्याश्यातः सप्रतयेतदत्तरमित्यस्यायमाह - अत इति । प्रेषठत्वमुषाद्यत्वार्थमनुङ्ृष्यते । व्वातिश्च पमञ्पतभिति न्यायेन विशेषणस्य नवत्तमभिपरेत्य इदि नगमप१ह्रत)ति न्यायेनाक्षरश्च- दुस्य ५करणमनुसृत्य प्रतिद्धम्माह- वणत्मकमिति | प्रामो द्श््रः पटो दभ्व इतिषदेकदैशे समद्‌।५१११ प प्रवृत्तमित्याह - उद्रः थेति । उपास्ति विभनते-- कमपि । ` उद्वौयावयवत्वाद्‌,क रे तच्छब्द -वृक्तिरेप्युक्तत्वाद्नन्तरवाकंधम्‌रिवित्कर नित्याश्च श्रुत्युक्ता योऽसमदुक्त हिदुस्तन स्फुर क्रिपते ततशचेत्कृष्वस्मिः- सित इत्यभमेत्याऽऽह -स्वयमेगेति । भोमितयतःक्षरभितयक्तो १तनोत्वत्िविषि- रक्तः । सुपरति गुणं विवक्षुवोकंयान्तरमाद्‌ाय व्या .स्येति । एवधरपासनापिषि। रसनैमस्वमा्िः सशृद्धिरित्येरगुगकमुगपतनं यस्यात्तरस्य तत्तपेयषैः । एवं विध तौति | परमः पराध्य्तेनेयं त्रयी विद्य वतत इत्याद्या विमतिः; स्ुतिशस्य तत्त येति यावत्‌ । एषफछपिति । आपयिता हं वै क मानामित्यादि फं यस्योपस्व- तक्षात्कारत्य तत्तथकतपित्यथः | गेदोहनवद्‌ाधित्थ विष।नाद्धिङृत।विक।रपिदम- पातनं तथाऽपे एथगेव । एथग्डयपतिनन्धः फठमिति न्यायेन फडवत्फटे याजमानम्‌ हा जमानेन कमा ्।तःवःत्ततफतेकस्णोपापनस्यापे यजमानस्य स्वामिनः फषटमिति

वचनम।दिशढ्दाथः । वाकंयस्य साकाङरत्वनाऽऽ- थक वारवाति- पबत इतिं ॥१॥ एषां भरतानां पृथि रसः पृथिव्या आपो रमः | भपामे।षपय। रस्त आषर्धानां पर१। रसः परुषस्य वाग्रसो बाच कयम कचः साम रषः साघ्न इद्रीयो रसः ॥२॥

प २० च~ ~ ~=» 1 11।11 1 व 1 पचक ५

१८, ग, "नै नष्मेतद्‌ लम्बनं १२ ख, ए. उ., "न्त्‌ ग ।

पथमे; 80६; १ ] छान्दोरपो पनित | र

एषां चराचराणां भूतानां पृथिर्व रसा गतिः प्ररायणमवषटम्भः। पृथष्या भपो रसास्प्सु ह्चोता च प्राता च प्ृथिन्यतस्ता रसः पृथिव्याः । अपामोषः धंयो रस)।ऽप्परिणापत्वादोषधःनाम्‌ । तासां पुरुषो रसोऽन्नपरिणःमताप्पुर- पस्य । तस्यापि पुरुषस व'गप्रसः । पुरुषाबयवानां हि वक्तार । अनो वाकपुरुषस्य रस उच्यते । तस्या अपि बाच क्रग्रभः सारहरा। ऋचःसःम रसः सारतरम्‌ । तस्यापि साम्न उद्वीयः प्रकृतत्वाद्‌।कारः सारतर; ॥ २॥

देवो पश्याख्यानमयुकपैय) कारस्य रप्ततमत्वं गुणं विषातु पाततिकां करोति - एषामिति । गतिरित्युत्पत्तिकःरणत्वं परायणमिति यितिहेतुत्वमवप्टम्भ इते प्रट- यनिद्‌।नत्वम्‌च्यत्‌ इति भद्‌; | केपरीत्पन व।ऽमनि पदाति नेयानि | अगं प्रा५वः- रपरत्वं प्ाधयति-अप्स हति । अस्याथस्य श्रत्यनतरप्रसिद्ध ६।तयितु ६िशब्द्‌; |

वधनामपः प्रति क रणलवाभावात्कय तत्र रपश>दस्त्।ऽऽह-अप्पारेणामत्वा- दि । कारणप्रतया परत्र उवाख्यातोऽपे रत्तशब्द्रो गोरस हतिवदत्तरत्र का५१२्‌- तया व्याष्येय इत्यथैः | कथमोषवीनां पुरषो रपः । न हि तामित (करेयरते तत्राऽऽह- अभेति । पस्षसत्वं वाचः समभयत्त--पुदषेति । वागिहीनं हिति. पुरुषान्तरं पनिन्द्न्ति । अते कचः तारतमत्यच ५६द्गभिति [द९य्द्‌ा थः । तस्याः स।रिष्ठत्व१।द्वरतः२३द्‌।१ः । व.ङनिषेत्^त्वाहचस्तद्रप्तत्भित्यमित्यःऽ5ह्‌-- सा२तरेति । ऋचः पकाश।द१ि पद््युदं पाम गौवमाने नक्त्रोत्रो; सुल ररभिपि महवा ऽऽह--सारतरमिति । उद्ःशव्दं चावे प्रकरणाभियमयति-- परकृतत्वा- दिति । न हि सामानहृते फलाय भवतति मन्वानो ब्रूे-सारपतर इति ॥ २॥

स एष रप्ान्‌।५ रसतमः परमः प्रा६५।ऽ्मो यदुद्‌।थः ॥ ३ ॥

एवं स एष उद्धयास्य ज्लकारो मूतादीनाद्ुततरास्ररपानामातश्चयेन रक्षो रसतमः । परमः परमात्मपताकत्वात्‌ । परार्ध्याऽच स्थान पर्‌ च वदभ च १२।५ तदहेवीति पराध्यः प्रमार्मप्यानादईैः परमात्मवदुपास्यत्वादिरप- भिगदः । अर्पः पृयनव्या।द्रसक्षख्यायां यदर्था य उद्वथः॥३॥

यद्‌ परथि>प्रदनां रपतत्वमुकं तदिदार्नः दृरंयति-~ पएवामिति । रसतनमत्वगग. कम, कारमुपाप्यत्व्‌।५ विरेषणाम्परां मह्‌ कर।ति-- प्रम इति | तस्य परमासस्या-

१ ख, ग. ध, ङ्क ख, ०१।५८ | क्‌ क, "वगय" ॥ द र, अ. वंच रक्षत 1 1 च, ग्र तदृदं । ५ क. ङ. चे त" | | .

पीति ^

7 1 0 , क 1 ज ~~ जो सथा-+ पेय येने

१० ओनम्दगिरिषवदीक।सवरित शं करंमाप्यसमेता-[ (पर्थमाध्ययि ~

नव।रयत्वं पतमययते-परमास्मवदिषि। यथा परमात्मा स्वरूपववेनानु्षौवते तथाऽ स्या तदत्मनाऽनुपषेयत्वाद्विष्णब दयारम्बनाहपतिमावदुयमपि परमातमबद्धबाड- म्बनयग्या मञतीत्यथेः | उकर्‌ात्पर।चीनो रपो नास्तीति तद्वरप्ततषत्वस्फटीक- रणाय परिगणनातः पत्िद्धमष्टमत्वमनुवद्‌ति- अष्टम इति ननु भतान्यारम्य नव मत्वे प्रतायमाने कथ५।करस्याष्टमत्वं प्रतिज्ञायते तत्रऽ5ह-पृथिन्यादौति । स एष ह्युक्तं व्यत्ते कतु यदृद्धःय त्येतद्वच।चष्टे- इति । १०बद द्रि्व्दोऽ ¶यवपसे नेतव्यः | ३ ॥

केतमा कतमक्षतमत्कतमस्साम कतमः कृतम

उद्रथ इति विमृष्टं भवति ॥ ४ ॥

बाच ऋग्रस इत्युक्तम्‌ । कनमा सकंतमपत्तःघाम कतमा वा स उदरीयः | कतमा कतम।ते १।८ताऽऽद्राय। । ननु “वा बहूनां जविपरिमश्ने डतमच्‌! । न ह्यत्र क्ग्ज।तिबहुत्वं कय उतभच्पयोगः । नेष दोपः । जातौ परिभन्नो जातिपारमन्न ई८५तपिमिन्विग्रहे जातादररक्ता नां बहुत्व ५पत्तेः। न तु जते; पारम इति विगृष्यते । ननु जातेः परिशश् रत्यस्मिनिग्रहे कनमः कट इत्याद्यदाहरणयुपपन्नं जात परिप्रश्न सत्यत्र तु न ृज्यते। तत्रापि कटा. दजाताबेव व्यक्तिबहूत्वामिपायेण परििन्न (त्यदोषः। यदि जातेः परिपन्न; स्यात्कतमा कतमाभेत्वाद्‌ावुपरस्ख्यागं कतं स्य! टमू भवात विम; छता भव्ति ॥ ४॥ |

अय गुणान्तरनिषानाय प्रक्षमवतारयनृत्तमनैनद्ति-- बाच इत । ऋचः ` पाम रतः पान्न उद्गी रप्र इति चाक्तमिति द्रष्टम्‌ । इद्‌।नीदणादिन। ति जिन्ना्तमान; एच्छाते-कत५।प । व।पतात्रयं भने तत्तजःपिन्ञाने श्रद्धातिरेकं दद यितमित्याह- कतमा कृतमात्‌ । प्मत्रयम्‌॥6१।त- =।न*।१ | अनकनन्विवाच्छनाना १४६५ यदृकस्या ज(त।नध्‌।रणाधेः परिप्र्। मवति तद्‌ त्मिन्विपये रकदयेन डतम त्ययः स्यात्‌ । यथा बहून कठानां मध्ये कठन।तिनिम यप कतमे कठ) हृति भ्रमो हरयते तथाऽन्यत्रापाति सूत्राचः | गहन।भकस्या निर्घारणे उतमाजिध।नेऽपि प्रङपे भ्रश्त्रय %ऽय्‌ु११।त।२त्याङ्ङ्‌चऽऽ₹्‌- न ३।॥ । अन्नित्पर्या१का\्५तप्यवह्‌र. भूभिरुक्त। । भऽगनातिप्रहण प्।मजतिरुदवी पनतिश्वोपरक्षणम्‌ । तह्रहुत्व१३५)

या 1

१ सग म, मतस्पुः (रख. छ. ज. यदुद्र" ३क. ग. ग्मच्प्रतययः। नै । च, "मध्र. त्ययुत्रयाः । १ । ४्खरघ. छ. व्यं विप्रः । ५ घ.ङ. चं, ष्यत्तिनंदु।\९व.घ. इत्येत. कमि, ७ ख. ग. घ, ऊ, त्रम्‌ । तत्रा ।८य. नति॥ ४ ॥ विमर्य।९द.ग, छ, ज नुवति । १० क्‌. ग. नु वेति । ११ ग, श्यायंः क । १२ ख छ, ज, ऋुफ्यज।

परथमः शव्डः १] - छाम्दोभ्योपनिष | ११

करि भादृछद्यते तत्राऽऽह-- कथापाते । ऋगादिजातया यदि मयस्यः स्यस्तद्‌ा तातां

मध्य कतमगजातिः कतम। सामजातिर्गा कतमा वाद्वाथजातिरश्र विबत्तितति प्रभो रस्यत । न चास्ति तश्र जातिबहत्व प्रमाणाभावादतोऽनवपन्त -परक्षत्रयमिष्ययः 1 परभनानुपपत्ि दृषयति- भष दोष इति । बहूनां त्तउनात्यवच्छन्ञानां सेनिषाने जाता सत्यां व्यक्तिबहत्वसमवात्तदर्थतमानेधारणाभपारप्रश्न विकलेन इतम।जति पषाथङ्कःकाराहगादजाता तद्रयाक्तबाहुरधा.कनमा तद्रयक्तवाच कऋग्रत हइत्वद्‌ा विवाक्षितति प्र्षपयवसतानादपपन्ल प्रश्नत्रयमिव्यथः | यत्त विग्रहानन्तरं गृहीत्वा प्रश्चानुषमात्तारत्यक्त तत्राऽऽह- न (त्वात । तत्र चानपपात्त याद्‌ जतदरत्यत्र व्यक्ता कारष्यति । अगमादिष्टविग्रह।षरिग्रह वात्तकारीयमद्‌।हरणं विरुध्यते । कठ - शब्दस्य स्याक्तावश्ाषत्वामावादिति शङ्कत ~ नान्वाति । उदाहरण ऽपि सत्यां केट- भाता तद्रयक्तिबाहुख्यात्तदन्यतमनिष।रणामिप्रायण परिपेन्ने डतमनित्यङ्क।करान्न १२।क्त।(दाहूरणवराधाऽस्मत्पक्षऽस्ताति परहरत-तन्राात । नतु द्विधाऽपि विद्र ह।पपरत्ता किमिति त्वादष्टा विग्रहा नियम्पते तक्राऽऽह--यदीति । खदिष्टविप्रह प।२ग्रहश दगा दिजातरकत्व। सत्येकं बहुत्वायोगःद्रा बहूनामिस्यादिपूश्रण कतमकतम- त्तामत्यदाहरण न तिध्यत्‌ । तथा च तत्िद्धश्यय प्रथाग्धाम्‌ प्रतञ्यत । न हि वेदिकमदाहरण प्रमत्तगीतमिव हातुं शक्यम्‌ । तस्मादगादिन्याक्तरवात्र प्रष्टु यक्तेत्यथः | ¢ ॥ |

वगेवकराणः सामोमित्यतदक्षरमृद्वीथः । तद्वा एत-

( (प , © | ।

न्मिथुनं यद्ाक्च प्राणश्चकंचं समं च।॥ ५॥

बिमर्े हि णते साति भतिवचनोक्तरुपपभ्ना वागेवक्प्ोणः सपति । बाग

च।रेकत्वेऽपि नएटमस्वव्या घातः पवस्पादाक्यान्तरत्वादाप्चिगुणसिद्धय अम. स्यत्दक्षरपद्राथ इत । वकणादवसमयाना हात बागचक्ाणः स्तब सयुच्यते । यथाक्रपमृक्सामयोन्योर्वाक्पाणयोग्रहणे हि सबाप्तापृवां सर्वेषां च सश्रामवरोषः कृतः स्यात्‌ । सवेक्सामावरोध चकंसामसा ध्यार्नां च सवेकपेणापवराधः कृतः स्यात्‌ । तदवराष च सवकमा अवरुद्धाः. स्युः| ओमित्यवदक्षरषद्रीथ इति भक्ट्याशङ्का नेवत्यवे । तद्रा एतदिति भिथुनं निदिहयवे । कं तन्पिथुनमित्याह यद्वाक्च प्राणश्च २बेकरटक्सामकारणमृतां पिथुनपर्‌ । कुक्च साम चति ऋक्साप्कारणाह्‌- कमापशब्दोक्तावित्यथंः। नर्त स्वतैन्त्रमृक्च सम च यप्थुनम्‌ । अन्यथा

१ 0 11

५ ख. छ ॐ. "तिः सा ।२ क, "थक्सन्रविधा०। ३ ख, भ्मवचति॥५॥४ ख. ध. ई, च. साम । व° “^ ख, धये व ।६ सख. ध. इ. ग्नः क० ५ च. ^रणम्‌ताव ।८ख.तु स्वातन्त्येणक्ष्च- । रध, ङ च "तुन्त्रे ऋक्च ।

१९ भनन्दगिरिकतदीकासषहित्ाकरमाष्यसमता- |! वैषैषेप्वावे-

हि षाक पाणदत्यकं पिथ॒नपक्साप च।परं पिथुनपिति दे पिथुने रपाता प । तथा च तदेतान्पशुनपिरयक्रवचननिद्‌शाऽनुपपत्ः स्यात्‌ । वस्वा. पयाग्याबाक्पाणयारष मिथुनस्वम्‌ ॥ ५॥

किमाति यथाक्तरोत्या विगृकयत । वि्ितमृगाविसस्पेव ऽभावषनयमय छा- घवादेत्यारङ्कच ऽऽह- विमश्चं होति । रिष्यमृनया श्रस्या चोदिते तेवाऽऽचा¶- भत। प१रहरति- बागवांत , नन्वा प्रातवशने वागचोरकत्वावगमाद्कारस्य रमं तमवाकध।पदिषटमष्टमस्वं व्याहन्यतत्याशङ्कया ऽऽह -- बाग चारा । कथं पुना रत- तमवाक्य।।दद्‌ भ्नप्रतिवयनरूपव।क्यं मिद्यतऽथाविकंधामावात्तत्राऽऽह - अप्रति । पव हि वाक्यमेकारस्य रेसतमत्वं विदधाति ¦ इदे त्‌ तस्यैवा ऽऽरिणणं विधत्ते । तथ। च ताटमाणविध्यथत्वनास्य वःक्य।न्तरत्वादतद्वाक्यवश्ादष्टमत्वामवेऽपि ¶ववाकयरा- द्‌। का रस्याष्टमत्वमविरुद्धामत्यथः । तथाऽपि कथमगादिजातीय ए वगिवर्गित्यादि- प्रातवचनमुचतं तद्रचचक्तावराषवचनमव प्रभ्नानपतारीत्याश्चङ्याऽऽह--बाङ्पणा, बति ।.वायुचा यानिस्तान्नवतकत्व।त्‌ | प्राणश्च पान्न हतवब्ररन इ गावतहत्पाचत । तया च वगवत्यादिना कायकारणयारमदुपदश्ादङ्मन्न साममाश्न वा तत्तत्कारणा भकं प्रतायते | तन पवत्रापि भ्याक्तरविवाक्षिता । प्रश्षप्रतिवचनषारेकायत्वात्‌ । न च वमगाद्‌ज।तरकत्व इतमच्परत्ययानपपत्तिस्तत्तस्ात्यवच्छिन्नानामुक्तामद्वथानां त. ।नधावृगाद्‌्नतिरकस्या निधारणाय परिप्रश्न तत्यागस्तमवाहगादिष्‌ प्रत्यक मेदवित्‌ - शया वष्ठाप्तमासत दृषणमृक्तम्‌ । तत्र प्रत्यकमेकेत्वमुपत्याक्तरीस्या षष्ठीप्तमापति त॒ न ।कचिद्‌दुष्यताति भावः | त्गात्मिकृाया वाचः पतामात्मकम्य प्राणस्य प्रहणे फलिते द्यज्ुक्तम व्यक्त] कर्‌।ति--यथ।क्रपपिति । कऋकंपताममात्रावरोषेऽपि पिध्यती त्याशड्‌ या ऽऽह - सर्वेति । तथाऽपि किं स्यादिति वचेत्तदाह-- सर्वे कापा इवि। उक्तप्रक्रथया सतमकामाव। हिहतुरोकारो विवक्षितािगुणक्रः तिध्यतीत्यथेः । तृतीये वचने त।त्पयम।ह - ओपित्येतदिति । अत्रापि पववज्ञातिगृहीतौ तद्धचक्तित्विन मात्तरवाक्तति शङ्कां निर।पितमामित्यतदक्षरमिति विशेषणम्‌ । तथा चोद्रीयस्तद्‌- वयव [वरषणात्यकरणाच्चेत्यथः । पारम्बयण वक्वाणयोः सर्वैक्रामसंबन्ादद्रीष- स्यापि तथामूनवागादिप्चन्धाद्स्ति सवकःमसबन्ध इत्युक्तम्‌ । इदानीमाकारस्य वा- कं।णद््‌/रा पवेकामपनन्पे हेत्वन्तरमाह तद्रा हति । तदे तत्पदये।रततरविषयत्वं भ्य. रवे वक्पमाणारषयत्व दश्चयति-पथुनार्पति। वेश्ब्दा मिथुनप्रसिद्धचष. । वाक्च प्रा णश्वेति यदुमयमुपरभ्य) तदेतन्मिथुननिति यो ननाम्गीकृत्य वःकवारथमाह -ऋरताम-

------- - == 9 1 1 ४. । [मणी 1 | ~न क च्ल

१ख. थ. ङ. णक, २ख. छ. अन ष्दिषू। ३ के. 'स्पव्‌* ख. छ,ञॐ, श्या ० , ५ त. छ. उ. वक्प्राग० ।६ ख.ग. छ, ज, तन्मि

पमः शण्ड. !) छान्दौरयोपनिषवै । १8

मेहि! बक्पाणवेशरकतामकारणस्वयसरव।क्यन, ण) स्पष्टयति ककंबति । यथा- वक्वाणो मिथुनमेवमकसाम च स्वातन््येण मिथुनं निर्दशततामान्यादित्याशङ्कचा$ऽह - न स्विति । विप दोषमाह-अन्ययेति । इष्टमव मथुनद्वयमिति बन्नत्णह-वथा चरि । मुः मिथुनयारनुगतं पिथुमत्वमाद्‌येकवचनमुपपत्स्यत चक्तयाह ~तस्माहदिति । उषक्रभमङ्गत स्वतन््रमिथुनद्यमस्तीत्यथः ॥ ९ ॥ | तदेतन्मिथन मोभित्येतस्मिन्नक्षरे सश्म॒ज्यते यदा वै ® ७ के मिथनो समागच्छत आपयतो वे तावन्पोन्स्य क[मपर्‌॥ ६ ॥ | तदेतददेछक्षणं मिथुनमोमिस्यतस्मशनक्तरे ससृञ्यते । एवं सवकापांबाप्तिगु- णविदिष्ठं पथुनमोकारे समष्टं धथत इत्योकारस्य सवकापावासिगुणद खं प्रसिद्धम्‌ । बःआयत्वमोकारस्य भाणानष्पाधयत्वं च मिथुनेन संखष्टत्वं पथु नस्य कामापयित्स्वं भसिद्धामिति चृ्ान्त उच्यत ¦ यथा छाकं पिथुनो पि. धुत्तावयवा चीपुंसा यदा समागच्छता प्राम्यधमतया सयुर्वयातां तदाऽ5-

परतः प्रापयताऽन्योम्यस्येतरेतरस्य तो कपम्‌ । तथा च स्त्रार्पान॒पविष्टन ग्थुनन सवकामाप्तयुणवस्वमाकारस्य ।सद्दापत्यामप्रायः॥ &॥

मवलु वाक्प्राणारूयमूक्सामात्मकवाकक्षणरूपम्‌ । आका रामिथुनयाः सप्तो किं फषरटतीत्याह - एवाप्रहि । कथा पूनर्विधया मथनेन समष्टत्वमक्षरस्य सस्स्वतीत्य- वाऽह वाङ्पयत्वापिति । यत्त सवकामाहगणावाशाष्ट मथनमि्यक्तं तदु९्पा - द्यति ~ मिथुनस्प्राति । प्रसिद्धमिति । ताहगर्थो यथाक्तक्षरस्य प्वेकामापय- तत्व दृष्टान्तः सन्चच्यतेऽनन्तरवाक्येने( ग त्यथः । दष्टान्तमव विदृणाति-- यथेत्यादिना । मिथुनद्वये नास्तान्युक्तरवारकथं मिथुनाविति द्विवचनं तत्राऽऽह - मिथुनावयवाविति । प्राम्यघमेतया तथाविधम्यापारतयेति यावत्‌ । वेशब्दऽवषा- रणे । विवक्षितं दाश्टरितकमाचष्टे- वयेति ॥ & ॥

तदुपासकोऽप्युद्राता तद्धपां मवेतीरयाइ- आपयिता ह पे कामानां भरति य एतदेवं षिदा- नक्षरमुदीथमुपास्ति ॥ ७ ॥

१कृ.ग. घ. ङ. "मापि । २ ख. ङ. "मापि ३ ख. ध. डः."स्वं सि ।४ घ. डः. “त्वमेव प्रि । ५ ख, ६, ४. श्यावाः । ६ क, ग सत्स्यति तश्राऽऽ०।७ ख,ग. इ, ताति। भाः,

१४ आनन्दगिरिषवदीकासंवरटितश्चकरमाप्यसमता- | र प्थवराध्यये-

आपयिता हवे कपानां यजपानस्य भवतिय एतदक्षरमेषमािगग वट्त्(थपपास्त दस्य्दद्ययाक्त फलापत्ययः । त सथा यथापस्षत तदृब भवि ?' इति श्नः ।.७ ॥

एवमे कारमासिगुणविरिष्टे शिष्ट तदुपापनाफटं कथयति-तदुपासकोऽपीतै 1 तद्धर्मत्युपासकस्याऽऽहिगुणवरिषयोकतिः। आप्ति वक्तव्ये कथमापवितेत्युक्तं तत्राऽ5- ह-यजमानस्याति । निप'तौ त्ववधारणार्था | उद्रीथं . तद्वयवभृतमिति यावत्‌| आिगणवद्‌कारोपासतनात्कथमुप। तिता तद्रुणो मवतीत्याशङ्कचाऽऽह- तामिति ॥७॥

3 (के क 9 क्र ज तद्रा एतदनुज्ञाक्षरं याद्ध केचनुजनात्पामल्परव

=

दिषो एव समृद्धियंदनुन्ञा समधपिता हबे. मानां भवति य॒ एतदेवं विद्वानक्षरमृद्रीथम्‌- स्ते ॥ ८ ॥

सप्रद्धगणवांश्वाकारः । कथप्‌--तटा एततपङुतप्नब्क्षरपतु. - ऽक्तरं च तत्‌ । अनुन्गाऽनुमतिरोकार इत्ययः । कथपनुब्गेर्याह श्रतिरेब । याद्ध कच यल्किच खाक ज्ञानि धन बाञ्नुनानाति विद्रन्धनी वा तत्रानु पतिं कुवेशोपित्येव वदाह । तथा च वदे-त्रयद्खिश्दिस्योमिति होवाच इत्यादि । तथा च लोकेऽ तवेदं धनं गृहणाभीस्यक्त आपित्याह । अत पषा उ एवेषेव समृद्धियदनन्ना याजनङ्नासा समृद्धिस्तन्प्ररत्वादनुब्रायाः+ समृद्धा ्ापत्यनङ्घां ददाति तस्पात्समराद्धगुगवानाक।र इत्यथः । समद गुणोपासकतवात्तद्धमां सन्समधेयिता हवे कामानां यजमानस्य भवतिय एतदेषं विद्रानक्षरयुद्रीथमुपास्त इत्यादि पृवेवतु ॥ ८ ॥ उत्तरन्थस्य गणान्तरविधाने तात्पयै दश्यति-- समृद्धीति । तस्य स्म्‌ द्विगुणवत्वमप्रामागिकपित्यारङ्कच परिहरति- स्वय मित्यादिना । तदेतत्पदयो- रोक।र रूयमक्षरं विषयत्वेन निर्दिशति- पकृतमिति । तस्य ॒स्मत्यर्थो वैशब्दः । अनुन्ञाक्षरमित्येतद्विगृह्य तिव ितेनार्थन धटयति- अनुज्ञा चोतिं । ` तस्यानुन्ञात्व ्रशचपृवकं प्रसिद्धिमुपन्यस्यति-कथापिति । तत्रेति ज्ञानघनयारक्तिसतदित्यनुभनत्य स।धारण्येनेच्यते। ज।कारस्यानुज्ञ्षरत्ये राकप्रतिद्धिषदवदप्रति द्धि सम्‌ चनोति-तथा चेति। कत्येव देवा याज्ञवसवयेति श "कट्येन ९ प्रयज्ञिशदिति याज्ञवस्वयन प्रत्युक्त -

णौ किकी

न्न न ^ = ० ~ --------~----- = ----भ--- यो

१ख. य. "ददे भ्र,

पथमः कष्ठ; १]. छन्दोऽपोषनिपव्‌।.. ` १५

पत्यामिति शाङश्योऽनुज्ञा कृतवान्‌ । पुनश्च कत्पेवेति भरे षाडिति नतिवरचने पत्यो.

भिति. हावाचेत्यादि वकं बृह्‌ रारण्फके यथाक्तायानुपाटि प्रपिद्ध'१९११५;। यद्धे किवेत्याद्वुक्तां छोकनपिद्धिभेव प्रकटवति-- था च ठछकेःति। ओंरूरस् कवेदप्रतिद्धिम्यामनन्ञत्वेऽपि कथं पब्रद्धिणणफत्वपित्यारङ्कय'ऽ5ह -- भ्रा इ।त। उ शठ {ऽप्यथ पमु द्धिशढ२।द१२े सव्ध्यते । तस्याः समृ द्धमछ्त्वं पतात्रयति - समृद्धा हति । अनूज्ञायाः णद्धि प्रति करणत्वेन पमूृद्धिष्वे सर५२।२६९५१ तद्‌त्मकस्य सरद्विगुणवत्तं॑तिद्धपित्युपपंहरति-- तस्मा।शेति । सम्यितेत्था दिफल्वावं१ भत्याह-- सपृ द्ध (प । अलिन्व।क्ये सतमर्॑पितेत्यादि१्द्‌न तमापपिते- त्वा दिपृववदच.रूमेयमिःयाह-- स्याद पू्ैव दति ॥ ८ ॥

तेने अ५। विया वेतत आमित्याश्रागयत्योमिं

शु श्सतय।मत्यद््‌(१८५तस्५वाक्षरस्पापाच?५+ महिम्ना

रसन ॥०९॥ अथेद्‌ानीमक्षर्‌ स्तोच्युपास्यत्वासरोचनायप्‌ | कथं, तेनाक्षरेण प्रकृ;ने- सब्रृणदााद्टत्तणा तस ।कचद्य। तजस वद्य[व्‌ाहत्‌ कम्य 1 न ह ज्र वियेवाऽऽश्रावणादमिष१० कम तु तथा प्रवतत इति प्रसिद्धम्‌ । कथमोपि त्याश्रावषत्योमिति शचसत्योमित्युद्रयता9 लिङ्गा समाग इति गम्पते। त कवस्थेवा्षर२१।१३६५ पून्‌'चेम्‌ । पर्यातममर्तनः हि तत्‌ ।

[चितिः परमात्मन एव सा । "स्वकमणा तपर१२५ सि्‌ विन्दति मानव, इते स्वृषेः। म्ना रमन 1क्च1स्बक्षिरस्व पद्मन. पहन ऋत.

@ @» ~,

१ज पानााद१।५५९त्ययथ; । तच तर१व्‌/क्षरस्य रसेन तर।।हयवादिर्सनिदट्रेन इविषेत्यथः । यागह्‌(पादक्षरण क्रिषत । त ३।३ऽदित्यपुपतिष्ठने। वनो ्ृष्टय(दिकभेण म॑णोऽप् च जायते । भभेरज्ेन च यद्गस्ायते। अव उर११ऽक्नरस्य महिम्न रसेन१॥ ९॥

जकरप्य गु^त्रयवतः सकृछम्‌१।पनमक्तम्‌ । तथा वक्तःवाम।तेने4नियावि- वर्वयमनयकभिल्याशङ्कय।ऽऽह-- अयति । स३7रानथकवपम।श इय।ऽऽइ-उ¶ ९९. त्वादिति । प्रराचनं भ [वेक अकट१ति- कथमित्यादिना । त्रवी था वर्तत इति सन्धः । तरव विद्येत्पस्य।पच.रेत।५त्वं कथयति~त्रय) विन्येवि। फिमिति त त्यतरेतवा गवये तन्नाऽञट्-- त ईपि । तस्याः घ्वह्पटमत्वान।दित्वेन हेत्वनपरेत। त्यः । वमोपि कथमाश्रवणाद्भिर्‌ःत्मानं छमते तत्रा ऽऽह- १

ओ

१, 'कृथं तन्नाञऽऽद्‌ । २ क. गरष. इ. यवि।दह", ३ इ. दितिः ।

आनन्दगिरि हती क (सवार तज कर प।ष्यसवेता- [१ परथमाध्यन-

द्धिमेव प्र-यति-कथमित्यादिना । अध्वर्यव त्र दात्र +माहा।९९१ दशपृणमाप्तादिष्वसं मव।द्धनिष्टोमादिषु च तमवतत्तत्रेषयप्तम हरा छङ्गदौररेण प्रव मानं परवौविहित कमे सोमयाग इति रतिमातीत्याह-डिङ्ख, स्वेति । सवत्यनंकृ- ,

वेमि म्यायादेःकरेण मेदिकस्य कमेः स्थितिरिति स्तुतिं विधाय स्त॒लयन्तरमाह- हस्वेति । कथं पुनरक्षर कमणा पृञ्यते तत्राऽऽह- परमः तमेति । तस्व तत्प्ती- कष [क स्यादिति चेत्तदाह-तदपचेतििते । ननु कर्मणा परमात्मा वेदरसभ्य तहं तत्भत।कत्वादक्षरस्य।पि तेना ऽऽर।घनं स्यात्‌ । न वेश्वरस्तेनाऽऽराध्यत इति प्रमाणमरि तवाऽऽह-स्वकमणेति । वर्णाश्रमविहितेन क्णेश्वरं प्रतत, तत्परता दवशात्तःफे कत प्राभोर्तति मगवतेक्तःवादशःपूजाय कर्मेति गम्प्रते | तथा च तत्मताकतवाद्‌ कारस्य तत्वून।य कर्भति युक्तमित्यच; । १2 कम्‌।श्षरपूनायेमित्य- तिरं स्ठुत्वा .विषा [नान्तरेण स्तो ति- कचति । यजमानादत्वादिषदेन पत्नी गृह्यते । प्रागिद्ञयः विदिते कमे उतेत इति संबन्धः । स्त॒त्यन्तरमाह-येति । यथाऽक्षरनिका- 3 ९५जमनादपराणकद्वं कमं परवतते तयेति यावत्‌ । हिषत्यत्रापि पूर्ववदन्वयः । कथमृतविगादिपराणानां हविष्श्वत्िरनिकेरत्वमत अ ह-यागे(ष । अ।दरम्देऽनक्त- .द्ककनतम्रहाथः । ^: तस्माद्‌ मित्युराहृत्य ›” इत्य. दिस्रतरित्य्षः । अग्नो प्रास्ताऽहुतिः प्म्धग।दित्यमुरतिष्ते । आदित्यःज'यते बृशिदर्र् ततः प्रजा: ॥

इति रणतिमा्नित्याऽऽह ~ तश्चेति । वृष्ट दत्य दिशचब्देनाक्षस्य प्रजानां शो. स्युपकरणे सवेमृच्यते । तथाऽपि कथमेतत्यवाक्षरस्य महिन्नेव्यादि तत्राऽऽह- भाणेरिति ॥ ९ ॥ ० ० न्दे, ० चे ५9 ५ ० तना करता वश्चतदव्‌ वेद्‌ यश्चन वेद्‌ । नना

क क ०.9 क 9 क धि तु क्षा चावर्वा च यदवे वयया करति श्रद्धया

| ७९ ए ®> € 9 ®^ क प ण्ड, ,

पनषडा तदव वेपिवृत्तर्‌ भवतति खलमतस्५बाक्ष-

क. ध र रस्या पत्यास्पान भवात ॥१०॥

0 ¢ ॥ । । 8।त परथमम्रापस्य प्रथमः खण्डः १॥

नव्यीैतयननव्य

गोणी क 8 ५ क 1. णवा चिः ४ 4 शै ~ + ठ ५

१४.. “सिष्धत्वमे' २, 'रेणववे-ः. २३.१४. प्ैव'।

प्रथमं दण्डः 1] छन्द्‌ाग्बपानषद्‌ । ` २७

तश्राक्षरविद्गानवतः कथ कमैन्यमिति रिथितमाक्षिपति-तेनाक्षरेणोभी यष. तदृक्षरमेवं व्याख्याप वेद्‌ अश्च कमेमात्रविदक्षरयाथाल्म्पं नवेद्‌ तावो कुरतः ` कमै । तयो कमसामथ्यादेव फलं स्यात्कि तत्राक्षरयायार्म्य- विज्ञानेनेति । ट्ट हि रोके हरीत भक्षपतोस्तद्रवामिङ्ञेतरयोर्विरेचनप्‌। नेवम्‌ । यस्माक्नानातु त्रिदा चाविद्ा च | भिन्ने हि विद्याविघे। तुशब्दः पक्षव्यादरपयः । नकारस्य कपाङ्गत्वमात्रविज्ञानमेव रसतमाप्तिपमृद्धिगुण वद्िज्ञान किं तई ततोऽभ्पधिङपर । तस्पत्तदङ्खाधिक्यात्फराधिक्य युक्त- पित्याभेषायः | ट्ट ह के वणवरबरयाोः पद्मरागादिमणिविक्रये बणिन। विज्ञानाधिक्यार्फलायिक्यम्‌ | तस्पाद्यदव विद्या विन्नानेन युक्तः सन्करो- ति कमे भ्रद्धया धरदधानश्च सन्पनिषदा योगेन पुक्तशरेत्यथेः। तदेव कम वीर वत्तरमविद्रत्कमणोऽधिकफरं भवतोति । विद्रत्कर्मेणो बीयंवत्तर[त्व]वच- नादविदुषोऽपि फ५ वीयेवरदेव्‌ मदतीत्यभिप्रायः। न चाविदुषः कमेण्यनधि- क।रः । ओ षस्त्ये कण्डेऽविदुषामप्यातविज्यद्‌रनात्‌ । रसतमापिसमृद्धिगुणव- दक्षरमित्येकमुपासनपर्‌ । मध्ये प्रयत्नान्तरादुयनातु । अनेकदं विशेष५।रने कथो पार्यत त्लरेवस्थेव पभरकृतस्पो द्रौ थाख्यस्यक्षरस्योपव्याखूयाने भव ति॥ १०॥

इति प्रथपाध्प्रायस्य प्रथपः खण्डः ॥ १॥

कीष्लकयादयैतसल.

ष्मो + ~ = -- = त-न ~ ~न

क. क

अक्षरस्य स्वुत्या मद्‌ कतत्व दुपापने ` द्धे पिमुत्तरेग्‌ अन्थनेत्याराङ्कयाऽऽह -- ९ क

हतेति । परवसिन्(दरभे स्ततिवश्चादक्षरविन्ताने कर्तव्ये तनिष्पार्यं कम तद्टज्ञानवते।ऽ लु्ठेयमिति स्थितं तद््ेप्तमत्तर वःक्यमित्यथः | आक्षेपाक्षराणि व्याचष्टे-तेनेत्या- दिना। नन्‌ कभ॑कतु.वे पिद्वदविद्षोिद््‌ानेव तत्फटमश्चते नाविद्वानिति कथभेत्याश- इया ऽऽद-२ पथते । \ तिशब्दृ्त्वाक्षिपतीत्यनेन स्बध्यते | कथं विद्रदविदुषार- विशि् फकमित्याशाङ्कय रष्टान्तमाद्-- दृं दीति । विमतं न स्वतन््रफलमङ्गज्ञ(* नत्व।द्‌।उयावेक्षण६िति प्रा प्रत्याट-ने वमिति । हेतुत्वेनावतारितं वाक्यं ग्याचष्टे-

भिन्ने दीति । वि्योपापतना कमौविच्या तयोरभिन्नत्वं परथकफड्वस्वं तन्न विद्यावेय२५ ॐ

च | 1 दयायाः; स्वतरन१८।च्व्‌ न्‌]९त।।तं पर्ष व्यवृत्तत्रकारमव प्रप्त दिन। । अङ्गन्ञ।नादणवदृक्षरज्ञानस्थाऽऽपिक्ये फचठेतमाह -वस्मा दति । वदङ्ग क.मा ङ्धमदुःयमात्रज्ञानं तस्मादभिकषाद्विशिष्याक्षरज्ञानप्येति यावत्‌ । यत्त॒ पुनरुक्तं तय। कम ५।१४१।९३ फट (यदत तन्न! ऽऽह --ट ४ ह॥1त । यत्द्धज्ञ।नत्व।[द।तै

पि न गै

१. "मौ कुयती य"! २ द. श्वं स ।३ स. स. थ्यः । स्वजल. ४. भ. "छ्त्वना।

$

१८ आओनन्दगिरिह्ृवरीकासंर छि तशं हरभाष्यसमेदः- [! प्रथमाध्याये

ततकिमङ्गत्वे सति ज्ञानत्व रिवाऽऽ्नित्य पिहितस्वमथैतदेव ज्ञानत्वविशचेषितम्‌ | नाऽऽथः | तन्निषारणनियमन्यायेना्तिद्धेः । न द्वितीयां गोदोहने व्यमिच।रात्‌ । न तृताय। रष्टान्तस्य साघनविकरत्वाद्‌ाञयावेक्षणस्याऽऽश्चित्य विध्युद्‌ाइणजहिभूतत्वाद्‌- ग पबन्धन्ञानत्वमात्रण दष्टान्ततवे सत्यङ्गत्वोपायेः पमा दित्यभिपेत्य ज्ञानाधिक्य फला चिक्यमित्यत्रानन्तरवाक्यं योजयति -तस्परादिति। विज्ञानमुद्वथाद्यद्धमत्तविषयतुषा- सनातिरिक् तेनेति यावत्‌ । यगो देवत।दिविषयमुप।सनम्‌। इतिशब्दस्तदप्माप्त्यर्थः। तज्रैवाथतिद्धमय कथयति-विददिवि। नन्व तमथो विद्वानपरयुदस्तश्च कर्मण्यविकारी. स्यज्ग।कार्‌।द्‌विदुषस्तद्क्षणानाक्रान्तस्या नधिकारात्कथं तत्कमे वाौयवदिति प्रतिज्ञायते तत्नाऽऽह-न चेति । ओषस्त्य उषसितिपबन्धे मटचीहतेवित्यादके तसिन्म्न्थज।ते विद्याहटीनामामपि कमोनुष्ठान र्यते प्रस्ते। तयौ देवतेत्थ्ाद तां चेदविद्वानित्यादिषलिङ्गात्‌। तस्माद्विदुवोऽपि कमण्यधिकारः । अधिकारिडक्षणे तु ज्ञानामविऽपि द्रम्यादिनज्ञानमत्रेण विशेषणतिद्धिरित्यथेः । गुणवदक्षरज्ञानं स्वतन््रमित्युक्तम्‌ । तन्तु रतनमगु गवदक्षरबि- पयमेकमुपासनम्‌ । तश्र च विध्युदेशे फषप्याश्रुतत्रेऽपि विश्वजिन्न्यायेन वा तत्क- रप्यते । अ।छिगुणवतः सरद्धिगुणवतश्वाक्षरस्य द्वे विक्ञाने प्रत्येकं फश्रतेः ¦ तथ। चातन तर।ण्युपापतनानि एृथक्फलयानि विवक्षि तानी त्यत आ!ह~-रसतमेतिं । न तावदिहो- पापतौतेतिविधिन्यतिरेकेण मध्ये विध्यन्तरम्‌ पटम्यते | न चा$ऽपयित। हवै कामानामित्या- ।द्वाके फटश्चुत्या विधिरुत्ेयः । रप्ततमगुणवदक्षर विज्ञानविष। फटःक।ङशिण्यय. वाद्स्थफटांश्च।न्व५नानेकगुणवदेक वज्ञानतमवे विविभदकरेपनाय।१। ननो खल्ाषव।प क.फटवद्नेकविरेषणन.कपासनविषयविध्यम्युपगमेन व।क्येकयततिमे वाक्यं मेत्तमृवि- तम्‌ । एतेन विश्वनजेर्याय। निरप्तः । रात्रिपत्रन्यायस्तु प्रकृत।मिरोघीति मव; | तस्या पम्याखूयानित्युक्त्यो१तहारवाक्यंखलपेतप्येत्यादि, ततरैतच्छब्देन प्रकृता कषणे कारणमाह-अनेकंरिति । रपततमाधिसम्‌द्धिरूपाण्यनेकानि पिरेषणानि त. किप्टत्वेना्षरत्यानेकमकारेणापास्यत्वात्‌ । प्रकारभेदेऽप्युपासै रवस्य भागेवोक्वत्ा- सप्कृतस्थेवाक्षरतदुपव्याखूयानं यत्खद्‌ विहितमिद्यर्थः ॥ १० ॥

इति प्रथमाध्यायस्य प्रथमः खण्डः ॥ १॥

( भध प्रथम ष्ययस्य द्वितीयः खण्डः ) ।

देवाहुरा हवै पत्र संयेतिर उभये भराजापयास्तद्

१७, छ, ग. (तावि । २ख.8७.ज. ० कर्म ।३ख.ग.छ.ज, द, "दित! ४क.ग,

"करङ' । ५४. स, म. भेवमु" । ६ कृ "गत्नखः।५स,ज, "बेन" ।

(

|

तीयः ठण्डः २1 छान्दगयापएनिषह्‌ । १९

देवा उद्वीथमाजहृररनेनेनानभिपविष्थाम हति ॥ १ ॥

देषासुरा देषाधासुराख । देवा दीष्यतेर्थोतनायस्य शङद्धासिता हि. यहृतय; । असम॒रास्ताटपरीताः स्वेष्देबासुषु दिष्वग्िषयासु प्राणनक्रियमु २१णारस्व। भादिश्यस्तम भिमक इन्द्रियवृततय एव । ह षा इति पृवेवुलो- उसको निपातो । यत्र यस्मिभिमित्त इतरेतरविषय।पद्‌।रङक्षणे सयेविरे। संपूर्वस्य यततेः संग्रापायेत्वपिति संग्रामं कृतवन्त त्ययः । शासलायपका- &वृरपमिभवनाय वृत्ताः स्वाभाविक्यस्तमोरूपा इद्धियषृत्तयोऽसुराः । तथा ताद्िपरीताः श्रास्ायेविषयमिवेकञ्यातिरात्मानो देषा; स्वाभादिकतपो- रूपासुराभिभवनाप प्रत्ता हत्यन्योन्पामिमवोद्धवरूपः संग्राम इव सवेषा- णिषु प्रहिदहं देषासुरसंग्रःमाऽनादिकाप्रटृत्त हत्यमिप्रायः । स इह श्च याऽऽख्यायिकारूपेण धपोपमोसपत्तिविषेकविज्ञानाय कथ्यते भरागबिश्च द्धिविज्गानविधिपरत्या । अत उमयेऽपि देवाय॒राः प्रजापतेरपर्वानीति प्राजापत्याः । मजापतिः फमेज्ञ।नाधिषतः ¶रषः। ““ पुष एवे।क्यमयमेव परहानपजापति; ” इति श्रत्वन्तरात्‌ । तस्य हि श्या; स्वाभाविक्यथ फर णइत्तयो विरुद्ध अपत्यानीव तदुद्धवत्वात्‌ । तत्तत्रोत्कषापकषलक्षण. निमित्ते इ देवा उद्वीथश्चद्रीथभक्त्युपलक्षितमोद्ध।॑कमाऽऽजद्‌ङराहूतबन्तः । तस्यापि केवरस्याऽऽहरणासमवाञ्ञ्यारिष्टोपाधाहूतबन्त इत्यभिभायः । ततिकिमयमाजह्‌दरित्युच्यते । अनेन कमगेनानसरनभिमविष्प्राम हत्येबम- मिप्रायाः सन्तः॥ १॥

गणत्रयविशिषटमदरथावयवम्‌नमोकाराखूयमक्षरं परम।त्मपर्तीक तदूनुद्धचोषास्यपित्यु- प१देष्टमिदार्नीा तस्थेवाक्षरस्याध्यात्मा पिद दम्‌ ऽऽद्त्यप्राण्हन्य्यामप्तन विवक्षन्कं- ण्डिकान्तरमवतारयति-दवामरा हति | तघ्राक्षराणि व्याचिख्य।परप्रतिमाभ्यदाप्ताचं विवक्षित समाप्त द्यति -देवाश्चेति। देवशब्दनिष्पत्तिप्रकारं सुचयति- देवा $्वि। दीव्प॑ति्चयो तनाः । ५ दिवु कीडाविनिभीषास्यवहारद्युतिस्तुतिमोदमदस्वप्नकान्ति- गतिषु " इति दहनात्तस्य चाजन्तश्य सति गुणे कतेरि यथोक्तरूपतिद्धिरित्वथंः ।

ते च द्योतका देवा रुूढरिन्द्रादयो मविष्यन्तीत्याशङ्कयाऽऽह--श्राह्ति । इत्व-

ध्यात्ममित्युपसंह'र३रोघाप्प्रसिद्धेरेव हेयत्वादुपापकशरीरस्थकरणावस्था देवाः प्स्वा-

१८ख, ध लानि प्राः ।२कृ. ग. द्रप १३ ख. छ. ज. *व्यतेर्यु

१९७ आनन्द गिरिकृवदीक सेषहितर्ाकरभाष्यसपवा- |! पयमाध्वाधि

त्मका; श। ज्ञ नप्तारेणो देवशञ्दवाच्या इयथः | तथाऽऽध्यात्मममुरा विरोषन।. दथः स्युरित्याशङ्कय पृववदुषपहारविरधमभिपेयऽऽह --अषुरा इवि । अमुरा इनद्रियवृत्तय एवेति सबन्वः। सा्तिकेद्दिय ृत्तिम्परो वेरर6५ ताप्ताममुरत्वतिद्धयपै दशयति- तद्विपरीता इति । तसपपुरशञ्प्वाच्पत्वे निमित्तान्तरमाह~- बे ष्वेवेति । विष्वस्तिषयास्‌ विष्वश्चो नानागतयो विषया याप्तां तासिवति यावत्‌| प्रणनक्रियाप जीवनानुकृप्राणचष्टापनवित्यथः । तव त्फरयति--स्वामा- दिष्य हदाति | शखपेक्षामन्तरणेव स्वम।ववशात्प्रवतेमानत्वं स्वामा- कत्वम्‌ | तथा च शाल्नीयन्धियवृत्तिम्पो वैपरीत्ममृषामतिविशदमित्यथेः| ११.

तरमा तमआत्पिका इति । कथ पिधा विषयापहार निमित्तङ्कित्य द्‌- वानामराणां [ च ] संथ्रामोऽभदित्यपक्षायमापुरी वृति प्रकटी --श्चान्खीयति । देवा वृति प्रथयदि-तथेति । देवानामूक्तास॒रौपरीत्य फुटयति-श्चाद्ेति । स्वाम।- विकः शाच्रानपे्षस्दमोखूपषाप्मासरः परिच्छे ःाभिमान्तस्य तिरस्करणायमिति या- वत्‌ । उक्तम।ध्यातिमिकतग्रामं निगमयति--इत्यन्योन्येति । उक्तरीत्या यथो. तानां देवानामसुराणां च पराभिमवः स्वाद्धवश्चत्येवेरूपः संग्रामः प्रतिदेहमनादि- कःरपवृत्तो यथा देवामुरतेग्रामस्तयेति योजना । किमयै पुनरपएुरषायेरूषो देवःमु- रदग्रामः श्त्या श्राग्यते तत्राःह-स इहेति । स हि संम्रामोऽसिमिन्परकरणे प्राणस्य विद्द्धिविषयं विज्ञानं विधुं प्रवृत्तः | तथा श्त्या कथारूपेणाऽऽखूयायते | इन्द्रियाणां विषयवेम॒ख्ये ध्मः स्यात्तेषां तद्‌।भिपरूे पापस्योत्पत्तिरिति विवेकाविज्ञान तिद्ध चाऽऽछ्यायिका प्रणीयते । तस्मादिन्धियाणां प्रयत्नतो विषयप्र।वण्यं १९ हमैभ्पम्‌ । तद्वेमख्यं च तेषां श्रयोर्िभिर्यैत्नादायेयमिति मावः | यजमानप्राणानामेव देवामर भ।वस्योक्तत्वमतःशब्द्‌ायेः । प्रज।पतिशब्दृस्य . खढमयेमप।कछृत्य विवक्ितमे माह- प्रजापतिरिति । उक्तषपः परुषः प्रजापरिरित्य्त्र गमक्रमाह- पुखष ए- वेति | कथं पनयथाक्तानां देवासुराणां तदपत्यत्वं तत्राऽऽह--तस्प हीति । यत्र युक्तं सं्रामनिमित्ते परागररति- तन्तत्रति | देवानामृत्कर्दोऽपकषेश्यासुराणामि त्यास्मल्निपित्त कथम्‌ द्रौ थमकतयाहरणमित्याश इ्याऽऽह- उद्रीथेति । रक्षितटक्ष- णान्यायं सूचयति-- तस्यापीति । उद्वौ॑थमक्तेरिवेत्यषरथः। तद्‌'ह्रणप्रयोजनं प्रभप्‌- वेकं कथयाते--त।रकपथापत्या।दना ॥ १ ॥

यदा च तद्‌ द्रीय॑ कमोऽऽजिदी भवस्तदा -

ते ह नाक्षिक्यं प्राणम्‌दद्रथमुपास्ताचक्रिरे तर

हापुराः पाप्मना विविधस्तस्मात्तेनोपयं जिप्रति

. , मी न समं

-39

® ।

न~ न ््नकमककनन्यनभकि

१ ख, ञ्‌. श्वयवि°।

हितीयः सण्डः ९१. छन्दोग्योपनिषद्‌ । ४

तुरि च दुर्गन्धि च पाप्मना ह्येष विद्धः ॥ २॥

ते ह देषा नास्तिक्यं नासिकायां मवं चतनाबर्तं घ्राणं प्राणद्द्धथकताोर मद्र(तारमुद्रीयभक्त्योपासांचाक्रेरे [ उपासनं ] छृतवन्त इत्ययः । नासिक्यभाः णदृष्ट्योद्ीयारूयमक्षरमोकारम्ुपासां चक्रिर इत्यथः । एवं हि परकृतायेपरि र्यागोऽपङृतार्योपादानं च न कृतं॑स्यात्‌ । ख्वेतस्येबक्षरस्पेत्य।कारो दुपास्यतया प्रकृतः । ननूद्रीयोपकक्षितं कमोऽऽहूनवन्त इत्यवोच इदानीपेष कथ नासिक्यपाणदृषटयोकारपपासांचक्रिर इत्यात्थ । नेष दोषः । उद्धीयक- भण्येव हि तत्करभाणदेवताष्टथो दवी यभकत्यव यव्थोकार उपास्यत्वेन विवक्षि. ता न स्वतन्त्रोऽहस्तादर्थ्येन कमो ऽऽहूतवन्त इति युक्तमेव क्तमू। तमेवं देषेहठतमु. दातार हासुगः स्वाभाविकतम आत्मानो ज्योतीरूपं नासिक्यं पाणं देवं स्वोत्थे न पाप्मनाऽषमासङ्करूपेण विविधविद्धवन्तः संसग कृतव>३ इत्यथेः। स टि नात्िक्यः प्राणः कट्याणगन्धग्रहणाभिमानासङ्कामिमृतविवेकविन्गानो ब भूष । स तेन दाकेण प,प्मसंसगीौ बभूव । तदिदमुक्तमसुराः पाप्मना विबि धुरति । यस्मादासरेण पराप्ना विद्धस्तरमास्तेन पाप्मना प्रेरितो व्रणः पराणो दुगेन्धिग्राहुकः प्राणिनाम्‌ । अतस्तेनोभयं जिघ्रति रोकः सुरमि च दुभ॑न्धि च । पाप्मना ह्वेष यस्माद्द्धः । उभध्ग्रहणमविवक्ितम्‌ । यस्योम्थ॑ हविरातिमाछलो षव | यदेवेदमप्रतिरूपं जिप्ररीति समानप्रकरणश्रनेः॥२।

तप्र्यद्रीयाहरणप्रकारं परकटयति---यद्‌ा चेति । अचेतनस्य करणरये द्रातृत्वा समव द्विरिनष्टि-चेतनावन्तमिति । मुख्य प्राणे ग्यावतेयति-घ्र/णमिति | त्वं न उद्भयेतिवाजनेयकश्चतिमा्नित्या ऽऽह - उद्री कतार पिति । अथेद्रीथमक्तिरेव श्रूयते न तूद्वता तत्कथं तदुपाप्तनमित्याशङ्कच।ॐऽह-उद्वीयभकत्येति । तयोपरु्ितमुद््‌- तारमप।स॒त इति यावत्‌ । कथमुप।सनमित्यपेक्षायामूर् थन कतृत्वप्र येनयेत्याह- कृतवन्त इति । ते ह न। िक्यमित्यक्षर्‌ कतमथमुकत्वा वःकंणथमाह-नात्तिक्येदि । किमित्यक्षरम।कर।थमिहप।स्यत्वेन व्यारूयायते तश्राऽऽह-एवं हति । उक्तमेव रफर्यति-- खरि ति । तथा च प्रण्योद्धातृदृष्टचे।प(सने प्रकृतस्य परित्यागो मत्ते शवं घ्राणप्राणदृष्ट्ोपास्यत्वाङ्गाकारेऽपरकृता१ दिनमिति देषः । पृवापरविरोषम।-

१ग. ड. च. न्न्तंप्राः ।२ख.ध. ड च. शस्किप्रा , ३ ख. श्धुक्दितिव ।४्ख. ड. „ प्राणप्रा । ५ ङ, °यद्चब्द्प्र°। ६ ज. न्तप्राः । ऽक. ग. श््प्राः ८ ख, द, “पान,

६

शङ्कते- नन्विति । उद्वीषोपटक्षितेने द्त्रेणे।परलितं ` ज्योतिदठमादि - कमीऽऽहून. भिखक्तं तद।हरण च तस्याषाप्तन तद्विरुद्धं नः पिक्यप्राणदृश्टयाऽक्षरोपातनक्चनभि त्यथः । स्वोक्तर्मियो विरोषं परिहरति- नैष दोष इति । उद्रीथोपठलितकर्भोप- छित ज्योतिष्टोमादो कमणि पत्येव द्तृपराणदष्योपास्यत्वेना्तरं॑विव.ेतम्‌ । ॐ} क।र श्च द्रीथावयवो ्येयत्वेनेष्टो न स्वतन्श्रो उ५पकः | तथा बाक्षरोपापतनायत्वेन कमाहरणं न ध्येयत्वेनेत्याविरोष इत्यथ; । अश्चित्य विषान,पै कर्भाहरणमित्युक्त। तै हेत्य दि ग्याचष्टे-- तमवपिति । र्वोत्थेन चाऽऽम्रेण नातिकाप्तनद्धनेति यावत्‌ | भधमोदासदङ्कर? द पणेत्यतस्य।ऽऽसङ्गवेषं तवियात-स दैत । कल्याण गन्धः

पुरमिरुक्तक्तत्य प्रहणं मभवेत्याभमानात्मा योऽयमापङ्कस्तेनामिमृतमुपकारो गन्षा

9 क्षयेः क, @

घाणचृत^तुस्यः सवस्य क।येकारणसंघ। तस्येति विवेकिनं यस्य पत तयेति विग्रहः । नन कथं यथोक्तासद्धर१।२तत्य। शड्‌ चया $ऽह- स तेनेति । उक्तेभ्यं वादये पत ति-वदिदमिति । घाणप्राणस्याऽऽपुरप१।प्मविद्धत्वे कायङ्गकमनुमानं सूचयति- खरमादिति । उक्तायुमानावद्याति व।क्यं व्याकरोति-अव इति । अतःशन्द्‌।्थमेव्‌ स्ष्टयति-- प।प्मनेति । ननु पाप्पना विद्धत्वाततन लोको दुगेन्धं ज।न।तीत्येव व्यं सुरमिन्ञानस्य प।प्मकंमत्वामःवात्‌ । तथा च कथं ॑तेनोमयं जिध्रतीत्युक्तं त५।ऽऽह-उभयग्रहणामिति । एकस्य।पि हविषो द्रवार्मकस्य परोडाशदेरवा कारा. दितबन्ध।दुभ्ररे प्रायश्चित्तसत्छेऽपि यस्थामथं हविर ति१।छति प्र र्द पश्वशरावमो- दनं निर्वमेदत्यत्रोमयम्महणम्‌वेवत्षितमिति स्थित प्रथमे तन्त्रे तथ।5्रपत्याह-- यस्येति । न केवट १।।्५ना हीति व।कंदशेषादधोमयग्मह्छयत्नविव्तितं भरतु वाज- पनेयके यथोक्तो द्य विद्याविषयत्वेन समान^करणे यदेवेदमरतिरूप१ं जिघ्रति प्त एब सत पाप्मेति श्रुतेरत्रापि १।प्मवेधवशद्‌ दु¶न्घं जानात्येव वक्तग्यत्वाद्‌विवाकितमुमय- म्रहण मित्याह--यद्‌ बाते ॥ २॥ अथ ह वाचमुद्रीथमुपासचक्रेरे ता* हासराः प्मना विविधुस्तस्मात्तयोभय वदाति सत्यं चानृतं च प।प्मना येषा विद्धा ॥ ३॥ अथ ह चश्चुरुद्रीथमुपासाचकिरे तद्धास॒राः पाप्मना विविधस्तस्मात्तेनाभयं पश्यति दशंन।यं चङड्गिन्‌प च पाप्मना ह्येतद्विद्धम्‌ ॥ ४ ॥ अथ ह भ्रोजमृद्रीथमपासाचकरिरे तद्धासराः

१ कृ. यकर ।२कृ, 5 यज; ३ ज, ग्क्ृकनु* । ड ज, न्प बर ।

आनन्दे णिरिषवदीक संवङिवयाकरमाष्यसमेवा 1१५१५१३.

नोन ायोन्हि

दितावः खण्डः २] छान्दोग्योपनिषं | ९ ३ 4 ० छ क पाप्मना विविधुस्तस्मातेनोपभय९ शृणोति भ्रव @ ® ४ क क णीय चाश्रषण।यं च पाप्मना द्येतदिद्धम्‌ ॥ ५॥ $ क क अथ ह मन उद्रौथमुपासांचक्रिरे तद्धासुराः पाप्मना | २ 0 % च जे, ॐ छ 6 विविधुस्तस्माततेनोभय* स्कल्पपते सकल्पनीयं 9. ® ¢ = च[संकत्प्नय च पापना दयेत द्र॑दधम्‌ ॥ & ॥ पर्यप्राणस्यापास्यत्वाय तेद्िश्चुद्धत्व'नुभवार्थोऽयं बिचार श्चत्या पष वितः । अतश्चश्चुरादेदेबताः करमेण विच।य।ऽऽदस॒रेण पाप्मना विद्धा इत्य- पहन्ते । सपानपन्यव्‌ ; अथ ह वाचं चक्षुः भरोत्र मन हत्यादि । अनुक्ता अप्यन्धास्तग्रसनादिदेवत। द्ष्ट्याः। ^ एवमु खखेता देवताः पाप्मभिः हति श्रत्यन्तरावु ॥३॥४॥५॥६॥ | ननु नात्तिकंयस्य प्राणस्य पाप्मविद्धत्वाद्नुपाध्यत्वे प्िद्ध्‌ न्यायतताम्पाद्रगादीना. मपि नोपास्यत्वमिति पष्यति तप्किमृत्तरग्रन्थनेत्यत आह पुख्यप्राणस्येवि । न्यायत्ताम्येऽपि मुखते। निर्‌।करण(मावे मुष्यप्राणस्थेवो पाप्यत्वमित्यनिश्वयत्तदुपास्य- ताद्‌।ढचःप मुखते। वागादी नामुपास्यत्वम्‌ षकुपुत्तरमन् इत्यथः ¦ विद्धा इति विचा करमेणापृह्यन्त इति सबन्धः । उत्तरवाकषष्वक्षरभ्याखयानमनपेतिते पूर्वेण पमान वा दिव्याह-समानमिति । अवरि्टवाककदेशम्रहणायपादिपदम्‌ । ननु ध णादरीनां पाप्मविद्धत्वादनुपास्यत्वेऽपि त्वगादनां तदि द्धत्वेनानुणस्यत्वावर्वनोनमुरूषस्थेव प्राण- स्यपास्यत्वं नावप्तीयते तश्राऽऽह-अनुक्ता इति । उक्तानामनुक्तपठक्षणत्वे बृह. द्ारण्यकश्च ति सवाद्यदि-एवम खलखिति ॥ ६।४॥५९॥१॥

अथहय एवायं मृरखयः प्राणस्तमृद्वीथमुपासाच- क्रिरे त हास्रा ऋता विदधंसुयथाऽश्मानम- खणमूत्वा विध्वश्सेत ॥ ७ ॥ भसुरेण विद्धत्व॑द्प्राणादिदिववा अदरोद्चायानन्वरं य एवायं प्रसिद्धो मुखे मवे धरुर्यः माणस्तथुदरयमुपसांषक्रिरे तं हासुराः पूबेदहत्वा पाप्य विद्ध्षसुर्विनष्टा अभिमायमात्रेण । अदत्वा किंचिदपि पराणस्य कथ देन ह्यत्र दृषटान्वमाह-- यया छोकेऽश्मानमाखणं न 8१३ खनेतु इदरादि,

१, 'टस-स्तवा* । २, शषुरेण। ३ क "त्वारप्रणार । ४ क. ग, "पोहयन्तेऽथा" ।

९ अनन्द गररतराक।तव्ाखवनकरमव्यत्तपना- | (प्रथमाध्याय

भिरपि" भेत्तंन भक्पोऽखण एवाऽऽखणस्तयृत्वा सापथ्यद्टोष्टः पांसुपिण्डः;

श्रत्यन्वराच्च'उपान किप्ठऽहपमेदनाभिप्राय्ण तस्याह्नः किंवचिदप्यदत्वा स्य विध्वसंत विदोर्यतेव्‌ विदध्वमरित्यथः; | ७॥

अथ हेत्यादि मुरूय्प्राणाविषयं वाक्यमृत्याप्य व्याक्ररोति-- आसुरेणत्यादिना । पवेवद्भगादिमिििवेति यावत्‌ | # टङ्कश्च विदारकेरछाहविशेषैरित्यथः | अश्चतस्य ठेष्ट- स्य।5 पादाने हदुमाह-सामथ्यादिति । तस्य ध्वप्तनयोरषत्वादुष्वंप्ततेश्च कशरपक्ल त्वादित्यथ;ः । तर्हिं यस्य कस्यचिद्‌वेविधस्य समवादृकं टोष्टग्रहणनत्याश्ङय ५५ यथाऽहमानमृन्व। छष्टो विष्वे्तत ” इति बृहदारण्धकश्चतेप्तस्येवात्र ्रहणमि- त्याह-श्रत्यन्तरास्चे(ति ॥ ७ ॥

एवं यथाऽश्मानमाखणमृल्वा विध्वृश्सत एद हेव स विध्वश्सते य एवविदि पा१ कामयते यश्व॑नम- भिदासति स एषे।ऽश्माखणः ॥ ८ ॥

एवं बिश्ुद्धोऽसुरेरध पैतत्वासाण इति । एवंविदः पागातमभूतष्येद्‌ एच. माह--यथाञदपानपिति । एष एव इष्टान्तः । एवं हेव स विध्ध॑सते विन. ह्यति । कोऽसाविष्याई-- प एषवेदि यथोक्तपाणविदि पपं तदनहं कतु कमयत इच्छति यश्चाप्यनममिदासति हिनस्ति प्राणविदं प्रस्याक्रोश्चताद. नादि .भयुदफं सोःप्पेवमेव विध्वस्त इत्यथः । यस्पात्स एष पाणदिसाण- भूतत्वादपरखेण इवारमाखणोऽधषेणीय इत्ययः । ननु नासिकधोऽपि पाणो बाय्वात्मा यथा पमूख्यस्तत्र नासिक्यः प्राणः पपन बिद्धः भाण एव सन्‌ प्रख्यः कथम्‌ । नेष दोषः । नााह्क्पस्त्‌ स्थःनकरणवेगुण्याद्िद्धो वाय्रा त्माऽपि सन्भुरूयः स्थानदेवताबर्कयस्त्वान्न विद्ध इति युक्तम्‌। यथा बास्या- दयः रक्षाबतपुरषाश्रयाः क।५विशेषं कुबेन्ति नान्यहस्तगवास्तदरहोष्वद्च।- णक्तचिवत्वादिदा प्रणदेवह। न प्ररुषः ॥ ८ ॥

५

६९।-तदा।न्तिकाम्यां सिद्धम निगमयति-एवापिति । प्रणय रिद्यद्धः३ त. दुपाप्तनं ३००१।१ति ३१; । फ १ चनमवत।५ न्५।करोति-एव॑विद इत्यादिना ।

# कुह्‌'लदिर्ि्रं पदादिपदं तस्याः ५ क. *पि टङ्केदछेतु । ग. ष्पि च्छे, घ, "वि टङ्केश्च भे । २ क. पांडुषि* । ३क. ग. धया । ४ क. ज. ४, उ, ति ` अमु ५व.च्‌.नतुमु*' ६ क. ०, शि ईति श्र ।

दवितीयः कण्डि, २] छन्दरयोपनिषव | २५

प्राणवित्पतिश्वर्षिमो विनि हेठुमाह-वस्पादिति । नादिक्यप्राणस्य मख्यप्राणस्य च वायुविकारत्वेन प्राणत्वाविकेषात्पाप्मेना वेषविपौ तट्यावेव स्यातामिति शङकते- न्विति । स्थानविशचिषपसमन्धातबन्वाम्यां द्वयोरपि पाप्मवेषावेषन्यवस्था यक्तेति परिहरतिनैष दोषं इति । स्थानावस्थावच्छिते करणे गुण्यं विषयविशेष पक्ततवं तस्म्िदूपत्य नी्षिक्वपाणस्यापि विद्धता स्यादिति यावत्‌ । तद्तमगाद्धिरेषप्बन्ध- ्युचतगुण्यायीगादितथेतच्छूडिषटमुकतमुपपल्नम्‌ । स्पानधुबन्धविरेषाद्ाणप्राणस्य पप्मविंद्ष्वं तदमावा्च मसख्यप्राणस्य तदविद्धत्वमित्येतददष्टन्तेन सष्टयति- यथेत्यादिना । न मृख्यो दषवदूघ्र।णप्तचिवत्वामाव। दिति शेषः ॥ ८ ॥ नेवेतेन सुरभे न दुर्गन्धि विजानात्यपहताप्पा ह्येष तेन यदश्चति यतिबति तेनेतरान्पाणनवति। एतम्‌ एवान्ततोऽविसोत्क(माति ब्याददत्येवान्तत इति ॥ ९ ॥ यस्मान बिद्धोऽसुरेषख्यस्तस्मा के वेतेन पुरमि दुगेन्ि षा विजानाति घ.गे-

9

नेष ठदुभय विजानाति शोकः । अतश्च पाप्पकायादभ्नादप१६तपापाऽपहतो विनाष्धिवोऽपनीतः पाप्मा यस्मात्सोऽयमपहहपाप्मा शेष विश्चुद्ध इत्यथैः यस्माश्ाऽऽत्ममरयः करवागाधासङ्गश्स्वादघ।णादयो न तयाऽरत्भ॑मारिष

ख्यः कके ' ताह" सव।य; | कथमिति, उच्यते-वेन मुरुयेन यदश्नाति यत्ति-

धते डोक्रतेनाशचितेन ५।वेन वेतर(नप्राणारीनरति पाठयति । तेन हि तेषा द्थितिमेवतीत्ययेः । अः स्मरः प्राणोऽतो विश्यद्धः । कथं पुनधुख्याधि- तषी ताभ्यां स्वितिरेषां गम्यत इमि, उच्यते-एतं ( तम एव ) मख्य प्राणं पएख्यक्राणस्य इ तप्रन्षपान इत्यथः । अन्वताऽ>१ परणकटऽवेच्व्‌ाऽखछब्धव्‌। स्कामवि । प्रणादिपागस्तमुदाय इत्ययः । अप्राणो हि न शक्रोत्यशितु

पातुं बां । वेन तदोतक्रान्विः प्रसिद्धा प्राणादिकरापस्य । इश्यते ह्ुत्कान्तौ पराणस्याञङिषधिषा । अतो व्याददूत्येबाऽऽस्यविद्‌।रणं कर भ<ययेः । तद्धध- शाकम्‌ उतकाम्तेस्य शङ्ख ॥ ९ ॥

प्राणदेवता विद्धाः प्राणदेवता तु न विद्धेत्यश्र गमकत्वेमानम्तरेवाक्यं भ्याच्ष्टे यस्मादिति । मुरुयभाणस्य पाप्मवेषामावमुपदहरति-- अतेति । पापमकाव॑मा. पक्जसतश्य प्राणेऽनुपहठम्मादित्यत.शम्दस्५व.भेः । हिशब्देन पाप्मवेधं विश्ुद्धतव

िवननिनधा्दौ

१७. ७, "हनो ।२ ष, "तेनेत ३क. ख,ग. "मरिः प्रः । ४१,३. च. तेनो" ।

२६ आनन्द गिरिृवटीकासंबलितश्ांकरभाष्यसमेता-[ प्रथमाध्याये -

हेतूकृत्य म॒रूयप्राणविदुद्धिमुपतेहरति-- द्वेष इति । त्य विदुद्त्वे हेतवन्तरम।ह-~ यमाच्चेति । भतो विशद्ध हम्यत्तरत्र प्बन्धः । पव।थत्वं प्राणस्य प्रन पृषक प्रपि पाद्यति-- कथमित्यादिना । घ.णादीत्यादिशब्देन कायमप्युच्यते | तेनेतास्तृप्य.. रताति श्रत्यन्तरमाश्रत्यऽऽह-तन हव | परणवृत्तह्‌त्‌म्यामन्नपानाम्4 त्वतल्- तिरतःशब्दार्थः। सव।येत्वं द्वितीयस्यातःशब्द्याथः। मुरुयप्र।णोषयुक्तत्व।दृन्न१।ननिं सघ।तस्थितिहेतत्वापित्यत्र प्रभ्नपवेकं लिङ्ग दर्यति--कथाभत्यादिना । वृत्तिमव विशिनण्ट- अन्नपानं इते । अन्वहमुषयु(म्‌,/उयमानं अन्नपाने प्राणास्थातेहूत्‌ इ॥4 यावत्‌ । प्रणस्योश्चिक्रमिषायामपिं स॑घ।तः स्वयमञ्चनपाने कत्वा स्थास्यतात्याश्च- ङ्‌चाऽऽह-अभाणो ई\वि। तदा प्राणोलिक्रमिषावश्थायामिति यावत्‌| ननृत्करान्त्य. वस्थायामश्चिशिषा्यमावादेव सघातस्योन्क्रान्तिने त्वशानाद्यमावात्तत्र प्रमाणामावादृत आहृ श्यते दीति । तदिति मख्यन्यादानमुच्यते । भन्नप्रहण पानोपरक्षण- थम्‌ | ९ | । [९ [4१ थ ॥ | ८ त हाङ्गेरा उद्गीथमपासांचक्र एतमु एवाऽऽङ्ग- रसं मन्यन्तेऽङ्ग(नां यदप्तः ॥ १०॥

त॑ हाङ्धिःरास्वं ख पण ह।ङ्किःरा हत्येवगुणयद्रथमुपासांचक्र उपासनं कृतवान्बको दारभ्य इति वक्ष्यमाणेन संबध्यते । तथा बहस्पतिरित्थाया- स्य ईति च।पासांचक्र दक इत्येव संबन्ध कृतवन्तः काचित्‌ । एतमु एवाऽऽ- ङ्किरसं बहस्पतिपायास्थ प्राग मन्यन्त्‌ इति वचनात्‌ । मवत्थेवं यथाश्रता- . सभवे, संमवति तु ययाश्रुतमूषिचा ना पापमपि श्चुत्यन्परवत्‌ । तस्माच्छतार्चन इत्याचक्षत एतमव सन्तमरषमपि । तथा माध्यमा गत्सपरदां विश्वामित्रा वमद व्‌1अतार्त्वाद्न्हषमनव प्राणमापद्‌ यात श्र तः | तयतारप्यषागसमाणा पासकनाङ्कःर।वृदष्पत्यायास्पानाण कर्‌।त्यभदवन्नानाय । ("प्राणां ह पता प्राणा माता ` हृत्याद्‌बच्च । तस्पाह।षराङ्गरा नाप प्राण णए्वमसन्ना- ट्पानमङ्गरसं प्राणयद्धथमुपास्तचक्र इत्येतत्‌ । यद्रस्मासोऽङ्कानां प्राण सन्रसस्वेनासाबाङ्गिरसः ॥ १० ॥

विद्द्धिगुणकमुखूयप्रणात्मोद्र तृद्योद्धी भावयवमूतम।कार।स्यमक्षरमृप।स्यमित्यु-

तमिदानीं तमेवाऽऽङगिरपतबृहस्पत्यायस्यगुणन्रयविषःन।पमुत्तरमरन्यमुत्थापयति ६ हेति । तत्र वृत्तिकाराभि)त सबम्ं दशेयति--त॑गुख्यापरोति । परामिपेतसबन्मै गमकमाह एता१।ते । अः१वाहेतप्तबन्धप्तम्‌३े भ्यव।हेततनन्धक्रपन। न॒ य॒क्तेति

१ घ, "दिदे" \ २ स, न, "पनसं" । ३९. ग, "तयेव सं°। * ड. च. °न्तरात्‌ ।

द्वितीवः खण्डः ९ ] छान्दोग्योपनिषत्‌ । १७

परहरत - भवत्यवापाते । क्षाणामाङ्खराबहस्पत्यादश्ब्दरुपदशऽपि गुणत्रयाव- शिषटप्राणोपाप्तने न विरुध्यते ततश्च प्रघानानामबाधे प्राणोपास्तकानाङ्षीणामषदेशो . म त्यागमहेत्यङ्धिरोवबृहस्षव्यादिशब्देभ्योऽपि प्रथमप्रतिपजानषीन्विह्‌।य योगिकवुत्तिप तिपत्तभ्यगुणमात्रप्रतिप्यनपपत्तरित्यथेः | प्राणपाप्तकानादषोणाममिषानमतरयकश्च- त्या द्रदयति--श्रत्यन्तरवादिति । वदेव स्पष्टयात- तस्मादिति । शतचन। नामि प्रथममण्डलटश्च ऋषयः । एष च प्राणो यस्मात्पुरुषं संथाताख्यंशतवषोण्य, भिगतवांस्तस्मादतमेव प्राणे सन्तमृविश्षरीरपस्थितमपि+-श्चत्थिशब्दव।च्यं वदन्तीति याजना । हशताचिक्ब्द्‌वदभयावषयाणे शब्डान्तराण्यपि सन्तीप्याह-तथाते । आ. दयन्त मण्ड मुक्त्वा मध्यमानां मण्डलानां द्रष्टार मध्यमा ऋषयस्ते प्राणस्त स्य स्वात्मनि मध्ये सवेजगद्विधारकत्वात्‌ । गत्समदस्वु द्वितीयमण्डर्दर्ी स्वापकाड

वागादनां गिरणास्प्राणो गत्सो रताविसगंकारणं मदहेवुत्वादषानो मदः प्राणाषाना- त्मकत्वात्प्राणोऽपि तथोच्यते । ततीयमण्डल्दश्ची विश्वामेत्रः प्राणोऽपि तथा व्यपदि यत॒ । तस्य हि विश्वं मोज्यजात स्थितिहेदुतया ल्िग्धमापरीत्‌ । वामदेवस्य बुथ- मण्डल्द्रष्टा प्राणाऽपि तच्छब्दवाच्यस्तस्य वागादिदृवताप्तभजनीयत्वात्‌ । पश्चममण्ड- छृदरष्टाऽत्रिरित्यच्यते प्राणोऽपि तथैव कथ्यते ¡ तप्य षाप्मनोऽनथह्पान्प्रति सवत्रा- त्त्वात्‌ | आदिषदेन मरद्वाजादिपदानि गहीतानि । इष्टान्तमेवं व्याख्याय दष्टा मतकमाह -तथेति । किमित्याङ्घिर प्रमतीन्प्राण कराति श्रतिरत आह-अभदावे । तथा च पष्मे प्राण्य प्तावात्म्य वक्ष्यते तथाऽश्रापि तस्य तत्तटषिरूपत्व विवाक्षितामे- त्याह- प्रणा हति । अन्यवाहतप्तबन्धस्तभवे कफात वाक्यथ कथयात्‌-बस्पा. दिति । प्राणस्याङ्गिरस्त्व व्य॒त्पादयति- यस्मादिति । १०॥

तेन त%ह बहस्पतिरद्रवीथमपासाचक्र एतम एव बृहस्पति मन्यन्ते वाग्वि वहता तस्या एष पतिः ॥ ११ ॥

तेन त९ हाऽभयास्य उदद्वथमुपास्षाचक्र एतमु एव(ऽऽयास्य मन्यन्त आस्यायदयते ॥ ३२॥

तथा .वाचो. बृहत्या पतिस्तेनासो बहस्पतिः! । तथा यद्चस्मादास्यादयते निगच्छति, तेनाऽऽयास्य षिः प्राण एव सनित्वः । तथाऽन्योऽ

+ अत्र सर्वेष्वप्याद शपुस्तकेषु शतधिनर ब्दवाच्याभेति वतेते तच्चिन्त्यम्‌ ।

"षपप्यि कीणर

१. छ, ज. "गकर* ।

२८ आनन्द्गिरिषृवदीक।सवहितककरमाप्यसमेवा-[ (धगाणापे-

(6

पयुपासक आलमानमेवाऽङ्किरसादिगुणं माणमुद्रीयमुवास्तित्ययेः ॥ १२१ ॥ ॥ १२ ॥ द्िरःशब्द्वद्‌ बृदस्पातिशब्दाऽप्युभयत्र नेत्य इत्याह- इथात । प्राभ्य बृह-

स्पतित्वं साधयति- वाच इति । अद्धिरोयृहस्पतिशब्दवदायास्यशब्दो$प्युमयत्र द्ष्टभ्य इत्याह - तयेति । तस्यो मयत्र वृत्ति विश्दयति- यद्चस्पादिवि । व्रस्मा- दास्यादयते तेनाडऽय।स्यः प्राणः स एवान्नोपाप्तकत्वाट्‌ षरपि तथेति योजना । यथो. कत।नाम॒षीण।मेवोक्तगुणकमुपापतनं नान्येषां विश्चेषवचनादित्याश्चङ्कच।$ऽद्‌ -वश्रति । विशेषस्य न शेषनिवतंकत्व प्रदशना्त्ग्दित्यथः॥ ११॥ १२॥

०५ क क्यो क &

तन तश्ह वका दालया वेदाचर्कार । सह्‌

२१

नेमिशीर्यानामुदह(ता वभव सह्‌ स्मयः कामा-

नागायात ॥ ३२॥

न केवरपङ्किरःपभृतय उपासांचक्रिरे । तं ह वको नाप दरभ्यर्पापतयं द! विदांचकार यथादञितं प्राण विज्गातवान्‌ | विदित्वा चस ह प्रिश्चायंनां सत्रिणाप्द्राता बभव । सच पाणविन्नानसापथ्यादभ्या न. ९।।यभ्यः कामानागायात स्प हाऽऽमततगार्कदटत्यथः।॥ १३

41

ह र

यथोक्त) पाप्तनस्य त्रिषु नियमामावे गमकं दृशेयति-- न, केवकमिति । पप्रति ® _ क,

विहितापाप्नस्य दृष्टफषरूमादेष्ट प।तनिकां कर)ति- विदित्वेति ॥ १३ ॥ आगाता ह र्व कामाना भव्ति व एतदव बबृद्य नक्षरमृद्वीथमुषास्त इत्यध्यासम्‌ ॥ ३४ ॥ इति छान्दो गपोपनिषदि भ्रथमाध्परायस्ष द्ितीयः खण्डः ॥ २॥

तथाऽन्योऽप्युदध(ताऽऽगाता ह वे कामानां मवा य एवं बिद्रन्ययोक्तगुणं पाणपक्षरम॒द्वी मुपास्ते तस्येत्दद््टं फएरमुक्तष्‌ । पराणात्ममादस्त्व्एष्‌ । ८८ देव। भृत्वा द्‌वानप्य, १ इति श्रत्यन्वरार्सिद्धमेवेस्यमिपायः । इत्य

<्------- ~~. -------~--~~ ~ ~~ -~+ ~~ ~~~ ५-9-09 9 जः प्क ननमनय जण भक नज जनन

& ®+

१ख. छ. ज. शस्यदइतेशः 1 \ क. ख. “भिर्षृयाः । ३ ख. श्याणामु-।ज्क.ख. ध. इ. मिया ।५ ख ष. इ, याणां प । ६ क. खम्ग, षृ + °भिषीये ॥

071 छवण्डः ३ 1 छन्दोग्योपनिषद्‌ । १९

रषासतृभरवद। त्रि श्यद्वीयोप।सनमिस्युक्त) पसं हा रोऽषिदिवतोद्रीथोपासने ब- पमाणे इुदिसमाानायेः ॥ १४ ॥ १बि छान्दोग्योपएनिषच्छांकरभाष्ये प्रथमाध्यायस्य द्वितीयः खण्डः ॥ २॥

महिका कृत्वा वरिवक्षितमुपा्िफॐ कधयति-- तयेति । दृष्टमिति विशेषणाद्‌ - मीष्ट॒फएड्ाम्तरमान््ट--प्राणेति । आत्मविषयं शरीरवर्तिप्राणगोचरमिति यावत्‌ | ¶ उरतंहारस्प प्रयोजनमाह--आधिदेवेति ॥ १४ ॥ इति श्रीमदानन्दगिरिविरचितायां छन्दोग्योपनिषच्छाक(माप्यटकायां प्रथमाध्यायस्य तीयः सण्डः ॥ २॥

( भथ प्रथमाप्यायस्य तृतीयः रुण्डः । ।

अथाधिद्वतं य एवासां तपति तमद्रीथमुपासीतो- बन्वा एष प्रजाप उद्‌यति। उयगतमो भयमप- हन्त्यपहन्ता ह वे भयस्य तमसो भवति य एवं

वेद ॥ ३ ॥ अथानन्वरमषिदे वतं देवताविषयदरद्धं थोणसनं परस्तुतपित्य्थोऽनेकषोपास्य त्बादुद्वीथस्य य एवासाबादित्यस्तपति तपृद्धाथद्ुपासीताऽऽदित्यदृषटयाद्रीय- एुसतित्यथेः । तद्ुद्व थमिर्युद्र थशग्दोऽक्षरवाची सन्कयमादित्ये बतेत इति, उच्यवे- उधथन्नदरच्छन्वा एष प्रजाभ्यः पमरजायप्रद्र(यति भजानामन्नात्पच्य-

र । = श्वनुधति, तस्मिन्वरीह्यदिः पक्तेः स्यादत उद्ायतीबोद्भायतिः यथेबो- द्ाकरऽननारमव उद्धयः सविर ५येः। किंचोद नैशं तमस्वज्जं च मयं पाणिना पषदम्वि वपेवगृणं सवितारं योबेद्‌ सोऽपदृन्ता नाश्रिता ह वे भयस्य ज. न्पमरणादिरुक्षणस्याऽऽत्मनस्वमसश्च वस्कारणस्यान्नानरुक्षणस्य मवति ॥१॥ अनन्तरमाध्यातिमिकप्राणदश्य द्वीयापाप्तनवचनादिति शेषः। किंमिति। देवत्‌। विषय ुद्धीषो१।पनै प्रस्तृयते तत्रा$ऽह-- अनेकृधोति । प्राणर्ूपेण।ऽऽदित्वादिरूषेण चोटी थस्योपास्यत्वादेवताविषयतदुपारितप्रस्तावो युक्त एवेत्यर्थः । अदित्यादिमतशरश्- त्यादिन्यायेन वाक्याच कथयति-अ।दित्यदटृष्येति । तमादित्यमद्रीथमपासीतेत्या

--- ~~~ ल न ~ क ज 0 - --- 9जाोि सणमिन उका न क 0 3 क ल= ~~न कान्क-ि

। णार

१ कृ, ^दैवतेति' रध, ड. च. "ति रह्मा ।

२१ आनन्दगिरिङृतदीकासंषक्ितशांकरभाष्यस्तमेता- [१ पथमाध्याये- दिष्यशब्दस्येतरं थराब्दस्य च पतामानापिकरभ्यमयुक्तमुद्र थ शढ्दस्य प्रकरणादक्षरवा बित्वादादित्यश्ब्दस्य च उयोतिरविंषयत्वाद्वेन्नाथयोश्च शब्दयोः पामामाभिकरण्या- पोगादिति शङ्ते-तयद्राथापतीति । आदित्ये यद्यपि नोद्रथशब्द्‌ रूढया वार्ति- हति तथाऽपि गण्या च तत्र -तन्र वृत्तेः सामानाधिकरण्पपिद्धिरित्यत्तरमाह- उच्यत इति । प्रजाथम्‌द्र(यतीत्येतदेव स्पष्टयति-प्रनानामितिं । अन्नोत्पच्यथं

मुद्र यतति पूर्वेण स्नन्धः | तदेव व्यतिरेकद्वारा प्ताधयति-न ई।ति | आदित्य. स्थाज्ञायेमागानमतःशब्दार्थः । न तस्योद्धतुरिव प्रत्यक्षमुद्धनमुपरन्धमित्याश- ड्या ऽऽह-उद्वाय ठीवेति | उपमाभेवोपपाद्यति- ययेति । अथाऽऽत्मनेऽन्नाय- मागायेदितिश्चुत्यन्तरे यथाऽन्नायमुद्रताऽऽगायतीत्यवगणतं तथाऽऽदित्योऽपि प्रन।- नामन्नायमागायतीत्यथः । उद्विथशचब्दस्याऽऽदित्ये समव पर।मृरय फरितमाह- अत॒ इति । आदित्यद्ष्टयो द्रःथोपाप्ननमुपपाद्य फटारक्तिं ग्याच्टे--किंचेत्या दिना । एवगुणे तमस्तञ्जमथनिवफकत्वगुणपहितमिति यावत्‌ । १॥

यथपि स्यानमेदासाणादिस्यो भिन्नाविव लक््येते तथाऽपिनस तच्छ मेदस्तयाः । कथम्‌-

समान उ एवायं चासौ चोष्णोऽयमुष्णोऽसो स्वर इतीममाचक्षते स्वर इति प्रत्यास्वर इत्यमुं तस्माद्रा एतमिमममुं चोद्रीथमुपाकीत ॥ २॥ `

समान उ एव तुस्य एवे प्राणः सवित्रा गुणतः सविता च `पाणेन। यस्मादुष्णोऽयं प्राण उप्णश्चासो सविता । कैच स्वर इतीम प्राणमाचक्षते कथयन्ति तया स्वर्‌ इति प्रत्यास्वर इति चामुं सवितारम्‌, । यस्माल्माणः स्वरत्येव न पुनमृतः प्रत्यागच्छति । सविता त्वस्तमित्वा पुनरप्यहन्यदाने प्रत्यागच्छाते। अतः प्रत्यारवरोऽस्मादगुणता नापतश्च सपानावितरेषर फणा- दि्यां । अतः सतचवामेदादेतं पाणपिमपधुं च।ऽऽदित्यमृद् यश्चुप'सीत ॥२॥

नन्वध्यात्ममधिदैवतामिति स्थानमेद्‌तप्राणादित्ययोर्भित्तत्वाद्धिन्नमेव तयोरुपासन- मृपदेयमत जाह-यथपीति । प्राणादित्ययोः स्वरूपभेदामावं प्रश्नपूवकं प्रति१ाद- यति-कयमित्पादिना । उशव्दोऽप्यथेः म्थानमेद्तो मेदैमनुजानाति । गुणतः साम्यं पाषयति-यस्मादिति , नामतः स।२५ सगिरते- किंचेति । सवितवत्प्राणेऽपि

प्रत्यास्वर शब्दपरवृत्तिमारङ्य।ऽह --यस्मादिते । स्वरत्यव गच्छत्यवेति यावत्‌ | तस्षिज्ञेव रथुलरेहे न प्रत्यागच्छते तभ्मात्प्राणे स्वरशन्दु५वृत्तिरेत्यथः । सवितयंपि

तृतीयः खण्डः ३ ] छान्दोग्योपनिषत्‌ । २९

क

तहि तच्छब्दप्कृतिरेवेत्याश्ङ्याऽऽह- सविता त्विति | आदित्यस्यास्तं गतस्य प्रत्यहमेकतरेवाऽऽगतिदथन।त्तस्मिन्प्रत्यास्वरशब्दस्यापि प्रवृत्तिरस्तीत्यध॑ः । अतः पणादित्ययारक्तं प्ताम्य निगमयत्ि-अस्मादिति । भन्योन्यपताम्यकृतं फङमाह- अत इतिं | प्राणादिर्यवेकरङृत्य तद्टश्चेद्रीथावयवमूतमेकारार्यमन्तरभुषास्य मित्ये: ॥ २ ॥ । छः ॐ, ऊ, (@\ थ ® क ® #.

अथ खलु व्पानमेवोद्वीथमुपास्तीत येद प्राणिति स

प्राणां यदपानिति सोऽपानः । अथ यः प्राणापा-

नयोः संधिः प्तव्यानां यो व्पानः सा वाक्‌ ।

तस्मादप्राणननपानन्वाचमनिब्याहरतिं ॥ ३ ॥

अथ खल्विति परकारान्तरेणापासनमद्ं थस्पोस्यते व्यानमेवरं वक्ष्यमा- णलक्षणं प्राणस्यैव दत्तिविशेपमूर्दयमुपासीत । अधुना तत्संतक्छ॑निरू- प्यते--यद्रे पूरुषः; प्राणति मुखनासिकाभ्यां वायुं बदिनिःसारयति स प्रण।ख्यो बायाषेत्तिपिशेषाः यदुपानित्यपन्वपिति ताभ्यामेवान्तराकषेति वायुं सोऽपान।ऽपानाख्या हृन्ति । ततः किपरिति, ` उच्यते-जथय य उक्तट प्षणथोः प्राणापानयोः संपिस्तकपोरन्तरा इत्तिविशचेषः स व्यानः, यः सांख्यादेशस्गसिद्धः श्रुत्या विशेषनिरूपणान्‌सो व्यान इत्याभिपायः। करमात्पुनः भाणापाना दहित्वा महताऽऽयासेन व्यानस्थेवोपासनमुच्यते । व र्बत्कमेदैतुत्वात्‌ । कय वोयवत््रमहेतुत्वमित्याह-पो व्यानः सा वाक्‌ | व्यानकायत्वाद्रचः । यरमद्रयाननि१८य। वाकतस्मादभ।णन्ननपाननाणा- पानव्यापारावकु१न्वाचमामन्याहूरत्युष्ार यत ठकः ॥ ३॥

अथाऽऽध्य। त्मिकम्‌।५२०१ चो द्रथोप। सनं प्र्प्युत्य तदव पमप्यकरीकृत्योक्तं तथा च वत्त०५।मवाक्िमत्तेण म्रन्यनेत्याराङ्कयाऽऽध्यात्मिकमेवाद्रीधपापतनमम्‌प्‌ प्याऽऽह-अथेति । कोऽ व्यानो यद्दृ्ये द्रीधोपाप्तनमुपदिदिक्षितमत भाह- बष्यमाणलक्तणामाते । पतिन्त व्यावतयाते--प्राणस्यवातं । वकष्यमाणलक्षण- पित्य॒क्त व्यक्त %र।ति- अधुनेति । तानेरूपणाधमद्‌ा प्राणपान्‌। निरूपयति-यद्रा त्यादिना । ताम्पामेव मुखनापिकरम्याित्येतत्‌ । स्यात मेवं प्राणापान व्यानस्य

(गी गरीय ~^ ~~ यारिकक०००५०.७ भायः कण मानो कादि ~

# तयोरित्यस्य वरत्तिषिशेष हस्यघ्रान्वंयः । अत्तरेव्यष्य प्राणपानावित्यध्याहून संबन्धः ।

----- ~~ क

[की

ध[ऽ§० । ५ छ. ग. °तामि्येवं ।

३९ आनन्दगिरिषतदीकसंवङित्करमाप्यसमेता-| ्थमाभ्याये- तु किमायातमिति शङ्कित्वा तत्स्वरूपं दशेयति- वत इत्यादिना । सैविमेव स्पुट- यति-तयोरिति । प्राणापानयोवृपरोर मावावस्थायां मध्ये ब वायोकत्तिविश्षे योऽसि सत व्यानशब्द्‌ां इत्यथः । तथिस्कन्धमभेदे वृतिर््यान इति सां योग श्वाऽऽहुस्तान्प्रयाह--यः सांख्यादीति । संरूप्रानां योगानां च शाह्ञे प्रतिद्धे यो वायोवैत्तिविङेषः स्कन्धादिदिक्षगो नपतो ग्यानश्रत्या विशेषनिद्धणारिति योजना । ग्यानस्य प्राणापानसतपिक्षत्वात्तयोरन्यतरस्योपा्तनभवोबिते न भ्वानोपाप्त- नमिति मन्वानश्चोद्यति-कस्मादिति । महताऽऽयापेन व्यानप्ततसखनिरूपणेनेति यावत्‌ । ताम्यां तस्य वेशिष्टचपपेत्य परिहरति-ग्ी यवदिति । ठपानस्यैतरो पापसन- ति हषः | तदेव प्रश्दारा प्रपच्चवति--ङ्थपित्थादिना । कथं व्यानस्य यवत्कमं प्रतिद्धं "तिन्तायते कायेकरणामावादित्वाह~-व्यानेति । वासौ; भ्यान | 8

निर्वत्९त्वे चिङ्गं दशेयति-यस्पादति॥३॥ या वाक्पक्तरमादपाणन्ननपानन्नचमभिग्पाहरि यक्त॑त्साम तस्मादप्रणननपानन््ाम गायति यत्ाम म॒ उरद्रीथस्तस्मादप्ाणन्ननपानन्चुदुगायति ॥ ४ ॥

तथा वागिविसेषामृचमरक्सस्य च साम्‌ सापावयद सोद्धीथमपाणम्ननपार्नः सऽय्नेनैब नि्बेतेयतत्वामिप्रायः॥ ४॥

धा वापिस्यादिवाक्यानामय सत्षिपति--वयेःषादिना ॥ ४॥

अतो यान्यन्यानि वीर्यवन्ति कर्माणि यथाेम॑ म्यनमाजेः सरणं इदस्य धनुष आयमनमपाणन्न. नपानश्रत।नि करोत्येतस्य हेतेव्यौनमेवोदगीथम- पास्।त ॥ ५॥

न केवढं बागाच्मिष्याहूरणमेवाहोऽस्पादन्याम्यपि यानि बीयेबम्ति कमणि प्रयत्नापिक्यनिवत्कानि यथाञपेभन्यनमानमेर्यादायाः सरण षाः ए्दस्य धनुष आयमनमाक्षणमपाणन्ननपानैस्पानि करोति । अतो बिष्ट व्यानः भाणादिरत्तिभ्यः । विरिष्डैस्षोपःसन उ्यायः फटवस्शद्रजोपासनः बत्‌ । एतस्य हेत।रेतरमात्कारण!द्रथानमेवोद्र थमुणतीव नान्यद्टन्टपम्तस्‌ 4 कभवीयेबक्तरत्वं फएरष्‌ ॥ ५॥

ककन ्ोमयि =

भमो 9 ज - -क-- ->-> 9 जनमान णि - = 999 नकि >¬

-च्ीकन [क क श

१. प्रयभिह्नाः।२ग. छ. ठ. "रणमाः। ३ ख. व. "स्य चोपाः।

तृतीयः खण्डः ६] छःन्दोगोपनिषत्‌ । ३३

क ९

अतो यानत्यादि ग्याचष्टे-न केवरपिति । व्यानेन निवेतेयतीति पूर्वेण सब-घः । यान्यन्यान्यपि यथोक्तानि कमाणि तानि डोको व्यानेनेव करोतात्युत्तरत्र सबन्धः । प्रयत्नापिक्यनिर्वत्यानिं कमीण्येवोद्‌हरति - ययेति | यथा तानि कमोणि तथाऽन्यान्यप्येवे प्रकाराणीति योजना । ग्यान्य रवीयेवत्कमेहेतुत्वे फलमाह-- अत इति । वैशिष्येऽपि क स्यादिति चेत्तदाह-विशिष्टस्यति । वैचिष्स्यफ- मपतहरति- एतस्येति । फकञवत्तादिव्युक्तमुपास्तिफटं स्पष्टयति-कर्मति । भ्यान- दष्ट्योद्धीयोपासतनस्याङ्खावनद्धत्वादिति शेषः ॥ ९ ॥

अथ खहुद्वीथाक्षराण्युपास्तीतोद्वीथ इति भ्रण

न ध क कि @ __ ९ ०५ कि एबोसाणेन ह्यचिष्ठति बाग्भवाचो ह गिर इत्या- चक्षतेऽननं थमन्ने हीद५ स्ष॑* स्थितम्‌ ॥ ६ ॥ अथाधुना खद्द्धौयाक्षराण्युपाक्ोत मक्त्यक्षरागि मा मुबन्नित्यता विधि-

नष्टि--उद्वीथ इति । उद्रीयनामाक्षरा्णात्ययों नामाक्तरोपासनेऽपि नामवत एवे पासनं कत मवेदमुकूषिभ्रा इति यद्वत्‌ । प्राण एवोत्‌, उदित्यस्िनक्षरे प्राणदः । कथ प्राणस्योस्वमित्याह--प्राणेन ह्यचतिष्ठाते सव।ऽप्राणस्या- बसाद्‌द्शनादतोऽस्स्युदः प्राणस्य च सामान्यम्‌ । वाग्गी;। वाचो ह गिर्‌ इत्याचक्षते शिष्टा; । तथाञन्न थमन्ने हीदं सर्वं स्थितमतोऽस्त्यन्नस्यं थाक्षर- स्यच सामान्यम्‌ ॥ ६ ॥

उद्रीषोपाततनप्रसङ्गेनो द्रीथाक्षरो पातनं परस्तेति-- अयति | पिरेषगतात्१५ द्‌२. यति-- मक्तीति । उद्व याक्षशण्युपाकतीतेत्युक्ते मक्त्यक्षरण्युपास्यानि प्राति ताने भा भूवन्निति यतो मन्यते श्रुतिस्ततो विदषणं करोतीत्यथेः । विरशेषणश्रुति व्याकं- रोदि--उद्वीयेति । नामा्तरोपासनमुद्धीयोपाप्तनस्या क्र वित्वेर्‌मित्याराङ्कचा55ह -- नामेति | यथा छोके कृष्णमिश्रादिवाचकसरन्द्भरयोगे वाच्यस्य पुरुषाप्ररेषस्योपा. सने गम्यते तयेहापीस्ययः । नामाक्षरोप। सने नामवत्तदुष।सनेऽपि तदुपाप्तनमेव कथ. मित्याशङ्‌ य विमनते--प्राण एवेति । प्राणस्योद्‌ः सादृश्य भन पृवकमाह-थ- परित्यादिना । गरित्यस्मिन्क्षरे बाग्रष्टिः कतेव्येत्याह-वागगीरिति । वाचो गिर साररयं दशेयति--वाचों हेति । चद्धीरक्षरयोः प्राणवाग्डष्टिरिव मित्य. स्मिन्क्षरेऽत्नदृष्टिः कायत्याह- वयति । थक्रारान्नयोरपे्तितं सारय दश्यति-- अक्षे दाति।॥ १॥

[> व

१ अ. ध. ह, "स्य यक्तार। ९ ख. स. "नस्या ३, रघ्वमिः। ग्र. ६. भ. °इद्र्‌१६। ॥ ।

[न -जि) ++ -त ` "आति जियः का नान्यया (वके, कके = कि = ~~ ~ => क ~ गणी मे [ण वि ह । पि मी

॥ रिषो पी [गी |, ए त य

२४ आनन्दगिरिषतटीकासंवटितश्चांकरमाष्यसमेता- [१ प्रथमाध्याये

यरेवोदन्तरेकषं गीः पृथिवी थमादित्य एवोद्युर्गी रपिस्थ£ सामवेद एवोयजर्वदो भीरगरेदस्थं दुग्ेऽ- स्भे वाग्दोहं यो वाचो दौहोऽन्नवानन्नादो भवतिय

® ॐ

एतान्येवं दिद्रानुद्रौधाक्षराण्युपास्त उद्रीथ इति॥ ७॥ याणां श्रुत्पु्ताने सामान्याने ताने तेनादुरूप१ण सेरेष्वापि द्रष्टव्यानि।

द्य रबोदु खः स्थानातु । अन्तरिक्ष मनारणाछ्ोकानामू । पृथिवी य॑ प्राणि स्थानात्‌ । जात्य एवबदृध्वत्वात्‌ । वायुग(रगन्यादानां भरणात्‌ । अप्रिस्थ याज्ञ(यक५।वस्यानात्‌ । सामवद्‌ एवांरस्वग स्तुतत्वात्‌ । यजव्दा गाज गं त्तस्य हविषा देवतानां गिरणात्‌ । ऋगरदस्यमृनपध्युदत्वारपताम्नः । उद्व. थाक्षरोपासनफकमधुनोच्यते- दुग्षे दोग्ध्यस्मं साधकाय । कासा वाक्‌; कं दोहम्‌ । कोऽप दोह इताह- यो वाचो दोहः । तऋगेदादिशभ्द्‌लाध् फरमित्यभिप्रयस्त्द्रच। दाहस्यं स्वयमेव वाग्दोग्ध्यालमानमेव दोग्ि। सिचान्ञवान्पभूतान्नोऽन्नादश्च दप्ताभ्निमवति । य एतानि यथोक्तान्ये4 यथाक्तगुणान्य॒ द्वीयाक्षराणि विद्रान्सन्नृपास्न उद्वीय इति ॥ ७॥

प्राण एव।दित्याद। पतादृरयं श्रुत्थवोक्तं द्यौरेवोदित्यादौ बु नोक्तं तथा च तत्र पाटय ५। कथं इकर णभित्याश्ङय। $ॐह- र याणापरिति। अन्तरिकतमःकाश- स्तदन्तःप्रतिष्ठा छ॑कास्तेन म०॥ इवेति मत्वाऽऽह--गिरणादेति । अम्पादीनां गिरणादिति स्तवभविद्यायां द्रष्टःथम्‌ । पतमतेद्‌। वै स्वग ठोक इति स्व्मटोकत्वेन सामेदस्य संस्ठुतपव।दति हेतुमाह--स्वगे। त । यजुष स्वाहा ्व१।३ने(ति यावत्‌ | अध्यात्ममयिाकम।१९वम्‌विवेद्‌ च नामाक्षरोपाप्तनमुक्त्वा तत्फडोकतिमवत। व्याकरो त-उद्भव येति । य। वाचो दह्‌ ईत्यत्र षष्ट कमण द्रष्टव्या । तमेव वारो. हं प्रकरयति- ऋर्ेद्‌।द्‌।।ते । तत्साध्यं फल स्वा्धानाच्च।रणक्षमत्वं तद्नायाते- नास्य समवतीत्यथः । तदति प्रकृतफलपर्‌ाम२।;। पष्ठी पृवेवत्‌। तमिति दोहोकरिः। षच एव दहे कमेत्वं कतुतं चत्याह्‌ - आत्मान । यो दोगा सा वागेव ता च।$ऽत्मानमेव तं दोरवीति याजना । यथोक्तानि प्राणवागन्न।दिरूपत्वनोक्ता-

[नी भो प प इक ------~-~-*~--~> -~~-- --~~-~-----~~ ~> ~>" भजय सयमिन 0०8 स 8 ०. क ~ ~ ("3 इः श~ ~= न = कण्व १९८

१कृ. सि, &. च, "गी।नगिर । १ ड. श्स्थं यत्तः । ३ ख, प्रदत्तः ।४१.ध, इ. च, ष्गादि" , ५ उ, इ, धै. "हद्वाच्यं फ०।६ ख. ड, 'कार्नाति घा"

तृतीयः खण्डः ६ ] छान्द पोपनिषत्‌ । ३५

नति य।वत्‌ । यथोक्तगुण।न्युत्थानागिरणस्थित्यादिषमकःणीत्यथः । उद्भीयाक्षराणी त्युक्तं [वराषणानुबाकिन स्फुटबात-- उद्य इति । उद्वा4 ईइत्यवर्पस्य्‌ रन्‌ रणति यावत्‌ ॥ ७ ॥

भथ खलत्वाशीःसमृद्धिरुपस्तरणारनल्युपास्तीत येन

सान्ना स्तोष्यन्स्यात्तत््ामोपधावेत्‌ ॥ ८ ॥ अथ खलििदानीमाशीःसपृद्धिराशिषः कापस्ष समृद्धयथा पवेत्तदुख्यत इति वाक्यरोषः। उपसरणान्धुपसतेव्यान्युपमन्तेठपराने धपे यानीत्यथेः | फथप्‌ , इत्युपासीत, एवपपासति । तद्मथा- येन साश्ना यन सापाविश्ञषेण स्तोष्प्न्स्तु पि कृरिष्यनस्याद्धवेदुद्र।ता तत्स्ामोपधावेदुप्तरेचिन्तयेदुत्पस्या- दिभेः॥ ८॥ वागादिसमद्धिफलक्रमपासनमपदिदय फटसमृद्धिर्यन प्रकारेण भवति तत्प्रकार जानं सवेकाम्योप।सनशेषम्‌त प्रासङ्गिकं विधीयत इत्याह - अथ खिविति । वागा. पिस्मद्धिफटकोपासनानन्तयमथशव्दार्थः | वक्ष्यमाणे पाप्तनानां सवैकाम्योपासनशे- पत्वधो तनाय खरिवत्युक्तम्‌ । प्राङ्खिकत्वं द्रयति--रदानी पिति । कमशब्दः फठवेषयः । तच्छन्द्‌ः प्रकारज्ञानपर।मशा†। उच्यते विधीयत इत्यथः । ध्यानप्रकारं प्रभपनकं विरदयति-कथपित्यादिना । इतिशचब्द्थंमभिनयति-एवामित्रि । एव॑- शब्दायेमुद्‌।हरणनिष्तया 'पष्टयति- तद्यथाति । उत्पच्यादिभिरित्यादिशब्देन च्छन्योदेवतादि गह्यते ॥ < ॥ ® $ [क्कः ^ # क यस्यामु तामृचं यदार्धेयं तमृषिं यां देवतामति-

्टोष्यर्स्यात्तां देवतामपधावेत्‌ ॥ ९ ॥ यस्पागूचि तत्साम तां चचेमुपधावेदेवतादिमिः। यदार्षेयं साम तं चर्विषू। या देवतामभिष्ट'य्स्यात्तां देवतागुपधरवित्‌ ॥ ९ ॥ दवताभरित्यादिपद्‌नाऽऽपयादिग्रहः ॥ ९ ॥ येन च्छन्दसा स्तोष्यन्स्या्तच्छन्द्‌ उपधवेयेन स्ता- मेन स्तोष्यमाणः स्यात्त स्तोममुपधावेत्‌ ॥१०॥ येन च्छन्दसा गायच्यादेना स्तोष्यनस्यत्तच्छन्द्‌ उपधावेत्‌ । येन स्तोमेन रतोष्यमाणः स्यात । स्तोषाद्धफदस्य कतेगापिरवादारमनेपदं स्ते,ष्यपाण इति । त स्तोममप ॥ १०॥ गायत्यदिनत्याटिपदमाष्णगन्‌ष्ट्ब्बह्‌त्यादृमग्रहभ्‌। त्रिवत्पश्चद्‌श्चः सप्तदश्च एक

+~

कन्दो + = -कम--- +~ न~ नन-०७ > कोक न भ~ -- ल -ल---=- -~>-- -नजयय शयया

१क. घ, ट. °पस्मरे।

३६ आनन्दगिरिषवटीकासंवह्ित श ररम।ष्यतमेव- [[। मयनाप्याये-

विंशः प्रतिद्धः सोमयागे स्तोमः । आलूनेमदुप्रयोगम्रतिपन्नमथमाह-स्नोभा- ङ्ति। यत्र करतगापि फठं तव्राऽऽत्मनेषव्‌ प्रयुज्यते, १) च स्तोष्यमाण इलया- त्मनेपद्‌ं दृरेयते, तस्मादेतःफङत्य कतेग।पित्वे गम्यते । अन्यथा पर्वोररयो रव पस्मेपद्प्रयोगप्रसङ्कादिल्ययः ॥ १० ॥ मां दिशमभिष्टोष्पन्स्या्तां दिशमुपधावेत्‌ ॥ ११॥ यां दिश्षमभिष्टाष्यरस्यात्तां दिशमुपधगवदधिष्टुत्रादिमिः ॥ ११॥ यां दिशम मीत्यमिन्याप्येत्यथः । स्तेष्यन्देवताविशेषमिति रेष । अयिष्ठातृशम्दै- द्रादयो गृह्यन्ते । अद१द्‌ तत्तदिगवाध्यतास।घारणधमपंप्रहाथम्‌ ॥ ११ ॥ आत्मानमन्तत उपसृत्य स्तुर्बत कामं ध्यायन्न. प्मत्तोऽक्थाशो ह यदस्मे स कामः समृध्येत य- त्क[मः स्तुवीतेति यत्कामः स्तुवीतेति ॥ १२ ॥ दरति छान्दोग्योपनिषदि प्रथमाध्यायस्य तुतीयः खण्डः ॥ ३॥

आरमानप्दगातां स्वरूपं गोत्रानामादिभिः साम।दीन्क्रमेण स्वं च।35- त्मानमन्ततोऽन्त उपसर्ये स्तुवीत । फ।प ध्यायन्नप्रमत्तः स्वरोध्पन्पञ्चना. दिभ्यः प्रमादमकुवस्ततोऽभ्योश्चः क्िरमेव इ यदत्रस्मा एवंविदे स काषः समृध्येत समृद्धिं गच्छेत्‌ । कोऽसो, यत्कामो यः कामोऽस्य सोऽयं यत्कामः सस्तुव।तेति । दिरुक्तेरादरगथा॥ १२॥

इति छान्द पापनिषच्छांकरमाष्ये प्रथमाध्यवायस्व तृतीयः खण्डः ॥ ३॥

आत्मानं स्वूपं गात्रादिमिरूपसरत्योद्वाता स्वुवीतेति सबन्धः । नामादिभिरित्या-

1

दिशठःन वरणाश्रमादिग्रहणम्‌ । अन्तत इत्यस्याय१।ह- सामादीनिति । पक्त न्तामादन्त्तवानुक्तेन कमेण ध्यात्वा तद्वस्तान स्वात्मानमपि संचिन्त्यापेक्षितफश्मनु- दधानः स्वरा दिभ्यः प्रमादमक्न्नद्र।ता स्तर्वीतेति योजना । यत्र कमेण्ययमदराता ययथाक्तरीत्य। स्त[त्‌। मवति तत्न ्षित्रमेवास्मे मप्त कापः समृद्धि गच्छेयत्कामः सन्यः स्त्‌2।तत्यन्वयः । ₹।तेश्चब्दः प्राषाङ्३।५।घतप्तमाप्यथः ॥ १२॥

इति श्रीमदानन्द्गिरिविरचतायां छन्द्‌।थापनिषच्छाकर भाष्यर्दकायां

प्रथमाध्यायस्य तृताथः सण्डः ॥ ३॥

१ क, "भ्यसो ह 1२ क. खल.चघ.ङ.च.ज.ट, ण्तास्व रू.।३ग. उ.ठ. ड. ढ न्मदिक्रमे।४ु्ग.घ ङ, च.टर.ठह.ड द. व्यक । ५ क,ड. ट. "भ्यासः क्षि । \ ट, गदति ।

अदुः सण्डः ४ । छन्दोग्योपनिषद्‌ । ३७

( भथ प्रथमाध्यायस्य चतुथः ०३; ) ।

६/४ क

आमित्येतदक्षरमृह्रौथमुपाकातामिति दयुह्‌(यति तस्पापव्याख्पानम्‌ ॥ १॥ आपित्येवदित्यादिषदतस्याक्षरस्य पनरपादानघरद्रीथाक्षराच्युपासनान्तर- तत्वादन्यत्र परसङ्को मा भूदित्येवमयेष्‌ । परहस्पेवाक्षरस्यामृताभयगुण- विषशिष्टस्योपासनं विषातन्यमिस्यारम्भः। आमिरयादि व्यार्यातम्‌ ॥ १ ॥ प्रासङ्किकं हित्वा प्रङृतमनसंघत्ते- -अपि्यतदित्यादीति । पनरुपाद्‌।नस्य तात्प्माह--उद्भी येति । आदिशब्देन परवोक्तान्युपसरणानि गृह्यन्ते । उद्रीथस्य तञवहितत्वात्प्रकरणविच्छेद्शङ्कायां ततोऽन्यस्मिन्न्थं प्रसङ्गः स्यात्स मा म॒दित्ये वमर्थ पुनरुपादानमित्यथ; । देवा वै मृत्यारित्यदेस्तात्पयम।ह--प्रतस्येति । भक्षरव्याख्यानप्रा्ठावनव।द मागं प्रत्य।ह--ओभित्यादीति॥ १ ॥

देवा वे मृत्योर्बिक्यतख््यीं विदां प्रविशभ्स्ते उन्द्‌ाभरच्छदयन्यदातरच्छदयर्स्तच्छन्दस्ा छन्दस्त्वम्‌ ॥ २॥ देवा वे परत्योमोरकाद्विम्यतः क कृतवन्व ह्युच्यते । त्रयीं बिचां त्रयी विहितं कभ पराविश्चन्परविष्टवन्वा वेदिकं कमे भारन्धवन्व इत्ययः | तन्प्रत्यो स्रा मन्यमानाः । किच ते कभण्यविनियुक्तरडन्दाभमन््रजपहामादि कु- षृन्त आस्मानं कम।न्तरेष्बच्छाद्‌ यैइछ।[दितवन्तः । यथस्मादेमभिर्न्भरच्छाद्‌, य॑ स्तत्तस्माच्छन्दसां पन्त्राणां उदनाच्छन्दस्त्व भिद्धमेव ॥ २॥ देवासुरा ह पे यत्रत्य व्याख्याता देवा मःरक्राद्‌मुरात्पाप्मनः प्तकाञ्चादिति यावत्‌ । कोऽयं कमणि प्रवेशो नाम्‌ तत्राऽऽह- बेदिकामति । तदिति दिकं कर्मोच्यते । ते छन्दोभिरितययादि ग्याचष्टे--रकिचेति । न हि स्वे मन्त्राः सर्वत्र विनियुज्यन्ते । तथा बेकरिमनकमेण्यनुष्ठीयम।ने विनियुक्ताग्मन्श्रा न्हित्वा कम नतरेष्वव- शिषैजंपादि कुर्वन्तः स्वात्मानं देवाइछादितवन्तः । तस्मान्न सृत्युवहयता तेषाम

[1 जम

१ क, °न्युपासनानि । २ख. म "दि क्मे ङु", ३ ख. इ, `न्त्ैडदयन्तस्त ।

३८ अनन्द गिरकृतटाकसवदलितश्वाकरमाप्यसमवा- [! प्रथमाध्याये-

प्यथः | तेषां छद्‌ भिदछादितत्वे छन्दसां छन्दृस्तवपतिद्धिपरकारमभमिनयति-तत्त- स्मादति ॥ २॥ भ [ब

तानु तत्र म॒त्युयथा मत्स्पमृदके परिपश्येदेवं प्यप- भ ४

श्यहचि साम्नि यजषि। तेन विसोर्ध्वां कचः साम्नो यज़षः स्वरमेव प्रविशन्‌ ॥ ई तांस्तत्र देवान्कमपरान्पृत्पुयथा लोके पत्स्यघ।तक्षो पर्स०्मदके नति गम्मीरे परिपश्येद्वडिशोदकस्रावोपायसाध्यं मन्यमान एवं॑पर्य॑पश्यदृ्टवा- न्युच्युः कमक्षयोपयेन साध्यान्येवान्मन इत्यथः । कासौ देवान्ददरेत्य

च्यते कटवि सान्न यजुषि । ऋ्यजुःसामस्तबान्धिकमणीत्ययः | ते चु देवा बेदिकेन कमणा संस्कृताः शद्धारमानः सन्तो मत्योधिकमी्तितं विदि. तवन्तः । रिदित्वा च त॑ ऊध्वा व्यावृत्ताः कपभ्य ऋचः साम्नो यजुष ष्रग्यजुःसापसदद्धात्कम्णोऽभ्युटग्रायत्ययंः । तेन कभभणा मत्युभयापगपं पराति निराश्चास्तदपास्यामृताभयगुगमक्षरं सवरं स्वरश्ब्दितं प्रविशन्नेव

प्रावषवन्तः | आक्रारपासनपराः सवृत्ताः । पएवश्न्द्राऽवधारणायथः सन्स प्रच्चयप्रातर्षधायंः ' तदुपासनपराः सत्ता इयः ।॥२॥

कमौनुतिष्ठतां द्वानां सृत्य॒वदयता न व्यवृतेत्याह॒- तानिति । तत्रेति ३दि ककभैप्ररम्भोक्तिः | उशब्दोऽप्य्भैः । यथोक्तकर्मपरानपि तान्मृत्यः पर्यपदयदति सबन्धः । कमणां मृत्युद्गोचरत्वं दृष्टान्ेनाऽऽह-- यथेति । दा९।न्तिकम(गस्य विवक्षितम तगृहाति-मृल्युरिते । द्‌टन्तिके द्र दकस्ानायं कं स्थादिति ्रशषपुवेकं दशंयति--क(सादित्यादिना । ऋगादीनां नित्यत्वेन प्षयाभावान्न ्षदरोदकस्थानीयतेत्याशङ्च विवाक्षतम५म।ह~ कमिति । कभणश्च कृतकत्वेन फटतः स्वरूपतश्च प्षयिता प्रसिद्धति भावः| मत्युषरिह्‌।र।पायम्‌पष। श्रति--वे न देवा दृत्यादिना । केमम्यः पकराशाद्‌४्। व्यावृत्ता इत्य; । प्वेकमेश्रहार्य कम॑म्य इति बहुवचनम्‌ । अदिककपेत्यःगय्य कर्भिष्वपि सिद्धत्वाद्वदिककम॑त्याग।य विशिनटि- ऋष इति । कभेत्यागनाव्रात्कृतटृत्पतारङ्कं वारयति- तेनेति! % तद्र त।ह-- ॐ &{२५।॥ ३ ॥

ध ~~ =-= ~ -- --+-- -~--- -~ = -- ----- न ^+ क क पषण

[नि

१क.ग. ट. "पायसा, २ग.ध. इ. च. ट.ठ.उ.तेदे। ३क. तदरष्वाः । ४ ड, ड, ढ. ऊ्ाः क” । ५, ढ, (मणयः ।६क.ख, घ ज. ठ, ठ. ड, ठ, स्वर° । ७ ख, ज. ्थेः॥३॥८क ग,ठ. गुः ९ग.छ.ठ.तेदे'।

चतुथः खण्डः ४ |] छान्द्‌ाग्यापानपवु । २९

कथं पुनः स्वररन्द्वाच्पत्वभक्तःस्पेत्युर्यते - = ०, @ = (>, र भर, $ यदा वा कचमब्रलसामस्पबापतिद्षरसव्‌म सामक यजुरेष उ स्वरो यदेतदक्षरमेतदमृतमपे५ तत्विश्य देवा अमृता अक्षया अक्वन्‌ ॥ ४ ॥ यदा वा ऋचपाप्मत्योमिस्येवातिस्वरस्येवं साभेवं यजुः | एषं उ स्वरः । क।ऽपा, यदतदक्षरमत्दमतममय तत्पराविद्य यथागुणमेगाप्रता अभ याश्चाभवन्देवाः॥ ४॥ दात्तादिरूपत्वामावादक्षरप्य न स्वरशव्दत्वमित्याङङ्कय परिहरति-कथमि. त्यादिना । ऋचम।प्नोत्यध्ययनेन स्वाधीनां करोतीत्यथः । अतिष्वरत्यतिशयेन!55- द्रधियोचचचरयतीति यावत्‌ । कऋपजःपताम्नां प्रथमा कर च।रणद्वारवा55धिदश न।दित्यतिशव्दा५ः । उजाव्दोऽपिपयौयः । पप्रतिपन्नस्वरवादिति दृष्टान्ताः | अमृतममय॑ तथाविधत्रह्मपरत।कतञदिस्यिथः | तत्पमविरय तब्रह्म्द्धय। तद्यानं करत्वेत्यथेः ॥ ४ ॥ > $ (~. $ =, म म स य एतदव दद्निक्षर्‌ प्रणल्पतदव्‌ क्षर ९१२. ममृतमभयं प्रविशति तसयविश्य यदमृता देवास्तद्‌. मत। भवति ॥ ५॥

इति च्छान्दोग्थोपनिषदि प्रथमाध्यायस्य चतु4: खण्डः ॥ ४॥

स य)ऽन्योऽपि देबवदेमतदक्षरमेवमभपममयमुणं विद्रनम्णोति स्तौति | उपासनमेवात्र स्तुतिरभिमेता । स तयवतदेवाक्षिर्‌ स्वरम्मनमभयं परविशति । तटमातिष्य च राजकु प्रविष्टानाभिव रङ्)ऽनरङ्कवदिरङ्कतावन्न प्रस्य ब्रह्मणो ऽन्तरङ्कबादिरङ्गताविशेषः । ।# ताद्‌ यदमृता दंवा येनामतत्वेन यदमता अभूवस्तनवामतत्वन िरिषस्तदमतां भवति न न्य॒नता नाप्पयिङ्ध

ताऽमतत्व्‌ ईइत्ययः ॥ ~ ॥ इति छन्द गथोपनिषच्छ.करमाष्ये प्रथमाध्यायस्य चतुथः खण्डः ॥ ४॥

भवतु देवानामेवमस्माकं तु परिमावातमितयारङ्कचाऽऽह- प्त योऽनपोऽ्षीति।

[ ) 0 त 1 1 रि ~ = = ७ ज ००५० क क

( "3 [1 त, (1 षिण 2 का ।

१ कु. ट. षणव) ग. 2. पणस्व ।२र्ख.ध. ङ. च, न, ४, ड, ठ, तन्ना । ३ फ, "पूतभिः। ४ क, "सेव चात्र । + ग. ट उ. व्वमियः।

४४ आनन्दगिरिकृदरदौकासंदटिवशषांकर पाभ्यसमेता-[! प्रथमाध्यये-

राजगृहं प्रविष्टस्य विशेषदशंनाद्षरं भरविष्टस्यापि फटे विशेष; स्यादित्यःशङ्कयाऽऽह- वत्परविश्यति । अग्रतत्वेन विशिष्टा इति शेषः ॥ ९ ॥

इति श्रीमद्‌नन्दगिरिविरवितायां छान्द्.गयोपनिषच्छां कर माष्यटीकायं प्रथमाध्यायस्य चतुथः खण्डः ॥ ४ ॥

( भय प्रयमवध्यायस्य प्श्चमः खण्डः ) ।

भराणादित्यदृष्टिविशिष्टस्यो दरी यस्योपासनयुक्तमेवानद्य प्रणवोद्धीथयोरेकत्वं छृरवा तस्मिन्पाणरह्पिमेदगुणविशिषटदएचाऽप्षरस्योपासनमनेकपुत्रफठमि- दानी वक्तव्यमित्यारमभ्यत- अथ खटुय उद्वीथः स॒ प्रणव। यः प्रणवः स उद्वीथ इत्यसो वा आदित्य उदद्रथ एष्‌ प्रणव ओमिति द्येष स्वरन्नेति ॥ १ ॥ अथयखलु यउद्र॑थः स प्रणवो बहूचानां यश्च पणवस्तेषांस एव स्छान्द्‌ःगजव उद्रीयश्चर{वास्यः । असोवा आदित्य उद्रीथ एष परणवः। पणवश्रडःवार्योऽपि स ए बहटचानां नान्वः। उद्रथ आदित्यः । कथम्‌ । उद्या र्यमक्षरमोमित्येतदेष हि यस्मातस्वरकबार५भ्ननेका्यत्वाद्धातनाम्‌ । अथवा स्वरन्गच्छन्नेति । भतोऽसावुदुर्ग।यः सविता ॥ १॥ ण्डान्तरस्थ तात्प५१।६~प्राणादित्येति,। प्रणवस्यो द्यस्य चैकत्वं कुत्वा तसि ःसत्यध्यात्मं प्राणद्ष्टच।ऽपिदेवतम। दित्यद्चा च वि शिष्टस्योदवीयस्य यदुप।पनमुक्तं तदेवानद्य निन्दिष्वा प्राणानां रदर्मीनां च मेद्‌ एव गुण्तद्विरिषटदश्या तध्यवोद्ध. ावयवस्याक्षरस्यनेकपुत्रफठमु श्तनमनेन अन्धेन वक्त्वरित्युत्तरो अन्यः सप्रति प्रस्तूयत्‌ इव्यथः अमूनामयगुणकक्षरोपाप्तनानन्तयेमथशञ।य॑ः | प्रणवे द्वीययेरे- कत्वे बेदिकप्रतिद्धिप्रदशेनाय खच्ित्युक्तम्‌ । तयोरेकत्वमुकेत्वाऽऽदिव्यदशये द्यो. प।तिमक्तमनुवद्ति--असाविति । उद्धीयादिल्योरेकत्वं प्रभपनकमप्पादयति-- उद्गीथ इत्यादिना । उच्चरषन्नेपीति सबन्धः । स्वरपगत्यभत्वात्कथमुचच(रयन्नितयु ध्यते तत्राऽऽह~अनेकायेत्वादिषि । गच्छन्पवित। प्राणिनां प्रवृ 4य॑मोतित्यनु्ञा कुवे नैव गच्छति तरम।द।कारत्वं सविदुरित्याह- अथवेत्यादिना ॥ १॥ एतमु एवाहमापगासिषं तस्मान्मम वतमेकाऽ-

१अ. "लक्मिः। २ ख. ब. "यत्रेदयनेः। ३ ख. म. अतः ष उद्धी* ख. न, भरित्वन्र पक्षान्तःमाह्‌ ।

क्िककनणरन्

पश्चम शण्डः 4 | छान्दाग्यापानषवु । ५१

सौति ह कोष तकिः पृजमुवाच रश्मीरस्तं प१य।वतयाद्रहवो वे ते भदिष्यन्ती त्पाधिरव- तम्‌ ॥ २॥

तमतष्टु एवहपर्यनाप्तषमाममपख्पन्‌ गततानस्म्पाददत्यरर्म्पभः छता

ध्यानं कृतवबनस्मात्ययथः । तेन तस्पत्कारणान्पम्‌ त्वपेक(ऽसि पत्र इतिह क।ष[त के) कुष।तक्य(पर कार्ष।तकि पुत्रमुत्राचोाक्तवान्‌ । अतो रस्पी- नादिस्व च भदन त्वं पयावतेयात्पवावतेयेत्ययथः । त्व॑योगात्‌ । पएवंव तं तव्‌ पुत्रा भविष््न्वत्यिद्‌वतम्‌ ॥ २॥ आदिल्यदृष्टयोद्ग थमु गदिष्टमनृद्य निन्दति- तमेतमिति । निन्दाफटं दशंयति- अत २।व । ५१९५।३तयादद्तत्‌ प्रयमपृरष श्रूयमाण कमात मध्यमपृदषा व्यास्यायत्‌ तत्रा$ऽह--तदयोग।दिति । युष्मद्युपपदे मध्यमपुरषविधानादित्य्थः | रदिममेद्‌- गुणदष्टविश्चिष्टःद्वीयःपाप्तनस्य फं कथयति--एवापिति । वक्ष्यमाणेऽन्यात बृद्धिसमाधानाथमुक्तं देवताविष५ दशेनमुपसंहरति -दत्यधिदेदतमिति ॥ २॥ अथाध्प्रातम य एवाध मुख्यः प्राणस्तमृद्वथमप- स्॑तोमिति छेष स्वरेति ॥ ३॥ | अथनन्तरमध्यात्मदुच्यते । य एवाय पुरपः प्राणस्तमूहूथमुपा वीतेत्यादिं पुेवेत्‌ । तयोपिति ह्येष प्राणोऽ स्वरनेत्यापिति ह्यनुन्नां कुचन्निव वागादि प्रह स्य्मेदीत्ययैः | न हि परणक्राटे पमर्षोः समीपस्थाः प्राणस्पकरणं जञण्डन्दीति | एतत्तामान्याद्‌ादित्येऽप्य।करणमनुज्ञामान द्रष्व्पम्‌ ॥ २॥ अध्यात्मप्राणटन्येोदूथापास्तिमक्तामनवद्‌।त-- अथेत्यादिना । कयं प्राणेरद्रथ- योरेकत्वमित्याङङ्कयाऽऽह-तयोति । यथा प्राणिनां प्रवृत््यथमोमित्यनुन्ञां कवन. व्‌] ऽऽदित्यो गच्छरीव्युक्तं तद्वदिति यावत्‌ । उक्तमेव व्यतिरेकद्वारा र्फ।रयति ~~न हवे । मुमृपृक्तमीपवतिनो बन्धव) मरणक ठे प्राणस्य वनगादिपरवृ्यथमनु्ञाकरणं नेव ज.नन्ति। तथा च जीवद्वस्थायाम)मिति तदूनुज्ञ(वकशशदेव वागाद्‌।नां , वृत्तिरा- ट६¶ते । तस्माल्माणस्यानुज्ञामात्रम।करणमित्यथः । प्राणादिस्ययारुष्यात्माषिदेवतय।- रद्रीथत्वःविरप।ताणवद्‌।दित्थेऽप्नन्ञामात्रम।करणमवधेयामत्याह्‌- एतत्सापान्य-

दिवि ॥३॥

१ख. अ. श्यै; । यत्तस्तक्मा° । २ख.ध. ज. ठ. ड. ठ. 'वितुमहन्ती- ।.२३क.ग गृहै । तथ पववद मि `

-- -----^ त -कनकष्कन = --->

४२ आनन्द गिरिकृतदीकासवलितशकरभाष्यसमेता-[ ! प्रथमाध्याये

एतमु एवाहमभ्यगासिषं तस्मान्मम त्वमेकाऽसी ह के(ष।तकिंः पुत्रमुवाच प्राणाश्स्तव पूमानमामै-

न

गायतादहवो वे मे भविष्यन्तीति ॥ ४ ॥

(न

एतमु एवाहपञ्यगास्िषमित्यादि पूववदेव । अता बागादन्पुख्य च प्राणं भेदगुणवितिषटयुरद्ायं पयन्मूपानं मनसाऽनिगायतातु। पुबवद्ावतेयेत्ययः । बहवो वे मे मम पत्रा भविष्यनरोत्येवमभिप्रायः सन्नित्यथः। पाणादितवड- त्वो द्वी यष्टेरेक पु जत्वफखदोषेणापोदितत्वाद्रहिपिपराणमेदट्षटः कतेव्यता चोथ- तेऽस्मिन्काण्डे बहुपुत्रफरत्वायेम्‌ ॥ ४ ॥

प्ाणदश्चेक्तमूद्रीषोपास्ति निन्दित्वा विवक्षितामूपा्तिमुपन्यस्यति- एनम एवेति । मृभाने बहुत्व पेनमिति यावत्‌ । मध्यमपुरुष तातङ्डःदेशस्पर॒वेकसिक- त्वेऽपि प्रथमपरूषरङ्कया दुरन्वयं व्यावतयति-पूर्ैवदिति । एकत्वदप्टि निना - द्वारा प्रधाने पप्ने सफट्मुपतहरते-प्रणेत्यादिन। ॥ ४ ॥

अथ खलुय उद्रीधः सर प्रणवो यः प्रणवः स उद्रीथ इति होतषदनद्धेवापि दुरुतमनुसमाहर- त त्यनुकमाहरते।ि ॥ ५॥

इति छन्द ग्पापनिषदि प्रथमाध्यायस्य पथमः खण्डः ॥ ५॥

अथ खदु य उद्र हव्यादिभणवोद्रीयकत्वद्‌ रनधुक्तं तस्थतत्फचपुस्वते- होतषदनाद्धोता यत्रस्थ चैसति तत्स्थानं होतृषदन हात्रात्कभणः सम्य वंपयुक्तादेत्ययः। न हि द्‌शमत्रात्फछपाहतु शक्यम्‌ | करतद्धूबापि दुश्ट्रत दुष्टमद्वीतमृद्भान ृतमुद्त्रा स्वक्भणि क्षत कृतमित्यथः । तद्‌नुसमादरत्य.

9 चे @ = ® १ @ क नुसंधत्त इत्यथः । चिकेत्सयेष धातुबेषम्५सर्व।करणमिति ॥ ५॥ इति छान्दोग्योपनिषस्छंकरमाष्ये परयमाघ्पायस्य प्श्चपः खण्डः ॥ ५॥

श ससक

भ

१३।तर्‌वाग्र यवरलमातमारङ्कय तःत्पयप्दशयतपूतककुत्तरम्रन्यमवता+ याक राते

ज > न 99 -

क्का --*~-----~-~“~----*-~~~---- ~~~ - ~ ~ कात १-००-०० भाअ ७५ += भा + ०५ न भ-का = =

१ख.ध. ह. ज. ठ.ड.ढ. "वत्‌ । भः ।२ख. ध. ज. "पाहत" । ३ ठ. "हिमिन्हलण्डे) ४. "फठाय ५क.ग. ज्ञ र. प्द्रौयम । ६ क. भभ्यररमीः । 9 च. भमेत्यथेः॥५॥

१8; ण्डः १९ | छान्दोग्योपनिषद्‌ । ४३

अयेस्यादिना । ननु यथाश्रतं स्थानमेव होतृषदनं किं नेष्यते तत्राऽऽह-न हति | हीत्रात्करमेणो यत्फछम। द्वियते तत्प श्षपृवंकमविरेषतो दशयति ~ किं तदित्यादिना। निपातद्धयमवध।रणातिश्चयफङऱ क्रियापदेन सबःयत । अविश्षड्म्तु निष्ठानन्तरमा. वितया नेतम्यः । दुष्टमुद्‌गःनमेव स्पष्टयति-उद्गाज्राति । कथमन्यनिष्ठात्कमेणोऽ. न्यत्र फलमाह श्क्यमिव्याशङ्कय!ऽऽह-चि किरसयेति । उद्गाता प्रणवाद्गी. धैकस्वविज्ञानमाहात्म्यात्पामादिकं स्वकम॑गि प्रां क्षते ीत्रात्कम॑णः पम्यक्प्रयुक्तात्पर- णवात्पतित्तदषातीत्यथः ॥ ९ ॥ इति श्रीमदानन्दगिरिविरचिनायां छन्देग्योपनिषच्उंकरम.ष्यटीक्रायं प्रथमाध्यायस्य पञ्चमः खण्डः ॥ ९ ॥

( अथ प्रथमाध्णायस्य षष्ठः खण्डः ) । री मकं

अथदानीं सवेफर संपस्यरथघुद्‌गीथम्योपासनान्तरं विधिरस्यते- इय मेवगेधिः साम तदेतदेतस्यामृच्पध्यूढ९ साम. तस्मादृच्यध्यूढ साम गीयत इयमेव साऽभरिरम-

स्तत््ाम ॥ १॥

इयमेव पृथिव्यक्‌ । चि पृथिरवद्ृष्टिः कायौ ¦ तयाऽपि; साप । साभ्न्य- रिटिः । फं पृथिव्यग्न्योककसामत्वापिति । उच्यते । तदे ठत्तदेतद न्या ख्यं सामेतस्यां पृथिव्यामूर्यध्यृढमधिगतघ्चपरि भावेन र्थिहित्ययेः । त्रचीब साम । तस्मादव एव कारणाषटस्यध्युदमेत्र साम गीयत इदानीपपि सामगेः । यथा च छुक्पामनी नत्यिन्तं भिन्ने अन्योन्यं तयेतो पृथिव्यग्नी । कथम्‌, इयमेव पृथिवी सा साग्नामधेच्चष्दवार्पा । इतराधंरब्दवाच्योऽभ्रिरमस्तदे- तत्पूयिव्यप्निद्रयं साभकश्चव्दाभिधे यत्वमापन्नं साम | तस्मान्नान्योन्यं भिन्नं पृथि- व्या्चद्रयं नित्यसछष्टमृक्सामनी इव । तस्माच्च पृथिव्यग्न्योक्कस।मत्व- मित्ययेः । सामाक्षरयोः पृथिव्यश्निदृष्टिवेधानाथीमयमव साऽप्निरम इति केचितु ॥ १॥

हयमेवेत्यादिक्दर्मघ्य तात्पथमाह-अयेति । पूत्रायेशच^+कदेराविषयोपास्तनोषदेशा- नन्तरमवप्तरे प्राषे उयातिष्टोमादावयिक्कृतस्य समगरेधर्प्रप्त्यथमाविदैवाध्यात्मविमामे- नोदुगीथविषयमेवःपूमुपा्तनमसिन्यरन्पे विधःतुमिष्टमित्ययः । तत्र तदङ्गमनमुपपन- मादौ 1वद्‌षात-- इयप्रव्ा ` द यन्मन्रष्षहरत्र नल्ट्‌। कमाङ्खस्य तस्कतेग्यत्वा-

नकन व्किनबष््मन्वन क ------- = -------------- - ---~----- ---- ~ ~ -- ----~ --लर ० काजक अनिकेतो

अ~~ ज ज

१क, ग. ङन्चृ. ट. इ. तद्‌ ।२क.ग, इ. च्‌. ड. त्यन्त ।

४४ आनन्द्गिरिङृतटीफासवङितकरमाष्यसमेवा- [ १५१५१ध्दबे-

दित्यभिपरेस्याऽऽह- ऋवीति । ऋचि यथा एपिवीडष्डिरनन्तरवाकंषे विहिन।

न~ ० @ @ श, ® ५ © _ क % ॐ (० |

तथाऽचि; सामेत्यश्राभ्चिदष्टिः सीप विधीयते प्वेवदित्याह्‌-- तथेति । चऋकत्व ¶

पृथिव्याः सामत्वं च्नरपरतिद्धपिति शङ कथमिति । ऋकपतामत्वतिद्धवित्युत्त- रमाह-- उच्यत इति । तयेराघाराषेयमवे गमकं दसंयति-तस्मादतै । ऋति पृथवः साम्न च्म ए रत्यत्न हेत्व तरमाह्‌- यथा येति 1 परयित्यभ्योरत्य- न्तमेदामावं प्रश्रयं प्रकटयति-कथपित्यादिना । कमाङ्गोः पह प्रयोगादकपा मयेरन्योन्यमव्यामिचारान्नात्यन्तमेदरस्तथा पपि्पभ्योरप्येकशब्द्‌व।चथत्वान्नात्वन्तं मिन्नतेद्य्भः; | तयोरत्यन्तभेद्‌। मवे फटितमाह --तस्पा्ेति । पथिकौ प्ार- व्दवाच्या द्वीत्वादश्चिरमः प्त्वादिति द्रशम्यम्‌ । पक्षान्तरमूत्वाप्याङ्गी करति-- सापाक्षरयारिति ॥ १॥ अन्तरिक्षमेधग्बयुः साम तदेतदेतस्पाम्‌२१ध्य्‌द ९ साम तस्मारच्यध्यट९ सताम गौयतऽन्तरिक्षमेव सा वायुरमरतत्ताम ॥ २॥ वे रेव्गादित्यः सम तदेतदेतस्पामृच्यध्युढर साम तस्माटृच्यध्यढर साम गीयते योरेव साऽ<- दित्योऽमस्तत्साम ॥ ३ ॥ अन्तरि्षमेदग्बायः सामेत्यादि पृषेवत्‌ ॥ २॥ ३॥ ॥ २।॥ २॥ कप + भे, भक नक्षत्राण्यकवरक्चन्दमाः साम तदतदतस्यगचध्चूढम साम तस्मादच्यध्यटर साम गीयते नक्षत्राण्येव सा चन्द्रमा अमस्तत्ताम ॥ ४॥ ्त्राणाप्िपतिश्वन्द्रमा अत सस्प।४॥ काथं पुनरक्ष्रपरयाये तदेतदेतस्यामित्यादिषक्यं न हि नकेषु चन्द्रमः स्थितिरत ह--नक्षत्रणापिति । नक्षत्राभिपत्यत्तदुरिमवेन चन्द्रमप्तः स्थितेरेत्यतः दा।५; । नक्त्रसहितं चन्द्रमपं परम्र्टुं पशब्दः ॥ ४॥ अथ यदेतदादित्यस्य शुङ्कं भाः सेवगेथ यन्नीलं

ल (न - - ~ भिक सत्यसव

१क ग. ट. "िद्धिरित्वु" । २ ख. न. स्त्यन्तभि°। ३ ग. ट्‌. ववक्षयिन । ४्ग. द्‌

गाद्मथ् सत

३६; कष्टः १ 1 छान्दोरयो पनि षै । ४५

प्रः ष्णं तत्साम तदेतदेतस्यामचध्य्‌इ५ साम तस्माहच्यध्य्‌ह ९ साम ग।यते ॥ ५॥

अथ यदेतदादित्यस्य शुद्धं माः शङ्का दीपिः सेवकं । अय यदादित्ये नीकं परः दृष्णं प्रोऽतिशयेन काष्ण्यं तराम -। कद्धयेकान्वक्षमाहितद्रे- श्रते ॥ ५॥ अङ्गोप।सनानि कानिचिदुकंत्वा तादगेवोप।सनान्तरमाइ -- अथेति । आ!दित्यध्य भण्डढ.त्मनो यद्रू शङ इर्त ऋचि तदूदृष्टिः कतेगयेतयरथः । तदेव रूप॑व्रीशि- नष्टि-- भा इति । तमेव ग्याचष्ट-- शुका दी प्िरिति ¦ ऋचे यथ। पूर्वोक्तल्. पटष्टिस्तथा पाश्च वक्ष्यमाणरूपटरशिरयृष्ठयेत्याह- अथात । नन्वादित्ये शंङ्कच. वद्नतिश्चय काण्वं नास्माभिरनुमृयते तश्राऽउह--तद्धीति ।- एकान्तेन समाहिता शाखरसैस्छृत। यस्य इष्टिस्तस्याऽऽदित्ये निरतिशये काप्ण्यं॑ इश्यते |: तथा च त्‌- टिः साग्च श्छिष्टत्यभः; ॥ १ ॥ ०. ०९ + भस, अथ यदेतदादित्यस्य शेकु भाः सेव साऽथ यन्नीलं परः ष्णं तदमस्तत्सामाथ य एषोाऽ- न्तरादित्ये हिरण्मग्रः परुषो दश्यते हिरण्यश्म- श्रहिरण्यकेश अप्रणखात्सवं एव सुवणः ॥६॥ ते एवेत भाः शुङ्कटृष्णत्व सा चापश्च स्राप । अथय एषोऽन्तर्‌।दित्य आदित्यस्यान्तपेष्ये हिरण्मया हिरण्मय इव दिरण्पयः । न हि सवणविका- रत्वं देवस्य संमवति । ऋक्सामगेष्णत्वापहवपःप्मत्वासमवात्‌ । न हि स वर्णेऽचेतने पाप्पादिपात्निरास्वि येन प्रतिषिध्येत । चाक्षुषे चाग्रहणात्‌ । अता टक्षीपम एव दिरण्पयश्चष्द्‌] उ्योातिमेय इत्यथः। उत्तरेष्वापि समाना योजना । पुरषः पुरि श्रयनात्परयति दा स्वेनाऽऽत्वना जगदिति शृदयते निवुत्तच- भिः समादित्चतोमिब्रह्मचयादिसाधनापेक्षम्‌ । तेजरिवनोऽपि रइभश्रके- छ्ादयः कृष्ण! स्यरित्यता विध्षिनषहि-दिरण्यहपश्चदिरण्यकेर इति । ज्योति. पेयोन्येब्ास्य इपश्रणि केश्चाशेत्वयः । अप्रणख।सगलो नखाभ्रं नखाग्रेण

£

सह सवैः सुवेणे इव भारूप ह्ययं! ॥ ६॥

[| "षषी

{

---= => क =+ त > ज ७ का.

१ग. ट. °निवृत्तः । २क. ट. श्ेक्षेः। ते । ख. ध. इ. न. ण्क्ष्यम्‌।३ग.घ.ड.च ट, ठ. इ, इ, *यृाण्येव्‌।* ।

४६ आनिन्दगिरिषतटीक।संवङित।कर प।प्यसपेता- [१ प्रथमाध्याये

अथ यदेवेतदित्यदेस्तात्पथमाह- ते एवेति । भङ्धेष।पनानि समाप्यानन्तर- मायिदेविकी प्रषानोपाप्तनां विवक्षुरुणम्यस्वरूपमुपन्यस्यति- अयेत्यादिना । किमिति हिरण्मयपदम्‌पमाथं व्यापयते हिरण्यविकारत्वमेवात्र विवक्षितं किंन स्यादित्यशङ्कयाऽऽह- न दीति । अपहतप।प्मत्वाप्तमवं सधयति-न ष्या

दिना । पाप्मादीत्यादिषद्‌ तत्कायम्रह।यम्‌ । फरंच चक्षप्यप।स्ये पूरुषे सवगंवि- क] रत्वप्याश्रहणद्णमव [ह्‌रण्पयपद्‌भव्याह चाष्षुष चात । न च त॒न्नाप्यात. देशिकं तदुम्रहणमक्पतामगेष्णत्वादिना तादृशेन विरोधात्तस्माद्रौणमे्र हिरण्मयपद्‌- भित्यपसंहरति-- अत इति | हिरण्यद्मश्रित्यादिविशेषणष्वपि तुरथ॑गेणत्वमि- त्याह- उत्तरेष्वपीति । नन्व दित्यादिभण्डले पुरषो नास्माभिररयते तत्राऽऽह- निषटत्तचक्षुभिरेत्ति । विशिशविकारिणामादित्यपुरुषद्शनमुपपादयति-- ब्रह्मच- यांदाीति ॥ ६ ॥ `

तस्य यथा कप्यासं पण्डरौकमेवमक्षिणी तस्यो-

दिति नाम स एष सर्वशः पाप्मभ्य उदित उदेति

ह वे सर्वक्यः पाप्मयो य एवं वेद्‌ ॥ ७॥

तस्यैवं सतः सबणवणेस्याप्यक्ष्णोविंसेषः । कयं तस्य यया केम फृरस्याऽऽपः कप्यासः । असेरुपवेश्चनायेस्य करणे घञ्‌ । कपिपृष्ठान्तो येनापेश्चाति | कप्यास इव पृण्डरीकमत्यन्वतेजस्व्येवमस्य देवस्याक्षिणी । उपपितोैपानवान्न दीनोपमा । तस्येवंगुणविरि्स्य गोणमिद्‌ं नामो- दिति | कथं गोणत्वम्‌ । स एप देवः सर्वेभ्यः पाप्मभ्य पाप्मना सह तत्का येभ्य इत्यथे; । य अपर ऽपहतपाप्पेत्यादि वक्ष्यति । उदिव उद्‌ इव उद्रत्‌ इत्ययः ¦ अतोऽसावुन्नामा । तमेवगुणसपन्नपन्ञामान यथोक्तेन प्रकारेण यो वेद सोऽप्येवमेदोदेत्युद्रच्छति सर्वेभ्यः पाप्मभ्यः | ह वा इत्यव्‌"?रणा ५} निपाता । उदेत्येवेत्ययंः ॥ ७ ॥

स एव सवण इति विरेषणादक्ष्णारपि स॒गणत्वे प्रा्ठे प्रत्याहू- तस्यति । विरेषमेव प्र्षपककं विशदयत कथपिस्यादिना । यथा कप्यापतवद्वय स्थितं पण्डकं तथा तस्याक्षिणी इति योजना । जपशठ्दनिष्पत्तिप्रकरं सचयति- आसेरिति । घजन्तस्य शड्दस्य विवक्षितम कथयति- कृपी।ते | तस्य करणत्व स्फुटयति-- यनति । कपिः स कपिषृष्ठान्तः कप्याप्त इति शेषः । पद्‌ायमुक्त्वा

व1क१।५गाह्‌- कशप्पापस इवात्‌ । [नह्सवममा द्व्द्य चक्ष + ग्यपाद्‌ शता तया.

` १क.ग. ट. व्य॑लष"। २२. निवत्त ।३क.ग.च. न्ष, ट,

-"~ ---- - -~ ~~

पष्ठः शण्ड; ६ ] छन्दोगा पनिष्त्‌ । ४५

रपि निहीनत्वं व्यपद्ष्टं स्यादिव्याशङ्कय।55ऽह- उपप्रितति पण्डकं तेनोपमनिनोपमित्रत्व।चक्षुगेने निहीनेपमानप्रयुक्तं॑निहीनत्वभित्ययेः

नाश्नो गणत्वं शङ्काद्टरा ग्युत्पादयति -- कथमित्यादिना । न तस्य प्तवेषाप्मो- दयम्तत्काय॑म। क्ष्व दित्यारङ्कयाऽऽह-- प।प्मनाति । अदित्यक्षत्रज्तेऽपि पवेपाप्मो- द्यः ममवति, न ह वे देवान्पापं गच्छतीति श्रतरित्याश्ङ्कय परमात्मविषयवाक्य- र षपदाहर।ते- य अ स्मरति | उक्ताययागाऽतःशनब्दाथः । उपास्य परमात्मन. मपन्य्य. तदुपाप्तनमिद्‌ानी पफटमुपन्यस्यति--तमेवंगुण पन्न मिति । यथोक्तेन भकरेणोन्नामानमिति सबन्धः; ॥ ७ ॥

तस्यक्च साम च गेण तस्माटुरहीथस्तसमासे- वेद्र/णतस्प हि गाता स एष ये चामुष्मात्पराञ्चा रोकास्तेपां चेष्टे देवकामानां चेत्यधिदैवतम्‌ ॥८॥

इति छान्दोग्योपनिषदि भ्रथमाध्यायस्य षष्ठः खण्डः॥ ६॥

तरयो द्रौ यत्वं देव स्याऽऽदित्यादौीनामिव सिवक्षितत्वादाह-तस्यक्चं साभ- च गेष्णौ पृथिव्याद्यक्तलक्षणे पर्ण । सवात्मा हि देवः । परापरलोकका- मा शेतत्वादु पपद्यत पृयव्यरन्युकं उाभमध्णत्वप्र्‌ । सवयाननत्वज्च । यत पव पललामा चासादक्सामगेष्णव्च तस्पादृकंसापगेष्णत्व पा्चपद्री यत्वपुच्यते परो- सण परोक्षमियत्वादेवस्य तस्पदुद्रीथ इति । तस्पारेच्‌ हेतारुदं गायती. तयद्रना । यस्पाद्धयेतस्य यथाक्स्पान्नम्नाः गाताऽसावता युक्तोद्रातेति नामप्रसिद्धिस्द्रतुः । स एष देव उन्नामा ये चाप्ुष्पाद। दित्यात्पराञ्चः परागश्चन।द्‌६३। लोकास्तेषां लोकानां चेष्टेन केबरठमीरित्त्वमेव चश्चभ्दा- द्वारयतिच । ^“ स दाधार पृयद। द्यापुतमाम्‌ " इत्यादमन्त्रव्रण।व्‌ | किच देवकामानामीष्ट इत्येतद्धिदेबतं देवताविषयं देबस्योद्‌गी यस्य स्वरू- पय॒क्तमू ॥ ८ ॥

हति छान्रोग्ये(पनिषच्छांकर भाष्ये प्रथपाध्वायस्य षष्ठः खण्ड! ॥ ६ ॥

[षी सा कक = > -- -- कन्जयि

भ परस्योपाप्तनमिष्यपेक्षायमूद्रये संपाद्येति दश्ंयति-३स्येत्यादिना । यथाऽ$

जना क ०9 = न = जाक 9 > --

१क.ग. ड. च. ट ड, °व्यर्न्याबुक्ताः ।

७८ आनन्द्गिरिृवीकासंबलि दश्करभाष्यसमेता-[ १ पषमाघ्वये-

दित्यादुधनामृद्भथे सभाद्योपासनमन्र विवक्ष्यते तथा प्रम।त्मनोऽपि तत्न संप।योप१।नं विवतित्वा सवैक५भात्मत्वमाह तस्येत्यादिवाकंपमित्य्; । मण्डल।वच्छिन्न्य १९. पश्य कथमृगादिगेष्णत्वमित्य।शङ्कयाऽऽह--सवात्मेति । परस्य स्वारध्येन सर्वा. तमत्वाद्‌ाध्यान।य मण्डटावच्छेदादुपपन्नमृगादिगेष्णत्वमित्यथेः । तत्रैव हेतवन्तरमह- परापरेति । प्व।त्मत्वं स्ताषयति-से योनित्व।दिति । पवैकारणत्वेन पतवात्मत्वा- ट गादिगेष्गत्वं युक्तमेरेत्यथः । तस्मादुद्रय इति वात्य योजयतति-यत इति । प्राप सति तस्मादुरद्र॑य इत्यनेन वाक्पेनेषद्रतय परोक्षेण नाना देवध्योच्परत इति योजन।। किमिति पराक्षनाम्ना देवां व्यपदहत इत्याशङ्कय परोक्षप्रिया इव हि देवाः प्रत्य. हाद्ेष इति श्रस्यन्तरमाश्रित्याऽऽह-परेक्षपरियत्बादिति । उन्नामस्वे देव्ये दहतु. रद्र तत्वभ्र ६ प्रमणवति-- तस्मादिति । तच्छञ््‌।च स्फुटयति -यष्मादिति । ्रकृतस्ये,न्न.म्ो देवस्याऽऽगानादित्यतःशब्दायः । उद्वतुरद्रातिति नामप्रपिद्धिरिति युक्तेति योजन। । ६११।८५द्‌यटिङ्गात्तप्य चान्यत्र सिभवाद्‌दित्यान्तयेता देवः पर- मात्मस्युक्तं तन हेत्वन्तरम।ह-स एष्‌ इति | देवकामान,.माद्त्यादुपरितनेकेष्व- ष्ठातारो ५ देवास्तेषां कामाः कम्पमानफटविशेषास्तेषापमिति यावत्‌ । न हि निर्‌- ङ्श टककृामेरितृत्व परस्माद्न्यत्र संमवति। एष पु्श्वर्‌ इति श्र॒तेदरति मावः॥८॥

इति श्रीम॑द्‌।नन्दगिरिविरवितायां छान्दोर परपनिषच्छकरम।प्यदीका।यां प्रथमाष्वायर्य षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥

( अथं प्रथमाध्यायस्य सत्तमः खडः , ।

अथाध्पासमं वागेककपाणः साम तदेतवेतस्याभृदचपध्युद पाम तस्मादच्यध्य॒ढस सम गीयते । वागेष सा प्राणोऽमस्तत्साम ॥ १॥ अथापुनाऽध्यात्मघुरपते । वगेवक्भोणः साम । अपरे परिस्थानत्वसामा- भवात्‌ । भाणो धर(णमुच्यते सह वयुना, बगेव स। प्राणोऽम इत्यादि पूर षत्‌ ॥ २॥ आविद विकोषास्त्यानन्तयेमयशब्दायः । चऋवि वाण्टहिः पानि प्राणरषिश् करदव्येत्यत्र ३तुमाह-अधरेवि । कथस्क्समयोरिष वकक्प्राणवोरषरोपारस्थानत्व तत्राऽऽह- प्राण इति । स्थानर्मोत्रत्वं व्यावतेयति-सहेति ॥ १ ॥

व = अ

१क. ट पशमे । फ. "वि । प्राणमाः। ग, इ. ट. मत्रन्या |

स्ठमेः कण्डः ७ | छान्द्‌!ग्यापनष्त्‌ । ५९

चक्षुरेवगात्मा साम तदेतदेतस्यामृच्यध्यूद९ साम तस्मादृच्यध्यूढ ५ साम गीयते । चक्षुरेव साऽऽसा मस्तराम ॥ २ ॥ ि चक्षुरेवगांस्मा साम । अलत्मेति च्छायास्मा तरस्यस्वात्सापर ॥ २॥ मोक्तारं ग्यावतयति-- आरमति । छायात्मनः सामत्वे हेतुमाह्‌ ~ वस्स्थर्वा- दिति । चश्चषि च्छायात्मन. स्थितत्वादचि सामवदित्यथः ॥ २ ॥ भ्रोभेवङ्मनः साम तदेतदेतस्यामृच्यध्युढर साम तस्माटच्यध्य्‌ द ९ साम गीयते। श्रोत्रमेव सषा मनोऽ मस्तत्त्ताम ॥ ३ ॥ ्रोजमेव खनः साम, भोत्रस्याधिषठातृत्वान्मन तः सामत्वम्‌ ॥ ३ ॥ ॥ ६॥ अथ यदेतदक्ष्णः शङ्क भाः सैवर्गथ यन्नीलं परः रूष्णं तत्साम तदेतदेतस्यामृचपध्यढ साम तस्मा- हृच्पध्यढ ५ साम गीयते । अथ यदेवेतदक्ष्णः शुङ्क

®, ®

भाः तव्‌ सभ्थ परनठ प्रः रङष्णम तदुमस्त त्सम्‌ ॥ ४॥ अय यदेतदक्ष्णः शुदं भाः सवक । अग यन्नीकं प्रः दकृष्णमादित्य इब हवं रकत्यष्षएुन तत्पाप ॥४॥ भाध्यात्मिकरानि कानिचिद्ङ्ध)पा्तनान्युक्त्वाऽनन्तर्‌ प्रकरान्तरेणाङ्ग(१।पनमेव फिचिदुपदिशति--अयेति । अक्षमो यदेतद्र। दुक दरथन ऋवि तदूष्टः कतेभ्पे. त्यथः । तदेव रूप विरिनष्टि-पभा इति । ऋचे पूर्वाक्तष्पदप्टवद्वकष्पमाणङ्म- ।८८२।१ पत्ता न्न कवन्यत्माह- अतति 1 ययञजद्त्व्‌म्‌ण्डद् समयिगम्परमतिङूम्णं ङपमक्तं तथा चक्षुभ्यमि इकशक्तरथिष्ठान ताद्ूभूपडम्पते तद्‌ष्टिः पतान्नि क. त्येत्ययः ॥ ४ ॥

भथ य रएषाऽ>१२।क्षि गे परुषा दश्यते सवकैत्साम तदुक्थं तयज्तद्रज्ञ तस्यतस्य तदेव रूपं यदमृष्प ख्प्‌ मरविमष्प मन्मा त गष्मा यज्मम तनाम ॥॥

[बी भी त हिक जजननमदयनकनकचिकि

१ क्‌. अषप ।२क्‌, ज क्कृष्क््‌" ।

५० आनन्दगिरिदृतदीकासंवटि रशा $रमाप्यप्तमेत(- [प्रथमाध्याय

अथय एषोऽन्परक्षिगि पुरुषो दृश्यते । पुैववु । सेवगेध्पात्यं वागाय्रा पृयिव्याथा च।षिदेवतम्‌। भसिद्धा च ऋक्प।द्वद्धाक्षरासिका । तथा साप, उक्यसाहवयोदा स्तोत्रं स(मोक्यं शखधरक्धादन्पततय। यजु; स्व(हास्बधाव- षड[दि सबेमेव वाग्यजस्तत्त एव । सत्मकत्वारसवेयोनित्वाेति ह्यशः चाम । ऋगादिभकरणात्तद्रह्यति जो वेदाः । तस्थतस्य चाक्षुवप्य पुरुषस्य तदेष रूपमतिदिश्यते । किं तथदयप्रुष्याऽऽदिर्यपुरषस्व । दिरण्मष इत्यादि यद्धिदैवतयक्तम्‌ । यावमुष्य गेष्णौ पवनी ताबरेवास्पापि चक्षुरस्प गेष्णो | यश्चाप्रष्य नामोदित्ुद्।थ इति च तदेबास्प नाप | स्थानमेददूषनुणनामा- तिदेश्चादीश्ितृर्वविषयमेदन्यपदेश्चारय!ऽ5दत्यवष्षुवपारभेदर्‌ इति चेत्‌ । न । अगुनाजेनेवेव्येक्योम पात्ममाप्त्यतुपप्ततेः । द्िामंिनोपपचत इति चेव । वक्ष्यति हिस एकधा भवात परिधा यव्रवीरयादि । न । चेननस्मै- कर्प निर[वय]पत्वाहबाभावानुपपंतेः । तस्मादध्वार्पापरदेवतयोरेकःव मेव । यत्तु रूपाच्रपिदेशो भेदेक!रणमदोच। न तद्धेद(व्रगमाय । ॐ तर्हि स्यानभेदादेदाशङ्क, मा मृदितयेव५५्‌ ॥ ५ ॥

आध्यात्मकप्रधानोपाप्तनलेषत्येनाङ्ग।पाप्नान्युकेतवा ऽन" तर प्रवानापाप्रनाविष द्‌- ६।यति-अथेवि । दरंथत इति प्योगाच्छ-वात्माउयमित्थाशङ्कचाऽऽह्‌-पूर्ववादिति | यथ। पूवसमिन्नाविदेविके वाक्ये समाहितवेतोनर।दिवयदरुषस्य टरयतवतुक्तं तथा च षष पुरुषस्यापि विरिष्टाधिकारिमिरेव दर १च्वमष्टरधमित्य५ः | छाय।त्मवक्षे वा कंधशेषत्रिरो धमामिपेत्याऽऽद~- सेवेति । येयय्ग्यथा व्यार्वराता ता पवौ प एव पुरुष इत्यथैः | कऋच्युक्त भयाय ताम्न्यतिदिशति-तयेति | यात्कचत्तम ततप१ त एव पुरूष इत्यथः क्ुकतामकषब्दयारथान्तरमाह-उक्णति । जघनप्ताम यद्वदिति दशान्तम्तथाश्चब्द्‌थः| कथमूृगाद्यात्मत्वं परस्येत्याशङ्कय।ऽऽदह- सव त्मकतवा२।१ । ब्रह्मश ठस्य परमा- त्मरिवैयत्वं व्यावतेयन््रकरणादित्युक्तन्ययेन त्रयी वेद्‌; पत॒ एव पूरुष इत्युप. ह्‌।रः । छायात्मनो जडस्य व्नावृत्ययं दपातिद्‌श दृश्चयति- तस्येति ।

(0 ~ न न --, भि > + कः शकक

१ क. श.ध. च. 2. &. साम ककशन । २३. ट. शभृक्तादण । ३ग.ट. ° भावनाः, ४ कृ. "ति द्विषां । ५ ग, 2, (पत्तिः ' त" । ६ क, "स्थः ॥ ५ ॥ग म्मर्थं ॥५॥७फ ग, टे, धय व्याः ।

सष्ठमः सण्डः ७ | छ।न्द्‌\ग्योपनिषत्‌ । ५१

किं तद्‌ादित्यपुरपस्य खूपमित्यपेक्षायामाह- हिरण्मय इत्यौदीति । इतश्च नाय छायात्मेत्याह-- यावमुष्येति । न।मातिदेशोऽप्यतमथमुपे हठयतत्यिाह - यक्षेति । आदिल्यचाघ्षषयारपास्ययार्मदादुपाप्तना ऽपि भिन्नेति शङ्कते -- स्थानेति । आदित्य. मण्डटे चकषुश्चति स्थाने मिद्यते रूपं हिरण्मयो हिरण्यदमश्ररित्यादि ऋगादिगेष्ण- त्व(दगुण उदित्यादि नाम तेषामातिदश्ञस्तस्येतस्य तदेव रूपपित्यादिः। ये चामष्मा- त्पर।श्वे। ठकास्तिषां चष्टे देवकामानां चत्याघदैवतम्‌ । ये चतस्मादर्वाश्चो छोकाप्ते- षां चेष्टे देवकामानां मनुप्यकामाना( णां ) चत्यध्यत्मम्‌ । इत्ययमीरितृत्वाक्षयो भेद्भ्यपदेशः। अतश्चेतया्भेदाटुपापतनमपि भिन्नमेवेत्यथः । नोपास्यमेदादुपाप्तनामेदोऽ- स्तीति दृषधति- नेति । उयासकस्तावदप॒नाऽऽदित्यास्मना पराञ्चो टोकान्देवकामांश्चाऽऽ- प्ति प्त एवानेन चशक्षुषरूपणाव चीनठोकान्मनुष्यक्रामाश्चाऽऽप्नोतीति श्यते । न चेकस्व व्तुता मिन्नोमयर्पत्वप्राहिरपपद्यते । तम्माद्धेद्कलपना न युक्तेत्यथैः । उमयात- कत्वमेकस्यापि विद्याणहात्म्प्द्धेयमःवोपगमादुपपन्नामिति शङ्कते--द्विषेति । एकस्य विद्याशःद्नकरूपत्वे व.केमहपं॒प्रमाणयति ~ वक्ष्यति हीत । एकस्यनेकशरी- रपरिग्रहति न स्वेरूपभदोपपात्तरिति परिहरति-न चतनस्येति । एकत्वसाषक- सद्ध।वस्तच्छन्द्‌ थः । परोक्तं भद्कमनुवदति-- यास्वाति । मेदकारणामित्यस्वादु- परिशादितिशनब्दा द्रष्टव्यः | दूषयति---न तदित्यादिना | तदित्यतिदिरयमानं रूपादयु्तम्‌ || ५ ॥

स एष्‌ ये चेतस्मादर्वाश्चो लोकास्तेषां चेष्टे मनुष्य-

कामानां(णां) चेति तय इमे वीणायां गायन्त्येतं

ते गायान्ति तस्मात्ते धनसनयः ॥ ६ ॥

स एप चाक्षुषः पुर्षो य वचैतरमादाभ्यासिकादात्मनोऽवोशओ्ोऽबागवा ल.कास्तेषां चेष्टे मनुष्यरवन्धिनां च कामानाप्‌ । तत्तस्माद्य एमे वीणायां गायन्ति गार्यकार्त एनपेव गायन्ति । यस्मादीश्वरं गयन्ति तस्मात्ते धनस नयो धनलाभयुक्ता धनवन्तं इत्यथः ॥ ६ ॥

भाविदैविकपुरुषवद्‌।ध्यात्मिकेऽपि पुरुषे निरतिशयेश्वर्श्रवणाच्च तयोरेक्यतिवयाह- स एष इति । तयर्भेदामावे दत्वन्तरमाह -- तत्तस्पा्रिति। ईं्रस्येव प्रागुक्तरेतो. ग। नविषयत्वयोग्यत्वः दत्थ: । तच्छव्दायं स्फुटयति-यस्पादिति॥ १ ॥

