आनन्दाथमसंस्छतग्रन्थावरिः। ग्रन्थाङ्कः १५

बरृहदारण्यकोपनिषत्‌

आनन्दगिरिदतटीकासंवङितशाकरभाष्यसमेता।

एतसुस्तकं वे° शा० रा० रा० काशीनाथ शाघ्नी आगाशे इतेः संशोधितम्‌ ।

त्थ

महादेव भिमणाजी आपटे

शाषिवाहनक्षकाण्डाः १८१३ । सिसाष्दाः १८९१ ।

( भस्य सर्वेऽविकारा रानदधासनानुसारेण ज्ञायत" `

( ३ 3

दत्राणि ६३७ । पङ्कपः १५ । भ्राणि १३९ ॥ रन्ल-- काटस्त्वनुभानेन पादोनशतवत्तरात्मकः । टीकारेलन- कारस्तु शके १७६८ ।

(ण.) इति संजञिवमर-केवखा टीका, रा०्रा० भाङसाहेव नगरकर इत्पेतेषाप्‌ । पत्राणि ४३३ । पद्कयः ९ । अक्षराणि ४० । ठेष्ठनका- लोऽनुमनेन पञ्चाशद्रत्षरात्मकः।

समाप्त इचीपत्रकष्‌ |

जाद्शंएस्तकेष्टिख पत्रिका ।

अयेतस्याः सदीकर्शाकरमाष्यसमेताया इहदारण्यकोपनिषदः पृस्वकातिः यैः परहितकपरतया संस्करणा्थं प्रदत्तानि तेषां नामादीनि पुस्तकानां संन्नाश्च कृतज्ञतया प्रकारयन्ते ।

(क.) इति. संजिवप्र- मूकं सटीकमाष्योपेतं करिकातानगरस्थगुद्रणाङये द्वितं केखसबापिनां देव इृत्युपाह्वानां पुण्यपत्तननिबा- सिनां वे° शा०गा०्ा० बारशान्िणाप्‌। पृष्ठानां तंख्या १०९६ । एकण्ष्टस्थपद्धिसरूपा २४ । एकपद्किस्थाना- मक्षराणां षख्या २३ ।

(ल .).हति सक्षिवम्-- यरं सटीकभाष्योपेतं, बदटीग्रामनिवातिनां चिदंबरणी क्षितङुरोत्यन्नानां श्री° वे० शा० रा० श० माेण्दकी प्ितानाप्‌ । पत्राणि ३०९ । पङ्कयः २३ । अक्षराणि ५० । रेखछनकाङः; शके १७८३ ।

ग.) शपे सं्िषम्--प्ररं केवलमाष्पसमेतं, इदुरपुरनिवासिनां किव इत्युष- हवानां ° रा० रा० भाऊताहेव बाग्यसाहेब इत्येषे- . पाम्‌ । पत्राणि १२६ । पद्भ्यः ९९ । भक्षराणि ५६। सेखनकालः पश्चाशत्संवत्सरमित इत्यनुमीयते । ॐ

(ध.) इति संक्षिवम्--पृलं सटीकभाष्योपेतं, वटोदरनगरनिवासिनां पवर्धमो- पाहयनां ° राण्रा०्कृष्णराव भीमारंकर इत्येतेषाष्‌ . पननाणि ३५९ । पदङ्कयः १८ । अत्तराणि ५०.। केखम्‌- कारस्तु शतसंवत्सरमित इत्यनुमीयते ।

(ङ.) हति संज्ञिवम्‌- ढं समाष्पं टीकारहितं, पुण्यपत्तननिवासिनां ° श्री ग० रा० बारसाहेब ` पटवर्धंन इत्येतेषाम्‌ । प्रतराणि ३५७ । पङ्कपः १०। अत्तराणि ३८ । ठेह्नकालः पदोनशवसषवत्सरमित शत्यनुमीपते ।

(ध. इवि सं्ञितग्-ूढं समाष्यं टीकारहितं, अष्टेमामनिवारि । भ्वरये इत्युपनामूद्यात 7९ रा० गीर्विर ४.

०८ ९ 9

पत्राणि २४२ । पङ्कः १३। म्षराणि ५० । ठेवन- कारप्त्वनुमानेन बणिवषात्मकः |

(9.१ इवि संजलिवम-- पलं सभाष्यं केवखान्तिमाध्यायटूयटीकोपेतं, उखयनी तेनमिवातिनां वे° शा० सण शा० श० सोरटीडवा इत्ये तेषाम्‌ । पत्राणि २६० पड्कयः १४। भत्तराणि ४२। रेखनकारः एथिंशतिसंवत्सरात्मक इत्यनुमीयते ।

(ज.) इवि संजञितग्र- गूरु समाष्यं टीकारदिवं, पृण्यपत्तननिवासिनां कूदणी- , सदृत्युपनापकानां कै° रा० रा० मोरोबादादा इत्याख्या- नाम्‌ | पत्राणि २५९ । पङ्कषः १५। अघ्राणि ४८। ठेलनकारस्तु अनुमानेन शतरसवत्रमितो हइयते ।

(्च.) इति संज्ञिवम्‌--केवर्मार्ष्य, कै° रा० रा० मोरोबादादा एदणीत इत्ये- तेषाम्‌ । प्राणि २११ । प्यः १२। अप्तराणि ४८। अस्यापि ॐख्नकाठः परादोनशतवत्सरमिव इत्यनुमीपवे।

(अ.) इति संजिवपू--केवर्टीका, कै° रा० रा० मोरोवादाड एड गीष इत्ये- तेषाप्‌ । पत्राणि ३१४ । पङ्कपः १२। अत्तराणि ४५। रेखनकाङः शव वत्सरप्रितोऽनुमरीयवे ।

(2. ) इवि संज्ञिवम--केवङम्रक, रा० र० भाऊपाहैव नमरकर इतपेतेषाप्‌ । परनाणि ६४ । पड्कषः ९ । अन्तराणि ३६ । ठेलनकालः पञ्चाञ्त्सवत्सरपरिव इत्यनुमीयते ।

(ड. ) ¶ति संक्निवग्र- केवकं शकु, पुरंदरे इत्युपाह्भानां श्री° रा० रा० अप्या साहेब इत्येतेषाम्‌ । पत्राणि ७० । पूयः < । अक्षराणि

| व । टेषखनकारुप्वनुमानेन पशचर्विश विवत्छरात्मको

(६.) शि सं्ञिठम्‌--केवरं प्र, ुरतग्रापनिराधिनां करकेरकर इत्यपनाम- कानां रा० रा० इरी बाबाजी इत्येतेषाम्‌ । पत्राणि १३६ । पङ्कः ६ । अन्तराणि २६ । ेष्ठनकखोऽनु- भानेन षष्टिदषांत्मकः ।

(,) एषि कितम्‌- एकं सदटीकूभाष्योपेव, पुण्यपतचचननिवासिनां प्रचुरे इतयु पनमकानां रा० रा० भावानी रामवंद्र इत्येतेषाम्‌

# वणोनुक्रमः । ह. कण्डि राथपदानि, अध्यायादीनि, कण्डिङ्रायवदानि, भध्यायाहनि, असोवे खोकोऽप्रि्गौतिमि ६ २ ९| पणव - अस्तमित आदित्ये तनम्‌ न ३ ९ १६ ^ ज्यो ॥ ३ एवेदमग्र भाषः ५ ५ र क र ३। आपोवा अकंस्तचदपां १ २ ६ आराममस्य पएर्यन्वि ४ ३ १४ याह्नवल्क्य चन्द्र । मस्पस्तमिते किज्यो- किरवायं ४ इदं मानषं सर्वषां भूतानां २ ५१३ अस्तमित भादित्पे १द१तन्बद्‌ परय याह्ञवल्क्य चन्द्रम- भवोचत्‌ । आधव स्यस्तमिते शा- , गायाधिना + २ ५ १७ नतेऽगओो किज्योति- इदं वे तन्मधु ---परय. तायं .. .. ४ ६ ५| भरतवं नरा अस्तमित भाित्ये सनये ““ “२ ५ ९ गहञवश्क्य चन्द्रम- हदं वे तन्मधु ----परय- स्यस्तमिते शा- भवोचतपुरधकर नतेऽ्रौ शान्तायां द्विपदः .. ~“ २ ५ १८ वासि किञ्योति- दंव तन्मधु - -परय- रेवायं 2 ५ | ६ नवाचत्‌ | इपर अहवां अश्वं पुरस्तात्‌ १ १ २| ४१. ० अह्ठिकेति ` होवाच इदं सत्य सर्वेषां भृतानां २ ५ १२ आः इमा अपः पषवषां । भूतानां „2 ५ > "ध पस्पाऽञ ५.0 दिशःसर्षां मृतानां २ ५ ६ आगिेश्यादागरेश्यो ४ ६ २ इमावेव, गोमद आग्निवेरपादाग्मिवेश्यः २ “६ २. शा भात्मानं वेद्धिजानी- | एं एवौ सतां याश्यमस्मीति पुरूषः ४ ४९२ न + तन त इषं >. ता कि त्पुरुषविधः ... ना की ध मतयेवेदमग्र आषीदेक ‡ ४ ` | इव हन्तोऽय विषः ४ ४ १४ एव ~“ „~ १ ४ १७ | प ४. > वाते. भथ ५.९ ˆ 4 ९४ [पैव वारः एथिवी" ग 5 "९4: (७५, { # ६.

४ बहदारण्यकोपनिषत्कण्डिकाचपवानां-

कण्डिकायपदानि, अध्यादयाहीनि, उषा वा भश्वस्य पेध्यस्व शिरः „„ ,„ १९ १ १

ऋ. ज्रयो यज्ञस्षि „^ ५१४ २

४. ` एकपैपानुद्रषटव्यमेव- प्रमेयं ,„ „^ € ई २० एकीभवति न पयति ४ ४ २ एवद्ध पे तखनको „~ ५ १४ ८ एवदस्म वे तद्विद्रानु-

एतमु हैव सुखो „^ ६ ३१० एवमु हिव जानकिरा | यस्थूणः 0 अ. "2 १९१ एतमु हैव मधुकः „~ ६ ३ ९ एतमु हिव वाजसनेयो ६ ३ < एतमु दैव सत्यकामो ६ ३१२ एतस्य वा भक्षस्य

गरशा्ने 2 ८ ९ एष उ एव बृहस्पति

वमे .... १ ३ २५ एषए उ एव ब्रह्मण-

स्पतिः ^. १ ३ २९ एष उ एव सामवाग्रे ९ ३२२ एष उ वा उदरीयः ... १ ३ २१ एष नित्यो महिमा

ब्राह्मणस्य ० शै चै 22 एष प्रजपतिः... ५३ १ एषा बे भूतानां एिदी ६ ४ १

भालोति ऽ

कण्डिकादपरानि, अध्यादादीनि,

कतम आदित्या इति ५ ९ ५ कृतम इन्द्रः कतमः प्रजापतिः „द ९ ६ कतभेते नयोदेवा.. ३ ९ ८ कतमेश्द्राइति “३ ९ ४ कतमे वसव त्यग्निश्च ३ ९ ३ कतमे षटित्यप्िश्च .. ३ & ७9 कस्मिश्रुतवं षाऽञ्त्मा ३ ९ ५६ काम एव यस्पाऽऽय-

तन्‌ „^^ ३ & १९१ किदेवतोऽस्यामरदीच्यां ३ ९२३ िदेवतोऽस्यां दक्षि-

णापां .. „^ ३ ९ २१ किंदेवतोऽस्यां धरवायां ३ ९ २४ किंदेवतोऽस्यां

प्रतीच्या, „~ ६ ९ २३ किंदेवतोऽस्यां प्ार्च्यां ३ ९ २9 तत्रं पराणो वैकषत्रं प्राणो ५१३ ४

पृतकोशिकादतको-. ४ ६ ३ शिकः „न „^ २ ६ ३

च्‌. चष ग्रहः „ „३ चक्चहाशक्राम,... ... ६ चतुरौदुम्बरो भवत्यौ. दुम्बृरः „ ~ ६ ४ १३

ॐ १,

ज जनको ह वेदेह आता- छ १९ १ जनको ह वेदेहो बहू द्क्षिभन्‌ 3. ९. 4 जनको ह वेदेहः क्वा-

वणोनुक्रम। । 4 कष्डिकावपदानि, अध्यायाशीनि. कण्डिकाशपदानि, भध्याशदीनि,

कनकं ह वेदेदं पाञ्च तचत्तत्सत्यमसौ १ ९.१ वर्क्यो ४ ३ १| तचथा वृणजखयुका ज्ञां एव न जायते. ३ ९९८] वणस्यान्तं „४ ४ ३ लातेऽप्रिपुपसमाधा तचथाऽनः घुखपाहितम्‌ ४ ३ ३५ पा आधाय „„ ६ ४ २४| तचथापेशस्कारीपेशसो ४ ४ ४ जिह्वा वे प्रह ३ २ ४ तच्था महामत्स्य उर ज्येष्ठाय स्वाहा शेषाय कूढे „“ „^ ४ & १८ स्वाहा .. ^^ ६ ३ >| तदथा राजानमायान्तं ४ ३ ३७ तद्या राजानं प्रपि ` त्‌ यासन्तमु्रा ४ £ ३८ तदमिप्रशेदनु वा म्र तदथ्चथाऽस्मिाकाशे ४ ३ १९ „ ६ ४ ९, तद्राभस्येतदतिश्छन्दा ४ ३ २९१ तदाहुयेदयमेक इवैव ३ ९ ९| तद्वा एतदक्षरं शाम्बं ३ ८ ११ तदाहुयेद्रह्मविचया .. १ ४ ९ | तदरेतदेतदेव ५ ४ १. तदेतत्ेयः पुत्रात्मेयो १ ४ ८ तम एव यस्याऽऽपतनं ३ ९ १४ दशेतहयाऽभ्युक्तप्‌। एष तमेताः सप्ताक्षितय „^ २ २ नित्यो महिमा .. ४ ४ २३| तमेव धीरो विह्नाय ४ ४ २१ तदेतद्गस क्षनं विट्‌ शद्रः ९ ४ १५ | तस्मिन्पु्कुत नीर. तदेतन्ृतं यदन्यत्‌ .. २ ३ २| माहुः „~ “४ ४ ९ वदेते शोका भवन्ति। तस्य श्यावी दिक्षाञ्चः ४ > ४ अणुः पन्था विततः ४ ४ ८ | तस्या एतस्य पर तदेते शोका भवन्ति । षस्य .... ४ ३ ९ स्वेन . „^ ४ ३ ११| तस्य हैतस्य सान्नोयः तदेष शोको भवति । पतिष्ठां वेद „~ १९ १ २७ अर्वाग्बिङुश्वमस ^ २ २ | तस्य हैतस्य पान्नोयः तदेष शोको भवति । वर्णं वेद .. १ ३ २६ तदेव सक्तः पह तस्थ हैतस्य सान्नोयः कममेगेति „¢ $ ६| स्वेद „= ~ १ 3 ४4 तदेष शोको भवति । तस्या उपस्थानं माय- यदा वै ४ & ७ ज्यस्पेकपदी .. ५१४ ७ तदापि बह्मदततशचेकि- । तस्या बेदिश्पस्थो ^. ६ ४.३

तेयो „ „९२ ३२४ | वदैव काः वी _ , “~ १ , ५/०, । ५, हरपि

४ बृहदारण्यकापनिषत्कण्डिकरायपदानां-

कण्डिका पदानि, भध्यायादीनि, ता वा भस्येता हिता

नाम नाल्यो „^ ४ ३ २०

हतामेके „ ५ १४ ५

ते देवा भष्ठुवभ्रेतावद्रा ते य एवमेतद्विदुः ... ६ ते ह वाशग्ररुस्तं न `` "इद्रापंति 0 ते हेमे प्राणा अहश्श्रेयषे ६ वे होचुः कनु सोऽभूत्‌ १ तर हैतमुदारुक „„ १ ज्रयाः प्राजापत्या अरयो रोका एत एव वागेवायं... .. श -श्रयो बेदा एत एव .. र अरय वा इदं नामश्प,.. ९१ श्रीण्यात्मनेऽकुरुतेति ममो वाच „^“ श त्वग्वै प्रहः ^ ३ सच एवास्य रुधिरं... १

दु.

एिवशेनमादित्याश्च .. ९ देवाः पितरो मनुष्या

एत एव ४ 8 हप्रवाराकिहातसानो > दपा ह प्राजापत्या देवा-

श्आुराश्च... १ दे वव ब्रह्मणो इषे गरतं २

न्‌. न्‌ तज्रारथान रथयोगा ४ नेकेह किंचनाग्र.आ्तीत्‌ ९

2 प.

३ १८ १५

9 9 > 8 9)

9 ६३ „© क 6? ©>

9 49

दे २

र

~ © + ©

© श

९ | भरमिरन्तरित ...

|

कण्डिकायपवानि, अध्यायादीनिः

पुरषो वा अग्निर्गौतम ६ पणमदः पुणैमिदं .... ५ परथिव्येव पस्याऽऽय- तन ,.„ „^ १ प्रथिव्यै चेनमग्रे्च ... ९ प्राणस्य प्राणमुत चधुषः ४ प्राणेन रभन्नवरं कुलायं ४ प्राणो ऽपानो व्यान... ^ ९ प्राणो वे ग्रहः+ ३

ब्‌. ब्रह्म ते परादायो . भूतानितं . भ ब्रह्मत ॒परादाचयो वेदास्त ,„. षं ब्रह्म वा इदमग्र आषी- तदात्मानमेवावेत्‌ ९१ ब्रह्मवा इदमग्र भाषी- देफमेषव,... ..„ १

भ. ५१४ १

म्‌.

मनक्तेवानद्रषटव्पं „^“ धै मनोमयोऽयं पुरूषः .. ५ वे ग्रहः .... ३ मन्‌ हब्जक्राम प सान्पस्य शकराणि ३ भत्रे पीति होवाच „२ भत्ेयीति होवाच याह्न- वल्क्य „^ य्‌.

गि ॐ नी

9 ० 9 @& 6» 9

4

१०

न

११

ब्रणानक्रमः। ७ कण्डिकायपदानि, अध्यायादीनि, कण्डिकादपदानि. अध्यायादीनि यः श्रोत्रे तिष्ठन्‌ ..„ ३ ७ १९| यदेव ते कश्चिद्ब्रवीन्ये

य सर्वेषु भूतेष 2 ७ १५ म तषु . ^ सत्यकामो ^ भ म (^. 054 यदतमनुपयत्ा्या क ९ प "पा ४ २५५ ण्डे पुरुषः दृता शृक्णा रोहति ३ ९ २८ पुरुषः „. ५ ५ ३ | यदे तनन जिप्रति जिषन्वै४ ३२ यज्ुःपाणो वै यज्ञः पाणे ९ १३ | यद्रे तश्न परि व यत्किच विजिज्ञास्यं... ९ ५ ९ | यद्र तन ५७ पर्यन्य ४ ५ ५३ ॥ 8 यत्ते कश्चिद व्रवीत्तच्धू- यद्र तन्न वदति ४ द २५ णवामेत्यत्रवीन्म > तत्न पि त नित्वा ¢ १ २ प 1 जानाति „० शै 2 2३9 न. शृणाति „~ ४ ३ २७ यश्र हि द्वैतमिव भवति यश्चह्ुषि 9 + ` तदितर इतरं जिधति २ ४ १४ | यश्चनदरतारे | ५ त यत्र हि द्वैतमिव भवति यस्तर्माष तिष्ठन्‌ ~ २ - प तदितर इतरं पश्यति ४ ४ १५ | यस्तेर्नाषि तिष्ठन्‌ .... ३ र पत्सप्ा्नानि मेधया तप- यस्त्वि तिष्ठन्‌ ... 0 पाऽजञनयतित्ता.. १ ५ १ 1 "० यत्सप्ताानि मेधया प कवत्सरोऽ- तपक्ाऽजनयल्िता १ ९ | चि भः ०७७9 ०००० र |. १६ यत्समूलमाद्हेयुः ... ३ ९ २८ | पास्मन्पन्च पर्चजनाः ४ ४१७ यथा मादारजनं वाप्ो २ ३ ६। यस्यानुविद्धः परवद यथा इक्षो वनस्पतिः ३ ९ २८| कक. यदा दै पुरुषः.... ... ५ १० र | यत्नत किंज्योति- यदा सरव प्रमुच्यन्तेकामा |. ् ४ | स्प पुरष्‌,,.. ०००७ 1 द द यदेव ते कश्चिद बरवीन्म | पाज्वह्क्याद्याज्ञवस्क्य प ५ उवह ~~ ४ ९ ३ याज्ञवरस्येति होवाच कति- यदेव ते कध्िदव्रवीन्मे | मिरयमद् ब्रह्मा प्च ३ ९ ९ गरदैभीविषीतो .. ४ १९ ५। याह्नवल्क्येति होवाच कातमिरयमचर्िभः ३ १.५७

यदेव ते कश्चिदत्रवीनमे णिः „४ १९ ४ | याज्नवल्क्येति होवाच , ! कत्व = स्वगे , ==

(९०१ + @686@ ~~ ~ ९ र [। ४ „19 :, 1.४ ध. ` इषिन््ी

बुव कदल्य र्नीन्ये, `

८ बह दारण्यकोपनिषत्कण्डिकाचपदार्ना-

फण्टिक्षा्थप्दानि, याह्भदल्कयेति होवाच

भध्यायात्रीनि.

। ५५

कण्डिकाशपदानि,

| यो विज्ञाने तिष्ठन्‌ .. &

करययमदयोद्राता... ३ ११० योव स संवत्सरः ... ९

याह्ववक्ष्येति होवाच यत्राय पुरूषो त्रियत उदस्मात्‌... ..„. ३ याङ्गवल्क्येति हीवाच यत्रायं पुरुषो ज्नियते ३ याह्नवह्कपेति हीवाच यत्रास्य पुरुषस्य ३ याह्नवल्क्येवि होवाच यदिदमन्तरिक्षं „„ ३ पाज्ञवल्क्येति होवच यदिदं सवेमहोरा- जाभ्यां ...„ ..~ १ याह्नवल्क्येति हावाच यदिदं स्वं मृत्पु- नाऽश््रस् सवै „ याह्नवर्क्येति होवाच यदिदं स्व मृत्योरन्नं ३ या्गदल्क्येति होवाच यदिदं स्वे पवंपषा- ३ याह्नवल्क्येति होवाच

शाक्य „ ३ थोऽग्रो तिष्ठन्‌ ... २ थो दि्तुतिष्ठन्‌ .- ३ यो दिवि तिष्ठन्‌ .“ ३ योऽन्तरिमे तिष्ठन्‌ „„ ३

` योऽप्डु तिष्ठन्‌ ~~ ३ थो अनसि तिष्ठन्‌ .... ३ योऽयं दतिणेऽतन्पुरुषः ५ योगरेहति तिन्‌ १०७० 2 योवा एतदश्चरं .„ ३

२ १९१ २१३

४ १३

1) । १11,

१ गि ति [५। 7

^ 0,

2 ^ 6 © 6 @ @ 6 & ^

योषा वा अग्निर्गौतम & यो हवा आयतनं वेद ६ योहवै ज्येष्ठंचश्रष्ठच ६ योहवे प्रजाति वेद 8 योहवै प्रतिष्ठं वेद ६ योह.वे विष्ठां वेद ६ योह वैसपदं वेद ... प योह वै रिशुर्साधान९ २ ष्पाण्येव यस्पाऽऽप- तनं---एवायमादर्ञ ३ हपाण्येव यस्याऽऽप- तनं एवाक्षावादित्ये ३ रेत एव ॒यस्थाऽऽप. तनं ^ „^ १ रेतस इति मा वोचत रेतो होचक्राम „^ ६

व्‌.

वाग्घोश्वक्राम ... 8

वामे ग्रहः ... „^ ३

वाचं धेनुमुपासीत ... ५ विज्ञातं विजिज्ास्यम-

विन्नातमेत

श विचुद्रघमेत्याहुः ... ५. ६

वेत्य यथेमाः परजाः ... श. शाकस्येति होवाच ““ ३ श्रोत्रं वै ग्रहः... „^“ श्रोत्रं होशक्राम ... ४ नवेतकेतुहं वा आरुणेयः ६

छ पष्‌(---रः छ. `

` ७ „2 ७ „9

कण्डि ङ्ञाधपदांनि त्‌ एष तवत्छरः प्रजा पति

त रेक्षतयदिश ... त त्ेधाऽऽत्मानं व्यु इताऽऽदित्पं सत नैव व्यभवत्तच्छेयो- हूपमत्यध्जत स नेव व्यभवत्स विश- मसूजत , .. स नैव व्पभवत्छ शोर व्णेमघ्रजत .... समानमा सजीवीषु- जात्‌ ... स य इच्छेत्पुत्रो मे ष॒ य इमाश्त्रीष्धोका- न्पूणोन्‌ „^ स यज्ायमणिमानं न्येति

वेणोनुक्रमः ।

अध्यायादीनि,

श १

„ श

१

„ र

र

८

ष

ष यनायमात्माऽबष्यं ४

त॒ यत्रेतत्स्वप्न्यया चरति ... त यथा दुन्दुमेरैन्पमा-

नस्य त यथा दुन्दुभेन्यमा-

नस्य „^ त यथाऽश्दरेामरेर- भ्याहितात्‌--ष्या- ख्यनानि त पथाऽश्द्रधाग्ररम्या- दिषात्‌ - -- --व्या- ख्यानानि त यथा वीणाये वाच- मानाये

२

२

„ धै

५ १९ २ ५

२ ४ १४ ४१२ ४ १३ ५

„ ५ १४ ६ 2 ३६ ४ ९

१ १८

५ १९१

2 ट १०

२ * &

याङ्ग,

कण्डिज्यपदानि,

स यथा शङ्खस्य ध्माय- मानस्य

स यथा शङ्भुस्य ..

षत यथा सर्वापतामपा

त यथा प्वाप्तामपां

ष यथा तेन्धवसिल्य उदके

त यथा सेन्धवधनो ....

स यथोर्णनाभिः

त॒ यापिच्छेत्कामये तमेति ...

तयो मनुष्याणां

| ष यः कामयेत

४ ९४| स्रु एको द्रष्ड्दरतो तवा अयमात्मा ब्रह्म ० र्वु

विज्ञानमयो ष वां अयमात्मा सर्वषां

भूतानाप्रधिपतिः... २ ष वा भयं पुरुषो जाप- ४

अरतिः ^+ घवा एष एतस्मन्बु दान्त 996 1, सवा एष सवा एष---स्वप्रान्ते त वाएष---स्वप्र.... ष॒ दा एषं महानज आत्माऽजतेऽमरो सवा एष महान आल्ाऽनादो-- ष॒ वा एष महानज १.1 ,। | # ) | 9}:

। ||

र्‌ ठ भ द „ भ

२

पि

॥ । । ्

पि

„ ४ --ंप्रसदे ४

|; ट

्

;

अध्याथादीनि.

६ ५४

च्छः ॐ = ते रि

९ ४ 2 ८४

* ®8१७ ८९राए 1 ४ ५, कर वि वदस्य अ,

` १० बुहदारण्यकोपनिषत्कण्डिकाचपदानां-

कैष्डिक पदानि, अध्यायाहीनि, कण्डिकायपदानि, अध्यायादीनि.

स वै वाखमेव प्रथमाम- | स होवाच न वा अरे षत्युः स्यवहत्सा .. .. १ ३ १२| कामाय ..„ „= २ ष ह प्रजापतिरीक्षां स होवाच नवा अरे पत्युः ४ प । ३ | स होवाच प्रतिश्चातो... ६ त होवाच गार्ग्यो य स होवाच महिमान एवैषा-३ एवायमप्नो .. ... ७ | स होवाच यदुर्ध्वं गार्गि ष होवच गार्ग्यौ प | ---आकाश एव एवायमभ्रो ,„ २ १ ७| तदोतं ... | स॒ होवाच गायो प स होवाच यदृरध्वं गार्मि एवापमप्ष . २ ८| ----आकाशे तदोतं ३ स होवाच गार्म्योप , [प्त होवाच याज्ञवल्क्य एवायमाकाशे ... २ १ ५| प्रियाषतारे .. २ स होवाच गार्ग्यौ य त होवाच यान्नवस्क्य एवायमात्मनि „~ २ ११६ प्रियावे खट्‌ ४ ष होवाच गाग्पो य | स होवाच वायु गौतम ३ एवाय छायामयः. २ द

न्

गि

र

१२ विज्ञायते ५.8 तत होवाच गार्ग्यो य सहोवाचाजातशह्ुः प्रति एवायं दिक्च .. २ १ ११ | छोमं “ “२ स॒ होवाच गाग्पौ प । स होवाचाजातशनुरेता- एवायं यन्त. २ ११०। वत्‌ „~ ,“ २ घ होवाष गागग्यौ प , स होवाचाज्ातशन्रुेत्रेष

एवं वायौ .. २ १ ६| एतत्‌

प हषः कृष्‌ ,.. २ त होवा गार्ग्यो य । पु वाप्ताबादित्ये . २ १ २ स हावचाज्ञातशन्चयनेष

| एतत्‌ ... स होवाच गाग्यो य ¢ व

एवासोचन्द्रे ~ २ १ २;

1 कि

ते र, ३

स दहोगाव गा न एवातो विचुति ९ ४। गच्छन... .. १ सहावा तथा नस्तव त होवाचोषस्तश्चाक्रापगोरे

^“ “६ २ ८ | सा चेदस्मेन दथात्का- त॒ होवा तथा नस्त. । ममेनां „„

9 2) 6» ०€

७८

) 9? क $>

@ & 6»

बषीपनरकम्‌ ।

विषयाः । बाह्मगाङ्ाः। कण्डिका पषाङ्गाः+ (०

द्वितीयोऽष्पापः ॥ २॥ ७६०

७६३

गाग्पोजातश्ुतवादः .. „ “९ १ २. ७१९

कायंकरणत्मकमूतस्वष्पनिधरिणम्‌ „~ „२ १९ १९६

गरवागरतेब्रह्मकथनम्‌ „~ ^ „^ ^ ^^ ३ १९ ६०२ ^ याह्ववल्कयमेतरेयीसवादः .... . ४ १९ १६२१

बआतमेवेदं सव॑मिति प्रतिन्नातस्याऽऽत्मोत्ततिस्थिति- ख्यत्वं हेतुमुक्त्वा पुनरागमपधानेन मधुत्राह्मणेन परतिक्नाताथस्य निगमनप्‌ „+ „^ „^ ^^ वेशकथनम्‌ = „^ „न न = न र

तृतीयोऽध्यायः ॥ ३॥

परीक्षापर्वकमागमा्निधौरणायोपपत्तिपरधानयाज्ञवर्की- यकाण्डारम्मे जनकयन्ने बाक्षणमेलनानन्तरं तन्म. ध्येऽनृचानतमः क इति विजिन्नाप्तथा जनकक्तो गोष्टे गोसहखावरोध ग ब्रहमिष्ठेम गोषहसरं ग्राह्वमिति जनकेनोक्तेऽपि बाद्म- णानां गोसदस प्रहणास्तामथ्य दृष्टा स्वषटान्ति गोसहस्रं नयेति पाह्नवल्क्यकृतस्वशिष्याद्नापनानन्तरं बराह्मणेषु क्रुदधेषु भत्सेनपुवकं पाह्नवस्क्यं प्रति बरह्म

हामिमान्यन्व खढृतभाषणम्‌.... ,., ^ याद्ववल्क्याश्वलसवाद४. ५ चू ० ५ या्वल्कयातैभागषषबादः = ५५ „न र „^ याज्ञवस्क्यभुस्युसंवाह; ५ ^ „न „^ ०

याह्निवर्क्योषस्त्तेवादुः „५ ^ „५ ^ याह्नवल्कथकहाखसषवादः (1 धाञ्चवल्क्पमा्गीकिबादः + ५ „^+

याहवृह्म्योराज्पण्याह्‌१।५ भवाहण कृतमासनादि हि ॥ वेरदनिप्‌ [, (| ® (१४०॥७ र

= 6?

श

=. 6 ० ~ ^ ॐ

^ ७ > „2 42 9

३७९ 2३७ ३८९ ४१४६ ४२० ४९१

$> ७१४

„ 9956 ¶ृहरार ॥ ,४ ^ छ, पि तत्य व|

४ | बृहदारण्यकोपनिषद्निषयार्णा- ` विषाः. 1

ह्यमूषंपातमयपानष्णीमूतेषु- बराह्मणेषु ब्राह्मणा भग- वन्त इति संबोध्य यो युष्माकं मध्ये कामयतेसमा श्तु सर्वे वामा ष्च्छतयो वः कामयते तंवः ए्च्छामि सवान्वा वः एृष्छामीति याश्चवल्क्योक्तयन- न्तरं ब्राह्मणानां प्रत्युत्तरदानाप्षामथ्यपरतिपादनप्‌... धपरणटभभूतेषु ब्राह्मणेषु याच्नवस्क्यकृतपक्षप्रतिपादकाः चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४॥ -उकषभागतयाह्नवस्कथं प्रति किमथमागमनं प्ञिच्छ- 7 ब्ह्षभवस्तनिणंयान्तपश्न श्रवणेच्छया वेति जनः-

नोक्त उभयाथमिति यान्नवल्क्पोक्तिः .„ ^ १ [धनानि वागादुपाधिकब्रह्मोपासनानि व छ्ादिद्वारया तच्वनिधारणम्‌ „^ „^ २

--कौकषवर्क्यस्प न वदिष्य इति तरस्य भद कापप्श्ना- रूपस्य वरस्य यान्नवर्क्येन राज्ञे दन्तत्वादितिरैतक्तिः िज्योतिरपं पुरूष इत्यादिजनककृतप्श्नानामादित्य- स्योतिरित्यादीनि यान्नवस्क्यदत्तोत्तराणि.... .. )) जनककृतस्प कतम आतमेतिपश्नस्य योऽयं विज्ञानमय इत्याद्युततरम्‌ „^ ३ जागर आत्माख्पन्योतिषो मुेषीकषावन्निष्कृष्य दशयि तुमशक्यत्वात्स्वप्रे स्वयज्योतिष्टादिप्रतिषादनम्‌ ^. ,, , स्वयंश्योतिष्टादुक्तायंपतिपादकाः शोकाः ... + स्वप्रे कायेकरणव्याहत्तस्पापि मोदनाप्तादिदशनानेवाय ५ भ्रत्पुमतिक्रामत्यतो विमोक्षाय ब्रहीत्येवं जनकेन पयं | नुयुक्तबाह्नवल्क्यस्प दषुप्र आत्मनो मोदत्रापादिरा- हित्यपरतिपादनप्वेकमसद्गत्वादिपरतिपादनम्‌ =... »,

हेषिन्षादृषुःपतिपादनम्‌ ~ „~~ »

भोतम ६० ९१ ०० जररता

0,

९ २ <| सा बेदस्मे न दथात्का-

| होवा तथा नस्तव, | श्रेनाँ

। कण्डिका पषटाङ्ाः

७ ९२

२८ ४९३

१ ९०२ ५०३ १ ५१९१ १ ५१९९ २ ५२० ७ ५३२.

)# ५2३७ | १९१९ ५५९३

१५ ५६४ १६ ५६८

.„ $ ,*# ७

दवीपभरकम्‌ ।

विषयाः । ब्रह्मणाङ्काः। कण्डिकाङ्कः। साम्या पाणोपाततनम्‌^ „^ ^ ~~ ~^ ) ५ न्रा पाणोपाततनम्‌ = „^ ~ ~^ ~), ४ ७६० गायन्दुपापि विशिष्टस्य ब्रह्मण उपासनम्‌ .. ,.१४ १ ०६९ गायन्युपस्थानम्‌ „~ = ~ „^ # ७ ७६३] गायत्या युखपिधानाया्वादो युखविधानं च „^ ~^ #„ < ७४० ज्ञानकर्मसयुश्चयकारिण आदित्यपार्भना „~ „१५ १९ ७४१, मनस्थितात्मसंकल्पमृताग्निदेवतापरार्थना „~ ^ + + ७४:

षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥ |

ज्यष्शरेष्गुणत्वेन पाणोपातनम्‌... „~ ~~ „+ ९ १९ ७४९. चतिषहत्वगुणकवागात्पकप्राणोपासनप्‌ ... „^ ^) २ ७४७ प्रतिष्ठागुणकवचधुरात्मकप्राणोपासनम्‌ „~ „~ ^" +) ३ ७४७ सपदरणकश्चोत्रात्मकप्राणोपाषतनम्‌ = „~ ~ ~ + ४ ७४८ आयतनगुणकमनभात्मकपरागोपावनम्‌. ~ „^; ५ ७४८ . ग्रज्ञातिगणकरेतआत्पकप्राणोपासनम्‌ .„ ~) ६ ७४९ वागादिप्राणेः प्रजापतिं गत्वा कोऽस्माकं मध्ये वसिष्ट एति

कृतपश्नस्य परजापत्यत्तरम्‌ .. „~ „~ ~~ + ७ ७४९ वागक्रमणपवेशप्रतिपादनम्‌ „. ^ ~~ ^~ # < ७९९ सक्षरक्रमणयवेरप्रतिपादनम्‌ ... ~ ~~ ~~ # ९ ७५१ श्रोतोक्कमणप्वेशप्रतिपादनम्‌ „^ „~ ^~ „~ ) १० ७५९ अनउत्क्रमणपवेशप्रतिपादनम्‌ ... „~ „~ ~ ) ११ ७५१ रेतउक्रमणप्वेशपतिपादनम्‌ „. ~+ , १२ ७५१ आण उक्गमणं करिष्यति सति प्रचलितवागादिकृतपा- |

णायन पणस्यान्नवह्लपतिपादनं ख . "~ ) १३ ७५२ श्वेतकेतोः पञ्चाङराजप्वाहणपरिषद्रमनम्‌ .. „~ > ९ ७६१ वेत्थ यथेमाः परजा इत्यादिपरवाहणङ़ृतपञ्चपश्नानां शेत

केतोर्त्तरदानतामथ्यीमादप्रतिपादनम्‌ ~ ~~) 2 ७६२

उचरदानपामथ्याद्राजकृतसषत्कारमनाष्त्य पितरमागत्य नवेतकेतुडृवपञ्चपश्चनिवेदनप्‌ ^ न ~ + द ७६५

पत्रेण सहाऽऽगताप मोतमाय प्रवाहण कृतमासनादिपुख- वा पर्वं बरदनप्र्‌ 9969 + ९०११७ „ @66@ ` बृरार । + तौ पि व्य न ॥

बहदारण्यकोपनिषद्विषयाणां-

विषयाः । ब्ह्मणाङ्गाः कण्डिकड्कः। पृष्टा रदानपतिश्चानन्तरं प्श्चपश्नोत्तराणि ब्रहीति गोतमष- ' नेप, र न ० ० = ~) ५ ७६५

तुषाणामन्यतमं वरं पराथेयेतिपरवाहणवचनम्‌ । „^ ्रतुषवरा भमापि सन्तीति देववरपरदानेन स्वपरतिश्ना (क्षणीयेतिगोतमवचनानन्तरं मत्तो विद्यां शिष्यत्वेने- च्छाऽऽपुमिति प्रवाहणेनोक्तगोतमस्य वाचैव प्व ब्राह्मणा आपदि प्षत्रियाशिष्यब्त्पा हपगच्छन्ति नोपायनशु- श्रूषादिमिरतः पादोपसर्षणमकृतेवोपगमनकीतंनमात्रेण परवाहणसमीपे वासः ..~ ^^ ७ ७दद पीठितगोतमक्षमापनपुरःसर वक्ष्यामीति प्वाहणवचनम्‌ ); ८ ७६७

७६६

कि

११

पञ्चाग्रिविच्याकथनम्‌ ^ ~) ९ ७६८ अृतस्याप्निहरणादिकथनम्‌ ^ „~ „~ „~ ) १४ ७७५ पश्चाभिविद्रतिपरतिपादनम्‌ „~ ~~ „~ ^, १५ ७७५ पथ्चाभ्निविद्यारहितानां केवरुकर्मिणां दक्षिणमार्ग-

कथनम्‌ न = „~ + वै ७८० अहश्वप्राप्रिफलकमन्थाख्यकमकथनम्‌ .„ ३ १९ ७८४ श्रीमन्धपृवंकपुत्रमन्थ पिधानम्‌ .... ^ „^ ४ १९ ७९३ मेथुनक्मंणि वाजपेयत्वसतपादनम्‌ ,„ 2 ७९४ वाज्ञपेयत्वसंपादनेन पथुकमं क्व॑तः फटकथनपूवकम- विदुषः प्रत्यवायपदशनम्‌ , ३ ७९५ भविदुषामतिगर्हितमिद कमेत्यत्राऽऽचायंपरपरास-

मतिकथनप्‌ = अः ~ ४ 9१ छष्ठस्थ जाग्रतो वा रेतस्खरने प्रायश्चित्तम्‌ „ „~ # ५ ७९६ उदके छायादशेने पायधित्तम्‌ ^ )) ६ ७९७ शहृतेन रेतः तिचा यस्यां पुत्रो जनयितन्पस्तत्त्रीस्तुतिः ›+ + ७९७ भापोवज्चीकरणम्‌ =, ^". „^ ~ # ७ ७९७ युरुषद्रेषिण्याः परीतिसपादनप्रक्रिया „~ „^ ^~ ) ९ ७९८ गर्मिणी मा प्रदितीच्छापां कतेग्पपरतिपादनम्‌... „~ + १० ७९६८ शर्िणी भवतिवितीच्छायां कतन्यकथनप्‌ „ „^ ) १९१९ ७९९

८ त्‌ वथा स्तनम्‌ ” . . <~ >» ७6०७ 58 १२ ७९९

दूचीपत्रकम्‌ |

रजस्वलानियमाः... „^

शुङ्त्वादि विशिषटपनेच्छा्यां कतैव्पकथनम्‌ कपिरत्वादि विशिष्टपुत्रेच्छायां कतेन्पकथनम्‌.... इयामत्वादि विशिष्पुरेच्छा्यां कर्तव्यकथनप्‌ .... पण्डितत्वादिविशिष्टदुहिनिच्छायां कतव्यकथनम्‌ पण्डितत्वादिपिशिणष्पु्ेच्छा्यां कतेव्यकथनम्‌ ओदनपाकादिकरणकालादिकथनप्‌ ,. ~ जातक्मेकथनप्‌ .. „ल „^ „~ नामकरणम्‌ „^ ~ ~

पुत्रस्य मात्रे प्रदानपूवेक स्तनप्रयच्छनमन्र

मनरमिमन्रणमन्र ध 4 अ ~ यथोक्तपुत्रसप्पितुः पुत्रस्य च स्तुतिः „^ विरुकाण्डवशः ,... ,^ ल "न र

हः बह्मणाङ्ाः। कण्डिकाङ्काः पशङाः।

समाप्तमिदं पिषयद्यीपत्रकम्‌ ।

१३ १४ १५ १६ १७ १८ १९

८ ०99 ८०९ ८०९ ८०२ ८०, ८० > ८०दे

|||

८: तत्सदष्यणे नमः। बृहदारण्यकोपनिषत्‌

आनेन्द्गिरिकतरीकासवहिवशांकरमाष्यक्षमेषी | १ पा।

णय ॐ नमो ब्रह्मादिभ्यो ब्रह्मविद्याषपदायकतुभ्यो वंशेकषिभ्यो नमो ५५७

गुरुभ्यः। ““उषा वा अश्वस्य” इत्येवमाचया वाजक्षनेपिग्राह्मणोपनिषत्‌। सैष

न ०० ---- ~ ~ भा 9 = भ > ० वः त 9 ७9 भि ०-0> व छ> = > ७ = =>, जन --9> ०-9

आनन्दमिरिर्वनृहदारण्यकमष्यर्दीका ॥

यद्वि्ावह्ञाद्विश्वे दश्यते रेशनाहिवत्‌ ।

यद्िचया च तद्धानिस्तं वन्दे एृरुषोत्तम्‌ ॥ १॥

नपल्रय्यन्तसंदोहसरसीरुह भानवे |

गुखे प्ररपक्षीषध्वान्वध्वंपपदीयपे ॥ २॥

भगवत दपादान्नदं दं दंदनिवरणम्‌ ।

सुरेश्वरादिसदृङकेरवलम्बितमामने ॥ ३॥

बहदारण्यके भाष्ये शिष्योपरूपिमिद्धय ।

सुरेश्वरोक्तिमाश्रिलय क्रियते न्यायनिणेयः ॥ ४ ॥

कण्योपनिषद्धिवरणम्याजेनाशेषामेवोपनिषदं शोवयितुकामो भगवी्भाष्यकारो

विघ्रोपङमादिसमध शिष्टचारप्रमाणकं परापरगषनमस्कारकपं मद्करमाचरति' । नमो अरह्मादिभ्य इति । वेदो हिरण्यगर्भो वा बध तन्नमस्करेण सवौ देववा नमस्कृता भवन्ति वदथेत्वा्षदात्मकत्वाञ्च “एष उ छव सवे देवाः" हति श्रणः। आदिपदेन पर- मेहिपमृवयो शृ्न्वे । यद्यपि वेषामुक्तो बरह्मान्तभवस्वथाऽमि ठेष्वनाद्रनिरास्ताप एृथग्द्र्णम्‌ । चतुर्ध। नमोयोगे । नमःकरग्दल्लितिवपवीमविषयः । नंन ब्रह्मविद्यां वक्तुकामेन किमित्येते नमच्रियन्ते तैवर रि वक्तभ्येत्यत भाह | ब्रह्मविद्येति । एतेषां वत्संपदायकतुते वैशबराघ्मणं प्रमाणयति । वशन्ऋषिभ्य इति । यचपि तत्र सौविमाष्यादयो वद्मान्वाः संपदावककुरः शूयन्ते वथाऽपि गुहकिप्यक्रमेण ब्रह्मणः प्राथम्यमिति तदृदित्वमिति भावः| संपत्यपरगुङ्नमस्करोवि । नमो गुरुभ्य इति । यथपि ब्रह्मवि्ासंपद्ायकत्रन्तमांवादेवे पागेव नमस्कृवास्वयाऽपि शिष्याणां गु्वि- व्यादरातिरेककायोषे एथगगुरूनमस्करणम्र "यस्य देवरे प्रा मक्तिः' इत्यादि श्रुवेरिवि । यदु दिश्य मद्खमाचरिवं वत्पविज्ञातुं पतीकमादत्ते। उपा बा इति। एवेन चिर्कीर¶. | @ न" ।. ४ ध, “दिभ्य

क अ 9 नयं उपल" । २घ.भ.भ्‌, निकिन्वतां। ३ क्ष, *ति। = ।५ पल्य तम

४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [परथमाध्वाये

तस्या इयमल्यग्रन्था शततिरारभ्यते संसारैव्याविद्त्युम्यः सतार. हेतुनिबृरत्तिसाधनब्रह्मात्मेकत्व विचयापतिपत्तये । सेयं ब्रह्मविद्योपनि- परष्टव्दवाच्या तत्पराणां हेतोः संसारस्यात्थन्तावसादनात्‌ ।

न 1 काया वृततेमतपपश्चमाप्येणागताधेतपुक्तम््‌ । वद्धि इया हित्यादिमाध्वंदिनश्रुतिम- कलय प्रवृत्तम्‌। हयं पुनः “उषा वा अश्वस्य" इत्यारिकाण्वश्रुविमाभ्रित्येवि। अथो- श्यं नि{शति । तस्या इति । मपपपश्वमाप्याद्विेषान्वरमाह । अल्पप्न्थेति । भस्या मअन्धतोऽल्पत्वेऽपि नाथैतस्तथात्वमिवि अन्धस्य ग्रहणम्‌ । वृक्तिशब्दो भाष्य- विषयः । सूत्रानुकारिभिवक्येः पत्रायेस्य छपदानां चोपवणेनस्य माष्यठक्षणस्यत्र भावार्विवि । ननु कर्मकाण्डाधिकारिणो विलक्षणोऽयिकारी न ज्ञानकाण्डे संभववि | भर्थितवादेः साधारणत्वादैराग्यादेश्च दुतैचनतवात्‌ । नच ` निरपिकारं शाल्लमारम्भम- हेतीत्यत भाह । संसरित । कम॑काण्डे हि स्वगािकामः संसारपरवशो नरषशुर- विकारी | ह्‌ तु संपाराद्यातृत्तिरिच्छवो विरक्ताः | नच वैराग्यं दुतैचं श्दनुदध- विवेकिनो बह्मरोकान्ते संसारे तरसंमतरात्‌ । उक्तं दि- ‹होधमानं तु तचित्तमीश्वरापितकमेमिः। वैराग्यं ब्रहठलोकादौ व्यरनक्त्याश सुनिमेलम्‌' हति ॥ अतो यथोक्तविकशिष्टाधिकारिभ्यो वृततरारम्भः संमवरतीयथः | तथाऽपि व्िषयप- यं जनबन्धानाममवे कयं वृत्तिरारभ्यते तत्राऽऽह । संसारहेतिति । प्रमातृता- प्रमुखः; क7त्वादिरनयैः संसारस्तस्य हेतुरात्मातरि्या तन्निवततेः साधनं ब्रघ्मासेकत- विधा तस्याः परपिपत्तिरपतिबद्धायाः प्राप्िस्तद५ वृत्तिरारभ्यत हति यौजन। | एव- दुक्तं भवि । सनिदानानधनिवृत्तिः ञाल्लएय प्रयोजनम्‌ । ब्रह्मतमक्यविद्या तद्पायः। तदैक्यं विषयः । संबन्धो ज्ञानफल्योरूपायोपयलम्‌ । शाल्लतद्विषययार्व॑षय- विषयित्वं तदारभ्य शाल्नमिति । पयोजनापिषु पवृस्द्कतयक्तेष्वपि सवेन्यापाराणां प्रय।जनत्वात्तस्य पावान्यम्‌ | उक्तं दि- (सवध्यत्र रि शालस्य कम॑ण) वाऽपि कस्यचित्‌ । य वत्पमयोजनं नोक्तं तावत्तत्कन श्यते इ ॥ तथाच शाह्लारम्भपयिकं पयोजनभ्व नामभ्युपपादनद्वारा व्युत्पादयति । सेय- मिति । अध्यात्मशाल्ेषु प्रसिद्धा सनिदिक चाच ब्रह्माभेयवि्या निष्ठानां सवे

अ मी

= 9 क, दनिवि। २ द्ध, श्यन्तमव'। ३ अ. लोक च हानभव तुनि'।४्ध्‌.ण. 'नक्यपु

५ । ५ क, 'तौकतवमि° ६

पथमं बश्चमम्‌। १] आनन्दगिरिङवटीकासवङितिक्षाकरभाष्यतमेता । |

उपनिपूषेस्य सदेस्तवथत्वात्‌ । तादथ्पाद पन्थो ऽप्युपनिषदुख्यते । सेषं षडंध्पाय्परण्ये ऽनूख्यमानत्वादारण्यकम्‌ । बदस्वात्परिमागतो बृहदार ण्यकम्‌ । तस्यास्य कमेकाण्डेन संबन्धो ऽमिर्धीयते । पर्वोऽप्ययं बश

कमेसेन्यापिनां सनिदानस्य संसारस्यात्यन्तनाशकतवादरवयुपनिषर्छष्दवाच्या | (उप्‌- निषदं मो बरूहि" इत्या्ा च श्रुतिः । तस्मददुपनिषच्छन्दवाच्यत्वपरतिदधविधायास्तवो यथोक्तफढसिद्धिरियधेः। कथं तस्यास्तच्छब्दवाच्यत्वेऽप्येतावानं्ो लभ्यते त्राऽऽह। उपनिपुवंस्येति । अस्याथैः । "दल्‌ विशशरणगत्यवसादनेषु" हति स्मयैवे | सदेषौ- तोरपनिपूरेस्य किबन्तस्य सहेतुसंसारनिवतेकत्रह्मवि चाेतवादु पनिषच्छब्दवाच्या घा मवदयुक्तफठवती । उपब्दो हि सामीप्यमाह । तजाप्वि संकोचके प्रतीचि पयेवस्यति । निशब्द्श्च निश्वया्ंस्तस्मदैकात्म्यं निशितं तद्विया सहतु संसारं सादयवीयुपनिषदुच्यते | उक्तं हि । अवषादनायस्य चावसादारिति | ब्रह्मविथैव चेदुपनिषदिष्यते कथं ताद्‌ न्प वृद्धास्तच्छब्दं प्रयुञ्जते न खल्मेकस्य शब्दृस्यने- कापेत्वं न्याय्यमिल्याश ङ याऽऽह । तादथ्यादिति । मन्थस्य ब्रह्ठविचाजनकतादु- प्रचार त्तत्रोपनिषत्पदमित्यथः । यथोक्तमरियाजनकत्वे मन्थस्य किमिति वदध्येतुणां ` सर्वेषां विधा न मववीदयाशङ्य श्रवणादिपराणमेवारण्यानुत्रचनारिनियमाधीताक्तर- भ्यस्तन्जन्मेति वृहदारण्यकनामनिवैचनपूवैकमाई । सेयमिति । अथारण्यानुवचना- दिनियमाधीदवेद्‌न्वानामपि केषाचिदिधानुषम्भात्कुतो यधाक्तात्तरेम्यस्वदुतेरि- त्यव भाई । बृहत्वादिति । उपनिषदन्वरेभ्यो अरन्थपिमाणापिरिकादस्य बृं प्रसिद्धमधेतोऽपि" दस्ति ब्मणोऽखण्डेकरसस्वात्र पविपाधत्वात्तम्जानशेतूनां चान्व- रङ्गबहिरह्णां मूयपामिह प्रपिपादनाव | भवा बहसादारण्यकत्वा् बहदारण्यकषम्‌ | नचेतदशुद्धबुद्धेरपीतमपि ब्रियामादधावि । ८“कंष्‌।ये कर्मभिः प्रे तत। ज्ञानम्‌"

इति स्मृतेरित्यथैः | ज्ञानकाण्डस्य विशिशाषिकार्यादिपेशिषटवयेऽमि ' कमैकाण्डेन नियवपूवोपरभावानुषपत्तिठम्यः संबन्धो वक्तम्यः। स च प्रक्षकविपरतिपतेरशक्रयो विशेषतो ज्ञातुमित्याशङु्।ऽऽह । तस्येति। प्रतिज्ञातं संबन्धं परकरयिवुपरतिद्धपमा- णमावानां वेदान्वानां संबन्धामिवानावक्षरभावात्त्पामाण्यं प्रतिपच प्श्वाततेषां क^का- ण्ठेन संबन्धविशेषवचनमुचित मिते मन्वानस्तत्पामाण्यं साषयति । सर्वेऽपीति । पत्यक्ानुभानाम्यापित्यागमाविरिक्तपमाणोपलन्नणापम्‌ । एषोऽ्पाऽष्ययत विध्युपात्तः सर्वेऽपि काण्डदयात्मको वेदो मानान्वरानविगवं यदिशेपायादिं तज्ज्ञापनपरस्वप- जाज्ञावन्ञाप्कत्वातिशेषाशुल्यं पामाण्यं कण्डये।रिवि । भयव वेदनं वेरोऽनुमवः

१ ज्ञ, °नर्यं उपल । २४. अ" ण, नििन्वतां। ३ क, ति | बहरार.*४क०्श, पितुस्तव)

४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पषमाध्याये

अत्यक्षातुानाम्यामनवगतेषटनिष्टपापिपरिहारोपायषकाशनपरः सरवपु-

षाणां निसर्गत एव तताप्रिपरिहारयोरिष्टत्वात्‌ । शटविषये वेष्टानि-

हयाप्निपरिहारोपायज्चानस्व परत्यक्षातुमानाम्यामेवं तिद्त्वा्ाऽऽगमा- स घ शष्देवरमानाय्न्थो रूपादिश्ीनत्वात्‌ । “एवदप्मेयम्‌ण इति हि श्रुतिः । स जेष्टानिष्टपाधिपरिष्ातेपायस्वस्येव वन्तदात्मनाऽवस्थानात्‌ । "सश्च लयच्चामवत्‌' इवय. दिश्रुवेः। स च प्रकाशनः सवेपकाशकल्वात्‌ । (तमेव मान्तमनुमाति सवेम्‌- इति शेः स च परोऽविथावत्कायौतीवत्वात्‌ | “विरजः पर क । हयादिश्रुवेः । एवंङ्पो वेदपदवेदनीयश्चिरेकरसः प््यग्धातुरेव सर्वोऽपि कर्प कारणात्मकः प्रपञ्चः "भादैवेदं स्वैमर इवि भरुवेः । तथाच यपोक्तं वस्तु परकाहायन्वो वेदान्ता त्रिथिवराक्यवत्माणमिति । अथवा प्र्यक्षादिनाऽनवगो योऽसाविषटपाप्ट्याथ्ेपायो ब्रह्मात्मा वस्य प्रकाशनपरः सवेऽप्ययं वेदः । वस्थैवाज्ञा- वत्वात्तत्र कमेकाण्डं कमोनुष्ठानपयुक्तवुद्धिशद्धिद्रारा बह्माकरिगतावारादुपकारकम्‌ । “बिविद्िषन्वि यज्ञेन" हति श्रतेः | ज्ञानकाण्डं त॒ साक्षारिव वत्रोपयुक्तम्‌। परमपुरुषस्यौ- प्निषदतवश्रवणात्‌ "सवं वेदा यत्वद्मामनन्वि" इवि च श्रुतेः | तथुक्तं कमेकाण्डवज्ज्ञा- नकाष्डस्यापि प्रामाण्यमिति । अपिकारिसरम्यपविपादनद्वारा ज्ञानकाण्डपामाण्यमव स्फुटयति । स्पुरुषाणामिति । अयमपेः । दुखं मे स्यादुःखं मा मृदिति लमाववः शाल्ञं विना सवेश पृरुषाणामनवच्छिन्नसुखारिमानेऽभिराषोपरम्मातन्मा्रस्य च मित्वात्तत्कामिनो ज्ञानकाण्डाविकारिणः य॒लमत्वात्तसिन्परमां खाधेविषयामादधत्कषं तद्पमाणमिति । ननु वेदस्य कायेपरतया प्रामाण्यात्कमकण्डवत्काण्डान्तरस्यपि कापर प्रवया प्रामाण्यमेष्टम्यमिति नेव्याह । हष्टविषय इति । क्रियाकरकफठेविकवेन्यता- नामन्यतमस्मिन्कारये समीहिवप्रप्त्याचुपायमृवे व्यु सततिकाठे पूदयक्षािसिद्धे वथाि- धृकायेषियोऽन्यथालब्पत्वात्त्र नाऽऽगमोऽनुसंषेयः । न हि लोकवेदयोस्तद्धिचवे । भल किके तस्मिननव्युत्पतिपसङ्गात्‌ । नचाग्य॒त्सन्नानि पदानि बोषकान्यतिप्रसङ्काव्‌ । नच बद्ण्यपि तुल्या म्युततस्यनुपपत्तिः । तसिन्तरह्तेनाऽऽत्मत्मन च प्रतिद्धेः | वैच्त्सामान्योपपषौ विज्ञानारिपदानां य्युतत्तेः सुकरत्वात्‌ । वाति चालं किकमखण्डं परयग्भह्म निहठितसामान्यविशेषं छक्षणया बोधयन्ति । तस्माददनैव वेद्पमाणकं न कायेति मावः । किंच वितु वेदृन्वपामण्यं ककषण्डेऽपि म्यविरिक्तात्मासित्वादौ. धिऽ प्प्नाण्यमावरयकम्‌ | वदमावे तत्पापाण्यायोगात्‌ । न हि मविष्यदेहसब- न्ध्यात्सङ्कावानविगमे .सारलोकिकपवृततिविश्रम्मः । तस्मात्कभकाण्डवामाण्यमिच्छता ( पिदधे मविष्यहेदंबारिन्वातमम सगोदौ च ततमामाण्यसयाम्ुेयत्वातकाये भविष्यहेहसंबत्षन्यत्मति खगौदौ च तत्मामाण्य्याम्युपेयत्वात्कायें ेद-

१०४. "यते देः । २ फ. -सतुलस्पं प्रं । ३ क. 'दिमाना'। ४ क, घ. तत्सा" । न. तत्र सामा" । ५ ज्ञ, प, °ठेषण्रिति" ।

परथ बराह्नगम्‌। १] भानन्दगिरिकिवदीकातंवदितशाकरभाष्यतमेवा । &

न्ेषणा । न चासति जन्मान्तरसंबन्ध्यात्मास्तितवैविद्नाने जन्मान्तरे.

हानिष्टपाप्िपरिहारेश्छा स्थात्‌ । स्वभाववादिदशनात्‌ । दस्माखन्मा-

न्तरसबन्ध्यात्मास्तिस्वे जन्मान्तरेष्टानिष्टमाप्तिपरिहरोपायविशेषे चं

शान रवतते । येयं पेते विचिकित्सा मतुष्येऽस्तीत्ये$े नायमस्तीदि

वेक इत्युपक्रम्यास्तीत्येवोपलब्धम्य इत्येवमादिनिणं यदशनात्‌ “पथा

च परणं प्राप्य" इत्युपक्रम्य-

““योनिमन्पे प्रपद्यन्ते शरीरत्वाय देहिनः। स्थाणुमन्येऽनुषयन्ति यथाकमं यथाश्रुतम्‌"

इति च “स्वयं ज्योतिः" इत्युपक्रम्य “ते शचाकममंणी समन्वारभेते" परामाण्यानियमद्विदान्तानामपि खाय मानव्वं सिध्यतीयाह । न चेति । ननु देहन्त- रसंबन्ध्यात्मज्ञानं विनाऽपि विषिवशादृ्टाधेक्रियापु पवृत्तिः स्यादिति नेत्याह । स्वभावेति । यदाऽऽत्मा देदान्तरसंबन्धी शाह्नान्मानान्वराच न प्रमितस्तदा मकुट नवगमानन पेकषापुवेकारी यागा्नुविषठत्‌ । छोकायतस्य ग्यतिरिक्तातमास्वित्वमजानवो | जन्मान्तरेष्टानिशटपापिहानीच्छया वैदिकक्रियाखपवृततेदैरोनाव । अवो नातिरिक्ताप्मः ` जञानं विना सापरायिके पवृत्तिरियथः । ननु विषयः साषनविशेषं बोधयन्तो नाविरिक्तातास्वित्वादौ मानं वाक्यभेदपरसद्कादियव आह । तस्मादिति । अतिरिक्तात्मभियं विना पारलोकिकपवृस्यनुपपस्या कमेकाण्डप्ामाण्यायोगादिवि यावत्‌ | विधीनां ्रुयथ।म्यामुभयायेत्वमविरुद्धमिव्यथेः। न केवठं विषिमिरेवधारात्ति- ठमादिरिक्तात्मास्वितवं रतु श्रुलयाऽपि खगृखेनोक्तमियाह । धैपपरिति । निणेय१-. शनाद्याविरकतात्माक्षित्वापिषि सबन्धः । वनैव प्रकतोपयोगिलेनोपक्रमोपहारानन्दर दशयापि । यथा सेति । पूववदेव संबन्धद्ोवनां च॑कारः। उपक्रभोपपदरिकङ्प्या- त्कठवष्ठीनामतिरिकतात्मास्वितवे वात्य मुक्ता बृषदारण्यकवाक्यप्यापि वक वातय माह । स्वयमिति । न हि पिद्धजडढत्वस्य देहिः लयंज्योविष्टमिति न्योवित्राद्न- णगतोपकरमस्तद्विषयो देहादिन्यपरिक्तासानपधिकरोवि । वं परेतं विचाकमणी पृष पार्जिवे एढदानायानुगच्छवः । स च गत्वा ज्ञानकमानुगुणं एकमनुमवदीति शारी- रकब्राह्मणगतोपसंहारोऽपि जन्मान्तरसेबन्धविषयः । नवत्रिव भमीमवतो देहवेज- म्मान्तरसबन्धो युक्तः । वेनाऽऽत्मा -देक्ादिन्यतिरिक्तो जन्मान्वरसंबन्धी पिद जाद्मणाभ्यामित्येः । भजातश््रु्ाह्मणे च व्येव त्वा ज्षपयिषप्यामीदयुपक्रमो ग्य्िरि क्रात्मासतित्वविषयः । न हि पत्यक्षे देहाद जिज्ञापाऽसिति । वनवोपसके यं एष विज्ञानमयः पुषः” हति विज्ञानमयविकेषणाद्विरिकात्मास्वितवं शहिर्वं न ह देशे

, १७.४६. ग्वा । रग. छन्त । प्‌ न, न्‌, गिथत्ि। ४, ण, "न्त भष, न्‌, नापेथकाः । ६ क. त्वा हप" ।

६ बुददारण्यकोषनिषत्‌ [प्रमाध्याये

८धुण्यो वै पुण्येन कर्मणा भवतिं पापः पापेन'” इति चं हपपिष्यामीत्युप- क्रम्य विङ्नानमय इति च ठयतिरिक्तात्मास्तित्वम्‌ । तत्पत्यत्षविषयमेवेति येन । वादिविप्रतिपत्तिदशेनात्‌ । न हि देहान्तरसंबन्धिन आत्मनः परत्यक्तेणास्तित्वविन्नाने टोकायतिक। बो द्वाश्च नः प्रतिकूलाः स्युनास्त्या- त्मेति वदन्तः। न हि घटादौ प्रत्यक्षविषये कश्चिद्धिपरतिपचते नास्ति घट. इति । स्थाण्वादौ पुरुषादिदशेनाननेति चेत्‌ । न । निशपितेऽभावात्‌। न हि प्रत्यक्षेण निष्टपिते स्थाण्वादौ विप्रतिपत्तिभ॑वति । वेनारिकास्त्व-

विजञानमयत्वमस्वि तस्मा्दप्युपक्रमोपसंहाराभ्यां म्यिरिक्तासास्वितवं गमयतीयाहं | कञपपिष्यामीत्युपक्रम्येति । नचोदाष्टवानां वाक्यानामपामाण्यम्‌ । तत्ामाण्यस्यौ- त्त्तिकसूत्रे हैत्वविहेषादभ्युपेयत्वादिति भावः । यथोकतालन्यदंप्रययो मानं तत्र दैहाकारास्फुरणादपिरिक्तात्मास्तितवस्य वेनैव स्फूदयपपत्तेरतो न वतर श्रुतिप्रामाण्यपिवि शङ्कते । तत्पत्यक्षेति | पस्यक्षस्य प्रिषथोऽवकाशो यस्मिनित्यप्िरेक्तासाप्तित्वमुच्यते। यथपि व्यतिरिक्तातास्तित्वं त्दमिपायेणाहंषीगोचरस्तथाऽगि न सा व्यत्िरेकमात्मन गोचरयति युक्त्यागमविवेकशून्यान महंपत्ययम।जां व्यपिरेकपलययप्रा्तौ विपशविवां विपरतिपस्यमावपसङ्कादिपि परिदरति। न बादीति। वेदपतिकूढा वादिनो नास्तिका नैव विवादं मुञ्रन्वीयाह । न हति । पेषु पातिकूल्यसेमावना५ विषुणं नेत्या । इति वद्न्वः सन्तो नोऽस्माकं परविकूला न हि स्युरेवं वदनस्यैवासंमवादभ्य- कषविरोषादिवि योजना । प्रयक्षे विषये वरिप्रपिपस्यभवे द्टन्तमाह । न हीति । तत्र ग्यमिचारं काङुते । स्थाण्वादाविति । प्रत्यक्षे ष्णि स्थाणुं पृरुषो वेति विपरपि- परतेरुपङम्भान्न पत्यते व्रिपातिपरयभावो ग्यभिचारादिवि शङ्काधैः । आदिपदेन पाषा- णद्रौ गजारिविपरतिपाक्तैः सग्हयते | प भयक्षमात्रे विपिपत्तिः किंवा तेन ॒पिविक्त प्रतिपन्ने । नाऽऽदचोऽङ्खीकारात्‌ | नचैवमात्मनि प्रत्यक्षे विपरविपत्चतावपि नाऽऽग- मान्वेषणा । वेनैव तिराते वन्निणैयादिषि मन्वानो द्वितीयं दूषयति । नेत्यादिना। प्रत्यक्षतो विविक्तेऽथं वरिपपिपर्यमावं प्रपञ्चयति | न हीति । भस्मनः ्थलदेहव्य- दिरिक्तत्वं न प्त्यक्षमिपि प्रतिपच सूष््पदेहम्यतिरिक्तत्वमपि नाहं पर्यया त्याह । वेनारिकास्त्वित्ि । पे खल्वष्टमिति पियमनुमवन्वि । तथाऽपि देश्न्वरं सूदे विरिक्तं सूहमं वशर प्रषानमूवाया बुदेररिरिकतस्याऽऽत्मनो नाप्वितमेव प्यन्ति। तलनाहेमिया पूर्मदेहापिरिकतात्मिदधरित्यपेः । किच प्रत्यक्षस्य विषयो इपा-

[1 शा त 97 प 1 प रि व णणीणीरणिरीरिषयै

१क. ल. ग, च. छ. ज. ति ह. । २्.च ज्ञाप । ३. त्‌ । नापिदे"। ४, “ह्‌ । हा" ॥ ५ भ, "ति । तत्य" । ६ ण. "योऽस्मि । ७ क, श्यक्षवि। ८अ.ण.वेप्रः। % भ्‌, भु, दिश्ष्देन । १०१. ल, शेत ।

पथमं ब्रह्मणम्‌, १] आनन्दगिरिकुतटीकाषवकितशांकरभाष्यसमेहा । ) ।

'हमितिपरत्यये जायमानेऽपि देहान्तरब्यतिरिक्तस्य नासितित्वमेव परि"

ज्ञाते । तस्मात्पत्यक्षगिषयवेरक्षण्यारयत्यक्षामाऽऽत्मास्वित्वतिदधिः।

-तथाऽनुमानादपि । श्रत्याऽ ऽत्मास्तित्वे शिष्गस्य दशितत्वाछठिङ्गस्प च

धरत्पक्षविषयत्वानेति चेत्‌ । न । जन्मान्तरसबन्धस्याग्रहणात्‌ । आग-

मेन त्वात्मास्तित्वेऽवगते वेदपदर्शितलोकिकलिङ्गपिशेमेश्च तदनुसारिणो

नमीमांसकास्तार्किकाश्चाहंपर्य॑यणिङ्गानि च वैदिकान्पेव स्वमतिपमवा-

भीति कल्पयन्तो वदन्ति परत्य्॑षशचानुमेयश्वाऽऽत्मेति । सर्व॑थाऽप्य-

दिष्वदरादित्यं वैलक्षण्यं तदत्मनोऽस्ति अशब्दमत्पशैमङूपम्‌"हत्यादिशुतेः । न हि ङ्पादिं तद्‌।धरं विना परत्यक्षं क्रमते । अतो न देहांचतिरिक्तात्माप्तिलवस्य परयक्ता- त्पतिद्धिरित्याह । तस्मादिति । प्रत्यक्षतो विविक्ते विपतिपस्ययोगात्‌ । परते ब वहशेनादिति यावत्‌ | अपेच्छादयः कचिद्‌।त्रिता गुणत्वादपवदित्यनुमानदषिरै- क्तातमतिद्धिरिति नेत्या । तथेति । नाऽऽ त्माक्तत्वपपिद्ध रिति संबन्धायेस्तयाशबदः। भयं भवः । इच्छादीनां खतत्रये खरूपापिद्धिः पारतश्ये परस्पराश्रयत्मा- धारस्येदानीभतर साध्यमानलाव । कचिच्छब्देन चाऽऽश्रयमात्रवचने धिद्धमाषनलरं मनसस्तदाश्रयस्य सिद्धत्ादत्मोक्त। च दृष्टान्तस्य साध्यविकलतेति । धयः प्राणेन पणिपि! इत्यादिश्रूल्य। पाणन।रिव्यापाराख्यस्य लिङस्याऽऽत्मास्तिप पद रितत्वा्तत्य च ग्याध्चिसरपिक्षस्य परत्यक्षादिपिद्धात्मविषयत्वान्न तस्य शार॑कगम्यतेति शङ्भते | श्रुत्येति । आत्मनः लावशयेण लिङ्कगम्बत्वाभिपायण श्रुत्या लिङं नोपन्यस्तािपि परिहरि । नेति । योऽचतनग्यापारः स चतनाविष्ठानपृवको यथा रथाद्विग्यापारः। प्राणनादिव्यापारस्य,प्यचेठनस्य,पारत्वाेतनाविष्ठानपृत्रकत्वपिति संभव्रनामात्रण लिङ्गोपन्याप्तः । न हि निश्वायकत्वेन वदुपन्यस्थवे | अत्मिनो जन्मान्तरश्बन्धस्य पमागान्दरेणाग्रहणात्तद्याप्रलिङ्।योगादित्याह । जन्भान्तरेि। ननु व्यततिरिक्तासा. स्वित्वमागभेकगम्यं चेत्कथ॒वत्पत्यक्षमनुमेयं चति वादिनो वदन्ताति तश्राऽऽह्‌ | आगमेन विति । येयं पेते विचि कित्सेत्याद्यागमेन के हव्रान्यात्‌' इत्यादिविदक्तैश्च पराणना्दिभङेकिकेडङ्गतिरेपगल्मास्वित्रे सिद्धे यभोक्तातमिद्धिमनुपरन्वो वादिनो वैदिकमेवापत्यवं पत्किभमाना वदिकान्येव च लिङ्गानि पश्यन्तः सोदक्षानिर्भि- ताति वानत कल्पयन्तो द्विषाऽऽत्मानं वदन्ति | वस्तुतस्तवात्मा यपक्तशररत्यकसम- पिगम्य इत्यथे । तस्यस्येत्य।दिना काण्डयोः सबन्धं परतिज्ञाय वादृर््यन प्िद्धेऽपु वेदान्वपामाण्यं सर्वोऽरपीत्यादना पस्ाध्यापुना करमेमिः शृद्धव्ुदधवरण्यादिदराया ज्ञानो- सत्तिरेपि तयोः संबन्धं कथयति । सवथा ऽपीति । आगमान्मानान्तराह्ना व्यतरि-

१ गछ ज. देह्य" । २. घ्‌. ८. छ. ध. "यथि" 1३ ग. ध. ढ, च. ज. "ल्षोऽनु, ४. भ. "वावि" 1५ क. "हदति" ।६९ घ, न, दुपाहिि' । ७ घ, स्याऽमनिप्र । थ्य. निशाम । ९ ध, अ, ण, "क्तामात्म' ।

८ बृहदारिण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

स््ात्मा देहान्तरतबन्धीत्येवं परतिषतुदेहान्तरगतेषटानिष्टाप्रिपरिशरो पायविशेषाधिमस्तहिशेष्ापनाय कर्मकाण्डमारष्येम्‌ | न त्वात्मन शट- निष्टपापिपरिहारेष्छाकारणमात्मविषयमङ्ञानं कतमां सवडपामिमान- रक्षणं तद्विपरीतबद्मात्मस्वद्पविन्ञानेनापनीतम्‌ । यावद्धि तज्लापनीयते तावदयं कर्मफररागद्रेषादिस्वाभाविकदोषपयुक्तः शाब्नविहितपरतिषि- द्वातिक्रमेणापि प्वतैमानों मनोवाक्ृयेदटटष्टानिष्टसाधनान्पधमसज्ञ- कानि कर्माण्युपसिनोति बाहुल्येन स्वामाविकदाषवबटीयस्त्वात्‌ । ततः स्थावरान्ताधोगतिः । कदाचिच्छाज्नकृतसंस्कारबरीयस्त्वम्‌ । ततो भेनभादिमिरिष््ाधनं बाहुर्पेनोपचिनोति धमाख्यम्‌ । तदहिविधप्‌ ।

कतात्माक्तित्वपतिप्ावपीत्यथैः । पैरुषार्थापायविशे्षािनस्तज्ज्ञापनायं कमेकोण्डमारग्षं चेर षथोक्तकमेभिरेव विवक्षितपुमयतिद्धवदान्तारम्भयेयय्यानन संबन्धोक्तिः सावका- ेयाशङ्भग्याऽऽह । नत्विति । आत्मज्ञानं खल्वनथकारणमन्वयम्यतिरेकशाल्लगम्यं मिध्याज्ञानकायेखिङ्गकं च । तचचाकतृमेक्तृ्रह्मासज्ञानादपनेयम्‌ | न हि तत्कमकाण्डो- तैरेव कमेभिः शक्यमपनेतुं विरोधामावात । वस्मात्तेद्रापना५ ज्ञानपिद्धये बेदान्तार- म्भषंमव दुक्तसंबन्धपिद्धिरियथेः । यदि कमेमिरल्ञानं न निववेते । मा निवा | सत्येव तस्पिन्कभेवशान्भोक्षः स्यादित्याशङ्कग्याऽऽह । याबद्धीति । सम्यग्ज्ञानमेवर साक्षान्मोक्षदेतुनं क । वस॒ प्रनाब्या तदुपयोगि । न हि सत्येवाज्ञाने मक्तिः

तस्मिन्सति संपारस्य दु्रोरत्वात्‌ । तस्मात्कमकाण्डस्य वैराम्यद्वारा प्रवेशो मक्ताविति मावः । अयमित्यज्ञो निर्पिश्यते । रागदेषदीत्यादिशब्देनाग्रि्यास्मितमिनिविशाद्यो शृषयन्ते | दोषाणां स्वमाविकतवं शान्लानपेक्षत्वम । अपिकारः संमावनाथः । रष्टत्वम- न्वयग्यतिरक।ैद्धत्वम्‌ । भदृषटत्वं शाल्लणत्रगम्यत्वम्‌ । अषमपचयप्राचुर्ये हैतु- माह । स्वाभाविकेति । अय वेरप्याथं कमरफ़ठं परपशयन्नपम॑फकमाह । तत इति ।

उक्तं {ई--

‹ शरीरजैः कमेरोैयांति स्थावरतां नरः '

हप । तत्क एण्योपवयाभवादनवकाशं सगोदिफढःिति सेत्याह । कदाच. दिति । शाल्लीयसस्कारस्य बीयस्े एङिवमाह । तत इति । भारिशब्दो 'दहविषयः । एल्िमागं वक्तु कमे भिनत । तदहिविधमिति । वस्य मुकतिएटतं

१क०. ज, काण्ड समा । २ छ, 'ब्प्यष्‌। ३ क. खल. छ, "तैलभो"। ४क.ल.घ, ®. कृत्वस्व । ५ क. मत्यादि" । ९ जञ, "त्तित्वोपप" । ७ घ, भ, १. पुमर्पा" । ८ क, "धिनो ज्ञप. । ९ कः "काण्डं तमा. । १० स, ध, “तद्वागा ।

प्रथमं ब्राह्मणम्‌। १] आनन्दगिरिकृतदीकासंवङितशांकरभाष्यसमेत।। ) १

जञानपवंकं केवलं च । तत केवलं पितृखोकादिपाप्रिफलम्‌ । ज्ञानपूर्वकं देवलोकादि बह्मरोकान्तपापरिफडम्‌ । तथाच शाच्रम्‌ “आत्मयाजी शरेयान्देवयाजिनः'' इत्यादि | स्परतिश्च “द्विविधं कमे वेदिकम्‌"” इत्याचा। साम्ये च धमोधमयोमेनुष्यत्वप्राप्तिः। एवं ब्रह्मा्या स्थावरान्ता स्वाभावि- काविच्यादिदोषवतो धमाधमंसाधनकृता संस्तारगतिर्नामषपक्माश्रया । तदेवेदं व्याकृतं साध्यप्ाधनषश्पं जगत्पागत्पत्तेरव्याकृतमासीत्‌ ।

निरसितुं फं विभजते । तत्रेति । केवखमिष्टादिकपेति शेषः । “कमणा पितछोकः इति हि वक्ष्यति । तस्मिन्फले नानात्वममिपेत्याऽऽदिशब्दः । "विधया देवोक्गः इवि श्रुविमाभरित्याऽऽह । ज्ञानेति । देवलोको यस्याऽऽ्गरष्ठकोको यस्यान्वस्त- स्यास्य प्रािरेव फलमस्येपि विग्रहः । उक्तंऽपं॑ज्ञातपथीं श्रुतिं प्रमाणयति । तथाचेति । सवत्र प्रमात्ममावनापुरःसरं निय कमीनुपिष्न्न(त्मयाजी | कामना- पुरःसरं देवान्यजमानो देवयाजी । तयोभध्ये कतरः श्रयानिति त्रिचारे सत्यात्मयाजी ओेयानिपि निणंयः कतः । अतो ज्ञानपूतैक कम दवोकस्य कामनपुर तु पितृक कस्य प्रापकमित्यथैः |

प्रवृत्तं च निवृत्तं च द्विपिषं कम वेरकम्‌ |

इहं वाऽमुत्र वा काम्यं प्रवृत्तं क५ कत्थते |

निष्कामे ज्ञानपुर तु विवृत्तममिषीयपे'

इत्यारिमनुस्फविं चानेवोदाहरपि । स्मृतिश्चति । षमापमवारककस्य फठमुक्त्वा

मिश्रयोः फलमाह । साम्पे चेति । उक्तं हि~ ,

८उभाम्यां पुण्यपापाम्यां मानुप्यं लमवेऽवशः"

हति । निविधमपि कममफलं वैराग्याथं॑संक्िप्यपशहरपि । एवमिति ।

सा चाविधारतत्वादनयेरूपेत्याह । स्वाभाविकेति । प्रिचित्रकम॑जन्यतय। तस्या वैविश्यमाह । धममाधर्यति । वदि धमौवमेम्यमेव वन्निमाणसंमतात्छृवमपि- येत्यव आह । नामेति । तेषं स्ष्पावस्याऽविद्या तद्‌हम्बनेपि यावत्‌ । धम।देरविचायाश्च निपित्तत्वोपाद।नत्वाभ्यागुपयोग इवि मतरः । ननु संम्रारगतेरावि- दत्वमयुक्तं प्त्यक्षादिपतिपन्नचात्तननामरूपाम्यामेव व्याक्रियतेति श्रुता च नामङ्पा- त्मना जगवोऽभिग्यक्तिश्रवणान्नच प्रामाणिकस्याविद्याङतत्वमत आह + तवेवेश- मिति । जगवः खदूपमात्मा तत्राध्यस्तत्वा्तस्मादात्मतस्ेऽनमिग्यक्ते पत्यक्षादिन। १ क. यान्न देवया इ" । २ ध.अ. ण. 'टोङ्क्चान्तो ग्रस्युतश्याथ । ३. ण,

"पते क । ४क.ध.अ.ण. श्ट चमुः।५क. ख, "वफलः । २

न "१4" के ॥ अ १५ ३.4 ५ * १,4 र, ॥ ९० ॥ ॥। * ८ ^

£ ६ २ ५ नै ˆ^ ४

५, ५ ४ # ‰* धृहदारपंशोपनिषत्‌ ब. | ।) | =

। । ।

, १९ | ` बृहदारण्पंशोषं [प्रथमाध्याये

ह एष बीजाररोदिवदविधाङ़तः संसार आत्मनि क्रियाकारकफखध्यारो- परष्षणोऽनादिरनन्तो ऽनर्थ इत्येत स्माद्विरकस्याविचयानिषृत्तये तद्विपरी- तत्रह्मविथापरतिपस्यथपानिषवारभ्पते।भस्य त्वश्वमेधंकेसंबन्धिनो विन्ना- नस्य प्रयोजनं येषामभ्वमेपे नाधिकारस्तेषामस्मादेव विन्नानात्तत्ङपरा्षिः विया वा कमणा वा” “तद्धेतद्कोकजिदेव ” इत्येवमादिश्ुतिमभ्यः। कम" विषयत्वमेवं विक्नानस्येति चेत्‌। न “योऽश्वमेधेन यजते य उ चैनमेवं षेद" शरुत्या चामिन्यक्तमिवर दृश्यमानमपि. जगदनमिन्यक्तमेवति न तस्याविंधारवत्वक्षपति- रिवि भावः । अवि्ारतां धसररगपिभनुमाषते । प्त एष इति । नन्ववि धाकवत्वे कथमनारित्वभियाशङ्कच तस्य पवाहरूपेणेत्याह । बीजास्कुरादिवदिति । वर्ह कादाचित्कतया साधनापिक्षामन्तरेण नाशो मविप्यतीत्याशङ्न्याऽऽह । अनादि- रिति । चेवन्यवदात्मनि तस्याविचयाङृवत्वाुपपत्तिमाशडन्य नानारूपत्वेन ततो विल- ्षणतवादेकरूपे युक्तं तस्य कल्पितत्वमित्याह । क्रियेति । अनादेरपि संसारस्य पाग- भववननवृत्तिः स्यादि पि चेत्तथाऽपि ब्ह्मविचामन्तरेण नाशा नास्वीयाइ । अनन्त इति। प्रयत्नतो हेयत्वं चोतयितुमनधं इपि विशेषणम्‌ । नैसर्गिक इति पठे तु कार- णक्षपेण त्मुन्नेयम्‌ । यस्मात्कमे संसारफलं न मोक्षं फकयति वस्मात्निदानपंपार- निववेकातमन्ञानाधेत्वेन साधनचवुष्टयसंपन्नमविकारिणमपिरुच वेदान्वारम्भः संमवद।- लयुपसंहरवि । इत्येतस्मादिति । यथोक्तज्ञानापेत्वेनोपनिषदारम्मे ब्म वा इदमग्र भासीव'हयारम्धभ्यं तस्मादारभ्य ज्ञानो पदै कषात्‌" उषा वाअश्वस्य!हवयारम्भस्तु न युक्तः साक्षादत्र तद नुकतेरियाशङ्कास्मादारभ्योपनिषृद(रम्मेऽभीषट फएठमभि पित्समानः प्रथ- ममश्वमेषोपासनफकमाहः। अस्य त्विति । राजयनज्ञत्वाद्श्वमेधस्य वद्नपिकारिणामपि ब्राह्मणादीनां तत्तलाधिनामस्मद्रैपोपापनःत्तदा्ति पि मत्वा श्रुतौ तदुपासनोक्रिरित्यथः। किमन्र नियामकभि्याशङ्क्च विकल्पश्रवणं केवलस्यापि ज्ञानस्य साधनत्वं सूचयदीलयथैवो विकंल्पश्ुतिमुदाहरति । विधयेति । वफठमा9रेति पुण संबन्धः । वत्रैव श्रुय- न्वरमाष्ट । तद्धेति । तरेतत्पाणदरेनं टोकपापिपाभैनं प्रसिद्धमिति यावत्‌ । मादिश- बेन केवलोपास्या ब्रह्लोकािवापिन्यः श्रुतयो सृषयन्पे । अश्वमेषे यदुपासनं वस्या. प्यश्च।दिवततच्छेपृत्वेन फलवसान्न खाव$यण तद्समङ्गषु खतन्र रल मावादिति शदे । कमविषयत्वमिति । ज्ञानस्य करत्वं दृषयपि । नेति । पूरव॑त्राथेवो दिवां विक- -ह्पशुमतर .शहेतुवया लकूप्तोऽनुकरामपि । योऽश्वमेधेनेति । स स१ प्रप्मानं रवि वप्र बरह्महसामिःप संबन्धः । ज्ञानकमणोसनुल्य रुत्वस्य न्याय्यत्वादिति हषः । श म, दावरि। २. इ. “नो रतगिकोऽन" ३ घ. मेधीय ४ च. "धतं॥ ५ग. घ, ड, घ. छ.“ज. घ. "न्धि । ६ इ. व हा ७ ग, "तिमृक्ताम"। < क, ज्ञ, घ, "ताविति । ५ क, श्रि नितिन 1१० क नि कदत । ५५ अ न्न ण गजोन्रठ० । १२१. क. "चनि ॥

पथं आहमणय्‌।१] आनन्दगिसकितभतिलितसोकरमाष्यसमेता। ११;

इति विकर्पश्चुतेः । विध्यापकरणे थाऽऽ ५०९७ कर्मान्तरे वे संपाद" मदशेनाद्विन्नानात्तत्फरुपापिरस्तीत्यवमम्यते। सर्वेषां व कर्मणां परं कमः श्वमेधः। समषटिव्पष्टिषापिफरुसवात्‌ । तस्य बेह ब्रह्मिचापारम्म भान्नानं सवेकर्मणां सं्तारविषयतवपदशंनाथेम्‌। तथाख दशेपिष्यति फकपरशनांषां मत्युभोवम्‌। न नित्यानां संसारमिषपफरुस्वमिति चेत्‌। न। स्वंकमंरछो- पसंहारश्चतेः । सर्द हि पज्ीसवद्धं कमं । “जाया मे स्यादेतावान्ये कामः"! इति निसगेत एव सर्वकर्मणां काम्पत्वं दशेपित्वा परजकमापिरविचानां च उपास्विफठरुतेरथेवादत्वमाश इग्याश्वमेधत्रदुपास्तेरपि कमत्वादिहितत्वात्कमेपकरणाद्यु- त्थिवत्व।च भेवपिद्याह । विचेति । फलश्रतेरथेवादलामावे हेत्वन्तरमाह । कर्थान्बरे येति । भश्वमेभातिरिक्तं कमेण्ययं वाव रोकोऽभिरियादी चिलयाप्याद वेवहोकादिषं- पादनस्य खतश्रफकोपासनस्य दशनात्न फलश्रुतेरथेवादतेत्यथेः । अश्वमेषोपास्नं न ऋत्वे रितु पुरुषां तत्र चायिकारोऽ श्मेषक्रत्वनमिकाीरणामपीयेतावदेषेष्टं येदुषा- सने कमेधकरणस्येऽपि तह्ठामाद्वियाप्रकरणे नास्याध्ययनमथेवदिवयाशङ्कचाऽऽह। सर्वेषां सेति । परते हेतुः समष्टापि । अनुवृततग्यावृत्तङूपरिरण्यगमेपाधिहेतुखाततस्य ्रषठवे- त्यथेः | तस्य पुण्यश्रष्ठतेऽगि पृते किमायातं वदाह । तस्प चेति। यदा क्रबु- पषानस्याश्वमेषस्योपास्तिसरितस्यापि संपारफकववं तद्‌।ऽत्पौयसामभिहोबादानां ससा- रफढेतवं फ वाच्यामिल्यधिन्कमराक्षी बन्धदेतौं विरक्ताः सावन चतुशटयविकशिष्ट ज्ञागम- पक्षमाणास्तदुप ये श्रवणादावेव सवेकमेसंन्यासपुेके कथं“ पवतर्नियाशयवती शवि- ङुपसिनां विधारम्भेऽमिदृधति । तेनोषा वा अश्वस्येन्पाद्युपनिषदरारम्मो युक्तोऽस्य परिशिष्टाभिकारिसमपेकत्वादिलयथः । उपरस्य संसारगोचरत्वभेव कृतः पिद्धमवं आह । तथाचेति । अशनाया हि मृदुः स ३ तव न्रे मोऽबिभेदिवि मयारया्ि श्रवणादुपास्वियुक्तक्रतुफलस्य सूत्रस्य बन्धमध्यपाविलाद्विशि्टोऽि कुन पक्तये पैथौप्रोवीयधेः । उक्ते समकमेणां बन्धफटत्वे नियते पिक्तिकानां न ॒वफढत्वं तेषा विध्युदेशे एठाशरुरमे्टाश्वदग्भरयन्यायेन मृक्तिफकललामादिति शङ्कते । न नित्या. नामिति । एतावान्वै काम हति सवेकमणामपिरेषेण एल^वन्पश्रवणात्श्व्श्व काम्यफ़ठत्वस्य वद्िष्युदेशव्रशात्सिद्धतवात्कमणा पितृलोक इ पिव क्यस्य नियाद्िक- , मेफढविषयत्वा्न मोक्षफलत्वशिद्कवि परिहरति । नेति । उक्तमेव स्फुटयति । सर्व हीति । प्रलीषबन्ये मानमाई । जायेति । वथाऽपि कथं कणः सवस्य कमोपायतवं तत्राऽऽह । एतावान्वै काम इति । कथ ६ रषं एकभेदो ठभ्यवे वत्राऽऽह | पुत्रेति । अथैवं एकविमागे कं समिन्यटिपधिफठत्वमश्वमेषस्योक्तमब भ।ई ।' १ग, ड. च. छ. ज. "नात" । २च. छ. चसतीति ग" ३क, ड. त्वद । ४. ग, नाया मू । ५ क. "भातरं मवम्‌ । ९ चरन. ष्टो फि। ७१. चव$कः । ध. यंप । ९ अ. "सनं विर १० क, अ, "धातीति । ११ १.१. 'यारभ्योष ५१२ भै, "तना?ˆ। १३ च, “यातो मवती" । १४ क. कष, ह । मनाः ।

द| बृदारण्यकोपनिषत्‌ प्िमाष्वाये

^ भयं ङोकः पितृलोको देवलोकः" इति फढं दर्शोपित्वां भ्यनात्म- कतां चान्त उपसंहरिष्यति “जयं बा इदं नाम रपं कर्म” इति। सर्वक्मणां फएङं व्याकृतं संसार एवेति । इदमेव रयं प्रागुत्पतेस्तद्ेव्याकृतमासीत्‌ । तदेव पुनः ्व॑पाणिकमेवशाद्याक्रियते बीजादिव शष्षः। सोऽयं व्याक- ताव्याकृतद्पः संसारोऽविधाविषयः क्रिपाकारकफरारथकतयाऽऽ््म. इपत्वेनाध्यारोपितोऽविधयेव मृतां परतंतद्वासतनात्मकोऽतो विङ्षणोऽना- मद्पकमांरमकोऽद्रयो निस्यशद्वबुद्ध ुक्तस्वभावोऽपि क्रियाकारकफलमे- दादिविपयंयेणावमासिते. । अतोऽस्मत्ियाकारकफरमेदस्वशूपादेताव- दिदमितिसाध्यसाधनद्पाद्विरक्तस्य कामादिदोषकमेवीजभूताविचानि- इृत्तये रख्वामिव सपेविज्नञानापनेयाय ब्रह्मविचाऽऽरभ्यते। तत्र तावदश्व- मेधविज्ञानाय “उषा वा अश्वस्य” इत्यादि । तजाश्वविषयमेवं दं नमुच्यते

क्यन्नात्मकतां चेति । अस्याध्यायस्यावाने कमेफटस्य हिरण्यगभंरूपतां ्रयमि- ल्याया श्रतिरूपसंहरिष्यतीयथेः । उपसंहारशरतेस्वात्यमाह । पवकमंगापिति । कोफलठं संपारश्वेताक्तदनुष्ानात्तद भावान्मुक्तानां पुनबेन्धः स्यादित्य शङ्न्धाऽऽह । इदमेवेति । र्हि स्य।गवस्थायामिति यावत्‌ । तस्य पुनन्याकरणे कारणमाह । देवेति । ग्याङूवाव्याङवालनः संसारस्य प्रामाणिकत्वेन सलयत्वमाशङ्न्यावियार- तत्वेन वन्मिथ्यात्वमुक्तं स्मारयति । सोऽयमिति । सएष हि भान्वित्िषयो न प्रामाणिक्रस्तत्कृतोऽस्य सलतेलयधेः । कथमस्याऽऽत्मन्यदये कूटस्थे प्रापिरियाश- ङग्धाऽऽह । क्रियेति । समारोपे मरकारणमाह । अविद्येति । आत्मन्यविदारो- पिप दवतामिलत्र दवे वाव ब्रह्मणो सूपे प॑ चैवामू॑ चेत्यादिवाकयं प्रमाणयति | ग्रतेति। नन्वात्मन्यारोपो नोपपथते वस्य नित्यज्ुद्धनुद्धमुक्तखमावस्य दरतप्रिठक्षगत्वादसति साष्दयेऽध्यासासिद्धेरत आह । अत इति । संपारदविरक्षण्यमेव प्रकटयति । अनामेति। आदिपदेन न्येऽपि विपय॑यभेदाः संग्न्ते | आरोपे पभिणोमि करोपि मृजे चेत्यनुमवे पपा- णयति । अवभासत इति । भालमन्यध्यासः सारश्याचमविऽपि नमाप्ति मङ्नितादिवच- वोऽनुम्‌यतेऽतः सविकासात्रि्ानिवपेकबश्पि चापेत्वेनोपनिषदारम्भः सेमवतीयुपसंह- रति । अत इति । एवाव रियनथोत्भत्वोक्तिः। तखज्ञानदज्ञाननिवक्त) दृष्टान्तमाह । रञवामिवेति । एवयुपानिषदारम्मे स्थिते पायमिकव्राह्मणयोरवान्वरतात्मयेमाह । तत्र तावहिति । भयस्य पुनरवान्वरव्ास्यं दशेयति । तनेति । नन्वश्वमेषस्वा-

+ १क. क. श्लाश्ा२क.ग. ध, ड. च. छ. ज. सष. "हरति ।३ग. ष. ऊ. ज. "त्त ४ ग, इ“, 'तसङ* । ५ ल, गः ध, छ, "नयनाय । ६ इ, "व तावदशे* । ७ क, क्ष, स्य च प्रा । ८, ५ चाप्र । फ, घ, न्याः । १० घ, "तमङ्गत्वो"

भम अद्मन्‌ १1] भनन्दगिरिषवदीकासंववितशाकरभाष्यसमेवा। १६

७ उषा वा अश्वस्य मेध्यस्य शिरः । सूर्यश्चष््वातः प्राणो ग्यात्तमिवैशानरः भंव-

भराधान्यादश्वस्प । प्राधान्यं च तज्नामाह्वितत्वात्क्रतोः पाजापत्यत्वाष |

उषो इति ब्राह्मो मुहूतं उषा । वैशब्दः स्मारणाधैः पतिद्धं कां स्मार यति । शिरः पाधान्यात्‌ । शिरश्च प्रधानं शरीरावयवानाम्‌ । अश्वस्प मेध्यस्य मेधाहंस्य यल्लियस्पोषा शिर इति संबन्धः । कमाङ्गस्प पशोः संस्कतंग्यत्वात्काटादिषष्टयः शिरभादिषु क्षिप्यन्ते । प्राजापत्यत्वं चं अजापतिषष्ट्वष्यारोपणात्‌। काललोकदेवतौत्वाध्यारोपणं च पज्ापति- स्वकरणं परोः। एवंरूपो हि प्रजापतिः । विष्णुत्वादिकरणमिव प्रति- मादौ । दयश्च शिरसोऽनन्तरत्वात्हर्पाधिदेवतत्वाश्च । वातः प्राणो

ङ्वाहुल्ये क्माद्श्वारूयाङ्गविषयमेवोपासनमुच्यवे वघ्राऽऽह । प्राधान्यादिति । वदेव कथमिति तदाह । प्राधान्यं चेति । परजापरतिदेववाकत्वा्ाश्वस्य पराषा- न्यमिल्याह । प्राजापत्यत्वाशवेति । प्रव।कमादाय म्याचषे | उषा इत्यादिनां । स्मारणाथे्मेव निपातस्य स्फुटयति । प्रसिद्धमिति । शाल्ीये ठोकिके च व्यव- हारे प्रसिद्धो ब्ठो मुह वेस्तं कामिति यावत्‌ । उषति शिरः शब्दप्रयोगे दिनावय- वेषु तस्य प्राधान्यं हेतुमाह । प्राधान्यादिति । तथाऽपि कयं तत्र तच्छब्दपयोगस्व- त्राऽऽइ । शिरशचेति । आश्वमेपिकाश्वशिरस्यषसो रषिः कतेव्येलयाह | भश्वस्येति। काठादिदटधिरश्वाङ्धेष किमिति स्िप्यतेऽश्वङ्शटध्रिव वेषु फ न स्या्िव्याल्- कु्याऽऽह । कमाङ्गस्येति । अदधेष्वनङ्गमिपि कषे हेखन्तरमाइ । भ्ाज्ञापत्यत्वं षेति। अश्वस्य सेत्स्यति हेषः। तत्र देतुः। परजापतीति। ननु कालदिद्टयोऽश्वावयवे- ष्वारोप्यन्वे न वस्य प्रज।१पितवं क्रियते वत्राऽऽ€ । काङेति । काराचात्मको हि प्रजापाविः। तथाच यथा प्रतिमायां पिष्णुत्वकरणं तदृषटस्तया काकादि ऽरश्वावयवेषु तस्व प्रजापवित्वकरणप्र। अश्वमेषाविकारी हि सलयश्वे कमणो वीय॑वसरत्वाथे काढादिह- रश्वावयवेषु कुयं।त्‌। तदनपिकाः) त्व्वाभवे खात्मानमश्व कल्पयित्वा खकिरःपगृविषु काठादिषृष्टिकरणेन प्रजापतित्वं संपा. प्रजापतिर्यं ज्ञानातद्रावं प्रतिपथतवि भावः। चक्षुषि सूट शेवुमाह । शिरस इति । उषसोऽनन्तरतं सूये शं बक च शिरसोऽनन्तरत्वं हश्यते तस्मात्तत्र तदू ्ेयुक्तेत्यथः। तत्रैव दवन्दरमाह | र्येति । ‹ आदित्यश्वकुमूत्वाऽक्षिणी पातित ' इवि ` शुतेशवक्षषि सूर्योऽ विष्ठा)

१क.च.श्वावार'। २श.उ. ठ, ज, ध, "न्दुः स्म" । ३ न्च, "तातत्वाः । ४ क, ख, ना । स्मर । ५ क, "ति विश्ष । |

१४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

त्र आरमाऽश्स्य मेध्यस्य । १८५ रिकिमुद्रं एथिवी पाजस्यं दिशः पाशै अवा-

वोयुस्वाभान्यात्‌ । व्यात्तं विदृते मुखममि्वेश्वानरः । वैश्वानर इत्यमरेषि- शेषणम्‌ । वैश्वानरो नामापििृतं युखमित्यर्थो भृखस्याग्निदेवतत्वात्‌ । ` संवत्सर आत्मा संवत्सरो द्वादशमापन्नपोदशमासो वा । आत्मा शरी- रम्‌ । कालावयवानां च संवत्सरः शरीरं शरीरं चाऽऽत्मा (“मध्यं द्ेषामद्धानामात्मा” इति श्रुतेः। अश्वस्य मेध्यस्येति सवेत्रानुषद्गाथं पुनवे- चनम्‌। चोः एषम्‌ । उध्वैत्वसामान्पात्‌ । अन्तरियुदरं षिरतसामा- न्यात्‌ । एथिवी पाजस्यं पौदंस्पमिति वणेत्यत्ययेन पादासनस्थान- मित्यर्थः | दिशश्चतन्नोऽपि पर्थं पार्श्वेन दिशां संबन्धात्‌ । पाश्वयो- हिशां च संख्यादैषम्यादयुक्तमिति चेत्‌ । न । सवेमुखत्वोपपत्तरण्वस्य पान्वाभ्यामेव सवंदिशां सबन्धाददोषः । अवान्तरदिश अभ्रेष्याय्याः

देवता वेन सामीप्यात्तत्र तद्रशिरियषेः । अश्वप्राणि वायुदृष्टौ चलनस्ामान्यं हेतुः | अश्वस्य विदारिपे मुखे मवत्वच्चि्टरिस्तथाऽपि प्रयायोपादानं न्यथेमित्याशङ्कन्च कम्यादाद्िम्यावृश्यये विशेषणमित्याह । वैश्वानर इत्यग्ेरिति । 'अभ्रिवमूत्वा मुखं पाविशत्‌” इति श्रुविमाश्रित्य मुखे तदृ्टौ हेतुमाह । मुखस्पेति। अमिकिमापमनुसृत्य योदशमासो वेदयुक्तम्‌ । शरे संवत्सरदृष्टिरियकाऽऽत्मत्वं हेतुमाह । काङेति । भात्मा हस्वादीनामङ्कानाभिवि शेषः । कालावयवानां संवत्सरस्याऽऽत्मत्ववदृङ्कानां शरीरस्याऽऽत्मतवे प्रमाणमाह । मध्यं हीति । एनरुक्तेरपवस्वमाह । अश्वस्यति । १४ चुरोकधो हैतुमाह । उध्वत्वेति । उद्रेऽन्वरिकषदृ्टौ निपित्तमाह । छषिरत्वेसि । पादा अस्यन्ते या्मन्निवि ब्युत्पतिमाभरित्य विवक्षितमाह । पादेति । भश्चस्य हि खरे पादासनत्वसामान्याठथिवीरष्टिरित्यथः । पाश्वयोर्दिकतुष्टयद्टो हेषुमाह । पा्वैरेति । दे पाध्वै चवसतश्च दिज्स्ठेत्र क५ तरस्तदारोपणं दाम्यामेव हयोः संबन्धारिवि शङ्कते । पाश्वयोरिति । यथपि द्वे रिशो दम्यां पाश्चोभ्वां संबध्येते याऽप्य श्वस्य पाङ्मुखतय परत्यदूममुबत्े च दक्षिणोत्तरयोस्वन्यु खत्वे च पङ््वीच्यादिशोस्वाम्यां संबन्धसमवा्त्र तदृष्टिरविरुद्धेति परिहरति । नेर्थादिना। वदुपपत्तो चवस्य चःरष्णुतवं हेतृकपेव्यम्‌ । पाश्वास्थप्ववान्वरदिशामारोपे पा विक्संबन्षो शतुः । ऋतवः संवत्सरस्याङ्ानि हस्तादीनि च देहस्यावयवास्वस्माह-

9 द, च, वातस्वा" । २ ७, पादास्य" । ३ क, “दस्यम । पाजस्यमि° 1 ज घ. न्‌, न्‌. दिः निह" । ५ भ, "स्कं । ` \

ममं ्ा्मणम्‌। ६] आनन्दगिरिडतरीकातंवितशोररमाभ्पतगे् । = . ६६

नतरदिशः पशव ऋतवोऽकनि मासाशार्धमा- साश्च पवाण्यहोराप्राणि प्रतिष्ठा नक्षत्राण्य स्थीनि नमो माभ्सानि। उवध्य सिकताः सिन्धवो गुदा यङ क्ोमानश् पर्वता जषध- पवः पाश्वास्थीनि । ऋतपोऽङ्गानि संवत्सरावयवत्वादङ्कताधम्पात्‌ । मासाश्चाधंमासाश्च पर्वाणि संधयः . सेथिसामान्पात्‌ । अहोरात्राणि अतिष्ठाः बहुवचनात्पाजञापत्यदेवपितयमानुषाणि प्रतिष्ठाः पादाः पतिति- हतथेतेरिति । अहोरात्रं कालात्मा परतितिषठस्यश्वे पादैः । नक्षत्रा प्यस्थीनि ृङत्वसामान्यात्‌ । नमो नभस्था मेघा अन्तरिक्षस्थोदरवी- क्तेमां्ान्युदकरधिरसेचनसतामान्यात्‌ । उवध्ययुदरस्थमर्षजी्णेमशनं सिकत। विषिष्टावयवस्वसामान्पात्‌ । सिन्धवः स्यन्दनपामान्पानथी गुदा नाञ्यो बहुवचनाच्च । यकृच्च कोमानश्च हृदयस्याधस्तादक्षिणोत्तरी मांसखण्डो । होमा इति नित्यं बहुषचनमेकस्मिक्नेव । पर्व॑ताः काटि- न्याहुच्छितलराच्च । ओषधयश्च क्षुद्राः स्थावरा वनस्पतयो महान्तो तुरष्टेरङषु कतव्ये्याह । ऋतव इति । अस्ति मास्तद्रीनां संवत्धरसत्रितपस्ति च दारीरपतपित्वं पवंणामवस्तेषु मासादिदषटिरित्याह । संधीति । युगमशलनाभ्वां प्राजापित्यमेकमहोरात्रम्‌। अथनाभ्यां दैवम्‌ । पक्षाभ्यां पित्यम्‌। पटिवटिकामिमानुष- मिवि मेदः | प्रविष्ठाशब्दस्य पाटविषयतवं व्युत्पादयति । प्रतितिष्ठतीति । पपष्व^ होराव्दषटपिद्ध५१ युक्तेयुपपादयपि । भहोरात्रैरिति। अस्थिषु नक्षत्रौ हैतु- माह । य॒ङृलेति । नमःश्ड्रेनानतरिक्षं किमिति # स्यते मृरूथे सत्युप्चारायोगा- दि्याशङ्कच पुनकक्ति परिहतुमित्यदह । अन्तरिनस्पेति । उदकं पिन्व मषा मांसानि रुपिरमतः “सेककतेतसमान्यान्मामेषु मेषरृशटिरेयाह । उदकेति । अश्वजटरतिपरिवर्विन्ययेजी्गं सिकवाश््टौ हेतुमाह । विशिष्टेति । किम्वि गुदृशम्रेन पायुरेव न श्यते शिराग्रहणे हि मृख्या्यातिक्रमः स्यात्तत्राऽऽह्‌ | ऋु- वचनाक्धेति । चकारोऽववारणायैः । यथपि बक्त्या िराभ्योऽयोन्वरमपि गुवशष- ब्द्रमटेवि तथाऽपि स्यन्दनपादश्यात्तास्वेव सिन्धुषटष्टिरिति वासामिह अरहणपरषि भव्रः । कुंवा मां खण्डय) दतवमेकतर बहुवचन द्रहुतवपव)वेरित्यशिङ्कच्च दारा इवि- वदृहूकेगेपिमाह । ह्ोमनि इति । वयोः प्वैवष्टा हेतुदयमाह । काहिन्यावि- त्यादिना । कद्रत्वपापम्यौदोष्‌पेदटठःमयु महखपामान्याद्नसपिषरि्वाश्वकेकेषु

डच. घ. ज. “वस ।४ग. घ. ठ, छ. ज. व्रत्या" । ५ क. सितिमा" । ६ कु, वतव ७ कृ. ख, श, "वययक्तमु" । ८ धर, ग, ठे" ९ प, घ, ण, हेतु? । वि १० ध, भ, सिकः

१३ बुहदारण्यक)पनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

यश्च वनस्पतयश्च रोमान्युधनपवारधो निम्डो- चज्ञघनार्ो यहिजम्भते तदिद्यीतते यदि्ररृते तत्स्तनयति यन्मेहति तहषति वागेवास्य वाक्‌ ॥१॥

अहवा अश्वं पुरस्तान्महिमाऽन्वजायत तस्य

[य ~~ (अ 7 1 परी

लोमानि केशाश्च यथाप्तभवम्‌ । उ्यजुद्रच्छन्भवति सविताऽऽपध्याद्वा- दृश्वस्य परवीरा नभिरष्व॑मित्यर्थः । निम्छोचलस्तं यजामध्याह्वाखध- नापौऽपरा्ैः पवोपरत्वसाधरम्यात्‌ । यद्विजम्भते गात्राणि विनामयति विक्षिपति तद्भिधोतते विच्ोतनं भुखधनंविदारणषामान्यात्‌ । यद्विधूुते गात्राणि कम्पयति तत्स्तनयति गजेनशब्दसामान्यात्‌ । यन्मेहति मूत्र करोत्यश्वस्तद्रषेति वर्षणं तस्सेचनसामान्पात्‌ । वागेव शब्द एवा- स्याश्वस्य वागिति नात्र कल्पनेत्यथंः ॥ १॥

-अहवां इति सोव्णराजतो महिमाख्यौ गरहावन्वस्याग्रतः प्रषठतश्च स्थाप्येते तद्विषयमिदं दर्शनम्‌ । अहः सौवर्णो ग्रहो दीपिसागान्यद्रे ! अहरण्वं पुरस्तान्महिमाऽन्वजायतेति कथम्‌ । अश्वस्य प्रजापतित्वात्‌ ।

कवेग्येत्याह । पथापभवमिति । पूतेतवमामान्यान्पध्याद्वात्पागवस्थादि यदषटिरश्वस्य नमेङूध्वेमागे कतेव्येत्याह । उद्यन्नित्यादिना । अपरव्वसादश्यादश्वस्य नाभेरषराषं मध्याह्वादनन्वरमाग्यादित्यदृष्टिः कार्येत्याह । निम्टोचतनित्यादिना । विजृम्भत इत्यादौ प्रत्ययार्था न विवतितः । विजुम्भणं मखं विदारयति व्रियोतनं पूनर्मषैमतो वि्ोतनदृियुम्भणे कतव्येत्याह । मुखेति । स्तनयतीति स्तनिवमुच्यते तद्ष्टिगो- चकम्पे कतव्येत्यव्र हेतुमाह । गजेनेति। मूत्रकरणे वर्णदो कारणमाह | सेचनेति । अश्वस्य हेषितशग्दे नास्त्यारोपणमित्यतो न साश्यं वक्तव्यमित्याई । नत्रेति ५१॥ अश्वावयवेषु काठ दिदृधीरविंधायाश्वं प्रजापपिङूपं विवक्षित्वा कण्डिकान्तरं श्दीत्वा वात्मथेमाह । अहरित्यादिना । ग्रहौ हवनीयद्रन्याधारो पाविरोषावग्रवः शषठ- तश्वेति संज्ञपनात्यागृरध्वं चेति यावत्‌ । प्रसिद्धा तावदा दीपिः सौवर्णे च ग्रहे साऽस्त्यतस्तरिमननह दषशिरिवि दशेनं विमते । अहरिति । अश्वसंज्ञपनातुष यो म्िमाख्यो ग्रहः स्थाप्यते स चेदृह््टददीपाश्यते कथं सोऽभ्वमन्वजायपेति पश्वाद- श्वस्य तजन्मवाचोयुक्तिरि पि शङ्ते । अहरण्वमिति । नायं पश्वादर्थाऽनुशब्दः जतु डल्षणापेः । तपाचाश्वस्य प्रनापापिरूपत्वात्तं लक्षयित्वा अहस्य यथोक्तस्य प्वृततेसप- देशावश्वर्मन्वज यतेत्यविरुद्धामति प्रहरति । अश्वस्यति । तदेव स्फुटयति । पजा- १८. 'दिधुनु ॥ ९६. च. न्ोरविदाः। ३ छ. 'द्विषुनु"। ४ क, चर 'एपेमान म ।

५ ४ मुद्धविरारणं वयो" । ६ क, ज्ञ, ध, भ, "विदारणभ' ।

पम आणे १] भानन्दगिरिङतरीकातवितेशकरमापयसमेता | = ९४.

पव समुद्रे योनी रािरेनं पशान्महिमाऽन्वजा-

यत तस्यापरे समुद्रे योनिरेतौ वा अश्वं महि

मानावामितः संबभूवतुः । हयो मत्वा देवानव- अजापतिष्ादित्यादिलक्षणोऽद्का रक्ष्यते । अश्वं ऊक्तयिल्वाऽजायपतं सोवणो महिमा ग्रहो इक्षमनु विद्योतते विुदिति यद्कत्‌। तस्य प्रहस्य र्वे पुरवः समुद्रे समुद्रो थोनिर्विभक्िकपत्पयेन । योनिरित्या्तादनस्था- नम्‌ । तथा रात्री राजतो ग्रहो व्णंस्ामान्याखधन्य॑त्वस्ामान्याद्ा । एन- मश्वं पश्चातपृषठतो महिमाऽन्वज्ञायत तस्यापरे सद्र योनिः । महिमा महैस्वात्‌ । अश्वस्य हि विभरतिरेषा। यत्सोपर्णं राजतश्च प्रहाबुभयतः स्थाप्येते तावेतो वै महिमानौ महिमाख्यौ ग्रहावश्वमभितंः संबभूवतुर- कङक्षणवेव संभतावित्थमसावश्वी महन्वयुक्त इति पुनवचनं स्तुत्यप५म्‌। तथा च हयो भूत्वेत्पाएि स्तुत्यर्थमेव । हयो हिनोतेगतिकर्मंगो रिशिष्ट-

[0 -=0--ज जनक न नक =

पतिरिति । काठलकदेवतात्मा प्रजापतिरश्वात्मना रदइयमान।ऽत्र।हद्ष््या चटेन

हण छक्त्यते । वथाचाश्वमन्वजायतेति श्रुतिरविरुद्धेययः । अनुशब्दो न पश्वादा- चीत्यत्र दृष्टान्तमाह । वृक्षमिति । यदा वृक्षं लक्षयित्वा तस्याग्रे विचयद्धिचोततें तदा वृक्षमनु वरियोवते सेवि प्रयुज्यते । तथाऽत्राप्यनुङ्ष्दो न ॒प्श्वादथ ह्यपः | यत्र च स्थाने ग्रहः स्थाप्यते तत्पूषैसमद्रह््या ध्येयमित्वाह । तस्येति । पूव॑तव- मच सादर प्‌ | कथ स्तः प्रथमाय याज्यव छन्दस्ययानुसारण व्यत्ययत्तभः दित्याह विभक्तीति । यथा सौवर्णे अरहेऽदहदशिस्पिण वथा राजते ग्रहे रात्रि- हिः "पवग्येव्याह । तथेति । अस्ति हि चन्द्रातप्वचाद्रात्रेः शोकम च राजतस्य अशस्य त्यक्तं ततर रात्रिदशेनपित्याह्‌ । वर्णेति । रजवं सुवण।जधन्यम- हश्च रात्रिरतो वा सादश्यात्तत्र र त्रि्टिरित्याई । जधन्येति । पजापविङ्पं प्र तमश्वं ठक्षयिला तत्संज्ञपनातश्चादस्य पृतति दह॑यति। एर्नामति । वदाप्ादनस्यान पथिमसमुद्ृ्टिविपेयेत्याह । तस्येति । कथमेतौ ग्रहौ मदिमाख्यवुक्तो परेपि वत्वादिस्याह | महिमेति । अयाश्वविषयं दहोनमादिश्य ्रइविषयं वदादिशतो वाक्यमेदः

ज्नेत्याह। अश्वस्येत्ति । किमत्र नियामकमित्याशङ्कच पृनरक्तेरिति मत्वाऽऽह | तावित्यादिना। पैशब्दा कथनम्‌ | एवेति | वक्वशेषोऽप्यथानुगुणीमववीत्याह । तथा चवि । हयशब्दनिष्पत्तिपुरःसरं तवथमाद्‌ । हय इति । वान्य दिशब्दानां नादि

१क.ग. घ.ङ, अ, इ, "त ° । २३. इ, योनिर्मधयोनिलाद्धिम'। ३ ग. ड, च, ७. ' अ, भ्वतः । ४ ग. ध. च. छ. अ. ह. "तोऽन्व" । ५ क. इ, "दत्वम्‌ । भ । ९ ब. तैः कृतः एतः सं । ७ क, "व्दाये कथयति । ए", ` || 3 1 ढे

१८ बुहवारण्यकोपनिषत्‌ [पथपाध्वाषे

हाजी गन्धर्वानवीऽसुरानश्वो मतष्यान्समु्र एवास्य बन्धुः समुद्रो योनिः॥ २॥ इति प्रथ- माध्यायस्य प्रथमं ब्राह्मणं समाप्तम्‌ ॥ १॥

नैवेह किंचनाग्र आसीन्ग्रत्युनैवेदमादतमासीव ।

गतिरित्य्थः । जातिविशेषो वा । देवानवहदेवत्वमगमयत्पमजापति- त्वादेवानां वां बोढाऽभवत्‌ । ननु निन्दैव वाहनत्वम्‌ । नैष दोषः। वाहनत्वं स्वामाविकमश्वस्य स्वाभाविकत्वदुच्छायप्रापिदवादिसबन्धांऽ- श्वस्पेति स्तुतिरेषेषा । तथा वाञ्यादयो जातिविशेषाः । वाजी भृत्वा गन्धवानवह दित्यनुषद्कः । तथाऽवा भूत्वाऽरान्‌ । अश्वो भृत्वा मनु- ष्यान्‌ । समुद्र॒ एषेति परमत्मा बन्धुषेन्धनं बध्यते ऽस्मिक्निति । मुद्रो योनिः कारणमुत्पत्ति प्रति। एवमस शुद्धयोनिः थद्धस्थितिरिति स्तूयते “अप्सु योनिवां अश्वः" इति श्चतेः। प्रसिद्ध एव वा सथद्रो योनिः ॥ २॥ इति प्रथमाध्यायस्य प्रथमं ब्राह्मणम्‌ ॥ १९॥ अथाप्रेरश्वमेधोपर्योगिकस्योत्पत्िरुच्यते । तद्विषयदशेनविवक्षयो- त्पत्तिः स्तत्यथां । नेवेह र्विचनाग्र आष्णैत्‌ । इह ससारमण्डरे किंचन

[ण क 1 8 वि 11) [1 -~-- ~ ~~~ ~+ ~~~ 6 व ` 1

विशेषवाचित्वाद्।पि तदेव ब्राह्पिवि पक्षान्तरमाह । जातीति । देवानां देवत्वपा- पकत्वं कथमध्येतयाशङ््याऽऽह । प्रजापरतित्वादिति । अश्वं स्ततुमारभ्य कल्पा. न्तरोक्त्या वक्निन्दाव्चनमनुयितमिति शङुते । नन्विति । उपक्रमविरोषो नास्तीवि परिहरति । नेत्यादिना। समुखच मृतानि द्रवन्त्यसिञ्निति व्युत्स्या परमगम्भीरस्ये- श्वरस्य मुद्रशब्द तामाह । परमात्मेति । ठत्र योनितमुत्पादकत्वं बन्धुत्वं स्थापकत्व समुद्रतवं विलापकत्वमिति मेदः । भथ परमात्मयोनिलादिक्चनमुषास्याश्वस्य कोष. युस्यते त्न ऽऽह्‌ | एवमिति । श्रुयन्तरानुरोयेन समद्र योनिर्यत्र समुदशब्दस्व ङढिमनुजनाति। अप्य योनिरिति ॥५॥ इति प्रथम।ध्यायस्य प्रथमे ब्राह्मणम्‌ ॥१॥ अश्वादि नकत्यनन्तरमभिदशेनं वक्तु ब्राध्षणान्वरमवतारयति । अथेति । चैवे ्प्याद। वदू (न।९०।ति चेत्सत्यं वत्राभैगन्म वक्तु भूमिका कियत इत्याह ञ्रिति । वायोरभ्रिरिलयादौ प्रसिद्धं तसन्भेपे चेत्सत्यं तद्शोषस्यात्र जन्भोक्तिरि त्याह । भश्वमेपेतिं । दशने विपिर्षिपे किं जन्मोरत्येति येसघाऽऽह्‌ । तद्विष पवि । अभिदशेनस्य निपतुमिषटस्य॑सिद्ध चधेमुपास्याभिस्तुविफला वदुलचिरिषट

१ क.च। २१. "नेषा" ।३ ग. ध. ठ. च. ए, ज, य, 'दस्छूय । ४. ध. ए, उ ह्च, तिच घ" । ५१, पति । त्च ६ क. क. “य विध्यप

दितीयं बा्मणप्।२] भानन्दगिरिडवटीकासंवछितशकरभाष्यसमेवा। १९

फिंचिदपि नामहपप्रविभक्तविशेषं नेवाऽऽसीश्न वष । भरे पागुत्यसे्म- मभदेः। कि शून्यमेव अभूव शून्यमेव स्यात्‌ “नेवेह किचन" इति श्चतेः। न कायं कारणं वाऽऽसीदुत्पततेश्च । उत्पथते हि घटः । अतः प्रागु

त्पत्तधेरस्य नास्तित्वम्‌ । ननु कारणस्य न नास्तं प्रति ष्डादिदक्शंनात्‌ । यभोपरुभ्पते तस्पेवे नास्तिताऽस्तु काथंस्य न तु कारणस्योपरभ्यमानत्वात्‌ । न । प्रागुत्पत्तेः सर्वानुपरम्भात्‌ । अनुपरुष्धिश्चेदभावहेतुः सस्य जंगतः प्रागुत्पत्तेन कारणं कायं वोप. रुभ्यते। तस्मात्सकस्येवाभावोऽस्तु। न “ृत्पुनेबेव माढृतमासीत्‌"' इति शुतेः। यदि हि किंचिदपि नाऽऽसीधेनाऽऽत्रियते यश्चऽऽत्रियते तदा नावक्ष्यन्मृत्युनेवेद मादृतमिति' । न हि भवति गगनङ्कुष्ठमच्छभो वन्ध्यापुत्र इति। ब्रपीति च मृत्युनेबेदमादृतमासीदिति । तस्माचेनाऽऽ-

९

श॒द्धजन्मत्वादुत्कृष्टत्वेनायमुपास्यो राजादिवदित्यथः । तात्पयेमुकत्वा वाङ्यमाहाया- ्षराणि व्याचष्टे । नेवेत्यादिना । नामङ्पाभ्यां विभक्तो पिशेषो यसिमन्निति बहु ब्रीहिः । अत्र शन्यवादौ लग्वावकाशोऽविमृहय परेष्टश्रयवष्टम्भेन खपन्षमाह्‌ । किमित्यादिना । काथस्य प्रागसखे है खन्तरमाह । उत्पत्ेश्वेति । विमतं परागसद- सथमानत्वाघन्नैवं न वदेवं यथा परष्टं ब्रह्ेत्य॑; । हित्वतिडि शहित्वोत्तरमाह । उत्पथ्ते हीति । पररयरदणं कायमात्रस्योपरक्षणार्थम्‌ | उक्तमनुमानं निगमयति । भत इति । वत तार्किको व्रते । नन्विति । यदुक्तं न कायुं कारणं वाऽऽसीदिि पत्र मागे बाषो मागे चानुमतिरित्यधेः । कार्यस्यापि कथं प्रागसस्वोप१त्िरित्याश- इन्थाऽऽह्‌ । यन्नेति । एवेनानुानस्य प्िद्धपराध्यशेक्ता । कायंवत्कारणस्यापि परागक्तखं किं न स्यादित्याशङ्कयोक्तहेत्वमावान्भेवमित्याह । निति । भृन्यवाचाह्‌ । न॒ परागुत्पत्तेरिति । विमं प्रागप्तद्योग्यले स्ति वदाऽनुपरभ्पतराद्ंमतवतं । नं चासिद्धो हेवुः श्रुतेरनविशङ्धयतवाव । षदिरोषे सत्युपकब्येराभाप्ततवादित्यथैः |

तदेव परपश्यति । अनुपरुष्धिश्वेडिति । कायवत्कारणस्यापि पागसखे पर धिद्धान्तयति । नेत्यादिना । नैवेलयादिश्रुरिरव्यक्तनापरूपदिविषया न पागसचवं कायकारणयोराह ।- अन्यथा वाक्यशेषविरोषादित्यथः । श्रुतिं विवृणोवि । यदि हीति । इयोरससे का वाचोयुक्तेरनुपपसिस्तवाऽऽह | न हीति । मा वर दाश्यमेष

मूदित्याशङ्क्ाऽऽह। बरपीति षेति । मृयुनेत्यादिवक्यिपेमुपसंदरति । तस्मादिति।

१ क-म, च. इ, शं चोप । २४. "वाप्यत्र" ।३ख. नति श्ुतिः। न! ४ प.न्दनु । ५ %, रव्याकृतना° । ६ अ, ०, "वव्रि- ।

2० बुहवरण्यकोपनिषत्‌ (मिषमाभ्याये

हर्त कारणेन यच्चा ऽ इदृतं कार्यं परागुतपत्तेस्तंदुभयमासीषतेः -पाभां ण्यादनुमेयत्वाश्च । अनुमीयते च प्रागुत्पत्तेः कायकारणयोरस्तितम्‌ । कायंस्य हि सतो जायमानस्य कारणे सत्युत्पत्तिदशैनात्‌ । भसति चादशेनात्‌ । जगतोऽपि प्रागुत्पत्तेः कारणास्तित्वमनुमीयते घटादि कारणा्सितत्ववत्‌ । धट।दिकारण स्याप्यसत्मेवानुपमृच परतिण्डादिवः धटाद्नुत्पत्तेरिति चेन्न । मृदादेः कारणत्वात्‌ । मृ्हवर्णाडि हि तत्र कारणं पटरुचकादेनं पिण्ड कारषिशेषः । तदभावे भावात्‌ । धसत्यपि पिण्डाकारविशेषे म्रत्छुवणोदिकारणद्रत्यमात्रादेव घटङ्- यक्रादिकार्पात्पत्तिर इयते । तस्मान पिण्डाकारविशेषो घटरुचकादिका- रणम्‌ । असति तु मृल्ुवणादि द्रव्ये धटसूचकादिनं जायत इति म्रत्एव- णोदिद्रव्यमेव कारणं नतु पिण्डाकारविशेषः । सर्वं॑हि कारणं कायं युत्पादयतपर्वोत्पत्रस्याऽऽत्मकायेस्य तिरोधानं कुरवत्कायान्तरयु-

का दण कक क 9 नक = ~ न

श्रुतेः प्रामाण्यादिति । वत्मामाण्यस्य प्रमाणलक्षे स्थितत्वादिति यावत्‌ । पर- कीयेऽनुभने श्रुवितरिरोषमभिषायानुभानविरोषमाह । अनुमेयत्वाच्चेति । काय- कारणयोः सस्यानुमेयतया तदृसचमनुमातुमशक्यम्‌ । उपजीव्यविषयतया सश्वानुमानस्य बठीयस्वादियधेः । कायकारणयोः स्वानुमानं प्रतिज्ञाय प्रथमं कार- णसखमनुमिनोति । अनुमीयते चेत्यादिना । कारणस्य सखेऽनुमानमाह । कायस्य हीति । वरिमवं सत्तू कायैत्वा्छुम्भवदितयेः | नानुपगरच प्रादुमोवादिरि न्यायेन ष्टान्तस्य साध्यपेकल्यं चोदयति । घटदीति । न तवदसिद्धो षटः स्वकारणमुप- मद्रात्यसततोऽकारकत्वात्सिदधस्य तुपमदेकत्वेनासतपुवैकत्वमिति कतः साध्यविकरुपलयाह्‌ । मेति । कंचान्वयिद्रभ्यभेव सवत्र कारणं न िण्डकारविशेषोऽनन्वयादनवस्याना- चेति कुपः पाध्यवेकल्यमिल्याह । गरदादैरिति । वदेव स्फुंटय । मृत्वणादीति । तेति दश्न्वोक्तिः । रिचान्वयम्यपिरेकाभ्यां करणमवषेयम्‌ । नच पिण्डा भवि धटो न मववीति ग्यपिरेकोऽस्वि । पिण्डामवेऽपि इकठादिभ्य। ऽपि धटाचुदपोपकम्भादिवयाह । तदभाव इति । वदेव स्फुटयति । भस्सत्यपीति । त्वन्मतेऽपि व्यत्िरेकराहित्यं तुल्यमियाशङ्कन्याऽऽह । असतीति । मृदाभव धटादिकरणं चेत्किमिति पिण्डदौ सलेव ववो घर्टाधनैत्पतिरिलयाशङ्ग्याऽऽह्‌ । सवेमिति । ब्रह्मणि षविधावश्षादुषपत्तिरिवि मावः । अन्वयि द्रम्यं प्वोतन्नलखकाये तिरोधानेन कायौन्तरं जनयति चेत्कायेवादात्मयेन खयमपि नश्यत्तव्रोत्तरकायोलचिह-

$ क. "ण्याथ्ाशाः । २४. ४. ज. श्च. न मृत्सुवणोदिपि" । ३ ङ. “तु शत्सुवणोदिपि" । ४ ष, न. "दस्योपः। ५क, क. "ग्दादितरि। ९क.भम.ण. स्फुव्यते।७भ. न, भ्योध | € च, “टदुत* । १ भ. “तुपपति" । १० क. घ. भ, "सजो" । ११ क- ध, ' तिद ।

हितीयं आपणम्‌ २] धानन्दनिरिवरीषततंदरिवशाकरभाष्यसमेता। ह.