अथ य एतदेवं विद्वान्साम गायद्युभो स गायति

१ख. छ. ज. इ८५दना ।इ। २ख. छ अ. “त्मत्व*। ३ ठ. 'यन्त्यागायनापस्तः; ग, ०९ डुः (4 ९, उ» "य॒न्‌स्त ॥

~~~

५२ आनन्दगिरिकृतरीकासं गहत शकर मा ष्यसमेता- [?प्रथमाध्याये-

सोऽम॒नेष स एष ये चामष्मात्परा्ो लोकास्तार ध्वाऽऽप्नोति देषकामारश ॥ ७ ॥ अथ य एतदेवं बिद्रान्मयोक्तं देषण्द्रोयं बिदरान्साम गायत्युमो स गायाति चाक्चुषमादिस्यं च । तेस्यबोबिदः फलषुस्यते- सोऽ ` 153ऽदिस्येन सएष ये चाष्ुष्पास्पराश्चो छोकास्तांवाऽऽभ्राति, अदित्यान्वगेहदबो भू- त्वस्यर्यो देवकं ।॥ ७॥ थानेन यथोक्त,पापसनवतः फटाकत्य्यं पातनिकां करारि- अयति । एतत्सा- मति संन्धः। एवे विद्वानित्येतदेव विभजते-- यथोक्त प्रति । विद्रानित्यस्मादषरिश. द थर्‌.न्दः सबध्यते । सोऽमुनेव छोकान्कामांश्चाऽऽप्नोतीति सनन्धः। आपकर वि. वृणोति-- पत एष इति । उपास्यवदपापतकस्यापि कतो निरतिश्षयमश्वयै न हि द्यार्मिरङ्कुशमेश्वय युक्त मित्या शङ्य।5ऽह- आदित्येति । अमुनेवाऽऽदित्थेनेत्युक्त- मवात्र त्यक्ता कृतम्‌ ॥ ७ ॥

अथानेनैव ये चेतरमादर्वाञ्चो टोकास्ताश्वाऽऽप्नोति

मनुष्यकामा+ तस्मादु हैव॑विदुद्धाता त्रयात्‌ ॥ ८ ॥ कं ते काममागायानीत्येष ह्येव कामागानस्येष्टे प एव विद्‌न्म्राम गायति सताम गायति॥ ९॥

इति छ।न्दोग्योपनिषदि प्रथमाध्यायस्य सत्तमः खण्डः ॥ ७॥

अधानेनेव चक्षुषेणेव ये चेतस्मादवाश्वो टोक(स्तांशाऽऽप्नोवि मनुष्यका- माश्च चक्षुष्‌ मृत्वत्ययः। तस्मादु हेवंविदुद्‌ गाता बरूपाद्चजमानं कमिष्ठं ते तव काममागायारनीत्ि। एष हि यस्मादुद्गाता कापागानस्योद्‌गानेन कमं स- १।दयितुमा टे समये इत्ययः । कोऽसौ, य एवं विदरान्साम गायति सम गायति । दिरक्तरुषसनसमःप्त्यथ। ॥ ८ ॥ ९ ॥ इ।त छान्द) ग्योपनिषच्छांकराष्ये प्रथमाच्णायस्य सप्तुपः खण्डा ॥ ७॥

जायि कज ० क ककन ~~ ~ = === ~ न 0 ~~~ मी > ~ ~ ध त न क =

१कृ. ट. "क्त तदे२ख.क. य. *देनोक्ताः।३स.छ, अ, श्व पू

भमः दण्डः ८ | छान्दाग्यापनिषत्‌ । ५२३

भधश्चब्द्स्तथापयोयः । वाध्षुषो मृत्वाऽननेव चा्ुषेणवेति सबन्धः । उक्तफ ठस्य याजमानत्वं द्शंयति-तस्पादिवि। तच्छन्द्‌ायमेव कथयति- एष हीति । उदगा- त।रं विशिन्टि- कोऽसाविति । उद्गीपे परस्य तेपशद्येपातनं विमागेनाक्षमुपप्‌- हरति-द्विख्क्तिरिति॥ ८९ ॥

इति शीमद्‌ानन्दगिरिविरवितायां छन्दोग्योपनिषच्छाकरमाप्यटोकायां प्रथप्राध्यायस्य पष्ठमः खण्डः ॥ ७ ॥

( अथ प्रथमध्यायस्याष्टमः रूण्डः ) ।

रयो रद्रीथे कृशटा बभ्रवः शिटकः शालव- त्थश्वेकतायनो दालयः प्रवाहणो जेवाटेरिति ते होचुरुद्रीथ वे कशढाः स्मो हन्तेद्रीथे कथां वदाम इति ॥ १)

अनेकषोपास्यत्वादक्षरस्य प्रकारान्तरेण परावरीयस्त्वगुणफरयुपासनान्त- रमानिनाय । इतिहासस्तु सखावबे।धनायः । त्रयल्जिस॑रूपाक।; । ह, इत्य ति- हाये: । उद्वय उद्रीयज्ञानं प्रति इश्ट। निपुणा बभूवुः । कप्मधिदमे काले च निमित्ते वा समेतानामिव्यमिपायः। न हि सवेरिमञ्जगति ब्रयाणा- मेव फौररषटद्वीथारिविद्नाने । श्रूयन्ते दुष रनजानश्रतिकेकेयमभूतयः सबन. कृरपाः । फे ते जय इत्याई--शलको नामतः शलावताऽपत्यं श्राखावत्य. | विकितायनस्यापत्यं चेकितायर्नेः । दैरमगोत्रो द्ारभ्यो द्यापष्यायणो वा प्रवाहणो नामतो जीवलस्यापत्यं जवकिरित्येते अयस्त होचुरन्यान्यमुद्वीये वै डुश्चला निपुणा इवि परसिद्धाः स्मः । अतो हन्त यद्यनुमतिभवताभु्‌- गीय उद्रीयन्नाननिमित्तां कथां विचारणां पर्षपरतिपक्षोपन्यासेन वदाम वादं कुषं इत्ययः । तथा च तद्ियसंबादे विपरीतग्रहणनाश)ऽवूर्ववि्गानोपजनः स- श्यनि सिषे ति | अतस्तद्वि्यक्षयोगः कतैन्य इति रेतिदहासपरसाजनप्‌

= £ ¢ ह६१ते हि जिटकादानाम्‌ ॥ १॥ अध्यात्माविदेवतेह्यानमदावच्छित्तपरम।त्मद्टय।दगीथापासनमलिकषप्ापगमफड १ख ड. ज. क्ष. ज. ण्ठः सिल*।२ख.ड. ज दढ. वोधाधः'२ल.च ढ “द । सिल ।

घ, ड. ठ, ड, "नः । द्ह्भ्यपे* । ५ क. ड, च. ट. द्ल्भ्यग"।६९ड.च ढ. हि स्छि°। ५ कृ. पर्त. धनः ।

५५४ आनन्द गिरती कासैवषितश्ंकरभाष्यस्मेता- [! प्रथमाध्याये

मुक्तम्‌ । संप्रति स्थानमेदावच्छेदुं ।हत्वा परोवर यक्तवगुण कषरमात्मदृषटचे दवीयो पापतनं परोवरीयस्त्वप्रा्िफल्कमानीतवान।स्नाय इति प्रकरणत।त्पयमाह -अनेकशोति । तिविवक्षितमपाप्तनमेवीच्यतं किम।ख्यायिकयेत्याश्ङ्याऽऽह इतिहास स्त्विति । इतिहा्तः पृवेवृत्तम्‌ । इतिहस्य माव एेतिष्यम्‌ । समेतानामिति निषारणे षष्ठी | मनु सवेसिमि्जगति त्रयाणामेव द्रीयादिज्ञाने कौशचलमिति किं नोच्यते । किमिति तेषां मध्ये त्रयाणामेव तननपुण्यं प्रतिज्ञायते तत्राऽऽह- न हीति । अमुष्य प्रसिद्धस्य परत्यम।मुष्यायणो द्वयोरामुष्यायणो द्वचामुष्यायणः । तव॒ मम्‌ चायमिति परिमा. पय। धमतः परिगृहीत इति यावत्‌ । किमर्थो वाद्‌।रम्भ इत्यत भआह-तथा चति | प्रवृत्ते वादे तस्मिमिववक्ितेर्ये विद्या रषां तेः पह सवाददृष्टमेव फरमित्यथः | ह तिश्वाव्द्स्य प्रयाजनमित्यनेन सबन्धः | वाद्‌रम्मश्य टष्टफटत्वे फकरतमाह- अत इति । इरिहापम् मुखावनोधाथं इत्युक्तेन स्मुच्चयाथश्चकारः । कथं यथोक्तं फ टष्टमिव्याशङ्कय।55ह - १३ते हीति | शिखकार्दनां तद्विययागे विष्रीतधीर्ध्व सा[दकं फटामात शषः ॥ १॥ क, कह, = क तथेति ह सम॒परिविशुः स ह प्रवाहणो जेवलिरु-

व

वाच भगवन्तावग्रे वदतां बाह्लणयो्वदतोर्वाच९ श्रोष्प्रामीति ॥ २॥ तथेत्युक्त्वा ते सम्ुपविविदुदापावषटवन्तः किर । तत्र राज्ञः प्रागरभ्या- पपत्तेः स ह प्रवाहणो जेषदलिरुवाचेतरों भगवन्तो पुजाबन्तावग्रे पूत बद- ताम्‌ । व्राह्मणय रिति छिङ्खाद्रानाऽसौ युबयोव्राह्मणयो्ेदतोवाचं श्रोष्यामि । अथेरहितामिस्यपरे वाचमिति विश्षेषणात्‌ ॥ २॥ तश्रति निध।रणाथां स्र्ठमी । राज्ञः प्रागरम्योपपत्तरित्ययुक्तं तस्य राजत्वे हेत्व- भावादित्याशङ्कय'ऽऽह-- ब्राह्मणयारितीति । पक्षान्तरं विरेषणपतामथ्यादुत्था- प्याङ्धी करोति-- अर्थेति ॥ २ ॥

स ह शिलकः शालावत्यश्रैकितायनं दालप्रमृवाच हन्त त्वा पृच्छानीति पृच्छेति होषाच ॥ ३॥

वक्तयोः स ई हिकः शाङावत्यवेकितायनं दारभ्यपवाच- हन्त यद्न॒प्रस्यप्तत्वा त्वां पृच्छनात्युक्त इतरः प्च्छाने हावाच॥२)

गीष पवी ---------- ~ ~ =-= ~~ -~---~ -- ~न -------- --~~ ~+ ---~- ~~ "०

१ सख यगिन्दयाम । २ क. छ. गमततन । ३ फ. था्तफ* जख. छ. अ शति िल' । ५ घ. इ. ज. क्ष. अ, सहि सिट 1६३. च, ह सिल ।

अगमः क्षण्डः < छान्दोगपोपनिषत्‌ । ५५

। ^

राज्ञा यथोक्तेन प्रकरिणोकतधबरह्मगयोर्मध्ये शाडवत्या द्‌टम्यं॒प्रत्युवाचति सन्धः ॥ ३ ॥

® क क

क साम्न गतिरिति स्वर इति होवाच स्वरस्य क{ गतिरिति भ्राण इति होवाच प्राणस्य का गति- रिव्यन्नमिति होराचान्नस्य का गतिरित्याप इति होवाच ॥ ४ ॥

कन्धानुमतिराई-- का सांश्नः) प्रकृतत्वादुदूगी यस्य । उद्वयो हत्रोप- स्यत्वेन प्रकृतः । ^“ परोवरीयां्षमृद्रीथप्‌ "` इति च वक्ष्यति । गतर श्रयः पर।यणमित्येतत्‌ । एवं पृष्टो दारभ्प उवाच--स्वर इति । स्वरातभ- कत्वासाश्नः । यो यदासमकः स तद्रतिस्तदाश्रयश्च भवतीति युक्तं मृदा श्रय इव घटादिः । स्परस्य का गतिरिति, प्रण इति होवाच । प्राणनिष्पा्यो हि स्वररःस्मात्ध्वरस्य प्राणा गतिः । प्रणस्य का गतिर त्यन्नमिति होवाच । अन्नाव्छम्भो हि प्राणः । ५ शुष्यति वे प्राण ऋऽ. क्नात्‌ " इवि हे श्रतेः । “ अन्न दाम " इते च । अन्नत्य क गतिररेयप्‌ इ।त हे।वाच । अश्मवरद दन १ ॥ ४ ॥

साम्नो गतिरित्यन्वयः । सामशब्दामाह-- प्रकृवत्वादिति । तस्य पृवत्तरप्र न्थयो; प्रकरतत्वं प्रकटयति-उद्धी ध दीति । गतिशब्द्स्य क्रि विषयत्वं उ्यावते- यति--आभधय इति । जपचारिकमाश्रय निरस्यति-पर। यणपित्येचदि ति । सरो ध्वनिभेद: प्र कथमुद्गीथस्य गतिरित्याश्ङकय।ऽऽह-स्व रात्मकत्वादि ति । तद्‌न्य ञ्ज कतय। तद्‌ाश्रयत्वेन तत्ताद्‌ारम्वाद्धवति स्वरस्तध्य गतिरित्यथः | प्ताम्नः स्वरात्म- कत्वेऽपि कथं तद्रतित्वभित्याश्ङ्कय टष्टन्तेन १।९१दरति--यो यदात्मक इति । प्राणस्यान्नावष्टम्मत्वे वाजपनेयश्रतिं प्रमाणयरि-लुष्यतति । वत्पस्थानायष्य प्रण धानं द्‌ाम बन्धनमिति च श्रतिरेत्यथः। ता अन्नमप्रजन्तेति श्रुतेरनस्य।प्त्मरस्व द्रष्टव्यम्‌ ॥ ४ ॥

अपा का गतिरिव्यत्ो लोक इति होवाचामुष्य लोकस्य का गतिरिति न स्वर्गं लोकमतिनयेदिति

९ क. ख. घ. =. ठ. साभ्नो गति “ । \ ख.ध. इ. च. ज. उ. उ “योज द्युषाः ।

१६ ड. गतिर) ४ ख... "थोऽत्र ह" । ५ क. ुतेरि' । न. ध्रतेरथः।

५६ आनन्द गिारढत2।कास्वषितन्चांकरभाष्यसमता- [? प्रथमाध्वये-

होवाच स्वगं वयं लोक सामाभिसंस्थापयामः

स्वर्ग॑सश्स्तावर हि सामेति ॥ ५॥ अपां का गत्िरित्यसां रोक इति । अपुष्पाटेक।दृवृष्टिः सेभवति । अमष्य लोकस्य का गतिरिति षष्टे दारभ्य उवचं--स्वगेमपरं लोकषती - त्थाश्रयान्तरं सामन नयेत्कधिदिति ोषाचाऽऽह । अतो बयमापि स्वम छोकं सापामिसंस्थापयामः । स्वगलोकपातिष्ठं साम जानीम हत्यर्थः । स्व सस्ता स्वगतेन संसवनं संस्तावो यस्थ तत्तम स्वगेतस्तावम्‌ । हि य- स्पात्स्वरगो वे छोकः साम वेद्‌ इति श्र॑तिः॥ ५॥

न

कथमप।मपतौ छोको गतिस्तत्रा ऽऽह -- अप्प दिति । इति पृष्टो दम्य उवाच

हेति संबन्धः| तत्र च्छन्दपि काठनियम।मावममिप्रेत्य क्रियापदं व्याकरोति- आहेति ।

यद्यपि परो नास्याऽ$श्रयान्तर्‌ प्रतिपद्य तथाऽपि त्वया तद्वाच्यमेवेत्याशङ्कयाऽऽह - नैः

अत इति । अतःशब्दाथमव स्फारयाते-- स्वति । तस्मात्स्वगाकप्रतिष्ठ सामेति पूण सबन्धः | स्वग ्तप्तावं पतमेव्यत्र प्रमाणमाह --स्वगे इति ॥ ^ ॥ 9० क क (क $ त १ त हई शटकः शढवत्यश्च।कंतायन बलपमुवा

@ ® # च, क

च्प्रातष्व वे कख त द[लष्‌ साम यस्त्वताह

द (द

नरथान्मध। ते विपतिष्यतीति मूर्धा ते विपतेदिति ॥६॥

५

तमिव; शिकः शारद्य चेकितायनं दारभ्यमुवाच- अ१३तम- संस्थ परोवरीयस्त्वेनासमाक्गति सापेत्थयेः । वा इत्यागमं स्मारयति किरति च | दाटभ्य ते मव साम) यस्त्वसदिष्णुः सापदिेतद्तास्मिन्कारे रूयात्कविदिपर तविद्गा नमपि साप प्रविष्ठिवमित्येबेवादापसािन पूषा शिरस्ते विपरिष्याति विस्पष्ट पतिष्यतीति । एवयुक्तस्यापराधिनस्तथेव तद्धि पतेम सयो न स्वह ब्रवर्मात्यमिप्रायः।

अ" कष , क 2, ए स सा 1

णोन क 9० जियो जवाणयियोनिककेडन्याा्िि--9> - कि 0 प १

१ख. च. ज. ^भ्माद्धि काकार । > च. "वाचाऽऽह्‌ । स्वं।३ख.अ. श्व हाऽऽहु । स्वं । ख. ध. ङ. च, ज. उ, रं पर्‌ साः ।५ख.ध. इ.चं.न,. ह. ढं, "वच । भः ६ ख, च च. अ. ढ. तिदिः । ज ख. आ. श्रतैः॥५॥८ ख. छ. श. 'प्नाद्धीति । ९ ख. ॐ. "ति । स्मत्स्व। १०७. टद्‌. न. स ह्‌ सिः । ११ख.ग. घ. ह “र; सि ।

अपः खण्ड; ८1 छान्दोरपौ पनिषत्‌ । ५७

नयु मूर्धपाताई चेदपराषं कृनवानतः परेणारुक्तस्यापि पतेन्पूष। न चद्‌- पराध्युत्त.स्पापि > पताति । अन्यथाऽदरताम्यागमः कृननाञश्च स्याताम्‌ | नष दूषः । दतस्य कपेणः श्ुभाञ्चुमस्य फटपाप्तेदश्काठनिभित्तप- प्तत्वातु । ठते साति मृथ॑१।तनिपित्तश्याप्यङ्नानस्य पर।भ०५।द्‌रनिमित्ता- पक्षः ॥ ६ ॥

उ५दशपारम्पयभागमः |

यत्कृतकं तद्‌ नेत्यभिति स्वत ध्यान्तव्वान्ने प्रायणलत्वं मवत्‌ त्याश्षयनाऽऽह- किर

त चान | य५।क्त न्याय स॒चयताति शषः; | न्याया.

71५ म्यामधप्रा०४1 ते ताभत्युप॥६२।१- ।ट*।१ । ८ ५पिष्टितं सामेति न्ताने दोषं दरं यस्तविति । अपतहिप्ण(मय्पावचनमप्तहमानः तन्नेति यावन्‌ | एतदिन्कट भेध्पावचनावस्यायामित्वयः | विपर्‌ाते विज्ञानं य्य त तथोक्तपतु प्रति विमहः । तदव विष१२।नत्त नमःमनयपति--अप्रातद्ठतामा+ । सामप्राति व प्रतित्‌भिति १२तत्तान भाति कन्द्‌्५।द्‌/प१ पवनव; । तद्‌; यवचनमेव दरव

एवमिति। स्तथा कथयतु ममतु ।क स्यापूत्योशङ्कयाऽऽह--एवमक्तस्य।त। तैव विद्पः शपवाकयादुप्तारेणेपि यावत्‌ । त६९.१ ।२९ (रक्तः । शा१दान्‌।य ्वृत्तप्त्वयाम(त शङ्का वार्थ न्‌(न्वति । ५१तोषन्याप्तानयक्वमारङ्क१-- नन्दित । अपर्‌,प.म१७ ५९।क्तव२।(नम्‌ ५१।१ द।पम,ह्‌--अन्यय।त | स्त च।५९१ परो क्तिदेधु 4 न्मृ१।त।भतवे दाप्‌ कथयतते--ृतति । जपराधत्य मुवेवत,. हैतोरमि स्क "पलत्व।द।भे०५।ह्‌२० न.न कभित्युत्तरमाद-- १ द्‌।ष इति । कमणः ₹ःभ।द२। चरितस्य (नेभित्त पक्ता फटहेद६१५१ प्र३१३१२। न कते व्याह २०।१् लय! द इयः ऽऽट्‌-त>।५ । तन डु "द ०५३ ।नानत्तातततया फ८५द्‌ सता त्वनैः | इति पर्‌मयाहरणमय१।६१ रेपः ॥ ६ ॥

हन्ताहमेतद्धगमत। वेद्‌(न्‌॥ते [१द्‌।(ति ह वाचम्य टोकस्य क गतेरिवयं टक इते हे।वाच।स्प ठ।कस्य का गतिरते न प्रतिं टाकभति न दिति हवाच भतिष्ठां वम टकर स।म।भिप्तश्स्थः- पयामः प्ररतद्त्रस्त¶१ ।६ सनत ॥ ७ ॥

[य क क क री (रिणी आ १ 1" [यनाय कक क कया 9 जिद = कि ०७ ~~~ ~> क ऋ ~ ~ च्व -~--- ~~ ल म म क्ण कके {व [911 ~^ { कि । जक {त 9 0, 1 [0 प

१क.ग.वे. ठ, उ. श्च ततम २ ल. ग, ङ. चे.ज. ठ. ड. इ. ताप ।३घ्‌. ड, "पापेनिः ;४्ख.ज. "व्प्रादु.णनि। 4 ल. छ. =. "ति विह ६. ग, द. दधिनि प", ५ क, उ, 'वत्तोवेः।भ.ज. 5. वन्ते वे°।

क

® ^ ६९ 9. ० ६ = ५५८ आनन्दागेारद्तर।कासवाटतेन्नाकरमाप्यसपेता- (प्रथमाध्याय

एवधुक्तो दारभ्य अ!द--इन्ाहमेतद्धगवतो वेदानि यसातिष्ठु सपेत्युक्तः प्रत्युवाच शालावत्यां ।बद््‌।ते ह।वाच | अद्रष्य ठाकस्य का गतिारति पृष्टो दार्भ्येन शारावत्यऽ खोक इतति होवाच । अयं हि रोको याग- दादहोमादिभिरधुं लोकं पुष्यतीति । “अवः प्रदान देवा उपनं।वन्ति" इति हि श्तयः । प्रत्यक्षं हि सवभूतानां धरणी प्रतिष्ठेति । अतः साम्नोऽप्ययं कोकः परतिष्टैवेति युक्तम्‌ । अध्व टोक्य का गतिरिष्युक्तं अ!ह शाकावयः। न प्रतिष्ठापिम छाकरमतीर५ नयत्साप कश्चित्‌ । अता वस प्रतिष्ठं काकं सा- मामियस्यापवाम्‌ः | यस्मासतिष्टसस्तावं हि प्रतिष्टातेन धस्तु सामेत्पयः। ५ इयं वे रथंतरम्‌ " इत च श्रि; ॥ ७॥

हन्तेत्यादि व्याकरोति-एवभितपि । कथभपष्य टोकपपतह्लोकप्रति्टत्वं तद्‌ह~ अयं छोक इति । अ।दिरन्दः श्राद्धादिःःयदथः | तेनव श्र॒ति प्रमाणयति- रताति । अत्ाद्छोकात्मरतीयमानं चरूवुरोडः शाद्यश्चद्धारप जीवन्ति देवा इति भ्रेती प्रततिद्धिरिल्य्थः । मातु १ छक प्रति प्रर्म्य छोकप्य तथाऽपि कथमयं टोकः म्नः प्रतिष्ठत्याशङ्कया ऽऽह प्रय रति । पृथिन्याः स्वणि मृतानि प्रति प्रतिष्ठात्वे फटितमाह- अत इति । स्तःऽ प्व।न्तम.वादित्यथः । तथ।ऽि ४ ति्ठान्तर्‌ त्वमा वाच्पनत्या शङ्क जद्‌-अः[{ पिते | य-नारतद्ध कपत धाप्वन संर¬4 साम तस्मःदिद्‌ सम प्रव्येतमेव खां ष्ठ जानम्‌ ६ति योजना| कथं प्रतिष्ठ त्‌ सामत्वा(वयपात्व५० साम्‌ तन्तस्.बत्वाद्च कय 335६-३ भा१। इय १ स्थत. रराव्द्वाच्यस्य स.मतिरपद्व प्रविर्वीतरन ९त-4 दद्व वस्व (ाम३।विय१। ९4. धात्मतवं स॒माग्यत हइृ्यम; ॥ ७ ।

त५ ह्‌ प्रपा६५॥ ग॑विरुवा चान्वये किट ते शाला.

वत्य साम यस्ेताहि चय।न्भर; ते विपतिष्परतीति

मधा ते रिपितेदि(ते हन्माहपेतद्वन ती वेदान्‌ति ते ₹ह।वाच ॥ < ॥

इति छ।न्दोग्धापनेपदि प्रथमाध्भायस्पाषएटमः खण्डः ॥ ८ ॥

| 0000 1. # ए कयन त र नुदि यय |

त ~> == ~~~ ~ "~~ ~ “~~~ -~--~---* [वि 0

१क. ड. उ, इ, 'वत्तावे । ग. 4, ट. ट. “वन्ती व्‌" 1२. तिह श्रुः । च. ड. ति धरु । ३ क. ग. च. ठट. उ. ट, व्यन >। ०८. मः, द्दह ' ५कृ. जप इति। ज, प्रदान- मिति, ९ ख. छ.य. ट, परलो*। ७ क, शिष्य; सम ६०। ८ ग. ठ. श्यात्मस" । ९ ६, इ, °वत्तो वे । ग. क्ष. इ. वन्तो वे" ।

| स

नभः सण्डः ९ ] छान्द्‌।ग्यापनषु । ५९

तप्रचयक्तबन्तं ह प्रवहणोा नेवटिरूषाचःन्धवद्रे किल रे शालावस्य सामे- स्याद्‌ पूवेवत्‌। ततः श्ावत्य आह-हन्ताहमतद्भगव॑तो बेद्‌।नीति विद्धीति हा वाचतराऽनुन्ात आह ॥८॥

हाते उान्दाग्णपनिषच्छाकर्‌भाष्ये प्रथ्पाध्यायस्याषएम; खण्डः ॥ ८ ॥

[1

हत।ह्‌१तदत्यन्नानन्त सातताद्रत्यच्यत ॥ ८ ॥ इ।त श्रामदानन्द्गारावराचतायां छन्द्‌।गापानेषच्छाकरमाष्यटीकायां वधमध्यायर्यषपः खण्डः ॥ < ॥

( भथ प्रथमाध्यायस्य नवम. रुण्डः })

अस्य लाकस्य का गतिरित्याकाश इति होवाच सवाणि ह वा इमानि प्रुतान्याकाशददेव समुत्पयन्त आकाशं प्रत्यस्तं यन्त्याक्राशौो दयेवेक्यो ज्याया- नकरः प्राम्णम्ू॥ अस्थ खछकस्य क| गतिरिति | आकाश इति हाच प्रवादणः। आकाश्च इति च पर आत्पाऽऽकालो वे नेमतिश्चुतेः ) तस्यहि कमे सवेभृतोस्ा- द्क्त्वम्‌ । तरिम्न्नव हि भूनप्रटयः | तत्तेजः ऽसजत । तेजः परस्यां देव- तायःमित हि वक्ष्यति | सवणिदहवा इमानि भूतानि स्यावरजंगपान्या- काश्चादेव सयुत्पद्यन्ते तेजः वन्नादिक्रमेण सामथ्यःत्‌ । आकां प्रत्यस्तं यन्ति प्रर्यक्रारे तैनेव विपरीतक्रपरेणम दहि सस्पादाकाञ्च पएवेभ्यः सर्वेभ्यो भूतेभ्य ज्यायान्महत्तराऽतः स स्षयैषां मृतानां परमयनं परायणे प्रतिष्ठ त्रिष्वपि काङरष्वित्यथेः ॥ १ ॥ आकाशरा्दस्य मूताकार विषयत्वं व्यावल्ये परमात्मपिषयलं वाक्यरेषवरादृशंयति- आका इति चेति। पिच परस्याऽश्मनः समभृतोख दकत्व कर्भृति वेदान्तमय॑द्‌। तदिदाऽऽकाशचे श्रतम्‌ । तथा च परमान्मेवाऽऽकान्ञश्चठर इत्याह-तस्य हीते । किच परद्िमन्नेव मृतानां प्रलयः स चात्राऽ<का्े श्रतस्तमात्पः एवाऽऽत्माऽऽकाश इ्याह- त रिमक्नवेति । सर्वोत्पादकत्वे प्रस्य कर्मेत्यत्र मानमःह्‌--तत्तेजो ऽछजतेाति । प१रग्मनेव्‌ टया भताना,मदत्राः५्‌ मनमम{ह- तज इब । भव परस्याऽम्प्पन्‌ः

[ „1 ~ == -- „~ रीय [क । ~ ~ -च क

१ क. ख, च. उ, "वत्य वेः ।ग,घ. ट, वन्ती वेः । २क. गट. ठ, "तः स्वे।३ च. छ, ज, ति ।

= ----- ~^ च्ल न ण चन -------- -च

६५ आनन्दगिरिषृरटीकासषरितेश क रमाप्यसमता- [! प्रथपाप्यये-

स्वोपादकवं कम ॒टथाऽपि किमायातमाकाङ्ायेति वेत्तश्राऽऽह~- सव्रणीति | कथमयं क्र॑मो ठम्यते । विशषण हि ततः सयोतात्तः श्रतेत्याशङ्चाऽऽह - साप. ध्यादति । आमन आकाशः समतम्तत्तनोऽसनतयादिश्रतिबलादिव्यर्ः| तथाऽपि कथमाकाश सभूतठयम्तत्राऽऽह- आकाशं प्रतीति । विपययेण तु चरमडऽ्त्‌ हत न्या पन ऽऽह 1बषरतात । आकाशस्य परमात्मत ६०.व.०१२९१। ट्‌ - यस्मरादाते । परायणत्वमपि तत्रैव छिङ्मित्याह-अन इति ॥ १ ॥

स एष परावरीयानुद्रथिः स एषोऽनन्तः परोवरीयो हास्य पिवति परोवरीयसो ह छोकाञ्चयति य एत- देवं विददान्परोवरीया्सम्‌द्वीथमुपास्ते ॥ २॥ यरमरात्पर पर वरीयो वरीयसोशप्यष वरः परथ वरीयांश् परोवरीया- द्राः परमात्मा सपन्न इत्यथः | अत एव स॒ एपाऽनन्ताऽविद्यमानान्त रट मत पराद्रायास प्रणापभूतप्नतमवं विद्रान्परागरायांस्युद्रीयप्रुपास्ते। हप्यतःफटमाह--परावररायः प्रं परं वरीयो विशष्र्रं जीवनं हास्य विदुषा भवात दृट्‌ पलम्टृष्टे च परावरीयस उत्तराररविङिषटतरानव व्रह्मा काशान्ताट्धाकाञ्चयाति य एतदव विद्रारुहीथय॒णस्त ॥ २॥ आकाशस्तष्ङ्गादेति न्ययनाऽऽकाशस्य परमात्मत्वमुक्तमिदानी तस्याद्व॑ये ५ दतस्य परावर्ीयम्त्वं गुणमुपदिशति---यस्मादिति । उत्तरमुत्तरं ्रष्ठद्पि धरषठोऽ- यापित्येतत्‌ । साममात्रस्य कथमयं गुणः स्यादित्याशङ्कव्य!ऽऽह-परभात्पोति ! आकाश्य प्रमात्वे टिङ्धान्तरमाह्‌- अत एवात । परमात्म्पन्नत्वारिति यावन्‌ । आक्राश। हि प्रक्ृत।द्रीये तपादित।ऽनन्तः श्रुतः | न चाऽऽनन्त्यं ब्रह्मणोऽ- यत्र युक्तम्‌ । पत्यं ज्ञानमनन्त ब्रह्मेति श्रुतेः । तरम।दाकाशो बरहयेतयथैः । पुप्रत्या- क।र रान्तस्य परस्याद्रीथे सपादितस्य परोपरीयस्त्वगुणविरिष्टस्योपास्ति विद्‌. घाति--तमेतााति । परं परमुपयुपरीति यावत्‌ । तस्मदिवमुपाप्रीतेति मावः ॥२॥

त५ 'देतमतिधन्वा शानक उदरशाण्डिल्पायो- कत्वोवाच यावत्त एनं प्रजापामद्वीथं वेदि.

१. ' ह । 8.7 ए ति 7 , १ 1 ~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ न~ - = क्जन्ान -4 क ०-99-9 न -- ~ -=> -भज - कदि,

१ख. छ. ञ्‌ क्रम उपः २ सज. तमवे ३क.ग, इ. टद, मत्स । ४्कृ.ग., घ, च. ट ठ, इ, ढ, श्‌ वि"।

नवम खण्डः ९ ] छान्दोग्योपनिषत्‌ । ६१

ष्य॒न्ते परोवरीयो रैफयस्तावदर्स्पिदेके जीवनं पविष्पति ॥ ३॥ फंच तमेतपद्रौथ विद्रानतिधन्वा नामतः श्युनकस्यापत्यं शोनक उदर- शाण्डिर्याय रिष्यायेतपुद्रीथदशेनमुक््बोबाच । यान्ते तव प्रजायां भजा. संततावित्ययः । एनम॒द्वीयं त्वत्स॑ततिजा वेदिष्यन्ते ज्ञ, स्यन्ति हाव्रन्तं काऊ परोवरीयो हभ्यः प्रसिद्धभ्यो रोकिकजीबनभ्य उत्तरात्तरविशिष्ठतरं जीवन तेश्या भरिष्यात।॥३॥ विघेशेषमथवाद्‌ं दशयति--किंचाते । इतश्चात्र॒विधिरस्तीत्यतत्तम्यस्तत्सत- तिजा ये यथाक्ताद्रीय(थ) वदितारस्तद्थमिल्यथः ॥ ३ ॥ तथाऽमृष्मिष्धोके ठोक इति स य एतदेवं विद्वानुपास्ते परोवरीय एव हास्पास्मिंहोके जीवनं भवति तथा<- ॐ मर्क रोक इति टाक लोक इति ॥ ४ ॥ इति च्छान्द्‌ोग्योपनिषदि प्रथमाध्यायस्य नवमः खण्डः ॥९॥

र)

तधाशटृष्टेऽपि परलोकेऽमुप्मिन्परोवरोयाह्वीको भविष्यतीरयुक्तवाञ्डाण्डि- लयायातिधन्वा शौनकः । स्णदेतत्फटं पृ्पां महामःग्पानीं नेदेयुगीना- नामेत्याशद्ुमनिदृत्तय आह--स यः किदेतदरैवं विदरानुद्रीयमेतहमुपास्ते तस्याप्थेवमेव परोवरीय एव ह।स्य।रमेकं जीवनं भवाति तयाऽ्ुषिरहीके लोक हति टोके टोक इति ॥ ४ ॥ इति च्छःन्द्‌र भोपनिषस्छाकरमाष्ये प्रथप्नाघ्यायस्य नवमः; खण्ड; ॥ ९ |

¢ (~.

तथा दष्ट विश्चि्तरजीवनवदिः यथः । उ्टृष्टेऽरपाति च्छेदः | सय एत।मेत्यादुत्तरं वाक्यं शङ्क;तरतनेोत्ाप्य व्याच््-- स्यादिव्याद्ना । अप्सिन्युगे मवन्तीव्यद्‌- युमीनास्तेषभेदंयुगःनानां टकः परेवरीयानिति रषः | पुनरक्तिस्द्रीथोपास्तिस- म(प्त्यथा | ४ ॥ ६पि र्श्र॑मदनन्द्गिरिविर्‌वितायां छःन्दग्वोपनिषच्छंक(माष्यर्दक यां प्रधमाध्यायघ्य नवम; खण्डः ॥ ९ ॥

१. "ततरवि"।२कर.ग.इ.ज. शष. ठट.ठ '^तमेव्रं।3 ख. ञ. ठको" ४ ठ, ग्नां नैदार्जातना।५क.ग. ड, नति ॥९॥ ख.य्‌, "ति लेश्टले*।

६२ भनम्दगिरिषृरटी कासेवषितछाकर माष्यसमेता- [१ भथमाध्याये-

( सथ प्रथमाध्यायस्य दश्मः खण्डः )।

मटचीहतेषु कुरुष्वाटिक्या सह जाययोपस्तिहं चा- क्रायण ईश्यग्रामे प्रद्राणक उवास ॥ १॥

उदगीथोपासनपसङ्खेन प्रस्तावपतिहारविषयमष्यपासनं कत८ बक्त ). व्यमितीदमारम्यते | आस्षायिर्कोतु सुखादबोधाथो । मटचीहतेषु पट- च्थोऽश्नयस्ताभे हतेषु नाशिरेषु कुरुपु । कुरुसस्येष्बित्यथः । ततो दुर्भि जात आटिक्याऽनुपजातपयोषरादिक्ञीव्यञ्चनया सह जाययोपरितिरै नाम- तशचक्रस्यापत्यं चाक्रायणः। इमो दृस्ती तमहंतीरीम्य श्वरो दस्त्यारोदो वा हस्य भ्राम १भ्यग्रामस्तस्पिम्मद्राणकोऽन्नालाभात्‌ । द्रा इर्सायां गतो। कुरिसितां गतिं गतोऽत्यावरथां पराप्त इत्ययः । उवासोषितबान्कस्यचिद् हमाभ्चित्य ॥ १॥

अथो्रीधाक्षरेपा्नस्यानकधेोक्ततवाद्रक्तव्यानवद्तेष्परपाठकपरिसमघ्रिव य॒क्ते- त्य शङ्कचाऽऽह-उद्री थाति । इदमा खण्डान्तरं पराषद्यते | प्रस्तावोद्यपासनं बिव- कषितं चेत्तदेवोच्यतां किमनया वथयेःयाशङ्चाऽऽह-- आख्यायिका त्विति । मटय्यो मर्नदेतवोऽशनयः पाषाणदृष्टयो वा । ततः सस्यनाशादित्येतत्‌ | सर्वतः एवैरसंचारेऽपि न ग्यभिचारशङ्कति दश्चयिहुमायिवियेति विशेषणम्‌ | प्रद्राणकपद्स्य त्रि यापदेन संबन्धः । कुस्सितग तिप्रा्यं हेद्रन्ालमादिति । प्रद्राणकशब्दाये घातुप- न्यासद्वारा कथयति-द्रा कुत्सायामिति ॥ १॥

1, क~ (र शे

स हयं कल्माषान्खादन्तं विर्भिक्षे त९ होवाच । नेतोऽन्ये द्यन्ते यचच यें म इम उपनिहिता इतिं ॥ २॥

सोऽन्नायमटक्निभ्यं कुरपाषान्कुत्सितान्पापान्ख। दन्तं भक्षयन्तं यच्छ. योपटरभ्य बिभिक्षे याचितवःन्‌ । तद्चुषस्ति दोबाचेभ्यः । नेतोऽस्मान्भवया भ्यमाणादुच्छषटराशेः इुस्माषा अन्ये न विधन्ते । यद्ये राश्चो मे ममो. १निहिता; भरकतिप्ता इमे भजने 1 करामीस्यक्तः प्रत्युबाचोषस्तिः ॥ २॥

कयोः == कभक ~ --- -- ---

१ग.द. ज. ट. टिक्यः पतः 1 २ष.टच ठ.डइ. ढ. कासु । ३३. "च्यो विदु. तोऽश्च° । ४ ८, “रदस । ५८. इ. द. "दन्य ।६ ङ ॐ. इतीभ्य।

जनक र 9 भो जा-- 9 > शकाः

दशमः छ्षण्ड; १० 1 छान्दोग्षोपनिषत्‌ । ६३

यरच्छया सहकत्यथः । नत इति वाज्योपादानं तद्वयकरोति--प्रस्पादिति। यदित्यन्ययं बहुवचनान्तम्‌ । उपनिहिताः कुरार इति रेष: | तेषां खसिमे भाजने

(+ अ

प्रक्षिप्ता इति येजन। ॥ २॥

एतेषां मे दही ति होवाच तानस्मे भरग्यो हन्तानुषान- मित्युच्छिषटं १ मे पीत स्यादिति हौवाच ॥ ३॥ एतेषामेतानित्यथः । मे मदं देदीति होवाच । तान्स इभ्योऽस्मा उष्‌-

स्तये प्रददा भदत्तवान्‌ । अनुपानीय सनीपस्थपुदकं हन्त गरदाणादुपानमि- युक्तः मत्युवाच । उच्छ्ष्ठं वे मे ममेदमुदकं पीतं स्यादि पास्यापीत्पुक्त- वन्तं प्रत्युबाचेवरः ॥ ३॥ हन्त कु्माषा भक्षितश्चेदियथ॑ः || ३ ॥ न सिविदेतेऽप्युच्छिष्ट। इति न वा अनं विष्पमिम- नखादन्निति हौवाच कामो म उदपानमिति ॥४॥

दिं न स्िदेते इसमाषा अप्युच्छिष्टा इष्युक्त अ!होषस्तिनं वा अनी. विष्ं न जौदिष्वामन्डुरपाषानखादन्नमक्षयान्न त हावाच । काप इच्छा तो मे प्रमोदकषानं छमभ्थत इत्यथः । अतश्ैतापवस्यां परास्य विद्याधभय- श्नोवत्‌। स्वाटभपरोषकरसभयथस्प तदपि कम कुरवा नाऽऽपःस्पशचे इत्यभिपा यः । तस्यापे जीदिप्ं भत्युपायान्वरेऽजुगुप्षिते सति जुगुःरप्ततमेतत्कभ दोषाय । ज्ञानावलेपेन करतो नरकपातः स्यदेवेत्यमिप्रायः । भद्राणकञ्च- ब्दश्रवणाद्‌ ॥ ४॥

पिः भरत्यवचेत्याक।ङताप्वकमाह्‌ --किमित्यादिना । अनुषानामवेऽपि तुर नीवनर्‌ाहित्यभित्यारङ्य,ऽऽद-ङाब ईति । अन्योच्छिष्टकृरमाषमत्तणमुेवद्न्त्याः तेप्तात्पर्यम।ह-अतश्रेति । चाक्रयणश्य विदुषोऽभ पमतणद्शे नादिति यावत्‌ । एतामवस्थां प्राप्तस्य जी वितपदेहम।पन्येत्यथैः । विचःवम॑यश।वतो ज्ञान।द्पियुक्- ७८४।(३ प्रपन्तस्येत्थेतत्‌ । स्रात्नोपकारे प्रोपकरे च पाम५५ निम्रहानुप्रहाक्ेम- स्वम्‌ । ९तत्कपे जीवनमान्रकरणं कुत्सितं चेष्टित्‌मित्ययेः । उच्छिष्टोद्कषानप्र. तिेधश्चतेरभिप्रयमाह-स्यापी वि । एतत्करय मकष्यमततोक्तिः । नयु ज्ञानिनो यथे-

ज का, 9.9

१ख.ञ, ण्पानाय सर । २क. कवचं ह ) ३३) कन । ४ क. गणड. द, °दुपा* | ५ छ, छ, अआ. ट, "ष्यात्प्र । ६ ग, ट, एताषत्क° ।

® ^ „9 $ _ ® र ५ £ १६ ६४ आनन्द गरिदृतटकः। सवातराकर भाष्यसमेता--| ( भरयमाध्याये-

प्टचेण्टाऽब्र।नुज्ञःयते । भवम्‌ । प्तवान्नानुमतिन्वेत्यादिन्यायत्रिर्‌।दित्याह्‌-ज्।नेति । तसिन्नभिप्राये ङिङ्ं दशयति द्र णङेति । चाक्रायण प्रद्रणक्शढदृधयोगात्परम- पटमापत्तः सन्कृटमापादुच्छिष्टःनमश्चितव।निति प्रतिमाति । तथा च ज्ञानिना यथे- प्ट.चारे प्रमाणाभावःदनेकप्रमाणविरोष।च् नाप्तावत्न विवक्षित इत्यथः । ४ ॥

"किक (किर १ ञ्ज स ह खादेत्ाशतेष(जायाया आनहार्‌ सथ ^~ य्‌ ल्य @ ५२ एव सभिन्षा वष तन्धरतिगृद्य निद१। ॥ ५ ॥ तांश्च स खादित्वाऽपिशेषानतिरिष्टञ्जायाय कारुण्याद।जदहार । साऽऽ

टिज्यग्र एव कुरगषप्राप्तः स॒भिक्षा शचोमनभिन्षा छन्धानत्येतद्धमूब सत्ता । तथाऽपि स्रीष्वाभाव्याद्नवन्न(य ता.कुरमापषान्पत्युदस्तालतिगरृय निदधो निक्षिप्य, ॥ ५॥

स स्वाभाव्य पत्युरज्ञाक्रणम्‌ ॥ ५ ॥

* श. य (क स॒ ह भाव. सरजहान उदा ५हतसस्प ठक्भम्‌। व हि धन्‌ = ञ्‌ = य्‌ ५२ न्द ठ्भमा मजार २ज७ब {तस भ॑ ६१ ~^ ० ९, ® ~, क र[वज्यवणतैति ॥ ६ ॥ सत तस्याः कम जानन्मातर्पःकाटे साजदानः शयन निद्रां वा परित्यज शव्‌।च पट्याः रणया यद्यद्‌ वतेति सयमानोऽन्नस्य स्तायः ठमेमाह तद्धकत्वाऽन समर्था मत्वा लभेमहि धनपात्रं धनस्यायपू । ततोऽस्माकं जीवनं भदिष्ताति । धनलमे च कारणमाह एज।ऽस) नातिदूरे स्थानं यक््यत्‌ । यजमानत्व।त्तर१।३ऽभनप५। स यरजामा मां पज्रम्रुपलभ्य ~€ त्रः < ^~ नर < ^~ तु च ५ ५. _ न्भ ९४ > क & स२।(त११ ऋत्विक 1 भकतसकमपयाजना यदर्थो हरमततेति ॥ ६ ॥ तस्या; क५ कृराषाणां १।९रक्षगब्‌ । यक 121 कस्मान क्तं तञ।ऽऽह्‌ -परजम्‌।- नत्वादिति । रक्त यजमनत्वद्याफषटर(5तमवामित्वादयदे वत इत्यात्मनेपदं प्रयु- क्तमित्यथेः | अन्धामुपद्रप्टेवमवे कुतस्त्वा१व राज मानपष्यत्‌त्थाश्‌ङक्थाऽऽहू- स चेति॥ ९\॥ जं र त्‌ 4 प्‌ दःटं क त॑ जायोवाच हन्तं प्त दम एव्‌ कुत्म्‌।प्‌( इति ५; ~ # „ # ग मेय तान्खे(दितवाऽभं यन्ञं रिततमेयाप॥ ७॥

कि उषदुर्को = [0 १ १ ए म "य

| सि १०९३ '--क ` -- चके न+ ० > पि = „~~ ~क न 8 वि "1 ` क 1 क {श अ (~~ ज कः „द [वि ' म ~~ न 9 जा ~ क += & ~.

१ कृ, "टाचरणे म्र २ ख. ज. ड, दढ, प्प्युत्ति।३फ.म, ठ "द्रस्था" ।

दशमः खण्डः १० | छान्दोग्योपनिषत्‌ । ६५ एवमुक्तषन्तं जायेवाच हन्त गृहगे पत इम एव ये मद्धस्ते बिनि- ल्िष्ठास्त्वया करपाषा इति । वान्खादित्वाऽगम यङ्ग राज्ञो वितत विस्त्रारितम्‌- तविग्मिरेयाय ॥ ७ ॥ हन्तेत्यन्नटेश्षङ।भशेदेव धनरुनििद्वार। जीर्वनेद्‌ दुरियथः ॥ ७ ॥ तन। हतन्ति स्त।ष्यमाणनुप(प्व्र्विश स €

प्रस्तातरमुवाच ॥ < ॥ तत्र॑ च गतवाद्भत्‌नुद्ध'तृपुरषानागत्य स्तुबन्त्यास्पिनित्यास्तावसस्मिन्ना स्तावे स्वोष्यमाणानुपोपावेवेश समाप उपविषटस्तषामित्ययः | उपविरय स ह भस्तातारमकच ॥ ८ ॥ राज्ञो यज्ञ्तत्नत्यच्यते । उद्भातरेकते कतो बहूकिरित्याशङ्कयाऽऽह --उद्र।त्‌

पुरुषानिति । स्तुवन्त्यध्मिनेति सप्तम्या सवरददेशो वा निर्दिश्यते ॥ ८ ॥

प्रस्ततया दवता त्र्ताकमन्वापत्ता ता चद्बदा नभस्तो ष्परसि मूधा ते विपतिष्यतीति ॥ ९॥ हे भस्तोनरित्यापन्त्याभेमुखीकरणाय । या देवता प्रस्ताव प्रस्ताबभक्तिप- युगवाऽन्वायत्तां तां चदेवतां प्रस्तावमक्तेरवेदान्सन्१र" ६१ विदुषो मम सभीपे । तत्परोक्षेऽपि चेद्विपतेत्तस्य मूष। कममाजरेदामनविकार एव कमणि स्यात्‌ । दच्चानिष्टमविदुषापपि कमदरेनातू । दीक्षणमागेश्चतेश्च । अनपिकार चाव्रिदुष।युत्तर एव्को मागेः श्रूयेत । न च स्मातकमनिमित्त एव दक्षिणः पश्याः । यद्रेन दानेनेत्यादिश्चते! । तयोक्तस्य मयेति च विशेषणाद्विदत्समक्ष भवे करण्यनयिकारो न सवेब्ापरिदत्रस्मात्कपौध्ययनादिषु च । अनुद्गाया- रतश तत्र दरेनात्‌ । कभेमायिद्‌ामप्याधिकारः सिद्धः कभणीति मूष। ते बिपतिष्यताति ॥ ९ ॥ किमथेमामन्त्रणं तदाह-अभिप्रखःकरण।यति । विदुषः समप देवतामविद्वन्पर- स्तेष्यि चेन्मा ते निपतिष्यतीव्यप्र संबन्ध; | नन्वरनिन्द्‌ाथा। भिवरितत्वादिद्‌- त्स५।पवचनमर्किचित्करमिति चेन्नःयाह-- त॒रपरोक्तेऽपावि । तस्यत्यवद्रनस्तो- तोच्थते | म। म॒त्वार्ममात्रविदां कर्म०५धिक।र इति चेननेत्याह-- तच्चेति । तेनोभ

किष ० क

कुरुत इत्यादेश्चुतावेति शेषः । अ।वेदुपामपे क१।धकार्‌ हत्वन्तरमाद्‌-द्‌ क्षणेति ।

१ख. छ.ग. देवप ।२ज.वनेदेः २ ख. अ. ग्व ग०।र्क,. श्योनि°। ५, १, अ, द. ढ्‌, मप्यन । ६ खर ध. मन. एका । ७ करगन् ष. ई. ठ, ड. तद्‌) | ।

६१ अः{नन्द्‌गारढृतटाकसिवाठतज्ञाकरभाष्यसमता- [ (प्रथमाध्याय

तदेव व्यिरेकद्ारा स्फोरयति-- अनधिकारे चेति । तर्येव समुचचयफरत्वादित्य. थः | ननु द्सिणमागेस्य नपीकूपतट कादिसमाकरमभयुकतवद्नि दिके कमणि विद्वान वा{विकरियते नेत्याह--न चेति । यज्ञेन दनेन लोकाञ्ञयन्तीति वैरिककर्मनिष्ठा- नामनज्ञानामवं दृक्षणमागश्रवणादातं हतुमाह- यद्गनाते । इतश्चाविदषां वदत्त भाप ऋत्‌ चक नस्तित्वह--तयाक्तस्यात्‌ । दवताववनज्ञनशुन्यत्य त सूता विपतिषप्रतीत्यनेन प्रकारेण मयाक्तस्य मूध। व्यपतिष्यदिति पिद्षश्रवणाद्विद्रत्समीपे तदनुज्ञामन्तरेण कम॑ कुवतोऽपराचित्वात्तस्य कमण्यनधिकार एवेत्यर्थः । विद्वद्समीपे पनरविदुपोऽपि कमण्थिक।र)ऽस्तीव्याह्‌-न सरेत्ेति । अ्निहोत्रारौ श्रौते कर्मण स्माठेषु च वपीदूपरटाङ.दरकमद्वध्ययनजपादिषु च दिदवन्पंनिषिमःतरणापि सर्व प्मिन्काट कममाज्विदाो नाविक रऽ त्यरक्यं वक्तुमित्यथः | तत्र हेतुमाह-अनु- नेति । मगवन्पं वा अहं 3 दिषाणीत्यादिना राज्ञ स्वकौ सकर्मनिवेतने प्रार्थनोदर्च- न।रत ए१ मय। समतिसृष्टाः सुवतामिति चानुञ्े।पडम्मादस्त्यवाविदुषःमपि करम॑ण्यि- कर॒ इयः | उक्तमथमुपत्टरति--कपमत्रेति । विद्रत््तमीपे तदनुज्ञामरुभ्घवा नालि कमान नपित्लतनिगमयितुःम१तिशव्द्‌ः | मतां ते वि१तिष्यतीत्येतदन्ते प्रस्तो.

| (क

तादय वक्थ ०१।२९१ताल्न्‌३द्‌त-परधति ॥ ९॥

भ

एपमेवोह्‌तारमवाचद्तिया द थमन्वायत्ता ता चेदावदनुद्‌स्पास मूषा ते विपतीष्यतीति ॥ १०॥ एवमेव प्रतिहतारमुवाच प्रतिहतय। देवता प्रतिहार- मन्वायत्ता तां चेद्विदन्धतिहरिष्यसि मूर्धाते विष. पिष्मतीति तेह समारनास्तष्णीमास्ां चक्रिरे ॥११।

दति च्छन्दो ग्धोपनिषि प्रथमाध्यायस्य दशमः खण्डः॥ १०॥

एवमेवेद्रःतारं मतिहनोरपुतरातेर्यादि समानमन्यत्‌ । ते प्रस्तोत्रादयः

क [ कि 1 - ~--~- ~ “~~~ यायो भ ककन के क 2 क, 1 1 शष 1, त ति ति = किरि [ ) [|

क जरी क कोक०७न० 9 = = 0 ने

-2

+ ®) 9,

१ वर. उ [मा । ५ छ. “नद्‌ ।

० । ३ ख. छ. श्श्रीतक । ४ क. ज. "तडागादि,

‡

एकादश; खण्डः ११ ] छान्दोग्योपनिषत्‌ । ६७

कपथ्यः समारता उपरताः सन्ता पधपातभगणत्तष्णामासां चाक्ररेऽन्यचा- कुषेन्तः । अ्ित्वात्‌ ॥ १० ॥ ११ ॥ इति च्छान्दारषापनेषच्छाकरभाष्ये प्रथपाध्यायस्ष टरम; खण्डः १०॥

तष्णीमित्यस्या्थमाह -- अन्यच्चेति । तत्र हेतुमाह - आथित्वादिनि । तत्तदे- वत्‌।विषयव्रज्ञ(नार्थित्वेन कम।-तरमकुवन्तश्चाज।यणामिमुग्ा स्थिता इत्यथः ॥ १०. ॥ ११॥ | इति ध्रीमदानन्दगिरिविरचितायां छान्दोग्यापनिषच्छाकर माप्यरीकायां प्रथमाध्यायस्य दृश्मः खण्डः ॥ १०

2 (पोः व [हि ति री

( अथ प्रथमध्यायस्यकादश्चः खण्डः ) ।

भथ हनं यजमान उवाच भगवन्तं वा अहं क्क, (क, = (कि न. [ | (ऋ) (ऋ विविदिषार्णाद्युपरितरस्मि चाक्रायण इति ष १ हवाच ॥१॥ अथानन्तरं दैनमुषस्ति यजमानो राजेदाच । भग्नं वे पृनावैन्तपर् विविदिषाणि वेदितुपिच्छामीन्युक्त उषरितररिमि चाक्रायणस्तदपि भ्रातर पथमागतो यदीति दावाचाक्तवान्‌ । १॥ अथ हैनमित्यादि व्यक्ररोति-अथति | प्रम्तातप्रमनीनां नेष्णीमावदिति यषः) १॥ ण, रा. स॒ हावाच भमदन्त वा जहमाभः स्वर (4 भक गह = + = विज्ये; पयषिप भगवता वा अहमद प्राशन्पसिवष | २॥ सह यजमान उवाच सत्यमेवमहं भगवन्तं बहुगुणमश्रष सतश्च कऋतव- कपेमिरासिबिङभः पयषिषं पयषण कृतवानंस्म | अन्विष्य भगवतो वा अह्‌- पवित्याऽखाभनान्यानिपानदाषे इतचानास्म ॥ २॥ चाक्रायणस्य वचनमङ्गी करोरि- प्रत्यपिति । अङ्काकरमेव र्फःरयति- एवमिति । आतिवज्धरित्यस्य ग्यास्यानमाधिक्मभिरिति । तद्थ॑भिति यावत्‌ । यदि मामादविज्यायंमनुसहितवानामि जरिमितीमानन्यान्वृतवानित्याशङ्कय।ऽऽह -- अन्वि ष्यति । २ \

---->

१ कृ, गणष. न. इ. नन्तपू1रख.घ. ङ. "वन्तं वा अदं। र ख, ज. "नस्म्यद्यप्यन्वि' ।

६८ आनन्द गिरिकृतदीका संबष्िवशांकरभाभ्यसमेता- [? परथमाध्यषे-

भगवाभ्स्तवेव मे सर्वैरालिज्योरेति तथेत्यथ तलत एव समतिसृष्टाः स्तुवतां यादेशा धनं दयास्ताषन्मम दबा इति तथेति दह यजमान उषाच ॥ ३॥

अथाप भगर्वास्त्वेव मे पप सर्वैरालिज्येकऋत्विकपायेमरस्त्बत्युक्तस्त यत्याहाषास्तः । ईित्षयथेव तर्त एव तया पूवं हता प्रया समतिसृष्टा मया सम्यक्प्रसन्ननानुङ्गाताः सन्तः स्तुवतमर्‌ । त्वया त्वतत्काय्रू । यावत्वम्यः प्रस्तोत्रादिभ्यः सर्वेभ्यो धनं दधाः प्रयच्छामि तावन्मम दधा इत्युक्तस्तयति ह यजमान उवच ।॥३॥ एवं गते किमधुना कतैव्यनमिल्याशङ्कयाऽऽह- अध्रार्धाति,। चाक्रायणानुमति श्चुत्वा मिदमिति ग्याकृटितष्‌ भरतोतप्रमतिष त्रते--किल्त्रिति | उमयानुमत्यपेक्ष्यऽ5- यम्‌ । ममाटमेनामीषां बृतत्वस्य निवृस्यवश्थाय।पित्याह-- तीति । अनुज्ञाता सन्तः प्रगतात्रादयः स्तुत कुवेतामित्य'ह -- स्तुबताभात् । अस्त्वव त्वदयं एन. मया [कष विपयमित्याशङ्कयाऽऽह-- त्वया लिति ॥ ३॥ न्दे, ¢ ॐ क त + भ अथ हन प्रस्ताताप्रस्प्षाद्‌ भरस्ततिषा बवता भस्तावमन्वायत्ता तां चेदविद्ान्भस्ताष्यसि मधा ते विपतिष्यतीति । मा भगवानवाच- भ, क, क

त्केतमा स्ता द्वताति ॥ ४॥

अथ टेनम।षर्त्यं वचः श्रत्वा परस्तोतोपससादोषरिति विनयेनोपजगाप। प्रस्तातयां देवतेत्यादि मा मां भगव्रानवोचत्प्वेम्‌ । कतमा सादेववा या प्ररतावभाक्तमन्वायत्तति ॥ ४॥

यजमानं प््युषर्तिप्रोक्तं वचः श्चत्वाऽनन्तरमेनमुषम्ति प्रम्तोता त्यक्तव्याकुश्त्वः शिष्यत्वेनोपसन्नवानित्याह-अथेति । उपगतिप्रक।रममिनयति-प्रस्तोतरिवि ॥ ४॥

क म © (५. (+

भाण शति हकच वाण हवा इमान

4 क ® , ® = क ९ [9 भूतानि प्राणमेवाभिसंविशन्ति प्राणमश्युाज्जि-

१ख.स. पेक्षया ।२ख. श्या मान । ३क. °न्तयेमथशब्द्‌ः । म । रक्‌, त्यक्छा म्या । ५ कृ, ग, ट, "टत्वं चरिः । ६ क, तर्थिति ।

दशः लण्डः ११] छान्दोग्योपनिषद्‌ । ६९

हते सेषा देवता प्रस्तावमन्वायत्ता तां सेदविद्न्परा- रतेष्यो मूर्था ते ग्यपतिष्यत्तथोक्तस्थ मयेति ॥ ५ ॥

पृष्ठः प्राण इति होवाच । युक्तं भस्तावस्य प्राणो देबतति । कथ, सागि वरजंगमाने भृतानि भाणमेवाभिसविशन्ति भयकरं प्राणमामि रक्ष. त्वा प्राणात्पतरैवोल्निहते भ्रणादेबोद्च्छन्तीत्यये उत्पत्तिकःटे । अतः षा देवता प्रस्ताबमन्वायत्ता तां चेदविद्वसन्वं पास्तोष्थः भ्रस्तवनं परस्ताब- कति छदवानासि यदि मधौ शिरस्ते व्यपारिष्यद्िपतिवपमविष्यत्तथाक्तस्य पा तरकार मूर्धा ते विपतिष्यतीति | जकूवया साधु छतम्‌ । मया ।रिद्धः कर्मणो यदुपरममकार्षाीरित्यभिभायः॥ ५॥

प्रतिवचनमादाय प्रश्ब्दसामन्यं गृहीत्वा तात्पयमाद-- पृष्ठ इति । कथमिह णश्चन्दार्थो निश्चीयतामित्याशङ्कयात एव प्राण इति न्यायनाऽऽह- कथमिति । णार्मनेव संविश्चन्तीति पूर्वेण संबन्वः | प्राणज्घन्दाथेश्य प्रमातमत्वेन निर्णीतः वमतः- बदाः । चेच्छब्दार्थो यद॑त्युक्तः । मया तथोक्तस्य मूधौ ते विपतिष्यतील्येवमु र्य तव तत्का रवापराघाषस्थाया` मूधा ग्यपतिष्यदेवेति योजना | प्रमादस्य मह्‌. स्वया परहृतत्वादित्यत शब्दाः ॥ ९ ॥

अथ हनमृद्रतो पस्तादोद््‌। तयां देवते द्रीथमन्वायत्ा

तां चेदविद्।नद्व स्यसि मृधां ते विपतिष्यतीतिमा

भगवानवो चर्कतमा सा देवतेति ॥ ६ ॥ तथो द्राता पप्रच्छ फदमा सोद्रीयभक्तिमनुगताऽन्वायच्चा देवतेति ॥ ६ ॥ ॥ ९ ॥

आदित्य इति होवाच स्वणि ह वा इमानि भृता

न्या दित्यमुचेः सन्तं गायन्ति भेषा देवतोद्रीथम-

१यअ.म. ष्ठे । अ । इ. उ. ठ. श्लेसाः।२ख. घ.च.न. ्तः साः ।२अ.घ. ड, म्‌. इ, ढ, दृतं त्वया । म ।

त आनन्दगिरिटीका संबिवशंकरभाप्यसमेता- [1 प्रथमाध्याये

न्वायत्ता तां चेदविद्ानदगास्थो म॒र्धाते व्यपति. ह्य तथो करस्य मयेति ॥ ७ ॥

पृष्ट आदित्य इति होवाच । सबाणि हवा इमानि भुतान्यादित्यमुः रूध्व सन्तं गायन्ति श्वब्दयन्ति स्तुवन्तीत्यभिपायः । उच्छन्दसापाः तमश्न्दसामान्यादिव प्राणोऽतः सैषा देवतेर्यादि पूवत ॥ ७ ॥ यथा प्रशब्दप्तामान्यास्प्राणः प्रस्तावदेवतत्युक्त तथ।ऽऽदित्य'द्रौ थयोरुच्छब्दप न्यदु द्री थदेवताऽऽदित्य इत्याह--उच्छन्देति । उक्तपामान्यपरामशर्थो शञ्द्‌ः ॥ ७ ॥ # (क वैः ॥ ® £ € ® अथ हैनं प्रतिहरतोपसतसाद प्रतिहतंया देवता प्रति-

क. क क्न

हारमन्वायत्ता तां चेदविद्रान्प्रतिहरिष्यसि म॒र्धा ते विपतिष्यतीति मा भेगवानवाचक्कतमा सा द तेति ॥ < ॥ _ एवभेवाथ देनं प्रतिहर्तोपससाद कतमा सा देवता प्रतिहारमः

यत्तति | ८ ॥

एवमेव परते तृषदुद्र तृष्य | चरत्विरम्यां प्रस्तावे द्वीथदवतयोर्वज्ञानाः

यमदह्मन्दाथः 1 < ॥ अन्नमिति होवाच सवाणि ह वा इमानि तान्य समेव प्रतिहरमाणानि जीवन्ति सेषा दवता प्रति- हारमन्धायत्ता तां चेदविद्रान्पत्यहरिष्यो मूर्धा ते व्यपतिष्प तथो कस्य मयेति तथोक्तस्य मयंति॥९॥

इति च्छन्दग्योपनिषरि प्रथमाध्यापस्पेकदशः खण्डः॥ ११

पृष्टोऽक्नमिति होव्राच । सत्राणि ह वा इमानि भूतान्यन्नपेव त्मानं प्रति सर्शतः प्रतिहरमाणानि जीवन्ति । सेषा देवता प्रति सापान्यासतिहरमक्तिमनाता । समानमन्यत्तथाक्तस्य मपोति । प्र

१ख.ग.ध. ड, च, ञ], ठ, ड. 'वणीमार ।

दशः खण्डः १२1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । ७१

वोद्रीथपतिहारमक्ताः भाणादित्यान्नदृटटयोपासीतेति समुदायाः । प्राणा. द्यापत्तिः कर्समृद्धिवां फरमिति ॥ ९ ॥

इति च्छान्दोग्थोपनपच्छांकरमष्ये मथमाध्यायस्येकादश्चः वण्डः ॥ ११॥

कथमनस्य प्रतिहारत्वं त्दाह-सव्‌ाणाति । तां चदविद्वानित्यायन्यदिव्यच्यते । यथोक्तस्य मयेयेतदन्तमिति रोषः | कीदगुपरासनमस्िन्प्रकरणे विवक्षितमित्याश्च ^~ (~ ° _€९ ङ्याऽह-प्रस्तावेति । उप।स्तित्रयघ्य फठ दृशेयति -प्राणाद।ति ॥ ९॥

(क न | प

३।त श्रमद्‌नन्द्‌मरवर्‌चरताया छन्द्पितषच्छकर्‌ १५५८२ कया धपाध्ययस्यक (दशः खण्डः | १२१॥

( जथ प्रथमाध्यायस्य द्वादशः खण्डः ) ।

अथातः शव उर्रथस्तद्ध बको दासथो ग्छावो वा मेत्ेयः स्वाध्पायमद्ाज ॥ १॥

अतीते खण्डञऽन्नाभाप्निनिमित्ता कष्टावस्थोक्ताच्चिषटपयुषितमक्षणलक्षणा सामा भ॒दित्यन्नलाभायायानन्तरं शचीवः श्वमिदे उद्धथ उद्रानं समातं; भ्रस्यते । तत्तत्र ह किल वको नामतो दरभस्यापत्यं दारभ्यो ग्ल्रीवा नामतो मिन्रायाश्वापतयं भेत्रेयः। बाच्ब्द्श्चायं। दचयुष्यायगो हसत । वस्तुव षये क्रियास्व विक्ररपानुपपत्तेः । द्विनामा द्विगाज इत्यादे हि स्मृतिः। द्यते चांभयतः पिण्डमक्त्वम्‌ । उद्वयं बद्धचित्ततवादषावनादराद्रा वाशब्दः स्राध्याययेः; । स्वाध्याय कत प्रामाद्धदिरदरत्राजेद्रतवान्विविक्तदे- शस्थोदकाभ्थाशम्‌ । उद्रवाज परतिपाङयांचकारेषि चेशवचन।टि ङ्कगादेकोऽ- सादराः । शोद्धीयकारपरतिप नादः स्वाध्यायकरणमन्नकामनयेति छ- पत हत्यभिपायतः ॥ १॥

पर्ोत्तरखण्डय); सगतिं दशयन्नुपासनान्तरं प्रस्ते ति-- अतीत इति । अन्नकम-

© ^

१क्‌. ठ. 'ानाक्तिः । ग. पाखाम्निः , फ. च. "च्छिष्ट ।३ क.ग.घ. ड. ६. ड. भन्न छि 1४ ग. च. म, ठ. दह्म्यस्याः । ५ख.ज. णवो ना ।६ख.च. ज, ठ. “दि स्मूर। ७ ख, च. ज. ट. स्मतिर्द्‌ । इ । ८ल.ग.घ.च.अ, ट, इ, ध्याधम्‌ । स्वाः । ९क.र.ठ. ग9यासम्‌ । १०्ख, द. छ. ड. ड, शश्ष्यतऽिण। ११क, श्रयोऽन्तःस्वाः। ख. ध, इ, छ, ६, ड, प्रायोऽतः ।

७२ आनन्दगिरिढृवरीकासंवरितक्ांकरमाध्यसमेता- [! प्रथमाध्यये-

स्यपिक्षितत्वमतःशब्दा्थः । प्रकारान्तरेण द्धीथोपासनमन्नकामस्य प्रस्तुत्य प्रतिपत्तिसो-

9 (५,

क्याथमास्य।यिकामाद्ते-उत्तत्रेति । न केवरं द्ट्मस्यापयं किंतु मिश्रायाश्वति |, क ^> क ट €

चाः | नच प्ता दूट्मघ्य पत्नीति यक्तम्‌ । तथा पति मेनरेयपदस्य वेयथ्यात्‌ ।

१५ (५

पटन्यन्तरापत्यत्वव्याव्र्यथेमे।ते चेन्न । प्रयोजनामावान्‌ | नन्वत्र वाश्ञब्दद्द्ब्रृषा

विव्तिताविति चेन्नेयाइ-३। ४३ इति । कथं पनदरमस्यापत्यं बकस्तदभायोया मित्रायाश्चःपत्यं॑भविदुमत्सहते तत्राऽऽद-द्रयागुष्यायणो दति । चैकितायनो दारभ्य इत्यत्र क्तमेतदिति सूचयितुं हिशब्दः । उदितानुदितहोमवत्केषाचिदूष्टया बको ऽसावन्यषां म्टाव इत्यकस्मिन्नपि विकलो मविष्यति नेत्याह-३.।।११य ३।१। कथं पुनरिना मानमेकस्थेवर द्विनामत्वा्द्ग क्रियते तत्राडऽह-द्विनामेति । इत्यादि- वक्यं रमृतिद्पं पमैशाल् प्रतिद्धमित्यथः । द्विगो ्त्वमेकभ्य काकेऽपि प्रतिद्धाभ- त्याह-दइयते चेति । यतः सुतो जायतते येन चायं मेषे गृह्यते तयेरभयेरिष्य।- ह~ उभयत ति । ८ उमयेरप्यपतावृर्वष; पि०डदाता च धमेतः ' इति सरन्ती त्यः | दारम्ाद्न्यो भेत्ेय इ"्यहाकृत्याऽऽह--उद्वथ इवि । तदुषाक्त। तात्पय- मृष.वनाद्रे हेदुः । तस्मादषित्रयम्‌१६यं व। भिवक्ितमित्यय॑; । पस्त.नपरयोतनार्था वाशब्दः | श्रोतो वाशब्दम्ताहि किंमनमित्याशङ्कय पाठाृन्पन्न तस्य फटमित्याह- बाह्खब्द दाव । +जस।त गकं व्याद्या१ स्वाध्यायामत्वाद्‌ व्याचष्ट स्वाध्याय 1५॥त । यदुक्तमृषिरेके बक।[\शब्दरच्यत इति तत्र लिङ्गमाइ--उद्रवाजेति । शुनामृद्रथः श्वोद्रीथस्त्काठध्य प्रतिर प्रनीक्षणमृषेदर५ते तेषां चोदधानमन्नाप दरषेरपि स्वाध्यार्करणे तदथमित्वाह-श्वोद्रः येति । यथ क्ता५वाचिरब्दाभ।व5१ साम द्यम मातात्वाह-अभिपाव्त ६६३॥ १॥

तस्मे श्वा श्वेतः भ्रदुबषुव तमन्ये श्वान उपरम त्थ। चरन्न न भगदानगाम्रवशनायाम वा इति ॥२॥

स्वाध्यायेन तोपिता देवतरपं१ा श्वरू५ गत्वा शा मेतः सस्तस्मा रषये तद नग्रह।य मादु बमृव प्रादुथकार । तमन्ये छं श्वान कष्टकः श्वान उपसमेत्य च रंक्तवन्तोऽत नोऽस्मभ्यं भगवानागायत्वागानेन निष्पाद्य- स्वत्यथः । स्यमणं वागदयो वा पराणमन्वन्नमुजः स्वाध्या

| 1 आ म १ यि 9 प 9 रि क क , श षा 7 क । द (क 1 क ए 0 शा 1 १) "0 0 क कक ++ ~ ~क - जीय 9. क अ

१७, ६, दष्म्यस्या ।२ग.छ,ञ], ट, दृ्भ्यस्व । ३ग.छ. म. ट, गदृर्भ्यस्या । डफ, ग, ट, "यान्ता । ५ ख, ग, छ.म. ट. ण्व्यायाथमि०।\क. ग्या भवता ।ज७ ख. छ, अ, यह । ९ क. कद्वदः श्वाः । ९५ खरग. ध, द. छ, द. ठ, ठ, मुखं प्राः ।

द।दश्ञ. ण्डः १२] छान्दोरयोपनिषतु । ७३

यपरितापिताः सन्तोऽलुगरह्णीयरेनं स्वरूपमादायेति युक्तमेवं प्रतिपत्तम्‌। अश- नायाम व्‌ बुमस्षदाः स्माद इत ।२॥

तस्मा इत्यादि ग्याचष्टे- स्वाध्यायेनेति । श्षुका; क्षुद्रकाः शिशव इति यावत्‌ । श्वतः श्वा काश्चिदिर्दवता वा । अन्ये च श्वानो देवता ऋषयो वेत्युक्तम्‌ । सप्रति भिवक्षितं पक्षमाह--मुखूयेति । तमूचुरिति सबन्धः । तानेव तिशिनशि-- माणमन्विति । पर्यप्राणप्रहितवागादिग्रहं हेतुमाह--स्वाध्यायेति. । अन्यथा वाक्धमनिध।रितायै स्यादिति मावः । किमित्यन्चं भवद्धचो मय। रपद्यते न हि भव ताभमोक्तुणा तेन कत्यमस्वीत्याश्ङ्कय त्वजिष्ठचतनद्ररेणास्माकमयि मोगत्षिद्धभव-

मित्याह- अश्चनायाम वा हृत्यादिना।॥२॥

तान्होवाचेहेव मा प्रातरुपसमावातेति तद्ध बको दलयो ग्डमो वा मेत्रेयः प्रतिपालयांचकार ॥३॥

एवमुक्ते श्वा श्वे उवाच तान्धयुद्धक।ञ्श्ुन इहेवास्मिन्नेव देशे मामां पातः प्रातःक!(क उपस्समीयातति । दे८्५ छान्दसं समायातेति प्रमाद्षाठोवा। प्रातःकारुकरणं तत्क।छ एव्‌ कः^व्याथम्‌ । अन्नदस्य वा सवितुरपराहऽना- भिमुरूयात्‌ । तत्तमेव ह बको द्ारभ्यो रकाबो ब्‌ भजेय ऋषिः मरतिपाल्ा- चकार भ्रतीक्षणं कृतवानित्ययः ॥ ३॥

| अ

किमेति प्रात.काठप्रतीक्षण कतं तत्रा 5ऽह-प्रातरिति । उद्रनस्येति चेषः। 97:. की [छप्रततणक्ररणे कर गान्तरमाह- अन्नःस्षाति | तस्य वृष्टिदरराऽन्नदत्वं द्र्ट

(प

व्यभ । तद्धत्यादि व्याचष्टे--तत्तत्रेति । ऋषेरन्नकरामत्वमितऽवगनम्‌ ॥ २ ॥ ते ह यथेवेदं बहिष्पवमानेन स्त।ष्पमणाः सशून्याः सपनम त्पेवमासप्पुस्पे ह समुपविश्य ।६ चक्रः ॥४॥

= क द, 9 ९ ^~ (>

२ भ्व्‌।नस्तनेवाऽऽमम्य जष्षेः सप यथवेह कभणि बहिष्पवमानेनं

स्तोत्रेण स्पष्पमाणा उद्रत्पुरषाः संरब्धाः स्लप्रा अन्य।>११५ मुखेना-

१६. ङ. च.ठ.इ.ढ भ्मवु*!२छ. “रित स्या । ३क.ग. च. ट. भमुक्तत्रन्त\। स

शवा , ड. °मुत्तषृन्तः । श्वा 1 उ, °मुक्तवतः।श्वा,४ ख.ग.ध. ड, च. ठ, ज. इ. ठ. 'तंस्तान्ध्वुः ।

५८. कनुवाचदल्युन । \ ष. च. ग्त्यु छ । ज कृ.सखन्ग, घ. च.ज. ट. इ, वृ स्प न्ति! एवं सुः । न

१9

® ® 6९ ® # ९ ०६ ट ६ ७४ अः.नन्द्गिरिकृतटीकासवल्तिर]करमाप्यसमता- [ {्रथन्याय-

न्यान्यस्य पर्छ ग्र त्वाऽऽस्छपरखप्तबन्तः परिच्रत्ण पतवर ३६५; | त एवं संखृप्य सपुपविश्योपव्ष्टाः सन्तो [द चक्रु{हिकारं कृनचन्तः । ४॥ ते हेत्यादि व्याकरे।ति--ते शवान इनि । सण््षमापिपपुरिति तबन्धः | उद्वतु-

पुरुषा हृत्यध्वयुपमुखा यजमानपवन्त। गृह्यन्ते । अन्योन्य सटघ्नाः सपन्तीति शेषः ॥ ४ ॥

“$ श. द दकं [

अ। २मदारेमा पवारेमारे द्वा वेरम्‌; प्रजप्रतः

सविता २५ननमिहा २५ऽ६ह्‌रदनपते ३ऽनमिह्‌ा २५५६.

०४ (4 (क ₹[ १५५६२२५१ ॥ ~ ॥

दति च्छन्दार५।पनिषदिं मथम।ध्यायस्प द्ददः सण्डः॥ १२॥

न भ

ओमदाम पिवाम दवी योतनात्‌ । वर्णं। पगाञ्जगतः | भरजपतिः पाठन।(तरज(नाभ्‌ । सविता परत्तविनत्वात्सनस्याञऽदित्य उच्यते । एते पयथेः स एवमत आ{दत्य।ऽननमस्मम्यभदाऽऽदरद्‌ाहुर।त्वाति । त एष्‌ हं कृत्वा पुनरप्यृचुः-स त्वं हैऽनपप । स हे तवस्यान्नस्य प्रतसावेतृत्वात्पतिः। न हि तत्पाक्रन विना प्रमृतमन्नपथुभात्रम५ जाग्रत प्राणनम्‌ । अप।५न्‌- पतिः । देऽन्पमेऽनमस्मम्पनमिद्‌।3दगाऽ०्द्रतत । भन्प्स अद्र८वः। उति ॥ ५ | इति च्छन्द ।पानष्च्छांकरमाप्य प्रथमाध्यागरस्य द्रारशः खण्डः ॥ १२॥

क रस्वरूपमाह-- आमित्पदिना । तिवारन(कारे गानायनुचरितः । अद्‌ रान करवाम । पिब्ःम पानं केर१।मेत्यतत्‌ । ३।तराठ [टक)रप्तमप्त्यथ; | अन्नप्र- सवितृत्वमा देव्यस्य प्यति न ह | ददति ५क7द साकति. । अकरः समि- तप्राथन।मन्वपतम्‌प्त्यनः । म तसपिप^ वा समाप्त तेतिषदम्‌ ॥ ९ +

इति श्ीमदानन्दगिरिविरचितायां छान्दरग्योपनिपच ग्र कर्‌ भप्यटी कायां प्रथमाध्याय द्दशः सण्डः | १२॥।

षम चयण कणििग्धछ

( अथ प्रथम।प्यायत्य त्रद्द्यः रन्डः ) ।

भक्तिविषयापासम सापयन्‌ वद्धवित्यतः सापावयव।न्तरस्तोभाप्त-

१ य्‌, धञ्‌, च्छपृु } > इ. च्‌. द, वरणाः ।\ ३ स्यू । ४, इ अ क छि

राथमोत्रिर । ५ क. भमु 1६ ख छ. ज. प्त्यवं चपि । ज क. द. बन्धमिः।

ज 9 ० > धरयाद्शः सण्डः १६ | छान्द्‌(ग्यापनषवु | ७५

थ 1 ) क ५ ) ® 9 द्र रविषयान्यु(्यु)पासनान्तराण सहतान्यपदि8पन्तऽनन्तर्‌ सामावयव्रसबद्- त्वाविशषात्‌-

, वि क, ॐ £ 5 अयं वाव लोको हाउकरो वायुहौइकारश्वन्दुमा अथकारः । आत्मेहकारोऽभिरी कारः ॥ १ ॥

अयं बाबायमेव छोकरो ह'उक।रः स्तोमा रथनरे साज्ि परसिद्धः--इय वे रथंनरमिति । अस्मात्संवन्धस।पान्याद्वाउकारस्तोमोऽयं रोक इत्येवमुपा- सीत । बायुहाकःरः । वाददेव्य सामनि दईकारः प्रसिद्धः । बःस्वप्पव- न्धश्च वामदेव्यस्य सास्ना योनिरिति । अस्मर्सापान्याद्धादकार वायुह्‌ एयो पासीत । चन्द्रमा अथकारः । चन्दर्ए्याऽथकारमपासीत । अक्षे हीदं स्थितम्‌ । अनात्मा चन्द्रः यक्राराफारमामान्याच्च | आत्पहकारः । इदति रताभः प्रत्यक्षो ह्यःत्मेति व्यपादरहस्ते ¦ इनि च स्तोभः। तत्सामान्यात्‌ । आघ्रररकारः | इनिधनानि चाऽञ्म्ेयाते सवोण सापानीत्यतस्तरसापा-

न्यात्‌ \। १॥ ननु माक्तपबन्धानामुपापतनानां नीतत्व।त्मरमम्तप्यत्यादवक्तम्ये क्रमनन्तरखण्डन-

त्याश्ङ्कयाऽःह-- भक्तीति । इत्यत्‌।ऽभ्मात्प ङ्गा दिति यावत्‌ । ऋगक्षराणि गायिन्त तद्वयतेरिक्तानि वार्यशुम्यानि गीतिकनिद्धचथानि सतोमक्षराणि परिभाष्यन्ते तानि च कमोपुवेनिवृिद्वरेण फटक्ादुपास्यानि तदुपास्तिविविपरमत्तरं वाक्य- मित्यथः । कक्ष्यमाणोपामनानां प्रत्येकं स्वातःञ्यै नास्तीत्याह -- संहतानीनि। तेषामनन्तरमपदरे हेतुमाह-- सा्ानयवाति | न चेवविधम्तामो नास्तीति वाच्य ।मत्याट्‌--रथतर इति । तथाऽपि क्रथं परथिवीरष्ट्या यथाक्तस्त।मस्यापास्वत्व 7द'ट--इयमिति । इयं 8 रथतरमित्यत्र प्रभिन्या रथ॑तरत्वं श्रतं॑प्रस्तुतश्च स्तोमो रथतरेऽस्वीव्युक्तम्‌। तथा च यनोक्तात्बन्धकूपात्ताददयालृयिवीद्या हाउशर उष- स्य इत्यथेः। .थं पुनवौयुदृष्या हँ दृकारस्यापास्यत्वं तत्र 5ऽह-वाय्वप्पबन्धश्चेति । ह।इकारो वामदेव्ये परान्न प्र्िद्धः | तस्य च वायोरणां च सैबन्ो योनिभधुनेच्छ- वतीनःमपां वायुः एषेऽत्यवतत ततो वामद्य सार्मामवादिति श्रुतेः । तस्षायथो- कताद्वामदग्यसामप्तबन्वस्तमान्यषद्र य॒दा इईकारमणपसीतेत्यथः । कथमथक.रस्य

[1 =-= ~:

--~ --- -* --~---=* - -----*- ~- ज नाध -न

© € ^=

१६ इ ठ. बन्धत्वा ।२ख. उ. ठ, 'हायिक्ाः ।३ख. ड. हायका । ४ ख. ड ज, ड. ठ. “हायिका"। ५ इ. 'स्मात्सवन्धाद्धा ६ ठ. द्‌ सव स्थिः । ७ख.घ.ड.च, न, ट. सत्माचवच 1 ८च.उ. द. रतोभोप्प्रः 1 ९ य. ज. ननि धनानि चा*। १० क. भ्नां ज्ञात । ग. ट. “नां जत । ११) क. तत्राऽष्ट्‌" । १२ ख. ज. हायिका" । १३ ख. ग. ज. हापि. क । १४ ख, =. 'म्षुरव । १५ स. ज. दायिक।°,

७६ आनन्दगरिषृतदीकसंबह्ितर्ाकरमप्यसपेता-[! प्रथमाध्याये

चनटृष्टयोपाप्तनं तत्राऽऽह--अन्न हीति । तथा च यकारप्तामान्यादययेोक्तेषा- स्तिपिद्धिरिति शषः । थकारवद्कारप्तामान्य।च च द्रदश्याऽयकारमपा तैतित्याह-- यक।राते | अथकार त।वद्वयक्त) ऽक.रो नात्मनि चरद्रपस्यपि सोऽस्तीति तयक्तं यथाक्तमुपासनामत्यथंः । प्रथममप्रत्यक्ष; पश्चात्प्रत्यक्षीभवन्ञिति शेषः । तत्सामान्प. भिहेति व्यपाद्रियमानत्वं तमाद्‌ तमद हेरिहैति स्तोम कीव्येत्याह-- तत्ख।(मार्पा. दिति। अश्रिर्टसकारास्ये स्तामाक्षरे करटव्येत्यत्न हेतुमाह- रनिधनानीति । ईकारो निधीयते येषु प्तःमसु तान्यस्नेयानि प्रप्िद्धानि ) तथा च तेषभ्चिर कारशचेत्य-

= €

भय।भागदुस्मात्ाटशयादौकारमञचिदृ्ट्योषसंतेल्यथेः ॥ १ ॥

आदित्य ऊकारां निहव एकारे द्श्वि देवा आहारिकारः प्रज।पर्तिदिकारः प्राणः स्वरोऽन्नं या वागविराद॥ २॥

आ।।दत्य उकारः । उचचरु्ध्वं सन्तमादित्यं गा्ै््यूकारथायं स्तोभः । भ द्‌त्य्द्वत्यसाश्न रताभ ऊ दइरयादत्य उकारः । नहव त्यदहन मकार; रताभः । एहीति चाऽरह्वयन्तीति तत्सामान्यात्‌ । विश्वे दवा ओदहा- कारा दश्वदेव्य सान्न स्तामस्य दशनात्‌ । परजापातिर्हिकारः। आनिरु वत्या ्ुकारस्य चानव्यक्ततवात्‌ । माणः स्वरः । स्वर इति स्तोमः । पराणस्य च स्वरहतुत्वसामान्यावु ।अन्नेयाया इति स्तोभोऽन्नम्‌ । अन्नेन दीदं यात्ार्यतस्तःसामःन्यात्‌ । वागिति स्तोभो विराडन्नं देवताविशेषो वा । वराज सान्नि स्तोभदश्चनाच्‌ ॥२॥

उक!रमा'दत्य दया कथमुपासीतेत्यार ्याऽऽह - उच्चरिति । ऊकारादित्ययोरवि. धान्त्रण साररयमाह-- आदित्येति । एकारसामःन्यान्निहवरष्ििकारे स्तामे कथ- ठ नह्य ईत्यादना । जह्‌ स्कारस्य [दश्व.श्वोद्‌वदृष्ट्यापारतो: हेत१ाह- च वहव इत | प्रजापरतिटष््या ।हकवरापास्यत्वे हेतः आनरुक्त्णद्विति | १।९१।त11द्रूपण नर्क्त्यारषयत्वात्प्रजापतेपत्यथः । अग्यक्तत्वाद्रपादिराहितत्वादि. पवयः । प्राणस्य चति चकारःत्स्वरस्व चत्यथः । स्वरहंतुत्वे तान्नवेतकत्रन तदा. त्मकत्ठम्‌ | अक्तं या इति वक्यं व्यचष्ट या ३1 |रन्रदृष्टिया इति स्तोमे कर्त

१ख. ग. छ. ट. सोऽस्ति त०।२क.ग.ज. स्र दोईका* । ३ क. “यन्तीद्युका° । भ्खन्यस. त्यवारसा '५ कृ.ग.च.ट. ८, भ ई।६८. "ति व्याऽऽदव०५७कृ.ग, ०.८. हका । ८ ध. द, ८. इ, द, श््यष्वः।२९कृ.ट ६1६ ।

» क

त्रयोदशः लण्डः १६ 1 छन्दोग्योपनिषद्‌ । ७७

कर क | क क

येत्य हेट्‌माह-- अष्नेति । विर द्द्टिवागिति स्ताभ कार्यत्यत्च हतमाह-- वरानन हति ।;२॥ अनिरुक्तञ्चयादगः स्तोभः संचरो हकारः ॥ ३ ॥

€

9 अनेखत्त-घ्यक्तत्वाददं चदं चति निवक्तु न इक्यत इत्यतः संचरो विक्षस्प्यमानेस्दरूप्‌ इरययेः । क) ऽसादित्याई- ्रयादश्चः स्तोभो हकारः, अष्यक्त.। ह्ययम्ताऽनिस्क्तावश्चष एवापास्य इत्यभिप्रायः \॥३॥ अनिरुक्तः कारणाःमा । तस्यानिरुक्तत्वं साघयति- अग्यक्तत्वादिति । मस चानेका कायङ्पेण सचरतीति सचरः ¦ हुंकःरोऽपि श.ख भदन विरवेरप्यमानस्वस्- पस्यादश्चश्चायं वावेत्यारम्य गप्यमानरहतश्च कारणदृष्ट्या हुक रम॒पाप्वीतेत्यथै; | उक्तमवोपपाद्यति- - अध्यक्तो दीति | तत्न विकर्ष मानत्वं हतुः ॥ ३ ॥ स्तामाक्षरोपासनाफटमह- * श ॐ ® भ व क दग्पेऽस्मे वाग्दोहं यो वाचो दोदहोऽन्नवानन्नाद्‌

® 9 ०५

भवति य एतामव्‌९ साम्नामुपनिषदं वेदोपनिषदं वेद ॥ ४॥

ॐ क = क र

इति च्छान्दोग्योपनिषदि प्रथमाध्यायस्य चयोदशः खण्डः॥१३॥

इति च्छन्दोग्यापानिषद्रह्यणे प्रथमाोऽध्परायः समाप्तः ॥ १॥

दुरेऽस्मे वाग्रोहमित्यादुक्ताथम्‌ । य एतामेवं ययोक्तरक्षणां साम्नां सामावयवस्तोभाक्षरविषयामुपनिषदं दसन वेद्‌ तस्मतययाक्तं फरपि- त्यये; । द्िरभ्यासोऽध्यापरेप्प।प्त्यथः | रामावगवविषयोपासर्नाविने- षपारिसमाप्त्यर्था वे ॥ ४॥ इति च्छन्दोग्योपनिषच्छ।करष्पे प्रथपाध्यायस्म त्रयोदशः खण्डः ।१३॥

क्व (^ , 9

इति श्रीमद्रोविन्द भगवत्पज्यपादशिप्यपर पदंसपरिवाजकाचायश्रीमच्छं. फरभगवत्पादकृतां छन्दोगयोपनिपद्विवरणे प्रथमोऽध्यायः सपाप्रः॥ १॥

1 | -------+ + 2 मि

१ख.घ.ड. ण्ट वेदं वेति, ग.अ.ठ.ष्द्‌ च्वेद्‌ 1 २क. घ. ड. ट, ग्कट्पमा।३ क. ग. ह.ट. ठ. ड, ठ, इहु । ४ क, "कल्पमा" ५ कृ. ट. वेदति ॥४॥६ग.घ.डग्च, ट्‌, 2, इ, "नाश" । ५ कृ, “प्ययं ईतिचब्दः ॥ ४ ॥

७८ आनन्द गिरिृतदी कासबितशांकरभाष्यस्मेता- [र द्विती याध्याये-

नैतानि व्यस्ताम्युपापनानि । प्रत्यकं फलश्रवणात्‌ । समस्ते पुनरकमिदमुपापन- मेकफरत्व।दित्यमिपरेत्याऽऽह- स्ताभाक्षरेति । उपनिषदं वेद्‌।पनिषदुं वदत्यावृत्त- स्तात्पय॑माह-ट्िर भ्यास इति । प्रथमप्रपाठकम्यास्यःनप्तम।प्ावितिशन्द्‌ः ॥ ४ ॥ इति श्रीमद्‌।नन्द्गिरिविरचितायां छन्दोगधोपनिच्छ)करमाप्यर्दकायां प्रथमाध्यार्स्य त्रयोदशः खण्डः ॥ १६३ ॥

इति श्रीमत्परमहपपरेत्राजरकश्द्धानन्दपञ्यपाद्‌रप्यमगवद्‌।नन्दन्ञानक्रत्‌।यां छन्द रयमाष्यटीकायां प्रथमोऽध्यायः समाप्तः | १॥

( अथ द्वितीय।ध्यायस्य प्रथमः खण्डः }।

ओमिस्येतद्षरमित्यादिना सामावयवविषयमुपासनमनेकफटपुपादष्म्‌ । अनन्तरं च स्तोभाक्षरविषयमयुपासनपुक्तम्‌ । सवेथाऽपि सापेकदे शसं वंद्धमेव तादेति | अयेदान। समस्ते साम्न समस्तसापावषयाण्वुपासनाने वह्यामी- त्य।रमतेश्रुतिः। युक्त ह्यकदेकोपासनानन्तरभकदेरिविपयमुपासनपच्यत इति ।

<> । समस्तस्य खलु साम्न उपासनरसाधु ग्रत्लु साधु तत्तामेत्याचक्षते यदसाधु तद्षामेति ॥ १॥

समस्तस्य सवावयवविशिष्टम्य पाञ्चमाक्तकस्य साप्तमक्तिकस्य चेत्यथः। खटरिवति वावेय!ंकारार्थः | साम्न उपासनं साधु । समस्ते साम्निसपु दृ्टिविधिपरत्वान्न पृोपासननिन्दाथत्वं सधुशब्दस्य । ननु पूदत्राविद्यमानं साधुत्वं सप्स्ते साम्न्यमिप्रायते | न । साधु साम्त्युपास्त इन्यपसंद्यराव्‌ । साधुश्चब्दः शोभनवाची | कथमवगम्यत हइत्याह- यत्खलु रके साधु शोमनमनवयं प्रसिद्धं त्त्समेत्याचक्षते कुश्छ।; । यदसाधु तिपरीतं तद्‌. सापरति ॥ १॥

४९

पवे¡तरप्रप.ठ्योः सगतिं द्र्यति-आपित्येतदित्यादिना । सर्वथाऽपि सामावयवविषयतवे स्ते।मा्षरवेषयत्वे चत्यथ॑ः | इतिदाब्दो हेत्वथ॑; | यस्मादेकदेश

५ भे,

१ख.ध. ॐ ठ. ज. ठ. "दि साः ।२ख.घ.ञ. ट. ठ, ठ. ववन्धमे।२३ग. ट्‌. "रम. नेकदेशवि* । ४ स. घ. ठ, च, ज. ववाक्तापा।

प्रथमः ण्ड; १ ¡ छन्दोगपो निष्‌ । ७९,

पिप प्ण्युपाप्तनानि वृत्तानि तस्नन्तनि प्तमस्तमिषयाणि वकञ्यानीत्ययः | एक शोपास्तिर्पारूप्नन्तनृमथश्चठदाथः | कयमु वक्ष पमःणेपातनयोरिदं पवष. त्।55- ह-- युक्तः दाति | समस्तस्योप।्तनं प्ताध्विति वचनाद्वयवाप।्॑नं निन्दितत्व(दननु- छेयमित्याश्चङ्कयाऽऽह- समस्त इति । अयादस्ि निन्देति शङूते- नन्विति । पुवत्र।पि स्ाधरु.वस्य विदमानस्थव विशषणत्वेनानुषाद्‌।नानन।थ।द्पि निन्दति परिहरति- न साध्विति । यत्ववत्यादे व्वारूपातुं पातनिकामाह--सरापुशब्द्‌ इति । व कयमवत्‌।4 थाच ~ कय{पित्यादिन।{॥ १॥

तदुताप्याहुः सा्चेनमुपागादिति साधुनेनमुषागादि-

म

त्येव तदाहुरसन्नेनमपगादित्यप्ताधुनेनम्‌प१गादित्पेव

तदाहुः ॥ २॥

= (क ॐ @ 9

तत्तव साध्वस धुविचेककरण उत।प्याहुः--साश्नेनं राजानं सामन्तं

चोपाग।दुपगतवान्‌ । १,,५६। । यततोऽसधुत्वप्राप्त्याञ्ड्ा स इत्यभिप्रायः | ० (® ~ 1 ५५ * ग शोमनाभिपायेण स धुनेनणषगादित्मेव तत्तत्राऽऽहुखाकिका बन्धना्यत्ता- धकामपहयन्तः । यत्र पुनिपययो बन्धनाद्सःधुकायं परयन्ति तत्रासा- म्ननम॒पागादिरप्सःधुननमुग्रगादित्यव तदाहुः ॥ २॥

र पनरे निवेकव.रणे कारण मेत्याराङ्कच ऽऽह-- तत्तत्रेति । विषैककरणे.प।- यमेद्‌विकल्पायेमृतेत्युमयत्न ¶१द्‌म्‌ । पतान्नेनभित्यादिन। स।घुनेत्यादिगक्यस्य पौनर- कत्यमार्‌ ङ्य व्थाख्यानभ्यःर्पेयभावान्मेवामिस्याह-श्चो भनेति । शोभनकायेदश्चने पतात यावत्‌ । त>१ ह्त्वन्त्रमहू-बन्धनादति अप्राम्नेत्यापि ठ्य चष्टे यत्रत्‌ ॥ २॥

अ थ ~ { विः > क वि क

ताप्याहः सषाम नो वतेति यत्साधु भवति

ध॒ = = ~ न ^~ साधु बतेत्येव तदाहुरसाम नो वतेति यदसापु भव्‌. ध॒ वि = त स्यसायु बतेत्येव तदाहुः ॥ ३ ॥

र \% (4 ९ # ^ । , नः त ® भ, ८ [4 @ कि अथ।त।प्य) हुः स्वसवद्यं साप नाऽरम।कं बतव्यन॒कम्पयन्तः स्त्तमि- त्याहुः । एतेत्तरक्तं भवात यत्साधु भवति सधु बतेत्येव तदाहुः । विष

[7 (1 " श । 1

१ग्‌. ट स्मप्युयन ।२६.८. च्व ¡उ३इड. च्‌. उ. टद. न्तवापा ।ग्ख. श. इड. ट. ष्ट्येवं त° । ५ख. ज. तदह) ६ क. श्ययणबः । उ ख. ड. स. ड. ड, "तापि चाऽहुः । - के, ख य॒तः स"

=+ ~~न ----- ~~ भान न न

८० आनन्दागारहृतदाकसवाङतश्रकिर भाष्य [ १ प्रथमाध्याय- येषे जतेऽपाम नो बतेति । यद्र धु भव्रत्यत्ताधु बतेत्येव तद्‌।हुः। तस्मा सापसाधुश्ब्द्‌ यारक्राथत्व सद्म ॥ २॥

कावगम्यं पाधुत्वमप्ताघुख चाकत्वा स्वानुमवगम्यं तदुपन्यध्यति--अयेति। क।य।त्त\य पताधुत्वादिविवेकानन्तयमथशाठ रयः | घ्वप्तवेदय प।ुत्वमप।धुत्वं चेति शेषः। तने साधुः्व स्वानुमवपषिद्धमिदयतद्न्युत्पाद्यति-षामेति । यत्प्ताध्वित्णारिव।क्‌ स्य पवेण पौनस्क्त्यमाशङ्कचा$ऽह-एतदिति । अ पामेवयादि ग्याचषटे-विपयंय इति । नतेत्याहुरिति पतबन्धः । फं तर्क्तं मवति तद'ह--यद्साधव्िति । साधुशब्दः श।भनवान॑।त्युक्तमुपसंहरति - तस्मादिति ॥ ३॥

स॒ य एतदेवं विद्रन्ताधु समेत्यपास्तेऽ्याशो ह यदेन‰ साधवो धमां आ च गच्छेयुरुप च नमेयुः ॥४॥

| य क्ष क्र

इति च्छ।न्द्‌गधापनिषदि द्वितीयाध्यायस्य प्रथमः खण्डः ॥१॥

अतः स यः कधितत्ताधु समति स'धगु ग वत्समेत्यपास्ते समस्तं सम साधगणश्दविद्रस्तस्यतत्फलमम्५ शा ह क्षिप इ यदिति क्रिया्रेश्ेषण यपे नघ्चुपासकं स।धवः साधना पम; श्रतिस्पृत्यव्रिरद्धा आ च गच्छेधुराग च्छेयुश्च | न केवरुपागच्छयुरप च न५युरुपनमेयूश्च भोग्यत्वेन पतिष्टेयुरि. ९ त्यथः ॥ ४॥

इति च्छान्रोग्यपनिषच्छांकरभाष्ये दिती वाध्त्रायस्य प्रथपः खण्डः॥ १॥

[2

०५५ र ^~ ¢, _ ® ® न च तथारेकायत्वमत.शञ।यः । उवापमकपेव विशिनष्टि -- पमस्तभिति । गच्छे. युरिति यत्ताल्प्रभेवेति क्रि ्ामिरेषणत्वं यदित्यस्य द्रष्टः्यम्‌ ॥ ४ ॥

क

इति श्री५द्‌।नन्द्गि।९विरचितायां छन्दोगधापनिषच्छकरम।प्यटीकायां द्वित।वाध्थायस्य प्रथमः खण्डः ॥ १॥

( भथ द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयः खण्डः ) ।

टोकेषृ पञ्चदिपर सामोपाक्तात पृथिवी हि

१ क ~+ ~ -- ~~

५ = न अ ~ ~कूक ---- ~--- -* ~ काकण निक

[1

नयननन्धयो

१च. प्राराः क्षि" ।२क.ग. ८.८. श्रय ।३ फ. द. उ. छ, 'मनध"।४्ख. भ. ण्युधाऽऽगच्छयुने के । + ख. ग. घ. च. =. ट, ठ. श्वश्च |

क

वितीयः खण्डः २ 1 छान्द गयोपनिषत्‌ ।

(कके „~

४ [4 थ्‌ दिः 4

कारः । अभिः प्रस्तावाोऽन्तरिक्षमूरद्रथ आददत्य

[4३ = शस

प्रतिहारो यानिधनमित्युध्वंषु ॥ १ ॥ कानि पुनस्तानि साधुदृष्टिविशिष्टानि समस्तानि सामान्युपास्यानौति । इमानि तान्युच्यन्ते रकेषु पञ्चविधमित्यादौने । ननु काकादि तान्युपास्यानि साधुया चेति विग्द्धम्‌ । न । साध्वयस्य छोकरादिकायपु छारणस्यायुगतत्वात्‌ । मरदादिवद्घटादिविकारषु । साधुशचन्द्वाच्योऽया धर्मो बरह्म बा सवैथाऽपि ठोकादिकार्येष्वनुृतम्‌ । अतो यथा यत्र घटादि रटेमृदादिदृष्यतगतेव सा। तथा साधुदृशट्यनुगतपव काकादि; । धमाद.

कायत कादौनाम्‌ । यद्यपि कारणत्वमरिशिषटं ब्रह्मघमेधोः, तथाऽपि

धप एव साधुशन्दवाच्य इति युक्तं साधुकारी साधुभेवतीति धमेविषये सधुश्दपयोगातर्‌। नचु खोकादिकायु कारणस्य नुगततत्व। दयप तैव तद्ह-

ष

[४।२९।त साधु क्षमप्ल्युषास्त इति न चक्तच्थप्‌ | न । च! द्लगम्यत्वात्तदः ।

। =|

स्पृ हि श्ारसमापिता एव धमां उपास्या न विद्यमाना अप्यश्चाङ्घीयाः।

एकस्योमयदष्टिविषयत्वमयुकम्‌ । नहि घषटद्ठिगोच्वरः सन्पटदष्ठेरपि गाचर्‌ः स्यादिति शङ्कते-- नन्विति । एकमपि पर्तुते दष्वद्वयमबरुद्धामिति समे न स्।घ्वस्स्येति । यथ। घटादिषु मृदाचनुगतं तथा सध <न्द्‌।यैस्य कारणस्य षोकादिु कायेमनुगतत्वादृदष्टौ प्।ुष्ष्ठरनुगमान्न दण्ठदरवर्कत्र पिर्‌।धोऽस्तं ९; | तदेव स्फरयति-स।ध चदे! । ्ताध्व्स्य ठः केष्वनुगतिरपिशचन्दाथ। । यमेति 2ेवधत्तोक्तिः । सा घट दिदष्टिस्तप्रेते शषः | ननु स्ाधुशब्द्‌ा ५५ घमव्रह्मण।स्तुरव करणत्वम्‌ । तथा चात्र सतापुशनब्दाय] न प्यवस्मितः ३२।द५।२५ च।नेकात्वाम-

त्माशङ्कच।ऽऽह- यद्य ५\(त । धमं एवैत्यन्न तथ।54/ति च वक्तव्यम्‌ । ब्क्ष।५। तु पस्मानन्दे स।ध्शनब्दो मक्त्या गमयितत्यः | न च धममेप्य निभित्तक।रणत्व। न्न द\येऽनगतिरिति षाच्यम्‌ | कपौ प्षैप्तहितद्‌विपयःप्रमत्यवयवप्तमुदासस्थ चपनत्वात्त-

8१।रणामत्वाच्च कयस्य तत्र तद्नगता तदत्र मू । अपूवेरवाभ[३न व। षमा.

€ धथ, %५ क,

[क्षिषात--नान्वात्‌ । कारण.नगमर+ऽऽनम्‌।।नकःव 51१ तदृर.ष्टनग६ममपृवमवति १।२

दिभको जोन ~~ ~ -~-~-~-~~---~--~-----~--~~-~- ~~~

१३. द. श्स्वानाति सार ।२ख. इ. क.उ, ग्गतो। ३क. ष्योः। धः 1 जख. ध. ङ, भ. ड गति कायंवि° , ठ. प्ति कमेः ।५ ड. “गर्ायंवि 1६ ठ. 'स्वात्तद्‌र । ७ क. ग, 2, &, ड. ग्प्राप्तयैवं। ८ख. अ. (छपणता। ९ख, छ. ज्ञ, ध्थकाः । १०यअ.छ.अ. ति ष । ११फ.ग. छ. फयीनु*।१२क.ख छ, ज ढ. ण. "कःबम। ११

~ ¢ ® ९ ८९ आनन्दि रिृतदौकासंबटितशांकरभाष्यसमेता- [रदविवीयाध्यय-

ह्रति- न शराक्नगम्यतदादिति। यथाद्य नस चोद्ना्थं इति न्यायनोक्तं

( र (

इणात सवेज्रात |

केषु पृथिव्यादिषु पञश्चरिधं पञ्चमक्तिभदेन पश्चभक)र्‌ं साधु समस्त

छे ॐ, क्र, = क

सामोपासीत । कथम्‌ । पृथि हकारः । कोफेष्विति या सप्रमी तां प्रथमा-

त्वेन पिपारिणमय्य पृथिवीदष्टया दिके पृथिवी हिंकार इत्युपासीत ।

कि

न्यत्यस्य वा सत्तम्च।प ठकरावेषयां रहैकारादिष पृथिन्वादिदष्टिं कृत्वो.

| [ (र

पासंत तत्र पृथिवी हकारः । मरायम्यसामान्यातु । अशनिः मस्तावः। अघ्नौ [ „4 | [ ^> (9९ | # १९ ् @ क्क हि कमणि प्रस्तूयन्ते । भस्तावश्च भक्तिः । अन्तरिपयुद्वीयः । अन्तरं हि गगनम्‌ । गकारर्वेशष्टशद्तयः । आद्त्य; प्रतिहारः । प्रतिपराण्यभिष्ख-

रवन्म पराति मां ११।ति। च।न्घनपर्‌ | द्वि निधीयन्ते. दतो गताद्त्यू. ध्व॑पूथ्वगतषु ठ कट्या सामापासनम्‌ ॥ ! ॥

छ के{ष्वत्यादिव।क पश्चविधप्तामदृष्टच। छोक।न।मुप।स्यत्वप्रततेरत्रापि हिकारदश्च। प्रयेव्या यत्वे प्राप्रे प्रत्याह- ख (क[ष्वती।ते । सकाः १अअवधं पापेत्यषादीतेति वेम क्त।११।रगामन प्रयमवक्यायपववसानात्तदनु्त।रणात्नापि पथिर्वादश्च। {करे भ्येथं सति पृथि [हकार इति प्रधिव)ट्टिमिरोप्य ।हंक।रम्‌१।सीतेति (दिती यव।कध पयवस्यते।त्यथ; । ङक्सव्रद्धा सएम।।१,६२।२।दपु तत्तवन्ध। च द्वितीय ठेषु नेत्या । तथा च ठकि प्म तिॐ।२।दिपु तत्तबद्ध। च द्वितीक लोकेषु व्यत्यस्य एयेन्याद्चषटि । हकार कृत्वो पातीति पन्ञान्तरम।६- व्यत्यस्येति। नह्य शिरुत्कष।द्‌ते व्यायन पक्द्वयमुक्त्वा प्रतिवाक्य व्याचष्ट-तत्रेति । उक्तरीत्या$न्मे पाप्तने प्रष्ठुत सतति यावत्‌ | भध्याप्तस्य सतारदयनिनन्धनत्वाद्रयक्तप्त।ररयामविऽपि यथाकथवित्करपनीयमिति मत्वाऽऽह -प्रायम्यति। ठेषु पृषिन्याः साम च हिका- र्यं च प्राथम्यर्स्ति तम्मात्सामन्यादिति यावत्‌ । अश्चिदृष्टया प्रस्तावे पासे प्रस्ता वत्वं सामान्यमाह-- अग्ना हति । अन्त्रि.ट९य द्रीथो पातने गक।रसबन्धप्ताशयं दशयनतते--अन् रिक्ष हति । भादरलयदृष्टया भरतिहारोषास्मौ प्रतिशाव्दसामान्य हैतु - माह--प्रतिवानति । यरय निधनोपासने निषनत्वसामान्यमाह-दिग्रीति |

(क

उक्तमुषासनमुपसंहरति--हइत्य्यरष्िति ॥ १ ॥

१क९.ख. ध. श. ठ. ड. ठे. "णम्य प) २क.ग.च. ट. शयिभ्या ₹०।३क.गश.ट. पंमीश्वु" ।४ग. ट. ट. 'रिक्षहि गान ।५क.ग. ट. पूरव य ।६कृ.ग.ट. स्य प्रा", ७ स्त, छ, ध. 2. "ति ऊम्वैगतेध्वित्ि ।

हितीयः वण्डः९] ` ` छान्दोग्योपनिषत्‌ { . ` ८३ ` अथांडवत्तेषु वोरिक(र आदित्यः परस्तविऽन्तरि-

क्षमद्राथोऽभथिः प्रतिहारः परथिवी निधृनम्‌।॥२॥

द

अथाऽऽदटत्तष्ववाङ्पखेषु पश्चविधपच्यते स।मोपासनम्‌ । गत्यागतिषिशिष्ट हिका: । यथाते तथेव सामोषासनं विधीयते यतोऽत आदरत्तेषु एकेषु । द्यार्दिकारः. प्राथम्यात्‌ । आदित्यः प्रस्तावः । उदिते यादित्ये प्रस्त्यम्ते कमणि प्राणिनाम्‌ । अन्तरिप्तयुद्रीथः पूववत्‌ । आनः प्रतिहारः

प्राभाभेः परतिह्रणादयः । पृथिवी निधनम्‌ । तत आगतानापिह नेष-

नात्‌ ॥ २॥ | अथ।ऽ०वृत्तेप्विति वाक्यं ग्याकरोति-अथेति । ्यिवीमुख्येषु दुपयेन्तषु प्च विधप्तामोपासनकथनान्तयमथरढ्दाथ, । पूर्वात्तरम्रस्ययार्मिथो विरो शङ्कित्वा परि.

ॐ क कि

दरति-गत्यागतीति । यथा व। ते गतिविशिष्टास्तथ]दृष्टचेव हिंकार) युपाप्तनं विहि- तम्‌ । यथा चाऽऽगतिविशिष्टस्ते तथ। दध्येव तदुपासनं विधीयते| तथा च शाच्रा- नुसारेण क्रियमाणय।रुषाप्तनयोनं विरोषोऽस्तीत्यथः । द्विषोपाम्तिविषयपदमेयोविरो घ्‌।मावमनृय फाडेतमुषापतन द्रैयति-- यत इति । द॒रोकदृष्टय। ।हकारस्यांपास्यत्वं हैवुमाहं --पाथम्यादिति | आवृत्तो द॒खोकस्याऽऽरम्भे च रहिकारस्य प्राथम्यं द्रष्ट भ्यम्‌ | आदित्यदष्टय। प्रस्तावस्योपास्यत्वे हेतुमाह-उदित इति । पृवेवदिति गका राक्षरपतामान्य विवक्षितम्‌ | अथिदृष्टया प्रतिहागष।स्नो हेवुमाह--प्राणिभिरिति

प्रतिहरणमितस्ततो नयनम्‌ ॥ २ ॥ कल्पन्ते हास्मे टोका रऊर्ध्वाश्चऽ4वरत्ताश्च थ एत- @ 9 @ ५ ०५ ऊ ®> + [द्‌ स, देवं बिद्राद्ोकेषु पञ्चविधं सामोपास्ते ॥ ३॥

क क्व क्वेः (दि क्ष, (दि,

इति च्छान्दोग्पोपनिषदि दहितीयाध्यायस्य दितीयः खण्डः ॥२॥

उपासनफटं - करपन्ते समथा भवन्ति हास्पं लोका उध्वाश्चाऽऽदत्ताश्च गत्यागतिविशिष्ठा भोग्यत्वेन व्यवतिष्ठन्त इत्यथः । य एतदेवं बिदराष्ीकेषु पश्चविधं समस्तं साधु सपेस्युपास्त इति सवेत्र याजना प्श्चविषे सक्तविषें च॥२॥ इवि च्छान्दोग्यापनिषच्छांकरभाष्ये दितायाध्यारस्य द्वितीयः खण्डः ॥ २॥

“ ` “ख. म. इ, “दित भादि" । २ क. "द्विविधो ।ग, ट. दित्वपार।

८४ आनन्द गिरिृतदीकासवकितक्षाकर पाष्वसमेता-- [र दिकषयाभ्यके>

साध्वितिपदं सर्वत्र द्रम्यमित्याह~ रति सवैतरेवि । पकतरेत्यस्य व्यार्या--

पञ्च विष इत्यादे ॥ ३॥ इति भीमद्‌।नन्दगिरिविरमितर्या छन्दाभ्योपनिषच्छकर माष्य्ीकायां दितीयाध्यायस्य द्वितीय; खण्डः ॥२॥

( अथ द्ितीयध्यायस्य ततीयः खण्डः ) ।

शिता

वशो प्वविथर सामोपासीत पुरोवातो हकारो मेघो जागते स प्रस्ताषो वषंति स उद्गीथो दिषो तेते स्तनयति स्र प्रतिहारः ॥ १॥

टौ पञ्चविधं सामोपासीत । कोकरिथितेदेष्टिनिमित्तत्वादानन्तयष्‌ । पुरो- घातो हिंकारः । पुरोवावादुद्ग्महणाना हि वृष्टः । यथा साम ईदिकारादिनि- धनान्तम । अतः पुरोवातो हकारः । प्राथम्यात्‌ । मेधो जायते स परस्वावः।

प्राटमि मेघजनने हषः पभरस्ताव इति दि प्रसिद्धिः । वपति स उद्रीयः।भर एयात्‌ । वद्याततं स्तनखात स प्रात्हारः । भ्रातहुत्त्वात्‌ ॥ १॥

नयु लोकदृष्ट्या सामाप।स्त्यनन्तरं किमिति वृष्टिदृष्टया तदुपासितिरुपन्यस्यते तश्राऽऽह-- ले, कस्थितेरिति । प्रवातदृ््चा हिकारोपास्ने हेतुमाह पुरोबा- तादीति । उदुम्रहणं वर्षापसंहरणम्‌ । अतःशन्दाथमाह-- भाथम्यादिति । मेष- जन्५दृष्चा प्रस्तावोषास्तो हेतुमःह--प्राृषीति । वषणद््योद्वीथो पातने हेतुमाह- अष्टचादिति । विदयोतनस्तनपित्नुदश्चा प्रतिहारोपासने कारणमाह- परतिहृत- त्वादिति । विद्युतां स्तनयिरनूनां च प्रतिद्ृतत्वं विप्रकणेत्व॑ तेन प्रतिशब्द्सादश्य- द्वियातनादिदश््या कतेभ्या प्रतिहारोपःस्तिस्यथः ॥ १ ॥

उद्गृह्णाति तननिषनं वर्ष॑ति हास्मे वर्ष॑यतिह य एतदेवं विद्ान्वष्टो पञ्चविध सामोपास्ते ॥ २॥ दति च्छान्दोग्पोपनिषदि द्वितीयाध्यायस्य तुतीयः खण्डः॥ ३॥

| |

उद्भहावि तन्निधनम्‌ । समा्निसापान्यात्‌ । फडमुपासनस्य- ब३

५क. ख. ल, मेषोपञ.। २. इ, "तिप्र।३ ख. घ. °त्‌। यदुदगु । ४ क, “सने ।

चनु; सण्डः ४ 1 छान्दोग्योपमिषव्‌ । ८५

हस्प शृच्छादः । दथा वकेयति ह'सत्कामपि इष्टे । य एवदित्यादि पूथैवतु ॥ २॥ इति च्छन्दाग्योपनिषर्छाकरभाष्ये द्वितीयाध्यायस्य ततीयः खण्डः ॥३॥

उद्शहणदषा निषनोपासिते निदानमाह--समपाक्रीति । वर्षति पमेन्ये तदनुमन्त्‌- स्वमरकिचित्करमित्यशङ्याऽऽहं - असत्यापफपीति ॥ २॥ एतं श्रीमदानन्दगिरिविरबितायां छान्दोग्ये पनिषच्छीकरम।ष्यदी क्था द्वितीयाध्यायस्य ततीयः खण्डः | ६

( अथं द्वितीयष्यय्य चतुथः खण्डः )।

शवस्विप्तु पश्चविषर सामोपासीत मेष षस्त पुषते स हिंकारो द्र्षति स प्रस्ताश याः भाश्यः सन्यदन्ते सर उद्रीथो याः प्रतीच्यः स प्रतिहारः समुद निधनम्‌ ॥ १॥ सर्वास्वप्सु पञ्चविधं सामोपासीत । दृष्टिपूवेकत्वात्सव सापपामानभ्तर्यू । मेधो यत्सएुव्रत एषी मावेनेतरेतरं धनी भवति मेघो यदीन्नतस्तदा संदे इस्युष्यते मेयस्वदाऽपामारम्भः स रकारः । यदरपेति स ॒परस्तावः । आप सर्वैवो ठष।८द भ्र्तुताः । याः भरार१ः स्यन्दन्ते स उद्रीयः । मेष्ठयात्‌ । था धतीस्व! स पतिह्‌रः | परतिश्चब्दसामान गात्‌ । सथृद्रा निषनम्‌। तन्निषनस्वा- द्‌पाप्र॥२१९॥ किमिति वृष्टिदरेलन्तरमषां दृष्टिः प्ाभ्नि क्षिप्यते तत्रऽऽह~- दष्टिपूषैकलत्वा- दिति | मेघपंषुवदश्या हिकारमारम्मस।मान्वादुपापातेतयाह--पैव इवि । वर्ष- दृष्टया प्रस्तावस्योपास्थत्वे हेतुमाह- भप इति । प्राच्यो नधा गङ्काधाः । प्रती. च्यरतु ननदाधा ईति मेदः ॥ १ ॥ ग्द. र ०५, ® (9 न हाप्मु भत्यप्सुमान्पवति पर एतदेवं दिद्रान्सर्बा- स्वप्प॒ पविध५ स्वामोपास्ते ॥ २॥ इति च्छ्दोर१) पनिषदि दिता याध्यायस्य चतुर्थः खण्डः ॥ ४ ॥

जिनके -------------------*-----------------~--~-~-------

१कृ. ददता बोतदा)ड, च. ड, इ, उद्रतेः।

६६ भानन्द्‌ गिरिकृतदीक।सेबशिवशंकरेपाप्यसमेवा- [र दितीगोष्यनः

` न ह्षु मवि । नेस्ठति चैत्‌ । अप्युमनम्पाम्भंवंति फठ्‌ ॥ २॥ प्रव च्छयन्दारवापानषरछाकर माष्ये दिदीयाप्यायस्व चतुय; खण्द!॥ ४।॥

कि

~. तहि गङकाद्पहितमपि मरणं न स्यादिति चेत््रऽऽह--नेच्छति अदित । भादुपासको मरप्यटीष्वपि ययेच्छमुदकवान्मवतीत्यथः ॥ २॥ `" .. = हति. श्रीमदनन्द्गिरिविरवितायां छान्देगोपनिषृच्छंरम्यर काचं >

दती याभ्यायस्य चतुथ; खण्डः ॥ ४ ॥

( भथ द्वितीयाध्यायत््य पृश्चमः खण्डः ) ।

क्रतुषु प्चविध५ सामोपासीत वसन्तो हिंकारो ्रीष्मः प्रस्तावां दष उद्रीथः.शररतिहाये हेमन्तो निधनम्‌ ॥ १॥ त

क्रतुषु पञ्चविध सामापासत । ऋतुग्यवस्याया ययोक्ताजनिप्रित्तत्वाद्‌ा.

नन्वयम्‌ । वसन्ता ककारः । माथम्यात्‌ । ग्रीष्मः पर्तावः । व्वादिसग्रहः प्रस्तूयते हि प्राटृदबेम्‌ । वषा उदरीयः । पाधान्पात्‌। शरसतिह।र: । रोगिण

शतानां च प्रतिद्रणात्‌ । हैमन्ता निषनप्‌ । निवाते नि्नासायि-

नापर ॥ १॥ किमेति तटेडदष्टचनन्तरम0ट्ः साभ्न्यार्‌।प्यते त्।ऽऽह- कतुग्यवस्थाया

एति ॥ १॥ ` कल्पन्ते हास्मा कतव कऋतुमान्धवति य एतदेवं

विद्रानत॒षु पञ्चविध सरामोपस्ते॥ २॥ इति च्छान्देग्याप्निषदि द्वितीयाध्यायस्य पचमः चण्डः ॥ ५॥

फल --करपन्ते ह प्तुग्यवस्थासेरूपं . मोग्यत्वेनास्मा. उपासकायर्वबः | कतुमानातेबेमेगेश्च संपश्नो मवतीत्यथंः ॥ २॥ शति च्छन्दोग्योपनिषच्छाकरमाष्ये द्वितीयाध्वायस्व प्द्धपः खण्ड.॥ ५॥

~

क्ितयययरयकानयतयतयतयययाययायतन्काेप ` ~~~ १द्.ग.ध.च.ट.ठ. "मन्म ।र्ख.ग्‌. ष, ल, ट, ठ, "योकोपासिनिमि"। हक क्च, इ, इ, निधाना*। ४ इध, ग, स, सामन्याये

8४२. खण्ड; १ | ह छान्दोग्योपृनिषै | . ८७

कतर्धवस्थानुषूपं तेत्र क्रियाविशेषणम्‌ । कस्यविदनपापितुरपि क्रमेण तत्तद. तूफटरमोगमाणितोपपत्तर्नदमपासनान्‌रूप१॑ फटमित्याश्चस्क्याऽऽह- ऋतमानिवि । सपन्नः सवेद्‌। स्वेच्छावश्चादिति शेषः ॥ २॥ इति श्रीमदानन्दगिरिविर'चितायां छन्द्‌ोग्यापनिषच्छांकरमाष्यटीकायां द्वितीयाध्यायस्य पञ्चमः खण्डः ॥ ९ ॥

( भथ द्वितीयाध्यायस्य षष्ठः खण्डः ) ।

पशुषु पश्चविध* सामोपासीताजा रहिकारोऽवयः

प्रस्तावो गाव॒ उद्धीथोऽश्वाः प्रतिहारः परुषो

निधनम्‌ ॥-१ ॥ पदयुषु पश्चविध॑ं समोपासीव | सम्यग्दतषटरतुषु पश्चज्य। काट इत्यानन्त- ` यमू । अजा हकारः । प्राधान्यासायम्याद्रा । अजः पशुनां प्रथम हति श्चतेः अबर्यैः प्रस्तावः । साहर्चयदश्चन।द्जाद्‌ानामू । गाव उदरीयः । भष्टधव्‌ । अन्वा; प्रतिहारः । प्रतिहरणात्पुरुषराणाम्‌ । परुषा निधनम्‌ । पुदषाभय- त्वात्पन्चुनापर्‌ ॥ १ ५

ऋतदश्यनन्तरं सानि १९द९य/२।१कारणगमाह- सम्यगिति । भज।दृषटचा [दकारो पसन हतद्यमाह--प्राघान्यादित्यादिना । अजाया यन्ञसंबन्षात्ाषा- म्यम्‌ ~. प्रायः ठ प्रथमपदाद्‌ति द्रष्टव्यम्‌ । ब्राह्मणा मनुष्याणामजः पशनां तस्मात मुख्या मखतो द्यस्ञ्यन्ताते श्रु तिमजाप्राघान्ये प्रमाणयर्ति--अनज इति. । ` तश्माज्ञाता गजावय इति श्रुतेरनानामर्वानां च पाहवयै हिकारपरस्तावयोश्च साह- चर4 प्रापद्धम्‌ ॥ { ॥ | भवन्ति हास्य पशवः पशुमान्भवति य एतदेवं बि- द्र न्पशुष॒ पञ्चविध सामोपास्ते ॥ २॥

- इति च्छ।न्दोरथोपनिषदि द्ितीयाध्पायस्य षष्ठः सण्डः॥ ६॥ फरं-- भवन्ति हास्य पर्वः पशुमान्भवति । पञ्फरेशच भोभैत्यागादि- मिर्युज्यत इत्यः ॥ २॥

इति च्छान्दोग्योपनिषच्छांकरभाप्ये द्वितीयाध्यायस्य षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥

ष्यगपयगिगिणिीषपषीगाणणशणीिीििििषीिपाी भक

१ग. ट. तछ्छिया ।२क. इ. ठट. चयादजनाप्‌।३ख.भ इ, भमा! गोः 1३, रपे का । ५ ड. च. गयागार।

ट आनन्द गिरिद्वरौकासंब रिववार माष्यसमेता- [रदितौय यानि

परुमार्मवतीत्यस्य पूर्वेम पौनस्कत्ये १रहरति-- पशचुफरेशेति ॥ २ ५ इति श्रीमदानन्दगिरिविरचितायां छन्दो गयाप्निषच्छंकरमध्वर्ट कायां

द्वितीयाध्यायस्य षष्ठः खण्डः ॥ १ ॥

॥ # 4 |) # ष १

( अथ हितीयाष्यायस्य सप्तमः खण्डः ) 1

प्राणेषु पञ्चविधं परीवरीयः सामोपासीत प्राणो हि

कारो दाक्मस्तावश्वक्ुरुद्रथः भरोत भतिहारो भरनो निधनं परोवरीयाशसि वा एतानि ॥ १॥ प्राणेषु पश्चविषं परोवरीयः सामोपासीत । परर॑परं वरीयरस्क्गुणवतपाण- श्टिषिशिष्टे सामोपासौतेत्ययेः । भाणो वरणं हिकारः। ठकचरोत्तरक्रीयसां भाथस्यात्‌ । बाकमस्तावः । वाचा हि भस्तूयते सवेम्‌। बाग्वरीयसी भ्राणात। अबोप्मप्युख्यते बाचा भराप्तस्येव तु गन्धस्य प्राहकः भाणः । चक्षुरटरीथः | ` अचो पहुतेरपिषयं परकाशयति चक्षुरते चरोयो वाच उद्वीथः | अष्टबाह्‌ । भभ भतिहारः । परतिहतस्वाद्‌ । वरीयशश्चुषः सवेतः श्रक्णात्‌ } मनो निष- नमू । भनसि हि निरध।यन्ते पुरखषस्य भोग्यत्वेन सर्वन्द्ियार्हता विषयाः | अरोयस्त्वं च श्रौत्रान्मनसः | सर्वन्द्रियविषयच्य।पङत्वात्‌ । अतीन्दियारिषः ` थोऽपि मनसो गोचर पचेत । यथोक्तहेतुभ्यः परोवरीय प्राणादीनि धा एतानि ॥ १॥ पडुभसृतपयोघृतादिनिमित्तत्वात्प्राणसितेस्तद्दष्ट्चनन्तरं प्राणदृष्टचा साब्षा- ति प्रस्तोति- माणेध्वाति। प्रणश्चन्दस्य मृषूयप्राणविषयत्व ध्यावतेयति- घ्राणमिति, ुर्यभाणादुततरषा व्‌] यर्त्वाप्तमवात्तस्य सवश्रष्ठतय। मिध।रितत्वात्पर्‌परं वरीयप्तां वगा दीनां मध्ये प्रथमम्‌। वित्वेनेक्तत्वाद्‌घ५ुमेवात्र प्राण्चव्दमित्यथः 1 कथं प्रागाद्राचो वदयरत्वं तत्रःऽऽह-व.चेति । अप्रा्ठत्वं ऽव हितत्वम्‌ । चक्षुषो बरीमस्तवं साब धति-वाच हति । शब्द्ध्येति यावत्‌ । वाच. शञ्द।तका शादित्यथैः । उद्ध॑यत्व शवह्षषो हेद्माह- श्ष्ठधादिति । मनो वरीयस्त्वे हेत्वन्तरमाह-- अदीन

[यपिरकि 1 1 का कठा छक | त" 1 का १९ भ क

१ ख. भ. "णृ । ९क.ग. चर ट. ठ. प्रणो ,३ख.,.भ. इ. ठ. श्रातं ह्य । क. ग. ध. इ. ट, ठ. ड. इ. णः । वाः । ५ स. शा. स्तरे किः । ६ क.ग. घ, ट. श्टूतवि*। ७ ६, ण्व्यापारल्वाण । ८ क, म. सिप्राणा । ९क. छ. प्राण दति 3 १० जख. म. “ध्ये एय. वैमावि" 1 ११ क, ण एषी । ०९ के, ०४६द्‌ इद ।

भेदनः कष्टः ८ ! छान्दोग्योपनिषत्‌ । ८९

बति । इति वरीवस्त्वमिति पूर्वेण बन्धः | अप्रा्भप्युच्यते वचेत्यादूयो यथक - हेतवः # ९ परोषरीयो हास्य भवति परोवरीयसो ह टोका- अयति य एतदेबं विह्मन्धाणेषु पञ्चविधं परोव- रीयः सामोपास्त इति तु प्चविधस्य ॥ २॥ दवि च्छान्दोग्पोषनिषदि दिवीयाध्यायस्य सप्तमः खण्डः॥ ७॥

1 #॥

॥ व एसद्द्एया बिद्धि व; परोवर; सामोपास्ते परावरीयो हास्य जोवनं

भवतीत्युक्तायेमिति तु प्विषस्य सान्न उपासनषुक्तमिवि सपाेषे बक्ष्य- भागव बुद्धिक्षमाशाननिम्‌ । निरपेक्षो हि प्श्चविधे वक्ष्यमाणे बुद्धि समापिस्छत्रि ५२४ |

इति च्छान्दोग्योषनिषच्छांकरभाष्ये द्वितीयाध्यायस्य सक्षमः खण्डः ।, ७॥

उन्केप उहकिरदेऽपि बह्कमणे बुद्धिपसमाघानं किं न स्यादित्यशङ्कचाऽऽह- निरपेक्षा ईसि ॥ २॥

इति श्रीमदानन्दगिरिविरविताय। छान्दोग्योपभिषच्छांकर माष्यर्टकायां ` द्विवीयाध्यायस्य स्मः खण्डः ॥ ७ ॥

८ भथ द्वितीयाध्यायस्याश्भः खण्डः ) ।

अथ सेपविधस्य वावि सविध सामोपासीत यत्किच वाचो हमिति स्र र्हिकारो यसेतिस प्रस्तागो यदेति स आदिः ॥ १॥ अथानन्तरं ्रक्तविषस्य सभस्तस्थ साम्न उपासनं साध्विदमारभ्यते। वाची सक्गमी पूेचत्‌ । वाश्टष्टिषिद्धिष्टं सश्चविषं सामोपासीतेत्ययेः। यत्किच्‌ बाचः शब्दस्य हुमितियषो विशेषः स रिकारो दृदारसामान्यात्‌। यतते शब्दरूप स प्रस्तावः परलामान्यासु । चट्-आ, इति स आदिः। आतर स पान्वात्‌ । आदिरिर्य।क। रः 1 सगोदित्वात्‌ ॥ १ ॥ भषिकर्वा्लानस्यश्सश्तःनपृथकस्वत्पनश्चविषोपापनानन्तरं सपविषोपासनं + लो. इ. "प २ ड. शस्य सरपस्तत्य सा*। ३म. ब. र. ड.श्वेचव्‌*। ` ` १९

सः | [> ® ८ ० ९० आनन्द्गिरिडृदटीकार वद्धितशंकरमाप्यसमेता- ¡ २ द्वितीयाध्याये.

परस्तं ति- भयेति । पर्ववहोकेष्ितिवत्त घम च नेतव्यः । बकंशब्दैन शब्दत मान्यमच्यत्‌ तस््प्ठधाप्रा मक्त सामावयवष्ठःर्‌।प्यापाप्तन कते मिति वेक्‌ ध[थम्ह- वाग्वि । य।त्कच व.च इति वाक्याणदान तस्याथम।ह-च्ब्दस्याते ॥ १ ॥ पहुदिति स उद्वीथो यत्पतीति प्त प्रतिहारो यदु- पेति स उपद्रवो यज्ञीति तन्निधनम्‌ ॥२॥ वदुदिति स उदरीयः । उत्पूषत्वादुद्वीथस्य । .यत्मतीति स भरतिहारः | भतिसामान्यातू । यदुपेति स उपद्र उपोपक्रमत्वादुपद्रवस्य । यन्नीति तक्षिषमम्‌ । निशब्द सापान्यात्‌ ॥ २॥ ॥ २ ॥

दुग्धेऽस्म वाग्दोहं यो वाचो .दोहोऽन्नवानन्नद्‌ा. . पीवेति य एतदेवं विद्वान्वाचि सप्रविध्‌*‰समो- पास्ते ॥३॥ ` “` `

हति च्छान्दोग्यांपनिषदि दितीयाध्यायस्याष्टमः खण्डः ॥ ८ ॥

दुरषेऽस्मा इत्यद्यकतयम्‌ ॥२॥

हाते स्छन्दोर पापानषस्छाकरभाष्य द्रतायाध्यायस्याषएपः खण्डः ।८॥

| ३ ॥ , हति भ्रीमदानम्दगि)रेविरसितायां छन्द्‌ग्योषनिषच्छांकरमःप्यटीकायां द्वितौयाध्यायस्याष्टमः. खण्डः ॥ ८ ॥

( अथ द्वितीयाध्यायस्य नवर्भः खण्डः })1

अथ खल्वममादित्पर सप्तविधर सामोपासीत सवदा समस्तेन साम मां प्रति मां. भरतीति स॒व॑ंण समस्तेन प्ताम ॥ १॥ अबयवमात्रे साम्न्पादित्यदष्टः प्रजविपेपूक्ता परथमे चःध्वाये।

अथेदानीं खर्वपुमादित्वं सपसे साम््यवयवव्रिभागश्चोऽध्यस्य सप्र विधं सावोपासौव । कयं पुनः सापत्वमादेरयस्येति । उच्यते । उदरी

नवः सण्डः-९.] ` ` छान्दोग्योषनिषव्‌ । ९१ धतव हेतुबदादित्यस्य सामतवे हतुः । कोऽसौ, सवेदा समो इदिं्षयाभाषा- तेत हतुना समाऽऽदित्यो मां परति-मां प्रतीति त॒स्णां बुद्धिष्रत्पदयति। अत्‌. सर्वेश्र. समोऽतः -साम-.समत्वादित्यय्‌ः । उद्री्येभक्तिसामान्यवचनादेव छोकादिषक्तसामान्याद्धकारादित्वं गम्यत इवि हंकारादित्वे कारणं नोक प्र । सापत्वे पूनः सवितुरनुक्तं कारण न सुबाधमिति समत्वमुक्तष्‌॥ १॥

वाग्टेरनन्तरम।दित्यटष्टिवधीयते । तस्य वाङ्मयत्वात्‌ । न च तद्धिषानं युक.

म्‌ । पवपप्याद्ल्यट्टव।राष्टापसनस्यापादष्टत्वादेत्याशङ्कय ऽऽह अवदान हाते । तस्य सापस्व हतु पृच्छत - कथापाति । , सवेदेत्यादिवाक्यम्‌त्तरत्वनाऽऽद्‌- त-- उच्यत इति । उच. सन्तमादित्यं गायन्तीस्यादित्यस्यद्रीयत्वे हतुः श्रष्यो कतः | तथा. सामत्वेऽपि तर्य हेतुरुच्यत इत्यथे; । तमेव प्रकपव॑कं विवणाति-- कोऽसाविपि ।-नादेता नास्तमेतेत्यादिदशेनादित्यथैः । मां प्रतीत्यादि व्याबहे - मां परताति । अम्यशब्दस्यान्यत्र वृत्तिनान्तरण रविचिन्निमित्तमिस्यादित्यस्य सामत्वे हेतरुच्यते चेत्तद्धेदा नां रिकारादित्वेऽपि कते निर्िंत्तं॑श्रत्या नोक्तमिव्याशङ्कयाऽ$- ह-उद्रीथेति । आदित्यभ्योद्रीथेन सह्‌।ध्वत्वं सामान्यं॑श्रव्योक्छं तदनुसरेणास्म- दुक्तप्राथम्यादिसामग्यिं यथा पृभि्योदिषु रहिकारादित्वं गभ्यते तथाऽऽदित्यपरमेदाना- ममि पहिकारादित्व शक्यावगममिति श्रुत्या तेषां तद्धावे नाक्तं कारणमित्यषः । तहि सामत्वेऽपि कारणोत्प््षासंभवान्न क्त्यं कारणमित्षाशङ्चाऽऽह-- सापस्वे बुन- रिति । समत्वं तत्र निमित्तमिति यावत्‌ ॥ १॥

तस्मिन्निमानि सर्वाणि ृतान्यन्वायत्तानीति रिष(- तस्य यत्पुरादयात्् हिकारस्तदस्य पशवोऽन्वाय- तास्तस्मातते हि कर्वन्ति रहिकारणाजिनां ह्येतस्य साश्नः॥ २॥

'तस्मिन्नादित्येऽवयवविभागशच इमानि वक्ष्यमाणानि सवाणि भतान्यन्वाष- तान्यनुगतान्यादित्यमुपजीग्यत्वेनेति वियात्‌ । कथ, तस्याऽऽदित्वस्ब यस्पुरो- दय द्धमेरूपं स हिंकारो भक्तिश्तत्रेद्‌ं सामान्यं यत्तस्य हकार भक्तिरूपं वद्‌ - स्याऽऽदित्यस्य सान्न; पश्चवो गरादयाऽन्वायत्ता अनुगवास्वञ्जक्तिरूपग्रपजी- वन्तीत्ययेः ।- यस्मादेवं तस्मात्त द इुवेन्ति पश्वः प्रागुदवाव्‌ । तस्माद्धिकर-

१. इ. ड. “थत्वहे" , २ ख. ज. द्धिख्या ।३ख.घ. ङ. छ. ठ. ्विषातुर | ४ ड. ठ, "थस, ५ ख. छ. ज. रिष्टस्योपा । ६ ख, छ. स. "ष्वेवणा' ,

९२. आनन्दगिरिषतदीकातेरङितशकर पाप्यसमेवा- [२ हितीयष्यावे-

भाजिनो दवेतस्वाऽऽदित्याख्यस्य साम्नसद्धस्िभजनगीङस्वादि व दकं षतेन्ते ॥ २ ।

समः र्रगै्यकतं व्यकी करति- तस्मिक्निति । बेदनपरकारं प्रश्नप्षेकं प्रकट. यति-कथपिरथादिना । षमरूपं सुखकरत्वात्‌ | घमेकःयान्मकं रूपमिति याबत्‌ । तद्दृष्ट्या हिंकारोषक्तने प्राथम्ये हेतुः । पशवो यथोक्तपादित्यरूण्मुपीवन्तात्य फं प्रमाणं तद।ह-यस्पादिति । वेषं ईहिकरणं सावयति-तस्मादेस्यारिना । तद्धक्तिमजनशीरत्व दित्यस्मास्मागेव तस्मादित्य्य तबन्धः ॥ २ ॥

णि, (क, न्क

अथ यत्रथमोदिते स्र प्रस्तावस्तदस्य मनुष्या अन्वायत्तास्तस्मात्ते प्रस्तुतिकामाः प्रशभ्सा- कामाः भरस्तावकराजिनो दह्येतस्य साम्नः ॥ ३॥

@\, (५ के,

अथ यत्पथमोदिते सवितरूपं तदस्षाऽऽदित्याख्यस्य स।म्नैः स परस्माड- स्तद्स्य मदुष्या अन्वायत्ताः पृ्वतु । तस्मात्ते भरस्तुतिं परसा कापयन्ते । यस्पासस्तावमानजिनो देवस्य साम्नः ॥ ३॥

० (म

सवितरि प्रभमोरिते सतति यत्तस्य रूपं तददृष्ट्ा प्रम्तावस्य।पास्वस्वे पृवस्मादान. न्त हेतुः । यथोदयात्पराचानं सूपं पक्मिरुपजीम्यते तमेत्याह-पुडेबदिवि । उदश- त्पराचीनमादित्यरूपं मवष्या उपनीवन्तीत्यन्न रिङ्गमाइ--वस्पादिति । प्रलक्ष- परोक्षमवेन प्रस्वुतिप्ररंसयार्भदः ॥ २॥ अथ यत्संगववेलाया स आदिस्तदस्य वया स्यन्वायत्तानि तस्माचान्यन्तरीक्षेऽनारम्बणा- न्यादाया<ऽत्मानं परिपतन्त्यादिभाजीनि दछयेतस्प साम्नः ॥ ४ ॥ अथ यत्संगववेखायां गवां रश्मीनां संगपनं संगमो यस्वां देयां मर्थ

वा वतः सा संगवबेा तस्मिन्काढे यत्सावित्रं रूपं स आदिम. क्िविशेष आक्ारस्तदस्य बयांसि प्िणोऽन्बायचसाति । यत्त॒ र्वं

गिगक पीपी रिषि

१ ख. ध. ढः. ज. ट. ठ. ड. ठ. शशीखोहिते व" । २४.ग.ट. नस्पठवै मु*। ३ ख, ह, ठ[. ट. ठ, म्म्नः भर । ४क्‌.ख. म. ङ. ठ. नन्तेतस्मा । ५ख. ब, श््ेभारऽर०) ६ ए. ग, घ. उ. च. र. ठ. ठ. गवो य ७ क. च. श्वांव*) ८ कृ.ख.ग, व.का.ट, ठ. श्त सह कं, ।

षमः सण्डः ९ | छान्दोग्योपनिषत्‌ । ९

तरभा कवा रकन्दरितेऽनारम्दणाम्यनारम्बनान्यात्मानपादागऽऽत्मान- मरेदाऽऽकम्दनस्वेन गरीस्वया इरिपतन्ति गस्छन्त्यतव आकारसामात्बाद्‌ा दि मच्िभाजीनि हतस्य साम्नः ॥ ४॥

गोशन्द्बाच्यानां रश्मीन जगन्मण्डठेन सेगमनं सबरषगमतनमित्यर्थः । वत्से संगमनमिति सबन्धः । सगवका्ीनमादियदूपमःरोप्या ऽ ऽदिभक्तेर कार्यो गश्यत्वे दशराकारसामान्यं हेः । पक्षिणं यथोचमाविस्यहपमूपभीव्यमित्यत्र हेनुमाह-- यवु इति ॥ ४॥

अथ यत्संपति मध्पंदिने स उद्गीथस्तदस्य दषा अन्वायततास्तस्मात्ते सत्तमाः प्राजपित्यानामुद्रीथ- भजिनो ह्येतस्य साम्नः ॥ ५॥

अथ यत्दमति मध्यंदिन ऋयुमध्याद्न इत्यथः । स उद्रीथमक्तिस्तदस्य

देवा अन्दायत्ताः । योतनातिष्षय।त्तत्काङे । तस्मात्ते सत्तपा दि हषा! प्राजापत्यानां प्रजापत्यपत्यानापुद्रीथमाननाो ह्येतस्य साम्नः॥ ५॥

व्रममध्यदिने यदादित्यस्य रूपं तदृषश्याद्रीयोपापतने श्रयं हेतुः ¦ तत्कारो. दितशररूपस्य देवोपजीम्यत्वे हेतुमाह-- धो तनेति । तथाऽविं तर्य दवैरुपजीम्यतव कथपिति चत्तश्राऽऽह~ तस्पारिति ॥ 4 ॥ अथ यवुरध्वं मध्यदिनाव्ागपराहत्स प्रतिहारस्त- दस्य गभ। अन्वायत्तास्तस्मात्ते प्रतिहता नावप- न्ते प्रतिहारभाजिनो ह्येतस्य साम्नः ॥ ६ ॥

अश यदू््वं पभ्वदिनारपागपराहाद्यदपं सवितुः स प्रतिहारस्तदस्य गमा अभ्ब।यत्त[¦ । अवस्ते सवितुः पविहारभक्तेस्पणोध्वं परतिहुनाः सन्तो नाब- पन्ते नाष पतन्6 । तदृहारे सत्य पीत्यथेः । यतः प्रतिहारभाजिनो शवेतस्य साम्नो गमाः ॥ ६ ॥

भथ यदुध्वेमिति वाक्यम।दाय व्याचदे- मध्य॑दिनादिति । तद्दृ्टच प्रतिहारे- पाने प्रतिकशब्दसामान्थं हेतुः । तस्मिन्क।छे सवितुरस्तं गिरिं प्रति हरणात्‌ । यथोक्त

म

१ ख. ढ. च. म. छ. °लिणान्तरिक्च आरम्बणान्याङ* । २ ग. "दिने सितुर्मष्यं । ३ क. भ, ध, कट. ठ, इ, दढ, "न्तिद्ररे।४क.ग, ट, श्ाम्यंहे।

९ आनन्दगिरिकृतदी कासेवलितिशांकरमाप्यसमेता-[र दिती ध्याये

मादित्यहूपं गर्भरुपजीन्यमित्यन्न गमकमाह - अवं ` इति । ऊर्ध्वं योनेरुपरि्! जठरं यि | ९

१ तीत्यथेः । यतो गभ।; पूर्वोक्त विरेषणवन्तोऽत इति यावत्‌- । तदृद्वारं पतन वारम्‌ ॥ ६॥ `

अथ यदध्वमप्राह।पप्रागस्तमयात्स . उपद्वस्तद- स्याऽऽरण्या अन्पायत्तास्तस्माते पुरुषं दषु कक्ष श्वन्न मिव्युपदवन्त्यपदवभानजना द्येतस्य साभ्रः।॥५॥

अथ यदृष्वेपपराह्णासागस्तमयात्स उपद्रवस्तदस्याऽऽरण्याः पशवोऽन्वा- यत्ताः । तस्मात्ते पुरषं दृष्टवा भीताः कक्षमरण्यं श्वच्रं मयन्ुन्यमित्युपद्रब नत्युपगच्छन्ति दष्वाप्द्रव्णादुण्द्रदभाजिनो घ्येतस्ष साम्नः ७॥

तत्र तःकाीनादित्यदृष्टचाण्दरवमुषालतीत तस्य तदाऽस्ताचल प्रत्युपक्रवणादि- त्याह- अथोति । आरण्यानां शदुनां स्थ.ततरूपोपजीवनमुपपादयति -- तस्मादि- त्यादिना । श्वभ्रं ग; गहेति यावत्‌ ॥ ७ ॥

अथ यस्मथमास्तमिते तन्निधनं तदस्य पितरो न्वायत्तास्तस्मात्तान्निदधति निधनभाजिनो द्येतस्प सान्न एवं खल्वमुमादित्य‰ सप्तविधर स्ामोपाक्ते 4॥<॥

इति च्छान्दोग्धोपनिषदि द्ितीयाध्यायस्य नवमः खण्डः ॥ ९॥

अथ यतपरथम्‌।स्तपितेऽदश्चैनं जिगमिषाते स्वितरे तन्निधनं तदस्प पितरोऽन्वायत्तास्तस्मात्तान्नेदधाति पितृपेतामहपपितापररूपेण दर्भेषु मिक्षि- न्ति ास्ट्द्् पिण्डान्वा स्थापयान्ति | निधनसंबन्धाल्िधनमभानिनो हेतस्प साम्नः पितरः । एवमवयवञ्च; सप्पा विमक्तं खरवघुमादित्यं सपुमिषं सामोपारते यस्तस्य तद्‌ पत्तिः फटापिति वाक्यशेषः ॥ ८ ॥

~ _

हति च्छान्दोग्योपनिष्च्छांकरभाष्ये द्वितीयाध्यायस्य नवमः खण्डः | ९॥

रेषः। तदद्या निधनो१।नने समात्िप्ताम।न्य हेतुः । य्थे क्त.

। दिस्यरूप पितमिरुपजीग्यमित्यत्र गमक्रमाह-तस्मादित्यादिना । तत्र तत्राथशम्ब्‌-

| _ गीषे

१ दख, इ, च, न, द, 'वृभ्वाव.।२ ख, ड. अ, ढ, "स्ते त्य,

दमः बण्डः १० ] छन्दौरपोपनिशव्‌ । ९५

ॐ (+

. स्तत्तदुपासनानन था ¶ व्याख्येयः । एवं वहि यादि कंधमपेक्षितं पूरवन्स्याकरति- एवभिति॥ ८ ॥ इति श्रीमद्‌।नन्द्गिरिविरवितायां छन्द) १। १निषच्छांकर म।ष्यटी कायां

8)

दवि7|याध्यायस्य नवमः खण्डः | ९ ॥

( भथ द्वितीयाध्यायस्य दशमः खण्डः )

मृत्युरादित्यः । अहोरात्रादिकङेन जगतः भमापयितत्वात्तस्थातितर- णायेदं समापासनपुपदिरपते- अथ खल्वात्मरसमितमतिमत्यु सप्तविषर सामोपासीत हिंकार इति अपक्षरं प्रस्ताव इति उपक्षरं तस्स प्र ॥3३॥ अथ खरवनन्तरम१्‌। अ।दित्यपस्युविषपसामोपासनस्याऽऽत्मसमितं स्वाव- यवतुरं तया मितं परभात्मतुदपरतय। वा स(मितमतिमत्यु परत्युजयहैतुत्वात्‌ । यथ। भथम्‌ऽध्याय उद्वथमाक्तनामाक्षराण्युद्धीय इत्युपास्यत्वनाक्तानः वयद साश्नः सप्तविधमक्तनापाक्षराण सप्राहूत्य त्मिक्लिभिः समतया सामतं परिकैरप्यापास्पत्वेनच्यन्ते । तदुपा्तनेन म॒त्युगोचराक्षरसंख्यासापान्येन तं मत्युं प्राप्य तेदपिरिक्तक्षरेण तस्याऽऽदित्यस्य मत्योरतिक्रमणायेव संक्रपण। करषाते । अतिमृत्यु स्तवेय सापपास्तीत मृत्युमतिक्रान्तमातरे- त्ताक्षरस॑ख्ययेट“तिमृत्थु साम। दस्यं परथममक्िनामाक्षराभे कार इत्येत- त्छयक्षरं भक्तिनाम भरस्ताव इति च भक्तेर्ञ्यक्षरमेव नाम तत्पुरेण सममू्‌॥१॥ अथ खल्वात्मषमितित्य।देस्तात्पयमाह-मृल्युरिति | अनन्तरमित्यस्यपेक्षितं निक्षि- पद्वि-आदित्येति । स्वश्ब्देन सामोच्यते । तस्यावयव। हिकारादयस्तन्नामाक्षराणा प्रित्वेनं॑त्रित्वेन त॒ल्यतया मितन्ञततं समेत्यथः। यथा परमात्मावगमो गत्योर्मोक्षणहे ` वुस्तथेदमुपास्नमपत्यथ नतरम्‌।ह-परमात्पेति । कं रगत्रोपापनं विवांितमित्यपेक्षायं दष्ट न्तमुत्तरमाह--ययरया]द्न्‌। । उद्व थ इत्युद्र थमक्तन।म । तदक्षराणाति यावत्‌|

१खं, इ, म. ठ, *गत्तो मा ।२ ख. ड. च. श्स्मनापु* ।३ग. ष. उ, च. ट, ड. मख्व. त्यय । ४ ङ, °थाऽध्येऽश्या* । ५ख.घ. ज. ठ. "्यमाग्या । ६ क. च. ढ. "कष्य त । ड. "कृति । त 1 ७ क.ग,उ.ठ. उ, "नम, ८ ख.ष.ई.चं. जं. ठ, ठ. ध्यं सप्तविधं स॑" । ९ ख. ड. जा. ढ, ज. इदयतख्यक्ष* । १० ग. छ. ट. "न तु* ¦ ११ ख. छ, ज. परमा्मिनेति । १३ इ, "न[ । ह ।

९६ आनन्द गिरि तदी कासं वटि तश्चाकर ष।ष्यसमेवा- (२ द्वितीयन्यादे-

पतामत्वं तेषां नामाक्षरागामित्यध्याहार्यम्‌ । तदुषासन, तेव।मक्षर.णामादिस्यदष्टन्च १।- सनमित्ययः । मन्युगोचरक्षरसरथेकविंशतित्वकक्षण। साऽत्येकोऽनेकेष्वक्षरेषु तत्सा- मान्येन तेष्वक्षरेष्वादिस्यदष्टच। मृ्युमादित्यमित्यषैः । अतिक्रमणाव तस्सापनमुग.- पतनमिति शेषः । अतिमृत्यु मृत्येरत्ययहेतुत्वादित्य्तभेव छष्टपति-- मृत्युमिति । नामान्तराणि कथ्यन्त इति रोषः ॥ १ 1 आदिरिति द्चक्षरं भरतिहार इति चतुरक्षरं तत इहैकं तत्सम्‌ ॥ २॥ आदिरिति दग्यक्षरं सप्ठविषस्प सान; सरूयापूरण ओकर आदिरि- त्युष्यते । भरतिहार इति चतुक्षर्म्‌ । तत. ईरेकपक्षरमवर्छ्थाऽऽदक्षरयोः प्रक्षिप्यते । तेन तरपतममेव भवति ॥ २॥ आ! क्षर धो "दि मक्तिनामाक्षरयोरि ते यावत्‌। तेन प्रक्षेपेण तददिभक्तिनाम प्रति- हारनःगना तुरयमेतरेत्यथः ॥ २ ॥ उद्भवीथ इति उपक्षरमुपद्‌व इति चतुरक्षरं जिभि- क्लिभिः समं भवत्यक्षरमति शिष्यते ग्यक्षरं तत्समम्‌ ॥ २५ उद्रय इते उयक्षरषुपद्रव इति षतुरक्षरं तिमिक्ञाभेः सम॑ मषत्यक्षरम- तिरिष्यतेऽतिरिष्सत । तेन वेषम्ये पराप्ते सान्न: समपरवकरणायाऽऽद-हदेश्ष- भमि सदक्षरामिति उपत्तरमेव भवति । अतस्वस्समप्‌ ॥ २॥ ॥ ३॥ निधनमिति श्यक्षरं तत्सममेव भरवतितानिहत्रा एलानि हाभिश्शतिरक्षराणि ॥ ४ ॥ निषनापरति यक्षर तत्सममेव भवति । एषं उगक्षरसमतया मापत्वं सेपा् यथापाप्तान्येक्षराणि संरूगरायन्ते-तानि ह वा एतानि सप्तमक्ि- भापाक्षराणि दार्विश्चतिः ॥ ४1 | नमु यथोकय। रस्या चवि रत्यक्षर।9े तत्कथ सामि ₹ का शतानि द्वारि रति- इतराणि तक्राऽऽ्ह- एवमिति ॥ ४ ॥

१ कृ, गं, ठ. "दित्यादि ।२ ग. ट. तिल 1 ३क.ण. छ. “कमाय 1४ क. शकर" । ५§. °य नीत्या ।

शमः षण्डः १०] छःन्दोगयोपनिषत्‌ । ९७

एकविश्शत्याऽऽदित्यम भेत्पक्विश्शो वा इत<- साबादिर। इ। विश्शेन परमादिताजकातेः तन्नाकं तद्विशोकम्‌ ॥ ५॥ तजर क।वञ्चःयक्षरसस्ययाऽऽदेत्यपाम्रातेमरव्युप्‌ । यस्मादकाव्च ईइताऽसा [क न्द्साब्रषदेव्यः सख्या । दादश मसिः पश्चतवस्रय श्म लाज अस्ता वादित्य एकविध्छ इत श्रवेरतिशिष्टेन द्रािेनाक्षरण परं भृत्याराद्‌- त्याज्जयत्य।म् तीत्ययः । ग्र तदादित्यात्परं >, तत्‌ । नाक कमिते सुखं तस्य प्रतिषेधोऽकं दन्न भवीति नाकं कपेवेत्य५ः | मृत्युविषयत्वहुःखस्य विश्चोक च तद्विगतश्चाकं पानसद्ःखरहितमित्यथः । तद्‌ाम्र।ताति॥ ५॥ आदेलयष्या^माह्छाकादेकाक्शत्व श्रत्यन्तर्‌ प्रमाणयाते~द्राद्‌ सात । हमन्ताच।शरा- भक।कुत्य पञ्चतव इ"यत्तम्‌ । जआादित्यन्याहोरात्राम्यां षानःपुन्यन गत्युहुदृत्वम।.म- कं ददयते । तदय खाक व्युविषयत्व।दृदुःखात्पकम्त्‌द मावा द्रल्म।कः सुखार्मक ६ति मत्वाऽह-पृत्युविप षत्वा।द।१ ॥ ५ ॥ अभोति हाऽऽदित्यस्प जयं परो हास्पाऽऽदित्पन- याज्जयो भवति य एतदेवं विज्ञानात्मसामितमति. भृत्यु सत्तविधर स्ामेभास्ते सामोपास्ते ॥ ६॥ [तं च्छान्द्‌ग्धापानषदि [दप१।यध्दपिदस्य दशमः खण्डः ॥३०॥

[1 प 1 रिं

उक्तस्य १ पेण्डतायमाद- एकर्वरतिसरख्ययाऽअदस्यस्य जववाज्नात्‌ | परो हास्थवविद्‌ आदिर्यजयनन्यृलयुगोचरात्परो जया. भवाति दवाषशत्यक्तर्‌ ७4 ष ० @ ५ ~+ #२। = @ (= ५ सख्ययेत्यथः । य एतदेवं निद्रानित्याद्क्ताथम्‌ । त्५तग्रथोक्तं फरभि।प

द्विरभ्यासः साप्रदिध्यस्तमाप्त्ययंः॥ ६ ॥ हाप उछनम्द्‌.१।प१निषस्छांकरभावष्ये द्वि याध्यायस्य दश्चमः खण्डः ॥१०॥

१८. छ्‌. विंधोषाईइः २ ह. उ. ठ. श्रना । दक्‌, ट. ग्वात्तददुःः। च. ह. च,

मा*। ५ क. म. °त्वात्तद्दुः* । ६ क.ख.गण. ड. &.ड. श्राताः । ७ ख. भ. इ, 8. ठ,

ड. ठ. पिण्डार्थ. ८ ट. च. ड. ध्यमनुप \९सन., श््रोययुपंः' १० घ. €. सामविद्यस्तः। १३ #

ददशः षण्डः १२] छन्दोभ्योपनिषदे। ९९

;-.. ~ जया पर|भिभेवति महान्कीरत्या महामनाः ~र", स्यात्तद्वतम्‌ ॥ २॥ | इति च्छन्द ग्योपनिषदि दिपीयाध्यायस्येकादशः खण्ड;ः॥ ११ ॥

ववतमम

स य एवमेतद्रायत्र प्राणेषु प्रोतं षेद पराणी भवति । अविकलकरणां भवतीत्यत । सवेमायुरेति । छने. वषोणि सवेमायुः परुषम्येति श्रते

, 9.

श्या गुञ्खट जीवति । महान्भवति प्रजादिभिपेहांश्च कतया | मायत्रापासक- ¢

स्यतटृव्रत भवति यन्मरामनारुूण्ुद्राचत्तः स्यादित्ययः।॥ २॥ इति च्छान्दार्मापानषनढकर ८ दुर्ग २. भटः खण्डः ॥ ११॥

1 फ 4; दम्य 5, * _ _ ~ @ * | क |वटषु' 514 4 1101 सद्धर 4 ! ”" ‰< . ‰.-. [२ [॥ १.९ ५२२ ५ +. अष्‌ २.१॥।। । - 0, = ४ ५५ +^ एनन्‌ «जनः द १ 7, दु ९{८- ह 1. द्‌] र 1६, {४ [न %: प उ. सज ॐउउः

पत्‌ २.५ ३1 रचय | न स नगः , ५ -स्दवरष्मरदःः" „>° 4:11 ९४

० 1 ¶% _- ; 43 ` = ~ व =, ८. 1 {, {५ ;[41:२।५र. [१.१ 11 2; [1 ` 1 , ~ ~न ` ++ | | | ^ ४ ५ # ।, # क सभर शद्‌. र > | ९. ~ [| 1 , { +. [द्‌ ई!

<~ धद. वृद 3 पूज न्दे वम्र 1 ङ्गा ` र

: “ग जटति सर उद्र ~क (विरि सं

प्र `इर्‌ उप्शम्वातते भथन मर म्य्‌

1५4 स्तधनर्मत्द्य्तरमत्रा प्रतिम्‌ ॥१॥ अभिमन्थति < रहिकारः प्राथम्यात्‌ | अग्रधूपो जायते स प्रस्ताव आनन्त-

य॑त्‌ | उवरति स उद्रीयों हतिःमवन्धाच्छृष्ठयं ज्वकनस्य । अद्काग भवन्ति

स प्रतिहा२।ऽङ्खः.राणां "र्टतरवात्‌ । उपशमः सावरेषन्वादग्ेः सश्चमो निः-

शेषोपदमः समाप्निसापान्यान्निघनपेतद्रभतरमत्रो भरतम्‌ । मन्यने हयरेगीयते

॥ १॥ समम्रप्रणवतो मन्थनकतुत्वतिमवासप्राणद्ष्टयनन्तरं . मन्धनादिदष्टिमवतारयति-

१ख. ङ. च. ख. ठ, 'मनरघ्वमक्षुः । २ क.ग.भ. ड. ज. ठ, ह्यभिर्भीः । @

९८ आनन्दगिरेकृतदटीकासंवलितंशंकरभाप्यसमेवा- [२ दविपयाध्यये- पर्वे गोत्तरस्य पौनस्कत्यमाशेङ्कयाऽऽह - उक्तस्यवति । उयाख्यातत्यैव म्रन्थस्य समुदायार्थः संभिष्य बुद्धिसोकयामेनन्तरम्रःयेनोन्यमे । तन्न पौनस्कं यपनित्यथेः । जमनु परो जयो भवताीते सबन्धः | प्रो ह।स्यत्धुपात्त वाक्य व्याकर ति-पएवं विष इति | फति रेष इ यावत्‌ । साएविध' सषठ।विधत्वं॑तद्पे-सामौगसनध्यं समाधयर्थोऽभ्यास ह"यथः ॥ ६ ॥ इति श्र १०।नन्द्‌.गदिविरतिताां छान।गधापनिषच्कर + ८..दक।य द्वितीयाध्यायस्य दतः रूण्डः | १० |

॥ „+ शकिः ^~ री 1

( अथ ।६मयध्यायस्वकऋदय). णः;

शदककनष्न्डिर मीणा , , नी

४ ५ [ #) ७ 9 ॥ ध “ ४५. { भ्न 4 ४) ॥ = ५ भ | ¢ कः 8 *1| (६९ -वतच्प. व्‌ रन्‌; ५ ' ह | ५ ९ क १५ र 1 क प $ न्ट" - ¢ श्र ° # कङ्क + र~ ^. ~ ~+ ) +~ ~ ^ > €।२: 4५ : {भसनत भातु त्र.) 3 ॥ ~ ध ५ 1 1 ~¶ ४ र? > ह छ २.२ १ कि. १ ^ 341; ४ ७ भ्य ८ म्‌) 1 (हकः ~ {स्य शद - चदु च {मच्छ} 1 १ ^ न्यु ५.२४ षु ज र क क 9 ~ ४ ॐ { ~ ध न ~ ~ ~ ५

† 4.1 + † "^ 1 । ^$ ५ 4 4 ^^ , “ :4 1 ६4 ११३०. ८. ७ ^ ५ ५१ # |

न्ते , ग्थोाक्र.; ग , 1 तं क. ५.1." पनः ह (हा रनर; घ्व व. “नीनां ". [भूर <. च दमनो १५ {९ ०६६ : ५ + श्रूयात्‌ । भ्रात प्रतिहारः भह त : पाण [पज य्पाक्तानां पाणे निधना. सस्वापकाठे । एन्द्वायत्र नामं भाणषु नोतचे । गायञया; प्राणद्वस्तुः ततवण्त्‌ ॥ ९ ॥

ननु पञ्चविपस्य पपाः्म्यच पसन वात वनद्यातम | तथाच ज्ञतविषये त्त.०य।भवदचमनन्प्र्म्रबनत्यसिद्धर वृर तरप्रनथय्‌ रथम; परमेत्य | गायत्र रथंटरमित्यादिनामद्रहणन विशरिःाने 7 1ष्टक ति चा. : | व्यथं पुनरध्प- मगेपुपासनेषु निङ्शक्रमाद्धिःरवाऽऽह--यथाक्रष्मिष्ते | यश क्रममा्रिल्य तेषां कमेणि प्रयाग. कर्भिणामिष्ट्स्ने ष्णः उदुणमन क्त्‌ "| तत्र प्राण्य क्रन्ञान-) रसवान्‌ घ ५, वत गार ्नोप।६-.।१ दुर्थरति - ना 'इम्मर्‌ ३.२ [ ५५५, [ग]प्ये,त4 [दशरत १८." -त[^ प्राणि व,4[ [न [ननमय | त्रत जपत्‌ +त एतम, । यतद । गाः व प्रणष्‌ प्रति. ष्ठिनत्वे हुतमाह्‌ -ग्‌।२उय[ इत्ति । १८1१ गायत्रीति ।ह श्रतिः ॥ १॥

सय एवर्मत्द्ूपने प्राणतु भ्रात इद्‌ (णा पवात्‌ सवमायुरति अागमववात महः.

१क.ग .ट. ठ, म्रद :२ क, त. ". छ, दृद, ३ कृ .. ठ, प्राणं तरि ब" । ४, ज, वध्यः ।

क ® क क क, क्क ६ ९ १०० आनन्द गिरिढृत्दी कास व षित ङ करभष्यसमता- [र दिता वाध्याये-

अभिमन्यतीत्यारिना । उपशमः द्शमशचेत्यथमे दामावात्पनरक्तमाशड्ष्य पावशेष्- निरवशेषत्वाभ्यां विे,षमाह- उपश्चम इति | कथं एना स्थ॑तरप्तन्नोऽ्रो प्रतिषि तत्वम्‌ । न हि तत्र विचिनिमित्तमुपलम्यतेऽतं अ ह-मन्यने हीति. । मन्थनं निभि- तीकृत्यापनरुत्पत्तौ रथतःसाग्नो गीयमानत्वद्द्चेन।दप्नौ तस्य प्रतष्टितत्विद्धिरि- स्यथः ॥ १ ॥

स य एवमेतक्थतरमभौ प्रोतं वेद बरह्मवचस्यल्नादा पति सवमायुरोति ज्योग्नीवति महाममजया पश.

भिभंवति महान्कीत्यां न प््५ड्‌ढभ्रिमाचामेनन

निष्ठवेत्तद्‌व्रतम्‌ ॥ २ ॥

दति च्छान्दाग्योपनिषदि दितीयाध्यायस्य दादशः खण्डः ५१२

स य इत्यादि पर्ववत्‌ । ब्रह्मरयैसी एत्तस्वाध्यायनिमित्तं तेजो ब्रह्मवचे- सम्‌ । तेजस्तु केवलं त्विडमावः । अन्नादो दाष्ठिभ्निः । न प्रत्यद्ङनेरमि- एखो नाऽऽचापेश्न भक्षयेर्किचिक्न निष्ठीवेच्छृलेष्मनिरसनं च न इया- पतट्‌व्रत्प्‌ | २॥ इति च्छान्दोग्यपनिषच्छांकरभाष्ये द्वितीयाध्यायस्य द्रादश्चः खण्डः॥१२॥

¢^ (~.

नन्वत्र ब्रह्मवचप्तीति फलमुक्तं ब्ृहदुपासने तु तेजी भवतीति वक्ष्यते | न च ब्रह्मवच॑मतेजसःमदम्तथा च ब्हद्रथ॑तरोपामनयोने फख्वेषम्यमत आह-टृत्तेति ॥२॥ इति श्रीमदानन्दगेरिषिरचितायां छन्दाग्योपनिषच्छकर माण्यटी कायां द्वितीयाध्यायस्य द्दश्षः खण्डः ॥ १२॥

(अथ द्वितीय।ध्यायस्य त्रयोदशः खण्डः) ।

उपमन्बरयते स हिंकारो ज्ञपयते स प्रस्तावः क्जिषा सह शेते स उद्रीथः प्रतिं श्वी सह शेते स प्रति- हारः काटं गच्छति तन्निधनं पारं गच्छति तन्नि धनमेतद्षामदे्यं मिथुने प्रोतम्‌ ॥ १ ॥ उपपन्जयते संकेतं कराति प्राथम्यात्स हकारः । ज्ञपयते हापयति १क.उ. शोद्रीयर । २८. "द्ढपिममे"। २ क, ग. ष, इ. ज. प्त, द, ठ. "तिन्नी सर `

नयोद्शाः दंश्डः ११] छन्दगयोपनिषत्‌ । १०१

स प्रस्तावः । सहश्चयनमेक्पयद्कगम॑नं स उद्वीयः | श्रष्ठयाव्‌ । परति सी शयनं दिया अभिषुखीभावः स प्रतिहारः । कां गच्छति मेनेन पारं सपर गच्छति तन्निषनमेतदरामदेभ्यं मिथुने पोतम्‌ । वाय्म्बुपियुनसंबन्धाच्‌ ॥१॥

उत्तराधरारणिस्यानीययोः स्ीयुरुषयोरवायथ्ये कमणि प्रवृत्तयोमे थ॑नसामान्यान्मन्थ- नादिदष्टयनम्तरं मेयुनदृष्टि विदषाति-उपपन्त्रयन इत्यादिना । पुरूषो हि पश्ु- कमाय ह्लियं वख्रादिना प्रीणयति । तद्मन्वारम्पसामान्यात्परस्तावहष्टिरित्याह-- बृपयत इति. । कते वामदेव्यस्य सास्ने। मिथने प्रोतं तत्राऽऽह--वायम्बुमिथु नेति । वाथास्ां च मिथुनतया पबन्ध्‌'द्रमदेग्योत्पत्तरुक्तत्वात्तस्य मिथने प्रतिष्ठ तत्व युक्तमित्यथः ॥ १॥

क

सय एवमेतद्ामदृव्यं मिथने पोतं वेद मिनी भवति मिथनान्मिथनात्रजायते सर्वमायुरोते ज्यो-

€ अ. ® \.

भ्वति महाचपरजया पयातत्तवात महन्कत्पान काचन्‌ प्रहस्चदव्रतम्‌ ॥२॥

इति च्छान्दोग्यापनिषदि दितीयाध्पायस्य चरयोदशः खण्डः ॥१६॥ न

सय इत्यादि पृषेवत्‌ । पिथुनी मभदत्यविधुरो भवतीत्यथः | पियुना- न्मिथुनालजायत हत्यमोघरेतस्त्वयुस्यते । न कांचन कांचिदपि सिय स्व,स्मतरपपा्तां न परिदरेतसमागमायिनीम्‌ । वापदेग्यसापोषासनाङ्कस्वेन विध्रानात्‌ । एतस्मादन्यत्र प्रतिषेधस्मृतयः | ववनपामाण्यान्च घर्मावगतेम प्रतिषधक्ञास्ेमास्य विरेधः॥ २॥ इति च्छान्द्‌ाग्योपनिषच्छांकरभाष्पे द्वितीयाध्यायस्य योदश! खण्डः ॥१३॥

--:©0-©-©0-© ~

न कांचनेति वाक्यमादाय व्याचष्टे--कांचिदपीति । पराङ्कनां नोपगच्छेदिति स्मरतिविदेषमाशङ्कयाऽऽह -- ब। मदेव्येति । विधिनिषेधः सामान्यविशेषविषयत्वेन व्यवस्था प्रसिद्धेति भावः । किंच रा्लप्रामाण्वादन्र धर्मोऽवगस्यते न कांचन परि. हेरे।दति च शाल्नावगतत्वादवाच्यमपि कमे धर्मो मवितुमहति । तथा च श्रौते १क्‌.ग. च. ट. यङ्क ग २ख.ग.घ.ङ.च.ज. ट.ड. ठ. "मनमद्री। ३ क. ग. ध. इ. च. र. ठ. ड. ठ. ण. 'तिच्रीश 1 ४ क.ख.ग.उ.न.ट.३.ड. ढ्‌. ण. ज्ियीऽमि ५ खच्‌, य्‌, द, 'पिचग* ६ ख, छ, न, नन्यना।

१०२ अनन्दगिरिकृत्दीकासंवङिनशांकरमाष्यसमेवा- [२ दितीयाध्याये-

दुब खया: स्यतत प्रातेस्पाधतत्याह--व चनोति | यथाक्तेपसनावता ब्रृह्मचर्थनि यमामवो त्रतत्वेन विवक्ितस्तन्न प्रतिवेधशाख्रविरोधाशद्कति मावः ॥ २॥ ` ,,

1 ४“ ज

इति श्रीमदानन्द्मिरिविरितायां छन्दोग्यापनिपच्छंकरमाप्यटीकायां -- द्विनीयाध्यायस्य त्रयोदशः खण्डः ॥ १६ ॥

( भथ द्ितीयाप्य।यस्य चतुद्शः खण्डः ) ।

` उयन्हिकार उदितः प्रस्तावो मध्पदिनः उद्रीथोऽ- पराहः प्रतिहारोऽस्तं मरननिषनमेतदूद्हद। दित्य प्रोतम्‌ ॥ १॥ | | उद्मन्सविता स हिकार प्रायम्य।हइरेनम्य उदिरः प्ररतावः | प्रश्नम्‌ हतुर्वात्कपणाम्‌ । प्रध्यद्‌> उद्धः शरषटय'त्‌ | अपरह्निः (तेद | पन्वा- दानां ग्रहान्परात इरणात्‌ । यदन्त स्नानन्‌ गर) यह निन, +म्‌. नःप । ए-द्वटदादेत्य प्राक्त बटन अदित्या (टप ३॥ ¦ आदत्यस्व (ज.प्रवदहतुत्पतद्धः, यु दद्य. तार रष्व ए. (सन त्याना १६ | सग प्वमेनदरहन य + 4; ~ ह. पवति मवमानुगार ८; भ्यनद त्‌ एनन्‌ ^ भिभवति महान्कःस। (प्स्दं त निर -पदूत्रनम्‌ ॥

इति च्छान्दोग्पोपनिषदि द्विता यान्य चततेदशः खण्डः ॥१४॥

सं य इत्यादि पूववत्‌ | तपन्तं न निन्दे्तददतम्‌ ॥२॥. (ति चछान्दोरेयापनिषच्छांकरमभाष्वे द्विरीयःध्यायस्य चतुदश! खण्डः}; १४॥

,

|| २ ॥ हति श्ीमदानन्दगिरिविरचंतायां छन्दाग्य।पनिषच्छंकरम.ष्यटीकाय

द्तायाध्यायस्य चतुदशः खण्डः ॥ १४

` १ख.म. "धन्यः सवि! २क.ष.घ ड.च.ट.उ.ड.ठ.म्त्‌ , अरसं, २घ.च ठह, शस्तं यज्नि*। ४ ल, ट, निधना ।

8 | ९३ ^ _ | श्चदशः ण्डः १९] छान्दाग्योपनिषव्‌ । १०३

( अथ द्वितीथाध्यायस्य पञ्चदशः खण्डः }।

अभ्राणि स्पुवने सर्कार मेघो जायते स.

प्रस्तावो कषति स उद्रीथो वियोतते स्तनयति

र प्रतिहार उद्गृह्णाति रञ्निधयमेतदहूप पर्जन्पे प्रतिम्‌ ॥ ^ ॥

4.6 अदन्‌ =) र, व {रूप ठत पृरमणन्णध्र उ? त्‌ । उत्त मन्यं । प्नद्रर्प नाप 0 प्म स. प पनर्‌ । रमेकस्पन्यूदु अत्रा ामः पजेन्यय्यं २ रूप्य ।१। शताः ॥ ई ल : 9 श ६ "4.4 1 ` बर्द्‌ः :1 मन्दु 1 ; {च च, + वरजस्य 5413 -र ष्ट यनन्तर एज वि _ ^^ =१ 21 ^. ट दट्‌। ठ दत --अम्िाः{4 | 4 यहम जाप ९।९ पर, तप्त तत्राऽ5ह--~ अग +! 2 | ए ५ भ # ५ पे 9 । तं कन श र थप. : हर्ष पजन्य भरतं पड वविस्पार्श्च

क

सुरूपाश्च पशूनवरन्थ सवेनायुरति स्योग्नी- पनि महान्जया पशुक्तिषवति महान्कीस्यां वर्षन्तं म्‌ [नन्दत्तद्भतम्‌ ॥ २॥

[व ० _ ® (¢ ~ १ क

इति च्छान्दोग्पोपनिषदि द्विती याध्याफ्स्य पञ्चदशः खण्डः ॥१५॥ विरूपशि सरूपं जाविप्रभ्नःनद्चनवरम्पे प्राप्मोतीत्यये; | वपन्त न गन्दत्तदूव्रःम्‌ ॥२॥

®

त च्छान्द्‌र्योपनिषर्छांकरभाप्यं द्िनायाध्यायस्य पञ्चदशः चण्डः ॥१५। ॥ ३५ ‰मद्‌ानन्दागरिविराचतायां छान्दोग्यापनिषच्छकर्‌ माष्यटीफायां ्त.बध्यायष्य प्चदशः खण्डः ॥ १५ ॥ ० कि - 5 ( भथ द्वितीयाध्यायध्य षोडशः रुण्डः } ।

[ 9 काः |

पन्ता हिंकारो गरष्पः प्रस्तावो वषा उद्रीथं

षणी गि

१ ब, "4्यभ्वुभरः २ ख. ष. 8. "न्मेधा इ"।३ खं. घ. ड. .सेकषत्वात्‌ ।

१०४ आनन्दगिरितरीकासवछितशंकरभाप्यसमे्य-[दवितीयाभ्याभे- श्रस्रतिहारो हेमन्तो निधनमेतदेराजमृतुषु प्रोतम्‌ ॥ १॥ वसन्तो दकारः प्रायम्यत्‌ | ग्रीष्मः मर्व शस्यादि पूवैवतु ॥ १॥ पजेन्यायत्तस्वाहदुष्यवस्थायास्तद्‌दृष्टररनन्तर तुषटष्टिमाचष्टे-- वसन्त इतस्या- दिना॥ १॥ स थ एवमेतेद्वेर।जमृतुषु पोतं वेद विराजति प्रजया पशुभिग्रह्मवचंसेन सवंमायुरेति ज्योग्जीवति महा-

क~ ९ क ® ४

नप्रजया पशुभिभेवति महान्की त्यत निन्देत्द्ब्र- तम्‌ ॥ २॥

क्ष ® क

इति च्छान्दोपनिषदि द्वितीयाध्यायस्य षोडशः खण्डः ॥ १६ ॥

पतदरजप्रूतुषु प्रति वद करजति ऋत वद्यतकव अ। तेवं (वर्‌।जन्त एवं मज।दिभिव्छिनिप्युक्तमन्यत्‌ । ऋतृन्न निन्देत्तद्‌ व्रतम्‌ ॥ २.॥ १३ चछान्द्‌\गयोषानिषच्छांकरभाप्ये दित याध्यायस्य पषोदश्चः खण्डः ॥१६॥

वैर।जध्य पतामो य॒क्तमृतृषु प्रोतत्वं ॑तेषां स्वधरमपिर।ननादित्याह--एतदिति । यदत नामन्नोरप त्तानि मित्त्वा विरा ड त्मनश्चान्नत्ात्तस्य तेषु प्रतिष्ठितत्वात्तदुद्रारा वेरा- जमपि पताम तेषु प्रोतमिति भावः ॥२॥ इति श्रीमद्‌।नन्दगिरिविरचितायां छन्दोग्योपनिषच्छंकर माध्यटकायां द्व०।यध्यायस्य षडशः खण्डः ॥ १६ ॥

( भय द्वितीयध्यायक्ष्य सप्तदशः खण्डः ) ।

॥ 0 , यः

प्रथिवी ईिकारोऽन्तरिक्षं प्रस्तावो बोरुद्वीथो दिशः प्रतिहारः समुद्रौ निधनमेताः रक्र्या लोकेषु

प्रोताः ॥ १॥ पृथिवी दिक।र इत्यादि पृवेवत्‌ । ऽकथं इति नित्यं षहुषचनं रेवत्य ह्व । दकेषु भ्राताः ॥ १ ॥

१ख. घ, ड. ड. ठ. प्राधान्यत्‌ । २ क, °इृदृध्थन० ३ स. न. 'दधाऽऽतवसाषिग्स् भ. *अत ए ।

अंष्टार॑श्चः चण्डः १८) छान्दोग्योपनिषत्‌ । १४५

क्रतुषु 5म्धगृततषु . छोकसियतेः भरसिद्धत्वाहतुष्टयनन्तरं ऊेकटष्टिमाह-पृथि-

बीति । ::प शके इत्येकस्येव सान्न नामधेयं बहुवचनाद्धि बहूनि सामानि प्रती-

यन्ते त5।;3ह-- शकय इतीति । नित्यबहुवचनत्वमुमयत्न पुर्यमिति धोतनाय

यक्ष्वमाणं दृष्टन्तयति-रेषत्य इषेति । महानाम्नीषु ऋक्ष शक्यो गीयन्ते । तापा

वाऽऽपो वे महानाम्नी रत्यादेः सबन्वः स्मृतः अप्प । ठोकाः प्रतिष्ठिता इति च

चतम्‌ । ; ५ चस्मात्संबन्पा्ठोकेषु शकथः प्रतिष्ठिता इत्याह-ङकेषििति ॥ १॥ म॒ य एवमेताः शक्र्या लोकेषु प्रोता वेद खोकी

वदि [कर्‌

भषति सषेमायुरेति ज्योग्जीवति महान्प्रजया पशुक्निभेवति महान्कत्या लोकान निन्देत्तदुत्र- तमू ॥ २॥

हति स्छान्दोग्पोपनिषदि दिर्व(याध्यायस्य सष्पदशः खण्डः ॥१५॥

छोकी भवति छोक्रफटन युज्यत इत्यथः । कानन निन्देत्तद्‌व्रतम्‌ ॥ २॥ हति छान्दोग्ये पानि षच्छांकरभाष्ये दिती याध्यायस्य सप्तदैश्चः खण्डः ॥१७॥

॥ २॥ हति श्रीमद्‌ नन्दमिरिविरचितायां छान्रोऽयोपनिपच्छकर माष्यर्टीकायां

द्वितीयाध्यायस्य पदशः खण्डः | १७ ॥

( अथं दितीयाध्याय॑स्य.छादल्ः रूण्डः )। न्वः

भजा हिंकारोऽवयः प्रस्तावो गव उद्वीयोऽश्वाः भतिहारः पुरुषो निधनमेता त्यः पशुषु प्रोताः ॥ १॥ अजा टकार इस्वादि पूर्वत्‌ । पशुषु भरोताः॥ १॥ पशनां होककारयत्वाछठोकष्टचनन्तरं पददण्टिमुपन्यस्यति- भजेति । रेवत्थ हृति सामनामधर पूवंवजित्यश्रहुवचनान्तम्‌ । पशवो वै रेवतीति श्चुत्यन्तरमाश्रित्याऽऽह- पद्यु्ष्विार ॥ १ ॥ भ य एवमेता र्त्यः पशुषु प्राता वेद पशुमान्-

। "यरि णि क त्‌

१ ख. घ.ङ. न. न स्यु" ।

१०६ आनन्दगिरिकृरटीकासवटितक्ांकर माप्यसपता- [रद्वितीयाष्यये-

वति सर्वमायुरेति ज्योग्जीवति महान्प्रजया पशु- भेवति महान्कीत्य। पशून्न निन्देत्तदूत्रतम्‌ ।।२॥

इति छान्दोग्योपनिषदि द्ितीयाध्यायस्याष्टादशः खण्डः ॥ १८ ॥ पश्चम निन्दे तद्व्रतम्‌ ॥ २॥

4 कू

इति श्छ न्दार्यापनिषच्छांकरमाप्ये द्वि्तायाध्यायस्याषटादक्तः खण्डः ॥१८॥

॥ २ ॥

इति श्रीमदानंन्दगिरिविरचत यां छान्दोरपापनिच्छांकर माष्य्टीकायां द्विती याध्यायप्याष्टादुश्ः खण्डः }. -१८॥

( अथ द्वितीयाध्यायस्येकोनर्विंशः खण्डः ) ।

थि व ® ॐ (न थ क रोम हिकारस्सक्पस्तावाो मार्समुद्रीथाऽस्थि प्रति- ० (+ न „® य न = हारो मज्जा निधनमतयन्नायज्ञयमङ्गषु भोतम्‌ ।\१। ष्टोम हिंकारो देहावयवानां प्राथम्यात्‌ । स्ववःस्नाव आनन्तयीत्‌ । मांस म्रः भेष्ट्याव्‌ । अस्थि प्रतिहरः प्रिहुरत्वात्‌ । पञ्ज। निधनमान्त्यात्‌। पतद्यद्नायङ्गीयं नाम साम देहावयवेषु पोतष्‌ ॥ १॥। पशविक।रपय)द्प्यादिन। पृष्टिरङ्गानां दृष्टेति ण्डद्ट्यगन्दरमष्घःटष्ट१हं खोपेत्ति। रसो व य्ञायन्ञीयमिति श्तेरजरपवकारण छमाद्नां सबन्ादज्नाग्न्ञीयं सामा-

षि (क कः

षु प्रतिष्ठितामत्याह- एतादत ॥ १ ॥ सय एवमेतयज्ञाधक्गायमङ्खपु भतं वेदाङ्ग भवति नाङ्गेन विद्ूछति सवमायुरेति ज्योग्जीवाति महान्प्र- जया पशभिगवति महान्कत्मा सवततर मज्जतो नाश्चीयात्तदूत्रतं मज्ज्ञो नार्व(पादिति बा ॥ २॥ ® क क, ०, क

इति च्छान्दग्योपनिषदि द्वितीयाध्यायस्यकोनरविंशः खण्डः॥१९॥

| ए क्यप 1. इ _ - श

विशः खण्डः २० | छन्द्‌।ग्यार्पानषतु । १०७

अङ्को भवति सण््राङ्को भवनीत्यये नाङ्कन हम्तपाद्ादेना विदृषछलि न कुरा भवति पङ्गुःश्कुण। बररप्थः । सवन्सर सबत्सरमात्र म्रा मांसानि नःश्नीणन्न मन्तय्तु ' बहुवचनं पर्स्योपलक्षणायम्‌ । पञ््रा न श्नीयात्सवेदैव नाश्चीयादिानि वा तद्व्रतम्‌ ॥ २॥ इति च्छान्दोग्योपनिषच्छाकरभाष्पे द्रितीयाध्यायस्येकोनर्विश्चः खण्डः ॥ १९॥

कुणिः इश्चरहितः ।॥ २ ॥ |

हति श्रीमद्‌।नन्दगिरिविरनितायां छान्दोरधोपनिषच्छांरमाष्यर्दीकायां दती वाध्यायस्थकरोनर्विशः खण्डः ॥ १९ ॥

( अथ द्वितीयाध्यायस्य विशः खण्डः ) ।

अभधिर्दिकारो वायुः प्रस्ताव आदित्य ¦ उद्रीथौ नक्षच्ाणि प्रतिहरश्वन्दुमा निधनमेतद्ुजनं दवतासु प्रातम्‌ ।॥ १॥ आम्रा्ईक्ारः प्रथपस्यानत्वात्‌ । [बयुः प्रस्ताव अनिन्तयस्ताप्रम्यात्‌ | अ।दत्य उद्रीथः बेष्टयात्‌ । नक्षत्राणि प्रतिहारः प्रतिहूतत्वात्‌ । चन्द्रमा निधनं कभिणां तज्निधनात्‌ । एतद्राजनं देवतासु प्रोतं देवतानां दीद्निम- रथ्‌।त्‌ ॥ ९ ॥ <रन्यादीनाभद्गषु प्रतिष्ठितत्वादङ्गहप्टचनन्तरमग्यादिदृष्टमुत्थापयति-- अप्र रित्यादिना | राजनस्य साम्न देवतासु भ)तेत्वे हेतुमाह-देवतानामिति ॥ १॥ स य एवमेतद्ाजनं देवतास प्रोतं वेदतेसमिव देव- ताना सठेकरता स्ाटिपा‰ सायुज्यं गच्छति सवम।युरेति ज्योग्जीवति महान्प्रजया पशिर्भ- वति महान्कीत्या ब्राह्मणान्न निन्देत्तदुव्रतम्‌॥ २॥ इति च्छ न्दोग्योपनिषदि द्वितीयाध्यायस्य विशः खण्डः ॥२०॥

षिण |

~ |

पिणिीीिििगिष १ १ प)

# ६दं द्विवचनं कुटितितकररवाचकस्य प्रसिद्धःव।च्छरमश्ररहितवाचकस्याप्रसिद्धत्वादेकस्यैष यी. कायां ग्याद्यानम्‌ ।

[भै

१ यख. 'त्निधानाः)

१०८ आनन्द गिरिकृवटीकासंबितशकर माप्यसमेता- [२ धिनीयाभ्पये-

विद्रत्फछट- एतासामेवाग्न्यादीनां देग्तानां सणोकनां सम्। पोतां सातां समानद्धि सायुउषं सयुग्भावमकदे हदाषित्वामिस्येतत्‌ , पाञ्चब्दाऽत् लुपो द्रष्टव्यः । सलोकतां वेत्षादरे । मावनाविष्ेषवः फडदिष पोपपतेः | गच्छति प्राप्नाति । समुयानुपपत्तेष । ब्राह्मणान्न निन्दलद्व्रतप्‌ । एते वे दवाः प्रत्यत शहह्मणा इति श्तेब्राह्मणाचन्दा दवतानिन्देगति ॥ २॥ हते च्छान्दाग्योपनिषर्छांकर पाष्ये द्िवीयाध्यायस्य विश्वः खण्डः | २०॥

विव्य

फटविकर्पाय वाशब्द्स्याक्नासत्वे कथं वाक्य स्यादित्याशङ्क च।ऽऽह-- सरोकवां वेत्यादीवि । केयं पुनरेकस्िज्नुप। सने फशत्रयं विकरेप्यते तश्राञऽह~--भागनेति । ननु फटत्रयमत्र समू च्वतमिष्यतां किमिति वाशब्द गृत्वा विकरप्मते तभाऽऽह- सध्ु्येति । न हि मिथो विहरं फरश्रयमेकत्र समच शकंयमतोऽपि धिकल् पिद्धिरित्यथेः । ननु देवताटृष्टया राजनभ्य साम्नो ध्यानादेवता न निन्दति व्क व्ये कथमन्यथोच्यते तत्राऽऽह - एत इति ॥ २ ॥

कर | कनि, (न,

हेति भीमदानन्दगिरिविर्ितायां छन्दोग्यापनिषच्छांकरमाष्यटीकायां द्वितीयाध्यायस्य षिः खण्डः ॥ २०॥

( अथ द्वितीयाध्यायस्येर्िंशः खण्डः ) ।

जयी विया हिकारञ्चय इमे लोकाः स प्रस्ताबोऽ- भरिवायुरादित्यः स उद्गीथो नक्षत्राणि बयाशक मरीचयः स प्रतिहारः सपा गन्धर्वाः पितरस्तन्नि- धनमेतत्साम सवास्मन्परोतम्‌ ॥ १ ॥ रयो बिद्या हकारः । अग्न्यादिसाम्न आनन्तयं जयीबिधाया अभ्या दिकायत्वश्नुतेः । ईकारः पाथम्यात्सवेकतेव्यानाम्‌ । त्रय इमे डोका- स्वैत्कयत्वादनन्तरा इति प्रस्तावः । अग्यादीनादद्वीथत्वं : {चात्‌ । नप्षत्रादीनां प्रतिहूनत्वालतिहृ रत्वम्‌ । सपादीनां धकारसारा्या्निष- नत्वमेतत्साम नामविरेषामाषात्सामसमृदायः सामशब्दः २८ स्मिम्रो. तम्‌ । त्रयीब्ियादि हि स्वम्‌ । तर्कविदादिष्ृषट्या हकार

१८. ध, ह. ठ, "कृत्व षा ।२८. "द्ितांषा। २३२ स. छ. लम. शश्दफःः ४. व्‌, ल, "मश्वब्दद्ठाघ्रान्यं सं च. ठ, "मश्चष्दः सयाग्यं सर । इ, इ, °मखामाम्मसर ॥

एकविंशः बण्डः ११ ] छान्दोग्योपनिषत्‌ ¦ १०९

रादिसमभक्तय उपास्याः । अतीतेष्वपि सापोपासनेषे यपु र" भौन द राम तदृष्टया तदुपास्यमिवि । कमाङ्काना( णां ) दृष्टिरिरेदणाञ्वस्पेर सैस्काबर्वात्‌ ॥ १॥

सर्य दिदृष्ट्यनन्तर प्रच विद्यादष्टिवेषनि क)रणमाहं --अगन्बादीपत | यदरन्या. द्याःमकं सामेपास्यमुक्तं तस्मद्‌न-तयमुणस्याया्ञवी विद्याया युज्यते । ऋगरेदो ऽओ- पमु द्‌/ "योरादित्यात्सामवेद्‌ इति शतेच्लय्पास्तत्कागेत्वावगमाादित्मथैः | तत्का।य॑. त्व.ज्ररीसाध्यकमैफठत्व'दिव्ययः । कथं प्वैरिमिनप्रोतमित्युक्तं घ्रयोत्रियादौ प्रोतमिति बचव्यत्वाद्त आह- त्रय विध्ाद्‌।ति। कथ पुनरत्र वर्याविधारिदश्टया साम्नो ध्येयत्वं गम्यते तश्राऽऽह-त्रयीति | न चास्यां प्रतिज्ञायां पर्वण सदर्भेण विरेषः शङ मंहेतीत्याह--अतीतेष्वपीति । तत्र हेतुमाह--कमौड्गना(णाः मिति । दृशंपूणेमाप्ताभिकारे पट्यैक्ितमाञ्यं भवतीति दष्टिविशेषणमाभ्यं संछ्छियते । तथा सामपमेदानां इष्टिविशषशत्वाविशेषात्तेषां कमाङ्गान(णाँ) तततर्दङ्गषटया सस्कतन्य- त्वादित्यथेः ॥ १ ॥

पत य एवमेतत्साम सपस्मिन्भोतं वेद स्व॑९ ह

प्बति ॥ २॥ सबेदिषयसामविदः फएरठं- सर्वं इ मवति सर्देश्वरो मववीत्यथः | निद- पचरितसवे पावे हि दिक्स्येभ्यो षङिग्रोप्त्यनुपपत्ति; ॥ २॥ भथ यथाश्चतं सवात्मत्वमेव क्षिं न स्यादत आद-- निरपचरिवेति ॥ २ ॥

१

तदेष श्लोके यानि पञ्चधा्जीणि जीणि तेभ्यो

न ज्यायः परमन्यदस्ति ॥ ६३॥ वदेतस्मिश्ञय एष छोको मन्त्रो ऽप्यास्ति । यानि षश्चपा पश्वप्रकारेण हिंकारादिषिमागेः माक्तानि प्रीणि ज्रीणि अयीविध्दीनि तेभ्यः पञ्ा-

केभ्यो ज्यायो महत्तरं पच व्यतिरिकमन्यटरस्त्वन्वर नास्ति न विध्यत हत्थे; । ततेव हि सवंस्यान्वभाबः॥ ३॥

पवैविषयपतामविदः सर्दश्वरत्वमित्यत्र मन्तरं सवादयति--तदेतस्मिन्निति । परमि. स्वस्येव ग्यारूयानमन्यदिति । षस्स्वन्तरामवि हेतुमाह तत्रैवेति ॥ ६ ॥

"गिभ अ

् १७. ७. श्षु यत्रो । २ ख. भ.ट. प्वुप्रोः । २. र.च. न. ड. ठ. यत्सा।४क्‌. म, घ. च. ठ. शशेषेणाऽ$०१ । ढ. शेषादाज्य ५ ङ्‌. ट. ड, "णादास्य। ६ क. ग. ट. "रोधश्च ७ ल, इ, प्रटन्य.ऽवे* । ८ ख. भ. ह. ज. द्नङ्ग. । ९ क, ग. शप्राप्तयुपपत्तेः । त° । ड, च, ट,

इ. शप्रष्धयुप । १०. ३.३. इ. रम्य ।

११० भनन्दगिरि तदीष सेव{टर्करभाष्यसपेता- [र द्वितीयाध्याये यस्तद्वेद स येद सपे सवौ दिशो बलिमस्मे हरन्ति सर्वेम मी्युपासतीत तदुब्रतं तदन्तम्‌ ॥ ४ ॥

हति च्छान्दाग्योपनिषदि दिवीयाध्यायस्येकर्विंशः खण्डः ॥२१॥

यस्तद्यथोक्तं सर्वात्मकं साम उद्‌ सवेद सवम्‌ । स सवन्नो भवतीत्ययेः। सौ दिः स्दिक्स्था अम्मा एवंविदे बि भोगे हरन्ति शपयन्तीत्ययः। सब्रेपरिमि भवार्मत्येवमेतत्सामोपासीत तस्यैतदेव व्रतम्‌ । द्विरक्तिः सामी- पासनसमाप्त्वया ॥ ४ ॥ इति च्छान्दोग्योपनिषरछंकरथाष्ये दितीयाध्यायस्येक्विंशः खण्डः॥२१॥

` सेज्ञत्व स्वैश्वरत्य च तच्छब्दः |. ४ ॥

इति श्रीमदानन्दगिरिविरचितायां छान्द्‌ग्थापनिषच्छांकरभ.प्यट कयां याध्यायस्येकर्विशः खण्डः ॥ २१ ॥

~ 4

( अथ द्वितीयाध्यायस्य द्ार्जिशः खण्डः )।

4 न का , गा, म ॥ वनाद सन्रा वृण प्व्मामल्य्रद्रथाअर र्कः ०५ क्तिः रि & $ ०५ & १८ पजापतेर्निरुक्तः सोमस्य मृदु श्लक्ष्णं वायोः श्टष्ष्णं (क ॐ, $ ७ ् = * मठ्कादन्द्रस्प कि ब्रह्स्पतरपत्वाच्त वरुमस्ष रा च # „भ जये तन्सवानकवपस्चदत वार्ण ववे वज्त्‌ ॥ 3 ॥ सामोपासनपरसङ्कन गःनविरेषादिसंपदद्रतुरुपदिश्यते । फविक्षेषसं, बन्धात्‌ । विन्दं विशिष्टो नदः स्वरदिशेष ऋषभकूजतसभःऽस्यातीपति डिनदिं गानमिति वाक्यशेषः । तच्च सान्न सबन्धि पद्युभ्यां दितं पश्च- पः ८ क, । क ॐ, @ क्षि क ® छ । > ष्यमप्नर प्रदेबत्यं चाद्रीय उद्रानम्‌ । तदहमेव विशष्ं णे प्रायेय इति कथिदयजमान उद्वाता व। मन्यते । अनिसक्त)ऽमुकरसम शट्पविश्षितः प्रजापतेः प्रजःपतिद्वत्यः स न गानविश्रैष;ः । आनिरुक्ट्यारज।पत- निरुक्तः स्पष्टः । सोमस्प सोप्देवत्यः स उद्रीध इत्यथः । मृदु ५ ख. ज. “ग्नः स्वस ।२ कु. ख ग. घ. ङ.च.ज.ट. इ. ण. "भ्िदेवे । ३ क. ख, ग. ङ. ल. ण. "तिदेव०।४कृ.ख ज. ण. *मदृव।

्राषिशः वण्ड; २२] छान्दोग्योपनिषत्‌ । १११

श्छ्ष्णं च गनं वायोवाधुदेबत्यं तत्‌ । श्छ्ण वरवचच पयत्नाभिकंोपेतं ` चेन्द्रस्येन्द्रं तद्रानम्‌ । क्रोञ्चं क्र) श्चपक्षिनिनादसमं बहुस्पतेबाहस्पत्यं तत्‌ । अपध्वान्तं भिन्नकास्यस्वररसपं वरणेस्येतद्वानम्‌ । 'तान्सबानेबोपसेषेत भयु ञ्जत वारण त्ववकं चजयत्‌ ॥ १॥ सामाप सनं समाप चेत्किमुत्तरग्रन्थनेतवाशङ्य।5ऽह--सापरति । आदिशन्दन स्वरादयो वण। गृह्यते । कििन्युद्र।तुयधोक्तेप'सितरर्यते तत्रा $ऽह-- फडति । मृत्युपरिहाद दिः फल्विकषेषस्तत्पबन्धादेषोपास्तिरनष्ठयेत्यथेः । पश्ाम्यो हितश्वमस्य वचन।दरमयेतञ्यम्‌ । वाक्यस्थभितिशठः प्याचष्टे- इति कश्चिदिति । इत्यविशेबितः | अनेन प्रकारेणायामिति तरिशेषित्तो व्यवच्छिद्य ज्ञातो न मवतीत्यभेः | तस्य प्राज(पत्य-

¢ ( ^ क

त्वे हेतमाह-आनिरकन्यादिाइ | नीलर्पातदिमिरमिधित्यावचनादित्य्थैः ॥ १ ॥ अमृतत्व देकोय अग्‌पानीत्यागायस्स्वधां पितुष्य आना मनुष्येप्यस्तणोदकं परुष्यः स्वगं लोकं यजमानायान्नमासमन अगायानीत्येतानि मनसा ध्यायन्नप्रमत्तः स्तत ॥ २॥ । अपर ८५ देभ्य आगायानि साघयानि | स्वधां पित्‌भ्य अगायान्याश्षां नुष्पेभ्य आशां प्रायनां प्रायितभित्येतत्‌ | त॒णोद्‌कं पञ्युभ्यः स्वर्गं लोकं यजपानायान्नपात्मन पष्यमामायानत्यतात मनसा वचन्तयन्ध्यासन्नपमत्त स्वर ष््न्यञ्चनादेभ्यः स्तुवीत ॥ २॥ स्षरविरेषज्ञानपृवकमुद्र नकाटे ध्यातन्यानमाह-अमृतत्वमिति. । खर प्मव्यज्ञ- नाभ्य इत्यत्रा $5दिरब्देन स्थानप्रयज्ादितम्रहः ॥ २॥ सँ स्वरा इन्दस्माऽऽत्मानः सवे ऊष्माणः प्रजाप- तेरातमानः सम॑ स्पश मृत्योरात्मानस्ते यदि स्वर. पपरपतेन्द्‌ ९ शरणं प्रप्ो पूव स त्वा प्रति वक्ष्य तीर्येनं घ्रूयात्‌ ॥ ३ ॥ सर्य स्वरा अङारादय इन्द्रः" बलकभण. प्रणस्थाऽऽत्भानो देहावयवस्था,

१क.ख.घ.ञअ ण ग्युदैव। २क.ग.च ठ. शवेतमिन्द्रः। ३ ग. इ. निनदं ख.इ.ज, ठ. ड, श्स्यरषस" ।५सख ड. ज उ, ढ. "णस्य त । ध. "णल्येषे त । ६ फं ग. ट. शरादिफः |

"११२ आनन्दणिरिदतदौकासवङित्करमाप्यसमेती- [२ दरितौयाभ्यावे-

नीयाः सवे उ्माणः प्रषसहादयः परजापोरवराजः कश्यपस्य बाऽऽत्मानः। स्वे स्पश्चाः कादयो ठवद्जनानि मृत्योरात्मानस्तमेवंषिदमुद्वातारं यदि क्चि- रस्षरेषूपारमेत स्षरस्त्वया दुष्टः प्रयुक्त हइत्पेषमुपालम्प हृनद प्राणपीश्वरं शरणमाश्रयं प्रपक्नोऽभूवं स्वरान्पयुञ्ञानोऽहं स इन्द्रौ यत्तव षक्तव्यं स्वा तषां भ्रति बक्ष्यति स एष देव उत्तरं दास्यदीत्येनं ब्रृषाु ॥ ३॥ ` केनाप्याक्षिप्स्योद्भादुरुद्रानकाठे प्रतीकारज्ञानाय स्वर।दिदेवताज्ञानमुषन्यस्यति-- सर्द स्वरा इति । शएषपतहाद्य इत्यादिशब्दस्तदवान्तरमेदामिप्रायः | यत्तव षक्तध्य- मित्यप्मादध्यै तच्छन्दे द्रष्टव्यः ॥ ३ ॥ स्‌ षे (क $ अथ ययेनमृष्ममूपालपित प्रजापति शरणं परपननोऽ- भवं सत्वा भरति पेक्ष्यतीयेनं त्रृपादथ ययेन्‌* स्परषुपाटभेत मृत्यु शरणं प्रपनोऽूवं स ता प्रति धक्ष्यतीत्येनं त्रयात्‌ ॥ ४॥ अथ यथेनमृष्मञु तयेषोपार मेत प्रजापतिं शरणं पपस्मोऽृबं स त्वां पति ` पेक्य संचूगेयिष्यतीत्येने ब्रूयात्‌ । अय यथ्ेनं स्पर्धषूपारमेत मत्युं रणं भपक्नोऽमूवं स त्वे। प्रति धक्ष्यति भस्मी करिष्यताी्पेनं ब्रुयात्‌ ॥ ४॥

के, (क, क, (3

तथेव स्वरोष्विवेति यावत्‌ ॥ ४ ॥

सर्वे स्वरा पोषवन्तो बदवन्तो वक्ष्या इन्दे बलं ददानीति सवं ऊष्माणोऽग्रस्ता अनिरस्ता विवृता वक्तव्याः प्रजापतेरात्मानं परिददानीति सवं सरणा ठेशनानभिनिहिता वक्तव्या मृत्यायत्ानं परि हगाण।ति ॥ ५॥

क्षि क्र (दि

हति च्छान्दाग्योपनिषदि दितीयाध्यायस्य हविश्‌: सण्डः॥२२॥

यत इन्द्र,धात्मानः स्वरादयोऽतः सवै स्वरा घोषवन्तो बवन्ती घक्तभ्याः | तय।ऽहमिन्द्रे बरं ददानि बङमादधानीति । वथा सवे

री

१८.ग्‌. ठ. लाली प्र,! २ ल. भ. त्वा्वांत्रः) ३क. इ. दनी ।

त्रय।विश. खण्डः २३] छ.>२।गथोपनिषवै | ११९

एकत्वप्रत्थवजतके शद्ध न मवत्मेष प्रमागे पूत्पृतमेदपत्यपतिराषादिति मतमाश ङ्य।55द-- अभ्येति । यथा न कठञ्ञं मन्नयेदित्यादि शाल्ञं पवपवृत्तकलज्ञादि. म्ण पयय १ित वेडि प्रमाणं राप, दिदोषातम्य प्रत्ययस्यापरमाणत्वात्तयैव मेदरपरत्यय- स्थाविचयोत्यत्वःत््ामाण्वाद्मवात्तद्विरोषैऽप्यद्रैत श्ान्ञस्य युक्तमेव प्रामाग्यमित्यधेः । कायपरत्वादद्धैते तात्पयाम।ात्कुतस्तच्छ.खत्य ५ पण्यामलयाशङ्कयाऽऽह--सवप- नपदामेति । उपक्रम।प्रलह्‌।र्‌क 5८१।।दबड विव . पयेदिङ्कदृशन।दद्रेत तात्पर्य

ताप्रामवस्तीयते तद्युक्तमदतत्ाखरस्व स्वा प्राम.ण्वमित्4ः |

कभदिषीनामवमामाण्यमसङ्क इति चेत्‌। न । अनुपाते द षस्य यवत्पस्‌- षविषये पम.ण्वोपपत्तः स्वस्र।देभत्यय इव भाक्मबाध।त्‌ । विवेकिनामश्र- णत्क५(३पिवमाण्यच्छेद्‌ इति चेन्न । कम्पविध्यतुच्छेदद्शनात्‌ । न हि कामात्पता न प्रञ्स्तेतयेवे दिज्ञानवबद्धिः काम्पानि कमणि नावुर्टयन्त इति क।स्पकमविधय उच्छिदन्यऽनुष्ट पन्त एव कामिनिरिति। तया ब्रह्मसतस्ये- मह्य वेदि नोचुः यन्मे कम।णनि न तद्विषय उच्छिव्रन्तेऽब्रह्मविद्धरनष्ठी- यन्त ए१७५ | |

मेद्ःठम्बन कमे ११२ घ.न तश्चा ६१५ १ान।भति शङ्को-कभ॑वि धानाप्रिति ।

॥ 4

यथा स्वप्रप्रय५। (गन्वरनमर्‌दव्रल्यवश्च प्राक्तच्चत्तनारज्ञं परुषमपिृत्य प्रम्‌ा५ तेथ। कनति नार्मप्वमि परि पुरे ५म्‌'ण्वह्तभकने। दतरा ज्ञ(य तद्वितीषोऽप्तीति परि हरत्‌ --न।ुपभा(तेते | “ वद्य {चरति श्रेष्ठन्तत्तदवत्‌0 जनः ” इति स्मरते स्त्दािनां क †" तुक।शाद१रमे सन्यर>ऽप्युषरंस्यन्ते ।: तथा च कम॑विधिवि रोधतादवस्थ्थमि'ते शङ्कते-पिवेिनामिपि । प्रकृतिपरवशत्वाह्ठोकप्य नाप्ती | व- वे। ५ङतिमनु३तते | ५" प्रकृ यान्त भूतन ननेग्रह्‌ः क करप्यति!, इ।त स्प्रतेः | तत ब्रह्म पद्‌। भैष्कम्ुऽपि न कम।१यन मप्रापाण्यप्रप्तक्तिसिवुत्तरमाह्‌-न कम्य ति। तदेव ॒प्र'श्यते--न ई।त१ । इति नलच्च्यत इत रषः | अम्तु भरस्वुते कि१।१।५ तद्‌ाह- येति । मनर भन्त एति तद्टबीनःमनु च्छत्तिरिति 1।क१६।ष;ः |

१८२व्राजङानां (भक्षाचरमगााद्‌गदुत्पननेकतवपत्ययानाम।पे गृहस्थादीनाम- प्रहोत।दिङम। निषत्तिःर२।ते चेन्न । प्रमाण्ाचन्तायां परुपभरटतेरदृषटान्हत्वात्‌।

न हि न{भिचेर।द६।ते परति पद्धपप्याभररगं कश्चित्करेन्दष्ट इति श्वो दरेषर-

हत्नःपप 1ब१।क्‌ 1[जर्मचस्म क्रयत । नच कमवधप्रहत्तानापच मद्‌

[1 1 [क 0 क र) [1

१ खं, "वेक्रिप्र)२कं.ग. ठ, प्रवत्तिमिः ३ क. प्रव्र्ते,

4 ५० अनन्द गारदढूतट।कास्व तश्च[करभाष्यसमता-[२ दिती याध्याये-

भरयषे बाधिरेऽश्निहोत्राद्‌ पवक्कं निपित्तपस्ति, परिवानङस्येव पिक्षावर. णाद्‌) घुमुक्षादि भवतैकम्‌ । अद्ेतवादिनोऽवर्यमाविनी कमनिवृत्तिरित्य के इ९.नोन विषटयननाशङ्कने - प्रि. वरजङानाभिति । अद्वैतपातमावादोचन।यां भिक्षाटनादिप्रवत्तिरप्यघटमनिवेति न्नः तमवित्त- न प्रपाण +त | समच्चयस्य प्राम्‌।णेकत्वानेषूपणायां प्रत्यया. भ।स॒पृषस्य प्रवृत्याम सस्य नोदाहरणत्वम्‌ । भग्निहोत्रादिभवत्तेरप्यामाप्तते प्रमान तकु यातद्धा"तह्‌।.नरत। "0 दामत्यथः | एतदव इ8ान्तेन स्ष््यति-न ६1 |

क

तद्वद्‌।ववाकन। कमं ।केवमण दृष्टाम।ति वेवेकभिरपि तन्न क्रियते | भिक्चाटनारि. बृ स्था भासपूत्वप्रा१। गक ऽभनेह्‌त्रा दे ^वृत्तनेद्‌ाहूरणमिति शेषै; । इतश्च नेदमद्षहर णार्मत्याह्‌-- च चि |

अ

इ६।५करण भत्५व्‌।यभय॑ भवतकमिति चेत्‌ । न । भेदप्रत्ययवतोऽपिदृत- त्वात्‌ । भद्‌पतथयवान .पमादतमेदबुद्धि चर्यो यः स कर्पण्यविहृत इत्यवो- चाम । या इ्यवष7ः कमाण तस्य तदकरणे प्रत्यवायेन निच पधङ्ारस्य ग्रहस्थस्यव्‌ ब्रह्मचाररणा ।वेरषषमननुष्ठाने | एव ति स्रः स्वान्नपस्थ उह मकत्वमत्ययः प।२्ब्राडइते चेत्‌ । न | स्वस्वामित्वमेदघुद्धयनिटत्तः। कम।यरवार१त२ाभ्र१।०।।ब्‌ । ^ अथ कम कुवाय ' इति # | तस्मत््ब- सव।॥मत्वाभाष्‌। दष्ुरक एव पदरव्रट्‌ | न गरदस्याद्‌ः।

अ.प्रह।१्र।द्‌१।५ प्रवतकमक्त।। ते ९ ङइते-- ३६।पाति । अरुरणकत प्रत्यव।या4 भयमवि१।नन ।११।कग। १।त ।केकरप्याऽऽदयमङ्गा करोति-न मेद्‌ लि । कर्मनि मेद्‌ ध्‌ @म्‌।३) वटै7८व०।१¶ तह त्द्क्ण ।# सवा दत्याशङ्कय5ऽह--या ६।।त | दित ९५५।६- न [ग हत्त(त । ।१३केन। नेवृत्ताधिकारस्य प्रत्यवायाप्राप्या कर्प १,३०क{ ५{१।८५.६न्द्‌। । नदन्त १।२न ३4 चद्‌ त प्रम्६३॥६॥त दइ 7- एव

त्+{त । कभक्पाधन॑ स्वरन्ञ।१य।त्‌॥द्‌ त्यज्यते न वा | त्यज्यते चेन्न स्वाश्रमधम॑ः | ७९ ® १ ६ ट कि, 9 9 भ ®

तते य्॑ञ।११।ताद्ःतरण गह९२१॥९म।व। प्मव।तू । न ८३५१ चेन्न १।रिजज्यप्रातिः।

सघनस्य साध्यायत्वादिति १।हति- न स्व्वामित्वेति । इतश्चाऽऽश्रम।-

स्तरषु न पारत्रउपामव्याह- क १।यत्वाद्‌ि । नायापूत्रवित्तप्तपस्यानन्तय श्रत.

वथशब्द्‌। यः । गृहस्थ देषु स्वश्रमस्येष्वेव पारित्रःज्यर्य दुवेचत्वे फलितमाह -

१क, ग, द, "केना क । ख. अ, शषः। कृत । 3 ह, "द्धिरविध्य०।४६. ड. श्यं क्वैकण । ५ कृ. ख. ल, उ, कत्रः । ९ ख, ल, 'गाप्रीश्वरोऽय । ७ क,मग, ष. द, नस्माज् त्वस्ता" । ८ उ. ठ. उ. ठ, "रव ५, ४७, न. "न॑ स्वं.य।

रथाः खण्डः २६} छन्द्‌रपोपनिषव्‌ । १९१

तस्मादिति । विवेकवशायन्ञेपवी तादा स्वशन्दार्थ स्वामित्वबद्धयभ।वादिति यावत्‌ |

कि, = (षद, कि,

` एकत्वमत्ययतिधिज ननेनपत्ययनं पिधिनिमित्तमेदपत्वयन्योपमरदितत्वाध- मनिषमाद्यनुपपत्तिः परित्रा जकस्यति चत्‌। न । बुभक्षदिनेकन्वभर्ययात्रस्या-

ॐ | ऋः

वितस्ये पपत्तनिद्र्यथेत्वात्‌ । न च परतिपिद्धपेवाप्र,पिः। एकत्वप्रत्ययोत्पत्त

प्रागेव प्रतिषिद्धत्वात्‌ । नहि रत्री कये कण्टङे वा पतित उदितेऽपि सरबि-

तरि पतति तस्पिननेब । तस्मारिषद्धं निषत्त रमं भिश्च एव ब्रह्मसस्थ इाति।

यत्त॒ प्‌।रन्राजक्य निवृत्ताधिक।र्य प्रत्यवाय ्िरिति तत्ानिष्टापत्तिमारशङ्कते- एकत्वेति । तद्विपधप्रत्ययस्य विधिर्^पाद्कं ततत्वमस्यादिवाक्य तउननितेनेकत्वविष्‌. येण प्रत्ययेनेति यावत्‌ | तथा च यथषचे्टप्रताक्तारति शषः । ज्ञ।निन। वेधं यमारि नास्ति तत्परवृत्तिम्तु सस्करवशादिष्याश्चयनाऽऽद्‌--न बुभक्ष!दिनेति ; ये हि देन दोषेण तच्चन्ञान। त्क चेत्परच्युतिमापाद्ेतत्तस्य तंस्कारवशाद्यनातेवमानुष्ठानम्‌- पप्यते | तस्य दो षक्र 1तक्त 4च्यु(त्‌ सू १नि4तचे् निव रपथत्वन।वई वानुष्ठेयत्व।त्‌ । तथा च न यथेष्टवेड।पततिरिष५ः । इतश्च विदुषो वैेधप्रतरृ्यमविऽपि ययेष्टचेष्टा ना. स्प त्याह--न चेतति । अविदुकाऽपि न वयष्टचष्टा विदुषन्तु सा कुतस्त्यति इष्टान्तन स्फटयति-- न ईति । अन्येषां ब्रह्मत॑स्पत्वा घ्म फठितमुपतहरति--तस्म।दिति

1 ॥

यत्पुन ङ सर्वेषां ब्ञ।नवनितानां पुण्यलेकतेापि । सत्यमेतत्‌ । यच्क्तं तपःशब्देन परिव्र/डप्युक्त ३।१। एतद्सत्‌ । कस्मात्‌ । परेत्र।जकस्येव ब्रह्म घस्थतासतमवात्‌ । स एब हयवयापत इत्यवोचाम 77: तवताोऽ- मिरोजादिवत्तपोनिषटत्तेशच | भेदवबुद्धेगत एवदि तपकः); धनान्‌ , चरन्‌ कमच्छिदर्‌ ब्रह्मसंस्यनासाभथ। म्‌ । अपप श पनवृक्तः ; ८. दनवने नि्चरम, १२ब्रःडः१ ज्ञान८४५ त्युक्त ।

परोत्तमनुयाङ्गौ २) 0--पत्पू नरपे । उप. योन्तरमः;वद्‌ति-- यस्चति। रि १।रनाजकरप्य ज्ञानद्‌।नत्याञऽश्रभम। न नछठ*५ तपःशब्द्‌न।१।५।१।ह। ज्ञानवत्‌$. पीति विकरप्याऽऽयमरद्धःङ य दित दृषयति-एतदसदिति । इ(>३त।ऽपे तपति.

१ इ. भ्न भेः। २. द, भनभे।३ख. ङ्‌. अ. ढ, “{त्पेधमे । च, ग. ट. गयानभि. प्राः ।५ क.गमठ.ण षं) बु ।६ठ. ड. निव ।७के.ग. ठ, द्येत्‌ । त ।८६, इ, इ, "विं । त ९कं, ट दोष्िज््ञन। १० ष. ग, 2, "ति । तं°। १६

(

१२२ आनन्दगिरिषृतदीकासवलितशंकरभाप्यसमेता- [र्‌ दिनौयाध्याये~

त्वात्तपःशब्देनापादानमुचितमिति शङ्कित्वा प्रः्थाह-कस्पारित्यादिना ¦ तपःशञ्ेन नास। गृही इति शेषः । तम्य च ज्ञानवतोऽवशिष्टत्वं प्रगिव।पदिषमित्याह--स एवेति । इतश्च परमहमपरि्रःनके। न तपःशब्देन परामष्ट इत्ाह--एकत्वेति । तदेव स्फरयति- मदति । यत्तु कमच्छद्रे गृहस्थादरपि ब्रह्मस्यताप्तमथ्यपिति

` छ, ख, कि

तत्प्रलयाह - एनेनेति । अनिवृत्तमद प्रत्ययस्य ब्रह्य मस्थत्वासभवेनेति यावत्‌ । साम- थ्य प्रतयक्तमिति सबन्धः । यत्तु चतुणामपि श्रह्यपेस्थ ताथा अपतिपे्र इति तत्राऽऽद- अप्रातिषेषक्चेवि । एकत्वोपदेचेन मरपरत्ययनिर।म।दनिवृत्तमदरप्रत्ययस्यायाद्‌ब्रह्मप्

| ऋ अर

स्थता प्रात्तषबद्धत्वथ; | १ रत्रःजवमत्तिणमततव ज्ञान१५४ मुक्तं पारहरा-तयवि।

यत्पुनरुक्तं यववराहदेश््दवत्पाश्नामफे नसूढा ब्रह्मकस्यशन्द इति तत्परिहते५ । तस्परेव बरह्मसतस्थतासमवानान्यस्येति । यत्पुनख्फ रूढशब्दा निमित्ते नोपदद्त इति । पन्न । पदस्थतक्तपरिव्रानङदिश्ब्द द्‌ च्नत्‌ यृहस्थितिपारिव्र^ज्यतन्ञगादिनेमित्तोषद्‌ाना अप युहस्यपारव्राजक।वा१-

कर

मिविशेष पिथिषएटजनातिपाति च तक्षति रूढा टर्यन्ते इन्दा; | न यत्र भुत तानि निभित्तानि ते तत्र वपन्ते | मसिद्धयमावात्‌ । तयदहापि ब्रह्मसंस्थञ्च- न्दो निटृत्तसकभतर्साषनपारेव्र'डकविं५येऽत्याश्रमिःभं ५२५६स। पे वत्त १६ भवेतुमदह्‌ते | पख्यामतत्यफटभ्रणात्‌ | अकच १५कं १दाक्तं पारे

("पे

ब्र।ज्यम्‌ । न यन्नोप्रीतजिदण्डकमण्डरवादिपारग्रः १ ण्डाभपरग्रहेऽ. १.५

सङ्कः इति च । च) दयान्तरमन्‌याक्तं १।२६।२ स्ारयति-- सत्पनरुक्त(्रति । तत्र रूढ'54 शब्द हति रेष पश्चम्या सुचति । च धन्तरमनृद्य दपरयपि-शत्पूनरित्जाट्निा । जदह न पङ्कनादर्न्दो गृद्यत | उष प्रपञ्चयति- गहा्भका(ति । इ३ह।१।ते प्रकृत वाकंयो१।द्‌नम्‌ । प्रकृते १२१ह्‌प परित्रागके व्रहमप्रस्थपद्मितत्र हेतुभाह-प्रस्येति | इतश्च पारण्टं्यमेव र तनियाह्‌- असश । एनक्रा२।५ कथवत्ति--न यद्गा- पत्रीताति । इतेशढःः सन्याप्तवप्रणे तथाकिदद्रव्यना३,द्‌द्‌ नानः |

० 2 त य कि रिरो

1

[प ~~ -~+~ ------~-~ ---- ----~---~-- { 1 प 1 ` ता १ त 1

(क) १

१, इ. ८... ण. करवरा । २ गड्‌. ठ. ति परि । २. घ. ड. च, टद. 2. न्तमेतत्‌ । त° । ४ ख. च. ज. ठ. उ. ठ. °रून्शि। ५सख. इ. ञ्‌. ढ. '^तिप्रनज्यात। ६ ठ. ड, न्काश्र° | ७ कृ. ग. 2. श्श्रमवि। ८ क. ग.ध. च. ठ. ठ. च गृस्थ इति परिनाजक इति च पत ! ९ घ. "तिच निर \ ठ, तिच. रू“ 1 १० सज. श्र निमि । ११द्‌. ड, ह, श्रव! १२ ख, =, "्पयेऽ्याण ` 7. च इ, ठ. "व +न्त्याध्रः । १३ ख, ड,ज. ट. ठ, ण्ये प्रत्र । १४ फ. ग. घ.च. ठ. ठ, ण्ट्वान्ड्ण्डाऽ । १५ ख. घ. ॐ. "ति । °| १९ क, “शब्दा गृद्धन्ते ' उ" ।

ध्रयाविंशः खण्डः २३] छान्दोग्योपनिषत्‌ | १२३ 9 4

र तिरस्याश्रमिभ्यः परमं पधित्रामत्यादि च श्वेताश्वनरीय निस्तारनिनेभ- स्फार इत्यादिस्पृतिभ्यश्च | "दस्पात्कमे न कुवन्ति यत्तयः पारद्चिनः । त- स्मादलिङ्घो धमेज्ञोऽव्यक्तटिङ्ः' इत्यादि स्मातिभ्यशच ।

बरह्मसस्थशब्दस्य परमहमविषयत्वे श्रूयन्तरं प्षवादयति--श्रातिरिति । भत्याश्र भ्यः पृवेाश्रमच्रयमतात्य स्वक्रमे त्यक्त्वा स्थतेम्यः परमहप्तपारत्राजकम्य इति यावत्‌ । परमं पविन्न निरतिहायषपरिशद्धिकारणं परमपृरुषाथंसाधन सम्यग्ज्ञानं प्रावा- चेत्यथेः | स्मृतिभ्यश्च यथोक्त पारिव्राज्यं सिध्यतीति शेषः | अनाशिषमनारम्भ- मित्यादिवाकयपेग्रहार्थमादिपद्म्‌ । कर्मणो बन्पहेतुत्वं तच्छब्दार्थः । लिङ्गस्य धमं कारणत्वराहित्यं तस्मःदित्यक्तम्‌ | अटिद्धो घ्मध्ननिषरहितः । धमेज्ञो यथाबद्धमां - नुष्ठात। । अपमत्त इति वा पाठः | धर्मविनारनिष्टारहितम्तचाप्तारत्वप्रत्ययवानित्यथः। आटद् इत्युक्त उनाश्रःमत्वपारङ्कचःऽ१ह-- अव्यक्तानि । न व्यक्तं दम्भन गृहत लिङ्गमा्ित्वमगयस्ती्यरयक्तरिङ्गः । िःत्वद्म्भेन श्रुतिमृत्युक्तप्रकारण तद्स्या- स्तीत्यथेः । आदिपदं त्यज धर्ममधर् चेत्यादि ग्रही वुम्‌ । अत्रापि पृवपद्‌न्वयः ।

यत्त॒ सांख्यः कपैतयागोऽभ्पुपगम्यत । क्रियाक'रकफमेदबुद्धेः सत्यत्व (- भ्युपगमात्‌ । तन्परषा । यच्च बद्धैः शुन्यताभ्यपगमाः कतुत्वमभ्युपगम्यते । तदप्यसत्‌ । तद्‌ भ्युपगन्ठः सखाभ्युपगपात्‌ यस्चात्नैरखपतयाऽकतैत्वाभ्यु पगम: सोऽ८५ सत्कारकयुद्धरनिवतितत्वासमाणेन । तस्पाद्रदान्तप्रमाणज- नितेकत्वपरस्ययवत पव कभनिट्रत्तिलर्षभं पारिव्राज्यं ब्रह्मसंस्थत्वं चेति सिद्धम्‌ । एतेन गृहस्थस्य कत्वाविन्नाने साति पारिव्राज्यमयेसिद्धम्‌ ।

नन कमनिवृत्तिमृपदिशता त्वया सं" मतमेवा$ऽश्रितं तेनापि रारीरादिव्वापारा- परमद्धारा ध्याननिष्ठतायाः स्वीकृनत्वात्त्रऽऽह-- यावति । न हि तन्मते कूट- स्थात्मर्घाबटेन नष्कम्यं युक्तम्‌ । क्रियाक।रकादिनुद्धेरषिवेक्य च सत्यत्वेन ज्ञानमा- त्रापनोद्यत्वायागात्‌ | न च सवव्यापःरापरमप्तभवो मनानुद्धयार्दनां तच्छरत्वात्‌ । न हि काश्चाक्षणमपीत्यादिम्म्रतेः। अतः सांख्यवचो मिश्ःवेत्य्थः | ननु बीद्धेनापि नेर ठम्थमिच्छता नेप्कम्यिष्टम्‌ | तथा च कम॑स्यागमृपदिशता तयाऽपि तन्मतमभेवानुमो- दित नेत्याह--५ेःत | तदम्युपगन्वुरिःयत्रकरतत्व तच्छन्दाथेः | “८ दुःखमित्येव

। "णी २

मी 2 ति ।

0 0 त 1 श

€ ^ ९

9१ क ग. च... नस्तु । र क.ग्न्च ट तननम । २३ ध. ठ. स्षत्यत्वास्यु । ४ सत. च. "सन्‌ । कार” । यद्यप्ययमेव पाठः समीर्च॑न इदयापाततः प्रतिभाति तथाऽपि याक्षे रिति न्ुंसकयच्छब्द्‌प्रय।गान्न संगच्छत । उपरिस्थापितलापनिका दित्थं सोऽपि प्रमागेनाविद्यमान कारकबुद्धेरनिवतिं तच्वादेवातस्तदसदिति । असाश्रोति पठे यदिदलन्यय॑ वा ज्ञेयम्‌ । ५ क.ग. ट. एतत्प्म"। ६ सख ध.दइ.ज इ. "णं ब्रह्म्॑स्थत्वं पारित ज्यं चेति। ५ कृ. °निषटायाः |

१२४ आमन्दगिरिषृतदी कासेषणितशकरभाप्यसषमेता- [१ द्वितीयाध्याये

यत्कमे काच मयास्यजेत्‌ '› इति स्रतेरारस्योण्ौरजैरकतृत्वमुपेयते ¦ मवत।ऽपि कमे त्यजता तन्मतम।इतमित्याशङ्कचा$ऽह -- यच्चा रिति । अकतैत्वाम्युपगम इति च्छेदः | ते हि मोहद कमं त्यजतो न तत्फटं छमन्ते । “प कृत्वा रजसं त्यागं नेव त्यागफलं छमेत्‌ ” इति स्मरतेः | वव तु पमाणवक्ादेव कमं त्यजन्तो न व्य मृढप्षमाद्वियामहे । तम्मनेष्कम्यै श्चतिरमुतिप्रतिद्धमप्रल्याख्येधमिति भावः । पक्षा. न्तर नेष्कभ्यक्तेरमृखत्वे स्थिते फष्ितमुपपरंहरति--तस्पादिति । यत्त कैशिदैका. धरम्थमाश्नितं तत्नल्यादिशरति-- एतेनेति । एकारवविनज्ञानेन मेदप्रल्ययस्योपमाद्त- त्वो पपादनेनेति यावत्‌ | ९कत्वञिज्ञानं परोक्ष विवक्षितम्‌ । अपरोक्षप्य पारिव्राज्य- मन्तरेणयोगात्‌ । तस्योपरतिशब्दिति्य शमदिवतताधनत्वश्तेरिति द्रष्टम्‌ | नन्वर्न्युर्सादनदा ष भाक्स्यात्पारजन्‌ । “वरहा वा एष देवानां योऽ. रसयते †” इति श्रतेः । नं । दैबोरपादितत्वादुर्सन्न एव हि स एकत्वद- ४ने जाते । अपागादु्ररशचिस्वमिति श्तेः । अतो न दोषमागगृहस्यः परि व्रजान्नात १॥ गस्थस्य १।२ब्रऽये श्चतिविरीधं शङ्कते---नन्विति । एकातम्यमेव सत्यं द्रैतम- सत्यमिति विदेक जाते परत्यगन्यादेरवम्तुत्व।ध्यवस।यात्तद्‌भिनिवेशरेयटय। त तत्यगे दोषधरा्ठिरेति दृषयति- नं देति । सम्यग्ज्ञाने सत्यम्यादृरुःपन्नत्वे मानम।ह्‌ - अपामा । गहसम्थम्यापि विवेकवते १२।२१६्‌। र! युक्त ९{रत्र(उ्यामत्याह्‌-- अत हते । ३।१९३्द ब्रह्मप्त्यवारकेयव्याषू्यानप्तमाप्त्यथः ॥ १ ॥ यर्दस्परोऽमृतत्वमोति तन्निरूपणायमाह- ®= न्दु क 9. - न क्षि कि प्रजापातट कनोपततवत्तोपाजभितत्तीपस्चषा वबा संभर।सवत्तामग्यतपत्तस्या अक्भितपामा एतान्य- क्षराणि संभरास्वन्त भभु स्वरिति ॥ २॥

प्रजापनितिराट्‌ कदरयपः वा ठोकालुदिरय तेषु घारजिधक्षषाऽभ्यतपदभमि ० $ & =

तापं कृनवान्ध्यनं तपः कृनवानित्ययेः | तेभ्योऽमितपभ्यः सारभूता त्रयी विद्या सपःस्वपरजापनभमनमि प्त्वमादित्ययेः | तामभ्यतपत्‌ | पुवेवत्‌ |

¢

तस्या अमतप्ाया एतन्पह्लरणि सपसरन्यं मजुवः स्वरिति व्याह तयः ॥ ९५॥

१क. ट्‌. "व्रामोहूपृ* | २ सख. उ. श्रतिरिः। ३ ख. ल. ड. न वेदेनैव । क. घ, ड. च. ठद.न देवेनैव । ४क.ग.ट. श््राज्यश्रः। ५अ.ण.नवेदेति। \ ख, भितस्तपे"। ७ ल. "्वन्भूगु" ८ ग. घ.ङ, च. ट. ठ. द, ठ. “न्त व्या" ।

धरया विरः खण्डः १८] छान्दोग्योपनिषत्‌ । १२५

9 तद्रसेन्णाकारक्षायामाह-यःंस्थ इति । छोकःनाममितो दग्धतयाऽमिताप- प्रतिमापतं व्यवच्छिनत्ति - ध्यानमिति | द्रवात्मत्वामावे कथं प्रखवणं त्रय्याः स्यादित्याशङ्याऽऽह-- प्रजापतेरिति । पूेवादिति । त्रयीविद्याप्तारजिधृत्तयाऽऽ. र।चतवानित्ययंः ॥ २ ॥

तान्यक्यतपत्तेपेऽपितप्तेग्य अकारः सप्रास्ञवत्त- यथा शङ्कृना सवाणे पर्णानि संतृण्णान्येवमो- कारेण सवां वाक्तृण्णोकार्‌ एवेद सवभोकार क ४

एवृद ९ सवप ॥ २॥

क $.

(ते च्छ(न्दग्यो पनिषदि हितांपाध्यायस्य वरथो दंशः खण्डः ॥२३॥ ह तान्यक्षराण्यभ्यतपत्तेभ्योःभितप्ेभ्य अकारः सप्रासवत्तद्रह्य, कौरशपि त्पाह.- तद्यथा ऽङ्कुना पणेनालेन सवोणि पण)नि पजावयवजातानि संत. ए्णात्म निविद्धानि भ्याप्तानीत्ययेः। एवम।करेण ब्रह्म॑णा परमा-प्रनः भरती कभतेन सवां वाक्शब्दजातं सैतुण्णा । ^ अकारो वरै सवा वाक्‌ ? ष्त्याद्रि- रतेः । परमात्मव्रिकारश्च नामधेयमातरमित्यत्‌ ओकार एवद्‌ पिति ' दिरभ्यास आदरायेः । छोकादिनिष्पादनकयनेभं रारस्तुत्ययमिति ॥ ३॥

इति च्छान्दोग्ये पनिषच्छांकरमाष्ये द्वितीयाध्यायस्य त्रयार्विश्नः खण्डः ॥ <२॥ त

कथं त्य ब्रह्मश्चब्दव।चपरत्वामेत्याशङ्कय महत्तरत्वादित्याह--ङश्छमिरय। दिना । तश्च ब्रह्मशब्दप्वृत्ता हेत्वर१रं पृचयति-- परमात्मन ३१ । ॐकारावयव- स्याकरत्यापि सवैवा्यारिरस्ति किमु वक्तम्यम।क,रस्येति मन्वानः श्रु्यन्नर मृदात 1६- अक्र 27 | आममतद्‌ स्वम दिवकंयम।दिपिद्‌ाथः | भ. २०१.४८ऽ१ वाग्न।तस्य न स्य स्वात्मत्वमाकाशादिपरमात्पिकारत्य पथरत्र तरियणात-व रिः त्याशङ्कयाऽऽ : --परमात्पपि । सक्रटमपि अद. परणत्मविक्रारत्वात्तःतिरेकेण नाति | पच दठनाद[क)रान्नारातेद्यते | एतु तव्यम पर्‌ द. पर्‌ च नह्य

[१ = [द [ ~> ऋक -9 -~ मि वि |

१क. "पतिभ्यः सारभ्त ०1 २८. ड. कः [ष्पा ३क.म.य. श किरूपमि।

४ग. ध. छ. च. ट. ठ. ड, ठ. "निग्विः।५ :. प घ.च. ठट. ठ. ह्यण्लः प ।६ स.ग. ध,

"निष्यन्दन" । इ. “निस्पन्द्‌रु“ ! ड. निद...“ 1 ठढ. “निस्पन्दृन* ‹ :. ठ, "निष्पन्न । ७क.ग्‌, च र. गनमर्प्योकाः |

\ # (भ ^|

१२६ आनन्दणिरिदृतदीक(संवलितश्षांकर माध्यसषपेता- [र द्वितीयाध्याये-

| त्माद्यक्तमकार्य पर्ास्मत्वःमेत्यथः | अकर सर्वाह्मकं

ह ^ । १.)

यद्‌।क।र; ” इति बह्म॑रूपमप।सीतेतिविधिप्तमाप््यभमितिश्चन्द! | करिमित्यौकारस्य छोकादिद्ररा निह।- त्तिरुच्यते तत्रऽ१ह -रकादीति । स्तुतिश्चापास्त्यथा । यत्स्तूयते तद्धिषीयत इति सितेः। तथा च सिद्धमकरोपाप्तनममृतत्वफछमिति वक्तु भेतिशब्दः ॥ ३ ॥

~ ९1,

हति श्रीमद्‌।नन्दगिरेविरचितायां छान्दोग्थापनिपच्छांकरभाष्यटीकायां द्वितीयाध्यायस्य त्रयाविक्लः खण्डः ॥ २६॥

( भथ द्वितीयाप्यायस्य चतुर्वशः खण्डः })। सापोपासनप्रसङ्घन कभगुणभततवानिवत्याकरं परमास्मपरती कत्व दमृतत्व- हेतुत्वेन पदीृत्य प्रङृतस्यैव यज्ञस्याङ्घमूतानि सापहोपमन्त्रोर्थानान्युष- दिदितषश्नह- बरल्वादिनो वदन्ति यद्वसूनां प्रातःसवन रुद्राणां माध्यंदिन सवनमादित्यानां च विश्वेषां च दवानां तुती य स्तवनम्‌ ॥ १॥ ब्रह्मवादिनो वदन्ति यत्ातःसवनं पसिद्धं तद्रसूनाम्‌ । ते प्रात्तःसवन- स्बद्धोऽयं रोको वशीकृतः सवनेशानेः | तथा रद्रेम।ध्यंदिनसवनेशातैरन्तारे- कषकोकः । अ। दित्ये विन्वेदवेश्च तुर्नायसवनेशानस्त्नौयो रोको वशीकृतः! हति यजमानस्य छोकोऽन्यः परिकिषटः न विद्ते ॥ १॥

प्ाप्ङ्गिकं हित्वा प्रकृतमनुसंपत्त-सामिति। पश्चविधं सप्तविधं च यज्ञ ङ्गीमृतं पाम तश्योपापसनवचन।द्‌।कीरप्य तद्रुणस्य सुतरामेव उममगुगत्वे प्राप्ते ततस्तं म्यावयं ब्रह्मपर त कत्व तके वर्यहेतुत्वेन तमेव महीङृत ्र^तुतयन्ञा्गभूतसामादिविज्ञानविधानार्थ.

[ ९ म क ® क. क क ( ॐ = च,

त्तर गकंमित्यथः। सामहोममन्त्रोत्थानं प्मादिज्ञानकिधितेषया, तदपरित्ताने दोषम।ह- ब्रह्म त्यादना । तषा प्रातःप्वनशानतवऽप यजमानश्य का ह्‌निरित्याश्ङ्कय'55ह्‌- तैघेति । यथा एयिरवीहोको वसुभिस्तथेति यावन्‌ । अन्तरिक्षलोकरो वशीकृत इ पेण सेचन्धः । तृतीया लोका दुलकार्यः । अम्तु तरदेवानां तत्त.

- -~-~~- --- --- --~-~ ^~ भनक =-= भमन

१८. छ. ण. हास्वरू° । २. ध्ये इति | ३ क.ग.घ. ड. च. ट. ठ. ड, द. ण्त्वाया-. भू* । ४ फु.ग. ङ. "बन्धोऽयं ।५अ. तद्म" । ६ ज. ^त्थानता

धतव: खण्डः २४] अन्दौग्योपनिषव्‌ । १३७

@& (५ म (५ ०,

छो कवशी।क।रसाथाऽपिे यजमानघ्य छोकितरे किमायातमित्याज्ङ्कयाऽऽह-,३ यजमानस्येति । १॥

क तहि यजमानस्प लोकं इतस यस्तं न विया-

| ।

त्कथं कुय।दथ विद्रान्कृपात्‌ ॥ २॥

अतः क तहिं यजमानस्य छोक्रो यदथ य| न कृचिद्धेफ)ऽस्तीत्-

भिप्रायः । ^ छोकरायवे यजतेयो यजते ही श्रतेः | छोकामिविचमस

५

यो यजमानस्‌ खोकस्मीङूरणापायं सापहाभपन्तरोत्थानलक्षणं न विद्यान्न विजानीयात्सोऽ्नः कर्यं कृशोदङ्गं न कथचन तस्य कतेत्वपरुपपयत्‌ इत्यथः ।

सामादद्‌विज्ञानस्तुधिपरत्डानातिदृषः कतेत्वं कभपात्रचदः प्रतिषिध्यते ।

स्तुतय च सामाद्व्रज्नानस्गाद्विद्रकतस्यपातिप्याय चति हि भिद्येत बाक्य- र| आग्रे चोपस्त्थे काण्डऽविदुषोऽपि कपास्तीति देतुपवोचाम | अथेतद- क्ष्यमाण सामादरुपायं द्दरन्कुष।तु ॥२॥

१।९।२९९क।म.१।ऽतःशब्दाथः | तहं देहपातः दृध्वमित्येतत्‌ । ठोकक्षां बिना$- पि विधिवद्‌।य्य।गो भरिष्य १त्याशङ्कया5ऽह-छ) क ये ति | छा कत्वस्य वस्वा नतय। यजमानानधीनतवे तस्य तदननतवाय वर्ता ]षछठानभित्याशङ्कयाऽऽह-- खो काभावे

चि | अर) यन्च वग।दस।वनीमत क कय! रत्याक्षपाद्‌विद्रत्कम।नष्ठानानिन्द्‌ापं

वाक्यमित्यारशङ्कयाऽऽह-सामाद्‌ाात । अतद्‌ वाक्यं स्तुत्यर्थं निषेधार्थं च मवि.

ष्यति नेःवाह-स्तुनये चति। ३तथाशिद्त्क वत्वं ~पेद्धमशकं ्रभित्याइ- अये चेवि।

मटचीहतप्त्णद्‌। (विदुषः तनिधने तदनुन्ञामन्तरेण।विदुषः कमं क दुमयुक्तम्‌ । प्रत्य-

वायप्रसङ्खःत. | तःसनिध। चु तेनापि क्रियमाणं कप न दुष्यतीस्युपपादितमित्य्थः।| ७, ०५ ९ (~ % र परव 9 (५

अध्वयो इव" । पामायविनज्ञनि तस्माचन्ञा्यकरर भव प्राप्तं तस्मादित्यर्ष; ॥२॥

परा प्रातरलवाकस्योप।करणाञ्जघनेन गाहुपत्यस्यो- दङ्पृख उपविश्य स वासव सामातिगायति॥ २॥ कि तद्र्यपित्याह -- पुरा प आवरसुबाकरस्य श्रक्लस्य प्रारम्माज्घनेन

~~न“ क्क ~+ ^= ~ --~--------- --- ----~-------~ --- -~--- -~ --- -------- ~ --- ~ --~--~ ~----~-- -~--~---------~-~ ~>

१ख.अ.ण. स्य लौकिके । २ उ. श्रतिः । के ।३ ख. घ. न. श्विदुषः कतृ । ४ क.ग.च. ठ ठ. 'तिमि?।५ च. इ. प्स्सेचकाः। ६क.ग. ठ. श्यदुं 1७ कु.ग.ढ,

निरोद्धु । *

१२८ आरन्दमिरिदचदैकासद रि व्ांकरमाभ्यसमता- ! र द्वितीयाध्याये

००९

माद्पर्यस्द पदादुरटगृसः सद्पददय स वासवं वसुरेवत्यं सामाभिगा- याते | : ज्ञ24 शमादि प्रद्धपृचक वित्रृणोति-फिं तदित्यादिना । अपर्मातग्रग्जातं शाञ्च चत्प्रातःक ट श्यते प्रापरुषाकं तस्येति यावत्‌ | उषाकर गादित्यस्या्मःह - प्रारम्भःददति । जनयनेस्येतद्रयाच टे -पश्वादिति । स गाहपत्यप्य पृष्ठत उद्गमे स्थित्वा वपुदैवताकं सःमगनं कृनवानित्यथः । स वाप््रमित्यत्र सर्य यजमान. [षयः 1 ६\॥ = „ १ म ले ३कद््‌ारमःद रेणु ३३ प्श्रेम खा वयर २३२३३ हुरेम्‌ अ ३३ ज्पाश्यो रे २२१११ इत ॥४॥ खोकद्रारमस्य पृथिवीलाकस्य प्रापुये द्रारमपाृणु हेश्े तन दारेण प्येष स्दा त्वां साञ्यायेति॥ ४॥ र।ञभाथ त्वदृशनेन त्वदनुन्ञया परथिव्ाप्रयुक्तमे गायेत्यर्थः ॥ ४ ॥ अ ५। ० ् ० थि ® ®> = म ४ १ कृक्षिते थ जुहोति नम्ये पृथिवीक्षिते लोकक्षिते ० $ ० ~ भ १५९ ५१९ ठकाक म यजपचपि ववन्स्ब वे यजमनिश्चय दक्‌ एताऽस्मि ॥ "^॥ अथानन्तरं जुहोत्यनन मन्त्रेण नमोशप्नय प्रहवीमृतास्तुम्यं वयं पृथिवीक्षिते पृ यद) लेवामाय ट।कप्िने पु लाकनिवासाषेध्ययेः। लकष षह्य. ६५ २९ धनप द वेमे | एथ 4 पप यजपानरस्य ठक एता गन्ताऽस्प।५

£ €^ कि ॐ

„ रग {4.4 २११५ वधु (‰न्स्स चृ, ३[।क्त्‌ | प्च वछखकं मथा छन्ध "५1. पज, "८ --४५ 3 प्र यजमानस्य ।॥ ५॥ 1५ ^; दग्पे(दयुषः स्वाहापजहि परि ) {त कवातेष्ठाते वस्मे वसवः प्रातःसवन संप

~:

अ.स सजमःनोऽहयायुषः परस्तदृ्म मृतः सन्नित्यर्थः । 2 `` ज. । अःजद्यपनय पारय काकदरारगछमित्यव मन्त्रमुक्त्वा.

१८ ठ इ. श्देव क. ग, ठ. वाकस्तष्यं ।२३ स. छ. ज. ण. श्ठ्यपु* । ४३. ठ, इ, "मत्वा, ५कृ, "ते ल(क्ेवाषाय पृ" । ६ क. "क्षिदमिस्तश्ै।

चत्शः खण्ड २४ ] छान्दोग्योपनिषत्‌ । १२९

कनि ५.३ |

तिष्ठति । एवमतेदसुभ्यः प्रातःसषनरसंबद्धो लोको निष्कीतः स्यासतस्ते प्रातःसषन वस्र यजपानाय सपयच्छन्ति॥ ६॥ स्वाहाशब्दो मन्त्रममाप्यर्थो होमचोतकः। सर्वेषु मन््ेष्वतैः सामहोममन्त्रोत्थाने. रेव्यथेः ॥ १ ॥ पुरा माध्यंदिनस्य सवनस्योपाकरणज्जघनेनाऽ<- ध भ्(यस्यादङ्मख उपदिश्य स्र रोद सामाभि- गायति ॥ ७ ॥ शो ३कद्वारमपवा रणे देपश्येम वा वधं देरा३३. २३२३द्‌दम्‌ भा२२ज्पारेया३भा३२१११३पि॥८॥ तथाऽऽग्र ध्रीयस्य द्क्षणाप्रेनघनेनोदङ्पुख उपविश्य स रद्र सापभमि- गायेति यजमानो सद्रदेवर" पैराञ्याय॥७॥८॥ यथा परथिरीटोकनयेोपायो द्‌दतस्तथ।ऽन्त।र्षटोकजभोपायोऽपि प्रद इष्याह --. थेति ॥ ७ ॥ ८ ॥ अथ जहति नमा वायवेऽन्भरिक्षक्षिते सोकक्षिते ठ)कं मं यजमानाय विन्देष १ यजमानस्प लोक एताऽस्मि ॥ ९ ॥ अन्न यजमानः परस्त।द्‌।युषः स्वाहाऽपज।ह परिष. मिव्युक्लो तिष्ठति तस्मे रदा माध्॑दिन्‌९ सवन स॒प्रयच्छान्त ॥ १०॥ अन्त क्षाक्षति ६८५।।द्‌ समान१।॥ ९॥ १०॥ जन्रिप्े ्िनतीत्यन्तरिध्द्वयु्तस्मे वायवे ॥ ९ ॥ १० ॥ पुरा तुपीयसवनस्योपाकरणाज्जवनेनाऽऽहवनीय- प्पोदङ्मुस उपप्श्वि क्ष आिप्य^ स॒ वेश्वदेष सामािगे(यति ॥ ११ ॥ रो रकद्रमपावाश्णेरेष्पश्येम तखा वयर स्वारा

[र

१क.घ च, "बन्धौ लो°। १५

१६१४ आनन्दे गिरिषतदीकासंवशितश्चाकर माष्यसमेषा- [रेदितियाध्याये-

३२३३२ २द्‌श्म्‌ आरेश्ज्यारेया ३ आ ३२. ११३१ इति ॥ १२॥

आदित्यमथ वैश्वदेवं रोदेकद्रारमपावारणू३३ पश्येम त्वा वयर साप्ना२३३३यह३्म्‌ आररेज्या ३यो३भा३२१११ इति ॥ १३॥ तथाऽऽहवर्नयस्योदङ््‌भख उपदिश्य स॒ आदिस्यदेवस्यमादित्वं द्वदेवं च सापमामिगायाते क्रमण स्वाराञ्यास साच्राज्याय ॥११।१२।१३॥

. यथा पृथिन्यन्तरिक्षयेर।प्त्युपयस्तथा दयुखोकाप्त्युपयोऽप्येच्यत इत्याह- वयेति । स्वाराञ्यमन्तरिक्षे स्वातन्भ्यम्‌ । आदित्यानामिव स्वातन्ञथमिह्‌ विवक्षितम्‌ ॥ ११॥ १२॥ १३॥

अथ जुहोति नम आदिव्पेक्यश्च दिश्वे$श्च देकेषयो दिविक्षिद्भ्यो छोकक्षिद्कयो लोकं मे यजमानाय षिन्दत ॥ १४ ॥ `

एष वे यजमानस्य रोक एताऽसम्यज यजमानः परस्तादायुषः स्वाहा ऽपहत परिधमित्युक्तवो तिषएटति॥ १५॥ दिविक्षिद्धधच इत्येवमादि समानमन्यत्‌ । बिन्दतापहतेति बहुबचनमाजरं बिशेष; । याजमान त्वेतत्‌ । एताऽस्म्यत्र यजमान इत्यादिङिङ्खात्‌ ॥ १४ ॥ १५॥ किमिदं सामाद्यात्विज्यमाहो य।जमानिकमिति व।क्षायामाह~- याजमानं त्विति । लादिषदेन कं मे यजमानायेति निर्दशो गृष्यते ॥ १४॥ १५॥

क्ण

तस्मा आदित्याश्च दिश्वे च देवास्तृतीयंस्षवन%

१७४. ठ. न्ति । भथ ।९ 8, "यदैवं [३क. थ्‌, रट. चं, ह, ह, ग्वलंवै०। ४ फ, “वि विवक्षा ५ ख अ, ग्य क्ष

६ शः खण्डः २४] छान्दोग्योपनिषत्‌ । १३९१ संप्रथञ्छन्त्मेष ह वे यज्ञस्य मातां वेद य एवं वेद य एवं वेद॥ १६॥

इति ष्छान्दोरयोपनिषदि दिती पाध्यायस्य चतुर्विंशः खण्डः ॥२५४॥

क

हति च्छ।न्दोग्योपनिषट्राह्वणे दितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥

9 पष ह वे यजमान पएवंबिद्थोक्तस्य सपादोर्विदरान्यद्गस्थ पात्रं यद्य थत्म्ये वेद यथोक्तम्‌ | य एवं वेद य एवं वेदेति दिरक्तिरष्यावषरे-

समाप्त्यथां ॥ १६ ॥ हति च्छान्दोगपोपनिषस्छांकरभाष्ये द्वितीयाध्यायस्य चतुर्विंशः खण्डः ॥२४॥

@& =, ® [७९ | ® ४६५ 8 इति श्रीमद्राविन्द्‌ मगवत्पूञयपादश्ष्यपरमहंसपरिव्रजकाचायभीमच्छ- दरथगवत्पादढृत छन्दोग्योपनिषद्िबरणे दिती याोऽध्वायः॥ २॥ सामादि विज्ञानफषं कथयति- एष हेति । य एवं वेदृत्यस्य ग्याख्या--यथाक्त- स्येति । यथोक्त स्ामादी्येतत्‌ । एवमित्युक्तप्रकारोक्तिः । तस्य॒ यज्ञयाया्भ्यदिद्‌- स्तदनुष्ठानद्वारा तत्फछ समवतीत्यथेः ॥ १९ ॥ इति श्रीमदानन्दगिरिविरचित।यां छान्दोग्ये पनिष्डंकर म।ष्यदीकायां द्वित।याध्यायस्य चतु्पिशः खण्डः ॥ २४।

इति श्रीमत्परमहसपरित्राजकचायद्वानन्दपृज्वपादृशिष्यभगवदानन्दन्ञाबकृतायां छान्दोग्योपनिषद्धाष्धटीकायां द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥

अ द्य

( सथ त्तीयाध्यायस्य प्रथमः खण्डः ) ।

असौ वा अ।दित्य इत्याद्यध्यायारम्मे सबन्धः । अ्तीतानन्तसयध्यायान्व उक्ते यज्ञस्य प्रात्रां वदेति यत्नविषयाणि च सापहापपन्त्रोत्थानाने बिबिष्- फलगपा्ये यङ्नाङ्कमृतान्पुपदिष्टानि । सवैयज्ञानां च क यनिरौचरूपः सविता

१ख.ज. व्वैवेद्‌ | यः ठ. ष्व यः २ष.ठ.वेद्‌।३ग. ड, रट. द्दिह्वा०४क्‌. श, छ. ठ. ण. 'वैविदिदय. । ५ ख. म. ण. "योक्तसा°

१३९ अनन्दणिरिकृनरीकसरह्ििर्शाकरमाध्यसमता- [हतुत}ध्याय-

महत्या भिषा दीप्यते । स एष सर्वपाणिकर्मफल पूनः मरयेतं स्ृरुप- जीव्यते । अनो यहं पदेशानग्तरं तत्काबेभूनसवितुतरिषयमु पासनं सत्रप

षारयेभ्यः मषटुतमफलं विधास्याम।स्पषमारमते शरुतः - -

न्द

ॐ । असो वा आदित्यो देवमधु तस्य यारे तिर भ्रीनव#शोऽन्त रिक्षमपपो मरीचयः पत्राः ॥ १॥ असी वा आदित्यो देवपध्बिः पदि । देबानां मोदनान्पध्विव मभ्वसावा स्य; । वस्वादीनां च मोद्महेतु.4 बरष्यति स्वेयज्नफलङरूपन्वादारित्थस्य । य पधुत्वपित्याई-- वस्य मधुनो दौरे च्रमरस्येव मधुनस्तिरथीनकश्रासी

रथीनवंशः | ति५मातेब हि द्मौलेक्ष्यते । अन्तरिक्षं च बश्वपुपो

त

द्वश लग्रः स्टम्बत इव।ता पष्बपूपसापान्यादन्तारक्ष पभ्वपुषो पधुनःसवे- तुखत्रयत्वे।च | मरचया रसमय रहस्या अपा मपाः प्राकत्रषुष्मः। पतावा आपः स्वराजो यन्रौचय इति हि विज्ञायन्ते । ता अन््रिक्षष- ध्वपृपस्थरहम्यन्तगेतत्वाद्‌ घमरषीजभूराः पुत्रा इव हिता रक््यन्त इति पुत्रा इव पुत्रा पध्वपृूनाडचन्तगेना हि चपर पुत्राः ॥ १ ॥

र एथ

कम ज्ञबद्धं विज्ञान परिप्तम,प्य कमफठस्याऽऽदित्यस्य स्वतन्त्रोषासतिविष्परथ- मध्यायान्तरमारममाणः सब्न्ध प्रतिजनीते-असा बति । पुवोत्तरम्रन्थयोः सजन्धं प्रतिज्ञातं प्रक्टयिवु वृत्त कपयदि-- अतीतेति । परिरिषटफटं पर थःयादिषटोकत्र- यम्‌ 1 स्मनन्तरमद्मश्य तात्प यकु पातनिकां कराति-मर्वेति । तस्म क्षिततय पृचयति-- महत्येति । कथ पुनरादित्यम्य सतेप्रागिकभ॑फटम्‌तत्वमित्यारष्छथ सर्वै रपजीव्यत्वापरम्मादत्याह-- स एष इति । पाननिकरां कृत्वो परग्रन्थमत्शवयति- अत्‌ इति । आदित्यस्य यःमेफङत्व। दति अतत्‌ | तदुषदश्च हेत्वन्तरभाह-सवेपु- पार्यभ्य इति । श्रेष्ठतमे फ़ क्रमेण मुक्तिरक्षणमस्वास्तीति तथोक्तम्‌ । भ।दित्ये कमेफलशन्दप्रवृत्तिनिमित्तमुक्तं ्यच्तीकतुमाह-- बस्ादीयां चेति । चकर दिद. तपप्रह।यः | २&१त्य(दत्यस्येति सबन्धः ¦ तम्य सवषां यज्ञानं फदर ग्ट। दिति

१६, च. द. श्व्यक्षः स ।२क.“ यव्य 1३ क. ट. 'तमफः। ४कृ.ग. च. दढ, ठ, १व भ्रम 1५ ख. अ. ण. "पो मधुवंः । ९ घ. वदा । ७च. श्ेसख | ८क.ग. ध. ह. ट. ठ. द. त्वात्‌ ।म^।९ङ.च्‌.ठ ड ढ. श्यते ता, १० क.ग, द प्रेप्सितं । ११ ख,

© (>= .©

दिहू°।

प्रपमः ठण्ड: १ 1 छान्दोपोपनिषत्‌ । १३३

हेतः । वरवाद्यश्च कमंफडमो क्त(रस्तत्फम' दत्य रष्वा तप्यन्तीति यक्तमित्यथेः | आदित्य मघरश््च प।प्तीतेप्य॒ क॒ ततच् परसिद्धनधुपःम्पमादित्यप्य श्रुत्युक्तमाकाङ्ला पर्वं द्शयति-कथमिस्यःदरिना। दिवि तिरश्चनवश्चदषौ निमित्तमाह-तियंमा

वेवि । अन्तरिक्षिनिवािजिषृपरि बिश, रितनपनैरिति शेषः । अन्तरिक्षे मध्वप्‌ द कथयति - अन्तरिति | प्न इत्युमग्त्र समन्धः । मरीचयः पुत्रा इति वाक व्य चषे--परीचष इति | श्प नपेराकृदरा रहिमप्याः सन्तीत्यत्र प्रमा- गमाह-- एषा इति । खराभः ह्यतो भ .मानप्य सबितुरिति यावत्‌ । ताप्तां पतरत्व परक्टति- ता इवि | छो हि भ्रपरभीजम्‌ताः पुत्रा म५११्‌१च्छद््‌म्था हरयन्ते | ९त.्।ऽऽप)ऽन्रितिटक्षणमध्वपृप न्तगेतर्‌हिपस्था भवन्त | ततश्चेतास्वप्पु जमरबीनड हैः कर्वरपेत्वर्थः |¦ ( ॥

तस्य ये प्राओो रश्मयस्ता एवास्य प्राच्यो मधु

नाडयः । कष एव मधृर्त कगेद एव पृष्पं ता

अमृत अपहता वा एता ऋचः ॥ ९॥

तस्य सवितुमध्वाभयस्य पूनो मे पराञ्चः प्राच्यां दिचि गता रह

यस्ता एवस्य प्रास्य परागञनःन्पधुनो नाडयो म्धुनाडय इव पध्वाधार- द्डद्रणीत्पयेः; । स्र श्व एव मधुनो लोदितरूषं सवित्राध्रयं मधु फुव- ग्तीते मधुतो मरा इष यतो रनानादाय पु कुरन्ति । तद्वुष्पामिष पष्पमृगरेद एव । त्रं ऋश्राक्नणपमुद्‌यस्यगदारूयत्वार्छररमार।च्च भाग्यरूपरपनिक्तागासमब्ाटृमरेद्रष्देमात्र ग्येदेतिषरिः कमे ततो हि कषे. कठमूनप्पुरसरिख'बसमणात्‌ । पशुरुरेरिब पुप्पस्थानीयादमेद्‌त्रैरिता- त्कभणोऽ आदाय ऋग्निमव निरस्ते | कास्ता आप इत्याह- ता) कमणि प्रयुक्ताः सोमाञ्वपयोरूपा जयौ पङ्तेप्तासात्पाकनिनि्ैचा अपना अनब्तायरषदरयम्तरसवत्य भपां भवान . तद्रपानष्दय वा बा एता कषः एष्पेभ्प) रसमाददाना एष खप्ररा ऋवः।२॥

प्र ची(दरमतष्वादत्यररेमषु आचानमपुनाडटाछपेयत्याह-तस्याति । मध्वा- रयस्य ङ1ई१। दिद मधु कक्ष्यमणं तद्‌ःधारप्यत्ययः | ऋक्ष मन्व्रह्पामु भ्रमरद- ष्टिमारोपयति- त१३ । प्रकृतं नपु पप्तम्भयः ¦ तसां मधुकृत साघयति-) हि तति । ऋग१द्‌वहिपे कमणि १, दष्ट प्रपदयदि- प्त शि । ऋच मधुकृत इति

ज कन ~~ ~ ~~~ -------- न -----~ -----~~-

[क ,

१८. ठा. द. बिस्व र्ग. शत्र मन््रबन्रष्मः)२ख.घ.ञ, ठ.ण. व््राब्नथभा*। ठ, 'कादिभिर्िः। ५ क, मर इ. "विमिन्तेष्वार

१३४ भानन्दगिरिङृतटीकासंवटितशंकरभाध्यसमेता- [दतृतीयाष्याषे-

मन्त्राणां पथककृतत्व(रणेव्‌ः पुष्पापिस्यरेव श्येन नः क्षणसमूराजस्व वकम्पत्वात्क् विरम्बेद विहिते करणि तच्छन्देन डित इुणयदएश्रा ऽभ्यापेऽपि कुतस्ततो मधुनिष्प- ततिरित्याशङ्क्ाऽऽह- ततो हीति । तदेवोपपादयति-मधु &रेरिवि । डाके त।वदष; पष्पाश्रयाः समादाय मधुकरेमधु निवेत्यैते तयेहापि मधुकरस्थानीयेक्रङ्षन्त्रस्तदेव - विहित।सपष्पस्थानीयात्क्मेणः स्काश्चादपो मूर्हात्वा मधु निष्पाग्रते | तस्मात्कमेणः स्वफरभतमधुनिष्पत्तेरपपत्त्तस्मिन्पृष्पटष्टिरित्यथेः । त। अमृता अपि ईति वाक्यं एश्षपृबकं भ्याचष्टे-कास्ता इत्यादिना । कमेणि प्रयुक्तत्वमभिनयति-अधाविति । भञ्निपाकामिनिदेततस्वमपृवातमतव परम्परया मुकत्यभेत्वममृताभत्वम्‌ । यद्वा रेदितल्प- धृतनिवतैकत्वं तदभेवस्वम्‌ । उत्छृष्टफट्वसमत्यःतर सत्वम्‌ । ता वा एता इत्यादि स्या चष्टे-- तद्रसानिति । यथा ह पुष्पेभ्यो भ्रमर्‌। रत्तानाद्दानाप्तान्यमितपन्ति तथेते मन्त्ारतसिन्फमाणि स्ितानम्पयान्रतान।दाय मधु निवैतन्ते सयोक्त कना. मिमतं पमारोचयन्ति स्मेत्यथेः ॥ २ ॥

एत मग्े यतपश्स्तस्या्भितघरस्य यशस्तेज हन्दिय वीयमन्नायर रसोऽजायत ॥ ६॥

एतभरषेद मग्वेद विहितं कम एष्पस्थानीयमभ्यतपन्नमितापं छतबर्य इषेता कचः कमेणि प्रयुक्ताः । ऋरि मन्त्रः शस्रा्यङ्कमाबशुपगते। क्रियमाणं कमे पधुनिवेतकं रसं युञ्चतीस्युपपचदे पुष्पाणीव चम्रेराचूष्यपाणानि। तदेत दाह-सस्यग्देदस्याभितक्वस्य । कोऽसो रतो य ऋर्पधुकराभितापनिः- त इत्युश्यत्रे । षश्ो बिश्रतत्वं तेजो देहगता दीपतिरिन्द्रि¶ समथ्योपतैरि न्दरियैरबेकरयं वीयं साम्यं बढरित्वयेः। अक्नाय्मभ्ने च वदाधं ब येनो- पयुज्यमानेनाहन्यहाने देवानां स्थितिः स्यात्तदमाद्यमंष रसांऽजायत यामा- दिरक्षणात्कमणः।॥ २॥

कथं पनन््ाणं भमरस्थानः यानां पष्पस्यानीयमूगेद्विहितं कमौमितेषठवतां फडव स्वमित्याशङ्कयाऽऽह-- एता ऋच इति । तातां करमणे प्रयुक्तत्वेऽपि किमायातं तद्‌ाह-ऋग्भिरिति । जभिवपस्य रपतोऽम।यतेति संवन्धः | तं प्रशषपुवैकं विश्चद्य ति- क)।ऽसावेति ॥ ३ ॥

~~~“ ~~ --~--------

भवर पी) मि + त ~~~ ऋ ष 8 1 ०१

१क. ग. छ. ट. ^त्कथमणे।२क्‌.ग, ट. "कृदिभिर्मितः। ३क.भ. इ, ध्येतवम्‌ । क्‌. ग. ट.ठ. पंचक ५ ङ. ठ८.ड.ण. ररकृष्यः। ६ भ. श्पनिवृत्त इण ।५ख. भ "पभुल्यर । ८. म. हित । ९्सखरष ग. ण. ^तपतानां फः,

दवितीयः खण्ड; २ । छान्दोग्यो पनिषव । १३५.

तद्रचक्षरत्तदादित्यममितेऽश्रयत्द। एतयदेतदादि. ॐ क व्यस्प रोहित दपम्‌ ॥ ५ ॥ | हति च्छन्दोग्पोपनिषदि ततीयःध्यायस्य प्रथमः खण्डः ॥१॥

। , वि) 9 यि

यज्ञ आथन्ना्पयेन्बं लद्रयक्षगदरिशेषेणाक्षरद गमत्‌ । गत्वा च तदादित्य- क / [क इ [९ क्ष | क क क पभिबः पाच्वतः पूषभागं सवितुरभयद्‌।भितबारेत्ययेः। अगुः्मि्ञादिस्ये सं- चितं कभफल।ख्वं पधुं मोक्ष्यापह {रेवं हि यक्त भादिरुक्षणफङ्कप्ाप्तये क~ मणि क्रियन्ते मनुष्यैः केदारानिष्पादनामिष केके; । तत्मत्यक्षं प्रदहयते ठ शरद्धादेतो स्तद्रा एतत्‌ $ तद्यदेतद्‌।दित्यस्योश्रता इृद्यते रोहिते रूपम्‌ ॥४॥

(क

इति शछाग्दोग्यो पनिषच्छंकरमाष्ये तृतीयाध्यायस्य भयथमः खण्डः ॥ १॥

तच्छन्दार्थम।ह्‌-यश आदौ नि । अथानुष्ठितकभजनितं फठं कथमादितल्यमात्र ती. त्याशङ्चाऽऽह-अप॒ष्पिन्निते । दष्टान्ने मद्वामहे तकऋद्यादि्जानत फर्मियभिप्रा- येण वश्या दिप्राप्त्यथमिति रेष! | रकि तत्कमेफट यद्‌ा!दृत्यमाभ्रत्य तत) प्याज ङश ऽऽइ्‌-तत्परत्यक्षपिति । कमफले प्रत्यक्षे तत्साधने कर्मणि कर्मणां श्रद्धापि. दरचभमिति यावत्‌ ; सदेव फं प्र्षपृवेक विरदयति-ङ्िपित्यादिना ॥ ४ ॥ हति श्रौमदानन्दभिरिविरयितायां छान्द्‌,१।पनिषच्छं कर म.ष्यरौकायां त॒तायाध्यावस्व प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥

( अथ ततीयाभ्यरायस्य द्विपः खण्डः ) ।

ननि क 0

अथ येऽस्य दक्षिणा रश्मयस्ता एवास्य दक्षिणा पथनाढथो यलश्ट्पेव मथुक्कतो नुर्वद एव पूर ता अमृषा आपः ॥ १॥ अध येऽम्य दक्षिणा रहपय (त्यादे समनम्‌ । यजृष्येव प्रधुृता षलु- वेदविरिते कपैणि भयुक्तानि । पूवेबन्पयु्र इव । ययुर्वदविषितं फे पृष्प- स्थानीयं पुष्पपिष्युश्यमे । सा एव सोमाचा अपूता अपः १॥ पध्वन्बरं दशंयतरि - अथेति । वकतव्यविरेष फषयति- यजूपरीति । कं तेषां

धः ति न

१अ.ध. ङ. शा. ठ. पू्व॑भाः । ९ ¶ ध. शठ. ण. श्षु वयै भो" ।३१.३.,च. धे, द. इ. श्प्येषहि) ५ फ.ग. डं. द. ड, ठ. "हेतोः! किं ।

अ~~ ~ + चहा> ~ ~.

(> ९९ श $ ‰ । ५, १३९ अनन्दगिरिृदरीकासंब ङित श्रां इर माष्व प्रमेता- [ ३ तृनीयाभ्वाये-

५ ® श

मधुरत्वं तदाह-- पूवेषदिनि । चरः्त्राणामृभयेद विहिते कर्णि प्रयुक्तानां यथा पूव मधुकरत्वमुक्तं तथा यजप(पपीत्पधः । यजुर्‌ विहिते कमणि पुष्पन्डमाचष्टे- यजु- वेदेति । ता अमता अप इन्यम्य पूर्ववद्रचार्यानतिष्याह--ता एषोति ॥ १ ॥ तानि वा एतानि यज॒श्ष्येतं यजुर्वदमरयतपश्स्त- स्पाभितप्तस्य पशस्पज इन्दि4 बीयमन्नाय रस जायत ॥ २॥ त टयक्षरत्तद। दित्यमभितोऽश्रयश्षद्ा एतयदेतदादि- त्यस्य शुङकुर सपम्‌ ।॥३॥ इति च्छान्दोग्योपनिषदि ततीयाध्यायस्य द्वितीयः खण्डः ॥२॥

न (थ व 7 रि मीर

~ ------ ~ =) भकः

तानि दा एतानि यजभ्येत यजुर्बेदमभ्यरषनित्येषमादे सवं समानम्‌ । परधवेतेदादत्यस्य ददयत शृ रूपम्‌ ।२।२॥, इति च्छान्दग्यापनिषच्छंकरमाप्ये तुनोयाभ्यायस्य द्ितीयः खण्डः॥ २॥

----*--- जषामादरित्यत्तचन्वि ऽ्थु प्र-यक्ष दन्ययति-एतदिति॥२॥ ६॥ इति श्रीमद्‌नन्द्गिरिविरनितायां छान्द।पनिषरछ्रम।ण्ष्डकायां तती वाघ्वायस्य द्वितीयः खण्डः ॥ २॥

( अथ त्रतीयाध्यश्यस्य त्रतीयः खण्डः )।

भथ येऽ प्रत्यश्च। रर्मयरता एवास्य प्रतीस्ो मधुनाडयः सामान्येव मधुक्कतः सामवेद एव पुष्पं ता अमृता अपः ॥ १॥ तानि वा एतानि सामान्येतर सामवे दम१यत८४२्त स्थाभितप्तस्य यशस्तेज इन्दं व।य॑मन्नाय रसो<- जायत ॥ २॥ तद्वयक्षरत्तदादिव्यमभ्ितोऽश्रयचष्। एतयदेतबाडि- त्यस्य छष्ण र्पम्‌ ॥ ३ ।

हति स्छान्द्‌रयोपतिषदि दुतीाश्ववस्य तृतीयः खण्डः ॥ ३॥

तर. शण्डः ४ | छान्दोगयोपनिषव्‌ । ११७

अथ येऽस्य परत्यञ्चो रहमय इत्यादि तपानप्‌ । व्या सान्नं प्रथु | एत. दा द्त्थत्य कृष्ण रूपम्‌ ॥ १॥२।॥३॥ शतै च्छान्द्‌ःगपापनिष्च्छाकरमाष्ये तुततायाध्यायस्य तृतोयः; खण्डः ॥ २ ॥

तीथ भध कथयति-अथेति। ऋचां यनां च मधु यथा कपितं तथति यावत्‌। त्य शख बत्दक्षत्व द२य।त -एतदान ॥ १॥२॥३२॥ इ।५ श्रामद्‌[नन्द्‌,॥र्‌।वराचतां छान्दाग्यापनिषच्छंकरा५५टकारया तत।याध्यायभ्य तनीयः खण्डः ॥ ३ ॥

( अथ तुतीयःध्यायस्य चतुथः खण्डः }।

अथ येऽस्पोदश्ो रश्मयस्ता एवास्पोदीरपो मधु- नाव्याऽयव्राङ्गिरप एव मधुत इतिहासपुराणं पुष्पं त्‌ा अमता जपः॥ 3 ॥ तेवा एपऽथयाङ्कपस एतदिपिहाप्षपराणमकपत परम्तस्पामितप्तस्मं यशस्नेज इन्द्रिधं वीप्रमन्ना- य २५।ऽजयत ॥ २॥ तद्रयक्षरतदादिव्यममितःभ्रयतद्वा एतदयदेतदादि. व्यस्म प्रं ८.८९ रच्‌ ॥ ३॥

इत च्छान्दे.गधोपानिपदि तप घ्यापरस्य चतु4; खण्डः; ॥४॥

अथरऽ-योदश्च। ररय रन्या।द्‌ भमन्‌ | अयव।क्तरसोऽथवणङङ्किप्सा चदा पन्ना अवाङ्कतः कपन्ण परयुक्ता मधुकरः । इतिहसपृराणं पुष्पम्‌ । तयोध्चतहासपुराणप्रारश्वत्थ परारडुबरासु रात्रिषु कम।ङ्गत्वेन विनियोगः सिद्धः । म्वरेतदाटत्पस्य र कृष्णं रूपपनिश्रमेन कृष्ण पिह्पयः।॥ १॥२॥२९॥ इति श्छ टगपोपनिषस्छाकरपाप्ये तु रीय(ध्यापस्य चतुषैः खण्डः॥ ४॥

चतु मधु निद्यवति--अगा । किं तत्कप॑त्यार्कयऽ3इ--{(तह(सेति ! ~ 5 ® % ब्र ह्म * द्वि ® © * ॥ तद्धया५-०्नामाङ्गर्‌ नानां च प्रपद्‌ ब्रह्य तद्ेहत्‌ कमं एह पुष्पत्यानीवमि

ए क क कि 1 1)

< ^. %

| १क.ग. ङ, च. ट. ठ. परः, कः । र्क.ख.ड थवा ङ्के"! ३क. ग. ङ, च्‌, ह, उ, ठ, "परः ए" + ज ख. छ, 'रतत्यच। १६

१२८ आनन्दगिरिङृतटीकासवङितक्चाकर माष्यसपरता- [ततीयाष्यावे-

यथः । यर! प्रातद्धयादतहःसप्रणयःहषाद्‌।न तद्‌ाऽपे न दृषणमत्याह तग

शति | अश्व षकमेणि नामिनापरेहारायं पाष नानाविषोपारूपरानपतमुदेयि यंत्र तन्पररिषुतमाचक्तीतेति विधेगशान्परञ्यते । तस रात्रिषु तस्मैवं कर्मणोऽङ्गत्वेने म्व वस्वता र।जल्यवेप्रकृरयोविनिवोगम्य पृवनन्तरे पारिपरुवा्यावेकरणनेव तिद्धत्वासत्त. स्सेचनि कमे पृष्मामत्यथः | अध्यापि मधुनः शच्रपत्क्षतामाह -- मध्वेतदिति ॥ १॥२॥२॥ हत श्रमद्‌नन्दगिरितिरचतायां छन्द्‌,ग्यापनिषच्छांकरभाष्यदीक।यं तृतीयाःवायम्य चदुयः खण्डः}; ४ ॥

( अथ तृतीयाध्यायस्य पश्चमः खण्डः ) ।

थ =, भ ट ¢ _ न ह श अथ येऽस्योध्व। रश्मयस्ता एवास्या मधु- नाडयो गृह्या रवाऽऽ्देशा मधुतो ब्व पुष्पं ता अंभ्ता आपः 3 ॥ ते वा एते गद्या आदेशा एद्रूल्लापतपभ्स्तस्था- भितप्तस्य यशस्तेज इन्दि वा पुमन्नायर रतोऽज। यत ॥२॥ तद्रचक्षरसदाित्थमभितोऽभ्रयतदू। एतयदेतद।दि- त्यस्य मधप क्षोपत इ॥ ३॥

अथ येऽस्य।६। रदइपय इत्यादि पृरैवत्‌ । गुह्य, गोप्या रहस्या एवाऽऽरेशा हकदार।याट्‌विधय उपमनम्न च कम्‌ ज" वषयाण पु) त्रङजवु कब्दा।पेशारलमणरार. पृष्पम्‌ । सप्रानपन्य्‌ ' मध्वनदादित्यस्य मध्ये भत इव समाितदटेर न सवक ॥१॥२॥३॥

श मवु द२।.।०-- अ५4।त्‌ । ठ।कद््‌र।य) दया टङद्रल्मष वृण पथम त्वा वयाम “दयः । ब्ह्मराढ + "ह-- इन्द्‌५करा(िति। ऋगादिश्दामां ्रकृनत्व। दित्ये) । ५द्य्‌ १ तवुनः राक्लवन्चत्रव्यत्ततामाह--प्रथ्वताद्‌। त | समा हितष्ष्टेः श छ्ल।५ समाहितचितस्यत्यवः॥ १॥२।३॥

ते वा एते रस्नाश्रसा वेदा हि रप्तास्तेषामेते

१३. ग.द८. भष क ९ फ. ए. "तत्सं" २ वत. षं, ङःच, ठः हइ, ज, श्न ६० ।

१६; शण्डः १ ] छन्दोग्यापनिषत । १२९

रसास्तानि वा एतन्पमृतानाममूनानि वेदा ह्यभू- तास्तष्ःमेनान्यमूनानि ॥ ४ ॥ इति च्छान्दोग्पोपनिषदि तुभीयाध्यायस्य पथमः सण्डः॥ ५॥

बवा एते य्थाक्ता गाहेवादरूपावचष्‌ रसानां म्स: | कषां रसा ्राप्रत्णह~- वेदा हि यस्पाट्ु कनष्यन्दन्ब्रात्सार। इति रताम्तेषां रमानां कपेमादमापन्नानापप्येते रोहवान्दावल्षषा रमा अन्यन्तमारमूता इस्यथः तथा ऽसृतानाममृतान । बदा ह्यपूना निन्यत्वात्तषामनानि राहनादनि रूपा. यमृतान । रसानां रसा इत्या कमेम्तुतिरषा | रस्यवविश्ष्टास्यम्‌ नाने पफए़डाप्रातन । ४ ॥ हति च्छान्दाग्योपनिषच्छांकरपभाष्य तृनीयाध्यायस्य पञ्चमः खण्डः ॥ ५॥

पश्च प्रधान व्याख्णृय त्व पवष ध्ययन्वामद्धयय म्वात प्ररत बा एव इत । तम्पात्तक्ामात प्वन्वः । कमाण व्िनयुक््त्तन त टु त्वा तद्(वपत्तः । वेदानां का्त्वऽपि प्रयनरवर्वकन्वाभावःजित्यन्वम्‌ | या "प्रन स्तुतिः सा कमम्दति- रित्यषह--रसानापात । कमस्तुतिम मनयाि---यभ्येवापान । रसनां रमा अमृतानाममुनानीत्येवविश्ञष्टान्यमूगान यम्य फ कमणम्तम्य प्टभग्यं किं वक्त. व्याप्ति स्तयते कर्मत्यथ. ॥ ¢ ॥

इति श्रीभदानन्दभिरिविरचितायां छान्दो 7 पनि गच्छौकर्‌माप्यटीकायां तृती याध्यायम्य पञ्चमः खण्डः । ५॥

( अथ तृतीयध्यायस्य षष्टः खण्डः ) ।

यत्प्रथमममनं तद्सव उपजावन्त्यभ्रना मखेन न्द

न पे देवा अश्चन्ि न पिबन्त्येतदेवामतं दृ त॒प्पार्त ॥ १॥ तत्तत्र यत्पथपममतं रादहिनरूप्लक्षणं तदरमवः पभातःसवनेयाना उपजीव न्त्य्निना पुखनाश्निना प्रानम्‌ पनाञ्निषधानाः सन्त उपजी बन्तीत्यथः। अस्ना रताऽजायतेति वचनत्कर्टग्रहपश्चन्नीति प्राप्तं तत्पातिबध्यते- न वै देता अश्नन्ति न पिबन्तीति । कयं तहीपजीवन्तीन्युच्यते- एतदेव हि यथाक्तपमू^ राह ख्प टृषटापल्म्य सवंरूगणेग्नभय तप्यन्ति

जमः ५-०-99 कक =

को

१ ख. ठा. ते ट्थो-ः।२ ख. ठ. "निष्पादत्वा" ३ ख.न.ण. श्वाष्येः।ज्ग. न्य, ड, ण. प्रासम्‌ '५ च. कृलक्षणमः । ६. ठ शदहितरू" ।

१४० आनन्दगिरिहतदीकासेवषितकर माष्यसमेता- । ेतुनीयाध्याये~ शेः स्करणटारोपलग्ध्यथन्वात । ननु रोहितं रूपं शष्टेदपुक्तं कथमन्ये - न्द्रियाविषयत्वं रूपम्येति । न । यशादीनां श्रत्र्िगम्पर्यत्‌ । भेज्ग्रह्म यशः । तेभोरूपं चाक्षुषम्‌ इन्द्रियं विषयग्रहणङूयानुपेयं करगसवथ्पम्‌ । वीयं वटं देहगत उत्साहः परागता । अन्नायं परत्यहप्रुपजीन्यम'न शर।र सिथतिकरं यद्धव्रति। रसो हयवरपात्पकः वेः । यं दप्तुप्न्ति सङरे देवाद्ष् तुप्यन्ीस्वेतरसर्वं स्वकरणेरतुरमूय तृप्यस्तीत्पथे; । अदित्यसंश्रवाः सन्तो वेगनध्यादिदेध्करणदोषरहिताञ्च ॥ १॥

अम॒तानि ध्ययान्युकन्ग तदुपजीतेना देवनागणाननुचन्तनीयानु१दिश त~ वन्त. त्राति | कवलग्रह कवर गृहीत्वा यथा छाक'ऽक्नाति तद्ररित्यनत्‌ । नन्वशनभना. भवे न युक्तमु 'जीवनव्चनपित्थाशेङ्कय पर्हरति-कथमित्यारिना । चक्षुषि वक्तव्य कभ सैकरेरिव्ययिकपच्यते तत्रा ऽह - दशेरिति । चक्षुषेव हपम्रहणमिति नियममःश्ित्य शङ्कने-नन्विति । कमेफम्‌ स्य रक्तस्य छ हितामृतान्मकम्य नास्ति घक्षमात्रम्रदयत्वभिति परिहरति-नेत्यादिना । किमतातता रस्याऽऽय तं तदाह - रसो दति । इति तस्यापि श्रो्र'दिप्रद्यतेति शषः › एतद्वेत्याःदवाक्यमपमहरःतै- देवा इति । फ तेषां स्वतन्त्राणां तृ्िरनेत्याह- आदित्येति । वेगन्ध्यं दौतन्ध्यम्‌ । जादिपरेन सभाविताः सर॑ऽपि देहकरणराषा गद्यन्त ॥ १ ॥

व एतदेव दपमर्िसतेविशन्ततस्माद्रूपाडृयन्ति ॥ २॥

फते निरुद्यमा अपनपयुपजींवन्ति । न । कथं तर्हि एतदेब रूपपनिः क्ष्याघुना मोगावप्तरो नास्पाक्पिति बुदध्वाऽमिसविशशन्त्युद्‌ासते । यदा बे तस्पामृतस्य भोगावतर्‌। भवेत्तदेतस्मादम॒नादमुनमेगनिमित्तमित्ययेः। एतस्पादटूषादुश्न्त्युत्साहवन्तो भवन्तीत्यभेः । न द्यनुत्साहवतापरनुदरिहता- मकप्रानां मोगपाप्निरखके ष्टा ।॥२॥

षप

एतस्माद्रपादिति म्यारू्कम्यानुवादमात्रम्‌ | उस्साहवतां देवानां यथीक्तामृनो- पर्जवित्वमित्यत्र छोप्रापिद्धिनुकूल्यते -न दाति २॥ ® भ ० र र ( स य एतदेवममृतं वे वूनामेव्रको प्रूत्वाऽभिनव

क

©

मृखेनेतदेवामत दृष्टम तप्यति स एतदेव रपमभिसं-

च क्क षि

विशत्येतस्मादरूपादुरेति ॥ ३ ॥

१अ्‌.स्वंयं।२ख.ङ्‌.च.न..ढ. “म्तिदे०।३ख. घ.ढ.च. ज. ठ.ड. ण, °प्यन्त्मेत* । * ख. म. ण. “भूयाभित* । ५ ख. ड ठ. षदा चेत" अ. (दाचत.!\क्ञ, ड्‌, ण. ज. ठ. "दुदेति ।

खण्ड; ७ छन्दोरपोपनिषव्‌ । १४१

सयः; कश्िद्‌तदेबं यथ)दितमृद्पधुकरवापरसंसंरक्षणमुरेदावेहितकपपु- ष्पा सस्य चाऽऽदित्यसंञ्नयणं रोहितरूप्त्वं चामृतस्य प्राचीदिगगतरहिपिना दी दस्थतां वसुःषमोर्पतां वदिदश्च वसभिः सहैकतां गस्वाऽग्रिना धुखना-

+वनं दरोनमात्रेण तुर्निं स्वरभोगावसर उथ्रमनं ततकालापाये च सबशनं वेद . पि षसुबत्सर्ब तथेवानुभववि।॥३॥

०।ठत्रमेणेक्तं ध्येबस्वरूपमनृद्य साजिकारं ध्टनविधि दशयति-स य इति। बुरेवम २१८ वसुभरदुवैरुपनीज्यत्वमिति यावत्‌ । एतदत्यस्म क मधु निदर्शयति । एवश्चढदाय ववेश्नद्‌यति- यथादद्निपरात | तथव श्च॒दुक्तक्रपणत्रत्यर्थः ॥ ३ ॥

यावद्‌ दित्यः पुरस्तादुदेता पश्चादस्तमेता वसू- = क यृ न ष 9 नामव तवदाधपत्पर स्वाराज्य प्सता ॥४॥

क (क नि ५ £

इति च्छान्दोग्धोपनिषदि तृ याध्यागरस्प षष्ठः खण्डः ॥ ६॥ ~

(कगन्त कड 1बटस्नद्‌पनप्रुपजवतात्यस्यत-स [१ २ा"८।बद्‌ा दित्यः बुर्‌ऽतारमास्यां दिश्युद्‌ता पश्चात्पमत।स्यामस्नमता तवबद्रसूनां मागक्ारूम्ता- वन्धपेव क।टं वमनामाधिपत्यं स्वाराज्यं पर्मेवा परितो गन्ता भवतीत्यथः। न यथा चन्द्रषण्टखस्थः केवलक५ परतन्त्रा देवानापज्लमूनः ङि वदक्षेय- मासिपन्यं म्वर।ड्‌ भावं चाधिगच्छति ॥ ४॥ १।६ च्छान्दोग्योपनिषच्छंकरभाप्ये तुणासाध्यायस्व षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥

र

मोगकढपरि पणं प्रक्षपुवकं निषोरयति - किगन्तमिवि । भाधिपत्य स्वार्‌।जय-

मिति विशेषणयेस्तात्प्यमाह-न ययनि ॥ ४॥

इति शधीमदानन्दगिरिविरचितायां छन्दोग्पोपनिषच्छाकर्‌ म।ष्यदीकायां त्‌^याध्यायस्य षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥

( भथ त॒र्तयाध्यायस्य सप्तमः खण्डः ) ।

एक भवम

अथ यद्द्वितीयममृतं तवरु्‌। उपधीवन्तीन्देण मुखेन नवै देवा अश्चस्तिन पिबन्तेतरशवमृतं दष्ट्वा तृप्यन्ति ॥ १॥

त एतदेव हपमभिसं विशन्त्येतस्मारूपादुयान्त ॥२॥

णण

१ग. ष, ड. ठ, "योग" । ड. ठ. "थाक्तमेवमू" । २ ख. ङ ण, "सक्ष ।३ख.म, नत्र १०।४ ब, ठ, शि वसुभो-। च. ति वस्तुभो ।

१५९ आनन्दगिरिष्टतरीकसेवद्ितशकर पाष्यसपेता- [तृतीयाध्यये-

मम॒ एतदेवममृत वेद रुदाणामेषैको प्रेच्रेणेव मुखेनतदेकामृतं दृष्ट तप्यति स एतद्र सपमनिनत विशत्येतस्मात्रषादुदेति ॥ ३ ॥ अथ यद्‌ द्रतीयममृते तेदुद्रा उपजीवन्वीत्यादे समानम्‌ ॥१॥२॥३॥ परथमममृतमधिककय चिन्तनीयमुक्त्वा द्विदयमसृतमाश्रित्य ` तदशेयति- भयेति ॥ १॥२॥६॥ स॒ यावदादित्यः पुरस्तादुदेता पश्चादस्तमेता द्दिश्ता- वदक्षिणत उदेतोत्तरतोऽस्तमेता सुद्‌।णामेव तावदा- पिपर, स्वाराज्यं प्थता ॥ ४॥ दरति च्छान्ः'ोपनिषदि तृतोयाध्यामस्प सप्तमः खण्डः ॥७॥

म्न याब्रदादित्यः पुरस्न्षदुदतना परशचाद्स्नपरता द्विस्नावत्तताद्वियुणं काठ दिख उदतेत्तरतोऽस्तमता स्द्राणां ताबद्ध,गकारः ॥ ४॥ हह च्छन्द) गयपनिषच्छांकरमाष्ये तृतीयाध्यायस्य सप्तमः खण्डः ॥७\

--:©-0-0-©:- विद्याफट कथयति-स यावादति । यावद्भपनां मोगक।रुप्तत। द्विगुणो उद्र भां मकराक।कः । यथध। प्रथम।रृतध्यायिनां बसुभिस्तस्या भौगक्राङन्तय। दिती बाष्त्या- यिनामपि रुदैन्ुस्यो भागका इत्यथः ॥ ४ ॥ इति श्रीमदानन्द्गिरिविरचितायां छान्द पनिषच्छां कर भे।प्यटीक्रायां त॒त।याध्यायस्य सम: खण्डः ॥ ७ ||

क ~ ग्र - कः

( अथ तुतायभ्यायस्य्टमः रण्डः )।

अथ यर्तयममूृतं तदादित्या उपजीवन्ति वरुणेन

मेनन वेदेवा अश्नन्ति न पिबिन्त्येतदेवाम॒तं

हष! तुष्यन्ति ॥ १॥

त एतदेव हपमभिसंविशन्त्येतस्मात्रपादुखन्ति ॥२॥ स य एतदेवममृतं वेदाऽऽदित्यानामेव्रको भृत्वा

`क ऋः द

[० त शा

पिम पि षि पि पि वि कि 1 |

तवतिना ;

१यख. इ, ब, ठ, "दुदेति* ।

।

दशमः चण्ड; १० ] छान्दोग्योपनिषत्‌ । १४३

वरुशनेष मुखेनेतदेवामतं दृष्ठ तप्यति सं एतदेव रूपमिसंविशत्येतस्माद्र१।दृदेति ॥ ३ ॥ स यावदादित्यो दक्षिणत उदेतोत्तरतोऽस्तमेता द्वि स्तावत्पश्वादुदेता प्रस्तादस्तमेताऽऽदित्यानामेष तावदाधिपत्यश स्वाराज्यं पर्थेता। ४ ॥

इति च्छ।न्दोग्योपनिषरि तती याध्यायस्याष्टमः खण्डः ॥८॥

( भथ तुर्तायाध्यायस्य नवमः खण्डः ) ।

अथ यचचतु4ममतं तन्भरुत उपमीवनिति सोमेन मखेन न प देवा अश्नन्ति न पिवन्पयेतदेषामृतं रषटा तृप्यन्ति ॥१॥ त एतदेव रूपमपिसंविशन्यतस्मादषादयनि ॥ २ ॥ सय एतदुपमम। वेद्‌ मरुत।मे+के। भवा सोमेनैव मृ्नेतदेवामृत दृष्टा तृप्यति सर एतदेव रूपमर्ि- सविशत्पतस्मव्रूपाहूदोति ॥ ३ ॥ स यवदादितयः पश्चदुदेता पुरस्तादस्तमेता द्विस्ता- वदुत्तरत उदेता दक्षिणतोऽस्तमेता मरुतामेव ताव. द्(यिपत्य९ सराराञ५ पथता॥ ४॥

हति च्छान्दग्योपनिषदि तृतीयाध्यायस्य नवमः खण्डः ॥९॥

पि

ए

( भवं तृतायध्याय्य दशमः खण्डः ) ।

[र

अथं यत्पञ्चमममृतं तत्साध्या उपजावान्तिं ब्रह्मणा मुखेन न १ देषा अश्रनि न बिबन्त्यतेवामृ् ट्र तृप्पन्ति॥ १॥

= १स.र्म.म.दन्दुरति, रल. र नन म्छः--- दुदेति ' ६ स. इ.ज, भ, ठ, वुरैति ।

१४४ आनन्दगिरिषृवटीकासेबारखतशांकरमाप्यसमता- [रतुतायाध्यव-

तं एतदेव रूपमतिसं विशम्त्येतस्म। दू पाटयन्ति ॥२॥

स य एतदेषममतं वेद साध्यानामेवेको प्रवा बह्न- णेव मुखेननदेवामृतं दृष्टवा तप्यति स एतदेव रू- पमभिसंविशत्येतस्मादरपादुरेति ॥ ३ ॥ स॒ यावदादित्य उत्तरत उदेता दक्षिणतोऽस्तमेता दिस्तावदु्वं उदेता ङस्तमेता साध्यानामेव ताव- द्ापिपत्य स्वाराज्यं पर्थता ॥ ४ ॥

इति च्छान्रोग्पोपनिषदि ततीयाध्यायस्य दशमः खण्डः॥ १०॥

वथा पत्रद्दूसरत उरध्वेयुदता ववपव्यणास्मपता | ५१९.तपू१.मदद्दयु ण त्तरोत्तरेण कडठेनत्यप।राण दशनम्‌ । सावतु्वतुदरपिन्द्रयपवरुणप।म- पूर॑षू{रस्तपयक्।लस्य तुटपत्व ६ प॑राणकस्क्तम्‌ । मन-त्तरर4 मू 'भन्‌ प्रर; भ८क्िणादृत्तसुरपत्वादिति। र.मरायनां फचनि नि दशति तथति | तिपयतरेण प्रन्ताद्क्तिमत)$ 4८८1[खं ~~ 4; ; यधा पल्स्तादद्ता पश्चाचचास्तमत) त्ता द चषणता ।&गृ.। ऋ छन्‌।- 1 त्‌ .श्वान्तभतें युक्तम्‌ | तथ तेता दगुण कलन पश्चाटङ्ता एर-त.च्चत्त- <त; तष्वानादित्यानां भागक: । त्‌ 4।१०६५॥ +न.मि ५३;त्‌त भागक | तत्‌। (ियुगन कालेन यावदादित्य उक्तरत उरता दक्तिणतोऽन्तमेना ताव्।न५रुतां मोगकछः । चद्रथोभृतश्मयिनामपि तावानेव मोगकःटछः । तते द्विगुभेन काठेने-

के ८१मरेताऽषम्तादस्तमता ताषान्पाध्यानां माोगकाडछः | पञ्चम(मतत्चेन्तकाना१पि

त्‌1त।नवत्ययथः | यत्परव्‌ द्याम काट तक्षिय दण कटभात्तर।दयस्तमयाज- युक्तं तत्पूराणरिरुद्धामिति रङ्कते-- पू्वस्मापृरस्मादिति । कष श्त्युकस्याश्रल् पुरणविरुद्धतेत्या शङ्‌ च।ऽ5ह-- स।बतुरिति । उक्तमेव संत्तिपति--प।न सोत्तर स्येवि । पहागिरेभरे; प्रा करवर्परितः स्थित भूषनि प्ठप्नरयचक्रप्य स्तवितु- मरोः प्रदक्तिण।वृतेस्तुटपत्वारकडाविक्य करणामाव।खव चतप्ुणपि परीपृरयाहतिमष. कास्य दुस्यत्वम्‌ । उक्तं हि 7प्णुपुरणे-

शऋ।दनां ५२ ति्टन्धृशर५ष प्रचयम्‌ |

वक०॥ द| वि ङणस्थल्नीग्को भान्द १९ तथ। ॥ इति ।

|

गीर

१ यस, ई, जर मर. ट, ददे त 1३ स, ४. ज. ण, "पिस्ता" ।

देशम लण्डः १० | छान्दोग्योपनिषत्‌ । १.४५ रेङ् चोकम्‌--

मानपापरि महिनद्र प्रच्यां मेरोः स्थिता पुरी । दक्षिणे मानुपधस्य वरुणस्य त॒ वारुणे ॥ सौम्ये सोमस्य विपा तामु दिग्देवताः सिताः । अमरावती सर्य॑मिनी सुखा चैव विभा क्रमात्‌ ॥ छोकष।छोपरेषट'तत सवैते। दक्षिण(यने । काष्ठां मतस्य सूयैस्य गतियो तां निषोधत ॥ द्तिणां प्रक्रमेद्धामुः स्षिषेष॒रिव घावति । पुरान्तगा यद्‌ मानुः शकर्य मवति प्रमः ॥ सपः सायमनैः सौरो हदय) दृश्येत द्विना; स एवं सुखवत्यां तु नि शैन्तस्तस्मददयते | अत्तमेति यद्‌। स्थो विमायां विश्वह भमः । मया प्रोक्तऽमर्‌। वत्यां यथाऽप्ता वारितस्करः ॥ तथा सथमिनीं प्रप्य घां चत विभां खगः | यद्‌ाऽपर्‌ हत्वां पृहे! नेते द्विजाः ॥ तद्‌[ सपररात्रश्च वायुभागे सुदार्णः । एेशान्यां पूवरात्रस्तु गतिरेषाऽस्य पवतः ॥ इति । तथा चोपरिष्टद्मरावत्यास्ति्ठन्मष्यादं ततरेशकःगप्यानां तृतीययाममन्चेकाण- स्थानाम।दययामं सयमिन्यामृदरयं च करोति सविता । एवं यदा याम्ये मध्याहे तिष्ठति तरैन्द्रेऽस्तमयः । आनेय तुतीवयःमः; । निक्तिकोणे प्रमो यामः | वार्ण परयः । यदा च व।रूणे मध्य ह्‌'तद्‌। य,म्थेऽस्तमयः । निक्रेहतिकाण तुवीथो यामः -वायध्ये प्रथमयामः | सौम्य उदयः । यद्‌। च प्तौम्ये मष्वाह्वप्तद्‌ा व।रुगेऽस्तमयः | व्‌यव्ये तुतौवयामः । इशानक।णे प्रथमो यामः । ९न्दर उदयः । तथाऽञरेभे काणे बतेमानस्ते्त्यानां मध्यंदिन यमेन्द्रपुयःरा्तृती ययन निर्ती शःनकोगयोरुदयास्त- "भयो च करोति । एष स्वाप दिक्च विदिक्ष चेति पौर।णिके दशने तद्धिरद्धमिदं धस्मोक्तामिस्यथः | अनोक्तः परिहर आचा अमरावत्यादीनां पूरीणां दिगुणात्तरंत्तरेण कारेनाद्रासः स्यात । उदयश्च नप सावेतुस्तान्नवासिना प्राणनां चक्षुम(- घंरापत्तिस्तदत्ययश्वास्तमन न परमायत उदयास्तमने स्तः | तस्निवासिनां

[ _ 1 वक ० ००, ण्यपि पयोवध

१. ठा, श्स्यचधा० ।२ग., च. यमनी।३ब. ठ, श्रा त्य प्रर । ४ क, °न्तस्थः "प्र" । ५ श. ठ. ण. ग्यमनी । ६ ख. १. छ. अ. ट, श्णः। रेशा ७ क. श््रस्यानां। ८क. ख, शग, छ, ठ, ण. “मौ नेक" )

१९

१४६ आनन्दनिरिषृतदीकासवङितशकरमाध्यसमेता- [ ३तृतौयाध्यये-

(

च प्राणिनापभावे तान्प्रति तनैव मार्गेण गच्छन्नपि चश्षुर्गोचरापत्तस्तदत्ययस्य च।मावात्‌।

यद्यपि श्रुतिविरोधे स्यृतिरप्रमाणं तथाऽपि यथ।कथविद्धिरोषपरिहारं द्रविडाचार्यो तमु ११।दयति-- अत्रेति । यद्‌ाऽमर।वती शून्या स्यात्तद्‌ा हि तां प्रति प्रस्तादुदे तीतिप्रयोगन्यत्वाद्वतूनां मोगान्तः । एवमुत्तरं पुराणां विनाये द्विगुणकाेन रुद्र दानां मागच्युतेः | अत इमां वचनन्यक्तिमाश्रित्य तमेव परिहार गह-अमरा- वरयादानामित्ति। तथाऽपि कर्थं विरोधप्तमापिस्तत्राऽऽह-उद्‌ यश्च १ । [तदुक्तम्‌]

= = 2 ग्‌ वदता नबस्तमत्ा

धयत्र दरयते भास्वान्प तेषामुदयः स्मृतः । | 1

तिरोभावं च यत्रैति तदेवास्तमनं रेः ॥

न्द

नेवाम्तमनमकंस्य नोदयः स्वैद्‌। पतः । उदयास्तमनं नाम दशनदश्नं रवः ॥ ईति । जमर्‌।वत्यादि पुष पृकपृवापक्षभीत्तरात्तरत्रोद्ाप्तकाट््युण्यमस्तु स्तां च दशना-

रे

दशने स्विदुरुदयास्तमय। । स षा एष न कदाचनास्तमेति नोदेनीति श्रुतेवेस्तुतो

नेदयास्तमयःो स्तस्तया च प्रषु तर्यत्वेन गच्छतः सवित॒रुदया भयकाङ्ैषम्थ-

ह =| | (र

मय॒क्त।मर्याशङ्कयाऽऽह- त। भव्‌ सनां चात । मागक्रारुष्वगुज न पवतगते- र[पिक्रयापेक्षय श्रत्याच्म्ते सन ५२।०।।१२।१्‌; (4 त्वमरत्य।द्‌।ना ५९गा ५८५।१ह्‌-

ताना पृतपव।पक्तयातरात्तरपृराण गुणन काङनद्ू(सात्तद्‌१६य।पर।त्तरस्थानधु भगत" गण्य श्रत्याक्ताम।त भावः |

तयाऽमर्‌। पस्था; सकाशाद्द्वियुण काक सेरमनी पु जसत्रतस्ताशेवा-

सिनः प्राजिनः प्राते दाक्षणत इयः युर. उतताल्यु स्पतसस्पद्‌ बुद्धि चाप्य । तयात्तरास्वपि पुरपु यार्जन॑।

जथ) दापकाठ।१क।द्ध गच्युतिकःलापेक्यं न भागक्ाल्ाप्रिक्यमम आह तयेति । यथोद्वाप्रकादद्वगण्यमुक्तं तद्रदिति यात्‌ । अभरावतीनिवातिभाणिववंवेक्षवा सनिः मानिवापिनः प्राणिनः प्रति द्विगुभन कठेन सविदधरु या स्तमयाविति युक्त च वक्तुम्‌ |

० ¢

द्‌९। नाद न॥&गणकालम।वित्वात्‌ | न च तनवः सिदश्यपेक्षया दृक्षिणोत्तरयो-

क मणम

१ख.द्‌ च. न. ष्देति ना ।२ ख. दइ. च. ड, भ्मेवि, घ. ट. °ेतः च। ३ च, चाप्व. भजक, ग. ठ. ग्योधानं च । ५ ख. च. छ.ञ. गन्श्यौ तथा। ६ वः. ग. ट. °य स | ७कृ,ग. ट, श्या नश्रः । ८ ख. छ. न. ण. पहता । ९ख. ग. इ. ट. ण. श्दीद्विः। ०", &. ढा ण, "त्र । ११ख. ट. "कृष्व १२ ठ. ८. उ, "्वत्याद्टिगुः। १३ क.खै.गरध्‌, ह्च, ट, ठ, ड, ठ. ण. "टं सय । ९४ क. "यमिनी, १५२. ध्यमनीः।

दशमः लण्डः १०] छान्दोगयोपनिषष्‌ । १४७

दुदयास्तमयो । तत्तदृदण्ट्या पृवेपाश्चेमयरेव तद्भावात्‌ । अस्मद्बुद्धिमपेश्य इ दक्ि- णत उदेतैयत्तर ! धास्तमतीत्युच्यते ' इवश्चब्द्स्तयोस्ताज्निवात्तिनिनपक्षया दक्षिणो- तरस्वयोरपतसे व्ातयतीत्ययेः । यथाऽमरावल्यपेक्षया त्यमिन्पामृद्ाप्तकाङाषिक्य., मुक्तं तथा तद्पे्तथा वारुण्यां तदपेक्षया च विभायां तत्काटाषिक्यमवधेयमित्बाह-- तथेति । , सयमिन} चान्तभोर्य बहुवचनम्‌ । सर्धेषां च पेसङसंरता माति । यदाऽपर।बत्यां पश्यौह्कगवः सविता वदा सं यंमन्यायुधन्टप्यते तत्र मध्य॑द्वेगनो वारण्यायुधन्दह्यते, तथोत्तरश्यां, प्रद क्षिणाटृत्तम्तुरयत्वातु | , इतश्चास्मदबुदधमपकष्प दक्षिणगत्यादिनाऽस्तमनामेत्याह--स्ेषां चाति। उद्यन्त मादित्य परतो ऽवञोकयतां वाममागे स्थितत्वान्मेरु! सर्वेष।मेवात्तरतो मवति । तभा श्ोदयास्तमयाम ` पृवापरदिगिमागान्न तत्पुरवापिदृष्ट्यपेश्षया दक्षिगत इत््रादिषचनं कित्वम्मदुदष्ट्यपक्षयेवेत्यथैः | उद्वापकारुद्रगुण्प पेक्षया मोगकरलद्वैगुण्यमित्युक्तम्‌ । सप्रति स्वितृगः र धिक्यपेक्षैव भोगकरारूयिक्यं किं न स्यादि्याश्चङ्कय पुराणवि. रोषसमाघानात्तम वाम्मेवमित्याह--यदेत्यादेना । बभा तयैमिन्पां मध्याह्ृगो ब,रण्यामु्यन्मवति तथा तस्यां मध्याहूनमा विभायामुयन्दइ्यत इत्याह - तयेति । डक्ते च वायुप्रक्ते- मभ्यगम्त्वमर्‌।वत्यां यावद्भवति मत्करः । पवस्वते सयमन उदयस्तत्र इइयते ॥ पसखायामधेरात्रश्च विभायामस्तमेति च ॥ इति ।

इलावववासिनां स्वेतः पेतपराकारनिवारितादित्यरहपीनां सितोध्वं इवोदेताऽवागस् मेता दृश्यते । पषेतोध्वेरि्िद्रवेश्!रसवितुप्रकाशरस्य । कथं पनः प धवद्‌।दित्य उत्तरत उदेता दक्षिणतोऽस्तमेता दिष्तावदूभ्वं उदेता$- वांङूप्तमेतेत्युच्यते । न हि तत्र (पकारस्य वाऽबिकलत्वमस्ति । यनोद्यास्तभयकाढक- भिक्याद्धोग फाछाधिक्यं स्यादत माह-- ईका वृतेति । मेरोश्वतु्दिशमिढ वृतं नमि वरप प्रसिद्धम्‌ | तज्निवातिनां प्राणिनम्‌भयतः पवताम्यां मानप्तत्तरषमेमम्यां प्राकारस्था- नीयाम्यामुमयोध्वेस्थितमहक्षेण विनिवारित।दित्यर्मीनामृ्वमुदेताऽवाङ^्तमेत। विता टदयते । इवशढदर स्तृदयास्तमययावर्तुतो ऽपत्वथोतनषं इत्यथः । कथं सवि. १ग.ठ. यमन्याः ।२क.च. "तरो भ ३ख.च. म. ण. श्ष्याहूमं ग) ›क.ख. ग. ध. इ. च.-य.र.ठ. ड.द. दास्यं 1५क. इ. च. स. ठ. “यमिश्या ६ ठ. “ध्यानं गरः

७क.ग. ख. ट इ. ठ. ण. “हूनगाचरे वाः ।८ग. ट “दिविचनः।९ग. टर “यमन्यां । १

अ. अ. ण. "वृत्ता" ' ११ख.अ ण. “व्वसुदे" । १२ग.म चतुः । १३२ ज. द. "बृततेति। १४, ल. वृत्तं नाः १५ क. ट. नाधः

१४८ आनन्दगिरिटृतटीकासबटितश्चांकरमाप्यसमेता- [श्तृतीय्यये*

तोर्वः सन्नदेन्य्वाङस्तमेति तत्रा ऽऽइ-पवतेति । स्षीवृतप्रकाश्चस्य पवंतयोष्टितने द्धि प्रवेशादषो वर्तिनां प्राणिनाम्‌परिप्रसारितनेच्राण पावि प्रकाशं पश्यतां तत्रोबु- ज्निव सवितोपटरम्पते प्रदेश्चान्तरे च दश्यमानोऽषस्तादिकस्तनेति | यभोररिषठादत्रतबै- रुषटम्यमाने। मेघप्ततो दृराद्दशो भूतठ्शरैशचत्येव।व्तीयते तथेहा पीतय

तथगाशथमतोपजीविनापमृतानां च दिगभोत्तरोत्तरवीबस्वमनुमौ यै भी. गरू, ङदगुण्यर्ङ्धन । उद्यमनसवेशनादे देवानां दद्रादीनां बदूष्व सम न॑ ॥ १२॥२॥२।॥५४॥

इति च्छान्दाम्योपनिषरछांकर माष्ये तुर्तायाध्यायस्याष्पः कण्डः ५<॥ |, १।॥२॥२॥५४॥

इति खडान्दोग्योपनिष्च्छांकरमाष्ये ततौयाध्यासस्य नवमः खण्डः ॥ ९॥ ॥ १।॥२॥३॥४॥

दै

इ।त उछान्दोग्यपानिषच्छांकरमाष्पे तृठी पाध्यायस्य दस्षमः खण्डः ५१०॥

[~=

मोगकाठस्याविरोषेनाऽऽधिकंयमापाद्य तेनेव हिद्गिनातिश्चयवतवमम्‌तादेरपि कष- यति- तयेति । मोगकाटाभिक्पे सीति यावत्‌ । अनमीयते कर्ष्यते । यत्त मोग- क।ठमाकटय्थोद्यमनं तदमावं ज्ञात्वेपरमणमगन्यादिम्‌खत्व इशिमात्रेन तुमत त- तए विद्षाऽपि कटप्यते देवैः पममियाह- उथमनेति ॥ १॥२॥६॥४॥ हात मद्‌ नन्द्मिरिविरसितायां छ.न्रोग्धापनिषच्छांकर माष्यदक्वषां तृता याध्यायस्थाएमः खण्डः | < ॥

॥ १॥२॥२॥ ४॥

इति श्रीमद्‌नन्द्गिरेविर चतायां छन्द्‌।ग्योपनिषव्छकरमाष्यदीक तृतायाध्यायस्य नवमः खण्ड; | ९ ॥

॥१॥ २ ९। ४ दते #५।भदानन्द्‌गेरि(षेर चितायां छन्द्‌।ग्योपनिषच्छाकरमान्यदीकाष तृतीयाध्यायस्य दशमः खष्डः । १० ॥

(भष तृतीयाध्यायस्येद्ाद्च्चः खण्डः) ।

८ 1 च्यवनाय

अथ तत ऊध्वं उदेव नेवोदेता नास्तमेतेकट एव मध्ये स्थाता तदेष श्टेकः ॥ १॥

१क.ग. ट. "दूद्स्यो मू" ।२ख.छ.स. ण, 'प्रथैवा"। २६. "ले वतैते भोः ४४, ण, ट, `मनामन्तरं "।

९कादशः खण्डः ११] -छाम्दोभ्पाप्मनिष्व्‌ | १४९

कृत्वेषद्द यास्वमनेम ताणिनां रबकमफरभोयनिमित्तपनुग्ररं तत्कर्थद्रो- एमोपक्षये दानि ामिक्लाद्टमास्मनि सुत्या य ततरतस्मादनन्तरं प्राण्षनुब्र. हकारादूध्वं; सक्नास्मन्बुदेशगोद्वम्प पाम्प्रमुदेति तेपां प्राणिनाममभावास्त्वा- प्मस्भो नेवोदेता सास्वमदेकरेऽद्वितीय।ऽनबयतरो मध्ये स््रादमन्येव स्थाता । तत्र कविद्धटाम्बस्वाद्दिधमनचरणो रोहिताद्मूवभोगमागी यथोक्तक्रपेण स्व त्मने सबिततारमात्मस्मेशोषेतष समाहितः सन्नेतं मन्त्रे टईष्टत्थितोऽम्पस्मे पृहववे जगाद । भवप्त्वमापवो व्रह्मछोकात्छि तत्राप्वहोराज्ाभ्षां परिव. मानः सदिता भाभिनामाद्रुः छ्चपयवि ययेहास्माकमित्येबं पृष्टः परस्षाह । तरच सथा पृषे वेषक्ते बां एष टेको भवि तेनोक्तो योगिनेति श्रनेषै- चस (बद्स्‌ ॥ { ॥

पचानि; पयभपेुनि्ा बभ्‌।मदु्ता | कमेण मुक्ति फडढ्पयेवपतायित्वं तम्या दृशं वितुमनन्तरवारवममदरुभ्वाऽ:इ--कृत्बेत्यादिना । तस्म।त्प्राग्यनप्रहकालादृगन्तर्‌- मिप त॑स्छब्दथः । भ्व: सन्शक्षीमतो बतंमान इति यावत्‌ | आत्मन्यदेत्य स्व दिल्लि प्रकाशं कर्भेत्बेतत्‌ , ₹।तेति प्रयोगात्क्रममुक्तिरत्र विवक्षिता । तत्र विद्वद्‌ - नुमे प्रमाणयति - चन्ति ; क्रममुक्तिः प्म्धयेः | यथक्तक्रतणातो वा आदित्यो देवमध्वित्यादिमा प्सूतत्नेन र्वितमित्पभ. | लम।तःनं वेद्यतया टिद्रदुत्मप्तमूत- नित्वभे। । आत्शत्वेनोपेत्याहैहग गृहीत्वत्थेतत्‌ । कथे प्रन इत्यःकःङ्क्षायामाह - यवे हवि । डड्वन्रक्षपदेश्नो व्रहषविभ्क्तावस्यामं ब्रह्मणः वियुक्तवत्थायां केनचि. तष्टः प्रष्युष नेतः । कथे प्ररसुक्तिरिति तत्राऽऽइ--दररत्रेति ॥ १॥

न्‌ दे तत्र न निम्छोच नोदियाय कद्‌।चन्‌ ।

देवारतेनाद्‌* द्त्येन भा बिराभिषि ब्रह्मणेति ॥ २ ॥ श षे तभ ्रतोऽहं वरह्मङढोकादागदस्वस्पिन्न वे तत्रैवद्‌ स्ति यत्पृच्छकि। त हि वत्र निम्कोदार्तबगशस्सबिवा मृ चोदिषाव)ाददः ऊुतवित्कद्‌ा चन कररिमिबिद्‌पि ङ {ति | इद्बास्तप॑थवर्जितो ब्रह्मलोक रत्यनुपषन्नमि. त्मु्छः परपयमिषब प्रपरिषेहे । १ दवा; स्षिगो यूषं शृणुत यथा मयोक्तं सट्थ बचस्तेन प्त्वेनाहं बरह्मणा ब्रह्मर्दरूपेग मा विराधे मा विर्ध्ये. घम( षा प्राप्नि्रेष्मयो बम मा बेदिष्वषः।॥२॥

१ख.,न.णु.श्रोदाम'। ३ क. म. ट. माच । ३. ङ, डर ठ. 'गभोगी ।४दड, व, ठ. इ. °गष्डमाह्मा* । ५ ठ, इ. इषव स्थितो । ६ ध. ठ. "योक्तये । ५७ख.छ.ल. ण. °महणेन म्‌" । < क. चिद्य" । १. "विदुर" । ९ ख ल. ड. ठ. "दाचि क*।१०६्‌. ठ, इ. "मन्ध । ११क.ग. ङ. च. द. ठ, हेुषः । १२ क. इ. ड. इ, श्नामा।

५९ अनन्दगिरिषङ्व्ीकासवङितर्शाकरमाष्यसमेवा- [रेतुतीयाष्वय

छे,वमुपादाय व्याकरोति-न बै तत्रेत्यादिना ' निमुग्डोबेत्पस्मिनम निम्डो चेति च्छन्दसः प्रयोगः । इतिशब्दः पए्वोषैम्यारूय,समाप्स्यरथः । उत्तराधेमुत्थाप यति--उदयास्तमयेति । छोकल्वाविशेषादि तरलोकवद्रह्यट कोऽपि नोद्‌यास्तमयव भित इस्यक्तो विद्ानुत्तरार्घेन शपथं कुवेन्परिहरतीत्य्थः ॥ २ ॥

स्यं तेनाक्तपित्याह--भरतिः--

नह वा अस्मा उदेति न निम्छोखपि सरूदिषा हेवास्मे भरति य एतामेवं बह्मोपनिषदं ३ेद्‌ ।३॥

नह वा अस्मे यथोक्तव्रह्मनिदे । नोदेति न निम्लोचति नास्तमेति 8 ठ ब्रहमविदेऽस्मे सुदिवा दैव संदेव।हमेवति स्वयेञ्योतिष्टाच्च एतां यथोक्तां ब्रह्मापानिषदं पेदेरं वेद । एवं न्तरेण बञ्चारित्रयं परत्यमत्मबन्धं च यच्च न्यदबोचाभेवं जानातीत्यथः । विद्वानुदयास्तमयकःरापःरुच्छशुं नित्यमजं ब्रह्म भवतीत्य्येः।) ३॥

एवे मन्त दकशपणहरा निर्णतिऽयं न हेत्याद्य' किमथ श्रुरिरित्वरङ्ककपाऽऽह- भत्यम्‌ःः, | न हेःकद्यं श्रुतिमादराय व्याचष्टे- यथ) रति । ब्रष्य.पनिषेदपित्य- स्याथमाह-2ेद गुह्य नाते । एवशब्दमादाय व्याकरोति-एवपित्यःदिना | वंशा- दित्यं तिरश्चीनवशो मध्वपपो मधुन डर्यशचत्येवरूपमित्यथः । प्रत्यमृतनन्धं च छो डेता्मृतेष्वेकेषःवस्वाद्‌नां सेबन्धमित्मथैः | अन्यदित्युयमनपेवेशचनादि गृह्यते । उक्तविद्याफट्मुपप्तहरति- विद्वानिति ॥ २॥

तद्धतद्रल्ञा प्रजापतय उवाच प्रजापतिर्मनवे मनुः भरजाणयस्त दधेतद्द्‌।लकायाऽऽरुणये न्येष्ठाय पुज्नाय पिता ब्रह्म प्रोवाच ॥ ४॥

तद्धतन्मयु्गानं ब्रह्मा हिरप्यगर्भो विराजे प्रजापतय उवाच । सोऽपि मनवे । मनुरिक््वाकयाम्यः परजाभ्यः भोवाचेति बिया स्वति ब्रह्मादिवि- शिषटकरमागतेति । रिच तद्धेतन्मुमध्रुहाङकायाऽऽदइणये पिर्वा ब्रह्मो बे. रान ज्यष्ठाय पुत्रां भमोबाच॥ ४॥

१६. ड, ट, स्वदै*।२र्.ण. श्वं मन्त्रे 1३ लख. छ. म.ण. श्पदित्य ४ ख.छ. लस. ण. डथव्येवं-। ५ क व.ण. श्व । सवम" ६ क. ठ. क्दिभ्यिः(जध.ड.च. ण, °धुविक्षा* । ८ ग, ट. “ता ब्रह्मविदृब्रह्मः । ९ इ. ड. ठ. ण. शदह्यव्रह्मवि* । १० श." ब्रह्म प्रो* ।

९ॐ।दश: खण्डः ११ 1 | छान्दोग्योपनिषत्‌ १५१

^

ननु विद्या प्फट् वेट क्ता तहिं किमुत्तरप्रन्येनेत्याशङ्कचःऽऽह-तद्धैतदिति । स्तुतिमेवाभिनयति-- ब्रह्माद्‌ ति । तद्धे तदुद्‌।टकोयेल्यादिना विचाया योग्यं प्नं प्रदरपते । तद्वयाचश--कंचेपि । इतश्च स्वुत्यहैमेतष्जञानमिवयथः | मधृविज्ञानं व्याकराते--त्रह्मविन्गानप्रिति ॥ ४ ॥ इदं वाव तज्ज्येष्ठाय पु्ाय पिता बह्म प्रधूयास

णाय्ाय वाऽन्तेवासिने ॥ ५॥ इदं वाव त्ययाक्तमन्योऽपि ज्येष्ठाय पुत्राय सवेपरियाहाय ब्रह्म प्रच यात्‌ | प्रगाय्याय वा योग्यायान्तेवासिने क्िष्याय॥५॥ तस्य परक्षत्व व्यावत्तयाते-इदं बाव(त । अय ज्येष्ठाय पुत्राय ब्रह्म वक्तव्यामति ` पृवेषामय नियम नेद्‌(नतनानामेत्यत्‌ अ!ह-अन्योऽपाति । पात्रान्तरमनुजानाति प्रण।य्यायेति॥९॥

व य न~ १ नस्यस्म केरर्मचन ययष्पस्मा इमामाद्धः पारम हतां 4६स्य पर्णा दयदितदेव ततो कय इयेतदेव तत) भ्रूय इति ॥ & ॥

इति च्छान्द)ग्धोपनिषदि तती याध्पायस्यक!दशः खण्डः ॥ ११॥

क ना ---+ ~ (क ~>

न्यर्मं कस्भ॑चन प्रत्वात्तायदूयमनुज्गावमनेकेषां प्राप्तानां तीय।नामाच।- (दनम्‌ । कस्पत्पुनेस्तायततक चन वद्या कृतममत्याह-यद्यप्यस्मा आचायायेमां कचिरपृथिषाषद्धिः परिग्रहीतां समुद्रपरिवेष्टितां समस्तामपि द्थादस्या विधाया निष्कयायनाचायाय घनस्य पणी संपन्नां भोगोपकरणै- नौसावस्य निष्कया यस्मात्ततेऽपि द।नदेतदेव यन्मधुबिधादानं भूयो षट्रुतरफरूमित्ययः । द्ररन्यास्त अद्रायः॥8&॥

९।व च्छान्द्‌ा५१।सषच्छाकरमाष्यं तृत्त।याष्यायरस्यकद्न्चः खण्डः ॥११॥

त्रशिष्य।म्यां पत्रान्तर प्रत्याचष्टे नेति । तीवद्रयं वियाप्रदानेऽविकार्दय- पित्यर्थः | निषीस्णे षषी । आचार्य विद्यादाता । आदिपदाद्धनदायी श्रीत्रियो मेषधि। च गुह्यो । सर्वपामयिनमत्रप्रिकारमा शङ्क्य दूषयति-कस्मादित्वादिना ।

१क्‌. स्वै त° दस. छ. छा. ण. "मिध्याशङ्कथाऽऽह। ३ ख. ष. ड. ज. ठ. ड, ठ, श्त्यं सपू ४ स॑. छ ज ण. ववी बू" ।

१५२ आनन्दगिरिृतशोकसषखित शांकर पाष्यसमेता- [ \तृतीयाश्यमे-

जचायोयेति पुनरुपादाने करि्रापदेन तस्यान्ययोतनाै विद्यायामाद्रौ वा मुरयम धिकारकारणे फर्तीति मावः ॥ ६ ॥ ह।त श्रामदानन्दगिरिविरचिताथां ह।न्दोग्योषनिवष्छाकस्माष्य कायां तृतीयाध्यायस्येकःक्शः सण्डः || ११

(तो ॐॐ । । अ) ( अथ तुतत्बाश्यायस्य ह्यन्न खण्डः ) ।

यत॒ एवमतिशयफङेषा प्रह्मषिच्राऽतः घा प्रकारान्तरेणापि बद्कष्येति मायत्री वा इत्या्ारभ्य | गायत्न।दारण चोश्यषे । ब्रह्मण सथ विकेषर

हितस्य मेति नेतीत्यादिषिरेषपतिपेषनम्यस्य दबे धत्वातु । सरस्वनेकेषु च्छन्दःसु गायञ्या एव ब्रह्मज्ानद्ूरतया पादानं प्राधान्या । सोमाहरभा- दितरच्छन्दाक्तराहर्णेननरस्छन्दोब्याप्त्या ब सषसषनभ्वादकस्वाच्च मने प्राधान्य गार्य; । गायन पिरका ब्राह्मस्य माहरमिष हिरा गुर तरां गाय तत ऽन्यद्गृ नर्‌ न भावपच्तत ययाक्तं ब्रह्मापीति । तस्याम त्यन्तग।रबस्य प्रासद्धत्वत्‌ । अता ग। यभरौमुखेने ण )ब ब्रह्माख्पते।

गतत प्रन्थनत्तस्य्रन्थ्य मतात्व १।२ह्‌र्‌।ते- यव ते ¦ सबितुद्वारक्बष्यविदधान. न्तर तदेवताग।यत्राहाण ताद्वेधापादरयत इत्ययः । त्रह्मविद्याया विवक्षितत्वे जही. बोपदिर्यतां किं गायन्युष्देरेनेत्याङ्कच'ऽऽह्‌-- गायत्र ति । तथाऽपि च्छन्दोन्त राणि विहाय किमिति गाय्रीदर्व बरह्म परिरियते तत्राऽऽह - सतिवा ब्रह्यक्षानद्रारतवा तद्पायतयेत्यय॑; । प्राधान्ये हेत१।ह~- स।पाहरणादति पामस्याऽऽहरणमानयननम्‌ । तेत्र प्ताषनत्व ग'यत।छन्दृस्कानामचां याजकररिष्यते | तेधक्त तस्या यज्ञ वरवान्वामतवयः । वद्वा दनः त।माहरणपिच्छद्धिर्छन्कैसां गायत्री रिष्टुढनगतीनां तद्र्भन (नत्राम नगतीत्रिष्ट ममेध्येमार्ममश्चक्त्या निरतौ गायत्री सोम प्राप्य रत्तिगस्तप्य तरिनेत्य त॑ देके्ः समाहर दित्थैतसेयकनरह्मणे सामा वं रजाअम्‌।ऽ"छाक असिीदित्थत्र प्र्िद्धमतस्ततप्‌- घान्वामेत्ययः । ११ हतवन्त्‌रमाह-३१२।५ । उ।८गगनुष्डुप्पमता।नातराि श्छन्दं तेषां पादश्चाऽक्तर।ण त्ष द६र१ाक॥ ने तेषामाह्रणमगदनं गायञथ. हरेः पादशः षड्‌भेः (#¶तअयकेतर्याया न्युन९७¶मन्तरेणात्तमवात्तस्मादितरेष्‌ च्छन्द्‌ःसु गायश्या उपरा प्राधान्वनित्य५ः | अववा गायत्रीऽयतिरि क्षये दिष्टुढ गत'छ्न्द व); सममाह१५[दत 4 स्थक्तयममम६4 जगत्या त्य पनि १।०क्षेरा ण

` पक. ग. क.ट.2.ड. क. ने ब्रह्म" । ण. "ते श्रह्म। प्रह्मनः स" । र. च, दुष्यत । ३ ठ. इ, "बध्यता" । * ठ. ड, ण. 'त्स्वप्यने ५१. च. ठ. ण. "हण्यस्य। ६ क, रण उधम

दशः खण्डः १९ | छाग्द्‌(गषापनिपव्‌ । १५२

परष्टुम। त्वेकमक्षरम्‌। ततश्चा्ट।चत्वारिंशदक्षरा नगती ५श्नचत्व।रशद्तर। सत्ता । चतुश्चत्व।९शद्श्षरा ष्टुप्च प्रिचत्व।रंशदक्षरा वृत्ता । तत्र गायश्री सोममाहरन्ती त्यक्तम्‌ मक्षराणामाहूरणन पृणतां तयोरापाच ते व्याप्थ स्थिता तेन त्राधान्यमि- त्यथः | तत्रे¶ हेत्वन्तरमाह--सवेसघनेति । सर्भणि प्रातःपतवने माध्यंदिनं सवनं तृतयस्तवनमिव्येतानिं तेषु ग।यञ्या उवापकरत्वं मिध्रणं गायत्रं प्रातःसवनं तरैष्टुभं माध्यंदिनं सबन जागते तुत।यप्तवनािति स्थितऽपि चिष्टुढनगत्यःगायवरीव्यप्िरंकत्वा- तस्याश्च पादाम्यां मसेन च सोम।हरणद्वरण स्वनत्रयसबन्धाद्तश्च तस्या अस्ति यज्ञ प्राधान्यापरिव्यथेः | कर्मणि तत्वाघन्येऽगि कुतो ब्ह्मविव्ायां तत्प्राघान्यमित्या श- ङ्याऽऽह- गायति बरह्मविधोयां तत्पराधान्यपितिं शेषः | गायत्रीमिवाऽऽदम्बन. त्वेन प्रतिपद्यते ब्रह्मेत्यत्र ठोकप्रापिद्धिमनकृषषति-तस्यापति | गायञ्या ब्रह्म- सन रतव्नापदटनम्‌ कहदम्धः [त @&।मत्युपत्तहर(त- अत इतत ।

गायत्री वा इद ९ सर्व प्रतं यदिद्‌किंचवामे गायनी वागा इद‰ सवे भूतं गायति च चरयतेच ॥१॥

गायत्री वा इत्यवध।रणार्यो वैशब्दः । इदं सर॑ भूतं पाणिजातं याक्षच स्थावरं जंगमं वा तत्सम गायड्यव । तस्यादछन्दोप्रात्रायाः सर्वेभूतत्वम- संपपन्नपमिति गायत्र कारणे वाचं सन्दरूपाम(पादयति गायत्रीं वागे गाय- त्रीति । वाग्वा इदं सव भूनम्‌ । यम्पद्रकंश्न्दरूपा सणी सव भतं गायत्तिं शब्द यस्यसा ग(रसावन्व इति च त्रायते च रक्षत्ययुष्मान्पां भेषीः कि तै भयमुहिकतमित्यादिनिा क्भेतो भयान्ितत्थमाना वाचा जातः स्यात्‌ । यद्रा ग्यृतं गयति च तपते च गायच्पेव तद्वायति च चायते च बराचोऽ. नन्यत्वाद्रःयर्पाः । गानाच्रणाचे गायञ्या गायत्रम्‌ ॥ १॥

तथा चेनोर्पणनिगद्‌।दिति न्यायेन गायञ्युपाधिकं ब्रह्म पास्यमिति प्रतिजानीते-गाय.

१क.ग. ठ. "मां चे । २८. द समेभ्पवंस्थि° । ३क, ख, ग, छ, द. ण. "यायास्त- आ । डक. ग. ठ. ुरेणोपा। ५ ख... इ. चै. न. ण. श्रणां वा । ६ फक.ग. ट. "तिषं ° । ७.४, ष्यति वसौ । ८ क. ग. ष, ट. इ. "तित्रा ९, नन्माहिंतीचिदते। १०१, ए, भषौरिदं पै । ११ क. ग. ट, ड. ण्ड स १९८ उ. सतती 9

१५४ आनन्दगिरिदरवटीकासवितरशांकर माष्यस्मेदा- [देतृतीयाष्यामेल

शरीति | निपातमादाय व्याचष्ट -वा इति । अवधार गषपमेवार्य स्फटयन्निद्मिः५।१ि ४।कर)ति--१दपिति । तदिदं पतव गायडपेवेति योजना | गायहया; सर्वात्मकर्वा- द्म थयो प।(रतयुक्तत्युक्तं तत्ननुपपत्तिमाशङ्कचानन्तरवाक्येनो(ण)त्रमाह--तस्षा इवि । कथं वाचो गायत्रत्वमित्याङ्कय तस्याः सवमूनप्तनन्धं दृशंयति-बानिति। कुतो गायत्रीत्वं॑तत्रा ऽऽह -यस्पादिति । मवत्वेवं वाचः स्वप गायञयास्वु क्िमायात्‌ तदष्ह -- यद्र! गिति । गायत्रीनःमनिवेचनाद्‌पि वाच्युक्तं रूपं गायन्यामेव र्टव्यमित्याह-- गानाद्‌ति ॥ १ ॥

यावैसा गायनीयं वावस्ता येयं पृथिग्मस्या^ हीद५ सवं भुतं प्रतिष्ठितमेतामेव नातिशीयते ॥२॥

या बे तेव॑लक्षणा सवैमृतरूपा गायनी, दयं षाव सा येय पृथिवी । कर्यं पुनरियं पृथि गायन।ति । उच्यते--सवेमूतसवन्धात्‌ । कयं सवमृतसब. र्धः, अस्यां पृथिव्यां हि यस्मात्सवं स्थावरं जममं च भूतं भरतिष्ठितमेता- मेव पृथिव। नापिशषीयते ना।तवतेत इव्येठत्‌ । यथा --नत्राणाभ्यां भूतसब- न्धो गायञ्या एवं भतप्रतिष्टानाद्धृतस्वद्धा पृयिव्यतो गायत्री पृथिवी ॥२॥

अरित हि वाचः सवैमूतत्मकत्व॑तद्व।चकत्व दू च्यस्थ च वाचकातिरेकेणानिरूप- पणात्तथा च वाम्मूता गायन स्वेमतास्मिकेत्युक्तमिद्‌ान तस्था विवानान्तरमाह-- या वै सपि । एवरतणत्वं व्च सरवति । म।यत्रीभनूय प्रयवीत्वं तस्या विहितं परश्नपृवकमुपपादय.ते --फय पुनरिति । गायतथाः ्वेमूतसंबन्धध्योक्तत्वा- त्पूथिव्यारतत्घबन्धं च) यपृव॑कं स्युत्णद्‌यति-- कथमिति । सस्य प्रयिव्यां प्रति.

७. भ, भ

शितस्वं साषयति- एतामेवेति । तथाऽपि कथ पृथिव्या गायत्रीत्वं॑तद्‌।ह-- यथाव । २॥ भ, थि ® + (र क

यापा पराथवाय ववि सा य।देद्मस्मिन्पुर्षे

शरीरमास्मिन्हीमे भाणाः प्रतिष्ठिता एतदेव नाति.

® __ „भ ।

[यन्त ॥ २ ॥

यावे सा पृथिवी गायत्रीयं बाब सेद्मेव । तिक, यदिदमस्मिन्पुरुषे

क।(येकारणसघ।ति जव शर्रःरं पाथव्वाच्छरीरस्य । कवं शरीरस्य गोयज्रीत्वमिति । उच्यत--अस्मिन्दमे पाणा मृतशन्दवास्याः प्रतिष्ठिताः|

| )) प तक [1 8 क छ च 0 क =-= ~ = ~ ~ ~~~ = ७ "1 । 1 व । 0 त वा 9 ० प [ अ 7 1 प स

१क. श. र, "्युक्तङू" ।

दरावंशः खण्ड; १२] छान्दोग्यो पनि षत्‌ । १५५

अतः पृथिवीच्डूतशषःवान्यपाणपनिषठानान्छरीरं गायत्री । एतदेव यस्मा- र्छरीरं नािश्टीयन्ते पाणाः ॥ ३॥ भरति गायश्या; शहारीररूपत्वं निरूपयति-- या वा इदि । गायञ्यात्तिकां प्रि. वीतनृथ तस्या गायद्नीशरीरयोरमदे हेवुम।ह-- प्राचिवत्वादिति । हृदानीं गायत्री रारीरयोरेकस्वं प्रकषपूवेकं कथयति--कथप्ित्यादिना । पणानां शरीरे प्रति्ितत्व प्रक्टयति-- एतदेवेति ॥ ३ ॥ यदवे तत्पुरुषे शरीरामिदं वाव ?यदिदमस्मिन्नन्तः ् क ® ® पुरुषे हृदयमस्मिन्हीमे प्राणाः प्रतिष्ठिता एतदेव नातिशीयन्ते ॥ ४ ॥ यद्रे तेत्पश्पे शरीरं गायत्रीदं वाव तत्‌ । यददस्मिन्न्तमेध्ये पुरुषे हृदयं पृण्डरीकाख्यमतद्वायत्री । कथमित्णाह-अस्पन्हापे प्राणाः प्रतिष्ठता अतं; छरीरषद्वायन्री हृदयम्‌ । एतदव च नातिशीयन्ते प्राणाः | "गणी ह पिता। प्राणो पाता । "” | इति | # अद्टिसन्स्वेमूनानि + इति च रते भतश्चब्द- वाच्याः पाणाः ॥ ४॥ भथ गायञ्था हृदयत्वमयति-यद्रे वादि ति । गायञ्याथैकत्वं पर्पूवकं विवृ- णोति-- एतदित्वादिना । हृदये प्राणानां प्रतिष्ितत्वं॑५कटयति- एतदेषोति । प्राणानां मृतशब्दबाच्यत्वे तत्पनन्धे सति मुतसबन्धाद्रयञ्याः शरीरादिमावः संम- वति । तेषां मृतशष्द्वाच्यत्वे बु किं मानमिव्याशङ्कयाऽऽह -मराणो हेति । भरहिसा- वाषयेऽपि प्राणपरं मारणं प्रतिविध्यते | तथा च मृतशब्दस्तत्र प्रतीतिगोचरो मवत्येवे. त्याद्‌-भृतेति ॥ ४ ॥ सेषा चतुष्पदा १द्विधा गायत्रं तदेतदहवाऽ्य- नुक्तम्‌ ॥ ५ ॥ सेषा चतुष्पदा षदकषरपदा छन्दोरूपा सती भवति गायश्री षड्विधा षश्धृतपृयिबीशरीरहृदयपर।णरूपा सते! षड़विधा भवति । बवाक्पाणयोरन्म- येजिदिष्टयोरपि गायन्रीप्रक!रत्वधू । अन्यया षडव्रिधसंख्यापूरमानुषपकेः । तदे कैस्मिञ्नये एत्द्रःयञयाख्यं ब्रह्म गायञप्नुगतं गाय्रीबुखेने(गो;क्तबू- चाऽपि मन्क्रणाभ्यनृक्तं प्रकाशितप्र्‌ ।॥ ५॥ १८.द८. "वभ्रूतर।२क ग. ट. “णोहिषिः। ३ घ. स. ^न्सवो मू*।४क. ठ. श्वे श्र । ५ क.ग. ट. "णोहीति, ६ क.ग.ध.च.ट.ठ. (रपादा ७ ब,ठ. ड. ठ. न्तद्‌ा*।

१५६. आनन्दनिरिङृतरौक(सैवछितशकर मष्यसमेता- [ैतुनीयष्याये-

भाध्यानरोषतवेन गायत्याश्चतुष्पात्तं दश यति-सेषेति । लक्तपिन्वा तस्था; षड्‌- विधत्वमनुद्य साधय त-षड्‌[ धाते । गायत्री ययोः पवेमूतततनन्वसि दचममुष- |

|

दिष्टयोवक्प्राणयागायत्रीभरमेदत्वेन कथं॑ग्याख्यानमियाशङ्याऽऽह-वा््ागबा-

रिते । र पिपक्षे वावप्रहषयोगात्तयोरपि गायत्रमेःत्वपित्यथः| तदेतमिसर्भे व।ग्‌.- ते्ाथेव।शर्‌।रह्य पणमेदात्द्‌ विधां ग।यप्रीमरनुचन्त्यानहछक्तणया तद्‌ बाच्छन्न्र. हत्व तद्नु,चन्तयदात तर्छषर१नव प१व्‌। त्त [स्थत सतीत्यथः | ९ ॥

तावानस्य महिमा ततो ज्पायाश परुषः । पद्‌ई- स्य सवा भूतानं भिपादस्पामृतं दिवीति ॥ ६ ॥

तावानस्य गायच्यःख्यस्य ब्रह्मणः समस्तस्य महिमा विकरिविस्वारः । यावांशतुष्प।त्पद्‌ वेधश्च ब्रह्मणो विकारः पादा गायत्रीति व्याख्यातः। अ- तस्तस्पादिक!रटक्षणाद्र(यञ्याख्यादराचाऽऽरम्भणमानत्रात्ततो ज्यायान्पहत्तरशथ परमायंसत्यरूपोऽविकारः पूरपः पुरषः सवेपूरणाल्पुरे श्यना । तस्या- स्य पादः सवां सवोणि भृतानि तेनोऽबन्नादीन सस्थावरजंगमाने । तरि- पायः पादा अस्य साऽय त्रिपात्‌ । त्रिषदमृत पुरुषारूपं सपरस्व्ररय याय- ङ्यात्मना दाव द्यातनतात्‌ स्वारपन्यवास्थत्तापत्ययं दात ॥६॥

समस्तग्य प।द्विभापविशिष्ट याति यावत्‌ } विस्तारमेव विवृणाति--साबानिति। वाचाऽऽरम्मणे विकारो नामधेयमिति वाकंयषम।न्ित्य विरिनष्टि-बाचाऽऽरम्भ- णमात्रादिति । परमाथंप्तत्यत्व हेतमाह- अविकार इति । तावान्येल्यादि स्पष्ट. यति- - तश्योति । आदिपदेन वायुर्‌! काशब्येत्युभयमक्तम्‌ | ततो जषायानित्यादि स्फुटयति त्रिपादेति । समस्तस्थ प्रपञ्च त्मक्येत्यथः । श्रुतावितिङब्द्‌। मन्न. समाप्त्यथंः ॥ १ ॥

यद्रे तद्रूहेतीदं 1व तयोऽयं बहिध। पुरुषादाकाशो योवै स बहिर्धा परुषारका :॥ ७॥

यद्रे तज्निप।दमतं गायन्रीष्ुखनो(णा)क्तं ब्रह्मेतीदं षाव तदिदमेव । दयोऽ-

@ = जभ ०

य प्रासद्ध्‌ा बहधा बहः परषादकार;ः मातक्रास द स बाहा बृरषा- द्‌।काच् उक्तः ॥ ७॥

१क.ख.ग छ. ण. श्य; । तस्मि! ट.श्थः | एतक्िमिः । २ख. छ. "मप्रमे।! ग. © ~ (4

ध. च. ट.ठ.उ.ढ.ण. 'तिर्विस्ता* ।४ च. ष. ठ. ण. श्टमूतोऽवि। ५फक.म.ट. इ. यु रश्च ' ९ घ. च.ढ. "नषा । त ।७क.ग. ट. “स्य प्वप्रः ।

@ _ शि

दाद्शः खण्डः १२1 छान्दोग्योपभिषद्‌ । १५५

क (कन *4 र

यद्भह्म गायञपवच््छिक्नमुपारषमुक्तं हपाका खे तदूऽपचमिति भक्त क्रमेण हुदुयाका- दामवतारयति-- यद्रे सद्धित्णादिमा ॥ ७ ॥ | ) ज अयं वावस ]ऽगमन्तः पुरुष आकाशोयोवै सोऽन्तः पुरुष भाकाशः ॥ < ॥ 9 ० () = ण्ह भ अयं बव स्र योऽयमन्तः पृरुपेक्षरीर अकाशं यो वं साऽन्ठः पुरुष आक ड; ॥ € ॥ ॥ < ॥

अगं वाव स योऽयमन्तहृदय आकाशस्तदेतत्पुण- मप्रवर्ति पृणामप्रवर्तिनी९ श्रियं ठक्षते य एवं वेद्‌ ॥९॥

दाति छान्दोग्योपनिषदि तुतीयाध्यायस्य द्वादशः खण्डः॥१२॥

अयं बाव स योऽयमन्तषूदमे हृदय पुण्डरीक आकाश्चः । कथमेकस्य सत् अकाश्चस्य तरिधा मेद्‌ इति । रस्यते-- बाद्मेन्द्ियविषये नागरितस्थाने नमसि दुःखबषहुस्यं दृऽपते । ततोऽन्तःश्रीरे रूम्मस्थानमभूते मन्दतरं दुःखं भवति । स्वप्नाग्पश्यनो हयस्य पुननेमसि न कंचन कामं कामयते न कंचन स्वप्न परयति । भः; सवेदुःखनिट्रसिरूपमाकरं स॒षप्तस्थःनम्‌ । अतो युक्तमेकस्यापि त्रिधा भेद्‌न्वाख्यानम्‌ । विधा पुहषादारभ्याऽऽकः. शस्य हृदये सकायकरणं चतःसमाघानरस्थानस्तुतसे । यथा ^ जयाणामपि रोकना कुरुपतरं विरिष्यते । अधतम्तु कुरे्रमधतस्तु पथूरकभ्‌ '” इति तद्त्‌ । तदेरङ्गादाकाशारूषं ह्य पूरणं स्वेतं न हररमात्रपरिच्छिक्मिति मरम्तग्यम्‌ | प्यपि हुषा कराश्च चेतः समार्धायतञपवरातिं न कुरशिन्क चित्ति शीठमस्येस्य प्रवद वदयुख्टसिवमेकम्‌ | अथान्यानि मतानि परिच्छिनान्यु- चिकीचभरभक्णि न वया हद्‌ नमः पूमाममररनि ^+ म..च्छेद्‌; त्पिकां भि विभू गुगफकंठनते ट यएष पयाक्तं पूतम ब्रह्म येद्‌ जाना तीैव जीवस्णद्धावं अरतिपद्या इत्यथः ॥ २ ॥ हति च्छान्द्‌ागपो विषच्छ।करभःप्ये तृतीयाध्यायस्य ट।दञ्च. खण्डः ।१२॥

१क. ड. ॐ. श्ये ह्ृपुण्डः | २क.ग. च. ठ. ढ. ण, "प्स्यतस्थाः, ३ ण. 'द्द्रधाष्य।* ।

४ के, य, ड. "धिश्प्र ¦ ५ड. ण, “थोक्तपू" |

१५८ आनन्द गिरिषतदीकासेवष्धितश्ंकरमाष्यसमेता- [३नृतीयाप्याये -

एकध्य!ऽऽकाशस्य कथं त्रेविष्यमुक्तमिति शङ्कते--कथप्रिनि । ओपधिकरत्र- विध्यमविरुद्धमिति परिहर ति-उस्यत इति । बद्येन्दरियविषरतर तद्विष पशष्टाय- भरयत्वं स्वग्नघ्यानमूते नमतीति संबन्धः । न कचनेत्यादिना निषवदयेन ववैप्रङार मवस्याद्थ निषिध्यते | निषेषरफछमाह-अप इति । सदुः स्थुहं वःसनामयं च तज्निवृ्पा निरूप्यमाणं डदयाकाशमित्ययेः । ओपाधिक्मरैविध्यमृपपंहरति--अत ®> _ क्वि __ _ क! @ श द छो, = किनविि म्द इवि । तयाऽपि किमित्यनेन कमेणाऽऽकृश्चस्य संकोचो हृदे क्रियते तत्राऽऽह - बदिरधेति । स्थानस्तुतिमुदाहरणेन स्फुटयति--ययेति । अत्र कुठमेत्रमर्धतोऽ्- स्थानीय (यूटकमपि तथेतिर द्विदटयुगछामेव तदुभयं छ कतयपे्षया विरचि्ट- तरमित्यथः । हृद्याकाशे चेतः समाधीयते चत्तनश्चा्र परिच्छिन्नं ब्रह्म प्राठभि- त्याशङ्क्य ऽऽह -- तदेतदिति | पृणेत्वन जन्भनाशशुभ्यतव तिष्यतीस्वाह्‌-भभ- वीति | प्रधानर्ट्त्य त्यावनयति--गुणफछमिति । इषटफलर्वते स्वगािरिति इष्मित्युक्तम्‌ । ज्ञानमेव विरेानष्टि-इेवेति । वतमानो देहः सष्म्यपैः । यो विह्।ने4 स यथाक्तं फं छमत इति सबन्धः ॥ ९ ॥ इति श्रीमद्‌ानन्दागेरिरेरचितायां छन्दोगयेपनिषच्छांकरमाष्यटीकयां त्‌^याध्यायस्य द्राद्चः खण्डः ॥ १२ ॥ --:0-©-७0-©- ( भय तृतीयाध्यायस्य त्रयोदशः खण्डः ) । अ -- नः

तस्य ह बा एतस्य हृदयस्य पञ्च देदसुषपः स

योऽस्य प्रङ्द्ुषिः स प्राणस्तच्चश्चुः स आदि.

ज क (4 दे (>

त्यस्तदेतत्तेजोऽन्ना यमिव्युपासीत तेजस्व्यन्नादो वति

य्‌ एवंवेद ॥३॥

तस्यह बा इत्यादिना गासज्यास्यस्य ब्रह्मण उपापसतमाङ्खत्वेन दार- कर(दिगुणविधानायेमारम्यते । यथा ठोके द्रारपाढा रश्र उपासनेन बश्ी- छवा र^जपाप्त्यशं भवान्ति तथेहापीति । तस्येति भकृतस्य हृद्‌ प्ये, त्यथः । एतस्यानन्तरनिर्दिष्टस्य पश्च पश्चसंख्याका देवानां सुषयो देक्सु- षयः स्मगेलोकणाप्िद्रारच्छद्रागि देवेः प्रणादित्यादिभी रक््यमाणा- नीत्यतो देवसुषयर्०स्य स्वगङोकंभवनस्य हृदयस्यास्य यः प्रा्सुषिः

[व क ककय भण 0

१क्‌.ग. छ. ट. ण. सर्वदुः ।२ख.छ.ण. ^ति विद ३ ख.ध. ह. च. भ.ठडढ.ण. व] एतस्येत्या* । ४ ष. ट. ठ. रक्षाम॒पा। ५.र. रल्ञांप्राः । द. राह्कः श्रा ।६. च. घ्र्ठोक° । ७ ड, इ, ण. 'कृभुव" ।

योदश ; ण्ड; १२] छान्दोग्योपनिषत्‌ १५५९

पुरीभिष्ुखप्य प्राणदं यच्छिद्रं स पाणस्तत्स्यस्तेन दारेण यः सचरति बायुबिशेषः स मर॑गनितीपि माणः , तनैव संबरद्धमग्यतिरिक्तं तचक्चुस्तयेव स आदित्य, “ आदित्य ह वे बाह्मणः '' इति श्ुतेशवक्ुरूपपारिष्ाक्षेण इदि स्थित; । “ स आदित्यः कस्मिन्पतिष्ठितं इति चक्षुषि ” इत्यदि हि वाजसनेयके । भाणवायुबतेव चेका चक्षुर।दित्यश्च सहाऽऽभ्रवेण । वक्ष्यति च-प्राणाय स्वाहेति हुत हविः सममेतत्तपेयतीति। वदेतत्ाणाख्यं स्वर्मखो- कदूरपालत्वाद्रह्म । स्वभर)क मतिपित्स॒सेर्जवेतचक्चुरादित्यस्वरूपेम।र्मा- खाच सबिरस्तजोऽन्नायमिर.ाभ्यां गुणाभ्यामुपारसःत । ततस्तेजस्म्यन्‌(- द्श्वाऽऽमयाविरवरहिती भवति य एदं वेद तस्पतद्रूणफटम्‌ । उपासनेन वशी- कृतो द्ररपः स्वेगखोरपाप्चिदितु भवतति पूख्यं च फलम्‌ ॥ १॥

वक्ष्यमाणज्ञानस्य स्वातः३५ परिहृत्य प्रकरणमभेद्‌ म्यावतेतुमुत्तरप्रनथस्य त।त्प- यमाह स्याति । द्रारप.ठ.दीत्यादिष्देम तदत विशेषो गृह्यते । बह्मण्युप त्नेन ्रततिद्धिते द्वारपालोपालिरयुक्तेत्या शङ्कयाऽऽइ-ययति । इति तदुपा्तिर्थवत्तीति शेषः| स्वगटाकशञ्द्‌ः परमात्मविषयः | स्वः छाकमित ऊर्वे रिशा इति श्रत्यन्त- रत्‌ । देवपुषित्वं स।धयत-दव॑रिति । स्वगैहोकृष्य ५९मात्मनो भवनमा यतनं तस्येति यावत्‌ । प्रकते ऽनपष्थामाशङ्कये क प्।भिमृख(ति । तत्स्थस्ठनेति । तच्छब्द

याबेषयः | तन॑ । प्रा।१११स्त च्छउदः । तदम्यात{रेक्तत३ स्वातन्त्येण चक्षु. ष] ऽिचत्करत्व्‌ । न ।हं चक्प; प्राणस्य तच न ह बद्व तत्तबन्ष्‌ ।नवर न्वनम।प्त तत्राऽऽह्‌-- चक्षुरिति । अधिष्ठातृतवेनाऽऽरित्यश्वकषुषि प्रतिश्ितश्वश्श् पराहकतया सूपे प्रतिष्ठिते हूपदशंने करणी मक्त | तयेव प्राणस्य चक्षष्ट्‌मिलभैः । प्राणा देत्यभरकिप प्रमाणमाह--अ।दित्यो हवि । कथं यभ क्त्या ऽऽदित्यस्य इद्‌. यषुपेदरस्था नत्वे वापतनात्मन। हरये [ प्रतिषपाणि | प्रतिष्ठितानि तदाऽनेन क्रमे णाञ$ञदत्वा हदय ।तष्ठत। त्वयः; । तत्न श्चित्वन्तेर्‌ प्रमणप्रत~स अ(देत्य डाव । एकदेवत्तामिन्नत्वादूपि प्राणामेदेन चक्षुशदित्ययेर।ध्यानं य॒क्तमित्वाह्‌- पाणेति । आश्रषशम्दन रूपाणि हद्व चोच्यते चुके व। । न दित्यश्वक्षभोद्वस्तद्‌।व्ठितस्व

1 त षिण, जजर

१य.ग.ण. प्रागग्ठर्त ।२घ. इ. चं. ठ. ड. ठ. 'तश्वन्चु* । ३. ग्त्यादौति बा,

क. ग. र, ठ. ड, "दिवा । ५ख.ग.ध. छ.च,. ज्‌. द. ठ, उ. ढ. "्लेकप्रः । ६ब.ढ. "जस्त्वेत* । ७ ॐ. 'णान्नदृत्लाः । ८ क. ग. ठ. ड. इ. श््नद्ला । ९ष.ड. ठ. "तितु सु*। कृ, *मुकंल्वा वेति । ११ ग. र, "कोवेतति । १२क. ख, ङ. ज. ण. ररस्याऽल्मर । १३क,

णु भ्रा ।

१६० आनन्द्गिरिढृररीकासवलिवरघकरपाप्यञ्चमदा- (रतृततीयःध्याये

म्वैभ्य प्रणामत्वे नाक पृेषमनुक्ूरुयति --षक्ष्यति चति } म दि प्राणि तृप्यति शवेस्थ तिर दासम्यमन्तरेण परमव्तीति भावः। तरेत णाए्तं ब्रह्म स्वर्भश्नोकं प्रति- पित्सुः सपुरषम्तेमाऽ्नःचमसाम्यां गुणाम्पं विशषिष्टमुपारतेति सबन्धः । किमिति यथाक्ताऽपिकारी प्रागःपासते नियुर्पते तत्र ऽऽ३--स्व्र्ृति । तथापि कथं यथो. गुणद्वयं रिष्ये प्राण।ख्यस्य ब्रह्मणः मिध्यति ¦ तेत्र तेजः खलं भ्वाकुवनन!ह-तेज ` स्वीति । एतत्पाणाङ ब्रह्ममधरूपेण तजस्ी तथा च तेजागुणविश्षिष्टतया तदुषा- वसना महैति ¦ सविद्श्चान्नदवं प्ृषटिह्ठरण ^ आद्विन्याञ्जाब्रते वृष्टिः? इत्यादी दष्टमतश्यन्नं त तदाद्ये चेति गुगान्तरमिशिष्टलवेनापि प्षवितृद्प प्राणारष रह ध्यानारैभिव्यथंः | कि तरिं 4८१ फडिति तदाह-उपासनेनेति ॥ १॥ अथ योऽस्य दक्षिणः सुषिः घ्र व्यानस्तश्त्र स चन्दम।स्तदेतच्छश्च यरश्वद्युपास्तीत श्रीमान्य- शुस्व्‌। प्रवति य एर्वेषेद्‌॥२॥ अथ योऽस्य दक्षिणः सुषिस्तरस्था वायुवयषः स वीयवस्कमं कुवेन्बि- गृह्य वा प्राणापाना नाना वाअननात श्यानरस1त्तबरद्धमव्र ष बच्द्‌/जप्‌- द्दरियं तथास चन्द्रमः । श्रोत्रेण खटा दिशश्च चन्दरपाशेति श्तेः सहाश्रशौ पुवेवत्तदेतच्छश्च विमतिः न्राजचन्द्रपसक्ष(नान्नहेतुत्वमस्ताभ्पां श्रीत्वम्‌ । ब्नानान्नवतश्च यञ्चःस्यातिमवत।[त यहतृत्वाद्ररस्तवमतस्तास्या युगा भ्याप्रुपास।वत्याद्‌ समनिप ॥२॥ द्यस्य पृवेदिगवस्थित्िद्रपनन्विस्वेन प्राणपूकवा व्यानः श्रोतं चन्द्रमाश्वेति त्रितयमितरसेमम्धम्‌ पास्यमित्याह-अ वति । वंयेतवत्कमं कृवननितीति पवन्णः । प्राणा- पानो विगृश्च विरभ्य वाऽयमनितीति पक्तान्तर मानाम्कन्धप्रकिपर्मसु विविधमनिति चेष्टत इति विकद्पान्त्‌ तेन व्यानेन प्जन्धः श्रोत्रस्य श्र युक्तस्वद्ध्यानार्थो मन्तम्यः। यथा श्रोत्रप्य व्यानेन संबन्स्तथा चन्द्ररसेऽतरे तेन पचन्षस्य' श्रन्युक्त- ध्वादेव ध्यानार्थतय। ्राह्य इत्याह-- तयति । धरोत्नचन्द्रमततोः संबन्धे श्रत्यन्तरमन कडयति- श्रोज्रेणेलिं । यद्धिरानः भ्रतरं तदात्मना दिशश्चन्द्रमाश्वत्येते सृष्य इति ध्रतेरित्ययः | मिथः सबन्पेऽपि कथमनयाग्यान त्त्व न्याने सप्ला त्यादिषः केकशेष। दवषेयमित्थयेः। तदेतद यान।र१ ब्रह्म भ्रीश्च यशब्धत्याम्यां गृणाभ्यामुपाद्वतेति संबन्धः

क्ति - ~ 4 = जिन = -- - --- -निे> मय ०-9-33 न -- ननम ~ ~---~~------“-------^^~ 4 --ज--9किकदिकहडदे 9९ छ न

१क. तेस! २ख.छ.ज. ग्लोकप्र। स. छ. डा. ण, सुट्यफः।४ण. "ना ग्यनि ५ ख. घ, म. "तेत्रैत"। ६ क. ष. ट. उ, न्द्रः 1 ७क ग ग्बद्धमु। ८ के ठ, वैन्यान दति,

म क ५, धये; खण्डः १६] छान्दोग्योपनिषद्‌ |. १६१

कथं तस्य गुगद्रयवतो ध्यानमित्याशङ्कय श्रोत्रस्य ज्ञानहवुत्व॑चन्द्रमसोऽन्नहेतुत्व त्त. यार।श्रयत्वे तदात्मना व्यानस्यापि तद्भुगत्वोपपत्तिरित्याह -- श्रोत्रेति । व्यानाष्ये ब्रह्मणि गणान्तर प्ताघयति-ज्ञानति | उक्तस्य बरह्मणो गुणद्भयसंमवे।ऽतःशन्दाथः | ध्ीमानिस्यादिफलख्वाक्यपःरिरन्दायेः । समानं तेनष्वीत्यादिवाक्येनति शेष; ॥२॥

अथ योऽस्य प्रत्यङ्पुषिः साऽपनः सा वाक्सा<- भिस्तदेतद्‌बसव चंस्तमन्नायमिव्युपाक्षीत बह्मवर्च॑स्य- जाद्‌ भवति य एवंवेद ॥ २॥

अथ याऽस्य प्रत्यङूमुषः पश्चमस्नर्स्था बायुव्रषः सपृज्रपुराषाधपन- यन्नघोऽनितात्यपानः सा तया वाक्‌ । तत्सबन्धात्तथाऽपनिस्वदेतद्रक्मबचंस, वृ चस्ब्र।ध्पायानामत्त तजा ब्रहवर्चमप्‌ । अत्रत्बन्धादहत्तस्वान्यायस्य। अश्नग्रतन्हतुत्व(द्पानस्मान्नयत्बम्‌ । समानमन्यत्‌ ॥३॥ हृदयस्य पश्चिमदिगवस्थितववितजन्वत्मेन पनो वागञ्चिश्चति त्रितयमन्थोन्यसबन्धं ध्येयमि याह -अय योऽस्मेति । सो भपान इत्यास्या्थमाह-तरस्स्थ इति । सोऽपान त सजन्धः । सपानश्चडदं वायुत्िरोषे व्युत्पाद्यति-पत्रति । भादशढरेन शक्रादि गृक्यते । यथा बक्षषः श्रोप्रस्य प्राणत्वं उषानत्वं चोक्त तथा वागपानो मव्रयषने. तुप्यतीत्यदिश्रतरियाह -- सा तयेति । यथा शक्षुरादिद्ररेणाऽऽदित्यदेः प्राणादि रूपत्वमुक्तं तथ। वच)ऽ[3छतृत्वेन सजन्ध।दभरस्तदद्रेणापानां मवतात्याह ~ - तैत्सबन्धादिति। तदेतदप।नारूपे बरह्म च पमनायमित्यारम्नां गुणाम्पां विरिष्टनमुषस्रीः. तेते संबन्धः । ब्रह्मचप्त उवानष्ट--द्रत्तेतिं । कथमपानाख्ये ब्रह्मणि यषाक्त गणः किध्य।त्यारङ्कयाभद्रारप्याह --अत्रेपबन्धादाति । तथाऽपि कथमन्नाद्यत्व(५. त्याशङ्कयापानद्वारणत्याह- अन्नेति । ब्रह्म्चप्तीत्य,दिफख्वाक्यं श्रीमनित्यादिन। पुरयात्वानन भ्यार१।न.पतातित्याह --पमान पिति ॥२३॥ अथ योऽस्योदङ्ुबिः स समानस्तन्मनः स पर्ज- = ® कः य (र ® ®^ कः न्यस्तद्ततकं।।११्‌ व्युहश्वत्युपास््‌।त्‌ क[(तमान्ब्धु- षिमान्पवति य एवंवेद ॥४॥

अथ योऽस्योद्‌ङ्पुषिररग्गत; सुषिस्तर्स्यो वायुविशेषः सोऽत.

[ ~ _\ "षाय

१छ. ण." ववाचन्धायत्व ,२कृ.ग. ट. नष्यन* । ३ न्र,.छ.म, न्न्याबिर,४ न, ४. ण. "रेगेख।(* । ५ क. ग. ट. "दक्र श्र" । & १

१६२ आनन्द्णिरिदवदीकासबकिवशंकर माप्यसमेता- [दवीपः

पीते समं नयतीति समानः । ततसधद्ं पनेऽन्तःकरंणं स प्जन्यो इष्श्र त्प) देवः पर्जन्यनिमिसाश्वाऽऽप इति । “ मनमा खषा अपश्च वर्गश्च इति शुत । तदेद्रत्कौतिञ्च । मनसां ज्ञानस्य कातदेतुत्वत्‌ । अमृषा तिश्चुतत्व कौ तियेञ्ः । स्वकरगन्वेदयं विश्रततव व्युष्टिः कान्विद्दणतं ड़ः

ष्यम्‌ । तत्रश्च कीतस्तमवात्कौतिवेति । समानमन्यत्‌ ॥ ४॥ हृदयस्येत्तपुषिपनरन्षत्येन समानो मनः परज॑न्यशयेति तितयं परष्रतद्धनृपाध्य. मित्याह--अयेति । समान इति प्बन्धः । पतमानश्चढ १ वावुिर्पे व्युत्पाद्यति- अशितेति । मनप समानेन संबन्धः समाने तुप्यनीतयादिश्ुतेचाह्य इत्याह- तरसंबद्ध। ते । मनति तुष्यति पञेन्यस्तृप्थतीति' वाक्थदेषपाग्रित्य वत्रोः सत्र न्पप्राह-प्रजेन्य इति । श्रुत्यन्तर।द्गि ताः पचन्धे वक्त पातनिकामाह-पजन्येप्ति।

रषः प्रिद्धिपरामरश।येः | तथाऽपि कथं पजन्यमनमोः सेबन्धसिद्धिरित्याशङ्य वाथोरपि कारणत्वेन'द्धिः सबन्धात्तटद्रारा मिधाऽपि तत्पिद्धरित्या६-प्रनसेति | तदै तत्समानाष बह्म कतं व्युष्टिश्चत्वाम्वां गृणाम्वाम्‌प पातेति पबन्धः | तलिन्ब- ह्मणि कीर्तिद गुणं स।धवयति--प्रनस हा | व्युषरयानतरत्वं कीर्तदुयैयत्ि- आत्मेति । ततो व्यृष्टेरचष्ट- -स्वकरणे(ति । तामेवानुभ ।हदनय। कथयति -- क(न्तिरिति । कप पुनर्दृहगतश्य टावण्यप्य के त॑ताप्तवः शकते तत्राऽइह-- तत षव । छ.व०4 पश्चम्थथः | इत्यसकीणगुणद्व यि से्टमुषापनं पिद्धमित्वैः | कौतिमनिस्यादिफठवाकवस्य बरह्मतचतीत्यादिना = इरपायत्वाद्१।र्पेयव्वमाह-- समानमिति ॥ ४ ॥

अथ योऽस्यारध्वः सुषिः स उदानः स वायुः स आकाशस्तदेतदोजश्च मदशेत्यु {चताजस्वी मह- स्वान्भवात य व वद ॥ ५4॥

अथ योऽस्योध्वेः सषि; स उदान अ पारत दारभ्योध्रमुर्क्रपणादुत्क- ¢ ®

५।य च क५ कुबन्ननिर्तत्य॒दानः । स वायुस्तदाधारथाऽऽय+ शस्देतद्रस्वा- (शय रज) हतुत्वाद्‌। ज बर महत्वाच मह इ । सम।नमन्यत्‌ ॥ ५॥

हृवयरयोधवैच्छिदरव शिष्टेन द्‌ नो वायुराकंःशश्वेति तितयमन्योन्य न्ध द्)मुपास्य -

अनी

१९.७३. ण “पतबन्धं म ।२ख. अ. ्णंप,।३ ल. ण. "बन्धय । ४. खरप. ह! द, ण, "बन्धभि।५क.ग. द, "ति । तदेव वाः । ६कृ.ग. ठ. सिद्धप ७कंनग. ३, भरर . ८.३. पचक ।

वैः ण्डः \६}] छान्दोग्योपनिषत्‌ । १६३

विवीद--अषं रोऽप्येति । उत्करप्णादुदान इति पबन्धः । उदान तृप्यति वयु प्यतीति वाक्यरेधमाधित्याऽऽह-- स वायुरेति। वयोराकाशत्वमाषंरौपिधब. $्पायी त॒प्यत्यकाशम्तुप्यतीति श्चतश्चत्याह-तदाधारशोति । तदेतदुद्‌ानाख्यं र॑ वदीजी पदनयाम्यां विशिष्टमुपापीतेति सबन्धः । उक्तगुणदरये निरदिरति- वारवरक्ताश्योरिति । भोजस्वीयादिताक्यभ्य कौीविानित्यादिना तुरवायेत्वमेर्ह- समानप्निति ॥ ५॥

ते वा एते पश्च वहमपुरुषाः स्वग॑स्य रोकस्य

दारपाः स य एतानेवं प्च बह्मपरुषान्स्व्गस्य

लोकस्थ द।रपान्वेदास्य कुट वीरो जायते भ्रति-

पयते स्वगं छो य एतानेवं पञ्च ब्रह्मपुरुषान्स्व-

गस्य रोकस्य द्वारपान्येद्‌ ॥ ६ ॥

ते षा एते गयाक्ताः पश्चसुषिमवन्धात्पश्च ब्रह्मणो हादेस्य पुरुषा राजपु- इषा इवं द्रारम्याः स्वगस्य हार्दस्य लोकस्य द्रारषां दरारपाराः। एतै चक्षुःभोत्रवाङ्ःगनःप्राणेवदिषुखप्रत्ेब्रह्मणो हादेस्य प्र्िद्राराणि निरुद्धानि। भरत्यक्ं हेतद जितकरणतया बह्याव्रषयासङ्खासृनभरूढत्वान्न हर्द ब्रह्मणि पन- सर्ठति । वभ्मात्सत्ययुक्तमेते पश्च ब्रह्मपुरुषाः स्वगस्य रोकस्य दारपा हति । अतः रु य एतानवं यथोक्तगुणविशिष्टान्म्बगेस्य रोकस्य द्वारपान्बे- दोषास्त उपार्नया वशी करोत स राजद्रारपांङानिवोपासनेन वश्चीृत्य तेरनिवारितः प्रतिपद्यते स्वर्गं लाकं राजानापिव हाद ब्रह्म । कंचास्य विदुषः कुले :0रः पुत्रो जायते धौरपुरुषमेवनात्‌ । तस्य चणोपाक्र्णेन बरह्मापासनप्रतन्तिरेतुन्वम्‌ । ततश्च स्वगराफप्रातिपत्तये पारम्पर्येण भवतीति स्वगेषटोकभाह पात्तरपैकं फलम्‌ ॥ ६ ॥ तस्य ह वा रतस्येत्यादिनाक्तमनुवदति-ते वा इनि | कथं ब्रह्मपुरूषस्तश्रा $$-

ह~ राजपुरुष! इति | व्यपदिदयन्त इत्यथः । तेषां द्वारपाठत्वं प्रपञ्चयति - एतैरिति | तः स्वानृमवं प्रमाणयति - प्रत्यक्षं हीते । विवेकैर।ग्याम्यां वरशी- कृतश्नोश्न।दिकः (ग्र मेपेतत्वामावात्परोकषश्चब्द्‌'दिविष्य आतङ्गरूपानूनाक्रान्तत्वादि-

"नन ~~~ ~ णा (मा-माने भममाय 9-कननण धनकः यदि

4७. ख.ग.म. टृ. "पालाः, २घ. च. ठ. "अत्यू" । ३ ध. ट. ड, "पानि" । ४ुख.म, ढ.

हद्‌" ।

१६४ आनन्दगिरिकृतरकासमरितक्ांकरमाष्यसमेता- [\ततीयाभ्याये-

पहरति-तरपादिति । बह्मपुरुषानुक्तानन्‌य॒ सफलमपापनं दशं 7ति-अन इति. । अनियतानां चक्षरादीनां -नक्यपापचिप्रातिनन्धकत्वे नियतानां ठु तल्पाछहतत्वामत्यत्‌.. शब्दाथेः | यय)त्तगुणविशि्टत्वं॑धक्षरादीनाम।दित्याघयात्मकत्वम्‌ । अदृ फटम्‌- कवा ६८ फटमाह~ाक्चति | यथाक्तपुत्पत्तिवेवक्षितबह्मपराएठावनुषयुक्तत्या्न- ङष्याऽऽह -तस्य चेति | पुत्रस्य ध्याननस शत्वं हेतुत्वं ततःशन्दार्थः | पारम्पर्येणो पाप्तनाटारणात्‌ यावत्‌ । पूृद्स्य ध्यानद्वारा ब्रह्मप्रा्ठिहेत्‌तप फाठतमाह-इति स्वगति।॥ ६॥ |

अथ यदतः परो दिर ज्योतिदप्यते विश्वतः

कर खे, ७५, (१

पृष्ठेषु सवतः पष्ेष्वनुत्तमेषृततभेष टोकरेष्िदं वाव र

तदिदमस्मिन्नन्तः पुरुषे ज्यातिस्तस्येषा दष्टि-

त श सि ९

यननँतद्‌स्मज्छरीरे स्पर्नाष्णमानं विजा- नाति तस्थषा श्रुतिर्तेतकणौवपिगृह्य निन- दमिव नदथुरिवभ्रेरिव जलत उपशृणोति तदे- तदुृष्ठ॑च श्रुतं चेत्युपाद्यत चक्षुष्यः श्रुतो पयति य एवंवेद यएवं वेद ॥७॥ हति च्छान्दोरथोपनिषदि ततीयाध्यायस्य जपोदशः खण्डः ॥ १६ ॥ अथ यदसा विद्रान्स्रमं लोकं वीरपरुषसेवनाततिपद्ते । यश्ोक्तं तिषा. दुस्यापृत दिवीति तदिद्‌ िङ्खेन चश्षुःश्रोजेद्िषगोचरमापादयितव्पम्‌, यथाः ग्याद्‌ धूमाद!लङ्गन | तया हचेवमेवेदमिति ययोक्तेभये दा प्रती: स्यात्‌, अनन्यत्वेन च निश्चय इति । अन आद-यद्रोऽप्ुष्पादिषो श्रोकस्परः परमिति लिङ्कव्यत्ययेन ज्थोतिर्दप्यते | स्वयंपम सदाप्रकाञ्चत्बादीप्यत इवं दे1प्यत इत्युच्यते । अरन्यादबज्ञ्वलनरक्षणाया द्‌पेरसमवाव्‌ । गाभश्युषापेक ब्रसमोपस्यं तादथ्यन द्ारपापाम्तिश्च कतेव्या | ततश्चङ्धेषु श्चतानि फलान प्मु।च्वेत्य प्रघने।पाप्तनदेव ब्रह्म 19िर-य॒क्तम्‌। इदानीं मिदयान्तरं प्र्वौति- अयत पर्प्ताहूबा ८।८्वमान ब्रह्य काश्च थ उ्यात। त प्रता$ऽध्यस्य दष्टत्वश्रतत्वा म्यामुपाप्तितम्यमिति श्रातमय सिद्धवत्कृत्वाऽऽर्थिकमर्थमादाय तात्पर्भमाह- यदक्षी

१ ग. ट, "कलव" । २ ख, इ. ल. 'द्रान्पन्स्व" । ३ क, ण, “गन्परादिपमा ४ ङ, च. ड.

षत्वे च।

धरयोद्शः. खण्डः १६ ] छान्दोग्योपनिषत्‌ । - ` १६५

विदानिति । वीराणां बौधवतामादित्यादीनां पुरषाणां प्वनादाध्यायादिति यावत्‌ | ङिङ्गेन स्परेरिरेषण श्रवेणविशेषण चेयथः। चकषुःश्रो्द्दियग) चराति 1 मद्दुष्टि प्रति दृष्ट श्रुतं च मवरेल्यापादायेतन्यम्‌ | भन्यथा दृषटत्वश्रुतत्वाम्यां ब्रह्मणि ध्याना्िदध रिर्य । परम्याप्रतिपत्ता टिङ्गन भत्णयने दृष्टान्तमाह- यथेति । विप्रतिपन्नं प्रति धृमादिटेङ्खनाग्न्यादि प्रत्याय्यने तथा प्पञ्चादटिङ्गेन दष्टत्वादिविश्चिष्टमिदं प्रत्येतव्यः मित्य; । यथोक्तस्य उपातिषो रिद्किन प्रत्यायनं किमिति क्रियते तत्राऽऽद--हथ। हति । टिद्गद्रारा तभ्य प्रत्यायने सनि गृणद्वुयवरिष्टमेवेद्‌ जयोतिन।न्यत्येवं य. योते पररिमनुपास्यग्योतिि ददा धीः स्यात्‌ । तदमावात्तदरुणस्य जयोतिष ऽध्यानादि व्यथः । मा भृत्परस्य उयात्तिषो यथे।क्तगस्यारेषोप सनमित्या शङ्कच।ऽ5ह-अनन्य त्वेनेति । कक्षियघ्य उरा तिषः सनिकषाज्लःवःभदं पररे।सप्य ज!ठर्‌ उशोतित्रहमत्यन- न्यत्वन ध्याने जीवन््लण।रेकतया निश्वयश्चायाल्सिध्यति | भतो यथोक्तोपास्तिरथ- वतात्यथः | अधराव्दस्य विचाःतरारम्भावत्वमम्युपेत्यानन्तरमन्थस्य तात्पयमुक्तवा- रिष्टान्यक्षराण्यवता५ व्याकरो१-- अत आहेत्यादिना । यदित्युपक्रम ज्यो-

तिरित्युपहारात्पर इति ए८िङ्प्रयागमारङ्कय। ऽऽह -- प्रमिति । क द।चित्क- क।शत्वामावात्कयं द्‌प्यत इति प्रयागस्तत्र(ऽ5ह--स्वयभमपिति । कश्मादिवेति प्रयुञथतं मरूयमेव दीप्थमानत्व कि न स्य।दित्याशङ्कुय'ऽऽह-अग्यादीति । हेता रुभयन्न सबन्धः |

नि,

विश्व पृषठेष्वित्येदस्य वप्राख्पानं सवनः पृष्ठेभ्विति । सततारादुपरी- त्ययः । संसतःर एव हि सः । अप्तसारेण एक-वानिर्भेदत्वाच । अदुस्‌. मेषु ततपुरुषसमासाश््गानिदृततय आदत्त षु ऊःकाध्वाते । सत्यराकादिषु दरण्वममादकविस्यपरस्सन्वर २४53 सनतवाद्‌ च्य उत्तमचु ठककिष्का५ | इद्‌ ववेदमेब तद्य देद्मस्पिन्पुरषेऽन्तमध्ये ज्योनिथक्षु.भनत्ऋग्रष्चेण रिङ्गनो न्णिश्ना उन्दने चादगम्यते,.यस्वचा स्पर्रूपण गृह्य) तचक्ष भव टदगरती(६- करत्वाखचः । अगरिनाभतत्व्‌। च्च रूपसपश्यः; | ।

९१२० द्र्य) ^ त\।च५,१।१९३[द्‌ा त्म ्‌।३।५ तन तद्यह'तत्वात्कय तद्मद्् नक्षत्युपपन्त* य] शङ य ऽऽह सस. रदत । तत्व तवरव।य्यत्वत्‌ु ११दत-- तक्ता एव्‌ ६।५१। तल्मःनकःकवन तवरब्दाहत्वादत्यथ्ः । जात्मान प३रब्द्‌ा।नुपपा पम्‌।ह्‌-

५ ख. छ. ज, ण. ण्तमुषेः।२ख.छ. का.ण, नलिङ्गप्रः।३कृ, गरष, इ.ट.ण. श्न वाऽव ! $ ग. ट. ^तवृत्तिःब्‌" ।

१६६ भानन्द्गिरिकृतरौको सषकितेश्किरभाप्यसमेता- [ ९ तृती यीप्यमि-

शरसा ' एवि | सवैरडदस्यनेकार्षवाविंतवीद्‌मनि चैकत्वात्रक)।रतेदस्थं च पिम ` त॑सिनेतमेवानि वैस्यं सशब्दो परतीतिरियिर्षः । उत्तपा न भंवन्ती्य॑न्‌- शपिष्ये पिप्प शङ्काय तश्निवृतिद्रारा बरहरव हिसिद्धयर्मं विशैर्ेणमित्याह- नहेश्वहैवेति । किमिति तेषु परेम निहपते त्य स्गरततवदित्योशङय'ऽऽहं- हिरण्धग्मीदीति । तैर शीत्मना। स्थितं परं ब्रह्मो समेषु छोकेषिवि्यखयते । तेस्य सवत्र संगो5पि सव्यलोङ्गारिषु हिरण्ययो भ चःत्मनाऽतिश्चयेन नित्यामिभ्यक्तत्वादित्यथः। यिति पे्वनीन्ा प्रकृतं बरह्म परमृते । तस्योपास्यत्वापै सपरारदुपरिशदवश्थानम्‌- म्‌ | इदानीं वीक्षे ज्योतिषि तदर+यति- इदपि।त ¦ कीक्षिये ्योतिषि प्रती प्रमं देशयति चक्षुरिति । चक्षुष्यो मवतीतिफटवच॑नादु प्रेण स्पश पर्कैधमा- ध्य्तिकमादोयेोषिं्लशक्षषत्वं द्रव्यम्‌ । सपस्पर्यरेकंषाध्यासं सफटथति- य्- शिं | दषणं तेने दवयान्मेकक त्वशर्द्ियेण स्पशेर्पेण गृह्यते तचक्षषैव रध ह्रः हेतुमहि-- हेति । त्वच दृढायां “तीत हेतराचक्षषा तादारम्यःरोप।दियथः | ेदरपववेति ती्वशवदिति नियमा रपरपशेयोस्तादतूा्यापात्तस्य वपव सिद्दिरि्वद-अविनाभूत-व।शेति । केयं पुनस्तस्य जयोतिषा रिङ्घः त्वग्दषटिगोचरत्वमोपथ्ते इति, ओह-यंत्र

8 |

हिरी ॐ, क~

संस्परनोष्णिमानं रूपसह पाविनपष्णस्पश्चमावं विजानाति । स ह्युष्णिषा भामरूपन्याकरणाय देहमनुप्रविष्टस्य च॑तन्यात्मज्यातिषो लिङ्गमग्यमिच- रद्‌ । न हि जीवन्वषात्मानमुष्णिमा व्यभिचरति) उष्ण एव जीविभ्यज्शरीतां भरिष्ध्निति हि शिह्ायते । परणकके च तेजः परस्यां देबत।यामिति परं णाविभागत्वोपगमाव्‌ । अप।ऽसाधार्‌० लङ्कमाष्ण्यमप्न(रव धूम । अत- दर्तस्य परस्य्षा शषः सल्ञादब द्दरन ददनपाय इत्यथः

शडेदा यस्य (१) ज्यति१ा चिह्धमषष्ण्य तस्य त्वागान्द्रयप्र्यस्य चाश्ुषत्वम्‌ - पपा यितु एच्छति--कुथमिति । तस्यैश द्टेरित्यादिवक्येनात्तरं दशवन्यत्रत्थारि भ्याकर्‌ति-आदेत्यादिना । यथेतद्िज्ञ+ स्यात्तथेति विज्ञानक्रियायां विरेषणमेत- दिति ण्दुभित्ययैः। तस्मरनाष्णिमानं विजानाति चेत्कथं तिं तस्य चाक्षुषत्वमित्याश- ङकय।35ह-रूपसह भावि नमिति । मवत्वोपच रिकम्‌।८०दप्य चाक्षुषत्वं तथाऽपि कयं तस्य छिङ्गःवमित्याशङ्कय जीवनप्रत्यायनद्रारा की्षियञ्योतिषि तप्य हिङ्घत्वं साध. यति-स हीति । जीवात्मना तस्याव्यमिषार्‌ स्फोरयति-न दीति । तत्रैव श्चति

जोय यिनि निदानानि

| , , ^ ^ + भगं

ग ॒ब्होऽप्यस्य ।२ग. म्‌. शेय ज्यो" ।

्रम्रद्रह्ठः खण्डः १३ ] छान्दोग्योप्रनिष्वू । १४५

संददयति - उष्ण एवेति । यद्रा जीवत्य लिङ्कमोष्णयं तदा परत्यात्नि ओति ङ्ख भवति ज।वपर्‌ यरकत्ववग्रमादत्य'ह -परणकाढ वेति । वाप्रदि मृन्नी मत्र प्राणे प्राणप्तेनत्ते तदध्यक्षठन्षणपाल्यां देवतायां प्रराक्माष्याप्र सपद ३ श्रुत्या जावस्प्र परण तदात्मना सहाभिन्नत्व्यापगमाज्जौवस्य ठि तद्धू्रवि परसि चजद्क(पित्मथः | यदा हिं जवत्य पाप्य च यथाक्तिङ्काद्रगृतिष्दु, तद्र, ककषयसतरतेषप्तदाधिक (णस्य ॒सुतरासवगतिरतीत्याह--अत इदि. । उश्क्र्र,

जाठर ज्यात प्रत।क ।छेङ्गत्वे सति यद्िङ्गमाह ( ? )- तस्येति । परिशोक्ति प्रतिमायां जाढरेण उयोतिषा परस्य ज्योतिषस्ताद्‌।त्म्याष्ित्यर्ष; |

तथा तस्य ज्योतिष एषा धतिः भरणं श्रवणोपायोऽपयुर्यमानः । यत्र यद्‌ पुरुषो ञ्यातिष। लिङ्ग श्रुभ्रषाति श्रोतु च्छात्र वदेतत्कणवपिगृहैतच्छम्द करि प्राविजञेषणमू्‌। अपिगह्यापिधायेत्यर्योऽङ्छिभ्यां पो णैत्य निनदमिव रथस्पेव घाप्रा ननद्स्ताव्र चुप्राःत नद्‌ शु रेव ऋषभकूजितपिव खब्दो यथा वाक्रत्रेहि ऽ९खत एवे इब्दमन्तःश्ररीर उपघणाति तदेह पो दधतचिङ्कलद् र, धु" चलसत । उथापूनाशद्ुपयो दर: हुषो बिड । पशु णापासनानम्त्त फट्‌ तेदरूपं त्पादयात- चष्षुष्य इत | रूप्स्पृरयोः सहमा त्वातु । इष्त्व(च दश्चनायतायाः । एवे च विचायाः फषमुपपश्रं स्यान्न तु मदुत्वादिस्पश्वत्वे । य एवं यथोक्तो गुणां वेद । स्रगंङोकप्तिषङ्गप्ृनछ- मष्ट करम्‌ । द्विरभ्यास आदरथः॥ ७॥ एति च्छान्द)ग्योप नेषरुछाकरमाध्ये तृतीयाध्यायस्य ब्रयोदैक्तः वण्डः॥१३॥

्रतीकद्धर। इष्टञ्युप ववत्तत्य श्रवणोपायं॑लिङ्गान्तरं दशयति --.तपनेति । अगि गृह्य गुणात जन्यः । यथा श्रवणनतद्धवाते तथा शुणाताति श्रकृद्क्तवाया किः पणम्रतच्छन्द्‌ हत याजना । प्र णु पायते यावत । श्रूयमणक्ञब्दरस्य वश्मि

मव्र्फुढीकरणायमनेकदशन्तोपाद्‌नम्‌ । को्षियज्योततिष्यारोषितय ज्योतिषो ङ्प ध्यानोप्रायाङ्कत्वन गृणद्धयमुषदिशति-- पदेवदिति । द्मित्यु्रनि एक्माग्रहे- तथेति । शचतमत्युगततने फदपराह-- श्रत हति । कय एनः स्मदुग्रगप्त्रे सक मवुतरीति वक्रभ्ये चकषभ्यो मवतीत्युच्यते तन्नाऽऽह--ग्र्सपये ति । प्तुने रिक्ष

तमाह--रूपस्पयोरिति । इतश्चकषषयो मत्रतीति कल्वयनुषुबिविदयाहू---

त्क्मश्चात । फट्वचननप स्प्रदयात न कलटपक्रामत्याह एत्र चदि यदा

~ ~ तम

कीक -------------------------------+ १ क. "ति तद्विः । रच. ष. च.म.उ.ण. एव्म । ३ न्न. ङ्‌. भ, द. पु. क्रः । ४. न. ठ निनाद्‌" । ५७. इ, "धृ वा" । ९ ग. उ, “कये ऽश" ।

(~ „९ [९ । १६८ आनन्दगिरिृतटीकासंवितश्ां कर माभ्यसमेता- [ ३तृतीयाध्यये-

गुणोपाप्तननिमित्तं फं दूपे संपाद्यते तद्‌ विद्यायाः श्रुते फलमुपपत्नमिति फठश्रति- रन॒कूिता स्यत्‌ । खूपविरेवति चक्षुऽशब्दरम्य प्रमिद्धत्वारित्यषेः । यदि पुनश्च दुत्वाद््पशंगुणस्योषपननिमितं फं कल्प्यते तदा चक्षुष्भा मवतीति श्रतं फ नेवापपन्न स्यात्ततश्च फटध्र।तरपनच्‌। चता मगद्व्याहु-न्‌ त्वात्‌ | कह्मद्‌ करामत्य- पक्षायामह-य एवमिति । ननु प्रत्य ज्ये भिषो ज ठरे ज्योतिष्यारोषितघ्य यथो. कगुणवतों घ्यानास्कथनिद्मत्यलपं फटमननुरूपमुपदिदेयते तत्रा ऽऽह-स्त्रगेलोकेति । फटवत्यां विद्यायामादरो विवक्षितः ॥ ७ ॥ इति श्रीमदानन्दगिरिविरचिनायां छन्दाग्यपनिषेच्छंकरभष्यटीकायां ुरतावाध्यायस्य व्रथादशः खण्डः ॥ १६ ॥।

( भथ तृतीयाध्यायस्य चतुदेचः खण्डः )

पुनस्तस्थेव त्रिपःदमतस्य ब्रह्मणोऽनन्वगु गवनोऽनन्तश्नक्तेरनेक मेदोषा- स्यस्थ विलिषटगण्क्तिमक्छेनाषासन विषित्सन्नाद- सर्वं खलििदं बह्म तज्जखानितिं शान्त उपासीत । अथं खलु क्रतुमयः पुरुषो यथाक्रतुरस्मिष्ठोके पुरुषो भवति तथतः प्रेत्य भवति स करतुं कृव॑।त ॥१॥

सः समस्त खादेवति बाक्यारखक्ारार्था निपातः। इदं जगश्नामरूपबिदढृषं प्रस्यक्षादिग्रिषयं ब्रह्म कारम हृदतमस्वाद्रह्म । कथ सवेस्य ब्रह्मत्वपित्यव अ!ह-- तज्नरानिति । तस्मद्रह्यणा जतं तेजाबन्नादि क्रमेण सवम्‌ । अत- स्तन्न । तथा तेनेव जननक्रमेण पमरतिरामतया तस्मिक्षेब ब्रह्मणि यते वदार्पतया शिष्यत इति व्छधू । तथा तरिमन्नव स्थितिकारेऽनिति

प्रागिति चत .इति । एवं ब्रह्मत्मतया चरिषु कारेष्वाबेरिष्ट तद्व्यतिरेके- णाग्रहणत्‌ । अत्‌स३देवेद्‌ जगत्‌ । यथा चः तदमैकपद्िवीयं तथा षठ 3

विस्तरेण बक््यापः । यस्माच्च स्राषद्‌ ब्रह्म, अतः शान्ता रगदबादददाषर हिवः संयतः सन्यत्तत्सव्‌ ब्रह्म त्द्रह्यमाणेगु गेङपापतात ।

प्रत।कद्रार। ब्रह्म[१ाप्तननकंत्वा प्रतक ।हत्व सगुणव्रह्मप।सनपषन्यस्यति--पुन- ८ रिऽयादिना । तस्य निरुपाधिकं व्यावततनति-अनन्ताति । कथमेकस्यानन्तगुणस्व तश्राञऽह- अनन्त शक्तेरिच । नद पतमेवा्यापातनान्यतिवृत्तानि तथ। च वक्त-

१ घ, ध. न. ठ, छते तदनम्‌ । अशारलोपदछान्दतः ) इत्येवं 1 ण. "ते तदन । श्येवं । क, ग, उ. "ति तद्नम्‌ । ह्येवं । ड. ति तन्‌ । रत्येवं । ३ ज. रागदि" ।

चतुदशः खण्ड; १४] छान्दोग्योपनिषत्‌ । १६४

ग्येरषी नस्तीत्याशङ्क्याऽऽह - अनेकेति । अनेकेषु भेदेषु गायज्याद्य 1 विषपासय स्यापि ब्रह्मणो मनोमयत्वादिकिशिष्टगणत्वन पिरिष्टश्क्तिमखेन चोपा्नान्तरषषा नायमुत्तरवाक्याम्ययः | तस्व्द्मा परापर हंवुमाह--प्रत्यप्ष।दात | नह्यशब्द से तिरपीधिक)यविरषयतेवं वयावत्यति-ङ1रणपिति | कथं तध्य ब्रह्मत्वं तत्र ४8ह- दर्तमत्वादिति ॥ निरतिरायमहक्ादित्यपैः । स्मन्‌ तस्य ज्रह्यतवाेषनि यकि प्र्पूवैकमाह- कथमित्यादिना । तञनं चतं घ तदन च तउभलान्‌ | भव र्व! १९छदस्त४ | तश्र तञ्जत्व जगत्तु व्युत्पादयति ---तस्पादति | त्टत्वमुप

क्ति

पादयति--तथति । (वपथयण तु कमा ऽत इति र्णयात्ातिखामतया जननन्युक्क्र कण सिजेव त्रज्रमि छीयते जगद्रिति कृतवा यथा तेञनं तथेति योजना । तत्र हयौ जाम जगतः शन्यतेति शङ्कां ्यावतयति--तदात्मनथेति । तदनेत्वं प्रति पर्िथति-- कथेति । यथा तज्ञ तहं च तथा तदनं च जगदित्थः | इति तंदन- पिति शेषः । युक्ति्िद्धमयै निगमयति--एवमिति । बरह्मव्यतिरेकेण शरिष्व॑षि फेषु जगंतेग्रहणीत्तद्‌। तत्वेन। विश्चिष्टं जगत्तदेव स्यादिति योजनः। युक्तिसिद्धमपि अगतो बह्मत्थ परत्यक्षादिषिरुद्ध नाङ्गाकारमहति । न हि सद्वितीयमद्वितीय यक्तमि

4शङ्य53ह--यथा चेति । पतनेध्य ब्रह्मत्वे फ।टतमाह्‌-- पर्षा चेति ।

कथपपास्तीप । कथ कुर्वत कतनिश्चयो;ध्यवसाय एवमेव नोन्षयेत्यवि खरः भरवयस्तं क्रतु कु्तोपारसीतित्यनेन व्यवहितेन संवन्धः | किं पून

फ्रतुकरणन कैतव्यं प्रयचनधू | कथ वा क्रतुः कवव्यः | क्रतुकरणं चाभि- मताय।साद्धवाधन कथामल्यस्वाथेत्य प्रतिपादनाधपेत्यादेग्रन्थः | अथ खारवति हत्वथः । यस्प्राक्रतुभयः क्रतुमा याऽष्यवस।यात्मकः पुरुषा जब्रः। यथाक्रतुयाहशः क्रतुरस्य सोऽयं यथाक्रतुय॑याध्यवस्ायो यादद्निश्वमोऽ- स्पिह्ध(क जादान्नह पुरुषा भवाति तथेताऽस्मादेहातमत्य मृत्वा भवाते। करव॑युरूपफटर(त्मका भरतत्ययः । एव द्यतच्छाक्षता श्एपू- पयय धाऽपि स्मरम्भावं त्यनत्यन्ते कङेवरम्‌ ' इत्यादि । यत एव व्यवस्था छाल्ष्ाऽत) स एवं जानन्त &व।त याट क्रतु वक््यमस्तम्‌ । यत एवं छ्ाक्ञमौपाण्य।दुपपद्यते कत्वयुरू। फरमरः स कतेव्यः क्रतुः ॥ १॥ करियन्ते कष प्रत्ययमावतेपरेदित्याकःङ्‌ न) पूवकं ॒तत्सनिश्वयपयेन्तामिति दशेयिद

छ. छ. भ. ण. "न्तरं विधतुमु* । २ ग. द. तरं वा । ३ ण. ष्वर्णेलो*। *ख. ग. &, ७. स. “णि विक्ली । ५ कं. ख.ष.च.म.&. णं. त । प्क" । ९ ग. ट. ठ. ड. ण रवाऽ भि" । उ इ, श्ल्प्रमाणदु °

१७४ आनन्द गिरिषृतदीकासवटितशकर माष्यसमेता- [इतृनीवध्यये-

ध्यवहितं वाकंयमवतायं॑व्याचहे--कथपितयादिना । उरार्घतित्यम्य क्रतु कर्वीते- त्यनेन ्यवहितेन पमन इति योजन | क्रतव नु्ठानप्य फलं पएच्छति-किं पुनरिति। तेत्र क्रतुकंरणं च केन प्रकारेणेति प्रभ्नन्तरं दशंयति-कथं वेति | बरह्मभावप्ताषन-

\ |

प्वात्कर्ैकरणस्य फरप्रन्नो नास्तीत्याशङ्कयाऽऽह--क्रतुकरणं चेति । न हि जी. वक्ष्य स्थितस्य नष्टस्य व। सद्धावः संमवरतीति भवः | करतुकरणध्येदं प्रथेजन॑ स

५ च क्रतुरेव क्रियते तत्करणं वाऽनया रीत्या ब्रह्मषद्धावै प्ताघयतीत्यप्याथैनात्तस्य प्रतिपादनायेमा खण्डसम।तेरेत्यादिरत्तरो म्रन्थ हइत्याह--दृत्यस्याभस्पेति ।. भथ लस्वित्यत्र पृवेवःखटुशब्दो ऽथशान्दम्तु हेत्व इत्यत्र हेतुरूप१य विव्रणोति-यस्म(> दिषि । यद्वाऽपेत्थारम्य पुरूष इत्यन्तो ग्रन्थेः हेत्वथं इत्युक्त्वा तमेव हेतुरूपमर् वैशेयति--यस्मादिति । यथाक्रतुरित्यस्माद्धत्तात्तप्माच्छन्दो द्रवः । अलि. हक इति श्रुतमादाय व्याचे-जीव्रननिहोपि । इह वतमनो देहे जीवन्सश्निति यावत्‌ । कतुकरणेन #िं कतव्य फलमिति प्रन व्वाचष्टे- तथेति । करत्वनुहूपफर

त्मकत्वे पुरुषस्य स्त संवःद्यति--एवं दीति । सा।खमेवोदाहरति-्यं यप्रिति।

कथ वा करतः केन्य इति प्रश्न प्रत्याह~-यत इति | करत्नद्पफलाल्मकः प्रूषो जवतीत्यवदूपा म्यवस्थति यावत्‌ । एवं जनन्क्रस्वनखूवं फठमिति शाख्जतः पशय षित्ययेः | कोऽप करतुरित्याशङ्कयाऽऽह-- य) हमिति । प॒ क्रतं कु्दतित्यप्यार्य निगमयति--यत एवपिति ॥ १॥

मनोमयः प्राणशरीरो भाद्पः सत्यसकष्ष भाका-

र १ € ९ 0 ९ भ्ात्मा सवकमा सवकामः सवगन्धः सवरसः सर. ९ छ मिदमप्ा्तोऽवाक्यनाद्रः ॥ २॥ कथम्‌ । मनामय। मनःपायः । मतुतेऽनेनेति मनस्तस्स्वद्र॑पा विषयेषु

महतत भवाते तेन मनसा तन्मयः । तथा प्रवृत्त इव ततमायो निषत्त इ च । अत एव प्राणश्रारः प्राण। लिङ्गता चिज्ञानक्रियाशक्तिद्यसंमूितः। “यांवेप्राणःस्ताम्ज्ञायावाम्रन्नास पाणः” इति श्रतेः। स श्रररं यश्य स पभाणश्चरारः । ८ मनामयः माणश्चरीरनता ” ११ च श्रत्यन्तु- रात्‌ । म्पा । बा दातप्तत्रेतन्यरक्षग रूप यस्यस् भारूपः

क्व व

न

१ग. द. णेवेति। रक. णं चान २३ख.छ. न.ण, ^त्ते०। ५ ख.षछ.न न न भ्याशदे। य । ५ य-ध.च.य.ठ.ष्ववा। अ ।६घ.च.ठ. श्वः. प्राग श* । इ, &, ठर तेः श । ७ घ. ३, क्षणा इ°।

चदुर्वुशः सण्ड; १४] - छन्दोग्पौपनिषत्‌। १७६

प्रायस्वतिप्यपेल्लायां मनःशब्दायप्रदरोनपूषकं तत्पायसं व्युत्गदयति - मनुत शते । भनेोद्वार। तद्पाविः पुरुषो विषयप्रवणो मवतीत्वर्थः | तत्प्रायत्वफरमाह-तथोति । परुषो हि तत्प्रायः सन्मन।पि प्रवन॑माने स्वयमपि तद्वदेव प्रवृत्त इव छक्ष्यते । तषा निव्तैमाने मनसि निवत्त इव च वगम्यते | वम्ततस्तु पुरुषो न परवत्ता नित्रृतो बा ध्य।यत।वेत्यादिश्चतेरित्यथः ¦ अत एव मन।मयत्वादेवेति यावत्‌। समार्छततवं प्षिण्डि- तत्वम्‌ । विज्ञानरक्तेः क्रियाराक्तश्चकम्मिन्नेव टिङ्ाःमनि सपिण्डितत्वे श्चत्यन्तर्‌ प्रमाणयति-यो वा इति । आवण श्रतिं यथोक्ते विशेषणद्धये प्रमाणयति-- परनोभयः भराणेति । मनोवृत्तिमिरविभाग्यमानत्वाद्त्मा मनोमयः प्राण एव प्रत्यगा- त्मनः सूक्ष्यं शरीरम्‌ । तस्य चापो स्थुखदेहादृहान्तर प्रति नतेत्यायवैणश्रतेरात्मनि विदेषणद्रयसिद्धिः । एतच्च विशेषणद्र4 जःवगतमपि तदमेदविषक्षया बक्षाणि दह. भ्यमित्यथेः |

सर्य सकरपः । सत्या अवितथा: सकद्पा यस्य सोऽयं सत्यसंकल्प । न यथा संसारिण इवानेक)न्तिकिफलः संक्ररप इन्वरस्येत्यथः। अनृतेन पिथ्पा- फशटत्दहेतुना परव्य॒दत्वात्सकरपस्य मिथ्याफरत्वम्‌ । वश््यत्यननेन हि प्रःय॒ढ। इति । अकाज्ञात्मा ¦ आकाञ्च इवाऽऽत्मा स्वरूपं यस्य स आक्षा कलात्मा । स्रगतत्वं सक्ष्पत्वं रूपादिदानस्वं चाऽऽकाश्नतुरयतेश्वरस्य । सबे- कमी । सद विश्वं तेनेश्वरेण क्रियत इति जगत्सर्वं कर्मास्य स सवेकमां ५ स हि सर्मस्य कनां” इति श्रतेः । स्ेकरापः | स्वै कामा दोषरहितां

प क,

अध्येति सर्बैकामः । “ धमौविरुद्धो भूतेषु कामोऽस्मि "” इति स्मृतेः । नबु ¢ श

कामोऽस्पोति वचनादिह बहूर्व{दने संभवति सवकाम इति । न, कामस्य कैम्यतव।च्छब्दादिवत्पाराथ्यंमसङ्ास्च देवस्य । वस्मा्येह सवेकाम इवि बहत्र।हिस्तया कामाऽस्म।ति स्पृत्यया वाच्यः।

सत्यसंकल्प हत्यश्न विशेषण त ध्वनितपयं दशयति-न यथेति । इवश्चब्दस्तथायंः | कथं ससारिपकद्पस्यनिकान्तिकफटृतं तत्रा ऽऽह- अनृनेनेति। सकरपस्यानतेन ससा. रिणि प्रत्य॒दत्वे वाक्प्र प्रपणयति-वक्थतीति । जह।नड राक शेतरथोने तुर्य तेत्याशङ्कयाऽऽह-सवेगतत्वापेति | पवेकर्मेति सक्रिधाश्रयत्वमीश्वरस्योच्वते तदयुक निरक्रियत्वश्चतेरित्यार ङ्य व्याच -सव।पाति । सस्रिम्यो विरेपपिद्धचयं विक्जिनहि- दोष्राहिता इते । उदोर्हुनां ष्मरतिमाश्रिव्यक्तमा्षेमति-नन्वि(त। कामसामानाभि-

[0 व 1 क ~ -~---~-~ ~~“ ~ यन्नयेन कभ न

नकन

[| > 0 गी

, १ च. "ता यष्ये।२क.च.ण, "तिसः । ३ क. छ. ज. ण. "दाहूरणस्म्‌ः। ४कृ. "हतक ।

१४२. भनन्द्गिरिषवदद्प्रसवह्तक्राकशत्रष्यपपता- [च्तुदद्रष्यु्रेः,

करये ब(धकरो पङम्भाददूनीदिरवेति परिहरति-न, कापर. त्य्‌. कायने; कये ब्रह्मणो ऽन्‌] दत्वं प।ध्यते चेतनरोषत्वःर्च कामस्य तरैक्े ब्रहणः सात दीन; तथा च कप्षारयाततमगद्हुत्रीडिरिवेत्यथेः । करयं ताह. का(सूपीति तद्रत्स्यश्यू तिरित्यशह्य् ऽऽह स्मादिति । कमिश्वरकेः त(मानाविरुरण्यापेमचत्प्रङत शः मटटुत्रीहियभषटप्तथा, स्मर रवपि ब्ह्मपारतन्ञ्यमत्रं रामस्य, तरितितम्‌, श्रतयवरतरण्‌म, रमतर्नतयत्वािःयर्थः । |

सतेयन्धः । सदे गन्धाः सुखङूरा अत्य सोऽयं सत्रग;। ^षृष्रो. गत्वरः प्यिन्यामू '” इति स्मृतेः । तथा रसा आदे विङ्गषा, । अपुण्वा्ष् सग्रहण्य प.परसंबन्धनिमित्ततवभव्रणात्‌ । “ तद्पाचनोमप.जिघ्ररि.सुरभ्रि, च. दुगनिि च. पाप्नाद्यष विद्धः" इति श्रतेः । न वतपाप्रप्रष्यो -दश्ररस्॥ अविर्याददोषस्यानु पपत्तेः

सवेश्द्‌।दृदुगेर्धानामपि बरह्मणि प्राप्तो विशिनष्टि--सृखकग इति. । सवै छ र्द्सकोचे क।रणम।ह्‌--पुण्य इति । यथा सपगन्ध इत्यत्र सुखकर] गन्वा बहू सेबन्धविनो , दरितास्तथा सवर्त इ६७।१ मुखरा एव रपापतस्सृबन्धिमो , मर्म] इ्याह-- तयेति । अत्रापि स्वैशव्दसक चे क .रणमाह--अपुण्येी; ' न तद्‌ प्रहरणं परस्मिननेति शषः । तच्छब्द थमवा११।दयति-पाप्पना दौति.। रष इति घाणप्राणोक्तिः | भवत्‌ पाप्मप्तप्रकृ ;मपण्वगन्ष्‌ दिग्रहणं तथाऽपि कथं तरदश्ररे सवैन्ने ना्तीत्ण शङ्कयाऽऽह्‌-न चेति । निमित्ताम.वादश्वरप्य न स्वप्रनन्षिसेन्‌- ०प्रगन्धःदिप्रहणमित्यथः | तस्य पाप्मा हेतुमाह--अव्रिघधयादीषि । आदि पदेनाप्मटारागद्रष ।मनिवेश्च'द्यां गृह्य |

सवेमिद्‌ जगद्‌गभ्यात्ताऽमिन्याप्रः | अनतेन्याप्त्यथस्प कतरि निष्ठ .। तथाऽव।क्युच्यतेऽनयति वाग्बागेव वाकः । यद्रा बचेप्र॑लन्तस्य्‌ करणे वाकः स यस्य विद्यते सवि । न वाक्यवाकं । वाक्नतिषेषश्चात्रोपरक्षणायथः। गन्धरसादिश्रवणादोश्वरस्य प्राप्तानि प्रषण।दीनि करणानि गन्धादिप्रहणाय। अने वाक्पातिषेधेन प्रतिषिध्यन्ते तानि। “ अपाणिपादो जबनो- ग्रहीता परयत्यचश्चुः स शृणेःत्यकणेः '› इत्यादिमन्त्रवर्णीत्‌ । अनाररोऽखश्चषः अपापपाप्तो हि सश्च१ः स्वादनाप्क(१स्य । न त्वाप्तक्रामत्वान्नित्यत्‌क्श्येश्व रस्य संच्रषोऽस्ति कचित्‌ ॥ २॥

अभ्यत्ति इतं ख्प तदथ च द्‌ शेयन्कमं9 नेष्ठा स्यावतयति-अततेरिति †

व

१क.ग. ट. बाध्येत । रध. ड. ड. ठ. ण. ्दोषानु*ः।३ग. ङ. र. ड, इ. *कः। व" । ब्त, ञ्‌, 'तृप्तश्चः

१ कः १५; ` प्फरोग्योपरिष्द॥ ` भथ

के, कः शनि

वाकराज्दस्य निषत्िप्रकर्‌. रचमति--वव्रेरिति.। अत्रेति -धुेद्रस्य-चोक्तिः । उपङ्क्षणार्थो श्राणादिप्रतिषेषप्येति शेषः । अभेश्व प्रणादिपरतेरमावात्तततिषेषो नोपक्षयेतात जह-- गन्धेति | आद्िराब्दन कामादिशक्तः । युक्तं चान्धोपलक्षणं सरदुकेक्षयतरटपिभिषथवण।दित्य्ह-अपणीनिः। अदिष्रदेन प वेक्रिनेश्रित्याद्कि गृहत । ईश्वरस्य स्रमाभव प्रतिपादयति--अपाप्ुपाप्ने हीति । २॥

एषम, आत्ाऽन्वहूमेऽणीय।व)हवा यत्राक्म सपद्मया श्यामाकाद्वा श्यामकतण्डुलादेषमम. आत्माऽन्तहशये ज्यायान्पृथिव्या ज्यायानन्तरि- क्षाञ्ज्यायान्दिवो ज्यायनिष्यो रोकेष्यः॥ ३॥ एष यथोचः गुणा मे पपाऽऽस्माऽन्तद्द ये हरयपृण्डरीकस्यान्तभष्येऽणीतकललः णुना 'यत्द््याच्त्यन्तसुप्मत्वषदरेनाययू । इषामाक्रदरा इव्राफराक्र- सुलद्वनिपरिच्छिसपरिमाणा {गीयानित्युक्तेऽणुपरेण णसं मसपाडङ्न्कनः तस्कतातिषे्रापाऽऽरमवर- एष म आत्माऽन्तहृदये ज्यायान्पृयेभ्या इत्वा. दिना । उषाय.परिमाणाञ्च ज्यायस्त्वं दशेयन्ननन्तपदिाणेतं ` दशचेवतिः- मनोपय इत्यादिना ज्यायानेभ्यो ठकेभ्पर इत्यन्तेन ॥ ३॥.

यशस्क परस्प-पत्यगत्ममेदं दरयति- एष .इति । ब्रद्यायोेशषदाव्श्मर. येप्रषह्वन- अत्यस्तेवि"। अरणी यक्वञ्वायस्त्वन्यपदे शयामं विस्मय ङ्क (द हस्तश- ११।प४क्ति 1 ¶थिन्वन्तरिक्षादिविदीश्वरस्य साति महस्य विकिहपीतिः शङ्खः वादरवि ज्या बःपरिभाणास्चति । पुनरुकेरुपमोगममह्-मदभय इत्वादिभनि ॥ २ ॥ | सर्वकर्मा सर्वकामः सर्वगन्धः सवरसः सर्वमि- दमश्पाततोऽवाक्थनाद्र एष म आस्माञन्तहदग्र.

एतद्रह्तमितः मेत्यापिसंवितास्मीति - यस्य

१ ख, ण. "प्रप्त्यभा९,।२ ख, ल, ण. °म्‌। स्पेपादिति स्म" । ३ जव,-क-म. ह. ब्र. "श्म ४ ख. घ. द. च, ज.ठ. उ. ढ..ण. "ण्व प्राः ५. च, म.-गस्,. इ*। \ ख, छ. ग. ण. -शयमः ।

१७४ आनन्दगिरिषतदीक सेदरित्ाकर पाष्यसमेता- [१ तृतौयाघ्याये-

स्यादद्धा न विचिकिस्साऽस्तीति ह स्माऽह शाण्डिल्यः शाण्डिल्यः ॥ ४ ॥ हति च्छान्दोग्योपनिषदि तृतीयाध्यायस्य चमुदंशः खण्डः ॥१४॥

[०

यथाक्तगुणलक्षण देश्वरो ध्येयो नतु वदुगविशिष्ट एव । यथा राज- पुरुषमानय चित्रगु वेत्युक्ते न दिरोष्ण॑स्याप्यानयने व्याप्रियते तद्रदिह।पि

प्ाप्तपतस्तमिशटस्ययं सईकमेत्यादि पुनवचनम्‌ । तस्परान्पनापयत्वादिगुणनि- शिष्ठ एदेश्वरो ध्येयः । अत एव षद्ठुमक्तपयोरिव वस्खरमस्यातमेबेदं सवपिति नेह स्व।राञ्येऽमिविश्चत्येष प अत्मेतट्हमेतमितः मेस्याभिसंभवितास्मीति शिङ्गाज्न त्वात्मरब्देन मत्यगातभेवोच्यते । ममेति षष्ठयाः सबन्धयेप्रत्या- पकत्वादेतममिर्मवितास्पीति च कभकतत्वानिर्देशात्‌ ।

य्ते्क्ष्पते स एवेश्वरः पकड हति बाबत्‌ । ईश्वरो यथोक्तगुणो ध्येय इत्यक्ते यणारमपे प्यानकम॑त्वं दुगरमित्याशङ्कयाऽऽह- यथेति । पुनरकतिफद्मुपह- रति- तस्मादति । सगणस्यश्वरस्य ध्येत्वे गमकन्तरमाह-अन एषेति । स्वरू पव्‌] खय. सय।ऽऽत्मनः श्चत्यनपपत्तेन तदहूखद्दवेनवाकवार्थत्तिद्धिरित्यथंः |

ननु ष्ठऽप्यथ सपत्स्य इति सरसपत्तेः कारान्तरितत्वं दशवति। न, आरग्धपसर्क।ररषस्थित्ययपररव'त्‌ ' न फ'टन्तारेतायता । अन्यया तत्व - मसीस्येतस्यायस्य बधप्रसङ्कात्‌ । यधप्यात्मशब्दस्य प्रत्यगयेत्वं सर खखिषदं बहमेति च प्रकृतमेष म आत्माङन्तदहदय एतद्रषमेस्यस्यते, तथाऽप्यन्तर्धान- ` पीषद्परित्ययबेतमात्मानमितोऽस्माचछरीरासेत्यामिसं मवितास्पीन्युक्तप्‌ ।

, मेदशिङ्गाश्वदिह भेदो विवक्ितस्तर्हिं े,पि तलिङ्गदशंनान्नखण्डवाक्या्थि- द्विरिति श्ङ्प-नन्वितिः । नात्र भेदो विवक्षितः | आरन्षः पर्कारः सुखादिर्येन : कर्मणा तच्छेषत्यितो तात्पसादिति परिहरति-नाऽऽरम्बाति । परपेपत्तो काडा- म्तरितत्वमेवाश्र विवक्षितं किं न स्यादि्याशङ्कयाऽऽह- नेति । काछान्तरभावित्वे सपततेर४ तरवमप्तीति ब्रह्ममःवस्य यर्तमानोपदेश्चानुपपत्तरिति हेतमाह-अन्ययेति । ननु प्रकरणानुगृहीत।म्थामात्मनह्मशञ्दाम्यामन्रापि बर्मात्मेकंयमेव विवक्षितमित्यत माह-- यद्यपीति । चिङ्काडगृहीतवष्ठीश्चतिवक्च।त्पकरणानु गृहीते श्रुती कप॑विेतऽै प्रकरणश्रतिम्यां रिन्गश्रत्येोर्टवत्वादात्मश्तेश्चान्यथोपपत्तेरुक्तत्वादिति मावः |

क्वोककयानिषिभयिकियेण्याकिकाययोकोगिियेगयागोयोदनयो नाना या भ णि किक

ग्हापौति प्र । ४८. इ. यं पुनः इ ।५८. इ. “दे वचर ।९ च. इ. श््येत।५७ख. ङ. भ.ण, वि) न तत्र ।

प्िदश्ः खण्डः १५] छान्दोग्योपनिषत्‌ । १७५

ययाक्रतुरूपस्याऽऽत्मनः भतिपत्चाऽस्पीति यस्पे4विदः स्याञ्चबेदद्धा

सत्यमेवं स्मह परत्व नस्यापिति न ष्वा [ऽस्तीत्येतस्मिनर्थ करतुफर संबन्धे स तयेवेश्वरभावं मरतिपयते बिटरानित्यतद्‌ाह स्मोक्तबाम्किड शाण्डरया नपर्षिः । दविरभ्यासत आदरः ॥ ४॥

इति च्छान्दोग्यापनिषर्छांकरमाष्ये तृतीयाध्यायस्य चतुदश्च खण्ड! ॥१४॥

` पगुणन्रह्मोपासकष्य सङृत्तरधीमाश्रान्नादष्टं फठं पतिष्यति । किदं देहपातकारेऽपि स्लात्कारानुदृत्या मवितव्वमित्यमिप्ररया ऽऽह - ययाक्रतुरूपस्येति । भध्यवत्ताया नुरूपश्य प्तगुणस्य परमात्मनोऽहं प्रतिपत्तऽरमीत्येव॑विदो यस्याद्धा स्या्िश्चवः

प्रष्याहमेष स्यमिव नत न स्वामिति कदुफरपबन्षे सश्चयोऽसि । स करत्वनुसरे- गेव परमात्ममवं प्राप्नाति । तथौ चद्धेति वाक्योन्मरणकाछेऽपि साक्षात्कारेण मवि. तव्यमिति प्रतिमातीत्यथः । यथाक्तरयायस्य पप्रदूरयिक्रत्व कथयति -हस्येवदिवि | भादरः कफरसनबन्धविषयः ॥ ४ ॥

इति श्रीमदानन्द्रगरिविरनितायां छन्द्‌ग्योषानिषच्छांकर माष्वटीकायां त॒तीयाध्यायस्य चतुरैः चण्डः ॥ १४ ॥

( अथ दुतीय्यायस्यं पच्चदशषः खण्डः ) ।

अस्य कुरे वीरो जायत ह्युक्तम्‌ । न वीरजन्मपात्रं पितुञ्वाणाय । ५८ तस्मात्पुत्रमनुि छोक्यमाहुः "” इति श्रत्यन्तरातु । अतस्तदीायुहं कथं श्यादित्येवम्य कोराविद्वानारम्भः । अभ्यर्हितविन्गानम्ासङ्खगदनन्तरमेव नोक्त तदिदानीमेवाऽऽरम्यते-

अन्तरिक्षोदरः कोशो भूनिवृध्नो न जीर्यति दिशो

हयस्य स्रक्तयो यौरस्योत्तरं बिश स एष कोशो

वसुधानस्तस्मिन्विश्व पिद श्रितम्‌ ॥ १॥

अन्तरिक्षघुदरमन्तःसषिरं यस्य सोऽयमन्तरिक्षोदरः कोः कोश्च {वा-

१क.म. ण, ममेव ्याः। २१. ठ. सस्तीक्नक्षि ३अ. "हृटौमाः। ४ क, यस्य स्वादद्धा। ५७. "द निशः ६ क. छ, ण. मेवं स्याः ।५ख. ४. भ्‌, ण. "धज"

६ आनन्द्गिरिङृतदीकाव॑छितरकरमाष्यसमेता- (शैतृतीयच्ययि-

शे्धपिसाद1 कोशः । सच भूमिबुध्नो भूमिबुध्नो धूं यर भूमि शष्णी न -लीधति न 'विन३१ि तेलोक्थात्मैकत्वात्‌। सहस्युगरकषकर्विशथभी १६ स॑; । "दिशे धस्य सथ; सकय: कोणाः । धीरस्य कीर्धस्थौर्व॑सू बिशठंस एष यथोक्तगुणः कोशो वमधानो बस पीयतेऽखिपन्या गनी कष फएरुःस्यमता बसुधानः । तस्मिन्नन्तावश्व समस्त प!णिक५करं सह "तस्ता धनारेद यद्ग्रह्यत प्रत्यक्षादपपाणः न्रतमाभ्रेत सस्यतप्त्यथः॥ १॥ ऋछाण्डिद्यविद्या सपेनन्तरपरन्थस्य पनन्पे। नसीत्याशङ्य उथक्हितैन 'पबन्षं शो विघ्ठमसुवदति --अस्येति । सेप्रस्युतरप्रन्थस्य तात्पेयै॑वक्तं भूमिक करोति स वीरिति । तत्र बहदारण्यकश्चेति प्रमाणयति -- तस्पादिति । पत्रय ठव विति याबत्‌ । अपुश्।सनेन विषीकृस्य पत्रस्य छोकपाप्तिसाधनत्वीदन तभं वे चयनम्‌ । पत्रजन्मर्कित्यनन्तरमव किमित्यत द्वन्तानं न(पदहमत्याश्य 8ऽह्‌ ~~ अरयहितेति । गायञ्युपाधिकतरह्यापा नम्य क्षप उ१तिष्पार्‌)ष्व परक्षोप।सम मभ्पर्हित तस्य च मनेोमयत्वादिगगकन्रह्मोष। सनमन्तरङ्गम्‌ । 'तथ। च तद्वचनेन थ. भ्यादनन्तरमव के(श।कवकज्ञन नाक्ते।म।५ न्ृत्त ठ व्वापङ् तटूदा२।र्दन्‌। यथाक्तफ- छसि द्वचर्थमुच्यत्‌ इत्यरथः , कोशशब्देन दिरण्यादिनिक्षेपाषारा मञ्जृरोचपते । कं वरिखोकेया्मनः कोरत्व तत्रा ऽऽह--कोश्च इवेति । अनेक ११६इ३५ विश्चदथति-~ स चेति । तथाऽपि करथभविन चत्व तत्रा ऽऽदह~प्दङ्चेति। तैठो कंधा त्मनि कोशे. स्तन्रापि ममे बुधनदष्टिरेल्युक्तम्‌ । कोशस्य च सपक्षमरिनाश्ञित्वं ध्येयत्वेन द्सि- तः प्रति दिक्च कोशकाणरष्टः कर्तञेव्याह-दिशो हीति । दिवि शशस्य च निरस्य द दशय ति-ध) रिति । यथोक्ते कोरे वपुषानववष्टि दशथत्नि-षंया- क्तत | तदैष 'वमर्थयते-तस्थिन्निति ॥ !॥

तस्य प्राचा दिग्नुहूनाम सहमाना नाम दक्षिणा

शनज्ञी नाम प्रतीची सूपूता नामेोदीदी तिं शयु

पैलः भ य एतमेवं वायुं दिगा वत्पं वेदन पु

रोद५ रोदिति सोऽहमेतमेवं वायं दिशां इत्स वेद ` मभा पुजरैराद रुदम्‌ ॥२॥

॥ नि 1 शा 1

॥ ण. *कशोशध । २१. 2. 8.3. ठ. ध्मा । २४. ग. ठ. ग्विध्चायः १५१०।४४,

@ अन 9 किन्न १, ४ च जक ७० = जतौ श क € शक 22 शत ० नतः १7 ©

पदैः दण्डः १९ 1 छान्वोग्योपनिषत्‌ । १७७

षस्याश्य प्राची दिगराग्गतो भामो ज॒हून।म जहत्यस्यां दिशि कर्मिणः प्राद्पुखा! सन्त इति जुहूनाम । सहमाना नाम सहन्तेऽस्यां पापकपफराने यमपुया भाणिने इति सहमाना नाम दक्षिणा दिक्‌ । तथा रङ्गी नाप परत ची पथिमा दिग्राज्ञी राङ्ञा बङ्णेनािष्टिता संध्यारागयोगद्वा | स॒मूतान मूतिमद्धिरश्वरकुबरादिमिराधष्ठितत्वास्सुम्‌ना नमादाची। तासां देशं वायुवेत्सां दिम्जत्वद्रायाः । परावात हत्यादिदश्चनात्‌। स यः कित्पृज्दो वैजीवितार्थ्येवं यथोक्तगुणं वायुं दिश्ं बत्समयृतं वेद्‌ स न पुत्ररोदं पुत्र. निभित्तं रोदनं न रोदिति । पृ्रोन श्चियत इत्यथैः | यत एवं विशिष्ट कोशदिग्वरसविषयं विज्ञानमतः सोऽहं पत्रजोपिताध्यंवमेतं वायुं दिशं वत्स बेद जाने । अतो मा पूत्ररोदं [खदा] मा रः पूत्रपरणानिमिचम्‌ । एतररादो मम मा भ्ूदित्ययेः॥ २॥ कोशकाणसवेनाक्त।सु दिक्ष्बवान्तरविमागमाह ~ तस्येस्यादिना । दिशां विशिष्- नामवतीन।मनुचिन्तनीयत्वमवेत्वा तत्संबतिषिनं वायुं तद्धत्सममरणघर्माणं चिन्तयेदि प्याह ~~ तासापित्यादिना । प्रोवातादीत्यादिशब्दस्तथाविषछाकिकवेदिकप्रयाग- समर्य । थथाक्तस्य विज्ञानस्य फषवच्वामेद्‌ान। दशयति- सय १।त६ । यथा तगणमिस्यस्य ५ कर्टीकरणमररतमिति । सफलमुपसनमुपदिशमुपसहरति--पत इति ॥ २॥ अरिष्टं कोशं प्रपयेऽमनाऽमनाऽमना प्राणं प्रपषेऽ. भूनाऽमुनाऽमुना प्त; परपयेऽमुनाऽमृनाऽमूना पवः परप पेऽमनाऽमुनाऽपुना स्वः भरपयेऽमुनाऽमुनाऽमुना॥ ३॥ अरिष्ट्भमदिनाश्षिनं कोशं ययोक्तं प्रपद्ये प्रपक्नोऽस्मि पुत्रायुषे | अमृनाऽु- नाऽमनेति भिनोम गृह्णाति पूत्रस्य । तथा पाणं परपयेऽपुनाऽयुनाश्ना भूः भरपयेऽमुनाऽमुनाः पुना श्रुवः -मपचेऽमुनाऽपुना्ुना स्वः प्रपद्येऽमुमाऽपुनाऽ- पुना, सर्र भपय इति त्रिनौम गृहणाति पुनः पुनः ॥ ३ ॥ दार्घाय॒ष्टुं प्रस्य कामयमानश्ञेरोक्यात्मानं कोश्चाकारं परिकरय तस्य चतस्तो दिशो धिरशिषटनामवतीस्तातां ज्ीत्वं॑तत्तवन्धेन वायुं तद्त्सममरणधमाणं चिन्तये दिति प्रधानाषास्तिरूक्ता । संप्रति तदङ्क प॑ दशयति -अरिष्टमित्यादिना । अमुना

| | तेन पुत्रेण निमित्तीमूतन दी्षायुषटरं निमित्तीकृयेत्यथेः । सवत्र सषु ॒ प्रप्य इति

१७६.,अ. ठ. डरण. नही नाम रा! ९ क सतः पु, ३ क. मित्तंपु-। ग्क.ग.ढ, वित्तशरः | ४१

१५७८६ आनन्द्गिरिषृतदीकासंवटितर्थांकरभाष्यसमेत्ता- { र्त्त यध्यये-

क्रियपदमुणयं द्शेयितु॒पुनरपात्त निमेत्तनिवे्दनायै च पुन. पृनमेनत्रेषु पत्रस्य क्निन।म गृहीति याजना ॥ \॥

स यदाच भ्राणं प्रप्य इति प्राणां वा इद स्व

पत यदेश किंच तमेव तस्रापल्सि ॥ ४॥

स यदबाच प्राण प्रपद्य हति व्याख्यानयेप्रुपन्पासः + ¶णा वा इद्‌ सव भूतं यदिः जगद्‌ । यथा वाऽरा नामाविि वक्ष्यति । .अनस्तमेव सवे वसेन प्राणप्रतिपादनेन परापत्सि प्रपन्नोऽभूवम्‌ ॥ ४॥

जरिष्टमित्यादिमन्त्रस्य प्रागेव ग्याख्यातत्वात्वाणनिल्याद्विमन्त्रमाद'1 व्याचष्टे -- स यदिति । सशब्द) वक्तृविषयः । प्राणस्य स्त्मत्व वाकयरेषागण्यं दशेयति- यथेति । तत्साष।त्म्यमतःशब्दाथः ॥ ४ ॥

अथ यदवोचं भूः भ्रपय इ।त पृथिवीं प्रपयेऽन१रिक्ष रपय दिवं प्रप्य इत्येव तदै चम्‌ ॥ ५॥ तया मूः भपद्य इति = क(नमूरादे।न्मपय इति तद्बोचम्‌ ` ५॥ ॥ $ | । थ 9 ि _ कन ०३ ® अथ यदपाचं भुवः प्रप्य त्यि प्रपये वायुं धपय आदित्यं प्रपय इत्येव तद्वो चम्‌ ॥ ६ ॥ अथ यद्वाचं भुवः प्रप (त्यरन्यादन्पपद्य इति तद्बोच; ॥ ६ ॥ ॥ ९॥ अच यदकवाचर स्वः प्रपद्य टव्यग्द्‌ प्रपय ` (द्‌

परपये सामवेदं प्रपय दत्५व तद्‌ब। चं तद्वो चम्‌ ॥७॥

इति च्छान्दग्योपनिषदि तृतीयाध्यायस्य पच्चद्शः रुण्डः ॥१५॥ 2

अथ यदवोचं स्वः परपद्य इत्य॒गेद। द न्यपच् इत्येव तद्‌ बोाःपैप्राति । ` उप

रिषटान्मःजञ्जपेचतः पूर्वोक्तमजरं कोलं सटिगपत्स ययावद्धपःत्वा। दि

चनपाद्रायमर्‌ ॥ ७॥ हते च्छान्दोग्योपानिषच्छांकर माप्य तु२।*ःध्यारस्य पश्चद्; खण्डः॥१५॥

(|

उ € च्‌

0 क व म क

६ न्क जिः च्वारान =-= भामको

१ ग. 2. श. ठ. "यारा ।२ग.घ. &ह.च ८.३. ६. "ति । अरिधदमन्मि* १.१, ध. इ. च. ज. ठ, इ. ह. ण. ` दवायद्‌ाद्रवं ।

वोडशः खण्डः १९1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । १७९

। कदा पृनरेषां मन्धराणां जप `इत्यण्लायां पवोत्त प्रभानविद्यानन्तरमित्याह-उपरि- टादिति । ध्यातीपरिषटादति संबन्धः । यथोक्ते विज्ञान जपे वाऽऽद्र्‌ः ॥ ७ ॥ इति श्नः दानन्दागेरतिरचेतायां छन्दाग्यापानिषच्छांकरमाष्यटौकायां तृत।याध्यायस्य पञ्चदशः खडः । १९॥

( भथ तृतीयाध्यायस्य प्राड्चः खण्डः) ।

| पुश्राय॒ष उषः सनघयुक्तं जपश्च । अयदा्नीमात्मनो दीधजीवमायेदमुपासनं लपं च विदः “ह । जीवन्हि स्वयं पत्रादिफरेन युज्यते नान्यथा । इत्यत आत्वानं यज्ञं सपादयति--

| परसा ववि यज्ञस्तस्य यात चतावर्रातः

वष्..ण तत्रातःसवन चत्‌(वरयावक्षर गयना गाः; प्रातःसवन तदस्य वकषवाऽन्वापतचाः राणा

¢

। वादि वस्व एते हाद सवं वासपान्त ॥ १॥

पुरुषः षर! जवनावार्णएः कायकस्णत्तवःता यथाप्रास्तद्ध्‌ एव । बाब. चब्द({ऽवधारण्थः | परुष प्व यन्न इत्ययः । , वृत्तमनृद्य पुस्पा वावेत्यादिखडान्तरमवतारयति-- पुत्रायुष इति । किमेत्या- त्मने द्िजीदेः ` समथ्यते तत्राऽ5ऽह -जःवान्नति । यथाक्तफट्हतुमृतां विद्यान्‌-

मत्यापयति-- रयत आत्मानामात्‌ । कथ ऋ पवत्याऽऽत्मन। य्ज्ञत्व पपाधते तत्राऽऽह - १5१ इति ।

तथा हि सा गान्ये; संपादयति यक्गत्वम्‌ । कथम्‌ । तस्य पुरुषस्य यानि घतेरदिशतिवषौण्यायुषस्तत्पातःसबनं पुरुषास्यस्य यज्ञस्य । केन सामान्ये नेत्याह- चतर शर्यक्षरा ग। यत्री छन्द्ौ गायत्र गायत्रीछन्दस्कं हि वि यद्गस्थ प्रातः< वनय । अतः प्रातःमवनस्पन्नेन चतुर्विरतिवषायुषा युक्तः परुषः । अन्म ` वाधरज्गसा६३ दाज्ञः । तथोत्तरयोरप्यायुषोः सवनद्रपसप- त्ति सष्ट्म्मर.? -रशरूपास्तामन्िना वाच्या |

अववारणास 'पथेयतत-- ट्या दीनि । यन्ञावयवमाररय।त्पुरूष यन्नरः कतं

> पवेत्येध्यस्य्‌ स्थाने भ्रृतस्येति तथा यज्ञत्वभित्यस्य स्थाने भग्यत्वमिति ख, संज्ञितपुस्तके रिष्वणं इयते ' `

[ रीरिष ग्यक ~)

१६ ट. उकम सन अज २क. "धत्तद्‌।० ३ ख.ट.ज.ण. ग्य॑कछारः ४. र्थ पुरषस्याऽड* । ५ भ. घ. च. ठ. 2. उ, ट. “न्दो गायत्र च्छ । ६ क, हीत्यादिना । य° ।

क्म

॥ क `

१८ आनन्दगिरिङुतटीकाक्तदहधि4 5 कग पाण्यसमेत~ [ रवृ ५४४

वयस्युक्तम्‌ । कथं पादरयावज्ञपपाद्रगमिवि ए्च्छति--कथगरितरि । क्र षोदश पिकं व्रषशातं एरुपस्याईःयुः फटमूतं तेष प्रविपञ्य चर्बिदरतिवद्मयुषि भातः. सवनदष्टिः कर्तम्येत्याह - तस्येति । गायभ्याह्छन्दसश्चतुर्वशत्यक्षरसे$पि कं रब्दोक्ता प्रतःपवनह्टिरित्याशङ्कयाऽऽह--मायत्री्वि । विषितोऽनुष्ठीयमानस्य माह्ययज्ञस्य प्रातःकाडोपरल्तितं कमं प्रातःसवनं तश्र स्तोत्रादि गायगरच्छन्दस्कं गायत्र प्रातः सतवनमिति च श्चुतिरित्यथः । यथोक्ते पुरुषायुषि प्रातःपवने चतुर्विरस्यक्षरागि फएटितपाह -- अत इति । तथा$पि कय पृषायुषप्य यत्तत्व वदाह--- अब ३द्नि । भतःशढदस्येवाथ। विभियज्ञसारश्याद्विति । विधिनाऽनुक्ठीवमानो यज्ञो विधिर्नस्पेम साहृश्यं पुरुषश्य प्रातः सवनपतचन्धस्तस्मात्पुरुषो यज्ञ इत्यर्थः । यथ याद पक्र, युवे परातःसवनसंपततिस्तथा वक्यम।मयोरपि पुरुायुषामाच्यदिन सवन॑ तृतीयसवन- मिति सवनद्वयत्पततिदरष्टभ्येत्याह-- तथेति । बुर्भतिवषमितपृरुषपयुषि प्रातः. सवनमतः संर्यासामान्याद््पमाणपुरषायुषोः सवरनद्वयसंपततो कं कारणमित्याश- कया ऽऽह - रिषटविति । चतुश्वत्वारिंरदतरा तिष्टुप्परतिद्धा । वरेष्टुमं च माध्यं. दिन स्वनम्‌ । अष्टचत्वारिशदक्षरा जगती । जागतं च तृतीवप्तब्नम्‌ । अतः सरूयासामान्यादुत्तरयोः पुरुषायुषो; सवबनद्ववततपत्तियुक्त्ः ।

किंच तदस्य पुरुष यह्वस्य पात; सबनं विषियन्नश्येव वधदडोदेश यन्म. यस। अनुगहाः । सवनदेदला्वेनं॑ स्वामिन इत्ययः । पू क्षशद्रेभपे

विधिमन्न इवारन्दादयो बसको देषा पाक्त शइष्यतो विहिनष्टि- प्राणा वाव वसबो वागादयो बायश्च। ते हि थस्पादिदं पुदषादिषाभै. जातमेते वासयन्ति । प्राणेषु हि देहे षपतस्सु सरमिदं व्यति नाम्बया । त्वतो षसनादराक्नाच्च वस्वः ॥ १॥

परुषस्य यज्ञत्वे पिधियज्ञेन सह प्ाददरायान्तरमाह-- ईति । पातः सवने वरुन तदेवतात्वेनन्वयात्तत्तमेव पेक्षिप१ति-सवनदेवकात्वेन स्वामिन इत्ययं दवे । बघुनां सवन प्वामित्वमुमयत्र तुल्यमिभ्युक्ते प्रपिद्ध।न्वसुन्पशुषयन्ञेऽपि प्राप्तान्य्‌. स्यति - प रषयङ्गेऽपीति । तेषु वपुशब्दप्रवृत्ति प्ाधयति--ते हीति । निमित्त. न्तरमाह-- प्राणेषु हीति । प्राणानां वसुस्वमूप१पादितमुपसंहरति--त्यत् इति ।

~$ ®

तं॑वेदेतस्मिन्वयापे किंचिदुपतपेत्स ब्रूयात्ाणा

१क.ग.ट. श्या वि*। २कृ. च्यत्रीष्ठः । ३ लज. शब्दे प्रा । ४ क.म. ट, ग्वन्षं त्मा ।५ ख. अः श्वमतिषु* । कग, छ. ट. ण, "वृमितिपु* । ६ ष. ड. ज. ठ.ण, "न सव. नरपन्ने वश्(य)पि स्वा । ध, ण, देवताः प्रा, < इ, °नान्वायत्ततवमे $, °नान्वायस्पबेनेष ।

षडर; इष्ड १९) छान्दुरयोपनिषड्‌ । १८६१

द्व इवं मे भ्रतःसवनं माध्यंदिन सवनमनु- संवनुतेति श्राऽहंः पाणपनां सूनां मध्ये यत्नो विरो- पसीयेत्यद्धेष तत एत्यगदो ह पषति ॥ २॥

त वेदयद्रसंपादितमेतसिमिन्मातःसवनसंपमने वयास किविदग्याध्याद्‌ मरम- श्ाक.रणमुपतपेददु खधुत्पादयत्ख तदा यत्न सषपादी पुरुष आलस्मानं यद्ग मन्यमानो श्रू याञ्जपेदित्यथे इमं मन्त्रं हे प्राणा वसव इदं मे परावःसबनं मप ङ्गस्य बरैते सन्माभ्यं दिनं सवनपनुसततुतेति माध्यंदिनेन सवनेकाऽऽयुषा सहिपिकीभृतं संततं इुरतेर्ययैः । माऽईं यत्नो युष्पाकं पाणान दसूनां भावः सबनेर्छोनां मध्ये विडोप्ीय विदुप्येय विरिरधेयेत्यथः । इतिडन्दो मन्नर्धरिसमाप्त्ययेः । स तेन जपेन ध्यानेन च ततस्तस्मादुपतापादुदेव्यु - च्छति । उद्रम्य विपुक्तः सन्षगदो हानुपततापो भवत्येव ॥ २॥

प्रति प्र्षर््ञविधयाङ्गमूतमारी्वदप्रयोगं दशं यति--तं बेदिति । भमुत॑तनुते- त्यक्रानुपद्मेकीमवे | मन्त्रजपस्य सानुमनिश्ररव विधियज्ञन ॥ २॥

भथ यानि चतुश्चत्वारिश्शद्र्षाणि तन्माध्यंदिन# सवनं चतुश्वतारिश्शदक्षरा चिष्टप्बेषटपं माध्यंरि- न ५ सवनं तदस्य रवा अन्वायत्ताः प्राणा बाषु द्रा एते हीद सर्व॑ * रोदयन्ति ॥ ३ ५ अथ यानि चतुश्वत्वारिश्दरषाणीत्यादि समानम्‌ । रदन्ति रोद्बन्वीति शरणा द्द! । करा हि वे मध्यमे बयस्यतो रद्र;ः॥३॥

सभावं तस्य यानि चतुरविञ्चतिवर्षीणीत्यादिनेति शेषः । प्राणेषु कदशञ्दपडय निमि्तमाह--रुदन्तीति । यदुक्तं रोदयन्तीति र्दा इति तदुप्पदयति- क्रूर रेति ॥ ३॥ तं चेदेतस्मिन्वयसि किंचिदुपतपेत्स बरूयात्माणा रुदा

[ "गिं

१. इ. ट ठ. इ. द. ण. शरणा ' २ख.घ. ङग. ठ.ठ.गः नुव । ३. छर. इ. "दै घत । ४ च.र, ठ. उ. श्चाननां।५कृ,. ख, ध. ङ्च.ठ. ठ. इ. ण. प्ये बि*। ६ क. ध. छ. शन्त्रसः ।

१८९६ आनन्दगिरितर्दीकासंषङिवश्चाकर माष्यसमेता- [\तृतीयाष्वये-

इदं मे माध्यंदिन ५ सवनं तृतीयसवनमनुसननुतेति भारं प्राणना सदाणां मध्ये यन्नो विलोप्तीये- तयुदधेवः तत एत्पगदो ह भक्ति ॥ ४ ॥ । ४॥ ` । । ४ ॥ | अथ यान्यष्टाचतवारेश्शद्षाणि तत्तुतीयसवनमष्ट - चरारिश्शदक्षरा जगती जागतं तृतीयसवनं तद- स्याऽऽद्धित्या अन्वायत्ताः भराणा वावाऽऽदित्या एते हद समाददे ॥५॥ ` तं चेदेतसिमिन्वयि किंचिदुपतपेत्स ब्रयात्राणा आदित्या इदं मे तृतीयसवनमायुरनुसंतनुतेति माऽहं भाणानमादित्यानां म्पे यज्ञो विलोप्षीयेत्यदधेव तत एत्यगदो हैव भवति ॥ ६ ॥ तथाऽऽदित्याः प्राणाः । वे ददं कब्दादिजावमाददवेऽत अदित्यास्तु- दीयसबनमायुः षोदश्चोचैरबषशतं समापयतानुसंतनुव यङ्ग समापयतेरयये; । समर्नमम्यत्‌ ॥ ५॥ ६ ॥ यथा प्राणा व्तवो रद्राश्चोक्तास्तयेति यावत्‌ । तेष्वादित्यशब्दप्वत्तौ निमित्त माह--ते दीति । तं चेदित्यादिना पूरण प्रन्थेन ते चेदेतल्िन्चित्यादिवक्ष्पमाणम्र- न्थ्य तल्य।यत्वान्न व्यारूयानापेक्ेत्याह--समानमन्यदिति ॥ 4 ॥ १ ॥ निशिता हि विद्या फलयेत्येवदश्चेयश्चदाहरति-

एतद्ध स्म वै तद्विदानाह महिदसि एतरेयः. स किं म -एतदुपतपामे योऽहमनेन नःप्रेष्यामीति स

"४ "नगयी यी गयी भरी शिं

१ग.च, ट्‌, इ. तरं ¶*।

पर्वः खण्ड; १७]: छन्दोग्वोपनिषत्‌ । . १८३

ह + षोडशं वेषंशतैमंजीवत् ह षोडरं वर्षशतं ` जीवति य एवं वेद ॥ ७॥

क 8

हति च्छान्दोग्योपनिषदि तृतीयाध्यायस्य षोडशः खण्डः ॥१६॥ न

एतथद्नदेनं इ स्मवे किल तदिदरानाह मिद्‌।सो नामतः । तराया अषस्वमैतरेयः । कि कस्मान्मे मंमतदुपतपनश्रुपतपसि स त्वं हे राग. योऽहं यज्ञोऽनेन त्वल्छृतेनोपतापेन न परष्यामि न मरिष्याम्यतों इथा तवं श्रम ४. इत्ययः । इत्येवमाह स्मति पूर्वेण संबन्धः । स एव॑निश्वयः सन्पोडश्चं बे. दचतमजीवत्‌ । अन्योऽप्येवं निषयः षोडक्षं॑षपेश्रतं प्रजीवति य एवं यथोक्तं यष्ठस॑ पादनं वेद जानाति स इत्यथः ॥ ७॥ इवि च्छान्दोग्योपनिषच्छांकरभाप्ये तृतीयाध्यायस्य षोदश्चः खण्डः ॥१६॥

मिद सोदाहरणस्य तात्पयमाह-निश्चिता हीति । तदेतधन्ञदशेन विद्र न।ह स्मेति सबन्धः | ह वा इति निपातयोः किेत्यथेः | उक्त्य वोदा ह्रणस्य प्र्िद्धिविषयः । हे रोग कस्मान्मां त्वमुपतपप्तीति सबन्धः । कस्ादिरेयक्षेपे हेतुमाह-यो ऽहमिति । यो यज्ञः सोऽहमनेनेति योजना । इतिशब्दस्यान्वयमाचष्टे-दत्येवमिति । निशि. ताया विद्याया ध्यानं प्रति करं कथयति-स एवमिति । ययपर महिदापतस्य यथो- क्तनिश्चयषतो यथोक्त तथाऽपीदार्बतनस्य किमायातपित्या्तङ्याऽऽह-अन्पोऽपीति। परजौवतीति जौवनस्व प्रकर्षो रगाथ्ुपतापराहिष्य प्रशन्देनाच्यते | ९वनिश्वय इत्युक्तं परेष॑विरादयति-- य एवमिवि ॥ ७ ॥

इति श्रीमदूनन्दगिरिविरचेतायां छरन्द्‌शयोपनिषच्छांकरमाष्यटीकाया तृतीयाध्यायस्य षोढशः खण्डः ॥ ११ ॥

( भय तृतीयभ्ययत्य सप्तदशः खण्डः ) ।

स यदशिरिषति यतिपासति यन्न रमते ता अस्प दीक्षाः ॥ १॥ स यद्श्िशिषवीस्यादियक्ठसामाम्यनिर्देश्चः पुरुषस्य पूणेब संबध्यते । ` + मोढयाधिका अस्मिन्बषशते वत्थोषद तदस्मिन्नधिकमिति दशाग्ताङड इत्यनेन डभरतययः । दंशाम्ताश्ड इत्यनेन डप्रलयथः ।

१६.स. "सिष्वं।२च.ण. वपरित्रः । दष. ठ, ठ. ड. ठ. श्यः, सए ४्क्‌, ण. है. ष्ट्य चौद ।५ क,ख. ण. छ. ल. भ. यदापि, ६. इ.उ. ड. ^्वेसब"।

१९४ आनन्दगिरिङृतदौकासैवक्ितशांकर माप्यसमेवा- (सेतृतीयाण्वायिन

यद्श्धिश्चिषत्य॑श्चितुभिच्छति । तथा पिपासति पातुपिच्छति । यन्न रमत शष्टाश्रपा्निनिपिततं यदे्वजातीयकं दुःखमनुभवति वा अस्य दीक्षा, | दुःख सामान्यद्विषियन्गस्येव ॥ १ ॥ नन॒॒पूैणाऽऽशीवाद्पयोगेणेदाहरणेनैव सतमनन्तरम्न्थस्य संबन्धो नोपढभ्ते तत्राऽऽह- सर यदिति । प्रण तस्य यानि चतुविंशतिवष।णीत्यादिना पादङईयनि- दरोनेत्यर्थः । एव॑नातीयकमशनाय।दिकृतामिति यावत्‌ । अशिशिषादिषु दीक्षादशे हेतुम!ह- दुःखति ॥ १ ॥ अथ यदश्चाति यत्िबति यद़्‌मते तदुपसदैरेति॥२॥ अय यदश्नाति यिपबति यद्रपत रपि चानुभवरीष्टादिसंयोगात्तदुपसदेः समानतामति । उपसदां च पयोव्रबस्रनिमित्तं सखपेस्ति । अल्पमोजनंत्वाने द्यन्याद्रन्नानीाति प्रश्वाक्षाऽताऽञनाद्‌। नापुपसदां च सामाम्यम्र्‌॥२॥ दौक्षावचनप्तादहयात्पुरषस्य यन्ञत्वमुक्तमिदानीमुपसदुपेतत्वप्तादृरयादपि त्य यह्ठत्वे वित्तेयमित्याह-अयेति । अश्चनादिषु कथपुपततद्‌टष्टि्तत्राऽऽह-उपसदां चेति । पयेत्रतत्वं पये मक्षणयुक्तस्वम्‌ । यज्ञे यान्यहन्यस्पमे ननीयानि प्रतिद्धनि तानि चोपर्ससु क्रेयमाणान्धतन्नानीति तासु प्राप्तः स्वास्थ्यविशेषः । अशनाद्िषू च सो ऽस्त।ति प्रपिद्धमिति भाव! । सुक्ठनेमित्तत्वं छ शानिवृ ्तिहेतुत्वं च सापन्यम्‌ ॥२॥ अथ यद्धसति यज्जक्षति यन्मेथुनं चराति स्तुतश-

चरवे तदति ॥ ३॥ अथ यद्ध साति यज्जक्षति मक्षयाति यन्मैथुनं चराति स्तुवश्रजञेरेव \र्सश्. नदापत्‌ । §स्दवत्वसापान्याद्‌॥३२३॥ स्ततशस्वेरिष्टयप्तम्याद्‌पि पुरुषस्य यन्ञत्वमित्याह--अथ यदिति । हाता. दिषु सृतरश्ञर्ण्ट। हेुम।ह- शम्द्‌ बच्वेति ॥ ३ ॥ अथ यत्तपो दनमाजवभमहिश्सा सत्थषचनापिति ता अस्य दक्षिणाः ॥ ४॥ , अय यत्तपो दानमाजेवमाहिसा सत्यबचनापोति ता अश्वे कंक्षिणाः ।

धपपुद्धिकरत्वसापान्वाव्‌ ॥ ४॥

१अ. न्याश्वामेनानौ* । २७. छ. म. ण, "मु । ३ क. ख,ग. छ, ल. ण. “न्य्मोर । ४, ग. ह ज. ठ, ग. नन्याश्वाप्तनानी । ५१. घ. ठट, “नित्थयंः । ६ क, तत्वामभ्यिमेर । ४ ध,ठ, इ, "मती ¦

सदशः सखण्ड! १७ ] छन्दाग्यापनषव्‌ | १८५

दक्षिण बत्वस।म्य।द्‌पि पुरुषस्य यज्ञःवमवधेयमित्याह-- अथात । तपादामादि षु द्तिणाद्भ्यौ हेदुमाह - धर्म॑ति ॥ ४ ॥ तस्मादाहुः सोष्यत्पसतोष्टेति पुनरुत्पादनमेबास्य तन्मरणमेवावभुथः ॥ ५॥ यस्माच्च यत्नः पुदषस्तस्मात्तं जनयिष्याति पात। यदा तदाऽऽहुर्ये सोप्य- तीति तस्य वातरं यदा च प्रसृता भवति तदाऽस पृणिकेति विषयद्घ इष सोष्यति सोमं देवदतांऽ५)¢ सोमं यत्नदत्त इति, अ; शब्दसतामान्यद्रा पुङपो यत्न; । पुन रत्पादनमेश्रास्य तत्पुरुषाख्यस्य यद्गस्य यतसोष्यतयसो्टात शम्द्सबन्धित्वं रिषियङ्गस्येव । विच तन्रणमेवास्व पुरषयङ्नस्यावभयः समभ्धिण्ामान्याव्‌ ॥ ५ ॥ प्रकारान्तरेण पुरुषस्य यज्ञत्व प्ताषयति-- यस्माख्चोति । ““ पुङ्‌ प्राणिप्र्तवे ” ५८ घुल अभिषवे ?› इति घातुद्धयदशेनात्पप्तवे कण्डने च साधारणः वनशब्द्‌ हतत: &वनश्चढद१३ त्ामन्यद्वा पद्व यज्ञर। छ; केतव्यत्यथः । प्रुषगत श्न्द समान्य १शदयतत-- पुनरेते । यत्पुनरस्य पुर्षाद्यस्य विधियन्ञस्येव सहत ला1दश्चर\प्बान्वत्व तदृत्पद्नमव १।द्‌।त जना | अवब्यस्तब्वत्वाद्‌पि पर. धत्य यत्तत्वमस्त।त्वाह- -1 कचति ॥ ९ ॥ थे) ( > न ® ~ तद्धैतद्धोर भङ्गिः छष्णाय देवकी पृत्रायोक्ले- वाचापिपाप्त एवस बव सेञन्तदेडायामेतन्रष नपिपदे 11 क्षि मस्यश्युतमक्ति प्राणसतश्शितमरसाति पेते दे कचे, पवयः ॥ &॥ दे१ब्ञदयनं घोरो नापत अ ङ्कःरसो गोत्रताटृष्णाय देवकापूत्राय शि. ध्य[योक्त्बोगाज तदेतन्न षमित्वाटिव्यवहिषेन तबन्धः। घ चतदश्न अलाऽ- पिपास एशान्याभ्पो वथान्नः बभूव । इत्य च शिेषटेव विधा यलत्छृष्णस्य देष ® स्यान्य। विया भति तृदतिच्छरकरीति पुङ्षयन्न विद्या स्वाति । घोर ङ्ख कष्णायकतद्मा तधा ।कयुब्राचत्‌ तदाहट-स प्व ययक यष्घविद पव।या भरणरुट पएरन्नन्त्रत्रयं परतिपेदे । जपेदित्ययः | क सः प्षेतपक्षीणम्ततं बाऽतीत्येकं यजः स।मथ्पाद्‌दिस्वस्थं प्राणं येकीङ- 1558 । तथा वमबाऽऽद'च्यूतं स्वरूगदमस्युतपप्तीति दितोय

क 9 क

१ फ्‌, "इदसा*। २ ग. ट, 'कतवंतार । ३ ख. भर ण, "दित । र

१९६ आनन्दगिरिषवरदीकासंवङितशरांकरमाष्यसमरता- [रतूतौयाप्यवि

यजुः । प्रणसशित प्राणश्च स सश्चत सम्पक्त हथ ततत्बपक्षाति तृतीयं यजुः । तन्नेतस्मिभर्थे भिव्ास्तुततिपरे द्रे कऋदचो मन्त्रो भवता न ज्पर्। रय प्रतिपश्रतति व्ल्लसरूषाबधनात्‌ । प्श्चम॑सख्या 1६ तद्‌ स्यात्‌ ॥६॥

प्रेषे यज्ञदष्टरुक्ता तमति विरिष्टपुरूषतनन्धेन विदां स्तोतु विद्याङ्गं च जप विधात॒भरपक्रमते-तद्धेतदिति । देवकीपत्रस्यतद शनश्रवणफछमाह- पत चेति । क्प्र्ेयं गरुश्च्पारुषायिके?५।ह्‌ --इत्य चि । अक्षितमपतीति काशीं देतां परत्यञ्ते तश्रा$इह -साप्रथ्य।दिति । निकृष्टस्य स्तुतिपबन्धायेगात्पुरषयनज्ञे पवननदृत्रत्‌। गत्ुृ।भप्पत्तश्र प्राणानामेवाऽऽ१ेदेविकं रूपमादित्याछ्य जप्यमन्त्रायत्वेव्‌ संद्गधयत् ह्य ई | द्विती यमसत्रस्याथ।न्त्रं व।रयति--तथेति । प्रथममन्त्रवदित्यथे; । न्‌. ख ्येररेकाथैत्ये सत्यन्यतरस्व वेयथ५ दयोरपि जप्यत्वेनोपयुक्तत्वादिति दरष्न्प्रम्‌ । प्न्बरशरयुतिपाच्र सावित्र तक्तमूगम्यामपि प्रतिपादितमिति प्रत्ययदाद्य।य्ुह. रेति । किमिति विथास्तुतेपरत्वमनयारष्प्रते जप्‌।यत्वमेव क न स्याचत्रा$ह- तेहयाद्वितना । अनयानपायत्वेऽपि त्रत्वत्यायाः सत्वन्न सा बष्यत्य्श्च- इय।;ऽद--पञ्चेति । भनथानप्यतते पश्चकं प्रतिपद्येतेति पश्चप्रर्याया वकतन्यत्ा त्व्ित्व बाधित स्यादित्यथः॥ १॥

आदिवत्नस्य रेतसः । उद्यं तमर्षस्परि पोषि प्श्यग्त उत्तर सवः पश्यन्त उत्तरं देवं देवत्रा सुध- मम्भ अयोतिरुतमामिति ज्योतिरुत्तममिति ॥ ७॥

ति श्छान्दोग्थोपनिषदि ततीयाध्पायस्य सप्तदशः खण्डः ॥१७॥

<~ आदिदिस्यत्राऽऽकारस्यानुबन्पस्तकारोऽनयक इतछय्द श्च । पर्नस्व चिरं

नस्थ्‌ पृराणस्पेत्ययेः । रेतसः कारणस्य बजभू२स्य जगत; सदाख्यस्प श्मोत्ति; भक पहयन्ति। अ।स॒ब्द्‌ उत्स्॒टादुबन्यः पदरयरतीत्यनेन्‌ संबध्यते। गरि ठोति! परयन्ति । वासरमहरहरिव तत्तवेता व्याघ्रं ब्रह्मणो ऽपोति;। निकृत वष्चुषो ब्रह्मविदो ब्रह्मवपद्नेवृत्तिपयैतैः शुद्धान्तःकरण अ! कषमम्ततो उयोतिः परवन्तीत्व्ः |

षि क क कक कषकककपककताकदततकाकरतष्करक कक्ष्या कयत

१४. ^तं स्मन । २ कु. ध. "भस्य | 3 ग. ट, श््यशङ्थाऽ$्।४ग. ठ बौजीमू, ५ जग भग. के, ष, म, ३ इ, दरण, धनन द्ध ॥

तदः चण्डः १७ | छान्दोग्योपनिषत्‌ । १

परः दर्मिति छिङध्यस्ययन, उयोतिष्परस्वावै । यदिध्यते शैप्यते रि चोतनषति परस्मिन्ब्रह्मणि वतमानपर । येन ऽयोतिषेः सवित वेपतीं चटद्रमा माति दिद्युद्रि्ोतते ग्रहतारागणां बिमामन्ते।

५४ आदि सपरत्नस्य रेतसो ज्योतिः परयन्ति वाप्तरम्‌ । परो यदिष्यते दिबि इति मन्ध्रस्य प्रतीकग्रहणमावि्प्रनप्य रेतस्त इति, तत्पदच्छवपूषेकं भ्याचहे- आदित्यादिना । इच्छब्दश्चानेक हति पूर्वेण सबन्धः । किं तत्कारगमित्थषे- शायां सदेव सोम्येदमित्यादिश्रतिपिदं॒॑ब्रह्मेत्याह --सदारूपस्यैति । आनन्दं त ह्मणो विद्रानितिवल्परत्नस्य उयातरिति संबन्धो द्रश्यः । उत्पृशनुबन्धो ध्व. क॑रः स॒ इति यावत्‌ | ननु ब्रस्मम्वरूपमृतमेतज्ञ्योतिर्नैव सवे वयन्तो हश्यते तक्राऽऽह--निर्ुचचक्षुष इति । निवृत्तानि विमुखीङृतानि विषवेम्यश्वकषृषि कैर- णानि येषांते तथा | जत एव ब्रह्मविद्‌ ४ ८ कश्चद्धीरः प्रत्यगातमानमैक्षद्‌।कृत्तयै. ्र्तत्वमिच्छन्‌ "` इति श्रन्यन्तरम्‌ । तत्रेवोपायान्तरं पूचयति-र्रह्मय यादीकति।

समरणं कीतेनं कलिः प्रेक्षणं गह्यम्षणम्‌ । सकल्पोऽभ्यवपायश्च क्रियानिवृत्तिरव च ॥ एतन्मथनमष्टाङ्ख प्रवदान्त मनाषणः | विश्रीत ब्रह्मचयमेतद्वाषटटक्षणम्‌ ॥

[ इष्युक्तं | बरह्मचयम्‌ । मादिषदेनार्हिपीतेयादसेो गृह्यन्ते । एतैर्निवत्तिप्रधान साधनैः इ्द्धमुदौपितमन्तःकरणं येष ते तथः । व्वर्त्वये हेदभोद-ज्वीरविष्वरत्वा-

दिषि। रस्ट्नैहिमपरतिष्ठितं दीप्यते तसरं उगोरिरितिं संर्वः । दीध्यमानत्व विवृगाति-येनाति ।

किचान्यो मन्त्रहगाह यथोक्तं ञ्योतिः पश्यन्‌ । उद्रवं तपसो ऽब्रानरक्षणण- त्परि परस्तादाते शेषः । तमसो वाऽपनेत्‌ यज्ञ्यात्रिरचरमादित्यस्थं १२१ हयन्ता बयद्घुदगन्मेति व्यवहितेन सबन्धः। तज्ज्योतिः स्व; स्वपात्यीयपस्म- दुद्‌ ।स्यतब्र्‌ । आदुत्वप्य च तदक ज्यात; । यदु चरधरछृतरमृध्वतरं कऽपरं ज्यातिरपश््य पश्यन्त उदगन्म बयम्‌ । केश्रुदगन्मेर्याह । देवं धोत- नबन्तं देवत्रा देवेषु सर्धेषु स॒ रसानां रदभीनां प्राणानां च जगत इ्रणा- सू ५स्व्दगन्म गतबन्तो उयोतिरुच्तपं समज्योतिभ्य उन्दृष्टतममहो पराप्ता

[णण -~ ~~~

क~ =

१६. ङ,च. ड ण. "णादिवि'.। २क. "व्‌. सोम्येः। ३ क. भितिषः। ४८ क. "तिर्नेकः घ" । ५ क, “द्यन्ति त ६ क. ट. ` त्ययप्य है । ७ क, "हिभ्नि प्*। ८ कः तिषटकैप्य" । ग. ट, 'तिष्रं दौ" 1 ९ क. ग, कथमु" ।

१८८ भनन्द्गिरिकृतदीकासेवलितश्नंकर माप्यसपमेता- [रत तीयष्याये

वयापरपयः1 १ वश्ज्योतियेषश्ग्भ्यं स्तुत यच्जुस्यन १क।िनम्‌ ट्‌रभ्या- सो यञ्चकरपर्नौपरिसमाप्त्ययः ।॥ ५ ॥

हति श्छान्दरयोप्निषच्छंकरभाष्ये तृतीयाध्यायस्य सपठद; खण्डः ॥ १५॥

बन्ध्रान्तरमवतारयति- कषति । इतश्च बिधास्तुलयर्पति यावत्‌ । किमहेत्यपेक्तायं हितीयं मन्त्रमादसे-- उदरयमिति । तै व्याकरोति-तम्स इत्यादिना । वह्येष छयातिषः प्रमनि उयो तिर्नान्थद्स्तीत्यभः | देवत्वेन प्रत्यग(त्मत्वमाह ~ स्वरिति | तयेरेकत्वै स यश्चायमित्यादिषु श्रत्यन्तरसिद्धं दथयति-आदत्यस्थभिवि । तत्प दार्यं त्व॑बदार्यं चोक्त्वा तयेरिक्यमृक्तमिदानीमक)मूते जथतििशिने- यदु चर- मिति। एर्कत्व्षाफठं कथयति--पहयन्त इति । फलमेव पर्नं विबरृणाति- कैमित्यादिना । फटविषयं सवानु मवं दशयति- अहो इति । मस्त्राणां मन्त्रयो- केकवाकयत्वमुपरसंहरति- हदं तदति ॥ ७ ॥

क्व वि कन

इति भीमदानन्दगिरिविरभितायां डन्दोगपापनिश्च्छंकर माष्यर्टाकायां तर्त साध्यायस्य सदश! खण्डः । १५७ ॥

( भथ तृतीयाभ्यायस्याष्टदश्चः खण्डः ) ।

मनो ब्रहञत्यपासीतेत्यध्यात्ममभाषिदेबतमाकाशो ्रषप्युभयमादिष्टं भवत्यध्यात्मं चाधिदैवतं च ॥१॥

मनोमय ईश्वर उक्त भकाश्चात्मेति च ब्रह्मणो गुणेकदेश्चत्वेन । अपेदानीं मनआकाश्योः समस्तब्रह्मष्टिबिध नाभ आरम्भो पनो ब्रह्मेत्यादि । भनो मनुतेऽनेनेत्यन्तःकरणं ठदह्रह्म परमिव्युपासीतेति । एवदारभविष दशेनप- ध्यात्मम्‌ । अथाधिदैवतं देवताबिषयमिद्‌ वक्ष्यामः । अकाश ब्रह्मेत्यु पासीव । एवष्ुमयमध्यात्ममपिदेवतं चोभयं ब्रह्मदृष्टितिषयमाःएमुपदिहं मबति । आकाश्चमनसोः सु्ष्मत्वात्‌ । मनप्रोपरम्यत्वाच्च ब्रह्म योग्य मनो ब्रह्मः । आकाश सवेरवत्वात्सृष्पत्व। दु पाधिहीनतव।च्च , १ ॥ १ख. ख. म. "यदृदरभ्यामूगभ्यां । २.८. ष्ठ प्रकारितं य०। ३१. ३, ह, ण, "नाव । ४ ख.ल.ण. 'तीयम*। ५ क.ग, र. ख्वहइति। ६ ग, द. "कवी । ५४९. ग्‌. कथमि° । ८ न्न, उ, गत्वा । ९ ग, "लवाद्रपो° ।

भडदेशः बण्डः १८] छान्दोग्योपनिषत्‌ । १८९

नन यन्ञविन्ञानेन वक्ष्यम'णविन्गानस्य न संगातिरस्तीति कथं पोकपनमित्णश्च- कुच्ानन्तरखण्डस्य तयवहिते सबन्धम!ह्‌ -पनोपय शाति । इति चेश्वर उक्त इति पर्वण सबन्धः | तत्र ब्रह्मणो गणयोरकदेशत्वेन मन भाकाश्चश्चोक्त इत्याह--ब- ह्मण ईति । यथाक्तगुणकन्रहमरंष्टचा समयस्य तये।रव ैपृणन्रह्महष्टिकरथनायमुतं रप्मन्धमवतःरयति -- अथेति । एवमुमयमुपदिष्टं मवतीति संबन्धः| तदेवोभथं वभजते - अध्यात्ममिति । कथ मनोदष्डिविष्त्वेना्यात्मं मनो ब्ष्युपासनं विभिर्ध्यते तश्राऽऽह- मनसेति । तथाऽपि कथ ब्रह्मरष्ेराकाकश्षं विशयी मवत्र म हि तेनोपरम्थते ब्रह्मत्याशङ्चाऽऽह-आकाश्षश्चेति । नक्षदष्दे्थोभ्पमिति पूर्वेण सबन्धः ॥ १ ॥ | तदेतचतुष्पाद्रह्न वाक्पादः प्राणः पादथश्चुः पाद्‌; श्रोजं पाद्‌ इत्यध्यात्ममथाधिदेवतमभिः पादो बायु पाद आदित्यः षादो दिशः पाद इत्युप्यमेबाऽऽदिष्टं भवत्यध्यात्मं चेवायदेवतं च ॥ २॥ | वेदेतन्भन आर्षं चतुष्पाद्रह्म) चत्वारः पादा अस्येति । कथं चतुष्पाचचं मनसो ब्रह्मण इत्याह--वाक्पाणश्चघ्ुः भोत्रपित्येवे पादा इत्यध्यात्मम्‌ । अथाथिदेवदपाकाश्चस्य, ब्रह्मणोऽिवोयुरादिस्पो दिश इत्येते । एवधुमयमेव . अतुष्पाद्रह्माऽऽदिष्टं भवत्यध्यात्म चेवाधिद्बत्च॥२॥

भधष्यान्ममयिदैवतं च विहितस्योपासनस्याङ्गानुचिन्तनं दशेबति--तदेवदिति.। मनपश्चतुष्प। स प्रश्षपवेकं व्यत्पादयति --कथमिस्यादिना । आविदेविकष्याऽऽक- शस्य भतुष्पा चवं प्रकटयति --अयेत्यादिना । मनअ.कारायोरुक्तं चतुष्प।च्वं निग- भयति-- एवमिति ॥ २॥ वागेव बह्मणश्वतुथंः पादः साऽभिना ज्योतिषा भाति च तपति च भाति च तपति च कीत्यां यशसा जह्मवचंसेन ष एवं वेद ॥ ३॥ तश्र षागेव पनसो ब्रह्मणश्वतुयः पद इतरपारत्रयापेक्षया ।. षावा

१क. ख,ग. भ.ट. दृश्यत ।२क. "तरप्रः। ३. “यत्वं ते(ये)ना।४क्‌, कृ, ठ्‌, भ, “र क्तव ।

११९ आनम्द्रिरिङृतरीकासैवहितकफरमाप्यसमे्ा- [श्दुतीयध्ययि-

हवि परमेव गद्मदे वद्धभ्यदिषयं प्रति रिति, अवा पर्नषः पदेश्च वधर। हषा भाणो प्रौणः पादः । तेनापि गन्धविषयं प्रि च॑ कर्मेति ||र्तेया चक्ष 9 भोगे वाद इत्येषमष्वात्मं चतुष्पासं पमसो ब्रह्मणः । अपाभिदैवत- ग्ब दित्यदिश्च आकारस्य ब्रमण उदर इब गोः पदि विप्रा उपड भ्अभ्ते | ठेस तस्याऽ$हाष्स्पराम्न्यादयः पदा उच्यन्ते । एत्रमुभयमध्य्रस्म बद्डिरैष्त बतुष्पादादिषठं मप्रति। वज वागेव नसो ब्रह्मणतुथेः पादः । सोभदधिकाऽदिदिग्तेम उ्योहिषा भाति च दीप्यते तपति च संतापं चो करोति । अथवा तेकघताधम्नेयाश्चनेनेद्धा वार्माति च तपति च वरद्जायो. र्साहदती स्यादिस्ययेः। विद्रत्फटं भाति च तपति च कीत्या यद्चसा ब्रह्म- धृ्भसेन य एषं योक्त वेद्‌॥ ३॥

भाष्या स्वकिन्पदुन्प्पन्चरतरि -- तत्रेति । पदत्वं वाचो म्युस्पादयत्ि-व।चा हीति । यथ मक्वि गव्त्यं पदेनैव प्राभोव्वि देवदत्तोऽपि कचैवं पादेन वक्तभ्य विषयं प्रतिटमते | तेन तस्या युक्तं ॑पद्र्वमिन्बथेः | प्राणस्य बाच इव पद्त्व दृशेपति--वेनापीवि । जमिदैविकान्पादाचिवृणोति- अयेति | यया गोरुदरे वाकाः शक टक्षन्मे तथा ऽडकारास्योदर हवाग्वादृवो टश्च ददन्ते । तस्मास्तप्य के षकृ हव मवन्तीरय्थ; । द्विविषपाद्विवरणमुरपहरति-एवापितिं । संप्रत्याध्य।- त्मिकषाद्नानाभिदैषिकपादैराविष्ठेयतया संबन्पे!$नुनिन्तनीय इति दशेयिदुमुपक्रमते- हरेति । सोऽभिनेलयदेर ान्तर भाह -- अथेति । कौर्तियशाः प्रत्यलैस्वपरोश्च- स्कम्भं केतुः ॥ ६ ॥ कोथः एष ब्रहमणश्वतुथः क : स वायुना ज्योतिष त्रारि च तेपि च भाति च तपति च कीश्वां यशसा ब्रह्मवर्चसेन य एवं षेद ॥ ४ ॥

चक्षुरेव क्हाणशवतुर्धः पादः स आदित्येन उपे तिषा

भर्ति च तपाति च भाति चं तपाति च क यशसा ब्रह्मकवं सेन य. एवं वे ॥ ५॥

भ्र, च. उ, & ड. 'देनैकः।२ ख. म, ण. 'दिरं् । क, ठ. "दिवद्र्त । ३. ठ "शद. @ि । ४ इ. इ. ठ, *ति प्रतिति* । ५८. ठ. प्राणपाः ।६ ध. च, ढ. चद्कमिति। ५ ख ज... "पीतिः । ८ ढः *पिद्रौदरादित्यो दि । ९ ख. अ. ठ, “त्म चापि, १०ख.उ.च. न, हृ, न्वै व च । ११. च. स, "प॑ चोष्णं कृ १२६, वचमा। १३च्‌. ठ. ड, ठ, "द्नोत्सा। १४०, सेनेति य।

| 02 90 "ग्रीक

एृन्ननक्रीशः खण्ड; १९ ] शन्दोम्योषनिकय ।

भ्रातरमेव बह्मणश्वतुथः पादः स दिभिर्णोतिषा भाति च तपति च भ्नाति ष तषति च की्पा यशसा ब्रह्नवर्च॑ेन य एवं वेद य एषंवेद॥६॥ इति च्छ(न्दोग्योपनिषदि तुतीयाध्यायस्पाष्टादशः खण्डः ॥१८॥ वथा पराण एव ब्रह्मगथतुयः फद्‌ः । स वायुना गन्धव भाविः चः कवि च । तथा चक्षुरादित्येन सूपग्रहणाव श्रोतं दिग्भिः श्रब्दग्रहणाव ।- निप फर समानं स्त्र ब्रह्मसंपचिरद्ट फठं य एवं देद । द्विरुक्तिदे नसमा प्त्यथो ॥ ४॥५॥ ६॥ इति श्डान्दारमोपनिपषस्छकरभाष्ये ततीयाध्यासस्वाहयदर खण्ड ॥ हा

सैत्रल्युमयतः सेनध्यते ॥ ४॥ ९॥ १॥ इति श्रीमदानन्दगिरिविरजितायां, छन्दोग्योपतिवरछकरम।ष्व्रहीकावौ, तृताीयाष्यायस्याश्द्श्चः सण्डः ॥.१८ ॥

भ 4 ~, ह > अड

( अथ तुर्तयाभ्यायस्येकोनर्विंश्चः खण्डः )।

आदित्यो ब्रह्मणः पाद उक्त एति तस्मिन्सकलव्रहमष्ष्टयवेदनदपरारभ्यते-

आदित्पो बह्ेत्यादेशस्यस्तस्योपष्याख्यानमपदेदेद-

मग्र आसीत्‌ । तस्तदासीतत्समभवत्तदाण्डं निरषरतशः तस्सवत्सस्स्य मात्रामशयत तन्निरभिषत ते अण्डः

कप्‌ ठे स्जतं च सुवर्णं चाभवताम्‌ ॥ १॥ आदित्यः ब्रहमत्यादेश्च उपदेक्षस्तस्योपश्यष वानः किय शुके) असदन्यःक्रटनाजरूपमिदं जगर्दचेषमरे पागस्स्यायापुत्पतेरासीक स्वश््ेव । कथप्रसततः सञ्जः पतेर्य सत्क यंसवस्व रतिषेधात्‌ । नन्विह सदेव. रिषस्‌ दविफरपः स्यात्‌ । न, क्र पास्विष बस्ति विकरपानुपपत्ेः । कथं वद्र देवेति । नन्वयोषामाठगकृतनामरूपत्वाद सादे गसदिति। नन्वेब््दाऽबषा-

सिपि नी मी ीणीीरिरररररििििििििििििििििििििि

१. न, ठ, °न्वस्मिना भा ।२७. च. ह, "द््े।

१९९ आनन्द्गिरिृतेदीकासंबङितिश्वंकर माष्यसपेता- [६ तृतीयाध्याबे-

रणःथेः । सत्यमेषं, न तु सच्वाभादमवधारयति । रि तरं नापरूप्याङ्क-

तविषये सच्छब्द्परयोगो दृटः । तच्च नामरूपन्याकरणमादित्यायचं प्रायश्चो जगतः । तह भावे न्धं तम इर न भन्गयेत किचनेस्यतस्तत्स्तुततिपरे बाक्ये सदपीरं भागुत्पत्तेजेगदसदेबेत्यादिस्यं स्तौति ब्रह्मदष्ययैत्व।य । आदित्य- निभिन्तो हि टोकं सदिति ष्यवह्‌।रः। यथाऽसदेवेदं रान्नः इकं सषेगणसं- पञ्चे पूणेदभेणि राजन्यसतीति तद्त्‌ । न च सत्छमसरदं वेह जगतः धरति रिपादायेभेतमादित्य। ब्रह्मत्पदेश्चपरत्वात्‌। उपषहरिष्यत्यन्त आदित्यं ब्रह्मे. स्युपास्व दवि । छण्ड(न्तरक्य सग।तेमाह्‌-अदित्य ईति । तस्थत्यारित्यो गृद्यते । अनमिन्यक्त

नमहपत्वामिप्रापेगात्तच्छन्दो ग।9/ भ्याल्यातस्तत्रैवकारावष्टम्भेन शङ्कते-नन्वि- हशि । कथमसतः पज्जयितेत्यप्तत्क।र गत्वस्य षष्ठे निराकरिष्यमाणत्वात्त् सत्का- रणं भवदु प्रृते तु प्।वध।रगादृप्तच्छ>द्‌।दृ पतदेव कारणे विवक्ितमित्युदितानुदितहो- मवद्धिकरप ईत्यथः। [क्रेयायाः कतृतन्त्रत्वात्त।देच्छया तच्च प ङख्वद्रस्ठुनस्तु सिद्धस्य तदिच्डाननुरिषवित्वान्न विकलः समति । न हि स्थाणुरेष फर4जिद्पेक्षया पुरूषो भवतीत परहर।त-नं क्रि ¶।स्विबेति । विकरेप(समे बाक्यप्य गतित्िकभ्येति पच्छति-कथमिपि । अपच्छटःस्य व। गतिरवध।रगस्य वा च्छ्य) तत्राऽऽच प्रत्याह-ननिववि । द्वितीय शङ्ते-नन्व्रवश्चञर इते । तत्य का गतिरिति शेषः पूतकारीनुत्तसामि वायका च्छन्दुप्य वाक्पसेषे श्रत्रगाने।पक्रमे च($पि, सच्छ।मा- व्‌[वधुरण विवक्षित कित्वमिःवकेत्यमावावय।रगमादित्यस्तुत्यथभिति प्तमाधते-स्त्य भेव्रभि(ति। क्र पुनार्यतादित्यद्दुतिहयुञ्य तत्र(55ह्‌-व्रब्मह्ष्ट(ति | जगतो नाम- ह्यस्या रणम दित्यायत्तमिति तदुपपादपत्ि- अदिस्पति | तथ।5पि कथमादित्यलति सि्याशङ्कय दशन्तन द२वति-यथेवि । किचेपक्रमोपप्तह्‌।रक ₹प्येग।ऽऽदिस्वे ह्च है प्टबिधेपरमिद्‌ वाक्प्र न तस्य कारणात्ते तात्य करपयितु शक्यमनन्वयातिद्ध कैश्पका मावादिन्याहु-न चेति । तत्परत्वं कथमवगतमि याश्ङ्चोपपतडारस्यो पकरमनु पारेत्वादेत्याह्‌- उपक्ष(रेष्पत।प।

तत्सदाससदसेच्छम्दवास्वं प्रागुर्पसेः स्तिमितमनिस्पन्दपमदिव सत्का- धोभिष्रुखभीषदुपनातपदत्ति सद सीत्ततो छन्यपरिस्पन्दं तत्स मषद श्पतर- नामरूप्याकरणन।दकर मूतापरिव बीजम्‌ । ततोऽपि क्रमण स्थुरछामबस-

१.४. €. रजकु* ।२ क, च. म. उ. उ. 2. "तव चिद्‌" ।२अ्‌. वेदं जग ।४्क ख. ््भ तोऽपि 8 ॥

रेति: खप्टः १९] छान्दोग्योप्रनिषरव्‌ । १९३

्रद्भ्र आण्डं समवतेत संततम्‌ । अणण्डमिति देयं छान्दसम्‌ । तदण्दं ऋ वट््ररस्य फाषटस्य प्रसिद्धस्य माजां परपाणपमिन्नस्वरूपपेवाशयत्‌ स्थितं भूष । " चतः सवत्सरपरिम्राणात्कालादूष्वं निरमिद्त निर्भिन्नं बयसा- मिबःण्ड५ । तस्य निमिक्नस्याण्टस्य कपाटे टे रजत च सुबण चाभवतां संते ॥ १॥

कथं तस्यास्नच्छब्दवाच्यत्वं तद।!हइ-स्तिमितमित्ति । सत्व तहं कथमिति. तद्‌।हई- कारयति । बीजध्योच्टूनतावस्कारणस्य पिय॒क्षावस्थां दर्श॑यति-ईषदिति । छन्ध- परिस्पश्द्‌ प्रठपरिणाम पतद्भूतसृक्ष्माकारेणामवदित्य यैः । सृक्ष्मम्‌ने त्पत्यनन्तरं सथृटमू तोत्पत्तिमाह-ततोऽपी।ति | मतदक्ष्षाकरभ्रप्ठरनन्तर्‌ पश्चीकरणपराक्रेयय।ऽन्योम्यावय- ऋलुग्रकरन रयु टमूतावरथमाप्तीदित्यथं; | स्थुहेम्यश्च मूतेम्योऽण्डनिद्धातत प्रतिनानीते-

कद्धच . हति । सप्प्हितस्यो सूतेस्य इत्यथः ॥ १ ॥

तयद्रजतर सेयं पृथिदी यत्मुषणे९ सा योय॑जनरायु म पव॑ -यदुल्य^ न्नमपो नीहारो या धमनयस्ता नयो यद्ासोयमृद्क ९ स समदः ॥ २॥ हत्तय) कपाक योयद्रजतं कपारमासीत्सेयं पृथिवी पृथिग्युपरक्षितपधे(ऽ- ण्डकपार मत्ययः । यरसुण कपटं सा द्यद्यलो सेपलक्षितमध्य कपालमि-

व्यथे; । यज्जरायु गभपारवेष्टनं स्थपण्डस्य द्िशकरटमिावकाठ अस्ते पृषता वबुः । यदुरषे गभपारमेषटनं दत्सह मथः समेघं नीहार ऽवरेयाया बभूषेस्ययः | या गभस्य जातस्य देह घमनयः शिरस्त नयो बभूवुः| यस्य वस्तो भवं बास्तेयधरुदक स सषुद्रः॥२॥

अवश्यायश्च्देन हिममुर्यते ॥ २॥ भथ .य्तदजायते स्ेऽसवादित्यस्तं जायमानं घषांषा -उदठ्लवोऽनशतिष्ठन्त्सषांणि च भृतानि सर्वं च कमा- स्तस्वासस्येद्यं प्रति -भत्यायनं प्रति घोषा उलृलवोऽ- नततिष्ठन्ति सर्वाणि च भृतानि सर्वं चकामाः॥ ३॥

१क्‌,.ज. "मेवे" ।२क.ग.ष्‌. इ. ज. क्ष.ट ट. र्वेचेवद्यः। |

| (षं

च.ष्यारप, लण्डः १.1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । १९५

दिरभ्यापस्तोऽध्यायपरिसपाप्त्यथ आदरायेश्व।॥ ४ ॥ इति. ष्डान्दोग्योपनिषच्छी कर भाष्ये तुतीयाध्यायस्येकोनर्विशः खण्ड;॥ १९॥

¢ „९ 9 क _ _ + [त [ष ` ै । ..इवि -भीमद्रोविन्दभगवःपूञ्यपाद्शिष्पस्य प्रमहंसेपरित्र(नकाचायस्प . -श्रीमच्छंङरमगवतः कनां छन्दोग्योपनिपद्विवरणे तनीयोऽध्यायः सपाप्रः ॥ २३

[1

भरष्टफटमाहत्य कत्वा ईफटम।चरे-- करं चेति । तद्विदो दष्टफलपिति समन्वः | क्रियाबिशेषणपिदि । एवंविदं स।ववो घरषा आगच्छेय॒रिति यत्ततक्षप्रमप्रतिबम्पे- नेतेत्यथः । आदित्य ब्रह्महषटिर(दरन्य विपयंः | 9 ।

हति श्रीमदानन्दगिरिविरचितायां छान्दरथापनिषच्छांकरमाष्य्टीका्या तृती याध्यायस्थैको नविशः खण्डः ॥ १९ ॥

इति श्रीमत्परमहप्तपलि।जकाचाथश्री शद्धा नन्दप्ञ्यषादाश्चिभ्यभगव- दानन्दज्ञानङतायां छन्दोग्यमाष्यटीकायां त॒तीयाऽ. ध्यायः समाः ॥ ३॥

( अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः खण्डः )।

षायुप्राणयोब्रह्मणः पाददृष्टयध्यासः पुरस्वाद्राणितः। अभेदानीं तयो; साक्षाह्ूह्मत्वेनो पास्यतेवायोत्तरमारभ्यते | सखाववोधाथऽऽख्यायिक। विधा- दनेग्रहणविधिपदश्चेनाथा च भद्धान्रदानाबुद्धतत्वार्दीनां च वियापापिष्षाध- मत्वं प्रद्य॑त आख्यायिकया-

ॐ । जनश्रुतिहं पौत्रायणः श्रद्धादेयां बहुदायी बहुपाक्य अस सह सवंत आवस न्मापर्याचक्रे स्वेत एव मेऽत्स्पन्तीति ॥ १ ॥

3

जानश्चतिजनश्रतस्पापत्यप्‌ । दं रेति्याथः | पुत्रस्य पोत्रः पौश्राचणः एव भरद्धदेयः भद्धापुरःसरम्रव ब्राह्मणादिभ्यो देयमस्मेति श्रद्धदेय

[1 नीषि गोष मणक णननकय्यााकडिका

१९. ख. म. ट. ्महुव्याः । २ख.ग, श. ट. ग. इष्टफ । २१न्व, ठ. इ. भ. ह

ह्यति ˆ ` ">

१९६ आनन्द्गिरिकृतदीकासंवद्धित शांकर भाष्यसमेता ~ [ ४ यदु्ास्यधै-

बहुद(यी पभृतं दातं शीलपस्यात बहूदुर्य । षहुपाक्यो बहु. पक्तब्यपह न्येहनि गहै थस्यासी बहुपाक्य । भोजनार्थिभ्यो बहप गीर पर्यव इत्ययः । एव॑गुणपस्मःऽपो जनश्रतिः पोत्रायणो विशिष्टे वेश्च कके च करिपरथिदास बव । स ह सवेतः सवास दिष्चु प्रपिषु नगरेषु. वाऽव थानेत्य वसन्ति येष्वित्पावसथास्तान्मापयविकरे कःरितवानि य॑यैः। परैव एव पे पमान्नं तेष्व वसयेषु बसन्ताऽर्स्यन्ति भाष्पन्त इृस्येवमभिप्रायः॥१॥ भादित्य्य सूत्र वच्छेद्भदत्वात्तदुपाप्तनानन्तरं सूत्रे पाप्तनमुन्यस्यते ।. ननष्या- त्ममधिदेवतं च वायुप्र भयोः सूत्रात्ममूतथोरूपासनं पृवाध्यायेऽपि. म्यूगरातं तथा. च के(ऽत्र विशेषो येन तदुपासनं पुनरारम्यतेऽत आह-बाञुशणयासितिं । साक्षारपादुकस्पनं विनेति यावत्‌ । ब्रह्मत्वेन ब्रह्मकयेष्पेणेत्यथः । श्रिद्ये ति । धमौरा यत्न न स्यातां हुश्रूषा वाऽव तिषा | तत्र विद्य न वक्तव्या श्म बीजंमिवोषेे ॥ इति स्मृतिमनु संधाय पृष्कड्धनमादाय रको राज्ञे विद्यां प्रादाजानश्रतिश्च शाह्लायं ज्ञत्वा पष्कडषन दत्वैव श्रद्धादिनिपन्नस्तता विद्यामादद्‌। | तथाडन्याऽपि विद्यावा दाता प्रहता वा स्यादिति तद्‌ानम्रहणयेर्विधिप्रद्शेनाथी च।$ऽ्यापिंके यथे; । ननु षट्‌ रातानि गवामिघ्यादिद्रनाद्धन॑दानमेव विध।ग्रह्‌) साधनमिह प्रतीतेन इ श्रद्धा द्‌त्याशङ्चाऽऽह--थद्धति । आदिपदेन तात्पयप्रणिप।ताद्यो गृह्यन्ते । भूषा. पिकया तद्‌ ह पुनरेवेत्यादिरक्षणयेति यावत्‌ | जनश्चतस्य पूत्रो यतस्य पौत्रः पोत्रा यणः सत च प्रतो जानश्चररेत्याह-- पू ब्रस्यति। श्रद्धया दृकस्यशपत्वशङ्का, कर यति--बहुदायीति । बहुणकष्य फटमाह -- मोजनाति । उक्तस्य राद कमान त्वामावाद्पत्तरमारङ्कचक्तमेवमिति । स्वततरमाव प्रपेम्य एवार्धिभ्योडम वन्न द्कौती" त्याशङ्य।ऽऽह-स हेति ॥ ! ॥ क ० क

अथ ह हमा निशायामतिपेतुस्तदधेब ५ हभ्सा इ५-

समश्युवाद्‌ हो होऽयि भष्ठाक्च भष्ठाक्ष जानंश;

पोजायणस्य सम॑ दिवा ञ्धातिरोततं तन्मा प्रसाद

्षास्तचा मा प्रपाक्षारिति ॥ २॥

तत्रैवं सति राजनि तस्पिन्मकाठे हम्यतङ्स्यञय ह हंसा निया्णं

रात्रावतिपेतु; । ऋषयो देवना बा रज्ञोऽख्नदानगुभेम्तोषिता;ः सन्तौ

१ ख. छ. ल.ण. णयो । २ ज. "धष । २३१. ट्‌ "नमे । ४ कृ, सक, पुर. "लल्वमाः । ५ कृ. "त्र।*। ६ ग. र. रमीपत्राः।

पथमः खण्डः ! 1 छान्दारयापनिषव्‌ | १९७

हेसरूभ भत्ता राह्म इचनगाचरेजतपेतुः पातव्न्तः | वश्व सपन्कङ तद पठतां इसानापेकः पृष्ठतः पतन्नग्रत; पतन्तं हंसपभ्यवादाभ्युक्तवबान्शे हशः सीतिभो भो इति संबोध्य भट्ट्ष मट्ध्षिर्यादरं दश्चेयन्यथा परय पदयाऽ5, परमिवि तदत्‌ । भल्लाक्षेति मन्ददष्टेतं सृ चयन्नाह । अथवा सम्यग््रह्मद्े नारभिमानैरवास्तस्या सदु पठन्पस्तेन पीडचमानोऽमर्षिनया वत्मृषयति मटै । जानश्तेः पोत्रायणस्य सपं तुखयं दिवा दुरोकन ज्योतिः प्र- भाघ्वरपक्षदानादिजनितपभावजमाततं व्याप्तं चलोकस्पीत्ययेः । दिवा घा सपरं उ्योतिरित्येतत्‌ । तन्मा भसाङ्क्षौः सञ्जनं सक्तिं तेन उमोतिषा संषन्धः मा एषी रित्य्थः । तत्सञ्जनेन तञ्ज्योतिस्त्वा त्वां मा परषल्षीर्पा द्श्छ्विश्ययेः । पुरेषभ्यत्ययेन मा प्रभाक्षीदिति ॥ २॥

िशिष्टा्नदानफलं दर्श यितुमारमते-तन्रोति । वाकार्यं दशे पति- ऋषस. इक्ि.। समोषनाम्याप्तस्य विषयमाह-- अ।दरं दशेयन्निति । तदेव दष्टन्तेन स्पष्टयति - यथेवि । मछाक्षशब्दथेम।ह-म् छेत । मलक्षश्चण्टो मद्रा्षविषयः सचिरुद्धजक्ष- णया मन्द्डषटितवतरूचकः । मह्ठाश्षशब्दस्य परिषयान्तरमाह~-अथवेति । तस्प॒पृष्ठग- मिनो हंसस्य मह। स्मा नातिक्रमण? मिजानतेति सम्य ःशेनाजमानशाङत्वात्तेनाप्र- गाभा हसो जानश्रतिमतिचिक्रपमिषुरमपितया पाडचमानः सत्न त्वं षम जानापि ज्ीनाभिभानं तु कह त्युपाटन्धगतत्र मह्छकषत्युपाटम्मप्वषूपं सुचयतीत्यर्थः । पृ. गाप्री हतौ निन्दापृरकमग्रगामिन(ण) हमं ॑सत्राध्य पिमूचिषानियपेन्तायामाह-- जानष्चुतारेति । मा प्राक्षरिति पठे कथमा प्रव क्षादित्युच्पते तनऽ“ ठ्त्यथेनेति | मध्थमपुरष परथमपुरूषं कृत्वा न्याख्यानाभत्मरयै; ॥ १ ॥

तम्‌ ह परः प्रत्युवाच कम्प्र एनमेतत्दन्य पयु- ग्वानमिव रेकमात्थति यो नं कथ सयुग्वा रक दति ॥ ३॥

कमरेबभुक्तवन्तं पर्‌ इनर ऽग्र१५। पत्युवच.रे।

५ राजा वसश कप एनं सननकेन ःद.त्म्मन युक्तं सन्तमिति इत्सयत्येनम

व धाममद्र

= २ १ 4

वि श ए ष

१य.ग.च उ. ट.ठ.ण. रे निपे" ।२द्‌.च.उ.ण. "मर्तो व्यो, २ क, षुः तुवा । ४ ग, ठ. °रेऽतिभि।

१९८ भानन्द्गिरिषवटी कासं वित करमाष्यसमेता- [ $वतुषाध्यापे-

चनमात्थ रे मिव, सयुग्वानं सह ~ युग्वना ग्या वतेत इति सयुग्वा रई; । तमरबाऽऽरयनम्‌ । अननुरूपमास्मन्नयुक्तमीदश वक्तु रक वेत्य भिपरासः । इतरथाऽ | यान्‌ कथ त्वयोच्यते सयग्बा रक इव्युक्तवन्तं महान्त अह शृणु यया सरकः ॥ २॥ |

सन्तमेन प्राभिमात्र राजानम गिकृतंय सबहु मानमेतद्धवनमात्येति कुत्यतीति समन्षः । तत्र वेधम्यंदष्टान्तमाह-- रक मिबे।8 । यग वहतीति युग्यो बरछीवर्दऽश्ो . वाऽरयामस्ताति युगा शकटा तया मह वतेत इति सयभरा रकः | = वकारो मत्व-.. भीयंः। त्वं रेक्तं ज्ञानमाहात्म्ययुक्तमधिङृत्य यथा प्रशंसावचनं तथा कर्मिंणमेव॑-राना-

ननभ्रिङत्य॒ कथमेवमात्थेत्ययेः । उक्तं ॒वाक्यायं॑स्कख्यति - अननुरूपपिति । भस्मिन्वरके रजनि धममा्ननिष्ठे नेदमन्‌द्प॑वचनं रेके पुनर्विज्ञानवति यथोक्तं वचो युक्तमेवेति , इतर. पृष्ठगामी हषः । यः सया रेकम्त्वगेच्यते प्त कथं नु स्यदित्यन्वयः ॥ ६ ॥

यथा छृतायषिनितायाधरेयाः संयन्त्येवभन ९ सर्व तद्‌।भरस्तमत्ि बच्कष प्रजाः सध कृवारत यस्त हद यत्स वेद स मयेतदुरू इति ॥ ४॥

यथा रोके कृतायः कृतो नापायो द्यूतसमये भरसिद्धशतुरङ्ः स यद्‌ जयति धूते प्ररृत्तानां तस विनिहाय तदयमितरे त्रिद्रयेकाड्ग अधरया- छेताद्रापरकलिनामानः संयन्ति संगच्छन्पऽन्तभवन्ति । चतुरङ्ख कृताय त्िद्रयेकाड्मनां विद्यमानत्वाचतदन्तमेवन्तीत्ययेः । यथाञ्यं दृषटन्त एव. मनं रके डताय्स्थानोय जताधायस्यानीयं सवं तद्भिसमेत्यन्तभंवति २ । + तद्यत्कच काके सवा! प्रजाः साधु शोभनं पमजातं कुरेन्ति तत्स रस्य धर्मेऽन्तमवति । तस्यच फटे सवेप्रागिधमफरमन्वभव- तीत्ययेः । तथाऽन्योऽपि कश्चिस्त्दरेयं बेद । ष तच्दरेथं स रको बेद।

> यद्यपि स्वपुस्तके युग्यथेति परठो ते तथाऽपि वकारो मत्वर्यीय इति टीकानुसारेण सयुग्वानाेपि मृलानु्षरेण च प्रामादिक एवेति तिभाति ' अत्र वनो र चेति सत्रेण दात्रयोरभा-

वस्तु च्छान्दषः । अयस्मयादीनि च्छन्दसीति भसंज्ञायां यस्येति चेत्यछ्ठोपे यलोपः । = वक्रारपदेन बकारषषरितो वनि्लक्ष्यते ।

_ _१च.ण. ष्यः । तमभित २क.ख.ग.छ.न.टख.ण, यग्या । अयं पाठः प्रामादिकः ।.. ३७. ण. सकरठपयति । ४ कृ. ग. ध. हा. ठ. .समेति ५ क. "तादिष्था। ख, ग. ण, "ताह परतदिस्या । ष. "ताद्ययस्था 1 ६ क. घ, च, ठ. "समेत्य

षै , [| [1 ७

पथमः सण्डः { ] छान्दोग्योपनिषद्‌ । १९९

तदथ मनोऽपि ये। बेद्‌ तपपि ्रवप्राणिधमेजातं वत्फलं च रफमिवामिम. हीत्यञ्रुबतंते । स एवंभूत्री पया विद्रा तदुक्त एवमुक्तो रेवत्स एव कृता- यस्थानीयो भवदीत्यमिपषायः ॥ ४॥

स रेको येन प्रकरेण स्यात्तं प्रकारं शुणिति प्रतिज्ञाय प्रकारपरदिदर्शयिषया दृष्टान्तमाह-ययेति । दूतरय समय; सकेतस्तदनुष्ठानकाटो येन दयूतविद्य।यामेनति सोऽक्षस्तस्य कश्चिद्धगोऽयशब्दव।च्यगतेत्र यश्चदुरङ्को म.गश्चत्वारोऽङ।शिह'न्य- समिननिति व्युत्पत्तिः कृतना मग्यवहतेन यद्‌] दयूते प्रवृत्तानां मध्ये स्त कोऽपि जयति

द तस्ते कृतनामवते विजितायाषरेवाः स्वन्तौति संबन्धः । तद्य व्याचष्ट-तद्‌- यमिति । अधरेयान्ग्यकरोति-अध्ररेया हवि । तानेव विशिनशि-ेतोति । भक्षस्य यसिमिन्मागे प्रयोऽङ्काः स त्रेता नामायो मवति । यत्रतु द्वावङ्को प द।१ नामकः । भनेकोऽङ्कः स कटिरसंज्ञ इति विमागः । तादय्युनेतरङ्काना( णा ) मनतभ।वमुक्तं व्यक्ती करो?-- चतुरकः ईति । तद्न्तसेवन्ति तस्मिन्कृते तेता द्यस्तेऽन्तमेवन्तीति यावत्‌ । महातर प्रयामवान्तरतख्य(न्तभावः प्रपतिद्ध एवेत्यथेः ! इष्टार्तमनृद्य द।छटौनितिकम।इ-- ययेति । रेकमभिन्याप्य समै. कमेतीस्वस्या् प्क्षिपति-अन्तभवतीति । रके सवेस्णान्तमोवं प्रश्षपवे$ प्रकटयति किं दि. त्थ!दनां | तद्धमस्य महच्वादन्यर्षा च चमजत्यारात्वात्त्यतर।द्मन्न्तभ।वः समदतातथ५ः । ।फच सवेष प्राणना षमफ़्टम्ट।यष्त्वान्पहुत्तर "कत्य धमेफटे$- न्तमेवतीत्याह-- तस्य चेति । म केवरं रेकप्येतन्माहात्स्यं॑किंत्वन्यस्यापि ज्ञानव. त।ऽस्त।ते जानश्चुतरनुप्रह्‌।यमाह्‌-तयात ॥ ४ ॥

तदु ह जानश्रुतिः पौत्रायण उपशृश्रावस ह संनि- हान एव क्षत्तारमुवाचङ्गैरे ह सयुग्वानमिव रेक- ` मात्येति योनु कथम सयुणा रकं इति ॥ ५॥ . यथा कृतायविजितायाधरेयाः संयन्त्येवमेन% सरव तदिसभ।ते यक्किच प्रजाः साध कुर्वन्ति यस्तद्वेद यत्त वेद स भपतदुक्तं इति ॥ ६॥ ६

५ स. ह. भ. ग्न्योयौ।२ण. सवंप्रा । ३ क. ग. ष. च. ठ. श्समेती-।४कृ.ग. ठ. तो रेक्छोऽपि म*।५ म्‌, "हतस्य यथ*। ६ क, 'त्पतेस्तस्मे ष * । ख, छ. ण. 'छतेस्तष्मै ° । ला. "ठ्पततस्तस्थ छ" । ग. ट, त्पत्तेः स कृ° । ७ हा, यत्रैकाङ्कः 1. ८ क, ख, &. ण. समे, पी* । ९ क. घ, पष. ठ, "समेति ।

9० आनन्द्गिरिदृतदीकासवटितशचांकरमाष्यसमेता- [४ चङ्परे

रदु ह तदेतद्‌)हरां हंसवाक्यमात्मनः इत्सारूपमम्यस्य विदुषो शष्यदेः -शङ्गसर्पयुपटुश्नाव श्रतवान्हम्यतलस्था राजा जानश्चतिः पत्रायणः | श्च हसवा क्य रमरणेव पःनःपुन्यन राज्रिशचेषप्रतिबाहयःमास । तष; स बद्धिभ्री रा स्तुस्युक्तामप। ग्भः मतिवेध्यमान उव्राच क्षत्तारं संजिहान एव श्रप्रनं निद्रां वा परिस्यननेव हैऽङ्कः बत्सारे ह सयुगरानमिव रेक्मत्य दिप्मम्‌ | स एव स्त्या नाहमिस्वामिपायः। अथा सयुग्वानं रकमातय ग्वा पम तदेटक्ताः तदेवशब्द्‌ऽवधारणार्योऽनयथको वा बातच्यः। सव कत्ता परत्युवाच रेकनयनकामा रज्ञाञभिप्रायज्नञा योनु फथं सपमा रं प्रवे, -राज्ञेव वाक्त अ।नतु त।चह्न ज्ञ तुमिच्छन्यानु कथं सयुग्वा रेक इस्य- षोचतु। स च भट्धक्षवचनमवाबाचत्‌ ॥५॥ 8 ॥

प्रातुषन्नह्‌स्वचनसे12त इतर रना रात्रिद्यकमात्वाद्य श्चयन जहुदात्मनः पमा. पष्य स्पुतिकन।रं॒क्षत्तारमङ्ग।रे हेतय।दिवाक्थम॒क्तवान्‌ । तस्यामिप्रायमाह-स एषेति । कैथा मवत्‌ढद्‌। ।&९।4 धल्व तत्रा ऽऽह -- तद्‌ ति | अवधारगस्यापि नाष. योगे ऽति पत्तन[5ऽह्‌- अनका व्‌ात | प्रश्वाक्य व्यान्रष्ट--राह्खाते। यां नु कथमित्याद्‌ पृरवद्वयारूभयम्‌ ॥ ९ ॥ ६ ।।

स॒ ₹ लच्ाशन्दव्य नादददममात प्रस्पयाय त शोत्राच यत्रारे बाह्मणस्यान्वेषणा तदेनमर्छति ॥७॥ लस्य सपरन्स इ सत्ता नगरं प्राम भ्रा गत्वाऽन्विष्य रहं नादं न-ष्य- ्रासिषमिति प्रत्येयाय प्रत्यागचषान्‌ । त होष।च क्षक्षारमरे ` यत्र ऋहछक्य ब्रह्मविद्‌ एुकान्तेऽःण्ये नदीपुिनादो विक्त देरेऽन्बेषण।ऽनुमागंणं भवाति

हस्रैनं ‡कभच्छे नरच्छ गच्छ तअ मार्गण क; ॥ ७ ॥ तस्येति कर्मागि ष्ट ॥ ७ ॥

सोऽधस्ताच्छकटस्य पामन कषमाणमुपोपविवेश तर हाष्युवाद त्वं न्‌ भगवः सयुग्वा रेकं इत्यह यरा इति ह प्रतिजज्ञे स ह क्षत्ताषिदमिति प्रत्याय ॥ ८ ॥

हविं च्छान्दोण्योपनिषदि वतुथाध्यायस्य प्रथमः खण्डः ॥ १॥

[_ _ , गषििियषपिीिं [पीय णीीीणणणीीणि

¶.क््‌. च । २ ख. य, 'रण्यनः । ३ख.ध.च,म.ण. "निक्तदे :४कृ.सख.च, म्‌, षे ग ५ ख, म्‌, कषमा ।

।॥

अम्दोस्वापनिष्त्‌ ) ६०१

र, {स्युः सकाऽन्विन्व तं विजने देशेऽषर्तास्छकटस्य गन्त्याभ कस्मान शसु केषां कण्डुयमानं दृह्ाऽयं नूनं सयुग्वा रक ह्युप समीप उपावे- वेश्च विनरेनोपविषटवान्‌ । तं च रेकं हाभ्युवादोक्तवान्‌ । त्वमसि हे भगवां भगवन्सयुग्बा रेकं इति । एवं पृषटोऽहमस्मि यरा अर इति हानादर एव भतिजङ्गेऽभ्युपगतवान्‌ । सवे वि्नायादिदं बिद्नातबानस्मीतति परत्थेयाय भ्रत्यागत इत्यथः ॥ ८ ॥ इति शछन्दोग्योपनिषष्छांकरभागष्ये चतुथध्काथस्व प्रथमः खण्डः ॥ १॥

दिीवः शण्डः २]

भया हि गाहस्थ्यं विरकष्यैते तद््यं च धनमथ्यते ने चाये दाद््येन किचिदुष- कदुमित्याशयेनानाद्रं विज्ञातवानमि यदुक्तङक्षणं रैकं तस्य च गाहर्थ्वामिपरायं वनित्वं चेति रषः ॥ ८ ॥

इति भीमदानन्दगिरिविरकितायां छन्द्‌ग्योपनिषच्छांकर म।ष्यटीकायां चदुधांध्यायस्य प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥

( अय चतुषोण्यायस्य द्वितीयः खण्डः ) ।

तदु ह जानश्रुतिः पोत्रायणः षट्‌ शतानि गवां निष्क. मश्वतरीरथं तदादाय प्रतिचक्रमे तश्हाश्युवाद॥ १ ॥ तथच शप हस्थ्यं भस्यमिपायं बुदष्वा धनार्ितंचो ह) एव नमश्च तिः पज्रायणः षट्‌ श्षतादि सवां निष्क कण्ठहारमन्वतरीरयमश्वतसम्यां युः र्थ तदादाय धनं गृहीस्वा मतिचक्रमे रेकं मति गतवान्‌ । तंच मरवाऽग्युबाद्‌ दा्युरूवान्‌ ।॥ १ ॥ सस्क्वने श्रते सपीति पष्ठम्ययः । षनाधितां च बुष्वेति पूर्वेण सबन्धः । उहश- ब्दस्व पूर्थवदुक्राप्यवकःरोऽवेः ॥ १ ॥ रेकेभानि षद्‌ शतानि गवामयं निष्कोऽयमश्वतरी- रथी नं म एतां प्रगवो देवता शापि यां देवता शृपास्स इति ॥ २॥

जिका मामन वकिकनक-0ि

१७.ग. घ... द. ठ... "नैक । भ. 'नसज्जकण। २ क. खं. ण. कष॑मार। ४. ठ, व्यै स मृ* । ठक, गर्व. क. च. नं.उ. ड. ठ. ग. दति सनौथ उपोपतिः । ५ खे. गं ड, भ. द. कण्य्यहा* ष. द ह. क्ण्य्यैह्‌ा"!६ण. १, छतं

9६

२०९ आनन्दगिरिषृवटौकासैषकितश्रांकरमाष्यसपेता- [४ बतुथोष्याये-

र. हे रक गदां षट्‌ रोनानीपानि तुभ्यं पयाऽऽनीतोन्ययं निष्कोऽश्वनरीरव- द्ायमेतद्धनमादस्म्व भगगञनुश्चाषि चम पापरतं यां च दवतां त्वमुपास्सं तदेवतोपदेशेन माभनुश्चषीत्थ्यः॥ २॥

॥ २ ॥ तमु ह प्रः प्रत्युवाचाह हारेत्वा शुद्र तपैष सह गोभिरस्तिति तड ह पुनरेव जानश्रुतिः पीता.

यणः सहन गवां निष्कमश्व.परीरथं इहितरं तद्‌।- दाय प्रतिचक्रमे ॥ ३ ॥

तैमेवमुक्तबन्तं राजानं परत्युवाच पर रेकः । अदेस्यय निपातो बिनिग्रश- थौवोऽन्यत्रह त्वनयेक। । एवश्चन्दस्य पृथक्पणोगात्‌ । हरेत्वा हरिण पुक्तेत्वा

गन्त्री सेय हारेत्वा गमिः सह तर्वःस्तु तवव तिष्ठतु न पमाप्योप्ेन कृभाय- मनेन प्रयोजनमित्यभिमायी हे चयुदरेति । ननु र'जाऽसौ क्षत्तनबन्वात्स द क्षता रमुवाचेत्युक्तम्‌ । विद्य ग्रहणाय च ब्राह्मणसमोपःपगमाच्छद्रस चनरिकारा त्कयमिदभनचुरूपं रे्ेणःच्यते हे शद्रेति । ठा ऽऽहुराच। याः - हंसव वनभ- बणाद्छगेनमाविषश्च । तेनासौ घयुचा श्रुत्वा रेकस्य महिमानं वा द्रवतीति छ्टषिरार्पनः परोक्षन्न गां दशेयशश्रदरस्याहेति । शूद्रबद्मा घनेनेवेनं विधा ग्रहणा- योपजगाम च च शुश्रृषषा । नतु जाब शुट्‌ इति । अपर पूनराहुररप घनमाहूतपिति रेषवेनमुक्तवाञ्टदरेति । टिङ्गः च बह्वः हरण उपादानं घन. स्येति । चदु दर्षमतं हत्वा पुनरेव जानश्चषिः पात्रायणो गवां सदक्षपधिक नायां चरदैरभिमतां दहि )रमात्भनस्तदादाय मातेचक्रमे क्रान्तवान्‌ ॥ २॥

अत्रापि विनिप्रहुःयेच्वततमवे किमितयानयेकंयित्याश ङ्क्य तेवेवेत्यवकरारादेव विनि- प्रसि रित्याह-- पवश्चम्दस्यति। गारैस्थ्याविनस्तव कमानुष्ठानाभमिद षन प81/दति चेननेत्याह-- न मभति । शूद्रशब्देन जःनश्तः सन.धनमनुचितातिति चोद्यति-ननििति। तप्छाशुद्रन्ये हेत्वन्तरमाह विधाप्रहणायेति। तस्य.श्रतिद्रारा विधापिकारो नास्तात्यपद्र विकरणे निषारितमित्याशयनाऽऽह--शुद्रस्य चेति ।

~. १,

१अ७.ग.च. टर. ढ.ड.ण.ष्यचनि*,२ख. ठ), ण, ्वैवाव। २य.ग,घ्‌. ड. घ, भ. २, उ. इ, ड. ण, 'वधुःभ्वं*। ४ ग, ष. ङ, उ, ठ, छ. ठ.ण, न्युः । ५ द, प्बातल्ला। ६क, ख, इ, भ. ठ. "तमिति ।

दवितीयः क्षण्डः २ ] छान्दोग्योपनिषद्‌ । | ६,

जानश् >: सति श्ताज्ञयत्वे दुदसने घनमयोग्यमित्युपतहरपि-- कथमिति । म जा शरदो जानश्रा: रितु क्षन्रयोऽग्मि-गोणः शुपरशम्द्‌ इत कौयमतोपन्वासन १ हरति- तति ' तेन श्ुगाविष्न्वेनसी जानश्रतिः शु३। हेतुना रकमाद्रवती) शदः श्रत्वा वा हसवाक्य रकमाद्रवतीति नेमित्तिकं तत्र शरुद्रपदमित्यथेः | तथाऽ किमिति शुद्रपद्न रानानष्धिः सनोधयतीत्याशङ्कचाऽऽह- ऋषिरिति । उक! कारद्वयममाघ्ता व तशब्द्‌ः । प्रकार्‌(न्वरेण जानश्रुतेः शरत्वं गौणे व्युल्याद्यति- शूद्रषदरेति । न च श्ुश्रुषया तेन शुद्र इति शेषः । म॒ख्वं शूरत्वं कषत्तपिबन्षेन भ्य नतेयति--न न्विति । क्षत्रिये नानश्चुतौ शूद्रशब्दपवृ्तौ निमित्तान्तरम।ह-भप पुनरिति । तत्र गमकं दक्यते-जिङ्कं चेतिः । यदषेमैतमपिकषनार्थित्वर्मि यावत्‌ | भाष षट्‌शतेम्यः सकाशाद्ति शेषः ॥ ३ ॥

त‰ हाभ्युवाद रेके३९ सहस्रं गवामयं निष्कोऽयम- शत्रीरथ इयं जायाऽयं मामो यस्मिननास्सेऽन्वैव मा भगवः शाधीति ॥ ४॥

तस्याह मृखमुपे दु? हवनुपा चाऽऽजहारेमाः दानेनैव खे +1ऽऽलाप्पष्यथा इति ते इत रेकर्णां नाम महावृभषु यत्रास्मा उक्र तस्मे होवाच ॥ ५॥

इति च्छान्द्‌ ^ पदि च. धाध्यापस्य द्तीयः खण्डः ॥२

0) ) षि षे

रेकदं गरं मस्म: निप्कःऽयमन्वररीरथ ईयं जय्य मम्‌ दुहिताऽऽनी ताऽयं च ्रार यस्पन्नास्मे ल्पिमेस वच न्वदर्थभ्या कारिपतः। तदेत त्सवेमादायानुगध्यबमामां हे भगव इत्यृक्छस्तस्णा जायायैमानीताय रान्नो दु दहै, खं दारं विद्याया दान तंयेधुणेदवद्धञ्जानित्ययेः । ब्रह्मनररी धनदाय) पायी श्रोत्रियः पिगः| विश्याबा विधा पराह ताने सौयनि <ण्मम॥

१क.न दु ।२ क. ग. ट. क्त्रसं ।३क. घसत: ग्ष.च.ठ्.ड. ग, मुरी मुज 1 ५ख.घ. म, ण, प्रेता ।

६०४ आनन्द णिरिवदी ासंवङ्ितर्कर भाष्य समेता- (* अदु्न्कवे"

9

इति विवाय वचनं विह'यते हि । एवं नानन्तुपोदूहश्च राको कवम्‌ १ जजहाराऽऽहूतवान्यवान्पदिमा मा यचथान्वद्धनं तस्पाध्विति ककय । धदरेति पूर्वोक्तानुकृतिमात्रं न तु कारणान्तरापेक्षवा पेत्‌ । अनेजेव छले विथाग्रहणतीभनाऽऽकाप्रमिष्यथा सालापवसीति भां मौमयक्षीत्यभेः । वे हते प्रमा रेकपणां नाप निर्यातां महादषेषु देशेषु यत्र वेषु प्रमिषुकाो- पितचान्देहस्तानसौ ग्र्मोनद्‌दक्छै रेकाप राजा । वस्यै र्ग धनं दष्लवदे ह किरोषाच विधां स रेकः ॥४॥५॥

इति च्छान्दोग्योपनिषच्छांकरमाभ्ये च्तु्याध्यायस्य द्वितीयः तण्ड ॥२१

विय।दाने तस्या द्वारत्वै तदतुश्च बरन्तानद्प्नतीयेतां जाननुवाचति सबन्धः । ष- नदातुर्विादानतीभैत्वे पमाममाह-- ब्रह्मचारीति । कस्या द्वारं वि्यादने तदातु- स्तीयेतां च जानज्गुव चेव्युक्तमनुवदत्रि-- एवं जानलिषवि । किमक्तमिस्यपक्ताया- माह- आजहारेति । तच्च वैषर्म्यृष्टान्तम्‌।ह-पृवे वदिति । भरपधनदरगानि- च्छायां कारणपेक्षायां शूद्रेति संबोषनवदित्य्ैः | रेकेम अमादिकं गीत्वा विया जानश्रतये दततेव्यस्मानपति श्रुतिज्ञौप्यति--ते दैत इति । मह्‌दृषेषु महपुण्येष्विषि धावत्‌ ॥ ४ | ५॥

इति भीमद्‌ मन्दु गिविरचितायां सन्द्‌ग्यापनिषन्छाकरमाभ्वटीकाया चतुषाघ्यायस्य द्वितीयः हण्ड; ॥ २ ॥

( भव चतुयोध्यायत्य तद्वः खम्डः ) ।

। ८ वायर्वाव संवर्गो यदा वा अभधिरुद्वायति वायुमेवा- प्पेति यदा प्रूपऽस्तमेति वायुमेवाप्येति यदा चन्द्रोऽस्तमेति वायुमेषाप्पेति ॥ १॥

वायुबा संवर्गो वायुंबाघ्नो बवेत्यवध।रणायेः । सेबगंः संदजेनात्ध- ब्रहणात्सग्रसनाद्रा संवगेः । व््यमाणा अर्न्याधा देवता आत्भमाव- मरापादयतीत्यतः संवगेः । संचजेनस्यो गुणो ध्येयो वायुवत्‌ । कृतायान्तमोवष््टान्तात्‌ । कयं सैवगेत्व बायोरित्याह । यदा यस्मि. - न्काले वा अभ्भिरुद्रीयस्युटरासनं जाभोस्युप्चाम्याति बदाऽखावप्निवायुपवाप्येत्र

| क 1 णीणगगीरीपीरिीयोपपगी णी भिण णार षषषषाषपिि षषी पपी क 1

५ द्ध. घः भ, ठ. ण. "नद्द्‌।* । ६ ल, शद्रातय°। ५, स्तु, शर च, ठ, ण, श्युबह्यो। ५. "द्वाऽय ° ।

पतौ कह; ३ |

वादुस्वालान्यमपिगस्छति । तथा यदा सर्योऽस्तमेति बायुपेवाप्पोति । वकष बन्दरोऽसतमेति वायुमेवाप्यति । ननु कयं सु चन््रपसोः स्वरपावस्थितयो- वायाचपिगमनप्‌ । नेष दोषः , अस्तनेऽदशेन गपतर्वयूनिषिततस्व त । वा- यना शस्तं नीयते भूयः । चरुनस्य बायुकायैस्वातु । अयवा परशये सूर्या- चन्दरमततोः स्वरूपश्नशचे तेजोरूपयोवोयावेवाप्रिगमनं स्वात्‌ ॥ १॥

कथं विधामृक्तवरानित्थाशङ्कयाबिदैवतं तदुक्तिप्रकारं दशेयति-- षायुरित्यादिना। प्रणो वाव सेवै इति ककष्यमाणेनापुनरुक्तता वायु व्याच वार्युबाह्न इति । पतवमेनादित्यस्य भ्यारूया सेम्रहणादिति । रम्रहणपक्षं तमथंयते -वक््यमःणा हति । किपिति संवत्वं वायोहपादश्यते तेत्र दशन्तश्रतिं प्रमाणयति--कृतायेति । सप्र सनादवत्युक्तं पक्षमाकाद्क्षापुकं स्युत्पाद्यति-- कथमित्यादिना । सूयचन्द्रमसो- वोयावपिगमनमाक्षिपत्ि-- नन्विति । मप्रटयात्तयोहपिक।रपदे स्थित्यङ्गीक।रात्प्व. रूपावध्यितत्वं द्रष्टव्यम्‌ । सयाद; स्वरूपावस्यानेऽपि वायाव्यतः त्मवतीति तमा धत्त-नेष दोष इति । अस्तमने सति सूयोररदरोनप्राठवीरधीनं व्युस्पद्यति- वायुना दीति । सूभैग्रदणं चन्द्रमसोऽप्युपरक्षणम्‌ | मीणस्ताहिं वायावप्यय! सूया देरित्याशङ्कय पक्षान्तरमाह अथवेति । पमतिप्तमये हि संहरति वेत्यथः ॥१॥

यद्‌।ऽ&प उच्छुष्यन्ति षायुमेवापियन्ति युषे नवौ नवद्‌ कत इत्ययिदेवतम्‌ ॥ २ ॥ तथा यद।ऽऽ१ उच्छऽयन्त्युच्छोषमाप्नु्रन्ति तदा वायुमेवापियन्ति । बायु- हिं यस्मदिवैतानरन्ययान्महाबलान्संदृङ्क्ते । अतो वायु; सवगेगुण उपास्य इत्वर्थः । इत्यषिदेवप देववासु संबगुदशेनगुक्तप्‌ ॥ ९ ॥ ॥ २ ॥ | क # ¢ अथाध्यात्मं भ्राणो वाव सवमः सयदा स्वपिति प्राणमेव वागप्येति भरणं चक्षुः परण भरतं भाण मनः प्राणो दहमेतान्धवीन्तवुर्‌कत शति ॥ ३ ॥

क 9 द ध

अथानन्वरपध्वास्ममस्मानि सवगेद्कैनमिदमुच्यते । भागो दएरूषो

छान्दोग्योपनिषत्‌ । २१५५

१ ख. ज. ण. *युस्वमावमयिग* । २ ग. ध. च. छ. ट. ण. सुयेषन्द्र* । ह. ठ, इ. ठ. स्थ । व" । ३ स. म. परल्धकषे । ४ क, ष. ण. "युवा । ५ ख, छ. उ. ण, :काग्कभ्यः । ६ । 0 0 शार “गन्यददी्मिः |

६०६ आनन्दगिरिषृतटीकासंवहितश्यकरमाष्यसमेता- [४ बदुपा्यापे-

षाव संवगः स पुरुषो यदा यरिमिः्कठे स्वपिति प्राणम बागभ्योति बायुमिवाभिः पाणं चक्षुः भाण भोर भणं मनः पणी हि यस्मादवैवान्बा- गादीन्पवान्सदहङ्त इति ॥ २॥

कथ प्राणस्य तवमत्वमित्याशङकयःऽऽह-स पुरुष इति । तस्मात्प॑वगं इष्य ध्यात्ममिति शेषः ॥ ६ ॥

तोवाएतोद्धो संवर्गो वायुरेव देदेषु प्राणः प्रथिषु ॥ ४ ॥ तोवापएतरौदटरौ संवर्गं संवजेनगुमो बायुरेब वर्गः प्राणः प्राणेषु षागादिषु प्रख्यः॥ ४॥ वायुप्राणावधिदेवताध्य।त्ममेदेन सवगगुणःवृक्तवुपष्हरति- तानिति ॥ ४ ॥ अथ ह शौनकं च कपियमभिप्रतारिणं च काक्ष- सेनि परिविष्यमाणौ ब्रह्मचारी बिभिक्षे तस्माडउ ह न ददतः ॥ ५॥ अयेतयोः सतुत्यथेमिथमारूण िक!5ऽरभ्यते । ष्ट तिष्यः । शौनकं च श्युनकस्यापत्यं शोनक कापेयं कपिगोत्तपभिप्रनारिणं च नापतः कप्त. सेनस्यापत्यं काक्षसेनिं भोभनयोपनष्ठो परिदिष्यमाणौ सपक) करह्मचारी ब्रह्मविच्छाण्डा बिभक्षं भिक्षिहवन्‌ । त्रह्मचारेणः ब्रह्मविन्ानितां बुदूध्बा तवं जङ्नासमानातस्पाड मक्षा दह्तुन दत्तदेन्ता द [कमस ब्य तीति ॥ ५॥ भथ हेत्याद्यननम्तरवःक्यं ग्य चछ--- अयथतयाो शेति । नद्य च्छण्ड। ब्रह्मविदां म्ये शूरशत्मानं मन्यमन इति धात्‌ । बुद्धा टिद्गविषणति शे; । निन्ञा- पमानावि्युक्तमेव व्यनक्ति--किमय(भराति ॥ 4 ॥ स॒ होवाच मह।त्मनश्वतुरां देव एकः कः स जगार भुवनस्य गोपास्तं कपे नाकषिपश्यान्ति मत्पां अभिपरतारिन्बहुषा वसन्तं यस्मे वा एतदन्नं तस्मा एतन्न दत्तामेपि ॥ ६ ॥

१ ख.घ.च.डा. ट. ठढ.ण. श्यमा। २ ख.ज. "नार्थे पद. उ. ट. दध्ना जिं कृ, ग, ८, त विजि । ५ क.ख.ग.ष.चभ.ट.ठ ण.उद्मिः। ६ ग. ट्.षपः ते जे ।

तृतौयः खण्ड; ३ ] छाम्दोरपा पनिषत्‌ । २०७

सहोवाच ब्रह्मचा^ | पहात्मनश्वतुर इति द्विनीयाबहूबचनम्‌ । देव एकोऽगन्यादीन्वायुग।दीन्भाणः। कः स प्रजापातेनेगार प्रसितवान्‌ । कः स जगारेति प्रश्नभके ¦ भवनस्थ भरन्त्यार्मनमूत्रानाति भुवनं भूरादिः संबो शोकश्तम्य गोपा गोपायिता रक्षिता गोपरः्ययः | तंकं भजापरपिंहै कापेय नाभिपश्यन्ति न नानान्ति मत्य मरणधमःगोऽविवकिनो बा हेऽभ- भतारिन्वहुगारध्यःत्पािदेवतापिभ्‌ रप्कारेवेसन्तम्‌ । पस्मे वा एतदहन्य. इन्यललमद्नायऽऽहेपते स्स्किथते च तस्मे भजप।य एतदम्रं न दत्त मिति ॥ ६॥

चतुर इति द्वितायान्हूवचनःनान्महात्मन ईति ताष्टगवेत्याह- द्वितीयेति । यद्रा महात्न इव्यम्य पश्चम१द चप्ररं यम्य च समीचीने प्रयोगदृशंनादिह तथा मा मदिपि १८।३ऽह्‌ -पहारमन इा३। भत हि जग।रते सबन; 1 कः शब्द्‌ प्रन।- पतिविषयो भ्यःल्यात; । सप्रति पक्लान्परमःह-कः स इति । यस्ताज्ञणार सकः स्यादिति प्रञ्नभॐ वदन्त्यः । अत्तार प्राणमासानं चैकष्वेन परयन्त्रह्मच्तारी मद्यं भिन्नां यन्न द्‌रदभरउन्ता तत्त पूवाय न द्दतुरित्थन्ञत्वमे३ तयेदशयत्राहू-- यस्मा शत ।॥ ६॥

तदु ह शौनकः कायः प्रतिमनानः प्रवया याऽऽत्मा देवानां जनिता प्रजाना हिरण्यदश्रो बपसोऽनप्रिमेहान्यमस्थ महिमानमाहूरनयमानो यदनन्नमत्तीति प वयं ब्रह्मचारिभेद्मुपासमहे दत्त- रभे भिक्षमिति ॥ ७ ॥ तदु ह ब्रह्मचादरमा वचन समनर) कव्व प्रतिमन्वानाो मनस(ऽकोचय. नब्रह्मय,रिणं प्रत्येयायाञऽऽजग।म । गर्वा चाऽऽह य तदभवोचो न पयन्तं पत्य इति पस ष्च पवापः | कथम्‌ । आम सव्य स्थावरजगपरस्य | किच देषानाफन्पद्ौनामास्माने संहत्य ग्रसिता पुन मनितोलादयित। षायु- रूपेणागरिदेवतमग्पादीनाम्‌ । अध्याप्य च प्राणरूपेण वागादीनां प्रनानां श्‌ जनिता । अथवाञञ्त्मा दृबान(मप्रिचगद।नां जनिता प्रजानां स्थावर

१.४, खटी २. इ, ठ, ड. जनते, ३३. ठ. ण, "दनाधि*। ४ क. श््वाऽऽह। ५ख.च्‌.ग.ड,.ण. श््मा ससर । ६ ण. ररस्ब ज । ण. स्यच किं ८ख.घ, इ, षु म, ठ, अनित ।

०८ आनन्द गिरिष्क्टी कारवरिवस्ांकरमाष्यसमेता- [शचदु्ष्वाये -

जैनमानाम्‌ । हिरण्दष्डोऽमृतदष्टोऽभग्ररष्ट्‌ इति यावत्‌ । बमसो भक्षण वारिः । अनप्रः सूरिर्मयायी न सृरिरत्‌रिस्तततिषेधोऽनसूरिः। सूरिरेकेपयंः । महान्वमततिपमाणमममेयमरस्य परजापतेमदहिपानं विभूतिमादुतर- हयविदः । यस्मारस्वयमन्येरनथ पानोऽमक्ष्यपाणो यदनश्नपभ्निशगादिदे-

वत्‌। रूपमस्ति मक्षयदीवि । घा इति निरये । वयं हे ब्रह्मचारिन्‌, आ, इदमेवं यथाक्रक्षण क्र्म वयभा उवास्महे । वयमिति म्ववरहितेनं संबन्धः । अन्ये न वयमिदमुपास्प्े किं वदिं ष्रमेक ब्रह्मोपास्मह ३ति बणेयन्ति । दत्तास५ पिक्षापित्ववोचस्ृत्यान्‌ ॥ ७ ॥ दश्चेनमेव प्रश्नद्वारा विशदयति--कथमित्यादिना। मधिदेवतमग्या्दानां वीयु-

रयेण जनितेति सबन्धः । तस्याः प्रापमिक्त कृत्वा दर्थयति-जास्मगी ति । अग्न्वा- द्‌नपरखक्कीछे देवः स्वात्मनि बायुरूवेण ग्रकित्वा पुनरत्पस्यवस्थायामुत्पारयितिति योजना | गतम वागादीनि स्वावस्थायां स्वात्मनि प्राणर्ूपे संहृत्य पुनः प्रो. धोवस्थायां तेषामुत्प' दयिता देवः प्राणर्ूपेगेदयाह-- अध्यात्मं चेति । देवानाम स्यादौनां प्रजानां वागाद्॑नां च जनितेत्युक्तम्‌ । सप्रति म्याष्यान्वरमाह-अथगेति। अमद्रद्टः सवैसहैरपि न काचन ग्ठनिभव र्थः । भ्रजापतेमहिन्नोऽति्मागस्वं प्रवटयति-- यस्मादिति । इतिशन्दात्पररताचच्छन्दृस्य सबन्धः । तदृय॑श्च यस्मा दित्युक्तस्तत्मात्पनापतेभहिमानमतिपरमाणमाहू।रति पूरेण सुचन्धः । वै वयमित्यादि- मागं पदच्छेदपृवकम।दाय व्याच वयभित्यादिना । क्रियापदेन वयमित्यश्य सेबन्धमुक्तमपाद्यति--वेयमिपौति | व्रस्चरिज्िद्‌ वधमा प्मन्तादुपास्महे नह्य कत्वा प्रकारान्तरेण पद्च्छेदपूत॑कं व्याख्वौनान्तरमाद-- अन्ये नेति । लौनकप्या- भिप्रतारिणश्च ज्ञान।तिश्चय दश्चयित्वा यत्िश्च ब्रह्मचा\ चेत्थादिसपरतिभवुपृत्याऽऽह- दत्ताते ॥ ५ ॥

तस्माड ह्‌ ददुस्ते वा एवे पञ्चान्ये पशान्ये दश

सन्तस्तर्छृतं तस्मात्सा दिक्ष्वन्नमेव दश ॐत

शेषा विराडन्नादी तयेद्‌९ प्त दए ९ सर्वमस्येदं षं

भवत्यन्नादो प्षवति य एवंवेद य एवेद ५॥८॥

इ, च्छान्दोग्योपनिषदि दत॒थाभ्यायस्य तृतीयः खण्डः ॥३॥ † <~

[णिक

१ क, 'ेयैऽन” । २ स, अ, "येकम्‌ । ष* { ३ ®. ट्यन्त° ।

तृतीयः खण्डः ₹ ] छान्दोग्योपनिषद्‌ । २०९

तस्मा उह ददुस्ते हि भिक्षाम्‌ । तेवेये ग्रस्यन्तऽरन्यादयो यश्च तेषां प्रसिता षायुः पञश्चन्ये वागादिभ्यः, तथाऽन्ये तेभ्यः पञ्चप्यातपं वागादयः

णश्च, ते सर्वे दश भवन्ति संख्यया, दश्च सन्तस्तत्कृतं भवति ते, चतुरङ्क पकाय एवे चत्वारस्त्यद्कमय एवं भयोऽपरे दयङ्कय एदं दावन्यावेकाद्भगय एबमेकाऽन्य श््येवं दश्च सन्तस्तत््त॑ भवति । यत एव तस्पात्सवासु दिक्षु द्‌ दास्वप्यर्न्याद्या वगादयाच् दश्चसख्यासामान्यादम्नपेव दश्चाक्षराविर।द्‌ विराडन्नमिति दि श्रतिः । अतोञज्नपेव दशसंर्यत्वा । तत एव दग्र तं कुतेऽन्तम्‌।वारप॑तुरायत्वेनेत्यवाचाम ।

आखूयायिकद्ारा प्रकृतायां सवगविद्यायामात्मा देवानामित्यादि गणज। तमू १दिश्य गणान्तरमुपदेष्टुमनन्तरवाक्यमवत।रयति-३े व। इति । तद्वयाचष्टे-य अ्रस्यन्व इते । त एते वागादिभ्यः प्तकाश्चाद्‌>५ पश्वेति संबन्धः । अधिदेवतमगन्यादीन्वःयुप्तहिता- न्पञ्चोकंत्वा तेनेव प्रकारेणाध्थात्ममवि तेम्थः सकाशादन्ये प्राणप्तहिता वागादयः पश्च पन्तीत्याह-सथेति । अगन्तरंर्याविनिवेशमुकत्वा तत्रैव महापररुयानिवेशं द९५- यति-ते स इति । द्रसंरूयादवबन्पत्तिषां सरूपरयेति रृतायोपरसिते दूतं कृत. नित्युच्यते । तन्न दृश ध्ूधावत्त्वस्य॒वक्त्यत्व्‌।दत दष्ट्५म्‌ | यदुक्तमग्न्यादयो वागाद्यश्च दश सन्तस्तत्कृतं भवतीति तदु१पाद्यति-चतुर ङ्कः इत्यादिना । एक- स्त।रदय। धूते चतुरङ्क) इश्यते तद्वदगन्यादया वागाद वश्च ग्रस्यमानाश्चत्वर्‌ भवन्ति| यथा च द्यूते तेतानार्मकोऽयरूवङ्को यद्यति तथाञगन्याद्यो वागादधन्धनकन्युन.ख्ञवः। तथा च त्तर द्वापर्नामयो दचङ्का मायते तद्दवाण।दिष्वग्यादरिषु चद्धौ द्वौ वेयित्वा द्रौ द्रौ भवतः| तथा च ततर कटिपरन्नाय। मवत्येकाङ्को योऽ्पाद्‌नां प्रिता वायु ग।दूनो प्रतिता प्राणश्चैकप्तेम्यो प्रप्यमनिम्थोऽन्य इत्येवं प्रपतितुत्वेन प्रप्यमानत्वेन चं दश सन्तस्ते पूर्वो कृते मवतीत्यथैः । दयूत्य प्तवात्नात्तत्वप्रपतिद्धचा द श्तरधावतां देवानां कृतत्वसंपाद्नेन।ततृत्व प्पादितम्‌ | इ२।न॥ द्‌रसख्यावत्सैमेव पिर्‌ट्त्वस॑पद्नेन तेषामन्ञत्व संपादयति-पत इति । अरन्यादिघु वागाद्षु च मिदिपषु दृशसंख्याव- त्वेऽपि कथमनेन तद्रस तथा च क सष्याप्तामान्य तेषामननपख्यास.मान्यद१ा- वनमित्याश्ङ्कयाऽऽह--द्‌शाक्षरते। विड दशप्तर"।वत) प्रिद्धा सा चान्मिति श्रयतं । तथा च ययकव्वरन्वाद्षु वागाद्षु च प्तमुद्तषु त्ख्वापरापान्याद्रारछ रपाद्यात्नततततपाद्न सु यक्रामत्याह्‌ -- अते इतं । तषु इतत्वनान्न(नात्त)त्व सपदि.