त्पादयति । एकस्मिन्कारणे युगपदनेककायंविरोधात्‌। न 8. का्योपमदे कारणस्य स्वात्मोपमदो भवति। तस्मातिण्डाशुपमरें कर्पा. त्पत्तिदशेनमहेतुः प्रागुत्पत्तेः कारणास्छे। पिण्डादिव्यतिरेकेण मृदावेर स्वाद युक्तमिति चेत्‌। पिण्डादिपएूवेकार्थोपमर्दे मृदिकारणं नोपग्रचते अटादिकायौन्तरे ऽप्यनुवतेत इत्येतदयुकप्‌ । पिण्डधयदिषव्यतिरेकेण

"मृदादिकारणस्पानुपरम्भादिति सेश्न । प्रदादिकारणानां धटाश्ु्त्तौ पिण्डादिनिष्त्तावनुष्त्तिदशंनात्‌। साह श्यदिन्वयदरशने न कारणानु रिति चेन्न। पिण्डादिगतानां मृदाद्यवयवानामेव घटादौ प्रत्यक्षत्वेऽनुमाना- भासात्साहर्यादिकल्पनानुपपत्तेः। न च परत्यक्नानुमानयोर्विषदा ग्यमि- चारिता । प्रत्यक्षपुेकत्वादनुमानस्य स्पत्रेवानाश्वासपसङ्गात्‌ । यवि च

= 4० = =» ऊ ०9 9, कछ = =

1 1 3 १ ।

त्वभावादियाशङ््याऽऽह । नचेति । कायन्तरेऽप्यनुवृत्तिदशेनात्कायान्तरारमनां भावादेलयषेः । अन्वयिद्रम्यस्येव कारणत्वे एठितिणह । तस्मादिति । अन्वयिन शा देमानामविनामावान्न कारणतेति श्प । पिण्डाकति । तदेव चोचं विवृणोति । पिण्डादीत्यादिना। मृद्धटः सुवण कण्डलमिल्यादितादात्म्यप्रलययस्य पिण्डाचतिरिक्तमू- दोचमावेऽनुपपततेरनुगतं मृदाचुपेयभिवि परिहर प । नेति । किच या पिण्डालनपूर्वचुगै- दाप्त्वैव षटाचभूदिति प्रत्यभिज्ञया मृद्रोऽन्वयिन्याः सिद्धस्वत्कारत्वं दुरपह्वभि- त्याह्‌। प्रदादीति । यत्सत्तत्षणिक यथा दीपः सन्त्व मत्रा इलयनुमानात्सवौयोनां क्षणिकत्वधिदधेरन्वयड टः सादश्याद्र न्ति रिति शङते । साहर्यादि ति । पत्यभिज्ञातिड- स्थाय्यथेविरुद क्षणिकायबोषलिङ्गमनुष्णवानुमानवन्न मानमिति दूषयपि । नेत्यादिना । सा्श्यादीलयादिशन्देन प्र्यभिज्ञाभान्विलवादि शृतं । पलयक्षात्कारकयं गम्यते | अनुमानाचद्रेदः । अतो दयोरिरुद्धववस्याव्यमिच।(त्वान्नाध्यक्षेणानुमानवाधो वैपरी- त्यसंमवादित्याशङ्कग्याऽऽहई । नचेति । परयभिज्ञामुपजीग्य क्षणिकत्वानुमातापरवृत्ताव. प्युपजीव्यजादीयत्वात्तत्माबल्यादूपज)वकजावी चकमुक्तानुमानं दुबेकं वदराध्वमितयवेः। प्रयमिज्ञा लां खतो न मानं बुदधश्चन्तरसवादादेव बुद्धानां मानतवस्व बौदैरिष्टतवाव | न॒ च बुद्धचन्तरं स्थायित्वपाधकमस्वीवि पयपिज्ञायमानस्यामि क्षणिकत्विद्या- दन्याऽऽह । सर्वत्रेति । प्रसद्कमेव पकटयपि | पदि येति। क्षणिकत्वादिषुदधेरपि शपि, स्वतोमानत्वामावत्ता्टगबुध्यन्वरपिक्षायां तस्यापि वथात्वेनानवस्यानाहदधेः खवः पामाण्यरुपेयम्‌ | वथाच पल्यमिन्ानं सवे तथेवाबापादिययेः । किंच प्रमिज्ञाया आन्तित्वं वद्वा लङूपोनपटहवतिदिदंबुदधश्योः सामानाविकरण्यन संबन्धो वाव्यः ष

१ ल.ज. ज. च. सत्ति । २२. छ. ग्प्ततिः।न। २च.४. ज. ह. “देत चनाः + ` भ्‌. वत्र वाञ्न। उष, भ. ण. "याल" ।५१. ब, शतैवाद्य ध । ५ खर ग, "यक्घत्वात्का 9 ७, ल, "यय" । ८ ध, “मुपदेय। ५ चः भ. "पाप" । १ च, सद्रदयन ।

५३ ध जहदारण्यकोपनिषत्‌ [पथमाध्याये

क्षणिकं सव॑ वदेदेदमिति गम्यमाने तंहुद्धेरप्यन्यतड दपे्षत्वे तस्या भप्यन्यतदुद्धश्पेषत्वमित्यनवस्थायां तत्सदहशमिदमित्यस्या थपि बुदधगषात्वात्सवेनानाश्वासतेव । तदिदंबुदधश्वीरपि कनभावि सबन्धानुपपत्तिः । साहश्योत्तत्सबन्ध इतिवेन्न । तदिषेवुद्धघोरितर- तरविषयत्वानुपपत्तेः. । असति चेतरेतरविषयत्वे साटइयग्रहणानुप- प्रतिः । भसत्येव साश्श्ये तदद्भिरिति चेन्न । तदिरदबद्धच्ोरपि साहश्यबुद्धिवदसद्विषयत्वपसङ्गात्‌ । असद्विषयत्वमेव सवेब्ुद्धीनाम- स्विति चेम । बुद्धिबुद्धेरप्यसद्विषयत्यप्रसङ्खात्‌ । तदप्यस्त्विति चेन्न । सवेबुद्धीनां प्रषात्ेऽसत्यबुद्श्वनुपपत्तेः । तस्मादसे तत्सादर्यात्त- दुद्धिरिति । भतः सिद्धः प्रा्वा्यत्पत्तेः कारणसद्रावः । कायस्य चामिन्पक्िरि्त्वात्‌ । कायेस्य च सद्भावः प्रागुत्पत्तेः सिद्धः । कथ-

च वक्तुं न इक्यते क्षणद्रयसबन्षिने द््टभावादित्याह । तदिदमिति । असर्पि संबन्पे बुद्ध थोः साश्यात्तदृद्धिरिपि शङते । सादृश्यादिति । वयोः सष्वेचतवा- द्राहकान्तरस्य चामावान्न सादश्यसिद्धिरिवि दरयति । न तदिदं ुद्धश्नोरिति। तथाऽपि किमिति सादश्याधिद्धिःरत्याशङ्न्याऽऽइ । अतति चेति । सारश्यापि- दविमभ्युषेत्य शङ्कते । असत्येवेति । यत्र सत्येवार्थं षस्तव साधकापेक्षा नान्यत्र मावः | तत्र बाह्याधवादिनं परत्याह । न तदिद्‌ब्रद्रयोरिति । विज्ञानवाच।ाह । अप्तदिति । तथा सत्यन।छम्बनं क्ष।णकविज्ञानमित्यस्यापि ज्ञानस्यापदिषयतवया पिज्ञ- नवादासिद्धरिप्याह । नेति । शन्यवाचयाह । तदति । सवौ पीरसद्विषयेप्येषौ धीरसद्विषया स्यात्ततश्च सवेबुद्धरसद्विषयत्वारैद्धरिवि दूषयति । नेत्पादिना। परपक्षापमरा्ततयमिततायाः स्यायिदेतुषिद्धो दन्तस्य साध्यवैकल्यं परि त्यावान्तरपकृतमुपसंहरति । तस्मादिति । संपति कारणक्खानुमानं निगमयति | त इति । कयकारणये योरपि प्रगुतत्तः सष्वमनुभेय।मति परविज्ञाय कारणस्वित्वं पपजितमिदानीं कायौ्वित्वानुमानं दशेयति। कार्॑स्प चेति 1 प्रागुतत्तेः सद्रावः पिद्ध इति चकाराधेः | प्रविज्ञामागं विजते । कापस्पेति । हेवुभागमाक्षिपि । कथमिति । अमिन्यक्तेटिङ्कमस्येवि व्युत्पत्या कथममिव्यक्तिठिङ्कत्वादिपि कायस हेत॒रुज्यते सिद्धे हि सखेऽभिन्यकिङमस्येवि सिध्यति वद्रलाच्च सत्वपिद्धिरेय- न्योन्याश्रयादिवयथेः । सेपतिपन्याऽभिव्यक्या विपरपिपन्नं स्तं साध्यते वन्नान्यो-

१ ङ, "वेव से" | २ च. “इथात्स्यात्सं" । ग. ध. “व्यात्सं" । ३ ख. ध. "तीरे । ण, "ह- सिद्धिर । ज, "तद्धीसेवन्षव दे" + ४६. श. ण, स्वे" । ५ स, ध्‌, 'वाऽपिषी। ९, च, गभिहवा स्या । ७ ध, घ, स, *इतमियत्रा" ।

दविवीयंबराह्रणम्‌।२] आनन्दगिरिङतीफातंवखिवज्ाकरभाष्यसमेता। ११

ममिन्यक्तिलिङ्गतादमिनव्यक्तिरिङ्गमस्येति। अभिष्पक्तिः साप्ताहिक म्बनत्वपाप्रिः। यद्धि लोके पादृतं तमआदिना धडादि बस्तु तदाशोका- दिना पादरणतिरस्कारेण विज्ञानविषयत्वं माुवत्पाक्तद्रावं न ष्यमिष- रति । तथेदमपि जगत्पागृत्पत्तेरित्यवगच्छामः । न ज्ञविद्मानो धट डदितेऽप्यादित्प उपकभ्यते । न तेऽविचमानत्वाभावादुपरुभ्येतेवेति चेत्‌। न हि तव घटादिकार्यं कदाविदप्यवि्चमानपित्पुदित भादित्प उप- छम्येतेव । मृत्पिण्डे ऽसंनिहिते तपरभाचावरणे चासति विद्यमानत्वादिति चेत्‌ । न | द्वि विधत्वादावरणस्य । धद्मदिका्स्य द्विविधं ह्ावरणं प्रदा देरमिष्यक्तस्य तमःकुड्यादि प्राङ्ग्रदोऽमिन्यक्तग्रदा्वयवानां पिण्डा- _.दिकार्ान्तरद्पेण संस्थानम्‌ । तस्मास्मागुखततेवियमानस्येवं धशथदि-

~~ ~~ [क षि रि व) |

न्याश्रयत्वपिति परिहरति । अभिव्यक्तिरिति । कथ तर्हीहानुानं प्रयाक्तम्यपिया- रङड्च प्रथयं ग्या्िमाह । यद्धीति । यद्यभिन्यञ्यमानं तत्पागमिव्यक्तेरस्ति यथां तमीन्तःस्थं षरदलयय॑ः | संप सनुमिनौति । तथेति । विमतं प्रगमिव्यक्तेः सद्भिः व्याक्तिविषयत्वाचद्ध यमिव्यस्यते तत्पाक्सत्प्रतिपन्नवदिलययः । ननु तमो-वःस्थो घर)ऽमिव्यञ्जकपाप्रप्यादरमिम्यन्यमे न तज ` प्रक्नालीनं सखं प्रयोजकपित्याक्ष- ङ याऽऽढ । न हीति । उकतेऽनुपने कावस्य सदोपलन्विपसङ् विपक् बावकमश- इते । नेत्यादिना । उक्तानुभाननिपेषो नजनयेः । अवि ्मानलमवाद्विति च्छः | अनुमाने बाधकोपन्याप्रं विवरृणोति। न हीति । वमैमानवदरतीतमगामि च घटादि सदेव चेदुपलाभ्विमा^ग्यां सत्यां तद्रत्ाग्जनेननौशाचोध्वपुपरम्येत न चेवमुषडभ्यपे तस्माद्‌- युक्त कार्यस्य सदा सखमिलयमैः। मृतिण्डय्मह") िरोकिियान्ततपलक्षणयेम्‌ । अरंनि- दिवे सतीति च्छदः न तव्द्ियमानत्वमानं कायस्य सदूपठम्मपादकं सतोऽपि षरा- देरमिन्यकत्यनमिन्यक्त्योरपरन्पत्व। दिति समाधसे । नेति | अभिव्भक्तिममप्रीपर्खं त्वभिव्याकिसाषकं न तु सतस्तत्सामर््ः नियमेऽस्व। ल मिपेत्य।ऽ5ह । द्विविधतवादिति। उत्पन्नस्य कुब्या या्रणभनुतपन्नस्य परिशिष्टं कारणापरति दविध्यभव प्रतिज्ञापृवेकं साधयति । धयति । यदोरलम्यमानकौरणवयवानां कायान्तरङरश्ण स्थि,रस्तदा नेदं काय॑मुपरम्यपे' वत्ान्यथा चेपठम्य हत्यन्वयग्यपितकपिद्धं कारणस्य कया- न्तरङ्पेण ्थितस्य कायौवरकत्वपिति द्रष्टव्यम्‌ । विशिष्टस्य कारणस्याऽऽवरकतः विद्धौ पिद्धमयेमाह्‌ । तस्मादिति । पक्षाय॑स्वित्वे तिर सदा वदुप्खम्वपमद्ग- बापरं निराकृत्य नष्टो षटो न्वील्याद्रिपयोगपत्वयमेदरानुपपातिं बषकन्वरमाहः

~ ------- यि

१ च. ध्वहि प । २. - "कव । ३ न, ण, तेऽन्य ।

९४ । बुहषारण्यकोपनिषत्‌ पतिषवं [प्रथमाष्वामे

कार्यस्या बृतत्वादनुपडब्धिः । नषटोत्पसभावाभावशष्दप्रत्ययभेदस्तव- मिव्यक्तितिरोभावयोद्विविधत्वापेभषः। पिण्डकपारादेरावरणवेर्षण्याद- युक्तमिति बेत्‌। तमःकुड्यादि हि घटाद्यावरणं धटादिमिभ्रदेशं दष्टं न तथा घटादिभिभदेशे दे पिण्डकपाडे। तस्मातिपण्डकपारसस्थानयोर्विधमा- नस्येव धटस्याऽऽदृतत्वादनुपङष्धिरित्ययुक्तमावरणधमेबेरक्षण्यादिषि चेत्‌ । न । क्षीरोदकादेः क्रीराधावरणेनेकदेशत्वदरीनात्‌ । घटदि- कार्ये कपारचुणौद्यवयवानामन्तभौवादनावरणत्वमिति चेत्‌ । न । विभक्तानां कायान्तरत्वादिवरणत्वोपपेत्तेः। आवरणाभाव एवे यनः कतव्य इति चेलिण्डकपारवस्थयोर्धि्यमानमेव घटादिकायमावृत- त्वान्नोपरभ्पत इति चेत्‌ । घदिकायाथिना तदावरणविनाश एव यज्ञः कर्तम्यो न धटाद्त्पत्तौ । न चैतदस्ति तस्मादयुक्तं विद्यमा- नस्पेवा5ऽ¶ृतत्वादनुपरब्धिरिति चेत्‌ । न । अनियमात्‌ । न हि षिना-

- शमात्रप्रयज्ञादेव पदयथमिव्यक्तिर्तियता । तमभयात्रते पटाद प्रदीपा

कुन्धाऽऽह । नष्टेति । कपाङादिना तिरोभवे नषटग्यवहारः पिण्डिद्यावरणमङ्गनामि- व्यक्तावुतपन्नव्यषहारो दीपादिना तमोनिरासेनामिन्यक्तो मवम्यवहारः पिण्डादिना विरोभवेऽभावनव्यवहारः । तदेवं कायस्य सदा सचेऽपि प्रयोगपरत्ययमेद पिद धि त्यथः । पिण्डादि न घराद्यावरणं तेन समानदेशत्वात्‌ । यदचचस्याऽऽवरणं न वेन समानदेशं यथा कुब्य दीति शङ्पे । पिण्डेति । ग्यतिरेक्यनुमानं विवृणोति । वमदृत्यादिना । अनुमानफटं निगमयति । तस्मादिति । किमिदं समानदेशत्वं किमि- काश्रयतवं िवेककारणत्वमिपति विक्प्याऽऽधं विरुद्धत्वेन दूषयति । नेत्यादिना । कीरेण सर्कणेप्योदकादेर त्रियमाणस्येति यावत । द्वितीयपेत्यपयति । घशथ्र- दीति। यस्येदं काय॑ वस्िन्मृदासनि वेषामवस्यानत्िदरतेषामनावरणत्वमिदयषः | षट(

क भ ®

वस्थमृन्ात्रब्तिकपालादेषेट नावरणत्वमिष्ठवेपिं सिद्धसध्यवाऽव्यक्तपटावस्थमृढृति- कपाल देरनावरणत्वसावने हेत्वपिद्धिषैरस्य कपालादेश्वाऽऽश्रयमृदवयवमेदारिष्ि दूषय।ते । न ॒विभक्तानामिति । पिचमानस्येवाऽऽवतत्ादनुषग्विशवेदावरण- विरस्कारे यत्नः स्यान्न धटादेरुतत्तावतोऽनुभवविरोषः सत्क(थवादिनिः स्यादिषि शङ्कते । भदरणेति । तदैव पपश्चयति । पिष्डेति । यत्राऽऽवृं वस्तु न्यज्यत ततराऽऽवरणमङ्ुः एव यतन इवि व्याप्यमावन्नानुमव विरोधोऽस्ति दृषय।वै नानियमादिति । भनियमं साधयति । न हीति । तमसाऽऽवपे षट दौ दीपोतन्तौ

१.७. इ, रिति तदप" ।२ग.च ष. "्यत्तिः।आः।३ष, च, यलप्राप्तिरति।

४ च. `किरिति निवमः । त" । ५ च. “दाखवस्थकारणाव। ६ भ हार एतं मावाभावनग्यवहारो$ पि शी । ७ $, -युपपादय" । भ, “मुदाटव" । ८ क, 'ताभनताऽ“ । ९ क, "देयाश्च" ।

हिप ह्मण २] भानन्दभिरिदवीकासवलितलकरमाष्यसवेता। = ह तत्तो पयलदीनाव्‌ । सोऽपि तमोनाशायेवेति येत्‌ । दीपादतशा-

वपि यः प्यलः सोऽपि वमस्तिरस्करणाय तस्मि पटः स्वयमेवोप- छभ्यते। न हि धटे किविदाधीयत इति येत्‌ । न। प्रकाडावतो षटस्योप- कभ्पमानत्वात्‌ । पथा प्रकाशविशिष्टो पट उपरुभ्यते पदापकरणे ग्या पराक्यदीपकरणात्‌ । तस्मान्न तमस्तिरस्कारायेव प्रदीपक रणं क तरिं परकाशवत्वाप । प्रकाशवस्येनेवोपङम्पमानस्वात्‌ । कविदावरणविनाशेऽपि यज्ञः स्यात्‌ । पथा कुढ्यादिविनाक्ने । तस्मान्न निपमोऽस्त्यभिव्यक्तपर्थिनाऽऽवरणविनाश एव यल; काथं इति । नियमार्धवक्वान्च । कारणे वर्तमानं करयं का्यान्तराणामावरण- मित्पवोचाम। तत्र यदि पृवामिव्यक्तस्य कांस्य पिण्डस्य व्यवहितस्य वा कपारुस्य विनाश एव यज्ञः क्रियेत । तर्द विदख्चुगचपि कायं जायेत । तेनाप्याष्तो धटो नोपभ्यत इति पुनः प्जान्तरोपेकषव । तस्मादटाचमिन्यक्तप्थिनो नियत एव कारकव्यापारोऽथवान्‌ । तस्मा- सागुत्पत्तेरपि सदेव काय॑म्‌ । अतीतानागतप्रत्ययमेदाश्च । अतीतं - धदटोऽनागतो घट इत्येतयोश्च प्रत्यययोवैतेमानधघटपत्पयवन्न निर्वि षयत्वं युक्तम्‌ । अनागता्धिप्वृत्तेश्च । न ह्सत्य्थितया प्रबत्ति-

0 श 1111 7 7 त क छ = = = आ नो व [ , 2 । १, १ 9 इ) 71

यत्नोऽस्वालयत्र चोदयति । सोऽपीति । अनुमर्वावरोषमाशङ्कन्योक्तमेव व्यनक्ति | दैौपादीति । दीपस्तमस्तिरयति चेत्कथं कृम्भोपठभ्षिरत आह । तस्मिभिति । चज हेतुमाह । न हीति । अनुममनुसृत्य परदहरपि । नेत्याहिनिा । किमिहानीमावरणमङ्क प्रयलो नेत्येव निय॑५।ऽस्तु नेत्याह । कचिदिति । नियम निगमयन्ननुमवविरौषामावमुपरंकरपि । (तस्मादिति । रिचाभिम्यज्ञक- व्याप्ररि सवि मियमेन घटो व्यज्यते तद्मावे मेत्यन्वयन्यपिरेकाववारितोः षटि कुरा दिन्य(पारस्तस्याभवखायममिव्यक्त्यथे एव प्रयत्नो वक्तव्य भव्रणमदरम्वः- धिक इत्याह । नियमेति । उक्तं स्मारयनेतदेव विवृणोति | कारण इत्यादिना । भावृ्तिमङ्ा यते यतो घटानुपरन्थिरवस्तदुपरुब्ध्ययत्वेन नियतः .सन्यतनः पफढः स्यादिति एवमाह । तस्मादि[ति । प्रकृतमभिन्य।कडठिङकमनुणानं नि२॥१खद्‌( हेयं मन्वानस्वत्फलमपमहरति । तस्मात्धागिति । कायस्य ससे युक््यन्वरमाह्‌ । अतं।तति । विमतं सद५८ एरमाणत्वात्संपरविपन्नवदिययेः । वरेवानुभानं विशदयति । अतीत ३0 । अरैवोप्षश्यन्वरमाह । अनागतेति । भगामिनि षडे वदधििन

1 पीक भरी

१६. घ, ग्स्करणै" । २. कतेन्य। ३2. इ, पलाश । ४७. दा द्वि" । ५१,

ड. च, अ, 8, "पकतेव । ६ ध. "ऽपतन" । ७ घ, दयप्र । ८ क. पसप" । ९प.नरन्‌, "वि। ठै । 1

६ वृहदारण्यकोपनिषत्‌ [परथमोभ्वावे

केकि दष्टा । योगिनां चातीतानागतज्नानस्प सत्यत्वात्‌ । असं. द्र वष्यद्रट देवरं भविष्यदटविषयं प्रत्यकषन्नानं मिथ्या स्पात्‌ । नं चं परत्यक्षगुपचयेते । धटसद्रावे हनुमरानमवोचाम । विप्रतिषेधाच्च । यदि घटो भविष्यतीति कुरालादिषु व्याप्रियमाणेषु धटार्थं॒प्मा- णेन निश्चितम्‌ । येन च काटेन धटस्य संबन्धो भविष्यतीत्युश्यते तस्मिनेव कारे घटोऽपसन्निति विप्रतिषिद्धममिधीयते । भविष्यन्धटोऽ- सनिति न भविष्यतीत्यर्थः । अपं घटो न वतत इति यद्वत्‌ । अथ ागुत्पततेर्धटोऽसनित्युच्येत घटार्थं प्रदत्तेषु कुरालादिषु तन यथा व्यापारष्पेण वर्तंमानास्तावत्कुसखादयस्तथा घटो न वतेत इत्यत

के परवृततिष्टा न चात्यन्तामति सा युक्ता तेन वस्यासद्विढक्षणतेत्येः । रिच योगिनामीशस्य च(तीतादिविषयं परत्यक्षज्ञानमिषटं तञ्च वि्मानोप्रङम्मनमतो घटस्व सदा सखमित्याह | योगिनां चेति । दश्वरसमु्चयापेश्चकारः । भविष्यदूब्रहणमती- तोपरुक्षणार्थम्‌ । देश्वरं यौगिकं चेति द्रष्टव्यम्‌ | परसद्गस्येष्टत्वमाशङ्याऽऽह । न सेति । अपिकबलं टि बाधकं न चानविशयदशादिज्ञानादपिकबलं ज्ञानं श्मतो बापकामावान्न तन्मिथ्येत्ययेः । तस्य सम्यक्त्ेऽपि पूर्वोत्तरकायोरसदटविष्- यत्वं किं न स्यदित्याशङ्न्याऽऽह । घटेति । पूर्रोत्तरकालयोरिति शेषः । धरस्य परायद्ठ्राभवे देचन्वरमाह । विप्रतिषेधाहिति । स हि कारकम्यापरारद- दाव्रमसन्निवि कोऽथः किं तस्य मविष्यस्वाटि तदा नापित किं वाऽध॑क्रिया- साम्माचे व्याहातिं साधयति । यदीति । पराप बृढालारिषु व्याप्रियमाणेषु सत्सु श्रदो भविष्यतीति पमाणेन निश्चितं चेत्कथं तद्विरुद्धं पागस्वमुच्यते । कार- कन्य पररावच्छिन्ेन दि कठेन घटस्य मवेष्यस्वेनापीतत्वेन वा भविष्यत्यमूदिति बरा संबन्धो विवक्ष्यते | तथाच तस्मिन्नेव कारे घटस्य तथात्रिभपस्वनिपेषे व्याहतिर- पिव्यर्यभः | तामेवामिनयति । भविष्यश्निति । यो हि कारकम्यापाएदशायां भविष्यस्षाद्विङपेणास्वि प तदा नास्वीदयुक्ते तस्य तस्यामवस्थायां तेनाऽऽकरेणासर- स्वमथ। भवति । तथाच घटो यदा रेनाऽऽकरिणासि स तदा तेनाऽऽकरिण नास्वीपि व्याइतिरिलपैः । दवितीयपत्थापयपि । अथेति । प्रागुत्तरां कुरार [- रिषु पवृते .सोऽसनित्यसच्छब्दायं खयमेव विवेचयति । तत्रेत्यादिना । वत्र

\

१ श. ग. श्यविषयत्वा" १ २ ग. घ. य. छ. ज. 'दिहिष'। ३ छ छ, “लुच्यतेषध । ४क. ख, "रयोः श" ।५ $. ख, "दधताव्रस' ।

दितीयं बाद्नणम्‌।२] भानन्वगिरिकवदीकोसंबलिदशाकरभाष्यसमेता। २७

स्छष्दस्यारथशेज विहध्यते । कस्मात्‌ । स्वेन हि भषिष्यदूपेण धये वतेते । म हि पिण्डस्य वतंमानता कपाङस्य वा धटस्य भवति । मच तयोर्भविष्यता धटस्प। तस्मात्छुखलादिव्यापारवर्तमानतायां धागुत्प- सेधेलेऽपनिति न विरुध्यते । यदि धटस्य परं भविष्पसाकायेष्पं शतविषिष्येत । तत्पतिषेषे विरोधः स्यात्‌ । नतु तद्भवान्पतिषेधति । नं व .स्॑षां क्रियावतामेकेव वर्तमानता भविष्यत्वं वा । अपि ख चतुर्विधानामभावानां घटस्येतरेतराभावो धदयदन्यो दष्टो यथा घटामादः

[1

सिद्धान्ती इते । न विरुध्यत इति । कथं पुनः सत्कायेवादिनस्तदपख- मविशुदमित्याह । कस्मादिति । पागुतत्तस्तुच्छन्यावृतिरूपं सं षटस्य सिषाधयिषितं तचेदरवानपरि तस्य सदातनमयेक्रियासामथ्यं निषेषन्नुमन्यते नाऽऽ वयोर्विपतिपर्तिरिलयमिपेत्याऽऽह । स्वेन हीति । ननु तन्मे सवस्य मन्माप्रलाक्विशे- घातिण्डादेवेतमानता पटस्य स्यात्तस्य चातीवता मविष्यत्ता च पिण्डकपाल्योः स्यापि सांकयेमाशङ्क्ाऽऽह । न हीति । व्यव्रदशायां यथापरतिमासमनिवाच्यपतस्थानमे- दाश्रयणादिल्यधेः | प्रगवस्यायां घटस्यायेक्रियापामथ्यंलक्षणसखनिषेषे व्िरोषाभावमु- पपादितमुपसंहरपि । तस्मादिति । उक्तमेव व्यतिरेकद्वारा विवृणोति । पदीत्या- दिना। यदा क!रकाणि ग्यापियन्ते वदा घटोऽस्ति तस्य मविंष्यसादिङ्पं तत्का निषिभ्यते चेदुक्तत्रिधया व्याधाः स्यात्‌ | न च तस्य स्मिन्कठे भविष्यस्वादि- ङ्पं ससं निषिध्यते | अयक्रियासामथ्येस्यैव निपेष। तन्न विरोधावकाशोऽस्तीययेः | न हि प्ण्डस्येलयादिना साक्य॑सपामिरुक्तस्वमिदानीं सत॑तश्रसिद्धान्वतया स्कृट- यति | न येति । मव्िष्यखमवीवत्वं चेति शेषः| कायस्य पागुतत्तेनोशाचोध्वमस- खामावे हेतन्वरमाह । भपि चेति । वदेवानुमानवया स्प्टयितुं चान्तं सायवि | सतुर्विधानामिति । षध निवरणे । परन्योन्याभावस्य धट दन्यत्वे वेत्राप्यन्यो- न्याभावान्वराङ्गीकारादनवस्थेयाशङ्कथाऽऽह । हृष्ट इति । न यौक्तेकमन्यत्वं किं धटो न मववि प्रर हति प्रातीपिक वथा घटाभावः प्रटादिरेवेति १२देस्ततोऽन्य- स्वादरटान्योन्यामावस्यापि षटादन्यत्विद्धिरिदयथः | ननु पटाभावः परादिरिययुक्तं विहेषणत्वेन घटस्यापि परटादवन्वमौवपसङ्कमादेति चेन्धैवं च्टपदेने क) दीरवताव्‌ । घटामावस्य पटादित्वामावेऽपि न लवश्रथमभावत्वविरोषात । नापि. तदन्योन्यामावः पटादेषेमेः संसगोमाशान्दमौवापावात्‌ । न च स परस्यैव धमे; खक्पं क षयो धटो

। १ ग. च. "पत्वं घ"। २ घ. ठ. "गता वा । ३ क. तेष्पसमषृ। * भ. "पाद तते" ष, वात तेत्र वि । ५. तस्याप्य । ६ क, "न निरा" । घ, ब, न ज्ञा्ीह।

धन बृहदारण्यकोपनिषत्‌ धिषमाध्याषे

पटादिरेव ने धटस्वङ्पमेव। ग च घटाभावः सन्पयोऽभावातयकः कि तर्हिं भावडप एव । एवं घटस्य प्राक्पध्वंसात्यन्ताभावानामपि घटादन्यत्वं स्यात्‌ । घटेन व्यपदिश्यमानत्वादटस्येतरेतराभाववत्‌ । तथेव भावा- त्मकताऽभावानाप्‌ । एवं चं षति धटस्य प्रागभाव इति न धटस्वश्प- मेव प्रागुत्पत्तेनास्ति । अथ धटस्य प्रागभाव इति धटस्य पत्स्व- ईप तदेवोष्येत । धटस्येति्पपवेशानुपपत्तिः । अथ कल्पयित्वा व्यप दिश्येत शिलापुत्रकस्य शरीरमिति यद्रत्‌ । तथाऽपि धटस्य प्रागभाव इति कल््पितस्येवाभावस्य घटेन व्यपदेशो न धटस्वहपस्येव । भधा- यन्तरं वटाद्रटस्याभादव इत्युक्तोत्तरमेतत्‌ । किचान्यत्यागुत्पततेः दाराविषाणवदभावभतस्य धटस्य स्वकारणसत्तासबन्धानुपपत्तिः ।

न मववीतिपरतीत्यमवारियभिपेयाऽऽह्‌ । न धटस्वरूपमेदेति । यदि पवीषिमा- श्रित्य षटान्योन्यामावः परटादिरिष्यते वदा पटादेम।वस्यामावत्वविषानाद्याषाव इल्या- शङ्कचाऽऽह | न चेति । स्वरूपपरङ्पाभ्यां सव सदसदात्मकमिति दि वृद्धाः। वथाच परादै; स्वेनाऽऽत्मना मवत्वं षटतादृत्म्यामावात्तदभावत्वं चेदयग्याहतिरि- त्यथः । सिद्ध प्रतीलयनुसारिणि दृष्टान्ते विवक्षितमनुमानमाह । एवमिति । कंच तेषाममावानां घटाद्धन्रत्वालटवदेव सचभेष्टव्यमित्यनुमानान्तरमाह । बथेति । अनुमानफ़ढं कथय । एवं चेति । तेषां घटादन्यत्वे तस्यानाच्नन्तत्वमदयत्वं सव।त्मत्वं च प्राप्रोति । संखे च पेषाममावामावान्न भावामावयो पथः संगतिरित्यथैः । ननु प्रसिद्धोऽमावो भववदशक्योऽप्वतुमिषि चेश्प वादं षटस्य लरूपमथोन्तःं

वेति विकर्प्याऽऽ मन्‌ य दूषयति । अथेत्यादिना । पागमावदिषैरत्वेऽपि संबन्धं

ॐ @, क

कल्पयित्वा पटस्येयुक्तिरि।प शङ9 । अथेति । संबन्धस्य कल्पिवत्वे संबन्षिनोऽ- प्यभावस्य वथात्वं स्यादिति दुषयवि । तथाऽपीति । यतर संबन्धं कल्प- यित्वा व्यपैदेकञ्तत्न न वरतो मेहो यथा राहुशिरसोस्तथाऽजापि कल्पिते सवन्षे भेदस्य तधात्वादास्तवत्वं संबन्धिनोरन्यत्रस्य स्यात्‌ । न चामावस्तथा सपिक्षत्वा- दतां षटस्वयथेत्ययः । कल्पान्तरमनुवदति । भषेति । अनुमानफं वद्वि धरस्य कारणात्मना ध्रुवत्ववचनेम समाहिवभवरित्या₹ । उक्तोचरमिति । मसत्कायवादे दोषान्तरमाह । किंचेति । सखहैवुसबन्षः सत्तासंबन्धो वा जन्भेवि तार्किकाः | न च प्रागुलत्तेरसतः संबन्धस्तस्य सवोवृततेरिल्यथः । युवतिद्धयो रश्जुषठयाोर्मिधःसंयोगे पृयक्िसिद्धिरेश्यतेऽयुवयिद्धानां परस्परपरिकरेण परण ` त्यनह।णां कायेकारणादीनां मिथोयोगे ए्थक्सिदधग्यमावो न दोषमावह्वीति शवे ।

१ क. ग. च, €, ह. धेरेव । त 1 २क.थधˆ।३भ., “ना तत्वव ॥

दिषीय गणय] भागन्दमिरिषवरवपतवनितकरनाष्यतमेता। श

अरानाययाऽसनाया हि मृत्युस्तन्मनोऽुर ताऽऽस्मन्वी स्यामिति ।

द्विनिषठत्वात्तबन्धस्य । अयुततिद्धानामदोष इति सेत्‌ । न । भावाभा- बयोरयुतसिद्धत्वानुपपत्तेः । भावभूतयोरहि युतसिद्धताऽयुततिडता वा स्यान्न तु भावाभावयोरभावयोबी तस्मात्सदेव कार्यं प्रागुत्पत्तेरिति सिद्धभ्‌ । किंलक्षणेन पृत्युनाऽऽृतमित्यत भह । भशनापयाऽश्षि- तुमिश्छाऽशनाया सैव मृत्योरुल्षणं तया रुकषितेन मृत्पुनाऽशना- यया । कथमशनाया पत्युरिति । उच्यते । भशनापा हि ग्र्ुः। हिशब्देन प्रसिद्धं हेतुमवयोतयति । यो ज्वशितुमिच्छति सषोऽशनायान न्तरमेव हन्ति जन्तून्‌ । तेनासावशनायया रक्ष्यते मृत्युरित्यशनाषा हीत्याह । बुद्रशवात्मनोऽशनाया धमं इति स एष बुद्ध्वस्थो हिरण्य- गर्भो ग्रत्युरित्युच्यते । तेन ग्रत्युनेदं कायेमादृतमासीत्‌ । यथा पिण्ड- वेस्थया प्रदा घटादय भृताः स्पुरिति तद्वत्‌ । तन्मनोऽकुश्त । ` तदिति मनसो निर्देशः । स प्रकृतो प्तयुवेष्यमाणकार्यसिद्वक्षया वत्का-

अयुतेति । प्रि्रति । नेति । उक्तमेव स्फोरयति । भावेति । व्यव- शारदषट्या कायकारणयोः साबिवां तुच्छन्यावृत्तिमुपसंहरति । तस्मादिति । बैवेहेयत्र सवस्य प्ागुत्पत्तरसखशङ्का मत्युनेलयादिवाक्यम्याह्यानेन निरस्ता । संपति मृलयुशब्दस्याथोन्वरे ङढत्वान्न तेनाऽऽवरणं जगतः संमवदीलयात्िपति । लक्षणेनेति । भनमिन्यक्तनामङ्पमध्यता्योग्यमपश्चारुतपथमहामूतावत्याति- रिक्तं मायाङ्पं सामास मृत्युरित्युच्यते । न हि सव कायेमबान्तरकारणादुसनुम् दीतयमिपेत्याऽऽह । भत भिति । कथं यथोक्तो मृ्युरशनायया ठर््यते । नहि मृककारणस्याशनायादिमम्‌ । भङानायागिपिसि पाणस्येवि ' स्थिवेरिि क्वे । कथमिति । मृठकारणस्यैव पत्रं प्राप्तस्य सवेसंहवृ षाम्बृलुत् सवि वाक्यशेषोपपत्तिरिवि प्रिष्टरप्ि । उश्यत इति । परपिद्धमेव प्रकड. यति । यो हीति । वथाऽपि प्रसिद्धं मयुं हित्वा कथं दिरण्यग्ोपदनि- भत भाद । बुद्धघात्मन इति । उकं ॒दहेतुं कत्वा फलितमाह । इति स इवि । ननु म वेन नगदाब्रियते मृषकारणेत्ैव वदावरणातत्कथं वाक्योपक्रभोपपातिरव भाह । तेनेति । ननु दिरण्यगमे परते कृषं स्रष्टरि नपुंसकपयोगल्त्राऽऽद | धदिति भमत इवि । वाकष्यापेमधना कथयति । स अकृत इति । मूतपूृषपतिरेकेण

9 क. स्फोटयति । न, स्ुटयति ।

६०. धहदारण्यकोपनिषते [ [प्रथमाध्याये सोऽर्चनचरतस्यार्चत आपोऽजायन्ताचैते वै मे कमभूदिति तदेवां्कस्यार्कतं कह वा अस्मै

यांखोचनलषमं मनःशब्दवाच्यं संकल्पादिरक्षणमन्तःकरणमकुरुत कत- वान्‌ । केनाभिप्रायेण मनोऽकरोदिति । उच्यते । आत्मन्व्यात्मवा- सस्या भवेयम्‌ । अहमनेनाऽऽ त्मना मनसा मनस्वी स्यामित्यभिप्रायः। प प्रजापतिरमिष्यक्तेन मनसा समनस्कः सननचंनचंयन्पजयनात्मा- नमेव कृतार्थाऽस्मीत्यचरश्चरणमकरोत्‌ । तस्य ॒प्रजापतेरचतः पजयत आपो रसात्मिकाः पृजाङ्गभूता अजायन्तोत्पन्नाः । अत्राऽऽकापश्च- तीनां ्रथाणायुत्पस्यनन्तरमिति वक्तभ्यं श्वत्यन्तरसामथ्यद्विकस्पातभ- वाञ्च घषटिक्रमस्य । भयते पूजां कुवते वे मे मह्यं कमुदकमभूदित्येवममन्यत यस्मान्यरत्ुस्तदेव तस्मादेव हेतोकंस्पाभिरण्वमेधक्रतूपयोगिकस्योकंत्व-

॥ मीर

णीमरौम्मि

मोविकस्य मनसः सृष्टिरयुक्तेवि मत्वा एृच्छति । केनेति । अपरजरीरवानां भवानां हिरण्यगमेदेह मृतानां प्रागेव छन्धात्मकत्वात्तेम्यो मनोन्यक्तिरविरुदवि मन्वानो ब्रते । उच्यत इति । खातवखस्य लखामाविकत्वान्न वद्ाञसनीयमि- त्याशङ्कश्च वाक्यापेमाह । अहमिति । मनसो ग्यक्तस्योपयगमाह | प प्रजापतिरिति। ननु पतिरीयकाणामाकाशादिसृषटिरुच्यते तत्कधापि्टापामादौ सृष्टिवचनं तत्राऽऽहं | अत्रेति । सक्तम्य। दिरण्यगमेकतृकसगे कतिः । याणां प्रीकवानामिति यावत्‌ | नन्वाकाशाचा तैत्तिरीये सृषिरिह त्वायेदयुदिवानुदितशोमवद्धिकल्मो मतिष्यत्ि नेत्याह । विकस्पेति । पुरुषतश्रत्वात्कियाया युक्तो विकल्पः सिद्धेऽथं तु पुरुषा- नृषीने नासो समवतः सुशिविवषिता चेदाकाशायेव सा युक्त परियापधानत्वात्ु नाऽऽ्दरः पशाविति मावः । अर्पीमच्र सृधिवचनमनुपयुक्तं न करषटस्वामिरे पूजाः तिष्यवीस्याशङ्क्ाऽऽश्वमेधिकाभेरकेनामपिभ्यधं तदृषयोगमुषन्यस्यति । अर्च॑त इति । क)ऽसौ देतुरित्यपेक्षायामचंविपदावयवस्याकशब्देन संगतिरिति मन्वानः सन्नाह । भकंत्येमिति । एवं सृत्योरकेत्वेऽपि कथमभेरकंखमित्याशे च मृत्युसंब- न्ादिस्याह । अम्रेरिति । किमथमगनेरकेनामानिवेचनमित्याशङ्कन्धापुवेसज्ञायोगस्य

0 1 मीर

१ क. ग. ध. ङ. ट. ठ, इ, “वा्येस्या* । २ क, घ, वानिति लिङ्गन्यत्ययेन स्यां । ख. ग, ग्वागिति स्यां। २. ङ, ज, घ्व. “दें सोऽपन्य* । ४ क. ग. *रक्वस्याकं* । ध. च. “दक्यैस्या" । ` ५. ^त्याक्येत“ । ६ घ. "वाया यु" । ७ क. "्ताऽवि । ८ घ. ण्‌. "पामादौ मु" । ९ ध, भ. भ, ल इति । १० न, ग्ञडूषासु" । ११ क, ख, भक्रियायो" ।

हिवीयं ब्राह्मणम्‌।२] भानन्दगिरिङ्तदीकातवकितशाकरभाष्यतमेता। ६६ भवति य एवमेतदेर्कस्योर्कतवं वेद्‌ ॥ १॥

जापो वा अर्कस्तद्द्षा« शरं आसीसत्सम- हन्यत । सा एथिष्य्वत्तस्यामश्नाम्यत्तस्य

| 1 0 त शि 1 ~~~ न गी) 0 [20 1 शा 71 1 वि |

अकेतवे हेतुरित्यर्थः । भग्ररकनामनिवेवनमेतत्‌ । अ्वंनात्पृशहेहपजा- करणादप्तंबन्धाशाप्ररेतद्रोणं नामाकं इति । य एवं यथोक्तक्मस्पाकतवं वेद जानाति । कशदकं सुखं वा नामक्षामान्यात्‌ । ह वा इत्पवधारणा- धा भवत्येवेति । भस्मा एवंविद एवविदथं भवति ॥ १॥ आपो षा अकः । कः पुनरक्ावकं इति । उच्यते । आपो बाया अचंनाद्गमतास्ता एवाकऽगरेरकैस्य दैतुत्यात्‌ । भष्छ चाग्निः प्रतिष्टित इति । न पनः सा्षादेवार्कस्ताः। ताष्ठामप्रकरणात्‌। अग्नेश्च प्रकरणम्‌ । वक्ष्यति चायमग्निरके इति । तत्तत्र यदपां शर इव शरो दध इव मण्डभ्‌तमाीत्तत्समहन्यत संघातमापद्चत तेजसा बाह्ान्तः प्रच्य मानं लिङ्गव्यत्ययेन बा योऽपांशरः प समहन्पतेति सा परथिष्यभवत्स ` संघातो येयं एथिधी साऽभवत्‌ । ताभ्योऽद्रधोऽण्डममिनिषेत्तमित्यथेः |

फएलान्तरामत्रादुपासनायेमिलयाह । अग्रेरिति। निकेचनभेव स्फोरयति । अर्चनादिहि। फठवखाच यथोक्तनामवतोऽगरेरूपास्तिरत्र विवक्षितेत्याह । य एवमिति ॥१॥ भपामकेत श्रवणान्ना्ररकत्वभिपि शङ्कते । कः पनरिति । पकरणगाश्रिलय वासामक- त्वमौपजारिकमिदुत्तरमाह । उच्यत इति । ताखन्वर्हिरण्मयमण्डं संबमृेति शरुमिमनु- सरशुपचारे € तवन्वरमाह । भ्म चेति । मृरूयमकेतवप्रपां वारयति । न पुनरिति । नुं नुतिटिङ्वाक्यप्रकरणस्थानसमाख्यानां समवाये परदबेल्यपथविपकषोरिविन्याया- त्पकरणादापो बा अ इवि वाश्यं बरुवादित्याशङ्कय वाकयसषषटतं पकरणमेव केवल्व- कंय।दरवदित्याशयवाना।ह्‌ । वक्ष्यति चेति। मवान्तरपहितालप्सु कारणमृताप॒ एथिवी- द्वारा पा्धिवोऽभिः पतिधिवि हव्युकमिदानी एव प ताभ्यो दरयति । तदित्यादिना। भप्सु मृान्वरसाकवासूत्पन्नामु सतीष्विति सक्तम्ययः| शार इव शर हयुक्तमव व्याचश। दभ्र इवेति । सेषाते सष्टकारिकारणमाह | तेजसेति । यत्तदिति पर नपुयकत्वेन शरवे क4 तयं; शरशब्रेन क,रणस्योच्छनःववाचिना पठङ्गनान्वयस्तन्राऽऽह | छिङ्घयत्यपेनेति । उक्तानुपपत्तिचोतनाभ५; वाशब्दः । व्यल्यमनान्यमेवाभिनयति । योऽपामिति । वाक्षयतात्प्ये गह । ताभ्य इति । स्थुरपपश्चात्मकविराजः गुहमप्रष- 9 क. ग. ड. ज. ट. उ, ९. 'दकवंघ्या । २४, "स्याक्यतं । ३ धर, "कता ताताम्‌ । अ । ४ च्‌, द्पोऽ०० विराट्शन्द्वायममवत्‌ । त ५ क, स, नुन्धनु(९ १, भ, नु प्रकरणदा ।

‰४ श्रहदारण्यकोपनिषत्‌ [पथमास््ाये

श्रान्तस्य तप्तस्य तेजोरसो निरवर्तताभनिः॥ २॥ स पधाऽऽत्मानं व्यकुरुताऽऽदियं तृतीयं वायुं तृतीयभस एष प्राणश्ेधा विहितः । तस्य

स्यां एथिव्यायुत्पादितायां स ॒भ्त्युः प्रजापतिरभाम्येच्छूमयु् बभव । स्वौ हि ठोकः कायं इत्वा श्राम्यति । प्रजापतेश्च तन्महत्वययं यत्प्ृथवीर्मः । किं तस्य श्नान्तस्येत्युच्यते । तस्य श्रान्तस्य तपस्ष खिन्नस्य तेजोरसस्तेजञ एव रसस्तेजोरसो रसः सारो निरवतंत प्जाप्‌- तिशरीरानिष्करान्त इत्यथः । कोऽषो निष्क्रान्तोऽभ्भिः सोऽण्डस्यान्त- विरादट्पज्ापतिः प्रथमजः कायंकरणसुधातवाश्चातः । “वे शरीरी मथमः" इति स्मरणात्‌ ॥ २॥

सच जातः प्रजपतिस्ेधा तिप्रकारमात्मानं स्वयमेव कावकरणसं धातं व्यकुरूत व्यभजदित्येतत्‌ । कथं तेधेत्याह । आदित्यं तृतीयम प्रिवाययपेक्षपा जपाणां प्रणमकरुतेत्पनुवतंते । तथाऽयादित्यपिनया चायु तृतीयम्‌ । तथा वायादित्यापेक्षयाऽगनि बृतीयमिति द्रष्टव्यम्‌ । सामथ्यंस्य तुर्यत्वाश्रयाणां संख्यापुरणत्वे । स एष प्राणः सर्वभूता नामात्माऽप्यग्निवासरादित्यष्पण विशेषतः स्वेनेव प्रर्यवात्मना धा

आ्ात्पकसूत्रदु पततं वक्तं पातनिकामाह । तस्यामिति । उक्तेऽथं लोकप्रसिदधिमनुक्‌ढ- यि । स्वौ हीति । इदानीं विराडतप्तिमुपदिशति । कि तस्येत्यादिना । भभिज्ञ- ब्दापे स्फुरयति । सोऽण्डस्पेति। तस्य प्रथमशरीरित्वे मानमाह । स वा इति ॥२॥

निराज। ध्याना५मवच्छेद्मेदमह । स चेति । कोऽस्य बेषामवस्य कर्तेति ` वीक्षायामाह । स्वयमेवेति । कथमेकस्य त्रिषात्वमन्यथा कथमेकत्वमिलाह । कथ. मिति । मंदो षटशर।वाचनेकङ्१त्ववद्विराजो बहुङपत्वं साषया३ । आहैत्यादिना । कथमामि वृपीयमित्यश्रुवं कल्प्यते वश्राऽऽषह । सामथ्य॑स्पेतिः। वाखारिलयोरि- वाभररपि संरूयापूरणत्वशाकतेरविरशिष्टत्वादरं तृतीयमकुरुेदुपसंख्यायते स ब्रेवाऽऽत्मा- नमिति चोप्करमादित्यभः । ननु किमयं भेषामावो विराट्लक्ूपोपमदन क्रियते न हि स रस्मिन्सत्येवं युक्तो विरोधादियाह । स एष इति । यथा तन्ववस्यानुपमद्नेन गूरकारणातपटो जायते तथा सर्वषां भूतानां प्राणवया साधरारणोऽप्ययं लेनैव स्वतश्र- शानुगवेन मृयुङूपेण। नेपा वेभागस्य कतौ | न भेकस्य बहुरूपत्वविरोधो मायावि-

^ १, 9, "व्यद्ोववचछ"। २, ग, घ. च, अ. छ. येकार । ३ ख. गर, ब. ज. छ. 'वेर" 1 ४ ग, घ, "तात्मा ५, क, श “पवस्व ९ घ. म्‌. णर्देन । ७ घ, घ. "न्‌ त्रिषा"

विवी भ्षणप२] भानन्दिरितयीकासविषशा करभाष्यतमेता। धः

पराची दिविशरोऽसौ चासौ बे्मी। अथास्य प्रतीधी दिकषुच्छमसौ चासौ च सक्ष्यौ द्िणा चोदीची च पार धोः पष्ठम- न्तरिक्षयुद्रमियमुरः पर एषोऽप्सु प्रतिष्ठितो

विहितो विभक्तो न विराटृस्वहपोपमदंनेन । तस्यास्य प्रथमजस्प्नेर- शअमेधोपयोगिकस्याकंस्य विराजश्चित्यात्मकस्याश्वस्पेब दशंनयुच्यते । सवां हि पर्वोक्तोत्पत्िरस्य स्तुत्यर्थेत्यवोचाम । इत्यमसौ थुद्धजन्पेति । तस्य प्राची दिक्िशिरा विशिष्टत्वसामान्पात्‌ । भसौ चापी चेशान्यपरे- य्पावीर्मो बाहू । रैरपतेगंतिकमंणः। अथास्याप्नः प्रतीची दिक्पुष्छ लधन्यो भागः । मान्मखस्प परत्पग्दिक्सबन्धात्‌ । भतो चापोख वाप- न्नेकऋत्यो सक्थ्यो सक्थिनी प्रषठकोणत्वसामान्यात्‌ । दक्षिणा चोदीषी ख पावे उमयदिक्संबन्धतामान्पात्‌ । यौः पृष्ठमन्तरिभयुदरमिति पूवं

-वत्‌ । इयगुरः । अधोभागसामान्यात्‌ । सत एषोऽपि; प्रजापतिषपो खोकाचात्मक)ऽग्बिरम्ु प्रतिषितः ^“ एवमिमे लोका भप्स्वन्तः ' इति-

[1

बदुपपत्तरित्ययः | वस्य प्राचीलयदेस्तातयेमाह्श्णं तस्येति । उक्तामि विशेषणानि पकरणाविच्छेदाथैमनूचन्पे । अभ्निविषयं दशेनप्िदानीुस्यते चेन्रैवेदेल्यापि पए कमनथेकभितयाशङ््ाऽऽह । सवां हीति । स्तुतिमेवाभिनयति । इत्थमिति । कमोद्स्य भः संस्कवेग्यत्वाचित्या्निशिरमि प्राबीदषिः क्म्येयाह । तस्ति । भरोपे साृश्यमाह । विशिष्टत्वेति । शिरसोऽनन्तरमायित्वत्तदादुरशान्या- दिदषटिमाह । भसौ वेति । कथपमामेशन्यो बाहुवाच। याङ्ग वद्वा माह । ईरयतेरिति । मत्यषययोगादीशणो ` बाहूपविकररोवात्ययेः '। तत्पु एकाद पत।च्यादिटषिरष्यस्यहि । अवेत्यादिना । नित्यत्यप्रेः कषदत्ति वद्ठोः पाज्यादि्हिकरणानन्तरमित्व्ैः। सक्थिपदं पृहनिषो्नवाधिथह्यश्रिषयम्‌ | छमयङाब्देन प्राखीपतीगीहषं गृहने । छरति एपिवीषशषटिमाह । इयमिति । उपास्य भननियुक्मनुवदति । घ इषः हवि! दस्योपासनापिमेवाप्यु पविष्ठिवत्वं गुणमुपदठिशि ।

। यृतान््रदहिदानाभषां कैडोककारणत्वादशेषर।कारमके)ऽद्निप्तत्र प्रवि- हिवः संमवतीत्वच् श्रुत्यन्तरं सवोदवति । एवमिति । यथैतेषु छोकरेषु सपै कां धर्विितं वेति यावत्‌ | टोकडशब्देन स्थृषटामां मृतानां पंनिवेशविकेषा शन्ते । भप्त.

१ अ. १, ३.च्‌. छ, ख, | थेशा" ॥ 2 पवीवीदिकतं |

४. बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [षथमाध्याये

यत्र चेति तदेव प्रतितिष्ठयेवं विदन्‌ ॥ ३॥

सोऽकामयत हितीयो म आत्मा जायेतेति स मनसा वाचं मिधुनश्समभवदृशनायां मृ्यु-

श्रुतेः। यत्र कृच यस्मिन्कस्मिश्विदेति गच्छति तदेव तभव प्रतितिष्ठति स्थितिं छते । कोऽसवेवं यथोक्तमप् पतिष्ितत्वमग्र्वद्रान्विजानन्गु- णफर्मेतत्‌ ॥ ३॥

सोऽकामयत योऽसो प्रत्युः सोऽवादिक्रमेणाऽऽत्मनाऽऽत्मानमण्ड- स्यान्तः कापकरणसंधातवन्तं विराजमभ्रिम्टजतं त्रेधा चाऽऽत्मानम- कुरुतेत्युक्तम्‌ । त किंव्यापारः सश्ठजतेति । उच्यते । स ग्रत्युरकाप- यत कापितवान्‌ । किम्‌ । द्वितीयो मे ममाऽऽत्मा शरीरं येनाहं शरीरी स्यां स जायेतोत्पयेतेत्पेवमेतदकामयत । सत एवं कामयित्वा मनसा र्वोल्पननेन वाचं ्र्पीरक्षणां मिथनं द्द्रभावं समभवत्सभवनं कृतवा- न्मनसा त्रयीपाखोचितवां्रयीविहितं छष्टिक्रमं मनपाऽन्वालोचयदि- त्यर्थः । कोऽसावशनांथया रक्नितो प्रत्युः । अरानार्था मरटपुरिरयुक्तम्‌ ।

~~ == =+

मृतान्वरसिवायु कारणमूताछिति यवत्‌ । फलश्रुतिं व्याचष्टे । यत्रेति । भयेषा- स्तिफलमप पुनमेत्युं जयी यादिना व्यते । िमिद्मस्यने फठद्वकीतैनम्व आह | गुणेति ॥ ६ ॥

उत्तरगन्थमवता्यं ६ पूवेय्न्येन संबन्धं वक्तुं वृत्तं कीतेयति । त्यादिना । भवान्तरन्यापारमन्रेण कतत

शब्दः | " ऽकामयत, इलया काऽपतावित्पादना । कथं

११. याहि षृ" 1 र्कं एवं । ३, च. छ. छ, 'दराञ्ञान'। ४, ब. अ, वैका । ५ क. "तत्त्रे। ६ च, स्माद ७ग, ध. इ. ज, छ, " नायाठ। च. छ. नायो- पठ । ८३. च.ध, ड, च, 5, घ. “्यारक्षणो यू" । ९. ध. च, 8, अ. ` प्ति यदुक्त ।

दिवीयं बामण] भानन्वगिरिकिदीकातेखितशाकरभाष्यसमेता[ शष

सतददरेत आसीत्स संवत्सरोऽभवद । न ह एरा ततः संवत्सर आस तमेतावन्तं काकमबिभः । यावान्संवत्सरस्तमेतावतः कारस्य प्रस्ताद्‌-

तमेव पराग्रशत्यन्यत परसङ्को मा भूदिति । तचद्रेत आसीत्‌ । तत्तत्र मिथुने यद्रेत आसीत्पथमशरीरिणः प्रजापतेरुतपत्ती कारणं रेतो बीजं ज्ञानकमंहपं ्रय्यालोचना्यां यदृष्टवानातीखन्मान्तरकृतम्‌ । तद्रावभा- विताोऽपः घ्रा तेन रेतसा बीजिनाप्स्वनुपरविश्याण्डड्पेण ग्भीमितः स॒ ॒संवत्सरोऽमवत्संवत्संरकालनिमातां संवत्सरः प्रजापतिरभवत्‌ । नह पुरा पृं ततस्तस्मात्सवत्सरकालनिर्मातुः प्रजापतेः संवत्षरः कठो नोप नाऽऽसं न बभूव ह । तं संवत्सरकाठनि्मातारमन्त्गभं प्रजापतिं यावानिह प्रसिद्धः कारु एतावन्तमेतावत्सवत्सरपरिमाणं काल मविभग्रेतवोन्परत्युः । पावान्सवत्सर इह प्रसिद्धस्ततः परस्तारत्कि कत- वान्‌। तमेतावतः कारस्य संवत्सरमात्रस्य परस्तादृष्यमदजत चष्टवान- ण्डममिनदित्यथः। तमेवं कुमारं जातम पथमरशरीरिणमशनायावश्वा-

१ इ 711 क श मी णि मिरी [ति

रिं पुनरुक्तिरियाशङुग्याऽऽह । तमेवेति । अन्यतानन्तरपर्ते विशडत्मनीति यावत्‌ | भवान्वरम्यापारान्तरमाह । तदित्यादिना । परमिद्धं रवो व्कवतयति । हञानेति। नन्‌ परनापवेने ज्ञानं कपे वा संमयति तत्रानधिकाराद्ियाशषङ्न्याऽऽसीरित्य- स्याथमाह । जन्मान्तरेति । वाकयस्यपिक्षितं पूरयित्वा वाक्रयान्तरमाद्राय न्याकरोति। तद्धवित्थादिना । ननु संवत्सरस्य प्रगेव सिद्धत्वान्न ्रजापतेस्तनिमाणिन तदासत्व- मित्वाशङ्क्योच्रं वाक्यमुपादते । न ह पुरेति । तद्याच । पृव॑मिति। प्रजाप्नेराि- ल्यासकत्वा्तदषीनत्वा्च संवत्सरव्यवहारस्याऽऽदियातष वद्यव्शारो नाऽऽसीदैवे- द्यथेः। कियन्तं कारमण्डङूपेण गमो बमूवेत्यपेक्षायामाह । तमित्यादिना । भवान्त -रभ्यापारमनेकविषममिषाय विराहुततिमाकाङलाहवरोपसहरति । यावानित्यादिना । केयं पूवमेव गमेतया विमानस्य विराजः सृष्िस्वत्राऽऽह । अण्डपिति । विरादरत- चिमुक्त्वा शब्दमात्रस्य प्ट विवधषुपूमिका।ं करोवि । तमेवमिति । अयोग्येऽदि पृज्र- भक्षणे प्रवेक दहौयति । भडमायावस्वादिति । त्रिराजो मयकाएणमाह्‌ |

१६, ठ, ©. ज, छ. तत्तत्र । २ छ. तेः क" । ३ $, ध. "वत्व दंव" ° क. छ, "त्रः संवत्छरः । ५ न, च. "ता प्र ।६क. च, छ, ठो नाड । ७ ग, नामाऽ्ञप 1० क. क. सह, न।९क. ग. घ.ङ. छ. ज. 8, च्वान्‌ । या । १० क, ` वत्य पदस्या । १) चर नर, रवन्वान क्च" । १६ क. “व प्रि" । १३ क. ३ न्य"! च. थं तादयर + घ्‌ व तावत |

"द६ ` बदारण्यकोपनिषत्‌ एवकमाण्वाये हनत । तं जातमभिन्याद्दात्स पाणकरोत्सेव वामभवद्‌ ॥ % ॥

त रक्षत यदिवा इममामिमशस्ये कनीयोऽं करिष्य इति स॒ तया वाचा तेनाऽऽत्मनेद्‌^ .. सर्वमसृजत यदिदं किच्च यद्नश्पि सामानि

न्यृस्युरमिव्यादवान्युखविदारणं कृतवानहम्‌ । स च कुमारो भीतः स्वामाविक्याऽविश्या युक्तो भाणित्येवं शब्दमकरोत्‌ । सेव वागमव- द्राक्शब्दो ऽभवत्‌ ॥ ४॥

स दक्षत स एवं भीतं इतरवं कुमारं दष्टा मृत्युरे्तेक्षितवान्‌। भश- नायावानपि यदि कदाचिद्वा इमं कुमारमभिमंस्ये । अमिपु्वौ मन्यति. रषाः । हिसिष्य इत्यर्थः । फनीयोऽश्नं करिष्ये कनीयोऽरूपमनन करिष्य इत्येवमीक्षित्वा तद्रत्षणाहुपरराम । बहु शनं कव्यं दीधंका- ङमक्षणाप न कनीयः । तद्भक्षणे हि कनीयोऽनर स्याद्धीजमक्षण इव सस्याभावः । स एवं प्रयोजनमन्नबाहुल्यमारोच्य तयेव त्रय्या वाचा ुर्वोक्तया तेनेव चाऽऽत्मना मनसा मिथुंनीभावमारू वनयुपगम्योपग- म्येदं सं स्थावरं जङ्गमं चाघजत यदिदं किच पत्किचेदम्‌ । कि तत्‌ ।

स्वाभाविक्पेति । इन्द्रियं देववां च व्यावतैयवि । वाक्शब्ड इति ॥ ४ ॥ हदानीमृगादिमृधिुपदेष्टं पावनिकां करोवि । स इत्यादिना । देतणपविबन्धकस- रावं बृोयति । अशनायावानपीति । अभिपूर्वो मन्यतिरिति । दद्रोऽस्य पशन भिमन्येव नास्य शद्रः पञ्ूनभिमन्यत हयादि शाल्लमत्र प्रमाणयितव्यम्‌ । भन्नस्य कनीयसे का हानिरियाशङ्न्याऽऽह । बहु हीति । तथाऽपि विराजो म्षणे का ्षविस्त्ाऽऽह । तद्भक्षणे हीति। वस्यान्ना्५कत्वाच्चदुतपाक्कतवादेति शेषः| कारण- निवृत्तौ कायनिवृत्तिरिदत्र दष्टन्तमाह्‌। बजेति। यथोफेलणानन्तरं मिधुनमावहारा भयम पस्तोति । स एवमिति । ननु विराजः सृष्ट्या स्यावरजङ्गमारनो नगवः सृषटेढक्तत्व सकि पुनरुक्त्येलयाश्येत शष्ट परिहरि । किं तदिति । गाव- ध्यरदनिीत्यादिष्देनोप्णिगनुषटन्बृहतीपङ्कित्रिष्टुम्जगवीछन्दास्युक्तानि । केवंडानां छत्दसां सगोभवाचदाङूढानामृग्यजुःसामात्मनां मन्राणां सिर विवक्षितेत्याह ।

१ 9. ह, मील्या । २8, इ, “बुनभा-। ६ न, न. त्लत्वा ।

= > इ, वी | = ¢ ¢ आनन्दित रीकासववितिशाकरभाष्यक्तेता र ¢ ॥ ट शर् ; च ॥ ४ » १, ५

च्छन्दसि यङना्रभाः पन्‌ । स॒ पच्दे- वामत तत्तद्चमध्रियत सै वा अत्तीति तदु-

ऋसयो पष सामानि चछरन्दांति घ सप्त गापरयादीनि स्तोतरशज्ा- दिकमोङ्कतांन्ञिविधान्म्रान्गायन्यादिष्छन्दोविरिषटान्पङ्ञ श्च तत्सा" ध्यान्पेजास्ततकर्तरीः परश्च ब्राम्पानारण्यान्करमेसाधनभूतान्‌ । ननु अरण्या मिधुनीभूतपाऽछजतेत्य्तमृगादीनीह कथमयजतेति । नेष षेः । मनसस्त्वव्यक्तोऽयं मिथुनीभावन्नय्या बआह्वस्तु श्गाषीनां िथमानानामेव क्म विनियोगभावेन व्यक्तीभावः सर्गं इति । स॒प्रजापतिरेवमशद्धे बुष््रा यचदेष क्रियां क्रिपापाधेनं डं वा किंविदठजत तत्तदततु मक्षयितुममिपत धृतवान्मनः सवं कत्ल वै यस्मादत्तीति तत्तस्माददितेरदितिनान्नो गृत्योरदितित परसिद्धम्‌। वथा मभ्नः “अदितिर्थौरदितिरन्तरि्षमदितिर्माता स पिता" एत्यादिः। स्व॑ स्पेतस्प जगतोऽश्नमृतस्यात्ता सर्वात्मनैव भवत्यन्यथा विरोधात्‌ । -न हि कध्चित्सवेस्पेकोऽत्ता दश्यते तस्मात्सवीत्मा भवतीत्यथः ।

स्तात्रेति । इद्रात्रादिना गीयमानमृग्जातं स्तोघरं वदेव होध्रादिना शस्यमानं श्नम्‌ । स्तुतमनुशंसतीतिं हि शुषिः । यन्न गीयते न च दास्यपेऽध्वयुंपमृतिमिश्व परयुल्यते तदप्यत्र ग्राह्यपिल्यमिपे्याऽऽदिपदम्‌ । भत एव त्रिविधानिदयुक्तम्‌ । भजादयो ग्राम्याः पशवो गवयादयस्वारण्या इवि मेदः । कमसाषिनभूवानपु जेषि संबन्धः | स पनसा वाचं मिथुनं स्मभवदियुक्तत्वात्यागेव तरण्या धिदधत्वान्न दस्याः सृष्टिः छेत शङ्कते । नन्विति । स्यक्तान्यक्तत्रिमागेन परिहरति । नेत्यादिना । इवि मिुनीमावक्षगयोरपपरिरिवि शेषः । भवु- सगेश्वा्नसगं शेति इयमुक्तम्‌ । हदानीगुपास्यस्य परजपपतेगुणान्तरं निर्दिश । स भलापतिरत्यादिना । कथं शृयोरदिषठिनामत्वं सिद्धवदुच्यते वत्राऽऽह 1 था शेति । भदित; संतमत्वं दवा मन्रेण सकारणस्य मृलयोरदिविनामतवं सूचि- इमि मावः । मृयोरदिवितवविज्ञानवगोऽ्रान्तरफढमाह । सवेस्पेति । सवोतमनेति कुतो विशिष्यदे ववराऽऽह । अन्येति । स्ैङूपेणावस्यानामावे सवोन्नमक्तणस्वा- कक्यत्वादित्यथेः । विरोषमेव साषयवि । न हीति । एढस्योपापनाधीनत्बा्मना-

, १ १, छ.ज ट. ट. (नाजा ।रङ.च. "ग्रां ५" च तत्कश्री १।५. ®. 8, "गजा प्रज ।६ब.ध., च, उ, “ग्या । ४ व. ्टुक्तं त्मा । ५. वः) पमः । ६."

. नतं ९०५ ७ क. पि शेः । द" । घ, “ति ¶" । < घ, भ, न, उरप्मएवतवं । ९ भ, (ष्णौ 4

< जुदहारण्वकोपनिषत्‌ [पषमाभ्याये

दितेरदितित५ सर्वस्यैतस्यात्ता भवति सर्वम स्यात्रं भवति य एवमेतददितेरदितितवं वेद्‌ ॥५॥ सोऽकामयत भूयसा यत्नेन भूयो यजेयेति । सोऽश्रास्यत्स तपोऽतप्यत तस्य श्रान्तस्य

सवेमस्याश्नं भवत्यत एव । सर्वात्मनो हत्तुः सर्वमन्नं भवतीत्पुपप- ते । य ॒एवमेतद्यथोक्तमदितेग्रत्योः भजापतेः सवेस्पादनाददितित्वं वेड तस्येतत्फरम्‌ ॥ ९ ॥ सोऽकामयतेत्यश्वाश्वमेधयोर्निवंचनाथेमिदमाह । भूयसा महता यज्ञेन भयः पुनरपि यजेयेवि । जन्मान्तरकरणापेक्षया भरयःशब्दः । स प्रजापतिजैन्मान्तरेऽश्वमेधेनायजत । ष तद्धावभावित एव कल्पादौ व्यादतेत । सोऽश्वमेधक्रिपाकारकफखात्मत्वेन निरेत्तः सन्नकाम- यत मृयसां यज्ञेन भयो यजेयेत्येवं महत्कार्यं कामयित्वा रोक- वद्श्राम्पत्‌ । सष तपोऽतप्यत । तस्य श्रान्तस्य तप्रस्येति पवं-

परतिमदिपिनामानमात्मतेन ध्यायन्ध्येयात्मा मृत्वा तततदरूपखमाप््नः सर्ैस्यान्नस्यात्त स्यारि्यधः । भन्नमन्नमेवास्य सदा न कंदाचित्तदस्यात्तु भवतीति वक्ुमनन्रवाक्य- मादते । स्वमिति । भव एवेत्युक्तं व्यक्तीकरोपि । सर्वात्मनो दीति ॥ ५॥ उपास्तिविधौ सफले सति समा्चिरेव ब्राह्मणप्योचिता किमुत्तरगमन्येनेव्या- शङ्क ॒परवीकमादाय तात्पर्यमाह । सोऽकामयतेत्यादिना । वदेवाश्वमष- स्याश्वमेषत्वमित्येतदन्वं वाकयमिदमा निर्दिश्यते । भूयोदक्षिणाकत्वादश्वमेषस्य भूय- स्वम्‌ | हविशब्दोऽकामयवेलयनेन संबण्यते । कथं पुनस्तेन यक्ष्यमाणस्य प्रजाष- तेमयःशब्दोक्तिः । न 1£ स पूवेमश्वमेषमन्वातिष्ठत्कमोनमिक)रताचतरा ऽऽह । जन्मा- न्वरेवि । वदेव खष्टयपि । स परजञापतिरिति । भयादीते जन्मनि यजमानोऽश्वमे- भस्य कतौऽमूत । अपुना हिरण्यग मये यजेयेवयाह तथाच कतुमेदाद्‌ यःशन्या- घामञ्जस्यमव आह । स तद्भावेति । स प्रजापविरश्वमेषवासनाविशिष्टो ज्ञानकमेफढ- त्वन कल्पादौ निवृत्तो भूयो यजेयेल्याह कतमोक्वेरिक्येन साषकफलवस्थयोयंनमा- जसुत्रयार्मेदाभावादित्येः | परजापविरीश्वरो न वस्य दुःखात्मकक्रत्वनु्ठानेच्छा युक्ते स्याक्षङ्कश् परक तिवशासदुपपसिममिपेत्याऽऽह । स्ञोऽश्वमेधेति । कथमेवाववा विव- लिवा स्तुतिः सिडधत्याशङक्ाऽऽह । एवमिति । भमक।येमादह्‌ । स तप इति ।

१ क. ग. ध, 2, 9, ज. इ. सा महता य" ।२ज.घ. छ. जः, इ. भूयः पुनरपि प । ३५. भ. न, स्यात्त 1४, न, न, "गात्वादः । ५ ग्‌, काप्ति । ६ क. ख, कारनमा ।

दवितीयं बाद्रणय्‌।२] आनन्दगिरिङतटीकातवकितशांकरभाष्यसमेता। ३९

तप्तस्य यशो वीर्यमुद्क्रामद । प्राणा वै यकौ वीयं तताणेषूत्कान्तेषु शरीर५श्वयित॒म्रियतं तस्य शरीर एव मन आसीद ॥ ६ ॥

सोऽकामयत मेध्यं म इद५ स्यादात्मन्व्यमेन

क सा @ 0 र 0" जि मिणः “क = ^> चिक मः 0 प > न> -नकन सनक =

वत्‌ । पशो वीयंयुदक्रापदिति रवयमेव पदार्थमाह । प्राणाधष- रापो पे पशो यशोहैतुत्वात्तेषु हि सस ख्यातिर्भवति । तथा वीयं बरूपस्मिञ्शदीरे । न हइत्करान्तपाणो यशस्वी बर्बाम्बा भवति । तस्मात्मागा एव यशो वीपं चास्मिश्शरीरे । तदेव प्राणङक्षण धशा वीयेञदक्रामदुत्करान्तवत्‌ । तदेवं यशोवीयमतेषु प्राणेषूरकन्तेषु रीराजिष्करान्तेषु तच्छरीरं प्रजापतेः श्वयितुमुच्धनभावं गन्तुमिष- तामध्य चाभवत्‌। तस्य प्रजापतेः शरीरालिगेतस्पापि तस्मिन्नेव शरीरे मन भासत्‌ । पथा कस्पचितपिये विषये दूरं गतस्यापि भनो भवति तद्त्‌ ॥६॥

ष॒ तस्मिन्नेव शरीरं गतमनाः सन्किभकरोदिति । उच्यते । सोऽकामयत कथं मेध्यं मेधाहं यल्लियं मे ममेदं शरीरं स्पत्‌। किचाऽऽत्मरव्यात्मवांश्वानेन शरीरंण शरीरवान्स्यापिति परवि- वेश । पस्मात्तच्छरीरं मद्विपोगाद्रतयशावीयं सदण्वदश्वपत्ततस्तस्मा-

गणी णभ ` ==> ~ ~ = ~~ च्विः क © ५ अ= + द = भमान वेनो

चक्षुरादीनां यशस्तव हैतमह । परशाहितत्वादिति1 ददेव साप्रयति । तेषु दीति । पाणा एवेति तयाकब्दाधैः | सत्मु हि वेषु शरे मठं भवीति पृषेवदेव हैवुरुनेयः | उक्तमध व्यपिरेकह।रा स्फोरयति । न दीति । प्राणानां यशस्तरं वीर्यतवं चोपसंषय वाक्यां तिगमयवि | वदेवमिति । वल्नाणेष्वित्याहि म्वाचष्टे । तदेवपरित्यादिना । शरीरानिगवस्य प्रजापतेमेक्ततमाशाङ््वाऽऽह । तस्येति ॥६॥ म्यम्जानाभःवादा्क स्यपि न पुनस्वसिमन्प्रशा युक्तः परित्यक्तपरिग्रहयो- गाति शङ्कते | ष तरिभक्निवि । भज्ञानवज्ञातपरिलयक्तपरिग्रदोऽपि समवर्ती त्याह | उच्यत इति । वीवदेहस्य कामनाऽयुक्तेवि शडूते । कथमिति । सामथ्यातिक्ञवादशरी- रस्यापि प्रजापवेस्तदृपपतति रिति मन्वानो ब्रूते । मेध्यमिति । कामनाफरमा ° । इति दिवेशेति । वाऽप कथं॒प्रकतनिरुक्तिसिदरेत्याशङ्कथाऽऽह । यस्मादिति ।

3 ग. च. ङ, च, *निगतेष । २ ग, च, "समदेतच्छ" । ३ ध, च्व व्यै ।

४४ शहषोरण्यकोपतिषै [पिषमाध्वामे स्यामिति । ततोऽश्वः समभवदयदश्व्तम्मे- ध्यमश्रदिति तदेवाश्वमेधस्याश्वमेधत्वम्‌ । एष हवा अश्वमेधं वेद्‌ थ एनमेवं वेद्‌ ।

दन्वः समभवत्‌ । वतोऽश्वनामा भरजापदिरेव सातांदिति स्तयते । यस्माच पुनस्तत्पवेशाद्रतयशोवीय॑त्वादमेध्यं सन्मेध्यमभृत्तदेव तस्मा- देवाश्वमेधस्याष्वमेधनान्नः क्रतोरश्वमेधत्वमश्वमेधनामरूमः । क्रियाका- रकफेखारमको हि क्रतुः । स च प्रजापतिरेवेति स्तयते । क्रत॒निरवर्तक- स्याश्वस्य प्रजापतित्वयुक्तयुषा वा भश्वस्य मेध्यस्पेत्यादिना । तस्ये- वाश्वस्य मेध्यस्य प्रजापतिस्वषटपस्याग्रश्च यथोक्तस्य क्रतुफलात्मह्प- तया समस्योपाप्तनं विधातव्पमित्यारभ्पते । पुत्र क्रियापदस्य विधा- यकस्पाश्रुतत्वात्कियापदपेक्षत्वाश्च प्रकरणस्पायमथौ ऽवगम्पते। एष ह वा अश्वमेधं क्रतुं वेद यः कध्चिदेनमश्वमगमिष्धपमकं च यथोक्तमेवं वक्ष्य माणेन समासेन प्रदरयंमानेन विरीषणेन "विशिष्टं वेद स एषो ऽभ्वमेधं वेद यच्छब्दो यस्मादिति व्याख्यातः । देहस्याश्वष्वेऽपि कयं प्रजापपेस्तथात्वमित्यशङ्य चक्तादारम्य त्याह । तत इति । भ्व्य प्रजापतित्वेन स्तुवलात्तस्या- पास्यत्वं फलतीति भावः । तथाऽपि कथमश्वमेषनामनिवेचनमित्याशङ्न्याऽऽषह । यस्माश्चेति । कतोस्तदात्मकस्य प्रजापतेरिवि यावत्‌ । देहो दि प्राणवियोगादश्व- यरपुनस्तपपवेशाच मेधाहऽमृदवः सोऽश्वमेषस्वत्तादात्म्यात्यजापविरपि तथेत्यपेः | ननु परजापरतित्वेनाश्वमेषस्य स्तुविर्नोप्योगिनी । भग्रेपास्यत्वेन प्रस्तुत्वात्कतूषा- सनामवादत आह । क्रियेति । ननु कतवद्गस्याश्वस्वाश्वमेषक्रत्वात्मनश्वाभेकक्तरीत्वा स्तुवत्वासदुपस्वेश्च . प्रागवोक्तत्वादेष ह वा भश्वमेषमित्यादिवाक्रयं नोपयुज्यते पत्राडऽह । क्रतुनिर्र्तंकस्येति । उक्तं च चित्यस्याग्नस्वस्य पराची दिगित्यादिना प्रजापवित्वमिति शेषः । भश्वोपासनमम्न्युपासनं सेकमेवेति वक्तुपृतरं वाक्यपित्याह । तस्येवेति । य एत्रभतदिररदिवित्वं वेदेतयादौ प्रागेव विष्िवयुपासनं किं पुनरार- म्भणेलय गङ्कश्याऽऽह । पूत्ेति । यपि विषिरदि वित्वं वेदेवि श्ुवस्वथाऽपि सगुणो- पास्तत्िधि प्रपानविषिः । भव तु प्रपानविविरुपासिपकरणत्वाद्पेह्यते | भवोऽ- शवमेषं वेदेति प्रपानविर्पियिदे मावः । तात्रय॑पुक्ला वाक्यमाद।याक्तराणि व्याकरोति । एष इति । यधोक्तमिर्युं्रत्र॒प्रजापरित्वमनुक्ष्यते । ठमनवर- ध्येत्यारि पदश्येमान विशेषणम्‌ । विपिरत्र स्पष्टो न भव्वात्याशङ्कयाऽऽह ।

, १ कअ. कवादव्स्त्‌ । २६, ड, छ, "फठस्योहि। ३ मव. च.छ.ज.द. -धलोयोश्मादि" । ४ ग. घ.ङ. छ. ज. छ, "मई । ५१. घ, ङ, च. छ. जश्च “ङेवेन वि" । ६९,, ४, अ, च्च, विप । ७ छ, 'रत्ययैः। ता । ८ क, क. भ, 'टयमवत्र ।

दितीयं आद्नणय।२] भानन्दगिरिकददीकातवलिविशाकरभाष्यसमेता। ४१ ।

तमनवर्ध्येवामन्यत । तश संवत्सरस्य परस्ता- दात्मन आरभत । परशन्देवतास्यः प्रयौहव्‌ । तस्मातसर्वदेवयं प्रोषितं प्राजापयमारभन्त एषं ह वा अश्वमेधो य एष तपति तस्य संव-

[8 9, 7) 0 शतत (१ त 1 71 ।

नान्थः। तस्मादेवं वेदितव्प इत्यथः । कथं तत्र पशुविषयमेव तावहशेनं आह । तत्र प्रापतिभुयसता यक्षेन भुयो यजेपेत कापमपित्वाऽऽत्मानमेव पशं मेध्यं शह्पयित्वा तं पथुमनवरं्येवोत्छषटं पथुमवरोधमकृत्वेव भुक्त- धरग्रहममन्यताविन्तयत्‌ । तं पंव्रसरस्य पूर्णस्य परस्तादृष्वंमात्यनं आतमाथंमालमत प्रजापतिदेवतोकववनेत्येतदारभताऽऽखेम्भं कृतवान्‌ । परनन्यान्परम्यानारण्वांश्च देवताभ्यो यथादैवतं प्रस्योहततिगमित- वान्‌ । यस्मादेवं प्रजापतिरमन्यत तस्मादेवमन्योऽप्युक्तेन बिधिनाऽ5- त्मानं पशुमश्वं मेध्यं कल्पपित्वा पषदेवत्योऽहं प्रोकष्पमाग भास. , भ्यमानस्त्वहं मदेवत्य एव स्याम्‌ । अन्य इतरे पशवो ग्राम्यारण्या पथा- देवतमन्याभ्यो देवताभ्य आरभ्यन्ते मद्वयवभताभ्य एवेति विचात्‌ । अत एवेदानीं स्वेदेवत्यं पोकत्तितं प्राज्ञापत्यमारभन्ते पाचिका । एवमेष ह वा अश्वमेधो य एष तपति यस्त्वेवं परसाधमकः क्रतुः त

[ह ` 1

तस्मादिति । अश्वमेषो विशेष्यत्वेन संबध्यते । पएवंशब्दात्यतिद्धापेत्वं मावि कृवा विषिरिलयाह । कथमिति । एष ह वा भशवमेषं वेदेत्यादौ विवक्षिवस्य विपेभूमिका करोति | तत्रेत्यादिना । उप।स्तिविषिपस्तावः सन्यः | कयं नु पशापिषयं दशनं वहंशेयवि । तनेति । एवमनन्वरवाक्ये पवृते सतीति यावत । अप व्रिवितितविनि- ममिदृषावि । यस्माच्चेति । पजापतिरित्पं फलावस्यायाममन्यपेदयत्र किं प्रमाणमि- त्याशङ्क्य संपदि तत्काथमृतासु प्रजासु वप्रिषयेशदिरियाई । भत एवेति । मोषं मन्रष॑सवं पशुमिति यावत । एकावस्पपजापतिवरदिेवेशब्दापेः । उ्- सनव विरक्तः संघपि पदीकमादाय रातर्यमह | एष इति । त्रि दि कतुः, कपितपशुशेदुको बाहवद्धेदुकश्च स च द्विपकारोऽपि फलरूपेण स्यितः सविद पारितिफलं वक्तृभेवदक्यमरियेः । विशेषक विना नस्ति बुमृत्सोपशा।नव(१त्याह |

| ~ = ~ ~~~ ~~ ~~~ * ° = == =-= ~~ ~ ~ -- ~~

१.ध, ड, छ. ज. ट. ठ. डप ण्ध्येवा । >्कं स, ड, छ, अ. ट, इ. दैवाद ध. अ, "इध्येवो* । ४ ध, ज. "त्येव । ५ क, ध, "तात" । ५ खं. छ. ठम्मर्न इ । ५ ग, ड, च, ह, “वृन्पाम्या" । ८ ग, ४, ^तं प्रति प्रहत्य" । ९ इ, छ. छ. "म्या भार । १० क, चवर ङ, क्व, इ मा। ॥।

४२ बुहदारण्यकोपनिषत [प्रथमाध्याये

त्सर आत्माऽयमग्निरस्तस्येमे रोका जत्मा- नस्तवेतावकाश्वमेधो । सो पुनरेकैव देवता

~ ~ नना ध 9 9 - क क

एष साक्षात्फरमतो निर्दिंदयत एषं ह वा अश्वमेधः । कोऽसो । य एष सविता तपति जगदवभाषयति तेजसा । तस्यास्य क्रतुफखात्मन संवत्सरः कारविशेष आत्मा शरीरं तनिर्वत्यत्वात्सवत्सरस्य । तस्येव करत्वात्मनोऽग्रिसाध्यत्वाश्च करस्य क्र्तुत्वष्पेणेव निर्देशः । अयं पार्थिवोऽग्रिरकैः प्षाधनभूतः । तस्य चाकेस्य क्रतो "चित्यस्येमे लोकाच्रयोऽप्यात्मानः शरीरावयवाः । तथाच व्याख्यातं तस्य प्राची दिगित्यादिना । तवश्यादित्यवेतौ यथाविशेषितावर्काश्वमेधौ क्रतुफरे । अर्का यः पाधिवोऽग्निः स साक्षात्तपः क्रियात्मकः क्रतोरम्रिसा- ध्यतवात्तद्रपेणेव निदेशः । क्रतुसाध्यत्वाच्च फङस्य क्रतुष्टपेणेव निर्देश आदित्योऽश्वमेध इति । तौ साध्यस्ताधनो क्रतुफरुमूतावग्न्यादित्यो सा ऊँ पुनभूंय एकैव देवता भवति । का सा मत्युरेव । पूरव॑मप्येकेवाऽऽसी

कोऽषादिति । कऋत॒फलात्मकंः सविता मण्डलं देवता वेति सदेह द्विवीयं णृदीत्वा तस्येत्यादि व्याचष्टे । तस्यास्ति । अदित्योदयानुदयाभ्यामहोराव्द्राय स्वत्सर- न्यवस्थानात्तन्निमोतुस्तस्य युक्तं तत्तादात्म्यमित्यये; । कतोरादित्यत्वमुक्त्वा वदङ्ग- स्याभेस्वहक्तमयमश्निरके इति वाक्यं तस्यायमाह । तस्येति । ननु पूर्वोक्तस्थेवाग्न- रादित्यत्वं कृतो नियम्यतेऽन्य्ित्योऽभ्निरन्यश्वाभ्निरादित्यः फ न स्यादित्या कू-याऽऽह । तस्य चेति । तथाऽपि कथं तस्थैवाऽऽदित्यत्वं तत्राऽऽह । तथा चेति । तस्य प्राचीलयादिना छोकात्मेकत्वं चिलयाग्रेरुकं तदिहाप्यस्यते तस्मात्तस्थेवात्राऽऽदि- व्यत्वभिष्टमित्यथ॑ः | अग्रयादित्यमेदृस्य रोकवेद्‌ सिद्धत्वान्न तयोरेकेन करतुना वद़ा- त्म्यमित्याशङडुन्या ऽऽह । ताविति । यथािंशेषितत्वमादिल्यकूपत्वम्‌ । कृत- प्तस्व चाकेप्य क्रतुङूपतवं साधनत्वेन मेदादित्याशङ््योपचारादित्याह । क्रिया- मरक इति । तथाऽपि कथमारित्यस्य क्रत॒तादात्म्योक्ति7ित्याशङ्कच!ऽऽह । ऋतुाध्यत्वादिति । नन्धादित्यस्य क्रतुफरत्वेन क्रतुत्वे वद्धे वोरमरेष्वादात्म्यायो 7दयुक्तमभेरादियत्वमित्य शङ्ख्याऽऽह । ताविति । कतुफठत्वाततदरात्म सववा वद्ध (भविखोऽ मनिस्तावुक्तविमागाद्चुत्पारिरोपासनादिव्यापारौ सन्तिके प्रागास्या दव- मेति वयेःरकयोक्तिरेत्यथैः | एकैवेतयुकते प्ररूतयोरप्यारित्य परन्यतरपरि शेषं शङ्कते । हा सेति | कथं दयोरकत्वमेकत्वे वा कथं द्वितं तत्राऽऽह | पवंमपीति । उक्तऽ

१क. ख. ख. ता। २. ख. ग, ड. च. ॐ. च. ष्ववा। ३३.च.ज. नोभ्यंपा ॥ । भ, प, , तु । ५ च, क्रतृपवितस्ये" । छ. कतृचितस्थं" । ६ ग, ज क्ष, चितप्ये । ७७. च ! ब्रु, ण्‌, यस्तमग्रा 1 8 । | धम्भमग्भ लल ।

तृतीयं ब्राह्मणम्‌। ३] भानन्दगिरिकतदीकासवलिवशाकरभाष्यसमेता। ४१ ।

भवति मृत्युरेवाप एनरमत्युं जयति नैनं मृत्यु- रप्रोति मृ्यरस्याऽऽत्मा भवयेतासां देवताना- मेको भवति ॥७॥ इति प्रथमाभ्यायस्य हितीयं ब्राह्मणम्‌ ॥ २॥

दया ह प्राजापया देवाश्रासुराश्च। ततः कानी

>~ 4 का 0 कन “~~ 1, 1

त्कियासाधनफलमभेदाय विभक्ता । तथाचोक्तम्‌ “ख त्रेधाऽऽत्मानं व्यकु- हत" इति। सा पुनरपि क्रियानिषस्पुत्तरकारुमेकेव देवता भवति प्त्युेव फलपः । पः पुनरेवमेनमश्वमेधं प््युमेकां देवतां वेदाहमेव मृत्पुरस्म्प- श्वमेध एका देवता मदूपश्वाभ्निसधनसाध्येति । सोऽपजयति पुनभ्र्य पुनमेरणं सश्न्परत्वा पुन्ेरणाय न जायत इत्यर्थः। अपजितोऽपि मृत्यु रेने पुनराप्रुयादित्याशङ्घाऽ5ह । नैनं भरत्युराभ्रोति । कस्मात्‌ । गृ्पुर- स्पेवंविद आत्मा भवति । किंच प्त्युरेव फरषटपः सक्तां देवतानामेको भवति तस्यैतत्फलम्‌ ॥७॥ हति प्रथमाध्यायस्य ह्वितीपं ब्रह्मणम्‌ ॥२॥ ` दया हितेपाधस्य कः संबन्धः । कर्मणां न्ञानसहितानां परा मति- शक्ता । प्रत्यास्मभावोऽश्वमेधगत्युक्तया । अथेदानीं मृत्यत्मिमारसाध- नभृतपोः कर्मज्ञानयो्य॑त उद्धवस्तस्पकाशनाथंगुद्रीथत्राह्मणमारभ्यते।

| 2 म हि 1 +

वाक्योपक्रममनुकूढयति । तथा चेति । पुनरियदेरय निगमयति । ता पुनरिति । ननु फएषटकथनायेमुपक्रम्य प्राणात्मनाऽप्रय दवित्ययोरेकतवं वदता पक्रान्वं विस्मृत परति नेद्याह । पः पुनरिति । एकत्वममिन्नतम्‌ ॥ ७ | इवि प्रथमाध्यायस्य द्विवीयं ब्राह्मणम्‌ ॥ २॥

ब्ाह्मणान्तरमववै;ये वस्य पूरण संबन्धापदीतेन सोऽस्वीलयातिपति। द्रां हेश्पा- चस्येति । विवक्षिते संबन्धं वतुं वत्तं कातेयपि । कमणामिति । सा कष्टा माप्रा गतिरिति श्रुवेङक्ता परा गपिमक्तरित्याशङ्ाऽऽह । मररयात्मभाव इति । अश्चमेषो- पानस्य साश्वमेषस्य केवठस्य वा एलमृक्तं नौपास्त्वन्वराणां कमान्वराणां चे्याश- डषथाश्वमेषफलोकत्योपस्त्यन्वराणां केवानां समृ ितानां च फठमुपरक्षितमिलयाह | अश्वमेषेति । वृत्तमनू योत्तरन्राह्मणस्य वात्पयेमाह । अथेति । क्ञानयुक्तानां कर्णां सपतरफत्वपदशेनानन्तरमिपि याव । ज्ञानकमणोरुद्रावकस्व प्राणश्व सङ्पं

१४. ङ. च. ठ. तियणएवंवेद॥७॥ २क. श. च. छ. तापाम्‌ । ३१. द. ह त चापि" । च. "पामि ४क, घ, च, ज, साध्ये ५ च, “ठमभृतः स ६ ल. प.प. इ, च्‌. ॐ हेदयस्व । ७ क, क, घ," ति । छा पुनरियत्र पृ भ, “ति । सा पु" 1८ क्‌, घ, त्र, न, नन्तुं पस्य % क.ध, जम्‌ ॥२॥ द्वितीयमभिना। १० ध." तावेत 4 १, वन्प.लम््‌, लयस्य १३ भ्‌. ठव्रस्वप्र"+

४४ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ िषमाध्वाषि ननु भ्रत्य्वात्मनाषः पूवत ज्ञानकर्मणोः एलुकम्‌ । उद्रीयङ्गानकमंगोस्तु मत्यवात्मभावातिक्रमणं एलं वक्ष्यति । अतो मिनश्नविषयत्वात्फङ्स्य न प्वंकरमन्नानोद्रवरकाशनार्थमितिषेत्‌। नायं दोषः। अग्न्यादित्यात्ममाव- त्वादुद्रीयफटस्य पूर्वनाप्येतदेव फएलयुक्तमेताततां देवतानामेको भवतीति। ननु भृत्युमतिक्रान्त इत्यादि विरुद्धम्‌ । न। स्वामाविकपाप्मासङ्गविषय- त्वादतिक्रमणस्य। कोऽसो स्वाभाविकः पाप्मासद्भ गरत्युः। कुतो वा तस्यो- द्रवः । केन वा तस्यातिक्रमणम्‌ । कथं वेत्येतस्पार्थस्य प्रकाशना- याऽऽख्यायिकाऽऽरमभ्यते । कथम्‌ । द्रया द्विपकाराः । हति पूर्वदृत्ता- वद्योतको निपातः। दतंमानपरजापतेः पूंजन्मनि यदरत्तं तदेव चयोतयति हशब्देन । प्राजापत्याः प्रजापतेशत्तजन्मावस्थस्पापत्यानि प्राजापत्पाः। फे ते| देवाश्चाष्ुराश्च । तस्येव प्रजापतेः प्राणा वागादयः । कथं पुनस्तेषां देवाशरुरत्वम्‌ । उच्यते । शाच्नजनितङ्नानकर्मभाविता चोत-

- नादेवा भवन्ति । त एव स्वामाविकपरत्यक्नानुमानजनितदृष्टपयोजनक्म- ज्ञानभाविता भभ्रुराः । स्वेष्वेवाषु रमगात्परेभ्यो वा देवेभ्योऽन्य- निङ्पयितुं बराद्मणमित्युत्थाप्योत्थापकत्वं संबन्षमुक्तमाक्षपरवि । नन्विति । मृत्यु- मतिक्रान्तो दीप्यत हति मृत्योरविक्रमस्य . वक्ष्यम।णज्ञानकमेफठस्वातूवे्न च रद्रा वस्य तत्फलस्येक्तत्वादुमयस्यामि एरुप्य भेदातृवा्तरयोज्ञानकमेणोर्विषयशग्दितो- देश्यमेदाच्न पूर्वोक्तयोस्तयोरद्ववकारणपकाशनां ब्राह्णमित्यपः। पृवोत्तरज्ञानकमं- कमेदामावादेकषिषयत्वासटुद्वावकपकाशनाय ब्राह्मणं युक्तमिति प्रिहरपि । नाष- मिति । वाक्यशोषविरोधं शङ्कित्वा दूषयति । नन्वित्यादिना । खामाविकः शाल्ना- नाषेयो योऽयं पाप्मा त्रिषयासङ्गरूपः स मृयुस्वस्याविक्रमणं वाक्यशेषे कथ्यते न हि हिरण्यभमौस्यमृल्योरवः पूवो क्तज्ञानकमम्यां तुल्यगिषयत्वमेवोचरज्ञानकमेणोरित्यपेः । सानकमणोरुद्गावकत्वं वक्तु ब्राह्मणमारभ्यतामाख्यापिका तु किमर्धत्याशषष्ट्य वस्या. स्तात्मयंमाह । कोऽसाविति । कथं यथोक्तो ब्राह्मणास्यायिकयोरथेः शक्यो ज्ञातु- पित्याकादनक्षां निक्षिष्याक्षराणि व्याकरोषि | कथमित्यादिना । निपातधेमे स्फुटयति । वतंमानेति । पजापविशब्दो भविष्यदृस्या यजमानं गोचरयतीव्याह । कृतेति । इन्द्रादयो देवा परिरोचनादयश्वायुरा इत्याशङ्कां वारयति । तस्येबेति । साजमानेषु प्राणेषु देवत्वमसुरत्वं च विशदधं न सिध्यतीति शडवे । कथमिति । तेषु वदुमयमौपाधिकं साधया । उच्यत इति । शाल्ञानपेशयोज्ञोनकमेणोरुत्पाद - कमाह । प्रत्पक्तेति । संनिषानाषंनिषानामभ्यां प्रमाणदयोक्तिः । लेध्वेवासुषु रमणं

म क, ल. "पेत्वमि" । २. ङ. च, छ. अ, श्यं येये" ।३ग, च. इ, तदवथो" । ड क,

क, भ, तदनन्भोव* । ५, ण, हिर" । ५ ख, घ. "व्यस्य षू ।

रीष बह्णर्‌ २] भान्दमिरिहकागिवकषंषरभष्यतमेता । = '४४, यसा ¶व देवा ज्यायसा जमुरास्त एषु छोके-

त्वात्‌ । परस्माच्च दृष्टपरयोजनङ्ानकमभाविता अराः । वतस्तस्थाह्का- नीयसाः कनीयस एव कानीयसाः स्वार्थेऽणि शृद्धिः कनीासोऽहपा एव देवाः । उ्यापसा अषुरा ज्यार्यातोऽषराः । स्वाभाविकी हि कम. हञानप्रहत्तिमहस्ररा पराणानां शाघ्नजनितायाः क्मत्तानप्रएतेः। हष्टपयो- नत्वात्‌ । अत एव कनीयस्त्वं देवानां शाह्नजनितप्रटृत्तेरस्पत्वात्‌ । अत्यन्तयनम्षाध्या हिसा।ते देवाश्चाषुराश्च प्रजापतिशरीरस्था एषु लोकेषु निमित्तभूतेषु स्वाभाविकेतरकरमन्नानसाध्पेष्वस्पधन्त स्पधा कृत- वन्तः । देवानां चाराणां च इृ्युद्धवामिभवो स्पा कवाचिच्छान्नन- नितकमंन्नानभावनाह्पा इृत्तिः प्राणानाधुद्धवति । यदा चोद्रबति तदा दृष्टप्रयोजना प्रत्यक्षानुमानजनितकमज्नानमावनाष्पा तेषामेव प्राणानां वृत्तिराष्यभिभूयते । सर देवानां जयोऽषुराणां पराजयः । कदाचित्त- द्विप्ंयेण देवानां शत्तिरमिमृथत आघ्रुय। उद्भवः । सोऽदुरार्णां नयो देवानां पराजयः । एवं देवानां जये ध्मभुपस्त्वादुत्कषं आ प्रजापति- त्वप्रापेः। भुरजयेऽधमभृयस्त्वादपकषं आ स्थावरत्परापः । उभय- साम्पे मनुष्यत्वप्रापिः । त एवं कनीपस्त्वादमिभूयमाना अषरेदेवा बाहुल्पादशराणां कि कृतवन्त इत्युच्यते । ते देवा अद्ुरेरमिभूयमाना नामाऽऽछंमरित्वम्‌ । वव इत्यादिवाक््यदंयं ग्या । पस्माषेति । देवानाभल्पत्व प्प्जयवि। स्वाभाविकी हीति। महर देवुरे्टपयोर्जनत्वादिति । अयुराणां ब्रहुखं प्रपञ्चयति । शाच्नजनितेति । अपुराणां बहृल्यमिति शेषः | वदेव साषमवि | अत्यन्तेति । उमयेषां देवासुराणां मिषः संबप॑ दशयति । वे देवाश्ेति । कथं बभ्र दीनां स्थावरान्तानां मोगस्थानानां स्सपांनिपिवत्व पिल्याक्षङ्न्य तेषां शाल्लीयेताज्ञागक- मेसाध्यत्वाचचयोश्च देवासुरजयापीनत्वाचस्य च स्पपापुत्ैकत्वातपरंपरया ठोकानां ठननि- भित्त्वमित्यभिपेत्य विशिनष्टि । स्वाभाविकेति । का पुनरेषां स नमित्याज्च- इया ऽऽ§ | देवानां सेति । वामेव सफडां विवृणोति । कदाविदित्यादिना। भवि तैरसुरपराजये ३ेवजये च प्रयविवन्यमित्यनुरहबुडग्या जयफष्टमा् | एवप्रिवि । भकाङक्तापूवेकमनन्तरवाक्यमादाय म्याकरोवि । त एवमित्यादिना । योश्यमुदरीषी नाम कमोङ्कूतः पदा्ंस्तत्कतुः पाणस्य खङपराभ्रयणमेव कथं प्िध्यपीत्याशङन्धाऽऽ६ |

१ क, थं प्रव च्या । ६, "वं सादं व्या" । भ, "वं सपहदामाच ।

४६ धरहदारण्यकोपधनषत्‌ [पथमाष्याये

ष्वस्प्न्त ते ह देवा चुरहन्तासुरान्यन्न उग्री- थेनाययामेति ॥ १॥

ह िरोचुरक्तवन्तः । कथम्‌ । हन्तेदानीमस्मिन्यज्ञे ज्योतिष्टोम उद्री- येनोद्रीथकमंपदाथ कतु सवहपाश्चपणेनात्ययामातिगण्छामः । अश्रान- मिभरूय स्वं देवभावं शान्नप्रकाशितं प्रतिपद्यामह इत्युक्तवन्तोऽन्योन्यम्‌। उद्रीथकमेपदाथकतुस्वरूपाश्नयणं च ज्ञानकमेभ्याम्‌ । कमे वक्ष्यमाण मन्रजपङक्षण विधित्स्यमानं तदेतानि जपेदिति । ज्ञानं तिदमेव निष- प्माणम्‌ । नन्विदममभ्यारोहजपविधिरषोऽथवादां न ज्ञाननिहपणप- रम्‌ । न । य एषं वेदेति वचनात्‌ । उद्रीथमरस्तावे पुरौकल्पश्रवणादू- द्रीथविधिपरमिति चेत्‌ । न । अप्रकरणात्‌ । उद्रीथस्य चान्यत्र विहितत्वात्‌ । विथाप्रकरणत्वाश्चास्य । अम्पारोहजपस्य चानित्य- त्वात्‌ । एववित्पयोज्यत्वात्‌ । विज्ञानस्य च नित्पवच्छवणात्‌ ।

°उद्रीथेति । किं तत्कवमे किं व। ज्ञानं वदाह । कर्भतं । उदेवान्यसतो मा सद्रमयेत्यादीनि यजिं जपेरिि विधित्स्यमानमिवि योजना| दया हेत्यादि न ज्ञान तिरूपणपरं जपरतिषिरेषत्वेनाथ॑वादत्वा्त्कु१।ऽ ब ज्ञानस्य निङ्प्यमाणत्वापर्याक्षि- पवि । नन्विति । आमिमखूयेनाऽऽरदवि देवभावमनेनेत्यम्यारो्ो मश्रजपस्तद्विभि- शेषोऽथेवादो दया शेलयादिवाज्यमियधेः । उपास्तिविषिश्रवणात्तत्परं वाक्यं न जपतिषिदोष इति द्यति । नेति । मा मूखपविषिरशेषस्तथाऽप्युद्रयेदयोद्रात्रस्य कमणः सनिषाने पुरातनकल्मनाप्रकारस्य इया हेलयाना श्रवणात्तदविपिरेषोऽथेवाः-

क्ते क, ०

दोऽयमिवि शङ्कते । उरद्र॑थेति । नेदं वाक्यं ज्ञानं चोद्रीथमिवियेषस्तत्यकरणस्थवा- मवेन संनिध्यमावादिपि दूषयति । नाप्रकरणादिति । उद्रौपस्तरदि क विषीयपे न खल्वविहितमद्कं मव तत्राऽऽई । उद्रीथस्प सेति । अन्यत्रेति कभकाण्डाक्तिः । भपोद्रयेद्रीथवि विरह प्रत\यवे तत्कथं संनिपिरपो धरे वश्राऽऽह । विधेति । उद्रौपविषिरिह्‌ प्रवीयमानः प्राणस्येद्रदद्टव्योपासनव्िपिरन्यथा प्रकरणमिरोषारि- त्वधः । जपप्रिपिरेषत्वमुदरीथदिपिशेषत्वं व। ज्ञानस्य नास्वीययुक्तम्‌ । इदान! जपि- विक्ेष्त्वामावे युक्त्यन्वरमाई । अभ्पारोईति । अनित्यत्वं सपय । वमिति । प्राणविज्ञानववाऽनुष्टेयो जपो न वद्ज्ञभात्पागस्ति वना! पश्चाद्वा प्रभव सिद्ध विज्ञानं प्रयीजयतीत्वषः । तस्यापि प्राचीनत्वं कथमित्याशङ््यऽ5ह । पि्नानस्प सेति ।"य एवं विदहान्पोगमासीं यजत इ विव एवं वेदति विज्ञानं श्रवम्‌ । नदिं

१च्‌. जक्ष "केष।पै* । २ च, 'रातनक° । ३ क्‌, क, ज, 'ति। तान्येताः + ४ = नन्‌, "देशि" । ५ ज. "रिव्यु । ६ न. "पोषति । जप. म्‌, भ, एवेविरिति+८ क, ङ, प, भ, "क्ति तन्नासे । +

तीयं बह्मणम्‌। ३] आनन्द गिरिष्वटीकासंवकितशाकरभाष्यसमेता। ४७

५. ैदधेतह्वोकनिदेव '” इति चं श्रुतेः । पराणस्य वागादीनां व धदषशरु- द्विवचनात्‌ । न हनुपास्यत्वे प्राणस्य शुद्धिवचनं वागादीनां च तहोप- न्थस्तानामशुद्धिवचनं वागादिनिन्दया युख्यप्राणस्तुतिश्वामिपेतोपपचते। रत्युमतिक्रान्तो दीप्यत इत्यादि फरुवचनं च। पाण सडपापततेरदि फं तच- दवामाचरन्याषिमावः। भवतु नाम पाणस्योपासनं नतु विशद्श्वादिगुणव- तेति। ननु स्पाच्छतत्वात्‌ । न स्पादुपास्थतवे स्तुत्पथत्वोपपसेः। न। भवि- परीतार्थपरतिपत्तेः श्रेयःप्राप्तयुपपत्तेरकवत्‌ । पो हाबिपरीतमर्थं पति- पचते रोके स इष्ट प्राप्रात्पनिष्टाद्वा निवतेते न विपरीतार्थप्रतिपस्या। तथेहापि श्रोतशब्यजनितार्थपतिपत्ता नयःपाष्िशूपपक्ना न विपये । न चोपास्षनाथश्रुतशब्दोत्थ विज्ञानरिषयस्पीयथा्थत्वे प्रमाणमस्ति नच तद्विज्ञानस्यापवादः श्रयते । ततः श्रेयःप्राप्ठिदशनावधाथतां प्रविषथा-

= = जम न भ सनकाय नयनाय

याजादि पणिमासीप्रयोजकम्‌ | तस्या एव तत्पय।ज कत्वात्‌ । तथा प्राणव्ित्मयोम्यो ` पो न विज्ञानप्रयोजकः | तध्य छखपयेजकत्वेन प्रागेव सिद्धरावक्ष्यकत्वादित्यथेः | लव्रसाच प्राणवरिज्ञानं खतैश्रं विरमित्सितपित्याह । तद्वेति | प्राणोपास्तर्विवक्षिषत्व तवन्तरमाह । प्राणस्येति । ' यद्धि स्तयते तद्विषीयते ' इति न्यायमाश्रित्योक्तभेव प्चयति । न हीति । रतश्च प्राणेपासिरन्र विषित्सितेत्याह । मृत्युमिति । एल- वनं पाणस्यानुपास्यत्वे नोपपद्यत शति सवन्वः । उक्तम न्यनाकं । प्रागति। मोक्षण.नन्तर्‌ वागादीनां यद्गन्याद्ित्वं फलं वदध्यात्मपरर्च्छेदं हित्वापि. रापिरैपिकपाणलरूपापततेरूपपथ० । तस्माद्िषित्सितैवात्र प्राणेपास्िरित्ये क्तन्यायन पराणोपास्विमृपत्य प्राणदेवता शुद्ध्यादिगुणवैतीमाक्षिपति । भवत्िति। था पाणस्येपा्िः शाख्जदृष्टत्वादिष्ा वयाऽस्य गृणतवंन्धः भश्रुतत्वक्रे्टन्व पास्तावपास्ये च गुणवति प्रणि प्रामाणिकपप्तरविरेषादपि सिद्धान्दी. बते । न्विति । पाणस्यपास्वत'' विशुद्धया देगुणवादस्य स्तुत्यव्वनाववादतसमवान्न याक्ता देवता स्यादिति पृज्वाचाह । न स्यादति । पिशद्ग्यादिगृा- स्यायवाद्ऽपि न।मृताभव।रलपिवि पर्हिरावि । नेति । विद्धश्वादिगुण- किष्टपाणदधेरत्र फलय।धिः श्रता न सा ज्ञानस्य मिथ्याधत्वे युक्ता सम्यन््ञाना- व पुभ५।४ः समव्रादतः स्तुतिरपि यथपित्यपः । लाकृ्टन्तं व्याचष्ट |

५. . @ १ख.य.ज. च, तेत । २क ग. द. च. छ. ज. च. पर्ताद । ६, च, गर मरन्या ।ढग.ध. च. ज, `शद्धतादि । ५. च, स्ातथाले। ६ ग. इ. च.छ.ज. छ. नात्तया" । ७ ध, "तचरं मन्तिः । ण. "तक्मत्र व्रि । ८ खर तदेति) क. क. भतश्च। १ ७ ण, बन्धोऽपि ध्रु" । १११. 'टेऽपि शु । १२६... नति | गु" (१३, ग, दतेति।

। वृहारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

अहे । विपर्यये चानर्थपापिदशंनात्‌ । पो हि विपर्ययेणार्थं प्रतिषे छोके पुरुषं स्थाशणुरित्यमित्नं मिनमिति वा सोऽनर्थं पराप्नुवन्ह शयते । भआतमेन्वरदेवतादीनामप्ययथा्थानामेव बेद्रहणं श्ुतितोऽनर्थपाप्र्थं शाह्लमिति धरुवं पप्तुयाह्नोकवदेव न चेतदिष्टम्‌। तस्माचथामृतनेवाऽ5§- त्मेश्वरदेवतादीन्ग्राहयत्युपासनार्थं शाच्रम्‌ । नामाद ब्रह्महष्टिदशंनाद- युक्तमिति चेर्स्फुटं नामादेर ब्रह्मत्व तत्र ब्रह्मदृष्टिं स्थाण्वादाविष पुरूष- हृष्टिः विपरीतां ब्राहयच्छान्नं हर्यते । तस्माद्यथार्थमेव शान्नतः प्रति- पत्तेः श्रेप इत्ययुक्तमिति चेत्‌ । न । प्रतिमावद्धेदपरतिपत्तेः। नामादा- वब्रह्मणि ब्रह्मं विपरीतां ग्राहयति शाघ् स्थ।ण्वादािव पुरुषदष्टि- मिति नेतत्साध्ववोचः । कस्मात्‌ । भेदेन हि ब्रह्मणो नामादिवस्तुप्रतिप- थो हीति । हृदेति वेदारूयदाश्रन्िकोक्तिः। ननु विशुद्ध चादि गुणवतीं देवां वद्न्वि वाक्यान्युपासनाविध्यथतरात्न खां प्रामाण्यं प्रविप्रधन्ते तत्राऽऽह | न चेति। अन्यपराणामपि वाश्यानां मानान्तरसवादविसंवादय)रसतोः खा प्रामाण्यमनुमवानु- सारिमिरेष्टव्यमिद्ययेः । ननु पराणस्य विशुद्धयादिवादरो न स्वायं मानमन्यपरत्वादा दि्ययपादिवाक्यवद्त आह । न चेति । भादित्ययुपादिवाक्यायेज्ञानस्य प्रत्यक्षा दिनाऽपवाद्वद्विद्धयादिगुणाविज्ञानस्य नापवादः श्रुतस्तस्मादविशुद्धयादिवादस्य खा, मानत्वमप्त्यूहमित्यथः। विशुदधचादिगुणकपाण विज्ञानात्फढश्रवगात्तद्वादस्य यथाथेल मेवेदयुप्हरति । तत इति । छोकद्वेऽपि सम्यग्ज्ञानादिष्टप्रा्िरनिष्टपरिहा्थैदय न्वयमुखेनोक्तमथ व्यतिरेकमुखेनापि समथयते । विपर्यये चेत्यादिना । शाल्लस्या नेथोयतवमिष्टमिवि शङ निराचष्टे । न चेति । अपौरुषेयस्यासमा वितसवेदोषस्याशे दपुरषाभेहेताः शाल्लस्यानथ।येत्वमेष्टुमशक्यमित्यथः । शालस्य यथामूताथेत्वं निगम यति । तस्मादिति । उपासना ज्ञाना चेति दोषः । शाल्ाघयायप्रतिपतेः भ्रयः मा्षिरेतयत्र व्यभिचारं चोदयति । नामादािति । तदेव स्फुटयति । स्फुटमिति अब्रह्मणे ब्मरृिरवसिमस्तद्रद्धिलान्मि्या षीः सा च यावत्नाश्नो गतमित्यादिश्रूय फट्वर्त ततः शाल्लाधयधायेपतिपर्तेये फकमित्ययुक्तमित्यथंः । मेदाग्रहपूरवैक)ऽन्य स्यान्यात्मतावमासो भिथ्याज्ञानमन्र तु" मेदे मासमानेऽन्यत्रान्यदषटिप्रिषीयते । यथ विष्णोरभेदे पतिमायां ह्माणे तत्र ॒विष्णुषष्टिः क्रियते तन्नेदं मिध्याज्ञानमिल्याह नेति'। नमय सष्टयति । नामादाविति । पश्नपूवेकं देतु म्याच्टे । कस्मादिति

[णमी [

८ १ ग, घ.ङ. छ. घ. प्रापये" 1२. ग.ध, द, च. छ, ज. छ. “प्राः ।३ न, , ष्थानावि । ४ स, ध, ल, ण, "नवे" ।

धवं बाह्नणम्‌। 2] भआनन्दगिरिकितदीकासवकिवस्षाकरभाष्यसमेता। ४९

जस्य गामादों विधीयते ब्रहमहहिः परतिमादादिद विष्णुदृष्टिः । भाकम्बन- स्वेन हि नामादिप्रतिपसिः प्रतिभादिवदेव न हु मामाचेव ब्रह्मेति । यधा स्थाणाबनिन्नाते न स्थाणरिति पुरुष एवायमिति परतिषथते विपरीतप्‌। गतु दथा नामाद बह्महषटिर्विपरीता । ब्रह्मदृष्टिरेव केवखा नास्ति ब्रह्मेति बेत्‌ । एवेन पतिमाब्राह्मणादिषु विषण्वादिदेवपित्ादिष्टीनां तुल्यता । न। गा विषु एथिष्यादिषष्टिदशंनात्‌ । वि्मानप्रयिव्यादिवस्तुदीनामेवगाषि- विषये केपदशोनात्‌। तस्मासतषामान्यामामादिष बह्मादिदष्टीनां विचमा- नब्रह्मादिदिषयत्वसिद्धिः। एतेन परतिमाब्राह्मणादिषु विष्ण्वादिवेवपित्रा- दिङडद्धीनां ख सत्यवस्तुविषयत्वसिद्धिः। युख्यपेक्षत्वाश्च गोगत्वस्य | पञ्चारन्यादिषु चाप्नित्वादेर्गोणत्वान्मुरूषारन्यादिसद्वाववशामादिषु बह्म- त्वस्य गोणत्वान्भुखयब्रह्मसद्धावोपपत्तिः । क्ियधिधाविशेषाद्विधाथा-

परविर्मायां विष्णुं पत्याम्बनत्वमेव न त्रिष्णुतादात्म्यं नामादेस्तु ब्रह्मतादासभ्यं श्ुदमिति वेषम्यमाशङ्कचाऽऽह । आरम्बनतवेनेति । उक्तमधे वैषम्येटशान्तेन एपषटयति । यथेति । कममीमांसको बद्मग्दिषं प्रकर यन्पत्यवतिष्ठते । बदति । केयछा तष्षटिरव नान्नि चोधते चोदनावशाच फलं सेत्स्यवि ब्म तु नाति मना- मावादिल्यथः । अय यथा देवानां परदिमािषृपास्यमानानामन्यत्र सयं यधा चवघा- चात्मनां पितृणां ब्राह्मणादिदेह तप्यमाणानामन्यत्र सखवं तथा ब्रह्मणोऽपि नाणदृावु- पास्यत्वादन्यत्र सथं मविष्यवीलयाशङ्न्याऽऽह । एतेनेति । नामाद व्रष्ठद नेनेति सावत्‌ । दष्टान्तासिद्धेनं कापि ब्ह्मास्वीति भावः| सलयज्ञानारिकक्षणं त्रद्म नस्य- युक्तम्‌ “सदेवं सोम्येदम्‌” इयादिश्रुतेरित्याह। नेति। कंथ बरह्महटषिः सत्याप शान्नी- यषशषटितवादि यमेवभैभ्निः सापेतिश्िवदित्याह । शऋगादिष्विति । ठेव सषष्य्यति | विचमानेति । वाभि्धिभिः सामान्यं शितं तस्मारिवि यत्र | यतु दशन्वासि- द्विरिति वक्राऽऽह । एतेनेति । बद्मररेः सदयार्धत्ववचनेनेति यवत । ब्रह्मास्विसे हेत्वन्तरमाह । मुख्यापेक्नत्वादिति । उक्तमेव विवृणोरि । पञ्चेति । प्रजाभ्यो चुपरजेन्यष्यिर्व एरुषयोषिवः । आदिपदं वाग्वेन्वादिग्रहाधंम्‌ । ननु वेदान्तवेधं ब्द ध्यते न च तम्यस्तद्धीः सिध्यपिं तेषां व्िितपु्येणापामाण्य॑ततत्कुतो ब्ह्मपद्धिरव माह । क्रियार्थश्चेति | विमवं खां प्रमाणमज्ञातज्ञापकत्वात्संमतवव | भवो वेदान्व॑शा- हञादेव बर्मपिद्धिरियथेः। धिद्धसाध्ययेमेरे१ वैषम्या विङिष्टत्वमनिष्टमियाशङ्कोक्तं

४ श" ए ए. 1 ए 1 18, 1 1 11 2 1, श 1 ।

१९. अ. ध. 2, छ, ज. छ, पातः । २, "वय भश्च । २ क. वेधवाक्षिः । ल. ये

बः । ४ ध. भ. माया वि०।५क, ज्ञ. ज, चव सौम । ६. ण, "गत्कु। ७ ध. भ. तक दे । < भ. "देतव प । । छै

९० यृहदारण्यकोपतनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

नाम्‌ । पथा च दशपोर्णमाादिर्रियेदेफला विशिष्टेतिकतैव्यताकेवक्र- मपयुक्ताद्ा येत्येतदलोकिकं वस्तु परत्यक्षायविषयं तथाभूतं च वेदवा- कवेरेव ज्ञाप्यते । तथा परमास्मेश्वरदेवतादिवस्तस्थखादिधमेकमशना- पा्तीतं चेत्येवमादिषिशिष्टमिति वेदवाक्यैरेव च्नाप्यत इत्यीकिक- त्वात्तथामूतमेव भवितुम्तीति। न च क्रियार्थवाक्येज्गानवाकंयानां बुदधशरु- त्पादकत्वे विशेषोऽस्ति । न चानिश्चिता त्रिपपंस्ता वा परमत्मादि- वेस्सुविषया बुद्धिरुत्पथते । अनुषटेयाभावादयुक्तमिति चेत्‌ । करियर्थ- वाक्येरूपंशा भावना ऽनुष्ठेया ज्ञाप्यतेऽरोकिक्यपि । न तथा परमातमे- श्वरादिषिन्नानेऽनुष्ठेयं किंचिदस्ति । अतः क्रियार्थः साधम्पेमित्ययुक्त- मरति चेत्‌ । न । ज्ञानस्य तथाभुतार्थ विषयत्वात्‌ । न हनु४ेयस्य त्यशस्य भावने खपस्ानुषटेपत्वात्तथात्वं किं तहिं प्रमाणसमधिगतत्वत्‌ । न च तद्विषयाया बद्धरनष्ेविषयत्वात्तथ।थतं किति वैदवाक्यजनितत्वा- देव । वेदवाक्याधिगतस्य षस्तुनस्तथास्पे सत्यनुष्ेयत्वविशि्ट चेदनुति-

विवृणोति । यथा सेति । विशिष्टत्वं सवङूपोपक!रितवं फलोपकारित्वं च । प्रथमोक्तं पकारं परोग्रष्टुमवपितयादिष्टम्‌ । अलैकिकलवं साधयति । प्रत्यक्षदीति । किच वेदा- न्तानामपामण्यं बुद्र्नुतपत्तेवौ संशयाद्युतत्तेवा न।ऽऽच इयाह । न चेति । न दवितीय इत्याह | न चानिश्चितेति । कोटिद्रयास्पशित्वादवाधादेलययेः । क्रियर्थवी- क्येविंधाथोनां वक्यानां साषम्यैमुक्तमा्िपरति । अनुष्टेयेति । साषम्यस्यायुक्तत्वमेव व्यनक्ति । क्रियार्थरिति | व्यीत्यवद्धेयैथयिलादिष्यभवेऽमि वाक्रयपामाण्यमज्ञात- ज्ञापकत्वेनाविरुद्मिति परिहरति । न ज्ञानस्येति । अनुष्ेयनि त्वपन्तरेण कतो वस्तुनि पयोगप्रययय)सतथा॑त्वाभित्याशङ्ग्य तयोविंषयतध।यतवं तद्पेक्षास्वपामाण्याधत्वं वेति विकल्प्याऽऽद्यं दूषया9 । न हीति । ठदुमयविपयस्य कतेत्यायस्य पथायेत्वं न कष व्यत्वपिक्षं किंतु मानगम्यत्वादन्यथा विप्रलम्भकवेिवाकयेऽगि तधात्वापत्तरिवयथः | दिवीयं प्रत्याह । न चेति । बुद्धिग्रहणं प्रयोगोपलक्षणाभम्‌ `| कपन्यतापविषय- पयोगारेनोनुष्ेयविषयत्वान्नानत्वे कितु प्रमाकरणत्वात्तजन्यलाचान्यथोक्ताविपस- क्तितादवस्थ्यादृतोऽनुष्ेयनिष्ठतवं मानत्वेऽनुपयुक्तमिल्यथेः । कुतस्तं कायोकायंपरि- यावित्याशङडुन्याऽऽह | वेदेति । वैरिकस्यधेस्याबपिनं तथाते शद्धे समीहिव- साधनत्वविशिषटं चेदस्तु तदा कैव्यीमति धियाऽनुतिष्टति । वचेद निष्टसाषनत्विः

१९. ग. ध. द. च. छ. ज. क्ष. रैपूणे" 1 २ग. "िवैतफः। ३ग.घ.ङ.च.ज. ४, “हेति ज ग, ष, "धातं । ५ न्‌. “राखि । एवमिति । आरि्मलौ' । ९ क. ग. "पातवा त । + कु, कछ, ध. यातं । ६ ज. ष. ददव्यः । १अ.१्‌., "न यथा|

सीय मद्मणम्‌। २] भानन्दगिरिङवदीकासंवति्ाकगमाष्यसमेता। ५१

इतिं नोचेदनुष्टेयस्वविशिष्ट नातुतिष्ठति । अननु्ेयत्वे बाक्यषमाण- स्वानुपपत्तिरिति चेत्‌ । न ह्नुष्ठेपेऽसति पदानां संहतिशपपदचवे । अनुष्टेपत्वे तु सति तादथ्पेन पदानि संहन्यन्ते । तजानुषटेयनिषठं वाक्यं . प्रमाणं भवतीदमनेनेवं कतंग्यमरिति । न त्िदमनेनेर्थमिस्येदं प्रकाराणां पदशतानामपि वाक्यत्वमस्ति । कुर्याच्कियेत क्ेभ्यं भवेत्स्योदिति पथचममित्येवमादीनामन्यतमेऽपत्यतः पग्मात्मेश्वरादीनामवाक्यपमाण- . त्वम्‌। पदाथस्वे च प्रमाणान्तरविषयलम्‌। अतोऽप्तदेतविति ेत्‌। न। अस्ति मेरवेणंचतुष्टपोपेत इस्येवमोधननुष्टेपे ऽपि बाक्यदशंनत्‌ । नशः मेश्ेणं चतुष्टयोपेत इत्येवमादिवाक्पश्चवभे मेव दिवनुष्ठेपत्व बुदधिश्त्प- यते । तथाऽस्तिपदसहितानां परमासमेश्वरादिप्रतिपादकवःक्यपदानां विशेषणविशेयभावेन संहतिः केन वापेते । मेवीदिज्ञानवत्परमात्म- जञाने प्रयो ननाभावादयुक्तमिति चेत्‌ । न “ब्रह्मविदाप्राति परम्‌" ५भद्चते हृदयग्रन्थिः" इति फएरुश्वणात्‌ । स्ंसागर्वीजाविथादिदोष- निषृत्तिदशनाश्च । भनन्पशेषत्वाश्च तज्न्नानस्य जहवामिव इलश्वुते.

पिष द , '

1 श । ` += =-= न ०9 -यन्ार्--न == नकाः ^

शिष्टं वदान कायेभिति पिया नानुतिष्ठति । अतो मानाततस्यानुष्ठानाननुष्टानक्ेत्‌ कायकायेधियात्रिययैः | तथाऽपि ब्रह्मणो वाक्य यलं प्दाथतवं वा नाऽऽच इलाह । अननुष्ैपत्व इति । वस्य कायेत्वेऽगि वाक्य।येप्वं क्के न स्वाद्वियाशङ्कचाऽऽह । नं हीति । उभयत्रापि च्छेदः | द्वितीयं दूष¶यपि । पदार्थत्वे वेति । ब्मणः शाल्ना्त्वमेवदिव्युच्यते । कायो सपृषटेऽयं वाक्यपामाण्यं हष्टन्तेन स्ाषयवि । नेत्यादिना। शुङक्ष्णरोहितमिश्रलक्षणं वणेचतुषटयं तद्विशिष्टो मेहरस्वायादिपयो मेवौदत्रकारयेऽपि सम्यग्पेदरेनाच्सवमतिवाकयादपि कायौषृरे बरह्माणि पम्यन्जञान- तिद्धिरिलयैः । शान्पेऽपि कायं्धरेव वाक्रयादुर वीत्यशङ्कचाऽऽश । न वैति । ननु तश्र क्रियापदाषीना पदेतह वियुक्ता वेदान्तेषु पृनस्वदभाव।तसदधदत्यवैगात्कुर। वाक्यप्रमाणकतवं ब्रह्मणः संभवति वन्राऽऽह । तथेति । विमवमफं स्िद्धाप॑जान- तात्संमठवदत्यनुमानात्तखमारेः पिद्धाप॑स्याय॒क्तं मानत्वमिपि शप । मेवादीति । शुविविरे नानुमानं पुनीते । नेत्यादिना । व्िददनुमवत्रिरोथा्च नैवमिद्याह | संसारेति। एठश्रुतेरयेव्रदत्वेनापानतवादनु भान बि (षकरेत्याक चाऽऽह । अनन्पेति। प्णमयीत्वापिकरणन्यायेन जुहवां एठश्रुते.पादलं युक्तम्‌ । बह्मपिय)ऽन्युरेषत्‌-

` ए; 7 11 1 7 ता 2.2

9१ ग.घ.ज. घ्व. ति नवे । दध्‌.ज. शतरा नाः 1 ३ ग. ध. ड, ज. रे | "नेवं कतन्यमि" । ५ क.ग. घ. द, ह, भ, इ "देये ।९ च. मादान । ५ {# < $, इ. तो मानस्यावनु" । ण. "तो न मा" । ९ ङ. लं, "तैति "।

न न्क

५ । ेषारण्वकोपनिदत्‌ [पमाभ्यारै

ए्थवादत्वानुपपत्तिः । पतिषिद्धानिष्टफलसंबन्धश्च वेदादेव विजना" प्रवे । न चातुष्ेपः तः । म च प्रतिषिद्धविषये पषसक्िष- स्पाकरणादन्यदनुष्यमस्ति । अकरततव्यतान्नाननिष्ठतेव हि परभा- धतः प्रतिषेधविधीनां स्यात्‌ । प्धातंस्य परतिषेधन्तानसंस्कतस्याभ" क्ये ऽभोस्पे वा प्रत्युपस्थिते कङ््लाभिशस्तान्नादाविदं मक्ष्यमदो भोञ्य- मिति वा श्ञानयुत्पञ्नं तद्विषयया प्रतिषेधन्नानस्परत्या बाध्यते । प्रगवु- ष्णिकायामिष पेयज्ञानं तद्विषयपाथात्म्पविन्ञानेन तस्मिन्बाधिते स्वाभा- विकविपरीतक्नानेऽनर्थकरी तद्धक्षणमोजनप्ृत्तिनं भवति । विपरीत.