न्न क-म = नण नक

१ख.ग. ड. च. ॐ. ठ. ठ. ण. एकु आय । २ख.ञ. राडिति । मिरा०। ३ ङ. ति रे । क. खा. स॑द्यल्त्‌ । + घ. ठ. कृतान्ते । ६ क.ग.दट च्च चपु*। ७, छ, ण. व्वद्यो । ८ ण. मकयः । ९कृ, च, 'सन्ञाऽ। १०क. छ. उ. श्षुचव्‌।(।

७ |

९९१० अनन्दागारढृतरटाकासवारुतश्चकिरमाष्यसमपता- । ४ चतुथाध्याय-

तमुपसंहरति ~~ तत एवेति । दृतस्यायच इ््यविशिष्टत्वेन कतोपटक्षितेन तष द्शख्यायाः सत्तात्तत एव प्ररूपापामान्याद्गन्यादयश्च कृतं मवति ततश्च तेषा. तुत्वमित्युक्तमित्यथः ।

सेषा विराड्‌ दक्षसंख्या स्यन्नं चान्नायन्नदिनी च कृतत्वेन । कृते हि रसंर्याऽन्तभृताऽतोऽक्रपन्न दिनी चसा । तथा विदरन्दश्चदेवतात्मभत, सन्विराद्स्वेन दश्रसरुययाऽन्न कृतत्तरूपयाञन्नादी तयाञतनान्नादिन्येदं सव जग दश्रदेकसस्थं ट्ट कृतसख्यामूतयोपरुन्धमू । एवविदोऽस्य स कृत. संरूयामूतस्य द्‌श्चादेकंसबद्ध टृषटमुपरन्पं भवाति । िचान्नादश्च भवतिय एवं वेद्‌ यथोक्तद् | द्विरम्गस्त उपासनसमप््ययथः॥ ८ ॥ एति चछन्दोरपोपानिषच्छांकरमाष्ये चतुथाध्यायस्य तृतीयः खण्डः॥ ३॥

सेपरति प्रकृतेष्वग्थादिषु विर्‌ टूत्वमन्नप्वमततत्वमिति त्रयमुपप्तहरति - शमि | विराजो विषेयत्व्तस्याश्च ्जीरिद्धतया पति विषेयटिङ्गमाजनम्‌ | त एते प्रकृता देवा विराडि्यवगन्तव्य । स्ता च दृशदेवतासिका दु प्ररधावती मवत्यन्नमिति देव. तानामृन्नत्वापीद्धिः । अन्नाद त्यस्य विराज सेबन्ध।न्ादिरनति ग्खध।नम्‌ । ततश्च दैवत।त्मिक। भिराट्‌ कृतत्येनान्नादिनीपि तदातमकानामग्यादीनामप्यत्तत्वतिद्धिरियर्थः | विरात्वेनाज्त्वं कृतत्वनातृत्व चेति त्पतिद्रयमग्योदौ दरितमुपहरति- ते हीति । 7 पढक्षिते चू) दशतख्यःऽन्तमू7 प्रत्िद्ध । सता च।ग्न्यादू दसत | तथा सख्याप्तामन्वाद्‌चुतगतमत्तत्वमग्न्वाद्तु तप्तं । ततद्‌ द द्चकपन्ना२।त्यच्यते वराड वेदे दश परूयावतीत्युक्तम्‌ | सता च।न५। विर,उ नमित्यु क्तत्वात्‌ | ततश्च विरद त्॑पत्य। भवति प्रकृते दृश्चकमन्नमिल्यथः | पगुण सेव ।द्‌ नमुक्त्वा तत्फटं वक विद्तस्वरूपं

गिरते--तयैति । यथाअजन्वाद्ःना मिरटलेनान्नत्वं कृतत्वेन च्न।दत्वं तया वायु मग्न्याद्यात्मकं प्राण च वागाद्यालमकमककत्याऽऽत्मत्वेन विद्वान्दशदेवतास्वरूपमतः सन्द्क्र घर्यय। ॥वर्‌(टत्वेनान्न कत श।<दतयुण ॒तद्रतदयतर्य।व च्छतत१। क तत्वेन्‌।- न्राद्‌[ भवत्‌(त्य५+; । फखपकत्युप्यायत्वनायन्त्र्‌माह- तयात्‌ । ऊत्‌।१रखसतयत्‌" स्थप्यावच्छिन्नतवेवस्थितथाऽच्नत्वेनान्ा त्वन न्यवस्थितया पर्वभि जगदशमु

कोनो क कायक

© ..-,(+.©

१. स.ध. ड. ज. ट, ठ. ण. (नादि । २, ड. ठ... ठ, ण. "ठ्या विदते$न्त* । १. ६.८.5९. ष्दिक्स्थ र । ४कन्ख,.ग, घ.ड.च, अ[.द. डं ह. ण्वयं । ५क्‌, 'क्यातम्‌ । ९ ग. छ. र. 'नाऽऽस्थि° ।

चतुथः खण्डः 9 ] छान्दोग्योपनिषत्‌ । २११

दिश्च संस्थितं ृ्टमुपरञ्े मवति न हि देवतादश्चकं हित्वा जगन्नाम किंचिदस्ति । तथा च इष्टे देवत।द्शके दृष्टमेव सवै जगद्धवेदित्यथः | मूमिकमवं छस्वा वि्याफ दशेयति-एवं विद इति । वायुं प्राणमत्तारमात्मत्वेन प्रयतः कतपरूपाव च्छिन्नतया स्थितस्य दशदेवतामृतस्य सवै जगदूटृष्टं मवति । इृष्टदेवतातिरिक्तस्य जगतोऽभावा- दित्यथं; । यो यथौक्तदरीं प्राणो भूत्वा सवेत्राज्ञादृश्च भवतीति फडान्तरम्‌ ॥ ८ ॥ हति श्रीमद्‌नन्द्गिरिविरचितायां छन्दोग्योपनिषच्छांकर माष्यटीकायं चतुथाध्यारस्य तृतीयः खण्डः ॥ ३ ॥ --:-©-0-© ~ ( भथ चतुथाध्यायस्य चतुथः खण्डः ) ।

सत्यकामा ह जाबालो जबालां मातरमामन्त्रयां- चक्रे बह्म चर्यं भवति विवत्स्यामि किंगो्ो नवह मस्मीति ॥ १॥ स्वं वागाद्यरन्यादि चान्नान्नादत्वसंस्तुतं जगदकीकृत्य षोडश्चधा भरविभञ्व तस्मिन्व्रह्मटि्विधातव्येत्यारभ्यते । भद्धातपमोब्रे्मोपासनाङ्कत्वपदशरेनो55- ख्यारिक। । सत्यकामो ह नामतो दश््द रिद्यार्थो जबाङाया अपत्यं जा- घणा जब।खां स्वां मातरमापन्त्रयां चक्र आमन्तितवान्‌ । ब्रह्मचयं स्वाध्या-

५ ® कि

यग्रहणाय । हे भवाति विवर्स्याम्याच येकुल, किंगोत्रोऽदं किमस्य परम गोत्र सोऽहं फिंगोतो न्वहमस्मीति ॥ १॥ पूर्वेण सनन्धं दशंयितुमृत्तरस्य ताःपथमाह-- समिति । एकीङृलय कारणरूपे- गेक्यमादायेत्यथः । तहि तस्मिन्ब्रह्मर्टिरेव विधीयतां किमित्याख्यायिका। प्रणीयते तश ऽऽह-भ्र द्धातपसो रित । बर्षचयेवास्यादेश्यं फट दशयति-स्वाध्यायेति । आचार्यो हि माणवकमुप्नयते विज्ञातकुटगोत्रमेषेति मन्वानः पच्छति-क्षिंगोतोऽ- हमिति ॥ १॥ सा हनमुवाच नाहमेतद्वेद तात यद्रत्रस्त्वमासि बहहं चरन्ती परिचारिणी यौवने त्वामलभे साऽह. मेतन्न वेद यद्रोत्रस््वमासे जबाला तु नाम्ब्रहमसिमि सेत्यकामां नाम त्वमि स सत्यकाम एव जाबालो नुवीथा इति ॥ २॥

क~~ ~~~ ~~~ ^~ नान्ये १. ला. सवेमिदं ज । २ ख. घ. ड. जे. ठ. ण, "नाथमाद्या* । ३ न. देश्यफ

२१२. आनन्दगिरिष्ठतदीकसबङ्कितन्नांकरभाष्यसमेता- [\षटुर्माप्याके

एवं पृष्टा जवाङा सा हैनं पुषरषुवाच-न।हमेतक्तव गोज वेद्‌ हे तात ब्द. ष्र्त्वमरसि । क्मान्न वेत्सीत्युक्ताऽऽद- बहु भतेश्हे परिचयौजातमतिथ्य भ्यागतादि चरन्त्यहं परिचारिणी परिचरन्तीति परिचरणश्वीलेबहं परि-

रणाचेत्ततया गोतरादिस्परणे मप मनो नाभृतु । योवने च तत्काङे त्वाप- लमे छब्धवत्यसिि । तदेव ते पितोपरतः । अतांऽनाथाऽहं साऽहमेतन्न वेद्‌ य द्रोत्ररत्वपसि । जबाखा तु नामाहमस्मि सत्यकामो नाम तवष । सवतं सत्यकाम एवाहं जावःलोऽस्पीत्याचायीय ब्रवीयाः । यदथ्याचार्येण पृष्ट हत्यमिप्रायः ॥ २॥ . |

अतिथ्यम्यागताद्यि्त्य परिचयोजातं बहु चरन्ती मतेगृह यताऽहं स्थिता तेन परिचरन्ती सती पस्विरणचित्ततया गोत्रादीन्तापृच्छम्‌ । तथा च तत्स्मरणे मनो मम नाऽऽसीदिति | गोजादिप्रश्नामवे हेत्वन्तरमाह- यो वन हति । यद्यपि तस्यामव स्थायां ठलज्लया गोत्रादि नाप्राक्षास्तथाऽपि कारान्तरे किमिति पितरं न पृष्ठवतीत्या- शङ्च।ऽऽदह-- तदेवेति । तथाऽपि किपित्यन्यममिन्ञं नप्रक्षीरित्याश्ङ्य।ऽऽह्- अन्‌ इति । प्रथमे टृल्लया पितर्‌ प्रतिन प्रञ्षः पृनश्च तस्यापरतत्वात्पश्वान्न द्ःखगाहुस्यादन्यं भरति प्रश्न इति ध्थिते प्रक्षमावफटमाह-साऽहमीति । किं तर्हि तव ज्ञानमस्ति तद्‌।ह-जबाङा स्विति । एव स्थिते किमाच।यं प्रति मया वक्तव्यमि- ्यारशङ्कयाऽऽह -- सं त्वमिति । नापृष्टः कस्यचिदत्रूथादिति न्यायं सूचयति- यदत । ॥ २॥

सह हारिद्रुमतं गातममेत्योवाच ब्रह्मचर्य भग वति वत्स्याम्यपेयां भगवन्तमिति ॥ ३॥

(कक = शर = स

त‰ हावाच किंगोत्रो चं सेम्बास्ताति स होकाच नाहमेतद्वेद भो यद्रोजोऽहमरम्यपृच्छं मातर सां मां प्रत्य्वीद्रहुहं चरन्ती परिचारिणी यौवनं त्वामटभे साऽहमेतन्न वेद यद्रोचरस््वमसि जबाला त॒ नामाहमसिि सत्यकामा नाम त्वमसीति सोऽह सत्यकमो नाब!रोऽस्मि भो इति ॥ ४ ॥

१ ह. ^तथहे। २ ध.ठ, नन्तीप*। ड. ठ. न्ती परिचरणचि०।३ ग. ट, "ति परि- चरणाव ।४ग. च. ठ. 'वाहमतस्तचित्तः। ५ सख. ग. छ. ज. ट. ण. "तगेहैे । ६ ख. क तु सोम्याः \ ७ज.मां।

चतुर; सम्दः ४ 1 छन्दरयो पनिषद्‌ । ९१३

धह सरयकामो हारिदुमतं इग्दरिमतोऽपत्वं हारिदुपतं गोष गोजर एष्व गस्वोब्राच प्रह्मचय भगवति पएजावति त्वायि वर्स्याम्यत उपेयाद्युपगश्छेयं शिष्यतया भगवन्तमित्युक्तवन्तं तं हावाच गातमः। किंगोत्रो जुं सोभ्वासतीतै विद्नाषकटगो त्रः शिष्य उपनेतल्पर इति पृष्टः मरत्याह सत्यकामः । स होवाच नाहमतेदद भा यदरोत्राऽहमास्मि । किं त्वपृच्छं पृष्टवानस्मि मातरम्‌ । सा मयपृष्टामां प्रत्यत्रवान्पाता । बह्वहं चरन्तीत्यादि पूववत्‌ । तस्या अह बच; स्मरामि सोऽदं सत्यकामो जाबालोऽस्मिमभो इति॥३॥४॥

€

मातूक्चनन्रव्णान्तर क कतवानत्यक्षायामाह्‌- स दति 1 जचायप्तमप¶ बद्र

चयताप्तः रिप्यम।वादते न द्धिप्यतीत्यमिमन्वानायेक्तम्‌--अत इति | किमनया काकद्न्तपरीक्षया भवता त्वमहपुपनतव्योऽस्मयाशङ्कयाऽऽह--विज्गातेति । मातरं प्ट विज्ञाया$ऽम्यतामित्याश्ञङ्कय।ऽऽह्‌-- क त्वित्यादिना ॥२॥ ४॥

त९ होवाच नैतदबाह्लणो विवक्तुमहंति समिर

सोम्धाऽऽहरोप ता नेष्ये न्‌ सत्पादग। इति तमुप-

नीय रशानामबलानां चतुःशता ग। निराछ्त्यो-

वाचेमाः साम्पानुसवजोति ता अभिपस्थापयन्चु-

वाच नासहसरेणाऽऽवतेयति स ह॒ वषगणं प्रोवाप्त

ता यद्‌ सहस्र संपदः ॥ ५॥

इति च्छान्दग्योपनिषदि चतुथाध्पापस्य चतुथः खण्डः ॥५४॥

त॑ होवाच भौतमो नैवदचोऽब्राह्मणो विभ्रेपेण वक्तुरैत्य(जवायसेयु- रम्‌ । ऋनवों हि ब्राह्मणा न॑तरे स्वभावतः | यस्मान सतय।द्रह्मगजा- तिषशंदगा नापेतवानासि। अतो ब्रह्मणं त्वामुषनेषपेऽत; सस्कारार्य होमाय साप सम्पाऽऽद्ररदुक्त्वा तदुपनय इ शनपिकखना ग।युथानसद् २२।१८्य चतुःद्ता चत्वारे शतानि गवामुत्रावेम्ं गाः सोम्यानुसंत्रन।' सुगच्छ । इत्युक्तस्ता अरण्य प्रत्वमिप्र्यापयन्चवाच-नाषहसेणापूर्गेन सह

१. नु सोम्या ।२क.ख.ग. ज. ट, "गौत्रथि। घ. गोत्रो हि ि*। ३८. च, ग. न.टख.ण,. त देत्यादिना।४ख, ग. ढ. ग्व सौम्परा ५ ख. ज. भ्माः सौम्या ६ ख. ल. "धं सम्या ७ ख,ग.ज्‌. ट. ण. श्त्यपङ्।८क.ग. ठ.ठ. द, श्मागा इमाः सोः,

११४ आनन्दगिरिषृतटीकासंवहितश्ांकरभाष्यसमेता- [४ चतुर्थाध्याये

सरेण नाऽऽवतेय न प्रत्यागच्छेयम्‌ । स एवप्क्त्वा गा अरण्यं तणोदकब हृं दरदवरहितं प्रवेश्य स ह वधगणं दीघं प्रोवास प्रोषिनवान्‌ । ताः सम्य. मावो रक्षिता यदा यस्मिन्काठे सदस्लं संपेदुः संपन्ना बभूवुः ॥ ५॥ इति च्छन्दोग्योपनि षच्छंकर भाष्ये चतुथाध्यायस्य चतुय; खण्डः ॥ ४ ॥

ब्राह्मणस्य वाऽनृते विना कथमाजंवयुक्तवचनमिव्याराङ्कय।$ऽह-ऋजवो हीति | षत्रियादीनामरि केषांचिदाजंवमस्तीत्याङ्कयाऽऽह - नेतर इति । जवच॑नत्वेन ब्राह्मणत्वं प्रतिजानीते-- यस्मादिति । उपनीयाध्याप्य चेति शेषः| तस्यानग्रहार्ं हश्रषामपमदेष्टवानित्याह--कृश्चानापमिति । अचायनेयागश्च शिष्येण त्फर्छक- तेभ्य इत्याशयेनाऽऽह--इत्वुक्त इति । तपन्ना बमूवुन्तदेनमृषमोऽभ्युक्तवानिति सबन्धः ॥ ९ ॥

इति रौ ५द्‌।नन\गिरिविरचितायां छन्द्‌गयोपनिषच्छा करभाष्यटीकायां

+

चतुथ(ध्यायस्य चतुथः खण्डः | ४ ॥

।

( अथ चतुथाभ्यायस्य पञ्चमः खण्डः ) ।

अथ हेनमषभोऽष्युवाद्‌ सत्यकामदे ईति भगव इति ह प्रतिशुश्राव प्राप्ताः सम्प सहस्र स्मः प्रापय न आचायकुटम्‌ ॥ १ ॥

के ® क + दि)

तमत्‌ ब्रद्धातवपार्या स्द्धु बवायुदव्ता ददर्कप्तबान्यता तषट स्त्वृषम्‌-

५ ष

मलुभविश्यपमापन्नाऽनग्रहायाय हेनमृषभोऽभ्पुवादाभ्युक्तवान्सत्यकाम३ इति संबोध्य, तमसा सत्यकामा भगव इति ह परतिञ्युभ्राव प्रतिवचनं ददा । भ्राक्षाः तोम्ब सहस स्मः पूणां तव प्रतिज्गाऽतः प्रापय नोऽस्मानाचार्य.

रम्‌ ॥ १॥ कथमूषमः सत्यकाम प्रति वक्तमद न हि राके बीवद्‌श्य मन॒ष्य प्रति प्रतिवन

चन टष्टमत आह-वमेतपिति । प्त्यकाम श्रद्धादिसपन्नमेनमथ तत्यामवस्थाया- मृषमे)ऽनग्रहाय।म्युवादेति संजन्धः । कडुषभस्य स्वरूपमाह - वायुदे वेति । अरण्ये तत्र तत्र गाश्चारयतः श्रद्धापृवकरं तपश्चरतो वायुदेवता कथं तुष्टेलयाशङ्कय।ऽऽह-- दिक्सेबन्धिनीति॥ १॥ ______

१ सन्छर्जनग्ण, "चनेन । सन्ङन्य. सोम्य ३ ख.ड. अ ८. ड, ण. तमेन । ठ. '्वेममाप*।५ ण, दत्तवानित्यथैः । प्रा, ६ ख. घ. ज, सौम्य । ७ ण, मेनि ।

पश्चपः सण्डः ९ 1 छान्दाग्योक्ननिषव्‌ । २१५

बह्मणश्च ते पादं बवाणाति बवीतु मे भगवानिति तस्मे होवाच प्राची द्किला प्रतीची दिक्कला दक्षिणा दिकरोदौ ची दिक्कठेष वे सोम्य चतुष्कलः पादां ब्रह्मणः प्रकाशवान्नाम ॥ २॥ किंचाहं ब्रह्मणः परस्य ते तुभ्यं पादं ब्रवाणि कथयाने । इत्युक्तः भर्युवाच-- ब्रन कथयतु मे द्वं मगवान्‌ । इत्युक्त ऋपभस्तस् सत्य- कामाय हावाच । माची दिकला ब्रह्मणः पादस्य चतुयां मागः । तया प्रतीची दिकल। दक्षिणा दिकराद्‌ाचा दिकरष वे सीम्य ब्रह्मणः पादश्चतु- घ्कृकश्तसः कटा अव्रयवा यस्य सोऽय चतुष्कलः; पादो ब्रह्मणः प्रका-

दवान्नाम भकायवानत्यव नमामषान यस्य । तयत्तर्‌अप पदाक्घयश्चतु- श्क्रा ह्मणः ॥ २९॥

[

वाकेयान्तरं च मदीय श्रूयतामित्याह --[कंचाते । वायुदेवता दिक्ंबन्धिनीत्यु तत्वा दे, चरमेव द्शनमुवाचेत्याह-- माचीति । बरह्मणः पादस्येति उप्रभिकरणे

क

धष्ठये। । एकपद एव ब्रह्येति विभ्रषं व्यदर्यति--हयेति ॥ २ ॥ स॒ य एतमेवं विद्रा शश्वतुष्कटं पदं बज्मणः भ्रकाश- वानित्युपास्ते पकाशवानासि्ठाके भवति भरकाश- वतो ह लोकाञ्जयति य॒ एतमेवं विद्राश्तुष्कलं पादं बक्मणः प्रकाशवानिच्युपास्ते॥ ३॥ इति च्छान्दोग्थोपनिषदि चत॒थ।ध्पायस्य पश्चमः खण्डः ॥५॥

स यः कशिद्‌वं यथोक्तमेतं ब्रह्मणश्चतुष्करं पादं विद्रन्पराशव्ानिर्य- नेन गुणेन विशिष्सुपास्ते तस्येदं फ2 प्रक शवान स्पिहटीके भवति पख्यातो भववीव्ययः । तथाऽ फटं प्रकाशवतो ह छो न्देबाद्वसबन्धिनो मृत,

[क रि भिण णप

१क्‌ं.ज, सोभ्य ।२ध.ठ.डउ, ठ. ण. ष्यामि । इ । २ क.ख. गरे, ड. न. ट. ठ. ड, ष्ट तथा । ४्ख. ज. सम्प्र 1 ५ख, अ. ण, शस्य पादस्यसोऽ । ६ ग, 2, "पदेव । $ ख, छ. अ, ण. विश्रम्भ ।

। ® क ५ ९१६ आनन्दणिरिषतटीकासबङितिशांकरभाष्यसमेता- (४ चतुषीध्यये-

सञ्जयति भरप्नाति । ष एतमेवं विद्रंशतुष्फटं पादं ब्रह्मणः परकाश्रवानि- त्युप।स्ते ॥ २॥ इवि च्छन्दगयोपनिषच्छांकर भाष्ये चतुथध्यायस्य पश्चमः खण्डः ॥५॥

प्रथमपादोपासकस्य दृष्टमदृष्टं च फष्माह-- स य इत्यादिना । कभ्येदं फठ- त्युक्त पर्वोक्तमेवोप।सकमनुवदति--य एतामिति ॥ ३॥

हृति श्र मद्‌नन्दगि।रेविर।चतायां छन्द्‌)ग्यापानिषच्छंकर माष्यटीकायां चतुथाध्यायस्य प्श्चमः खण्डः ॥ $ ॥

स्तै

( अथ चतुर्थाष्यायस्य षष्टः खण्डः ) ।

अशिष्ठ पादं वक्तेति सर ह श्वोपरृते गा अभिप्रस्था- पयांचकार ता यत्राभि सार्य वपूवुस्तत्राभिमुपस- माधाय गा उपरुध्य समिधमाधाय पश्रादप्नः भराङ्-

क = क ७ पपिवकवश ॥ १॥ ॥ सोऽ्निस्ते १।६ वरकेत्थुपररामपथः स सत्यङगामो इ श्वोभूते परेयुरततयकर नित्य कमे कृतवा गा अभिपस्थपयांचकार।ऽऽवचारयकुङं परति । ताः शनैश्वरन्त्य

ण, (६

आचायकुलामिमुख्षः प्रस्थिता यत्र यस्मिन्कारे देशेऽमि सायं निक्लायाम- भिसवभूपुरेकत्ाभिपुरूषः सभूता; पत्रा्निमुपस्तमापाय गा उपदध्य समिधमा धाय पशादभनेः ५ङ्पोपविवे। कऋ¶मवचा ध्यायन्‌ ॥ १ ॥

अवशिष्टे पादत्र कथं द्रष्टन्यमिति बुमुःसमानं सत्यका प्रत्याह-सोऽप्निरिति। जविदुषो विद्यामिमाननिमित्तकभ॑त्यागो न युक्त इति मत्वाऽऽह--सत्यकाम इति । अभि सायं नभृवुः प्ायकर प्राघ्ठा इति यावत्‌ । तस्य बह्मचथमज्यावृत्तमिति सच- यति-तजाति । उ१।१।वेवश तत्रापशन्दाम्यां गवामभ्नेश्च सामीप्ये निवैशनमस्योच्यते। अर्थिने विद्या वक्तव्येति मुचयति-- ऋषमेति ॥ १ ॥

तमभरणयुवाद्‌ सत्कामरे ३।ते भगव इति ह प्रतिशुश्राव ॥ २॥

१क.ख.ग, ध. इ. च.ज.ट. ठ. ड. ठ, "न्िष्टेपाः । २ च. ्त्युक्तवौप ।३क. ख, ग. ङ. श. ठ. ठ. ड. ण, भः सत्य । ४ सघ. इ च.ञ. ठ.ड.ढ.ण. ग्व क ।५द. स्मिन्देशे । ९ क. “भिब^ । ७ च. ठ. प्राडुमुख उषोः । ‹ण.ण्यस ष्ठ ९क.ग.ट.भ्मी. प्यान |

देष्ठः खण्ड; ६ ] छान्दोग्योपनिषत्‌ । २१७

तमभ्निरभ्युब्राद सत्यकामरे इति संबोध्य, तमसो सत्यकामो भगव इति ह प्रतिशुश्राव प्रतिवचनं ददो।॥२॥ ॥ २॥ बरह्मणः सम्य ते पादं बवाणीति बीत मे भगवा. मिति तस्मे होवाच पृथिषी कलाऽन्तरिक्षं कटा यः कठ समदः कटबक सम्पि चतष्कटः पा बह्मणोऽनन्तशन्नाम ॥ ३ ॥ ब्रह्मणः सोम्य ते पादं बवाणीति ब्रवीतु मे भगवानिति तस्मे होवांव पृथिवी कशटाञन्तारेप्त कका दौः कटा समुद्रः कठेत्यात्मगोचरमेव द बन्रम- भिरुत्र्रीत्‌ । एष बै तम्प चतुष्कलः पादो ब्रह्मणोऽनन्वधान्नभ ॥ ३॥ आत्मग।चरममनश्वास्य विंद्यमानापेत्यथः । यद्धा पृथिव्यादिह्पेणाभ्चेरवस्यानाद्भ्निवि- यमित्ययः | ययोक्तपदे गुगारिशषं नर्दिरति-एष बा इति ॥ ६॥ स य एतमेवं विद्र(भश्तुष्कटं पादं बक्मणोऽनन्तवा- निद्युषास्तेऽनन्तवानस्मिह्ोके भवत्यनन्तवतो ह टोकाञ्जयति य एतमेवं विद्वाश्तुष्कटं पदं बह्म- ` ०।[<नन्तवानित्य॒पास्ते ॥ ४ ॥ इति च्छान्दोरप। पनिषदि चतुधाध्यायस्थ षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥ स यः कचिययोक्तं पाद्भनन्व॑सखेन गुगेनोपासते स तयैव तदुणो भवय.

पिटके यृतश्चानन्तवतो ह छोर्कान्पि जयाति य एतमेवमित्यादि पूवेवत्‌ ॥४॥ इते च्छ(न्दोग्योपनिषच्छंकरभाष्ये चतुधाघ्यायस्य षष्ठः खण्ड; ॥ ६ ॥

दवितीयप।दोपासकस्य द्विम फट दशंयति- स य इवि । यथाक्त चतुष्कड- मिति यावत्‌ । तथेवोपास्यगुणादुरोषनेत्यथ॑; | तद्रुगश्तेन गुणेन गुणवाननन्तवान- विच्छिन्नसंताना भवतीत्य५४ | अनन्तवतेा छाकानक्षवानित्यतत्‌ ॥ ४ ॥ इति ्रौ१द्‌।नन्द्‌ गेरिविर।चतायां छन्द्‌।ग२।पनिषच्छकर म।१यरख॑कायां चतुथ।ध्यायत्य षष्ठ; खण्डः |; ६ ॥

१क. ख. सौम्प।२ख. ज. सोभ्य ३ख. इ, ठा. सौम्य ४्व. घ. न. सोम्य, ५ क. "अन्तपा। ६ क,.ग. इ, च, ट. ठ. इ, इ, ^न्तुत्वेन । ७ ड, स्ते त। ८. ड, इ, ग्कृज्ञयं° ।

१. |,

२१८

आनन्दगिरिङतटीकासवटितशंकर माष्यसमेता- [४चतुथौष्याये-

( भथ चतुथोध्यायश्य सप्तमः खण्डः ) ।

=> # >~

%सस्ते पादं वक्तेति स ह शोरते गा अभ्िभस्था- पयांचकार ता य्राि सायं ववुस्तत्नाभ्भिमुपत्तमा- धाषि गा उपरुध्य समिधमाधाय पश्चादग्नेः भ्रङ्पो- पविवेश ॥ १॥ त५ हस उपनिपत्याभ्युवाद सत्यकाम ३ इति पगव इति ह भरतिशुश्राव॥२॥

सोऽभिरसस्ते पादं षक्तेत्युक्त्बोपरराम । हप्र आदित्यः । श्ौच।त्पतन- सामन्यब। सदह श्व।भृत इत्यादि समानम्‌ ॥१।२॥

क, कवः कि

अव।शष्टपादद१ क ज्ञात०५।१।त जज्ञासमान प्रत्याह-ष)ऽग्रिराते | पक्षिवि- ५१।१बयत्व हप्तश्चब्दृस्य व्यवत त~ अदत्य इत | क्थ तत्र॒ हुम्श्चब्द्श्य क क ग्द @ न प्रव। परत्याश्ङ्याऽऽह्‌-शाक्षचादात॥ १॥२॥

बमणः सम्परते पदं वाणीति वर्वातु मे भग-

वानिति तस्मे हेवाचाधिःकठला सुय॑ःकटा चन्दः

कष्ट वियुत्करुष्‌ १ सोम्य चतष्कटः पादो

बरह्मण। उ्योतिष्मान्नमम्‌ ॥ ३ ॥ स य एतमेवं विद[श्अतभ्कटं पाद बह्मणो ज्पाति

हपानित्यपास्त जपा तिष्मानसिमिष्टोके भवति जाति. ष्मत्‌[ ह ठ्।कञपपि य॒ एतमेवं विद्राश्वतुष्कृटं

पाद्‌ बह्मण। ज्योतिष्मानव्युपास्ते ॥ ४॥

क्ष

इते ख्छान्द्‌ग्पोपनिषदि चत॒थाध्यापस्य सप्तमः खण्डः ॥ ७ ॥

अभिः कका सूर्यः करा चन्द्रः कठा विद्युत्कङेष ¶ सोमपे

विषयमेव च दशनं भोवाचातो दंसस्याऽऽदि

१ख., न.सौम्य) रख. सौम्थ।३ ख. ज. सभ्ये

_„ अ ® ऽ धाह.

४

प्रतीयते । विटरत्फटं--

भ्म: ण्डः < 1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । ९१९

भ्योतिष्मान्दीपतियुक्तोऽस्पिीक भवति । चन्द्रादित्यादीनां स्योतिष्पव एषं च मृत्वा छाकाञ्चयति । समानप्रुसरम्‌ ।॥ ३॥४॥ इति च्छान्दे,ग्योपनिषच्छांकरमाष्ये चत॒याध्यायस्व स्मः खण्डः. ॥ ७॥

भादित्योऽपि स्वविषयमेव दशनमुक्तवानित्याह-अ्निरिति । तृतीये पदेऽपि गुण. विरोषमुपदिशति-एष वा इति । यते हेतऽ्योतिरविरयमेव दशनमुक्तवानेत एष तस्याऽऽदित्यत्वं प्रतिभातीव्यादित्यत्व हषध्य गमकान्तरमाह-ज्योतिर्बिंषयपेषेति। य एतमेवं विद्वानित्यात्तरम्‌ ॥ ३ ॥ % ॥

हतं भ्रीमदानन्द्गिरिविरचितायां छान्दीग्योपनिषच्छांकर माष्यटीकायां चतुथाध्यायस्य स्मः खडः ॥ ७ ॥

( भथ चतुथाध्यायस्या्टमः खण्डः ) मद्गुष्टे पादं वक्तेति स ह शोधरुते गा आभ भ्स्थाप्याचकार ता यत्राभि सायं बरूवृस्त तराभिमुपसमाधाय गा उपरुध्य समिधमाधाय पश्चादेः प्राङ्पोपविवेश ॥ १॥ हंसोऽपि महष पादं वक्तेत्युपरराम ! महुर्दकचरः पक्षी । स चाप्सबन्या- सप्राणः । सह श्वोभून इत्यादि पूववत्‌ ॥ १॥ भवदिष्ट पादान्तरं तादं कथं ज्ञायतमित्याशङ्याऽऽह --हंषोऽपीति । बहुश. वदस्य वाच्यमथेमन्व च्े-मद्‌गुरिति । तस्य कथं सत्यकाम प्र्युपदत्धमत माह~-स योतिं । ! ॥ तं मदुगुरुपनिपत्याण्युषाद सत्यकाम ३ इति भगव इति ह प्रतिशुश्राव ॥ २॥ बरह्मणः सोम्पर ते पादं त्रवार्णीति बरवीतु मे भगवा- निति तस्मे होवाच प्रण: कटा चक्षुः कटा श्रोत्र का मनः कठेष वै सम्य चतुष्कलः पादा ब्रह्मण अयतनवान्नाम ॥ ३॥

१क.ग.च.ट.ड. श्व मृ*।२च.ढ. ण. भ्व्युक्छोप।३ख. क्ष. ज. सोम्य। ४ ख. ढा. सौम्य ।

२९७ आनन्द्गिरितेदीकासंवितर्ाकर माप्यसमेता- [४ चतुषीप्याये-

स च मद्गुः भाणः स्वविषयमेव च दरेनञुवाच पराणः कठेत्याथायतन- ब नित्येवं नाप । आयतनं न।प मनः सवकरणेपहूनानां मोगारनां वस्मि- न्पादे विद्यत इत्यायतनवान्नाम पादः ॥ २॥३॥

ते मदुरुषनिपत्येतयत्र मदशञरायै पृवोक्तमेव स्मारयति--प्हुः भाण इति प्राणः कटेत्यादयायतनवानित्येवमिति ययोक्तगुणं समथयते - आयतममित्यादिना । तध.

क्षि, क प

स्मिन्पाद्‌ वतते सोऽयमायतनव।न्नाम पाद्‌ इति द्रष्टव्यपिते योजना ॥२॥३॥ स य एतमेवं विद्र रतुष्कडं पादं बह्मण आगतन- वानित्युपास्त आयतनवानसिमिली के प्रवत्यायतन- वता ह ठोकञथति य एतमेवं दिद्ूः्तुष्कल पादं वेल्ल आयतनवानिव्युपास्ते ॥ ४ ॥

इति च्छ।न्दोग्योपनिषदि चतुथाध्यायस्याष्टमः खण्डः ॥ ८ ॥

तं पादं तयैवोपास्ते यः स आयटनवानाभ्रयवानसिर्टीके भवति । तयाऽऽयतनवत एव सावकाशार्टकन्पृतो जयति । य एतमेवमित्यादे € पषेवत्‌ ॥ ४ ॥

इति च्छान्दोग्योपनिषच्छांकरमाष्ये चतथांध्यायस्याषएटमः खण्डः ॥ ८ ॥

च्छ

क कि, @ = क, क्ष ड क क ॐ द्विविधं वि्याफलममिव्त्ते--वं पादपमिति । तमैवाऽऽथतनवक्गुण।क्रान्तत्वनेवे- त्यये: ॥ ४ ॥ इति श्रीमदानन्दगिरिविरवितायां छन्दोग्यापनिषच्छंकरभाष्यदकार्या

र

चतुथाध्यायस्याष्टमः सण्डः ॥ ८ ॥

( भथ चतुथाध्यायस्य नवमः खण्डः ) ।

राप हाऽऽचायंकृलं तमाचायाऽकयुवाद्‌ सत्यकाम ९

इति भगव इति ह प्रतिशुश्राव ॥ १॥ स एवं ब्रह्मिसन्भाप ह परापुवानाचायकुलम्‌ । तमचार्पऽभ्युवाद सत्य- क।मर ईपि । भगव हति ह भरतिद्युभ्रव ॥१॥ ॥ १ ॥

१४, च.,ष्वद्‌।२ख. छ, ल्‌. ण. 'वान्पाद्‌। ३, नगु ।

भेषम; खण्डः ९ 1] छान्दरपोपनिषव्‌ । २२१

ब्रह्मविदि षे सोभ्य भासिका न ताऽनशशामे त्यन्ये मनुष्येभ्य इति ह भ्रतिजज्ञे भगवारश्स्तेव मे फामे वयात्‌ ॥ २॥

बह्मवदिबवे सोभ्य भार्ति। प्रसन्नद्ियः प्रहसितवदनश्च निश्चन्तः तायो ब्रह्मबिद्धवति। अ१ आचार्यो ब्रह्मविदिव भासति को न्विति वितके- यद्वाच-कस्त्वापनुश्चशामेति। स चाऽऽह सत्यकमोऽन्ये मनुष्यभ्यः ` देवता पापनुशिष्ठवतवः । कोऽन्यो भगवच्छिष्यं प्रां मनुष्यः सन्ननुशितुपुन्सहने- त्यमिपरायः । अतोऽन्ये मनुष्येभ्य इति ह प्रतिजज्ञे प्रतिज्ञातवान्‌ । भगवां सत्वेब मे कामे ममेच्छायां ब्रूषात्किमन्येरक्तेन नाहं तद्रणयामीत्यभिमायः ॥ > ||

ब्रह्मविदिव भ।पीव्युक्त की दशे बह्यविदिवयपेक्षायामाह ~ प्रसन्नद्रिय इवि । सस्यकामरयापि तद्धक्षणवक्छमतःरब्दाथेः । मां त्वदाचायेमवन्ञाय मरच्छिष्यं त्वां कोऽन्यो मनुष्यो मच्छापादमीतः शिष्यत्वेनाऽऽद्‌।यानुक्चासने कृनवान्यदनुशासनात्त ब्रह्मविद्या जतिति साक्षेपं एच्छति--कस्त्वापमिति । मनष्यम्यः स्काशादन्ये माम- नुरिष्टवन्त इति सामान्यप्रतिज्ञां विमजनते-- देवता इति । देवतानामेव दृष्टत्वं व्यतिरेकद्वारा विशदयति - कोऽन्य इति । प्रतिज्ञां निगमयति- अत इति | मया तहीदानीं न किचेदस्ति तव कतग्यमित्याराङ्कं व।रयति--भगवानेति ॥ २॥

श्रुत दयेव मे भगद्हशेण्य आचाययाद्धेव विया

कि

विदिता सापिष्ठं प्रापतीति तस्मे हैतदेवोवाचात्र ह किंचन वीयायेति वीयायाति ॥ ३॥ इति छान्दोग्योपनिषदि चतुथाध्यायस्य नवमः खण्डः ॥ ९ ॥

किच श्तं हि यस्पान्पप विद्रत एवास्मनर्थे भगवददशेभ्यो भगवत्स मभ्य व्रहेषिभ्यः। आचायोद्धिव विद्या त्रिदिता सधिष साधुतमत्वं प्राति

ॐ क क नैः भदे प्राभोतीस्यतो भगवानेव ब्रृषादित्युक्त अवचार्योऽ्र्वत्तम्मे तभव देवतेरक्तां

विधाम्‌ । अत्रहन किंचन षोटश्रकरुरिद्यायाः कचिदेकदेशपात्रमपि न

१ख. ल. सौम्य ।२ न्न. म. सौम्य । ३ क.ग. घ.ट., ड, भवर।४ क. ग. ठ. °न्येऽनु*। ५ख.घ. ज. ञ.ठ, ण. शपदित्ति। \क.ख. ग, ड, ॐ. इड. इ, ण, "पदिति । ७ ध, ठ, "याया "।

२९२ आनन्द गिरिषृतटीकसंवङितरकरमाष्यसमेता- [४ चदुधाध्याये-

घीयाय न विगतप्रित्ययः । द्विरभ्यासो विग्रापरिसमाप्स्वयः॥२३॥ इति च्छान्दोग्यापनिषच्छांकरभाष्ये चतुथ।ध्यायस्य नवमः खण्डः ॥ ९ ॥

धष्यि

इतश्च भगवानेव बरवीतु मे विद्यामित्याह-रकिंचेति । तदेव करणं दश्चयति- क ५ डर 9

शतमिति । अक्तिन्नथे जआचेायादेव विदा श्रोतभ्येवेलक्षणे । श्रुतमेव विशद्यति- आच।यादिति। विदिता प्राते यावत्‌| आचायाधीन। धीरेव फडवतीत्यतःराञ्दथः। विद्यान्तरमाचर्येणोक्तमिति शङ्'मेवकारेण वारयति --'तापेवेति। । दैवतेराचार्येण च पत्यकामायोक्तां विद्याम्मान्प्रति श्रुतिज्ञौपयति -- अत्रेति | न गिग) कितु |रभैव विद्या बःय।दिमिर।चार्थण चोपदिष्टेति शेषः । तत्रापि पादचतुष्टयानुध्यानप्तमृचित. मकमेव विज्ञान तत्फडं च सहत्यैकविज्ञानफड्त्वेन परिणेयमकरैकषादोपासनप्य कृता-

४१

पत्वहित॒त्वादित्याचररयोपदेशस्येव साथकत्वापिति द्रष्टव्यम्‌ ॥ ६ ॥

इति श्रीमदामन्द्गिरिवि (चितायां छन्दोग्येपनिषच्छंकर माष्यटीकायां चतुर्थाध्यायस्य नवमः सेष्डः ॥ ९ ॥

भथ चतुधाध्यायस्य दशमः खण्डः ) ।

च, = क

पुनब्रषह्यविधां प्रकारान्तरेण बक्ष्यामीत्यारमते गतिं च तद्विदोऽप्निवि्ां च । आरूवायिकरा पूतैवच्द्द्धातपमोब्रह्मविद्य.साघनस्वप्रदशेनाां -

ॐ 9. = उपकेसो ह वे कामलायनः सत्यकामे जाबालि बरह्मचयेमुवास तस्यह ददश वषाण्यग्नीन्प्रिच चारस ह स्मान्यानन्तेवासिनः समावतंयश्स्त ह स्मेव न समावतंयति ॥ १॥

उपकीसरो ह वे नामतः कमरुस्यापत्यं कामरायनः सस्यकामे जाबाङे ब्रह्मचर्ययरुवाप्त तस्यं ह ेति्याथेः । तस्याऽऽचायेस्य द्रदश्च वषोण्यभ्नीन्प- रिचचाराप्रीनां परिचरणं कृतवान्‌ । स॒ह स्पाऽऽचार्याऽन्यान्ब्रह्मचारिणः स्वाध्यायं ग्राहयित्वा समावतेयस्तमेवोपक्रोसरपेकं न सपावतेयति

स्बह॥ १॥ सप्रपश्चत्रह्मपासनमृक्त्वा काथब्रह्मोपसनप्तमुचितं करणनह्मोपापतनं वक्तुं खण्डान्त-

१क्‌. ष्टती*\२ड. "ण प्रव*।३ख., "कशली! ख्ख, ध. ट, *"कोशलो 1 ५ ड, ण, भस्य हाऽऽचाः । ^ क, कोरल' ।

दशमः खण्डः १० | छान्दोग्यौपनिषत्‌ । २९३

रमवतारयति-- पुनरिति । न केवठं ब्रह्मवियाषत्वादियध॑ः । पुतरैवदिति । यथा

पवेक्षिन्खण्डे श्रद्धातपपतब्रह्मोपासनाङ्खत्वप्रदृशे नयाऽऽख्यायिकेप्यक्त तद्रदित्यथंः ॥ १॥

तं जायोवाच तपे बरह्मचारी कशलमग्रीन्परिवचा-

द क

रीन्मा वाप्रयः परिपरवाचन्प्रब्रह्यस्मा इति तस्मे हाप्रो २५व प्रवाप्षाचकरे ॥ २॥

तमाच। जायोवाच तप्तो ब्रह्मबारी कशं सम्पगग्रीन्परिच चाररीत्परि- चरितवान्‌ । भगरवांशाभ्निषु भक्त न सपा्रतयति | अतोऽस्मद्धक्तं न समषा- व॒तेयतीति हाला त्वामप्रपो मा प्रिमबोचन्गहौ तव मा कुयेः । अतः भ्रह्सम विद्यःमिष्ठामुपकेसकायेति । तस्मा एवं जन।ययोक्तोऽपि हमोच्येबा. लुक्तपेव पिवित्मवासां चक्रे भरवतित्तवान्‌ ॥ २॥

तप्र इति । मवदपेकितां हश्चषां विदधानो बहुकाय कृतवानित्यथेः | विब- कितङश्चषाकरणभेव विशद्थति-कुश्चखमिति । किमिति मवस्या मां ब्रह दमिदानी.

मुच्यते । न ३ मत्तोऽन्यत्र तषद्‌नुर गो युक्तिमानित्याशङ्कय मगवति सेहाद्त्याह-

ष ~ । कि, क कि अ

भगवानैति | अग्चीन्पह्विरम।णन्रह्यचरिणोऽपमावतनमतःचन्दाथः । गह्‌। पहारो ९

द्वितीथेनातःशठरेन परम्रर्‌धते | अचायध्रुषापरं शिष्यं देवतेवानुगृह्णातीति ज्ञप. यितुमारभते- तस्मा ३१॥ २ ॥ सह्‌ व्प्राधिनाऽनरितं दधे तमाचायजायोवाच बहमचारे्शान किं न नाश्चप्नीति सहोवाच ०, ९ त्ध्‌ का क~ क पहव्‌ रमअस्मन्पुरषव्‌ कमा मतलय वपाः परतिपुणाऽसमि नाशिष्परामीति ॥ ३ ॥

स होपर्सरो व्याधिना मानपन दुःतेननरितुमनशनं कतु दघ धृत- व्ान्मनः । तं तुरष्णी भरन्यागारेऽबियतमाचायज याव च-हे ब्रह्मच।रिन्न शन युङमह्व करै सु कस्मान कारणान्नान्च तीति । स दावाच बहबोऽनेकेऽस्मि- स्पुरुषेऽकृताय पराग कमि ईच्डा करञ्व प्राति नानाञ्त्यप्रोऽतिगप्रन येषां व्याधीनां कतेग्पाचन्तानां ते नानात्यया व्याधयः क^न्यतापाप्निनिमित्तानि वित्तदुःख'नीस्यथः । १: प्रतिपूण(ऽस्मि । अतो नाश्चिष्यामीति ॥ २॥

। "णक ० रौषि णण क छ कक "ण्यग

१ख. घ. "कोशलाः रख. ज. जायो ३ क. प्रुदयतीद्‌" ४ ध. "कोशो ।

॥ १ २२४ आनन्दगिरिृतटीकासंवरितन्नांकरभापष्यसमेता- [9 चतुथाध्याये-

आवायौमि प्रायमनानतः शिष्यस्य दुःखपरधिं दशयति-स हेति । आततिगमनं वस्तुस्वरूपमर्ताप्य विषयेषु प्रवेशय इति यावत्‌ | नानाप्यया इति कामानां विशैषणम्‌ | कर्थं तेन भ्याघयो विरेऽ्यन्ते तत्राऽऽह-कनेव्येदि । कामा ९व व्पाधय इत्यपः ॥३॥ भे भे ६) % अथ हयपः समूदिरे तपता ब्रह्मच(र कुशल नः 9 ® द्‌ ० क = अ द परय च(रीद्धन्तास्मे परत्रवमेति तस्मे हेचुः प्राणो + 9 => न्म के न्ह स बहति ॥ £ ॥ उक्ट्वा त॒ष्णामते ब्रह्मचारिण्पथ हम्रयः ज्युश्रषया वाजता; कारुण्पाविष्ट) तङ्ञयाऽपि सपदिरे सम्‌ याक्तवन्वः । हन्तद्‌(नापस्‌1 ब्रह्मचारिगेऽस्णट्- कताय दुःखताय तपस्विने भदधानय सर्षऽतु्चास्गोऽनुमत्रत्राप ब्रह्मविद्ा- भिति। एवं सप्रथाय तस्म ह चुरुक्तवन्तः प्राण ब्रह्म कं ब्रह्म खं ब्रह्मेति ॥४। जचाय्प्वास।त्तसज(याया ब्रह्मचारिण्यनुग्रात्तस्य चान शनाध्यवत्तायाद्‌नन्तर मित्यथ- शब्दायेः । हन्तेति य्।ऽत्मद्धक्तं बरह्मचारणमुपक्प़ द्‌ चान्तरं गतस्तर।(ते यावत्‌| मथ पुनरेस्याऽऽचाये ब्रह्मगरिचापरस्मे विवसिपां च वक्ष्यति फिं त्व पयेत्याश ङ्य ऽऽह~ दुःखि तायेति । बरहमविधप्ताघनतपत्तिम्य दशेयति--तपरस्विन इति ॥ ४ ॥

स होवाच विजानाम्थहं यसराणों बक्मकंचत्‌ खंचन विजानामीति ते हेचथद्ावि कं तदेव खं यदेव खं पदेव कमिति प्राणं च हास्मे तदकाशं चोचे: ॥ ५॥

इति च्छ।न्दोग्योपनिषदि चतुथाध्यायस्य दशमः खण्डः ॥१०॥

स हावाच ब्रह्मच रीौ-विजानाम्यहं यद्धवद्धिरु्क भसिद्धपदाैकस्वासाणो ्रहमोति । यस्मिन्स पि जीवनं यद्पगमे चन भवदपि तसिमन्वायुविशरेष रोके रूढोऽतो युक्त ब्रह्मत्वं तस्य । तेन प्रसिद्धपदाथकत्वाटिनानाम्य यस्माणो ब्रह्मेति । कचतुखंचन विजानामीति । नयु क्खंश्चब्दयोरपि सुखाकार॑विषयत्वेन प्रसिद्धपदाथकत्वमेव, कस्पाह्रह्यचारिगोज्गानम्‌ । मनं

१३. ग्व प्र २ग.र. नतां ३८. ध्यत्वा०।४क.ग. ङ. च. र द. °ति। स य॑म ५च.द्‌, स्त्वं चत । ६ ठ. ध्यत्वा ।५ख.घ्‌., ज, ण. श्डयोिष्‌°।

द्‌शम; खण्डः १० ] छान्दोग्य।पनिषत्‌ । २२

सखस्य कैश्दवाच्पस्य क्षणप्रध्॑सित्वत्खज्ञडरवःय्यस्य चाऽभकाशचस्यापै तनस्य कथ ब्रह्मत्रमिति प्यते । कथ च मवतां वाक्यपपमाण स्यादाने अता न दिजना५।स्याहृ |

पराणो ब्रद्येति मद्धिरुक्त तदृ मरिजानाभीति सेबन्व्‌. । तत्र हेतुमाद-प्रसिद्धूति। प्रागपदस्य प्रतिद्धागत्वमेव समयथयते--यरिमिन्निते | एवंभूतः प्राणक्राञ्द्‌ इति शेषः । रण शज्दस्य प्रिद्धातेऽपि कुतो ब्रह्मत तस्मि -प्रतिद्धमित्पाशङ्कया ऽऽह -

अत इपि । कायकरणसंवःते नष्टेऽप्रहणा त्थतः श; | स्वकः यन्ञःनप्तमुचयायेः शकारः | [म१ज(नाम्यहमित्युक्तमुप पतहरति-- तेनेति । स्वेनाज्ञ'त॑तरह्लचारी दशे- य।त--कं चेति | तस्पज्ञानमत्षिपदि- नन्विति । पराणञ्चदस्य वायुविरेषत्रिषय- त्वेन प्रिद्ध.यतवदत्यपेर षैः । ब्रह्मचारिणे) ऽमि वाये दस्थनुत्तरमःह-- नूनमिति । नयु पिरुद्वावतद्श्चीनां वाकथं भवत्वध्रमाणित्याश्षङ्याऽऽह- कथ चेति । विर्‌. दध।५त्वप्रतीतेर। वाक्परष्य चाप्रामण्यायोगाद्युत बरह्मच, रिणोऽज्ञानमिति निग्मयति- अन इति।

तमेवप्ुक्तवन्त्‌ ब्रह्मचारिणं ते दाप्रय उ; | यद्वि यदेव वषं कपवो- चाप तदेव खपाकाश.म्यत सेन पचैष्यशशाम्‌ + विषयन्दियत्योगनास्मुः खनव पतं स्यान्नव विशेष्यमाणद्ुत्पटं रक्रादिभ्यः | यदव स॑मि- त्यकरचनवचषषि तद्द च क सखमात जन ६ । पलक सखन दश ष्यपाण खं भ्‌।तिकरादचवनत्ख।(नि पप स्पान्नीरत्परवद्व । सुखमा" काशस्य नेवरद्धोकक।कायं च सुखाश्रय नेपरद्धोनिकिरषयः | रन्व।- क[२। चे-सखेन विचेषयितुभिटषस्तवन्यतरद्व विसरषणे यद्वाव के तदेव खभित्यापारेक्तापतरत्‌। यदेव खं तदव कमिप पृत्रवितषणं वा| ननु सुख(काश्चय(रमयोरपि छःकिक्सुख(कशाम्थं व्वाहत्तिरिष्टेथवाचाम । ,

खस्य विशेषत्वं कस्य च विेष्यत्वभित्थङ्गाकःरे फ कथयति-त्पवापिति। कश्य विरषणत्वं खस्य विरेष्यत्वमिटधेवमपि विर्ेषमतित्तष्यत्वमवगन्तेव्याभेत्याईइ- यदेवेवि । यथोकतविरेषणनिदयेऽ५मि फटम।ह-एषव्‌ सति । यद्ववरेत्यादिवारक्या(च, मुक्तमेव प्रतिपत्ति्तौकभायं संत्तिषी--घुखमिति । इतरेतरपरेपण च सेष्वत्वमा- स्िप१ति- नन्विति । अन्यतरदेनेपयन्न चदेव खभेत्वेतद्‌ च्यते यद्व # तदव लमे- त्यत्र द्रात कित तरद्धेयषणम तैत्क्तमविकमदधिवित्करमिति याजना । यदितु यदेव खं तदेव कमिति तेन कं वशेष्पते, तदा यव खमित्येतदेव वयपगभस्वु |

व

ए मक न कनः

"8 9 क | न~

१ ९, 1 भृगवः । २ रुर छ, ॐ, प्रु, [५ ब्रह्मत्व कुत्‌ ष्‌ त । ३ क, ञ्‌ ट (प [र | ४क.ग, ध. ड, च. ठ. खमाका\५ ख. छ. ज, ण.र्विशे। ९ ख. गछ ज, ठ. ण, विद्विप्पते ५

२२६ आनन्दगिरिवदीकासवङितश्चांकरभाष्यसमेता- [४ चतुथाध्यये-

दधाव कमिति पृवैविकशेषणमकिचित्करमित्याह -- यदेवेति । वाशब्दोऽतिरिक्तमित्ये- तदयुकर(षै)णाथैः । विशेषणयोरर्थवक्तं पृगक्तं सिद्धान्ती स्मारयति- नन्विति । कि क्षि = कि ज "वि.

तथा च सुखस्य टीकिकपुखाद्वयावृच्यथ यदेव खमिति विशेषणमाकाशस्य च डाकि- काकाशाद्व्ा्स्यथे यद्वाव कमिति विशेषणमयेवदिति शेषः| सखेनाऽऽफशचि विशेषिते व्याष्टत्तिरुभयोरथपरपतिवेति वेतसत्यमेवं रितु सुखेन वि शेषिवस्येवाऽऽक शस्य ध्ये यत्वं विहितं न स्वाकाशगु णस्य विशेष- णस्य सुखस्य ध्येयत्वं विहितं स्यात्‌ । विरोषणापादानस्य विश्चेषनियन्तृत्वे. नैवोपक्षयात्‌ । अतः खेन सखभपि विशेष्यते ध्येयत्वाय । कुतथेतन्नि्थीयते। दश्न्दस्यापि ब्रह्मशब्दसंबन्धारक ब्रह्मेति । याद्‌ हि सुखगुणविशिष्स्य खस्य ध्येयत्वं विवक्षित स्यात्कं खं ब्रह्मेति बधुर्नयः प्रथमम्‌ ।न चेवदयुक्तवन्तः । किं वदि कं ब्रह्म खं बरह्येति। अतो ब्रह्मचारेणो मोहापनयनाय कंखश्चभ्द्‌- योरितरतरविश्षणविशप्यत्वनिर्दशा युक्त एव यद्वाव कमित्यादि;। अन्यतरविशेपणवनशाद्‌पि यभोक्तन्यावृत्तिपिद्धेरकरिचिततरं पिरेषणद्यमिति शङ्ते- सखेनेति । यद। सुखेनाऽ5 कशं विशे्यते तदा मूता क शाद्‌।कां ्याव।दितं मवति सखस्य तद्विशेषणत्वायागात्‌ । सुखमपि लोकिकपुखाद्वयतच्छियते | टी किकपुल- स्याऽऽकाशविरेषृणत्वानुषपततेः । अतः सुतनाऽऽकाशध्य।ऽऽक। शेन पुलप्य वा विशे. पितत्वक्तामण्रत्पापैव पुखःका शयो र किकपुखाकाश।म्या भ्यव ्तिरिव्यन्यतरदेव विथ. वणमर्भवदित्यमः । फिमन्यतरप्यैव वि सेषणप्य व्वावर्तुकत्वमित्यावा्यते भित्रा तस्यै- वार्थवत्वमिति तत्रा ऽऽयनङ्ग। करोति--सत्यमेवपिति । द्विती्थं॑दषयति--नं तिविसच्यादिना । विचिष्टस्येव ध्येयत्वे विशेषणस्यापि ध्येयत्वं॑स्िध्यतीति चेति

क, (षः = श भ,

दण्डी परेषानन्व।हेतिवद्विशषणस्यन्य१।िद्धत्वादेयाह--दिशच रणति । दये विरेषणयोरथवत्ं निगमयति - अत इति । विधान्तरेग ध्पेयत्वातमव्रादित्यतःच-

दाथः । खमिव प॒सेनेत्यवेरथे' । इतश्च सुख।काशय)रतरेतर विरे षणविरेष्यत्वमेषि- तव्यमित्याह-- कृतश्चोपि । कुतःशब्द्‌पात्तमितःश>।य स्कुटषति-- कं शब्द स्थोति। तं ब्रह्मेति सशज्दस्य ब्रह्मशब्द बन्ध्‌ ३दित्यपेरथंः । गुणगुणिनोरभयोरपि ध्येयत्व- तिद्ध मितरेतरविरेषणविशेष्पत्वं कशब्दस्य सशब्दस्य च प्रत्यकं बह्मशब्द५.- न्धादपि स्वीकतग्यामित्युक्तं व्यतिरेकद्वारा पावयति--यदि दीति । उक्तरीत्या

१क्‌. चं, मेव फ ।२ग. इ. च. अ, द. ण. नयाय 1३ ख. छ, णं. ष्ह्छरवि° ४, ग्खिति कै । ५ ख. छ. ॐ. ण. सत्यमेवैति ।

0काशः खण्डः ११] छान्दोग्योपनिषत्‌ । २९७

दरयोरपि ध्येयत्वरमतः शब्दार्थः । ब्रह्मचारिणो मोहो नामान्पोन्यविरशेषणविद्चेष्यत्वःप्र हणाद काञ्चस्यैव गुणिनो ध्येयत्वं न दुं सुखस्य गुणस्येति विभ्रम; । तदेनदभ्भिभिसक्तं वाक्या्यमस्मद्वोधाय श्रतिराह--प्राणं च हासे ब्रह्मचा- रिणे । तस्याऽऽकाश्प्तदाक। श; । प्राणस्य संबन्ध्वाश्रयत्वेन हदे आक्र इस्ययेः । सुखगु णवत्तवानद्‌ श्तं चाऽऽकाश्ं सखगुणविश्चष्ठ ब्रह्म तत्स्थं च प्राणं ब्रह्मसंपकदेव ब्रह्मप्युभयं प्राणं च(ऽऽकराश्ं च सष्चुचित्य ब्रह्मणी उुरप्रय इति ॥ ५॥ इति च्छान्दोग्योपनिष्च्छांकरभाष्ये चतुथाध्यायस्य दशमः खण्डः ॥ १० ॥

प्राणे वेत्यादि वाकयं नाङ्नानां न ब्रह्मच्रषरिणः ।॥' तया च कथमुपारूयापिकामिदं निधहीत्याशङ्कयाऽऽह- तदेतदिति । आकाशस्य प्राणप्तबान्ित्वं कया विधयेत्यपे. ्षायामाह-- आश्रयत्वेनेति । कायत्रह्मो १ तनम्‌ चतं कारणन्रह्मोपापनमुपतहतु- मितिशब्दः ॥ ९ ॥ इति श्रीमद्‌नन्दगिरिविरवितायां छान्द्‌गथोपनिषच्छांकर माष्यटीकायां |

१

चतुथाध्यायस्य दशमः खण्डः ॥ १० ॥

( अथ चतुथौध्यायस्येकादशः खण्डः ) ।

=. $ प वैर क~ क नि अथ हैनं गाहपत्पोऽनुशगास पृथिव्यभिरन्नमादित्प इति य एष आदित्ये पुरुषो हश्यते सोऽहमसिमि स एवाहमस्मीति ॥ १॥ संभूयाग्नरयो ब्रह्मचारिणे ब्रह्मोक्तवन्तः । अथानन्तरं भरत्येकं स्वस्व पयां विं वक्तुपरेभिरे । तत्राञऽदातेनं ब्रह्मचारिणं गाहेपत्योऽभिरवुश्र. शास । पृथिन्यभभिरन्नमादित्य इति मभेताश्चतस्स्तनवः । तत्र य आदित्य एष पुरुष! दरयते सोऽहमस्मि गाहंपत्योऽभ्नियेश्च गाहेपर्योऽभिः स एवाहमा- दित्ये पुरुषोऽस्मीति । पुनः परष्ास एवमस्ति वचनम । पृथिभ्य न्नयोरिव भोज्यत्वलक्षणयोः संबन्धो न गाषपत्याःित्ययाः। अत्तत्वप- कंतृत्वपकाश्चनधम। अविष इत्यत एकत्वमेव नि योरस्यन्तम्‌ । पृथिष्यश्नयो- स्तु भोज्यत्वेन ऽऽभ्यां संबन्धः ॥ १॥ १ख.छ.ण.तुक्स्य।२९च.ठ.ड. हादाका० '३ख.ग.घ. ड. च.म.ट.ड.ढ. ण. "शात्तचाऽऽक । ४ ख. ग. छ. =. ठ. ण. 'कायामि ।५ख. न. शत्वध. । ध. च, ड ठ. "ह॒कृतवध* । ६ इ, इ, इ, ग्वाऽञ्वयो `, ७ घ. द. च. ठ, इ, ठ. ण, "नाऽअवाम्यां।

२२८ आनन्दगिरितरीकासं वङितशाकरभाष्यसमेदा- [४ षदुर्पीध्याये-

प्रधानविद्यामुपरिशयाङ्गविद्याविषानायोपक्रमते--संभूयेवि । अनन्तरं प्रधन घे पदेश्चादिति शेषः । अभिविद्ां वक्तमरञ्भानामर्नानां मध्ये प्रथममिति श्रुतबध- शब्दार्थः | परथिव्यादिचतष्टयमनच्ाग्यादित्ययोरवान्तरमेदं दश्षेयति- तत्राति । एव- मरन्यादित्ययोस्तादात्म्यापितीतिशब्दाथ; | य एष आदित्ये परुषो दृश्यते सोऽह- मम्मीत्येतावतेव तयोस्तारात्म्यसिद्धः स एवाहमस्मीति पुनरुक्तेरत्तयकृत्या शङ्क्य 55 ह-पुनरिति। मोजयत्वै सक्षणं स्वमावो ययोस्तयोगाहैपत्येन यथा संबन्धस्तथा गाहे पत्यादित्ययोन सबन्धः रित तादात्म्यटक्षण एवेत्यत्र हतुम।ह-अत्तत्वेति । एथि- व्यादावपि तादात्म्य किं न स्यादित्याश्ङ्याऽऽह पृथिवीति । आम्यामर््यादित्या- भ्यामिति यावत्‌ । स्र एवाहमस्मीति परावृरया पृनव्नं यथोक्ताभ्विशेषप्निद्धयथ- मिति भावः ॥ १॥ स य एतमेवं विद्ानुपास्तेऽपहते परापक्त्यां रकी ` वति सवंमायुरोति ज्योग्जीवति नास्यावरपुरुषाः क्षायन्त उष्‌ व्य त भञ्जामाजरमश्श काक$- माष्म्‌श्श्च म्‌ एतमव वद्नपास्त॥२॥

इतिं च्छान्शग्पोपानिषदि चतुथाध्यायस्येकादशः खण्डः ॥१३१॥

सयः कथिदेवं यभ्राक्त गाहपत्यमभ्रिमन्नाकनादस्वेन चतुधा प्रविमक्तम पास्ते प्ोऽपहते बिचाश्चयति प्ापटृत्यां पापं कपे । लोकी छोक्वशास्पदीयेन ङ।कनाऽऽग्नेयेन तद्वान्भवति यथा वयमिह च लोके सर्म वप्चतमायुरेति

प्रप्नोति ञ्यागुञ्ज्वरं जीवति नाप्रख्यात इत्येत न चास्यादरश्च ते

पुरषाशथास्य वेदृषः सततिजा इत्यथः ¦! न क्षीयन्ते स्तत्युच्छदा न भव- तीत्ययथः | पचि तं वयबुपमृञ्ञामः पाटयामोऽस्मिश्च छोके जं।वन्तममु- 1१नथ रट । य एतमव वविद्रानपाम्तं ययाक्तं तस्यतत्फटखमत्ययः ॥२॥

इाते च्छन्द्‌ग्यापानपच्छांकरमाष्य च॒तुय।भ्यायस्यकादश्चः खण्डः ॥११॥

उक्ताया विद्यय। गाहुपत्यवेषयःया द्विविष फट द्रेयति-- स यः किदित्या- दिना । कर्नततफटामेत्यपक्षाथामत्तमव तक्षिपति-य एठमव (मिपि ॥ «^ ॥। इति श्रीमद्‌ानन्द््‌गिरिविरचिनायां छान्द्‌,ग णोपनिषच्छंकर माऽ१६कायां चतुधा.

ध्यायस्यकाद्‌ ग खण्डः ११॥

१८. पापक ।२ ख. ज. कवानस्म । ३ क. वरश्वि मदीः।४ग.ह, च. ठ. ड. थः क्षी । ५ ख, ग, "मोस्मि्ठोके । ६ ध. ड. ठ. परे लो

दवषः कृण्डः १२] छान्दोभ्वोपनिषव । ९१९

( अथ चतुथोभ्यायस्य दद्यः खण्डः ) ।

अथु दैनमन्वादार्यपचनोऽनुशशासाऽभो दिशो नक्षत्राणि चन्दसा इति य॒ एष चन्द्रमसि परुषो दश्यते सोऽहमस्मि स एवाहमस्मीति ॥ १ ॥ स॒ य एतमेवं दिद्रानुपास्तेऽपहते पपरृत्यां लोकी

भवति सवेमायुरेति ज्योग्जीवति नास्यावरपुरुषाः क्षीयन्त उप वयं तं भुञामाऽस्मिश्् ठलोकेऽमुष्मि‰ श्व य एतमेवं विद्वानुपास्ते ॥ २॥

इति च्छान्दोग्वापनिषदि चतुथध्यायस्य हादशः खण्डः ॥१२ ॥

अदलः (क्ण सष्डतछधक्कि धवथ ध (तते

अथ हैनमन्बाहायेपचनोऽनुश्चकास दक्षिणाभ्रिरापो दिशो नक्षज्ाणि चन्द्रमा श्येता पम चतस्ञस्दनदश्चहुधांऽहमन्वाहायेपचन आमानं भवि मञ्वावस्थितः। त्र य एष चन्द्रमसि पुरुषो दृश्यते सोऽदपस्पीति पृवेवतु । अन्नसंबन्ध।- स्ञ्यातिषटसामान्याच्चान्वाहा ये पचन चन्द्रमसोरे क्वं दक्षिणा(ण)दिक्€बन्धाच्च। अपां नक्षत्राणां च पूवैवदन्नतेनेव सबन्धः । नक्षत्राणां चन्द्रमसो मोष. त्वभरसिद्धेः । अपामननोटपादकत्वादन्नसं दक्षिणाग्नेः पृथिवीशद्राहैपत्यस्य । समानमन्यत्‌ ॥ { ॥२॥

हति च्छान्दोम्पोपनिषच्छांकरमाष्ये चतुथोध्यायस्य द्रादश्रः खण्डः ॥ १३ ॥

माह पत्यो पदे श।ननतयमथशन्दायैः । अब्‌॥देचतुष्टयमनृ्य द्क्षिणभ्ो चन्द्र च्‌ पेषं दशयति त्राते । अन्वःहाग॑पचनचन्द्रमसतास्त'दात्म्येनाबन्नेन वक्षत्ाभां च ताभ्यां भोज्यत्वेन सेबन्ध हति वक्तु पुनव॑चनमित्याह-- स एवेति । कभ पृब्- रन्वाहार्यपचनचन्द्रमसोस्तादारम्य तत्राऽऽह-अमसंबन्धादिति । प्रसिद्धं हि दशै पृणमः योरन्वाह।येपचने इषैःश्रपणम्‌ । ते चन्द्रं प्राप्यान्नं भवतीत्यदो चन्र मपि प्रिद्धाऽननस्तबन्धः | तस्मात्तयोस्तादात्म्यामित्यथेः | तयरेकत्वे हेत्वन्तरभाह- ऊवोतिषटवेति । तत्रैव हेत्वन्तरमाह -- दक्षिणेति । अन्वाहाय॑पचनो हि द्तिग- निरुच्यते । चन्द्रमाश्च दक्षिणेन पथा प्राप्यमाणो दक्षिणस्यां दिशि मवरतीति मम्यते | उच्चरदिगधिष्ठाठुरपि तस्य तत्सबन्वानिवारणात्तदययक्तं तयरेक्यमित्यथैः । पां नक्ष.

।, , ^+ > ^, न्ष

१कृ.य.ट, त्वंच द्‌, २. च, श्यत्वेन प्र ।

९२० अनन्दगिरिषृतदीकासंवशितिशंकरमाप्यसमेता- [४ चतुधौष्यये-

वराणां च चन्द्रवद्न्वाहायपचनेन तादात्म्यमाशङ्कचंऽऽह- अशापिति । पषैवल्प 0यम्यननये।स्तये'गहिपत्णदित्य।म्यामन्नत्वेन संबन्धवदिति यावत्‌ । सबन्धोऽन्वाहा4 पचनचन्द्रमम्यामिति शेषः| कथं नक्षत्राणामन्नत्वं तत्राऽऽह-नक्षत्रणापिति । कथं पुनरपामन्तत्वे तदाह-अपापमिति । दक्षिणश्चदरक्षिणा््चि प्रतीति यावत्‌ । प्रपिभ्या गाहेपत्याभ्रिं प्रत्यन्नत्ववदित्यदह्रणार्थ; । सत य एतमेवं विद्रानित्यायन्यि- त्युक्तम्‌ ॥ १॥२॥

हति श्रीमदानन्द्गिरिविरवितायां छान्दोग्योपनिषच्छांकरमाष्य्कायां चतुथाध्यायप्य द्वादक्ञः खण्डः ॥ १२॥

( भथ चतुथाध्यायस्य घ्रयोदशः खण्डः ) !

ने अथ देनमाहवनीयोऽनशशास्र प्राण आकाशो दो विंयुदिति य एष विदयुति परुषो दृश्यते सोऽह- मसि स एवाहमस्मीति ॥ १ ॥ स य एतमेवं विद्रानुपास्तेऽपहते पापरछृत्यां ठोकी भवति सवमायुरेति ज्योग्जीवाति नास्यावरपुरुषाः क्षीयन्त उप वयं तं भुञ्जामोऽस्मि् लोकेऽमृषिम्‌- भश्च य एतमेवं विद्रानुपस्ते॥२॥

इति च्छान्दोग्योपनिषदि चतुथाध्यायस्य ्रयोदशः खण्डः ॥१३॥

1 2

अथ दैनमाहवनीयोऽवुश्छाष प्राण आकश्चो वोर्विदयुदिवि ममाप्येता-

धतस्लस्तनवः । य एष विद्यति पुरुषो इश्यते सोऽहमस्मीत्याद पए्वेवत्सा- मरान्यात्‌ । दिवा(द्यवा)काश्योस्त्वाश्रपत्वाद्य॒ दा हवनी ययो मोग्यसेनेव सं. बन्धः । समानमन्यत्‌ ॥ १।॥ २॥

१ च्छान्दोग्योपनिषच्छांकरभाष्ये चतुयाध्यायस्य त्रयोदश्चः खण्डः ॥१३॥

गाहेपत्यस्य दृक्िणभ्चेश्चोपातनानन्तयमयशन्दा्भः | तत्रावान्तरमेद्‌ दज्ञयति-य एष इति । साऽहमस्मीत्याचन्यत््म।नामिति सबन्धः । यथा पूर ज्योतिष्ट्वाविशेषा-

रे [ध

दरा हपत्यादित्ययरन्वाहा५५चनचन्द्रमपोश्च साम्यमक्तं तथा उयोतिष्ठवपामान्य।दि्यद्‌-

पपरी

१ ख. अ. ध्योगा*।२फछ. "साम्याद्धि ।

धतुः खण्डः १४ | छान्दोग्योपनिषत्‌ । २९१

हवनीययोस्त।दात्म्यमे्टम्यमित्याह - पूवव दिति । कथं तद तम्यां दिवा(द्खरा). काशयोः सेबन्धस्तत्रा ऽह रे बा(दय्वा)काञ्चयोरित्वाति । आहवनीयस्य फड- त्वादिवो विषयत्वं तत्न होमादिद्रारा निष्पन्नःपूकस्य दुराकफठत्वाम्युपगमाद्विदयतस््वा- काशोश्रयत्वं प्रिद्धमतो विद्युदाहवनीयय मोभ्यत्वेनव दिव दूर्वा) काश्चयोः संवन्ध इत्यथः । स य एतमेवमित्या्यन्यदिल्युक्तम्‌ ॥ १ ॥ २ ॥ इति श्रीमद्‌।नन्दगिरिषिरचितायां छन्द्‌ग्योपनिपच्छांकर माष्यटीकायां च तुथाश्यायस्य त्रयोदशः खण्डः ॥ १६ ॥

( अथ चतुथाच्यायस्य चतुदशः खण्डः ) ।

ते होच॒रुपकोषटेषा सोम्य तेऽस्मद्धिय।ऽऽत्मविया € [क = चाऽऽचायस्तु ते गतिं वक्तत्याजगाम हास्याऽऽचा- यस्तमाचा्याऽयुवादोपकासलर इति ॥ १ ॥ ते पुनः संमूयोचुर्होपकोसटेषा सोम्य ते तवास्पद्रिद्ाऽभनिवियेत्यभः। आ।त्मविदया पूर्वोक्ता प्राणो ब्रह्मकं ब्रह्म खं ब्रह्मेति च। आचार्यस्तुते गतिं वक्ता बिद्याफठपराप्तय इस्युक्त्वोपरेधुरप्रयः । आजगाम हास्याऽऽचार्य; कालेन । त च रिष्पमाचार्याऽभ्युबादोपकरासररे शते।॥ १॥ अश्चीनां मिथो विवादं व्यावतयति- ते पूनरिति। तथाऽप्यात्मविद्या श्रौतव्ये- त्याशशङ्कच।ऽऽह-- आत्पविदयेति । कथम।चार्योपदेशम>तरेण भगवदुपदेशव श दिव मे विद्या फङ्वत्याचद्धेव विद्या विदिता स(पिषठामित्यादि हि परागुक्तमत जाह- आचाय॑रित्रति॥ १ ॥ गव इति ह भरतिशुश्राव ब्रह्मविद इव सोम्परते मुखं भाति को नु ताजुशशासेति को नु माऽनु- शिष्याद्धौ इतीहापेव निहूनुग्‌ इमे नूनमीदृशा

५९

अन्यादृशा इतीहाभ्रीनणयुरे कि नु सोम्प किल

व - क्ष क त्‌वचज्तव॥>॥ १. ग. छ. ट. ण, "कपालः । ज. "कपाकल्वा* । २ ख. '्कोशचके।३ख. रू. सौभ्य $स,. ध. "कोरा ।५ण. "कोरे । ६ ख. ध. न. सौभ्य ।७ण, "कोरक । ८ क, ग. दु, ण्यदेव ' ९ ख. ॐ।, सौम्य । १० ख. अ, सौम्य,

२६६. आनन्दगिरिष्त्दीकासवङितश्चांकर माष्यसमेता- [ ए षुधाध्यैयि-

इदमिति ह भरतिजन्ते छोकन्वाव किल स्भाय तेऽ वे चन्नहं तु ते तदक्ष्पामे यथा पुष्करपलाश अपो न॒ श्टिष्यन्त एवमवावीद पापं कर्मन श्छिष्यत इति बदीतु भ॑ भगवानिति तस्मे होवाच ॥ ३॥ इ।त च्छान्दोग्योपनिषदि चतुथाध्यायस्य चतुदशः खण्डः ॥१४॥

® क्रि

भगव इति ह प्रतिद्ुश्राव । ब्रह्मविद्‌ इव नाम्य ते युखे प्रसन्नं माति कोनु त्वाञनु्रश्रासेत्युक्तः मरयाई। को मु माऽनुचिष्यादनुसासनं कुयोद्धो भगवेस्त्वयि प्रीपित इतीह।पेब निह वुतेऽपनिहूनुत इषेति व्यवहितेन स्वन्धो न चापनिदहनुते न च यथवदभ्भेभिश्फं व्रवौवीत्यामिमाषः । कथमिमेऽग्रषो मया परिचोरेना उक्तवन्याो नृग यतस्त्वांच्षटा बेपपाना इवेदश इरयन्ते पूवमन्यादशाः सन्त इनीहाग्रीनभ्युदेऽभ्दक्तवान्काकाऽप्नीन्दयेयन्‌ । कंयु साम्य क्ट तं तुभ्यमतवराचनप्रम इते पृ इत्यवपमिदपुक्तबन्त हत्थेवंह ब्रातजन्गे भा तज्ञातवान्मताक्मान काचन सवं ययाक्तमप्निमेरक्तमकवाचत्‌ | यत आहाऽऽचा। लोकान्वाव पथिन्य(दीन्हे सोम्ष किट तेऽशाचन्न ब्रह्य साकख्यन । अहतु तं त॒ तद्रह्य यदेच्छापित्व श्रोत्‌ कक््यामि, श्रणु तस्य मयौच्यमानस्य ब्रह्मणां ज्ननमाहारम्य यथा पृष्करपडापे वात्र अधा न छिष्पन्त एव यथा वक्ष्याम ब्रह्येतवतिदे पाप कमं न एष्यते न संवध्वत्‌ इत्येवमुक्तपत्याच। आहपर्वे।सलो व्रवीतु मे भगवानिति तस्मे होवा याऽऽचायः ॥ २॥ ३॥

एत च्छान्दोरयीपनिषच्छांकरभाण्ये चतुयाध्यायसर्य चतुर्दशः खण्डः ॥१४॥

नहयुत इकेत्यत्रेवश्चव्दतात्प५ दह्ययाते-न चति । उक्तममिप्रयमाकाङक्च।प्‌ वकं विवृणोति- कंयमिर्यादिना । काका स्वरभङ्गेन(ण) मीतः सतुक्तवानस्फुट भे वत. † मत [रष्य्यापनयन्नाचाया त्रृत~1कं चु सीम्यपति | जवार केयर।१।२च्द्‌ नुच त्वच इत्यव मात्‌ । दष्टः तान्नात्‌ पृक्ण मन्मधः । यस्मा.

दुश्नेमिशकमःचायय प्रतीकद्ररा चिथ निवैदितवांस्तस्मादाचायः प्राप्तः साव.

कनक वक 1 9 यीं

१. ल. सीग्य।२ख.ञजसोम्य । ३ख.अ.सौम्ग। ज्सख.मे. ड. सौम्य।५सख. ४, उ. यर्द्‌च्छ° । ६ घ, ण, "कारा । ७ अ. सौम्येति । ८ क. "वाकस्वभि* ।

पदशः लण्डः १९4] छान्दगयोपनिषत । २२३

काशमत्याह्‌-यत इ।त । के | ब्रह्म | खं ब्रह्मः4;द्‌ना ब्रह्मापि तेरुक्तामेत्याश्च- ङ्य।ऽऽह -न ब्रह्मि । कथं तहिं साकल्यन बरह्म ज्ञातव्यमित्यत अ!ह्‌- अहं त्विति । ब्रहज्ञाने 7 स्यादित्याशङ्कचाऽऽह -श्रुणिति ॥२॥३॥ इति श्रीमदानन्दगिरिविरचितायां छन्द्‌।गथो पनिषच्छांकरम।'्यर्टकायां चतुधाध्यायस्य चतदरः खण्डः ॥ १४॥

( भथ चतुथाध्यायस्य पश्चद्ः खण्डः ) ।

षः १

य एषोऽक्षिणि पुरुषां दश्यत एष आत्मेति होवच. तदमृतमभ पमेतद्रक्षेति तययप्पसिििन्तर्िवादकं वा सिश्चति वत्मनी एव गच्छति ॥ १॥

एषोऽक्षिणि रपो दृरयते निटट्चक्षुधिब॑ह्यचर्थादिसाधनसपननः शानै-

वित्रिकबिदृद्रष्टा । ““ चक्षुश्चक्षु; ' इत्यादिश्रत्यन्तरात्‌ । नन्उञ्निभिरक्त वित्तय यत अचायध्वु ते गां वक्तेति गतिमात्रस्य वक्तेत्यव।चन्मविभष्य- द्विषयापिज्ञानं चानम्‌ । नेव दोषः । सख(काश्चस्पव।क्षिणि इरपत इति ्रष्ट्रनुव।दात्‌ । एर्असतमा प्रणनाम द्‌।बाचवषक्तबनेतवद्‌बाऽऽत्म- ` तरवमवो च।१ । एतदमृूतपमरणपस्५(िन,रयत एव(भयं यस्य हि विनासा शङ्का तस्य भये प्पर्तिस्तद्भावादभयमत पएषतद्रह्म बृहृद्नन्तामपि । किंवास्य ब्रह्मणोर्षिपुरूषस्प मादाद्स। तत्तत पुरुषस्य स्थानञक्षिणि यद्य ८५स्मिन्यर्षिवदकं व। सिञ्चति बत्मनी एव गच्छि पक््मावेव गच्छति न चक्षुषा §वध्यते १अमपनणव्‌।द्‌कम्‌ । स्व(नस्यप्तन्माह(त्म्य [क पुनः स्था- निनोऽक्षिडरषस्प निरञ्जनः वक्तञ्य[५८य।भ१्‌।य; ॥ १॥

क क्भृपप्तताथा$ऽच। प बरह्मच।रिणे ब्रहम्रियामुक्त।नित्यत आह-प एष्‌ इ।त । सक्निप्य।ने तदुपररितो दशय शष पुरुषो दरपत इति प्वन्धः | नात सर्वषां छा ात्मातिरिक्ता = दष्टिगाचरतामा करती।त्वारङ्कय पिका ९० २-शि--निव्‌. त्तति । निद्रता? रिषे विपूखानि चक्षुषे चह्यानि करणाति येवं तेरिति

यावत्‌ । बह्मङरण नां स्ववशत्वार्योनं मि सषणान्तर+वते व्रह्म च १।द्‌४ति । मनी पिद्यपार३द १२।हिघ विरषणान्तरमाद्‌ -श्चान्पारेति । तेषां निवृत्तचक्चष्ये हउुमाह-

पकं ------~- ~ --- --~~~ + ~ ~ कभ, त-क नजा जि

॥ ग्म

१ क. “मित्याह । ग. 2. °भित्यारङ्कथ।ऽऽ्द। २ ख. ॐ, “नार । ३ ख.छ.ञ्‌. ण, धय । ४ स, अ. ण. माददते । त्र छ मद्त्ते।

| 9

| , ॥ ®

९१७ आनन्दणीरि वरौ (संव ङितश्ंकर माष्यसमेता- [४ चतुपौष्यादे-

बिवेकिभिरोतति । पुरषो ऽसिणि द्रेत्वत्र बृहदारण्यङ्शरुतिं प्रम गयति --चञ्जुष हते । आचर्यणपृवेविद्योपदेशार्ीनमुकतिमिय्णा प्राति शङ्ते -नन्िति | अञ्भिवचनस्य गत्वन्तरमाह-मविष्षरदिति । नसरीनमुक्तिमगा नारि तेषं मविष्- द्विषयाज्ञानमिति दूषथति-नेष दूष इति । यत्पुलगुणंकमाक।शुपाप्यमश्निमिष्य- दे त्येव कारणन्रह्मणो द्रष्ट॒षपस्या५। रपत्‌ इत्यनुगदो गतिन्याखयानायाऽ5- चारयण क्रियते तन्ना(म्ि दृोषद्रयमियथेः । अरिणि दद्यत्‌ इति प्रयोगददाचारण च्छाय।त्मा विवक्षित इत्याशङ्कय।5ऽह-- एष इति । इमश्च नायं पर्दडय।त्मे- त्यनन्तरवाकंयम तायं व्वाकर्‌े ति--ए तदित्यादिना । इरि शब्द यथाक्तुणेरपास्यः परुषो न श्छयास्मा मवितुमहेतात्यथेः। असङ्गत्वाज्च नायं छायाम्मेत्याह- ङ्गं बति । माहात्म्यं स्णानद्वरेणोच्यत इति रेष; | किमितावता पुर्षन्याऽऽय।तमित्याश.

चाऽऽह -स्थानस्याप।वि । १ ॥ एत संयद्वाम इत्याचक्षत एत हि सशंणि वामा- स्धगिसंयन्ति सशरीण्येनं वमान्यतियनि य एवं वेद्‌ ॥ २॥ एतं यथोक्तं एदं यदवाप इत्याचक्षते । क्यात्‌ । यप्मादेतं सर्वाणि वामानि वननीयानि संमजन।वाने च्चा भनान्यभिर्तयन्त्यपिसाच्छन्तीत्यतः संबह्‌।पः । तयेव विदमेनं सवोणि बमान्यभिसंयन्ति य एवंवेद ॥२॥ तस्यैवोपास्यत्व।यै गुणान्तं द चैयति--एतपिति । पुरुषस्य संयद्वामत्वं ब्ह्मवि- दुकेया सिद्धमपि न{-वभमन्तरेण व्यक्ती भवतीति शङ्ते-कस्मादिति | अवयवार्थौ- पन्यातेन परिहरति- यस्मादिति । गगोपास्तिफकङ्माह- तयेति । उकस्यगुण। नुप्तारणत्यथः } एवरावद्‌ स पद्वामगुणति येप ऽस्मीति व[दत्‌।र्‌।भव्यतत्‌ ॥ ३ ॥

एष्‌ उ एव्‌ वामर्न।रब्‌ ह हवम कामान नपात

सबाणि वामानि नयति य एवंवेद ॥३॥ एष उ एव बामनी्यस्मादेव हि सवाग वामानि पृण्यक्रमफलानि पृण्या- लुक्ूप मरागिभ्यो नयति प्रापयति वहति चाऽऽत्मधमेखेन । विदुषः फलकं- सर्बाभि बापानि नयति य एवंवेद ।॥३॥

१.८. ग्णमाः | २क.ग. ट. श्ध्याह्‌ ' ३.३. "मिग, जय. ॐअ. नाभ्वयेर । म्‌. नावयवायं*। ५ ख. छ. थै. ण. "हिष्ट पु" ।

प्वद्श. खण्डः {९ 1] छान्दोग्योपनिषद्‌ । २६५

णान तरमुपास्यत्वाय दशयति -- एष इति । तद्वदत्पदयति--एष इवि ॥ ३ ५ एष उ एव भामनीरेष हि स्बेषु ठोकेषु पाति सर्वेषु लोकेषु भाति य एवं वेद॥ ४॥ एष उ एव भामनीरेष हि यस्मास्सरवषु ख केष्वादित्यचन्द्राग्न्यादिश्षे. भाति दीप्यते ^ तस्य भाता सवोपिदं विभाति " इति श्रतेरतो भाषा नयतीति भामनीः । य एवं वेद्‌ सावपि सर्वेषु रकेषु माति॥ ४॥ गुणान्तरं ध्यानायोकवा ग्युत्पादयति -एष इत्यादिना । आदित्यादिरूपेणास्थैव दीप्यमानत्वे श्रुत्यन्तरमनुकूकयति-तस्याति । गुणोपास्तिफरमाह-ष एवमिति ॥ ४ | | अय यहु चेवास्मिञ्छग्यं कुर्वान्ति यदि चनार्चि- पमेवापिसंभरन्तयारचेषोऽहरहून अपूर्यमाणपक्षमापू- यमाणपक्षायान्षड्दङ्ढेति मासाश्स्तान्मासेषपः सं- वे८९६२५ सवत्सरादादित्पमादित्याचन्द्‌ मसं चन्दमसो षियुतं तदुरुषोऽमानवः स॒ रनान््ह्म गमयत्येष देवपथो ब्रह्मपथ एतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानकमा- वतं नाऽ4तंन्ते नाऽऽवतन्ते ॥ ५ ॥

इति च्छान्दोगध।पनिषदि चतुथाध्यायस्य पथचदशः खण्डः ॥१५॥

अथेदानीं यथाक्त ब्रह्मविदा गतिरुच्यते । यथद्यु ॒चेव।सिपमननेवविदि शष्पं सवकम मृते कुवन्ति यदि च न कुषैन्ति ऋत्विजः स्ेयाऽप्येषनिततेन शव- कमंणाऽदरतेनापि प्रतिबद्धो न ब्रह्म पराप्नोति न च कृतेन शदकर्थगाऽस्व फथनाभ्यधिको छोकः । “ न केण! वधते नो कनीयान्‌ " इति श्रुत्य- न्तेरात्‌ । शवकमण्यनादरं दथेयन्वि्यां सौति न पुनः शवकर्मद॑विदो न कतैव्यपिति । अक्रियम.णे हि शवकभ॑णि कमेणां फल।रम्मे प्रतिवन्धः फशिदनुमी यतेऽन्यज । यत इह विग्राफङारम्भक।ल श्रवकमे स्याद्रा न वेवि विद्यावतो ऽ०निबन्पेन फलारम्भं दशयति । ये सुखा शाश्रमाक्षेस्थं सयद्रामो-

१ ट. ठ. एतान्न ।

२९६ आनन्दगिरिषृवरीकासंवणटितश्चाकरमाप्यसमता- [४ वहुधाध्याये~

धामनी भौमनीरेस्यवंगुण ए पासते भराणसहितामभ्निविधां च तेषामन्यतकम भवतु मावा भूत्सवेथाऽपि तेऽविषमबामिसभदन्त्वविरिमानिनीं दवता. पभिसंमवान्ति प्रतिपश्चन्त इत्यर्थः| ।

गति वकंतं पर्वेक्तनक्षविद्यायामधिकगणानेवाऽऽचार्यऽन्ववादीदिदानीं तामेव गति- मवतारयति-अथेति । तां वक्त पातनकां कराति- यद्यदात । करण. करण्यां विदुषा न ब्द्धिनापि हानिरित्यन्न श्रुत्यन्तर प्रमाणयति न कमणाते। अथ यदु चव- त्यादिवाकंयस्य तत्य दशयति- शवकमंणाति । तात्पयान्तर दशयति-न पुनारेत। यदि विदुषोऽपि शवकमं कतव्य कस्तां तस्य॒ विशषस्तत्राऽऽह- अक्रिषन्राणे हीति । अन्यत्रत्यावेदयावानुच्यते । इ्ाति । प्ररतुनवाक्यस्य विद्यावतो वाक्तिरिति शवकभेण्यनदरपूवेकमिति शेषः ॥ विधावतः शवकमभावामावयोर प्रतिबन्धः फटे त्तिध्यति । अविद्यावतस्तु शवकमाकरणे कमाणि न फढदानीति विचाम्तुतिरि- हा।मिप्रतेति भावः| तेऽर्चिषमवेत्यश्र तच्छब्दायै व्याचष्ट-ये सुख।काश्चमिति ।

आचषाऽचदवताया अहरहरमभिपाननं देबतामह आप यमाणपक्ष शुङृपक्ष द्‌ बतापापयेपाणपक्षाद्रान्षण्पाप्ानदङ्‌ ङत्तरां दशमा सवता ान्बासानत्त रायणद्वतां तञ्या मासतम्यः सव्रत्सर सवत्स्रदवतं ततः सवत्सरादाद- त्यमादित्याचन्द्रमसत चन्द्रमसो विद्यत ?त्त्रस्थांस्तान्पुरुषः कथिट्रह्मरुकादे, त्यापानवा मानन्यां सृष्ट मवो मानवो न मानवोऽमानवःस पूरुष पना नब्रह्म सत्याकस्थ गमयति गन्तगन्तञव्यगमयितत्वग्यपदेशेभ्यः । सन्पात्र- ब्रह्मप्ाप्रा तदनुपपत्तः ¦ ब्रह्मेव सन्ब्रह्मप्यगति हि तत्र वक्त न्साय्यम्‌। सव. भद्निरासन सन्मात्रप्रातिपत्ति व्यति । न चाष्ट मागेऽगमनायोपातेष्ुत । ^ स एनमविदिता न भनक्ति ` इति श्रुत्यन्तरात्‌ । एष दवपथा देवेराचं रादिभिगेमयितत्वेनाधिदतेरुपराक्षितः पन्था देवपथ उच्यते । ब्रह्म गन्तव्यं तेन चापरुक्षित इति ब्रह्मपथः । एतेन प्रतिपद्यमाना गच्छन्तो ब्रह्मं मानवं मनुसंबन्धिनं मनोः स्टक्षणमाबतै नाऽऽवतेन्त आवतेन्तेऽस्मिञ्च - ननपरणप्रबन्धचक्रारूढ। पर्ट।यन्तरवन्पुनः पुनरित्यावतस्त्‌ न प्रहिपन्ते। नाऽऽवतन्त इति द्ररक्तः सफरखाया एद्यायाः पारसपाप्चुप्रदश्नाध ॥५॥

इते च्छान्द्‌ाग्यापानषच्छकिरमाष्य चतुथाध्यायस्य पञ्चदशः खण्डः ॥ १५

१.८. ठ.ण.तुवामा भूः ।२ ल. "क्वि 1२३ ख.ग.ट. 'माणिश्फः। ४क्‌, ख. ग, इ.च.न. ट.ठ.ड. ण. एनान्त्र^ 1५. &, ठ, ठ. ण. °त॒स्तमावते न ।

पोडशः लण्डः ! १. छान्वग्यो पनिषत्‌ । २३७

कः कि, छे

सत्य्टोकस्थामिति देशषम्यवच्छेदेन कमिति म्याख्य।यते मुरूपमेव ब्रहम ब्रह्मश- ब्दा रुम्बनं फ नोच्यते तत्रा ऽऽह-म.तुगस्पड्षेनि | एतेभ्यो हेतुभ्यः पत्य कस्य ब्रह्म त मुद्यामति सबन्धः । मुरूयन्रह्मपाप्तावपि ययाक्तव्यपदेश्ा भविष्यन्तीत्याशच- हय 'ऽऽह- सन्परात्रेति । तदनुपपत्तन तादग्रह्म बरह्मश्चडदापमिति शेषः। अनुपपात मेव स्कारयति-- ब्रह्मवोति । तत्रेति मुख्यपर धिरुच्यते । कस्यचिदपि सन्मात्रनह्म- परापर नस्तात्याश्चङयाऽऽह-सवेभेदाने । वक्ष्यति षष्ठेऽध्याये श्चुतिरिते शेषः । जीवस्य सन्मात्र नह्य पारमार्थकं रूपे चद्पःसकस्यापि न गतिरुचिता तस्यापि ब्रह्मातारक्तस्वषपामावादिन्यारङ्कया ऽऽह -न चति । एकत्वटल्षणो मार्गो न दष्ट ददगमनाय नोपतिष्ठत । न हि ध्याननिष्ठभ्यादृष्ठमेकत्वं गमने व।रायितु पारयत्य- ज्ञानप्रतिन्धात्‌ । तस्य गमनभ्रान्तिप्रमवादित्यथेः । यद्रेकत्वलक्षणो मार्गो न।वगतो न गमनाय मोक्षायोषस्यितो मवतीत्यथेः । तत्र प्रमाणमाह--स एनापिति । स परमात्मा प्रत्यकंतवेनाज्ञतः सन्ेनमधिकारिणं मुक्तेप्रदानन न पाठ्वतात्यथैः | प्रकृतां गतिमुपप्तहरति--एष इति । गतिफटं निगमयति- एतेनेति । इममिति विश्षेषणादनावृत्तिरसिन्कटपे कल्पान्तरे त्वावृ तरिति सच्यते । मावतैशय्द्‌ व्याक- रोति- आवतेन्त इनि । सफछछाया यथोक्तेन गतिपृवेकेण फडेन प्रहिता इति यावत्‌ | कारयत्रह्मो पासनसम॒ञ्चिना कारणन्रह्मोपापतना यथोक्त! न विध्यासहिता$विधाऽ¶ त्रिवक्षिता तस्या इष्यथेः ॥ ५ ॥

इति श्रीमदानन्दगिरिविरचितायां छान रोगथोपनिषच्छंकर माष्यदटीकायां चतुयाध्यायस्य पञ्चदशः खण्डः ॥ १९ ॥ --:0-©0-©-©:-- ( अथ चतुथाध्यायस्य षोडशः खण्डः ) । 9 ० रियो

रहस्यप्रकरणे प्रसङ्धादारण्यकत्वसामान्पाच यज्ञे क्षत उत्पन्ने ष्याहूतयः प्रायधित्ताथा दिषातव्यासदाभिन्गस्य चत्विजो ब्रह्मणो मोनपित्यत्र इद्पार- भ्यते- एषहवे यज्ञो योऽयं पवत एष ह यन्निद सर्व॑ पुनाति यदेष यन्निद९ सवं पुनाति तस्मादेष एव यज्ञस्तस्य मनश्च वाक्च वतनी ॥ १॥ एषहवा एष वायु्योऽयै पवतेऽयं यह्ञः। ह वा इति प्रसिदद्धा्थावयोवकां

१ख.छ. ज. ण. देशव 1 २कृ.ग. टर. "ह्यश्चः। ३ क. ^न्मात्रत्र। ४.प. इ.ढ.ण. गायं योः ।

२.३८ अनन्द्गिरिषतदीकासं बङ्तक्षांकर माष्यसमता- `| शचदुपऽ्यये~

निषासे । बैयु्षठि हि यङ्ग: प्रसिद्धः श्रतिषु |“ स्वाहा बावेषाः.” ५ अप॑ वे यज्ञो योऽयं परते '› {त्यादिश्चतिभ्यः। वात एव हि चङना- ताक्षत्वास्कयासमवाप्य । ““ वात एव यत्गस्याऽऽरम्भको वातः प्रतिष्ठ इते च भवणात्‌ । एष ह वनगच्छश्चलनिरं सव॑ नग्पुनाति प्चयति कषो्षयति । न शचरूतः शुद्धिरस्वि ॥ दोषनिरपनं चलतो हि शैं न शिथिरेस्य । यथस्माञ्च यक्नेप ददं सवं पुनाति तस्मादेष एव॒यप्नी यत्पुना- तीति । बस्वास्यव विशिषस्प यक्गस्य वाक्व मन्त्रोचारणे व्परापूता । मनव ययाभूतायेन्नाने व्यापृतम्‌। ते एते वाङ्मनसे वमेनी मागो याभ्यां यज्गसता- यपानः.प्रथतेते ते वतेनी । ^“ प्राणापानपरिचलनवत्या हि वाचभित्तस्य चात्तरार्स॑रक्रमो ५यन्नः ”) इति हि श्ुत्यन्तरप्‌ । अतो बाङ्पनसाभ्यीं सनो बतं इसि वा ङ्भनसे वतेनः उच्येते यज्गस्प ॥ १॥ पुर्वोततरग्रन्थयारसंगतिमारङकच प्रापद्खिकीं संगतिमाह - रदस्यप्रकरण इवि । रहस्यमु गसन तर्रकेरणे विदुषां फल्प्रा्ये मार्गोपदेशप्रतङ्गेन यज्ञस्य समःप्िगमना- यानन्तःप्रन्पेन मार्गे पदेशादस्ति पतेगतिरित्यथः | किंच पर्वोत्तरम्रन्थयेोर्‌रण्यकत्वेन समानस्व।द्‌पि सगतिरस्तात्याह-आरण्-कत्वति | रिन्वभ्निविषया विद्या प्रकृता यञ च॑ सिद्धेऽभप्बन्धे यदि क्रिपपि क्षतमुत्पद्यते तदा प्रायश्चिराथां व्याहृतयो विधातव्या इत्यनन्तरथन्थप्वृत्तरिति सगत्यन्तरमाह-- य्न इति । प्रकृतायामुषास- नायां मोनमङ्गी कथते वाग्यापरि विक्षिठचित्ततया ध्यानानुष्ठाना।पिद्धः । ऋत्वि. गिरेषस्य च प्रायश्चित्ताभिज्ञध्य मौनमत्र विधीयत तेनासि मिथः सगतिरित्याह- हद्‌ाभन्नरयाति । यज्ञध्य देवत दलेन द्रग्धप्यागात्मकत्वात्कियायाश्च क्षणमङ्धिन्या गतिमत्तायोगान्मागोपिदेशाप्रमवात्कयमाद्या संगतिरित्याश्नङकय गतिम संषाद्यि यज्ञ्य वायुरूपत्वमाह-एष इत्यादिना । यज्ञो वायखाश्रयो व।रपात्मक् इति श्रौती प्रसिद्धिस्तामेव प्रकटयति-वायु१पिष्टु इति | श्रुतीरुदाहरति-स्वाहेति । स्वाहाक~ रमुश्वाये व्‌ते वायो धीयते क्षिप्यत इति विधा यज्ञः । श्रत्यन्तरमाह-अयमिति । आदिशब्देन व।तायज्ञः प्रयुञ्यतामिति श्रनिगह्यते । आदरितश्चुतीनाम्यं सेगह्णति- वत्‌ इति । यो यज्ञः करियासमवायी तत्तमुदायात्मकः प वायुरेव । द्वयोश्वटनात्म-

१६. इ. ठ. ण. इव्येवमादि० । २ख.ड.च.ज,.डउ.ण.भन॑वचवच.1 ३ ख. ल. र्व लगर्पुना* 1 ४ घ.ङ. च. ठ, श्लो यः पुना । ५ ख. ध. इ. ज. ट.ड, ढ, ण. “भ्यां वतेनीभ्यां - क्‌ +> क्छ |

यर ।६ ख. ज, ठ. ण, "तर्‌ ®" । धर ह. च. ठ. "ततरि । .ड. द. यन्नः ८८,.ण. श्व्यां वतनीमभ्यां य! ९क.ख.ग.च.य.ट, "ञो वतंनीभ्यां व*। ००क्‌,ग.दट्‌.वा।

क, ज वैःडदाः खण्डः १६ 1 छान्दीगवोपनिषव्‌ । -२३९

केत्वाविशेषात्‌ । तरम द्ायप्रतिष्ठस्तदात्मको यज्ञ इत्यर्भः । वायुप्रति्ठो यज्ञ इत्यत्र ्रत्यन्तरम।ह-- बात ए्रेति । पवनत्नश्रुत्याऽपि वायुयज्ञयोरेकत्वमाह- एष ह यान्नाते। विनाऽपि वायुं ह्द्धः प्िध्यतीत्याशङ्कचा ऽऽह - न ईति । अचछतो विहि- तक्रेयामननुतेष्ठत हाते यावत्‌ । शुद्धिनाम द्‌षनिर।सः। प्त च निषिद्धं प्रत्यत यतमानस्य त्िध्यति । न इ निविद्धक्रात्य गोद्‌।सीनस्य दोषनिराप्तासिका कद्धि संमवति | चलनं च वायुः । तस्मद्रयुरेव चछनद्वारा सवै जगत्पुनातात्वाह-- द्‌) षेति । वायारस्तु प।वनत्व प्रकृते किमायातमित्याशङ्कय'ऽऽह--यद्रसप्रादिति । वाय्व(त्मन। गतिविश्चिष्टस्य यज्ञस्य मगद्वयमुपरिशति-तस्पेति । एवं विशिष्टस्य पावनस्य वायुषूपस्येति यावत्‌ । यज्ञव्योक्तमार्गद्रये शिष्ये सोपस्कारमैतरेयवाक्षय- मुद्‌ाहरति--प्राणिति । प्राणापनाम्वामुच्छ तनिःश्ाप्तम्यां परिचशनं विद्यते यश्या- स्तस्या वाचश्चित्तस्य च पृव।परभावक्रमेण यन्ञः सप।द्यते । मनप्ता हि ष्यायन्वाचम- भिन्याहुरन्पूवापरमावेन यज्ञं पेपद्यतीत्ययः | यज्ञस्य मागद्वयविरिष्टत्वमुपत्ंहरति - अत इति ॥ १॥

तयोरन्यतरां मनसा सभ्स्कराति बह्मा वाचा ह- ताऽधवयुरुदताऽन्यतरा^ स॒ यचोपार्ते भरतरनु- वाके पुरा परिधानीयाया बह्म दथवषदति ॥ २॥ अन्थतरामेक दतेन ५ सभ्स्कराति ही यतेऽन्पतरा स

भ, ०

यथकपादुब्रजनूरथां व॑केन चक्रेण वतमानो रिष्प- त्थेवमस्य यज्ञो रिष्यति यज्ञ* रिष्परन्तं यजमा- नोऽनुरिष्यति स दृष्ट्वा पापीयान्भवति ॥ ३॥

तयोवेतैन्योरन्यतरां वतरन मनसा विेक॑क्ानवदा संस्करेति बह्मलि- ग्राचा वरैन्णा होताऽध्वयुरुदरनेर्येते त्रयोऽप्य त्विजोऽन्यतरां वाग्क्षणां व्तैनों वाचेव संम्छुवेन्ति । तेवर सति वाड्भनसे बननी संस्का यन्न | अथ स ब्रह्मा यत्र यसमिन्कार उपाठृते प्रारब्धे प्रावरनुबाके श्स्े एग पूवं परिषानीयाया ऋचो ब्रह्मेतस्पिन्नन्तरे काटे व्यववदति मौनं परित्यजपि

0 भ कका ककन [व

किक >

१क,६. ल. त॑. थ. तनि घः ।२ब. ण. "विज्ञा" ।

॥ ¦ १ (र ९ 9 ० ५ ९४० आनन्दगिरिृतदीकासंवितश्चांकर माष्यसमेता- [४ चतुथोध्याये-

यदि तदाऽन्यतरामेव बाग्बतेर्न। संस्करोति । ब्रह्मगाऽससिक्रिपमाणा मनोव. तेनी ईयते विनश्यति च्छिद्र भरत्यन्थतरा । स यन्नो वागनन्येवन्यत- रया वतितुपशक्नुबन्रिष्याे । कथमित्रित्याहइ । स ययेकपा्पुखषो व्रनन्ग- च्छसध्वा रिष्यति, रथो वैकेन चक्रेण उपमानो गच्छन्रष्यत्येवमस्य यजमानस्य कुब्रह्म यन्न रिष्यति विनयति । य्गं रिष्यन्तं यजपानोऽ- नुरेऽष । यन्न पाण। हि यज पानः । अतो युक्तो यज्गरेष रेषस्तस्य । सतं यज्ञि ताद १।५व(न्पपत्रर भवरति॥२॥२३॥ तयारः्योन्यपुपकायपिक्रारकभावं द्शेयति-तयोरिति । वाचा सम्पकू्युक्तेति

शेषः । साक तायां च वागतैन्वां तथेव यज्ञ! निष्पत भवतीत्याह-व्‌।चैतरेति । ५ तहं मनोवमन्या सच्िधत इत्या शङ्क य।ऽऽह्‌ -तत्रोति । यज्ञत्य द्वाम्थां मागौम्पां नीयमानत्वे पृरक्तरौत्या स्थिते सतीति यावत्‌ । मनेःवतेन्याः सस्कःर मति प्रत्ययं दशं यति-अयेतयादििना । मनेवतेनी ब्रह्मणा वागतेनी च होतुप्रमतिभिः तरस्कर्येति उस्थान्तरमि१५; । पत ब्रह्येत्भन्व सूच पति-व्र्य प । पनरुक्तिप्तत्य क्रि प्रपदेन सबन्धयोतनायः । एतस्मिनन्तरे के प्रतरनुाकद्ञभारम्प-तत्वारेतम तेरन्तराव्र. स्थायाभित्यथः। वाचे दोत्रदिमि। सप्कवत्वमसत्‌, मनपश्च ब्ह्मतकाथत्वं मा मूरे- तावता यज्ञ्य किमायातमित्याशङ्कय।5ऽइ- प यज्ञ इति । यज्ञत्र शमेवाऽऽकःडक्ष- रा व्यु-पादयति-- कथपित्यदेन्‌। । नाश्चेऽरि यज्ञस्य यजपानस्य किमायाति त्याशङ्करऽ3ह- यज्गपाणो ह(त। व.गतनी तस्क रा १5१ दुहपरो दोषः ॥२॥३॥

अथ यच्रोपारूते प्रातरनुवाके न परा परिधानी-

याया बहला व्पवबदद्युे एव वतनी सश्स्कर्न्ति

न हीयतेऽन्यतरा ॥ 9 ॥

क क थ्‌ = ~ ~ ©

स॒ यथोपपादुत्रनन्प्थो वे(यां चक्रां वरव.

मानः भरतितिष्ठस्येवमध्य यज्ञः पभ्रतितिष्ठति यज्ञं

परतिपतिष्ठन्त यजमानाऽनुपरतितिष्ठति स इष्‌। भ्रया-

नभवति ॥ ५ ॥

इति च्छान्द्‌गथोपनिषदि चतुर्थाध्यायस्य षोडशः खण्डः ॥१६॥

~~ ~ „^ -----+ =-= = थ क

१. "यणो । ध. उ. च. ठ. शह्यणदिगती यः । ठ (ह्यणलिजायं* ।२ग, ट. “वमत आहु ।

। "षषी पणर

विश. लण्डः १७ 1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । ५४?

अथ पुनर्यत्र ब्रह्मा विद्रान्मौनं परिश््य वागिसगेषकुषैन्वतेते याबत्परि- धानीयाया न व्यववदति तथेव सरिज उमे एव बतेनी संस्कुरन्तिन ही यतेऽन्यतराऽपि । किमिवेत्याह । पूर्वोक्तव्रिपरीत दृष्टान्तो । एवमस्य यजमानस्य यद्वः स्वरवतेनीभ्यां बतेमानः प्रतितिष्ठति स्वेनाऽऽत्मनाऽविन्‌रव. न्वतेन इत्यर्थः । यङ्ग प्रतिरिष्ठन्तं यज्नपानऽरतिणिष्ति स यनपानषव मोनविन्नानवबद्रह्योपेतं यन्न मिष्ट्वा भ्रेयान्भवति श्रेष्टो भवरीत्यथः ॥ ¢ 1.५1

के खे क

इति च्छान्दोमोपनिषच्छांकरभ।ष्ये चतुथाध्यायस्य षोडशः खप्डः ॥१६।

मूनगुण दकेयत्ति- अथ पुनरिति । तथव पम्बगनुष्टातार इति यावत्‌ । तथा कि ष [^ जं = ९. > ° ‡नन्त्येवेत्य १ 1 ९८ ~ १ क्‌ = स।त ब्रह्मा चान्यं चात्वजा द वतन्या ६९करन्त्यवत्याह- नात | वतक फिं स्यादित्यपेक्षायामाह-एवमिति ॥ ४ ॥ ५ ॥ हति श्री मदानन्दगिरिरपितायां छान्द गथोपनिषच्छांकर माष्यर्टक।(यां चतु्थाभ्य।यस्थ षोडशः खण्डः | {९ ॥

( अथ चतुयाध्यायत्य सप्तदशः खण्डः ) ।

+ ® धद ,

अत्र प्रह्मणो मनं विहितं तद्रेषे ब्रह्मस्वकपेणि चान्यदिमश् दोजदिक्म- रेषे व्याहुतिदोमः भरायधित्तमिति रद्य व्याहुतयो विधानन्पा इत्याह-

प्रजापतिर्लोकानकपरतपततेषां तप्पमानानाशरस्ान्धा- बृहदधिं पथिब्पा वायुमन्तरिक्षादादित्पं दिवः ॥१॥

प्रजापतिर्छोकानम्यतपद्धाकानुदिश्य तत्र सारजघ्क्षया ध्यानरक्षणं तप- | 3 ७६ ७, चार । तेषां तप्यमानानां लोकानां रसान्साररूपान्माृहदुद् तवाञ्चग्र है. त्यथः । कान्‌ । अर्चि रं पृथिव्याः वायुमन्तरिक्षात्‌ । अदित्यं दिवः॥१॥

[९ ( #च च, क

नित्यानुष्ठानपुक्ला नेमित्तिकप्राय्चित्तविधानायथमुपक्रमते-अत्रेति । तद्रे बरह्मभो

। े > क,

भौनभ्रेसे स्तीति यावत्‌ । रमाग्विशषेषतो ज्ञातं प्रच्छति-कानिति॥ १॥

च्छ

त्थ ४ खे. आश्हते इति छ. ण. अत इति! ५ न्र.ग. ॐ. ठ. ण. 'दितमथत°। ६. ह. ड. ण. .श्रं।

९४२ आनन्दगिरेकृतर्दीकासवटितश्चांकरमाष्यसमेता- [ ४ चतुाध्यये-

क्वि, = छे, म्द भ ९ श $ स उतशतस्चा दवता धृतपर्चाप्ता तव्पमममनमनार रप्ान्प्रावृहदभेक्चो वायोयजशषि सामान्थादरि त्यत्‌ ॥२॥

पुनरप्येवमवमरन्य।चाः स एतास्तिस्ञो देवता उदिशयाभ्यदपतु । ततोऽपे सार रस्त >यात्रिद्यां जग्राह ॥ २॥

एव यथा छकनम्यतपत्तथति वावत्‌ । जग्राहति समप ॥ २॥

स॒ एतां च वियामतयतप्तस्यस्तप्यमानामा रसान्परवृहदभूरित्युमेय। भूरिति यजुकयंः स्वरिति सामतपः ॥ ३॥

तयहक्त[ रिष्येद स्वापि गाहपत्ये जुहुयादचा- 9 [की नि क~ ® * मद तद्वस्न्‌चा २५णच्‌। यज्ञस्य वरर सद्‌ धात॥ ४ ॥

स एतां पनरभ्यतप्। विद्याम्‌ | तस्यात्तप्यमानाया रतत भरमि व्याह विपृरभ्याो जग्रह । भव।२।१ व्दाहूचि यजुभ५:। स्वरिति व्याहूपि सामभ्यः। अत्‌ एष छ।कदेववेद्रसा पहाग्याहूतयः । अतस्तत्तज यज्ञे यद्यक्त कत बन्धाद्ङ्नेपसतं ।रेष्यधङ्गः क्षप प्राप्य द्धः स्वादते गाहपत्ये जहुयात्‌ । सा तत्र प्रायश्चित्तिः । कथषू ऋचाभवतःदेति क्रवाविक्चै१५) रसेनच्‌। द्‌] णजसच। यन्नस्य ऋवक्बन्धिनो यदङ्गस्य तिरि विच्छिन्नं क्षतरूपमु- त्पननं दद्धापि भातेततपत्ते ॥ २॥ ४॥

रव (१३०१ मूर व्याहू्तेमित्यादेन। । प्रथम ऽतः्तञ्दौ यत इत्य. प्मन्नथं । यद्यक्तं दाप । चवराठदस्तरमिन्‌ । उक्तप्राय।ध्ित्तमेवाऽऽक.ङक्षापुवकं विवणोि--कथामत्याद्‌ना | क्रिपापवेरषणिवे । यत्तप्य क्षत संदघातीति यत्तदचामेव रतन सदषातौत्य+; | जाजता सदषाता(तिं तवन्धः॥ ६॥ ४॥

थ्‌ | (र =, > „म ० ® [ अ अथ यद यजुष्टो रिष्पेद्धवः साहेति दक्षिण

१६. "नरेवम०। २८. ड, "वम । ३ इह. "भवागन्याः । ४, उ, ठ, “न्याया देः! छ.ग. घ. च. ज. ठ. ण. “गन्या्यस्ति"। ५. च.ठ. ड. ठ, शर्य वि" । ६क्ष.ट. "व इति.। ७ घ. ण. रतान्‌ । < क.ग.ज. टट. ण, "व्‌ इति । ९ख. ग.ध.च. अ. ट.ठ. ड, ह, ज. श्यः । यत । इ. “यः ' युचः ।

सदशः खण्डः १७ 1 छान्दोग्योपनिष्‌ । ९४३

जुहुयायजुषामेव तद्रसेन यजुषां वीर्येण यज्ञस्य पिरिष्ट र संदधाति ॥ ५॥ भथ यदि सामतो रिष्येत्स्वः स्वाहेत्याहवनीये जहु- यात्सान्नमिव तद्रसेन साघ्रां वीर्यण सैीघ्नां यत्तस्य विरिष्ट९ संदधाति ॥ ६ ॥ अथ यदि यजुष्टो यजुनििततं रिष्येद; स्वादेति दक्षिणाप्न जुहुयात्‌ । तथा सामानिपितते रेषे स्वः स्पाहेत्याहवनीये जुदहुषात्‌ । तथा पृवेवधह्नं सद्‌. धाति । ब्रह्मनिपित्ते तु रेषे तरिष्वभनिषु तिसृभिन्योहतिभिजहुयात्‌ । त्रय्या हि विद्यायाः स रेष; | ^“ अथ केन ्रह्मतवमिर्य नये तस्था विद्यया ” हात श्रतेः | न्यायान्तरं ब! मृर्पं ब्रह्मत्वनिमित्ते रषे ॥ ५॥ ६॥ तथा च यथाक्ते प्राने प्तीत्यथः | यथा पृविन्प्राय्चितते यज्ञस्य क्षतमिव रसेन होता संदधाति तथा द्विनीयत्‌तीयप्रायश्ित्तयारपि यजुषां साम्नां च रतेनाध्व- यरद्राता च ततत धत्त इत्याह - पुरेवदिति । दोत्राद्यपराषाषीनयनचश्रंे प्राय- धित्तमुक्त्वा वरह्मापराधक्ते यज्ञनारे किं प्रायाश्चे्तित्याशङ्कचाऽऽह-- ब्रह्मेविः। यथायथोक्तप्रायधित्ते लिङ्ग दश॑यति-- त्रय्या हीति । ब्ह्मणन्लथीप्तारते प्रमाण. माह- अयथ केनोति । साधारणका्य॑श्य पाघारणसामम्रीजन्यव्वनियम द्विद्रयसाघा - रे ब्रह्मे बेद्जयसाधारणमेव प्रायश्चित्तं वाच्थमित्यको न्यायो दितः । तैप्रसय स्यैव वेद्‌कत्वप्रपिद्धमद्यणः सथेवेद्‌ाथामिज्ञत्य ज्ञानमाह।त्म्येनेव दोषनिरापतानान्,

@ श क, क्र

तप्रायाश्चत्तं विपेयमिति न्यायान्तरमाह--न्यायान्तरं वेति ॥ ९॥६॥ तयथा छदणेन ` सुवण संदध्याल्मुषणेन रजत रजतेरं चपु पुणा सीसर ससेन ठोहं रोहन दारु दारु चर्मणा ॥७॥ एवमेषां लोकानामासां दवतान।मस्याञ्चय्पा विवा- या वीयण गरज्ञस्य विरिप्रर संदधाति भेषनरूतो

५१ = # क ह वा एष यज्ञो पजेवविद्रज्ला भवति ॥ < ॥

| 1 का क 1 क री णगीणीणणणणाीणिणगणरिणिगरणरीगणणा पणर [सि पिपिष षणि विणि

# चदारोऽधिकः। १ ध. च. ण. “मित्त रिष्येत्स्वः स्वा । २ च. °भित्तरेः। ३ क. ्ष्वंसे प्राण । ४क.ग. र, °्ति । अथ यथो । ख. अ. °ति। यथो ।५क. ख. ग. ण, शत्यङ्गप्ये* । ग, ट. त्यक्ष्ये । ६क. ख, ज, ण. वेदेक°। ७ ग, र, °्िद्धब्रह्म" ।

२४४ आनन्दगिरिषतर्छीकासं वडिति शांकरेभाष्यसमता- [६वदुध्याये-

तश्था लवणन स॒घर्णं संदध्यात्‌ । क्षारेण टङ्फणादिना खरे मृदुत्वकरं हि तत्‌ । स॒वणन रजतमशक्यसधानं संदध्यात्‌ । रजतेन तथा त्रपु अ्रपणा @९ 9 &\ ०, = @ = क ।# © १ ०६ ५ ९ सस सासन लाह छाहन दारु दाङ चमणा चमबन्धनन । एवमर्षा राक नापासां देवतानामस्यास्य्या विद्याया वीर्येण रसाख्येनोजसा यज्ञस्य विरिष्टं संदधाति । भषन्तो ह वा एष यङ्ग: । रोगाते इव पुरमांधिकित्स. फेन सशिक्षितेनेष यज्ञो भवति । कोऽसौ । यत्न यस्मिन्यह्व पएबंविद्ययोक्त- ग्याहृतिहोममारुधित्तविः्‌ ब्रह्मत्विग्मवबति स यद्ग इत्यथे! ॥ ७॥ ८ ॥ वस्तुग्वमाववेचिव्यादुतपन्नश्यापि क्षतस्य केनावैत्संघःनं भवतीत्यत्र दष्टान्तनाद- दद्ययेत्यादिना । किं तत्र साधनमिति तदशेयति--क्षारेणेवि । खरे सवर्णे व सयुक्त द्रवीमृते क्षारभषेपेण रङ्कणादेना मृदुकरणं मिथोऽवयवश्रयोजनं तिषाने प्रतति- द्ध मित्यथेः । रजते सुवर्णेन र्वरपततस्तारदशक्यसंघानं तथाऽपि वद्िमयोगपृवंकं पववदव तत्रापि प्रसिद्धं ॑स्तषानमित्याह--सुवर्णेनेति । रजतेनेत्यादारपि यथोक्तं द्रष्टव्यम्‌ । सेदघाति ब्रह्मति शेषः । भेषजेनेव कृतः सेम्करृत इति यावत्‌ | तदेव रफुटरति--रोगाते इति । मवति संस्छृत इति शेषः ॥ ७ ॥ < ॥ क ५ भ ® (न ० एव्‌ ह वा उदर्क्व्णा यज्ञा ववावद्रल्ा भवत्व्‌ ^~ ध भ विद्‰ ह वा एषा बह्माणमनुगाथा यतो यत आव- ९० = [९ ततं तत्द्च्खत ॥ स ॥ किंचेप ह बा उद्क्पत्रण उद्डनिश्नो दक्षिणीच्छर(यो यज्ञो मवति। उसेरमागपरतिपत्तिहेतुरित्ययेः। यत्रैवविद्‌ ब्रह्मा भवस्येव॑बिदं ह वे ब्रह्माणमृ. स्वजं प्रत्येषाऽनुग।या ब्रह्मणः स्तुतिपश । यतो यह भआवतैते क प्रदेशा. टा त्जां यन्नः क्षती मवस्तत्थङ्गस्य क्षतरूपं परतिसंदधल। यत्तेन गच्छति परपालयतीरपतत्‌ ॥ ९ ॥ इतश्यवंविद्‌। ब्रह्मणा मवितव्ममिय'ह -- कं चति । गाथाश्चब्दो गाधयादिच्छ- न्दव्शतिरिषच्छन्दोविपयः ! यतो यतः प्रदेशत्कमौऽऽवतेन इत्युक्तं विवृणोति-

9 १ षा ~ --* ^ ~ जा" भ क == 9 = भको + मौर कि यणी षणि ।)

न~ ~ न - - षी णि | ष्ठ

= आवतनग्रविक्कृतं क्षतम्‌ '

कनकः ^~ न~ न = ~~~ ~ ~ = --~~ नाका

न भ ~ क 9 के जाक णा मोको पाकिम कि, ज ०१

१४. उ. ठ. ठ. “ङुणकादि'२क.ख.ग च.ञ. ट. सरेषु ३ ण. पुर्षकि।४ख. ग घ. ईइ च अ, ट ठ. ड, ण. "णोच्छयो।

पष्ठदृशः खण्डः १७ | छान्दोग्योपनिषत्‌ । २४५ कतिविजा परति । यत्र यत्र प्रदेशे यज्ञस्य क्षतिरध्चयप्रमरतानामभवततन्न तश्र यज्ञस्य क्षतरूप प्रायाश्चत्तन प्रातक्तदषाचा ब्रह्य! कतन्पारपाटयतात सबन्धः ॥ ९ 1 मानवो बहवेक कतिवक्कुरूनश्वाऽभिरक्षत्येवेविदधं वे ब्रह्य यन्ञं यजमान‰ स्वाश्र्तिजोऽभिरक्षति तस्मादेवंविदमेव बरह्माणं कर्वीत नानेदविदं नानिवं- [वेदम्‌ ॥ ३०॥

इति च्छान्दोग्योपनिषदि चत॒थध्यायस्य सप्तदशः खण्डः ॥१७॥

इति च्छान्दोग्योपनिषद्राह्षणे चतुर्थोऽध्यायः समाप्तः ॥ ४ ॥

परानवो ब्रह्मा मोनाचरणान्मननाद्रा ज्ञानवस्वैत्ततो ब्रह्मवेकत्विक्कुर- न्कतन्‌ । य)दूधूनारूढा(नश्वा वडवा यथाऽभिरक्षत्येवंविद्ध्‌ वे ब्रह्मा य्न यजमान सव्‌।्त्विजाऽभिरक्षाते । तत्टरृतदौोषापनयनात्‌ । यत एवकिश्िष्टो बरह्मा विद्व स्तस्मादरवविदमेव यथोक्तग्याहुत्यादिविदं ब्रह्माणं कुर्वि नाने व॑विद्‌ कद्‌ चनेति । द्िरभ्यासोऽध्यायपरिसमाप्रययः ॥ १० ॥ इति च्छान्दोग्योपनिषर्छांकरभाष्ये चतुथाध्यायस्य सप्टदकशः खणऽ: ॥१७।

इति श्रीमद्धोविन्द मगवत्पञ्यपाद्‌ शष्पस्य परमहंतपरिव्रजक- चायस्य श्रीमच्छंकरभगवतः ठतो छान्दोग्योपनिषदि व्रणे चतुर्था-ध्ययः स्माप्नः ॥४॥

दि @ क

तऋत्विनि ब्रह्मणि मानवश्चब्द्भवृत्ता। निभित्तद्वयमाद-म।नति । ज्ञनातिश्चयस्त- र्छठ्दाथः | कत्‌ नभिरकषर्तर्ते सनन्धः | उक्तमथ टष्टानमेन प्रकटयति योद्धृनि- त्या{दना । प्रकेरणाभभ्रपलहरात- एव्र ॥ १९॥ इति श्रीमदानन्दभिरिविरतचिताय। छान्दग्योपनिषच्छांकरभाष्यटीकणयां ३५ चतुथाध्यायस्य एप्तदशः खण्डः । १७ ॥

हृति श्रीमत्परमहंसतपरित्रः नक चाय॑श्रीडु द्वानन्दपृडयपादशिष्यमगवदानन्द्‌- ज्ञानकृतायां छन्द 4। पनिषद्ध'ष्यर्ी कायां चतुर्थाऽध्यायः सम्‌: | ४ ॥

१@. प्क्ष ।२ख.ग.ड. ज. न्ल.ज.ट.त.थ. र हवै। ३ग. घ.ङ. च. ट. ठ. इ. द. "त्वातो ।४सत.घ. इ. ट.ड. द. ष्ट्रह वै) ५ क, “यसः ।

१४६ आनन्दशिरिकृवटीकासबङितशकरमाष्यसमेता- [९ पश्चमाध्याये-

( भथ पञ्चमाध्यायस्य प्रथमः खश्डः ) ।

सगुणब्रह्मविद्याया उत्तरा गतिरक्ता । अथेदानीं पञ्चमेऽध्याये पञ्चा: परिविदो शृदस्थस्योष्वरतसां च श्रद्धाटूनां विचान्तरशनीलिनां तामेव गति- मनूथान्धा दक्षिणा दिक्सबन्धिनी केवरुकर्मिणां धूमादिलक्षणा पुनराटत्ति-

रूपा तृतीया च ततः कष्टतरा संसारगतिवेराग्हेतारवक्तव्येत्यारभ्यते । प्राणः ष्ठो वागादिभ्यः प्राणो व्राव संवग इत्यादि च बहुशाऽतीते ग्रन्थे

प्राणग्रहणं कृतम्‌ ¦ स कयं श्रेष्टो बागादिषु सवेः संहरयकारित्वाविशचेषे कथं च तस्योपासनापिति तस्य श्रेष्तवादिगुगविधित्सयेदमनन्तरमारम्यते- ॐ। योह यपे ज्येष्ठं चश्रेषठं च वेद्‌ ज्येष्ठश्चह वे भ्षठश्च भवति प्राणो वावि ज्येष्ठश्च श्ष्ठश्च ॥ ३ ॥ योह बे फथिज्ञ्येप्रं च परथमं वयसा श्रं च गुणेरभ्याधिकं वेद्‌ स व्येष्ट्च हवे शरष्ठश्च मवति । फटेन पुरुषं प्रोभ्याभिप्रखीढृत्याऽऽद- पराणो वाव उयषटश्च वयस! वागादिभ्यः । गभेस्थे हि पुरुषे प्राणस्य त्तिः वागादिभ्यः पूरव छञ्धास्मिका भवति यया गर्भो विवर्धते चक्षुरादिस्थाना वयवनिष्पत्तो सत्यां पश्ाद्रागादीनां इत्तिराभ इति प्राणो ज्येष्ठो वयसा

¢

भवाते । भरष्ठन्व तु प्रातेपादायेष्याते सह्य इत्यादिनेदशेनेन । अतः प्राण एव उ्यष्ठश्च श्रषठश्रास्पकायकरणस्घाते॥ १॥

के

वृत्तमनृद्य वतिष्यमाणाध्यायस्य सगति संगिरते-सगुणेति । विधान्तरं पश्चािवि- द्यातिरिक्ता सगुणविद्या । तच्छीटिनां ताननष्ठानामिति यावत्‌ | तामवे गतिमविर।- दिछक्षणामित्यथः । ततो गतिद्वय.त्ततीया च विदयाक्रमेरहितानािति शेषः । अथ क्रमेण मक्तिधरमव।दत्तरा गतिरूच्यतां किमिति दक्षिणा त॒तीया च संसाररूप१ा गतिर- तिनिङृष्टा व्यपारदयते तत्राऽऽह--कृषटतर्‌ति । सगुणन्रह्मविद्यावतामाच॑र्‌ाद्यां गति मुक्त्वा समु्चितानामप्रमुचचितानां कमणां सप्तारगतिप्रभदखूप फर वक्तुमयमारम्भ इत्यथं‡ । कमं विधिश्च धनर्तपत्तो सत्यां मवति । ततसंपत्तिश्च ब्राह्मणस्य श्रेष्ठे सत्येव

[1

१क. उ, “क्षिणदरिः 1 २ड.ड.ढ. "णो ब्रह्मप्राग अक्रदरा इ*।३ ग. ध. च,ट, ठ. न्वमैः प्राणो ब्रह्म प्राण आकि इ । ४ ग. घ. .च. ठ, ड, ठ, "दि ब ।५ ग, ट. शद्ेषात्क° । ६2. वेदापमस्तेष।७कृ.ख, इ, ज, ठ, द. "यकार ।

पथमः खण्डः १ ] छान्दोग्योपनिषत्‌ । २४७

समव तीति श्रष्ठचसतिद्धय प्राणोपानं पृकत्रानुक्तं वक्तभ्यमि यनन्तरग्रन्पतगति वद्‌- न्रङ्गं करोति- प्राणः श्रेष्ट इत्यादिना । प्राणां ब्रह्मत्यदिवाकंपम रिशब्दयेः। उद्राहतानुदाहतश्चलन्तरसमुस्चयाभश्चकारः । प्राण्य वागादिभ्यः श्रष्ठयमुक्तमा- क्षि१ते- स कथमिति । सवगा; सहत्य प्राणस्य काय॑ृरत्वे सेप्रतिपतने स एव कथ श्रेष्ठो निघते तेषामन्यतमस्यैव श्रिएचं 9 न स्यादित्य: | त्थैवो- पाध्यतया शषयमा्षङ्य वाग।दीन।मन्यतमस्यापास्यतरमपास्य प्राणस्यैव नोपास्यत्वं हेत्वम(वादित्याक्षेषान्तरमाह- कथ चेति । प्राणस्य श्रेष्ठत्वं ज्येष्ठत्वमित्या दिगुणविधानाथमेव तावत्प्रथमम।रम्यते-- यो ह व ज्येष्टं चेति । नद्य चों परि. हरति- प्रथमाति । पाणत्मवपात्तन न॒वागादीन।पित्येतदनन्तरमारम्यतेऽथ ह प्राण उिक्रमिंषन्नित्यादिनेति द्वितीयं चोचयमुद्धरति-इदमनन्तर मिति । कोऽपती ज्यष्तशरष्ठत्वगुणो वेदितव्य इत्यत आह-फेनेति । कुतो वाग।दिम्भो उथष्ठयं प्रणस्य प्रतीतं स्वे हि वागादयः सप्राणा; सहेव गभयं स्वतो वृत्तिमागिनो मवन्ति तत्र ऽऽह-गमभेस्थे हीति । तत्र॒ गम॑विवृद्धिदश॑न प्रम।णयति--ययेति ।

द ताहि वागःदनां वृतिढ,मस्तत्राऽऽह-- चक्षुरादीति । प्राण्य उष्ठचं प्रति. प।द्त नेगमयति--इति प्राण इति । गुणद्यमुपाप्यत्वाय दत निगमयति -- अत इति। १॥

यो हवे वसिष्ठं वेद वरिष्ठां ह स्वानां भवति

त्‌।गगाव वर्षिष्ठः ॥ २॥ यो ह वसिष्ठं वषितृतममाच्छदयितुतमं वसुपत्त५ बायोवेद्‌ स तय॑व वसिष्ठ ह भवति स्वानां ब्रतीनाप्‌ । करस्वारं वस्तिष्ठ हत्वाह्‌ । वा- उवा वर्षा बाम्मिनो हि पुरुग वप्तन्त्यामिभवन्त्यन्यान्वसुपत्तमाशातो वागसिः ॥ २ ॥

तदथेत्वेनेव गुणान्तरं दशथति-यो ह ष्‌ इति । वसुमत्तमं षनवत्वाद्न्येषां

निवातङ्रारणामित्थयः । तयवेत्युपात्तनानुप्तरेणेति यावत्‌ । वसिष्ठो ह भतीति वाप्त- पित्‌। वेत्थथः । वाचे। वाप्ठत्वं तम्थयते-- ब] मिपो ई।ति । वम्ुम तमश्च तेना- न्या निव। यन्तीति शेषः ॥ २ ॥

य। ह वै प्रतिष्ठां वेद प्रति ह पिष्ठत्थस्मि श लोके मृन्मि श्यं चक्षुषव प्रतिष्ठ ॥ ३ ॥

[मी

१ क्‌. अ!दयचोः। ख. छ. ज. ण. अध्यं प ।२ख.छ.ञज.णं. "तीयच ।३घ. ङ. द. इ, वसतत । ४ क. ^ता चेव्य° । ५ ख. ॐ,, 'शक्षु" ।

जो क

१४७८ आनन्दगिरिषदटीकासवङितशा क रमाष्यसमेता- [५ पश्चमाध्याये- योहवैप्रतिष्ठांवेद स वास्पि्टीकेऽमु्िश्च परे परतितिष्ठति ह। का तहिं रिष्या । चश्षुबोव प्रतिष्ठा । चक्षुशा दहि पहयन्पमे च दुर्ग च परति. तिष्टति यम्मादतः प्रतिष्ठ चक्षुः ॥ २३॥ यणान्तरमाध्यानयोपदिशति-यो देवि । प्रतिष्ठात्वं चक्षु विरद्यति-चक्षुषा हीति ॥ २॥ योह वे संपदं पेद सर हास्मै कामाः पन्ते दै- वाश्च मानुषाश्च श्रोत्रं वाव प्ेपत्‌ ॥ ४॥ योह वे संपदं वेद तस्मा अस्प देवाश्च मानुषाश्च कामाः संपक्रते ह। छा तहिं सपदित्याह - भोत्र वाब सपद्‌ । यस्माच्छ्रोतरेण वेदा न्ते तदथ. विज्ञान च ततः कमणि करियन्ते वतः कामरसपदित्येवं कामरसपद्धेनुतवाच्छरोजं धाव संपत्‌ ॥ ४॥ गणान्तरम।ह-चो ह वा इति । देवाः कामाः स्वगौद्यो वा मानुषाः पश्वाद्यः। श्रोत्रस्य त्षपत्वं प्ाघयति-- यस्मादिति । इव्यव यस्मात्तस्मादिति योजन। ॥४५

योह वा आयतनं वेदाऽऽयतन* ह स्वानां भवति

(१ मना ह बा अपतन्‌ ॥ “५ ॥ योह वा अ।यतनं वेदाऽऽयतनं ह स्वानां भव॑त्पाश्चयो मव्रतीत्य्थः। कि तदायतनमित्याह-पनो हवा अयतनम्‌ । इद्दिपोपहुतानां विषयाणां मोकजर्थानां प्रत्ययरूपाणं मन आयतनमाश्रयः। अतो मनोह वा आयत्‌- नपित्युक्तम्‌ ॥ ५॥ सप्रति गुणान्तरमाह-यो हेति । कथं पुनरायतनत्वं मनप; घपिद्धमित्यत आह- इन्द्रियोपहतानापोति ॥ ५ ॥ अथ ह प्राणा अहश्मरेपसि व्यदिरेऽह५ भ्रेपान- @ ® २५१ ह्‌ ४ भ्रधचस्माति॥&£॥ अथह प्राणा एवं यथोक्तगुणः सन्तोऽहं प्रयस्यदमरयानस्मप्रहं मयान- स्मौ त्ये वस्मिन्भयोजने व्यृदिरे नाना विरुद्धं चोदिर उक्तबन्तः॥ ६ ॥ यथोक्त गुगा मूर्यप्राणगामिनो न प्रत्यक १।१।३े६ मन्तीति वक्तुभा।ख्यायिकां परमाणयति- अयेति ॥ १ ॥

नि ना जिन नक्कहि

िोनणाििकिनि

घ ड (६ क ९. © © . | १ ° °. ण, चा्मिव कक्‌, २चं. ठ. व्वुर्तत्य्‌(*।३४. ख, छ. उ{. ण. "प्रणः।

परथमः ठण्ड: १ छान्दोग्योपनिषत्‌ । २४५

ते ह प्राणाः प्रजापतिं पितरमेतयोचुरभगषन्को नः रेष्ठ इति तान्होवाच यस्मिन्व उक्करन्ते शरीरं पपिषठतरमिव दृश्येत स वः श्रेष्ठ इति ॥ ७ ॥

ते हते दषं विवदमाना आत्मनः श्ष्ैतवमिद्गानाय प्रजापतिं पितरं जन

यित्रारं केचिदेत्योचु सुक्तवन्तो हे भगवन्को नोऽस्माङगं मध्ये श्रषठोऽभ्ययिको गुणरिश्येष पृष्टवन्तः ! तान्पितोवाच इ यस्पिन्बो युष्माकं मध्य उत्कराने शरीरपिद्‌ पाणिठिपितवातिश्षयेन जीवनोऽपे सषुत्कन्तप्राणं ततोऽपि पापिष्ठ तरे(मिवातिशयन दृश्येत कुणपथसप्यमश्चचि दृश्येत स वो युष्माकं भेष इर१वच-क क! तद्‌ दुःखं परिनिहंषुः ॥ ७॥

कविद्धिराजं कडयप।दीनामन्यतम वेव्यथः | शरौ र६५ १।पिष्ठत्वं प।पकायप्रघानत्वम्‌ | इ्वशब्दोऽघारणाथः । उक्तभव।य पक्षिप्याऽऽह--दरुणपमिति । लयक्तप्राणै शव - रूपभिति यावत्‌ । ननु प्रनापतिः पपन्ञो मुरूपमेव प्राणं किमिति प्रष्ठ नाभिवदति

तत्राऽऽ३--काङृति । अय भ्रष्ठ इत्यु यतेषां वाग्दानं दुःखं तत्परेह३मिच्छ-

हि =

प्रजापतिः छरमङनोपायविरेषे ्रर्ैपुक्तवात् स्फृटभिलय्थैः ॥ ७ ॥

सा ह वागुचक्राम सा संवत्सरं प्रेष्य प॑त्योवाच कथमशकतत। मज्जी वेतुमिति यथा कटा अवदन्तः प्राणन्तः भरणेन प्श्यन्तश्क्षुर शुणन्तः श्रोत्रेण ध्यायनमो मनेवमिति परविवेश ह वाक्‌ ॥ < ॥

चक्षहचक्र(म तत्धवत्स्रं भेष्य पर्थत्योवाच कथम- शुकतत।॑ मज वित॒मिति यथान्धा अपश्यन्तः प्राणन्तः प्राणेन वद्न्तां वचा शन्तः श्रोत्रेण ध्यायन्तो मनंपवमिति प्रविवेश ह चक्षुः ॥९॥

क भो जाम ~ "छ ककन णी ज न ` ~ + म द (नन

के

१.८. च.ठ.दट.ण. तावि । २. &. ण. र्येवसुक्तवन्तः । ढ, '्८५वमुक्तवत- प्ताम्पि ३ ध. ड, ठ इ, "मेव ४ क, ग. उ. रभेव्‌।* , ५ ख, ग. ड. इ. ट. ण. श्दषिन्‌ । ६ क. "त्वमु" ।

द

भरो होच्चके।म तत्प॑वस्सरं प्रोष्य पमेत्यावाच

कथमशकतपे म्न वितुमिति यथा बधिरा अशुण्व्‌-

न्तः प्राणन्तः भ्राणेन वदन्ता वाचा पश्यन्तश्चक्षुषा

ध्यायन्तो मनभैवमिति प्रविषेश ह श्रोत्रम्‌ ॥१०॥

मनो हेचचकाम तत्शवत्सरं प्रोष्य पथत्पोवाच कथ-

मशकतते मनलीवितुमिति यथा बाठा अमनसः

प्राणन्तः प्रणिन वदन्तं वाचा पश्वन्तश्वक्षुषा

शृण्वन्तः श्रोत्रेणेवमिति भरिवेश ह मनः ॥ ११॥

तथाक्तेषु पित्रा प्राणेषु साह वागुच्क्रपःत्क्रान्तवती । सा चात्क्रम्य संव- त्तरमात्रं भरोप्य स्वव्यापारानिषटत्ता एही एनः परयत्यतरान््ाणानुवाच-करथं केन प्रक।रेणाशकत रेक्तवन्तो युयु सहने मरा विन। जावितुं पारयितुभास्मा- नमितिते होचु^याकल। इत्यादि । कढा मूका यथा रोकेऽवदन्तो वाचा जं। वन्ति । कथम्‌ । प्राणन्तः प्राणेन पदयन्तश््टुषा शृण्वन्तः भ्रोत्रेण ध्याय- न्तो मनं सेव्‌ सवेकरणवेषटं डुबेन्त ई६4यः । एष वयभ मिपमेस्यय; । अ(- तन) ऽश्रष्टतां भागेषु बुद्ध्वा भववेत्च इ वाक्डुनः सन्याप।रे पत्ता वमू. बेत्ययः । समानमन्यचक्षुदोचक्राम भं हेच्यक्र(म मना होचक्र.मेत्यादि । यथा बाढा अषनतोऽपरूढभनस इत्ययः ॥ ८ ॥ ९॥ १०॥ ११॥ अन्यदित्यष्टय विषयमाह -- चक्षुरिति । बालानामपे बहिरन्तरिद्धियत्वाविरेषा-

त्फथममनत इति परिरषणमत आह-- अप्ररूढेति ॥ ८ ॥ ९॥ १०॥ ११॥

अथ ह प्राण उ्िकरमिष्न्प ग्रथा सुहयः १इवीश-

श ङ्कृन्संखिददवमितर।प्रणान्हमखिदत्त ह।भिस-

मत्योचुर्पेगवन्नधि पं नः श्रेष्ठोऽसि मेोक्कमी-

रिति ॥ १२॥

॥ीिषोीििणररीीिभी वी ि 9 िीण 9 1

१ शे. °त्तरं सवत्सरमा° । २ ध. ठ. शषनुव" । \ख.ग, इ. ख, ट, इ. यसाम४्च्‌+ भ, `मधप्थजी- । ५ ष, "पारप्रः । ६ च.ठ., रषु प्र" ।

प्रथमः दण्डः ! ] छान्दोग्योपनिषद्‌ । २५१

श

एवं परा ्िःषु वागाद्रिष्वथानन्तरं ह स मुख्यः प्राण रउश्विक्रापिषश् तकर'पदपिच्छन्किपरकरोदिस्युच्यते। वथा लोके स॒दवः शाभनोऽश्वः पद्बाश्च- क डःकृन्पादबन्धनकीट।न्परीक्षणायाऽऽखूदन कश्चया हतः सन्साखररसष्त्ख. नेत्सप्ुत्पाटयेत्‌, एवमितराम्वागादीन्पाण।न्सपचिदत्सञ्ुदतवान्‌। ते प्राणाः संचाङताः सन्तः स्वश्थाने स्थातुमनुत्सहमाना अभिसमेत्य ख्य प्राण तपचुदं भगवन्नेष भव नः स््रामी यस्पाच्त नाऽस्माक श्रषटाऽत्ति मा चास्मा देहादुक्र्मीरिति ॥ १२॥

परीक्षिषु श्रष्ठतारहितेषु निरूप्य निश्िताघ्वरस्तत्‌ । पदनशीखाः पादास्तेषां संह - ति; पड्विस्तस्या हरा नियामकाः शङ्वो व्णेवकारइछ)न्दषः । ताम्यथोक्तानश्वो युगपदुत्पाटयेद्यथाते द्टन्तमुक्त्वा दाष्टान्तकमाह--एवामात्‌ ॥ १२ ॥

अथ देनं वागुवाच यदहं १6िष्ठोऽस्मि वं तदि- ठो ऽस त्यथ हैनं चक्षुरुषाच यदहं प्रतिष्ठाऽसि तव तस्मतिष्ठ।ऽसीति ॥ ३३॥ अथ हैनर प्रोत्रमुवाच यदह संपदस्मि चं तत्पं पदसीत्यथ हैनं पन उव्राच यदहमायतनमस्मि वं तदायतनमसीति ॥ १४॥

अशथ छतं वुगष्द्यः प्राणस्य ज्षन्कव कणाऽऽपादयन्त अहु बहमन हरन्तो इङ्गे भिच्चः : कय) वाक्‌ तावदुवाच--यददं बिष्ठेधस्प। यदिति क्रियाविशेषण व्दूरिलगणारस्मीत्ययः । त्वं वसिष्ठस्तेन वसिष्ठत्वेगुणेनं त्वं तद्ररिष्ठऽपि | त्द्ुमस्त्वामित्ययेः । अगवा तच्छब्दोऽपि क्रि भावि शेषण- मेव | तवत्कृतस्त्वर्द्‌।योऽसो विषटन्वयुगोजज्ञानान्ममति मयाञभिमत श्ये तत । तयात्तरषु याज्य चष्षुःज्त्रपनास ॥ १२ १४॥

मयि प्रष्ठवधीयुष्पर्वनरतीति कम ज्ञातु इक्यमित्याशङ्कयाऽऽह-अ प्रोत । वचनं ्र्लपुवेके प्रदटवति-फथमित्यादिना | क्रियाविरेषणत्वमेव विशदयति-षद्रन्ि- न्वेति । वतिष्ठतवेन गणेनारं गु गवानध्म नि यत्तस्वेतरेति योजनः । अनन्तरं वाक्य-

[ ` ० काकण ००००० रि मिणगणा षि रि णि

य

१च. ठ. 'कीलषन्प"।२ घ. ड.च.ज. ण. गरानन्यान्वागः । ३ख.घ्‌.ड.च., ना, ठ. ठ. ण, प्रेता । ४क.ग.घ. ड. ट.ठ., ड. ढ. ण.रक्ञो।५ घ. ठ. ढ. .गुगोरस्मीः। ६ ख.धव च. उ. ठ. इउ.नतः। ७ कर.ग. इ. उ, द. ठ.ण., णणएव।८ ग. ठ. "कृमिति। ९ ख. छ, उ, ट. ण, “न्त्रवाः।

२५२ अनन्द्गिरिषृतदीकासंबष्ितरशा कर माप्यसमता- [ ४पश्चमाध्ययि-

मादाय भ्याचष्ट-त्वपित्यादिना । तद्वपिष्ठ इति प्तमस्तपदमिति गृहीत्वा व्यार्याय पक्तान्तरमाह- अथेति । यच्छन्दवदित्यपेरथः । अहं विष्ठत्वगुगेऽस्मीति यत्तत्वमेव॒वतिष्ठत्वगुणाऽप्तीति कथमिदानीमृच्यते । अन्यथा हि पू्वमभिषानं तवाऽऽप्ीदत्याशाङ्कयाऽऽह - तवरन हृति । वाचि दितं न्थायं चक्षुरादवति- दिशति-- तयेति । १३ ॥ १४॥ न क > क न वै वाचो न चक्षृश्षिन भ्राजाणि न मना र = & भ्‌ त . [, सीर्याचक्षने प्राणा इत्येवाचक्षते पराणो द्यदेनानि सव।णि भवाति ॥ १५ ॥

दाति च्छान्दग्योपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य प्रथमः खण्डः ॥१॥

(र [रे

श्रतेरिदं वचो यक्छमिदं वागादिभिषेख्पं प्राणं परत्याभिहित यस्मान्न वै टोक वाचो न चक्षृषेन श्रोत्राणि न मनांसीति बागादौनि करणान्याच- क्षते छोकिका आगमन्गा वा किं तदि भरणा इत्येव।[ऽऽचक्षते कथयन्ति । यस्मासराणो श्ेभेतानि सवांणि वागादीनि करणनातानि भवत्यतो भुखूपं पराणे प्रस्यनरूपपेव बागादिभिरदक्तामेःत प्रकरण।येप्रपनिदीषति । १[गद्वचनदुत्याय पाणववानदा वाबमद्ः श्रातरवे कथवतात्यत्तरस्य न व वाच हृत्यादस्तात्पथमाह-श्रनाराति । तदेव च सापस्कार व्याकराति- युक्छपित्य- दिना । यदि सवाण्येव करणानि वाक्तन्धानि स्य॒स्ता्हि वाच इष्यव तामि ब्रयः | यदि चक्षस्तन्त्राणि स्युःतद्‌ा सगण्यव चक्षषीति वदेयु. । न चैवं वदन्ति, प्राणा इति त॒ तानि कथयन्ति | तस्पास्प्राणपारतन्ञ्पे करणानां सिद्भमित्यभः | वापादिभिरुक्त रवै तद्रधिष्ठोऽसीत्यादि प्राणस्यैव यथोक्तगुणवतो ध्येयत्वं प्रकरणाधेः } सक्तदुपप्त- हाद २नादपप्ताजदीषतीत्यक्तम्‌ | ननु कथापरदं युक्तं चननावन्त इव पुरुषा अद्रष्ठुनाये+विवदन्पेऽन्योन्यं स्पर्धेरान्नाते। नहि चक्षरादीनां वाच॑ प्रत्याख्याय मन्यकं वद्नं प्षमवति। तथाऽपगमो देहान्पुनः प्रवेशो ब्रह्मगमनं प्राणस्तुतिर्वेपपयने । आस्यायिकाया यथाश्च॒नमथमाक्षिपति- नन्विति । यथा पुरषाश्चतनान्तो विव- द्माना! स्पधेन्ते तथा वागादयाऽचेतनाः स्वकौ श्रष्ठत्वसिद्धय वि~तिपन्ना मिथः

+ उत्तरतरेवात्रापि विवदमाना इत्येव युक्तः पाठः ।

----~---~-----~-~---- --- => => ----~-----~~~---------- ~~~

१क ग. ट. ठ. "वानस्तवाः। २ ल, स. 'मुद्यमाः।२३च.ठ८. तिचका।भ्द, ठ. इ, जरचनं ।

५४मः खण्ड; \ ] छान्दोग्योपनिषत्‌ । २५३

स्पर्धरन्निति नेव युक्तमचतनेषु स्पधारेरदशेनादित्यथः; | कंच वाग्यतिरिकानाम- योनय वचनपेवानुचितं वचनभ्य व।व्याप।रत्वादेव्याह-न दीति । किंच वागादीनां देह।द्वस्पेणाद्ययुक्तमचेतनत्वादित्याह -- तयेति । वाशब्द न हीत्यप्यानुकरषणायः| ह घारन्यादि चतनावदहेवताधिष्ठिनत्वःद्र गादीनां चेतनाव तावाहिसिदमा- गम्तः । तार्सिकिसपयविरध इति चदह एकस्पिन्ननेकचेतनावत्त्रे । न । शरस्य निमित्तकारणत्वाभ्युपगमःत्‌ । ये तावदी ्वरमम्पुपगच्छन्ति ता. छारते मन आदिकायेकरणानामाप्यात्मिकानां बाह्लानां च पृथिव्यादीनामी श्वराधष्टितानापेव नियमेन १४इत्तमिच्छन्ति रथादिवत्‌ । न चास्माभिर ग्याद्याशनेतनावत्थेऽपि दवता अध्यात्म भोकपरोऽभ्युपगम्यन्ते, कि तरह, कायंकरणवतीनां है तासां प्राणेकदेवताभेदानापध्यासमाधिभूताधिदेवभेद- कोटिविकर्पानामध्यक्षतापात्रेण नियन्तेश्वरोऽभ्युपगम्पते | स ह्कूरेणः। ५‹ अपाणिपादो जवनो ग्रहीता पडप्त्यचक्षुः स बरत्योत्यकणेः '› इत्यादिमः न््रवणोत्‌ | ^ दिरण्रगर्मं पइयत जायमानम्‌ ” ^ हिरण्यगर्भ जनयामास पम्‌ ” इत्यादि च श्वेताश्वतरौयाः पठन्ति । भोक्ता कभफलसंबन्धी देह तद्विलक्षणा जीव इति व्यापः। | अरन्याद्यश्चतनावत्यो देवताम्तामिरपिष्ठितत्वात्तादात्म्यामिप्रयेण वागादूनिं चे- तन।वत््वसंमगाद्वदनादिम्यवह्‌'रः समततीत्यस्रवागृत्वा मखं प्राविशदित्यादिश्चुतिमनु- स॒त्योत्तरम!ह-- तत्रेति । एकम्मिन्दहप्नेकनेतनावतं प्रसह्य षिरुद्धानेकामिप्रायानु- विधापित्वन देहस्योन्मथनप्रसङ्खादक्रियत्वप्रप्ङ्धाद्रा नानेकञेतनाधिष्ठिनत्वमेकस्य दे- हस्य समदतीति शङ्कते- तावि.कपि । किमेॐर्‌ररमनक्रचतनाथेष्ठितं न भवति कवा ते्निणी तकतै मोक्तरधिष्ठित मिति विकर्प्याऽऽये दुपयति- नेति । अम्ति हि परमते शरीरम्य जीवाधिष्टितस्थेवश्वराधिष्ठितत्वं तथा रकशरीरमनेकचेतनापरिष्ठिनं न भवतीति नासि सेश्वरवादिनां शङ्कत्ययः | सेप्रहवाक्यं विवृणाति- यं ताबदिति । अचेतनानां चेतना धिष्ठितानामव १रुरिरित्य् दशाग्तमाह-रथाददिवदिति | द्वितीयं प्रत्मह--न चेति | कायैकरणानामयिष्ठातदेवत। तदे तन्कायेकरणानां किमविषठ-

तदेवतान्तरमिति पर्छति- कि तर्हि) देवनाकाथकरणानाम्‌ चिष्ठातुद्‌वतान्तरा र्ट 9५9

चेदनवरथा स्यादिति मन्वे प्रत्याह-कावकरणवतीनःपिति । श।कल्यबाद्यण.

१ क. दहोत्सप । २ ग. ट. शहत्सप० ।३ क. ध.ड. ठ. ध्येकार । क, ग.र, ष्त्यो दे. ५. प््मंकर्त्यो भो 1६ =. द. ष्यकार।५क.ग. ट. ण्तांवि०।८ क,ग, ट. श्येकार \ ९ क. ग, ट. येद्मर"। १०क्‌. ग, ट, ध्येषार०। ११ क. ग. र, ण्येकार*।

३५४ आनन्दगिरिषृतटीका संवित कर माष्यसमेता- | ९पश्चपाध्याये,

मनसत्याऽऽह- मराणति । न भयप्य दवता; कथं तासां पराणठसणकरेवता- प्रभदत्वमत अ ह--अध्याल्पति । अध्यात्माधिम्‌नाधिरेवानां मेदक)।टिमि्िकल्णे

।

यासामिति विग्रह; । तियन्तत्वप्रय॒क्तव्था ररकव्च्वं वारध्तुं विरिन्ट-अष्यक्षता- मारेणति । श्येश्वरस्य।परि नियन्तुत्वात्कायेकरणव््वं देवतानामिव स्यादिति चैने त्याह- स दति । अकरणन्वमकाय॑त्वप्योपछक्षणम्‌ । तत्र श्रि प्रमाणयति-- पाणीति । आदिपदेन चन तरय क करणं च विद्यत इत्यादिभन्त्रवर्णो गृहीतः | मूत्रात्म। हिरण्यगभेः प्ता चक्रा समष्टिङू१। दृवता तदवस्याभेद्‌।नां देवतानामीश्वसे नियन्तेत्युक्तं तत्र पमाणमाह--दिरण्यगमं माते । भ।दिपदेन हिरण्यगमःः प्तमव- सतेत्यादि मृद्यते } देऽानाभीश्वररय चािमिन्देहे मोक्तत्वाम्‌। क्य मोक्तत्वमित्यत माह--भाोक्तति । तद्विटक्षण) द्‌वतेश्वराम्परं ठ्वावृत्त इति यावत्‌ |

वागादीनां चेह सवादः कट्पिततो विदुषोऽन्वयव्यतिरेकाम्यां पाणे हवानिधोरणायेम्‌ । यथा टोकरे परुषा अन्पोन्यपातपन; शरेषत।ै विवद्‌. मानाः कंचिद्रुणविरशेपाभित्त पृच्छन्ति को नः श्रेष्ठो गुणेरिति । तेनोक्ता एकैकश्येनादः काज साधयेतुमयच्छंत येचादः कार्यं साध्यतेसवः शरष् इत्युक्तास्तथेवोययच्छन्त आत्मनोऽन्यस्य वा श्रेष्ठुगं निधारयान्ति । तथं संव्यवहारं वागादिषु कलपितवरी श्रतिः । कथ नाप दिद्रान्वागाद्मनापेकैः व.स्यामावेऽपि जीवनं दृषटनत्‌ प्राणस्येति पाणश्रषटतां परतिर्ष्ेतेपे। तथा च श्रतिः कोषपीतकिनाम्‌-“^जीवाति दागपेतो गूकान्हि पहयामो जीवति चक्षु शनो ४ 4 ` रपेतोऽन्धान्हि परयामो जीवति भ्रोजापेतो बधिरान्हि परयापो जीवाति मनापता बान्ह पहयामा जवति वाहू\र ज(वत्य्‌ रच्छन्‌;ः दरयाया ॥ १५}, इति च्छान्देजयापनिषच्छकरमाष्ये पमाध्यायस्य प्रथमः खण्डः ॥ १॥

[गादिश्चञ्दव।च्थायेतन।वत्या देवता इ स्वीक्रयाऽऽख्ययिकायोँ; स्वाथे व स्यथमुच मिदार्न तस्यास्तात्पयमाह-- वागादी चोन । कर्पनाग्रयोजनमाह- विदुष इति । यथात्तां कल्पनां दृष्ट्तेन स्पष्टय{प-- ययेत्यादि । तेनाक्ता इत्यु- तमेव व्यनक्ति-- एककहयेनेति । नदष इत्यादिन।क्तं प्रयोजनं प्रकटवति- कयं नामेति । विद्रन्माणश्रष्ठनां कथ नाम प्रतिपद्यतेति सबन्धः | प्रातिफक्तप्रकारं

१क.ग. ट. ्यकार । २स.जा. नन । ३ क.ख.छ.ञ. ठ, कनतेलः । ४ ज, "एाथेः । 1 | ५ च्‌ * (31 $ ॐ, 2, ट्यु यृ ॥ ६ त" घु, ॐ. ड, ` पद्यत इ।त | ५9 त ड, 2* °याश्वाधे' ।

द्वितीयः खण्ड; २] छान्दोग्योपनिषत्‌ । २५५

®, (रे, ख

सतिपति-वागादीन।पिति । फलवती कल्पनेति रोषः । देऽथ श्रतिमनु्रा हकत्वेन दशयति-- तथा चति ॥ १९॥ इति श्र भदानन्द्गिरिविराच पायां छन्द्‌ोरपोपनिषच्छांकर माप्य्कायां पश्चमाध्य यस्य प्रथमः खण्डः ॥ १॥

[र

(अथ पश्चमाध्यायस्य द्वितीयः रण्डः )।

स होवाच किं मेऽन्नं भविष्प्रत।ति यक्किचिदिदमा श्वभ्य आ शकृनि्य इति रोचस्तद्रा एषदनस्या- नमनो ह वेनाम प्रसक्षंन ह वा एव॑षिदि फिच- नानन्ने भवतीति ॥ १ स होवाच युरुषः प्राणः कर पेऽ भविष्यतीति | मुख्यं प्राणं प्रार्‌ मिव करपापरत्वा वागादन्मतिवक्तृनिव करपथन्ती श्रृतिराह-य।देदं ।के$ क्नजातं प्रसिद्धमा श्वभ्यः चाभिः सष्टाऽऽशकनिभ्यः सह शकुनिभिः सवे. प्राणिनां यदन्नं तत्तवान्नः पाति हचवागादय इति , भाणस्य स्मन्‌ पराणोऽत्ता सदेस्यान्नस्येत्येव भत्तिपत्तये कटिपताख्य।यिकारूपाद्रय। त्य स्वेन भश्रविरू- पणा ऽऽह । तद्रा एतद्याल्ाचछ के भणिभमिरन्नद्तेऽनस्य प्राणस्य तदन्न भाणेनैव तद्श्चत इत्ययः । सवप्रकारवेाव्याप्निगुणम्रदयनाय॑मन इति प्राण स्य प्रत्यक्षं नाम्‌ | प्राद्युप्तगेपूवत्वे हि वरिशेषगतिरेव स्मात्‌ । तथा च सवा न्नानापत्त॒नोपग्रणमितीर्‌ परत्यक्षं तमान इति सवान्नानामर्तुः साक्ष(दमि धनप । नदहवा एवोद्‌ यथारूप्रणविददि पणाऽदम(रिमि सवेभतस्थः सवान्नानामत्तति तमिमिनेववि।दे हमे कचन किचिदपि मागिभिराथं कै

रनन्नमन्नाद्यं न भवाति सवेभयविययनने भवप।त्यथः । प्राणमूनत्वाद्रेदुषः। (प्राणाद्वा एष उदाते १95 स्तमति ' इत्य पक्रस्य-“ एवंविदो इवा उदैति मये पएदविद्यर्तमाते ' इ।त श्रत्यन्तरात्‌ ॥ १॥

[गा द्‌नां सवाभ श्रषठयादिगुणः प्राणोऽपमीति विद्यादिति प्रघानविदयामपदिश्य तद्शेनाद्गभूतान्नवासोदृष्टिविधःनेयि प्रक्रमे प्रथममन्नदृष्ट निषादं प्रसङ्गं प्रकुरुते होवाचेति । मुरूथस्य प्रणस्य प्रषटूत वागादीनां प्रतिवकतृत्वं च काटपनिकमित्याह ~ मुख्यमिति । यदिदमिप्युक्तमेव च यप { ५।कद।यकरपन।य यद््नतिलत्रानृद्यते ।

-* --*~~~ -- - ~~~ --~---~-*> ~~. -+^ ~~न

नान म न >> ~

१ग, ८. ४५ ।२ ८ यत्कविद्यद ३ ख. इ, ॐ. उ, ठ.ण. नमस्त ।४्य, ञ्‌,

°बिदोऽन्रं ।

2५४ आनन्दगरिकतटीकासंवङ्ितशकिरमाष्यसमेता- [९प्चपाष्या

भनुसत्याऽऽह- प्राणति । नउ भूयस्य) देवताः कथं तसां प्राणलसनिकरेवैठ प्रमदत्वमत अ ह--अध्यात्मरति । अध्यात्माधिभनाधिदेवानां भेदक)टिमििकट्‌ यासामेःते वग्रहः । नयन्तत्वप्रयुक्तव्था 71रवच्व वारयतु विरिनाष्ट-अध्यक्षत मारेणति । ज्यशधवरस्यापरि नियन्तृत्वात्कायेङरणवरच्वं देवतानामिव स्यदिति चै त्याह- स दहाति । अकरणन्वमकायत्वस्योपलक्षणम्‌ । तत्र श्रुतिं अमाणयति- पाणीति । आदिपदेन चन तस्यका करणं च विद्यत इत्यादिमन्त्रवर्णो गृहीत. पृशरात्मा दहिरण्यगभेः सा चक्रा समष्टिरप दृवता तद्वस्थामेद।नां देवतानामीश नियन्तेत्यक्तं तत्र प्रमाणमाह--दिरण्यगभ मेप । जादिपदेन हिरण्यगमः प्म तनेत्यदि गृह्यते | देऽानाभीश्वरय चाभ्मिन्देह माक्तत्व।भ।१ कस्य माक्तत्वप्मिट

रे, = छदे, क,

आह--भाकछति । तद्विटक्षण); द्‌उतेश्चर।म्ां ववावृत्त इ।त यावत्‌ |

®

वागादीनां चेह सवादः कल्पितो विदुषोऽन्दयव्यतिरेकाम्यां प्राणः एतानिषौरणथिम्‌ । यथा टोक्रे पददा अन्पोन्यमातमनः श्रेष्ठत।# विवः मानाः कचिहुणविशेपाभिन् पृच्छन्ति को नः श्रेष्ट गुणेरेति । तेनोक्त पएकेकर्येनादः का साघयतुप्रयच्छत स्यादः काय साध्यते सवः इत्युक्ता स्तथेवोचच्छन्त आतनोऽन्यस्य वा ्रेष्ठुगं निधारयन्ति । तये संव्यवहारं वागादिषु करलिततवही श्रतिः । कथं नाम दिद्रान्वागाद्मीनापेः दःस्याभावेऽपि जीवनं षटं नत्‌ प्राणस्येति माणभ्रष्ठुतां परति्पयेतेति। तथा श्रतिः कोषीतकिनाम्‌-“जी वाते बागपत मूकान्दि पहयापो जीवति च रपेतोऽन्धाद्हि पश्यामो जात्रति भ्राज्रापेतो बधिरन्हि पह्यामाो जीव मनोपेतो बःखान्दि पश्याम जदि वाहुच्छने। जीवस्य्‌ च्छन्नः श्त्यायया ॥ १५ इति च्छान्दागयेापनिषच्छ)ंकरभाष्ये पश्माध्यायस्य मथमः खण्डः ॥ १

व[ग।दिश्ाल्द्‌व।च्थाग्येतन,वत्यं। देवता इथि स्वीकलयाऽऽख्ययिकार्या; स्वाथ वु र्यभैमत्त मिदानीं तस्यास्तात्पयमाह्--वागादीरं चोते । कर्वनाध्रयोजनमाह्‌ विदुष इति । यथोक्तां करपनां दृष्ट.न्तेन स्पष्टयपि-- यथेत्यादि । तेनोक्ता इर तमेव म्यनक्ति-- एकदयेनेति | भिदुष इत्यादिनोक्तं प्रयोजनं ॒प्रकटयाति- कथं नावति । विद्धन्माणश्रष्ठनां कथ नम प्रतिपद्यतेति सबन्धः | प्रतिणाततप्रक

१ क. ग. ट. यकार । २ स. जा. नन 1३ क.ख.छ.ज. ठ. 'कतृतेय । ४ "णाथ । य ।५ कन् स, ट, च्छन्तु ये , ६ क. च. ड. ड, (पद्यत इति । ७ क. ग॒, ग्यश्चपधे ।

तीयः खण्डः २ छान्दोग्योपनिषत्‌ । २५५ | साक्िपति--वागादीन।मिति | फङ्वती कर्पनेति शेषः । दृषटेऽप्यर्थ॒श्चतिमनुम्र- हकत्वेन दरायति-- तथा चति ॥ १९॥। इति श्रौ भदानन्दगिरिविराच गायां छाम्द्‌।गपोपनिवच्छांकर माप्यर्टौकायां पश्चमाध्य यस्य प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥

(अथ पञ्चमाध्यायस्य द्वितीयः रण्डः )।

स होवाच किं मेऽन्नं भविष्यतीति यक्किचिदिदमा श्रष्य आ शकृनिभ्य इति होचुस्तद्वा एतदनस्पा- लमनो हवे नाम प्रत्यक्षन ह वा एव॑षिदि किच नानन्नं भवतीति ॥ १ स होवाच पमुरखषः प्राणः क मेऽजं भविष्यतोति | मुरस्य प्राण ब्रह्र- भव्‌ कटपाव्रत्वय कमददरत च मव्‌ कटपबरन्त श्रकिसट--पदद्‌ ङक न्नजातं प्रसिद्धमा श्वभ्यः श्वामिः सष्टाऽऽशकृनिभ्यः सह शकुनिभिः सवे- प्राणिनां यदन्नं तत्तवान्न पाति हदाचवागादय इति , भागस्य सवेमन्‌ भणोऽत्ता सदृस्यान्नस्येत्येवं प्रतिपत्तये कल्पिताख्यायिकारूपाद्रय!द्त्य स्वेन श्रतिरू- पेणा ऽऽह । तद्रा एतव्ल्चदधःके भणि भिरन्नपद्यतेऽनस्य प्राणस्य तदन्न भाणेनैव तदद्यत इत्ययः । सपभकारवेष्टाव्याप्निगुणमरदनायंपन इति परण स्य परत्यक्षं नाम्‌ | प्रा्युपगेपूरस््े हि विशषगरतिरेव स्थात्‌ । वया च सवा- न्नानामत्तनोप्रशणमि द्‌ परत्यक्षं मान इति सव।नानाभनत्तः साक्षादमि धानम्‌ । नहवा एवंविदि यथोक्तप्णविदिं प्रणोऽदमरिम सवेमृतस्थः सवीन्नानामत्तति तरिमनेय॑विद ह पे केचन किचिदपि पागिभिराथं स

रनन्नपन्ना्ं न मवति सवेभधविद्यन्ने मवप।त्ययं । भागमूतत्वाद्रेदुषः | (प्राणाद्वा एष उदव १5 स्तमेति '! इत्युपक्रस्य-“ एवंविदा इ बा उदेति समये पएव॑विद्यस्तमाते `” ३।१ श्रत्यन्तरात्‌ ॥ १॥

व।गादनां स्वाम श्रष्ठया(दुगणः प्राणाङ्स्माते ववेद्याद्ति प्रधानविद्यामपदिदय तदशेनाङ्गमनान्नव।सोदा्टकिधःनाथ ५५ प्रथममन्नद'ट॒।पेषातु प्रसङ्गं प्रकुरते-ष् होवाचेति । मुरूधस्य प्रणस्य प्रष्टृत्तं वाग।दूनां प्रतिवकतृत्वं च क।२१[नकपित्याह्‌ ~ पृख्यमिति । यदिद्मिव्यु्तमेव च यप उक्दायकर्पन।य॑यदृल्मित्यत्रानृद्यते ।

~~ न~ नक

१ग. ठ. एऽथ।२८ यात्छवचिदयय९ । ३ख. ड, उ. उ, ठ.ण. नमस भ्य. ञ्‌, °बिद्‌ ऽग्र॑ ।

> @ „क

२५६ आनन्दा रिद्ृेदीक।[संवलितश्चांकर पाष्यसपेता- (4 पश्चमाध्याये~

तद्वा एतदिन्यादुत्तरवाक्यस्य पृवेवाक्रयादमेदामावमारङ्याऽऽह-- प्राणस्येति । पराणश्च्दं विहायानशब्दप्रयोगे तात्पयैपाह-सवरप्रकारेति । भन वेष्टायामितिषावु जस्यानक्ाब्दस्योपादानं स्वपक २३६। प्राणस्य व्याष्ठिगुणप्रदश॑नाथम्‌ ¦ तथा च यः कोऽपि दहति शोषयति छागयति वा स्र सर्वोऽपि प्राण एवेति युक्तं प्राणस्यान इति नामेस्यथ॑ः : प्रत्य पूर्वोक्तथातुजैन्मनामेतिं यावत्‌ । उक्तमेवायं समर्थयते-- भ्रादीति । अनश्चनब्द्ग्येति नेष; । न प्राणस्य सव॑चष्टाघ्िरित्येवकारार्थः | तथाच प्राणादिश्चठमषाद्‌ाने विरेषव्याप्तिरेवेति प्थिपे सतीत्यये;ः । अन इति प्रत्यक्षमिदं नाम सवेन्नानामत्तुनमप्रणमिति संबन्धः । तदेव व्याच सवीन्नानाप्मिति । ततश्च प्राणशब्दस्य प्राणविदः प्तवेमन् चेत्त्िदुषो मक््यामक्ष्यविमागासिद्धौ तद्विषयं शाल्नं विरुध्येपेत्याश्षङ्कयाऽऽध्यात्मिके रूपं हित्वाऽऽधरेतरिकेन ख्पेण तस्य सर्वा- नत्वे विभागशास्नमाष्यातक१।२रच्छद्‌कवषयत्वन॥वेरद्व।भत्याह्‌-प्राणमतत्दा९।त प्राणमूत्‌ा। ।व्द्रनत्यत्र श्रुत्यन्तर स्वादूयात-प्राणा(दति॥ १॥

स हेवाच फिंमे वासे भदिष्परतीत्याप इति होच. स्तस्माद््‌। एतदगिष्न्तः पुरस्ताच्चो परिष्टाच्चाद्धिः परिदपति लम्मकों ह वासरो भवत्पनभ्नो ह भवति ॥२॥

स ह्योराच एनः भाणः, पृवेब्रदेव करपना। कै पेव।सो भविष्य रीत्पापइति हचुबोगादयः। यस्मात्माणस्य वास आपएस्तस्मद्रा एतद्‌ शिष्यन्तो मोष. पाणा भुक्तवन्तश्र ब्राह्मणा विरस एतदत्कु१न्ति | केम । अद्धिबांसस्यानी- याभि; ए२रस्ताद्धजन।त्पवेधुपरिष्टा्च मोजन'दष्यं च परिदधति परिधान कुवन्ति मुख्यस्य प्रणस्य रम्भकों सम्भनरछलो वासो ह मवति । वाप्सो न्यव भवीत्यथेः । अनभ्नो इ भपति । प्सो रम्भकत्वेनायेसिद्धेवान- प्रतेत्यनप्रो ह भवरतीट्युत्तरीयवानभवत।त्येतव्‌ ।

भराणविद्याङ्गतेनानद२१९९' | सप्रति तद्‌ द्रत्वेन वात्र प्रस्तति- स हाव च्व] | यत्प वगद्य एत्व काम दना प्तकवकवत्‌त्वं च >ऋ{६ 10११८पाह्‌ पूर्वव दिति । अपां प्राण प्रति वासोषपत्ये गमक्माह-यस्मादिति । ग16दिफठ्माचश्- छम्ञुक इवि। अनप) ह मवधीत्य्य पोनस्कत्यम।२ इय।्रि२षमाह- वासम्‌ ३ ।

१३, "कभ्यरना° 1 २ ड. ्ठ्यप्रा। ३ गरष. ड. च. ॐ. ठट उ.ड.ढ. ण, वाषो ।

विनीयः खण्डः २ | छान्दोग्योपनिषत्‌ । २५७

9

मो््यमागस्य युक्तवहश्च यद्‌ चमनं शुद्धयर्थ विज्ञातं तरिपन्प्राणस्य बास इति दशेनमात्रमिह व्रिधीयते । अद्धिः परिदघनीतिः नाऽऽचमनान्तरम्‌ । यथा खाकिकः प्राणाभरथमानमन्न प्राणस्येति दशनमा तदरर्कि मेऽन्न क्ष म वास इत्यादिपरन्नपरातेवचनयोस्तुरत्वात्‌ । यद्याचमनपूवं तादथ्षैन क्रियेत तद्‌ ृम्याद्न्नपपि प्राणस्य भक््यत्ेन र्विहितं स्यात्‌ । तुटययां विङ्गानाययाः प्रन्पतिवचनयोः प्रकरणस्य विज्गानायत्वादधजरनीयो न्याया गं बुक्तः करपायतुष्‌ |

वि कष, कष कि क ,

आचमनान्तरं प्राणविदो विधीयत एवविदशिष्यन्नाचमेदिति श्चुतेरित्याशङ्कचाऽऽह - कके

भे।्वमाणस्येति । आदिपदेन प्रतिक्चने गृह्यते । स्वेप्रगिमोगपेऽन्ने तप्या्भिति- दष्टिवद्‌।चमर्नायास्वेपप तस्य विधीयते वाप्तोड्टिरित्युक्तं॑उपरतिरकद्र रा तिवृणोति- यदत | तादर्यनानस्नतथित्वेनेति यावत्‌ । अथ पृवेमच्तद्टिरेव विषीयते सवान्न-

क्षणस्य प्रमाणविरुद्धत्वादिह त्वपूवेमाचमनमतिरोषाद्धिवी यत) मित्याशङ्कयाऽऽइ--

0रपसारवि।

यत्त परसिद्धमाचमनं परायत्या्यं प्राणस्यानञ्नराय च न भवसीत्युर्यते ने पथा वयमाचमनप्रुमयायं न्नपः | किं तहिं प्रायस्माथांचमनसाघनभृता अप, प्राणस्य व।स इति देनं चोय इति ब्रमः । तत्राऽऽचमनस्प)मयायत्वमस- ङ्म्द।षचाद्‌नाऽ३पमन्ना । वासोऽ५ एवाऽऽचमने तदशन स्यादिति चेव । न । वास्तज्ञानयत्राक्व बसत वृचचपनातवार्ज तत्रनित्रतायत्वहह वषत च ष्‌,क्यमभद्‌ः । आचमनस्थ तदयथेन्वमन्यायेत्वं चेति प्रमाणाभावात्‌ ॥२॥

एकस्याऽऽचमनस्य शा द्धयरथत्वमनस्न यत्वं च वक्तुमशकथ विरोधादित्याशङ्कच।55. ह-यच्सिति। परोधो यथा स्पात्तयेति यवत्‌ । तिं कीडणाचमनं विवक्नितमित्याह- किं तर्दति । प्रयतस्य मावः प्रायत्य तदथा याऽऽचमनकरिया तत्त्ताषनभूतघ्प्तु (स.सकरटपनं क्रेयान्तरमन्न विधित्ति7मित्याह--प्रायतय।त । क्रियाभेदे फठित. भाह- तत्रेति । अन्याध।प्वप्छठन्याय॑त्व चन्तने प्रपराणविरोष। धिव गेन व।स।थ१[- चमनान्तस्मतर विये तत्र चान्चता्तचिन्तनमुचितमिति शङ्क(१ः। वष पूचम्‌-

4 मविषाने तत्रःनञ्नतायंषवदण्टिकिधाने च वाकंवमेदृपरतङ्गालातद्धाचनतपतापनम्‌1द्वप्तु

१३. चं. ठ. उ, निरतं । २१. उ. ण. "ति चाऽव" ३ ड. चं.ड. ठ. क्रियते।खष्ख, ध, इ. ठ. ण. वदा क्रम्या। ५क.ग.घ. ङ. च.ठ,.ठ. उ, ठ. ण. "ण्स्मतिभ। ६९४१. ४, श्न प्रन्तप्र। ७ ग. द. ्तार्थने०, थच, छ अ. ण.ग्यई्‌°। ३३

२५८ आनन्दगिरिकृतरीका्यव रिता कररपाष्यसमेता- [५ पश्चमाध्यये-

वासोदब्टिपरमेव च वाक्यभैत्यत्तरम!ह -- नरया द्रिना | वासेयेत्वमन्यायैत्वं दष्टच- वैत्वपनिल्युकते प्राणस्थिकप्य वाकयस्याप्रमाणत्व पमङ्खादिति यावत्‌ ॥ २ ॥

तद्धेतस्तःकामो जाबालो गोश्रुतये वेयःधरपयायो- कत्वोवाच ययप्येनच्छष्क।य स्थाणवे ब्रयाजयेर- मेवास्मिञ्छाखाः परोहेयः पर।शनीति ॥ ३ ॥ तदेतराणदृशेनं स्तुवते । कथम्‌ । तद्धेवत्राणदथैन सत्यकामो जाबाो गोश्चवये नाम्ना वयाप्य व्याघ्रपदोऽपत्यं चयाघ्रपथसवस्मं गोश्रत्या- रूषाये(क्त्वाबाचान्यद।पे वक््यभाग वचः। कि तदुवावचेत्याह-यथ्रषि ्ष्काय स्थाणव एषद्भ्नं त्र गालःणविञजायरन्ःपयेरभेवासिमिन्स्थाणो सखा; परोहेयुख प, शानि पत्राणि, कितु जीवते पक्षाय व्र पार्दिति ॥२॥

तद्धतदित्याद गक्ये च गिधान।प॑ नापि फटदचरन तथ। च ठथथभित्याश्ङ्याऽऽद- तदेतदिति । स्ततिपेव प्रश्चपरवेक विवणोति-- कथमिति | जीवते पुरुषाय प्राण- विद्य।वदेतद्‌ रान ब्रु" त्दाऽम्मिन्मह्‌।फलं मतीत किमु वक्तव्यमिति यौजना॥ ३॥

क,

यथोक्तपाणदश्चनविद इद १२५4 कमोऽऽरभ्पते- अथ यदि मह्‌ञ्जिगमिपेदमावास्य।यां दीक्षित्वा । & र ए नद. न्थ 9 प॒ परणमस्य।* रात्रो सवे(षपस्य मन्थं दधिमधृनो- रुपमथ्य ज्पेथाव श्रष्ठाय स्वाहेतयत्रवाज्वस्य हुता मन्थे संपातमवनयेत्‌ ॥ ४॥ अयानन्वर्‌ याद महन्पदच्ं जगामपेद्वन्तुभिच्छन्पदच्ं भप्त यदि काप. येतेस्य्थः । तस्येद कम विधीयते । पदस्े हि सति श्रीरुपनमते । श्रीमतो हथप्रात्र ष्न ततः कबानएन तदन दच्यतमन ततब्रण वा पन्थान भरात्व्‌- त्स्यत्‌ ₹त्यतत्पस्जनम५रसर दत्य महत्दभप्लस्द् क्म न ववषयापमागक्ा

मरस्य । तस्यायं कालादिविेरच्यते-अमाास्यायां दीक्षित्वा दीक्ष इव भूमिश्यना।दनियमं त्वा तपोरूपं छत्ववचनं ब्रह्म चयैमित्यादिषमेवान्भूष्े-

[०

[1 पणि

१ ख. भ. द. ण्पयेतन्डु° । २६. °न्यादधयक :३. ड च. ठ. ध्वरति च॑" इ इर द, "नभुरीः (

वितीयः सण्डः ९) छान्दोग्योपनिषद्‌ । ६५९

त्यथः ¦ न पनर्देकषमेव कमजात सवपुपादत्ते । अतद्विशारत्वारमन्याख्वस्य कमणः । ^ उपसद्व्रती '” इतिश्रत्यन्तरात्पयामात्रमक्षणे च शुद्धिकारणं तप इपादत्त | पाणमास्णं रात्रा कमाऽऽरभते सवाषधस्व प्राम्पारण्काना मोषषीनां यावच्छक्स्यस्पमलर्पप्नषादाय तद्ितुषीकृत्याऽऽममेव पिष्टं दमिम- धुनोरोदुम्बरे §साकारे चमसाकारे वा पत्र श्रटयन्तरात्पक्षप्योपमपथ्याप्रतः स्थापयित्वा ज्येष्ठाय भरष्ठाय स्वारेत्यग्नावावसथ्य आञ्यस्याऽऽवपिस्थाने हुत्वा सुर्वेसेलग्रं मन्ये सेपातमवनयेत्ससवमैधः पातयत्‌ ॥ ४॥ गेदेहनवदधिङृत्ता धिक रमिद करम प्राणविदो ऽप्मिन्नपिक र ऽस्तीत्याह-यथोक्तति। अनन्तरं प्राणविद्यनिष्पत्तरिति रषः । वाक्यम प्रयति --द स्येति । पर रद्रारा विषयापभोगकामुकस्य कमेविधायि शाखं इमेन दिश्चाख्जवद्‌नथंफलमेत्याशङ्य।$ऽह~ पत्ते हीति । तस्येति प्रकृतमन्यः्भकम1 क्तः । कःठदत्यादिशचब्दो द्रभ्यादिष-

ग्रहाः , देक्ष दीक्षायां मव मौऽज्यम्यज्जनादि न सवमतरायमनुतिष्ठति । प्रकृतिषमा हि विकृतावनुवतन्ते । प्रकृतिवद्विकृतिः कन्येति न्यायात्‌ । न चद कमं कस्यचि- दविकृतिरतो यथोक्तधर्भवत्वमेवात्र विवक्षितमित्य्थः । दौक्षितेत्यनेन विवक्षित धमो. न्तरमाह -- उपप्रादति । उपप्रदा नामेष्टयः प्रवग्याहःम्‌ प्रपिद्धाः। ताप व्रतं पयो. मात्रमक्षणं तटबेतो मत्वा मन्थ सपाय जहातीति वाजसनेयके समानप्रकरणे भव- णाद्िति यावत्‌ । पिष्ट कृत्वा तद्‌।ममयक्मेव दधिमधुनाः सेवम्धिषात्रे प्रक्षिप्यत सबन्धः | ओदुम्बरत्वे नियमः | पात्रप्याऽऽकारे वु विकस्पः । कथमश्रुतं र्पत्रमत्र वर्प्यते तत्राऽऽह ~ श्रन्यन्तरादिति । ओम्बरे कंप्तकर कंसे चमप वेति षान- सनेये श्रवणात्पवश्चावप्रस्ययन्यायनापाकषितं पात्रमत्र गृहीतपित्यथः | आवसथ. ॐ, = क ॐ, (04 क्न (५ 9 क बन्धी ठीकिकोऽप्िरावपतथ्ये विवक्षितो यस्िन्नोपाप्ननाख्ये कमं क्रियते । आञ्यस्य हुत्वति सबन्धः | आव।पस्थानमाहुतिप्षपप्रदेशां मृह्योक्तः ॥ ॥ भ > ( मर * 9 वसिष्ठाय स्वारैत्यप्रवाज्यस्य हुत्वा मन्थं सपातम- क = ® = त द ~ => वनयेत्पतिष्ठयि स्वाहैत्यभ्रावाज्यस्य हुत्वा मन्थे सपा- न्च, 9 ~ शः द ८ न्त , @ तमवनयेत्तपदे स्वहिरयप्रवाज्यस्य हुवा मन्थे संग ) ९ = ता हु षि तमवनपेदायतनाय स्वहेत्यग्रावाज्यस्य हुत्वा मन्ये संपातमवनयेत्‌ ॥ ५॥

~~ ~ --~ क = ~ ~ ~~ न न ~= --- ~

1 भो = ~

सान - --------- ~ ~ 9 -=क भेके

१६ चव. इरण. न्मन्थक । २क.ख.ग.धघ.च ज्‌. र, ण. च्डक्त्याश्षि ।३ दढ स्वि संम ।४ख ध. ज. ट.ण. श्वल '\ ठ. ण. भमच्रपा। ६ ग. मौण्डधाभ्यर । ७ क ख, ग,छ. जर ट, ण, बन्पप्‌।०।८अ. छ. अ, पत्र क०।२९घ. ड.द ण, "किक््िर।

२६० आनन्दगिरिषतदीकासंवङतश्रांकरभाष्यसमेता- [५ पश्चमाध्याये-

समानमन्यत्‌ । षसिष्ठाय प्रिये संपद आयतनाय स्वाहेति भरत्येष तयैव सपातमवनयदुन्वा ॥ ५॥ वसिष्ठाय स्वाहेत्यादिवाक्यं॑पवंवाक्यन( ण ) तुल्याथेमित्याह-- सपरानमिति । तुटयत्वभेव स्पष्टयति -- षसिष्टयेति । स्वाहेति मन्त्रं मुच्य हुलेति सैचन्धः । तथेव प्रथमहामानन्तरमित्यथैः ॥ ५ ॥ | (+ १ कष ९ ~ थ न अथ प्रतिसुप्याज्जलो मन्थमाधागर जपत्यमो नामा- स्यमा हिते सवमिद९ सहि ज्येष्ठः श्रेष्ठो राजा क [( (म भरे्ठय ॐ @ धिपतिः स मा ज्येष्ठवर शेष्टव € राज्यमाधिपत्यं गमय सरहुमेषेद ९ सवंम्तानीति ॥ ६ ॥ अथ प्ररिसृप्याभ्ेरीषदपसप्याञ्चरो मन्थमाधाय जपतीपं पन्नम्‌ । अपो नामास्यमा हि ते । अप इति प्राणस्य नाप । अन्नेन हि प्राणः प्राणत देह हइत्यता मन्थदरव्यं प्ाणस्यान्ननवास्ाणतवेन स्तूयतेऽपो नामासीति । डुवः। यताऽमा सह हि यस्मात्ते तव प्राणभूतस्य स्र सपरस्तं जगदिदम॑तः । स हि भाणभूढ मन्थो ज्येष्ठः शष्ठ । अतत एवं च राजा दीप्निषानापिपतिषा- धिष्ठाय पालयिता सवेस्य । स मा मामपि मन्थः प्रणी ज्येषएटयदिगुणपुगमा. त्मना गमयत्वहमवेद्‌ं सवं जगदसाने भवानि पराणवत्‌ । इतिशब्दो मन्त परितमाप्त्यथः ॥ ६ ॥ आहुत्यानन्तयेमथरब्दाथः । मवतु प्राणस्वेदं नाम मन्थस्य तु कथं मन्त्रायैत्व- मित्याशङ्कय।ऽऽह - अन्नेन हीति । प्रतिज्ञतेऽथे प्श्पुवकं हेतुम।ह- कत इति । अतश्चामो नामाप्तीति पूर्वेण सबन्धः । हेतु व्याचष्टे --यस्मादि।ति ॥ १॥ न १ > ® 0 _ अथ खल्पेतयचां पच्छ आचामति तत्सषितुवृणी- = ~ # ै ® क मह इत्याचामति वयं देवस्य भोजनमित्याचामति ० ९ श प क ४८ @ ® ¢. रेष्ठ ९ सवधातममित्याचामति तुरं भगस्य धीमहीति ०८ ® ® क क्‌ ® घ ॥ म सव पबत नाणस्प्‌ ऋत पत्त वा गश्बदन्रः

१. ट. मन्त्रमु।२क.ग ध, च. ज. ट. ठ. मतोऽ्ौ नामासैत्यथेः। स । ३. ठ. ण्वर्‌।०। ४१. ॐ. च. ड, ण. णो ज्येष्ठादि०। ५क.ग.ज. ठ, शन्त । ६ ख.क.ण. सप्रभ्न ।

द्वितीयः खण्डः २] छान्दोग्योपनिषत्‌ । ९६१

संविशति चर्मणि वा स्थण्डिठे वा षार्चयमोऽप्रसाहः स यदि सयं पशयेत्समृद्धं कम॑ति विधात्‌ ॥ ७ ॥ अथानन्वर खद्वतेया वक््यपाणयचा पच्छः पादश्च आचामति मक्षवाति

पन्तरस्यकेकन पादनकेकं ग्रासं भक्षयति । तद्धाजनं सवितुः सवेस्य प्रस वितु; । पाणपादित्यं चेकीकरव्येच्यते । आदित्यस्य दरणीमहे प्राथवेमहि मन्थरूपम्‌ । येनान्नेन सावित्रेण भोजनेनोपभुक्तन वयं सवितृस्वरूपापन्ना भवेपेत्यभिपायः । देवस्य सपितुरिति पूर्वेण सबन्धः । प्रेष्ठं परञ्ञस्यतमं सवा्ेभ्यः सवेधातमं सवस्य जगतो धारयितृतपपतिञ्चयेन विध।तृतमामिति वा । स्वेथा भाजनविश्चेषणम्‌ । तुरं त्वरं तूण शघ्रपित्येतत्‌ । भगस्य

देवस्य सवितुः स्वरूपमिति शेषः| धीपाहि चन्तयपहि | विशिषटभोजनेन सस्कृताः शुद्धास्मानः सन्त इत्यभिपायः । अथवा भगस्य भियः कारणं महत्वं प्राप्तु कमे कृतवन्तो वयं॑तद्धीपहे चिन्तयेमहीति सर्वं च मन्थरं पिबति निर्णिज्य परक्षारय कंसं कंसाकरं चपसं चमप्ताकारं वीदुम्बरं पात्रम्‌ | पीत्वाऽऽचम्य पश्वादन्नेः प्राक्शिराः संविश्चाति चपणि वाऽजिने स्थण्डि कफेवरयां बा भमो । वाच॑यपा व।ग्यन्‌ः सन्नित्यथेः । अप्रमादो न प्रसद्यते नाभभयत शयाद्यनिषटस्व्ररशनेन यथा तथा संयतचित्तः सन्निन्यथेः । स

एवभूता याद्‌ सय पहवत्स्वन्नषु तदा एच्याल्समरृद्ध मपद्‌ कमात ॥

अनन्तर जवकमणः स्क्रा्चदिति शषः । तदेव स्पष्टयति --भन्नस्येति । मन्त्र स्थेकैकेन पादेन मन्यस्येकेकं प्राप मन्षयतीति याजना । मोजनं मन्थह्पमिति पंबन्यः| तत्कथं सविबुः स्यात्पराणस्य हि मन्थद्रः्यमनमिन्युक्तं तत्राऽऽह--प्राणपिति। उच्यते सवितु्मोजनपिति शेषः | प्राणादिव्ययरेकषे फरित व।कप्राथमाह-भादि. त्यस्येति । मन्थरूपं तद्धोजनमिति पूर्वेण संबन्धः । प्राथेनाविषयं भोजनमेत विशिनष्टि येनेति । तस्यैव विशेषणान्तरं श्रेष्ठमित्यादि । स्ितिक्रारणत्वमुकंत्वा जनकत्वं पक्लान्तरमाह-- आ्रि्चयेनेति । नगद्वचा्ः फश्दाने ध्वातुः शेष्य्यम्‌ । किमिति भोजने कथ्यमाने ध्यानमुच्यते तत्राञऽह --विश्चिष्ानि । शद्ध वीत्व ध्यान. कारणमृक्त्वा प्रकृतकभ॑वत्प्रेप्तितमरहत्ते हितुत्वादपि ध्यानमनुष्ठेयमित्याह- अथवेति । सावित्र रूपमक्तं नियमेन।दुम्बरं वेकाल्ित।करि विशेषः । पत्र प्रक्षारप पिितीति

१. ड, ड, ढ. मन्थ्यः । २क. कफम ' ३३. द्‌. महीः, ४ख.घ.ट.ञअ. ड, ढ्‌. श्रे त* । ५ ग. मन्थस्य" ।

१५६२ आनन्दगिरिषवदीकासंषषितक्षकरभाप्यसमता- [५ प१७्‌।ध्याय~

सबन्धः । मन्यद्पं पातन परकषाल्य पीत्वाऽऽचमनपृ्वकमश्चेः पश्चिममगे कृष्णाजिन. स्यवहितायां केवडायां वा मृमो प्राकिशरा मृत्वा शयीतेत्याह- पोटवेति । शयानप्य करैन्यं दक्ष॑य्ति-- वाचंयम इति। त्य सप्र कथचिदुत्तास्लीद्शेने शमःगमः सूच्यत इत्याह- स एवंभूत इति ॥ ७ ॥ तदेष भ्टोको यदा कर्मसु काम्थेषु सिप स्वेषु पश्यति समृद्धिं तत्र जानीयात्तसमिन्स्मनिदशने तस्मिन्स्वभनिदशने ॥ < ॥ इति च्छान्दोम्पोपनिषदि पथमाध्यायस्य हितीयः खण्डः ॥२॥

तदेतरिमश्य एष शोको मनोऽपि भवाति । यदा कभस॒ काम्येषु कामार्थेषु स्लियं स्वग्ेषु र.प्रःशेनषु स्वप्रङृेषुवा पतयाते समृद्धिं तत्र जानीयात्‌ । कमणां फलनिषपत्तिभेविष्यतीति जानीयादित्यय । । तस्मिन्स््य- दिपश्चस्तस्चप्रद्शने सतीरेयभिषायः। द्विरुक्तिः कपेप्षमाप्त्मथ) ॥ ८ ॥ इति च्छान्दोग्यापनिषर्छांकरम।प्ये पश्चपाध्यायस्य द्विगीषः; खण्डः ।,२॥ त म क

॥ € ॥ ३ श्रीमद्‌।नन्द्गिरिविरचितायां छान्द्‌्धेपनिषच्छा ररमाप्यटकायां

१अ ध्यव द्वित्व क्षण्डः | २

( अथ पचम्यायस्य तृतीयः खण्डः ) । --:©-©-0-0- बरह्मादिस्तम्बपयेन्ताः ससारगतयो वक्तव्या वेराग्यहेनामृुष्षणाभित्यत आरख्यायिकाऽऽरभ्यते- शेतकेतुर्हाऽऽरुणेयः पथाकाना९ समितिमेयाय तर = नरो क क > ० ह प्रवाहणो जैवटिरूषाच कुमारान्‌ ताऽरिषसिते- त्थनु हि भगव इति ॥ १ ॥ श्वेनकेतुन।षरो देदयेनिह्यायः । अरुणस्यापत्यमारगिस्तस्यापत्यमा- रुणेयः पश्चालानां जनपदानां सपिपिं सभपिययाऽऽजगा । तपागतवन्तं

[1 (9 क्षीर [त -~ -~---------- ~~ (चया, “9-००-५ -~-~-----~ ~ -~-- [^ ^ 1) 1

१ ध. ठ. घु पः ।२ ध. द. च. ठ. 'मपरितत।२ख. ग. ड. ज. ट. ड.द. श्याय शः । ४ सर गद, द, ३,.३.द८. ण. म।तगः।

तरीय: खण्डः ३) छान्दोग्योपनिषत्‌ १६

ह प्रबाहणो नायतो जीवलस्यापत्यं जेवलिर््राचोक्तवान्‌ । हे कपारावु तवा त्वापाञ्चषदन्बाज्चषालता । करपतुचष्टस्त पित्रत्यथः । व्युच्छ सं अहु ह्नुश्ष्टऽस्प भगव इष सृचश्न्रह॥१॥

प्राणविद्या तदङ्खकमे वेल्युभयमुक्तमिरानीमभ्निविद्यामाख्यातुकाम्तावदारूशायि.

(| ९\ $ क ०५ क, कनि क तात्पर्यमाह ~ ब्रह्मादीवि । तां च वक्तव्यतम हेतुम।ह - वैर।(गवहिनोरिवि । राजा कुमारेति पबोधयन्नभिमानं शतकेतोरपनिनीषति ॥ १ ॥

म थ्‌ क ॐ, = क । राका ऋ ९ क वृत्य यददताअव्‌ त्रजाः व्रन्ताति न भगवद इति वेत्य्‌ थ्‌ १. ~ क, म वेत्थ यथा पुनरावतैन्तंरे इति न भगव इति वेत्य

नि कीः 9 $ ि [ण्ड पथोरदवयानस्य पितयाणस्य च व्थादतेना३े इति न्‌ भगव इति ॥२॥

५ हाश्च यद्यतुशिष्टऽसि वेत्थ यदितोऽस्माह्ठोक)द्‌ध्युध् यतपज।। परयन्ति यद्रच्छनिवि तासच्फ जानीष इत्य; । न भगव इत्याहेनरो न जनेऽहं वथतृ. च्छसि ! एवं ता वेत्थ जानीषे यथा येन प्रूारेण पुनरावतन्त इति। न भगव इति मत्याह । वेत्थ पयोपागयोः; सहमयाणयार्देववानस्य पितृयाणस्य च उथावतेनमितरेतरविय।गस्थानं सह गच्छवापित्ययंः । न सगव इति ॥२॥

यथेत्यस्याथमाह -- येनेति । द्वरविदुषेस्वट्पमामवोः सतोद्र मणी तयेभेष्ये

@ ©

देवय।न्ये९१।द्‌ ,३२ब्‌ । उण उ(क्थाम सतपा-रतरेतरेन्ते । मेदुवा च करिणां च माद्रवधमपिक्कत्य पह प्रस्थितानां यत्रा तथः व्िवागां भवति तत्कि वेत्यथ; ॥२॥

त्थ यथाऽ टको न संपथतरे इति न भगव इति वेत्थ यथा पश्चम्धामाहूतावपः पुरुषवचस भवर्न्ताति नेव भगव इति॥ ३॥

वेत्थ यथाक्ता रकरः पपतुत्तबन्पा य प्रप्य पुनदरवतन्त्‌ बहुमिः प्रयन् रपि यने कारणेन न सपूधत इति । न भाव इति प्रत्याह । वेत्थ यथा येनं क्रमेण पश्या पञश्चसल्पाकापापाहु प हुतायपाहुतिनिषट्ता आहुति. न।धाऽःपः पुरषवरचमः पुरुष इत्य बचाऽभिधानं यातां हूयपानानां क्रमेण षष्ठाडुनिभू तानां ता; पुरुषवयत्तः पुरुषशब्द् बारा भवन्ति पुक्ष।-

|

१. “दितेति कि । २ क. "कायास्तत ३३. ड ठ. सप्र ।४ॐ. ण्वां कृ" |

२६४ आनन्दगिर्दडितदीकासंवरखितश्चांकरमाष्यसमेता- [ 4 पश्चमाध्याये-

ख्यां छभन्त इत्यथः । इत्युक्तो तनैव भगव इत्याह । नैवाहमत्र कंचन जानापत्ययेः ॥ ३ ॥ | पितो कप्तबन्धिनं छोकमेव ग्याकर्‌।ति -यं प्राप्येति । आहुतिनिवृत्ता इत्यस्या,स्प) ग्यार्यानमाहुतिसाधनाश्ेति । अपूव॑रूपागामषां भूतान्तरप्तमुच्चधाथकःर्‌ः | अथवा पयघृतादिरूपेणाऽऽहुति स्ताषयन्तीतनि चाऽऽहुत्पा पुनर पृवातमना निष्पन्ना इत्यथैः | कपेणेति । श्रद्धासोभवृष्टयन्नरे तपतं हवनद्वरिणति यावन्‌ । षष्ठाहुतिमूतानामन्त्येि- विधानेन शरीराहुतिद्वारा पूक्ष्मतां गतानाभित्यपेः ॥ ३ ॥ अथानु किमनुरिष्टोऽवोचथा यो हीमानि न विय(कथर सोऽन॒रिष्टो व्रवीतेति स॒ हाऽऽयस्तः पितुरधमेयाय त होवाचाननुशिष्प वाव किल मा भगवानववीदनु वाऽशिषमिति ॥ ४ ॥ अयेवणङ्ञ. सन्किमनु कस्मास्मपतुशिष्ठोऽघ्मीत्यवोचया उक्तवानसि । यो हीमानि मय। पृष्टान्ययजानानि न विव्रान्नं विजानीयात्कथं स विदरत्घ्वनु- शिष्ठोऽस्पीति व्रवीन। इत्येवं स श्वेतकेतु राज्गाऽऽयस्त अ(यासितः सन्पितुर स्थानमेय।याऽऽगतवांस१ च पिनरमुव्राचननुरिष्यानुशासनपषसेव मामां किरु मगवान्समावतनक टेऽ्रदीदुक्तबाननु त्वाऽञ्चिषमन्वलिषं सामिति ॥४। तवत्परशथजातातिरिक्तविषयमनुशाप्तनं मनास्तःत्ननुशि ऽघ्मीत्युक्तमित्वा रङ्कय।55. ह~-या दपि।॥४॥ पश्च मा राजन्यबन्धुः प्रश्ानप्राक्षी तेशां नेकंचना- शुकं विवक्त॒मिति स होवाच यथामा तं तदैतान- वदो यथाऽहुमेषां नैकंचन वेद्‌ ययहमिमानवेदिष्यं कथं ते नावक्ष्यमिति ॥ ५॥ रि क अ. यः १ @ सह गतिम रज्ञाञ्धममषाय तस्न ह प्रप्तयरहा चकार स ह प्रातः सभाग उदेयाय तञ हौवा मानुषस्य भगवन्गोतम वित्तस्य वरं वर्णाथा इति

ग मी कका > त न ~ नि न ~ --नयक्न्न्यज्यनिक्बर से

क्लि

१६. "जन इवय" । २क.ण. उ.ज. क्ष. ठ.८. त. भध. अथयु . ३7.ढ. "न्रजा०। इ इ. ख. च, उ, इ. णं, यायं १९।

ततीयः षण्डः २ | छान्दोग्योपनिषत्‌ २६५

स टेवाच तवेव राजन्मानुषं वित्तं यामेव कुमार- स्यान्पं वाचमभ(षथास्तामेव मे वृहति सह छच्छर। वष ॥ & ॥

॥ यतः पञ्च पश्चतघ्तख्याकान््श्नान्राजन्यबन्ध्‌ राजन्या बन्धवोऽस्याति राज. न्यबन्धु. स्वयं दुद्र इत्ययः । अपाक्षीत्पृष्टवास्तिषां मन्नानां नेकंचनेकमपि नारकं न चक्त्ानद्‌ व्रिवक्तुं विश्षणाभ॑तो निरभतुपित्यथेः | स होवाच पितवा ययामामां वत्स त्वं तद्‌'ऽऽगनमान्ं एवेतान्वश्नानवद्‌ उक्तवानसि ` तेषां ने$वनाशके विव्रक्तभिति तथा मां जानीहि, त्वदीयाङ्गानेन लिङ्गन मम तद्िषयपन्नान नानोदी"पय। । कथ, यथाऽहपेषां मश्नानपेकंचनेकमपि न वेदन जान इति । यवा स्वमेवीङ्गंतन्न्ना न जानीषे तयाऽदमप्यतात्न जान इत्पथः । अतो पय्यन्पथामातो न कर्मव्यः | कुन पएतदरेवं यततौन जाने यद्यदमिपन्यन्नानवेदिष्यं सिद्‌ततानसिषि कते तुभ्यं परिषाय पुत्राय सपावतनक!ठे पुरा नावक्ण नोचरवानर्मीस्युक्तछास ह गौतमो गोत्रतो रानी जेरटेर+ स्थानमेयाप गतवान्‌ | तक्म ह गौतेपाय पराप्तायाद।मदैर्णां चकार दत्वान्‌ । सच गौतेपः कृतातिथ्प उषित्वा परेद; प्रात्तःकाटे सभागे समां भते रद्ुदेयाय । भजय भागः पूजा सेवा सह भागेन चते. मानो वा समभागः पृज्यमान।ऽन्ये; स्व गतम उदेषाय रजानघ्ुदनवान्‌ । तं होवाच गौतमं राजा मानुषस्य भगवन्गोतम मयुष्पसबन्धिनो वित्तस्य ग्रामादेवेरं वरणीय कामं इमीयाः प्राथयेथाः । स होवाच मौतमस्तवैव तितु राजन्पःनुषं वित्तम्‌ । याभव मारस्य मम पुत्रस्यान्ते समीप वाचं पञमरक्षणाभ पात्या उक्तवानसि तामेव वाचं मे मह्चत्ू'हे कथयेल्युक्ता गोतमेन रजा कह षच दुम्ख। बभूव । कथं त्विदूभिते ॥ ५॥8॥

ॐ ^ ^ ~] ॐ ° भनु [ष्य त्वपन्रिपि।ति कथमुक्तवान(्मीत्वाजङ्कयाऽ५ऽ६-यत इत । नॐ$-

प क

° थवी [ ^ क 1 पि

१८ड,ण. ण्वो यस्ये 1२क.ग. च ठट. "गममाघ्नमेवे" । ३८. शत्रमेवेः। ४ ग. ट. मे. तान्न 1 ५ शरण व्वृद्रनज।° । ६ क.ग.च. ट. प्तो य" । ७ ख.ग.च.न.ट्‌.डउ.ण. न्डेणं च ।८ग घ.ङ. द. ठ. ड. सभाग ९ग.च. ठ. उ. ठ. राजन्युदे । १५. चट, उ, ष्यं न्विद' ।

।

२६६ आनन्दगिरिहृतयीक(संवलितश्चंकरमाष्यसमेता- (९ पश्चमाध्याये-

चनेत्युक्तमेव नञप्द्‌ं नाशकमिति चन्यं दशयित पुनस्पात्तम्‌ । अतो मां प्रति तव पिथ्वावादिता सिद्धेति शेषः | पिता स्वक्रीयमिथ्यावादित्वशङ्कं परिहरति-स होवाचेति | यथा मा त्वमिव्यादिवक्यं पूरयित्वा व्यारूयायानन्तरवाकं पमाकाङ्क्षापृवे. कमुत्यापयति-- कथमित्यादिना । तद्वयाचष्टे ययेति । अनज्ञनाविशचेषोऽतःच- ब्दायः | जन्यथाभावो ज्ञतेऽपि विषये तवादुक्तिरति यावत्‌ । त्वदयमज्ञानं कनो हेतोभ॑या ज्ञातव्यमित्याशाङ्कमृद्धावयानन्तरव।क्येना (णो)र्रमाह कुत इत्यादिना । मतस्तव पात्रमृतस्यानुपदेशान्मदीयमन्ञानं ज्ञ।तञपमिति शेषः । अहणां योग्यां पना- भित्यथः | सम।गपदं सप्तम्यन्तं राजविषयं प्रथमान्तं गोतमव्रिषयमिति मेदः | गोतम- मागतं यागक्षमायिन बुद्ध्वा राजा प्रपतन्तः सन्नक्तवानित्याह-तं होवाचेति । तर्हि कृतकृत्यस्य तव किमित्यागमनमित्याशङ्कयाऽऽह-- यापेवेति । इच्छ मावमामि. नयति --कयमिति ॥ ९ ॥ ६ ॥

१५ ह चिरं वसेत्याज्ञापांचकार तश्होवाच यथ। मा तवं गौतमावदो पथेषं न प्राक्तवत्तः पुरा विय! नह्मणागच्छति तस्माद्‌ सर्ैषु ठोकेषु कषत्र्व पशासनमकदिति तस्म होवाच ॥ ७ ॥

ति च्छ।न्दोगपोपनिषदि पञ्चम।ध्ायस्य तृतीयः खण्डः॥ ३॥

सह एर भूत)ऽपरत्याख्यय ब्रह्मण मन्त्रा न्यायन विधा वक्तव्य।त परतवा तं ह गौतमं चिरं दीषेकारं वसत्येवमाज्गपर्थांचक[२(5ब्गप्तबान्‌, यत्पु प्रत्यारूयातव्‌(न्राजा वियां यच्च पथाच्चरं वकरयाज्ञप्तबान ; तन्न- पित्तं ब्रह्मण क्षमापयति हेतुवचनःक्त्या। ३ होताच राजा सरवियो ब्राह्म णोऽपि सन्यथायन प्रकारगणमामां ह मतमावदस्स्व तामेव वेद्ाखक्षर्णां वाचम त्रदीत्यन्ननाचेन त्वे जानीहि। तत्रा बक्तव्पं यथा येन प्रकारेणेयं विद्या भाक्त्वत्तो ब्राह्मणान गच्छते, नःगववत। न च ब्राह्मणा अनया. द्य य।अदुस(सितवन्तः, तयेतस्मिद्धं रोके यतस्उस्मादु पुर पू सर्वेषु रोकेषु प्षबस्येव क्षभनातेरेवानया विधया प्रञ्ासनं परखास्तृतवं शिष्पाणामनूद्धमूष |

[_ । । १ ५, 4 ए = ज = क क क ० श "1 ०" 9 0 1 सकत 9 "न 1 व्यकः "कक "2 पत

१.२. श््वषिवि | २ग. ष. ङ. ष.६.ड. ठ. पे $, १ ड. उ. प्षमयक्ति । चै. ड. ड, क्षामटति ४१,इ. चं ज, ठ. “भुशि्टब |

षुः षण्डः ४ | छान्दोग्योपनिषत्‌ ६६७

(कन

कषन्नियपरम्परयेवेयं बिवरै तावन्तं कारभागता। तथाऽप्यहमेतां तुभ्यं वक्ष्यामि त्वससेभदानादूध्वं ब्राह्मणन्गापिष्यति । अतो मया यदुक्तं तत्न्तुमहेसी- त्युक्त्वा तस्मे दोवाच विं राजा॥ ७॥

इति च्छन्दोरयोपनिषच्छांकरभाप्ये पञ्चमाध्यायस्य तृतीयः खण्डः ॥ ३॥

गोतमस्य वचनं राज्ञो दुःखीभावकारणे तर्हिं प्रत्यारूयायतमित्याशङ्कया$ऽह-ष हेति । किमिति तहिं चिरं व्नत्युक्तवानित्यत आह- न्यायेनेति । संवत्सरं वतेति यावत्‌ | वक्तेम्या विद्येति शेष | कथं राज्ञो ब्रह्मणे प्रत्याज्ञां कुवैतो न प्रत्यवायः स्यादित्याशङ्कयाऽऽह-- यत्पृवेमिति । प्रत्यार्यानादिषिषयं हेतुवचनम्‌ । न केवं विद्यवशादेव श्रेष्ठं कंतु जातितोऽपीत्यपेरयैः । ति ब्रूहि तां वाचमित्याशङ्कयाऽ5- ह--तञेतिं । विद्याप्रवचने प्रस्तुते प्रतीति यावत्‌ । यथेत्यस्यपेक्तितं प्रयति- तयेति । प्रतिद्धमेव स्फोरयति ~ तस्पाशेति । ब्रह्मणानामनया विद्या प्रशास्तु त्वस्य प्रागभावादेति यावत्‌ । इतिशब्दोपत्तमथं कभयति-- क्षा धवि । उक्तप्र. त्याख्यानदिक'रणमतः शब्दा थः ॥ ७ ॥

६1 श्रामद।नन्दगिरिविरचितायां छन्दोग्यापनिषच्छकरम। ६६ कायां पञ्चमाध्यायस्य तुनायः लण्डः | ६ ॥

( अथ पश्चमध्यायस्य चतुथे: ख०३: }) ।

पश्चम्थामाहुतावाप हत्पयं अः प्रायम्येनापाक्रि धते । तदपाकरणमानिवित- रेषामपाकरणमनुकूढं भवेदिति । अञ्चिहोत्राहुत्योः कयारम्भो यः स उक्तो वाजसनेवके--"“ तं प्राति प्रश्नाः । उत्क्रान्तिगहुन्योगेतिः प्रतिष्ठा तृप्तिः पुनरा, ततल परस्युस्थायो › हति । तेषां चापाकरणमुक्तं ततरैव-ते वा एते आहूनी इते उःक्रामतस्ते अन्तरिक्षपाविशतस्ते अन्तरिक्षपेवाऽऽहवनीयं कुर्वाते वायुं समिधं मरीर्चरेव शृक्कामाहुति ते अन्तारि्षं तपैषरतस्ते तत उत्करामह इट्सायेवमेव पुैव.देवं तपयतस्ते तत आवर्तते । इमामाविहय तषे. यत्वा पुरुपमादिश्चद) । चेतः सि धपविदय छोकं प्रत्युत्थायी मवति? इति । तताश्होतरात्यो; कायोरम्पपातरेवमरकरं भवतीसयक्तम्‌ । इह तु तं कायोरम्भममनिहो जापूवेनिप्रिगामलक्षणं पञ्चधा प्रविमज्याभित्वेनोपाष- नमुत्तरमारमभि पत्ति धनं तरिधत्तन्नार--

अक्षौ वाव ठोको गोतमाभ्निस्तस्याऽश्दित्य

१क्‌,ग, ट. "क्तव्यवि*।२कृ.ग. ट, ड, ण, "वप ।

२६८ अनन्द्गिरिकृतदीकासैवलितश करमाप्यसमेता- [९ पश्चमाध्याय-

एव समिद्श्मयो धृमोऽहरचिश्वन्दमा अ- ङ्।र। नक्षत्राणि विस्फु लेङ्घाः॥ १ ॥

असो वाव टोकरो गैतमाभ्रिरित्यादि। इह सार्यपातरप्रिहोत्रहूनी हुने पय-

आदेसाधने धद्धापुगःसरे आहवनायाभ्निसभिद्धुपानिरङद्ारतःफुिद्गमा- ु.

विते कत्रदिकारफभाविते चान्तारिक्षक्रमेणोत्कम्य द्युलोकं पत्रियन्टथ सृकष्प-

च, [पिः म च

भूते अप्समवबाप्पलरदप्डन्रवार प्रद्रहितुत्वाच भद्रन्दरवच्पे तयोरपि करणो.ऽप्रेर-यचच त्से बन्धं समिद दीव्युच्यते । ग] च;पाध्गन्याद्‌ पवृनाऽ5- हृत्या; साऽपे तयेव निदिदयते | असौ वावं लोकोऽ गौतम यथाऽ. मरिहोज!पिकरणमाहवनीय इह । तस्यागेद्यलोकारूप्रस्याऽऽदित्य एव समि. ततन हीद्ध)ऽसौ छोको दीप्त अतः समिन्धनात्सपिद!दित्यः। रहपयो पूमर्तदुत्थानात्‌, समिधो दि धूप उत्तिष्टतिं । अदरार्चः धकाशसामाः नात्‌, आदित्यकरायत्वाच्च चन्द्रमा अङ्कराः | अहःपरञचपेञभेव्यक्ते; | आचषा हि भरशभऽङ्खारा अभमव्यज्यन्ते | नक्षत्राणि विग्फुलिङ्खगधन्द्रमताऽ. व्यव इव विभकीणेतरत्तामान्यात्‌ ॥ १॥

ननु यथारक्षमेव प्रपिक्चनमुचित पश्चमे ठु प्रन प्रायम्येन प्रतिवदत। कपो निरा- कृतरतत्र [र परमत आह्‌ ~- पम्यापाति | अथक्रममनुसय पाठक्रपोऽमिवा- तव्य इत्यथः । ननु वनप्तनेधकऽचिहोत्रपरकरणे ऽचिहोत्राहुत्वूचपरिणा ५ जगद्व्यु कं तद्‌३ह।पि विव्य इति चेत्किमनेन पि्टपेवणन्पायनेया शङ्क येदं वक्तम्चिह्‌तर- प्करणघितमथननुवदति --अप्रिशत्राहुन्यारिति। उक्तप्रकःरमेव प्रदथेयन््थपं याज्ञवस्क पस्य जनके भाति पट्‌ ५सषातुत्थापयति-त परतरीति | कायारम्भन्तच्छञद- थः | अध्रेहोतराहुनयन्न पूव 1।ह्णाम। नगदेप्यो | तत्ने प्राये प्रातश्च हुतयो.- राहुत्योरस्माह्ठ कदुन्क्रान्तिः । उत्करनम्तयोः प्रटोकं प्रति गतिः | गतयोस्ततर प्रतिष्ठा । प्रतिष्ठेतयोः स्वाश्रय स्तपाद्यमाना तिः | तृद्धिमापा्यावस्थितयो; पनरिम ठकं प्रत्यावृ।णः | अब्ृत्तयेोराश्रयः पुमान्क्रममुं टाक प्रन्युत्यानशीढा भवती वय।रम्भमवेद्कन्य षट्‌ प्रश्ना; प्रवृत्ता इत्यथः | तमेव वाजप्रनेयक्रे याज्ञवस्क 1 प्रति जनकस्य प्रतित्रचते दशयति -तेषां चेति | अवृबेह) खस्वाहुती यज

[क

मानमुत्करामन्तं पाशेवेष्टयत्करःमनः। ते च धूपादिना यनमनिऽन्ररिक्षमाविशति

>

५०

2 ९

१. च. ठ. ठ. छोक इत्या 1२ क. ग. च. ट. “रिक्षं @। ३ छ. ढ. शम्य सु" ५ख.,घ. च. ज, बद्धुं स । ५ ध. च. ठ. ण. व द्युलो। ६ क. अद्ूनः प्र । ५७ व

[ [ ^+

चतुषः सण्डः ४ | छान्दोग्योपनिषत्‌ । ९६९

तदाप्रितत्वात्तदाविशतः । ते पुनरःतरिक्षस्थयनमानानुकूढतया शिथते स्ययमन्तरिकषा- धिकरणे तदाहवनीयापिव कुवौते । आहुन्ययिकरणस्याऽ सहव नीयत्वात्‌ । तश्र वायु समिधमिव कुरुतः । वायुनाऽन्तरििस्य समिध्यमानतवात्‌ । श्चा श॒द्धामाहुतिमिव एरीचीरवाऽऽदधात । मरै चीनामन्तरिके व्याप्ततवन्‌ । ते चान्तरिक्षस्य तनिष्ठ यन- माने फटा-मलम(रघात । ते पुनरन्ते गदत्कमति यजमाने पहेत्कःमतः । यजमाने च द॒टःकराविश्चति सहा ऽऽत्रिशतः । तमाविदय तमेवाऽऽहवनीयं कृ१।ते आदिल समिधपरल्याययन्तरिक्षवदेवोक्तम्‌ | यथा वाऽऽहनी पुवमन्तारैश तपयत इत्युक्तं तयेव द॒ोकस्थयजमानं फट्द्‌नेन सुखिनमातन्वाते । ते चाऽऽरब््क्षये तते दलका - जमाने प्रयिवीमविहत्यन्मूते सहाऽऽर्तने । प्रथिवी चा;ऽवद्‌थ त्रीह्याटिना स्वाश्रयं छेषयित्वा रेतःप्िचं पुरुषमाश्रयद्रिणाऽभ्विश्चतः । परुप.च रेाद्रार्‌। द्वितीयां ्रकृतिमात्रिदिय गभामुतं स्वाश्रय कमानुष्ठानयोग्ये देहमागिनमापादूयतः । ततोऽसौ पारटोक्रिकं कमानुषटायान्ते लोकं प्रव्युत्थानशीष भवति ¦ इति स्व जनकरेनोक्तमि- त्यथः । तथाऽपि कथमयमदसिद्धिरत्यशङ्कयाक्तम सक्षिप्याऽऽर -- तत्रेति ।

वाजपनेयकं सम्यथः । प्रकृतश्रेरंवररेष दृर्यति- इह सिति । पश्चषा य॒ष-

५

न्यपृथिव) पुरूषयोपित्पकपरोरते यावन्‌ | पश्चश्चित्तचन्धमवतायं प्रथमपयांयस्य तात्पथमाह--इृटेति | यये लोके भृठोकम्तामन्नत्यथः । अ हु.योरप्समवायित्व- पिद्धययं तरिरिन्ि-पयञअ दीति । तयो; श्रद्धात्रपिद्धयमं श्रद्धापुरःपरे इ्य्‌- क्तम्‌ । तयेःरपिकररणो ऽसरेत्यारि कलने पया भित्येन पिरषणान्तरमादत्ते--अ।हव्‌

५५५ ५ € „५,

गसात । तनाः सवतन्च्य परह्य -कतःद((> । अ।4कणद्यन्द मवकप्रषाना

@-\ 9 | ^+ स , १

धमिपरः । क स्पानेकः टाप) - शिः पम॑न्यथिति तच्छब्दोऽभ्ेविषयः । अन्य- च्युत प्पष्टवि-- रभिदादीः दहे । आदरियब्द्‌ा धुभावचिरद्नाराद्रिषयः | पयोय- तात्पयमुक्रत्गऽदराणि व्यार] पि-अघः(4त५दिना । इहेत्येतह्कनिर्देः पृतरेण

सबध्यते | तदुत्थाना त्यत्र तच्छरदेराऽऽदित्थ गृहीतः ॥ १॥ तरिमसेतास्मिन्नभ। देदाः श्रद्धां जहति तस्या आहूतः सोमा राजा सघक्ति॥२॥

९।१ = न्द्‌ ण्धाायपाद्‌ पन्तिमात्यपस्प कतथः खण्डः ॥४॥

तास्प्न्नतस्मन्यथाल््टन्षनअ्रा -गु मजनपणा अगन्पाट्सू्षा

न्न = ~ ~ ---- भज --~------ ~ ---~- ~~ ~~~ -शथक म = न 0 न -क

जोक

१ख.ग. छ. अ. ट.ण शुद्धाः । २क.ख.छ. ज.ण "रिपिचयदे* । ३ ख. ण ग्रथ वि । ४ न. ग. छ.न्न,. ठ. ण, ष्यं सप्ठम्यथः ५ क. ग. ट. काद्याष्योऽ०। ६ ख, छर), ण, “बद्धः :

७० आनन्द्गिरिवदीकासवङित्राकर माष्यसमेता- [ ९प७१ध्यावे-

अधिदैवतम्‌ । श्रद्धमद्धिहोजाहूतिपरिणापाचस्यास्गः सुक्ष्ा अपः श्रद्धा भाविताः भरद्धा उच्यन्ते । “' पज्चम्पामाहू्रापः पुरुषवचसो भवान्ति" हत्यां होम्यतया प्रश्ने श्रतत्वात्‌ । “श्रद्धा बा अपः श्रद्धामेगाऽऽरभ्य प्रणीय पभरचरन्ति '” शते च विज्ञायते । तां शद्धाम्ब्रगां जह्वतेि। तस्या आहुतेः सोभो राजञां श्रद्धाञ्न्दबाच्पःनां द्युलोक्राभ्नो हुतानां परिणामः समो राजा समबि | यथररदादिषुष्परसा ऋगादिमधुकरोपनीतास्त आदित्ये यश्अदेकाय रोदितादिरूपरक्षणमाग्म त इत्युक्तः तयमा अ्निदोत्राहुति- समवायन्यः सुका; भद्धाश्न्दव।च्या अपो द्युलःकमनुपरविश्य चन्दर कयम्‌।रभन्ते फलरूपपाेदोत्राहुत्योः ¦ यजपानाशच तकतार आहुरिपया भहुति मावनाभाप्रिता अ।दुविरूपण कमणाऽऽहृष्टाः श्द्धाप्समवायनो धुरोकमनुरायिः ; सापमूत। भवन्ति | तदेयं दहि परश्चदयत्र हृतम्‌ । अत्र त्वाहृतिपरिणाम एव पर्व प्रिधबन्धक्रमेण प्राधःन्येन विववंप्ित उपासनार्थं न यजमानानां गाहः । तां त्वविदुषां धूमादेक्रमणात्तरत्र वक्ष्यति विदुषां च) तरां विद्याहरनाप्‌ ॥ २॥

इति च्छण्देगयापनिषच्छकरमाष्ये पञ्चमाध्यायस्य चतुथः खण्डः ॥ ४॥

-->*<- अध्य र५।ेद्वविभगेन देवानिविशदयति-- यजमानेति । प्रत्ययविदषत्वेन ्रद्धाय। सोम्यतयातु११।तिरिष्याश्ङ््‌य श्रद्धां व्यक ति-- अश्रेेमाति | पिच प्रभ प्रतिवचनयारेकायेत्वात््मभे च पा होम्धतया श्रुतत्वात्मतिव वनेऽपि ताः श्रद्धाराड्द्ता ह्‌ म्यतथ्रा वत्र्तत ३त्याह-पश्चम्यम्¶ति | अप्सु श्रद्ध२,ठ {ग्य बृद्धव्यवह्‌र- भ्रयोगामाव।नेवमित्याशङ्कचाऽऽह-- द्धति । कथमापः श्रद्धारठ्रेन प्रिद्धवबदु- च्यन्ते तत्राऽऽह-- श्रद्धापिति । श्रद्धापुवेक्होममुदिश्य पयःसोमाज्याद्रप्ताधनं सपाय जुहोतत पेदथकाः पन्ति | तथा चाप्सु श्रद्धाशब्दः समवतीचय्थः | उक्तम दष्न्तेन स्पष्टयति--यथेत्पादिना । उक्तं मधुविद्याय।िति शेषः| चान्द्र का चन्द्रम्‌५।पध्थं तत्स शरः राप१त्यथ॑; | तथा.ि यजमानानां क्रथ फट- तत्व( छत्व )रत गह--यजपानाश्रीपि । जही तर्द {बाच्ये प्राखान्यं मय- डथ; । तदव २१४८१ आद्भुतिभावनानाः तरतः १13 । तत्छम्वुतास्तदनुमारण- स्तदाश्रया इप्यथं; । तद्धारितत्वफटम।ह- आ ह^₹५५ ति । तेनःऽ5्टत्वे वरी. कृनत्वम्‌ । गहुतिमःविता इव्युक्त स्पष्टयति श्रद्धातै । ततयूक्कं पयः६।१।६- साध यत्कमं तद्‌।श्रया इत्यथः | प्ममृनास्तन्सनोपत्थं शर्‌ प्राप्य तत्त्वया (` १च.ठ. व्ये टोदि"।२८.न.ण. चन्द्ह्मः। च. ग्वक्ष्यत । ४ क, श्च्छब्देन गद्यते ५।० ।

पश्चमः खण्ड; ९ ] छान्दौग्योपनिषव्‌ । २७१ इत्यथः | क सोमपारूप्यं घर्णा फलमित्याशङ्कयःऽऽह-तदयामिति । यजमानानां सामभ।वो गतिमन्तरेग न सिध्यति | तथा च वक्तव्या गतिरित्याशङ्याऽऽह- ञत्रेति । अ हवनीयोऽञचिः स्म्य: | स्ता तहिं कतर च्यते न हि तदुक्तिमन्तरेण यथोक्त फं सिध्यत्यत आद्-- तां स्विति ॥ २॥ इति श्रीमद्‌ नन्द्गिरिविरवितायां छान्दोग्योपनिषच्छांकरभाष्यटीक।यां पश्चम।घ्यायस्य चतुः खण्डः | ४ ॥

( अथ पञ्चमाध्यायस्य पश्चमः खण्डः ) ।

पजेन्यो वाव गोतमाथिस्तस्य वायुरेव समिदं पभो वियुदर्चिरशनिरङ्गारा ह(दनयो रिस्फुलिङ्खाः ॥ ३ ॥ ॐ @ _ = ९ ¢

द्ितीयहोमपयःययेगाह-परमेन्पो बाव्र पजेन्य एव गौतमामिः।.पजेन्या नाम दृष्य॒पकरणभिपनी देदतातिशैषः । तस्व वायुरेव समित्‌ । वायुना

# ^ [8 0 ५ ॐ

हि पञन्ोऽ्निः समिध्यते । पुरोवातादिपरावरये हिद शनात्‌ । अभ्रं धूषो धुभकराय॑त्वाद्ू प्रच छक्ष्पमाणलात्‌ । विद्य दविः । पकाशसामान्यात्‌ । अश. निरङ्गाराः । काटिन्याद्विुत्संवन्धद्रा । ह'दनयां बिन्फुखङ्खाः । ह।दनयो गलित्वा । मेधानां विपरक्ःगभल्ामान्यात्‌ ॥ १ ॥

द्विती पहोमसंबनधी द्विती; पय।यप्तस्याम॑निन्ञातुं तमेव पवीयम दत्ते श्रुति. त्यथ; । एर वाताद्वा दिचठ्देन १५हेनुबायुमेदे गृह्यो । उक्त चाभ्राणां धूमकार्यत्वं चे

यत्ञधुमाद्धव्‌ त्वभ्रं द्विनानां च हितं पदा । दाव; ्नवुपतभूतमभ्र वनहित स्तम्‌ ॥ मृतयुमोद्ध4 त्वघ्नमद्यम य मविष्यति | जअभेचःरासिधूमात्य मूतनाश्चाय वे द्विना: ॥ इति ॥ १ ॥ तस्मिननेतस्मिन्नमो देदाः सोमर राजानं जहति तस्था आहेवष॑ संपति ॥ २॥ इति च्छानर)गप।पनिषदि पञ्चमाध्यायस्य पश्चमः खण्डः ॥५॥

तसिपिन्नेतसिपिन्नपन देवाः पवेवत्सोमं राजानं जुह्कति । तस्परा आदहुनेवेप

द 4 वणन नामकाय

[ज क न कणः -भा-9-9----> == = >

कदय न = = भ ~ ---~~-~ ~~~ --

१ क. भिमं फः ।

२७२ आनन्दगिरिषरटकरासवालतटकरमाष्यसमत्ता- [१ पश्चमाध्याय-

[ ++

सभवति । ध्रद्धाख्या भापः सायाकरपरिगरा तीये पम प्राप्य इृषटितरिन परिणपन्ते ॥ २॥; इति च्छान्दोग्योपनिषच्छांकरभ। ८५ पञ्चपाध्यायस्य पञ्चमः खण्डः ॥ ५॥

| 4

ये पञेन्या

क कः देः @

अध्यासो यजमानस्य प्राणा इन्द्राद यस्त्विदैवते देवा इत्याह - पूवव दिति। सोमे रजानमित्यादि व्याचष्टे--धरद्धाख्या इति ॥ २) इति श्रीमद्‌नन्दःगीरेविरवितानं छन्दारयोपनिषच्छांकर भाष्यटीका(यां पश्च पाध्यायस्य प्रञ्चमः खण्ड्‌; | ५4 |

( अथ प्चमध्य।यस्य पष्ठः खण्डः ) ।

जनय

पृथिवी वाव गोतमाधिस्तस्याः संवत्सर एव समि- दाकाशो धूमो रातिरापरदिगोऽङ्गःरा अवानारदिशो विस्फृटिङ्ग; ॥ १ ॥ पृथिवी वाव गोतमाञ्निरितादिपू रवत्‌ । तस्थाः पृथिव्पार्यस्यप्रेः सव त्सर एष सित्‌ । सवत्सरेण हि कन समिद्धा पृथ). त्रह्य'रिनिष्पत्तये मवति । आकाशो धूम पृथिव्या इवोटिथत अङो द्ये 1. यथाञ्प्ेधूषः। रात्रिरर्चिः पृथिव्या ह्यमकाञ्चालििकाया अनुरूपा रात्रि; । तमारूपत्रव्‌ | अप्ररिवादुरूपमाचः । दिशाऽद्क(रा उवद्चान्तत्साभान्यन्‌ । अब्रन्तरदिशो विभ्फुलिङ्गाः श्षुद्रत्वसामिन्यात्‌ ॥ १॥ ॥ १ ॥ [( (२ भ भ क~ तस्मिननेतस्मिन्नप्र। देवा वषं जुहति तस्या आहू तेर्न संपि ॥ २॥ इ।त च्छ।न्दोग्यापानिषदि पञ्चमाध्यायस्य षष्ठ; खण्डः ॥ ६ ॥

तस्मिन्नित्यादि समानम्‌ । रस्या आहुर त्रिय गा संभवति ॥२॥ इति च्छान्दोरपपनिषच्छांकरमाष्ये पश्चमाध्यायस्य पटुः खण्डः ॥ ६ ॥

॥ २॥

। @

इति श्रमद।नन्दगिरिविरचितायां छन्दोगपापनिषच्छां कर माप्यदी कायां पश्चमाध्यायस्य पष्टः खम्डः ॥ ६ ॥

अमः खण्डः ८ 1 छान्दाग्यापनिषह्‌ । २८७९

अथ पश्चमाध्यायस्य सप्तमः खण्डः ) ।

पुरुषा वाव गोतमाचिस्तस्य वागेव समिस्राणो धमो जिहाऽविशवक्षुरङ्गाराः भ्रोचं विस्फलिङ्गाः ॥ १ ॥ पुरुषो वाव गोतमाभ्भि! । तस्य वागेव समित्‌ । वाचा हि ष्रुखेन समिध्यते पुरुषो न मूकः । प्रणो धूमो धूम इव ुखानिगंमन।त । निह्ाऽचिलोँहितः त्वात्‌ । चक्षुरङ्काराः। भाप अश्रयत्वात्‌ | धातं विस्फुटिङ्खःः। विपकीण- त्वस।म्यात्‌ ॥ १॥ |॥ १ ॥ क _ क, क डर, ॥ [क कर तस्मिन्नेतस्मिननत्रो देवा अनं नुहति तस्या आहु रेतः संभवति ॥ २॥ दते च्छन्दोग्योपनिषदि पञ्चमाध्परायस्य सप्तमः खण्ड; ॥ ७ ॥

समानमन्यत्‌ । अन्न जहति रवह्यादिषष्कृतम्‌ । तस्या आहुते रेतः सभवति॥ २॥ इति च्छन्दग्य)पनिषच्छाकरभाष्ये पश्चपाध्यायस्य सप्तमः खण्डः ॥ ५॥ ॥ २॥ इति श्रीमद्‌ानन्द्मिरिविरचितायां छन्दोग्येपनिषच्छंकरपाप्मटीकायां पश्चमाध्यायस्य प्तप्तमः खड; ।. ७ ॥

( अथ पच्चमाध्यायध्याष्टमः खण्डः )।

कः, [9९ [ (क योषा वाव गोतमाधिस्तस्या उपस्थ एष समिथदु- पमन्तरयते स धूमो योनिरवियद्न्तः करोति तेऽ ्ग।रा अभिनन्दा विस्फटिङ्ग।; ॥ १ ॥

योषा बाद गोतमाञचिः । तस्या उपस्थ एव समित्‌ । तेन दिस पृतराधय- त्पादजाय समिध्यते। यदुपमन्त्रयते स धूपः स्ीसमवरादुपमन्त्रणस्य। योनि रच॑रहिनत्वात्‌ | यदन्तः करोति तेऽङ्कःराः। अप्रेषवबन्धतत्‌ । अभिनन्द्‌,

सुख वा विस्फु लिङ्ाः । ्षुद्स्वात्‌ ॥ १ ॥ _ ॥५॥ ____________________ १, ड, च, ठ. ड, "भत्वात्‌ । २ उ. ण. 'सामाम्यात्‌ ।

२५

| [ ह „९ ष + ^ १७४ आनन्द गिरिदरत्दी कासव ङितक्रांकरभाष्यसमेता- [ 3 प्श्चमाध्याये-

तसिमिननेतसिमिननम देवा रेतो जहति तस्या आहूतेगैः संभवति ॥२॥

दाति च्छान्द्‌गपापनिषदि प्थ्चमाध्यायस्याष्टमः खण्डः ॥ ८ ॥

तरिमिन्नेर स्मिननप्नो देवा रेतो जुह्वति । तस्य। आहुतेगमेः संभवतीति । एवं श्रद्धासोमवर्षपान्नरेतेहवनपवोयक्रमेणाऽऽप एव गभभूतास्ताः । तत्रापमाहु तिसपवायित्वारमाधान्यविवक्षाऽऽपः पञ्चम्यामाहुतां पुरुषवचसो भवन्तीति |

त्वाप एव क्षल।; सोमादिकायमारमन्ते। न चाऽऽपोऽश्रिदस्कृताः सन्तीति । जि्छृतत्वेऽपि विरेषसन्नाल (भो दृह पृथिवीमिमा आपोऽयष- भरिरिस्यम्यनमवाहुरथनि पत्तः । तस्मार्पदुदितान्येव भृतान्यन्वाहुर्यात्कष- सपमवायीने सोमादिकायौरम्भकाण्याप इत्युच्यन्ते । दृश्यते च द्रवव।हुरयं सोमब्रष्टयनेरेतोदेहेषु । बहद्र+ च शरीरं यद्यापे पायिवम्‌ | तत्र पञ्चम्धापा- हृतौ हुतायां रेतीरूपा आपो गभीमूताः॥ २॥

इति च्छान्दोरषोपनिपच्छ]करमाष्ये पञ्चमाध्यायस्याषएमः खण्डः ॥ < ॥

र

तस्या आ।हुतेगमेः समवतीत्यत्तं ग्यक्ता करति एवापति | यथाक्तंवा रीय श्रद्धादनां सन्तान यात दरोकादेषु य।।ेद्‌न्तेष्वाय्ेषु हवन।नि तेषामेकेकस्मिन्प याये यः क्रमे। २4।ख्यातस्तेनेति यावत्‌ । कथ पनरापो मेमं भवन्ति भृतान्तराणा. मपि तु₹५। गमामावप्तधय १।शअम्‌।तकरत्व।दत्‌ अआह्‌--तुत्राते । भताना मध्व्‌ | करिमित्परषां प्राघान्यववक्ष ५ निदुश्चस्तात्तामेव केवलानां क।य।रम्भकत्वविवस्चा [कंन स्यात्तञराऽऽह -न तवा । मृतान्तर्‌प्हृताना केवरानामपामारम्भक्त्वे यद्‌रड्घ का न तद्धेग।यतनं तस्य नलनुदृबुद्वदत्यन्तचश्चरतव।दिल्यय॑ः | केवद्यनाभप्तवमुपेत्याक्त मिद्‌।नी तदेव नास्५।त्याह- त चे(प। ६ति घ्ब्दप्तासां निवृत मिव्‌ततमकेक।मकरो दति श्रतेरिति हेत्वथः | पवत्य निवृत्छृतत्वे कथं द| पि२।१०यप१द्‌ | युञ्येतेत्याशर- ङयाऽ5ह-- तरर दत्वे ऽ५(ते । अगां प्रःषान्यातेवस्षया प्रश्षप्रःतेउचनयार पश्र इ्यक्तम१६६२।०-तस्पा।दति । कैवहाना१प।१पतर३॥दति यावत्‌ | कथमार्‌म्मकेषु भूतेष्वेपां बाहुस्पमवगताभैत्याशङ्कय कादर तरथिगतिरित्याद-दृश्यते चपि । सोमा्दन।मत्ब इर५३।१ कथ प।यवशर्‌रस्य तद्वाहुरयनभित्णशङ्‌ य ऽऽह बहूदरं खेत । पश्चममसनणयमुरक्तहतं पातानक करात-- तत्रा वपिप्नाव।तं यावत्‌। गरभीमूताः पएुस्षवचकत। मवन्तीति संबन्यः ॥ २ ॥

इति श्रीमद्‌।नमद0 रिविरचितायां छन्द्‌गयोपनिषच्छंकर मष्यटीकायां पश्चमाध्म्रायस्याष्टमः खण्डः ॥ ८ ॥

नवमः खण्डः ९ ] छन्दोगयोपनिषच्‌ । २७५

( भय पञ्चमध्यायस्य नवमः रुण्डः }) ।

[~ ~ का - ~

इति तु पश्चम्पामाहृतावापः पुरुषवचसो भवन्तीति स॒ उतल्वावृतां गभा दश वा नव वषा मा्तानन्तः

शायत्वा यावद्राऽथ जायत ॥१॥

इति त्वेवं तु पञ्चम्यामाहूतावापः पुरुपवचसो भवन्तीति व्याख्यात एकः, प्रभः । यत्त द्युखाकादेमां प्रत्याट्ृत्तयोराहत्याः पृथिवीं पुरुष सिय क्रमं णाऽऽवहय काक प्रत्युत्थाय मवताते वाजनसनेयक उक्तं तलासाङ्खकमि- ह।च्यत । इह च प्रथमे प्र्न उक्तं वेरथ याटताजध प्रजाः प्रयन्ताति। तस्य चायमुपक्रमः। स गमाः्पां पञ्चमः परिणापावरशेष आहुतिकभसपवायन।- नां ्रद्धाशचब्द वाच्यानापुरबावृतत उरवेन जरायुणाऽशरतो वेष्टितो दश्च बां नव वा मासानन्तमांतुः कक्षां छायत्वा यावद्रा यावता कारेन न्य॒नेनाते- रक्तन वाऽथानन्तर जायते |

उक्ताथ वाक्यं याजयति-- इति त्विति । अपां ग्भौभावोक्तिमत्रेण पुरुषवच- सत्वस्य निण||तत्वादटमुत्तरम्रन्थनेत्याञचङ्कय तस्य तात्पर्यमाह-यच्चिाति । आहूत्योः सबन्धीति शेषः | प्रापङ्धिकं गर्भमावोक्तिप्रसङ्गादागतमिति यावत्‌ । इहेति - प्रकृत श्त्युक्तः प्रस रङगक।(सग।त स्यक्त्वा साक्षादेव पवत्तरम्रन्थमरस्ति गतिरिति तातस- य.न्तरमाह्‌-इह चातं । प्रजानामृध्वगमनम॒त्तरत्र नरूपयेष्यते । ताद्‌थ्यन ताप्ताम- त्पात्तरादावुच्यत इत्यथः । द्विषा स्गातिमुक्त्वा वाक्याक्षराणे योजयति - स गभे दाति । सामवृष्टचन्नरेतांरयपेकष्य पञ्चमत्व गर्मार्यस्य पारणामस्य द्रष्टव्यम्‌ । अपां प्रकृतत्वद्यातनायमाहुत।त्यादि विरैषणद्भयम्‌ । अथवा पूर्वोक्तात्काटान्न्यू [ ने | नाधेकेन वा काटेन्‌ यावता जन्तुः समग्राङ्गो जायते तावता काटेन कुक्षौ शयित्वेति सन्धः । अनन्तरं यानितो निगमनकारणीभतकमाभिव्यक्तेरति चेषः ।

उरबा्ृत इत्यादि वैराग्यहतोरिदषच्यते । कष्ट हि मातुः इुक्ता पूत्रपुरी. षवातापत्तछछष्पादपण तदनुटिप्नस्य गभेस्णीटबाश्चुचिपटाहतस्य छोदहितरे ताश्ुचिबानस्य मातुराशितपीतरसानुप्रवेशेन विवधेमानस्ष निसद्धशाक्तब- छर्वायतेजःपज्ञाचेष्टस्य शयनम्‌ । ततो योनिद्रारेण पीड्यमानस्य कष्टतरा

अ कषप

नेःखतिजेन्पेति वैराग्यं ग्राहयति । मुहूतेमप्यसदं दश्च वा नब वा मासान

क

तद।धकटखपन्तः शायत्वात च ॥ 1

१क.ग.ध. डज. क्ट. ठ. त. ध. वा मा २ ख. ज.“दाङधाऽष्ट्‌। ३ ग, ट."मर्घ्वं ग ४क. द्विविधां ।५ख.घ.ड,च,ज.ढ.ण, दषं काः ६क.ग.घ.च.ट, ण. ^तिस।

[~

|| शस्य

२७६ आनन्दागेरिकतरीकासब लित शकर माष्यसमेता- [५ पश्चमाध्ययि-

उल्वावृतत्वं कक्षो चिरं शयनं योनि निःसरणमित्येतदरेषमतिप्रिद्धं किमिति रत्या व्प्पदिदिषते तत्राऽऽह-उरबावृत इत्यादौ | ैराग्धयेत्वमस्य ्फुटथति- एहीति । शछष्मादत्यादिश्चन्देनासक्पृयस्ल'युमज्दीनि गृह्यन्ते । तदनुषिषठप्येति तच्छब्द मूत्रपुरीपादिविषयः | बरकतिवुद्धिमामथ्येम्‌ । बड़े देहप्तामथ्यम्‌ । वीयि. न्दरयपःमथ्यम्‌ | तेजः शरीरगता काम्तिः। प्रज्ञा चेतना जीवनवमे. । चेष्टा प्राण, धप; | ता निरुद्धा यस्य तस्येति विग्रहः | मातुरुदरे श्चय।नघ्य कष्त्वेऽपि तदुदरायो- नेद्वारा नि.सरण सुखकरमिति चतेत्याह- तत इति । तदुप्राहकत्वप्रक्रारमेवाभि- नयति--पुद्ूतेमपीति । यन्मातुर्‌; शायने मुहूौमपि दुःसहं तत्कथ दीषक!ठं शधं शकम्‌ । कथं चद्श्नवा नव वा मासानन्तः शयित्वा पुनर्योनिद्ध्‌।रा दुष्कर निःप्तरण दुह्य स्यादिति भराग्यं प्राहयति श्रतिरित्यथः ॥ १॥

$ न्द @ क्र क

स जातो यावदायुषं जीवति तं पेतं दिष्टमि तोऽप्नय एव हरन्ति यत एवेतो यतः संभत भवति ॥ २॥

(ते च्छान्दग्योपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य नवमः खण्डः ॥ ९॥

ए्यकस्मय ० जन्यातनक च्यक सवयस्य वरसय चन्दर

स एवं जातो यावद्‌।युषं॑पुनः पुनर्धयन्तरवद्वपनागपनाय कर कु ¶- नुलाकचक्रबद्रा तियग्स्रमणाय यावत्कमेणोपात्तमायुस्तावन्नीवति । तमेनं ्ष।णायु१ भत मूत दिष्ट कपणा निर्दिष्टं पराकं प्रति यदि चेञनावन्वादेक कपणि ज्ञाने वाञधिदृतस्तभनं पृनमितोऽस्गदभ्रापादम्रमेऽगन्यथपृत्विनो हरन्ति ¶रा वऽन्त्यकभणे। यत एत्रेत आगतोऽपेः सकाशाच्छ्रद्ाव्राहुति- रमेण, यतथ पश्चभ्योऽभ्निभ्यः सभन उःपन्नो भवति तस्मा एवाप्रये हरनि स्वाम्व य! (नपाभ्रमपपाद्‌ यन्तात्ययेः॥ २॥ इति च्छान्दोग्ये पानिषच्छ]करमभष्ये पञ्चमाध्यायस्य नवमः खण्डः ॥ ९ ॥

हि . --: «) - @) -@) -) कन्ति _ नातस्य पुनरन नागतीत्याशङ्च'ऽऽह-स एवमिति । यावदायुषमिल्येतदृभ्या. चष्-नरितति । र्ट थन्त्रवदध्वंगमनायं वा निषिद्ध कमं पोनःपुन्येनाऽऽचरन्यावत्क- मणाऽऽजजत म।युस्तावदृस्िन्देहे जीवति ततो श्रिषते । तथा च जातस्य सत्युधरैव्या. नस्ति सम्धमज्ञानं विना स्वत्तप्राप्तिरित्यथः। अप्तु तर्हिं मृतस्य कृतकृम्यतेत्याश्-

क्न

१ क. "जादि गृह्यते । त^। २ क.ख. ग.घ. ङ, जर ट. ड, ठढ. श्वे पुने" । ३ कर घ. ङः. ट. ड. ठ. मेवेँक्षीः ।४ ड. च. ण. “गि विज्ञा । ५, ठ 'स्तदेनं। ड, च. ^स्तदेवं मृ" । ६ ऊ. 'मेतं मः । जर्पेव मृ°।७क.ट र्व ग°।

दशमः ठण्ड; १०1 छान्दोग्योपनिषव । ९२७७

ङ्‌ य1535ह --०५न' मात । सवस्य ताह इतत्य प२ कित्व ६१।॥।दपि चेन्नत्यःह-- यदिति । तदा परछ.कं प्रति कमणा निर्दिष्टमिति पूर्वेण प्तबन्वः । युक्तं च तन्म तस्यारन्ययं नयनमिस्याह- यत इति ॥ २ ॥

दते श्र।मदानन्द्‌।ग।रेवेराचतायां छान्द्‌ग्यापानषच्छकरम'ष्यटकार्या

पष्चम्ध्यायस्य नवमः; खण्डः ॥ ९ ॥

( अथ पश्चमाध्यायस्य दशमः खण्डः }) ।

[ --- ~ "ध्न्~----- --

त्य इत्थं विहः । ये चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप इत्युपा- सते तेऽिषमगिसंपवन्त्पाचपोऽहरह आपृथमाणप- ९

्षमापुथमाणपक्षायान्षड़दङढति मासाश्स्तान्‌ ॥ १॥ मासेग्यः संवत्सर संवत्सरादादित्यमादिव्याचन्द्‌- मसं चन्द्रमसो दियुतं तत्पुरुषोऽमानवः स रना न्बहम गमयत्येष देवयानः पन्था इति ॥ २॥

वेत्थ यदितोऽधि प्रजाः प्रयन्तीत्ययं प्रश्नः प्रस्युपस्थितोऽपाकतेम्यतया तत्तत्र रोकं पर््युत्थितान।पधिकृतानां गदमेधिनां य इत्थमेवं यथोक्तं पश्चा. प्रिदशन द्यखोकाद्य्चिभ्यो वयं क्रमेण जाता अश्चिष्वरूपा; पञ्चाग्न्यात्मान इर्येव विदुजानीयुः | कथमवगम्यत इत्यं विदुरिति गृदस्था एवोच्यन्ते नान्य इति । गर्स्थानां य त्वनित्थेदिद्‌ः केवृ पुतेदत्तपर।स्ते धूपादिना चन्दर गच्छन्तीति वह्यति । ये च।रण्योपरुक्षिता वैखानसाः परितराजकाशच शरद्धा त्प इत्युपासते त्षां चत्थविद्धः सदहाचरादेना गमनं वप््यति परिश- ष्यादशचिहोत्राहुतिसवन्धाच्चगुषस्था एव गृह्यन्त इत्थ विदुररेति |

प उल्ब्रावृत इत्यादिनोक्तमनुवदति--वेत्थेति । प्रत्युपस्थितः प्रनोत्पततिप्रद्श- नेन प्रपङ्कन इति यवत्‌ । तेय इत्य व्िदुसित्यतद्वयःचष्टे-- तत्तत्रेत्यादिना । एएम्ययमेव रफोरयति- लोकमिति । निषारणागा षष्ठी | वेदनप्रकारमनुवद्ति-- दखोकादी(प । तेऽचषममिपमवन्ताव्युत्तरत्र सतवरन्वः । साषारणाक्तरविंशेषे सं.