पापकामावात्तत्कढश्रुतेरयेवादत्वापििरिति । अन्यथा ज्ञारीरकानरम्भः स्यादि- त्यथः । श्रुत्यनुभवाभ्यां वक्रयेत्यज्ञानस्य फठ्वखदेयुक्ता कायौस्प्ेऽें वखवम- स्यादेमीनतेदयुक्तं संवि शाब्लस्य क्॑परत्वानियमे हेत्वन्रमाह्‌ । प्रतिषिद्धेति । यद्यपि कलज्जमक्षणादेरषःपातस्य च संबन्धो न कलञ्नं भक्षयेदित्यािवाकयत्पवीयवे तथाऽमि तस्यानुषेयत्वादाक्यस्यानुषेयनिषठत्वसिदधिरित्याशङ्ग्याऽऽह । न चेति । संबन्वस्यामावापेत्वाननानृष्टेयतेत्यपेः.। भमक्षणादिं कायेपिति व्रिभिपरत्वमेव निषेषवा- कयस्य करं न स्यादित्याशङ्ग्याऽऽह । न चेति । तस्यापि काय।यत्वे विधिनिषेष- मेदमङ्गान्रलश्च खसबन्ध्यमावबोरषृने मुरूस्याथोन्तरे वृत्तौ ठक्षणापावानिविद्धविषये रागादिना पवृत्तरकरियावतो निषेषशाल्ञपषीसंस्छतस्य निषषश्रतेरकरणात्मसक्तक्रिया- निवृष्वुपलक्तितादौदासीन्यादन्यदनुषठेयं न प्रपिभावीलयषेः । माववरिषयं कतग्यतव विभीनामर्पोऽमादविषयं तु निषेषानामिपि विशेषमाशङ्चाऽऽह । भकतभ्यतेति | भमावस्य मावाधेत्वामावात्करेन्यतात्रिषयत्वासिदधिरिि दि शब्दाथेः। परिषेषज्ञाम- तोऽपि कठञ्चमक्षणादिज्ञानदरनात्तलिवृततर्नियोगाषीनत्वासनिष्ठमेव वाक्यमेष्टस्यपिि चेत्याह । क्षुधातंस्येति । विषठि्रवाणहवस्य प्शोमतं कश ब्रह्मवषायमिशा- प्रयुछस्या्नपान।दि तस्मि्नमकष्येऽभास्ये च प्रापे यद्ूमज्ञानं पत्लामस्योतन्नं ठतनिषे- धरषींद्कतस्य वद्धीस्ृत्या बाध्यमिलयत्र ठौकिकषृ्टान्वमाह । पृगतुष्णिकया- पिति। कथाऽपि परवृस्यमावसिद्धये विषिरृथ्येवामिवि जेनेत्याह्‌ । तस्मिनिति। वव्‌- भावः पवृस्यमावो न विधिजन्यपरयत्नसाध्यो निमित्तामविनेव सिदधेरित्य५ः । दष्ठान्द-

त-न . १ क, "ज्ाद्‌।* । २ ग, "मिवोदकङ्' । ३ ध. भ, द्विरन्य। ४ क, "क्यो । ५६, शति ५ \*ह सये । ९ ख. पन्यमा" । ७ क, श. "देषेन भु" । ८ ष. "स्व समन । ९ ष. + क ज्ञ. ष्नोज्यं त ॥ `

ग्र)

वीयं आद्र] मानन्दमिरिडवेभेकपतेवकिविशाकरमाव्यतमेता। १६

ज्ञाननिनिलायाः अदृतेर्मितिरेव म पुनयलः कांस्तदभवि । वरणार्ः तिषेधविधीनां बस्तुयाधातम्यद्वाननिष्ठतेव न पुरुषव्यापारनिहतागन्धोऽ- प्स्ति । बयेहापि परमात्मादियाधातम्पन्लानविधीनां तावन्मात्रपर्यवसा" भतेव स्थात्‌ । तथा तद्िन्नानसंस्कतस्य वद्विपरीतार्थज्ञाननिपिलानां असीनामनयथीथतवेन ज्ञायमानत्वात्‌ । परमात्माहिपाधातम्यद्चानस्पत्या स्वामाविके तभिपित्तविद्नाने बाधितेऽभावः स्यात्‌ । नमु कट्ादिभ- कषणादेरनथाथंत्ववस्तुयाथारम्यन्नानस्यत्या स्वाभाविके तद्धकष्पत्वादिगिष- रीतन्ञाने निवर्तिते तद्भक्षणाचनथंपदृत्यभाववदपरतिषेधविषयताश्णा- हविहितपदृत्यभावो न युक्त इति चेत्‌। न। विपरीतज्नाननिमित्तत्वान- ार्थतवाभ्पां मुख्यत्वात्‌ । करञ्जमक्षणादिप्रदत्तेर्भिथ्यान्नाननिमित्तत्व- मनथर्थितवं च यथा तथा शाब्नविहितग्रहृत्तीनामपि । तस्मासरमात्म- याधात्म्यविज्नानवतः शाद्नविहितपृत्तीनामपि मिय्यान्नाननिपित्तत्वे- नानथारथंत्येन च तुल्यत्वात्परमात्मन्नानेन विपरीतक्नाने निवातिते युक्तं मुपसडरति । तस्मादिति । दाछ॑न्तिकमाह । तथेति । न केवकं वखमस्यादिग- कयानां सिद्धवस्तुमात्रपयेवसानवा कितु सवेकमनिवतंकत्वमपि सिध्यतीत्याह | तथेति । भक्जेमेकतृब्नाहमिविज्ञानस्स्टवस्य प्रवृत्तीनामभावः स्यादिति संबन्धः| तह्माद्रह्ममवादविपरीवोऽ्ों यस्य कवृत्वादिज्ञानस्य वलिःप्ठानामनधपेत्वेन क्ञायमा- नत्वादिवि हेतुः | कदा पूनस्वापाममावः स्यादव भह । परमात्मादीति । नान्वि- पाघ्मक्तषणादि निरामेन निवृ च्िनिषठवया निषेषवाकयस्य मानत्ववत्तमादेरपि प्रत्यगन्ञा- नोत्थकवेत्वादिनिववैकत्वेन मानत्वोपपत्तिरिवि समुदायाः । द्टन्तदा्टंन्तिकयोवै भ्यमाङ्वे । नन्विति । तस्य निषिदधत्वादनथौ यैसवमेवे यदस्तुयायारम्यं त्जञानेन निषेषे कृते वत्संस्कारदारा संपादिवस््त्या शाल्लीयह।नविपरातिज्ञाने बाधिते वत्काथे- पषृत्यमावो निमिततामवे भैमिचिकामावन्यायेन युक्त न तथाऽमिहोतादिपवृश्यमावी युक्तः । बह्मविदराऽभ्निहोत्राहि न कतन्यमिति निपेव.नपरम्भारिययः । वेखमस्या- दिवाक्येनाथानिविदधमाभेशोत्रादीवि मन्वानः साम्यमाह । नेत्यादिना । शाल्लीयप- वृ्चीनां गमेवासादिेदुस्वादनथयत्वमकहं करदस्या्मिमानकतप्वेन तिपरीतज्ञाननिमित्त- त्वमर्‌ । एतदेव दष्टान्तव्टम्मेन सष्ट्ति । करञ्जैति । कम्यानामन्ञानशतुत्वान- येत्वाम्यां विदुषश्तेषु पवृर्यमावो युक्तो नियानां तु शाल्लमात्रपयुक्तानुष्टानत्वा्-

[न

५ 8, क 2 ए १7. । | ति , ए. श) ~~ ~

१ क. द्.म्‌,ध. ढः, च. यत्वेन वण । भ्र, हइ, "यःक. २१. ल. घ, "वयताः । त । ध, इनेन ।

५४ बहदारण्यकोपनिषत्‌ [पथमाध्यामे

एवाभावः | ननु तत्न युक्तो नित्यानां तु केवडशाल्लनिमित्तत्वादनयाथ- त्वाभावाश्ामावो न युक्त इति वेत्‌ । न । अग्रि्ारागद्वेषादिदोषवतो विहितत्वात्‌ । पथा स्वगकामादिदोषवतो दंशंपोगेमासादीनि काम्यानि कर्माणि विहितानि तथा सर्वानथ जाविद्यादिदोषवतस्तस्बनितेष्टानि- हपापरिपरिहाररागद्वभादिदपिवतश्च तस्मे रिताविशषपदृतेरिष्टानिष्टपरापि- परिहारा्िनो नित्यानि कमणि पिधीयन्ते न केवलं शा्रनिमित्तान्येव। न चाप्मिहोत्रदशपणेमासचातुमीस्यपशबन्धसोमानां कमणां स्वतः कार्म नित्पत्वपिवेकोऽस्ति। कंगतेन हि स्वगोदिकोमदोषेण कामार्थता । तथाऽविद्यादिदोषवतः स्वभावपरपिष्ठानिष्टपाप्निपरिदारयािनस्तदथान्येष नित्यानीति युक्तं तं परति विहितत्वात्‌ । न परमात्मपाथात्म्यविन्नान- वतः शमोपायव्यतिरेकेण फिचित्कमं विहितगुपरमभ्यते । कमेनिमित्त-

ज्ञानक्तत्वं प्रयवायार्यानयेध्ंपित्वा्च नानथैकेरत्वमतस्वेषु पवृच्यभावो युक्तो न मवपीति शङ्कते । नन्विति । निलयानां शललमात्रकतानुष्ठानत्वमिद्धमिति परिहरति। नेत्यादिना । वदेव प्रपश्चयवि । यथेति । भविचादीवयारिशग्ेनासितारिङेशचवु- शयोक्तिः । तेरवियादिमिजनैतेष्टपा प्तौ तादगनिषपाप्तौ च क्रमेण रगदेषवतः पुड¶- सयष्टपाध्ि१गिषटपरिहारं च व।ञ्छतस्वाभ्यामेव रागद्ेषाम्यामिष्टं मे मृयादनिष्ट मा भूियविशेषकामननमिपेरिवाविशेषपवृकतियुक्तस्य नियानि विषीयन्े । सकामः प्श काम इति विशेषार्थिनः काम्यामि । तुथ तूमयेषां केवलशाल्ञानिमित्तत्वपित्यथैः | किंच काम्यानां दुष्टत्वं बु्रता नित्यानामपि तदिषटमुतात्तिविनियोगपयोगाधिकार विधिरूपे विशेषामावादित्वाह । नचेति । कथं ठाद काम्यनित्यप्िभागस्ववाऽऽह । फतृंगते- नेति । लगेकामः पडकाम इतिषििषार्थनः काम्यदिषिरि् मे स्यादनिं मा महिल्- विरषकामभरिवारैरोितपवृत्तिमतो नित्यविपिरिलुक्मित्यथेः | नन्वविधादिदोषवतो नित्यानि कमागीत्ययुक्तं परमासन्ञानवतोऽप्र यावखीवश्ुवेस्ेषामनुषयत्वादित्या- रङ्ग भरुपेर विरक्त गिषयतवानमवपित्याह | न प्रमातेति । ` योगाक्ढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते

इति सपान एके कारणं कर्मोपशम एव प्रतीयते न दथा कमेपििरित्यथैः। न ११८।१।९१ ५१८ भ्यते न संभपि चेलयाह । कमेनिमिततेति। यदा ना त्वं ससार

^+ 4

& = न ® ध ष भ (4 6 ।कततद्नभक्त ब्रह्मा पश्या ज्ञाप्यते तदा देववायाः सुपदनत्वं करणत्वं बरीह्यादेित्ये- न ठ

क -0-9 क कन जड

[यी

१ ख.ग.ध. ट. च. छ. ज, च. "< पभ । "ति९ ` म्यलनि ५५. ल. काम्य" ६ स, ७ क्श । ९ शिं युक" । ध. "यः ।

रग. च. द्वेष । ३७. “ज्ञपिहितान्ये* । ध. श्त । ७ खर 'एनिनृत्तोच। न्म्‌, नना

वीयं ब्रह्मणम्‌ ३] आनन्दगि सकितदीकासंवकितशाकरमाष्यसमेता । ५4

देवतादिसवैसाधनविक्नानापमर्देन ज्ञात्मज्ञानं विधीयते । न वोपमर्दित- कियाकारकादि विज्ञानस्य कमेपषृत्तिरुपपयते । विशिषटक्रियासाधनाषि- ज्ञानपुवकत्वात्कियाप्रषृत्तेः । न हि देशकारायनवच्छिनास्थूखादिब्रक्ष- प्रत्ययधारणः कर्मावक्षरोऽस्ति । भोज्ञनादिप्रषृच्यवसरवत्स्यादिति चेत्‌ । न । अविद्यादिकेवरूदोषनिमित्तत्वाद्भाजनादिषदृर्तेराव इ्यकत्वा- नुपपत्तेः । न तु तथाऽनियतं कदाचित्करियते कदाचिन्न क्रियते चेवि नित्यं कर्मापिपथते । केव ख्दोषनिमिंत्तत्वात्त भोजनादिकमंगोऽनियतवतवं स्यात्‌ । दोषोद्धवामिभवयोरनियतत्वात्कामानामिव कम्पेषु । शाख- निमित्तकाखायपेन्तं त्वाच्च नित्पानामनियतत्वालपपत्तिः । दोषनिमि- त्तत्वे' सत्यपि यथा काम्याप्मिहोत्रस्य शाल्रविहितत्वात्षायंप्रातःकार- दपेत्वमेवम्‌ । तद्रोजनादिप्शत्तो नियमवत्स्यादिति चेत्‌ ।

क > कि

ततसवेमुपमृदितं मवति | तत्कथमकनादिज्ञानवतः संमवति कमेविधिरियथः। उपमूदिवमपि बरासनावदुद्भविष्यपि तवश्च विदुषोऽपि कमेविधिः स्यादित्याशङ्चाऽऽह । नं वैति । वासनावशादृद्रतस्याऽऽम(सत्वादातमस्परया पुनः पुनबाषाच्च विदुषो न कमै- ्वृत्तिरित्यथः | किंचानवच्छिन्नं॑नह्नास्पाति स्मरवस्तद्ात्मकस्य देशारिपापिक्षं क निरवकाशमित्याह । नहीति । विदुषो भिक्षाटनार्दिवत्कमावसरः स्वादििपि शडते । #ीजनादीति । अपरोक्षन्ञानवतो वा परोकषन्ञानवतो वा भोजनादिपवृत्तिः। नाऽऽच्यः। भनभ्युपगमत्त्पतीतेवौपितानुवृात्तमात्रत्वाद भिदो दिर बाधिवामिमाननिभित्तस्य तथ~ वानुपपत्तरिव्यमिपेत्याऽऽह । नेति । न पद्रैतीयः । परक्षज्ञानिनः जाल्लानपक्ष- | तिपासादिपोप्रकतत्वात्ततयवृत्तरिष्त्वादियाह । अविद्यादीति । अभिहात्राषि । स्यादिति चेन्नेत्याह | न्विति । भोजन, मवृत्तेरावश्यकत्वानुपपरति वरिवृणोति। रेति । नतु तपेत्यारि पपश्चयपि । ओआघ्ननिमित्तेति । ति शाल्लवि- तकालायपेक्षतवान्नित्यान।मदोषप्रम्रतवं मेदित्यशङ्कयाऽऽह । दाोपति। एवं रुवत्वेऽपि नित्यानां शाल्न पापेक्षवात्कालाचपक्षतमविङृ ट मियाह । एवमिति । पिजनदिदेषरूतत्वेऽपि-- | "चातुर्यं चरेद यदानां वु चतुगणम्‌' हत्यादिनियमवद्िदुषोऽभिहोत्रादिनियमोऽपि स्यादपि शङ्कते। तद्धोजनादीति। दुषो नास्वि भोजनारिनियमोऽ पिक्रान्वविषित्वात्‌ । न चैतावता यथेध्चे्टापर्िषमी- नाऽविवेकठरा हि सा| न च तौ विदुषो वियेवे। अवोऽविद्यवस्थायामप्यसतती यथे- १ क. ख. "क्षकसा" । २च. श्लान्नु नि" । ध ज. "लाभित्या। ३१. च. तसेचङ्ग। ध. ण, “वंताज्ञा" । ५ घ. “त्पृत्तेवी" । ६ क. ज. ज, नती ।

५६ धृहवारण्यकोपनिषत्‌ िषनाण्वावे ते ह वाचम्चुस्तवै न उद्वायेति तथेति तेभ्यो

न्‌ | नियमस्याक्रियात्वात्कियायाश्वापयोजकत्वाभ्ासो ज्ञानस्यापवाव- करः । तस्मात्परमासयाथात्म्यज्नानषिधेरपि तद्विपरीतस्थुख्द्रेतादिन्ना- ननिवर्षकत्वात्सामथ्यौत्स्कमेप्रतिषेधविध्यथतवं संपद्यते । कर्मषदृत्य- भावस्य तुख्यत्वायथा प्रतिषेधविषये । तस्मात्मतिषेधविधिवश्च वस्तुभ- तिपादनं' तत्परत्वं च सिद्धं शास्य ॥ १॥

ते देवा हिरं' पिनिधित्य वाचं वागमिमानिनीं देवताप्र्रुक्तवन्तः | तं नोऽस्मम्ययुद्रपौद्रात्ं कमं कुरुष्व वाग्देवतानि्वैत्यैमोद्रात्ं कमं

चेष्टा वि दशायां कुतः स्यात्‌ संस्कारस्याप्यभावात । बाधिवानुवृत्तश्च । भभिहोादे- स्वनाभासत्वान्न बबितानुवृत्तिरितयाह | नेति। किचाविदुषां विविदिषृणामेष नियमः। तेषां विधिनिभेधगोचरत्वात । नं च तेषामप्येष ज्ञानोदयपरिपन्धी । तध्यान्यनिवृ- तिङूपस्य खय॑क्रियात्वामावात्‌ । नापि स्त क्रियामा्तिषन्ब्रह्मविद्यां प्रतिक्षिपति। भन्यनिवृस्यात्मनस्तद क्षपकत्वापिदधेरियाह । नियमस्येति । कपेसु रागादिमदोऽभि- कारादिरक्तस्य ज्ञानाधिकाराज्ज्ञानिनो हैत्वभावादेव कमोमावास्षस्य भोजनाचतुल्य- त्वा्तरवमादेः सवेभ्यापारोपरमासकन्ञानहैवोर्मिवतंकत्वेन प्रामाण्यं परतिपादिषमुपसंह- रवि । तस्मादिति । तस्य विपिरुत्पादकं वाक्यम्‌ | तस्य निपेषवक्यवत्तखन्ञानहे- तोस्वद्विरोपिमिथ्याज्ञानध्वंसितवादशेषृन्यापारनिवपैकत्वेन कटस्पवस्तुिष्ठस्य युक्तं मामाण्यम्‌ | मिथ्याज्ञानध्वसे हैत्वमावे फठामावन्यायेन सैकमेनिवृततेरियथः | वत्पदो- प्रत्तं हेतुमेव सष्टयति । कर्मपदृत्तीति । दथा प्रतिषिध्ये मक्षणादौ पतिपेषकषाल्लव- शातपतृस्यमावस्तथा तखमस्यादिवाक्यततामथ्यौत्कोखपरि पवृयमावस्य तुल्यत्वात्या- माण्यूमपि तुल्यमित्यथः । परतिषेषशाल्नसाम्ये ववमस्याशालस्योच्यमानै तथेव निवृ्तिनिषठलं स्यान्न वस्ुपिपादकतभियाराङ्चाऽऽह । तस्मादिति । मरविषेषी हि पसक्तकियां निवयस्तदुषरतितैदाभीन्यात्मके वस्तुनि पथैवस्येषि । तथा तसतमस्यादिवाक्वस्यौपि वस्तुपरतिपाद्कत्वमविरुद्धपिलयथैः । वेदान्तानां पिदधे मामाण्यवदयेवादादीनमन्यपराणामपि सवाद्विसंवादयोरमवि खाये मानत्वसिश्चौ भिदा विष्ुद्धश्यादि गुणवती प्राणदेवते तति चकायधः | १ | न 01 चो नियोन्यत्वं वारयति । वागमिमानि- नमिति । नियेक्तृणं देवानाममिमायमाह । वाग्देवतेति । ननवोदाजं कौ जपमन्र-

नै ५ गमक रननदन यद्र च, ज. च, चवं नि"। न. छ्‌, " ) व डच. ज. ३१. न. ज, बेषाहि। ४१, न, भ्‌, "तवन्तस्त* । ५ घ्‌. ण, ण, स्य । व. ।६ध्‌.घ्‌, न्‌, विद्धः धि ॥ ।

यं बरा्मणम्‌। २] भानन्दगिरिकृतटीकासंवङखितशांकरमाष्यसमेता। 4७

हषटवन्तः । तामेव च॑ देवतां जपमन्रामिधेयामततो मा सदरम येति । अत्र चोपासनायाः कर्मणश्च कतुंत्वेन वागादय एव विव- ह्यन्ते । कस्मात्‌ । यस्मात्परमार्थतस्तत्कतुंकस्तद्विषय एव च सर्वो ज्ञानकम॑संव्यवहारः । वक्ष्यति हि “ध्यायतीव रेखायतीव'' इत्यात्म कर्तृकत्वाभावं विस्तरतः षष्ठे । इहापि चाध्यायान्त उपष्ठहरष्यत्यव्या- कृतादिक्रियाकारकफर्जातम्‌ जयं वा इदं नाम पं कमं” इत्यविथा- विषयम्‌ । अव्याकृतात्त यत्परं परमात्माख्यं विद्याविषयमनामद्पक- मात्मक नेति नेतीतीतरप्रत्याख्यानेनोपसंहरिष्यति एथक्‌ । यस्तु वागा- दिसमाहारोपापिपरिकल्पितः संसापात्मा तं च वागादिस्तमाहारपक्षपा- तिनमेव दशंपिष्यत्येतेभ्यो भुतेभ्यः समुत्थाय तान्पेवानुषिनरयर्त। ति । तस्माद्युक्ता वागादीनामेव ज्ञानक्मकतरत्वफरपाप्रिविवक्षा । तथति

---~---~ ~~ श = च

प्रकाड्या देवता नितवैवेयेष्यति नतु वाग्देवतेति तत्राऽऽह । तामेवेति । अप्ततो मा सद्रमयेविजपमश्रामिषेयां दृष्टवन्त इति पूर्वेण सबन्धः | वागाचाश्रयं कतृत्वादि दश यतोऽथवादस्य प्रासङ्किकं तात्येमाह । अत्र चेति । आस्माश्रये कतुत्वादावव्रमास- माने तस्व वागा्ाश्रयत्वमयुक्तमिलाह । कस्मादिति । परस्य जीवस्य वा कवत्वादि विवक्षिवमिवि विकल्प्याऽऽयं दूषयति । यस्मादिति । विचारदक्ञायां वागारिद्।- तस्य॒ क्रियदिशक्तिमखात्कतृत्वादिस्वदाश्रयो यस्मा्यदीतस्तस्मात्परस्याऽऽत्मनः खवस्तच्छक्तेरन्यस्य न वदाश्रयत्वापर्यथेः । किं चाविदयाश्रयः सवां व्यवहारो न तद्धीने परस्मि्नवतरतीत्याह । तद्विषय इति । कतौ शाल्लाथवरेखारिवि न्यायेन तृत्वमात्मनोऽङ्गोकवैन्यमिल्याशाङ्क्य यथा च तक्षोभयथा^इति न्यायाद पापिकं तसि- कवत्वमित्यमिपेलयाऽऽह । वक्ष्यति हीति । यदुक्तमवरि्याविषयः स्र व्यव्।२ वि तश्च वाक्यशेषमनुकूकयवि । इहापीति । इतश्च परस्मिन्नात्मनि कतृत्वादिम्यव- रो नास्तीत्याह । अग्ाढृताच्चिति । अनामरूपकमौसकपियस्मादुभरात्तत्यद- ध्योहवव्यं एयगविधाविषयात्कियाकारकरकजावादिति शेषः । मा मूत्परमात्मा वत्वा्ाश्रयो जीवस्तु स्यावि द्विवीयमश्कथाऽऽह । धर्त्विति । 7वराब्दरवाच्यस्य विशिष्टस्य कल्पितत्वान्न वासिकं कतृत्वारिकं किंतु वदरा ¶ङूपे समारोपितमितवि मावः । आत्मनि वाखिककरैत्वायमावे फङितमथेवा- |तात्पचमुपतहरपि । तस्मादिति । तात्येमथेवादस्योक्त्वा नियुक्तया वाग्रे

"~ तदुपन्यस्यावे । तथेत्यादिना । उद्रावृत्वं जपमन्रपक।इयतवं

ऽऽत्मवाऽङ्गीकलय वागुदराने पवृत्ता चेत्तया कश्चिदुपकारो देवानामुदरानेन निभवै-

--------------~----~-*--------=---- न ननन १ङ, च वायं दे" । २.५. “ध्याहये ध" ।

९८ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [मथमाष्वाय

बाृदगायत्‌ । यो वाभि भोगस्तं देवेभ्य आगायदयत्कल्याणं दति तदात्मने । ते विदु- रनेन वै न इद्रात्राऽत्यष्यन्तीति तमभिहूय

तथास्तिति देवैरुक्ता वाक्तेभ्योऽधिम्योऽर्थायोदगायडूदरानं कृतवती । कः पुनरसौ देदेभ्योऽरथायोद्रानकमेणा बाया निवर्तितः कायंिशेष इति । उच्यते । यो वाचि निमित्तभूतायां वागादिसमुदायस्य य उप कारो निष्पत वदनादिव्यापारेण स एव । सर्वेषां हसो वाग्वदनाभि- नित्तौ भोगः एलम्‌ । तं भोगं सा निषु पवमानेषु कृत्वाऽवरिष्टेषु नवश स्तोत्रेषु वाचनिकमा्विज्यं फरं पत्कल्पाणं शोभनं वदति वणानमि- नि््यति तदात्मने महमेव । तद्धघसाधारणं वाग्देवतायाः कमं पत्त- म्यग्वणानामञ्चारणमतस्तदेव विशेष्यते यत्कल्याणं वदतीति । यत्तु वदनकायं सव॑षधातोपकारात्मकं तद्याजमानमेव । तत्र करयाणवदना- तमसबन्धासद्ावसरं देवताया रन्धं प्रतिरुभ्य ते विदुरषराः कथमनेनो-

नीयः स च नास्तीति शङ्कते । कः पुनरिति । वदनादिन्याप।रे सति यः सुखवि. शेषः संषातस्य निष्पर्ते स॒ एव कायविशेष इय।ह । उच्यत इति । यो वाचीति प्रतीकमादाय म्याशूयायते कथं पुनेवांचो वचनं चक्ष¶ो दशेनमित्यादिना निष्पन्नं एढं पेसापारणमिलाशङ्यानुमवमनुमृयाऽऽह । सर्वेषामिति । किंच देवाथेयुदरा

यन्त्या वाचः स्वामि किंचिदुद्रानमास्ति । वथा च ज्योपिष्ेमिद्रादशस्तोत्राणि वत्र निषु सवमानाहृयेषु स्वोतेषु याजमानं एलमुद्रनेन रुला शिष्टेषु नवसु स्तोत्रेषु यत्क- ल्याणवदूनामथ्यं तदात्मने स्वाधेमेवाऽऽगायद्रियाह । तं भोगमिति । षतविजां करीतत्वान्न एठबन्धः संमववीत्याशङ्श्वाऽऽह। वाचनिकमिति । 'भथाऽऽत्मनेऽ- ज्ाद्यमामायेत्‌" हवि श्ुवमित्ययेः । कल्याणवद्नपाम््य॑स्य लापैत्वं समभैयते | तद्धीति । कल्याणवदनं बचोऽसाधारणं चेत्कस्ताहं यो वाची्यदिरविषयस्तच्ाऽऽहइ | पत्ति । वग्देवतायामसुराणामवकाशं * दरयति । तत्रेति | स्वाय ` प्रायं चोद्रनि स्वि यवत्‌ । कल्याणवदृनस्याऽऽर्मना वाव संबन्पे योऽयमासङ्खोऽमिनिवेकस्स एववसरो देवतायास्तमवपरं प्राप्येययैः । अवसरव व्याकरो वे | रन्भरमिति ।

१७. दुदी" । २, च, व्कषामही सष घ्ध, भ । ३ क. घ, `मानिकमेः । ४क., चछ,

धं ्रद्यणपा २] माननदगिस्ि्िदीकोदििितिक्करमाष्यसमेवाः। ` ५६

तिप वदति स एव ष पाप्मा ॥ २॥

दात्रा नोऽस्मान्स्वाभाविकं ज्ञानं कमं चामिभूयातीत्य शाद्ज॑मितकम- ज्ञानष्पेण ज्योतिषोद्राज्नाल्मनाऽत्येष्यन्त्पतिगमिष्यन्तीत्येवं विन्नाय तयुद्रातारममिहुत्याभिगम्य स्वेनाऽऽसङ्कलक्षणेन पाप्मनाऽविष्यंस्ता- डितवन्तः संयोजितवन्त इत्यथः । स यः त पाप्मा प्रजापतेः पूवेजन्मावस्थस्य बाचि क्षिप्तः स एष परत्यप्ीक्रियते । कोऽ सो । यदेवेदमपरतिषपमननुष्पं शाच्रपरतिषिद्धं वदति येन परयुक्तोऽ-. सम्पबीमत्सानृताचनिच्छन्पि वदति । अनेन कार्येणाप्रतिङपवदनेना- नुगम्यमानः प्रजापतेः कार्यभूता प्रजा षाचि वतते । प्त एवाप्रति- ृपवदनेनानुमितः स प्रजापैतेवांवि गतः पाप्मा कारणानुविधायिहि कामिति ॥ २॥

किष शे, (कि [1

नस्मानवीलयेति संबन्धः । कोऽसावसुरात्ययस्तं ग्याचे । स्वाभाविकमिति । वन्रो- यमुपन्यस्यति । शाच्चेति । असुरानभिमूय केनाऽऽत्मना देवाः स्यास्यन्पीति विव यामाह । ज्योतिषेति । प्रजापवेवीचि पाप्मा क्षि्रोऽसुरेरिति कुतोऽवगम्यते ्राऽऽह। क्त यः स पाप्मेतिं। प्रतिषिद्धवद्नमेव पापेत्ययुक्तम्टस्य क्रियािर- #त्वाङ्ीकारारियाशङ्कव्याऽऽह । येनेति । असम्यं समानहं ल्लीव्णेनादि । बीभत्सं यानकं परतादिवणेनम्‌ । अदतमयधादष्टवेचनम्‌ । आदिशब्दातििश्युनतवं शृते । = पाप्म मानमुक्तं भवतीत्याशङ्क्य स ए स पाप्मेति व्याक- । अनेनेति । पाजापत्यासु प्रजायु पतिपननेन।सल्यवदनादिना लिङ्धेन वाचि [ऽनुमीयते । विमवं पराप्मपू+कं परतिकूकषीविषयत्वाहुःखवधः स पाप्ण प्रजाः पेतः स एव ॒प्रजापतिववि पाप्मानं गमयति | विमं कारणपुवैकं, कायै- .. । न च प्रजागतं दिवं प्राजापत्यं तद्विना हैत्वन्तरादेव स्वात्कारणानु-. धायत्वात्कायस्य | न च तत्कारणेऽपि परस्मिन्परसङ्कः अपाप्विद्धम्‌” इति श्ुवेः। न, “न ह्‌ वै देवान्पापं गच्छवि वि शरुतेन सूत्रेऽपि पापवेषस्तस्य एर वस्यस्यापपत्वेऽपि, मानावस्थस्य वद्वावादियधेः । आयसकाराभ्यां कारणस्य, पाप्मानप्रनृ्य तस्यैव, स्यत्वमुच्यते | उत्तराभ्यां तु कायस्थं पाप्मानमनृथ वरस्यैव, कादणस्यत्वमिषिः गिः ॥ २॥

न द्ध के

' श, जक" । २7. इ, "पतिवावे । ग. ठ.छ.ज. ह्‌, "वि.एाः(*४म., भ, वदन

# हदारण्यकोपनिषत्‌ ` [पथमाध्याये

अथ ह प्राणमूचस्तं न उद्रायेति तथेति तेभ्यः प्राण उदगायदयः प्राणे भोगस्तं देवेभ्य आगा- यत्कल्याणं नित्रति तदासने । ते विदु- रतेन वै न उद्ा्ाऽेषयन्तीति तमिस पाप्मनाऽविध्यन्स यः स पाप्मा यदवेदमप्र- तिरूपं निप्रति स एव स पाप्मा॥२॥ अथ ह चश्षरचुस्तं न उद्रायेति तथेति तेभ्य- श्क्ुरुदगायत्‌ । यश्चक्षुषि भोगस्तं देवेभ्य आगायद्यकल्याणं पश्यति तदात्मने । तें विदुरनेन बै न उद्वात्राऽत्येष्यन्तीति तमभि ख पाप्मनाऽविध्यन्स यः स पाप्मा यदेवे- द्मप्रतिरूपं पश्यति स एव स पाप्मा ॥ ९ ॥ अथ ह श्रो्रमूचुस््ं न उद्रायेति तथेति तेभ्यः श्रोत्रमुदगायदयः श्रोत्रे भोगस्तं देवेभ्य जआगायदयकल्याणर श्रृणोति तदास्मने। ते

तथेव ध्राणादिदेवता उद्रीथनिवैतकत्वाजपमन्रपरकारया उपास्या- वेति क्रमेण परीक्षितवन्तः । देवानां वेतन्निश्ितमासीत्‌ । वागादिदे- षताः क्रमेण परौक्ष्पमाणाः कल्याणविषयविशेषातमसबधासद्हेतोराषए- रपाप्मैसंसगादुद्रीथनिवेतेनासमथाः । अतोऽनमिपेया असतो मा सद्र मपेत्यनुपास्पाश्वाशद्धत्वादितराभ्यापकल्वाश्वेति । एषमु खल्वनुक्ता

के - -न-

वागदेवताया जपमभ्रपकशयत्वमुपास्यत्वं च नेति निषौयौवशिष्टपयौयचतुष्टयस्य ठात्येमाह । तयेवेति । परीक्षाफलमिणभयमाह । देवानां चेति । अनुपास्यत्व हैत्न्वरमाह । इतरेति । इवरः करयिकारणसंातस्तसिन्नन्यापकत्वं परिच्छि्नत्व- मतश्रानुपस्यत्वं जपमत्राप्रकायतवं चेदयः । उक्तैरिन्द्रैरनुकतन्दरियाण्युपङक्षणी- यानी? विवक्षितवोपसं्हरवि । एवमिति । वागाङ्धवि्वगारिषु कल्पकामावान्न पाप्म स

॥ । ) चङ वप्राणा ष. ज. तोसु" ।३ग.ध, इ. च, ज, "तैनेऽस' | ४ अ, करर" +

तृतीयं ब्राद्रणय्‌। ३] भानन्दगिरिङतटीकासंवछितशांकरभाष्यतमेता| ६१

विदुरनेन वै न उद्रात्राऽस्येष्यन्तीति तमाभि- दूत्य पाप्मनाऽविध्यन्स यः स पाप्मा यदेवे द्मप्रतिरूष श्णोति स॒ एव स पाप्मा ॥५॥ अथ ह मन उचुस्तं न उद्रायेति तथेति तेभ्यो मन उद्गायद्यो मनसि भोगस्तं देवेभ्य जागा- यद्यत्कल्याण५ संकल्पयति तदातमने ते विदु- रनेन वै न उद्रत्राऽत्येष्यन्तीति तमभिद्रुत्य पाप्मनाऽविध्यन्स यः स पाप्मा यदेवेदमप्र- तिरूप५ संकल्पयति स एव स पाप्मैवमु खल्वेता देवताः पाप्मभिरुपामृजनेवभेनाः पाप्मनाऽविध्यन्‌ ॥ ६ ॥ अथ हेममासन्यं प्राणमूचुस्त्वं न उद्रायेति तथेति तेभ्य एष प्राण उद्गायत्ते विदुरनेन वे न इद्रात्राऽ अप्येतास्त्वगादिदेवतांः कस्यांणाकल्याणकार्यदरौनादेवं वागादिवदे- वेनाः पाप्मनाऽविध्यन्पाप्मना विद्धवन्त इति यदुक्तं तत्पाष्ममिरूषा- एनन्पाप्मभिः संसर्गं कृतवन्त इत्येतत्‌ । वागादिदेवता उपासीना अपि मरर्य्वेतिगमनायाशरणाः सन्तो देवाः क्रमेण ॥ ३॥ ४॥ ५॥ ६ ॥

अथानन्तरं हेममित्यमिनयपदरीनम्‌। आसन्यमास्ये भवमासन्यं मुल्ला न्तविरस्थं प्राणमूचुस्त्वं न उद्रायेति । तथेत्येवं शरंणगुपगतेस्यः स

पोऽस्तीतयाशङ्क्थाऽऽह । कल्याणेति । पाप्ममिरुपास्नजन्पाप्मनाऽ विध्यक्नित्यन- रसि पीनसूकत्यपितयाशङ्क् व्यारूयानन्यार्येयमावाननैवमित्याह । इति यदुक्त प्रति । संपति मुरूयपाणस्य मश्रपकारयत्वमुपास्यतवं च वक्तुमुत्तेरवाक्यमुपादाय याकरोवि । वागादीति । करमेणोपासीना "हवि संबन्धः ॥ ३॥ ४ ॥ ५॥ ६ ॥ वागादिषु नैराइयानन्तयेमथशब्दायेः । विवक्षिवायेज्ञापकोऽसाधारणो देहतदवय- न्वापारोऽमिनयः । दोषासंसगिणं दोषेण संसृष्टं कतुमिच्छा कुतो" जाविलयाश- १ ख. ध, त; क्रमेण ताः-करमेण परीक्यमाणाः क र च. न्त्याण ३ छ, ग. ङ. नार्थ । ज ल कृ २ च. ^ल्याण ३ ल्ल, ग, ङ. श्दोनाथम्‌ 1४. ् न ज. श्व. "एणोप" । ५ भ. ण. "तं चेति व । ९६ब, ण. "तः वा ७ क. घ. रतो

६२ इृददारण्यकोपतिषत्‌ [पपमाण्यपे

तपष्यन्तीति तदामिदूस्य पाप्मनाऽविग्यस्सन्स यथाऽश्मानमृला रोष्टो व्पिश्सेतैष९.हव विप्रश्समाना विष्वञ्चो विनेश्स्तती देवा

एष प्राणो गुरुप उदमायदित्यादि पुंवत्‌ । पाप्मनाऽविव्यत्सन्वेधनं कतमिष्टवन्तः । ते च दोषार॑सर्गिणं सन्तं मुख्यं पाणं खेनाऽऽसद्ग- दोषेण वागादिषु रुब्धप्रसराः । तदम्पासानुदस्या संश्िष्य्थाणा विने- श्विना विध्वस्ताः । कथमिवेतिं दृष्टान्त उच्यते । स यथा सं दृष्टान्तो यथा रोकेऽदमाने पाषाणम्त्वा गत्वा माप्य लेष्टः धांहपिण्डः पाषाण. चुर्णनायारमनि निक्षिप्तः स्वयं विध्वंसेत विस्रसेत विचृगाभवेत्‌ । एष हिव यथाऽयं दृष्टान्त एवमेवं विध्वंसमाना विशेषेण ध्वं समाना विष्वशचो नानागतयो विनेशुर्विनष्टा यतस्ततस्तस्माद एरविनाशादेवत्वप्रतिषन्ध- भूतेभ्यः स्वाभाविकासङ्खजनितपाप्मम्पो वरियोगादससगधर्थिुख्यपा- णाश्रयवङदेवा वागादयः प्रकृता अभवन्‌ । किमभवन्‌ । सवं देव- ताङूपमडयाचयात्मकं वक्ष्यमाणम्‌ । पूर्वमप्यगन्याच्यात्मान एव सन्तः स्वाभाविकेन पाप्मना तिरस्कृतविङ्ञानाः पिण्डमाजामिमाना भसन्‌। ते तत्पाप्मवियोगादुन््ित्वा पिण्डमात्राभिमानं शाल्नसमर्पितवागाच- गन्याद्यात्मामिमाना बभूवुरित्यर्थः । किंच तेः प्रतिपक्षभूता अधराः

इ्थाऽऽह । स्वेनेति । तदम्यासानुवृच्या वस्य पाप्मसंसगेकरणस्वाम्बासवशादिति यावत्‌ । उक्तमथ द्टन्वेन स्यति । कथमित्यादिना । भसुरनारोनाऽऽपङ्गन- निवपाभवियोगे हेतुमाह । अंसरमेति । वक्ष्यमाणं सोऽभ्रिरमवदित्यादिनेवि शेषः । वागादीनां स्थितानां नष्टानां च कुवोऽग्नयादिरूपत्वमित्याशङ्क्याऽऽह । पर्वमपीति। न वहि वेषा परिच्छेदामिमानः स्यारियाशङ्कयाऽऽह । स्वामाविकनेति । ५ रछेदामिमानाद््या्ात्मामिमानस्य बरवश्वं सूचयति । शा्धेति । न वलम भोक्तनामेवासरागामसंसषपागा्रयानाशः किंतु तज्ुल्यजातीयानामपीलयमिषे- त्याऽऽह । किंचेति । वागादनामन्न्यादिमावपृत्तिवचमेन वत्पहतत्य

देवतापारिरासुरपाप्पध्वसश्च फठमिदुक्तं तत्र पूवेकल्पीययजमानस्याविशयशाछि तवाचपाक्तफठवसेऽपि नेदानींवनस्थैवमिलयाशङ् भवतीलयादिश्रुदिमवदारयति ।

क

९१ कग. च. स सलषयमा' ।२ च. ति चेदृष्टा"।३ग.घ. "वप्रा ।४क.ग. इ, ज. पपि । ५ इ, सन्तोऽपि स्वा" । ६ ग, तेच प्र ।७ब्‌ थ, "परपराप्ताना*

रीष ब्राह्नणम्‌। ३] भोनन्दगिरिडतरीकातंबसितंशाकरमाष्यसमेता | ध

अभवन्प्राऽसुरा भवयात्मना पराऽस्य हिष- न्ातृव्यो भवति य एवं वेद ॥ ७ ॥ ते होचुः

पराऽभवनित्थतुवतंते । पराता विन इत्यर्थः । यथा पुरा- कठ्पेन वर्षतः पवंयजमानोऽतिक्रान्तकाछिक एतामेवाऽऽख्पापि- काष्पां श्रुतिं हृष्टा तेनेव क्रमेण वागादिदेवताः परीक्ष्प ताश्वा- पो्वासङ्कपाप्मास्पददोषवस्वेनादोषास्पदं युख्यं प्राणमात्मत्वेनापगम्य वागाथाध्यास्मिकपिण्डमानपरिष्छिनात्माभियानं रित्वा वैराजपि. ण्डामिमानं वागाद्रन्याद्यात्मविषयं वतंमानपरजापतित्वं शाच्रपरका- शितं प्रतिपन्स्तयेवायं यज्ञमानस्तेनेव विधिना भवति प्रजापति. स्वशट्पेणाऽऽत्मना परा चास्य प्रजापतित्वप्रतिपक्षभतः पाप्मा द्विष नप्रातुव्यो भवति । यतोऽद्वेष्टापि भवति कशिद्धातृव्यो भरतादितुष्यो यसित्वन्द्रियविषयसद्घजनितः पाप्मा भावुष्यो द्वेष्टा च । पारमार्थिका- त्मस्वष्पतिरस्करणहैतुत्वात्‌ । स चं पराभवति विशीर्यते खोष्टवत्पण- परिष्वद्गात्‌। कस्येतत्फरमित्याह । य एवं वेद । यथोक्तं प्राणमात्मत्वेन प्रतिपद्यते पवयज्ञमानवदित्यथः ॥ ७॥

फलमुपसहृत्याधुनाऽ5 ल्यायिकाषपभवाऽऽनित्याऽऽह । कस्माश्च

पति । पूरकल्प्नाप्रकारेण पू्ैजन्मस्थो यजमानः शाच्परकारतं ववैमानप्रजाप- | प्रतिपनो यथेति संबन्धः । पूत्रैयजमान इत्यस्य व्यारूयाऽपिक्रान्तकाष्टिक | । पुराकल्पमेव दशेयति । एतामिति । तेनेति शुलुजनेत्येतत्‌ । ते^व विधिना वैपकारशिपेन क्रमेण मुख्यं पाणमात्मत्वेनोपगम्येति शेषः । सपत्नो भातुव्यस्तस्य [निवि कुवो विशेषणमयसिद्धत्वाहषस्पेल्याशङ्ग्याऽऽह । यत॒ इति । वस्य दष्ट त हेतुमाह । पारमा्थिकेति । अपरिच्छिन्नदेववात्वमत्र पारमारथिकमात्मलङ् वं व्िरस्करणकारणत्वादुक्तपाप्मनो विहोषणमभवदिति शेषः।यद प्रेयोऽष्टाकपाक ध एवं वेदेति परतिद्धाथे।पबन्येऽपि विधिपरं वक्यमवश्चैपं विधारिति विवक्निब- धमिभेयाऽऽह । यथोक्तमिति ॥ ७॥ . एलवत्यवानोपास्वेकक्ततत्ते हचुरेयाययुत्तरवाक्यं गुणोपाप्विपरमित्य।र । फर- ति । फठवन्पं पषानविविगुक्तवा संपत्यार्यायकाम्वाऽऽभ्रिय गुणुविरिषटं गोपासनमाहानन्वर शरुविरित्यधेः । शडधोश्षरतवेन चोत्तरग्नन्थमवतारयपि । कस्माशचेति। टदधत्वस्योक्तत्वाद्धेत्वन्तरं जिज्ञास्यमिति चाठयितुं चश्चब्दरः । करणानां

१ च, ज, श्दीक्धित + २ इ,-व पाप्मा प। ३ च. भ, ण. "याहकचः ऽऽह `

६४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

क तु सोऽभूद्यो न इत्यमसक्ते- ययमास्थेऽन्तरिति सोऽयास्य

0

हेतोकौ गाशीम्युक्त्वा युख्य एव प्राण आत्मत्वेन ऽऽश्रयितव्य इति तदुपपत्तिनिरपणाय यस्माकयं दागादीनां पिण्डादीनां च साधारण भातेत्पेतमधैमास्यायिकया दशयन्त्याह श्रुतिः । ते प्रजाप तिप्राणा मुख्येन भाणेन परिपरापितदेवस्वश्पा होचुरुक्तवन्तः फखादस्थाः । किमित्याह । क न्विति पितके । इ तु कस्मिख सोऽभूत्‌ । कः । पो नोऽस्मानित्थमेवमसक्त सञितवान्देव्भावमात्मते- नोपगमितवान्‌ । स्मरन्ति हि रोके केनचिदुपकृता उपकारिणं रकव- देव स्मरन्तो विचारयमाणाः कार्थंकरणसंधात आत्मन्येवोपरुब्धवन्तः। फथमयमास्येऽन्तरित्यास्ये मुखे य आकाशस्तस्मिजन्तरपं प्रत्यक्षो पतेत इति । सर्वा हि रोको पिचा्याध्यवस्यति। तथा देवाः। यस्मादयमन्तरा- काशो वागाद्यात्मत्वेन विशेषमनाभित्य वतमान उपलब्धो देदैः | तस्मात पाणेऽपास्पो विशेषानाश्नेयाचचासक्त सञ्चितवान्वागादीन्‌। अत एवाऽऽ-

[1

कायेस्य तदवयवानां च प्राणो यस्मादात्मा व्यापकस्वस्मात्स एवाऽऽश्रयितव्य इल्युपपाक्ि निङ्ूपणाये त्य व्याप्कत्वमित्येतदयेमाल्यायिकया दृशयन्ती श्रविरहैतन्तरमाहै योजन । तच्छब्दृस्वस्मादरथे प्राणस्याऽऽ तला व्यक्तीकपुमाख्यायिका श्रुति विमजपे

ते ्रजापतीति। वागादयश्ेत्माणमाभ्रिय फलावस्थास्तई कमिति पराणे स्मरन्ति प्रा फकत्वादियाशङ्याऽऽह। स्मरन्ति हीति। विचारफलमुपलभ्थि कथय ति। लोकव. दिति। तामबोपठम्धिमाकाङ्नादररेण विवृणोति | कथमिति । द्टन्तं सष्टयति । स्व हीति । तथा देवा विचायै पराणमास्यान्तराकाशस्थं निधारिववन्व इत्याह । तथेति । किमनया कथय। सिद्धमित्याशङ्कचयाऽऽहं | यस्मादिति । उपठम्पिपिद्धेऽये युक्तं सयु. चिनोपि । विशेषेति । सवाव वागादोनदिरोपेणाग्न्यािभाविन प्राणः स्जववान्‌ । न चामध्वस्पः सापारणं काय॑निवेवेयति । भवो युकतितोऽष्ययमास्यान्तराकाशे वतमानः सिदध इत्यधेः । अयास्यत्ववदा रपत गुणान्तरं दशयति । अत एवेति

पेसाकरणत्वादेवेपि यावत्‌ । वधाऽपि कुतोऽप्याऽऽङ्धिरकषत्वं साषारणेऽपि नमि

„ १ च, दीन्हा

॥ भु ।२ख. ^ भरतिः।क।ग.च. ण) न्विण ज मवैषञ्अन"। ४, शतिः । क । ग. च, षह । नवि । ३. ठ. ७, अ. घ

ध, 5 च, ज, 'येकार" । ५ इ, घ, %भयलाथा" । ९ ण, "ह । तमा

यं मा्मध। २] आनन्दमिरिङतरीकासंगितशाकरमाण्यसमेता। = ६६,

जआङ्किसोऽक्राना५ हि रसः ॥ ८ ॥ सा बा एषा देवता शनाम वृर्हयस्या मृद्यु-

2 0 आत्मा कर्थिकरणानाम्‌ । कथमाद्भिरषः । प्रसिद्धं हेतद- ष कथंकरणलक्तषणानां रसः सार आत्मेत्यर्थः । कथं पुनरङ्गरसतवं त्पाये शोषपप्रिरिति वक्ष्यामः । यस्माश्चयेपङ्करसत्वाद्विशेषानाभित- त्वाञ्च कायकरणानां साधारण भात्मा विशुद्धश्च तस्माद्रागादीनपास्य भाण एव आत्मत्वेनाऽऽश्रयितम्य इति वाक्यार्थः । आत्मा ह्याल्रत्वेनो- पगन्तव्योऽविपरौतबोधाच्छरेयःपपिर्विपयेये चानिष्टपापरिदशनात्‌॥ ८ ॥ स्यान्मतं प्राणस्य विश्द्धिरसिद्ेति । ननु परिहतमेतद्रागाषीनां श्याणवदनाचासद्गवत्पाणस्याऽऽसङ्कास्पदत्वाभावेन । बाढम्‌ कितवा- [ससेन बागादीनामात्मत्वोक्त्या वागादिद्वारेण शवस्पु्टितत्स- रेवाशद्धता शङून्यत इत्याह शद्ध एव प्राणः कुवः सा वा एषा देवेता गौम यं पाणं प्राप्वारमानमिव रोष्टव द्विध्वस्ता अश्रास्तं परामृशति । ति । सेवेषा येयं वतंमानयजमानशरीरस्था देवै्निधारिताऽयमास्पेऽ- [रिति । देवता चं सा स्यात्‌ । उपासनक्रियायाः कमभवेन गुणभ्‌-

नुपरम्पेरित्याशङकय परिहरति । कथमित्यादिना । अङ्केषु चरमधातौः सारत- = प्राणस्य तथात्वमिति शङ्कित्वा समाधत्ते | कथं पुनरित्यादिना । कस्मा रिल्यादिचो यपरिहारुपसंहरवि । यस्माश्वेति । वाक्यार्थे परपथयवि । आत्मा ॥ ८ ॥ ८ णस्य शद्धत्वाह्यापकत्वाचोपास्यत्वमुक्तं स्य शुद्धत्वं वागादिवदसिद्धमिलयाशङते। तमिति । शङ्कामाक्षिप्य समाधत्ते | नन्वित्यादिना । इवेन षियेस्यास्व शोऽप्रस्वस्याशद्धवावदशुद्धवागादिसंबन्धादहदत्वा शङ्का प्राणस्ये(निमपीत्यः। .ददोयशुत्तरवाक्यमुततरतवेनाववारयति । आहेति । नन्व प्राणो न्यते हैनाधोन्वरोक्तिपतीतेरिलयाशङ्कचाऽऽ€ । यं प्राणमिति । तस्यामूतेस्य परोक्ष- रोक्षवाची च कथमेतच्छग्दो युम्यपे तत्राऽऽह । सेवेति । कथं प्राणे देवता- ` न हि तस्य तच्छब्दलं प्रसिद्धमिलयाशङ्खयाऽऽह । देवत्रा चेति । या) टि ता कारकत्वेन गुणभूता प्रसिद्धा । वथा प्राणोऽपि द्रन्या्न्यत्ये सि विह्टितक्ति-

[1

१ग्‌. ज, यकारः 1२ग. ङ. ज, ग्य॑करार। ३ ख, "नराङ्गिर। ४ग. ¶तारखं ५. ङ्ग" । ६ क. “नाश्रयत्वा" । ७ ज. यका । ८ ध. ड. "छशस्तत्सपषटुरि" । ९ घ. छ. अ. श्रतिः । वै" । ल. "ति।8.। १०क.ग. ड, च. इ, चस्या" । ११ ण, "मितयशहप.स । ण, वाक, ः #ः ,

क्‌ ५

६९ ृहदरिण्यकोनिषत [माधयम र “ह वा अस्मान्ृत्य्वति य एवं वेद ॥ ९ ॥ सा वा एषा देवतेतासां देवतानां पाप्मानं मृयु-

तत्वात्‌ । यस्मात्सा दनम दरित्येवं ख्याता । नामशब्दः खयापनप-

यायः । तस्मात्पसिद्धाऽस्या षिशद्धिदनोमत्वात्‌ । कुतः पुनदनामत्व-

मित्याह । दूरं वृर हि यस्मादस्याः प्राणदेवताया मरत्युराषङ्गर्तणः

पाप्माऽसश्वेषधर्मित्वात्माणस्य प्षमीपस्थस्यापि दूरता यृत्योस्तस्माहूरि |

प्येवं ख्यातिरेव पराणस्य विथद्धि्नापिका । विदुषः परमुच्यते । दरं

ह वा भस्मान्मृत्युभेवति । अस्मदिवंविदो -य एवं वेद तस्मादेवमिति

रकृतं बिथद्धिगुणोपेतं प्राणमुपास्त इत्य्थः। उपा्तनं नामोपास्पार्थवादे

यथा देवतादिस्वद्पं श्रुत्या ज्ञाप्यते तथा मनसोपगम्पाऽऽ्नं चिन्तनं |

रोकिकमत्ययाव्यवधानेन यावत्तदेवतादिस्वहपात्मामिमानामिव्पक्ति- )

रिति डकिकात्मामिमानवत्‌ । ““देवो भत्वा देवानप्येति किंदेवतोऽस्यां

राच्यं दिरयसि"” इत्येवमादिश्युतिभ्यः ॥ ९॥

सावा एषा देवता दूरं ह वा भस्मान्मृत्युभवतीत्युक्तम्‌ । कथं पुनरवेविदी

यागुणत्वादेवतेयथेः । पाणोपास्तर्िविषं एकं पापहानिदेवतामावश्च वत्र पापहरे प्रषानफ़ढस्यात्र श्रवणाहुगुणविशिषटप्ाणोपास्तिरिह विवक्षितेति वाक्याथेमाह । | हिति । न वावत्माणदेववाया दूनीपत्वं निरूढं तत्र तच्छब्दपापिदधेरदशेनान्नः यौगिकं प्राणस्य पलयग्वततदूरत्वामावादियाक्षिप ति । कुतः पुनरिति । परिहरति ` आहेति । कथं -पाप्मसंनिभौ वरत॑भानस्य ततो दृरत्वमिलयाशङ्ाऽऽह । असश्षेषेति उपास्ते सदा मावयतीपि यावत्‌ | ब्रह्मज्ञानाद्ितै प्राणवचज्ञानात्फरपिद्धि समवे सदा वद्वावनयेत्याक्ञडन्य मावनापयीयोपासनशब्दायेमाह । उपासनं नामेति दीषेक लादरौरन्तयरूप विशेषणत्रयं विवक्षित्वाऽऽह । छोकिकेति । पश्य मयां दृशेयवि । यावदिति । मनुष्योऽष्टमितिवदेव)ऽ हमिति यस्थ जीवत एवामिमाना। न्यक्तिस्तस्यैव देहपवादृ्वे तद्भावः फकदीयत्र प्रमाणमाह । देवो भूत्वेति । `: देवता ङपं तवेति किदेवतोऽसीवि तद्रावो मावीत्यथेः ॥ ९ ॥

कण्डिकान्तरमवताय वृत्तं कीतयति । सा वा इति । निलानुषटानातापहानिर्ष त्पपरतपश्रुतेः । न चेदमुपासनं निदं भरैमित्तिकं वा देवतात्मलकामिनो त्रिषानात्तत्क फापमेव॑बिदो दरे मवतीलयाक्षिपति । कथं पुनरिति । विरोषिसंनिपावे पूवेध्व॑समाद ° १ ख. द्द्ष्यापिक्ाऽऽख्यायिक्रा । च. श्द्विष्यापिङ्ञा 1 २ ख. छ. "दिर" । ३. त, ध, १ भ, `वह्ाण' ।

थं ब्राह्मणय्‌। १] भानन्दगिरिकवरीकातबिविक्षाकरभाष्यसमेता। ६५ मपहत्य यत्राऽऽसां दिशामन्तस्तद्रमथांचकार तदासां

दूर मृत्युभेवतीति। उच्यते। एवंवि्वविरोधात्‌। इनिद्रयविषयसंसगौसङ्गनो हि पाप्मा प्राणात्मामिमानिनो हि विरुध्यते । वागादि विशेषात्माभिमानहै- तुत्वात्स्वाभाविकाङ्नानहेतुत्वाश्च । शाघ्लजनितो हि पाणात्मामिभानस्त- स्मादेवंबिदः पाप्मा दूरं भवतीति युक्तं विरोधात्तदेतरदशंयति। पावा एषा देवतेत्युक्तर्थम्‌। एतासां वागादीनां देवतानां पाप्मानं परत्यु स्वाभाविका- ` ्ञानपयुक्तेन्द्रिपविषयषसगातद्गलनितेन हि पाप्मना स्व त्रिपते ष ह्यतो म्रत्युस्तं प्राणात्मामिमानह्पाभ्पो देवताभ्योऽपच्छिथ्ापहत्य आाणात्माभिमानमात्नतयेष प्राणोऽपहन्तेत्पुच्यते । विरोधदेव तु पाष्मै- -बेविदो दूरंभमो भवति किं पुनश्चकार देवतानां पाप्मानं पृत्युम्पहत्ये- शयुच्यते । यत्र यस्मिनासां पराचयादीनां दिशामन्तोऽवसानं तत्तत्र नम- कंघकार गमनं कृतवानित्पेतत्‌ । ननु नास्ति दिशामन्तः कथमन्तं

। प व ए;

1 न्व [१

4 |

य्व इत्वा नः समापत्ते । उच्यत इति । उक्तमेव. व्यनक्ति ।. इन्द्रियेति ।.इन्दरि- विषयेषु संसर्गे योऽमिनिवेशस्तेन जनितः पाप्मा परिच्छेदामिमानोऽपरिच्छिन हस्य त्मामिमानवतो विरुध्यते परिच्छेदापरिच्छेदयोरविरोषस्यै परसिद्धतादि- । क विरोषं साषयति। वागादीति | फएप्मनो वागादिविशेषवत्यात्मनि विशिष्टेऽमि- पित्वादापिदैविकापरिच्छिन्नामिमाने ध्वंसो युज्यते | दश्यते हिं चण्डालमाण्डा- जलस्य गङ्काथविरशेषमावापसतावपेयत्वनिदृज्तिः | ¢ अशुच्यपि पयः प्राप्य गङ्धां यावि शवित्रताप्र" ति न्यायादिलयषेः । यननपर्गिकाज्ञानजन्यं वदागन्तुकपमाणज्ञनिन, निव- पथा रलुसपोदिज्ञानं नेसमिकाज्ञानजन्यश्च पाप्मा तेन पामाणिकपराण्ि- तष्दस्तिरित्याह । स्वाभाविकेति । नन्वमिमानयोविरोषाविशेषाद्माभ्यव्‌- व्यवस्थायोगाहयोरपि मिधो बाषः स्यत्तत्राऽऽह । शाब्नजनितो दीति । व पापध्वंसरूपं वरिधाफलं परपञ्चयितुमुततरवाक्यमित्याह । तदेतदिति । मृत्यु- त्य यत्राऽऽसां दिशामन्वस्वद्रमयांचक्परेति संबन्धः । कथं पाप्मा मृत्युङच्यते | ः । स्वाभाविकेति । अपषत्येत्यत्र पूर्ववदन्क्यः । पाणदेवता नेषाप्मानं सदेव किं न हन्यादियाशङ््ाऽऽह । प्राणात्मेति । मवतु प्राणो कारी नोऽपहन्वा विदुषस्तु किमायावमित्याशङक्याऽऽह । विरोधपदेवेति । भनन्वा- [शषदेशत्वादिकामन्वामावाचत्राऽऽपामित्याथयुक्तमिति बाङ्पे । नन्विदि । शाल्ञीः

योया ता मायाया ० याायणडयन्ज्िनियः

१ च. ङ, गतो । २१.ग१. स्यि +*३ ९. भ, हि. बाण्डा* `

६६ धृहकषाण्यकोपतिषत्‌ [पपगाश्यार पाप्मनो विन्यद्पात्तस्मात्न जनामिया्नान्तमि- या्रेत्पाप्मानं मृप्य॒मन्ववायानीति ॥ १० ॥

गमितवानिति । उच्यते । श्रौतविन्ञानवख्नावधिनिमित्तक्पितत्वा- दिशां तद्विरोधिजनाध्युषित एव देशो दिशामन्ती देशान्तोऽरण्यमिति यद्वदित्यवोषः । तत्तत्र गमयित्वाऽऽसां देवतानां पाप्मन इति द्विवी- याबहुवचनं विन्यदधाद्विविधं न्यग्भावेनादधारस्थापितवती प्राणदेवता ्राणात्मामिमानशुन्पेष्वन्त्यजनेष्विति सामथ्योदिन्द्रियसषगेजो हि स इति प्राण्याश्रयताऽवगम्यते । तस्मात्तमन्त्यं जनं नेयान्न गच्छेत्संमा- षणदशेनादिमिनं सं्रजेत्‌ । वत्संसर्गे पाप्मना संगः कतः स्यात्पा- प्माश्रयो हि षः। तज्लननिवापं चान्तं दिगन्तशष्दवाच्पं नेयाजनशु- न्यमपि जनमपि तदेशबियुक्तमित्यमिप्रापः। नेदिति परिभयार्थे निपातः। इत्यं जनसंसर्गे पाप्मानं मूर्युमन्ववायानीति । भनु अव भयार्नात्पनुग- च्छेयमित्यवं भीतो न जनमन्तं चेयादिति पूर्वेण संबन्धः ॥ १०॥

यज्ञानकमेसंस्तो जनो मध्यदेशः प्रसिद्धस्यापि वद्षिष्टिवत्वेन मध्यदेहतवात्त्राप्य- न्त्यजाषिष्ठितदेशस्य पापीयस्त्वस्ीकारादवस्वं जनं तदपिष्टिवं च देशमवरषिं रता वेनैव निमित्तेन दिशां कल्पितत्वादानन्त्यामावातपूवोक्तजनाविरिक्तजनस्य वदषि्टिव- देशस्य चान्ततोक्तेमेध्यरेशादन्यो देशो दिक्ञामन्त इत्युक्तं न काचिदनुप्पत्तिरिति परिहरति । उच्यत इति । किमित्यन्त्यजनेष्वित्ययिकावापः क्रियते त्राऽऽह | इति साम्यादिति । देश्मातरे प्रप्मावस्थानानुपपत्तेरित्यथेः । तामेवानुपपत्तं साध यवि | इन्द्रियेति । मवतु यथोक्तो दिंशामन्तस्तथा च पाप्मसंरगोऽस्तु तथाऽपि किमायातमिद्याशङ्च तस्य शिषैस्त्यान्यत्वमित्याह । तस्मादिति । निषेषदयस्य तासयंमाहं । जनशुन्यमपीति । माणोपास्विपकरणे निपेधशरतेस्तदुपासकेनैवाय निषे. धोऽनुषठेयो न सवैरियाशङचाऽऽह । 'नेदित्यादिना। इत्थं शरुलुक्तं निषे न चेद! कुयौ वेवः पराप्मानमनुगच्छेयं निषेधाविक्रमादिति सस्य भयं जायते न प्राणोपाप कस्यैव । मतः सर्वोऽपि प्रपद्भीपो नं भयं गच्छेदाक्यं दि प्रकरणाद्वा त्यपैः॥ १० ॥

॥ 0 मी

‹ 9 छ, ह. नन्तोऽर' । ९ श. छ, प्पमनः। ३ ग, च, व्यापा नि" । ४क्ञ.ध.न. ण. शाः (५ न.ण, त्रा । ५ ज्ञ, पर्न, ण,नो।

{ ऋेणम्‌। २] भानन्वमिरिहितरीफाशषपितक्षाकरमाप्यसमेता। ६६

सा वा एषा देवतैतासां देवतानां पाप्मानं मृस्य- मपहयाथेना मृत्युमयवहव ॥ ११ ॥

स वै वाचमेव प्रथमामत्यवहत्सा यदा मृत्युमय- मुच्यत सोऽग्निरमवत्सोऽयमभ्भिः परेण मृत्यम- तिक्रान्तो दीप्यते ॥ १२॥

सा वा एषा देवता तदेतत्पाणात्मन्ञानकमफरु वागादीनामरन्याथा- त्मत्वदुच्यते । धेना प्रत्युमत्यवहत्‌ । यस्मादाध्यात्मिकपरिष्छेदकरः। प्राप्या ग्रत्युः प्राणात्मविज्ञानेनापहतस्तस्मात्स भराणोऽपहन्ता पाप्मनो रत्योः । तस्मात्स एव प्राण एना वागादिदेवताः परकृतं पाप्मानं प्रत्यु इतीत्पावहत्पापयत्सवं स्वमपरिच्छि्नमरन्यादिदेवरतोत्मरूपम्‌ ॥ १९१॥ # स॒ वै वाचमेव प्रथमामत्यवहत्‌ । स प्राणो वाचमेव प्रथमां प्रधाना- येतत्‌ । उद्रीथकभेणीतरकरणपिक्षया साधकतमत्वं प्राधान्यं तस्याः। अथमामत्यवहद्कहनं कृतवान्‌ । तस्याः पुनमरत्युमतीत्योढायाः कि मित्युच्यते । सा वाग्पदा यस्मिन्काङे पाप्मानं मृत्युमत्ययुच्यताती- 3 [मुच्यत मोचिता स्वयमेव तदा सोऽप्निरभवत्सा वाक्षपुवंमप्यप्िरेव मृत्युवियोगेऽप्यग्मिरेवाभवत्‌ । एतावांस्तु विशेषो प्त्युवियागे । ऽयमतिक्रान्तोऽग्निः परेण ग्रत्यु परस्तान्प्रत्योदीप्यते । पश्चो्ा- तयुरतिबद्धोऽध्य।त्मवागार्मना नेदानीमिव दीघ्निमानासीिकनीं ब त्यु परेण दीप्यते म्रत्युवियोगात्‌ ॥ १२॥

िरिषयुपास्िफढं पापदा ्रिषमुपास्तिफठं प्रपहानिरदैवतामवश्च । तत्र परापशानिमुपदिशवा मासङ्गिकः

रणो निषेषो दरतः । संप्रति देवतामां वक्ुयुत्तरवाकयमिति प्रतीकोपादामपूषै- श । सावा एषेति। भधशब्दावचोवितम्थै कथयति । यस्मादिति । पाप्मापष- [त्वमनू द्यावशिष्टं भागं व्याचष्टे । तस्मात्स एवेवि ॥ ११॥ | सामान्योक्तम् विशेषेण पमपञज्जयति । स.वे वाचमित्यादिना। कथं वाचः प्राध्यं ह । उद्रीथेति। वाचो मृत्युभविक्रान्वाया ङपं प्शपुवैकं पदशेयति। तस्ा इति। भेरभितवविरोषं धुनीषे । सा वागिति । पृवेममि वाचोऽप्नित्वेनोपासनाडङम्वं व्‌- धमित्याशङ्कग्याऽऽह। एतावानिति । उक्तं विशेषं विशदयति । प्रागिति ॥१२॥

9 ङ, "येता सू" । २ च. भधैता। ३ग.ध. ङ, छ. ज, एता। ४म, च. छ, "तर ॥ ॥ मनि चेत° । ६ ग, च, "योगाद्प्य" । ७ ग, च. 9, अ, इ. श्यालं श" ।

॥ बहषारण्यकोपंनिषत्‌ पिपमाभ्या

अथ प्राणमत्यवहत्स यदा मृत्युमयगच्यतत वायुरभवसोऽयं वायुः परेण मूत्युमतिकरान्तः पवते ॥ १३ ॥ अथ चश्रर्यवहत्तदा मृत्यु मत्यस॒च्यत स आदियोऽभवत्सोऽसावादियः परेण मूत्युमतिकरान्तस्तपति ॥ १५ ॥ अथ ्रो्मस्यवहत्तद्यदा मृत्युमयमुच्यतता दिशीऽ- भवभ्स्ता इमा दिशः परेण मूतयुमति- क्रान्ताः ॥ १९4 ॥ अथ मना-यवहूत्तवदा मत्युमयमुच्यत स चन्द्रमा जमवत्सोऽसो चन्द्रः परेण मृत्युमतिकरन्तो भव्येव\्ह. वा एन- मेषा देवता मृत्युमतिवहति य एवं वेद्‌॥१६॥ ` तथां पणो प्रौगं वायुरभवत्‌ । स तु पवते रत्य परेणातिकरान्तः। सवेमन्यदुक्तार्थम्‌ ॥ १३॥ तथा चक्षुरादित्योऽभवत्स तु तपति ॥ १४॥ तथा श्रोत्रं दिशोऽभवत्‌। दिशः प्ाच्यादिकिभागेनावस्थिताः ॥१९५॥ मनश्वन्द्रमा माति । यथा पूवंयजमानं वागाद्यग्न्यादिभावेन मृल्यु- मत्यवहत्‌ । एवमेनं वतेमानयजमानमपि ह वा एषा प्राणदेवता मृत्यु मतिवहति वागाचरन्यादिभावेनेवं यो वागादिपश्चकपिशिषटं पाणं वेद तं यथा यथोपासते तदेव भवति" इति श्तेः ॥ १६ ॥ ॥ ५२५ १४॥ ६५॥ वागादीनामग््यादिदेवात्वपाप्तादुपासकस्य किमायातं न तदेव वस्य फकमित्वाशड््याऽऽह । यथेति । देवतात्व॑पतिबन्धकौन्पाप्मनः सवोनपोहोक्तवतमना वागादीनमुपासकोपािमूतानामग्यादिदिववा्यैव सोऽपि भेद। पणनासतन ध्यायन्भावनाबठदराजं पदं पूवंयजमानवदापरोवीति मावः । ४७४

$ढमिाका्षयामुपासकं विशिनष्टि । यो वागादीति । उक्तोगसनस्य प्रागु फठमनुगुणमिदयकं मानमाह । तं यथेति ॥ १६॥ |

। २ ग,ध.च.ध्राणो। ३क. ल. च्‌. छ, "वन्‌ "च. छ. ज. च. ताऽ्ति । ५क.ग.घ, इ, छ. अ, छ, भैवयो ६ थ्‌, तप्रापतिप्र* ॥ ॥९। । <| ण "काटापा* । , | , ४ | । | | । ५ ४ 1 9 ९ न, शर प्माणमा" । ` ८ ¶. नामप्युपा । ९. न.प,तदा.। ११

यं ब्राह्मणय्‌। ३] भानन्द गिरिकितटीकसिवि कितशाकरभाष्यसषमेता। ७९

अथाऽऽत्मनेऽजराद्यमागायदयद्ि 9 तेऽनेनेव तदद्यत इह प्रति ॥ १७ ॥ ते देवा अह्रवनेतावद्ा इद्‌५ सवै यद्न्नं तदात्मन

अथाऽऽत्मने । यथा वागादिमिरास्माथेमागानं कृतं तथा मुख्योऽपि श्राणः स्वैप्ाणसराधारणं प्राजापत्यफरुमागामं कृत्वा त्रिषु पवमनष्व- धानन्तरं शिष्टेषु नव स्तोनेष्वात्मन आत्मार्थमन्नाद्यमननं च तदाथ चान्नाचमागायत्‌ । कतुः कामसयोगो वाचनिक इत्युक्तम्‌ । कथं पुन- स्तदन्नाद्यं प्राणेनाऽऽत्माथंमागीतमिति गम्यत इत्यत्र हेतुमाह ।. यत्किचेति सामान्यान्नमात्रपरामशाथः। हीति हेतो । पस्माह्नोके पाणि- मिवेत्किचिदन्नमद्यते भक्ष्यते तदनेनेव प्राणेनेव । अन इति पाण- 15 §ख्या प्रसिद्धा । अन्शाब्दः सान्तः शकटवाची यस्त्वन्यः रान्तः स प्राणपर्यायः प्राणेनैव तदद्यत इत्यर्थः । किंच न केव णेनायत एवान्नाचं तस्मिञ्छरीराकारपरिणतेऽ्नाच इह प्रतितिष्ठति णस्तस्माल्माणेना ऽ ऽत्मनः प्रतिष्टाथमामीतमन्नाचम्‌ । यदपि प्राणे. ्ादनं तदपि प्राणस्य प्रतिष्टाथेमेवेति न वागादिष्विव कद्याणसि-

नपाप्मसभवः प्राणेऽस्ति ॥ १७॥ ते देवाः । नन्ववधारणमयुक्तं प्राणेनेव तदद्यत इति । वागादीनाम-

स्वस्य प्राणस्य कयकरणस्धावंस्य विधारकत्वं नाम गुणान्तरं वक्तुमुत्तेरवाक्षयं व्याकरोति । अथेत्यादिना । कथमूद्रातु्विक्रीतस्वृ फरसंबन्धस्वत्ाऽऽह । | भन्नागानमारधिन्यमिलत्र पश्नपूवकं वाकयशेषमनुकूलयति । कथमित्या- तमेव हेतुमाह । यस्मादिति । पणिनेव वद चत इति संबन्धः| यस्मादि- तस्मादििलयद्विमाष्येणान्वयः। भनितेधौवोरनश्शब्दश्वत्पाणपयौ यस्त कथं शकटे , द्रपयोगस्तत्ाऽऽह । अनःशष्द इति । इतश्च माणस्य साथमन्नागानं युक्त- प्राह । किंचेति । प्राणेन वागादिवदात्मापमन्नमागीतं चेत्तरदिं तस्यापि पाप्वेवः दियाशङ्ाऽऽह । यदपीति । इहा देक्टाकारप्ररिणवे पाणत्िषठाति तद्नुषा- श्च वागादयः स्थितिमाजोऽतः स्थि्ययं भाणस्यान्नमिति न ॒पाप्मवेषस्तस्मन्नस्ती- : ॥ १७ | भवो श्रेष्ठः पुरो गन्तेयादिगुणविधानाय वाक्यान्तरमादत्ते । ते देवा इति" । तर्य ल्ित्मथं वक्तरादावाक्षिपति । नन्विति । भयुक्ततवे हेतुमाह । वागादीनाभिति ।

| भभ 1 री मीणीरिमिमीरीिी

) कृ. ग. छ. प, "पत्यं फ" । २ ग. छ. शुस्तोः। ३क्षग्ण, यका" ।॥ ४्म्‌,भ्‌. १ । ५ ज, ण, "तरं वा" । ६ ण. 'दितिभा" । `

भ हशारण्यक्षोपनिषत्‌ [पषमाष्ाय आगासीरन नोऽस्मिन्नन्न आभजस्वेति ते वेमाऽ- भिसंविशतेति तथेति त समन्तं परिण्यवि-

प्यज्निमित्तोपकारदर्शंनात्‌ । नेष दोषः । प्राणद्वारत्वात्तदुपकारस्य । कथं प्राण द्रारकोऽन्कृतो वागादीनायुपकार इत्येतमर्थं परदशेयन्नाह । ते वागादयो देवाः स्वप्रिषयचोतनादेवा अद्रुवनुकतवन्तो ख्यं प्राणमि- दमेतावनातोऽपिकमस्ति । वा इति स्मरणार्थः । इदं तत्सवेमेतवदेव किं यनं प्राणस्थितिकरमदयते रोके तत्सवेभात्मन भात्माथंमागासी- रागीतवानस्यागानेनाऽऽत्मघषात्कृतमित्यथंः । वयं चान्नमन्तरेण स्थातुं नोत्सहामहे । अतोऽनु पश्चान्नोऽस्मानस्मिन्नन्न आत्मार्थं तवान्न अभर स्वाऽऽभजयस्व । णिचोऽश्रवणं छान्दसम्‌ । अस्माश्वान्भागिनः कुर । इतर आह । ते ययं यद्यन्ना्थिनो वे मा माममिसंबिशत समन्ततो | मामामियुखूपन निविशतेत्येवगुक्तवति प्राणे तथेत्येवमिति तं प्राणं परि. समन्त परिसमन्तान्यविशन्त निश्वपेनाविशन्त तं प्राणं परिष | निविष्टवन्त इत्यर्थः| तथा निविष्टानां प्राणानुज्ञया तेषां पाणेनैवाचमानं | प्ाणस्थितिकः सदन तुपनिकरं भवति न खातश्येगानसंबन्धो वागादी- |

भवपारणानुपपत्ति दूषयति । नेष दोष इति । यया प्राणस्योप्कारोऽन्रङूतो न रा दिद्ाकस्तथा तेषामपि नासौ प्राणदवारको विशेषामावारिति शङ्कते । कथमिति । वाक्येन परिहरति । एतम्थमिति । आह विरोषिति शेषः | रेषा देवत्वं साधयति स्पपिषयेति | तत्र प्रसिद्धि ममाणयितु वैशम्द इत्याह । वा इति स्मरणाय इतिं रत्पतिद्धस्वापस्येति रेषः । वाक्यार्थमाह । इदं ताति । एवावश्वमेव व्याचष्टे ततसवेमिंति । किमिदं पराणारभमन्नायानं नाम तदाह । आगानेनेति । का पुनरेतावव भता क्षपिर्तज्ाऽऽह । बयं चेति | अन्नमन्तरेण ममापि स्थातुमशक्तेमैदः वदागरमिति चेत्तनाऽऽह । अत इति । आभनलेणि श्रूयमाण कथमन्यथा व्याूया 9) । णिच इति । ववैवल्नपरापितमसाकमपि ततर परवेशमातरं स्त्य ११३ वक्यायमाह । अस्माशेति । पैशब्दो यथे प्रयुक्तः | पाणं परिपे्ट पदनुज्ञया पागादीनामननायिनामवसपानं वेततेषामपि प्राणवदन्नपंबन्धः स्यादित्याश इघाऽऽ६ । तयेति | पवक्तपराणस्यन्नवठाद्वाग।स्थित्यनुषडब्पेरित्यथैः | वागादी ("क 1 छ, ज, त्सव यदं लेके त्सव" । २१, "ति। प्रसि । ३ स, घ, "यादीनां स्वि" ।

य ्द्रणम्‌। ३] भानन्दगिरितीकातेवकितंशाकरभाष्यतमेता। दे

शम्त। तस्मा्दनेना्रमति तेनेतास्तुप्यन्त्येव ५ ह वा एन५स्वा अभिसंविशन्ति भती साना५ शरेष्ठः पुर एता भवयत्रादोऽधिपतिर्यं एवंवेद य

[गरीय

नाम्‌ । तस्माश्युक्तमेवावधारणमनेनेव तदद्यत इति । वदेवं चाऽऽह । तस्मा्स्मात्याणाश्रयतयेव प्राणानुज्ञयाऽमि्षनिविष्टा बागादिदेवता- स्तस्माचदश्नमनेन प्राणेनात्ति लोकस्तेनानेनेता वागादास्तृप्यन्ति । वागाधाश्नयं पाणं यो वेद वागादयश्च परञ्च पराणाश्रया इति तमप्येवमेव ह वै स्वा ज्ञातय अभिसंविशन्ति वागादय इव प्राणम्‌ | ज्ञातीनामाश्न- यणीयो भवतीत्यमिपायः । अमिसंनिविष्टानां च स्वानां प्राणवदेव , वागादीनां स्वान्नेन मतां भवति । तथा भरष्टः पुरोऽग्रत एता गन्ता भवेति । वागादीनामिव प्राणः। तथाऽनादोऽनामयावीत्पथेः। अधिपति. रथिष्ठाय ष॒ पारुयिता स्वतन्रः पतिः प्राणवदेव वागादीनां य एवं पाणं वेद तस्येत्यथोक्तं फर भवति । किच य उ हैवंविदं पाणविदं स स्पेषु ज्ञातीनां मध्ये प्रतिः प्रतिकृखो बुभषति प्रतिस्पर्धी भवितु- च्छति सोऽद्रुरा इव प्राणप्रतिस्पर्धिनो न हैवाङं न पो भार्येभ्यो येभ्यो भवति भवमित्यर्थः । अथ पुनयं एर ज्ञातीनां मध्य एत-

मेवं विदं वागादय इव पराणमन्वनुगतो भवरतिं यो देतमेवंविदमन्वेवानुष- तंयनेवाऽऽत्मीयान्ार्यान्बुपभषति भधुमिच्छति पयैव वागादयः ाणा- नुदृत्याऽऽत्मब्ुभूषव आसन्‌ । स हैवारं पर्याप्नो भार्येभ्यो भरणीयेभ्यो

न्नजन्योपकारस्य पराणदारत्वे सिद्धे एठितमाह । तस्मादिति । तेषमन्नकतोपका- । पाणद्वारकत्वे वाक्यशेषं संवादयति । तदेवेति । विचाफढं देशयन्गुणजातमुप- ति । वागादीति । वेदनमेव ग्याचषटे। वागादयश्वेति । स च्व प्राणोऽहमस्धाति वि चकाराथेः | अनामयावी व्यािरदिवो दीप्राभ्िरिति यावक । संपवि प्राण- ध स्तोतुं वद्धिधवद्धेषिणो दोषमाह । किंचेति । इदानीं प्राणश्रिदे फत्यनुरागे भं दशयति । अथेत्यादिना । ते देवा अद्ुवनिलयादौ गुणविधिविषक्षिवो न विशि-

) ग. छ. ज. "देवाऽऽह । २ ख. ध. ट. इ, ज, छ. "व प्रा" । ३ स, च, "ता स्नानां प। १, इ, च, "ति यथ वैर ।.

७४. बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [परपमाध्वा

तमन्‌ भायान्दर्षति स हेवाङं भा्भ्यो भवति ॥ १८॥ सोऽयास्य आ्किसोऽक्ना ५ हि रसः प्राणो वा अङ्ना रसःप्राणो हि वा अङ्कना

भवति भै नेतरः स्वतन्रः। सवमेतत्पाणगुणविज्नानफरमुक्तम्‌ ॥१८॥ कायंकरणानामात्मत्वप्रतिपादनाय प्राणस्पाऽऽङ्गिरसत्वगुपन्यस्तं ` सोऽयास्य आङ्गिरस इति । अस्माद्धेतीरयमाद्खिरस इत्याङ्गिरसत्वे हेतु- नोक्तस्तद्धेतुपिद्ध्थ मारभ्यते । तद्धेतुपिद्धचायत्तं हि कापकरणात्मतवं प्राणस्य । अनन्तरं च वागादीनां प्राणाधीनतोक्ता । सा च कर्थमुपपाद- नीयेत्याह । सोऽयास्य आद्धिरस इत्यादि यथोपन्यस्तमेवोपादीयत उत्तरधेम्‌ । प्राणो वा अङ्कानां रस इत्येवमन्तं वाक्यं यथाव्पाख्याता- थमेव पुनः स्मारयति । कथं पाणो वा अङ्कानां रस इति । प्राणो हि । दिरब्दः परसिद्ध । अङ्कानां रसः । प्रसिदधमेतत्माणस्याङ्खरसतं न वागा- दीनाम्‌ । तस्मादयुक्तं पाणी वा इति स्मारणम्‌ । कथं पुनः परसिद्धत्वमि- त्यत आह । तस्माच्छद्ध उपसंहाराथं उपरित्वेन संबध्यते । यस्मा यतोऽपपवात्कस्मादनुक्तविरेषात्‌। यस्मात्कस्माचतः कुतधिशाङ्खाच्छ-

टविभिगणफठस्यवात्र श्रवणादित्वाह | सर्मेतद्िति ॥ १८॥

ऽ परन्पस्य व्यवहितेन सेवन्पं वकुं व्यवहितमनुवकवि | कथिकरणानामिति सन तरन्धमतारयति । अस्मादिति । किमितवङ्गिपसत्वसाधको हेतुः साधनी स्नऽऽ६ । तद्धतिति । संमत्यव्यवहिं संबन्धं दशयति । अनन्तर चेति मकारान्वर बुभुत्स्यमानपिति सूचयितुं चशब्द; | तर्हिं यदुपपाद्नीयं तदुच्य' (२ लुक्तस्य पुनरुक्तिरित्याशङ्खयाऽऽह । उत्तरार्थमिति। प्रविज्ञानुवादो वक्ष्यमाण हेत पयागीलयै । यथोपन्यस्तमेवेयारि प्रपञ्चयति । पाणो वा इति । उक्तानि प कि । कथमिति । वत परसिद्ध हेतु कुररनरेहरर | प्राणो हीति. ५८ पक्टयति । प्रसिद्धमिति । स्मारणं प्रसिद्धस्याऽऽङ्गिरसत्वस्येति शेषः ॥ ग । .कयमिति । वमन्वय्यूतिरकभ्यां पराष्यवि । अ

तृ । पदयमुक्त्वा पाक्यायेमा्‌ । यस्मात्कस्मारिति 1 ---------- १ पसमाकस्मादिति 1 केन मदिः न्यतिरकेणाः १८. छ, ज, ध्वं ५ 9 एमा | # ~^ 5 "1 ५ ॥ । 9 धमिरमा"। ३ल.ग. ज, यकार ४ ग.च, श्यां

° ध १६६. च. ज. रते" तिषणातर ।८ क्ष, पैर । 9६, -इातान" 1 १०० अयन ५ च १.१

प आद्मणय्‌। ३1 भानन्दगिरिकते्यीकासंवलितंशकरमाष्यतमेवा। । ७९

रसस्तस्मादस्माकस्माच्याङ्गसाण उक्रामति तदेव तच्छुष्ययेष हि वा अङ्गता रसः॥१९॥ एष उ एव ब्रहस्पतिवांग्पे बृहती तस्या एष

0रावयवादविशेषितात्पाण उत्करामत्यपसर्पति तदेव तत्रैव तदङ्ख एष्यति नीरसं मवति शोषगुपेति । तस्मादेष हि वा अङ्गानां रत इत्युप- पहारः । अतः कायैकरणानामात्मा प्राण इत्येतत्सिद्धम्‌ । आत्मा- पाये हि शोषो मरणं स्यात्तस्मात्तेन जीवन्ति प्राणिनः सर्वे । तस्माद्‌- पास्य वागादीन्भाण एवोपास्य इति सथुदायर्थंः ॥ १९ ॥

एष उ । न केवरं कथिकरणयोरेवाऽऽत्मा प्राणो शपकर्मभूतयोः किरतां ऋग्यन्तुःसान्नां नामभूतानामातेति सवात्मकतया पाणं स्तुव- [न्महीकरोत्युपास्यत्वाय । एष उ एव परकृत आङ्खिरसो बृहस्पतिः । क्षं बृहस्पतिरिति । उच्यते । वाम्बे बहती बृहतीछन्दः षटनिशद-

, मम 1 समुचेतुं चशब्दः । तस्माच्छब्दस्योपरिम वेन संबन्धमुक्तं स्फृटयपि | ति । अन्वयन्यतिरेकाभ्यामङ्करसत्वे प्रणस्य सिद्धे एङितमह । अत इति| 7यद्ङ्रसत्वे सिद्धऽमि कथमात्मत्वं तिष्येदिलयाशङ्कयाह । आत्मेति | पराणः संघातस्याऽऽत्मा तथाऽपि कै स्यात्तदाह । तस्मादिति । मवतु पाणा- धावस्य जीवनं वथाऽमि कथं तस्यवोपास्यत्वमित्याशङ्ग्याऽऽह । तस्माद. ते ॥ १९ ॥ |

[सलयादिधमेकं प्राणोपानं वक्तु वाक्यान्तरमवतारय। । एष हति । तस्य रेण तात्रयेमाह् | न केवरमिति । काय॑ स्यूकशरीरं प्रत्यक्षतो इष्यमाणं कं करणं च ज्ञानक्रियाशक्तिमत्कमेमूतं तयोरात्मा प्राण इद्युकत्वा नामराशेरेदि वक्तुं कण्डिकाचतुष्टयमित्यथैः | किमिवि प्राणस्याऽऽत्पत्ेन सवौत्मत्वोकलया :लयाशङ्कच्ाऽऽह । उपास्यत्वापेति। उशब्दोऽप्यथः बृहस्पविशब्द्‌दुपरि संब- “बृहस्सतिरदवानां पुरोहिव आसव" हतिश््रतेदेवपुरोदिषो बृहस्पविरुच्यपे तत्कथं बृहसवित्वमिति शते । कथमिति । देवपुरोहिवं म्यावतेयितुमृततराकये- ह्‌ । उच्यतं इति । प्रतिद्धवचनं कथपित्याजङ््ाऽऽह । बहतछिम्द

¦ सप्र हि गायच्यादि प्रधानानि च्छन्दांपि तेषां मभ्मं छन्दो बददीद्यु-

१. इ. ज, व्वंका २ इ, ज. "पकार । ३7, "धो्ान्त ५

७६ तवारयरीपमिषत्‌ त्‌ ` ˆ “ (कथमाध्वावे

पतिस्तस्मादु बृहस्पतिः ॥ २० ॥ प्रो । अनुष्टुप्‌ च वाक्‌ । कथम्‌ “वाग्वा अनुषटप्‌"' इति श्तेः । ता ख बागनुषटष्रहत्यां छन्दस्यन्तमेवति । अतो युक्तं वागे बृहतीति प्रसि- द्द्रकम्‌ । ब्रहत्यां च स्वा ऋवोऽन्तभंवन्ति प्राणसंस्तुतत्वात्‌ । (प्राणो वृहती पाण कच इत्येव विद्यात्‌” इति श्रुत्यन्तरात्‌ । वागात्म- त्वाव पराणेऽन्तभावः। तत्कथमित्याह । तस्या वाचो बृहत्या ऋष एष प्राणः पतिः । तस्या निवंतंकत्वात्‌ । कौष्टयापनिपेरितमारुतनिवेत्या हि ऋक्‌ । पाङनाद्रा वाचः प्रतिः प्राणेन हि पाल्यते वाक्‌ । अप्राणस्य शब्दोचारणसामथ्यामावात्‌ । तस्मादु ब्रहस्पतिक्रवां प्राण आत्मि- त्पथः ॥ २० ॥

च्यवे साच बृहती षटूिंशदक्षरा परसिद्धेलथः । मवतु यधीक्ता बृहती तथाऽ कथम्‌ "वागे बृहती" इलयुक्तं तत्राऽऽह । अतुष्टप्‌ वेति । द्वातिंशदक्षरा वावदनृषट विटा सा चाषट्रेशतुभिः पदैः षृटतरशदक्षरायां बहयामन्तमेवस्यवान्वरसंखूयाय मासर्यायामन्वभ।वादित्याह । सा चेति । वागनुष्टुमोरनुष्टव्बहत्योश्वोक्तमेकयपुप जीग्य फङिविमाह । अत इति । मवतु वागात्मिका वृ््वी तथाऽपि तत्पवितव माणस्य कथमृक्पपित्वमिलाशङ्ग्याऽऽह । बरहत्यां चेति । सवौत्मकपाणरूपे बृत्याः स्तुतत्वात्त्र सवांसापृचामन्तमोवः संभवति तस्मात्माणस्य बुहस्पतित्वे तिद मक्पवित्वमिलेः । प्राणरूपेण स्तुवा बृहतीयत्र प्रमाणमाह । प्राणो बृहतीति तथाऽपि पराणस्य विवक्षितमृगातमेतवं कथं ॒तिध्यवीदयाशङ्ग्याऽऽह । भा $ति । वस्व तदत्पत्वे हैतवन्वरमाह । वागात्मत्वादिति । वारा वदात्मत्वेऽ कथं प्राणेऽन्वमावो न हि वरो मदात्मा पटेऽन्तमेवतीति शङ्ते । तत्कथमिति पराणस्य पारुनिप्पाद्कव्वाततदूतानाृचां कारणे प्राणे युक्तोऽन्तर्भाव हइद्याह । आ त्यादिना । प्राणस्य वच्निवेवेकत्वेऽपरि न वस्िन्वाचोऽन्तमाबो न हि टस्य कु ठेऽन्तमीव इत्वाशङ्धाऽऽ₹ । कौषठदेति । कोष्ठनिष्ठिनाभिना पेरिवस्द्वो वायु गन्छन्कष्ठदिमिरामिहन्यमानो वणैतया न्यस्यते वदात्मिका च वाङ्निर्णीवा त ५ वस्वाः पराणेऽ्ववतवमितयपैः | ऋ 70 २५८५ १ । पाङनादैति । स्तापरदत्वे सदि स्थापः ह रते । तस्मादिति ॥ २० ॥

दकुनवकध्य न

। । ) 9, 7५ दरातरिरदक्षञनु"। २ १. (मङलं । २ण.भृपे न प्राः ।

य॑ आाद्रणद।३] भानन्दभिरिकतरौराररोकिदसकरभाष्यसमेता) . ७.

एष उ एव ब्रह्मणस्पतिर्वाग्ि ब्रह्म तस्या एष ` पतिस्तस्मादु ब्रह्मणस्पतिः ॥ २१॥

तथा यजुषाम्‌ । कथम्‌ । एष उ एव ब्रह्मणस्पतिः । वागे बरह्म ब्रह्य यज्ञस्तश्च वाग्विशेष एव । तस्या वाचो यज्ुषो ब्रह्मण एष पतिस्त- स्माद ब्रह्मणस्पतिः पूववत्‌ । कथं पुनरेतदवगम्यते । बृहती ब्रह्मणोक्रग्य- षट न पुनरन्याथंत्वमिति। उच्यते । बाचोऽन्ते सामसामानाधिकरण्य- र्देशाद्राग्बे सामेति । तथा च वाग्वै बृहती वागे ब्रह्मेति च वाक्ष- नाधिकरणयोकग्यतुष्टं युक्तम्‌ । परिशेषाच्च । साम्न्यमिहित ऋग्य- [षी एव परिशिष्टे । वाग्विशेषत्वाश्च वारिविशेषो हि ग्यज्ञषी। तस्मा- [योवा समानाधिकरणता युक्ता । अविशेषपसङ्गा्च । सामोद्रीथ ति च स्पष्टं विशेषाभिधानत्वम्‌ । तथा बृहतीब्रह्मशब्दयोरपि विशेषा- पधानस्वं युक्तम्‌ । अन्यथाऽनिरधारितविशेषयोरानथक्यापततेश्च विशषा- ( वाङ््ान्त्वे चोभयत पौनरुक्तयात्‌। ऋग्यजुः सामोद्रीथशब्दारनां शुतिष्वेवंक्रमदशेनात्‌ ॥ २९॥

जुषामात्मेवि पूरेण संबन्धः | नियतपादाक्षराणामृचां प्राणत्वे कुतस्तद्विपरीवानां

1 तस्वमिति शङ्कित्वा परिहरति । कथमिति । तथाऽपि कथं पाणो यज्ञुषामाभै

शङ्धन्याऽऽह । वाग्यै ब्रह्मेति। निवेवैकत्वे पाठयितृष्वं चात्रापि पुल्यमित्याह । ति । ूढिमाभनिलय शङ्कते । कथं पुनरिति । वक्षियशेषविरोषन्नात्र ङूढिः [वि परिकर प । उच्यत इति । वग्वे सामेयन्ते वाचः सामसामानाविकरण्येन दविदापिकारोऽयपिति योजना। वथाऽपि कथमृक्तं यजुष्टं वा बृहतीग्रह्मणोरितिः ऽह । तथा चेति । परिशेषभेव दशयति । सान्नीति । इतश्च वाक्सर्मानाषिरू- शवीव्रह्मणोकऋेग्यजुष्मे्ग्यमिल्याह । वाग्विरोषत्वाशचेति। ततैव हेतन्वरमाह { षेति । परसङ्कमेव व्यपिरेकमुखेन विवृणेवि । सामेति । द्विषीयश्वकारोऽवधार- । किंच वाग्वै बृहती वाग्वै बध्ेवि वकृयाम्यां बृहवीब्रणोवौगाप्मत्वं सिद्धं न. व ङ्मात्रतवं वाकयदवयेऽपि वाग वागिति पौनरुक्लयपरद्गात्तस्मादृश्व) ह्मणो. ५५९ लया । बान्द्यात्रलवे सेति । ततेव स्थानमाश्नि्य हिष्वन्वद्ाह । ति ॥२१॥

गणि 3 ० गिक

१क.ग, छ श्ेषेहि। ख, उ, च, तषे टि।.,

७८ बृहदारण्पर्कोपनिषत्‌ [परथमाध्याः एष्‌ उ.एव साम वाग्वै सामेष सा चामश्वेति तरसाभरः सामलम्‌ । यदेव समः ुषिणा समो _

एष उ एव साम । कथमित्याह वाग्वै सा यतकवित्त्रीशब्दामिधेयं सा वाक्‌ । सवद्नीशब्दामिपेयवस्तुविषया हि सवेनामसाशब्दः । तथाऽम एष प्राणः सर्पुशब्दाभिषेयवस्तुविषयोऽमःराब्दः। “केन मे पल्नानि नामा- न्याप्नोषीति प्राणेनेति ब्रुषात्केन मे स्रीनामानीति वाचा” इति श्रुत्य न्तरात्‌। वाक्पाणाभिधानभूताऽयं सामशब्दः । तथा प्राणनिवेत्यस्वरादि- सयुदायमात्रं गीतिः सामशब्देनामिधीयते। अतो न पाणवाग््यतिरेकेण सामनामास्ति किवित्सरवणौदेश्च प्राणनिवत्पंत्वात्माणतत्रत्वाच्च । एष उ एव प्राणः साम यस्मात्साम सामेति वाक्पाणात्मकं सा चामश्चेति तत्त- स्मात्साश्नो गीतिषटपस्य स्वरादिसमुदायस्य सामल तर््मगीतं ` भुवि। यदु एव पमस्तुल्पः सर्वैण वक्ष्यमाणेन प्रकारेण तस्माद्रा सामेत्यनेन संबन्धः

क नकन ~~~

ऋग्यजुषटं पराणस्य प्रतिपाय तस्यैव सामत्वं सापयति । एष इत्यादिना । तदे स्प्टयति । स्वति । सारुब्दो हि सवैनाम तथाच य घ्वीलिङ्कः सवैः शब्दस्तेनामि भेयं षस्य वागित्येः । अमः पाण इयुक्तदुपपादयति । सर्व॑पंशब्देति । पलिह सवेण शब्देनमिषेयं वस्तु पाण हइलधेः । तत्र शरत्यन्तरं प्रमाणयति । केनेति भचायेस्य शिष्यं पतयेवदक्यम्‌ | पौलञानि पसो वाचकानि | तथाऽपि कस्य साम ग्दवाल्यत्वामित्याशङ्् एकितिमाह | वागिति। वागुपसंभैनः प्राणः सामशब्भिे एकवचनिर्देशादित्यथेः । ननु गीतिषु सामास्येप न्यायादिक्ि्ा काचिदरीनिः साः त्युच्यते तत्कुतो वागुपसजेनस्य प्राणस्य सामत्वमव आ तपेति । प्राणस्य साम सतीति यावत्‌ । प्रगीते मरवाक्ये सामब्द्य वृदधैरि्टवादस्त प्राणादि तसे सामेयाशडचाऽऽह । सरति । आदिपदेन पदवाक्यारियदः | वागुपसनेने+. पर भस्य: सामशब्दस्तत्तवन्धादिवरत्र गणो पश्ादिशब्दवदियषेः | उक्तेऽयं तटः सामर्वमिति वाक्यं योजयति । यस्मादिति । इदं सामेदं सामिवि यद्वा 8 पदवकमाणात्मकमेवोच्यते सा चामशवेतु ब्युतततयस्मदेवं वस्मात्यपिद्धस्य ६१ सामल तनपरुयसामनिवे्यतवाद्रौणमेे सदष्यतृग्यवहारे प्रसिद्धमिति योजना मकाराश्रेण प्राणस्य सामलमुपासनाधमुपन्यस्यति । यदित्यादिना । पकारान्वः स

~~

१ ख, ङ. योऽमर" 1 २, च, ततु प्रा । ३. णः। य । ४ छ. "खगत । ५ -

च्‌, न्तं विद्यातं | भ भ्‌ श , [। [| म ४) मादि", ध 1 प + । ७ ल्त, ण, "जनप्राः। ८ ण. गौणः सेवादि* । ६

बह्मणय्‌। ३] भानन्दगिरिङ़तेटीकालवकितशाकरमाष्यसमेता। ५६

मकेन समो नागेन सम ` एभि्िभिरकिः समोऽनेन सवण तस्माहेव सामाश्नुते साग्रः सायुन्य%सखोकतां य एवमेतत्साम वेद्‌ ॥२२॥

शब्दः सामशब्दरभनिमित्तप्रकारान्तरनिर्दैशसामथ्यंरुभ्यः। केन पुनः कारेण पराणस्य तुस्थत्व मित्युच्यते | समः इुषिणा पु्तिकाशर्दःरेण समो -शकेन मशकशरीरेण समो नागेन हस्तिशरीरेण सम एमिन्िमिर्छकेखै- छोक्यशरीरेण प्राजापत्येन समोऽनेन जगहूपेण दैरण्यगर्भेण पंत्ति- दिश्यीरेषु गोत्वादिवत्कात्स््येन परिसषमाप्र इति समत्वं प्राणस्य । ¶ पुनः शअरीरमात्रपरिमागिनेवागरतंत्वात्वंगतलवाश्च । न च घटप्रास्ता- हदिप्रदीपवत्छंकोचविकासितया शरीरेषु तावन्मात्रं समत्वम्‌ । “त एते परव एव समाः सवै ऽनन्ताः'' इति श्रुतेः स्वेगतस्य तु शरीरेषु शरीर- रिमाणङ्त्तिरमो न विशध्यते । एवं समत्वात्सामाख्यं प्राण बेद यः ए तस्येतत्फटमक्षेते व्याप्नोति सान्न; पराणस्य

ज्यं सयुग्भावं समानदेहन्द्रियामिंमानत्वं सालोक्यं समानरोकतां ः य एवमेतद्यथोक्तं साम प्राणं वेद । आ प्राणात्मा मिग्यक्तेरुपास्त इत्यथः ॥ २२ ॥

[ऽत्र न श्रूयत इलयाशङ्काऽऽह । वाशब्द इति । निगित्तान्तरमेव प्रकरयति । केनेत्यादिना । ननु पराणस्य तत्तच्छदीरपरिमाणत्वे परिञ्छि- न््यानुपपत्तिस्तत्कथमस्य विरुद्धेषु शरीरेषु समत्वम््यिशङ्क चाऽऽह । पुत्ति- ` । समज्ञब्दस्य यथाश्रुवाथेत्वं किं न स्यादित्याशङ्कचयाऽऽह । न पुनरिति। ` वैकेन क्पेणामूवैतवं सवेगत्रत्वं च द्रष्टव्यम्‌ । ननु प्ीपो घटे संङुवति . वे विकसति तथा प्राणोऽपि मशका दशरीरेषु संक)।चमिभादिेहैषु - विकासं थवामितवि समत्वासिद्धिरियाशङ्क्ाऽऽह । न चेति । पाणस्य सवेगतल्त तिविरोपमाशङ्भचाऽऽह । सवैगतस्येति । सण्डादिषु गोत्ववच्छरीरेषु यतस्य प्राणस्य. तत्तच्छरीरपरिमाणाया वृ्ेछोमः संभवति स्ेगवस्येव नम- च कूपकुम्भ। चवच्छेदोपठम्भादिदयथः । एढश्रुतिमवतायं न्यक्ररोति ।-एव- फ़ढदिकल्पे हेतुमाह .। भावनेति । वेदनं म्याकरोति । आ -माणेडि 4 इं . मध्यप्रदीपन्याभेनोभयतः संबद्धमवषेयम्‌ ॥ २२ ॥

क. स. श. “दः सम्‌" । ° छ. पुत्रिका । ३ छ. छं वृतिका 7 रे, च. -मोरतिवा । कश्चित । . ६.घ,-ज..(निषाम्‌“., ७ ख, ग, च... मानतां सा, 1. छ, -मागित सा १॥ ,. 7तताभिन्य" । ९ म, पूत्रिङा" । १० न, स्माद । . ;.^ ` +; ५

८8 बुहद्रण्यकापतिषत्‌ [परथमाध्य

~~ (क

हष उ वा उद्रीथः। उद्रीयो नाम सामावयवो भक्तिविशेषो नेद्ानप्‌ । सामाधिकारात्‌ । कथयुद्रीथः पाणः । प्राणो वा उत्पाणेन हि पस्मा- हिवं स्वं लगदुततवधर््वं स्तब्धयुततम्मितं विधृतमित्यथः । उत्तब्धा- धावश्ोवकोऽययुच्छब्दः प्राण गुणामिधायकः । तस्माहुत्माणो वागेव गीथा ब्द विशेषत्वद्रीथमरक्तैः । गायतेः शब्दाधत्वात्सा वागेव । न हद्रीयभकतेः शब्दव्यतिरेकेण किविद्रूपभुत्क्ष्यते तस्माक्तमवधारणं दागेव मीधेति। उच्च राणो मीया च पराणतन्रा बागित्युमयमेकेन शब्दे- नामिधीपते प्त उद्रीथः॥ २२ ॥ उक्ताधंदाङ्यायाऽऽख्यायिकाऽ ऽरभ्यते। तद्धापि तत्ततेवस्मिशुक्तेऽथं हाप्याखूपायिकाऽपि श्रुयते ह स्म । ब्रह्मदत्तो नामतः । चिकितान- स्यापत्यं चैकितानस्तदपत्यं युवा चेकितानेयो राजानं यन्ने सोमं भत- _य्चवाच किमयं चमसस्थो मया भक्ष्यमाणो राजा त्यस्य तस्य ममा

किक

प्स्वावादिशब्दवदुद्रीथशब्दस्यापि मक्तिविशेषे ूढत्वादुद्रीथेनात्ययामेवयत्र चंद्रा कमणि प्रयुक्तत्वात्कयमुदरीयः प्राण हइत्याशङ्कधाऽऽह । उद्रीथो नामेति । नञ्पद- स्योभयतः संबन्धः । सामजञब्दितस्य प्राणस्य प्रकृतत्वादिरि हेतुमाह । सामाधिका- रादिति । न वावदुदीथशब्दस्य पाणे ङढिस्तस्य तसमन्वद्धपयोग्‌।दशेनान्नापि योगोऽवयववृततरदधरिपि शङ्कते । कथमिति । योगवृततिमुपेत्य परिहरति । भाण इतिं । उच्छब्दो नास्याथैस्य वाचको निपावत्वारित्याशङ््ाऽऽह । उत्तथ्पेनि |

तथाऽरि कथं पराणो वा उद्वुक्तं तत्राऽऽह । पराणेति । "वायु गौतम वत्सम्‌” १। दश्रुवरित्यपैः। उद्रधिमक्तेः शगदविशेषत्वेऽपि गीथा वागिति कथमुच्यते तच्राऽ६, गायतेरिति । भैँावधारणं साषयति । न हीति | तथाऽपि कथं प्राणस्यद्री प्याशाङ्कग्य व गुपपतजेनस्य तस्य तथात्वं कथयति | उश्चेति ॥ २३ ॥ पर वद्धापादादिवाकयस्य परक्वानुपयोगमाशङ्कयाऽऽह । उक्ताथैति । उद्रीपदः प्राणो न वगादिरियुक्ताेः। जवति वु वैश्ये युवा, (पा० सू० ४।१।१६३) ` स्रणातित्रादौ वंश्ये जीवति पैत्रपपेयेदपययं शया नादः श्वे जीवति पोचपवदपलयं तयुं कमिति बरनयम्‌ । म द्रष्टव्यम्‌ । नि, १ च. नोदरात्म्‌ । २. ब्धम्‌ | ३. अ्पार्थयो। ४ ग, छ. ज, छ, "क्तेः । गीय ।

च. धुत" ।६.ग. च. "ुपठम्यते। ड. ठ, “पटश्च ¦ ५ इ ॥ ०" छि, पुप्ठश्य ।७६े,भ,भ. अवः । <्षम भ, ण, त्युक्त ऽयैः ( ९ च, तर ण, -मृतिद्द्‌"। , 8

| ्राद्यणम्‌। ३] आनन्दगिरिकव्टीकासंवखितशांकरभाष्यसमेता | ८१

शजानं मक्षयद्वैवाचायं यस्य राजा मधान विपातयताद्यदितोऽयास्य आङ्किरिसोऽन्येनोद्‌- गायदिति वाचा च दलेव म॒ प्राणेन चोदगाय- दिति ॥ २९ ॥

[कि 2 8 य [1

तवादिनो मधन शिरो विपातयताद्विस्पषटं पातयतु । तोरयं तातस- श भाशिषि खोहटिपातयतादिति । यच्चहमनृतवादी स्यामित्परथं

थं पुनरनृतवादित्वपाप्रिरिति । उच्यते । यचदीतोऽस्मात्यकृतात्पाणा- क्तयुक्तादयास्यो मुख्यप्राणाभिधायकेनायास्यङ्धिरसशब्दैनामिधीयते "वचनां पवर्षीणां सत्र उद्राता सोऽन्येन देवतान्तरेण बाक्षपाणव्य- #रिक्तेनोदगायहुद्रानं कृतवान्‌ । ततोऽहमद्रतवादी स्यां तस्प मम वताविपरीतप्रतिपततुमधांनं विपातयतित्येवं शपथं चकारेति विज्ञाने त्ययदाद्यकतंव्यतां दशयति । तमिममाख्यायिंकानिधरितमरथं स्वेन चसोपसंहरति श्चतिः। वाचा च प्राणप्रधानया पाणेन च स्वस्याऽऽ- प्रभूतेन सोऽयास्य भद्भिरस उद्रातोदगायदित्येषोऽर्था निधारितः पथेन ॥ २४ ॥

@ शक [9 ए 1 (रि

प्पत्तिपकारं सूवयाति । तोरिति । मुप्रययस्यायमाशिषि विषये तावङदेशः स्वावहाहिष्यन्यतरस्यामू” (पा० सु ° ७। १।३५ ) इति स्मरणादित्यथेः। मृषै- ६ दशेयति । यदीति । भद्ववादितस्य पाप्कामैविदपाप्निरिति शङ्कते । पुनरिति । उद्रानस्य बुदधश्यादिसंनिषानाचदेवता प्राजापल्यादिलक्षणा रिं ता कवा वणेखरादिसंनिषानात्तेवतैव तत्र देवतेति विपरतिपत्तरदरववारिष्व दतः हापथेन निर्णयं चकारेलयाह | उच्यत इति । प्राणादक्संयुक्तादन्ये- बदुदगायदिति संबन्धः । नन्वयाध्याद्किरसरब्द्वाच्यो मृख्यप्राणो देवत (ना मवितुमृत्सष्टठे वत्राऽऽह । मुख्येति । उक्ताभेद ब्व भत्युक्तमुपदहरति । विज्ञान डति । उक्तरीत्या शप्थक्रियया प्राण पएवेद्र'दरेवगेयसिन्विज्ञाने पल्ययो स्वस्य यद्य वस्य करैम्यवामारूयायिक्रय। दशयति श्रुतिरिति यव्रत्‌ । धायिकाथेस्येव वावेवयादिनोक्तेः पौनस्क्यमियाशङ्कयाऽ७इ । तमिमप्रिति । ५ खतिन्येणापरामण्येऽपि श्रुतिमूढवया पामाण्यं सिध्यति मावः ॥ २४ ॥

ल. कृतप्राण( । २ ग. ङ, च. शविकया नि । ३, कतो निः । ४क.न, ऽता

११

तस्य हैतस्य साभ्नो यः सं के + हासं सवं तस्य पर स्वर एव सं तस्मादालिन्यं करि ष्यन्वाचि स्वरमिच्छेत तया वाचा स्वरसपत्न याऽऽखि्यं कर्या्तस्मायज्े स्वरवन्तं दिदृक्षन्त

तस्व दैरैस्य । तस्येति परकृतं प्राणममिसंबधाति । हेतस्येति ज़ . उयपदिदत्यमिनयेन । सान्नः सामशब्दवाच्यस्य प्राणस्य पः र ¢? द तस्य इ कि स्पात्‌ । भवति हास्य सवम्‌ । फठेन परलोभ्यामिशुसीः कर्य शुश्रूषव आह । तस्य वै सानः स्वर एव स्वम्‌ । स्वर इति कण्ट. गतं माधुयं तदेवास्य सेवं विभूषणम्‌ । तेन हि शूषितगृदविमहक््यते उद्वानम्‌ । परमादेवं तस्मादाविञ्यृिक्मेद्रानं करिष्यन्वाचि विषये बाचि वागाधितं स्वरमिच्छेत साघ्नो धनवत्तां स्वरेण चिकीषुरुदराता । इदं तु पासद्धिकं विधीयते सान्नः सौस्वर्येण स्वरवत्चपत्यये कतेऽ्य इच्छामात्रेण सौस्वयं न मवतीति दन्तधावनतैरुपानादिसाम्यात्कतव्य- मित्यथः। तयेवं संस्कृतया वाचा स्वरसंपन्नयाऽऽविच्यं कषात्‌ । तस्मा- दचस्मात्सान्नः स्वभरतः स्वरस्तेन स्वेन भूषितं साम । अतो यञ्च खर वन्तमुद्रातारं दिदृक्षन्त एव द्र्टुमिच्छन्त एव धनिनमिव रोकिकाः। उद्रीथदेवता प्राण एवेपि निधौये खसुवणेपविष्ठगुणप्रिधानाधेमूत्तरकण्डिकात्रयमव- तारयति । तस्येत्यादिना । किमिलयादौ फलममिकप्यते तत्राऽऽह । फरेनेति । सोयं सान्नो मूषणमिदत्रानुमवमनुकृर्यात । तेन हीति । कयं तहं कंण्ठगवं मापुर्यं संपादनीयमिवयाशङ््याऽऽह । यस्मादिति । प्राणोऽहं ममैव गीविभावपाप- नस्य सौप्वयै धनमिति पकप पराणविज्ञामे गुगविपििकितशेतकिित्ुदाुरन्यक्व- | ज्यमुपश्यत ₹याशङध दृष्टफलतयेलयाह । इदं तिति । अयेच्छायां कतैव्यत्वेने । विरतायां तावन्मात्रे सिद्धेऽपि कथं सौखयै पिष्येन्नाहि ख्मकामनामत्रेण स्वनैः }। सिष्यत्यत जा । सान्न इति । तस्य सुरतेन रच्छब्दितस्य प्राणस्योषा स्रवत्वपत्यथे काय सति विहिेच्छामतरेण सान्न; सौलयं न = त्कामथ्य।दन्तषावनादि कर्॑व्यपित्येतद् विधिलिप्त^ नति >) । न सावि । यन्तन सु त्रवाक्यावष्टम्मेन

६

) च. १.5 च. तल्यति। रग, ङ. च. स्वे मू। २ ष्‌, नतैः ।

रिय २] भानन्दति

एव । कथो यंस स्वं भवंति अर्वति रास स्वं वै एवमेरतःतीन्नः सवं वेद्‌ ॥ २५॥ तस्य हैतस्य भ्र यः वर्णं वेद्‌ भवति हस्य सुवणं तैस्य वै स्वर एव वण मवति हास्य सुवणं थ एवमेतत्सा्नः सुवर्णं ॒वेद्‌ ॥ २६ ॥ तस्य हैतस्य साभ्रो यः प्रतिष्ठां बेद प्रति ह सिद्धहि खोकफेऽथो अषि यस्य स्वं धनं भवति तं धनिनं दिहभन्त ति । सिद्धस्य गुणविन्नानफलसबन्धस्योपसंहारः क्रियते । भवति स्थि स्वं य एषमेतत्सान्नः स्वं वेदेति ॥ २५॥ अधान्पो गुणः इुवणवेत्तारुक्षणो विधीयते । अपावपि सोस्वयमेव । तावान्विशेषः, पूर्वं कण्ठगतमाधुयंमिदं तु राक्षणिकं उवणंशब्ववाय्यं य हैतस्य सान्नो यः एवणं वेद भवति हास्य शवर्णंम । एवणंशब्द- ॥मान्यत्स्वरषवणं यो किकमेव इवर्ण गुणविज्ञामफङं भवतीत्यथः । पय पे स्वर एव वणम्‌ । भवति हास्य शरवर्णं य ॒एवमेतत्सान्नः पिणं वेदेति पूर्ववत्स्ैम्‌ ॥ २६ ॥ ¡ त्तथा प्रतिष्ठागुणं विधित्षनाह । तस्य हेतस्य सान्नो थः प्रतिष्टां ह । प्रतितिषठत्यस्यामिति पतिर षाक्तां परविष्टं सन्नो गुण यो वेद | परतितिष्ठति ह । “तं यथा यथोपापते”” इति श्ुतेस्तदरणेत्वं युक्तम्‌ । हीति । मवति हास्य स्वमिति प्रगिषोक्तत्वादनयिका पुनङुक्तेरित्याक्ष- ह । सिद्धस्येति ॥ २५॥

# गुणान्वरमवतारयति । भधति । विं पुनरुक्तिः स्यत्त्राऽऽह । एता- `

| । शक्षणिकं कण्ड्योऽयं वणो दन्त्योऽयमितिङक्तणज्ञानपृवंकं सुषु वर्णो ममेव सामहम्दिवप्राणभूतस्य धनमिति यावत । कक्षणिकतौलयगृणवत्पाण- ।ठो यथोक्तफ़ढढामे हेतुमाह । ुवर्ण॑शब्देति । वाक्याधेमाह । रीोकिक- | फठेन परहोभ्यामिमुखाकूत्य #िं क्त्सुणेमिति शुश्रूषवे बते । तस्येति ।

निषङमुपसंहरवि । भवतीति । सान्नस्तच्छन्दवाच्यस्य प्राणस्य सवरपभू-

ह) ॥ २९ ॥ स्य पतिषठागुणप्वेऽपरिं कथमुपासकस्य वद्रुणत्वं तत्राऽऽह ॥ तं' पथेति ।

ग॒ ङ..तथ।ऽन्यो । > ख. 'वस्वल1३ग.च्‌, १ । शच । गध. छ. "हा त्न

बत्त्वं यु । ९ स. ण, तमति।

< जददारण्यकोपनिषत्‌ (िषमाण्ै

तिष्ठति तस्य वै वागेव प्रतिष्ठा बाधि हि खल्वेष रएतस्माणः प्रतिष्ठितो गीयते इत्यु हैक आहुः ॥ २७ ॥ अथातः पव- मानानामेवाभ्यारोहः म वे खलु प्रस्तोता साम प्रस्तोति स यत्र प्रस्तुयात्तदेतानि जपेत्‌ ।

प्व॑वत्फङेन परेतिखोमिताय का प्रतिष्ठेति शश्रूषव आह । तस्यव तान्नो वागेव । वागिति जिहामुलीयादीनां स्थानानामाख्या । तेवं तिष्ठ । तदाह वाचि हि सिह्वामूढीयादिषु हि यस्मात्पतिष्ठितः समेष्‌ भाण एतद्रानं गीयते गीतिभावमापद्यते । तस्मात्सान्नः प्रतिष्ठा बाक््‌। अनने प्रतिष्ठितो गीयत इत्यु हेकेऽन्य आहुः । इह प्रतितिष्ठति युक्तम्‌ । अनिन्दितत्वादे कीयपक्षस्य विकल्पेन प्रतिष्टागुणविन्नानं कृ्यादराग्बा प्रतिष्ठाऽ वेति ॥ २७ ॥ एदं भाण विज्ञानवतो जपकमे "विधित्स्यते । यद्विज्ञानवतो जपकम- ण्ययिकारस्हदिश्नान यक्तम्‌ । अथानन्तरं यस्मादेवं विदुषा प्रयुज्यमानं देदभावायाभ्यारोदफङं जपकर्म । अभतस्तस्मात्तद्विरधीयत इह । तस्य चो द्रीथसंबन्धात्सरवं श्ाप्नो पवमानानामिति वचनात्‌ । पवमाने ' निष्यपि कतंब्यता्यां शाप्ठायां पुनः कारुषकोचं करोति । स वैर प्रस्तोता साम प्रस्तौति । स प्रस्तोता यतन यस्मिन्कःङे साम प्रस्तु भादिपदाहुरःशिरःकण्ठदैन्तौषठनासिकाव।लूनि शहन्वे । किमिलय्टौ स्थानानिष- सुस्यैनते व्ाऽऽह । वाचि हीति । पततान्वरग्यह । भक्ष इति । ने। ` ठत्परिणामो वहो शते । एकीयपक्े युक्तिमाह । इहेति । कथं वरदं प्रदिष्ादुणे प्राणस्य विज्ञानं कवैव्यमव आह । भसिन्दितत्वादिति ॥ २७ ॥ अथातः परवमाननानित्यादिवाक्यमवत्मरयति । एवमिति । व्ायशब्दं न्याचषट यद्विज्ञानवत इति । भतःरब्दाथेमाह । यस्माच्चेति । इवि प्राणविदुक्तिः । कद्‌ वर्हि जप्रकमे कतेन्यं तवाऽऽह्‌ | तस्पेत्ति । उद्रीथेनास्ययाम त्वं च उुद्रायेवि १ परकरणादुद्रीपेन सबन्पालपस्य सवेनेद्रानकाठे माघतौ प्रवमानानामेवेते वृचनात्क]ठ नियमिद्धिरिलयथः । स वे खष्विलयादिवाक्यतात्पयेमा्ट । पए्वभानेष्िति । नः कवेग्यत्वेनम्यारोहः श्रूयते जपश्म पिररित्सिवभिति चोच्यते कि केन तव्यतवेनभ्यारोदः श्रूयते पकम मितित्सितमिति चौच्यते कै केन. संगत्या ५८. १. ग. द. प्रये" 1 २ग.प.च. छ. ज, "ष्टा वाः। ३ क. धृ, छ ज. "तीत्युकतं। गर क. इ, त्रीति हुक 1.८ घ्न. विधीयते । «स. घ. श्र. ण, दन्तोष्ठ ९ १, अ, “स्यते त" +.

्णम्‌। २] भामन्दमिरिक्वदीकासवकितर्षाकरभाष्यसमेवा। ८५

असतो मा सद्रमय तमसो मा ग्योतिर्ममय मृत्यो मीऽमुतं गमयेति स यदाहासतो मा सद्रम- येति मृत्यव असत्सदमृतं मृत्योमाऽमतं मम- यामृतं मा करवित्येवेतदाह तमसो मा ज्योति

[रमेत तस्मिन्कारु एतानि जपेत्‌ । अस्य च जपकर्मण आख्याऽ (यारो इति । आमिगुख्येनाऽ ऽरोहत्यनेन जपकर्भेणेवंविदहेवभावमा- हेमानमित्यम्यारोहः। एतानीति बहुवचना्रीणि यजूंषि । द्वितीयानिर्दै शीह्राह्मणोत्पनल्नत्वाच्च यथ।पडित एव स्वरः प्रयोक्तव्यो न माश्रः। पाज्ञमानं क्षपक । एतानि तानि यज्ञषि “अष्तो मा सद्रपय' (तमतो मा स्पोति गंमय' त्यो ऽगरतं गमय इति मन्नाणामयस्तिरोहितो भवतीति स्वय- मेव व्याचष्टे बराह्मणं मच्राथेम्‌। स मच्रो यदाह यदुक्तवान्की ऽसावथं इत्यु- ख्यते अप्ततो मा सद्रमय” इति। मरत्युवा अपत्स्वाभाविककमेविन्नाने मत्यु- रित्युष्पेते। असदत्यन्ताधोभावहेतुत्वात्‌ । सदगम्रतं सच्छानल्ीपकमेविञ्चाने अमरणहेतुत्वादप्रतम्‌। तस्मादसतो मा भां क्मगो ्ञानाच्च सच्छाच्री यकफरमेविन्ञाने गमय देवभावक्ताधनात्मभावमापाद्येत्यथंः । तत्र वाक्पा

, धेमाह । अमृतं मा कुर्वित्येवेतदाहेति। तथा तमसो मा ज्योतिगेमपेति ।

ङन्धाऽऽह । अस्प चेति । अभ्यारो्टशब्दस्य न तत्र ङदिवद्पयोगाभावादित्या- इन्याऽऽह । भामिगुख्येनेति । यञुमेश्राक्षराणानियवपादाक्तरत्वादसतो मा मयेत्यारम्येको वा दवौ वा मन्राविदयाशङ्कग्याऽऽह । एतानीति । यथमी बालुषा रास्व माघ्रेण खरेण वैमाविकम्न्योकतेन माग्यमित्याशङ्कचाऽऽह । ह्वितीपेति । व सरो परिवक्षितस्तव तुतीयानिरदेशो इश्यते “उबेशेवा क्रियत उचैः सान्नो- शु यजुषा" हति । प्रकते तु द्विदीयानिरदेशाखपकमेमातं प्रतीयते मात्रस्तु खरो न न्व(वीलय्ैः | केन तई स्वरेण प्रयोगो मन्राणामिवि चेचवाऽऽह । ब्राह्मणेति ।

शातपथेन दरेण मश्राणां प्रयोगस्वथाऽपि किमाज्यं किंवा याजमं

4 वीक्तायामाई । याजमानमिति । ग्याचिषूयासितयजुषां खङ्पं दशयति ।

पति । मश्रायेशब्देन पदाधों वाक्या्ेस्तफं चेति न्रयमुख्यते | किक तमो १क.घ.छ.ज. ह. "तेहः। आ" । २.६. छ, ज. छ, “न्कोऽत्याथ । ३क.ल गः

ज. ङ्ज, श्यते । $ क"तोऽतत्करमणोऽकानाचच मा मो सं" ५. क. घ. "ति. विवक्षा ।

८३ कट्करण्वकोपनिवत्‌ {शिवषाभ्यवि गमयेति म्युवै तमो अ्योतिरमूतं मृत्यो माऽमूर्तं

गमयामृतं मा डुर्ित्येवैतदाह मृत्यीमऽमतं गमयेति नात्र विरोहितमिवास्ति। जथ थनी- `

तराणि ति स्तोत्राणि तेष्वात्मनेऽना्यमागायेत्त- स्माद तेषु वरं हणीत यं कामं कामयेत तभ

भ

मृतपुरवे तमः। स्व ह्न्नानमावरणारमकत्वाचचमस्तदेव च मरणहेतुत्वा- न्भृत्युः । ज्योतिरग्रतं परवक्तविपरीतं देवं स्वपम्‌ । प्रकाशात्मकत्वा- उन्नानं ज्योतिस्तदेवागरृतमविनाशात्मकत्वाच्तस्मात्तमसो मा ज्योति्गम- येति । पूरवेवन्परत्यो मऽग्रतं गमयेत्याडि । भम्रतं मा कुर्वित्येवेतदाह । देवं पाज्ञापत्यं फएरभावमापादयेत्यथः । पूर्वो मनब्रोऽसाधनस्वभावात्सा- धनभावमापादैयेति । द्वितीयस्तु साधनभावादप्यज्चानषूपात्छाध्यमाव- अपादेति । ग्रत्योमौऽग्रतं गमयेति पएरव॑योरेव मश्रयोः सयुशितो ऽ- धेस्तृतीयेन मश्रेणोच्यत इति प्रसिद्धाथंतेव । नात्र दृतीये मन्रे तिये- हितमन्तर्हिंतमिवाथंदपं पुवंयोरिव मच्रयोरस्ति यथाश्रुत एवा्थः। पाज- मानयुद्रानं कृत्वा पवमानेषु त्िष्वथानन्तरं यानीतराणि शिष्टानि स्तोत्राणि तेष्वात्मनेऽक्नाचमागायेत्‌ । प्राणबिदुद्रावा प्राणभूतः प्राणव- देव यस्मात्स एष उद्राता एवं पाणं यथोक्तं वेत्यतः भाणवदेव तं कामं साधयितुं समर्थस्तस्मा्यजमानस्तेषु स्तोत्रेषु पयुज्यमानेष्‌ वरं शर्ण।त ग्याववैयति । सथं हीति । पृ्वोक्तष्देन न्याख्यावं तमो ग्यते । वैपरीत्ये हेतुमाह भक्राशात्यकत्वादिति । ज्ञानं तेन साध्यमिति यावत | पदार्योक्तिसमाघाविविशब्दः इशरवाक्याभ्यां वाक्यायेस्वत्फठं वेवि दयं क्रमेणोच्यत इत्याह । परवंददिति फठवाकयैमावाय पूरवेस्मादिकेषं दशेयति । अग्रतमिति । प्रधमद्विदीयमश्रयोरपेमे दापीतेः पुनरूाकिमाशङ्कश्यावान्तरमेदमाह । पर्ब मन्न इति । वथाऽगि वीये म पनश्क्तिस्तदकस्येतयाशङ्क्ाऽऽह । पूरं योरिति। वृक्तमनु थोत्तरवाकंयमववायं न्याचष् पाजमानमिति। यथा पराणस्जिषु पवमानेषु साभारणमागानं रत्वा शिष्टेषु स्तोत्रेषु लाधे मागानमकरो्तभे्याह । पराणविदिति । वदविदोऽभि वददागाने योग्यतामाह धाणम्‌त इति । -हेतुवाकयमादौ योजयति । यस्मादिति । परव्न्ञि वाक्यं न्यच स्मादिति । किमिति. व्यत्यासेन वाक्यदेवग्यार्यनमित्याशङ्भन्याथा बति न्यायः

, भल. भ. घः र, पूर्वम. २ ग. “दयति । ३ ग. -दयतिः। ठग. यक्तयैवना"। ५ ग, "तलाः ए" । ९ क, सर पै, भ, भूवः | ७ ब, थ, "दये व्या" । < ज, क ' इयाताति

॥णम। ३] भानन्दगिरिङतशिकयतय्टितशोकरमाष्यसमेशा । ८७

स एष एवंविदुद्राताऽऽत्मने बा यजमानाय वा यं कामं कामयते तमागायति वदेतद्लो- कजिदेव न हेवाखो क्यताया आशाऽस्ति

मं कामयेव तं कामं वरं वृणत पाथयेत । यस्मात्स एष एवंबि- 8 ति तस्माच्छब्दात्मागेव संबध्यते । आत्मने वा यजमानाय वां कामे कामयत इच्छल्युद्राता तमागौयत्यागानेन साधयति । एवं हिवस्ज्ञानकमेभ्यां प्ाणात्मापत्तिरित्यक्तम्‌ । तत्र नास्त्पाशङ्ासंभवः । ५.१ । कमोपाये पाणापत्तिभेवति वा न वेत्याशङ््यते तदाश्ङ्निष्र्प-

पह । तद्धेतष्ोकमिदेदेति । तद्ध तदेतत्याणदरशोनं कर्मवियुक्तं केव कमपि लोकजिदेषेति लोकसाधनमेव । न ह एवारोक्यताया अलोका- हेत्वयाऽऽशा ऽऽ शंसनं प्रार्थनं नैवास्ति ह 1 न हि प्राणात्मन्युत्पला- त्माभिमानस्य तत्पा्ाशंसन संभवति । नहि ग्रामस्थः कदा ग्राम पाप्रयामित्यरण्यस्थ इवाऽऽशास्ते । भक्तनिकृष्टविषये ह्यन।त्मन्याश्चसनं न चत्स्वात्मनि संभवति । तस्यान्नाऽऽङाऽस्ति कदाचित्पाणात्मभादं न

क्रममनाष्टत्य परिहरति । यस्मादित्यादिना। स एष एवंविदुद्रावाऽऽत्यने यजम्र- वायं का" कामयते तमागानेन साधयति यस्मादिति हेतुमन्स्तस्मादिति प्रवि- परन्यात्पाभेव संबध्यत हति योजना। वृत्तं कीतेयति4 एवं तावदिति । वत्र कम- चिवे ज्ञाने देववात शङ्कासंमवो नावि मिथः सद्कुवयोज्ञानकरमणोस्वदाध्रिशवु- 1 | तत्रेति । समनन्तरं वाक यमवतारयति । अत इति । समुबयात्का- द| यावत । न इत्यादिना पदानि च्छिन्दन्वाक्यमादाय व्याकरोति । शिकाहत्वायेति । वदेव स्शुटयति । न हीति । व दृष्टान्तमाह । न हीति । पमानमसनं वरि कस्मिन्विषये स्यादित्याङ्श्याऽऽह । भसनिङ्षटेति । षा म्यवस्थिवस्य विदुपस्वदात्ममावं कदाचिदहं न भपचेयपित्याशंसनं

विः नेगमयति । तस्मादिति। कमेसमुचधितादुपासनात्केवकाच्च पाणाच्मतवं एढ- उर समुचिवादुदरातुयेजमानस्य वा फं केवराच्चोप।सनाचयोरन्वदरस्यान्यश्व `

१ ग. "पद २ क.ख.ग. घ. ड, छ. छ. "गनि". + ३ गड. च, “देव लो; ४. छ. "शःऽऽघ्नाष" । ५ ख. ग, घ. इ, च. छ, "प्विन । ६ क, क्न, प्रिष+ ‹ - `

८८ जहदारण्यकोपनिषत्‌ [पथमाध्यायै

य एवमेतत्माम वेद ॥ २८॥ इति प्रथमा- ___ ध्यायस्य तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ॥२॥

भेषयेयमिति । कस्येतत्‌ । य एवमेतत्छाम पाणं यथोक्तं निर्धारित-

` महिमानं वेदाहमस्मि पाण इन्द्रियविषयासद्खेरारेः पाप्मभिरधर्षणीयो विथद्धो वागादिपञ्चकं च मदाश्रयत्वःदरन्या्ाःमद्पं स्वाभाविकेवि- ज्ञानोरथेन्द्रियविषयासद्जनिताष्रपाप्मदोषवियुक्तं सर्वभूतेषु च मदा- श्रयान्नाचोपेयोगेबन्धेनमत्म। चाहं सर्वेभूतानामिङ्गिरसत्वाहग्यज्‌ःसामो- द्रीथभूतायाश्च वाच आत्मा तद्यापे स्तनिर्वंतंकत्वाचच मम तान्नो गीति- भावमापथचमानस्य बाहं धनं भषणं सोस्व्यं ततोऽ््यान्तरं सवेण्य खाक्षणिक सोस्व्थं गीतिभावमापद्यमानस्य मम कण्डादिस्थानानि प्रतिष्ठा एवं गुणोऽदं ` पुत्तिकादिशारीरेषु कात्स््यन परिसमापोऽप्रतत्वा- त्सवंगतत्वाश्वेत्या एवममिमानाभिग्यकतर्वेदोपास्त इत्यथः ॥ २८ ॥