कोचो हे पिना न सिध्यतीति श्कत- कथमिति । पारर्ष्यं संक्रोचमिति

द न॑

१कृ. छ. तमेवमिति । २ क. पारलौकिकतवं । ३ घ. एतान्त्र° । ४ च. (्त्युत्थायिना । ५ ख. ज, ठ. गदिग* । ६ क, ठ. "त्तिद्‌” । ७ क. स्फुटयति । $

२७८ आनन्द गिरिकृतदीकासबङ्ितश्षांकरभाष्यसमेता- [ ५ पद्चमाध्ययै-

परेहरात-ग्रहस्थानापिति। षष्ठी निष।रणे । अतश्च केवद्कर्मिणो गृहस्था न विदरिति प्रहणमहेन्तीति रेषः । परिघ्राजका वानप्रस्थाश्च गह्यन्तामिति चेन्नेत्याह-ये चति । कष तहं ह प्रहणमत आह-पारिशञेष्यादिति । गृहस्य एव हेत्वन्तरमाह-- अभ्मिटात्रेति । तदाहुत्यपवेपरिणामात्मकं जगदत्र पञ्चधा प्रविमञयाभित्वेन दशै नपत्तरमागव्राप्रप्तावन चाद्यते । मता विद्यायास्तत्तबन्ाटूहस्थानम्‌।¶१ तत्तबन्धष्य प्रा्ठत्वात्तषामवह्‌ अ्रहणम्‌ाचतमत्यथः |

ननु ब्रह्मचारणांऽप्यगृहाता प्रापश्रत्याऽरण्यश्रत्या चानपटक्षितां विद्यन्ते कय पारश्ष्यासादः । नष द्‌।ष; | पुराणस्मृतप्रामाण्यादूध्वेरतसां नष कतव्रह्मचारणामुत्तरणायम्गः पन्थाः! प्रसिद्धः । अनस्तेऽप्यरण्यवासिभिः सह गमिष्यान्त । उपकुबाणकास्तु स्वाध्यायग्रदणायां इति न विश्ेषानिर्दं षाह्‌।ः ।

प।ररष्यमाक्षिपति- न्विति । प्रमे सपत्नीको वापः । न च ब्रह्मचारिणां पतन।सबन्धः | तन्न प्रामश्चुत्ण ब्रह्मचारिणा गहीताः । गस्करखवापित्वाच्च नारण्य- श्रत्यापटक्िताः । ततस्तेषामिह ग्रहणसमवान्न पारिशेष्यमिय्थंः । फं नै्ठिकन्रह्म- चारणा अतरेत्यं विदुरिति गृद्येरन्कि वोपकृ्वाणा इति विकल्प्याऽऽच दुषयति-नेष दष इत ।

ष्टाशीतिप्तहखाणि यतीनामृष्वरेतपराम्‌ । रतं रथान तु यत्तेषां तद्व गुरवास्तिनाम्‌ ॥

इव्यादिपुराणस्दतेः शरृतिमूढत्वेन प्रामाण्य ्िकनरहमचपरिणामृध्वरेतपरामादित्वस- नन्धेनोत्तर।दणेनोपलक्षितो देवयान।स्परो मगो यावता प्रमिद्धप्तस्मात्तेषामरण्यवा- तिमिः सह'खण्डित्रह्मचर्येणेवार्चैर्‌ादिगतिदामान्न पश्चाञ्चिविक्वेन प्रयोजनमिति पा रशेष्यात्ताद्वारत्यथंः । तीयं प्रताह-उष१क्‌ूब्रोणकः।स्त्विप । ते हि स्वाध्या- यम्रहणाथ।प्तसिन्गृहीते स्वेच्छवश।दाश्नमान्तरं गह्नन्तस्तत्फटनेव फट्वन्तो मव. न्ते न गहस्थादृम्या विमञ्येत्थं बिदरिति निर्दशमरन्तत्ययेः |

ननूध्वेरतस्त्व चेदुत्तरमागपमरतिपत्तिकारणं पुराणरमृतिप्रामाण्यादेष्यत्‌ इत्थवित्वमनथकं प्राप्तप्‌ । न । गृहस्थान्मत्यथेवच्छात्‌ । ये गृहस्था अँनि- त्थववेद्स्तेषां स्वभावता द्‌क्षणो धू१।देः पन्याः प्रसिद्धस्तेषां य इत्यं विदुः सगुणं वाञन्यद्रह्म विदु | ^“ अथ यदु चैवार्पि्शव्यं कुन्ति यदि नार्चपमेव ›› इति लिङ्कदुत्तरेण ते गच्छन्ति । ननृध्वैरेतसां गृहस्थानां

१क. ग.ट. उ. तश्चवि"।२ग. ड. ढ. अपि नेत्थं विदुस्ते! ३ख.घ. ड. च. ॐ, ६. इ, ण, दश्चिणता ।% ड, ठ. ण, “मादिप ।

दशमः लण्डः १० ] छ.न्दोरयोपनिष्‌ । ९७८

च समान आत्रपित्व उ्वैरेतसापेवोत्तरेण पथा गपनं न श्रहस्थानापिति न

® [द्‌ ९

युक्तमश्निहत्रादि दिककभव हरये च साति । नैष दोषः । अपूताहिवे। श्च. [९ क [1 ® (५. डे,

मित्रघ्योगनिभित्त हि वेषां रगदरेषा । त्या धमाधमा दिसानुग्रहनिमित्ता | हिंसान॒तमायाब्रह्मचय। द च बहदाद्धिकारणमयरिह्‌यं तेषाम्‌ । अतोऽपृताः। अपृतत्वान्नोत्तरेण पथा गमनमू । ईदिसानतमायाब्रह्यचपादिपरिदार शुद्धा त्मानां हतर शत्रामेज्रागद्रभ।द्पारहराच विरजसस्तषां युक्त उत्तर पन्था; । तथा च पांराणिकाः-

ये प्रनापीपिरेऽधीरास्ते सपश्चानाति भेजिरे । ये प्रजां नेषिरे धीरास्तेऽपरृतत्वं हि भेनिरे ॥ इत्याहुः । (^९ > 6

1# न कराना ब्रह्यचास्मपृत्तरमगप्राित्तस्वाद्‌नथक्पत्यवक्व प्राप्तमत श्त.

(भ

विरोधादुद्धितीयं तु प।रिशेष्वाप्षिद्धितादवस्थ्यमिति शङ्कथः | किमित्थवित्वं नेष्ठिक- नप्रत्यनथकापित्युच्यते करवां स्वानेव प्रतीति विकल्प्याऽऽदच्मङ्गाकृत्य द्वितीय दष-

[त-न गरह्‌स्थानात्‌ । तग्रत्ययवमवत्थातच्वस्य वेमज्य समथंयत-य गृहस्था हाते। स्वभ।वतप्तदनुए-्ट पूते बडाददत्यथः । तकामव गृहस्था मध्व य के।चदुक्तन

| ६

भरकारेणेत्थं पञचाञ्चिदशेन विदुरञ्निम्योऽन्यद्व। सगुण व्रह्म विदुस्ते देवय।नेनौत्तरेण पथा गच्छन्तीति सबन्धः । न केवट गृहुस्थःनां पश्चािवित्वमेव किंतु तगुणन्रहम।वेरवम।१ तेषामस्ती(ति भमाणमाह-अयत्ति । अन्त्यष्टिकरणाकरणयोर्विरेषेण बह्मविद्‌माध. रादिगािश्रव्णाद्ि गृहत्यानामपि बरह्मञिच्छमिति गमयते | १।२ब'जक।दिष्वन्तयेष्टय- सभवेन विद्यास्तुतेरपि दुर्वच नत्व दत्यथे; । मिहितत्वाविशेषाद्‌ाश्रमाणां तुस्यत्वमा्चिस्य शङ्ते- नन्विति । साम्यमवत्वा गृहस्थ्षु विरेप दशयति-अश्निदोत्रादोति | वेदिकानि कमणि मुत्ति सनिति । तेषां च बाहुर१ स्यव्िदुषामृष्वरेतपतामेव दृव- यानेन पथ। गमनं न गृहस्थानामित्ययुक्तं प्राघनमृयस्त्वे फशमृयस्त्वन्यायविराषादि- त्ययः । आशश्ननित्वाविशेषेऽपि षमविदेषद्विदद्धितःरतम्यसंमवानेकट्प्यामेति १९ हरति->ेष दोष इति । कथं गृहत्यान।मसिहेत्रदिमूयोधमवतां विद्याहीनानामप्य- पृतत्व तत्राऽऽह--शच्ुित्रोते । अब्रह्मचय।दत्य।ि१दन १२१।हित्वादि गृह्यत । जदराद्धिबाहुरयकारणमतःशब्द्‌ यः । तुर्यमूप्षेरेतप्ामप्थहाद्धिहतुब हर्थादपृतत्वमि- त्याशङ्कयाऽऽह्‌-{देसेति । उ्वेरेतप्तां पतते धिद्धे फटितमाह-तेषामिति | ऊध्वैरेत्ा देक्याने पथ्यनुपरवेशे प्रम णषाह- तया चेति । पौर।णिका अआ।ह्‌।९ति संबन्ध! |

भ क

ल ता ननि > = मान ना

१. ॐ, सामान्य । २८. ण्म्णां बा ।३ क, गभित्तोदहि। ४ इ, ड, ढ्‌, ततो।५क, १प्प्यप* । ६ ग, ट, “चत्व।° । |

९८० आनन्दगिरेृतरकास्वाटतश्[करमभाष्यसमता- [५ पश्चमाध्याये-

इत्थ॑विदां गृहस्थानापारण्यवासिनां च समानमागेत्वेऽमृत्वफछे च सत्यरण्थवासिनां विध्ानयक्यं पाप्म । तथा च श्रतिविरोधः। ५ न तत्र दक्षिणा य॑न्ति नाविदं पस्तपस्विरः' इति । “स एनमविदितो न भनक्ति" इति च विरुद्धम्‌ । न । अःमूतसंपुवस्थानस्वामृतरवेन विवक्लितत्वात्‌ । तनै- वाक्त १।रा।णकः-"“अमूनस्तपुवर स्थानममृतत्वं 1ह भाष्यत ›' इाप। यच्च[ऽऽत्यन्तिकमपृत?५ तदपेक्षया न तेत्र दक्षिणा यन्तिस एनमविदितो न भुनक्तत्याद्रा;ः श्तय इ्यत। न विरोधः । न च पुनरायतेन्तं इती॑ मानवमावर्तं न।ऽऽवरन्त इत्यादिश्रतिविरोध इदिचेत्‌ । न । इध मानव- मिति विश्चेषणात्तेपाभिह न पनरा टत्तिरस्तीपति च। यदि हचेकान्तेनेव नाऽऽव तर्न मानवमिहेति च विचेरणपनयके स्यान्‌ | इपमिदेत्याछृतिमानजघरु- नयत इ!ति चेत्‌ । न । अनाष्त्तिशब्दनेव नित्यान!हृस्ययस्य प्रतीतत्वरादान्र- दिकरपनऽनाभका । अत इपपिहेति च विरेषणायवरवायःन्यत्राऽऽवृ्तिः करपनीया । न च सदेकमेवाद्रितीयमित्यवप्रत्ययवतां मूषैन्पया नाङ्याऽ. सिरादिमार्गेण गमनम्‌ । ।' ब्रह्मैव सन्ब्रह्माप्याति › "८ तस्मात्तत्सवमम वत्‌ ” “न तस्य प्राणा उत्करमान्ति । अनैव समव॑रायन्ते ” इत्यारि- श्र(तश्तञ्यः।

सश्चपधममात्रमगेद्वरे०।गतत्मृध्वैरतप।प कत मा्षिपतपि-इत्यविदामिति । तेषां विद्या नभवेयापिष्टमवेत्मशङ्कयाऽऽह्‌-तथ। चेति । प परमात्मा स्वयपन्ञातः पननेन- मवकरममपवमृ्र्‌नन न प१ड्यतवति च वर्ष्‌ ।वचापन्तद्मामनततप नवता 3३९ द्ध भि्य्थः | उध्टरेतसाभमतत्वप्याऽपपे्तिकत्वात्तत्र वियानक्यम२ति १२६९१ नाऽऽभते । अपेक्षिकमतत्वमिःरयन प्रमाणमाह--तनरेवेति । यत्र प्रजाः वम्‌. यमाना मुक्तिमाजे न मवन्पीत्युक्तं तत्रैव तत्परनिवामिपि यावत्‌ | के तद्‌ यधो- च.श्रतिव्रिरोषसतमयिरित्याशङ्कयाऽऽ६-- यचेते | ०।६शव्दृर्तभवं ।१६ानम्‌न इह मवतीत्यादिश्रतिम्रहायः । आपितिक्रमृतत्वे श्रुतिविरोधे न श्वक्धते पररृहवुपिपि श ङ्कते-न चेत | अ।4ब्द्‌रप। (भेह न पनरव; तरित्वादिव। क १९ रह्‌।यः । इममिहति विशेषणावष्म्मेन निर।च -नेरयादरेना । तदेव व्यतिरेवमुलन( ण ) तरिशदयति-- यद्‌ ति | सनक श्रतरतादशय ९६५६ पदद्रयत्ामःन्यन सवे कल्पाविपय व्िशे- पणानयेकेदं दुवर्‌मित्युत्तरम ह-न(नात्तीति । पि१।न्८र॥ विदेपणापतमवे फ

तमाह-अत इ।त । य्न वरह्मर.क ५ एस्तमाकस्पान्तरमन्यन्नत्युक्तम्‌ ।

[1

क व ----------~ न~~ ¬ --- ~~ ~~~ न व

१ख.ग. ट.ड. ण. "्य॒निवाःः । २ क. ण, "तस्व फः । ब, तत्फठवेच ।३ख.ग. भ. ट. ण. "ण्यनिवा ठग. ट. यान्ति ५ ग. यान्ति । ६ ख.ग.ज. ट. ८, ड, नन्त इम ।

^ई६ 9

७ प्‌... टद. ण. ्नानिर्‌।५०। ८, ड, च, ३.३, ट.ण, शवनीय 1९ ग, ड, ठ, "स्युः । त

दशः खण्डः १० 1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । २८१ उष्वैरेतपतामाश्रमधमेमात्रनिष्ठानःममतत्वमापेतिकमुण क्षिं सप्रति तेषामेव साक्षात्कृ तन्रह्मतच्ानामालयत्तिकममरनत्वं गतिनिरपेक्षं पिष्यतीत्याह-न चेति । तेषां गत्या- दिनिरपेक्षभात्यन्तिकमभगरतत्वं मवतीत्यत्र प्रमाणमाह - ब्रह्मेबेति ।

ननु तस्माडग।वाद्‌चक्रामिषोः प्राणा नात्क्रापान्त सदव गच्छन्तात्वय मथः करप्यत इतिचेत्‌ | न। अगरेव समव॑टी पन्त हति विचेषणानयक्यात्‌। सर्वे भ्र।ण।( अनृत्क्र।मन्त।(ति च पभाणेगेमनस्य प्रात्त्तरात्‌ । तस्परादुल्क।मन्त्‌- त्यनाशङ्कवेष। । यदाऽपि माक्षस्य ससारगात्वेरङ्ञण्या(णार्नां जवन सहाऽऽगमनमाश्ड्न्य तस्मानात्कर।मन्त।त्यु रेते तद्‌(ऽप्यत्रेब सम्‌द८।यन्त्‌ इति वि५षणमनथरई स्यात्‌ |

न तस्माल्राणा उत्कमन्तीति माध्यदिनश्र6म. सत्य न तस्थत्यादि फ.ण्वश्चतिरपि नेतव्येति शङ्कते-नयु तस्पा।दति । वाक्यरषविरोधान्ेवमिि दुषवति-न्‌। जाते । श्रत्यन्तरारोचनायामपि न स्वयुध्यक्रसने याह-- प्व प्राणा इति | प्रणैः सह ज वेस्य।त शषः | सतारद्शसयाय प्रण; पह [वज्ञ(नात्मन। गमन पाक्त नादत्त प्राणानां जीवेन सह गमना।भत्यारङ्ायां न तत्मादत्वाद्वाक्पित्याज्चङय'ऽ5ह- यद्‌ाऽपति ।

न च प्रागेव्रियुक्तस्य गतिरप्यो जीवत्व वा । 6६११तत्व।त्तद्‌।त्मने निरबयवत्वालसमाणसतबन्पमात्रमेव ह्याभस्फुलिङ्गःवञजे,वतव्‌ ५द्‌कारभित्यत- स्वैद्रयोगे जवर गातव्‌। न सक्या प्रिकलयित्‌ श्चतयश्चेसममणन्‌ | न स तीऽणुरवयवः र्फुट 7 जीवारूयः सद्‌ दिद्राक्‌रन्गच्छ (१५ करत्‌. यतुम्‌ । तस्पात्‌ “ तयोष्वभायन्नमृतत्वम्‌(ति ” इति सगुगब्रह्मपासकस्य प्रागे; सह्‌ नाङ्य( गमन सपृक्तनव चभृतरस न साक्षाम इत गम्यते । ५ तद्पराजिता पृष्टन्^र्‌ मद्‌ सरः; ' इत्वादयक्त्वा ““ ते१।५११्‌ ब्रह्म छ।क} '' ई।१ 1वेशषणात्‌ ।

भवपु प्राणानामञव सभवं उवस्तथाऽपि जीवध्य गमनावत्तमगरृतत्व भिया राद्कय55ई- न चेति । काम नहमुत्करन्त्‌ उत्क्रान्ता भविष्ये । किरा भरतिेते प्रतिष्ठा स्याभौति । पत ५।णमसनतेति श्रतेरेति शेषः | पिष प्रागेर्विवुकत्य चिद्‌।त्मने वत्व न'पपद्यते प्।०।१। घे ष्व तस्य मीवराब्द्‌वाच्थत्वा2८५।६--म्‌। वत्व

> एर, मण्डस्तन पूणमरं मदय तदुपयो)भिन। मदकरं दपत्मादक्म्‌ ।

१ग. ध. ङ. ट, ध्यथः। २१. ड.च उ,.ड, दढ. वर्नय २ घ च, अ, ठ. ड, दु, ण. "वनीय । ४ग. प्ते । त ।५ ठ. नेव शः! ६ सख. ज. तोऽव । ७ ख. छ.ञ.ण, ग्व॑नय० । ८ ख, छ. ण, 'द्मन्न्वहू" ।

३६

~ अ ~~ ~> हिन ० क न> न --= ~~~

२८२ आनन्दगिरिषृतदीकातवरितश्ां कर माष्यसमरता- (५ पञ्चमाध्याये

वेति | उक्तमर्थं समथयते- सवगतः वादिति । चिदात्मा हि कंसपनायामविष्ठने सति यतो निमगं सवैस्याऽऽत्मा तर्मादभ्र्विस्फुटिङ्गवज्नीवत्वा रुभे सपादन तस्य प्राणक्तबन्धमात्रमेवेति वैदिकानां प्रसिद्धम्‌ | तथा च प्राणविषोगे चिदात्मनो ज॑वित्वं गतिर्वा न ईक्यते करपयितुम्‌ । तस्मात्पृणत्वादिप्रतिपादकश्चतीनां प्रमाणत्वादित्यधैः | सदात्मनः सवैमतस्य जीव।र्यमेद्करणं न प्राणोपाचिक्तते फं तु स्च्त एव तस्यांशो मीषस्तथा चाभ्निविस्फ़लिङ्गवत्तप्य गत्युपपत्तिरित्याशङ्कयाऽऽह -न चेति | नष्करटं निष्क्रियं शान्तमित्यादिश्चते।रति शेषः । प्रकरणार्थमुपसंहरति-तस्मादिति । निगु णबरह्मविद्‌।म।त्यन्तिकागरतत्वस्य गमनादिनिरपक्त्वादिति यावन्‌ | प्गुणव्रह्मो१।स- कस्य स्‌।पक्षमगरतत्वभित्यत्र विरेषणश्चुतिभयेकूढति-- तद्पराजितेति । अ।दिषद्न तद्श्वत्यः पःमप्तवन ३८य।द गृह्यते । तेषमेव ब्रह्मविद्‌।भैष पूरवक्तविरोषणु ब्रह्मणः सत्याख्यत्य लोको नान्येषामङ्तात्मना पिति मिरेषदश्े 1द्म्रतत्वं तेषा तद्छोक्निष।तैभिः सम सपक्षमेवेति निध।रितपित्यथंः ।

अपः पश्वाभ्रिविदो गदस्था य चमञरण्यं वानप्रस्थाः परिव्राजकाश्च सह नेष्ठिकन्रह्म चारिभिः श्रद्धा तप इत्येवमाद्यपासते श्रदधानास्तपस्वनघ्रेस्यथेः। उपासनशग्दस्तात्पयायैः | इष्टापूर्तं द त्तभित्युप(सत इति यदरत्‌। श्रत्यन्रागर च सत्यं ब्रह्म हिरण्यगभ।ख्यपरुपासते ते सथऽिषमविरमभिम।(नेनीं देवता- ममिसंमवन्ति प्रतिपद्यन्त । समानमन्यच्च॥थगतिग्यरारूपनेन ; एष देवयानः

पन्था व्याख्यातः सत्यरोक्ावसानाों नाण्डाद्भहिः । “ यदन्तरा पितरं मातरं च ” इति मन्नवणात्‌ ॥ १॥ २॥

उध्वेरेतप्तामाश्नममत्ननिष्ठानामपि ब्रह्मलोको दत गृहस्थानां पुनपिदुषमेतत्युष्पाद्य ्ृत्रतिव्य।स्यानमनुवतयति-अत हति । पूव

|्तपा(रशेध्या द्वश ति यावत्‌| १९ त्राजकाश्चेत्यमुर्यततन्यासिनल्ञिप्डन) गृह्यते मुख्यपतन्या्तिनां नद्यतस्योऽश्तत्व- मेतःति प्रथकरृतत्वात्‌ । श्रद्धां प्तत्यभित्युमाप्तत इति श्रत्यन्तरम्‌ । पश्चामिविद्‌ गृह- स्थाः स्वाश्रममात्रतवणा उष्वेरतसः; पत्यव्रह्मोपासक्राश्चोभम सयशगनोच्यन्ते | चदे यदुष 6कत्रियायां मतिम्यारूवानमतिवृ ततं तेन समानमिषऽहरित्य।दिविकय. व्याख्यानं तथा च तन्न परथक्षतेमनित्याह- समानामापि । उत्तर गन्याख्यानमृष, सहरति-एष ३६ । देवयानेन पथ। बहिरण्डाद्रयवात्यतं ब्रह्म गन्तन्पमित्थेके तान्प्रत्याह~-न।ण्नाेति । तत्र हेतुमाह-यदन्तरोते । पितरं दचुलोकं मातरं च. एथिवीं मध्ये यद्धे सूतौ अशूणवं ताम्याभिद्‌ं विश्वं कमन्ञानापिङृतं गच्छति न चण्डा द्व हिर पति गतिद्वयभित्यथ;॥ १॥२॥

णया क~~ ~~~

पूव ते

१कृ. छ. ठट. दह्यतो । २, ण, प्तु्यं गः । ३ कृ, "कोशल ।

देरामः खण्डः १० ] छान्दोग्योपनिषत्‌ । २८३.

अथय इमे ग्राम इष्टापूर्ते दत्तमिल्युपासते ते धम- मक्िनपषवन्ति धूमादरात्नि९ रात्रेरपरक्षमषरपक्षाय- न्पट्ःक्षिणेति मसाश्स्ताननेते संवत्परमकिपराप्तु- वन्ति ॥ ३॥

अथेत्यथौन्तरपस्तावनार्यो य इमे गृहस्था ग्रमे । प्राप इति गदस्थानाम- साधारणं विरेषपणमरण्यवास्तिभ्यो व्याटस्यथेम्‌ । यथा वानप्रस्थपरिव्राज, फानामरण्यं विशेषणं गृहस्येभ्यो व्पाटस्ययं तदतु । इषटपृ्ँ इषटमश्रिदोत्रादि वेदिकं कमे पूत वापीकूपतड ग।रापादिकरणम्‌ । दन्तं बहिंदि यथाश्चक्स्य- भ्यो द्रव्यसंविभागो दत्तम्‌ । श्येवंविधं परिचरणपरित्राणाद्यणसते । इति. शब्दस्य प्रकारदशनायेत्वात्‌ । ते द्थनव्नितत्वाद्धूमं धूमाभिमानिनी देव- तमभस मन्ति प्रतिपचन्ते । तयाऽतिवाहिता धूमाद्रात्रिं रात्रेदेवतां रात्रे. रपरपक्षदेवतामवृं कृष्णपक्षामिपानिनीपपरपक्षावान्षणास्रान्दक्षिणा दक्षि- णां दिशमेति सविता । तान्पासान्दक्षिणायनपण्पासमिमानिनीर्दवताः प्रतिपद्यन्त हत्५येः । स्यचारिण्यो हि १ण्ासदेवता इति मासानीति बहु- चनप्रयोगस्तास्‌ । नेते कर्णः प्रकृताः सवत्सरं संबत्सराभिमानीं देवता मभिभ्ाप्नुबन्ति । कुतः पुनः सबत्सरमर्िपरकङ्ग। यतः प्रतिषिध्यते । अर्ति हि परसङ्खः संबत्सरस्य हयकस्यावयवभूते दक्षिणोत्तरायणे तत्र चिरादिमागे- प्रत्तानाद्रुदगयनमासेभ्योऽवयविनः संवत्सरस्य प्रा्निरक्ता । अत शदापि तदवयवभ॒तानां दक्षिणायनमासानां प्रा्चिं श्रत्वा तदवयविनः सवत्र. स्यापि पूवेवत्प्राप्ठिरापन्नेत्यतस्तत्माप्निः मरतिषिध्यते- नेते संबत्सरमभिषा. प्नुवन्तीति ॥ ३ ॥

वेथ यदिताऽधि प्रजाः प्रयन्तीत्यस्य प्रञ्नस्य प्रतिवचन देवयानेपदेशेन भ्यारूयातं सप्रति पितियाणोपदेशेनापि म्रामनिवाप्तित्वाविशेषादित्याशङ्कयाऽऽह-ग्राप इतीति । सपत्नीको हि नापो भ्राम इत्युच्यते | न च सपत्नीकत्वमृध्वरेतप्तां युक्तम्‌ । तथा च गृहस्थानामेव प्रामविशेषणमप्ताघारणं न च तद्नयकमृध्वरेतोम्यस्तषां व्यावृत्यथ॑त्वो दित्यथं; । तदे दृष्टान्तेन स्फुटयति -- ययेति । वे्यन्तमावव्यतेषाहदि्वदीति विशे. पणमाद्‌) दत्तमिति प्रतीकोषदानं पुनन्पराख्यातप्यानुव।द्‌ इत्य पुनरुक्तिः । इतिशगदा-

१क.ग.ड. ट. सभा ।२ख. न. ण. शनविव । ३ क. °तामाभिमुल्येन स । ४क्‌.

ढ. च. ण. “वमेव ° । ५ ड. ड. ठ. “स्ति प्र" ६ ख.ज, गे दवेत ।७क, ड, ° त्वात्‌ । त*।

२८४ आनन्द गिरिृतदीकासंवङितश्रंकर माष्यसमेता- [ ११मध्याये यमाह ~~ इत्येव॑विधमिति । परिचरण गुगोदितश्रषा | परित्राणं रक्षणम्‌ । आदि

ई नित्यस्वाध्यायादितग्रहायम्‌ | उपासते त।त्पर्थेगानुतिषठन्तीति यावत्‌ । कषमि तिश्ष्द्स्य यथाक्ताथःवमिति ह स्मेपाध्यायः कथयती तिवत्प्रकृतपाचगामित्ादित्याश्च ङय।ऽ5ह --इ तिशञ्दस्येति । देवयानाधिक्तेम्यः सक!शातिपितृय णाचिकृतेषु विशे पान्तरमाह- नेत इति । अप्राप्तप्रतिषेधोऽयमिति शङ कृत इति । प्रा दशनयक्र तरम.ह-- अस्ति हीति । पवैवद्यथा पूर्वे देवयानेन पथ।ऽवगरवम्यो ऽय. विनः संवत्सरस्य प्राहिप्तथेति सवत्‌ ॥ ३॥

मासेश्यः पितृलोकं पितृलोकादाकाशमाकाशाच्चन्द्‌- मसमेष सामों राजा तदेवानामन्नं तं देवा भक्ष यन्ति॥ ४॥

मासभ्यः पितृलाक्र पितुर फादाक।च्चमाकशाच्चन्दरपप्तम्‌ । का।ऽसां यस्त। प्राप्यते चन्द्रमाय एष दृष्यतेऽन्तारप्षे सोमा राजा ब्राह्मणानां तदन्न देवानां त चन्द्रमसमन देवा इन्द्रदयो भक्षयान्ति । अतस्ते धूपादिना गत्वा चन्दर ता; कभिणो देवैभक््यन्ते। नन्वनथायेष्टदिकरणं यद्यज्नभता देवैभष््येरन्‌ । नेष दोषः | अज्नामिल्युपक्ररणमात्रस्य विवक्षितत्वात्‌ । न हि ते कवलोतघ्षषेण दे वे भक्ष्यन्ते । किं तद्यपकरणमात्रं देवानां भवन्ति ते ह्वीपश्युमत्यादिवत्‌ । इ४अा नशब्द उपकरणेषु खियोऽने पशत्राऽ वेशोऽन्नं राज्नापित्यदि।न च तेषां र्शादीनां पुरुपोपभ)ग्यस्वेऽप्युपमागो नास्ति | तस्मात्कपिणो देवाना. एपभाग्या अपि सन्तः सुखिनो देवैः क्रीडन्ति । शरीरं च तेषां सखोपमो गयाग्यं चन्द्रषण्डङ अ(प्यमारभ्यते । तदुक्त पुरस्ताच्टृद्ध।श्ब्दा अषोद्यु- रोकाभ्रौ हुताः सोमो र।जा संभवतीति । ता आपः कमेसमवापिन्य इत रश्च मृषरनगता द्युरोकं प्राप्य चन्द्रतवपापन्नाः श्रारायाराम्मका इष्ाद्यषा- सकानां भवन्ति । अन्त्यायां च शछरीर।हुतावद्न। हुतायामभ्मिना दह्यमाने श रारे तदुन्था आपो धूपेन सहाध्वं सजपानमवेष्ट्य चन्द्रमण्डलं प्राप्य कुश्मृत्तिकास्यानीय। बाह्यश्षरीरारस्मिका भवान्त । तद।रब्पेन च शररणे. एट(दिफकबुपथु ज्ञाना आसते ॥ ४ ॥

अत्रश्ब्द्स्य यथाश्रतमय॑ गृहीप्वा च.द्यति-नन्विति । आप्चाकिषयं गहीत्व। परिहरति- नेष दोप इति । वृद्धप्रयोगमन्तरण कथमुपकरणगिषयोऽन्नशब्दो व्प्रा

0) नी 0 |

१ ख. न. अत्तीति । २ न. "छपूतादे° ।

कुरान; खण्डः १० | छान्दोग्योपनिषत्‌ । २८५

ल्यायते तत्रा55ह-- दृषटशचति। भवतु कमिण देवान्धत्युपकरणत्वं तथाऽपि स्वयमुपे. मोगाभ।वादन्मकमिष्टादिकरणमित्य शङ्कया ऽऽह-- न चति । अन्योपमोग्यानामपि खयभोगततत्व तस्मादिसयुच्यते | तथाऽपि तेषां सृतानामशरीरिणां कथं मुरुयोपभागः सम तीत्याश्चङ्कय' ऽऽह-- श॒रीरं चेति । कथयां चन्द्रर।के तदेहारम्भकत्वं तद्ाह- तदुकमिति । अथापां सोमत्वमेव्न प्रतीयते न द करिदहारम्भङुत्वमित्याशङ्कचऽऽ- ह- -ता आप इति । कमसमवायिनीनामपां कपपृवदरारा यजमानदेहप्रतिष्ठानां कथ दयुटोकप्रवेशादि त्भवतीत्याशङय'ऽऽह-- अन्ःयायां चेति । मद्धिरारन्धस्य श्ररी- रस्य मोगायतनत दश्यति- तद्‌।रभ्धेनेति ।, ४ ॥ तस्मिन्यावत्संपातमुषिवाऽयेतमेवाध्वानं पृनर्निव- तन्ते यथेतमाकाशमकाशाद्वायुं वायुत्वा धमो भवति धूमो भूत्वाऽधे भवति ॥ ५॥ याधर्तदुपभोगनिमित्तस्य कमणः क्षयः सैपनन्ति येनेति सेपातः कर्मणः -क्षयो याबत्सेपातं यावत्कमणः क्षय इत्यथः । तावत्तस्मिशवन््रमण्डल उरि. त्वाऽथानन्तरमेतमेव वक््यम,णपध्वानं मा पनर्निवतेन्ते । पुनर्निवर्तन्त इवि भरयोगात्पूवमप्यसदरचन्द्रमण्डठं गना निदत्ताथाऽऽसन्निति गम्यने । तस्मा- दिह रोक इष्टादिक्भपचित्य चन्द्रं गच्छन्वि| तत्क्षये चाऽऽबतंनते | क्षणमात्र- मपि व्र रथाद न रम्यते । स्थितिनेमित्तकमक्षयाव्‌ । सेदक्षयादिव प्रदी- पर्थ । तदेवानामन्नेनित्यादि व्याख्याय तसमिनित्यादि व्या चष्ट--य।वदिति । चन्द्ररोक- स्तच्छन्द्‌ थे; | यावत्संपातमुितवेति श्रयते कभमन्यथा ग्थाख्यायते तत्राऽ5ह-संपतर- न्तीति । पनःशरनब्दभयोगस्य तान्पयमाह्‌-पुनरिति। अथेन्यादिवाक्धाथमुपततहरति- तस१।दिति । तच्छब्दपर¶९ हेदुं स्पष्टयति - स्थितीति । यया दीपस्य जञहक्षये स्थितिनिमित्त मावाद्‌स्थितिस्तया चन्द्रखोके स्थितिनिमितस्थष्टदेर्मोगिन क्षयात्तत्र स्थित्यप्तमवाद्‌वृत्तिवेत्य; | तत्र 2, येन कमणा चन्द्रषण्डलमारूढस्तस्य सवेस्य क्षये तस्मादवरोर्ईणं दिवा स।वरेष इति । कि ततः। यदि सवस्य क्षयः कपेणश्चन्- परण्डलस्थस्यैव मोक्षः भाद्चाति । तिष्ठतु तावत्तत्रेव मोक्षः स्यान्न वेति। तत अ।गतस्येह शरीरोपमगादिन संमवति। ततः शेषगत्यादिस्मृतिविरोषश्च

@ ऋ ®

१ ख. ग. °पयोगा० । २ ज, “गनं । ३ ट. "देहे प्रतिष्टितानां 1 ४ ठ, इ. ण्वदु*। ५ क्‌, * मुषे" । ६ घ. इ. च. ण. "इति $° । ७ क. ग, ट. 'प्ोतोति ।

२८६ आनन्द गिरिषतरी कसं बितर कर पाष्यसमेता- [९ पश्चमाध्याये~

स्पात्‌ | नग्विष्टपुनैदत्तव्यनिरेकेणापि परृष्यलार शरीरोपभोगनिपित्तानि कमोण्यनेकानि समवन्ति। नच तेषां चन्द्रमण्डर उपभागः। अतोऽरक्षाणाके तानि । यन्निपित्त चन^्द्रपण्डलमारूटग्तान्येवष्षीणानीत्यविरोधः । शषशब्दश्च सर्वेषां कर्मत्वसाणन्याद विरुद्धः । अत एव च तत्रैव मोक्षः स्पादोति दौषा- भावः | विरद्धानेकयोन्युपभोगफलानां च कभेणायेकैकस्य जन्तोरारम्भक- त्वस॑मवात्‌ । न चैकरिमञ्जन्पमि सवकपणां क्षय उपप्यवे । ब्रह्महत्यादेशै. कैकस्य कृमणोऽनेकजन्पारम्भकत्वस्मरणात्‌ । स्थावरादिषाप्घानां चात्यन्त मटानापरत्कमहतोः कम॑ण आरम्भकरवासंभवात्‌ | गमेभनानां च सतमा- नानां कमासंभवे ससारानुपदत्तिः । तस्मान्नेकस्मि्चन्मनि सर्वेषां क्मणा- पुपमागः । त्मिन्यावत्परप तपषित्वेत्यत्र विचारयति- तत्राति । तस्य चन्द्रमण्डट्प्रापके. स्यातिरिक्तस्य च सवेस्य कणः क्षये सतीति यावत्‌ । सावशेषो मूक्तत्कमणः सकाश्ाद्‌ातिरेक्तेन केनाविकमेणा सहितः सन्नित्यभ॑ः; | पहदवऽपि फलं प्रच्छति- किं तत इति । तत्राऽऽं पसच॒प्वेपक्षमुखन( ण ) प्रतिचिक्लिप्पुस्तत्फटमाह- यदीति । तत्रैव द्षणान्तरमाह-तिष्टुतिव ति । चन्द्रमण्डक सप्तम्यथे; । ततश्चन्द्र मण्डल दित्येतत्‌ । हहत्यत्छोकोक्तिः । आद्विपदं दामाहुभकरमानुसारस्वव्यापर्- प्रह थम्‌ | न केवल समकरमक्षयपल्चि मक्तिरव विरुध्यते कित्‌ स्मृतिश्चेत्याह-तत इति। नद्ररोके मे।क्तव्यस्य कर्मणो मोगेन क्षयाद्‌ रेषेणानुषभक्तन कमणा जन्म प्रति. पद्यन्त इत्याद्या स्तिः स्वकम॑क्षयपक्षे विरुध्यत इतपयेः। प्थकभ॑क्षयपक्षे प्वेप्षिणाऽ- न्थथाव। दिना प्रतिषि प्ावशेषपक्षमुत्तरवादी भ५पप्यत-नान्वाति | तान्ये चन्दर मण्डछे मृत्तन्येवेति नावशेषोऽप्तीत्याश ङ्चाऽऽह-- न चेति । न हि सवेकभेवशा, चम्द्रमण्डल्प्रापतिरिति मावः । तर्हि चन्द्रभ“्डल कमंफटोपभोगाम।वादरं तद्‌।रोहेणे- व्यार ङ्य) ऽऽह- यन्निपित्तमिति । अविरोधश्चन्द्रमण्डठे भोगस्य रेषकमपद्ध।-

(~ ® ,

वस्य चत्‌ दावः । यत्त ततः श्षणत्याद्रसतवर्‌।षव ३, तत्रा ऽऽह--ेषश्नञद्‌-

# १

शेति । निःेषेष्वपि भुक्तेषु कम॑स्वमृक्तकरम॑स रोषशब्दो न विरुष्यतेऽमुक्तानां कमणा करमत्व्य तुल्यत्वान्नात्र प्तावशेपपल्ते स्द्तिविरो घोऽस्तीत्यथेः । यचचन्द्रमण्डटस्थत्थेव मोक्षः स्यादिति तत्राऽऽह -अन एवेति | रेप्रफभ॑सद्धव देवेति यवत्‌ । इतश्च कमशेष्िद्धिरित्याह- विरुद्धेति । आरम्भक्रत्वततमवदिकजात्युपमोग्यक्रमेक्षयेऽपि कभरोषः समवतीति शेषः । अथेकसिमिञ्चन्मनि सर्वाणि क्षीयन्ते कम रायस्यक्रमवि.

3 ------~-~-----~~-

१ ड. "पत्तेः । त । २ क. ग. ठ, पक्षिमु*। ३ ग. ट. “चिरपुंस्त°। ४ ग. ट. स्तच्च फक ।५ग. ट्‌. णाम्र ।

[

दशमः खण्डः {० ] ` छान्द्‌ग्योपनिषव्‌ | २८७

कत्वादित्याशङ्कयाऽऽह --न वेति । एेकमविकम्या परस्पेपरिशानिराकरिष्यमाण- € ¢^ क गा श

त्वादित्यथ॑ः | इतश्च शेषकभेपि द्वि रियाह-त्रह्म हस्यादेशेति । श्वसूकरखरा्टाण-

५

मित्यादिस्मरणम्‌ । घरुनमाण्डभ्नेहरेषवद्ध कैव कर्मण; शेषात्पुनरावृत्तिभतिष्यती- त्यत आह-स्थावरादीति । शेषकममद्ध हेत्वन्तरमाह-गभंभृतानापिति । कमेः

शेषसद्धावमपपहरति- तस्मादिति । एकस्यापि कर्मणो ऽनेकजन्महेतुत्वं तच्छब्दाथैः।

(१ ०५

यत्त॒ काथदुच्यतं सत्रकप।श्रगापपरदन प्राणे कमर्णां जन्मारम्भकत्वम्‌ । तत्र कानिचित्कपाण्यनारम्पकतवेनेव तिष्ठन्ति क।निचिजजन्पाऽऽरभन्त इतिं नोपपद्यते । परमस्य सवेकमोभिव्यञ्चकलत्वात्स्वगो चराभिन्वञ्जकमद्‌ी पव- दिति । तदसत्‌ । सवस्य सवात्मक्सवाभ्युपगमात्‌ । न हि सवस्य सवाल. कत्वे देशचकानिभिन्तामरुद्धसात्सव त्मनो पमर्द; कस्यचित्क विदभिव्यक्तिवां सव त्मनोपप्यते । तथ। कमणापपि सात्रयार्णे[ मवेतु । यथा च पुबानुभू- तमनुष्यमयूरपकटादिजन्पामिसंस्छृता विरद्धानेकत्रासन। मकेटत्व पापक्रेनं- (ण ) कमणा मकेटजन्पोऽऽरमपाणेन नोपमूच्यन्ते तया कपोण्यप्यन्यन्‌- न्ममरासिनिमित्तानि नोपपरृधन्त इति युक्तम्‌ । यदि दि सवाः वूवनन्मादुंम- ववाप्तना उपएमुेरन्परटनन्पानिमित्तेय कर्मणा मक्रेदजन्पन्यारग्धे कटस्य जातमात्रस्य भातुः श्ाखावाः शख.न्तरगमने मातुरुदरसंलग्रत्वादिको श्छ न प्रा्मोति । इह नन्मन्यनम्यस्तत्वात्‌ । न चातीतानन्तरजन्पानि मर

रवमव्‌[ऽऽस। तस्यात्‌ सकय वक्तुम्‌ । “त [दय।कमण। समन्वार्मते पव्‌ रज्ञा च ” इति श्रतेः । तस्माद्रासनावन्नान्ञेषकर्मोपमद इति शेषक१९मवः ।

त-न

यत॒ पव तस्माच्छणातमक्त तकण; ससर उपष्द्यतडति चन कवविद्भर्षः।

मतान्तरमुत्थापयति-यच्िति । याव्पवृत्तफटं कमं न क्षीयते तावतवृ्तिप्र तिबन्धाद्न्यानि क१।9ि स्वक न।ऽऽरभन्ते । मरणकराे तु प्रतिनन्यकाभावास्सवै- कमो श्रयततत्रातोपमरदेन तेषामुत्तरशरीरारम्भकत्वमरिरेद्रमियथः | तथाऽपि कथं । लञेषकर्मसद्भ(ब।तद्धिरत्यत अ।ह-- तत्रेति । अन।रन्धकमेणां प्रवेषामुत्तरशरी रार- म्भकत्वे सति य।वत्‌ | प्रयणक।ठे यानि कम।ण्यभिव्यक्तानि त।न्येवोत्तर१९।२।२. स्भकणीतर्थां तु न शरी ररम्भक्कत्वमिपि दूपयति-- तद्‌ सदिति । मपुत्रह्मगाक्तन

१क,. ड. च. ठ. न्न्मान्तरमाः । २ग ध..दठ, ठ, ड. ह, 'वबद्धः । ३६.८.८.ण. भ्य स्वाध्रः। ४च. ट. ण, णां च भ. । ५ घ. इ. च. इ, ण, "जन्म परार । ६ म,ट. इ, ुवानु°। ७ च. ठ. श्नुभूृतव।*। ८ क, छ. ड, च. ट, ड. ठ. 'पयुक्ताः ।

१८८ आनन्दगिरेतटीकासबलितश्चांकर माष्यसतपता- [५ पश्चमाध्यये-

न्यायेन प्व्य सवात्मक्रतवाङ्गौक रादेहस्पापि तथात्वा स्वात्मनोपमरदपपत्तिरि- त्यथः | उक्तमर्षम॒पपादयित्‌ सामान्यन्यायमाह-न दीति । सवै सवेस्य कारमं कायै चति न्यायेन स्वस्य सव;त्मतर स्थिते सति कष्यचिःक्रःचत्प्व।त्मनोपमद्‌ं स्तथाऽमिन्यक्तिव। नोपपद्यते । प्रतीयमानपमः।द्दरा विशेष।दिङ्क १८।दित्यथ; । उक्तन्याय प्रकृते योजयति-तयेनि । इतश्च कमशेषः सभवतीति क्रमवत्तायां द९।. तमाह- यया चेति । प क्रमणानुभूताति यानि मनुऽ१।दिनन्मानि तेरभिस्छृताः सैपादिता विरुद्धा या मुयस्यो बाप्नार्त्ञ,तिविरेषप्राप्क्रेन(ण) कमणा तक्षिनार म्यमाणे न निरुध्यन्त दत्य4; | द्‌1९।{तकमाह्‌ - तथेति । दष्टानत वित्रृणोति-यरि हीति । व्यवहितव।पने।च्छेद्‌ ऽपि न।र्ववरितदेरो(वाभन)च्छियते तथा चानन्तरन- नमे त्थव।सनापामथ५।मनं ८९ २।यध) क्तका रम विर्‌ द्व मित्याशङ्‌च।ऽऽह-न चेति | मिन्च पृतभन्ञा चेयविश्पेण पूवनन्मा्जितेवापन। जीवमनुगच्छतीति श्रवणा रभ्यवहि- एवेनन्भवासनेष तमन्वेतीति न शक्यं परिरषतो रक्त भेत्य।ह-वं विद्येति । दन्तु. ५पाद्य दृष्टन्तिकं निगमयति-तस्पादिति । शषकभतद्धवे फटितमाह-यत इति | उमृक्ताःकमणः रेषणति संबन्धः कश्चिदिति । श्रोता वा स्मरतो वा यौक्तिको व ठीकिकं वेत्यथ; |

® क

| @ = ® = कोऽसावध्वा ५ प्रति निवतेन्त इत्यच्यते । यथेतं यथागतं निववैनते ।

त्‌ नु मासेभ्यः पितृक पितृलोकादाक।शमा रूशाचन्द्रमसामिति गमनक्रपष

उक्तोन तथा निद्त्तिः। क रद्याकाशद्रायु(मत्यदि) कथं ययेतापितयुख्यते। नैष दोषः । अ(कश्मापेस्तुरयत्वात्पृथिवीमप्रे्व । न चात्र ययेतमेवेति कन्य अ ॐ @ [ [ न [8 9 (चे क [

नियमो ऽनवेविधमपि निवतन्ते | पूननिवपन्त इति तु निष्प; | अत उप.

क्षणार्थमेत्ययेतमिति । अतो भोतिकरमाक।्ं तावल्मतिपयन्ते । यास्तेषां चन्द्रमण्डले शरौरारम्भिका अप असंस्तास्तेषां तत्रोपमोगनिमित्तानां फमणां क्षये दिर्ट।यन्ते । घतसस्यानपिवाभ्नि्योगे ता विर्छाना अन्तरि ्षस्था अक.्मूता इव सृक्पा भवन्ति ता अन्तरिक्षद्रायुभवन्ति | वायुरभ्‌- तिष्ठा वायुभूता इतथाघुतश्ाद्यमानास्ताभेः सह प्षीणक्रप्रा वायुभूता भवति। वायुर्भूत्वा ताभिः सदैव धूमो भवात । धूमो .मूत्वऽश्रपन्मरणपात्ररूपो भवति ॥ ५॥

एतभे३।४ नमिति प्रङृनमध्वानं प्रपूतयं विशदयति--क)ऽप्त।वित्य।दिन।।

[ गणो ॥ ए; जोष ~ ज ~ +~ === ---न्- = -~ ---~- =-न्क--~--- + ~ न

-~---- + ~ -~ ---- -- -+ कल्लर नरन

१ग. ठ. शध्याह्यीनि ज ।२क.ग पयुक्त[।२ग. ध. इ. च, ट.ठ प्याया कृ° । $ ख.ग.अ. ढ, श्रविद् वार। ०

~ । ॐ ५ द शमः खण्डः १० | छान्दोग्योपनिषत्‌ । २८९

यथे तमिन्युक्त पा्तिपति-- न्विति । किं यथतमिप्यतदेव न समतरति कित्र यथन्‌- यमो नोपपद्यते तत्राऽयं द्षयति- नैष द्‌'ष इति । द्विनीयं प्रयाह-न निवृत्तिरुक्त। । अनेवंविधपपीति । यथा गतिक्रमो दर्थितो न तथा निव्रृत्तिनियत। कि षु विधान्त्रेणापि संमवतीत्ययेः | निवृते: क्रमनियमामवि कौटश्चो नियमो विवक्षित हल्याराङ्य'ऽऽह-- पुनरिति । केनाभिप्रायेण तहिं यथतमित्युक्त. मत अह-अन इति । गतिक्रमवन्निवृत्तिक्रमे निथम।मागोऽनःशब्दृ्थः | उक्तं च यथे मनेवं वेति । नित्रृत्तिनियभे फलितमाह --अ१ इ।ति । परमात्मानं व्याव. यितु मोतिकमित्युक्तम्‌ । क पृवेपतिद्धाकाशतादातम्यापत्तिररोहतां तिध्यतील्या- शङ्य ठरसम्थगमनमेव तद्ध।व।पत्तिरित्युपचथते रवामाग्यापत्तिरिति न्यायादित्याह- यास्तेषामिति । घृतस्य स्त्यानं काठिन्यम्‌ । तास्वाक्राशमृताम्‌ तत्पर्वेटिता; किणो ऽध्यवरोहुनतस्तद्भुता इव मवनरीप्यथैः । आकाशाद्रायुमित्य्य।यं स।षयति-

ता अन्तःरक्षादरति।॥ ५॥ अभे भूत्वा मेधे भवति मेधो भत्वा प्रवषेति त टह व हियवा आषधिवनस्पतयस्तिटम्‌(षा इति

-&! १.7 <~

जायन्तेऽतो १ खल्‌ इनिंष्पपतरं यो यो ह्यन्नमत्ति य रेतः तिश्चति तद्भुथ एव भवति ॥ ६॥

थे १ । (क्‌ न अ

अश्रं भत्वा ततः सचनपमया ५ भवाति । पधे, भरस्वामतेषु परदेशचेष्वथ

| । १ ©

प्रवषेति ! वरेषार।रूपेग शेरकम। परतीव्यं; । त इह तरीहियवा ओषधि. वनस्षतगस्तिलमाषा इत्येवं ५+करा ज।यन्ते । क्षाणकभगामनेकत्वाद्भहू बचन निर्दशनः । मेघादिषु पूरषेकरूपत्वदेकवचननिर्दश्चः । यस्पाद्विरितटदुगेनदी सष्युदरारण्५परुदेश्च दिसंनिरशसह्साणि वषधाराभिः पतितानाम्‌ । अस्व. स्माद्धेतातं खटु दूनिप्मपतरं दुनिप्कमणं दुनिःसरणप्‌ । यतो गिरितिट'्दुद्‌- कसे तस।द्यषाना नदीः प्रप्नुवन्ति ततः सष्ुदरं ततो मकरादिमिभ््पन्ते। तेऽप्पन्येन । तजरैव चं सह मर्रेण सपर विर्छनाः सथ्ुद्र म्मोभिजंरुधरे- राष्ट: पुनवेषेव।राभिमर्देशे शिठतटे वाऽगम्पे पत्तितास्तिष्ठनिव कदा- चिटय।लमृगादिपीता भक्षिताश्ान्येः | वेऽप्यन्यरित्यरव॑पकाराः परिवतरन्‌ ।.

¢ "ष्यपि

१. ततो मरते २. च. "ति धा°। ३ क, "काराः क्षीणकर्माणो जा*। ४ ण, "स्तद्‌ ५ ग, ङ. ट. उ, ठ.णम.चम्‌ः।

द 9

२९० आनन्द गिरिकृतरीकासवरितशां करभाष्यसपेता- [९ पश्चमाध्यये-

फदाचिदमक्ष्येषु स्थामरेषु जाास्नत्रेव शरुष्येरत्‌ । भक््येष्डपि स्थावरेषु जातानां रेतःमिग्देहसंवन्धो दुकेम एव वहुरवार्स्थावराणामित्यतो दुन ` मणत्वम्‌ ।

उन्नतेषु सम्‌द्रादिव्यातिरिक्तेषु प्रदेशेष्विति यावत्‌ | त इत्य शिन निर्दिरथन्ते | हहत १।५ब। कथ्यत | कथमामन्वाके + वहुवचतनायर। धना बहूरेत्या [नदशः छृनम्तः[ऽऽह--क्षीणकमगापिति । कथं तरं मेघो भूत्वा परवषर्तत्यादावेकवचन निःशन्नत्राऽऽह-- मघ।दिप्वाति । ४ पृं मघादयो नमोन्त।स्तेषु प्र्येकपमिम।- नदवतानाम, रूपत्वात्तद्पाश्छिष्टान।मनु द यिनामप्येकवचनेन निर्दरौ युक्त इव्यथः

714 सल.टवनया दतर्के4 वच यस्पादद्‌ार्व । अयुताः द:र > [नः प्र्‌ 0।५त्यक्त ५पश्चयति-- यत्‌ हृत्यादिना । मकर।दि।भभःक्ततानामदशनिनां तेम्य- स्तत्त॒म।नजाती यत्तेन म॑मृद्धः) भविष्यतीति चननेत्याह्‌-- तेऽपौति । मकराद्य।(ऽपि जठ्च।र्‌[भरन्यभक्थन्पे तथा च समुद्रे पपितानामनुरायिनां तत्रैव छवः स्यादि- त्यय; | न्ुवयुसपिनः मुदे छीन। ग ततः पुनरुद्धत शक्यन्ते | तथा च कृतवि- नाशः स्यादित्य।रङ्कच!ऽऽह--जरधरे रपि । समुद्र "म.मिरिति तृतःथा पद्य । तहं पधा पमृक्तानाम यसमिन तरपमाननावावदेहभ।गः स्यादि चत्तत५।द६- मह्षिताश्चाति । यस्तां सप।द्वो मयनं तम्यस्तत्तमानज।तौयत्वेन। पुरन गृद्धव; स्य। दिति चेन्नेत्य।ह--तेऽप(ति । तथाऽपि यथोक्तरीत्या परिवतनात्त रेतःसिग्धो- गमपि यद्‌। कद्‌।चेत्पपयरन्नि।त चेनेत्याह-कदाचि।दति | तथ।ऽपि भक्ष्यपु नतान्‌ रतः िमयोः सुल्भः स्याद्ति चमेत्याह्--भक्ष्येष्वपौत । इतिरञ्द यच्छेन्देन पृवेण त्तनध्५पे ।

अधव्‌।ऽतीऽस्मादुर्रहियवादिमाव।द्‌ दुनिष्पपतरं दुमिमनत दू | दुनिषमप- तरपिति तकार एको टप्ा द्रष्टव्यः| वहियबादिभावो दुर्निष्पपतस्त. स्माद्पि दुनिप्मपतद्रेतमसिगदेह्वन्या दुनिष्परपततर्‌ इत्यम । यस्माद.

= > ® ©

रेताभिव,खेः पस्त्व हिवः स्था३९१। मक्ता अन्तराङ र! न्ते ।. अ-+क- त्वारन।दानम्‌ । कद्‌।चत्काकता2।यत्य। रतः त्,गेमभ्ःन्तं यदातदा

[ यरि

^~ ©

१क.ग. ठ, नराय । २.कन्गर्न. ट, युशाय ।३फख ग.ञा टख.ण, जुरा)

ड क. ग, छ. ज, र. ध्चुलायि" । ५ क.ग. ज. दढ, न्नुरायि। ६ ख. छ, न, ण. प्रे परिप।

५ कृ. ग. ट. ्नुञ्ायिः। ८ क.ग, ठ. गनुद्याचि। ९ख.छ. अ. ण.न इ । १०्ख. छ,

हा. ण. "दिव्यत आह 1 ११ क. ग. ज. ठ. गनुचायि°। १२ ख. छ. ज. ण. यर्दि।१३क.ट. (6

भुशायि* । १४ क. गध. च, द. ट. ण (मनत । १९ ख. घ. <. "पतत" । १६ ख.च.ञ्‌, ले विश्ची* 1 १० ख.ग. ष. ड, अ. ठ, ठ. द, ध. "लयेन रे" । १८ $. "4 न्यायेन २* ।

दशम; सण्डः १० ] छान्दाग्योपनिषत । ३९१

रतःसग्भावं गतानां कमणो इत्तरु.भः । कथम्‌ | यो यो हननमत्पनुश- विभिः साध रतःसिग्थश्च रनः सिञ्त्यूतुकके योषिति तद्भूय एव

ॐ तदाकृतिरेव मवति । तद्वयवाकृत्तिभूयस्त्वं भूय इत्युच्यते रेतोरूपेण योषि. तो गभोश्यऽ्नः मरविष्ोऽतुश्यौ । रेतसो रेतःसिगाटतिभाविनत्वात्‌ । ¢“ सर्वेभ्योऽङ्घःभ्यस्तेजः संभूतम्‌ '” इति हि श्रत्यन्तरात्‌ । अतो रेतःसि- गाङृनिरेव भत्रतीस्ययेः ।

+ $

पवेमत शब्द्‌ हेतुपरतया व्याख्यातः संप्रति ब्रीह्या्यवधिवाचकरत्वेन तं व्याच अथदाति । दुर्निष्प्रपततरमिति तकारसहिते पठे सति बिव्ितममाह - त्रीहि यवादीति । तत्र हनुमाह- यस्मादिति । ताह तेषामन्तराछे विशीणौनां देहमा- गिन्वाभावादनशधवेयय्यामेत्याशङ्कयचा ऽऽह -- कदा चिदिनि । काकतार्खः यया वृत्त्या य।दच्छिकन्याय्नति यावत्‌ | भनुशयास्यस्य कमणो माविदेह्‌रम्भायत्वान्भयं प्र्षपूवकं विवृणोति-- कथप्मिन्यादिना । अर्ुशगिने रेतःतिगाकारभाक्तवे हेतु- माह- रेतस इति । तस्य रतःसिग।कृत्या तदृशेन मावितत्वात्सस्कृतत्वातदङ्गकध- मृतत्वात्तद्रुपेण गा शयमनुप्रविष्टोऽनुशयी रेतः सिगकृतिभेवतीव्यथः । रेतपतो रेतःति- गङ्गसमुत्थत्वे ५ माणमेतरेयकश्चतिरित्थाह-सर्देभ्प इति । रेतोख्येण गम शयं प्रवि टस्य रतःप्तिगात रत्वमृक्तं निगमयति -- अत इति ।

तथा हि । पुरुषात्पुरुषो जायने गोगेवाृतिरेव न जान्यन्तराकृनिम्तस्पा- क्तं तद्भूय प्व भवतीति। ये त्वन्पेः्ुशयिःभ्यश्न््रपण्डलमनार्ेहे पप

कमेभिपेरेत्रौहयवादिमावं प्रतिपद्यन्त पुनमनृह्णादिभावं तषां रानु गयना- मिव दुनिष्पपतर ` कम्पात्‌ कमण) हि तेव्रीहयव।। र्दद उपात्त इनि दु पमागनिपित्तक्षये व्द्यादम्तम्बंद हवनः शे यथाकम। नितं दहन्तरं नवं नवं नट्‌क वत्संक्रमन्ते सविज्ञाना एव । “ सविज्ञानां भवाति सते्न(नमेवान्यव- क्रामाति '› इति भ्रत्यन्तरत्‌ । अनंशयिनो रेतःसिगाकरारसे टो किंकानभवमनुकख्यति-तथा हीति चन्द्रस्यड- स्खटितान।मवराहनां द्यादिरेहतछशनां द्राधीदपा कटेन दहान्तरछ मश्चेत्तर्ह

[1 +~ ----- ~~~ ~ ~~~ --~~~ ~~~ --~~~ -----“~-~ ~ ~~~ क ~> > > 7) ज आ = भ-का 9 भ ~~ - --~जनानयमनणःकि ्कर ---9 क क

~

(+ @

१ग.ध.ट.ढ.ण. “नुश्चायिः ।२ग ड. ट न्ति । रे०।३ग.घ. च. ट. ठ. ड, ण. योपिति । ४ ड. येऽनुप्र। ५ च. नुशायीः ।6 कग, ट, म्भा मुदल्य।७छ. नण. °न्मुद्यप्र; ८ क न्नुराधिः। ९ग. ॐ. उ.ण. “नुद्यायिः। १० क.ध., च, रद्यव। इ, °सटवं पा०। ०१क. 2. व्वेगतास्तेषां । १२ क. ख.घ. छ. दढ. नुच" । १३ग.घ.ट.ढ ठ, ष्व ज" । १४१. इ, ठ. ण, जङ।काः , ५५ छ. "नुशायि ।

९९२ आनन्द गिर तटी कासंवषितश्चांकरमाष्यसमता- [५ पशचमाध्याये=

व्य दिदेहाभिमानिनामपे दु.शकं निष्क्रमणं क्रद्यादिद्ह्‌' बन्ध'विशषादित्यत आह~ य [त्राति : तद्यद्दहपतचन्धाविश्चष कृतस्तदहभाना तता नःप्तरणमक्घक्य न मव तीत्याश्ङ्कय विशषमाह- कस्मादित्यादिना , ^शलरीरज. कमंद्‌षेयाति स्थावरतां 9१ र > ० नल र ह > ® 9 क, ध कद, 9 [ नर. '” इत्यादिश्रुतिस्यरत्या्येषां कमनिमित्त स्थावरं जन्म तेषां कमेक्षय शए्वावचेः | गवरोहतां तु कमप्कीतनद्विषम्यमित्यथैः । यथा जलका वृणात्तणान्तरं दीषेमृता क्रमते न तथाङनुकयिने व्रह्यादिदेहभ।जोऽपि तत्थ।गन देहान्तरं गच्छन्ति | ताद्वषयावज्ञानवन्त एवं गच्छन्तीत्यन्न बहदार्‌ यकश्रातं॑प्रमाणयाति-- सविज्ञान हाव |

य्द्यप्युपसंहृटकरणाः सन्ता देहाम्नरं गर्छान्त तथाऽपि स्वम्मवदेहान्तरषा- क्ानपित्तक्मोद्धावितवासनाङ्ञानन सवित्नाना एव दहान्तर गच्छन्ति | श्र- तिप्रापाण्यात्‌ । तथाऽचिरादना धूपादिना च गमनं ग्वञ्म इव)द्धतविन्ञा- नन । टब्टात्तकमानापत्तत्वाद्रपनस्य । न तथारयुक्ञायनां व्रह्यदिभावेन जातानां सविज्गानमवं रेतःसिग्याषिदेहस्बन्य उपपद्यते । नरि व्रीह्यादेः, छवनकण्डनपेपगादाौ च सविङ्गानानां स्थितिरस्ति ।

अथापप्रहृतकरणानां विज्ञान कारणासंभवात्कथ प्रविनज्ञानसव तत्राऽऽह-परयपीति। टृ्टक'रणामावेऽप्यदृष्टमेवेकं वासनात्मकं ज्ञानोत्पत्तो निमितमिति तेन सधिन्ञाना एव गच्छन्ति दृह्‌ानरमित्यत्र हेतुमाह--श्चुनिप्रामाण्पादिति । श्रुतिरत्र बह रारण्पक- श्रतिः] यथा प्तविज्ञान।नाभव र्रह्यदिदेहान्तरगमनं तथा ज्ञानिनामचरािना क. मेणा पुमादिना च गमनं स्वप्नपद्‌द्रूतवे।सनात्मकविज्ञानन प्विज्ञानानभवेत्याह -- तथाति । तेषां प्तवेन्ञानत हेतु१ाह--खछञ््टत्त।ति । अनुशयिनामपि तहं तद्या. दिषु सज्छिश्टानां रेतःसिगादिदेहतचन्ः पनिज्ञानानामे३ति ेनेत्याह--न तयेति | अनुपपत्त हेतुमाह-न हीति । त्ह्यादिप्तश्छिष्टानाप्नुशयिनां प्तविन्ञान.वे तह्षनादो तञम।ववत्तेष।मपि प्रवासपपतङ्गान्न रेतःमिग्देदप्तबन्धः पिष्धेदित्यथः।

ननु चदद्ररण्डलादप्यवराहतं देहान्तरगमनस्य ट्स्यत्वाञमटुक।बरस- विद्गानतैव युक्ता | तथ सति घोरो नरङूनुभव इष्टापृनादिररिणां चन्द्र

ककन जनयन ~~~ - ~ => -भ कः किः ~ क > त िजयान> क =

१ ग. २, ष्दिप्मृ"। २ख.ग.छ.ट.ण. वरज ।३ख.ग.छ.ज.रख.्ण., वन ग | ४स.च.अ.ठ. ड “नुश्ाधि°। ५ इ. ण. श््ञाननमे*ः । ६ ग.ट. ठ ठ. ण्वचरेः।७ ग. ट. "ने कर ८ ख छ.ञ.ण. ग्नम ९. इ. ण 'ज्जलोका० । १० ग.च. ट, ठ, ड, ढ्‌, श्थाच सः)

दशमः खण्डः १० 1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । ४९१

9 पण्दादारभ्य पराक्नो याबदह्रह्माणादिनन्म । तथा च सस्यनथायेषेषटापृताद्य- पासनं विहितं स्यात्‌ | श्रतेश्वापामाण्यं पाप वदिकानां कमणामनथनुबन्बि- स्वात्‌ ।

्रह्यादिषु देहान्तरं गच्छम्पु विन्ञानत्वोपछम्भादनुशचयिष्वपि देहान्तरपाेरविशेषा- दुक्तं पतविन्ञानत्वमिति शङ्ते-- नन्विति । तृणात्तणान्तर्‌ प्रति जट क्ागमनवद्वरो - हत'मपि दृह्‌दृहान्तरं प्रति गमनस्य तुर्यत्वार्रीह्यादिवदयुक्ता सविज्ञानतेति योनन।। अम्तु तेषां सविज्ञानत्वं का हानिरित्यत आह - तथा सतीति । र्टपृत।दिकारि' णामन्तर्‌ःछे नरकानुमवे | तथा च सति तदनुष्ठानस्यानय।ये विहितत्वे ्चेयःपाधन. विषयककमेकाण्डं विरुध्येतेत्याह --श्रतेश्ेति ।

न | वरक्षारोदणप २नवदिक्नषसं पवात्‌ ! दे हादह।न्तरं परनि पित्सोः कमणो रम्घ- इत्तित्वात्कमण, द्धावितेन विज्ञ नेन सविन्न नत्वं युक्तम्‌ । वक्षाग्रपारोहत इव फं निघृकतोः । तथाऽ्िरादिना गच्छतां सवि्ग।नत्व भवेत्‌ । धृषदिना च चन्द्रमण्डलमाररंक्षताम्‌ । न तया चन्द्रपण्डल(द्‌वररुष्षनां दक्षाग्रादिबि ष. ततां सचतनत्वम्‌ । यथा च मुद्ररा्मिहतानां ददभिघातवद नानिापत्तममू- च्छितप्रतिबद्धकरणानां स्वदेहनेव देशादशान्तरं नौयमानानां विज्गानश्रुन्यत। ष्टा तथा चनद्रमण्डलान्पानुषादिः हान्तरं प्रत्पवसुरक्षनां स्व॑गमागनिमित्त- कभक्षयानम देता्देहानां प्रतिबद्धकरण।नाम्‌ । अतरऽपरित्वक्तठेढवीजभूता भिरद्धिपोता इवाऽऽकाश्चादिक्रम्रणमामवरह्य क५निपित्तज।तिम्थावरदेहै, सछिष्यन्त प्रतिवद्धकरणनयाऽनुद्भून विज्ञाना एव ।

यथा बुद्धिर वृक्षमारहतां सविज्ञानत्वेऽपि तम्मादबुद्धिषु पततां न पविज्ञानत्व॑ विज्ञ।यते तथा चन्द्रमण्डलमारोहतां पविज्ञानत्वऽपि ततोऽवरोहतां नेव तद्म्ति | उद्भूतकमाभावात्‌ । इत्यार'ह्‌ःवगे।हयाज्ञ'नावद्चषत्तमतवान्भ॑वामिति परिहरति-न ढकषेति । प्रहञ।क4 परिवृणाति- दृहादित्यादिना । चक्र द्रच्छतां सविज्ञानं मवेदिति सबन्धः | अवरोहतां जीवानां सवथा विन्ञानशुन्यत्वमयुक्तं तषां चैतन्यस्वा- माग्याद्वक्षात्पतत।मपि विज्ञानमात्रमस्त्थेत्याशङ्कय.द। हरण नारमाह-- यथा चेति । तेन मुद्वर दिन। योऽभिघातस्तेन हेदुना यद्वद्‌ नस्यं निमित्तं तेन सेमूितानि संडतानि प्रतिबद्धानि वा करणानि येषां तषामिति यावत्‌ । मृदेताऽभिनष्टा ददेऽम्मयः

न ---- 0 ,

१ क

लन

नम

१ख.ग.ञ. ट.ड, ्यायेष्टाः | २ठ.ठ.ड.ण. छद २३ख. ग. छ. न.-ट.ण श्टान्त* । ४ ख,ग. छ. ज. ण. छादि ।५च.ठ.ण., तत्फलं) ६ ड, स्वर्भोग । ७ च, ग्टभावबी* , ८ ख. छ. ज. ण. प्पूवेकव्ु° , ९क.ख इ. ज. पूव$प०। १० क. छ. न.

ण, ° तुनान्न स॒ ।

३९५ भानन्दगरिषवटीकासे वारव शक रमाप्यसमता- [ 3 १खपाध्याय~

श्छ देषो येषां तेषां तत्‌ एव प्रतिबद्धकरणानां युक्ता विज्ञानशुन्यतात संबन्धः । यथे।कदृ्टान्तवशाच्चन्द्रमण्डखछादवरोहन्ता विन्ञानश्न्याः सिध्यन्तीति निगमयति- अत हति । तथाऽपि मूर्छितानां स्थुद्दहषद्धावाद्‌ श।नतरणमनं युक्तम्‌ । भवर्‌।हतां त्‌ तद्भाव कथं व्राह्यादिभावः सतभदतीत्यत आह- अपारित्यक्तनि । न परित्यक्तं

दह मावस्य बीजं कमोपवै याभिम्ताभिरद्धिरुपहता जीवा पछतवद्रत्नानश्न्या गम. नादिक्रपण प्राथवीं प्राप्य कम्फटमृतजातिस् वरशरारेः स छप्यन्त इति सबन्धः | स्थावरदहसबन्धित्वोततद्रतजी वव तद्‌। सविज्ञा नत्वं सभवतीस्याश्ङ्कय।ऽऽह -प्रति बद्धति ्रीहमादिसच्ेषावस्थायःमनुशयेनां कमेणनुद्धःवृत्तत्वात्करणानां च तत्र वृत्ति छ।माभावादनुद्धूतविज्ञानत्वे युक्तमिःयधः |

तथा छबनकष्टनपेषणसंम्कारमक्षणरमादिपरिणामरेतःसककारषु पृक्छि- तवदेव । दहन्तरारम्भ् स्य करमणोऽन्रन्धद्ृनितवात्‌ । देहर्बजभृनाप्मंबन्धा- परित्यगनेव सवोस्ववम्थास्‌ बटेन्त इति ज॑टृक।वचतनावत्वं न विरुध्ये । अन्तराले त्वविज्ञानं मरतबदेवेत्यदाषः।

न केवह त्राह्य'दि९ षका ऽनुद्धू त विज्ञ नम्वं क्रतु र ह्यादछ्वनादिकः!लऽषीत्याह- तयेति । पाक[ : |संम्क।रः | रपाद्‌त्यादिश्चब्देन शोणितमांममदोस्थिमज रेतास्यु- च्यम्त । तसिमिःकाटे मूर्ितवदनद्धतानिज्ञा नरव दह।हहरमिगेतानां परागदेहान्तरपराप्तस्तद्‌- सयवेति हतुमाह-द हति । अद्न्धव्र ्तित्वादिति च्छेदः । कथं पुनरनुशयिनां विज्ञान शन्यत्वे तद्यथा तणजलाय॒क्र। तणस्यान्ते गत्वाऽन्यमाक्रममाक्रम्याऽऽत्मानम्‌पप्रहरती- त्याद्‌] पतचेतना जलका दृष्टान्तत्वेनोपादीयते तत्राऽऽह-दं हवी जभ॒नाति । सर्वाम्व वस्थासु तासु ब्रीह्यदिसश्छेषतह्छनादिवशषदिति यावत्‌ | न चतनवद्छं जलट्कादशाते विवक्षितं क्रैं ठु प्तातत्यमात्रतनिति भावः| जलृ वत्त्वं जलूकाप्ताहरेयमनंशायन।पि व्यर्थः । आरोहतां सविन्ञानत्वमवरोहतां विन्ञानर'हित्यमित्यु "पाद्याऽऽरोहन।मपि यावत्स्वस्थानेम्यः करणान्युपप्तहत्य हृदधेऽवस्थानं तावदेव सविज्ञानत्वं न देह्‌!ह्‌- हिनिगतानां प्राग्देहान्तरप्रापेष्तरस्स्यनुशयिनां तु चन्द्रषण्डराद्वरुरश्चतामपि न माविदेहपयन्ता वाप्तना दुघां मवति प्रमाणामाव।दित्याहु-अन्तराले त्विति! चन्द्रमण्डलाद्वरोहतां दह्‌ नतरगमनस्य तुटयत्वेऽपि विज्ञानशन्यत्वपटुमित्युपपर. हरति- इत्यदाष इति ।

न च वैदिकानां क्थणां दिसायुक्तस्वेनोभय॑हेतुत्वं शक्यमनुमातुष्‌ |

ज ~ न~ स - > =

१ख छ. जा.ण. मिसः । २ख.छ.ञा. णर ्त्वद्रः।३ख. ग, उ. अ. ट. ठ. ड, "हार 1४ घ, इ. च, जलका" । ५ ज, 'नुशयि"*। ६ ग.घ.ट,. ठ, उ. ठ. ण. श्य्ताधनत्वं ।

दशमः खण्डः १० 1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । २९५

दिषायाः शच्च गोदि सात्‌ “ अटरिमन्तेमन्यन्यत्र तीर्थेभ्यः? इति श्र१: शाख्रचोदिताया दिताया नाधपहेतुत्वपभ्युपगम्यते । अभ्युपगतेऽप्य धमहैतुत्वे मन्ेविपारिवरत्तदपनयोपगततेने दुःखङायारम्भकत्वोपपत्तिदि- कानां कमणा मन्रणर विषभक्षणस्परते॥8&॥

यत्त॒ ईिमनुग्रडात्मकत्वाद्कमेणां स्यवरत्वमपि तत्फटमे तथा च वैदिकानां कमंणामनथानुषन्वित्वोद्‌ पापाण्वं श्रुतेरिति तत्राऽऽह--न चेति । उभयहतुत्वमथ।- नहे ततवामिति य|वत्‌ | अद्दृप्तनित्य दिश्रतेः शाल्न।दतवेरिकेषु कमेत हिप नान- धेठुरेव्याह- अभ्धुपग ऽप ति । यथपि स्वदूेण हिप्ाऽनवहेदुरम्युपगम्यते त५।५१ तयक्ताना ३९ कक णां नानवादम्पएत्वं यथा लवद्पण विषद्ष्वदेमेरण- उव२।देतुत१ मन्नशक(।द्‌भेः तदयुक्तं ॒ ततत तत्काथारम्भङे तथा हिताया; स्व ऽवभदेतुऽपे १द९करौतिठया न तद्धेतु पेदिकेरेव कर्भि्तत्कृतदोष।१ - नयनतिद्धेरे चः । प१ृ५कमे१ दृथान्ते स्वएवति--मन्तेणेत्ति । तेन सहो५मुक्य विष९।न१द्‌१८१ ¶९देवत्ववदरदितकनानुपतिष्टाथा रिमायाः पूरपायत्वमेव | यश द्भमति चन । शठ {दति न्वावरादित्थषः ॥ ६॥

तय इह रभ पचरणा अआपाशां ह यत्ते रमण्यां य्‌।(नम(पयेरन्बाह्मणल वा क्ष्रिषयातनि वा वेश्ययानि वाऽथ य इह कपृथचरणा अाो हं २१ कपृथां २।(1म(पयेरञघष्‌।[न १। सूकर य।{च ३। चण्ड(ल१।(न वा॥७॥

तत्तत्र तेष्वेश्यतितां य इह छोङे रमर्ण\ धामनं चरण श्न यषांपं २१५) य चरण, २५०) वचरणन)पट क्षितः अ मन।ञनुरयः प्ण्व कम सर्पात्‌ रमणीवषरभा उ(८ | ततयनतपःवारा्मतनि ।६ शकय उ 1सक्तषावदु

ट्यु मायुश प्स | परमनुशववं अजवन्‌ कन्णा च ५८२ भक्त२।१.

अशो ह स्िभमेर यदिति क्रियापिज्ञेषण प रभणाणा क्रयादिब््जता य) निम(पद्यरन्माप्तुदुवाह्मणवातन वा प्षजिप्यार्त व्‌ वरया स्व्‌

+~ -- ----~--+ ~~ = नन ~ ~ ^> ~~ -+--~---------- ---~--- ~~~ -~-~-

१ ख. छ. जन. ण. तवता ।२ ब. छ. ज. ण.. ना वद्क्ताना क ।३.जनण. पक्त । इग. ट. पक्त | ५ 4.ठ. चरण. कध. ६4 4, ज. ठ. अन्यात्ा।७ च, ठ. भन्ति । ८ र. जवा भूष २९ वन्य वा चण्डाः ,१० च. ज. च. उ. 2. यु । ११६१४. पुष्य । १२९ घ. "भति द| १३ ५, ग, 4, इ. ज, ठ, ^, ८०, श्वि य“ ।

१९८८ आनन्दागारदतरक सबारतश्चाक र माष्यसपता- | ९ प्चम्विव-

कमौ रूपेण । अथ पन्थे तद्विपरीताः कपूयचरणेपल क्षितकप।णोऽन्ुषानु- शया अभ्याशो हं यत्ते कपुयां यथाकषे योनिपाप्दयेरन्कपूयापेव षम. संबन्धवाजतां ज॒गप्ितां योनिप.पवेरञ्चयोनिं वां सृरूरयोनिं वा चण्ड।* ङयोनि षा स्वक्मानुरूषेणेव । येतु रमणीयचरणा दविजतेधस्ते स्वकं

\9 (ष हि । च

स्थाधरेदि९।(देक।रिणस्ते धूषादिगत्या गच्छन्ध्यागच्छन्ति च पुनः पुनपेदीयः न्त्रवत्‌ । पिच्य च॑तमाप्वुयु९१द[ऽविर्‌।दिना गच्छन्ति ॥ ७॥

तद्भूय ९व भवतीर्येतत्मप्।५त १रतम प्व प्रकतं श्र॒तिव्धारूधानमनुवतयति- तत्त(१। अनथ(१९) प१्‌११द्‌भेल,१।६े न्वायन तेपु व्रीह्यादिषु सश येऽनु- २ यिनघ्तषा मध्य पे केविद्‌र्नह्ठेके चन्द्र^ण्डल्रप्राहेः प्रागवस्यायामनुष्ठितामुक्तरम- ७4 रण।.ते रमर्मव योनिनापयर्‌नि(तं सवन्पः । उक्तमेव स्पश्यति- शोभन हति । कथ रपणीचचरणायुरोधेन सोमनऽदुशचयो टके तत्रऽऽह-क्रोर्यनि। 7 खल्नु यन) रेतः दिवो"(नन्त्‌ तेन कमेणा रमणीयां योनिम्‌।पयेर्‌।नेति ५त्त- (८५५३6 ५।ज्‌ | तत्रापि हेपमाह--स्मकभा(ति | अथेति प्रतीकं गृहीत्वा ०4।च्-- पुनरे, । ०।६१९ 11९२4 ।॥ढलग। इति यावत्‌ । ते कपूयां यनि- मद्‌ नुरथवादवपिररनन्तरमप्रनेति यत्त {१ (ष ।म३ति योनन। । त।पि विकट) कारणम।ह-- स्वकेन । आमि, तृतीय पन्थानमवतारयितुं पूरक पन्थानौ पत्तिप्यानु।१--प वति । शुभानुरयरशाये केविद्भाद्यणारियेनिमाप- 11 स्ववगांश्र१पिहिति १५१४); +>. यद्‌) ४॥द्‌कभं कृतवन्तस्तद्‌। दृ्षिभन पथा चन्‌ गच्छन्ति | तत्र च भ) कंव्ये मोन क्षोणे एनरवसिए्न कण्‌ पमिवामाग- च्छन्ति । ९वं॑धर्टाथन्त्रवत्पुनः पुनर्‌राहत।ऽवरोदहन्पश्च केवरुकामिणो इरषने | चेदुद्विनातयः स्वकन॑स्या; पतन। ध्वन म१र तण यानेनेतो ब्रह्मो $ गच्छन्ती त्यः ॥ ७ ॥

स, _ म नि क त ^~ [र अथतयो; पधान कतरेणचन तानीमानि क्षुदा- ण्यसटछदाव्त। ने भतानि भवन्ति जायस्व प्रि१स्वे-

तथेतत्तती५ स्थानं तेनाप लोको न संपुय॑ते तस्म।उजुगृप्धत तदेष श्लकः ॥ < ॥

१. अभ्यातो। ड. ष्ट क्िप्रय। ३ क. खर ड.च.ढवा दूकः।४क.ड.ड.ण, धा चण्ड । ५३, दढ. ण, "तयः स्र" ६ कृ. "छपूतोदि" । ७ कृ. ग, च. ट. ठ. °दिना गच्छ। ८ ख. इ. च. ढ. ण. 'स्ततोऽि* । ९ ख. छ. ॐ". ण. "तदपि क्िप्र* । १० ग. ठ. “ना योनि. विकल्पे" 1 ११ पे... ठ.ण भाश्च, १२१. द. पितु । १३ ख.छ. ण. कन्यकः ।

इषः कन्डः १०) छान्दोग्योपनिषत्‌ । . ६९७

च्डातु न विधासेदिनो नार्पष्ीदिकषे सदने वदाश्येतयोः पवोययोक्ष योरविषंपादिङक्षभवोनं कतरेनान्यतरेन चनापि यन्ति तानीमानि धतानि श्ुदराणि दंश्मञ्चक $ रादीम्यसङृदाबवीनि भवन्ति। अव उभमयमागरपरन्रष्ट कच सङञ्जायन्वे जियन्दे चेत्ययेः । तेष जननमरणसंततेरनुकरणमिदमुऽ्यते।

जायस्व श्जयस्वेतान्वरनिपिस वेषो श्यते । जननमरणेडक्षणनेव कठर्वपन। मदति । नरह क्रिय भोमेषु दा कछोऽस्तीरययेः। एनरकुदरनन्तुखष्चणं तृतीयं शूर्वो्छो पन्वानाबपषय स्यानं संसरताम्‌ । येनेदं दक्षिणमा्मेगा अपि पुनरागच्छन्स्यनविषतानां इञनक्प्र॑णोरगमनमेब दक्षिणेन पयेवि । तेनापतौ

कोको न सपूयेते। पञ्चमस्तु पः पञ्चापिदिद्या व्यारूगवः। षथमो दक्ि- णोत्तरयपागोभ्यामपाडतो दक्षिणोत्तरयोः पथव्यादतेनाऽपि रनानामच्रो भक्ञेपः सपानस्वतो भ्यतनारन्येऽबिरदिनि। यन््यन्ये धूमादिना पुनङत रदक्षिणायने बण्पासान्पप्तुबन्तः संयुज्य पुनव्योवरैन्वे । अन्दे संबरर- अभ्य मासेभ्यः पिवृाङमिति भ्पारूपाता । पुनराहदिरर क्षीणानुङयानां यन्दरषण्डरादाक जदिक्रमेणाक्ता । अमुष्य कोस्य पूरणं स्वशष्दषवाक्भ्‌। वेना छोको न संपूथंव इवि । यस्मादेवं कठा ससारगतिस्तस्पाञजुगुष्ते व । यस्माञ् जन्पमरणजनितवेदन(नुभवङृतक्त गाः द्षुदरजन्तग्ो ध्रान्वे चष

श्वरे भवेक्िता$ सागर इवाग्ने निरशश्चोत्तरण प्रति वस्मशेवंविां

संस।रमर्दिं ज्युष्ध५ बः पत्तेव घूुभा मदेन्ा मूरेदरिषं संतारपहादष। घोरे पान इति । तदेषस्मिनञ+ एव कोकः पजाभिदिव्रास्तुतये॥ ८ ॥ इदानी तृतीवस्थानमुपदरति--खदा लिविपि । पनःपृन्यन जोण्मध्य कवचक. तयोः स्वाङ्वाते¶ु रिषानध्तुनः पनन।वसे ्चिषन्ते चेदय सिन्य जायस्व जय्य. ति प्रयोग हइत्याह---तेषाभिति । यद्वा सर्वते मगंदरध्ष्ठ दृष्ट्‌ तं जायस्व न्निधस्वेति पेरयत्यतदिदोस्यत इति दषभ्यम्‌ । तेनाक्तावित्वादि वाक्व २१।ख्ष्टे--~ यंथैदपिवि । उकय। रीत्या निर्णःत० अ) भ्पिरिह्य प्रतिषतितौ $ रपयति-- वश्चपरित्वाति । व्यावपेन।ऽवे उथ्‌।षध।तेत्यु चरन ल रन्वः । सूतानाम विदुषां चेत्यथैः । अन्येष्ट -म्तरं विदुषां क(निणा च सवर^रभिति क्ञ(निनो गृह्ये । अन्यि

१क. "पुरादि°। २ बरद. ण. श्वांच ज । ३ ३. ड. ठ. "सति ज जण.च.न,

शी. “मित्ता चे ।। ५ क, 'भद्- । ९ ङ. "यापिनो भवन्ति। न, क, "यातना १.७ ङ. "पनं

भ*। ग. उ. तत्र, ९९, यु चननेवुगोः 1 १०. इ, विद्ययाम्या। ११७ य. भ,

छः भः ^्त यिना + १२ ९, ठ, ण, अन्नम ˆ +-१३ खं, य. घ, 2.८, इ, दुदतरे । १८४, ७. *व धुः 3५ मढ वसे" 1" | |

९८ आनन्दागिरिकृतटीकासंवङितशं कर माष्यसमेता- [ ^ पञ्चपाष्याये~

गितडोकमिति केवछकर्भिण इत पिभागः | क्षीणानुशयानां बन्द्ररोके भोक्तव्यं कमं मागन प्षरितवताभिति य।उत | स्वशन्दमेवानुति- तनावि । कमथमेषां मह।या-

सवती तत्रा पप्ारगातिरक्तेयाशङ्कय।ऽऽह ~ यस्मादति । तृतीय यःनघ्य कष्टत्व छसष्टर्ति---यस्पाच्चेति । जनम।द्ना जनिता या वेदना तदनुमः कृतः क्षगोऽत्र- ` सरो नान्यत्र येषा तया | रुत इते च्छदः । मुन वस्थानवदिररथोरकृतिमर्श. तस्या कष्टतेत्यभिपरेत्याह -तस्पार्वेति । सैत्तारगत्यु गवर्भन६थ तात्प पेपुकरन्व। पञ्चश्च रि्यायाननुष्ठानािद्धय+ तस्याः स्तवक छ कपद्‌'हत्य व्यचष्ट --तदेतास्पन्न- त्यादिना | पञ्चाभ्रन्द्यमाह्‌त्म्व तए: ॥ < ॥ सपनो हिरण्यस्य सुरां पिबिश्च गरोस्तल्पमावस- ण्मह्यहा पव पत।न्त चत्वर; पच्वमश्राऽऽचर्‌ ₹१।९[१ ॥ र ॥ स्तेनो हिरण्यस्य ब्राह्मणसुचणस्य हता सुरां पिबरन्ब्ाह्मणः सन्‌। गुरोश्च त९। दारानाब्तन्‌ । प्रह्मह। ब्राह्मणस्य हन्ता चत्मते पन्त चत्वार; । पश्चप्रथ तेः सहाऽऽचरनिति ॥ ९॥ ॥ ९ ॥ = `. थह य एताम पच दनं सह्‌ त९. च रभ्पराप्मना दिष्यते शुद्धः पूतः पृण्यल।को भवति प एवद्‌ य एव ३१३९॥ १०॥ का,

` इति च्छा>२ग५) प्निषदि पञ्चमाध्यायस्य दशमः सण्डः ॥१०॥

अथह पुना यथाक्तान्पञ्चारपरान्वद स तेरप्पाचरन्पहपातकरिमिः सहन ` पाप्पना प्यते छ्ुदध एव । तेन पञ्चान्निदथ्नन परितो स्स्पातपूतः पुण्यो छाकः पराजपिस्य।द्पत्य स।ऽव पुण्यक भवा1 य पए वेद्‌ यथाक्ते समम्तं पमिः भक्नः पृष्टपयनततं वेद्‌ । दिरुक्तिः सपर सनिणेयमद्शे माय ॥ १० ॥

ह छान्द गपाएनिषर्छ]करमाष्ये पश्ठमव्यियस्य द्यम) खण्डः ॥ १० ॥

~

१ यअ, @.ल. ण. शधरयिर्मा। २. इ. ज. न, भाक ०1३ अ. कज. म, "पौ ६०५४४, १, च, ७, य्‌, ८, ७, छ, इ, पतिः 1 ह,

एकादशः शण्डः ११ | छन्दोग्योपनिषद्‌. । ९९९

पश्च महापातकेन: के 0िरददयन्ते न तु पश्चभ्भिवद्याम्तुतिरिह मातीत्याश. कया ऽऽह- अपेति । श दरे हेतुमाह -रेन,ते। कस्येदं फठमिस्यपेक्ताया पूर्वाक- विद्यावन्तमनुवर्दा--य पएवपिषि॥ १०॥

कि किः किः शनि

इति श्रीगदानन्दगिरिविरचिताय। छान्द्‌्थोपनिषच्डकरभाष्यई।कायां प्चपाध्यायस्य दशमः खण्डः ॥ १०॥

( भय पञ्चमभ्यायम्यकदश्ः खण्डः ) ।

दक्षिणेन पथ्य गच्छ गप्श्लपाव उक्छम्तदेवानाप्भ तं देवा भक्षवम्तीै ष्षुद्रजन्तुलक्षणा च कषा ससारयाररुक्ता | तटुभयदोषपरिजदीषेया वेश्वा- नर।तृभावप्रारप्यथ्ययुत्तरो ग्रन्थ अ.रभ्यते। अर्स्यन्नं ०६२सि मरियपित्या- दिडिङ्खात्‌। आरूपायिकां तु सुखादवेधायो वियासंमदानन्पायम्दश्च- नायो च- ~ ¢ चद रः ८ ॐ, ॐ क प्रार.नशाठ ॐ'पमन्यवः सत्ययज्ञः ५,लुष्रिन्ु- दुभ्नो भाट्या जनः शाकरक्ष्यो बुडिल आश्व. . तराःपस्मे एते महाशाला महाश्रोतिपाः समत्य म्मा च्छः कन आला रि ब्रह्मि ॥१॥

भराचीनश्ारः एति नामत उपमन्थ)रपन्यभ्पमन्यवः। सत्ययन्नो नामतः एट्प्याप्ट्य १युपः | त्यन्दृदुश्नो नामतो स्टटवेरपतयं माु3म्तस्णापत्यं भवेय; । पन हति नापरः ९कराक्षस्यापत्यं शाकर।्यः , दिको नाम ता<भ्वतर)श्वध्यपत्मग्वहराश्वः । पश्चापिते हेते मह्‌।शला पहगृहस्या बिस्टोणामि; छाटःमिषक्ताः सुपन्ना इत्ययः । महः याः भरुवाध्ययन- हतसंपक्षा इः पथः । त परभाः सन्तः समेत्यस्म्‌य कएचिन्मामांसां दिवा- रणां चक्रः पुतबन्त इत्ययः | कथम्‌ । को राऽन्पाक्मान्मा क्रं ब्रह्मस्पा- त्पब्रह्मन्दय रितरेतरविर्प्ण.वरेष्यत्तम्‌ । ब्रह्मन्यध्यात्पपरिःच्छनपा- त्मानं निवतेषत्णत्पेति ` च'ऽभत्मव्यनिरिक्तस्णाऽऽदिस्यादि ब्रह्मण उपास्यस्व निवतेयति । अमेदेनाऽऽेव ब्रह्म ब्रह्म गा ऽऽ.मेत्येत सवस्मा वैश्वानरो ब्रह्मद

१कन्व.ट. "कासू +२द.च.ढट.ण. "काभिः संयुक्ताः। ३, इ, शर्ण चर ।ज्. ङ्‌, व. द, ठ. उ. ठ, .

३०० भनन्द्िरिषवंदी ड संवङितर्धाकर पाष्यसमेता- (५ व्चभाष्वये--

भत्पेत्वेततिसिद्धं मवति । भूषां ते भ्यप्तिष्यदर्पेऽभविष्वदित्यादिङढि- क्रु ॥ १ ॥ एर्वोततरतद मयोः संबन्धं दथ॑यन्नततरपिदर्ममवतारयति--दक्ञिगेनेत्याहिना । उत्तरप्न्यस्य वेश्वानरारूयात्तमावप्रतिपस्यर्थति गमकमाह -- अर्घति । विद्यायाः सप्रदान शिष्यस्तस्य न्यायो. विनयादित्तपतित्तत्परथैना्या बाऽऽरवायिका । इदयते सत्र प्राचीनशाढप्रमृतीनां तततपत्तिरित्याह-- विधेति । कथमात्मन्रह्मशब्दयोरितरे- तरविशषणविरेष्यत्वे भ्यावर््यामावादित्याशङ्कयाऽ$ह--व्रह्म वीति । उक्तरीत्या मिथो विश्षेषणविशेष्यत्वे फठितमाह - भेदेनेति । इनश्चोषास्यस्य सर्वात्मत्वं ग. भ्यते पर च्छननोपासनश्य निन्दितत्वाद्न्न ऋदुवउ्ज्यायस्त्वमिति न्यायादित्याहु-- षेति ॥ १॥ ते ह संपादयां चकरुद।ठको वे भगवम्तोऽयम।- रुणिः संपरतीममात्मानं देश्वानरमध्येति तर हन्ता- १पागच्छामेति तभ हाग्पाजम्मुः ॥ २॥ ते इ भीरपांसन्तोऽपि निश्वयम्ममानाः संपादर्यावक्रुः संपादिवदन्त अ, स्मन उपदेषटारम्‌ । उदाङके। बे प्रपिद्धे। नामन्नो भगवन्वः पूजावन्योऽयमा- सणिररुणस्यापत्य सप्रति सम्यगिममात्मानं. वेश्वानरमस्पदभिपरेतमध्येवि । त॑ इन्तेदानीपः्यागच्छमेत्येवं निधिस्व तं शन्याजग्धुगेबबशतस्तपार्णिम्‌ ॥ २ ॥ - भगवन्तः सन्तः सप्दुयां चक्रुरिति पूरवे संबन्धः| २॥ स ह संपादयांचकार प्रक्ष्यन्ति मामिमे महाशाला महाभ्रोजियास्तेभ्या न सर्वेमिवं प्रतिपत्स्ये हन्ता-

हमन्पम्यनुशार्तानाति ॥ ३॥ सह ताम्दष्देव तेषामगमनपयोजनं बुदध्व। संपाद्यांचकार । कयप्‌ | यन्ति मां वेन्वानरमिमे महाञ्चाा महाभरोत्रिशस्तेभ्योऽहं न सवेमिव पूष धरतिपर्स्ये इतं नोर्सहे । अतो हइन्वाहमिदानीमन्यपषापभ्यनुणाक्तानि बत्या- भथुपदेशरप्रिषि ॥ २ ॥

~ ॥&॥|_„_______==_=_=_~=---- ॥ ३ || १क. श्ययोः संग । २ क. ख. ग. घ.ङ. च.ट.ठ.ड.द.ण. श्ताहेम-, ३ कग, ध. , घ. ट. द, *उमुस्तं गत । ढ. ण, “सुस्त ह गत । ४ $. गरब, द, ठ. ३,द. बन्तः।

भारेण ब ।

ददिः शण्डः ११] छन्दीण्यो पतिक । 8८१

तान्होवाचाश्वपतिपे परगवन्तोऽयं कैकेयः संभ तीममात्मानं रेश्वानरमध्येति त इन्ताभ्पाग- च्छामेति तर हाभ्याजममः ॥ ४ ॥ एदं पाथ तान्हेवाच । अश्वपति नापनो भगवन्वोऽयं केकयस्पावं ङेकयः; संपति सम्बगिपमात्मानं रन्वानर पध्ये रीरवादि समानम्‌ ॥ $ ॥ ` अश्वपतिरियाद्रो मगमन्त इति प्रायीनशा ग्पभुनवः सुरेष्यन्ते ॥ ४ ॥ तेभ्यो ह प्रापकः पृथगहागि कारयांचकरि सह प्रातः संजिहान उवाचन मे स्तेनो जन पदे न कदर्या न मयपो नानाहितभिनाविदान्न स्वैरी स्वैरिणी कृता यक्ष्पमा५। वै भगवन्तोऽ- हमस्मि याषदेकेकस्मा विने धनं दास्यामि तावद्धगवद्भयो दास्यामि वसन्तु भगवनत इति ॥ ५ ॥ ते हाचुपन हेवाथन पृरषश्वरततश ष वदे. दात्मानमेषेमं वश्वानर * संप्रत्पध्येषि तमेष नो ब्रूदीति ॥ ६॥ तान्होवाच प्रातर्वः प्रतिष्रक्ताऽस्भीतितेह समि त्ाणयः पुबाहे प्रतिचक्रमिरे तान्दानुपनीपेर- तदुवाच ॥ ७ ॥ हति च्छान्दोग्योपनिषदि पञचमाध्यायस्पेकादशः खण्डः ॥११॥

तेभ्यो इ राजा पतिभ्यः पृयस्तृथगहण्वहणानि पुगेहिनमृन्पेष छार यांचकार कारितवान्‌ । स हन्द राजा प्रातः संजिशहन उश्च शिनये नौपगम्येतद्धनं मस्त उपादद्ध्वपिवि तैः परत्यरू पतो परपथे दोषं षयि नूनं यतो न प्रतिगृह्णन्ति मत्त। धनिने मन्दान असनः सवुवृत्ततां पर्धि

| 1 म ण्ण ि ीिि ििि

१्‌,ठ. "ति।सतेः।

३९४ भनन्दगिरिषवटीकासेवितशंकरभाष्यसपेता- [९ पञ्चमाण्यये-

पिपादयिष्न्ञाह । नमे प्रम जनपदे स्तनः पृर्स्वहनो बिथ्ते । न कदर्यो. दाता सति विमवे | न मद्रप द्रिनत्तपः सन्‌ । नानाहिनाभिः श्षनग्‌ः नाषिद्रानषिकारानुरूपम्‌ । न स्म्ी पन्दार्चु गन्ता । अत एवस्वेरिणी

कुतो दुष्टचारिणी न सेभव्नीत्यथः | तेच न वयं पननाविन इत्युक्त आहारपे मत्वेते धनं ने गहमन्तीति | यक्ष्यमाण वै कनिभिरहाभिरहंह म गवन्तोऽस्मि. | तदयं क्ट्मं धनं मया यावदेकेकष्ये यथोक्तमृत्विजे ध्व दास्यां तावतमत्येकं भगवद्धधं ऽपि द,म्यापि । वसन्तु भगवन्तः पहयन्ु च ममर यगमत्युक्तस्त हदचुः । यन ध्वान पभ्रयजत्चयु ब्रत चरट्‌ ₹्छत्पु षस्त हवाय बुदत्‌। इदथव प्रय जनपागमनस् त्य न्यायः सतैम्‌। षयं बेश्वानरङ्ञानार्थिनः। आन्मानपेत्र4 वेन्वानर्‌ समत्यध्येवि सम्यग्ना- नासि । अतस्तमेव मोऽस्पभ्पं ब्रःत्यक्तर्गान्देवाच । परातर्वो युष्पभ् प्रतिवक्ताऽस्मि परतिवाकय दातास्मीप्युक्तास्ते इ राङ्खःऽभिषायज्ञाः समिता. णयः समिद्धारदस्ता अपरः पृष्डे राजनं प्रतिचक्रपिरे गतब्रन्तः | यव एवे पहाश्चाटा महभ्रेत्रिय ब्रह्मणाः सन्ते मदहशारत्वाद्यामिमानं हिन्वा साभद्धारहस्ता जातितो ष्न राजानं व्ि्यायनो जिनपेनोपनगुः । वथाऽ न्यावद्यापादिन्सुभिभावरन्यम्‌ । तेभ्यश्चःद्‌। द्रथामनुपनःयेवोपनयनपङ्तैर्व तानू । यथा योग्यभ्यो पिच्रामदत्तथारन्येनापि त्रिद्रा दातव्येत्यारगयि- कायः। एण४्व्‌नर। (ज्ञानमु्र।चाते वह्यमागेन सव-4 ॥ ५॥ ६॥ ७॥

ही च्छान्देरपापनिषच्छांकरमाप्ये पञ्चमाध्यायस्पकाद्‌श्चः खण्डः ॥ ११॥

स हेव्यादि 1 व्यःचष्ट-स हान्थ्डाररेत्याद्दिना । यक्तं श।ख्रपरतिद्ध.- पिति यावत्‌ । # तई मगवद गम्य प्रयाननं तदाह-व्‌५ चेति । तन्ममापि न।६ ति शङ्कां निरस्य,त- आन्पान परिमि । क्तिष्यपवेनापक्तस्थो विद्या दातव्या न यथाङपचिदति राज्ञेऽभितयः। ते हत्पादिवाक्पस्य तत्थ दरशंवति- यत्‌ हात । योगसे र।जानं परत्युपणमनिष्टमेवेति मन्वानो भिःरस्नटे-ि्ार्यिन इति । तयेत्वत्रातः शव्द द्रषव्थः । उपनय पद्५।(२१(पा)तनम्‌ | वहूमामं

१च. दुराचा०।२ट. तैव धनेना*। 2. तेनं व । ३ क. धरनि" । ४ ड. न प्रतिगृर। ५ इ, °न्तोऽस्मीति त° । ६ ख. ग. ज. ट. श्या महत्रा। ७ क. द्वियं विव्रक्षुरनु* । ८ उ. श्वतांयथा। ९ ख.ग. क्का. ण. "रज्ञाः । १० द. ड. ठ. न्धः ॥ ११॥ भौ" । ११ $, ग. र. सोपस्छरं । १२ क, “नप्र । | | .

ददः लंण्डः १२ | छान्दोग्यो पनि ११ । ६५१

क्क ^

ची

वेधनरतिज्ाने तेतैतरित्यस्य सबन ६11 यान्‌ । द्यावक्रातात्परमुपततहर तः

यया ।॥१॥ १९७ हति रशरःमद्‌।न>६,१।९।१२।च तायां छन्द्‌।५।१.१९च्छ ब रमाष्यर्दःकायां १७ १६ायस्काररः ८०३१ ॥ ११ ॥

(अय परश्चनःध्यायत्य द्रादयः खण्डः) ।

अं।पमन्पवे क त्ममत्मृनमुपस्प्ि इति दिवमेव भम राजनिपि ६।३।११ १ सुगजा.अःता वश्व नरो म॑ वमात्मानमुपास्े तस्माच सा भ्रसुतमा-

सु1 कंठं दृत ॥१॥ |

स कयदृवाचेर्पाद-मपरन्पव हे कपात्मानं दैनवान त्वदुपस्स इति पच्छ । नन्वधनन्याय अच।५५.६ज्य५द पृच्छङति । नैप दोषः। यद त्थ ` तन ५।१९।द्‌ ततस९१ ऊॐ:३ वपत न्य (यद्श्ञुनात्‌ । अन्यन्रप्वाचाष- स्यापरविभानवत्रि चचि*्प अरपिनीत्वाद्न।यः भश्च दष्टोऽजाकशचत्रोः, केष तद्‌ाञभत्छुत एतदा "॥दप१ । द्वमव द्काकमेव रश्व(नरघुपासे भगवो राजप ह.व।च । ९११ सुज; ५।भन पजा यस्य सोऽ सुतेजा इति भ्रासिद्ध्‌। दश्वावर्‌ अ।९५।३६१44।अब्‌ वमू षतां तम्‌।त्मानमातर+दन्चमपास्ते तस्मार्सउजत) २न्वनरस्प्पातनाचव सतममिषु{ सोपरूपं मग भसय प्रकषण च स॒तमासतं चह णप्दषु तब कुक्‌ ६३६११५१. कर्भिणस्ब(स) तकु २।न्‌[ इत्य५4;॥{॥

[८७५ 16 १६९६।७७।५८ ५५३ फ ५ नवान्‌ शङ्कत - नन्वत | वाकृषशे. षाउष्टम्म्‌ञ दुषवातन्‌व्‌ द्व्‌ इत । बहर रण्यरव्रत्वदलचनावापातव्‌ नैत म्य्‌.खंयु- म 4।ह्‌--अर५॥।५।।५ । अ कदतद्वानमतयज।.दत तदन्यः | तप्याईडत्पस्वे हेतु- माह--अ्पन इ । ९ दह भ्ये.तिष्ट मादिरह्गग्तर सुतं सोमद्प ठः द्रव्थमदने परपु घने त्वापुत५।५ नेद्‌: । तपते पुनकचनतनवयदनर नार्थम्‌ ॥ १॥ अत्यं पश्यतत भियमसचं पश्यति भि भ-

त्यस्य बक्ष११५५ कले प एतभवपातसनं १श्वन्‌र्‌र ५:

१ इ, ठ, ण. °मपन्यं* । २९. खय. घ. द. जअ. ट, ठ, शत्राप्युप्र* । ३ [ ख,ग ९ लि, ३, ण. "नासपन स्वि ४ घ, छ, =, ठ, प, कमे १.५ ॐ, रिष्या दि अः. जाश १

०४ आनन्दगिरिुवदीकाधवङ्ितश्रांकरमाष्यसमेता- [५ प्र्ाष्ववि-

मुपास्ते मर्था रेष आत्मन इति होवाच मधा ते हम्रपरतिष्यदन्मां नाऽऽमिषप इते ॥ २॥ हति च्छ।न्दोग्योपनिषदि पए्थचमाध्यायस्य ददशः खण्डः ॥१२॥

अत्स्यन्नं दीप्ताभ्चिः सन्पश्यति च पृत्रपोत्रादि परिवपिषटम्‌ । अन्योऽप्य- रपम पहयति च प्रिय भवर९१ त प्रसषपमुरपिस्यादि कर्मितवं ब्रह्मब- वेसं द्रे यः कथिदेतं ययोक्तयेतर देश्वानरगुपासे । मुप त्वात्भनो बेश्व नरस्येद न समस्तो देश्वानरः । अनः समस्तबुद्धथ्‌। देश्वानरस्योपासना- नपूषा द्धिरस्ते विपदतप्राहिणो व्वपतिष्यद्विपतितपरभविष्यत्‌ । यथदिमां नाऽऽगरिष्या नाऽडाताऽभरिष्यः । स्वका वन्पामामतोऽसीत्यमिषा- यः ॥ २॥ इति जछन्द्‌रयापनिषल्छाकरमाप्ये पञपाध्यायस्य ददश्चः खण्डः ॥ १२॥

भ केव प्राखौनदाछनिष्ठ भेदं फट रिण्त्वन्यस्यापि मग्तीत्याह - अन्योऽपौीत | तदि ययोरवेश्वानरक्ञानादव कृत हृत्यतेत्याशङ्कच।ऽऽह~पूषां स्विति । अत्व. कत्वा विवक्षितार्थपाह-पाञ्विति ॥ २ ॥

इवि भीमद्‌नन्दमिरिविर चतायां छान्दोग्योपनिषच्छांकर पाष्यदटीकायां १७माप्यायस्य द्वादशः खम्डः ॥ १३॥

( भष पञ्चमाभ्यायस्य ध्रयेदशः खण्डः ) |

अथ वाच सत्ययज्ञं पलुपिं प्राचीनयोग्य कं स्मः त्मानमुपास्त इत्यादित्यमेव भग राजन्निति हषासैष ५ विश्व आत्मा रैश्वानरो पं समात्मा. नमुपास्ते तस्मात बहु विश्व्पं कृले दश्यते॥१॥ अय होवाच सरपयज्ञ पु है भादानयरय कं त्वमान्मानपुपास्स (त्यादि स्थपेद यगवो राजभ्िति होवाच । शुर र्रूपत्ताद्विश्वरूपत्वभादिस्यस्य घररूपत्धाट।। सवोणि रूपण हि स्वाष्ट्‌णि यतोऽतो वा दिश्वक्प आदस्य

„ -सतदुपाडना रव षडु विश्वरूपिहपु्थमृपररणं ददते इले ॥ १ ॥ _

इ शे, छ ड, छ, ङ, ^व्यस्वारि सुः ३ ३ ॐ, शुदि" । २ ७» ए ६, “हे ते ह+ 1 ;

भयदः सण्डः १६] छन्दोरपोपनिश्व्‌ । ३०५

अथ प्र।चीनश्चाढे तृष्णीमूते जिज्ञासमान प्तत्यनन्तरमित्यथः | आदित्यस्य शुद्ध

त्वादिरूपत्वमष्टमे स्पष्टी मविष्यति । तस्य सवेूपत्वेन विश्वरूपत्वमुक्तमुपपादयति-

सवाणीति ॥ १॥ भवृत्तोऽश्वतरीरथो द्सीनिष्कोऽतेस्यन्नं पश्यि मियमरयन्नं पश्यति रियं भवत्यस्य ब्रह्मवर्चसं कुठे य एतमेवम्‌। त्मानं वेश्वानरमुपस्ते चकषुष्ेतदालमन इति होवाचान्धाऽपविष्था यन्म नऽऽगपिष्य इति ॥२॥

इति च्छान्दोग्पोपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य चयोदशः खण्डः ॥१६॥

विच स्वमनु प्रहत्तोऽश्वतरीभ्यां य॒क्तो रथोऽश्वतरीरथो दासीनिष्को द्‌[सीमियुक्तो निष्को हारो दापीनिष्कः । असत्स्यन्नमित्यादि समानम्‌ । घश्युश्वानरस्य तु सविता । तस्य समस्तबुद्धय।पासनादन्ध।ऽमविष्यश् शिनोऽभविष्षो यन्मां नाऽऽगपिष्य इति पूववत्‌ ॥ २॥ हति च्छान्दोग्योपनिषच्छांकरभाष्ये पथ्वमध्यायस्य त्रयादश्चः खण्ड ॥१२॥

त्प्यत्नपित्याटि चक्ष्टतदित्यतः प्रक्तनभिति शेवः । चक्षुष्ट्‌तरित्यादिवि किय व्याच्े--चक्षुरित्यादिना । तत्रापि तात्पयै यधपूप द्रष्टम्यमित्याह पूर दिति ॥ २ ॥ हति श्रीमद्‌ नन्द्गिरिविरवितायां छान्दग्ये(पनिषच्छ)कर माध्यदीकायां पश्चमाध्यायस्य त्रयाद्चः सेःडः ॥ १३ ॥

अथ प्रश्वमध्य।यस्य चतुद्‌ शः खण्डः ) ।

अथ होववचेन्दयुम्नं भाटवेयं वेयाघ्रपय कं तमा- त्ानमुपास्स इति वायुमेव भगवो राजन्निति हेवादेष वे पृथग्बत्माऽऽत्मा वेश्वानरो यं वमाला- नमुपास्ते तस्माखां पृथग्बलय आयान्ति पृथग्रथ-

न त्‌ भरेणयोऽन॒यन्ति ॥ १॥ नव । त ामोमानि १क.स.ग.घ. च. ब, ॐ. ट. ठ.त.थ., 'विष्ययम्भां। २ड.च. ड. ण. स्तर््टथो-

भाः ॥ ढै भर 8, ड, ण्‌, °ध्यचध्चु" 1 क, ग्‌, घ्र ह द्रा, ध ©. तर थ्‌, आययन्ति |

३१

२०६ आनन्दगिरिकृतरीकासं वरिता करमाष्यसमेता- [५ पश्चमाध्यये-

भथ हाव चन्दरद्यसं मा्धवेयं वेय्याप्रप्य कं त्वमात्पानघ्नुपास्स इत्यादि

पसपानपू । पृथगवत्धी नाना बत्मौनि यस्य वायोरावदोद्रहादिभिर्भरैपेमानस्य साभ्य पृथग्बलय वुः । तद्प्त्ूथग्वत्वत्मता वन्व्ननिर्स्याषाप्तनत्पथङ्‌" मानादिक्तस्त्वां बल्यो वस्र तनार्लिङ्नणा वरय आंयन्त्यागच्छान्ति | पुथ- ग्रथषेणयो रथपङ्क्तयोऽपि त्वामनुयन्ति ॥ १॥ सष्ययक्ञापरमान्तरमित्यथरन्दायः । प्रयपित्यतः प्राक्तनमादिपदेन गृहीतम्‌ | परयम्बत्पति प्रतीकमाद्‌।य व्याचष्ट-नानेति । आभिपृष्यनाऽऽगच्छन्नावह्‌ ; | ऊर्ध्वेन वह्तीत्युद्रहः । तस्मात्वामित्यादि व्याचम्ट--तस्पादिति । नानदिक्त। नानावि. धपु दिषु मघा हत्यतत्‌ | १॥ अत्स्यन्नं पश्यसे प्रिधमस्यन्नं पश्यति भियं भव्रयस्य बर्षयर्चसं कटे य एतमेवमात्मानं वैश्वानरमुपास्ते प्राणस्त्वेष अस्मन इति होवाच भ्राणस्त उदकभि- ध्यदन्पा ना+ नममष्प्‌ ₹२१॥ २-॥

इति च्छान्दग्योपनिषदि प्माध्यायस्य चतदशः खण्डः ॥१४॥

अर्स्यक्नपित्य।रि समानम्‌ । भाणस्त्रेष अत्मन इति होवाच पराणस्े तवोदक्रमिष्यदूतकरान्ताऽमविष्यदयन्मां नाऽऽगाभिष्य इति ॥ २॥ इति च्छान्दोग्योधनिषच्छकरभाष्ये पञ्चमाध्यायस्य चतुदेश्चः खण्डः॥१४॥

[~

अत्स्यन्नमित्यादि प्मानमित्यत्राऽऽदिपदपुरस्त इत्वन्नवःक्वपप्रहाषम्‌ । उत्तरवा- बयेऽप्यमिप्रायप्ाम्यं मत्वाऽऽह--प्राण।स्त्वति ॥ २॥ इति श्रीमद्‌नन्दगिरिविरवितायां छान्द्‌।ग्योपनिषच्छांकर्‌ मा्य्टीक(यां पश्चमाध्यायस्य चतुदेशः खण्डः | १४ ॥

(अथ पर्चमाध्यायस्य परश्वदशः खण्डः) ।

अथं होवाच जन शार्कराक्ष्य कं तम।त्मानमु- ` -पास्स इत्याकाशमेव भगवो राजचिति होवाचैष

क

१४, खन्गम.ध. च. ऊट, ८. ठन ण, त्मश्ञ्घ्माना > खर. ष्‌, अ, ड. ढ, ग्डिमेदै"।२४.ख. ग, च. ञ्‌, ट, ढ. "स्माऽऽसमा वा । ४ फ, त्वां प्रति षण ।५कृ.ग. ष, इ, च, ट, ढ, इ, आयथेस्वा° ।

धौडशः खण्डः १९1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । १०७

वै बहुल आत्मा वैश्वानरो यं त्वमात्मानमुपास्से

तस्मा बहुरोऽि प्रजया च धनेन च॥१॥ अथ होवाच जनमित्यादि समानम्‌ । एष वे बहुल आत्मा वेश्वानरः। बहु कर्वमाकाश्चस्य सवेगतत्वाद्वहुटगुणोपासनाचच । त्वं बहुरोऽसि प्रजया च पुत्रपोजादिरक्षणया धनेन च दिरण्यादिनां ॥ १॥ इनद्रयु्नोपरमानन्तरयेमथशब्दा्थः । अत्राऽऽदिपद्मेष इत्यस्माताक्तनवाक्यपतप्र- हाथम्‌ । कथम।काशस्य बहुरत्वमत्‌ अ।ह्‌-- बहुरत्व पमिति ॥ १ ॥

अत्स्यन्नं पश्यासि प्रियमन्नं पश्यति भियं भवत्य- स्य ब्रहमवचैसं कुले य एतमेवमात्मानं वेश्वानरम्‌- पास्ते संदेहरतवेष आत्मन इति होवाच संदेहस्ते व्यशीयदन्मां नाऽगमिष्य इति ॥ २॥ हति च्छान्दोग्योपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य पञ्चदशः खण्ड॥१५॥

संदेहस्त्वेष संदेहो मध्यंमं शरीरं वैश्वानरस्य । दिदेरुपचयायेताम्पांसरूषि- रास्थ्यादिमिश्च बहुं शरीरं ॒तत्सदेदस्ते तव शरीरं व्यशचीयेच्छीणपभबि- ष्यद्यन्मां नाऽऽगापिष्य इति ॥ २॥

इति चछान्दोग्योपनिषच्छांकरभाप्ये पञ्चमाध्यायस्य पशचदश्चः खण्डः ॥१५॥

कर्थ हारी रस्य मध्यमे मागे सशयवाची संदेदशन्दो वर्तते तत्राऽऽह-दिहेरिवि जाकाशस्य सर्वगतत्वेन बहुरुत्वादेहुस्य च परिच्छिनतवेन तद्‌ मावात्कथमाका वैश्वा- नरस्य शरीरं स्यादिल्याशङ्कयाऽऽह -- मां साति । तच्छरीरमिति सबन्धः ॥ २॥

इति श्री मदानन्दगिरिविरचितायां छान्दोग्योपनिषच्छाकर माष्यटीकायां पश्चमाध्यायस्य पश्चदश्ः; सण्डः ॥ १५ ॥

( अथ पञ्चमाध्यायस्य षोडश्चः खण्डः )।

अथ रोवाच बडिलमाश्वतराभ्िं वेयाप्रपय कं त्वमात्मानमुपास्स इत्यप एव भगवा राजन्निति

१ ख. ह. ण. “ना पञयुभिरश्ाजादिभिः सै । ज. "ना पदभिरश्वादिभिः घ" । ड. ^ना पद्यु" हिव गोश्वाद्िभैः स २ क. च, "्ध्यमश ३ ख,छ.ज, ण, रम ४, छु, ञ्‌, शस्य प।

१०८ भानन्द गिरितदीकासवह्ितश्वांकरमाम्वसमेता- [ ^ पश्चमाध्याये--

होवाचैष वै रयिरात्मा वैश्वानरो यं तमात्मानम्‌- पास्से तस्माव९ रपिमान्पृष्टिमानसि ॥ १॥ अथ होवाच बुडिरमाश्वतराश्िमित्यादि समानम्‌ । एष वे रयिरात्मा दभ्वानरो धनरूपः । अद्धयोऽन्नं ततो घनति । तस्पाद्रयिमान्धनवांस्त्व पुष्िमाश्च 9रीरेण पृषेशवान्ननिमित्तस्वात्‌ं ॥ १ ॥ जनस्योपरमानन्तर (यं)मथशब्दरायै । कथमनात्मको वेश्वानरो रयिरिति धनेन निदिदयते तत्राऽऽह-अद्य इति । आयुर्वै घृतमितिवत्क।यैवाचक्रेन कारणे छष्ष्यत दव्यथ; । तरमाद्यधोक्तकेधानरोपासन।दित्येतत्‌ । धनह्.पवश्वानरोपाप्तनाद्धनवानित्येव वक्तत्ये कथं पुष्टिम नित्यषिकावापस्तञऽऽह--पुषटशचेति ॥ १ ॥ अत्स्यन्नं पश्यसि प्रियमर्यन्नं पश्यति भियं भव- त्यस्य बह्मवचसं कुरे य एतमेवमात्मानं वेश्वानर- मुपारते बस््तिस्तेष आत्मन इति होवाच बस्ति. स्ते व्पभेत्स्ययन्मां नाऽऽगमिष्य इति ॥ २॥

इति च्छन्दोग्योपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य षोडशः खण्डः ॥१६॥

न्क-~--------

बरितस्त्वेष आत्मनो वैश्वानरस्य बस्तिमेत्रसंग्रहस्थानं बस्तिस्ते व्यभेत्स्व- द्ननाऽमविष्यधन्मां नाऽऽगपिष्य इति ॥ २॥ दत्ते च्छान्दाग्यापानषच्छाकरमाष्ये पञ्चमाध्यायस्य घाडश्चः खण्डः ॥१६॥

मूत्रा शयो धनुवेकरो बितिरित्यभिषीयत इत्याशयेनाऽऽहे - बस्तिरेति ॥ २ ॥

इति श्रीमदानन्दगिरिविरचतायां छम्द्‌।ग्यो पनिषच्छांकरभाष्यर्ट कायां पश्चमाध्यायस्य षोडशः खण्डः ॥ १६॥

( भथ पच्चमध्यायस्य सप्तदशः खण्डः ) ।

व्क नि णण

अथं होवाचोद्‌ाटकमारुणि गोतम कं तमासमा- नम॒पास्ष इति पृथिवीमेव भगवां रज.

१६, ठ. "न्नहैतुत्राः । २क. ख,ग. घ, ङ. च, ठ. ड, ण. "त्‌ । वस्तिः । २३ख.ग.घ. ड. ह॒.ठ.ण. त, थ, “स्ते वस्ति । ४ ख.ग. ध. ङ, ज. इ्.ठ. त. थ. श्च षरस्तिः। ५ख.

ग. घ. ड, च. ट, ठ. ड. ण, 'स्य वस्ति" ६ ख. न, ठ. इ, ठ, ण, संदहारस्था°। ७ ख. ग, ध, इ, च, ठ, ण, "न वकि । ८ख.ग.छ.ज.ण., "क्रो व्ति*।९ख.छ.ण., श्ट । षस्ति*।

यर््हाजकरकम

हटादशः खण्डः १८ 1 छान्दोग्योपनिषव्‌ । ३०९

न्निति होवाचैष वे प्रतिष्ठाऽऽत्मा वेश्वनरो यं

त्वमालसानमुपास्से तस्माचं प्रतिष्ठितोऽसि प्रजया च पशुिश्च॥ १॥

अत्स्यन्नं पश्यि भियमच्धन्नं पश्याति प्रियं भवत्यस्य ब्रहमवचसं कुठे य॒ एतमेवमात्मानं वैश्वानरमुपास्ते

म

पादो त्वेतावात्मन इति होवाच पादो ते ब्पम्रा- स्येतां मन्मां नाऽऽगमिष्य इति ॥ २॥ इति च्छान्दोग्योपनिषदि पश्चमाध्यायस्य सप्रदशः खण्डः ॥ १७॥

अय हावाचोषारकमपित्यादि समानम्‌ । पृथिवीमेव भगवो राजन्निति होवाच । एष वे प्रतिष्टा पादौ वेश्वानरस्य | पादौ ते व्यम्ास्येतं षिम्रा नाबभविष्यत॑ं छथीमृतो यन्मां नाऽऽगपिष्य इति ॥ १॥ २॥ इति चछान्दोग्योपनिषच्छांकरभष्पे पश्चमाध्यायस्य सप्तदशः खण्डः ॥१७॥

>~ |

प्राचीनशाप्रमृतिषु पश्चपु मोनमातिष्ठमनिष्वनन्तरमित्यथशन्दथेः ॥ १ ॥ २ ॥ क क क

हति श्रीमदानन्दगिरिविरचितायां छान्दोग्योपनिषच्छ]करभाष्यदीकायां प१चमाध्यायत्य प्पठदशः खण्डः ।॥ १७ ॥

~>, # >

( अथ परश्वमप्यायस्याशद्ः खण्डः ) ।

तान्होवाचैते वे खलु यूयं पृथगिवेममात्मानं देश्वा-

नरं विद्वाश्सोऽन्नमत्थ यस्त्वेतमेवं प्रदेशमात्रमभि-

विमानमात्मानं वैश्वानरमुपास्ते सष सर्वेषु टोकेषु

सवेषु भूतेषु सर्वष्वातमस्वन्नमत्ति ॥ १ ॥

तान्ययोक्तवश्वानरदशेनवतो होवच । एते युयं त खदिविरपनयेको । यूयं पृयगिबापृथक्सन्तमिपमेक वेन्वानरमात्मानं विद्र सोऽन्नमरय परिच्छिभ्ात्मङु- दवयेत्यतद्धसितिद्‌ न इव ज।स्यन्धाः । यस्त्वेतमेवं यथोक्तावयतेपर्षादिभिः १ क. "तां रिथिदटीभ्र्‌ः।२ ख; ज, -द्यत्यथेः। इत्ति ।३ ` १क. तां रियिलीमू* \ २ ख; ज. -द्येत्यधैः। हति ।३क.ग, घ.च, ठठ ग्िभिर्बि* ।

४१० आनन्दगिरितटीकासंवलितशांकरमाष्यसमेता- [९पश्वमाध्यये~ )

, पृथिषीपादान्तेविशिषएमेकं,.भदेशमाजं मरदेशैद्यंमषादिभे; पृथिवीपादान्तैर-

ध्यात्पं मायते ज्ञायत इति प्रदेश्चपात्रमर्‌ । मुखादिषु वा करणेषव॑- तत्वेन मीयत इति मादेशपात्रः । द्युलोकादिपृथिन्यन्तपदेश्चपरिमाणो वां प्रादेशमात्रः | कर्मेण शासेणाऽऽदिहयन्त इति प्रादेश्ा श्ीकादरय वं तावत्परिमाणः प्रदेशपात्नः । शाखान्तरे तु ूथादिधिबुकमागिठ दाति पादे

कषमात्रं कलयन्ति । इहतु न तथाऽभिपेनः। तस्थ ह वा एतस्याऽऽत्मन हत्याद्युपसं हारात्‌ । प्रत्गातमत्तयाऽभिविी यतेऽहमिति ज्ञायत हत्यभितिमा नस्तमतमात्मान वश्वानर विश्वान्नरान्नयति पृण्यपापानुरूणं गतिं सवा

त्येष इन्धरो येश्वानरो विश्वो नर एव वौं सवात्मंस्वात्‌ । विन्वेवा नरैः प्रत्यगात्मतया प्रविभज्य नीयत इति पेन्वानरस्तमेवमुपास्ते यः सोऽदन्न- न्नादं सवषु टलाज्पु दुटाकदषु सवच्षु भूतषु चराचरयु सव्ष्बामस शरौ. रेन्द्रियमनोबद्धिपु तेषु ह्यःत्मकलपनान्यपदेश्चः भागिनामन्नमत्ति वैश्वानर त्सव्मा सन्नन्नपत्ति । न यर्थंञज्नः पिण्डमाताभिमींनः सन्नित्यर्थः ॥ १॥

उदाटकान्तेषु विद्यार्िषुपतननेषु सामस्त्येन वेश्वानरव्रियां वक्तुकामस्तेषां मिथ्या. ज्ञानमनुवदति-- तानित्यादिन्ना । अनथकाविवानथकौ निपाती न त्वन्ेक्रावेव | तेषां मिथ्य।ज्ञानित्वप्रतिद्धिरमारकत्वात्‌ । युयमित्यन्वयाय॑प्रागुक्तमपि पाठक्रपेण पनरनद्य प्रथायव ।बद्वप्त इ) सबन्धः । यया जात्वन्पा हस्तद्‌श्न भित्ररृष्टयो भवनमिति तथ। य॒य वेश्वानरमात्मानमेकमपि सवात्मकं सन्तं भिन्नमिव विद्वांप्तः १९ च्छिन्ना त्तष्पेणाऽऽत्मानं बद्धवन्तः । तथा च मेथ्याद्शिनो यूय प्रागेव प्रयवाया- न्मूमागदवन्तः साध कृतकदन्त्‌ इत्यथः | प्रषानानचा वक्ते पातानक्रा कृत्वा ताम. दानीमुपदिश्चति-यर्त्विः्यादेन। । एतमवमूतं य्तृषास्ते पत॒ पर्वष्वत्नमत्तःति सबन्धः । एवकश्मन्दा५माहट्‌~-यथाक्तत्‌ । एक समस्त चखक्यात्मकमातं यावत्‌ |

®> र, ®

प्रादेश्चमात्रमित्यतद्विमजते-प्राद्‌ ४।राते । यथाक्तर॥ षेदावेकंरवयवरध्यात्म प्रयगा- त्मन्येवार्यं मीयत इति ग्य्पस्या प्रदेशमात्रस्तामिति यावत्‌| प्रकारन्तरेण व्याचष्टे

[मी

१ख.ग.घ.च.ञ.ट.ठ.ण. श्वर प्रदे ।२ख.न.उ,ढ. ण. भ्मात्रोसम॒*। ३ क. ब्ल. ग. ज. ट, श्व्वकरेत्वे। ४ ख. ध. ज. ण. (ति प्रदे ५८. वा प्रदे । ६८. ड. ढ. एता । ७यख,ग, घ, ड, ज. ण. "दिचिवु*। ८ ख. ज, ड. ठ. ण. ^त्िष्ठित इ । ९८, प्रेतम्‌ । त । १० इ, ठ. विश्वान । ११च.ठ८. वा विश्वात्म । १२ ङण. “त्मकत्वा। १३ ङ, °थाऽन्यः

पि* । ठ, ण. "थाऽन्यो्ञः । १४ च, "मानी सर! १५ ख. छ ज, ण, "ते । प्रदे" ।

अ्ट।दशः खण्डः १८ ] छान्दोग्यो पनिषव्‌ । २११

खादिषु वेति । तेषु हि परदेशेष्वयम॑त्तत्वेन साक्षितया मीयत इति व्युखस्या तथोच्यत रहय: । विधान्तरेण व्याच--द्रकाक।दीति । अर्धान्तरमाद- प्रकर्वेणेति । आमनन्ति चेनमसिन्निति न्यायेन पक्षान्तरमाह -शाख।न्तरे खिति । अस्तु तहिं ज।ब।टश्रत्यनुपारेण म॒घौनमारम्याघरफटकपर्यन्ते देहावयवे सषादितो वश्वानरः प्राद्रमत्र इतं नत्याह्‌-इह्‌ सवातं । सत्रात्सत्वन वश्वानरस्यपितसतह।र- दशेनान्नात्र जब्राढश्रतिरनसकव्येत्यः । विशेषणान्तरं व्याचष्टे-प्रत्यगात्पतयेति | स्वश्वरत्व प्व।त्मत्वे सपेप्रत्यक्षत्व वा हेतुदकत्य वैश्वनर शव्दमनेकधा ग्याकरोति- विभ्व!निर्षादिना | इधये वेधानर इत्यत्र वैधानरपदम्‌मयत्र संबध्यते । प वेशा.

(क,

नर विद त्नमदन्पवेषु छाक।देषु [स्थत्वाऽत्तमत्ताति सबन्धः । कथमात्मश्चब्द्‌न शरी

रादया गृह्यन्ते तत्रा ऽऽह -तेषु दहति । सरवैषु टकेषित्यादिवाकयस्य तात्पयार्य द्शयति-- वेभ्वनरविदिपि ॥ १॥

तस्य ह वा एतस्पाऽऽत्मना वैश्वानरस्य मूधव सूते- जाश्वक्षुदिश्वहपः पराणः पृगग्रसाऽऽस्‌ा संदेहो हुखां बस्तिरेव रथिः पथिभ्येव पादवुर एव वेदि

विम

ठ।मानि बहिंहदथं गाहपत्यो मनोऽन्वाहाय१ चन आस्पमाहवनांपः ॥ २॥ दति च्छ।न्द्‌ग्यापनिषरि पश्चचमाष्पायस्पाए(दशः खण्डः ॥१८॥

ध्यक

कस्मादेवभर्‌ । यरमा त्तस्य ह वें भटतस्येवेतस्पाऽऽत्मनो वेन्व नरस्य मूष सुतेजाशक्ुविभ्वरूपः प्राणः पृथग््रम।ऽऽत्मा संदेहो वदरो बसितरेव रयि; पृथिव्येव पाद्‌ । अथवा विध्यगभेतद्रचनपेवपुपास्प इति। अयेरार्मा वेष्वा नरविद्‌। मोजनेऽभिहोत्रं सपिपादयिपषन्नाह--एतस्प पश्वा नरस्य भोक्तरर एव बेदिराकारसामान्यात्‌ । लोमानि बदिर्वद्यभिबोरसि रोमान्यास्ती- णानि न इषयन्त 1 हृद॑यं गाहैपत्यो हृदयादधि मनः प्रणीतमिवनन्री भव- त्यत।ऽन्वाह यपचन्‌)ऽप्निपनः । अपस्य पुलहाय इवाऽऽदवनीया हूय- तञस्पनन मत ॥२॥

इति स्छान्द)गयपनिषच्छंकरमाष्ये पश्चम।ध्यायस्याष्टारशः खण्डः ॥१८॥

= विक्र

वैश्वानरोपाप्तकः सप्रभा सत्न्मत्तीत्येवे कस्मादधेतानिध्ितपित्याशङ्कामन्‌य हेतप्रदशैनपरन्वेनो तरत्वेनोततरं वाक्यमादत्ते --ङस्पादित्यःदिना । वैशधामस्य

१क. ग. ट, 'मकदाले" । २ क. ग. ट. लप" । ३ खन. उ, ज. क्न, ठ. त. थ. ष्टी व्‌. स्ति । ४ ता. ट, दा उर।५खगग. ध, ड, ठ, उ, ठ, "ली वैति । ९ क, ठट, "नोत |

३१२ भानन्दगिरिहृतीकासंवेकिवश्ंकरभाष्यसमता- | ९पश्चमाध्याय~

सर्वात्मत्वात्तदुप।सकप्यापि तदात्मतय। सर्वात्मत्वादसौ स्रवीत्मा मृत्वा सवेत्रान्नम- तीति युक्तमित्यर्थः । तस्येयादिवक्यप्य तत्पयान्तरमाह--अथवेति । प्रषानवि- धाम॒क्त्वा तदङ्गप्राणा्िहोत्र दलयतु घमो भूमिकां करति-अधेति । संपाद्चितु- मिच्छत्तादौ तदङ्गान्वश्चपतिराहेत्पथः । वेरि९ति स्थण्डि मात्र गृह्यते । अत्निहेशर तावन्मात्र्योषयु कत्वादितरस्य दशृरीमप्राय्गतवात्‌ । वेद्यामास्तीयेन्ते ये दमो] बहिः शब्देनोच्यन्ते । हृदय्य गाहे पत्यत्वं मनःप्रणयनहेतुसवात्‌। प्रणीतमुत्पन्नमिवे- त्यै! । आहवनीयपतादरय च मुखस्य दशेयति- आहवनीय ईति ॥ २ ॥ इति श्रौमदानन्दगिरिविरचितायां छन्दोगपोपनिषच्छंकरमा्परथकायां पञ्चमा ध्यायस्यष्टादश; खण्डः ॥ १८ ॥

( सथ पश्चमाध्यायस्येकोनर्मिंशः खण्डः ) ।

स

$ = =, ८ तयद्धक्तं प्रथममागच्छेततद्धोमीयभ् स॒ यां प्रथम महतिं नुहुयातां जुहुयास्ाणाय स्वाहेति प्राणस्तु- प्थाति ॥ १॥ । तत्तयैवं सति यद्धक्तं भोननकाल अगच्डेद्धेजनाथं तद्धोमीयं तद्धोत- व्यपञ्िहोत्रसंपन्पात्रस्य . विवक्षितत्वानात्निहोत्ाङ्कतिकतेग्यतापप्िरिह स मोक्ता या प्रथमामाहुतिं ज॒हुषात्तां कथं जुहु पादिर्याह-प्रणाय स्व!है- स्यनेन मन््रेणाऽऽहुतिश्ररादवद(नपपाणमन्नं मर्षिपेदिरपये; । . तेन प्राण- सतृप्यति ॥ १ ॥ एवं सतीव्युक्तम्यायेनाचिहोत्र संपादिे प्पीत्यथः । पादित्या्चिहीत्रत्वस्य सामान्याद्ग्युद्धरणादीनि तदङ्गान्यत्र मतरेयुरियाशङ्कच तद्बुद्धिमात्रप्य विवक्षित्‌- ` स्वान्नेवनित्याह --अग्रिहोरेति । इरति वैशानरविदो भोजनमुर्थते । प्रकृनहोमग- तावान्तरव्िमागमाह- स भोक्तेति । कथमिति मन्त्रा व। द्र्थपरिमाणं वा फंड घा पृच्छयते तश्र प्रथमे प्रत्याह -प्राणायेति। यदि रिती यप्तघ्राऽऽह-आहूतीति । अवद्‌नस्य प्रमाणे पमाणं कर्मिणां प्रमणे प्रतिद्ध्‌ तेन पमितमिति यावत्‌ । तृतीयश्ेततत्राऽऽह--तेने ति ॥ १ ॥ रोणे तृप्यति चक्षुस्तृप्यति चक्षुषि तृप्त्या क ®^ „क ® न ® = शि (क दित्यस्तप्यत्ादिस्ये तुप्थाति योस्तुप्यति दिवि तप्यन्तां यत्किच योश्चाऽऽदित्यश्चाधितिष्ठत-

कन्न ~: र ा--- ~ ~ नर ितयय

१ग्‌.घ.,्व.छ.ट,ठ, इ, श्यं तद्धोमायं ह्मी" ।

एकविंशः खण्डः २१] छान्दोग्योपनिषव्‌ । ३१२

स्त तुष्यति तस्यानु तुरि तृप्पातिऽपरजया पशुभिर- ज्ञायेन तेजसा बह्मवचंसेनेति ॥ २॥ इति च्छान्दोग्योपनिषदि पश्चमाध्यायस्येकोनर्षिंशः खण्डः॥१९॥

भाणे तृप्ति चक्षुस्तृप्यति चक्षुरादित्यो चौधेत्यादि तुप्याति यच्चान्यद्‌ धौ- अ ।ऽऽदितर्यश्च स्वाित्वेनाधिष्ठितस्तस्च तुप्वाति तस्य तुश्चिपनु स्वयं यज्ञा. नस्तुप्र्येवं प्रत्यक्षम्‌ । किंच भरज।दिभेशच । तेजः शरीरंस्था दी्निरुञ्ञ्वरत्व भरागरभ्वं वा, ब्रह्मवच॑सं त्तस्वाध्यायनिमित्तं तेजः! ॥ २ ॥ १ति चछान्दोग्योपनिषच्छांकर भाष्ये पश्चमाध्यायस्येकोनर्विश्चः खण्डः।१९॥ मुज्ञानस्य तुषो प्रत्यक्ष प्रमाणं प्रणदेह्तृततौ शा्ञमिति विमागमामप्रेयाऽऽह -- पररयक्षमिति । प्रनदिभिश्च मोक्ता तृप्यतीति संबन्धः ॥ २॥

क (नवि

सति भीमदानन्द्गिरिविश्चितायां छान्दोग्य पनिषच्छकर माप्यदटीकायं पमाध्यायस्यकोनशः सण्डः ॥ १९ ॥ ( अअ पञ्चमाध्यायस्य विश्चः खण्डः ) । अथ यादितीयां जुहुयात्तां जुहुयाद्वयानाय स्वाहेति व्यानस्तृप्थति ॥ १॥ व्याने तृष्परति भरोत तुप्थति श्रोत्रे तप्यति चन्द्‌- मासतुप्यति चन्द्मासे तृप्यते दिशस्तप्पान्ति दिश तुप्यन्तषु यर्किच दिशश्च चन्द्माश्राधितिष्ठानि तत्तृप्यति तस्यानु वृतिं तुष्यति प्रजया पशु्िर नायेन तेजसा ब्रह्मवच॑सेनेति ॥ २ ॥ इति च्छान्डेग्योपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य विंशः खण्डः ॥२०॥ ( अथ पश्चमभ्य।यस्येशविंशः खण्डः ) । अथ यां तृतीयां जुहुयात्तां जुहुयादपानाय स्वाहै- त्यपानस्तप्पति ॥ १॥

१ख.च. स, ठ, ड. ण, “त्व प्रः (३१. ष्‌, इ. च. ठ. द, रणता दी । । 1.

३१४ आनन्द गिरिकृतटीकास्वछित्ां कर माष्यसमेता- [९ पञ्चमाध्याये

अपाने तप्यति वाक्तृप्यति वाचि त॒प्यन्त्यामभि- रत॒प्यत्यभ्रं तृप्यति पृथिवी तृप्यति पृथिरष्यां नुप्यन्त्यां यत्कच पृथिवी चारश्वापितिष्ठतस्तनु- प्यति तस्यानु तृरिं तृप्युतिभरजया पशुभिरन्नायेन तेजसा ब्रह्मपचसेनेति ॥ २ ॥

हति च्छ न्दाग्योपनिषदि पञ्चमाध्यायस्येकर्विशः खण्डः॥२१॥

( अथ पश्चमाध्यायस्य द्वाविंशः खण्डः ) ।

छ क

अथ यां चतुर्थां ज॒हूयात्तां ज॒हुय।त्समानाय स्वार्हा समानस्तप्याति ॥ १ ॥

समाने तृप्यति मनस्तृप्यति भनसि तृप्यति पर्ज- न्थस्तृप्यति पजंन्ये तुष्यति वियुततुप्यति विति तप्यन्तां यत्किच विवुच परजन्यश्चापितिष्ठतस्त तप्यति तस्पानु तत्त तुभ्यति प्रजया पशुकिरना-

९ = "४

येन तेजसा ब्ह्मषचसेनोपि ॥ २ ॥ हति च्छान्दो ग्पे(पनिषदि पञ्यभाध्वरायस्य दावेशः खण्डः॥२२॥

( मथ पश्चमाध्यायस्य च्रयोर्वेशः खण्डः )

अथ यां पञ्चमीं जहयात्तां जुहुयादुदानाय स्वाहेपु- दानस्तृप्यति ॥ १॥ उदाने तप्याति त्वक्तप्थाति तवाचि तृप्यन्त्यां वायुस्त॒प्थति वायां तप्यत्याकाशस्तृप्यत्या- ` काशे तप्यति यक वायुश्चाऽऽकाशश्वाधि-

॥॥ रणिरीर मिम समम

१ क,ख. ग. ध, ष. ल. क्ष, अ, 2, त, "ति क।०।

धतुर्व्षः लण्डः २४ | छान्दोग्योपनिषद्‌ । २१५

तिष्ठतस्तततप्याति तस्यानु तुर्धिं तुप्पति भ्रनया पशुषिरन्नायेन तेजक्ता बह्मषचेसेनेति ॥ २॥ इति च्छान्दगयो पनिषदि पञ्चमाध्यास्य चयोरविंशः खण्डः ॥२३॥

अथ यां द्वितीयां तृषी्यां चतुर्थीं पञ्चममिति समानम्‌ ॥ १॥२॥ हते चछन्दोग्योपनिषच्छांकर भाष्ये पश्चमाध्यायस्य वंशः खण्डः ॥ २०॥ | १ ॥ २॥ इति सखान्दोग्योपनिषच्छांकरभाष्ये पञ्चपाध्यायस्येकरविश्रः खण्डः ॥ २१॥ ॥ १॥ २॥ इति ह्छान्दोरशपनिषच्छांफरभाष्ये पञ्चमाध्यायस्य दरार्विश खण्डः ॥२२॥ ॥ १॥ २॥ इति च्छान्दोग्योपनिषच्छांकरम।ष्पे पश्चभाध्यायस्य योरि; खण्ड॥२३॥ ॥ १॥ २५ हति श्रीमदानन्द्गिरिविरयिनायां छन्द्‌।गयोपनिषच्छंकरभ्यर्दकायां चतुथाच्यायप्य रिदा; खण्डः ॥ २० ॥ || १॥ २॥ इति भपदानम्द्मिरिविरनितायां छान्दरयापनिषच्छांकर मष्यर्टकिायां पश्चमाध्यायस्येकर्विश्षः खण्डः ॥ २१॥ ॥ १॥२॥ इति श्रीमदान्दगि{रेविरचितायां छनन्द्‌ग्यापनिषच्छांकरमभाष्य्टकायां पश्चमाध्यायस्य द्वाविंश खण्डः ॥ २२॥ ॥ १॥ २॥ इति श्रीप्रदानन्दणिरिविरचितायां छान्द्‌।गयोपनिषच्छांकरभाष्यदीकायां पश्चमाध्यायस्य चयार: खण्डः ॥ २२॥ ( अथ पश्चमाध्यायस्य चतुविंशः खण्डः ) सय इदमविद्नथिहोतरं जुहोति यथाऽङ्गारनपाद्य भस्मनि जुहुयाचाटक्स्स्पात्‌ ॥ १॥ सयः कथिदिदं वेश्वानरदथनं यथोक्तमविद्रान्सन्नशरिहोत्र प्रसिद्धं नहि यथाऽङ्गरानाहुतियोग्बानपोद्य नाहुतिस्थने भस्मनि जुहुयात्तादक्तत्तुरयं तस्य तद प्निहो तरह सयद्वश्वानरविदोऽग्िहोत्रमपक्ष्येति प्रासिद्धाभिरोत्रनिन्दया वेश्वानराविदोऽपनिहोत्रं स्तूयते ॥ १॥ ` ` 9 च. ट. नमन्यत्‌ ॥२०॥२अ, 2. ड. ढ. ण, °ते। अत ।

२१६ आनन्द्गिरिषव्टीकासवङितश्चाकरमाप्यसमेता- (१ पश्चमाष्यादे- प्रसिद्धा थिहोश्रनिन्दद्ारेण शरै्वानरविदो यथोक्तमग्निहोतरमवदयकरतम्यतये स्तोति- सयः; कश्चिदित्यादिना ॥ १॥

® ॐ क~ ॐ $ अथ य एतदेवं विद्वानभभिहोत्रं जुहाति तस्य सर्वषु ९ 9. ॥ भ ¢ लोकेषु सर्वेपु पेषु स्वष्वात्मसु हूतं भवति ॥२॥ अतथर द्िङिष्टपञ्चिहोषरम्‌ । फथम्‌ । अथ य एतदेवं विद्रानापिहोत्रं जुहोति तस्य यथौक्तवैश्वानरविङ्गानवतः सर्वषु टोकेष्वित्याद्ुक्ताथम्‌ । हुतमन्नम- त्ीत्यनयोरेकायत्वात्‌ ॥ २॥ प्रणा ्रहोश्स्य वैशिष्टत्े हेतवन्तरमतश्रान्दोपात्तं प्रश्नपूर्वकं प्रकटयति-कथमि- त्यादिना । नेयमिकामिहोत्रनिन्दाद्वारा प्राणाद्विहोत्रष्वुत्यनन्तरं विधान्तरेण तध्यैव निरवद्यत। कौत्य॑त इत्यथक्चन्दार्थः । ९तदिति वैश्वानरदशेनमुक्तम्‌ । एवमिति । वेश्वानरस्योक्तसर्वात्मैत्वादिपरकारेणेत्य्थः । अिहोत्रामिति सांपादिकमभिरोघ्रं द्यते । कथमिदमुक्ताथं सर्वेषु ठोकादिष्वन्नमत्तीति वाक्यं ग्याख्यातं तस्य स्वेषु छोकाषविषु हुते

मवतीत्यन्यादशमिद्‌ वाक्ये तत्राऽऽह-- हुतमिति ॥ २ ॥ =, (® * ष ‰ त यथेषीकातृलमभ्नो प्रोतं प्रदुयेतेव« हास्य सृषं पाप्मानः प्रदूयन्ते य॒ एतदेवं विद्वानभिरहीतरं जुह्योति ॥ ३ ॥ किंच तद्ययेषीकायास्तृरयग्रप्रो प्रोतं प्रतिप प्रद्येत भद्चेव क्षिप्रमेव हास्य विदुषः सबौर्मभूतस्य सवौ ्नानापनत्तः स्वे निरवशिषटाः पाप्मानो षमा- धम।रुया अनेकजन्पसतौविता इह च प्रा्नानोत्पत्ते्न।नसह्‌ भाविनश्च पद्‌ यन्ते प्दहयेरन्वपमानश्रीर।रम्भकप।प्मवर्ज, र्यं प्रति धुक्तेषुबत्दत्तफरत्वरात्तस्य न दाहः । य एतदेवं विद्रनभिष्ं जुहाति भरक्ते ॥ ३॥ इतश्च वैश्वानरतरिद्यावतोऽचिहोश्र विशिष्टमिति वक्तं वैश्वानरविद्ां स्तोति-ङ्कि चेति । तत्र वेश्वानरविदयामाहात्म्ये दष्टःन्त इति यावत्‌ । इषीकया मुञ्जामध्यवरति- त॒णस्येत्येतत्‌ । सवैशब्दात्मरन्धकर्मणोऽपि दशाहमाशङ्कयाऽऽह--बतंमानेति ।

१ ण. °रमिब्रः। २ ख, छ. म, ण, ^्मश्त्वा ३न्‌, ठ. "मौ । जसग, ६,७, म, ट, ड. ढ, शन्ते त्रः ।

चतुरा हण्ड; २४) छन्दोगषोपनिषत्‌ । ११७.

्रैधानरविद्याया महाफरत्वे तिद्धे तद्वतेऽपरिरोत्र विरिष्टमिति ततकबः सतैदोषाश्ष शित्वमित्याश्चयेनाऽऽह-य एतदिति | ३॥ तस्माद्‌ हेवंविययपि चण्डालयाच्छिष्टं प्रयच्छे दातमनि हैवास्य तदश्वानरे हृत स्यादिति तदेष भ्टोकः ॥ ४ ॥

स॒ यथपि वचण्डारायोच्छिष्टानहायोच्छिषटंः प्रयच्छदुच्छिष्ट दव्रासति- पिद्धमुच्छिष्टदानं यद्यपि कुयौदात्मनि हैवास्य चण्डालदे हस्थे वैश्वानरे तद्धुतं स्यान्नाधमेनिमित्तमिति विधिव स्तीति ।.तदेतरिमन्स्तुत्षयें शोको मन््ोऽ- प्येष मवति ॥ ४॥

विद्यामेव वियस्तुतिद्वाराऽप्निहोत्रमिति यावत्‌ । स्तुत्यर्थेऽग्रिहा्र्य स्तुतिरूप योऽयैस्तसिमिनित्येतत्‌ ॥ ४ ॥

यथेह क्षुधिता बाहा मातरं पयुपास्षत ९१४

सर्वाणि भरतान्यञ्भिहोत्मुपा्तत इत्यभ्रिहोत्रम्‌-

पासत इति ॥ ५॥ इति च्छान्दोग्योपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य चतुर्विशः खण्डः॥२४॥

दति च्छान्दोग्योपनिषद्राह्मणे पञ्चमोऽध्यायः समाप्तः ॥ ५॥ ययेह कके क्षुधिता बभुक्षिता बारा मातरं पयुपासते कदा नो माताऽ भ्रयच्छतात्येवं सव।णि भूतान्यन्नादान्येवविद्‌ऽगनिशत्रं मोजनदुपाक्तते कदा त्वक्ष। मा्यत ३१ । जगछवं विद्रद्धाजनेन तु भवतीत्वथः। दिरुक्ि- रष्यायपरिसमाप्त्यथा ॥ ५॥ इति च्छान्दोग्योपनिषदि पश्चमाध्यायस्य चतुर्वि; खण्डः ॥ २४॥ --: ©0-©-©-©ः- इते भीमद्रोविन्दभगवत्पञ्यपादरिष्यस्य परमरहंसपरिव्रनश- चायस्य भीमच्छकरममवतः छृत। छन्दोग्यो पनिषट व्रणे पञ्चमोऽध्यायः समपु ॥ ५॥

--#

३१४ आनन्दगिरिषतदीकासवशितर्घाकरमाष्यसपेता- [ १ षष्ठाध्यैयि-

थिः

मरश्ररय त।त्पयाय दशयति- जगदिति । विदुषो वेश्वानरात्मनः सवात्मत्वादि त्यथः ॥ ९ ॥ इति श्रीमद्‌।नन्द्गिरिविरवितायां छान्दोगयोपनिषच्छांकरमाष्यशैकायां पञ्चमाध्यायस्य चतुर्विंशः खण्डः ॥ २४॥ इति श्रीमरपरमहंए१२िव्राजकाचायभीडद्धानन्द्प्ञयपादशिष्यमगवद्‌ान- 7दन्ञानङतायां छन्द्‌गथोपनिषद्धाष्यदीक्रायां प्वमोऽध्यायः समाः ॥ ९ ॥ ( सथ षष्टाध्यायस्य प्रथमः ण्डः ) । हरि; ॐ । ॥9 वि ९ ॐ श शवेतकेतुहांऽऽरुणेय आस ५ ह पितोवाच श्वेतकेतो | ग ) २९ षै क न | वष ब्रह्मचयं न वै साम्पास्मत्वुटीनांऽनन्‌च्य ब्रह्मबन्धु भवतीति ॥ ३॥ 4 शवेतकेतुहोऽऽरणेय आसेत्याच्यय्यायसंबन्धः; । सर्वै खलिविदं ब्रह्म तज-

रानित्युक्त कथं तस्पाज्नगदिदं जायते तसमिन्नेव च ठीयतेऽनिति च तेनै- बेत्ये तदरक्तव्यम्‌ । अनन्तरं चेकरिषन्भुक्ते विदुषि सवं जगु भवतीत्युक्तं तेदेकत्वे सत्यात्मनः सवेमृतस्थस्यापपद्यते नाऽऽरममेदे कथं च तदेकत्व- मिति तदथाऽय षष्ठोऽध्याय आरभ्यते । पितापृत्राख्यायिका विधाया, सारेषटत्वप्रदश्चनाथां । शवेतकतुरिति नामतो दहेत्यतिद्यायेः । आरुणेयांऽर- णस्य पात्र आस बभूव | तं पुत्र हाऽऽखुणिः पिता योग्यं विधयाभाजनं

४

मन्बानस्तस्यापनयनकारात्ययं च पषयन्नवाच हे श्वेहकेतोऽनुरूपं गुरं

कुरस्य नो गत्वा वस ब्रह्मचयंमर । न चेदुक्तं यदस्मत्कुरीनो हे सोम्या नूख्यानधौत्य ब्रह्मबन्धुरेव भवतीति ब्राह्मणान्वन्धृर्व्यपादेश्रति न स्वयं ब्राह्मणदरत्त इति ॥ १॥ वतिष्यमाणाध्यायप्यातीतेन सदर्भेण सन्धं वक्तु प्रतीकं गृहीत्वा तं प्रतिजा- नीते--श्वेतकेतुर।त । तमेव प्रकटयन्परथमं तृतीयेनाध्यायेनास्य संबन्धं कथयति- सबाभति । एतद्वक्तन्यं तदर्थोऽयं षष्ठो ध्याय मारभ्यत्‌ इति संबन्ध; । व्यवहितं सकन वनुरकत्वऽच्यव। हत्‌ तमद्य अनन्तर चात । जल्वायतात्ष ५क्त्वाऽऽख्या-

१ख. ज. वै सोम्या । च. ठ. उ. 'सेत्यध्या* । ग. घ. ट, "नितील्युः । ४१, ड, च र. ठ. #तप्यती° । ५ क, ्ह्याथम्‌ ! आ) ६ ख, इ, न्‌. ठ. ड, हे सौम्या ।

परथमः खण्डः {1 छान्दोग्योपनिषत्‌ ॥ ३१९

© ९ $ यिक।तात्पयमाह-पितिति । पिता प्रतिवक्ता पुत्रश प्रष्ेरेर्वगिधियमाषयापिक। । पा च विद्यायाः पारिषठत्वद्योतनाया । पिता हि पुत्राय पतारतममेवोपदिशतीत्यषः | कृत. स्यानुरूपमित्यादिवचनान्न कृदाधमप्य गुरुत्वमिति गम्यते | ब्रह्मचयंमध्ययन।थिति (द कि

शेषः । गत्वेत्यादिवचनान्माणवका(घीनमध्ययनमिति सूचितम्‌ । मा मृदुपनयममध्य- यन चेत्याशङ्कया$ऽह- न सेतद्य कमिषि ॥ १ ॥ स॒ ह दादशवषं उपेत्य चतुविंश्शतिवषः सवान्वे- दानीय महामना अनूचानमाना स्तब्ध एयाय तश ह पितोवाच श्वेतकेतो यश्च सोम्पेदं महामना अनूचानमानी स्तन्धोऽस्युत तमदेशमपरक्ष्यः ॥२॥ तस्यातः भवासोऽनुमीयते पितु;ः। येन स्वथ गुणवान्सन्पुत्रं नोपने- ष्यति । स पित्रोक्तः शेतकेतुदे दादशवषेः सदपत्यऽ5 चा ,यावचतुर्वि्- तिवषां बभव तावत्सब।न्वेदांश्वतुरोऽप्पर्धषत्य तदथ) च बुदध्तरा महामना महद्म्भीरं मनो यस्पाप्प्रमात्मानमन्पेमेन्यमनं मनो यस्य सोऽव महा मना अनुच।नमान्यनू चानमात्माने मन्यत इत्येव॑श। रो यः सोऽनूचनमानी. स्तम्धोऽपरणतस्वमाव एयाय हम्‌ । तमर्वम्‌ 4 हा5ऽत्मने(ऽननुरूपशीक त्धं मानिनं पत्र षष्ट पितोवाच सद्धपावतारविकौषेया ।, श्वेत$वो यरद मह्‌।मना अनृचानमाभी स्वन्धश्चासि कस्तऽतिशयः प्रप्त उपाध्वा. यादुतापि तमादेश्चमादिश्यत इत्यदेश्चः केबलशाघ्नाचा्योपदेश्चगम्बमित्येय" येन वा परं ब्रह्माऽऽदिरते स अदेश्स्तमप।्यः पृष्टवानस्याचायम्‌ ॥२॥ किमिति पिता स्वयमेवोपनीयं पूत्र नाध्यापयति तत्र ऽऽइ- तस्येति । अतःजन्दः स्मगृहविषयः | अनुमानं कल्पनं तत्र कट. ₹१।ह्‌-पेनेति । अनुचानोऽनुवचनत- मर्थ; | करमव्यत्पत्या करणब्युत्पत्था चाऽऽदेशश्दो व्वाद्प्रातः ॥ २ ॥ येनाभ्रुते९ श्रुतं भवत्यमतं मतमविज्ञातं विज्ञातमिति १ख.,ग.छ. भ, ट, ण. न्तरे । २७. छ.भ.ण, न्नेवेत्याः ।३क.ख.न. न्यु सौम्ये । ४ ग. ठ. "मानस्य । ५ ख, घ. ग, ठ. ण, "नोऽस्य । ६ ड, ठ, गरहान्‌ । ७ ख. घ,

च, न्‌. ठ. ण, प्त महस्म°। ८ ख. ड, ॐ. स्तन्धरमा। ९ ग, ट.ड. चतसः । १०८, ढ़, "मात्मा धमीव° । ११ क, इ, ^तेऽपतावादे° ।

१२९०१ आनन्दणिरि हृवरौका संव ङितिशंकरमाप्यसमेता- [ १ पष्याये-

कथं न भगवः स अदेशो भवतीति ॥ ६॥

लपादश्चं विरिन्टि यनाऽश्रेशेन श्रतनाभ्रुतपप्वन्यच्छ्रृत भवत्यमतं मतपवर्कितं तर्पितं भवर्पविज्ञातं विज्ञातमनिश्चिवं निश्चितं मवतीति। सवां नपि षेदानधौस्य सवं चान्यदर्यमाधेगम्प(प्यदरवाथं एव भवति यावदात्प. त्वं न नजानातीरवारूपायेक(तोऽवगम्पते ।, दतेतद्‌द्ुत श्रत्वाऽऽह कर्थं भ्वेतद परसिद्धमन्यविन्नानेनान्यादज्ातं भवतीत्येवं मन्वानः पृच्छति कथं तु केन पकारेण हे भगवः स अदेश्चो भवतीति ॥ ३॥

किमित्य्षीत्य सवेवेद्मथिगततद्य च पुत्रम।समविधामयिङ्त्य पिता पृच्छति तस्य पवेवेद्ाध्ययनादिनेव कृताथत्वादित्याशङ्चाऽऽइ-सवान पीति । तदेतदद्धत्‌ श्रुत्वा $& व्यक्तं विधृण ति-कय निति ॥ ३ ॥

यथा सोम्भेकेन मृतिण्डेन स्वं मृन्मयं विज्ञात

व

स्याद (चाऽररम्भणं विकारो नामधेयं मृततिकिलयेव स॒त्यम्‌ ॥ ४ ॥

यथ। स अदिशो भवि तच्छण हे सम्ब । यथा खोक एकेन प्रतिषि ण्डेन रचककुम्भादिकारणभूतेन विज्ञान सषमन्यत्द्विकारनतं, मृन्पयं परद्विक।रजात्‌ विज्ञातं ई्पात्‌ । कथ मतिपिण्डे कारणे विद्गते कायमन्षद्वत्नावं स्यात्‌ । >ष दोषः । क(रणेन(नन्यत्वात्कयिस्थ । यन्मन्यसेऽन्यस्मिन्विज्ना- तेऽन्यन्न ्नायत्त इति । सत्यमेवं॑स्यात्‌ । यद्यन्यत्का(रणात्कापं स्यान्न

त्वेवमन्यःक।रणात्का ५१ । कव प१६द्‌ रोक इदं क।(रणमयमस्य विक।र इवि । धरण । वाच(ऽऽरम्भण वाग(रम्भणं वाग।ङम्बनपिस्येततु । क।5। विकार्‌। नामधेय नभ नामधेयम्‌ । स्वाय षेयप्रस्ययः; । बाग'ङस्बनमात्र नामेव

केवर न विक्रा नाम वस्त्वास्त प्रमाता मृत्तिकेत्येव तु पृत्ति$व सत्यं ष्स्तवार्त ॥ ४ ॥

१ ख.ॐ. ठ. ण, श्ञातना । ३ च. "वलक्षणं वस्तुपलक्ष्यत देवं म° । ३ ठ. मन्यमानः । ` ४ ख,श्‌.ण. ननु प्रः! घ. ट. ननतुप्र । ५ ख.घ. इ, न, "भासोम्ये। ६ सल.न.,ण ` ग्थाऽऽदे* । ७ ख, ड. अ, सौम्य।८ सन करक । ९ ग.ध. ड, च, र. ८.३, १त्‌ ननु क°। १० ङ, ठ, तहिं छो" । ११८. रोका

पथे. ण्डः १ ] छन्दोगयोपनिषवे । ३२१

[ ^> प [

सूम यपिल्धस्य व्थारूया सुद्धिक।रन।तमिति । तयथा सृत्िण्डेन विज्ञातेन वित्ञ।त स्य तथाऽन्यदपि प्त; कारणेन किज्गतेन तद्विकरज।ते विज्ञ(त मवतीति याजना । अन्यविन्ञानादन्वविन्ञानमदष्टत्व।दश्छिष्टमिति शङ्कते-- कथमिति । काय॑कारणयो- रन्यत्वा्ि द्व५वमिति परेहरति- नेष द।ष इति । तदेव सफट्या१--यन्पन्यप

यादिमा । भन्यत्वामावे खाच्प्रपिद्धिविरोष शङ्कते -- कय तर्हीति । वाच ऽ$- रम्भणािस्यत्र वाचेति तृतीवा षष्ठ द्रव्या | नामपरेयमित्यस्ययै कथयति-- मामि | पिकारत्य मध्वा # परम थेतोऽस्तीत्यश्चङ्कया ऽऽह -- मति र-

शे चष, कि

₹२षेति ॥ ४ ॥ वथा स्ौम्भेकेन लोहमणिना सर्वं ल)हमपं विज्ञात रथाद च(ऽऽरम्भणं रिकारो नामधेथं लोहमित्येव सत्यम्‌ ॥ ५॥ - यथां सोक रोदपणिन। सुषणेपिण्डेन सषैमन्यद्रिकारजातं कट कषक -

टङयूराि षिद्नतं स्थात्‌ । वाच।(ऽऽरम्भणभित्यादि सपरानष्‌ ॥ ५॥ ॥ ५ ॥

यंथा साम्पेफेन नखनिरन्तनेन सर्वं कष्णायसे विज्ञ(त९ स्पाद््‌(च(ऽऽरम्पणं विक।रो नाम्‌ छृष्णा्पसमित्येव सत्यमेव सम्प्र स अददेशो अष।ते ॥ ६॥

न प मूनं भगवन्तस्त एतदरेदिषुषदये1द्षेदिषय - न्कथं मं नादक्ष्यन्निगि भगवाश्स्तेव मे तद्वरी- ०५ क क

[त्वत्त तथा चम्पत हब ॥ ७ ॥ दति ठ (नद्‌ ग्ध[प्नष्‌(द षद्बध्वपस्य प्रथमः खम्डः ॥ १

कि

यथ। साञ्पकेन नख वेङृन्तनेन। प्रक्षि कृष्गायततापण्डनेत्यथं‡ ।, सवं काष्णायत्त कृष्णयस(वेकारज।(त विद्रातं स्मरात्‌ । समानमन्यत्‌ । अनेकट्ष्टा

मषी

१५... ज. सल. =, ठ. ण्या सम्पि", २क.ग. ह.टर. ठ. श्यावा! ख. ॐ, छ * ०३7४ छ < % , 9 = । छ ख॒ दुः न भ्यास" घ. श्छ चतौम्पै", ३३. घ. स्च. =. श्या सौम्यै ।४ ल. व. इ. सौम्य।५ख, धऽ, अ, सपि परति । &सख,अ्‌. शुच घोम्पे च. ड. ढ.्ण. "थ्‌। च सम्प" । ५ स, ईइ. च. ङ्‌ ण, °्न दष्भीय°। ४१

३९६२ आनन्दगिरेकृतरोकासवहिनश्माकरभाष्यस्मवा- [ ६ वष्ठाध्याय-

ण्तोपादानं दानि कानेकमेदानुगमा्ं दद गत्यथ उ । ए सेम्पस अदेश्ठो यो मयोक्तो भवनीत्युक्तवनि पितयाष्ेनरो नवै नूनं भगवन्तः पूजात्न्तो गुरो मप ये त एर्वद्द्धवदुक्तं वस्तु नावेदिषुने विद्नातवन्तो नूनम्‌ । यद्यदि हवेदिष्यन्विदितवप एतद्रस्तु कय पे गुणवते भक्तायानुग ताय नादश््यन्नोक्तबन्तस्तेन।दं परे न विःदतवन्त इनि। अर।,र्प८परि गुरो- ्यग्पावपमवादीत्पुनगुरुङृलं प्रति मेषणभ पात्‌ । अनो भगगांस््वेव पे महयं तदस्त येन सवंक्षत्वं ज्ञातेन मे स्यात्तदरर्बातु कथयतिवित्युक्तः पितोवाच तथाऽस्तु म्यति ॥ ७॥ ८ ॥

इति च्छान्दोर१।पानिषच्छकरभ।प्व षष्ठाध्यायस्य प्रथमः चण्डः ॥ १॥

एकेनैव दश्टान्द्न (वक्षि सद्र कि नेएटर२।न्त)१।द्‌नेनेय.शङ्कयाऽऽह- अनेकेति । न षा इत्यादप्रनेकपादय उमव२-मगरत्रन्त इ । तेषामन्ञाने देषुमह--प्दिस्यािना । ननु श रेतुगुणामन्ञानपाचक्षा्ो गुष्टही: प्रत्यवाय स्यादित्याशङ्कया55ह - अवाोच्यपपः!ने । गरूगामन्ञानमतः शब्दाः ॥ १॥ ७॥ इति श्री१द्‌।नन्द्‌।५रपिर चित।यां छान्द्‌।२.१।नेषच्छंकर्‌। टीकायां | पठा६ य्य प्रथमः; चण्डः | १॥

। ग्धः ययय दम

( अथ पष्ठध्प्रय्य द्वितीयः खण्डः ) ।

> ठ ०७, म म ५ {द मष ~, (० भस, सदेव सःम्येदमथ आशदकम॑व(द्तायम्‌ । तद्धेक श क ८ । + हःप ती १ द्वैत क आहुरसदेवेदमग्र आस्तदकमेवाद्वितीयं॑तस्म(दसतः सजे(यत ॥ १ ॥ , सदेव सदित्यास्तितामत्ं २९. प (२५५५५ ५ {गते निरञ्जन निरव, क क ® य्‌ भ, ^ ~ “५ (4 यवं रिज्ञा+ यद्वगम्पते सबयद्न्पेभ्यः। एवरन्दोऽव।रभायंः । क तदूव॑तिपत इत्याह । इ९ ज नामरूपरयावृतमुयक >् पते यत्तत्सदे- धाऽऽसीरित्यासःच्छब्देन संवध्यते । कदा सदेवेदमासदिस्पुच्यते। अग्र जगतः भागुत्पत्तेः । यद्विज्ञानेन सवेविज्ञा्‌ रम्यते तद्धित्तान्‌ बरतिन्ञातं भरकरट त भयम सवस्य सन्मात्रत्वं प्रतिजानीत - सदवै । सच्छब्दस्य प्तामार+तिषयत्वं व्युदस्यति -- १ खं, ड, ॐ, सभ्ये | २, छर ग, इ. 2. ण, ° "तद्धमव' । १ ख, इ, ऊ, सौम्येति! ४ चख, । ट सखु,

&.०व सोध्ये५च. ड. च.ठ,उ. ट, ण. "नं निर्यं मिः। ६९ उ. बवाधैत ५स.छ.ञअ.ण, छते । |

व्ल न्को

जोन न= ~

=

दवितीयः खण्डः २) छान्दोग्योपनिषत्‌ । ६२६

सदितीति । तस्य एथ देम्यो विशेष द्यति--सृ््पपिति । भक्र्दिम्क विशषमाह- निविंशेषमिति । अन्त्यविरेषेरयावव विशेषमाह-सवेगतािंति । तक तारस्थ्यं उधावर्तयति-- एकमिति । प्रस्यगमिन्नस्य तम्य तप्तारित्वं वारयति- निरञ्जनापेति । निभ्कियत्वेन तत्कृदस्वत्वमाह्‌ -- निरवयवमिति यथ] क्ते वप्तुनि प्रमाणमाह- यद वगम्यत इत ।

ॐ किदे क्षदेः क्न ५

वैः नदा नीदं सयनम अ।सोदिति विशेष्यते । न । कथं तर्हिं विशेष | पर

वेदमग्र आसीदित्यग्धाभेते। न हि प्रगुतपत्तनांमन्रदुपद्देदपिति ग्रहीतु शक्यं वस्तु सुपुक्तकाठ इव। यथा स॒पश्तादृत्थितः सत्वमात्रपवगच्छाति सुपुप सन्मात्रमेव केवरं वास्त्वति तथा मयुत्पतच्तरित्यमिशयः।

विशेषणानुपारण शङ्क (# नेदानीपेति । वर्तमानदशायापमत्वं जगतो नारतीत्याह- नेति । पदा सत्वा विरेपे विकिप्णे न ॒निवेहूतीति श्ङ्कते-कय- पिति | क विेषणसापथ्यादिदानीमपं जगतश्चोदयते किंवा विशेषणस्यायथवच्तं यपे त5ाऽः चं॑दूषयति- इद्‌ानीषपी ति । प्रत्यक्षतो पात्त वतरानाक्स्याया। जगदप्तत्व्जिद्धिरित्स्थः | द्विती प्रत्याह -फित्बाति । येद्‌ वतमानं जगन्ञामङ्- १शेपणवदट्यते तदिदशब्देस्य तद्बुद्धेश्च विषथमावेन स्थिते भवतति कृतवेद्‌- मिदमिद्‌। नीौभित्साप व्यवाहुथते तदेव त्वग्रे प्रागुत्पत्तेः सच्छब्दस्तदनुद्िचत्थेत।१. नमा्रमम्मेव म त्विदं शब्दस्य तद्‌ दवेश्च विषयो मवतीत्यत्रे त्देवेदमारसदित्यवषा- येते तस्माद्विरे षणिदंशव्दबद्धिःगवृ्यणक्च प्राक"जीने जगत्यविरुद्धमित्यधैः। अथावतमानावस्थायामपि जगतः परस्वे किमिति तरेद॑ञ॒न्धबद्धी न क्रमेते अत आह- न हीति । यथा सुषुप्ते कए षद्‌? वसु ने\<व्दबुद्धचेर्गोचरं तथा प्रागुत्पत्ते सदपि जगन्नामवत्त्ेन रूपवत््ेन चेद्‌ मिति न व्यवहूतु शक्य करणेपत्तहुरस्योभयत्र द्स्यत्वादित्यभः। सुषुठेऽपि वस्द्‌> न पत्तं मानामाव'दित्याशङ्कयाऽऽह-पयेति। नहि तच्च वरतुगोऽपत्मुत्थतर्य पररौदनुभूतस्यानुभवितुश्चामवि तदयोगात्‌ । न च तन्न विभक्तं व्तु दश्यते सुपुप्त्थमवप्रपङ्गादतस्तत्र केवहन्तन्नात्र वाह्त्विति यथ।ऽवगमस्तधरा प्र गुत्पत्तरि सवं सन्ना्तमुकमेवेत्थयः |

भये > [र जा माज म 9 जणा ननन -भकन [४ < ~ न=, ~~ ----~---------=-~-~-------- ~ ~ = यकन यन्न नााकनककयक

8... ¢. 9

१ख. छ. ॐ. ण, "पव? ; २६. च. विदष्येत । ३ ग.ट., श्टप्येत।४घ्, न, णु, "मित्यादि व्य 1५ ग, ट, "वद्ध प्त ।

१२४ भानन्दगिरि$ृरटीकासवङितककरमाष्यसपेता= ( ११४्यये-

थयदगमच्यते टाक पबा पदि सिक्षुणा कुरान मृतिपण्ड प॑ारित- एपषभ्य ग्रामान्तरं गरा प्रस्यागताऽपरहन तत्रव परटश्चरावाधनेकमेदभिग्न

, ^ कहा >

कायेयुपरछभ्य मृदेवेदं पटश्चरादादि केवलं पूगा आसीदिति तेषाप्पूश्यते सदेषेदभ्ग्र आसीदिति । एफमेवति । स्का यपदिवमन्यन्नास्तीत्यकमेवेस्यु- स्यते | आटूतायाप्रति । मृद्रयदिरेफण मृदो सथाऽन्यद्घटाचाकारेण परे- णपयितकुखालादिनिमिचकारणं ष्ट वया सदथतिरेकेण सवः सहश्टारिका. रण द्ितीयं दस्त्वन्तर पराप पतिषिष्पतेऽद्विनाषपिति नास्पद्विवीयं दश्ट्वम्नरं विधत श्त्यदितीयम्‌ । नन दैदेपिकपक्षऽपि सत्सापानापि करण्यं सयैस्वोपपधते। द्र्य गुणाद षु सच्छब्द बडयनुदटत्तः। सद्द्व्य सन्युणः सल्करममत्यादिदशेनात्‌ । सत्यमेवं स्यादिदानीं पागुत्पत्तभ्तु नेवेदं कायं सदे व।55 सी दित्वभ्युषगम्यते वेशे पिकः प्रागुत्पत्तेः फायेस्य।सत्वाभ्युपगमात्‌ । न चक्रमेव सददिवीयं ्रागुत्पत्तरिच्छन्ति । तस्मा दशेषिकपरिकरिपतार्सतोऽ्यत्कार मिदं खदुच्यते मृदादिष््टन्तेभ्यः

उक्तमेवार्थं संप्रतिपन्नेनोदाहरणान्तरेण समथयते--ययेत्यादिन।। किमिदं पदित्य. पेक्षाया क्षणमाह-- एकमिति । अवतारिते ठक्षणव.कये प्रथमे विज्ञेषणयारयेष'ह- स्वकार्योति । सनार्तीयस्वगतमेद्हीनमित्ययः | विरषणःन्तरम्‌।दाय व्वाकरोति- अद्ितीयपितीति । विजातीयमदशभ्यभित्यथंः । यदुक्तं सत्ामानाविकरण्बास्सदेव सवेमिति तत्राऽऽरम्भवादी शङ्कते---नन्विति । किं काय्य सत्स्रामानाविकरणव यतेम।नदश्चायां परपक्षेऽपि समवतीत्युच्पते किरा ॒प्रागवस्थायामपीति विकश्प्माऽऽ= मङ्गी करोति- सस्यमिति । द्वितीयं दुषयति-- मागुत्पचेस्तिवित्रि । ठक्षण- व(क्यं च परपक्षे दुणोऽयमित्याह -- न चति | वक्यदयपयोलोचनतया षरपक्षासं. मवमुपसहरति-तस्मादिति । दषन्तदाष्टन्तिकयोरेकरूप्यादुवृकठान्तानां कार्ैकरणा- भेदनिष्ठत्वःच्च वेोषिकपक्षापिद्धिरित्याद--म्रदादीति ।

तत्तत्र हैतस्मिन्भागुतपत्तवेस्तुनिरूपण एके वेना्चिका आ।हुबैस्तु मिरूपय- न्तोऽसत्सद भावमात्र प्रागुत्पचचेरिदं जगदेकमेवग्रे द्विती यमा्तीदिति । सद्‌- भावमात्नं हि परागुत्पत्तस्र्वे करपयन्ति बद्धाः । नतु सततिदद्र वस्त्व. न्तरमिच्छन्ति । यथा सुचासदिवि गृ्यषाणं यथाभूतं तदिपरीवं तरं भव- तीति नेयायिकाः । ननु सद्भावमात्रं परागुत्पत्तभेदभमिमेतं वैनायिकी; । कं प्रागुत्पत्तारदमासीद सदेकमेवाद्वितीयं चेति कारपंबन्धः सख्या्यषन्धोऽ-

क्षिः ग गणगीत

च ।

१क््‌, ग, ट, "यहो । २ ग. ध. च. ट, ठ, शन्नासीदित्ये०।३ख.भ्‌. न्तं विष ।

हितीयः खण्डः ९1 छान्दोग्योपनिषद्‌ । १२५

द्वितीयत्वं चोच्यते तेः । बाढं न युक्तं तेषां पावामावपात्रपभ्पूुपगच्छन्षर \. असस्वमात्राभ्युपगमोऽप्ययुक्त एवाभ्युषगन्तुरनभ्युपग पाजुपपसेः । इदानी मभ्युपगन्ताऽभ्युपगम्यते न प्रागुत्पत्तरेति चत्‌ । न । परगुत्पत्तः सदुबा.. वस्य प्रामाणाभावातु । परागुत्पत्तेरसदेवेति करपनानु पपाच ।

वरशेिकपक्तासंमवेऽपि वेनाश्चिकपक्चो भविष्यतीति शङ्कत -वत्तत्रे ते । अक्तच्छब्दस्य पुच्छग्यावृत्तदिषभत्वं वारयति -अमावमातज्रमिति | परतोऽन्यदिति स्थितेरपद्रा- दिन।$पि प्रतियोगिभ्‌त सद।स्थितमित्याशङ्कय।5ऽह-- सद मावभा्रमिदहि । तदेव वेषभ्बेदशटान्तन स्फुटश्ति-- यथोत । सदिति यथामूतभसद्िति च ततो त्रिपरितं गष्यताणं स्च(सन्चेति द्विविषे तत्व भवतीति १य। नै पायिक्रा वदन्ति दवे तच्छे दप्तती मावामव(विति तरम्युपगमान्न तथा बोद्ाद्वविध तत््वमिष्ट सदत्यन्तामावोऽपदित्य-

म्युपगमादप्रतीतप्रतियोगिक्रामावस्यात्यन्त।मावतया श्रश्चव्रिषाणं नास्तीत्यादु प्रतिद्ध- त्यादित्यथैः । तमिमं वेनारिकप् ्रिष्यमुखन( ण ) दूषयति-- नन्वित्यादिना । ` क्िष्योक्तमङ्की करोति- षः टापिति । मवस्य याोऽमावस्तन्मात्रमप्तदित्यम्युपगच्छतां तेषां प्रक्षे न यक्तं काटसंबन्धा यपत इति य॒क्तमेव त्वयोक्तमित्पथ॑ः। रिच तन्मत यस्य कस्यचिदतत्विष्ठ सवस्य वेति विकरप्याऽमुपेय द्वितीयं दुषयति--अत- - स्पेवि । किमम्युपगन्ता सद्‌ा कदाचिद्म्युपशन्तञ्यः शिवा प्रागवल्यायामपीति विकर्प्याऽऽदपरङ्गीकृष्य दवि {यं दूपयत्नताङकते--इदनीमिति । प वदानी- मपर म्युपगम्यते सचिवा तदृम्युरगन्डुरम,वा :153च इत्याह-न प्रागुत्पत्तेरिति । न द्वितीयः | प्रगुत्पत्तनगरतदित्यस्वाम्वुपगन्ता तप्रत्यस्युपाम्यते तथा प्रायवह्यायाम- म्युपगन्ता सन्नित्यप्य्यम्युरगन[१२।नामम्युप नसमव्ज्च दि प्ागुलत्तेष्तत्तत्ते मानामावः | विमतः कड ज्ञातृमत्त।व।न्काकत्वात्तमतवदित्यनुमानादित्याह्‌ प्रागु त्पर्तेरिति । | ननु कयं बस्त्वाङतेः शब्द यस्वेऽक्देकमेवाद्वि# पमिति पद्ायवक्यारयोपप- त्तिस्वदह्वपपचां वेद्‌ वाक्यमममाणं प्रसञ्पेतेति चेति । नेष दोषः। सटरहण-~ नहात्तपरल्द्रकिषस् । सददत्यव तायन्‌; सद्‌ाढृतिबा चक; | एकमेव द्वितीय पित्पेनौ च पच्छन्न सपःनामिकर्णौ । तवेदमाप्तीरिति च । तत्र नस्‌ सद्क्ये भयुकः सदरकममववङन्न्य सदराक्याथविषयां बुर्ट सदेकमेवाद्रध वमिदमासीदित्वयेव॑रक्षणां ततः सदाक्पायानि रतेवत्यश्वाह्द इवाश्वारम्बनोऽन्वं तदमिएख वेषयाननिवतवाति वदत्‌ । न तु पुनः सद्मा वमेवाभिषत्ते | अवः पुरुषस्य विपरीतप्रहणनिदर्पयपरमिद्मतदवेत्यादिः

हद आनन्द्णिरिषतटीकास वङितश्षांकरमाप्यसमेता- | ६ षष्टष्याये-. वौं परयुञ्यते | दशेयित्वा दि दिपरीतग्र्णं दतो निवतयतुं &क्यत इत्यद॑स्वादसद्‌ दिवाकर स्यं भ्रौतरवं प्रामाण्ये च सिद्धमित्यदोषः । तस्मा दसत स्बोभादरूपात्सद्वियमानमजायत समन्यन्नशर्‌ । अडभ।बरछान्द्‌- स ॥ १ ॥ ठ ; पर्प 'वुषयित्वा -वाक्यतात्पयै दशयित चोदयति-- नभ्वति । + अन्यो. पोक््धय दाब्दारथस्वे प्त्यपेल्यवस्तनस्तद्त्वे वा कथपसदिति शाब्दस्यायक्तद्धिराक- तथ. म(मांप्तकप्रक्रियया शब्द्‌।थेत्वे सत्यकमद्वितीयमितपदये।राकरतिवाचर्वायोगा- दशनुपपतिस्तदमवे. च पद्‌।धप्तसगोद्यात्मनो वाक्षाथस्यानुपपत्तिव।कंथानस्यानुपमततो भिविषयेद्‌ वाक्यमप्रमाणं स्यादित्यथः । स्दमिन्विश्यनिवृस्ययथमिद्‌ वाक्यंन तु दृन्धमेब सक्षद्रानिपत्ते तत वाक्पाप्रामाण्दामिति परिहिरलि- नेप दोष इति। तथाऽपि कथमप्तद।दिशब्दानाप्रगही तश्चक्तेत्वे वात्र पधापगत्तारत्याशङ्कयाऽऽह्‌ -~ - सदित्ययाति । एकमदवितीयमिति ₹ब्दद्यवदिदमाप्तीदिति च शब्दो सच्छब्देन सप्राठाविकरणवेवेत्याह-तथेविं । सदवेत्यदिवाकयस्यक्तविधयाऽथेवस्वेऽपि कथम्‌. सितेत्यादिवे।क्यमथवदित्याशङ्कयाऽऽह-ततरति । इवशब्दो यद्रत्यसिमन्र्थे तद्- दवि पथकप्रयेःगात्‌ | क्रिपिति बाकप्य सदमिनिवरहानिवृत्तिपरत्वे सरभावप्रत्व. मेव कि न ए्यादित्यङ्याऽऽह-न एतवानि । पद मावस्यात्यनत' म'वहक्षणस्य तुच्छ- त्वाच्छब्दश्चक्िगेचरत्वातमव'दित्यथंः । अन्प्परप्वामम) सदभिनवेशनिवृत्तिपरत्वं वाक्यस्य प्षिद्धमित्युपसंहरति-अत इति । पाकर पुस्पल्य पदमिनितेशानवर तिरत विवक्षित चेत्तर्हि >= दमेव प्रयाक्त०५ किमिव्यप्दवरेदमग्र अप्रति प्रयक्तमि-या- शक्कच।$ऽह-दशचेयित्वा हीति । अथव। प्द्तेत्यःदिनः स्वप्षनुक्वः तद्द ऋर्‌- . ण्थेत्वेन्‌, सदेबेत्यादिनाऽनुवादऽयपिपि त्‌ाल(स,'तस्१ह-द2दत्मदहति | प्रयम पते तस्मादित्यादिवक्वस्याय।माव।दद्वितीवः पक्षा गृहीतस्तत्र कारणस्याप्त्वमुत्त भि- द्‌ काय॑स्यापि तदश्षयति-तर्मादति । अजाःयतति वक्तव्ये कथं श्रुत्या जायतेति ्रयुक्तमिस्याशङ्कचःऽऽह-- अड माच इति ॥ १ ॥

कृतस्तु खुं सोम्पेवर स्परादिति हवाच कन-

क्किति ~~~ -~--------------------~-~-------- - जनोि-

+ अश्वाद्न्योऽनश्वो धन॑विर्द्धोऽधरमां ज्ञानाभषोऽज्ञ(नम्‌ ¦

१९५.ग. ड. ठ, °बत्ताञ्स ।२घ्‌., च्‌. ठ. उ, श्स्यप्रा ३, ट, "क्िकतरे।ुख, भ. ण. न्तिषश्च।५ क्‌. ख. छ.ज. ण, "गादि्थेः। णिः । ६९ ग.ट, ग्गार्थेना।७ ख, ध,

इ, न. ट. "तु सेम्यैः ।

द्वितीय; खण्डः २] छान्दोग्योपनिषत्‌ । ३२७

मरतः सञ्जायतोति। ससव सेम्येदभय अ(सीदेक- मेवाद्धितीयम्‌ ॥ २॥ तदे तद्विपर तग्रहणं महावेनाशिकपक्षं॒दशेयित्वा प्रतिषेधति । कृनस्तु भ्रपाणात्खटु हे सोम्येवं स्यादसतः सज्जायेतेस्येवं कुतो भवेम कृतभित्प- माणादेवं सेमव्रनीत्यये; । यद्‌ वीनोपमर्देऽङ्एरो जायमानो दष्टोऽभाषा- दत तद्प्पन्युपगपदेरुद्धं तेपत्‌ । कथम्‌ । ये वावद्धीजावयवा बीज र्थानाप शिष्टा २)ऽङ्ुरेऽप्य तुवरतेन्त ए न तेषापुपप्दोऽङ्ङूरजन्भाने । यतपुनवाजाकारसंस्थानं वद्धेनवयरव्यतिरेङेण वस्तुमू१ न वेनाशिकैरभ्यु- पगम्यते यद ङ्कु पए्नन्मन्युपमूय+ । अथ तद्स्त्यवयवग्यतिरिक्तं वस्तुभूतं तया च सत्यभ्यु पनतषवर थः । अव सदत्याऽभ्युपगतं बीजसंस्यानरूपमुपण्धव इवि चेद । कैं सवृतनाम फिमतव्रभ।व उ१ भाव इति । यद्यमावो हषटन्तामव्र;ः । अव पावरस्तथाऽपि न!माव्रःदङ्कृरोत्पतिरबीनवियवरेभ्यो यङ्‌ इरालपाचः। कृतस्तु खस्िन्याद्विक्याछोचनायामति द्वितीयः पक्षो ्रह्य इत्यमिपेत्माऽऽद~

तदेतारिति । विमतपम.३ रःस कथैत्वादङ करिति प्रमाणं शङ्कते --यद्पीवि । पा तद्ध्‌।कशव.७ मतरा ९६२।त--त्दरपाति | ब्‌। तेप ना ङ्क १ ते।९९त्व/ त्कथमप्रसिद्भ्‌वेरेभण१त शङ्क१---रुथपिपि । पमिङ़ करत्पत्ता -बीजावयव। उप. गुदयत्त करा १नाफ.एतस्थान 14 तर्स््¶ऽय प्रयाह-प षवि दता 4 दुष्‌ ।त-पत्पु गि ) तत्क प्ररथकह्तु एवा परवूतिषिद्ग नाऽभ््ोऽ. म्युपगमतिरोवादिल्युक्त (द वपुत्यापयति- अप संहत्येति । पतव्रत विकशयति- फे पमिति । आये मवस्यामावादुन्पत्तो दष्टन्तामावः संवृनरर्तुन्वेनं च बीनपत स्वा प्ाधकत्वा दतयाह- पद्‌। ति । कित धमनुय दूष परति-अयेति । तच्छं यया सति. यत अष्डद्यो प्रा स 10) बुद्धिः प्त चेद्धवरूपे९ तदि तया बीनवथवा- नामङ् एरक र¶एणःमपि दवेददा न्ता सिद रेत्यषः | अदयव्‌। अप्युपृयन्त इति चेत्‌। न तदवयवेषु तुरत्वातु । यथा बेना- , शिकानां बज पस्गनल्पेऽषयी सास तथाञजपत्रा अपति तेषपप्युपम- दादुपपत्तिः । वीजवयतव्रानापपि सूर {व्रयव्ःस्तद््रयवानापप्पन्ये सृक्षत- रावयवा १८५ भङ्गस्य नदतेः स१त्रपमद।नुपपत्तिः । सदु बुदनुदरतते

कक - ~~ ~ जनः नक छक = नन 9 जकन ~

१ ख, ड. अ. णसौम्पेः 1 २ङ्‌.ञज ठ. दे सीम्प्रेः । ३ख.इ,भ. ठ. ण. श्यति । ई ख. ग, छ. ट. ण. रतायपः।५क.ग ट, "तिश्च । ६ क. छ,ज्‌. णर नदाः |

३१८ आनन्दणिरिङृतयीकासं ब कित कर पाप्यसमेषा- [ ९ पष्ठाध्याये-

सस्वानिद्र्तिभेति स्द्रादिनां सत एव सदुत्पत्तिः सष्स्याति । न स्वसद्रा दिनां हृष्टान्तोऽस्तवसतः सदुतपत्तेः । पृप्पिण्ड।द्घटो त्पचिषऽ्यते सद्ादिनां तद्ध(बे भावात्तदभावे चामावात्‌ ।

छ किकबुद्धिमनाश्नित्य परमतमेवाऽऽद्‌य शङ्कते-अध्रयवा इति । अप्तव्यवयविन्यु- पमदौयोगवदवयवेष्वपि तदयोगस्य तुरषत्वान्नेदं चोधमित्युत्तरमाह-न तद्‌व पवे- , ष्विति | तदेव स्फुटथति-ययेति । नन्यस्मत्पसे प्रमावयवी नास््यवय१।स्तु सन्त्येवेति ` चेतश्राऽऽह- बीजावयवानपर्पःति । तर्हि तेषापर्‌कुरजगमन्यु मरः स्यादिति चेतत. भ्रा ऽऽह-तद्‌ वयबानामपीति । न चाङ्कुगजःपन्यवय उपरम्परा विश्रान्तिम्‌ मिरूपपद्यते तस्याः शून्यत्वे तदुप पस्कारणवङ्पातात्‌ । भशूरध्वेऽपि कयेत्वे काद्‌ःचित्क- द्रभ्यस्व सावयवत्वेन पत।द्व.थ्वाद्क..३ मावन्यदु पमद्‌।तिद्धिर मावशेत्तदुपमदं सत्कारणवाशापत्तिरेषेति मावः | अपद्द्स्यप्रःमानिकःवमुकत्वा सद्रद्ह्य प्रामागि- कत्वम।ह्‌ - सदूबुद्धीवि । परमते दन्त।म(वमुक्तमनृय स्वमते तस्तत्यं च प्मुि- नोति-न चिति ।

यथभावादेव घट उत्पश्रेत घट विना प्रत्पिण्ड। नोपादीये१्‌ । अभावश्च

षद्‌ घुद्‌चनुहत्तशथ घषरद्‌। ्रस्ञ्यतत न त्वपद्‌र्त्वस नाप्त सदृत्पत्तः | प्या दुद्‌ बुद्धय ुदधेनिभित्तभिति पद्‌ धुादवर्ुढः क।रणदर्र4 नतु

| प्रमराधप। एव गरद्‌घट,। व०७६९१।५ तद्‌।१ पद्बु द्ध! दयमाना पवेय्मानणा

। -1

एव धटबुद्धेः क(रण।५ति न।सवः सदुत्पसिः । ५द्वदबुद्य(निभित्तमभि. . .चिकतयाऽऽनन्तथमान् न तु कायकारणकरछाभिति चत्‌ । न | बुद्ना चरन्ब्ष गम्ययाने भैनायिक्रानां बदिदहान्धमावात्‌ । जः कृशरस्य शछटु सोम्यं स्यादिति होवाच कयं केम प्रकरिणाप्ततः सञ्ज।यतेति | अ तशः सदुष्पत्तौ ...न कथिद्पि दृष्टन्पभरकारोऽस५।८५यम।य; । एवपसद।दपक्षयुः्पथ्थोपह-

रति सस्वेषं सोम्येदमग्र आतरति स्वपक्ष क्ष । घटस्याप्यभावादेव।त्पत्तरि्त्वदृदष्नताप्तम्रति "तरिता शङ 'ऽ5द- यदीति । ` किच यद्यस्योपादान ट्ट तच्छ दप्रत्थय। तत्रानुवपते यथ। तथ।इमावश्ेद्धटदिरुपाद्‌ानं तच्छन्द्षियो तत्रानुवृत्ते स्यातां न चानुवर्तते तप्माद्प्तनः प्दुत्पत्तिरयुकेव्याह-अभा- बेति । मावस्य तते! शृतिण्डल्य घट(दिकःरणत्वमन्वयन्पगिरे का(म्धामु कं ततरान्वय- ग्यतिरेकयोरन्ययापिद्धिुद्ध।वयते-यद्‌५।(प१ । त्मनि पतते ब मत्पक्क््ति-

५ क. ग. ट. मृदवुद्धिवट' २ ख. ङ, अ. सोभ्यैवं। ३ ख. घ. द. ज. "व सोम्यै",

द्वि तौव; लण्डः २] छान्दोग्योपनिषत्‌ । ३५९ रत्युरमाह -- तदषाति । यदुक्तं पद्रपाया बुद्धेः पद्रूषं बद्ध प्रति करणत्वमिति तदापिद्धमिति शङ्ने-मद्घटबुद्धघोरिति । सत्तपिद्ध। हि पनभातिववं कारणत कायत्वं चात्तरभवित्वं यक्तं बद्धीनां चासतच्वादानन्त्यपव्रेण व्यवहियते निमित्त मितिकत्वमित्यथेः | अप्ततीनामपि बुद्धोनामानन्तयेण निमित्तनैमित्तिकत्वमित्यतनन शक्ये पतमावयिदु दृष्टन्तामावादिन्युत्तरमाह--न बुद्वौ नामिति । कृतम्तु खक्षि- त्यादेवाक्ये व्यारूयातमुपपतहरति-- प्रत इति । पूव॑ममरतः सदुत्पत्त। ठष्टान्दभावं उक्त हृद्‌नामन्यदुपत्हनभिति शङ्क वरयति -- अतत इति । ग्वपसकिद्धिमृष {- हरतीति सबन्धः |

ननु सद्रादनाऽपे सतः सदृत्पश्त इति चव टन्नागस्ति | वरादपर्‌- नत र(त्प१द्श्नतु । सत्यभवे न सतः सदृन्तरष्तपय्र1 # १६ सदेन सस्थानान्तरेणावतिष्टते । यथा सपः कुण्डी भवनि । यथा च मृच्चर्णपि- ण्डधर कपाट । भद्‌; । यदेव सद्‌व सवेप्रकारावर्‌4 कय प्र.गतपत्तेरिदमा- स।।द्‌त्युच्थपं । ननु न श्रत त्वया सदवल्यवधारममिः{सब्दवःच्पम्य क।५स्य । भरं तं भागुस्पत्तेरसःवाऽ5पीनेरशन्द्वःरवमि {वीप ज।त- मिति। न । सत एवेद्रब्यवुद्धविग्यतयाञवस्यानाद्यव मृदव एण्डवर्‌ दिशचम्दवुद्धिविषयरवना।१४१ वद्रत्‌ । |

षिद्धान्तऽपे दृष्ट.न्ता्िद्धिस्तुद्येति शङ्कपे-- नरन्ति । 4 शदो व्र प्पतिदेष्ट। तथाऽपि न द्‌ मरदन्तर घट दूध नतेरमुन्पद्यमः वमव ते त्रपान् सतः प्दन्तरोत्पत्तिरित्यथः । किं सदृन्तरस्य सनः सक्राशादुत्पत्तिरैव वधते करिव। कारणत्वं॑हतो निर्‌ करयते त जाऽऽद्यमङ्ग कराति- सत्य । द्वितीय निराक- रेति-- कि तर्दति । त७।१ि दष्टान्तामावमाशङ्कया ऽऽ --\य(ति । कण्द्ीमप कायत्वप्रपतिद्धिनप्तीत्याशङ्योदाहरणा0रमाह-यय)ा चत । प्रभरमिषएठ1 इति संबन्धः । सत॒ एव प््रकारेणावल्ाने प्रक्रारिकिं कान्य पसलतचनममुकत तस्य सदा प्तस्वाविर१।६6 शङ्क१ - यदेवमिति । भगव हि करण प्न्मात्रत्वं च क।यस्थावधायैते तथ। च कारणस्य सतन्त्न तेना 25.२1 वप्यःतमिन्यद्गीक२ऽपि कार्यस्य प्राक्.टित ससावप्ःरगमविशद्धनत्यु तरमा३-१(न्ब्‌/\ । वध्य कारण. मात्रत्वं च {वधत तहि कारणमेवाऽऽपीन ऋ4 तदत तेदाना ज।तमेत्यवत्करार्वा- [दमतमायापेतात ₹रङ१- माप्त । करणह्लत्‌ वादयिह्मा्र पात नाप्रत्कचव।. दापत्तिरिति इष्टान्तेन प१।रह्रते-नेत्पादेना

ननु यथा मृदस्त्ववं पण्डयटद्यपे तद्रदसदवुदर०५ु द्ध ५ त्वान्का.

न -ह

[1 यी पि

१ फ. बरदूवुद्धिःटः । २ग. षर, इ. च. ट. ठट, उ. ठ, ण. प्रहन्‌; प ।

१३१० आनन्दणिरि ह्वी क(संवरितश्रकर माभ्यस्षमेता- [ १ प्ठाध्याये-

स्प सतोऽन्यद्रस्सन्तरं स्पात्फायनादं यथाञ्वाद्रौ; । न । पिण्डपरदी- नामितरेतरर्परमिचारेऽपि मृच्ान्यमिचारत्‌ । यच्रपि घटः पिण्डं व्यमिच र्ति पिण्डश्च घटं तथ'ऽपि पिण्डघटो मत्न व्यभिचरतहस्तस्पान्मन्मात्रं पिण्डघट, । व्यामचरति त्वश्व ग।रभ्वाव्‌। गाप्र्‌ । तस्मन्पदाद्‌ संस्यान- णर घट(दयः । णवरं स.सं'थानपात्रपिद्‌ सवेमिति युक्तं भःगुप्पत्तेः सदे बेति । वाचःऽऽरम्भणपाजत्बाद्रिकारसस्थानपात्रस्य।

विमतपुपादानाद्धियते तद्विरक्षणनुद्धिविष यत्वायथाऽ्वनुद्धिविचत्तमविषयो महिष. र्त भिय्रते | तथ। च क॑ सा एवेद्नःवि१य.मि१। चा वप्या ङ्गा कारे गा पत्क यवाद्‌।- पत्तिपततमाेरिति चोदयति- नन्विति । रक्षणवृद्धिविषथत्वस्य मेदुमात्रप्ताधक्त्वे सिद्धसाधनं ताच्ि फ़भदसावकत्वे दष्टान्तातिद्धिरेषयामिप्रेलय। ऽऽह -- नेति । भच कायस्य ग्यमिवारित्वेन रञ्नुप्तपदेवन्मिथ्वात्वनुमानाद्‌ तेव।चखधमस्थान'दव का बुद्ध चाठम्बनत्वं तते।ऽङ्ग।कतन्यानष्य।ह--1५ण ति । तव \कृट१६- यदपीति । मृस्वमन्तरेण पिण्डवरटय; स्वूपामावारति तच्छ14; । अभ्यामिच।रे म्रखपित्या- दिदष्टान्तः | अन्यभेवःरफछम।द्‌~- तपाति । दष्ट नत ।तभम॑ द्‌;६२।नतके सप. ्यति-- एवमिति | ए्रथगेव प्रथमानध्य कास्य कणं सम्मात्रत्वमित्याशङ्चाऽऽह- वाचाऽऽरम्भणति ।

ननु निरवयवं सन्निष्कटं निस्क्रियं शान्तं निरव निरज्ञनं दिग्यो हषः रषः सवाह्माग्यन्तर। हन इत्य (दश्च १८१ निरवयवस्प सतः कर्य नकारसस्यनतुवाच्त । न॑ष द्‌[१;। रञ्ञ्वायवपवेभ्प; सु३।दितस्थानव. द्‌बुद्धेपरिक।रेपतेभ्यः सदवयत्रभ्यो विक रधस्थानापपवे।। वच।ऽऽरम्भृणं दिकरारो नापे गृतिकेत्येव सत्यमृतं सदेव सथया५(१ श्रतेः । एष्मेवि त्पेथ प्रमा५त इदवुद्धिक!लेऽपि ॥ २१

काथपिध्प्रत्वंस्फुकड चेद्‌ पति-- तन्वि षि | यथा वसन्ञतिरपरो रञ्ञ।यव- यनेम्यः पपा दुपतम्पानमनिक च्यम तमा श्रुठेजन जगत्कारण. वनु द्रयनुष्पत् कंसिपतेमपः । पतो मादोपायिकस्यावधवेम्यो विकरपस्यानमुपपय्यते तस्मदथं प्वैन- प्रपञ्चो ब्रह्मविवतंः संमवताति प१रेदर्ते- नेष दाष ईति । ब्रह्मपितो जगि प्यत्र श्रपिमनु दृढ ताते-- बाचाऽरऽरस्मण। बते | प्रपवाभथ्यादये फ कठतमुषपहरति- पकमवात ॥ २॥

तदैक्षत बहु स्पा प्रजाययेति पत्तेजोऽस॒भतं

किन ---- ~~~ ------ नमन

१क्‌. ई. ठ. 'देदयश्वं । २ ख. घ. ङ, च. अ. २. उ. ठ. ण. "नस्य। ६ सं. छ. अ. द्‌, "क्वणो म०।४क. ग. ७.२. द्‌छन्ते,

द्वितीयः शण्ड. १ 1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । ६३१

तत्तेन एक्षत बहु स्यां प्रजयति पदपोऽूजत

तस्मायत्र कृच शोचति स्वेदते वा परु१स्तेजस एव

तद्ध्यपां जायन्ते ॥ ३॥

तत्सदेक्षतेक्षां दशनं ृववत्‌। अनश न प्रधानं सां रूप परिकदिपदं जगत्का- रणम्‌ । प्रधानस्याचेतनत्वाभ्युपगमात्‌ । इदं तु सबेननपीक्षितुत्वाव्‌ । वस्क- यमेपततेत्याह-- बहु प्रभूतं स्यां भवेयं प्रजायेय मकर्षणास्पधेय । यथा पद्‌. धट(धाकरेण यथा वा रज्ञ्वादे सपाचाकारेण बृद्धिपररृसितेन । अ देष तदं सवं यदग्रह्य) रज्जुरिव सपायकरेण । न। सत एव दैतमेदे- नान्यथागृहपाणत्साननासत कस्यवित्कचिदिति मः यथा सतोऽ>दृरब- न्तरं परिकदप्य पुनस्तस्येब प्रागुत्पत्तेः परध्रसास्वेध्वेमसच्ं प्रुत वारक. कान तथाञस्माभः कदावचकचिदापि सताऽन्यदभिषानमभिधयवा रस्त परिकरप्यते । सदेव तु सवपमिधानममिधौयते च यदन्यद्दधया । यथा रज्जुरेव सपेबुद्रया सपं इत्यभिधीयते यया वा रिण्डवटाद्‌ि मृदोऽन्पबु- दा िण्डयटदिश्चब्दनाभिधीयते कके रञ्जुविवेकददिनां तु स्पाभिधान- घुद्धी निवत्ते यथ। च मृद्धिवेकदरिनां षटादेश्न्दवुद्धा तद्र सद्रिवेकदर्शि- नामन्यविकारशब्देबुद्धी निवतेते । यतो वाचो निवन्न्ते । अप्राप्य पनसा सहति । आनिसुक्तऽनिखयन इत्य दिश्चतिभ्यः। अद्टितःय्वसमथनायंगत्तरवःक्यमुरथःप्य्‌ व्याचष्टे - तत्पदिति । पच्छन्दवाचय

जगःकारणं प्रधानमिति केचित्तदप्थेतेन निरःतमित्पाह-- अतश्वाति । शक्षपृकेकार- त्वादिति यावत्‌ ; अचेतनःव।म्युपगम।न्न तस्ेक्षपृवकरं सटूत्वमिति शेषः । परिणा- मविवतेवादावाश्रिन्याद्‌।ह्रणद्वयम्‌ । बहु स्यापित्यादिश्ुतित।त्पः वक्तु निरस्तमेष चोद्य द्धावयाति- असदेवेति । बहु स्यां प्रज .ययेत्थनेनेक्षितुरेव कश क!रापत्तिवच. नेन वैशेषिकादिगतमतननिरस्तःमेति श्रतितःत्पय दशथय तरमाह-- नेत्यादिना | तदेव प्रपञ्चयति --स्येरयादिना । , तिज्ञात्यं मतद्रयानु वारण दष्टान्त।म्बां स्पष्ट. यति- यथा रञ्जुरिति । अन्ञनन्वयव्यतिर्‌ मणं रञ्ज॒सप।देरज्ञानमयत्वं च द्विताभनिवेशस्य सरन्मात्राविवेके सस्येव।त्पत्तच।रेण तदद्विके चानुत्पतद्रुतप्यज्ञान- मरयमेव तस्य तु त्वं पतःमात्रमारष्ठ नं वाङ्मनप्रातीतपि्यथः । तर्य वाङ्मनप्ता^). तत्वे प्रमाणम'ह- यत इति । अन्यदेव तद्विदितादितयःदिव।क्यम।दिपदाथः ।

१. चन शो ,२ ड च द ण्त्‌ ¦ कथ) ३ सख. ध. €. च. ज. ठ,.ड ण, °चिदि" ॥ क.ग्र र. ष्दिमैरोऽ०;५ख, द, स. ठ. ण °दुशैनात्त्‌ स ।

३३२ [मन्द्‌ रिदतरीकासेवदितर्रकरमाप्यप्तमेता- ( ६ पषठाष्ययि=

एव्ीक्षित्वा ततनेऽपृजत तजः सृष्टवत्‌ । नद वस्प्रादा एवसादातमन्‌ आकाशः संभूत इति श्रुत्यन्तर आका शादरायुस्तंतस्तृतीयं तेजः श्र॒तामह्‌ फथं परामम्येन रस्मादेव तेजः सृज्यते तत एव चाऽऽकाडामिति बिरुदम्‌ । नेष दोषः । अकाशवायुसर्गानन्तरं तत्सत्तजे।ऽखजतेतिकर्यनोपपत्तेः । अथव।ऽविवक्षिन इद ष्टक्रमः सत्कायमिदं सवमतः सदेकमवाद्रिषीय रिस्येरद्व्षःम्‌ । मृददिष्ष्टम्तत्‌। अवा त्रिवृत्करणस्य विव्िततवातते- नोबन्ानारेव छष्टमाचषे । तेज इति प्रसिद्धं कोके दग्धृ पक्त भकाशकं रो. हितं चप । त्सः तेन रक्षत रजोरूपसंरिथत सं शषतेरयथेः । वहु श्यां पजायेयेनि पूर्वत्‌ । तदपेऽखजन । आपो द्वाः क्िग्वाः स्यन्दिन्यः छह रेति सिद्धा लोके | यर्मात्तेनषः कायैम॒ता आपसनम्माच्त्र एवं देश कटे व क्ञाचति संतप्यते सेदते पस्ि्यते बा पुरुषस्तजप एव तत्तदा 55. पोऽधि जायन्ते ॥३॥

®>,

तितिरीधकश्रतिवि सेधमाशङ्कते-नन्विति । तथ।ऽपि कथं विरधधीरिचाशङ्कया 55: ह-- दाति वरिरुद्धापति । अर्या श्रत सतः पकाशादेव प्राथम्येन तेजः सृञ्यमान- मुच्थते श्रत्यातरे तु तस्मादेव सतः सकाशादरकाश प्राथम्येन स्टमित्युपरष्ट तथा च कथमिदं मिथो चिरद्ध्‌ तिष्यतीत्यर्थः | तेत्तिरीयकशचत्यनुतारेण च्छन्दोगयशचुते- ञ्य ल्यानतेमवान्न तरिरथो ऽस्तीति परिहरति-नैष दोष इति । सृ्टक्रमस्य विव. क्षितत्वमङ्खीकरन्धोक्तं तदेत नास्त्यद्वितीयत्वं घ पततो विवक्षितमिति पतान्तरमाश्र- त्या४ऽह -अथतेत्ति । तत्र गमक दशयति ~- मृदादीति । मृदादिकयि षटरि तद्व्यतिरेकेण नारित सृदायेव तु पत्यमितिरष्टन्ते ऽपाद्‌।नाद्रल्मणः प्ततत्तेजाबत्त- परकायं तदतिरेकेण नास्ति एन्मात्रमेव सत्यमिति दाशीन्तिकेऽपि विवततितं प्रतिभा- तीयः । तत्त सजतेरयादिश्रतेम्तास्पयौन्तरम।ह -- अथव तत्कर स्येति । तापं तिवत त्रिवृतमेकैकां करवाणीत्यादूौ जिव करणध्येष्टववात्र पणव मूनानागिह्‌ सषटिर्च्पते । न वैः प्च करणमविवक्षिनमिति वाच्यम्‌ । मूतत्रयचष्टशचुती श्रुत्यन्तर पिद्ध।काश्चादिमूषरेरुपरक्षणवत्रिवृत्करणश्त्या पञ्चीकरणोषलत्तणात्‌ । तथाच श्रत न्तरतिद्धगोरा३ाशवाय्वोस्तेजःप्रृतिष्ठन्तमौवममिप्रेत्य दषुप।धन वेध्य सम्पत्रत्व मन्तव्यमिति मन्वाना श्रतिनिवृत्करणमे। ऽ$चक्षण। तदनुरोधेन त्रयाणामेव सृ- महत्यथ; | तेजपतो चतनस्य॒कथमीकषितुत्वामित्याशङ्य वाक्यायमाह--तेनोरू' पेत । अपां तेनःकार्यसे टोकानुमञमुकरूखयति -- यस्मादिति ॥ २३॥

क-०- ज - कण + ---- ~ ~+--- न्म = ~ च्= _--.---~ ~---~~~--- =>

१ क. श्ए्ततृती° । २ क्‌, शद्ध ले'। ३ ब.जन्ण. चन दे।४ गट. यश्रु। .

०५

द्वितय: ण्ड २] छान्दोगयापनिषव्‌ । २२२

ता अपि एश्चन्त बहयः स्थाप प्रजयेमही।

ता अन्नमसृजन्त तस्मात्र क च वष तदेव भूयिष्ठमन्नं भवत्य द्य एव तद्ध्यन्नावं जापते ॥ ४ ॥

(क

इ।ते च्छ।न्दोग्यापनिषरि षष्ठाध्यायस्य द्वितीयः खण्डः ॥२॥

(4 १

ता] अ।प पेष्षन्त पवेवदेवाव'कारमसंस्थित सक्षातवयः | बहयः प्रभः स्थाप भवेप प्रजयेषद्यत्पयेपहीति | ता अन्नवन्ननन्त पृथिवीलक्षणप्‌ । पो.

यव ह्यन्न यस्षादप्कायपन्न तस्पाद्यत्रक च वषि देश्चै तत्तत्र भय

भभृतपन्नं भवति । अनोऽद्धय एव तदनाच्मभिज पते । ता अन्नमसृजन्तेरि पृथिव्युक्ता पूवमिह तु द्ष्टन्तेऽके च तदाद्यं चेति विरेषरणाद्व्रीहियव

उच्पन्त। अन्तवच गख स्थर्‌ पारणकृष्ण च र्तः प्रासद्धप्‌ । ननु तज,- परभृतिष्वीक्षणं न गम्यते दादि पतिपेधामाव।्सादिकापोनुपरम्पाच्च वत्र कथ तत्तेज पेक्षतत्यारि । नेष दोषः । इक्षितकारणपरिणापत्वतेज।परभ-

तानां सत एरेप्तितुर्नियनक्रपविरिषएकायांसपदकलरःच तेजःपरभुरकक्षन इते. क्षत इत्युच्यते भृत्‌ ।

प्ृथेव्यामन्नश्चव्दप्रयोग हेदुमाह- -पा वं हीति । अपां कायमन्नमित्यत्रापि टोक- प्रसिद्ध दशवति- यस्मादिति । ता शन्न 4सृनन्तत्यत्राद्भमोऽनपषिशषदिष्टा टष्टान्तेऽपि ताम्यस्तन्सृष्टिर्पद्विरयते तथा च प,नरक्त्यपित्याशचङ्कयथविश्ेषे दश्च य१- अन्नमिति । तत्तन रेक्षतेत्णदो याध्रतमम गृहीत्वा चोदयति -नन्विति। प्राणिषु हिंसाप्रतिपेषवः दअरर्‌त्रिधानवच्च तेजःप्रभतिषु तदमावात्तेषवीक्षणकाषटण्दव- देते तदृदृष्टयमा गच्च नेते प्रामाणिकं तथा च प्रकृते प्रमतगीतपित्यष॑ तेषां गागमीसितृत्वमुतेत्य प९ह्‌२प-नेष दष इि ।

ननु सतोऽप्वपच।रतमेन्‌क्षतुत्वम्‌ । न । सदीक्षगस्प केवरश्नन्{गम्पत्वान्न शक्यपुपच।रेष कटपापेतुगर्‌ । तेजःप्भतीनां त्वनुर्थीर्यते प्ुखपयेक्षण।भाव हि युक्तमु१च२े१ करपयितुभ्‌ । ननु सतोऽपि मृरनक(रणस्वाद चेतनत श॒क्धम-

१६. च, ङ, “यिष्टम, २क.ग. ट. छै बहुतरम*।३ क. ग. ठ, “यत इति । ता*। ४ ठ. ढ. "वणेन ब्रीहि" । + ख. ड. ज वावाउ*;ध च. ठ, उ, 'वादयुच्यते। अ*। ६

छि क्के, (श्क

कु, य. ट. र्र्‌ च्‌ । जग. षर च. ट, ठ. वेप्मित्रिच्यु*' ८ ग. ड. ड, ठ, ण. यत दश्च ।

३१४ आनन्द्गिरिकृषटीकासंवद्ितशरंकर माण्यसमेता [ १ षषट्याये

लुमाुष्‌ । अतः भषानस्येषावेतनस्य सतथतनायेर्वाभियतकाखक्रमवििषट- कछा्यपाद्‌ करबाेक्षतेवेक्षतेति १वयमनुमातुमुपचरितपेवेक्षणम्‌ । दृष्टश्च शो #ऽ- चने दतनबदु१च।र! । यथा कूरं पिपतिषत्5 तद्रःसतांऽपि स्याव । न। वस्सप्यं स आत्मोति वर्मन्नात्मोपदेखात्‌ । आत्मोपदेशंऽप्युपचरित इत चेधया ममाऽऽत्मा भद्रसेन ३ति सवेःयकपिरिण्यनात्मन्यामे,पचारस्तदरव । न | सदस्मीति सरसत्याभिसंघरय तस्य ताददेव चरायाते मोतोपदेशवं

सतोऽपि गोणमीक्षणमुष्चारपाये पाठादिति शङ्कते-नान्विति । संनिमेः; शब्दस्य बड यर्तवमुपेत्य परिहरहि- न सदी्षण्याति | तुर्यं तेजःमरमतिष्वपि शब्द्‌. गम्यत्व्मीक्षणस्यति चन्नत्याह~- तेजःप्रभृतीनां त्वाति । विमतमीक्षितं न मव- त्यचेतनतवात्कुम्भवदित्यनुम्‌न।त्तेनोमृख्ये जगरती्षण।समव, तत्र श्चं तद पचारिकम्‌- चितमित्य्थ; | सांख्योऽनुमानःवष्टम्मेन 5ङ्कते-- न विनि । अचेतनस्य कथमीक्ष. णमित्याशङ्कचाऽऽह-- अत इति । अनुमातुं कल्पयिुमिति यावत्‌ | कथमचेतने शतनवदुप्चारस्तघ्राऽऽह- चाति | अ।त्मशब्दाव्टम्भेन परहरति-नेत्यादिना। आत्मो पदेश्चोऽपि प्रधाने गोणो भविष्यतीति 5 इते- अ त्मोपदेश्चोऽपीवि | दामेव शङ्कां दष्टान्तद् रा विव्रृणोति- यथोति । इदं परिहरत्तस्मिन्नात्मोपदेभौ मोग न ^ मवति तन्निष्ठम्य मेक्षोपदेर।दित्यु्रमाह-- नेत्यादेना । सोऽप्युपचार इति चेत्‌ । धानात्माभिसंधस्य परोक्षपा्ाप्यं बतत इति पोक्षोपरेशे ऽप्युपचरेत एव । यथा रोकं प्रम गन्तुं परस्थितः प्राप्तवानहं प्रापपिवि ब्रूयाच्वरापेक्षया तद्रतु । न । येन विन्नाहनादिज्नतं विज्ञातं भद तीत्युपक्रपात्‌ । सत्येकरिमन्विज्ञाते स्वं विज्ञातं मवति तदनन्यतष।त्स- स्याद्वितीय वचनाच्च । न चान्यद्गातव्यमवर्ट भावित्त श्रत्याञनुमेयवा लिङ्गतोऽस्वि येन मोक्षोपदेश्च उपचरितः स्पात्‌ । सवस्य च प्रपाठकः्- स्योपचरिहत्वपरिकदपनायां इया भ्रमः परेकेखपेतुः स्यात्पु रुषायेसाधन- बिद्नानस्य त्ैणेचाधिगतत्वात्तस्य । तस्पद्रेदपापाण्यान्न श्चनायेपारित्यागः | अदथेतनावत्क।रणं जगत इति सिद्धम्‌ ॥ ४॥

हति च्छःन्देगयोपनिषच्छांकरमाष्ये षष्ठाध्यायस्य द्वितीयः खण्डः ॥ २॥

१ख. म्‌. ड. ढ. ण. ्तवाश्ेक्षत -दवेक्षत इति । २ ढ. "ति तः" । ड, ठ, °ति सत्या । ३ क, ड, ^त्‌ । मोक्षोप्यु" । ४क.ग.ट-ढ. त्वाच्च सव! ५गध.च. ठ्‌. ठ. “कलितः स्याः | च

तृय; खण्डः ३ ] छान्दोग्योपनिषत्‌ ॥ २६५

।

म्षोषदेथोऽप्यु१ ररित भविष्यतीति शङ्कते-सा।ऽव।ति । शङ्कमेव विवृ. णोति--प्रधानस्पमेति । एविज्ञ,नन सवविज्चने।पदेशमात्रिय परिहरति-न

नेति । उक्तमव वपिवृण।ति ~ तत्येक(स्मन्निति । परतोऽन्यस्य ज्ञातव्यस्यापरामा- (त्वाच्च स ज्ञाने पतन्ञ(नापदेश युकम नित्याह-न चेति । संप्रति शि

| ऋ

प्रघानज्ञने तद्िषारस्य तदभिन्नस्य ज्ञानं तस्य च पर्ष येत्वात्तञज्ञने पुरुषाणामपि

ज्ञ।नमुपचयेते तप्मादृकविज्ञानेन प्तविज्ञनोपदेशात्न मेक्षोपदेशमुख्यलधिद्विरित्या- शङ्याऽऽह-- समस्य चेति । कथम्‌१निषद्‌रम्भो वुेव्यच्थते पमर्थप्ताधनज्ञानार्य त्वादिर्याराङ्क य'5ऽह--पुरुष।य॑ति । तस्वानुमान दिनः सतंस्यस्य मते मुक्तिहे तेज्ञानस्य नडाजड्यःरकंपानुपपत्तरित्यादिना तकरणे सिद्धत्वादुपानिषद्‌।रम्भो वुथै वेत्यर्थः | श्रतेरमुरप्रा्थते नाधकरामावात्तत्परित्यागायोगारदक्षप्यधिकर गन्यायेन प्रषा-

नवादूािद्धिरिति परमतनिरमनमुप्तहरते- तस्पादिति । प्रधानव्रादाक्तमवे पर्थ- धायातं स्वमते निगमयति-- अत १६ ॥ ४ ॥ इति मद्‌ नन्देभिरिवेरचतायं छन्दोगयोपनिषच्छाकर माष्यटीकायां

धष्ठाध्यायस्य द्वितीयः खडः ॥ २ ॥

22 „+

( अथ षष्ठाध्यायस्य तृतीयः खण्डः }) ।

तेषं खल्वेषां भरतानां जण्पेव बज(नि भवन्त्या ण्डजं जी वजमद्धज्जाभेपि ॥१॥ तेषां जीदाविष्ठानां खरेषां प्य।द।न] मृतानपिषापिति पर्यक्षनिरदै- शान्तु तेजःपभतीनां पेषां जद्ृत्करणस¶ व््पमागत्व(द््तति तदस्जरणे प्रत्यक्षनिः\शानुपपत्तिः । देवताद्न्दप्रय।गाञ्च तेजःपम्‌तिषिविमास्तिस्लो देबा इति । तस्मात्तेषां मतानां पक्षि ुस्यवर।द।नां अणव न(तिरेक्तानि बीज।- नि कारणानि भवनि. | कानि १।नः{२मन्ते । अण्डजपण्दउज! तमण्डजप- ण्डजमेवाऽऽण्डनं प्यादि । पक्षिप्तपादिम्पो हि पक्षिप्तपादयो जायमाना हदयन्ते । तेन पक्ष पक्षिणां बज सपः सपाण तथाऽन्यदप्वण्डाज्जातं तज्न(तीवानां बोजमित्ययः। मह।मूतानामचेतनानां ब्रह्मकृतो क। पभ्रति जीवाष्टनां मोतिक्न।भवि पर- स्रया ब्रहम का पतेवेति वक्तुं तान्यनुवदति-तेष(भिति । पृवीध्याये येषां गस्यागती

। "गेरणरणिगषेरेगािििं [

१ख.8४.अ. ण. ग्देशवशा २ ख. ठ. ॐ. 'देगान्मुड्य° । ३ ख, ॐ. ण. "पत्तेः । दे ई ध्‌, चर उ, उ. ^तन्युन्य । ५ क. णांबजत ।

३२३६ आनन्द्गिरिषृतटीकादवङितिशांकर भाप्यसमेता- [ ९ षष्ठाध्याये

द्रति तृतीय च स्थानमृकं तानि तच्छब्देन पराग्रदयर) । तेषां प्रसिद्धत्वद्योतना्ं खरित्युक्म्‌ । मृतानां त्रीण्येव बीजानि मवरन्तीत्युत्तएत्र सबन्धः । मूनशठ्ष्य तजःप्रमतिषु रूढत्व।त्तेषामिह्‌ ग्रहण {+ न स्वाद्याशङ्कुयाऽऽह-पषापमितीति। भूतानां प्रतयन्त्वमेषामिति नि्देत | प्भरति च १६।६दरना प्रत्यततेति तान्प वात्र भूतानि विव्तिताति नतु तेज.प्रम्‌ नि तेषां प्रत्यत्ततयोपादित्ववैः | तेनः- प्रभ ीनां प्रत्यततत्वायोगादेपातिति निर्दा युपपत्ति पतय वते-तषमिति । तेषां प्रः तया निरदशाधम हेत्वन्तरमाह -देवतायरे(१ | देवतानां परोक्षतप्रसिद्धिरनेष्‌ च देवत।पदप्रयोग।तनैनेषां प्रत्यक्तत्वो पत्तिरिः५५; | तन्मान्महामूतान।मन्र भूतशढ्दैनो- पाद्।नायोगादित्यथ॑; | अण्डजं पक्वाद्मन [त्प्त्यप्नेण 4पादयति-पक्षिसगदिभ्यो हति । अन्वद्पीति गोधादयुच्यपे |

नःवण्ट(जजानमण्डनधुच्यतऽत)ऽण्डमव नपि यक्तं कयमण्डजंर्ब मुच्यते । सत्५मे4 स्पायदि स्वदिच्छःतन्त श्रतिः स्पारस्वत्जा तु श्रतिर्यत आई(ऽऽण्ड मा प्रैव वीजं न।ण्डद्‌ःि । दर्षते वाण्डनद्भातरे तञ्जातीयसं तत्यमावो नाण्डाव्रमवे । अतोऽण्डजःदीन्येव्‌ रवेःजान्यण्डज।रीनाम्‌ | तथा जीव्‌।उजा^4 ज।वज जरायूजभिटधतर{रु११्वादि । उद्धिज्जवृद्धिनत्तीस्युद्धिः त्स्थावबरं वती जत व्ुद्धिज्जं धाना बाद्धत्त्‌ जग्रत्‌ इत्युद्धिजं स्थवरर्बजं स्थावराणा बषजपित्यथः । स्व्‌जतन्चक मन्द ्‌ाद्धभ्जयारतर यथामम भदपन्तभ3; । पष दश्ब्स्मि जण्वदत्‌ वज्‌ त तदृपषपत् मर ॥१॥

अण्डज तिततिव्युत्वरवनुतरेणाण्डमप भान न तण्डनामिति शङ्खते-नन्ििति । पैःसपेथी व्युतात्तिः श्रुत्या बध्मति पारररति-सव्यमितवाहदिना | न केष श्रुनेरें व्यवप्या दितू्षतते चतयाद- इइ ष चेत्‌ | १7५१।०७३ नाद्‌] तञ्नपीषण्डन।रि सन त्थः नाथते तदमविं तद्भव इत्यनपय4१९४.२१।१०३ नाये १ण्दजन्‌। ति कार गम्‌ | यद्य ,०.।द्य५३ "ण्डजःदि जा त15"वण्द।।दम५उण्डन।दभ।वेऽपि तद्धबतीति न।>३4; । ते(मारण्डनादनामण्डनान्ये) वीनि नण्डादूवील्यैः | पानाचन्य बीजधेपथः | मनु पतेयं सुशक नमिति चजद्धवत सिव) तत न ब्युत्पा- द्यः। त्।ऽऽइ--स्वेदनेषि । पलननभुद्धिय जावा दृशमयकरारि तदुद्धिञजेऽन्त- भेत्‌ । प्योकरादैष्ण्पाजा धमान यृ टि तद'उनेऽन १११ । यद्वः सेदनं यूका तदण्डनेऽन्तमेते सशे।कादरोप्णयदरमिमुदधश् जः मपे तस्य॑द्धिजेऽन्तमोवः। तथ। | भक च. ज. ण. “निम ।२ष. इ. च. ८.उ, ठ, "जनिदयुच्धः । ३क.ग. ठ. न्त्र ध्र । ६ की, ग. ठ, "्योरण्डण । ५ फ. ख.ग उञ. ठ ण. नाण्डदि । ३ क. ख.ञमनण,

¢ द्‌ यु 9 ।

1 क ~~~ ~~~ न

॥ ;॥

खण्डः २] ` छान्दाम्योपनषत्‌ । २९७

त्र न तय)रप्ि पृथग्युत्पादनापेकषेत्यथे ; | स्वेद्‌नादेरण्डजाद।वन्तम।वघ्य परापकमाद- पएषमिति॥ १॥

सेयं देवतेक्षत हन्ताहमिमास्तिस्लो देवत।

अनेन गविनाऽ<त्मनाऽनुभरिश्य नामरूपे

| व्याकरवरणाति ॥ २ ॥ ` केयं प्रकृता सदाखूप्रा तेज ब्नयोनिर्देषतोक्ते्षतेक्िबवती यथापूर्व बह स्य(पिवि । तदेव बहुभवनं प्रयोजनं नाधापि निटैत्तमित्यव रक्षां पुनः कृत- घती बहु भवनमेव भरयोजनषूररीढृत्य । कथम्‌ । हन्तेदानीमहमिपा ययो. ` कास्तेजअधास्तिन्ञा देवता अनेन मीवेनेति । स्बबुद्धिस्यं पूवखषएटयनु भूत. पराणधारणमात्मानमेव स्मरन्त्याहानेन जीवेनाऽऽत्मनेति । प्रणषारणक्त्रा त्मनेति वचनातश्वात्मनोऽग्यतिरि क्तेन चैतन्यस्वरूपतयाऽविरिष्टनेश्ये तदश्च यति । अनु पिरप तजोबन्नभवमान्न(ससण ठब्यदविशेषविङ्ग(ना सती नाप च रूपं च नामरूपे व्याकरवबागे विरषटम।करबाण्य त।नमापमिददूप इवि घ्याकुपमित्यषेः

जीवाविष्टानां मृतानां प्त्कापत्वं भक (णप्रामाण्यादुक्तमिदानी जीवानां विशिष्ट - पेण ब्रह्म कार्यत्वेऽपि न स्वस्येण तत्कायैत्वं ब्रह्येवोप पिपविष्ठं जवम्वहारास्पद्भि. स्यङ्कीकारात्तथा च बरह्मणि विज्ञाते जीवविन्ञान पत्स्यते जवानां च मोगायतनानि मै तिकानि कार्याणि तेषा नामरूपनिमांणं वक्तव्यपित्यभिपरेत्यो ्रभरन्थमा दय. व्याक- ` रेति-ते मित्या{दना | यथा वहु स्यामिति पवभीक्षितवत। तथा किमिति पुनर्षत प्रयोजनामावादित्या शङ्कया ऽऽह-उदेवेति । इदानीं महाभूतद्ष्टरनन्तर मिति ` चावन्‌ ।

ह्मणो म।योपापिकष्य क!रणत्वान्माधोप।यिवशचात्प्‌रतष्टवनम्‌ त्व तत्तस्कारस्य बुद्धिस्थत्वं स्मरणं चेत्यादि न विरद्धमिति द्रष्टव्पम्‌। भत्मनतिरिरो षण तात्पयं - माह~-प्रणेति । निर्विकसपरुचिन्भात्रङूप। देवत्‌। माय।वयान्मह।मू्‌१।ने पृष्ट्‌+। मेषु यद्‌] प्रविष्टा वदा तद्‌रञ्षेु सू्रविरदुप्रमतिषु पमण्डटिःष्टयात्ममु देहे ५९4 तत्तेदृहामिपानवःी दे4दततादिनान्ना रोग च शकटा तथोउप पण्ड ष्याङ़. रातीव्याह-अवुविश्येति ।

नमु न युक्तपिदम्तसारिण्वाः सवेह्गाया देवताया बद्धिपूवकमनेक रतप- स्यानयन्रव देहमनुपविर्य दुःखपनुमविष्यामीति संकटरनमनुभवेशष

"*=-+---------------"----------------------~--~-~-~--~-~~-~~~~~~-~-~--~-~-~-~~-~-~-~--~--~-~~----~-~~---~--~~~- ~~~ गक

१क. चं. ण, भतंप्राः। क. ण, द, नङ्पवैम अर । २३. "तप्र ज्ञ, म्‌, ण, ग्वत रि

2.