इति प्रथमाध्यायस्य बृत।यं बह्मणम्‌ ॥ ३॥

वा कस्यचिदिति जिज्ञासमानः शङ्कते । कस्येति । ज्ञानकमेणोरूमयत समभावादु- भयोरपि वचनात्फरसिद्धिः । भश्रमान्तरविषयं तु केवलज्ञानस्य छोकजयहेतुत्वमि- त्यमिपेत्याऽऽइ । य एवमिति । एवंशब्दस्य प्ररुतपरार्माशत्वातर्वोक्तं सव॑ वेद्यख- ङ्पं संक्षिपति । अहमस्मीत्यादिना। तक्ष्य वागादिभ्यो विशेषं दशेयति। इन्द्रिप्ति । किमिदानीं पाणस्यैवोपास्यवया वागाद्विपश्चकमुरक्षिवमिवि नेत्याह । वागादीति । वस्व पाणाश्रयत्वेऽपि कुतो देवतात्वमासङ्पाप्मविद्धतवादित्याशङ्भ्याऽऽह । स्वाभा- विकेति । भन्ररूतोपकारं प्राणद्वारा वागादौ स्मारयति । सवेति । ङपात्मके जगति प्राणस्य खरूपमनुसंधत्ते । आत्मा चेति । नामात्मके `` जगति प्राणस्याऽऽत्मत तं स्मारयति । ऋगिति । सवि सामत्वे गीविम।वावश्थायां प्रास्य।क्तं ब.हयमान्वरं ‡ सौलरयं सौवेध्येमिति गुणद्यमनुवदति । ममेति । तस्यैष वैकल्पिक पतिष्ठामुक्तामन स्मारयति । गतीति । यद्ववेलयादिनोक्तं परामृशति । एव॑गुणोऽहमिति । शेत मभिमानामिन्यक्तिप्रयेन्तं यो ध्यायति वस्येदं एल मिल्युप हरति । इतीति ॥ २८। इति प्रथमाध्यायस्य तृतीयं ब्रह्मणम्‌ ॥ ३ ॥ |

~~~ १क.ग. ड, य. प्रतिप । २ च. रङ्गजैरा। ३ ग. घ. छ. 'त्वादाप्रोद 1 ४म षङ्ञा। ५. ध. च. ष्पभोग ६. ध. च, "गसं ७ ल, “न्धमा। < च. नामरर। ‹ ९ छ, "तोऽष्यन्तरतरं । १० ध. ष. छ, “व्यान्तदतां । ११ ल, इ, "सौवर्णे । १२ छ, इ, एज १३७, न, "केऽपि ज" । १४ क, कर्णमि ।

जक्षणम्‌) ४] आनन्दमिरि$तदीकासंवखितिशाकरभाष्यसमेता। ८९

अत्मैवेदमग्र आपीतयुरुषविधः सोऽनुवीक्ष्य

आत्मेवेदमग्र आहीत्‌ । ज्ञानकमेम्पां समुधिताभ्पां प्रजापतित्वषा- परि्व्याडयाता । केवख्प्राणदशंनेन च तद्धेतद्वोकजिदेेत्यादिना। पजा पतेः फङपतस्य छष्टिस्थितिंहारेष जगतः स्वातदूणादिविभूत्युपवणं- नेन ज्ञानकमेणोरदि तयोः फएञोत्क्म वभेपि्तव्य इव्येवम्थमार भ्यते । तेन च कर्मकाण्डविहितज्ञानक्मत्तुतिः कृता भवेत्सामर््यात्‌ । विवक्षितं येतत्‌ । सवेमप्पतञ्ज्ञानकमंफर ससार एव भयारत्यादियुक्तत्वं न्रवणा- ायंकरणलक्षणत्वाच स्थूरुव्यक्तानित्य परिषयत्वाचेति । ब्रह्मविद्यायाः लाया वक्ष्यमाणाया मोक्षहेतुत्वमित्युत्तरर्थं चेति । न हि संक्तारवि- किवातसाध्यताधनादिभेद लक्षणादषिर क्त्या ऽऽत्मेकत्वज्नानपिषये ऽधिका- रोऽवृषितस्यव पने । तस्माञज्ञानकमफरोत्कर्षोपवणनमुत्तराथम्‌ ।

[वि 1127) 18 11

(7 ए 1 1 1 श 1]

ब्राह्मणान्तरमवतायं पूर्वेण संबन्धं वक्तु वृत्तं कीतयति । आ्मेवेत्यादिना । केव- णद्रशेनेन च प्रज प्तित्वप्रा्िव्यारूय।तेति संबन्षः । इदानीमामेदयेस्तद्धेदमि- : प्राक्तनब्रन्थस्याऽऽपाततस्वात्यंमाह । प्रजापतेरिति । आदिपदेन सवौ. दवि शयवे । फठोत्कषोपवणिनं कुतोपयुज्यते तत्राऽऽह । तेन चेति । कमकाण्ड- न पूतर्न्थोऽपि संश्डीवः । फठातिशयो हत्वतिशयपिक्षोऽन्यथाऽऽकसिमकत्वा- दतो ज्ञानकमेफटभृतसूल्विभूपिरूच्यमाना ज्ञानकमभेणोनेहखं दशेयतीत्याह्‌ | थ्पीदिति । भपातिकं तात्पयमक्लवा परमतात्यमाह | विवक्षित तिति ।. 8 विमतं संसारान्तभृतं कयिकरणात्मत्वाद्स्मददिको येकैरणवरित्याह । कार्थति । 1पत्यपदस्य संपारान्तभूतित्वे हेत्वन्तरमाह । स्थेति । स्थूखत्वं साधयति | केति । अनित्यत्वाद्ृश्यतराच प्रजापतित्वं सपारान्तगंतपित्याई । अनित्येति । हाब्दो विवक्षिवाथेसमाप्यधैः । किमिव्येवद्विवक्षिवमुपवण्येते तत्राऽऽह । `ब्रह्मवि- परा इति । वशेदं विवक्षिवायेवचनमेककिन्या विधाया वह्यमाणाया मूक्तिरेतुत्व- प्रचर थैमिदि द्रष्टम्यम्‌ | यद्‌ दि कमज्ञानफलं प्रजापपित्वं स्तर इत्युच्यते तदौ ` चात्सवेस्म्तसमादविर कतस्य व््यपाणविधायामपिकारः सेस्स्यदीत्ययः। भथ यस्व बदधितामानेण वन्राधिकारसंमवद्िरग्यं न मृग्यमित्याशङ््याऽ5ऽह । न हीति । पि विषयशब्द्‌ः पूर्वेण समानापिकरणः । विवक्षिवमयमुपकरति । तस्मा-

। वैरग्यमन्वरेण ज्ञानानषिकाराग्ज्ञानादिंफढस्य प्रजापतिखस्योत्कष-

ग्‌. छ.अ. इ. तं वैत" २. ज. च, वहार" । ३०. "लता गू" । ४ कञः शर" हर ।.९ ध. “दा तावप । ७ न. "स्मदि । | „. 92

६० बृहवारण्यकरोपनिषत्‌ [िषन्दप्वाशे

नान्यदारमनोऽपश्यत्सोऽहमस्मीयरे ग्याहरत्त-

तोऽहंनामाभवत्तस्माद्प्यतर्ह्यामन्तितीऽहमय- वथाच वक्ष्यति । तदेतत्पदनीपमस्य तदेतत्मेयः पुत्राहिस्यादि । भात्मे. वाऽऽत्मेति परजापतिः प्रथमोऽण्डजः शरीय॑मिधीयते । वेदिकेन्नानकर्ं- फकभूतः स एव किमिदं शरीरभेदजातं तेन प्रजापतिशगीरेणाविभक्तमा- स्मेवाऽऽसीदत्रे पाक्डारीरान्तरोत्पसेः । स च पुरुषविधः पुरुषप्रकारः शिरःपाण्यादिङक्षणो विराटूस एवं परथमः संमूतोऽनुवीक्ष्यान्वाखोचनं कृत्वा कोऽहं किरक्षणो वाऽस्मीति नान्यद्रस्त्वन्तरमात्मनः पाणपि- ण्डात्मकात्कयकरणद्पान्नापरयन्न ददशं। केवर त्वात्मानमेव सवात्मा- ` नमपश्यत्‌ । तथा पवंजन्मश्रोतविज्नानसंसछृतः सोऽहं परजापतिः सवा- त्माऽहमस्मीत्यग्रे व्याहरद्याहतवान्‌ । ततस्तस्मा्यतः पुवंज्ञानसस्कारा- दात्मानमेवाहमित्यभ्यधादग्रे तस्मादहंनामामवत्तस्योपनिषदहमिति

वेतः संसारत्ववचनं ठतो विरक्तस्य वक्ष्यमाणविद्यायामषिकारायम्‌ । विरक्तस्व विध्ायिकारे मोक्षाद्मि वैराग्यं स्यादित्याशङ्कच्ाऽऽ्ह.। तथा वेति । ननु मोक्षार्थं ॒वि्ायां पवर्विव्यं मोक्षश्वापुरुषाधेत्वान्न पक्षाता पाध्येते तशाऽऽश्‌ । तदेतदिति । आपात्िकमनाप।विकं च तात्पयैगुक्त्वा परवीकमादायाक्न- राणि व्याकरोति । भात्मेवेति । वस्याश्चमेषायिकारे पररतेत्वं स॒चयति । अण्डज इति । पूवसिम्नपि बा्षणे तस्य प्रस्तुतत्वमस्तील्याह । वैदिकेति । घ एवाऽऽसीदिति संबन्धः । स्थित्यवस्यायामपि प्रजापतिरेव समिद ह स्तत्तद्यष्ट त्मना विष्टवीवि विषासिद्धिरित्याशङ्कयाऽऽह । तेनेति । आत्मशब्देन परस्यापि अहसंमवे किमि त्रिरज्वोपादीयव हत्याशङ्कन्य वाक्यदेषादित्याह । स चेति । वह््यमाणमन्वाखेच- नादि विरागत्मकठृकमेवेत्याह । स एवेति । स्वरूपधमेविषयौ द्वौ विमर्शो । नान्व दिति वक्यमादायाक्षराणि न्याचषटे । वस्त्वन्तरमिति । दशनहक्त्यमावादेव वस्त्व न्वरं प्रजाप्रविय दटवानित्याकटभन्याऽ ऽदं । कर्वलं त्विति । सोऽहमित्यारि म्याचरे। तथेति । यथा सर्वात्मा पजापपिरहपिति पूत्रैसिमञ्जन्मनि भवेन विज्ञानेन पस्कता

1 ५०५१

विराडात्मा तथेदानीमपि एलावस्यः सोऽरं परज।प१विरस्माति प्रथं व | योजना । न्याहरणफृढमह । तत॒ इति । किमिति पजापपेर शिवि नामोच्यते साधारणं हीदं सर्वेषामित्याशङ्क्योपापनारपित्य।ह । तस्येति । वारणं हीदं पषाभितवाशङ््ोपासनाधेमित्याह । तस्येति । भाभ्यातिमकस्ु

१ ख, ध. छ. ज. “यमजोऽण्ड* । २ ©. च, "ककमंहानफः । ३ च. वशद्र" 4 ४ ॥

“वजः सं" । ५ शरम. अ. छ, "यकार । ६ घ. ग.ध, ठ, ब, ज, ह, "ठ यञ्ञ्तः ५५७. न, ¦ ष चर वि हि धु, | 1 ॥ - | धिर भ्‌, "ल चेति । |

जराह्नण॑पा४] ष्यनन्दगिरितदीकातवकितिरतंकरभाष्यसदयेता। शरे

मियेवाप्रं उक्साऽथाण्यत्राम प्रब्रूते यदस्य भवति स यत्पूर्वोऽस्मात्सर्वस्मास्सर्वान्पाप्मन ओषत्तस्मास्पुरुष ओषति ह वै स तं योऽस्मा-

हितमेव नाम वक्ष्यति । तस्माचस्मात्कारणे प्रजापतावेवं इतं = भआत्तत्कावभूतेषु प्राणिष्वेतर्षेतस्मिन्नपि कार भामत्रितः कस्त्वमि- : सक्नहमयपित्येवाग्र उक्त्वा कारणात्मामिधानेनाऽऽत्मानम- ग्र पुनर्विशेषनामजिन्नासयेऽथानन्तर विशेषपिण्डामिधानं देव ही यज्ञदत्तो वेति प्रतते कथयति यन्नामास्य विशेषपिण्डस्य माता विकते भवति तत्कथयति । स च प्रजाषैतिरतिक्रान्तजन्मनि सम्यक प्ानभावनानुष्ठानैः साधकावस्थायां यचस्मात्कमंस्ञानमावनानुष्ठानिः" प्रजापतिं पातपित्दनां पैः परथमः सन्स्मात्पजापतित्वपतिपित्छुष- ` युदायात्सर्॑स्मोदादायोषददहत्किमासङ्खञ्चानर्षणान्सयौन्पाप्मनः परजा- प्रतित्वपतिबन्धकारणगरतान्‌ः । यस्मादेवं तस्मात्पुरुषः पुषैमौषदिति पुरुषो यथाऽयं प्रजापतिरोषित्वा प्रतिबन्धकान्पाप्मनः सवोन्पुरूष पजापतिरभवव्‌ । एवमन्योऽपि ज्ञानकमंभावनानुष्ठानवष्िना केवरं ज्ञानबखाद्रीषति भस्मीकरोति हवे सतं कं योऽस्माद्विदुषः पूरः परथमः

पृषस्य पुरुषस्याहमिवि रहस्यं नामेवि यवो व्ष्यत्यवः भरुतितिद्धमेवैतन्नामस्व नियेमिशेक्तमित्यथेः | प्रजापरतेरहंनामत्वे छोकपाकीङ्क पमाणवितुमु्रं वाक्यप्र. ह । तस्मादिति । उपासनाथ प्रजापवेरहंममोक्त्वा पृरुषनामनिवंचनं करोति । वेत्यादिना । पूवैस्मिञ्जन्मनि साषशावस्यायां कमौयनुष्ठनरदम्टमिकया प्रजाप- षमेप्सूनां मध्ये पूरवो यः सम्यक्षमोथनुष्ठानैः सवै प्रतिबन्धकं यस्मादद्ह- त्स पजापतिः पुरुष इति योजना । उक्तमेव स्ट यति । प्रथमः सनिति । प्मादस्मातजापवित्वपविपित्सुप्षमुदायात्पथमः सन्नौषदिवि संबत्ः । भाकाद्न्ना- दाह्यं दशयति । किमित्यादिना । पूतं प्रजपपवित्वमरविबन्धकपर््वसित्वे सिद्ध- ९ । यस्मादिति । पुरुषगुणोप।सकस्य फढमाह । पथति । भवं प्रजापदिरिडि द्या साषकोक्तिः पुषः प्रजापविरिवि एकावस्थः स कष्यते । कोऽसा- + __ ~~~

क, छ, "स्मात्दा । २८.ग.ॐ, च, (दत्त दतिवाप्रः+ .३ म, च. "पतिः क्वज । ड. छ, ज, ह. ॐ: प्ाजापयपरति ।.५ ल, क, च, 8, 'द्मादीदः ) ६ क. प, 9, छ, ¢ ॥ - |

\ 96 बृहदारण्यकोपनिषत्‌ (पमाध्यये

सपूर्वो बुभूषति थ एवं वेद्‌ ॥ १॥ सोऽ- बिभेत्तस्मादेकाकी बिमेतिस हायमीक्षां

प्रजापतिद्चैभूषति भवितुमिच्छति तमित्प्थः। तं दशंयति य एषं वेति साम्याजज्ञानभावनाप्रकषंवान्‌ । नन्वनर्थाय प्रजापत्यपरतिपित्तेवंविदा चेदहयते । नेष दोषः । ज्ञानमावनोत्कषाभावात्पथमं प्रजापतिलसप्रतिषप- र्यभावमात्रत्वादाहस्य । उत्कृष्टसाधनः प्रथमे प्रजापतिं परद्रुवश्यून- साधनो न पप्रो्ीति सतं दहतीत्युच्यते न पुनः प्रत्यन्त मत्कृष्टसाधने- नेतरो दह्यते । यथा रोक आजिघ्रतां यः प्रथममाजिभुपसपंति तेनेतरे दग्धा इवापहतसामय्या भवान्ति तद्रत्‌ ॥ ९॥

यदिदं तुषट्षितं क्मकाण्डविदहितज्ञानक्मंफं पाजापत्यरक्षणं नेवं तत्सं्षारविषयमत्यक्रामदितीममर्थ प्रदशंयिष्यन्ाह । सोऽबिभेत्ट प्रजा- पतिर्याऽयं प्रथमः शरीरी पु-षविधो व्या्थातः सोऽबिभेद्धीतवान- स्मदादिवदेवेत्याह । यस्मादय पुरुषविधः शरीरकरणवान्‌ । आत्मना- शविपरीतदशेनवच्वाद विभेत्तस्मात्तत्सामान्याद्‌ चत्वेऽप्येकारके विभेति ।

वोषत।तयपेक्षायामाह । तं दशंयतीति । पुरुषगुणः प्रजापरविरहमस्मीति यो वि्या- त्सोऽन्यानोषतीलयथेः । विधासाम्ये कथमेषा व्यवस्थेल्याशङड्न्याऽऽह । षामथ्या- दिति। हेतुसाम्ये दाहकत्वानुपपत्तस्तत्पकभवानितरान्दष्टतीलययेः। प्रपिद्धं दाहिमादाय चोदय पि । नन्विति । वथा च वल्मेप्पायोगात्तदुपास्त्यसिद्धिरियधैः । विवक्षितं दाह दशेयल्ुचरमाह । नैष दोष इति । तदेव स्प॑श्यवि । उत्क्रष्टेति । पाप्ुवन्भवर्वीपि शेः ज) प्चारिकं दाहं दृष्टान्तेन सषय।ते । यथेति । जजिमेयादा वां सरन्ति पावन. त्याजिसृतस्वेष्ामिवि यावत ॥ १ ॥

ज्ञानरकमफक सौतं पदमुत्कष्त्वान्मुक्तिस्तदन्यमुक्लयम्रा्तद्धतुपम्यम्प।त द्ये पदु तिरनिकेयाशङ्कय सोऽनिमेदरेत्यस्य तात्रयेमाई । यदिदमिति । व॒ष्टषिवं ९.।तुम- मिपेतमितवि यावक । आह विवक्निव।यतिद्धयय्‌ हेषु भयमाकत्व।; शेषः । ज्ञान ` कमेफ़ठ जैटोक्यात्मकसूजत्वमुर्क्टमपि दसारनन मव न क-र५भपि वक्तुुततरं वाक्यमिल्यषेः । अहभकाकी कोऽपि मा ट्निष्यदासासन(शदिषृयविषरवरानवः सवात्पजापपिभीववानित्यत्र किं प्रमणतित्याशङ्य कयेगतेन ,:ख््ेन क प्रजापतौ वदनुमेयित्यार्‌ । यस्मादि(त। वत्सामान्यारि क कित्व २।५।३(ि याव-

भीषण शि

द्यः ॥। » १क.सख.ध. ड, च.छ.ज. स. तिवं वप्रः । अवं पठस्तु रेचनप्मदादेपि परतिश्ड ब्रतरकर्मकत्वात्‌ । > ख, च, इव प्रति त" । 2 ग, 'वतनेऽप्े" । $ फ, स्ुय्यति । ||

प क कं

[जारं २] भनन्दनिि्वीकातैरकितंकरमष्यतगेता । = ९६३

चक्रे यन्मदन्यननासि कस्माच बिभेमीति तत एवास्य अयं वीयाय कस्मादयभे- ष्यद्‌,हतीयादं भयं भवति ॥ २॥

फिचास्मदादिवदेव भयहेतुरिपरीतदशनापनोदकारणं यथाभतात्मदर्शनं सोऽयं प्रजापातरीक्षामीन्नणं चक्रे कृतवान्ह। कथमित्याह । पचस्माम्म- त्े।ऽन्यदात्मव्पतिरकण वस्त्वन्तर प्रतिद्धद्रीभूतं नास्ति तसिपिनात्मषि- नाशहैत्वभविे कस्मान्न विनमीति । तत एव यथभूता्मदशंनादस्य प्रजापःेभपं वीराय विस्पष्टमपगतवत्‌ । तस्य प्रजापतेयद्धपं तत्केवल- विधानिमित्तमेव परमा्थंदशंनेऽनपपन्नमित्याह । कस्माद्धश्वभेष्यत्कि- मित्यत भीतवान्परमा्थनिषूपणापां भयमनुपपन्ञमेवेत्यमिपायः । यस्माहिती पाद्रस्त्वन्तराद्रं भयं भवति । द्वितीय च वस्त्वन्तरमपिधाप- स्युपस्थापितमेव। न ह्यहर्यमानं द्विरीपं भयजन्मनो हतुः “तत्र को मोदः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः” इति मच्रवगौत्‌। पज्चैकत्वदशोनेन भयम-

-1प्वेः संसारान्वमूततवे हेत्वन्तरमाह । किंचेति । यथाऽस्मदादिभी रज्जुस्याण्वादौ पैपुहषादि्मजनितमयनिवृत्तये विचरेण तज्ञानं संपाधते तथा प्रजापतिरषि यस्य तद्धेतोश्च विपरीतपियथी ध्वस्विहपुं तचनज्ञानं विचायं संपदितवानित्यधः। दमायरेशेनमेव पन्नपुैकं विशदयति । कथमित्यादिना । तस्िनिल्यत्र पस्मादि- [दौ पठिहव्यम्‌ । मच्छन्रोपलक्षिवं प्रलकचैतन्यमद्वितीय त्रम ङ्पेण ज्ञात्वा सहेवु त" पजापरिरिपरिदु कमिनी तखज्ञानफकमाह्‌ ॥ तत इति । कसाद्धायाै- चरस्य पूरेण पौनल्कत्यमिवयाशङ्च विदु पौ देत्वमावान्न भयमित्युक्तसमथनायेत्वाहु- रस्य वैगमियाद । तस्पत्पारिना । भनरपत्चौ देवुमाह । यस्मादिति । प्रमये- दोमेऽपर वस्त्वन्वरात्किमिति मयं न मववीत्याशङ्कचाऽऽह । द्वितीयं चेति । अन्व- हयविरेङ,म्यां दतस्यावि थापत्युपस्य।परिवत्वेऽ पि कुतस्वदुत्थरैतदंशेनं भयकारणं ८ #त्याशङ्कन्याऽऽह । न हीति । वचज्ञाने सत्यज्ञानायोगातरदत्थं द्वैतं तदशेनं मिद्यतो रेत्वमवराद्भयानुपपत्तिरित्यय; । भदैव्‌।ने भयनिवृ्तिरित्यत् मन्न [वि । तनेति । विरडरयद्रनभैव भजापवेमयमपनीवं नांदैतदशनेनेत्यस्मिन्न पन्मदृन्यन्न।स्पत्यारि शक्यं न्याघ्य।तुत्याशङ्कय ङ्ग कुषैननाह । यशेति । वदेष

। गन ध. ७. जर घ्व तावर स्च. र 'सिद्धंप्र 1 ३ग. श, न्मे । इ. छ, न्मन क. भ. हेतुत. । ५ ज. ण. 'द्मष्वह' । ६ क. त्रथः ज, तिराक्षिपनीप्युः 1. ७. न, 1 < ज्ञ घ, भ, हत्वद" । ९ ध. नेन.मर।

१४ कृहशारण्यकोपनिषत्‌ [पषकाष्पाः

वमुनोदापनोहितं तशुक्तय्‌ । कस्मात्‌ । द्वितीयाद्स्तन्तराद्रै भयं भवति तेवेकत्वदशेनेन द्वितीयदशे नमपमीवमिति नास्ति यतः। अन्न योदयन्ति। कुतः प्रजापतेरेकत्वदशेनं जातं को वाऽस्मा उपदिदेश । अथानुपदिष्टमेव आाहुरभूत्‌ । अस्मदादेरपि वथा परसङ्कः। भथ जन्मान्तरकृतं स्कारदेतुकय्‌। एकत्वदशेनानर्थक्यपरसङ्गः । यथा प्रजापतेरतिक्रान्तजन्मावस्थस्थेकत- दृशेनं विथ्मानमप्यदिच्याबन्धकारणं नापनिन्ये । यतोऽविदयासंयुक्त एवायं जातोऽबिभेत्‌ । एवं सर्दैषामेकत्वदश्चंनानथक्यं पाप्रोवि । अन्त्य मेव निदतंकमिति चेत्‌ । न । पुवैवत्पुनः प्रसङ्खनानेकान्त्यात्‌ । तस्मा- परश्नह्टारा प्रकटयति । कस्मादित्यादिना । प्रथमन्याखूयाननु पारेण चोद्मुत्याप यति । अत्रेति । परजापपेभद्यात्मक्यज्ञानाद्भीविष्वस्विरुक्ता न च वस्य तम्ज्ञान युक्तं टेत्वमावादित्याह । फुत इति । यस्मादस्माकमेक्यषीस्वस्मादेव तस्यापि स्यादित्याशङ्न्याऽऽद । को वेति । न हि तस्य शाल्लश्रवणमच्रायामावान्नापि सन्यासस्वस्य चैवाणकषिषयत्वान्नापि शम(येश्वयसक्ततवदताऽस्मायु प्रतिदश्रवणादि- वियाहैत्वमावान्न प्रजाप्तक्यघीयकेयथेः । उपदेशानपेक्षमेव प्रजापतेरेकयज्ञानं परदुभैवमिति शङ्ते । अथेति । जपिपसक्त्या प्रत्याह । अस्मदादेरपि । परजाप- र्यजमानावस्थायामाचायस्य सखाच्छरवणाचवत्तेरक्यज्ञाने।दयात्त्संस्कारोत्थं तथावे- धमेव तज्ज्ञानं फएढावस्थायामपि स्यादिति चोदयति । अथेति ॥ दूषयति । एक- ल्वैवि । अज्ञानध्वंसितेनायेवखमित्याशङ्कन्याऽऽह । यथेति । वत्र गमकमाई | यत इति । दा्ीन्तिकमाई । एवमिंत । नन्वस्मन्नेव जन्मनि प्रजापतेरेक्यषीरन- क्षा जाये “ज्ञानमपविषं यस्व” हि स्मरतेः । न च वदुतस्यनन्वरमेव सदेवु बन्ध निरुणद्धि मयारत्यादिफरेन प्रारब्धकर्मणां प्रहि .दवो मरणक।जिकं वदज्ञान सीषि. शङ्के । अन्त्यभेेति । पवृत्तफटस्य कमणः सखोपपादकाज्ञानकेशादिज्ञानः फिपरपिबःषकत्वेऽपि जन्मान्वरदिसमसंसारहै षन्ञानध्वंसिज्ञानसामभ्येप्रविबन्धक मानामवान्मध्ये जवं ज्ञानमनिवपैकभित्यशकंयं वक्तुभन्त्यस्य च ज्ञानस्य निवम्क नान्त्यत्वं हेबुः । यजमानान्वरस्यान्त्ये ज्ञाने वष्टरंसित्वाृेरन्त्यत्वस्याज्ञानध्वपः नानियमाव्‌ । न च यजमानान्वरे परजापर्च चान्त्यं ज्ञानं ज्ञानत।दज्ञानध्वं पि पूः हानेषु बन्धदेत्वज्ञानध्वंसित्वाशेज्ञौनत्वरेतो सकान्याव | न चान्त मेश्य्ञानमक क्ार्मतवादज्ञानव्यंीति युक्तम्‌ । उपान्त्यवागज्ञानवदन्येऽपि वद्‌ योगादुपन्स ६९ व वत्ः दूषयति । नेत्थादिना । कष्ठकारणामाविदन्तरेण च ।

वयिमित नयायतः

१... शष. नोदतः | २य,ज. शद्बः ।३क "यं बतो" ।४ध. ण. सृप" । ५ क, च, म. न, "कालीं त" 4 ६ घ, म. %उेशनादिङ्ञा । ७ घ. “न्लकषा" 1 1 भ्‌, मत्वा । ९ च्‌, "एमे ६

वि हमणेय्‌।४] भानन्दगिरिङलीकातंवखिवशाकिरभाष्यतमेतां। = शरै `

-इनर्थंकमेवेकत्वदशंनमितिं । नेष दोषः । उतकहदेशूदरवस्वाह्ोकवत्‌ । पथा पुण्यकमदध्ेर्विविक्तेः कौयकरणेः संयुक्ते जन्मनि सति पन्नामेधा स्यृतिवेशारथं टं तथा परजापतेधभेश्नानपेराग्येग्वये विपरीतहेबुसवेषाप्य- दाहाः. किकरणेः संयुक्तयुत्कृष्टं जन्म तदुद्भवं चातुपदिषभ युक्तमेकत्वदशैनं पजापतेः । तथाच स्म्रतिः। ““व्ञानम्पतिं यस्य वैराग्यं चे जगत्पतेः । हेश्वयं चेव ध्मश्च सहसिद्धं चतुष्टयम्‌ ”

इति । सहसिद्धैतवे भयानुपपत्तिरिति षेत्‌ । न ह्यादित्येन सह तम

उदेति । नान्यानुपदिशथत्वात्सहसिद्धवाक्यस्यं । श्रद्ातात्पर्थपणिषा- = तादीनामहेतुत्वमिति चेत्‌ । स्यान्मतम्‌-

१ विशेषामावां वस्य च ज्ञानस्याज्ञानष्वंसिताधिद्धेर- पजापतेरेकत्वदशेनमिदयुपसंहरति। तस्मादिति । प्रजापतेः सुपतिबुद्धवत्पक्श- ह तप्कयकरणवसाल्कतमीयपदपदावाकयस्मरणवत स्मृतिविपरिवर्विनो वाक्या. ५५ माणाददष्टसहक्तात्तसनज्ञानं स्याष्ठोके विशिष्टादृष्टोत्यकायेकरणानां पज्ञाच- सेन च ज्ञानेन जन्मान्तरहेत्वविदयाक्षयेऽप्यारग्धं कम वलं च भया. धाचविचषेशतो भविष्यतीति परेदरति । नैष दोष इति । संगृ्ीवमं प्थेयते । यषेत्यादिना । पमादिचतु्टयादिपरीवमषम।िचतुष्टयं त्र हेतोः वस्य प्राप्मनो ज्ञाना्तिशयेन नाशादिति यावत्र । उक्ष्टतवं पटृष्टज्ञाना- शाित्वम्‌ । उक्तजन्मफलमाह । तहुद्धवं चेति । तस्य ज्ञानदववैशारथे ॥ स्मृतिमुदाहरवि । तथा चेति । अप्रतिषुप्रपतिबद्धं निरङ्शमित्येव- सयकं सेबध्यते ` यस्थेतचतुश्यं सहपिद्धं भ॑ निरवतैवेति संबन्धः । सहपिड त्वस््े 05 बिभेव' हृतिश्रुतिविरुदत्वादपामाण्यमिति विरोषाषिकरणन्ययेन शते । सदसि- त्व इति । पलयेव सष्जे ज्ञाने लदेतेमै५..., स्य। दिति चेनेयाई । न दीति । न्येनाऽऽचार्यणानुपदष्टमेव प्रजापपेज्ञोनमुदे तीत्येवमथेपरत्वात्सदहसिद्धवाक्यस्य ५ . नास्पक्रवस्य मयमविरुदधमष्वं चाज्ञानलेशशचादतो न विरोधः श्रुविष्मृ्योरिति समा । नेत्यादिना । ज्ञानोलतेराचाय।चनपेक्षत्वे श्रद्धादितिवानानथेक्यादनेकश्रुवि- विरोषः स्वादिति शङ्पे । श्रद्धेति । आरिप्रेन शमादिः । भस्मदादिषु च. उ. पित्‌ तै रज्ज. मक्ता (रल. व्रत र ०. म्यक (प क ( । ६ ज दातायां भः 1 ७ग.ध. ङ. ख. ज. त्य । सहतिदश्ष्देन जन्मत ए किलाचायंदिनिरेपेक्षतमेत्र सिद्ध गाक्यत्य ॥ ध्र । ८ ड, "वकार" ९ क, "वेका ऽपि परार । ११.द. ष, प्क । १२क. ७. घ. "ते । तैः । १३ क्‌, क,

` जिर" । १४ च, सेदः । १५ भ, त चाना"

९६ बृहदारण्यकोषनिषत्‌ विथमाध्वाये

- “श श्रद्धवाङ्भते ज्नान तत्परः संयतेन्द्रियः". तहिद्धि प्रणिपातेन”

इत्येवमादीनां श्ुतिस्पृति विहितानां ज्ञानहैतुनामहेतुत्वं परजा- पतेरिवं जन्यान्तरकृतधर्महेतुत्ये ज्ञानस्येति चेत्‌ । न । निमित्त विकस्पसपुश्चयगुण ;दगुणवलभेदोपपत्तेः । छके हि नैमित्तिकानां कार्याणां निपित्तमेदोऽनेकधा विकरूप्यते । तथा निरित्तक्मुच्यः। तषां च विकल्पितानां समुच्चितानां च पुनगुंणवदगुणवरल्वकृनो भेदो भवति । तथ्चथा इपज्ञान एव तावनेमित्तिके कँ तमसि विनाऽ ऽरोकेन चधूङपसंनिकषौं नक्तचराणां हपन्चने निमित्तः भवति मन एव केवरं ङ्पन्नाननिमित्तं योगिनामस्माकं तु सनिकषाखोकाभ्यां सह तथाऽऽदि- त्पचन्द्राधारोकमेदेः समिता निमित्तभेदा भ॑वन्ति । तथाऽऽखोकबि- शेषगुणवद्गणवस्यैन भेदाः स्युः । एवमेवा ऽ ऽत्भेकल्यन्ञानेऽ पि कविजन न्मान्तरकृतं कमं निमित्तं भवति । पथा प्रजापतेः । क चित्तपो निपि- तम्‌ । “तपसा ब्रह्म विजिज्ञासस्व" इति श्रुतेः | (कविदाचापवान्पुरूषो वेद” ““श्रद्धावाष्लंभते ज्ञानम्‌” "तद्विद्धि परणिपातेन" ““भाचायाद्ध द्रष्टव्यः श्रोतव्यः" इतिश्रुतिस्मतिभ्य एकान्तज्ञानखामनिमत्तवं श्रदा-

तेषां हेतुत्वमिति चेन्नै याह । परजापतेरिषेति । चोदिवं विषं निराकरोति । नेत्या- दिना । निपित्तानां विकल्पः समुच्चयो गुगवक्वमगुणवच्मिल्यनेन प्रकारेण कार्योत्पत्तौ ; विशेषसंभवान्न श्रद्धारिविध्यानधेकयमिलययेः । संग्रहवक्यं विव गाति । रोके हीति । तद्धि सवै विकल्पादि यथा ज्ञातुं शक्यं वथेकस्मिन्नेव नैमित्तिके ङपन्ञाभौरूयकायें द्रया मील्याह । तद्यथेति । वत्र विकस्पमुदाहरति । तमसीत्यादिना । समुचय दशयि । अस्माकं त्विति । विकल्पितानां. समूःचतानां च निमित्तानां गुण्वदगुणव- समपरयक्तं मदं कथयति । तथेति । आलोकविरेषस्य गुणवच्यं बहुरुत्वमगुणवसं मन्दः प्रभत्वं चक्षुणोगेणवयं निमेरत्वादि पिभिरोपहतत्वादि कच.गुणवरसरानवि भेदः हृष्टान्वं प्रतिपा दा्टान्तिकमाह । एवमिति । वर्थ।ऽन्यस्य।पि प्रजा क वामदेव देजन्मान्वरीयसाषनवशदीश्वरानुगहादसिज्ञन्मनि स्मृतवाकय दैक्यज्ानप तीवि शेषः । भुगुस्तचुल्यो वाऽपिकारी कपिरिद्युर्यते । तपांऽन्वय>५ परेक,रूयमा छोचनमू । शेतकेतुपमृतिषु ज्ञाननिमित्तानां समुचय दशया । कवचिित्पादिना | एकान्तं नियवमावक्यकं ज्ञे ने,दयकामे निमित्तत्व ५ य वत्‌ । जय परणिपात।रिव्य 4 ख.ग. ङु.च. "तन्मे ।२ग.ज. षां व्र । ग.ड्च, ह्नि । र्ग. छं भण्१५ ख. ङ, “मयेमिनामस्मा । ९ ख. ग. घ.ङ. छ. अ. घ खितोनि'ः'७द.ग.ष ड

छ ज. च. ^मेदोम । <स. ग. च. ऊ. छ. ज छ. भवति ५ घ. ज. ब्गात्ने"। १० क. . जात्यो इ“ । क, ग, “व हातन्यः । ११ क, "नाद्ये का" । १२ खः; कस्ये । १३ ज, गल

द्मम्‌ ४] आनंन्दगिरिषतटकौतेवडितशोकरमाष्यसमेता। ९७ स वे नैव रेमे तस्मदेकाकी न रमते स हितीय-

धषतीनाम्‌ । अधमौदिनिमित्तविपोगरेतत्वात्‌ । वेदान्तश्वणमनन- ` निदिष्यासनानां च साक्षार्न्षेयविषंयध्वात्‌। पापादिपरतिबन्धक्षये धाऽऽ- त्ममनसोभरतार्थज्ञाननिमित्तस्वाभाष्यास्‌ । तस्मादहेतुत्वं नै जातु ज्ञानस्य श्रद्धाप्रणिपातादीनामिति॥ २॥

इतश्च संसारविषय शंव प्रजापतित्वं यतः ख प्रजापति नेव रेमे रतिं नान्वभषदरत्याविष्टोऽम दित्य्थौऽस्मदादितव्रवेव यत इदानीमपि तस्मदे- फाकित्वादिधमेवच्वादेकाकी न रमते रातं नानुभवति । रतिनमिष्टथं म॑योगजा क्रीडा । तत्पसद्धिन इष्टवियोगान्मनस्याकुडीभायोऽरतिरित्यु- च्यते । स तस्या अरतेरपनोदाय द्वितीयभरत्यपघावस्तमथं ज्ञीवस्तव

रेकेण न प्रजापतेरपि ज्ञानं संभवति सामभ्यभावादव आह । अधमौदीति । प्रणि- वदिज्ञानोदयप्रविबन्धकनिवतंकस्वात्पजापतेश्च तन्निवृत्तेजन्मान्तीयसाषनायत्तत्वा- धुनिकप्रणिपातादिना विना स्प्रृतवाक्यदेवैकयधीः संमवतीय्थैः । वरि श्रवणादि. ~ परजापतेज्ञानं स्यादित्याशङ्चयाऽऽह । वेदान्तेति । न तेविना ज्ञानं चिदपि स्यत्पजापतेस्तु जन्मान्तरीयश्रवणवशादिदानीमनुष्मृतवाक्रयात्तदुत्पत्तिरिषत षः । वहि श्रद्धादिकमपि परतिवन्वकनिवतेकत्वेन प्रजापतेरादरणीयं तन्नितृत्तिम- ण ज्ञानोत्पस्यनुप्पत्तेरित्याशङ्न्याऽऽह । पापादीति । भत्ममनसोर्मिथःसयु- #: संबन्धि यत्पापं वत्कार्ये च रागादि ` तेन ज्ञानोत्पत्तौ पतिबन्धस्य पूर्वोक्तेन येन शये सवि प्रजापतेरीश्वरानुग्रहतस्ृतवाक्यस्य , परमाज्ञानोतपत्तं; केवरुस्य [ावािकणाशविरेग ज्ञानोदृयेऽपि न वद्वििवैयध्यम्‌ | अस्माकं

देव वदुत्पत्तेवोक्यवात्प यांिज्ञानं सर्ेषामेव ज्ञानसावनमचयाद्विषु पुनर्विकस्म- . चयावित्ययेः । भषिकारिभेदेन ज्ञानदेतुषु विकल्पेऽपि तेषामस्मासु समुचयान्न स्मृतिविरोषोऽस्वीत्युपसंहरति । तस्मादिति ॥ २॥ . ्जापतेभेयाविषटत्वेन संसारान्तभूवत्वमुक्तमिदानीं ततैव हेत्वन्तरमाह । इतश्चेति ।

विषटत्वे पजापतरेकाकित्वं हेतुकरोति , यत इति । कायस्यारतिः कारणस्था-

मित्यनुमानं सृचयति । इदार्न।मपीति । आदिपदेन भयाविषटतवादिअहः ।

पतिये।गिनिरुक्तेद्वारा निवेक्ति । रतिनामेति । कथं तदं यथ।क्तारतिनिरस- तत स दिवीयमेच्छदियेवद्याचशे । स तस्या इति । स हेत्यस्य वाक्ष्यस्य

छ. छ. नहा । २ग.ध, ज, "तिर्य । ३सल.ष. ड. च. ज. ख, नोदना१०।

क. 4 -वमैच्छद्र । ५ ज्ञ. दि तस्यामेदहा । ९१, ण, ` इद्नुष्टत ।

६८ बृहदरण्यकोपनिंषत्‌ -. `. [परमाध्याये

मेच्छत्‌ । स हैतावानास यथा घ्नीएमाध्सौ संपरिष्वक्तो स इममेवाऽऽत्मानं हेधा पातय तततः पतिश्च पली चामवतां तस्मादिद्मर्धबृ-

च्छटणृद्धिमकरोत्‌ । तस्य चैवं च्रीविषयं एष्यतः िया परिष्वक्तस्ये- वाऽऽ त्मनो भावो बभूव । स तेन सत्येष्टुत्वादेतावानेतत्परिमाण आस बभूवै ह । रकिपरिमाण इत्याह । यथा रोके द्वीपुमांसावरत्यपमीदाय संपरिष्वक्तो यत्परिमाणो स्तां तथां तत्परिमाणो बभृषेत्यथंः। सष तथा तत्परिमाणमवेममात्मानं द्वेधा द्विपरकारमपातयत्पातितवान्‌। इममे- वेत्यवधारणं मूखकारणाद्भिराजो विशेषणार्थम्‌ । न क्षीरस्य सर्वोपमर्देन द्धिमावापत्तिवद्विसंद्‌ सर्वोपमर्दैनेतावानाऽऽ पस । कि तद्मार्मना व्यवस्थि- तस्येव विराजः स्त्पसंकल्पत्वादात्मव्यतिरिक्त द्मीपुंसपरिष्वक्तपरिमाणं शरीरान्तरं बभूष । स एव च विराट्‌ तथाभूतः घ हेतावानासेति सामा- नाधिकरण्यात्ततस्तस्मात्पातनात्पतिश्च पी चाभवतामिति वेषत्योर्नि- वैचनं खोफिकयोरत एव तस्माथस्मादात्मन एवार्धः एथगभूतो येयं ली तस्मादिदं शरीरमात्मनोऽधंबृगरमर्धं च तद्गु च तदधंबृगल

प्ातनिकां करोति । तस्येति । तेन मवेनेवि यावत । कथममिमानमात्ेण यथो- क्तप्ररिमाणत्वं वत्राऽऽह । सत्येति । निपावोऽबधारणे । वस्येव पृनरनुवादोऽन्व- सेः | परिमाणमेव पश्नपूरवेकं विवृणोति । किमित्यादिना । संपति ज्ञीपुसयोङत्प तिमाह | स तथेति । ननु देषामावो विराजौ वा संसक्तल्लीपसागसस्य पिण्डष्य व , नाऽऽचयः सङब्देन विरादूग्रहायोगाततस्य कमत्वाहितीये त्वात्मकन्दानुपपर्तिस्त त्रा ऽऽह इममिति । वथा च सशब्देन कवृतया विराङ्गहणमविरुद्धमित्ययेः । तदेष स्फुटयति । नेत्यादिना । कस्य तर्हिं द्विषाकरणमिल्याशङ्कन्याऽऽह । कि सर्दीति । तच्च द्विषाकरेणकर्मोपि शेषः | कथं ताहि तत्राऽऽत्मशब्दः संभववीदयाशङ्कग्याऽऽह सएव चेति । तथाभूतः संसक्तजायापुंपरि माणोऽमूदिति यावत । न केवठं म शतरूपेल्नयेोरेव दंपत्योरिदं मिवेचनं किंतु लोकपतिद्धयोः सवेयोरव तयोरेव, सवेष्ास्य संभवादिल्याह । खफिकयोरिति । उक्ते निवचने कोकानुमवमनुकूढयवि तस्मादिति । पणिवि सहटषमचारिणीसंबन्धात्पूवेमित्ययेः । आकारक्षादारा गू

(९

५ १ क. द. ग. घ. उ. च. ज. ^त्वद्धेता । २ ग. ङ. व । किं । ६. छ. ज गक नयि। ४क., ख. व. “रादभावोप। ५.ख.घ. व. ७, जरह. पुंव । ६ष.र. अ ७ध.ण. ति) इनिः । < व. प्पुषि" । ९७. न.न, रेकः 1, र्वङ । - `

0 बाद्नणम्‌। ४] यानन्दगिरिष्कतटीकातबल्मितिशाकरमाष्यसमेता। ६९

गष्छमिष ख इति ह स्माऽऽह यान्नवल्क्यस्त- स्माटयमाकाशः बिया पूर्यत एव ता५सम- भवत्ततो मनुष्या अजायन्त ॥ ३॥ सो हेय- मीक्षांचकरे कथं नु माऽऽत्मन एव जन- पिला भवति हन्त तिरोऽसानीति सा गोर-

~ ~ = ~~~ ~ न = 1 ए 7;

विदरेमंधेविदलमिवेत्यथः । पाकहृयुद्रहनात्कस्यार्धबृगरमित्युश्यते स्व आत्मन इति । एषमाह स्मोक्तवान्किरु यान्नवल्क्थो यज्ञस्य वर्को वक्ता यज्ञवर्कस्तस्पापत्यं याक्चवरूक्यो दैवरातिरित्यथंः । ब्रह्मणो वाऽपत्यं यस्मादयं पुरुषां आकाशः इपधंशृन्यः पुनरद्रहनात्तस्मात्प्‌- यंते हयर्धेन पनः पपुटीकरणेनेर्वे विदखाधंः। तां स प्रजापतिमेन्वाख्यः हातष्पाख्यामात्मनो दुहितरं पनीत्वेन कषिप्ता समभवन्मेथुनयुपगव- वान्‌ । ततस्तस्मात्तदुपगमनान्मनुष्या अजायन्तोत्पन्ाः ॥ ३ ॥

सा शतश्पो हेयं सेयं दुहितृगमने स्मातं प्रतिषेधमनुस्मरन्तीक्ा- शक्रे । कथं न्विदमकृत्य पन्मा मामात्मन एव जनयित्वोत्पा् सभव- त्युपगच्छति। पचप्यय निषरेणोऽहं हन्तेदानीं तिरोऽसानि जात्यन्तरेण

ानुगवमवकम्म्य व्याचष्टे । कस्पेत्पादिना । बृगल्डब्दो विकाराथेः । अनुमव- प्रामाणिकसंमति माह । एवमिति । देभपातने सत्येको भागः पुरुषोऽप्रस्तु चैव हेत्वन्तरमाह । पस्मादिति । उद्रहनात्मागवर्यायामाकाशः पुरूषाषैः हय- यस्मादुसंपूणों ववैते तस्माु दहनेन प्राठकयर्पेन पुनरिवरो मागः पूयते र्था ्षोऽसंपणंः संपुटीकरणेन पुनः संपूणैः क्रियते वदरदिति योजना । पेष वैकयोग्यतावशेन संसगांऽभृदनावित्वात्संमारस्येति सूचयितुं पुनरित्युक्तय॥पुख- षस्य च पिधःसंबन्धान्मनुष्यादिसृष्टिरित्याह । तामित्यादिना ५.३६ ॥ प्रतिषेषमिति न सगोत्रां समानपवरां भ।य[ विन्दतेत्यादिकमिदि यावत |

हीदं यदुहिवृगमनं मातुतश्वाऽऽपश्चमतपुरुषातितृदश्वाऽऽसष्टमादिति स्मृते लाऽऽह्‌ । कथमिति । वयोजौल्यन्तरगमनं कथमित्याशङ्याऽऽह। यद्यपीति ॥ यां गोमावमापन्नायामृषमराविमावो मनोभेवतु तावा यथोक्तदोषपरिशेरस्वमो-

समि" । २. इ, ज, 'मर्षवि"| ३ क. स. ग. क. गेतैव।* ध. "व. द्वि / 8. "यृन्यमु*+ ६ भ. नना। खश्च । अ, "अ ।अˆ। ७ न, "ति. ( वशब्दो

। «ध, था द्विशः 1 ९१, (हदा्तयो' ६

१७० ृहवारण्पकोपमिषत्‌ [पथमोष्वाये

भवेदषभ इतरस्ता ^ समेवाभवत्ततो गावोऽजायन्त वंडवेतराऽभवद्श्वद्ृष इतरो गर्दभीतरा गर्दभ इत- रस्ता समेवाभवत्तत॒एकञ्चफमजायतानेतराऽ- भवदस्त इतरोऽविरितरा मेष इतरस्ता५ समेवा- भवत्ततोऽजावयोऽजायन्तैकमेव यदिदं किंच मिथु- नमा पिपीरिकाभ्यस्तत्सर्वमदजत ॥ ¢ ॥ सोऽ वैद्हं वाव दषटिरस्म्यह५ हीद्‌« सर्वमस-

तिरस्कृता भवानीत्येव पीक्ित्वाऽसौ गौरमवत्‌ । उत्पाचपाणिकमेमि- श्रोधमानायाः पुनः पुनः सेव मतिः शतषूपाया मनोश्चाभवत्‌ । ततश्च षम इतरः । तां समेवामवदित्यादि पूववत्‌ । ततो गावोऽजायन्त । तथा वडवेतराऽभवदश्वक्रष इतरः। तथा गदेभीतरा गदभ इतरः। तन्न बडवा- श्ववृषादीनां संगमात्तत एकराफमेकखुरमनश्वाश्वतरगदंभाख्यं नयमज्ञायत तथाऽजेतराऽभर्वद्रस्तशछाग इतरः । तथाऽविरितरा मेष्‌ इतररः। तां समेवाभवत्‌ । तां तामिति. दीप्सा । तामजां तामपि चेति समभवदेवे- त्यथः । ततो ऽजाश्रावयेश्राजावयो ऽजायन्त । एवमेव यदिदं किंच यत्क- सेदं मिथुनं स्नीपुंसरुक्षणं द्ररमा पिपीरिकास्यः पिपीलिकाभिः शटाने- नैव न्पायेन तत्सव॑मघजत जग्त्छष्वान्‌ ॥ ९ ॥

स॒ प्रजापतिः संवैमिदं जगस्वषटटाङवेत्‌ । कथम्‌ । अहं वावाहमेव

वेडदादिमवे वु न कारणमस्वीयाशङ्याऽऽङ । उत्पादेति । ततस्तस्या मोमावादन न्तरभिवि यावत । गवां जन्पारथं मिथःसंमवनं ठवःशब्दाथेः । तत्र तेषायुत्मची सत्य मिति यावत्‌ । वाकंयदये वीप्सा विवेक्षितेत्याह । तामिति । वमिवाभिनयवि तामजामिति । गं वडरं वां गदैमीं वेत्यपि द्रव्यम्‌ । दतो प्रिथःसंपवनाचधे क्तापिति यावव | विशेषाणाप्रानन्यादपत्येकंपुपदेहासं भवं मन्काचः क एव्रमेवेति । वद्विमजवे । इदं मिथुनमिति । प्श्ुकमेपयागो न्यायः ॥ २ ॥ यथपि मन्वादिसूृ्टिरेवोक्ता तथाऽपि स्वौ सूष्टङकैवेवि पिद्धबल्ढृत्याऽऽह । अज्ञ पतिरिति । भवेगविं पशपवेकं विकादयवि । कथमित्यादिना । कथं सूरि

"+° षिण रीरिष नि त 0 क

= १द.,ठ, "कषा । २द.ध. ज. ट. ठ. ढ. शृत । ख, प. च. ह, "वदरत र ध, ड. 9. अ. ६. । पतां । ५घ्,ष.ड, च, छ, ज्ञ, इ. "खं । ५ ण. ततस्तेषां ।

षं बाद्मणम्‌।४] भानन्दगिरिङवटीकासंवलितशांकरभाष्यप्मेता। - १०१९

षीति. ततः खष्टिरभवत्दषटया५ हास्यैतस्यां भवति य एवं वेद्‌ ॥ ५ ॥ अथेत्यभ्यमन्धत्स मुखाच योनेर्हस्ताभ्यां चाभ्िमरजत तस्मादेत-

खष्टिः स्यत इति शष्ट जगदुच्यते चष्टिरिति । यन्मया दष्टं लगन्प- द्भेदत्वादहभेवासिम न मत्तो व्यतिरिश्यते । कुत एतत्‌। अहं हि यस्मा- दिदं सर्द जगदद्क्षि दष्टवानस्मि तस्मादित्यर्थः । यस्मात्छष्टिशब्दे- नाऽऽत्मानमेवाभ्यधात्पजापतिस्ततस्तस्मात््रष्टिरमवत्छष्टिनामाभवत्‌ । मरषटश्वां जगति हास्य प्रजापतेरेतस्यामेतस्मिञ्चगति स प्रलापति- वत्छष्टा भवति स्वात्मनो ऽनन्यभूतस्य जगतः । कः। य एव प्रजापति- वद्यधोक्तं स्वात्मनोऽनन्यभूतं जगत्साध्यात्माधिभृतापिषेवं' जगदहम- स्मीति वेद ॥ ९॥

एवं स प्रजापतिज्ञेगदिदं मिथुनात्मकं चष्ट ब्राह्मणादिवर्णेनियश्नी- देवताः सिदष्ठरादो । अथेति शष्दद्रयममिनयप्रदशनार्थम्‌ । अनेन प्रकरेण युखे हस्तो प्रक्षिप्याम्पमन्थदाभिभरुहयेन मन्थनमकरोत्‌ । क युखं हस्ताभ्यां मथित्वा मुखाच्च योनेरस्ताम्यां च योनिभ्यामद्नि बराह्मणजातेरनैग्रहकतौरमदजत सष्टवान्‌ । यस्मादाहकस्पामरेयौनिरे- तदुभयं हस्तौ मुखं च तस्मादूमपमप्येतदरेमकं रोभरविवर्जितम्‌ ।

ल्यवधायेते कवक्रिययेरकत्वायोगादित्याशङ्क्याऽऽ₹ । छस्यत इतीति । पदाये- त्वा वाङ्याथेमाह । यन्मयेति । जगच्छब्दादुपरि तच्छन्दमध्याहत्याहमेव वद- ¡वि सबन्धः । वतर हेतुमाह । मदभेदत्वादिति । एवकाराथेमाह । नेति ।"मदभे- बादित्युक्तमाल्िप्य समाधे | कुत इत्यादिना । न हि सृष्टं लषटुरथान्तरं तस्यैव तेन मायाविवदवस्थानादित्येः । वतः सृष्टिरित्यादि म्याचषटे । यस्मादिति ।. मथ सष्रेषा विमूृतिरुपदिषेत्याशङ्कग्थाऽऽह । ष्टशचाभिति । जगति मववीर्वि न्धः | वाक्यार्थमाह । परजापतिवदिति ॥ ५॥ ननु सवां पूष्टिरुक्ताक्तं च प्रजापतेरविभूतिसंकीेनफढं किंमवशिष्यते यदयेमुतरं यमित्याशङ्क्याऽऽह । एवमिति । आदावम्यमन्यदििवि संबन्धः | भमिनयपदशै- हविशदयति । अनेनेति । मुखादेराभरं पति योनित्वे गमकमाह । यस्मादिति ।

व. ध. क. य. ज. “मेवोकतवान्प्रजा"। २ श, ध, छ, ज. छ. "ति प्र । ३ क, दैवतं क्च, तु । पु 1१५ ग. ङ्‌, ख.9.४७. लाप्तभु।4ग्‌. तुपराहकम।* श (कि हः ज, इ, भवः ।

१०३ ` ` इहंवारण्यकोपनिषत्‌ [पपषाभ्यि _ दुमयमलोमकमन्तरतोऽखोमका हि योनिरन्तरतः।

किं सरवंमेब । न । अन्तरतोऽभ्यन्तरतः। भस्ति हि योन्या सामान्य भुभयस्यास्य । किम्‌ । थङोयका हि योनिरन्तरतः ब्नीणाप्‌ । तथा ज्रा्मणोऽपि भुखादेव ज्ने प्रजापतेः । तस्मादेकयोनित्वाञ्ज्येष्ठेनेवानु- जोऽनुद्ह्लतेऽग्रिना बाह्मणः । तस्माह्नाह्मणोऽभ्रिवेवत्यो भुखवीयंश्ेि शुतिस्म्रतिंसिद्धम्‌ । तथा बलाश्रयाभ्यां बाहुभ्यां बरमिदादिकं क्षति. यज्ञातिनियन्तारं कत्नियं च । तस्मादैन्द्रं त्रं बाहुवीर्यं चेति श्रुतौ स्प्रतो चावगतम्‌ । तथोक्त इहा श्चयाद्कस्वादिरुक्रणं विशो नियन्तारं विशे च । तस्मात्कृष्यादिपरो वस्वादिकवत्यश्च वेश्यः । तथा पूषणं ए्थ्वी- देवतां शूद्रं च पन्यां परिचरणक्षममष्टजतेति श्रुतिस्प्रतिषरसिदेः। तंज प्षनादिदेवतासगंमिहाञुक्तं वक्ष्यमाणमप्युक्तवदुपसंहरति षि साकङ्पानुकीत्ये । पथेयं श्वुतिष्यंवस्थिता तथा प्रजापतिरेव सर्व देवा इति निश्चितोऽथंः । सषटरनन्यत्वात्छष्टानाम्‌ । प्रजापतिनेर्व तु सष्टलवा- देवानाम्‌ । अथेवं प्रकरणार्थे व्यवस्थिते तत्स्तुत्यमिपायेणाविद्वन्मता- पत्यक्षिरोधं श्ित्वा दूषयति । किमित्यादिना । हस्वयोगखे च योनि काग्द्पयोगे निमित्तमाह । अस्ति हीति । प्रजापतेमखादित्यमभिः सृष्टोऽपि कं जाह्मणमनुहवाति तत्राऽऽह । तथेति । उक्तेऽर्थे श्रुतिस्मृतिसंवादं दषो यति । तस्मादिति । ‹ जा्रेयो वै ब्राह्मणः" इत्याया श्ुत्नस्तदनुसारिणी च स्मृति प्रंशग्या | ' अभ्रिमसृजव” इत्येवडुपलक्षण।धेमित्यमिमेत्य सृष्टचयन्वरमाह । तथेति, बरुमिदिन्द्रः। आदिशब्देन वरुणादिष्ये । क्षत्रियं चासृजतेत्यनुवपैवे । उक्तम पमाणेन द्रढयति । तस्मादिति । “दन्दो राजन्यः” इत्याच श्रुविस्तदनुस।रिणी च स्ृविरवंषेया । विशं चासृजवेति पूववत्‌ । हेदाश्रयादृरूतोजातत्वं वस्वादेर्येष्तवं च तच्छब्दायेः । “पद्र््यां दृष्ठ अजायतः इत्याद्या श्रुतिस्तथाविषा च स्मृविरनुसवेव्या | अभभिसरगस्य वक्ष्यमाणेन्द्रादिसरगोपलक्षणत्वे सति सृष्टिसाकल्या्रेष उ एव सवे देवा इत्युपसंहारसिद्धिरिवि फएङितमाह । तत्रेति । उक्तेन वक्ष्यमाणोपलक्षणं सवेशञब्दः सूचयतीति मावः । किंच सृष्टिरज न विवक्षिता कितु येन प्रकरेण पषटशरुति स्थिता तेन पकारेण देवतादि सवै पजापविरेवेति विवल्ितमिलयाह । यथेति । व हेवुमाह । खष्टरिति । वथाऽपि कथं देववादि सव प्रजाप्रतिमाषमियाशङ्कयाऽऽह | ` अजाषतिनेति । वचयदिदमिदयादिवाकयस्य घात्पयैमाई । अथेति । सरष्टा प्रजापति

९ १क.ख.ध, च. प्निरेव'। २ क. ज, 'तिप्रति"। ३ ग. ध. च ज जतिर्निय। क. स. ध.च., ज. छ. “दिदैव' । ५ क. ग. इ, "धवीरैवतं श" । ६ ल. "सिद्ध \ भत्र । ग, “तिदिः | , त । ७ कर. छ.अत्र 1 < क. वसु ।५&. घ, भत्रेति।

हय बक ४] आनन्द गिरिकषटीकासंषलितशांकरभाष्यसमेता। २०६

। तधदिदमाहरणुं थजासुं यजेत्येकैकं देवमेत- स्थव सा विचटिषउ लेव संव देवाः।

न्तरनिन्दोपन्यांसः । अन्पनिन्दाऽन्यस्तुतये । तत्तत्र कर्मप्रकरणे केव- ख्याल्निका यमके यदिदं वच आहुरयुम्निं यजायुमिन्द्रं यजेत्थादि नामशब्लस्तोत्रक मादिमिश्नत्वाद्वि्मेवाद्याविदेवमेकेकं मन्यमाना आहु- रित्यभिषायः 1 वन्न वथा विद्यात्‌ । यस्मदितस्यैव प्रजापतेः सा विसष्टिदवमेदः सवं एष उ हेव प्रजापतिरेव पाणः सर्वे देवाः । भत्र विप्रतिपद्यन्ते । पर एव हिरण्यगमं इत्येके । संसारीत्यपरे । पर एव तु मच्रवर्णात्‌ । “इन्द्रं मितं वरुणमग्निमाहुः” इति श्चुतेः। “एष ब्रहमेष इन्द्र एष पजा प्रतिरेते स्वं देवाः” इति च श्वुतेः । स्परतेश्च।

५८ठतमेके वदन्त्य मनुमन्ये प्रजापतिम्‌” इति ।

“योऽसावतीन्द्रियोऽग्राह्मः द्वक्ष्योऽव्यक्तः सनातनः ।

वि सृष्टं सवं कायेमिवि प्रकरणायं पूर्वक्तपकारेण न्यवस्थिते सत्यनन्तरं तस्येव स्तुवि

वक्षया वद्यदिदमिल्याचव्िद्रन्मवान्तरस्व निन्द्राै वचनमिल्यथेः । मवान्तरे तन्दिवेऽप कथं परकरणायेः स्तुतो मवतीयाशङ्कयाऽऽह । अन्येति । एकैकं वामियस्य तातयमाह्‌ । नामेति । काठकं कालापकमितिवन्नामभेदात्कतुषु वत्तदेव- ्रस्तुतिमेदादरङकटाद्विदथक्ियामेदाच प्रदयेकं देवानां मिन्नत्वात्कर्पिणामेवदचनमि- 1 ।* | आदिशब्देन रूपादिभेदात्तद्विन्नतं संग्ावि । नन्वत्र कर्मिणां निन्दा न पिभाति तन्मतोपन्यापतस्येव प्र्ततिरियाशङ्न्याऽऽह । तन्नेति । एकस्येव प्राणस्या- ¦ प देववाथमेदः शाकल्य बाह्मणे व्यत इवि विवक्षित्वा षिक्षिनारे । पाण इति। दयो देवाः स्वे प्रजापत्िरवेयक्तं संपति वत्छरूपनिदिभारयिषया वत्र: विपर- त्ति दरयति । अत्रेति । दिरण्यगभेस्य प्रत्वमाये द्वितीये कल्पे संसारित्वं विषे. मिति विभागः । तत्र पूवेपक्षं गावि । ¶र एव त्विति । नन्वेकस्यानेकात्मकतवं व्रणादवगम्यते नतु परमात्मत्वं परजापेरिल्याशङ्क्च बराह्मणवाक्षयमुदाहरवि । एषं ¶ 1 ब्रह्मप्रजापती सृत्रविराजौ । एषशब्द्ः परमासमश्रिषयः । स्प्रवेश्व पर एव हिर- ५. वि संवन्धः । ततेव वाक्रयान्वरं पठति । योऽसाविति । कभन्द्ियाविषयत्व- न्द्रियलम्‌ । अग्राह्ठत्ं ज्ञानेन्दरियविष्यत्वम्‌ । वत्र हेवुमाह । ब्ङमोऽग्यक्त च तस्यास्तं परमात्रादिमावाभावसाक्षित्वेन सदा सखादिस्याह । सनातन इदि । भक, न्यासे नान्वनिन्दा निन्दार्थेव किलन्यस्तु" । ग, “न्यासो न निन्दा एव किल- = न निन्द्यः किलन्यस्तुः । च, न्यासो म निन्दा निन्दर्थिव कितन्यस्तु* ॥

र 1

११४ ब्हदारण्यकोपनिषत्‌ प्रिषमाभ्यार

सर्वभूतमयोऽचिन्त्यः ष एव स्वययुद्भो"" इति च । संसार्येव वा स्यात्‌ । ““सवांन्पाप्मन ओषत्‌”” इति श्चुतैः। न हसंसारिणः पाप्मदाहयसङ्काऽस्ति । भयारतिसंयोगश्नवणाश । भथ यन्म्य॑ः स्नप्रतानद्ठजत”” इति च । “हिरण्यगर्भ परयत जायमानम्‌" इति च अन्रव्णात्‌ । स्प्रतेश्च कमंविपाकथक्रियायाम्‌ । “ब्रह्मा विन्वद्जो धम महानव्यक्तमेव च । उत्तमां साच्िकीमेतां गतिमाहुमेनीषिणः” इति। भथेवं विरुद्धाथौनुपपत्तेः पामाण्यव्यापात इति वेल । कष्यना- न्तरोपपचेरिंरोधात्‌ । उपाधिविशेषसबन्धीद्विरोषकरपनान्तरमुपप्ते। “आसीनो दूरं व्रजति शयानो याति सवतः ।

देवश्च तस्य नासच्वं॑सवषामात्मत्वादित्याह्‌ । स्वति । अन्वःकरणाविषयत्वमाह्‌ । अचिन्त्य इति । योऽसौ परमात्मा यथोक्तविशेषणः सएव स्वयं॑विरा- डात्मना मृतवानित्याह । स एवेति । मश्रब्ाह्मणस्परतिषु परस्य सवेद्वता- त्मत्वष्टष्टेरत्र च सूजस्य॒तत्पतीतेस्तस्य प्रत्वमित्युक्तमिदानीं पूवेपक्षान्तरमाह । संसार्यैबेति । स्वैपाप्मदाहश्रवणमानेण कथं प्रजापतेः संसारित्वं वन्राऽऽह । न हीति । अन्वस्वद्धमोपिदेशादिव्यत्र परस्यापि सवैपाप्मोदयाङ्खीकारनिदं संसा- रित्वे छिङ्कमित्याशङ्कचाऽऽह । भयेति । अप्नजतेति च भवणारैति संबन्धः । न केवरं मत्यैत्वश्रुेरेव संसारित्वं रितु जन्मश्रुतेश्वेत्याह । दिरण्यगभे- मिति । ययोक्तदेतूनां संसार्येव स्यादिति पविज्ञयाऽन्वयः । कभेफढदृदनापिकरि जद्नेत्या्यायाः स्मृतेश्च त्फङमूतस्य प्रजापतेः संसारित्वमेवेत्याह । प

विराडब्रहमदुच्यवे । विश्वसृजो मन्वादयः । धमेस्तदमिमानिनी देववा यमः । महा क्पेराधो विकारः सूत्रम्‌ । अव्यक्तं मरकविरिवि मेदः । स्तु वटि दिविषवाक्यव्‌, कातपजा पतेः संसारित्वमसंसारित्वं चेत्याशङकग्याऽऽ्ट । अथेति । चादवषिषवक्वभर वणानन्तयेमथशन्दाधेः । एवंशब्दः संसारित्वासंसारित्वपकारपरामश्च।थेः । विरोषरू, वमप्रामाण्यं निराकरोति । नेत्यादिना । लवोऽसंसारित्वं कर्पनया च संसारित्वमि कर्पनान्तरसमवाहिविषशुवीनामविरोषात्यागाण्यसिद्धिरित्यपेः । कल्पनया ससारित्वु मित्येवद्धिशदयति । उपाधीति । ओपाषिकी परस्य विदोषकल्पनेत्यत्र प्रमाणमाह :

आसीन इति । स्वरसमन कूटसमोऽपयात्मा मनसः शीं दूरगमनदक्ेनाण्डुपामिनर इति । स्वारस्येन कूटस्थोऽप्यात्मा मनसः शीं दूरगमनददोनात्तुपाषिक्‌.

१.ग. ध. च. छ. अ. छ, एष । २क. “श्यते जा" । ल. ग. ड. ज. “यति जा" । त्त्र भन्तं आ” । ३ ग. र च. “रोषः । ड । ४ ग. 'न्पाकल्व" । ५ ल. ड. छ. "द्विक" । ९ इ | ` वैतश्च ७ शु. "ति । द्विवि ।

णमा ४] मानन्वगिरिडतर्यीकातंवडितशांकरमाष्यसमेता । = १५६:

कस्तं मदामदं देवं मदन्यो जातुंमैति"

इत्येवमादिश्रुतिभ्यः। उपाधिवशात्संसारिचं न परमार्थतः । स्वतो ऽ- संसार्येव । एवमेकत्वं नानां चं हिरण्यगर्भस्य । तथा स्ैजीवानाप्‌ । (तत्वमसि इति श्तेः । दिरण्यगेमस्तपाधिशद्ध्तिश्चपपिन्या अयशः पर एवेति श्रुतिस्मृतिवादाः परवृत्ताः । संसारित्वं बु कविरेव दशयन्ति । जीवानां तूपाधिगताश्द्धिबाहुरास्सं सारित्व- मेव प्रायशोऽभिरुप्यते । ग्याृत्तङृत्स्नोपाधिमेदापेनया तु सवं परत्वेनामिर्थीयते श्रुतिस्मृतिवादेः । ताकिकेस्तु परित्यस्तागमबरे- रस्ति नास्ति कर्ताऽकर्तेत्यांदि विरुद बहु तकपद्भिरकु्खीकृतः दान्ना्थः । तेनार्थनिश्चयो दुकैनः । ये तु केवर्शाघ्रीनुसारिणः शान्तदपांस्तेषां परत्यक्षविषय इव निश्चितः शाघ्नार्थो देवतादिष्रिषयः।

ब्रजति । यथा स्वप्रे शयनोऽपि मनसो गतिभ्रान्त्या स्वेत्र यावीत्र माति तथा रेऽपीत्यथः। कलिपितेन हषोरिविकरेण स्वामापिकेन तद्मविन च युक्तमात्मानं नं धैटमि निश्चेतुं शक्रोतीत्याह । कस्तमिति । आदिपदेन ध्यार्यर्वविलयाद्िश्ुतयो ध्वि | उदव श्रुतीनां चात्येमाह । उपाधीति । किं तहि पारमार्थिकं तदाह । त इति । परेण सवन्थः | हिरण्यगमेस्य वास्तवमवास्तवं च रपं निरूपितगपसं- वि । एवमिति । वस्वौप्यस्मदादिवन्न स्वतो ब्रह्मत्वं किंतु ससारित्वमेव स्वामाव्रि- त्याशङ्य दृ्टान्वस्य स्ाध्यव्िकलतामाह । तथेति । स्वेजीवानामेकतवं ननां | पूर्वेण संबन्धः । वेषां सतो ब्रह्मत्वे प्रमाणमाह । त्वमिति । कस्वहि हिरण्य- विशेषो येनासात्रस्मदादिभिरपास्यते तश्राऽऽहं । हिरण्यगेभस्त्विति । ननु पमृतिवदिषु कचित्तस्य संसारित्वमपि प्रदश्येते सत्यं वक्तु कल्पितमित्यभि- ।ऽऽह । संपारित्वं त्विति । भस्मदादिषूौ तुल्यमेव रित्याशङ्कचाऽऽह । नां त्विति। कथं वर्हि तखमधि' (लेतरज्ञं चापि मां विद्धि" इत्था शुतिस्छतिवदा; छन्ते तत्राऽऽषह । व्याद्रत्तेति । स्वमते तखनिश्वयमुक्त्वा परमते तदभावमाह | (कै स्त्विति । नन्वेकजीववादेऽपि सवैम्यवश्यानुपपततेस्तखनिश्वयदौकेभ्यं तुल्य- इ चेन्नेत्याह । ये त्विति । स्र्वत्यत्रोषात्यागङ्ेषम्यवस्यासंमवदृष्वं च तद्‌ त्वादेकभेव बद्याना्विधाव।द्रेषग्यवहारास्पदमिति परभ न काचन दोष- भावः । सवैदेवतात्मकस्य प्रजापतेः खठोऽसंपारित्वं कल्पनया वेपरीलयमितरि

म. च. ड, च. छ. अ. स. न्तारी। ए । २र्ख.ग.च. क्ष. मर्भेत॒पाः । ३ हः अ,. हइ. "ठम्यते। ५. घ. ङ, ज. च, 'तेनैवाभि" । ६ घ. "याद्यायभवि

। < म. ण, "यतीव केटायती" । ध. ण. ति। हिः । १०६, भर, “स्वानि. ११ ख्‌. ज, भ."गर्भे लिति। १२ ग.रियपितु । १३९८, ध, इदेव न्धः 4. ह. $

९०६ बहदारण्यकोपनिषनस्‌ [पथमाच्वौबे

अथ यक्तिचेदमापरै तद्रेतसोऽमृजत तदु सोम एतावद्या इदे ५ सव॑मननं चेवात्रादश्च मोम एवा- नमधिरन्नादः सेषा बह्मणोऽतिसश्टः । यच्छ

तत्न प्रजापतेरेकस्य देवस्यीन्नादिरक्षणो मेदो विवक्षित इति । तत्रा- मिरुकीऽनादोऽन्नायः सोम इदानीयुच्यते*। भथ यत्किचेदं खोक भद्र द्रवात्मकं तद्रेतस आत्मनो बीजादसुजत । “रेतस भाषः” इति श्वेतः

द्रवात्मकश्च सोमः | तस्मा्यदाद्रं प्रजापतिना रेतसः सृष्टं तदु सोम एव । एतावद्वा एतावदेव नातोऽधिकमिदं सर्वम्‌ । कि तत्‌ । अन्नं चेव -सोनो द्रवात्मकत्वादाप्यायकम्‌ । भन्नादश्चाग्मिरौऽण्याद्रू्नत्वाच्च । तज्रैवमवधियते सोम एवाननं यदद्यते तदेव सोम इत्यः । य एेवत्ता स एवा््निः । भथबराद्धचवधारणम्‌ । अग्निरपि ` कचिद्ध्‌यमानः सोमप-

थते सलययेल्यादुत्तरअन्थस्य तात्पयेमाह । तन्नेति । विवक्षित इदयुत्तरम्न्यपवृत्ति- हिवि शेषः| वस्य विषयं परिशिनष्टि । तत्रािरिति। अत्रा्ययोनिंषोरणायों स्बी। संमवि प्रवकमादायाक्षराणि व्याकरोति । अथेति । अत्तः सगोनन्तयैमयश्दायैः । । रेतसः सकाज्ञाद्पां सर्गेऽपि" समभाब्दरे किमायातमित्याशङ्न्याऽऽटं । द्रवात्मक- ्ेत्ति । शद्धाख्याहुेः संमोत्पत्तिश्रवणत्त्र शैयोपलब्येश्रेति भावः । सोमेश ' ्रवात्मकत्वे फवमाह्‌ | तस्मादिति । अभ्रीषोमयोरेनाययोः सू्टावमि जगि ज र्न्यान्तरमव िष्टमस्तीत्याशङ्कयाऽऽइ । एतावदिति । आप्यायकः साम व्रवात्मकतादन्नं चाऽऽप्यायकं प्रसिद्ध तस्मादुपपन्नं सोमस्यान्नत्वपरत्याह्‌ । द्रवा कत्वादिति । सोम एवान्नमभिरन्नाद इत्यवधारणस्य विवक्षितमथेमाह । तत्रेति यधाक्तं वाक्यं सप्म्यथैः | ययाश्रतमवषारणमवधायै कतो विषान्वरेण तद्याल्या मित्याशङ्कचाऽऽह । भथबराद्धीति । अन्नादस्य संह १त्वादाथित्वमन्नस्य च स | रणीयतम्रा सोमत्वमवधारयितुं युक्तमित्यथेः | नन्वन्नस्य सोमत्वेन न नियम्‌।ऽ भर जलादिना संहारान्न चात्तरथित्येन न नियमः समस्यापि कदाचिदिस्यमानत्वेना तात्कुतोऽभेबरमित्याशङ्क्ा ऽऽह । श्षप्रिरपीति । सोऽपि संहायश्चेःसोम षु १ ग. ङ्‌. छ.ज, टद, ठ, ड. ° धरर. ज, ॥ 55 । ३ & ध, ङ. च, छ. ज. "तोऽगायः । छ ॥ ४ ॥ व एपतद्ापासलां वा प्रितगमक्ववाऽभसगमप्रह । अय । ५ क, श्रतित्वात्प। ९ क्ष, "तेः । अबालः । ७ च. स सका स्स । ८ ख. च. “ग्यारततुता" । ९ घ, छ, क्ष. एव वात्ता । १० ख. इ. च. "पि हिक । धम्‌, नच । १२०. पिकि। १९ ब्र अर्षा कि । १४ क, ण, इ । भशत्म १. १५५ श्रह्याषासम' । १९ ज्ञ. न, रक्रातादयौः ।

नि माद्नणय्‌। ४] भानन्दमिरिक्वटीकातंवकितन्ञौकरभाष्यसमेता। १०७ `

यसो देवानदजताथ यम्मत्यः सत्रमृतानदजत तस्मा- दतिषष्टरितिदष्टया ५ हास्यैतस्यां भवति य एवं वेद्‌ ॥ ६ ॥ तद्धेदं तद्यव्याृतमासीत्ततामरूपाभ्यामेव

तस्येव । सोमोऽपीञ्यमानोऽग्निरेवालूत्वात्‌ । एवमग्रीषोम।त्मकं जग- दात्मत्वेन पर्य केनचिदोषेण शिप्पते । प्रजापतिश्च भवति । तेषा ब्रह्मणः प्रजापतेरतिद्ष्टिर(त्मनोऽप्यतिशया । का तेत्याह । यश्फ़ेयसः रशास्यतरानात्यनः सकाशाचस्मादद्चजत देवा स्तस्मादेवदषटिरतिदष्टः। कथं पुनरात्मनोऽतिशया सष्टिरिव्यत आह । अथ यथस्मान्मर्घ्यः सन्मरणधमां सन्नमृतानमरणधर्भिणो देवान्कर्ज्ञानवद्धिना सर्वानार्पमनः पाप्मन आष्रित्वाऽघ्नजत । तस्मादियमतिग्रष्टिरत्कषटज्ञानस्य फकलमि- त्यथेः । तस्माद तामतिष्ठष्टिं प्रजापतेरात्ममूतां यो वेद सत एतस्पाम- विद्षटश्वां प्रजापतिरिव भवति परजापतिवदेव खष्टा भवति ॥ ६ ॥

, “तद्धेदं तदवैग्याकृत मासीत्‌ "सर्व वेदिकं साधनं त्नानकमेरुतणे कीच -

च संहतौ चेदभ्िरैत्यवषारणसिद्धिरित्येः | पज।पतेः^ सर्स्मत्वमुपक्रम्य जगवो विभक्तत्वामिषानं कैत्रोपयुक्तपित्याशङ्क् वस्य सूते पर्यवसानात्तस्मन्नत्मवु पोपासकस्य सवदोषराहित्यं एषमत्र विवक्षितपित्यार । एवप्रिति । अनुग्र- दिवस मुक्त्वा वदुपासकस्य फएलोक्त्यथेमादौ दैवसृरट स्तीति । सेषेति । अग्नि |हतयादिशुतेरग्याद्योऽस्य.वयवास्तत्कयं॒तत्सषटस्ततोऽपिशयवतीत्याशङ्वे । : । प्रजाप्वेयजमानावस्थविक्षया देवरसृेरुत्छटत्ववचनमरिरुदधमिति परि । अत आहेति । देवसृेरतिस॒षटित्वामावशङनुवादार्थोऽधशब्दः । ज्ञनश्येयु णं कमेणोऽपोति द्रटव्यष्र । भविसृष्यामित्य दि व्यचि । तस्मादिति । खश तदात्मा प्रजपतिरदमेवेत्यु पितुस्वद्भावपस्या तत्वं एर्षी- : ॥ ६ ॥ ॥ [तरममन्धयोः संबन्धं वक्तु प्रतीकमादाय वृत्तं कीतयति । तद्धेत्यादविना । ऽदेयलायै परैदिकमिल्यु कम्‌ । साधननित्युके गुकिपायेतं पुरः स्फुरवि विर । ज्ञानेवि । एकक्पस्य मोक्षप्यनिकक्टपं न सधनं मतीव मः । मूकता. न दस्वतश्रं तखज्ञानमिदं तु कारकसाध्यमतोऽपि न तद्रेतुरित्याड । कर्न गीति। ४ ध च.छ. अ. छ. देव न्दैषा तक्मा । ग. ड. च. धर्मणे । ३१.७.अ

च. ज. छ, "पतेरस्व मः । अ.."पोरिः । ५. न. १: सवत्व्यिमू" । ९ &. पु शिष्वा त क. सृध्या त" । ८ क. ल. ध, देवतादि^ ५ ख. पर्क

९०८ कददारण्यकोदनिषत्‌ ` पिषमाभ्व्

नेककारकापेक्षं प्रनापतिस्वफङावसानं साध्पमेतावदत्र यंदैवद्याकृतं - जगत्षष्ारः । अयेतस्येव सध्यसाधनलक्षणस्व व्याकृतस्य नगतो भ्याकरणात्पाग्बीजावस्या या तां निदिदिकषत्यङ्रादिकायोनुमितामिव बृतस्य कर्मबीजोऽविचक्षेनो हषो संसारः समर उद्धतंव्य इति । सदृद्धरणे हि पुरुषाथपरिसमारिः। तथाचोक्तम्‌ '“ऊष्व॑मखोऽवाकशाखः”" इति काठके । गीतां च “ऊ्वैग्रमधःशाम्‌"” इति । पुराणे. च ““भ्रह्मदृक्षः सनातनः'इति। तद्धेदं तदिति बीजावस्थं जगत्पागुत्पतते स्तर्हि तस्मिन्काङे परोक्षत्वात्सवनाश्नाऽप्रत्यक्षामिधानेनाभिधीयते । भरतकाठ- संबन्धित्वाद॑न्याकृतभाविनो जगतः। इुखग्रह णाथमेतिष्चप्रयोगो हशब्द

किंचेदं प्रजापतित्वफकावसानम्‌ “मृत्युरस्याऽऽत्मा मवति” इति धुते: । न च तदेव कैवल्यं मयारलयादिश्रवणादतोऽपि नेदं पुक्त्यथैमित्याहई । प्रजापत्तितेति । किच नियसिद्धा मूक्तिरिदं तु साध्यफकमतोऽपि न पुक्तेहेतुरित्याह । साध्यमिति । किच मुक्तिव्यारतादथोन्तरमन्यदेव तद्विदिवाित्यादिश्रुतेः । इद्रं तु नामरूपं ग्याङृतमतोऽपि न तद्धेतुरित्याह । एतावदेवेति । संपत्यन्यार्तकण्डिकामवतारय~ नपवेशवाक्यात्पाक्तनस्य तद्धेदमित्यादेवाक्यस्य तात्पयमाह । अथेति । ज्ञानकमेफ- छोक्त्यानन्वयेमथशब्दाथः । बीजावस्था सामासप्रत्यगविधा वस्या निदेष्टुमिष्टत्वमेग न सान्ता श्यत्वमनिवोच्यत्वादिति वक्तु निर्दिदिक्षतीत्युक्तम्‌ । वृक्षस्य बीजावरं

छोको निर्दिशतीति संबन्धः । यश्जाने पुमधौधिस्वदैव वाक्यं किमिति प्रत्यगाविचोच्

वत्राऽऽह | कर्मति। उद्धवेग्य हपि वन्मृरनिरूपणमयव्रदि पि दोषः। अथ पुरषाथेमयेः मानस्य वदुदधारोऽपि कोपयुज्यते व्राऽऽद । तदु द्धरणे हीति। ननु संसारस्य तास्ि स्वभाववादात्पधान।येव वा तन्मूढ नाज्ञातं ब्रध्ेत्याशङ्क् भ्रुतिस्मृतिभ्यां हरति । तथा चेति । उभ्वेमृत्कृष्टं कारणं कायपेल्या परमन्वार्वं मूकमस्येदय यो हिरण्यगमोदयो मृङपक्षयाऽवाच्यः शाखा इत्यवाक्शाखः । एवम्‌ (ऊर्न, मषःकाखम्‌! इत्ादि५ता अगि नेपन्याः | भक्ति 1६ संसारस्य मूढम्‌ (नेदृममूर ष्यति! इवि श्रुवेस्तबाज्ञातं बह्ने शरुतिर्मपिप्रतिदधमिति भावः| सप्रति प्रताकमाी पदानि व्याच | तद्धेत्यादिना। अपत्यक्षामिषानिन वदित्रि सवनान्ना बीजावस्थं मिर्धौयमे .परोक्षत्वादिति संबन्धः| कथं जगतो बाजावस्यत्वमित्याशङ्कन्य वर्हीत्य पमाह । पार्श्व । कथं वस्य परोक्षत्वं वत्राऽऽह । मतत । निपावाथेमाई । एस

९. १ ग्‌, भमित्ीजमि" 1२ ड्‌. ज, “ठो यवा" । च्ञ, "लोऽवाक्श्चा। ३, ग, इ, § "वु. । २४, शव्य्तभा" । ५ स, "दिदिकती" ।

नाहर ४] भनन्दगिगिङतेीासंमडिशाकरमाण्यसयेता। १५६ । उयाक्रियतासौनामाऽपमिद्‌*^ रूप हति तदिद्मप्यै-

एवं हे तदाऽऽसीदित्युच्यमाने दुखं तां परोक्नामपि जगतो बीजा. वस्थां प्रतिप््यते युधिष्ठिरो ह किर राजाऽऽसीदित्पुकते यद्वत्‌ इदमिति व्याकृतनामष्पात्मके साष्यसाधनरक्षणं यथावर्गितममिधीयपते। तदिद शब्दयोः परोप्तपत्यततावस्थजगद्राचकयोः सामानाधिकरण्पादेकत्वमेव प्ररो्षपरत्यक्नावस्थस्य जगतोऽवगम्यते । तदेवेदपिदमेव च तद्व्याढ्‌- तयासी हिति । भथेवं सति नासत उत्पत्तिनं पततो विनाशः कायेश्येत्य- वधृतं भवति । तदेवंभतं जगदव्याकृतं सन्नामदपाभ्यामेव नान्ना इपे- णेव च क्रियत । व्याक्रियतेति कमेकतृप्रयोर्गात्तःस्वयमेवाऽऽत्मेष व्याक्रियते विं आ अक्रियत विस्पष्टं नामद्पविश्चेषावधारणमयीदं व्यक्तीभावमापद्यत । सामर््पादाक्षिप्ठनियन्तुकवृसायनक्रियानिमित्तम्‌ । अतोनामेति सर्वेनाल्नाऽविशेषामिधानेन नाममानं व्वपदिशति । देव-

४,.ष्थेममिनयवि । किति । यथावितमित्यनथत्वेन संसारेऽसारत्वक्तिः । यस) गािकरण्यब्मथमाह | तदिदमिति । एकत्वममिनयेनोदाहरति । वेति । एकत्वावगतिरं कथयति । अथेति । सामानापिकरण्यवकशादेकतवै तरते सत्यनन्वरम्‌-

“नासतो विद्यते भावो नामावो विद्यते सवः”

हति स्मृतिरनुसृता भवदीति भावः । अज्ञाते ब्रह्म जगतो मूकमिलुकत्वा तद्विव्तौ ति निकूप्यति। तदेवंभूतमिति। तृतीयापित्भाव्रापत्वेन व्वाचष्टे । नान्नेति। ( तदनुवादपूरवैकमाह । व्याक्रियतेति। वत्र पदच्छेदपू्कं"वदा- थंमाह | व्याक्रियतेत्यादना । खयमेव कणो विशेष्यते कारणमन्वरेण कार्यो तरथुकतत्याश च्।ऽ७४्‌ | प्ामस्योदिति । निरतुका्येतिद्धयनुपपरस्याक्षि्षो न्वा जनयिता कतौ चोतत्तौ सानकरयौ करणव्यापारस्वननिगरिततं वदपेह्य व्यक्ती पतेति योजना । नामसामान्यं देवदत्तादिना विशेषनान्ना संयोम्य सामान्व- 1 नामन्याकरणवाकंये विवक्षिव हत्या । भसावित्यादिना । जवीयः न्ययत्वेन नेयः । ङपसामान्यं गहृरुष्णादिना विशेषे दयोज्योच्यरे इपब्प्रा-

॑ > + ज. हित" । २क. स. ग. €. छ. घ, तोऽ" । ३ ख. ङ, च. य्ययेये- “| ४यअ.ग. घ. घ, गात्छ। ५ ख. च. ध्तेतिवि | \स्ध, श ह. १, तो व्ययय. | 7

११४ इददारण्यकोपनिषत्‌ (पमाभ्याये तरिं नामरूपाभ्यामेव व्याक्रियतेऽसोनामाऽय-

दत्तो यद्नदत्तं इति वा नामास्पेत्यस्षोनामाऽपम्‌ । तथेदमिति य॒ङ्क- हणादीनामविशेषः । इदं शृङ्धमिदं कृष्णं वा इपमस्येतीदंषटपः । तदिद. भभ्याकृतं वस्त्वेतर्हेतस्मिजपि कारे नामङ़पाभ्यामेव व्याक्रियतेऽपो- नामाऽपमिदंषटप इति । यदर्थः सवेशाच्नारम्भो यस्मिमविचया स्वामा- विक्ष्य कवृक्रियपएखाध्पारोपणा कृता यः कारणं सवस्य जगतो यदा- त्मके नामदूपे सङिखादिवं स्वश्छान्मरुमिव फेनमव्याकृते व्याक्रियेते ।

केरणवरक्यिनेदयाश । तथेत्यादिना । अन्याकतमेव व्या्तात्मना व्यक्तमित्येतत्सुप- प्रबुदधषटान्तेन सपषटयवि | तदिदमिति । पदधत्यत्र मूलकारणमुक्त्वा वन्नापरूपाम्या- मित्यादिना तत्कायेगुक्तमिदानीं परवेशवक्यस्थसक्षब्दापेक्षितमथेमाह । यदर्थं इति । क्ृाण्डदयात्मनो वेद्स्याऽऽरम्भो यस्य प्रस्य प्रतिपत्या विज्ञायते कमेकाण्डं हि खाषीनुष्टानाहितचित्तशडधिद्वारा वचवज्ञानोपयोगीष्यते न्ञानकाण्डं तु साक्षादेव वो. भथुस्यते (सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति" इवि च श्रूयते स परोऽत्र प्रमि्ो देशदाविति योजना । सवेस्याऽऽन्नायस्य ब्रह्मात्मनि समन्वयमुक्त्वा तत्र विरोषसमाधानाथेमाह्‌ | परस्मिनिति । अभ्यासस्य चतुरविषरूयावीनामन्यतमत्वं वारयति । अविधयेति । स्या मिथ्यान्ञानत्वेन सादित्वादनाचभ्यासहेतुत्वासिद्धिरित्याशङ्ाऽऽह । स्वाभा- विस्येति । विधापगभावत्वमवरियाया ग्यावतेयति । कत्रिति । न हि तदुपादानल्- ममावत्वे संमवपि नचोपादानान्तरमस्तीति मावः । अन्वयस्तु सैष यच्छब्दस्य पूवे वदर्टन्यः । आत्मनि कवत्वाध्यासस्यावि्यार्तत्वोकत्या समन्वये व्िरोषः समाहिवः संपत्यध्यासकारणस्योक्ततवेऽपि निमित्तोपादानमेदं सांरूपवाद्माशङ््योक्तमेव कारणं न कथयति । यः कारणमिति । श्रुविस्मृपिव दिषु परस्य तत्कारणत्वं

द्धमिवि मावः । नामर्ूपात्मकस्य दवैतस्याविचयाविधमानदेहत्वाद्वि्यापना चतवं सिध्यत त्य।इ । यदात्मके इति | व्याकेतुरात्मनः लभाः शद्धत्वे दृष्टान्तमाह । सकिरादिति । व्याक्रियमाणयोनोमङ्पयोः खतोऽश्युद्धत्वे द्टन्तमाह । मरमि- देति । यथा फेनादि जत्थ वन्माकमेव॑तथाऽज्ञावन्रघ्योत्यं जगद्रश्नमात्रं वन््ञन- माध्यं चेति मावः नित्यशुदधत्वादिछक्षणमपि वस्तु न खपोऽज्ञानतिववेकं केवढस्य

= १ क. क्रियेत | ए" /5. च. ज. घ्व, “क्रियते| ५०।२ स, घ, ण, %तवु | ३ ज, श, "वमह ।

[6

चेष बामण १] भानन्दमिरितशोकासेछितशोकरभाष्यसमेता। ` ११६. मिदश्रप इति स॒ एष इह प्रविष्टः ।

यश्च ताभ्यां नामद्पाम्यां विलक्षणः स्वतो नित्पशुद्धबुद्धपक्तस्वभावः। स एषो ऽव्याकृते आत्मभूते नामङ्पे ग्पाकुवैन्ब्रह्मादि स्तम्बपयेन्तेषु देहै- षिविह कमेफटाश्रयेष्वशनायादिमत्मु प्रविष्टः । नन्वव्याङ्ृतं स्वयमेव व्याक्रियतेत्यक्तं कथमिदमिदानीगुच्यते पर॒ एेव॒त्वात्माऽव्याकृतं ल्याकुवेनिह पविष्ट इति । नेष दोषः । परस्यौप्यात्मनोऽव्या कृतज्ञगदात्मत्वेन विवितत्वात्‌ । आतिष्तनियन्पूकरवुक्रियानिमिततं हि जमदव्याकृत व्याक्रियतेत्यवाचाम । इदंशब्दसामानाधिकरण्याचा- व्याकृतशब्दस्य । यथेदं जगन्ियच्रा्नेककारकनिमित्तादि विश्चेषव- द्याकृतं तथाऽपरित्यक्तान्यतमविशेषवदेव तदत्याकृतम्‌ | व्याकृतान्या- पतसाधकत्वाद्राकयोत्थनुद्धवृच्यारूढं तु वयेति मन्वानो ब्रूते । यश्चेति । आकाशो ह वे नाम नभरूपयोर्निवंहिता वे यदन्तरा तद्भय" शति ्रुतिपात्रित्याऽऽह । ताभ्या- मिति । नामरूपात्मकैतासर्दित्वादेव नित्यजुद्धत्वमशदधेदैतसंबन्पधीनत्वात्ततरा- विद्या परयोजिकेयभिपरे्य तत्सबन्धं निषेधति । बद्धेति । तस्मादेव दुःखायनधा॑स- मि पुमाह । युक्तेति । विचादशायां इद्ध यादिसद्राविऽपि बन्धावस्थायां भवमिति नव्थौहु । स्वभाव इति । अन्याकृतवाक्योक्तमन्ञातं परमात्मानं परामृशति । ष ति । तमेव कायस्थं परयज्रं निर्दहति । एष इति । आत्मा हि ल्लतो नित्यषदध- त्वादिरूपोऽपि लावरि्यावष्टम्भात्त(मरूपे व्याकरोतीति तत्सजेनस्यावि यामयत्वं विव- क्षित्वाऽऽह । अव्याकृते इति । वयोरात्मना व्याहतत्व वदतिरेकेणामावः फति मत्वा विशिनष्टि । आत्मेति । जनिमन्मातरमिहशब्दायं कथयति । ब्रह्मादीति । वत्र दुःखादिघंबन्धो नाऽऽत्मनीति मन्वानो विशन । कर्मेति | बरह्मातैक्ये पदयता- मानाविकरण्यापिगते हेतुमाह । पविष्ट इति । परमात्म ब्र सृष्टे पविष्टो जक्ती- त्यादिषटमाक्षिपति । नन्विति । पृवोपरविरोषं समाधत्ते | नेत्यादिना । व्याक्रियतेति कमैकतुपयोगाखगत्कतुरविवक्षितत्वमक्तमित्याङङ्चाऽऽह । आक्षिपति । पुष्यते वत्सः लयमेवेतिवत्कमंकतंर छकारो व्याकरणसौकयंपिक्षया सत्येव कतरि नि्बंहवीति मावः । अग्यादृवशब्दृस्य नियन्रदियुक्तनगद्वानितवे हेत्वन्तरमाह । इरद॑शब्देपि । कयमुक्तसामानापिकरण्यमात्रादव्याङ्वस्य जगतो नियत्रादियुक्तत्वं॑तत्राऽऽह । यथेति । नियश्नादीत्यादिशब्देन कतुकरणादिमरहणम्‌ । निम्रित्तादीलादिपदेनोपादा- नमुच्यते | विमतं नियश्रादिसपेक्ं कायत्वादेधपपिपन्नवदित्ययेः । कतप्ताई पागवस्य संपतितमे च जगति विशेषस्तत्ाऽऽह । उपाङृतेति । कथं पुनरन्यकेवशबेन ` १.६. ङ. ष. ज, इ. एकञ्डला'। २क.७. घ, "स्याऽऽ्म-। ३, ५, शेव ४ च, "व्वंमतव" । ५ क, शभ. हृतेन ।

५4, कृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पषमाष्वये

कृतमातरं त विशेषः । दृष्टश्च लोके विवक्षातः शब्दप्रयोगो ग्राम आगतो प्रामः शुन्य इति । कदाविद्‌ धामशब्देन निवाक्षमानविवक्षायां ग्राम शून्य इतिं शब्दप्रयोगो भवति कदाचिन्निवासिजनपिवक्षायां ग्म आगत इति कदाचिहुभयविवक्षायामपि प्रामशब्दपरयोगो भवति ग्रामं चने प्रविशेदिति यथा। तद्वदिहापि जगदिदं व्याकृतमम्याज्रतं सेत्यमेद विवन्नायामात्मानात्मनोभ॑वति ग्पपदेशः। तथेदं जगहुत्पत्ति- विनाशात्मकमिति कवरुजगद्यपदेशः । तथा महान्न आत्माऽस्थूखऽ नणुः स एष नेति नेतीत्यादि केवरात्मव्यपदेशः । ननु प्रेण व्याकनौ व्याकृतं सरव॑तो व्याप सवेदा जगत्स कथमिह प्रविष्टः परिकरुप्यते । शप्रविष्टो हि देशः परिच्छिन्नेन प्रवेष्टं शक्यते । यथा पुरुषेण म्रामा- ` दिनांऽऽकाशेन किचिनित्यपरविष्टत्वात्‌ । पाषागषपौदवद्धमान्तरेणति शत्‌ । अथापि स्यान्न प्र आत्मा स्वेनेव शृपेण प्रविवेश किति तत्स्थ एव धमोन्मरेणापजायते तेन प्रविष्ट इत्युपचप॑प । यथा पापराणे सहजोऽन्तस्थः हप नाकेरे वा तोयम्‌।न। ^तत्छष्टरा तदेवानुपाविशत्‌ ८ इतिश्ुतेः। यः सष्टा स भावान्तरमनापन्न एव कायं ष्टा पश्चात्पाविशचदरितिं हि श्रूयते)

लग चिन। परो एहयव एकस्य शब्दस्यानेक।पत।योगादत आई । दष्श्चति । उक्तमेव स्परयति । कदाचिदिति । उभय्िवक्षया अ्मामब्द पयोगस्य दाष्टान्ति- कमाह्‌ । तद्रदिति । इहेत्यव्यार्वेव कयो क्तः । निवासमात्र विवक्षया अमक्षब्दप- योस्य दा्टोन्तिकमाह । तथेति | निव।सिजने विवक्षया तत्मयोगस्य।परि दाशन्तिकं कथयति । तथा महानिति । अन्याृतवाक्ये परस्य पर्वत्वात्तस्य परवेशवक्ये सशब्देन परामृष्टस्य से काये प्रवेश उक्तस्तं च पकारान्तरणाऽऽक्षिपति । नन्विति । कथमितिसृचितामनुपपत्तिमेव स्ष्टयाव । अप्रविष्टो हीति । द्टान्तवष्टम्मेन पे कवार) शङ्ते । परापाणेति । तदेव विवृणोति । अथापीत्यादिना । प्रस्य परि पूणस्य कचित्यवेशाम्रेऽपीति यावत्‌ । तच्छब्दः सूष्टकायेविषयः । षम।न्तरं जीवारूयम्‌ । षटान्तं व्याचष्टे । यथेति । पापराणाद्वाह्ः सपा दिस्तत्र पविष्ट इवि बङ्ापोहायं सश््जविशेषणम्‌ । सप।देरर्मारिशूपेण स्थितभूतपकपश्चरिणामत्वत्तत्र सहजत्वं पाषाणादौ यानि भरूवानि स्थितानि वेषां परिणामः सपोदि्तदरूपेण तत्र भूतान।मनुपमेशवदपरिच््छिननस्यामि प्रस्य जीवाकारेण बुद्ध्यादौ पवेशतिद्धिरित्यः। भक्षा इते | नेति । तदेव स्प्यति । यः सुषटेति । ननु तक्ष्णा निर्मिपे वेश्मनि

$१ग.ध.च. तिप्रः।२क. छ. "दिरमम्याङ़तं ग्यां वे । ३ क. ५.8. च. नि च" ठ क. नारिर्ठे । ५ग. घ.ङ, ज. इति शू" ९ ५, स्यति । ७ न, "तञन्देक्तिः। < क, भत्यापि दा” 1 $ क. ^नमात्रुवि" ।

अहुर मन्ननम्‌।४] भामन्द्ि रितदीकादितशकरभाष्यसमेता। शः

यथा भुक्त्वा गच्छतीति भुजिगमिक्रिययोः परवापरकार्योरितरेतरवि- च्छेदोऽविशिष्टश्च कता तद्वदिहापि स्याभ्नतु तत्स्थस्येव भावान्तरोपजनन एतत्भवति । न च स्थानान्तरेण वियुज्य स्थानान्तरसंयोगलक्षणः वेशो निरषयवस्पापरिच्छिश्नस्य दष्टः । सावयव एष प्रवेशश्रवणादिति चेम ।'“दिष्यो ह्यमूर्तः पुरुषः” “निष्कं निष्क्रियम्‌"! इत्यादिश्ुतिभ्यः। सवेव्यपदेशधमेविशेषपरतिषेधश्चुतिभ्यश्च । परतिबिम्बपवेशवदिति चेश्न। वस्त्वन्तरेण विप्रकषानुपपत्तेः । द्रव्ये गुणप्रवेशवदिति चेत्‌। न। अना. त्रितत्वात्‌ । नित्यपरतन्रस्येबाऽऽभितस्य गुणस्य द्रष्ये पेश उप- च्येते। न तुं ब्रह्मणः सखातशयश्चवणात्तथा प्रवेश उपपद्यते । फएरे बीजव- “ दिति चेन्न । सावयवत्ववृदविक्षयोत्पत्तिविनाशादिधमेवचपरसङ्गात्‌ । न चेवं

[षी 1 ऋ {ह त, श ।

ततोऽन्यस्यापि प्रवेशो दश्यते तथा प्रेण सृष्टे जगलन्यस्य प्रवेशो भविष्यति नेद्ाह्‌। यथेति । पपराणसपेन्यायेन कायेस्थप्येव परस्य जीवराख्ये परिणामि तत्मृषटेया- दिश्रवणमनुपपन्नमिति व्यतिरेकं दशेयति । निति । अस्तु तरिं पर्य माजौरादिवत्पृवौवस्थानत्यागेनावस्थानान्वर॑योगात्मा प्रवेशो नेत्याह | न चेति । निरवयतरोऽपरिच्छिन्श्चाऽऽत्मा तस्य स्थानान्तरेण वियोगं प्राप्य स्थाना- न्तरेण सह संयोगलक्षणो यः प्रवेशः स सावयवे परिच्छन्ने च माजौरादौ श्टपवेश- सष्टशो न भवतीति योजना । वियुन्येति प्रठे तु स्फें योजना । पवेशश्रुत्या निरवयवत्वासिद्धि शङ्कते । सावयव इति। परवेशश्रुतेरन्यथोपपत्तवेश्यमाणत्वान्नैवपिवि परिहरति । नेत्यादिना । भमूतेत्वं निरव यवत्वम्‌ । पुरुषत्वं पृणत्वम्‌ | प्रकारान्तरेण ्रे्षोपपत्तिं शङ्कते । परतिबिम्बेति । भदिल्यदौ जलादिना संनिकषौरिसंमवास- विबिम्बाख्यप्रवेशोपपर्तिः । भत्ति तु परस्िन्नसङ्गेऽनषच्छिनने केन चिदपि तदमा- वान्न यथोक्तपवेशिद्धिरितयाह । न वस्तवन्तरेणेति । प्रकारान्तरेण पवेशं चोदयति । द्रव्य इति । परस्यापि काये प्रवेश इवि शेषः । गुणपिक्षया परस्य वैलक्षण्यं दशय- न्पार्हिरति । नेत्याहिना। स्वावयश्रवणमेष सर्वश्वर इदयादि। पनपरािफटे ब।जस्य पवेशवत्क।यें परस्य प्रवेशः स्यादिति शङ्कित्वा दृषयति । फर इत्यादिना । बिना. शादी दिशब्देनानातत्वानीश्वरत्वारि ण्ये । पसङ्गप्येश्वमाश्ञङ्य निराचष्टे । न चेति । जन्मादीनां भमौणां ष्मणो भिन्नत्वःभिन्नतासमव दिन्यायः । बीनफल्यो- रवयवावयवितवं पाषाणसपेयोरापाराेयरेलयपुनरुक्तिः । परस्य सवेपकारपवेशामे |

१ ग्‌, पृ" । २ घ. अ. "रेलों" । ३ च. “न्तर । ४ कग, च, ज, च। ५, श्वोगमप्रा । ६ न, ण. "तासं ।

१९४ ृहपारण्यकोपनिपत्‌ [अषमाण्ये

धमंवच््वं ब्रह्मणः “ अजोऽजरः "” इत्यादिश्चुतिन्यापविरोधात्‌ । अन्य एव सारी परिच्छिन्न इह प्रविष्ट इति चेन्न । “तेयं देवतैक्षत” इत्यारभ्य ““नामद्पे व्याकरवाणि" "इति तस्या एव प्रवेशव्याकरणकतुतवश्रुतेः। तथा तत्ष्टरा तदेवानुषाविशत्‌ । स एतमेव मानं विदार्येतया द्वारा पापचत।

“सबाणि इषाणि "विचित्य धीरो नामानि कृत्वाऽभिवदन्यदास्ते"

“त्वं कुमार उत वा कुमारी त्वं जीण दण्डेन वश्चसि"

““पुरशकर द्विपदः” (“पं हृपम्‌"" इति च मन्रवणौन्न परादन्यस्य वेशः । प्रविष्टानामितरेतरभेदात्परानेकत्वमिति चेत्‌ । न । “एको देषो बहुधा सेनिविष्टः” "एकः सन्बहुधा षिचार'" “त्वमेकोऽसि बदूननुष- विष्टः” “एको देवः सर्वभूतेषु गृढः सवेभ्यापी सवभृतान्वरात्मा"' इत्यादि. श्रुतिभ्यः | प्रवेश उपपद्यते नोपपथत इति तिष्ठतु तावल्पविष्टानां संसारि- त्वात्तदनन्यत्वा्च परस्य संसारित्वमिति चेत्‌। न । अशनायाद्यत्ययश्रुतेः। खितः लित्वादिदशेनान्नेति चेत्‌। न। “न रिष्यते लोकदु\खेन बाहवः" इति श्चतेः। प्रत्यक्षादि पिरोधादयुक्तमिति चेत्‌ । न । उपाध्याश्रयजनित-

पवेशश्रुतेराटम्बनं वास्यमिलयाशङ्क्य पूरवेपक्षमुपसंहरति । अन्य एवेति । जगतो टि परः ्लष्टेति पेदान्वमयोदा सर्व च प्रवेष्टा परविश्य व्याकरवाणीति प्रवेशम्याकरण- योरेककते त्वशरुतेस्तस्मात्परस्मादन्यस्य प्रवेशो न युक्तिमानिति सिद्धान्तयति । नेत्या. दिना । तत्रैव तैत्तिरीयश्रुत संवादयति । तथेति । पेवरेवश्रुविरमि यथोक्तमथमुपोद- छयतीत्याह । स॒ एतमेवेति । श्रीनारायणारूयमन्नमप्यत्रानुकूकयपि । सर्वाणीति । वक्रयान्तरमुदाहरति । त्वं कुमार इति । अत्रैव वक्यशेषस्याऽऽनुगुण्यं दशेयति । पुर इति । उदाष्टवश्रुतीनां तात्पयंमाह । न परादिति । परस्य प्रवेशे प्रविष्टानां मिथौ मेदात्तदमिन्नस्य तस्यापि नानात्वपरसक्तिरिति शङ्ते । परविष्टानामिति । न परस्यानेकत्वमेकत्वश्रवि विरोधादिति परिष्टरति । नेत्यादिना । विचार विचचारेति यावत्‌ । परस्य प्रवेशे नानात्वपरसङ्कं प्र्यारूयाय दोषान्रं चोदयति । प्रवेश इति । चेषां संसारित्वेऽपि प्ररस्य किमायावं तद्राह । तदनन्यत्वादिति । श्रल्यवष्टम्भेन दूषयति । नेति । अनुमवमनुपृल्य शङ्कते । छलित्वेति । नासंसारितवमिति शेषः । गढामिषिरत्तरमाह । नेति । भागमो हि परस्यार॑ारित्वे मानं त्वयोच्यते स चाष्यक्षविरुदधो न स्वाथे मानं न च वैपरीययं ज्येष्ठत्वेन बलवचवादिवि शङ्कते । प्रत्य षादीतिं । शङ्किते पूवैवादिनि खाशयमाविष्छतवति सिद्धान्ती लामिर्पीषिमाह । -मोपाधीति | उपाधिरन्तःकरणं तदाश्रयत्वेन लनिवो विशेषश्विदामासस्तदरतदु ःखारि-

ह त. ग, ड, च. छ, ज, विचिन्य । २१. ण्‌, "ति । पू ।

हषं आ्राद्मगम्‌।४] भानन्दगिरिषवीकातंवलितशांकरभाष्यसमेता। ११९

विशेषविषयत्वाच्यत्यक्षदेः । “न दद्र्ारं परयेर्वि्नातारभरे केन षिजा- नीपाद विज्ञातं विन्नावु” इत्यादिश्वुतिभ्यो नाऽऽत्मविषयं विन्वानं फि ती बुद्धधाचुपाध्यात्मपरतिष्छायाविषयमेव हलितोऽहं दुःखितोऽहमित्येव- मादि परत्यक्षविन्नानम्‌। अयपमहमिति विषयेण विषयिणः सामानाधिकर ण्योपचारात्‌ “ नान्यदतोऽस्ति द्रष्ट “ इत्येन्पात्मप तिषधाश् । देहा- वयवविरोष्यत्वाश् चएखटुःखबोर्विषयधमेत्वम्‌ । “ आत्मनस्तु कामाय इत्यात्माथंत्वश्चतेरयुक्तमिति चेन । यन्न वा अन्यदिव स्पादित्पविचा- विषयात्माथत्वाभ्युपगमात्‌ । “ तत्केन कं पर्येत्‌ ” “ नेह नानाऽ स्ति किंचन ”“ “ ततर को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः“ इत्यादिना विच्ाविषये तत्प्रतिषेधाच्च नाऽ ऽत्मधमेत्वम्‌ । तार्किकसम-

विषयत्वात्यक्षादेराभासत्वात्तेनाऽऽत्मन्य दघसारित्वागमस्य न विरोधोऽस्तीलययेः। किंच परत्यक्षादीनामनात्मविषयत्वादात्मवरिषयत्वाचचाऽऽगमस्य भिन्नविषयतया नानयोर्पिधो विरोषोऽस्वील्यमिपे्याऽऽत्मनोऽध्यक्षाचविषयत्ेश्रुवीरदाहरति। न दृष्टेरिति । सुष्य- हमित्यारिपविभासस्य वरद का गतिरित्याशङ्क् पूत्रो क्तमेव स्मारयपि । कि तर्हीति । बुद्ध यारिरपाधिस्तजाऽऽत्मपतिच्छाया तत्पतिबिम्बस्तदिषयम युख्यहित्यादिं विज्ञानमिति योजना। आत्मनो दुःखित्वामावे हैत्वन्वरमाह । अयमिति । अयं देहोऽश्- मिति श्येन द्रष्टस्तादात्म्याध्यासदशेनादश्यविशिषटस्येव परयकषत्रिषयत्वान्न केवल- स्याऽऽल्मनो हुःखादिसंसारोऽस्वीत्यथेः । किंचास्थरारि पिशेषणमन्षरं पक्रम्य तस्यैव प्रत्यगात्मत्वं दशेयन्ती भ्ुविरात्मनः संसारलं वारयतीत्याह । नान्यदिति । रिच पादयोढुःखं किरसि दुःखमिति देहावयवावच्छिन्नत्वेन तत्पर्वातेस्वद्धभत्वनिश्वया- नराऽऽत्मनि संसारित्वं एामाणिकपित्याह | देहेति | शरुतिवशादात्मनः संसारितवं शङ्कते । भात्मनस्तिति । सुखं तावदात्माश्रयमात्मनस्तु कामा्वति सुखसाषनस्याऽऽ- स्मायेतवश्रवेरवस्वदविनामतं दुःखमपि तत्नेल्यात्मन्यस॑पारित्वमयुक्तमिल्य्ेः | आति कसंसारितवानुवादेनाऽऽत्मनोऽनतिशयानन्दत्वपतिपादकमात्मनस्तु कामायेत्यादिवा- यमिवि मत्वाऽऽह । नेति । वदावरिधकसंसारानुवादीयत्र गमकमाह । यत्रेति । मनेन हि वाक्येनाविधावस्थायामेवाऽऽसमायतवं सुखद्रेरभ्युपगम्यते | भवो न तस्याऽऽ- पषमैत्वमिलययैः । आत्मनि संसारित्वस्यप्रतिपाचत्वेऽमि गमकमाह । वत्केनेति। तात्मनोऽसं सारितवेविद्रदनुमवमनुकू्यिवुं चशब्दः। तकेशाखपरामाण्वादात्मनः संसारि- मिति सङ्धते। ताकिकेति । बुद्ध यादिचवुरशगुणवान तमिति तार्िकसमयस्तेन विरोषा- स्यासंसारित्वमयुकत वकौविङद्धो हि सिद्धान्तो मववीत्यथेः। सवैतकाविरोषी वा कतिष- , व), 0 7 9 च, “देनं विहतेर्विहातारं विजानीथा विहना" । २ इ. ^त्यनारम' । ३" ज, छ. “वेषत्वा* ॥ क, स, इ, च, छ. छ, "हि वि" । ५.०१्‌, "अेवस्वनि" । ६ क, "धतं" + ७ क, ब, € थतं ।

१९६ बृददारण्यकोपतिषेत िषमाभ्याप

थविरोधादयुक्तमिति चेश । युक्षपाऽप्यात्मनो ईःखित्वानुपपत्तेः। न हि दुःखेन प्त्यक्षपिषयेणाऽऽत्मनो विशेष्यत्वं अत्यकषाविषयत्वात्‌ । आकाशस्य शब्दशुणवच्ववदात्मनो दुःखित्वमिति चेम । एकप्त्यय- . विषयत्वानुपयपत्तेः । न हि ` इखग्राहकेण प्रत्यक्षविषयेण प्रत्ययेन तित्यानुमेयस्याऽऽ त्मनो विषयीकरणमुपपद्चते । तस्य च विषयी- करण आत्मन एकत्वाद्विष॑ययभावप्रसङ्कः । एकस्येव विषयपिष- पित्वं दीपवदिति चेन्न । युगपदसंभवादात्मन्यंशानुपपत्ते्च । एतेन

यतकोव्रिरोषी वा सिद्धान्तः | नाऽऽचः। वार्किकादिसिद्धान्तस्यापि भिथो वैदिकत- कैश्च विरोधादसिद्धिपसङ्कात | दवि्वीये तु श्रीवतकोविरोषादात्मासंसारित्वसिद्धान्तोऽपि पिध्येदिलयपिसंधायाऽऽह । न युक्त्याऽपीति । किंच दुःखादिरात्मषमों न भवविं वेचत्वादूपादिवदियाह । न हीति । प्रयक्षाविषयत्वोक्त्या प्रतीचस्तद्िषयदुः- खवाविशेष्यत्वमयुक्तं पत्यक्षापत्यक्षयोः शब्दाकाशयोएिव दुःखात्मनोरपि गुणगुणित्व- संमवादिवि शङ्वे । आकाशस्पेति । यत्र मेषर्भिमावस्वधैकज्ञानगम्यत्वं श्टं यथा शुष्को षट इति तद्यापकं व्यावतेमानं दुःखात्मनोषेभेषर्पित्वं म्यावपेयति शब्दाकाश- योरपि गुणगुणिमावो नास्माकं संमतः शब्दतन्मामाकाशमिति स्थितेरिदयाशयेनाऽऽह। नैकेति । कथं तदनुपपरत्तिस्वन्राऽऽह । न हीति । निलयानुमेयस्ये षि नरतार्वि- कमतानुसारेण सारूयसमयानुस्तरेण चोक्तम्‌ । आधुनिकं ताकिकं प्रत्याह । तस्प चेति । सुखादिवदात्मनऽपि प्रत्यक्षेण विषथीकरणे सत्येकसिन्देहे वदैकयसेमतेरा- त्मान्तरस्य वत्ायोगादेकज मोक्तृदयानरेः पुरुषान्वरस्यान्यं प्रत्यपरतयक्षत्वाद्रष्टमावा- दात्प॑हदयष्वापिद्धिपिेः। दीपस्य खम्यवहरहेतुतवेन विषयविषयित्ववदे कस्यैवाऽऽ- त्मनो दरषटरश्यत्वसिदध्रष्ूमावो नास्वीति शङ्खे । एकस्येवेति । आत्मनौ विष- यविषयित्वं कार्त््यनांशाम्यां वा । जाचेऽपरि युगपत्करमेण वा । नाऽऽच इया । न्‌ युशपंदिति । क्रियायां गुणत्वं करत्वं तत्र माषान्यं कभेत्वमतो युगपदेकक्रियां अरस्मेकस्य साकल्येन गुणपधानत्वायोगान्नैवमित्यथेः | न द्वितीयः । एकमविऽन्याया वादिति मतवा कल्पान्तरं परल्याह । आत्मनीति । एवेन प्रदीपदशान्व।ऽप्ि प्रविनीद्‌- स्वस्यांशाम्यां तद्भावे प्रक्ताननुकृकत्वात्‌ । ननु विज्ञानवादिनो युगपदेकस्य विज्ञानस्य साकल्येन अहग्राहकत्वमुपयन्वि तथा त्वदात्मनोऽग्रि स्यात्तत्राऽऽह । एतनि । पकस्योभयत्वनिरासेनेत्ययेः । मा मूत्पत्यक्षमागमिकं पारिभाषिकं वौऽऽत्मनः संसा- रित्वम्‌ । आनुमानिकं वु मविष्यति दुःखादि कत्निदाधिवं गुणतवद्ैपारिवदिया- ५ १७.ग.ङच. च. षप । २ ङ. “षयविषप्य'। ३ कृ. ख, भ, "पीकर स। ४ ध. ण्‌, “लनो इ" । ५ क्ष, ध. चाऽऽतमनः । ६ ल, भ, ण, "वूपव" |

कदु आद्नणम्‌।४] आनम्दगिरि$वडीकासंवरिर्तसौकरभाष्यसमेता। ` ९९७

विन्ननस्य ग्राह्मग्राहकत्वं प्रयुक्ते परत्यक्षानुमानविषययोध्च दुःखात्मनोग- णगुणित्वेनानुमानप्‌ । दुःखस्य नित्यमेव परत्यक्षविषयत्वाद्रपादितामाना- पिकरण्याच्च | मनःसंयोग जत्वेऽप्यात्मनि दुःखस्य सावयवत्वविक्रिा- वत्वानित्यत्वपरसङ्गात्‌ ।-न ह्ञविकृत्य संयोगि द्रव्यं गुणः कध्िदुपयन- पयन्वा दष्टः कवित्‌ । न च निरवयवं विक्रियमाणं दृष्टं कथिदनित्य- गुणाश्चयं वा नित्यम्‌ । न चाऽऽकार भागमवादिमिर्तित्यतवौऽवग- म्यते । न चान्यो दृष्टान्तोऽस्ति । विक्रियमाणमपि तत्पत्पयानिहसे-

अये सिद्धे परिशेषादात्मनस्तदाश्रयत्वादित्याशङ्ग्याऽऽह । प्रत्यक्षेति । न हि मिधो- विहूदधयेगणगुणित्वमनुमेयं दुःखादेश्वच सामासबुद्धिस्थत्वातारिशेष्यातिद्धिरित्वधैः । सामासान्तःकरणनिष्ठं दुःखादीलयत्र प्रमाणभावात्कथं सिद्धसाधनत्वमित्याशङ्क्वं दुःरूयहमित्यादि पत्यक्षस्य तत्र पमाणत्वादुक्तानुमानस्य सिद्धएाभ्यतया परिशेषपि- दविरित्याह । दुःखस्येति। यत्र ूपादिमवि देहे दाहच्छेदा शट तनैव तत्कतदुःखाचु- पठम्भान्नाऽऽत्मनस्तद खमिति हेत्वन्वरमाह । इपादीति । यच्वात्ममनःसंयोगादात्मनि बुद्धचादयो नव वैशेषिका गुणा भवन्तीति तद्ूषयवि। मनःसयोगजत्वेऽपीति। दुःख- स्याऽऽत्मनि मनःसंयोगजत्वेऽम्युपगतेऽपि मनोवदात्मनः संयोगितात्सावयवत्वद्विपरस- द्ादातमत्वमेव न स्यादि्षः। तत्र संयोगितेन सक्रियत्वं साषयति । न हीति। सए्वि सक्रियत्वेन सावयवत्वं पतिपरादयति । न चेति । यद्वा दुःखाद्यात्मनो विक्रियेदि केश्िदिष्टत्वात्तस्य सक्रियत्वमविरुदध पियाशङ्न्याऽऽह । न चेति । अत्मा न परि णाम निरवयवत्वान्नमोवदिंति भावः । किंचाऽऽत्मा न गुणी नियत्वारामान्यदि- याह । अनित्येति । नित्यं परयाम इति शेषः । वाशब्दो नजनुकषेण।धः। आकाशे ग्यमरिचारमाशङ्क्चाऽऽह | न चेति । आकाशस्य निं चेत्‌ (आतमन भाकाशः संमूतः” इलयादिश्रुिविरोषः स्वाद्विति सूचयितुमागमव।दिमिरित्युक्तम्‌ । परमाण्वादौ म्यभिचारमाशङ््याऽऽह । न चान्य इति । न ॒तावदणवः सन्ति त्यणुकेतरेसखे मानाभावादिरशश्वाऽऽकाशेऽन्वमेवन्वि काठस्तु सँ निमेषा ज्ञिर इ याशिश्ुवेरवत्ि- मान्मनोऽप्वन्नमयं श्रुविपसिद्धमतो न कचिद्यमिचार इति मावः । यस्िनिवक्रियमणे . तदेवेदमिपि बुद्धिम विन्यपे वदमि निमिति न्यायन परिणामवाद शते | विष्टि यमाणमिति । वत्पमयययस्तदेवेद्मिति प्रयः । विक्रियां वद्वा द्रग्यस्यावयवान्य्‌- थात्वं वाच्यं वदैव तस्यानित्यत्वमलन्तामावस्य प्रामाणिकत्वे दुवेचत्वादिवि परेहरवै।

५ ग. ड. ष्‌. ष. ममियोऽभ्युपग" । २ क, "याऽभ्युपगˆ । ३ ध. ड, ्, ज, "स्ति दुहे 4 वि" । ४ ध, लम । ५ घ. भ. एतस्सस्वे । | ह

६९८ ` कादरण्यकोषनिषत्‌ [प्रथमाध्याये ित्यमेवेति चेन्न | द्रव्यस्यावयवान्यथात्वष्यतिरेकेभ विक्रियासुपपत्तः। सावयवत्वेऽपि नित्यत्वमिति चेन्न । सावयस्यावयवसंयोगपृवंकत्वे सति विभागोपपत्तेः वल्नादिष्वदशेनाभेति वेश्च । अनुमेयत्वात्संयोगपुवैत्वस्यं । तस्मान्ना ऽऽत्मनो दुःलाधनित्यगुणाश्रयत्वोपपत्तिः। परस्यादुःखित्वेऽ- न्पस्य च दुःखिनोऽभावे दुःलोपरमनाय शान्नारम्भानथंक्यमिति चेन । अविद्ाष्यारोपितदुःखित्वप्रमापोहाथत्वात्‌। भात्मनि परकृतख्पापृ्रण- श्रमापोहवत्कर्पितटःख्यात्माभ्युपगमाच्च । जलदयादिपरतिविम्बवदा- त्मपवेशश्च प्रतिविम्बबद्याकृते कायं उपरुभ्यत्वम्‌ । परागुलत्तेरनुपर्ब्य

शै द्रव्यस्येति । आत्मनः सक्रियत्वं सावयवत्वं वाऽस्तु तथाऽपि नानिलत्वमिवि स्याद्वाद शङ्कते । प्ावयवस्वेऽपीति । यत्सावयवं वदवयवसयोगर्ूवं यधा पटादि तथा सवि संयोगस्य विमागावसानत्वादवयवविमागे द्रम्यनाकोऽवश्यं मावीवि दूषयति । न॒ सावयवस्येति । यत्सावयवं तदवयवसंयोगपूषेकमिति न व्याधिः । साव- येष्वेव वन्रादिष्ववयवसंयोगपुवकत्वे प्रमाणाभावादिति शङ्ते । वच्चादिष्विति । विमतमवयव्षयोगपूवकं सावयवत्वा्तय्वदित्यनुमानेन परिरवि । नातुमेपत्वादिति। मात्मनो मनःसंयोगजन्यदुःखादिगुणैत्वे सादयवत्वसक्रियत्वानित्यत्वादिप्रसद्गं प्रावि- पाथ प्रकृतमुपसंश्रति । तस्मादिति । भत्मनोऽनयष्वंसांपशाल्लारम्भान्यथानुपपस्या ससारिवेत्यथौपस्या शुवे । परस्येति । अवियाविं्मानमात्मस्थमनथेनमं निरा- कतुं॑तदारम्मः सेमववीत्यन्ययोपपस्या समाप्ते । नाविति । परस्येवावि- थारतसंसारित्वभान्विध्वंसाधं शाल्मित्येतहृष्टान्तेन स्पष्टयति । आत्मनीति । यशु परस्यादुःखित्वमन्यरस्वं च दुःखिनोऽभसं वत्राऽऽह | कल्पितेति । न ववत्त- रस्मादन्यो दुःख (नान्योऽतोऽस्ति द्र्टाहलयादिश्रतेः। घ पनरनाचनिवौच्याज्ञानसब- न्धात्तन्येवदधन्यादिमिरकेयाध्यासमापन्नः संसरति | वथा च कल्पिताकारदारा दुःखिनः परस्याऽऽत्मनोऽङ्गोकारान्नायोपततरुत्यानमिलययेः । परस्य प्रवेशे प्रां दोषपरंपरां पराय तत्पवेशस्वङ्पं निरूपयति । जछेति । यथा जले सूयो; पवि िम्बलक्षणः पवेश हश्यते तथाऽऽत्मनोऽपि पृषे काये कल्मनिकैः प्रवेश इत्यथैः | भनवच्छि- ल्ञादयचिद्धातोकस्तवन्वरेण संनिकषांपमवान्न परतिविम्बार्यपवेशः सेमववीयाशङ् वस्त्वन्तरकश्पनया कशपिवसंनिकष्यादाय प्रवि बिम्बपक्षं साधयति । आत्मेति । तदेवे पपश्चयवि। प्रागु्पत्तेरित्यादिना । स्वाम्ितं प्रवेशं पविपाच परेष्टं प्राचरे।

१ प, नादिति । २१, ङ, र्धकतव" ।! च, ठ, व॑त्य । ३ ज्ञ. “स्य विमागस्य । त । च, ` श्य वजादिषु । त" 1 ४ग. ङ, च, "शमाय । ५क. ज. प. दुःलात्मा*। ६ क, घ. ण, "गवस्वे का | ७क.प.ण, सथयेश। ८क.ड.प्‌.ण्‌, ्दुः\ ९६, ब. ण त्वमिति त | 9० छख. भ, न्‌, "निकरः । १५ क, 'वचिद्रस्तुनो वस्त्व ।

चरुपे आ्रप्णया४] भानन्दगिरिङृतरीकोसंवलिदकांकरमाष्यतयेता । ९१९ ` `

आ नलप्रेभ्यो यथा रः क्षुरधानेऽवहितः

1 आत्मा पश्ात्का्ये च धष व्याकृते बुदधेरन्तशूपङभ्यमानः दर्यादिपरति- विम्बवखरादो कारय षट पविष्ट इव रक्ष्यमाणो निदिश्यते “स एष इह भरविष्टः” ““तत्छष्टरा तदेवानुप्राविशत्‌" “स एतमेव सीमानं विदा्धैतया दवारा भरापद्यत ” “ सेयं देवतैक्षत ॒हन्ताहमिमास्विश्लोः देवता धनेन जीवेनाऽऽत्मनाऽनुपरविरय ” इत्येवमादिमिः । न तु सर्वगतस्य निरवयवस्य दिग्देशकालान्तरापक्रमणपाप्रिरक्षणः पेशः कदाचिद- प्युपप्यते । न च परादात्मनोऽन्योऽसितं द्रष्टा” “नान्यदतोऽस्ति द्र्ट नान्यदतोऽस्ति श्रोतृ" इत्यादिश्रुतेरित्यवोचाम । उपङब्ध्यर्त्वा टृष्टिपवेशस्थित्यप्ययवक्यानाम्‌ । उपर्ब्धेः पुरषा्थत्वश्रवणात्‌ । ` “ आत्मानमेवावेत्‌ " ““ तस्मात्तत्सवेमभवत्‌ ” ^“ ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌” “स॒योह वे तत्परमं ब्रह्म वेद ब्रह्मेव भवति” “ भवापवान्पुरुषो वेद ” “ तस्य तावदेव चिरम्‌" इत्यादिश्चतिभ्यः।

“ततो मां तत्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम्‌" (“तद्धचग्यं सवे विद्यावां पाप्यते हयगतं ततः"! इत्यादिस्परतिभ्यश्च । भेददशेनापवादाच्च चष्टश्चादिवाक्पानामासे- कर्त्वेद्नार्थपरत्वोपपत्तिः । तस्मात्कायंस्थस्योपरुम्यत्वमेव प्रवेश इत्युपचयंते। आ नखभ्रेम्यो नलाग्रम्योदमात्मनश्चैतन्यमुपडभ्यते ।

कन

का 0 श 7 श [कुक वा १

न त्विति । कृतिदिशो देशात्काढाद्ापकरमणेन किगन्वरे देशान्तरे काठान्तरे च प्राप्तिलक्षण हति यवत्‌ । यत्तु परस्मादन्यस्य प्रवेष्त्वमिपि वजनाऽऽह । न चेति । ५५ पवेशादि वस्तुतो विद्यमानमस्तु किमिद्यात्रिधं कल्यते तत्राऽऽह्‌ ।*उप- ङब्धीति । भात्मज्ञानाभेत्वेन पमेशादीनां कन्पिवत्वात्द्राक्यानां न स्वा्पै.पर्यवसा- वमिद्ययेः । फएठ्वत्संनिषावफलं वदङ्गमिति न्यायमाधित्योक्तमेव प्पथयवि | उप- श्पेरित्याडिना । ववःशब्दो मक्तयोगपरामर्ञो । वदित्यात्मन्ञानमुच्यवे । तस्वा- उयत्वं साधयति | प्राप्यते दीति । सृष्टयादिवाक्यानिक्यन्ञानायत्वे हं खन्वरमाह्‌ | , भेदेति । कल्पितं पवेशञं पतिपादिवमुपसंहरि । तस्मादिति । का पुनरस्य प्रवेशस्य मयौदेलयाशङ्याऽऽइ । आ नघम्रेभ्य इति । संभवति मयदरान्तर किमिति पवेश- स्येयमेव मयादेत्याशङ््याऽऽह । नख्रेति । दृ्टन्वदयमाकाटूक्षापूवेकमुत्पाप्रयति।

१ ध, च, अ. छ.“वस्याऽऽपमनो दि" । ° क, च. छ. ह, स्ति नाः । ३क. ख. ध. च. छर ज. नय्रः।४ल, ग, ङ, य, "प्रद । ५ ल.ग, ङ. च, "यादं शास 6 ध, ण, "विधकं क"

स्याहिश्वभरो वा विश्वभरङराये तं न पश्यन्ति।

ततन कथमिव प्रविष्ट इत्याह । यथा रोके क्षुरधाने क्षरो धीयतेऽस्मिननिति रधानं तस्मिन्नापितोपस्कराधाने श्ुरोऽन्तःस्थ उपरम्यते ऽवहितः प्रवेशितः स्याद्यथा वा विश्वभरोऽग्मिति्स्य भरणाद्विश्वभरकुखये नीडेऽद्निः काष्ादाववहितः स्यादित्यनुवतेते । तत्र हि षष मथ्य भान उपरम्यते । यथा च क्षुरः भ्ुरधान एकदेशेऽवस्थितो य्था चाग्निः काष्ठादौ स्वतो व्याप्यावस्थित एवं सामान्यतो विशेषतश्च देहं संव्याप्यावस्थित भत्मा। तत्र हि सर प्राणनादिक्रियावान्दशंना- दिक्रियावांश्वोपरभ्यते । तस्मात्तत्रवं परविष्टं तमात्मानं प्राणनादिक्रियावि- शिष्टं न परयन्ति नोपलमन्ते । नन्वप्राप्तपरतिषेधोऽयं तं न परयन्तीति दृशेनस्याप्रकृतत्वात्‌ । नेष दोषः । सष्ट्यादिवाक्यानामात्मेकत्वपरतिष- त्यथेपरत्वात्यकृतमेव तस्य दनम्‌ “पं दपं प्रतिपा बभूव तदस्य ङपं प्रति चक्षणाय” इति मन्रवर्णात्‌ । तत्र प्राणनादिक्रियाविशिषटस्प

[१ ता ~~~ ° ~~ -~---- = ~~~ ~~ ~ तो नामि 99 मि जानक

तत्रेति । प्वेशषारो देहादिः सप्तम्यथेः । प्रयमोदाहरणपर्वकोपादानम्‌ । यथेति । तद्याचषटे | रोक इति । तत्र प्रवेश्चितत्वं क्षुरस्य कथं सिद्धमत जह । अन्तःस्थ उपलभ्यत इति । विन्वमरशब्दस्याभिविष्रयघवं व्युत्पादयवि। विश्वस्येति। तस्व तद्भतरतवं महामृतप्वाजलाटरत्वाद्रा द्रष्टव्यम्‌ । कृष्टदृवग्नरवदहितत्रे युक्ति माह । तत्रेति | दृ्टान्तद्रये विवाकषतरमेशमन्‌्य दा्टोन्विकमाह । यथेत्यादिना । भत्मन जागरत्लप्रयेदेहं दयी वृक्तिः लापे तु सामान्यवृत्तिरवेल्यवान्तरविभागमाह्‌ । तन्न हीति । भवस्थाद्यं सप्म्यथेः। न केवलं विरोषवृत्तिरेव तदोपठम्षा किंतु सामा- न्यवृ श्वेति चकाराः । अवस्थान्तरे सेवि्पि तस्थेवायः । वाक्यान्तरमवतारयितवुं रूमिकामाई । तस्मादिति । यस्मादुमयी वृक्तिरात्मनः शरीरे इयते तस्मात्तनेव जढसूयवदवि्या पविषटोऽयमिति योजना । व्याङताजगततः सकाशादृत्मानं पृथक्व तं न परश्यन्तीपि वाक्यं तद्याचषटे । तमात्मानमिति । विशिष्टं पद्यन्तऽपि केवल- मात्मानं न प्यन्तीवि यावत्‌ । चाक्षुषत्वनिेषस्ये्टत्वमाशङ्क्य व्याचष्टे । नोपडभन्त इति । उक्तनिषेषमाक्षिपति । नन्विति । पविषेषस्य प्राप्न दशेयन्परि हरति । नेत्यादिना । वन्नामरूपाम्यां स एष इलयादिवाक्यानां ज्ञानायेतवे मानमाह । पमिति । विशिष्टस्य दशेनेऽपि पु्णस्याद्रेने हैतृक्तिरमन्तरवाक्यमियाह । तनेति । परतिज्ञावाकयारथं स्थिते सतीति यावत्‌ । तस्मात्तदशेनेऽ पपि पृणस्यादरौन

५ १. छः षट ।२क.ग.च. छ, ज. श्व. "मः कु । ३ क. ज, "घानैक | ४्ग. घ, च, अ. §, था वाऽभिः। ५क.ख.ग्‌, ड. च, छ, इ, स्याद* । ९ प. ^तमर्थम" । भ, "तम ।

अकृतो हि सं प्राणेनैव प्राणो नाम मवति 1: वद्न्वाक्पश्य श शवक्षुः शृण्वञ्श्नत्रं मन्वानो

दशने हेतुभाह । अङृत्छ्लोऽसमस्तो हि यस्मात्छ प्राणनादिक्रियाविशिष्टः। कुतः पुनर हृतस्रत्वमितिः । उच्यते । प्राणनेव प्राणनक्रियामेव कुर्ब- . न्प्राणो नाम पाणपमाख्पः प्राणामिधानो भवति । पराणनक्रियाकृत्वाद्धि राणः प्राणितीत्पुच्यते नान्यां क्रियां केन्‌ । यथा खवकः पाचक इति । तस्मात्कियान्तरविशिष्टस्यानुपसहारद कृत्स्नो हि सः । तथा वव- न्वनदक्रियां कुेन्वक्तीति वाक्पर्यश्चधुशवष्ट इतिं चंद्रा गुण्वभ्डुणो- तीति शोत प्राणन्नेव पराणो वदन्वागित्याभ्यां करियाशक्तयुद्धवः प्रदर्शितो. भवति परयंशवभुः गुण्वडश्नोत्रमित्याम्यां विज्ञानशक्तयुद्धवः प्रदश्यते। नाम- इपविषयत्वाद्विज्ञानशक्तेः। श्रोत्रचक्षुषी विज्ञानस्य साधने विज्ञानं तु नामष्टपसाधनम्‌। न हि नामष्टपव्यतिरिक्तं विज्ञेयमस्ति । तयोश्चोपरेम्भे

ध 1 = [हि ति / । |

मिति शेषः । विशिष्टस्यापि पुणत्वमातमत्व।दन्यथा प्राणनारि्कतृत्वायोगादि ति शङ्के । छरुत इति । पाणनारिक्रियाकतौ पाणादिमिः संहतत्वासू्णो न मववीदुत्तरवज्यिह- तरमा । उच्यत इति । आत्मनि पाणङ्ञब्दप्व्‌ तिमुपपादयापि । प्राणनक्रिपाकतु- त्वादिति । रत्कतत्वादात्मा प्राण उच्यते प्राणितीति व्युतत्तेरिति योजना] सष्ट्टान्तमेवकाराथेगह । नान्पामिति । एवकाराथमनूद्य रैत्वथमुपसंहरति । तस्मादिति । तापावस्थायां समस्वकरणेपथहरेऽपि प्राणस्य व्यापारदकीनात्पष। न्यावगमात्माणन्नित्यादिवाक्यमादौ व्याख्याय कियाशक्तिष्वेन प्रणपाश्शयद्वाचो वद्‌ लित्येतत्पूवकमुत्तरवक्याति व्याचष्टे । तथेत्यादिना । पाणनवदन।म्यामनुक्तक- मेन्दियम्याप्ररपुपठक्य वाक्यद्रयतासयेमाह । प्रागनेवेदि । पराणवागायुपािदरे- णाऽऽत्मनीति शेषः । दष्िश्रविभ्यामनुक्तज्ञानेन्द्रियग्यापारोपलन्। कत्षाऽनन्तरवा- कययेस्तासयेमाह । पश्यन्निति । चक्षराचपाधिदार।ऽऽत्मनीति पतत । उकतबु- दीन्द्ियन्यापाराम्वामनुकत तद्यापारमुषलक्ष्याऽऽत्यनः स्षटूतवािपर्च्छेद। न सिध्यपि संबन्धं विनोपरक्षणायोगादिलयाशङ्न्याऽऽह । नामडपत्यादिना । परकादयपकाङका- विरिकक्ञेयामावाचदुपङम्मे च चक्षुःशरोत्रयोखि त्वगदिरपि करणत्वादेकायेत्वङ्परषं- बन्पादुपठक्षणसंमवादात्मनः स्पष्टत्वदितिद्धिर्यपः। वधथाऽप्युक्तकभन्दियव्यापारे ` णानुकतेवद्यापारोपढक्षणादात्मनो न गन्तुत्वारिपरिच्छेदः संगच्छते पिना संबन्पगुष-

१९. घ. ङ.थ. छ, ज. छ. इन" | ल. दन्क्ां। २व.9.ज. घ. "तिक्र" । ग, "ति इद्य। ३. ॐ, चद्युः चु | ४ ग. "नताः ।५ क. 'ठम्भक ।६ न्‌, (क्कियाङ। ७, ॐ, “ 'कवयेक्रोत-। ८ घ, न्‌, ष, नुत" । ९ छ, त्‌, "कव्याया।

\। 3.1

मनस्तान्यस्यैतानि कर्नासामयेष । स योऽत एकैकमुपास्ते न स वेदाङृस्श लेषोऽत एकैकेन

वोधा ााााोना-ोािनयकाककाययािदयणच्यनययेयय्यिकापदििि

करणं खुःश्नोते । क्रिया च मामटपसाध्या प्राणसमवायिनी । तस्याः धाणाश्चयाया भमिष्यक्तो वा्ृरणम्‌। तथा पाणिपादपायुपस्थाख्यानि । संवैषायुपरुप्णा्या वाक्‌ । एतदेव हि स्वं॑व्याढृतम्‌ “नयं वा इं माम इपं कमे" इति हि वक्ष्यति। मन्वानो मनो मनुत इति ज्ञानशक्तिवि" कोसानां साधारणं करणं मनो मनुतेऽमेनेति पुरुषस्तु कतां सन्मन्वानो भन इत्युच्यते । तान्येतानि प्राणादीन्यस्याऽऽत्मनः कर्मनामानि कमे लानि नामानि कमेनामान्पेव न वु वस्त॒मात्रविषयाणि । भतो न कृत््ा- त्मवस्त्ववचातकानि । एवं हस्पवात्मा प्राणनादिक्रियया तत्तत्कियाज- नितपरणादिनामडपाभ्यां व्याक्रियमाणो ऽवथोत्यमानोऽपि । स योऽ- तोऽस्मात्।णनादिक्रियासमदायदेकेकं प्राणं चक्षुरिति वा विशिष्टमनुपस- इतेतरविशिष्टक्रिपात्मकं मनसाऽपमासेत्युपास्ते चिन्तयति ने सपन स जानाति बरह्म । कस्मात्‌ । भकृत््नोऽपमस्तो हि यस्मद'ष आत्माऽस्मा- त्याणनादिसयुदायात्‌ । अतः पविभक्त एकैकेन विशेषणेन विशिष्ट इत- सक्षणापिदधेरिलयाशङ्क्याऽऽह । क्रिया चेत्यादिना । सवा क्रिया नामरूपव्यङ्गन्ा मराणाश्रया च तत्र प्राणाश्रयनामविषयोच्ारणक्रियाव्यज्ञकतं वाचो हस्तादीनां ठदाश्रयादानादिव्यज्ञकैवा वस्मदिकाश्रयक्रियाव्यञ्जकत्वयोगंदुपक्षणसमवादालनो गन्तृतवादििदधिरिलययेः । शक्तिदरयोद्ववोकत्या समस्तसंसारस्य परवीच्यध्यासोऽब् षिवक्षित द्याह । एतदेवेति। उरदतशक्तिदयमेतच्छन्दाधः। उक्तेऽथं वाक्यरोषमनु- -कृरुयति । जयमिति । आत्मा मन्वानः सन्मन हइलुच्यते मनुव इति व्युतत्तरिवि -वाक्या्तरं म्याचषे । मन्पान इति । करणे प्रसिद्धस्य मनः शब्दस्य कथमात्मनि वृत्तिरिलयाशङ्कग्य ग्युत्पत्तिमेदमाह । ज्ञानशक्तीत्यादिना । भासादिकशब्देभ्यो विशेषमाह । तानीति । कुत्लात्मवसत्ववद्योत्तकानि न मवन्वीयेतदेव स्फुरयति । एवं हीति । प्राणादीनां कमेनामत्वे सतीपि -यावत्‌ । भवदच्योयमानोऽपि न कत्ल इष्टः स्यादिति शषः । भछृत्त्रद्शिनोऽप्यात्मद्रित्वमोशङ्ग्याऽऽई । स प इति आोतमोपापितुरातमदशमस्वमयुक्तमिति शङ्कित्वा परिहरति । कस्मादित्यादिना । वसादरशि्टत्मदर्गी न वष्वात्त्वद्षीवि रोषः । उमास्विज्ञानमुपास्त हति जानाति “ १७. येचः । रकष. ध. छ..ज. "काशानां । ३७. घ, ङ, व. ए. "पणनादि। ४ म,

ड. अ, रकि ५, घ. 9, ज, न जा" । ६.६, "कलं त" । ७". ण, गात्योदाबुप1:८ क, भ. जूतं श्च । "घ, भात्मन उषाः । १० ब, म. सद्‌ 1 |

\ -*९ “ “~ ~ ग „~ -१. ५. ध 1 श ५८" ०" ९, ५, चत ५५५, ई ध ५४ ध [ चः, ५, &,. 4 ५ ) 4 ५१ ८ ॥ 0 ध न ¢ + 4 | । # 4 ९ । # (८

भवयात्मेत्येवोषासीताभ्र छेते सवं एकं भवन्ति,

"णीगणषणपषधणरीषयगीीषययषषयपयिीििीणरिणरप रे

रधरमान्तरानुपसंहाराद्भवति । याबदयमेवं वेद पश्यामि शृणोमि सृशा- मीति वा स्वभावप्रदृतिपिशिष्ठं वेद वाबदश्चपा कृत्स्नमात्मानं नं देह । कथं पुनः पयन्वेदेत्याह । आतमेत्पेवाऽऽत्मेति प्रागाद्रीनि विशेषणानि यान्युक्तानि तानि यस्थ स आ्वंस्तान्पात्मत्युच्यवे । स वथा ङत्न्न- विशेषोपसंहायी सन्डृन्ञो भवति । वस्तुमानरश्पेण हि प्राणाथ्युपाधिविः शेषक्रियाज्नितानि विशेषणानि व्याप्नोति । तथाच वक्ष्यति ““ध्पाय- तीव केखायदीव"” इति । तस्मादात्मेत्येवोपासीत । एवं $त्म्नो तौ स्वेन वस्तुषूपेण शृद्ममाणो भवति । कस्मात्छृत्स्न इत्याशङ्ूषाऽऽह । सनास्मिन्नात्मनि हि यस्मािरुपाधिके जल य॑प्रतिबिम्बभेदा इवाऽऽ- दित्ये पाणादुपाधिडता विशेषाः प्राणादिक्मेजनामामिषेया यथोक्ता हेत एकममिन्नतां भवन्ति परतिपचन्तेः । आसेत्येदोपासीतेतिं नप्‌"

न सखभावादुप।सनमिलयुक्तत्वात्‌ | वधा च जानन्न जानातीति व्याहिर्यिाशहृश्ऽऽद। यावदिति । एं वेदेयेतदेव विद्नियवे | पश्यामीत्यादिना । आकाङ्क्तपूवकं विचा- सृत्रमवतारयति । कथमिति । तत्र व्याख्येयं पदमादते । आस्मेवीति । वद्ाबषटे । आणादीनीति। वसिमन्हरे पूररोक्तदोषराहितयं दशेयति । पत तथेति । वषदरिगषरण- स्याद्चदवरेणेति याव्‌ | कथं तसद्विशेषोपसं्ारी तेन वेनाऽऽत्मना णिडन्डस्त्ः स्यात्त" धाऽऽह । वस्तुमात्रेति। सवोऽस्य पाणनादिसंबन्पे संभवति किमिलयुपामिसभन्भेने- त्थाषङ्कयाऽऽह्‌ । तथा चेति । नात्मनि सवोपसंशारववि हे पुवक्तदाषामावातं पशयननेवाऽऽत्पद्ीयुपसंहरति । तस्मादिति । यथोक्तात्मोपासने पुवोक्तदोक्षभदि प्ाुक्तमेव हुं स्मारयति । एवमिति । तस्यापै क्फोरय कि । स्वेनेति । वष््ः नसावीदेनाकायैकारणेन प्रम्भतेनेवि यवत्‌ | भकाङ्क्षपूषेकमुसरवेकयमृवदयि न्बाकरोति | कस्मादित्यादिना । तस्माचथोक्तमात्मानमेवोपासतवि शेपः । भस्मैव दचोवको द्वितीयो हिशषब्दः | विधासूतं विषिसिशौ विना विवकितेऽथं म्यार्वाक+ ूविमियरमिति पक्षं पस्याह । आ्मेत्येवेषि । भत्यन्तापराघ्ां हपूवैविषिैथ। सकामोऽगनिषेजं जुहयादिति नायं वथा पके पाघत्वादासमोपास्नस्य वसप वप्र: धिश्च पुरुषविशेषापेक्षया विचारावसनि स्टोमविष्वरतत्यधः । इदनीप्रास्खकः | १ न्च, श्ेषणो१०।२६. स्तभाव्रह | ३७.६१. छ. जन च्च, याहु !*ग. ड छवि. ५ क,ख. भ. ड. छ, ज. ह. "नोऽत भ । ६७. द. म. ङ, छ, ज,.इ. "ति. भेदके)

(तिति भा" + ज ध. ड. नायमपू" । ८ श. "सं संमवहीति शरगदिदवनं द" ।, ५ भ च. "द" )° ज्ञ. घ. "वाक्यं तुतात" । ११ न, स्य ग्रः

#,

वविधिः। पके भाप्रत्वात्‌ । “यत्साक्षादपरोकाद्रघ्म'" “कतम भात्मेति"" “योऽयं वि्ञानमयः'¶त्येवमाचात्मपरतिषादनपराभिः श्रुतिमिरात्मविषर्य विह्ञानयुत्पादितम्‌ । वत्राऽऽत्मस्वङपविङ्नानेनेव तद्विषयानात्माभिमा- नबुद्धिः कारकादिक्ियाफराष्यारोपणात्मिकाऽविना निवतिता। तस्यां निवितायां कामादिदोषानुपपत्तेरनात्मविन्तानुपपत्तिः । पारिेष्या- दात्मविन्तेव । तस्मात्तदुपासनमस्मिन्पक्ने न विधातव्यं परापरत्वात्‌ । तिष्ठतु तावत्पाक्षिक्यात्मोपासतनपापिर्नित्या वेति । अपूवंविषिः स्यात्‌ । क्षामोपाप्तनयोरेकत्वे सत्यपराप्त्वात्‌ । न स वेदेति विन्नानं प्रस्तुत्याऽऽसमत्येदोपासीतेत्यमिधानादरेदोपसनशब्दयोरेकाथं- साऽवगम्पते । “अनेन हेतत्सवं पेद" आत्मानमेव वेत्‌” इत्यादि श्चति-

स्याविषेयतसख्यापनाथ वस्तुलमावछोचनया नित्यपाधिमाह । यत्साक्षादिवि। वत्माथवागुक्तश्रुरिमिरात्मविज्ञानं किं वावतेत्यत भह | तन्नेति । कारकादीत्यादिपदं वदवान्तरमेदाविषयम्‌ । नन्व्रि्यायामपनीतायाममि रागदेषादिसद्ावद्वैषी पविः स्यान्न हि विददब्िदुषोग्यवहारे कश्चिद्विशेषः पश्वादिमिश्वाविशेषादिति न्यायाद भ । तस्यामिति । बापिवानुवृत्तिमात्रात्न वैधी परवृत्तिरबाधितामिमनमन्तरेण तदयोगादिति मावः । विदुषः युषुपवुल्यत्वं व्यौवतैयवि । पारिशेष्यादिति । तन्न - मातवैमपि सवासां चिप्वृत्तीनां जन्मनैवाऽऽत्मचैतन्यव्यज्ञकत्वात्याप्तमासन्ञानं शरौबे.षु शने नात्त्यनात्मवि स्फुरणमासमज्ञानमेवेति नित्यपापिममिपेत्याऽऽह । तस्मादिति । भस्मिन्पक्न इति नित्यपाप्तत्वपक्षाक्तेः । अपूतरेवििवादी शङ्ते । तिष्ठतु ्षावदिति । सवेषां लमावतो विषयपवणानीन्द्रियाणे नाऽऽत्मज्ञानवा्- मपि. शृष्यन्ते तदवयन्व परापवाद लज्ञाने मव पद्रिधेरिपि भावः । विशिषटस्याि- कारिणः. ठाज्ञानं शब्दादेव सिद्धमिति कथमपरापिरियाशङ्क्वाऽऽह । न्नानेति । न खल्वत्र शब्दज्ञानं विवक्षितं किंतुपासनङुपासनं नाम मानसं कमे तदेव ज्ञानादृ- चिङपत्वाम्ज्ञानमित्येकतवे सलयपा्रत्वादिषेयमिलयधेः | तयरेकतवे विवृणोति । नेत्या- हिना । अनेन हीद्यादौ वेदृशब्दस्याथान्वरविषयत्ववन्न स वेदेयत्रापि किं न स्वादि- ह्याशङ््याऽऽह । अनेनेवि । उक्तशरुिम्बो चाज्ञानं श्रुतं तद्‌ पासनमेवे,ते याजना । “प योऽव एकेकमुपस्ये' इदयुपक्रमात्‌ (आसित्येगे पाद्व" हयुपसंहाराच्च न स वेदेयत्र वद्रोदशबदस्योपासनापत्वमे्टम्यमन्यथोपक्रमोपसंहरपिरीषात्‌ | तया चाकपैशसासम-

दाहुपासनमेव सवेजञ वेदनं वच सपैरापाप्तमिपि वस्मिनपुवतरिपिः स्यादिंवि मवः ।

१७, ब भतं । ३, वाप्वति। ३१. ब. इ, शाब्द | ४. शब्दं । अ 19 `

- मणा य्‌ न ५ त „ १ 4 व 1 प 1 ^ किः (9 ४ न क अ ५

५१ दयैः = ^, नाया ४ १०५१ ध 2.) „~ # द ५५ 1 ०५५६ 7 र ~ 1 ् + | 4 ५५ < ह|

भ्य विद्धागयुपासनप्‌। तस्य वाबाप्त्वाह्ठिष्यत्वभ्‌। न अ स्वद्पाम्या- ख्याने पुरुषपहसिरपपचते । तस्मादपुवं विधिरेषायम्‌ । कर्मदिषिसामाः न्या । यथा ““पजेत जुहुयात्‌" इत्यदयः कमबिधपो न वेशस्य "भात्मे- त्येवोप्ीव” “मात्मा बा अरे द्रष्टव्यः" इत्पाचात्मोपासनविषेविशे* धो ऽवगम्यवे। मानसक्रियात्वाशच विज्ञानस्य । पथा यस्ये देषताये हविष डीतं स्यातां मनसा ध्ययेद्रषटूरिष्यजित्याथा मानसी किया विधीपते। तथा “आत्मेत्येदोपासीत “मन्तव्यो निदिष्यातित्पः'' त्याचा क्रिये विधीयते ज्ञानात्मिका । तथाऽवोखाम. वेोपासनशब्दयोरेका्थत्वपिति। भवनांशनरयोपपत्तेश्च । यथा हि यजेतेत्थस्यां भावनां किं केन कथ- मिति भाव्याचयाकाद्क्नापनयेकारणमंशत्रयमयगम्यते। तथापाहीतेत्य- स्थामपि भावनायां विधीयमानायां किमुपासीत केनोपातीत कथमुपाष्ठी- तेत्यस्यामाकाङ्न्नायामात्मनिमुपासीत मनसा त्यागव्रह्मचपेशमदमोपर- मतितिन्नादीतिकतेव्यताघयुकत इत्यादि शान्नेणेव समथ्प॑ते ऽशत्रयम्‌ । यथा च कृतघ्नस्य दशपणं माप्तारिपरकरणस्य दशंपूणंमातादिषिष्युदेग- त्वेनोपयोगः । एमोपनिषदात्मोपासनपरकरणस्पाऽऽत्मोपासनविध्पुरे- इतश्च त्रस्िननेटग्यो विषिरिलयाह। न चेति । भतः परपवेकों वरिषिरुपेय इवि शेषः । स चादयन्वापाप्ठपिषयलान्नियमादिरूपो न भवतीलयाह । तस्मादिति । जासेपालि विभेयेयत्र हेलन्वरमाह । करमविधीति । कमासन्ञानविध्योः शब्दानुतारे- णाविशेषममिदधावि । पथेत्यादिना । संप्रयधंतोऽप्यविशेषमाह । मानेति । चदेव दृ्टान्येन स्पष्टयपि । यथेति । यदि क्रिया विधीयते कथं ज्ञानात्मङेति ब्रिशे- यतरे तत्राऽऽहं । तयेति । हतश्चाऽऽत्पोगस्ने तिपिरस्वीत्याह । भावनेति । वेद न्तेषु भावनापनिवांरात्रयोपप्रसि विशदयितुं हशन्तमाह” । यथेति । मदनाय वि्ीयमानते सतीति शेषः । पेरणावभः शग्दव्यापरः त॑ज्ञातरकरणकः स्वुत्याहै- ज्नितिकवैव्यताकः पुरुष्रयत्नमान्यनिष्ठः शब्दभावनोच्यते । खगं यणेन प्रयाजा- दिभिरूपरलय सापे पि पुरुषपवृतिरणेमावेपि िभागः | दशन्वस्यमये दान्ते योजयति । तथेत्यादिना । त्यागो निदिद्धकाम्यत्रजंनम्‌ | उपरमो निल्नेमितिकयागः। रितिक्षदलयादिपरं समाषाना।दिसंग्रहापमिलयक्षत्रयपमि0ि संबन्धः । शाह्नं शान्तो दान्व इत्यादि | उक्तपकारमंशतरयमन्यद्‌ पि सुमे वेकुमादिपदम्‌ । विविक्तानां शा- नवानां कायंपरत्वेऽपि वद्धानानां वेषां वस्तुपरेल्य शङ्क्ाऽऽइ । पथा चेति ।

१ ध. ङ्‌. च. छ. ^्तांध्वाः। २ ग.ध. ड. ज, "याचात्र । ३३. यत्या मावनायाः जि ४. अ, चया प्रिषीवनानायां फ । ५ग. इ. ह. मातनाक" । क, मविनाया भका ६ ब्‌. ङ. "यमश" 1७ ल. "कविधिरिल्या। ८, ३. छ, ज. छ. "वमूु+" ५ क, छ, "नक १० भ, "कः जाग" । ११ ध, सलिरादिन्न" | १२१, श, (नकर |

"+ „९५ ४ हि $ बे ‡ ॥ फ

शत्वेनेवोपयोगः । नेति नेत्वस्थूकमेकमेवाहितीयमशनावाचतीते इष्ये- वमादिवाक्यानागुपास्यात्मस्वद्पविशेषसमपणेनोपयोगः । शं क मोत्लोऽविचानिषदृत्तिवी । अपरे वर्णं यन्त्युपासनेनाऽऽत्मविषयं व्रिशिड विन्नानान्तरं भावयेत्तेनाऽऽ त्मा ब्नायतेऽविद्यानिवतेकं च तदेवं नाऽऽ त्मविषयं वेदवाक्यजनितं विद्वानमिति । एतस्मिन्न वनान्यपि (पविन्नाय परह्नां कुर्वीत" “द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिष्यासितम्यः “सोऽन्वेष्टव्यः स रिजिङ्नाकितव्यः“इत्यादीनि । नार्थान्तरामावात्‌ । न च “भत्मेत्येवोपासीत'त्यपएविधिः। कस्मात्‌ । भारमस्वशपकथनाना- त्मपरतिषेधवाक्यजनितविज्नानव्यतिरेकेणार्थान्तरस्य क्तंग्पस्प मन- सस्य वाहनस्य वाऽभावात्‌। तज हि विधेः साफषयं यत्र विधिवाक्यश्नवणमा- भरजनितविज्ञानन्पतिरेकेण पुरुषग्रषृत्तिगंम्यते। यथा "“दशपणेमापार्भ्पां स्वगकामो यजेत” इत्येवमादौ। न हि दशपणं मासविधिवाक्यज्ञनितविन्ना- नमेव वशपणे मासानुष्ठानम्‌। तच्चाधिकाराचपेषानुमावि। न तु“नेवि नेति"

विध्युदेशतयेन तच्छेषतरेनेति यावत्‌ । भस्यूटादिवाक्यानामारोपिददैवनिषेषेनाद्यं वस्तु समपेयतां कथमुपास्तिवरिधिरशेषत्वमितयाशङ््ाऽऽह । नेत्यादिना । बर वेद ब्र्ैव भववि ' ‹ तरति शोकमात्मवित्‌ " इदयादीनां फठपेकत्वेनोपारितिवि- ध्युपयोगममिपेल्याऽऽह । फर चेति । मोक्षो ब्रषठेपािः । आत्मोपा्नं विषेयमिवि पतमुक्त्वा पर्तान्वरमाह । अपर इति । तस्यानुपयोगमाशङ्चाऽऽह । तेनेति । बाब्दस्य ज्ञानस्यापंसृषटापरोक्षात्मत्रिषयत्वाभावमितिशब्देन हैतृकरोति । ज्ञानान्तरं वेदान्तेषु विषेयमिलय् मानमाह । एतस्मिनिति । पक्ष्ये पापे प्रथमपक्षं प्याह । ना्ान्तराभावादिति । वत्र नमेधेमेव खयं व्याचरे | न चेति । शागज्ञानवतो विषयौमावान्न विधिः संमवलयविध्तत्कायेनिवृत्तौ खयं एठावस्यत्वदेतयथः । हेतु- भागं मशकं विवृणेवि । कस्मादित्यादिना । भआत्मोपदेशेनानातमनिषेषदारा धक्योत्यनज्ञानापिरेकेणेति यावन्‌ । कवंग्यान्तरामविऽपि वाक्यजन्य विज्ञानमेव विषेयं स्यादिलयाशङ्चाऽऽई । तन्न हीति । दृष्टान्तेऽपि वाक्योत्यज्ञानादिरेकेण पुद्षपनु- तिरतिदधेत्यशङ्कयाऽऽह । न हीति । पैदनुषठानं ता वाकयाधेज्ञानापीनमि0ि व्यो रिषिस्वध्ाऽऽह । तश्चेति । अपिकारो " विपिपुरुषसंबन्पस्तत्छवन्ञानापेक्षमनुष्ठानमि- वयषेवान्विषिरिलयपेः । वहि परकेऽपि वाक्योत्यज्ञानन्यपिरेकेण पृरुषव्यापारपेभवा- हिविसाफल्यमिलयाशङ्श्याऽऽह । नत्विति । भष विमतं प्वतेकं वेदिकज्ञानत्वाि-

-, १७. ङ, "तमिये"। २ऊ. छ. इ. "व वाऽऽ्म"। ३.१.४७. अ. इ. त्य षागा \ ४थ.. ए, कछापैक।*५ घ, ज, "द्यणः प्रा ९ब. थ, च, "अरर योव न्दा. च्‌, वत)

इस्याथात्यपतिपादक्वाकयजनिंतविज्ञानव्यतिर्कणे

इषन्यापारः शेमवति। सवेव्यापारोपश्ामहेतुस्वासद्वाक्यजनितविज्नानस्व। मै ब्ुदासीनविज्ञानं प्तिजनकमव्रह्मानात्मविद्लोमनिवर्तकत्वाचच “एकमे वाहितीयम्‌"' “सस्वमसि"" इत्येवमादिवाक्यानाम्‌ । न च तनिदतौ पष त्तिहपपचते । विरोधात्‌ । वक्यिजनितविन्ञानमानानाब्रह्मानातमदिन्नान- निषत्तिरितिषेभ्न । “तस्मि” “नेति नेति" 'भातमेवेदेम्‌"” ^"एक- मेवाद्धितीयय्‌" "ब्रहवेदमगरतम्‌” “नान्यदतोऽस्ति द्रष्ट" “तदे ब्रह्मत्व विद्धि इत्यादिवाक्यानां . तद्वादित्वात्‌ । द्रष्टव्पविपर्विषय- समरप॑काण्येतानीति वन्न । भर्थान्तराभावावित्युक्तोत्तर्वात्‌ । भात्म- वस्तुस्वहटपक्षमपेकेरेव वाक्येस्तत्वमत्पादिभिः श्रवणकाड एवं तदशंनस्प कृतत्वाद्रष्टव्यविधेर्नालष्ठानान्तरं कतंव्यभिच्युक्तोत्तरमेतत्‌ । भातमरस्वद्पान्वाख्यानमात्रेणा ऽ ऽस्मविज्ञाने विधिमन्तरेण न प्रततं इति चेन । भात्मवादिवाक्यश्नवणेनाऽऽत्मविन्ञानस्य जनितत्वात्कि भोः कृतस्य करणम्‌ । तच्छ्रवणेऽपि न प्रवतत इति चेन्न । अनवस्था.

ण्यः 0 1 1 ० त त 1 क 11 1 रीण नमी

पिवक्योत्थज्ञानवदित्याशङ्क्य प्रववेकविषयत्वमुपािरिल्याह । न हीति । मिष्या ज्ञानानिवतेरकत्वमुपाध्यन्तरमाह । भन्रह्मेति । वाकयोत्थक्तानस्य तन्निवतेकत्वेऽपि पवतेकत्वं किं न स्यादिल्याकङुन्याऽऽह । न वेति । द्विवीयोपषेः साषनम्पार्ि शङूवे । वाक्येति । ब्मातैकयप(परवाकयेत्थविज्ञानस्याज्ञानतत्कायंध्वंसित्वौ- व्यान्न साषननग्याप्तिरियाह । नेत्पादिना । तदारिववादस्तुपरत्वारिवि यावत्‌ । छक्ताना बाक्यानां पिध्यपेक्षिवाधेसमपेकत्वेन दच्छेषत्वं शङ्कितमनुभाषते । द्रषटव्येति। तिद्धान्वोपक्रमण समाहितमेवरित्याह्‌ । नेति । तदेव स्पृ्टयति । आत्मेति । परो- क्मुदावयवि । आत्पस्वष्टपेति । कुव वदि विषिरासज्ञाने वा वक्षयश्रवणे वा पदषे- ्ञानस्मृरिसंवनि वा चित्तवृत्तिनिरोपे वा नाऽऽथ इत्याह । नाऽऽत्मवादीति) दिकीर्यं शङूते । तश्छवणे ऽपीति । अनि्टमवारिवक्यस्यापत्यादिक्तणस्य विं विना अवणवत्तच्पमादेरपि वस्माहते श्रवणमविुद्धमित्यनिष्ठ॑वाय दोषान्तरमाह । नेत्यादिना । दसप॑मादिश्रवणपरयोजके विविरात्मनोऽपि प्रयुङ्के श्रवणमिति चेन्नै स खभ्वध्ययनबि- षिरन्यो बाऽऽपे वदपे्तया भरुवस्य तर्थपस्यदेः स्वयेत्रोषित्वं कमवाक्यवदिवि जाभेनिहत्वाविशेषो द्वितीये वस्यापमाणत्वातदीयल्परनिर्षाह्कतं दूरोर्सारिवमियमि-

१७. च, "वेद्‌ र्वे 5५२७. य. "विद्धि मेदं वदिदमुपाश्त ध्या ३६. अ. "एतद । ॐ भ, तई वैरिकासु" । ५ न, ज, “पे इ" । ९ ध. "स्वमस्यदे" । ७ घ, "लमच्वारि" । ८ १,” "ह्वगरदैः । |

११८ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पथमाध्यने

सङ्घात्‌ । यथधाऽऽत्मवादिवंक्याथश्रवणे विधिमन्तरेण न परवत॑ते तथा विधिवाक्याधेश्नवणेऽपि विधिमन्तरेण न प्रवर्तिष्यत इति विष्य- न्तरपिक्षा । तथा तद्थश्चवणे ऽपीत्यनवस्था प्रसज्यत । वाक्थजनिता- त्मन्नानस्प्रातसंततेः श्रवणविज्ञानमात्रादधान्तरत्वमिति चेना्थपराप्त्वात्‌) यदेवाऽऽत्मपरतिपादकवाक्यश्रवणादात्मविषयं विज्ञानयुत्ययते तदैष शदुत्पद्यमानं तद्विषयं मिथ्याज्ञानं निवतेयदेवोत्पच्यते । आत्मविषयमि- थ्पान्नाननिवृत्तं च तत्पभवाः रमृतयो न भवन्ति स्वाभाविक्योऽनास्म- बस्तुमेद विषयाः । अनर्थैत्वावगतेश्च । आत्मवगतो हि सत्यामन्यद्रस्व- नथत्वेनवगम्यते । अनित्पदूःखायद्धचादिबहुदाषवच्यादात्मवस्तुनश्च तद्विरक्षणत्वात्‌ | तस्मादनात्मविन्ञानस्यृतीनामात्मावगतेरभावपाप्रिः । पारिशैष्यादात्मकत्वज्ञानस्मतिस्तततेरथंत एव भावान्न पिपेयस्वम्‌ । शोकमोहभयप।पासादिदुःखदोपनिवतं एतच्च तत्स्परतेः । पिपरीतज्ञानप्र- भवो हि शोकमोहादिद।षः। तथा च “तत्र का मोहः" “विद्वान्न विभेति कुतश्चन” “अभये वे जनक प्राप्तोऽसि" "मिचते हृदयग्रन्थिः” इत्यादि- श्ुतयः। निरोधस्तद्ययान्तरमिति चेत्‌। अथापि स्पा्चित्तदृत्तिनिरोधस्य

मेत्यानवस्यां विवृणाति । पथेत्यादिना । तृतायमाशङते । वाक्यज्नितेति । ततः सा विधेयेति शेषः| तस्या पियत दृपरयपि | नेति | अभेपापिं विवरृणोरि । यदेवेति । भनालमस्मृतिरे चज्ञान निवृत्तो तच्कायस्मृयनुप्पत्तेः सखमाववलपप्तवाऽऽत्मस्मृतिरयु- क्तमिदा्वमनाल्पृतेरनपलस्यन्वयम्यपिरेकस्िद्धत्वाचाऽऽत्मस्मृतिः खमावपाप्तेयाह । भनथेत्वेति । अनाःमनोऽनयेत्वनिश्वयाच तद्‌।यरमृत्यनुपपत्तावितरस्मृतिर यप्र पयाह । भात्मावगताविति। आत्मनश्च परमष्टत्वावगमाद्‌ पराप्ता तद्र यस्ृविरित्याह । आत्मव- स्तुनश्चेति। अथपाप्या विधेयत्वामावमुपमहरवि । तस्मादिति । भनालस्मृविदेववज्ञा- नाभाव।ित्तच्छब्दाधः । अथेतश्विदेकरसात्मलठमावबलादिति यावत्‌ । च्टफरत्वा- धाऽ ऽ त्मस्मृतिनं विपेयेय।ह्‌ । ोकेति। मिथ्याज्ञानमेव सा निप्रपेयति न शोकादीलयाश- ह-याऽऽह्‌ । विप्र्‌।तेति । भसस्मृतः शओकारिनिवषैकते मानमाह । तथा चेति । जतुमुत्थापयति | निरोधस्तहति । यदि वाङ्येत्थज्ञानादेरविेयत्वं वर्दि चिततर- तिनिराषो मुक्तसापनत्वेन विधीयतां तस्योक्तज्ञानादेरयौन्तरल्वादिद्यथेः । च धमेव

क्षि न्मे अ क

विवृण।वि । अथापीति । अपरन्वरतात्तस्य विपेथतेति शेषः । तस्य मुक्तेहेतुप्वेन

न्‌

१. वाक्यभरः।२लख.ग.ध. ङ. च.ज. छ “मेऽपि 9" ३ ग. नत्तद्वि। ध. ज, ^ ®, ® । । । | क प |

नहु त । क. ग. छ. ठ, कवि" । ५ग्‌. 'याद्नषयापिपसा। ९. ग, व, मोहः कः शोके वि" । ७ छ, दिति "तच्छ । ८ क, ल. ण. "तदत्ति ।

अतु तराणम) ४] आनन्दगिरिहतरटीकासंवखितशाकरमाष्यसमेता। १२७

वेदवाक्यजनितात्मगरिज्ञानाद्थान्तरत्वात्‌ । तन्नान्तरेषु च कतैत्पतयाऽ- वगशतत्वाद्विधेयत्वमिति चेन । मोप्साधनत्वेनानवगमात्‌ । न हि वेदाः न्तेषु ब्रह्मात्मविज्ञानादन्यत्परमपरूषाथसाधनत्वेनाव गम्यते । “आत्मान मेवावेत्तस्मात्तत्सवंमभवत्‌"' “ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌” "घ यो ह वे तत्य- रमं ब्रह्म वेद ब्रह्मेव भवति” “आचापंवान्पुरूषो वेद" "तस्य तावदेव चिरम्‌" “अमय हि वे ब्रह्म भवति। य एवं वेद"” इतप्पेवमादिश्चुतिशतेभ्यः। अनन्यसाधनत्वाच्च निरोधस्य । न ह्यात्पगिज्ञान॑त्स्पृतिंसितानव्यतिरेकेण वित्त्ृत्तिनिरोधस्य साधनमस्ति । अभ्यपगम्पेदमुक्तं नतु ब्रह्मपिन्ना- नव्यतिरेकणान्यन्मोक्षप्ताधनमवगम्पते । आकाङ्लामागञ्च भावना- भावः । यदुक्तं पजेतेःपादौी किं केन कथमिति भावनाकार्क्नापां फरुसाधनेतिकतम्यताभिराकाद्क्नापनयनं पथा तद्रदिहाप्यात्पविन्ना- नविधावप्युपपद्यत इति । तदप्तत्‌ । एकमेवाद्वितीयं तचखमसि नेनि नेत्यनन्तरमवाद्वमयमात्मा ब्रहमेत्यादिवाकयार्थविज्ञानप्तमकारमेव सवा- काट्न्नागिनिवृत्तेः । नच वाक्पाथव्रिज्नाने विधिप्रयुक्तः प्रवतते ।

यन्न सकरन ~ = ~ पि 1 शि 7 त 8 1

विपेयत्व यागाह्ं संवदयति । तनच्रान्तरेषिति । जथ योगानुक्ञासनपिति निःत्र- यप्तहेतुः समाव्रिः सतरितस्तस्य च लक्षणपुक्तं योगश्चित्तवृत्तिनिरोष इति । तत्निराषाः वस्थायां चाऽऽत्मनः सखर्परपतिष्ठत्वं कैवल्यमाख्यातं तदा द्रषरुः चरूपेऽस्थानमि- त्येवं योगशाल्लं मुक्तिहतुत्वनष्टो निरोषविधिरित्यषः । यागाल्ादू पि बलवती श्रुति मभ्रिलयोत्तरमाह । नेत्यादिना । चिर्तवृत्तिनिरोषस्य पुक्तिहतुत्ेऽपि न विभयक्ं विविं विना वस्सिद्ेरिव्याह । अनन्येति । न तत्रयगाकथिन्िरो१] पिय: सवे- स्यापि तत्समवाद्विकियध्यान्नापि स्वात्मना ततिराषा विवय ज्ञानादेव वायदर्वि- ध्यानयेक्यादिययः । नान्यः पन्था विद्यते ज्ञानादेव तु कैवन्यमियारिशान्रमनश्रन्ु- पे्यवादं यजति । अभ्युपगम्पेति । निरोधस्य मृक्तिहतुत्वामिदमा परामृष्टम्‌ | योग- गाह्लमपि शुतिस्यृिव्रिरोषे न प्रमाणम्‌ । एवेन योगः प्रत्युक्त इति न्ववाद्रति मावः । वेदान्तेषु वरिवयामाोक्लया वििमिरम्वः मंपयंशत्रयवती मात्रना वेश्रस्ती- दुक्तं दूषयति । आकाट्क्षेति । वदेव स्फृटयितुमुक्तमनु्दयि । यदुक्तमिति । भागमटम्मेन निराचे । तदसदिति । विधिमन्वरेण वाक्वाधत्ताने प्रृस्ययेगद धमेव ज्ञानं स्वकाद्क्षानिवतंकमित्यशङ्कयाऽऽइ । न चेति । यथा कर्मकषण्डे

"र 1 ए श त 1 १ 7 7 ॐ = = = जनिष्यो

१. श. चिरं यावन्न विमोकयेऽय संपत्तये । भभमः। रच. ` हनानष्मूनिः। १. मवतः स्मृति । ङ. “नस्थरति" । ४ म, "संततिग' । ५ करध. छ. ज, छ. "तेवेव्मादो । (न, ग, ड. छ, वुप।७क. युक्तिःप्र । < क, च. भ. ततदृात्‌ ।

१७

१६० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [मयमाभ्याये

विध्यन्तरषेयक्तो चानवस्थादोषमयोचाम। न चेकमेवाद्वितीयं बर्मेत्यादि- वाक्येषु विधिरवगम्यते। आत्मस्वरूपान्वाहयनेनेवावतितत्वात्‌ । वस्तु- स्वदपान्वाह्यानमात्रत्वाद प्रायाण्यपिति चेत्‌। अथापि स्यायथा सोऽरो- दीद्यदगोदीत्तदुद्रस्य श्द्रत्वमित्येवमादो वस्तस्वङपान्वाख्यानमानत्वाद- प्रामाण्यमेव मात्माधवाक्यानापपीति चेन | विशेषात्‌ । न वाक्यस्य वस्त्व- न्धाखूयानं क्रियान्वयनं बौ प्रामाण्यापरा्माण्यकारणं किं तरिं निश्चित- फलव द्विज्नानोत्पादकत्वम्‌ । तद्यत्रास्ति तत्पमाणं वाक्यं यत्र नास्ति तद- प्रमाणम्‌ । विच भोः पएृच्छामस्त्वामात्मस्वष्टपान्वाख्यानपरेषु वाक्येषु फवखवल्निश्चितं च विज्ञानयतपद्यते न वा| उद्यत चत्यथमपामाण्य- मिति। रकिवान पडयस्यविदच्याशोकमोहमयादिषसारवीजदोर्षानव्रनि विज्नानफृखम्‌ । न शृणोपि वा किं तत्र को मोहः कः शोक एकतम- नुपरयतः । मन्रदिदेवासिमि नाऽऽत्मवित्सोऽदं भगवः शोचामितमा भगदान्छोकस्य पारं तारयत्वित्येवमायुपनिषद्रास्यशतानि । एवं विद्यते किं सोऽरोदीदित्यादिषु निशितं फरषेत्च विज्ञानम्‌ । न चेद्वि-

° ~= - ~ ~= ~ ~~~ - -^ - --- "~~ ~ -- “~~ = -- ~ त माज = = ५ = ~~ ०-6-७9 ५ क्‌ अकि

[नि १7 1 0 ह 7 । ~ -- -~

[ श्न

ल्वाध्यायविधेरथवबावपयन्तत्वेन ज्योतिष्टोमारि विध्यथेज्ञाने विध्यन्तरं नक्षते वभा ज्षानकाण्डेऽपि स्यादियथः । तत्रारि वेदः रःलोऽपिगन्तव्य इति विव्यन्तरप्रयुक्त- मेव वाक्यायज्ञानमिलयाशङ्चाऽऽह्‌ | विध्यन्तरेति । श्रुतहान्यश्रुतकल्पनापमद्गाञ न विरिशेषत्वं वेदान्वानामित्याह | न चेति । वेदान्ताः स्वाथ न मानं प्निद्धाथवा- कयत्वात्सोऽरोदीत्यादिवदित्यनुमानात्तेषां विषिशेषलं प्रामाण्यायेमेषटन्यमिति शङते | वस्तुस्वदप॑ति । तदेवानुमानं प्रपञचयति । अथापीति । विपेरश्रुतत्वेऽपी पिं यवत्‌ | फठवन्निश्ितज्ञानाजनकत्वमुपापिपति मन्वानः समाधत्ते । न विशेषादिति । नजै क्षटयति । न वाक्यस्येति । विशेषं व्याचष्टे । फं तदति । वस्व परमाण्यप्रयो- जकत्वमन्वयन्यपरेकाम्यां दशयति । तदयत्रेति । सामान्यन्यायं प्रते योजयनपू- च्छति । किंचेति । कि पेषु ताह्ज्ञानमत्पचते न वेपि प्रश्नाधेः | दिर्वीयेऽनुभव- विरोषः स्यादिवि मत्वा पक्षान्तरमन्‌ थ प्रत्याह । उत्पद्यते चेदिति । प्रामाण्यं हेतु- सद्धावान्ञापामाग्यमित्यपेः । निश्विवज्ञानजनकषवेऽपि फएलवसविशेषणमसिद्धमिल्या- शाङ्कयाऽऽह । पिवेति । विददनुभवफलश्रुविसिद्धं विशेषणमिति मावः । दृटन्वं विषययितुं पश्नान्वरं प्रस्तौति । एवमिति । वेदान्तेत्विवेवि यावत । कंवा नेये दषः | भ।ये साध्यवेकश्यं मतव। दवितीयं दूषयति । न चेदिति । वाहं वन्वे

१ ग, "प्रृत्तौ चा" ।.> च, इ, वाश्प्रामःण्यशा | इ, वाश्प्रामाण्ये का ।३क. शग. ड, “माण्ये 51४८ त. इ, फिड। ५क.च. ड. ह, विदन्ते। ९ ७, 'व्ठवि। ७ क. द, ज्‌, रिकिति।

अपु ्राद्मणय्‌।४] भानन्दगिरिकुवटीकतेवङ्िविशांकरभाष्यस्षमेता। १६१

चतेऽस्त्वपरामाण्यम्‌ । तदप्रामाण्ये फखवन्निश्चितविन्नानोत्पादकस्य किमित्यप्रामाण्यं स्यात्‌ । तदपरामाण्ये चं दरशंपू्णेमासादिवक्षपेषु को म्भः । ननु दर्शपणमासादिवाक्यानां पुरषपशृतति विन्नानोत्पादक- त्वात्मामाण्यम्‌ । आतमविन्नानवास्पषु तश्नास्तीति । सत्यमेवम्‌ । नेष दोषः । प्रामाण्यकारण)पपत्तेः | प्रामाण्यकारणं च यथोक्तमेव नान्पत्‌। भरुकारश्चायं पत्सवेपशतिबीजनिरोधफखय द्विज्ञानोत्पादकत्वमात्मपति- पादकवाक्यानों नापामोण्यकारणम्‌ । यत्तक्तं विज्ञाय प्रज्ञां करति त्यादिवचनानां वेक्याप विज्ञानन्पतिरेकणोपास्तना्थत्वमिति । सत्य. मेतत्‌ । किंतु नापरविध्पथेता पक्ष प्ाप्रस्प निर्थमार्थतवे । कथं

तस्मस्यादरेरपि स्याद परापाण्यपित्याशङ्याऽऽह । तदप्रामाण्य इति । विमतं खर मानं यथोक्तज्ञानजनकत्वादशौदिवक्यतरारिति मावः । विपन्ने दोषमाह । तदप्रामाण्ये ` चेति । परवपेकन्ञानजनकत्वमुगविरिति शङते । नन्विति । साषनव्या्तिं पृनीवे | आत्मेति । प्रवतैकधीजनकतवं षपिणि नास्तीलङ्काकरोवि । सत्यामिति । वरि यपोक्तोपापिसद्धावादनुमानानुत्यानमित्याशङ्कयाऽऽह । नेष दोष इति।न दि पवपै- कषीजनकत्वं पामाण्ये कारणं निषेवाक्येष्वपरपाण्यप्रपङ्कात्‌ | न च निवकषीजन- कंत्वमपि तथा विषत्रपामाण्यप्रपङ्गान्‌ | "नोभयं पत्येकमुमयकारणत्वामव्रेनापामाण्या- दिति भावः| वेदान्तेषु पयतेकरथ ननकत्वाभनव। न केवलमदोषृः रितु गुण हृत्या । भरकर शेति । भालानं चेदिलयादिश्रवेतवव्रदरे यादिलतेश्वाऽऽतमनज्ञानं क्तक्यवा- निदानम्‌ | न च ज्ञानस्य प्रववंकत्वे तद्युक्तं प्रवृ तीनां छेशानेपकत्वादवो यधोक्त्ञा- गजनकववं वाक्यानां मृषणमेप्रेययेः । शब्दोत्थं ज्ञानं विपेयमिति परिक्षिप्य पूर्वोक्त पक्षान्वरमनुव्रदति । यत्तूक्तमिति । उपासनाभेतवपित्यात्म। पनेन तत्साजतात्कारं मृवर- येरिदेवमयत्वामिययेः | अभ्युगमवारेन प्रिहरपि । सत्यमिति । यवोकेषु वक्ये- ध्वातमोपासनं तत्साक्षत्कारमृदिश्य व्रिवीयंते चेत्यहृपेऽपि वश्ये तत्संमरन्नपू।- विधेति पक्रमो मन्येतत्याशङ्कयाऽऽह । फिलिति । कथं वई विन्यीक।र- वाचोयुक्तिरित्याशङ्कयाऽऽह | पक्षति । यथा परमे पर्ठस्यव्रषावस्य र्रदीतवद- न्तीति नियमङ्पो वििरङ्ाकतस्वथाऽऽत्मोपुपनस्यापि पने प्राप्त्य वद केवंभ्यं नानात्पोपासनमिति यो नियस्तद्‌ पैव प्रकतवराङयस्येविं न पक्रमवितेवोऽस्वीचपः। पाक्िकीं पापिमुक्तामाक्षिपपि । कथमिति । का पुनरवनुपपतिरित्याशङ्कचाऽऽद ।

१ च. "णे सत्यपि ।२क.घ.ज.षा। ३ क, विह्लम्भः। ४ च. द, तयत्‌। ५. ननाप्रा | ६. ग. ड, ष, ट, माण्ये इ । ७ ज्ञ. ¶, च, द. वाक्थोत्यवि' | ८ इ. "वारव । ९ क्ख, च. द, तवेति । क । १० क. ध, वेति। ११ क, नचोम्ं ।

॥

१६३ बरहदारण्यकोपनिषत्‌ [परथमाभ्यामे

पुनहपात्तनस्य पेक्षपाप्नियावता पारिशेष्योदात्मविज्नानस्पतिसंततिर्नि- तयेवेत्यमिहितम्‌ । बादम्‌ । यद्यप्येवं शरीरारम्भकस्य कमणो नियतः कृरतवात्सम्यग्तनानपपावप्यवर्यंभाविनी प्रृत्तिर्वाल्मनःकायानाम्‌ । ङब्धदृत्तेः कर्मणो बकी यस्त्वानपुकतेष्वादि प्रदृत्तिवत्‌ । तेन पे प्रं ्षानपृंततिदौवेरयम्‌ । तस्मास्पागवेराग्यादिसाधनबखवरेम्बेनाऽ5- त्मविन्नानस्प्रतिसंततिर्नियन्तव्या भवति न त्वपृवा कतेव्या प्राप्तवादि- त्यवोचाम । तस्पात्पाप्रविज्ञानस्प्रतिसंताननियमविष्यर्थानि विज्ञाय प्रत्ना कुवीतित्यादिवाक्यान्यन्याधासिभवात्‌ । अनात्मोपासनपिदपितिशब्दप्र-

---= ~= ~~~

यावतेति । आत्मनि वोक्थोत्थे विज्ञाने सत्यनात्मस्मूतिहेत्‌नां मिथ्याज्ञानादीनाम्पनी. तत्वाद्धेत्वमावे फलामार्वं इतिन्यायेन वासामसंभवादासमस्मृतिसंतविरेव पुनः सदा स्यादकारान्वरायोगादिवि भिद्धान्विनोक्त्वान्नाऽऽत्मोपासनस्य पक्षे प्रा्तिरित्यथः | तस्य निद्यपराधिमृक्तामद्धीकरोति । बाढमिति । तदि नियमव्रिगिवाचोयुक्तिरयुक्ते- प्याशङ्ग्याऽऽह । पद्यपीति । आत्मनि नित्यापरोक्षपंतरिदेकवाने स्मरणं विस्मरणं षो यथपि नोपपद्यते तथाऽपि वयोस्तस्मिन्ननमरपिद्धतरानियमिवेः सावकाशत्व- मि्याशयेनाऽऽह । शरीरति । मणाऽऽरमग्वफलस्यापि कमणः सम्यग्ज्ानाचनिवृत्तेने विदुषो वागादीनां प्रवृत्तिरत इ । छव्धेति । यथा मुक्तस्यषुपापाणदेरपपिर्न्वा- ावदरें पवृत्तिरवश्यंभाविनी तथा प्रवृत्तस्य कमणो स्ञानेनोपजीव्यवया वतो बछवसात्तदशाद्विदुषोऽपि य वद्धेगे वागारिपवृत्तिधौम्यमित्ययेः | आ(रव्वकमपराबृल्ये फठितिमाह । तेनेति । भरग्पस्य कमणो यपोक्तेन न्यायन प्राब्रल्ये वदशात्सुषारि- दोषो यदोद्रवति तदाऽऽत्मानं विस्मरणारिसंमव।त्तज्ज्तानपापेः पाक्षिकत्वादवरयंभाति- कमपिक्षया वदहौवेल्यं स्यादियपैः । तथाऽपि नियमव्रिध्यद्गीकारस्य किमायातं तद्‌।ह्‌ | तस्मादिति । ज्ञानस्य परते पाप्तत्वं तच्छब्दायः । जारिपदं ब्रह्मचय॑शमदमादिसं- ग्रहाधेम्‌ः | विज्ञायेवयादिवा्यानां नियमविध्यधंतवमुपसंहरति । तस्मादिति । भादिपदेन प्रुतमपि वाकयं संगृह्यते । तच्छब्द यमेव सं्टयति | अन्पार्थत्ि । शबनद- ज्ञानदिव पुमधेपिद्धस्तस्य तदतृतेषवृतीयज्ञानस्य वा विपेयतवामावद्धदान्वाः शदे सषिद्धेऽधं मानमिलुक्तमिदानी मितिशग्दपयुक्तं चो च मुत्थापयपि । भनात्मोति । भास बाग्दाद्‌ धवपिपिशब्दधयोगादारङ्दाधैस्योपास्यसेनाविवक्षितवादात्मगुणकस्थौनास- मोऽभ्यारतशब्दितस्य पधानस्योपासनमस्मिन्वाक्ये विवक्षिवभिल्यथेः | उक्तमेवा५ द्टा- ` १ग.घ. ज. प्ते प्रा। २. ग्यातिमालस"। ३४. च. द. प्रातश्च" ४ श.ग.ष. क. च.ज. ठ. "रेरौषे"। ५ ख. क. च.छ. घ. द. 'ठम्बनेना"।. ६. वाक्याधवि" । ७ नग.

“कयोत्यवि" । ८ क. ल. घ.अ. "वन्या । ९ण.च। १०्‌.म.ग. "वन्ये याव । १३क. शोरयति । १२ क, घ, “प्यनेङप्याना" ।

अतु बद्मणम्‌।४] भतन्दगिरिक़तदीकासंवङितशाकरमाष्यसमेता | १६६

योगात्‌ । यथा प्रियमित्येतहुपाषीतेत्यादो न प्रियादिगुण एवोपौस्यः किं ताह परियादिशुणवत्णाणोयेवोषास्वम्‌ । वथेहापीतिपरात्मशष्दपरयो- गादास्मगुणवदनाध्मवस्त्पास्य मिति गम्यते । आत्मोपास्यत्ववाक्यै- छक्षण्याश्च । परेण च वक्ष्यत्यात्मानमेव लोकमुपाक्षीतति । तन्न च बाक्य आतमेवोपास्पत्नेनामिपरतो द्वितीपाश्रवणादार्मानमेेति । इह सुन द्वितीया श्रयत इति परश्चाऽऽत्मशष्द आल्मेस्पेवीगसीतेति । भतो नाऽऽत्मोपास्य आस्मगुणश्चान्य इति त्ववगम्यते । न । वाक्यशेष भात्मनं उपास्पत्वेनावगमात्‌ । अस्येव दाक्पस्प शेष आत्मेगोपास्पष्वे- नावगम्यते । तदेतत्पदनीयमस्य सवस्य यदयमात्माऽन्तरतरं यदयमा त्माऽऽत्मानमवा्रेदिति । प्रष्टस्य दृशनप्रतिभेधादनुपास्यत्वमिति चेत्‌ । प॑स्याऽऽमनः प्रवेश उक्तस्तरयेव दरशंनं वार्यते तं न परयन्तीति। प्रकृतोपादानात्‌ । तस्मादात्मनोऽनुपास्पत्वेमेवति चेन्न । अकृरघ्नवदो- धात्‌ । ददनप्रतिपेधे ऽकृत्स्रत्वदोषामिप्रायेण नाऽऽस्मापास्पलवप्रतिषे- धाय । प्राणनादिक्रियागिशिष्टत्वेन विशेषणात्‌ । अत्मनश्चदुपास्पतवम- नमिप्रेत प्राणनाद्यककक्रियावि्चिष्ठस्पाऽऽत्मनाऽकृत्छत्वचनमनयक

@ ॐ [४

न्न सष्टयति | यथत्पाशिना। अनात्मोपासनमयात्र रिविमितामयत्र हलन्वरमाह | आत्मेति । तद पपञ्चयपि | परेणेति । वपी पेलक्षण्यं दुश्गयति । इह तिति । वैटक्षण्यान्तरपाह । इतिपरश्चेति । वैलक्षण्यफलमाह । अत ईति । नात्रानासष. सनं विवक्षितमिति परेहरपि । नेत्यादिना । हेलय स्ुटरवति । अस्येवेति । भात्मन्पेटुपास्यतवं ठद्‌ा पक्रभव्रिरोवः स्यादिति शते । प्रविष्रस्पेति । आष्मना दृश्नपपिषेनं प्केटयाति | यस्प[ति | तस्थवा1 निय ई1माईं | प्रकृतत । तच्छ ब्दस्य प्ररुवपरामःराल्वत्यविष्टस्य च प्रछतत्ात्तस्य ०त।पादानदिपि हेलयः ।पू्र- पक्षं निगमयति | तस्मादिति । प्राणनाद्गिपिरिष्टम्य परि।च्छन्नवात्तम्य दषटलऽषि पणष्यन दृष्टतति निषेतशरुवपनपमानन्नोपकमविर्‌ व,ऽस्तीति प्द्रत।नेत्याहिना। तदेव विशदयावि | दश्नति | कथमयमभप्रायमेदः श्रतरवगम्यत तत्रऽऽह्‌ | प्राग- नादीति । प्राणन्नेवेयाद्नि। क्रियापरिरैपव्रिडटवनाऽश्त्मना विशपणात्तप्य इट त्वेऽपि नापो एरिपूण। दष्टः स्वादिति श्रुमरज्ञेयो लक्ष्यते केवलस्य वृ तत्यापास्यत्वम- मिपदिवमरत्लतदाषामावादित्यषैः | उक्तम व्यःप्रकमुगन सावयति । आत्मन- शचेदिति। वस्यानुपास्यत्वा५ वदचनमथवपित्याशङ्धच तदुपर्यप्वनिषमस्याऽऽत्मपा-

= = "न [1

१. ड, छ. ज. च. पध अत्मा + । रल. ग. ध. ट, यर त. द. णाद्व । ठग न एवो । ठक. ग. छ. ज, प. यक्ततराऽऽत्म 1५ क. ध. ठ. ज. श. 'लबिति। ^ ४, ` ध्यप ष्व ।७घ.प्‌, हव, द, "वामिप्रायेन।| प्रा । ८ चर "्।

१३४ बहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रषमाभ्यये तदेतत्पदनीयमस्य पवस्य यदयमात्माऽनेन

~~ ~~~ ~~ ~ ~ ~ न -0 कमन

[ 9 वा 1 1

तो ® चदे

स्यादतो हेषोऽत एकेकेन भवतीति । अतोऽनेकेकविशिष्टस्त्वात्मां कृरक्नत्वाहूपास्य एषेति सिद्धम्‌ । यस्तवात्मश्चब्दस्पेतिपरः पयोगे आत्मशब्दप्रत्यययोरात्मतक्वस्य परमा्थंतोऽविषयतज्ञापनाथम्‌ । भ- न्यथाऽऽत्मानमुपाषठीतेत्येवमवक्षयत्‌ । तथा चाथोदात्मेनि शब्द- प्रत्ययावनुज्ञातो स्पाताप । तश्चानिष्टम्‌ ““ नेति नेति ” “ विन्न तारभरे केन विजानीयात्‌” अविज्ञातं विज्ञात “ यतो वाचो निव- तैन्वे । अप्राप्य मनसा सह ” इत्यादिश्चतिभ्यः । यक्वात्मानमेव खोकगुपासीतेति तदनात्मोपासनप्रसङ्खनिव्रत्तिपरत्वान्न वात्रयान्तरम्‌ । अनिज्ञोतत्वस्तामान्यादात्मा ज्ञातभ्पोऽनात्मा च । तत्र कस्मादात्मोपा- सन एव यज्ञ आस्थीयत आसमेत्येवोपाक्षीतेति नेतर विन्नान इति । भत्र. ख्यते । तदेतदेव प्रकृतं पदनीयं गमनीयं नान्पदस्य सव॑स्येति निधार- णार्थं षष्ठौ । अस्मिन्सरवंस्मिजित्पथः । यदयमात्मा पदेतदात्मतत्च न विज्ञातव्पमेवान्यन्न किं ताहि ज्ञातव्यत्वेऽपि न परथग््नानान्तरमपेतत स्यत्वे पयेवसानममिपरे्याऽऽद । अतोऽनेकेकेति । उपक्रमेपसंहाराम्यामुषास्यत्वमा- त्मनो दरहिवमिद्‌ानीमितिशब्दप्रयागद्नासोपाषनमिदपिदयक्तं प्रयाह । यस्तिति। प्रयोगशब्दादृपरिशात्सश्चमद) द्रष्टम्यः । इविशब्दस्य यथोक्तायत्वामवे दोषमाह । भअन्पथेति । न चाऽऽत्मनः खातश्रयेणानपास्यत्वापमिविशब्दोऽथेवान्पपरवक्यवि- रोषादिति द्रष्टव्यम्‌ | इतिशब्द्मन्तरेण वाक्यपयोगे दोषमाह । तथेति । तस्य शब्द्‌ पर्य यरिषयत्व भ्टपवेपि चेत्तत्राऽऽह । तच्चेति । आत्मोपास्यत्ववक्येढक्षण्या- द्नात्मापासनमतदि दुक्त वद्षयतिं । पिति । आस्व ज्ञातम्यो नानाप्मेति प्रवि. जाय।मत्र हील्य।दिना हेतुरुक्तः संप्रति तदेतत्पद्नीयपरियादिवाक्यापोचय' चोचयमुत्पाप- यति । अनिन्ञातत्वेति । उत्तरमाह । अत्रेति । निषौरणमेव स्फोस्यपि ॥ अस्मि निति । नान्यरिल्युक्तत्वादर नात्मनो विज्ञातव्यत्वामावश्वेदनेन हीदयादिशेषविराषः स्यादिति शङ्ुते । किं नेति । वस्याज्ञेयतं निषेधति । नेति । तस्यापि ज्ञातव्यत्वे नान्यदिति वचनमनवकाशमेयाशङन्य।ऽऽह । # तर्हीति । वस्य सावकाशवं दशेयति । ज्ञातव्यतवे ऽपीति । आत्मनः सकाशादृनात्मनोऽणन्तरखतत्तस्याऽऽस्म- १ क. छ. स, तोन्यने। रेख वतोनकेः । ३ कलल. (लाश् । ग्ग. ठक. छ. ज. छ, न्वोगः ष आ । ५८. ज. च, "लश्च । ठ. "सन्याल्मक। ६8. ज. इ, 'स्पीयेताऽऽले" । ७ क. श. भ, ह । नैकै'। ८ करल. ज. ण, "तं दूष" । ९ क. ल."यात्र। १० क. ल. "दिदि" ११क.७.ध्‌., ज, त्‌. "पायं चो" । १२६. ण, "दिविशने' |

षतु बराह्मणम्‌।४] आनन्दगिरिङतदीकातंषटितशाकरभाष्यसमेता। १६५ देतत्सवं वेद्‌ । यथा ह वै पदेनाुविन्देदेवं

1) 1 ए. 1 77 7)

भात्मन्नानात्‌ । कस्मात्‌ । अनेनाऽऽत्प॑ना ज्ञातेन हि यस्मादेतत्सर्वम- नात्मज्ातमन्यंधत्ततषवं मस्तं वेद जानाति । नन्वन्यज्ञानेनान्यन् ज्ञायत इति । अस्य परिहारं दुन्दुभ्यादिप्रन्थेन वक्ष्यामः । कथं पुनर तत्पदनीयमिति । उच्यते । यथा ह वे रोके पदेन गवादिखुरा्तो देशः पदमित्युच्यते तेन पदेन नष्टं ` विवित्सितं परं पदेनांन्वेषमागोऽ- मुविन्देह्धभेत । एवमात्मनि र्व्ये संवमनलमत इत्यथः । नन्वात्मनि ज्ञाते सयमन्यज्ज्ञायत इति ज्ञाने प्रकृते कथं रमोऽपरकरन उच्यत इति । न । ज्ञानखमपारेकाथलस्य विवक्षितात्‌ । आत्मना ` हरुमोऽन्नान- मेव । तस्माञज्ञानमवाऽऽत्मनो सभो नानाल्मरामवदप्रप्रपरा्िरक्षण

= म्भ

भात्मरमो रुष्पृरुव्धव्ययोमभदामावात्‌। पत्र च्ारमनो नाला रब्धत्यो

भ = = = # व न> ~~ => = ~~ ० =

भ ०

भ्ानाञ्ज्ञातव्यत्वायोगाज्ज्ञावव्यत्वे ज्ञानान्तरमपक्षितन्यमेषेति शद्ते | कस्माहदिति। उप्तरवाक्यनात्तरमाह । अननेति । आत्मन्यनाःमज।तस्य काल्पितत्वात्त्य तदतिरि- कखङूपामावात्तन्ताननैव त्तातत्रमिद्धनास्वि ज्ञानान्तराभक्षय५ः | लोकट्िमाभरि- ल्नेनेल्यादिवाक्रयाधमाक्षिपति । नन्विति । आत्मकायाद्नात्मनस्तस्मिन्न्तमबा- सज्तानेन ज्ञानम॒चितमिति परिहरति । अस्येति । सल्योपायाभावरादास्मतखस्य पद- नीयत्वापिद्धिरिति शङ्ते । कथमिति । अमद्यस्याप ज्रयाचाय।देरथक्रियाकाच- संभवाद्‌ त्मतच्वस्य पदूम।यतरोपपत्तिरिवयाह । उच्यत इति । ` व्रिवित्पवं लब्यृभि- टमू । भन्वेषणेपायवं दशेयितुं पदेनेति पुनरुक्तिः । अननत वरेति ज्ञाननोपक्र- म्यानुत्िन्देदिति कममुक्त्वा कारमिमिव्यादिश्रुती पृरक्तानायन तिदिनपपहारारनुतरि- ्देदिति श्रतेरूपक्रमपयंहारविरोधः स्यादिति शुत । नन्विति । शद्धितं विरोषं निराकरोवि । नेति । कथं तयारकाथ्यं प्मामदी तदेकलपमिद्रित्याज्ञ- ङ्‌-याऽऽह । आत्मन इति । ब्ामादावपरप्रे पराप्निण लामो न जानमात्रे तषाऽ- शपि ङ्गं न स्यादियाशङ्क्ाऽऽह । नेत्यादिना । ज्ञानलामकशषगः योरधमदस्तां कृवे- स्यशङु-याऽऽह । यत्र हीति '। अनात्मति लब्यलन्वव्यवेततीतूनेययेश्च भद्‌ क्रिया- चि क. बर.ज. त्मह्नानिन । २डः न्ग्रमम' । ५.च. द. न्ग । ३ ग "तमप" । ४ च. द. '्दिश्ब्देन । ५, च. ज द, ण्रिलिप्ितं । ६ ग, न. छ. १, घ. नंप्दे।ज७क.क्, ग, इ. च. ©. ज. इ, द, "नानिविष्यमा । ८ क. च. इ, ¶ेमुपल । छ. ह. "वमुषरभ्यत । स्क. इति । १०क. ख. निवह" । ११६. “नोऽ्लाः। १२४. बर विलिप्मितं। १३, ति, ओत्मानात्मनो ऊंरषरुग्पन्य' । १४४. घ, न. बोन" ।

~ ~~

१३६ वृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

मवति तत्राऽऽत्मा र्धा रुन्धव्योऽनात्मा । स चापाप्र उत्पाचादिक्रिया- व्यवहितः कारकपिशेषोपादानेन करियाविशेषयुत्पाय रब्धव्यः। स त्वपा- ्रपाप्निरक्षणो ऽनित्यो मिथ्या्नानजनितकामक्रियाप्रभवत्वात्स्वपे पुत्रा दिलाभवत्‌ । अयंतु तद्विपरीत आत्मा । आत्मत्वादेव नोत्पाचादिक्रि- याव्यवहिवैः । नित्परब्धस्वष्टपत्वेऽपि सत्यविचामात्रं व्यवधानम्‌ । पथां शृषमाणाया अपि शुक्तिकाया विपयंयेण रजताभासाया अग्रहणं पिपरीतज्नानत्यवधानमातरं तथा ग्रहणं ज्ञानमात्रमेव विपरोतज्नानन्यवधा- नापोहा्थताज्जानस्य । एवमिह।प्यात्मनोऽखामोऽवि्यामोत्रव्यवधानम्‌। तस्माद्रिचया तद्पोदनमानमेव छाभो नान्यः कदाविंदप्युपपद्यते | तसमादात्मरमि ज्ञानादथौन्तरसाधनस्पाऽऽनयेक्रयं वक्ष्यामः| तस्मानि- राशदुमेव क्नानराभयोरेकायंत्वं विवन्ननाह । ज्ञानं प्रकृत्यानुरिन्देदिति। विन्दतेखंभाधंत्वात्‌ । गणविज्ञानफरूमिद मुच्यते । यथाऽयमालरा नाम- ङ्पानुप्रवेशेन ख्यातिं गत आसेर्यादिनामष्पाभ्यां प्राणादिसंहतिं च

७ + =» =-= ~ ~~ ~ +~ -- ~ १ = ~~ - ~ = ~ न स मि वक == नि = कः क > ~= = =-= ~~~ = नम)

भेदाभेद मिद्धिरियथः । ननात्याभोऽपि ज्ञानाद्भियते लामत्वादनात्मलामवदि- त्याशङड्च ज्ञानहेतुमातरानधीनत्वमुपापिरि्याई । स चेति| अप्राप्रवं व्यक्तीकरोति । उत्पादेति । तद्यवेधानमव साधयति । कारकेति । किंचानात्मङामोऽति चाकालपवः कादाचित्कत्वात्संमतवरि याह । स त्विति । किंचासावव्रिच]कल्पितोऽपामाणिकला- त्सपविप्नवदि याह । मिथ्येति । प्रकृते त्रिशेषं दशेयत्रि । भयं त्विति । वैपरीय- मेव स्फोरयति । आत्मल्वारिति । आल्मनस्तरिं निलयलन्धलान्न तत्राटन्धतबृद्धिः स्यादि्याशङ्क्याऽऽह्‌ । नित्येति । आलन्यलमोऽज्ञानं कामस्तु ज्ञानपित्येतद्- न्तेन स्पष्टयति । यथेत्यादिना । शुक्तेकायाः खरूपेण शृह्माणाया अपीति योनना। भात्मलामोऽविव्रानिवृत्तिरषेत्यत्रक्तं वक्ष्यमाणं च गमकं दृशेयति | तस्मादिति । सवरिरोधगुपसहरति । तस्मादित्यादिना । वयोरेकाधेत्वेऽमि कथमनुविन्देदिति मध्ये प्रयुज्यते तत्राऽऽह | विन्देतेरिति । आरिमध्यावसानानामवरोवमुक्त्वा कीर्विभिया- दिवाक्यप्वठा4 व्याक्ररे।ति | गुणेत्पाद्निा । इतिशब्दरादुपरि्टाचयेलयस्य संवन्धः।

षीम अ 11 ~ -~-~-- -- ^~ = भमन णो क कवा

१७.च. द. क्रियया व्य" 1 २ कन्ञ.ग.ध. ङ. च. छ.ज. ह. ट. "तयक ।३ कल. ड, य. कछ. तः। अतोनि'। ङ. "तः । तते नि" | घ. ध्या स्वल्येणपर। ५च.घ.ङच. छ, ज. छ. द, मानं ग । ६ घ्न, ध, ज, "हना" । कृ, ड, विदुष" । ८ स. उ, दिना ना क. छ. "याक ॥

अतुषे बाद्मणम्‌।४] आनन्दगिरिक़त्टीकापतवणितशांकरभाष्यसमेता। ११७

कीतिं५-्ोकं विन्दते य एवं वेद ॥७॥ तदेतपरेयः पुत्रासो वित्ताप्रेयोऽ न्यस्मात्सर्वस्मादन्तरतरं यदयमा ।

कनकः चामर =-+-- ~ = --- -- -- ~ इ

शोकं प्रप्तवानिस्पेवं यो वेद स कीतिं ख्यातिं श्वोक च संघातपिष्ैः सह विन्दते लभते । यद्रा यथोक्तं वस्तु यो वेद मुमध्ृणापपेक्षितं कीरति शाष्दितमेक्यन्नानं तत्फङं श्ोकशब्दितां मुक्तिमाप्रोतीति युख्यमेव फम्‌ ॥ ७ ॥ कुतश्चा ऽऽत्मतच्वमेव ज्ञयमनाहत्यान्पदित्याह । तदेतदात्पतन्ं प्रयः प्रियतरं पुत्रात्‌ । पुत्रो हि रोके प्रियः परिद्रस्तस्पादपि प्ियत- रमिति निरतिशयप्रियत्वं दशंयति । तथा वित्ताद्भिरण्यरनादेस्तथाऽ- न्यस्माचयह्ोके परिपत्वेन प्रमिद्धं तस्मात्वं स्मादित्ययः | तत्कस्मादा- त्मतच्वमेय प्रियतरं न प्राणादीति । उच्यते| अन्तरतरं बह्यापुत्रषित्तादैः प्राणपिण्डसमरदायो हन्तरोऽभ्यन्तरः सनिकृष्ट आत्मनः । तस्मादप्य- , स्तरादन्तरतरं यदयमात्मा यदेतदात्मतत्वम्‌ । यो हि लोके नरतिश- यप्रियः स सरवप्रयतेन रुब्धत्यो मवति । तथाऽमात्मा सरोकिकि- पिपेभ्यः प्रियतमः । तस्पात्तघ्लामे महान्यत्न आम्थेय इत्यथः।

ज्ञानस्ततिश्वत्र विवक्षिता ज्ञानिनापरक्फलस्यानमिहपितघ्वादिनि द्र्त्यम्‌ ॥ ७ ॥

आत्मनः प्दरनीयले तस्थवरज्ञातलममभतवरो हेतृर्क्ताऽभुना पैव हव्वन्तग्चनात्त- रवाक्यमवतारयावि | कुतशेति | अन्यद्नामति यातत | पिग्कम्य पतर प्रा्यभा- वात्कथमात्मनस्तस्मातियतगत्रमियाज्ञङुनयाऽऽइ । पुत्रा हीति । पियतरमालसनच- मिति रषः | लोकदध्मिवावषम्याऽऽ्ह । तयति । रित्तपदेन मनुपरित्तवैवं वित्तमपि गह्यते । विकेष्ाणामानन्त्यालपयकं प्रदशनमशकंधपित्याश्ञाथनाऽञह | तधाऽन्यस्मादिति । पृतरादी परनिम्यमिचाऽपि प्रायाद्‌ तरव्तमिवागदरातसना न परियतमल्पिति शङ । तन्कस्मादिति । प्रदान्तरमादाय व्याकूवनषिदिरति । उच्यत इत्यादिना । अन्तरतरते परियवमसमातने हनुगमव्वप्रयिभिप्रय प्रिशेष्यं न्यपदििशवि । यदयमिति । आत्मनो तिर्या शयप्रमास्यदत्ऽमि कृतस्तस्यव्‌ पदर यल(मत्याशड्न्य वरक्याथमाह | या हीत्यादिना । पृत्रादछानि दारा्दनां कव. न्यतवेन प्राप्रधयत्नत्िरोधादात्महमि प्रयत्नः सुकरा न भपर्वत्याश्ङ्च्राऽऽद्‌ ।

१ग.ध. ड. छ ज. छ. ^ते ॥७॥ कत । २कर. (च्दतमुः। ३ करन. ग. ब. द्ान्यानीया" । ४ ग. "व स्वस्मि" । ५क. क्ल. ण, "ति । इनवेति।, ६ क. न. "कद्‌" ।

७ कृ, कनन, मे रागाद । 9&

१६३८ वृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पधमाभ्याये

स योऽन्यमासनः प्रियं हृवाणं शयासिय^ रोत्स्यतीतीश्वरो ह तथैव -स्यादात्मानमेव प्रियमुपासीत स॒ य आत्मानमेव प्रियुषास्ते

कर्तन्यतापराप्रपप्पन्पपियङमे यल्ञमुञ्ज्ित्वा । कस्मात्पुनरात्मानात्म- प्रिययोरन्यतरपियहानेनेतरपरियोपादानपाप्तावात्मपियोपादानेनेवेतरहानं क्रियते न विपयंय इति। उच्यते। स यः कधिदन्पमनात्मविशेषं पुत्रा- दिकं परियतरमात्मनः सकाशा्ुवाणे बरुयादत्मभियवादी । किम्‌ । पिवं तवाभिमतं पुज्ादिलक्षणं रोत्स्यत्यावरणं प्राणसंरोधं पराप्स्यति विनङैक्ष्प- तीति । स कस्मादेवं त्रवीति । स्मादी्वरः समथः पयापोऽषावेवं वक्त ह यस्मात्तस्मात्तथेव स्पाचत्तेनोक्तं प्राणसंरोधं पराप्स्यति । यथाभूतवादीं हि सः । तस्मात्र ईश्वरो वक्तम्‌ । ईनवरशब्दः क्षिपवादीति केचित्‌ । भवे- चदि प्रसिद्धः स्यात्‌ । तस्मादुभ्क्षित्वाऽन्यत्पिपमात्मानमेद प्रिपमुपा- सीत । सय आत्मानमेव प्रियमुपास्त आत्मेव परियो नान्योऽस्तीति प्रतिपद्यते ऽन्यष्लोकिकं पियमप्यप्रियमेवेति निश्वित्पोपास्ते चिन्तयति

तेव्यतेति । भात्मनी निरविशयपेमास्पदतवे युक्ति ए्च्छति । कस्मादिति । भात्- ्रियस्योपादानमनुरंषानमितरस्यानात्पपियस्य हानमननु्षानम्‌ | विपयैयोऽनात्मनिं पुत्रादावमिनिवेशेनाऽऽत्पपियस्याननुसधानमिति विमागः । युक्तिटेशं दशेयितुमनन्व- रवाकयमवतारयाते । उच्यत इति । यः कश्विदात्मप्रियवादी स तस्मादन्यं परियं ्ुवराणे पति बरयादिवि संबन्धः । वक्तव्यं प्रश्पूवेकं प्रकटयति । किमित्यादिना । आत्मप्नियवादिन्यवं वदत्यपि पृज्रादिनाकशस्तद क्रयार्था नियतौ न पिध्यतीत्याशङ्न् परिदरपे । ष कस्मादित्पादिना । हशब्दोऽवधारणायः समथपद्‌ादुपरि संबध्यते । सस्मादेवं वक्तीति शेषः| उक्तं सामथ्येमन्‌ थ एलितमाह । पस्मादिति । भयाऽऽ- त्मपियारिना यथोक्तं साम्यमेव कथं ठम्पमित्याशङ्कच्याऽऽह । यथेति । भत)ऽ- न्यदृतामित्यनाःमनो विनािलाद्विनाक्चिनश्च दुःखात्मकतवाततत्पियत्वस्य भान्विमात्र- त्वादात्मनस्वदपरीत्यान्मुरूया प्रीविस्दैवाचासन्यमुर्येति मावः। पक्षान्तरमनूय वृद्ध- परयीगाभवेन दूषयति । इन्वरशब्द इति । अनासन्यमुर्या प्रीविरिति स्थिते फकिव- स्ह । तस्मादिति । उषा्षिमनूच तत्कलं कथयति । स य इति । अनुवादचा- वको दाब्दः । पियमात्मसुखं तस्यापि लौकिकसुखवन्नाश्ः सुखत्वादित्याशेङ्कव

+ क त

१ ह्व. दिवतिद- । २७. ग. च, ड. "दृत्यति। ३ ल. घ.भ. न्‌. "याश्डपिला पर । ञङ्क, न्च भ, चैवेति । ५ ध. "ति । आत्मनि मु“ 1 ६ जञ, अ, "दृडपत।

चुप आक्रणम्‌ ४] भानन्दगिरिडतदीकाषंपङितिशांकरभाष्यसमेता । १३९ न्‌ हास्यं पियं प्रमायुकं भवति ॥८॥ तदाहू-

न हास्येवेविदः परियं प्रमायुकं प्रमरणशीरं' भवेति । नित्पानुवादमात्र- मेतदात्मविदोऽन्पस्प प्रियस्याप्रिपस्य चाभावात्‌ । आत्मप्रियग्रेणस्तु- त्यर्थ वा प्रिपगुणफरूिधानार्थं वा मन्दात्मदरिनस्ताच्छीह्पप्रत्पयोपा- दानात्‌ ॥ ८ ॥

एूनिता बरह्मविचाऽऽत्मेत्येवोपाषीतेति यदर्धौपनिषत्कत्स्नाऽपि तस्ये- तस्य धूतस्य व्याविख्याघुः पथोजनाभिधित्छपयोखिधांसति। तदिति वक्ष्यमाणमनन्तरवाक्पेऽवचोत्यं वस्त्वाहुत्रीह्यणा बरह्म विविगिषवो जन्म- जरामरणपवबन्धयचक्रभ्रमणकृतायासहुःखोदकपारमद।दधिषुवम्‌त गुर

॥ 1 मी

वन्निरासायेमनुवादमात्रमत्र विवक्षिविपित्याह । नित्येति । एलश्रुोगेत्यन्वरमाह्‌ । भत्पप्रियेति । महदीदमात्मप्रियग्रहणं यत्तननिष्स्य परियं न प्रणश्यति तस्मात्तदनु- सेषानं कवंज्यामिति स्तु एलकीवनमिययेः । पक्षान्तरमाह । प्रिपगुणेति । यो मन्दः सन्नात्मदर्शी वस्य प्रियगुणविशिशसमेपासने परियं प्राणादि न नश्यतीति एष विधातुं फवचनमिययेः | नन्वाल्मानं पियमुपापीनस्य परियं प्राणदधि वियाप्ताप थ्यौन्न नश्यपिं वथा च मन्द्विशेषणं मन्दभिचयाशङ्कचाऽऽह । ताच्डीष्पेति । वाच्छीस्येऽप विदितस्योकञ्यययस्य भ्रूत्यापादानात्छमावहानायगाच् परमएणक्ीट- त्वामविऽमि प्राणदेरायन्विकमपमरणपविवक्षिवभिययेः ॥ < ॥ तदाहूरियदिगे मेन अन्थेन संबन4 वक्तं वृत्तं कीतयति । सूजत्रितेति । कस्यां परगा- णमाह्‌ । यदर्ति । वहि सृत्रन्याल्यनिनैव सवोपनिषदपंपिदेत्दाहुप्यदि वृषया- बा्न्याऽऽह । तस्ति । परिचासूत्रं व्यारूयातुमिच्छन्दी श्रुवः सूतिवविधाविवक्षि- वप्रयोजनाभिमानायोपोदावं चिकीर्षवे । पदिपा्मपं बुद्धौ पेण तादर्धयेनायतन्व- रोपवणैनस्य तधात्वाचिन्तां परकततिद्ध श्वध॑पुपोदावं पचक्षव इवि न्यायादियषेः। यद्द्र येयादिवाकंयमरकाश्यं चोचं वच्छब्देनोच्यपरे प्रकुपबन्धासतमव।रिया$ # तदितीति । बरा्नणमाजस्य चोधकतेतवं व्धववंयपि । ब्रह्मेति । उदक्षया ब्मवेदः नेच्छावसं व्यावउयितुं तदेव विशेषणं विमजते । जन्मेति । जन्भ च जर च मरएण च तेषां पवन्ये परथाहे चक्रवदृनपररतं भमणेन कतं यद्ायाप्तात्मक दःखं उअ

१७.ध.ब्‌. ज. छ, छन म" २ ज्ञ. "वतीति । ३. ब. अति ह। वि" क.उ. ति षन" म. इ, "हणं स्तु । ५ क. "दातं कयोेति । ६ घ, वाक्या"! ५९, "तम्य ४

१६० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [परपपाध्याये यद्रह्यविद्यया सवै भविष्यन्तो मनुष्या मन्यन्ते ।

मासा तत्तीरम॒त्तितीरषवो धपाधर्मसाधनतत्फरर्षणात्साध्यसाधनरू- पानिर्विण्णास्तद्विर्षणनित्यनिरतिशयश्रेयः प्रतिपित्सवः किमाहुरि

त्याह । यह्ह्यविचया ब्रह्म परमात्मा तथ्या वेदयते घा ब्रह्मविद्या तया ब्रह्मविद्यया सर्वं निरवशेषं भविष्यन्तो भविष्याम इत्येवं मनुष्या यन्म- न्यन्ते । मनुष्यग्रहणं विशेषतोऽपिकारज्ञापनार्थम्‌ । मनुष्या एव दि विशेषतोऽभ्युदयनिःश्रेयसाधनेऽधिकृता इत्यमिपरायः । यथा कमवि- षये फरपापिं ध्रुवां कर्मभ्यो मन्पन्ते तथा ब्रह्मविद्यायाः सवातमभाव- फरुपापिं परुवामेव मन्यन्ते । वेदप्रामाण्यस्योमयत्नाविशेषात्‌ । तत्र विप्रतिषिद्धं वस्तु रक्ष्यत ऽतः एच्छामः । किमु तद्रघ्म पस्य विन्ञाना- त्सर्वं भविष्यन्तो मनुष्या मन्यन्ते तरिकमवेचस्माद्विज्ञानात्तद्रन्न सवेम- भवत्‌ । ब्रह्म च स्मिति श्रुयते | तच्द्यविज्ञाय किचित्सवमभवत्तथाऽ-

यद्िन्नपारे संसाराख्ये महोदधौ तत्र शवमृतं तरणसाषनपिति यावत्‌ । तत्तीरं तस्य संसारसम्रस्य तीरं परं तद्मेयधेः । वेषां विविदिषायाः साफल्याय तत्मयनीके संसारे वैराग्ये दश्ेयति । धर्मेति । निरवद्य निरङ्कृशत्वं वारयति । तद्रिरक्षणेति । एत्तरवाक्यमवताय व्याचष्टे | किमित्यादिना । अथ परा यया वदक्षरभविगम्यत इति श्रुत्यन्वरमश्रित्याऽऽह | तचयेति | मनुष्या यन्मन्यन्ते तत्र विरुद्धं वस्तु मावीति शेषः मनुष्यग्रहृणस्य कत्यमाह । मनुष्येति । ननु देवादीनामपि व्रि्यापिकारो देवताषि- रणन्यायेन वक्ष्यते तत्कुवो मनुष्याणपेवािकारज्ञापनमित्यव आह । भनुष्पा इतिं । विशेषतः सव।विसंवादेनेति यावन | तथाऽपि किमिति ते ज्ञानान्यक्तिं यिड- बष्वन्वीत्याशङ्न्याऽऽह । यथेति । उभयत्र कमेवब्रह्मणोरिवि यावत्‌ । उत्तरवाक्रय- मुपादत्ते । तत्रेति । मनुष्याणां मतं तच्छब्दायः । वस्तुशब्देन ज्ञानात्ठमुच्यवे । भातेपगमेस्य चोचस्य पवृत्तौ विरो धप्रतिमासो हे तुरियतःशब्दाथेः । तद्रष्न परिच्छ- ज्नमपरिच्छिन्नं वेति कुतो ब्रह्मणि चोचे वत्राऽऽह । रस्येति । प्रश्नान्तरं करोषि। तत्किमिति । ब्र लातसानमन्ञापीदतिरिक्तं वेति प्रश्नस्य प्रसङ्गं दशेयति । यस्मा- दिति । सवस्य ग्यविरिक्तविषये ज्ञानं प्रिद्धं तत्कि विच रेणेत्याशङ्न्याऽऽह । जरह चेति । सवं खल्विदं तषयेत्यादौ ब्रह्मणः सवौसमत्वश्रवणादविरिक्तविषयामावा- दात्मारनमेववेदिषि पक्षस्य सावकाकशतेत्य्ैः । कंशब्दस्य प्रनायेत्वमुकत्वाऽऽकषपाध- . माह । तच्चदीति । ब्रह्म हि किंचिवज्ञात्वा सवेममवन्त्ात्वा वा नाऽऽचो ब्रह्मवि १७. ज, नितिदेषं । २. ग. ध, ङ. छ.“य याकिवि। ३ क. ख. म. ण, संबन्यः ४क,

४, भ, "नमते"

चतु ब्रा्नमणम्‌। ४] आनन्द गिरिकतटीकासंबलितिशांकरभाष्यसमेता। १४१ किमु तद्रह्यवेस्मात्तत्स्ैमभवदिति ॥ ९॥

न्येषामप्यस्तु कि ब्रह्मविधया । अथ विज्ञाय सवेमभवद्रिज्नानपाध्पतवा- त्कमेफरेन तुल्पमेेत्यनित्यत्प्रसङ्कः सेभावस्य ब्रह्मवि्य।फलस्य । अनवस्थादोषश्च तदप्यन्पद्विन्नाय पर्वमभवत्ततः पुषपप्पन्यद्विज्नोपेति । न तावदविज्ञाय सर्वमभवत्‌ । शाघ्राथवेषटप्यदोषात्‌ । एखनित्पतदो- षस्तर्हि नैकोऽपि दोषोऽयं विशेषोपपत्तेः ॥ ९॥

थदि किमपि विज्नायेव तह्ह्म सवेमभवलृच्छामः किमु तद्रह्मविच- स्मात्तत्सपंमभवदिति । एवं चोदिते सवदोषानागन्धितं प्रतिवचनमाह । बरह्मापर्‌ स्वभावस्य साध्यत्वोपपत्तेः । न {हि परस्य ब्रह्मणः सवभावा- परत्तिविज्ञानसाध्पा । विज्ञानक्षाध्यां च सवभावापात्तमाह । तस्मात्तत्सवे-

~~~ -- ~ [ , १ १7. म ५“ = 9 ` = न जोन वनो

द्यानयेक्यारिलुक्त्वा दविरीयमनुवदति । अयति । सपमन्यद्वा त्नात्वा व्रह्मणः सवोपर्तिरिवि विकल्प्थामथत्र साधारणं दूषणमाह | रिन्नानेति । द्वितीये दोषान्तर- माह । अनवस्थेति । बहिरेताऽऽनपं परिहरति । न ताबरिति । अत्तालव व्रह्मणः सवेमायोऽस्मद्‌देम्तु ज्ञाना शालय प्रङप्यम्‌ । न चास्पददिरपरि तदन्वरेण तद्रावः शाछ्रानभथक्यान्‌ । ज्ञानाहद्वणः सवेभव्रपक्षे खेक्तं दोषम्षेप्ता स्मारयति । फरेति । सतोऽप्रिच्छिनं व्रह्मावि्य।तत्कायेपबन्धातरि च्छन्वद्राति वन्नितृ्धष- पिकं सवेभावस्य पाध्यतं न चानवस्या ज्ञेयान्वरानङ्कारन्नापि क्रिथाविचेषी विष्यतमन्तरेण वक्यीयबरद्धिवृत्तौ स्फुरणादिति पहर । नैकोऽषीति | एन विधरययथ्येमपि परिद्रवभित्याह । अधात । यदि व्रह्मपदिच्छतरं नित्यसिद्ध तथाऽपि वत्रावरि्यातत्कयेध्वंपरूप्यापत्रेपल्य ज्ञानादृपपत्तनं व यभ्यमित्ययः॥९॥

इदानीं परश्षमनृच वदृत्तरव्यन ब्रह्मा दिशरुतिम्वनारयति । पदतत्यादिना | “4 व्रता मवानुसरिण ब्रह्मकब्दायमाह्‌ । ब्रह्मि । तस्य परच्छि्नतान्तानेन द भावस्य साध्यतवसंभवाप्िपि रेतुमाइ । सक॑भावस्येति । विद्धा यभव नुपर्पत्ति दोषमाह । न दीति । धा वारं विज्ञानसाध्या मामरदिन्यव भद | विन्ना- नेति । हिरण्यगमे्य नोपरेरजन्यक्तानाद्रश्रमत्रः ' सदहतिद्धं चतुष्टयम! इति सृषैः खामाविकन्ञानवचातस्मातत्सममवदिवि चोपदेशामनषासाध्योऽ्ती। श्रुता न चाऽऽ-

मिम िीी [1 भीम 2

१ क, इ, “हय ततः पुमैतरमप्यनयद्िदाये"। ९ च, "यता ५३ क. श्र. दध स्प ४ कप्त

१४२ धृहदारण्यकोपानषत्‌ [पिथमाभ्याये

__ बरह्म वा इदमग्र आसीत्तात्मानमेवापेव्‌ ।

मभवदिति । तस्माह्रह्म वा इदमग्र भप्ीदित्यपरं बरह्यह भ वितुमहति । मनुष्याधिकाराद्वा तद्धापी ब्राह्मणः स्यात्‌ । सर्वं भविष्यन्तो मनुष्या मन्यन्त इति हि मनुष्याः प्रकृतास्तेषां चाभ्युदयनिःश्रेयसताधने विशे- धतोऽधिकार इत्युक्तम्‌ । न परस्य ब्रह्मणो नाप्यपरस्य प्रजापतेः । अतो द्वेतेकत्वापरब्रह्मविचया कर्म्तहितयाऽपरब्रह्ममावगुपसंपनो भोन्पा- द्पादृत्तः सवेप्राप्योच्छिनकामकमंबन्धनः परब्रह्मभावी ब्रह्मविचदितो्- हत्यभिधीयते । दृष्टश्च रोके भाविनीं इृत्तिमाश्रित्य शब्द प्रयोगो पथो- दनं पचतीति शाघ्रे च परिव्राजकः स्वभूतामयदक्षिणामित्यादिं तपेहेति केचिद्रह्ं ब्रह्मभावी पुरषो ब्राह्मण इति व्याचक्षते । तन्न सर्वभावापत्त- रनित्यत्वदोषात्‌ । न हि सोऽस्ति रोके परमाथतो यो निमिर्तवशाद्धा- वान्तरमापच्चते नित्यश्चेति । तथा ब्ह्मविज्ञाननिमित्तकृता चेत्सवेभावा- पर्तिनित्या चेति विरुद्धम्‌ । अनिस्यत्वे च कर्मफ़रतस्यतेत्पुक्तो दोषः। सीदिलयत।वकालावच्छेद्लिकाले तस्मिन्युज्यप१“ । समवतेठेति च जन्ममाचं श्रूयते | कालात्मके तत्संबन्धस्य ल्ाश्रयपराहवत्वान्मनुष्यागां परकूवत्वाच नापरं ब्रह्मेह ब्म , शन्द्रमियपरितोषादृत्तिकारमवं हित्वा ब्रघ्नेपि ब्रह्मभावी परुषो निर्यत इवि भव. प्पज्चोक्तिमभ्रिय तन्मतमाह । मनुष्येति । वदेव पपश्चयति । सर्वमित्पादिना। द्वैतैकत्वं सवैजगदात्मकमपरं दिरण्यगभोष्वं ब्रह्म वस्िन्विचा हिरण्यममे।ऽहमियह- अहोपासितस्तया समुच्वितया वद्वावमिश्वोपगतो हिरण्यगभ॑पदे यद्भोज्यं वतोऽपि दोषदशेनादविरक्तः सवेकमेफलपा्या निवृत्तकामादिनिगढः साध्यान्तराभावाद्विघामिवाधैः यमा्नस्वद्वशाद्रह्ममावी जीवोऽस्मिन्वक्रये ब्ह्मशञन्दाथे इति फलितमाह । अत इति। कथं ब्रह्मभाविनि जीवे ब्मशब्दस्य परवत्तिरेयाशङ्याऽऽह । दषटशेति। भादिशब्देन एृहस्थः सदशं भाया विन्देवेल्यादि रहयते । इहेति प्रतक्यकथनम्‌ । भवृपपञ- म दूष याति । तनेति । ब्रह्मशब्देन परस्मादधौन्वरस्य अहे वस्य सवैमावापततेः.

य॒त्वाद निलयत्वापत्तेने वन्प्रतमुचितमित्यः। साध्यस्यापि मोक्षस्य नित्यत्वमाशङ्च

तदृनिदयमिवि न्यायमा्रित्याडऽह । न हीति । सामान्यन्यायं परते याज-

, यति । तथेत | भवतु सवेभावापृततेरनित्यतवं का हानिस्वत्राऽऽह । अनित्यत्वे

येति । रच गवस्याब्रह्मतवं तवाविद्यार्वं पारमार्थिकं वेति विकल्प्याऽऽचमनृद्च

9 ४, ढ, “प्त्ोत्सन्न* । २ च, ढ, "देतुतेन ब्य" | ३ क. "केऽपि भा. ।

४४, 9.. दिस्तपे' | ५ जञ. ग. ड. "हापेति । ६ क. ल. द. च. द, 'दयभा" । ७ च "तमा- बारस्वन्त । ८ भ, "ते । [सरण्यः स" । ५ ख, 'लयेऽप" । १० ध, अ, "नस्तारञचो अद्म

अतुपं ्राह्मणम्‌।४] भानन्दगिरिकृतटीकासंवङितंशाकरभाष्यसमेता। १४६

अविधाकृताषवेत्वनिश्तति चेत्सवेभावापि बह्मविथाफङं मन्यसे बरह्म भाविपुरुषकरूपना य्था स्यात्‌ । प्राग्रह्मविज्ञानादपि स्वौ जन्तुत्र्॑- त्वानित्पमेव सवंभावापन्ः परमार्थतोऽविश्यपां तब्रह्मत्वमसद॑स्वं चाध्यारोपितं यथा थुक्तिकायां रजतं व्योन्नि वा तर्मख्वस्वादि तथेह ब्रह्मण्यध्यारोपितमप्रि्ययाऽब्रह्मत्वमर्ेत्वं च ब्रह्मविधया निवत्पंव इति मन्यसे यदि तदा युक्तं यत्परमाथेत आसीत्परं ब्रह्न ब्रह्मशब्दस्य युख्याथभृतं ब्रह्म वा इदमग्र आसीदित्यसिमिन्वाक्य उच्यत इति वक्तुम्‌। यथमृताथंवादित्वाद्रेदस्य । न तियं कल्पना युक्ता ब्रह्मशब्दाथविप- रीता ब्रह्मभावी पुरुषो ब्रह्मेत्युच्यत इति । श्रूतहान्यश्रुतकल्पनाया

अन्याय्यत्वात्‌ । महत्तरे प्रयोजनान्तरेऽसत्यविद्याकृतन्यतिरेकेणाबह्म- त्वमसवेत्यं च विद्यत एवेति चन्न । तम्य ब्रह्मरिचयाऽपोहानुपपत्तेः । न हि कवचित्ाक्षाद्रस्तधमस्यापाद्री दष्टा कत्री वा बऋद्मविचा।

दृष्यति । धअविचाङ्रतेति । वतरनुवादमागें त्रिभजते । प्रामित्यादिना । बह्ममाविपुरुषकल्पना व्यरथत्युकतं व्यक्तीकरोति | तदेति । तष्िन्पक्षं यद्रश्च्ना- तपूेमपि परमापतः परं ब्ध्षाऽऽसीत्तदेव पते वाज्ये व्रश्वशब्दनोस्यत इति युक्त वक्तु तद्धि ब्रह्मशब्दस्य मृख्यमालम्बनमिति योजना । गकरौहीक इतिवदपुरुयार्थाऽपि बद्मशब्दा निवेहर्त याशङ्कयाऽऽह । यथेति । निरविशयमहसपरपन्नं वस्तु बर्रश्ञ- ब्देन ज्रुतमश्ुतस्तु ब्रह्ममर्वर परुषः श्रुतहन्यि। चाश्रुवकल्पना न न्यायत तस्मत्त- त्कल्पना न यक्ता व्यावत्यैमाह | न त्विति । अभिरर्थीतिऽनुवाकमिवयाद्‌। श्रतदे। न्याऽश्रतापद्रानं दटपित्याशङुःयाऽऽह । महत्तर इति । ववािशब्दस्य पर्या अत्वे सलयन्वितामिवानानुपपस्या वाक्रयाथानिद्धस्तज्जान प्रयाजने श्रुतमपि हिवांऽ- श्र भदयेव प्रकते तस्ति प्रयजनविक्षपे श्रुतहान्यिनं यतिभ्यः । मनुप्या- यिकारं निदं ब्रह्ममाविपुरूषकल्पनेत्याशङुन्य मटृत्तरविकपणम | यद्रद्मगि्ययति परस्यापि तुल्यमविरूवतवं तस्य चवियाद्ागऽविक्र।ग्लिपविगदमित्यगरे म्फृटीभवै- व्यतीवि भः । दवीय कल्पमत्थापयति । अविद्यति । बद्मवदयवियधथपमङ्गान५व- पिति दूपयवि । न तस्येति । अनुपपत्तिमव सवयि । नहीति । मक्नादर(पमन्त-

१७.ग. द. छ. ज. क्व. । प्रा २ग. द, च. इ.मत्रणप ३ क्ष. 'टदवामलटलारि । द. "टमयिनलादि । ४ कर. टि कदाचि । ५ घ. ग. "चित्कदावेला"। ६ ध. ज, ण. वि़णोति। ७ घ. "वः । अतः श्र" । अ. "पः । अतोऽशरूतर" । < क. “दान्यश्रु। ९ घ, र्याऽध्र। १० प. भ. "स्मात्क' । ११ क, "हान्यश्रु" । १२ १, प्रगृक्यते । क, छ. एषते | )३ क्रथ. भ. न. "क्िमानिद्य' ।

~“

१४४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

अविच्ायास्तु सर्वत्वं निवर्तिका दश्यते । तथेहाप्यब्रहमत्वमसवतवं चावि- याकृतमेव निवत्यैतां बह्मविद्यया। न तु पारमार्धिकं वस्तु कतुं नियतं- पितुं वाऽहैति ब्रह्मविद्या । तस्माद्यरथव श्रुतहान्यश्चुतकल्पना । ब्रह्मण्य- विचयान॒पपत्तिरिति चेन्न । ब्रह्मणि विद्याविधानात्‌ । न हि शक्तिकायां रज्ताध्यारोपणेऽपतति शुक्तिकालं ज्ञाप्यते चध्षर्गोचरापन्नायामियं शुक्तिका न रजतमिति । तथा सदेवेदं सर्वं ब्रह्मेदं सषमत्मेवेदं स्म नेदं द्ेतमस्त्पव्रहमेति ब्रह्मण्येकत्विज्ञानं न विधातव्यं ब्रह्मण्यविचा- ध्पारोपणायामसषत्याप्र । न व्रूमः शुक्तिकायामिव ब्रह्मण्यतद्धमाध्या- रोपणा नास्तीति किं ताह न ब्रह्म स्वात्मन्यतद्धमौध्ारोपनिमित्तमवि- द्याकतं चेति । भवत्वेवं नाविच्याकन भ्रान्तं च ब्रह्म । कितु नेदाब्रह्मावि- द्याकरता चेतनो भ्रान्तोऽन्य इष्यते । नान्योऽतोऽस्ति विङ्गाता नान्य- दतोऽस्ति विज्ञातु तत्वमस्पामानमेवावेदहं ब्रह्मस्म्यन्योऽसावन्योऽ- हमस्परीति न स वेदेइृत्पादिश्तिभ्पः स्मृतिभ्यश्च “ सम स्वषु

धा वमक > 9 त~ न क ~ => न ~ ~> ~ ~~~ ~> ~~ ~ -----+

अ अ

रेणेपि यावत्‌ । वस्तुवमस्य परमाथभूतस्य पदाथस्यत्यथः | विचायास्ताहं कथमधं- वं तत्राऽऽह । अविद्यायासत्विति । स्वेत शुक्त्यादाप्रिति यात्रत्‌ । विमवमवि- द्यत्मकं वि घानिवत्यत्वाद्रज्ादिवदियमिप्रेय दाष्टान्तिकमाह । तथेति । विमते न कारकं विचाताच्छुकतिप्रिचावरित्याशयनाऽऽह । नलिति । अव्रह्मतादरेवास्तवता- योगादयुक्ता बरह्ममविपुरुषकल्पनेलयुपसंहरति । तस्मादिति । तरह्मण्यत्रियानितृतिर्वि- च्ाफ़ल।त्यत चोद्यत | ब्रह्मणीति । न हि स्वेजे परकाशेकरमे ब्रह्मण्यज्ञानमादित्ये तमोवदुपपन्निति मावः । तस्यानावत्वमत्तत्वं वाऽऽ्षिप्यते नाऽऽ इत्याह । न ब्रह्मणीति । न रि त्वमसीति पिच्याविधानं विज्ञाते बरह्मणि यक्तं पिध्पिष्टिपरसद्गात्‌। भतस्तद ्नातपेष्टव्यपित्यथेः ` | व्रह्मात्पक्यमन्ञातं शाश्ेण ज्ञाप्यते तद्विपयं च श्रव णादि परिधीयते तेन तसमननज्ञातत्वभे्म्यमिदुक्तमयं द्टान्तेन साधयति । न दीति। मिथ्याज्ञानस्याज्ञानाव्यपिरकाद्रह्मण्यविचाध्यासेपणायां शच प्यारोपणं दा न्तितभिति द्रष्टव्यम्‌ । कल्पान्तरमालम्बते | न ब्रूम इति । व्ह्माविदयाकप्‌ न भवतीत्यस्य ययाश्रुवो वाऽयैस्तदन्यस्त दाश्रयोऽस्तीति वा तत्राऽऽचमङ्कर वि । भवत्विति । अनारिादविचायाः कनेपक्षामावाद्विना च द्वारं बरह्मणि भान्त्यनभ्यु- प्गमादित्ययेः । द्वितीयं प्रत्याह । किर्त्विति । ब्रह्मणोऽन्यश्चेवनो नास्ीत्वन्न श्रुवि- स्मृवीरुदाहरति । नान्योऽताऽस्तीरत्यादना । ब ऽन्थोऽचेतनोऽपि नास्तीत्य

भिरे

१ग. ङ, "वविनि'। २गन्ड. न्तुवानि'। ३. च. छ. ठ. 'एपित्नवि।४ भ्र. “शे. व्वप्र" | ५ ख, "पैः । तथात्र ।९क, "क्तौ रौप्य | ७ क. ण. "गोऽन्यशेत" ।

लुपं बाद्णम्‌। ४] आनन्दगिरिङतटीकासंवखितशाकरभाष्यसमेता। १४९

भूतेषु “अहमात्मा गुडाकेश” “शुनि चेव श्वपाके च” “यस्तु स्ांणि भूतानि” “ पस्मिन्सर्वाणि भृतानि "” इति च श्रवणात्‌ । नन्वेवं शाघ्रोपदेशानथक्यपरिति । बाटमेवमव गतेऽस्तवेवाऽऽनधंक्यप्‌ | भअवगमानथंक्यमपीति चेन्न । अनवग मनिबृतेरषटत्वात्‌ । तननिवृत्ते- रप्यनुपपत्तिरेकत्व इति चेत्न । दृष्टविरोधात्‌ । दश्यते हेकल्वविन्नाना- देवानवगमनिषृत्तिः । ह श्यमानमप्यनुपपञ्षमिति ब्रुवतो च्टविरोधः स्पात्‌ । न च दृष्टविरोधः केनचिदप्यभ्पुपगम्पते। न च दृष्टेऽनुपपन्नं नाम दष्टत्वारेव । दशेनानुपपत्तिरिति वेत्त्राप्येषेव युक्तिः । "धुण्यी वै पुण्येन कमणा भवति” "तं विथाकमणी प्मन्वारभेते"! “मन्ता बाद केता विन्नानात्मा पुरुषः" इत्येवमादिश्चुतिस्मृतिन्यपेभ्पः परस्मा- द्विरक्षगोऽन्पः सं्तायैवगम्पते । तद्विरुक्षणश्च परः सर एष नेति नेत्पशनापायत्पेति य आत्माऽपहतपाप्मा विजरो विमरत्परे

[1 क 11 = नाण जा [भ "0 ष 1 क त 1 1 १1

म्रहयं पठति | यस्तिति । बद्मण)ऽन्यस्याज्ञस्यामतरे दोषमाज्ञदूपे । नन्विति । किमिदमानयकयमवगतेऽनवरगते वा चोधते तत्राऽऽद्यमङ्करोति । बाढमिति । हितीये नोपदे शानयक्यपवगमायेत्रादिति द्रष्टव्यम्‌ | उपदेशवद्गमस्यापि खपकशि वस्तुनि नोपयोगोऽस्वीति शङ्ूते । अगमेति । अनुमवमनुमृत्य परिहरति । नान- वगमेति । मा वस्तुना भिन्ना चेददैतरानिरमिन्ना चैन्तान(ीनलापिद्धलिपि शङ । ततनिद्रत्तेरिति । अनवगमनिवृतेरैश्यमानतया सद्ूपापलापायोगत्यकारान्तरायभ- वाच पञ्चमक्रारलमेष्टव्यभिवि मलाऽऽह। न दृष्ेति । दृष्टमपि युकित्रिरोधे स्यान्यपित्याशङ्याऽऽह | हरयमानमिति। दृशटपिरदधमपि कृती नेप्यते तत्राऽऽह्‌ । न येति । अनुपपन्नत्वमङरत्योक्तं वदैव नास्वीत्याह । न वेति । युक- विरोषे दृटिरामास्ीभवतीति शङ्कव । दरनेति । दितिर्‌ युक्त९वाऽऽमामतं स्यादिति परिहरति । तता्पीति । भनुपपर्नत्वं हि स्वेभ्य दबिलाद्रि्ट दष्टस्य स्वनुपपन्नते न प्िविलनिभित्तमस्वीत्वथः । बह्ममापरिपुरुषकल्यनां निर्‌।रंत्य सपक बाल्लस्यायवखमुक्तं सपति प्रकारान्तणा पृत्रपक्षयपि । पुण्य इति । भा्िशनधन “योऽयं विज्ञानमयः पाणेषु" इष्यः श्रुतिगहयवे | "कुर कव तन्मलम्‌ इत्याच समृतिन्योयो मियां विरुद्धयोरकत्वायीगः। व्रिछक्षणत्वमन्य व दवुः । जवल परस्माद्‌- न्यत्वेऽपरि न वस्य वतोऽन्यत्वमियाशङ््याऽऽह । तद्रिलक्नणशरेति | प्रस्य

{ कि १ "7 1 ए त 1 ष ए ष , 7 क) = न्क 0

क नषि)

११. ३, च. द, भ्यू । रपरः, जरद्‌, चेत्रतत्राः | १४

१४६ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

तस्य वा अत्तरस्य प्रशासन इत्यादिश्ुतिभ्यः । कणादाक्त- पादादितकंशाचेषु च संपारिविछक्षण दृश्वर उपपत्तितः साध्यते । हंसारटुःचापनयार्धित्वपषृत्तिदशेनात्स्फटमन्यत्वमीश्वरात्ससारिणो ऽवग- म्पते । “अ्रदाक्पनादरः” “न मे पार्थास्ति इतिश्रुतिस्यृतिभ्यः। “.साऽन्वेष्टन्यः स विजिन्ञासितम्यः^।ते विदित्वा न छिप्यते"“ब्रह्मवि- दापरोति परम्‌" “एकपेवानुद्रष्टव्यमेतत्‌"” “यो बा एतद्र गाग्यंवि- दित्या" “तमेष धीरो विज्ञाय"“““प्रणवो धनुः शरो छचात्मा ब्रह्म तह्लक्ष्ष- य॒च्यते' इत्यादिक्मकतृनिरदेशज् । मुमुक्षोश्च गतिमा्गेविशेषदेशोपदै- शात्‌ । असति मेदं कस्य कुतो गतिः स्यात्तदभावे च दक्षिणोत्तरमागं- विशेषानुपपत्तिगेन्तभ्यदेशानुपपत्तिश्चेति । भिन्नस्य तु परस्मादात्मनः सवेमेतदुपपन्नम्‌। कमज्ञानसापनोपदेशाशच । मिन्नशेद्रह्मणः संसारी स्पाद्य- कस्तं प्रत्पभ्युदयनिःशनेयससाधनयोः क्न्नानयोरूपदेशो नेश्वरस्पाऽ5- कामत्वात्‌ । तस्मायुक्तं बरह्येति ब्रह्मभावी पुरूष उच्यत इति चेन्न । ब्रह्म पदेशानथेक्यपसङ्कात्‌ । संसारी चेद्रह्मभात्यत्रह्म सन्विदित्वाऽ5- तद्विरक्षणलं श्रुरितो दशया वतैवोपपत्तिमाह्‌ । कणादेति । क्तित्यारिकमुपल- न्थिमत्कवृकं कायंवादयदित्योधोपपत्तस्तयो्रिथो मेदे हेवन्तरमाह । संसा- रेति । जीवस्य खगतदुःखध्यंपे दुःखं मे मा मूरित्यधित्वेन प्वृत्तिदृ्टा नेशस्य साऽस्ि दुःखामावादवो मेदस्तय॑[रसथः। इतश्रेश्वरस्य न पवृत्तिहंतुफलयोरमावदि- त्या । भवाकीति । पिधा भेदे श्रोतं लिङ्गान्वरमाई । सोऽनवेषटव्य इति । तरव छिङ्कान्वरमाह । मुमुक्षोश्वेति । गपिरैवयाना्या वस्या मागविकेषोऽचिरादेदंशो गन्तम्यं ब्रह्म तेषामुपदेशास्वेऽजिषममिसंमवन्तीलयाद्‌ यस्तथाऽपि कथं मेदपिदिस्त- ध्राऽऽह । अप्ततीति । मा मद्रपिरित्याशङ्याऽऽह । तद्भवे चेति । कथं तर गत्यादविकमुपप्यते तत्राऽऽह । भिन्नस्येति । जवेश्वरयोधिथी मेरे हेतन्वरमाह । करयति । भेदे सत्युपपन्ना भवन्तीति दोषः । तदेव स्फुरयति । भिन्नश्चेदिति । तदवदे प्रामाणिकेऽपि कथं ब्रह्ममाविपृरुषकल्पनेलयाशडन्योपसंहरति । तस्मादिति । त्घ्ममा- दिनो जीवस्य बरह्मशब्दवाच्यत्वे ब्रह्मोपदेशस्याऽऽनथक्यप्रसङ्ग।भेवमिति दूषयति । नेत्यादिना । प्रसद्गमेव परकटयवि । संता चेदिति । व्रिपिशेषलेन ब्रह्मो पदेशोऽपेवा-

~~ छान क [य ---~ ~~~ ~= ~~ ~ 9 नो क त द) [1 =

~ ~~~ ~ =~ "~~~

जया > ज का

नज जक 9

१क. च. घ. उ, श्यः । काणा | २ क्ल. ग. ड, ज्ञ. द, नयनाः | ३ ग. ६. इ, ब. ड. “स्तीयादिश्रु। ४ ठ. च. "दन्ुमुक्ो + ५ च, "रेषगन्तन्यदे । क, ७. छ. ज. छ. 2. ` शेषोप। , ५ क. श.ग.क.छ.ज. ४. ट. "साव । भि" | ७ क, 'हु | कागा" | < घ. "दयादिः । ५ शदित्युप" । १० न, "तयाुप* । ११ र, भ, "दिदेशी । १२ क. न्भ ।

-अतुपं ब्राह्मणम्‌ ४] भानन्दगिरिङ़तदीकातंवणितशांकरभाष्यसमेता। १४७

त्मानमेवाहं ब्रह्मास्मीति स्वेमभवत्तस्य संसायोत्यविक्षानादेव स्वात्मभा- वस्य एडस्य सिदत्वात्परब्रह्मोपदेशस्य दधुवमानथंस्यं पराप्रप्‌ । वदि ज्ञानस्य हृचित्पुरषाथंसाधनेऽविनिषोगात्संसारिण एवाहं ब्रह्मास्मीति अरह्मत्वसंपादना्थं उपदेश इति सेत्‌ । अनिन्नाते हि ब्रह्मस्वड१ कि संपादयेदहं ब्रह्मास्मीति । निज्गातलक्षणे हि ब्रह्मणि शक्या संपत्कतुम्‌। “नायमात्मा बरह्म “पत्सान्नादपरेक्षाह्ह्म य आत्मा" (तत्तत्पं ष अत्मा ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌” इति प्रकृत्य “तस्णाद्रा एतस्मा दात्मनः'" इतिं सहस्रशो ब्ह्मात्मशब्दयोः पामानाधिकरण्य।रेकार्थ- त्वमेवेत्यवगम्यते । अन्यस्य न्यते संपरक्रयते नेकत्वे । ““ हदं सर्व यदयमात्मा" इति च प्रकृतस्यैव द्रष्टव्यस्याऽऽत्मन एकतवं दशंथति। तस्माज्नाऽऽत्मनो ब्रह्मत्वस्षपदुपपत्तिः । न चाप्यन्पन्परयोजनं ब््मोप- देशस्य गम्यते (ब्रह्म देद ब्रह्मेव भर्वात "अभ वेः जनक प्राप्ठोऽकि” “ अभयं हि वे व्रह्म मवति इति च तदापत्ति- श्रवणात्‌ । संपत्तिशेत्तदापत्तिनं स्यात्‌ । नद्मन्पस्यान्यभाव उपपद्यते । वचनात्संपत्तेरपि तद्धावपित्तिः स्यादिति येन्न | पपत्तेः परस्पयमात्रवात्‌।

न> --~~ ~ - ~ ~ * ~ ~~ = ~~

= ~= ~ जि

पि, क क

निवि चेत्तत किं कमेविविशेषतेनोपाप्तिवि विशेषस्तेन वा वदयवखभिवि विकल्प्याऽऽचं दूषयति । तद्वज्ञानस्पेति । अविनियोगादिनियोजकश्रत्याद्यमातरारिपि शेषः। केल्पान्तरमादृत्ते । सं्तारिण इति। उपदेशस्य ज्ञानाथत्वात्तदनपक्षत्वाञ् संपरेस्वश्य कथं तारध्यमिलयाशङ्ग्याऽऽह । अनिज्ञाते हीति । ग्यतिरेकमुक्ताऽन्वथमाचषे | निन्नातेति । पयोः सामानापिकरण्यन जीवव्रह्मणोरमेदाप्रगमान्न सपतक्षः हमवर्वीति समाधत्ते । नेत्यादिना । कथमेकलतरे गम्यमा+ऽपि ेपदोऽनुपपत्तिरिलाश चाऽऽह । अन्यस्य दीति । एकतवे हत्वन्तरमाह । इदमिति । एके फलितमाह । तस्मा दिवि | किंच संपर्तिपतते वदपत्तिः एठमन्यदरेति विकल्प्य द्वितीयं परत्या€ ।न चेति।, भां दूषयति । संपतिश्चे दिति । तं यथा यथेप्यादिवक्रयमाश्निदय शके । वय्‌- मादिति । सेपत्तेरमानलान्न द्रलदन्यस्यान्यत्वमिदया्ट । नेति । वस्या मानत्वेऽ- प्येवं मानस्याकारकत्वाति । न च सत्राद्युपाप्रनादप्यन्यस्यान्यत्वं स्थिवस्य नटस्य,

ममी 2 हि ति 1 । 1 एत 1 पिपी

११. इ. च.द. तिच" २१. द. च. द. "्यारत्रध्यते ° ३१. ड. "तस्य । ॐ ड. “शस्यावग। ५ग.ध. ड, छ. छ. र ब्र्माम ज, वै 9 त क, "पतिङ्णीपक स्या" ६ ७ क, श, ण. "पमन्वच ॥ १११९ ,

१४८ बृहदारण्यकोपनिषतै [पषमाध्याये

विज्ञानस्य अ मिथ्याङ्ञाननिवतेकत्वव्यतिरेकेणाकारकत्वमित्यवाधाम । न यं वचनं वस्तुनः सापथ्यंजनकम्‌ । क्ञापकं हि शान्न न कारकमिति स्थितिः । प एष इह प्रविष्ट इत्यादिवाक्येषु स॒परस्येव प्रवेश इति स्थितम्‌ । तेस्माि्ेति न ब्रह्मभाविपुरुषकसख्येना साध्वी । इषटाथवाष- नाष | सैन्धवधनप्रदनन्तरमबा्वमेकरसं बदह्येति विज्ञानं स्॑स्यायुपनि- कदि प्रतिपिपादपिषितोऽथः काण्डद्रयेऽप्यन्तेऽवधारणादवगम्यत इत्यतुशास्तनमेतावेदरे खल्वमरतत्वमिति । तथा सवंशाखोपनिषत् च अदयेकतवविज्ञानं निश्रितोऽधैः । तत्र यदि संसारी ब्रह्मणोऽन्य भाता नमेवावेदिति केरुप्यत । इष्टस्याथस्य बाधनं स्पात्‌ । तथा च शाच्रमु- पक्रमोपसंहारयोर्विरोधादषषमश्चसं करिपितं स्पात्‌ । व्यपदेशानुपपत्तेश्च । यदि वाऽऽत्मानमेवावेदिति संसारी कंरप्येत । ब्रह्मविचेतिन्यपदेशो न स्यात्‌ । आत्मानमेवावेदिति सस्ारिण एव वेद्यत्वापपत्तेः। भतमेति वाऽनुपपतेः | श्रुतिश्च न पूवतिद्धसृत्रादिमावामिषायिनी तत्पारश्याप्या वदरावोपचा- रादतो ब्रष्ममावः खवः सिद्धो न सापादिक इत्याह । विज्ञानस्येति । अंथान्यस्या- न्यमावे यथोक्तं वचनमेव शक्त्याषायकमित्याशङ्चाऽऽह । न चेति । बर्नोपदेशा- नथेक्यपपङ्गानन बह्ममािपुरुषकल्पने युक्त्वा तत्रैव है वन्वरमह । स एष इति । ब्रह्मोपदेशस्य संपच्छेषत्वे दोषान्तरमाह । इष्ट्थति । तदेव विवृण्वन्निष्टमथमाचष्टे । तेन्धवेति । यथोक्तं वस्तु तात्सयेगम्यमस्यामुपनिषदीयत्र हेतुमाह । काण्डद्रयेऽ- पीति । मधुकाण्डविसानगतमवधारणं दशेयति । इत्यनुशासर्नामिति । पुनिकाण्डान्ते न्यवस्थितमुदा्रापे । एतावदिति । न केवलमुपदेशस्य संपश्डेषतवे बृहदरण्यकवि- रोषः कितु सवपनिषदविरोषोऽस्वीलयाह । तथेति । इष्टमयेमित्यमुकत्वा वद्वाधनं निगमयति । तत्रेति । ननु बृहदारण्यके ब्रह्मकण्डिकायां जीवप्रयोरमदोऽमिपेव उपसंहारे त्वभेद इति व्यवस्थायां तद्विरोषः शक्यः समाधातुपित्यव भई । तथा- सेति । ब्रह्ममाविपुरूषकल्पनायामुपदेशानपेक्यपिष्टाधेवापश्रेदुक्तमिदानीं ब्रह्ेयाईि- वाक्ये ब्रह्मराब्देन परस्यामरहणे वद्विधाया ब्रह्मवियेपि संज्ञानुपपत्ं दोषान्वरमाह । व्यपवेशानुपपततेशेति । अवोक्ततरहमशन्दाधीदतु्जप्रादन्यस्वदात्मानमित्यत्राऽऽस- शब्देन प्रो ष्ये वद्वि्ा च ्द्मवि्ेति सज्ञापिद्धिरिति शङ्ते । आत्मेतीति ।

[

(ति ति

(भ क ) । "न~ ^ ५ "गीष [र ~ ---*~ -~ -~------ --न --- ----- ल सानम जोन क-म

१७.ग.च.द.म्द्रह्यवाइति। रग. ड. ^त्पनेह सा" । ३ ग. "वद्विक्ञानधनोऽन ४ ग 8, च. इ, व्हा । ५११ ग. छ द. कस्येत। ६क.ग. ठ, छ. द. क्येत । ७ ध, भन्य'। ८क. न्वा ।९के, "यायां बर" । १० क. "पत्तिरो'।

अतु बद्मणय।४] आनन्दमिरिकतदीकासंवजितिक्तांकरभाष्यसमेता। १४९

'वेदितुरन्यदुख्यत इति षेभ। धह ब्रह्मास्मीति विशेषणत्‌। भन्यशेदैचः स्यादपमसावितिं बा विशेष्येत नत्वहमस्मीति । भहवस्थीति विशेषण।- हात्मानमेववेदिति खावधारणानिधितमात्मेव ब्रह्मेत्यवगम्यते । तथा चं सत्युपपमो ब्रह्मविधाग्यपदेशो नान्यथा । संसारिषिथा हन्यथा स्यात्‌ । ब स ब्रह्मत्वाब्रहमत्वे ्ेकस्योपपने परमाथतस्तमःप्रकाशादिव भानोविहदध- त्वात्‌ । न चोमयनिपरत्तते ब्रह्मविधेति निश्चितो व्यपदेशो युक्तस्तदा जरह्मदिधा संसारिविद्या च स्यात्‌। न च वस्तुनोऽधजरतीयत्यं कर्पयितु युक्तं तत््वज्नानविवक्षायाम्‌ । श्रोतुः संशयो हि तथा स्यात्‌ । निधितं चं नाने पुषाथेसाधनपिष्यते “यस्य स्यादद्धा न विचिकित्षाऽस्ति"" “संश्च यात्मा विनरयति” इति श्ुतिस्मृतिभ्याम्‌ । भतो न संशयितो वाक्पार्थो वाच्यः प्रहितायिना । ब्रह्मणि पाधकत्कल्पनाऽस्मदादिष्विवापेशसा

(गमी

म = -- *~~ ~~ ~~ ~~~

वाक्यहेषविरोधा्तवमित्याह । नाहमिति । तदेव पपश्चयति । अन्यश्ेदिति । यथा क्तावगमे फलितमाह । तथाच सततीति। अत्यन्तमेदे व्यपदेशानुपपत्ति विशदयावि । सषा रीति। जवनरह्मणोभिदाभेदोपगमादमेदेन ब्ह्मविचति ग्यपदेशः पेत्स्यतीत्याशङ््याऽ5ऽह। न चेति| स्यातां वा ब्रह्मामनोर्भेदामिदरौ तथाऽपि मिन्नामिन्नविधायां ब्क्षविथेवि नियतो व्यपदेशो न स्यादिलयाह । न चेति । निमित्तं विषयः । मिन्नामिन्नविषया विद्या ब्रह्मविषयाऽपि भवत्येवेति व्यपदेशयिद्धिमाशङन्याऽऽ६ई । तदेति । उभयाघ्- कृत्वादरस्तुनस्वद्विचाऽपि तथेति विकल्पोपपत्तिमाशङ्कच्ाऽऽह । न चेति । अस्तु वाह वस्तु बह्म वाऽतद्म वा पैकल्पिकपियाशङ्चाऽऽह । श्रोतरिति । सशपिवमपि ज्ञातं वाकषयादुचठे चेत्तावतैव पुरुषायः श्रातुः सिध्यर्वीत्याशङ्कयाऽऽह । निश्रितं चेति। तुरि श्चवन्ञानस्य फलवखेऽपि क्तः संशयितमथं वदरी न काचन हानितितवाश्- हष्याऽऽह । अत इति । निद्विवस्य॑व ज्ञोनस्य पृमयेसाषनत्वे न सेशयिरस्येत्यवः

शब्दायेः । जीवपरयोरत्यन्वमेदस्य मदमिदयोश्वाय।गात्सरमे व्रह्म व्रह्महम्द्वाच्यं न ज वस्वद्वाव्यक्तं पेप्रत्यत्यन्तमिद्पक्ते दोषमाशङुे । ब्रह्मणीति । तदात्मानमेववि- दिति ज्ञातृत्वं व्ह्मण्युच्यपं तद्युक्तं तस्य ज्ञानमूर्गिादव एव॒ न वत्क“+खमपि |

न च प्र्कनेकेमेकज्ञानन्मक्तिः प्रस्य करियकारकफखव्रिरक्षणलाददौ न प बह्म

११

अश्मका वमिलयथः | शानं ब्रह्मणि सापिकल्वारि दशयति वचापरूषेयपदेषिन्नोपल-

५ न न क क 9 ~ ~ 11 ~ = = = म "रीण

१क.ग.घ. ड. च. छ. ज. ट. वेत्त २क.ट. तिवि। ३ स्य. द, 'तिषत्रि ४. द, 'वान्मैव' | ५ ल. नं शान्नादु" | ६ प्र. “र्यत आह । ७ ल. उ. कतार्थन्य। ८प्‌, "कस्वङ" | ९ त, इ, "मेता ।१०क. ल. अ. ग, "क्ति; करि । ११६. भ्र, दोषं नो१०।

१९० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

तदात्मानमेवावेत्तस्मात्तत्सवं मभवदिति चेन्न । शाघ्रोपारङम्भात्‌ । नं कषस्यत्कल्यनेय शाघ्नकृता तु तस्माच्छाच्चस्याययुपाङम्भः। न च ब्रह्मण इष्टं चिकीषुणा शाघ्नाथंविपरीतकल्पनया स्वार्थपरित्यागः कायः । न चेतावत्येदाक्षमा युक्ता भवतः । सवं हि नानात्वं ब्रह्मणि कल्पितमेव ‹एकपेवानुद्रषटव्पम्‌"" (“नेह नानाऽस्ति किंचन” “यत्र हि द्वैतमिव भवति" “एुकमेवाद्ितीयम्‌"” इत्यादिवाक्पशतेभ्पः । सवी हि रोकव्य- वहारो ब्रह्मण्येवं कल्पितो न परमार्थः सनित्य॑त्यल्पमिदयुच्यत इयमेव कल्पनाऽपेशङेति। तस्माचत्पविष्टं सष बरह्म तद्य । वशब्दो ऽवधारणाथः। इदं शरीरस्थं यदृ्यतेऽगरे पराक्यतिबोपादपि ब्रह्मेवाऽऽसीत्सवं चेदम्‌ । किवप्रतिबोधाद्‌ब्रह्मास्म्यस्वं चेत्यात्मन्पध्यारोपात्कतां ऽहं क्रियावान्फ-

वी करणम न = = न ५ = कनक = = ० ~ ~ = = ~~ ~~ => ~~ ---~ ~ ~ ---~-~~- = ~~~ ~~ ~~~ ~----~ ~~~ ---- ˆ~

क

म्भादं वथाच वसिमन्नाविथं सापकत्वायविरुद्धमिति समापत्ते। न शाघ्रेति । स चायु- क्स्तस्यापौरुषेयतवेनातेमाविवदोषत्वादिति शेषः । ननु ब्मणो नित्यमुकतत्वर्परीक्षणाे शाल्लपप्युपाकभ्यते नेत्याह । न चेति । शाल्लाद्ध ब्रह्मणो नित्यमुक्तत्वं गम्यते साष- कत्वा च तस्य तेनैवोच्यते न चाधंजरतीयमुचितं तथाच वास्तवं नित्यमुक्तं कल्पितमितरदित्यास्थेयम्‌ । या६ि वस्य नित्यमुक्तत्वायै स्यैव सापकतवादि नेष्यते वदा साधेपरित्यागः स्यत्साधकत्वादिना विनाऽम्बुदयनिःश्रेयसयोरसेमवात्‌ । न च ब्र्मणोऽन्यश्वेतनोऽचेतनो वाऽस्वि 'नान्योऽवोऽस्ति द्रष्टा" 'ब्रहिवेदं सवम्‌! इ्यादिश्रु- वेस्वस्माचथोक्ता व्यवस्याऽऽस्थेयेत्यथेः | किंच सवेस्यापि सेसारस्य ब्रह्मण्यविचयाऽ- ध्यासात्तदन्तमेतं साधकत्वाच पि तजराध्यस्तमित्यम्युपगमे काऽनुपपत्तिरित्याह । न चेति। तस्य तसिमन्कल्पि वत्वं कुतोऽवगवमित्याशङ्कचाऽऽह । एकपरेति। उक्तश्रुतिवात्यं संक- रयि । सर्वो हीति। सवेस्य देतम्यवहारस्य ब्रह्मणि कलिितत्वे पकतचो चस्याऽऽभापतवं फरतीलयाह ।इत्यरपमिति। परपक्षं निरारुत्य खपक्ं दशेयि। तस्मादिति । वद्यविरे- केण जगन्न स्तवि सूचयति । वेशब्द इति। तत्दाथमुक्वा पदायै कषयति । इद- मिति । वयोवेस्तुवो मेदं शङ्कित्वा पदान्वरं व्याचष्टे । प्रागिति । वस्यापरिच्छिन्न- स्वमाह । सवं चेति । कथं तर्हिं विपरीतर्षीरित्याशङ्न्याऽऽह । कितिति । यथा-

षि मोष १ २ 9 © ना -५-०-०३ अदा शा ० क आ निना पा ०99

१ क. च. छ, ठ. "दितीति । २श.घ. च. छ, ज. चेतश | ३ ग, ठ. च. ट, “व परिक । ४. ग. छ. स. द. यत्प" ।५ इयत" | ६ ग. क. हपे। वे" | ७१. त्र, "विशक सा+ < भ, 'पिक्षः । ९ धर. घ, "लत्पितं साधक्तमिया' |

भु बद्मणम्‌।४] आनन्दगिरिकृतदीकासंवडितर्शाकरभाष्यसमेता। १५१

खानां च भोक्ता खी दुःखी संसारीति बाध्यारोपयति । परमाधेतस्तु अद्येव तद्विर्षणं सवं च तत्कधंचिदावार्येण दयालुना प्रतिबोधितं नासि ससारीत्यात्मानमेववेत्स्वाभाविकम्‌ । अविधाध्पारोपितविशेषव- जितमित्येवशब्डस्याथंः । त्रहि कोऽसावात्मा स्वाभाविकोऽपमासानं विदितवद्रह्म । ननु न स्मरस्यात्मानं दितो ह्वषो प इह प्रिय प्रगि- त्यपानिति व्यानित्युदानिति समानितीति। नन्वसौ गोरसावश्व इत्येव- मसो व्यपदिश्यते भवतां नाऽऽत्मानं प्रत्यतषं दशयि । एव तारं दरश श्रोता मन्ता विज्ञाता स आत्मेति । नन्वनापि दशेनादिक्रिथाकतैः स्वषट्पं न परत्यक्षं दरयसि। नहि गमिरेव गन्तुः स्वष््पं छिदिबी छेत्तः । एवं ता दद्र श्रुतेः श्रोता मतेर्मन्ता विन्नातेर्विज्नाता ष आत्मेति । ननत्र को विशेषो द्रष्टरि । यदि च्रं यदिवा पच्स्य द्रष्टा सवंथाऽपि द्रव द्रष्टव्य एव तु भ्वान्वशेषमाह दष्रदरति।

जम व ० =+ = = => == यी ,गी =^ ~

प्रविमासं कतृलदिवोस्तवत्माशङ्ग्य शालिरोधान्धवमित्याह । पर मायतस्तिति । तद्विलक्षणमध्यस्वंसमस्वसंसारररिवमिति यावत्‌ । किमू द्रष्ेि चच परत्यक वद वेदिति चोदान्तरं प्रत्याह । तत्कथं चिदिति । पूेवाकयीक्तमतरिचाविशिष्टपविकारि- त्वेन व्यवस्थितं ब्रह्म नापि संपरादीत्यचायण दयावा कयंचिदादितमालानमवव्रि दिति सैबन्मः। आसव प्रमेयस्तन्तानमेव प्रमाणपित्यवमयतभवकारस्य विवक्षन्नाह | अविचेति | प्रकतमासशन्दाये विविच्य वक्तं प्रन्छति | ब्रहति। १ एष इह प्रविष्ट इत्यत्राऽऽत्मनो दशिवत्वास्माणनारिछङस्य तस्य चयेवानु्वावुं शक्यत ल्रास्ति वक्तव्यमित्याह । नन्विति । अत्मानं परत्यक्षयितुं प्रच्छतन्तत्पराक्षरचनमनु- त्रमिति शङ्पे | नन्वक्षाविति । आत्मानं चत्पत्यक्षयितुप्मिन्छरमि तई प्रत्थशभव तं दृशेयामीत्याह । एवं तर्हीति । मदं परेतित्तानुङूपं पतिवरचनप्रि चादयि। नन्वन्रेति । परत्यक्षत्वादशनारिक्रियाय।प्वत्क 1; स्वकपमपि तभेःयाशङ्गचाऽऽह । न हीति । यादे दशेनादिक्रियाकवृल्पाकतिमत्रण जित्तामा नपश्ाम्यवि वर्हि दृ्टयादिसाक्षितेनाऽऽत्मोक्त्या तुष्यतु मवानित्याह । एव तर्हिं देरिति । एवैः स्मात्पतिवचनादसिन्प पिवचन द्ष्टविपयो विष्ेषो नास्तीति शङूव । नन्वि प्िशेषामावं विशदयति । यदीत्यादिना । वरस्य द्रष्टा दशरत व्रि्ेषे प तद्भावो क्तेव्योहतेत्याशङु्ाऽऽद । द्रष्य एवेति । वथा द्रष्य शान, स =, 017

१द. तेना । रग. ध. द. च. छ. ज. ष. तान १५,।३ कअ, ¶, ४ ॥ | भ्‌ “त बह्ने" । ५ त, ढ, "सपदापं । ५ ण. प्रयक्षानु" ।

१५२ ृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पषमाष्याये

द्रष्टा वु यदि ्य॑दि वा घटस्य द्रष्ट द्रष्टैव । न विशेषोपपत्तेः । अस्त्यत्र परिशिगो यो द्रा स दृष्टशचद्रवति नित्यमेव पश्यति दष्ट न कदाचि- दपि दिनि दश्यते द्रष्टा ततर द्रष्टा नित्यया भवितष्यम्‌। अनित्या चेष्ट स्तत्र श्या या रष्टिः सा कदाचिन्न दृश्येतापि यथाऽनित्पया दृष्टया घटादि वस्तु । न च तद्वदृषद्रष् कदाचिदपि न परयति दृष्टिम्‌ । 8 2 टट द्र्नित्याऽदइयाऽन्याऽनित्या हरयेति। वाटम्‌ | पसिद्धा तावद्- नित्पा दृष्टीरन्धानन्धस्वदशनात्‌ । निस्पेष चेत्सीऽनन्ध एव स्यात्‌ । द्र्टस्त॒ नित्या दष्टिः “न हि द्रष्टदैर्विपरिलोपो वियते"" इति श्रतेरनु- मानान्न । अन्धस्यापि पयदच्यामाप्तदिषया स्वरे टषिरुपरुभ्यते । सा तर्हीतरदष्टिनाशे न नह्यति सा द्रष्टरषटिस्तयाऽपिपरिड्पया नित्यया

> न छन न

व्यतीत्याशङ्चाऽऽह . द्रष्टा लिति । वृत्तिमदन्वःकरणात्र च्छन्नः सव्रिकारो षटद्र्ट कूटस्याचिन्मात्रलमतः संनिधपत्तामात्नेण बुद्धितद्त्तीनां द्रति विरेषमद्भीरुय परि- हरपि । नेत्यादिना । एतदव स्फुटयति । अस्तीति । समी द्रशरमभिकपाति । शटेदष्टस्तावदृन्वयम्यपिरेकाभ्यां विशेषं विशदयति । यो दृष्टेरिति । भव रस- द्रवे द्रष्टुः सदा तद्र्तं तथाऽपि कथं कुरस्यदितमियाशङ्कबाऽऽह । तत्रेति । नित्वत्वमुपपादयति । अनित्या चेदिति । उक्तपक्षपरामशौषौ सप्तमी । काद्‌ वित्वे ्रषटहश्यतवे दृ्टान्तम।ह । यथेति । पटदिवदधिरपरे कदाचिरेव द्रष्टा दश्यते न सवेदेलनिषटप्रयमावभारड्याऽऽह्‌ । न चेति । विकारिणश्चिततस्याद्रषटवं करमद्रष्वं

च दृष्टं तत्पाक्षिणो व्यक्रपमानं तस्य॒ निर्विकारत्वं गमयतीति मवः। दिदर्य प्रमाणामवदश्लिष्टमिति शङते । किमिति । वदुभयमङ्गीकरोवि । बाहमिति । वतरानित्यां दिमनुमरेन साधयत । प्रसिद्धेति । उक्तमयै युक्त्या व्धक्तीकेरोवि । नित्येति । संमति नित्यां दष्ट श्रुत्या समथेयते । द्षटरसित । ततरैवोगपक्निमार्‌ । भनुमाना्चेति । वदेव विवृणोति । अन्धस्यापीति । जागित चक्रादविहीन्यापि पुंसः सप्रे वासतनामयवराए विषया दष्टरूपकम्धा य। च सा तसिन्काले चक्षुरादि- लमा निवदटयमवेऽप स्वयमविनश्यन्त्यनुभूधते सा ब्रष्टुः सेमवभूतपदिनित्य- ' | विमतं निलयमव्यभिचारित्व(त्परे्स्मवदिति प्रयोभोपपत्तेरित्य ५; । नन्वात्मा ---- --गवभ्त्कथं दृष्टद्ेएतयु कमव आई । तयेति । नित्यते हेवुः । अ्िपरिदु-

१क.च. न परिदपुं खङ्पभूवयत्युक्तम्‌ । वस्या इष्ट्यन्तरिक्षां वारयि ।

= अग. छ. द. रे सतिन। रक. "तिद ३१. "तस्य ्। ४2. वता ५2. ल्पम्‌ < भ. परिष" । ९ घ. षद्‌" । ७ ण, "तवेद ।

सत्ये ब्राह्णय्‌।४] आनन्दगिरिङ़वरीकासेवसितशांकरभाप्यसमेता । १५६

दृष्ट्वा स्वरूपभूतया स्वयज्योतिःषमाष्यपेतरामनित्यां दषं खपरु द्वान्तयोगासनापरत्ययद्धपां नित्यमेव परयन्दषदरष्ा भवति । एेष सति हष्टिरेव सष्टपमस्याप्योषण्यवन्न काण।दौनापिव रटिन्यतिरिकीऽ- न्यश्वेतनो द्रष्टा । तह्ह्माऽऽत्मानमेव नित्पदग्रपमध्यारोपिरतानत्पट- हयादिवितंमेषविद्भिदितवत्‌ । ननु विप्रतिषिद्धम्‌ “न विङ्ञतिरपिन्नातारं विजानीयाः” इति शरुतेरविज्नातुरदिज्नानम्‌ । नेवं विज्ञानान दिप्रतिमेधः। एवं दषद्रषेति विज्ञायत एष । अन्यज्ञानानपेत्त्यात्च । न च द्रटमित्येष दृष्टिरित्येवं विज्ञाते द्रष्विषयां दष्टिमिन्पामाकाङ्क्षते । वतैते हि द्रषटूविपयदृष्टयाकाङ्क्षा तदसंमवादेव । नहयवि्यमाने वपय भाका- ङ्का कस्यचिदुपजायते । नच दद्या रटष्ट्रषरारं विषर्यकतपरत्सहते | यतस्तामाकाङुक्षत । न च स्वद्पपिपयाकरना स्वस्यव | तगमादेन्ना

नाध्यासपणनिवरृत्तिरवाऽऽत्मानमेववेदित्युक्तं नाऽऽत्मना विपयाकर्‌-

स्वयमिति । उक्तपत्रिपरिलुपरलं व्यनक्ति । इतराप्रिति । आत्मा दशर्तं सथिते फकितम।ह । एवं चेति । अन्यश्चेतमीऽचेतनो वरति शेषः | नित्यदष्टिम्वमावमाम- पदाथ परिशोध्य श्रु्यक्षराणि सौजयति । तद्द्यति । वाक्य्पाविगं च।दरति। नन्विति । किं कभलेन।ऽऽत्मनो ज्ञानं विर्ध्यतं कि वा साक्षिलनति वान्यं नाऽऽ. चोऽनम्युपगमादियाह । नेति | न द्वितीय इत्याह । एवपिति । तदेष स्पष्टयति । एवं दृति । तर वद्विपरयं ज्ञानान्तरमपक्षितसम्यिति कुता वरिगोषी न परस्तरतीत्याञङयाऽऽह । अन्यज्नानन | न पप्य इति पूर्वेण मन्ध | धग्‌ हीतमये वितरणोति | न चेति | नित्यैव स्वरूपमतति रेपः । प्रिज्नातयं व्यायन्‌. द्विव्तिव्याप्यलम्‌ | अन्यां दि स्फुरणलक्षणाप्र्‌ | ओत्मव्रिपयम्फुगणाक्राह्स्नामातं प्रतिपादयति । निवतेते हीति । आमनि स्फुरणक्पे स्फरणस्यान्यन्यापम७बि कुतस्तदाकादनषापशान्तिरित्याशङ्न्याऽ४द । न हीति । फ च द्रष्रि र्याऽदञया वा हरिरपेत्यवे नाऽऽद इत्याह । न चति । अि्यपरक्यस्य सपादप काराकत्वामवारिति मतरः । न द्वितीय इयाह । न चैति । अत्पनो वृत्तिभ्यः तेऽवि स्फुरणब्याप्यतवानङ्गाकरणानन वक्यज्प्िरयारऽस्वालुपस्ररगति | तस्मिः ध {त्यादि १ ग्‌. खध्रान्तवु" । २४. द. ज. 'दारीना"। ३क.ध. इ. च. छ. ज. १,.अतीर_ न्योऽयेत" । ४ इ, च, द, (तपे । ५ध.ग., "नोते । ६ घ. म्र. वं भरातर, न्थ. छ. द

भ. इन्‌, पक्षे १.

१९४ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

अहं ब्रह्मास्मीति । तस्मात्तससरवमभ- वत्‌ तयो यो देवानां प्रयदुध्यत स एव तद्भवत्तथ्षीणां तथा मनुष्याणां

[ इ क का "11 रीर

णम्‌ । रत्कथमवेदित्याह । अहं इष्टद्र ऽऽत्मा ब्रह्मास्मि मवामीति। प्रहेति यत्साक्षादपयोक्नात्स्बान्तर आत्माऽशनायाद्तीतो नेनि नेत्य- स्थुरुमनणित्येवमादि रक्षणं तदेवाहमस्मि नान्यः संसारी यथा भवा- नाहेति । तस्मादेवं विन्नानात्तह्ह्य समभवत्‌ । भव्रह्माघ्पारोपणापग- मात्तत्कायस्पासवत्वस्य निवरा सवंमभवत्‌ । तस्मादुक्तमेव मनुष्या मन्यन्ते यद्रह्मरिद्या सवं भविष्याम इति । पष्प किम तदह्द्यषेच- स्मात्तत्सवेमभवदिति तन्निर्णीतं बरह्म वा इदमग्र आषीत्तदात्मानमेवौे. दह ब्रह्मास्मीति तस्मात्तत्सपेमभवदरिति । तत्तत्र यो यो देवानां मध्ये प्रत्यबुध्यत प्रतिबुद्धदानात्मानं यथोक्तेन विधिना स॒ एव प्रतिब्रुद् आत्मा तह्द्याम्त्तथषीणां तथा मनुष्याणां च मध्ये । देव।नामित्पादि-

॥ 2 9 अ)

वक्यान्तरमाकाटृक्षापुमेकमादतते | तत्कथमिति । वदक्षराण व्याचष्टे | दृषटेसिति । हतिपदमवेरित्यनेन संबध्यते । व्र्वशब्दं व्यच । ब्रहते । व्रह्मादपेदाययो- मिथो विरोषणव्िरप्यमावपमिपरत्य वाक्याथेमाह । तदेति । जाचा्योपदिथप्‌ खस्य निश्चयं दशोयपि । पथेत । ईइपिश्बद वाङ्यायन्ञानसमाप्त्ययेः 1 इदानीं फरवाक्यं म्याचरे | तस्मादिति । सतरैमा्रमेव व्याकरोति । अव्रत । बद्धैवा- विधया संसरि विद्या च पच्यत ईपि पक्षस्य निदे।त्वमुपसंहरति । तस्माचुक्त- भित । वृतं कीण्यति । यतृष्टामति। यथाऽस्मि ्ादि मनुष्यत्वादिजाविमन्वम्पि- र्वादि विशेषवन्वं चाधिकारिणममेक्षवे न वथा ज्ञानमिवि वक्त तद्य य| देवानामिद्या- दिवाक्यं तदक्षराणि व्याचरे । तत्तत्रेति । यधोक्तेन विषिनाऽन्वय।रिरवपदापिषरि- [मि सोषनादिनत्यधेः । ज्ञानातरेव मुक्तन सानान्वरािेवकाराचैः । विवक्षितमविकायै- त्वमा्षेयम कटय | तथेत्यादिना । य। यः प्रयतृध्यतव स .एव वदभविवि पेण भूः । व्र्नेनव्िद्यया भररति मस्यपे च विद्येदयुक्तव्वादेवदीनां विधाविचाभ्यां ` भोक्वदवरुद्यक्ङ्क्धाऽऽह्‌ । देदनामित्यादीति । वखद्श्येव मेदव- 1 कचरण, ठ. निवृत्तौ | २क. ख. ध. द. छ. ज. प, ढ. "पत्स्मा" । ३ ग. 'बुदरासा । ह वि त क { "वरनाध्यरोपयापगमातततकायंस्याहवेलल्य निवृत्या सवममवत्तः । ५ क. । ९४. प.. शवादीना"। ९ ए. "पदयो" । ७ घ. ध, ढ, "वादीना' ।

भ्रुर ्राद्णम्‌।४] भागन्दगिरिङवटीका्तववितसशकरभाष्यसपेता। १९९ तद्ेतत्पश्यश्रषिरवामदेवः प्रतिपेदेऽहं मनुरभवभसूर्थश्येति ।

रोकष्श्चपेकषया न बह्मत्ववरुदयोस्यते । पुरः पुरुष आविशति वेत्र बरह्ेवोनुपरविष्टमित्यवोचाम । अतः शरीराद्यपाधिजनितरोक्- ह्पेत्तया देवोनामित्यादच्यते । परमाधेतस्तु तत्र तत्र ब्रह्मदाय आसीताक्परतिबोधादवादिशरीरेषन्ययेव विभाव्यमानम्‌ । तदात्मान मेवावेत्तथेव च सर्वमभवत्‌ । अस्या ब्रह्मविचायाः सवेभवापत्तिः फएर- मित्येतस्याथस्य द्रटिन्न मच्रानुदाहरति श्रुतिः । कथम्‌ । तद्टद्येतदा- त्मानमेदौहमस्मीति प्ररयनेतरमादेष व्रह्मणे दर्शनाहविरामिेवाख्पः प्रतिपेदे ह प्रतिपन्नवान्किङ । स एतस्मिन््रह्मारमदशने ऽवस्थितं एता- न्मन्रान्ददशोहं मनुरभवं छ्शेत्यादीन्‌ । तदेतद्रद्म पहयनिति ब्रह्म विचा पराग्ररयते । आहं मनुरभवं शरपंशेत्यादिना सवंभावापत्ति ब्रह्मवि- चाफरं पराग्रशति । परयन्सर्वात्मभावं एटं प्रतिपेद इत्पस्माल्मयागा- द्ह्मविचासहायसाधनकाष्यं मोषं दशयति । भुञ्नानस्षुप्यतीति यद्वत्‌ ।

न =^ [री (शि 1) [क ए 1 1 व 1 १ 7 1 मीं (0

घने का हानिरियाशङ्क्ाऽऽह । पुर इति । जविधकं मेदमनू च वत्तदाना स्थिव- बरह्मचैतन्यस्यैव वरिाव्रिधाभ्यां बन्धमोक्षोक्तेनै पृर्रपरविरोयोऽस्वीति $ङिवमाह्‌ । भत इति । भविधाहृषटिमनूच तखदृषटिमन्वाचष्टे । परमाथंतस्त्विति । प्रषोषाच्य- गपि वतै वत्र देवादिशरीरेषु परमार्थतो बरधैवाऽऽसीवेदौपरेशिकं ज्ञानमनेकमिलया- शङ््ाऽऽह | अन्पयैवेति । नानाजीप्रवादस्य तु नावकाशः प्रकरमविरोतारियश्ञ- येनाऽऽह्‌ । तदिति । तयतरेयुतन्रज्ञानानुमारितपरामशेः । बदधवदियादिवाजयमव- ताये व्याकरोपि । अस्या इति । मश्रोदाहरणश्रकिमेव प्रद्रा म्यच | कथमि त्यादिना । ज्ञानान्ुक्तिरित्यस्या्थवादोऽ यमिति योवयिवुं किषयुक्तम्‌ । अदिप समस्तवामदेवसकतय्रहणार्ैम्‌ । त्रत्रान्वरविभागमाह । तदेतदिति । शतृपययपय)- गपाप्मथ कथयति | परयन्ति । “लक्षणहत्वोः क्रियायाः” (१।० प° ३।२।१२६) इति हेतो हातुप्रत्ययव्िपानान्नैरन्वरये च सवि हेवुवसंमवात्पकवे च परययबडाष्ब्न- विद्यामोक्षयोनैशन्वय॑पवरेस्वया साधनान्वरानपेक्षया छम्यं मोक्ष दशेयति शतिरि- ल्यथेः। भकोदाहरणमाई । भुञ्जान इति । युलिक्रियामात्रसाध्या टि वषित पती- यते तथा पयतनित्यादावपि बरहमवियामत्रस्ाध्या पूर्निमौतीययः । वद्वदित्वाद्ि

कृ 1 यं ह] [| । भ,

१. ध. छ. छ. ववारन्तः प्र २४. “वादौना। ३ ग. "वाहं ब्रहमाह्मी। ४ द. रत ५अ.न. विय" | ६क.ल.ध, अ. द. "त्र२०।५४. ७. द, 'तिन्तत्र । ८ घ. "क्ििविमाती ।

१५६ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [पिथमाध्याये

तदिदमप्येतहिं य एवं वेदाहं ब्रह्मास्मीति भ इद्‌ सर्वं भवति तस्यहन देवाश्चनाभूया ईशते!

सेयं ब्रह्मविद्यया सर्वभावापत्तिरासीन्महतां देवादीनां वीर्यातिशयानेदा- नीमदंयुगीनानां विशेषतो मनुष्याणामस्पवीर्थत्वादिति स्यात्कस्पविदृबु- दिस्तद्युत्थापनायाऽऽह तदिदं परकृतं ब्रह्म यत्सर्वभूतानुपविष्टं रष्टिक्रि- यादिरिङ्भमेतक्षेतस्मि्नपिं वतंमौनकारे यः कश्चिद्यादृत्तबाहमोत्छुकय आत्मानमेवेवं वेदाह ब्रह्मास्मीति । भपोक्लोपाधिजनितभ्नान्तिविन्नानाध्या- रोपितान्विशेषान्तेषारधमानागन्धितमनन्तरमवबाह्लं बह्मेवाहमस्मि केव- रुमिति। सोऽविद्याकृतापवेखनिदत्ेब्रद्यविज्ञानादिदं सर्व भवति । नहि महावीयषु वोमदे्वादिषु रीनवीरयेषु वा वातेमानिकेषठ मनुष्येषु ब्रह्मणो विशे- धस्तद्ज्ञानस्य बऽस्ति वातैमानिकेषु पुरुषेषु तु ब्रह्मविद्याफटेऽनेकान्ति- कता शङ््श्चत इत्यत आह तस्य ह ब्रह्मविन्नातपेथोक्तेन विधिना देवा महावी याश्चनाप्यभरत्या अमवनाय ब्रह्मसषवैभावस्य नेशते न पयापराः किपतान्ये ।

= -~-------- ^~ ० = 0० 0 = = कम भ ० ७) =) या

ग्याष्याय तदिदमित्याद्यवतारयितुं हङते । सेयमिति । एेद॑यु गीनानां कषिकाखव- विनामिति यावत्‌ | उत्तेरवाक्यमुत्तरत्वेनात्रताये म्याकरोति । तद्र बुत्थापनायेति । तस्य वारस्थ्यं वारयति । यत्सवैभूतेति । परविष्टे प्रमाणमक्तं स्मारयति । दर्ीति । व्यावृत्तं बाह्येषु विपयेषृत्सुकं साभिलाषं मनो यस्य घ तयेक्तः | एवेशन्दाधमेवाऽऽह। भहममिति । तदेव ज्ञानं विवृणोति । अप्येति । यदा मनुष्योऽहमित्यारि ज्ञाने परिपन्थिनि कथं ब्रह्माहमिति ज्ञानपित्याशङ्याऽऽह । अपोहति । अहामित्य(- त्मज्ञानं सदा सिद्धमिति न तदये प्रयतितम्यमित्याशङ्ग्याऽऽ्ह । संसारेति । केवढमित्यद्ितीयत्वमुच्यपे । ज्ञानमुक्त्वा त्कलमाह । सोऽवियेति । यसु देवादीनां महावीयेत्वाद्र््रिचया मुक्तिः सिष्यात्ि नास्मदृदीनापल्पवीयेलारिकि तत्राऽऽहं । नहीति । श्रयामि बहुरित्रानीति प्रसिद्धिमाभरि्य शङ्कते । वातंमानि- केषविति । शङ्ुत्तरतेनोत्तरवाक्यमादाय व्याकरोति । अत भदित्यादिना । यथो- क्तेनान्वयादिना प्रकारेण रह्म विज्ञातुरिति सबन्धः । अपिश्षब्दाथै कथयते । कियु- , तेति । भल्पवीय। स्तत्र विध्रकरणे प्रय।्ता नेति किमुत वास्यमिति योजना । अपाप

ग 8 द ए ।

[ ग

५, १ध्‌.छ.ज. घ्व, विद्यायाः क ।२ग पिका क. पिचव'।३ख द. छ. ज. द माने ९ ध. छ, अ. चास्ति । ६५ ग. ड. च. द. "नैव वि ७क.ष्. ज ६ श्प ति। १. राङ्क कथयति । ते । ८ क.भण. "तावा । ९. द ण. तरवा । १*६्‌.