३३८ आनन्दगिरिढृतटीकासंवरितश्ंकरभाप्यसमेवा- [ १ पेष्ठाध्याये-

स्वाटम्तये साति । सत्यमेवं न युक्तं स्याद्यदि स्वेनेवाप्रिकृतेन सूपेणानुषर- विक्षें दुःखमपनुभवेयमिनि च संकरिपतवती न त्वेवम्‌ । कथं तर्हि। अनेन जीवेनाऽऽत्ममाऽनुपरविह्यति वचनत । जीवा हि नाम देवताया आमा समाग्रप॒ । बुद्धधादिभृतमात्रासंसगेजानेत अदश {व भवि. पु रुषपरतिबिम्बो जरादिप्विवं च सूय।दौनामर्‌ । अ।चन्त्यानन्तश्क्तिमत्या देषताया बुद्धया- दिसंबन्धधरेतन्यं।मासो देवतास्वरूपविवेकाग्रहणनिमिचः सुखी दुःखी मृद इत्याधयनेक बिक खपप्रत्ययहेतुः । छायामात्रेण जीवरूपेणानुपविष्त्वारेवता न दे हिकेः स्वतः स॒खदुःख।दिभिः संबध्यते । वथा पुङष दित्यादय अर्श दकादिषु च्छायामात्रेणानुप्रषष् आदर्ञोदकादिदोषेने संबध्यन्ते दहे षताअप।

५“ सूर्यो यथा सवेल।कस्य चक्षुनं छिप्यते चघ्षुषेबाह्यरोषै।

एकस्तथ। सवेभूतान्तरत्मा न छिप्यतं कोकदु.खेन ब्धः ॥

अ।(काश्वत्सवेगतव्र नित्यः इते दि काठके |

५ ध्यायतीव छेकायतात्‌ ;' हाते च बाजतनेयके ॥

देवत।याः स्वेन्तत्वादपंप्तारित्वात्स्वातन्> पज्च संकटपपरवेश्ावयुक्तािति शङ्कते

नन्विति । किं साक्षादनुपवेश।दे विरुध्यते किंवा जीवद्र्‌।राऽपीति गिकरुप्याऽऽद्य. मङ्गा करोति- सत्यमिति । सान्षाद्नुप्रेशादि नाक्ति चेत्ता कथं तदित्याकाड- हलापुव॑कं द्वियं दूषयति-- कथते । देवतया ज॑व्वारण तुप्रये्चशिविरुद्धमिति शेषः । भविरोषमेव पाघपिदुं नीवष्वरूपम।ह- जीवो दीवि । अ।भिमृरयेनाह्‌- मित्यापरक्ष्येण भासत हइत्यःमासः स्वतोऽपरोक्षधित्परतिनिम्पप्तन्मत्रं जीवो नमि. त्यय; | तस्व स्वरूपेगःन दितऽपि मिशिष्टरूपेण पतादितव दशेयति-बुद्धचादी ति । द्ध्ादिमिभूतम्रादिभिशिदात्मनः संपगेप्तेन जनितस्तत्तन््र &ति यावत्‌ | नु बिदात्मा कूटर्थोऽपङ्गोऽदधितय५यते पत क बुद्ध यादठेमिर्भूतमा- भिश्च पसुज्यते त१$3ई-- अ। चर"! । प२३।।4५ऋ। रर रकस तन।ल4ाऽन।।द्रनवास्वा परम्प. श्ञानमन्तरण नारदरवा एण्डायमाना य मायश्चक्तिस्तस्या विषथत्वेना$ऽश्रयत्वेन च परा देवताऽवतिष्ठते । तप्याश्च स्ानष्ठमायाश।क्तवशादुनु द्यारदभतत्मनः संबन्धः पिष्यतीत्यथंः । बुद्धचारिपतचन्धफङमाह - चन्ये तै । तद्‌।मापो जी .शन्दृवाच्यः पतिष्यतीति शेषः । बु द्रचादिभिर।त्मनः सैेबन्ये मायाशकिरपाद्‌ानमि प्रकतं तत्रैव निभि. पतक(रणम।ह-देवतेति । आवः णपि राफिलपन। हि १।५.२/7.-नोऽवियोष्थदे-

१ खघ. इ. च. अ. ठ. उ. ठ. ण. तिस" , २व.ङ.च.ज. ठ. ण. व चन्त" । ३, {+ च्यावभा । ४१, च. ८,८३.३. ठ. व्र, ५ ज, मिवपरस्देण ६७. अ. याश्च॑" ।

ततव; सण्डः ३] छन्दोरपोपनिषव्‌ । ६६९

@ ® क च $

शकाङाचनवट्छि्देवतासवरूपोऽहमितिविरेषाप्रहणमावरणं निमित्तं हृत्वा बुद्धचा- ध्यातः तिध्यतीतय्थः । बुद्धचा्ध्याप्तस्य कार्यान्तरं दर्यति--सुखी ति । १ तहि दवता सपारिणी स्यादिति चेत्सत्यमन्ञानद्रर। ब॒द्ध यादि सबन्धमनुमृय जीवत्व प्राप्य पैव संप्तरतीत्याह- छायापात्रेणेति । परस्या देवताया! स्वतः स॑स।राम।वं हृशन्तेन स्पष्टयति-- यथेत्यादिना । तस्याः स्वतो दुःखाधपतनन्वे श्रुतिं प्रमाण- घति-सूयं हति । उपायिद्रार। त्याः सरिते च श्च॒तिरस्तीत्याह-ध्यायतीति ।

ननु छायापात्रश्वेज्जीबो मृषेव प्राप्तस्तथा परलोकेदोकादि च तस्य । नैष दोषः । सदाटपना सत्वस्वाभ्युपगमात्‌ । स्थं च नामरूपादि सदास- न्वै सत्यं विकारजातं स्वतस्त्वनुतमेव । बाचाऽऽरम्भणं विकारो नामधय- पित्युक्तत्वात्‌ । तथा जीवोऽपीवि । यक्षानुरूपो हि षलिरति न्यायमर्तिद्धिः। अवः सदात्मना सर्वव्यवहाराणां सवोविकाराणां च सत्यत्वं सतोऽन्यत्वे चानतत्बमिति न कथिदोपस्ताक्के रेहावक्तं शक्यः । यथेतरेवरवि रद्द. तवादाः स्वबद्धिप्रिकरप॑भात्रा अनसवनिष्ठु इति शक्यं वक्तुभ्‌ ॥ २॥ परतिनिम्ने छायाशढद प्रयोगाम्मिथ्यात्वमिष्टमिति मम्वानः शङ्कने-नन्विति । तम्म्‌ - ध [तव मिषटमवेत्याशङ्य।ऽऽह- तथाति । जीवस्य मृषात रस्वाकृते सति तस्येहङोक. पराको तद्ध तुमेक्षम्तद्े वुश्ेति स्वै मृषा स्यादित्यथेः । विशि पण मिध्यतत्वेऽपि स्वरूपेण सत्यत्वाऽन)वस्य ब्रह्मस्मीतिन्तानान्म।कः समवतीति प्माधत्ते-नेष दोष इति । यत्त॒ परढ केदो काटि मृषा रयःदिति तत्राऽऽह-- सवं चेति । कथं तर्हि तस्य मिथ्य।त्वाक्तरित्याश्ङ्कयाऽऽह- स्वत इति । यथा पञ्च ब्रह्मात्मना याऽ. पि स्वरूपेण मिय्येप्युक्तं तथा जीवशब्द्वाच्योऽपि ब्रह्मात्मना सत्वः स्वरूपेण मिथ्येति स्वकतन्यपित्याह-- तयते | अथ मोक्त। स्वख्येण।पि सत्थीऽस्तु मोग्य- ्रपश्चस्येव मिथ्यात्वमिष्यतामित्याशङ्कचा ऽऽह -- यक्षानुरूपो हीति । ठौकिकन्या- यान॒सरेण मोग्यप्रपश्चस्य मिथ्धात्वे भोक्वुरपि विमक्तस्वरूपेण तत्परतिद्धिरतो जवि, ्षब्दवाच्यस्य मिथ्यातवेऽपि त्ह्ष्यरय सन्मात्रस्य सैत्यत्वरिति अथवस्येत्यथः | यच्च तार्विकैरुच्यते प्रपश्च्य भिथ्यात्वे स्।गतमतानुमतिः सत्यपि चद्वैतम्याहतिरिति तद. प्युक्तन्यायेन निरस्तित्याह -- अत इति । अद्वेतवादे दोषाभावं वेधम्यषटान्तेन स्पष्टयति- यथेवि ॥ २॥ ` अग. ट. दि त०। च. "दिकं च। २ ढ. उ.ढ. श्व स्वभावो य्य £तन्यं तस्योऽऽभासोऽपि तादश इति वचनात्पत्यं । ३ ग. घ. च. ट.ठ. ड. ढ. "नुषङ्क्तुं । ड, “नुशद्किष्ठु श । ४. व. ङ. च. भ. ठ. उ. ढ. ण. “र्दा द्र ।५ क. श्ल्पनामा। ६ ख. छ, न, ण, स्वेत ।५७ ख. इ, भ, ण, सष्वभि° । ८.ख, छ, ठ, “तवे वाड्धे" ।

३४५. आनन्द्गिरिकृवदीकफासेव्ितशकरमाष्वसमेचा- [ १ षष्ठाध्यार-

तास्‌। ्रिषृतं त्रिवृतमेकैकां करषाणीति सेयं देवते- मास्तिस्लो देषता अनेनैव जीवेनाऽऽत्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरोत्‌ # ३ ॥ स्वं टिस्नो देवता अनुप्रादिश्य स्वात्मावस्ये बीजभूते अव्याङृते नारू ध्याक्रषाणीती्तित्वा तासां च तिसणां देवतानामेकैकां जिवृतं शितं कर घाणि । एकेकस्यालिद्रत्करण एकैकस्याः भाधान्व द्रयोद्रयोगण म(वोऽन्यथ हि रञ्डवा इवेकमेव त्रिवृत्करणे स्यात्‌ । न तु तिणां पृथक्ृ यक्त्रवुत्करण पिति । एर्व हि तेजोवं्नानां पृथद्नापपरत्ययराभः स्यात्तेन स्दमिमा आ पोऽश्नामिद्‌। पति चं । सति च पृथङ्नापप्रत्ययरामे देवतानं सम्यरन्यवह।र.

क, @ आदे, भि

स्य प्रसिद्धिः प्रयोजने स्यात्‌ । एवमीक्षित्वा सेय देवतेमासितिस्रो देवता अने- नैव यथो्त्कीव जवेन सूयेविम्बवदन्तः पवि्य वेराजं पिण्डं परथमं देवादीनां च पिण्डराननुमविश्य यथारंकरपमेव नामरूपे व्याकरोद सोनामाऽयमिदङूप इति ॥ ३॥ ध्याकर्वाणीत्येतदन्तं वाक्य व्याख्याय तदनृद्य॒तास।मित्यादि वध्याचष्टे-- सेव. मित्यादिना । व्याकरवा्णीत्यक्षतेति संचन्धः । कथं पुनरिदं त्रिवृत्करणमित्या- शाङ्श्च प्रथममेकैकां देवतां द्विषा द्विषा विभज्य पुनरेकेकं मागं दषा द्विषा कृत्वा तदितरभागयोर्नक्िप्य त्रिवृत्करणं विवक्षितमित्याह -- एकक स्या इति |गुणप्रषान- मावानङ्खाकारे प्तमानपरिमाणसूत्रत्रयनिरमितरस्नवःन्नव्रष्करणमेकमेव स्यारिल्याह- अन्ययेति । एवकारार्थं द्रेयति-न तिति । गुणप्रधानमवेन त्रिवृत्करणमुपंह- तैमितिश्ज्दः | इतश्च गुणप्रषानभावेन त्रिवत्करणमे्टम्यमित्याह - एवं ईति | पृथङनामप्रत्ययलामेनापि 7 स्यादित्याशङ्कयाऽऽह-पृथगिपि । से्पित्य।दि ग्याचष्ट-- एवमित्यादिना ॥ ६ ॥ ‹ $ क ०.०. | &

तासां विवृत तिवृतमेकेकामकरोयथा तु खु

क ~ थे @~ _ ® _ ॐ क, ("4

सोम्थमास्तिसरो देवता किव ्रिवृदकेका भषति

तन्मे विजानीहीति ॥ ४ ॥

९ = क क ् ‰५ इति च्छान्दोग्थोपनिषदिं षष्ठाध्यायस्य तुर्तायः खण्डः ॥३॥

य -व

१९. € च प° । २८. ठ. ग्नां सग्यव ।३ ग.घ.ठ.च.ट. ठ, ड. श्यप्र*। श. च. देषतादी*। ५क.क.ख.ज. ठ.नु।\\ चख, स, "टु सौम्ये*।

२९६

तासां च देवतानां गुणपधानभावेन त्रितं जिहतपेकेकामकरोरतबती देवता । तिष्ठतु तावदेवतदि पिण्डानां नापरूपाभ्यां व्याढृतानां तेजोबमष- यत्वेन तरिधा यथापभु बहिरिमाः पिण्डेभ्प्रस्तिसो देवतासिदटभिटदेकेका मवति तन्मे ममर निगदतां विजानीहि किसपष्टमवध।रयादादरणचः ॥ ४॥

इति च्छन्दोग्योपनिषच्छांकरभ।ष्पे षष्ठाध्यायस्य तृतीयः खण्डः ॥३॥

चतुथः सण्डः ४ ] छान्दोग्योपनिषद्‌ ।

तकषपेण त्रिवृत्करणं प्रतिज्ञायेदाहरणनः स्फुटीकहमारमप।णो देहे त्रिवृत्करणस्यप्र रफुटीकतेव्यत्वादेहातिरिक्तेषु प्रथमे तदुदहतमुपक्रमत- तिष्ठतु तावदिति ॥ ४॥

शि

इति श्रीमदानन्द्गिरिविरवितायां छान्द्‌।ग्यो पनिषच्छाकर म।ष्यटीकायां षष्ठ ध्यायस्य तृतीयः खण्डः ॥ ३ ॥

( अथ षष्ठाध्यायस्य चतुथः खण्डः ) ।

यदग्रे रोहित५ रूप सेजसस्तदृपं यच्छुङ्कं तदगां यत्रृष्णं तदन्नस्यापागादगेरभ्निषं वाचाऽऽरम्णं विकारो नामधेपं जीणि रूपाणीत्येव सत्यम्‌ ॥१॥ यत्तदेवतानां ्रित्करणपक्तं तस्ये बोदाहरगमुच्यते । उदाहरणं नपिक- देशच१सिद्धयाऽशेषपरपिद्धययमदाहि रत इति । तदेतदाह-यदजिदत्छृतस्य रोहितं रूपं प्रसिद्ध रुके तदत्रिवुनढतस्य तेजसा रूपमिति विद्धि । वथा यच्छं रूपमग्ेरेव तदपामत्रिवृत्छृतानां यद्छृष्णं तस्येवाग्ने रूपं तदभस्व पृथिञ्या अत्रिवृत्कृताया इति विद्धि । तत्रव सति रूपत्रयव्यतिरेकेणाभि. रिति यन्मन्यसे तरं तस्यःग्रप्निल्वमिदानीपपागाद्पगतम्‌ । प्राग्रूपत्रय- बिवेकवि्नानायाऽभ्िबुद्धिगमीत्ते साऽभ्निषुद्धिरपगताऽभनिश्रब्दशरेत्ययेः । यथा दरयपानरकोपधान युक्तः स्फटिको गह्यभाणः पए्मरागोऽयमितिशब्दबद्धपोः प्रयोजके भवति प्रागुप्रानस्फटिकयोर्विवेक विज्गान।त्तद्विवेकविद्गाने त॒ पग्र रागशब्दवुद्धा निवर्तते वद्विवेकविन्नातुस्तद्रतु | ननु किमत्र बुद्धेश्ब्दकरपनया क्रियते प्रागूपत्रयविवेकेकरणादभ्रिर्वाऽऽपीत्तःग्रेरग्नित्वं रोहिरादिरूपविवेक-

१क.तु खड ब*।२क. ख. छ. ञ. ण. 'माणादे“। ३१. च. ठ, ठ, तद्येष्टोदा" । इ, तस्य । ४ ख. ण, द. 'क्तेपाधिकषः । ५ घ. च्‌, 'कम्रहूणाः ।

१४२ आनन्दणिरिदृतरीकासंवङितशांकरभाप्यसयेवा- [ १ वष्ठप्याये=

करणादपागािति युक्तं यथा तः स्वपकषेणे पटाभावः । नेवं बुद्धिश्म्दमात्र- मेष ध्गिनियेत आह षाचाऽऽरम्भणपग्निनाप विकारो नामेयं नापमा्रमि, ह्यय; । अतोऽभ्निबुद्धिरपि षव । कं तहिं तत्र सत्यं जीणगि रूपाणीत्येव सयं नाणुमाश्रपपि रूपत्रयव्यतिरेकेण सत्यमस्ीत्यवधारणायेः ॥ १ ॥

कथपुदाहरणतोऽवध'रणामत्याशङ्कयानन्तरवाकयमवतारयति -- यत्तादिवि । उदा- ह्रणश्दु व्युत्प।दयति- उदाहरणं नापेति । तत्रैव श्रतिमवतायं व्याचषे-तदे- वदित्यादेना । भत्रिवृ्छृतानां रूपमिति विद्धीति सन्धः । तत्राञ्नो पत्रय पूर्वा रीत्या एथकूकृते सतीति यावत्‌ । हृदानीं विवेकदञ्चायामित्यथः । भक्षरायेमुक्त्व। बाक्यताःपयोयमाह-प्रागिति । रूपत्रयविवेकात्मागवस्थायामभ्रेशम्दबद्धी तद्विवे. कादर तज्निव्ति(रेत्येतमपं दृष्टान्तेन समथेयते-ययेत्यादिना । ञश्चिविषये श्रतं हित्वा$यिक्रकल्पनायं नास्ति निबन्धनमिति शङ्ते-नन्विाति । रोहिताददिख्पत्रय- विवेके सत्य्नर ित्वमपगच्छतीत्यत्र दृष्ट.न्तमाह-यथेति । शन्दनुद्धिप्ेपेऽपि न ्रतत्यागोऽस्तीति परिहरति-नेवभिति । ततन प्रमाणलवेनानन्तरवाक्यमादाय व्याचष्टे यत इति । जग्नेनीममा्त्वमतःशब्दायेः ॥ १ ॥

यदादित्यस्य रोहित रुपं तेनसस्तदरपं यच्छु्क तदपां यत्करष्णं तदन्नस्पापागादादित्यादादित्यतवं वाचाऽऽरमणं विकारो नामपेषं ताणि दपण. त्थ॑व्‌ सत्यम्‌ ॥ २॥

यउचन्द्रुमसो रोहित ख¶ तेजसस्तद्रूपं यच्छु्कं तदपां यत्छष्णं तदन्नस्पापागाच्चन्द्‌ाचन्दत्वं वा- च [ऽऽरम्पणं विकारो नामधेयं जीणि हषा्णीत्येव सत्यम्‌ ॥ ३ ॥ यद्धिय॒तो रोहित रूपं तेजसस्तदरपं यच्छुद्धं तदपां यल्टष्णं तदन्नस्पापागाद्विय॒तो वियु वाचाऽऽरम्मणं विकारो नामधेयं चीणि सूपाणीस्येव सत्यम्‌ ॥ ४ ॥

न~~ - ~~ ~ नममकन्यमनिककोनकिनकवकवाण्क्यन्यननननग्हदक्न्य्य

१८. भनावानाः।

चतुरः खण्डः 9 1 छान्दोग्यापनिषव्‌ । १४१

तथा यदादिर्यस्य यच्चन्द्रमसो यद्वित इत्यादि समानप्‌ । ननु यशा तुं खड सोभपरमास्तिसो देवनाद्िवृजचिरेकेक। भवति तन्मे विजानी त्युक्त्वा तेजस एव चतुभिरप्युराहरणेरगन्यादिभिच्धिवृ करणं द्‌ात नावे भयोर्द्‌।हरणं दयितं श्टरत्करणे । नेष दाषः । अवश्नविषय.ण्वप्युदादर- णान्येवमेव च द्र्व्यानीति मन्पते श्रतिः । तेजपत उदाहरणमुपरक्षणायेष्‌ । रूपव स्व।ःसशषटायेत्वोपपत्तश्च । गन्धरसयारनुदाहरणं त्रषाण।पसंमबात्‌ । न हि गन्धरसौ तेजसि स्तः । स्परौशम्दयोरमुराहरणं षिमागेन दशैवितुम- च्यक षत्वात्‌ |

परक्रपपर्यारोचन।यामृद्‌ा हरणे न्युनत्वमस्तौति शङ्कते - नन्विति । यद्वापीकूषदि रोहित खूप तेजसस्तद्रू¶ यच्छुद्ठं तदपां यत्कृष्णं तदन्नस्य यच्च तव्रीहियवादे रोहिते रूपं तेजपस्तद्रूप यच्छुष्ठ तद्पां यत्ङृष्ण॒ तदन्तस्यत्युद्हरणप्तमवान्न न्यून. तेति परिहरति- नैष दोष इति । तरि तेज।विषयमप्युद्‌ाहरणमृहनीयं करंमित्यु दाहतमित्याश ङ्क चाऽऽद-- तेजस इति । यदि क्चिद्पि नोदृहरणमुच्यते नप. क्षणतेव पिष्येदतन्लयाणां र पवच्वेन यथाक्तखपविभागस्य तेषु स्फटत्वप्तंमवा।त्तेजपो `

दृष्टान्दुभद्‌ श नमन्नादिविषयोद्‌।ह्रणोपलक्षण।यं॑ तेन नोपेक्षेत पित्ययंः । अनज्नयोरवि तरिवृत्करणमुपलक्षि1 चेत्तहं ततर रसगन्धयेरपतष.रण्पात्तोच्िवृत्करणमुदाहतंमय- मित्याशङ्करऽ5ऽह-गम्धर सयो रिति । थथा यदनन्नयोभाछरं लोहितं पं तेज[प]- सतदरूपं यच्छुद्धं तदपां यत्ृष्णं तदन्नस्येति शक्यते रूप विवेक्तुं न्‌ -तथ।ऽमुको रक्तो गन्धो वा तेजपोऽपःम्नेशच।स्तीति ज्ञातु धक्यमेत्यनुद्राहरणं तयेरित्यथै; । नन ्रिदरत्करी निऽ।पि रूपवदरन्वर पौ संभावितो तत्कथं तयाल्नयाणामप्तमवोकिष्त- ` ५।५ऽह- न दीति । तमावितावपि त। त्रिषु विबेक्तु१शक्यावित्यनुद्‌।हरणीय। 8. लैः । तदि स्वषु मृतेषु संम।मितयोः स्षररान्दयोर्द्‌।हरणे ।% न स्यादिःयाश- ङ्‌चाऽऽह- २९१ खड्दयोरेपिं । यया छो।हेतादिरूपत्रम त्रयाणां विभागेन दृच- थितै शक्यं न तथा शब्दत्रयं स्परेत्रषे च तरयाणां विभागेन दशेयितुं शक्यम्‌ । नो ` लद्पेकत्रोष्णक्षीत.नुष्णाशौ तस्वशंतरये दश्यते । नापि सरपधुरमध्यपशचठत्रयमेकत्रो ष. छढ्वामत्यथः |

यादे स जगन्रषटरहतपमित्यग्यादवच्रगे स्पणीतपव सत्यमत्र. स्थवद्पागाज्जगतो जगखम्‌ । तयाञन्नस्य।प्पप्लुङ्घत्वादाप इत्येव सस्यं वाचाऽऽरम्भणनात्रमन्नम्‌ | तथाऽपापपि वेजःशुङ्घतवाद्चाऽऽरम्भणत्वं तेज

१, 1 १" १ ग्ग सयम धिनिम

यो षषाषषरषायोषिषिणगिणगीणरिरिििििििि

१क,ख.घ, जण. भु।1२ख. ङ. न, दु सम्प । २३, ठ, शस्वद्विस्पष्टा ४, म, ण, "न्तद" । ५५. तेनापः । ६ क. ख, छ, न. ण. "रगयो्िषव" | |

१५४ येव सटयष्‌ ¦ ठेजकोऽपि सच्छक्गस्वाद्राचाऽऽरम्भणत्व सदित्येव सत्यपि त्येषोऽथ[ विवक्षितः । नतु वाय्न्वरिक्षे त्वतरन्कृने तेजः परभतिष्वनन्तभूत- ह्वाद्‌वरचिष्येते । एवं गन्परसश्र्ःस्पसाश्वावजिष्ठा इति कथ सता विन्गातेन सदेमन्यद्चिन्नतं मरेत्त्ज्निने बा भ्रकारान्त्रं वाच्यम्‌ । नेष दोषः | रूषप- षदूई्ये सवेस्य द्थनाद्‌ । कथम्‌ । तेजि तावद्रूपवति शन्दस्पभ्रयोरप्युष. छम्भद्रषवन्तारिक्षयस्तब स्परे एञ्दगुणवताः सद्धाव(ऽनुभरीयते । तथाऽब- शयो रूपवतो रसगन्धान्तभाव इति । रूपवतां त्र्र्णां तेजोबन्नानां श्रिद- त्करणमद्मनेन सप तदन्दभूतं सद्विक।रत्व। ण्ये रूपाणि विज्ञातं मन्यठै विज । न हि मू रूपदद्रपं पर्यार्प।य बव।य।क(शय)स्तद्‌गुणयोगैन्ध- रसयोबां ग्रहणमस्ति । अथवा रूपवताप।पि जिवत्कर५ा प्रद्थेनायेमेव मन्यते रति; । यथा तु तिबहृत्वे ऋणि रूपाण।टपव सते५ तथा पर््च(कृरणेऽपि

९ ® ® ५

समानो न्याय इत्यतः सवस्य सक।रत्वात्सता भिन्नतिनि सब्(पिदं विज्ञातं

स्ात्सदे ५३१ ¶ सतय५१ सिद्धमेव मबा) । तदेक सभन्तति विज्गति सर्वमिदं विद्गातं मवति सक्ष ॥२।॥२॥४॥

पत्रय त्रिृतकृतत्वे फलितमाह -यद्‌,तिं । यथाऽ. पदि निवृत्ते तथा त१- मेव भगदचदि तरिवृल्ृतमिस ङ्गीक तदाऽ ्नेर्नितवज्नगतो जगत्समपगतं त्रीणि हप. ीत्येब प्त्यभिति योजना । तयाऽपि रेष सन्मात्रपररोषः स्यदित्याशङ्कयऽ5ह- तयेति । रपत्रयन्यतिरेेण जगतोऽमववल्करृषणल्यापि स्पत्य परधिर्व शरस्य :शष्ठहपमत्रनछकायैत्व तदतिरेकेण स्वं एय प३द्पाम) शुषहपमात्रागां लो हिनह- परमा्रतेनो विक्रारत्वाततद्वयतिरेकेण। मावःत्य।पि पतत भत्वात्ततो भेदेन पत्त ह्न्मा- नमेव परैरिष्टमित्येतस्तिवृत्करणपकरणे ।रवितप्िय 4; | निवृत्करणपते ने विज्ञानेन स्विक्ञानं तिध्यति परथिष्टविज्तेयतद्ध३।६ति शङ्कत-ननििप्नि । इतिः कथ- मित्यादिना संबध्यते । गन्धादरयश्च शब्द्न्ता युगा गुभिष्वनन्तमूता; सन्तीति न सद्वि्ञनेन तद्विज्ञाने(पपत्तिरियाह-- गन्धि । तद्धिज्ञाने पतद्वित्त(नेन ३।२१।दिि- तानं तत्र प्रकारान्तरं तत्कालाद्तिरिक्तभिति यार्‌ । आक्राशादेन्ञिष्मेवान्तमव- समबान्न पाररिष्टविशयमत्त (ते पारह्र।१-- नष दाष हाते | क्रथं तेजाबतेषु पतव प्याऽऽकाशदेदेरोननित्याह-- यमपि । तत शब्दस्तरथार क शवःस्योशच भूत्य ्रस्यत्ानृभानाम्यामुपर्छन्वि दरयद्रि-तेनप्तीति। तेजोप्रहणमत्रनय)रपरसतण तत्रपि (्पशोध्युपन्पेर विरेषायत्त॒॒ गन्धा ज्ञेषान्तर।५/प तत्ाऽऽह--तयेति । मूतत्रपे

जावि चटित"

आनन्द गिरिषृवटौकासंदङितश्ंकृरभाष्यसमेता- [ {षष्ठध्यये-

१४. छ, च्‌. सतौ विक्ठानेन । २ क. श््ततो विन्चानेन ।२३ख. घ्‌. ज, ठ. ड, °देतदै%° ।

चतुथ. ण्डः ४ ] छाग्दौग्योपनिषद्‌ । ३४५

स्पशाचन्तमववदििति यावत्‌ । वरिष्वेदान्तमोवे फ(टेतमाह-रू (वता पिति । भूतत्रये खूपवत्याकाशादिरन्त्मावं :>षतिरेकद्रारा पमथंयते- न ईति | अन्तभोवारि प्रयासं परिह पक्तान्तरमाह-- अथवेति । प्रदशेन(य॑ पश्चीक्ररणस्वेति शेषः । क पश्च करणे सन्मात्रपरिरेषः पिध्यर्तत्याशङ्कयाऽऽह- ययेति । यदा प्श्च'पि मूतानि प्रत्यकं देषा विम्य पुनरेकेकं भागं चदुषो कृत्वा स्वमागातिरिक्तषु पूर्वेषु मगेष्वे, कैकशो निक्षिप्यते तद्‌। पञ्चीकरणं श्रुव्युपटरितं कम्यते तत्रापि । पञ्चानां भागानां पथक्र्ण पश्च ठदन्पत्रण्यवा चऽ५नत्‌ | तावप रयव्वादन्यच्‌। दका त्वात्तत्तत्क'द्ण. व्यारकण न 164नतात [नत्रत्कर णतप कर्‌ण५१ रययत्तम्वात्त्ञस्य पतद्का. रत्वातद्वयतिरेकेण।पावात्तेन विज्ञातेन तदपि चिन्ञातमेव स्यात्सन्पनत्र तु परमाय॑तत्य १९शप्द भवरताप्यथैः । उक्तन्ययिनेकविज्ञ(नन सवविज्ञानश्चतिरविरुद्धत्युपतहरति- तदेकस्मिन्नाति ॥२॥६॥४॥

एतद्धस्म व तदहद्ा्त आहुः वव महाशाढा

महान्राजा न नव कश्वना्तममतमाकज्ञात-

मुदाहरिष्परत।ति ह्येषो विदांचक्रुः ॥ ५॥ एताद्दं षा विदितवन्तः पूञतिक्रान्ता महाराक। पहाश्रोजिवा अहह स्प किष । किपुक्तवन्प इव्य{दइ-न नाऽस्माक$ कुरेजयद्‌र्न[ ययाक्तविङ्गान- तं कथन कविर्प्वश्रुतममतमविज्ञातप्ुराहरिष्यक्तिं नोदाहरिष्याति सर्व ्रातमेवास्पःकटटीनानां सद्वज्ञानवच्छादिर्यभिपायः। ते पुनः कथं स॑ विन्ातवरन्तं इत्याह-पएभ्यास्तभ्य २।दतादिरूपेभ्यासग्रर्हृतेस्या विन्नातेभ्य, स्रमप्यन्पाच्छष्टमेवभवे(ते विदां वक्र ःवन्न।तवन्तो यर१।्तस१र्वेन्ना एव स द्वि्गानाच अघुरित्ययः। अथवेभ्यो विद्‌ चक्र रत्यरनय। दम्यो दएान्तेन्पो विहतातेभ्यः सब्मन्य द्विदा चक्र रेत्यतत्‌ ॥ ५\॥

तिवृत्करणपक्षेऽप्यक्रविज्ञा न प्पविन्ञानश्चतिरविरदवेत्यु११।च निवृत्करणमुदाहर-

रान्तरेण दश्च0दुमारमते- एतदिति । भिदत्करण।पिति यावत्‌ । ते पुनरिति ्रिद्रत्करणविज्ञानवन्तो निदिरमन्ते ॥ ५ ॥

यहु रोहितमिवकरादिति तेजसस्तदर पमिति तदिदाच- कर्थदु शुष मिव।¶़दित्थप्‌[५ रूपमिति तदिदांचक्रुदु

ख, ङ. ण. स्वेषु ।२क.ग. ट. ्प्य॑म्ते त° । ख. अ. व्दषेदक जड, च ठ, ड, ६. गति स ५ क. ग, द. "नादि" । ९ 5. व. ण, भु । ) 8,

क

2 9

2 2

मभनम निक ोििननययनििवभििनिति

| ® ®> ९५ 9 ® र्‌ - « ३४६ आनन्दगिरिदकृवर्टक्रासवटि 1वरक्ररनप्यसमेता- { ६ पष्ठध्याय~

रष्णमिव।¶दिव्यन्ध्य हपमिव ददि चक्रुः ॥६॥ यद्वविज्न(तमिवापदित्येतासामेव देवनान।* तमास हति तद्िदांचकृथथा खल नु सेम्पेमास्तिखो देवताः परुषं प्रप्य व्िव्रुशित्रप्कर्‌ भवति तन्मे विनानह्‌।ति ॥ ७ ॥

दति च्छ(न्दोग्धोपनिषदि पष्ठाघ्ययद्य चतु 4: खण्डः ॥४॥

~

„ ----

पःथप्रू । यद्न्ददरूपेण सदिद्यपने कपातद्देरूतं र(हेतमिव यद्रश्यपागप भूत्तेषं पूवषां ब्रह्मविदां तत्तनघा रुपात विद्राचक्रुः। तथा यच्छक्कभिवाम्‌.- द्ह्यपाण तदुर्षां र तत्कृ ममत गद्रपाण वदनस्य त वदा तक्रुरवम्रात्य- न्तदुरुक््य यदु अप्यविन्नतामव विशचेपनाऽगृह्यपाणपभूत्रप्यतास (भेव तख

णां देवतान समानः स्प्रदाव शत वद्‌ च्कर, । पए तवबद्धद्य वस्तवगन्या- दिवद्रज्ञाव तथदान। यथात खं दहे साम्प्रमा यथ। क।(न्तिसरा देवता! परुषं

शिरः पाण्याददरत्षण कयकःरणत्घति भ्य पुं ६ ।9:पयुञ्यप(नाह््जवृ देकेका भव्‌।प तन्तं ।वजान[ह्‌ 1१ स्त्यलाऽ-इ॥ ६३ ७॥ हात च्छान्ग्यापानषेन्छ करभा प्ष्ठान्व्रायस्य चतुचः सण्डः ॥ ४॥

वेद्नप्रक।रमवाऽऽक)ङलपूवहि पकटमति--कवपित्यादिना । अन्द्ग्यादि- म्यः स्क्राशादिति शेषः । यदूनकषूपल्वन्कपोताद्वरूषेण तदिह्य गनमेनदुदरयते तस्मिन्कपाते दि^वरूपे यत्कनिद्रो।हूताम दप गृह्यतणे पृेषाणप्त्त्तेनपो इष, मिति ते विदिपवनत इति योजन! | अयन वदु! न.मर्पाम्यां दुल्लान दपान्तरा- दागते प््यावरत्ययः ; अगृह्यतागपिने च्छे; | चया नु सदित्वादितक्यं वृत्ता नुवादपृवेकमपतरय-षएव नवादिति। तता चटक दूतत पुरुषं प्ाप्ष्‌ त्रिवृलि- द्भवति तथद्‌ नी तदृाध्यात्सिकं त्रिवृत्करणमवमेगेति जानीहि सनष: | आध्या. त्मिकं िवृत्करणभिति शेषः ॥ & ॥ ७॥ इति श्रीमद्‌ नन्दगिरेतरिरचिन।यां 8174 वनिषच्छकर्‌ 5149 या प१९।५यायस्य चतुथ; खण्डः | ४ ॥

१ख. ॐ). द्र्ञा" ।२य. अ, टु सोम्पेः।३.ध.च,ण. न्ने मेचक 1४ इ. च. ठ, स्ववां ,५ध. चठ. उ. तानानवस । ६ .ध.च.उ. उ. छुपोः। जख. इ, ठ, ठ. दे

ड ॥ + क ल्के ~क ल ~+ 9९7 0 8

्श्ठमः खण्ड; ९ | छान्दोग्योपनिषद्‌ । ३४७

( अथ षष्ठाध्यायस्य पचमः खण्डः )।

अन्नमशितं मेधा रिधीयते तस्य यः स्थक्ष्ि धातुप्तसरौषं भवति यो मध्यमस्तन्माभ्सं योऽणः प्रस्तन्पन्‌ः ॥ १॥ अन्नमरितं यक्तं जधा विधीयते जारगेणाद्मना पच्यमानं त्रिधा विभज्यते, फयं, तस्यान्नस्य तरेधा विधीयमानस्य यः स्थविष्ठः स्थूलनमो धातुः स्थूल- तमं वम्त्‌ रिभक्तस्य भ्थूरोऽशम्तत्पुरीषं भदति ¦ यो पध्यपोँऽशां धातुर- रन्नस्य तद्रसादिक्रपेण परिणम्य पपं भवाति, योऽणिष्ठाऽणुनमो धातुः स छध्वे हृद्यं प्रप्य सृष्मास॒ हिनारूपासु नाडोष्विनुपरविहप वाग'देकरणप्त- घातस्य स्थितिपुत्पादयन्पनेा भवानि पनारूयेण विपारिणमन्मनस उणचयं करोति । ततश्वान्नोपचिरत्वान्पनसो भौतिकत्वमेवर न वेशेषिकतन्बाक्तरक्षणं निष्यं निरवगवं चेनि ग्रत । यदपि मनोऽप्य दैव चक्षुरिति वक्ष्यति तदपि न निदत्वापक्षया पि तहिं सक्मव्यव्रहितविपरकरष्दिसवरान््रयविषव- ठ्यापक्वादेक्षया । यच्चान्येन्दियवि पयापेक्षया नित्यत्व तदप्यापेक्षिकमवेति वक्ष्यामः । सटेकमवाद्वितीयामति श्रतेः ॥ १॥ कथं त्रिधा विभउ्यमानत्व कथं वा तस्य विनियोग रति प्र्षपूवेकं विवृणेति-- छथ पित्यादन। । रसद त्यादिशञब्देन रुषिरादि गृह्यते । तस्य कमफटप्य नाडी. चरो मक्तति हिताख्या न,ङ्वस्ताघिति यावन्‌ | कथमन्नापयेगत्प्रागेव मनसः सेद्धत्वात्तन्मना मवत -युच्यत तन्ना ऽऽह - मनोरूपृणेति । मनपोऽननोपचितत्वव- चनद्विरषिकपरिभाषाऽपि दपिता वदिनन्येत्याह -- ततश्वोनि । मनसे दैवत्वाविरोष- ण। नित्यत्वा {द्वरित्याश्ङ्याऽऽह~-- यदपीति । केनाभिप्रायेण तर्हिं विरेपणमि- त्यारङ्कयाऽष्ह- रकि दृति । हिं चक्षगादिम्यो वेलक्षण्वादस्ति तद्पेक्षवा नित्यत्वमित्याङ्कच।ऽऽह-- यानि । यद्रा चक्ष्‌ दिष्वमत्स्रपि मनस्तः पतस्वोपल- म्भात्तदपेक्षया तभ्य नित्यत्वेष्टव्यमिवान्ङ्च।5ऽह-- यच्चेति । आत्मवन्मनपतो नेत्यत्वं किं न स्यादित्य्रङ्कचाऽऽ्ह--सारेनि। १॥ आपः पीताभा विधौवन्म तासां यः स्थविष्ठो धातुस्तन्मूत्रं भवति या मध्यमस्तष्टोहितं यीऽणिघठः सप्रणः॥२॥ तथाऽऽपः पलास्धा दिनालसे ` नमां यः स्थटिष्ठा धाटुसतन्मूत्र भवानि।

१७८ बतम्द्शिरिकृवरीकासेबङितस्करमाष्यसमेता- [ ९ षषठाष्याये-

यो पध्यमर्त्टाहितं भवात । योऽणिष्ठः स पणा भवति। वक्षति ध्रा पयः प्राणो नपिबतो विच्छेत्स्यत इति ॥ २॥ मक्तस्यान्तस्य चरैविध्यमुक्त्वा पीतानामपामपि त्रैविध्यमाह तयेति । २ ॥ अ =, (= $ म्द हः @ भ कस तजाशशत चषा वकिवयत तस्य यः स्याव धातुस्तदस्थि भवति या मध्यमः स्र मज्जा यो<- णेष्ठः सम वाक्‌ ॥ ३॥ तथा तेजोऽशितं तेटघुतादि भक्षितं धा विधीयते। वस्व यः स्थविष्ठ धातु. र्त्दस्थि भवति । यो मध्यमः स मञ्जाऽरथ्यन्टगेतः सेहः । योऽणिघ्रुः सा वाक्‌ तद्घुादिमक्षणाद्धि वाग्विद्‌ भाषणे समथा भवतौति भरसिद्धं

लोके ॥ ३॥ कथं तजपोऽग्य।दिन्यादैरश्चनमित्याशङ्कय विश्चिनष्टि --तेटपि । मज्नान्ञब्दाय॑-

म।ह---अस्थीति । योऽणिठः स्ता वागित्यक्तं व्यक्ती करोति तेरघृना. दाति ॥ २ ॥ हि सोम्य मन आपोमयः प्राणस्तेना-

अनमय र।

मयी वागि एव मा भगवा चज्ञापयत्विति

भ थि तथा सम्पति होवाच ॥ ४ ॥ दाते च्छान्दोग्योपनिषदि षष्ठाध्यायस्य पञ्चमः खण्डः ॥ ५॥

यत पएवरज्ञपरयं हि सम्य पन आपोमयः प्राणस्तेजोमयी वाक्‌ । ननु केवकान्नभ॑क्षिण अःखुपभतयो वागग्मिनः प्राणव्न्तथ्च तथाऽन्मात्रमक्ष्याः सामुद्रा मीनपकरभमतयो पनस्विनोां वाग्‌रपनश्च वयाऽस्नेहपानामपि प्राण- वत्वं मनसिवित्वं चानमयं यदि सान्त तत्र कथमन्नमयं हि सौम्य मन इत्या- दयु च्यत | न॑षद्‌।षः। सत्रस्प च्रवुनदकृतत्वःत्सर्धेत्र स्वापपत्तः। न द्यत्र वत्कृतमन्नपश्नाति कशिदापो बाऽत्रिदत्छताः पीयन्ते तेजो वाञत्रद्तछृतम- भ्रात कथिदित्यन्नादानामाखुभभूतोनां वःगूमितवं भ्रागवस्वं चेत्यायाविस्‌- द्धम्‌ । ह्येवं प्रत्यायितः श्वतकेतुराह--भूय एव पुनरेव मामां मग वानश्नमयं हि क्षस्य मन इत्यादे विज्ञापयतु दृ्ान्तेनावगमयतु नाथापि

+ना “कणन = ~ क ~ जय +~ + ---

१

~ ---- नन

१६. च. ठ. ठ. ण. श्क्षुणेहि वा ।२ख. ध्‌. च, अ. उ.ड.ण, "षण । ३ख. ज, सोम्य ।भ्ख, ज, सौम्परति। ५ख. ड. ज.सोम्य । ६ ख. ड. ज. °मक्षण। ध. भक्ष्या आ*।७ख, ड, ण, सोम्य! ८ ख. अ, सौम्य ।

पष्ठः खण्डः १ | छान्द्‌ाग्योपनिषत । ६४५

पमास्मिन्नये सम्यङ्निश्वयो जारः । यस्मात्तेन वश्नमयत्वेना विष्टे देह एकरिपश्पयुज्यमनान्यन्नाप्स्नहजातान्याणिष्ठुधातुरूपेण पमनःप्राणवाच उप- चिन्वन्ति स्वज।त्यनातिकरमेभति दर्चिज्ञेयपित्याभिपरायोऽा भय एतेटपाधाह। तमेवघुक्तवन्तं तथाऽस्तु तीम्याति होकाच पिता शुण्व्र दृष्टन्तं यथेतदु

पपद्यते यत्पृच्छाि ॥ ४ ॥ इत च्छान्द गयोपनिपच्छांकरभाष्ये षष्ठाध्यायस्य पश्चपः; खण्ड; ॥ ५॥

मृक्तस्यान्नस्य पीतानामप्थपामञ्चितस्य तेखादेश्च येऽगिष्ठा घातवस्ते मनोवक्प्राणा इयेवं यतः िद्धमतस्तेपामन्नादिमयत्वं युक्तमित्याह-यत इति । तेषामन्नादिभयतव व्यतिरेकतिद्धिमाश्रत्याऽऽक्षिपति-- नन्विति । आसुप्रमृलानां(गां) स्पुटादपानाश्- नपठम्मेऽपि यत्तेषां मक्ष्यै तत्रवोद्कायन्तमं वसं मवात्प्राणदिरम्मयत्वाद्युपपन्नमिस्युत्र. माह-तैष दोष इति । सवेध्यान्नादृ्चदन्कृतेत्वस्योक्तत्वात्तप्य स्वेस्थेव मक्ष्य्य भूतभ्रय।त्मत्वसमवादूकेके भक्षध६।अ१ पवभतकत्व।पपत्तेमनअदिरन्नदिमयत्वमविर. द्मित्यथ॑ः | उक्तमेव व्यक्ता कराति-न त्यादिना । उक्तरीत्या मनआदेरन्रादि- मयत्वप्रत्यायनद्वारा भरनाडया सन्म्पारेशेषे प्रत्यायिते साति शेनकेतुश्वोदयती. त्याह- इत्येव भिति । सर्वषां सनिघानःविश्चेपेऽन्नस्य सृक्ष्पां्नो मन शवोपाविनाति न प्राणमिति निश्चयासि"द्वरव्याह--नाद्ापाति | पाथिवमेवापचिनोतौति विश्चेष- माश्चङ््‌चाऽऽह-- यस्मादिति । एकस्मिन्न {रे \विष्टानामन्नादीनां मिध्रीमृतल्वान्म- नप्तश्च प्वैमूतगुणव्यञ्चकन्वेन सतैमूतारञ्ववातः िवत्वापिद्धरनोकतो विद्चेषः समव- तीत्यथः | यस्मादेवममि यः श्वततेःरत इति योजना । मनअदेरन्नदिमियत्वमुपपाद्‌- भितुमुत्तरग्रयमवतारयति-भवरपि।ते । यवं मन जादेरन्नादिमयत्वं कथमिति पृच्छति तदिद्‌ यथोपपद्यते तथाञत्रान्नादिमयत्वे तस्य दृण्टारतमुच्यमानं श्ण्विति योजना॥9॥

इति श्रीपद्‌।नन्द्गिरिविरनितायां छन्द ग्योपनिषच्छंकरभाष्यटीकायां पषठाध्यायम्य पञ्चमः; खण्डः ॥ ५॥

( अथ पष्यायस्य पष्टः खण्डः ) ।

दध्नः स।म्थ मथ्यमानस्य योऽणिमा स॒ ऊध्वं समुद।षातं तत्तपिक्व्रपि ॥ १ दध्नः स्तोम्य मथ्यमानस्य योऽणिपाऽणमावः स उर्व सपुदीषति सभयाध्वं नवन[तिमावन गच्छते तत्पापभेवात।॥ १॥

5 ~~~) १क. ख. म. °न्यवन्नलेद" । २ ख. _. ण. पेणातिदु*। ३ ख. ड, अ. सौम्येति ।४ षुः १, द, 'दृत्करणस्यो" । ५ ख, छ, ण, प्रणाउवा , ६ ख, ज, म्रम्य । ५, इ, ल, सौम्य ।

३५० अआनन्दगिरिकृवदीकासंवङितशांकरमाष्यसमता- [ ६ षष्ठाध्याये

मिश्ीभावभ्पि पूकष्ममागस्य पृथोव का५कारणत्वे दृष्टान्तमाह-दध्नं इति ॥१॥ एवमेव खल्‌ सोम्पान्नस्पाश्यमानस्म योऽणिमा स ऊध्वंः समुदीषति तन्मनां भवति ॥ २॥ यथाऽयं दृष्टान्त एवमव खट सोम्यान्नस्योदनदेरहषम।नप्य सुञ्य- पा्नस्योदर्येणाभ्भिना वायुसहिनेन खनजनेव परथ्यपानस्य योऽणिमा स उर्व समुदीषति तन्मनो भवाति मनोवयवेः सह संभूय मन उपचिनोततीत्येतत्‌ ॥२॥ दृष्टान्तमनद्य दाष्टन्तिकमाह-- ययति । खज) मन्थास्मेन मथ्यमानम्य दध्न यथाऽगिमा तथा बधोक्तस्याननप्य योऽणिमेति योउपम्‌ । कथं तन्मन। मवतीत्युच्ते प्रागपि मन्तः धिद्धत्वादित्याशङ्कयाऽऽह- पनावयवैरिति ॥ २॥ अपार सोम्य पीयमानानां योऽणिमा सष ऊधः समदीषाति स पाणो भवति ॥ ३॥ तथाऽपां सोम्य पयमानानां योऽणिम। स उव्वेः सद्ुदीषति स प्राणो भवर्ताति ॥ ३॥ ॥ २ ॥ तेजसः सोम्धाश्यमनस्य याऽणिम। स ऊधः समु- द्‌ षति सा वागवतिं॥ ४॥ एवमेव खड सोम्य तेजपे(ऽहपमानस्य योऽणिमा स उर्ध्वः सपुरदीषि सा वाग्भवति ॥ ४॥ ॥ ४ ॥ अन्नमय हि सोम्प मन अ'पोमयः भराणप्तेजो- मयां वागिति भूय एव मा भगवानविज्ञापयालिति तथा सोम्येति होवाच ॥ ५॥ इति च्छान्शेग्पोपनिषदि षष्ठाध्यायस्य षष्ठः खण्डः ॥ ६॥

8. श

वि

9१० अन्नमयं हि क्षोभ्य मन अपोप्रयः भ्रणप्तेजोमी पागिति युक्तमेव

जा क 99

१ ख. अ. "छु सीम्या०।२ख. ज. ष्ठु सौम्याः । ३क.ख. ग.ध.ड.ट. ठ. ड.ण, गनश्योद“।४ख. ज. सीम्पर (५ ख. ठ. उअ. सोम्य ।६ल.ॐ।. ध. गसः सोम्प्राः। ७ ख, ध, ल, सोम््र १८ ख. घ. ज. सौम्य ९ ख. ज. सौम्येति। १० ख. ज. सौम्य ।

पमः खण्डः ७ | छन्दागयोपनिषतु । २५१

मयो कमिन्यभिप्रायोाऽतोऽपतेन मोरस्त्ेतत्सवेमेव { । पनस्त्वन्नपयमितह्यतर नकान्तन पम निश्रयो जातोऽतो भृथ एव मा भगवान्मनसोऽन्नम पत्वं दृश- न्तन विज्ञापयत्विति । तथा सम्पति ह।वाच पिता॥५॥

इति च्छ;न्द)ग्योरनिष्र्छाकरभाष्ये पष्ठाष्पायस्य षष्ठः खण्ड; ॥ ६ ॥

मनओदेरन्नादिमयत्वमुपपहर,ते--अन्नपयं हीति । सतो मवद्मिपरायादिति यावत्‌ | एतत्सवेमिति प्राणस्याम्मयत्वं व।च्तिजोमयत्वे चोर्यते | हपयपरशे प्राणा. दिषनिधानाविशेषे कथं मनप एवान्नरषेनोपचय इत्येतन्नायापि प्तमाहितमिति मत्वा55- ह-मनस्त्विति । मनप्त विरेषरतोऽन्नमयत्वपुपगदपेतुमृत्तए्रनमूत्थापयति ~ तथेति ॥ ३ ॥

(क

रति श्रीमदूनन्द्गिरिविरचितायां छन्दोग्योपनिषच्छ)करमाष्यटीकायं पष्ठ ध्यःयस्य पष्ठः खण्डः | ६ ॥

( अथ षष्ठध्यायस्य सप्तम, खण्डः ) ।

या्यन्करलनानयभ्स्न्यधकलो

प डशकटः साम्थ पुरुषः पश्चदशाहानि माऽगीः काममपः पिब।ऽभपोमयः प्राणो नपिबतो विच्छ त्स्यत इति ॥ ३१॥ अन्नस्य भक्तस्य योअगेष्ठौ धातुः स मनति शक्तिमधात्ताऽन्नोपवित। पनतः शक्तिः पोडशथा धरविमनज्य पुरुषस्य कटात्वेन १ दादिक्तिता । तय। मनस्यन्नःपाचतय। शक्त्य! षोडशधा प्रविभक्तया संय॒क्तस्तदरान्कायेकारण- ९्घ।तलक्षणा ज।ववििष्ठः पुरुषः १।दशञकठ उच्यते यस्यां सत्यां दरश

भ्राता पन्ता ब)द्धाकन पिक्गाता सवक्रियास्मयः पूदंषा भवति दीयमानायां च यस्य तःमथ्सह्‌निः | वक्यात चथान्र्नाऽऽ(य)) द्रश्त्याद । सबेस्य

फायेकारणगस्य साप्यं पन;कृतमेव । पानसेन हि बटेन संपन्ना षरिनो हरप्न्ते कै ध्य(न।ह्‌रश्च कचदन्नस्य सव।त्मकत्वात्‌ । अतोऽन मानसं वीयं षोडश करा यस्य पुरुषस्य सोऽयं षोडशकलः पुरुष एतशे- त्पत्यक्षीकतमच्छसि पश्चदशसख्याकान्यहानि माञ्छीरशनं मा कर्ष

¦ . क।पभच्छातोऽपः पिव यम्मः#जन्नपिबतोऽपस्ते पाणो रिच्छत्स्थते विच्य _ # उद्‌ कपानमठु पेतः । [र

नक

१, ड, ॐ, सोम्येति २ख. ऊ, सौम्य । ३ गध. च. ट, ६, इ, यकर ।ष्ग, ष, इ, च्‌, ट. ठ, इ, ह. "यर । ५ कृ, "गसबातक्य ।

३५९ आनन्द गिरिदतदीकासव टित ङकर माष्यसमेता- [ ६ षष्ठाध्याये

मापर्स्यते यस्पादापोषयोऽब्विक)रः प्राण इत्यव्रोयाष ¦ न हि का4 सक क | र्‌ रणे।पषटम्भमन्तरेणाविश्र शचपान स्य।तुपुत्सहते ॥ १ ॥ अन्वयन्वतिरेक।म्ां मन पोऽन्नर्‌ो पचितःत्वं द्‌२्यितुमन्नरतननिता शर्किं कडतवेन कैरपयति-- अन्नस्पेतादिन।( । षेडशदिन।उच्छेद्‌न षोडशा कल्पनं दरण्टन्यम्‌ | तथ।ऽपि पुरुषस्य कथं षोडशकर्छत्वमत आह--तयेति । तमेव प्रकृनामन्नरपकतां ९ विशिनष्टि -यस्यापिति। तया प्रय॒क्त; रुपः षोडरकठ ईति पृथे संबन्धः| अन्नरप्तजनितं मानपरक्तेप्रयक्तं तव।तत्य पतामथ्यमियत्र वक्व प्रमागयति- वक्ति चेति। आधे सापोऽव्याप्तमिय थः य.वदृन्न प्राप्यत्ता मवति तावदरैवास्य ्रष्टेन्यादिन्यवहारः पमवीत्थयः | उततऽ ठोकायुभवमनुकूड१ति -- सवैर पति । तदेव स्पष्टवति-मानसेनति । कव मेचिन्मानत्ततेव चरेन प्वानाह्‌।र्‌। दहयनते तच्च ध्यानमन्नपरम्पर्‌ापरिनिष्पन्नमन्नत्येव देह्‌।द्ख्पेण प९गतत्व।दत्याह-ध्यानिति | एवं प१।तनिकां कृत्वा षोडशक८ शनब्दार्थमाह-अत इति । यतोऽ ङ्त मानध बी, मतस्तदेव ष।डशध। (५१३५ करल। यथपि जना । एतच्छनदेन। कृत मनद वी परामृश्यते । रिच्छेत्स्यते विच्छेरमापत्प्यते यस्मात्तप्माद्पः पिबेति पर्येण संबन्धः । मपां पानपरित्यमे प्रणव्च्छेर कारणमाह-- स्यदिति । प्राणस्यम्मयस्तेऽपि ङ्िनित्यपां परत्यागे त च्छेदस्तत्र।ऽ5ऽह-न दति ॥ ! ॥ स ह पच्चदगहात नज्या हन्पस्तप्ताद्‌ ।क मवे(ममभा च्च्वचः सब्ब मजदरष समनति स (वाच नमा व्रतक्न्य१ त ॥२॥

स रैव श्रत्वा मनसोऽननपयत्तरं पत्यक्षीकणमिच्छन्पशचदलाह(नि नाऽ$्च।- शरनं न कृत्यान्‌ । अथ पोडरेऽहनि देनं पितरपुपसादोपगतत्रातुषनम्प चोबाच-कि व्रव्रामि म इपि। इतर अद्‌ वः सम्य परजूतरि सापानव्षा- ध्येवि । एवमुक्तः; पित्राञऽह-- पपा परदरृगासोनि परतमान्वि मप मनस्सि न दृश्यन्त सृत्यर्या हे भो भगवन्निति॥ २॥

॥ २॥

1

१ख.ध. ङ. ज. ठ. ड. इ, ण, 'विघ्रर्यमा।२ग. छ. ट, कलयं*' ३ क, ग, ठ, "लव. हवम । ४ क. ग. ठ, वकयेष । ५. ज. सौम्य । ६ ष.ड ठ.त.श्तिन।७ख.न.

सौम्य ।

स्म. षण्डः * | छान्दोग्योपनिषत्‌ । ३५३

त९ होवाच यथा सम्प महतोऽयाहितस्येकोऽ- गारः खयतमात्रः परोगिष्टः स्यात्तेन ततोऽपि न वहु दहेदव* सोम्थ ते षोडशानां कलानामेका कल(ऽतिगिष्टा स्यात्तत वेदन्नानभवस्यशानाथ

>, क ^ भ | वृज्ञस्यस्‌।त॥ २॥ एवयुक्तवन्तं पिताऽऽद श्रणु तत्न कारण येन॑ ते तान्यगादौीनिन प्रतिभा न्त।त त हावाच यथाल्केहे ्ीम्य महतो महत्पारेमागस्यान्यादहितस्या- पाचतस्थन्धनरग्रेरकोऽङ्कारः खद्यातमात्रः खय्यातपरिमाणः शान्तस्य परि. चिष्टाऽव रिट स्याद्धवत्तेनाङ्करेण ततोऽपि तत्परिमाणादीषदापि न बहु दहै देबभव ख्टु सोम्य ते तवान्नोपचितानां षोडशानां कशानामेक्रा कलवय. बोऽतिशिष्टाजशचिष्ठा स्यात्तया त्वं खदोतमात्राद्ध।रतुरपयतर्हदानं बेदा- नानुमवामे न प्रतिपच्स श्चुन्वा चमे मप वाचपयाशेषं विङ्गास्य््पञषन भृडन््वं ताचतु ॥ ६ । तवया प्रति षन 'त्रव्युप्यते | इवद्पि 1 ५हत्दना बहु दरद्विति योजः ॥२॥ | | { | ० र व 9 १ ६।००१(4 हनम वमरस्षार्‌ न~ £ मातत प्रभः तव ६ धरातपद ॥ ४॥ सह तयव्‌ःऽऽप् युक्तवान्‌थानन्तरं दैनं पितर उुशरपुद्पपतसदं तं होपगतं एध यल्किचमादिपु पपच्छ ग्रन्थरूप-येजातं त्रा पिना स श्वतकरेतुः स्वह तसमतिपेद कऋग।द्थता प्रन्थत्च ॥ ४॥ ॥ 9 ॥ ० ५ कप ए दि स ~ त्‌ ह्‌।वाच्‌ यथा इ।म्य पहूताअप्ाहतस्५ॐ१ङ्ग्‌'र ४ । । > # द तृ ~ प १ र खयेनम।य विराटं त तर" रुपहमाधाय प्राजटये- = = तेन 7त।ऽपि बहु दस्त्‌ ॥ ५॥ त॑ होवाच पुनः पिता यथा सम्य पहतोऽभ्याहितस्येत्यादि समानमकम.

1 -+ --+-- = -- --

१ख.घध उ]. सौम्य, २ख.घध. ज. सम्य २३ख.च.ज.ट.ड.ण. "नत ऋगा । घ, च.ञ. ड. ण. गभान्तिक्षै। ५ ख. इ. ॐ, उ. सोम्य । ६ ख. ड. ॐ. सोभ्य । ७ क, छ. ग. ज. ठ. उ. ण. इ५।५० | ८ क,ग.व.च. २.ठ.३. ध्व॑हैतः । ९. म. सौभ्म। १० ग. श्य प्रज्व्‌" ! ९१ ख, ड, ञ्‌. सोम्य ।

। क

~--+~ ~ --- -- --- -- -----* - "क

=-= [1 भ

३५४ भानन्द्गिरिद्तरीकासवङिनशाकरमाष्यतमेता- [ १ षष्ठाध्याये द्रं छान्तस्याप्नेः खयो।तमात्रं परिशिष्ट तं तृणेश्रूणेयोपसमाध्राय ब्राजलवे- रयेत्‌ । तेनेद्धेनाङ्गरिण ततोऽपि पूतव्ेपरिमणद्रहु ददैद्‌ ॥ ५॥

॥ ९ ॥ एव५ सोम्प ते षे(डशानां कलानामेका कटाऽति- रिष्टाऽभरत््ाऽनेनोपतमाहिना भराजाटी तेता वेद्(ननुभपस्यन्नमयर हि साम्थ मन आपोमवः प्रणस्तेजामयां वागिति तद्ध(ध्प विजन्न।व्रिति विजज्ञाविति ॥ ६ ॥

हति च्छन्दो गयोपनिषदि ष्रध्य(यस्य सत्तमः खण्डः ॥ ७ ॥

। +गगणी + पिरे [~ ए ` 1

एवं सोम्य ते वीडश्चानामन्नकलनां सामथ्यरूप,णामेका करविषा ऽ. भूदतिशि्। 55 4 त्पश्वद्‌ छशन्यमुकतवरत पकेक्नहवेककु कड चन्द्रपप इवापरपक्षे क्षाणा तिरि का तवने ुकतेने।पसमाहिता वधितोप- चिता प्राज्या द्य छान्दस भरञ्वाङता वधितत्यथ॑ः। १।ज्गङीदिति प१।ठान्तरं तद्‌ २ेनोपसम,दहिता स्वय प्रञ्वलिनव्रतीत्ययः । तया वार्धतयेत्‌- ६।दान।( वेदानरेमरस्युपलभसे । प्र4 उ्पाषटरयनुवुत्तिर्प्रामन्नपयत्वं पनप सिद्धपि्युपर्रहरत्यननपय {६ तोम्य प्रन दृत्यादि । ययेपन्पनसोऽन्नमयस्वं तब सिद्ध तयाऽञमयः प्रणस ।नो चया वानरिह्पतद्‌पि सिद्धमेबेः4मिमायः। तदेतद्धास्य भितुरुक्तं मनअ(दीनाैननाद्विममसवं विजज्ञो पिङ्ञातवःज्शे+केतुः । दविरभ्य।ससिद्तकर५।१करणंपमाप्त्यथः ॥ ६ ॥

११ २७न्द्‌ग्योपनिपच्छंकरनापम षष्ठाध्यायस्य सप्पा खण्डः ७॥

न

ऽ्यावृ्तिन्यतिरेको ऽन्नेगयेग।मवे मनपः सारथ्यमवः| अनुत्रत्तिरन्वयोऽननोपयोो ममत; सामथ्थ॑मिति मेदः | मनसोऽन्नमयत्वमुषप।दयिदुमु गक्रन्तपापोमयः प्राण त्यादि कथमिह्‌ःपते तत्राऽऽह- १६८१ । विचातमापिमन्तरेग कथं दिव. चनभित्यश्ङ्कयाऽऽह--द्विरभ्पास ३१ । ६॥

हति श्रीमदानन्दगिरिविरनित।यां छान्द्‌गेपनिषच्छीकरमाष्यटकारया | षष्ठाध्यायस्य स्मः खण्डः ॥ ७ ॥ १ख. ज. सौम्य ।२क.ग.ष. इ. ग... त. ध, "लीत्त्रैः। २३ ख.म. सम्य! इस, इ. अ. सौभ्य 1५ ष. इ, ड. ठ. ध्यः , तवया) ६ खन्ग. ज. र भ. भ्तिषापा*।७ग, ४, 2. "दाऽक्ननो" । ८ क. ख, इ. ज. सीम्ब । ९८.८६. "ण स* । १० क्‌, "णपरिष" ।

भटः लण्दः ८ | छन्द यापनिषद्‌ । २५५

( भथ १हध्यायस्याष्टमः खण्डः ) ।

उदारक हाऽऽरुणिः श्वेतकेतुं पु्मृषा च स्वप्नान्तं मे सोमप विजानीहीति यतरेनदुरुषः स्वपिति नाम सता सोम्प तदा संपन्नो भवति स्वमपीतो पषति तस्मदेन५ स्वपितीत्याचक्षते स्व< ह्यपीतो भवति,॥ १॥

(+)

यद्मन्मनास जीवेनाऽऽःमनाऽनुपविष्टा परः देवताऽऽद्शे इव परुषः प्रति.

1

बिम्बेन जला देष्विवं च सृयादयः प्रतिविम्बरैः। तन्पनोऽक्नपयं तेजोमया- भ्यां बाक्माणान्यां संगतमधिगतम्‌ । यन्मयो यत््थश्च जीवो मननदशेनश्र- षणा देष्यबहार।य फरपते तदुपरमे च स्वं देतारूपमेव्र प्रतिपदे । तदुक्त चत्यन्दर-ध्यायत।व रलायरीव सधीः स्वप्नो मून्वेमं र।कपातेक्रमति स ष। अयमात्मा ब्रह्म विज्नानप्यो मनोमय इन्यादि, स्वप्नेन शारीरमित्यादि, प्राणज्नेव प्राणो नाम भवत्तीत्यादिच । ठस्णस्य पनस्थस्य मन्यां गतस्य पनउपश्चमदररणेद्दियव्रिषयभ्य) निद्र्तस्य यस्यां परस्यां देवतास र्वार्मभूतायां यद्बस्थानं तप्पुांयाऽऽचिख्यासरुद। लको ह किल (55ऽसणि) श्वेतकेतुं पुश्रधुवाचोक्तवब्‌ान्‌ |

्निवृत्करणनिणयविषयमव।न्तरप्रकरणं परिपतमाप्य महप्रकरणं पद्विषयमेवानुवतं धन्मनपो टये पपु जीवस्य पत्पपात्ति वक्तुं मनउपाधिकत्वमक्तमनुवदति-यास्म- जिति । उपाधेः स्वरूपमुक्तं सचरयति- तन्मन इति । उषाध्युपहिे कार्यकरत्व दशेयति- यमय इति । मनपतो भरे ज-गरनछप्नम्यवहरतिद्धिरित्यकत्व। तदभव सुषुिमवत।रयति- तदुपरम चोति । आतमा मनोवज्ञादेव दशनाद? 'वह्‌ारो न स्वार्यनेत्यत्र बृहदारण्थकशचतिं प्रमाणय्ति-- तदुक्तमिति । द्वितीये वाक्ये सथीरि- येतदुपयुज्यते । तृतीये तु विज्ञ'नपथो मनोमय इति च पदद्वयमुपर्जव्यते | एवं भूमिकां कत्वा समनन्तरव।क्यम।दत्त - तस्येति । तत्पत्रायत्यत्र तस्यां देवतायां तद्वस्थानमिति तच्छब्द्‌ःथैः |

१ ख. न. सौम्य ।२ख. न. सौम्य ।३फ.ष. ड. श्वसू*। ठ. ष्ववास्‌* ष्ख. ध, भ. ण. शिम्बेन । त* । ५ ग.ष.च.ट.ठ. इ. द. "णोभ,६\2. यां एवरूपभू । ५ ष, इ, श्र, श्राय न्यपि" ।

६१५६ अ! मन्दगिर्दृतदीकासवरितश्रकरमाण्यसमेता- [६ पक्ठध्यये>

स्वप्नान्त सवप्नपध्यं स्वप्न इति दशन्तः स्वप्नप्याऽऽख्पा तस्य ध्यं स्वभ्रान्तं सपुक्चित्येतत्‌ । अथव। स्वश्नान्तं स्वभ्रपरतच्छापिस्यथेः । तत्राप्यथा- रसुपुप्रमव भवाति रवपर्पता भवत्तीति षचनात्‌ । न ह्यन्यत्र सुपृप्तच्सपपीतिं जीवस्येच्छन्ति ब्रह्मविदः । तत्र श्यादश्चंपमयने पुरुषपतिविम्ब आद्शेणनो यथा स्वमव पुरुषमर्पता भवत्यवं मनअद्युपरपे चतन्यप्रतिविम्बरूपेण जीव- ना ऽऽ्मना मनसि प्रविष्ट नापरूपव्याकरणाय परा देवता सा स्वपवाऽऽ््मा- नं परतिपद्यते जीवरूपं मन आरणा हित्वा । अतः सुपुपर एव स्वभान्तशञन्दव(न्य इत्यवगम्यते । यत्र तु सुप्तः स्वद्मान्परपाति तत्स्वाप्नं दरोनं सुखद: खषयक्त- मेति पुण्यापुण्यकायेम्‌ । पण्याप॒ण्ययेरहिं स॒खदुःखारम्भफलवं प्रसिद्धम्‌ । पण्यादुण्ययाश्ाविदयाकामापषटम्भनेव सखद खनदशनक। योर म्भ कृत्वप्रपप- यत नान्ययेत्यविद्ाकमकमेभिः संसारहतमिः संयुक्त एव स्रप्न इति न स्वमपीतां भवति । अनन्वागतं पण्येनानन्वागतं पापेन तीर्णो हि तद्‌ा सयं ज्छाकन्हृद्यस्य मवति तद्रा अस्यतदतिच्छन्दा एषं परमं अनन्द इत्यादि श(तन्यः । सुपुप्त एव स्व दवतारूप जीवत्तराविनिपक्त दशेयिष्यामीत्यह। स्वप्नान्त मे मम निगदतो हे सीम्य विजानीहि विस्पष्टपवधारयेत्वथेः।

ततत 1 यप्रह्लात्तः | अथादिात । स्वप्नम्य ह कायल्य सतत्र कारण तच्च पुषठमेव । सुपुप्रूय॑ तमोऽज्ञानं बीन स्वप्नप्रनेषवेरिव्यमयापगमनात्‌ >< । द्वितीय न्या्यान सुषुष्ठमवायवश्चात्फटतीत्ययेः । इतश्च स्वप्नान्तशब्देन साक्षादथाद्रः सुषु १५वाक्ते मत्याह्‌ स्वामात । नन्उवध्यन्तिरऽप स्वमपाता भवतत वचनमाव्शद्- ११ चन्नत्याह- नहि | तत्रापि कथ एवाषः प्यादित्याश्ञङ्याऽऽह - व्रातं | स्वापतिन।मनिषैचनप्ापथ्यपिद्धमयं निगमयति अत इति । ननु स्वप्नन्तश्न्दो बुद्धा न राब्द्वदयद्‌। स्प्नमेवान्व। चष्ट तद्‌।ऽपि स्वमपीतो मवती"य¶रद्धं सवदा जी. ष्य स द्रपत्रहमप्रा्ततुस्यत्वादत आह---यत्र त्विति । सप्नदशेनस्य पुण्याथ०य काथतव प्रकटयति--दण्यापुण्ययोकति । न केवलं एण्यापुण्याम्वामेव स्वप्न

भ

सयुभ्यते कित्वविद्यादिभिश्वेनि न त> स्व.प्ययः समभवतीत्याह-पुण्पापुण्पयोश्रोत।

1 ' ` 0 1 1" "का यनक व

# स्वप्नक्ञब्दस्य स्वप्रसुषुप्योः साधारणत्वस्मुधुपे व्याघ्रस्यथं ददानव्रततेरिते विशेषणं सपुत्ते- रक््शेनव्रत्तित्वातत्‌ । > तनरोभयोखयात्‌ । ।

यना ज ` ००० 99 ~ ~ ~ ज ~~ [ कि णग ---- [

~~ --- > ~~ ननन्िकि

१ख.ध.च.अ.ठ.ण. शनये पु, २ख.घ.च. अ. ण. घ एव परमान! ठ. ष एव ०३ ट, °रमान*।४ख., ड, ॐ, सौम्य) ।

नष्टम; सण्डः ८ ] छान्दोग्योपनिषद्‌ | १३५५

तहिं स्वप्नगत सुपृप्रऽपि पःप्ययः प्याततच।पे कामकमादिपन्यपमवारिपाथच. इया ऽऽह --अनन्वागतापेति।

करा स्वप्नान्तो भवगीन्युरयते । यत्र यसपिन्काछ एनन्नाप पवि पष्य स्वप्स्यतः | प्रसिद्धं हे ठाङे स्वपितीति । गोग चः नपेत्याहइ। यदा खर पिणोत्पुच्पते पुरुषम्तद्‌ा तरिमन्काटे सता सच्छब्रवाच्यया प्रतय देब तय। संपन्नो भवति सगत एकीमनो मव्रति । मसमि प्रविष्ट मनआदिकत. सगेकृत जीवरूपं प्ररित्यस्य स्वरं सद्रूपं यल्परमाअ्सस्यपपीना ऽपिगनो भवति| अतस्वस्मात्स्वपितीत्यनपातक्षते टोकिक।; | स्वमात्मानं हि यस्पाद्षीतो

भवाति । गुणनामपसिद्धितोऽपि स्वत्पपास्तिगेम्यत इत्यभिपायः । कथय पुन- 2।केकानां प्रसिद्धा स्वात्पसपत्तिज।ग्रच्छपनिमित्ताद्धबत्वारस्वरापभ्यत्याहुः । जागरिते हि पुण्याुण्यानमित्तसुखदु.खायनेकायासाल्ुमवाच्छन्तो मबति ततश्च! ऽऽयस्नानां करणानापनेकव्यापार निपित्तग्छानानां स्वव्यापारभ्य उष- रमो भवति । श्चतेश्च श्रःम्यत्येव वाक्श्राम्याति चक्षुरित्येवषाद्‌ । तथा च गृहीता वाग्गृहीतं चक्षुगेदीरे भरोतरं गृहीतं पन इत्येवमादीनि करणानि पाण. ्रभ्ताने प्राण एकोऽध्रान्तो देहे कुलामरे यो नागा तदा जीवः श्रम।पनु- तये स्वं देवतारूपम। त्मानं प्रतिपद्यते । नान्यत्र स्वररूपवस्थानाच्छरपापनोदः स्यादिति युक्ता प्रसिद्धि) केकानां स्वं ह्यपीता भवाति | दइयते हि रोके ऽवरादिरागग्रस्तानां तटिनिमःक स्व।त्मस्यानां क्िश्रमणं व्द्रादशपि स्या दिति युक्तम्‌ । तद्यथा येनो वा सपर्ण वा विपरिपत्य शान्त इत्यादिश्र तश्च ॥ १॥

सति जीवदूपे कथं देवताभावः भवतीत्या 9 ङ्याऽऽह- प्रनपतीति | तस्मादस्य. स्यातःशरब्दो व्याख्यानस्तेन परामृष्ट हेतुमेव स्पष्ट धति- स्वमात्मानामिति । स्वपिति. नामनिवेचनफलं दशचैग्रति-गुणति । सुषुप्ते स्वह्ूपावस्थान्य मुरूयस्यापत- भवानाक्तत्वेनानुत्थानप्रतङ्गारस्वपावस्थानप्रपिद्धा मित्त वक्तव्येति पृच्छतिकथं एनरिति। उ्वगदिरो..प्रतत्यि स्वमावस्थितो प्रापरद्धः श्रमामावः सुषु च श्रम।पनो- दावग्थाने तथा च तत्र स्वदूपस्थितिप्रतिद्धिरदिरुद्धेत्याह~-जाग्रदिति । सगृहं ` समाधानं विवृणाति-जागरिते दीति । करणानामनेकम्यापरनेमित्ता ग्छानिभवती-

भी म

१ ड “सिद्धेरपि ।! २ सख. घ. इ. च.ज. ण. “म्यति वाः ३ख.ध.ञ. ठ. ण. चुः भ्राम्यति ध्रोत्रमित्ये" । 0

१५८

त्यत्र मानमाह-श्चुतथात । अनुभवक्तमरच्चयाथश्चकःरः । सुषुप्त्यवस्थाया करणानामु परतो प्रमाणमाह -तथा चेति । सुषुप्त प्राणस्य।वि व[ग।द्वदुपपहनत्वमा शङ्कया ऽ5-

भनन्द्गिरिरृतटीकासव दिश करमाष्यसमेता- [ ६ षष्ठाध्याये

द-करणानीति । अन्यथ। मृतिश्रान्तिः स्यादिति भावः । जीवस्यापि बहित्यापरः स्यादिति चन्नवं करणामाव। दि्याह- तदेति । ननु सषुत्े श्रमापनेदमत्रं न स्वह पावस्थानं तत्कुतो छोकिकी प्र्िद्धिरित्यारङ्कयाऽऽह-नान्यत्रोति । उक्तमर्थं छीक्ि- क्ष्टान्तेन स्पष्टयति-दृश्यते हीति । बृहद्‌ रण्यकश्चत्य।छोचनायामपि सुषुप्त्यर. स्थायामवस्थदयजनिटश्रमा पोहा ब्रह्मनीड प्र धिगम्यत इत्याह - तयेति ॥ १॥

स यथा शकुनिः सूत्रेण वद्धो दिशं दिशं पति- त्वाऽन्यत्नराऽऽयतनमटन्ध्वा वन्धनमेवो१अरयत एव- मेव खल्‌ सोस्य तन्मना दिशं दिशं पतिवाऽनप- त्राऽऽयतनमटस्ध्वा प्राणमेवोपश्रयते प्राणवन्धन्‌% हि साम्य मन हृति॥२॥

हश्रायं दृष्टान्ता यथोक्तऽथ स यथा शकुनिः पक्षी शकनिघातक्स्ष हस्तगतेन सूत्रेण प्रबद्धः पारितो दिं दिदं बन्धनपोक्षा्थीं सन्भतिदिशं पतित्वाऽन्यत्र बन्धनादायतनमाभयं विञ्रपणायाङग्ध्वाऽपराप्य बन्धनमे- ६पथ्रयते । एवमेव यथाऽयं इषएटान्तः खल हे सौम्य तन्पनस्तत्पहतं षोड- छ्षकरुपन्नोपवितं मनो निधारितं तरविष्टस्तःस्थस्तदुपरक्षितो जीवस्वन्मन हवि निदिंहयते मश्चाक्राश्चनवत्‌ । स मनञअःख्योपाधिजींवोऽविच्ाकामक्मो- पदिष्टं दिश दिय सुखदुःखदिलक्षणां जग्रन्स्रम्नयाः पतित्वा गत्वाऽनुभू येत्ययेः । अन्यत्र सद्‌ारूयात्स्वात्पन अ।यतनं विश्रमणस्यानपरब्ध्वा प्राण- मेव भरणेन सवेक्राकरणान्रयणोपरृक्षिता प्राण इत्युस्यते सदाख्षा षरा देदता । प्राणस्प पणं परःणश्ररीरा भारूप इत्यादिश्रुतेः । अस्तां देवतां

प्राणे पराणाख्यामवोपश्रयते । प्राणो बन्धनं यस्य मनसस्तत्याणबन्धनं हि

१ ग. ट. वितर्दि स्वग्याप*।२ञ. थ. "वोपान्र।२३ सख. क्ष.ज. सोम्य ।४ अ. ठ. ग्वोपाश्र* । ५ ज. ड. जा. सौम्य । ६ उ. ङ. "्वोपश्रः। ७ ख, ड. जअ. ठ.सौम्य।८ ग. घ, इ. ट, इ. ठ. (प्रतिष्ठप्त* । ९ ध, इ, "धितः प्रा* ! ठ. शक्त इति भ्र । १०, ठ, प्रणः। ११, उ, °वोपान्* ।

अष्टमे, खण्डः < ] छ न्दारोपनिर्षत्‌ । ३५९

यस्मात्सोम्य पन; भाणोपङुक्षितदेवताभ्रयं मन इति तदुपङाितो जीव इति ॥ २॥

तत्रेति सुषुप्यवस्थो्यते | यथोक्तोऽ्थ। हि जीवस्य ब्रह्मण्ववस्थानं तस्मिनिति यावत्‌ । सशब्द दृष्टन्तविषयः राङ्निविषये वा । अप्रप्येति च्छेदः । यथा

चमी न

मवाक्रोशनेन पश्चश्थो देवदतो लक्ष्यते तथा तन्मन इति मनति स्थितो जीषो छ्य मवतात्य।ह्‌ - मश्च क्रोरनवबदिति । न केवट प्रकरणात्प्राणरड्देन १र। द्वत। ड&थतेऽन्यत्र प्रयागद्‌द्नाचचेत्याह-प्र।णस्पेति । प्राणश्षन्देन परदेवतारक्त- णायां फटितमाह-अत इति । प्राणमेवोपश्रयते विन्ञान।त्मेत्यत्र हेवुमाह-प्राग- घन्धनपिात ॥ २॥ (९ ० => 9 [ ^> ® ® ® क

अशनापिपासे मे सम्प्र विजानीहीति यत्रैतप्पुर-

० क ® _ क ~. त्‌ भ

ष[अ२1 [षत नमाज पव तद्गत नयन्त तदयथा

क क क

गोनायोऽश्वनायः पुरुषन्‌य इत्येवं तदप आचक्ष

०९ ~< (~~ =, _ क ‰ सोम्प्‌ (९ ५

तेऽशनायति तत्रेतच्छङ्गमुत्पतितर साम्प मिजनीहि

।) इ * [न @ ®

मृद मम्‌& भाप्११।त१ ॥ २॥

एव स्व पितिनापरपासिद्धदररेण यञ्ज[२स्य सत्यस्वरूपं जगता पृं तस्य भस्य द्‌्यत्वाऽऽद। न्न ९कायक!रणपरम्परयाऽ१५ जगता मुरं सदिदश्े- य्घुः | अरानार्पपमि अज्चतुम्र्डाऽत्रन। यारपन | पतपच्छा पषात ते अश्ञनापिपःसे अशनापपान्तयाः सत्रे रिज।नं द र्थेतव्‌ .॥ यत्र यास्मि न्क, एतन्नाम पुरमा भवति । क तद्शिश्िपत््षितु मिच्छति । तद्‌ तस्थ पुरुषस्य निमित्त नाभ भवत्या । यत्तत्पुरषणाक्ञिनमभ्‌ कठिनं धता आपा नयन्ते द्रवीषत्प रप्तादेमावेन विपारेणमयन्ते तद्‌। भुक्तमन्नं जीयंवि । अर्यं च भवत्यस्य नामारिदधिषर्णति मोगम्‌ । नागे हनऽश्चतु- 1५२ १। 1६ जनप; । वु त्मन्‌द्य, .नत२१कंषमु्ध१५त- २१५५ । आहासनापिपाप सम्पेत्पादुति शेषः | केमपिधायः स्तनित पन प्रः"वम'हत्याक्र ङ्स यापराह-अभ्राद।(॥ ॥ ५ (,

दीति काणि कःरणान्यनादीति तेषां या परमरा तय।ऽपि जगतो यत्द्वक्षणं मूढं

वं न नि १ ख. ह्मत्तीम्य । २ज. वोपा्रः ।२ त. सौम्य) ष्च. म. सोम्य।५न, गनीहीति ने" । ६ क. ग. इ. द. ठ. ड. द, सर्यस्वः। ७ख.म,.ण, "नास्क्वीपेः ८,

& = 2. _ शे

तत्तत्र ! १११, "ते सम्ये । १२ स्क. न्‌, ण, श्ण तर ।

३६० आनन्दणिरिडतदीका संद ठिवशं कर माष्यसमेव(- [ ९ षष्ठध्यये-

तदशंविदुमिच्छन्पित। पुत्र प्रयदनव्यादिकं व।कथमाहेत्५यः । अह्यनेत्यस्य सन्नन्‌- त्व।म।वेऽपि कथ तदर्था ग्याख्यायते- तत्रऽऽह-अश्चने ति । यकारस्य छोपेनासि- प्रयोगे सन्प्रत्ययः भयुक्तप्तथा च तद््थोक्तिरविरुद्धत्यषः । तत्ररानायाकिपिप्तयो; सत्वं विज्ञापयति-- यत्रेति । सामान्येनार नाम विषपो ज्ञातु पएृच्छति-क तदिति | स्कठिनमन्नं पुरुषेणारितं तः आपो नयन्त इति संबन्धः । तदेति १२गामावत्योक्तिः । अधेत्यन्नध्य मुक्तस्य जाणेत्वानन्तयमुच्यते । कथं तद्‌ न.प्नो गणत्वं तदाहन हैति। तश्रापाप्र्चितनेतव्वादशनाया इति नाम प्रसिद्धमिर्पतस्मिन्न्ं । यथा गानायो गां नयतीति गानाय इस्युच्पते गोपाः । तयाञवान्नयतीत्यन्ब, नायोऽश्व गर हइस्युच्यते । पुरपनायः; पुरपान्नयताति राजा सेनापतिव।। एवं॑तत्तद्‌ाऽप अ।चक्षते रोकिका अश्षन।येति विसजेनीयर।५न । तत्रैवं सत्यरद्धा रक्तादिभावन न।तनाञ्चव्न। नेन निष्णादेवामर चरर वरकणिक(- यामिव श्ङ्खाऽङ्कुर्‌ उत्पतित उद्रनरामिष सङ्क का श्ररराख्यं बटादि- श्ुङ्कःबदुर्पतिष हे साम्प विनानं।हि। कक तत्र विन्गेयाभित्युच्यते । शण इग्वबत्क यत्व च्छरार्‌ नमू पूरराषत मवि्य्रत।त्पुक्तं भह श्व कंतुः॥ २॥ तद्येत्यत्न तच्छन्दायमाह्‌-- पनात्‌ । पतभिमिन्नय दशान्त उस्थत इति शेषः| अशनि -कथमपामाणानमश्चना५। ३५ ह १क्भ्यं तता 5ऽह-- विस गनपति । तत्रेत्य्य व्य रयानमेवं॑पततीत्यवामरितनेतत सवील्यमः । अद्धिः १ ति सष; । तेते शरीरनिर्दृशः॥ २॥ तस्य कं सृ स्यादन्यत्राचदेपमेव खलं साम्य नि शु र. म्‌ = नव न्नेन शुङ्घनापो मुलमन्विच्छाद्धिः साम्य शुङ्खन्‌ ० न> स 0 9 तज तूङस्‌।चवच्छ ^ तह! कन्व शुङ्गत्‌ सस्मुटम्‌- क = ह व ति ~ जं न्विच्छ सेन्मृख(ः २।२५मा; स: भजा; सद्य. तनाः ससरत ॥४॥ . अये समृराभद्‌ च २।९ वटाददेशुङ्कवचस्या९५ शररस्यके पर स्यद्ध-

आ क-म

~> 9 2

न -- ~~ [ ॥ ष शा 3 [क ५ नः णि +~ ~न ~~ ~न ५० जम [1

१ ख. छ. ठा, ण. असन्निपति । २ क, प्रत्युक्त । ३ ख. घ. च. ज. ड, ढ. ण. ग्याश्धना. भोश्ध्रार ज सध. म. सम्य । ५ ल. छ. न. ण. तत्तत्रे।६उ.अ श्छुष्तौम्याः, जस, न, प्(म्या० 1८ ख. त्‌, सोभ्य 1 | सर्ष. सा. सोभ्य. ॥

अश्मः खण्डः <] छान्दोग्योपनिषत्‌ । ३६१

वेदित्यव पृ अष्‌ पिता । तस्य पं स्यादन्यत्रानादनं पठभित्पाभ- प्रायः । कथम्‌ । अशिवं ह्यन्नपद्धिद्रतीङरतं ज।ठरणाभ्चिना पच्यमानं रसमा. वेन पररणमतत । र बाच्छ।यितं ज्चाणितान्मांसत पासान्दा पदस।ऽस्थान्पस्थि- भ्या मजा भञ्जायाः शुक्रप्‌। तथा योश्दक्तं चान्नं रस्तादिक्र\.गे3 परिणतं दाह भवति । तान्यां शक्रशाणाम्पापन्नकायोन्पां सयुक्तान्पराभन्नेनेवं मरय ह भञ्यमाननाऽऽपूवमाणाभ्प। कुड्य।मव मरपण्डेः प्रत्यहमुपचो पपा 115. नष द्दशुङ्गःः पारनष्पन्न इत्ययः । यत्त दष्डङ्गःस्य १यत१न [चप तदपि देहवन्ति सत्कत्मार्वन्पृला दत्पातेत्‌ शुङ्ग १७१ ४त्वाऽ5- ह । यया देदश्युङ्गोऽनमूल एवमेव खुं सोम्यानेन शुङ्गेन कःयेभूेन।5ऽ मकमन्नस्य द्ुड्गास्यान्विच्छ प्रतिपद्यस्व । अपामपि वनाशासत्तिप्वाच्छ ङमगत्वमेवेति अद्धः स्मीम्य शङगेन काथण कारणं तजा मृलमान्वच्छ। तजपाऽपि विना शास्पाचभत्स।च्छङः२१८५ति तनना <।म्य जडगेन समम्‌ टभकपेबादटितौ य परमायप्तत्यष्‌ । यार्मन्स१॑।५९ बच (5ञरम्भण [१कार्‌। नापपवमनतं रञ्ञव्भिव स१(दकरपज'तमप्यस्तम्‌(वच्या पदस्य जगतत मूढमतः सन्भू(; त्त्कास्णा द स(स्पन।; स्यवरमगमरन्षणा; सवाः प्रजा न केवट सन्मट। पएवद्‌।न(१।१ (र्यपस्किक तद्‌ यतना; सद्‌।श्रय। पव । नदि मृद्मना(त्रत्य पट सर 1९५१।११।०६ । अपा गृद्ररसन्मूल त्वालसजानं सद्‌यतनं यसां ताः सदायतनाः प्रजाः । अन्तवच सस्राणः सदेव भक्षठि लयः सदाप्तिरवसनं पारेदषा यास्ता पाः सलस।तष्ठाः॥ ४ ॥

अन्नत्व दे९१७.०१।२।ड्।प्‌ ५१ ञ्यु१।९५त--फथ (नत्य।द्‌न। । १ ५९१. म्‌ क्तान्नद्‌(ति यावत्‌ | तथःऽपि कथं त्तो मुदस्य (ताद्धूरत्‌ जाहु-धाच्च(त | सता मदस्य वास्तव 5१ द२५।त८- २३५ । त<4 6३ (ताषलबन(तन ५९ मुराद ग्यद्स्य।१-- य (र्मा(मात । अ६५।६ मटन रणगम।ह-- १(५य ५२ । प्रजा; तवः सम्मृढः पदाय रना्धत्युक १५ दशान्तेन तममवते--न दप । सत्नतिषठः प्य. तन्‌[श्चयन म} रथमद्‌ गवार ङ्य! >द- अरप चे । प्व८चञद्१व छ५य।ब.-

(कि

त्व।दायतन्चञ्द६ चाऽऽग्रयरिषयत्वानन मौ तरकर यनेव्यथः । ९१२२९६१ तुपषुपतथ।- दिविषयत्वं वारयदि--सभा्तिरिति । पम्धगा्षिः प्म ५रेते +द्एत्र निवा,

क 9 0 -ल--- + धक ~~ न च~ नमकक.

[` , "का व 0 पि पिं [वकद ककव ० जनक जनयक ० ० ज ->- > ~ ल ८

१ क, मज्जतः। . 8. मनजंभ्यः २ 5. दाणितं ३०. <, इङ सभ्धा ।ष्ख.म. अ, ध. ड. ण. ग्न तत्भ्य ५, ट, ज, सौम्य ।६ ख. ज. सोभ्य । ५ ठ, ई. ॐ, सोभ्येमाः

४९

। +

३६२ आनन्दगिरितटीकासबलितशांकरभाष्यसमेता- [ ६ ष्ठष्यार्ये- तेति शङ्कां वारयति - अवमानपिति । तम्याभाव्रल्रेन वुच्छरूपत्वं निरस्यति-- परिशेष इति ॥ ४ ॥

अथ यत्रैतत्पुरुषः पिपास्तति नाम तेज एव तत्पीतं

लयते तयथा गोनायोऽश्वनायः पुरुषनाय इत्येवं

तत्तेज आचष्ट उदन्येति तत्रैतदेव शृङ्खमुत्पातित

सोम्य विजानौहि नेदम्‌ भरिष्यतीति ॥ ५॥

क

अयेदानीमष्डुङ्गदररेण सतो पृलस्वानुगपः कायं इत्याह । यत्र यस्मि-

०,

करु एतन्नाम पिपासति पातुमिन्छतीति पुरुषो भवति । अश्िश्चिषतीति- घंदिदमपि गणयन्‌ नःप भवति । द्रवीकृतस्पाशितस्यान्नस्य नेञय अपोऽ. ्गुङ्गं देहं @रयन्त्यः शिथिरी इवृूरज्बरहुस्याच्रदि तेनप्ा न शो ष्यन्ते । नितरां च तेजपता श्षष््माणास्व्प्स दहमावेन परिणपमानास पातु. पिच्छा एुस्पम्य जायते नदा पुरुषः पिपासति नाम तदेतदाह । तैन एव तसद्‌ा पीनमबादि शोषयदेहगरलोहितप्राणपावेन नयते परिणपयति। त्रया गोनाय इत्यादि सम।नमेवं तत्तेन आचष्टे खाक उदन्पेत्युदकंः नयर्तीतपूदन्यम्‌। उदन्येतीति च्छान्दसं तत्रापि पूववत्‌ । अपापप्पेतदेव शरीरा शयुङ्ग ना- न्यदित्येवम।दि समानमन्यत्‌ ॥ ५॥

अनन।र4 हग ्गदवार। पतत भूखसपरायिनतेरनन्तरमित्यधराब्डायेः | पिप पतीत्वेतजनम परषो यमिमिन्काटे म३ति याजना | कथ विवाततीत्यतन्नाम्‌ पुष्य गोगामि- त्याशङ्कय।ऽऽह-- द्रवीश्चतस्थनि | मर्व्वपां तेन शोष्यम।णत्वं किं तावते्या शङ्कयाऽऽह--निनरां चेति । तदा ५।नय्य२प्यापमिव्यतैः | तेनप यदुद्कनेतृ त्वमुक्तं तत्र श्रतिमवत।+ भ्याच४-- तदेतदाह । उद्न्यमि।ति वक्त>प कथम्‌दन्ये- ्युक्तं तत्र।ऽ5ह-- उ ९०५८।।ते । तत्रापि तेनह्पषीत्यतत्‌ । यथाऽशन येति च्छ- न्दसं तथा तेजस्युदन त्यपि च्छन्द्ममेतेत्याह--पू3वदिति । अत्रद्वारा पतता मृछ- स्याभिगमवदम्बद्व(र।ऽपि त्या पगतिरम्तीव्याह - अपापपीति ॥ ९ ॥

तस्य क मृ स्यादन्धन्राद्धयाऽद्धिः सम्य १ख.अ. सौम्य ।२ ज. पष, नीदातिनेः 1३ ८.ष.च. ज. ठ. इ, ण. "कतभ्यर।

9 स, 5, ण. "ध्यत इति । नि । ५ क.खं. ग,.अ. 2. ण. श्रम पुं । ९ कं, छन्धवापति । ७ ख. ज. सभ्य ।

भष्टमः ण्डः < ] छन्द्‌।ग्यापनिषव्‌ । ३६३

शक्न तेजो मलमन्पच्छ तेजसा भोम्प. शङ्खेन सन्भलमनिवच्छ सन्मृलाः सोम्पेमाः सवाः प्रजाः सदायतनाः सत्यतिष्ठा यथान खलं सोम्पेमास्तिसे देवताः पुरुषं प्रप्य तरिवृच्धिवृदेकैका भवति तदुक्तं प्रस्तदेवं भवत्यस्य सम्प पुरुषस्य प्रयतां वाङ्‌ मनसि संपयते मनः प्रणि प्रणस्तेनमि तेजः प्रस्यां देवतायाम्‌ ॥ ६ ॥

स्ापथ्यात्तनसोऽप्यनदेव शर्सराख्यं शुङ्ग । अतोऽषडद्खःन देहेनाऽऽपो मरं गम्यत । अद्भिः शरद्धन तजे मृं गम्यते तजा शुङ्खन सम्पू गम्यत पूववत्‌ । एवं हि तज बक्नमयस्य देहशुङ्कस्य षाचाऽऽरम्मणमात्रस्यान्नादिषर- भ्परया परमायसत्यं सन्पूलमभयपसंत्रासं निरायासं सन्पूख पानवच्छेति पु गमयित्वाऽञ्चिरिषाति पिपासतोाति नामपासाद्धद्ररण यदन्यदिहास्मिन्भकरणे तेजोबन्नानां पुरषेणोर्ैयुज्यपानानां कैयकग्णम्रंघातस्य देह्य स्रजा त्यसकर्यणाोपचयकरत्वं वक्नव्य भाप्रं तदिहाक्तमेव द्रष्व्यमिति पूर्वोक्त ध्यपादिश्चाति । यथार्जुं खल येन भकारणमास्तेज'वन्नाख्यास्निस्रो देवताः पुरषे पराप्य तरिदद्धन्ररेकेका भवाति तदुक्तं पुरस्तादेव भवत्यन्लपाशचतं रधा विधीयव इत्यादि । तेन्रवोक्तमन्नादानःमलिनानां ये मध्यमा घातवस्ते साप्घु धातुकं शरीरय॒पचिन्वन्तीत्युक्तम्‌ । मांसं भवति छोहिते मवाते मञ्ज भव. त्यस्थि भवतिये स्णिष्ठु धातवो मनः प्राणं वाचं दहस्वान्तःकरणग्मघान्‌. मुपविन्वन्तीति चोकं तन्मनो भवाने स प्राणो भवति सा ब्राग्भवतीति।

तजशङगदराराऽपि सते मृरल्य प्रतिपत्तिरग्तीत्याद- सापथ्याराति । तिवृत्क- रणवश्चादिति यावत्‌ । शरीरस्य मूतत्रयक्रायत्वमनःशन्दाथ । यथ। पृवेमन्नञद्खेन देहे - नान्नाख्यं मृ गम्यत्‌ इत्यादि व्यारूवातं तथा तजःश्गन देहेन तेनो मूढं गम्यत इत्यादि व्धारूयेयनित्याह -पूवेवादति । वृत्ानुउदपृतैर यथेत्यादिवःक्यमादत्ते-ुर हति । उक्तय। रीत्या नामटूयप्रपिद्धिदरण यथोकत्तदृह्‌।रूयराङ्ग स्यान्न दिक रणपरम्प.

(किय --~----- ~--- ~न ++ शक न -- न -- ~ -------> (नचान

= = = थ्‌ ज 9 भ, ५ @

१. धनञजा. सम्य । २ सज. सम्प । २क.ग.ज.ट्. थ. तु।! भ्लस्न्न. ङ्‌ स्षम्यं । ५ ङ. ज. सौम्य 1६ घ. इ, च. ठ. ढ.ण. श्पुज्य । ७ग.घ.ठ.ड क्ये !८ क. र, च.८. 5 उ. बु)

६६४ आनम्द गिरि तर कासवङितइ]करमाप्यसगरेता- | १ १८द्ाध्याे

रय रस्यं ग्ट प्तव्दिप्णं एममृटम्िरच्छःयुपदेह्ठन श्वतकतु ज्ञापयिःव। व्यव- ररा १ररम्ककभृतारव्टमित्र्पे प्राप यदग्मिः करणे तज प्रभर्तानामृपयऽ्यम।- नाना रवव्भवरु रेण स्धःतम्याप्चसक्रत्वं वक्तव्यं प्रप तदिह प्वेशशरपषु ८ भृत कायएटग्मःद्व्यव्प्थासं प्रमाणःमाव।द्दृदयमाने तघाति कम्य मृतस्य करिय- वे य॑मरपल्लारमद्धम्गितमित्यादावुक्तमेव द्रष्टव्यमिति पृवोक्तं व्यपदिश्च्तीति यो - जन। | ते) मृष्टस्य व्यत हारप्तत्यत्वं वारयति-- परमार्थेति । वस्तुतो नाविधासं - टः धरर तेत्णह- अभ्य {मित | अविद्याक्ायसेबन्धोऽपि परमाथतो न तस्यास्ती, याह- अत्रास मिह उभयहबन्धाभावे समख! तनिखिशदु त्वन प्रम।नन्दत्वं तय स्म्यदी यह नरारासभिति | पूवेत्तिम्व ग्नती कराति-तत्रवेति | कं 7 दकष तमित्यादवुक्तं त्ताःह- अन्नादीनामिति | स्ा्ठादुकं त्वगसडर्मांसमे- द गजा ९्९१कराख्णः; सष धात्वरतेषां सहतिरूपमित्यथः । स।ऽयं १।णक्रणसयाने दहे विश्ची्णे देहान्तरं जीताधिष्ठिनो येन क्रप्ेण पेदे हात्मच्युतो गच्छति तदाहास्य हे सम्य पुरषस्य प्रयतो त्रियमाणस्य वाङ्‌ पनास सपद्यते मनस्युपस'हयते । अथ तदा ऽऽहूज्ञ(तयां नं वदतीति । मनःपृवेका हि वाग्व्यापारः । “यद्र मनमा ध्पायति तदराचा वदाति " टात्‌ श्चतः । वाच्य्‌ परहूनाखं मनाम मना पननव्पापारण केवेरेमं वतेते | मनोऽपि यदांपसहियत तदा पनः भाणे संपन्नं भवति सपुप्काट इव तदा पश्वर्था ज्ञातयो न विजानातीत्याहुः ' प्रणश्च तदोर्धवोच्छरबासी सात्प- नयु पसहतबाह्यकरणः संवगविद्यायां दशेनाद्धस्तपादादीन्विक्षिपन्ममेस्यानानि निृन्रन्निषोत्सनेनक्रमेणोपषहृ5स्तेजसि संपथते । दद्‌ ऽऽहङ्गातयो न चख. तीते मृता नति वा विचिकित्सन्तां देहमाङममाना उष्णं चोपरममान। देह उष्णो जीवतीति यदा तदप्योष्ण्याछृङ्खः तज उषसंहृयते । तद्‌ तत्तेज, पररय] देवतायां प्रशाम्यति । तेज।न्नकायमृतदेहशुङ्गदटरा सत्त निरूपितामिदा न) मरणद्वारणापि तन्निष्पयि तुम।रमते-- स।ऽयापाक । तदाहत्यत्न करपवद्वमनं तदित्युक्तम्‌ । वाग्न्यापार्‌क्य मनि लये इेद्रम'ह-- पनःपृवेको ईति ¦ प्राणपपत्तिमनप्तस्तदधीनत्वम्‌ । मनो. २य।१।र।ग्र्यवस्था तदेत्युच्यते । प्राणश्च तदेत्यविज्ञानावस्था कथ्यते । कथं प्राण.

॥ षा १ ग णर

[` 0 गरीय

१ख. ड. ज. सौम्य ।२ ख.ष. अ, ण. श्न प्रवे । ३ ग. घ. ठ. ढ. °न्तन इवो ४ कृ. "वौस्सजन्कमेः ! ख. ग, ध, ठ. ड. ठ, ण, शत्पजन्कमे° ।

भषटमः खण्ड; ८ ] छान्दोग्योपनिषत्‌ । ६१५

कष

| (| ® © ‰^ ॐ कि, स्य स्वात्मन्य॒षपसहूतबाह्यकरणत्व तदाह - सवमकवद्यप्द । ततर 1६ प्राण; सवदरक्त वागद्‌नातिं रष्टमता यक्तं तस्थ स्वात्मन्युपप्हूनकरणत्वमि थ; | - तेज

सते मातिकमाध्यािमकं तेजो गृह्यते । जवितीत्याहूरिति संबन्धः । छते ® = ०, $ ख, ® यः कि ज @& = ०, तदेवे क्रमणापस्हूने स्वमूल पराप्त च मनासि तरेस्थो जीवोऽपि स॒पृप्रकाछ.

(+ कि स | ® ^~ ® @ कि 9 शि, @ श्नि ९ ष वज्निमित्तेपसंहारादुपसंहेयपाणः सन्सत्याभिसं पिपृतं चेदुपसंहियते सदेव सेपद्यते न पनर्दहान्तराय सुपृक्ठादिबोतिष्टति। पथा लोके सभये देच वर्तमानः कथाचाद्वामय द्र प्राप्रभद्रत्‌ । इतरस्त्वनात्मन्नस्तस्मादेब परखःत्सषृष्रा- दिवात्याय मृत्वा पूनदहजारुणाविश्रति यस्मान्पृलदृत्याय देदमाव्रिश्चति जीव; ॥ ६ ॥

सकरणस्य सप्राणस्य च मत्सस्य परम्यां दवतायामरक्तक्रमेणोपसह।रेऽपि जीवस्य किमायातमित्याशङचा ऽह - -तदेवभिति । तायां परस्यां देवतायामुक्तेन क्रमेण

जम्युपसहत स्तीति यावत्‌ । ग्वं मनम] पछ भनण््चकरम्‌ | नि भेत्तोपपंह।२।र यत्र निमित्त मनो विवक्षितम्‌ | तत्सपननस्य सत्याभिपंधेने पनकृत्थानमित्येतददश- न्तेन स्पष्टयाते-यये(नं । अमय दश्च प्राप्ता न पनः समव देशे गन्तुमिच्छतीति शेषः । यस्त्व नतामिष्धो यथोक्तया रीत्या न तत्पपन्न्तं परत्याह--{तरस्त्विति । ॥ ३ ॥

= कन ५ र ८, 0 र त्प छ सय एषाजणमतदाप्म्पामदर स तत्त स आत्मा तेरवमासे श्वतेकेतां इति प्रय एव मा ® ¢ श थ > भ @ ¶१गवारवेज्ञापयात्वात तथा सम्पति हाच ॥ ७॥ ~, # ६ र ॥ दात च्छान्दाग्पापानषद्‌ षष्ठाघ्याग्रस्पाषहमः खण्डः ॥८॥

स यः सद्‌ख्य एष उक्ताऽणिमाऽणुभावो जगतो मृरभेतदात्म्यमेतत्स- दात्मा यस्य सवस्य तदेतदात्म तस्य भाव एतदार्म्थम्‌ । एतेन सद्‌ारूपे- नाऽऽत्पनाऽऽत्पवत्छवेमिद्‌ जगत्‌ । नना रस्त्यस्याऽञत्मा सत्तार । "नान्य. दतोऽस्त द्रष् नान्यदतोऽस्ति श्रोत्‌" इन्यादश््यन्तरात्‌। येन चाऽऽत्मनाऽऽ* त्मवत्संवेोपिदं जगत्तदेव सदाख्यं कारणं सर५ परमाथसत्‌। अतः स एताऽऽता जगतः भत्यक्स्वरूपं सर्वं याथात्म्यम्‌ । आत्मशब्दस्य निरुपपदस्य प्रत्य. गास्मनि गव।दिशब्दवन्निरूढत्व।त्‌ । अततस्तरसस्पभसी ते हे श्वेतकेतो इत्येवं

१ख. ङ च.ण. "तेतदा स '२क. शचिदेवा,३छ. नन्या ¦, ४ ख. टस. ल, सम्परेते. ५क.ख.ग.ध्‌.च. म. ट.ठ. ड. ण. ^त्सवं तदे ६ च,ठ. "मसि भवति हे।

३६६

प्रस्यायिवः पुत्र आह मृय एव पा भगवान्विज्ञापयतु यद्भवदुक्तं तर्तदिम्भं मपाहन्वहनि सवाः प्रजाः सुप्र सस्संपश्न्त इत्येतेन तत्तंप्थ न विदुः सत्संपन्ना बयपमिति । अतो दृष्टान्तेन पां परस्याययाखित्ययंः । एवपुकस्त- थाऽस्तु सीम्योति हाषाच पिता॥ ७॥

इति चछान्दे।ग्येपनिषर्छंकरमाष्ये बष्ाध्यायस्याषए््मः खण्डः ॥ ८ ॥

आनन्द्गिरिषतदी कास दहितश्ंकरमाप्यसमिता- [ १ ¶४ष्यापे-

अध्यति षष्ठया सवै जगद्क्तम्‌ । अक्षसारी सपारी वेति च्छेव्‌ः | मृखादेरविरषं दशेयति~ परमार्थेति । कशपितस्य जगतः स्वरूपं प्रत्यगमृतमतास्तिकमिति शङ्क वारयति-- सत च्वापिति । तेन सहितम१ि सतच्वमित्याशङ्कयाऽऽह- याया र्म्यापति । कथमेवमथत्वमात्मशषब्दस्य ठम्यते तत्राऽऽह-अःत्मश्चब्दस्येवि । सतो मववात्भतवं मम तु कं स्यादित्याशङ्कयाऽऽह- अत इति । पदेहास्पदमेव विशिनष्ट- अहन्य हनीति ¦ संदेहे हेतम।ह- येनेति । तेन सेदिग्वभेतदिति पूर्वेण एरन्मः | तदेहम्यावृत्ति+ तहिं कथमित्यत आह-अत इति । पुत्रस्य परा्देह- पाहायरृत्तरम्रन्थमुल्थापयति- एवापिति ॥ ७ ॥

इति भीमद्‌।नन्दगिरिविरबितायां छन्दोग्योपनिषच्छांकर माष्यदीकायां पष्ठाघ्यायस्यएमः खम्डः ॥ € ॥

( अथ षष्टाभ्यायस्य नवमः खण्डः )।

यथा सीम्य मधु मधुतो निसितष्ठन्ति नानात्ययानां वृक्षाणा५ रस।न्समवहारमेकता रसं गम्यारन ॥ १ ॥

त्पृच्छस्यहन्य हनि सत्सपश्र न विदुः सत्सपन्नाः स्म इति तत्कस्मादि त्यत्र शणु शृष्ान्तम्‌ । यथा छक हे साम्य पधुटता मधु कृकेन्ताति मधुदो पधुकरमक्षिका मधु निस्तिष्ठन्ति मधु निष्पाद्‌ यन्ति तत्पराः सन्तः | कथम्‌ । नानात्ययानां नानागतीनां नानादिकानां दक्षाणां रसान्सपवहारं समाहत्य कतामेकभाबं मधुत्वेन रसान्गमयन्ति मधुत्वपापदवन्ति॥ १॥

यथेयादिदष्टान्तमवतारयति-यत्पृच्छ परीति । प्रत्यहं सुषु सश; परजाः सत्सं पद्य सत्संपन्नाः स्मो वयमिति यन्न विदुस्तदज्ञानं कस्मत्कारणादिति यन्मां एच्छक्ति तत्न सुषुपरादावन्ञाने कारणमूनं दष्ठैन्तमुच्यमानं शृण समिति योजना । यथा प्त इष्टान्तः सपष्ट। भत तथा च्यत ईइत्याह-पयति । पृननधुषद्‌ ।क्रयापदन स्तबन्वप्र-

१कृ.ड. ठ. सुपूप्ता'२ख.लङ् जञ. सौम्यति । ३ ख. अ. सोभ्य।ग्ख. ड. अ. सोभ्य । ५ ख,ग. च ठ उ. ण. “हुल समाहत्ये" । ९ ख. ध. ड. स, ण. "न्तं शु" ।

ण, शष्ट ९ ५ ६.९ , ~

वैः खण्डः ९ | छान्दोग्योपनिषत्‌ । ३६७ द्शंन।थम्‌ । मधुङ्कनां मधुनिष्वादुकत्वमाकोङ्‌पृ्कं दरोयति-कथमित्यादिन। । नानागतीनां नानाफढानामित्येतत्‌ । बहू 7 रसानां कथमेक्तेत्याशङ्कय।ऽऽह-पपु त्वेनेति । तदेव स्पष्टयति -पधुत्व्मिति ॥ १॥

ते यथा तत्र न विषेकं लभन्तेऽमुष्याहं वक्षस्य ० 4 क ® रसोऽस्म्यमुष्याहं वृक्षस्य रसोऽस्मीत्येवमेव खलु 9 १ ¢ #% क सोम्पेमाः सवां; परजाः सति सपय न विदुः सति संपय(मह इतिं ॥ २॥ ते रसा यथा मधुत्वेनकतां गतास्तत्र पुनि विवेकं न छमन्ते । कथपू्‌ । अपुष्याहमाञ्नस्य पनसर५ वा दृक्षप्व रसोऽस्ति । यथा हि ठाङे बहूनां वेपनावतां समेतानां प्राणिनां विवकूढमां भवत्यमुष्याहं पुत्रोऽमुष्याहं नप्ाऽस्माते। ते च टज पावेवेकाः सन्न सङक। पन्ते न तयहानेक१क।रदस्त. रसानामपि मधुराम्छतिक्तकडुकाद्‌नां मधुतेनेकतां गतानां पधुरादि माबेन विवेको ग्ृष्मत इत्यापिषायः । यथायं दृष्टान्त इत्येवभेव खदु सोम्यम, सव; प्रज! अहन्यहनि सति संपच्च सुप्काठे मरणपखययोश्च न बिहून विजानीयुः सति सपच्रापह्‌ इवि सपन्च( इतिवा ॥२॥ ते यथेत्यादि म्य।च४-३ रक्ता इति । उक्तम वेषम्यट्ट नतेन, स्षष्टयति -- यथा हत्या्देना । इहते प्रकृतदष्टान्तकिः । इणष्ट।न्तमनूय द्ाष्ट।नतितमाह्‌- ययेति ॥ २॥

त इहे ध्याघो वा सिश्टोवाव्ररकोषां वराहो षा कटे वा पतङ्गोवादभ्रो वा मशके वा ययद्भ- वाम्ति तदाभवन्ति ॥ ३॥

यस्मार्पेवमत्मनः सद्रूपतमन्नात्ववे सत्घपयन्ते । अवस्व ईइ रोके यत्कभ निमित्ता सांय ज प्रतिपन्ना असन्याघ्रदीनां गाघ्रोऽद्‌ विहा$-

® फ, @

हमित्पेदं ते तत्भज्ञ।नव।सनाङ्किगः सन्तः ससविष् अपि तद्धावेनेव पुन.

१ख. ॐ. सोम्येमाः । २३, ठ, स्य जम्ब्व.देवा वू" । ३८. °ति चामुष्याहमजुनक्य भवस्य वा दक्षस्य रसोऽस्ति । य“ । क. ग. उ. ढ. “तिच । य ।! ४ च. ठ. शतनवर। ५. ध.च.ट. ड. ठ, ग्कबेभो भग । ९ क.ग. ट. श््ोन' । ७ ख, €, ञ,. सोभ्येभाः। ८३, च्‌, "पपि" । ९ ल. गर. इण सप्रति ! |

३६८ अआअनन्द्गिरिषृतदीक।संवटितर्शं कर भाष्यतमेता- [ ९ षष्ठाध्याये

राभवन्ति पुनः स अगत्यव्ण्ध्रो वा द्द बादकोवा वरहो वा कीटो वा पनङ्कोवा स्शोवा पञ्चको वा यद्यतूवमिह रोके भबरन्ति बभूवु रिर्यथः । तद्व पुनरागत्य मवत युगप्रदस्कःटचन्तरिताऽपि सारिगो

जन्तोय एरा भाविता वासनास्ता न नहयतीत्ययथेः, “वयानह्नं हि समवा; हाते श्रत्यन्तरत्‌ ॥ २॥

रप।नामचेतेनत्वेन वियेकानहत्वात्कथ चेतन।वत्‌।भ१ दष्टःन्तः स्यादित्याराङ्कयाऽऽ- ह-पस्माचेति । ९५ यथोक्तरपृष्टान्तवरोने।ति यावत्‌ | चेतनान।मपि स॒षन्त्यादौ जाज्य।स्कन्दिततया रसत्स्यत्व। तषां मिगेका।नह्‌।वथापत्तिनात्रे प्रङतमः२ाहरणमविर- द्धमिति मावः । स्त। पन्न नामपि तत्स्यादित्याश््कय।ऽ5ह्‌-सं तारण इति ॥३॥

स॒ य॒ एषोऽणगिभेतदसस1मिद्‌५ स्व॑ तत्पत्यश्स

आता त्वमभि भ्वतकेता इति प्रुष एव मा भग-

वान्विज्ञपयाव।पं तथा सा ५१ि हवाच।॥ ४॥ इाति च्छ।न्द्‌।गध्‌। पनिषारे षष्ठाष्पायस्प नवमः चण्डः ॥ ९॥

-----~ -------न् = ~~ ----+-~

त[; भजा य।रमन्मावडम पुनरा" वे । य तितोऽन्ये सत्त्यात्म। भिसधा यम्णम्‌।य्‌ सद्‌।तमानं विदय नाऽऽबरनन्पे तत य एषोऽगितेत्य। ध्यार्यातम्‌ । यया छक स्वय घरे स॒प्त उत्याय प्राभान्तर्‌ मतो जानादि स्वशरह्‌।द्‌।गत।ऽ९५ त्येव सपे अगत।उस्म(त च जन्तूनां कस्माद्भ्ावं न भवतति भूय पएवप्रा भगवान्विज्ञपयतिवत्धुक्तस्तथा त म्योति होव।च पिति ॥४॥ दाति च्छान्द्‌रसःपनिषच्छांकरम।.५ षष्ठाध्यायस्य नदमः खण्डः ॥ ९॥

पत॒ य ए१।३।५५८५चवत्‌।२५-- ता; मजा ६८ । इतः सद्व्ञानरहितेम्थः तक।२।दिति यावत्‌ । पमणु १३।५॥ | ५७ ३२।ऽ5१।इ 154; । भ।>५र टणष्टान्तब- ददुत्थापयति~- पथति । ६१३ह्‌५ःगतीउःमीव्युल्ितत्य त(१।म।१ दष्टन्तेनोपा- द्‌।५तेमुत्तरपरन्थमु.थ१य।१--दत्धुक्त ६१ ॥ ४ ॥ ३१ श्राभद्‌।न> ग र।१९यि 14 उदन च्छ[कतमाष्यर्दक्नायां १६।६५।१६५ नउमः सण्ड; | ९ ॥

९. ॐ, यैः, तु; २ ख, घ, =, "त ६. । ३. अ. ण तनव". ङ्‌, स. सोभ्येति । ५ ख. ज. सोम्येति

दभः खण्ड; १० 1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । ३६९

( अथ षष्ठाध्यायस्य दशमः खण्डः ) ।

दमाः सोम्य नयः पुरस्तासाच्यः स्पन्दते पश्वा त्मतीच्यस्ताः समुदात्मुद्मेवापियन्ति स समुद एव भवति ता यथा तत्र न विदुरियमहमस्मीयम- हमस्मौति ॥ १ ॥

णु तत्र दृष्टन्तं यया स।म्यमा नवां गङ्खमथाः पुरस्तात्पूवा दिं परति प्राच्यः प्रगञ्चन।; स्यन्दन्ते सवरन्ति | पश्चात दिशं प्रति सिन्ध्वाद्या प्रवीचीमञ्चन्ति गच्छन्तीति मरतीच्यस्षः सद्ुदरादम्भोनिषेजेकषरेरालिप्ताः ¶नशष्टिरूपेण पतिता गङ्गा दिनिद रूपिण्यः पुनः सयुद्रपम्पोनिेमेबापि यन्द स समद्र एव भ॑वाति ता नघ्रो यथा तत्र समुद्रे सथुदरारमनेकषां गता न विदुने जानन्तीयं ग्ाऽदमस्मीयं यद्रुनाऽहपस्परीतीयं पह्लहमस्मीति च ॥ १॥

अ.गुपनावध्यपरित्तानं तत्रव्युक्तम्‌ ॥ १ ॥

एवभेव खल्‌ सोम्येमाः सवाः प्रजाः सत भगम्प न विदुः सत आगच्छामह इति त इह व्याघ्रो षा सिश्ो वावकोवा वराहोशा क!ट व पतङ्कोवा शशो वा मशको वा यद्यद्भवन्ति तद्‌्षवनि॥२॥ स य॒ एषोऽणिमेतदारम्पमिद्‌९ स्व॑र तत्पत्य९ स आत्मा तच्छमसि श्वेतकेतो इति प्रथ एव माभग- वान्विज्ञापयविति तथा सोम्पेति होराच॥ ३ ॥

हाति च्छ।न्द।गपनिषदि षष्ठ।ध्यायस्य दरमः खण्डः ॥ १०॥

[~ ~ कीं लयो वसि नकार

१८. ्. य. सोम्य ।२रके,ख. अ. र, ष्वन्तित।। ३ख.ङइ. भ. सौभ्यैमा।४्ध, ट, “भ्त समु ५ क, “सुदा ए ६ क,ख. ञ्‌. ट, ण, भवन्ति।७ख,अ. ण, स्मीति, « ख, ज सेग्पेभाः।२९ ख. ज. सौग्येति। 8,

३७० अनन्दगिरिङृतटीक।संवलिनर्थकर माप्यसपेता- [ १ ष्टध्यये-

एवमेव खदु सेम्मेषाः सरः भजा यस्मात्वाति सपय न पिदुसस्मासव अगम्य न विदु सत अगच्छामह आगता इति त्राव इह व्याघ्र इत्यादि समानमन्यव्‌ ! दृं कोके जले वीचीतरङ्गफेनवुदबुदादय उत्थिताः पुनस्त. द्वं गता विनश इति । जीवास्तु" तत्कारणभावं भत्यहं गच्छन्तोऽपि सपृषे मरणपष्छ ययो न विन पततयेतन्‌ । भूष एव मा भमगवानििद्नाप१यतु श्ट न्तेन । सोम्येति हेबाच पिता॥२॥३॥

हति च्छान्दोरपोपनिषच्छंकर भाष्ये पद्ठाध्यायप्य द्‌श्रमः खण्ड! ॥ १०॥ प्भ्नान्तरं उयाचष्ट-- दृष्टमिति । १181 ३१ छके दृष्टमिति संबन्ः । जीवस्तु रत्यहं सुषुप्त्यवष्थायां मरणप्रधयाश्च कारणभःवं गच्छन्तोऽपि न किनशवन्तीति यदेतत्तदिति योजना । जी?पिनाशं शङ्कपानप्य प्रतिचोधनाथनृततरं वाकमुत्याप- यति--तयेति ॥ २॥२॥ इति श्रीमदानन्दभिरिविरचित।यां छान्द्‌।२५) १निषच्छंकर भ, प्वर्ट क(यां पष्ठ.ध्यायस्य दशमः खण्ड; ॥ १० ॥

| |

( भथ षट्ठाष्मयस्थकाद्श्चः खण्डः ) ।

ॐ ^ भ हि) 1 १ न्थ ० @ अस्प चाम्ब महता वृत्तस्य पा मूटक्पाहन्यार पन्सभेयो मध्येऽ#्पाहन्या जी।वन्सषेय(्रेऽभ्पाहन्पा- ञ्ज वन्सवेत्स एष जीवेनाऽऽसनारनुप्रपतः पेपीय- मानो भादमानास्तष्ठ^ि ॥ १ ॥ षणु ृ्टान्तमस्य हे सोम्य पहतोऽनकशाख।दियुक्तस्य रक्षस्यास्यत्यग्रतः स्थितं दक्षं द्शंयनाह । यदे यः.कश्िदस्य पूटेऽभ्वाहन्यात्परण्वादिना सह दथातमात्रेण न द्यष्थतीति जीवन्नेव भवाति तद्‌। तस्थ रततः सतरेत्‌। तथायो मध्येऽभ्याहन्याज्जौवन्स्ञमैतया य।्रेऽर हन पाज्गबन्जरेतत एष वृक्ष इदानीं जी वेन।ऽऽत्मनाऽनुप्रमृतेऽनुग्याप्तः पे यमान ऽत्यरयं पिबन्न एकं मोरपाश्च

रसान्परेगंहन्मोद पानो इ4 भाप३५।स्षएति ॥ १ ॥ जीवस्य नादा।मावं वक्तम।दौ इृशन्तमाह-श;पय(ति । १ ॥

॥ विष्यं ------“्---- कनका

ह क [ , भ व [1 1

१यख, ङ, भ, सोम्येमाः २ख. छ, न, साम्येति । ३ ख.ज.सम्य।ण४्स., , ड, पन्य : ५१. इ. च, ट, प्न्मति। ६ गरष. च, ठ, उ. ठ, 'लेमोँद्‌°।

९कद्श्ः ण्डः १६] छान्दोरयोपनिषव्‌ | ३५७१

अस्य देका शाखां जीवो जहाप्पथ सा शुष्ति दितीयां जहात्यथ सा शुष्यति तृतीयां जहाव्यथसरा शुष्परति सवं जहाति सवः शुष्परति॥ २॥

तस्यास्य यदेकां श।खां रोगग्रस्तापाहतां वा जीवो जहात्युरसंहरति शषा. खाया विप्तमत्पांश्चष्‌ । अथसा जयुष्पति । वाङ्पनःपागकरणग्रापानु- प्रविष्टो हि जीव इति तदुपसेहार उपसंषहियते । जीवेन च प्राणयुक्तेनाशचतं पतव च रप्ततां गत जावच्छररीर्‌ वृक्ष वधेयद्रसरूपेग ज।वस्य सद्धिं ङ्कः भवाति । अशितपीताम्यां हि देहे जोवसितष्ठति ते चारितपीमे जीवकपानु- सारिणी इति । तस्यकाङ्कः\करयनि पित्त कष यद्‌ स्थितं भव तद्‌। जीव एकां श्चाखां जहाति श्चाखगया आत्मनप्ुपसह्यति | अथतदा सा श्रा ्ुभ्यति । जीतरस्थिातिनिमेत्ता रसो जीवकपाक्षिषठे जीवोपक्हारे न रिष्ठति। रसापगमे च शंखा शरोषमुपेति । तथा स्वं वृक्षमेव षदाऽयं जहाते तद्‌। सर्वोऽपि वक्षः शष्परति । वृक्षस्य र5ऽस्रवगशोषगादिलिङ्गमज्जीचवच् श्ट न्तश्चतेश्च चेतनावन्तः स्थ।वर। हदाति ३।द्धकाणाद्मतमचेननाः; स्थाबरा हत्ये तद स।(रपिति द्चितं भवति ॥ २॥

ननु रोगग्रप्तायां व।तेपहतायां व। शाखायां प्राणेपसंहारेऽपि कुतो जीवोपतहारः संभवति तत्राऽऽह- घाति । ननु वृस जीवस्य षद्धावे तत्रोपंहारानुपपषहारो वक्तन्यौ तत्र तस्य सत्तं तु कृतस्त्यमत आ।ह- जीवेन चेति । रप्तरूपेण वष॑व. दिति सब-षः । वृक्षशरौरे ज।वस्य सत्वेऽपि क्रमित्यसौ कद्‌चित्तदीयामेकां शसं नहावील्याश्ङ्याऽऽह-- आरितोति । जीबोपतद्‌।रेऽपि किन्ति शाखा श्वुष्यति तत्राऽऽह- जी बाध्यहीति । जीवस्य ध्थिति्निभेत्तं यस्येति विग्रहः । तथा शाखा. यामक्तप्रकरणेति यावत्‌ । यत्त वरैरेपरिकवैनाश्चिकाम्यां स्थावराणां निरजीवत्वेन(चेतन- स्वमुक्तं तदेतन्निरम्तमित्याद- दृक्षस्येति । अदिशब्दे वृ द्विमोदारिधप्रहायैः । स एष वृक्षो जीवेनाऽऽमनानुप्रमृत इति दशन्तश्रतिः ॥ २॥

एवमेव खलु सोम्प विद्धौति हविष जीवा- पेतं वव किलेदं भरिषते न जीवे भ्रिपत इति स

ज 99

१६्‌.च,ठ.ड. ठ. खां स्गप्रक्ता०।२ के. ड. ठ. ववच्छ ।३ क... णु च वु । ४ ठ, गणादादिभ०।५कृ,ग. ट, "हरे किं ६ खे, ज. सौभ्य।

३७२१ आनन्दगिरिषृतदीक। ६ † केतशेकर माप्यसमेता- [ १ वष्ाध्याये=

य एषोऽणिमेतदात्म्पमिद$ सव तत्५५ स आस्मा तत्वमसि श्वेतकेतो इति भयं एव मां भगवान्वज्ञा- पयतिििति तथा सम्पेति होगाच ॥ ३॥

हति च्छा न्दोग्योपनिषदि षष्ठाध्यायस्येकादशः खण्डः ॥११॥

यथाऽस्मिन्दक्षष््टान्ते द्वितं जीवेन युक्तो वक्षोऽशयुष्फो रपपानादियुक्तो जीवतीत्युच्यते तदपेतशथ घ्ियत शस्युच्यते । एवमेव खटु सोम्य विद्धीति हावाच-जीवापेतं जीवबिधुचछ वाव किलेदं रीर भ्रियतेन जीवा [न्नियत हाति । फायशेे च स॒प्तोत्थितस्य ममेदं कयरेषमपरिसमाप्ठपति सृत्वा समापनददनात्‌ । जातमाज्राणां च जन्तूनां स्तन्याभिरु।षमयादिदभेन।ख(- ततजन्भान्तरानुभृतस्तन(न्य)पानदुःखानुभवस्मृतिगेम्यते । अधिशेत्रादीनां च वैदिकानां कमेणामयवचान्न जीवो भ्रियत इति, स य एशोऽगिपेत्यादि समानम्‌ । कर्थं पुनरिदमन्यन्तस्थ पृथिव्यादि नामरूपवन्न गदत्वन्तसुष्ष्मा- त्सदूपान्नारूप्रहितात्सट ज(यत इत्येठददृष्टान्तेन भूय एव मा मगवानि- ह्ापयार्वति । तथा सम्याने दावाच पिति ॥३॥

इति चछान्दोग्योपनिषच्छांकर माष्ये षष्ठु(ध्यायस्येकादशः खण्ड; ॥११॥

ध्रतिदृष्ठन्ते विवक्षित्मशमनूय दाष्टान्तिकमाह -- यथेत्यादिना । जीवस्य सुषु नाशामवे हेत्वन्तरमाह-कायंशचेषे चेति । तस्षिन्सति पुषु्ठो सूत्वा पुनरत्वितश्य कार्यस्य शेषोऽध्ति यस्मिन्कर्मणि तदिदं ममाप्माप्मिति स्य्रत्वा तस्य समापनदश्॑नान्न स्वापे जीवो नदयतीत्यथंः | मरणकटे तन्नाशामवे हेत्वन्तरमाह-ज।तमात्रागा- पिति । आश्चकारः समुच्चये द्वितीयोऽवधारणे । जीवश्य प्रय।दावविनाओे कार्‌- णान्तरमाह- अग्नेह्टेजादीनामिति । इतिशब्दो जीवस्य नित्यत्वोपपंह रायः यदुक्तं सन्मर्ढोः सोम्येत्यादि तत्र चोदयते- कथं पुनरिप । बिरक्षणयोनै कार्य कारणत्वमिति शङ्कमानं प्रति बोधयिदुमु चरं वाक्थमुपादत्ते-- तयेति ॥ ६ ॥

रति श्री१द्‌नन्दगिरिविरचित्‌।यां छन्द्‌गवोपनिषच्छंकरभ।ष्यर्टी कायां पष्ठाध्यायस्येकादच्चः खण्डः ॥ ११॥

१ख.ग. संम्येति। २ ख. ड, सौभ्य।३ खरग. ड. सौम्पेति।्ग, णकाः पौम्पेः । ५क.ग. ट, शतरबा।

राद खण्डः १२] छान्दोग्योपनिषत्‌ । २७३

( भथ षष्ठाध्यायस्य ददशः खण्डः ) ।

न्धोधफटमत आहरेतीदं भगव इति भिन्दति भिन्नं भगव इति किमन्र पश्यसीत्यण्व्य इवेमा धाना भरगद इत्यासामङ्खकां भिन्द्धीति भिन्ना पग हति किमज पश्यसीति न किचन भगव इति ॥ १॥

ययेदसत्यक्ाकपुमिच्छ्यतोऽस्मान्भदतो न्षग्रधःत्फरूमेकमादरेत्यु कस्तथा चकार स श््दं मगव उपहृतं फरुपिति दितव्रन्तं परत्याह-फलं भिन्दति । मिन्नमित्याहेतरः । तमाह पिता किपत्र पहवर्सात्युक्त आदण्व्याऽणुतरा इवेमा घाना बजानि पप्रापि भगव इति । आतां पानानमेक। धानामङ्ग हे बरस मिन्दीव्युक्त अ।ह-भिन्ना भगव इति । यदि भिन्ना धाना तरसा भिन्नायां कि पयीतयुक्त आह-न फरंचन पर्यामि भगव इति ॥ १ ॥

्ूढप्य कार्य्य सूममृर्यकारणत्वमतदित्युच्पते । भस्य प्य महतो वृत्त्येति प्रतं वृक्षं परामृरति-- अत इति ।: १॥

र # = > क

‰ होवाच यं वे सोम्पेतमणिमान न निभाटय

(क

भरे, ०, ज्र ण $ ६... _ , = „ , हतस्य पै सोम्पेषोऽणिघत्न एवं महान्पग्रोपास्तष्ठति द द ॐ» श्रदत्छ्व सास्ति ॥२॥ तं पुत्र होवाच बटयानायां भिन्नापां यं दटवबीजाणिपानं ह सोम्येत न निभादपते न पयसि । तथाऽप्येतस्प बे किछे सोम्येष महरन्दग्रधो बीज- + भ ४ २... स्याणिम्नः सृक्स्पादृदयमानस्य कयेमूतः \धूरश्रख।रकन्धफढपल शव १५9 | सितषतयुस्प्नः सक्त्तष्ठतीति वोच्छढरोऽध्याहावऽतः श्रद्धर्स् सोम्ब सत एवाणिश्नः स्थृकं नापरूपादिमत्कायं जगदुन्पत्नमिति । यद्यपि न्यायागमाभ्यां

ए" गणी १" "ष्णी षणी

१ क. उपाहृतं । २ क. ग. ट, सूक सु" । ३ >. सौम्थ।४ ख. घ. इ, ज. वे सोम्यै" । ५ ख व.म.वै सौम्ये । ६ ख. च्र.ठ द्दान्न्यप्रोः। ५ख.न. सोम्पेति। <ख.इ.घ. हे सौम्ये । ९ ख. ड, य. ग्ल सौम्ये" । १०७.८.ण. "दान्न्यम्रोः । ११ ख. ग. षच. न, ठ, ह. स्थलः शाः ।१२द' गस्कन्धाड्कुरकुसुमफ' । १३ ख. इ. ठ. ण. "ति चेच्छ । १४ ख. ड, का. सौम्य ।

१७४. भानन्द गिरिदवटी कासं वष्ितशव रभाष्यसमेता- (षष्ठाध्यायेन

निधारितोऽयेस्तयैवेत्य वगम्यते सथाऽप्यत्यन्तस पेष्नरयेषु बाह्यविष यापक्त- मनसः स्वभावप्रहृततस्या सत्यां गुरुतरायां श्रद्धायां दुरगपत्वं स्यादित्याह भद्धर्स्वेति । श्रद्धायां तु सत्णं मनसः सपाधानं बुयुतिसितेऽथे भवेत्ततश तद्थांवगतिः । “ अन्यत्रमना अभूवम्‌ ”? इत्यादि तेः ॥ २ ॥ यमेतमगिमानं न पर्यस्येतस्याणिम्नो बीजस्येति सन्धः । तथ'ऽपीत्यत्यन्त।णु- त्वादृरोनेऽपीत्यथैः | अत्यन्तसृक्ष्मा द्वी नाद्त्यन्तस्थुस्य वृक्षप्योत्पच्युपङम्मोऽतः. शब्दाथैः । सम्पूखौः सोम्येत्यादिशरत्या इयते विति न्यायेन च जगतः सत्कायत्व षिद्ध श्रद्धामन्तरेणापि ततिणंयसंमगक्किमिति श्रेतकेनुः श्द्धत्सेति पित्रा निय्‌- उयते तत्राऽऽह - यद्यपीति । सत्यामपि श्रद्धायां कर्थं बाह्यविषयसक्तमनसोऽत्य- रतसूक्षमष्वर्थष्ववगमः स्यादित्याशङ्कचाऽऽई-- श्रद्धायां ततिति । मनःसमाघानव. शाद्नुमूत्सितस्याथस्यावगतिरित्यत्र बृहद्‌ररण्यकश्चति संवाद्यति- अन्यत्रेति ॥ २॥

सय एषोऽणिभेतदाप्म्यमिद* स्वं तत्सत्थ५ स आत्मा तेखमसि श्वेतकेतो इति श्रय एव मा भग- वान्विज्ञपयविति तथा सम्पति दोप्राच ॥ ३॥

इति च्छान्दाग्या पनिषदि ¶८ाध्यायस्य ददशः खण्डः ॥ १२ ॥

स य॒ इ्य्चुक्ताथ्‌ । यदि तस्सन्जगतो मूं करस्मान्नोपदमभ्पत इत्य. तदुदृष्टन्तन मा भगवान्मूय एव विद्नापयत्विति । तथा सम्पति दावच पिता॥३॥ इति च्छान्दाग्योपनिषच्छंकरभाष्ये षष्ठाध्यायस्य दरदश्चः खण्डः ॥ १२॥

--: > :-

प्रत्यक्षतोऽनुपठम्यमानत्वान्नास्तीति मन्वानः शङ्ते-यदीति । भनुपरम्यमान- स्यापि सत्तमाराङ्कयाऽऽह--दरथेतदिति । अपरत्यक्षध्यापि जगन्मूटत्याप्तित्व प्रति- पदयितुमुत्तरग्रन्थमवतारयति - तयेति ॥ ३ ॥

इति श्रीमद्‌।नन्दगिरिविरचितायां छन्दोग्योपनिषच्छांकरमाष्यदीकायां ६८ ध्यायस्य द्‌दश्चः खण्डः ॥ १२॥ -:0-©-©-©0:- ( अथ षष्ठाध्याचस्य ध्रयोदशः खण्डः ।

ठवणमेतदुदकेऽवधायाथ मा प्रातरुपसीदथा इतिं

१३. ण्लाः सीम्ये०।२स्र.ड. अ, सौम्येति! न्न. उ, ज. सौम्येति ।

& & _ < ~ _. त्रयोदशः लण्डः {३1 छ(न्दागपोपरि षत्‌ | ३७८

स॒ तथा चकार तञ हे(वाच यदोष ठशणमुदङेऽ- वाधा अङ्ग तदाहरेति तद्धावमृश्य न षिवेद॥ १॥

विद्मानपपि वस्तु नोपरर्११ प्रारन्तरेण तृपरभ्परत दहति शण्ड टृ्टान्तमरू । यदि चेममथे परत्यक्षीकतभिच्छकि पिण्डरू रव गपेतवूघट।द(- वुदकअवाय प्रह्िप्षाथपामां श्वः प्रातभ्पर्धादथा उ गच्छेया इति।सदह पित्रेक्तम५ भरवक्षीकतुमिच्छस्या घक।(र। त हो१।च परेद; भातपरह्ट्रणं दाष रात्राबुरकेऽवाध। निक्षिप्रवानस्यङ्गः हे वत्त तद।दरेत्युकस्तद्टबगमा- जिही५दे शिरावमृश्योदके न परिवद्‌ न विह्(तवरान्पथा वटव पिमे सदप्मु ख।न सं शछद्रषम्‌व्‌ ॥ १॥

नापडम्यते स्वेन प्रकारेणेति रेष; | इताममय प्रतयक्षी३ यदृच्छ तर्द दृटा न्मत्र शरणिति योन १ । रनेरत्थ्रानन्तयमक्च।थेः । जग तृढ छतोऽप्रत्य तमपि ्रत्थक्षमुपाय।न्तरेणेति पिना ऽतं प्रत्यत चि क दषरदवुरके पिण्डल्पं कणं रत्री प्रप्य तद्त्ययानन्तरं प्रततकटे पितृ्प शतकेइगेतवानिव्याह्‌-प हेव । यथा तत्ण्डख्पं ठवणं प्रषेपात्प्रागम्‌ततथा न िज्ञातञनिति पचन्व; | उदक प्रधिप्ठं ठवणं विमद धि ग विज्ञ चत चेदमेव तर तरित्याशङ्गयाऽऽह-विश्पान- मेवेति । किमिति तरह चक्षुवा स्पररोन वा नोपढम्परते तत्राऽऽह-अप्लिति॥१॥

यथा विर्दानमभेव।ङ््‌(स्य,न्द्‌च।मेपि कथमिति

लवणमिति मध्पाद्‌चमेपि कथामेति ठवणमित-

न्ताद्‌।चमेति कथमिति टवणमित्पक्तिस्थितदथ

मोपीद्था इ तद्ध तथ। चक।र तच्छश्पत्कवतते

त५ होवाचात्र वाव किर सत्त्म न निषाटष- सेऽतरेव किंठेति ॥ २॥

यथा विरीनं छव न वेत्थ तथाऽपि त्क्षुषा स्पशनेन च [पिण्डरूपं

छवणमयृह्यमाण। तर्त एकप्सूपङन्थते च पायान्परेमेत्पतत्पुत्र मत्याय,

सजा क क क

१ ठ. वाचापि ।३ उ. घ. च॑. ॐ, ड. ह. ण, ङ्ध त^। २ क, सल. ग. इ.ज. ट, ढ. ण, भ्नमप्रिसं०,४क,ग, ट, नज्ञां, ५ ख. >, ण, ग्नमरितिं।६ क. ज, प्रयेनद खं. श्प्राश्येत। ग, इ, स, ट. ठ. त. थ, ग्प्राष्स्येनद्‌° । ५ खं. अ, सत्सोस्य ।

७७६ आनन्दगिरिङृतदीकासंवङ्त्ंकरमाष्यसमेता- [ १ षषठष्याये-

यितुमिच्छन्नादाङ्खस्याद्कस्यान्तादुपारे गररीत्वाऽऽचामेत्पुकस्वा पुज तथा तवन्तमुबाच कथमितीतर आह छवण सवरादूत इवि । तथा मध्यादुद्‌स्प रहीत्वाऽऽचामेवि कथमिति छवणनिति । तथाञन्तादषोदेश्चादग्ीत्वाऽऽचा- भेति कथमिति छ्रणपित्ति । यदेवमभिषरः ध्य परित्यज्येतदुदकमाचम्य।य मोपसीदथा §इति वद्ध तथा चकार छ रण परिरपञ्य पितृखपीपपाजगाेत्ययै इद वचन त्र इस्तक्षणं तस्मिननेगोदॐे यन्मया रत्र क्षिप चश्वनित्यं सव. तेते विधमानमेच सत्सम्पग्रतत । इत्येवमुक्तवन्तं॑तं होवाच पिता । यथेदं छनवणे दशैनस्पथनाम्णां पू^ गरृदीतें पुनरुरके पीनं ताभ्यामयृष्यमाणमपि विद्व पएवोपायान्तरेग निहयोपरम्पमःनत्वाव्‌ । एवमेवात्रेवास्मिननेव तेजोबनादिकंयं शुङ्ग देहे । वाइ किटेत्याचःयपदेश्चस्मरणपदश्चनारयौ | सतेनोबनादि शङ्खः करण वटबजाणिपवरद्वियमानमवेन्धियरनोपर तवे न नि. भाङयत्ते । ययाञतरवोद्‌क द्यनस्पश्र॑न।म्य।भनुपरम्यमान ठव विध- मानमेड निह भोरङन्यवानाति) एवपयाजव किट विद्रमाने सन्नगन्पृहटमु- पायान्तरेण छबणागिमवदुपरुप्त्यस इति वःक्यशेषः ॥ २॥

¦

#। ३ >।

कथं तर्‌ं तत्व विरमानत्वमवगतं तच्।55ह्‌ -- यथेति । 4यपि पिण्डद्पं छव्‌, णमुद्‌रे सिप्ठभवस्दवापि चकषुष्पसनाम्यां न त्वं वेत्य तथाऽपि तत्तत्र विद्यत एव यतस्ताम्वामगद्यमः ममि तत्राप्य न्तरेमोपटम्पत्‌ इत्यतमय पुत्र प्रत्याययितुमुत्तरं वाकथभित्ययः | यथाराठ्दो ययवीत्थर्ये । तद्धेत्यादि व्याचष्टे -छव गपिति । तंव. तेत इतीदं कच १ ब्ुवन्नाजग।भेति स्उन्धः | दष्टानतमनूय दष्टान्तिकमाह-दत्वेव- पक्तदन्तभःयादिना । पतता जगम्मूढल्याप्मिन्देदे सक्छ स्वया कथमवगतमत भाह~बाव्‌ति । अत्र वापेत्याद्नाऽमेव किडेत्यष्य पौनस्कत्यमाशद्कयायैवि पेषं द्र॑यति-पथा(ऽभर्यारना ॥ २॥

स॒ य ९६५।ऽणिभपद्‌।८८१मि६५ सर्व॑ तत्प्त१५ स आत्मा तमसि श्वेतकेते। इति भूय एव मा भग. वान्विज्ञपयत्विति तथा साप्येति होवाच ॥ ३॥ इति च्छान्द्‌गध)पनेष्दि षष्ठाध्यायस्य योदश खण्डः ॥१३॥

भजा च + नकमभ ० जका ~ क

~ जा का ~ का ज भ मन = म = = का~ की = ~ जका 9० ~न

१, इ, ज, ण, व्रस्य प । २ ख, अ. ग. "वं तस्तः । दग. ष. ई, चं,ठ,ठ. ङ, ग्यः ।४ ख, छ. य. ण, "यद्पि। ५ ख. ग, 'सौभ्योति।

° है | 8 ० 6 चदश षण्डः १४] छान्द्‌गयो पनिषद्‌ । ७५

स ष इत्यादि समानम्‌ । ययेवे ङर्णागेपवदिद्दियेरनुपरूभ्यमानपपि नगन्पूरं सदु पवान्तरणापलम्धुं शक्यते यदुपरम्भाल्छ तायः स्यामनुपल- म्प्रचतायः स्य(पहं पस्पवोपटन्ये। क उपाय इदयेवद्धप एव पा भगव।. न्विङ्गापयतु दृष्ट न्तन तय। सोम्येति दाव।च ॥ २॥ इति च्छान्दाग्योपनिषच्छांकरभाष्ये षष्ठाध्यायस्य त्रयोदश्चः खण्डः ॥१३॥

उपायान्तरजिन्ञाप्रया एृच्छति-प्र्येवमिति । तरिं तदैयध्याहतप्य तस्येत्यादिना सबन्धः । स्तो मृकस्यापम्भेऽनुपकम्भे वा र स्यादित्याशङ्कयाऽऽह-यदुपलम्भा दिति । बुमुत्पितमुपायमुदश्च ितमुत्तरभन्थमुपदत्ते-- तथेति ॥ ३ ॥ इति %्मद्‌।नन्दगिरिविरचितायां छन्द १नषच्छाकरमाष्धकायां ष्टध्यायस्य ्रये(दशः षण्डः ॥ १३ ॥

( अथ षषटाध्यरायत्य शवतुद्‌ शः खण्डः ) ।

धथा सोम्य पृषं गन्धरेयोऽनिनद्धाक्षमानीय तं ततोऽतिजने विसजेस्स यथा तत्र प्रङ्वोदङ्गाऽ- धरा्ुवा भरत्या प्मा्याताभिनद्धाक्ष आनी.

ताऽभिनद्धाक्षो विसृष्टः ॥ १ ॥ यथाषोकेहे सोम्य पुरषं यं कंचेद्रन्धारेभ्यो जनपदेभ्योऽभिनद्ध्ं बद्धचश्चुषमानीय द्रग्यहतां तस्करस्तमभिनद्धाक्षमेव बद्धहस्तमरण्ये ततो ऽष्य- व्रिजनेऽतिगवजनेऽत्यन्तव्रिगतजने दृशे विसनेत्स तत्र टग्धमोपेतो यथा भ्ाङ्वा परागञ्चनः प्राङ्ुखो वेत्यथ; । तथोद ङ्वाऽपराङ्व। प्रत्यङ्वा प्रध्पा-

क छ ऊ

यात श्रुढ कु याद्रक्र(चत्‌ । जामनद्ाक्नऽह गन्धार्‌ र्पस्तस्करणाऽऽनीतोऽ-

भनद्धाक्ष एव विसृष्ट ३त१॥ १ ॥ यथाऽयमुपायः शक्था ज्ञाठु तथा छक प्रहरय दशन्त इत्याह -- ययेति । ४

(५

तमेव दृष्टान्तं व्याचष्ट-हे सीम्पोति । यथा दिग्धमोपेतो यत्किविदिगमिमुखो किक्रो-

,

शति तथा स्त तत्र विजने देये शब्द्‌ कय।दिति दवन; | पराडित्यस्यार्थमाह्‌ -- के क

प्रागञ्चन इति । तध्येव विवक्षितम कथय।ति--प,ङ्‌पुख इत । वक्ष्यमाणप्रकर. विकटपार्थां वारब्द्‌ः ॥ १॥

१ ख. ध. घ.ञा. ठ. ड, ठ. श्लम्मे चङ्क । २ ड. तदुप”! क. ठ. तस्योप"! ३ख. ज, सीभ्येति । ४ घ. ज. सौम्य ।५ज. ्ड्वा प्रभाग । ६ क. ख. ग.ष. ड.,ञ्‌.ट.ठ,त. ध, श्डूवा प्रष्मा | जख, ड, उ[* गसः पृ । ८ ज्‌ सौम्येति । 9 ख. छ, उ*ण या ॥

6 ;

३५७८ आनन्द्गिरिृतटीक(सवहितर्शकर माष्यसमेता-~ [ १ ¶८्याये-

तस्य यथाभिनहने प्रम प्रवरयादतां दिशं गन्धार।

9 @ ७५ क ® कि क

एतां दिशं व्रजेति सर ग्रामादुधरामं पृच्छनषण्डितो

५६ 4 ० अ क _ अ ० १ ण

मेधावी गन्धार नेगोपसंपयेतेवमेवेहाऽऽचार्यवान्पृरुषो

वैद तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्येऽथ संपत्स्य

इति ॥ २॥

एषं विक्रोशतस्तस्य यथाभिनहनं यथ।बन्नं प्रपुर्थ युक्त्वा कारणिकः कशिदेतां दिश्चमुत्तरतां गन्धारा एतां दिं व्रजति मब्रूषात्छ एवं क।(साणकेन बन्धनानपोक्षित प्रामाद्रामान्परं पृच्छनपण्डि ¶ उपरेरवन्पध(वी परोपदिष्ट- प्रापमवेशपाग।वधारणत्तपयः सन्गन्धारानेदोपरतपयेषर नेतरो पृढपतिरदेश- स्वरदैनतद्वा। यथाञ्यं दृष्टान्तो विनः स्वदिषयेभ्पां गन्रिभ्षः पुरुषस्तस्करेरभिनद्धाक्षोऽविवेक) दिङ्प्रदोऽश्चनायापिपासादिप्रान्ग्पाघ्रञ. रकराधनेक म यानयतव्रतयुतमरण्यं भवेद्धितो दुःखत विक्रोशचन्वन्यनेभ्यो मुपष्ुस्तिष्ठति स क्थाचिदेव कारुणिकेन केनचिन्माक्षिवः स्वदशानन्ध।- रानेवाऽश्यन्नो निवृतः सुख्यभूत्‌ । एवमेव सता जग रारमस्वरूपात्तनो - भादिमयं देहारण्यं वातपित्तकफ कथि रभेद्‌( भां त्राध्थिमनज्जजुक्रकृभिपूृत्रुरी- षवच्छीतोप्णाद्यने शददटुःखरच्वेदं मोपटाभिनदक्षो भायापृतरमित्रपञ्य बन्ध्वादिष्षटदृएनेकविषयतुष्णपारित्‌ः पुण्यारण्य।दितस्करेः परवोशेतोऽ- हमधुष्य पुजो ममेते बान्धवाः सुख्यहं दुम्खी मूढः पण्डिता ाक्रिको बन्धुभाज्ञातो मृता जाणे, पाषा पत्रा मे मृताघनमे नहा दतञऽसि

क

कथं जीविष्यापि का मे गतिः ~ पे जणमित्यवमनेकशत तहस्च(नथ-

जाटवान्विक्रोच्न्कयावेदेव पृण्यातिरय।त्परपक सणिक कंवचित्ट्रद्मासम- विदं विमुक्तबन्धनं ब्रह्मिष्ठं यद्‌।ऽऽपाद्याि तेन च ब्रह्मविद्‌। काङण्याह रितस्सारविषयदोषदगशनमागों विरक्तः सप्तरविषयेभ्यो नसि सपा यम॒ष्य पुत्रत्वादिधमवाच्छि तरिं सत्तम वात्यविचभोहपशमिनहनानो- क्षितो गन्धारपुरुषवच स्वं सद्‌ात्मानमपतपय सखी निष्रतः स्यादित्येतमेवा- यमाहाऽऽचायवान्पुरुषा वेरेति। तस्य।स्थेरम। चयवते युक्त'विदामिनहनस्ष तावदेव तावानेव काटधिरं क्षपः सदात्मस्वरूपतपत्तेरिति व।क्यशचेषः ।

[अ `

१क. ख. ग.ध.च. ज, ठ. ठ. उ. ठ. "विदि २कृ.ख.ग.घ.ङ.ञा, ट, ड, ण्टमनः ह्व“ । ३ ख. अ. ण. द्दप्रदाधियपि०।४ कृ. ख, उ. ठ. ण. श्वय"! ५क,ग,घ,ड, ट, ठ, ह, द, “विदिवि । ९ ठ. "ययव । ७ ख, घं, ज, ण, श्यविनो।

धतू्शः लण्डः १४1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । ३७२

क्षियान्कारश्चिरपिस्यच्यते यावन्न विप्रेक्ष्य न बपोक्ष्यत इत्येतत्पुरुषव्य- स्ययन । साप्रथ्यात्‌ । येन कपरणा चरारपारब्प तस्यापमोागेन क्षयादहपातो याषादत्यथः । अथ तदव सत्सपत्स्य सपर्यत इत्‌ पएषवत्‌ । न हु दह. मोक्षस्य सत्तपत्तश्च क.'ठषेद्‌।ऽसिनि येनाथशचब्द्‌ आनर्त याथः स्पात्‌ । यथाबन्धन बन्धनमनसृत्येति यावत्‌ , पण्डितो मेषावीतिविशेषणद्रयस्य व्यवच्छेदं दृशोयति- नेतर इति । व्याख्यातं दशान्त सोपररमनुवदति--पयेत्यादिना । दाष्टानितिकं म्याचष्ट--एवपिति । अदिञ्चञ्दैन व।य।काशो मृयते । मयड्‌विका. र।थंः । दृह्‌रण्यस्यानेक।न॑पतकृटत्व कथयति -- वातेति । रस त)ष्णादीत्यादिपरेन रागद्वेषादि द्रं गृहीतं तेनानिकेन द्दवेन जाते सलं दु खं च तदुपेतमिदं देहारण्यमि- त्येतत्‌ ¦ बन्ध्वादीत्यादिद्चठर्‌ मित्रकषत्रादिवेषयः : पृण्यापुण्यादीत्यादिपद्मवियाकाम- वाप्तनाम्रहा५१्‌ । देह।रण्यं प्रविष्ट्य जन्तोर्धक्तोरनप्रकारं प्तकारणं सचयति- अहपित्यादिना । तस्य सद्‌ा दःखित्वशङ्कं वःरयति--कथनिदेवेति । आपाततो मह्मवित््वमात्रेण मुक्तवन्धनत्वापिद्धेगिरंनष्-व्रह्विष्ठामिति । यद्‌155प्त।द्यति तदा मुखी स्यादित्युतरत्र पबन्धः ससारष५ दोष (रेन तप्य क्षथेष्णुत्वाक्घजञानं तस्य मार्गो विवेकः स यध्याऽञ्चर्यिण दितो विद्यातः प्त द्रदितधसारविषवदोषद्चनमगेः। आचर्येण साघनचदुष्टयपसपन्नस्याधिक।रिणः सपतारन्मात्षितत्वप्रक।रं दश्ेयति-- नास्तीति । यद्यपि वाक्यार्थज्ञाने वाक्थमेगोपायस्तयाऽप्याचाये'पदेश्चजनितातिश्चयद्‌- शन।त्तद्पदेरोऽवगत्यन्तवानंयाथज्ञाने प्रथमो हेतुरुषदेशमात्रायस्य नावगत्यन्तवाक्या येघास्तस्य प्रमाणायसंमावनानिरपनप्तमर्थो विचार। मेषाविश्चडदेन विहितश्तस्य प्रज्ञा तिशयवति प्रयोगादिति मावः | परुषग्यत्यये हेवुमाह--स(पथ्यादिति । अष्म- दपपदेऽपत्य॒त्तमपृरपर्प्रथोगानु पपतेर्दहादिर्थित्यनु पपततवैत्य 4; | यावदित्यादिवाक्यारथं स्पटयति--येनेत्ति । पूत्ैवदिति स्ामथ्यापुरषव्यत्ययं क्षयति | अथशब्दस्य

4

सत्तपतर्दहमेक्षादानन्तयमर्था मविष्यतीत्याशङ्कय।ऽ -ह--न ईहाति।

नन यथा सदङ्गानानन्तरमेव देहगतः सत्सपात्तश्च न भवाति कमेनैषवश्ना- तथाऽप्रहत्तफए यानि प्राख्ग(नासपत्तजंनमान्तर तचितान्यपि कमाण सन्ताति तत्फ- खोपमोगायं पतितेऽस्मिञ्श्रारान्तरमरन्धव्यम्‌ । उत्पन्ने च ज्ञानं य[वजञ्जाव्‌ विहिवानि भतिविद्धानि बा कपि करोत्येवेति तत्फरु.पमागायं चावश्यं शरी

~ ~ भाण नाकि 1 क

१ख. ज. ण. श्यद्‌ निका । २ क. ग. ट. “वचिदिषवेः।३ख.ज विदयुते। ४ख. ङ. स, श, “प्रयो गस्यानु* ।

९८० अनन्दागिरिषतदीकापवगडतश्नकर माष्यसमेता- १ ¶8ध्याय०

रान्तरमारब्य््यं ततय कमोणि ततः शरीर न्तरापेति हइानानर्क्यं कर्मणा पाठत्‌ । अथ ज्ञानवतः क्षीयते कर्पाणि तदा ज्ञानपािसिमकल्- मव ज्ञानस्य सर्संपततिदेतुत्वान्ोक्षः स्यादिति शरीरपातः स्यातु। वथा चाऽ5- चयामाव इत्याचारयवान्पुरुषो ेदेत्यनुपपत्ति्नानान्पोक्षामावपसङ्कश्च । देशन्तरग्राप्युपायङ्गानवदनेकन्तिकफलत्वं बा हानस्य न कपेणां प्रवृता पत्तफ्वत्वपिरेषोपपत्तेः । यदुक्तमपटतफलानौ कणा धु बफरटंबस्वा- ्र्मबिदः शरोरे पतिते शरीरान्तरमारम्यन्यमपहृतकरमफकोपमोगा तिरे.

तदसत्‌ । विदुषरमस्य तावदेव बिरमिति श्रतेः भामाण्यात्‌ ।

अथ सपर्य इति विदेहमुक्तिमुक्तामाकषिपति-नन्विति। भपकृत्तपकानीति च; उतपने चेति चकारोऽप्प्ः | विमतानि कमौणि ब्हम्तनेन न ्षीयने कौलास. ृफठक्मवदित्यथैः । क्षीयन्ते चास्य कर्माणि, ज्ञानानि पवेकर्पाणत्यादिश्रतिस्- तिविरोषात्क।टात्ययापदिषतेति शङ्कते --अयेति , अतिपरङ्गान् ध्रतिस्ट्त्वो- धश्रताथतेति परिहरति -- तदेि । ज्ञानस्या ॐऽनर्क्यमृक्व। पतषान्तरमाह--देश्चा- न्तरोति । यथा प्रामप्राप्युपायोऽशवो रथो वेति ज्ञाने सत्यप्त्यन्तराये क्यतिदेव प्रामप्रा्षिभवति न त्वन्तरायवतस्तज्ज्नेऽपि तत्प्ठिभया तथ। समुत्पन्न्तानध्यामि कप्यचिद्व भोगेन क्षीणकरमाज्ञयस्य मोक्षो न ्ाममात्रादित्यनियतफठत्वमित्यर्थः; | कभत्वहेतोरप्योजकत्यं वदजुतर पह -न कर्मणामिति । पप्हवाक्पमेव प्श्चय- नादो नजर सुटयति-- यदुक्तमिति । तपर हेदमाह-- विदुष इति । प्रामाण्या- देहान्तर।रम्भे तद्धिरोषपपतङ्क। दिति शेष; ।

नलु ^ पणयो वे पुण्येन कमणा वति ” ईत्वादिश्रतेरपि भामाण्यमेव | सतव मेवम्‌ । तथाऽपि परहत्तफर नामपत्तफलानां च कर्मणा विशेषोऽस्ति । कथम्‌। याने प्रहृत्तफरानि कमणि यैविदरच्छरीरमारण्धं तेषामुपमोगेनेव क्षयः । यथाऽऽरन्धेगस्य ठक्ष्युक्तष्वदेरवगक्षयदेव स्थितिं तु लक्ष्यवेषपमकाड- मेव प्रयोजनं नास्तीति तद्रव्‌ । अन्पानि त्वपटत्तफर (नीह भाग्नानोतपत्ते. रुध्वं च छृतानि वा क्रियमाणा वाऽतीनजन्मान्तरृतानि वाऽप्चषफ- कान त्नेन दहन्ते भायधित्ेनेव । ५ ब्राना्निः सकमौणि भस्मपताक्कूरते तथा '' इति स्फृतेथ । « जीयन्ते चस्य कर्माणि ” इति चाऽऽयर्ने ।

~~

१क.ग.ट. त्‌। अग्रवृत्तफलानि कमि न ब्रह्मज्ञानेन क्षीयन्त क्मत्वात्वृत्तफलकर्म- वदिप्युक्तम्‌ । तच्र ज्ञानाभ्निः सवैकमाणातिष्मतिविरोधः । भय । २ख.ध्‌. भ. ठ. ण. नन्ते चास्य क । ३१. ड, च. ठ. ड, “उतववि* । ४ ष. ड, च.ठ. द. ण, ` छत्वादत्र* ।

र्चः ल्ट; १४ | छान्दोग्यो पनिषव्‌ । १८१

अतो ब्रह्मविदो जीवनादिप्रयोजनभावेऽपि प्रत्तफकानां कमेणामवह्यमेव फर पभोगः स्यादिति श्ुक्तेषुवत्तस्थ तवदेब विरापति युक्तमेषाक्तपिवि यथोक्तदाषचादनानुपपत्तिः । ज्ञानोर्पत्तरध्यं च ब्रह्मविदः कपामावमपषो- चाम ब्रह्मसंस्थोऽमृत त्वमेवीत्यत्र तच स्पतुपहसे ॥ २॥

्तयम्तरमाधित्य शङ्कतेनन्विति । तथा चानारन्धकमेवशाद्विदुषोऽपि देशन्त- रमारज्पल्धामिति शेषः । तन्प्रामाण्यमङ्गी करोति-सत्यमेव पिति । तहिं विदुषोऽपि देष्ान्तरमनारम्धकमवश्चादारन्धन्यं नेत्याह-तथाऽपीति । विशेषमेवाऽऽकाद्ताद्रारा विशद्यति-कथपित्यादिना । प्रवृत्तफङुत्वमेव स्फुटयति -येरिति । उक्तमथ इष्टा- न्तेन स्पष्टयति-यथेति । रक्ष्यस्य वेषो भेदनं तरस्तमकारुमेवेष्वादेरूध्वै गतिप्रयो जनं नास्तीति न स्थितिदक्ष्यमुाददय मृक्तस्य तस्याऽऽरन्धवेगस्य। प्रतिबन्धेन तदाप्तादितस्य बेगक्षयादेव स्थितिरष्टान्तवद्विघार्ये देहे विद्याकामानन्तरं फटे नास्तीति न कमोणि निवतैन्ते किंतु मोगक्षयदिव तस्य ठन्षवृत्तित्वादित्यथः । प्रवत्तफडेम्योऽप्वृत्तफङानां कमणां विश्चेषमाह- अन्यानि स्विति । न चाप्रवृत्तफलानां कममी क्षयोऽप्रषिद्ध- स्तथाविधर्यैव पापस्य प्रायश्चित्तेन भक्षयोषयोगाित्याह- पराय्ित्तनेवेति । आरन्घ- फटातिरिक्तानां कर्मणां ज्ञानानिवृत्तो श्चतिर्यृती दश्चेयति- ज्ञानाभिरित्यादिना । परवृत्त्रवृत्तफष्ेषु कमसु सिद्धे विशेषे फडित।ह-अत दाति । जीवनादीत्यादिशब्देन पुत्रकरत्र दि गृहते । मुक्तस्याप्रति्बद्ेष्वदि यौवद्वगक्षयं॑गतिभेर्यम्यवदहारवद्‌रञ्ध. कर्मणां फटमोगोऽवदयमेव स्यादिति संबन्धः । यतश्चा$ऽरन्धकमणां भोगदिव क्ष्य स्ततस्तस्येत्यादिन। यच्चिरत्वं सत्प॑पत्तरुक्तं॑तद्यक्तमेवेति कत्वा यथोक्तस्य दोषल सद्यःरारीरपातादिरक्षणस्याऽऽशङ्कनुपपत्तिरित्युपतहरति-- एतीति । आय्योक - ब्द्स्य तस्येत्यनेन संबन्धः । यत्तत्पन्नेऽपि ज्ञाने यावर्जीवे विहितानि करोत्येवेति तर।ऽऽह- त्नानोत्पत्तेरिति ॥ २ ॥

सय रएषोऽणिमेतदास्म्यमिद सवं तत्पत्थ स आत्मा तत्वमसि श्वेतकेतो इति श्रय एव मा भग- वाविवज्ञपथच्िति तथा सम्पति होवाच ॥ ३॥

इति च्छान्दोग्योपनिषदि षष्ठाध्यायस्य चतुर्दशः खण्डः ॥१४ ॥

१क्‌, श्णां प्रक्चष*।२ख.छ. ज ण्ठत्रदरषन्यक्षेत्राः।३कृ.ग, ट, बन्धवा । ड कु, घ्न. इ, म. ण, "यस्तस्य । ५ ख. 8. सौम्येति ।

१८९ अनन्द गिरिकृतदीक(सवङितिछकिरमाप्यसमेता- [ ९ षष्ठ्या

स य इत्याययुक्ताथम्‌ । आचायंवान्विदान्येन क्रमेण सत्व॑पदयते तं षं दान्तेन भूय एव मा भगवान्वज्ञापयत्विति । तथा सोम्येति होवच ॥ २ ॥

हवे च्छान्दोग्योपनिषच्छांकरभाष्ये षष्ठाध्यायस्य चतुद; खण्डः॥ १४॥

ज्ञानस्य नाऽऽनथ॑क्यमविचयातत्कार्यनिवतैनेन स्त्सपतिदेतुखान्नाप्यनेकान्तिकफ- छत्वमन्तरायामावादित्युक्तमिद्‌नीमर्चिरादिमिगिप्रप्त्या = वाञ्जैवाविद्यानिवृत्तिमत्रेण वा सत्संपत्तिरिति संदिहानः शङ्ते- आचायेवानिति । प्रायानस्य पबोघना्थ.

मुत्त वाक्यमवतारपति-- तयेति ॥ ६ ॥

इति श्रीमदानन्द्गिरिविरचितायां छन्दारोपनिषच्छ)कर माष्य्टीकायं षष्ठाध्यायस्य चटूरदशः खण्डः ॥ १४ ॥

( अथ षष्टाध्यायस्य परश्वदश्षः खण्डः । ।

पुरुष रसोम्योतोपतापिनं ज्ञातयः पयुपासते जानापि मां जानासि मामिति तस्य यावन्न वाड्‌ मनि संपयते मनः प्राणे प्राणस्तेजसि तेजः परस्यां देव. तायां तावज्जानाति ॥ १॥ पुरषं हे सोम्पोतोपहापिनं ज्वराुपतापवन्तं ज्ञातयो बान्धवाः परि घार्योपासते परमृषुं जानासि मां तव पितरं पुत्रं च्रतरं षेति पृच्छन्तस्वस्य मर्षोणीवभ्न वाङ्‌ मनात संपथते मनः भाणे प्राणस्तेजसि तेन; परस्यां देवतायामितयेवद क्तम्‌ ॥ १॥ ॥ १ ॥ अथ यद्‌।ऽस्य वाडमनसि संपयते मनः भरणि प्राण- स्थैजसि तेजः परस्णां देवतायामथ न जानाति ॥२॥ संसारिणो सो मरणक्रमः स एवायं विदुषोऽपि सत्संपर्तिक्रम हत्ये. तदाह परस्यां देवतायां तेजसि संपन्नेऽथ न जानाति । अद्रद्ास्तु सत उत्थाय प्रारभावित व्याघ्रादिभावं देवमनुष्यादिभावं बा विंश्चति ।

१ ख. ह. संम्येति। २ ख, न, "^ सोम्यो ।२ख, ङ्‌, ज. हे सरौम्यो*।४ क. ग.ष, ङ, ` इ, शं चति।५क ध.च.ठ.ढ, स्ुतत।

परदः सण्डः १९1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । ` ३८३

विद्रस्तु शस्नचयापदेशजानेतन्नानदौपपरकाशित सदह्ह्मात्पानं भविश्य नाऽऽवतेत इत्येष सत्स पत्तिक्रपः । अन्ये तु पूषेन्यया नाडधोत््रम्याऽ$दि त्यादिदारेण सद्रच्छन्तीत्याहुस्तदसत्‌ । देशक!ठनिमित्तफरामिरष॑धानेन गमनद्श्ेनात्‌ । न हि सदातमेकृत्वदर्चिनः सत्याभिसंधस्य देशक्ाकनिमि- तफका्यनृतामिसंषिरुपपथते । विरोधातु । अत्रि्याकामकम्॑णां च गमन- निमित्तानां सद्िज्ञानहुताञ्चनविष्टुषटत्वाद्वपनानुपपत्तिरेव । ““ पथप्तुक।पस्य छ ताट्मनस्त्विहव सवे प्रविरयन्ति कामाः" इत्याथ्ाधवेभे । नदीपपद्रद एान्तश्च तव ॥ ९॥

°>, (€ ०

नन्वेष सप्तारिणा मरणक्रमो नतु विदुषः; प्तटपपत्तिक्रमस्तयोरविरेषस्य व॑क्तभ्यत्व।- दत आह - सक्तारिण इति । करणपरमे तेनःप्दचरितम्‌ सृक्ष्मोपप्तहारे च विशे पविन्ञानामव्‌; समान एव विद्वदविदुोरत्यभेः | कप्तहिं तयो पिरेषस्ततराऽऽह-- अविद्वानिति । सततस्तस्मादन्ञानात्तद्‌ात्मनः सकारादिति यावत्‌ । एकदोशेमतमु त्थाप्य प्रत्याच- अन्ये ततेवाते । मवु विदुषोऽपि तद्भिपतत्रिपककं गमनमित्याश्च- दचाऽऽह-- नदीति । आदिशब्देन गद्यागती गृह्यते । पद्ि्ञानवतो गमनायोनै हेत्वन्तरम।ह-- अविधि । विदुषोऽविद्याकामकमेणाममावे प्रमाणमाह-पर्यीप्ा- परस्येति । ननु कामप्रविर्य एव्र श्रय नाविद्या क्रामकर्मनिरमोकप्तत्राऽऽह-नदीौवि। यथा नद्यो गङ्काद्या नामडपे विहाय समुद्रं प्रविशन्ति तथा विद्वाज्नामरूपे हित्वा परं परुषमपैती तिदण्टान्तप्‌। पकाया: श्रतेन मरूपनी नावत्यात्रिद्याया ठय गम्वते न चावि- दयाकामयोरमवि कर्ोपपततिस्तस्मान विदुषो गतिपू[+का सत्संपत्तिरित्यर्थः ॥ २॥

स॒ य एधोऽणिभेतदातम्पामिद्‌* सर्वं तत्पत्यर स आत्मा तसमसि श्वेतकेतो इति प्रय एव मा भग- व्‌ान्विज्ञपप लिति तथा साम्पेति होवाच ॥ ३॥

इ।ते च्छान्दोग्योपनिषदि षष्ठाध्यायस्य पञ्चदशः खण्डः ॥१५॥

सय इत्यादि सपानम्‌ | याद्‌ मरिष्यतो षुुक्षतश्च तुर्या सतसंपति स्तत्र विटरान्सष्संपन्ना नाऽऽवतत आव्रतते त्वधिद्रानित्यत्र कारण दषएटन्तन

१. ठ. उ. दिष्य ।२क.ग.छ. ट. ण्ति ' तत । ३ ख. इ. सौम्येति।ज्क.ग, ४, ड. "तेऽपि । इ, इ, "ते चाबि' ।

~~ "~ ~~ --~-------~- ~~ ििनाकि किकियनण्दिषे

६८४

भूय एव मा मगवान्विन्नापयलतिति तपा सोम्येति होवाच ॥ ३॥ इति च्छन्द, मयो पनिषर्छकरमाष्ये षष्ठाध्यायस्य पञ्चदश्च; खण्ड; ॥ १५॥

९ 9 4 आनन्द गिरिषवटीकासंवलित्ाकरमाष्यसपेवा- [ १ ष्पे

विमतः प्त्तप्नः पनराव्रत्तिमरहति सत्सपन्नत्वान्मरणङले सत्पपन्नगद्धिमते वा विंरेषविज्ञ।नामावो नाऽऽव्यन्तिको विरे.षवेन्ञ।न।मःवत्व।ममरण र(टीनविशेषविन्ञाना - माञवदित्यनुमानाद्िद्रद्विदुषारुविशेष मन्वानः शङ्कते --यद्‌।।ते । तत्रानूताभिप्तषत्व तादगभिपषिमनिष्ठत्व वोपाधिरित्यनुमानद्भयं दुषयितुपृत्तरं प्रन्थपत्यापयति--तये- वि॥३॥ इति श्रमद्‌नन्द्‌गे।र विरचितायां छन्द्‌रयोपनिषच्छकरमाष्यटीकायां षष्ठाध्यायस्य पञ्चदशः खण्डः | १५॥

( भथ षष्टध्यायस्य भोडश्चः खण्डः ) ।

२०९ ते क, ५ +

पृर₹१९ स।म्पति हस्तेयह(तमनयन्त्यवहान्ष।त्स्त-

यमक (५त्परशमस्मे तपतेति स यदि तस्य कर्ता

भवति तत एवानृतमात्मानं कुरुते सेऽनुताभिसंधोऽ.-

न॒तेनाऽऽत्मानमन्तप।य परशुं त्तं प्रतिगृहाति स

दह्यतेऽथ हन्यते ॥ १ ॥

शृणु यथा सोम्य पुरषं च यकमण सेदिषयमान निग्रहाय परीक्षणाय ष।तापि हस्तगृहीतं बद्धदस्तमानयन्ति राजपुरुषा; । रि कृतवानयमिति पृष्टा्ाऽऽहुरपहापीद्धनमस्पायम्‌ । ते चाऽहुः किमपहरणमात्रेण बन्धनमहति। अन्यया दत्तेऽपि घने बन्धनपसङ्गादित्युक्ताः पनराहुः स्तेयमकाषीवौर्येण धनमपहापौदिति । तेष्वेवं बदस्स्वितरोऽपदनुते नाहं तत्कर्तेति । ते चाऽऽ सदिष्यमानं स्तेयमक(ष्‌।स्त्वमस्य धनस्पति। तसिमश्च पद्‌नुबान आहुः परशु र्भ तपतेति शोषयत्वात्पानाति । स यदि तस्व स्तेन्यस्य कतां मवति बहिश्वापदूनुते स एवमूतस्तत एवान तमन्ययाभृतं सन्तमन्यथाऽऽ्मानं कुरुते तथाऽनृतामिसपोऽनुतेनाऽऽत्मानमन्तघ।य ज्पबहितं कृत्व! प्रशं त

जिोययययिवयोययोनििियोनििक विकि िकजन निम --> --> ~

पोषयिता ।

# बहुल छन्दस्यमाडयाऽपीत्यडभववः

१. ड. ज. सोम्येति! २ख. उ. सोम्येति । ३ख.ष.उ. च. सौम्य ,४्व,म्‌. ड, &‹ ६, "ने प्रहणसंभवदि" । «+ फ, ख. ग. ध्‌,च.ज. ट. ण, "मनिः प्ते |

षदः कषन्डः ११] छान्दोग्योपनिषत्‌ । २८५

[.@\

मोह तमततिग्ात्रि स दद्तेऽथ हन्यते! राजपूरुषैः स्वङ्तेनानतामिसंभे- दोषेण ॥ १ ॥ परीक्षणाय परीक्तद्रारेण रक्षणार्थमिति यावत्‌ । परस्वग्रहणमात्रेण बन्धने प्रति- भहीदुरपि वन्धप्रपङ्गात्त तन्मानं बन्धनकारणमिव्याह --अन्ययेति | तत पएवानृता- मितंषत्वदेवेयथः ॥ १ ॥ | अथ यदि तस्याकत। भवति तत एव सत्यमात्मानं कुरुते स सत्याभिसंधः सत्येनाऽऽत्मानमम्तधय पर- शुं ततं भरतिगरहाति सर न दह्यतेऽथ मुच्यते ॥ २॥ अथ यादि तस्य कमंणोऽकतीं भवति तत एव सत्यमात्मानं रुते सं सत्येन तया स्तैन्वाकतृतय।(ऽऽत्मानमन्तषीय परक तपं प्रतिगृह्णाति स सत्याभिसंधः सन्न दह्ये सत्यग्यवध्रानाद्थ घच्प्रते च मृाभियोक्तभ्यः। तक्चपरशयुहस्ततषटसंयागस्य तुरषत्वेऽपि स्वेयक्षत्रकर्नारवरताभिसषो दृष्यते न तु सत्याभिस्तधः ॥ २॥ लत एवेति । स्तन्यस्य कमेणोऽकतुत्वदेषेत्ययेः । दृष्टन्ते विवक्ितमंशमनुवदति- तपेति ॥ २॥ ` सष यथा तज नादाद्येतेतदात्मपमिदं९ सर्वं तत्सस्य*

स॒ आत्मा त्वमि श्वेतकेतो इति तद्धास्य विज. ज्ञाविति षिजक्ञाबिति ॥ ३॥ इति च्छान्दोग्योपनिषदि षष्ठाध्यायस्प षोडशः खण्डः ॥१६॥

| यणानि इति च्छ न्दोग्योपनिषद्राकषणे षष्ठोऽऽध्थायः समाप्तः ॥ ६ ॥

प यथा सत्यामिसंषस्तपतपरश्गरहणकमेणि सत्यग्यवाहितहस्ततढत्वाभा- दैश्चित न द्येतेत्येवदेवं सट्रह्मसत्याभिसधीतरयोः शरीरपातकारे च तुर्यायां सत्संपत्तो विदवौन्सत्संपथ न पुनव्वाध्र रेवादिदेहप्रहणायाऽअते नः अदास्तु विकारानृताभिसंषः पुनम्योघ्रादि मावं देवतादिभ।वं वा यथाकमं यवाश्च प्रतिपद्यते । यदात्मामिस्षभ्यनमितषिषेते मोक्षबन्धने यच परं जगतो यदा- १दअन.घं.ङन्च.ठ. ण. पतेच॑ंराः। २ क.गर ष. उ.चं. ट.ड. दढन्ण. सत. देण. ` त्वान्न द्‌।* 1 ४ ठ. सत्य॑लमि"। ५ क. "ष्यैत" । ६ ख. ड. च॑. ज, ट. इ, ण्‌. दान्पैपर । ड 4

३८६ आनन्दगिरिषृतटीकासवकितश्चंकर भाष्यसमेता- [ ६ षष्ठाध्याये

यतना यतमतिष्ठश्च सवो; प्रना यदात्मर च समं यच्चाञ॑नपूतमपयं शिवम दवितीयं तत्सत्यं स अत्मा, तत्रातस्नत्तवपाि हे श्ेनङेतो शृत्युक्ता पमसह़दा- क्यम्‌ । कः पुनरसौ श्वेतकेतुस्त्वंशब्दायेः । योऽहं शेनकेनुरष्ाटङ्स्थ पुत्र इति वेदाऽऽत्मानमदेश्चं श्रुता मत्वा विद्गाय चाश्रतममतमविन्नात बिन्नातु पिनरं पप्रच्छ कथ नु भगवः स अदेशं भववीति। स एषोऽब्रषेतः श्रोता मन्ता विश्राता तेजोबनमर्यं कायकरण प्रविष्टा परेव देवता नापरूष-

पाकरणायाऽऽद्‌य इव पुरषः सूयांदिरिव जदो भरति्म्बरूपरेण स आतमानं कायक्रणेभ्यः प्रविभक्त सद्रूपं सवात्मानं भ्राक््‌ पितुः भवणाम्‌ विजङ्ञा | अधेदार्न। पित्रा प्रतिबोयितस्तस्वपसीविदृ्टान्वर्तुभिश्च तत्ितुर स्य ह ङ्गिरोक्त सदेवादमस्मीति परिजज्नौ विद्नातवान्‌ । द्विवैचनपध्पायपरे- समाप्त्ययम्‌ |

दुवादपृेकं दष्टान्तिकमाह--स यथेति । स य एषोऽगिमेव्यादि व्याचडे यदात्मति । त्वं तदति त्वम्देयन तद्भावो विधीये तत्रीहेशवध्य शरररद- यविरिष्टत्य पिरोवदवशरर्चात्मःपं विवातुम्कंवमिति मन्वानश्चेद्यति-कः पुन्‌ रिति । त्ञपदृन वाच्पस्य छृष्षपरघ्य वा ब्रह्मत्वायोगघ्तगोच्पते नाऽऽदयोऽङ्ग)काराल दवितीयः शरी रह^१।सष्दटयेाप१ङक्तितस्य प्रत्‌तवाद्यध्याप्तास्स इस्य त्वप रल्क्ष्१्य ब्रह्मत्व विधाने विर्‌।धार्फुरणादिति परिहरति--य) ऽहमिति । विज्ञाय च वेदेति पूर्वेण सहं सबन्धः । तस्य स॒तः सश २११ भेदो वस्तुतस्येकपमिति मत्वा$ऽह-तेनो धन्नपयमिपि । त्व१द।य शतके ने१।१ तद्धस्येत्यादि व्वाचग्टे--आत्मान- मिति । किं पुनरत्र षष्ठे बाकंपपमाणेन जनितं फरम।समानि) कतव मोक्तेत्व योरि. फतत्वविज्गाननिवततिस्तस्प फं वयमदोचाप । त्व॑च्ब्दशार्पमय भरतं षन्तु चाविढृतत्वमात्ज्नात वन्ननफर यम्‌ । प्रकिवत्स्माद्रन्ननद्हमव क।रभ्या- म्यञ्चिदहोत्रादीनि कप।०पहमनत्राधिदरतः । एषां च कपेणां फरपिहमुत्र च भो्ये कृतेषु वा कमसु कृतक्न्यः स्यापिस्येवं कतैर्व मोक्तृत्वयोरधिकृतोऽ- स्मीत्यत्मनि यद्वज्ञानममृरच॑स्य यत्सञ्नगतां पूरमेकमेबादिवरीर्यं तस्वपसीत्य-

नेन वाक्येन प्रतिबुद्धस्य निरतेते। विरेधात्‌। न श्ेकस्पिन्नद्धितीय आत्मन्यप

[ यिणो

१८. ध, ण, "जरम । २ द. इत्यश्चकेता० । ३. ग. छ, ॐ. णे. शरुय॑च म, "त्तस्य , ५ न, ठ. ड. ण. °म्यहू

| ३ 1

षौडदः खण्डः ११]

छान्दोग्योपनिषत्‌ । १८७

परहमस्मीति विद्ते पपेद्मन्यदनन कतेऽ्यमिदं न्वा ऽस्य एर भोक्ष्य हति धा येद्विन्नानप्ुपपशथते | वस्पात्ससत्यदिती यासमविन्नानि विकारातरतजी- बात्पधिद्नानं निषवैत हति युक्तम्‌ । ननु तरमपीत्यत्र त्वंशन्गवाच्येऽ् सदृबुद्धिरादिश्यते यथाऽऽदित्यमनअदिषु ्रह्मादि्ुद्धिः। यथा च राके प्रतिमादिषु विष्ण्व।दिबुद्धिस्तदन्नतु सदेव स्वपिति । यद्‌ सदेव श्वेतकतुः स्यात्कथमास्मानं न विजानीयायेन तस्मे तस्रमसीस्युपदिहयते। न । आदि. त्यादिबाक्यवेरक्षण्यात्‌ । अदिरषां ब्रह्मत्यादावितिश्षन्दग्यव्रधानन्न साक्षा हक्मत्वं गम्यते । रूपादिपचाचाऽर्दित्षादनामाकाशमनपान्चाव्चडर्‌ब्यव्‌ धानादेव ब्रह्मत्वमिह तु सत वेह प्रवेशे दशैयित्वा त्रमरीति निरङ्कु सदात्ममाब्प्षददश्त |

अन्ञताथपकाडन मानफटं तस्य ्वप्रकदो बरसमणि न पपत्तिराते मन्वानश्चाद्‌याति~ ङ पुनरेति । अत्राऽऽत्मनीति संवन्धः । स्वप्रकाशे पभरकार।तिशयस्य मानफ एस्यासमवेऽप्यध्यस्तव्यावृत्तिस्तत्फट भविष्पतीत्युत्तरमाह -- कत्वं । अश्रुतस्य श्रवणायामतस्य मनन।याविन्ञा तस्य विज्ञनफटसिद्धये चाधिकते यमथ त्वेपद्वाच्य- मवोच।म तस्य स्वात्मनि कियाकत्वे फलठमोकंत॒त्वे च यन्मिथ्येव[भिषृतत्वविज्ञानं तन्निवृत्तिमनफषमिति योजना । यथौक्तं मानफटठमेव प्रपञ्चयति--प्रक्च।ते.। जहमेवात्राधिकृतश्चेति च कारैन्य संजन्वः। तस्येत्यज्ञप्येव्यथः। विरामे फ।रय।त- न हीति । प्रमणफटमुपपहरति- तस्मादिति । तच्वमप्त।ते वाक्य मुख्यकन्वपर- मिति स्वपक्षमुक्त्वा परपक्षं शङ्कपे-नन्विति। अ।६५।पिकभेकत्व सामाना कृरण्याङम्बनामिति स्वपक्ष रष्टान्तेनोक्त्वा सिद्धान्तं दृषयति-नस्विति । श्वतकता। सन्पाघ्नत्वे तदन्ञ।नायोग(दसकृदपदेश्षापिद्धिरित्यथः | किमध्याक्तवक्यपतमान्याद्‌ाध्या- तिककमेकतवं सामानाभिकरण्यादम्बनं दिवा मख्यैकत्वे बाधकपद्धावादितति हप्याऽऽय दृषयति--नेत्यादिनाँ । य काके दुक्त रजत।१ते परत्यतात्यादा-

वरितिश्ब्दपरं सामानाविकरण्यं न वस्तुनिष्ठ दष्टं तथाऽध्या ततवाकयनामप्यात्यो ्रषेत्यादेश्च इत्यादीनामितिशन्दृषरमामानाधिकरण्यवश्चा दवस्दुनिषठत्वं गम्यते न तथा तत्वमक्तिवाक्यस्यावस्तुनिष्ठस्वपितिशन्दपरत्वामातरेन सामानाधिकरण्यस्य स्वरूपपय- वसा यित्वनिश्वयादित्यथ) ३३ त्वात प्रकरणाक्तिः । इहं प्रवंश द्रं यित्वेत्यत्र तेजोभन्नमयं प्तधःतमिहेति भ्यपदिशति ।

क ष्णी

५ ख. घ. न.ण. मनेन वि*। २ ट. ब्रह्मबु"। ३ ठ. 'दिष्येत ।न। ४. ग. घ. च. ट. ठ, ड. इ. ण. एव देह" । ५ ख. छ. ऊः. ण. "रसे" । ६ ख. उ. न, ण. "कतं । : ख, छ. न, - ण, श्ना। लो" । ८ ख. इ, ज. ण. त ।

,

१८द आनन्दगिरिकृतदीकःषश्नितंकर भाष्वसमेवा- [ १ पाण्य

ननु पराक्रमादिगुणः सिंहोऽसि स्वमितिवशस्वमसीति स्याद्‌ । म । बदाः दिषस्सदेकमेवाद्िवीयं सस्यमिस्युपदेश्चादु । न चोपारगिश्गानासस्य ताबदेष विरमितै सस्तपसिरपदिश्येव । पृषास्वादुपचारषिद्वानस्य । स्वापि. द्री यम इतिबत्‌ । नापि स्तुतिरनुपार्यस्वाख्टुतकतोः । नापि सच्डेतकेतु. स्थोपदेशेन स्तृयेत । न हि राजा दासस्त्वामिति स्तुस्षः स्यात्‌ । नापि सत। सब्‌।श्मन एकदे श्निरोधो युक्तस्तर्वमसीति देश्चाभिपतेरिब प्रापाध्यक्षरत्व. मिति, न चान्या गतिरिह सदात्मत्वोपदेश्चादथौन्तरभूता संभवति ननु सद- रमीति भुद्धिमात्रपिह कतेष्यतया धते न स्वह्गातं सदं सीति ज्ञाप्वत इति येतु । नन्धस्मिन्प्षऽप्यश्चतं श्रं भवत्तीत्याचनुपपनम्‌ । न । सदस्मीति. यु द्विविधः स्तुस्ययेत्वात्‌ । नाऽऽचायेवांन्पुरषो बेद । वस्य तातदेष विर्‌. मित्थुपदेशात्‌ । यदि हि सदस्मीति बुद्धिमात्रं करदैन्यतया विधीयते न तु सवैदाब्दबार्यस्य सद्ूपत्वमेव तदा नाऽऽचायेबान्बेदेवि ज्ञानोपायोपदेश्चो घ्य स्यातु । यथाऽप्नि्ोज्रं जुहुयादित्येवमादिष्वेयभाप्तमेवाऽऽचावंचचख- मिति टर्‌ । वस्य ताषदेव चिरमिति च कषेपकरणं न युक्तं स्यात । सद्‌ा. त्पततरतरेऽविज्ञातेऽपि सकृदुबुद्धिमात्रकरणे मोक्षपरसङ्खात्‌ । न च वत्वमसी. युक्ते नाहं सदितिपरमाणवाक्यजनिता बुद्धिर्निवतयितुं श्रक्पया नोस्पभेति घा शक्यं वक्तुम्‌ । सर्वोपनिषद्।क्यानां तत्परतयेवोप्षषात्‌ । यथाऽगिहो- भ्रादिविषिजनिताभ्भिशेत्रादिकवेन्याताबुद्धीनाभतवयायेत्वमनुत्पभत्वं वा न शक्यते वक्तु तद्त्‌ । नीवब्रह्मणोर्भदप्राहिभमाणविरोधान् पृरूयमेकत्वं क्के तु चैतन्यगुणयोग।दरौणामिति द्वितीयं श्ङ्कते- नन्विति | यथा गृद्‌।दि कारणमेव घटादि का न एथगस्ि तथा सवमिदमाकाश्षादि कायै सन्मानं तत्न सवेप्रकारमेद्रहितभेकर पमनावितमिस्युपदेशदश- नान्न गोणमेकत्वमित्यत्तरमाह- नेत्यादिना । इतश्च नोपचरितमेकत्वमित्याह-न चेति । ज पचारिकविन्ञानस्य मृषात्वे इष्टान्तमाह-त्वपिति । किंच गौगमेकरत्व वदता स्तुत्यथत्वं विधिपरत्वं॑वा वाक्यस्य वक्तव्यमायेऽपि श्वेतकेतोः स्तो वा वस्तुनः स्वुतिरिति विकरप्या$ऽद्यं॑दूषयति- नापीति । उपास्यत्वात्तोऽस्तुतिरिति द्वितीयमाशङ्क्य दृषयति- नापि सदिति । इतश्च शेतकेतुत्वोपदेशेन पततो न स्ततिरित्याह- नापि सत इति । धेतकरेतोरनुपास्यत्वेन स्त॒त्यप्तमवेऽपि कवैत्वा. त्कमेु ॒तत्स्तावकत्वं वाकंयस्ययुक्तमित्याशङ्कय कर्विध्यसंनिषानात्सदासमत्वमत्र- प्रतीतेश्च नेवमियाह~-न चेति । विकदपान्तरपद्धावयति- ननु सदस्मीदीति । ` १कृ.ग.ट ड..ढ. "दिश्यते । मृ २ क. ड. ठ. स्तुयते । ३क.ग, ट. 2. ढ. "दस्मीति । ४ ख, ढ्‌. च, इ,द. ण. "वन्बेद्‌ ५ स, ङ, ण, “ष्व्थस्राप्त ६ म. "यथया"

तः कष्डः १९1 छान्दोग्योपनिषद्‌ । १८.

एकविन्ञानेन परवविज्ञानदचनविरोधान्ञ॒इषशटिविभिपरत्वमित्य्रमाह-मन्विति । गोणपक्षेऽपि ुश्याऽनुपपत्तिरत्यपेरषः । एकविज्ञनेन सवैविननानश्चतेन विरोषोऽस्तीति पू्वाद्याह - नेति । नेदमेकविज्ञानेन सवेविज्ञानं इशिविषिम्तुतिः कार्यक'रगानन्य- स्वादियुक्तिमिरुपपादितत्वादिषिपक्षे बासंमावन।दिरिरसप्तमर्थावायवस्वोपदेशानर्ष- कंयादोपदेशिकल्लानमात्रेण विध्यनुष्ठानतिद्धेरविध्यपेक्ितस्य च तेनैवाऽऽकेपादित्युत्तर- माह-नाऽऽबायंवानिति । तदेव विवृणोति-यदि दीवि । सा(चारयवषामिति नोपदिह्यत इति शेषः । इतश्च नेदं वाक्य इशिविपिपरमेष्टग्यमित्याह-तस्योवि । मद्‌।त्मत्वसाक्षात्कारारतेऽपि सङ्कट नुष्ठितपरोक्षनुद्धिमात्रान्मोक्षपतंमवाद्विकम्बाभिषान- ' मनथेकमापयेत्‌ यथा सक्रदनु्ठित।द्‌पि यागाद्धवति स्वर्गस्तद्रदिह च निरिति किष करणं मोक्स्येति तस्मा्ेदं दृष्टिविधिपरमित्यथेः । किंच विधिवादिना प्रतीयमनेर््यः वक्यस्याप्रामाण्यं विपयासक्षणमनुत्पतिरक्षणं वा वाच्यं तदुमयं दुवचिस्याहनन' चेति । तत््वमसीत्यधिकारिणे प्रत्युक्ते सति प्रमाणमूतेन तेन वाक्येन जनिता सद्भ- धामिति या तस्य बुद्धिस्तां निवतेयितुं नाहं तदिति बवती बुद्धिहत्पनेति न शक्यते वक्तु विवेकवतः श्रतवाक्यस्य तथािषनुद्धचनुत्पादान्नं चाधिकारिणः श्वत. व।कंयस्य द्रहमाहमिति बृद्धिनेत्पिन्नेति वक्तुं शक्यमविकारिणः प्रमितिजनकरो वेद इति न्यायात्‌ । न च मेदप्रत्ययो यथोक्तया बुद्धेबाघकस्तस्य खाप्नमेद्प्रस्ययवमिि- ध्यात्वानुमानादित्यथः । इतश्च तच्वमपिव।कंथं वस्वुपरमवेत्याह-सर्वोपनिषटिवि । तस्वमसिवाक्याज्ञायथाथो बुद्धिनोमि न मवयेव बुद्धिरित्येतमयै इशन्तेनाऽ$ह ~ ययेति | ९ यंतृक्तं सदात्मा सम्गस्मानं कथं न जानीयादिति । नाती दौषः । हाय- करण सघ तज्वतिरिकतोऽहं जीवः कतां भोक्तेत्यपि स्वभावतः पाणिनां बिब्र- नाद्श्ेनात्किमु वस्य सदत्भंविज्गानम्‌ । कथमेवं व्यतिरिक्तिन्नाने सवि वेषां कतुत्वादिविद्रानं संमति दृते च । तद््स्वापि देहादिष्वात्मषु द- त्वार स्यात्सदात्माविन्नानम्‌ । वस्पाद्विकारानृदाबिदतजी बात्पविङ्गानभिवते- कमेवेदं वाकयं तरञेमसीति सिद्धमिति ॥ ३॥ १ति उछान्दोग्योपनिषच्छ। करम।ष्वे षष्ठाध्यायस्य षोडशः खण्डः ॥ १६॥

इति भीमद्धोविन्द भगवत्पूञ्पादशिष्यस्प परमहंसपरिव्राजका चायस्य भरीमच्छंकरमगवतः कृतो छन्दोरयोपनिषद्विवरणे षष्ठो ऽ- ध्यायः समप्नतः॥ ६1 --=*~- ` १. ट. नयमे" ।२क. क. छ. स. श्छ्णं । ३क.ग. ट. श्र वाऽपि. ४ क, यदुं । ५ भ्‌. उ, ड, "अकार । ६ च, "दत्मावि*। ७ ख भ. श्त्मनोविः । ८ क. षर चर ठर्ड, ढ्‌,

शव्मत्ववि । | | । ध

आनन्दणिरिषवदीका सेवद्धितशांकर माष्यसमेता - [ जतषमाभ्याये

२९५. [] #,।

जीने मःसमनेऽप्यमवमात्तमानत्वान् स्वमावो ब्र्े्युक्तमनूच दूषयति -यततक्त-

निवि । शकायतातिरिक्तानां देहादतिरेको जीवस्य स्वामाविक्रोऽपि नावमात्तते तथ।

ब्रह्ममावोऽपि तस्यानाचयनिवाथ्याज्ञानप्तामथ्याद्व नाषमाततिष्यते | तथा च तसिन्मा. सथानेऽप्यनबमाप्तमानत्वानन स्वमावो ब्रहमत्ययुक्तं उयाप्त्यमावादित्याह--कार्थैति ।

नु देदव्यतिस्किस्मवादिनामात्मनि माति देहभ्यतिरिकतोऽपि मत्येवेति भ्यापि्ि- डिरित्या४ च ।ऽ3ह- कथपिति । देहादिसष।तादतिरिक्तोऽहमित्येवं व्यतिस्किवि- तने सति क्षं तेष कतृस्वादिवित्नाने पैमवति । न हि संषातामिमनिविगने तथ्य

जयते. । न. च तन्नास्त्येव दृरयमानत्वारित्यषः । पिद्धे दन्ते दृर््ट॑न्तिकम।ह-- हदि ति । दहाद्म्यतिरिकस्य सतोऽप्यपतिभानवत्सदात्मकस्यापि श्वतकरेपादेह 2. च्ात्मह्मिमाचित्वात्तदात्मनि ब्रह्मणि विज्ञान न स्यादतस्तत्स्वम।वस्यापि बह्ममावध्या, प्रतिमानमन्तानङ्कतमित्यथेः । वाक्यस्यायान्तरपरत्वाप्तमवे फलितमुपतहरति-तस्मा- दिति । महावक्यत्याक्तया विषयाऽय।तरपरत्वापतंमवद्विकरिऽनृनाभितिषिकृतोऽय जीवाक्मेस्येवद्पं यन्मिथ्याज्ञान तस्य सनिदानध्य निवतेकमेवेदं तस्वमपिवाकयं नं त्वभूतभादुमोदफटमित्येवं जीवनक्षणोरेक प सर्वोपनिषतपार मूतं स्थितमित्यर्थः ॥ ३. ॥ ` इति श्रीमद्‌ानन्द्गिरि विरचितायां छान्दोग्यो पनिषच्छौकरमाष्यटीकःायां

षष्ठ ध्यायस्य षाडशः खण्ड; ॥ १६ ॥

हति धीमत्परमहंसपरितरजकाचायन्न)ङु द्वानन्दपृज्यपाद्‌ारीष्यमगवदानम्द्‌ ज्तानकृतायां उन्दोग्योषनिषच्छांकरभाष्यर्टीक्रायां षष्ठो $ ध्यायः. समाष्ठः ॥ १ ॥

(अथ सप्तमाध्यायस्य प्रथमः खण्डः ) |

| ॐ । अपीहि भगव इति होपसपाद॒सेनत्कृभारं नारद- स्त% होवाच यद्वेत्थ तेन मोपसीद ततस्त ऊर

वक्ष्यामीति स्र हेषाच॥ १॥ वैरमायैतस्वोपदेश्पधा्नपरः पष्ठोऽध्यायः सदातमैकत्वनिर्ण यपरतैषौ.

५. छ. ल. ण. “तो देहा" 1५ च.ष. ङ. नज, त, थ, सनात्कु* \ ६2. पूवे पर" ५ ठ, “व्यै यत्निर" ।

ह] ने

प्रयः ण्डः १ ] छन्दग्योपनिषव्‌ । ` ३९१

तसं निर्द्यामीति उाख।चन्द्ररवेनवदितीमं सप्तम पपाठ हमारमते । अनि- दिषु हि सतोऽवाक्तससेषु सन्मात्र च निदिेऽन्यदप्यविद्रातंस्पाहित्वाशकरु क.स्यचिर्स्यत्सा मा भूदितिवा तानि निर्दिदिक्षति। भयव सेपानारोह- णवर्प्युल दारभ्य सृक्ष्प सृ्ष्पतरं च बद्धिविषयं ज्ञापयित्वा तद्विरिक्ते स्वारज्येऽभिषष्यामीति नम॑दौनि निर्दिदिक्षति । अथवा नापाध्सरो चरविशिष्टानि तच्यान्यनितरां च तेषापुर्छृष्टनपं भूषाख्यं तमिति वर्श्वु- त्ययं नापाद्‌ानां क्रभणापन्यास्त; । अस्यायिका तु परविध्ास्तुस्यया। फथप्‌ । नारद्‌ देवरपिः ठृतकनेव्पः सवेविधोऽपि सन्ननासन्गस्वाच्छुशो चेव किमु वक्तष्यपन्योऽलपविऽजन्तुरषपुण्याति श्यो ऽतां इति । अप्वा नाम्प दास्मह्नानान्नरविश्चयश्रेयःस।षनपस्तीत्येतलदशेनायं सन्कुमारनारदारप।- यिकाऽऽरभ्यते । येन सषविज्ञानसाघनश्चकतिसपमस्यापि नारदस्य देषः भयो न बभूव येनोतच्तपाभिजनविधाहत्तसाधन कत सपतिनिमित्ताभिमानं हित्वा प्रातपुरुषवत्सनन्कुपारमुपषसाद भयः पाधनपाप्वयेऽतः परूयापितं भवति निरतिश्पमाश्निमाधनस्वपास्पविथ्राया इति । अषीद्वषीष्ड भगवो भगवज्निति ज्िरोपससाद । अषीहि भगव इति मन्त्रः । सनत्कृभारं बोगी श्वर ब्रहि नारद्‌ उपसन्नवान्‌ । तं न्यायत उपसभ्नं होवाच यद्‌ स्मािषये क्षिखिद्रेरथ तेन तस्मख्यापनेन मापुपसीदेदमदं जोन इति सैतोऽहं मदतो विद्नानात्ते तुभ्यमृ्वं वक््या्पारपुक्तवबति स होशाच नारदः॥ १॥

पष्ठप्तप्तमयोरध्याययोः सेजन्धं॑वक्तकोमः षष्ठे वृतं कौर्तयति--प्रमा्ेवि । उस्माधिकारिणं प्रत्यरा पिततत्वबोषनं प्रधान ततपरोऽतीतोऽध्यायः स पतो ह्मणः प्रत्यङ्निश्वयपरत्तनैव न्याणुध्रात्‌ इत्यथः । अध्यायान्तरममिकामारवयति--~न सतं हति । मध्यममाधैक रेण प्त परम्पर वा बरह्मात्मत्वम्‌१देष्ट सप्तमपरपांठकप्रवृततिरित्यथे । | नन्वत्रापि ब्रह्मात्मह्वमेवोपदेष्टूमि् चत्किमिति तहं नामादीनि त्वाति निर्दिश्यन्ते त्राऽऽह-अनिरदिषेष्विति । वाशब्द्‌ः श्ङ्कनिराप्ताथैः । यद्वा दयोरष्याययोरदि- तीयन्रह्मत्मविषयत्वाविरेषेऽपि साक्तात्पारम्पय।म्यामपनस्क्त्यमुकं संप्रति. नामार्दना- ततरो ततर मूयप्वविशिष्टानां सन्म्रविज्ञानेनाविन्ञनदिकविज्ञानेन सवैविज्ञानमयुक्तमि-

92, नत्वं तत्निदैः २६. न्ननिष्‌ण । ३ख.ग., ध, न.दे, इ. भ, "महि निर्दि" ।

४कृ., ग. ट. गवज्ञाः ।५ क. ब्रहेनिक्ठै ९क.भ. द. च, 5, ण. भ्यामेनोप ७, ग, ध्‌, इ, च. ट. इ, ण, जनने त“ ।

९२ भानन्दगिरिङव्ीकासदङिव्षांकरमाप्यसमेवा- [ ७पमेष्व।ये-

त्याशङ्कय ब्रह्मविदः पवेज्ञत्वं स्ष्टीकदुमृत्तरम्न्य) न्तर।रम्भ इत्याह-अनिर्दिशभ त । नामादििकीतेनस्य तात्वयन्तिरमाह-- अथवेति । मघमोऽविकारी नामादीनि बह्म- सवनो पास्य तत्क च मुक्त्वा करमेण प्क्नाद्रह्ममवं प्रप्ोतीति प्रदरैयितुनुत्तरो प्रन्थ इत्यथः । शालाचन्द्रनिदश्चनन्यायेन मध्यमप्यापिकारिणो बह्मतिद्धिषीकरारार्थं मध्य- भस्याधिकरिणो प्यानाय व| न,मादिर द पनमित्युक्तमिदानीमुत्तममेवाविकारणमभि- हृत्य भूमभस्तुत्ययं न।मादिवचनिति मतान्तरमाह-अयगा नापादीति । भध्याव- सबन्वमुकत्वाऽऽखूयाथिकापवन्धमाह--आरूपापिका सिति । स्तुस्यथेत्वमेव ्रश्षपुमकं प्रक्टयति--कयमित्यादिन( । तथा च प्रविय्वो कृताभत्व।सस्याः स्तु. तिरश्र विवक्षितेति शेषः । अतीताध्यायादिष्टपदात्मत्वाविन्ञानादन्यदरेव देवतोप।पनं मो्षप्तावनभित्याशङ्कय त्ञिवेधेन सद टमविज्ञानत्यव मोक्षपसाघनत्वं ददीकतुंमाल्या- पिका परवत्तेति पक्षान्तरमाह-- भथबेति । द्वितीयमाङ्यायिकातात्वयं प्रषश्चयति- येनेट्यादिना । सरेस्यापि ज्ञेवश्य यद्धज्ञान त्य ्षाधनमुत्पादनं तत्र शक्ता ने बेदवेद्‌ ङ्गा भिन्ञत्वं तश्याप॥त यावत्‌ । भसति हि नारदस्योत्तमाभिजने जन्म | ह्मणो मानपपूर्रत्वाद्‌्ि चोत्तमकमंविधाऽस्ति च वत्तं स्द्ाचरणमसिि च भ्रवैण- ध्यानादि स।घनश्चच्छीनां धम।धमप्ताषनस्य वा शरीरस्य शकेः सपतिश्च जन्मादयो निमित्तमस्याभिमानस्य ते त्यक्त्वेति यावत्‌ । इतिरन्दोऽध्यायाखूयायिकयोः संबन्धो. कतिंपतमाप्स्यमः । अध्ययनेन ज्ञानं ठण्ष्पते | तथा च(धीष्व ज्ञापयेत्यथेः | मन्त्र इप्दनस्येति शषः । न्यायत समित्पाणिस्त्यदिशान्ञो कदिषिवश्चादिति बा

वत्‌ ॥ १ ॥ कण्वेद्‌ भगवोऽध्येमि पजमद५ स्(मवेदमाथरवेणं यतुथमितिहास्षपुराणं पमं वेदानां वेदं पिरप रासि दैवं निषि वाकोवाक्पमेकायनं देववियां बरहमविथां भपेविवां क्षत्रियां नक्षत्रवियार सषै- देषजनवियमेतद्धगवोऽध्पति ॥२॥

जे कषे, (वकि

भ्रुमेद्‌ मगवोऽष्५मि स्मराम । यदरय।३ विज्ञानस्य पृष्टट्वात्‌ । तथा यनु मेदं साभवेदभायवणं चतुयं॑वेद्‌ वेदशब्दस्य भवत्वारितिहसपुर(५ पञ्चमं वेद्‌ वेदानां मारवपञ्चभानां वेदं व्याकरमनिस्ययंः । व्याकरणेन हि

१, छ, द. शन्य।र। २ न. ण, "काथं म । ३ गनद. च। >क.ग, द. ्पन्नोवे भै ङ, ठ, ण, ` वगाभ्या ।

भ्यभः सण्डः १ | छशन्द्‌।ग्योपनिषत्‌ । ३९३

पद्ादिविभागश कऋ्बेदादयो ज्ञायन्ते । पिच्य आद्धकलपम्‌ । राच गणितम्‌ । देषमुत्पात्ज्ञानप्‌ । निधिं मह्‌कारादिनिधिशाच्लप्‌ । वाको ववयं त्व्ान्ञमू । एकायनं नीतिशचान्ञम्‌ । देवविधां निरक्तम्‌ । ब्रह्मण भग्यजुःसामास्यस्व विदां ब्रह्मविदां चिक्षाकरपच्छन्द्‌धचि१यः । मूतविधां भृवतन्त्रप्‌ । प््षिधां धलुर्बेदम्‌ । नक्षत्रियं ज्योतिषम्‌ । सपदेवजनवियां सपेविधां गारुड देवजनवियां गन्धयुक्तिनृत्यगीतवाथशचिरपादि विद्नानानि । एतरसबे हे भगवोऽध्येमि ॥ २॥

ओध्यथनवावि पदं स्मरणपरतया कथं व्याख्यातामित्याशङ्कयाऽऽह--यदरेष्येति । मभ्बयुकिः कुङ्कुमादिप्तप।द्नम्‌ ॥ २ ॥

सोऽहं परगवो मन्त्रविदेवास्मि नाऽऽत्मविच्छर- त९ दयेव मे भगवददशेपस्तरति शोकमात्मविदिति सोऽहं भगवः शोचामि तं मा भगवाञ्छोकस्य पार तारयदिति तर हेवाच यद्वै किंचेतदष्यगीष्ठ नमिदैतत्‌ ॥ ३ ॥

सोऽहं भगव एतत्सव जानञ्नपि मन्जाविदेवास्मि श्रम्दायेमात्रविन्नानवाने. धास्मीत्ययेः। सर्वो हि शन्दोऽमिधानमात्रमभि वानं च सव मन्त्रेष्वन्तर्भवति। पन््रधिदेषास्मि मन्ध्रविःकमविदित्यथंः । मन्त्रेषु कमःणीति हि वक्ष्यति। नाऽऽत्मविज्नाऽऽत्मानं वेन्रि । नन्वात्माऽपि मन्ते; भ्रकारयत एवेति कथं मभ््रविशेसाऽऽत्मवित्‌ । न । अभिधानाभिषेयमेदस्य विकारत्वाद्‌ । नच विकार आस्मिष्यते । नन्वातर्माऽप्यात्मक्नब्देनामिधीयते । न । ““ यतो वाचो निवतन्ते ” 4 यन्न नान्यत्परयति इत्यादिश्चतेः । कथं तरह्ासिवाधस्तार्स आस्मेत्वादिश्वब्दा आत्मानं भरत्याययन्ति । नेष दोषः । देहवति प्रत्यगात्म नि भेदधिपये प्रयुज्यमानः शब्दो देदादौनापा्पत्वे प्रत्याख्यायमाने यत्प- रिश्ञिष्ठं सद्‌ बास्यमपि प्रत्याययति । यथा सराजकायां सेनायां छत्रध्वज- पताकादिग्यवहितेऽदशृयमानेऽपि राजन्येष राजा रयत इवि भवति भ्रब्द- भ्रयोगस्तत्र कोऽसो राजति राजगिश्षेषनिरूपणायां दश्यमानेतरपत्वास्यने$-

१ क, °तयस्ताः । भरू । क. ख.गरध, अ, उ.ड. ठ. ण, य ज्योति । ३ क, गर, इ, धे, द, इ. दमाऽऽध्पर। ५9

1 क ® क # #0 ९ ३९४ आनन्द गिरिृतटीकासंवङितश्चांकरभाष्यसमेता- [७ सष्ठमाष्याये- | ग्‌ न्यसिमिन्रटृहयमानेऽपि रजनि राजपरीतिभेतेत्तदत्‌ । तस्माटसोऽहं मन्त्रवित्कं-

विदेव्रास्मि कपकाये च ५ विकर इति िकारज्न एवास्मि नाऽरस्मनि- कराऽऽतपपङतिस्वरूपन्न इत्यथः । अन एगोक्तम्‌।च.य॑बन्पुरुगो वेदेति । ८ यतो व.चोां निवतेन्ते ईत्यादिश्राम्यथ। श्रत्मागमन्नानपस्त्वेवर हि यस्मान्मे मम्‌ मगवटूदतेभ्पो युप्मत्सदशेभ्यस्नरत्यातिकरापति शो ह मनस्भाप

(क

मकरृतायवुद्धिनामात्सविरित्यतः। माऽहमनात्मरि सादे भगवः शोचाम्पकरृता यबुद्धचा दर्प्ये सवदातंमामां शकश ज्ञोकत्तागरस्य पारम भगवा स्तरपत्वात्मङ्गानोडयेन कृतायनुदिमापाद्‌ तत्वभयं गमयतिविहययः । तमनेव- युक्तवनः दवाव येद रिचेतदध्यमोदठा अगरीनत्रानति । अध्पयनेन तदये. ्ञानमुपटक्षयते त्नातवानसीत्यसनाभेतेतत्‌ । “ वाचाऽऽरम्प्रणं श्रिक्रारो नापधेयपर्‌ † इति श्र)ः॥ ३॥

तहिं सवेज्ञः स्वतन््रस्त्वं कृतकृन्योऽमीत्य। शाक्या ऽऽद्‌-स5ह भति । कथं मन्ब्र- विदियघ्य क५१९त ०५।१ान(भित्या शङ्कया ऽऽह -पन्त्रे.ष्ग ति । मन््रविदेव नाऽ5- त्पदिदिव्यत्र विरा च।द्यति-ननिति । मन्वधित्ते तत्काडपात्मवतसमपे स्थात्त- द्भावे मन्तेवि्मपि न युक्ततित्यथः | भ धवनतमि पमितप्वह्वाघ्य मेदृष्य विक्रा. रत्वेन मिथ्यात्वादुत्मनश्च पिकारत्वानङ्गी कर्‌ न्मन्त्रपरक दयतमावान्न विरोष इति परिहरति-नामिधनेतिं । अस्मन विकारत्षामवेऽप्वमिपरेयत्वमे्न्यमिति शङ्कने-

त्वाति | श्रत्यन्तर।व४६२१न (ने(च८-नप्य{देना | जालसद्चहरेनाऽऽत्मनोऽमिवे प्र त्वाभि वातय शपादिविर्‌ पः याद्वा तदुपनय तह ति। जसन्चब्देनावाखपप्याऽऽ. त्मनस्तेन सेणय। प्रतिपति्मवानी ! कर 14 1हारविरे बोऽ्लत्युत्तरमा६- नेष दोष ९२।त । ।१।२९८ प६।१२१८३। ।4 २१५ शव्वकं यत्तस्मन्‌ वर्ष तदगख्चमाम्‌ लक्षणया बोधयतीत्ययः | केवखात्प विपयघ्याऽऽत्मश्ञदप्य तद्‌ शनमन्तरेण पिरिडा. त्मदष्टिमात्रेण केष ध्रयागः कथ १ तत्य तता किवत्ितात्मवी,रेत्याशङ्कय टष्न्तेन पारह'ति-- यथेत्यादिना | आत्मनो मुल्यवृ्या मन्त्रनफ।हयत्याम फाठतमाह- तस्मात । शब्दाध्॑ञानमतरिणाऽऽत्मतित्तं न मवतीत्थनेनाऽऽचार्यो, पदराजनेतन्ञानवेत्‌ ९वाञ5ऽत्मावत्ारम-युषः तवर पमाणमाह- अत एबे।त। भप. देशिकन्ञे।नःवष्रयत्व ताह प्व]: रङ्कय।55ऽ३- पत्‌ इति । मा तर्हिं तवाऽ5. त्मविद्या मूदिव्याराङ्कय शकु ।धतेन तदवता सूववति-धरुताेति । आन.

[1 7) ह "४ क, द 1 श क----- =-= [1 ~ ~~ ५ ~> ~ ~ ---- ~ ---~ -~- स

[1

१ख्‌, घ. अ. ड. ठ. ण. न्नेरा०। २.२. उ. २. ष्व्‌ । ३व.ग.घ्‌. इच. ञ्‌, ड, ८, ई, ण, सवो ४, अ, "तिभ्यः, ५१. ट. "मिद्ध, ६ स.ज्‌गण, व्दह्घं वु ।

प्रथमः खण्ड; १ ] छान्दोग्योपनिषत्‌ । ६९५

तानोडुपनाऽऽत्पनज्ञनारूपेन पएपरेनति यावत्‌ । कथं मदीयम्ज्ञान स नाममाध्नमिः त्याश्ङ्याऽऽह -वाचाऽऽरम्भणामति।। ६॥ | नाम वा ऋमरेदो यजुदः सामवेद आथर्वणश्चतुर्थ इपिहासपुराणः पथमो वेदानां वेदः पित्रो राशि- ईव निपि्कोवाक्पमेकायनं देवविया बह्मतिया ¶तविय। क्षन्नविया नक्षचविया सपदेवजननविां नामवेतन्नामोपास्सेति ॥ ४ ॥ नामना ऋश्रेदो यलूरवेद इत्यादि नामैतत्‌ । नमोपार्स्ब ब्रह्मेति ब्रह्म बुद्ध्या । यथा प्रतिमां विष्णुबुदयोपास्ते तद्रत्‌ ॥ 9॥ उक्तमुपपाद्यति--नाम.वा इति । तद॒पतरहरति-- नामेत्रति । केन रूपणेदं नामाऽऽदतंव्यपित्यारुङ्कय।ऽऽह -- नामेति | उपासिप्रकरं॑दृशन्तेन स्फुटयति~ - यथेवि॥४॥ स मो नाम ब्रहञव्युपास्ते यावन्नाम्नो गतं तत्रास्य यथाकामचारो भवति यों नाम ब्रह्ञत्युपास्तेऽस्ति भगवो नाम्नो प्रय इति नाभ्नो वाव प्रुथोऽस्तीति तन्मे पभगवाय्जग्रीविति ॥ ५॥ इति च्छान्दोग्योपनिषदि सप्तमाध्यायस्य प्रथमः खण्डः॥ १ ॥

~= ~ कण क्का कक न

स यस्तु नाष ब्रह्मेव्युपाप्ते तस्य याफल भवाति तच्छ्रणु यावन्नाम्नो गतं नाम्नो गोचरं तत्र तरिमिन्नामावपपेऽस्य ययाक।मच।रः क।मचरणं रन्न इव स्वविषये भवति | यो नाम ब्रदयत्यपास्तर इत्युपसंहारः । किपस भगव नाम्नो भूयोऽथिकतरं यद्रहःदएयदैन्पदत्यमिप्रायः। सनक्कुपार आह नाम्नो वाव मूयोऽस्त्येबेन्युक्त अह यद्यसि तन्मे भगवानत्र {स्वित्ति॥५॥ इति च्छान्दोरशोपनिषच्छांकरभमाष्ये सप्तपाध्यायस्य प्रथमः खण्डः॥ १॥

१९६ आनन्दगिरिषृवदीकास बङितरशाकरपाष्यसमेता- [ ७ सपरप्रस्याये~

नान्न बद्यदश्च्ोप।स्यमाने किं स्यादित्यह- स यस्त्विति । यो नमेत्यादिक कयस्य पौनखक्त्यामित्याश्ङ्कयाऽऽह- यो नामदि ॥ १ ॥ हति भरीमदानन्द्गिरिविरनितायां उन्दोम्योपनिषच्छाकरमःष्यदकायां सष्ठमाभ्यायस्य प्रथमः चण्डः ॥ १ ॥

किन दिय ( भथ सपतमाश्वाद्रस्य द्वितीयः खण्डः }) ।

वाग्वाव नाम्नो प्र॒यस्ी षागा क्गवेदं विज्ञापयति यजुर्वेद € सामवेदमाथवंणं चतुथमितिहासपुराणं पञ्चमं वेदानां वेदं पिरप रारि देवं निर्षिं वाको- वाक्यमेकायनं देववियां बह्मवियां भृतषियां क्षत्र- विधां नक्षत्रविद्या* सपदेवजनदियां दिवं च पृथिवीं च वायुं चाऽऽकाशं चापश्च तेजश्च देवाश्च मनु- ष्या पशू दयाशसि च तृणवनस्पतीज्म्ापद- न्याकीटपतङ्गपिपील्कं धर्म चाधमं च सत्यं चानृतं च साधु चासाधु च हृदयज्ञं चाहृदयज्ञं च यै पाद्नाभ्नविष्यन्न ध्म नाधर्मो व्यज्ञापपिष्यन्न सत्यं नानतं न साधु नास्ताधु न हदयज्ञो नाहृदयज्ञो वागेवैतत्सर्वं विज्ञापयति वाचमुपास्स्वेति ॥ १ ॥

वाग्वाव । वागितीद्धरियं निह मृदादिष्वष्टसु स्थानेषु स्थितं बणौनाम. भिन्यञ्जकथ्‌ । वेणाश्च नामेति नाम्नो बाग्भूयसीद्युच्यते । कायाद करणे भूयो दृष्टं काके यथा पुत्रातिता तद्त्‌ । क्थ च वाङ्ना्नो भूयसीत्वाह- वाग्वा ऋरबेद्‌ विद्नापयस्ययपृग्बेद इति । तथा युर्वेदापित्यादि समानम्‌ । हृदयङ्गं हृदयपियम्‌ । तदिपरीतमहर यक्षम्‌ । यथदि बाङ्नाभविष्व॑द्मांहि

१ ख. क्षम. ट, थ. "पालिकं । २ कृ, सु. ठ. वणेष । ३क.ख,ग.ष्‌.क्-ष,म्‌.द्‌ $, ण, “पयर ¦

तृतीयः शण्डः ६ | छान्दोग्योपनिषद्‌ । ३९४.

न स्यन्नापपिष्यदरगभावेऽध्ययनाभाबोऽष्ययनापव्रे वदयेभवणा माद्क्तष्छ. दणाभादे पर्मादि न ग्यद्गापयिष्यन्न विद्गातममविष्यदित्ययेः । वस्पष्रागिबै- हष्छम्दोषे(रणेन सर्म विज्ञ पयत्वतो भूषसी षाङ्‌ माश्नस्वस्पद्राषं ब्रहमत्यु- पाम्स्र॥ १॥

व.गवाव नानो मुयपीत्युक्तं वाड्नान्नारेकत्वादृन्याप्यन्य,पकत्वानुपपत्तिरित्पा््क व्याबे-षागितीन्दरियापिति । िहवमृढादिष्वित्यारि्रव्देनोरःकण्ठदिरोदन्पौ्नापि- काता्नि गृह्यन्ते । वागिन्द्रियस्य वर्णेम्योऽभिव्यङ्गम्यो मूयत्त्वेऽपि माम्नस्तु भूयस्तव कुनस्त्यमित्याशङ्कयाऽऽह-- वैण शेषि । तवेव्येङ्गचव्यज्ञकरभविऽपरि करथं॑ग्याप्य- व्यापकत्वमिल्यशङय।5ऽह-कायाद्धीति । वाचो नाम्नो मृय्व प्रपू $ प्रपश्च- यति-क्थं चेत्यादिना । इतश्च वाचो मृयस्त्वमेष्टव्यमित्याह-पयदीति । अन्वय- व्यतिरेकाभ्यां तस्या मृयस्त्वे सिद्धे फठितमाह-- तस्मादिति ॥ १ ॥

स यो वाचं ब्रहत्युपास्ते यावद्दाचो गतं तन्नास्य यथाकामचारो भवति यो वाच॑ बहव्युपास्तेऽस्ति भगवो वाचो रय दहाति षाचो वाव भुाऽस्तीति तन्मे भगवान्नवीदिति ॥ २॥

हति च्छान्दोग्योपनिषदि सप्तमाध्यायस्य हितीयः खण्ड; ॥२॥

५4

समानमन्यत्‌ ॥ २॥ एति चछान्दोग्योपनिष्च्छंकरभाष्ये सप्तमाध्यायस्य द्विवायः सरण्ड+ ॥ १५

स थो वाचित्याद्यन्यदित्युच्यते ॥ २ ॥ _ ३ति श्रीमद्‌ानन्द्गिरिविरवितायां छान्दोग्योषनिषच्डांकर म।भ्यरीकायां पत्ठमाभ्यायस्य द्वितीयः खण्डः ॥ २ ॥

र, अर भय

( अथ सप्तमाभ्यायस्य तृतीयः खण्डः )।

मनो वाव वाचो भुयो यथा वेदे वाऽऽमलके हे वा कोठे द्रौ वाऽन मुष्टिरनुभवत्येवं वाचं च नाम च मनोऽनुभवति स यदा मना मनस्यति मन्बा- नीर्यीयेत्यथाधीते कर्माणि कृ्वीरेत्पथ कुरुते ` क्यार ्बरिगप। रक. स.ष.पुणेषेति। .

३९८ आनन्द िरिङृतटीकासेवङितशांकृर पाष्यसमेता- [ ७सप्तमाध्याये -

पुंजाश्व पशुश्शच्छेयेत्यथच्छत इमं च ठाोकममु चेच्छेयेत्यथेच्छते मना ह्यात्मा मनो हि खोक ॥ मनो हि बह्म मन उषास्स्वेति॥१॥

पना मनस्यनविशिष्टमन्ःकरणं वाचो भयः तद्धि मनस्यनव्वाषारव- दाच बक्तव्ये परयति । तेन वाड मनस्यन्त्भवति । यच्च यस्मिन्न्दमेवति वेचस्प ष्यापकत्वात्तता भूयो भव्ति । यथावेलकं द्रे वाऽऽमलक् फे देवा कोठे बद्रफले दर वाक्तां विभीतकफशे युष्टिरनुभवति मुषटिष्वे फले ध्याञ्नोति सृष्टो हि ते अन्तर्भवतः | एवं वाचं च नाम चाऽऽपरकादिवन्प- ऽ वुभवति स यदा पुखषो यस्पिन्करे मनसाऽन्ताकरणेन मनस्ते मन- स्यन विवक्षाबुद्धिः कथं मन्त्रानघीयीयोर्यारषयपित्यवं विवक्षां कृत्वाऽ यार्घाति तथा कमाण कुर्वायेति चिकीषावुद्ध छृत्वाऽ्थ कुत पुत्राच्च प्श भेच्छेयेति परा्रीच्छं छृत्वा तताप्त्युपायानृष्ठनेनायच्छ १ पुजादीन्मामता- स्यथः । तयम च लोकपमं॑चे.पायेने कच्डेयेति तत्प्प्तयुवा यानुष्ानेनाये- च्छते माप्नोति । मना श्वार्माऽऽत्मनः कतुत्वं भोक्तृत्व च स्ति मनति नान्ययेति मना ह्यात्पेस्पुच्यते । मनां दहि खकः सत्येव (दे मनसिखार भवति ततप्राप्टयुपायानुष्टानं चेति मनो हि लेक! यस्पात्तस्मान्भन। ह ब्रह्म । यत एवं तस्मान्पन उपास्स्व ॥ १॥

मरनःशब्दस्य वृत्तिमात्रविषयत्वं व्यावत॑यति- पन इति । कथं तस्य वाचो भूयस्त्वं तद्‌।ह्‌- तद्धीति । वाचो मनस्यन्तभवेऽपि कुता मनसत्तस्या भूयस्तव तत्रा ऽऽह- यश्चेति । मनो वागादि दृष्टान्तेन स्पष्टयति-ययेत्यादिना । इतश्च मनप्तोऽध्ति मूयस्त्वपिदयाह- यदेति । विव्ानुद्धिन्तां करोतीति शेषः । हव्छेयेतीच्छां कृत्वेति शेषः । तस्याऽऽर्मत्वमुपपादयति -- अ। तपन इ।त । तस्य ङाकत्वं साघयति-- सत्पेवेति ॥ ॥

स यो मनो बरहयत्युपास्ते यावन्मनसो गतं तत्रास्य यथाकामचारो भवति यां मनो बरहलेव्युपास्तेऽसि भगवो मनसो प्र इति मनसो वाव भूयोऽस्तीति

--- =-= ~न

# ऋत ययपि सर्वेषुपलन्वपुस्त केष्वच्छेयभिति टश्यते तथाऽपि तटेखकप्रमाद्‌ात्‌ ।

चतुयेः सण्डः ४ | छान्दोग्योपनिषत्‌ । ३९१६

न्मे भ¶वान्नर्ची त्विति ॥ २॥ | इति च्छान्दग्थोपनिषदि सप्तमाध्यायस्य तृतीयः खण्डः ॥ ३ ॥ सया पन इत्याद समानप्र्‌ ॥२॥ १।त र्छान्दार्यापानषच्छकरमष्य सप्तपाप्वायस्व ततायः खण्डः ॥ ३॥

[ ह ।

॥ २॥

इति श्रीमद्‌नन्दगिरिविरवितायां छन्दोगोपनिषच्छां कर माष्यटीकायं सएठमाध्यायप्य तुताः खण्डः ॥ ३ ॥

( अथ सप्तमाध्यायस्य चतुथः खण्डः )।

संकल्पो वाव मनो प्रथान्यदा वै संकल्पयतेऽथ मनस्यत्यथ वाचमीरयति ताम्‌ नाभ्नीरयति नाभि. * १ कर ५,» न्त्र एकं पिवन्ति मन्त्रेषु कर्माणि ॥ १ ॥ संकरो वाब मनप भपान्‌ । ५इर१ोऽपि मनस्यनवदन्वःकरणद्ततिः क व्याकरडप्विष्यविभगेन सपयनम्‌ । परिमणेन हि समर्थिते विषये चिकीपषाघुद्धिपनस्थन(नन्तरं भवति । कथम्‌ । यद्‌। वे सकखयते कन्षा- दिविषयन्विभजत इः क युक्तमिनि, अथ मनस्यति मन्तानशीयीबे- त्यादि । अयानन्तर्‌ वाचधीरथ मन्तराय्वारणे । तां च वाचष्रु नान्न न)म्नोचारणनिमित्त विगक्षा ृर्रधति नाम्नि नापप्तामान्वे मन्त्राः शब्दविशेषाः सन्त एक मवरःटन्त भवन्पीत्यवः । सामान्ये हि विशेषोऽन्त- भेवति । मन्त्रेषु कपोण्डकं प्रन । पन्त्रपकालितानि कभौणि क्रेयम्ते नामन््रकमास्ति कथे । यद्धि मन्नपकास्नेन कन्धसत्ताक सत्क ब्रह्मणे- नेदं कपैव्यमस्मे फटयति व्रिषीयते । याञ्पयुत्पत्तिब्रोह्यगेषु णां दश्यते साऽपि भन्त्रषु रग्धपत्तकानपरिय कमणां सर्धक(णम्‌ । न हि मन्त्राषङ( सितं कमं विद्रह्यग उतम्‌ दृरते । च 40दित कर्मेति भतिद कके । तरयी शञ्{ ऋर्यजुःपःमक्तमर्पा । मन्तेषु कमणि कवयो यान्यपहव. न्निति चाऽऽथग्गे | तस्माद्यक्त पन्तेषु कमण्यर मवन्तीवि॥ १॥

------ -- ~> ----*-.

१६ छ.ड, स्स्यनभः । २ख.घ.ञज्‌.छ.दठ. ण. म्रचवाः ।३ च. ठ, नामोच(°*! ठक. ख.ग.घ. इ. व. ज. ट्‌, ठ. ण कांगो। ५ ड. श्ह्मषूप"। ६ ध.ष. ञ्‌. इ, इ, दष ण, सबरह ।

४ 1 आनन्द्णिरिकुतदौक।संबटितश्चकर माप्यसमेता- [७ततषैष्याये-

` सकल्पशब्दायेमाह-- संक रोऽपी ति । का पाऽन्तःकरणवत्तियो संकदपशब्दि- वेत्याशङ्कय।ऽह्‌-~-कृपैष्येवि । द्विविषे विषये विभ गेन समर्वितेऽपि कथं ययेक्तश्य सकश््यस्य मनसो मृयस््वमिस्याशङ्कय।ऽऽह्‌ -बि भागेन दीवि । संकसस्य कर्‌. णलान्मनपतश्च कायैत्वाद्तो मृथस्त्वमित्यथंः । कायेकारणमावं तयोराकाङ्ललापुवकं ग्यक्ती करोति-छथपित्यादिना । मनत! पकाश्चद्वाचो ऽनन्तरमावित्वे विद्चेष दृ्थयति- तां चेति । नान्नि मन्तराणामन्तमीवं प्मर्थयति-सामान्वे दीवि । कथं भन्तेष्वनुपडृन्धकर्मेणामन्तमवस्तत्राऽऽह-- प्रस््ेति । कथं कमे नामन््रकमस्तीत्यु. च्यते ब्राह्मणविहितस्यापि करणो दर्थनारियाशङ्कयाऽऽह -द्धीति । ब्राह्मण्य मन्त्रव्याह्यानरूपत्वादतिस्पष्टमन्त्रानुषङम्भेऽपि कटेप्यते मन्बरोक्त्वमित्यथः । एत- देव प्रपश्चयति--पाऽपीस्यादिना । एकस्थौ शाखायां यत्कमे मन्त्ेष्वनुषरब्षं तच्छाखान्तरीयमन्त्रप्रकायितं मविष्वतत्यश्र हेत्वन्तरमाह--ग्रयीति । तथाऽपि कथं मन्ध्रपकाशितत्वं तंषाऽऽह--त्रयीशब्दशति । मन्ते कमोण्यन्तमेन्तीत्यतर शरुत्य- न्तरानुमति कथयति-पन्त्रोष्वति ॥ १ ॥ तानि ह बा एतानि संकल्पकायनानि संकल त्मकेनि संकल्पे प्रतिष्ठितानि समक्लृपतां चवा- पृथिदी समकल्पेतां वायुश्वाऽऽकाशं च समकरप५- न्ता<ऽपश्च तेजश्च तेष।५ सक्लृपत्ं दषं ९ संकल्पते पर्पस्य संक्लृप्त्या अन्न संकल्पतेऽन्नस्य संक्लप्त्य पाणाः संकल्पन्ते प्राणानाम्‌ रक्टृप्पे मन्त्राः सकत्पन्ते मन्त्राणा५ संक्टप्प कर्माणि सकल्पन्ते कमणा संक्दप्त्पे लोकः संकल्पते लोकस्य सेक्ृप्ये सवं संकल्पते स एष संकल्पः सकल्प- मुपास्स्वेति ॥ २॥ हानि हइ षा एतानि मनअ।दीनि संकर्पेकायनानि सकर एकोऽ

# येपि एवैषु पुस्तकेषु समकल्पन्तामपश्चेति दं तथाऽपि तकेलकप्रमादादिति प्रतिभाति ।

१४९. ख, छ. णर श्यं मर ।२ग. घर म, आ. ट. ठ. थ, गहपत्मनि।

छान्दोम्योपनिषत्‌ । ४०१

"दुष; लण्डः ९]

यमं गमनं प्रख्यो येषां ताने संकश्पेकायनानि संकर तमकःन्युत्पत्त संकृष्य प्रपिष्ठितानि स्थितौ समक्डवमां संकरं ृतवत्याविव हि चोश्व पूथिवी च द्यावापृथिवी धावपृथिष्यौ मिश्रे लक्ष्येते । तथा समङ्सपेठां बायुथाऽऽका् चेप्तावपि सकय कत्ैन्ताविव तथा # धमडरश्ताऽऽपश्च तेजश्च स्वेन रूपेण निश्चरानि लक्ष्यन्ते । यत. स्तेषां द्यावापथिग्यादीनां संक्टप््पे संकृखनिपित्त वषं संकरपते । सपरथीं भवति । तथा वषेस्य संक्टृप्त्ये सकूपनि मित्तपन्नं संकृरपते । द्धन भवत्यन्नस्य सक्लप्ठयै पराणाः स॑करपन्ते । अन्नमया हि प्राणा अन्नोपष्टम्भकाः । “ अन्नं दाम › इति दहि श्रतिः । तेषां संवृत बन्जाः सकरपन्ते | प्राणवानिहि मन्जानधीते । नावरः । मन्त्राणां हि सक्ल्‌- प्तय कपौण्यधिहोज (दीनि सकन्पन्तेऽतु्ठ वमानानि मर्जपरकाितानि समर्थ भवन्ति फषाय । तलो कोकः फठं सकरपर कमेत मवायितया समर्था मवतीर्ययः । छोकस्य संक्टप्त्ये सथं जगत्तकटःते सवरूपावेकस्याव । एतदीद्‌ स३ जगदयत्फक (वसानं तत्सम संकरपमूरभू । अतो विशिष्टः स एष सैकस्प;। अतः सकर षुपास्सवे्युक्त्वा फर१।ह वदुप।सक्स्य ॥ २॥

तथाऽपि कयं सकरस्य मृयस्त्वभित्याशङ्कयाऽऽह-- तानिति । अयनपयाय- स्वेत गमभस्य क्रिवात्वं व्वावतेयति-परखय इति । इतश्च द्वकष्पल्यप्यि मह. स्वनित्याह- सम्क्कृपामिति । यतो चाषाप्रथिरय। षु महत्स्वपि संकलपानुवृतत- रेदथतेऽतोऽपि तप्य महच गम्यते न कैवं कारणत्वादेतेत्यर्थः | इतश्च त्य मह- स्वमेष्टव्यमित्याह-तेषापिति । वृष्टेदयेलोकादिका वत्व तद यप्तकसषध्य तनिमित्तत्वो- पचारात्तस्य मूयसत्वपतिद्धिरियथः । वृ ्टेवशचादन्नं सम मतीत्य प्रततिद्धि प्रमाण. यति-द्षटेहीति । अन्नाषीनं प्राणप्तामथ्वमित्यत्र हेपुमाह-अन्नमया दीति । भवेमयः प्राण इत्युक्तत्वात्कथमन्नमयतवपित्यारङ्कय।ऽ;ह-अन्नो पटम्भक। इति । तश्र वाजहनेयक्श्चुतिं प्रमाणयपे--अन्नमिते । प्राणानां मन्तराध्ययनक्रारणत्व ग्यु- स्कदयति--प्राणवानिति । ततो मन्ध्रप्रकारतकम॑व श।दि(ते यावत्‌ । कभफङ्वशा-

[ ,, "'""व्गणणगणणषपयीषकयरिौिषिषयषषयारे पणरणीणणषणणणणगिणणणणीणणधाशिषगिणिणिणणणी णिग

# क, पुस्तकं कषपतामाप इति बतेते । भयमपपं।ठ इति प्रतिभावति ।

पि क ~

१ व.. ठ.णधप.त्मान्यु"। २ ठ. ड. "ते देशरेणं व॑। संकटे धवेति सवया सकहपः स्तयते सं“। ग. ध. छ.थं.ट.ठश्ते स ।दघ.ठ. वतीदव। ४ख.ग.ध. उ.च.ज.ट.ठ.ड.ढण. °हैपन्तामाप० । ५ ख.ध., ड. च. न. ठ. ठ, ण. व्ये सक्ष्टपतेः सं ६ ज. ठ अनरमद्‌।।७४, "रथानि भ. । ८ गरष, ड. च. ट. ठ, इ. ठ. ^ कत्र" ।

४ । ^ +~ ^ € ^ ध ५4 ~+ £ २९ . ४०२ आनन्दागरिद्रतर्य कासवाटवश्चाकरमाष्यसमता- [ ऽपप्मध्विाय-

जगतः प््वध्यधिकरथैऽ१ कथं परकसपस्य पह।मः१। शङ्क य।ऽऽह्‌ ~ एतद्वि । तन्महे फारतम।ह्‌ - अत ११ ॥ २॥

स यः सकलं व्रस्ेयुास्ते कंदर स छोकान्धरु- वान्धवः प्रतिष्ठितान्‌ (तेष्ठिना<व्वथमाननन्यवमा- नोऽस्षिर्निध्यति पावत्संकत्यस्य गतं तत्रास्य यधा. क(मचारो भवति यः संकट ब्रहमव्युपास्नेऽसि भगवः सकल्प(दूभथ इ) चकस्प द्वाव्‌ प्र१।ऽ९५। ति तन्मे भगव।>44 तिति ॥ ३ ॥

इति च्छ!न्दोग्पोपनिषदि सप्तमाध्यायस्य दतु: खण्डः ॥ ४॥

स यः सकरपं ब्रह्मति ब्रह्मवरुद्धयोपासने क्टपामे। धाजार्स्येभं लेका, फरूमिति क्ट पार्सपावता-सकसपरान्त यिद्ध गन गनत्यन्ताधरुत्रापेन्ष. या ध्रव स्वनम्‌ । छोकरिनो हयध्रुरप्रे छोके धरुवग्टतेन्य्थेति ध्रः सम्प तिष्ठितानुपकरमसपन्नानित्ययथेः। पञ्युपुत्रादिमिः प्रनितिष्ठकाति दशेनात्स्वयं च प्रतिष्टित अत्मीयोपकरणसपन्नाऽग्यथमानानमित्रादित्ापरहितानव्यथपानश्च सयममिंतध्वत्यमिमःप्न तीर; । यावत्तकरटपस्थ गतं संकरगोचरस्व- त्रस्य यथ.कःमचार्‌। भाः) अत्मनः सकटस्यनतु समगं सकसस्परति। उत्तरफटमिरोधानु । यः संकरपं व्रदमोत्युणस्त इत्पादि पूतैदत्‌ ॥ ३ ॥

९

इति र्छान्ोग्येपानिपर्छाकरमाष्ये सप्रपाध्यायस्य चतुः खण्डः ॥ ४॥

आत्मातरक्तानां &।क।न्‌। 7 (मः4त्व-+त भाद्‌ --~ अह्वन्त | टोकानामेवं धरत्वमुच्धतां किमि लोरिनिस्तदुच्प्ते तव्ऽष्ह्‌ -ङ (नो दाति | कथमुष- करणप्रपन्नेषु प्रतिष्ठिनश्चञ्द्‌। भवतत्याशङ्कुय।5ऽद्‌-दह्युपूत्रदिमिरेनि । यावत्तं स्पप्येत्यागिश्तेतिषय्तको> दश परते -- अमन ई{4 । पकस्सप्य यवदूगोचरस्त. त्रस्य कामचरे भवतीति पनन: । मि ङ्य पकसथठे क। ह रिरित्याश्च- ङ्ग्य ऽऽह -- उत्तरत । यदि सद्ल्ममाज्ग्य गोचर सकह्पौपाप्रकस्व कमचासे भवति तर्हिं सपक्ष रिनचित्रतया स" पर्त्वप्भगाय् व्वित्तप्य गतमि्यादना वक्ष्यमाणफरं त्रिरुध्न्त | न हि सश्टपोषासन दूष पतविन्फङे सिद्धे चित्ताद्या-

च, = क- -िसा =क=क - -जय -का- -कन ~ ---- =-=

१क. ध रक्ट्पतन्‌ २८. त्वे व्यथां लोकन ष्टवरतति।

च्वमःलण्डः ^] . छान्दोग्योपनिषत्‌, ४०३

सन तत्फट वा पथक्तपयेुमुचं)मतो यावत्पकस्पस्मेत्यारिश्च रक्तः संकोचे युक्त इत्यथः ॥ ३ ॥

हति भीमदानन्दगिरिविरचितायां छारद्‌।ग्योपनिषच्छांकर भ'्यर्दकायां सम।ध्यायस्य चतुथ; खण्डः ॥ ४ ॥

| 1 री

( अथ सप्तमाध्ययस्य पश्चमः खण्डः ) ।

चित्तं वाव संकत्पाद्रयो यदा वै चेतयतेऽथ संकल्पयतेऽथ मनस्यत्यथ वाचमीरयति तामु नाम्नीरयति नाम्नि सन्ता एकं परन्ति मन्तेषु कर्माणि ॥ ३॥

चित्तं वाव सकलाद्भयः । चित्तं चेतय प्रक।खानुरूपबपषरप तीतानागतविपयप्रयो नननिरूएणसःपथ्यं च तत्संङकृस्पादरपि भषः | कथम्‌ |

यद। वे प्रं बरित्वदभवं माक्तमिति चेतयते तद्‌। दानाय बऽपोहाय बाऽय सफर्पयतऽथ मनस्यतात्याद्‌ पूचववतु ॥।१॥

वित्तशव्दस्य मनःशब्देन पुनरुक्तिं परिहरति- चित्तं चेतयितुत्वमिति । तस्य ऽऽत्मत्व व्यावतयति-प्राप्ति | इदे वस्त्वेवं प्राप्रामिति प्राप्तकृट्वस्तुनो वस्त्व. ुरोषी चेतन रूष वृत्तिविरेषस्द्रस्वं चिर्तन्वमित्य्थ. । अरततं माननं तृ्ि- माधनं दृष्ट भाोजनत्वादाग।मिन)ऽपि तस्य तदेव प्रयोजनमिति निखूपणप्तामथ्यै चित्त. मिति प्रसिद्धमेत्याह-अतीताति । यथोक्तस्य चित्तस्य ततकलप।द्‌मृयस््वं प्रा ्मपूरवत्व य॒त्पादयति-- कथमित्यादिना । प्रकस्पप्रकरम पर मृशति--पदेवादेति ॥१॥

तानेहवा एतानि दितकायनानं चित्ता

त्मनि चित्ते प्रतिष्ठितानि तस्माययपि बहू

विदचित्तो भति नायम,तीत्पवेनमाहूयदमं

दैद्‌ यद्र। अयं विद्रान्नत्थमचित्तः स्यादित्यथ

ययत्पविित्तव।न्पवति तस्मा एवात ५.

कि

9 9 स 11 कणीय

शच कमक

१कृ., ख. छ. ज. ण. "चितं यतो।२क.ख.ग. ड, च. ज. ठ, ण. "द्भूयोऽत्ति। चिः) ट. वा हानाय । ४ उ, "पोहूनाय। ५ छ, ण. स्ति" । ६ क, स. छ. अ. "त्तमः ।

४०४ अनन्द्गिरिदवदीकासंवदितश्चांकर माष्वसयेवा= [ ७ सएकश्कवे

पन्ते चित्त‰ देवेष मिकायनं चित्तभात्ा चित्तं

प्रतिष्ठा चित्तमुपास्स्वेति ॥ २॥ तात संकरपादीनि कपैफङान्तानि विततेक्ायनानि चिसास्कानिं चिलोत्प- सामे चेत्ते प्रतिष्ठितानि वित्तस्थितौनीरयपि पूचैवत्‌ । किच विचश्य माह्‌- रम्यम्‌ । यस्पा्चिततं संकरपादिमूकं वस्पाद्यश्रपि बहुविद्धहुशास्चादिपरित्रिन- घं न्सन्नचितो भवति प्राप्तादिवेदयितुत्वस्ापस्पेविरदितो मवति वं निपुणा लोका नाथपस्ति वि्यमानोऽप्यघ्रत्सम एरेत्येन पाहुः । यच्वाय किं. रछास्ा।दे बद शरतां स्तदप्यस्य दयेत कथयन्वि । कत्तु । यष हिद स्यादित्थपेवमचित्तो न स्याचस्मादस्य अतभप्यशुतमेरेत्याहुरिर्ष्थः । अयारपविद्‌पि यदि चित्तबन्भवति तस्मा तस्थै तदुद्धायेग्रह्णायेबोतापि ुभूषन्वे ओतुमिच्छन्ति । तस्माच्च चित्तं देवैव संकदवादीरामेकायनपि- त्यादे पूवत ॥ २॥ यथा स्ङस्पस्थ निमित्तत्वे स्ति स्तुत्यथमधि करणत्व युक्तं तथा चित्त्य विमक्त्य संकस्पादिषु निमित्तत्वेऽपि स्तुत्यथेमेव तद्धिकणत्वमाह - तानीति । इतश्च चित्तस्थास्ति वैरेश्चमाह-- किंचेति । यद्यपि बहुशाच्र'थपरिज्ञानवान्कस्तथाऽपि यद्यचित्तों भवतीति योजना । अवित्त्याप्तत्मव श्चुतेयथ्य चेत्युक्तं प्रभद्वारा वि- वृभोति-- कस्मादित्यादिना । श्रतमपीत्यपिरव्देन सत्ते गृह्यते | चित्तामव श्रतदेर्वैयथ्योक्त्या तद्वैशिषट्यमादिष्टमिदारनीं तद्शिष्टये हेत्वन्तरमाह--अभेति । चित्तवतेक्ताैमरहण।यं भोतुमिच्छा ठोकस्य मवतीत्यत्र हपुमाह- तस्मादिति ॥२॥ स यश्वि्तं ब्ेत्युपास्ते चित्तान्धे सष ठोक- नधुवान्धुवः प्रतिष्ठितान््तिष्ठिताऽव्यथमानान- व्यथमानोऽभिसिध्यति यावि स्य गतं तत्रा स्प यथाकमचारो भवति यशि बह्त्युपा- स्तेऽस्ति भगवधित्तादुभुय इति चित्ताद्वाव पर- योऽस्तीति तन्मे भगवान्बदीवितिं ॥ ३॥ दति च्छान्दोगथोपनिषदि सप्तमाध्यायस्य प्श्चमः खण्डः ॥५॥

१ क. ख. च. ज. ण. “त्पक्नानि । २ ग, ट. ड. “स्थिततीन्यपि । ३ क, ध, च..ट, "तान्बृत्ि एग, चः दृक्‌. ए, "कृनत 1 ५2 द. एतु

व६.. कण्डः, ६ | छान्दोग्योपमिषतु ।

७ क्वः

बनिकानुपचितान्बुद्धिषदगुभे। स चित्तेपासक धर रनित्यादि चोक्ताथैषुः। स

१. च्छान्दोग्योपनिषच्छाफरभाष्ये सप्रमाध्यायस्य पञ्चमः खण्डः ॥-५#

॥ ₹ ॥

इतिं श्रीमदानन्दगिरिविरचितायां छान्दोरथापनिषच्छंकरभाष्यदीकाया,

सप्तमाध्याय पश्चमः खण्डः ॥ ~+ ॥

( अथ सप्तमाध्यायस्य षष्ठः खण्डः )

ध्यानं वाव चित्त्या ध्यायतीष पृथी

ध्यायतीवान्तरिश्चं ध्यायतीव बौध्ाप्न्ती- वाऽ ध्यायन्तीव पवता ध्यायन्ति

देवमनष्पास्तस्माय इह मनष्याणां महत्तां प्राप्नुवन्ति ध्यानापादश्शा वेष ते भष-

न्त्यथ येऽल्पाः करहिनः पिशुना उपम-

दिनस्तेऽथ ये प्रभवां ध्यानापादाश्शा

देवैव ते भवन्ति ध्यानमुपास्सेति ॥ १॥

स यो ध्यानं ब्लश्युपार्ते यावद्ध्यानस्य गतं तचास्प यथाकामचारां भवति यो ध्यानं बह्ञेत्युपास्तेऽस्ति भगवो ध्यानाद्धथ इति ध्यानाद्‌(व भवोऽस्तीति तन्मे भग-

® ®

वान्बरवातात ॥२॥

हति च्छान्दोग्योपनिषदि सप्तमाध्यायस्य षष्ठः खण्डः.॥ & ॥

ध्याने वाव चित्तादूयः। ध्यानं नाम श्ाल्लोक्तदेववाध।ङम्बनेप्वषरोः मिभ्नजावीवैरनन्तरिषः मत्ययसंतानः । पएकप्रताते साह; । फे चं ध्यानस्य माहात्म्य फङूतः । कथम्‌ । यथा योगी ध्यायो भवति ध्यानफटठरामे, एवं ध्यायतांव निश्चट। इहषते पृथिवी । ध्यायतीवान्वरि-

क्षाबिष्ादि समानमन्यत्‌ । देवा मनुष्याश्च देवमनुष्या मनुष्या एक क दे न ति चयुः। ५

नन्द णि रिवदी क सद{ष्टद।व.रमाप्यसमेता- [ \ सप्माध्याये-

४१६ ३

समा देषमनुष्याः शमादिगणसंपन्षा मनुष्या देवस्वरूप न नहनीत्यथः। घर्मदिषं विषिष्टं ध्याने तस्माद्य इह रोके मटेष्याणामेव धनेविद्यया गुणव परर्ां पह्वं प्रापनुबन्ति धनादिमदच्वहेतुं रमन्त इत्यथः । ध्याना- पादांश्चा इव ध्यानस्ण्ऽऽपादनपापादा घ्वानफरलाम इत्यतत्तस्थां शाऽवेयवः का काद्ध यानफषटटाभकडर वन्त दवेवेत्यथंः | ते भवन्ति निश्वखा इष ह्यन्ते नक्षद्रा इव । जथये पुनरस्पाः क्षुद्राः फिचदपि घनगदेपदत्चै- कदेषपप्राप्ठास्ते पृर्वोक्तविषरीता! कठिनः फकलहशीलाः पिश्चुनाः परदाषा दासका उपवादिनः परदाष सवाप्यय॒क्तपेव वदितुं श्रीं यषां त उपगा दिमश्च भवान्त। अथय पहस्वं प्राप्ता धनदिनिपित्तं तेऽन्यान्पराति प्रभवन्तीति पभवो वषिद्याचायरजश्वरादयो ध्यानापादांश्चा इवेत्यादुक्तथंप्‌ । अतो द्यते ध्यानस्य मदच्वं फटताऽतो भुयधित्तादतस्तदुपार्स्वेत्य।दुक्ता- थेम्‌ ॥१॥२॥

इति च्छान्दोग्योपनिषर्छाकरभाष्ये सप्तमाध्यायस्य षष्ठ खण्डः । ६ ॥

किं तद्धचानमित्यपेक्षायाम'ह--ध्यान नामेति । अचरुत्वं साघयति- मिन्न- जाठीये रिति । कथं तस्य चिित्ताद्धयर्त्वमित्याराङ्कयनिकाम्रनाद्‌षोपहतघ्याती तदि - फडढनिरूपणेन स।मथ्योदशैनादेकाम्मता रूपो ध्यानपद्‌।शतयितत्वात्तस्य क.रणत्वात्ततो भूमनेवेत्यमिप्रेत्याऽऽह-- एग्रतोति । इतश्चाम्ति तम्य म॒गरस्त्वमिव्यःह्-ट पते चेवि । फच्द्वारा तन्माहात्म्यं प्रञ्षपवकं टष्टान्तन स्पटयति- कथमित्यादिना | गौ रवपरिदरार्थं पर्त.न्तरमाह-- मनुष्या एवेति । मन॒ष्याणम स्तां कतो देव- त्वभित्याश्ङ्याऽ‹ह-श्षपादीति । ध्यानफटं नेश्चस्यं तन्पहन्प प्रगव्यादिष दष तथा च तद्शिष्ट्यमित्य्थः | तत्रैव हेत्वन्तरमाह-यस्मादिति । धनादिभिर्महत्ते हैव॒मुष्छृष्टं कर्भति यावत्‌ । ध्यानस्याऽऽपादनमवृषठानं तेन तत्फट्टामो दक््यते पस्ांशो येषामस्ति ते तथा । ध्यानफट्लामङ्खवक्तमेव स्फटवति-निश्खा इति । एवकारार्थमाह-नेति : महत्सु पुरुषेषु ध्यानफठानुवृतिदैटेत्यन्व यमुक्रव। व्यतिरेक. माह-अयथेति । व्यतिरेकं द्शषयित्वा ऽन्वयमपतंहरति--अथ ये महृमिति। महत्मु नैश्स्यद्रनमतःरब्दा्थैः । महतफडमाह - अ इति ॥ १॥ २॥

{+ {५

इति -भीष१द्‌ानन्द्‌ग।रेविरचितायां छन्द्‌ागधा१निषच्छंकरम।ष्पटीकायां सप्त१।ध्धायस्य षष्ठ; खण्डः |¦ ६

। स

वि |

4१ ख. छ.ज.ड. ण. इय") क,ग.ष च.ट्‌.द. इ" ।२ग. इच. ट ठढ. 'दोषरक्तार। षङ्ःण. "पप्य यु"

तिमः खण्डः ७ । छन्दोग्योपनिषद्‌ । ~ ४०७

( जथ सप्तमाध्य(यध्य सप्तमः खण्डः ) ।

विज्ञानं वव ध्परानाद््रपो क्िज्ञनेन वा कणेदं विजानाति यजुवद सामवेदमाथर्वणं चतु्थं- = भितिहास्पुराणं पश्चमं वेदानां वेदं पिञ्पश रारि देवं निर्पिं वाकोवाक्यमेकायनं देववि्ां वरसेवियां भूतविद्यां क्षत्रवियां नक्षत्रवियार सपदेवजनेयां दिवं च पृथिवीं च वायुं याऽऽक। चापश्च तेजश्च देवाश मनु. पाश पशू वयर च त॒णवनस्पती- ञछु(पदान्धाके।टपतेङ्गपिपीलकं धर्म चार्मं च सत्थं चान॒तं च साधु चप्ताधु च हश्य्ञं चाहदयत्नं चाननं च रसं चेमं च लोकमम च दिज्ञनेमैव विजानाति विज्ञानमुषास्स्वेति ॥ ३॥ विज्ञानं वाच ध्यान^दरपः। ज्ञनं शाज्ञायैतिषयं ज्ञान तस्य ध्यानङार. णत्वद्धयानादूभूवस्लष्‌ । कथं च तस्य भूपस्तवंपित्याह- विद्गानेन वा कुदं त्रिजानात्ययपमरेद्‌ इति प्रमागतया यस्यान्नं ष्यानकारणपू । तथा यजु{द्मिस्यादि । किच पश्वा धप शाच्रसिद्ध । साध्व धुनी लोकतः सपति ब।टृएविपवं च समरं॑विह्गानेनेव विजानात तस्माद्य षः वाना नस्प भूयस्त्वषर । अतो बन्न।नपुपास्स्वोति ॥ १॥ ।पेज्ञानस्य,क्तमू यस्त्वे ५ पुनर द२।५त-कथाभत्यादना । यद्यि प्रमाणतया तञ्ज्ञानं साद्नन्ञानपृवकं तथ।ऽ।५ कथं तप्य ततो मूवस्तवं तत्राडऽह- परस्येति । हतश्च तस्य ध्यानद्भ्‌शस्त्वामित्य'ह्-किवेत्ि । भूवतत्वफटर्माह-अत इति ॥ १ ॥ स या रिज्ञानं बह्ेवयुपास्ते विज्ञानवतो पै स ।क।ञज्ञ(नदत।ऽपििध्यति यावद्ज्ञ(नस्य गतं

१ख.स्ल.अ. ट, २८, थ. पील्कं। २ ख. ग. ष. उ. च. ज. ट. उ. ण. ष्यत. ।३ द, घ. च. अ,€. ण, “दि समानम्‌ । गरि। ४7. छ, ठ, ण. कथं चेयाः।

&०८ ओआनन्दगिरिषृतटीकासंवकितश्चांकर भाप्यसमेता- [ द्रघमोष्ययि-

तन्नास्य यथाकामचारो भवति यो विज्ञानं बह द्युपास्तेऽस्ति भगवो विज्ञानादूमुय इति विज्ञाना- दवाव भ्रपोऽस्ताति तन्मे भगवान्त्रवीलिति ॥ २॥

हति च्छान्दग्येपनिषदि सप्तमाध्यायस्य सप्तमः खण्डः ॥ ७ ॥

कणुवासनकरं विज्ञानवतो विन्नाने येषु ङोकेषु तानिवद्नाभवतो ठोकान्ब्ा.

नवतथोपित्तिष्यत्यभिपराम्नोति । विन्नाच श्ाञ्चायोविषयं ज्ञानमन्यविषयं

वण्यं शदृद्धियुक्ता्टदीकान्याप्नोतीत्ययेः । यावदवज्ग नस्येत्याि पूतैवत्‌ ।॥२॥

एवि च्छान्दोग्योपनिषस्छंकरमाष्ये सप्तपाध्यायस्य सप्तमः खण्डः ॥ ७ ॥ के 9 (*) य द

स्ानविज्ञानराव्द्‌।रथमेद्‌ कथयेति--विङ्गानमिति । तथाऽपि दोकानामसत-

क वः (क

नाना कृतस्तवु मयाश्नयत्व।मयाशङ्कय।ऽ5ह्‌ - तद्र! द [२१ ॥ २ ॥

{इति ` शौभद्‌नन्दगिरिविरचितायां छन्देग्ये पनिषच्छंकरभाष्यटीकायां , समाध्यायस्य सष्ठमः खण्डः ॥ ७ ॥ -:@-¢-« - ~ ( सथ सप्तमाध्यायस्या्टमः खण्डः ) ।

बट वाव विज्ञनादूभमाऽपि ह शतं विज्ञानवषा- मेको बलवानाकम्पयते स्त यदा बी भवत्बथो- स्थाता भव्युतिष्ठन्परिचरिता भवति परिचरनुष- -सत्ता भवत्यपसीदन्दष्टा भति भता प्रवति मन्ता भवति बोद्धा भवति कत। भवति विज्ञाता भवति

बटेन ये पृथिवीं तिष्ठति वलेनान्तारक्षं बठेन -यीर्देन परता बलेन देवमनुष्या वरन पशवश्च याशंसे च तृणवनस्पतयः श्वापदान्पार्के।ट पतङ्ग "पिपीकके बेन लोकस्तिष्ठति बटमपास्स्ेति ॥१॥

१ छ. घ. व, अ. ठ, ण. "मिन्यप्नोः २ थ. "लनाऽऽपोबखन १०।३ख.घं.ज. त्‌. थ्‌, "पदिक । ४ ग. छोकस्तिषटठमिति ।

अष्टमः हण्ड; < ] छान्दारप।पनिषनु | | ४०९

स ये( वटं ब्रह्ञेत्यपास्ते यावद्रटस्य गतं तत्रास्प यथाकामचारो पवाति यो षटं बक्लवयुपास्तेऽसि भगवा बद्ध इति बलाद्रव भधोरस्तीति न्मे भगवान्त्रम।चिति ॥ २॥ इति च्छान्द्‌ग्धोपनिपदि सततमाध्यायस्याष्टमः खण्डः ॥८॥

=-= -~ ~~ [रे

| (क

वरं वाय विङ्गनादूयः | बलमित्वमोप्योगजनितं मनसो विक्ेये प्रति- भ.नसापथ्यत्‌ | अनरनाहगादानि न तम प्रततेमान्ति भा इति श्चतेः। शरौ- सेऽपि तदेवेत्यानादिसा१४ यस्माद्ना+वगं श्रतमप्यकः प्राणौ बल बना कम्पयते यथा हस्तो मत्तां मुष्यणां चत समुदेनपपि। यस्परादेवमन्नदयुष- योगनिमित्तं बं तस्म(त्म पुरुपा यर्‌ वर, वरेन तद्वान्भवत्यथोत्यातो- स्थानस्य क तिष्टुथ गुरूगापाच पस्पच परिपरिता परिचरणस्य श्च षायाः ॐ? भवति परेचरन्नु सत्ता पपा समापरन्तरङ्कः भियो मवरती- ५१ । उ५८५।दब्‌ क्मनास्‌ च्छनङग्रतपाञ्ञ्च्‌ा +त्यान्वस्य चाप्दषएटिमुर्‌।. रेशा मवति । तततादुक्तस्थ भ्र. ९। १३३। तत ईभमिसक्तमेवपुपपद्यत इत्थ पत्तित्‌। मन।[ भवा) । मन्वान कद्धा भवयत २।५।१। तते एव निप तदुक्ताथस्प १54६ ता भवां । पन्ना ताञ्चुष्नफलपत्यालुभविता भवर्ीर्य- थ; | कव वरस्य महि्स्ति वेदत व पवता ।प्एत लवद्यञ्कर्यम्‌ ॥१॥२॥

इति च्छान्दोग्वापनिपच्छरर्‌ वाप्यं सपुमाध्य(यस्प्राएपः तण्ड ॥ ८ ॥ |

भ वि

# त ताक

>

यथोक्तं ब वव्दा्यं धतकेतुव,क५ ५५नदि-अनसनादिति । कथ तहं श. रप्मथ्यं बटश्रन्दपनगस्तत्राऽऽ--५र।र३५।।५ । तदकत्यन्नोपयोगजेनितेभपे- त्यथः | न मेवं करणत्वादेव बटे बिन्ञ, नद्‌ 1: २३ प्रत्यस्‌ च तस्य तते मूष सत्वाभित्याह्‌-- न्न! नवत्‌।(म(प । तमिाह्रट्य विज्ञानाद्भूयष्वानपि चष | समु दित५पि कम्पयते तथाङन्यतरापि द्वथव्वभिति घ्बन्पः | यद्पादेव बढ करणं विज्ञानध्य च कत्व तस्पाततष्लद्धुपप्तमि त्तर्ये ऋरयुकःरणमाउमेतयोह्षपा- द्यति-परमादित्यादिना । इत्च बट्य म्‌ 1प्त्वभेव्ट>५।पःयाहू- (३ ।०॥ १॥२॥ `

इति श्रीम॑द्‌।न^दगिरि(१२.च १५] छान्दोग 4पनि+च्छ]कर माष्यरका(वां स्म.ध्य.यस्५।षमः खण्डः ॥ ८ ॥

१ स्र अ, णर पिज्ञपते | र्‌ घ्‌ इ. च्‌, = २14 ष 1 ! © ® त्याय्॒क्ताथं | ॥.1 18 ट, "मव्‌ तु | ५ द ।

६१० आनन्दगिरिषृवदीकासबकितर्थाकर माप्यसमता- [ ७ समाभ्याये-

( अथ सप्तमाध्यायस्य नवमः खण्डः ) ।

अन्नं वाव वलादुकयस्तस्माययपि दश रारन. याययु हइ ओीवेदथवादृष्टऽश्रोताऽमन्ताऽबो्धाऽ- कतौऽविज्ञ(ता भवत्यथान्नस्थाऽऽ्पे दष्टा भवति श्रोता भवति मन्ता भवति वेद्धा परवति कतां प वति विज्ञाता भवेत्यन्नमृप स्स्वेति ॥ १॥

अक्षं वाष षल'टूभूयः । षलहेतुत्वात्‌ । कथमन्नस्य बरहेतुर्वपिव्युखुयवे । यस्माद्नलकारणमन्नं तस्मादश्रपि कथिदशच २ जीनाश्नीयात्सोऽन्नःपयागनि- परित्तस्व बलस्य हन्या नियते न च्म्रियते यद्य ह जीवेत्‌ । दर्यन्ते हि मासमप्यनश्नन्तो जीवन्तः । अर्थवा स जीवन्नप्यद्रषएटा भवति गुरोरपि ठव एबाभोतेत्याहि पूर्विपरीतं समं भवति । अथ यद्‌। बहून्पहःम्यन्ितो दशै नादिक्रियास्गसमयः सन्नन्नस्याःऽवी । आगमनपायोऽत्रस्य प्राह्िरिययः | स। यस्य विध्यते" सोऽद्खत्याऽभयी । ओय इत्येतदणेगपरत्ययन । अयश्च. स्य{ऽभया इत्यापि पाठ एदमेबायः । द्रत दिका५भरवणात्‌ । ६१ घ्वसर(प. योगे दयेनादिसामर््यं न तद्म क्वतोऽजनदुपासमवेति ॥ १॥

अयव। यदि ५ ऽभृज्ञानोऽपि कभविर्ज वेतद जवन्नपि प्ोऽद्रशेति. प्रबन्थः। कध. पशनशून्यस्य जीवनपित्यशङ्क य ऽऽह -टइशषन्त इति । अन्नोप मवे बडहा- निरिति 8परतिरेकमुक्त्वा तेदुषयगे ब म र्मीत्यन्वय उ्याचटे--अगेनि । अयान्न. स्थइऽय ष्यपि षाठ ऽशि ततान्नम्याऽऽय इत्येतदेव पद्‌मन्न परा्तिपरत१ा व्याष्मे. यमेकारमोकार्‌ वेन विपरिणमय्य व्णव्यत्ययाङ्गीक.रादियाह-- अय इत्येतदिति । कटा भरोतेत्याद्न्नक वस्य श्रवणाद्‌ पे पठ नरमन्नप्र्तिपरतथा ग्प्ाह्येवतित्याह्‌ ~~ ्हटिश्यादीति । कथं तदत्तकायमित्याशङ्कय'न्वयम्यतिरेकौ दस्यति --दइरयते हीकि॥ १॥

स॒प्।ऽन्नं बसत्युप,स्तेऽ्नवतो १ स रोकान्प-

१ क. श्त्याऽऽये ५“ ।२ग.इ. च, ट. ठ. ड ढ कर्थं ब।३ग. ड. ट.ड. ढ. भ्त्र भाक्नीग । ४ सरग. धरन. ट. उ. "थच । ५ इ. उ.स। ६ ख. ज. ण, "तउसा्व॑न्र।५ चु, ह. आयाईह । ८ च. स्याऽभ्य द ।९१. ट. 'म्वयमन्याचः। १०. द स्य्‌[ऽऽद्रा.ईइ.।. ११ग द्‌ अयाद्‌ ।

दशनः सण्डः १० | छान्दोग्योपनिषद्‌ } ४११:

नषतोऽभिसिध्याति यावदन्नस्य गतं. तत्रास्प यथा कामचारो भवति योऽन्नं ब्रह्ेप्युपास्तेऽस्ति भगवोऽ- जादूभुय इत्यन्ना्ाव भूयोऽस्तीति तन्मे भग. नर्व तिति ॥ २॥

इ।त च्छा न्दोग्योपनिषदि सप्तमाध्यायस्य नवमः खण्ड; ॥ ९॥ `

फलं चाश्नयतः भभूवान्नान्वे स रोकान्पानवतः परभूतोदर्काषामपोनयो. नित्यसंबन्धा्ठाकानभित्तध्यति ¦ सम।नप्रन्यवु ॥ २॥ इवि च्छान्दोगयोपनिषस्छकरमाष्ये सप्रमाध्यायस्य नषम) खण्डः ॥ ९॥

न्व

| १ ॥ हति मद्‌ नन्दगिरिविरविनायं छन्दोगे प१निषच्छकरमाष्पथीकाकं

सष्ठ माध्यायस्य नवन{ खण्डः | ९॥

( अथ सप्तमाच्यायस्य दशमः खण्डः ) ।

भपो ववान्नादुभृयस्पस्तस्मायद्‌। सुवृ्टिनं भवति वप्ाधीयन्ते प्राणा अन्नं कनीयो भविष्यतीत्यथ यदा सुवृष्टिवत्यानन्दिनिः पाणा भवन्त्यन्नं बहू भविष्यतीत्याप एवेमा मृता येयं पृथिवी यदन्तरिक्षं = €. श ० यद्य यत्पवेता यदवमनुष्पा यत्पशवश्च वयाशि च त॒णवनस्पयः श्वापद्‌न्पाकीटषङ्कपिषीटकमाप्‌ एवेमा मतां अप उपास्स्ेति ॥ ३१ ॥ आपो वावान्नाद्धवस्योऽन्नक!रणत्वाव्‌ । यस्मादेवं तस्पाध्रदा यासमन्काके एवैः सस्यषिता शमना वृ्टिने भवति तदा व्याधीयन्ते प्राणा दुखिनो भवान्त । ।कनाप्र्ताप्त्याहन्मास्सन्लबत्तर नः कनापाऽदवतर्‌ मभकष्य- वीति । अथ पुनयदा सृवषटिभवति तद्‌ऽऽनन्दिनिः सुखिना दृष प्राण, पाणिनो मवन्त्यन्ने बहु पमूतं मदिष्यतीति । अप्पंमवत्वान्पूेस्यान्याऽ$श्च

- १क.ख.ग.उ.ज.ञ.ट,त.थुन्वा अन्न ।२ख.ज ठ. त॒ थ, "पीयष, ३ सरः १7. भट, इ, णर्वा अन्ना ।

® (| 9 ® ६ # 4 ४१२९ . आनन्दगिरिषृत्दीक। 6६वङितशकर माष्यसमता- [ऽतप्तमध्या ये:

एषम मूतामृतमेदाकारपरिणना इति पूर येयं पृथिर्व। यदन्तरिक्षमित्यादि। ©

आप एवेमा मूर] अतप उपासू्रेनि.॥१॥ _ =" अपां कारणत्वेनान्नद्म्‌यस्त्वमन्वयग्यतिरेकाम्यां प्ाधयति--पस्पादित्पादिना | अपां सनगद्‌।त्मकत्वाचनन्न'्ू धस्त्वमुचितनेन्य'ह- अप्प म्रत्वादेति | . दधि. पयःप्रभृत्याहुतिपरिणामत्वादृन्तसित दपं मवल्वमवपेयम्‌ । अग पतमूतात्मकन्वमु- पप्ह्र।त--दत्यादाति । \॥ । स॒ याभा ब्रह्मव्युपास्तं आप्रवि सषार्कामारस्व्‌- [प्रमान्भवाति यदबबदपां गत तनाम मथकमचस भवत माषा गदह्यव्य॒पास्तभस्त भगवाश्ड्या ¶ष त्यद्धया वाव भयारस्ते।(ते तन्म भगवान्व्रव्‌ा- [त्वात ॥ २॥

दति च्छान्द्‌ग्पापानषादं सप्तमाध्यायस्य दशमः खण्डः ॥१० ॥

9 , ५

(५ छ

फटं-स योऽपो ब्रह्मत्युपाम्त आम्रोति सवान्कापान्काम्यान्पूतिंमतो विष- यानित्यथेः । अप्॑पवन्वास्च तुपतेरम्बुपासनःततृतिपां् भगत । समानमष- न्यत्‌ ॥ २ ॥ $पि च्छान्द्‌ग्योपनिपच्छंकरभ,ष्ये सप्रपाध्यायस्य दश्रपरः खण्डः ॥ १०॥

१

॥ ९ ॥ इति श्रीमदानन्दगिरिविरचितःयां छ.न्द्‌ गयापानषच्छ(करभाष्श्रटाकायां सप्ठम्‌(ध्यायुष्य्‌ दश्चमः खण्डः ॥ १० ॥

( अथ सप्तमाघ्यायस्येकःद्‌गः खण्डः }) ।

तेजो वावा द्वयो भरयस्तद्रा एतद युमागृह्याऽ< काशमकषितपति तद्‌ाऽशहूनिंशाचति नितपति विष्यति वा इति तेज एव तपूव दशयि-

------~ ~~~ याम ममभनयकमि

१६, च. ठ, उ, ढ. मृतिभे"।२क. ख. छ. ज. ण, ररम्म्रयत्वः । ३ग.छ, ठ. "लाघ्या इति। ४ क्ण्ख.ध.ज.ण. ति, स. सः । ५ खन. ज. ठ. ण. 'रवुपाः । ६ क, खग. ङ्‌, षु, न, ट्‌. त. थ. व अद्भयो ।

एकादशः खण्डः ! ! ] छान्दोग्योपनिषत्‌ । ` ४१३

` भिश्च वियुद्धिराहादाश्वरन्ति तस्मादाहूवियोतते स्त- ``

नयति विष्यति वा इति तेज एव तदयं दर्शुमि- . `

त्वाऽथापः स्रजत तनं उपास्स्पात ॥ 3॥

तजा वाब्राद्धया भूय; । तजसाऽष्करारणटशत्‌ । कथप्रप्कारणल्प्रह्याहू \ यस्मादन्यानिस्तेजस्तस्पात्तदा एततेजा वायुषागृह्यावषएट्य स्वात्मना निन्चद्टी. . कृत्य वायुमाकाशपामितयत्य।क।स॒पामव्य,प्तबत्तपाने यद्‌ : तदाऽह कि- क्षा निश्नाचति संतपति स'मान्पेन जगान्निनप्राति देहानतो वर्पिष्पातिंवा इति। प्रसिद्धं हि खाक कारणपरभ्युद्यत्‌ ृएरवतः कायं भविष्यतीति विद्गानम्‌ । तेज एव तत्पूरपात्पानण्द्ूत द्‌मायलाऽथानन्तरमयः सजतेऽताऽप्स॒ष्टत्वा दू योऽद्‌भ्यस्तनः । शिचान्पत्तद्‌तत्तज एव स्तनपित्नुरूपंण वपषहेतुभवति । कथम्‌ । उध्वामिधोव्वेगामिवरिदयद्धासनरथी।मश्च तियगातामिश्च सहऽ. हदा; स्तननशब्द्‌' धरन्ति । तर्पात्तद्रनादा हटकर क। वशो वते स्वनयति वाप्ष्यात्‌ वा इत्याद्युक्तम्‌ ¦ अतस्ते उपर्स्वात ॥१॥

इतिशब्दस्तदाहुरित्नेन सबध्यते । वेरव्दाम दरयति प्रसिद्धमिति ।- अ जसोरुक्तं कायक रणत्वमुपनीव्य फठितमाह-- तेज एप । अ्िनपार्वैषन्तरेण कायैक्रारणमावं द्शेयति-- ग्रिंचान्यादेनि । तवोपपादयति- -ऊध्वाभिरेतरि । , तेजसो मयस्तवफर्माह--तेज इने ॥ १ ॥

स यस्तेजो वरहमत्यपाश्ते तेजस्वी वे स तेजस्वतो

[

लोकान्पासवतोऽपहततमस्कनभि(सिध्याति यावत्ते जसा गतं तत्रास्य यथाकामचारो भवति यस्तनो ` वह्यव्यपास्तेऽप्ि भगवस्तजमां भरम इति तेनं वाव भयोऽतीति तन्मे भगव।न्तीविति ॥ २॥

| (भे अ

दाति च्छन्द॑ ग्ध।पनेषपाद्‌ सएमाध्ामस् एकादशः चण्डः ॥११॥

[4 क

' तस्थ तेजस उपास्नफल --जम्ा १ भवति | तेजस्वत प्व्चदलटक्राः

१ख.घ.इ.च.ज.द.ण.वाअद्धया .२्कृ ख. घ.ज.ण- मिव्याः 1३ ख. बृह-

४, ण, 'गामिनीभि' ।

४१४. भानन्दगिरिृतदीकासबक्तश्षांकर माष्यसमेवा- ७ संहषीष्पविः

न्भास्वतः प्रकार्दीवकिऽवह१तपस्कन्वाद्याध्यातिि श द्ननाथपनी तवपस्क। नभिपेध्यति । कऋञ्वय९्५त्‌ ॥ २ ॥ एति च्छान्दुरषोषनिषच्छाकरभाष्णे सप्तपाध्यायस्येकदश्चः खण्डः ॥११॥

तमःराब्द्‌ यमाह - बाह्येति | बाह्य तमः शवर प्रासेद्धमाध्यात्मिक्रमन्ञानरा* गादिःत्ुभयमपहततमस्कानित्यत्र तमःराड्दितिमित्यथंः | अपहनशङ्दाथमाह- अप- नीरत" ॥ २ ॥ हिः श्वीमदानन्दगिरिविरचित।यां छन्दोगय(पनिषच्छ)करमाष्यरीक्राधां स्ठमध्य।यस्५कदशः खण्डः | ११॥

| ( अथ सप्तमाध्यायस्य द्रादरः ण्डः) ।

भको दाव तेजसो प्रयानाकाशे व सूर्थाचन्द्‌

मसाधुषो वियुसक्षत्ाण्यभिराकाशेनाऽऽहतयाकां

गेन शुणीत्याकाशन प्रतिशृणीत्याकश रमेतं

आकशे न रमत आकाशे जायत अकाशमभि-

जायत आकशमुपास्स्ेति ॥ ३ ॥

ओको वाव तेजो भूपान्‌ ।व यु पहितस्यतेजमः कारणेतद्थोन्ने

घगुपाशश्चिति त्जता सहोक्तो वायुरिति पृथगिह नोक्तस्तेनप्तः। कारणं हि छाके कयादुमूया ष्टम्‌ | यथा पटादिभ्यो गृत्तथाऽऽकाशो वायुषहितस्य तेजसः कार्णपिति ततो भूयान्‌ । फथम्‌ । आकाये वे सयोचन्दरभप्तावुभौ तेजोङ१। विद्युजपषत्राण्यभ्भिश्च तेजोरूपाण्याकारेऽन्वः । यद यस्यान्तवैविं तद्स्पं भूय इतरतु! किं चाऽऽकारेनाऽऽह ११ चान्यमन्य आदूतघेतर अश. परेन शणोत्यन्योत्तः च शब्दमन्यः प्रनिदणोत्याकायच रमते क्रदत्यन्योनप सबेस्वथा न रमते चाऽऽक्,शे वध्व।दिविभोग भ.क।ये जायते न मूर्दनब्‌-

४४३ । तथाऽऽक(रापमिरष््या इ्कुरादि जा१ते न प्रतिलाभप्रू । अ१ अक छमुपास्स्व ॥ १॥

वयो; सकाशादाकाशो मृयानिी वक्तम्ये कथं तेनो भूधानित्यक्तमत आह्‌ ~ वायुरिति, कारणत्वेऽपि कथमाक.रस्य वायुपहितात्तनतो भूयस््वापित्य।शङ्कयाऽऽ- ह-कारणं हति | तेजपो वायुप्तदितादाकाश्चस्य भवस्त्वं प्रन्नपुकक्रं प्रकर्‌न्तरेण द्शेयति-कथमित्यादिना । इतश्चाऽऽकारस्थासिति मृवःत्वमित्याह-ङ्षेीि । तद्धथष्तवङ्ढमाह- अप इ।त ॥ ¦ ॥

शु

वि

९ 9 7 “न्ित79 , > ठो ला उ ९ जार.

इद्रः. लण्डः १६] छन्दोगषोपनिषद्‌ । ४६५

स य अकं बरहेतयुपास्त अ(काशवतो वै स लोकान्पकारावतोऽसंब।धानुरुग(यवताऽमिसिध्पति यावदाकाशस्य गतं तत्रस्य यथाक(मचारो भवति य आकारं बह्व्य पास्तेऽस्ति पगव आकाशदुरूय इत्पाकाशद्वाव पयोऽस्तीति तन्मे भगवान्नवी- विति ॥ २॥

क

इति च्छान्दोग्योपनिषदि सप्तमाध्यायस्य ददशः खण्डः. ॥१९।

फं शृण्व काशवतो भे बिस(रयुक्तान्प विद्र्ीकानमङ(दत | परकाञ्चाकाश्चयोर्नित्यसबन्धातसमकाशवतश टाक्रानलवापान्संबाषनं ` सबध्षः दबाधोऽन्योन्यपीडा तद्रहिनानसवधरानुरुगायदतो विश्वीणेगर्व न्विस्तीणै- प्रचार कनमितिष्यति । यावदाक्स्वेत्याद्युक्तयेषरू ॥ २॥ १वि च्छान्दोग्योपनिषच्छकरभा८५ सपपाध्य।यस्म द्दशः खण्डः ॥६२॥

कथमाकाशे पापकस्य प्रका शव्या पठ) क गा५९त५ शङ याऽऽद-- प्रकाशकश्च पारिषि ॥ २॥ । इति श्रीमदानन्द्णिरिषिरयितःयां छान्द्‌ गरोपनिषच्छ।करमाध्यटीकयां स्ठम,५५।यस्य द्वादशः खण्ड; ॥ १२ ॥

[०

( अथ सप्तमाध्यायस्य च्रयोद्शः खण्डः )।

मवयि

स्मरो व॑दाऽऽकाश।द्पूयस्तस्माययपि बह्व भाती र्न स्मरन्तो नेव ते कंचन शण॒धृमं मन्धीरन विजानीरन्यद्‌। वाव ते स्मरेयुरथ शृणुयुरथ मन्वी- रन्नथ विजान रन्त्मरेण वै पृत्रनिजानाति स्मरेण पशन्स्मरमृपार्स्ति ॥ १॥

स॒ यः स्मरं बर्ेत्यपास्ते यावत्स्मरस्य गतं तत्रस्य पथाकामच।रो भवति यः स्मरं ब्रहेपयुपास्तेऽस्ति

१कृ विश्वमे ।२कृ,ग, इ, ज. ट, थ. वा अक्रा ।

। ९ 9 ७ ५ ह ` ५६ ४१६ आनन्दागेरिकृनदाकक्षवदित अकर माष्यस्षमता- [ ऽसप्तमध्यये~

गवः स्मरादथ इति स्मराद्वाव भय।ऽस्तीं न्भे भगवान््रवीलितिं ॥ ० ॥ इति च्छन्द ग्यापानिपादि सप्तमाध्यायस्य चदश; खण्डः ॥१३॥

छिकिेष्द गण चदे 7 दवि कु ५.० / जिन “दिनि [/ 1 ९.0५. 0 0 ^ ~ |

स्परा ३।बाऽऽक(रद्ध्‌: | स्परण १२5 नःकरणदमः । स अकान्ञा- द भानत दरष्टच्य ल्िङ्गःउ्यत्यमन । ३.दु; स्परण हे सत्यक्राश्चाद्‌ सवे मथवरस्मरणदता भःग्पतवात्‌ | अप्नतितु स्परण सदूप्यकप्तदव । सचवक।या- भावात्‌ । नाप स्च स्मर्यत शकरः केश्दनापत्रगन्तुमर्यतः स्पर- णस्याऽपकाप्रादुमूगस्लम्‌ । दमने हिक स्मरणस्य भूयस्त्वं यस्मात्त- स्मा्यदधपि सपुदित। ब्रह्य एकर .नः.भ प वेस्युसते तत्राऽऽसीन। अन्या- न्यभा।षेतपापे न स्मरन्तधेतप्युने ५ कवष शब्द्‌ शगुधस्तया न मन्व्‌[र्‌- ल्मन्तव्य चत्स्मरयुस्मद्‌ा पर्व रन्प्पृत्यम वन्न पन्वारस्नया त [जन।रन्‌। यदा षाव त रेमरयवुभन14 [शक 14 चरा व्य चव रुण [रय मन्व।रनष गिजि(नीरन्‌ । तथा स्परेण वपम पुत्रा एग ति पृतज्रच्विज(नाति स्परेम पून्‌ । अतो यूवर्तात्पपरपुषारष्येति | उक्तायेपन्वत्‌ ॥ २।॥२॥ शति. च्छान्द्‌उपरापानपच्छा कर्मा ठप प्यस्य जयद्‌; खण्डः ॥-१३॥ --:@-@©-@-© - , ह नपप्तक्टज्ञ श्रपण ५दज्ञ^न 44 ०.९ [तिमरवारङ्खय पुद्ङ्धतपक्रममान्र. त्याऽऽहु-लिङ्खच्यत्यन्ा । 44 ४नः समः णद्याञपकान्चद्ुवस्त्वभित्याशङ्कचा- ह~ स्परण ६।।५ । अन्वद्तर्कःता वातर्‌ दरति अततां । अक्रान्चाद्‌; स्मरणामविऽपि पत्वमज्गाङत५ म्‌।ग१८।म।न[द्‌[ थक्यमृक्तं सप्रत्यम्मरणे सत्वमेव नास्त त्याद्‌- मपित । (नर्नद्ष ^ (लतेकन युत्त रण त4त-₹रयपत ६, । दिश्ठ्यर्था यम गुन्ठ;ः | ईभद्णाया। तञमद्यमत ववरातस्कमुरक्त्वा तद्धवि तद्धवमःवव्मःह- यद्‌ 1 । ईव्याल्मि समरगद्य मूधस्त्वमित्याह्‌-तयेति । तद्धयस्त्वे फःरतमाह-अत इति ¦ १।.२। हति श्री १द।नन्दुगीरवरमिः नं छ.न्दोगनोपानिपच्छं कर्‌ प्वट का स पुमाध्यधय नयाद्रः सण्ड; | १३॥

०

( अथ सप्तमध्यायस्य चतुद्‌शः ९०३: ) | (की (०) प

आशा ववि स्मरदूमःसयानद्धा वै सरी मन्त नधीते कर्माणि करु पचाव पशुच्श्वेच्छत

॥ ------~~~ = ~ न च

१क्‌,ग.ड.च्‌.डउ. वा भच । २८. रस्या ।३ <्स्प्य। ४क,ग., ठ. भवघ्वान्न।

चदुद्र; खण्डः; {४ |] छान्दोग्योपनिषत्‌ । ४१७

हमे च ठोकममु चेच्छत आशामृप।स्स्वेति ॥ १ ॥

आङ्ग बाव स्मराद्भूयसी । आश्ाञपराप्तबस्त्वाकदृनक्षाऽऽ्ञा तृष्णा कम इति यामाहुः पयोयेः सा च स्मरादभयसी । कथम्‌ । आश्चवा हन्तःकरण- स्थया स्मरति रमतेव्यम्‌ । आशाविषयरूपं स्मरन्नसौो स्मरो मघत्यत आशेद्ध॒ आश्चयाऽभिवर्िंतः स्परमूतः स्मरनुगादीन्मन्त्रानषीतेऽ- धीत्य च तद्ध ब्राह्मणेभ्यो विधींश्च श्रत्वा कपांगि रते तत्फकाश्रयेव पुरश्च पशुश्च कमफरमृतानिच्छतेऽभिवाज्छत्याश्चयेव तत्साधनान्यनुति- हति । इमं च ठोकमाश्द्ध एव स्मरटीकसंग्रहहेतभिरिच्छते । अरुं च कोक. मारेद्धेः स्मरस्तस्साधनानुष्ठानेनेच्छतेऽत आश्चारशर्नाबिबद्धं स्मराकाश्ादिना- मपयेन्तं जगचक्री मूतं प्रतिप्राणि । अत आश्चाषाः स्मरादपि मृ पस्त्वमित्यत आश्ञायुषारस्व ॥ १ ॥

जाशाया मूयस्त्वमाकाङ्क्तादरारा व्युत्पादयति कथमित्यादिना ॥ १ ॥

सय आशां ब्रह्ेव्युपास्त भशयाऽस्य सवं कामाः समृध्यन्त्यमोघा हास्याऽऽशिषो भवन्ति यावदा- शाया गतं तच्।स्प यथाकामचारो भवति य आशां रल्ेत्युपास्तेऽस्ति भगव आशाया भूय इत्याशाया

® क (क

वाव भूयोऽस्तीति तन्मे भगवान्नवीलिति ॥ २॥ दति च्छन्दोगधापनिषदि सप्तमाध्पायस्य चतुरशः खण्डः ॥१४॥

यस्त्वाशां ब्रह्मेत्युपास्त शृणु तस्य फलम्‌ । आद्या सदोपा्ितयाऽस्यो- पासकस्ष सरव कामाः समृध्यन्ति सश्रद्धं गच्छन्ति। अमा हास्याऽऽश्चिषः परायना! सवां भवन्ति यलाधितं सवं तदवश्यं भवतीत्यथः । यावदाशाया गतमित्यादि पृेवत्‌ ॥ \॥ | इति स्छाम्दोरयोग्योपनिषदंकरमाष्ये सप्तपाध्यायस्य चतुदेशः खण्डः ॥१४॥

॥ २॥ इति श्रीमदानन्द्गिरिविरचितायां छाम्दोऽयोपनिषच्छकर म।ष्यटीकायां

सप्तमाध्यायस्य धदुदेशः खण्डः | १४ ॥

१क., सरग. घ.ङ. च. ज. ट.ड. ढ.ण. सी, ` १क.ख.ग.ष.ठ.च.ज. ट.ड. द.ण. न्सी। अप्राः 1 व.च. 2.2 ब्रह्ममः द आह्यणं । ३ क, ख, ड. उ, ङ, ठ. ण, "छन्निमं । ४फ.ख. ग, इ. अ. 2.ॐ, ण. "छ्नसु । ५ घ. च्‌, ठ, उ. दुः सस्तु ६ फ.खर ग. इ ज, ट, "न्डत्‌ जाः {७ कृ, ख, द्‌, "सना ¢ कृ.ग., ड. ट.ड. ठ, 'नाबंग।

५३

४१८ आनन्दिरिृवरीकासबङितक्ाकरमाम्यसमेता- [ ७सप्माध्याये

( अथ सप्तमाध्यायस्य पश्चदरः खण्डः ) ।

प्रणो वा आशाया श्रुयान्धथावा अरा ना समर्पिता एवमस्मिन्प्राणे स्व समपितं प्राणः प्राणिन याति प्राणः प्राणं ददाति भरणाय दादाति प्राणो ह फिता प्राणो माता प्राणों भता प्राणः स्वस्षा प्राण आचामः प्राणो ह्मणः ॥१॥

नापोपक्रपमाश्वान्तं कायक'रणत्वेन निभित्तनेमित्तिकसरेन चोत्तरोत्तरमुयस्त- याऽवस्थितं स्मृतिनिमित्तसद्धावमाशारशनापायचर्वेपारेतं सब सेतो बित्- मिव तन्तुभिस्मिन्भाणे समर्पितम्‌ । येन च सतो व्यापिनाऽन्तबेहिगतेन सत्रे मणिगणा इव सूत्रेण प्रथितं विधूतं च। स एष प्राणो वा आशाया भूयान्‌ । कथमस्य मूृपरस्त्वपित्याह दन्तेन समययस्तद मू वस्त्वम्‌ । यथा वै ठोफे रथचक्रस्यारा रथनामो सपर्पिता संमरोताः सम्ेचिता इत्येतत्‌ । एव- पसिम्िङ्ग सघातस्पे प्राणे परज्ञात्मनि दृदिक रये यस्िन्परा देवता नाम- रूपव्याकरणायाऽऽदृश्वादौ परतिविम्बवञजीविनाऽऽत्मनाऽदुपविष्ठा । यै ष हाराजरयव सविकार श्वरस्प । “ कस्मिन्न्वहपत्करान्य उत्कर्तो भवै. ध्यामि कस्मिन्वा परतिष्ठते परतिष्ास्यामीति स प्राणपर्जत " इति श्रुः यस्तु च्छायेवानुगत इन्वरम्‌ । तद्यथा रथस्यारेषु नेमिर्पितो नामावसर। अपिता एवमेता मूतमात्राः परज्ञामात्रास्वपिताः पत्नामात्राः परजेऽरपिताः। ५ स एष प्राण एव परहगालमा ” इति को षतक्िनाम्‌ । अत एरपस्पिन्ाणे सवं यथोक्त समर्पितम्‌ । भदः स एष प्रणोऽप्रतन्त्रः प्राणेन स्वश्षक्त्येव याति नान्यकृतं गमनादित्रियास््रस्य सामथम॑मित्ययेः । सपं क्रियाकारक- फठमेदजातं प्राण एव न त्राणद्भहिमूनमसीति मकरणायेः । प्राणः प्राणं ददा । यहदाति तत्स्व्रात्मथ्तमेव । यस्मे ददाति तदपि पराणापेव । अतः पित्रा्रारूपोऽपि प्राण एव ॥१॥

१ घ. अ, वौवाऽऽश।* । २८. निन्द, ३ख.ध.ङ.च.्‌.ड,द.ण, प्रोत।:।४ षं, ४, च. ड. ३, पस्तु, ५ ख. ड, ण. गर्पिता नाः ।

पश्चद्यचः सण्डः १९ | छन्दोगयोपनिषव्‌ । ४५१९

प्राणस्य प्त्रस्पदत्वेन भयस्त्व कथयति-न।मापक्रमपिति | ्रङतश्र॑तिवशात्त. दुपक्रमे यस्य जगतोऽस्ति तत्तथा पाठक्रममेवाऽञश्रित्याऽ$श्ञा चान्ते यस्यास्ति तज गत्तयेति विग्रहः । काकारणत्वं कावित्कम्‌पादानोपदेयत्वं निमित्तनेमित्तिकत्वमपि क्ावित्कमेव | उत्तरेत्तरभयस्तया पूर्वस्मानपवसमान्नामादेरुत्तचेत्तरवागाविभूयस्त्वनेति यावत्‌ | स्मृतिनिमित्तः पद्धावो यप्य तत्तथा । आश्य रशनापाशेः पवता वि ग- शितमित्यत्र दृ्टान्तमाह-विस्षमित्रेति । भिपशब्दो स्रणा्विषयः । यवाक्तं जगच सिन्नतं सत एष भूयानिति संबन्धः ¦ सपैस्य जगतस्तसिन्नरपितत्वमेव दशन्तदरा स्पष्टयति- येन चेति| सप्तो व्यापिनेत्यस्थैव स्फटीकरणमन्तहिगतेनेति । प्राणध्या$ऽश्याया;ः सकाशश्चादमयस्त्वमाकाडक्षापर्वकं समथयते --कथःमेत्षादेना चिङ्गानां व्यक्ठीनां संघातः समुदरायस्तव्रुषे सम्ट्यात्मनीति यःवत्‌ | उपाधितद्वतो

रक्यममिपरेत्य विशिनष्टि प्रज्नात्मनीति । तस्यवराध्यात्ममाचेमूनमषिद्व चाव स्थानं सृचयति- देहिक इति । प्राणान्तरं व्यावतैयति--मुख्ष इनि । यथा क्तऽस्मिन्प्राणे सवे समपिंतमित्यत्तरत्र संबन्धः | प्रज्तात्मन।ते परमात्मापाधितव प्राण- स्यो्तं तद्पपाद्यति- यस्मिन्निति । तसिन्तवै समपतामिति पृवत्तद्न्वः | किमिति चक्षरादिषु विद्यमानेषु मुरूयस्येव प्रणस्य परमात्मोपापिक्त्वमुपगतामेत्या - ङ्ग्याऽऽह-यश्चति । प्राणस्थेश्वरं प्रति सव्ाधिकारिखे श्च यन्तर प्रमाणयते--कस्ि न्निति । इश्वरं प्रति प्राणस्थेवीपािकत्वे हेत्वन्तरमाह-यस्त्वि(ति । अगामि पूत द्न्वयः । प्राणद्छायावदीशरमनगच्छतीत्यत्र श्रुयन्तर प्रमाणयते-तद्रथाते । मृतमा्राः शब्दद्वः पृथिव्याद्यश्च विषयाः प्रज्ञमात्रासु शञ्द।दिनुद्धेषु तञ्जनश्- द्रयेषु वेस्य्ः । मवत्‌ ताप्तां प्राणेऽरपितस्वं तथाऽपि कथ प्राण्य च्छायावरदश्वर्‌ परत्यनुगतिस्तत्राऽऽह- स एष इति । कोषीताक्रनां श्रुतिरिपे शेषः । प्राणस्य यथोक्तविरेषणवेशिष्टयपतःरब्दाथः। व्याष्प्तं भागपनूयावशिश्मर न्याकर्‌त- एवमिति । प्राणः प्राणेन यारतीत्यस्याथेमाह-अत इति । प्तवास्पदत्व।दिति य।वत्‌ । प्राणः प्रणिन यातीत्यदेः प्राणे द्चतरतानि सवागि मूनानीत्यन्तस्य तात्पयःयै संक्षिप्य कथयति- सवेमिति । दादुर्देठस्य संप्रदानस्य च प्राणाभिन्नवं प्रकटवति--प्राण इति । तदपीति दौयमःनमुच्यते । स्वस्य स््दानघ्य च प्राणाभिन्नलात्पणयेतर- त्यक्तम्‌ । प्राणस्य सवोत्मत्वमतःशब्दायः ॥ १ ॥

स॒ यदि पित्वा मातरं वा चातर्‌ वां ससरं वाऽऽचार्यवा बरह्मणे दा किंविद्धृशमि प्रत्याह

[ ^ ^), गग्गरी मीणा यनन = 0 गजा

१ग. ट, श्वात्ामोप २ क, ख. छ. ज, ण, “पिदृ ।

२१

भनन्दगिरिवरीकासेवकिवश्ंकरमाप्यसमेता- [ ऽप्त्मध्याये-

धिक्वाऽसवत्येवेनमाहुः पितृहा वै मसि माता वे त्वमसि भतहां पै वमति स्वसुहा पै षमस्या- चार्यहा वे त्वमति ब्राह्मणहा वे त्वमक्तीति ॥ २॥

कयं पित्रादिश्चब्दानां प्रसिद्धार्थोत्सर्गेण प्राणविषयत्वमिति । उच्यते-- सति प्राणे पित्रादिषु पित्रादिश्ग्दभयोगाचदुत्क्रन्तौ च प्रयोगाभावात्‌ । कयं तदित्याह । स यः कश्ितिित्रादीनामन्यतमं यरि तं भृश्चमिव तद्ननुरूपपिव किविद्रचनं तवंकारादियुक्तं पररयाह तदेनं पाशवेस्था आहुरविवेकेिनो धिक्त्वाऽ स्तु धिगस्तु त्वामित्येवभर । पितृहा वे तं पितुदैन्तेत्याहि ॥ २॥

प्रतिद्धिरनतिक्रमणीयेति शङ्कते- कथमिति । अन्वयग्यतिरेकाम्यां पित्रादिश. ब्दानां प्राणविषयत्वान्न प्रततिद्धेरुलङ्वनपमित्याह-उस्यत इति । अन्वयत्थतिरेका. वेव प्रश्नपुवकं प्रकटयति -- कथमित्यादिना । पित्रादिषु प्राणे स्ति पित्रादिशब्दा- नां प्रयुज्यमानत्वमन्यरथा चाप्रयुज्यमानत्वे तदिल्युच्यते । त्वकारादियुक्तमित्यादि- पदेन तिरकारप्रभेदो गृह्यते | पित्रादिष्वप्रियवादिनं प्रति विवेकिनां षिक्कारवचने हेतुमाह--पितृहेति ॥ २ ॥

अथ यप्येनानुक्तन्तप्राणाज्छरलेन समानं व्यति

पंदहेननेवेनं बरयुः पितृहाऽसीति न मातहाऽपतीति न

मरत॒हाऽपतीति न स्वसृहाऽप्ीति नाऽऽचायंहाऽसीति

न ब्राह्मणहाऽक्तीति ॥ ३ ॥ अथेनानेवोतकरान्तप्राणास्त्यक्तदेहनायान्यधपि शूरेन समासं समस्य ष्य- तिषदहेद्‌भ्यत्यस्य संदहेदेवमप्यहिक्रूं कमे सेमासव्यत्यासादिभकारेण दहन- रक्षणं तदेहसंबद्धमेव कुबोणं नवेन न्यु; पितृहत्यादि । तस्पादन्वयञ्यब्नि- रेक(भ्यामवगम्यतं एततिपत्रायाख्योऽपि प्राण एवेति ॥ ३॥

सति प्राणे पित्रादिषु पित्रादिरन्दानां प्रयुञ्यमानत्वमित्यन्वयमुक्त्वा ग्यतिरकमाह-

अथेनानेवेति । समस्य पुङ्ञीकृत्य व्यत्यस्यावयवान्विभययेत्यर्थः | यद्यपीत्युपक्रमदे- वमपालयेतत्तथाऽपीत्यद्िन्नथ द्रम्यम्‌ । तदेवातिक्रूरं कमे विशिनशि- समासेति ।

१क्‌. थ. "मसि॥२॥२ख.ग.छ.ज.ठ.ण., ण्या वाञ्प्र। ३ कृ, ^तिरस॑द्‌* ।४क. "तिपद्‌* | ५ ख. गरष, ङ,च्‌, ज, ट, ठ, ठ, ण, °सुव्याप्ा* ।

पच्चदशः खण्डः १९ 1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । ४२१

भवयवविमजनमादिशब्दाथः | तदेहप॑बद्धमित्यत्र तच्छब्दः क्रूरपित्रादिविषयः + यद्यपि त्यक्तप्रणेष्वपिं देहेषु पित्रादिशब्दो दष्टप्तथाऽपि नासो मृरयः । तद्विषये करकमानुष्ठानेऽपि रिष्टगहौदष्टोरेति माव; । उक्तान्वयव्यतिरेकफलमुपतहदरति- हस्पादिति ॥ ३ ॥._

प्राणा दकता सराणि भबति श वा एव्‌ एव

पश्येव मन्वान एवं विजानन्नतिवादी भवति

तं चेदुन्रुरतिवायसीतेयतिदायस्मीति बुयान्न-

०१८०९ ॐ

पटूनुर्बात ॥ ४ ॥ इति च्छान्दोग्योपनिषदि सप्तमाध्यायस्य पञ्चदशः खण्डः ॥१५॥

क्ष @९ |च

तस्मास्ाणो हयवरेतानि पित्रादरीन सवोणि भवाति चरानि स्थिराणि च। सवा एष प्राणविदेवे यथोक्तमरक।रेण पयन्फछतोऽनुभवन्नेवं मन्वान उप- पत्तिमिधिन्तयनेवं पिज।नन्नपपत्तमिः संयोञ्यैव मेवेति निश्चय कवैभित्ययेः।

५. (स र ५

मननवि्नानाभ्यां हि संभूतः श्ास्नार्थो निशिता दृष्टो भवेत्‌। अत एवं पहव- नतिवादी भवति नापायाज्ञान्तमतीत्य बदनश्ीखो भवतीत्ययंः । तं चेदन्ु- युस्ते यथयेवमतिवादिने समदा स्मः शब्यैनोपाधाश्चान्तमतीरय वतमानं प्राण- मेव वदन्त्येवं परन्तमतिवद्नश्नीलमतिवादनं ब्रह्मादि स्तम्बपयन्तस्य हि जगतः प्राण अल्माऽदमिति ब्रुवाणं यदि त्रृपुरतिवा्यक्तीति । बादमतिवाच- स्पीति बरूयान्नापहूनुबीत । कस्पद्धयसावपहूनुबीत । यत्माण सर्देश्वरमयमह- परस्मीत्यात्पत्वेना पगतः ॥ ४॥

इति च्छान्द्‌ोग्योपनिषच्छांकरभाष्ये सप्तमाध्यायस्य पश्चदश्चः खण्डः ॥१५॥

प्राणस्यैव वित्रादिसंज्ञकत्े रं स्यादित्यारङ्कय।ऽऽह-वस्पाल्ाणो हीति । प्राणस्य मृयस्त्वामेत्य ग्युत्पा्य तद्विज्ञाफलटमाह- स वा इति । प्राणविद्तिवादरी मवतीति सबन्धः | कथं प्रणवित्वभित्यपेक्षाय।माह--पएवापरेति। सवात्मत्वं यथोक्तप्रकारः फट- तोऽनुमवः स्वरूपत्वेन साक्षात्कारः । तद्नुदृशननैव प्राणवित्ते सिध्यति सति किमिति मननविज्ञाने पथगुपन्यस्येते तत्राऽऽह-पननविज्ञानाम्यां दीति । उक्तान्वयम्य तिरेकारूयोपपत्तसहङृताद्र।क्याद्यत्प्राणविषयं ज्ञानं जायते तदत्र विज्ञानं विवक्ष्यते | तत्फटसाक्षात्करणं दशनमिति मेदः । मनन वित्ताने दिना द्श्च॑नासभवोऽत.चम्द्‌ायैः | एवं मननादवदरारेणेति यावत्‌ । अतिवादित्वं व्युत्पाद्यति-नामादीति । नापहुनुवी

१३. "ण॑ त्रु" । |

४२२ आनन्दगिरिषृतटीकासवङितश्चाकरमाष्यसपेता- [ ऽपपमध्याये~

त्युक्तं ग्यक्ती करोति--कस्मा!९ति । ययप्मद्यं व्िद्वानालसतसेन परवरं प्राणो ऽ- समी ्युपगतवांस्तस्मारण्डुे हेत्वमावादृःतसनोऽतितादितवं नपहूनुवीतेति(लयर्थ.) ।४।॥ हति श्रीपदानन्दगिरिविरचितायां छन्दोगयोपनिषच्छांकरभाष्वरटीकयां सप्तमाध्यायस्य पञ्चदशः खण्डः ॥ १५ ॥

( अथ सप्तमाध्यायस्य षोडशः खण्डः ) ।

एष तु वा अतिवदति यः सत्येनातिवदति सोऽहं भगवः सत्पेनातिवदानीति सत्थं सेव विजिन्नानि- तव्यमिति ससं भगवो विजिज्ञास इति ॥ १ ॥

इति च्छान्दोगधोपनिषदि सप्तमाध्यायस्य षोडशः खण्डः ॥१६॥

[^ “~ ~~~ ~> ण्यो

स एष नारदः सवीरिशयं प्राणं स्वमात्मानं सवोत्पानं श्रत्वा नातः. परपस्तील्युपरराम । न पुवेवत्किमस्ति भगवः प्राणादूभूय ईति प्रच्छ । यतस्तमेवं विकारान्‌ब्रह्म॑विङ्गानेन १२दषएषकृता् परमाथसत्यतरिवादिन मात्मानं मन्यमानं योग्पं रिष्षं मिथ्याग्रहविरेषादरिपच्यावयन्नाह भगव। न्सनत्कमारः । एष त॒ वा अतिवदति यमद वक्ष्यामि न पाणविदतिवदी

परमायतः । नामाद्यपेक्षं त तस्यातिवादित्वभ्‌ । वस्तु भूमार्यं सव।पिक्रान्तं हत्व प्रमायसत्यं बेदः सोऽतिवादोत्यत अदह-एष तु वा अतिवदति यः सत्वेन परमार्संत्यविज्ञानवत्तयाऽतिवदति । सोऽहं तवां प्रपन्नो मगवबन्सतस्ये. नातिवदानि । तथा मां निय॒नक्त मगवान्यथाऽहं सत्येनाग्रिव रानीत्यभि. प्राय! | चेवं सत्येनातिवटितुभिच्छसि सत्यपव तु ताबद्धिजन्गासतन्य- मित्युक्त आह नारद्‌‡ । तथास्तु तदं सत्वं भगवो विजिह्नसे विभ्ेषेण ्ात॒मिच्छेयं तवत्तोऽहमि।त ॥ १॥

इ चछान्दोरधोपानैषच्छौकरभाप्ये सप्तमाध्यायस्य बाडन्नः खण्डः ॥ {६॥

अत्र प्राणान्तम्‌पद्‌र श्रत्वा नारदस्य तृष्ण।मविं [कं कारणर्मद्याशङ्कायमाह- स एष्‌ दाति । कथ तस्यापर।तरवगतत्यारुङ्याऽऽह--न पृवेवादात | (कमते

(ककन

१ग्‌. घ. ट. च. ठ, ड, ढ. ण. गहा" । २ ख. घ. ज. ठ, ण. श्येवादी । नाः । ३ ड. ड, इ, °सतसत्य* । ध, च. ठ. ^सत्यत्माविः ।

पदेः खण्डः {७ ] छन्दौगयोपनिषव्‌ । ७२३

तहि प्राप्तायामूपेक्षायां रववरमेवा$ऽऽचाय) व्युत्पाद्यतीय। शङ्कया5ऽह --तप्रव रिति । एतस्माञ्जायते प्रण इति श्रत्यन्तरात्पराणस्य विका।रत्वे 7नुतत्वं॑वाचाऽऽरभ्मणं विकारो नामधेयमित्युक्तम्‌ । तस्मिन्ननृते प्रणि ब्रह्मणि विज्ञाने तेनेति यावत्‌ । परि तुष्टत्वे कथमकृताथत्वभित्याशङ्कय मिथ्यज्ञानशारित्वादित्याह-परमरयेवि । न च तस्योपक्षषेत्वमित्याह--योग्यपिति । मिथ्यपप्रहविरेषो नास्ति प्राणात्पर- मित्यमिमानः । कथं तर्हिं प्राणविदोऽतिवादित्वम॒क्तं तत्राऽऽह-नामाद्‌।ति। कस्तर्हि परमाथतोऽतिवादीत्याशङ्कयाऽऽह--- यस्त्विति । सोऽपिव।दीति यतः सनत्कृमारस्यामिप्रायोऽत एव।ऽऽदहेति याजना । ननु नारदस्य नाद्यापि स्तत्यविज्ञा- नमुत्पन्नं क्थ स्त्येनातिवदा्नाति पृच्छति तत्राऽऽह-- तथाति ॥ १॥

~ ® {~

इति श्रीमद्‌ नन्द्णिरिविरचितायां छन्द्‌ग्योपनिषच्छांकरमाष्यटीक।यां पष्ठमाध्यायस्य ष।डशः खण्डः ॥ १९ ॥

अथ सप्तमाध्यायस्य सप्तदशः खण्डः ) ।

यदा वे विजानावपथ सर५ वदति नाविजानन्सत्यं वदति विजानन्नेव सत्थ वदति विज्नन त्वेव विनि. ज्ञ[भसितव्यामेते विज्ञान भगव। विजिज्ञास इति ॥१॥

इति च्छान्दोग्योपनिषदि सप्तमाध्यायस्य सप्तदशः खण्डः ॥१७ ।

यदा वै सत्य प्रमायेतो विजानतीदं प्रमाषतः सत्यभि।र, ततोऽनृतं विकारजातं वाचाऽऽरम्भणं दत्वा सव॑विकरावस्थं सरेवेकं सत्पपिति तदे वाय वदति यद्रराति | नचु विकारोऽपि सत्मेव । नामरूपं सत्थ ताभ्या मय॑ प्राणरछन्न; । ^“ प्राण। व॑ं सत्य तेपाम॑प सत्यपू ” इति श्रुत्यन्तरात्‌ । सत्यपुर्तं सत्यत्व श्रुत्यन्तरं वेकारस्यन तु रमाया पक्षमुक्तं ङ वद्ःन्दि यविषयत्वापक्षं सच्च त्यच्चेति सरयभित्युक्तं तद्द्रारण च परमवयेत्तत्यस्वोष- छष्धवबाक्षितेति। पाणा वं सत्य तेषापप सरमेति चाक्तम्‌ । दापि वरि- ए१व । इह तु प्राणविप्यत्परपायसतरयावेज्ञानाभिमन'दृग्ुत्थाप्य नारदं यत्सद्ब सत्य परमायता भूपाख्यं ताद पायष्यवापःत्यष विभ्रषता वित्र

वि १, ठ, 'मिति ह्यक्त ।

४१४ अनन्दगिर्दछितरीका(सवलितश्ंकरमाष्यसपेवा- [ ७ पषम्ययि-

क्षितोऽयेः । नाविजानः स्यं बदति यस्तवविज(नन्दति सोऽग्पादिशम्दे- गन्यादीन्परमायसदरूवान्पन्यपानो बदति नतु ते रूपत्रयज्प। मायेत; सन्ति । तथ। तान्यपि कूगरणि सदपेक्षया नैव सन्तीत्यतो नावि

धिद्नान भगवो बिनित्रास इति । एव सत्याद्रीनां चोत्तरोत्तराणां करोत्य' न्तानां पूवपृबेहेतुत्व व्यारूपेयम्‌ ॥ १ ॥ इति च्छन्देग्योपनिषच्छांकरभाष्ये सप्तमाध्यायस्य सप्तदशः खण्ड ॥१७॥

यद्‌। वे विजानातीत्यारिवाक्यं व्याक्रुन् तरमाह्‌ --यदेति । यदि विश्व सद्र द्नुगताद्ि्मप्तदेव स्याद्यदि त्वभित्तं सन्मात्रमेव परमाथततत्यं पिष्येदिति परमार्थतः किः कनि

सत्यं यदेव विजानातीत्यथः । विन्ञानप्रकारभमिनयति -इदमिति । ततस्तद्‌ाऽनृतं विकारजातं हित्वा सदेव सत्यमिति कृत्वा यद्वदति तत्तदेव वदतीति योजना । सत्य. विज्ञानस्य तद्वदनं प्रति हेदुत्वधोतना्ऽथशव्दः | श्रत्यन्तरावश्टम्नेन मेद्‌मेदवादी ङ्‌त१- नन्विति । फ बृरद्‌रण्यकश्रत्या विकारस्य सत्यत्वमक्तपित्पयेतावन्मात्रमै

च्यते रकैवा प्रभ।यप्तत्वत्वमिति विकर ऽऽयमङ्ग करोति-सत्यपिति । द्वितीये दूषयपि-न्‌ तिति । मेदमेदृयो तिरो षदेकोपाघावये ग।दविक।रत्य॒च र्न्‌ परष॑वनि- ध्यात्वानुमानादुत्यन्ताबाध्यत्वानिप्रातण सत्यत्वं श्रत्यन्तरेगेवो क्तमित्वर्थः । कर्थं तहं प्राणादिषु तत्यत्वमुकमित्याशङ्कय्गाकारं स्फोरयति-- द तर्दति । इन्दिष

जानितसद्नुद्विषयत्वपि् भूतत्रयं सदित्युच्यते । तद्विषयतवपिक्तं मद्यं ८६िति ष्यवाहियते । तथा च भृतपश्चक सच त्यच्चेति स्युत्पा्य प्त्यिति यथोक्त तथ। तह्वी नमूतयोन।महपयास्तदात्मक्त्वाच प्राणानां सत्यत्वं व्यावह्‌।रिकिमिश्मेत्य१; | एतश्च ब्रागाद्तु [नस्वान्‌1उम १०५६।१।१९द्र(वह-- तद्‌ रगत | प्राणाद।नां ग्यावह्‌रिकसत्यत्वानुव।दद्वारेगाध्यारोप१।पवाद्न्पयेन परमा्त्यघ्य ब्रह्मणोऽवगति

ववति करत्वा तप्वाप पत्यत्वश्रा तरव दधत्य; | यथक्ताऽथ ववर।श्षतां य ह्‌द्‌।र- ण्यकश्चतारित्यन्न गनकमाह्-प्राणा वा इते | नवु श्रुत्यन्तरे भकःरप्यापि व्याव- ह्‌। फं पत्यत्व।& प्रकृते तु न तरिप्यते मूम्न एव पत्यत्वाङ्गी कार।त्तथ। च विरो घताद्वस्थ्यमत म।ह-इहाप्‌।(ते । यदे प्रणघ्वापि व्यवहारतः पत्यत्वमूपगं (क तर्हिं स्नक्ुमारस्य विवक्षिताित्याशङ्कय।ऽऽद-इह स्विति । यद्‌ वै विनानात्ये सत्यं वदूतति यदुत्याख्यात्‌ तदन्वयव्यतिरक्राम्थां स्फटयन्नादी न्यतिरेकमाह- नावि

भानक्निति । प्रमायप्त्यमागनानत्तपि वरत्यग्मादन॑(्याशङ्याऽऽह-परितवि ।

ऋः => ननन च कि 1

१ क. सख. ४. अ. ण, "मुच्यत दि।

एकोनविंशः दण्डः १९ ] छान्दोग्योपनिषत्‌ । ४९५

तहिं कथं सदेव परम य॑प्तत्यमिति वदतो ऽभीष्टतिद्धिरित्या शङ्खम।ऽऽद्‌-न सिति । तान्येव तहिं रूपाणि पृथजिदन्ते नेव्याह- तथेति । अतोऽस्य नासि प्तत्यवारितवं कित्वप्तत्यवादित्वमेवेत्युपसंहरति--इत्यत इति । व्यतिरेकं दश्ेयित्वाऽन्वथमन्वा- चष्टे-विजानन्नेमेति । अप्ु तिं प्त्यविज्ञानपुवकमतिव।दित्वमित्याशङ्कच।ऽऽह ~ न चेति । येवं जिन्ञासताद्र।रा पतत्यविज्ञानं ्तेयमित्येबिष्टं चेदित्यर्थः | सत्यवद्नं प्रति सत्पनिज्ञानस्य यथा कारणत्वमु कं तथ। पूर्य पवैस्योत्तरम्‌ तरं कारणत्वेन दर्टन्यमिध्यतिदिशिति--एवभिति ॥ १॥ इति श्रीमदानन्दभिरित्िरविवायां छन्दो०4 पनिषच्छकरमाष्यर्दकायं सष्मभ्यायस्य पदश्च: खण्डः ॥ १७ ॥

(अथ सप्तमाभ्यायस्या्छदशः खण्डः } । यदा वे मनुतेऽथ विजानाति नामत्वा विजानाति मतव रिजानाति मतिस्वेव विजिकज्ञारितष्मति मप भगो विजिज्ञास इति ॥ १॥ इति ्छ।>दग्योपनिषदि सप्माध्यापस्पाष्टादशः खण्डः ॥१८॥ यद्‌। वै मनुत इति । पतिरभननं तको मम्तस्यविषय अदरः ॥ १ ॥ हति डान्दगयोपनिपच्छकरभाष्ये सप्तमा ध्यायस्याष्टादश्चः खण्डः ॥ १८ ॥ विज्ञानकर₹०॥ भूतां मति ्यचष्टे-मदिरिति॥ १॥

(4 ® {9 , क

ति श्रीमदानन्द्भिरिषिरचितायां छन्दोगयो पनिषच्छंकरभाष्वदीकाया पसष्ठमाभ्यायष्याष्टद्श्चः षड; ॥ १८ ॥

यदा वे श्रदपात्यथ मनुते नाश्रदधन्भनुते भ्रद्टषदेवं मनुते भ्रद्धा त्वेव विजिज्ञासिवभपेति भ्रद्धां भगवो विनिन्ञ(स इति ॥ १ ॥

इति च्छान्देगयोषनिषदि सप्तमाध्यायस्यकेनप्िशः खण्डः ॥ १९॥

यिकः जकन नमह

अ(स्तिक्यवुद्धि, भद्ध! ॥ १॥ इति छन्दोरयापनिषच्छ;करमाष्ये सप्तपाध्यायस्येकोनविश्चः खण्डः | १२॥

[ "णपि षि

१ ख, 'यमाच। ५

४ ध । र ४. ८ & -- न ४२६ आनन्दगिरिृतटीकासवरितंकरमाष्यसमेता- [ ७सपमाप्यये-

मननहेवुमृतां श्रद्धां व्याकरोति- आरि.कं.ति॥ १॥ [प ® क केः कनः (कि 8 भे, मे # इति श्रीमद्‌नन्दगिरिषैरचितायां छान्दोग्योपनिषच्छांकरमाष्यटीकायां दे _ ० 6 सप्तमाध्यायस्येकोनविशः खण्डः ॥ १९ ॥

( मथ सप्तमाध्यायस्य विंशः खण्डः ) । यदा बै निस्तिष्ठत्यथ श्रदधाति ननिसिषटञ्छद- धाति निस्तिष्ठन्नेव श्रहधाति निष्ठा त्वेव विजिज्ञा सितव्पेति निष्ठां भगवा विजिज्ञास इति ॥ ३ ॥ हति च्छन्दोगथोपनिषदि सप्तमाध्यायस्य विंशः खण्डः ॥ २० ॥

निष्ठा गुर्युभ्र षादिस्तत्परत्व ब्रह्मविज्ञानाव ॥ १॥ इति च्छान्दोग्योपनिषच्छांकर माप्य सप्तपाध्यायस्य विश्खण्डः॥ २०॥

श्रद्धाहतु निष्ठां १।चथ्ट ~~ निष्ठेति ॥ १॥ इति श्चीमद्‌नन्दगिरिविरचिनायां छन्दग्योपनिषच्छंकर माष्यटीकायां सषमाध्यायस्य रवन्ञ; खण्डः ॥२०। | ( अथ सप्तमाध्यायत्यकर्विशः खण्डः ) । थदा वै करोत्यथ निस्तिष्ठति नाकृत्वा निस्तिष्ठति छतैव निस्तिष्ठति रतिस्येव विजिज्ञाितभ्पेति कपिं भगव विजिज्ञास इति ॥ १॥ हति च्छान्दोगधो पनिषदि सप्नमाध्यायस्येकपिंशः खण्डः ॥२१॥ यदा बे करोति कृतिरिन्द्िय ५पमशिसेकाग्रतकरणं च । सत्यां हि तस्यां निष्रादीनि यथोक्तानि भगन्ति विज्ञानावसानानि॥ १॥ इति च्छान्दोग्योपनिषच्छ।करम)ष्ये सप्रप।ध्पायस्यकर्विश्चः खण्डः।, २१॥

निष्ठनिदानं कृति विमनते-ृतिरिति । कथं पुनरेपेषामरदरमुतरं पूय पूय फरण भवति तत्रऽऽह-- सत्यां हति ॥ १॥ इति श्रीमद्‌नम्द्गिरिविरचित।यां छान्दोररोपनिषच्छांकर माष्यटीकायां स्माध्यायस्येकरवरंशः खण्डः ॥ २१॥

१ ग. ठ, २, आद्रति । २क.ष. ट. "ताक्‌।र०।३क.ख. ज. ण, नि क्षगर ।४्ख, ह, 0 णै. "स ॥ ५ अ, 8, ॐ ५. "वेश्य कै ॥

धयो विः सण्डः २६1] छान्दोग्योपनिषद्‌ । ४२४ ( भवं सल्तमाभ्यायस्य हाविंशः खम्डः ) ।

यदा बे सुखं टभतेऽथ करीति नासुखं लब्ध्वा करोति सुखमेव लब्ध्वा करोति सुखं त्वेव विजि- ज्ञासितव्यमिति सुखं भगो विजिज्ञास इति ॥१॥

वि = (कि क

दात चछान्दाग्धापनषाद्‌ सप्तमाध्यायस्य दाविशः खण्डः ॥२२॥

साऽपि इतियदा सुखं रभते सख निरतिशयं वक्ष्यमाणं रग्धश्यं मयेति पन्यते तदा पवतीत्यथंः। यथा दृष्फटसुख ृतिस्तयेहापि नामूखं रभ्ध्वा करोति । भविष्यदपि फलं छरध्देन्युच्यते । तदुदिहथ पवृच्युपपत्तेः । अषे- दार्न[ हृत्यादि ष्चतरोत्तरेषु सन्सु सत्यं स्वयमेव प्रतिभासत इति न तद्ज नाव पृथग्यत्नः काय इति प्राप्त तत इदद्युच्यत ' सख त्वय बाजन्नाासव ष्यमिस्यादि । सुखं मगवो विजिङ्गास इत्यमिपरखीभूनायाऽऽह ॥ १॥ ह उ्छान्दारयोपनिषच्छकर माष्ये सप्तमाध्यायस्य दाविंशः खण्डः ॥२२॥

छृतिस्तर्हि कुतो मवतीति तत्राऽऽह-पा ऽपीति । यदा सुखं ङमते तद्‌। मवतीति सबन्धः | नन स॒खलाभस्येन्द्ियसंयमः'दिग्यतिरकेणामावात्कथ सखठाम'घीना कृति- रित्याशङ्कयाऽऽह-सखापाते । वक्ष्यमाणप॒खठन्वव्यत्वाभेम्‌।न।देव यथोक्ता कृति पिध्यतीत्यथः; । मुत डडध्व। कर्‌ त।त्येतद्‌ द्टन्तेन साधयति -- यथावि । इ फ ुशरपश्चादि तज्जन्यपुल) दे शपूविक। छाके कृति तथाऽऽत्मन्थमि सुते छन्पे(ग्ध्ये [व करोति न तु विन तदुद्‌शभित्यथः | नन्विन्दरियाणां मनप्तश्च पयमपृवकं सुख भवति तथा च कथ तह्ृन्प्वा कर।त०।त्य्‌च्यत तन्नाऽऽह -भावष्यदषपावतव । उत्तरभन्थ.- माकद्क्तापृवकमुत्याण्यात-- अयत्वाद्ना ॥ १ ॥

इति #मदानन्दगि।रेविर।चतायां छन्द्‌।गयोपनिषच्छांकर म,'्यटी कायं स्ठमाध्यायस्य द्विशः खण्डः ॥ २२॥

( भथ सप्तमाध्यायस्य त्रयोविंश्चः खण्डः ) ।

यो वेश्रूमा तल्सुखं नाल्पे सुखमस्ति प्रभेव सुखं पमा त्वेव विजिज्ञासितव्य इति भूमानं भगवो विजिज्ञा इति ॥ ३ ॥

ति च्छान्दोग्योपनिषदि सप्तमाध्यापएस्य चयोरविंशः खण्डः ॥२३॥

॥ गि मि क त

४२८ आनन्द िरि कृती क स वङ्ितशकर प।ष्यसपेता- (७ पप्माष्यये=

योषे भूषा महभ्निरतिश्यं बाद्विति पयौयास्तत्मृखप्‌ । ततोबोक्तातिश्च- यत्वाददप प्रू । अवस्तस्मिश्नरखे सुखं नासि । अद्पस्पधिकतुष्णाहेतुत्वात्‌ । तृष्णा च दुःखनम्‌ । न हि दुःख्बीजं सुखं श्ट ऽवरादि ढाके । तस्मा च॒क्तं नास्ये सुखमस्तीति । अतो भूभेव स॒खम्‌ । तुष्णादिदु.-खबानत्वासंम बाद्भन्नः॥ १॥

इति इ्छाग्टोग्यपनिषख्छांकरभाष्ये सप्तपाध्य चस्य ब्रयार्बिश्चः खण्डः ।॥२३।

मञ्नोऽ्वागपि वैषयिकं सुलमस्तीत्याशङ्कथाऽऽह-ततोऽवागिति । कथमस्पत्वेऽपि सुखस्वं वायते तत्राऽऽह--अर्पस्येति । दुःखरूपं तृष्णां प्रत्यर्प्य सुखस्य हदत्वेऽपि कथं स्वयं सुखं न मवतीत्याशङ्कयाऽऽह-न हीति । सर्पस्य पुलस् वुः खान्तमीवे तिद्ध एल्तिमाह--अत इति ॥ १॥ इति श्रीमद्‌ानन्दगिरिविरनितायां छान्दोग्योपनिषस्छांकर माष्यटीकायां सपठमाध्यायस्य त्रयोर्धिशः खण्डः ॥ २६३ ॥

( भथ षप्तमाभ्यायस्य चतुविशः सण्डः ) ।

ककि

यञ्च नान्यत्पश्यति नान्यच्छृणोति नान्यद्धिनानाति स श्रमाऽथ यत्रान्यत्पश्यत्यन्यच्छणोत्यन्पदिजा- नाति तदल्पं यो वे भ्रमा तदमृतमथ यद्ल्पं तन्म- त्यंर स॒ भगवः कसिमिन्प्रतिष्ठित इति स्वे मिश्र यदिवा न महिम्नीति॥ १॥

किरुक्षणोऽसो मूमेत्याइ-यश्र यस्मिन्भून्ि वरे नानपदद्रषव्यमन्येन करणेन द्रष्टाऽन्यो विषक्ता दृश्यात्पह्रति तथ नन्यच्छरृणाति । न,परूप योरेवान्तभोवादिषयमेदस्य व्दप्राहकयोरेवेह दश्चेनभ्रवणयोग्रक्णमन्येषां चोपरश्चणायत्वेन । मननं त्वज्नोक्त द्रष्टव्यं नान्यन्पनुत इति । प्रायो मन. नपूवेकत्वाद्वज्ञानस्य । तथा नान्यद्विजानाति । एवंखक्तणो यः स भूमा | किमत्र पलिद्धान्यदक्षेनाभावो भृम्न्युर्यते नान्यर्स्पहयदीत्षादिना । अबा न्यन्ञ पश्यत्यात्मानं पइयरतीत्येतत्‌ । किचातः । यदयन्यदश्चनाथ मावपात्र- मित्युच्यते तदा दवसेव्यव्हारविरुक्षणो भूपे्यक्तं भवति । अथान्यद्श्चनविं

धदुर्विंशः खण्डः २४] छान्दोग्योपनिषत्‌ । ४१९

ेषभातपषेनाऽऽत्मानं पश्यतीत्युच्यते तदेकरिमनेव क्ियाकारकफरमेदोऽ- भ्युपगतो मवत्‌ । ययव का दाषः र्यात्‌ । नन्वयमेव दाषः संसारानिषृ्तिः | क्रियाकारककरुमेदो हि संप्तार इति । आपेकत्व एव क्रियाकृरकफड- भद्‌ संसारबिरक्षण इति चेत्‌ । न । आ।लमनो निदिेवेकस्वाभ्युपगमे दशनाद क्रियाकारकफलमेद)भ्युपगमस्य शम्दमात्ररवात्‌ । अन्यदशेनाच- भावोक्तिपक्षेऽपि यत्रेत्यन्यन्न पश्यतीति च भिशेषणे अनथके स्यातामिति चेत्‌ । श्यते हि ष्टोके यत्र शुन्पे गहेऽन्यन्न पहयतीस्पुक्तं स्वम्पादीना त्मानं च॑ नं न पश्यतीति गम्यते। एवमिह्‌।पौतिचेत्‌। न । वस्वमसी- त्येकत्वो पदश्षादाधिकरणापेकतेन्यभेदानुपपतचेः । तथा सदेकपेषाटिता सस्यपिति षष्ठे निधांरितस्वात्‌ ¦ “ अद्डमेऽनात्भ्ये ' “न संहे विष्टुति रूपमस्य ›› “ विद्गातारपरे केन षिनानीयात्‌ ” इत्पादिश्ुतिभषर; स्वात्मनि दनायनुपपत्तिः । यजति विशेपणपनयक प्राप्तमिति चेत्‌ । न । अविधा छ मेदापेक्षत्बात्‌ । यथा रेत्यकत्वादिषी यत्वबुद्ध परतामपे्य सदेकषे- षद्विदीयमिति संख्याद्नहेमप्युस्यते । एवं मृम्न्येकस्मिन्ेव यत्रेति दि. वणम्‌ । अवियावस्थायामन्यदेनानुबादेन च भृज्नसदभावैरवकक्तमस्ष विवक्षितत्वान्नान्यत्पहप्रदी ति ववैशेषणप्र्‌ । तस्मारपत्राए्ठपव्रहारो भूलि नास्तीति समुदरावायेः । अथ यत्राविय्ावरिषयेऽन्योऽन्येनान्यरपदयतीवि तद्र्पमविच्याकारपावीत्ययथेः । यथा स्वम्मटरयं वस्तु पाक्‌ बोभ। तत्का भाङ्रीति तद्वत्‌ । वत एव तन्पत्यं विनाशि स्वस्नवस्तुबदेव तद्विपरीतो भूमा यस्तदम॒तम । तच्छब्दोऽगृतत्वपरः । स त्दचेवंरक्षणो भूमा हे भगवन्डस्ि. न्मतिष्ठिन इस्यक्तवन्वं नारदं परट्थाह सनत्कृपारः । स्ते पदिन्नीवि स्व आस्पीये पदिन माहारम्ये विमतो प्रतिष्ठितो मूभा। याद्‌ परविष्ठापिच्छल्नि

कि (७ क कि

क विधदि वा परमायमेव पृच्छसि न महिम्न्यपि परतिष्ठित ईति बुष । +, ९

अमतिष्ठितोऽनाश्चिनो भूमा इविदपीत्यषः ॥ १॥

म्रः सविशेषत्वं निर्विशेषत्वं वेति प्रभपू्व $ निर्िरेषत्वं विधषौरयति--किषि- त्यादिना । नान्यच्छृणोति प्त ममेति संबन्धः । किमिति स्पशेन।दिष्वपि प्तस्घु दश्चन- धरवणयोरेव निषेध्यत्वेनान्न म्रहणमित्याशङ्कयाऽऽह- नाभति । अनुक्तानां एपश्च दीनामुपलक्षणायत्वेनत्र द्ये ग्रहणं स्पशनादयविषयत्वश्यापि मृति माव।दित्याद-

१ख.ग.ज.ट.ड.ण.चपः। २८. ठ, नननुषपः।३ख. ध्‌, न. ण. शत्म्येऽनि. सुेऽगिख्यने न । ४ च. ठ. इ. सत्यक । ५ च, ठ, "वद्ध. \ ६ कृ. म, ठ, परविकोेः । ७, ईत्यवोचम । अ ।

४२० आमन्द्गिरिषृतटीकारेवहितश्चकरभाष्यसमता- [ ७ प्तमाष्यावे

अम्वेषापिति | अत्रेति षणवाक्यक्तिः । तत्र हतुमाह - प्रायश्च शत । यस्मि. लविकरणे ततस्ववचारणायामन्याञम्य म पश्यत मङक्णाति म मनते बं विजानाति स मृमति द्रषटटई्य।दिषकल्पनिषधनाध्याप्ताधेकरणत्वापङक्षितस्य विकर हपाविषयत्वमेव मृरठक्षणमित्युपसहरति- एषामति । उक्तमव छक्षणं स्फुटयितुं विमृशति किमत्रेति । टोकप्रसिद्धदशनादिविष्यत्वामावमात्रं मृम्नो एक्षणे तनि. पथेन रस्ज्ञयव वति विमशाथः । कारिमन्पक्षि को टमः कोवा दोष इति शिष्यः एष्छति-- फिंचात इति । आद्यमनृद्य तन्न ठामं दशंयति-- यदीति । अन्यस्य प्रसिद्धस्य दश्चेनदेविषयत्वं मृन्नि नास्तीत्येतावन्मात्रं तस्य लक्षणमित्यच्यते चत्त. वेदिकस्पातीतः प्रत्गात्मा मूमेत्यस्मतपक्षतिद्धिरियथैः । द्वितीयं प्षमनद्य तसि- न्दोषं सृचयदि- अथेरयादिना ! तमेव दोषं प्रश्षपुवेकं स्फुटयति - यथेवामि- स्यादिना । सति कियाकारकफलभे कथं सपतारानिवृत्तिस्तघ्राऽऽह- क्रियेवि | सति भदे क्रियदेः सस।रत्वं ठाके दृष्ट त्द्वरक्षण्याद्‌कसिमिननेव क्रिया कारकमावस्य न सेप्तारतति चोदयति- आत्मत्व हति । एकरिमम्करियादिमेदस्यासभवं द्शीच. छत्तरमाह- नाऽ<त्मन इत | द्वितीयपक्षप्य दुष्टत्वे स्पष्ठाडरेत प्रथमपक्ष्यापि पतमानं दुष्टवमिति शिष्यः शङ्कते-- अन्येति । आद्यप्षऽपि न पयतीत्येतावतेव दर्शनाद॑मावराम। ध्रेत्यन्यदिति च विशेषणे व्यर्थे स्य।तािव्यर्थः | व्र्थमवेदशं वचनापित्याङङ्य शिष्यः रवसमेव तब्रते- दश्यते हीति । छो हि यत्र शन्ये गृहे नान्यर्पह्यति तदेषद्त्तीयमिति प्रयोगो दह्यते न च तस्य नेरथक्यमिष्ट भ्यव - ह।राङ्गत्वात्‌ं | यथा च तारिमन्यथाक्तं धनधान्याद्यद्‌शनऽपि स्तम्भादीन्यह्‌ं चननं पह्यतीति श्रतस्य नेरथेक्यं न गम्यत । किंदु तत्र स्तम्भःदीनां तस्य च दश्षेनमि तथा यत्र नान्यत्परयतीत्यत्रापि विङषणवेयर्थ्ये समाधानं वक्तव्यमित्यथः | कि विशेषणायेवत््वानुपपत्या मृग्यधिकरणाधिकतंन्धभावः स्वरात्मदश्नं च वाच्यमित्यु

च्यते रवा श्रतस्य गतिवे्तग्येति प्रच्छ्यते तत्राऽऽद्यं॑दृषयति- नेत्यादिना । तथा तक्वमपतीतिवदित्यथः | निष।रितत्वादृ्िकरणाधिकरतव्यमेदानुपपात्तिरेति शेषः । यचान्यन्न १२यतीति विशेषण।दातमनः र्वद्शेनं वाच्यमिति तत्राऽऽह्‌- अदृहय इति | द्वितीयमनूद्य गतिमाह-- यत्रेत्यादिना । १रिहार मागं दन्देन स्पष्टयति-वयेति | एकस्मिन्नेव भृन्ति यत्रेति विशेषणमनहमपि प्रयुज्यते प्रतिद्धानुवादेनापिक्ररणादिवि- करपाविकसपत्वटक्षणस्य म्नो ठक्षणध्य विव क्षितत्वादेत्याद-एवापिति । यदवि.

3 ® = कनि

द्यावस्थमन्यदुशेनादि तदनुवादेन नान्यत्पद्यतीति विशेषणं च मन्न न भरुष्यते

१क. यला ।२क.ख.छ.ष.ण, "त्‌ ' यथो! १क.ख. छ, अ, ण. "ते वेत्ता §§। ग, ट. यस्वन्य।

चतुरविशः ण्डः २४ ] छान्दाग्यापानरषद्‌ । ४२१

दशनःद्यगिषयत्वरक्षभस्य भून्नो रक्षणस्य विवक्षित्वा देयाह -- अरिग्ोति । रक्ष णवाकयार्यमृपसंहरति-तस्मादिति । दशंनादिषकटसांप्तारिकम्यवहारामावोपछक्षितं तत्वं मृमेतयथैः । अथ यत्रत्यादिवाक्ष व्याकरे ति-अयेति । परिच्छिन्तस्याति्या, कारुमावित्वं दन्तेन विवृणोति-यथति । तत॒ एव परिच्छिन्नत्वादिति यावत्‌ । कथे तद्मृतपिति मि तच्छन्दभयेगस्तत्राऽऽह--तच्छन्द्‌ इति । मन्तः सुखत्व वचनात्तस्य चाऽऽश्रयं पच्छति-स तर्हीति । म्यवहरदृश्या प्रश्नो वस्तुदृ्टया वेति विकर्प्याऽऽद प्रत्याह दस्यु क्तवन्तभिति । द्वितीयमनूद्य निराकरोति- यद्‌।ति ॥ १॥ गोअश्वमिह महिमेर्या चक्षत हस्तिदिरण्पं दासाय

कषेच'ण्यायतननाति नाहमेवं बरवीमि बर्बाम्‌।ति ह(वाचान्या हन्पासिमन्प्रतिष्ठित इते ॥ २॥

इते च्छान्द्‌गथोपनिष१(द सप्तमाध्परायस्य चपः खण्डः ॥२४॥

री

य्‌।द स्वम्‌ ६ प्राद्एूना ममा स्य वद्यमवह उच्यत । श्य्‌ । माज. ग्व्‌।द [ह्‌ मदमत्या दक्षत । गदवश्वव् गाजन्व ५६ईगय्(वः । स्वत म्बा

भ्वादि महिमेति १।५द्धम्‌ । तद्‌ श्रतस्तत्म। ०८ श्वच भवति यया नाहुभव स्वता<न्यं पदिमानमाश्चितां मपा चत्वारि व्रवास्मत्र देतुत्वनान्या हन्य. 1स्पर्ातह१ ३१ व्यवाहतत संवन्धः | किंत्वेवं त्रव्‌म।ति ह[बाचव कस एद्त्यादई॥२॥ |

१ च्छन्द, ग्योपनिमच्छांकररभाष्य सप्तमाध्यायस्य चतुव; खण्डः॥२४॥

पवापरविरोधम्‌।ङङ्कय १।२हरति-पदात्यारिना | मृम्नः स्वताऽन्यसिन्प्रतिष्ित- त्वा मावोऽ्रत्युच्यते तत्रान्यो दत्थाद्विाकवत्य हेतुत्वेन हेतुना तेन भ्यवहितेन नाद्‌- मेवं ्रवीमीत्थस्य संबन्ध इति योजना । कथं ताहि व्रवीति मवानित्याशङ्याऽऽह~ ^+ ^~ क त्वि ॥ २॥

१6 ५ १दानन्द्गिरिविरवित।य) छन्द्‌२५।प१नेषच्छां तर्‌ माप्य कायां सप्तमाध्यायस्य चदश; खण्डः ॥ २४ ॥ -->*>-~

१ ख. अ. "रण्दा* । २कं.ख.ग. घ. ज. ट. ठ. त. "तिहददहे ।३ग.ध्‌. &. च॑, छ. ठ. ठ. उ. ठ. 'दिमभ्र । रक. ग. 2.2. ड. ढ, शिष्टो मृ" ।५उ. "तिष्टित द्युच्य । ६ ख, ग. ड, च. ठ, ठ, इ. इ. ण. "द्मे

६

४७९२९ आनन्द्गिरिषृवटीकासंषकिवर्वाकरभाष्यसमेता- [७ पपतमाष्ययि- ( भथ सप्तम।ध्यरायस्य प्र्विश्चः खण्डः ) ।

स एवाधस्तात्स उपरिष्टत्तञ पश्चात्स पुरस्तात्स दक्षि- म २ ९ ५८ णतः स उत्तरतः स एवेद सवमित्थथातोऽहकरा- देश एवाहमेवा घस्तादहमपरिष्टदहं पश्चादहं परस्ता- # क 2 ९ ® दहं दक्षिणतोऽहमृ ्तरतोऽहमेषेद ९ स्वमिति ॥ १॥ कस्मात्पुनः इचिन्न प्रतिष्ठिव हन्युच्यते । यस्मत्त एव मुभाञ्धस्तान्न तद्रयरिरिकेणान्यद्वि्ते यस्मिन्मतिष्ठिषः स्पात्‌ । वथापरिष्टादिव्यादि समा. । नम्‌ । सति भृम्नोऽन्यसमिन्मूभा दि परतिष्ठितः स्यान्न तु तदस्ति । सएव त सर्वैम्‌ । अतस्तस्मादतो न कचित्मपिष्टिनः । यत्र नान्यत्यदयतीत्यषिक- रणाधिकरैव्यतानिर्दृश्ञात एवाधस्तादिति च परोक्षनिर्दृश।दद्रुर्जीबादन्यो भूमा स्यादित्या कश्यचिन्मा भूदित्ययातोऽनन1रमदक (रद्‌ गोऽहर- (^ 9 ०५ ७ कि @ कद = # णाऽऽदिश्यत इत्यदहंकारादेशः ¦ द्रष्रनन्यत्वदयै ताय भूमेव निदयतेऽहंका- रेमाहमेवाषस्तारित्यादद्न। ॥ १ ॥ अवत।।१तमेव वाक्ये प्र्षपृवेकमवत।व्‌ व्याचष्टे-कस्मा दित्यादिना । उक्तमेव भ्यतिरेकद।र। िवृणोति- सीति । भहंकारात्मत्वोपदेरस्यामिपायनाह -यत्रेति । कोऽप्त१६कारण।ऽऽदिदियत इत्याशङ्कय प्रयोजनानुवादपए्वेकरमाह-द्र्टुरिति ॥१॥

अथात आस्देश एवाऽऽतमेवाधस्तादात्मोपरिषा- द्‌ात्मा पश्वादाता पुरस्तादात्मा दक्षिणत आतो. तरत आसिवेद्‌* सर्वमिति सवा एष एवं पश्यन्नेवं मन्वान एवं विजानन्नात्मरातिरात्मतेगेड आल्मामि- धून आत्मानन्दः स स्वराद्भवति तस्प सर्वषु लोकेषु कामचारो भवति । अथ येऽन्वथाऽतो

| ्णशिणीणीगणीणणीणीषीीि 1 निनि निनो िवाकम

१६५. °्तिदहि श्रू")

पश्चि: लण्डः २५ ] छन्दोगप(पनिषव्‌ । ४३१३

विदुरन्थराजानसते क्ष्यलोक( भवन्ति तेष्‌।* सर्वषु र केष्वक(मच।र। भवति ॥ २॥ इति च्छान्दोग्पप१निषदि सप्तमाध्यायस्य प्र्विंशः खण्डः॥२५॥

अर्ईकरेण देद्‌।दिततघ(ताऽप्पादिरयतेऽगिवेकिभिरित्यतस्द्‌ा शङ्क मा भूदि त्यथानन्वरमात्मादेच्च आत्पनव केवलेन सत्घ्वख्पेण श्ुद्धनाऽऽदिश्यते । अ,र्भव सवनः सवभित्यवपेकप्ज सव+। ग्य मवत्पूणेपन्यन्यून्य॑प्हयन्प वा एष्‌ [रेदून्मननावेन्नानाम्य(पात्पमरपरत्मन्५व रतो रमण यस्य सोऽय्‌- पार१र।¶: । तथाऽऽलमक्रडः। देदमात्रसाषना रतिवाद्यप्ाषना कऋरडा । खक ।[भः सचि(मच्च ऋ डत।१ द्‌श्चनाद। न तथा विदुषः, 1 तद्चत्पविन्न। ननिभित्तपेव मम भवतीतपयः । मिथन द्वदर्जानतं स॒खं तदि दरनिरपेक्ष यस्व [चदुषः। तथाऽऽलनानन्दः ४ग्द्‌।द९नमित्त अनन्द्‌।ञविदषा न तय।ऽस्प विदषः किः तद्या त्मानमित्तमव ६१ सवदा सवप्रकारण च देदजावितभा-

=“ | कि (रे (कि,

द्‌ानामत्तब।ह्यचस्तुनरपेत्त ३.२५; । स एव॑रन्तण्‌। वेहू (वनेव स्वारा.

“~ (+

ऊथ५०।भापक्तः ११०५५ द स्वराडव भवसि । यत एवं मवति तत्‌ एव्‌ तस्य सर्दषु केषु भममवार्‌। भ१६। पाणाद्पु सममभिपु तत्रास्येति तदन्५्‌(नपणयच्रन मव. स्त्म कमर +२.ज८4 चाधमप्र सत्न्लवलाद्यव।, म) प्रर्वार२,उक[भचारप्वापुषदनम तत नटतारद्‌ च्च स र्(रइत्वा दिना । अथ पून॑रन्वपराञव उक द्य्नाद्न्यया वपरीत्येन यथाक्तमेव बा ९५४५ङन्‌ [बदु १२।ज,न म्‌षन्ठ) अन्व परो राजा स्वामी येषां त६५-५२।म्‌।न ५ । (च्‌ तस्व क); तस्य छाक्ायपा त क्षर क।४। भद्‌द्‌ नरय।२१८१११८व्‌/ दर च वन्नतव(मत्यवौवाभ । तस्माय तद. नस्ते क्षय५८।२(; ९१८) ननर्त भदन्त्यतचत पव तवा ६षु के. ष्व्‌ ङम्‌ च।२ा भ4१॥२॥ इ छद्‌. ५११३०, ६२५।८५ सप्माघ्वायस्य पञ्चः यः खण्ड॥२५॥ --; © -© - -©:--

ह २।२।५९१। वधमा तपा ९५६4 तात्वय 1 €- अरकामतं | उक्ता सतावन्ञ नवत;

@,तकरूय 11+द- 1९ 4।८ | ६4५14 तजातषवम्‌ रर ६८44: | भअन्यश्चन्य्‌,

७७ =-= [ > ण गी भो

१. ध च, ६. ९८.७.०८, ५ तप्य । रख. जगण, नन्मानषपः। ३व.च, ठ, [च्छ भकाः | ४क्‌.ग. घ. चर ट. ट. 'चाररेव^ ५, .. इ. ण, "त्वर" । ९ खर, ढ्‌, ॐ, ह, इ, द, ण. "ङ । ।

६# ६४

४९ 1 आनन्दगिरि तटौकात्वङितक्वाकरभाष्यसमेता- [ ७पमाध्याये-

मिति विकतीयमेदृशन्यत्वमुच्थते , रतिक्रड५.रवान्तरभेरं दशवति--देहमत्रेति । क्रोडा बदह्यपाघनत्यत्र छोकसमतिपाह --राक इति । देहस्थ जीविते च मोग. त्यागयोश्च निमित्तं बाह्यवरम्तु तत्र सवेत्र नि'पेक्षा यदच्छाठामेष्वपङ्गवनिते विद्वानि- स्थह- दे हेति । जीवम्पुक्तिमुक्प्वा विदेहमुक्तिं दशेयति-स इति । स्वर।ञपं निमित्तीकृत्य फटान्तरम।ह - यत एवाभाति । स्वारा प ्वछःक काभच।(याप्तात्प- यमाह--प्रागादिनिति । याप्रन्नाम्नो गते तत्रास्य ययाक्रामच।रो मवकरत्या. दिना परिच्छिन्नं परतन्त्र च पवेमूमेषु फठमूक्तपत्र तु परमानन्द पतौ तद्वचवृत्ति. रुच्यते न ठु सोपायिकं रूपमित्यषैः | फलग्रइशैनद् रेण स्तुत्वा विचयानविदनिम्द रावि तां स्तोति--अपेर दिना । ते क्षय्ष्टेका भवन्तीति सवनः | मेद्‌- दशना. विनारिफण्त्वे हेतमाह--भेद्द्‌ ५नसगेति । १२।च्छन्नस्य विन।श्ञित्ववचनं तस्मादिति षर सरति २॥ हति भ्रीमदानन्दगिरिविरचितायां छार्द्‌।गपापनिषच्छंकरम ष्यरी कयां सछठमाध्यायष्य १अ्ल।4शः षण्डः ।, २५ ॥

( भथ सप्तमाध्यायस्य षड़्‌ विशः रणः ) ।

तस्यह वा एतस्थवं पश्यत एवं मन्धानस्पेषं विजानत आत्तः प्रण आत्मत आशाऽऽ- त्मतः स्मर आत्मत आकाश आलसतस्तेन आत्मत आप आत्मत आविकावतिरोभावा- षा त्मतोऽननमात्मतो बलमात्नतो विज्ञानम।- तमतो ध्पानमात्पत।श्वत्तमामतः स्कत्प्‌ आसतो मन अ(त्मत वागासतो ना- माऽऽ्मतो मन्ता आत्मतः कभ्‌।ण्पालत | एवेद५ सवंमिति ॥ १ ॥ वस्व ह व। एतस्येत्यादे स्वाराज्यं माह्तस्प म़नम्य विदुष इत्यध । भरकपद्‌।स्पव्रन्नानास्स्बास्पन।ऽन्यस्मा्सतः पाणेन नान्तस्वोत्पततप्खयाव भूतां सदत्मदिद्नान तु प्तदन। सलत्मत एड सवृ तया क्च।उप्यन्यो ध्यवहरं आत्मत एव विदुषः १ । उकतविद्याम्ुह्ययेमेव 1424: स्ब्टत्वमाह्‌-त९५्‌4 | त्था ।५दुप, सष् -१६१यह्‌ा. रदस्य. } ऋीड दरिरन्यो व्यवहारः ॥ ¦! ॥

¶१६विश. सण्डः २१ ] छन्दोग्योपनिषद । ¢ ३५

^ के

तदेष श्टोको न पश्यो मत्यं पश्यति न रोगं नोत दुःखा सर्वर ह पश्यः पश्यति सर्वमाप्नोति सर्षशं इति स॒ एकधा( भेव ) भवति तिधा भषति पञ्चधा सप्तधा नवधा चेव पुनशवेकादशः स्सृषः शतं च दश चैकश्च सहस्तणि च विश्शतिरशार- शुद्धो सचशुद्धिः स्वशृद्धो धवा स्मृतिः स्मृति- म्म सरव्रन्थीनां विमोक्षस्तस्मे मृदितकषापाय तमसस्पारं दयति भगवा न्नाकृभारस्त स्कन्द इत्याचक्षते त५ स्कन्द इत्याचक्षते ॥ २ ॥ इति च्छान्दोग्योपनिषदि सप्तमाध्यायस्य षहरषिंशः खण्डः॥२६॥

एति च्छ।न्दोग्यापनिषटाद्यणे सप्तमोऽध्यायः समाप्तः ॥ ७ ॥

किंच तदेत स्पिन्न्यं एष शोको मन्त्रोऽपि मक्राति । न पहयः पश्यतीति पयां ययोक्तदशां विद्रानित्यः . मन्युं मरणं रोम ज्बराद दुःखतां दुख. माषं चापिन पश्यति । स्ह सममे स पहः परयल्यात्मानयेव सवतः सवेमप्राति सश्च: सर्मपकारौरिति। पिव स विदरान्पाक्छष्टिममदीदेकषैवं भवस्येकयेव च संखिधादमदरनन्नभेदमभङारो भवति एटेकाले। एनः सहा रकार पलमेव स्व पारमाधिकयेक्प।भावं प्रतिपद्यत स्वतन्त्र एवेति तरिधा फरन प्रराचयन्स्गोति । अवदान यथाक्ताया रिथायाः सम्यमः रण भुख।वभासकारणस्येवाऽऽदशस्य विश्ुद्धेक्षारणं संषनपुषदिश्षत- आह्‌रशरुद्धो । आहि यत हइत्याह।रः शड्दादिविषयविङ्गानं मक्तुम।गाया$$ हि ¶ते तसथ विषयोपबटक्नषणभ्य विज्ञानस्य श्युद्धिराहरशचुददी रागदरेषभो हदापेरसंसष्टं विषयविन्न।नमित्यय; । तह्वापाद्‌.रश्ुदध। सत्यां तदनोऽन्वः-

करणस्य सत्तस्य शुद्धगमेस्यं भवति । सच्छश्युदौ द सत्थं ययादगते १८. तदप्येष, २क.घ.स्ष.न.थ. "मदः पारं : ३. ज. ज, ठ, “न्घनस्छु। ४ इ, न्व प*।५ख.घ.च. उ. ण. श्रघृष्टं ९ग ढ़ ट. इ. उ. द्विवैमदयं।

४१६ भनन्दगिरिङृवटी का सै१छितश्षकरभाष्यसमेता- [ ८अष्टमाध्याये~

भरपात्मनि ध्रवाञवच्छिन्ना स्प्रतिरेवेम्परणं भवाति तस्णं च खब्धार्यां स्पृ- तिरम्भे सनि स्वेषापात्रदयाकृतानथपाशरूपगण।!पनेकनन्पान्तरानूभगभावना- कटिनीदरृतानां हृद याश्रयाणां प्रन्यीनां वपमाक्षा विशषण प्रपाक्षणविनाश्चा भवतीति । यत षएतदुत्तरोत्तरं यथोक्तपाहारगद्धिपृरं नम्मात्पा कर्येत्यथेः। सबं शास्राथपक्ेषन उक्ल्वाऽऽख्यायकपपमटरति भ्रमिः तस्मे मृण्द्‌नक- षायाय वाक्षदित् कषाया राणदरषाददराषः म्भ्य रज्ञनारूपन्त्रात्स ज्ञान वैराग्याभ्यासरूपक्ष(रेण प्षाछितो मृदिना विना्िनो यस्म नारदस्य तस्म योग्याय मृदितकषायाय तपसोऽबिश्ालक्षणात्पारं परमाथत दथैयति दधितवानित्यथेः। कोऽषो । पगवान्‌-

उत्पत्ति प्रङयं चेव मतानामागति गतिम।

वेत्ति विद्यामविद्यां चस व।च्या मगदानति॥

एवमा सनल्डुपारः । तमप्व्‌ सनलत्करपार दव स्कन्द्‌ इत्याचक्षत कथं यन्ति ताद्रदः । द्िविचनपध्यायपरिक्षमाप्त्यथम्‌ ॥ २॥ हते च्छान्दाग्यापानेषच्छांकरभाष्य सप्तपाध्यायरस्य षदुर्विशः खण्डः ॥ २६॥

॥ (क

इाते भ्रौमद्राविन्दभगवन्पञ्यपादशिष्यस्प परपहंसपरिव्राजङाचायस्य भीपच्छकरभगवतः तां छान्द।ग्यापनिषद्रिवरणे सप्ठमा ऽ- यायः सपापः ७॥ | ॥ "~; (°) : -- ,न केव ब्राह्मणोक्तमिह विधाफठं किंतु मन्त्रोक्तं चे याह -करंचेति । तच्छ. 5३।य; सपम्या निर्दिदयते । प्त च व्रिघाफच्छाः | न १३२१ इति मन्वमाद्‌ाय ग्पा- े-पदयतीस्भादिना | सवेमाप्रोनीति पणता पररेच्छेदभ्र पत्य्ावतनेन विवक्षिता न दं क्रिमिकीटकदिभावोऽपुरुषधत्वपपङ्गादिति द्रषथम्‌ | प्रदाप्ततिषोष्करपार्थ सगुणविद्याफकरमपि निगुणव्रह्मवि'प्नो तीत्याह किं चोति । तरैषा तेजोन्नह्पेण । शब्द स्पशादिरादिशन्दाथेः। विद्यां तफ तदपेक्षितं स्तुतिं चामिवायाऽऽहरडद्धतरि- त्यादे स्त।त्प्माह-- अथेति | रागद्वेषवियकस्त तरपयानिन्दरियेश्चरनित्यादिष्मृतिमा- प्रित्याऽऽहारशब्द व्याकर(ति-अ।{ हषन्‌ इतति । कथ तत्याऽऽह्िषमाणतव तत्ताऽऽह--भाक्तरिति । कीरशी ताय शद्धिरित्याशङ्कय55ऽद-रागाति | जह्‌ रशद्धिफठमाह--तस्यापिति । अन्तः कर गश दफॐ कथ।त--पसस्पेति । ष्छते- ठाभफटं दशेयति-तस्यां चेति । मवतीत्याहःरशद्धिरपेक्षेतेति रोषः । प्रकतवःकंय- १ ख. घ. च. ज. ठ. ण, °रनुस्न- । २ ड, ड, ठ, "न्थायासङइ० । ३ ठ. ग्याधितानां भ्र ४.क. ख, दज. ठ.ड,ढ,ण. सनत्कुः।५ स, ग. सनत््कुः । ६ ण. द. मिदवि-! ७ग, हा. तु कुमे ।

प्रथमः खण्ड. १1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । ४२७

१. @ ५

अगत गतपायव्ययथा । त्व वाश्च्टल्यान्तरमाह्‌-तपकात ॥२॥

तैस्पयपरपप्रइरति--यत इति । तस्मे मृदितकषायायेत्य'दिव।कंयमपत्‌।ये व्य'चष्टे - © ®

सवेरा |

३।त श्री पदानन्दगेरिविरचेतायां छान्दोर्यापनिषच्छंकरम.ष्यटीक।यां

सप्रमाध्यायस्य षड्विंशः खण्डः ॥ २६ ॥

ग्थरदो्य्यकरभाकयी

(र

त श्रीमत्परमेहसपरित्रानकाच।धश्रीडु द्वानन्दपृञयपाद्रिष्यभगवदानन्द्‌- ज्ञानकृतायां छन्दोग्येपनिषच्छांकरभाष्यदट्‌। कयां सप्तमा $- ध्यायः; समाप ॥ ७ |

( भथष्टमाध्यायस्य प्रथमः खण्डः ) ।

यथापि दिग्धेश्षक।लादिमेदशन्यं ब्रह्म तदेकपेवाद्वितीयपासमेषेरं समिति धष्ठुसप्षमयाररषि गतं तथाऽपीह मन्दबुद्धीनां दिगदेशादिमेदवद्स्त्वित्यवं भा- बिता बुद्धिनं शक्यते सहमा परपायेविपया कतपिर्यनधिगम्पर च ब्रह्मन पुरुषाथंसिद्धिरति तदधिगपाय हरयपुण्डरीकरेश उप! । यथपि सत्सम्यक्परत्ययेकविषय निगु चाऽऽत्मतक्छं तथाऽपि मन्दबुद्धनां गुण. द ह्वुस्येषटत्वारसत्यकामादगुगवचर च वक्तव्यप्‌ । तथा यद्यपि ब्रह्मविदां स्खयादिविषयेभ्यः स्वरथमेवोपरमो भवति तथाऽप्यनेकजन्पविषयपेब्राभ्यास जनिता विषयविषया तुष्णा न सहसा निवनयितु शक्त इति ब्रह्मच दिसाधनविश्ेषो विधातन्यः । तथा यदप्यात्मक्त्वरारेदां गन्तुगपनगन्वव्या- भावादविदय' विशपस्थितिनिपित्तक्षये गगन इर विद्युदुदूभून इव ब।युरग्े न्धन इवाश्निः स्वरातपन्येव निव॒त्तस्तथाऽपि गन्तृगमनादिव्रातितबुर्दनां हदयदेऽगुणविशिष्व्रह्पासकानां मूभनपया नाडय। गतिवेक्तव्येत्यष्टमः भ- पाठक आरभ्यते । दिग्देशगुणगनिफलपदशून्धं हि परपायपदद्रयं ब्रह्म मन्दबुद्धनापसदिव प्रतिम।नि । सन्पागेस्यास्तावद्धवन्तु ततः शनेः पर- मा्थसदपि प्राहयिष्या्पीति मन्यते श्रुतिः ।

हरिः ॐ अथ यदिद्मस्मिन्बरह्मपुरे दहरं पुण्डरीकं वेश्म

[रण

१क. ्स्यचवै°।,२ख.घ.ञ, श््दराश्खाद्‌'।३ फ़्‌. ग. ह. च, ट. इ, द ण. ` यसुप ।

® न कृ ४१८ आनन्दगिरिद्तदीकासैवङितर्शंकरमाष्यसपेवा- [ ८ भटमध्याथ~

दहरोऽस्मिन्नम्तराफाशस्तस्मिन्यदन्तस्तदन्येष्ठ्यं त- हाव विजिक्ञासितष्यमिति ॥ १ ॥

अथानन्तरं यदिदं वक्ष्यपाणं दृहूरपरपं पुण्डरीकं पुण्डरीकसदटशं ३६१३ वेश्य ट।रपाछादि मच्वात्‌। अर्पन््रह्मपुर ब्रह्मण परस्य पुर रा्ञाऽनकप्रकृते- मर्था पुरं तयेदमनेकन्धिषमनोबुद्धिभिः स्वाम्यथकारिभिये क्तमिति बरह्मषु- रम्‌ | पुरे च वेश्म रान्नो यथा तथा तस्पिन्ब्रह्मपुरे शरीरे दहरं वेऽप व्रह्मण पषश्ध्यगिष्ठान पिस्यथः | यथां विष्णोः श्राटग्रापः। अस्पिन्हि सविका- रशुङ्खेः देहे नापरूपम्याकृरणाय परविष्टं सदाख्यं ब्रह्म जी बेनाऽऽत्मनन्पुक्तम्‌ । हस्मरादस्मिःहदय पण्ड रीके वेशमन्युपसं हतकः णेबाश्चविषयविर क विशेषतो ब्रन्म- घथेसत्यसाधनाभ्यां युक्तेवेष्पपाणगुणवद्धयायमानेव्रह्मोपरभ्पत इति प्रक रणाय! | द्‌हरोऽसपतरोऽरिमन्द हरे वेहपानि येशम्नाऽरपत्वा तट नत वैति नो ऽसप- तरस्वं देइपनः । अन्तराकाशच आका §। १ ब्रह्म । भकाज्रो वं नामेति हि घ््यति । अ।काशच॒{बाशरीरत्वात्सृष््पत्वस्ेगत्वसामान्याञ्च । तस्मिन्ना {श्च रुगे यदन्तमभ्ये तदन्वेषटव्यष्‌ । तद्वाव तदेष च विशेषेण जिन्नासि- ठयं गुरधयभरवणाद्युपयिरन्दिष्य च साक्षात्करणी यमित्ययः ॥ १ ॥

परव्तिन्नध्यायहूये निर्विरेषमाःमतस्वमनवच्छिन्ं सदानन्दैकतानमवेदितं तथा च.१नि१दरभ्भे वरितार्भ किमवरिष्यते यद्थमध्य।यान्तरमित्याशङ्कय।ऽऽद-यद्- ति । क्ुमिति तदधिगमाय विरिष्टो देश उपदेष्टञ्य इति सबन्धः । मन्दबुद्धीनां ताहि परमाथवम्तुनो ब्रह्मण।ऽयिगति पपक्षितेत्य्थः । न केव मन्दापरिकाःरणां ब्रह्मा - मिगमरशेषत्वेन हृयदेरोप१द्श्च द्वा कव्य; 1 त पत्र नुत्त गु^।द्थौन्तरे।पद्‌- शश्च कये इत्याह - यद्यपीति । अरिष्टमथ.न्तरमुषदेष्टन्यमन्वाचए-- तथेति । मञ्द्यियां ब्रह्मधी शेषत्वेन देरविशेषवदरणविशेषवच ब्रह्मवयंदिपाषनविशेषा विधा. तस्यं इति सबन्धः । सग्दे।त्थहयज्ञानवतां 0 विनाऽपि विषयौमृष्पम।रक बिविनेत्याशङ्चाऽऽह-- प्रपि ब्रह्मवरिदापिति। यथा साधनतरिरेषो वक्तथ)ऽव- शिष्यते तथोपात्तक.नां गतिश्च वक्तन्मत्यवरिष्ट५थौःतरमाह--तये( । ९कत्वद्‌- यिना गच्चदिसमेदुभत्पयाक्तमाद्‌उियामिशे स दह २५तिनिमित्तत्य क्षै सति

--- नक डि 9-9-9५

| मि । क १४ |

१क.श्यादहिवि 1२ ख. ज, ण. "णब्ुद्धया ध्याय*।३ ठ, ण््नत्वात्सवं । ४ ठ, तता. दित्ता 1 ५ ख.छ.ज.ण, तु सवे! ६ क.ग, ट, ब्दो) ७ख. ग. छ. अ. द्‌. ण.

ह 8।

॥ | ६ ©. , ४९ परथमः लण्डः १ छान्दोग्योपनिषव । ¢

नि दत्तिसंभवात्करुनो गतिषक्तःपेत्याशङ्क याऽऽह-पद्यप्यत्पेकत्वविदामिति । अकि दयादिशेषन्थतिनिमितक्षमरे स्वात्मन्येव निवृत्तिरिप्यु तरेण सत्न्धः | स्वात्मनिवागे$पिं कृतकषपत्यागेन स्वामाविकस्वरूपवध्य.नतेत्यत्र दशन्तानाह -- गगनं इवेति । अनेकोदहरणोपादानं बुद्धिपौकशं +म्‌ । उक्तमवध्यायनातयं पक्षप्प दरेयति-- दिग्द२ति । दिश देरेन गुणेगैत्या फकर्मेदेन च शयं तदनवच्छिन्नमिति यावत्‌ । तम्य दगाद्यनवच्छन्नत्वे हपुमाह--अटरयमिपि। तहं तेषां भरगागेहय परमाच. पदद्वयं बह्म ग्रहपितभ्यं किमित्यन्यथोष१दिरपते त्र ऽऽह ~ सन्मागे स्था इवि । अ६१।५।त्प६ पततेपविस्तर्‌म्धां द शयित्वा श्चत्यक्षर।णि व्याकरोति -अयेत्यादिना । उत्तनृद्धी-५त निपिशेषनह्या१देश्‌नन्तर्‌ मन्द बुद्धा>५।१ तविशेषमुपदिदथते ब्रह्मेत्यर्थः | तत तावदुपाप्थायतनं निदिरति-यादेद्‌ मिति । हःयपुण्डरीकस्य वेडपपतादशये हेतु।ह- द्वारपाल दीति । त्य ह वा एतस्य हृर्यस्प प्च देवसुषय इत्यादिश्ु- तरुक्तहेतुपिद्धिः । तस्याऽश्र4 दशेयति-- असिपिक्निति । शरीरध्य ब्रह्मपरं दशान्तेन पाध पति-- रन्न इ । तत्रोक्त वेदम दशान्तेन स्पष्टयति--पुरे चै। कथं पुनः प११तस्य निरवयवस्य त्रसम्‌ यथौक्तवेरमनिष्ठस्वपियाशङ्कयाऽऽह ~~ ब्रह्मण इति । नदु सत्रेण ब्रह्लातिस्कघ्य सकम्‌{१भतेन शरीरेण स्वामित्व - बन्धो न ब्रह्मणत्तदतत्रनिविनः कथ तत्रो ।ङन्धिरत आह-अ(स्मिन्हौति । ब्रगो जीव, त्मन। सृष्टे क।य जल(कवत्म्वे हृरयपुण्डरौ कतय ब्रह्मो क >६१।३8 नत्वं पूर्वी माषिरुद्मित्थाह--तर्म।देनि । सन्तर।काशस्यात्यदसतरत्वे हे [माह - वेत ९ । अ।कशशब्द्ध्य भत।क। शु १यत्व ञय्‌[वत्तभति -- अक च ख्यित | कथ] व(क्थरेपेप्या कशब्द ब्रह्मणि वतेते तत्र ऽऽह-अ।काश इवेति । तलि न्यद्‌ःत्त्द्‌] यण सहान्रप्टभ्य तद्मन्वास्वे महिन्नि यःन्तस्तद्‌काश्चा५ बर्न दन्वेष्टत्य तस्मिनपा हृप्य उस कविषच्छने नभत यदृन्तराकाशशाष्ष ब्रह्म तद्न्वे- ष्टऽ८ ति २नन्‌। | १॥ तं सेदुनूयु ५दद्मस्मिन्ब्ञपुरे दह पुण्डराक वेश्म दह्‌ ऽस्मिन्न्तराका शः; कि तदत्र पिये यदनै- ए३4 यद्व [१जज्ञ।(पतभ्प।मेते प्त घ्रात ॥२॥

तं चेदव पुक्तवन्तमाच।+ याद्‌ ब्र दुरनबापिनधोदपेषुः, कथ) यदिव स्मब्रह्म पुरे १२िच्छिननऽतद्‌दर्‌ ५ण्दरकं देशप तगोऽप्यन्वरर तर एष५ॐ

~ 9 का कहिन 9 नणि भि - शिन कन

षि

१ स. छ.ग. णर युं सथ ।२क्‌, ग, ८, 'न्धित्वत्कयं । ३ इ. 'न्तराऽल्प्‌" ।

७० आनन्दागरिकृतटाकासबकिवर्श कर मष्यसपेता - | (अंहम.घ्याय~

कश्च: । एण्दरीक एव ३ेइमनि १३८८ ध्यात्‌ । फं वतोऽसतरे खे यद्ध- बेदित्थाहुः । दहरोऽप्मिन्नन्तराकाश्चः क तद्ज विधवेन सचिन विधव इत्यभिप्रायः । यदि नाम बद्रमाजं किपपि विश्पे कै तस्यन्वेपणेन विजिद्न(सनेन वा फलं विनजिङ्गापितुः स्यात । मतो यत्तत्रानपएव्यं रिजि- ्ासिदन्पं वा न तेन प्रपोजनमिस्युक्तवतः स अचय त्रूवारिवि श्ुतेष- चनम्‌ ॥ २॥

।

द्हरोऽद्िनित्यादिव।क्यस्य यथाश्रतम॥ गृहीत्वा चोदमुत्यापयति- तं चेरिति । तदेव चोद्यभाकाडक्षद्र। व्र ॥ति-- कथमित्यादिना । मपतु प१च्छिनने शरीर पुण्डरी ककारस्य डदुयप्यासत्वं तदृन्ततैतिनश्च'ऽ5का शस्य ततोऽप्यल तरत्वं तथाऽपि प्रकृते किं स्वादित्याशङ्कयऽ5इ-- 3०९ क एषति । ।कराग्द्‌स्य प्रन वेषयतवं व्यावतैयति--न फरंचनेति । हदयण्डरौ कन्तवतिनमाका्मुपत्या ऽऽ दूषयति - यदि नामेति । फरानुपठम्भोऽतःचब्द्‌; । ततरेत्यन्तर्व॑त्वाकरा सकि; । शिष्याचा- यग्यपिरिक्तस्यत्राप्रस्धतत्वतकध्ये ; निभोगवचनमित्या् क्कच ऽऽह-- हति श्रतेरि- 8॥२॥

य्‌[वान्व। अपमाक(शस्तावानेष।ऽन्तरहदय आकाश उभ अ{्मिन्य(वापृथर्व्‌। अन्तरेव स्षम।हिति उभाव. भिश्च वायुश्च सूय।चन्दुभप्तावुभ विय॒न्नक्षत्राणे य॒च(स्थहा(हति यच नालति सष तद्हिमन्प्रमाहित- [भ(१॥ ३॥

शरणुत । तत्र यदव्रू4 पुण्ड कान्पःखध्यासत्वात्तःत्यप्रसत९ ६५।६।३। तदसत्‌ । न हि ख १०३९ ९२३.ग५ ण्ड < कदर पतरं पर३३ (च॑ द्‌६२,ऽ- स्मिनन्तराक। श्च ३१। क १६ पृण्ड,कम र तदनुपि मायि तत्स्थमन्तःक- २५; पृण्ड<\क।क।५१।९.च्छग। त(रेभःन्वयु द सह ।करणना योगिनां स्वच्छ इय दके ५पिःबम्रू१(६२ ६व च शद तवच्छं पिद्चानञ्५।(तःस्वरूप वम तावन्माघ्रं ब्रह्मापरम्पत्‌ ६१ ददर अध्पिन्नन्तर।क।२ ईट पवाच.१्‌न्तःरूरगो- पाषानित्तम्‌ । स्वतस्तु यावान्व्‌ भरतद्धुः प१रे१ण पोऽपम।ॐ।५। भोतिक- स्वावानेषोऽन्तहद५ आशय याप्मिनन्वे४० विमेन।तेतव्यं चवोवाष।

[0 0 नननकरमम

१. ग, ठ, "क्च पः ।

पयमैः सण्डः-१ 1: ~ छन्दोगयोपतिष्‌ । ४४१

प्याकाञ्चितुरपपरभाणत्वपमिमेत्य ताघ(नित्युर्यते | किं तहि ब्रह्मणा रूषस्य हृष्टन्तान्तरस्पाभ।वादु। इयं पुननोऽऽकाश्चपतमपेव ब्रह्मेत्यवगम्यत्‌ । “ यनाऽअबृद खच दिव्‌ परं च ” ^“ तस्माद्रा एतस्मादात्मन आकाञ्चः संमू; ^“ एतसप्रज्च खरब्रक्षरे ग,गयाका्चः "' इत्यादिश्रतिर्षः | #- चोमे असिमिन्धाबापृथिदी -परह्माकात्रे बुद्धध्यपाषिविषिष्ऽन्तरेव समाहिते सम्बग(हिते स्थिते । यथावा अरा क्भाकचितयुक्तं है| तथाभावनिश्च वायु- धेर्वादि समानप्र्‌ । यच्ास्वाऽऽत्भन अ।त्मीयत्वेन देहवतोऽस्ति विदत १६ रोके । वया वच्च [ऽऽत्मीयत्वेन न विधते । नष्टे भाष्यञ्च नास्तु यते | म स्वत्यन्ततेवा पतु । तस्य हूयाकारचे समाषानानुपपतेः ॥ ३॥

क्िमाचा्यो बयादिस्यपतायां वह प्मणेऽय शिष्याणां मनःपतमाषानमादौ प्रार्थयते इत्य।ह-- शणुवेति । भ्रोतस्यमेउ दशेपितु रिष्परकतमनुवदति-- तत्रेति । किम। क [शस्य स्वाभाविकं दहरत्वमषेत्य चे।द्यते रिता परोप।मिनिमितामिति विकरप्याऽऽदय दषयति- तदसदिति । ततश्च तस्य घ्वामागिकं दहरत्वमाभित्य चोद्यं निरवकाश- भिति शेषः| कथं तेह दहरत्वाक्तिर।काशस्थेत्या शङ्कया 55ह-- किं वदवि । तस्मिन्दधे तावन्मात्र ह्म यथोक्तविरेषणे यानां व्रिषमेम५। िमूखीकृतान्तःकर, णानामुपरम्यत्‌ इति संबन्धः । अन्तःकरणस्य शद्धत्वे दष्टन्तम।ह्‌-प्वरछ इबेति। रध्धेशस्तस्तिज्ुपटम्पमानत्वे प्रमि विम्बरूपमिवेत्युदाहरणम्‌ । व [ह्‌- रणान्तरम्‌ । ब्रह्मणो नेतिकमागन्तुकं च उ्यवषानं नास्तीत्युपशम्पिसि द्वच व. नाष्ट-- ९९२८७।५।१ । तादृगेव दहरत्वपादाय चे।्यते चेदने१।िकं महत्वमुपेत्य समाधिः समवप,ति कंस्पान्तर्‌ निरस्यति---स्व तरत्विति | यस्िन्नन्वेष्टन्यमाश्रपण तदेति शेषः; । यावास्तावानिति षचनाद्‌।कारोन तुल्यपरिमाणत्वं ब्रह्मणोऽसभिपेतं तथ। च उप्रायानाकाश्चादित्यारि विरुद्धमित्याशङ्कय(55द~ नापीति । केनाभिमा- येण तर्हि तावानित्यक्तमत आह--ढ त्ति | न तद्य प्रतिमाऽध्वीत्याकश्ञादि येन व्याप्तं टोकोऽनुमबति त्मनि स्वेखपादि पम।दितमित्यथैः | कायकरण. योर टय१.२५॥गत्वप्रतिद्धेश्च नाऽऽकाशसमता त्र्मगेऽस्तीत्वाह- तस्पादिति । भाघाराषेययारतस्यपार१।गतव। चे उमित्याह--पए तस्मिनिति । इतश्च(55ऽकाश्चस्यन स्वामाविकं द्‌हरत्वभित्याह--{किचति । क ६ यावपूथिन्पादि करणे प्माहित तें इदये ध्येयमित्यभिप्रत्य बुद्धय गधिविशिष्ठ इन्यु कम्‌। त्रश्च चावृपिष्वादेः

~ ~ ह | त 0 "क ध काक दव कक्कर ीणणणणणणीीौीीपगीणपणोपिदि री 1 ~ ~

१, ७. उ, ण, "मागाबे \ ख. म. १. (दह । ५8

४४२ आनद्गिरिष्वटीकासषङिवशंकरमाप्यसमैषा- [<न माष्याये~ समाहितत्वे मूमविद्यावाद्‌ं दश पति- यथा बेवि । न वियते सवै तदक्तिन्समाहि- निति स्बन्ध, । नासिशब्दध्यात्यन्त। द्विष त्वं व्यावतेयति-नष्टमित ॥ ३ ॥

तं ेदुनरयुरस्मिश्थेदिदं ब्रह्मपुरे सव॑ समाहितर ; स्वाभि च रतानि सवं च काम। प्देतनयरा वाऽऽ पोति भ१्रभवश्सते बा किं. वैतोऽतिरिष्यत इति ॥४॥

, तं बेदेवपृक्तषन्तं भ्रूथुः एनरन्तेवासिनोञसमशेधयारं वेथदि.-ब्रह्मपुरे ब्रहमपुरोपशक्तिणन्तराकाश्च एत्य; । इद्‌ सवं समाहितं सर्वाणि च भूतानि सपं च कापाः। कथपाचारयेणानुक्ताः कापा अन्तेवासिभिरुरवन्ते । नैष दोषः । यश्चस्येहास्ति यच नास्वीव्युक्ता एव क्षाचा्यण कामाः | अषि ष सबरब्देन चोक्ता एव कापा । यदा यद्िन्काढक एतच्छरीरं ब्रह्मपुर र्ध जरा १रीपन्छहादिलक्षण। बय।ह।नि।ऽऽअ्राति शद्खादिना षा क्ण बध्वंसते दिसते विनहयति किं तेपोऽ> !दतिक्किष्यते। घर्यभितक्रदषि लेहादिष्द्‌धटरा२े देहन.ओेऽपि देह.यपुत्तरो चरं एवेपूनाश्चाननर पतीत्या9- प्रायः । ए पपे नाशे क ततेःऽन्गधथोक्तादतिरिष्यतेऽतिष्ठुते न किब- नावतिष्ठत (इत्यभिप्रायः ॥ ४॥

आश्रयनाशाद्ध्नितनाश्चः स्यादिति स्वायमाभ्निव शङ्कते -प चेदिति । वच. पमिरसत पभाहितं तते देहन।२ हिमव्चिभ्यत इति तबन्ध | श्चिष्याणामिङ्कावापं दो११।श ड >-- ई य।१० । शङ्कत दोषं करिदरति-->ब दोष इति । सवै तद स्भम्पमाहितमित्वत्रो क्तेन सवेराब्देनेति { सष: । शिष्याणामधिकवापं दोषं परिदत्य रकतं चोय चिवगोति-यदेतपादिना । आकःशध्य शिष्यमाणत्वमाशङ्खयाऽऽह~

घटेति । ततो यथोक्त(क्।'शादरिति संबन्ध. ॥ ४ ॥ स धयान्नारय जरयेतज्जीयति न वधेनास्य हम्यत एतत्सत्यं ब्रह्मपुरमस्मिन्कामाः समाहिता एष्‌ भात्माऽपहतपाप्मा विजरो विमुत्युविंशोको विनि.

ष ।

पिपिष णी णी णि 0 प्र काः = |

१८. द. अ.त.थ. पदेन", २ख.घ,च.ज.४.ण. श्कै हृदि ३८. ण. "क्वितेऽ भ्त, ४४. र. बिपर । ५. तर.ग. ङ. ज, ठ.ड.ण. वा ऋष्ने१। ६. इ, च, ठ, ३, ^तोऽत्ि^+ ७ ग, घ, इ, च. ठ, ठ. ड, उ. णटादिभनि*। < १. वयत्रत्येन । ५ ग. "अहिः ।

षमः सण्डः ९ | छान्दाग्वोपनिषव्‌ । ` ` ४9

धत्सोऽपिपाषः सध्यकाम; सव्यसैकत्पो पथा द्रं पजा अन्वाविशनि ग्रधानुशासनं यं मरमन्तमि कामा पन्ति यं जनपदं पं क्षेत्रभागं तं तमेषो- पर्ज।वन्ति ॥ ५॥ | एदयम्तवासिमिश्रादितः स आच्या हूयात्तन्मातिमपनयन्‌ । कथम्‌ | अस्व देहस्य जरयेतथयोङ्कपन्तराकशाखयं ब्रह्म यस्मिन्र्द सपाहं न जायति देहबन्न विक्रियत इषद्प; । न चास्य वधेन शख्ादिषतिनैतद्धन्यते यथाऽऽकाश्चं किमु तोऽपि स््पतरपश्चभ्द्पस्पं ब्रह्म देदेन्द्रिपादिदोषिनं हपृह्यत हइर्यथेः । कं देहेन्दिवादिरोषिनं स्पृहमत शृतयेेसिमन्नवपरे दकभ्यं प्राप्न तलमकृतन्यामङ्खो पा भृदििति नोस्यने । इन्द्रबिरोचन.ख्यापिंङायष् परिष्टद्रकष्यापो यक्तितः । एतस्सत्यमदितयं `ब्ह्मपुरं ब्रहमोव पुरं ब्रह्मपुरं ध्रीरारूयं तु ब्रह्मपुरं ब्रह्मोपरु्षणायत्डति । तस्वनुतमेव । ^ बाचाऽ- रम्पणं धिकारो नामधेयम्‌ "' इति श्रतेः । तदिकारेऽनतेऽपि देदशुङ्‌ बरह्मो- पभ्यत इति ब्रह्मपुरमिव्य॒क्तं व्यावहारिकम्‌ । सत्यं तु ब्रह्मपुरमेब्र ब्रह्म । सवेभ्यवहार।स्पदत्वात्‌ । अतोऽसिमन्पुण्डरीकोपरक्षिते ब्रह्मपुरे सव॑ कमा ये बहिभेषद्धिः प।थ्येन्ते तेऽस्मिनव स्वाटपानि समाहिता! । अतस्मेसाप्त्यु- पायमेवादुतिष्ठव बद्िविषर्तृष्णां त्यजतेत्याभिएयः । एष अत्मा भवं

श्वङ्पम्‌। . कया पुना दीया शन्यविषया शिष्यर्मातरपनेतभ्पति प्रशनमूवेकं वितरृणोति-

कथमित्यादिना । देहादिविक्रियय। ब्रह्मगो न विक्रियाऽस्तीत्येतत्केमुतिङन्यायेनं ५ साषयति- न हि. देहादिषु तादास्म्यन स्थितं चेद्रह्न दषैरसं पृ्तित्पयुक्तमित्या- शङ्कयाऽऽह-कथपिति । प्रैते दहरोप। तना तश्र व्यासङ्गो विहिषः । यदि देहादि- & ७ॐ दोषैरष्टस्वं ब्रह्मणो नोच्यते चेदेते च कविदुपपध्यन्ते तहिं तदविवितमेष स्यादिन्याशङ्कयाऽऽह--हन्दरेवि । नःस्येस्यादिनोऽक्तेऽथै देतुमाह-एष्दिति । ` कथं यथोक्त ब्रह्मणः' पुरमवितय स्या दत्य।शङ्कयाऽऽद-- ब्रह्म रेति

हमबरोति । सत्थशब्द- ततामानाधिङरण्यादक्तप्तमासतिद्धिरित्य्थः । कंथं तदहं शरीर ब्रह्मपुरामित्युक्तमत भह-श्वरीराखूपं॑स्विति । तदेव स्फटयिवुं शरीरस्य मिथ्यात्वं प्प्रमणं द्शयति-- तस्ति । अव मिथ्यामूनर्घ्यं तप्य कथं ब्रह्मुरत्वमत भआह-

१ ग. °तदस्मि° । २९ इ. "्ह्यकामवि*। ३ग. ट. °हिथततवा्तदरषे। ४ ख. ध. छ, भ. र. ण. सृष्टः । ५ ख. छ. न. ण. "हृता द्‌" । ६ ज, कार ण. "सुद्ध" । ७ गतेन ङ ८ सर, न, र्ण, प्यक ।

४४४ आनन्द्िरिकृतदीक्ामेवङतद्कर प्ष्यसमेता- (८अष्टमष्यये

तद्विकार ति । शचि -ग्यविहोरिकं. सम्थमिः. शरीरं ॑तथु रं त्यानृष` स्यापि ब्रहमोपठन्ध्यविष्ठानस्य . ` हम पुरपिंयीै--ठयावहारिकमिति । ब्रह्म हु परमार्थ्॑त्यमतश्चितदव सत्यैमित्युतः '"ब्र्॑षपुरमित्याद - सत्व रिबति । ह्मणः पस्यन्येऽपरि एरत्वायोगा्कुते, ब्रहमपुरस्वमित्याशङ्कयाऽऽह--सवेभ्यवहा- ३ । दहराकाश्चस्याश्पत्वं विना्ित्वमित्याशष्केत दोष ` परिहुन्यो स्थस्विद्ध यर्थ पातमिकां करेति- अतं इति । अस्मिन्धवंकामप्तमाधाने फष्ितमुपाप्तनपुपदिशति- अतस्ताईेति । यथोक्ते दहराकाश्चे कीषटगपासनं कतेग्यमिप्यपक्षायामहगरहेणेस्पाह-~ एष इति । ५ १ | शृणु 4 तस्य लक्षणपरू । अपहदपाप्मा । अपहतः पाप्मा षमाषमोखूयो यस्व सोऽयमपदवपाप्पा । तथा त्रिजरो बिगर्जरो विपूत्यश्च । तदुक्तं पूवमेव न बपेनारय हन्येत {ति । किमयं पुनङ्रपते । यथपि देदसबन्षिभ्यां जर. ` षृरपुम्पां न संबध्यते । अन्ययाऽपि सबन्धस्ताभ्यां स्यादित्याश्नद्कमनिदस्य. ` थेम्‌ । दिश्रोको शिगवशोकः। शोको नामषादिवि पोगनिमितचतो मानपत। संवपः। विजिषरक्ो विगताश्नख्छः; । अपिपापोऽपानच्छः । नन्वपहतपुप्परबेन जरादयः शोकान्ताः प्रतिषिद्धा एव मवनिति । कारणपरतिषेषात्‌ । पपषष ` कायो हि इति। जरादिपतिषेपरेन वा षपधमपयोः कायो पवि विथमन- पारप्यसस्समत्वमिति पृथक्पतिषेषोऽनयेक! स्पात्‌ । सस्यमेवं तथाऽपि षपै- कायोनन्द््यतिरेकेण स्व भाविकानन्दो ययेश्वरे विन्नानपार्ननदं ब्रह्मवि श्रुतेः! तयाऽषमेकायजरादेन्यावरेकेणापि जगदिदुःखप्वरूपं स्वापाविकं स्यादि. स्यश्जङयेव । अतो युक्तस्तकिवुर्त ३ जरादीनां घमाप्रपोभ्यां पृयक्पतिषेषः। जरादिग्रहणं सवेदुःखोपलक्षणायेम्‌ । पापनिपित्तानां तु दुःखानाषानन्प्वा- स्परेयेकं च तत्पतिषेषस्याश्रक्यत्वात्स्वदुःखपतिपेषार् युक्तमेवापदतगप्मस्व- धवनम्‌। सत्वा अवितथा! कमा यस्य सोऽयं सत्यक।मः | वेवथा हि संता रिणां कामाः । इषैर॑स्य तद्विपरीताः । तथा कामहेतचः संकरपा अपि सत्या यस्व स सतपसंकृरपः । संकसप'; कामाश्च शुद्धक्ष्वोपातिनिमितता हृ्वरस्य । चित्रगुवत्‌ । न स्शरतो नेति नेगीत्युक्तत्वातु । यथोक्तङक्षण पवाऽऽत्मा तिज्नेयो गुदभ्यः शाख्तश्वाऽऽत्मपवेद्यतया च स्वार।ञ्यकमिः। न चेद्रज्ञायते कै दोषः स्यादौ | दीणुतात्र दोषं ष्टन्तेन । यथा देबेह ` १क्‌. ग, ढ. त्यमु २क.ख.ग., घ.ङ. च.ञ..ट. ड, ढ. ग्यते ि*। ३8. ग्योगा.

दिनि ।४क्‌.ग.च. ट. ठ. ड. ढ. ण. "नन्दमिति।५क.ग.ष. इ. च.टर. ठ. ड. ड. ,

"दस्तु त । ६ क.ग. घ, ङ्च. ट. ठ. ड, ठ. ण, "ईतः । तुः । ५ सख, लम्भ, करत । ८ ख, शरन, इ. चं. न. ट. द..डन्ढ. ण, शण्वन्तु ।

पथमः चण्डः १ |

छान्दोग्योपनिषदु । ४४५

छोके भजा अन्वाविश्वन्त्यनुवतेन्ते । यथानुश्चा्नं यथेह भमन! अन्यं स्वानि. ने मन्वानाः स्वस्य स्वरपिनो यथा यथाऽनुश्चासनं तथा वथाऽन्वाविश्चभि। किम्‌ । यं यमन्तं प्रत्यन्तं जनपद क्षत्रपागं चाभिकापा अर्थिभ्यो भव ््यातमबुद्धयनुरूपं तं तपेच च मरत्यन्तादषुपजीवन्तीति । एषः ्टान्तोऽ- स्वात्‌म्5पदोषे प्रति एण्यफरोपमाग ॥ ५॥ |

पनरुक्ति. शङ्कते--ठदुक्तापरीति । तां परिहरति-- यथपीति । अन्यथा देहतं- धन्पे विना स्वमावतोऽपीत्यथंः | निदरच्य्थं पुनरुच्प्रत इति पुत्रेण तबन्धः । प्रकारा न्तरेण पनरुक्तिं बोद्यति-- नन्विति । शोकस्य॑न्ता रिंचिदग्यवषाय. सिषिप्ता ये. ध्वरित ते शोकान्तास्तेषां जरा नामपहतपाप्मत्वेन प्रतिषिद्धत्वे हेवुमाह-फारणति। कथं घर्माचरमेप्रतिषषे जरादिविकारपरतिषधस्तत्राऽऽह- धर्पति इति एथकपति- वेधोऽनर्कः स्यादिति सबन्धः । जरादिप्रतिषेषस्या्थवच्वमङ्गीङृत्य पप्मप. तिवेषस्य नेरथक्यमिति पक्षान्तरमाइ-जरादीति । घमोदेजेरदरेवौ निषेष- दितरनिषेषः सिष्यतीत्यङ्गी करेति--सत्यमेवमिति । तहिं केपित्यपहत- पापतत्थुक्त्वा। विजरो विमृत्युरित्यादयुच्यते तत्रा ४ऽह -तथाऽपीति । तथाऽपि दुमे प्रतितिद्धे किमिति नरादि प्रतििष्यते तत्राऽऽह--जर।दीति । यतत कार्यामवि सतोरपि धर्माधमयोरत्खातदन्तेरगवदकिचेत्करत्वादपहतगप्मेति न पृथमरक्तञयतिति ततर ऽऽह प पनिमित्तानापरिति । हृ्रप्य सयङम्व साषयति- वितथा हीति । ययेश्वरस्यावितय।ः कामाम्तया सकखशेस्याह - तपेति । अमावहपाणां म।णामदरेताविद्योत्मकवेन समः वितस्वेऽपि कथं मावरूपा घमः सैमवेयुरिप्याशङ्कयाऽऽह-- संकटा इति । श्रद्धस्व रजस्तम म्याभदृषहं त्रिगुणाया मायाया अशम्‌तं तदेवोपाधिस्तज्निमित्तं येषां ते तथा । भस्वामाविकामां सकशूपादीनामीश्वरविशषणत्वे दृ्टान्तमाह--चिन्रगुषदिति । यथा चित्रा गवो$ स्व।माविकाशित्रमोर्देवदत्तस्य विशेषणं तथ। ब्रह्मणोऽपि कामाद्य हत्यर्थः । किमिति कामाद्यो ब्रह्मणि स्वामात्रिका न मवन्ति धमैधर्भिणे रेवोपचर।दद्धेतश्चतेरुपपत्तरित्या- शङ्कयाऽऽह-- न स्वत ईति । वाकंयान्तरमवतार यितुं प।तनिकां करोति--यथो- क्तेति | ज्ञानप्रकारं निमित्ताधिकारिवदशेनपवरं द्श्यति--गुङभ्य इति | प्रश्न. पूर्वकं यथ। हौत्यादवार्थवमाह्‌ -न्‌ चेदिति । यथाकशात्मापर्ज्िनमात्रेति परा- मष्टम्‌ । अक्षरे त्थमर्थं यथ। कचवेत्यनेन दशान्तेन दशेयित्वा वाक्याय॑कथयति-

१९७.ग. इ. ठ, भ्मानास्तस्य २ ख. ध. च. म. ड. ण. वन्ति । ए“। ३ ग. ट. शस्या नति ५०४ बर, ण, "याक । ५ ग, ड, “ति । उक्घाः । ९ फ, ग, रवतन तद" ।

५५६ आनन्दगिरिवदीकासेवष्िद्कर माप्यसमेवा- [ ८ भषषाप्दि- यथा वेति । अमुमयै परभ्नपवकरमवाचे--किपितपादिना । उकदशन्तेन विव्ितमेदामनय इशन्तान्तरस्य ता रयमाह--एष इति ॥ ५ ॥ तथयेह कभनितो रोकः क्षीयत एवमेवामुत्र पुण्थ- जितो लोकः क्षीयते तथ इदहाऽऽ्मानमननुषिय व्रजन्तयेता$ सत्पान्क मारस्तेषा९ सर्वषु ोकेष्व- कामचारो भवत्यथ य इहाऽऽ्मानमनुविय ब्रनन्त्पे- ताश्व सत्यान्कामाभ्स्तेषा५ सर्वषु ठोकेषु काम- चारो भवति ॥ ६ ॥ हति च्छान्दोरपोपनिष्यष्टमःध्यायस्य परथमः सण्डः ॥ १ ॥

अथाम्यो शृष्टान्तस्तत्क्षय प्रति त्ययेहत्यादिः | तत्तत्र यथेह खुहेवाना तेव स्व्राम्यनुश्चासनानुबर्तिनीनां प्रनानां सेवादिनिनो ककः परा्षीनोपः भोगः प्ीयतेऽन्तवान्मवति । अयेदानीं दाशन्तिकपुपषंहरति - एषमेवाप- भािते्ादिपुण्याजेतो छोकः पराघीनोपभोगः स्ीयत एवेति । उक्तो दोष एषामिति विषयं द्रौयनि-तच् इन्यादिना । तचतरहारिमर्ी के ब्ञानकपेणो- रथिदृता योग्याः सन्व आत्मानं यथोक्तशक्षणं शाल्नाचायोपदिष्टपननु ध यथोपदेशठपलु स्वसंबेधतापृरवा जन्ति देहदम्मार्संयन्ति । य एतांष यथाकान्सत्पान्घस्यसंकटपक यश्च॒ स्वात्पस्थान्कामानननुबिध्य व्रजन्ति तेषां सर्वेषु कोकेप्बकामच।रोऽस्वतन्त्रता मवति । यथा राजानुऽसनानुब- विनीनां भजानामिस्यषः। अय येऽन्य ईह्‌ टोक आत्मानं राद्ध वा्योपदे- शमनावेय स्वातमसंवेधतामापायय व्रनन्वि यथोक्तां सतवान्क मास्व सर्वेषु छोकेषु क।मचारो भवे रन्न इब सवेमोपस्येह छोङे ॥ ६॥ ति चछान्दोग्योपनिषच्छांकरम।ह१ऽाध्यायस्य पथप। खण! ॥ १ ॥

केषमिष दोषो मवतत्याकादक्तायामाह--उक्त इति । कमेषाध्यस्य परतन्ध्य तयिष्णुत्वं च ज्ञानहीनकमेसाध्यविषयत्रह्लोपासकानामेष दोषो भवतीति द्शयत्युत्तर वाकंयमित्यथः | अविदुबामेव।स्वातनपदोषमुकत्वा विदुषां स्वातन्ञ्यकर कथयति~ अयेत्यादिना ॥ ६ ॥ | |

इति भीमदानन्दगिरिविरनितायां छ.न्द्‌.ग्योपनिषच्छंकरभाष्यटीकाया महटमाध्यायस्व प्रथमः खम्डः ॥ १॥

शि ल ण

१ थ. “मेवितो । २ थ. “यमितो ' ३ क. इ. “वु साल । षड, इ. 'व्रयारिवि। ५ छ, छ. ल, ण, श्तन्त्यं दोर । |

द्वितीयः क्ञण्डः २] छान्द्‌ग्योपनिषत ।

( अवा्टमभ्यांयत्य दर्तयः खण्डः )।

स॒ यदि पित्तलोककमो भवति संकत्पादेबास्य पितरः समुत्तिष्ठन्ति तेन पितृोकेन संपन्नो महीयते ॥ १॥ कथं सङषु ोङषु कामचारो मवतीति, उन्यद--य अत्मानं यथोक्त. इक्षणे हदि साक्षात्टतवान्वक्पमाणव्रह्म चयादिसाधनस॑पन्नः संस्तत्स्षा सत्यान्क।मान्घ स्यक्तदेहो यदि पितृलोकक।मः पितरो जनयितारस्त एब स॒खदतुस्बेन मोगपरव'दोका उच्यन्वे ठेषु कामो यस्य तेः पिभिः संब. न्बेरछा यस्य भवानि तस्य संकृटपमात्रादेव पितरः समर्तिष्ठन्त्पात्पसंषानधि- तापापद्यन्ये । विश्युद्ध घ्सवया सत्यसेकटपत्वाद्‌श्वरस्येव तेन पितृोकेन भोगेन संप्नः संपत्तिरिषटपािप्वया समृद्धो मीयते प्यते षधे षा महि. भानमनुभवति ॥ १॥ उक्तमेवायंमाकाङलपृकमूपपाद्यति-- कथमित्यादिना ॥ १ ॥

अथ यदि मतलाककामा भवति संकल्पादेवास्य मातरः समृत्तष्ठन्ति तेन मातृलोकेन संपन्नो मही - यते ॥ २॥ | | अथ यदि भत॒लाककामां पति सकल्पदिषध्वि नतरः समुतिष्ठन्ति तेन भातुराकेन संपन्नो मटीयते ॥ ३॥

अथ यदि स्वसृलोककामो भवति संकल्पदेवास्य स्वस्षारः समतिष्ठन्त तेन स्घृोकेन संपन्नो महीयते ॥ ४ ॥

अथ यदि ससिरोककामो परवति संकल्पदेषास्य सखायः समृततिष्ठन्ि तेन॒ सचिोकेन स्पन्नो महीयते ॥ ५ ॥

¢ 1 ~ रिषि

१३ "छोकगतेन भे" ।

४५६ आनन्द गिरिषवदीकासंवङिवश्ांकर माष्यसमेवा- [< अष्टमाध्याये

अथ यदि गन्धम(ल्यठोकक्रामाों भवति संकल्पदे- वास्प गन्धमात्ये समुचिष्ठतस्तन गन्धमाल्यलोकेन संपन्नो महीयते ॥ ६ ॥ अथ ययन्नपानलोककामो वाति संकल्पदेवास्या- लपानि समुतिष्ठतस्तेनान्नपनरोकेन संपन्नो मरही यते ॥ ७ ॥ | अथ यदि भीतबादितटोककामो पषति संकलपदि- षास्य गीतवादिते समृतिष्ठतस्तेन गीतवादितले- केन संपन्नो महीयते ॥ < ॥ अथ यदि स्रीटोककामों भवति संकत्पादेवास्य ्चियः समत्तिष्ठन्ति तेन श्ीटोकेन संपन्नो मही- यते ॥ ९ ॥ समानमन्पत्‌ । मातरो जनपिरपोऽीताः सुखहैतुभ्‌।ः सापथ्पा्‌ ! न हि दुःखहेतुभूतासु अ्र।१सूरकुर।दिजन्भनिमितासु मातृषु पि्द्धसस्छस्य योगिन इच्छा तत्बन्धो वा युकतः॥२॥२॥४॥५॥६॥४५॥ ॥ ८ ॥ ९॥ | पुखहेदमूता इति कु? धिरेषगनित्याशङ्कयाऽऽह-षामथ्पांदिति । तदेव स्फृट- पति-नई६।६॥२।॥२३॥४॥१॥६॥७॥८॥९॥ य॑ यमन्तम्िकमि भवति यं कामं कामयते सोऽस्य स्ंकल।दे प्मृत्तिष्ठति तेन सपनो मही- यते ॥ १० ॥ शति च्छान्दोग्यो पनिषयष्टमाध्पायस्प द्वितीयः खण्डः ॥ २॥

१क. ख. घ, इ, 5, ठ. थ, दित्रलो"। २ कं. खन ष. सष. भ, ट, थ, "दत्र सु*1३क, शर. चृ. प्च, न, ठ. य. 'दित्रिला*। क्‌, 'मरृश्चः ।

११५, सड; ९ | ७।०९।०५।५।न पद्‌ । | ४४९ `

॥ | ¦ ।

य यपन्त्‌ प्रद्वमाभिक।प। भवति। य चक्रा कापयत यथोक्तव्यति रकेगापि सोऽस्प्रान्तः प्राप्तुमिष्टः कूपश्च संकटपदेव समतिष्ठत्यस्य । तने- च्छाविध।ततयाऽभिररेनयेपराप्त्या च संपन्नो महीयत टस्यक्ताथष्‌ ॥ १०॥

३।१ च्छान्द्‌गपापनिषच्छकरभाष्पऽष्टमाप्यायस्प द्रितायः खण्डः ॥२॥

मी तेन ज्ञानमाहात्भ्येनेति यावत्‌ ॥ १० ॥ इति श्रीमद्‌ नन्दगिरिविरवचिनायां छान्दोगपो १निषच्छांकर भाष्रयीकाय।- मष्टम्‌।:्यायस्य द्ितीयः; खण्डः ॥ २॥

( अथ्टमध्यायस्य तुतीयः खण्डः ) ।

त ` इमे सत्याः कामा अनृतापिधानास्तेष।५

सत्थना९ सतामनतमपिधानं याये ह्यस्येतः भरेति

न तमिह दनाय लभते ॥ १॥

यथोक्तात्पध्यानसाधनानुषठानं प्रति साधकानाप्रत्साहनननायेमनुक्रो्र-

स्त्याह- कष्टमिदं खलु वपते यन्स्वारमस्याः शक्यपरप्या अपित्‌ इष सत्या, कमा अन्‌ २1 पिध(नास्मेषामातमस्थनां सवश्रणम।(भेव सनापन्‌त बह्मवि षयेषु रवम्नभाजनाच्छादनादिष्‌ कर्ण! तन्निमित्तं च स्वेर्छ।पच।रत्वं क हराननिमित्तत्वारनतमित्युस्यते । तन्निमित्तं सत्यानां क(मानपपापि। धानमिवापिधानम्‌ । कथन तापिघ।ननिपित्त तेपापराम इति, उच्यते-यो यो हि यस्परादस्य जन्तोः पुत्राभ्राता वेष इतोऽस्वाद्धोकासति प्रगच्छति प्रियते तपि पुत्र भ्रतरं वा स्वहुरयक(य त्रियमानपपीह पुनरयनयिच्छ' न्नपि न छमते॥ १॥

त इषे प्रलाः कमा इत्यादरस्तालयमाह --यथौ क्ति । जद समनम्तरा श्रुति रिति शेषः । तमेवानुक्रोरे द्र्यति-कएठपिति । अनुृतमपिवरानभिव।विषान. तेषामिति सेबन्वः | किं तदनु तदाह--वद्येति। क्थ तद्पिपरानमात्मस्यानां काम।नापित्याशङ्यः5ऽह- तनि ५ तमिति । उकमथंमाकरदक्तापृवक१त्तरं वाक्य. परवत्‌1।११९वत॥- क्थ.पत्या्ना । त &द4क रा स्वात्मान 6६१५१।१ ‰>६।१. च्छन्नपि वप्मान्न छमते तपैदनूतापिवातं निमित्तं कृत्वा तद्छमो मवतीति याजना ॥ १ ॥

1. ० ति 1 --- ~

~~ ~~ [गी

१ख. अगण्य चक्‌, । २ | °तिरिक्तेनापि । २ छ. खं. ग. ङ, अ. र ठ. णु, दू्याधुक्ता* । ८कृ, षध. ठ उ. “भप्त भ ५ क. ग, ट, "स्मात्तद्‌। ५.३

४५० आनन्द 7रिदृतदीकासवद्िव्षाकर मष्यपस्तमेता - [ <अश्माघ्ययि-~

अथय चास्येह जीवा ५ च भेता यच।न्वदिच्छन लभते सर्वं तदत्र गत्वा विन्दतेऽत्र ह्यस्येते सत्याः क।मा अन॒तापिपानास्तयथाऽपि हिरण्परनि पि निहि- तमक्षज्ञा उपयुपरि संचरन्तो न विन्दयुरेवमेवेमाः सव; प्रजा अहरहगेच्छन्त्य एतं बह्मटोकं न विन्दन्त्यनृतेन हि परत्यूढ(; ॥ २ ॥

अथ पुनरयं चास्य बिदुषों जन्तार्जःवा जीवन्दीह पुत्रा च्राज्रादया धाये चप्रेता मूता इः संवन्धिनो यस्चान्यदिह्‌ लोके वस्नान्नपानादि रत्नादि बा ब्िविच्छन्न कमते तततवेमत्र हृदयाकाशचास्ये ब्रह्मणि गत्वा यथोक्तेन पिरिन विदयते कमते । अत्रास्मिन्दादौकाये हि यस्मादस्थैते यथोक्ताः सत्याः कामा वतन्तेऽननापिषानाः । कथमिव बद्न्दाय्यमिल्यु- स्यते-- तत्तत्र यया ।देरण्यातयि दिरण्यमेव पुतशरदणाय निधतृभिर्भिषी- यत इति निमिष दिरण्पानि, निह्न सूपरपस्वानित्षिपुपक्िबन्ञा नि. शास्ैनिविक्तेममजानन्तसप निपेरुपवुपरि सेनरन्तोऽपि निप न विन्देयुः छकयत्रेदनपपे । एवमेरेमा अगरेयाव्त्यः सवरा दमाः मरना योक्त हरप(- क द्राख्यं ब्रह्मो र बरह्मिग छक ब्रह्मकःकप्तमहरईः परर१६ गच्छन्त्योऽरि सुषुप्ते न रिन्दन्यि न मन्त एषोऽ ब्रह्मकाकमवमापनोऽस्मपरेति । अनुमेन हि यपोक्तर्नं हि यस्पात्यूढ। हत; स्वरूपा रिघ!दि रोव हरप- ष्ट! इत्यथ; । अप; +ए भि वतप जन्तून। यतस्व (यत्तपपि ब्रह्म न कभ्यत हत्यमिपमायः ॥ २॥

®

इतश्च तेषामठामे निमित्तमनतापिषःनमेवेत्याह--अवर पुनल्िति । यथोक्तेन बिकिनेत्यु 1 सप्रकं क्तेः । अ(त्मत्थःन। कामा 7।१न्‌ 11पि्नत्पमुक्तं निगमयति ~ अत्रेति । यसम ९ददिरकस 1, पिदद्धिय रम्याः सप्राः काम्‌; पवराष।रे जगन्मूल. कर्‌) ब्रह्मणि स्व(त्भमृते वतेनने तप्मत्ते भद्न्त्यनृत्‌पिवाना; | वरयमपरियायामनु- परम्म, द्वेयया तत््म्नने चपछम्मादित्ववः | यदुक्तं बरह्मणि स्वात्मनि कम्‌; हन्तेऽपि नोपरम्यन ईत्वन्यास्यमिति तव इयन्तं परभपृ ष फनृत्याप्य उवच --

या कामि नम कि

१म. इ. ज. भ. टद &. त, ग्म, २८. ्थाञ्पिदहदिः' ३ क्ख, ग. च. ङ, च्‌, ज्‌, $, डं. रंसु, ४ द. "नं यं" । ५ क. गं. °ताः स्वात्म॑स्व ।

शुनीय खण्डः ६ ] छान्दोग्योपनिषत्‌ | ४५

कथपिवेन्यादिना । तत्र स्वागत्तस्याप्यप्राप्ती टष्टन्तो निरदड्यत इति शेषः । द्‌ध्न्तिकं व्याक्रोति--एवपेवति । अलामप्रकारममिनयति-एषो ऽहमिति । तत्र तम'ह-अनतेनात्‌ । यथोक्तेन मिथ्याज्ञानशब्दितानाद्यनिवाच्यान्ञ।नङृतेन तष्णा- प्रभदन तान्नेमित्तनेच्छाप्र॑च रणेयथः | तस्माल्परजीनां स्वात्ममतनत्रह्मरकराषाम इति

शषः । स्वङूप।द्नूनेन हतत्वमेव स्केरथति -अश्िश्द्रीतिं | प्रकृतमांक्रोशमुष- वहरत - अ {३ .।२॥ कनन | षी २९ ते भ रकः स वा एष आत्मा हदि तस्यतंदवं निरुक्त र हय परमिति तस्माददयमहरह्वा एवंवित्स्वर्गं लोकभेति ॥ २ ॥

स वै ख आलपाऽपहतपःप्मेति प्रकनो वेश्ग्येन त॑ स्मारयत्येष विवत्तिष आत्मा हृदि हूर यपुण्डरीक आकाश वर्धे नाभिदहितः। तस्थेतस्य हदवस्यैत दवं [रुक्तं नवेचनं नन्वत्‌ । हृथयमातषा वतत इति यस्प्तरपादृदय हूरयनापनित्रचनपरसिद्धय।ऽपि स्ब्रहुदय आस्मत्यवगनरडपपिस्यमिपायः | अहरह परत्यहपेर्वविद्ु् षमा्मे'ते जानन्स्वगं रेकं हा ब्ह्ैति परति पथतं । नन्वनेवप्रिद्‌पि सपुप्रकारे हदं बह्म प्रतिर्वध्त पव सुपुप्कारे सता तोम्य तदा संपन्न इन्युक्तत्वातु । बादपेवं तथाऽप्यस्ति विशेषः| यथा जानन्नजानश्च स्वो जन्तुः सहूष्येर तथा$पि तच्छपसीति प्रविबोषित दिदान्सदेव नान्योऽस्पीति जाः न्पदेव भवति । एवमेव विद्रानव्रिद्रशच पूप यद्रपिं सत्संपश्रते तथाऽप्येवेविदेव स्वभे रोकमतीत्युच्यते | देहपातेऽपि विधाफल्स्यावहय भावित्वादित्येष विशेषः ॥ ३ ॥

अनुक्रोशद्वारा यथोक्तनह्मध्यानानु्ठनि प्रषत्न॑ट्य कतेग्यताक्ता) संप्रति नाकदा विव हृदये ब्रह्मदशयायोपम।त्रमिति शङ्कां वारयितुमनन्तरवाक्यमव ताये व्याकरेतिननकं बा इत्यादिना । कथमान्मा यथोक्त हृद येऽस्थौति गम्यते तत्राऽऽह-३स्वेति । यथोक्तःवगिफङमाह-अइरह रिति । एवविदिति चिन्चषणमद्रन्यमाणः शङ्ते-~ नन्विति । अनेवविदोऽपि सुषुष्ठिकाछे ब्रह्मप्रात्िपद्धी करेति -बाढपेबपिति । तदि किमित्येविदिति विरेषणमिर्याशङ्कयाऽऽह-तथाऽपीति । विद्दविदुकेरवि- शैषमेव दृष्टान्तेन स्पष्टय।ते- पथति । त्व तदसीत्याचयण प्रतिनोषतो विद्भाग्त

१ग. छ. ट. प्रकारे । २ ख. छ. ज. "जानामात्म। ३. छ.जे.ण, ` ग. छ. ट. शकारे ।२ ख, छ, ज. "जानामाल्*। ३. छ. ज. ण. न्तेनाऽहे

$ कृ.ख.ज.ण. सवा एषु अआ । ५ इ, ण्षुप्तिकाः। \ क, इ. ठ, ठ. -घुिकंा । ७ सखे. ङ, भ. सौम्य) ८कं सुपप्तो। ९, छ.ज.ण, "ने य| १० ख.ग. छ म ट्‌. ण, "ल्लकः ।

४५२ आनन्दगिरिषृतटीकासवङितश्चाकरमाष्यसमेता- [ (अष्टमाध्याये

देव संत्यन्यस्त्वविद्रानरमी ति देहादिकमेव जानन्न सदैव मवतीति याजना ¡ देह- पतेऽपीत्यविशब्देन जीवदवस्था हृष्टान्तिता ॥ \ ॥ अथ य एष रसंप्रसरादोऽस्माच्छरीरास्सुमत्थाय प्रं ज्यातिरुपसंपय स्वेन रपेणाकिनिष्पयत एष अ तमेति होवाचेतदमतमभयमेतद्रह्लति तस्य ह वा एतस्य ब्रह्मणा नाम प्त्यमिति ॥ ४॥ सुधुप्तकाछे स्वेनाऽऽस्मना सता संपन्नः सन्सम्यक्प्रसीदतीति ज ग्ररस्वम्रपो- विषयेन्द्रियसयागजातं काटुष्यं जहातीति संपपादश्षष्रो यद्यपि सवेजन्तूनां साधारणस्तथाऽप्य्वेवित्स्वरगं छे कमेतीति प्रद्कतत्वादेष संप्रसाद इति सन हिवबधत्नविष्रेषात्सोऽयेदं शरीरं हित्वाऽस्पाच्छरी रात्तयुल्थाय शरीरास्पमा

वनां परितयञ्येत्यथेः। न त्वासना।देव सम॒त्थायतीह युक्तम्‌ । स्वेन रूपेणेति विश्चषणातु | न छयन्यत उत्थाय. स्वरूपं॑संपत्तव्यम्‌ । स्वरूपपेव हिं तम्‌ भवाति प्रतिपत्तव्यं चेटस्यात्‌ । परं परमात्मरक्षणं विज्ञप्निस्व भावं ज्योतिरष संपद्य ` स्वास्थ्यमुपगम्यत्येतत्‌ । स्वेनाऽऽ्पीयेन रूपेणामिनिष्पद्यते प्रागे तस्या! स्वरूपसंपत्तेरव्रे्यया देहमेवापरं . रूपमात्मतवेनोपगत इति तदपेक्ष येद - मुर्यते स्वेन रूपणेति । अश्शरीरता ह्यात्मनः स्वरूपं यत्स्वं परं ज्योतिः स्वरूपमापथ्ते संसद्‌ एष आपति होवाच । स तब्रूषादेति यः भ्ुल्या नियुक्तोऽन्तेषासिभ्यः । फिंवेतदमृतमविनाशि भूमायो बे भूषा तदमृतमि- त्युक्तम्‌ । अत एवाभयं भूज्नो द्वितीयाभावादत एतद््येत्रि । तस्पहवा पतस्य ब्रह्मणो नामामिधानम्‌ । क्र तत्पत्यमिंतिं । सत्यं वितथं ब्रह्म । तरसत्यं स आत्मेति युक्तम्‌ । अथ किमयमिदं न(म पुनरुच्यते । त्दुपासन- विषिस्तुत्ययम्‌ ॥ ४ ॥

सप्रपतंदस्य विदुषो यन्म॒क्त्यारम्बनं शुद्धं ब्रह्म तत्तादात्म्धोपदेशनोषास्थं स्तोतु सप्रसादशब्दार्थं कथयति - सषपेति । सम्थक्पमीद्‌तीति संप्रप्तादो विद्वानिति शेष; ।

@ श्व, (4, =

हवाभाककर्मवाऽऽत्मनः स्वारस्य कथ पष्ठ प्रताद्ताति वरष्यत तनराऽऽह-जाम्

दिति । जहातीति परषुपरः पुरूषः संप्रसाद इति िरेषन्धुत्पत्तिबछेन पप्रतद्श्चब्ः से।षुपपर्र्ज,वसाधु(रणस्तत्कथमेष संप्रस।द्‌ इति सनिहितविद्वत्परामथस्तत्र।ऽऽह-घ्प

१ग. ठ. "पुप्तिकाः ।२क.ग. ङ. ट. दि त्समु*।३क.ख.घ. द.च. स.उ.इड, ढ. ण. "ति । तत्सं । ४ ग. ठ. “सृप्तात्ति। ५, शे संप्र । ९ क. ख. शेषःय्युः ।

नृतीयः खण्डः ३ 1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । | ४५१३

साद्रब्द्‌ इति | तस्य स्षुतमवनवत्ताधारणत्वऽपि प्रक्रमवरचद्वदरन पष प्पप्ताद्‌

^ , कको प

इति ष्यपदिरयत | यथ। सनिहि प ऽरथा यत्नविरो१द्‌¶ इति शन्दशाक्तव ।दुस्यते तथेहा.

पीत्यथ॑ः। एष एववित्प्रकृतः तप्राद्‌ः पस विद्ध निति यावत्‌ । विवेक।नन्तयेमथङ्ब्दार्थः| समुन्थानशढ्दस्य मुख्यायंत्वं वारयति-न त्विति । देहु स्थतप्यापि स्वेन रूपेण।- भिनिष्पतिभिष्यतीत्याशङ्कयाऽऽह-न हीति । कूनोऽय स्वरूप ऽमिनिष्पत्तिप्रयोगस्त- धाऽऽह - प्रागिति । एतच्छब्द्‌; सम्यन््ञ(नविषथः। अनात्मस्वदूपप्रतिपतिभ्रानिनित्र स्यपेक्षया स्वरूपसपत्तिरपवरितेत्यथः । किं तत्छष१।१ति तद्‌।ब्‌ - अश्च रता [+ ऋ ९ [अ ® _ चि. (@ स [ ^>8 द्‌ हति | यथा मिथ्यारूप््रताद्‌ाह्यनिवृत्तो स्वाम केनाद्प्यात्मना शुकिरवतिषठ तथा शरीरतादत्म्यभ्रान्तिनिवृत्तो तदम(३।पठक्षितं सच्छं स्वषपमेव(वधितं मवती. त्यथः | एष आ।तमेति होवाचेत्यत्नेष शव्द्‌।थमाह-- यत्स्वापेति । कोऽपरवुक्तिकर्त- त्याकाशक्षायामाह--स ब्रूयादिति । न केवठम।त्मत्वमेव प्रकृतस्य ज्योतिष; ककं तु रूपा(म्तरत्वमस्तीत्याइ-- चेति । अविनाश्ञत्वे हेतुमाह-भूपोति । तथाऽपि कथम- बिनाशित्वं तत्राऽह--यो वा हति । इतिशब्दो हेत्वथैः । यप्माचथोत्तठक्षणं ब्रह्म तस्मात्तदुपा ्तनामरहतत्यि्थंः | उपास्य ब्रह्मणो नाम निरदिंशति--तस्येति । उक्त्य पुनरक्तिरनयिकेत्याशङ्कय परिहरति - फिभयपित्यादिना ॥ ४ ॥ (० (¢ _ @ ® ठ ® क क तानि हवा एतानि जणपक्षसयण सतयत ~ न, % के त यत्सत्तदमृतमथ यत्ति तन्मत्यमथ ययं तेनो. क खि, = ओ क क भे यच्छति यदनेनोभे यच्छति यस्मायमहर- ९ 9 ® @ि ० क, क ह्व्‌। एवावत्स्ग ककमा ॥ “4 ॥ (9 व ५ ९ (+ ॥

[तं च्छ[न्दाग्धापानषदयष्ठमाध्ययस्य तृताः खण्डः ॥ ३॥

करती > 2 ति 1 । , गि षि |

तानि हवा एतानि ब्रह्मणो नामाक्षराणि जरीण्येतानि सतीयमिति सक।- रस्नकारो यप्रिति च॑ । इकारस्तकार उच्चरगार्थोऽन॒बन्धः। हम्वनेवाप्षरेण पनः प्रतिनदश्न,त्त +म्‌ । तत्तत्र यतप्तत्सक।(रस्बदमत सद्रह्याप्रतवाचकत्वा- दुमृत एव सकारस्तकारान्तो निष्ट । अथ यत्ति तक।रस्तन्मत्वम्‌ । अथ यद्यमक्षरं तेनाक्षरेणामृतमत्य।ख्ये प॑ उमे अक्षर यच्छति यपयाति नियम. यति वश्ची करोत्णत्मनेत्यथः , यद्यस्मादनेन खमित्येतनोभ यच्छति तस्माचम्‌।

ष 0 श ।

ककर

१ क. "दितार्थो।२क.ग.ट. श्यः।यपए*। क. ग. ट. ्टदुधि*।४्ग., घ. इ. जि. त थ, सतिय” | ८५ [1 (क सतिय” ॥ ९६ च ग्‌ घ्‌, च, द्‌, ©. इ. ट्ठ, न्व्‌ । इछा | ॐ च्छ, ग्‌, ध. ठ. उ. "यम्‌ । आदो सं" ।

४ नन्द गिरिकृवटीकासवहितश्च¶रपाष्यसमेता [ (अषपाध्याये-ज

। संयते इव द्वेतेन यपा रक्ते | ्हमनाम्षरत्याीदपमूनस्वादि धमव मरहापार्पं किमुत नामत दृप्युपारप्स्वाय स्तूयते । ब्रह्मनापनिकेचनेनैब नामतो वेत्तेदवित्‌ । अरहा एषविरस्ं लोश्मेगीत्पुक्तायेप्‌ ॥ ५॥ इति च्छान्दाग्यापनिषच्छकरमाष्येऽष्मध्यायस्य तृतीयः खण्डः ॥ ३॥

उप।स्यस्नन्यर्थं नामोक्त्वा तादृथ्यनैव नामाक्षराणि प्रस्तोति-तानीति । तति कानी स्यपेक्वायामाह-- एतःनीति | कथं तकार इत्युच्यतं ईंकःरस्णपि तत्र मावा. दित्याशङ्कचाऽऽहु-दृकार इति । तत्र हेवृमःह- हस्वेनेति । दीर्षमीकारमृषशय हुम्वं पूनरनुवदन्त वेवक्षितत्वमेव न.माक्षरेषु तस्य सुचवतीतयथेः । ्रयाणम्षराणा- मवान्तरमेदं दशंयते-तेषामितिं । निवार) पर्ठ | वभविभागानतवैनथशन्दा्थैः | तङारप्वाक्षरपामर्यानमत्यत्वम्‌ । कथमत्र पू यमित्यतरेण प्रयोक्त नियपयनी- त्याकार्ष्तायां निथमनघ्व.मार्ेतेत्याह-- अ तपेति । यमिःःक्ष्व्य नियमनस्ताम।- व्यमेव साधयति- यश्रस्म.दिति | तस्व तत्स्व मावत्वेऽनुभवषनुकृ ¶ति- ६य)े हवति । यमा यमियन्रेगेत्यगैः । तर्‌ १३६५ मुपरिशद्धावित्वं तनियामकव्वे हेतु" रिति मत्वाऽऽ- एतेनेति । रक्ष्ये) पूर अक्षरे इति शेषः । ब्रह्मणः सत्यमिति नाम त्य यन्निवचनं कतं तम्य प्रय)जन+1ह -ब्रह्मेि । फ्वःकंयस्थमे३०१९ ञ्थाकरोति-एवरपिति । वक्यं तुन व्यष्धय प्रगेव व्याल्पातत्वादित्याह-- अहरिति ॥ ९ ॥

हति श्रीमदूानन्दुगिरिविरचितायां छन रेरपरोपनिषच्छींकर १।ष्यर्टकाया | मष्टमायायस्य त्रतीयः खण्डः ॥ २ ॥

( अथाष्टमाध्ययस्य चतुथः ८०३; }) ।

प्मीमन्यवैवयवि

अथ य आत्मा स्त सेतुविधृतिरेषां छोकानाम्भे- दाय नेतर सेतुमहोरात्रे तरो न जरा न मृत्युनं

त क

शोको न सुरतं न दुष्ठत‰ सवं प्प्मानोऽतां

निवत॑न्तेऽपहतपाप्मा ह्येष ब्रह्मट।कः ॥ १ ॥ अथ य असिप्रि | उक्तलक्षणो यः सपपादस्तस्प स्व्ररूपं वक्ष्यमाणे

४.१ न भ, त € 9. ¢ ॐ

रक्तेरनक्तश्च गुभेः पुनः स्तूयत ब्रह्मवथसाधनलअन्धाथम्‌ । य एष १ ख. ज. ह्यनेन । २ क. ठ, नेव ना ।३क.,.ग.छ,.ठ,ण. "त इका ।४ कग. रट. न्ह ६का । ५ त. छ, ज. द्द्‌ । अनेने, ६ ख, घर इ, च. ॐ. ठ. इ, इ, ण. आपद्मोक्त* । ५

ध्‌, एव ।

+ ८. चतु; ण्डः 9 |] छन्द ग्यापनिषव्‌ । ४५५५६

। यथोक्तछक्षण भता ससुर, सेदुः । गिघरिदिषरणः । अनेन हि सष जगदर्गाश्ररादिकरिवाकू।ररफठादेमरनियमेः कैररतुरूपं भिदधता विध॒नम्‌ । अप्रिपपाणं हन्वणद्‌ विन्व्‌ पनरयेवतस्तस्मात्स सेत॒वेधतिः। कषयं स प्तुरित्याषट-रषां भूरद्‌।नां खाकानां कतृकपफटाश्रयाणामपं

की (क क

भेदाय।विद्ारणायावेनाछ यटयतत्‌ । किविाचष्टास। सतुरित्वाह-नेतम्‌ ।

® ० +

सेतुपषा-मानपदोरात्रे सत्रस्य जनिमतः परिर्छदके समी येत तरतः। यथाऽन्ये सप्तारिणः; काटेनादहोर्‌त्रादिलन्नणेन परिच्छे न तथाऽयं काल. परिच्छेद्य हत्यभिषायः । यस्पादब)कधबत्तराऽदहोभिः परिवतेत इति रत्य. न्वरावं । अत एवेन न जरा चरति न प्ररो । तयान मृ्युने शोको न सुद्ते न दृष्तं सुष्ृतदुष्ठते धमाधमा । पराक्निरत्र तरणशषन्देनामिरेवा नाति. क्रमणम्‌ । कारणं द्यातमा।न ककय हिकारणातिक्रमणं कतु कार्येण । अहो, रत्रादि च सर्वं सतः कायम्‌ । अन्येन ह्यन्यस्य पराप्घिरविक्रपण वा क्रिमत। नतु तेनेवत्स्य । न हि षटेन मृलमाप्यतेऽतिक्रम्यते वा यद्यपि पूर्व॑

अ।त्माऽपहहपापेत्यादिनः। पपादिपतिषेय उक्त एव तथाऽपीहायं विशेषो न तरतीति प्रा्तिविषयत्वे परनि।पध्यते । तत्राविशेषेण जराद्यमावमात्रपुकछू। अहारात्राद्या उक्ता अपुक्तश्ानथ सर्वे पाप्मान उच्यन्तेऽतःऽस्पादात्यनः सतो- निवतेन्तेऽ१,८५वेत्य ५;। अपहतपाप्पा श्चेष ब्रह्येर रखक्रो ब्रह्मराक उक्तः॥१॥

व.कंयान्तरमादत्ते- अथेति । तघ्य तत्पथम।ह--उक्तरक्षण इति । प्रकारा

® (५4 क

स्तरण स्वुतिभरारम्भा५। व।क्यस्था ऽथशठरः। किभिति स्वुतिरित्वपेक्षायरं स्तुत्ये बरह्म ण्याधारे ब्रह्मचय।ख्यरर्थ पाघनप्य सबन्धविधान.येमित्याह्‌ ~ ब्रह्म चर्यति । यथा मृददिमयः सेतुभ्यवस्थाहेदरध्यद्‌ क्षेत्रमिति तथायमपि ग्यवस्थहेदर्त्याह--पेतु- रिषति । पेतुत्वं स्राधयति-- विधूरिरेति । विभर ङत्वमुपपाद्‌ पति-- अनेनेति । क्णोश्रमाद्सादि शब्द्‌ वयोवभ्थातिषयः । फशद्‌त्यादि शब्दस्तु तद्कान्तरजातीय. विष्यः ¦ कबनुरू क्रथम्‌ {पषयनियभैः ९५ह्‌ वण व्यवस्थपतरत्‌ा प्रभेश्वरेण सर्वं जगद्विधु 1मिति संबन्यः | अन्वयमुसेनो क्तमेवं उ्तिरेकमुषखेनाऽऽ८ णा5ऽ )ई६-- अध्रि पमाणं दीति । उक्तम भसपृूेकं विराद्वति-िमय(पस्यादिना। नतमिति प्रतीकग्रहणं यत्तद्वच।च -पततुपित्यादिना । तदेव वैषम्पदह गन्तन स्पषठ-

जज कणा प छण्‌ जोत) आण वि +भ, 0 = 9 दो --9 =-= = न 9 जन = = 9 => कम 9 क ॥ स १ 1" "ता क

[

१४. ड, च, ठ. ड. ठ. तेन । २८. 7. कतेन । ३ ठ. अविधि" । ठव. च. "ददिष । ५ अ.स. ड. ठं. ण. नैनं । ६ क.ग.च.ट.ठ.डइ. "नेतु शो; ७ ख. ज, ण. *मित्यथेति। § ग, ध. ° तद्या" ।

# ४ ~ ५ ५ ४५६ अनन्द्गिरकृतदीकासवदलितश्ंकरभाष्यसमेवा- [ < अ८्माध्यये-

यति-पयेत्यादिना | परमात्मनो न काटपरिच्छेयतत्यत्राऽऽयवगश्चतिं प्रमाणयति - यस्थादिति । परतीति तरतेरतिक्रमणार्भो नाऽऽत्मनि संभवतीत्यत हेतुमाह -- करणं दहति । काथत्य क)रणातिक्रमणं मा मूदहेरत्रादेश्वालातिक्रमणं किं न स्यादियाशङ्कयऽ5ऽह-अशरात्राद चेति । तरतेरतिक्रभणा१॑त्वमङ्गा यपि निष हे३१।ह -अ.थेनेत । तरति स्यस्यपहतपाप्मादिव केन पौनस्कःममःशङ्य १।रहर.त-यव्रषीति । तिरेपरणान(मनन्त्यालत्यकं प्रतिषेध चन।्मवमभिपरेयाऽ5- ह-अभशहरात्रा्य। दीति । प॑पक्थाण।मात्मानमप्रप्येव नित्रत्तौ हेतुमाह- अपहतेति ॥ १ ॥

तस्माद्र। एत सेतु तालाऽन्धः सन्ननन्धो भवति विद्धः सन्नविद्धो भवत्युपतापी सन्ननुपतापी पषति तस्मादा एत‰ सतुं तत्(ऽपि नक्तमहरेवाभिनिष्प- यते सछद्धिभातो द्यैष बह्मटाकः ॥ २ ॥

यस्माच प्प्मक(भान्ध्नादि घ्रीरगतः स्यान्न त्वश्रीरस्य वस्र एत- मात्मानं सेदु ती पराप्यानन्धो भवति देहवससे पृरपन्योऽपि सन्‌ । तथ। विद्धः सन्देहवररे त देहविभगे सेत पर॑प्ष।विद्धो भवति । तथेपनापी रोगाद्यपतापवान्तन्ननुपताप भवति । किच यस्मदहारातरे नस्तः सेतौ तस्पद्रा एत सेद ताल्ल पाप नक्तमपि तभीरूप राति सर्महरेब'भ- निष्पद्यते । जिङ्गप्टयालसमनज्पापिःस्व रूपमहरिवाहः सदैकरूपं ते षः तपयत इत्ययः । सह्द्विमातः सदा विभतः सेकरू( स्वेन सूपेगेष ब्रह्म.

टोकः ॥ २॥

यथोक्ततेवुप्राघ्ो फठेतमाह -यस्मादेति । स्वाम।कम्यानर्थत्वमित्याशच- ङ्य ऽऽह --देहयत्छ इति । विद्धो दःलादिपवन्धी । इतश्चाऽऽत्मपे रति महामा. गवेषत्वमित्याह-िचेपि । कथं प्ततेभपि तमी गनहर विदुषः स्यात्नदि वियग्राऽपि विर्‌द्रोऽथः िध्यतीत्यारङ्कया5ऽह्‌-क्रिनपःति । तत्र हेतुमाह-पषदेति | बस- रक्षणोऽे्य। छाकः स्वप्रकशचिदंकनानो यतोऽवतिष्ठनेऽतत्तदू ला द्विदुषो यथोक्त ्-

पत्वमविर्‌द्धमित्ययंः ॥ २॥

तय एवैतं बरह्मरोकं अज्ञ पर्थणानुपिन्दनि

जण मि -ोा--५- मदाोाेो ना" - -9.-

षीणां

१.७. न्‌, ण. ग्येति ! प।२ग. ट, ररत्याञ्तन" ३२, तरते ।४कर्ण, "खे दे*। ..

वेम; संण्डः ९ | छान्दोगपोपनिषव्‌ । ७५

तेषामेवेष ब्रह्मलोके १।५ सव॑ष छोकेषु कामचायो ' भूवति ॥ २ ॥ इति च्छान्दोग्योपनेषयषएटमाध्यायस्प चत॒थः खण्डः ॥ ‰॥

त्तत्वं सतयत यथोक्त ब्रह्मों ब्रह्मचयेण स्तरेषयतष्णास्यागेम, श्राङ्ञाचाय।पद्‌श्पनु(वन्द्‌ान्त स्वरत्पसवे्यतमापादयान्त य तेषामव ब्रह्मचय- साधनवतां ब्रह्मविदमष ब्रह्मल।कः, नान्यषां ब्ाविषयसपक्जाततष्मानां ब्रह्मविद्‌ामपात्ययः; । तषां सर्वेषु रकेषु कामचपरा भकतात्युक्छायेम्‌ | सस्बात्परममतत्साषन ब्रह्मचय ब्रह्यमवदापत्यामपायः॥२। इति च्छान्दोगयोपनिषच्छंकर माष्येऽ्माध्यायस्य चतुय; खण्डः ॥ ४॥ -: © -@ -©-©- | विद्याफ़े य 4च्छरत्या व्धवह्धब्न परल्वतत्प्ड विद्य।वस्पेन कषा ।6€ष्वतल्वाश्च

छ याऽऽह्‌- तात । बद्यचयवता ।वद्यद्भ्‌।रा ब्रह्म छ केः फटत्‌।त्वथः; | तेषामे वेत्पवकारद्यातितमथमाह-न।>५११मव । नह्य वद्‌मपति वाज जव्रह्मवेत्तमुच्थते ॥ तषा ब्रह्मचय त ब्रह्य वेदा+तिं यावत्‌ । च्रह्यचयंत्तधनवताम्‌व बद्य।वेत्तन बह्म करो मवदाति स्थिते फलितमाह-वरस्पादिति । पसवन ब्रह्मवेयायाभेति शेषः । ब्रह्मविदामिति मामिनी वृत्तिमाभ्रेत्योक्तम्‌ ॥ ३॥ | ३ति श्रीभद्‌नन्द्‌गेरि।१रापतायां छन्द्‌,गयापनिषच्छाकरमाध्यटाक।या- मष्टमाध्प्रायस्य चकुथः खण्डः ॥ $ ॥

( अथ छमाष्यायस्यं पश्चमः खण्डः ) ।

य आतम सेतुचादियुणः स्तुतस्त्पापठये प्रान पहकारिताधनानन्तरं ब्रह्य. चयौर्य विध।तन्यमित्याई । यज्ञादिमिश तस्स्ताति कवन्याय॑म्‌-- अथ ययज्ञ इत्याचक्षते ब्रह्मचयमेव तद्रचर्थण ह्येष यो ज्ञाता तं विन्दतेऽथ यदिष्टमित्पाचक्षते बह्म- च्मेव तद्र्ञच॑ण हेश्(ऽत्मानमनुविन्द्ते॥ १॥

अथ यदयज्ग इत्या चक्षते रफ परभपुरष।थ सावनं कथयन्ति चिष्टास्वदहक्न,

च्मव । यद्गस्यापि यत्फरं ठद्रह्यचयबाद् मतेऽरो यन्नोऽपिः ब्रह्मचर्यं भवति

१क.ग. ड. ट. ठ. ठ. तत्रेवे।२ख.ध. ङ. च. =. रण. "रमैः ।३क.ग. ट. श्ट्मा मे । ४ ख. ठ. ज, ड, ढ “ते ततो! ५§

) ॥ । ॥ ९ ॥ ॥ 5 ध ( ९ ४५८ आनन्दणिरिडृतरौक(सवङतिश्ांकरमाष्यसमेता- [ ८अषटमष्कवे-

9 भरहिपत्तव्यम्‌ । क ब्रह्मच यज्ञ इत्याह -ब्रह्म चर्येणेव्‌ हि `बस्परीदो ज्ञाता सतं ब्रह्मरोकं यज्गस्यापे प।रम्पयंण फलमृतं विन्दते ङ मते तता।+य्नाऽपि अह्मचर्यमेवेति । यो ज्गतिस्यक्षरालद्रतेभन्नो ब्रह्म वथमेव । अथ -चदिष्टभित्पा- चक्षते ब्रह्मचयैमेव ततु । कथम्‌ ! बह्म चर्यणेव सानेन तर्पश्वरमिष्रबा पुजंयित्व(ऽतेस्णामाल्मविषयां त्या तमातमानमनुविन्द्‌ते । ' एक्गाङिह मप कदाच मव ।॥ १॥ | ` भय ` यथोक्तपरमात्म पठसि षने ज्ञने पटक रेन प्र १ प्रगेवोक् तथ। च कृतं बरह्मशर्यविष वणो त्तरभन्थनेलयाशङ््‌ चाऽऽह --य अ।त्भति । शमायपक्षकाऽन्नरशब्द्‌ः | उक्तमपि न्यच विषातुमनन्तर्‌प्रन्थमवृ्तिरे५५; । किमि/१ तह = तस्य -स्वुतिरि- त्याशङ्क्य तस्या पिरषत्य दच्च वति--यज्ञादिभिशरेति । श्रतिराहोत्तरं वाक्ष्य- मित्युक्तं तद्‌।द्‌ाय उप्राकस्‌.ते- अयेत्वारिना । ब्रह्मच पश्यो कदात्या विधित्तितत्वे तदीयस्तुतिपारम्मायऽथरढ्द्‌ः | सन्तत्य ब्रह्मचऽन्तमावं पाधवति-यन्नस्यापीौति। उक्तमेव।यम।कारन्ताद्रार। प्तमथयते--फथ त्यादिना । पारम्पण चित्तङद्धिद्‌।रे- णत्य4; | न केव फट्द्रर। यज्ञा बह्म वर्यऽन्तभगति ण्त्‌ यकरनज्ञकरत्सशादपी. तथाह -- १) (१६ । ३६९१ नद्य इयोन्तम।वमाक.ङताद्वार। स्फोरवति- क्थ. [भत्यारिना । १जातत्व। तमातमानम्‌उ।वेन्दत ३१ धबन्धः | ब्ह्मचनण$ऽत्म्‌ा१ भुदषणं निप्प।यत्‌ ईष्टेन।पि तेद्‌३ ५१।यते त(म्‌.द्षण।दुभयसदिरथ॥२४६मपि यज्ञवर क्षचथभ१८८1६- ए१०॥६त ॥ ! ॥ १९ कका व ९०.

अथ यत्पच्रवणममत्पाकेक्षतवं नद्षचयम्‌व्‌ तद्रह्यच.

श्व __ = ५1 ~. न ५ य _

पण हये सेत आतलनघ्ाण चिन्द्तेऽ५ यन्मन-

क~ अ कर भण्‌ > ह

[मत्पवचिक्षत ब्क्मचमर्मव्‌ तद्रङ्लचमण द्धकाऽन्ल्मान.

| (र कौ मनु।व्‌य मनुत ॥ २॥ ® १ ९ *, अथ यत्द्च(वमपित्यावक्षते व्रह्मचयभव तत्तथा सतः परस्मादा्रसमन

अ।तपन्धनल्ाणं रक्षणं ब्रह्मच ५सावनेन विन्दप । अतः सज्र(पणशम्द4पि ब्रह्म चयमव तत्‌। अथ यन्म।नपित्याचक्षते ब्रह्मचभवे सद्रह्यच॑५व साषनेन

= त ॥ ~ -+ --~ ~न ----- ---~~-~ "~~~ ~ -----~-~ -~~ ---* [ "ष्णी भि प क ५ ----~+ ~ + ~ [री | 1 ~~

+ अत्रं सकाशादिति देषः, > जीवस्ययथः ।

१४६. ठ. हि साधनेन य०। २ इ.च.ठ.इ.भ्ते।यो।३ग. ट. शपथ यत्निष्पा इ कु. ग, द, "दद्य ङ।दि°, ५१. च. ठ. उ. ण. वे तत्प्रा । ६ उ. ण. भ्यगदहि साः

~--- ˆ - ~~~" ~ ~ 99 भ भोय कि

१७१, संष्डः ९ 1 छाम्दोग्योपनिषहु । | ५५९

॥ ॥ ० ॐ । - ॐ कदे, मोजः प्तः सन्नास्पानं शा चापौर्पामनुत्ि् पशान्मनुने ध्वायति। अता मोः शब्दमपि ब्रह्मचयेमेव | २॥

बहुयजमानकं वेदिकं क्म सत्रायणम्‌ । तथा यज्ञवदिष्वक्चत्यथेः । कथं सत्रायण ब्रह्मचर्य उन्तमैवतीत्याशङ्याऽऽह-- सत इति ॥ २ ॥

अथ यदनाशकायनमित्या चक्षते ब्रह्मचर्यमेव तदेष ह्यात्मा न नश्यति यं ब्रह्मचयंणानविन्दतेऽथ यद्‌- रण्यायनमित्या चक्षते बह्म चयं मेव तत्तदरश्च ह वे ण्य- श्वाणेवो ब्रह्मलोके तक्तीयस्थामितो दिवि तदेरं- मदीय५ सरस्तदश्वत्थः सोमस्षषनस्तदपराजिता पं बरह्मणः प्रभुविमित« हिरण्मयम्‌ ॥ ३ ॥

अथ यदनाश्चकायनमित्याचक्षने ब्रह्मचयंमेव तत्‌ । यमात्मानं ब्रह्मच- येणानुषिन्दते स एष शत्मा ब्रह्मचयेसाघनवतो न नहइप्॑ति तस्मादनाश्डा यर्न॑पपि ब्रह्म चयेमेव । अथ यद्रण्यायनपित्याचक्षते ब्रह्म चयंमेव तत्‌। अर. णयश्चब्द्योर्ेवयोब्रह्मचयैवतोऽयनादरण्पायनं बरह्मचयेषू । यो ब्रानाद्यब्न एषणादिष्ं सतख्णारसन्न।यणं मननान्मोनमनशनादना शक्षायनरण्ययोगे-

मनाद्रण्पायनमित्यादिभिमेहद्धः पुरुषाय साधनैः स्त॒तत्वादब्रह्मचर्थं॑परमं

्नानेस्य सहकारिकारंण साधनमित्यतो ब्रह्मविदा यत्नत्ती रक्षणीयः त्यै । सत्त्र हि ब्रह्मलोकेऽरश्च ह वे प्रसिद्धो ण्यश्चाणवौ समुद्रो समुदरोषपे बा सरसी तृतीयस्यां भुव्मन्तरेक्षं चाप्य तृनाया धोस्तस्यां तृतायस्याि तोऽस्पाह्धे(कादारम्य गण्यपरानायां दिते । तत्तत्र चेरमिराऽन्नं तनय रेरो परण्डस्तन पणपैरं मदीयं तदुपंगोगिनां मदकरं द्षात्पादकं सरः । तत्रव च।श्वत्यो इष! सोमसव्रना नापरतः सोपोऽपृन तान्नःसरोऽमृतस्चव हते बा। तमरैव च ब्रह्मरोके ब्रह्मचयेसाघनरदितेव्रह्म चयस।(धनबद्धथोऽन्येने जीयत इत्यपरा जिना नामपृः पुरी ब्रह्मणो दिरण्यणमेश्य ब्रह्मणा च प्रभृणा

१कृ.ग. ध. ङ. स्.र.ठ.-त. थ, (तद २ ड. ट. “श्यत्यनन।दनादाकमेवायनं तर । ढ, शश््पर्यतोऽनद्यनाद० । ३ ठ. ठ. °नशब्द्म* ' ज ग. ङ. ठ. ठ. थ्य ज्ञा । ५क.गमघ-च, टः ठ. ड, ठ, ण. 'नत्त* ।६\ण. “रिता । जअ. ठ "रणता ।८ इ. ट.ड. त्रः ९ ङ्‌,

नपंभोधि" ।

४६० आनन्दगिरिढृतदीकासंवङितशंकर माष्यसमेता- [८ भ्टमाष्याप्रे+

दिशेदेण पितं निर्मितं तष दिरिण्मयं सोव्णं पशुषिमितं) मण्डपपिवि षाक्यशषः॥३२॥

उपवापतपरायणत्वमन।शकायनं तत्कथ तदच ऽन्तमवतीत्याश्चङ्कयाऽ$ह -पपात्पा- नमिति । अरण्यायनमरण्यवाप्तप्तत्कथं बञ्मचगीन्तम्‌तनित्याशङ्य।53ह-- अरण्यश्रब्दयारिति । विस्तरेणाक्तमर्थं पक्षिप्वाऽऽह- या ्न(नारेत्यादना । यो बह्मचर्थेण।ऽऽत्मनो ज्ञानाद।त्मानं विन्दते स ब्रञ्होकं ठभते तस्माय्ञो ब्रह्मचगे मिति योजना । आदिशब्देन स्वरघ्य परमपुरुषाय प्राघनत्वं गृह्ये ॥ २ ॥- ;

तय एवेतावरं च णं चार्णवो बरह्मठोके बह्चर्थण- नु विन्दन्ति तेषामेवैष ब्रह्मलोकस्तेषा सवषु केषु कामचारो भवति ॥ ४॥

इति च्छान्दोग्यापनिषदयष्टमाध्यायस्य पचमः खण्डः ॥ ५॥

तत्तत्र ब्रह्मरोफ पएतावणेवौो यावरण्याख्वावुक्तो ब्रह्मवर्येण साधने. नानुविन्दान्त य तषामवेष यां व्याख्याता ब्रह्मख।कस्तेषां च ब्रह्मचयेसाध- नवतां नह्मविदां सर्वेषु छकेषु कपचारा मवति । नान्येषापन्रह्म वयप्राणां घाष्याबेषयासक्तबुद्धा नां कदाचिद्पीत्यये। । नन्वत्र त्वमिन्द्रस्सर यपस्त्र बर्ण

£

इत्यादिभियेथा कच्िरस्तृ यते सहाहं एवमिष्टादिभिः चभ्रेने स्ञयादिविषय- तष्णानिर्वत्तिपात्रं स्तुत्यहे कं तहिं ज्ञानस्य मोक्षप्रपनत्वात्तरेवे्टदिमिः

। ~ >

इ्तूयत हते केचत्‌ । न । स्च्यादिब!ह्यविषयतष्णपहूनचित्तानां परस्य. गामविवेकविन्नानानुपपत्तः । ““ पराञ्चि खानि व्यतृणत्‌ । त्सयभू रतस्मात्पराङ्प्याते नान्तरात्मन्‌ ” इत्यादिश्रतिस्पातेरतभ्षः । त्नसह- कारि कारणं र्ञषादिविषयतष्णानिव त्ति माधनं विधातव्पमेबोति युक्तैव त. त्स्तुतैः। ननु च यन्नादोमेः स्तुत ब्रह्मचयमिति यन्नादानां पुरषे. नत्वं गम्यते । सत्य गम्पते । न त्वह ब्रह्मरखोक प्राति यन्न।दानां साषनलर-

मेभिमेस्य यद्गादिभिन्रेह्यवय स्तते वः तदं तेषां प्रसिद्धं पुरुषाथतापरनल-

® , (5

मपेक्य । ययेन्द्रादिभी राजान तु यत्रनद्रादीनां व्यापारस्ततरैवं रन्न इवि तद्त्‌ । | ब्रह्मचर्यस्य स्तुतत्वात्तद्विषयं विधिमक्त्वा तत्पहकृतविद्यासाध्यफटं कथयत्नि-+

न १क.ग. ठ. ट.ड. ढ, "ने ज्रीभि*। २. ङ. च. "दिवि! ३ख.ग.घ. 2. च. म्‌, ट ठ.ड ढ,ण प्हूतः।*्ग.ट ठ. नुय। ५ क. सिदूपुः।६ग.ट्‌. वचर ।

द्मः -लण्डः ९ ] छान्दोग्योपनिषत्‌ । - ४६१

तस ही(्र)ति । ब्रह्मचर्यरयास्यद्यप्ताधनत्वागमहती स्वुति्यक्ता तहूङ्मचगेण ज्ञान मुपषटक्ष्य- तदवक्ष्य -सतृयत इति मतमत्थापयति-नन्वग्रेति। तस्य श्षुद्रताघनस्वमिद्धं दुरनृ्ठयत्वात्तदव्यतिरेकेण ज्ञानः सभवाचचत्युररमाह-- नेत्यादिना । विषयापहृता, तर्नं नराणां वेवेकाप्तमवे प्रमाणमाह प्राञ्ीति | ध्यायतो विषयानित्याचा स्मृतिः रत्र किवाप्षिता । बह्मचयेस्यात्तमताषनत्व तिद्ध फटितमाह-ज्ञ, नाते । बरह्मरोकभि- साधनस्य ब्रह्मचयस्य यज्ञादिभिः स्वुतत्वात्तेषामपि तत्पा्िाधनतवं श्वत्याऽभिपेतमिति शङ्कत- नन्विति । किं तेषां पुरुषाथसाघनत्वं प्रतुनश्चत्या प्रतीतं किंवा ब्रह्मखाकस्चष- नत्वमिति विकषट्याऽऽद्यमङ्गा कराति-- सत्यमिति । न द्वितीयो वाक्यमेदप्रमङ्गा- दित्याह- न रवाति । कथं तर्हि यज्ञदिमिन्रह्मचमंस]तिस्तत्राऽऽह--किं तद्हीति 4 उक्तमर्थं दृशान्तन स्पष्टयति-ययेति | त्वमिन्द्रस्त्वं विष्णुरित्यादेना विप्रदििभी राजा स्तुयते तथाऽपि न तस्येन््रादिभ्या१रे निरङ्कृशं कतृत्वमस्तीति यथेष्यते तथा यज्ञादिभिन्रह्मचयस्य स्तुतस्यापि नास्ति बुल्यफरूत्वामित्यथः |

य इमऽणवादयाो ब्राह्मरोाककाः संकसपनाश्च पित्रादयो बयोगास्वे फ पार्थिषा आप्याश्च यथह खाक दरयन्त सदरदणवटक्षपःस्वणमण्डपान्याहास्व. मानस्परत्वयमात्राणीन ) फिंचातः; याद्‌ पाथवा अप्यश्च स्थरा स्मह प्राकाश्ये सपाघानानुपपत्तिः । पुराणे च पनोपयानि ब्रह्मखाक शररीर।द- नीति वाक्य विरुध्येत । “ अशोकमहिषम्‌ "' इत्याद्याश्च श्र॒तयः। ननु सष- मद्राः सरितः सरांसि बाध्यः कूपा यज्ञा वेदा पन्त्रादयश्च मर्तिपन्वा बरह्मणः ुपतिष्ठन्त इति मानसत्वे विरुध्यत परराणम्मृतिः । न । मूतिपत्दे सिद्ध रूपाणापेव तत्र गमनानपपत्तेः । तस्पाल्मसिद्धमूपिञ्यतिरेकण सागरदानां धृस्यन्तरं सागरादि मि स्पात्तं ब्रह्मलाकगन्त्‌ करपनीयम्‌ । तट्यार्यां च कर. नायां ययाप्रतिद्धा एव पानस्य आकारवत्यः पुल््यद्या मूतेय। युका कृरेपयितुं मानसदहानरूप्य सं वन्धापपत्तेः 1 ट्टा हहे मानस्य एवाऽ;ऽक।र्‌. बत्य पर्याधा मूतेयः स्वन्ने।

ब्रह्मटोकस्थान्पदायीननिर्णेत्‌ विच।रमवत।रयन्न।दौ तद्विषयमाह-य इष हति । तत्रैकं पक्षपुत्थाप्य दृ्टन्तेन तदुत्थितप्रक रमाह -ते किमिति । पक्षान्तर स्वरृष्टान्तव शाद च- यति-आ।होस्तिदिति । कसिन्पक्षे को छामः को वा दोषः, द्‌षद्‌रेनान्मानतत्वेन पक्ष्ये च पराणानुम्रहस्तमवात्ते मानप्रा एवेत्याह-यदौति । न केवह तेशां स्योदये सत्युमे अस्मन्नित्यादिश्चस्या पुराणस्छत्या च व्िरोषः क त्वश्चोकं सतापवानतमहिम री तस्पशशन्यं ब्रह्मरे.कमुपयन्तीत्याद्याश्च श्र॒तये ब्रह्महोरुं निद्पथन्त्यप्तत्रत्यान।-

१ग तत्र ।२क.ग.ध. ङ्‌ च्‌. ट. ठ. ड. इ. वदो मू" । ३१. "त्थितिप्र । ~

४६९ आनन्दिरिङतदीकाैवदितसांकर माप्यसमेता- [ < भक्षाश्ववि-

मरभानां स्थोश्ये विरुध्येरन्‌ । स्थलानां पदार्योनां तत्र प्ते शततशदेरवनेनीः य।ित्याह- अशक पमिति | ब्रह्मो क्रिकपद्‌ाथान मानपरसे , पएरगल्नुह्यन्त्‌र, विरोध शङ्कते---नन्विति । करं ददपमानख्येण समुद्ादीनां बरह्मलोकवमम स्छत्यये$ क्वा स्वहूपान्तरणेति मरिकरप्याऽऽयं दुषप्रति-न पृतिभक्त इते । उमप्रनु- परम्भप्रप्ङ्गाद्ित्यथः । प्रथमपक्षायागे द्विनौीयं पक्ष परिशिष्टमाचरे - तस्मादा । अस्तु द्वितीयो विक्सपः का नो हानिरिय।शङ्कय बह्मरोरे मानवेन देन मानपता- नामेव सागरादीनां मानप्तरूपेण तह सवन्वोपपत्तेमनत्य एव मूनेष्तेषां ब्रह्मठो - कस्याः कल्पयत्‌ युक्ता इत्य ह--तुरपायां चेति । तर्हि मनोरथङदिितव्रद्‌ निच छढ्त्वाद्भ गये.ग्याक रत्वं प्ागराद्रीनां न स्यारिव्यशङ्क य।ऽऽइ --2 8! दीति ।

ननु ता अनना एव । त इषे सत्याः कापा इति श्रतिस्वथ। संतिं तिर ध्वेत | नं । मन ्परययस्य संोपपत्तेः । मानस। हि प्रहययाः खपुर षायाकाराः स्वप्र दृश्यन्ते । ननु जाग्रद्राषनारूपः स्व्रदृ्या नतु क्त्र ङगा्दयः स्वप्रे विद्यन्ते । अत्यद्पापिदपृच्यते । जाग्रद्िपया अपि पाबसप. स्ययामिनि्ृत्ता एव सदीक्षामिनिरटत्ततेनोक्नमयस्वालग्रदटरेषयाणाप्‌ । संकर दपा हे खाका इति चक्तप्‌ “ सपक्टपतां द्यावपायवाो ; शत्यत्र । सवश्रुरिषु च प्ररयगान्मन उत्पत्तिः प्रख्यश्च तनव स्थितिश्व ^“ यथाका अरा नाम धि इत्यादिनच्यते | तस्मान्मानसं बह्यानां च विषयाणा- िंतरेतरकाय कारणत्व पिष्यत एव बजाङ्कृरवत्‌ । यद्रपि बश्च! एव पान॑स। पानस्षा एवच ब्य ननत तषां कदाचिदपि स््रात्माने भरातै।

क्ष,

छप्रतुस्यत्वे मिथ्यात्वप्रषक्तिरिति शङ्ते-- नन्विति । प्रपङ्धप्येष्त्वमाशङ्थ ्रुतिविरेषमाह-त इभ इति । ये स्मे दृशस्ते न सन्तिन तु इ९। इति दर्शेन नाध्यते तथा च स्वाम वेदनस्य सत्यत्वपिड तथैव ब््यीकिङनां पदार्थानाम्‌. | मनस्य इति दशन्तं वृणाति -पानप्त। ईति । जगरिते सविदतिरिकाः सन्ति पद्‌्यस्तद्रापनाखूषःस्ते स्वप्रे भान्तिन त प्रविद्‌त्मकत्वं तेषामिति शङ्क-नन्विति। नागरितस्थापि सतिद्धिवतत्वान्न पृथगम्ति सच्वापित्यतरमाह-अत्यलभिषि ममप्रियाछोचनायापपि जग्रद्विषवाणां सरिद्धिवर्वतवं सेत्त्यतीत्याह --घकषयप। हीति । इतश्च जाप्रद्रषधाणां सव्रिद्धिवतत्वाभेत्याह-पवश्रतिषु चेति । नन कुटो घटं चिक्षमनसि सकेसतम।कारं बहिर्निर्मते तत्र तक्रदो बाह्य कारश्य

१७. ८. न मनसः स, २८. 'सलयप्र। ३ख, ध.च. न. 'सल्यल्ोपर', ४.ष्‌, च, ट, इ. ष्दयो बि* 1५ ख. छ. ल. ण, ° त्वत्वं।

शचम्‌; -खण & _‰ ६, प; खण्ड; ‰ ] छान्द।ग्य)पनिषवु । ४ ६६

निभित्त सङहपश्च पूञनुमूनप्जातीवमोचरः १वादुमूरोऽपि पूवतरपकर। निमित्त इति निमितनेभित्ति कभावः पप्य प्विद्धिगतेत्वे कथम्‌पायते तत्राऽऽह- तस्पादिति । यस््रात्ततः सतस्यन्षणं पूवेकदपीव तद शगोचरं पृषकर्माय ततः पृषेतरे्षणनिमित्ता हते सविदेभेत्थं स्वाविय१। पिवते निरवयवस्य पन्भात्रत्य स्वारस्येनेत्षणा्नुपपते ह्तस्मात्स्ेस्य विद्विवतेत्वेऽपि निमित्तनैभित्तिकभावोऽयमनिर्वाच्यो न विरध्यत इत्ययं; । अय सच्छन्दवाच्धायाः संविदोऽनित॑च्यस्न्दनकाठे ये विषया बद्यनया भा्तते तेषां काविद्मि प्विदतिरेकेण पस्वानङ्गकार।दाद्यन्ता प्रवछ्कगमनुनत्व- माप्त तथा -च व्यवह्‌रभङ्गप्रपङ्कस्तत्रऽऽह-यश्रपीति । तथाऽपि नानृतश्कमि. त्यध्य।ह।रः । अध्यस्तत्यािष्ठानभेव स्व,सम। तस्तित्त कड्‌ चिदप्यत्थन्तापतस्वं ताद्‌. त्पमेव स्फुरणादूतो न भ्यवद्‌र्‌मङ्गपरपङ्ग इते भावः | |

` नलु स्वर दा: भण्निद्धस्यानूना भवनि मिषयाः । सत्वमेव ।'नग्रदध. धापक्ञ तु तद्नृरत्वं न स्वतः । तथा स्वप्रगोधपिक्ं च जाग्रदृश््विषयान्‌- तत्व न स्वतः । विशेषाकारमान तु स्वेषां मिथ्याप्रल्पयनिपित्तमित्ि ब।- चाऽऽरम्मण। विकारो नापेयमन्‌त अन रूपाणीत्यव सत्यपर्‌ । तान्यप्परा- फ।रविगरेषतोऽनृपं स्वरतः पन्मात्ररूएतया त्यद्‌ । पराक दात्मपतिबोषात्स. पिषयेऽपि स सत्यमेव स्वप्रया इवेति न कश्िद्रेरःषः। तस्मान्मानतां एव ब्राह्मदङोकेका अरण्गादयः संङ्सपनाश्र पित्रादयः कपाः | बद्मबि- ष पभागवदश्चुद्धिरहिवत्व। च्छद मस्व तकर नन्या इते निरतिश्चयमखाः स. त्थायेश्वराणां भवन्तात्ययः । सत्सत्यात्प्रतिवःधेऽपि रञ्ञ्डामिव्र करिपता सपाद्यः सद्‌(त्मस्वरूपनामेव प्रतिप वरन्त इति सदास्मना सत्या एव भव. >३॥ ४॥

हति च्छःन्द(गयोपनिषच्छकिरमाष्येऽष्पाधयायस्य पञ्चमः खण्डः ॥ ५॥

नत कद्‌ चिद्मि नानृतत्वमेति वता प्र्ततिकाडात्कालान्तरेऽपि विषयाणां नास.