अंम्‌ तत ।

चुं ब्राह्मणम्‌ ४] आनन्दमिरिकतरीकासंवकितशषांकरभाष्यतयेता | २५७

अह्मविच्ाफर्याप्तो विघ्रकरणे देवादय ईशत इति का शङ्केति ।

उच्यते देवादीन्पति ऋणवच्वान्पत्पांनाप्‌। “ब्रद्मचयैण ऋषिभ्यो यक्ेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्यः" इति हि जापमानमेवेंवन्तं पुरुषं दशंयति श्तिः। पथनिदशेनाचायो भयं वा इत्यादि लोकश्रुतेश्वाऽऽ त्मनो एत्ति- परिपिपाखयिषयाऽधमणानिव देवाः प्ररतश्रान्मनु्यान्पत्पगरतत्वधापिं रति विप्रं कुयुरिति न्याय्पेवेषा शद्ग । स्वपभन्स्वशरीराणीव च रक्षन्ति देवाः । महत्तरां हि शत्ति कर्माधीनां दर्शपिष्यति देवादीनां बहुपशुसषमतयेकेकस्य पुरुषस्य । तस्मादेषां तन्न प्रियं यदेतन्मनुष्या विद्युरिति हि वक्ष्यति । ययाहं सखाय छोकापारसिषएमिच्छेदवं व. विदे सर्वाणि भृतान्यरिषटिमिच्छन्तीति च । बह्मविख्वे पार्यं निषत्ते

प्रतिषेधायोगममिपेय चोदयति । ब्रह्मविद्येति । शङ्गानिमित्तं दशेयननुत्तरमाह्‌ । उच्यत इति । अवमणोनितोत्तमण देवादयो मयान्पति विघ्रं कृन्तति रषः | कंपं देवादुःन्पपि मत्य।नामृणिचं तत्राऽऽह । ब्रह्मच्थगति । यथा परेव स देवाना. मिति मनुष्याणां पञसादस्यश्रवणाच तेपां पारतयादेवादयस्वान्यति त्रित्रं कुवन्ती- त्याह | पश्विति। जथो अयं वा जसम सर्वेषां मृतानां ककः हति च तेषां सैषा णिमोग्यत्वश्रुतश्च स्रं तद्ित्रकरा मवरन्दत्वादं । अथो इति । लोकशरत्यमिपेतमये प्रकटयति । आत्मन इति । यथाऽवमरगा-प्युत्तमणां पिव्रमा चरन्ति तथा देवादयः सखस्थितिपरिरक्षणाय परवन्रान्कर्पिणः परत्यगृतत्वपापिमृदिश्य वितर कृवन्पीवि तेषा वान्यति विग्रकते तवश सायकदैवेत्यषः । प्रशुनिदशनेनृ विवक्षितम्‌ वितणोवि । स्वपशनिति । पशम्थानीयानां मनप्याणां देवादिमी रतयत्ये दपुमाद । मह्तरा- मिति। दृतश्च देवादीनां मनुप्यान्यति विद्र लममूतलवपाषी संमापिनभिल्याह्‌ । तस्मादिति | इश्च तेषां तान" विरक्तं मात्या । यरि । ललोका देहः । एति सवेमूनमान्वोऽदामितिकल्पनत्रचम्‌ । किनापदानुपुमयश्चकारः । ब्ह्मिचेऽप्रि मनुप्याणां तेवादिपारवतरयावरिषाताक्किनिति ते वित्रपचरन्ायाक्ष- इ-याऽऽह । ब्रह्मविच इति । देवादीनां मनुत्यान्धति विध्रकवुपवे शद्ुमुपपादिवामु-

(१ 1 सा त 71 क प [वि व 11 ए ` ` दा व ह 4। प ॥ 1

१च. ड. वर्थ २ग. श्ैत्रयव ३ क. १. छ. चर त्ति ग्ग. पि छद, ष्वव" । ६ प. घ. 'प॑न्मनुष्यानप्यु" । ज प्र. ण. "ति ततत | < भ, "ति । र

१५८ शहदारण्यकोपनिषत्‌ [पिथमाभ्याये

स्वरोकत्वं पथुतं सेत्यमिप्रायोऽप्रियारिष्टिवथनाभ्यामवगम्यते । तस्या- द्रह्यविदो बरह्मविधाफलपापिं प्रति कुयुरेव विप्रं देवाः । परभाववन्तश्च हि ते । नन्वेवे सत्यन्यास्वपि कमेफल्पाप्िषु देवानां विघ्रकरंणं पेय. पानसमम्‌ । हन्त तद्वंविंलम्भोऽभ्युदयनिःश्रेयसपाधनानुष्ठानेषु । तयेशवरस्याचिन्त्यशक्तित्वाद्विपकरणे प्रभुत्वम्‌ । तथा कारुक्ममन्रोष- धितपसामेषां हि फरसंपत्ति विपत्तिहेमुत्वं शान्ने रोके च प्रसिद्धम्‌ । भतोऽप्यनाश्वासिः शान्नाथानुष्ठाने । न सवैपदाथोनां नियतनिमित्तोपा- दानाखगद्वेचिग्यदशंनाच | स्वभावपक्षे च तहुभयानुपपत्तेः। एखहुः- लादिफलनिमित्तं कर्भत्येतस्मिन्‌ पक्षे स्थिते वेदस्मृतिन्पायरोकपरिग्- हीते देवेश्वरकारास्तावश्न कमफरविपयांसकतारः । कमणा कार्लि- तकारकत्वात्‌ । कमे हि शमाथमं परुषाणां देवकारेष्वरादिकारकमन- पेक्ष्य नाऽऽत्मानं प्रति लभते । छुब्धात्मकमपि फर्दानेऽसमथम्‌ |

नीन्-न---म -क~---- --~ ~ "~ ~

पसेहरति । तस्मादिति । न केवलमृक्तहेतुबलादेव रितु सामथ्याचेयाह्‌ | प्रभाव- वन्तश्चेति । सामथ्यं चेद्वि्याफपापतौ वेषां विघ्रकरणं वर्दि कमफठप्ाप्रावपि स्यादि- द्यतिपरसङ्गं शङ्कते । नन्विति । भवतु तेषां सवैर विघ्नाचरणमिल्यत आह । हन्तेति । भेविक्लम्भो विश्वासामावः । सामथ्यौदविप्रकतेत्वेऽविपर्कत्यन्तरमाह । तथेति । अवि- प्रसङ्कान्तरमाह । तथा कारेति । विघ्नकरणे प्रमृत्वमिति पूरेण संबन्धः | हशवरा- दीनां यथोक्तकायेकरत्वे पमाणमाह्‌ | एषां हीति । एष दयेव साधु कमे कारयति । कम हैव तदू चतुरियादिवक्यं शाल्लशब्दाधेः । देवादीनां विघ्रकतेत्ववदीश्वरादीनामपि तत्संभवाद्ेदायोनुषठाने विश्वासामावात्तद पामाण्यं प्राप्तमिति फक्विमाह । अतोऽपीति । किमिदमेदिकस्य चों क्रिवा वैरिकस्येति विकल्याऽऽद्यं दषयवि । नेत्यादिना । दध्यधुततिपादयिषया दुग्ाचचादानदश्नात्पाणिनां सुखदुःखादितारतम्यद्टेः स्वभा- ववादे च नियतनिमित्तादानपेविऽ्यदशैनयोरनुपपततस्तदयोगात्कमेफठं जगेष्ट- ग्यपिल्यथेः | द्वितीयं पत्या । पुखेति । “कये हैव इत्याया श्रुतिः | कमणा बध्यते जन्तुः” हत्याया स्पृ पः | जगदवैचिच्यानुपपत्तिश्च न्यायः। कथमेतावता देवादीनां कमेफले विक्रक्तेत्वामावस्तत्राऽऽह । कंमंणेति । कथं हेतुपिदधिरित्याशङ्च कमणः स्वोतत्ते। साधा व्यतिरेकमुखेन ईशेयति । कमं हीति । स्वफटेऽप्रि तस्य वत्सपिक्ष- 'मस्तीत्याह । रुष्येति | निष्पन्नमपि कमे पूर्वोक्तं कारकमनपे््य सफ़कदाने शक्तं न ४; छ. प्रतापवन्त्‌। > च. इ. 'रणेनास॒हमानत्वं देत्‌ । इ । २ द. ग. ड, ज. "विभ.

४क. ख. प, डर द, , कमेणां । छ. कप्राकमीक्रार । ५ स. किन्नम्भो । , न. ७ कृ, ल, 2, कर्मणामिति । क. ति । ८ घ. ज, शु, विशदयति ।

बे

भमो । "निक्तापदा* ।

अतप आ्द्रणम्‌। ४] आनन्दगिरिडतयकातंबहितज्ञाकरभाष्यतमेता। १५१६

क्रिथाया हि कारकाचनेकनिमित्तोपादानस्वाभाष्यात्‌। दस्मात्कियानु- गुणा हि देवेश्वरादय इति कमेषु तावन्न फर्पापिं पत्पविखिम्भः। कथं गामष्येषां वशानुगत्वं कृसित्स्वसामथ्यंस्याप्रणोचत्वात्‌ । कमकारदैवद्र- व्थादिस्वभावनां गुणपरधानभावस्त्वनियतो दुर्दिजञेयश्चेति तत्कषो पोह खोकस्य । कर्भैव फारकं नान्यत्फप्राप्ापिति केचित्‌ । दैवमेेत्पपरे । काठ इत्येके । द्रग्यादिस्वभाव इति केचित्‌ । सवं एते संहता एवेत्थ- परे । तत्न कणः प्राधान्पमङ्गीकत्य वेदस्मृतिवादाः “पुण्यो बे पुण्येन कर्मणा भवति पापः पपिन'' इत्यादयः । पचप्येरषां स्वबि- षये कस्यबित्पराधान्योद्धव इतरेषां तत्कालीनपाधान्पशक्तिस्तम्भस्त- थाऽपि न कर्मणः फर्पापनिं प्रत्यनेकान्तिकतम्‌ । शाह्नन्पायनिर्धारि

(ष्की क 9 ए ति ; 8, 7 91, , ए)

भवतीत्यथः | कमणः स्वोत्पत्तौ स्वफठे च कारकसापत्ततवे हेतुमाह । क्रियाया दीति। कारकाद्‌ नामनेकेषां निमित्तानापपादानेन स्वभावो निष्पदचते यस्याः सा तधोक्ता तस्या मावः कारकाचनेकनिपित्तोपादानस्वामान्यं॑तद्पादुमयत्र परतश्रं कर्म॑त्यथः | देवादीनां कमि क्षितकारकत्वे फलितमाह । तस्मादिति । इतोऽपि कमफ नागिक्म्भोऽस्वीत्याह । कर्मणामिति । एषा देवादेनां कविदित्रलक्षणे कार्ये कमेगा बशर्वा्ितमेष्टव्यं पाणिकमौपेकषामन्वरेल विद्रकरणेऽतिप्रसङ्कादवोऽन्यवापि सवेत्र तेषां तदपेक्षा वाच्येत्यर्थः | वत्र तेषां कमेवशवर्वित्वे हैत्वन्वरमाह । स्वसाम्यं स्येति । पिबरलक्षणं 1 कायै दुःखमृत्पादयवि । न च दुःखमृते पपिदुपपच्यप। दुःखविषये पापसापरथ्यस्य शाघ्वापिगतस्यापत्यास्येयत्वाततस्मात्पाणिनामदछवजञा- देव देवादयो विच्रकारणमित्ययः । देवादीनां कमपारतन्ये कमे वत्सरतश्रं न स्यास- भानगुणमवपपरीत्यायेगादित्याशङ््ाऽऽह । कर्थति | हवश्च नाभाषां यवो गुणपानमावोऽस्तीत्याह । दुर्विञयशचेति । इविशब्दा हे तभः। यतो गृणपरवानहवी मतिव्रिन्नमो लोक्योपलम्यते तस्मादसौ दूर्व्तयो न नियताऽस्त।प य।जना| विप्रिये वादि विप्रतिपत्ति दैतृमाह । कं्वेत्यादिना । कथंतह निश्चयस्त- श्राऽऽह । तत्रेति । वेदादानुदाहरति । पुण्यो बा इति । जै पदेन "धमेरन्मा नेदृधव॑मू! हदयादृयः स्पृतिवादा न्वे । पर्योदयद।हमेचना्री कालज्यलनपटिछाः परापान्यपिद्धयं केव प्रधानमियाशङ्न्याऽऽह | यचपीति । अनैकानितिकलमपधान- त्वम्‌ । त्र हेतुमाह । शाद्लेति । भुतिस्मृवलिक्षणं शाल्मुदाहतम्‌ । जगद चिश्यानुप-

द म क = ~ == = क न= ~ 0 ति | ~= ~ -----~~ ~~ ~~ ~= = ~~ ~> न ऊ

१ अख. द, देवङृखिश्व । २. ग. ड. ज. "वित्रम्भः।३च. ट, दवयन्ये।४च, छ. शपा । ५१. ब, ण. वविन्रम््ेः | ६ घ, पाचुतय'। ७ छ. इ, पिह ।

१६० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ (्रधपाध्याये . आत्मा देषा स भवति

तत्वात्कमपराधान्यस्य । नाविद्यापगममात्रत्वाद्रह्मपाप्िफरस्य । पदुक्तं अरह्मपािफरु पति देवा विप्रं कुरिति तत्न न देवानां विघ्रकरणे साम- थ्यम्‌ । कस्मात्‌ । षिच्याकारानन्तरितत्वाद्रह्मपाप्िफरस्य । कथम्‌ । यथा रोके द्रषटशवक्षष भारेकेन संयोगो पत्कारस्तस्कार एव दपाभि- व्यक्तिः | एष मात्मविषय पिज्ञानं यत्कारु तत्कार एव तद्िषयान्ञानति- रोभात्रः स्पात्‌ । अतो ब्रह्मविद्यायां सत्यापविदयाकायानुपपत्तेः प्रदीप इव तमःका्पस्यं । तत्केन कस्य विप्रं कुयुदेवाः । यत्राऽऽत्मत्वमेव देवानां ब्रह्मविदः। तदेतदाहाऽऽत्मा खष्टपं ध्येयं यत्तत्सर्वेशाघ्ञेपिज्ेयं ब्रह्म हि पस्मादेशां देवानां स॒ ब्रह्मविद्धवति । ब्रह्मविच्याप्षमकारमेवा- विचामात्रत्यवधानापगमाच्छुक्तिकाया इव रजताभासायाः शुक्तिकाल- परित्यवाचाम । अतो नाऽऽत्मनः प्रतिक्रत्ये देवानां प्रयत्नः संभवति । यस्य ह्यनात्पभृत फर ; शकारनिमत्तान्त ति तन्नानात्मविधये सफलः

चन क ~ = = ~~ ~न 1 [ 1

पर्तिन्यायः| क^फले दवरादीनां विद्रक ते परसङ्गं निराहय पिच्फरे वेषां तदाश- दिवं निराकर।'प। नाविदयेति | तत्र नज^मुक्तनुवद्रपुवकं विशदयति | यदुक्तमिति । तत्र पश्षपूतकं पूत्रक्त हेतु रफुटयति । कस्मादिति । आत्मनो ब्रह्मलपापिरूपाया मुकतेरज्ञानध्व्तिमानत्वात्तस्याश्च ज्ञानेन तुल्यककत्वात्तिन्सति तस्य फल्याऽऽ- व्यकव देवादीनां विद्रचचरणे नवकाशाऽस्तीर्थः । उक्तमेवाधमाकाद्नतापुतक दृष्टान्तेन समभयते । कर्थामर्पादिना । ब्रहमविचातत्फलयोः समानकालले फलि- तमह । अत इति। देवादीनां वह्मतरिचफ़ले विघ्रकतैतामवे हैवन्तरमाह । यत्रेति। यस्यां विद्यायां सत्यां बरह्मगरिदो देवादीनामात्मत्वमेव त्यां सत्यां कथं ते तस्व विप्रमाचरेयु; खविषये तेषां पाविकुल्याचरणानुपपत्तरि्यथेः । उक्तेऽथ॑॑समनन्तरवा- कयमूत्याप्य व्याच | तदेतदृाहति । कथं बरह्मवि्ासमकामेव तरह्नविदेवादीनामातमा मतापे तत्राऽऽह । अविद्यामात्रेति । यथेदं रजतमिति रजतकारायाः इुक्तिकायाः शुक्तिकात्वमव्रेचामारम्ववरदितं तया दद्यवरिदोऽगि स।त्मत्वे तन्मात्रव्यवपानात्तस्याश्च विद्यादये नान्तरीयकतरेन निवृत्तयः विद्यावत्फलयोः समानकालत्वम्‌ । उक्तं चैतत्य- विवचनदशायाियथः] उक्य हेतो रेक्िवं बदन्य्यपिदो देवाचात्मते फठितमाह | भत इति । केतल्थे तेषां विप्रत्वे कु वत्कवृेत्याशङ्या७ऽह । यस्य हीति ।

१, धस्येतिके क । >्च.छ.ज. ह. द, स्य ।केक' । ३. के क|

बुं ब्राह्मणम्‌ ४] भानन्दगिरिङतटीकासंवरितशांकरभाष्यसमेता। १६१

भयजो विप्नाचरणाय देवादीनाम्‌ । न तिह षिद्यासमकार्‌ आत्मभृते देशकारनिमित्तानन्तरितेऽवक्षरातुपपत्तेः। एवं तहिं विचापत्ययक्षतत्य- भावाद्विपरीतप्रत्पयतत्कायंयोश्च दशेनादन्त्य एवाऽऽत्मपरत्ययोऽविचा- निवततंको न तु पूवं इति । न प्रथमेनानेकान्तिकत्वात्‌ । पदि हि प्रथम भत्मविषयः प्रत्ययोऽवि्यां न निवतेयति तथाऽन्त्योऽपि तुल्यविषय- त्वात्‌ । एवं ताह सततोऽविधयानिवतंको न विच्छिन्न इति । न । जीव- नादौ सति संतत्यनुपपततेः । न हि जीवनादिहेतुके प्रत्यये सति विचा- सततिकूपपद्यते विरोधात्‌ । अथ जीदनादिप्रत्पयतिरस्करणेनेवाऽऽम- रणान्ताद्वियासततिरिति चेन । प्रत्ययेयत्तास्ततानानवधारणाच्छान्ना- धोनवधारणदोषात्‌ । इयतां प्रत्ययानां संततिरदिर्चांपा निवर्तिकेत्यन- वधारणाच्छाच्रा्थो नावधिपेत । तच्चानिष्टम्‌ । संततिमान्रत्वे ऽवधारित

~ ~~~ = ~~~ ~ ~ = == ~ 379 1 2 त 2 ए, 2. 1 1811 १

तेषां निरङ्कशपस्रत्वं वारयति । न तिति । सफलः प्रयत्न इति पूरेण संबन्षः । ठस्य निरवकाशत्वादिषि हेवुमाह । अवसरेति । ज्ञानस्यानन्तरफ़ललाततकरे देवादीनां न विघ्रकतु तत्युक्तमुषेत्य लयुथ्यः शते । एवं तर्हीति । ज्ञानस्यानन्वर फलत्वेन तदज्ञानं निववेयेदज्ञानापिव तचवज्ञानामपि ब्रघ्मास्मावि ज्ानपतत्यमभव्रात्‌ | न चाऽऽ- मेव ज्ञानमन्ञानध्वे नि पाणिवोध्वैमपि रागद्रेस्तत्कायंस्य च दष्टवान्‌ | अर्वा एहषा- कालीनं ज्ञानमज्ञानं निववेयतीषि कृतो जीवनम करित्य4ः । जन्त्यत्नानस्यान्ञान- निवतेकतवं तत्संततेवो प्रथमे वस्यान्त्यत्रादा्मतिषयत्वाद्वा तद्ध्वेकषिणति व्िकन्प्५।भवत्र हष्टन्तामवं मला द्विवीये दोषान्तरमाह । न प्रथमेनेति । वदेवानुमानेन (कोरि | थदि दीति। कल्पान्वरं श्यति । एवं तर्हीति । जआप्रीच्छित्रा ज्ञानरतपि- रज्ञानं निवरतयवीत्येतदूषयवि । नेत्यादिना । जंवनादिदतृकः प्त्यय। बुमृक्ि- तोऽ मोस्येऽहमिद्यारिलक्षणः । वस्य बुमृक्षाचयुप्ुतस्य ब्रद्मा्मीत्यतरिच्छिन्िपत्य- यसंवतेश्च विरुद्धतया यं।गपचाथीगे हेतुमाह । विराधादिति । प्रयय्षतापमृषपाद- न्नाशङकते । अथेति । उक्तरीलया प्र्ययस्तवतिमुमेय दूषय । नेत्यादिना । तमव दोषं विशदयति । इयतामिति। शाल्लार्थो ज्ञानमंवविरज्ानं निवप यतीत्यवमात्पकः | भत्मेयेतरोपासीतेवि श्रवेरात्मज्ञानसवविमातरसद्भे ततो व्रि्ाद्रायऽतव्रिचयाधस्विरवि शाज्ञाधनिश्वयपिद्धरेत्याह । संततीति । भवमपीपतवेः पखेऽपरि न साऽऽत्मव्ि-

न भया ना -ााािा--ा कनणम

१ग.ध. ङ, "वाना | २ग.च. द. नुषः । ३. गान्तन्याः । कग. ध इ, च. द, गान्ताव्रिदाः ।४गणध. ज. इ. “यानि"। ५. स्फुटयति । ६ कथ, ब. ण, "योगं हे ॥१।

१६३ ृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पथगाध्याये

एेति षेमाऽऽचन्तयोरविरशेषात्‌ । प्रथमा विचापत्ययसंततिमेरणका- छान्ता वेति विशेषामावादाचन्तयोः प्रत्यथयोः पूर्वोक्तो दोषो प्रसज्येया- तापर । एवेतद्चैनिवतैक एवेति चेन्न 'तस्माततत्सवंममवत्‌”” इति श्यतेः । ““मिद्यते हृदयग्रन्थिः “तज को मोहः”"इत्यादिश्वतिभ्यश्च। भथेवाद इतिं चे । स्ेशाखोपनिषदामथवादत्वपसङ्गात्‌ । एताबन्मात्राथेत्योपक्षीणा हि सवेशालोपनिषदः। परत्यक्षपरमितात्मविषयत्वादंस्त्येवेति चेन्न । उक्तपरि- हारत्वात्‌। भविचाशोकमोहमयादिदोषनिशृतेः परत्यक्षत्वादिंति चोक्तः परिहारः । तस्मादाचोऽन्त्यः संततोऽसंततशचेत्यचोचमेतत्‌ । अविधा. दिदोषनिषटत्तिफखवस्तानत्वाद्विधायाः। य एवाविध्ादिदोषनिगृत्तिफर- कृत्मत्पय आयोऽन्त्यः संततोऽसततो वा स एव रिचेत्यभ्युपगमान्

म १, १ १ १११११9११ त

षयतवाद्वियाहवाराऽविद्यां निववैयति । आवद्ितरिक्षणस्थात्मधीपंवेतौ व्यभिचारादिति प्रिर । नाऽऽचन्तयोरिति । पृवेसिन्पत्यये नावरिचानिषवेकलतवमन्त्ये वु ॒वे- त्युक्ते तस्यान्यलात्तथा्वं चेष््टान्तामावः । आत्मविषयत्वात्तथात्वे प्रथमप्रये न्यमिचारः स्यादित्यक्तो दोषौ । आद्या सेततिनौविचाध्वंधिनी । अन्त्या तु वधेत्य- द्ीकारेऽपि विशेषाभावादन्त्यत्वात्तस्या निववेकत्वे ष्टान्तामावः । आत्मिषयत्वात्त- द्रवि त्वनैकान्तिकत्वमि्येवविव दोषौ स्यावामित्युक्तं विवृणोति । प्रथमेति । अन्य- प्रत्ययस्य तत्सेततेश्वावि्यानिववेकतासंमवे परथमस्यामि रागाय नुवृ्या वद्योगाज्ज्ञा- नमनज्ञानानिवकेकमेवेति चोदयति । एवं तर्हीति । श्रुतिविरोषेन परिहरपि । न तस्मा दिति। वासामथवादत्वेनाविवक्षिवत्वं शपे । अर्थवाद इति चेदिति । अविपसङ्गेन दूषयरि। न स्वति । यथोकतश्रुतीनामथैवादतेऽपि कथं सवैशाखोपनिषदां पैखपसक्ति- स्त्यिशङ्कचाऽऽह । एतावदिति। एतातरन्माराधेत्मासन्ञानात्तदज्ञाननिवृत्तिरित्येता- वन्मात्रस्याय्य सद्रावः । अहंवीमम्े प्रतीव तापं प्रवृतेः संवादृविसतवादाभ्यां मानत्वायोगाद्स्त्येवायवाद्‌ वेति प्रसङस्येष्टसं शङ्ते । प्त्यमेति । प्रमतुरहंषीग- म्यता नाऽऽलनस्वत्साक्षिणस्वस्य वेदान्ता ब्रह्म॑ बेधयन्दाति न संवादादिशङक- त्याह । नोक्तेति । विद्रद्नुमवमत्रित्यापि फलश्ुवेरथवादत्वं समाहिवपित्याई । भविति । भाव्मज्ञानस्य ठदज्ञानानिवेकत्वे स्थिते परमतस्य निरवकाशत्वं एलवी- त्याह । तस्मादिति । चोधस्यानवकाशत्वमेवर विशद्य । अविद्यादीति । ज्ञान- संदवेरन्त्यज्ञानश्य वाऽज्ञानध्वेपित्वाषिद्धेरा्यमेव ज्ञानं तथेदयुक्तं संपि परोक्तमनुव-

१य.ज. 8. "स्मात्स। २क. ल. ग. ध. इ. छ. ज. इ. इस्तवे'। ३च. द, 'दियुक्त एव १ । ४ ॐ. चो एष १५ ५ द, ^ततेरन्वभि" । ६ अ, ढ, "ति । त" । ७ ध. ततम ।

चतु र्णम्‌ ४] भानन्दगिरिकवरीरासवकितर्शाकरमाष्यसमेवा। ११६

चोचस्यावतारगन्धोऽप्पस्ति । यत्तक्तं॒दिपरीतपत्ययतत्का्थयोश्च दडौनाहिति । न । तच्छेषस्थितिहेतुत्वात्‌ । येन फ्थणा शवी- रमारब्धं तद्विपरीतपरत्ययरोषनिमित्तत्वात्तस्य तथामतस्येव दिपरी- तपत्ययदाषसंयुक्तस्य फर्दाने सामथ्प॑मिति यावच्छरीरपातस्ता- वत्फखोपभोगाङ्खतया विपरीतप्रत्ययं रागादिदोषं खच तावन्मात्रमा- त्िपत्येव । मुक्तेषुवत्पदृत्तफरुत्वात्तद्धेतुकस्य कर्मणः । तेन न तस्प निर्वात्तिका विद्याऽविरोधात्‌ । फ ताहि स्वाश्रपादेव स्वात्मविरो- ध्यविच्ाकार्यं यदुतिपत्प ततनिरूणद्धश्वनागतत्वादतीतं हीतरत्‌ ।

न ~ - ७ ~

0 2290 1

इवि । यत्तृक्तमिति । दशनान्नाऽऽचं ज्ञानम्लानध्वंसीति शेषः । परारम्धकमंशेषस्य विहरेहस्थितिषवुलादिदुषोऽपि यावदारब्वक्षवं रगाचामासतािरोषातत्ष१ च देश. भासजगद्‌मासयोरमावान्नाऽऽधज्ञानस्याज्ञाननिपर्घकतवानुप्पततिरित्युतरमाह । न तच्छेषेति । वदेव ॒प्रपयति । येनेत्यादिना । तच्छन्दस्याऽऽक्षिपरतीत्यनेन संबन्धः । भाक्षेपकत्वनियमं सापयति । विपरीतेति । मिथ्याज्ञानेन रगा्दिदृपेण श्र निपित्तेन परव्ततवादिति यावव्‌ | तथामुपस्येत्यस्य विवरणं विप्रीवपत्ययेयारि । कर्मेव पष्य विशेष्यते | तावन्मां परतिम।समातशरीरम्‌ । प्रारग्वकपणोऽप्यज्ञ(न- लन्यत्ेन ज्ञानतिवत्येत्वान्न ज्ञानिनस्वतो देहामासादहि संमवर्वीत्यज्ञङ््ाऽऽहं । मुक्तेषुवहिति। यथा पवृत्तेगस्येष्वदिरवेगक्षयादेवापविबद्धस्य क्षयस्तथा भोगदिवाऽऽ- रव्पक्षयो भोगेन त्वितरे क्षपयित्वा संपथव इति न्यायान्न ज्ञानादित्यषेः । वद्धेतु- कस्य विप्रीतपत्ययादिपविमाप्तकायेजनकस्येति यावत । ननु ज्ञानमनारब्वकभवदा- रन्यमपि कमं कमेतवाविशेषानिववेयिष्यवि नेत्याह | तेनेति। अविथेशेन सशऽऽ- र्यस्य कमेणो विद्या निवर्विका न मवीलयत्र हेतुमाह † भविरोधाटिति।न हि ज्ञानादारन्पं कमे क्षीयते वदुप्रिरोधित्वादविचलेश्षा्च तदवस्यिवेरन्यया जीवन्मू- क्तिशाल्लविरोषादिति मतः । भारमषस्य कमणो ज्ञनानिवत्यते ज्ञानं कमनि- ववेकमिवि कथं प्रपिद्धिरियाह । फ तर्हीति । प्रसिदधितिषयमाह । स्वाभ्रया- हिति । ज्ञानविरोधि यदज्ञानकायंमनारणग्पं कपे ज्ञानाश्रयपमात्राचाश्रयदृज्ञाना- रफ़ढात्मना जन्मामिरखं वन्निववकं ज्ञानमिति प्रपिद्धिरविशृदत्ययेः । विमं न॒ज्ञाननिवस्य॑॑कमलादारम्धकमेवदित्यनुमानाद्नारन्धमपि कमं न ज्ञान निरस्वमित्याशङ्भयाऽऽह । अनागतत्वादिति । भनारब्पं कमे एठङ्पेगा- पवृततत्वात्यवृेन ज्ञानेन निवल । भरब्धं वु कमे एलङ्पेण जावत्वाद्रो-

[क स 1 ए र तिं

~ ज नकन

9 ज. “निष्यत्तिदेतुला° । च. 'निणश्रत्वा्तथा" । छ "निष्यत्तितवा' । २ क्च, द, वितनिष्यः ४

१६४ बुहदारण्यकफोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

किच नच विपरीतपत्ययो विचावत उत्पथते। निर्विषयत्वात्‌। अनवप्रत- दिषपविशेषस्वष्पं हि सामान्पमात्रमाभित्य विपरीतप्रत्पेय उत्प्मान उत्पद्यते। यथा धुक्तिकायां रजतमिति। स च विषयिशेषावधारणवतोऽ- शेषविपरीतप्त्ययौश्रयस्योपमदितत्वान्न पूमैवत्संमवति । धकिकादौ सम्पक्पत्पयोत्पत्त पुनरदशंनात्‌ । कचिन्त विचायाः पूर्वोत्पज्विपरी- तप्रत्पयजनितसंस्करिभ्यो वरिपरीतपत्ययावभासाः स्मृतयो जायमाना विपरीतपरस्ययभ्रान्तिमकस्मात्कुेन्ति । यथा विन्नातदिं गिभागस्पाप्य- कस्मादिगिपययविश्रमः । प्म्पग्न्नामवतोऽपि चेत्पू्वदद्विपरीतप्रत्यय उत्पचते सम्यग््ानेऽप्यविक्षम्भाच्छान्नाविज्ञानादौ प्रृत्तिरसमन्नता स्पात्सर्वं च प्रमाणमप्रमाणं संपयेत । पमाणाप्रमाणयोविंशेषानुपपत्तेः । एतेन सम्पग्न्नानानन्तरमेव शरीरपाताभावः कस्मादित्येतत्परिदतम्‌ ।

गावे न निवृत्तिमहंति । अनुमानं त्वागमाप्रवाधितमपमाणमिल्यथेः । नन्वनारब्धक- भनिवृत्तावपि विदृषश्ेदारेग्यकमे न निवत तयाच यथापूपौ विपरीवपत्ययादिपवृतत- विददविदद्विशेष न स्यादत भह | रिचेति। हेतुपिद्ध्यं विपरीतप्रत्यय विषयं विशदयति । भनवधृतेति । पंपति विद्रहिषये विषयाभावाद्विपरीवपत्ययस्या- नुतपत्तिमुपन्यस्यति । स चेति । आञ्चयस्यागहीतविशेषस्यं सामान्यमात्रस्याऽऽलम्ब- नस्येति यवत्‌ | भाश्रयस्येति पठेऽप्वयमेवयेः | बिदुषो विप्ररीवप्रत्ययादिपतिमा- सेऽपि न यथाप तत्सं यस्य तु यथापुर संसारितवमित्यादिन्यायविरोषारिवि मत्वोक्तम्‌ । न पएवेवदिति । तत्रानुभव्रं प्रमाणयति । युक्तिकादाविति । यधाऽज्ञान- वतो विप्रीतप्रययमवीऽनुम्‌यवे तथ। वद्वतोऽपि कचिद्धिपरीवप्रययो हश्यवे तथा ज कथं तवानुमवव्रिरोभो न प्रसरदित्याशङ्न्य परोक्षज्ञानवति विपरीवपत्ययपस्वेऽपि नापरोक्षज्ञानववि तदाब्येमभिलमिपरेयाऽऽह | कविखिति । परोक्षज्ञानापारः सष- ग्यथेः | पञ्चमी त्वपरोक्षजञानापो । भकस्मादित्यज्ञानाविरिक्क्प्सामग्रयभावोक्तिः। विदुषो मिथ्याज्ञानामावमुक्त्वा विपक्षे दोषमाह | सम्यगिति । वतूवेकमनुष्ठानमा- दिकशब्दाधेः । सम्यन््ञानादिलम्भे दोषान्तरणह । प्व चेति । ज्ञानादनज्ञानधव॑मे वदु- र्थमिध्यज्ञानस्य सविषयस्य बापितत्वात्न व्रदुषो रागादिर्लुपपाच ज्ञानान्पाकत दणन्ममाजेण शीरं स्पितिदत्वभावालवेिति सचोमुक्तिपक्ष प्रत्याह । एतेनेति । परवृषढस्य कमेणो मोगादपे क्षयो नास्तीलुक्तेन न्य येनेति यावत्‌ । भरब्धकमेणा

000 1

१. द, "ययोऽवमसमा । २ ल. इ. च. ठ. "वाश्य | २ क. ल. ददिग्भागः। च, ग, ङ. च. अर द. शविध्रम्मा । ५ च, द, शङ्गा । ६. ण. “रपं क । ७ ध, “त्य शाता ण, "त्य जनस" । ८ घ, ण, 'विघ्म्भे । ९क. घ, भ, इ, "रत्य ।

अतुपे बआ्रणम्‌।४] आनन्दगिरिङतटीकासंवकितशांकरभाष्यतमेता। १६५

ह्ञानोत्पत्तेः प्राग्व तत्काङ्जन्मान्तरसंचितानां च कर्मणामपदत्तफ- डानां विनशः सिद्धो भवति फर्पा्ठिविक्ननिेषश्ुतेरेव । “क्रीयन्ते शास्य कर्माणि” ““तस्य तावदेव विरम्‌"! ““सवँ पाप्मानः पद्यन्ते" “तं विदित्वा न रिप्यते कमणा पापकेन" ““एतयु हैवेते न तरतः" “नैनं कृताकृते तपतः"? “एतं ह वाव न तपति” “न बिमेति कतश्चन"' ¶त्पापि

श्रुतिभ्यश्च । 'ज्ञानाप्मिः सवकर्माणि भस्मतात्कुहते” इत्यादिस्मृतिभ्यश्च। यत्तु ऋ्षणेः प्रतिबध्यत इति । तन्न । अविचाविषयत्वात्‌ । भविचाां

नही । तस्य कतुत्वादपपत्तेः । यत्र वा अन्यदिव स्यात्ततरान्योऽन्प- त्पदपेदिति हि वक्ष्यति। अनन्पत्षद्रस्त्रालमाख्पं यत्रािचा्पां सत्याम- न्यदिव स्यात्तिमिरकृतद्वितीयचन्द्रवत्तनाविचाङतानेककारकपेतं दश- नादिकमं तत्कृतं एलं च दर्पति तत्रान्योऽन्पतश्पेदिस्थादिनां । यत पुनविंयायां सत्यामविद्याकृतनिकत्वश्रमप्रहागि तत्केन फं पदयेदिति कमसिमवं दशंपति । तस्माद विचावद्विषय एव णित्वं कमषभवानेत- एत्र । एतच त्तरज व्याचिषख्पापिष्यमागेरेव वाक्रपेिस्तरेण प्रदशंपि-

~------~-- -~*-= ~ -- -- ~ ~ ~ =

५

देहस्पितिमुक्तेतरेषां ज्ञान निव यंत्वपपसंहरति । ज्नानोत्पत्तेरिति । वस्य ह न देवाश्च नेवि पिदुषो वि्याफलप्राप्ठौ विन्रनिपवेश्रयनुषपस्या यथोक्तोऽर्था मतीयथेः। न केवल श्रताथोपस्य। यथोक्ताथपिदः किंतु भरुतिस्परतिभ्याप्पीत्याह । पीयन्ते चेत्या- दिना । जीवन्मुक्ति सापयवा ज्ञानफठे प्रदिबन्ामाव उक्त इदानीं पर्ति शङव्री- लमनुवदति । यच्िति । ऋणिलं हि गदुषोऽविदुषो वेवि विकल्प्याऽऽचं दृषय- न्दरिवीयणङ्ककरोति । तननेत्यादिना । ऋगितवस्येपि शेषः । तदैव स्फुटयति । भविद्यावानिति । भविदुषोऽध्वि कपृतवादील्यत् मानमाद्‌ | यत्रेति । वह्यपणत- कयाय परकृतोपयेगिखेन कथयति । अनन्यष्रिति । ऋणि विदृषो नेस्पुक्तं व्यक्ती- कु तस्य नापि कतत्वादीयतापि प्रमाणगह । यत्र पूर्नारति । विधार्या सवाम विचायस्वत्छृवनिकलभस्य च प्रहाणं यत्र दूप्ते तत्र तस्मादेव कारणित्केने- द्यादिना कमौदेरसंभवं दशेयत।पि योजना । प्रपाणपिद्धमथ निगमर्यति। तस्पादिति। अविद पिषयमृणिलपिदयेवत्पपश्चयत्नविद्यामन्रमवरवारयति । एतञ्चेति । तररागित्वम- वि्ाविषयं यथा स्फृटं मवति वथाऽथ यौऽन्यापिन्यादावनन्वरग्नन्थ एव्र कथ्यते

[क न => = जनन

=+ ~~ = ~ ~~~ ५

१ द. द, तः कृताति तरति । नै" । २. इ. च. छ. द. तूर्ण । ३७.द्. ना शतिः । व" । ४क.ल्त.ध. इ. च.छ. ज. हागात्तः7 । ५ र, च, इ, बिलं | ६ छ, ज. कमो" । ° ध, श्यक्शु" । ८ ङ, चर, स्ट्ट्यते । ज. न्‌. स्पुट्यते ।

१६६ | बृहदारण्यकोपनिषत्‌ (प्रपमाध्याये

अथ योऽन्यां देवतामुपास्तेऽन्योऽपावन्योऽहम- स्मीति न स॒ वेद यथा पृश्ुरेव९स देवानाम्‌ ।

ष्यामः। त्येरैव तावत्‌ । अथ यः कधिदृब्रह्मपिदन्पामात्मनो व्यतिरिक्तां यां कांचिदेवतामुपास्ते स्तुतिनमस्कारयागबल्युपहारप्रणिधानध्या- नादिनोषस्ते तस्या गुणभावमुपगम्याऽऽस्ते। अन्योऽसावनात्मा मत्त परथगन्पोऽहमस्म्यधिकृतो मयाऽस्मा ऋणिवत्पतिकतं्यमित्येवंप्रत्ययः सश्ुपास्ते न स इत्यग्रत्ययो वेद विजानाति तचे न स केवमेवभरतो ऽ विद्रानविच्ादोषवानेव ङ्गं ताहि यथा पश्गेवादिवाहनदोहनादुपकार- रपभुज्यत एव स इज्यायनेकोपकारेरुपभोक्तव्यत्वादेकेकेन देवादीनाम्‌। अतः परश्ुरिव सवार्थेषु कमस्वपधिकृत इत्यथः । एतस्य हविदुषो वणा- श्रमोदिप्रविभागवतोऽधिङृतस्य कर्म॑णो विचयासहितस्प केवरुस्य च शाघ्लोक्तस्य कायं मनुष्यत्वादिको ब्रह्मान्त उत्कषैः | शाघ्रोक्तविपरी- तस्य च स्वाभाविकस्य कायं मनुष्यत्वादिक एव स्थावरान्तोऽपकषैः | यथावेतत्तथाञ्थ त्रयो वाव शोका इत्यादिना वक्ष्षामः कृत्स्ने वाघ्यायरशेषेण । विचायाश्च कायं सवोत्मभावापत्तिरित्येतत्के

~~~ -----~^ = ~~~ ~~~ =-=

प्रथममित्यथेः| तदक्षराणि व्याकरोति । अथेत्यादिना । विचासूत्रानन्तयेमविद्यपूत्र- स्याथज्ञब्दायेः | यागो गन्धपुष्पादिना पूजा । बल्ुप्टरो नेवेधसमपेणम्‌ । प्रणिवा- नभेकाग्यम्‌ । ध्या वत्रेवानन्वरिवप्र्ययपरवाहकरणम्‌ । भादिपदं प्दक्षिणादिभंह- णधेम्‌ । मेददशेनंमनोपासनं न शाल्लीयपियमिपेधव्देव विवृणोषि । अन्पोऽता- दिति । वस्य मलमाह । न स इति । वाक्यान्तरमवतायं व्याचष्टे । न ष केवछ- पिति । सोऽविदानेवमुक्तर्ान्तेवशातश्रिव देवानां मवति वेषां मध्ये तस्थै कैकेन बहुमिरुपकारेमेग्यत्वादिति योजना । प्शुाम्ये धिद्धमथै कथयति । अत॒ इति । अधानेनाश्षिचयासूत्रेण किं क्तं मवीत्यपेक्षायामविधायाः संसा- रशेतुवं सूत्रितमिति वक्तुमविचाकायं कमंफठं संक्षिपिवि । एतस्येत्यादिना । कमेसहायमभुता विद्या देववाध्यानालिका शाघ्लीयवत्लामाविक्रकपणोऽगि दैषिध्यं सूचयितुं चशब्दः । तत्र तु सहकारिणी विद्या नग्रललीदशेनारिप्षि भेदः। कथं यथोक्तं कमेफठमविचावतः स्यादित्याशङ्श्याऽऽह । यथा चेति । सृत्रैविध्य- सिद्ध्यथे विचासूत्रायमनुकामति । विचाया्चेति । पूतरान्तराश्चङ॒वारयवि । १ क्‌. ग, "दिवि. । २कं.च.ढ. ^तोह्यपि"। ३. अ. ग. श््रहुषि"। ४क.ड, क्‌, नम्रो" | ५ ध. "क्षिप्याञऽह | ए" । ६ ज, 'स्पैतेति । ७ क, ध, द, "वतां स्य" +

चतु आद्नणम्‌।४] भनन्दागरडवटीकासंवलितशांकरभाष्यसमेता। १६७

यथा ह वै बहवः पश्वो मनुष्यं भुञश्यरेषमे केकः पुरुषो देवान्धुनकयेकस्मितेव पशावादी यमानेऽप्रियं भवति किमु बहषु तस्मादेषां तत्र प्रियं यदेतन्मनुष्या विद्यः ॥ १० ॥

~~~ ~ ~^ ~~~ ~~~ = ~~ ^

पतो दशितम्‌ । सवा हीयमुपनिषद्विचाविद्याविभागप्दशंनेनेवोपक्षीणा । यथा चेषोऽर्थः ङृत्घ्रस्य शाल्नस्य तथा प्रदशेपिष्यामः । यस्मादेवं तस्माद पिदयावन्तं पुरुषं प्रति देवा इशत एव विप्रं कतुमनुग्रहं चेस्येत- दशंयति। पथा ह वे रोके बहवो गोश्वाहयः पशवो मनुं स्वामिनमात्म- नो ऽधिष्ठातारं भुञ्ज्युः पार्येयुरेवं बहुपशुस्थानीय एकंकोऽविद्रान्प- षो देदौन्देवानिति पित्रा्ुपरु्षणार्थं भुनक्ति पारयतीति । इम इन्द्रा दयोऽन्ये मत्तो ममेशिताये श्रुत्य इवाहमेषां स्तुतिनमस्करिज्यादिनाऽऽ- राधनं कृत्वाऽभ्युदयं निः ननेपसं च तर्त्पत्तं फर प्राप्स्यामीत्पेवम- भिसंधिः। तत्र रोके बहुपशुमतो पथेकस्मिन्नेव पशावादीयमाने व्पाघा- दिनाऽपह्वियमाणे महदपियं भवति तथा बहुपशुस्थानीय एकस्मिन्पुरुषे पमविद्रदत्तिषठत्यपिियं भवतीति किं चित्रं देवानां बहुपश्वपहरण इव कुर्टाम्बिनः। तस्मादेषां देवानां तत्न प्रियं किं तथदेतद््मात्मतक्वं कथ. सन मनुष्या विधर्विजानीयुः। तथा च स्मरए्णमनुगीताष् भगवतो ग्यासस्य। ^ क्रियावद्विर्हिं कौन्तेय देवरोकः समाढृतः। न चेतदिषट देवानां मर्त्येरूपरि वतनम्‌ " ॥ पवां हीति । कथमेतदूवगम्यठे तत्राऽऽह्‌ | यथेति । मनुद्याणापव्रिचवतां देवपशुत्व स्थिते ए।कवमाह । यस्मादिति । वच्च प्रमाणत्वेनात्तस वक्यमृत्याप्यीतं | एत- दिति । किमिदमविधावतो देवादिपाटनपित्य्ञङकय वक्रयव।सयमाह । इम इन्द्रा- इय इति । अमिसपिरविचयत्रवः पुरुषस्येति शषः । एकम्मि्नवत्यापिवाक्यमादाय व्याचष्टे | तत्रेति । मनुष्याणां प्ुभावद्रश्युत्थानमपियं देवानामिति र्थिवे वदुपाय- ममि वचन्ञानं तेषां देव। विद्धिषन्व लाह । तस्मादिति । तत्रि चाया दीछृभ्यत्वं कथचनेत्युक्तम्‌ । मनुष्याणामूत्कर्ष देवरा न मृष्यन्तील्यत्र प्रमाणमाह । तथा चेति । वेषा ब्रह्मबिचया केवलय्षिः सृवरामनिष्टेति म्रः । देवादीनां मनुप्यपु व्रह्मज्ञान- स्याप्रियत्रेऽपि ऊं स्यादिियाशङ््ाऽऽह । अत॒ इति । वेषां व्िघ्रमाचरवामभिप-

१अ.द. गोभश्वाः।२ल.ग. ड, च. ड, शानि ॥ ३. ध. ज. वाढं तेषं।४्ङ्‌, क, ददतत । ५ ध, ज, "दद्मस्तं । ६ क, "गृर्जानी" । ७ घ्‌, भ, "ति । दयेत" ।

१६८ बुहदारण्यकोपनिषव्‌ [पथमाध्यावे

इति । भतो देवाः पशनिव व्याघ्रादिभ्यो ब्रह्मविज्ञानाद्विप्रमाविकी- वन्ति । अस्मदुपभोग्यत्वान्मा व्युत्तिष्ठयुरिति । यं तु यमोचयिषन्ति त श्रद्धादिमिर्योक्ष्पन्ति विपरीतमश्नद्धादिभिः । तस्मान्युयुकषर्दवाराधनपरः श्द्धामक्तिपरः प्रणेयोऽप्मादी स्याद्विचयापराप्नं प्रति विवां प्रतीतिवा काकेतस्पदशितं भवति देवाप्रियवाक्येन ॥ १० ॥

सूत्रितः शाघ्राथं आत्मेत्येवोपासीतेति। तस्य च व्याचिष्यासितस्य

साथवादेन तदाहुयंद्रह्यवि्येत्यादिना संबन्धप्रयोजने अमिदहिते। अवि.

द्यायाश्च सप्ताराधिकारकारणत्वमुक्तमथ योऽन्यां देवतायुपास्त इत्या. यमाह । अस्मदिति । र्हि देवादिमिरूपहतानां मनुष्याणां मुमृकषेव न संपचेवेलयाश- इश्याऽऽह । यं त्विति । उक्तं ह ।

¢ न देवा दण्डमादाय रक्षन्ति प््पालवत्‌ । यं हि रक्षितुमिच्छन्ति बुद्ध्या संयोजयन्ति तमू

हाप । तर्हि किमिति सवोनेव देवा नानुगृहन्तीलयाशङ््याऽऽदं । विपरीतमिति । हेवतापराङुभखममुमोचयिषितमिति यावत्‌ । सेप्रति देवाप्रियवक्येन ध्वनिवमथेमाह्‌ | तस्मादिति । अविद्रत्ु मनुष्येषु देवादीनां खातश्रयं वच्छन्दाधेः । श्रद्धादि पधान स्वदाराधनपरः सन्देवादीनां परियः स्यत्तद्विपक्षस्य मुमृक्षविफल्यारि यथेः । तत्पीति- विषयश्च तत्पसतादाप्तादितवैराग्यः सवाणि कमौणि संन्यस्य विद्यापापकश्रवणादिकं परत्येकम्ममनाः स्यादिलयाह्‌ । अपमादीति । श्रवणादिकमनुविष्ट्नमि वणोश्रमाचारपरो मवेदन्यथा वि्यालक्षणे एके प्रतिबन्पपतभवादित्याशयेनाऽऽह । विद्यां प्रतीति । मयादिनिमित्ता ध्वनेर्विकतिः काकुरुच्यते | यथाऽऽह (काकः ल्ियां विकारो यः गोक- भीलयादिभिध्नेः' इति तया काका काणश्रुतेः लरकम्पेन मयमुषडे्ष्य देवादिभजने करप्यते तात्पयेमित्याह्‌ । कङ्केति ॥ १० ॥

बह्मकण्डिकामित्थं व्याख्याय ब्र वा इद्मित्यादिवाक्यस्यातीपन संबन्धं वक्तं वृत्त कीपेयति । नित इति । शाल्नापैशब्दो बरह्मविचाविषयः । वदाहुरित्यादिना- क्तमनुवदति । तस्प चेति । भथेवदस्द्यो यो देवानामित्यादिः । संबन्षो ज्ञानस्य संवे।पत्तिफठेन साध्याधनत्वमपिकारिणाऽऽश्रयाश्रयित्वमेक्येन विषयविषयित्वमिदि विभागः | भव्रेयासूत्े वृत्तं कथयति । भविधायाक्चेति । संसारस्याधिकारः प्वृ्वै-

न्य =>

ध. 1 1 9 ग 1 0 9 क त (` ` प ` णा क 1 1 ~~~ ~~~

9 ध. 'हमुखं न पुमोचयिषन्तीति । २ क. इ. "तया । ३ "ठभ्यदे'।४ ष, सर्दभावापण।

चतुरं बाद्मणम्‌। ४] भानन्दगिरिकृवदीकासंपसितिशांकरभाष्वतसमेता। १६९. . ब्रह्म वा इदमग्र आसीदेकमेव तदेक सन्न

[7 1 1

दिना । तत्राविद्वानृणी पशुवदेवादिकमंकतं व्यतया परतच् इत्युक्तं कि पर्देवादिकमंकरयव्यत्वे निमित्तं वणा आश्रमाश्च तज के वणा इत्यत इदमारभ्थते । यत्निपित्तसंबद्धषु कमेस्वपं परत्र एवापिङ्तः मषारी- त्येतस्येवा्थस्य पदशेनापाग्निसर्गानन्तरमिन्द्रादिसरगो नोक्तः। भ्रस्त सर्गैः प्रजापतेः परष्टिपरिपएरणाय प्रदशितः। भयं चेन्दरादिसगंस्तत्रैव द्रष्टव्पस्तच्छेषत्वात्‌ । इह तु स एवाभिधीयतेऽविदूषः कमोधिकारहं- तुपदशेनाय । ब्रह्म वा इदमग्र आसीचदयम्नं घटऽ पापनं बरह्म ब्राह्म- णजात्यमभिमानाद्रघ्यत्यमिधीयते । वा इदं प्षत्रादिजातं ब्रह्मबामिन्नमा- सीदेकमेव । नाऽऽपीरक्षत्रादिभेदः । तद्रद्यकं कषत्रादिपरिपारुयिादि- शुन्यं सन्न व्यभवन्न विभृतवत्कर्मणे नारुमा्ीदित्पथः ।

भ" ० ~+ = ~

रत्पतिरिति यवत्‌ | यथा प्ञ्चरिल्यादिनाक्तमनुमाषव । तनेति । अव्रिचापिक्रार सघम्यथेः | तत्राविचाकाय पपञ्चयितुमध्यायशेषपतृतिरिति मन्वानोऽत्रियारिविवेचातु वण्येमृ्िप्रकटनाये देतद्रशेतय स्मात्पाक्तनं वाक्यमित्याकाङ्क्नापुतरैकमाह । कि पुन- रिति। बह्म वा इदमित्यादिविक्यमिदमा परामृश्यते । वणोनेव शिनि । यनि- मित्तेति । येतिमिततेवोह्मण्यादिभिः संदेषु कमस्यमविद्रानयिकतः प्रिव सं्ररतीति पशुनिदशेनश्रुवौ परसिद्धं वानि निमित्तानि दशेयितुमृत्तरं वाक्यं प्वृत्तमिल्यथः । अध त्यभ्यमन्धदियतानुग्राहकदेवतासमे पक्रम्याप्नेरव सृटर्क्ता नेन्द्रादुनामत्र चत्रिचां पस्तुत्य वेषां सोच्यते तत्र कः श्रतेरमिपायस्तत्राऽऽह । एतस्येति । पृररेमतनिमगा- मन्त्र पिन्द्रादिसगा वाग्याऽपि नोक्तः | फएलभ(वान्‌ | इह च्रिदुषस्तत्कयवणाच- मिमानिनः कमोपिरूविरित्येवस्यायेस्य पदशेनामै तदाव्रिचत्वविवन्नया म व्यृल्ताच्चव इत्ययः । भग्मिसर्गोऽपि तर्हि वददतैव वार्यो विशेषामव्रादियाशङ्याऽऽ१ । जग्ेस्तिविति । पजापवेः सृषटपुवेये चेदमिमुषटि्वन्रो कता हन्येनद्रादिमगऽपरि वतव वाच्योऽन्यथा वदपूरित्याशङ्कयाऽऽ€ । अयं चेति । र्द तजोक्तस्व कस्माद- चोक्तिः पनरुक्तरित्याशेङकनयेतस्येवाथेस्यत्यत्रोक्तं स्मारय । इह तिति । सगिमृक्ता वाक्यमादाय न्याचटे | ब्रह्मति। अगर कषत्रादिरम।सृतरमिवि यतत । ¶शब्दस्यावषारणा- भत्वं वदन्वाक्यापेोक्तिपूतकमेकमित्यस्याथेमाह । इदमिति | द्विवीयम्वकारं म्याचषे।

नाऽऽसीदिति । कथं ताईं तस्य कमोनुषठानमामयथ्येमिद्धिरिलयङ्क्च समनन्तरवक्रयं

गी 19.2.77 त 1, 1 1 ए 77 111

१क. ज. ग. घ. ड. छ, ज. घ, वर्प । २, द. ससण्ये । च. इ. सष्ठणतीये।३ग अ. 2० मानकः । ४ ध. वन्धो वेषातेषु 1 क,ख. इ, ण, बन्पेषु | ५क.्ध. ब, ग. शङ्कयत । कद्‌ $

१७० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

व्यभवत्‌ । तच्छेयोरूपमत्यरजत क्षत्रं यान्ये- तानि देका क्षत्राणीन्द्रो वरुणः सोमो खरः पजन्यो यमो मृत्युरीशान इति। तस्मार्षत्रा्रं __ नास्ति तसमाद्वाह्मणः कषत्रियमधस्तादुपास्ते __ ततस्तद्रह्म ब्राह्मणोऽस्मि ममेत्थं कतेग्यमिति ब्राह्मणजातिनिमित्तं कमं विकीष्वात्मनः कमकतुत्यवरिभत्ये श्रेयोष्टपं प्रशस्तष्टपमत्यघ्जताति- शयेनाषठजत इष्टवत्‌ । किं पुनस्तदत्षटं कषतर पत्रियजातिस्तद्यक्तिमेदेनं प्दङ॑यति । यान्येतानि प्रसिद्धानि रोके देवत्रा देवेषु कषत्राणीति। जात्या- ख्यायां पक्षे बहुवचनस्मरणाद्यक्तिबहुप्वाद्रा भेदोपचारेण बहुवचनम्‌ । कानि पुनस्तानीत्याह तज्नाभिषिक्ता एव विशेषतो निर्दिइयन्ते । इन्द्रो देवानां राज्ञा। वरुणो यादसाम्‌। सोमो ब्राह्मणानाम्‌ । रुद्रः पशुनाम्‌ । पजं- न्यो विधुदादीनाम्‌ । यमः पितृणाम्‌ । मत्पु रोगादनाम्‌ । ईशानो भासामित्येवमादीनि देवेषु क्षत्राणि । तदन्विन्द्रादिकषत्रदेवतापिषितानि मनुष्यक्षत्राणि सोमद्यवंशयानि पुषरवःप्रभतीनि वष्टान्येव द्रष्टव्यानि । तदथं एव हि देवक्षत्रसगः प्रस्तुतः । यस्माह्ह्मणाऽतिशयेन सष कषत्रं तस्मारक्षत्रात्परं नास्ति ब्राह्मणजातेरपि निषन्तृ । तस्माद्राह्मणः कारः णमूतोऽपि कत्रियस् कषत्रियमधस्ताद्यवस्थितः सहुपरिप्थतगुपास्ते।

व्याचष्टे | तत इति । तरेव सृष्टमाकाङ्क्षादारा सष्टयति । ¶ पुनरिति । एका चेतक्षत्र- जातिः पृष्टा कथं तं यान्येतानापि बषट्किरियाशङ््याऽऽह । तद्यक्तिमेदेनेति । षत्रन तेरेकत्वात्कथं क्षत्ाणीति बष्ट्वचनमिलयाशङ्कच (जात्यास्यायामेकसिन्वहुवचन- मम्यतरस्याम्‌' ( पा०सू० १।२।५< ) इति स्मृतिमाध्रित्याऽऽह । जातीति । बहू केगेव्यन्तरमाह । व्यक्तीति । तासां बहुलाजविश्च वदभेदाततत्रापि मेदमुपचयं बहू फरियथेः । कषत्राणीपि बहुवचनमिपि संतन्वः । तेषां विशेषतो महणं क्षत्रस्वो- तमतवं सूयापयितु भति मन्वानः सन्नाह । कानि पृनरित्यादिना । ननु किमिति देवेषु क्षत्रमुेञ्यते बाघ्नणस्य कमोनुषटानसामथ्येसिद्धच५ मनुष्येष्वेव तत्मृषटिकप- दे्टभ्येखाशङ्याऽऽह । तदन्विति । तथाऽपरे विवक्षिवा पृष्मखतो वक्तवयेल्या- शङ्ग्यीपोदावोऽयमित्याह । तदथं इति । वस्मादित्यादि व्याचष्टे | यस्मादिति । क्षत्रस्य नियन्तृत्ववदु्कषे हे प्वन्तरमाह । तस्मादिति । ब्रषठेति प्रसिद्धं बरा

१ क. च. द. "निय क २ द. ज. द. 'स्मद्राहममाति"। ३ च. ठ क्षतरघ्य।४क. ६, "क्रगष्य' |

पिं बह्मणम्‌।४] भानन्दमिरिकितदीकासंवलितिशांकरभाष्यसमेता। १७१

राजसूये क्षत्र एव तथल्ञो दधाति सैषा कषत्रस्य योनिरयदरह्म । तस्मावदयपि राजा परमतां गच्छति ्र(.वान्तत उपनिश्रयति खां योनिं य उ एन५ हिनस्ति स्वा* स योनिमृच्छति स पापीयान वति यथा श्रेया९<स५ हिभ्सिता ॥ ११॥

= ~न ~~~ ~~ ~~~ ~~~ ---*->

क | राजसूये | क्षत्र एव तदात्मीयं यशः रुपातिष्टपं ब्मेति दधाति स्थापयति । राजद्यामिपिकेनाऽऽसन्धां स्थितेन रान्नाऽऽमनरिहो ब्रह्मनितिक्रतिवकपुनस्तं प्रत्याह त राजन्ब्रह्मासीति | तदेतदभिधीयते षत एव तचो दधातीति । सेषा प्रकृता क्षत्रस्य योनि यद्र । तस्माचधपि राजा परमतां राजष्रपामिषेकगुणं गच्छेत्याप्रोति ब्रह्मैव ब्राह्मणजातिमेवान्ततोऽन्ते कमेपरिसमाप्रावुपतिश्चयत्याश्रयति स्वां योनि पुरोहितं एसे निधत्त इत्यर्थः । यस्तु पुनबैराभिमानात्छां योनिं ब्राह्मणजातिं ब्राह्मण य उ एनं हिनस्ति हिसति न्यग्भावेन परयति स्वामार्मीयामेव स योनिमृच्छति स्वं प्रसवं विच्छिनत्ति विनाशयति । त एतत्कृत्वा पापीयान्पापतरो मवति । एृ्मपि क्षत्रियः पाप एव करर त्वादात्पप्रसवहि्षया इरुतराम्‌ । यथा छेके श्रर्यासं प्रशस्ततरं सिता परिभूय पापतरो भवति तद्रत्‌ ॥ १९॥

1 0 7 श) ० = = स त क, म भ = = ० अकण-> ~~

= ॐ = भह

। । ण्याङ्यमिति यावत्र । उक्तमेव प्रपञ्चयति । राजञष्येति । अन्यां मञ्जि- कायाम्‌ क्षत्रे खकीयं यकः समपयत वराघ्नणस्व निष्कपेमाशङ्भया५ऽह । तपेति । तयेओोद्मणत्वस्य तुल्यत्वत्कुतोऽवान्तरभेदः क्त्रमपि क्रतुकाले वाक्षण्यं पापरोगी. ल्याशङ्कग्याऽऽह । तस्पारिति । क्षत्रस्य व््ममिमे दोपश्रवणा् वस्व तदेक्षया वदरणत्वपित्याह । पस्तिति । पमाददपीति व॑क्तमरशब्ः । य उ एनं हिनस्वीति | पठीकग्रहणं यस्तु पृनरियारि व्याह्यानपिवि भेदः । हेयसुनस्तर्बधस्व पये हेषु" € । पृरव॑पपीति । तक्मणामिमतरे पपीयस्छमिदयेवदुद हरणेन बुद्धावारोपयति ।

ण^ति॥ ११॥

१ च. द. "च्छति प्राप । रग. ध, ज, "त्करम इता ।३अ. ब, ९. वृकं तु

१७६ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पथपाभ्वाये

प॒ नेव व्यभवत्स विक्षमदजत यान्येतानि देवजातानि गणश आख्यायन्ते वसवो स्द्रा आदिया विश्वेदेवा मरत इति ॥ १२॥ स नैव व्यभवस्स शौद्रं वर्णमसृजत परषणमियं वै पूषेय५ हीद्‌५ सपं एष्यति यदिदं किंच।॥१३॥

तरे सृष्टेऽपि स नेव व्यभवत्क्मेणे ब्रह्म तथा न व्यभवद्वित्तोपाजंपि तुरभावात्‌ । स॒ विशमष्ठजत कमंषाधनवित्तोपाजंनाय । कः पुनरसो बिट्‌ । यान्येतानि देवजातानि स्वार्थं निष्ठा प एते देवजातिमेदा इत्यथेः। गणशो गणं गणमाख्यायन्ते कथ्यन्ते । गणप्राया हि विशः । प्रयेण संहता हि वित्तोपाजने समथा नेकेकशः । वसवो ऽएतंख्पो गणस्तथै- कादश रद्रा द्वादशाऽऽदित्या विश्वेदेवाघ्लयोदश विश्वाया अपत्यानि पव वा देवा मरुतः सप सप्र गणाः ॥ १२॥

स परिचारकामभावात्पुनरपि नैव व्यभवत्स शोद्रं वणंमघ्ठजत शृद्र एव शोद्रः स्वार्थेऽणि बृद्धिः कः पुनरसौ श्द्रो वर्णो यः ष्टः एषणं पुष्यतीति एषा । फः पुनरसो पूषेति विशेषतस्तननिदिंशति । इयं एथिषी पूषा । स्वयमेव निवंवनमाह । इयं हीदं सवं पुष्यति यदिषं किचि ॥ १३॥

कतु ्राह्णस्य नियन्तुश्च क्ष्नियस्य सृषटत्वात्किमृत्तरेणेत्याशङ्क्याऽऽह | क्षत्र इति । त्याचे । कमण इति । ह्म बाघ्मणोऽस्थीयमिमानी परुषः । तथा कषत्रसगौतपवं भ्रिविवि यावत्‌ । कथं तर्हिं लोकिकसामथ्येस॑पानदारा कमोनुष्ठानमव आह । स विशमिति । देवजातानीत्यत्र नकारो निष्ठा | गणं गणं कृत्वा किमित्यास्यानं विशा- मित्याहाङ्श्याऽऽह । गणेति । विशां समुदायपधानत्वमचापि प्रत्यक्षमियाह्‌ | धपेणेति ॥ १२॥

कतुपालयितृषनाजंयितृणां सृष्त्वात्कृवं वणौन्तरसृष्टष्येत्याशङ््याऽऽह । स परि शारकेति । शोद्रं वणममृजतेत्यन्नोकाशे वृद्धिः । पृष्यतीति पुषेदुक्तत्वात्यश्स्यानव कादात्वमादाङ्ग्याऽऽह । विशेषत इति । पषशब्दस्याथोन्तरे परसिद्धत्वात्कथं एयिग्यां ग्िरित्वारङ्चाऽऽह । स्वयमेवेति ॥ १३॥

५ ङ. च. छ. ज. च. द्वाद" ।२क, ग. प. ङ. च. छ. ज. हन्य शृ ।३ब. ध ड बो) स्तं देवशूष्मादू। प । ५ क, कष, द, ति पुष्णाति य" । च, "ति पृष्नातीति व ।

चुप आराह्णम्‌।४] भानन्दगिरिङतरीकातंवितजञांकरभाष्यसमेता। २७६

त नैव व्यभवत्तच्छेयोरूपमयस्नत धर्मं तदे तरतरस्य कषत्रं यदर्मस्तस्मादर्मात्परं नास्यथो जबटीयान्वरीया^समाशभ्सते धर्मेण यथा राजनैवं यो वै स धर्मः सयं वै तत्तस्मार्सत्यं वद्न्तमाहूधमं वदतीति धर्म॑वा वदन्त

त॒ चतुरः घरष्टठाऽपि वणाेव प्यभवदुप्रत्वालत्रस्यानियताशङ्पा तच्छयोषपमत्यद्जत किं तद्धमं तदेतच्छेयोषपं ष्टं तत्रस्य पत्रं न्त्र ‹धापि नियन्तृ । उग्रादप्युग्रम्‌ । यद्धरमो पो धमस्तस्मासत्रस्यापि निय- न्तृत्वाद्ध मत्परं नास्ति। तेन हि नियम्यन्ते सवै तत्कथमिति। उच्यते । भो भप्यबरीयान्दुबंखतरो बीरा सात्मनो बख्वत्तरमप्याशंसते कामयते जते धर्मेण बरन । यथा लोके रान्ना सवैवरवत्तमेनापि कुटु- म्बिक एषे तस्मारिसद्धं धम॑स्य सवेबटवत्तरत्वात्सवं नियन्तृत्वम्‌ । यो वे स धर्मो व्यवहारलक्षणो ोकिकेव्येवहियमाणेः सत्यं वे तत्सत्य- मिति यथाशा्रा्थता स एवानुष्ठीपमानो धमेनामा भवति । शाघ्राध- त्वेन ज्ञायमानस्तु पत्यं भवति । यस्मादेवं तस्मात्सत्यं पथा शाघ्न वदन्तं र्यवहारकाक आहुः समीपस्था उभयविवेकज्ञा धमं वदतीति प्रसिद्धं लोकिकं न्यायं वदतीति तथा विपयपेण धमं वा जोकिकं ननु चातुर्यं स्ट तावतैव कमोनुष्रानषिद्धेएलं वमेसृष्टयेत्यव आह । स चतुर इति । अनियताशङ्कया नियामकाभाव तस्यानियततसमावनयेपि यतत । तच्छब्दः लषटव्ह्मविषयः । कृतो पमेस्य स््रनियन्तृत्वं तत्रस्येव तत्पतिद्ररित्याह । तत्कथमिति । अनुमवमनुमृत्य परिहरति । उच्यत इत्यादिना । तदवादाह्वि । यथेति । राज्ञा स्पमेमान हति शेषः । पमेस्योत्कृष्टत्वन नियन्तत्वे मत्यादमिन्नतं हेत्वन्तरमाह । पो वा इति । कथं घमेस्य पत्यं स रि पुरुषधर्म वचनधभेः सत्य- त्वपित्यवान्तरमेदारित्या्ङ्क्याऽऽह । स एवेति । यथाक्तं विविकं लोकपधिद्धि प्रमाणयति । यस्मादिति । उमयशब्दो भम॑पत्यग्रिषयो पम वद दीत्येवदेव व्रिमजवे। सिद्धमिति । यथ जञान्नानुसरेण वदन्तं घम वदृवीवि" वदन्ति वथा पूरोक्तवदनै परीत्येन षम वदन्तं सत्यं वरदतीत्याहरिवि योजना। प्म व्याचष्टे | कौकिकप्रिति।

१ च. 2, रोऽपि ष । २, के कश्ि्रह्ना । ३२ च. ज्ञा बठेनास्पवटरीयाषं जता ए ।४प. पष. ।५७.ध. ठ, च. त, ह. द, गः सः । ९७. ग, ह, ष्पता । ५ क्न । || ड्‌, भ्‌, ति त ॥

१७४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाभ्वाये

पयं बदतीयेतद्येवैतदुभयं भवति ॥ १ ॥ तदेतदरह्म क्षत्रं विद्ृशूदरस्तदग्निनेव देवेषु ब्रह्मा- ___ भवद्राह्मणो मलुष्येषु ्ष्रियेण क्षत्रियो वैश्येन

व्यवहारं वदन्तमाहुः सत्यं वदंति शाल्नादनपेतं वदतीति । एतचदुक्त- मुभयं ्ञायमानमनुष्ठीयमानं चेतद्धमं एव मवति । तस्मात्छ धर्मा जञानानुष्ठानर्षणंः शाघ्न्ञानितरां श्च स्वानेव नियमयति । तस्मात्स क्षत्रस्यापि नत्रमतस्तदमिमानोऽविद्रस्तद्विशेषानुष्टानाय ब्रह्मजनरषि्‌- गृद्रनिमित्तविशेषममिमन्यते । तानि च निसगेत एव कमोधिकारनि- पित्तानि॥ १४॥

तदेतश्चातुे्यं घष्टं ब्रह्म क्षत्रं विट्‌ शद्र इत्युत्तराधं उपसंहारः । यत्तत्र ब्रह्म तदभ्मिनेव नान्येन पेण देवेषु ब्रह्म ब्राह्मणजातिरभव- हराह्मणो त्राह्मणस्वष्टपेण मनुष्येषु ब्रह्मामवदितरेषु वर्णेषु विकारान्तरं पाप्य कषत्रियेण कषत्रिपोऽभवदिन्द्रादिदेवताधिष्ठितो वेश्येनं वेश्यः

सत्यं॑वदन्वीत्येवदेव स्फुटयति । शाद्नादिति । कर्यंकारणमविनानयोरेक- त्वमुपसंहरति । एतदिति । शाक्ञायेसंशये शिष्टव्यवहारानिश्चयो यथा यववराहा- दिकशब्देषु । धमेसंशये तु शाल्लाथेवशाननिणेयो यथा चैत्यवन्दनादिम्युदासेनाबरिहो- रदौ । अतो हेतुहेतुणद्रावादुमयेरैक्यमिवि मावः । षमेस्य सल्यादभेदे फठिवमाह । तस्मादिति । वस्य सवैनियन्तुत्वेऽपि प्रकृते किमायातं तदाह । तस्मात्स इति । तर्हिं यथोक्तषमेवशादेव कमौनुष्ठानसिद्धवैणौश्रमामिमानस्यार्विचित्कत्वमियाश- ङुग्धाऽऽह । अत इति । पार्थिकत्वा्मिमानो ब्राह्मण्याचमिमानं पुरोषायानुष्टापक- श्वेतदमिमानोऽपि तथेवामिमानान्रं पुरस्छयानुष्ापयेिल्याशङु्याऽऽह । तानि चेति । न खल्वविदुषो घार्िकस्य बरा्ण्यादिषु निमित्तेषु सत्सु कमेपवृततो निमि्तान्व- रमपेक्ष्यते पमाणामावादियपेः ॥ १४ ॥ पुनरुकतिवैयध्यैमाश्ङ्गयोक्तय । उत्तराथं इति। एव॑ देवेषु दरदीतस्य वणेविभागस्व मनुष्यषृततरमनन्धेन योजनाये इति यावत्‌ । सृष्टवणेचतुष्टयनिविष्टमवान्तरविभागमभि- धातुपारभवे । यत्तदिति । नान्येन देवान्वरशूपेण क्ष्रादिविकारमन्वरणोषि यावत । विकारान्वरमभिबराह्मणलक्षणम्‌ । क्षतियेगेद्यतर विवक्षितमर्थमाह । इन्दरादिदेवताधिषठित इति । वेश्येनेति उलखा्यिषठितत्वगुच्यते । शद्रेणेति पूषाधिष्ठिवत्वम्‌ । अग्न्यारि- १ इ, "दतीति । २ ग, ड, च, छ, इ. द. “णः सच्छाज्ञ । ३ च, द. "न वस्वादिदेवधैयेना- धिष्ठितः सन्मनुष्यवे* । ४ क, घ, अ, ण, “स्वरू" ।

भतुषे ब्रा्रणम्‌। ४] भानन्दगिरिडतटीकासंवकितशांकरभाष्यसमेता। १७१

वेश्यः शरेण श्स्तस्मादप्रावेव देवेषु ोकमि- च्छन्ते ब्राह्मणे मनुष्येष्वेताभ्या५ हि सूपाभ्यां ब्रह्माभवत्‌ ।

~~~ "~ 1 7 श |

शृद्रेणं शद्रः । पस्माल्ित्ादिषु विकारापञ्नमभ्नो बराह्मण हैवं चाविक्तं सष ब्रह्म तस्मादम्रावेव देवेषु देरण्नां मध्ये लाकं कमफरमिच्छन्त्य- प्रिस्तबद्धं कमं कृत्वेत्यर्थः । तदर्थमेव हि तदह्म कमांपिकरणल्वेनाभ्नि- ष्टपेण र्यवस्थितम्‌ । तस्मात्तस्मिन्ञ्रो कमं कृत्वा तत्फलं परर्थयन्त हत्येतदुपपन्नम्‌ । ब्राह्मणे मनुष्येषु मनुष्याणां पुनमध्ये कर्मफमे- च्छायां नारन्यादिनिमित्तक्रियपेक्षा किं तर्हिं जातिमात्रस्वष्टपप्रतिल- म्भेनेव पुरुषाधसिद्भिः । यत्र तु देवाधीना पुरूषायतिद्धिस्तनैवागन्या- दिषबद्क्रियपिन्ना । स्परतेध-

“जप्येनैव तु पतिष्येद्राह्मणो नात्र संशयः ।

कुयदिन्यन्न वा ङुर्यान्मेनो ब्राह्मण उच्यते"' इति ।

कनकन्कक््--- > ~ ~ ~~~ ~~~ =. ~ ~ -- -- ~ - ~ ~ ~~ ~ ध 9

भावमापन्नस्य क्षत्रादिमावो न तु क्ष्ीदमावमापन्नस्यागन्याद्भिवि हत्यतव्रन्पात्रेण ब्रह्मणो विकवलवाविरूतत्वमभित्राह्मणस्तुत्यधेमृक्तमिलयमिपेलय तस्मारिल्याहि व्याचष्टे । यस्मादिति । यथोक्तपरायेनाया न्याय्यत्वं साधयति । तदर्थमवेति । कमेफलदाना- धपरिति यावत्‌ । मनुष्याणां मध्ये" कमपि मनुष्यमवडम्म्य कमफकमोगपक्षायामि- करणसपदानमावेनाव्यिव्न्द्रदिनिमित्तक्रिय।पक्षा नास्ति किंतु ब्राह्मणजापिपा्िमा- जेण तत्संबद्धं जप्यादि कपोवश्यंभावीति तन्मात्रेण पुरुषाधेः पिध्यतीति पर्वकिग्रहण- पृवकमाह । मनुष्याणामिति । कृतर वदि यथोक्तक्रियपिप्तति तत्राऽऽह | पन्न त्विति । देना मथ्येऽप्निपबद्धमेव कमे हृत्वा पुरूषापलाम्‌। भनुप्यारणां मध्वे तु बह्मण्यपयुक्तजप्वानिमानेण तत्पातिररत्वत्र प्रमाणमाह । स्मृतेश्चेति । जप्यप्रहणं जाविमात्तपयुक्तकरमोपलक्षणाभम्‌ । भन्यदप्निपबद्रं कं५१। कायं ब्राह्मणो नाम तजाऽऽह । मत्र इति । सेषु मृतेष्वमयपदो विशिष्टजाविमानिने यवत्‌ | ननु यथक्तस्मे व ्ण्यपविरम्ममात्रद्भ्युदयलमिऽपि कृतस्तव निःश्रयममिदिस्त-

को नोना => 0 817 1 1 1 ए रि णि फे | रि रि 12 1 ए 1 71 1

१ च. ढ. “ग पूषस्येष्‌ देग्युदेना्िष्टितः सन्मनुष्य्‌" । २ ग. एवात्र । ३४. इ. ज. व वाऽपि । ४ प, "च्छन्तेऽक्नि" । ५१, श्येञवस । ६४. वेदयत इति । भन, णु, पितिति।-

१७६ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पथमाष्याये

पारित्रार्यदशंनाश । तस्माद्राह्मणत्व एव भनुष्येषु रोकं कम फलमिच्छन्ति । यस्मदेतार््यां हि ब्राह्मणाप्मिपाभ्यां कमेकनेधि- कछरणष्टपास्यां यत्छष्ट ब्रह्म साक्षादभवत्‌ । अत्र तु परमात्मरोकेमग्नो बराह्मणे चेच्छन्तीति केचित्‌ । तदसत्‌ । अविद्याधिकारे कमीधिका- र्थं वणंविभागस्य प्रस्तुतत्वात्परेण च विशेषणात्‌ । यदि षन लोक- शब्देन परं एवाऽऽत्मोच्येत परण विशेषणमनथकं स्पात्स्वं रोकमर- रेति । स्वोकत्यतिरिक्तशचद गन्यधीनतया प्राध्यमानः षकृतो रोकस्ततः स्वमिति युक्तं विशेषणं प्रकृतपरखोकनिदृ्यथत्यात्‌ । स्वत्वेन चाब्य- भिचारात्परमात्मलोकस्य । भविचाकृतानां च स्वत्वव्यमिवारात्‌ । रवीति च कमेकृतानां व्यभिचारं क्षीयत एवेति । ब्रह्मणा ष्ट वणौ फर्मर्थम्‌ । तज्च कमे धमोख्यं सर्वानेव करतंष्यतया नियन्तु पुरुषाथेसा-

चाऽऽह । पारित्राज्येति। ब्राह्मणा व्युत्यायाय भिक्षाचये चरन्तीति ब्राह्मणस्य षार राज्यं श्रूयते तच सेन्यापाद्रश्चणः स्यानपरिति व्रह्ोकसापनं गम्यते | भवश्च बाह्म- जातरिनिमित्तं कोकमिच्छन्वीति युक्तमित्यथैः । ब्रह्मणे मनुष्येषित्यघ्यापेमुपह- रवि । तस्मादिति । हेवुवाक्यमादाय व्याचष्टे । यस्मादिति । दिशब्दार्थो यस्मा दिदयक्तः । यत्छष् ब्रह्म तदेताभ्यां यस्मात्पाक्नादमवततस्पादप्रविवेदयारि युक्तमिषि योजना | भभौ हत्वा बराह्मणे च दत्वा प्रात्मरक्षणं ढोकमाघुमिच्छन्वीति भवृ्र- पथचम्यास्यनमनुवदपि | अत्रेति । समी वस्मादित्यारिवाकयव्रिषया । प्रकरमालोच- नायां कमफरमिह्‌ ठोकशब्दार्थो न परमात्मा पक्र ममङ्पसङ्कादिवि दषयति । तदस- दिति । कमौपिकाराथे कमसु पवृत्तितिद्धच्यधेमिति यावत्‌ । वाक्यदोपगतविरोषणव- हादपि कमंफरस्येवात्र लोककब्द्वाच्यत्वमित्याहं । प्रेण चेति । तदेष प्पश्चयति। पि हीति । प्रपक्षे स्वमिति विशेषणं व्यावत्यौमावान्न घटते वेश्वतपेऽपि कथं तदुपपततिरित्याशङ्ग्याऽऽह । सखलोकेति । परशब्दोऽनात्मविषयः । ननु परङ्ते वाकंये छोकदान्देन परमात्मा नोच्यते चेदुत्तरवाक्येऽपि वेन नासावुस्येत विशेषामावा- दिल्याश्षङकन्च विरेषणसामध्यं्वमित्याह | स्वत्वेन चेति । कमेफठविषयतवेनापि विशे- षृणस्य नेतुं शक्यत्वान्न विशपतिदिरित्याशङ्कयाऽऽह । अविचेति । तेषां खदङ्प- व्यमिषारे वाक्यशेषं प्रमाणयति । ब्रवीति चेति। उत्तरवाक्यन्यावत्यै पृवेष- माह । ब्रह्मणेति । वत्पुनरचेवनमङचित्करमित्याशङ्क्य!ऽऽह । तञ्चेति । सवेष

१. च. द. 'चछन्ते।य'।२घ. ङ. ज. 'केमवापनौ । २ग. इ, च. ठ. 'च्छन्त इति ।

च. ह, 'ग्देनेश्वर। ५१, ज, दमातसमो"।९क.ब. ण्‌, ब्राह्मणो । ७ प, "स्याम" । ८ ब्ल. ट, प्रहृतभ । ९ घ्‌, "टत इति चे। १० द, इ, "णाति" |

शुषे ब्ाह्मणम्‌।४] आनन्दगिरिङ़तटीकासंवखतर्शाकरभाष्यसमेता। १७७

जथ यो ह वा अस्माहोकात्सं खोकमष् परति प एनमविदितो न भुनक्ति यथा वेदो वाऽनन्‌-

~ का = त म त ज न भ ० ~ च

धनं च । तस्मात्तेनेव चेत्कमणा स्वो शोकः परमात्माख्योऽबिदि तोऽपि पराप्यते फं तस्येव पदनीयत्वेन क्रियत इत्यत आह । अथेति पूर्वपक्षविनिवृ्यैथंः। पः कश्चिंद्र वा अस्मार्सांसारिकादिषण्ड- ग्ररणरक्षणाद विचाकामकमहेतुकादरन्यधीनकमामि मानतया बा ब्राह्म णजातिमात्रकमाभिमोनतया वाऽऽगन्तुकाद सभरताह्ोक।त्सं लोकमा- त्मारपमात्मत्वेनाग्यभिवारित्वाददृष्टा ऽहं ब्रहम स्मीति परेति न्िपते। स यद्यपि स्वो खोकोऽविदितोऽविद्यया उ्यवहितोऽस्व इवान्नात एनं सख्पापूरण इव रोकिक आत्मानं न भनक्ति न पाड्यति शोकमोहम- यादिदोषापनपेन । यथा चे छो वेदोऽनन्‌क्तोऽनधीतः कमाचवबोध-

जनास क सकन ज => = ~ -- ~ "~ ~ = [9

वः सस्य केतव्यतया वान्प्रपिं नियन्तु मू.वति याजना । तस्य पृपरथपि।यतपपि- दधिमादाय फठितिमाह । तस्पारिति। अविदिताऽपाति च्छेदः| देवतागुणकयं पृक्त हेतुरिति पक्ष प्रतिक्ष्मर्तरं वरक्यदु्थापयति । अत आहेति । ज्ञानरव मृनिनें कमोलयागमप्रिद्धमिति निपातभरोरयः । तत्र निमिततपपादानं संति द्रयं संमितं | अविधेति । निप वितृषेति । अग्न्यधरीनेति । जातमास्यस्य छौकस्य मत्वे दपु माह | आत्मतेनेति | अहं व्रह्मस्मत्यदटटेति मबन्धः | यः परमात्मानपप्रिरिनव त्रियप तमेनं परमासा न गलयत योजना । परमात्मनः सदूपलदविरित- स्यापि पलयितृचं स्यादियाशङ्याऽऽह । ष॒ यदचपीति । लाकशन्दादृपरिएत्त- धाऽपीति द्रष्टव्यम्‌ | अत्रिद्रत इयस्य व्यास्यानमवि चेत्या । पमालमास्या लोक नाज्ञातो मुनक्तीत्यत्र कपेफलमेनं लोकं पमम्यदृटन्ततया एय । भस इवेति। अनज्ञातस्वापाठयितृते पराध्रम्येदश्न्तमाह । संख्येति । यथाकारी दशमो दशमोऽस्मीत्यज्ञावो न शोकादिनिवत॑नेनाऽऽत्मानं मुने तथा परमात्माऽर्पत्यषः |

तत्रैव श्रयक्तं शण्ान्तद्यं व्याच | यथो चेत्यादिना । भगिादद्यद्विश

~~ ~ “~~ == ~ ० > न 9 ~ ~ [1 न~ “~ = > >=

१ग.घ. ह. छ. ज. ज्ञ. "तिषप।२य.गथ.च. त. छ. 2, श्नि ३ग. "यथम्‌ । यः। ४. य. द, श्िनीनोहवा । ५१. च. ज, "मानित" । ६ क. धरन छ. जे. परानिन | ५ क. च. “स्वस्पम्‌" । ८ क. ल. ग.प्र.च. जर. द. तान । र्ध. न. तरा १०ग, ध. नवकोषनेन । ध. ज. "यथव" । ११ द. छ. "धनलन। १२ ब्‌ द. गुणं क । १३१, गव्रम। १४ क्‌. ध्‌. छ्गवा | १५६, थातेया | ४९।

१७८ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

कोऽन्य कर्माहृतं यदिह वा अप्यनवंवि- न्महत्पुण्यं कमं करोति तद्रास्यान्ततः क्षीयत एवाऽऽत्मानमेव ोकम॒पासीत स थ जतस्ा-

कत्वेन न भुनक्तथन्यद्वा लोकिकं कृष्यादि कर्माकृतं स्वात्मनाऽनमिव्य- ज्जितमात्मीयफलपरदानेन न भुनक्तयेवमात्मा स्वो रोकः स्वेनेव नित्या- त्मख्ष्पेणानमिषव्यञ्चितो ऽविचादिप्रहणिन न भुनक्तयेव । ननु कि स्वलोकदशंननिमित्तपरिपारनेन कमंगः फखपाप्रिधोष्यादिष्टफरनिमि- त्तस्य च कमणो बाहुस्यात्तनिमित्तं पारनम्षयं भविष्यति । तन्न । कृतंस्यं क्षयवच्वादित्येतदाह । यदिह वै संसारेऽदतवत्कश्चिन्महात्माऽ- प्यनेवेवित्स्वं रोकं यथोक्तेन विधिनाऽविद्रान्महद्धह्श्वमेधादि पण्यं फरमषटफरमेव नेरन्त्यैण करोत्यनेनेवा ऽ ऽनन्त्यं मम भविष्यती ति । तत्कमं हास्याविचावतोऽविचाजनितकामहेतुतवात्छप्रदशोनविभ्रमोदतविभ्‌ तिव दन्ततोऽन्ते फरोपभोगस्य क्षीयत एव । तत्कारणयारविचयाकामयो- शररुत्वात्कृतक्नषयधोम्योपपत्तिस्तस्मान पृण्यकमंफरुपारनानन्त्पाशाऽ- स्त्ये । अत आत्मानमेव स्वं रोकमात्मानपिति सं लोकपित्यस्मि-

कि = म = ~ -- ~ - --~ ~ ----. ----- = ~~~ ~-~-~ ~= ~~

क

तदुत्यं सवं संगृहते । यारिरेत्यारिवक्यपों चौदयपुत्थापयति । नन्विति । नन्वनिष्टफलनिनित्तस्यापि कमेणः फलपापिप्रौव्यात्कथं कमेणा मक्षः सेत्स्यति तत्राऽऽह । इष्टेति । बाहुल्यमश्वमेषाद्विकमेणो महत्तरत्वं तद्धि दुरितममिमृय मोक्षमेव संपादयिष्यतीययेः । यत्ठवकं ददनित्यभिपि न्यायमाश्रित्य परिहरपि । तत्या दिना । सप्तम्यथेः संसौर हृति निपाता सूचयति । अद्ुतवदिति । अनेषेविचं व्याकरोति । स्वं छोकमिति । यथोक्तो विपिरन्वयम्यतिरेकािः । पृण्यकमेच्छिद्रषु दुरितपरसक्तै निवारयति । नैरन्तर्येणेति । तथा पुण्यं संचिन्वतोऽमिपायमाह । भनेनेति। पक्रान्वयच्छब्दपिक्षिवं कथयति । तत्कर्भैति । प्रागुक्तन्याययोवी देवि निपात; । कारणङ्पेण कास्य धुपत्वमाशङ्ग्याऽऽह । तत्कारणयोरिति । पृक्तर- नियववदषसमािस्तहि केन प्रकारेण स्यादिलयाशङ्याऽऽह । अत इति । आत्मश- ब्दाथमाह | स्वं रोकमिति । वदेव स्फुटयति । आल्मानमितीति । अत्मशब्दस्व

न ७

00 7 7 1

१ ख. '{मत्तप' | ध. "मित्तपण्ण* । २्र, इ. ज, "तकस्य । २ ग, "स्य करमेणः क्षः । ४ इ. च. ठ. "मोद्धववि*| ५. ख.घ., ज, द, ण, "पयं चो'। ९ घ. ण. सारः । इति । इ, नतसार्‌ः । इटनि" ।

चतुरं बराह्मणम४] भानन्दगिरिकृतदीकापवलितशां करभाष्यसपेता। १७९

नमेव रोकम्ुपास्ते न हास्य क्म क्षीयते ।

~~ ---~ --------~ ~----- = ----~--- ~~ वनयाके

जरथं स्वं छोकमिति परकृतत्वादिह च स्वशब्दस्पाप्योगादुपापीत । स य आत्मानमेव छोकयुपास्ते । तस्य किप्रित्युच्यते । न हास्य कमं पीयते । कमाभावादेरेति नित्यानुवादः । यथाऽविदुषः कषपलक्षणं संसारदुःखं सततमेव न तथा तदस्य विचत इत्यथः । मरिथिखयां प्रदीप्तायां न मे दह्यति किंचनेति यद्वत्‌ । स्वात्मरोकोपासङस्य हषे विद्यासंयोगात्कर्मव न क्षीयत इत्यपरे वण॑पन्ति । लोकशब्दाषं च कर्म- समवायिनं द्विधा परिकल्पयन्ति किरेको ग्याकृतावस्थः कर्माश्रयो लोको दैरण्यगममांख्पस्तं कमंसमवायिनं शोकं व्याकृतं परिच्छिन्न य॒ उपास्ते तस्य किक परिच्छिन्नकमोत्मदरिनः कमं क्षीयते । तमेव कमंसमवापिनं रोकमव्याकृतावस्यं कारणषटपमापाच पस्तु

~~~ ° ~~~ = ~ 0 ना = कक == (क

परकतस्वलाकविषयले देवन्तरमाह । इह चेति | प्रयोगे वु पृनस्क्तिमयाद्धोन्वर- विषयत्वमपि स्यादिलथैः | विचाफलमाकाड्क्षाद्वार निक्षिपति । स पडइति। कम फढप्य क्षवितवपुक्रला कभणोऽऽक्षयलं वरत। व्याहतिमाशङाऽऽइ । करमति । वाक्यस्य विवक्षितम वरवम्येद्ट वन व्याचष्टे | यथेति । भवरिृष इवि च्छेदः| कमेक्षयेऽपि व। विटप दःखामवे द्न्वमाह | पियिरायापिति। आच्पनमियारि केवछन्ञानान्यक्तिरियतेपरतया व्यास्यातं दप्ति ततर भतेपप वभ्याख्यामृत्थापयवि | स्वालेति । आत्मलोकोपामकस्य कमामितरे कथं वदक्षयवाच युक्िरियाशङ्कश्च कमी भावस्यापिद्धिममिसंवाय कमेमाध्यं लोकं व्याङ्वाग्यक्तरूपण मिन्रति । लोक्श- बदार्थं चेति । येक कल्पना न तु श्रादीवि वनुणकिरलु क्म्‌ | तत्राचं टोक- शब्दाधैमन्‌च वदुपामकस्य दोषमाह । एक इति । परिच्छिन्नः कमोत्मा बत्माध्यो व्याक्वावस्थो लोकस्व सन्नहं रहोपासकस्योते यावन । किरकव्वस्तु पुत्रवत । दवितीयं छोकशब्दाधैमनय वदपासकम्य ठाम दशेयति । तमेति । यभा कृष्डरदरे- रन्तबदिरन्येषणे सुवणं विस्किकपतुपलम्भालदरूपेणास्य नियतं दया कमसार््य हिरण्यगमौदिरोकं कथ्रलादम्यारूवं कारणमेयङ्गकत्य यस्तन्न यप्च तत्यापरिच्छिन्नक्रमेसाव्योकात्मोपासकलाद्रध्विचं कर्पिलं च षटते तभ्य खल्व तैव कमे तेन तस्य ठन्न क्षीयते । यः पनरहतवस्ामुपास्वे वस्याऽऽत्व

ज क = [कि ग । ~~ = = ^~ जने

मी कि

१ क... ज. घ, ॐ हिरण । र्द. ध. द, ण, तेनाऽऽ्च । ३१. ध्यानमु ।

द्ध. ट. ग, ।्छत्नक्र। 9

१८० बह दारण्यकोपनिषत्‌ [पथमाध्याये

पास्ते तस्यापरिच्छिन्नकमात्मदित्वात्तस्यं कमं न क्षीयत इति। भवतीयं शोभना कल्पना न तु श्रोती । खरोकशब्देन प्रकृतस्य परमा- त्मनोऽभिदहितत्वात्‌ । सवं छोकपिति प्रस्तुत्य स्वशब्दं विहापाऽऽत्म- शब्दप्कषपेण पुनस्तस्येव प्रतिनिर्दशादातमानमेव ोकयुपाषीतेति । ततर कमसमवायिरोककल्पनाया अनवक्तर एव । परेण च केवर्विवाविषयेण विश्ेषणात्कि प्रजया करिष्यामो येषां नोऽयमात्माऽयं रोक इति । पुत्रकमापरविचाकरतेभ्यो हि रोकेभ्यो विशिनष्टच्यमातस्मा नो रोक इति । न हास्य केनचन कमणा लोको मीयत एषोऽस्य परमो शोक इति च । तैः सविशेषणेरस्थकवाक्यता युक्त । इहापि खं छोकपिति विशेषणद्शेनात्‌ । अस्मात्कामयत इत्ययुक्तमिति चेदिह स्वो ठोकः परमात्मा तदुपाप्तनात एव भवतीति स्थिते यद्यत्कामयते तत्तदस्मा- दात्मनः एनत इति तदात्मपाप्निष्यतिरेकेण एखवचनमयुक्तमिति चेन्न।

कमं मवतीपि हि मतपपञरुक्तमियथेः । आत्मानपरियारि समु्चयपरमिति पारं पक्षं प्रयाह । भवतीति । नौततवामवे हेतुमाह । स्वरोकेति । स्वं ले,कपदृषेत्यत्र सखटोकशब्देन परस्य प्ररृतस्याऽऽत्मानमवेयत्र प्रङूतहा- नाप्रकतपरक्रिय।परिहारापपृक्ततवान्नात्न लोकै विध्यकल्पना युकतेत्यभैः । लोकश- ब्देनात परमात्यपरिग्रहं हेत्वन्वरमाह । स्वं रोकमितीति । यथा लोकस्य स्वशब्दराथ; विरोषं तथाऽऽत्मानमिदयत्र स्वशब्दृपयोयात्मशन्दाथैस्स्य विशेषणं हश्यते न च कफस्य मुरूयमात्मत्वमतो रोकशन्दोऽत् प्रमाल्भवेययः । प्रकरणा- दविशषणाच सिद्धम दशेयति । तत्रेति । परस्यैव रोकशब्द्‌येत्वे हेखन्तरमाह । परेणेति । उक्तमेव पपथयति । पुत्रेति । भथ परेषु वाक्येषु परमात्मा लोकश- ब्दाधेः परते तु कमेफलमिति ग्यवस्थेवि चेभवभेकवाकयत्वसमवे तद्धदस्यान्याय्यत्वा- दि्याह । तैरिति । एकवाक्यत्वसमा्दैनामेव दकेयति । इहापीति । यथोत्तरत्राऽऽ- सादिशब्देन छोको विशेषितस्तथाऽऽत्मानमिलय ्राप्यात्मशषब्दरेन विशेष्यते | पूवेवाक्ये च खं लोकमरष्टेति स्वशब्देनाऽऽत्मवाचिना वस्य॒ विशेषणं हर्यते | तथा च पृवा- परालोचनायामेकवाक्यत्वसिद्धिरि्धेः । पकरणेन परस्य लोकशब्दायत्वमयुक्तं छिद्- विरोषादिति चोदयति । अस्मादिति । वदेव विवणोति । इहेत्यादिना । अथेवा- दृस्थं छिङ्धं न प्रकरणादलवदिपि मत्वा समाघत्ते । नेत्यादिना । स्तु पिमेव सष्टयावि ।

१२.४७. घ. त्य बङक्। २द.घ. ज. चक! ३. ण, कत्रब्दस्य।ग्क्ञ. ट. ण, इममे ।

~~ ~ - ~ ---- ˆ ~~~

चदुप राह्मणम्‌।४] भानन्दगिरिक़तटीकासंवलितशांकरमाष्यसमेता। १८१

अस्माद्रयेवाऽऽत्मनो यद्यतकामयते तत्तत्सृजते ॥१५॥ अथो अयंवा ज्मा सर्वेषां भूतानां रोकः स

[1

स्वखोकोपासनस्तुतिपरत्वात्‌ । स्वस्मदिव लोकात्सर्ेमिष्टं॑ संपत इत्यर्थो नान्यदतः पाथनीयमाप्रकामत्वात्‌ । आत्मतः प्राण आत्मत आशा" इत्यादि श्रुत्यन्तरे यथा । सरवात्मभावपदशेनार्थो पा पूववत्‌ । यदि हि पर एवाऽऽत्मा सपद्यते तदा युक्तोऽस्माद्वयेवाऽऽत्मन इत्या- त्मशब्दप्रयागः स्वस्मादेव प्रकृतादात्मनो खोकादित्पेवमरथः । अन्य- थाऽव्पाकृतावस्थात्कमणाो ोकादिति सविशेषणमवक्ष्यत्पकृतपरमातस- रोक्यादृत्तये' व्याकृतावस्थाग्पादृत्तये च । न ह्वस्मिन्पकृते विशेषि- तेऽश्रुतान्तराखावस्था प्रतिपत्तुं शक्यते ॥ १५॥ अथो अर्यं वा आता । अत्रािद्वान्वणाश्रमा्यमिमानो धर्मण निष. स्वस्मादेवेति । लोकान्तातादिति शषः । यथा छन्दये स्तुयष॑भासनः चष्ट च्यते तथाऽत्राप्यात्मलोकं स्तोतुमतत्फलवचनम््याह । आत्मत इति । भरतु वा मावामदसाद्रयवयारिरिथवदरस्तथाऽि तस्य पवासलपरदशनायलानुतमतव लोक डाग्देन परमात्मग्रहणमियाह । सर्वात्मेति । तस्मात्तत्सवममवरिति वक्थ दशन्त- यति । पृवेवदिति । किचाऽऽत्मशब्दस्य विधाप(च्छेदश्न्याभवाचिताया यच्च।ऽ5ऽ- प्रोतीलयारिन्यायन पिदलात्तत्समानाविकरणलोकशब्द्यपि तपलातरस्येवात्र लोकत्वपित्याह । यदि हीति । पिच यदि ठोकशचम्दन परे हिताऽथौन्तरपुच्यते तदा स॒त्रिशेषणं वाक्यं स्यादन्यथा सं लोकमिति प्रकतृपरमा्मलकष्य चतक्नऽन- न्तरोक्तबष्ठलोकस्य च व्यावृत्ययोगात्‌ | न चात्र परव्िरापणं वाक्यं श््टमतः' घं रोकमिति परतः परमात्मै्रावापि लोक इत्याह । अन्येति । पिशं विनवाश्मा- रिलयत्र प्रापराभ्यामथोन्तरं किं न स्यादित्याशङ्ग्याऽऽह । न हीति । में छोकरामति प्रकते परमात्मन्याःमनिमेतेति व्िशेपरिठ साय्यक्रनाह्या प्रापरामभ्यापन्तराहावस्वा न प्रतिपत्तुं शक्यते त्याः श्रुवचामवारित्ययेः ॥ १५ ॥ कीडकान्तरमवतायं वत्तमन्‌ ाऽऽका द्रं तात्मयमाद्‌ | अथो इत्यादिना । भतेदयप्रिचावस्था पूव॑परन्थो वा गृहते । अपिपयायस्यायोशन्दस्यापगविमाशङ्कच्च

काक, (= "दि

| ष 7 का 171 1 1

१६. छ. ज. ह, श्यतः। २क.व. गध. इछ. न. स, एनय" । ३. छ. ठ. ये

ग्यक्ताव' | ४ क्ष. द. "ति मा। ५, ज, ण, 'क्तन्यक्तत्र" । ।

१८२ वृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

यञ्जुहोति यद्यजते तेन देवानां रोकोऽथ यद्नुघ्रते तेन ऋषीणामथ यथित्रभ्यो निपष्- णाति यद्मजामिच्छते तेन पितिणामथ यन्म- तृष्यान्वासयते यदेभ्योऽशनं ददाति तैन मनु

# „पीकर 9 कान भ ~~ ~ ~~~ --- ~~

म्यमानो देवादिकमकतंत्यतया परथुवत्परतन्र इत्युक्तम्‌ । कानि पन- स्तानि कर्माणि यत्कतेव्यतयां पशुवत्परतन्नो भवति । केवा तेदेवा- दयो येषां कमभिः पशवदुपकरोतीति तदुभयं पप्चयति । अयो इत्ययं वाक्योपन्यास्तायेः । अयं यः प्रकृतो एही कमीधिकृतोऽविद्राञ्छरीरे- न्द्रियसंघातादिविशिष्टः पिण्ड भात्मेत्यच्यते । सर्वेषां देवादीनां पिषी- डिकान्तानां भृतानां रोको भोग्य आत्मेत्प्थः । सर्वेषां वणौश्रमादि- विहितैः कमेमिरूपकारित्वात्‌ । कैः पुनः ` कमेविशेषेरुपकु्न्केषां भत- विशेषाणां खोक इत्युच्यते । ष एही यज्जुहोति यचजते । यागो देव. ताग्ुदिर्य स्वत्वपरित्यागः । स॒ एवाऽऽसेचनावधिको होमस्तेन होम. पागरक्षणेन कमंणाऽवरयकरततष्यत्वेन देवानां पथुवत्परतन्नत्वेन प्रति- बद्ध इति शोकोऽथ यदनुब्रते स्वाध्यायमधीतेऽहरहस्तेन ऋषीणां खोकोऽथ यसित्रभ्यो निष्रेणाति प्रयच्छति पिण्डोदकादि । यश्च॒प्रजामिच्छते प्रजार्थमुचमं करोतीच्छा चोत्पच्युपरक्षणा्था प्रजां चोत्पादयतीत्य्थः । तेन कममेणाऽवरयकतंग्यत्वेन पित्ृणीं लोकः पितृणां भोगेयत्वेन परतन्रो खोकः। अथ यन्पतुष्यानवास- यते भूम्युदकादिदानेन एह यच्च तेभ्यो वषद्रबोऽवसद्रयो वाऽथि-

१७ न

व्याकरोति । अथो इतीति । परस्यापि प्रुवत्वै(त्ततो विशिनषे। एहीति । रदिते हेतुरविद्रानिलयादि । इतरपयुद्‌ सायं कमोविरुव इलयुक्तम्‌। कथमक्तस्याऽऽत्मनः सवै- भोग्यतेत्याशङ्चाऽऽह | सरवेषामिति। वदेव प्रश्नद्वारा प्रकटयति । केः पुनरिति । यजतिजुहोद्योस््यागायत्वेनाविशेषातपुनरूकफिमाशङ्य यजारचोदना द्रन्यदेवताक्रि- याप्तमुदाये कतायेत्वादिवि न्यायेनाऽऽह । याग इति । आपेचनं पर्प: । उक्तं

। थिवी = ~~~ ~~ --- -- -~ ~~~

$ शर्ध. च.छ.ज, ट. इ. निमृणाः । इ. निसृणा" । २ क. ग, ध. इ. छ. इ. पितृणा । ३. ग.छ.दच.द, यापर ।४ग. ड. च. द. "्ातवि।५ ग.ध. च. च्च, निबुणा । ९ ग. इ, च्छति प्र ।७क. ल. ग. प्र. ड. छ. घ, द. पितुं ।८ख.ग, ड. "णांना"। ९ तर. श. ध. द, च. छ. ज. छ. 2, भोग्यवेः।१० ख. "वाटि । १५ क ण, "दिति" ।

सतुयेबराह्णम्‌। ४] भानन्दगिरिदतदीकातंवडितशांकरमाष्यसमेशा | १८३

प्याणामथ यलयशयुभ्यस्तरणोदकं विन्दति तेन पशूनां यदस्य ग्रहेषु श्वापदा वयाश्स्या पिषी- छिकाभ्य उपजीवन्ति तेन तेषां. रोको यथा

ह ॥ स्वाय छोकायारिषटमिच्छेदेवः हैवं

सर्वाणि भूतान्यरिष्टिमिच्छन्ति तदवा एतदिदितं मीमा^सितम्‌ ॥ १६ ॥

भ्थोऽशनं ददाति तेन मनुष्याणाम्‌ । अथ यत्पुभ्पम्तणोदकं विन्दति रम्भयति तेन पञनाम्‌ । यदस्य एहषु श्वापदा वर्पासि च पिषीङिकाभिः सह कणवङिमाण्डक्षारनाद्यपजीवन्ति तैन तेषां खकः । यस्मादयमेतानि कर्माणि कुवेन्नपकरोति देवादिभ्पस्तस्मायथाह वै! रोके स्वाय छोकाय स्वस्मे देहायारिष्टिमिविनाशं स्वत्वमावापरच्युतिमि च्टःस्वत्वभावप्रच्युतिभयात्पोपणरक्षणादिमिः स्वेतः परपालयेदेवं हवं- विदे स्ेभूतमोग्योऽहमनेन प्रकारेण मयाऽवदयम्रणिवतमतिक्तन्यमि- त्येवमात्मानं परिकल्पितवते सर्वाणि मृतानि देवादीनि यथोक्तान्परि- एिमविनाशमिच्छन्ति स्वत्वाप्रय्युत्ये सवतः सरर्तान्त कुट{म्बिन इव पस्तस्मादेषां तत्न प्रिय्िद्ुक्तम्‌ । तद्वा एतत्तदतथयाक्तानां कम णागरृणपदवशयकर्वव्यतवं पञ्चमह।यज्ञपरकरणे विदितं करतम्यतया मीमा सितं विचास्तिं चाददानप्रकरणे ॥ १६ ॥ ॥ि च जहोतिराभेचनवपिकः स्यादिति | यथोक्तदोमारिनिरवादीनयत्युपकुवता एगो विचयः प्रविबन्षसमवात्तदपकारितिव्यातृततिरियाशङचाऽऽह । यस्मादिति । पर्व पापयङ्दरानाममिपेवमयमनूच समनन्तरवङ्यभवताये तदूयमाह । तस्मादिति । देवादीनां कमौपिकारिणि कवलादिपएवालनमेव परिक्षणं विक्षिवा पूतानि स्मारयति । तस्मादिति । यथोक्तं कम कुकेन्यधयि देवादीन्यत्युपकराति तथाऽपि न तत्कतृत्वमावक्यकं मानामावारियाशड च ऽऽह । तद्रा इति । मृनयनौ मनुष्ययज्ञ पितृयज्ञो देवयजनो व्मयज्ञश्ेयवं पञ्च महायज्ञाः | नन्‌ श्रुतमपि विचारं विना नानुष्यं न दि रद्ररोदन।रि श्रृतमिदेतानुर्रीयवे तत्राऽऽह । मौमांसित- मिति । वदेवदवदयरे यच स यदमी" जुहंीत्याच्दानपकरणम्‌ | ऋणं € वाव जायते जायमानो योऽस्व्यादिन।ऽभवादिनति शपः ॥ १६ ॥ = | | प ग.ध्‌.ज. प्र खाः रच्‌. द, "गक्ष ।३ग. ध. ६. छ. ज. क. "मोजोऽ6 । ४त. च. 8.2. "मिति श्यत । ५क्त.द, "येते १५४. ज, दपम्ते प । ग, "यतत पर । ६६. भ. नाऽ्प्यर्थ"।

१८४ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [परथपाध्याये

आतमवेदमग्र भीत्‌ । ब्रहम विद्रा्ेत्तस्मात्पशुमावात्कर्तन्यताबन्ध- नष्टपात्पतिमुच्यते । केनायं कारितः क्मबन्धनाधिकारेऽवडा इव प्व. तेते न पुनस्तद्विमोक्षणोपाये विच्याधिकार इति । ननूक्तं देवा रक्ष न्तीति। बादम्‌ | कमोधिकारस्वगोचराष्डनेव तेऽपि रक्षन्ति। अन्प- थाऽकृताम्यागमकृतनाशपसङ्खात्‌ । न तु सामान्यं पुरुषमात्रं विशि- एटापिकारानाहृदम्‌ । तस्माद्ववित्यं तेन येन पररितोऽवश्ञ एव बहि- भंखीभवति स्वस्माह्नोकात्‌ । नन्वविथा साऽविचावान्हि बहिमुंखीमृतः प्रवतेते | साऽपि नेव प्रवतिका। वस्तुस्वषटपावरणासिमिका हि सा। प्रवत॑क- बीजत्यं तु परतिपद्तेऽन्धत्वमिव गतादिपतनपृत्तिहेतः। एवं तह्वच्यतां किं पत्पदृत्तिहैतुरिति। तदिहामिधीयत एषणा कामः सः "'स्वामाविक्या-

[णगि क 1 1 क त त 7 1 1 १ 1

वाक्यान्तरमादाय व्याख्यातुं पाठनिकां करति । आत्मेवेत्यादिना । कमैव बन्धनं तत्रापिकरोऽनुषठानं तमन्निति यावत्‌ । विधाधिकारस्तदुपाये अवणादौ प्रव तिस्तत्रेलभेः । यथोक्तापिकारिणो देवदिमी रक्षणं प्वृत्तिमामे नियमेन पवतंक- परिवि शङ्कते । निति । उक्तमङ्कीकरोति । बाढमिति । विं प्रवतकान्तरं न वक्तव्यं तच्[ऽऽह्‌ | कमौ धिकारेति । कमेषठपिकरेण सखगेचरतवं प्राप्रानिव देवाद- योऽपि रक्षन्ति न सवोश्रमप्तापारणं ब्रह्मचारिणमतोऽस्य कमम प्रवृत्तौ देवापिरक्ष- णस्याहेतुखाद्रह्वचारिणो विवक्ति यक्त्वा पवृत्तिपकषपाते कारणं वाच्यमित्यः। मनुष्यमात्रं कमण्येव ते बलाल्यववैयन्ति तेषामचिन्त्यशक्तिवादित्याशङ्ग्याऽऽह । अन्यथेति । खगोचरारूढ नवत्येवकारस्य न्यवरत्यं कीतयति । न विति । शि टाषिकारो ृहस्थानुषेयकमंसु गृहस्थत्वेन सपित्वं ॑तेन देवगोचरतामप्राप्तमियभैः । देवादिरक्षणस्याकारणतवे फकितमाह । तस्मादिति । परयग्रिचा यथोक्ताषिका- रिणो नियमेन परवृस्यनुरामे हेतुरिति शङ्कते । नन्विति । तदेव स्फुटयति । आश्िथिवानिति । तस्याः स्वरूपेण प्रवठेकत्वं॑दूषयति । साऽपीति। अत्रियाया- स्तां पवृयन्वयग्यतिरेक। कथमित्या्ञडुन्य कारणकारणवेनेत्याह । परवतेकेति । सत्यन्यसमिन्कारणेऽकारणमेवाव्िचप्रवततेरिपि चेत्तत्राऽऽइ । एवं तर्हीति । उत्तखा- कयमृत्तरत्वेनवताये तसिमन्विवक्षितं 'पवतैकं संक्षिप्ति । तदिहाभिधीयत इति। तन्नायतः भुत्यन्तरं संवादयति । स्वाभाविक्पामिति । वत्ैव मणववः समतिमई ।

न~ ~~~ + = =^

~~न

१३. ध. च. छ. ज. इ, 'मान्यपु"। २ ख. ग. स. “लो भ" | ३ छख. ग, 'विदययाऽवि- द्वानेव हि ष ।४ग. फ तयत च, द, फ्रि तत्र । ५ ख. ट. "विद्रानि। भ. पव्रियेति।

चतुरे बरा्मणय्‌।४] भानन्द गिरङतदीका संवलितशाकरभाष्यसमेता। - १८१

आत्मेवेदमग्र आसीदेक श्व सोऽकामयत जाया मे स्यादथ प्रनयेयाथ विततं मे स्यादथ कमं

गि गिरि

मविदयायां वतंमाना बालाः पराचः कामाननुयन्ति" इति काठकश्रुती। सपरतो च “काम एष क्रोध एषः"' इत्यादि । मानवे च सर्वा प्रदृत्तिः काम॑- हेतुक्येेति । स एंषोऽथः सपिस्तरः परददयत इहाध्यायपरिसमतेः। भासमेदेदमग्र भासीत्‌ । आत्मेव स्वाभाविकोऽविद्रान्कायंकरणसधा- तलक्षणो वण्यग्र पाग्दारसंबन्धादास्मेत्यमिधीयते । तस्मादात्मनः पएृथ- गभृतं काम्यमाने जायादिभेदह्पं नाऽऽषीत्स पवक आसीखायपाचे- षणावीजभूताविद्यावानेकएवाऽऽ ीत्‌ । स्वाभाविका स्वात्मनि कादि- कारकक्रियाफखात्मकताध्यारोपरन्षणयाऽविध्ावास्तनया वासितः षोऽ- छम्रयत कामितवान्‌ । कथम्‌। जाया कमायिकारहैतुभूता मे मम कतुः स्यात्तया विनाऽहमन धिकृत एव क्मंण्यतः कमाधिकारसपत्तप भवे- ह्लाया। अथाहं प्रजायेय प्रजाषपेणाहमेवात्पद्यय । अथ वित्तं मे स्यात्क- भसाधनं गवादिरक्षणमथाह मभ्युदयनिःश्रेयससाधनं कमं कुर्वीपि । पेनाहमनृणी भेता देवादीनां खकन्पप्रुयां तत्कम कुर्वीय ।

स्परतो चेति । (अथ केन प्रयक्तोऽयम्‌' इत्याद्रपरश्नस्यात्तरम्‌-

काम एष क्रोष एषं रजोगुणममृद्रवः' इत्याद |

(अकामतः क्रिया काचि््यते नेह कस्यचिन्‌ |

यद्यद्धि कुरूपे जन्तुस्तततत्कामस्य चितम्‌ ॥

हति वक्यमाभ्रित्याऽऽ्ह | मानवे चेति । दरितभिति शषः | उक्तेऽय

तृतीयाध्यायशेषमपि प्रमाणयति । स एष।ऽथ इति । एं तत्पियमृङ्ता पतीकमादाय प्द्रानि व्याकरोति । भ्प्रेत्यादिना | की ्िजलचातक ब्रह्मचारीति यावत्‌ | कथे तहि हत्वमवे तस्य कालमपि म्याद्याक्ञदुयाऽऽह। लायादीति । सशब्दं व्याकुवलुतएवक्यमादायतर शि? व्यच । स्वाभाविकेति । कामनापकारे पश्नपूवैकं पकरयति | कथमिति । कभाविकाग्हनृत्वं तम्याः माव यति । तयेति । प्रजां पे जायाया हेत॒व्वचातकरोऽयशन्दः | प्रजाया मनुपतित्ति।- न्तभवमभ्यपेल्य द्वितीयोऽथक्षब्दः । त॒तीयस्त्‌ रित्तस्य कमन्‌ष्रनदतलव्रिषति विमागः | कमनुष्ठानफटमाह । येनेति । द॑त्कि निदतनेमिलिकंकपणाभवानुष्ठानं नरह ।

प्रि 00

१७. ग. छ. प्राहः | २ग.च ड, "तिह काटे, । म्म | ३ भर ध. &. "दत्‌" । ड्ग. ध. द. छ. ज. इ. एत्थ ८. ठ, ति । एत्ति २५५. एति । जग.“ कि < छर दर तत्रङकिनिः।

४

१८६ शृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याय

कषीयेत्येतावान्वे कामो नेच्छ^श्वनातो

काम्यानि च पुत्रवित्तस्वगादिप्ाधनान्येतावान्वे कापर एतावद्विषयपरि

च्छिन्न इत्यर्थः । एतावानेव हि कामपितभ्यो विषयो यदुत जायापु- जवित्तकमांणि । साधनरक्षणेषणा । छोकाश्च त्रयो मनुष्यखोकः पितु- रोको देवराक ईति फरमृताः साधनेषणायाश्चास्याः। तदथा हि जाया- पुत्रवित्तकमेलक्षणा साधनेषणा । तस्मात्सिवकेषणा या रोकेषणा तेष सत्पेषणा साधनापेक्षेति द्विधाऽतोऽवधारपिष्यत्युमे हेते एषणे एषेति । फखा्ंत्वात्सवाररम्भस्य टठोकेषणाऽथप्रापोक्तेवेत्येतावान्वा एतावानेव काम इत्यवधियते । भोजनेऽभिहिते वृप्िनं हि एथगमिधेया । तदथ- त्वाद्रजनस्य । ते एते एषणे साध्यप्षाधनरक्षणे कामो येन प्रयुक्त।5- विद्रानवश एव कोशकारवदात्मानं वेष्टयति कर्ममा एवाऽऽत्मानं परणिदधद्धहिमृखीमतो न स्वं खोक प्रतिजानाति । तथा च तेत्तिरीप- केऽभ्रिगुग्धो हैव धूमतान्तः स्वं रोकं न प्रतिजानातीति । कथं पुनरे

तावच्वमवधायते कामानामनन्तत्वादनन्ता हि कामा इत्येतदाशङ्य

[1 ए त ~ ~~~ -~ [ न

काम्यानि वेति । क्रियप्दमनुकरष्टं चशब्दः । कामशब्दृस्य यथाश्रुतं शृीतवैततनित्याद्िवक्यस्यामिपायमाह । साधनरुक्षणेति । अस्याः सषनेष- णायाः फलमूता ति संबन्धः | दयरेषणाचमुक्वा कोर्कषणां परिशिनषि। तदधो हीति । कथं वैरं साधौनपणीक्तिरित्याशङ्चाऽऽह । * सेपेकेति । एतेन वाक्य- देषोऽप्यनुगुपरीमततीत्यार | अत इति । साधनवत्फलमपि कामयानं चेत्कथं तं श्त्या सापनमात्रममितायेतावानवपियते तत्राऽऽह । फरायत्वादिति । उक्तं साधने साध्यमार्धिकमियत्र श्टान्वमादं । भोज्नन इति । सापनोक्त साध्यस्याधदटुक्तेरेता- वानिति दयोरनपादेऽमि कथमेपर्णातरे कामशब्दस्तत् प्रयुज्यते नरि तौ पथीयौ न च तद्वास्पसये तयोरनेथकतेत्याश्न्य पयौयत्वमेषणाकामशन्द यस्पत्याऽऽदं । तें एते इति । वेटनमव स्यति । कममागं इति । अभिमु१।ऽ घ ह।मादद्दारण मम भ्रेयःपाघनं नाऽऽत्मज्ञानमित्यमिमानवान्पृभवान्ता धूमेन ग्डानिमप्नन। पूमरता वा ममान्पे हातसाते मर्दति मन्यमानस्ते पूममभिष्तमवन्तीति श्रुतेः । सं काकमातसा- नम्‌ | वत्यानतरमः्याप्य न्याचशे । कथमित्यादिना । तचस्मारेतव्रखमववायप

==> ~>

[मी [ण भी ४ === न्न

१. त्याः । एतः । २ के, (्ततव्पः । छर "त्तमष । २ग. ध, ड, च, छ. ज. ञ्च सवै 4 ३४५. ड. च. "ति प्रजा" 1५ क. “ट । एत ।६ प, क्न । ८ क. घ. ज. 7. तकति । ८६, त्र. ५ | ९.६. ष, द, पर, गवते" ।

चतु वाप्रणम्‌। 2] आनन्दगिरिङ़तटीकासंवङितशांकरभाष्यसमेता। १८९

भूयो विन्देत्तस्मादप्येतर्येकाकी कामयते जाया मे स्यादथ प्रजायेयाथ वित्तं मे स्यादथ कर्म कृषीयेति स यावद्प्येतेषामेकैकं न प्राप्रोयजङृत्

"धििििषयििष्यःीरीिङ्धि 20 1 १

हेतुमाह । यस्मानेच्छश्चनेच्छन्नप्यतोऽस्मात्फरसाधनरप्रणाहयोऽ- धिकतर्‌ न विन्दन मेत ।न हि रोके फरक्षाधनव्पति{रिक्तं ट मदं वा ङब्धत्पमस्ति । रुब्ध्पविषपो हि कामस्तस्य चेतद्यातर- केणाभावाद्यक्तं वक्तुमेतावान्वे काम ईति । एतदुक्तं मवति दृषटर्थमदषटर्षं वा सध्यसाधनरुलणमविद्यावत्पुरषाधिकारविषयमषणाद्रपं कामोऽ- तोऽस्माद्विदुषा व्युत्थातव्यमिति । पस्मदेवमदिद्रानात्ा फामी पेषं कामयामास तथा परवंतरोऽप्येषा लोकस्थितिः । प्रजापतेशरेव- मेष सगं आसीत्सो ऽबरिभेदयि्या ततः कामपयुक्त एकाक्परममा- णो ऽरत्युपधाताय च्िपमेच्छत्तां समभवत्ततः सगाऽयमासीदिति हरुक्तम्‌ । तस्मात्त्सष्टवेतर्तस्मि्नपि काल एकाकी सन्प्ाग्धा- र क्रियातः कामयते जाया मे स्यादथ प्रजापेयाय वित्तं मे स्यादथ कम ुर्वपित्यक्ताथ पाक्यम्‌ । स एवं कामयमानः सपादपश्च जपा- दीन्पावत्समस्तान्त एतेषां यथोक्तानां जायाद्नामेकेकमपि न प्रभो- त्यकत्स्ोऽसपरण।ऽह परित्यव तदात्मानं मन्यत । पारिशष्यात्छमस्वा- तेषामिति शेषः । उक्तमेवाय लोकटृष्टिमवष्भ्य स्पष्टयति | न हीति । छम्धग्यान्तरामवेऽपि काप्रयितय्यान्तरं स्याद्ियाकशङ्भःयाऽऽह । रद्यव्येवि। एतद्यापिरेकेण साध्यमाषनतिरेकेणेति यकन्‌ | तयभरपि कामतपिवायि- भुतेरमिपरायमाह । एतदुक्तमिति । कामस्यानयलात्साध्यमावनयोश्च तावन्भात्रत्वा- त्सगौदौ पुमथेात्रिश्वासं त्यक्ता लप्रलमितुल्याम्यसितिमभ्याऽप्यपणाभ्या ब्वृत्पानं संन्यासातमकं रत्वा क्रादक्षितमोक्षहवुं ज्ञानमुदिश्य श्रवणाचारवयेरि ८५५ । वक्ा- हृपीत्यादि व्याचष्टे | यस्मादिति । पराहवस्यितिरषा न बद्धिपुकारिणानिदं वृत्त मित्थाशङ््याऽऽह । प्रजापतेश्चेति । वत्र इतुत्पन पूवोकं स्मारयति । सोऽबिः भेदित्यादिना । तत्रैव काय॑लिङ्गकमनुमानं.प॒चयति । तस्मादिति । स यदिः स्यादििवाक्यमादाय म्याचरे। स एववामति। पैः सशब्द वाक यपद्श्नापः । द्विष यस्तु व्याह्यानमध्वपार्वत्यविरोषः । अ्थसिद्धमथगाह । पारिशेभ्यादिति.। त्ये ` भ्क्ञ.ग.र तष्यैतः। रव. ठ. च.छ.ज. इ. द. पैः। \१.च.४.द. यप" + ४ग.ध. द. च. छ. ज. प. इ, त्सयए"। ५ ल. गर्द. द. 9, ज. छ, द, वेत्ता ।

१८८ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पथमाभ्वापे

एव तावन्मन्यते तस्यो कृत्ता मन णए्वा- स्याऽऽसा वाग्जाया प्राणःप्रना चधर्मानुषं वितत चष्षुषा हि तदिन्दते भरोत दैवभभ्रोत्रेण हि

नेवेतान्स्षपादयति यदा तदा तस्य कृत्छ्षता । पदा तु न शक्रोति इृत्स्रतां पपादयितु तदाऽस्य कृत्स्रत्वसपादनाया ऽऽह तस्यो तस्पाक्त््रलामि मानिनः कृत्स्रतेयमेवं भवति । कथम्‌ । अयं फार्थेकरणसंघातः विभज्यते तत्र मनोनुषृत्ति दीतरत्सवं कावकरणजातमिति मनः प्रधानत्वादास्मेवाऽसऽस्मा। यथा जायादीनां कुटुम्बपतिरात्मेव तदनुका- रित्वाञ्जायादिचतुष्टयस्य । एवमिहापि मन आत्मा परिकल्पते कृत्ल- तापे । तथा वाग्जाया मनोनुष्ृत्िखसामान्याद्वाचः। वागिति शब्दश्चो नादिरुक्षणो मनक्ता श्रोतद्रारेण शृष्यतेऽवधायते प्रयुज्यते चेति मनो जायेव वार्‌ । तभ्यां च वाल्नसाभ्यां जायापतिस्थानीयाभ्यां परद्चयते पाणः कमोथपमरिति शणः प्रजेव । तन प्राणवेष्टादिरुक्षणं कमं चुट वित्तसाध्यं भवतीति चक्षुमानुषं वित्तम्‌ । तटिविधं वित्तं मानुषमितर- श्चातो विशिनष्टीतरवित्तनिबृच्यर्थं मानुषमिति । गवादि हि मनुष्यष- बन्धिवित्त चक्षुग्रद्यं कमंसाधनं तस्मात्तस्स्थानीषम्‌ । तेन सबन्धाश्चक्ष मानुषं वित्तम्‌ । चक्षषा हि यस्मात्तन्मानुषं वित्तं विन्दते गवाद्यपरमत

कृत्लतेत्येतद्ववाये व्याकरोति । यदेत्यादिना । भकत््त्वाभिमानिनो विरुद्धं रुत्ल- स्वमियाई । कथमिति । विरोधमन्वरण काल्स्योये विभागं दृश्यति । अयमिति । विमागे प्तुते मनसो यजमानत्वकल्पनायां निमित्तमाह । तत्रेति । उक्तमेव व्यनक्ते। यथेति । वथा मनसो यजमानतकेह्पनाव्रहित्येः । वायि जायात्वकल्पनायां निमिः तमाह । मन इति । वाचो मनोनुव्ितवं लङूपकधनपुरःसरं स्फोरयति । वामि- तीति । पाण्य प्रजात्कल्पनां सायत । ताम्पां चेति । कथं पुनश्वक्षुमोनुषं वि्तपिदयुञ्यते पशु्िरण्यादि वथेलयाशङयाऽऽह । तत्रेति । आत्मारित्रये सिद्ध सतीपि यावत्‌ । आदिपदेन कायचेष्टा शते । मानुषमिति विरेषणस्याथेवखं समन पेयदे । तहिविधमिति । संपति चक्षुषो मानुषवित्ततं पपश्चयति । गवादीति । हरदपरामृष्टभवायं ग्याचषटे । तेन संबन्धादिति । तत्स्यानीयं मानुषविततस्थानीयं हेन मनुपेण पिततेनेखवत्‌ । संबन्धमेव साषयपि । चक्षषा हीति । वस्मादक्षुमानुषं

१७... ज, छ. "तुं तराऽस्याङृत््त्वं त २१, ध, ज. हर" ३ क्ष. अ. "वेकर। क. च, $, धोजरादिद्ा। ५ क, "वाश्पाऽऽ।

चतुधेबराह्रणय्‌।४] भनन्दगिरिक़तटीकासंवरितशशशाकरभाष्यतमेता । १८९

तच्छरणोत्यात्मेवास्य कर्माऽऽत्मना हि

केम करोति स एष पाङ्क्तो यन्नः पाङ्कतः पदः पास्कतः परः पाङ्कमि्‌

(9 र श मज, कनि = आ पमः @

(नोक भा-क व का ०० ७

इत्यथः । कं पुनरितरद्भितें श्रोत्र देवं देवपरिषयत्वाद्विज्ञानस्य। विज्ञाने देवं वित्तं तदिह श्रोनमे संपत्तिविषयम्‌ । कस्माच्धूधोनेण हि यस्पात्त- देवं विततं विज्ञानं शृणोति । अतः श्रोनाधीनत्व(दवज्नानस्प श्रोत्रमेव तदिति। फि पुनेरतेयत्मादि वित्तान्तेरिह निवैत्यं करपत्युच्यते। अत्म वाऽऽतमेति शरीरमुच्यते । कथं पुनरात्मा कमस्थानीपोऽस्प कथं कर्महै- तुत्वम्‌ । आत्मना हि शरीरेण यतः कम करोति। तस्यङ्रत््रलामिमा- निन एवं कृत्ता संपन्ना । यया बोद्वनायारिरक्षणेवप्‌ । तस्मात एष पङ्कः पञचभिनिदृत्तः पङ्क यज्ञो दरनमात्ननिदृत्तोऽकमिणोऽपि । कथं पुनरस्य प्चससंपत्तिमात्रण यज्ञत्व मुच्यते। पस्मद्धाक्चोऽपि यज्ञः पदुपुरुषसाध्यः स च पशुः पुरुप्रश्च पङ्क एव । यथोक्तमनभादिषश्चत- योगात्‌ । तदाह पादः पमवादिः पाडः पुरुषः पशुखेऽप्य तल - नास्य विशेषः पुरूषध्येति एथक्पुरूपग्रहणम्‌ । फँ बहुना पाङ्मिदं

-- ° “~ ~ = ^ ~ ~ चज क ~= ~-- -=~ ~~~ ~ ~ ~~ न= >~ = ~ ~~ ~ 7

वित्तमिति शेषः । आकाङ््ापपकमुत्तरवाङ्यपुपादतते । कँ पुर्नारति । तद्याच | देवेति । ततर हेतुमाह । कस्मादित्यादिना । यजमानाद्रिनि यं क पश्नपुककं विशद यपि । कि पुनरित्यादिना । इरति संपततिपरहाकिः | शरीरस्य कथलमपरपनि- पिति शङ्कत्वा परिहरति । कथं पुनारति । अध्यापि यजमानकः । हिकन्द्रार्पा यत इत्यन्‌ थते । तस्यो कत्नतेलयु तमुषगहरति । तस्येति । उक्तया रत्ने सिद्ध फलितमाह । तस्मादिति । भस्येतत दशनो क्तिः । पशोः पृह्पस्य च पङ्गव वच्छ- न्दापैः | पुरुषस्य पडतापिरेषालयग्यहणमयु्या्ञक याऽऽह । परत्वेऽपीति । न केवछं पशपुहषयर्व षङ्कलं किंतु सवैस्पेलयाह । किं बहुनि । वस्मद्राध्यासि- कृष्य दृशीनस्य यज्ञं प्श्चत्योगादूत्रिरुद्धमिति शेषः । सपत्तफठं ग्याक्रेति ।

5 [अ ~~ [क "त", सि त ए 7 ऋ 1 ह)

१. ग.ध. द. छ. इ, बाह्या जा |२च. इ. "तमि्युदपः | ३. ग. इ. त्वेन बि 1४६, न, न्‌. "ति््दोक्तिः।

१९० बृहदारण्धक्रोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याबे

से यदिव किं तदिद्भ्सर्वमाप्रीति य एवं वेद्‌ ॥१७॥ इति प्रथमाध्याये चतुथे ब्राह्मणम्‌॥४॥ यत्सप्रात्नानि मेधया तपसाऽजनयसिता।एक-

क्क => ~ ----- = ~~~ ~~ -- ~ ~~ -~ -- ~ ~> [न --- ----- ~ - ~ ~-------- ~क)

सवं कमंस्ताधनं फुं च यदिदं किंच यत्किचिदिदं स्मेव पङ्क यज्ञ- मात्मानं यः संपादयति स तदिदं स्वं जगदात्मत्येनाऽऽग्रोत्ति य एषं वेद ॥१७॥ इति ब्ृहदारण्यकभाष्ये प्रथमाध्याये चतुर्थं ब्राह्मणम्‌ ॥४॥

यत्सप्रा्नानि मेधया । अविद्या प्रस्तुता । तताविद्रानन्यां देवतायुपा- स्तेऽन्योऽसावन्योऽदहमम्मीति सवणौश्नमामिमानः कमेकतेग्पतपा नियता ज्ञहोत्यादिकमंमिः कामप्रयुक्तो देवादीनायुपक्वंन्स्षां भरतानां लोक इत्युक्तम्‌ । यथा च स्वकमेभिरेकेकेन सरवभृतेरसो खोको भोज्य- त्वेन त्रषटः | एवमसावपि ज्ञहोत्यादपाङ्ककमंभिः सवाणि भूतानि स्व च जगदात्ममोज्यत्वेनाद्जत । एवमेकेकः स्वकं विद्यानिषूप्येण सर्व॑स्य क्षगता भोक्ता भोज्यं च स्वस्य सवैः कतां काय ॒चेत्पथंः । एतदेव च

"0 श त ए. 1 7 1 1 ए | कनक = => न~ 9न ------- ------ -- ~ ~~न = क -->-> + ~ [क कि स 1 शि) -~ --- ---- ~

एवमिति । म्याख्यातायं वाक्यमनुवदन््राह्मणमुपसंहरति । य एवं वेदेति । साध्यं साधनं च पङ्क सूत्रात्मना ज्ञात्वा तद्वाऽऽत्मलेनानुसंदषानस्य तद्ाधचिरेव एकं वत्रतु- न्यायाद्ियथः ॥ १७ ॥ हाते बृरदारण्यकमाष्यरीकायां प्रथमाध्याये चतुरं ब्राह्मणम्‌ ॥ ४॥

बाह्मणान्तरमवताय संगतिं वक्तु वत्तं कौवेयति। पत्सप्रान्नानीत्यादिना । वत्रेय- विक्रान््राष्नणोक्तिः । उपाप्विशन्दितं मेददशेनमविचयाकायेमनेनानु थ न स वेदेबि तद्धेतुरविया पूवैतर प्रस्ुतेवि योजना । अथो अयपित्यत्रोक्तमनुवदति । सव्णाश्र- माभिमान इति । आस्वेदमग्र आपीद्विलयादरावुक्तं स्मारयति । कामप्रयुक्तं इति । वृत्तमनृ चोत्तरन्थमवतारयितुमपे्षितं प्रयति । पथा चेति । शदिणो जगतश्च पर- सपरं खकमेपारसिवत्वमेष्टग्यमन्यथाऽन्योन्यमपकारकत्वायोगादियभैः । ननु ॒सूतरस्यैव नगत्कतत्वं ज्ञानक्रियातिशयवखान्नेतरेषां तदमावादत आह । एवमिति । पवकस्मी- यविदितपतिषिद्धज्ञानकरमनुष्ैता सर्वो जन्तुरुत्तरसगेस्य भितृत्वेनात्र विवक्षितो न बु प्रनपितिरेवेदयुक्तमथ संक्षिप्याऽऽह । स्वस्येति । स्वस्य पिथोहैतुहेवुमसखे प्रषण- माई । एतदेवेति । सपेस्यान्येन्यकायेकारणत्वोकत्या कंल्पितत्ववचनं कुबोपयु्यवे

[णि

१, द. "पवने २ ब, "हनाव । ३८, द, ण, "न्योन्यं क

पमं ब्रा्मणम्‌।५] भनन्दगिरिकृवटीफाषसितिंशकिरभाष्यसमेता। १९१

मस्य साधारणं हे देवानमाजेयत्‌ । भ्रीण्यात्म- नेऽकुरत पञ्चभ्य एकं प्रायच्छन्‌ । तस्मिन्स प्रतिष्ठितं यच्च प्राणिति यत्र न । कस्मात्तानि न क्षीयन्तेऽवमानानि सवदा । यो वेताम- कषितिं वेद्‌ सोऽ्रमत्ति प्रतीकेन । स देवानपि गच्छति स ऊर्जमुपजीवतीति शोकाः ॥ १॥

विद्याप्रकरणे मधुविद्यायां वक्ष्यामः । सवं सर्वस्य कार्यं पध्वित्पात्मेक- त्वविज्ञानाथम्‌ । यदसा ज्ुहोतीत्यादिना पाङ्न काम्पेन कम॑णाऽऽल्म- भोज्यत्वेन जगदश्जत विज्ञानेन च तसगत्सवं पधा प्रपरिभज्यमानं कार्पंकारणत्वेन सप्राज्नान्युच्पन्ते भोज्यत्वात्तेनासो पिता तेषामन्ना- नाम्‌ । एतेषामन्नानां सविनियोगानां हूनभृताः संमेपतः प्रकाशकत्वाषमे भन्राः॥ १॥

यत्सप्तान्नानि यदजनयदितिक्नियाविशेषणं मेधया प्रज्ञा विज्ञानेन तपसा च कमणा ज्ञनकमेणी एव हि मेधातपःराब्दवाच्यं तय।: प्रकृत- त्यानेतरे मेधातपसी अप्रकरणात्‌ । पङ्क हि कफम जायादिमधन य एवं वेदेति चानन्तरमेव ज्ञानं प्रकृतम्‌ । तस्मान प्रसिद्धेयार्मरधातपमो- राश काया । अतो यानि सप्नान्नानि ज्ञानक्मभ्यां जनितवान्पिता

त त्राऽऽह । आतकलेति । एवं भागकां कलोत्तरवाद्मणतात्यमाह । यदमािति। उच्यन्ते ध्यानायमिति ओषः । अन्रत्वे हतुः | भोज्यस्वादिति । तेन जानक्या लननकतवेनेति यावत्‌ | बाह्मणमवताये मश्रमवतारयांतं । पतषापिति॥ १॥

तज्राऽऽद्यमन्रमागमणदाय व्याचष्टे | यन्सान्नानीति । भननयदितिक्रियाया ्िशेषणं यिति पदम्‌ । तथा च तथयुक्तं पितृत्वाहविति इषः । बअ्रन्याधवारणकक्ति मेधा । रच्छरचान्द्रायणादि तपः । वे कस्यादत्र न एद्यत तत्राऽऽह । ज्ञनक्मणी इति । वयोः प्रकृतत्वं प्रकटयति । पाङ्कं हीति । हतग्यरपरकतलं हेतकतमनृथ फलितमाह । तस्मादिति । जानकमणोः प्रकूतत्वमृकतं हेतृपादाय वाङ्गयं परयति । अत इति । यत्पपान्नानीलयादिमन्रमामं न्वास्याय व्राह्मणत्रकयसमुदरायतात्पयमाह |

[9 श क

[1

१६.अ्‌. छ. न्न हया । < ब. द.दद्धा ।३व ज. वापि । ऽप, च. उ. षः

कर 1 ५. ज. दइम्पा । ६ परग, इम ।

१९३ बुहदारण्पकोपनिषत्‌ [पपमाध्याये

यत्सप्रात्नानि मेधया तपसाऽजनयतितेति मेधया हि तपसाऽजनयतिता । एकमस्य

तानि परकशपिष्याम इति वाकशेषः । तत्र मच्राणाम्प्तिरोहितत्वा- स्पायेण हुविज्ञेयो भवतीति तदर्थव्याख्यानाय ब्राह्मणं प्रवतेते । तन यत्छपान्ानि मेधया तपप्ताऽजनयत्पितेत्यस्य कोऽथं उच्यत इति दिशब्देनेव व्याचष्टे परसिद्धाथ।व्चोतकेन । प्रतिद्धो ह्यस्य मच्रस्या्थं इत्यथः । यदजनयदिति चानुवादस्वष्टपेग मन्रेण प्रिद्धा्तेव प्रका- शिता । भतो ब्राह्मणमाविशङ्येवाऽऽह । मेधया हि तपसाऽजनयत्पि- तेति। ननु कथं प्रसिद्धतांऽस्पाथस्पेप्युच्यते जायादिकमान्तानां रोक- फरुपाधनानां {तृत्वं तावल्पत्यनषमेवामिदितं च जाया मे स्पादित्या- दिना। तन्न च देवं वित्तं प्रिया कमं पत्रश्च फएरभूतानां रोकानां साधनं स्त्वं प्रत।त्यमिहितम्‌ । वक्ष्यमाणं च प्रसिद्धमेव । तस्मायुक्त वक्त मेधयेत्यादि । एषणा हि फखबचपा प्रषिद्धव च लेके । एषणा च

तनेति । मन्रतराह्मणात्मके। अन्यः सप्तम्यथः | मेषय। हीलादि व्राह्मणमाकादक्तपुत्ैक- मुस्ापयति । तत्र यदिति । प्ररुवमन्रसमृदायः सम्या पर्‌ मृकष्यते । व्यारूयनमेव सेण्ह्वाति । प्रसिद्धो हंत । न केवलं हिशब्दान्मश्रत्य परिद्धपेत्वं किंतु मत्र पालोचनाया^पि तत्तिष्यतीयाह । यिति । मन्राथेस्य परषिद्धत्वे मन्रस्यानुगुणलं हैतृक्य फर तमाई । अतत इतति । तत्पसिद्धिमुपपादयितुं शच्छति । नन्विति । साध्यसाधना्मके जग यतितृत्वमव्रि्यावतां भव्रि तत्पयक्षत्वात्यिद्धमनुभृयपे हि जाय।दि सपारेयन।वदरनि ह्‌ । उच्यत इति । भुला च प्रागुकच्वात्पत्तिद्ध- मेतदेल्ाह्‌ । भर्भिहितं चेति । यच मेवातपभ्यां सषटतवं मत्रत्राह्मणयेोसुक्तं तदपि पसिद्धमेव विच।कमपुत्राणाममवे छोकजयेत्पत्यनुपपत्तेरेत्याह । तज चेति । पवो तरग्नन्पः सप्तम्यधैः । पृ>वायं छोको जय्य इदय।दौ वक्ष्यमाणत्वाचास्य(पस्य परि- द तेलाह । वक्ष्यमा चति । म्र।पस्पेत्यं प्रतिद्धत्वे भन्रस्य प्रपिद्धायविषयं बाद्म- णमुपपन्नपरदयपपंहरति । तस्मादति । प्रकारान्तरेण मृत्रापष्य प्रपिद्धवमाह | एषणा हीत । फकविषयवं तस्या; खानुभव्रसष.&म।ते वक्तं हिशब्दः । तस्य। लोक- परतिद्धत्वेऽपि कयं मन्राण्रय प्रिद्धतवणत माह । एषणा सेति । जाय।चात्पकस्य कामस्य सेधारारम्भकलवन्भाकेऽपि कामः ससारमारमत कामत्वापिसे१।दित्यविपरसङ्क-

9 च. ड. (ताऽप । ५,अ, नताद्यघ्याः । रल. प. ब. स्याथ टोः । ३.३.

- शप्स्वारि ।

पमं बरह्मणम्‌।५] आनन्दगिरिङ्तटीकासंवखितशाकरभाष्यसमेता। १९३

साधारणमितीदमेवास्य तत्साधारण- मत्रं यदिदमद्यते । स॒ य एतदुपास्ते

8. एता त 1 2)

नायादीत्युक्तमेतावान्वे काम इत्यनेन । ब्रह्मविचाविषये च सवैक- त्वात्कामानुपपत्तेः । एतेनाशाल्नीयप्ज्ञातपोभ्यां स्वाभाविकाभ्यां जगै- त्सष्टत्वमुक्तमेव भवति । स्थावरान्तस्य चानिषटफलस्य कमेविन्तान- निमित्तत्वात्‌ । विवक्षितस्तु शाल्लीप एव साध्यसाधनभावो ब्रह्म विधाविधित्छया तद्वैराग्यस्य विवत्तितत्वात्‌ । स्वा यं व्पक्ता- व्यक्तछन्नणः ससारोऽयुद्धोऽनित्पः साध्यसाधनषहपो दुःखोऽविचा- विषय इत्येतस्माद्विरक्तस्य ब्रह्मवि्याऽऽरब्धव्पेति । तनान्नानां विभागेन विनियोग उच्यते । एकमस्य साधारणमिति मच्रपदुं तस्य व्याद्पानमिदमेवास्प तत्साधारणमनमिल्युक्तमस्य भोक्तसमुदा- थस्प किं तद्यदिद्मयते भुञ्यते सः प्राणमिरहन्यहनि तत्साधारणं सवभोक्तरथमकल्पयप्पिता घष्टाऽ्नम्‌ । स प एतत्साधारणं सप्राण त्स्थित्िकर भुज्यमानमननमुपास्ते तत्परो भवतीत्यथः। उपासनं हि

माशङ्थाऽऽह । ब्रह्मविद्येति । वस्या त्रिए्यो मक्षः । व्मिननद्विवायत्वद्रागा।

रिपन्थिनि कापापरप्रयोयो रागो नावकल्पते । न हि भिथ्याज्ञाननिदान। रागः पम्यम्ताना- पेगम्ये मोक्षे सेभवति । श्रद्धा त॒ तत्र मवति तचबोधाधीनतया संसारव्रिशाविनी वन्न ससारानुपक्तिमेक्ताप्रित्यथेः | शाघ्लीयस्य जायाः समारहतुप्वे कमाररश्रीयस्य कथं तद्धेतुत्वमित्याशङु याऽऽ । एतेनेति । अव्याप्यस्य कामस्य समार दवृता- पदशेनेनेवि यावत्‌ । स्वामाव्रिकाम्यापत्रिचामीनकामप्रयुक्ाम्या५य५; | दृतश्च वय नेगत्मृष्टिपयोजकत्वष्टग्यमिलयाह । स्थावरान्तस्यात । वत्सपरान्नानायादित्रप- दस्य मेषया शायादिव्राह्मणस्य चाक्षरोत्पमपमक्ला तातय।५माइ्‌ । विवक्नित- स्तिति । शाल्लपरवशस्य शालवशदेव माध्यस्रायनमावादशारया्मुस्यनभवत्न हस्यात्र विवक्षिवलमित्ययैः । शाह्लीयस्य स्ध्यपायनमवध्य विवक्षित दैवुाह्‌ । ब्रह्मेति । वदेव परपश्चयवे । सवे हीति । दःखयर्व। ध दःखम्तद्तुरिति यत्त | प्रुवमश्रब्ाह्मणव्यास्यासमाप्ताव्ितिशब्दो विवक्षिवायपदशनममाप्र त्रा । मृत्रत्रह्म णयोः श्रत्य्थाभ्याम्ैमकत्वा समनन्तरगरन्यमवरवारयति । तनेति । मप्िेऽभे मूर सीति यावत्‌ | व्यारूयानमेव विवणोति । अस्पेत्यादिना । सरव्रणमन्नममावार्‌- णीक्वैतो दोषं दक्यवि । सत प इति| वतते मवु वितृ 11४ | उपासन ६।ति॥

१य्‌ द, शेनैव । ब |२च. ज, इ, गत्सव्तः 1 ३च. द. निभितला । ४५

१९४ बहदारण्यकोपमिषत्‌ [पथमाभ्याये न स पाप्मनो व्यावर्तते मिश्रश्येतद ।

नामर तात्प दृष्टं छोके गुरुगुपास्ते राजानयुपास्त इत्यादो । तस्मा. शछरीरस्थित्यथानोपमोगप्रधानो नादृष्टाथंकमेप्रधान इत्पथः। स एवंभूतो न पाप्मनोऽधमोद्यावतेते न विमुच्यत इत्येतत्‌। तथाच मन्रवरणंः “मोघ- मन्नं विन्दते'' इत्यादिः। स्मृतिरपि “नाऽऽ त्माथं पाचयेदन्नम्‌!" “अपरद येभ्यो यो भुङ्के स्तेन एव सः" “अन्नादे भूणहा मारि" इत्यादिः। कस्मा. त्पुनः पाप्मनो न व्यावतते | मिश्रं हेतत्सर्वेषां हि स्वं तदप्रविभकं यत्पाणिभिभंज्यते । स्वेभोज्यत्वादेव यो पले प्रक्षिप्यमाणोऽपि रसः परस्य पीडाकरो हश्यते ममेद्‌ स्यादिति हि सर्वेषां तनाऽऽशा प्रति बद्धा। तस्मान्न परमपीडयित्वा ग्रसितुमपि शक्यते । “दुष्कृतं हि मनुष्या- णाम्‌" इत्यादिस्मरणाश्च । एहिणा वैश्वदेवाखूपमननं यदहन्यहनि नि- बाह्मणाक्तेऽयं मत्रे प्रमाणयति | तथा चेतति । मोषं विफढं देवायनुपमोग्य- मन्ने यदि ज्ञानदुबेलो कमते तदा स वष एव तस्येति साधारणान्नस्यापताधारणीकरणं निन्दितमित्येः| वनैव स्मृतीरुदाहरति । स्मरतिरपीति । (न वथा षातयेतशम्‌ । न चेकः सवयमश्नीयाद्विधिवर्जं न निवपेत्‌” इति पादत्रयं द्रष्टन्यम्‌। (इष्टान्भागान्ह बो देवा दास्यन्ते यज्ञमाविताः। पद्व” इति शेषः। अनेना अमिति । स्वेन धरुक्त। राजनि योवन्नाद्रपैसंकर हयुत्तरं पदत्रयम्‌ | वत्राऽऽ्यपादस्यार्थो भृणह। ्रष्ठवाघ्- णघावकः | ययाऽऽदहुः | "वरिष्तरह्महा चेव भृणहैत्यमिषीयते” इवि । खस्यान्नक्षके स्वपापं मा शोषयवीयन्नदातुः पापक्षयोक्तेरेतरस्यासराषारणीछत्य मुञ्जानस्य प पिवोषि। अदत्वा तु य एतेभ्यः पृष मूङ्केऽप्रिचक्षणः। प भुञ्जानो न जानाति श्वग्पैजेग्पिमात्मनः' इत्यादिवक्यमारिशब्दायेः । आकाड्क्षापूैकं हैतुमवतायं म्याकरोति। कस्मादि- त्यादिना । सवैमोज्यतवं साधय । यो भख इति । प्रस्य श्वमानोरादे रेति यावत । पीडाकरत्वे हेतुमाह । ममेदमिति । पागुक्तदृटिफटमाचषटे । तस्मादिति । साषार- णमन्नमसाधारणीकुवौणस्य पपानिवृक्तिरित्यत्र हेलन्वरमाह । दृष्छृतं हीति । यदा हि मनुप्याणां दृष्कृतमन्नमाभ्रत्य तिष्व वदा वदमाषरणीकुरतो मरत्तरं पपं मव- तीत्यधेः । एकमस्येलयादिमन्रराह्मणयोः सवरपक्ताधेमुक्त्वा मतर पपञचपन्षमाह । एहि णेति। यदन्नं एहिणा पत्यदरमभ्रौ पैश्वदेवाख्यं निवत्येते वत्साधारणमिति भवृप्पञ्चरु- १ ग. ड. छ. ज. श. "पयोगः । २ च. द. "णामन्नमाश्रिय तिष्ठते । यो हि यत्या्नमश्नाति ह तस्यान्नाति परिलििषम्‌६"। ३ ल. द्र. "वायं य ४ स्‌, र, प्रुत्तो । ५ ध. याचन्न्‌ \६ घ्र गर । ६ ॐ, तथ दव्यम्‌ । ७ क. अ, "पक्षमु' |

पथमं बाद्रणम्‌। ५] भानन्दगिरिड़तटीकासंवङितशांकरभाष्यसमेता । ९९९

ह देवानभाजयदिति हृतं च प्रहृतं च

प्यत हति केचित्‌ । तन्न सर्वभोञ्नृसाधारणतवं वेश्वदेवाखपस्यान्स्य न स्ेपाणशदुज्यमानानवत्यत्यक्षम्‌ । नापि यदिदमद्यत इति तद्विषयं वचनमनुकूखप्‌ | पवप्राणश्रदुञ्यमानान्नान्तःपातित्वाश्च वैश्वदेवाख्यस्य युक्त शवचाण्डारा्याचस्यान्नस्य ग्रहणं वैन्वदेवन्यतिरेकेणापि भेवा- ण्डारााचान्नदशनात्तत्र युक्तं पदिदमद्त इति वचनम्‌। यदि हि तथ श्वेत साधारणशब्देन पितराऽघ्ष्टत्वाविनियुकतत्वे तस्प प्रसज्येयाताम्‌ । इष्यते हि तत्सुष्टतवं तद्िनियुक्तसवं च सरव॑स्यान्नजातस्य । न च वश्व देवाखूप शाघरोक्तं कमं कुव॑तः पाप्मनोऽविनिदृत्तिुक्ता । न च तस्प प्रतिषेधोऽस्ति । न च मत्स्यवन्धनादिकमःस्वभावजुगुप्सितमेतच्छि- हनिवत्यंत्वादकरणे च प्रत्यवायश्नरवणादितशत्र च पएत्यवायोपपत्तेः। ''अहमन्नमनमदन्तमबि'" इति मन्रवणीत्‌। द्वे देवानमाजपदिति मन्रपदं

ये द्वे अन्ने ष्टा देवानभाजयत्‌ । के ते द्व इृत्पुच्येपे । हुतं च प्रहुतं च।

[> ~ = == == --- ~~~ --- ~~

क्तमित्ययः । सावारणपद्‌ानुपपत्तेने युक्तमिदं व्यारूयानमिपि दूषयति । तनेति । वैश्वदेवस्य साषारणल्वमपामाणिकमित्युक्तमिदानीं तत्यापत्यक्नतवादिदमा पराप्श् न युक्तिमानित्याह्‌ । नापीति । इतश्च साधारणशम्देन प्वेधाण्यन्नं ग्राहमपित्याह । सर्वेति । वैश्वदेवब्रहेऽपारप्रहः स्यारिपि सनेत्याह । वैशवदेवेति । यतु प्रपक्षे यदिदिम्यव इति वैचो नानुकृठेमिषि वन्नास्मतक्षऽस्वीत्याह । तर्न । प्रयक्षं साधारणान्नं सप्तम्यथेः । त्रिपक्षे दोषमाह । पदि हीति । प्रमङ्कस्पेषटववं निराचष्टे | इष्यते हीति । परपक्षे वाङ्यशेषपिरेषं दोषान्वरमाह । न चेति । इथनारि तुल्यत्वं वस्य व्यव्रवेय।वि । न च तस्येति । अनिषिद्धस्यामि वस्य लमावरजगत्मिवत्वासद - गु्ठायिनः पापानिवृत्तिरित्याशङ्खचाऽऽह । न चेति। अवश्यं यावि व्यक्तं जग्धवा चैवराहवं हि

हस्यकरणे वैश्वदेवस्य प्रत्यवायश्रवणा्च वद्नृष्ठायिनां न पण्ठेकोऽस्ती- त्याह । अकरणे वेति । प्वेसापारणाननग्रह वु वत्परस्य निन्दाव्रचनगुप्पयते तेन वदेव आआह्यपित्याह्‌ । इतरत्रेति । तत्रैव श्रुत्यन्तरं तंव्रादयति । अहमिति ॥' शर्षिभ्योऽवरिमन्यान्नमदत्वा स्वयमेव मज्जानं नरमहमन्नभ्व भक्षयापि वमनयेमा्जं करोपीलयैः | मत्रान्तरमादायाऽऽकट्ृश्षादयार जाह्मणमृत्यप्य ग्वाचषटे | द्वे देवा-

१६्‌, ड, ज, प्त, श्वचण्डा" । २६. इ, ज, छ. शवचण्डा। ३७. ग. छ, ट, प्तितं तच्छ द, छ, ध. च, ए. ज, &. द.“लुच्पे। ५ ध, वाची । ६.९ उतति+ ७.च, भ, भ, प्वेषोञ्ऋी ॥,

१९६ धुहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

तस्माहवेभ्यो जरह्वाति च प्रं च जुहयथ जहू- द्शपूणमासाविति। तस्मातरष्ियाञ्जकः स्याव्‌।

हुतमित्यग्नो हवनम्‌ । प्रहुतं हत्वां बिहरणम्‌ । यस्माहे एते अनन हुतप्रहुते देवानभाजयत्पिता । तस्मादेतश्चेपि शहिणः के देवेभ्यो लुहति देवेभ्य इदमन्मस्मामिर्दीयमानमिति मन्वोना जुह्वति च पेज्ञहति' च हर्त्वा बछ्िहिरणं च कुत इत्यर्थः । अथो अप्यन्य आहुद्रं अनने पिना देवेभ्यः प्रते न हुतप्रहुते कि तर्द दशेपणेमापाविति। द्वितश्रवणाविरेषा- ईत्यन्तपसिद्धताचच हुतप्रहुते इति प्रथमः प्रषः । यथपि द्वित्वं हुतप- हतयोः सेवति तथाऽपि श्रौतयोरेव तु दशपणंमासयोरदेवान्नतं प्रि द्तरं मच्रपकारितत्वात्‌। गुणप्रधानपाप्री च प्रधाने प्रथमतराऽवगतिः। दशपणंमासयोश्च प्राधान्यं हुतपहुतपेक्षया । तस्मात्तयोरेव ग्रहणं युक्तं वे देवानभाजयदिति । यस्पादेवार्थमेते पित्रा प्पे दशंपर्ण॑मासाख्ये भन्ने तस्मात्तयोर्देवार्थत्वाविधाताय नेषिषाज्ञुक इषटियजनशीखः । इष्टिशब्देन

नित्यादिना । हुतपहुतयोरेवान्नत्वे संपविवनमनुष्ठानमनुकूकयति । यस्मादिति । परल्लान्तरमुपन्यस्य न्यकरा्ि । अथो इति । यदि दशेपृणमापतौ देवान्ने कथं वर्हि हतपरहुते इति पक्षस्य परापिस्तत्राऽऽहं | द्वित्वेति । वरं दे देवानिवि श्रुवदवित्वस्य हुतप्रहुतयारमि संमवान्न प्रथमपक्षस्य पुतरेपक्षत्वमतव आह । यद्यपीति । पसिदधतरतर हेतुमाह । ग्रेति। अग्रये जुं निरवपाग्यभिरिदं हविरजुषत" इयादिमश्ेषु दशेपुणं- मासयदैवान्रत्वस्य पविपन्नत्वारिदि यावत्‌ । इतश्च दशेपणेमास्योरेव देवान्नत्वापिषि वकुं सामान्यन्यायमाह । गुणेति । गुणपधानयोरेकत्र स्रापारणशब्दात्पाप्तौ सत्यां प्रथमतरा प्रधाने भवत्यवगतिर्गोणमुरूययोमेस्ये कायंसंपत्यय हति न्यायादिदयथेः । भस्त्वेवं प्रस्तुते भ जावं तदाह । दशंपणंमाष्षयोश्चेति । वयोपिरपेक्षश्रतिट्टवया सपिकषस्मरविसिद्धहुताचपेक्षया पाधान्यं पिद्धं॑वथा च प्धानयोस्तयोीरतरयेश्च गुण- योरेक प्राप्तौ प्रधानयोरेव दरे देवानिति मब्रेण ग्रहो युक्तिमानिल्यथेः । दशेपृणेमास- योर्देवान्नपवे समनन्तरनिषेषवाक्यमनुकूकयति । यस्मादिति । इशियजनक्षीढो म स्यादिति संबन्धः । ननु तच्यजनशीढत्वामावे कुवो दशेपुणेमासयोर्देवायेत्वं न दहि तावनिष्पन्नो तद योवित्याशङ््याऽऽहं । इषटशब्देनेति । कि पुनरस्मिन्वाक्ये काम्ये.

१ क. ग. ज. प्रु" । २ क. रपौीणे" । ३. द. ^्त्वाचबु' 1 डक. ^न्गनाःप्रचजु+ ५ क.ध. ङ, ज. इ. द, पतिप्र | ६ ज. छ. प्रचज्जु" (७७, ज. "ति प्रजुहतिच।<क,्. ताववः। ९३, मदु | १० क, "एन्यत्र पर|

पथमं बरद्मणम्‌।५] भनन्दगिरिङृतटीकासवर्तिशांकरभाष्यसमेता। १६

पञ्चभ्य एकं प्रायच्छदिति तत्पयः । पयो लवर

मनुष्याश्च पशवश्चोपजीवन्ति तस्मात्छुमारं जातं

एतं वेवा्र प्रतिरेहयन्ति स्तनं वाऽनुधापयन्यथ किङ काम्या इष्टयः शातपथीयं प्रतिदिस्ताच्छील्यप्रत्पयप्रपो- ` गात्काम्पेष्टियजनप्रधानो न स्पादित्प्थः । पशुभ्य एकं पायच्छदिति यत्पशुभ्य एकं प्ायच्छत्पिता किं पुनस्तदन्नं तत्पयः । कथं पुनरवग- म्यते पशवोऽस्यान्नस्य स्वामिन इत्यत आह पयो हमरे प्रथमं यस्मा. न्मनुष्याश्च पशवश्च पय एवोपजीवन्तीति । उचितं हि तेषां तदन्नम- न्यथा कथं तदेवाग्रे निपमेनोपर्जपियुः । कथमग्रे तदेवोपजीवन्ति । उच्यते । मनुष्याश्च पशवश्च यस्मात्तेनेवानेन वतन्तेऽचत्वेऽपि यथा पित्राऽऽदी विनियोगः कृतस्तस्मात्कुमारं बानं जातं पृतं वा तेवणिका जातकर्मणि जातष्टपेषंयुकतं प्र॑तिरेहयन्ति भाश-

क न ० श

शातपथीति । काम्ये्टीनामनुप्राननि१न सगेकामवाक्यप्रेराषः स्यादित्याशङुन्याऽ5हं | ताच्छीरपेति । तत्न विहिवस्योकञ्यत्ययस्यात प्रयोगात्काम्येष्टियजनपरधानतमिष् निषिध्यते तच देवपथानयोरेरपृणमासभरवहयानषेयलमिद्भचष न तु ताः खतो निषिध्यन्वे तन्न सगेकामतवरक्यविरोवाऽस्वीलययः | पश्वत्रपिपयं भत्रपदमादाय प्रश्नपु- वैकं तदं कथयति । पशुभ्य इति । प्रशनां पथाऽन्नत्येवदूपपदथिनुं पन्ति | कथं पुनरिति । षयो हवि परवीकमुपादाय व्याकरोति । भग्र इति । भशवे दविपादश्ववुप्पदश्च' इवि श्रुतिमात्रित्य मनुप्याश्चयुक्तम्‌ | ॐचितं द्‌।त्यत्र दिशब्द- स्तसपादथं यस्मादिद्यपक्रमात । ओदवप्यं॑ व्यतिरेकद्वारा मानयति । भन्प- धेति । नियमेन पथमं पङरः 2 परजावनमसुपरविपन्मिति शङ । कथमिति । मनुष्यप्िपये वा प्रश्नस्वदिवरषशुत्रिपय 40 पच्छा । उच्यत ईति । वत्राऽऽद्यमनुमवावष्टम्मेन प्रत्याचष्टे । मनुष्याशति । चकर] मरनुप्यमत्रस ग्रहैः | वेनैव प्रययेति यावन | पुं वतिं वज्ञ वश्यमाणक्कित्पयो- वकः | जावङ्पं हम श्रैवपिकेभ्याऽन्यपां जावकमा५वायोग्यवमनविक्रम्य स्तन- मेव जातं कुमारं प्रथमं पाययन्वील्याद । यथासंभवमिति । यद्। वेषां जावकमी-

१ घ.ङ छ.ज.ट. द. प्रट्ठि र्ग. ध. द. च. ज. च. "पायुर ३. "निदास्ता^ ४. ग. प. ङ. ज. त्त, द, श्ान्यःप्राः। ५ ख. द. द, स्तथातल्मा । ९ धुन, तप्र | ७१, इ, अ, स. प्रटिठे° । ८ ण. "त्मादिययं । ९ ब्र. द, ण. 'मथिना" ।

१९८ बहदारण्यकोपनिषत्‌ [पथमाध्वाबे वत्सं जातमाहुरतृणाद इति ।

स्तनमेवाग्रे धापयन्ति मनुष्येभ्योऽन्येषां पशुनाम्‌ । अथ वत्सं जात- माहुः कियत्ममाणो वत्स इत्येवं ष्टाः सन्तोऽतृणाद इति । नाद्यापि तुणमतत्यतीव बालः पयसेवाचापि वंत इत्यथः । यश्ाग्रे जातकर्मादो ध्त मुपजीवन्ति यश्चेतरे पय एव तत्सवंथाऽपि प्रप एवोपजीवन्ति। ; शुतस्यापि पयोविकारत्वात्पयस्त्वमेव । कस्माह्पुनः सप्मं सत्पश्वभं चतुथत्वेन व्याख्यायते । कमसाधनत्वात्‌ । कमं दि पथःसाधनाश्रयम- प्रिहोनादि । तश्च कमं साधनं वित्तसाध्यं वक्ष्यमाणस्पात्नत्रपस्य साध्यस्य । यथा दशंपणंमासो पूर्वाक्तावन्ने। अतः करमेपक्षतवात्कर्मेणा सह पिण्डीकृत्योपदेशः । साधन्वाविशेषादथंसंबन्धादानन्तयेमकारण-

[कि थि ~ --~~--~ ~ ~ ~= =

0 9. 2 1

नधिरूानां जावं कुमारं यथासंभवं धुं वा स्वनं वा प्रमं पमरययन्तीवि यावत्‌ । पृ्ु- विषयं प्रशं पवश्वेतिमुचितसमाधानं पलयाह । स्तनमेवेति । प्रशनां जातं वत्स- मिति संबन्धः । पनां पयोऽन्नमियत्र लोकप्रपिद्धं प्रमाणयति । अथेति । द्विपात- श्वषिकारविच्करेदार्थोऽयशब्दः । पतिवचनं व्याच । नाद्यापीति । ननु येषामग्रे षतो पजीवित्वमुपलभ्यते पयस्ते नोपजीदन्ति धृतपयसोभेदादैवः पशवननत्वै पयसो भागापि- दमत भाई । यच्चेति । ननु षरतमुपजीवन्ोऽपि पय एवोपजीवन्तीययुक्त त्द्रद- स्योक्तत्वातत्र। ऽऽह | घृतस्यापीति । मन्रपाठक्रममतिक्रम्य पश्वने ग्याख्याते प्रयव- विष्ठपे । कस्मादिति । हे देवानमाजयदि वि न्यारूयाते साधने साधनत्वाविशेषास- योऽपि बुद्धिस्थमिलयधेक्रममाश्रिय परिहरति । कर्मेति । वदेव स्यति । कमं हीति। यद्यपि परयोरूपं साधनमाभित्य कमे प्रवृत्तं वाऽपि दशेपूणमापानन्तयं कथं पयसः सिध्यति तत्राऽऽह । त्वेति । वित्तेन पयसा साध्यं कमोन्नत्रयस्य साषनमिलयज ह्टान्तमाह्‌ । यथेति । पृवाक्तो दशेपृणंमासौ दे देवान्ने वक्ष्षमाणस्वान्नत्रयस्य यथा साधनं वथा प्यसोऽप्याधिश्ोतादिद्वारा वत्साषनव्वात्कमेकोटिनिविटत्वाततद्याख्याना- नन्तयै प्रये ग्यारूयानस्य युक्तमिलयथैः | पठक्रमस्ता्हि कथियाशङ्क्ायक्रमेण वद्वापममिपेयाऽऽह । साधनत्वेति। भानन्वय पाठक्रमः। अकारणत्वमविवक्निवत्वम्‌ | पाठटक्रमादयैक्रमस्य बठीयस्तवात्तेनेवरस्य॑बाध्यत्वमिदयेतत्पथमे तत्रे स्थिवमिलयमिपे-

१, ब. ण, द्तश्च प । २, “होष्रद्रा। ३ क. ट. ण्न्शत्यचवाः।

पथम ा्रणम्‌।९] भानन्दगिरिकतरीकासषितश्शांकरभाष्यसमेता। १९९

तस्मिन्स्व प्रतिष्ठितं यच प्राणिति यच नेति पयसि हीद्‌< स्षै प्रतिष्ठितं यच्च प्राणिति यच्च न । तद्यदिदमाहः

मिति चे । व्याख्याने प्रतिपत्तिसोकयांच । घृखं हि नैरन्तर्येण व्याखुपातुं शक्यन्तेऽक्नानि व्याख्यातानि च शुखं प्रतीयन्ते । तस्मि- न्सर्वं प्रतिष्ठितं पञ्च प्राणिति यश्च नेत्यस्य कोऽथं इ्युच्यते। तस्मिन्पश्वन्ने पयति सवमध्यात्माधिमताधिदेवरक्षणं कृत्न्नं जगत्पति- छितं यश्च प्राणिति प्ाणचेष्टावद्श्च न स्थावरं शादि । तं हिशबै- नेव प्रिद्धावचोतकेन व्याख्यातम्‌ । कथं पयोद्रः्पस्प सवेप्रतिष्ठात्वम्‌ । कारणत्वोपपत्तेः । कारणत्वं चाग्निहोजादिकमेसमवापित्वमप्मिदोत्राचा- हुतिविपरिणामास्मकं च जगत्कृत्स्नमिति शरुतिस्मृतिवादाः शतश।

~~~ ~ ~ - --= न

[1

त्याऽऽह । इति चेति । प्श्वन्नस्य चर्तुशरत्वन व्याख्याने हन्तरमाह । व्याख्यान इति । व्याख्यौनसौकयै सावयति । लं दीति । प्रतिपर्तिमौकये प्रकटयपि । व्याख्यातानीति । चतवारि साधनानि त्रीणि साध्यर्नति पिभ- ज्योत्तौ वक्तश्रोवोः संकर्यण पौभवाति तवश्च पाठक्रमापिक्रमः श्रयाने यथः | षश. नरस्य सतर विष्ठानविषयं मन्रमवतायं पश्नप्कं तदीयं ब्राह्मणं स्याचष्टे | तस्मिनि त्यादिना । मन्रादवेदो बाघ्णे न परतिमातीलयाशङ्कयाऽऽह । तत्रेति । प्यमि हीति बराह्मणे हिशब्दस्य प्रसिद्धावच)वकत्वम्ति । तेन च हेतुना हिशब्देन वस्मिनिया- दिं श्रपदं म्यास्यावामात योजना । मत्राषस्य लोकपरसिद्धवभावान्न पतिद्वच।- विना हिशब्देन व्याख्यानं य॒क्तमिति शद्ते । कथमिति । काय कारणे प्रतराएठव- मिव न्यायेन वैदिकीं परसिद्धिमादाय सणापत्तं | कारणस्येति । पयम। द्रवद्रव्यष- धस्य कुतः स्पजगत्कारणत्वमित्याशङ््वाऽऽह । कारणत्वं चेति । वतम. त्वेऽपि कतो जगतः कारणतेलयाञङ्याऽऽह । अद्महोत्रद्रीति। वे वा एव नाना इते उत्रामवस्वे भन्तरिक्षमाविशवः' इत्यादयः श्रखिद्रा चुपजन्यत्रह्मा- कमेणभिदसचादुयोगमकारपाद्चि दशयन्वि (गभ 1८५५०६५1; भम्वगारदित्यतुष- विष्ठवे। आदित्याजायते वृर्िेगन्ं ततः प्रजाः! इत्यादयः म्मृकिवराराः। पयि हया

न्क

®. ५, ९

१ क. च्‌. द, द्यानप् । ग्ल. कथतस्न्रा ॥३ गु धु. ट. च. छ. ज. 8. कय । ४ क.च. जचद । ५ च. द. ब्दनप् । ६ खनच.छ. $. ति हि ५.।७घ. घ इ, ्टयतेक्षौ <. जरति। पतत्र चपर । ९परमरम्‌, दमि । १०य्‌न ग, गता ।

2०० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

संवत्सरं पयसा जुह्वदप पनमृ्युं जयतीति व्यवस्थिताः । अतो युक्तमेव हिशब्देन व्पांख्यानम्‌। यत्तद्वाद्मणान्तरे - ष्विदमाहुः “संवत्सरं पयसा जुह्वदप पुनमत्युं जयति” इति । संवत्सरेण किर त्रीणि षष्टशतान्याहुतीनां सप्त च शतानि विंशतिशेति याजुष्म- तीरिषटका अभिसपद्यमानाः संवत्सरस्य चाहीरात्राणि । संवत्सरमग्र परजापतिमाष्एवन्ति । एवं कृत्वा संवत्सरं ज्ञहुदपजयति पुनम्रत्युमित

बराह्मणमुपसरहरात । अत इति । पयसः सपज गद्‌ाष।रत्वस्य श्रुतिस्मृतिपरसिदत्वादिवि यावत्‌ | सवं पयसि प्रपिष्ितमिपि विषित्सिवदशनस्तुतये शाखान्तरीयमतं निन्दितु- मुदावयत्रि । यत्तदिति । न केवलेन कमणा मृत्युजयः किंतु दश्नसहिवेनेवि दृशेयितुमग्निहोचाहुपिषु संख्यां कथयति । संवत्सरेणेति । उक्ताहुतिसेरूयायां संवत्सरावच्छिन्नायामग्महोत्रविदां संप्रतिपस्यथं किटः्युक्तम्‌ । ननु प्रयहं सायं गरातश्चत्याहूवी & वियेवे वत्कथमाहतानां ष्टयापधरकाने जीणि शवानि संव- त्सरेण भवन्ति तत्राऽऽह । सप्र चेति । पत्यकमहोरात्रावच्छिन्नाहुविप्रयो- गाणामेकसिन्संवत्षरे पूर्वोक्ता संख्या ततैव प्रयोगार्थानां व्रंशत्यपिका सप्र शतरूपा संस्येते सिद्धमित्यथः । आहृतीनां सख्यामुक्त्वा तास याज्ञष्मवी- ना,मष्टकानां रष्टिमाह । याजुष्मतीरिति । तासामपि टयपिकानि तीण तानि संख्यया भवन्ति तथाच प्रलहमाहुतीरमिनिष्पद्मानाः संस्यामाम- न्येन याजुष्मवीरिषटकाशिन्तयेदिलययः । आहुतिमयीनामिष्टकानां संवत्सरावयवाहो- रात्रेषु सरूयासापान्येनैव दष्टिमन्वाचषटे । सबत्स्र स्येति । वन्यपि प््ट्ययिकाि धरीणि शतानि प्रसिद्धानि तथाच तेषु यथोक्तेप्वि्टकादष्टिः श्टिरेलयपः । चित्येऽग्नौ संवत्सरातमप्रजप्विद्िमाह । संवत्सरमिति । यः संवत्सरः परजापरतिस्वं चिलयमर्यि विद्वांसः संपादयन्ति | अहोरवेषटकाद्वारा तयोः संख्यासौमान्यारिययेः । दषिमनूच फलं दरेयति । एवमिति । उक्तसंख्यासामान्येनाभिहत्राहुतीरगन्यवयवमूतयाजुष्म- तीसंज्ञके्टकाः स॑पा्च वद्रूपेणाऽऽहुपीध्ययन्नाहु विमयीशवेष्टकाः संवत्सरावयवाहोरा- घाणि ठेनेव सपाय पुरुषनाडीस्यसरूयासामान्येन तन्नाड़ीस्वान्येवाहोरात्ाण्यापा् वहूपेणाऽऽहवीरिष्टका नाडश्वानुसंदधानो नाञ्यहोरा्रयाज्ञप्मतीद्वारा पुरूषंवत्सर- चित्यानां समेत्वमापाच्याहमाभ्रैः संवत्सरात्मा प्रजापतिरेवेति ध्यायन्नन्निहोतं पयसा सेवत्सरं जुहद्रिचया सदितदमवशात्पनापविं संवत्सरात्मकं प्राप्य मृत्युमपजयती-

[ण ० 1

१ क. घ. ज. व्याख्यातुम्‌ । ह. छ. च. व्याद्यातम्‌ । २ 2. र छिद | ३ क.ग. धर तान्यहं तेषु चाऽऽह । ४ ध. ज. मृल्युं जयति "1 ५ क. ध. ज, ण, साम्यादि' । ६.न. मन्वयमा° ।

पज बद्नणम्‌।५] भानन्दगिरिङ़तटीकासंरङितिशांकरभाष्यसमेषा। २०१

न तथा विद्यावदृहव जुहोति तदहः षनमृ्युमपन-

येवं विदान्पर्वर हि देवेभ्योऽतरायं प्रयच्छति । त्प देवेषु संभूतः पुननं न्रियत इत्यर्थः । इत्येवं ब्राह्मणवाद। आहन तथा विदान तथा द्रष्टव्यम्‌ । यदहरेव जहाति तदहः पनर्त्युमपज- यति न संवर्सराम्यासमपेक्षत एवं विद्वान्सन्‌ । यदुक्तं पांस ही8 सरव प्रतिष्ठितं पयभाहुतिविपरिणामात्मकतवात्सर्वस्पेति । तदेकेनै- बद्वा जगदत्मत्व प्रतिपद्यते । तदुच्यतेऽपजयति पुनरन्यं पूनमरणं सकृन्मृत्वा व्िद्राज्छरीरेण वियुज्पं सर्वात्मा भवति न पुनमरणाय परिच्छिन्नं शीरं गरहवाती्यथः । कः पुनदेतः र्वात्माप्पा मृत्युमपजयतीति । उच्यते । स्वं समस्तं ह पस्मादयेभ्पः सरदेभ्पीऽ- भादधमन्नमेव तदाचं च सायंप्रातराहृतिपकषपण प्रयच्छति | तयक्तं सव महूतिमयमात्मानं कृता सर्वदेवा्ष्पेण 64 दुपरकामभावं गलता सवेदेवमयो भूत्वा पुनन त्रित इति । अथेतदप्यक्तं ब्राह्मणेन | ब्रह्म वै स्वपभुं तपोऽतप्यत तदेन्नत न वै तप॑स्यानन्त्पर्मास्त हन्ताहं भृनेष्वा- त्मानं. ज्ञहवानि भृतानि चाऽऽत्मनीति तत्सर्वेषु मृतप्वात्मनं दुला भृतानि चाऽऽत्मनि सर्पपां मतानां शरेष्ठं सायञ्पमांधपत्म

त्यथः | एकीयमतमुपमहटलयय तन्निन्दापुवकं मतान्तर५।द्‌ । इत्यर्वापत्पारिना । प्रं विद्वानित्युक्तं व्यक्तीकरोति । यदुक्तमिति । तस्तथ विद्रानकाहरतविन्णनाहवपि- मत्रेण जगद्रूपं प्रजापतिं पाप्य मृ्युम्पजयवीवयाह । तदेकेनेति । उण श्रवम- वताय ग्याचषटे । तदुच्यत इति । सवं ईहत्यादितुवाकयुपाकाटापृवकमरपाप्य ग्याकरोवि । कः पुनरित्यादिना । यधाकददनवरादकथवाऽऽ्टन्या पृवृपपन- यतीत्यत्र ब्राह्मणान्तरं संवादयति । अथेति | यथा संवन्मगामत्याद्यक्त तमा श्दह- रेेत्यायपि ब्राह्मणान्तरे सयिवमित्वयः | व्रह्म हिरण्यगमभावं। जीवः सयम परम्थ तदातसनाऽवस्यानात्तपोऽवप्यत कमंन्वातिषएठत | यत्कतकं तदनित्यमिति न्यायन कमेनिन्दापकारमाह । तदैक्षतेति । कमसहायभनायुपामनामप्दिरवि । हन्तेति । उपासनामनू्य समुचचयफलं कथयति । तत्सर्वष्विति । शरएटवऽपि राजक्मा- रदखावग्यमाशङ्ाऽऽह । स्वारास्यपिति । आदष्टय पालायनृस्माविष-

0 0 १४) --- ---- ~~ ---- ~ -

१क.च.छ.ज.“ज्यस स । रच. प्या पूनम । ३.९. मषः । (ग. ढ्‌. क. इ. यंमस्तपो' । ५६. ज. ढ, 'परपाऽऽनः । & ग. चद, व्वानीति थ । ५ न्ग. चअ. दट्र. -व॑भुः प | ३६

४०३ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पमा्याये

कसात्तानि न_ क्षीयन्तेऽयमानानि सरव॑देति पुरुषो वा अक्षितिः स॒ हीदमन्नं एनः एनर्जनयते ।

पर्येदिति । कस्मात्तानि न प्ीयन्तेऽचमानानि सवैदेति । यदा पित्राऽ्नानि दृष्ट्रा सप्र एधक्ट्थरमोक्तृभ्यः पत्तानि तदाप स्येव तेर्भोक्तमिरचमानानि । तत्निमित्तत्वाततेषां स्थितेः । सवेदा नैरन्तर्येण कृतक्षयोपपत्तेश्च युक्तस्तेषां क्षयः । न च तानि क्षीयमाणानि जगतो ऽविभष्टङपेणेवावस्थानदशंनात्‌ । भवितव्यं चाक्षय- कारणेन । तस्मात्कस्माप्पुनस्तानि न क्षीयन्त इति प्रश्नः । तस्येदं प्रतिवचनं पुरुषो वा भक्षितिर्यथाऽपो पूप्रमन्नानां सश्र ऽऽसीपिता मेधया लापादिसर्वन्धेन च पाङकमंणा भोक्ता च तथा येभ्यो दत्तान्प- ज्ञानि तेऽपि तेषामन्नानां भोक्तार।ऽपि सन्तः पितर एव मेधया तपसा च यतो जनयन्ति तान्यन्नानि । तदेतदमिधीयते पुरूषो पे योऽन्नानां भाक्ता सोऽक्षितिरयहंतुः । कथमस्याक्ितित्वमिस्यच्यते ष दि यस्मा- दिदं भज्यमानं सप्ररिधं कार्पकरणलक्षणं क्रिपाफरात्पकं पनः पुनभृयो

ययन न ~ -- -- ~ -- ~~~ ~~ ~ == ~~ ~ ~~~ ~ ~~ ^~ ~ किस = जा = => 9 > ~~ - --- ~ ~~

त्यम्‌ । पश्वनने व्याख्याते प्रश्नर्पं मश्रपदमादतते | कस्मादिति । ननु चत्वा न्नाने ग्याल्याताने त्राणि व्याचिख्याप्ितानि वेष्वग्याख्यातेषु कस्मादियादिप्रभ्ः कस्मा एित्याशङडग्य साधनेषक्तेषु साध्यानामपि वेषामयोदुक्तत्वमस्तीत्यमिपेत्य प्रश्न पवृत्ति मन्वानो व्याचष्टे । यदेति । सवेदेत्यस्य व्याश्या भैरन्वर्थणेति । अन्नानां सद्‌ा मोक्तमिर्यमानत्वे हेतुमाह । तज्निमित्तत्वादिति । मोक्तृणां स्थिवेर्तनिमित्त- स्वैः सदाऽ चधमानानि तानि यवपूणकुसूढवद्ववन्ति क्षीणानीत्यथैः । किच ज्ञानकम- फएठतवादृन्नानां यत्कतकं तदनित्यमिति न्यायेन क्षयः संभवत।त्याह । कृतेति । अस्तु ति वेषां क्षयो नेत्याह । न चेति । मतु तई स्वभावादेव सपरान्नात्मकस्य जगतोऽ - कषोणत्वं नेत्याह । भवितव्यं चेति । स्वभाववादस्याव्रिपरसङ्कत्वादित्यधेः। पशनं निग- मयति | तस्मादिति । प्रिकचनमादाय न्याचष्टे । तस्पेत्यादिना । तेषां पितृवे हेवुमाह । मेधयेति । भोगकाठेऽमि विहितप्रपिषिडज्ञानकम समवात्यवाहरूपेणान्ना- ल्यः सेमवर्तीत्यधेः | वत्र प्रविज्ञामागदुपदायाक्षराणि व्याचष्टे । तदेर्तादिति। हेतुषागमुत्याप्य विभजते । फथमित्यादिना । तस्मात्तदक्षयः समवि प्रवाहात्म।वै

| णण षि

१च. इ. "येतीति। २ख.य.च.ज. दढ. "यगमो। ३ ल. ग. इ. छ. छ. "८ । ४क. श. छ. "वद्धेन।५घ च. ज, ढ, कं तस्या" । ९ क. ड, ज, "वकार । ७ ल. इ. देदुः।

पथमं ब्राह्मणम।५] भानन्दगिरिकवदीकासंवलितिशाकरभाष्यतमेता। २०१

भूयो जनयत उत्पादयति धिया धिया वत्तत्कालमाविन्या तया तवा धरहञया कमेमिश्च वाज्मनः कायचेषटितेंथेदि ह पंचेतत्सप्रविधमभपुक्तं भषणमान- मपिन कुर्याखज्नया कमेमिश्च ततो पिच्छिचेत भुस्यमानत्वात्ातत्पेन तीयेत ह । तस्माच्येवायं पुरुषो भोक्ताऽजनानां नैरन्तर्येण पथाप् यथाकमं च करोत्यपि । तस्मात्पुरुषोऽतितिः सातत्येन कतुत्वात्‌ । तस्मादुज्यमानान्पप्यक्षानि न पीपन्त इत्पथः । अतः पञ्ञाक्रिप॑. रल्षणप्वन्धाष्टदः सर्वा खोकः साष्यप्ताधनरक्षणः करियाफशालसकः संह- तनेकप्राणिकमेवासतनातानावषटष्यत्ाल्षणिकोऽश्दोऽपारे नदीस्रो- तःप्दीपसतानकल्पः कदटीस्तम्भवदसारः फेनमापामसीचपम्भःस्प्रा दिसमस्तदात्मगत्टीनामविकीयपाणो नित्यः पषारबानिवि खक्ष्पते । तदेतद्वेराग्याषेषुच्यते पिपा धिषा जनयते कमंमिपंदेतन फुर्पात्भीयेतं हेति । विरक्तानां हस्माहह्मदिधाऽऽरब्यत्या वतुधपमुखेनेति । यो

शेषः। उक्तैव व्यतिरेकद्वारोपपादयिवं यदधैतात्यादि वाक्यं तद्याचषटे । पदिति। भन्वयग्यतिरेकतिद्धं हेवुं निगमयति । तस्मादिति । वधा यथाप्रज्ञमिपि पटव- ग्यम्‌ | साध्यं निगमयति । तस्मादिति । भक्षयदेतो सिद्धे एठ्विमाह । तस्माब्र- ह्पमानानीति । विया पियेत्यादिश्रषेः स हीदमित्यत्रोक्त परिहारं पपञ्चयन्त्याः सप्तविवान्नस्य कृयेल्नात्यविक्षणध्वंमितेऽपि पूनः पुनः क्रियमागलात्यराहषातमना तदच मन्दाः पश्यन्तीत्यसिन्नथं वातय॑माह | भत इति । पज्ञाक्रियाभ्या हैवुम्वीं ठक्यते व्यावत्य॑ते निष्पाद्यते यः प्रबन्धः समृदायस्तदाकढस्तदात्यकः सर लोकश्च तनाचेतनासको दैतपपञ्चः साध्यत्वेन सापनतेन च ववेमानो ज्ञानकभफलमनः ति. कोऽपि नित्य इव र्यते । तत्र हेतुः । तहतेति । सदेवानां मिमःयहायतवेन स्थितानामेकेषां प्रागिनामनन्वाति कमणि वामनश्च तत्तात विषटत्वलादृदीकव- त्वादिति यातत । प्रावीपिकमेत्र सैमारस्य स्पयं न वासिकमिवि वक्तं प्रिशिन । नदीति । भगारोऽपि सायद्रातीयतर दृष्टान्तमाह | करीति । *ष्द्ाऽभि शद्धवद्वावीयत्राद्राहरणमह । मयेत्याहिनिा । अनेकादाहरणं संमारस्या्नकष्परल- दयोतनाम्‌ | कषां पुनरेष ममारोऽन्यथा मर्तन्यपन्नाया मपाराय पराम्हशापिरि न्यायेनाऽऽह। तद्रात्मेति । किरि प्रपिक्षणप्रध्वाय जगदिति श्रु्वाच्यवं तत्राऽ०ह | तदेतदिति । रराग्यमपि कत्रापयन्यते तत्राऽऽह । विरक्तानां हीति । इवि वैर-

न~ न~ „+ ~~~

१क.६. इ. छ. च्च. ष्दिय्र। २५. ग.च द. ग्रत । ३क. नल प.ठ. छ. ज. ६ इ. याफच्ट । ज्च.गडद चछ. च्च. ट, नानोष । ५ चनद नाहि व्रतमा | ग. ज नां यक्मा'। ६ नग. उत्तंहे। ७ सख. द. राग प्रमाथि । ध. व्याष्प्टेनष ठ ।९द भ, दि । भ. । १०६, द, "गध" |

२०६ बददारप्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

यो वैतामक्षितिं वेदेति पुरषो वा अक्षितिः स हीदमन्नं धिया धिया जनयते कर्मभिरथदेतत्र कुयास्षीयेत ह सोऽत्रमाति प्रतीकेनेति ससं परतीकं मुखेनेयेतव्‌ । स॒ देवानपिगच्छति स उजमुपजीवतीति प्रशसा ॥ २॥

वैतामक्षितिं वेदेति वक्ष्यमाणान्यपि जीण्यन्नान्पस्मिवसरे व्पाख्यावा- न्येवेति कृत्वा तेषां याथात्म्पविज्ञानफङगुपसंहवियते । यो वेतामत्तिति- मक्षयहेतुं यथोक्तं वेद पुरुषो वा अक्षितिः सर हीदमन्नं धिया धिया लनयते कमेमि॑द्धेतजन कु्यारक्नीयेत हेति । सोऽन्नमत्ति प्रतीकेनेत्य- स्पाथं उच्यते युखं मुख्यत्वं पाधान्यपित्येतत्‌ । प्राधान्येनेवान्नानौं पितुः पुरुषस्याक्षितित पो वेद सोऽन्नमत्ति नान्नं प्रति गुणभूतः सन्पथाऽन्नो न तथा दिद्रानन्नानापात्मभरूतो भोक्तैव भवति न भोज्यतामापयते। स देवानपिगच्छति स ऊजंमुपजीवति देवानपिगच्छति देवात्मभावं प्रतिपद्यत उजेमम्रतं चोपजीवतीति यदुक्तं सा मशंसा नपृवा्थाऽ- न्योऽस्ति ॥ २॥

पाङ्कुस्य कमणः फरभूतानि यानि त्रीण्यज्नान्युप्तिप्रानि तानि काये- त्वाद्विस्तीणविषयत्वाच पुभ्याऽनेभ्यः एथगुत्कृष्टाति तेषां व्याख्यानाय

78, क ~~ ~~~ -~ ~ ~~ ~~ -~----- -----> ~ === ~=

ग्यमधव दिति शेषः । पुरुषाऽन्नानामक्ष्यहतुरियुपपाच्च तज्ज्ञानमनूच तत्फलमाह । यो दतामित्यादिना । यथोक्तमनुवरति । पुरूष इति । फल्विषयं म्र पद्मुपादाय तदीयं ब्राह्मणमवतायं व्यक्ररोपि । सोऽन्नमित्यादिना । यथीक्तोपासेनवतो योक्त फठेम्‌ । पाषान्येनैव सोऽन्नमत्तीपि संबन्धः । विहषोऽन्नं प्रति गुणत्वाभवे इेवु- माह । अन्नानामिति । उक्तमर्थ प्रतिगहाति । भोकेवेति । पशशस्ति सिद्धये पप यति । स देवानित्यादिना ॥ २॥ साषन।त्पकमन्नचतुष्टयमन्नक्षयकारणमक्षिपितगुणयक्षपेण पृरूषोपाप्तनस्य एं चे क्तमिदनीमा ब्रह्मणस्तमापेरुत्रमन्यस्य तात्येमा । पा्स्पेत्यादिना। बघ्नणशे- षस्य तात्पयमुक्ला मत्रमेदमनुदाऽऽकादन्षाद्वारा ब्राह्मणमुत्थाप्य व्यचषशे ।

~ = [र

[1 1 क प त ।

) स.घ. ननां जाया पत्रो वित्तदये करम चै तैः प्मिनवरे्यलात्यितुः। २ च. ग. ङ, च छ, ज, छ. इ. "पू15्था' । ३ स. "यमतत । ४ क. क्षये द । ५ करण. तनाव 1६५ क छ भ. इ, ण, 'ठमुपास्तिप्र । ५ ज. ६, यतेगरू | ८ ज्ञ, ठ, "दानीं चाड्ऽरा' |

` पथमं बरह्मणम्‌।४] धानन्दगिरिकृतदटीकासवकितर्शांकरभाष्यतमेता। ५१५

्रीण्यात्मनेऽकरुतेति मनो वाचं प्राणं तान्यात्मनेऽ- कुरुतान्यत्रमना अभूवं नादशमन्यत्रमना अश्रवं नाश्रौषमिति मनसा दयेव पश्यति मनसा श्रणोति।

(ए (कि „कि 7. 1 १ 7. ए. त 1

उत्तरो ग्रन्थ आ ब्राह्मणपरिक्षमापेः । जीण्याल्मनेऽकुरूतेति। कोऽस्यार्थ इत्युच्यते मनोदाक्पाणा एतानि जीण्पनानि तानि मनो वाच पाण चाऽऽ स्मन आत्मा्थमकुरत कृतवान्धृष्ट्टऽऽदी पिता । तैषां मनोऽस्तित्वं स्वषटपं च प्रति संशय इत्यत आह । अस्ति तावन्मनः शरोत्रादिबाद्न- करणग्यतिरिक्तम्‌ । यत एषं प्रसिद्धं बाह्वकरणविषयात्मसंबन्पे सत्य- प्यभिमुखीभतं विषयं न ग्हवाति किं दष्टवानसीदं हपमित्पुक्तो वदत्य- न्यत्र मे गतं मन आसीत्सो ऽहमन्यतरमना आप्त नादम्‌ । तथेदं श्रुत- वानसि मर्दीयं वच इत्युक्तोऽन्यत्रमना अभवं नाश्रोषंन श्रुतवानस्मीति। तस्माचस्यासनिधौ ृपादिग्रहणसम्थस्यापि सतश्क्षरदिः स्वस्वविष- य्षबन्धे हपशब्दादिज्ञानं न भवति। यस्य च भावे भवति तदन्पदस्ति मनो नामान्तःकरणं सर्वकरण वरिधैययो गीत्पवगम्पते । तस्मस्छवी हि

जीगीत्यारिना । ज्ञानकमम्यां सप्तान्नानि सृष्ट चत्वारि माक्तम्या ब्रिमन्य व्रीण्यात्माप कल्पादौ पिता कल्पितवानियधः | अन्यत्रेल्यादिं वाक्यमुपादके । तेषामिति । षष्ठा निवारणार्थ । वत्र मनमाऽस्तितमादो साया | अस्ति तावदिति । भत्र याथपानिभ्ये सयपि कदाचिदवाथभराज।यमाना हखरन्तरमाक्षपातव न चष्ट तदिति युक्तं तस्य दतपादलात्तस्मादथादिसांनि ५५ ज्ञानकादाचत्कतानुपप। तनः सापिकेय्ः | लोकपसिद्धरपि व प्रभाणभदयाह । यत इदि । जपऽ।ल्त ब्राह्म करर्णाच्यातरेक्तं विषय्ादि करणि शेषः । वाव प्रनिद्धमुदाहरणानप्रन वाराह रति | कि टषटवानित्पादिना | तजरेवान्वरयव्यपिरकवुपन्यन्यति । तस्मादिति । यपोक्तार्थपततिलोकपतिद्धिविशादि वपि यवत्‌ । व्रिमतमात्मादातारकतपिक्त वमन्त काद।चित्कलादटवःदत्यनुमानं वच्छस्दाथः | वस्मदनुमानारन्वदाव न नामद्वि

बन्धः | ङ्पादिग्रहणसमधस्याप सत इति परमा [य्य | अन्तःकरणस्य चतरद्म्या वैरक्षण्यमाह । स्थति । समनन्पमबाक्यं फलिता५्पयलन।ऽऽद्तत | तस्पादिति।

पच द, न्तर । २ग.ध.ज. स. मनेावाक्प्राधषएु । ३७. गर्द अ, छ. "भना स्रा" | ४च. छ. ह. द. शदिश्च सत्रि । ध. ज. राति । ग, इ, "दे; लवि" । ६५ क ब्ध, पमोपये" । ७ क. ज. संवार ।८धरण णायः । ९ ज. 'मातच्यतिः । १०क. घ्‌ नदिमानाद" । न. ण. "नादिमानात्तद" । ११ क. ध. न्त बा । १९५०६. नाई ।7 ।

२०६ कृददारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

कामः संकल्पो विभिकित्सा श्रदराशश्रदा धृतिरधृतिक्षर्षीींरियेतस्सष मन एव तस्मा- द्पि पृषत उपस्ण्ष्टो मनसा विजानाति यः

रोफो मनसा हेव परयति मनसा शृणोति तदयग्रते दशेनाचभावात्‌ । भस्तित्वे सिद्धे मनसः स्वष्टपाथंमिदयुच्यते । कामः ज्लीव्यतिकराभिण- धादिः । संकल्पः प्रत्युपस्थितविषय विकल्पनं शनीरादिभेदेन । विचिः किस संशयज्ञानम्‌ । श्रद्धा ऽदष्र्थेषु कमेस्वास्तिक्यषुद्धिदेषतादिष च। भश्रद्धा तद्विपरीता बुद्धिः पृतिधारणं देहाचवाद उत्तम्भनम्‌ । धषू- तिस्तद्विपयंयः | हीरा । धीः पर्ना। मीमेयमित्येतदेवमादिकं षव मन एव मनसोऽन्तःकरणस्य इपाण्येतानि। मनोस्तित्वं परत्यन्यच कारणयु- श्यते । तस्मान्मनो नामास्त्यन्तःकरणम्‌ । पस्माच्चधुषो गोचरे एषठतोऽ- प्युपस्पृष्टः फेनविद्धस्तस्यायं स्पशौ जानोरयमिति विषेकेन प्रतिपयते । यदि विवेफकृन्मनो नाम नास्ति तर्हिं तल्यत्रेण कुतो विवेकप्रतिपत्तिः स्पत्‌ । यत्तद्विवेकप्रतिपत्तिकारणं तन्मनः। अस्ति तावन्मनः सखषपं च तस्याधिगतम्‌। तीण्यन्नानीह एलमूतानि कमणां मनोवाक्पाणाल्पान्य- ध्पात्ममधिभूतमधपिदेवं च व्याचि्यापितानि । तत्राऽऽध्यात्मिकानां वाङ्यनःप्राणानां मनो व्याख्यातम्‌। अथेदानीं वाग्वक्तव्येत्यारम्भः। पः

--- --~-- ~~

0 1 ~~ ~~~ ~~~ -- [व जि = ~~~ ~~~ 11१ ~ ~

तच्छन्दरेनोक्तं तुं स्यति । तद्यग्रत्व इति । कामादिवाक्यमवताय न्यकुवेन्मनसः स्वप प्रति संशयं निरस्यति । भस्तित्व इति | अश्रद्धाप्रिव- द्कामादिरमि विवक्षितोऽतरेति पत्वा मनोनुदधश्वोरेकत्वयुपेयोपसंहरवि । इत्येतदिति। देठपवृच्युन्पुखं मनो मोक्तकमेवशान्नानार्थाकरेण विवदेत शत्यमिपेत्यानन्तरवाक्यमव- तारयते । मनोस्तित्मिति । वदेवान्यत्कारणं स्फोरयति । यस्मादिति । वस्मदस्वि विवेककारणमन्तःकरणमिति संबन्पः। चक्षरसंप्रयोगात्तन सशेविशेषादशेनेऽपि संपयु- कया त्वचा विनाऽपि मनोविशेषद्शनं स्यादित्याशङ्काऽऽह । यदीति । लङ्मात्रस्य सकशेमात्रग्रारित्वेन वितिचकत्वायोगादियषेः । विवेचके कारणान्तरे सत्यपि कृतां मनःपिद्धिस्त्राऽऽह । यत्तदिति । वृत्तं कीतयति । अस्ति तावदिति । उत्तरम न्धमवतारयितु मू(भिकां करव । त्रीणीति । एवं मूमिकामाए्वय्याऽऽध्यातिमकवा- ग्न्याख्यनाध्‌ यः कन्वत्यारि वाक्यमादाय व्याकरोति । अयेत्पादिना । शब्द्प-

स भ क नना ० > ~ ~ ~ म त ~ 0 जा 0० 0 9-9-99 ९५०१

१ क. भ. ग. ह. प्त, द, "तित! २६. .द.च, षके कर्‌" ।

(व पशम बाद्मणम्‌।२] भानन्दगिरिकतदीकासवल्तिशाकरभाष्यसमेवा | २०७

कृश शब्दो वागेव सा । एषा न्तमायततेषा हि न प्राणोऽपानो व्यान उदानः समानोऽन इयेत-

कश्च रोके शब्दो ष्वनिस्ताल्वादिष्यङ्गघः प्राणिमिरवैगौदरक्षण इतरो वा वादित्रमेधादिनिगित्तः सर्वो ध्वनिर्वागेषर सा । इदं तावद्राचः सव- पमुक्तप्‌ । अथ तस्पाः कयेगुच्यते । एषा वाग्धि यस्मादन्तममिषेया- व्तानममिधेयनिणेयमायत्ताऽनुगता । एषा पुनः स्वयं नामिधयवत्पका- दपाऽभमिधेयप्रकाशिकेव पकाशात्मकत्वाल्पदीपादिवत्‌। न हि प्रदीपारि- प्रकाशः प्रकाशान्तरेण प्रकाश्यते तद्रद्राक्पकाशिकेव स्वपं न प्रका इयेत्यनवस्थां श्रतिः परिहरत्येपा हि न पकाडया प्रकाञ्चकत्वभव वाचः कायेमित्यथः । भय प्राण उच्यते । प्राणो मखर्नासिकापचा्या हृदय- वृत्तिः प्रणयनात्ाणः । भपनयनान्पूत्रपुरीयादपठानो ऽधद्त्तिरानामि- स्थानः । व्यानो व्यापमनकर्मां व्यानः प्राणपानयोः सपर्यिवत्कमरे- तुश्च । उदान उत्कर्पोष्वगमनादिहेतुरपादतरमस्तकस्थान ऊष्ववृत्तिः। समानः सम नयनाद्रुक्तस्य पीतस्य च कोष्ठस्थानोऽन्पक्ता। अन इत्यपां याय ध्वनिद्धिमिवा वण।त्मकेोऽवर्णातमकश्च तत्राऽऽद्या व्यवहतमिस्तान्यादिस्थानन्य- दन्यो द्वितीया मषादिरुवः स पर्वाऽमि प्रता वागतरत्यभः | परकाशैकमातरं ब्रागि- त्युक्त्वा तत्र प्रमाणमाह । इदं तावदिति । तस्मादमिवयनिणायकत्व्नसात्रपलाप- हति शेपः । वाचाऽपि पकाशयत्वात्कयं प्रकाराकमात्नं वागितमुक्तमभित्याशङ्न्य।ऽ१इ। एषति । रन्वं सरमथयते | न हीति । परकञान्तरण मजावीयनयि शषः । प्रक शिकाऽपि वाक्परकश्या चेततत्रापे परकाशकान्तरमेशन्यमिन्यनकन्यु स्यात्ततिरानाभभा हि नेवि श्रुतिः परकारकमात्रं वागित्याद । खलपरनितराटकस्नशन्दरः । तम्मा क्ये कार्यं यत्र हश्यते वत्र वाचः शरूपमनुगतमवत्याह । तद्रदितत्यादिना। भाध्यात्मिकप्राणविषयं वक्यमवरवाय व्याक्रराति | अधेति | मुमाद्‌। मचाया मच णाहं हृदयसंत्रन्षिनी या वायुवृत्तिः । वतर प्राणशञव्दधवतत) निमित्तमाह । पणपना- हिति । पुरतो निस्सरणादयं यक्ते । हृदयाद्य।देड वृलिर्स्यत्यवतृत्तिगानाभिस्या- नो हृद्यादारभ्य नामिपरयस्वं वतमान इति यत्‌ । व्यायमनं प्राणापानय।नियमनं कम स्येवि वपाक्तः | वीय॑वत्कमारण्यामन्न्य॒त्पादनाई । उत्कर" ३६ पृष्टिः । भादिपद्‌- नोक्रान्विरुक्ता | प्राणशब्देनानशब्दस्य पुनरक्तिमाशङ्ध चाऽऽह । अन इस्पात । भध. द. दिनेतिन। रक, "शमा" । ३ क. श्भा" | ४२.१५, म्र, "रमार । ५ म. ट, त्‌ । न्या । ६. इ, "द नुपू" |

२०८ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

त्सर्वं प्राण एवैतन्मयो वा अयमासा वाड्मयो मनोमयः प्राणमयः ॥ २ ॥ प्रयो खोका एत एव वागेवायं लोको मनोऽन्तरिक्षलोकः प्राणो$ पौ लोकः ॥ ¢ ॥

वृत्तिषिशेषाणां सामान्यभरता सामान्पदेहवेष्टामिसंबन्धिनी त्तिः । एषं यथोक्तं प्राणादिदृत्तिजातमेतत्स्वं प्राण एव । प्राण इति बृत्तिमा- नाघ्पालिकोऽन उक्तः| कमं चास्य दृत्तिमेदप्रदशनेनेव व्याख्यातम्‌ । व्याह्यातान्याध्यालमिकानि मनोवाक्प्ाणाख्यान्पन्नान्पेतन्मय एतद्वि कारः प्राजापत्पेरेतेवाञ्बनःप्राणेरारब्यः । कोऽपावयं कायेकरणसं- धात आत्मा पिण्ड आत्मस्वष्पस्वेनाभिमतोऽपिवेकिभिः । अविशेपेणे- तन्मय इत्युक्तस्प विशेषेण वाञ्जयो मनोमयः प्राणमय ईति स्फरी- फरणम्‌ ॥ ३॥

तेषामेव पराजापत्योनामन्नानामाधिभोतिको विस्तारोऽमिधीयते। जयो खोका भभषः स्व॑रित्पाख्या एत एव वाज्यनःप्राणास्तत्र दिशेषो षगे- वापं खोको मनोऽन्तरिष्षखोकः प्राणेऽसो खोकः ॥ ४ ॥

न ~> =

वथाऽपि तृतीयस्य प्राणशब्दस्य वाभ्यां पुनर्क्तिरित्याशङून्ाऽऽह । प्राण इतीति । सापारणाप्ताषारणवृत्तिमान्पाण इलपोन्कत्यमिययः । मनसो दश्नादि- वद्वाचोऽभिपेयपकानवच्च प्राणस्यापि कार्य वक्तव्यभित्याशङ््याऽऽह । कर्मं देति । एतन्मय इत्यत्र मयटो विकाराधेतवं वृत्तसरकीतिनपुपकं कथयति । व्याख्याता- नीति । आध्यात्मिकानां वागादीरनमनारम्भकलं वारयति । प्राजञापत्पेरिति । भारग्प्ङ्पं पश्नपुवकमनन्वरवाक्येन निर्धारयति । कोऽसाविति । क)थकरणसं- घाते कथमात्मशब्दपवृत्तिरित्याशङ्कयाऽऽह । भात्मस्ष्टपत्येनेति । वाहूमय इत्या दिवाक्यस्य पर्वेण पीनर्क्यमाशङ्चाऽऽह । अविशेषेणेति ॥ ३ ॥ वागादीनामाध्यात्मिकविभूविप्रदशनानन्रमापिभोविकविमूिप्रदरनापमत्तरयन्यम- ववारयति । तेषामेपेति । तन्नलुक्तं सामान्यं परामृश्य ॥ ४ ॥ १ ल. "दितं । क. शं" । २क.ग. वकार । ३क.ग.ध्‌. द. छनज. इ. ढ. विशेषणं । ४ क, इदपि प्राणस्फु' । ५ छ. "ति प्रागस्कु" । ६ इ. च. दात्ना । ७च.7. स्व श्या 4 फ. च. अ. इ. न. "नामार'। ९ ख, वेका ।

पम बद्मणम्‌। ५] अनिन्दगिरिकृतदीकासंवखितशांकरभाष्यसषमेता । २०९

अरयो वेदा एत एव वागेवर्भैदो मनी यर्जर्ैद प्राणः सामवेदः॥ 4॥ देवाः पितरो मनष्या एत एव वागेव देवा मनः पितरः प्राणो मतष्या ॥ ६ ॥ पिता माता प्रेत एव मन एव पिता वादूमाता प्राणः प्रजा ॥ ७ ॥ विन्नातं विजि ल्ञास्यमविज्ञातमेत एव यक्िच विन्नातं बाच सत्रपं वागि विज्ञाता वागेनं तदरूखाऽवति॥८॥

यिच विजिज्ञास्यं मनपस्तद्रपं मनो हि

णी । क 1 णौ

तथा त्रयां वेदा इत्यादीनि वाक्यानि संज्वथौनि॥ ५॥ ६॥ ७ ॥ विज्ञातं पिजञिज्ञास्पमविज्ञातमेत एव तत्र विशेषो यत्फच विज्ञातं विस्पष्टं ज्ञातं वाचस्तद्रूपम्‌ । तन स्वयमेव हेतुमाह । वाग्वि विन्नाना प्काशामकलत्वात्कथमविज्ञाता मवेचाऽन्पानपि विज्ञापयति वैभव सत्राद्‌ बन्धुः प्रज्ञायत इति हि वक्ष्यति । वायिशेपविद़ इदं फएखपुच्यत वागेषेनं यथोक्तपाग्िभतिपरिदं तद्विज्ञातं भत्वाऽवति पारयति विक्ना- तष्टपेगेवास्पान्नं भोज्यतां प्रतिपचत इत्पथः ॥ ८ ॥ तथा संत्किचं विजिज्ञास्यं विस्पष्ं ज्ञातमिष्ठं विजिज्ञास्यं तत्समं मनसो पं मनो हि यस्मातसदिह्वमानाकारत्वाद्विजिङ्नास्यम्‌ । प्रववन्य- त्रिटोकीवाक्यवद्त्तरं वक्यं विनज्ञातादिवाक्यात्प्राक्तभं नवय्यामत्याह । दथेति ॥ ५॥ ६ ॥ ७ ॥ विज्ञावादिवक्यमादाय वदं व्रिशषषं दकषयविं । विज्ञातमिति । त्ि्नातं फं वाचो पमिति प्रविन्ञातोऽथः सप्तम्यथः । प्रकाशकतवऽपि कथे वाचा ब्ित्तावताम- ल्याञङ्ग्याऽऽह | कथपरिति | प्रकाात्मकलभव ऋता वाचः विद्धामत्योश- इश्याऽऽह । वाचेति । वागविशेषस्ठद्विमपिः ॥ < ॥ संदिष्ठमानाकारलात्सकल्पविकल्पत्मकत्वादिति यत्त । तम्पात्स व्िजिन्ञाभ्यं

द ~ ~~ ~ ~ ~~~ ~ ~~~ --~ ~~~ न~ += ~ = ५.

१. ज, वाचा तैस |२ल.ग, ड. छ. घ. द नि प्रतिपा । ३3 क. ग. य. "रिका विष्टं विस्य" । छ, "तकचावधिष्टं विक्ष.।४द्‌, च (दण्द विदिः । ५.१. त्र. १, वाह्‌ । ३७

९१० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पथमाध्याये

विजिन्नास्यं मन एनं तद्रू्वाऽवति ॥ ९॥ यक्िचाविन्नातं प्राणस्य तद्रे प्राणो द्यविन्नातः प्राण एनं तद्रूवाऽवति ॥ १० ॥ तस्ये वाच

नोविभूतिविदः फलं मन एनं तद्विजिङ्नास्यं भूत्वाऽवति विजि्गास्पंस्व- ङ्पेणेवान्नत्वमापयते ॥ ९ ॥

तथा यात्कचाविज्नात विज्ञानागोचरं न च संदिष्वमानं प्राणस्य तब्रूपं प्राणो ह्यविन्नातोऽविज्नातरूपो हि यस्मात्पाणोऽनिरुकश्चतेः । विङ्ञातविजिन्नास्याविज्ञातभेदेन वाङ्यनःप्राणविभागे स्थिते जयो शोका इत्यादयो वाचनिका एव । सवत्र विज्ञातादि रपद शंनाद्रचनद्रैष नियमः स्मतेव्यः। प्राण एन तद्रूत्वाऽवत्पविज्ञातषपेणेवास्य प्राणोऽनं भवती- त्यथः। शिष्यपुत्रादिभिः सदिह्नमानाविज्ञातोपकौरका अप्याचायंपित्रादयो हइयन्ते । तथा मनःप्ाणयोरपि सदिष्वमानाविङ्ञातयरन्नत्वोपपत्तिः॥१०॥

व्याख्याते वाङ्मनःप्राणानामापिभोतिको विस्तारोऽथायमाधिदै- विकाथ आरम्भः । तस्ये तस्या वचः प्रजापतेरन्नत्वेन प्रस्तुतायाः

मनोरूपमिवि सबन्धः । पवेवद्वान्विमतिविदो यथा फलमुक्तं तद्वदिति यावन्‌ ॥ ९ ॥

अनिरक्तश्रुतेरवरिज्ञातरूपो यस्मात्पाणस्तस्मादविज्ञावं स्वै प्राणस्य रूपमिति योजना | विज्ञातादिषूपातिरेकेण लोकवदाचमावादिज्ञावादिं रूपत्वामिषानेनेव वागा- दीनां लोकाययापमेतवे सिद्धे किमर्यं जयो ठोका इदयादिवाक्यमियाश्ङ् तमे ध्यानापमियाह्‌ । विज्ञातेति । मूरादिष्यकेकत विज्ञातादि्रयदशवागादेश्च ग्यवस्थि- तत्वात्कुतो विन्ञादेवोगाचात्प॑कत्वं नियन्तुं शक्यपित्याशङ्चाऽऽह । सरवन्ति । प्ाणविमूतिविदः समवि एलं कथयति । पराण इति । के विज्ञावस्येव मोज्यलोप- छभ्भादविज्ञातादिरूपेण प्राणादेने मोन्यत्वोपपत्तिरित्याशङ्गयाऽऽह । शिष्येति । शिष्येरविवेकिभिः संदिह्यमानोपकायं आपि गुखस्वेषं भोज्यतामाप्रधमाना दृश्यन्त सुत्रादिमिश्चातिवलेरविज्ञागेपकाराः पित्रादयस्तेषां मोन्थत्वमाप्न्त तथा प्ररेऽपर संमवतीत्यथः ॥ १० ॥

वुमन तस्यै वाचः प्रथिवीया्ववारयति । व्याख्यात इति । आषिदेषिका- भंस्तद्धिमतिप्रदशनाधे हति यावत्‌ | समनन्तरसदभस्य वात्पयमुक्त्वा वाङ्याक्षराणि योजयति । तस्पा इति । कथमापारापेयभवो वाचो निर्दिश्यते तज्राऽऽह ।

१. ढ. 'स्यरू। २ क. "व तस्य नि" । ३ क. "कारा आचा च. काराअ+ञ्क्.ग, क भाचा। ५ ब 'त्मङ्तवे । घ 'सतसिद्धेः कि। ६ भ."स्तं। ७, रागु ।८ध, भ, ज्यताप्रा ।

पमं ाद्मणम्‌।५] आनन्दमिरिङ़वटीकासंवसितशांकराष्यसयेता। २११

एथिवी शरीरं ज्योतीरूपमयमभिस्तद्यावयेव वाक्ता-

वती थिवी तावानयमग्निः ॥ ११॥ अथैतस्य मनसो दाः शरीरं ग्योतीरूपमसावादियस्त- दयावदेव मनस्तावती चोस्तावानपावादियस्तौ

~~ -----~-* “~~. --~-- ~~ ^~ ~~ ~ -9- कनक = =

१.8) ~“ “~ ~" ~ ~~ “ ~ ~ ~~ यि वो ० न ज [क्वकाक

थिवी शरीरं बाह्न आधारो स्योवीष्पं प्रका्चात्मकं करणं एषिन्पा भाधेयमरतमयं पार्थिवोऽग्निः । द्विषा हि प्रजापतेवङ्किपंमाधातेऽप- काशः करणं चाऽऽपेयं प्रकाशस्तहूुभपं एयिव्यग्री वागेष प्रजापतेः । तत्तत्र यावत्येव यावत्परिमाणेवाध्यात्माधिमृतमेदमिन्ना सतती वामवति तत्र सवेत्ाऽऽधरारत्वेन एथिवी व्यवस्थिता तावत्येव भवति कार्यभृता तावानयमग्मिराधेयः करणषटपो ज्योतीष्पेण एयिवीमनुप्रविष्टस्तावनेव भवति समानयत्तरम्‌ ॥ १९॥

अधेतस्य प्राजापत्यानोक्तस्येव मनसो चोचुखोकः शरीरं कार्यमा धारो ज्योतीहपं करणमाधेयाऽसावादित्यः । तत्तत्र यावल्परिमाणमेवा- ध्यात्ममयिभूतं वा मनस्तावती तवद्विस्ताय तवित्परिमाणा मनसो उपोतीष्टपस्य करणस्याऽऽधारत्वेन व्यवस्थिता चोस्तावानस्तवादित्यो उ्योतीषपं करणमधेयं तावगन्पादित्पो वाञ्जनते भवषिदेविके मतापि-

1 8 [र

द्विपा हीति। उक्तमथ यक्षप्य निगमयति । तदुभयमिति । अध्यत्ममिमृते च या वाकपरि च्छिन्ना तस्यास्तुल्यपरिमाणत्वमादिदर विकवागंशत्वारंसाशिनाश्च तारात्म्यात्तय। सह दशयति । तत्तत्रेति । वत्रानयरम्थिरिति प्रतीकमादागर ग्याकराति | आधेय इति । समानमुत्तरमिस्य।यम्ऽध्यत्मयापिमूतं च मनःपराणयारापिरेषिक्मनःपा- णांशत्वात्तादास्म्यामिप्रयेण तुल्यपरिमाणलवमृच्यपे । तथाच व्राचा समानं पाणाद्‌ ुत्तरवाक्ये कथ्यमानं पमानपरमाणत्वमिवि ॥ ११॥

आपिद विकवाग्विम्‌व्य।रूयानानन्वयेमथशषब्दराधः | पनये। देरूप्यमुकत्वा ग्या ममिषत्ते । तततत्नेति । मन एवास्याऽऽसा वाग्जाया प्राणः प्रजेदयध्यासं भरन एव पिता वाङ्माता प्राणः प्रने्ययिभूवं च बराद्मनश्रयोः प्राणस्य प्रजालपुक्त तथाऽपिदैवेऽि वस्य वत्पजातें वाच्यमियमिपर्याऽऽह । ताविति । कयमादि-

[णि णण

१ सग्ध्‌. द, च, ज. द, "कारकः क २१. च, अर ट, वती भ" ३, र. ्लयार्वौग

९१९४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ (पिपमाध्वाये

मिथन समैतां ततः प्राणोऽजायत भ॒ इन्द्र स॒ एषोऽपपलो हितीयो वे सपल्लो नास्य पलो मवति य॒ एवं वेद्‌ ॥ १२॥ अथे तस्य प्राणस्याऽऽपः शरीरं ज्योतीस्पमसां चन्द्र

तरौ मिथुनं मेथुन्यमितरेतरसंसगं समतां समगच्छेतापर्‌ । मनसाऽऽदि- व्येन प्रदतं पित्रा वाचाऽग्मिना मातरा प्रकाशितं कमं करिष्यामीर्पन्तरा रोदस्यो; । ततस्तयोरेव संगमनात्पाणो वायुरजायत परिस्पन्दाय कमणे। यो जातः स इन्द्रः परमेश्वरो न केवरमिन्द्र एवासपनोऽवि्यमानः सपो यस्य कः पुनः सपन्लो नाम द्वितीयो वे प्रतिपक्षत्वेनोपगतः स द्वितीयः षप इत्युच्यते । तेन द्वितीयत्वेऽपि सति वाज्यनसे न सप- नत्वं भजेते प्राणं प्रति गुणभावोपगते एव हि ते अध्यात्ममिव । तत्र परासद्धिकामपन्नविङ्नानफरमिदं नास्य विदुषः सपः प्रतिपक्षो भवति प एषं पथोक्तं प्राणमप्तपनं वेद ॥ ९२॥

अथैतस्य प्रकृतस्य प्राजापत्यानस्य प्राणस्य न प्रजोक्तस्यानन्तर- निरदिषटस्याऽऽपः शरीरं काथ करणाधारः पूववर्ज्योतीषटपमपो चन्द्र

ल्यस्य मनसः प्राणं प्रवि पितृत्वं वाचो वाऽग्पातृलं तत्नाऽऽह । मनसेति । सावित्रं पाकमाग्रेयं च प्रकाशमूषे कायेमिद्धचदशेनात्तयोः सिद्ध जनकतमि- त्यथः | कमकब्देन कायपुर्यते तत्करिष्यामीति परत्येकममिसंपिपुवकमादियाग्न्यो- च।वार्ापेव्योरन्वराछे संगतिरासीदित्याह । करथैति । संगाविकार्यममिपायानुषारि वशेयपि । तत इति । वायोरिन्द्रसासवलतगुगवि शिष्टस्य पासन ममिवेयाऽऽह । यो जात इति | द्वितीयस्य सपलपसे वागादेरपि वालं स्यादयाशङ्याऽऽह । प्रतिपक्षेति । यथाक्तसप्लम्यास्यानफलमाइ । तेनेति । असपल्नगुणकपाणो- पासने फलवाकयं प्रमाणयापे । तत्रेति । प्राणस्यास्पलतवे सिद्धे सतति यात्‌ । पाद्किकत्वं प्रजोत्त्तिपरपङ्काद गवत्वम्‌ ॥ १२ ॥ भाषिरेविकयोवाङ्मनतयोकिभूपिनिदशानन्व्यमपेत्वुक्तम्‌ 1 नन्वेतस्येत्येतच्छब्देन प्रनातेनाक्तस्य प्राण्य किमिति न अ्रहणं वत्राऽऽह्‌ । न प्रजेति । अन्नत्रयस्य समपरधानत्वेन प्ररृवलारेतच्छब्देन प्रधानपरापपपत्त। नापरघानं परण्श्यव

१क. ग. ध, इ. चर कछ. ज. च. टद, तांप्षण 1 रग. द,्छ. ज. छ. घ्य दाङ्मनशप्र | ११. ठ. कयिमाषा" 1४३. ज, "मृशते ।

पथमं बरा्मणय्‌।५] आनन्दगिरिकितरीकासंषकितकाकरभाष्यशमेता। ५१६

स्तद्यावानेव प्राणस्तावत्य आपस्तावानसौ चन्द्रस्त एते सवं एव समाः सर्वेऽनन्ताः स थो हैतानन्तवत उपास्तेऽन्तवन्त५स रोकं जयत्यथ यो हेताननन्तानुपास्तेऽनन्त स रोकं जयति १३

1 मे षि मी क)

स्तत्र यावानेव प्राणो यावत्परिमाणोऽष्यात्मादिमेदेषु तवद्वश्वापिमत्प भापस्तावत्परिमाणास्तावानसौ चंन्द्रोऽबाधेयस्ताखष्स्वनुपविष्टः कर णभूतो ऽध्यात्ममधिभूतं च ताबद्याप्षिपरानेवे । तान्येतानि पित्रा पाङ्कन कमणा सृष्टानि त्रीण्यन्नानि वाङ्नःपोणाख्यानि । अध्यात्ममधिभूतं च जगत्मस्तमेते्यापं नेतेभ्योऽन्पदतिरिक्तं किंचिदस्ति करपात्रं कर- णात्पकं वा । समस्तानि सवेतानि प्रजापतिस्त एते बाज््नःपाणाः सवं एव समास्तुर्या व्पा्ठिमन्तो यावत्ाणिगोचरं साध्यात्माधिभरतं व्याप्य ष्यव- स्थिता अत एवानन्ता यवित्संसारभाविनो हि ते । कायकरणपत्याख्या- नेन तसारोऽवगम्यत | कायैकरणात्मका हि त इत्युक्तम्‌। स यः कश्िद्धे- तान्प्रजापतेरात्मभूतानन्तवतः परिच्छिनानध्यात्मषपेण वाऽधिमूतष- पण वोपास्ते स च तदुपासनानुषपमेव फ़लमन्तवन्तं रोकं जयति परि च्छि एव जायते नेतेपामात्मभूतो भवतीत्यर्थः । अथ पुनर्यो हैतानन- न्तान्सवांत्मकन्सवप्राण्यात्ममूतानपरिच्छिनानुपास्ते सोऽनन्तमेव रफ जयति ॥ १३॥ इत्यथः । पएतरवदाचो मनसश्च पृथिवी चौश्च शरीरं यथा तयेत्यथः । देरूप्ये प्राणस्योक्ते व्या्ठिमवराशष्टं व्याचष्ट | तत्रेति । ववानिदयारि प्रतीकमादाय व्याचष्टे चन्द्र इति । वाद्मनःपणानपापदेविकरूपणोपासनं श्रितां त्रं कवयति । तानीति । एरेभ्योऽविरिक्तमाविषठानमस्ात्याश ङ्य विशिनषि। कायात्मकपिति। पजापतिरतेभ्याऽपिरिकतऽस्तीत्याशङ्भयाऽऽह । समस्तानीति । सापस्कं वृत्तमनूथ वाक्यमादाय व्याच | त एत्‌ इति । तुल्यां ग्या्षिमेत्र व्यनक्ति । यावदिति । वावदशेषं जगद्याप्ये व योजन। । तुन्यव्य।प्तपसमुपजीम्याऽऽह । अत एवेति | तेषां यावत्संमारभव्रित्वममिन्यनक्ति । न हीति । का्यंकरणयोयवरत्समारमाप्रितेऽि प्राणानां किपयातवमतव आई । कार्वति \ ठेषु परित्छन्नत्वेन ध्ये देषमाह्‌ । तय इति । एवं पातनिकां छत्व विवरक्षितमुपामनमुपदरंशति । अथेति ॥ ६३ ॥

१क. ख. ट, चन्द अपे ।२ख.ग. ध. रइ. उ, ज. घ, प्राणाः । अ | ३करन्छन्डः ० कारः । जघ. ज. च।५ ग. इ. च, द. (स्तुल्यन्या" । ६ ध. भ, ` तिलमू। ।

२१४ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

स॒ एष संवत्सरः प्रजापतिः षोडञचकर्स्तस्य रात्रय एव पञ्चदश्च कडा धुवेवास्य षोडश्ची का स रािभिरिवाऽऽ च पूर्यतेऽप च क्षयिते

नन

पिता पाद्धुन कमणा सप्तानानि दष्टा ज्रीण्यत्नान्यात्माथमकरोदित्ुक्तं तान्येतानि पाङ्ककमफरमूतानि व्याख्यातानि । तत्र कथं पुनः पाङ्स्प कमेणः फरमेतानीति । उच्यते । यस्मात्तेष्वपि त्रिष्वननेषु पाङ्ूताऽवग- म्यते । वित्तकमंणोरपि तत्न संभवात्‌ । ततर एथिव्यग्री माता। दिवा- दित्यौ पिता । योऽपमनयोरन्तरा प्राणः स प्रजेति व्याख्यातम्‌ । तत्र पित्तकमणी संभावपितम्पे इत्यारम्भः । प्त एष संवत्षरो याऽयं त्यन्नात्मा प्रजापतिः प्रकृतः सष एष पवत्सरात्मना विशेषतां निदि दयते । षोढडशकरः षोडश का अवयवा अस्य सोऽयं षोडश- कलः सवत््रः सवत्सरात्मा कारुषट्पः । तस्य च कारात्मनः प्रजा- पते रात्रय एवाहोरानाणि तिथय इत्यर्थः पञ्चदश कराः। धैव नित्पेव व्यवांस्थताऽस्प प्रजापतेः षोडशी षोडशानां प्रणी करा स रात्रिभिर्व तिथिभिः कटोक्ताभिरापरयते चापक्षीयते च | प्रतिपदाचाभिर्हिं चन्द्रमाः प्रजापतिः शञ्कपक्ष आप्यते कलाभिरूपचीयमानामिेधेते यावत्सपृण- मण्डलः पोणंमास्याप्‌ । तामिरेवापचीयमानामिः कराभिरपन्षीयते कृष्णपक्षे पवदधरवेका कडा व्यवस्यिताऽमवास्पापाम्‌ ।

अन्नरवयं फठवरद्ध यान विषय व्यारूयाते वक्तव्यामावात्िमुत्तर्रन्थनेल्याशङ् वृत्तं कीतयति । पितेति । तेषां व्रते प्रमाणाभावमदाय शङ्ते | तत्रेति । प्रतं ग्यास्यानं सप्तम्यथेः | काय॑लिङ्कमनुपानं प्रमाणयन्लत्तरमाह । उच्यत इति । अनु- मानमेव स्फुरयितुमन्नेव॒पाडूत्वावगाप दरयति । यस्मादिति । तस्मात्तत्क।रणमपि ताशमिति शेषः । कथं पुनस्तत्र पाङ्त्पीरियाशङ्चाऽऽह । वित्तेति । आत्मा जाया प्रजाप चयं संग्रहीतुमपिशम्दः। उक्तं हेषु व्यक्ती कुवैन्कतं स्मारयपि । तत्रेति । अन्नतरयं सप्तम्यथः | तथाऽपि कथं पङ्त्वभिलयाशङ्कयानन्रग्नन्थपवतारयति । तत्र वित्तेति । सप्तमी पूतैवत्‌ । अप्रवातं अन्थं व्याचष्टे । योऽयमित्यादिना । कथं प्रजापपेत्ति मरि ण मणलमपृज्ञीयमाणत्वं च तजाऽऽदह । प्रतिपदाचाभिरिति । वृद्५२।दा द३।यति । यावदिति । अपक्षयस्य मय।दामाह । यावद्धरति । अवाकि-

'न मस कट (न [१५ रिग

= {1 [मै

१ न. ण, प्रस्त॒तं । ध, प्रस्ततव्या । २ क्ष, ध, ज, ठ. ण. शटगिति। ३ क्त, इ, यम

पथमं बह्नणम्‌।५] भनन्दगिरकृतदीकातंवलितिशांकरभाष्यसमेता। २१९

सोऽमावास्याध्रात्रिमेतया षोडश्या कर्या सर्वमिदं प्राणभूद्नुप्रविश्य ततः प्रातर्जायते तस्मदिताभ्रापर प्राणमृतः प्राणं नविच्छिन्यादपि कृकरासस्यै-

स प्रजापतिः काखात्माऽमावास्याममवास्यायां रात्रि रात्रौ या व्यवस्थिता धुवा करोक्तैतया षोडङया कल्या स्वेपिदं प्राणश्रस्याणिजातमनप्रविरय यदपः पिबति यञ्चोषधीरश्नाति तत्स्वमेवौषध्यात्मना सर्वं व्याप्पामा- वास्यां रात्रिमवस्थाय ततोऽपरेद्युः प्रातजायते द्वितीयया कल्पा संयुक्तः एवं पाद्धात्मकोऽपौ प्रजापतिः । दिवादित्यो मनः पिता । प्रथि व्यर्म् वाग्या माता । तयोश्च प्राणः प्रजा । चान्द्रम्वम्तिथयः कला वित्तमुप्रचपापचयधर्मित्वाद्भित्तवत्त।सां च कनानां कारवयवानां जग॑- त्परिणामहतुत्वं कमं । एवमेष कृत्स्रः प्रजापतिजाया मं स्पादथ प्रजाये- याथ वित्तं मे स्पादय कमं कुर्वयेत्यपणानुष्प एव पाङ्कस्य कमणः फरभतः संब्रत्तः । कारणानुरिधापि हि कायमिति खोकेऽपि सि्थातः। यस्मादेष चन्द्र एतां रात्रि स्वप्राणजातमनुपविष्ठो धवया क्या वततत तस्मादतोरेताममावास्पां रात्रे पाणभ्रृतः प्राणिनः प्राणं न विच्छिन्या- त्पपाणिनं न प्रमापपेदित्येतदपि कृकलासस्य । कृकनरासो हि पापात्मा स्वभावेनेव हिंस्यते प्राणिमिरहषरोऽप्यमङ्ुर इति कत्वा । ननु प्रतिषिद्धे एटाममतरस्यौयां विविष्यं कलां प्रपव्यान्दर्तयक्रखोत्त्ति शक्रपरत्पिद्‌ दशयति । ष प्रजापतिरिति । प्रणजातमव मिशन । यदप इति | ध्थव्ररं जद्मं चथ. । आओषध्यातमनेत्युपलक्षणं जलातनेत्यपि द्रष्टव्यम्‌ | फलमत प्रजापत पादु तकम्‌ पकरान्तं तदद्यापि नोक्तभित्याशङ्न्याऽऽह । एवमिति । वंदव ' पाडत शयनाक्त । दिषेति । कलानां वित्तव द्वित्ततरे हतमाह । उप्रचयेति । पाङ्कनानशन नन्वमध- माह † एवमेष इति । संत्रपि रत्नस्य प्रजापतन्पक्रपानुम। ववं दृङ्ञयात | जायति। भवतु प्रजापतेरुक्ता पाङ्क्तं तथाऽपि कथं पाङ्ककमफ तवं नत्र।ऽ७दह । कारणति। पाङ्ककमफलतवं प्रजापतेस्क्ला पासह्िकिपनमाह । यस्माद्रिनि । जन कक्छामभ्यति कुतो विडषोक्तिरिल्याशङून्याऽऽह । कृकरूसो दीति । कनम्तम्य पान्त तत्राऽरह। हृष्टो ऽपीति । विशेषनिषेषस्य शेषानुज्ञापरत्वाद्रिणवः सामान्यज्ञान्नण म्यादिति डङते । नन्विति । वी थ॑शब्दः शाख्व्राहुवपदशविषरयः । सावारण्यन सवत्र निषि.

१७. वदसि २. ट. ॐ. ज. त्ता । अक्ा।३२च ग दषाग । ४ च चुन्द ॥ ५क. ब ब्राप्यां नि" । ९ त, ण. शस्यानि" । ७ ङ. 2 "क्तनद्या | ८ 2, 'लमृनत्‌।

०९१६ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

तस्या एव देवताया अपचिये ॥ १४ ॥ थो वै सर संवत्सरः प्रनापतिः षोडश्चकरोऽयमेव स॒ योऽयमेवेवित्ुरूषस्तस्य वित्तमेव पञ्चदश करा आतमेवास्य षोडशी कडा स वित्तेनै- वाऽऽ च पूर्यतेऽप च क्षीयते तदेतन्नभ्यं यद्यमा-

प्राणिर्दिसां न हिंस्यात्सर्वा भूतान्यन्यत्र तीर्थेभ्य इति । वाटं प्रतिषिद्धा तथाऽपि नामावास्याया भन्यत्र प्रतिप्रसवाथं वचनं हिंसायाः कृकरस- विष्ये वा कि तर्धेतस्पाः सोमदेवताया अपचित्य प्रजार्थम्‌ ॥ १४॥ यो वै" परोक्षामिहितः सवत्सरः प्रजापतिः षोढशकरः स नेवात्यन्तं परोक्षो मन्तष्यो यस्मादयमेव प प्रत्यक्ष उपरभ्यते | कोऽसावयं यो यथोक्तं त्यन्नात्मकं प्रजापतिमात्मभतं वेत्ति स एववि्परूषः केन सामा- न्येन प्रजापतिरिति तदुच्यते तस्थेवंविदः पुरुषस्य गवादि वित्तमेव पञ्च दश कडा उपचयापचयधमित्वात्तद्वित्तसाध्य च कमं | तस्य कृत्छताया आत्मेव पिण्ड एवास्य विदुषः षोडशी कला ध्रुवस्थानीया स चन्द्रव- ्वि्तेनेवाऽ पूर्यते चापक्षीयते च | तदेतट्लोके प्रसिद्धम्‌ । तदेतनभ्यं दवाऽपि हिसा विशेपवोऽमवास्यायां निषिध्यमाना सोमदेववापूजा् तवः शेषानुज्ञा- भावान्न सामान्योक्तिविरोषोऽस्तति परिहरति | बादपिति ॥ १४॥ यतपूवेमापिदेविकत्थन्नातलकप्रजापलुपाप्नमुक्तं तददमसि प्रजापविरिदहंरेण कतेव्यमिदयाह । यो वा इति । प्रक्षमुपलभ्यमानं प्रजापि प्रश्नद्वारा प्रकस्यति | कोऽसाविति । तस्य प्रजपतिवमपरपिद्धमियाशङ्ग्च परिहरति । केनेत्पादिना । कठानां जगद्विपरिणामहेतुलं कर्मत्यक्तं विततेऽपि कर्महेतुत्वमस्ति तेन वत्र कला्- ग्दपनृतिरुचिपत्याह । वित्तेति । यभा चन्द्रमाः कलाः ड्कष्णपृक्षयोरापू॑ऽ- पर्तीयते च तभा स विद्वावित्तेनेवोपचीयमनेनाऽऽपूयतेऽपचीयमानेन चापक्षीयते । एवच्च ल।कपापिदत्वन्न परतिपदनततपक्षमित्याह । स चन्द्रवदिति । आतव धुव! कठेत्युक्तं तरेव रथचक्रदष्टन्ेन स्यपि । तदेतदिति । नामिश्चक्रपिण्डिका

[1 ~~~ ~ ----- ~ --~*

०~-न- न ~> ~ ~ --~--~----~ ~ ~~ ~ ~----~ ~~ = ~क ० ०

॥ क. साऽरदितन्सवम्‌" । २ च. छ. ज. इञ. "तसवंमू" । ल. "त्सवरौणि मू" । ३ क. ग. ड. अ. छ. इ. वैसप"। ४. छ. ज, घ. "पोक्तमन्ना*। ५ घ. ज. च. साम्येन । ५ ल. "लादि ७ दख. घ. इ.च. भ. ठ. षव: षोडशानां पणी षोः । < ण, 'विद्भन्ना" ।

परथमं बराह्मणम्‌।५] आनन्द गिरिकृतरीकातवखितशां करभाष्यसमेता | २१७

तमा प्रधिरवित्ं तस्मावदपि सर्वज्यानिं जीयत आत्मना चेज्जीवति प्रधिनाऽगादि्येवाऽशहः ॥१९॥ जथ अयो वाव रोका मनुष्यखोकः नाभ्ये हितं नभ्यं नामि वाँऽहतीति किं तचदयं योऽयमासमा पिण्डः ` पधिर्वित्तं परिवारस्थानीयं बाह्यं चक्रस्येवारनेम्पादि । तस्माचचपि सर- ज्यानि सवेस्वापहरणं जीयते दीयते गानि पराप्रारेयात्मना चक्रनामि- स्थानापेन चेचदि जीवति प्रथिना बाह्येन परिवारेणयैमगानक्षीणोऽप यथा चक्रमरनेमिविुक्तमेवमाहुरज।वशेदरनेमिस्थानीयेन वित्तेन पन. ूपचीयत इत्यमिप्रायः ॥ १५॥ एवं पाडून देववित्त विद्यासंयुक्तेन कर्मणां ज्य॑ननात्मकः प्रजापतिर्भव- तीति व्याख्पातमनन्तरं च जायादिवित्तं परिवारस्थानी्यामन्पुक्तम्‌ । तत्न पुत्रकमापरविद्ानां रोकपराप्रिपताधनस्वमात्रं सामान्पेनावगतं न पुत्रादीनां छोकपाप्रिफलं प्रति विङेषषबन्धनियमः। सोऽय पुत्रा दीनां साधनानां साध्यविशेषषबन्धो वक्तव्य इत्युत्तरकण्डिका प्रणी यते। अथेति वाक्योपन्पाप्ताथः । जरयो ववत्पवधारणाथः । तरय एव शाना कसाधनाहां छोका न न्य॒ना नाधिका वा।केत इत्युच्यते मनुष्यरोकः वत्स्थानीयं वा नभ्यं तद्व प्रश्नद्वारा स्फ(रयति | पिः तदिति | शगागम्य चक्रपि- ण्डिक्रास्यानीयत्वमयुक्तं पररारादशनािव्याशङ्कनचाऽञऽ्ट | प्र्िग्ति | शगग्म्य रथचक्रपिण्डिकास्थानीयत्वे फलितमाह । तस्मादिति । पराधमकनया वाद्यावमाः | जीवश्चेदिति ॥ १५ ॥ | अन्नत्रयात्मनि प्रजापतावरहंगरहपाप्नस्य सफलस्याकत्वाद्रलःयामावादृनग्रःभ- वेयथ्यंमित्याशङ्च तद्विषयं वक्तं वृत्तमनुवदापि | एवमिति । सवतवित्यत फकन- क्तं वयार्मिथाबद्धलात्याजापत्यं च फलं पणवं दिते वक्कवृ्तबरन्पनप्वानदच सामान्येन वत्प्ावावर्षोदुमस्येवि विशष। नाक्तम्तदूक्त्यथभूत्तगय ज्रूतिरप्याह | तत्रेति । पृवे्न्थः सप्तम्यथः | नियमे नाव्रगत इनि भवन्वः | उपन्यामः पारम्भः। वावज्दरस्यावधारणङपम५ वितरृणे।वि | जय एवनि । तदये लक्त्रय प्रश्रद्राग स्फ़रयति । के त इत्यादिना | जयं नाम पत्रेण भनृप्यलकम्यातिक्रम ईत ` १ च. दिचाहः। २ धज. चाति। इच. ब्रजति । ३ न. दं वित्तं च चध. =. ज.°नि सवेहानि पस ५ घन. प्रा्षोऽ्प्यात्म ^ ५ क.ल.क.प्रातीचयाः। ७ ग.ट.चन्छनजन््नर यपा < खघ. धु, ज, द."वियुक्ता ९ग. च.णाऽन्ना" १० ध.ज. त्यन्नाम । ११ वन्वन ताक" । १२ ज्ञदयं न १३ अ.ननोक्तौ च फ १४ तु.वन्ण. व प्रः १५ यृतजरगर नाकि विनियतम्‌" + ७

२१८ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पथमाध्वाये

पितृखोको देवरोकं इति सौऽयं मनुष्यलोक ुत्रेणेव जय्यो नान्येन कर्मणा कर्मणा पितृरोको विद्या देवछोको देवरोको वे लोकाना रष्स्तस्मािदां प्रशसन्ति ॥१६॥ अथात

॥

पितृलोको देवलोक इति । तेषां सोऽयं मनुष्यखोकः पूत्रेणेव साधनेन जय्यो जेतव्यः साध्यो यथा च पुत्रेण जेतत्यस्तथात्तरत्र वक्ष्यामो नान्येन कमणा विद्यया वेति वाक्यशेषः । कमंणाऽप्रिहोनादिख- क्षणेन केवटेन पितररोको नेतव्यो न पुत्रेण नापि विद्यया । विचया देवखांको न पुत्रेण नापि कर्म॑णा | देवखको वे छोकानां त्रयाणां नरष प्रशस्यतमः । तस्मात्तत्साधनव्वाद्भियां प्रशास्तन्ति ॥ १६॥ एव साध्यरोकजयफरुमेदेन दिनियुक्तानि पुत्रकमवियाख्यानि त्रीनि साधनानि । जाया तु पुत्रकमीयेत्वान पएथक्पाधनमिति पएथङ्नामि- हिता । वित्तं च कमंसाधनत्वान्न पएथक्साधनम्‌ । विद्याकमंगोरखकज- यह तत्वं स्वात्मप्रतिामेनेव भवतीति प्रसिद्धम्‌ । पत्रस्य त्वक्रियात्म- कत्वात्केन प्रकारेण लोकजयहेतुत्वमिति न ज्ञायतेऽतस्तद्क्तत्पपित्य- केचित्तान्पत^याह । साध्य इति । पृत्ेणास्य साध्यत्वमासिद्धमित्याशङ्‌ याऽऽ ह्‌ । यथा चेति । दविविषा 1§ मनुष्यलोकजयः कतेग्यशेषानुषटानं मोगश्च । तत्राऽऽच- माभ्रित्यान्ययोगय्यवनर्खे दमवकारायं दशयति । नान्येति । द्वितीय त्वयोगव्यवर- च्छेदुस्तदर्था ज्योपिपेमं लोकं जयतीति साषनान्तरंणापि मनुप्यलाकजयश्रुतेरिवि भावः । पूवेवक्यस्थमेवकारगत्तरवाक्ययारनुषक्तय॒पत्य वाक्रयद्यं व्याचष्टे । कमगे- त्यादिना । साषनद्वयापक्षया फलद्रारकमुत्कषं विद्यायां दशयि । देवरोक इति ॥ १६॥ ृत्तमनुयद ति । एवमिति । पुत्रादिवजायावित्तयोरपि पृतत्वात्फछविशंष़ विनियोगो वक्तव्य दत्याश्चडन्याऽऽह । जाया त्विति । न पएथक्पुत्रकमेभ्यामिवि शेषः । न एृय- कंसाधनं कमणः सकाशादिति द्र्टम्यम्‌ । मवत्वेवं साधनत्रयनियमस्तथाऽपि विद्याक- मेण हिता समनन्तरमन्पे किमिति पुजनिङूपणभित्याशङ््याऽऽह । विचाकरम॑णो- रिति । यथाक्त चच पुत्रस्य कोकहतुत्वत्त।पना५ सपरत्तिवाक्यमिल्याह। अत इति।

(ना ज न> जा =-= ~ ~ =-= ~ [1

~ ~ = =» „~~~ ~. - ~~~ ~~ 1

{ 11 ( 8. 7 श ता

णपल ।>२च्‌,. ट, तरिति। २. द. ण, लषति | ४.८. इना

पथमं बरा्रणम्‌।५] भानन्दगिरिकतटीकासंवङ्वर्थाकरभाष्यसमेता । २१९

संपरततियेदा परेष्यन्मन्यतेऽथ पुत्रमाह तवं ब्रह्म त्वं॑यन्नस्वं रोकं इति स एवः प्रयाहाहं ब्रह्माहं यज्ञोऽहं खोक इति यहे रिंचान्‌क्तं तस्य सवस्य ब्रह्येप्येकता । ये षै के च यज्ञास्तषा९ स्वेषां यन्न इत्येकता ये वेकेच

~क => ~~~ ~ ~~~ ~~ ~ ~~~

थानन्तरमारभ्यतं । सप्रत्तिः संप्रदानम्‌ । सप्रत्तिरिति वक्ष्पमाणस्प कर्मणो नामधेयम्‌ । पुत्रे हि स्वात्मत्पापारसपदानं करोत्यनेन प्रकारेण पिता तेन संप्रतिषंन्नकमिदं कमं तत्कस्मिन्कारे कर्तव्यपित्पयाह । स पिता पदा यस्मिन्कारे प्रेष्यन्मरिष्यन्मरिष्यायीत्यरिष्टादिदर्चनेन मन्प- तेऽथ तदा पुत्रमाहुयाऽऽह त्वं ब्रह्मत्वे यज्ञस्य खोक इति । ष एव मुक्तः पुत्रः प्रत्याह सतु पू॑मेवानुशिष्टो जानाति मयेतत्कतेव्पमिति तेनाऽ ऽहाहं ब्रह्माहं यज्ञाऽहं खोक इति । एतद्राक्यत्रपम्‌ । एतस्या. स्तिरोहित इति मन्वाना श्रति्व्पाख्यानाय प्रवर्तते । यद्रे फिव यत्किचावशिषएटमनृक्तमधीतमनधीतं च तस्य सरवैस्पेव बरह्मत्े्तस्मिन्पद्‌ एकतेकतवं योऽष्ययनत्यापासो मम कतत्य आ्षीदेतावन्तं कार वेद- विषयः स इत ऊर्ध्यं चं ब्रह्म त्वत्कतंकोऽस्तिव्य्ः | तथाये वे के च यत्ना अनुष्टेाः सन्तो मयाऽनुष्ठिताश्चाननुष्िताश्च तेषां सर्वेषां यन्न इत्येतस्मिन्पद पएकैतेकसं मत्कवेका यन्ना य आस्त इत रउरध्वचं यज्नस्त्वर्कर्वंका भर्वान्त्वच्प्थः।येवेकेच टाका मया जेतन्पाः सन्तो

अथात इति पददयं व्याख्याय संप्रत्तपद्‌ं व्याचष्ट । सप्रति | काम म॑प- दाने नाम तदाह | सप्रतिरितीति । वदव कथ पिशदथथि । पृते हति । अनन प्रकरिगेति वक्ष्यमाणप्रकारोकतिः । अशिष्टद्री-यादपतन दुःस्वप्राद्मिग्रदः । परत्थाहू वाक्यत्रयमिति सबन्धः । पुत्रस्याहं वह्मत्यादिपरतिविचत हनुपाह्‌ | स लिति । भया काय यद्ध्ययनादि वदेवावकिष्ट त्रया कार्यमिधि पृस्थ प्रागनु्ञद्नामात्रे पतिवि- चनानुपपतिरत्यथैः । यौ फ्िचत्यादिवक्यानां एतरानमन्रणवक्थयमेदामत्रासुन- रुक्तिरित्याशङ्चाऽऽट | एतस्येति । ये किच-यादिवक्य वाक्याथ । पोऽध्य- यनेति । चं व्रह्मतिवकययं यन्न इहि वाक्यमपि शक्यं व्याखूयातुपिस्याइ | तथेति । ब्राह्मणाय संगृ्ाति । मत्करनवृक्ा इति । ते लाकं इत्यस्य व्याख्यानं

भ

१६. ग. व. श्प २क.ख.ध्‌, द. च. ठ. त. छ. ट, कठ। ३ ऋ. क. ज. 2. त्वाना |

२२० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

रोकास्तेषा सर्वेषां रोकं इत्येकतेतावदहया इद* सरवमेतन्मा सर्व५सन्नयमितोऽगुनजदिति तस्मात्पुत्रम- नशिष्टं लोक्यमाहृस्तस्मादेनमनुशासाति स

विदस्माहोकातरेयथोभिरेव प्राणैः सह एत्रमाविशति।

"~~ ~~ -----~---->

` जिता अजिताश्च तेषां सर्वेषां रोक इत्येतस्मिन्पद एकता । इत ऊर्ध्व त्वं लोकस्त्वया जेतम्यास्ते । इत ऊध्वं मयाऽध्ययनयन्नरीकनयकते- व्क्गतुस्त्वपि समर्पितो ऽदं तु मुक्तोऽस्मि कतेत्यताबन्धने विषयात्रतो स च सरं तथेव प्रतिपत्नवान्पुनोऽनुरिष्टत्वात्‌ । तत्रेमं ॒पितुरमिणयं मैन्वानाऽऽचष्टे श्वुतिरेताददेतत्परिमाण वा इद सवं पद्ररहिणा कतेन्प यदुत वेदा अध्येतव्या यज्ञा यष्ट्या ल्येकाश्च जेतव्या एतन्मा सवं सन्रय सद हीमं भारं मदधीनं मरीऽपच्छियाऽऽत्मनि निधायेतो ऽस्माल्लोकान्मां मामभुनजत्पाख्पिष्यतीति टढथं रङ्ग छन्दसि कारनियमामावात्‌ । यस्मादेवं स्पत; पुत्रः पितरमस्माह्लाकात्कतंत्यताबन्धेनंतो मोचयपि- व्यति तस्पप्पुत्रमनुशिष्टे रोक्यं लोकहितं पितुराहुमरद्यणाः । अत एव द्वेन पुत्रमनुशाप्तति रोक्योऽपं नः स्यादिति पितरः। सपिता यद। यस्मिन्कार एवंवित्पुत्रसम्षितकतंग्यताक्रतुरस्माद्लोकादेति ्निप- तेऽथ तदेमियेव प्रकतेबल्यनःपराणैः पुनमाविशति पुत्र व्पप्रोति। अध्या- त्मपरिषच्छेदहत्वपग प्रततितुवाल्यनःप्राणाः स्पेनाऽऽपिदैविकेन द्पेण

~~~ ~ -----~ - --- ~ - ~ =-= -------~--------

ये वे केचेत्यारि । वत्र पदायानुकत्वा वाक्याधमाह | इत इति । किमिति चतक

कमध्ययनादिं मयि सषप्यते तथव कि नानुष्टीयवे वत्राऽऽह । इत ऊर्धव॑मिति। कतेन्यतेव बन्यनं तद्विषयः कतुः संकल्पस्तस्माररिपि यावत्‌ | सर पुत्र इत्यदेस्तात- यंमाह्‌ । प चेति । वत्रेवि यथाक्तानुशासनाक्तिः | एैन्मा सवमित्यादिं पदीकमादाय म्याच्टे | स्प हीति । अनद्यतने भूपे व्रिदिवस्य ठन्‌ मपिष्यद्र्थत्वं कथमिदया- हङ्न्याऽऽह । छन्दसीति । पत्रानु शासनस्य एठवखमाह । पस्मादित्यादिना । कतपेरपात्तिकिः सन्पिता किं करोतीत्यपेक्षायामाह । स॒ पितेति। कोयं प्रवेशोन हि विशिष्टस्य केवलस्य व। बिले सपेवत्यवेशः संमवत्यत आह । अध्यात्मेति ।

मन = न क = 9

(नः ~~~ ~~~ = ~^ ~~ ~~~ ~ ~

१ ख. इ. इ. "तव्यः ऋ २ ग, मलाऽऽच"। ३ ख-ग. ध. ड. च, छ. ज. च्व. ढ, "तत्सर्व ४ ङ, कष. ठ. तोऽच्ि।५ग. ड. च. ज. ट. “न्माम"।+६ ट, “न्धनान्मोचः । ७ ख. ध.छ. अ, नवते । ८ च, “द्म गप्तस्मादक्तदेतेरिवायतना। अप्येनं । ९ च. ट. “क्योऽगमस्माकं स्या । १० कं. क्ल. ध. ज. २. ण्‌, "पत्सि 1१ ख, ध. र, मतार्थि। १२२. "कः पिता। भद. पिता

पथम बाह्नणम्‌।५] आनन्दगिरिङ़तदीकासंवकितशांकरमाण्यसमेता# २२९१

प॒ यद्यनेन रिंचिदक्ष्णयाऽङृतं भवति तस्मादेन ^ सु्व॑स्मारु्रो सुञ्चति तस्मातप्ो नाम स पूत्रेणेवासि्हीके प्रतितिष्ठयये-

~=-~---------~ "~~~ जन - ना

पुथिन्यरन्या्यात्मना मिनघटपदीपपकाशवत्पेमाविशन्ति । वेः पराभेः सह॒ पिताऽप्याविश्चति वाड्बनःपाणात्मभावित्वालतितुः। अहमस्म्य- नन्ता वाङ्मनःप्राणा अध्यात्मादिभेदविस्तारा इत्येवं भावितो हि पिता। तस्मात्तत्पाणानुगृत्तित्वं पितुभवतीति युक्तयुक्तमेमिरेव प्राणैः सह परन- माविशतीति । सर्वेषां ह्मसावात्मा भवति पुत्रस्य च । एतदकं भवति यस्य पितुरेवमनुशिष्टः पुत्रो भवति सोऽस्मिन्नेव रोके वतते पुत्ररूपेण नेव मृतो मन्तव्प इत्यर्थः| तथा च श्रुत्यन्तरे (“सोऽस्यायमितर आत्मा पुण्येभ्यः कर्मभ्यः प्रतिधीयते"! इति । भथेदानीं पुजनिषरचनमाह । स पुतो यदि कदाचिदनेन पित्राऽक्ष्णया कोगच्छ- द्रतोऽन्तराऽकृतं भर्वात कतैव्यम्‌ । तस्मात्कर्तेत्यताष्पातिपत्राऽकृता- त्स्वस्मा्योकपापिपरतिबन्धषपात्पनो मति मोचयति तत्सर्वं स्वयम- नुतिष्ठन्परर पित्वा । तस्मात्प्रणेन त्रायते प॒ पितर्‌ यस्मात्तस्मत्पुत्री नाम । इदं तत्पुत्रस्य पुत्रत्वं पसिितृश्छिद्रं पूरयित्वा त्रायते । स पिते देपिधेन पत्रेण मृतोऽपि स्नमृतोऽस्मन्नेव रोके परतितिष्त्येवमतो हेतमिथ्याज्ञानादिः । वागादिष्वाव्िषटप्वपि कुतोऽथान्तरस्य पितुर वेशर्वारियाश- डन्याऽऽह । वागिति । तद्भारितवभव स्फोरयति । अहमिति । मावनाकटमाई्‌ । तस्मादिति । पृचविशेषणालर्सिच्छन्नत्वे पितुस्वदवस्यभित्यारङकचाऽऽह्‌ | सवेषां हीति । मृतस्य पितुरिव लोकाद्यावृत्तस्य कथं यथाक्तङ्परत्वभित्याशङ्चाऽऽह्‌ । एतदुक्तमिति । एतरूपेणाज स्थििमेव विभजे । नेवेति । मृते।ऽपि पिवाऽनुशि- छटपुत्रासनाऽजर ऽते नास्मादत्यन्वं व्यावृत्तः फठकूपण च परत्र भव्रः । उक्तंऽये रेवरेयश्रुतिं संवरादयपि । तथा चेति । वष्ठीपयमाभ्या परिवःपुञावृव्येवे । स यदु. ल्यादिषाक्यमवतार्य व्याकरोति । अथेत्यादिना । अहृवमकृतारिपिं च च्छदः । तस्मादिति प्रतीकमादाय व्याकरः(३ | पुरणेनेति। वदेव परप वयि । इदं तदिति। पत्रपैशि्टयं निगमयति । स पितेति । पुतरेणेवहकनयमुपसंहरावि । एवमिति ।

-- ~---- ~~~ ~~~ ~~~ ~ ~~ ~न ~ ~~~ ~= ~~ "~~~ ~~ ~~~ ~ ~~ ~~~ “~~

(५ ज्‌ कि कि ज भाः मन -

१ क. ख, द. छ. “वनत्वा। रच. वं भव्रनोदटि। ३ ल. य. € "स्मात्माः । च, इ. °न्धनङ° । ५ क. ध. उ. ्, ण, "ति च्छे ।

२२ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

नमेते दैवाः प्राणा अमृता आविशन्ति ॥ १७ ॥

पिता पुत्रेणेमं मनुष्यरोकं जयति । न तथा विद्याकमेभ्यां देवखोक- पितृरोको स्वषटपखाभसत्तामात्रेण । न हिं विचयाकमगी स्वष्टपराभन्य- तिरेकेण पुत्रवद्यापारान्तरापेश्षपा छोकजयहैतुत्वं प्रतिपयेते । अथ कृततप्रत्तिकं पितरमेनमेते वागादयः प्राणा दैवा हैरण्यगर्भं अग्रता अम्ररणधर्मांण आविशन्ति ॥ १७॥

कथमिति वक्ष्यति एथिव्ये चैनमित्यादि । एषं पुत्रकमोपरविच्यानां मनुष्यरोकपितृरोकदेवरोकसौध्यायेता प्रदरिता श्रुत्या स्वयमेवात्र केचिद्रावद्काः श्रुप्युक्तविशेषा्थानमिन्नाः सन्तः पुत्रादिसाधनानां मोक्षा- थतां वदन्ति। तेषां मुखापिधानं शरुत्येदं कृतं जाया मे स्यादित्यादि पाङ काम्य कर्मेतयुपक्रमेण पुत्रादीनां च साध्यविशेषविनिपोगोपसहारेण च। तस्मादणश्चतिरविद्रद्विषया न परमात्मर्विद्रिषयेति सिद्धम्‌ । वक्ष्यति च कि प्रजया करिष्यामो येषां नोऽयमात्माऽयं लोक इति । केचित्तु

~ यक करे जानान न न= + ~ ~ -- - --- - - - ~= * ~~ -~ --- ~ ~ -~-- ~~ -~ ---- ~> ~~ ~~ ~~~ ~~~ ~~~

यथाक्तातपुत्रादि चाकमणाविशेषमाह । न तथेति | कथं वर्हि वाभ्यां पिता त। जयि तत्राऽऽह | स्वपति । ददेव स्फुटयति । न हीति । अनुरिष्टपुत्रणेवलोकजयिनं पिवरमयिकृत्याथनपित्यादि वाक्ये तद्याकयोति। अथेति । पृत्रप्करणवरिच्छेदार्थोऽ- थशब्दः ॥ १७ ॥

आपेशपकारुमृत्पायामृत्तरवक्यपवृतति प्रतिजानते । कथमित्यादिना । ए्थिव्यै चेलयादिवाकयस्य व्याव पक्ं वृत्तानुवादपरकमुत्थापयति । एवमिति । अत्रेवि वेदि. कान्निष।रथितुं सप्तमी । बहुवदनर्शालतवे हतुः श्रयक्तेवि । मोक्ार्थवागूणापाकरणश्र- पिस्सृतिभ्यां वदन्दीति रोषः | मीमांपकपक्ष प्ररतश्रुि विरोषेन दृषयति | तेषामिति। कथमिल्याशङ्य श्रुवेरादिमध्यावपानालोचनया पदेः संसारफरतावगमान्न मक्तिफ- नेत्याह । जात्यादिना । पजादीनां चवि चकारारेतावान्पे काम इवि मध्यषंग्रहः।| यदुक्तमृणापरकरणश्रुविस्मृतिभ्यां पृतरादेमुक्तिफलर्तेति तज्ाऽऽह । तस्मादिति । पतरारेः शरव सप्ारफढ्लं पराब्रष्टं वच्छन्दः । श्रविशब्दः स्मृतेरूपरक्षणा्ः । श्रुषि- स्मल्ोरविरक्तत्रिषयते वाक्यरोषमनुकृकयपि । वक्ष्यति चेति । मीमासकपक्षं निरा- रल मतरपपद्चपमूत्थापयाति । के चिचिति । मनुष्यलोकजयस्तत। म्यावृत्तियेथे- तयपर५ः | पुताद्िसापनापीनतया ठाकत्रयव्याव॒त्तावपि कथं मक्षः सपद्यते नदि

[भि प

~ ---- - -~ = ~~~ ~ ~ ज~ ~~ ~ क ~~ ---- ~ ~ ज

१च.ज. द, पक्षल|२१. ज. साध्यता | ३क.ग.ध. ड. च, छ, ज. च, ठ."विया- विषः । क ख, शुत । ५ क. स्प्यति । ६ घ, ण. "दिकं निधा" । घ, दिकं पष निधौ

पञ्चमं बाह्मणम्‌।५] आनन्दगिरिकृतरीकासंवरितशांकरभाष्यसमेता। २२३

पितरृरोकदेवरोकजयोऽपि पितृरोकदेवरोकाभ्यां व्यावृत्तिरेव । तस्मा- त्ु्रकमापरविचामिः समुचित्यानुष्ठिवामित्िभ्य एतेभ्यो लोकेभ्यो व्याठृत्तः परमात्मविज्ञानेन मोक्षमधिगच्छतीति परंपरया मोक्षा्थान्येव पुत्ादिप्ताधनानीच्छन्ति । तेषामपि मखापिधानायेयमेवर श्रतिरुत्तरा कुतसंप्रत्तिकस्य पुत्रिणः कर्मिणघ्यन्नाल्मविचाविदः शपदशेनाय शदृत्ता । न चेदमेव फर मोर्घफरुमिति शक्यं वक्तम्‌ । तपनसंबन्धान्मे- धातपेःकायंत्वाच्चानानां पुनः पुनजंनयत इति दर्शनात्‌ । पद्धेतनन क्ुपारक्नीयेत हति च क्षयश्रवणाच्छरीरं न्योतीदपमिति च का्थंकर- णत्वापपत्तघछय वा इदमिति च नामषूपकमात्मकत्वेनोपसंहारात्‌ । न चेदमेव साधनत्रयं तहतं सत्कस्पचिन्मोक्षार्थं कस्यचिंरपनात्पफरमि- त्यस्मादेव वाक्पाद्षगेन्तुं शक्यं पतादिप्ताधर्नानां त्पनात्मफख्दशने-

जक ~ क ~~ य = ^ ~ = -- ~ एकी । ग 1) =

पुजारीन्येव मुक्तिसाषनानि विरक्तवविरोधादिदयाशङु चाऽऽह । तस्मादिति । ग्रभग्वै चेत्यायोत्तरा शरुतिर मीमांसकमतवद्धवेपरपश्धमवमपि निरक्रराताति दृप्यति ॥ तेषामिति ।₹५ स्रा तन्मतं निधकरतीयाशद्ुव्व श्रुति विरिनटि। कृतेति "| ञयन्रा- त्मापासतुम्तद्‌प्रवचनवरेरुद्ध परमत[मययुक्त तदव भक्(41।दयादशयङ्याऽऽद्‌। न चेति । वाऽपि कथं यथोक्तं फलं भाक्ष।न भवा पत्राऽऽद्‌ । भरति । छ्यत्नात्मन। ज्ञानकर्मजन्यत् हेतुमाह । पुनः पुनरिति । सत्र॑धेरमूकिपे दवन्तर- माह । यद्धेति । करथकरणवचश्रतेरपिं सतम न मुक्तिद । शरीरमिति | अविद्यावदुत्थद्रैवस्य ज्यास्मकपेनेपसहाराच्दात्मसुत्रमवि। बन्यक्रमृन। न पक्ति युकलयन्तरमाह । त्रयमिति । नन्विगकम्यालम्य मूनप्रिहदमपि कमात रक्तस्य विदुषो मुक्तिफकमिति व्यवह्थिपरिनलाद्‌ । न चेदमिति । न ई प्रथिन्ये चेयारिवाक्यस्यैकस्य सकच्टरतस्यानकराधतव्रम्‌ । भध हि तथा वाक्यमिति न्यायादित्यर्थः । पएृमिव्यै चत्याद्िवाक्तविषटम्भन पक्षद्रयं प्रतिक्षिप्य

= = [पणे ~~ ~~ ~ ~~ ~ -- ~ ~~ ~~ नवम

१६. च. ज. "च्छन्तीति। ते । रग. 'मिणोऽ्ना । ३ ग.ध. ट. जन छ. टद । ध, च. ज. दढ, शष दति। ५ ग. म्‌ । अन्न । ६ क. पःकमतवा । ७ न यकर । <ग.छ.्. चिद्न्ना* । ९ ज, "गन्तव्यं पू" । १० ग. घ. नानामन्ना । ११ च प्रद । ५२६. अ ति | अन्ना । १३ ल, द, "मिधयक्तं। १४. द, द्दाक्नि। १५. ति । भना ॥ १६ क्‌ “वैञर" 1 १७ द, "तश्र" । १८ ज्ञ, द. त्राः फ

२२४ बृदषारण्यकोपनिषत्‌ (पिभमाध्याये

परथिन्यै चैनमप्ेश्च दैवी वागाविशति सा

वै दैवी वाग्यया यद्यदेव वद्तिं तत्तद्भवति

॥ १८ ॥ दिवश्वैनमादित्याच्च देवं मन जआवि-

शति तहे दैवं मनो येनाऽऽनन्द्येव मवत्यथां

न शोचति ॥ १९॥ नेवोपक्षीणत्वाद्राक्पस्य । एथिन्ये एयिव्याश्चेनमग्नेश्च देव्यधिदेवात्मिका वागेनं कृतसंपरत्तिकमाविशति । सर्वेषां हि वाच उपादानभता देवी राक्ए्यिव्यग्निरक्षणा । सा द्याध्यातिमिकापद्वादिदोषेनिरुदधौ । विदुषस्तदहोषापगम आवरणमद्ग इवोदकं प्रदीपप्रकारावच्र व्याप्रोति । तदेतदुच्यते पएथित्या अद्नेशचैनं देवी वागाविशतीति । सा चं देवी वागतादिदोषरहिता शद्धा यया वाचा देव्या यचदेवाऽऽत्मने परस्मे वा वदति तत्तद्रवत्यमोध.ऽपरतिबद्धाऽस्य वाग्भवतीत्यर्थः ॥१८॥ तथा दिवश्वेनमादित्याज्च दैवं मन आविशति | तच्च दैव मनः स्वभावनि- मरुत्वत्‌ । येन मनसाऽसावानन्येष भवति सुख्येव भवत्यथो अपि न शोचति शाकादिनिमित्तासिपोगात्‌ ॥ १९॥

प [र ~~~ ~-- ~ = 1 अ 8 १ 1 8.7. 1 ः > [किति ह ) 27 क, ए 7। = = ~~ ~~ ~ ~ ~= ^~ => ~~ ~~~

तदक्षराणे व्याचष्टे । प्रथित्या इति । एनम्ित्युक्तमनूच व्याकरोति । एन- मिति । कथ पुनः सूत्रात्ममूता वागुपापरकमावरिशाति तत्राऽऽह | ष्वैषां हीति । ताह वयोरमेदादविदुषोऽमि म्याप्रैव वामिति बरिहुषि विशेषो नास्तीत्याशङ्ग्चाऽऽ€ । सा हीति । देग्यां वाचि दोषविगममुत्तरवक्येन साधयति । सा चेति । विदरद्राचः खरूपं संकषिपति । अमोधेति ॥ १८ ॥

वाचि दहितन्यायं मनस्यतिदिशपि । तथेति । यन्मनः सखभावनिर्भठत्वेन हैवमि- त्युक्तं तदेव विरिनष्टि । येनेति । असाविति विद्दुक्तिः । येन मनसा पिदान्न शोच- स्यापि वद्धत्वभावात्तरैवमिि पूर्वेण संबन्धः | १९ ॥

१ ङ. नं पितरं क २च. "दाऽवे२३ग.वै।४ष्‌. ज शोकनि। ५ उ. "तासङ्गायो ६ अ, इ. त, शिवं न्यः।

१अम ब्रह्मणम्‌।५] नन्द मिरिकृतदीकसंवरितशांकरभाष्यस्षमेता | २९१

अद्भयश्चेनं चन्द्रमसश्च दैवः प्राण आविशति स बै देवः प्राणो यः संचरशथासंचर ^ न व्यथतेऽथो न रिष्यति सं एवंवित्सर्वेषां मतानामा्मा भवति यथेषा देवतेव स यथेतां देवता सर्वाणि भतान्यवन्त्येव ९ हवंविद९ सर्वाणि भूतान्यवन्ति ।

तथाऽद्रचशचेनं चन्द्रमसश्च देवः प्राण आविशति । सवेदेवः प्राणः किंलक्षण इत्युच्यत । पः सचरन्प्राणिभेदेष्पसचरन्समणएटिन्यषटिषटषे- णायवा सचरञ्जङ्मेष्वसचरन्स्थावरेषु न व्यधने न दुःखनिमित्तेन भयेन युज्यते । अथो अपि न रिष्यति न विनयति न हिंसामापचते। सयो यथोक्तमेवं `वेत्ति त्यनात्मदशनं स सर्वेषां मतानामारमा भवति सर्वेषां भृतानां प्राणो भवति सरवैषां भूतानां मनो भवतिं सर्वेषां भूतानां वागभवतीत्येवं सवभृतात्मतया सवेज्ञो भवतीत्यर्थः । स्वकर । ययेषा पृ सिद्धा हिरण्यम वतेवमेव नास्य सवज्ञत्ये सवक्तपे वा कचनि- घातः । स इतिं दा्टन्तिकनिर्द्ाः । फिच यथेषां दिरण्यममदेतामि- ज्यादिमिः सर्वाणि भूतान्यवन्ति पारयन्ति प्रजयन्त्यवरं हेषविदं सर्गीणि भूतान्यवन्तीज्यादिरक्षणां प्रजां सततं प्रयुञ्जत इत्यथः । अषेदमाश- हन्यते स्वप्ाणिनामात्मा भवनीस्युक्तं तस्य च सवप्राणिकागरकरणा त्ते सवंप्राणिखखदुःखेः संबध्येतेति । तन । अपरि च्छन्रवद्धिलान्‌ । परिच्छिनात्मवरद्धीनां ह्याक्रोशादा दुःखमवन्धो २४।५ननाद मक्रश्र इति ।

= ~~ --न~ ---अ=~ ~

मनस्युक्तं न्यायं प्रणेऽबिदिज्ात । तथेति | तमव ठव प्राणु प्रश्नपुकक्र परभ्न यति। सवा इति। स एवेविददत्याि व्याच । षय इति ! विदिणचि तामावः। न केवलं यथ।क्तभव विद्याफलं कित्‌ फलान्तरमप्यन्ना-५ द । फिचेति । मतम 1१ - त्वे वदोषयोगात्पाजापत्यं पदमनादयित्युत्तरवाक् थव्याम पाशङ्कामाह । अयति । सवेपाणिसुखदुःखेरित्यस्मादृध्वं सङब्दोऽन्याहव॑भ्यः | भवान्पक विदुध्यकेकपूतानं ैदुःखयोगो नास्तीत्युत्तरमाह । तन्नति । तदव पपव्रया । परच्छिनेति। १ ड सयए*|२ग. ड. त. सर. वेतव्यत्नाः | ३ ग. द. च. सर्वः 1 जक ग. ५. ~+.

अ. ह. "ति वा] ५ग. वैकततेवा।६क.ख. ग. इ. च द. ज. भ. द. तः शवित्त। ०२, ख. गर. ड. च. छ, ज. घ. द, "ति दश्न्तनि | < क. श. ग. ऽ. च. ४ न. क्ष । ध" । ५ज. ग्वक्ारण| १० क, ^त्पकते । ११ क. त. ग. चछ क. द. पध्या ति । १२. “म

गु्तोऽने° । १३ क. ध, अजर त, "रोषपो" । ॐ

२९६ ृहदारण्यकोपनिषते [पषमाभ्ययि

यदु किंचेमाः प्रजाः शोचन्यभे- वाऽऽां तद्भवति पुण्यमेवामुं गच्छति न हवै देवान्पापं गच्छति ॥ २०॥ भस्य तु सर्वात्मनो य आक्रुरयते यश्चाऽऽक्रोशति तोरात्मत्वबुद्धिषि- होषाभावान्न तनिमित्तं दुःख गुपपद्यते । मरणहुःखच्च निमित्ताभावात्‌ । पथा हि क्िमश्विन्यृते कस्पचिहःखयुत्प्ते ममासो पुत्रो भ्राता चेति पत्रादिनिमित्तम्‌ । तनिमित्तामावे तन्मरणर्दाशिनोऽपि नेव दुःखमुपजा- पते । तथेश्वरस्पाप्यपरिच्छिन्नात्मनो ममतवतादिदुःखनिमित्तमिथ्या- जञानादिदोषाभावाननेव दुःखमुपजायते । तदेतदुच्यते । पदु किच पत्क- चेमाः प्रजाः शोचन्त्यमेव सहैव प्रजाभिस्तच्छोक।दिनिमित्तं दुःखं संयुक्तं भवत्यां प्रजानां परिच्छिनब्ुद्धिजनितत्वात्‌ । सर्वात्मनस्तु केन सह किं संयुक्तं भवेद्वियुकतं वा । अगं तु प्राजापत्ये पदे वतमानं पुण्यमेव शुभमेव फएलमभिपरेतं पण्यमिति । निरतिशयं हिं तेन पुण्यं कृतं तेन तत्फटमेव गच्छति न ह वे देवान्पापं गच्छति पापफरस्या- वसराभावात्पापफलं दुःखं न गच्छतीरण्थे, ॥०॥ ` ` त एते प्व एष समाः सर्थऽनन्ता इत्पविशषेण बाल््नःपाणांनापु- ˆ पौसनणुक्तं नान्पतमगतो विशेष उक्तः । किमेवमेव प्रतिपत्तव्यं फिवा भपरिच्छिननपीत्छऽपि सूत्रात्मके विरुपि स्वेमृतान्तमोवात्तहुःखादियःगः स्यादेवे- ल्याशङ्ून्य जटरकुहरविपारवति कणित पैरस्माकमसं सगेवत्पकृतऽपि संम्वानमवमित्यमि- परत्याऽऽह । मरणेति । नोपपचपे विदुषा दुःखमिति पूर्वेण संबन्धः | दृष्टन्तं वितर णोति । यथेति । भैत्रस्य स्हस्ताचमिमानवतस्तदुःखादियागवद्विदुषः सूत्रात्मनः सादमृतसवेमतामिमानिनस्तइःखादिपंसगः स्यापित्याशङ्य दाान्तिकमह | तथे ति। मभतवतादीत्यादिपदेनाईता्रहणं तदेव इःखनिमिततं भिथ्याज्ञानम्‌ । आदिशब्येन रागादिरुक्तः । उक्तऽ शरुतिमवतायं॑ व्याचष्टे | तदेतदिति । शममेव गच्छतीपि संबन्धः । फ़ररूपेण वपभानस्य कथं कमेसंबन्यः स्यादित्याशङ्ाऽऽह । फएल- मिति । उक्तमेव व्यनफिं | निरतिशयं हीति ॥ २० ॥ अथत्यादिवाक्यस्य वक्तव्यशेषाभावादानधकयमञङ्य व्यवहितपसनानुवादेन वदद्वताविवानायमुत्तरं वाक्यमिलयानधक्यं परिहरति । त एत इत्यादिना । व्व.

१ कृ. ग. द, "स्त । २ च. दढ, "णानां चोपास्यलमुक्तं। २१. ज. 'पस्यतमु | ४. ध, ब, "तिमिः । ५ घ. ल, शवाजैव। ९ ण. "पता ।

पअम ब्रह्मणम्‌।५] भानन्दगिरिकृतटीकापवङितश्चांकरभाष्यसमेता । ६२७

अथातो ब्रतमीमाभसा प्रजापतिर्ह कर्माणि

सने तानि सृष्टन्यन्योन्ेनास्पर्धन्त वदि-

प्याम्यवाहमिति वाग्दध्रे द्रकष्याम्यहमिति चश्च

श्रोत्रमेव

श्रोष्याम्यहमिति मन्यानि कर्णि

यथाकमं तानि मृप्यः श्रमो मूतवोपयेमे तान्याप्र- विचायमणे कश्चिद्विशेषो त्तयुपासनं प्रतिं प्रतिपत्तुं शक्यत २त्य- च्यते । अथातोऽनन्तरं त्रतंमीमांसोपासतनकमषिचारणेत्य्थः । एषां भागानां कस्य कमे व्रतत्वेन धार्णयतव्यपिति मीमा पवतैते | तत्र पजापतिहं हशब्दः शिखां प्रजापतिः किल अजाः वृष्टकर्माणि करणानि वागादीनि कर्मा्थानि हि तानीति कर्माणीत्पुच्यन्ते सजे तरषटवान्वागादीनि करणानीद्यर्थः । तानि पुनः शष्टान्यन्पोन्पेनेतरेतर- मस्पधन्त स्पर्धा संधपं चक्रः । कथम्‌ । वदिष्याम्येव सखबव्पापागाद्रद- नादनुपरतेवाहं स्यामिति वागतं दभे प्ृतवती । पंचन्पोऽपि मत्समोऽस्ति स्वत्यापारदनुपरन्तुं शक्तः सोऽपि दर्शयत्वारमनो वीयमिति। पथा द्रक्ष्याम्पहमिति चक्षुः श्रोषयाम्पहमिति श्रोतमेवम- न्पानि कर्माणि करणानि" पथाकर्म यर्यदयस्य कमं यथाकमं तानि करणानि प्रत्यु्मारकः श्रमः श्रमष्टपी भूत्वोपयेमे संजग्राह । कथम्‌ । तानि करणानि खम्यापारे प्वृत्तान्पाप्रोच्मणटपेणाऽ ऽत्मानं दर्शित.