मित्युक्त तत्रानुमविरेध शङ्कते---नन्विति । स्वप्रधानं सभीडितमेव . काखन्तरे मिथ्यात्वमिलयङ्ग) कर'१-सरथमिति । तं तेषाममत्वमेव स्वीकृ नमिल्याश्र ङ्य।55. ह- जाग्रदिति । तथाऽपि जाग्रहोधेनातितधीतरगाद्‌पच्वं स््रटशनमेश्व्यमिस्या- शङ्कयाऽऽट-३ये पि । यदि जाग्रहपेन।पिष ५ करणनात्रेणात्रत्तं स्वभ्नदष्ट नां पद्ध - नामिष्टं तदि जाम्रदेषवाण।मपि स्वस्नम्‌।पेनापेषय) करणाद्‌ तक्छमप्तङ्कप्तत कवाचि-

„~~~ १ग्‌, ८, ण्या अपिततः। २ क. ख. त. ञ्ह ण. नन्तेऽतश्च क°, ग, ट. नम्ते ततश्च कर ।

दख. इ. अ. उ, ण मेवम्‌ । जा" । ४ ठ. वषया ज" ।

४६७ आनन्दगिरिषृतदीकासवकितश्ंकरमाष्यसमेता- [८अषटमाष्याये-

दपि संविदि विषधाणमत्यन्ताप्तच्वतित्यथः । कथं तरं वाचा$ऽरम्मगश्चतिरित्या्च. ङ य। ऽऽह --रिशेषेपि । त्रयाणां रूपाणां सत्यत्वे विचेषाक रमात्रे मिथ्येव्युक्तमयुक्तं तेष्वपि विरेषराकःरध्य पस्वादित्याशङ्कयाऽऽद-तान्पपीति । कयं तर्हिं तेषु पत्य. पदं प्रयुक्तभित्याशङ्कयाऽऽह-स्वरत इति । तरह तत्सत्यतित्यतावत्प्रपाक्तभ्पं ज्गिमिति श्रीगि रूपाभीत्पव सत्यमित्युक्तं त्र।ऽऽह-प्रागिति । प्रकृ पमुपतहरति-तस्पादिति। परथमपल्तव्द्‌ दवितौयपते द्‌ष१।मव।दिति याञ्त्‌ । ययेहिकविष १ ्रहयठोरकर। अपिः विषया क्चि।यमणाः प्तव्यास्ताहिं कत्तत्र विशेष येनेतत्पारेयागेन तत्करामिनां विध विधानं तत्रा$ऽद-बाह्ला । जनमा ब्रह्मछोके विषा इति शेषः | प्रञ़ृत(वा; फड. ्रतेरत्यध्य.हार्‌ः। ननु तेषामविद्यद्‌राय।पथत्रि पा करारितवरूप प्त्यत्वक्ं पवेऽपि कृतो. वि्यावस्थायां सत्यत्व मेत्या शङ्क या ऽऽह -- क्षतस्य ति । यथा रज्ज्वां कासेपत्तपा- द्यो रञ्जते षे तद्‌त्मतमिवाऽऽप्"ते विवेननात्तथा सर्वेऽपि विषय। विद्यव्था- यामन्वयन्यतिरेम्यां परेह्‌।र(या्तन्मचत्वमेव प्राप्नुवन्तीति तत्प्तत्यत्वमविश्द्धमि- ष्ययेः ॥ ४ ॥ इति श्रीमदानन्दणिरिविरवितायां छन्दो पनिषच्छंकरमाष्यदटीक!य- मष्टा ध्यायस्य पञ्चमः खण्डः ॥ ९ ॥

( अ टनाध्यायस्य षष्ठ; खण्डः ) ।

@र @

` यस्त हृदय पृण्डगीकगते यथोक्तगुणपिरिषटं ब्रह्म ब्रह्म चया दि ताधनसंपनन सत्यक्तवाहमविषयानततष्गः सन्चगस्ते तस्यं पूभन्यया नाड्य गतिशक्त व्येति नाडीखण्ड आरभ्पद- अथ या एत हृदयस्य न।डचस्ताः पिङ्गटस्याणि- प्नास्तिष्ठन्ति शुक्टस्थ रन।लस्य पीतस्य रोहित स्येत्यस्ती वा आदित्यः पिङ्गल एष शुक्ल एष ९ [॥ क, क ६ न्‌।ङ एष पत एष लहत; ॥ १॥ अथया एता वक्ष्पपागा हृदपस्प पुण्डर्‌काकारस्य ब्रह्मोपासनस्थानस्य संबधिन्यो नाड्यो हृद यमांसरिण्डतपवेतो विनिः आदित्यमण्डलादिव रहमयस्तागरैताः पिङ्गलस्य वणविरेषविशिष्टप्यागेन्नः सृष्ष्परसस्य रतेन पृणास्तदकारा एव 1तषट(न्त कतन्त्‌ रवयः । तवा शङ्क्य लत्व वतिस्यः

१ 10 °न्ते त॒था । 4 २ ९, च(भृक्प ॥ ड ग्‌, ध्‌, ॐ ® च, १ ©* ड्ध. १ ति २ ॥ |

छः ण्ड; ९ | छान्दोगदौ पनिषद्‌ । - ४६५

नि

रहितस्य च रसत्य पृण ईति पवेत्रध्परहाषष्र्‌ । सोरण ठदेजपरा पिता- ख्येन पकराभिनिष्त्तन कफनालेन संपङृत्पिङ्गटं भवति सारं तेज पित्ताख्षप्र्‌ । कदेव" च वातभूपस्त्वारनर भरति ! पदेव चं कफमूयस्त्वा- चछ १ । कफेन समन्वां पीतम्‌ । गेगितद्हुरपेन रहित । वै्यक्ादरा बणेविश्चेषा अन्धषएटव्पाः क भरन्तः © |श्रुतिस्तबाई।ऽऽरित्यसंबन्धादेव तत्ते- जसो नाडीष्वरनुगतपस्म्ते बणेविलेषा ईति । कथम्‌ । अस्ता वा आदित्यः पङ्को वभत एष अ(देत्यःस्ुहोऽष्येष जीर एक्‌ पत एष छोहित जादे- त्य एव्‌ ॥१॥ | सगुणदिद्यफरप्वरूप पत्थमुपप।च तत५। ५ गतिन॑कव्येति न।डीखण्डमवत्‌।रयति- यस्त्कपि । यथोक्तो गु गः सत्यकःमत्वादिः | ब्रह्मच दुःत्यादिश्चञ्द्‌ः रमदमे।दि- संप्रक्ययः | तमे१।35दिश २५ स्2वति--त्यक्तेपि । अक्रिकारिणः सफल्षासि- विध्यानन्तवनपशचदथ; | रतेनान्नप्यति रेषः । तदाकारा इति तच्छडऽन्नर- समिषिधः । उङ्कःवत्थादिषषटी १०३त्‌ । श्तावितशञर्‌ो ऽध्याह्‌।रय)तन्‌।१ः । कर्थं पुन\न्न २६14 १६ @1६िपिचिन। ३० रषः (६५११।८५ श ङ्क य।ऽऽह्‌ --स। रेणा । य(तपत्तारु1 स तेनस्तेन पकोऽयितेष्य पत्य च जामते ते१।भनेवृत्तेनासिन कवफन स१क[ तदव १.5“ तर तम। भन त ५ प्ख वन ल {ऋतव नाना च

जायते विङ्गटतवभिप्ययः | तदेव च ित्ता९५ ६५ तजो सथाक्त१।क।भिनिदत्ेन प्रभूतेन वातेन पवनवा रद्धुवप्त्वाद्ध पति नड तेनचप्रपर्दू्र्तत्य नाङर्नाच जायते ' गेरवमित्याह--वदे२।त । प्रकृ भेव पित्ता प्रं तनो यथोक्तपाकरादेभिनि- रत्तकफस्य प्व स१न्षि+॥ मुधप्त्वाद्ध३ति रां तेन च पपच तेर्‌तत्य नाडानाच क्लौव्ट4 मतः याहइ--३दव २६ । उक्त ।(ऋमिनेद्तन कफेन तद्मिनिपृत्त्यव नतस्य प्तमत।यां तव तजस्तत्सचन्वि त जाधते तत्तवन्ध।चान्नरत६य च नानां च पीतत्वं मरतत्याह्--कफेनेपि । यद्‌। तु वाक्त क निष्पत्नं श।णितं बहुं भवति तदा तत्य नाडीनां च दहल म३.१९१।ह-- श्च (गाति । पत न्तर।ह- पधक देति । अन्येषगप्रकःरमाह-एयःम(प । न,भष०उ ` हू रवाद्‌ क्(द्‌।१।ययम- चततते । द्रत तेजः सेर पित्तभित्युर्परपे | तच्च(लरपतस्प ात्वन्तरपहक।९१श दग पिरेषे कारणम्‌ । ((जामाश्चयमत्‌ पिततः रज्र रपरज्ञ१त्‌” ईय ६वच ॥[दृत्य्थः। कथ तः पिङ्गङस्येत्ाया श्रुतिरित शङ्कया ऽऽइ-- थति: । उक १५१।३:- - इदा ।२। स्फरवति-क धभित्या{दिन। । अ देत्यप्य पृज्गर पद्‌ वभविरेषाः शा खभामःश्वाद्‌व प्रत्वतन्यः॥ १ ॥

१६. ङ, ठ, इ, ग्वृतीति*, २ ग. ठ, °ते पेङ्षटयमि ५५५

च्छ °^

| " __ क~ | ^ ५ _. ५ ,, 4 ४६६ आनन्दागिरिषतटीकासवकितशांकरमाप्यसमेता - [ <अंश्मष्ययि-

थ्‌ भस, र ® + तयथा महथ आतत उभा अरम गच्छताम ® = _ भर ज्दे, 4 न चामुं चेवमेवेता आदित्यस्य रश्मय उभौ लोको गच्छन्तीमं चामुं चामुष्ाद्ाद्त्यासतायन्ते ता आसु नरडषु सप्ता आथो नईी५यः प्रतायन्ते ' क क ज तेऽमुष्मिन्नादित्पे सूपः ॥ २॥ तस्य।धव। त्म नारई।भिः कथं संवन्प इत्यत्र ृषटान्तपाद-च्तत्र यथा ठक महान्विस्सणेः पन्था पहूपथ भवतो व्याप उम ग्रामौ गच्छ रीष च सनि- हिबमदु च विप्रहृषट दरध्यमेवं यथा दन्यो पद्‌।पय उभे, प्रभौ भि क । = दिं न = ^$ श ® २ @ एवमेषेवा अ दिः्५स्य रद्मय उम ठाकवपुं चाऽऽदित्यषण्डलमिमं च पूरुष गच्छन्त्य मयत प्रविष्टाः | यया महपथः। कथव्‌ । अवुषपदादित्यप- ण्ट (त्तायन्ते सतता भवन्ति । ता अन्पत्मपरसु विङ्गखदिव्रणौस ययी- तासु नाषु खक्ता गताः प्रविश {८१५ । अःम्प्रो नाडीभ्यः प्रतायन्ते महत्ता: संतानभूगाः पत्यप्वऽपुःष्मन्‌ । रईरीनपुपरषलिङ्तनस इत्य श्यन्ते ॥ २॥ ।

आदित्य्य तेजपो नादोतवुगतत्य पैङ्गरपाद्षा वणेविपधा मवन्तीत्युक्तं तदव शद्रा इषठःन्तवष्टम्भन स्पछठय,१--तस्परप।दिनि(। उभय 4155दिस्थमण्डरे पुरे मेत्यथेः । तत्न १३।क्तमेव दशन्तमनु3दति-- पथेति । उमे प्रभौ महतथो यथा गच्छति तय।भयत्राऽऽितव्प्य ररमयः पश इत्यव; | तमेव प्रमेय भ्च,रा प्रर ढ१ति-- कथ भित्यादन। | कथं नना पिङ्गछ दसिणत्वनित्य.श ङ्य परण तेन. पेत्यालिनिाक्त स्मारयति - पथाक्तार्ति) । अतुध्मितादिष्ये परवा इति संत्नवः । कथ ज्ञी लिङ्गेन निदिशनां रदर्भानां पिङ्गेन निशत ऽऽह - रहा न१३।२॥ 9 के न १, ॥॥ ) ॥ ण | भ ४ तयमतस्सुप्पः समस्तः संमनः स्वप्नं न विन र ® ® $ नात्याघु तद। नाडीषु पप्तो भवति तंन कथन

®, म क * कै क प१८म्‌ स्पृशत पजन्ना € तदा सपना पबति॥३॥ १ ख, ठ. व्यर्‌ २क.ख. ॐ. ठ, ण. ्ध्यातना।३क. ष्याकुकेर'ः 'ख. ष, ल. ण. श्वाभ्य र । ४ ब, म. ध. च. ख. 2. उ. इ. ण. ष्टयर ५बव.ग. ध. ङ,च्‌, उ, टु, इ, इ. ठ, ण, "कावादि* । ६ ग, सैप्नः।

॥्. लण्डः १ | छास्दोग्योवनिषत्‌ । ४६५

किः

तसत्रेव सति यत्र यन््पङक एनतस्वपनपयं जीवः तुमो भवति| श्वा.

| "नु „य ९

पस्थ परेपकारत्वाद्रिरिषम सपस्त इति । उपत्हूनप्तवरकरणदरतरिरथतत्‌ । अता बाह्मविषयसंपकजनितकाठष्पा मावास्सम्धकर्‌ प्रसन्नः सपसनना भवति। अत एव र्न्प्र विषयःकार।(मासं मानस स्वम्नपत्ययं न प्रिजनाति ननु. भषतीत्यथंः । यदेवं स॒प्तो मवत्यास॒ सोरतेजमपूणास॒ ययाक्तासु नाडीषु तदा सूपः प्रविष्ट नाडीमिदरारमूतामिहुरयक्ान्चं गता मवमत्यथः। न ह्यन्य ग्र सर तप्तः स्षम्रादशनपस्तीति सापय्यान्न'डीधिाते सप्तमा ततायया परिणम्पत । तं सता संपन कञैनन कथेदपिं घपोधपेरूपः पापना स्पृश्चतीति स्वरूपावास्थततवात्तदाऽऽस्मनः । दहेन्द्ियाबरणषट द सखदुः कायेपरदानेन पाप्पा स्पृशतीति नतु सत्सपन्नं स्परूपावस्थं कथिदपि पाप्मा सप्षटमर्सहने । अविषयत्वात्‌ । अन्यां ह्यन्यस्य विषया भवाति न त्वन्यत्व- केनचित्कताश्चद्‌पि सत्सपन्नस्य । स्वरूपभच्यवन त्वात्मनां जग्ररस्वप्नाव- थां प्रति गमन बहयविषयप्रतिवाधाऽविद्याकामकमं बीजस्य ब्रह्मत्रे्ाहुना- शाद्‌ाहनिमिल्तमित्यषोचाम षष्ठ एग तदिहापि पर्येतग्पम्‌ । यदेवं सुपः सौरेण तेजर्षा हि नाडचन्दगेनेन सवेत; संपन्नो व्याप्तो भवति । अतो गिश्िषण चक्षुरदिनडंद्रारबाह्यविषयमागयप्रखनानि करगान्परस्यं तदा भवम्ति । ठस्पादयं करणानां नरोधाट्व्वातपन्यव्रात्रस्थितः सप्र न विना. नातीति युक्तम्‌ ॥२॥

नाड़ीस्वरूपए कत्वा विज्ञानात्मस्वापा धिकरणत्वेन ताः स्तोवुमाद्‌ं १ प्रस्तोति- तत्तत्रा । सष्ठम्यथमेव स्फुटयतते-एवं सताति । नाडस्वरूपे पृवाक्तरीत्या निरू- पिते पतीत्यथं; | एतत्स्वपनमिति क्रियाविशेषणम्‌ । पतमस्लव्रिशेषगस्याचवस्वमाद- स्वा पस्येति । दरशोनवृत्तिवददशैनवृततिशवेति द्विपकारत्वं स्वापध्वेषटम्‌ । तत्र दर्थन. वृत्ते; स्व।पर्य भ्यावुत्ययं समस्त इति विशेषणम्‌ । त्य संपिण्डितमभमाह- उपै हतेति । विशेषणान्तरमुत्थ।प्य व्यकरेति-अ इति; । उपहरत दिति यावत्‌ । उक्तं विरेषणद्धयनुपनीभ्य स्वममित्यादि ग्याचश्े--अत पूतरेति । नाडी प्रविष्टो भवतीति यदुक्तं तदयुक्तं य एषोऽन्तदेद्य अ कणप्तस्िञ्येत इत्यङ्गीक र" दित्याशङ्कचाऽऽह-न।ड(भोरेति । न.डी,भ्वति श्रु 7 पमी कथं न द्रीभिरिति तृती.

१ग.ध.ड.च.ठ इ. ण. ^न्कलेभ्य॑)२ग. “म्यक्ष्पन्नो।३ध.च. ट दनसन्नो।४ङ्‌ १. ट. श्या विप, ५ख. डच ठ.ण. नकः, ६ ध.च.र.ण शति ७ ध. ङ.च.र, * ठ. ड. ढ, कपस्परच्य । < ख. ण. ङ्च. ज. ट.दग्ण. ताता ।९ च. ट. स्य पृरषस्य | । १० गर ६. तत्ययुक।

७६८ आनन्द्गिरिकृतदीकासवङितक्ताकरमाष्यसमेता- { ८अषटमाध्यये-

या. व्याल्यायते तश्रा :ह -न हीति । तदेति पुषुप्तववध्योच्यते । तस्या वस्काय। कर्माभवे कथं पुनरत्यानमित्याश्नङ्कच। ऽऽह -देदेतिं । सुश्वदुःलानुंम।मावास्पाप्मसं- स्पशऽत्र विवलितो न तु कमौमाकादित्यरथं; ] अविषयतं प्ाचयति-अन्यो हयवि। सुषुप्ते प्वरूपःवस्यस्य : कथं प्रच्यवनमिस्याशङ्कचाऽ5ऽई- -र रूपेति ¦ अविद्याकम- कर्मणो बाजमनादज्ञान तस्य ब्रह्मविद्याख्येनाप्निना न स्वापे दाहस्तन्निःभ॑त्त पुषुप्त्य पम; सवषूपपच्यवनतमिति सकधः । तदेव व्याचटे-- जाग्रदिति । करिक्पश्थवन- मिल्यपेक्षावाम।ह~- बह्वति । एत तति सपय न विदुरित्व'दवुदितमयाह -- इस्यवोचामेहि । तेजसा हीति पाप्मस्पशे श्रौतो देदुस्तं हनुं व्याचष्टे-यदेोनि । तद्रचप्विकायेमाह--अत इति । कार्यकरणपेसपर्शामार्फटं दशयति--तस्परादि- तिः॥ ६॥

अथ यच्ैतदबहिमानं नीतो भवति तमर्भित आसीना आहूजानाि मां नना मामिति स यवदस्मा- च्छंरीर।दनुत्कर न्तो भवति तावन्नानाति ॥ ४ ॥

तत्रैवं. सत्यथ यत्र यस्मिन्कटेऽवलिपानमवष भाव देहस्य रोगादिनिमित्त जरादिनिमित्तं षा कृञ मावपेतक्नषयनं नीतः प्रापितो देवदत्ता भवति मुम्‌ दा भवतीस्यभेः । तमाभितः सरतो वेष्टपित्वाऽऽघीना ज्ञातय अ!हुनो नासि मां तव पत्र जनासिमां पितर्‌ चेत्याद्‌ । स पधमूपुयवदस्षाच्छस- रादनुक्राभ्तोऽनिगीतो भवति तावलपुतरादीज्ञ नाति ॥ ४ ॥

नःदीरेवं स्तस्वा तामिषर्वगमनं प्रददयित मरणकाडं प्रसञ्ञपति-तक्रेवि तस्मिवार्भमाह- एवं सतीति । न डीनामुक्तदीत्या प्राशस्त्ये ततीत्यथः | तामिह ध्वगपनप्रद्चनप्ररम्भारोऽयद्रव्दः | रोगादीत्यादिषद्मागन्तकपवैनिमित्तसम्रहायम्‌ | जरः द6१।दिप्‌ ल्‌ नैकप नि तृनथमात बद्‌: | एतन्नयमपेति या. विशेषणम्‌ ॥ ४ ॥

अथ युत्रैतदस्माच्छरीर दुत मत्यथेतेरव ररिम- भिर्पमाक्रमते स ओमितिवा होद्वा मीयते

१ग. द. ^्ट्ग्णनः \२क ग.घ ङ.र ठ. ण. वत्याद्‌ 1 रग. ष्‌. ठ, ज. प्रः ट ६. त थ. "व ्ाक्र।

व्ठः" खण्डः - १] छान्दोग्योपनिर्ष्त | । ४६९

स पावस्किप्येन्मनस्तावदादित्यं गच्छत्येतहे खण ` लोकद्वारं विदुषां पपदनं निरोधोऽबिदुषाम्‌ ॥५॥ अथ यत्र यदेतत्करियाविशेषणपित्यस्पाच्छरीरादुनक्रमाति। अथ तदैतेरव

यथोक्तामी रह्मिभिरुध्येपाक्रपते यथाकैपेजितं( व )रोक प्रस्यविद्रान्‌ । ह्ररम्तु विद्रान्यथाक्तसाघनसंपन्नः स आमित्योकारेणाऽऽ्त्मानं ध्यायन्ययथा- पूववा हेव, उद्ोर्ध्व वा दिद्ररेदितरस्तियेङ्परस्यभिप्रायः । मीयते प्रपीयते गच्छतीत्ययेः । स विद्रानुत्करमिष्यन्याषरिक्षप्येन्मनो यावता कान मन॑स, हिप! स्यात्ावता कछेन।ऽऽदित्य॑ गच्छति प्राप्रोति क्षिपे गच्छतीरथर्थो नं त॒ ता्षतेष काठेनेति विवक्षितम्‌ । किमथमादित्यं गच्छतीस्युच्यते एव खु प्रसिद्धं ब्रह्मरोकस्य द्रं य आदित्वस्नेन द्वारमूतेन ब्रह्मखकं गच्छति विद्रान्‌ । अतो बिदुर्षा प्रपदनं पपर््ते ब्रह्मरेक्रपनेन द्ररेणेति प्रपदन) निरोधन निरोधोऽस्पादादित्यादविदुषां मवनीति निरोधः । सोरेण तजा देह एव निरुद्धाः सन्तो पर्ध॑न्यया नाड्या नोत्क्रमन्त एवेत्यथेः । विष्वदुः हन्या इति छकृत्‌ ॥ ५॥

प्रारल्धकमावसानार्थोऽथक्ञन्दः । एतदिति क्रियाविशेषणमेतदुत्क्रमणं यथा स्यत्त- यत्य: | यथोक्तमिनाडीषु प्रसृताभिरादित्यमण्डलाद्‌गतामिरिपि यावत्‌ । कणा नित वर्चत स्वात्मत्तचन्धितापरापादित छोकरमनतिकम्य त प्रत्यविद्भन्केवल्कमषेवान - च्छ त्यथः | दह्रविदययावतो गतिं दरयति - ई १रसत्विति । यथाक्तसाधनं दहर. विज्ञानं तेन सपनो विशिष्ट इत्यथः । स ध्यायनगच्छतीत्युत्तरत्र सबन्धः | यथ।पूरव स्वग्थावस्याखामिव मरणावस्यायामर्परत्यर्थः | वा हतिनिपातद्रयस्यावधारणद्पम्य कथयति- एवेति । उचन्द्‌थमाह-ऊध्वेमिति । वाशब्देन द्योतितं विकल्यं दक्षयति विद्रशरिदिति। यदि विद्वाम्प्रमीयते तदरधपरमेव गच्छति । यदि त्वविद्रान्भ्रमीयते तद्‌ तिशोव गच्छतीति विमागः। विदुषकत्यक्तदेहस्याऽरदितयप्रवल्यन्तरैषयं द्शैयितुम- नन्तर4,क्यमादत्ते--स व्रिदरानिति। तद्वचाचष्-यादतति । जादिव्यप्रप्तौ किं स्यादित्यत आह- अन्‌ इति । अविदषामपि तार्‌ प्र ्ठःनामादित्यं ततो निहद्धानां पननरह्योकाप्रातिरेत्याशङ्कयाऽऽह-सौरेणेति । देहे निरुद्धानां मूषेन्ययां नाडा

। नत्करमणमविदुषामित्यत्र लिङ्गं दथ थति--विषव्रङ्डिमति ॥ ^ ॥

१ग. ट. “रष्वे आकः २ ड द. कर्माजितं । ३ ख.ध.ङ.भ.ठ.ढ.ननुता० जक. "दान्ते ब्र" ।

४७०. भानन्द्गिरिृवटीकासैवहितककरभाष्यसमेता- [ ८अष्टमाष्याये=

तदेष श्लोकः । शतं चेका च हदयस्य नाइवस्तासां

मृधानमभिनिःसुतेका । तयोध्पमायन्नमृतवमेति

विष्वड्डन्या उक्रमणे पवन्त्यु्रमणे भवन्ति ॥६॥ इति च्छान्दगोपनिषयष्ठमाध्यायस्य ष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥

तदेवस्पिन्ययाक्तेऽथे एष शोको मन्तो भराति । चवं चैका यैङोत्तरश्तं न।डधो हृदयस्य मंनपिण्डभूरस्य संवन्धिन्यः प्रधानतो भवन्ति| आन- न्त्या ईइनादीनाप्रू । तासामेका मूष।नममिनि छन; विनिगेगा तोमाय. न्गष्छन्नमतत्वममृतमावमोति विष्वङ्नानागतयरितियगिवि्षिण्य ऊर्ध्वगा. धान्या नाडथो मदन्ति संसारगमनद्रारभूतां न त्वमूृतत्वाय किं ता्ुत्करपण एबात्कराल्त्ययमत भवन्त्यथ; | द्ररनग्पाप्तः प्रकरणस्तमाप्त्यथः ॥ ६॥

इ।त छान्द्‌ प पनिषच्छ.कर पाष्पऽट्पाध्यायस्य ष्ठुः खण्डः ॥ ६ |

-:©-७-७-© ~

यथाक्तऽर्थोऽन.्डीवि मागटक्षणः । प्रधानत इति विरेषणतात्प्यमाई-अनन्त्या-

दूति | प्रकरण न.डीविषयं दहरविद्याविषथं वा ॥ ६ ॥ ३।ते श्रीमदानन्दगिरिविराचितायां छन्दोगपनिषच्छां ९रमाप्यर्द काया मष्टम।प्य।यध्य षष्ठ; खण्डः | १ ॥

~~ ~

( अथाष्टमाध्यायस्य सपतमः रण्डः ) ।

^ अथ य एष संप्रसादाऽस्माच्छरीरात्समत्थाय परं ज्योतिर्पसंप्थ स्वेन सूपणाभानध्पद्यव एष आत्मेति हावाच॑तदषमभयमेनद्रह्य '' इत्यु- क्तम्‌ । वेत्र कोऽसां संप्रसादः, कयं वा तस्याधिगमो यथा सोऽस्पमाच्छर रात्सपुत्थाय परं उ्पोतिरपसंपद्य स्पेन रूपेणाभिनिष्पधते । येन स्वरूपे. णाभिनिष्पद्यते स रक्षण आत्मा । संप्रसदस्य च देदसंबन्धीनिं पररू- पाणि ततो यद्न्यत्कथं स्वरूपारेत्येते भया वक्तव्या इत्युत्तरो प्रन्थ आर

भ्यते | असु्प्रायिका तु विद्यग्रहणतमद्‌।नविधेदथनापां वियास्तुत्थथ। च राजसेवितं पानो षमितेवव्‌ ।

१६.ङ.च.छ.ज.णन्न्तानिः ।२ख.ङड.ज.ठ. द. ण. श्तानामर*। ३क. ग.2, ट, ग्ने ख ४. ध.च्‌, र, न्द्‌ युतिण । «+ ख. न. णब) ६बन,. छ न,ण, "यमु" ॥ ७घ.छ. न ण सुक्तम ।

पठमः खण्डः ७ 1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । ४७१

दहरविर्यायामुपास्य्दुत्यर्थम्तपनुवदति -- अयति । विवे कानन्तयमयन्चन्दार्थो ध्यातः । श्रीरात्पमत्थानं तसिमिन्नहममःमिमरानत्यागः । स्वरूपं पशे नशि-एष इति । उक्तेकतैत्वमाचार््॑य दूर्रितमेव । प्राणो षा पषप्रयादा विज्ञानात्मा वेति सशयात्पृच्छति - तत्रेति । प्रकृते वाक्यं प्तप्म्थथ; । तस्य च समप्ादध्य परमात्म- विषयं ज्ञानं केनोपायेन भवतीति प्रश्नान्तरमाद-कय वेषि । फं तत्य परमत्मा- धिगमेनत्याश्ङ्य।ऽऽह-- ययेति । तथा तस्पाविगमः कथमिति पबन्वः | अमि- निषद्यमानह्पश्चाऽऽत्मा पत्िशेषो निर्विशेषो वेति प्रभन्तरं करोति--येनेवि। आत्मनो हि सचिद्‌नन्दंकतानादय।न्तराणि रूपाणि दश्यमनानि शरीरसंबन्षप्रयु- क्तानि | तथा च ततः शरीरादुषावेवदन्यत्तस्य स्वरूपं तत्कथं पपेप्रम,णाप्रतिपन्नम- स्तोति प्रभ्नान्तरमाह-संमभसादस्प चेवि। एतेषां प्रभ्नानामुत्तरस्वेनोत्तरप्रन्थमव- तारयति- इत्येत इति । प्रज।पतेरिनद्रतिरो चनया सवाद्र१ा याऽत्राऽऽ्ग्रा- यिका दरथते सा किमप॑त्याशङ्कचाऽऽह-अ।रुप।।यका चिति । रिष्यस्य विधाया ग्रहणे गरोस्तस्याः सम्पक्वरदाने च यो विधिः श्रद्धाटुत्वादविमकारस्तत्मरसंनारपेति यावत्‌ । यद्वा विद्याय। ग्रहणं स्वीकरण यत्र पपरद्‌नि तद्‌।नषात्ने ज्चिष् इयते तस्य विविनह्यचयौ(स्तत्परद 9ना्चैल्यथः । अःङपायिक्रायःस्तात1नन्तरमाहइ विद्येति । प्रजापतिना प्रोक्ता देवेरसरैय प्राथेन्द्रविरोचनःम्यां देवासर।धपिम्प्रामा वातेन महन। प्रेरेतता देवरा नेन च करथत्रित्माप्ता तप्मानह।दं५ं पिधेति तथ; स्तुत्थय।55ऽ- ₹८१।।य कतव | पड सल्षाततस्य महत्व इष्टन्तम्‌!ह्‌-~-एनतत4वमा1)

प॒ आलमाऽपहूतप,पा विजरो तिमू्ु्विंशोको विनिधत्सोऽपिप।सः सत्यकामः सतयसंकत्पः साऽ- नवेष्ठः प॒ विजिज्ञातसितन्धः स स।४ लोक(न्‌।- प्नोति सवाश्थ क(मान्धस्तम।तम[नमनविय विज न्‌।प१।(ते ह प्रजपतिरुष[च ॥ १॥

कषेः कदि

य अरत्वाञपहवपप्मा विजत बिषद्यु्रि्चको विजिधत्तोऽपिषाषः सत्य- फापः सत्यल्कटाः । यस्परपाप्तनायापङर्ध्ययं हुरयपुण्डरीक भिहितं यस्मिन्कामाः समाहिताः सत्या अनृठापिधाना यदुपासनसहमाे ब्रह्मचर्य सायनपुक्तपुपासनफलमृवक(पपतिपतच्ये च मूवन्यया नाड्य गतिरमिहिता सोऽन्वेष्टव्यः श्वास्नाचारयोपदरेद्गा१७्यः त तिशेपेण ब्रातुमेष्टव्यो रिनह(ष.

४५७२ अनन्द गिरिढृतयोकासवरित श्र कृरभाष्यसमवा- [ < अरमाध्यप्य ~

व्यः.स्वक्दयनामपद्पितठ्पः। क तस्यःने षणा जेत्ना नाच स्पादित्वुच्य- ते-ष सद्‌।च ङोकान। मति सवाथ कामान्यस्तम्‌।लानं यथोक्तेन पकःरेग शचः स्ाचायोपदेशेनपरिदष्य + विजान।पि स्वततरेय (पपाद षति वक तत्स- ढोकक(पवः तिः सवातमता फलं मवर्त ति ह सिर प्रज(पपिदडच । अन्वे- ह०५। 1 सन्ना ततठ्थ इ।त चेष नसमदिपिरेव नपृ {विः | पएवपन्वव्यो {अअजङ्गधलत्तन्य इत्य; । दृष्टये द्न््रषणविजङ्गा नयः; । हष्रायत्वं च दर छय०्पा१. सहमत भज्य परयात(<यनेनाक्हत्‌ । परल्पेण च ९४६५५ अनमर रपातस्याऊऽत्मनः स्वल्पायिगम विपतागपनिदत्त्ह् कक. पवि अनत्फपसनब(स्व स्वव ईका न त्वह तदलाभ वलाद्‌ स्म कपि ॥ ६॥ , यन्पूयवायि तमिस पत्न्य तद्व निहि नितिसपनिति तरिदपरमितचेदनो- , रमेदुषमि षम प्रज(4:तब.कध ०१।२१दत्ते-प् अ,८५(त । तेत्र से ऽ बे&54 इति न।क्ये पतशञ्द्‌।मनाह- पर१ति । उपापतननमि कि तषतिलेक्षाय पाह -उपञ्ध्य ष. मिति । तस्थतत्फ पति पबन्वः। कथ निषधा; पतव. 9पवातिः कडमि- ६ शङ्कय।5ह्‌- २३।त१ (9 । १।२च्द {भर {०१ वृध पूण छह) गा ह्तिटिय 4; । प्रजापतिव।क्यात्नतो पम(नवितरघवर्पताह-- मनगहन्य्‌ ९१ । एव ॐरग्ाक्तम दय - यति-न्‌ापूव विधिरित । शडददेव (यद तदुत्वस्वर्थोऽप्‌११ परथि रिप षै- वत्त सकतीत्य4ः | कमिह निवमतेवेरमि स्य।द्वधात्‌।१व।दयास्चङ्कयाऽऽह- पब्‌।भात्‌ं | ।नस्वन्ञिन९क १५।१९ दनम्‌ 117३ २राह्व ५6 तत चान्नःच।य।- भ्य पतमन्व१ण५्‌ क, क141५।५ । नवत्‌ ८१८५; । ई तन्ध नि 4म[३धिर्‌३ न, १०५।३।य्‌र९.- य।ह्‌--ट2।यत्वा६।१ । अ^्मपणतिनिज्ञात.॥ ज्ञ न्ध्म तत्य च तिया, ्राराऽविदयानितरत्तिद्टमेव फव्मनथन्पतिर्‌३।२१ तद्धे तावतत्तष्‌ा च तत्र नष्‌ पैविवेरवकाशोऽस्ती १५; । तथारेष्टफडत३ व।क५ षम 47 ०५त-ट१।पत चेति । कथमप्तङृल्नसुकंन. न १९१।१।(त ततम्‌ 111 स*१॥ब {दन्टफ छत्‌ याश ङ्य द६।- 1त[रक्तत्प बा दना वक4।त्वज्ञातद्वृमानतस्वि मनुष्यत्व (जमाव ता घ्दनव।नत्य. 1भेप्रत्या ऽऽह --प्ररूपणत | अ.वेषृ ¶द्दटेष्टफ ४५३ ५।९त१।६्‌--१।१ नयमा. थता । अ९३।३पि ८५ त्‌।६१५०३।५। यावत्‌ । ६ ईत्थ-११०।९९।क्ररभ्निह्‌ तरव {>-३. षणादेरल्यतापराप्त्यमवप्य। कत्व ित्यषः ॥ १ ॥ + अत्राचिष्येवि भाष्यान्मुरेऽप्यनिष्येति पाटेऽनुमेयः |,

0 0 षीम मीणा

-- जाम ० ~ भत क अ अदयम "~~~ ~ नमक्वदि

© ®+

१४. इ. च. "्योक्ताप्रः । २. डच. ठ. उ, ठ, "पिनोपु* 1३ क, ख. छ. न.ण, न्न

० ।,४ दध, ज्‌. ण. ^त्वे च्‌.फै° ।

तमः खण्ड; ७ | छनन्दाग्योपनिषव्‌ । ४५७२

ॐ ‰, भ हि म, क तद्ध भये देवासुरा अनुवृ धिरे ते हे।खरहन्त तमा- त्मानमनिविच्छामे। यमत्मानमनिवष्प सवाश् लो- ० क € @ „ =, अ, 2 ०

क (नाति साश्व क(मानित।ग्द्‌/ हव देवानाम.

भिभ्रवबाज विरोचनोऽसुराणां तौ हासंविदानावेव

समितव[०॥ भजाप्तित्तकाशमाजगमतुः ॥ २ ॥

तद्धाषय इत्यायाख्यायिकाप्रयोजनपुक्तम्‌ । तद्ध किं भजपतेभचनपु- भये देवामुर। देवश्च(सुराश् देवास अदु परम्धरागतं स्वङ्णंगेचरापन्न- मदुबुबुभरेऽबुद्धबन्दः। ते चतत्मजपारिवचो बुद्ध्व। किषडवननितयुरूपते- ते ६।च शक्त बम्५।ऽन्योन्यं दव; र५परेषयसुरश्च हन्त यथनुपतिभेवतां भज(पतिनोक्तं तमात्मानमन्विस्छ।पोऽरेपम ५ यमात्मानमन्विष्य सव्‌।ध क'क।(न।अोपि त्वाव क(५।नित्दुक्तेन्ा देव रजेव स्वयं दूवानापितर।- न्दवांश मोगप।रच्छद्‌ च स स्थाप्येत्वा चरःरम्‌ाजमव मज(१॥ प्रत्यभि. भ्रयव्राज परगतरास्तथा वेतचनोऽसुराणःपर्‌ । विनयेन गुर4ऽगिगन्तव्य। १८१८६६अ२।१ । भरो क्यर्‌।ज्य। च्व गुरतरा रिषि । यता देवमसुरराजो मरहमोगादं तन्त तथा युरपस्यु१११न५ । तौ इ किङ(धबिद।बादेव।- न्योन्यं धपिद्पङ्गबाणं। विधाफडं भत्वन्यो १५०५ दश्ेगन्तों समित्पाणी सबिद्धारई ६५ ५ज।५[पस ङ! अरमाजगभतुर,गतवर१ ॥ २॥ द्‌ १५1 <य। । ५१ > १।२१। ५ ,खय।(4 41 1 [व ५,्रह्‌गश् द्‌ नतचे ५न।य्‌ व (दनो ८ ५,९-१.त। जव द्द ५।दन्। त सणि व्याचष्टे- दूर गद्नि । (व, तनो पिच चनावत पर्‌ च्‌ पररत्यज्य शतरमनेग प्रजनं प्रगत. ३२० ५.०५२-- {३१५० 1 त. रफ < १.(५१९।३३ द्(५तभय्‌।-१ कथ वनति भेकः । मियतति द्रमति पू त्वन्यः । तस्या गुस्तपतवे देदमाद-- सप इ(१ । ५१९ ५५५. ॥ २ ॥ भ ।

त हद्रनिश्शुतं वष.0ि ब्रह्मच५मृषतुह्प ह पज

[गिरेर

भ । ~ =

[यी

१६ ठ,.ठ. हबै। २ व. अ. ण. श्ड्पर्थाऽऽ 1 । ३ ग. ध. इ. चे,ट. ङ. तेत।४, . च. उ, देयश्च पः । ५ग. द. स्वघ्वपः ।६घ.च. श्दरोहरा। ७१.च. इ. “हामो। ¢ कग. न्न्तोती तर । ९ ख. ग, छ, ज, ण, शवेषेः प्र", | > ,

४७४ अआनन्द्णिरिषवर्य ङा तवकितर्थाकृर भाष्यस्तमता- [ ८ अ्टमाभ्यये~

पतिरु4ाच किमिच्छन्तावब। स्मिति तों होचत

॥ 9

आरमाऽपहतपाप्मा विजरो विमृष्युर्वि-ेको पिजिष- त्ीऽपिषासः सत्यकामः सत्यक्तकलः सोऽन्वयः

सं विनिज्ञासेतव्थः स स३।श् ठाकनप्रःति

® ^ रे

सव्‌(५ क(मान्धस्तमत्मनमन्‌वेय विजनात्ताति भम्‌३त। वचा वेदयन्पे तमिख्छन्त(ववाक्षमिति॥३॥ त। द गत्वा जनत कषण शन्रगावर्ः भत्वा नह्य वयप बनुरषन्‌कन्त्‌। ।

अनिपराय्गः प्रजापत्तिस्तावुबाच क्रपिच्छ-त। कि पषाजनप्रभिपत्येच्छन्ता- ववास्तमुषितवन्तां युबापितत्युक्त। त। ६।चतुः। य अत्त्य्‌ भगवा बधो वेदयन्ते रेषा अतम्तमात्मान ज्नातुमिच्छन्ताववास्नपित्ते । यथपि प्राकभजपतैः सभोवागमनादन्योन्पम.ष्नपूक्तावमतां तथाऽपि विध्रापाप्ति भरयोजनगौरवाच्यक्तरगद्रेषम। ६०५ दिरोषावेव भरत्योषतब्रैह्य चर्यं प्रजापती | तेनेदं भर्यापितमास्मविग्रग।रब१॥ ३

तमात्मानं ज्ञातुमिच्छन्ताउवास्वेति वक्तव्येऽप्यवाध्तमेति भरज।पतिवचोनुकेगमत्र.

= (€ अ न {+ =

मिति द्रष्टव्यम्‌ । अथन्द्रविर चनये। मथ) तरेणा; कथम कृत्रावस्य। न विरमा्ीदि चाज्च - इूयाऽऽह्‌ - यदपि | (वाप्रर९म्‌१।; स्वमत १।र२गणार्‌१ [उदय तन ।चेर+- कज बषयचयवातन चाचतत+ द२। 417 --- उनतत || ३ || तां ह प्रजापातेरुगच य एष्‌।ऽक्षणे परुषां दृश्यत एष्‌ आसेति देवाचतदमतमपपमे1ह्ूसेयथ योऽ भगवोऽप्स॒ प्ारख्यायतं यश्च(पमादत कतम एष्‌ इत्येष उ एत्षु स्र्ष्यन्तेषु परिर्पायत इति हाषा।च ॥ ४॥ हति च्छन्द गय) पनिषयष्टमाध्मायस्य पततमः खण्ड; ॥ ७॥

पक क्य (स । _, का कतक

१६. शिष्य वि २स.थ.ण्तिदमभ°। ष ग.ॐ. ठ. ठ. उ. ण. 'मिलवस्वोति। इख, ज, ण, "नेव॑ ९" ।

तपम क्षण्ड; ७ । छान्दोगयो पनिषत्‌ । ४७

त'वेवं तपापिनो श्ुद्रकटरषौ योग्यवुरठभ्य पनेपतिरब्राच ह-पर एभे$- क्षि पुरुषा निटत्तचक्षुभिमृदितकषयेद्दपते योगिभि, एष आत्माऽ हतपाप्पादगुण यमवाचं प्राऽहं यदरज्ग'नात्सवलाककामावाप्वरतदपूरव भूपारुयमत एवापरयमत एव ब्रह्म हृद्धतमामति | अथेतत्पजापरतिनाङमाक्तिण पुरुषा दश्यत इति वचः श्रत्वा छयारूपं पुङ्षं जगृहतुः । गृहीत्वा च दी करणाय प्रजप्तं पृष्टवन्त । अथ योऽयं हे भगवोऽप्म परिरूपायते परि समन्ताञज्ञायते यश्चायपरादश्े आत्मनः प्रतिविम्बकारः प्रिखषायते खड्‌ गादो च कतम एष एषां प्रगव्रद्धिरुक्तः किमक एष सर्वेष्विति । एवं पृष्टः पजापतिरुवच--एष उ एव यश्चक्षुषि द्रष्ट पयोक्त इति । एवन्मनापे कुत्वषु सर्वृषन्तेषु मध्येषु परिख्यात इति हावच।

छु द्धकरमपी प्रक्षाछितिदाषःत्रिति यावत्‌ । पुरभो द्रहेते पचन्धः । अस्मदापभे- स्तन्न दरा इष्टा नस्तात्यशङ्कयाऽ$ह -- निष्ततति । इन्द्रियाणां विषयेभ्यो वेमृर्ये हद॒माह- मृदितानि । यागिभेः स्तमाधिनिषठेरनदं ष्ट'भरितिं यावत्‌ । य॒ आपे. स्यादिव।कयनास्येकवाक्यतां दशेयति-एष हति । मूमवि्यया चसयेक्वाकंयत्वं सूष- ति-भृपारूयपिनि । इतिशन्दा वाक्यसमाप्त्यथः | उक्तऽ वाक्यं पातयति-- अथ योऽयमिति । भ्रन्र्थोऽथशन्दः । इतिशडद्‌ः प्तमाप्यवः । यश्चक्षुपठ- क्षिता दशेष एव मये क्ताऽपहत५८१द्धमव।नात्मा य॒ुञम्प्रां प्नरन्यथा गृहीतमिति नेऽतन सुचयन्नक्तवान५ज।पाते।९८१।ह्‌-एवामेति । प्रज।पतिश्वेदेवम कवान्कपं तरह तय।१मरूय न [नेवृत्तामत्या२ङ्‌याऽऽह-एतादे ति . यथ। क्तव चोप वास्वति यावत्‌|

ननु कथ युक्त र्ष्ठ्याविप्रोतग्रहणपनुन्नातुं प्रनापेर्विगमरोषस्याऽ$. चायस्य सतः | सत्यम्‌, नानन्गातम्‌ । कथ । अत्भन्यध्यार्‌।पितपाण्डित्य- १६स्वब्‌ःद्‌.व; दाद्रवेगाचनां तथव च प्रथिषे। राक । तां यदि प्रज पतिना पू। युतं विपरुत्ग्राटण व्रिन्युक्तो स्यानां ततस्तयोधित्ते दुःखं र्य; त्जानतःच ।चत्तावसादल्पृनःप्रभ्षभ्रवणग्रहणावधारणं प्रत्युरसाहवे- घातः स्यादता रक्ष्यो रिष्पाविति मन्यते प्रजापतिः । गृह्णी गं वायत्तदु-

रर र "षी ककत

१ ख. म,ठ ण. 'मित्येत।२ख. ध. ड च. ज. ठ. ड. ढ., ण. भव", ३ ख. “परप्मत्वादि" र्ध. ङ. ठ.ड. दढ सतोनाः।५च. ठ. "वै तथास्प्या्म । ६ क. भम्‌, तथाऽप्यात्म । ७ ख ठा. "हत्वादुद्धत"वादुद्धत)। दी°। ण. "दत्वदुबृत्तादुद्धतो हौ । इ. हत्वाषबो* । ८ क, ग. ध.ज.च ट. ठ्‌ इ इ. शधित्तदु"

४७६ आनन्द्गिरिषृनटीका से ब्रङितश्भाकर पाष्यसमेवा- [८ अष्टपाष्याये- दैश्चराव्टन्तनापनेष्बाप्रीति च । ननु न युक्त११ उ एवेत्यत्र वक्तुम्‌ । चानृवधुक्तम्‌ । कथम्‌ । आल्नाक्तारप्षिपूरुषो मनत सनिदहिततर

रिष्यग्रताच्छायात्मनः । “ समवा चाभ्पन्तरः सवान्तरः ' ईति च्ुतेः। तपेवाबोचदेष उ एवेत्यतो नानुतदुक्तं भनप्पिना । तय। चतयाप्र॑री सग्रहणनिद्स्पयं ह्याह ॥ ४ ॥

इति छान्दोरपोपनिषच्छ]कर १।ष्येऽषटपाध्यायस्य सप्रपः खण्ड; ॥ ७ ॥

@

यत्भजापतिना मसि निहित तत्पक्टक चोदयति-ननिविति। शिष्टाशचेष्यग विपरीतग्रहणमाचरर्येणानुज्ञातुमयुक्तमिव्यज्घाकरय प्रजापतेरभिप्रावमाह--पत्यमेव- प्रिति | कथ तर्हिं तयो विपरीतप्रहणमयनेतव्यमित्याशङ््‌ या ऽऽह-प्रह्नीतां तावदिति। तावद्धिपरी तमिति चेष । चरेण फियापद्मनुङृऽ्थो । यद्यद्‌ चरति प्रिह इति न्यायन प््वेषां मूष।व।दित4 स्यादिति शङ नन्विति । प्राज।पत्यममिप्रापमेव प्रकटयन्नतिध्र^ ङ्ग परिह तदी थमनृतव।दित्वं दष ¶--न चेति। तदेगाऽ5ऽकाङ्ता- प्वेकं स्फुटयति - कथमित्यादिना । सिष्याम्बां गृहीता योऽयमात्मा ततः सक्रा- शादात्मन। स्वेनेव प्रजापतिनोक्तो योऽस्तय्ष्यपलक्षितो द्रष्टा प्त मनसि प्रजापते सनिहिततयेऽतः प्त एव तेनोक्त इत्यथ; । इतश्च द्रष्टा प्रनापतेमनपि समिहिततर इत्याह पर्थषां चेति । प्रज।पतेभन्ति द्रष्टः प्तनिहितत्वेऽवि कथं तष्य न मृष

०, भ, (क

दित्वमत जआह्‌-तमवोति । इतश्च प्रज।पतेने मुषावादित्वमित्याह-तथा चते ।॥ ४॥

इति मदा नन्दगिरिविरवितायां छन्दोग्योपनिषच्छ) कर माष्यटीकाया, मष्टम।ध्यायष्य ममः खण्डः ॥ ७ ॥

( जथाष्टमष्यायस्या्टमः खण्डः ) ।

उदशराव अलत्मनमवेक्षय यदात्मनो न वेजानीथ- स्तन्मे प्रबरतमिति तो हेदशरविवेक्षांचक्रतितो ह प्रजापतिरुवाच किं पश्यथ इति तो होचतुः स्व॑मे- वेदमावां भगव आत्मान पश्याव आ छोमाप आ नसः प्रतिषूपमिति ॥ १॥

| क

ज.न शक्षिणि पुः । २१. इ, च. 'टीतच्छा।३ग. द, शिष्य ।

भेम; खण्डः ८ | छान्दोग्योपनिषद्‌ । ४७७

उदशराव उदकपु्गे शरावादावास्मानपत्रे्यानन्तरं यत्तत्राऽऽस्मानं पश्यन्तो न विजानीधस्तम्मे परम प्रब्रूतमानक्षौयाथापिस्युक्तो तो ह तथबोद- शरावेऽबेक्षां चक्राते अरक्षणे चक्रतुः । तथा करतवनमी तौ ह पजनापतिश््राच कि प६यथ इति । ननु तन्मे प्घ्रूनपित्पुक्तभ्यापरुदश्चरावेभक्षणं कृता भरज।- पत्ये न निवदितमिदपावाभ्यां न पिदितपित्यनिवेदिते चद्गानहेतौ ह्‌ पना- पतिरत्राच किं परप्रथ इति तत्र कोऽभिप्राय इति । उच्यते - मब तपोरिद- माचयोरविदितपित्याश्चद्काऽमूर्छायात्मन्यात्पप्रत्ययो निशित एवाऽऽपीत्‌ | येन ब्ष्यात्ति तों ह शान्तहूदयी प्रवूव्रनतुरिति । न हनितितेऽभिपेतर्थे प्रशान्हहूदयत्वभुपपग्रते । तेन नोचतुरिदिमावाम्यापविदितपिति । विपरीत-

( 4

ग्राहिणो च रिष्णतरनुपक्षण) याविति स्तयमेव प्रच्छ कं पश्यथ इति ।

। (कपे

विपरीतनिश्चयापनयाय च वक्ष्यति साध्वरठेृतावित्येवपादि । ती दहोचर्वुः- सवेमवेदमावां मगव अत्मानं पश्याव आ लोपभ्य आ नखेभ्यः प्रतिरूप- मिति, यथयेवाऽऽां हे मगवो छेमनखादिमन्तो स्व॒ एवमेवेदं कोमनख- दिसदहितमावयोः प्रतिरूपयुदशरावे पश्याव इति ॥ १ ॥ आ्मानमुदशरवेऽवेक्ष्य ते तत्राऽऽत्मानं पयन्तौ तावनन्त्रं यदात्मनो न विजा- नीथो युवां तममे परब्ृतमिति सचन्धः | प्रजावतितरच रमुपक्रमानुकूढं न मवतीति शङ्कते - नन्विति । उप्करममतिक्रम्य ब्ुगणस्य प्रजापतेरामेप्रायमाह-उस्यत हि| तश्र प्रथममिन्द्रविराचन।म्यामाव।म्यापिदपाप।दतमिति प्रजापतिं प्रत्यवचने क।रण. माह-नैवेति । छायात्मनि च्छधायां तद्धेतौ शरीरे चेन््रविरोचन्ोर्ययाक्रममात्म- घीरिये निष्िता प्रदृत्तेत्यथः । तयोस्तत्राऽऽत्मप्रत्ययध्य निध्ितत्वे गमकम्‌ाहु-- सेनेति | भ्रवननेऽरि शान्तद््धयगरस्त गोः; सतव पत्यय्य कथं निश््वितत्वानेत्याश. ङ्याऽऽह-न दीति । तेन विपरीतप्रादित्वेनेति याबत्‌ । उक्तमगहीत्वा विपरीते गही तवन्ती तहिं प्रज।पतिनोपेक्षणायौ कव्‌'द्धत्वादत्ाशङ्कय प्रानापत्ममिप्रायमाह्‌- विपरीतग्राहिणो चति । कथमिदं प्रज।पतेरभिमताभित्यश्रिणतम१ अ'ह-त्रिषरी- तेति । प्राजापरये प्रभरे देवामुरराजयोकिपरातग्रहणम धव दति-- र हेति ॥ १॥ तो ह प्रजापतिरुषाच साध्वंकतो सुवसनो परि- ष्ठत) भत्वोदशरावेपरक्षेथामिति तो ह साध्वल- = == छ _ = ~ क त्‌ छवक्तन। १।रब्टता गत्वाद्यसवअदन्नाचक्रव

~ (“ण ० चाक जक

१६. च. नन्तौीच'तो। २ ख. ज. श्त्यमिनि।३ष.च. उ,ण, प्वित्यादि।ष्क.ग, घ, ड, च. ठ, ठ. ड, ढ. ण. "तुः । य° ।

४७८ अनन्दगिरिषृतदीकासेवदित्रकरमाष्यसपेता- [८ = शाष्यामे-

तो ह प्रजापतिरुवाच किं पश्यथ इति ॥ २॥

तौ ह पूनः प्रजापतिस्वाच च्छायान्मरिशयापनयाय, साध्वरंकृतो यथा स्वगृह स॒वमनो प्हहर्स्रष्ग्धानौ परिष्कृतो 'छन्नखामनखो च भूत्वा हृशरवे पनरीक्षेयामिति । इह च नाऽऽदिदश्च यदज्ञातं तन्म पर्रुतपिति। कथं पुनरनेन साध्वछछकाराद कृत्वोद श्म रऽ३क्षणन तय)इछ(यात्पग्रदहा ऽप- नीतः स्यातु । साध्वटकारस॒बसनादीनाणगन्तुकानां छा पाकरत्वभुदशरर व यथा रीरसषंद्धानःमेवं शरीरस्यापि च्छायाकरत्वं पू बभृवति गम्पते। शरीरेकरेश्नानां च. रोमन्ख'दीनां निरय्तेनाभिमेरान परखण्डतानां छाषा रन्वं पूवमार्स)त्‌ छिन्नेषु च नेव छःमनख'दिच्छाषा हरपरनेऽन। लोमन- रखा†दवच्छरीरस्यःप्यागमापायन्वं सिद्धमित्५दश्रावाद। श्रयमानस्व तनि मित्तस्य च देहस्यानात्मत्वं सिद्धम्‌ , उदशषराबारां छायाकरत्र'हेहषबद्ध।- छकारादिवर्द्‌ । न कवटर्पताबदतेन यावर्किविदा््मयत्वाभिमतं सखद, खरागद्रेषम)ह।दि च क'दादित्कत्वान्खलामादिबदनात्मोते प्रत्येतन्यम्‌ | पबपेषपिथ्याग्रहापनयनिपत्ते साघ्र्टकाराददृष्ठान्ते प्रजपतिनाक्ते श्रत्वा तथा दृतवतःरपि च्छायःत्मविपरीनग्रदो नपजगःम यस्मात्तम्मास्वदाषेमव केनचित्पानिबद्धा्रदेकाग्ज्ञानाधेःद्राविगोचनावभ पिति गम्यते । ता पब बदेब दृढनिश्च थो पप्रच्छ [फ पश्यथ इति ॥ २॥

तद्पनयनप्रकारं सृचयति-तौ ह पुनरिति| छायायां तद्धेतौ च देहे तबरारा- त्मनिश्चयो यप्तश्य निरप्तायेति यावत्‌ । इह चेति पयायोक्तिः । नाऽऽदिद्‌श तत्र. योजनामावादित्यथः | उक्तादाहरणेन च्छायायां दहै चेन्द्रविरोचनयोर)त्मर्त्ययो न।परनीतो भवतीति शङ्खते--कथापति । छायायाप्तत्कारणस्य च ऽउगन्तुकत्व।दन।- त्मन्वमृत्र विवक्षितमिल्युत्तरम'ह - साध्वङंकारेति । पृवेभुद्क!दिपनन्धावस्थायाः मिति यावत्‌ । व्या भच।(रत्व। च च्छागातत्कारणीरनातम॑तमित्याह -- शरीरके - छानापिति । उप्पात्तम्यां स्िद्धमपे निगमवति-इत्युदशशावादात्रिति | न केवर छायातत्क।रणयेरेव।नात्मत्वं क तक्तन्यायेन।हुकारादीनां तद्धमाणां च।ऽऽत्भावतव

१कृ.ग. घ. च. ट.ठ.ड.ढ.ण. शरायवे०।२ख. ग.ध.च्‌. ठ ड. ढ. ण. °. तुरना । 3 क. ग. उ. ट. ड. "बन्धनाः । ४ च.ड, ति निग । ५ग.च.तेषुनेः।६ ध, ड, ठ. ड. ढ. त्‌ । एते । ७ख.ग.अ.ट.ठ.ड.ण. "दिका । ८ क. शयोरेवमा"।९ स. न. ण. 'त्मतामादहूः ,

अष्टमः ण्डः ८ | छन्द्‌ाग्यःपनिष्‌ । ४७९

रन्युक्तमितिं प्रपङ्गादतिदिशति--न केवरुमिवि । अत्मत्व।भिभतमहक'र।दीति रोषः । माहुदावात्नपित्यामिमतमित्य६१।ह्‌ यम्‌ । एतेनेति सुचितमवर हेतु दशेयति- काद, चित्त्या दिति । अन।त्मेदयनात्तत्वमनात्मीयतो पलक्षण । तर्हिं तयोर्य थोक्तरीत्या विषरीतम्रणस्यापगतत्वाक्किमुत्तरेण प्रनपतिव.कंयेनत्याशङ्याऽऽह-- एवाभेति ॥ २॥

= न. ¢ 7 ~.

तौ ह चतुथ थवेदमावां पमवः साध्ररंछता सुष-

सनो परिष्छ्तो स्व एवभपमौ भगवः साधरुरूतो

=. ^~ [९ ० क सुवसनो परिष्कृता विर५ष¶ आत्मेति होवाचेतदमृत- पयमेद्रसेते १ ह शन्तह२५। प्रववजतुः ॥३॥

ताः तथैव प्रतिपन्नौ येपरदधिति पच्वदयथा साध्वङकारादिविश्षिष्ठावावां स्वर एवमेवे छा वात्मानाविति सुर्‌ विपरीतान्न बभूवतुः । यस्याऽऽत्म- नो लक्षण य अ।त्माऽपदतपाप्पेतदृक्न्वा १नस्तद्विेषमन्विष्धपागयोयं एषोऽ. किणि पुरूषो दरथत ६१ साक्षदालानि नादे तद्विपरीतग्रहापनयावादश्र- २।वसाध्वलकारदृट(न्तेऽप्वाभहित आत्पस्वरूपवबोधाद्िपरीतप्रदी नापगतः। अत; रवद्‌पेण केनवित्मतिवद्धवपिवेकपिन्नानसामथ्णाोविति पत्वा यथाभिमे तमेवाऽऽत्मान मनसि निधायेष आत्मेति होवापेतदमृतपभयमेतद्रह्येति मज.पतिः पूर्वत्‌ । नतु तद्मिमेतमालमानम्‌ । य आसमेत्याद्रात्मलक्षणभ्र- ` बणेनाक्षिपुरुषश्रतया चद्‌ 4रवराचयुपवत्या च सस्ती तावत्‌ । प्दचनं सर्व पुनः पुरः स्मरतो; भविवन्धक्षयाच स्वयमेवाऽऽत्माव ये वियेको भरिष्य सीदे सन्धानः पुररह्यवषद्ि च तनो.थनदु.खोत्पात परिनिरीतिन्करताय. यु दया "च्छव १प्डरकिनवरन्वजावतः । १ देन्दरावेर्‌ः वनो डानद््यौ ए८य्द्‌६५। ॐ 4वु्ः ६६५१. । नतु श्म एव) चभन्रत्तमोजःत) विपरीत- ग्रहः वगय।ऽ ११८५ १व्‌तव्रमठ।त९००॥ र ॥ तयेेत्य्व न्धं हथानं 4११८६ । चथ१३।५१त प्रणीकम्रहणं तद्या उरे -यन8ि । अवा प्व ट दम्‌।ह्रणं वेवेति धचनयः । अपिवःकवादु र शर्‌।वनाकवात्सःष्वटेकार-

1 4 ५, श ग्न ~ -~-~ “- -- ~ -~~ - हि व 7 श 7 ति | 4 = ~~~ ८----~ ~न ~ -- -----= ज~ न भभ 9 व म ~ ^ ~ = ~ न जामि +य क

५य.ॐ ण. ग्मताद" 1 > ग. द. ण्हुन्याण 1 ३ क्र ग. ध. ड. च. 2.2. ण शरा स*। ड, इ, श्वपवि० ५२. णपः षता । ६ घ. च ट. ण. 'होपग। ७ ग, ट. व्याद्या।

४८० आनन्दगिारदतटीक।सवब [रत कर माष्यसपेता- [ <अश्टभध्याये-

वावय.च च्छयातद्धेत्वोरन्यठरायेवाऽऽत्मत्वमम्यात्तादिति भ्रम।तिशवः सुनरःमित्युक्तः। प्रज।पतिवाक्यमुत्थ।५यति- यस्येत्यादिना । वाकप्ःपारुप्रानमतिदिशति-पूे ६तत। एषरब्देन तयोरमिप्रतमेवाऽऽ?म।नं @1 या दह 5१ च पर्‌ा मृ३१ प्रज।१तरनमो 2ि- तवानित्याशङ्कयाऽऽह-न ।त्वाति। त। ह शान्त {५।वि?१॥द्वाक्यस्य ताप्प५१ाह-~- य अ!त्मत्यद्‌ाति । प्तस्ृ१। तावद्धवतामिति शेषः । सस्ङृतया।रपि तयो रात्मावेष१ कथं विवेका भविष्णतीत्थाशद्कय।55ऽह-- पद्रचन पिति । उन्नाय कःरणान्तरमाद- पुनरिति । किमिति शान्तहृदयप्वं वुष्टद्दयत्पेन व्याख्य।यते द {यगतः शम एव किं न विवक्षते तत्रा:ऽह-- न त्विति ॥ २ ॥

तो हार्न्वक्ष्य परजापतिरूपाचनपलपाऽऽसानमन- नुविय त्रजते। यतर एषदुपनिषद्‌। भरिष्पनि देवा वाऽसुरा वा ते पराभविष्वन्ताति स्न ह शान्तहृदय एव॒ पिरे[चनोऽसुर(जग।म तेभ्यां हेतामुपानेषदं प्र(वाच[ऽऽः५१६ महय। आत्मा परिचयं आतान. मेवेह महयन्नात्मानं प्रचरल्चगे। ठ कावव।प्नापा ५ पाम चेति॥ ४॥ ए त५।१तयोटिद्रविरोचनया रन्न नव।सक्तपो वाक्त वस्रणं त्यादे.

~ @ + न

त्या 9 ङ्ग्य परत्यक्ञ १त्वल्लवचन॑ग च ।पतदुःख रपा९[*९।५९1 द्‌( गच्छ .।।६०१.६१ 4 आनमः रपहतपत्तत्य।।द 3 1.६.दबतद< (नय + 3५गवन्ल्‌- ५५य०।। भरव।व।च्‌ भ५ग'प। त; । अ पटने । ययाच लतणमलनमनठुः वरव २२५१ सछेत्वा [पदाप(नथ १ च मू.६१९ वनवा व्रजत गछ ५।त।म्‌ । अत्‌। ५५९ दब्‌{ १।५७२। 4, (+ (१२११ ०६व्‌न्पर्‌ अ, +^ य! यूटा ताञत्मान्या तयदुपनपवना ९९ पहर्‌जा 4 त प१.०१३ ए।१३५न्‌। ए।०य। ११९५१०१ ८५य | ५ (१) ५२। ५।\८५।०५ च ॥५।- ग) तपरः भता वादम्‌ 11 चह म(३०९५८५य; । स्वगर्‌ १२; सुर'तर. राजव थ)ऽपघररामा स ६ चान्प्टुद्‌ष एव ३.न१९।चन<ञ्त्‌ताज्ञनान | भत्वा च तेन्पोऽपरेभ्पः यररत्मबु(@ वलिव प तदुपनिषद्‌ १११ क ३;

१ ब. जरण. "लयति ह" । २.२. अ, ५. प, "दायं प्रघ्यक्ञ' ।३९.द.ष्नेच।४य्‌, "न तयोव । ५ ख, ज, "य| न° ।

अष्टमः खण्ड; ८ ) शन्दोग्योपनिषत्‌ । ४१

दे हभाज्रपेवाऽऽत्पा पित्रोक्त इति । तस्मादात्मैव देह इद लोके मंहय्पः पूजनी. यस्तथा परिचर्य परिचरण यस्तवाऽऽत्मानमेवेह लोके देहं पहयन्परिचरं थोभो खो काक्वाभ्नोतीमं चामुं च| इहकोकपरछोकयोरेव सवे लोकाः कापा. धान्तभेवन्तीति राज्गोऽमिभायः ॥ ४॥

यदि भरजाषतिस्ताबुपेकतितवात्किमिति तह तो हान्कीकयेत्यारिकाक्यवित्याश- याऽऽ हं--एवं तयोरिति । प्रजापतिरुगाचेति सेबन्वः । तरिं किमिति तावेदहूय न।क्तव।नित्याश ङ्च ऽऽह --परत्वक्ष श चनेनेति । कतस्वेन संनन्धायैमुक्तमेष पुनरन वदति-प्रजापतिरिवि । किमपावृचिवानित्यपेक्षाय।माह-अनु१भ्येति | यथोक्तं प्रजापतिवाक्ये श्रुत्वाऽपि गच्छतोरिन्दरविरचनय। पररोचनगतमवान्तरापशेषम।ह- सवश्हमिति । पित्रा तथाक्तत्वेऽपि स्िमस्मामिस्तत्र कतन्यमित्यश्ङ्याऽऽह- ठेस्भादिति। तथा पृजर्नायत्ववदिति यावत्‌ | तथेस्युक्तप्रकारोकतिः । तथ।वि प्रार्थैता सवे ककामावाक्ि्िदधेत्याशङ्कय।ऽ5ह- इह छकेति ॥ ४॥

तस्म्‌।दप्पयेहाददानमशभ्रदधानमयजमानमाहुरासुरो बतेत्यसुर।णा* द्येषपनिषसेतस्प शरीरं भिक्षया

कसनेनाटंक(रणेति सशस्कृवन्त्येतेन छम्‌ ठकं जे , प्पन्त्‌। मन्यन्त ॥ ५॥ | ~ इति छान्द पनिषयष्टमाध्य यस्याष्ठमः खण्डः ॥ ८ ॥

तस्मात्स पदायोऽद्यप्वनुवपत ईव ह छोकेऽदद्‌। नं दानमङुरौणपविभाग- 9।र१भ ईषान सत्का५षु श्रद्धाराहव यथारक्त्ययजमानमयजनस्दमावमाहु रार खरबय यत पएवं स्वमावां बतेति शिदयमाना अहुः शिष्टः । असु- रामां हि यस्मादक्रदधानत।देलक्षणष.पनिषतु । तय पनिषद्‌ संस्कृता, सन्ठः भेदस्य शर्‌।र्‌ कुमपं (मेक्षया गन्पमारयान्न।दिरक्षणया बतनेन वद्ध(- दिना$ऽध्छ।द्‌नादिषकरेणाङेक)रेण घ्वनपताक(दिकरणेनेत्येवं तस्छुरन्तवे. सेन कुणपतर्करेण।मु मेह १यिप्व्पं काकं जेष्यन्तो मन्यन्व ॥ ५ ॥

इति छन्दोरवोपनिषच्छंकरमाष्येऽ् पाष्या यस्याः खण्ड! ॥८ ॥

द १ कृ. ख. छ, म, ण. ह्‌ रक्तोरि०। ख. छ, ज. ण. वाचाऽऽ्रय।३ ख. म, ण. "दद्या. ५१६* । ज ख. ठा, “तनाम । ५ ज. ॐ, इहं । ६९ ख.ष.ॐ. उ. उ, ढ. ण. 'दानमबिः\ ७ खः ख. उ, ठ, "युर आसुरः, ८ च. ग. ष. उ. च. ज. ठ. द. ण. "ताछ । ९ क.ग. ध. ड, ब्‌, ठ, 8. उ, द. "काराददिश्र्णेन ष्वः,

१.१

८२ भानन्दगिरिषृवरीकासंवहलितशंङरभाष्य्मता- [ <अष्टमाष्यावे-

विरोचनधद्‌।यस्याविच्छिन्नत्वं दरयति दस्मादिति। दहत्मवादस्याऽऽपतुर स्वादिति यावत्‌ । तत्संप्रदायस्तेषां विरो चनप्रमृतीनाम सुराणां तप्दाया देहात्मलरो- पदेश; । किमित्यात्मत्वादिरहितमामुरमाहुरित्यपक्षायाम।ह--अपुराणां हीति । प्रकृतो पनिषत्का\ कथयति-- येति ॥ ९ ॥

इति श्रीभद्‌नन्दरगेरिविरचितायां छन्द्‌।रयोपनिषच्छाकर माध्यटीकाया मष्टमाध्यायस्याष्टमः खण्डः ॥ ८ ॥

<~ # ~>

( अथा्टमाभ्यायस्य नवमः खण्डः })।

अथ ठेन्दोऽप।प्पेव देवानेतद्धय ददशं यथेव खल्य- यमसिमिञ्शरीरे स।ध१८कूते साध्वटरृतो भवति सुवसने सुवसनः परिष्छते परिष्ठत एवमेदापम- स्मिचचन्येऽन्ध्‌ भवति समि सामः परिवृक्णे परि. वृक्णो ऽस्येष शररस्य नाशमन्देष नश्यति ॥ १॥ अथ इ .किटेनद्रोऽाप्येव देवान्दैन्य(जक्र षीदिसंपदा युक्तत्वाहु रोषे. खनं पुनः पुनः स्परन्नेव गच्छनेतद्रह्पमाण भ्य स्व्रत्मग्रहणनिमितं ददश दृएटबान्‌ । उद्‌शरावद्(न्तेन मरज'पततिना यदर्था न्याय उक्तस्त-

दकद्‌ २। पधरतः मत्यमदूबद्ा । यन च्छाषाल्मग्रशणदष दर । क्यम्‌ | ययव खदव्य१स्५ञ्छ७९।२ स्वित्‌ उयाल्माब सल््ज्छ+ भक्त

सुबसने च स॒वत्तनः परिष्ते पारिष्छतो यथा नखरोमादिरेहात्रयबापगमे छायात्माऽपि पररिष्डतो मवति नखलःभादिर(दहेनो भवति । एवमेवायं छाया- त्माऽप्यस्मिञ्छरीरे नखलमादेमिर्दाबयवत्वस्पर तुरपरस्गादन्षे चक्षुषोऽपग- मेऽन्धे। भवपि समे समः । सममः किटेकनेत्रस्तप्य।न्पत्वेन गतत्वात्‌ । चक्चुनोसिका वा यश्य सद्‌। सव स लावः । परिदकगार्छिनरस्वाङ्छम्‌- पदोवा। से परिदिक्णे वा देहे डायात्माञऽपि तथा मवति । वथाऽस्ष देहस्य नाश्चमन्वेष नद्रयति ॥ १॥ व

एवं विरो वनगतं येषं द्यित्व। देवर्‌जण।मिनं विशेषम।ह-अपरत्यादिन। | दयोस्ुस्येऽपि प्राजापत्या पश्नवगे देवरा नत्यैव कथ 4१ तदनुपंधानं वृत्तमिव्याश-

7 1

ज क

१ग ट. न्नेषु, क. ग. ट. ढ. "खरौमा। ३क.ग. ठ. "खरोमाः।

१

नैश्मः खण्डः ९ ] छन्दोगयोपनिषु । - ४८

क्या ऽऽह -दष्येति । स्मरणफञम ह--प्परस्रेति । प्रनपतिवननं स्मरतोऽवि कयमिन्धत्य च्छायात्मग्रहने दोषदं नमिस्याश ज्या ऽऽह--उदश्चरावेति । यदौ देह देरनामत्वन्ञापनायेति यावत्‌ | कादावित्कत्वग्यमि बारत्व'दिन्यायः । तदेकदेशो ध्यामि ना रणो ऽनारमत्वम्‌ , न्यायेकद शर षिफङमा चे येनेति । रोषश्च पमेव।ऽ;. काङक्ताद्वारा स्फोरथति-कथपित्यादिना । उदाहते वाक्ये विश्क्षितमथै कथ. यति-पयेति । परिष्छरृनो म पतीत्येतद्र य।चष्टे-नखेति । एवमेव देहम्य नखाथपगमे छायात्मनोऽपि तद्पगमवदित्यथः । शरीरेऽस्मन्नन्तरे सति च्छायात्माऽप्यन्षो मतव. तीति संबन्धः | किमिति देहस्याऽऽन्ध्ये छ'यात्मनस्तदिष्टमि यारङ्य।5ऽह-नख. छोमादेभिरेति । तेः सह चक्ष दादीनां तुटयत्व देह।वयवत्वस्य देहे नखाद्मवे छ।५।यामपि तदभ.वाम्युषगम्‌ देहे चक्षुरा्यभ वेऽपि च्छायायां तदभावो युक्त इत्यथः । सामशठ्दस्यापुनसरुक्तमयं कथयति- सरमः फरिरेति । पद्‌ यमुक्त्वा वावयाधमाहू~ सम इति | प१।रत.ञय।द्‌नात्मत्वं छायाया दृश येत्व। त्रैव हेत्वन्तरमाहु-* तथाते ॥ १ ॥ `

नाहमन्न भोगप पश्परामीतिं स समिपषाणिः

पुनरेयाय तश ह प्रजापतिरुवाच मघबन्यच्छ-

मव 41 (~ = क

नतहृरयः प्रत्राजीः सां विरोचनेन किमि-

च्छन्पुनरागम इति सर होवाच यथेव खल्वयं

भगवोऽस्मिञ्छरीरे साघटठंरते साध्वटंरतो

न्क क भवति सुवसने सुवसनः परिष्छते परिष्छत क म ऋः न्धो (० क एवमेवायमस्मिन्नन्धेऽन्थो भवति स्मि स्ममः क | ॐ र, ® परिवृक्णे परिव्ृक्णाऽस्येव शरीरस्य नाशम- न्पेष नश्याति नाहमत्र भोग्यं पश्यामीति ॥२॥ अतो नाहमत्रादमिरछायात्पदशेने देहत्पदशने बा मोग्यं फलं पहयापी-

त्येवं दोषं देदच्छायात्पदशोनेऽध्पवस्य स समित्पागिब्रे्मचर्यं वस्तुं पुनरे- यूष | तु ह प्रज!पातिरवाच--पघरन्पच्छान्त्हूदयः प्राच्राज); प्रगतषा नति विरोचनेन साच फिमिच्छन्पुगगम इति । विजानन्नपि इनः पमच्छे-

®

नद्रपभेषायामिन्पक्तये | य्द्रत्य तेन पोपसीदेति यद्‌ । तथाच स्वाभिपायं भकटपक्रोययेव खसे यपित्य गदे, पूवमेबेति चान्वमोर्‌न पजापति; ।

४८४ मानन्द्गिरिषतरी दाद दहितिक्चाकरमाभ्यसमेता- | (भशाध्याकेन

विनाशित्कादियुक्तदशेनफटमुपसंहरति-अव हति । दषं दृष्टा यथोक्तर्शत्य। हृत्तथा नित्यपेश्चायामाह-{त्यच मिति । पवको हि प्रजापातिरनद्राभप्रायं जानंक्व किम्यं॑प्राकृतवल्पृच्छतीत्याशङ्याऽऽह-विलानक्षपीवि । अचायेस्य ज्ञानेबते.$बि शिश्ये प्रत्यमिप्रायविरेषेण ज्ञातु प्रभोापपत्तो शृष्ठान्तमाह्‌ - यद्त्थेति } तवा च परजापतिप्रश्नानुरोषेनेति यावत्‌ । इन्द्रविषथः स्वशब्दः ।

ननु त्येऽल्षिपुरुषभवणे देशष्छा पापिन्द्रऽग्रहीशास्पेति देहमेव तु विरोचन- स्तकिनिमिततम्‌ । तन्र मन्यते । ययेन्द्रस्योदशरावादेभज।पविवचनं स्मरती देषानपराप्ठस्यैवाऽऽचार्योक्तबुद्धया छायत्मग्रहणं तश्र दोषदश्नं चाभूत्‌ । न तथा दिरोथनस्य । किं तरिं देह र्गऽऽत्पदश्नं नापि तत्र दोषद््थनं बमृव 1 तद्देव विद्याग्रहणसापथ्येपतिबन्धदो षारपत्वबहुत्व पेक्तमिन््रविरो- चनयोष्छायात्मदेहयेग्रहणप्‌ । इृन्द्रोऽखदोषत्वाद्दऽ्यत रतिश्चत्ययैपेषृ भहषानतया जग्राहेतरश्छाय निमित्तं देहं शित्वा श्रत्ययथे ठऊक्षणया जग्रा प्रजापतिनाक्तोऽयपिति । दे।षमूयस्त्वात्‌ । यथा किङ नीरानीख्योरदर्बे हऽ्यमानयोवौ प्सोयंक्ीरं तन्महाहोमेति स्छायानिमिचं बाप एरोच्षते न च्छाया तटदिति दिरेचगाभिपायः । स्वचित्तगुणदोषश्चादेव हि शब्दाथा. षपारणं तुरपेऽपि धवणे ख्यापितं दाम्यत दत्त दयध्वपिति दकारमात्रभ्र- बणार्छत्यन्परे । निमित्तम्यपि तदनुगुणान्येष सहक'रोगि भवन्ति ॥२॥

क, = @ मे. = भ्ध

शिष्ययोः श्रवणमप्ताभ्येऽपि प्रतिपक्तिविषम्ये निमितं ¶च्छते-नान्विति । चारय. मतोपम्यापद्रार परिहरति- तग्रेति ¦ तत्र प्रतिपत्तिविशेषे दशन्तेन निमित्तवि्ेषं दरेयति-यथेति । आकचार्योतर्बुद्धचा। तत्परयेण प्रजभतिना अचात्मवोक्त इति भरन्त्येत्यथेः | विराचनस्येन्द्रक्च्छायत्मग्रहणमाचायक्तवुद्धचा नमृदित्याह- न तथेति । कथं तर्हिं तस्याऽऽत्मदशनमिव्याशङ्कयाऽऽह- देह एवेति । भाचार्येणाऽऽत्मा देह एवोक्त इति बद्धा तत्रैव विरोचनास्याऽ$लमन्ञान. मासैदित्यथैः । इन्द्रस्य च्छायारमम्रहणे देवानप्राप्तस्थेव मार्गमध्ये दोषदशे- नवद्धिरो चनस्या्रानपरा्स्याध्वानि देहात्मदश्ेने देषदशै च न प्रवृत्तमिवाह्‌ --. नापीति । उशन्तमुक्त्वा द।ष्टान्िकमाह-- तदद्‌ वरेति । ब्िधाग्रह ग्रो रयिकस्व सामथ्येस्य प्रतिव-घमूतो यो राग।दिदषस्तद्रपत्वपिक्षमिन्दस्य च्छायायामा्मग्रहण- मित्युक्त व्यक्ती कर ति--१न्द्र इति । यथोक्तद्‌,षभूयप्त्व,पक्षं गृद्धो विरो चन्या.

१३. च. ठ. ड. ठ. मन्यन्ते । २७, ठ. ड. एव त्वात्म" । ३ क.ग, ट, “यात्मनि' । ४ स. ह, ३. ण, शुद्धितः । ५ $, छ. ठ, "मव । ६ ग, ट. "तल्वभः ।

ओक; शनः ९ 1] छान्दोगवोपनिषस । : #८

मिप।यं दृष्टान्तेन द्शैयते- -पधेरयादिम्‌। | उक्तप॑बृहद्‌, णक वरतयक्ष्टभ्मेन प्वष्टयति-स्वचितेति । देबान्मनुष्यानुरां श्च प्रनापतिना द्कारोपदेशे साषारण्येन कृत तेषां तदीयश्चवणे इह्य ऽपि तदयविराषावधारणं स्वचित्तयुणदे।षवश्चारेव बृहद्‌ दण५के एपरापित तेहापीत्यथेः । तत्र वा कथं तुद्येऽपिं श्रवणेऽषैविशेषनद्धसनत्र- ऽऽह - दाम्यतेति । अदान्ता हि वय स्वमावतस्तेन दाम्यतेत्यस्मान्प्रति गितिक्तवा- निति देवानां मतिराविराप्तीत्‌ | स्वभवतो दढा वये तेन दतेत्यस्मान्परम्युक्तवा- तिपिनेति मनुष्याणं मुद्धिर सीत्‌ । सुकरा हि वय॑ स्वमाकतस्तेन क्यष्विहयस्मानप्रति प्रना्ैतिरचवानिः्यपुराणां प्रतिपत्तििमृव । तदेवं दकाश्मातरश्रणोदारम वेत्तानु. रोधेन वैचित्र तेषां मनीषा प्रवृत्ता तथेन्द्राविरेचनयोरपि मविष्यरतीत्यषे. । भभेन्द्‌- विरो चनयोयुक्तिद श्नाविशेष।दथप्रातिपत्तरप्यात्ेश्षः स्यादिति चेनेत्य ह--निषि- तान्यपीति । युक्तिदृशेनान्यपि स्ववित्तगुणदोषासत्वबहुत्वपिक्तण्पतस्तयोस्तदपेत प्रतिपत्तिवेषम्पमविरःद्वमित्यथः | २ ॥

एवमेवेष मधकन्निति होदरचेतं तेव ते भृयोऽनग्या-

ख्पस्यामि वक्षापराणि दनिश्शतं वर्षाणीति स

हापराणि हतिश्शतं वषाण्युवास्‌ वस्मे होवाच ॥ २५

इति च्छान्दोग्पापनिषयष्टमाध्यायस्य नवमः खण्डः ॥ ९॥

एवमेवैष मघबन्सम्यकत्वयाऽ्रगत न च्छायाततेत्युश्राच प्रजापतयो ष. योक्त ओत्मा प्रकृत एतमेवाऽऽ्नानं तु ते पूः पुर॑ न्याख्याक्नष्यतुन्बा- रपाश्यामि । यस्पात्सङ्दरधःर्यातं दोषरहितानामवधारणिषषं प्राप्तमपि नाग्र्ीरतः कन वि होषेण प्रतिबद्धप्रहणसा१थ५स्त्वपतस्तत्स्षपरणाय बसापराणि ्राजचिशतं बर्षागीत्ुक्त्वा तयोवितवने क्षपितदोषाय तस्मे होवाच ॥३॥

इति चछान्द)ग्योपनिषस्छांकर माष्येऽषटम। ध्यायस्य नव्रषः खण्डः ॥ ९ ॥

~: ® -@ -“-« ~ द्रामिपराय बुद्ध्वा प्रजापतिरनुमोदतवानित्युककःपिदानीमनुमोदूनवक्थं॑भ्याङ- रोति- एदमेत्रेति । इन्द्रमिपायतिषय एषशब्दः । अ ुन्यारूथास्थाकीत्थक्तं श्रत्व। मो ठुकाममुपगतमिश्छं त्याह -- यस्मादिति ॥ ३॥ इति श्रमदोनन्दगिरिविरनितायां छान्दोग्यो पनिषच्छांकर म(ष्यदीकाया- मष्टमाध्यायस्य नवमः खण्डः ॥ ९ ॥

१. ट. कृरा.ग, छ. शूरा २ कृ.ख.छ. न. ण. "पतिः. सूचित! नण, भाटौत । + कृ. ग. ङ. ट, उ, इ, द, शषयत्रा ।

४८६

अनन्द्गिरिदृतटीक सैवद्ितश्कर माप्वसमेवा- [ ८ अष्टमाध्याः

( भधाष्टम।भ्यायस्य दशमः खण्डः ) । य एष स्वरे महीयमनश्वरव्येष आल्ेति दोषाय तदमतमभयमेतद्रह्येति स॒ह शान्तहृदयः प्रव्राज स॒ हप्रा८्णव दवानेतेद्धष दद्‌ तययपीद९ शरीर न्धं भवत्यनन्धः स भवति यदि स्राममस्रामो नवे. सोऽस्य दोषेण दुष्परति ॥ १ ॥

थ भआत्माऽपहतपाप्पादिरक्षणो य एषाऽक्षिर्णत्यादना न्याख्यातष सः । कोऽसो । यः स्वप्रे महीयमानः छ्यादिभिः पृज्यपानश्चरत्यनेकार धान्स्वप्रपोगाननुभवनीत्ययथः । एष आत्मेति होवाचेत्यादि समानम्‌ ।: हेवषुक्त इन्द्रः शान्तहुदयः परव्राज । स हपाप्येव देवान्पूतैवदस्मि्नष्व। त्मनि भयं ददश्चं | कथम । तदिदं शरीरं यथप्यन्धं भ्रात स्वघ्रत्ा यो नन्धः स भवति पदि सममिदं श्रारमस्रापथ स भवति नैवैष स्वप्र त्माऽस्य देहस्य दषेण दुष्यति ॥ १ ॥

पवेवच्छायात्मदशनवदियरथः । ल सिमिन्नप्शरात्मनीति स्वप्रदशीत्पयः | छायात्म- शरी रानुविघायिःत्ववन्न स्वक्नदथस्तदयुविषायित्वं तथा च कथं॑पृवेवह्‌षद्शेनमिल्य ९ कय प१ारहरति- कथमित्यादिना ॥ १ ॥

न

न वधेनास्य हन्यते नास्य सखाम्पेण स्मो प्रनत

त्वेवैनं विच्छादयन्धीवाभियवेत्तेव भवत्यपि रोदि.

तव नाहम भोगप पश्याभति ॥ २॥

स समित्पाणिः पनरेथाय त ह प्रजापतिरुवाच मघवन्यच्छान्तहृदयः प्रात्र जीः किमिच्छन्पुनरागम इति स होवाच तयद्यपीद्‌ भगवः शरीरमन्धं भव- त्यनन्धः स भवाति यदि स्षाममस्मो नवेषोऽस्य दू षेण दुष्यति ॥ ३ ॥

न्‌ वधेनास्य हन्ते नास्प स्राम्पेण स्मो प्रि

दशमः शण्डः १० ] छन्दोरपोपनिषदं । ४८७

तवेषेनं विच्छादयन्तीव। पिमरवेत्तिव भवत्यपि रोदि.

तीव नाहमच्र भोग्यं पश्यामीस्पेवमवेष मघवनिति होवाचेतं वेव ते प्रषोऽनुब्पास्पास्पामि वस्तापराणि द(तरिश्शतं वर्षाणीति स हापराणि द्राजिश्शतं वष ण्य॒वास तस्मे होवाच ॥ ४ ॥

इति च्छान्दोग्योपनिषयष्टमाध्यायस्य दशमः खण्डः ॥ १०॥

नाप्यस्य वधेन स हन्यते छयात्मव्रन्न बास्प सम्पणः सभा लप्रत्ा भवति । यदध्यायाद्‌ाव।गममात्रेणोपनपस+ न।स्प जरयन येत त्वादि तदिह न्यायेनोप्षाद्‌यितुप्रुपन्पस्तम्‌। न तावद्य छ. यात्मवदहेहरोषथुक्तः रितु प्रन्वि त्वबेनप्रू । एवश्चब्द इवा । प्र-रविनं केचनेति द्रष्टव्यम्‌ । नतु धनन्स्ये बेति । उत्तरेषु सर्वेप्ववश्व्ददथनात्‌ । नस्य वपेन हन्यत इति रिश्ेषण।- दूघ्नन्ति त्वेषपे चभ्षेवम्‌ । प्रजापति ममार्ण.कुवृतोऽनूतवादित्वापदनानुष- परेः । एवदपृतमिस्येतत्पजापविवचन कथं गृषा कषीदिन्रस्तं परमार्णीकूवन्‌।

साम्येण चक्षुरदिगतानवरनषिदगलनविषयत्वेनति यःवन्‌ । देकष्टोषेणा$ऽत्मनो न दोषो मतव्रतःति प्रयिवोक्तं तत्किमथमिह्‌ पुनरुष्पतेऽत आह - षदध्वाथाद'दिति । ` न्वा योऽन्वयत्यतिरक.रूषः । ९तदेहाभिमाने हि पत्येव देहधर्भण प॑युज्यत इव द्रश ` स्वम त्वेतदेहाभिमानामावान् तेन पछञयत ६९५।ह६-उदिहिति। स्वप्नद्रष्टा चैहेह्वो.- पेण न युज्यते कथं तहं तस्िन्दाषद्चेनमित्याशङ्कयाऽऽह-न तावदिति । मित्ये वकरो यथाश्चुतों न व्याख्यायते तत्र ऽऽह-न त्वि । इतिशब्दो द्रष्टःयतित्यनेन सबध्श्ते । देश्य वपेन नाय इन्५त इति पिशेषणात्घ्वतो वरः स्वप्नदृश्चो नियमतो ` विवक्षितः कस्मदेवशब्दो न यथाश्र॒त एवेति शङ्कते-न।स्येति । किमव प्रनाप- तिम।पमना६ वा मन्य | यद्यनात बुध्परते न तहिं तं प्रत्युपगतिरिन्दस्य विचाब्रहू- णाय समवपीति मत्वाऽऽह- नवमिति । विकरान्तरं प्रत्यःह--प्रज।पपिपमेवि 1 “

क छेष ® =

न स्वतो हननं स्वप्नो विवक्षितमिन्द्रस्येति श्चषः । उक्तमेव स्फोरयति-एतदिति।

कि

नयु च्छायापुदषे प्रज।पतिनाक्तेऽस्य शरीरस्य नाश्मन््ेष नह्य॑तीति `

सी णी 1 8 1

१४. च, ठ, ण, “पतरेव च" ।

४८८ आनन्द्णिरिषतरीकासबहितश्ंकरमष्यसमेता - [ <अषटमाष्याये-

दोषभ्यदषाक्तयहप्पि स्वात्‌ । नेवम्‌ । कस्मात्‌ । य॑ एषाऽक्ञिनि पुरषा ह पव इति ने च्छायात्पा प्रजापतिनोक्त इति पन्यते पघडन्‌ । कथम्‌ । अपहतपाप्मादिरुक्षणे पृष्टे यदि च्छायात्मा प्रजापतिनाक्त इति भन्यते तद्‌। कथं प्रजाद्मदं पर्राणीषत्य पुनः श्रबणय सम्रत्पाभिगेच्ेत्‌ । जगाम च । तरमाम्‌ च्छायात्मा भरजापतिनोक्त इति मन्यते । तथा च व्यार्वातं द्रऽ किणि दहपत इति । तथा रिष्छद्‌यन्तीव विद्रावयन्णव तथाच पुता. दिमरणनिमित्तमपियबेत्तव भवाति । अपि च स्वयमपि रोदितीव ।

न्ष, अ

नन्वपिय देर्येव कथ वेत्तेदेति । उच्यतवे--न।मृताम्‌ यत्वबचनादुपपत्तेः | 1

ध्वायतीबेवि च श्रुत्यन्तरावु । ननु प्रस्यक्षत्रिरोध इतिचेत्‌ । न | क्षरीरात्मत्वपत्यक्षप्रद्न्तिसिभवात्‌ । ण््ितु ताव्रद्भियवेत्तेत्र न वेवि। नहमन् मोग्ये पश्यामि । रपपरतन्ननेऽर्पष्ट फट नापरम्‌ इत्वमि- परय; । पएथपेदव तवामिप्रायमतिं बाक१९बः । अतत्मनोऽपृतामय- गुणकस्वस्वामिपरेदत्दात्‌ । द्िङ्क्तमपि न्यायतो पया यथावम्नावष।- रादि । तस्म ९कदस्य।यापि मर्विन्धकारणमस्त।ति मन्व.नदततषश्माय घ साप्राने दित बषाभि ब्रह्म च५।१८१।दे९अ प्रजापतेः । तथोषितव्र त।पतकरम्षायाञऽह ॥२॥२॥४॥

१वे =्छनन्दग्योप्निष्च्छ कर मा १५६्माध्पायस्प द्‌श्मः खण्डः ॥ १०॥

हृतेन ॐत नन्विपि । इरान्तं पिषट+ते-नेव(१ति । तद्विषटनपरकरे प्रभपृूतक भकटवाते--कस्मा द्या रेता । एतद१55कःङ पृक परपञ्चयति-- कथमित्या देना । भयेन्द्रो सहत ईति श्ुत्यय गृहीत। छावात्मानम३ गुहीतकानि- युक्तं कयमिदानमन्यवीच्यते तत्राऽऽहे-- तयेति । यथेदं व,कवकषेवुषततितद्रट१ तथा प्रगिव व्याख्परात न इ स्वप्नद्रष्टारं छ।१।८५१ सषष्ट। पिन।गद'प्टरिवयर्थः। यथा तदुषगम्प स्वप्नद्रश्टरं ३ तति वावत्‌ । इव शब्द्म।किपति- न्विति । कुत्व ।नक।रश्वदगरतत्‌ न्‌ दवान र1दवाद्न[सत्वनतरज्ग त्मा दचचन्द यक्त शय्य. तरमाह- उख्यत्‌ {त । अर्‌ं २।(११।क५।ध्रयत्व५६य१।१द घ .दगशब्दा युक्त इति शङ्कते---नन्विति । अध्वापताद। भल्तापपततेन [काटल प्िभ्यतीति परिदरति-नेत्य।दिना । नाहभिय।द वक्वमवतारयति-1तषटुल्ब(ति | न के्यभि. येव मवतीत्य्ः । इष्टं स१ठ।क ९।१।३।पसक्षगं मय ब्ह्ममपिन।५ऽ६ ५ ' भप्प्रियवेत्तघ्।रिकम१ ति तप्पुनदरैयेऽप्यागतमास्वदूमे पपनाप्रि परते छष्नद्रष्ट। न ध मद्भिप्रायेगति शिनव्ट--उवे । तत्र दतुम।ह--म(त्मन 8 |

, "११ षयि ररि ज प म

१कृ.ग. ट. इ, द. "मद्‌" । २१. च. ठ. "न्यधाः । ३ इ. "तेऽमर। ड ल. घ., =, तीव लेायतीवे" । ५ ग, इ, ठ ड, 2, “रमाद्‌ । ९ ब, ज, 'स्तप्रेप । ७ ज, ष्वालिर" ।

९कवश्चः खण्डः {१ 1 छन्दोग्योपानेषत्‌ । ४८१ वपारराणीत्यादिव।क्यत।तम माह द्विरक्तपमादि | तथा प्रजपातिव।क्यानुत्ारेभेति यवत्‌ ॥ २॥२॥ *॥

इति श्रीमदानन्दगिरिविरचितायां छान्द्‌।गथो पनिषच्छाकर म।ष्यटीक।या- प्रष्टम।ध्यायस्य द्श्चमः खण्डः ॥ १०॥

( अथाटमध्यायस्येकादृश्चः खण्डः )

तयत्रेतत्पुषः समस्तः संमरप्तनः स्वपरं न विजना. त्येष आल्मेति हेवास॑तदमृतमप्तयमेतद्रसेति सह शान्तहृदथः प्रषु्राज स हप्रप्येव दवानेतद्धयं ददशं नाह खल्वयमेव स्प्रत्यात्मानं जानातयय- महमस्भाति न एषेमाने पतानि विनाशमेवा- पीतो भवति नाहमत भग पश्यामीति ॥१॥. स समिताणिः पृनरेयाय त ह परजपतिरुषाच मघपन्यच्छ(न्तहृदयः भवे।जीः किनिच्छन्पुनरागम दति स होवाच नाह खल्यय भगव एव संप्रत्था- त्मानं जाना्ययमहूमस्म।ति नां एवेमानि भूतानि विनाशमेव। ५१ भवद्धि नाहमत्र भोगं पश्या- म्‌।ति॥२॥ पुवदे4 त्वेव त इत्वादयुकंवा तरेतस्सुप्ठ इत्यादि व्याख्यातं वाकंपषू । अक्षिभेयोद्रशस्वम्रे व महयम(न्र सएव सपः सपस्लः समपन्न, सभं विजानात्येष अ।त्भति दोवावेतदमृतमभयमेतद्रघेति स्वामिमरतपेव । प्यबांस्तत्र।पि दपं दद्य । कथप्‌ । नाई नेव सपृपस्थे(ऽप्यात्मा खल्वयं सप्रति सम्बणिद्‌ःना चाऽऽत्मानं जानाति नेव जानाति । कयप्रू । अयमह- परस्भतिनो रएरेमानि भृताने वेत्ति । यथा नायाति स्वप्ने वा| अता

विनाश्मेव विन्‌{शमिवे पृरवद्‌दषटव्यम्‌ । अपी तोऽपि गतो भवति, विन

न

१ख.ग.घध, द्‌, ज, ज. ट, ठ त, किमेवेढ° । २ क, थ. *मिवेच्छ° । ६३

४९० आनन्डगरिडृतदटीक(सवङितक[करमाष्यसमता- | ८ अष्टमाध्याये

इव भववीत्यमिषायः | त्नानि हि सति ज्ञादुः सद्धवीऽगगम् पतै नासति नाते । न च सुपृर॑ध्व ञानं हृऽपतेऽ्तो विन दइरेत्यमिपरायः। नतु विना- ्रमेवाऽ्यनो मन्यतेऽयूतामयव्चनप्व परापाण्पमिच्छन्‌ ॥ १।२॥

यथ। पूर्वमे त्वेव त इत्याद्युक्त्वा य एष स्वप्म महीवमान इत्याद्युक्तं तथेहाप्यतं ्वेवेध्यक्त्वा तत्रैत देत्य।ई विशिक्षाधिक!रिणे प्रज।पतिरिति बाजन। । व्पारूयात. स्यैव वाकयस्य्च क्षिप्य दधयति--भक्षिणीति । तत्रापि पृषु्द्नऽपीत्य्थः | तदेव केभ्टरंन प्रक्नद्रारा स्फोरथति-षपरित्यादिना । स्वात्मानं न जानाती. ्यक्तमेवाऽऽका ङ्द रेणाभिनयति--कथपिति । तत्र बेधम्पंडशन्तमाह-पयोति । स्वपर विेकभवि दोषमाह-अ १ ३५ । घनति तपेवेतयत्राक्तं टक्षयति-पृबेवारे ति । कुतो ज्ञामामावमत्रेण विनष्ठत्वभित्याशङ्कयोरपमि 44 रुषण्टवति-ज्ञाने हति । एवकारो यथश्च१ एष किंन प्याद्रित्याश्रङ्चा ऽऽह म हिपति॥ १॥२॥

एवमेवैष मघपनिति दोवचेपं तेष ते भ्रषोऽनु- व्यःरूपास्या(मि नो एवान्यनेतस्पाद्रकापराणे पञ्च पष्(पीति स हापराणि पञ्च वष्‌।ष्युषाप तान्१क- शत ९ स्पेदुरचयदाहूरेकश र ह वे कष।णि मघ- घान्प्रजापतो बह्मष्पपमाम तस्मं होषाच ॥ ३॥

इति च्छ।न्शग्पोपनिषयदमाध्फयस्मक(दशः खण्डः ॥ ३१ ॥

पवैवकष्वमेबेत्युक्व। यो पयोक्तख्िःमः पययेस्तमेत्ैतं नो एवन्यतै. तस्मादासनोऽम्यं कंचन फ तर्घेनमेष व्या ख्वास्याभे । सरसस्‌ दोष- स्तवावशिष्स्तरक्षपणाय वसापराण्यन्यानि पन्च वषाणत्युक्तः स तथा चङार | तस्म मृदितङृषायारिदोषाय स्थानत्रदे(ष६बन्धरहितवात्मनः स्वरूपपपहतप,प्मत्व दिलक्षम पयवे तत दवाव । वन्पेकथ+ वषाण सेपेदुः सप्रन्नानि बभूवुः यदाहूखेके रिष्ट एरकप्र हमे वपा परघर- न्भजापतौ ब्रह्मचथैमबसेि । त्तदपि चतद्भित्यादिना दधितवियासा- यिङातोऽपषत्य शरव्ये रप । एवे किरेतदिग्रत।दपि गुरुर पिनद्रेगपि

जयाका (9----9-- को -- ि [ श क र ० = > [ कि ' ` "१

भि प = 1 ए मो कय [णि कक

१ क. ग. इ. ट. उ. इ, ष्वोग।>२कं.ग. ट. 'त्स्थधघ्य.ः३ प. अ. °सृतमभयमिति ब०। ह ख, ठ, न. णन व्यदष्द्‌ ५ क. ग. ठ. वैतुषकि"।

हावक्षः लण्डः {९ । छान्दोग्योपनिषद्‌ । ४९१

भहता यत्नेनेकोत्तरवपरशतकृरायासेन परा्पा्चङ्गानपतौ नातः परं पुरश योन्तरमस्तीतमात्मन्ञानं स्तौप ॥ ३॥ हति च्छान्दोगपाोपनिषच्छांकरभाष्येऽषटमाध्यायस्येकादश्चः खण्डः ॥ ११॥

पवेवद्र्मचय देश्चामारे हेमाह-स्वर्परित्बति । अ.रूयामिकौताऽपसत्य श्चति- र्मम्य केमभमित्पमुपदिहषरतत्याराङ्य।ऽऽह-- एवपिति ५ ३॥ इति धीमदानन्द्गिरिविरचितायां छ्दोग्धापनिषर्छकर माज्यटीकाया मष्टमाध्यायप्येव, दुर; खण्ड; ॥ ११ ॥

8 ( अथाष्टमाध्यायस्य द्वादशः रुण्डः ) ।

मघवम्मत्य वा इद शशरमात्तं मृत्युना षदस्पाब्र- तस्पाशरीरस्पाऽऽत्मनोऽधिष्ठानमात्तो वे शरीरः

(अ | क 1 9 भै, | ९ क्न कि [चयात्रषाक्धा न के सशरारस्य सतः प्रयाप्य योरपहतिरश्त्यशरीरं वाध सन्तं न मिपाभिषे स्पूरातः ॥३॥ प्रथवन्पत्यं वे पमरणधर्मीदं श्ररीरम्‌ । यन्पन्यसेऽ्पाधारादिरक्षणः संप. सादलक्षण आत्मा मयोक्तो विनाशमेवापीतो भवतीति। शणु तत्र कारणम्‌ । यदिदं शरीरं वे यत्फ्र्यसि तदेनन्मत्यं विनाशि । दच'ऽऽत्ते मृत्थुना अर सततमेव । द्‌।विदेव म्रियत स्ति मत्यमित्पुक्त न तथ संत्रासो मवति यथा ग्रस्तमेव सद्‌। श्याप्तमेव पृत्युनेन्युक्त इनि वेराम्यार्थं वि ष इत्युच्यत आत्तं मृत्युनेति ¦ कथं नाम देर्होमिमाननो विरक्त; सन्निवतेत हाते । री. रंमित्यत्र सहेद्द्रियमनोभि रच्यते । वच्छरीरपस्य संप्रसादस्य त्रिस्थानतया गम्बपानस्पामृतस्य परणादिदेहेन्द्ियमनोधमेवार्नितस्येतयेतत्‌ । अमृतस्येत्य - नेनेबाशररीरस्वे मिद्धे एुमरशरीरस्मेति वचनं ष।य्ादिवत्ा यवर पूतं मा भूतापित्यात्मनः । आत्मनो मोगापिष्ठानम्‌ । आत्मनो वा सत ईन्नितु. स्तेजोबन्नादिक्रपमेणोत्पन्नपथिष्ठारम्‌ । जंःकरूपेण प्रदिश्य सदेवाधितिष्त्- स्मिज्निति वाऽधिष्टु नम्‌ ।

१क.ग.ट. एवंविति २ ख.ध.ज.थ.नदहषै ३क.श््तंसत। ४ स्.श, च, श. ठ. द्वासभि°।५ग. इ ट ठ ड ढ़ ^रमप्यत्रु°।

४९२ आनन्दणिरिषतदी क) सं वितिकंकर पाप्यसमेता- { <अष्टमाध्याये+

@ @ ॐ ~^

कायकारणर्पारष्टितौ विश्वतैज ्ाबुक्तौ कारणमद्रबद्धश्च प्रज्ञो व्य्यातः संप्रत्य

शरीरं तुरौयमुष्दष्ट पशरौरतां निन्द्ति-मघवरा्नाति । शरीरवदात्मनोऽपि विनाशि त्वमवस्थाविश्चेषे दर्बितमित्याशङ्कचाऽऽह-यन्पन्यस हति । षशचद्यरो विन्ञेषाकज्तान- षान्मवत्यशरीरस्य त॒ विशेषविज्ञानामावाद्विनाशश्रमो न पुनरपौ वस्त॒तो विनरयतिं स्वेन ूपणाभिनिष्पद्यत हति संप्रसादस्याविनाश्चित्ववचन।दित्यमिपेत्य करणमेव स्पष्टयन्नक्षराणि म्याचष्टे-यदिदाप्रत्यादिना । ननु मत्येमित्येतावतेष मृत्ुन्य।पस शरीरस्य पतिद्धे किमित्यात्त गृत्युनति पनस्यते तत्राऽऽह-- कदा विदेबेवि । वैरा पयाये विरेषव्चनमित्युक्तं॒यत्तदेव वैराग्ये किमथमित्याशङ्कयाऽऽह-फथामोति । निवतेने विद्चेषवचनं फलवदिति शषः | तदस्येल्यन्न तच्छन्दायमःह-्ररीरपि. त्यत्रेति । मघवन्नित्यादेवाक्यं स्प्तम्यथेः त्रेस्थानतया जाभ्रष्स्वप्नपुषु्राख्य्या- नत्रयप्तबन्धित्वनेति यावत्‌ | अमरतत्व षटर्मिवर्जितत्वम्‌ | अशरौरत्वं शवामावेकपा. वयवत्वादेर्‌ा§त्यम्‌ | आत्मनोऽपिष्ठ'नमित्यत्र भोयेत्यपेक्षिनप्रणं कृतम्‌ । भोक1- भोगायतनं श्वरीरमिति विज्ञेषणार्थमकत्वा तस्येवाथान्तरमःह---आत्पनो वति । अधिष्ठानं जनयितुरतस्यापटन्परधिकरणमिति यावत्‌ । अधिष्ठानशब्द्स्याधान्तर- माह--जीवरूपणेति ।

यस्येदमीदशं नित्यमेव मत्धुग्रस्तं॑धर्माध्मजनि१स्वासि यापियवदधिष्ानं तद घष्ठितस्तदरन्सश्चरीरा भवात | अशरीरस्वमावस्याऽऽत्मनस्नदेवाहं श्चरीर शरीरमर्वे च!हमित्यविवेकोत्मभावः सश्चरीरत्वमन एव सक्षरीरः सन्नात्तो ग्रस्तः मियापियाभ्पाभ्‌ | प्रसिद्धमेतत्‌ । तस्यच नं वे सश्ररी- रस्य सतः प्रियापिययोब'हयव्रिषयपं पोगवियोगनि मित्त पोबाद्यषिषयक्तयोग- वियोगो ममेति मम्यमरानस्यापहानिर्विनाश् उच्छ; सवतिरूपयोनो स्तीति | तं पनर्देहामिपानादशरीप्स्वरूपाविज्ञानन निवरतिंत।(विवेकञ्जानपच्चरीरं सन्तं प्रियाप्रिये न स्पृशतः । स्पु्िः प्रत्येकं संबध्यत इति प्रिय न स्पृश्चत्यभ्रियं न स्परताति वकष्ट्रयं भवति । न म्लेच्छान्चुच्यधार्मिकेः सह समाषेतति

क

दरत्‌ । धमाधमंकारये हिते अशरीरतातु स्वरूपमिति तत्र षपोधरयोरसं- भवात्ततकायमावो दूरत एतरेतयत्तां न ियापिषे स्पृशतः ।

उत्तरवाक्थस्५ सशररारशव्दं व्थाचड-- परस्परेति । मत्यैत्वाहि प्रेरेषण ३दत्यधेः । तद्यथाक्तं शरीरमधिष्ठितमनेनेति म्युत्पतथा तदधिष्ठितः पत तद्रूपः पुरूष इत्यधं

१ख.छ. उञ. ण. °रीरत्वमु*। २ग. छ. "रणम्‌ भोः '३क.-ख.जण. भ्‌ । भो। $ णर. ट. ववाह । ^ क. कादसि ।६ त.ध. ज ण.मह वै। ७ क. ठ. शविन्नार । ८ क. हि पिते यतोञ्ज"। घ. ण. हिताहिते अ । ९ कृ. ¬, छ, न, “छितपदृयः पु“

-ादशः क्षण्द। १२1] छान्दोग्वोपनिषत्‌ । ४९३

तस्यैव तपिण्डितम्माह-- तद्र निति । उक्तेऽर्थे त्रिरोषणं पातयति -संश्चरीर इति ¦ अशरीरस्य कथं परश गीरत्वमित्याशे इचा ऽ,ह--अश्ररी रेति । अवित्रेकतः सशरीरो भवतीति पूर्वेण सबन्धः | यतः सशरीरोऽत एव प्रिय पियाम्यरामात्तो वै एरुष इति योजन। । वैशब्दथमाह --प्रसिद्धापिति । एतच्छब्दाथमेवात्तरवाक्य. व्यास्य नेन स्फःरयति- सशर रस्ञति। तौ मपेति मन्परमानध्य सतः स्वध्य तयो: ररततिूपय।रपरतिनातीते सबन्धः । भ्रियाप्रिययोः स्वःरप्येन विनाश्चोऽत्ति ्षणगिकत्वादित्याराङ्कय स्ेनतिषूपयेरिप्युक्तम्‌ । इतिशब्दो वाकंयपरमाप्त्यथैः , अजस्य देहसंबन्धद्वारा प्ारित्वमुक्त्वा तस्थैव विधय वतो देहनिव्ृत्तिद्वारेगण मुक द्रौरति -त॑ं पुनरिप । मुक्ते एसि प्रिवःप्रिययोर्िसितेरस्पर ऽपयेकस्य स्पशः

५) ®

स्यादित्याशङ्कयाऽऽह-स्पृ्चिरिति । प्रभेकं सचन्यपामेनपति--प्रिपमिति। हमस्ततया श्रतस्यानक्रस्य प्रत्येकं क्रि गत्तगन्पे रगन्तमाह--नेाति | प्रियापरिथयो टै

मक्तात्मन्यसंस्पर पननिकापृवेकं केमुतिङन्यातरेन द्रेयति--धमा भति । तत्रत्य-

` एरीरतास्थ॑ स्वरूपमुच्यते । ननु यदे भियमप्यश्रीरं न स्पृथ॑तीत यन्भघवतोक्तं स॒पुतस्थो बिना- शमेवापीतो मवरकीति तदरेवेहाप्याप्नप्‌ । नैष दोषः । पमाधमकवेयोः ध्ररीरसबन्धिनोः प्रियाप्रिययोः प्रतिषेधस्य विवक्षितत्वात्‌ । अश्रीर न पियाप्निये स्पृशत ईति । अ.गमापायिनादटं सपशेश्न्दो दग्र यथा शछीतस्पयं उष्णस्पर। इति न त्वमनेरप्णप्रकश पोः स्व नारभूनयोरभ्निन। स्पशे इति भवति तथाऽ्भेः सवितुवेष्णप्रकाशवरस्वरूपभूतस्य।ऽऽनन्दस्य भयस्यापि नेह प्रति. पेषः ५ व्रिन्ननेभानन्दं ब्रह्म ^“ अनन्दा ब्रह्म" इत्यादिश्रतिभ्यः। इह्‌।पि भूभेवर सुखमिस्य॒क्तत्वात्‌ । प्रियास्प्शामावं श्रुत्वा मक्ष्यापुमनत्वं शङ्कते -- नन्विति । इहपीति मुक्तो गह्यते । स्वाम विकप्रियाप्रतिषेषरान्नपुमन॑लवं मुक्तेरेत्युत्तरमाह - नेष देष इति । प्रतिषेधमेवामिनयरि-अश्दरपिरि | कादाचित्कयोरेव भियाप्रि्रयोरेष निरेष ह्यत्र नयामकमाह-- आगमापायिनो रिति | काद्‌[चित्के स्प्रन्द्वनन १व।त्मन्येतच्छन्द्‌ ऽर "य।ह्‌- न खिति । आमनि तहिं काद्‌ाचित्कमेव प्रियमिति तन्मात्रप्रततिवेषात्त इवस्यमपुमथत्वभिव्याशङक याऽऽह्‌ - सवितुरिव । मू गायाठोचना- यामपि सुखमात्रप्याऽऽत्मनि न भ्रतिषेवोऽस्तीत्य'ह-ईहपीति ! १ ख. ग. र. अज्ञघ्य । २ क. ख. छ.म.ण, ्रीर््यं । ३८. ण. श्ति । ४ ष, ` इत्यादिध्रातिः । अ।° । ग. घ, इ. च. र, ढ, इुत्यादिश्रुष्या । आ. । ५ कृ. ग, च. र. ठ. इ, °नन्दु. मान । ६ ग, नियमम।' ।

~~

ननन णिका अ,

४९४ आनन्दगिरिषृवरीकासे्षितश्वाकर माष्यसमेता- [८ ञ्टमाध्याये-

ननु भख्नः पियस्येकत्व्‌ऽप्ंवे्रात्वार्स्वरूपेण वा नित्यसंवेद्यस्वाभिर्वि तषतेति नेन्द्रस्य तदिष्टष्‌ । “ नाह खसय सप्रत्यात्ानं जानात्वयपहष स्मराति ना एवेमानि भूताने विनाश्रमेवापात। भवति नाहम मारय पहयापमि इत्युक्तत्वात्‌ । तद्धान्द्रस्यष्ट यद्धूतानि चाऽऽत्मानं च जानाति न चापियं 9 चिदटत्ति स सर्वश्च लोकानाप्ाति सवीश्च कपान्येन ज्ञानेन । सत्यमेत. दिष्टमिनद्रस्येमानि मृतानि मत्तोऽन्यानि छकरा; कामाश्च मवे पत्तोऽन्येऽह- मेषां स्वामीति । न स्वेतदिन्दरस्य हितम्‌ ' हिमं चेन्द्रस्य पभरनापतिना वक्त ह्म्‌ । व्योपवदशरीरात्पतया सवेमतटोकक'पररत्वोपगमेन या भाप्नि- स्तद्धितमिन्द्रय वक्तव्यमिति प्रजापतिनाऽपिप्रेवम्‌ । न तु रङ्गो राञ्पाप्ति षदन्यत्वेन । तनरैवं सति कं केन विजानीयाद्‌मेकत्व इमानि भूगान्प्रय- महपस्माति । था ऽपिं विषयविरषयिभ।विन भेद्‌ामावात्तद्दस्यमपृहषात्व पिति शङ्ते-नात्विति | भदो न पुमथत्वोपयागी > वेवहढन्यतिरेकामावान्सुख्तात्कारम्तु पृर्पार्थ;ः स चभेदेऽपि वियत्‌ इत्या ङ्याऽऽह-- स्वरूपेणेति । आत्मनि विशेषज्ञानराहिष्य- मिन्द्रस्य नेमियत्र हेतुमाह-नाहेति । किं तर्ह्र्येशमित्याशङ्कय'ऽऽह-तद्धी वि । येन ज्ञनेनाऽऽप्रोति तदिष्टमिन्द्रम्येति प्रेण सनन्धः | किमिः विरेषतिज्ञनपिनद- स्यष्टमित्य॒च्यते किव! हितमिति विवक्ष्यते तत्रा ऽऽयमङ्गी कराति--परत्पमिति। द्विती¶ दुषयति--न त्विति । द्वितीयादं भप मवतीत्यादिध्रतेरिययः | तथाऽपी- टमेवेन्द्राय प्रजापतिनोपदेष्ट्य पित्याशङ्कयाऽऽद- हितं चेति । # तर्हिं तद्य हितमिति चेत्तदाह -व्य१व। रा" । रितं वक्तत्यमिति सजनः । हितमेव न त्विष्टमिति स्थिते फ्ितम)ह ~ तत्रेति । नन्वार्मन्पक्षे « स्ौभिवा यने)” सयदि पितुलोककाषः ^“ स एकध। भवेति " इत्यादन्वयेश्रतयोऽनुपपन्राः। न । सव त्मनः सफर बन्धो पपत्तेरविरोधातु । मृद इव सवेघटकरकङुण्डायाप्तिः । ननु सर्वाम दुःख 6बन्ध।ऽपि स्यादिति चेन्न । दुःखम्याप्पत्मत्वोपगमादविरोधः । आत्भन्यविश्कटपनानिमित्ताने दुःखानि रञ्ञ्व(मिव सपाीदिकलपननि- मित्तानि । सा चाबिध। शरीरात्मकत्वस्वरूपदय॑नेन दुःखनिपित्तोच्छिने0

[1 णरा सष गशिणणिर मीरे नन डन

= यत्र भेदो नस्ति तत्रे पुमथंत्वमपि नातीति केवल्ग्यीतरेकामावादित्यर्थः ।

१ख. ड, अ. ड. दरण. लोकश्च) २ ड. ढ. य।ऽऽपि* 12. ड. याञ्रापि'।३क. ख, छ. ज. ण. वयीमाः । ४ क. ख. ठ,ज.ण. तति, व ,५ध, प्पार्दनि क* । ६ गरट्‌, म्ना स्ता ।

दशः बण्डः १२] छान्द्‌रयो पनिषद्‌ । ४९५

दू.खकबन्ध।श्ङ् न समवति | शृद्धतखततकस्पनिपित्ताना तु कामाना म।्वरदेहप्तवन्धः सवभूतेषु मानसानां पर एव सवसत्तापाधिदररण भोक्तेति सद[।वृद्याढ्रतप्तव्यब्रहारणा पर एवःऽञ्त्पाऽऽस्प्द्‌ नान्षाऽ₹३।ति बदान्व तद्धान्तः |

सर्वेषां मृतानां छोकानां कापानां चाऽऽत्मा सचिदानन्दमात्रं तद्र्वं चेन्मुक्त- स्येष्यते कथं तरि तस्थशवयश्रुतयो निवेहन्तीति चोदयति - नन्विति । सगुणति दयावतां यद्यं ततिगुंणव्रचास्तुत्य्य घरक त्यते । ब्रह्मीमूतस्य मुक्तस्य सगुणविद्याय। जपि प्रल्यगूतत्वःत्फलस्य तत्रेपचरितुं युक्तत्वादिति परिहरति --नेत्यादिना। सव त्मत्वे निन्दाऽपि प्रपरातीति शङ्कते---नन्विति । दुःखत्य दुःखत्वामाववत्त- स्थाञऽत्मा विद्रानमि न दुःखी मविष्वर्तति समाधत्ते-न दुःखध्येति । तर्हि

(कि

दुःखिनामात्मा मुक्त इ दुः स्य तशरा3ऽह्‌ -- अत्मनि । न तावद्त्मनः स्वमावतो दुलत त्वाविकं प्ता-च मुक्तस्य द्गति दुःवित्वाप्रपक्तिरिल्यथंः । ताईं विद्या द्रवाधामविद्यायां तद्ध्यारोपितमेश्ववमपीश्वरप्य सगुणविद्याफटमूतं द्गबमेवे।ति कथं स्ुत्यथं पिह तदपदेर पिद्धिरियाशरङ्कय।ऽऽह--श्ुद्धेति । शरदं प्व रजतम २१११ तस्मान्मायैकदे्च। जाताः सकस निमित्तानि येषां कमा. नामैश्वय॑मेदानां ते तथोक्तास्तेषां रवेषु मृतेषु विषमेषु मनोमत्रेणेशरामिध्यानरूपेण पिद्धानामीशधरास्येन( ण ) स्वभावेनामिततचन्धो माधवस्यायां पिध्यनीत्यथः | ननु जीवानामेव।वियातत्क।यतरन्धो नेश्वरभ्येति चेतत्याह्‌ -पर एवेति | य॒ पएष[नक्षामग पद्षा द्रवत इति च्छयपुरष एव भमापि क्तः रवप्नसुपुप्य.थलन्य एव । न परोऽवहतषप्त्वादिकक्षणो विरोषादिति केचिन्मन्यन्ते । छ।यांचासनां चोप प्रभाजतमाचक्षर । अदतगोच्यमानें किं दुिङ्ने.त्व।त्परस्याऽऽत्मनोऽत्वन्तबाह्यपिपयासक्तचेतसोऽत्यन्तसृ्ष्मष- सतश्रवणे व्यामोहो मा भूदिति । यथा किल द्वितीयायां सृषं चन्द्र दद्व पिष व॑चितपत्यक्षमादो दथ॑यति पहयामुमेष चन्दर इति, ततोऽन्यं ततोऽ- धम्पं निरिपूष।नं च चन्दरध५।पस्थमेष चन्द्र ६ते) ततोऽसा चन्द्रं पयति एवेत्य एषोऽक्लिण)त्य'द्क्तं प्रज पिबा तरिभिः पयोयेनं पर इति। चतुर्थे तु पय।य हानस्य तुर्या य। अ ९।२१ २ ञ्य।।ते;स्वरू११ । यसिक्नतपपुरष्‌ सडप्रादिभगन्षलत।डन्रममाण। भव्राते स उत्तमः पुरुषः प्र उक्त इति चाऽऽहुः । ~ १व.च.ठ.ण. ग्नां काः रग. ट. व्विद्यं सा ।३ ख छ. ञ. ण. *ति द्ग्धत्वादप्रः ।

+, ©

प, ट, "मननम्‌ [०० ।५ख.छ.अज्‌.ण, "श्य चे । ६ ख. ङ. च. ज्‌. ठ,.ड. टद. णं, "पप्नादि"। ७ ब. ३, श्ना चो" ८ ख.ष, च ज. इ, ण. चन्द्रमसं । ९ ङ. ग. ट. "तमप ।

४९६ अनन्दागेरिढवदी कात्वहितर्ाकर माप्यस्तमता- { < अषटमन्यय- चतुष्मैपि पथिषु त्वमर्वालुादेन तस्य तदेतं व्िवेयमेति घ्वानिपयेम्‌ प्रना. तिवाक्थ उ्यारुप्राते संप्रति स्वयुध्यमतनुत्यापयति--य एष इति । प्रथमपर्याथिस्य च्छायात्मव्रेषवत्ववद्‌ द्वितं यतृनवप योरपि पिज्ञनात्मकिियत्वपेयाह -स्वप्तैति । अनप एव प्रत्मादुक इति संबन्धः । चदयेपय।ववत्पथाथत्रयेऽपि परमात्मैव कस्मा ननोच्यते तत्रा ऽऽह-न पर्‌ इति । अपरहतपाप्तत्यादरेरवध्यवसध्य च मिथो पिरोषो हेत्वथः । नन्वन्तिमे पयि परत्वे युजते तञ्ज्ञानष्प मु कफङत्वात्किमिति पूर्वे पथरायषु च्छःयादयो निर्दिरवन्ते तत्कठ.मावादन आट-छ।पाग्र।ट५नां ३। तत्र प्रथम छा तमपदेश्स्य प्रथोजनम ह-- आदेय । परत्यातिूह्मतेन दुपि्ञेषत्वात्त लिने १३ वुख पमाने त्ति तत्थापिं सूक्षह्व श्रवणेऽपि श्रोदुरनालम- निष्ठ कण्ठ व्पामोहः स्वात्त म। मूत प्५कछ।५1८५ पदर; 1 इतिं पषन्वः | स्वेप्नसुपृत्तपिज्ञानात्मोपदेशत्य प्रयोजने दय॑वन्ु 5१५ दष्टनोन प्वष्टति-- ययेत्या{दन। । इति शञ्दप्तड। ६१६॥ । पय।वान्त्रस्य त।२।५१ह६- चतय तिति । मत्गवदेदाल्य५रम्‌य। अप किःसद्ममशचरैरत पर्त यथ्रमि चतुर्थ पयाये कथ्यते तऽ कवमत। परमात्मा स्यादि याशङ्कय.ऽ3ह-- स्मिति | स पप्रा यो विदवन्कपत्वेन विवतितः | सत५, रमण वा तद्विदि न्य्व अतद्‌ । नतवर्स्वि प्रयस्मवं संव बति | कथम्‌ । अत्ति पृहे ददप इत्ईुपन्पस्य ररिष्वाम्पां छ वालन ग्रहीप वबोस्वद्विपरीतेग्रदण प्रता तद्पतयायोरत्तवागन्पाद्लः कि प्रवय हति च प्रक्ष साष्टं हरापरेशवान।कः पय्‌ । १६ चड[प(८{ १ज- विनाऽन्ाने ददतत हु पदेः । द्विव भरे सवपुवदिषिं ईति व्रस्नल्वा, पध्पनयैकृरणं वकर स्वमत । स्वप्नपुपृुप्रसप्रगगेप्मे तदपन+क।रणं च स्वयं ब्रूप्ात्‌ । न वाक्ते [1५] तेव भन्प( वरे ना प्ञि ग च्छ, पाला प्रज पतिनपदिष्टः । ॥कवन्वद्‌प्ा त ध्‌ पद्‌ ६२ {1 इप्युप।रष्ट; ध्प।चतत इ९ युक्तम्‌ । ए५ सेव त इत्युक्तवा स्वननेञप द्र्टेतपवदयः। किमिदं उवारूप्रन शठ ुत्त।९ ॥ऽबानुतता (ते तिकरप्परऽऽधमर्गः कतेति- सत्यामिति । 1६१५५ द्‌य।१-न र१ा३। ५ नवमे १,५५१। ड तद्र स्फट¶ति- कृथमित्य।रिना । यद्यय पय छपत्नेपदिदिमेत तद्वित वनः सम्बदध्च ९, १-ख, छ, अ, श्ट्मन। चे*। २क ग. ठ. श्यास्मन।पर । ३. ङ. ठ. ण. भ्रोपुः। डवे. म्दिवा तेनषस्व*।५घ ठ. "प्रः । ६ ग, ठ. श्दस्य । ७ इ. यनक" । < क. यनक" । ९ ङ्‌, इ, द. ्णत्रू । १०१. इ. ण. प्पे द्रः । ११क. ध. छ. =. ण. "दिद्पते तईद° ।

ए 1 वा, "णि गीं 1 ---*~-

क्षिक "गीरिषा

ददशः कण्डं; १२] छान्दोग्यो पनिषद्‌ । ४९७

तवाद्विपरीतम्रहापोहा्यं प्रनापतेरायापो वृथा स्यात्‌ । तेन नेदं व्यारूयानमथानुप्ता- रीत्यथेः । इतश्च नाऽऽ पर्याये छायात्मोपदेशोऽस्तीत्यःह - फिंषेति । प्रनापति- बापदिष्टस्योपि च्छायात्मनो प्रहणे न मृष्यतीत्याश्ङ्य देव्वन्तरं स्पष्टयति- यदीति । तेन च्छायास्मग्रहणातनयक्रारणावचनेनेति यावत्‌ । तेन प्रनापतिनेयेकस्त- च्छढरो योज्यः । इतश्च प्रथमे पचये द्वष्डुरेवोपदशो न च्छाया पुरषस्येत्याह --कि- चान्यादेति । एतच्छन्देन संचि दितावशम्बिना। छायात्मानमनुङृष्य स्वप्ने द्रषटरुप- देशः(ओे) प्रजापतेमषावादित्वं प्रपतञ्येत | तथा च प्रथमेऽपि पयाये द्रष्टेवोपदिष्टं इत्यथः |

स्वम न द्ररोपदिष्ट इति घम । अपि रोदितीबामिषवेसरेस्युपदेशात्‌ । न च द्रषट्रन्यः कश्िसिग्रे प्यमानश्चराति । अत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिरितवि न्थायतः श्रत्यन्तरे सिद्धत्वात्‌ । यद्यपि स्वमरे सीमंवति तयाञऽपिनषीः स्वम्ममोगोपरटरिधि १५0 करणत्वं भजते । कि तहिं पट चत्रषना्रदास्ना- भ्या दयेव धीमवरीत्ति न षटु; स्वय॑ज्येनिष्ट्‌ रबाधः स्यात्‌ । किंचास्पत्‌। जाप्रत्सरम्रयोभगनि चाऽऽत्मानं च जानहीगने भूतःन्ययबहमस्मीति । प्राह सत्यां १रिषषो युक्तः स्यान्नाह खरखयपित्याद । तथा चेतनस्येवा च. ानि(पत्तयोः सश्रीरतस्परे सति परिय((ययरपहानिनांस्तीत्युक्ला तस्थवाश- रीरस्य सता विद्यायां सत्वां सश्ञगरत्वे प्रप्तयह् प्रातिष। युक्तोऽ्षर घाव सन्तं न [भयाभ्रिये स्पृशत हते! एकथ्‌ाऽऽत्मा स्वम्रुद्ध्‌!-३य।महामतरस्य- बद्सङ्क; संचर ¶ति श्रत्य>उ२े धिद्धभ्‌ ।

स्वप्नावस्था विरिष्ट्य स्थानान्तरे बाध्वत्वान्न तत्र द्रष्टरूपदेशोऽत्तीति शद्कते- स्वभ्र इति । अनुमवानुप्तारेणोत्तरमाह्‌-नेर१।(६न। । कच प्रक शच (रणानःभू- परमे यः प्रकाशः घ नेत्त इति न्यायेन प्रतीचः स्वये तिष्ट बृह परण्थके स्वमा" वस्थामात्रिलयाक्त. ततश्च तत्र द्रष्रुष्देशः त्िध्यतीत्यह~- न चेति । सु4दनामु- परमे यः परकाये दृश्यमान; प्त +6गक इत्ययुक्तं ॑घवप्नेऽप्यन्तःकरणस्य प्वादि. प्याशङ्कचा ऽऽह-- यद्य ¶(ति । करणत्वामवे हेतुं १एच्छति--क तरति । नड. पीतादिजाधद्वापसतनामितरिवतंमाना ससिणो बेयताम॑(पयते | तथा च दटचित्रवद्धिवित्र. वाप्नामयनेतसः प्ताक्षिम्पत्वान्न स्व ५८३। करणं भवतीति तद्‌्ष्टुः स्वयं- परधोतिष्टं न्यायतिद्धामतहि--पटेते । प्रा ध्ङ्ग# [हत्व द्र्ट३। {दृष्टः श्वात्रा यापित्यत्न हेतवन्तरमाह--$च।ते । तमा च जामरदूवह्यायामिव 6८५१) द्रष्टेषे- पटिष्ठ इति शेषः । इतश्च द्रष्टुर्वेपदेदः स्वप्नदणा५.यद-- भाति ।

थ पकडे आकि

१ग,द, "मापो 1 २क, ख.छ. म, ण. पटे वि" | ६६

| ४ ४९८ अ नन्दणिरिदृबदीकासरडिवर्शांकरमाष्यसमता- [ (अष्टमाष्याथ-

न केवह्मृक्तपौ ष्ठो तिषेघो निवेव्यप्रारिपतपिहत्पादवपयष्१ दरष्टुरुपदेशमाकाङ्सति कंतु तुरीयगतो निषेथोऽपि निेध्यमक्ाङ्नतेन्नवस्याद्वये द्रष्डुरपदेशमाकाङ्क्षती- त्थह--तयेति | निषेधस्य प्र पिपापेक्षत्वात्वक्रतन्यव द्रष्टु रविद्यानिराने सश्चरीरत) तनिमित्तयोः स्थानद्रयणतगोनं प्िवाप्रियगोरग्दतिररस्तति नह वे पद्ररीरपेत्यादि नाते पतशद।२ते प्राप्यो; परि पापरिववाप्तत्यवावह्यात्रयातीतस्य तत्जा पि्यायाम शस मित्यादिना प्रतिषे युक्तं इति यानन। । मने द्रष्टु्परशे हेत्वन्तरमाह-- एकशेति |

यच्चा संप्रादः शररात्पपत्थाप यस्िन््यदिमौ रमपाणो भवति सीऽन्यः; ५१स।द्‌।द्‌ धिकः णनि (ए उत्तपः पुषष्र इति । तदप्यसत्‌ । चतुर्थेऽपि पयव एमं सेर त ईति वचन-त्‌ । यदि ततोऽन५।ऽभिपे'; स्पासूवेवदेतं स्वेव त इति नच्च पान्ध्पा मजाणीः , फिवान्यत्तेजोवन्न दीनां सष; सतः स्वविकारदेहतङ्क मेर दशेवित्वा पमविष्टाय पूनत्तन्तरमक्तौत्यषदेशो मृष। प्रषठञ्पव | विस्तव छयादिमी रन्ता भविष्यसीति युक्त उप्देश्नोऽभविष्य- दि सम्तद्‌।(रन्य उत्तमः पुश मवेद्‌ | तथा भून्पद्पेरेहपारेश्याऽ ऽमै. वे स नो पतमहस्व यदि मूष जीरारन0ऽमत्रेष्यत्‌ । “ नोान्ोऽ. तोऽसिव ध '” ईयादिभ्रत्यन्तर.च्व । सवेश्रिपु च पर्मिनातसमशहर मयोगो नाभरिष्यश्त्यगातमा ३८११जन्तूनां पर्‌ आहता न भवेत्तप्मदिक एवाऽत्मा प्रकरणी सिद्धः ।

चतुयेषया यस्थ सं पुपरद्थ।न्तरपरिषथत्षमु कतमनुमाऽ¶ द्षयति-पच क्त पित्य।दिना। तदे¶ व्यतिरे स्कोरयते --य ति । अवरङकरणपरेवनवेन मेदः पत्यौ न।स्तात्यत्र हेत्वन्तरम।ह-(व।>प१(३ । जीतपवीर्भरस्य पषडपप,ठकवेतषञ- त्सठमष१।ठकविरोष)ऽपे स्वाद्त्याह- १५१ । बहर।रण्यकश्रत्थाडो तना१।११ि जवश्च (मेर न तमव वाह--बान्प इति | इश्च नीवपरभेर्भदो नात्तीतयाह- सरश्रतिषिविति | प्रौतमर्थतपहर)ि --२६्ार43 ।

न च।35ःपमनः सपस्त(रेतत्‌ । अवधार हत्त्ददत्वाने सरस्य; 4 हि रञ्जुधुक्ङकःगगनाददिषु सपरत दति मिथ वह्गानाध्प्ष्त ति हषः भवर 1 | एत्न सदर त्यव [तमप त्वद, (ना 4 45111, ।

+न जत भ-> क, जो -9-9, -- 9 ~ = कि म कोक ~~~ ~~ =¬ त त 2 0 0 1 ~ -क७

चने

११ च. ८, द. द. गरि श्च छपा | २ ल ८ हृ. ण. दर्व्या ४व. अ "रमाम. ५2. ठ. ण्ण

ण, स्त्वीसतदूये्िवा' ।

इ, ण. नन्यद्तां ।३ ख. ॐ, ठ. ९ ण. नान्यदिति ७ष.चे.ठ,द्‌,

(2

ॐ

+ १ |

हेवैशः खण्डः {२ छान्दोग्यापनिषत्‌। ४९९

डदि, छदे, करके,

यश्च स्थितपामेयेसतबोति नामियवेततत्रेति सिद्धम्‌ ' एवं च सति सक्पयां ेष््ृतदम॒तपमयमेतद्रह्म नि प्रज'पनेवचनम्‌ । वद वा प्रजापतिच्छञ्जल्पायाः श्वतेवै चनं सस्यमेव भरेत्‌ । न च वत्कुतकेवद्धय। मृषा कद युकम्‌ । ठता गुरुवरस्य प्रमाणान्तरस्यानुपपत्तः । नतु प्रत्यक्ष दुःखाचपिपरनुत्बमव्य- भिचायनुभयत हति चेन्न । जरादरहितो जीर्णोऽहं जातोऽदमायुष्पानोरः कृष्णां पत रह्पादि परत्यक्षानुभवव्रत्तदुपपत्तः । आत्पैक्ये परध्यैव सभारित्वं स्देहषु स्यादिति चेन्नेत्याह - म चेति । आरोपित पसारित्वं वस्तुता नाऽऽत्मन्य्तीत्येतददृष्टान्तेन सण्टयति-न हीति । मिथ्या च तद्‌- ततान चति मिथ्याज्ञानं तेनाध्यन्तान्यविद्यमानान्येव विद्यमानवत्पतीतिमाषारेतानीति धावत्‌ । न ह वे प््वरीरस्वेत्यादि वदता वास्तवत्वं ्यरीरसंबन्धप्य विवक्षितभेति शङ्क,मुक्तन्ायातिदशेन निरस्यति-एनेनेवि । आ।त्मनि तपतारस्य प्रप्क्तिर्नेति यावत्‌ वदध्याप्तभावित्वं प्रियापरिययेःरपहत्यमावो न वास्तवल्वं शरीरसकम्धस्येव पिया- प्रियस्य दर्निङ्पत्वणदत्पथः । स्वप्नद्रष्टा ख्राभियवेत्तेव भवति न स्वप्रियवत्तेवेति यत्पवत्र घ्थितं त।त्तद्धम्‌ । क भन्तरमाह-एवं चेति। प्रजापते सत्यं मवादति संब न्वः अभरुेय्यां श्रत कुनः प्रनपततवेचनं पावक'रामित्याशङ्कया ऽऽह -पदि बेति । सुखादयः साश्रया गुणत्व गदिवदित्यनुमानात्तद्‌ाश्रष, पाररेषार।त्म। मवेष्यतीति वैरोषिका.देतकविराघादसत्यं श्तेवचनपित्याशङ्कया5ऽह-न चेति । सु वादानामु ग विधर्मत्वेन सिद्धसाश्यत्वान्नासिि श्रो तवचो बाधकामित्यथेः | प्रत्यक्षमिति शङ्ते- नन्विति । तघ्याऽऽभा्त्वान्न बाधकत्व(पिति परिहरति - नेत्यादिना । सवेपप्येतटसत्य।पति चदर्त्यवैवदेवं दुरबगमं येन देवर।जोऽप्युद शरव दिददिताविनाश्चयुक्तिरपि पपेदिवात्र विनाश्रमेवापीतो भववीति। वथा विरोचनो महापाज्गः प्राजापत्योऽपि देहमात्रात्मदशेनो वभूव । तयेन्द्रस्पाऽऽ- त्मत्रिनाहा भयसागर एव ३नािक न्यमन्नन्‌ । वरया सांख्या द्रष्टारं देशाद. घ्यतिरेकंमवगम्पापि त्यक्तागपपरमाणल्वानपृत्युविषय एवान्वत्वद्‌ थने तस्थुः। दैथाञन्पे कागादादिदयेना) कपायरक्ताभिव क्षारादिभिवेस्ं नवभिरत्मगुगे- युक्तप्रास्पद्रग्यं विञ्चोधयितु प्रहत्ताः | तथाऽन्ये कर्पिगो ब ह्यविषपपहूनचे- तसो वेद्पमःण। अपि परमयतत्पमात्मकतवं विनाञ्चमिदेन्दरवन्पन्पप्राना घटी.

-~--->-

१क ग.टङृशोःर्ग ट तत्तु सिद्ध! छ. त सिद्ध 1३ ठ "कमत्मानम*।४ङ. इ, ठ, ततोऽन्ये ५३इ,च.ठ.डइ,. उ, धाकः ।६ कु. ग.ट ठ, पूतः ।

५९० अनन्दगिरिषृवरीक रवरङितश्ाकरमाप्यसपेक- [ < ममाध्याेन

यन्त्रवद्‌ार।हावरेहपरकरिरनिशरं बम्धपति। किपम्ये शषुद्रजन्तवोः विेकदीमाः स्वभाषत एव वहिर्विषयाहूतचेतसः । तस्माद स्यरघवेबहिक्णेरनम्य- शरणेः परपहंसपरिवाजकेरटयाश्चमिरभरवेदान्देविन्न नपरेरेव बेरनीयं पृडष- तमः पराजपत्यं चेमे संप्रदायपनुसरद्ध रुपनिबद्ध प्करगचतुष्टयेन । तवाऽनु- हाप्षत्यद्यापित एव नान्प इत्र ॥!॥

दृशन्तोऽपि पेप्रतिपन्नो न भतीति शङ्कते -सववंमिति। जरः सयवचनं तदी. यमेवमर्त्येवे्यङ्गी करोति- अस्त्येव भवेति । भङ्गकरे हेवुमाह-दुरवगममिति । अधिकरण, प्रमितिजनको वेद्‌ इति न्यायौत्तादशानामनधिकारिणां दुज्ञानमातत- रवम्‌ । अतोऽस्त्येव जर।दिसत्यत्पवचनं न तावता व्वुक्षतिरित्थषेः । दुरवणमसे िङ्गम!ह-- येनेति । अत्रेत्यात्मतस्ोक्तिः । तप्य दुज्ञोनतवे िङ्ग(न्तर१ाह तये तं । वनाशे कधरान्तरप्यात्मनां दुज्ञानत्व गमबती्याह-तयेन््रस्येति | पांड१.- भ्रान्तरपि दुज्ञानत्वमात्मना ज्ञापयतीत्याह्‌ ~था सांख्या ३ति | त।कथर। रपि तप्य दुग्रहत्वे गिकेत्पाद -तथाऽम्य इति । बद्धिपुखद्‌ :तेच्छद्विषभ्रयस्नपमा- धमभावना नवाऽऽस्मपणाः । मीमांतकृभर न्िप्तप्य दप्रेइत्वे भैमिकेय।ह-- तथाऽन्प इति । यद्‌। परोक्षक्राणापपीर शी भरन्तिरात्मनो दरवगमत्वं गमयति तदा विचारविधुराणां छक्गिकानां आन्तिस्तत्र प्रषाणयितम्परस्याह- किमन्य इति । अन्ये बम्ध्रमतीति रं वक्तम्यमिति सबन्धः | यदि डोकिकानां परीक्षकाणां चे त्मतन्त दुज्ञान प्रतिज्ञायते केषां ती सुन्ञानमित्याश्ङ्याऽऽह-- स्मादिति । एषगस्विवाऽऽत्मतक्चेऽपि तेषामोद्‌।प्तीन्य वारथति -अनन्यश्चरगेरिवि । तेषां कुटी चरादिभावं व्यात्तेषति- दपहसेति । करमनिष्ठानामाश्रमानतीत्य नैष्कम्यैप्राषा- न्पेन वतमानत्वं दशेयति--भव्याभ्रमिभिरिति । अनन्यशरणैसित्युक्तं व्यनक्ति- वेद्‌(न्तेति । पृज्यतमेरित नित्यानुवादः । तेषामात्मवेद्नोपायं प्राक्तनमुपदिशति- प्राजापत्य चेतति । स्थानत्रये तुरीय अयेतद्विषप्र प्रकरणचदुष्टयम्‌ । यथोक्ताषि- कारिणामिवाऽऽमवेदनमित्यश्र डिङ्कान्तरमाह-वरथेन्विं । अरररिमित्यादिवाक्यः१- ख्याने ११हारा्मितिप म्‌ ।॥ १॥

अशर।रा वायुर विदुत्स्तनयित्नरशरीरण्येतानि तयथतान्यमृष्मादाकाशात््मत्थाय प्रं ज्योतिरु- प्स॒पय स्वेन रूपेणभिनिष्पयन्वे ॥ २ ॥

१ ठ, “दा सप्तारचकते ब*।२कृ. ग, ट, "पदत"' ३ष., ठ, "रन्द्र । ४क.ग.ट, -न्तज्ञा" । ५ ख, अ. "यात्वा । ६ क, ख. छ, स्‌. गमद्मिदया। ५ क, न, ममक्छ्ि* । < ग,ढ. उ. कादि" |

हा रशः खण्डः १२९ 1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । ५०१

हधराहरीरस्य संप्रसादस्पाबिधया शरीरेणाधिशचेवतां सशरदरतामेव समा- स्य शरीरात्समुत्थाय स्वेन रूपेण यथाऽभिनिषपसिस्तया बक्तग्यति द- छान्त उच्यते--अश्चरीरो वायुरविद्यमानं श्िरःपाण्यादिपच्छसैरपस्येत्य- धरीरः । कचा विद्युत्स्नयेल्नुरित्येतानि चाश्चरीराणि । तत्तत्रैवं सवि वषदिपरयोजनाषसाने यथा । अमुष्पदिति मृमिष्ठा शरुतिधंलोकसंबान्धि. नपकाश्देश्चं उ्यपदिश्वति। एतानि ययोक्तान्याकाञ्चसपानरूपतामापन्नानि स्वेन वःय्व्ारिङूपेणागह्यपाणान्याकश्चाख्यतां गतानि यथा संप्रसादोऽवि- धावस्थायां शरीरतत्मभाउमेवपक्नः) तानि च तथामूतान्यमुष्पादृशुरोक- संबन्धिन आकाशरदेश्षात्सयचिष्ठान्ति व१ण।दिपयोजनामिनि पत्ये । कथम्‌ । शरिश्चिरापापे सावित्र परं उथोतिः प्रकृष्टं ग्रेष्पकयुपपपथ सापित्रपमितपं प्वेत्ययः आदित्यामिततापेन पू्रममावमापरितः सन्तः स्वेन स्वेन रूपेण पुरोब्ातादिवाधरूपेण स्तिमितां हिरगाऽखपपि भभिपरतहस्त्यादिखूपेण दिद्यदपि स्वेन ज्यतिङेवीदिचपरस्ूपेण स्तनयिन्नुरपि स्वेन ग्जिहाशति- रूपेणेर्येवं प्रा्ृडागमे स्वेन स्वन रूपेणामिनिष्प्न्ते ॥ २॥

सशरीरस्य बन्धो मुक्तिरशरररस्येति स्थिते किमथमशररो वायुरित्यादिवाकय. मित्याशङ्कचाऽऽह--तन्रेत्यादिना । कथं वायेरशरीरत्व तदाह-अविधथमानः- पिति | एवं सति वःय्यादीनामश्शरीरत्वे पततीति यावत्‌ | अकस्य पत्त्रकङ्प- त्वादमुष्मादिति कुतो ग्यपदेशतिद्धिरिव्याशङ्कयाऽऽह - अघरुष्भादिनीति । यथो- क्तान्यशरीराणि व।स्वादीनि तेषामाकारात्वापत्तो दृष्टान्तमाह -ययेतिं । तथा वाखा. वीनि स्वेन रपेणागृह्यमाणत्वद्शावाम।काश।ख्यतां गतानीति सबन्धः । तानि च वाय्ाद्‌निं तथामृतान्याकाशात्मत्वं प्रा्ानीव्येतत्‌ । वषादिफठनिष्पत्त्ययै वायरादी- नामाकाश्ुदेशात्सम्‌त्थानमुक्तमाक्राडक्षषटररेण स्फुटवति--ङथमितषादिना । स्वेन स्वेन द्पेणाभिनिष्प्न्त हति संवन्धः । तत्र वायोरभ्रप्य विद्युतः स्तनयित्नोश्च स्वेन रूयेणामिनिष्पतिप्रकःरं व्िणोति --पुरोबातारीते । स्तिमितमवं हित्वा कायु- रेति शेषः ॥ २॥

एवमेष संपसादोऽस्माच्छरी र।त्तमृत्थाय परं ज्योति-

[०

१८. उ. वर्षादि ।२ क. “दिनाव।*।३फ.ध.ठ. "पिप । ४ग.ष.ङ.च.२.ठ. इ, °ताच* । ५ ग, इ, ^तादिनेति ।

५०२ भनन्देगिरिदवदीकासवटिवश्वाकरपाष्यसमेता- [ ८अष्टमाध्यापे*

#

रुपतंपदय स्वेन हपेणािनिष्पयते प॒ उत्तमपुरुषः म तत्र परेति जक्षत्कीडनममाणः स्रीं यनां ज्ञातिभिर्वा नोपजन‰ स्मरननिद* शशर९ स्ञ यथ। प्रयाय आचरणे युक्त एवमेवायमस्मिञ्छरीरे प्राणो युक्तः ॥ ३॥

यथाऽ दृष्टान्ता वास्व्रादीनमाकान्चादिभाम्यगवनवदविधया ससार वस्थायां श्रौ रसाम्यमापन्नाऽदमपुष्य पुतोनजानो जीर्णो परिभ्य इत्यब्रष- फ।रं प्रजापेनिनेब पघगान्यथोक्तन क्रमेण नात्ति त्वे दश््दय'दिषमां त्व परसीति प्रतिब्राधिञः सन्प एष सपरसादा जीवाऽपपाच्छररादाकाशदिष बाय्यादयः सथधुत्थाय देहणदिषेरक्षण्यप'त्पनाो रूपपवगम्य देहात्पमभावनां हिस्दे्येतत्‌ । स्वेन रूपेण सदारपनेवाभिनिष्पधत इति व्यारूषातं पुरस्तात्‌ ।

` दष्टन्तमनृय द्‌।छान्तिकमाह -यथति । व यवरादनिा मित्यस्य पुरस्तात्तयेत्यध्या हत्यम्‌ । ततर ऽऽदि शब्देना्रविययुत्स्तनयित्नग गृह्यन्ते । आक रादीत्यादिषदमभ्र. देकारणरग्रह्‌ थम्‌ । शररमाम्यमेव विरिनटि-अहमिति । प्रतिनोवने दशन्तीह - परजापतिनेति । यथोक्तेन क्रमेण पर्थायचपुष्टयोपदिष्टपकरगेति यावत्‌ । मघरन्पर टिबोवित इति सबन्धः | दान्ते प्रतिबे।षनप्रकारं दवंयति-ना्ती।वे। शरै राद्विदुषः समुत्थाने इृशन्तमाह -अ।काश्ादिवेति । पतमुन्धानं विमनो-देद्‌- दीति । पनरुकतिं परिहरति-इति व्पाख्यातरमिति ।

स येन स्वेन सरूपेण संप्रसादोऽभिनिष्पय्ते पराक्पतिबोधत्तदश्रन्तिनै परिक्छास्सर्पाो भवति यथा रज्जुः पञ्चाच्छतपक.्चा रञ्ञत्रातपना स्वेन रूपणा- मिरिष्पथते | एवं च ख उत्तपपुरुप उत्तपश्चात। पुरुषश्चस्युतमपर्षः स

क

एवोत्तभप दषोऽक्षिस्वप्रपुरष व्यक्तं वरव्प्क्तथ सुपुत्रः समस्तः समपन्न ध रीरश्च स्वेन रूपेणति । एषापेष स्वेन सूपेगवाप्यतः क्षराक्तरो व्याड"

१

तार्णढृताव ह्य त्त पुरुषः कृतानेवं चना ह्यय गातस्ल स समता स्वेन

१ क्‌. "तमः प्रर । त. 'त्मपु । घ.ङ. ज. ज, तमःपु)>क.ग. ड ड.ढ. यां श । ३ ख. ज. ण, ग्वं प्रजा" ।४ ख. ग. घ. च. ॐ. ट. ड. ^तिनेव।५ क. ग.घ. ङ, च ट ठ. ड. दढ. ते। अतषए ।६ क. मपृर ।७कृ. सा परे । ८ क. मपू । ९८. ब छत्तमः.पुरषाद्रोत्तः । १० क. *मपूर्‌* । ११ क. ज. ठ, "क्ताव्प 1१२ क.ग.ट '्मेवष्े

१३ ट. ° ¡ व्यक्ताव्यक्तो व्या । १४ क. ठ. °मपृर" ।

६1६: खण्डः !२ | छान्दोग्योपनिषत्‌ । ५० र

कदे कि

रूपेण तत्र स्वात्मनि स््स्यतय। सवोत्पमतः परेति शविदिन्दरयात्मना जक्षद्धमन्पक्षयन्वां भ्य नुञात्रवानीप्तितान्काचन्पनाभतरिः संकसपदेद समुतिथतेत्रोह्मरो कके३। क्र उन्ड्पादिभी रममःणश्च मनैव नोपजनं खपु सयोरन्योन्णोपगपेन जायत इत्युपननमात्ममामेन ब।ऽऽतसत्तापीप्यन. जावत इत्युपजनपिदं श्रं तन्न स्मरन्‌ । तत्स्मरण हि दुःखमेव स्यात्‌ । दुःख।- त्भकत्बात्तस्य ।

उत्तरवाकथस्य परशब्द व्या चष्ट- स यनेनि। स उत्तमपृरष इति सबन्धः ।

सं सदस्य सवेन रपेणाभिनिष्पत्ति दशनेन स्पष्टयति-प्रागित्यादिना । उक्तद- ्ान्तानुमारेणामिय(दचायरां शरीरात्मत्वमापनो जीवो विद्यया प्रकरितन्रह्मप्ततत्सः स्वेन रूपेणामिनिष्पतनो वतीति दा्टन्तिक माह-पएवं चेति । पृरध्या सभविरेषभं पुरुषान्तरग्यवच्छेद्‌ायमित्यभिपरत्य पुरामेद्‌ं दशेयति-अक्तीति । दति चत्वारः पुरुष। इति शेषः । तत्र पूव॑षां याणां वयवच्छे त्वं दुर्‌ य्य तृत्तम परुषत्वभित्याहू- एषामिति । ययोक्तो तमपरुषे मगवत्मति परगिरते--डेतेति । द्राविम। पर्ष रके क्षरश्चाक्षर एव च । क्षरः स्वाणि भूतानि कूटल्थोऽक्षर उच्यते ॥ उत्तमः परुषस्त्वनथः परम्‌।तमेत्युदाहूनः । यो छोकत्रयम्‌।वरिर१ मिमत्वन्यय हधर्‌ः | यप्मात्लरमतीतोऽहपक्षरादमि चोत्तमः । ` । अताऽनि डोरे वेदे च प्रथितः पृरषात्तमः॥ ति हि सत मगवानूनिवान्‌ । त तत्रेल्ाव्रि न्धाचष्टे - प्त धपरताद्‌ इति कविदिति स्वग॑ङो किः । कचिन्मनो५।गेएरत्यत्र कचिदिति द्मटोकेो गद्यते । नैप१-~ जनमिति प्रतीकं गदीव्वा व्माकरेत- सपं उय। रवि । तन्न स्मरनयतीति सचनवः।

यथ।क्त2हुस्म्रत्‌। काऽनुपात्त।प्याशङ्कया5ऽह्‌- तरस्परण ह्च |

नन्वनुभप चेन्न स्मरेःसभन्नत पुक्तत्य । नष दषः । येन मिथ्यन्न(- नादना जनिते तच पथ्यात्नान दे ववद्यय।च्छदनपतस्तन्‌चुभृनपर्ा न तद्स्पर५ सम्पक्‌ । न द्यन्पत्तत प्रह्गदत्ति बा सदेम) च्द्गा- दा्य.गभऽप स्मपर स्वात्तधदापं सम।र(मरव्रच्द्‌ाषवरद्धपदनुभ्‌ यवे

------ ~~~ ~~ क 4 ` आ शिः (किनि 0 0 9 वि । अ भजाम मक == = जक नी षगिणणणीीषषि णि 22909 9 कष )

१८.३.०7 ण्यां सवौत्मतया ० । २. ध. ङइ.च.ट. उ. ड, ण. "मत्रेण य° ।३क हट व॑ स्मरनज्ञी* । ४ के. गभलवावि" । ५4 क,ख, न, क्षतते ६ व. छ.च. ण, ष्विस । 9 मूर. परतरिगेहय ८ त, गं. ज, द, तन्मिभ्यराः ।

+ @ _ क

५०४ आनन्दगिरिषृतदौकासंवकितश्करमाभ्यसमेता- { <अं्माष्यये~

9 ज नि

तत्छवातमानपरश्यरं न स्पृशाति । अगिवानेमत्तामावरात्‌ । ये तु च्छन्नदाष्‌

दि

मरदेतकपयेमानसाः सत्याः कापा अन र(पिधाना अतुभयन्ते विद्ाभिन्य- कनयतबात्त एव भक्तन सवे।त्मपूत्न सवघ्यन्त्‌ इत्यात्पज्नानस्तुयं [चाद इयन्तेऽतः स।ष्वरेतद्रिञ्लनष्टि-य एतं ब्ह्मल(क हात । यत्र कचन भवर. न्तोऽपि ब्रह्मण्येवदहि ते छोङे भर्न्त {प सवासस्रादत्रक्षण स्यन्ते |

विदुरो मुक्तप्यायुमूदेह.स्रणे दृषणम।श्ङ्कते-नानिति । भ पन्ञव्वदोषं गिरा करोति-१¶ दूष इति ! भद॒मूतायत्टनो हि पज्ञ इति । न च शरीरनुमू; त९५।विद्य।कामकमेमृटस्याज्ञानमात्रत्वात्तप्य च पतकाय्य ज्ञाने.द्थमत्रि। नष्टत्व। सा. गपि शरीरदेरनु भव वि रीतव।तत्वानुपपत्तरत्यथः। शरीरादि पृ3 पतम्५म्ञ(नेन।विषयी- दृतमवि रद्धन्त्याञनुम्‌तभ२ि विदुष.ममि स्मतेन्यमेति चेभत्याह -न ैति। मुके पुरूपे शरराद्थो न संबध्यन्ते चेक तरिं तत्र काम; परबध्येरज्ञित्याशङ्कयाऽ5- ह-ये रिबि{च । किमिति समरे काम। नानुमुयेरनित्यशङ्कय।5ऽह्-अनतापिषान। हति । इतश्च तिदुषामेव तदमन्यक्तेरत्याह--रिद्योा+ । किमिति निगणविचाप्रक- र विदु सत्यकापसंबनचनं तत्र ऽ5द-इत्य त्मन्ञ(ने।ते । आल्ममियास्तुत्वयं विदुषि कामततबन्धवचतम्‌ । मनत्ततन्कामन्पदयत्ेत्यत्र विश्न वणमपि युक्तमि- स्या६---अत २4 | ३।३१।९१ भक्त कामना कृता बह्षटछ क पावव्त्वामयास्च- ङ याऽऽह्‌ - 14 । ८

ननु कथमेकः सन्नान्पत्परप (ति नान्यच्छृणोति सानपद्विनानाति स भू

©

वपा ब्राह्मलो किक।न्प्रयन्रमत हवे च रिषम्‌ । यवको यस्मिन्नेव क्षणे

प्यति स त्मने क्षणे न प्या। चेति । नप दोषः | श्रत्यन्वरे परि तत्वात्‌ । दषु रविपरिकपत्पर नेद भ्रा । द्रदुरन्पत्येन कामानाम

म्‌।बान्‌ पहषात 4 । यच चत्त ठ्ड्के प॒क्तष्य्‌।त4 सभ्कत्व्‌त्तमन्‌ा

द्वि वामावः । केन कं पदपेदिति चोक्तभव ।

मनततान्कामानत्या वाक द्दत्यदतपि ववनिक्वकिव3हद्कत्वाच्चाखवानातं सङ्क नन्विति । वाक्यो भष विर्‌ चष्टान्तमाह -पयेति । यद्धे तन प्रभति परयन्वै तन्न पदषी न हि द्रष्डुरप्।१५।९९।५ मिय)ेञत्रेनारित्वान तु द्द्भिती. यमि ततोऽन्यद्विमक्त यत्पद 20 बृहद्‌रण्यकध्रतेनाप्रित्य परेव धुनी -- शैष दोष इति । अप यथोक्तं व।क५ सुपतमधिङ्ृत्य प्रवृत कथं मुकविवधतनं {1-

गि निति १यख.ग.घ.च. ज. ट. ठ.ढ.णनयेतु ठ । २. ठ. उ, उच्य) ।३ग. ८. "मेम.

कछस्यौ* । ४ ग, ठ, "ण षवतता । ५ ग. वररेतः । ६ खन छ. ॐ" ण. हृतं वः {७ चर. ग, ध, ३, च, ष. द, ठ, ण. ग्नतीति । ८ ग, इ. व. उ, इ."ति भूम्नः का" ¡ ९ ध्‌, इ, “ति विर

द{ {शः लण्ड; १२] छान्दोग्योपनिषत्‌ । ५०५

हृतमत आह- यथपि । प्रतप्य मोक्षदश्ान्तत्वात्तद्रतस्य च द्ा्टान्तिकंनुगमा. दुक्तं पुषुप्े तत्तनन्धो मुक्त पिध्यतौत्यथेः | किच मुक्तमेवाधिङ्कत्य यत्र त्वस्य सवम्‌ त्मेवाम्‌ दित्यादि ततरैवोक्तमित्याह-कनेति ।

अश्रीरस्वरूपोऽपहदपाप्मादिरक्षणः सन्कथमेप पुङषोऽक्षिगि दहपत श्युक्तः १ज।पतिना । तत्र तथाऽस्ावक्षिणि सान्षाददृश्यते तदूक्तव्यमित।द्‌- मारभ्यते । तत्रको हेतुरक्षिणि दशन इत्वह-स दृष्टान्तो यथा भ्रमो यः प्रयोग्धपरो बा सश्चब्दः। प्रयु पत हति प्रय (ऽश्वो बङीबदों बा। यथा रोक अ।चरत्यनेनेत्याचरणो रथाऽनो वा तस्पिन्नाचरण युक्तस्तदा कषृणाय, एवमस्मिन्छपैरे रथस्यानये प्राणः पश्चटरत्िरिन्दियमनोबुद्धि- संयुक्तः प्ज्गात्मा विज्ञानक्रिषाशरकिद्रयमू(रछरात्मा युक्तः स्वकभफर)प. गनिभित्तं नियुक्तः । कस्मिन्नबहशरु| त्कन्त उ |त्करन्त। भवेष्यापे कास्मन्वा भावात प्रत्छुस्यान' वि । सश्वरण रज्नव सवे([५के।र्‌। दर््न- भ्रवणवेष्टाग्याप।रेऽधिढृत । तस्व तु मात्रकदेशश्चक्षुरन्द्रय रपर दररभरवम्‌ ॥३२३॥

फटायवादस्या्षिवाक्यत्य च मिथो पिरोषं शङ्कते-अश्रीरेति । दरयत हत्यस्य पद्स्य चद्षुश्द्शेने रूढत्वाद्शरीरस्य तद्य।ग्यत्वादशरः र्मा देरयत. इतिश्रति. विरुद्धत्य्थः । अ।त्मत्वागतत्व।दिह्मविषयानेकश् ति छिङ्ग वैरो धदवत इत्येकस्य रतेज्ञोनमात्रवि्यनिरोधोऽध्तीत्यभिपरतयानन्दरवाकंवमुत्यापयति-- तत्रेति । चाक्षुष दृशेनव्रिषयप्वे पतति चक्षुषो 1२१ के हेतुरित्यपेल्ायां छिङ्गहेतु? तादशनं पतमउ-~ तति मत्वा दृ्टन्तमाह श्रतिः । प्त दन्ते यभा मति तपराच्यत इत्याह-तत्रेति। तमे इण्ट।न्तमनूय व्ाचष्ट-ययथतपादिन। । अध्याहाररारत्यापद्धच पन्तान्त- रमाह्-प्रयोग्येति | एवमित्यनेन द्वितीया यवाञ्चठदः सत्ध्यते । श्रत्य रथ्यानी. यत्वं शरीरं रथमेव त्विति श्रुय^तरन्मन्तव्पम्‌ | गक्तिन्युकः स रथल्यनीव्‌ इरण स्वकर्मफ > पमे निमितं प्राणो रपिलेन निदु इति तचन्वः। घ्र(वामं व्यावतैयति- पथत्तिरेति । ¢ बुद्धि द पत।२५ विद्धि मनः भगरहमेव च । ईइन्धिवाणि इवान

(४

नाहुः +? ईइतिश्रुयनररमाभरत्यऽ3ह्‌ न्द ये।त । आत्मानं रथिन विद्धातिश्रतिरद्ं प्राणस्य रपित्वमित्या ङ्य ६८े१ापिप्तदमेद्‌।ज्वीक रनै१८५द-पङ्न(8 ।

न

~ ~न > +

१ क. सुपूप्त । २ क. घ. ड,च.ज.ड. ढर्सका 1३ क. स. छ. ज. ण. बर्यवान्तर्‌ ॥विरा` । ४ क. न्तरं वा । ५. ख. ज. भ्मू। तस्मिम्युक्तशररर इ०। ६७. ऊ. जन, ठ, ण्‌, न्ति वि" ।७ क. गज, ण. तत्य तदुप ।

१४

५०६ आनन्द 0िरिदतदीकासंबठितड[कर माभ्यस्षमेता- [ <अष्टमाप्याये-

तस्याध्यात्मपतत।न॑२ररद्यविरिष्टत्तेन स्फरितं स्वरूप द्‌थ्यति-- विज्ञानाति | ईश्वरस्य यथोक्तप्राणोपाचिद्धारा मोक्तव्वादितसारित्वमित्यत् श्चत्यन्तरं प्रमागयति-- कस्मिन्नि१ । प्रतिष्ठाध्यापीपीक्षित्वा स प्राणमसनतेर्यादिश्तिरिी शिषः | तथ। च यथा राज्ञा प्रवाधिकःरित्वेन सेनाध्यक्षः सषिविम्रह।द्‌े। नियुञ१ते तयेश्वरेण पवेचे- ष्टान्तरा धिकृत स्वर्कयद्‌ शनादिपरापरनिभित्तं नियुक्ते भवतीत्याह - रङ्गेति । प्राणः सवतरिरक्षणेन वेतनेन नियुञपते प्रथाउयत्वद्श्वादिवदित्यनुभान.देहपदतत्मा- णदतिरि क्तेऽिहुतश्चतनः त्िष्वतीति पतमुद्‌ यायः , चञ्तादविचेष्टा चेतननि भेत्ता चेष्टास्वादरयदिविष्ट वदित्यनुमानान्तरं सूज्रथी-तस्थैवेति । प्रकृत्‌ पणविषयस्त- च्छब्द्‌ः । मत्रेत्येतस्य व्यारूपानमेकरेश इति । प्राणपंवादे चक्षुरादनां प्राणप रत ;इयुप्रतातस्तदेश्दे शत्वं तेषामिति द्रष्टन्यम्‌ ॥ \॥ वि, क * अथ यत्रे्तद।कशमनुविष्ण्णं चक्षुः स चश्षुषः ५ १ ॐ > ०.७ क ® परुषो द्र नाय चक्षुरथ य वेदेदं जिघ्राणीति स = न्ध्‌ ध्‌ न म ९ ~ आत्मा रपय व्रणमय्‌ बा वददमात्तवषहसमत स॒ अताजप्बहमस्षय वयय म र भण. ग्‌॥त म॒ अलसा तवमयव ज्राजम्‌ू ॥ ४॥ अथ यत्र कुष्णतारपरक्षितमाकाश्ं देदच्छद्रमनुतिपण्गमयुषक्त पुग तत्र स प्ोऽशर्मर आलम चा्ुषर््चुमि भव ईति सशङ्ुषस्तप्य दशनाय रूपोपरब्धये चक्रुः करणं यस्य तदु{ दिः संहततर(सरस्व द्रष्ट मोऽत चक्षुषे दशनेन छिङ्खन हर्यतं पटःऽजपराऽनहतः । अशक्षाग द३यत्‌ इति भजपातन क्र सब।नद्रय {रस्त (व्‌ । उ 4गवपश्न्य [६ प एत्‌

र्फुटेःपल्धिहेनुत्वरपाक्षेणीते विशेषवचनं सवश्रुतिपु ¦ अढइमदश्चंमिति तरपत्यं भवतीति च श्रुतेः । अवापि मजसिन्देहे वेद्‌ कग्मिःं स॒गन्ि

दुगेन्ि बा जिघ्र(गत्यस्म गव वितर्नय पिति व अत्मा तस्थ गन्याष

गन्वदिन्नानायघ्णप्‌। भययो वेदद्‌ तचतममवग्याःरःमःतते ब्र्पराररति

, , १, र शा ` 1 ~ ~ 0 9 १ "० क "द | 3 ~ चम = कोका म न > 3 (क

१४.ख.8. ज. ण. नदर रग द. कारी ष । रक... ४. ६. उ. ट, ४. त, भ, शण्वानीर । ठठ. ण. ननुविष्र । ५ स.ग. ट. ठ. प्ट्मा चञ्ुपि मवति चा प. ब. ड.ढ, "मा च्छ्युषि भवति चा । ६ कं. ख. ग. इ, च.ऊः. ठ. उ, ण. ५ सा" 1 ठ. ष्ट्वैः सो" । ७स. न. ढ ण. "त्व्ाक्षि' । ठ. "तवदृश्चेः। ८ ख अर 4. "तिद" । ऽध. ङ, उ. श्ुतिः।

वश्च; दण्डः १९]. छान्दोग्योपनिषत्‌ । ५१७

त आस्पाऽमिभ्यवहरणक्रिया तसद्धय करणं वागिद्द्ियम्‌ | भथ ये। वृदं श्रणवनीति स अत्मा ्र्रणाय भ्रोत्रमू्‌ ॥ ४॥ शारीरादत्यातरिकमात्मान समत्य तस्योपापरेक द्रष्टत्वमानहे-अवदवि | अति.

रिक्तात्मस्तम।वनानन्तयमथशब्द्‌ थः । यत्र तत्रेतिप्र्ठमीम्णं संपारदशेःख्यते । अदृगतं चक्षुरिति तंबन्धः । दशेनाय चमरेतयस्यायै समथयते-- परस्परेति । यस्य परस्य द्रष्टरथे करणं चक्षरि€ सं परक क्षपि लिङ्कन दरयत इति सुबन्धः । पारार्थ्ये चक्षषो हेठुमाह- देहादि भिरपि । यत्पंहते त्प्वतिटक्तणसचेष इ यथ। शयन।पतनादि तथा तद्मि चकषुर्देहाद्भि. संहनस्वायस्प विलक्षणम्य शेषपते सोऽत्र दशनेन लिङ्गन दयते । विमतं साश्रयं धमेत्वादूषादिवदित्यनुमानादित्यथः । ददत इव्यस्यात्रिर्‌. द्धाथमुकत्वाऽक्षिणीत्यस्य विवत्तितमथेमाह - अक्षिणीनि । यथारऽक्षद्रार। रूपोप. छढ्ध्वा परम्तया तत्तदिन्दियद्रारा तत्तद्धिषथापटन्धा पर एवति कृत्वा युक्तमिदमुप- छक्षणपिति साधयति- सवेविषयेति । सर्वन्द्ियेरुपरुन्धुत्वमविशि्ट चेत्कथं ॒तर्हि सवौस्वपि श्रुतिषु चक्ष्येवस्यापदिर्यते तत्र ऽ१इ--स्फुटेनि । चक्षुषः स्कृटो- स्पछढ्पौ हेतुत्वे श्रतिं संवादयति- अहमिति । यत्राद््ामिति चक्षुषः प्रस्ययप्त. द्रस्तु सत्यं स्फुटोपरम्मादिति द्वयोर्विंवदमानयेदेष्टमित्यथेः । य एषोऽक्षिणीत्यत् सरवेन्द्ियदारोपरडधरा विवतित इत्युक्त व्यक्ती करोति-अध्राकीति । चक्षुषि स्फुर १८म्भ भवीति यावत्‌ । योऽभम्मिर्देहे येन केनाशीन्िग्रण य॑ कचिद्धेषयं वेद्‌ प्त अत्म सबन्धः । उक्तमेवाथेमाकाङ्लाद्वर। स्फेरयति-कथापित्यादिना । जिघ्र णीति यो वेदे्युक्तमेव सेक्षिणते ~ अध्येति ॥ ४ !।

अथ यो वेदेदं मन्वानीति स आत्मा मनोऽस्य

देवं चक्षः स वा एष एतेन देवेन चक्षुष। मनसेता-

न्कामान्पर्यन्रमते य एते बह्मरके ॥ ५ ॥

अथय) ददं मन्वानीति मननन्यापारपिन्दरवात्तसपृष्ट केवर मन्वानीति

पेद स आर्मी मननाय मनः। यो बेद स आपेत्येवं सवत्र परयोगद्रेदन- परस्य स्वरूपापित्यवगम्परते | यथा यः पुरस्नालक्राश्चधति स्त आदित्या यो दक्षिणतो यः पृ्वाय् उत्तरतो यऊध्वं प्राशयति स आदित दइृदयुक्त

१क.ट.ठ.ड.ण शुण्वानी ।२क ख.छ.ज. ण. "रथकः । 3 क.ख.छ.ण.स यश्च ४्क ख.छ.ण. पुषा", ५ ख. ज. ध. श्प्येवेपास्या। ६ ट. "वाऽइत्मोप। ७ क, ग, ट. ड. "संप्रयुक्त के" । घ.च ठ. ण. (संपृ ङ द. नसेवुक्तके'८्कयकष्‌, इ. च. ट ड.द, श्सा,'यो,

५०८ अनन्द्गिरिषृतदीकारेषटितशांकरमाप्यसमेता- [ < मषटमाष्ययि ~

परकाशस्वरूपः स हति गम्यते | दशनादिक्रियानिरेस्यथांने तु चक्षुरादिकर- णानि । इदं चास्थाऽऽत्मनः सामथ्यांदवगम्पते | आत्मनः सत्तामात्र एव ब्ग नकतेत्वं न तु व्यपृततया। यथा सवितुः सत्तापात्र एव प्रकाशनक्तृत्व नतु ष्यापृततयति तद्त्‌ । मनोऽस्याऽऽरमना दवमप्राकृतमितरन्द्रियेरसाधारण चक्षशचष्टे पश्यत्यननेति चक्षुः । बतेमानकारुविषयाणि चेन्द्रिय.ण्यलोऽद बानं तानि । मनस्तु त्रिकारुविषयापरुन्पिकरणं मरृदितदाप च सृक्ष्पव्यर्बाहता- दिसर्बोपरुन्धिकरणं चेति देवं चक्षुरुच्यते। स वे धुक्तः स्वरूपापन्लोऽविधाकृत. देहेन्दियमनोवियुक्तः सबोत्मभावमापम्नः सन्नेष व्योपबद्िशुद्धः सर्व शवरो पन- उपाधिः सननेतेनवेन्वरेण मनसेतान्कामान्तवितृप्रकाञ्चवन्नित्यमततेन दशेनेष प३यन्रमते । कान्क(मानिति विशिनष्टि-य पएते ब्रह्मणि छोके हेरण्पानेषि. वद्धाद्यविषयासङ्कासृतेनापिदिताः ध॑कटपमाजकभ्यःस्तानित्यथः ॥ ५॥ हदियघाणादिभिरंसठं तत्तदद्रारणानिष्पन्नमिति यावन्‌ । केवछ मनोमात्रननित. मित्येतम्मन्वानि सेषाद्यानीत्यथेः । यो वदेषयत् प्रत्ययाथेमूतं कतुत्वं॑स्रविन्षत्वा. न्मिथ्या प्रकृत्ययै( थं )रूप तु सविन्मात्रमनपेक्षतया सत्यमात्मश्वषूपमित्याह-- या षेदातै । आत्मा सवेदनस्वमावश्चेत्तत्सं गदेव विषयतिद्धिसंमवाचक्षरादिवैयथ्य प्यादित्याशङ्कचाऽऽह-द शनादीति । अन्तःकरणवृत्तिदेशेनादिक्रिया । स्ता चाऽमन सविदेकरपस्य सक्चो दानस्य विषयपंसर्मभ्रमहेतुस्तनिष्परस्थथ।नि चक्षरादीनि मक्रनित पसाथकानीत्यथः । तेषामक्तरीत्या प्ा्थकत्वे गमकमाह-इदं चेति | करणानामुक्तं साथकत्वं प्रकृतस्य स्रविन्मातम्याङ्गत्वादेव स्वतो विषयत्तबन्धानुपरया तत्पबन्धश्चान्ति कारणान्तः करणवत्तिविशेषपेक्षया निषारितभित्यथेः । आत्मन! सविन्पात्रष्वमा.-

वत्व कथ कत्‌त्वन्यपद्‌चच इत्याश ङ््‌याऽऽह--अत्मन इति | य एष)ऽक्षिण। त्यादि वाक्य प्रपश्चत सप्राते प तत्रत्या फटवाक्थ प्रपञ्चयतुमान्द्रयान्तरम्या मनप वछक्षण्य दरयात~मनाऽस्याति । तभ्य चक्षु्ऽपं कृता द्वत्वामत्वाश ङ्यऽऽह-- चतप्रनातर । अगन्तकद्‌षर्‌ाहुत्य स्रद्तदाषत्वम्‌ । पद्श्वर्‌ा उपञ्यतं वदिन हि 4 „जे

श्रद्ध मनात तन्मनः सवश्वर्‌ तदुपाधिरस्याते तथाक्तः | इशधण तदभिञयज्ञ नेत्ये तत्‌ । अविद्यादप्रिबन्धकरस्यामावान्मनपा निध्य प्रतत दशन नित्यामेऽयकतस्वङ्प चेतन्ये तेन पद्यन्निति योजना ॥ ९ ॥

छ @ ण 1 कि क ®

त बा एत इवा अल्वानयुपसत तस्व

१ख.ग.घध. ड. च.ज.३. ड. इ. ग्ते। च? २. च. 2. ग्यण्येवेन्धि*। ३ग. ट.

न्युप्त त*। ४ ख. ग. छ.अ.र.ण. श्थैः। वेः। ५ ख.ञन.ण. ग्नः सचिदे* । ६ ग, "स्यासयोगोद्‌* । ७ ग, छ, “सीने वि! < खं, ज, "स्यर्थीनि ' ९ क, ग, ट. नेम्य*

धरयोदशः लण्ड; १६ ] छाम्दोग्योपनिषदै । ४५९९

सर्व च ठ.क[ आत्ताः सष च कामाः स सवा ९ ठोकानाप्नोति सवा% कामानय- स्तम।त्मानमनविद् विजानातीति ह प्रजापति- रुवाच प्रजापतिरुषाच ॥ ९६ ॥ इति च्छान्दोग्योपनिषयष्टमध्यायस्य द्वादशः खण्डः ॥ १२॥

यस्पादेष इन्द्राय प्रजपत्िनोक्त आर्मा तस्मात्ततः श्रत्वा तमात्मानपद्य त्वेऽपि देवा उपासते । तदुप(सन।च तेषां स्वे च रोका अन्ताः प्रष्ठा स्वे च कामाः । यदयं हन्द एकशतं वषाणि प्रजापतौ ब्रह्मचयेम्वाप् तत्फछ प्रप्र दवेरेत्याभिपायः । तद्यक्त देवानां महाम।ग्परत्वान्न त्विदानीं भनुष्याणापरपर्ज वितत्वान्मन्दतरमन्नत्व।च संभवतेति प्रप इदमुच्यते --स सर्वाश्च रेक।नामेःति सवश कामानिदानीतनोऽपि । कोऽसौ । इन्द्रादिव. धस्तमात्मानपनचिद्य विजानाति ह सापान्येन किर प्रजापतिस्व।च। अतः सर्वैषापात्मङ्गानं तत्फद्भरापश्च तुटयेव भवतीत्य; । दविवरचैनं प्रक रणसमाप्त्यथंम्‌ ॥ ६ ॥

इति च्छान्दोग्य पनिषच्छांकरमाप्येऽषटमाध्यायस्य दरादश्चः खण्डः ॥ १२॥

ते वा एतमित्यादि व्पाचष्ट--यस्मादिति । पदाथमुक्त्वा वाक्याथमाह-- यदै [व| स व.दचत्यादिवाकयमाग्रङ्योत्तरत्वनात्णप्यं व्याचष्ट--तद्यक्तपत्य।.

कि

दिना । यथोक्तं फ तच्छन्दाथः । प्रकरणं निरिंशेषनरह्मात्मैकत्वज्ञ।नविषयम्‌ ॥ ६ ॥ इति श्रीमदानन्दगरिविरचितायां छन्दाग्योपनिषच्छांकरमाष्थर्टीकाया मष्टमाध्यायस्य द्दशः खण्डः | १२॥

[1 बः १ भाक ५; नि

( अथाष्टमध्यायत्य त्रयादशः खण्डः )।

श्यामाच्छ वटं प्रपये शबलाच्छ्यामं प्रपयेऽ इव रोमाणि विधूय पपं चन्द्‌ इव रहोमंखात्ममच्प धत्वा शरीरमरूतं छृतापमा बक्षल।कमिसंभवामी- त्यकषिसंभवामीति ॥ १ ॥

इति च्छान्दोग्य पनिषयष्टमाध्पायस्प त्रषोदशः खण्डः ॥१३ ॥

(=-= णवय्दडे णौ [

िकिोमन-------------------------~- िममममिकमयिी १ख.अ.ण., "मापि ।२ख.द.न. -भग्यान्न । ठ, "भाग्यानां नवि" । ३ ङ्‌ ° सत्यत्ष ।

५११९ आन्न्दगिरिष़वटीकासेर्षाटतश्कर माष्यसमता- [८ उ ्माष्याषे

शि

हयामाच्छबठं परपथ इस्यादिमन्त्रास्नाय. पावनो जपांयश ध्यानार्थो वा। हयामो गम्भीरो बणेः क््याप्र इव इण्मो हर्द ब्रह्मत्यन्वदुरवगादचत्वास. द्वाद ब्रह्म त्त्वा ध्यानेन तस्मारछयापाच्छबढं श्वल इव शबरोऽरण्या- चनेककापपिश्रःवाहूह्मलाकस्य श्चाषस्यं तं ब्रह्मों शुब्रङे प्रपय्रे मनसा छरीरपाताषटाध्वं गच्छेयम्‌ ¦ यस्मादहं शबर! टह्मराकान्नापरूपनव्याकरगाय इया पये हदभावं प्रपन्नोऽप्मीत्यमभिपायः। अतस्तमेव प्रहृतिस्वरूपमा- त्मानं शबष्छं प्रपश्य इत्यथः । कयं शबलं ब्रह्मलोकं परपद्य इत्युच्यते-अश्व हद स्वानि छाम।नि विधूय कम्पनेन श्रमं पंस्वादे च रोपतोऽपनीय यथा निभेष्ठो भरेस्येवं ह.देत्रहजनेन विधूय पापं धपाधमार्पं चन्द्र इव च रा हु्रस्तस्तरमद्राहो भु ख' सषुर्य मारभ्वरो भवति यये धूत्वा प्रहाय शरीरं सवोनयथोधयापिदैव ध्यनन कृतात्मा कृतदत्यः सम्नकृतं नित्यं ब्रह्मरोक- माभिसमवामीति । द्विैचनं मन्तर॑समास्त्ययेम्‌ ॥ १॥ इवि च्छान्दोग्यापनिषच्छांकरमाष्येऽषटमाध्यायस्य ज षादश्चः खण्डः॥ १३॥

--:©0-©-©-७--

दहरभकरणं विद्यातरकरण उपास्यस्तुत्ययं प्रपङ्खदुक्तं तपप्रकरणपरिपमाप्त्यव रताय दह्रत्ि्यायाः शेषभूतं जपविव्रानाथमारमते --इपापादिति । अभन्तद- रवगम द्वयानहीनानामिति शेषः । कप जीवतो-तर्मलोकप्रातिसि्या शङ्याऽ१ह- पनसेति । न तदं मुख्या तत्परा्ठिरित्याशङ्कयाऽऽह--शरीरोति । परिपरी पठं हेतुत्ेनेति व्यच पस्पादिति । ददुः] प्रतिज्ञा योज्यते-अर्‌ इति । दशन्त- माक स्तापूर्वकमवतायं व्याचष्ट-कथमित्यादिना । शरीरस्य त्याज्यत्वे हेतम.ह- सवीनयौति । इतिशब्दो ध्थौनसमाप्त्र्थो दहुरोऽस्मिन्न्तर'काश इति ॥ १ ॥

इति श्वीमदानन्दगिरिविरवितायां छान्दोगगोपनिषच्छां कर माष्यदीकाया- मष्टमाध््रायस्य त्रयोदशः षण्डः ॥ १३ ॥

( अथाष्टमाध्यायस्य चतुदश खण्डः )

आकाशो वे नाम न.मरूपयार्निवहिता ते यदन्तरा तद्र तद्मृतभ् स अता प्रजापतेः सां वेश्म

[ 1 गीं जक अथोभ, पि 99 ना ककम क कः कक म ०५

१ख ध... ड. ढ, ण. श्यवाऽऽ्या ।२८ ण. जितला।३ क. हाद ब्रह्मभा। घ. च, हदं भाग ।४कृ. ण, पश्वादि । ५क.ग.ष..डह.च.ग.ट, ड. ठ. "वतीस्ये। ६ र. श्यजपेव। ७ गड. ट. ठ. ड.ढ. वरा! ८ ठ. "स्वरतसं।९द. "^तितयै*। १० क. ट. °न्त्रपरिष* । ११ ग. ट. 'रवि" । १२ ग. ट. तत्परि । १३ कग. छ. द. ण, ग्यन्त्रं दु । १४ क. श्पवाज्छन*। १५ ग. ट. ध्यातुध्यान । ,

चतुरैः खण्डः {४ 1 छान्दोग्योपनिषद्‌ । ५१६ प्रपये यशोऽहं भवामि बह्मणानां यशो रज्ञां

®

यशो विशां यशोऽहमनपापतल्ति स हाहं यशसा यशः श्पेतमदत्कमदःक९ श्येतं दिन्दु माऽभेगां न्द्‌ मा<भिगाम्‌ ॥ १॥

५

इति च्छान्देगध)पनिष्यष्टम।ध्पायस्य चतुर्दशः खण्डः ॥ १४ ॥

आकाशा वा इत्यादि ब्रह्मणो लत्रगनिर्देशायम ध्यानाय । अकारश्च वै नाम श्रुरिष प्रसिद्ध अलमा। अकाश इव. रत्व।त्सृष्ष्पत्वा च्च । स चा55- काचो नामरूपषोः सत्पस्थयोनेगद्धी जम्‌ योः सलिटस्पेव कफेवस्थानीययो- निदिता निबे।ढ। व्याकरन । ते नापरूपे यंदृन्तरा यस्य ब्रह्मणोऽन्तरा मध्वे वदेते, तयोव नामरू।ये।रन्तरा मध्ये यन्न(मरूपाभ्यापस्पृष्टं यदित्येर्प॑ततद्रह्म नामरूपविलक्षणं नाधरूपम्यापसपृष्ं तथाऽपि तयान बद वलक्षणं ब्रह्मः त्य: । इदमे भत्रयीव्रार्हममनोच चिन्मात्रानुगमाःत१अ् चित्स्ररूपतेदेति गरं५\त एकव्‌ाकंप॑त । कथं ठद्वगम्पत इत्याह-स अत्मा हि नाम सवेआ।. त्माजन्तूनां मत्पक्चेतनः स्वसंवेद्यः प्रसिद्धस्तेनेव स्वरूपेणोरभः पाश्च तरो व्यो- वत्वेमत आसा ब्रह्मे "यवगन्तव्यव्‌ । तच्वाऽऽत्मा ब्रह्मपूतममरणधरमां । अत ऊरध्यं मन्तः । पज।प्रतिशतुमेखस्तस्य समां देहप्‌ पभुविभित्‌ वेदपर परपथे गच्छेयम्‌ । रिच यश्च(ऽ६ यश नामाऽऽत्माऽ{ भवापि ब्राह्मणानाम्‌ । ब्रह्मगा

एष हि विग्चेषस्तप।सते ततस्तेषां यथा भवामि । तयार दिक्लाबं। ऽ८५।धदृत्‌ एवात वदापप्वात्षा नदा । त्चसग्ह्मनुषपल्छ्यनुप्राप्तुषः च्छ[१्‌। सत द्‌।ह्‌ यङसषत्पना दह त्रवपताङ चलन्त (नमषत्व । कपय. मह५द भपद्य इ।त उच्चध- रय वणः पकववररत्म २६१ । तवाशदत्क

१क. "शः श्वेत 1 २ क, न्क श्वेत । ३ख.ग, न. ट. ङ, ठ, गजयोः ।४ फु. ग. घ. ङ शु, द. ठ. इ. ढ, ण. °नसस्थ।० । ५ क. "दि तद्ब्र 1९ ग. इ. ट. ठ, ड, "तद्ब्र । ७. ड, इ, व कय॑ । ८ क. श्ट्यगेक्त। २९०, श्ये बार्भतं चि । १० ण. "तेव १११८. “भ्यते तदे. कृव।क्यःव रिद्ापि कथं । १२ कृ. 'कयतय।ऽऽत्ना। क । १३ कृ. "ते अव । १४३. उ. द, भवति। १५ द ण ज्ञा यन्चोवि*।१६ठ.ण. च. यरस्ते्य* । १७क. ण, "णानां यसु मा । १८ क.ग. ड, च. श्वे । १९०. "समरो ।२०स.य.च, २, लोहित २१. ट,

$ ५

गि" ज्ञोचिद्रन यनिखष्िितं शिलश्रण तथा ।

क |

५१९ आनन्द्गिरिषवटीकासवङितडंकर माभ्यसमेता- [र अष्ेमाष्याये-

दन्वराहिरप्द्स्ः भक्षयित्‌ स्ीच्प ञ्जनं तसेविनां तेजोबरूवीय॑विङ्गानषमा।- णापपटन्त्‌ विनाश्चापिभत्येतत्‌ ।.यदेवलक्षणं ३१ छिन्द पिच्छं तन्माऽ‹ मिगां माऽमिगच्छेयम्‌ । ॥दचनमत्यन्त[नयहेतुत्वपरद्श्नयष्‌ ॥ १॥

१वि च्छान्दोगपोपानिषच्छांकरम्‌।'्यऽटमाध्यायस्य चतुद्‌शः खण्डः ॥ {४ ॥

छक्षणानिद्शस्य प्रजृतेपयोगं दशचचथति- अ।ष्यानायेतति । सभे हं वा इमानि मतान्याकर श्रादव सम्‌त्पद्यन्त्‌ अक्रा पर्यस्त यान्त । अक्राञ्च। द्यवम्वा उवायान. त्याद्याः श्रतयः । आकाश्चश्चञ्दनऽऽत्मनः श्रतिषु प्रतिद्धत्वे हेतुमाह आका ११।३ । त यद्न्तरेत्यत्न ते इति पद्‌ परधम।द्वैवचनान्त्‌ गृह्‌।त्वा न्वाल्य।व ।&त।व- द्विवचन्‌।> षष्ठयवम्‌।दाय त्षचष्टे--त्‌५।१।१ । यरन्पर्‌ापं तमहम्‌ १द्‌ पनन. व्यास्यात्तमघ ना त्‌ उ्षस्त्‌ व्याकृतं तदेव व्याकरण सक्षिपति-नामरू पा र्प्राभवि। त्‌।भ्वामस्पर चक तानेतह्‌१त्‌त्याशङ्कय35ह-नपरूग्स्यापष्ृष्मात। म्‌।२।३१९॥द।त ३।षः । अ।त्मः१ऽ।१ कथ करतल कव द्रहयम।ऽ१र(क्षततमत अह-

अता दति । तेन स्वततरयतेन।ते वावत्‌ । कु द्‌हद्य।पाहेतध्य।ऽऽत्मनः सवष वेद्यत त३।५ऽद - अ ९२ ३ । ५९च्छ तस्याश ((त्वमवृ क भेत५।श ङ्क य35ह~ ०4१ १।९१ | ड प्रत्थक्म्‌ 1 नति = (मकम 114८4 सज्य ऽऽह अ(4।५। अन्‌ात्मत्व चेदबरह्मतव ङ्गा. { ब्रह्म १०५१८५१६ । उव द्स्‌(२- तव तदु पक्ष्य प्ावनामन्नमुत्यर। जकर अ4 उ०१।५/३ । प्रभमतोः ब्र ह्यणग्रहणे देउमःह-ब्रःह्मण। ए३( { १९०५ नि२१--रस्> ज्ञ मात । यो नि२>िद4 भरजननेन्धिवानित्यमः | कथं तद्भक6।१त्‌ भ 1 तद्‌।ह- वर {नाभि । तद्‌मिगमन नाम गमेवराप्तत्तस्यातिर वनन १ हदु १५६ दिवेवतपप्रेववः ॥ १ ॥ हति श्रभदाननपमिरिविरतनितायां छान्द्‌।२५१निषच्छाकरमाव्यटीक।या- म्टम्‌।६ाभस्य चतुदश: ण्डः ॥ {४ ॥

( अधाष्टमाध्यायस्य पच्चदशः खण्डः }) ।

तद्धेतद्रह्मा भरजापतय उवच भरज।पपिमने मनुः प्रजा्य आचायकट देदमष।त्य यथाविधानं गुरोः कमतिरेपेणाभिसतमाव॒त्य कटुम्बे शुचो देशे ख(- ध्पायमपीयानो पामिकान्विदषद्‌।लनि स्वन्व्‌- १ग. ङ, च. श्वे1 २ख.घ. ङग च. ट. ५, पिच्छ्लिं। ३ क. ख, छ. अ, ण, वेदने । इष, ख. गर्ञ, ट, ण. विकेषं ।

{शः वैण्डः १९1 छान्दोग्योपनिषत्‌ । ५१६

याणे संपरतिष्ठाप्पारिश्सन्पेव्तान्यन्यत्र तीथ्यः स॒ खल्वेवं वतयन्यावद्‌।युषं ब्रह्मल)कमभिशषपयते न च पुनरावतते न च पुनरवतते॥ १॥ इति च्छान्दोग्योपनिषयष्टमाध्यायस्य पश्चदशः खण्डः ॥१५॥

ऋणि कवत चव्य अजक

दति च्छान्दोगयोपनिषद्वाहगेऽ्टमोऽध्यायः समतततः ॥ < ॥

ॐ # आप्यायन्तु ममाङ्गानि वाक्पाणश्नक्षुः श्रोच्र-

मथो बलमिन्द्रियाणि च सर्वाणि सर्वं ब्रह्मौपनिषदं

माऽहं ब्रह्म निराकृया मा मा ब्रह्म निराकरादनि-

राकरणमस्त्वानिराकरणं मेऽस्तु तदात्मनि निरते य

उपनिषत्सु धमास्ते मायि सन्तुते मयि सन्तु । ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥

वद्धेतदात्पन्नानं सोपकरणमोमित्पेतदृक्षरमित्यायैः सहोपासनेस्तदक्न ्रनयेनाष्टाभ्यायीरक्षणेन संह ब्रह्मा हिरण्यगर्भः परमेश्वरो बा तदृदरारेण प्रजापत्ये कषयपायोत्राच । असावपि मनवे स्वपुत्राय । मनुः प्रजाभ्य इयेष श्रस्यथसं ्रदायपरम्परयाऽऽगतमुपनिषदधज्गानमद्यापि बिद्स्ववगम्यते | ययेह षष्ठाधध्यायत्रये प्रकाशेतात्मविद्या सफराऽषगम्यते तथा फमेणां न कथनाय इति प्राप्न तदानयेक्यपाप्चिपरेनहीषेयेदं कमणो विद्द्धिगनुष्ठीय- मानस्य बविशिष्टफटवच्वेनायंबच्वमुच्यदे-- अ चायेङखादरेदमधीत्य सहाये. तोऽध्वयनं कृत्वा यथाविधानं यथाँमृन्युक्तनियमेयुंत्त; सक्ित्यथः । सवे- स्यापि षिषः रमृन्युक्तस्योपकुदाणकं प्रति करतेव्यत्व गुरश्ुशरृषायाः पाघा- म्यपदश्चनाथमाह- गगः कमं यत्कतेव्य रत्छरत्वा कपेन्चन्यो योऽरिशिष्

# इयं शान्तिरुपनिषदरम्भेऽपि ज्ञेया ।

१. सवौमू*,२क.ग.ष.ङ.च ट.ठ.ड.ण ्ष्यायल.। ३ख.घ.ञ्ब म. छत्र* | ४ख. व. जअ. ठ. ण. सोऽपि । ५क ग.घ. डः ट ठ. ड. द. कृमेणा।९ग. इ. ड्‌, ®$€ ~

"मविद्धिः । च. ट. मवि! ७ क. "थश्रुवयु* \ ६५

५१५ आनन्दगिरि्तदीकासंबदिचश्करमाप्यसपेता- [ < भंटमःष्यादे

कालप्तेन कारेन वेदमधीत्य; । एवं हि नियपवताऽ्थीप्री वेदः कमं ब्रानफखपराप्तये मवति नान्पयेत्यभिप्रायः । अभिसमराहन्य धषमाजन्नासां समापयित्वा गुरुकृखानिषटरष न्यायतो दारानाहू्य कुटुम्बे स्थित्वा गाई स्थ्य दहते कमण तषान्नत्ययथः । तत्रापि मादस्य्यबवाहूनाना कमेणां स्वाध्यायस्य. प्राधान्यपदशेनायम्‌स्यत-न्चुच) विविक्तेऽपेष्यादिर्हिते दश यथावदासीनः सवःध्यायपधोयानो नेच्यकपभिकं च यथाश्ाक्त ऋगाध- भ्यासं च कुवन्धािकान्पुत्राज्विष्णांश्च घपयुक्तान्बिदषद्धापिकत्वेन ताल्िय- मयस्माटथानि स्वहूदये हदं ब्रह्मणि सर्वेन्द्रियाणि संपरतिष्टुप्योपसहूत्येद्धिय- ग्रहणात्कमांगि च सन्यस्यार्दिमान्िसां परपडापकृरन्सेवेमृनानि स्थावरजग पानि भृहाग्यपीदयन्नित्ययः । भिक्ानिित्तमयादित्यनमटनादिनाऽपि परण- डा आह~-अन्यत्र तपिभ्प्र, | तीयं नाप शाल्ानुङ्गातिषयस्ततोऽन्यतरेत्यथेः। सदाश्रपिणां चेतत्समानम्‌ । तीर्येभ्यो ऽ पत्रा हिेवेत्यन्ये बणे १निति । कृटुम्ब पवेतत्सर्ं इवंन्् खद्धो यावदायुषं यावज्जीवमेवं ययोत्तन भरर गेव षरवयन्ब्रह्मरोकममिधपथ्ते देहान्ते । न च पुनर(प१ शरीरग्रह्णाय। पुनराहतेः प्राक्ठायाः प्रतिषि । अ्चिरदिना परमण कायेब्रह्मरोकपाभै- सपथ वाबरह्रह्मर कश्थितिप्तावत्तमैव तिष्ठति पाकतो नाऽऽदतेन इत्ययेः। दिरभ्यास उपनिषद्रेधापरिसपाप्त्ययेः। १॥

इति सुान्द्‌२ १ पनिषस्छंकर १५१58 १।४१ायस्य पञ्चदशः खण्डः ॥१५॥

ˆ शति भीगोविन्दमगेरत्पूपपादरिष्वस्य परमह॑सपरिवानकच।- यस्य भ्रीशकरभगवतः कृतो छन्दोरगरोपनिषद्ध,ष्येऽ. एमोऽध्यायः सपाष्ठः ॥ ८ ॥

उ्तविज्ञानस्योत्प्र्षिकत्वशङ्कं व्यदत्यन्नेनादिषारम्ययौगतेत्वं॑दशयति- तद्धे. दिति | सोपकरणमुपकरणेः शमादिभिः हितमिति यावत्‌ । तदुद्रारेण हिरण्पगर्-

१ग.२८. ण. श्तोयोवंः २ ख.ज. ध्येद्यभिषर । ३ क. "नो निव्यनैमित्ति कमौधि। ग. ड. ठ ड, ढ. "राक्तित*' ख. घ. च. जा. ण. यथाश्चक्तित ।५ क. ठ. ण. श्टुत्य सर्वेन्धि। ६ ख. ग. *न्सन्सवे*' ७ ठ. "तप्य ८ ग. ड. ट. ठ, ना १.।२९ख.घ.न्‌.ठ.ढ.ण, नपि पी*। १० च. शस्यत्र हि" ११ ख. ज. ठ. "क्तेनेवप्र* । १२ क. ख.ग. ड.अ. ट. ठ. डः, ह. णः “णेव । १३ ग. ट. °घद्धाभिकान्‌ । अ“ , १४ ठ. 'तो मुच्यते नाऽऽवतेते पुनक््तक्ष्मार. ष्।ऽ-गनम)शदरथते गमनादतो नाऽऽवतेत इ६च्यते , द्विर' ।

य र

पचव्‌ः खण्डः १९ 1 छान्दोग्योपनिषद्‌ । ५१५

क

(^> ® (ब © ® _ 9 ्वरेगेत्यरथः । वियाप्रकरणं परमप्वादिद्वन्‌/हतस्य कमणः साफ्वमविद्वन्ते।१।१

कथयति-- यथेत्यादिना । इहेति प्रङृनोपनिषदु किः । प्राङ्मुखरवपविश्रपाणि- त्वादये। नियमाः । भिन्नाशनन्ञानाचमना वेधिः । सिमित्येष नियमो >ध्य धने कथ्यते तत्राऽऽह- एवं हीति । तत्रति सम्या यथोक्ते ऽविक।री गृ्।तः । ९ तत्त स्ववं कुव॑नह्मढेकममि तप्यत इति सेबन्वः । एव वत॑यन्नित्यस्व व्याछ्यानमेवं यथो- केन प्रकारेण कृवाक्षेति । जप्राप्तप्रतिवेधाशङ्कं वःरथति~पुनरटतेरिति । चन्दर टोका दिवसे काद्पि पाठा पुनरादृत्तिस्तस्या न वेत्य। दना प्रतिषेषाज्ञप्राएपतिषे- धप्रसक्तिरित्व्थ; । अपनरावृत्तिवाकंयस्थान्य्षराणि भ्याकरोति-अर्चिरादिनेवि। प्राणति महापषयात्पूरकारोक्तिः । ततो बरह्महोक्रादित्यवैः ॥ १ ॥

इति भीपद्‌ानन्द्गिरिविरवचितायां च्छान्दरपोपनिषच्छा एरमाष्यर्टदीक।या म्टम।ध्वायस्य पञ्चदशः खण्डः ॥ १९ ॥

वियद्ादिअभ्ज्जातं जातमन्ञ(नतो यतः। .` कदस्ि -नामस्पादिविदहि नह्य निर्मेवम्‌ ॥ ` नमक्चय्यन्तसद्‌हुपरसीस्हम्‌।नबे । - | गुणे प्रपक्लोष्वान्तभव्षपर्ययते॥ ` [र इति ्रीमत्परमहंपसिनिषनकाचर्यश्रमच्छुद्धानम्दप्रयपादरि्य- ध्रीभगवदानन्दज्ञा(नङ्तायां छन्दोग्यभाष्यटीकाया. मष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥

न्क

१.८, माप्य वि" ।२ग.ट. ग्वं कु*।

समापेयमानन्दगिरिरतरौ का सवटितर्शाकरमाष्य- समेता छान्दोग्योपनिषत्‌ ।

१ =

भथ च्छान्दोग्योपनिषद्धिभागानां वंणौन॒कभ- णिका प्रारष्यते ।

भन्न @ (*) १ केक

ण्डविमागाद्यपदानि | अध्यायदीनि खण्डवि मागाद्यपदानिं अध्यायाद्ना ज अथ खल्वाश्चा.9 ,०, १ ३ अथ स्व्वेतयचो ... ९ २ ५

शभ्चर्हिकारो वायुः

२२० १ ति र सश्चिष्टे पादं वक्तेति „४ १ १ | भथ जुहाति नम जदत्वाय र्‌ ९४ १ ४ १ €

भजा हिकारोऽवय। अथ जहाति नमोऽअ्ये... २ २४ १ अतो यान्यन्यानि ... १ ३ ५ | भथ जुहातिनमो वाये... २ २४ ९ सत्र यजमान० तस्मे रदा; २२४१० |अय तत ऊध्व = २ {१ अत्र यजमानः° तस्म वक्तवः २२४ १ | जय रतिपप्याज्ञो ० २ 8 शीरस्यत्न परयति पिय ° वेश्च अथय ज्मा प्तपतुः... ८ ४ १ नरमुपारते पद्‌ ,, ५ १७ र्‌ अथय दमे ग्रमे ००. १ १० भस्स्यन्नं पश्यति ° वैश्वानरमु- अथ य एतदेवं विद्धानश्चिहात्र 4 २४ २

पाते प्राणस्त्वेष ... ९ १४ २ |अय य एतदेव विद्न्तःम १ ७ ७ अत्स्यन्नं प्यति ° वैश्वानर अय एष ऽन्तरक्षिणि १ ७१

पारंते बरितिस्तवेष ,.. ९ ११ २ अयय एषपप्रपतदः ८ ३ ४ आत्स्यन्न ० मृधा त्वेष ,... ९ १२ २ |अय यच्चतुयेममृत... , ३ ९ १ अत्स्यन्नं ° वैश्वानरमुपास्ते सेदे- अथ यत्तदजायत... „^ ६ १९ ३

हम्त्वेष ००, ,,,„ ५ १९ २ | अय यत्त] दान... .., ३ १७ ४ भय छष्ु य उदरीयः स प्रण भथ यत्त॒त॑यममृत ,.. ६ € १

वो० स उद्वीथ इति हो. अथ यत्पश्नम ,,, ३ १० र

तृषद्नात्‌ ,.. „~ १ 4 ५ [अय यत्थम।स्तमिते २ ९ < भथ खदु य उद्वीय इत्यसो अथ यत्प्रथमोदिते २ ९ १६

वामद्य ,.. १ ५ १ अथ यत्रततपुह्षो ९ < १ अथ ख न्पानं १ ३ ६ [जय यत्रैतद्बरमानं „< ९४ अय दू्रीयाक्तराणि ^ १ ३ १ |अय यमरैतदूसमाच्छरीरत्‌ < १ ५ भय सक्मुमादिस्यं .... २ ९ १ |५य यत्रतदाकाशमनुिषण्णं ८ १२ ४ रय सेदवात्मपतमेतं ^ २ १० १ अय यत्रपङ्कृते ० ४ {६ ४

. छन्दोऽयोपनिषदिपागानां बणोनु कमणिक्‌। ।

व्डविमागादेपदनि | अभ्यायाद्वीनि।

अथ यत्संपति मध्यदिनि... २ ९ भथ यत्सन्रायणामित्याचक्षत ८ ^ अथ यदतः पर , ६ १६ भथ यदन।शक।यनमिष्याचक्षते ८ ५ अथ यदैवोचं भूवः प्रपथे ६ ११५ भथ यदवोचं मूः प्रपये ... ३ १५ अथ यद्वोषे स्वः प्रपये ३ १५ अथ यदश्नाति ,., ३ १७ अथ यदा ङस्य वाङ्ममप्ती १ १५

अथ यदि गन्षमाशटयलोककामः८ २ अथ धदि गीतवादितछोककामः८ २ अथ यदि तंस्याकता ... १ ११ सथ यदिदमसिन्बहमपरे... < १ अथ यदि भ्रात्कककमः < अथ यदि महञ्जिगमिषत्‌ ५ अथ यदि मातृरटक्कामः < अथ यदि यजुष्टः ४ अथ यदि सखिलेककामः < अथ यदिप्तामतः ,,, ४ १ अथ यदि ल्ीटाककामः,.. < अथ यदि स्वसृखोककामः < अथ यदि चैवास्मिन्‌ ¢ अथ यदुष्वमपराह्ञात्‌ ... २ अथ यद्वै मध्यदिनित्‌... २ अथ यदेतदक्ष्ण १ अथ यद्‌तदा1द्त्यस्य ..... १ अथ यदेवैतदादित्यस्य ... १ अथ यद्यन्नपानखाककामः < अथ यद्यप्येनानुत्क म्तपाणान्‌ ७ ए अं अज्ञ शन्याचक्षते ,,, ८

१

४, ७ म्‌ र्‌ & ९ ९ ७ ९ ६ र्‌ ध %

खण्डकक्षमिमाद्यगक्मनि । अध्यायादीनि |

६ | अथ यदयेनमूष्मसूपारूमेन.... २२२ ४ ३ | अथ यदुद्धिनीयममग्तं ... ३ ७ १ ७ | अथ यद्धसति ... „ ६ १७ ६ २| भथयाएता हृदयष्यनङ्यः८< १ १ १९। अथ गनि चवुश्चत।रि4शद्.-

4५| षणे ... ३११ १ ७ | अथ यान्यष्टाचत्व।रशद्‌.

२|। षाणि ^. ६ १६९ 9 २| अथ यांचतु्थीं जुहुयात्‌... ^ ९२ १ ६ | अथां तृतीयां जुहुयत्तां ९ २१ १ ८ | अथ यां द्वितीयां जुहुयात्तां ५ २° १ २ | अथयां प्म... ,, ५ २६ १ १ | अथये चष्येह जीवाः. ८ ६२ १| अथ येऽस्य दक्षिणाः ३ २ १ ४ | अथ येऽस्य प्रलयश्च „३ ६ १ २। भथ येऽस्योदश्चः ६ ४ १ ९| अथ येऽ्याघ्तरः ६ ९ १ % | अथ यो वेदेदं मन्रानीति < १२ ९ १ | अथ येऽस्यदक्षिणः , ३ १६ २ ९| अथ योऽस्य प्रत्मङ््‌ ... ३ १६ ३ ¢ | अय चोऽस्येदङ ६ १३ ४9 ९। भय योऽप्याष्वैः सुषिः... ६ १३ ५ ७ | अथ प्रविष्य... ... २ < १ ६ | अथ सणववेायां ,,„ २ ९ 9 ¢ | भथ ह चक्षु १ २ 9 ९ | अथ ह्‌ प्राण उलचिक्रमिषन्‌ ५4 ११९ १| जथह प्राणा अहर्प्रयप्ति ५ १ ६ ७ | अथ ह मनः ..र = १ २ ६ ३। अथ ह य एतानेवं + 4 १०१० १।अप हुएवय ,,, ^ { ४

छाम्दोरयोप्रसिषहिमागानां बणोनुक्रमाथिका । 3

@ि नि,

खण्डावेमागाद्यपदानि । अध्यायादीनि खण्डामिमागाच पदानि । अध्यायादीने |

|

भथहवाचं ,.. .., १ २ ३ |अथेतयोः पथोः ,.„ .. 4 १० अथ ह शौनकं च कषयं 9 २ ५ |अथाताप्य।ह ,,, २ १ ३ भृय ह श्रोत्र ,.. १ २ 4 |अबीह्ि मगव इति हाप-

अथ ह हभ्सा ,.. ४ १२ पसाद = ,.„. ७ ? १ अथ राभ्यः ४ १० 9 | अनिरुक्तल्लयादशः ११२३३ अथ हन्द्र'ऽपाप्यैव < ९ १ अन्तरिक्षमेव १ १९२ अथ हेनमन्वाहा्य° ४ १२ १ अन्तरिक्षोदरः कोशः „ ६ १९ अथ हेनमाहवनीयः ४ १६ १ अन्नमय हि पतोम्य मनः १६ ^ 9४ अथ हेनमद्वाता... १११ ९ 99 39 ००० ० 8 (4 $ अथ हेनमृषमः ॥ ४ ९ १ | अन्नमरित त्रेधा विषायते १ 9 अथ हिन गाहपत्यः ४ ११ १ |अन्नमितिदहोवच .. १११९ सथ हेने प्रतिहतां , १ ११ ८ | अन्न त्राव बद्भूवः .... ७ ९ १ अथ हनं प्रस्तातेपप्तसाद्‌... १ ११ 9 | अन्यतरामेव वतन ,, 9 १९ ३ अथ हैनं यजमानः १ ११ १ | भपने तृप्यति... „५२१२ अथ हैन वागुवाच ९ १ १६ |अपांकागतिः... र १ ८१ अथ हैन भोत्रपूुवाच ... ९ १ {४ |अपां पोम्परपायमनानां.. १ ६३ अथोवाच जनं ,.. ५ ५4 !? |अमिमन्थति सरिकः... २ १२ १ अथ हेप्राच बुडिठ ९ १९ १ |अघ्रागि त्वन्त , २ १९ १ अथ होवाच पत्ययन्ञं .... ९ १३ १ | अभ्रे मत्वा मेधे मवति... ५ १० & अथ होवचेन्द्रयुप्न ,.. ५ १४ १ | भरतत्वं देवेम्ः २२२२ अथ हावाचोद्‌च्क ,.„ ९ १७ १ अय वावङोको हाउकारः १ १३ १ अथात्‌ आत्मादेश एव .... ७ २९ २ |अये वाव प्त योऽयमन्तः

अथातः शवः ,... १ १२ १| पर्ष अकाशो ... ६ १२ < अथाधिदेवतं १ ६ १ |अयै वाव प्त योऽयमन्तद-

अथाध्यात्मं प्राणो वाव ... ४ ३६ दय आक; ३ -१ ९ अथाघ्यत्मं य एवायं ... १ ५ \ अरिध्कोश्चंप्रप्ये ...३ १३ अथाध्यात्मं वागेव = १ ७ १ |अशनापिषपिमेसोम्य... १ ८१ सथानु किमनुशचि्ः .. ५ ३ ५ अशररो वयुं ,.. < १२ अशानेनैव॑ ... १ ७ < [अप्तौवा मादित्यः ,,. ३ १ १ अपाऽऽृत्तेषु धोर्हिकारः २ २ २|अपो वाव रके गोतपरक्षिः ४

. छन्दोरयोपनिषद्विमागानां वणौन॒करपर्णिका ।

कि कनि

| | खण्डवि मागाधपद्‌(नि । अध्यायार्दीनि |

छण्डविमेःगाद्यपद्‌ नि । अ्यायार्दनि

शस्य यदेकां शख ९ ११ २ | उद्रो हाऽऽहणिः ,. १९ ८ -१

अस्य छोकष्य कागतिः १ ९ १ |उद्यन्हक।र उदितः . २ १४ १

ज्य साम्य महः १९ ११ ! | उपकर हप ४ १० १ | आ. उपमन्त्रयते सत... २१३ १

डाकाशो वाव तेनप्तः ,.. ७ १२ कर.

आकाश्चो वै नाम्‌ ८ १४ १ | ऋभरेद्‌ मगवोऽध्येमि ७ १२

अगाताह्‌ वे... १२ १२ | ऋषु पव(पध,... २ ५ १

भात्मानमन्त्‌ , १३ १२ 8

आपयिता १ १ ७ | (क.रशत्याऽ$दित्य २ १० ५

आदिस्मलनस्य रततः ३ १७ ७ | एतद्ध स्मवैतद्विदनाह ६ १९६ ५

भादित्य इति होवाच ,... १ ११ ७ | एतद्धस्म वे तद्िद्‌ाश्त... १६ ४ ९

आदित्य ऊकारः १ १३ २ | एतमु एवाह पृत्रमुवच

आश्वित्यमथ वेश्वेषं २२४ १६| प्राणाश्स्तं... .. १ ५४

भादित्यो ब्रह्म... ६ १९ ! | एतमु एवाह पूद्नमूवाच

श।दिरिति इयक्षरं २१०२ रदाश्त्व, ,,„ १ १२

जपः पीत्‌ शेषा १९ ५ २ | रतमृमेदमम्यतत९ ... ३ १३

जापो वाव।नाद्ु१० ७ १० १ | एतेषां मे दहति . १ १० ३

भ।प्नेति ह्‌।ऽऽदित्यत्य... २ १० १ | एतः सयद्वाम ... .. ४ १५९२

भ.शा षाव स्मरद्भू१०.... ७ १४ १ | एवमेव सक्‌ पतम्य - ९११३

द्‌. एवमेव खल्‌ साम्यन्नप्य.... ६ ६२

इति इ प्श्भ्या० 4 ९ १|९एवभव खुपाम्येभाः... १९१०२

इदमिति ह प्रतिजन्न ४ १४ ३ | एवमेव प्रतिहतां , १ १०११

हद्‌ वाव ते््येष्ठाय ,.. ६ ११ ९ |एवननेष्‌ मघर्निति मूय)ऽ

इमा; साम्य नद्यः , १ १० १| नुव्यारूपरास्पामि नो ए-

इयमेवमभ्निः साम ,.. १ १ !१| वान्यतैतस्मद्रूप्तापराणे ८ १६१ ६

उ. एवमेवैष मघ० मूयोऽनुभ्वा.

उशशराव आत्मामम्वेकष्य ८ ८ १| स्य्यामि क्स्तापराणे ८ ९१ उदाने तृप्यति, 4 २६ २ |एवभषेष संप्तद्‌ः ,, < १९२ इद्धीप इति शगक्षरं ,.., २ १० ६ | एवमेवाद्र।तार.... . , १ १० १५ इदगुह्धाति तजिषनं „~ २ ३ २।एवम१ ठाकानां „^ ४ {७ <

छन्दोरयोकनिषदिमागानां घमोनुकरभनिका ।

खण्डविमागप््यप्द्‌(नि । अध्यय एव यथाऽ्दमान.... ... १ एवं सोम्बते , ... १ एष उ एव सामनीरष,,.. ४ १५ एष उ एव वामनीरेष... ४ १५ प्प तवा अतिवदति यः ७ १६ एष म अस्मा =... 2 १४ एष ३ यज्रानस्य ... २ २४ हष ह्वा उद्रकमवणः... ४ १७ एष ह तरे यज्ञे रोय... ४ १९ एषां मतानां ,,, = १ १

ओमित्येतदक्षरमृद्वीमपप्तीत १ १ भमिव्येतवक्ष० ,,, १ 9 कोई मद्‌६ ३ . ! १२ स। समस्तस्य खल „~ २ १

ओ, भोपन्थव क, ... ९ १२ क,

, कतम कतमकू ,.. ... १ १ क्रसपन्ते दस्मा तवः. २ ५ कल्पने हासे रोकः... २ २ क्रा सतो गतिरिति ... १ हतस्तु खल्‌ 'सम्येष५... ६ २ कंते काममागायानीति १ ७ क्क तहि.यनमानश्यङोक इ०२ २४

ग्‌, गायथ्री बा इद्‌५ सवे मृतं ६ १२ ` गोअश्वमिह महिमा ,. ७ २४

च, चक्षरेव ब्रह्मणः ,., ,,„ ३ चकषरेवगात्मा „. ^ १ ७ | ३

1.

|

छण्डविभाग।यपदाति । अष्यायादीन्नि |

| अ ऋ चित्तं षाव सकख्धूयः ७ ५ ज. नानश्रतिहे पोश्रायणः... 8 त. त इमे सत्याः काप त हृहभ्व्राघ्रा वा सिंहव। त एतदेव रुयममि० ,,^*

० © & @ =® =©

० कदि „9 ह) अछ अक क ७9 ©

तत्रो द्^तनु तथ।ऽपरभिहध'के तथाते ह्‌ सतूपववङ्ः.. १ तद्ताप्याहुः ० ० म्‌ तदु ह जानश्रुतिः पोत्रायणः$ तेदु ह° षद्‌ श॒तानि , 8 तद्‌ इ शौनकः कापेयः ४ तदेतचतुष्पाद्रूह्य.,. , ३ १ तदे तन्मिथुनम्‌ 4 तदेष 1! । शते चेक च हुर्यस्य.... ८ तदेष छेको न प््यो.,. ७ तदेष छेके यदा ,... ५ र्‌ 8

८

१

६

9

# -# 3 ६

६

१

तद4 छोकों यानि तदैक्षत बहुस्यां .... तद्धैतत्पत्यकमि „^ ९ २ तद्धिनद्ह्मा प्रजापतय आ० ८ १५

8) १) तद्रेत ,,„, ६ ११

> ७ @ ग => द „& न्ड + © „७ & @ छ 4 र

‰ ।

कि”

, {ष्ठे 6 क र र र र के

क्के

१ ९ 1)

६ छान्द गोपनि

| [र बद्रिभागानां बणानुकमणिकीं ।

तण्डविमागाद्यपद्‌ाने । अध्य।य।द्‌ानि | तद्धेतद्धार ०००७ ० य्‌ ॥ \9

तद्धामये देवपुरा .... < तद्य इत्यं विदुः ५ तद्य इह रमणावचरणाः १ तद्य एतं नक्ष ..„. < तद्य एमेतावरं चण्य... < तद्यद्मथमनम्‌4 । तथत्रतत्सुः समस्तः >

विजानात्यासु ... < तदत्रैतत्मुषठः समस्तः °

विजानात्येष ..„ < तद्या महापय आततः < तेद्यथ। छ्वणेन ,,,. ४ तदथषीक। „८ ,.„ १ तद्ययह क१।चेतो रोकः < तयद्धक्त प्रथम „.., ९ त्यक्त) रिधेद्ूः ... ४ तयद्रनत .., = ६ तद्व एतदनुज्ञात्तर ! तद्‌उक्षर तदादि० कृष्णं ६ तदव्य पर्‌ कृष्ण... ३ तदुन्यक्ष० मध्ये क्षमत ३ तद्व्य° रहित ... ३ तैदृप्रण शङ्क... ... ९ तमज्निरम्युराद्‌ „~ ४ तमु ह परः प्रत्युवाच कभ्वरे ४

५७9 १०५ १०

1

५

९

१९

्॥ @

कः > क „ => =® च्छ „> => र

तमु ह परः परत्युत्राचा्‌ हारेत्वा २

तयोरन्यतरां भना „... ४

१६

2 ९ 8 „< 9 < < ४ ~ ~ ० ~ > र & „९१ =^

तस्मा आद्त्याश्च ,,, २२४ १६

हुल उहतदुस्ते „४ २ ८

ख.डगिभागादधपदानि । अध्यायादीनि।

त्माद्पप्र्हाद्द्‌ान ०... ८ < तघ्माराह स)्यत्थपोष्टेति २ १७ तत्मादु हेवविद्यदयपि .... ^ २४

तस्माद्वा एत सतु तत्व < 9४ तस्मिन्निमानि ,,,, २ ९ तसमिन्ेतसिमिन्नम्नो देव्‌। अन्नद ७ तस्मिन्रता ,, ,,, 4 त्प ०श्रद्ध ०० ५६ 9 ®= = ख = क हे, भ, तस्मिनेतासिजन्न देवा वषे ५ ६ तध्मिण पाम... .,, 4 ९ त्मिन्यावत्तपाततुकितया ५ ११ ( 4 ९ त्म शा चपः +>. 1 १९ त्यक्त मय ल्याद्न्यत्रा. 8. ~.

नाद +वि... ,,, १९ तस्य० इूयोऽदधः .„ ६ < तत्व प्रच (िम्नुहुनम१ ३ १५ त:4 ५५, कप्१।६ @ @ ॐ १ 4 १्य य५।भेनदन्‌ भमृच्य ६ १४ तत्य ५ परश्च रद्भवह्ता ६ १

से

वध्थक्चं तमवच ,,,, १ १ १६५ ह व। एतध्वहरयस्य ६१९६

तस्य ह व। एनध्याऽऽत्मनो ५ १.

तप्य ह्‌ व। एत्व, ७ २६

तस्था ह्‌ मुखमु । दहन राच ¢ र

तं चेदेतलमिन्ववक्ि° प्रणा आदेन्याः.... „न ३ १६

त० प्रणाश्ढः .. ३ १९१

तण प्रणा क्सः ,, ३ ११ म

तं चेदृनयुर(मशेदिद.... ८ १

9 छ

त वेदृत्यु१दिद्मसिन्नह्मपुरे< १

छ

् © र @ ७ © =® अनि

> „= „७ „= ^ ० ७ @ ' ^> ०6 ७ = „छ ~ „७

७ ० = © - ^

छान्दोग्योपनमिषदिमागामां दणोनुक्रममिङा ।

खण्डविमागाद्यषद्‌ानि । भअध्यायादरीनि।

तं जायोवाच तः व ते मद्गुरूपनिपत्य म्युवाद्‌ ४ ्वारएतदेवा ... त्र« ह श्समुपनिपस्याभ्युवाद्‌ ४ ह चर वप्रत्याऽ... ५ तरह प्रवाहणो | त हाम्युवाद्‌ रेकं ,... ४ त५ ह्‌ शिकः ... १ त« हाङ्गिरा ,... १ तर हेतमतिभन्वा ,... १ त होवाच किंगोत्रा नु ४ त होवाच नेतद्ब्रह्म० 9 त हेव।च यथ। सोम्यस्य ०६ तर होवाच यथा से।म्यस्य०६ त होवाच य वै पतोग्येतम. णिमानं „~ =. श ता आप एेक्षन्त ... \ तानि वा एतान यज्‌्येतं ६ तानि० प्ामन्येतं ,. ३ तानि ह वा एतनि त्राण. ्षराणि ८ तानि० चित्तेकायनानि ७ तानि० प्करपेक।यनानि ७ तानु तत्र गरत्ययेया ... १ तान्यम्यतप्तेम्यो ,.. २ तान्होवाच प्रावः .... ९ तान्होवाचाश्चपतिर् । तान्होवाचहेव.... १ त्‌ा[न्दोव।चेते .... । ताषानम्य माहिपा ,.. ३

१9० ८

नि @ @ € ० 9 ~ ~ र< म ^ @ ~

१.) -॥ 9 ॐ ० (# & ~ ~> ९

७ =® =» च्ठि

2) ~) ०6 र

< ॐ ~ ९४ <€ © < ४ र< ~< €

खण्डविमगायपद्‌ानि । अध्पायदीनि।

तापां श्रिबरृत ... ,.. १ तेजप्तः सोम्याश्यमानस्य १ तेजो वावाद्धयो मृयस्तद्रा ७ तेजोऽशितं तरेषा ९ तेन त्‌५ हइ बको १ तेन त५ ह बहु° १ तेन त ह।$ऽगाघ्य ... १ तेने4 त्रयी .. .., १ तेनोभे क 64: १ तम्य ह प्रापिम्यः ,... ५ ते ययातत्र नवकं... १ ते त्रा एते गृह्या आदेशा ३ ते वा एतेऽथवाद्भिरपः १ ते वा एते ब्रह्मपुरुषाः ३ तेवा एते रप्तःना५ रपा वेद्‌३ तेष खल्छेषां .... तेह नापिक्यं ... १ ते ह प्राण; प्रजापतिं ५ ते ह यथेवेदं ... ,„ १ ते ह पद्यां चक्रुह्द्‌ टफ़ः $

ते हे'चुरूपको पेष! .... ४ ते होचर्येन „० ,,,, ५ तो

^

र

9 _ ण व एतौ द्ध सवा ४ खे,

त ह द।नरि्शत वप्रागे < तो ह प्रजापतिरव्राच यषएगे ह प्रन।प।तेरुषाव पा

घ्वठकृनौी ... .... < ती ह्‌ाग्वीक्षय प्रजापतिर्वाच< तौ होचतुयथेवेद्मावां मगणवः८

20

$

६ 9

@ $

११ ! ५ ३

२९ {३

२ ?!१

२ ११

१ ९

१ {°

११ ५ ९ २

$ र्‌

४ र

१६ १ ९ 9

६ र

२ र

१ ७

१५ ४ १६१६ २ १४ र्‌ ११ ९ ६ 9

७ ६

७ ॐ

८ द

८ ४

८ ३

४

त्रयी विया हिकारन्ञ१० २ २१

८ छान्दौयोपनिषदिमा गानां वरणानुमणिका |

खण्डवि मागाथप्दानिं । अध्यायार्दीनिं |

दण्डि भागाद्यपद्‌ानि | अध्यायदीमि,।

श्रयो धभेस्कन्धाः व्रयो हदरीय... ,,„. द्‌. दध्नः सोम्य मथ्यमानस्य दुग्बेऽहमे वाग्दोहं ° मवति

य एतदेवं । दग्धेऽरमे ० भवतिय एता मेष ५ दैव। दे मृत्यो देवासुरा ह .... धोरेवगीरित्यः धोरेवोदन्त 9 7 घ, ध्यानं वाव चित्तादरूधो न. नक्षत्रा ०५व्‌ शन

म वषेनाप्य मः पदया- मीति

म वघेनह्य ° मोप परया मीयेवमेवैष

भ वे तेत्र न निन्छोच,,..

म वै नूनं मगवन्तः ,...

भवे वाचो न चक्षुर्वि

न सिदेतेऽप्युचछि्टा ....

भह षा अस्म

न हप्मु प्ेतयप्पु> ...

नान्यस्मे कस्मैचन ,...

नाम वा कऋम्वेदी यञुत्रैद

„ २९६ १ १९ ६ २९ ८

१६

द्‌

१

द

७ १ १

८ १० < १० ३ ११ ९ १ ५ १ १०

३ ११ २ ४ ६ ११ ७ {१

नाहमत्र माष पदयार्माति < २

निघनभिति उयक्षर

००२, ६०

१ १

किति

मेवेतेन सुरभि , १ २ न्यग्मोषेकटठमत आहरेतीदं १ १२ प. प्च मा राजन्यबन्धुः... १ परोवरीय हस्य „= २ ७ प१जन्यो वाब गोत्मभ्निः $ ९ पटुाषु प्छचावध , = २ र पुरा तुतीयप्तवेनस्व ९२४ परा प्रातरन॒वाकम्य ... २ २४ 4२ मध्यदिनस्य २२४ पुरुष सीन्पैतिहस्ताषहीतं १ ११ वरुष५ सोम्योतोपतापिनं... १९ पुरुषो वाव गोतमाः... & ७ परुषो षाव यज्ञ ६ १९ पृथिवी वाव गौतमभधिः $ १ वी हिंकार) ऽन्तरिक्ष.,..९ १७ प्रजापतिछकानम्यतपत्तेभ्यो २ २६ प्रज।पतिरछकानम्यतपत्तेषां तप्यमानानां ... ४ १७ प्रवृत्तोऽश्वतरीरथ। 4 १६ परस्तोतय। (+ 8 इ ॥ पराचीनश्चारङ ओपमम्यव; ९4 ११ प्राण इति होवाच .. १ ११ प्राण एव ब्रह्मणः = ६ १६ प्राणे तुष्यति 4 १९ प्राणेषु पश्चविषं २ ७ पराणे व। भाञ्चाया मूवान्ययाऽ १९ भाणो हयरैतानि सगीणिं ७ ११ पाप ह्‌ऽऽचायङरं .,, ४ ९,

कि

की अथक अवह तदि सि अकि अकी ह कि अकि स्यि जच्छ रि कि

„~ 2 ^> -@ -@ @ > क © .& अकि

छोम्दोग्योपनिषदिमागानां दणौनुशमगिका

खण्डनिमागाधपदानि । ब्‌ ब वाव विज्ञानाद्भूय ब्क्मणदच ते षाद बरह्मणः सोभ्य ते पाद्‌° तस्मै होवाच प्रभिरी रह्म कडा ब्रह्मणः सोम्य ते षदं व्र० तस्मे होवाच प्राण ° कड बरह्मणः; सोम्य ते तस्मे हेषा चाचि ब्रह्मवादिनो वदन्ति ब्रह्मविदिव वै पोम्प ... भ. मगव इति इ प्रतिदाश्रतव मृवनिति हास्य पशवः मगवार्स्त्वेव प. मघवन्मव्य व। हद्‌ शरीर मटचीहतेषु ... मद्गुष्टे पाद... मनो ब्रहमत्युाप्नीत मनोमयः प्राणशरीरो .... मनो वाव वाचो मयो मनो दोच्चक्राम ... नो हिंकारो... मानवो हवे मापिम्पः पितुखकं (5 मसिम्पः सगत्सर्‌ ,,.

„ ४

अध्याोयार्दीनि | ७ € ५ ९

2९ ॐ कि -

९ छ

<€

०८2 2) न => =© = => ॐ =€) 9 = क = => =€)

॥

खण्डविभमगाद्यपदात्रि । अष्यायादीति।

य. य जत्माङ्व्हतवात्पा...

८

५ॐ

य॒ एष॒ स्वप्रे महीयमानः < २० य एषोऽक्षिणि पृषो दश्यने४

यशन्द्रमपो रोहित ... १ यत्र नान्यत्पह्‌ थति ७ यथा कृताय , ४ यथा कृताय विजिताय ५ यथा विटीनमेवाङ्खास्या न्तात्‌ ,.,, ,,, १ यथा सोम्य परुष ..„ १

यथा सेम्ध मधु मधुतो यथा सोम्थेकेन नखनि. कृन्तनेन 1 यथा सतोम्धकेन मृरिषण्डेन्‌ यथ। सोम्यैकेन ठोहम- निना । यथेह क्षुधिता बाङ। „^^ यदे रोहित प यद्‌ दित्यस्य रोहितं खूप यदाप उच्युष्भन्त यद्‌ वा च्चः यद्‌] वै करोत्यथ निस्ि- ते ५८५ ०८८ यद्‌। १ निस्िष्ठययथ ..... यद्‌। प मनुऽथ विजा नाति + यद्‌] वै विनान।स्यथ पत्य वदति ,,„, यद्‌। वै श्रदषात्यय भनुते

८1

१५९ ४ २४

१६ १४

१९

९ १ ६ ६, १ ९ ४

92 & 2 ॐ अनिः = =>

कि क्वि

१ 9

खण्डाप्रिमागाथपद्‌ नि । अध्याय

यद्‌] वे सुखं रभतेऽय

करोति ,.. ,,„ ७ २२ धदुदिति तत उद्धाय ,. २ चद्‌ रोहितमिवामृदिति.... १६ ४ यद्विन्ञातमिवामदित्येः तापतामेव ,,.. १९ ४ यद्द्यतो ख्य रोहितं... ६ ४ यद्धे तत्पुरुषे शरीरं ... ३ १२ धदव तद्रहयेतीदं , ३ १२ यस्तद्वेद स वेद्‌ २२१ यस्यामृचि तामृचं ,...१ ३ य यमन्तमभिकामो मवति < २ या वाक्तक्तंस्मात्‌ ,.. १ ६ यावान्वा अयमकरश्रः.... < १ थावेप्ता गत्रीयै ,.. ३ १२ धावे पता पृथ्वीयं ६ १२ धां दिश्चममिशाष्यन्‌ ,.. १ ३ येन च्छन्दसा १ ३ येनश्चतभ्श्चत „९ १ यो वे मृमा तत्सुतं ७ २३. योषा वाव गोतमः... ९4 योहवा अःयतनं ,... ^ १ योहवैव्येष्ठच ... 4 १ योहपे प्रतिष्ठां ,,.. ९4 १ योह वे विष , ५ १ योह वे संपद्‌ वेद्‌ „९ \ र, रेफेमानि पद्‌ शतानि... ४ २ क, छवणमेतदुदके -,~ ६ १६

क

1द्‌॥

9 „2

^

क्विति

क्के अरि ० € ^ €छ ~> ~> = € © ~<= ४ €) < 56 © © ०८ @ 5 €

छान्दोग्योषनिषिदिमाग।न। श्णौनुकपणिका ।

खण्डव्रभागाद्यपदानि | अध्यायादीनि ।

छोकेषु पञ्चविधं प्राम ,...

ठोरेकद्वारम० त्वा ,.. वयध्रा०,..,

प @

ट रक्द्‌रमण् तवा वय ५ । 219

छा रकद्वारमपावण्‌ ता वय ९ ९्व.२| @ ००७७

श्‌

श

म हिकारप्त्वकप्रस्तावः २

क्‌, वप्तन्तो हिंकारः .., व्िष्ठाय स्वाहा वागव ब्रह्मणः ... ... वागेवकवंणः,.. ^, वाग्वाव नाप्ना भूयत... वायुवाव तैवगंः ,... विज्ञान वाव ध्यानादूमयः वृष्टो पञ्चविधं स्मोपा-

सप्तीत्‌ ।

वेत्थ यथ।ऽम कोको न वेत्थ यदित; ,. ^^ व्याने तृप्यति...

श.

इयाम।खछचट प्रपये ,.., श्रुत ह्यव मे मगव०,,.. ्रोश्रमेव ब्रह्मणः भरोश्रमेवङमेनः

श्र दोश्चक्राम्‌ „... १ (श्व केषु ऽऽरुणेय भत्‌

क ६) रद) ४० © >

® =® „9 द)

२ १ १४ ४ २४ < २४ {१२ १९ १९ १ २ ५ १८ ३ १ 9 २ १ ३ १ २२ १ ७ १ २ १ ६ ६ ६ २ २० २ १६९ १ ९ ३ १८ ९ ७ द १ १० १ {‡

ध ९ | छान्दोग्योपानि

र # (६, ^ गि । षद्िमागानां बणानुक्रमणिका ।

१.९

खण्डावेमागाद्यपदानि । अध्यायादानि । | खण्डविमाग।यपदानि । अध्यायादौनि |

धत्‌कदद्‌1ऽञर्णयः पच्च.

छाना ,,.„ , = ५ ३ , वाडश कल; सोम्य अ च - स,

परतां प्रय विद्यां .... ४ १७ स एतास्तिस्रो देवता... ४ १७ स एवाधम्ततत्सः ७ १५ स एष प्रोवरीयान्‌ ,. १ ९ तत शए्षयेचेतम्मात्‌ ,... १ ७ सपरएष रप्तान₹९ „= १ १ प जातो यावदृयुषे ,.. 4 ९ सत्यकामो ह जानाः ४ 9 सदेव सोम्येदमग्र .„. ६ १ प ब्रूयान्नास्य... , € १ समान उ एवाय , १ ३ समाने तृप्यति , ५ ११ प य आकाश ७ ११ सय आश्यां ,,,, . ७ १४ पय इदमविद्रान्‌ ,.. ५ २५४ पय एतदेवममृतं वेद्‌ मरतां ९

स॒ य एतदेवममृतं १द्‌

सद्रर्णा .... ... ३ ७ घय एतदेवममम वेद्‌ वपूनां३ ९ पत य एतदेवपमनं वेद

स।ध्यानां ,,.. „ २ १० त य एतदेवभम्‌त वेदा55

दित्यानां ,.. ३ < स य एतदेवं विद्वानक्षर...१ ४ म्‌ य एतद्‌व दन्तु...

९

9 ० © क अदि जि = अकि ७ ०2 2 द ६ © = अछ 2) क

० „^

®> = ४

सत य एतमेव विद्व तुष्ठं

पाद्‌ ब्रह्मण ,...४ प॒ य एतदेव विद्धा रशवुष्कठं

पाद्‌ ह्मणः प्रकाशवान्‌ स य एतमेव विद्व" इश्वुष्कठ `

पाद्‌ ब्रह्मगो ज्योतिष्मान्‌ ७ पत य एतमेवं 9द््‌। २श्ुऽकख

पाद्‌ ब्रह्मणः ... ,,^ ९ प्य एतमव अद्व(नाद्त्य ई १९ पय एतमेव विद्धानुपास्ते ४ ११ )) # ॐ ) ४१२ 8 })8 9 १ ड १२ पय एवमेतत्साम... २ २१ पत य एवमेतद्रायत् २ १६१. स॒ य ९व१५तदुबुहद्‌। एत्य २ १४ स॒ य एवभेतचज्ञाः र १९. पय एवमेनद्रधण २ १२. स॒ य एवमेतद्राजनं २२० प य एवमेतदवैराजम्‌२१्‌...२ १९ पय एवमेवे ...२ १९ घ य एवमेतद्मदे-4 ..,२ १३ सय एवमेता रेवत्यः ....२ १८. पत 4 एवमेताः चकये। ...२ १७ घय एषोऽगिमा ,„ १९ 9१ ११ ० ९ ९, 98 ‰# ०००० ००० ९ १० सपय एषोऽगिभेतद्‌्५० ९ १२ (#: त १९ १३ ++ 9) = र ६ \४ १९ १५,

क ४ क , # @ @ छ ~ छ , छ छ „छ „= र < ७ छ र. ० 6

१

कण्डविमागाद्प्रदानि । अभ्प्रयाद्छति |

पत यथा शकुनिः ... १

स॒ यथामवपत्‌ .... ४

यदवोचं प्राण | स यदशिशिषति ... ३ प यदि पितर ,,., ७ स यदिगितृ्छककामौ मंति.८ स यथित्त ,... ,... ७ | यस्तैभो 9 ७ व यः सकल ,., ७ ज्ञ यः सर्‌ ,,.. ,,, ७ ञ्ञ य्रदुदित्य उत्तरतः ७ प यावदादित्यः पश्चात्‌ ९

प॒ याषद्‌ादिह्वः पुरस्तत्‌°

१ ‰%. » वपूना ३ स याक्दादित्या दक्तिणतः ६ सयो श्वान न स योनाम ,.., स योऽन ,.. ,,. स्त योडो पयो कटे... स्यो मने ,... त यो व्‌।च 9 पतयो विज्ञानं... सवैकम। पवकम सप खंलिद्‌ बह्म ,,.. सवास्वष्त्‌ ० सव॑ स्वरा इन्दस्पाऽऽत्नानःर्‌ सर्वे स्वरा ध)षवन्तो र्‌ पत वा.एष आत्मा „^

९ 0 & © & ८ € €

१६९

८ १६ १५ १७ ११

2 ध °< ^) ७ 2) ९४ => द) 2 @8 => ^)

+ ~ @ छ «4 ^^ 9 © ~= ~> ^ 2 @

४ ¢

1

र्‌

९

श्‌

र्‌

ए

र्‌

र्‌

र्‌

¢

१४ १ ४ १ २२} २२ ५ ३ ६

क क्न

पषा चतुष्दा ०८ तो ऽधप्त्‌। च्छकटत्य ,...

छलदर्धोकनिषदिभागनां बणोुक्रगलिश्च |.

खण्डविमागाद्यपदीति । भधप्ययादीति |

स समित्पाणिः पृनेरेयागर ४ 29 ०००५

स ह क्षत्ताऽन्विष्य

स ह खग दित्वाऽतिधेषान्‌

पह गोतमो

स ह दव।द्‌शवषे उपेत्य

पह १अबद्‌ ्रह्‌।नि ..*

१ हं प्रातः जिहान. ~.

प ह्‌ व्यातिमाऽ-शितु स ह [शरकरः ० घ ह सपद्यांचक्रार्‌ ,,., तह हारिद्रम्‌ प हाऽऽशाभ्र हैन

त हेभ्यं कुस्म।षान्‌ स होवाच ज्र मेऽन्नं... त होवाच किमे त्रात प होवाच मवन्तं

प ह्ेव।च पष्ात्मनः „^+ प॒ दाच जान्‌।म्वह्‌ पकटपो वाव मनप „^ ता हेनमृवच,.. पै दृवरतत...

८ 1 १ १ ९ ९ १ ठ । १ 9

" ९

१ $ १ < धि 8 ॥ ढ ९ ३ 1

८

० 9 चे कि के, = कि 11 5ह्‌ मगवा मन्तव्रिदेवास्मि७

त्तेन हिरण्यस्य सुशं ,..

| ध्मर्‌ ३2155 शशात्‌

न्ष ६. ठ्म्ताहमेतद्धगवता = ,,,, ह्‌ ९९५ १६ वक्तेति

१

ॐ

4 1

१०.

8: १

१०

समातेयं छन्दोरपोपनिषद्िपागनां वणानुक्रभणिक। ।

छ 8 9 ^९ न्द „छ „< ६ अम „नक ,@ र „> © न ५ ९ 760 मे ॐ 2 र > ॐ @ © ॐ

® @