[कि क । ~ ~~~ + ~~ ~~ ~ णि

न न न कन ~ = ~ = ~~~ ~~~ ~~ ~

मित्यवरयानृष्यं कमांस्यते । नित्तासायाः सत्वमवःशब्दायेः । उपासनोश्यानन्तये- मथशब्दार्ं कथयति । अनन्तरमिति । तरिचारणामिव स्फोरयति । एषामिति । पवृत्तायां मीमांसायां प्राणत्रतममग्रल्ेन पारणीयपि्रि निवर्णावमस्यायिका प्रण- यति । तत्रेत्यादिना । कथं वागादिषु करणेषु कशब्द हित्याश्ूयाऽऽह | क्मा्थानीति । तदीयसूेहपयोगमुपदरेयिवृं मूनक करति । तानीति । सवाध कारं पकश्नपूपरकं प्रकटयति । कथमित्यादिना । यया २५ सयं म्यपारम्नु सय त्तं द्परिरे वागादीनि करणानीययैः } प्रजापतेत्रागाद्षु श्रमद्ाय खकरमपच्यु-

गी णि थी दि कि 1 "2 7 श `

१ग.ध, द. "तिप । २ च. द, हन्यतेऽथान । क. ख. तस्योपामनत्य मीर । ४, घ. ज, ढ, शतस्य मी । र. "तस्य मीमामा तमी" ४ च, द, प्रताख्ष्टा फ" ५ घ अ. यदन्धो । ६ क. छ. ^न्यान्यपि क । ७ग. ड. "निचय" | <न्न.ग. ङ्च छ.ज. इड, 'पष्य। ५. ङ, ज, “हइ सङ्मभ्यः प्रथ्यावितवानिवय्यैः। क |

९२८ बह दारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

तान्याप्ठा मृर्यरवारन्द तस्माच्छराम्ययेव वाक्श्राम्यति चकुः श्राम्यति भरीत्रमथेममेव नाऽभ््रोचयोऽयं मध्यमः प्राणस्तानि त्नातै दधिरे। अथं वेनः श्रेष्ठो यः संचरशश्वासचर ५

व्यथतेऽथो न रिष्यति हन्तास्यैव सवे सूप- मामेति त॒ एतस्यैव सवै स्पमभव *-

[वक क णीवा प ~~~ = = कनक च ---~~ छ 5 9 मि का 0 ~ =

वानाप्त्वा च तान्यवारुन्द्वावरोधं कृतवान्परत्युः स्वकमम्पः प्रच्यावित- वानित्पथंः | तस्मादद्यत्वेऽपि वदने स्वकर्मणि प्रदत्ता वाक्शाम्यत्येव श्रमषटपिणा प्रत्पुना संयुक्ता स्वकपंतः प्रच्यवते । तथा श्राम्यति शक्षुः | श्राम्यति भरोत्रम्‌ । अथेममेव मुख्यं प्राणं नाऽऽग्रोन्न प्राप्ठवा- न्परत्युः श्रमष्पी पोऽपं मध्यमः प्राणस्तम्‌ । तेनाद््वेऽप्यश्रान्त एव स्वकमणि प्रवतेते तानीतराणि करणानि त ज्ञातुं दधिरं धृतवन्ति मनः। भयं वे नोऽस्माकं मध्ये भरेष्ठः प्रशस्यतमोऽभ्यधिको यस्मायः तचर- श्वासतचरंश्च न व्यथतेऽथो न रिष्यति हन्तेदानीमस्येव प्राणस्य सं वयं पमसाम प्राणमासमत्वेन प्रतिपयेमहि । एवं विनिश्चित्य त एतस्येव सर्वं पमभवन्प्ाणदूपमेवा5 ऽत्मत्वेन प्रतिपन्नाः प्राणनत्रतमेव दधिरेऽ स्महतानि न मत्यो्दारणाय प्ापानीति । पस्मास्मभेन स्पेण दष- वन्तीतराणि करणानि चछनाल्मना स्वेन च प्रकशात्मना । न हि

~~~

विरासीदियत्च कायलिङ्खकमनुमानं प्रमाणयति । तस्मादिति | वागादीनां मभमत्रव- त्वनिषौरणानन्तयेमथशग्द्‌ा थः । प्रजप्य प्राणे मृत्युग्रस्तत्वाभे कायं लिङ्धकमनुमानं पुचयपि । तेनेति । प्रवप्ते प्राण इति संवन्धः । तथाऽपि कथं प्राण- प्यव तवं षायमित्यपेक्षायाणह । तानीति । ज्ञानायमनुपंपानप्रकारमेव दशे यति | अयमिति । तस्य श्रेष्ठत्वे एकितमाह । हन्तेति । इपिशग्दं व्याकरोति । एवं विनिध्चित्येति । अस्मकं वागदीनां बतानि गृलयोवरणाय न पयोप्रानीषि विनिश्चय दधिरे पाणवतमवेति सबन्वः | पाणरूपत्वमुक्त्वा करणानां तन्नामत्वमाह्‌। धस्मादिति । यस्माियस्य तस्मादिति ग्यवहितेन सबन्धः । पाणङ्पं चलनालत्व- मरि कुता निश्वीयपरे तच्ऽऽ्ह । न हीति । ताहि करणेषु प्रकश्ात्मकत्वमेतं न

[क 99.71 द; ------~ ~= ~ ~=. ~~~ == --~-~--~ ~~~

वीति ~= = = ~ ~~ = ~~ ~= +~ ~~ * [ 9

१ कं, 7, ३३ । रध. च. ज. उ, गिप्तप्रः | ३. ज. 'तागङ्। ४ क. प्रजापतेः

पमं गद्णम्‌।५] भानन्दगिरिकृतटीकाकषवखितशाकरभाष्यतमेता। ६२९

स्तस्मादेत एतेनाऽऽख्यायन्ते प्राणा इति तेन ह वाव तत्कुरुमो चक्षते यस्मिन्डूरे भवति य एवे वेद्‌ य उ हिवं- विदा स्पर्धतेऽनुशरुष्येत्यन॒शुष्य हैवान्ततो भ्रियत इत्य- व्यात्मम्‌॥ २१॥ जथाधिदृवतं चारेष्याम्येवाहमित्य- भिदृधे तप्स्याम्यहमिव्यादित्यो भास्याम्यहमिति चन्द्रमा

~~ ~~ ~न

प्राणदिन्यत्र चलनात्मकन्वोपपत्तिः । चटनत्पापारपुवंकाण्येव हि सर्वदा स्वव्यापारेषु लक्ष्यन्ते । तस्मादेते वागादय एतेन प्राणाभिधनेनाऽ8§- ख्यायन्तेऽमिधीयन्तें प्राणा इत्येवम्‌ । य एवं प्राणात्मतां सर्वकरणानां वेत्ति प्राणङब्दाभिधेयत्वं च तेन ह वाव तेनेव विदुषा तत्कुलमाचक्षते रोकिकाः । यस्मिन्कुरे स विद्राज्चातो भवति तत्कुरु विद्भननान्नेव प्रथितं भवत्यपुष्येदं कुरमिति। यथा तापत्य इति । य एवं पथोक्तं वेद वागादीनां प्रणेषपतां प्राणाख्यत्वं च तस्येतत्फलप्‌ । किंच पः कश्चि- दु हेवष्रिदा प्राणात्मदहिना स्पधते तत्पतिपक्षी सन्माऽस्मिशेव शरीरेऽ- नुशुष्यति शापमुपगच्छति । अनुरुध्य हैव शोषं गलेवान्तती ऽन्ते श्रियते न सहस्ाऽनपहुताो भ्रियत इव्येवम्रक्तमध्यात्म प्रणात्मदरनमिप्पुक्तोष- महारो ऽपिदेवंतप्रदशनाथः॥ २९१॥ धानन्तरमधिदेवतं देवनापरिषयं दशनमुच्यते । कस्य देवताविशे. पस्य व्रतधारणं शरेय इति मर्मास्पते । अध्पात्मवत्सरं ज्वारव्याम्पे वाह पित्यश्मिदधे । तप्स्पाम्पहमित्यादित्यः। भास्पाम्यहमिति चन्द्रपाः। चरनात्मत्वापल्ाश चाऽऽह । चरुनति | सप्रति विद्याफलमाद्‌ । य पएर्रामितति। देव स्पष्टयति । यस्मिन्निति । तपती मृयमुना तस्या वंशमापरयः । कष्य फकल- मियुक्ते पूर्वोक्तमेव स्फुटयति । य एवमित्यादिना । न कवं विधाया यगोकतमेव फक रितु फलान्तरमप्यस्तीव्याह । किंचेति । प्राणविदरा सह स्पध न कृतेव्येति भवः | इयथध्यालमपिन्यस्याऽऽनयक्यमाशङूयाऽऽह । इत्येवमिति ॥ २१ ॥ अध्यातपदृशैनमुक्ताऽभिेवतदशंनं वक्तृमनन्तग्याकंयमवतारयति । अथेति । तर्हि ज्वलिष्याभो्याडि किपथमरि्याज्ङुवयाऽऽह | कस्यनि | बरदिध्यापात्यादरतरुक्त व्याखूयानमिहापि द्रष्टव्यःमयाह । अध्यात्मवदिति । ययतन सवं च दूतवताग्यप-

१. च माख्यायने । २क.ष्व. इ. च ॐ. ज ब ध्यं! 3 गर्ज. दवं उ्वु । ष. ग. ट. प्राद्ययित आच | क. मदय्ातमाव 1 ^ ऋ. गस्छह । ५ न. ग. र छ. ज इ. "ते प्रति । ५७ स. ड. च. उ. "तोनिः। ८ त्त. ग, कपर" । ९ द. स्फुटयति।

९३० वृहदारण्पकोपनिषत्‌ [पपमाष्षाये

एवमन्या देवता यथादैवत९ स यथेषां प्राणानां मध्यमः प्राण एवमेतामां देव- तानां बायम्रोचन्ति ह्यन्या देवता न वायुः सैषाऽनस्तमिता देवता यदायुः ॥२२॥अथेष्‌ शोको भवति यतश्चोदेति मूर्योऽस्तं यत्र च गच्छतीति

एवमन्या देवतां यथादेवतम्‌ । सोऽध्यात्मं वागादीनामेषां प्राणानां मध्ये मध्यमः पाणो ृत्युनाऽनाप्ः स्वकमणो न प्रच्यावितः स्वेन प्राण- त्रतेनामम्र्रतो यथेवमेतासामरन्यादीनां देवतानां वायुरपि । म्रेच- यस्तं यन्ति स्वकमेभ्य उपरमन्ते पथाध्यात्मं वागादयोऽन्या देवता ग्न्याचा न वायुरस्तं पाति यथा मध्यमः प्राणोऽतः सेषाऽनस्तमिता देवता यद्वायुयोऽपं वायुः । एवमध्यालममयिदेवं च मीमांसित्वा निधा- रितं प्राणवाय्वात्मनौत्रंतमभग्रमिति ॥ २२॥ अथेतस्पेवाथंस्य प्रकाशक एष शोको म्नो भवति । यतश्च यस्मा- दरायोरदेप्युद्रच्छति श्ोऽध्यास्मं चे चश्षुरात्मना प्राणादस्तंच यत वायो प्राणे च गच्छत्पपरसेध्याप्तमयें स्वापस्षमये च पुरुषस्य तं देवास्तं धम देवाश्चक्रिरे धृतवन्तो वागादयोऽगन्यादयश्च प्राणन्तं वायुत्रत च रमनतिक्रम्यान्य। दवता विद्युद या दधिरे ब्रतमिदय्थः। स यथेदयाद ग्यार्चषटे । सोऽ- ध्यात्ममिति। वायुरपि मृल्यनाऽनाप्तः खकमेणो न प्रच्य(पितिः खेन वायुव्रतेनामय्मत्रत हति शेषः| तदेव साधयाति। म्डोचन्तीति । बराह्मणोक्तमथपुपपंहरति | एवमिति॥२२॥ बाह्मणाधेदाव्धारथं मन्नमववायं व्याकरोति । अथेत्यादिना । सूर्योऽधिदैवमुदयकाले ` वायीरुद्रच्छति तन्न चापरसंध्यासमयेऽस्तं गच्छति । स एव चाध्यास्मं प्रबोषप्तमये चक्षरात्मना प्राणादुदेति पुरुषस्य छापसमये च तस्मिननेवास्वं गच्छतीति यतश्वेल्यादौ व्रिमागः | छोकंप्योत्तरापं पाणादित्यादिवाह्नणव्यवहितं *रोके पूणंवाज्ञापनाथं पथमं व्याचष्टे । त॒ दवा इति । धारणस्य प्रकृतत्वात्सामान्येन च विशेषं छक्षयित्वाऽऽई्‌ । - धरृतवन्त इति | स एप्रेति पमपरामशेः | तत्रेति सक्तमी संपूृणमन्रमधिकरोति । इमं

००» ---------~ ~~ ~ ~~~ = ~~~ = न = => जक ~ ~~ ~ = ==> ~~ ~ =^ ~ - ~ -- ~ -~-------- ~~ रिः भ

१ च ता विद॒द्‌ रिस्पाय। २क.ध.च. ज. घ, म्‌ । सटटन्तोऽध्या। न्न छ.ढ, भ्‌ । त दृशटान्तः सोऽ्प्याः।३ध. च. "वित इति स । ४ क, ज्ञ. घ.ड.च.छ,.ज, ष, इ “तं वाप्वात्मनो त्न । ५ग. ष. ज, चक्ष । ६ च.स्तंय। जग. जन्ेच।न<क.घ. नह| अध्या सक. त. ण. तरित रति | १० ख". 'कष्यापरा। ११ स. घ, द. ण्‌, न व्िन।

पथमं बाह्मणम्‌।५] भानन्द गिरिकृतीकासंवकितशांकरभाव्यसमेता। २३१

प्राणाद्या एष उदेति प्राणेऽस्तमेति तं देवा- श्वकिरे धर्म सर्वाय स उ श्व इति यदा एतेऽमुद्यध्रियन्त तदेवाप्यदय कर्वन्ति ।

णि ययक [क क 2,

(गीर १

पुरा विचायं स एवायेदानीं श्वोऽपि भविष्यत्यपि काङेऽनुवतंतेऽनुवाति- ष्यते च देवेरित्यभिपायः । तत्रेमं॑म्रं संक्षेपतो व्याचष्टे ब्राह्मणम्‌ । प्राणाद्वा एष य उदेति प्राणेऽस्तमेति । तं देवाश्चक्रिरे धर्मं स एवाच सड श्व इत्यस्य कोऽथं इत्युच्यते । यद्वा एते ब्रतमपुष्ठगुष्मिन्कारे वागादय) ऽगन्पादयश्च प्राणव्रतं वायुव्रतं चाधियन्त तदेवाद्यापि कुवन्त्य- नुवतेन्तेऽनुपर्तिषयन्ते च त्रेत तेरभग्रमेव । यत्त वागादित्रनमग्यादिन्रतं च तद्धम्रमेव । तेपामस्तमनकारे स्वापकनेच वायो प्रगे च निम्लु- क्तिदशनात्‌ । अथेतदन्यनोक्तम्‌ “यदा वे पुरुपः रवपित प्राणं तर्हि वागप्येति प्राण मनः प्राणं चक्षुः परणं श्रोत्रं यदा प्रत्रृध्यते प्राणादे- वाधि पुनर्जायन्त इत्यध्वात्ममथाधिदेवतं पदा वा अग्मिरनुगच्छति वायुं तह्यनद्राति तस्मादेनमुदवार्सदित्याहूवयुं ह्यत्रद्राति यदादित्योऽ- स्तमेति- वायुं तर्दि परव्रि्ाति वायुं चन्द्रमा वापा दिशः प्रतिष्ठिता वायोरेवाधि पनज।यन्त'” इति । यस्मादेतदैव तरतं वागादिष्वग्न्यारिष चानुगतं यदेतद्भायोश्च प्राणस्य च पारिसन्दराह्मकत्वं सवदवेरनवत्य-

*----~----- ~ -~ ~ ~ ~~ - ~ ---- ~~

मश्नमिति पृत्रावक्तिः | उत्तरविस्य व्राह्मणमाकाटृःसापृवरकमुन्धाप्य व्यचष्ट । तामि. त्यादिना । तरम देवैरम्रेन ममामितं तेऽनुगच्छरन्तन्यः । विङपस्या- वचं सावयति । यचिति । उक्तं हेतमथिग्दम्यमाश्चिय व्िर्धदया। । अथति। यथाऽद्य पऽपशनब्दः | अनुगच्छति शाम्यतीव्येतत । दायुमनु तद्भीन प्र तस्मिन्काल उद्वात्यस्तभाति | उद्गार्सदस्नं गन दन्यः दशम्या ऽमिर्हस्यवाक्थ- समाप्य; । अध्या प्राणव्रवमपरदरवं च वायुत्रतपिनथकमव व्रतं वापि मन्र- - ब्राह्मणाभ्यां परतिपाच तस्मादिति व्याचष्टे । यस्मादिति | न ड तागादय।ऽप्नया- द्यो वा प्ररिखन्दरप्रिरदिणः स्थातमरहन्ति तन प्राणाद्रित्रतं पैरनुव्रत्येत एवरव्यभेः ।

(० = त 2 ~न 18. 7 षि 1 क | 0 श । ~ ए) =

१ क. ख ग. ह. ज. द, "तं तथोरः । २६. ठ, ८. ज. इ. निमुक्ति" ३. "युं तद्येन ४. द, ज, न्दता । ५4 ण. मयय । ६ अअ. ब. शच्ितिघ्रयतरा । 3 क, लतिका

८-क,. "दैवतं च ।

४३१ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

तस्मादेकमेव व्रतं चरेत्याण्याचेवापान्याच्चनेन्मा पाप्मा मृत्यराप्लवदिति यदु चरेःसमापिपयिष- सेनो एतस्थे ठेवताये सायुज्य सरोकतां जयति॥२३॥ इति प्रथमाध्याये पञ्चमं ब्राह्मणम्‌॥९॥

[9

मानं तरतं तस्मादम्पोऽप्येकमेव तरतं चरेत्‌ । किंतत्पाण्पात्माणनन्पापार कुर्यादपान्यादपाननन्यापारं च । न हि प्रणापानव्यापारस्य प्राणना- पाननङत्षणस्पोपरमो ऽस्ति । तस्मात्तदेवेकं व्रतं चरेद्वित्वेन्द्रायन्तर- व्यापारं नेन्मा मां पाप्मा प्रत्युः श्रमहप्याप्ुवदाप्रयात्‌ । नेच्छब्दः परिभये । यद्यहमस्माद्रतासच्युतः स्यां ग्रस्त एवाहं म्त्पुनेत्येवं त्रस्तो धारयेत्पाणत्रतमित्यमिप्रापः । पदि कदाचिदुं चरेत्पारभेत प्राणन्तं समापिपपिषेत्मापपितुमिच्छेयदि हस्माद्रताहुपरमेताणः परिभूतः स्यादेवाश्च | तस्पात्स्मापयेदेव । तेन उ तेनानेन त्तेन प्राणा्मप्रतिपत्या सर्वमतेषु वागादयोऽगयादयश्च मदात्मका एवाहं प्राण आत्मा सकपरिस- स्दृकृदेवं तेनानेन त्रतधारणेनेतस्या एव प्राणदेवतायाः सायुज्यं सयग्भाव- मेकात्मेतं सलोकतां समानलोकतां वैकस्थानत्वं विज्ञानमान्यापेक्नमेतज- यति प्राप्रोतीति।३॥ति बृहदारण्यकमाष्य प्रथमाध्याये पञ्चमं ब्राह्मणम्‌ ९

= कन त म क मि क = क ममक = न ५ ज ~ = ~ = न = क न ~ ~ ~~~ = ~ ---- ~ =, ~

एकमवेति नियमे प्राणव्यापारस्यमग्रत्वं हेतुगह । न हीति । तदनुपरमे फलितमाह । तस्मादिति । ननु प्राणनाथमत्रे जीवनासुमवात्तस्याऽऽरिकत्वात्तदनुष्टानमविषेयमि- त्याशङ्गवकारलभ्यं नियमं दृशेयति । हित्वेति । नेदित्यास्िङ्गयस्याक्षरापुङ्ता तातय।माह । यद्य मिति। पागस्य सरद नुष्ानमशङ्च स्न्द्ियम्यापारनिवृ्त- कृपं संन्यासमामरणमनुवप रेत्याइ | पदीति। पपक्ष दोषगह। पदि हीति । पाणारि- परिमवपरिहारा् नियम निगमयति । तस्मादिति । विचाफलं वक्तं भूमिकां करोति । तेनेति । बतमेः विशिनि । प्राणेति । पतिपात्तमे प्रकटयति । सर्वैभूतेष्विति । संप्रपि पिद्याफकं कथय।प | एवमिति । कथकसन्नेव विज्ञाने फकप्रिकलसः स्या. प्यार विज्ञानपकषपिक्षं सायुज्यं तन्िकष॑पेक्षं च सालोक्यमिलयाह । विन्न नेति ॥ २३ ॥ इति बहदारण्यकमाभ्वटीकायां पथमाध्यवि पशं ब्राह्मणम्‌ ॥५॥

१७.ग.घ्‌. ई. च. छ, ज, ट, "गरचरे । २ ग, "व्या" । ३ ग. ध्‌, छ. ज, ढ. नव्या ४ क. छ. घ. ड. च. छ, जर. द, प्राणन्यः। ५ ल.ग.ध्र.द च. ज, "दुरे ९.ग. तेव ।७ घ.ङ, ९, च. "तङ्तवं। ८ ख. ग. इ, ह, “्रोति।

षष्ठं ब्ा्नणम्‌। ६ भनेन्दगिरिकतंटीकासिवंखितशांकरभाष्यसमैषा | ६१६६ ` रयं वा इदं नाम रूपं कमं तेषां नाघ्रां वगगि-

यदेतदविचयाबिषयतवेन प्रस्तुतं साध्यसाधनरक्षणं व्याकृतं नग- त्माणात्मप्राप्पन्तोत्कषवदपि एप्‌ । या चैतस्य व्पाकरणगात्पागव- स्थाऽव्याकृतशब्दवाच्या दृत्षवीजवत्सवंमेतश्रयम्‌ । किं तक्रपमित्यु- स्यते । नाम पं कमं चेत्यनात्मेब नाऽऽत्मा पत्सा्ताद्परोक्षाहद्म । तस्मदस्माद्विरन्येतेत्येवमथच्यं वा इत्याद्यारम्भः । न हस्मादनात्य- नोऽग्यादृत्तवित्तस्पाऽऽत्मानमेव लोकमहं ब्रहमस्पीस्युपातितुं बुदि वतेते । वाह्वपत्पगात्मपदृत्पोर्वियोधात्‌ । तेथाच काठके । प्राचि छ्ानि व्यकृणत्स्वपंभस्तस्मात्परारूपद्यति नान्तरात्मन्‌ । कध्िद्वीर परत्पगात्मानमक्नदाह्रतचक्षुरम्रततमिच्छनित्यादि । कथं पनस्य व्याङ्ताव्पाकृतस्प क्रिपाकारकफरल्पमनः सषारस्य नामष्पकमौत्पक- तेव न पुनरात्मल्वमित्येतत्समार पितुं शक्यत इति । अत्रोच्यते । तेषां नान्नं यथोपन्यस्तानां वागिति शब्दसामान्पमुच्यते। पः कश्च शब्दौ

पपद्ितस्यावि ्याकायेम्य स्पे पवहराम त्राह्मणान्तरम्ननारयतनि | पक्त हिति । एकमपि ज्ञानकमणोरक्तविशेपणवच्रदृतःपरतुनाभिति संबन्धः । अग्याक्तप. क्रियायामुक्तं स्मारयति । पा चेति | प्याक्ताव्याक्रतम्य जगतः मगरीतं दपमाह्‌ | सवंपिति । वाङ्मनःप्राणास्यं त्रयमिति शङ प्रत्याह । पि तदित्यादिना तिमः पुनरययुपसंहार इत्याशङ्न्याऽऽह । अनात्मेति । ज,पशब्दापमाह । पन्मात्ना- ,९ति । भनात्मचेन जगत। हरल तन्छम्देन प्रामहयन | वेनम्यमपि िमप(नत्या शङ्श्याऽऽह | न हीति । अरिरिक्तोऽमि कतृहहलितिया ततराविकीरा न्याित्वाश- कुन्याऽऽ& | वाहेति । अनात्मप्रवणरप्यात्मानं प्रन वथपयन्यात्मनः मव।-पतात्कत। विरोष हदयाशङ्ग्याऽऽह । तथेति | कमे तदि प्रल्यगाप्नीमनत्राऽऽह | कचि , दिति । उपसंहारस्य सफलतवेऽपि सम्य जग नामाद्मात्रते पमाणानव्रदयु- क्तमिति शङ्ते । कथमिति । अनुमाने: सेमावनां दशय: । अत्रति । वत्र तत्क. धेत्वहेतुकमनुमानम।ह्‌ । तेषामिति । वागिव्येनदुकत वि यंवन्यः। इन्दियतयवृर्वरम बाक्पदायमाह । शब्देति । संगदीतमय दिवि । यः कश्चत्यरादिना । उक्वरलमुष-

<~ ~-~--- ~~~ मनक == ~~~

१ ग, 'स्मदितस्या । ९ क. क. द. याका । ३ ग. ट. यदिः ।१। ८ त्र इ देवत: ५ क. ज, इ, प्रपाण । ९ क. १. उक्तपु । जप. त. इष्पु | | ,

९११ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

तस्मादेकमेव व्रतं चरेत्माण्याचैवापान्याच्च नेन्मा पाप्मा म॒त्यराप्टवदिति यद्यु चरेत्समापिपयिषै- तेनो एतस्यै देवतायै सायुज्य सरोकतां जयति॥२२।इति प्रथमाध्याये पञ्चमं ब्रह्मणम्‌॥५॥

मानं व्रतं तस्मादन्योऽप्येकमेव व्रतं चरेत्‌ । कितत्पाण्पातपाणनव्यापारं कुर्यादपान्यादपाननत्यापारं च । न हि प्रोणापानव्यापारस्य प्राणना- पाननङ्षणस्योपरमोऽस्ति । तस्मात्तदेवेके व्रतं चरेद्धितन्द्रापन्तर- व्यापारं नेन्मा मां पाप्मा प्रत्युः श्रमहप्यापवदाषएषात्‌ । नेच्छब्दः परिभये | य्यहमस्माद्रतालसच्युतः स्यां प्रस्त एवाहं मत्पुनेत्येवं त्रस्तो धारपेत््ाणव्रतमित्पमिपरायः । पदि कदाचिद चरेत्मारमेत प्राणव्रतं समापिपयिषित्छमापपितुमिच्छेयदि हयस्माह्तादुपरमेसाणः परिशृतः स्यादेवाश्च । तस्पाट्समापयेदेव । तेन उ तेनानेन व्रतेन पाणात्पप्रतिपच्या स्वैभतेषु वागादयोऽग्यादयश्च मदात्मक। एवाहं पाण आत्मा सवेपरिस्य- स्दकृदेवं तेनानेन त्रतधारणेनेतस्या एव प्राणदेवतायाः सायुज्यं सयुगभाव- मेकालमेत्वं सरोकतां समानलोकतां वेक स्थानं विज्ञानमान्चपेक्षमेतज्- यति परापर पीति॥२३॥२ति बृहदारण्यकमभाष्य प्रथमाध्याये पश्च ब्राह्मणम्‌ ५

न = न ~ = ~~ न = च ~~ ~ ~ ज ~ न~ ~= ~ ~~ ~~

एकमवेति नियमे पाणव्यापारस्यामञ्नत्वं हेतुमाह । न हीति । तदनुपरमं एङिति मह्‌ । तस्मादिति । ननु पराणनाद्यमावे ज।वनामवात्तस्याऽऽथिकतवात्तदनुष्ठानमविपेयमि- त्याशङ्ूनयेवकारलम्यं नियमं दृरोयति । हित्वेति । नदित्यारवक्यस्याक्नर।चुज्तवा तात्पय।पमाह । यद्चहमिति। पणवस्य सरूदनुष्ानपाशङ्य सरवन्दरियम्यापररनिवृ्ति- पं सेन्यासमामरणमनुवपय त्याह | पदीति | मिपकषे दोषमाह | पडि दीति । प्राणादि- परिमवपरकारा नियम निगमयति । तस्मादिति । विचाफकं वक्तुं भूमिकां करोवि । तेनेति । ततमे त्रिरिनि | प्रणेति | पपिपात्तपेव प्रक्टयवि । सर्वभूतेष्िि । सपापे पिचाफलं कथय।(प । एवमिति । कथमेकसिमननेष विज्ञाने फ परिकलः स्यार स्याशङय विज्ञानपकष॑पिक्षं सायुज्यं तन्निकषपक्षं च साोक्यमिलयाह । विज्न(- नेति ॥ २३ ॥ ईपि व्दारण्यकमाष्यर्टकायां प्रथपाध्याये पञमे ब्राह्मणम्‌ ॥५॥

१७.ग. घ. र. च. छ. जट. "बरे । २ ग, गनाः । ३ ग, ध, छ. ज. ढ. "नव्या ४क. शन प. र, च्‌. छ, ज. श्च. द, प्राणन्या। ५ कज्ल.ग.ध.ङ्.च. ज, "दुघे ६९. ग. वेषं । ५७ ख. ङ, ए. ह. लसर्त्वं। ८ घ. ग. इ, क्ष. श्रोति।

षे ब्ाह्मणम्‌। ६] भानेन्द भिरिकृतंटीकारषवंलितशांकरभाष्यतमैत।। २६३

नेयवा इदं नाम रूपं कर्म तेषां नाश्नां वागि-

यदेतद विदयाविषयत्वेनं प्रस्तुतं साध्यसाधनलक्षणं व्याकृतं जग- त्पाणात्मपाप्पन्तोत्कषवदपि फखम्‌ । या चेतस्य व्याकरगात्पागव- स्थाऽव्याक्रतशब्दवाच्या दृक्षबीजवत्सर्वमेतन्रयम्‌ । किं तश्रयभमित्यु- च्यते । नाम इपं कमं चेत्यनात्मेव नाऽऽत्मा यत्सा्नादपरेक्षाहह्म | तस्माद स्माद्विरज्येतेत्येवम्चरयं वा इन्यावारम्भः । न ह्स्मादनात- नोऽभ्याटृत्तचित्तस्याऽऽत्मानमेव रोकमहं ब्रह्मस्मीन्ुपापिवुं बुद्धिः परवतेते । बाह्वपत्यगात्मपदृच्पोर्विरोधात्‌ । तथाच काठके । पराचि खानि व्यत्ृणत्स्वपंभूस्तस्मात्परार्‌पदयति नान्तरात्मन्‌ । कश्चिद्धीरः त्यगात्मानमेक्षदादृतचकषुरप्रतत्वमिच्छनित्पांदि । कथं पनरस्प ग्पाङतान्पाकृतस्य क्रिपाकारकफखात्मनः संसारस्य नामषपकमात्मक- तेव न पुनरात्मत्वमित्पेतत्सभाव पितुं शकत इति । अन्नोच्यते । तेषां नाज्नां पथोपन्यस्तानां वागिति शब्वसामान्यम॒च्यते । यः कश्च शब्द

न्न

षण्णा

नीवी , 9 ह = य प व

~ ~ - ~~~ ~ ~ ~ ~~ ~~~ -

पपच्रितस्याविचाकायेसम्य मप्नपरणपचहारा+ व्राह्मणान्परम्वनारयतिं । यतत- दिति । फलमपि ज्ञानकमण)रुक्तविङ्पण्वद्यदेतःपम्नुन।५ति संबन्वः । अभ्याकतप. क्रियायामुक्तं स्मारयति । या चेति । व्याकताग्याकूतस्य जगतः मगति रूपमाह | सवेमिति । वाङ्मनःप्राणास्यं त्रयमिति शद प्रत्याह । पि तद्रित्पादिना। मिथः पुनरयमुपसंहार इत्याश ङ्न्याऽऽह । अनास्मेवेति । भज.सकशब्दराथमाह । यन्मान्ना- (इति । अनात्मतवेन जगत। ह्रं तच्छब्देन प्रामङयत | पेराग्यमपि ५५५५] - कङ्कयाऽ्ऽह | न हीति । अप्रिरक्तोऽपि कतृहलितया वत्राविकरौगा म्यारित्व- कुन्याऽऽह | बाह्ञेत्ि । अनात्मपपरणपप्यात्मानं पन्यासाचह्यन्यात्मनः मव -मत्वात्क्‌ | विरांष हलयाशङ्कचाऽऽह । तथेति । क्थ तदि प्रन्यगा.मनाम्तत्राऽऽह्‌ | कश्चि दिति । उपसंहारस्येत्थ सफलत्वेऽपे सस्य जगन। न।मादिपात्रलं पमाणामव।दय्‌- कमिति शाङ्ूते | कथमिति । अनुमनेः समातनां दशय । अन्ति | वत्र तत्क. धेत्वहेतुकमनुमनमाह । तेषामिति । वागित्येतदुक्थानति संबन्धः| इन्द्ियन्यवृरयर्भ बाक्पदयेमाह । शब्देति । संगदहीतमय विवणेनि । यः कथ्त्यादिना । उक्वरतमुष-

क~ „० = क, क कष = = मक ~ = ~~~ ~~~ -- षीति रि 8 श ए, क

9 ग. 'स्मदितस्मा° । ९२ क. क्ष. द. श्याकाः। उ ग. द. दिः | {न ड देगन ५ क. भ. द, पाग । ९ क. ग. उक्तपु"। जच, त. कषप । न ३ ( ।

१६४ धृहषारण्योपनिषत्‌ [प्रथमाध्याये

येतदेषायुक्थमती हि स्वणि नामान्युततिषट्ति। एत. देषार सामैतद्धि सवैरनामभिः भमभेतदेषां ब्रहमेतद्धि

[र वागेव सेच्युक्तत्वाद्वागित्येतस्य शब्दस्य योऽथः शब्दसामान्यमात्रमेत- देषां नामविशेषाणागुक्थं कारणयुपादानं सैन्धवरूवणकणानामिव सेन्धवाचरुस्तदाहतो हस्मान्नापरसामान्यात्सर्वाणि नामानि यत्नदत्तो देवदत्त इत्येवमादिप्रविभागान्प्तिष्ठन्न्युतपचन्ते प्रिभन्यन्ते खवणा- च रादिव खवणकणाः । कार्यं च कारणेनाव्यतिरिक्तम्‌ । तथा विशे षाणां च सामान्येऽन्तरभावान्‌। कथं सामान्पविशेषभाव इति । एतच्छ- वसामान्यमेषां नामविशेषाणां साम समत्वात्सौमे सामान्यमित्यर्थः। एतद्धि यस्मात्सर्वनोमभिरात्मविशेषैः समम्‌ । किचाऽऽत्मरामाविशेषाच नामविशेषाणाम्‌। यस्य च यस्मादात्मरामो भवति स तेर्नापरविभक्तो दृष्टे पथा घटादीनां प्रदा । कथं नामविशेषाणामात्पमरमो वाच इत्युच्यते । यत एतदेषां वाक्शब्दवाच्यं वस्तु ब्रह्माऽऽत्मा । ततो ब्यात्मरभो नाश्नां शब्दष्यतिरिक्तस्वषपानुपपत्तेः । तत्पतिपादयपत्येतच्छब्दसामान्यं हि

थ

न= 9 ~क =-= ~~~ ० न

पाद यितुपुत्तरं वाक्यभिलयाह । तदाहेति । कायकारणमविऽपि किमायावमतवर भह । कायं चेतति । सव नामतिरेषास्वन्मातरात्तखतो न मिचयन्वे तत्कयलाचदत्कायं तपतो न॒ मिदयवे यथा प्रदो षट इत्यथैः | सवै नामविेषास्वत्सरामान्ये कलिता; पत्येकं वदनुविद्धत्वाद्ररिज्वदमशानुविद्धसपादिवदित्यनुमानान्तरमाह | तथेति। कायाणां कारणेऽन्वमोवरेदिि यवत्‌ । उक्तमेव प्रश्नपू्ेकं पपथचयति । कथ- मित्यादिना । सामत्वं साधय । एतद्धीति । इतश्च नामाविशेषरा नापमानेऽन्वभव- न्वीत्याह । किंचेति । नामविशेषाणां नाममा्रादाललामात्तसमादविशेषात्तरैवान्तमौव हत्यक्षरायः । सँ नामविशेषा्वत्सामान्यानन एगवस्तृतः सन्ति वेनाऽऽत्परख।ये येनाऽऽत्मवन्तस्पं ततोऽन्ये वस्तुता न सान्त यथा गृदराऽऽत्पवन्तो घटादयो वस्तुवस्व- तोऽन्ये न सन्तीयुक्तेऽनुमाने म्यति साषयति। पस्य चेति। हेतुसमथैनाुत्तरं वाक्य- मुत्थापयति । कथमित्यादिना । अतः शब्दमात्ात्तदिशोषाणामातकामो मवतीवि शेषः । त्रैव युक्तिमाह | ततो हीति । तत्रैव वाकंयमवतायं व्याचरे | तदित्यादिना । वसमा-

तन्पात्रात्तद्धिरोप्ाणामासर्छौम इति वाक्यशेषः | प्रथमकण्डिकया सिद्धमधेमुपसंहरवि ।

ए 1

मी

न्ने

१ग.च. भवः। ए । २. ड, "तामा | ३ ग. मनामा । ४क.ढ.च. छ, ह, ढ, नवि"! ५ ल. "दादि तथा| ॐ" | ६ इ. घ, वाच्य । ७ ध, ठ, "न्मात्रल्रात्त'। ८ च, ड. ` ततस्ततो । ५ क्ञ.द. "वत्‌ । १* क. ठ. "लाभो भवतीति।

षह ब्रह्मणम्‌।६] आनन्दगिरिढवटीकासवङखितर्शाकरभाष्यसमेता। ६३९

सवाणि नामानि बिमरतिं॥ १॥ अथ रूपाणां

धृरित्येतदेषामुक्थमती हि सर्वाणि सूपाण्य॒त्ति हन्त्येतदेषा< सामेतदि स्वँ रूपैः सममेतदेषां ब्रह्मतदि सर्वाणि रूपाणि बिभति ॥ २॥ अथ कर्मणामासेयेतदेषायुक्थमतो हि सर्वाणि कमीण्युत्तिष्न्तयेतदेषार सामैतदि सवैः कर्मभि सममेतदेषां ब्रह्मेतदि सर्वाणि कर्माणि बिभर्ति

ष्णी भीमो | 9 ० ~ भजा काः मकान का =>

यस्माच्छब्द्‌विशेषान्सर्वाणि नामानि विभति धारयति स्वद्पपदानेन । एवं कायंकारणत्वोपपत्तेः सामान्य विशेषोपपत्तेरात्मपदानोपपतेश्च नामवि- रोषार्णां शब्दमात्रता सिद्धा । एवयुत्तरयोरपि स्व॑ योज्पं यथोक्तम्‌ ॥ १९॥

अथेदानीं हपाणां सितसितप्रश्तीनां चक्षुरिति चषर्विषयसामान्पं चक्षुःराब्दाभिधेयं छपसामोन्य प्रकारडयमानमभमिधीयेते । अतो हि सर्गाणि पाण्युत्तिष्ठन्त्येतदेषां सामेतद्धि संव षटपैः सममेतदेषां ब्रहमेतद्भि स्वणि पाणि विभर्ति ॥ २॥

धयेदानीं सवकम विशेषाणां मननदशंनात्मकानां चख्नात्पका्नां च क्रियास्ामान्यमानेऽन्तर्मावि उच्यते । कथं सर्वषां कमेविशेषाणामात्मः कारीरं सामान्यमात्माऽऽत्मनः कर्मा ऽऽत्मेत्यच्यते । आत्मना हि शरी- रेण कमं करोतीत्युक्तम्‌ । शरीरे च स्वं क्माभिन्यज्यते। अतस्ता- रस्थ्यात्तच्छब्दं कमे कर्मसामान्पमत्रं सर्वेषामुक्थमित्यादि पृक्वत्‌।

न ~~ ~ = ~ ~~~ = [क 2 व 7) ~~ ~= क

एवमिति। उपपत्तिव्यमृत्तरक्यद्येऽपि ुल्यमित्यादि शति । एवगुनरयोरिति॥ १॥ वत्र ग्यारूयानसपिक्षाणि पदानि ग्याकरोति । अथेत्यादिना । नामव्याक्ष्यानान- न्तयैमथशब्द पैः । चक्षुरुक्यमिति संबन्धः । चक्षुरिति चक्षु शब्दराभियेवं चक्षर्वषय- सामान्यममिवीयते वच्च कपषामान्यं तदपि प्रकाङ्यमात्रमिति योजना ॥ २॥ ङ्पप्रकरणानन्तयेमयेत्युख्यते । क्रियाविशेषाणां क्रियामात्रेऽन्तमवि पश्नहाय स्फोरयति । कथमित्यादिना । भात्मज्ञब्देनत्र शरीरतिवेत्यकमेबहणे पृरूपव्रिषता- ह्रणशेषमनुकुर्यवि । आत्मना हीति । वत्रैवोपपत्तिमाह । शरीरे चेति । वधाऽगि कथमात्मञैब्दः शरीरनिषैत्यं कमे व्रयारित्याशङकच ठक्षणयेत्य्‌ाह | अत इति । संते

१ क. त्र. घ. ङ. च. छ. ज. छ. इ. "मान्यमातरं प्र। २४७. यत एतरेषापुश्यम्‌ । भग, छ. सष, ^त्माऽऽत्म ५ » ढ."्वीरमाप्म* । ५ ज. कर्मत्यु"। ९ ल, द.-अन्देन्‌ श। ध. "इष्टेन च" ।

२३६ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [पथमाष्योषे

तदेतत्रयर संदेकमयमात्माऽऽ्मो एकः पतरेतत्रयं तदेतद्मृतः सच्येन च्छ

क्‌ ज ८ 0 क 99 आ जा = = सम ०9 = क ना म ० ~ ~ ~क ०

तदेतद्यथोक्तं नाम हपं कमं जयमितरेतराश्रयमितरेतरामिम्पक्तिकार- णमितरेवरपख्यं सेहं न्रिदण्डविषटम्भव॑त्सदेकम्‌ । केनाऽऽत्मनेकत्वमि- त्युच्यते । अर्यमात्माऽपं पिण्डः फायकरणात्मसंधातस्तथाऽननये ग्याख्पाव एतन्मयौ वा अयमालेत्यादिना । एतावद्धीदं सवं व्पाकृत- भन्वाङतं च यदुत नाम प॑ कर्मत्यात्मा उ एकोऽय कांयकरणसंघातः तमध्याट्माधिभूताधिदेवभावेन व्यवस्थितमेतदेव नयं नाम पं कर्मेति। तदेतद्वक्ष्यमाणम्‌ । अप्तं सत्येन च्छनमित्येतस्य वाक्यस्याधमाह ।

पिरि 1

पस्यापि पंक्षिपान्तरमाह । तदेतदिति | वदेवन्रयं चिदण्डविष्टम्भवत्सहतं सदेकामिवि संबन्धः | कथं सह्वत्वमत आह । इतरेतराभयमिति। रूपं विषयमाश्रिय नामकमेणी सिध्यतः स्वावन्त्येण निर्विषययोस्तयोः पिद्धचदशेनात्नापकपमेणी चाऽऽत्रिय पं सिष्यति | न हिं ते हित्वा कंचिदुत्पचत इत्यथैः । वाचकेन वाञ्यस्य तेनेतरस्य ताभ्यां च क्रियायास्तया तयोरपेक्षादशचैनादन्योन्यपपिव्यञ्जकत्वमाह । इतरेतरेति । सति नान्नि ङपसंहारदशोनाहूपे च सति नापघंहारदेः पतौश्च तयोः कमणस्तर्सिश्च सवि तयोरुपसंहारोपरम्भादितरेदरपल्यमित्याह | इतरेतरपख्पप्रिति । त्रयम. कत्वं विशृद्धमिपि शङ्कित्वा परिहरति । केनेत्पादिना । कथं कायकरणपंातासना श्रयाणमेकतवं वन्राऽऽह । तथेति । नापरूपकमणां क। यकरणधव।तमात्रवरेऽबि तपो ग्यविरिक्तं सेषावदन्यत्स्यादित्याशड्ग्याऽऽ ह । एतावदिति । नामारित्रयस्य सेष्‌ावमाश्र्वे कथं व्यव्रापांकयपित्याशङ्क्चाऽऽई । आत्मेति । सषातेऽयमा- प्मशब्दिवः स्वयमेकाऽपि सन्नध्यात्मामिमेदेन स्थिव धयमेव मवतीवि व्यवहायषा- कयेमित्यथेः । एकस्मिन्नपि संषापे कायेकरणङूपेणावान्तरविमागमाह । तदेतदिति । भात्मभूतस्तस्योपापित्वेन स्थिव इति यावत्‌ । अविनाशी स्थदेरं गच्छत्यमरि याव- मोक्ष न गच्छवीत्यथेः । सच त्यच्च सत्यं मृतपश्चकं तदात्मके नापरूपे इयाह्‌ ।

4 => ~

[न 2 कि क)

१७. १. ङ. च. छ. ज. सष. द, सपक । ६. ज, न्तं ठनिद*| ३. षवदे ४१, अ, यपेवाऽऽ्मा"। ५. ध्‌. तापि । ९ क, ग. छ. येकार ।७ग. ज, वकार । <, इ. ५, "कोऽपि ब्य

१४ बाद्रणम्‌ |६] भनन्दगिरिकतटीकासंवकिवशांकरभाष्यक्षमेता | २३७

प्राणो वा अमृतं नामशूपे सत्यं ताभ्यामयं प्राणश्छन्नः ॥ ३ ॥

इति प्रथमाध्याये षष्ठ ब्राह्मणम्‌ ॥ ६ ॥ इति बरृहदारण्यकोपनिषदि प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥ बृहदारण्यककरमेण ततीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥

प्राणो वा अमृतं करणात्भकोऽन्तरूपष्टम्भक आत्मगरतो ऽयतो ऽविनाशी। नामष्टपे सत्प कायात्मके शरीरविस्थे क्रियाल्मकस्तु पाणस्तयोरुपष्ट- म्भको बाह्लाभ्यां शरीरात्मकाभ्यामुपजनापायधमिर्पां मत्पाम्यां छनो- पकााकृतः । एतदेव सप्तारसतच्वमपिद्याविषयं प्रदशितम्‌ । भत ऊर्ध्वं विधाविषय आ्माऽधिगन्तव्य इति चतुथं आरभ्यते ॥ ३॥

इति बृहदारण्यकमभाष्ये प्रथमाध्याये षष्ठ ब्राह्मणम्‌ ॥ ६ ॥

इति भ्रमो विन्दभगवत्परञ्यपाद शिष्यस्य परमहसपरित्राजकाचा्यस्प श्रीश करभगवतः कृतां बहदारण्यकभाष्ये प्रथमोऽध्यायः ॥ १॥

---- -- ~~ ~~~ - -~ (तन = गत कन

==> ~ =-= ~न ॥ 1 --~- ~~~

नामेति | करणयायात्म्यं कथयति | क्रियात्मकस्त्विति । पर््वीरतपथ्वपहाभूताप्मक तवत्कायै स¶ सच्च लयचचेवि व्युत्पत्तेः सस्यं वैराजं इारीरं कायैमपव्ीरःतपथमहामूतत- प्कायात्मककरणङ्पसपदशकरिङ्गस्य यत्राखूयस्याऽऽयतनं वस्थवाऽऽन्छ।दकं वत्ल- ह्वनात्माऽपि स्थलदेह च्छन्नतादूर्विज्ञानं तेनापि च्छन्नं प्रत्यमवस्तु मुनराभित्रे तम्न्ञा- नेऽवदिरमाम्यमिवि भावः | इदानीमवि चकायपरपवमुपमंहरत्रि । एतदिति । अवि- द्याविषयविवरणस्य वक्ष्यमाणे,पयोगमुपसंहरवि । अत इति । धपविवे मरत्यविधावि- षये ततो विरक्तस्याऽऽत्मानं विषिदिषोश्वन्ज्ञापना्ै चतुथप्रपृखः संदर्मा मव्िष्यति।

क के क्व

तस्मादंविद्याविषयव्रिवरणमप्योगीवि भावः ॥ ३॥ हति बृहदरण्यकमःष्यटाकायां षष्ठ व्रह्मणम्‌ ॥ ६॥ इति जश्रीमत्परमहंसपरिताजकाचायश्रीडद्धानन्दपुज्यपदशिष्येण भगव द्‌(नन्द्गिरिणा इृतायां बृहदारण्यकमाघ्यतात्त टीकायां प्रथम।ऽ ध्यायः ॥ १॥

रिभ पीर

१ क. ग, °म्मनक्रमाऽऽत्म २४. ज. "तकर" । ३ ऋ, "तस्व । ङ. 'सतयत्वमतरिद्यादि" विष । उ. "सत्तत्व" । ज ज. ण. तत्त |

०३८ बृहदारण्पकोपनिषत्‌ [द्वितीयाध्याये

भ[तोत्पेबोपासीत तंदन्वेषणे च सर्वंमन्विषटं स्यात्तदेव चाऽ5त्मतत्तव सस्मात्पेयस्त्वादन्वेषटव्यम्‌ । आत्मानमेवावेदहं बह्मास्मीत्यात्मतस्वमेकं विधाविषयः। यस्तु मेददृष्टिविषयः सोऽन्योऽपावन्योऽहमस्मीति नस वेेत्यविद्याविषयः । एकधेवानुदरष्टन्पं “रव्योः स प्रत्युमप्रोति य इह नानेव परयति"? इत्येवमादिभिः प्रविभक्त विदाविद्याविषयो सवौपनि- वत्र । तने चादिधाविषयः सवं एव साध्यसाधनादिमेद विशेषविनियोगेन व्याख्यातं भा हृतीयाध्यायपरिसषमापेः। सष च व्याखूयातोऽ विद्याविषयः वे एव द्विप्रकारः । भन्तःप्राण उपष्टम्भको एहस्येव स्तम्भादिल्षणः पकारकोऽगरतः । बाह्मश्च कयंरक्नणोऽपकाशक उपजनापापधरमेक-

तृवीयेऽध्याये पूत्रितव्रिचयाविधयोरविधथा प्रपञ्चिवा सपति विधां प्रप्चयितुं चतुपेमध्यायमारममाणो वृत्तं कीवेयवि । भत्मेति । किमिययोन्वरेषु सत्ल्ात्मवष्व- मेवानुसंघावम्वं तत्राऽऽह । तदन्वेषणे चेति । तस्येवान्वेषटन्यत्वे परपेमास्पदत्वेन परमानन्दं हेत्वन्वरमाह । तदेवेति । भत्मतखज्ञानस्य स्रपततिफलतवाच तदे. वान्वे्टग्यमियाह । आत्मानमिति। उक्तया परिपास्या सिद्धम संगृहवाति । भात्प- तत्वमिति । उक्तमथोन्तरमनुषद वि । पस्तिति । सोऽपि धयाविषय हवि संबन्धः । कथं मेदि विषयस्वावि घाविष१यतवं तत्राऽऽह । अन्योऽपाविति । यो मेददशटिपरः स म वेदेदविधा वदृ्टिमृढं सूत्रिता तेन तद्विषयो मेददधिविषय हथैः । कथं यथोक्त वि धाविद्याविषयावसंकीणोपेसावुं शक्येते वत्राऽऽह । एकपेति । सपान ब्राह्मणे वृत्तम कथयति । तत्र चेति । विधाविचाविषययोरिवि यावत । आदिषदं साध्यसायनावान्वरमेदसंग्रहाधेयु । यथोक्तो मेद एव विशेषः | तस्मिन्विनियोगो व्यवस्थापनं तेनेयथेः । उपसंहारबाह्नणान्पे वृत्तमनुमाषते । स॒ चेति । भपवोक्तौ विद्यावि्याविषयो कथमरसका्णे। मन्तन्यावियाशङ्कयाऽऽह । एकपेति । वनोत्तरम- न्थस्य विषयपरिशेषाप पुरुषविधव्राह्मणशेषमारम्योक्तं दशयति । तत्र वेति । वदिं समाघ्त्वादविद्याविषयस्य कथमविदुषो गायस्व पवृत्तिशित्याशङ््य वद्थेमवान्वरवि- भागमनुवदति । स चेति । ववेव पकारौ दरोयन्नदौ सूर्म शरीरमुषन्यस्यवि । धन्तरिति । वस्य बाह्यकरणदारा स्थृरेषु विषयेषु पकाशकत्वममृतत्वं च व्युताहि- तमू । द्विवीयं प्रकारमाचक्षाणः स्थं शरीरं दशयति । बाह्ञश्वेति । वश्य कयाऽमि विषया सृष्मदेष्टं प्रयपकाशकत्वादपकाशकत्वम्‌ । भागमापायित्वेनावहेयतवं सचयवि । उपजनेति । यथा रदस्य वृणा बहिरङ्गं तथा सूक्ष्मस्य देहस्य स्थूटो दे्स्व-

[वा 8 ता 1 7 [ष = = ~~ ~~ ~ 0 1) [1

)क.ग, श्वच प्रोऽ््रि। २४. ग, षप्प्र। ३ ल. घ, उ. "वो्चिफ ३ च्च. ण, शुद्रवति । ५, ज्ञ, ट, "वगन्तुं श ।

पथमं ब्राहमणम्‌ १] भानन्दगिरिकृतदटीकासंबलितशांकरभाष्यतमेता । २६६

स्तृणकुशग्रत्तिकासमो एहस्येव सत्यशब्दवाच्यो मत्यः । तेनापरतशब्द- वाच्यः प्राणशछश्न इति चोपषहतम्‌। स एव च पाणो बाह्लाधारमेदेष्वने

कधा विस्तृतः । पाण एको देव इत्युच्यते । तस्येव बाहः पिण्ड एकः साधारणो विराडवेन्वानर आत्मा पुरुषविधः प्रजापतिः को हिरण्यगर्भं इत्यादिभिः पिण्डपधानेः शब्देराख्यायते इर्यादिप्रविभक्तकरणः। एकं चानेकं च ब्रह्मेतावेदेव नातः परमस्ति प्रत्येकं च शरीरमेदेषु परिस. माप्र चेतनावत्कवुँ भोकर चेत्यविध्ाविषयमेवाऽऽत्मत्वेनोपगतो गार्ग्पा ब्राह्मणो वक्तोपस्थाप्यते । तद्विपरीतात्मदगजातशन्रुः शरोता । एवं हि यतः । पृषंपक्षतिद्धान्ताह्यायिकाषपेग समप्य॑मागोऽधः श्रोतश्ित्तस्य वशमेति । षिपयये हि तकशाह्नवत्केवराथानुगमवाक्येः प्षपप्यंमाणो

~~~ ~= न्क. ~~, ~ = ~ ~ === = ~ न डि क आ को-> क

धाऽपि वृणादि विना एहस्य व्यव्रहारायाग्यत्ववरत्तस्यापि स्थृलदेहं विना न तथोग्य- त्वमिति मत्वाऽऽह । तृणेति । तस्य पुत्रैपकरणान्वे नामरूपे सयमित्यत्र प्रस्तुतत्वम- स्तीदयाह । सत्येति । सरैया बाधतरेधुरय यत्वमिति शङ्कं निरसितुं विक्षिनषि । मत्यं इति । वस्य कायं दशेयति । तेनेति । वृत्तमनृचाज।तङ्शरुत्राह्मणमवनारयति । सष एवेति । भद्रियचन्द्रादयो बाह्याधारभदा अनेकषात्वमतिष्ठा पर्षेवरादिविक्ष्यमाण- गुणवजशाद्रष्टम्यम्‌ । कथं तर्हि वसंथैकप्वे तजाऽऽह्‌ । प्राण इति । पराणस्य नाना- त्वमेकत्वं चोक्तं तत्रैकतवं विवृणोति । तस्येत्रेति । पाणस्यैव स्वमव्रभूवोऽनातमल- क्षणः पिण्डः समषिरूपो दिरण्यगरमादिशररुपायिविषयेस्तत्र तत्र श्रतिस्मृ्योरुच्यते । स च (अधिपौ चक्षुषी चन्द्रसू्यै' इत्यादि श्रुतेः सृयारिमिः पतिमर्तः करणेनपनो भवर-

# ~ [य

तीत्यपैः | यद्रह्म समस्ते व्यस्तं च तदिदं हिरण्यगेममातमव न तस्पादरयिकमस्तीति हिरण्यगमै स्तौति । एकं चेति । एकत पिशदीकत्य प्राणस्य नानात्वं विशद यति । प्रत्येकं चेति। गोत्वादिसामान्यतुल्यलं म्यावतेयति । चेतनधिदिति । कवलम स्वपक्षं वारयति । कर्तरिति । वक्ता प्वेपक्षवादति यातन | तम्मादमद्थाद्रद्मणो दिष- रीवं मख्यं ब्रह्म तस्मिन्नात्मच््ी राजा शरोता विद्धान्वतरदीत्ययः | किमिति व्रक्तृश्रो तङूपारूयायिका प्रणीयते वत्राऽऽह | एवं हीति । एवंशम्दाथमव म्कुटयानि। पृषे- पक्तेति। भवो मवितव्यमाखूयायिकयेति शेषः। ज।स्यायि कान करे दोषमाह | पिप्ये हीति। यथा तकैडाल्ञेण समप्येमागोऽ्ो ज्ञातुं न शक्यत ओौतपेक्षिकवकागां निरट्कुश- स्वात्तथा केवलमर्धोऽनुगम्यते पशनपतिवचनमावरहितेरयेवाक्यन्वः समप्यमाणोऽपि दूर्व जञेयोऽथैः स्याचद्याल्यायिका नानुश्रीययं वेन सा घुखपाविपरयथमनुमवग्वेन्यपेः |

मी णि प

३ग.घध्‌, इ. ज, "धानक । २ क. "दिना त्रि ३ ध. ववेनह्मणा । ४ ष् (३.१६ ५ न. ट, "गमौदिमाः | ९ ब, . तेऽतःना।

५४० हदारण्यकोपनिषत्‌ [दितीयध्यायि

दर्िह्ेयः स्पादत्यन्तदकष्मतवाद्रस्तुनः । तथा च काठके “श्रवणायापि बहुमभियौ न रभ्य: "इत्यादिवाक्ये; चषंस्कतदेवबुद्धिगम्पत्वं सामान्य- धात्रत्रद्ध्थगम्पत्वं च सपपश्चं दरितम्‌ “आचायर्वोनपुरुषो वेद"! “आचा- याद्धेव विचा" इति च च्छान्दोग्ये। “उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्वद- शिनः" इति च गीताश्। इहापि च शाकस्ययान्नवरक्पपंवादेनातिगह रत्वं महता संरम्भेण ब्रह्मणो वक्ष्यति । तस्माच्दष्ट एवाऽऽख्याधि- काष्पेण पूरपक्षपिद्धान्तद्पमापाय वस्तुसमपेणाथं भारम्भः । आचार- विध्युपदेशार्थश्च । एवमाचारवतोवक्तभोतोराख्यापिकानुगेतोऽथांऽवग- म्यते | केवरूतर्कबुद्िनिषेधाथा चाऽऽख्यापिका । नेपा तकण मति- रापनेया । न तकंशाघ्नदग्यापेति श्रुतिस्मृतिम्पाप्‌ । शद्धा च ब्रह्मवि जञाने परमं साधनमित्पाख्यायिकार्थः। तथा हि गाग्याजातशल््वोरतीव श्रद्धाङता दरयत आख्यायिकायाप्‌। "श्रद्धावार््भते ज्ञानम्‌" इति च

=-= 9 = जो त-य = न ण म 0 जा

कुतो दुरविद्धेयत्वं तत्राऽऽह । अत्यन्तेति । यथोक्तस्य वस्तुनो दुरविज्ञेयतवे श्रतिस्मू- विसंवाद दशयति । तथा चेति । सु्स्ठता परिशुद्धा देवबृद्धिः साचिकी बुद्धिः । सामान्यमाश्रनृद्धिस्तामसी राजसी चब्द्धिः | अतिगहवरत्वमल्यन्तगम्भीरत्वम्‌ । संरम्भ- स्तात्येम्‌ । बरह्मणो दर्विज्तेयत्वे फकितमाह । तस्मादिति । अस्यापिकायाः सुख- परविपस्यमुक्तवाऽथ।न्तरमाह | आचारेति । उत्तमाद्धमेन प्रणिपातोपस्दनादिदारा विध्या मह्या | अषमात्तत्तमन तद्यतिरेकेण श्रद्धादिमात्रेण सा छभ्येलयाचारपकारज्ञा- पनाथश्चायमारम्म इल्यपः | आरूयायिकाया यथोक्तेऽथऽन्वितत्वं कथयति । एवमिति। वक्तुभ्रोव)पन्ये यथोक्ताचारता श्रो्ा विचा ठन्धम्या | वक्वा च तादृशेन सोपदे- ग्येयेषोऽपेऽस्यामारूयायिकायामनुगतो गम्यते | तस्मादाचारविशेषं दर यितुमे- पाऽऽरूयायिका युक्तेययेः । आगमानुपारिगुरुषंपदायःदेव तच्ीकभ्यते । यस्तु केवरस्तकंस्तद्रशाननेषा। बुद्धिः सिध्यति | तथा च केवलतकैपयुक्ता वखबुद्धिरि

संभावरनानिषेषाच।ऽऽखूय।यिकेति पक्षान्तरमाह । के३ङेति । केवलेन वकेण तखबु द्धि सिध्यतीयत् श्रुतिस्मृती दरयति । नेषेति । मतिं दच।दिति शेषः| पकारा- न्वरेणाऽऽसखूयायिकामवतायं तत्राऽऽस्यायिकानुगुण्यं दशयति । तथा हीति । भ्रदा ब्मज्ञाने परमं साधनमत्र मगवत्ोऽ परे संमतिषाह | श्रद्धावानिति । आयाधि-

नो तान नय मनननमा --पन, -ा ~ -कणननयाययकनय--भयननाधः

१ क. छ. दज्ञयः। २. बद्यात्वग। ङ. बृद्धरग" | घ. छ. "बं प्रद ।४.ध, क. च. छ. ज. छइ. इ. "वान्‌ । आ ।५ इ. "स्यतीति । ६ ग. गतार्भे ग ।५ त.ङ्व. छ. इर योग" । < गर्च. द. च. अ, उ, "ति वश्रु" । ^ ग. ठ. च. छ. ह. दावात" | १० ग. छ. तिष्म्‌ |

पथमं बाह्नणम्‌। १] आनन्दगिरिकृतटीकासंवङितिशांकरमाष्यतमेता । २४३

७ॐ ॥ हवाराकिरहानूचानो गार्ग्यं आत स होवाचाजातश्चं काश्यं ब्रह्म ते त्रवाणीतिस होवाचाजातशद्ः स॒दस्षमेतस्यां वाचि दृग्मो जनको जनकं इति वै जना धावन्तीति ॥ १॥

वो = ~~~ --~~ = ~~~ © न ज = जानक वण्ये

स्पतिः । ततर पू्रपक्षपाचविचाविषयव्रह्मदिद्प्वालाकिररप्ो गरवितोऽस- म्यग्बरह्मंविश्छादैव बराकाया भपत्पं बाखाकि्प्श्चासौ बारकिश्चेति दप्रवालाकिरशब्द एेतिक्चाथं भाख्यापिकौय)मनूचानोऽनुबचनसमर्थौ ` वक्ता वारग्मी गार्म्यो गोत्त भासत बभूव कचित्काखविशेषे स होवाचा- जातशन्रुमजातशल्लुनामानं काडय काशिराजमभिगम्य बह्मते ब्रवा णीति ब्रह्मते तुभ्यं ब्रवाणि कथयानि। स एवमरक्तोऽजातश्वुरूवाच सहं गर्वा दग्र एतस्यां बाचिधां माँ प्रत्पवोचो ब्रह्मते बवा- णीति तावन्मात्रमेव गोपहसखपरदाने निमित्तामत्यमिप्रायः । साक्षाद्रह्म- कथनमेव निमित्तं कस्मा्नापेक्ष्पते सहसेदने ब्रह्म ते ब्रवागीति । इय- मेव तु वानिमित्तमपेक्ष्यत इत्युच्यते । यतः श्रुतिरेव रज्नोऽभिप्राय- माह । जनको दाता जनकः श्रोतेति वैतस््मिन्वाक्पद्रे पद्द्रयमभ्य- स्यते जनको जनक इति । वेशष्दः प्रसिद्धावद्योतनार्थः। जनको दित्सृजेनंकः थश्ूपुरिति बह्म शश्रृपरयो विवक्षवः मरतिजिष्रक्षवश्च जना धावन्त्पमिगच्छान्त । तस्मात्तत्सथं मय्पपि समावितवानरसीति ॥ १॥

[ दि, ति 8) 1 [1 03०१ अ "१01 त 7 11 1 |

कार्ये बष्ुवा स्थिते वदक्षराणि व्याचष्टे | तत्रेत्यादिना । पृपक्षवादिषे हेवु गाह । विद्यापिषयेति । गर्वितत्वे हेतुमाह । अक्तम्पगिति ।“हयमेव वु वाडनि- मित्तमिलयत्नापि कस्मादिनयनुपन्यते । अतो व्रह्म ते ववा्णीति वभे सद्‌- खदने निमित्तमिति शषः । श्रुतिं व्याचष्टे | जनक इति । प्रनिद्ध जन- कस्य दात्त्वा तदव्ोवको वेनिपात इति यत्र । त्रङ्यायमाह । जनको हिन्मरिन्याटिना । रेमतिचताननि पागुकतं वाल्मात्रं महखदनि निपित्चमिति दोषः । तस्मान्मुग्धधसिद्धयविक्रपणादिवि यतव्रत । वस्6व॑दावृलवाद्विकमिल्यधैः | हविशब्दोऽभिपायसमाप्यधंः ॥ १ ॥

---~ लन 9 (ह क

१ख.ग. ड, ट, स्मृतेः । २ श्च. "रेदितदि"। ३ क, विक्षतः } ४ क, किव ह । ५ ज. छ, "हं हष" । ६ ग. च. द, "कालवन्‌" । ७ घ. छ. जन. याञन्‌ । < क. द. पो। ९. ग... द. 'शलप्रदा। १० च. द, नके दि क" । ;१:. ध. ट, ^त्मवेमध्यभिक्तः । 2१

५४ वहदारण्यकोपनिषतं [दितीयाध्याये

स होवाच गार्म्यो य एवापरावादिरये परुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचा- जातश्मा भेतसमिन्संवदिणि अतिष्ठाः

एवं राजानं थ श्रषुममियुखीभूतं स होवाच गागपः । य ॒एवासवा- दित्ये चक्षुषि चेकोऽभिमानी चषुद्रारेगेह हदि प्रविष्टोऽहं भोक्ता कती सेस्पवस्थितः । 0तमेवाहं बह्म परयाम्यसिमन्कािकरणसधात उपाके । तस्माच्तमहं पुरुषं बरह्म तुभ बर्वाम्युपास्स्ेति । स एवभुक्तः पत्युवा- चाजातश्रमा मा मा मेति हस्तेन विनिवारयन्‌ । एतस्मिन्त्रह्मणि विज्ञेये मा सवदिष्ठाः। मा मेत्याबाधनार्थं द्विवचनम्‌ । एवं समानि विज्ञानविषये आवयोरस्पानविज्ञानवत इव दशंयता बाधिताः स्पामोऽतो मा संवदिष्ठ मा संवादं कारीरस्मिन्ब्रह्मणि । अन्यश्चेजानासि तह्य वक्तुमहंसि न तु यन्मया ज्ञायत एव । अथ चेन्मन्यसे जानीषे खं ब्रह्म- मत्रं न तु तद्विशेषणोपासनफ़रानीति । तन्न मन्तव्यं यतः स्वमेतददं जाने यदह्वीषि । कथमरतिष्ठा अतीत्य सवाणि भूतानि तिष्ठतीत्यतिष्ठाः। हरि पविष्ट मोक्ताऽहमित्याहि प्रत्यक्षं प्रमाणयति । अहपरिति । शटिफलं तैर- म्तयौभ्यासं दकशेयति । उपास इति । तावता पम किमायातं तद्‌।इ । तस्मादिति । मा मेति प्रतीकपदायाभ्याप्स्वाथमाह्‌ । मा मेतीति। विनिव।रयन्पत्युवचति संबन्धः । एकस्य माङ निवारकत्वमपरस्य सेवादेन सेगतिरिति त्रिभागे संमवति कृतो द्विपेचनमित्याशङ्ग्याऽऽह्‌ । मा मेत्याबाधनाथप्रिति । तदेव स्फुरयति । एव- मिति । त्वदुकतेन प्रकारेण यो विज्ञनविषयोऽपस्तस्िन्नावयविज्ञानस्ताम्यादेव समा- जेऽपि विज्ञानवक्छे सत्यस्मानविज्ञानवत इव खीरुय वमेवायमस्मान्पत्युपदेशेन ज्ञाप. यता भवता वर्यं बाधिताः स्याम इति योजना | थाऽपि गाग्य॑स्य कथमीषदराषनं त्राऽऽह । श्रत इति । अविः सवेषामिद्यारि वाक्रयं शङ्काद्वाराऽव्रतायं व्याकरोति । अथेत्प्रादिना । एतं पुरुषमिति देषः । इतिशब्दो गुणोपास्तिसमा- प्त्यपेः | पृवोक्तरीद्या व्रिभिगगेविशिषट ह्न वदुपासकस्व एलमपि जानाभत्युङ्ला फल-

[7 7 1 1 शा, ----~=* ~~

१च.द. खीङृत्यतं। ९अ. न्ष. कारण । २ख.ध. इ. च. ज्ज. त्त. 2. "माभ" । ण्‌, घु. ठ. ज. सष. 2, मानवि ५ ङ, घ्व, श एवा ९7, ठ, "नहा । ७ इ, "द क).

@ च+ क

ष्हंस्यस्छि' । ८ फ, =. "मेति |

परथपं ब्राह्मणम्‌।१] भानन्द गिरिकृतटीकातंवलित्शांकरभाष्य्तमेता। २४३

सर्वषां भूतानां मधौ राजेति वा अहमेतमुपास इति स य एतमेवगुपास्तेऽतिष्ठाः सर्वेषां भूतानां मर्था राजा भवति ॥ २॥ स होवाच गार्ग्यो य एवासौ चन्दर पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचाजातशदरमा मेतस्मन्संबदिण बृहन्पाण्डरवासा सोमो राजेति वा जहमेतमुपास इति स य एतमेवमुषास्तेऽहरहरई सुतः

क शम ण कमक ५ ज "क 9 ५-जि जकनक - ==9, का-> => ------ ~~ ~> "जत सजामि तवय प -र्

तवैषा च मृतानां पृथा शिरो राजेति वै राजा दीप्रिगुणोपेतत्वादेतेविशे- पणविंशिष्टमेतद्रह्मास्मि-कर्थकरणसंधाते कतुं भोक् वेत्यहमेतमुपाल इति फरूपरप्येवं विशिष्टोपाषक्षस्प । स य एतमेवमुपास्तेऽतिष्ठाः सर्वषां भृतानां मर्था राजा भवति । यथागुणोपासनमेव हि' फकम्‌ । “ तं यथा यथोपासते तदेव भवति " इति श्रुतेः ॥ २॥ सवारेनाऽऽदित्पब्रह्मणि प्रत्पाख्यातेऽजातशत्रुगा चन्द्रमसि ब्रह्मान्तरं प्रतिपेदे गाग्य॑ः। य एवासि चन्द्रे मनति चैकः पुरूषो भोक्ता कर्तां सेति पव वद्विशेषणम्‌। बृहन्महान्पाण्डरं युङ्क वासो पस्य सोऽय पाण्डरवाताभष्ा रीरत्वत्यणस्पं । यश्चान्नभूतोऽमिषयते छतात्मेको यत्ते तमेकीकृत्येतमे- वाहं ब्रह्मोपासे पथोक्तगणं य उपास्ते तस्पाहरहंः एतः सोमो ऽभिषुतो `

= ^ जनक

वाक्यमुषद्त्ते। ष य इति। किपिति यथोक्तं फलमुच्यते तत्राऽऽह । ययेति ॥ २॥

मनसि चेति चकारादृद्धौ चेयंषंः | य एकः पुरुषस्तमेवाहं ब्रह्ोपामे तवं चत्थपु- पास्स्वेतयुक्ते मा मेदयादिना पत्युवाचेलयाहं । इति पुत्रंवद्विति । भानुमण्डलवा द्विगुणं चन्द्रमण्डकापिवि परसिद्धिमा्िलयाऽऽह । महानिति । कथं पाण्डरं वासश्चन्द्रामिमा- निनः पराणस्य समवतील्याशङ्भयाऽऽह । अष्डरीरत्वादिति । पृष टि शरीरेण वाक्तसेव वेष्टितो मतराि पाण्डरं चापां परसिद्धमाप्‌ा वासः प्राणस्येति च भ्रृविरतो युक्तं प्राणस्य पाण्डरवाप्स्वमिल्यषः । न केवरं सौमशम्देन चन्द्रमा एष्यते किंतु छवाऽपि पमाननामषमत्वादविलयाह । यश्चेति । तं चन्द्र५यं लतमकं बुद्धिनिष्ठ च पुरुषयेकीकुल्याह ्रहेणोपस्तिरि्यभेः । सेप्रतयुपास्विफलम।ह । यथोक्तेति । यज्ञश-

[क दि

१ चसद. षाम्‌ र्ग वैक ३ क्ल. हिवफ। ४१ दिये ब ५ च ब्ह्मप्र। ६छषमे। बृ ७ च, 'ताथन््राभिमानिनः प्रग ८ च्य, सोमो रजा चन्द्रः यप ९ च "ङ्गः सोमवायातमकः प्रकृत्यात्मद्धे यद "वक्रः सोमव्टवात्मक्रो ऽप्यो पासक्रस्य प्रहववात्मङ्धे व ।१०क. श, ग.ध्‌.ङ ए.ज-छ.दः सो" ११ क.शनगरपदछ-त द्व. ^तो य १२ कन्वनभ.डरन, धवैः । ए"

२५४ बृदवारण्यकोपनिषत्‌ [दविवीयाध्याये

प्रसुतो भवति नास्यातर क्षीयते ॥२॥ सं होवाच गार्ग्यो य एवासो विध्यति पुरष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचाजातश- मी भेतसिमन्सेवदिष्ासोजस्वीति वा अहमे- तमुषास इति स य एतमेवमुपास्ते तेजस्वी ह भवति तेजस्विनी हास्य प्रजा भवति ॥ ९ ॥ स होवाच गार्ग्यो य्‌ एवायमाकाशे पुरुष एत- मेवाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचाजातश््ुमी मेतस्मिन्पवदिष्ठाः पूर्णमप्रवरषीति वां अहमेत- मुपास इति स य एतमेवमुपास्ते पूर्यते प्रजया पशभिर्नास्यास्माहोकासरजोहतंते ॥ ५ ॥ भवति यत्ते प्रदुषश्च षिकारेष्वश्नं चास्य न क्ीयतेऽनात्मकोपासकस्य।३॥ तथा विशति त्वचि हृदये चेका देवता तेजस्वीति विशेषणं तस्या- स्तत्फरं तेजस्वी ह भवति तेजस्विनी हास्य प्रजा मवति । विद्युतां बहु- त्वस्याद्वीकरणादात्मनि प्रजायां च फख्बाहुस्पम्‌ ॥ ४॥ तथाऽऽकाशे हवाकाशे हृदये चैको पर्णमप्रवतिं चेति विशेषणद्वयं पृ्णत्व विशेषणफङमिदं पर्यते* प्रजया पशुमिरपवर्तिविशेषणफर नास्पा- स्भाष्लोकात्पजोद्रषैत इति परजा संतानाविच्छित्तिः॥५॥ ष्देन पररुतिरुक्ता । विकारशब्देन विक्तयो शन्ते । यथोक्तोपासकस्य प्रति विर स्यनुषटानसामय्यै छीक्या छम्यमित्ययेः । अन्नक्षयेस्योपासनानुसारित्वादुपपन्नत्वममि- प्रेयोपा्ठकं विशिनष्टि । भन्नात्पकेति ॥ ३ ॥ सेबाददोषेण चन्द्र बरह्मण्य्रि पलयाष्याते ब्रह्मान्तर माह । तथेति । कथमेकपुपास- नमनेकफढमिय ह इयाऽऽह्‌ । विदयुतामिति ॥ ४ ॥ भपवरवित्वमप्रवतैकत्वमक्रियवखं वा ॥ ५॥

१ च. इ. सुतः प्ट सृतरां तृतो भवनि विकरे । उभयविषयज्ञनुष्ठानकषमर्थ भवती; । अननं । धे च, द, इदि १।३५०.दद६।४क. ग. छ. शद चै"५चर छ. उ. "कादेवताप्‌। ९क.ख.ग्‌, ध, ङ. ए. ज. छ. ते हप्र ७ घ. द,.ठं प्रवतैयति स्वयं ठा न प्रवतत हइ्यप्रवातिं यत्तदरुगफठं ना। घ्‌, भ. ण, ठीलाठल। ९ ख. ढ. "यत्वस्यो"। १० क. ध. भ. द, ण. 'नातेति । ११, न, भृ, चद्र । १२ ग. मिद्यत भादु। १३६, भ. "याह ।

पथमं बराद्मणम्‌। १] भानन्दगिरिषुतदीकासवलितशांकरभाष्यसमेता | ९४९

प होवाच शर्या य्‌ एवायं वायो पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचाजातशत्ररमा मेतस्मिन्सव- दण इन्द्रो वैकुण्ठोऽपराजिता सेनेति वा अहत पास इति स य एतमेवमुपास्ते जिष्णर्हापरानिष्णभ- वत्यन्यतस्त्यजायी ॥ & ॥ स होवाच गरर्म्यो य

एवायमग्रौ पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स होवा- चाजातशब्रमा म॑तःिमन्संवदष्ठा िपासहिरिति बा अहमेतमुपास इति स य एतमेवसुपास्ते विषासहिर्ह भवति विषासरिहास्य प्रजा भवति ॥७॥ स रोवाच गाग्य। य एवायमप्सु पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचाजातशश्रमा मेतस्मिन्संवदिणाः प्रतिरूप इति वा तथा वायौ पाणे हदि चैका पिशेषणमिन्दरः परमेश्वर वैकुण्ठोऽप- ` सष्लो म परजितपर्वाऽपराजिता सेना महतां गणत्वप्रसिद्धेरुपासनफट- मपि । जिष्णुहं जयनज्ञील्छोऽपराजिष्णुनं च परजितस्वभावो भवति। भन्यतस्त्यजाय्पन्यतस्त्यानां सपलानां जयनशीखो भवति ॥ ६ ॥

अग्नो वाचि हृदि चेका विशेषणं रिषासहिमेषयिता परेषाम्‌ । अभि बाहुरपात्फख्बाहुलयं पु्वयत्‌ ॥ ७ ॥

अप्पु रेतति हृदि चेका विशेषणं पतिड्पो ऽनुकूषः श्रुवि-

नि र 1 १ == क कक 1 8. 7 श [नहि ए ।

कथमेकलिमिन्वायावपराजिता सेनि गुणः समवि वत्राऽऽह । महतापि । विह्ेषणत्रयस्य एतवयं क्रमेण व्युत्पादयति । जिष्णुरित्पादििना । अन्यतस्त्याग- मन्यो मातृतो जातानाम्‌ ॥ ६ ॥

यद्धरर्विष्यते क्षिप्यते तत्सर्वं भस्मीकरणेन षने नेनाभिर्विषासहिः । यथापूव विद्यतां बाहुल्यादात्मनि प्रजायां च फलबाहुल्धमयुकत तथाऽत्र प्य मनां बरहुरुत्वाहुषा- सकस्याऽऽत्मानि प्रजायां च दीप्ताभित्वं सिष्यवीलयाह । भ्रति ॥ ७॥

पविङ्पत्वं प्रतिकूकत्वमिव्ये तद्यावरय ति । अनुषप इति । भन्यश्च रषामिवि

१य. द. "का देवता तस्याति" । छ. “छा देवताति" २ च. द, "का दैवता तस्यात्रि' §

य. इ, “का देवता तत्यावि*। ४, ढ, "तो ना ।

१४१ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [द्वितीयाध्याये

अहमेतमुपास इति स॒ य एतमेवमुपास्ते प्रतिरूप श्दैवैन- सुपगच्छति नापरतिरूपमथो प्रतिरूपोऽस्माजायते॥८ ए स होवाच गार्ग्यो य्‌ एवायमादर्शे पुरूष शतमेव ब्रह्मोपास इति ॥ होवाचाजातशषद्ुमां मेतस्मिन्संव- दिष्ठा रोचिष्णुरिति वा अहमेतमुपास इति स॒ यणत- मेवुपास्ते रोचिष्णहं मवति रोचिष्णु स्य प्रजा मव- यथौ येः संनिगच्छति सर्वाश स्तानातिरोचते ॥ ९ ॥ मृ होवाच गार्ग्यो य एवायं यन्तं पश्चाच्छब्दोनूद येतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स हीवाचाजातरदुमा मेत- सिमन्तवदिषश असुरिति वा त षय एतमेवमुपास्ते सवे दैवास्मिहोक जयेति नैनं परा काराप्राणो जहाति ॥ १० ॥ स्म्रत्यप्रतिकूर इत्यथः । फं प्रतिषपं श्रुतिस्म्रतिशासनानुशूपमे- वेनप्ुपगच्छति प्रप्नोति न विषपरीतमन्पश्चास्मात्तथाविध एवोपजापते॥८॥

आदरे प्रसादस्वभावे चान्यत्र खङ्दौ हार्द च सत्वशद्धिस्वाभाग्पे चेका विशेषणं रोचिष्णुदीपरिस्वभावः फटं च तदेव रोचनाधारबाहुल्या- त्फलबाहूर्पम्‌ ॥ ९ ॥

यन्तं गच्छन्तं प एवायं शब्दं; पश्चादृष्ठतोऽन्‌देत्यध्यात्मं च जीव- नहैतुः पाणस्तमेकीकृत्पा ऽऽहाश्ः प्राणो जीवनहेतुरिति गुणस्तस्य एलं पवेमायुरस्मिद्धीक एतीति । यथोपात्तं कमणाऽऽयः कमंफर्परिच्छि- सकारतुरा एवं रोगादिमिः पीड्यमानमप्येनं प्राणो न जहाति ॥१०॥

~----~~ ~ ~~ ~~~

संबन्धः । अस्मादुपासितुरिदयथेः । तथावरिवः श्रतिस्मृत्यनुकूढ इति यावव ॥ < ॥ हारं चेलेतदेव स्ष्टय वि । स्वेति । सवैतरेकेति विशेषणस्य देवतेवि विशेष्य- तया सबध्यते | तदेव राचिष्णात्वमिलयथः ॥ ९ ॥ आहितमेवाहपियादी पि शेषः । तस्य॒ गुणवदुपासनस्येयः । सवैमायुरियेवद्या- चष्टे | यथोपात्तमिति ॥ १० ॥

१. ठ, “का देवता तस्या वि ।२ द, ^्त्यान् फल । ३ क, ग, ध, ज. "न्दः पृष्ठः

प्रथम बर्रिणैष्‌। १ भानन्दगिरिकषतटीकातवहितिशांकरभाष्यसमेता। २४७

स होवाच गार्ग्यो थ एवायं दश्च पुरुष एत- मेवाहं ब्रह्मोपास इति स॒ होवाचाजातशर्मा भेतस्मिन्संवदिश दितीयोऽनपग इति वा अह- मेतमुपास इति स य एतमेवमुपास्ते दिती- यवान्ह भवति . नास्माद्रणर्छि्ते ॥ ११ ॥ स होवाच गायों य एवायं छायामयः पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपास इति स हवाचाजातश्च- उमा मेतस्मिन्संवादिष्ठा मृत्युरिति वा अहमेत- मृपास इति स य॒ एतमेवमुपास्ते सर्व हैवासि- लोकं आयुरेति ननं परा काठान्मृरयुरागच्छति ॥१२॥ स होवाच गाग्या य एवायुमारमनि पुरुष _ तमेवाह ब्रह्मोपास इति स होवाचाजातश _ दिश कणयोहदि चेकऽश्विनौ देवाववियुक्तस्वभावौ गुणस्तस्य द्वितीयवच्मनपगंसमवियुक्तता चान्योन्यं दिशापमण्विनोश्ेवधर्भित्वात्- देव च फल्युपासषकस्य गणाविच्छेदो द्वितीयदच्ं च ॥ १९१॥ छायायां बाष्ठे तमस्य््यास्मे चाऽ ऽवरणात्मकेऽङ्ञानि हृदि मेका देव्ता विशेषणं प्रत्युः फ सवं पवदन्मरत्योरनागशमनेन रोगादिपीडमिनरो विशेषः ॥ १५॥ , आत्मनि जपतो बद्धो च हदि चेकोऽऽत्मरत्यार्मबानिति शे का पुनरसविका देवता वक्राऽऽह । अश्विनादिति । तम्य दवन्याति यव्रन्‌ | यथोक्तं गुणदयमुपपादयवि । दिशामिति । दितीयवचे साधूमृत्याद्परिततत्वम ॥१६॥ दन्द बह्मोपासकस्येव वमोव्रह्मोपायकस्यागि फलित्याह | कर्मामाति । एलमेदा- मवे कथमुपायनमेदः स्यादित्याशङ्चाऽऽह । मरत्पोरिति ॥ १२ ॥ ग्यस्वाति बरह्माण्युपन्यस्य समस्वं ब्ह्मोपदििशति । प्रजपताविति । भत्मवं १. ट. "का देवताऽधवि २ घ, च. ह. द."गनल ३३. छ. छ. ध्यातं चा" णन. द, “ता तस्या वि । ५ ख. मृदयुमल्यतितग्णं फ" । ट, मनयूमृतितरमं क | ६ ग. च. ट. ठे चत्र

७ क, चछ. भेर | छ. च, नमने" | ८ घ. ग. न. ठ. दर द्री 1 रच. ड. क्रा देता त्या विशचेष्णमातसः । ह. "करा दवताञञतप" । १८ क्न, 'तमन्वीति ।

९४८ धृहदारण्यफोपनिषत्‌ [दविषीयाभ्यवि

यमौ भेतस्मिन्संवदिष्ठा आरमन्वीति वा अहमे- तमुपास.इति स य एतमेवमुपास्त आस्मन्वी ह भवयासमन्विनी दास्य प्रजा भवतिमसदह त्ष्णी मास गार्ग्यः ॥ १३ ॥ स होवाचाजात- शङ्ेतावन्र२ इत्येतावद्धीति नैतावता विदितं

धणं फलमात्मन्दी ह भवत्पात्मवान्भवति । आत्मन्विनी हास्य प्रजां भवति उुद्धिबहूरत्वात्पमजायां संपादनमिति' विशेषः । स्वयं परिन्नात- त्वेनेवं क्रमेण प्रत्पाख्पातेष ब्रह्म स गाग्प॑ः प्ीणब्रह्मविन्नानो ऽप्रति- भासमानोत्तरस्तृष्णीमवाक्डिरा भस ॥ ९३॥ तं तथाभूतमारक्ष्य गाग्यं स दोवाचाजातशतुरेतादकू इति । किमेताव्रह्रष्मे निज्ञोतमाहोखिदधिकमप्यस्तीतीतर आहैतावद्धीति । नैतावता विदितेन बरह्म विदितं भवतीत्पाहाजातशश्ुः किमथ गर्वितोऽसि ब्रह्म ते ब्रवाणीति । किमेतावद्विदितं पिदितमेव न भवतीत्युच्यते । न „ फखवद्रिज्ञान श्रवणात्‌ । न चार्थवादत्वमेव वाक्यानामवगन्तुं शक्यम्‌ । अपू विधानपराणि हि वाक्यानि प्रत्पुपासनोपदेशं खक्ष्पन्तेऽविष्टः सर्वेषां भूतानामत्यादीनि । तदनुषट्पाण च फलानि सवत्र श्रृषन्ते विभक्तानि । अर्थरादत्व एतदस्षमञ्जपम्‌ । कथं तर्हि नैतावता विदितं

वश्यातमकतवम्‌ | एठस्याऽऽत्मगामित्वान्न प्रज।यां तदमिषानमुचितमित्याशङ्न्याऽऽई । बुद्धीति ॥ ५३ ॥

विचारा शुतिरिति कथयति । किमेतावदिति । वाक्या चोचसमाषिभ्वां स्फुटयति । [कमित्यादिना । अ।दिदयदेरविदिवत्वनिषेषं परतिज्ञाय हेतुमाह । न फखदिति । नैतानि वाक्यानि फकवदित्तानपराण्यधेवादत्वादित्याशङ्क्ाऽऽहई । न चेति । फल्वस्वाचापृवेविविपराण्येतानि वाकयानीत्याह । तदनषट्पागीति । भधेव(दपपेऽपि तेषामपूररोयेतवं जि न स्यादरि्याशङ्कयाऽऽह । अथेवादत्व इत । वाङ्यानां एलवद्विज्ञानपरलमुपेय निषेवाक्यस्य गतिं एच्छति । कथं तर्हीति ।

“~~~ ^~ त चक भोजना, ज

१ च. द, षणफः।२ग.ढ. च. छ. च. ढ. "दूता" । ३१. ङ, छ. ज. घ, "नम्‌ । स्व ४ग.च. ति। स्व" ५ग.ङ्‌.च. "ह्य विह्वात"। ५ क.ग. ख. ^स्तीत"। ७, ङ. "वता विदिः । ८ छ, “वदि सेत

प्रथम बाह्मणम्‌। १] भाननः गिरिकृतटीकावकितशां करभाष्यसषमेता। २४९ भवतीति स होवाच गाग्यं उपत्वा यानीति ॥ १६॥

~~ ~~ ~~ म

भवतीति । नेष दोधोऽधिकृतपिनत्वात्‌ । ब्रह्मोपदेशो हि शुशषेऽ- भातशत्रवेऽ मुख्य ब्रह्मवि द्राग्यं: पृः स युक्त एव पुखुयब्रह्मविदाऽजात- शतुणाऽगुख्यब्रह्मविद्राग्यो बतु यन्भुट्यं ब्रह्म वक्तु प््तस्त्वं तज जानीष इति । यथमुख्यव्रह्मविज्ञानमपि प्रत्याख्यायेत तदैता्॑तेति न ब्रयान्न किविच्न्नातं त्वपेत्येवे ब्रूयात्तस्माद्ववन्त्येतावन्त्यविचावपिषये ब्रह्माणि । एतावद्विज्नानद्वारत्वाच्चं पर ब्रह्मपिज्ञानस्य युक्तमेव वक्तं नेतावत। विदितं भवतीति । अरिद्याविषये विन्नेयत्वं नामरूपकमात्मकतवं चेषां तृतीपे ऽ. ध्याये प्रदरितम्‌ । तस्पाननेतावता विदितं भवतीति ब्रुवताऽधिकं ब्रह्म ज्ञातत्यमस्तीति दारितं भवति । तञ्चानुपमनाय न वक्तन्पमिन्पाचार्‌- विधिन्ना गाग्येः स्वयमेवाऽऽहोप त्वा यार्नत्युषगन्छानीति त्वां पथाऽ- न्यः शिष्यो गुरुम्‌ ॥ १४ ॥

(षाषषाीषीषकिषष थमी क 1 क क "क --- ------- - -- ~ --- = ध

तस्याऽऽनयक्यं परिहरति । नेष दपर इति । जविरृतपिक्षतद्रेदन परतिपेषस्थलुकतं स्फुटयति । ब्रह्मि । नवावपत्यनिशेपेगामृर्य ब्रह्मज्ञानमपि निषिद्धमिति चमेत्याह्‌ | यदीति । किंच निष्कामेन चेदेनान्युपासनान्यनु्यन्वं तद॑तेषां तदषन्तानःभधवारषृ- स्य व्रह्मज्ञाननिषेवमन्वरेण निषेवापपपिरित्याह । एतावद्विज्ञानेति । भादत्यािक- मेव मुरूयं ब्रह्मेति निपेधानपक्यं तद्तस्यपित्याशङचाऽऽडइ | अवरिचति । + त्यादेगेरूय बह्मत्वासंमवान्निपेवस्योपपन्नताततत्य।मभ्यगिद्धमनयवन्यस्यति । तस्मा दिति । उपगमनतराक्यमृत्थाप्य व्याच । तक्चति | जव्राह्मणादध्ययनभापित्कह विधीयते । भनुवस्या च डृश्रूषा यद्रदृध्ययनं गुः: | नाब्राह्मणे गुरी ज्ञिष्या तराम मत्यन्तिकं वसेदित्यादीन्यचारत्रिविशल्नाणि ॥ १२ ॥

न~~ ~+ ----~~-- ~------ ~ मि = स 1 नः ~= =

१ च॒ द. शपरोऽस्यथि"। > ग. श्यायश्ु"। ध. न. > गरः | एद. विति ५. कृ, "स्वाथ | ६ ज. "थ परत्वाच परग ७ द. च उ. कोयान्या। < च. ह. ति कहना | ९. इ, "तिप्रद 1 १० ग. च्छपित्वां।ध.ड.य, न र "च्छछनिल्ां । च. छाति ११६.

भ. "प्तेरि । १२६. ज. उ, ण. एतद" | ३

२५० बृह धारण्यकोपनिषत्‌ [दिषीयाध्याये

ष॒ होवाचाजातक््रः प्रतिरोमं चैतवद्राह्मणः ्षतरियसुपेयाद्रह्म मे वक्ष्यतीति व्येव ला ज्ञपयिष्यामीति तं पाणावादायोत्तस्थो तो ह पुरुष सुपमाजग्मतुस्तमेतेना मभिरामन््रयांचक्र बृहन्पाण्डरवासः सोम राजन्निति स नोत्तस्थौ तं पाणिना पेषं गोधयां चकार स दोत्तस्थो॥१५॥

रीषि मीर

स होवाचाजातशश्लुः अरतिरोमं विपरीतं चेतत्कि तदद्राह्मण उत्तम- वणं आचार्यत्वेऽधिकृतः सन्क्षत्रियमनाचायंस्वभावगुपेयादुपगच्छ- च्छिष्यदृस्या ब्रह्म मे वक्ष्पतीत्पेतदाचारविधिशाघेषु निषिद्धम्‌ । तस्मात्तिष्ठ त्वमाचायं एव सन्‌। विज्ञपविष्याम्पेव त्वामहम्‌ । पत्मि- न्विदिते ब्रह्म विदितं भवति यत्तन्भुख्यं ब्रह्म वेचम्‌ । तं गाग्य पर- स्लमालक्ष्य विन्नम्भजननाय पाणो हस्त॒ आदाय गदीत्वोत्तस्थाबुस्ि- तवान्‌ । ती ह गार््ाजातशङ्न पुरुषं यप्र राजण्हप्रदेशे कचिदा- जग्मतुरागतो । तं च पुरुषं शप्र प्ाप्येतेनाममिव्रंहन्पाण्डर वासः सोम राजक्नित्येतेरामञ्नयांचकरे । एवमामश्यमागोऽपि स सुप्रो नोत्तस्थो । तमप्रतिबुध्यमानं पाणिना पेषमापिष्याऽऽपिष्य बोधर्यांच- कार प्रतिबोधितवान्‌ । तेन स होत्तस्थौ । तस्मायो गाग्यणामिपरेता नाक्षावस्मिञछ्रे कतां भोक्ता ब्रह्मेति । कथं पुनरिदमवगम्यते चष पुरुषगमनतत्संबोधनानुत्थानेगौगय॑मिमतस्य ब्रह्मणोऽत्रह्मत्वं ज्ञापित- मिति । जागरितकारे यो गाग्यामिपरेतः पुरुषः कतां भोक्ता ब्रह्म

आदित्यारिजद्भ्यो विरोषरमाह । यस्मिनित्ि । प्राणस्य व्याप्रियमागरयव संबोपनाय परयुक्तनामाश्रवणादापिषणाजोत्यानात्तस्यामेक्तृत्वं सिध्यतीति फकितमाह्‌ | तस्मादिति । तौ ह सुष्रभियादिसुपपृरुषगत्युक्तिमाक्षिपति । कथमिति । गायै. कारयामिमत योरमयोरपि जागरिते करणेषु संनिधानाविशेषात्तत्रैव किमिति व्विको न दशित इयथः । जागरिते करणेषु इयोः संनिष(नेऽगि सांकयांहुभकरं विवेचनमिति १२३२।०। जागरितेति । तदशन्दादृध्यै सशब्दमध्याहटय योजना। वहि खामिभय-

== ~ ~~~ ज

नमी भम ज~ = क भामा ० >= ०

१ ग. च. द. विश्रम । २क.ख.ग.घ. ब्र. च, ज. व, “विहापः। ३इ ह र्ठि षु |च. दढ. तटः। ५ग.ख. ट. स्माप्रसयोगाः ६ ग च. ठ. 'तोऽप्मिः | ७ क. क. युषप्ठ। ८. इ, न. द, निमित । ९१. ऊ, "ता च +|

मथ बरह्मणम्‌। १] आनन्दगिरिङ्वदीकासंपकितिश।करभाष्यशषमेत्‌।। २५९

संनिहितः करणेषु यथा तथाऽजातशेन्वभिरेतोऽपि तत्खाभी भृत्येष्विव राजा सनिहित एष। कितु शत्यस्वापिनोगाग्याजातशम्वमिपेतपोपं दिर. फारधारणकारणं तत्संकी्णेत्वादनवधारितविशेषम्‌ । यद्रषटत्वमेव भोक्षं ददयतयं यच्ाभोक्तटृदयत्वमेव न वु द्रष्रत्वं तच्लोभयमिह संकीर्णत्ाद्वि- विच्य दशंपितुमशक्यमिति पपुरुषगमनभ्‌ । ननु परेऽपि पपे विशिष्टेनांममिरामन्नितो भोक्तैव परतिपत्स्यते नाभोक्तेति नैव निर्णयः स्थादिति । न निधारितविशेषत्वाद्राग्पामिपेतस्य । पो हि सत्येन च्छन्नः भंग भाटमाऽमृतो वागादिष्वनस्तमितो निम्छोचर्षु यस्याऽऽषपः शरीरं पाण्डरवाा पश्चासपज्ञतवाृहन्यश्च सोमो राजा षोडशकलः त स्वत्पापाराषडो पथानिज्नात एवानस्तमितस्वभाव आस्ते । न चान्यस्य कस्पिद्यापारस्तस्मिन्कारे गार्ग्पणाभिपेयते तद्विरोधिनः । तस्मात्स्ष- नापमिरामनरितेन प्रतिबोद्धन्यन च प्रत्यबुध्यत । तस्पाल्पारिशेष्पा द्राग्पामिपरेतस्पाभोक्ततं ब्रह्मणः । भोक्त स्वभावश्च सिरं स्वं विषयं पराप्प्‌ । न हि दग्धृस्वभावः प्रकाशपितुस्वमावः सन्वद्विस्तृणोरपादि

= ~ ~न ~ ~~ ~~ पनी क) 198 2 1 11 1 [ए स 7 | ~

न्यायन तयेरविवेकोऽपि स॒करः स्यादियाश्चाऽऽह | कित्विति। कि वद्विपिकरादधा- रणकारणं तदाह । यदरष्टत्वमिति । कय तदनववारिवविशेषमिवि " तदाहि । तञचेति । इह ज गरिवोक्तिः । यथपि जागतं हिला भूपे पुरुषे विवेका्पं तये।रुपगवि- स्तत्र चे भोक्तैव संबोधिवः खनाममिस्तच्छबदं श्रोष्यति नाचेवनस्तथ।ऽपि नेशटविरेक- पिदधिगोग्यकाश्यामीशत्पनोरुत्थितिमेशयारिवि शते । नन्विति । सशयं निराक- रोवि । नेत्यादिना । विङपात्रषारणमेव विशदयति । यो हीत्यादिना । खम्यपार्षु मलशञब्दा; । यधानिज्ञातो यथोक्तरविशेषणेरुपरब्पं रूपयनरविक्रम्य वर्तमानः | पराणस्योक्तविषेशणवतः खपिऽवस्थानेऽपि तस्य वदा मोगामवस्तत्र भोक्त्रन्वराम्युष- गमाद्ियाशङ्चाऽऽह । नचेति । वस्येव भाक्तृतवे एषितमाह । तस्मादिति । भस्तु वस्य पराघशञब्दशचवं तत्रऽ5ऽह । नचेति । परिरेषसिद्धमयमाह | तस्मादिति । पराणस्यामोक्तत व्यदिरकदवारा सापयति । भोक्तस्वभावश्चदिति । न च भुङे वलम्‌. भोक्तेति शेषः । उक्तमथ दृटान्तन स्यपि । न हीत्यादिना । उषं बाखवृणम्‌ |

[° अ क कि 1 1 यी

क 9 1 81

क~ स 9 ~ ~

१. द, 'रश्रारभेः रग. ड, "वितु नक । ३ क. ष. ए. पन्सुवृ्त।ण्ग.रच, साद्‌ ।न ५. द. न्तिचेव्‌ ।न। ९ द. निमतः। ७ करल. छ. द. प्रगप्माः। < ङ. द, द, ्वस्वव्रि।५ द, ग्द दाः। १० ट. "ति चेत्तदा । ११ घरत्र, ग, बृप | १२ क. ज्ञ, इ. यो।

९५२ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [दवितायाध्याये

दाहनं स्वविषयं प्रप्र न दहति प्रकारं वा न प्रकाशयति । न चेददति प्रकाशयति वा पराप स्वं विषयं नासो वद्विदग्धा प्रकाशयिता वेति निश्चीयते । तथाऽसो प्राप्शब्दादिपिषयोपर्ब्पस्वभावश्चदराग्पाभिपेतः प्राणो बहन्पाण्डरबास इत्येवमादिशब्दं स्वं विषयंमुपखभेत । यथा पापं षुणोरपाहि वहि्दहेत्पकाशयेशाग्यमिचारेण तद्वत्‌ । तस्मासा- पानां शब्दादीनामप्रतिबीधादभोक्नस्वभाव इति निश्वीपते । न हियस्य पः स्वभावो निशितः ख तं व्यभिचरति कदावि- दपि । अतः सिद्धं प्राणस्पाभोक्ृत्वम्‌ । संबोधनाथनामविशेषेण सवन्धाग्रहणादेपतिबोध इति चेत्‌ । स्यादेतत्‌ । यथा बहु- ष्वासीनेषु स्वनामविशेषेण संबन्धाग्रहणान्मामपं सबोधयतीति गृण्वपि सबोध्यमानो विशेषतो न प्रतिपद्यते । तथेमानि बृहनित्पेव- मादीनि मम नामानीस्पगररीतसंबन्धत्वासाणो न गह्धाति संबोधनार्थं शब्दं न हवविज्ञातृष्वादेवेति चेत्‌ । न । देवताभ्पुपगमेऽप्रहइणानुपपत्तेः। पस्प हि चन्द्रो्यभिमानिनी देवताऽध्यास्मं प्राणो भोक्ताऽभ्युपगम्पते तस्य तया पव्यवहाराय विशेषनाश्ना संबन्धोऽवरदयं ग्रहीतन्योऽन्प- धाऽऽहानादिविषये तब्यवहारो ऽनुपपन्नः स्पात्‌ । व्यतिरिक्तपलेऽप्यप्र- तिपत्तेरयुक्तमिति चेत्‌ । यस्य च प्राणव्यतिरिक्तो भोक्ता तस्यापि

विपक्षे दोषमाह । न चेपिति । उक्तम संक्षप्याऽऽह । यथेत्यादिना । प्रणस्या- भोक्ततवमुक्तमुपपंहराति । तस्मादिति । यचि पाणः खाप शब्दादीन्न पतिवुध्यते तथाऽपि मोक्तुखमप्रो भविष्यति नेह । न हीति । संबोधनशब्दाश्रव- णमतःशब्दराथेः । तस्य स्वनामागम्महणे संबन्षाग्रहणकृतं नानात्मत्वरूतपिति शङ्कते | सबोधनार्थति । शङ्कमिव विंशदयाति । स्पादेतदित्यादिना । देवतायाः सबन्धा* अहणमयुक्तं सवेज्ञत्वादित्युत्तरमाहं । नं देवतेति । तदेव परपश्चयाति । पस्य हीत्यादिना । वयेति अहणकतृनिर्देशः । अवश्यमिति सूचितामनुपपत्तिमाह्‌ । अन्पथेति । आदिपदेन यागस्तुतिनमस्कारादि गृह्यते । सम्यवहारोऽभिन्ञाभोगपसा- दादिः । सेबेपननामाग्रहस्तत्कवान।त्पैत्वदोपश्च त््ात्मनोऽपि तुल्य इवि शडते। व्यतिरिकतेति । संश्हीतं चोद्यं तवणा | यस्य चेति.। वदा सुषुध्िदशायां प्राते

~= ~~~ ~ ~

१ क्.ग. च. द. श्ह्यंघ्वंवि"। २. ग.घ. इ. छर. ज. क्ष. "ब्द स्ववि"। ३४. ध्य छप | ४च. ह. द. "वोधनाद'। ५. द. ज. न्ष. "रेषसं। ९. "ददोषर। ७ दक्ष "ेषतं' | ८ क. ल. ग. च. छ. ज. ज्ञ. द, "पये । त । ५ ख. ग.ध.च.ठ. ज. इ. "ग्रासि"। १०. द. धप्यल्मप्रा"। ११६. इ, "वभि । १२क. क. ट, "मदो" ।

पथम बाद्मणमब्‌।१] भनन्द गिरिकृतटीकासव सितशांकरभाष्यसमेता। ५५३

बृहमित्यादिनामभिः सबोधन व्रहस्वादिनान्नां तदा तद्िषयत्वात्पति- परत्त्यक्ता । न च कदाचिदपि वृहत्वादिशब्दैः संबोधितः प्रतिप्- भानो हर्यते । तस्मादकारणमभोकतत्वे संबोधनापतिपत्तिरिति चेत्‌ । न । तद्भतस्तावन्प्रात्रामिमानानुपपत्तेः । पस्य प्राणव्यतिरिक्तो भोक्ता त प्राणादिकरणवान्पाणी तस्य न प्राणदेवतामात्रेऽभिमानो पधाहस्ते। तस्मात्माणनामसबोधने कृत्स्नाभिमानिनो पुक्तैवापतिपत्तिः । न तु पणस्यासाधारणनामक्षयोगे । देवतात्मत्वानमिमानाच्चा ऽऽ त्मनः स्वना- मप्रयोगेऽप्यप्रतिपत्तिदशेनादयुक्तमिति चेत्‌ । ्षुप्रस्य पष्लोकिकं देवदत्तादि नाम तेनापि संबध्यमानः कदाचिन्न प्रतिप्ते शुप्रस्तथा भोक्ताऽपि सन्ाणो न प्रतिपद्यत इति चेत्‌ न। भत्मप्राणयोः भप हपरत्वरिशेषोपपत्तेः। षुप्रत्वात्माणग्रस्ततयोपरतकरण भत्मौ स्वनाम

पर्तियुक्तेति सबन्धः । तद्विपृयत्वीदि यरतिरिक्तात्मविषयत्वारिति यात्रत | अस्त्येत्राति- रिक्तस्याऽऽत्मनः सत्ोधनशब्दश्रवरणमिति चन्ेयाह। न च कदाचिदिति। त्वदि्ात्मनः संबोवनशब्दापविपत्त्रि भाक्तृवाङ्गकारस्तच्छमन्दायैः। अमोक्तृतवे पाणस्येति शेषृः। यथा हस्तः पाराऽङ्गुकिरिलयादिनामोक्तौ भत्र नोत्तिष्ठति पवरेदेहामिमानित्वैन तन्मा- तरानमिमानिलादेवं काड्यष्टात्मनः सवैकाय॑करणामिमानितारङ्गलिस्यानीयद्राणमत्र तद्मावात्तन्नामाग्रहणं न चचेतनलादिवि परहरत । न तद्रत इति | तदैव स्फुर- यपि । यस्येति । प्राणपात्रे प्ाणादिकरणततोऽमिमानामवे फलितमाह | तस्मादिति। चन्द्रस्यापि पाणेकदेशतरात्तन्नामभिः सबोधने रुत्तामिमानी स नापि | अवाप्य. ङगल्यादिद्टान्तोपपत्तेशयाश चाऽऽह | न लिति । गोत्ववत्तस्य सत्स्नुषु समा- पेरहमिति सवेजाभिमानमवाचन्द्र नाम कातर नोप्रातपत्तियुकेयवः | पाणवनिदा- त्मनोऽपि पणितया सतरोत्माभिमेनितिद्धबमिविावो तुन्वाप्रि्याशङचाऽऽह । देवतेति । विशिषटस्याऽऽत्मनो देवतायामात्मलामिमानामावारितरस्य च कृटस्थन्न प्रिमत्रसेन तद्‌- योगान्न तुल्यतेत्ययः । पकारान्तरण प्राणस्यामोक्तुलं वारयन्नाजञङ्क । स्वनामेति । अयुक्तं प्राणेतरस्य भाक्तवतवमिति शपः । तदेव वृणोति । हपप्स्पेति । विशेषं दीयदत्तरमाह । नाऽऽ्मेति । कार्यामीष्टालनः पृप्तलविशेषप्रयुकं फल-

९ल.ण. "वामि" १० ष. "मने सिद्धे बोधा ११ न. ण. वृत्त।

२५४ ब्रहदारण्यकोपनिषत्‌ [द्वितीयाध्याये

पयुज्यभानमपि न प्रतिपद्यते । न तु तदषु्स्य प्राणस्य भोक्तृत्व उपर- तकरणलं संबोधनाग्रहणं वा यक्तम्‌ । अप्रसिद्धनाममिः सबोधनमयुक्त- मिति चेत्‌ । सनिति हि प्राणविषयाणि प्रसिद्धानि पाणादिनामानि । तान्यपोक्ाप्रसिदधबृहस्वादिनामभिः सबोधनमयुक्तं लोकिकन्पापापो- हात्‌ । तस्माद्रोक्तुरेव सतः प्राणस्यापरतिपत्तिरिति चेन्न । देवतापर- त्ाख्यानाथत्वात्‌ । केवरूसंबोधनमानाप्रतिपच्येवासुपस्याऽऽध्यासिि- कस्य प्राणस्याभोक्तृते मिद्धे यचन्द्रदेवतापरिपयेनापमिः संतरोधनं तचचन्द्रदेवता प्राणोऽस्मिञ्छरीरे भोक्तेति गाग्पस्य विशेषप्रतिपत्तिनि- राकरणार्थ॑म्‌ । न हि तद्लौकिकनाग्ना सेबोधने शक्पं कतुम्‌ । प्रण- प्रत्या्यानेनेव प्राणग्रस्तत्वात्करणान्तराणां प्स्यनुपपततेरभोक्तृत्वाश- ङ्ानुपपत्तिः । देवतान्तराभावाच्च । नन्वतिष्ठा इत्याचात्मन्वीत्यन्तेनें ग्रन्थेन गुणवदेवतामेदस्य देरितत्वांदिति चेन । तस्य प्राण एवेकताभ्यु. पगमात्सवेश्वुतिष्वरनामिनिदशनेन । सत्येन च्छन्नः प्राणो वा भग

~= = = = ~ = ५ = मनक क्म ~> ~ ~> ~ ~ =

वस्यामुष्रत्वृतं कायं कथयति । न तिति । न हि करणल्लामिनि न्यापि- यमाणे करणोपरमः समवि तस्य॒ चानुपरतकरणस्य छखनापाम्रहणमयुक्तमि- त्यथः | पराणनामत्वेनापापिद्धनामाभिः सेबोषनात्तदनुत्थानं नानात्मल्वादिवि शङ्कते । अप्रसिद्धेति । पदेव स्पष्टयति । सन्ति हीति । प्रसिद्धमनूचप्रसिद्धं॒विष- यिव लौकिको न्यायः । अप्रसिद्धसंज्ञामिः सबोषनस्यायुक्तत्वे फटितमाह । तस्मादिति । चन्द्रदेवताऽस्मिमदेहे कीं मोक्नी चाऽत्मेति गार््यामिप्रायनिषेषे देवतानामग्रस्य तासयंत्तद्राहोऽथेवानेपि परिहरति । न देवतेति । वदेव प्रप श्चयत्रि । केवलेति । प्राणादिनाममिः सबोधनेऽपि तन्निराकरण कतुं शक्रय- भिलयाशङ्ग्याऽऽह । न हीति । लोकिकनाम्नो देवताविषयत्वाभावारि यैः । पाण. स्याम।क्तृतवेऽपीन्द्रियाणां भोक्तत्वमिति केचित्तान्यत्याह । प्राणेति । प्ाणकरण- चनद्रदेवतानामभेक्तृतवेऽ पि देवतान्तरमत्र भोक्त स्यादित्याशङ्कग्याऽऽह । देवता- न्तराभावान्ञेति । भाक्तुत्वाशङ्कानुपपत्तिरिति परवेण संबन्धः । तत्रोपकरमविरोषं शङ्कते । नन्विति । दरितत्वादेवतान्तरामावो नास्तीति शेषः । स्वतश्रो देव- तमद नास्तीति समापतते । न तस्येति । प्राणे देववमिदस्यैक्ये युक्तिमाह । भरनाभाति । न देववान्वरस्य भोक्तृत्वं गाम्पैस्य स्पक्षविरोषादिवि शेषः ।

नि

त आनो, न अ = ८9

१ ग च. युज्यते । द, युज्येत । नन्वप्र* । २ च, द, "प्ेला"। \ स.ध, ड. ढ. "क्यं । +) ॥ , ® @ । । ॥ । ® एक 1 * कर क्ष. छ. ढ. नेनप्र। |५ क्र. ग.सू चनछ,ज. म्न. नगु ६ ख. द. ता युक्तमिति । ऊ. ग, छ, "त्वादयुकतेमिति । च, ज, च, "त्वात्‌ । न त“ । ७ ध, ब, ° हणस्प 1

पथमं तद्मणम्‌। १] भनन्द्‌ गिरिकृतटीकासंवल्ितशशाकरभाष्यसमेवा | २५९

तमिति च प्राणवाह्मस्पान्पस्थानम्पुपगमाद्रोक्तः । एष उदेव स देवाः कतम एको देव इति प्राण ईति च । सपेदेवानां पाण एैक- त्वोपपादनाश्च । तथा करणमेदेष्वनाशङग । देहभेदेष्विव स्प्रतिक्नाने- च्छादिप्रतिषधानानुपपत्तेः । न छन्यदष्रमन्यः स्मरति जानाती. च्छति भरतिसदधाति वा । तस्मान्न करणमेदत्रिषये भोक्त त्वाशङया विज्ञानमत्रविषया वा कदाविदप्युपपदच्ते । ननु त्घात एवास्तु भोक्ता कि व्यतिरिक्तकल्पनपेति । नापेषणे विशेषदशनात्‌ । यद्वि हि पाणकशरीरसंधातमनो मोक्ता स्पत्संातमात्राविशेष।र्ष- दाऽ ऽपिष्टस्यानापिष्टस्य च प्रतिबोधे विशेषा न स्पात्‌ । सधातत्य- तिरिकितु पुनभक्तिरि षंघातक्षबन्धविशेपानेकत्वाप्पेषणपिषणकृतयेद- नायाः शुखहुःमोहमध्यमाधमोत्तमकमेफमरमेदोपपत्तेश्च व्रिशषा युक्ती

~= ~~ ~+ = ~ [री पी = ~ ---~ ~

सवेश्रुतिष्वित्युक्तं ताः संक्षेपतो दशेयति । एष इति । कति देवा याज्ञेब्रस्क्थ- त्यादिना सक्षेपविस्वगाम्यां सर्वेषां देवानां प्राणात्मन्यवकत्वमुपपाद्यत । अता त देवतमेरोऽस्तीलयाह । सर्वदेवानामिति । प्राणातृभभृतस्य देवम्याऽऽत्मातिरेके सलयस्सवापत्तश्च प्राणान्तमविः सपैदेववमिदस्मति वक्तं चशब्दः | करणानामभ।क्तणे हेत्वन्तरमाह । तथेति । दूवत।भेरेप्ितेति वावत्‌ | अनाजङ्गा माक्तवस्याप शषः | वव्रोदृाहरणान्वरमाह । देहभेदं ण्विवेति। न दद हस्तादिषु प्रत्यकं भकु शङ्वं । तथा श्रा्नताद्रप्वपि न मक्तलश्षङ्का युका । प्षु स्मतिरूपन्ञानस्च्छाया य)ऽदं कपमद्राक्षं स शब्दं ङणामायाद्रिपतिमतानम्य चायोगारिद पः । अनुपपत्तििव स्फटयाः । न हीति । प्षाणकव्िज्ञानभ्य निगश्र- यस्य भक्तत्वाशङ्गाऽपि प्रव्तधानातमवरदेव प्रत्युक्तत्याह । विन्नानति । प्रणद्रा नामनासमत्वमुक्वा स्थूलदेहस्य तद्रकतं पूरवेपक्षयति । नन्विति । सथाता मूतचनुष्टयम पाहारः स्थो देह इति यावत्‌ । गोरोऽदं पश्यामील्यादि पत्यन्षण तगयाऽऽप्मत्वह- छरति भावः | प्रमाणामावद्‌विरिक्तकल्पना न युक्तत्याह । किं त्यतिरिकतेति। संघातस्याऽडत्मतवं दूषयति। न।पपण इति । विशषदशनं व्यातरक्द्राा ।॥शदयात्‌। यदि हीति । पणेन १।६तं स्थल ङार्‌।रमव सथातस्तन्मात्रा यादं भकास्वा त योजना । च्त्पक्षऽपि कथ पषणापषणयोरत्णनि विषः स्याद्िनयाशङ्कन्याऽऽह । सधातेति । तस्य सषातन सवन्धविरेषाः स्वकप।रम्यत्वात्पीयतवस्प्र।णप्‌।रपाल्य- त्वाद्‌ यस्तषामनेकलाप्येषणापिषणयोरिन्िय) व[भमवरकतवेदन।या ष्फुटव्व्रान्हरतव।- त्मको विशेषो य॒क्तः सुखदुःखमाह्‌न।मुत्तममन्थमवमकमफलानां कमादवामिभ-

~ ~न

॥ मी

प, या ५4 । > शतदा ।

२९६ हदारण्यफोपनिषत्‌ [दविषीयाभ्वये

न तु सधातमात्रे सबन्धकमेफरूमेदानुपपततरविशेषो युक्तः । तथा शष्दा- दिषटुमान्धादिकृतश्च । अस्ति चायं विशेषो पस्मात्स्पशेमात्रेणाप्रतिन्ु- ध्यमानं पुरषं प्रे पाणिना पेषमापिष्याऽऽपिष्य बोधरपांचकाराजात- शत्रुः । तस्माच आपेषणेन प्रतिब्रुपे ज्वरननिव स्फुरनिव कुतश्चिदागत इव पिण्डं च पुवंपिपरीतं बोधचेष्टाकारविशेषादिमस्ेनाऽऽपादयन्ोऽ- न्योऽस्ति गाग्योमिमतब्रह्मभ्यो व्यतिरिक्त इति सिद्धम्‌ । सहतत्वा्च पाराध्योपपत्तिः प्राणस्य | एहंस्प स्तम्भादिवच्छरीरस्पान्तशूपष्टम्भकः पाणः शरीरादिभिः सहत इत्यवोचाम । भरनेमिवश्च । नामिस्थानीय एतस्मिर्सर्वोमति च तस्माद्ृहापिवत्स्वावयवसमुदपिजातीयव्यतिरिकता्थं सहन्यत इत्येव मवगेच्छामर। स्तम्भङुख्यतृणकाष्टादि श्हावयवारनां स्वासरज-

~= ~ ~= ^~ यनक

वर्तविशेषसंमवाच यथोक्तो वरिरोषः संमवतीयथेः । परपक्षेऽपि तथेव विशेषः स्यादि- त्याशहू चाऽऽह | न त्विति । न 1 तजर छकमारभ्यत्वादयः संबन्धविशषाः कम. फलमदे; ३। यु्धपे । रंवातवादिनाऽतीन्द्रियक्रमनङ्गीकारात्‌ । अतः संघावमतरे भोक्तरि पतिबोषे विशेषापिद्धिरियपः । शब्दछ्षशोदीनां पटतमापिपटुलं पान्यमति- मान्धमित्येवमारिना रवो विश्षो बोये दृश्यते सोऽपि सेषातवादे न सिध्यतीत्यह । तथेति । अयुक्त इति यावत्‌ | चकारो विशेषानुरकषेणापः| मा ति प्रतिबोपे विशेषो त्यारङ्कयाऽऽह । अस्ति चेति । विशेषदशेनफएलमाह । तस्मादिति । जद काब्देन गुणादे गृह्यते । अन्यः तेषा शेषः| देहदरैरनात्पत्वमक्त्वा प्राणस्याना- एत्वे हत्वन्वरमाह । सहतत्वाचचेति। हतं साधयति | गरहस्पेति। यथानेभिरराश्च मिथः संहन्यन्पे तथव प्राणस्य सहतिरत्याह । अरनेमिवश्चेति । किच प्राणि नामिस्थानीये सपे समा्ितपिति श्रूयते तद्युक्तं तस्य सहतत्वभित्याह । नाभीति । सहतत्वफलमाह्‌ | तस्मादिति । पणस्य गृहादिवत्पाराथ्यंऽपि सहतशेषित्वभेषितव्यं गृहदस्तथा दशेनादिल्याशङ्न्याऽऽह । स्तम्भेति | खात्मनां स्तम्भादीनां जन्म चे(पचयश्वाप्च- यश्च विनाशश्च नाम चाऽऽकतिश्च कायं चेयेते वमास्तन्निरपक्षतया न्धा सत्त स्फुरणं चयेन स चतेषु स्तम्भादिषु विषयेषु द्रष्टा च श्रोता च मन्ता च विज्ञाता च तद्‌- थेत्वं तेषं तत्पवातस्य च दृष्ट प्राणादनामपरि तालं भगरितुमहंती ते मन्यामह हाप सबन्धः । प्राणादिः खतिरिकतषष्टशेषः संहतताद्रहारैवरियनमानात्सतत५। तत्ततो च प्राणादिक्रियानप्षतया सिद्धो द्रष्टा नितरिकासे यक्त्तप्य प्रका १६, "द्धो ज्व । ग. इ. च.छ.ज.द. हत्त. २ग.ड.च. ढ्‌. मित्त ष्

ड. ज, स. `दायातजा। ५ ग. "यतत्तजा"। ६ क. क्ष. घ. इ. छ. ज. सष. द, शच्छेमहि । स्त. | ७ क, यारयेनाऽऽइ | ८ क. द. "रष. | ९४. अ. ण, पक्ष १०. अ, ण. श्वा प्रतीर।

पमं बरद्मणम्‌|१] आनन्दगिरिकृतदीकादव लितर्शाकरभाष्यसमेता । २३७

न्मोपचयाप॑चयविनाशनामाङतिकायंधमेनिरपेशषङम्यससादितद्विषयद्र- द शनातुमन्त्विन्ञात्रथत्व ष्टा मन्यामहे तत्तधातस्य च तथा पाणाच- वयवानां तत्सधातस्य च स्वात्मजन्मोपचयापेचयविनाशनापाकतिका्ं- धमेनिरपेश्षरुन्धसत्तादितद्विषयद्र्टशोतृमन्तुविञात्रथत्वं भवितुम - तीति । देवताचेतनावत्वे समत्वादरणभावानुपगम इति वेत्‌ । भागस्य विशिष्टेनौममिरामन्रणदशंनाजचेतनावत्वमभ्युपगतम्‌ । वेतनावन्षे च पारा्योपिगमः समत्वादनुपपन्न इति चेन्न । निरुपाधिकस्य केवरस्य विजिन्नापपिषितत्वात्‌ । क्रियाकारकफङात्मकता ह्यात्मनो नामर्पो- पाधिजनिताऽविच्याध्पारोपिता । तन्निमित्तो रोकस्य क्रियाकारकफ- खामिमानरन्नणः संसारः स निरूपाधिकात्मस्वष्टपपरि्था निवपपितव्य इति तत्स्वहपवि जिज्नापयिषयोपनिषदारम्भः । बह्म ते ब्रवाणि नेतावता विदितं भवतीति चोपक्रम्येतावदरे खल्वग्रतत्वमिति चोपसंहारात्‌ । न चाताऽन्यदन्तरारे [वव्षितमुक्तं ७स्त। तस्मादनवसरः समत्वा- दुणभावानुपगम इति चोचयस्य । विशेषवतो हि सोपाधिकस्य संत्यव-

रवस्वे हेत्वभावादिति मव: । प्राणदरेवतापाराध्योनुमानं व्याप्त्यन्तर्‌त्रिरुद्राभिति शङ्कते । देवतेति । पाणदेवतायाश्चे वनत्वभव कथमभ्यु पगतं तत्राऽऽह । प्राणस्पेति । तयाऽपि पररूतेऽनुमाने कये ग्याप्त्यन्वरविरोषस्तताऽऽह । चेतनावच्वे चेति| ५। यन समः स तच्छेषो न मवति । यथादौ दुपिान्तरण तुल्या न वच्छप इति व्याधि विरोषः स्यादित्यथेः। नायं विरोषः समाषातन्यः इ।प्रोधिभावस्यात्राप्रपिपाधला- द्विवि परिहरति । न निरूपापिकस्पेति। तदव स्फुटयति | क्रिपेत्यादिना । उष- निषदारम्मो निरूपाधिकं स्वद्पं ज्ञापयितुत्यत्र गमकमाह । ब्रह्मेति । द वव्र ब्रह्मणो रूपे मवै चेवाम्‌‡ चेत्यादिद्शेनादस्यामुपनिषदि सपाविकमतपि वहम तिव क्षिवमित्याशङ्न्याऽऽह । न चेति । दिलव्रादस्य कल्पितपिपचवच्वन्नेति नर्वापि निर्विशोषवस्तुसम्पणादतोऽन्यदातमिपि चौकतेरतर निरुपातिकमव बह्म मतिपाचिपि मावः । शेषरेषिमावस्यापप्िप्चत फएरवमाह । तस्मादिति । १५ तदि श्प. जञेषिभावस्तन्न तत्रो क्तस्तत्राऽऽह । प्रिशेषवतो हीति । स(प(विकस्य रापरपिभाव। विवक्तिवस्तत च स्वाभिभेत्यन्ययेन पिशेषकषमवादनिद्धं ममत्वमित्यषः | > विप-

[गी भष्यिषीै

१क.ग.ध. ङ. छ. ज. स. प्पक्षय। २क.ग-प.दइ.षछ. ज. पल्य |३ग.प ङ, च, ज, इ. "तलप । ४ ग. घ, इ. च. ठ. तन. इ, 'प्रादपल्य । ५४६.ण. वा हिमे ।॥ ६१. अ. ल्‌, "क्लाने* | ७ कत. द. नचत्रि। ३६

२५८ बृददारण्यकोपनिषत्‌ [दविवौयाभ्याये स होवाघाजातशदुर्यतरेष एतत्सुपरोऽमूदय एष विन्नानमयः

हार्थो गुणशुणिमावो न विषदीतस्य । निङूपाख्यो हि विजिन्ाप- पिषितः सर्वस्यामुपनिषदि । पत एष नेति नेतीत्युपसंहारात्‌ । तस्मा शावित्यादित्रह्मम्प एतेम्पोऽविज्ञानमपेम्यो विरुक्षणोऽन्योऽस्ति विक्ना- नमय इत्येतत्सिद्धम्‌ ॥ १९॥

स एवमजातशत्रुव्यं तिरिक्तात्मास्तितवं प्रतिपाथ गग्य॑पुवाच । यत्र परस्मिन्काङ एष विन्नानमयः पुरुष एतत्स्वपनं दृष ऽभरत्पाक्पाणिपेषप्रति- तोधात्‌ । विन्नान विन्नापतेऽनेनेत्यन्तःकरणं बुद्धिश्च्यते तन्मयस्तत्पायो विन्नाममयः । किं पुनस्तत्मायत्वम्‌ । तस्मिश्रुपरभ्पसवं तेनं चोपरभ्य- त्वगुपरुष्धृत्वं च | कथं पुनर्मपटोऽनेकारथेत्वे पया्थतेवावगम्यते । ष वा अयमात्मा ब्रह्म विश्चानमयौ मनोमय इत्येवमादो भायां एव प्रयोग- दृशेनात्परविक्नानविकारत्वस्यापतिद्धत्वाद्य एष परिज्ञानमय इति च प्रसि-

पवस्य निरपानिकस्य शोषरेषित्वमस्वात्यित्र हेषुमाह । निरुपाख्यो हीति । होषरोरित्वा् को¶परिशेषशन्य इत्यथः । पाणिपेधैवकयविचाराधं संक्िप्योपसंहरपे । भादित्यादीति॥ १५॥

वृत्तमनू चानंम्तरम्न्यमवताये व्याचष्टे । स एवमित्यादिना । एतत्सछपनं यथा मवाप तथवि यावत्‌ | यब्रेदुक्तं काठं विशिनारे। प्रागिति । वदा काग्ररिपि संबन्धः। विश्षानमय शयत्र विज्ञानं प्ररं ब्रह्म द्िकारो जीवस्तेन विकारार्थे मयडिति केचिसा- शिराकरोवि । विज्ञानमिति । भन्तःकरणपायत्वमात्मनो न पकरप्यपे वस्यापङ्गस्य वेना- पबन्पाित्याक्षिपति। कि पुनरिति । असङ्गस्याप्यात्रिचं बृदध चादि संबन्वमुपेत्य पारेह- र्ति । तस्मिनिति । तत्सािखाच्च वत्पायत्वमत्याह्‌ । उपरुष्पृतं चेति । निया- अकामां शाड्कित्वा परिहरति । कथमित्यादिना । एकपमन्ेव वाक्ये पृथिवीमय इत्यादौ पाया्त्वोपरम्माद्वज्ञानमय इत्यत्रापि वदध॑तमेव मययो निथिवपिदुक्तमि- दानीं जीवस्य प्रमात्मरूपविज्ञानविकारत्वस्य श्चतिस्पृयोारपसिद्धत्वाच् प्रायापैत्वमेवे- त्याह | परेति । भपरसिद्धमि विज्ञान विकारत्वं श्रुविेशादिष्यतामित्याशङ्क्चाऽऽह । य एष १ति। य एष विज्ञानमय इत्यत्र विज्ञानमयस्येष हति प्रसिद्धवदनुव द्‌।दपसिड- विज्ञानविकारत्वं सवैनामश्रुविविरुदधमित्यषः । जीवो ब््मावयवस्वत्सदशो वा वदरो

१ ग. ड, त्‌ | आदि" रध. ष. ज. ठ, “न केष । ६५५. प्राचुर्ये ४३, ण. णडा" ५ क, €. ण. 'चित्तति" । ६ भ, "तिवरारि* ।

भयम्‌ जह्नणम्‌।१] भानन्दमिरिडतटीकासंदरितशच)करभाष्पसमेत। | २१९

परुषः केष तदूऽप्त्कृत एतदामा- द्तितदुहन मेने गार्ग्यः ॥ १६॥

दवद नुवादादवयवोपमार्थयोश्त्रासेमवातारिकञेष्यात्ापार्थतेव । तस्मा- त्सकस्पविकल्पा्ात्मकमन्तःकरणं वन्मप इत्येतत्‌ । पुरुषः पुरि शयनात्‌ । हेष तदाऽप्रदिति प्रश्नः स्वभावविजिङ्वापयिषया। प्राकपति- बोधात्त्रिपाकारकफरविपरीतस्वभाव आत्मेति कार्याभावेन दिदक्षपि- पितम्‌ । न हि पराक्प्रतिषोधात्कमौविकायं पुल्लादि किंचन श्वे । तस्मादकमेपरयुक्तत्वात्तया स्वामाव्पमेवाऽऽत्मनोऽवगम्पते पस्मिन्स्वा- भाष्पेऽभूत्‌ । पतश्च स्वामाष्पातच्युतंः संसारी स्वभावविलक्षण इत्येव- द्विरक्षया पृच्छति गार्ग्यं प्रतिभानरहितं श्दिम्युत्पादनायप। हेष तदाऽ- भूत्कुत एतदागादित्येतदुभयं गाग्यगेव प्रष्टव्यमासीत्तयाऽपि गार्ग्येण न प्ष्टमिति नोदास्तेऽजातशश्रु बोधयितष्य एषेति प्रव॑ते. । ज्षापपिष्या- म्पेवेति प्रतिज्ञातत्वात्‌ । एवमसो व्युत्पा्मानोऽपि गर्ग्पो पतरैष भात्माऽमूत्पाक्पतिबोवायतग्रेतदागमनमागात्हुमयं न श्यु्पेदे षक्त वाप्ष्टुवागर्ग्पाहनमेने न ज्ञातवान्‌ ॥ १६॥

~~~

ककन =

मयडित्याश्ङ्कयाऽऽह । अ पदेति । ब्रह्मणे। निरवयवत्वश्रुवेस्तस्येव जीवरूपेण प्रवे. शश्रवणा प्रवे वाक्ये मयटोऽवयवाचधीयोगानिरविंषयत्वासंमवाच परिशेष्यप्पर्वोका प्रायार्थतैव वस्य प्रद्येतव्येव्य्ः । विज्ञानमयपद[धमुपष्र० । तस्माहिति । यत्र त्यादि व्याख्याय वाकयगोपरमववाय वात्पयैमाह | कैप इति । स्वङ्पज्ञारनार्थ प्रशनपवृत्तिरियेवत्यकटयपि । प्रागिति । कायोमविनेदयुक्तं व्यनक्ति । न हीवि। तस्मादिदंस्य।धमाह | अकमप्रयुक्तत्वादिति । कि तपा स्वामाव्यरिति वरदा । वस्म निति । दहितीयप्रश्नार्षं पंक्षिपपि । यतश्चेति । उक्तेऽयं प्रश्नदवमुत्थपयश। एतदिति । वथा ख्व माव्यमवेवि सेबन्वः। एतरिंव्ययिकरणगपादनं च पशवे । किव त प्रलयुमयं पल्छन्यते स्वक पतिन्त निवोदुःेत्यपिवेत्य।ऽऽद्‌ । बदध॑वि । ननु शिष्यलद्राग्यणैव प्र्टम्यं स चदृज्ञलान्न ¶्च्छति त।रं राज्ञस्वसिन्नौदशीन्यमेव युक्तं वत्राऽऽह । इत्येतहूभयमिति । बदु हेत्यादि व्याकरौति । एवमिति । ए- दागमनं यथा मवति वयेति यावत्‌ | तच क्रियाप्दयोवपाक्रषं वक्तु प्रं वेत्याभ्बां स्न्ः॥६९॥

ध. ङ्च, ज. न्तः । २क. ल... च. ए... ते। इप्‌ \ षन्तम, शद्रस्वेव्पेण | ब्प, भ. ण, "दोय ।

२६१ बृहवारण्यकोपनिषत्‌ [द्वितीषाष्वाषे

पृ होवाचाजातश्र्य्ेष एततसुप्रोऽभरूय शष विन्ना- नमयः पुरुषस्तदेषां प्राणानां विन्नानेन विन्नान- मादाय थ शएषोऽन्तर्हदय आकाशस्तस्मन्छेते तानि

0 ० 2 १ 2 1

त होवाचाजातशत्रुविवक्षिताथेसमपेणाय । यतरैष एतत्पुप्ोऽभूथ एष विज्ञानमयः पुरुषः केष तदाऽभूर््कुत एतदागादिति पदश्च्छाम तश्छणृच्यमानं यत्रेष एतत्मुप्ो ऽभृत्तत्तदा तस्मिन्कार एषां बागादीनां प्राणानां विज्ञानेनान्तःकरणगताभिन्यक्तिविशेषविज्ञानेनोषाधिस्वभाव- लनितेनाऽऽद्ाय विज्ञान वागादीनां स्वस्वविषयगतसामथ्यं गएदीत्वा प एषोऽन्तमेध्ये हृदये हृदयस्याऽऽकाशो य आकाशशब्देन पर एव स्व भात्माच्यते तस्मिन्स्व आत्मन्याकाशे शेते स्वाभाविके ऽरषाषारिके न केवर भाकाश एव श्वुत्यन्तरसामथ्पात्सिता मोम्प तदा संपन्नो भव- तीति । रिङ्खोपाधिसंबन्धकृतं विशेषात्मस्वषटपयुत्ठञ्याविशेषे स्वाभा- विक भआलमन्येव केवङे वतत इत्यभिपरापः । यदा शरीरेन्द्रियाध्यक्षता- भत्सजति तदाऽसौ स्वात्मनि वतत इति कथमवगम्यते । नामप्र-

ह ॐ कि

सिद्धश्वा । काऽसो नापप्रपिद्धिरित्पाह । तानि वार्भदिविज्नानानि

कूटस्थयिरैकरसोऽयमात्मा वत्र क्रियाकारकफढग्यवहारो वस्तुतो नास्त विव- क्ितोऽयेस्तस्व प्रकटीकरणार्थं प्रस्तुतं प्रश्रदयमनुवद्‌ वि । यत्रेति । उपापिरन्वःकरणं स्य स्वभवस्तदुपादानमज्ञानं वेन जनितमन्तःकरणगतममिग्यक्तं विशेषविज्ञानं चैव- न्यभासढक्षणं वेन करणेनेलथेः । वागादीनं खख व्रिषयगतं पतिनियतं प्रकाशेनसा- मध्य॑ विज्ञानमित्वेः । य एषोऽन्वरिति पती कमादाय व्याचष्टे | मध्य इति। आका- शब्दस्य मूनाकाशत्रिषयतवम।शङचाऽऽक।गोऽपान्तरत।रिग्यपरेशादिपि म्याये- नाऽऽह । भाकारशब्देनेति । सदर जद्मण्येव सुषुघस्य शयनं भूताकाशे तु न भव- तीत्यत्र च्छन्दग्यशरुविसंमतिमाह्‌ । श्ुत्पन्तरेति । दीदहगत दीयनं विक्षिवपि- त्याशङ्धाऽऽह । खिङ्किति । सापापिकारे स्वाम(विकत्वमव्रिामात्रसर्भिभ्रिवत्व सवि सप न बहुः हत्यादिशुेरिवि द्र्न्यम्‌। वानि यरेत्यारिवाकयमाकाङ्तापूरै- कमादते। यदेरेयादिना । विज्ञानानि वत्साधनार्नीत्येतत्‌ | परुष इति प्रथमा षठचरथेऽवो

~~~ ------ _

१. च्छ तः | २ ल्ल. सौम्य । ३ छ. ज. छ. केवलं । ४क.घ.ड.छ.ज, घ. -गादि- विहा । द. गैदीनि विका ।५क.ध,ज.ण. नालं लवि । ५क, ब्ध. द. "शनं विज्ञान भ्यंमि" | ७ प. च, स्वपनं। <. भु. ण, "पमिध्रतं

पथम बराह्रणम्‌। र] भनन्दगिरिडतदीकाहवकिदर्शाकरभाष्यतमेता। ९६९१

दा गृह्ायथ हैतत्पुरुषः स्वपिति नाम तदृर्- हीत एव प्राणो भवति गश्हीता बाग्प्रहीतं चधु्यृहीतभ श्रोत्रं ग्रहीतं मनः ॥ १७ ॥

पवा पस्मिन्काटे शृङ्वात्यादन्तेऽथ तदा हैतत्पुरुषः स्वपिति नाम । एतक्नामास्य पुरुषस्य तदा प्रसिद्धं भवति मोगमेवास्य नाम भवति स्वमेवाऽ ऽत्मानमपीत्यपिगच्छतीति स्वपितीत्पच्यते । त्य स्वपिती. तिनामप्रसिद्धषाऽऽत्मनः संसारधमविरक्षेणं इपमवगम्यते न त्वत्र गुक्तिरस्तीत्याशङ्श्वा ऽऽह । तत्तत्र स्वापकठे एृहीत एव प्राणो भवति। प्राण इति प्राणेन्द्रियं वागादिप्रकरणत्‌ । वागदित्तबन्धे हि सति बहु पाधित्वादस्य प्षषारधमित्व रक्ष्यते । वागादयश्चोपसदता एव वदा तेन । कथम्‌ । गरहोता वाग्ण्दीतं चक्षुशदीतं शनोत्रं गहीतं मनः । तस्मा. दुपसंहतेषु वागादिषु क्रियाकारकफलात्मेताभावात्स्वार्मस्थ एवाऽत्मा भवेतींत्पव गम्यते ॥ १७॥

ननु दशगनङक्षणायां स्वप्रावस्थायां काकरण वियोगेऽपि ससारधर्मि- त्वमस्य दश्यते । यथा च जागरिते एखी दुःखी बन्धुवियुक्तः शोषति गह्यते च। तस्माच्छोकमोहधमंवनेवायं नास्य शोकमोहादयः इखटुग्खा- द्यश्च कारथंकरणसंयो गजनितश्रान्त्याऽध्यारोपिता इति । न ग्रषात।त्‌ ।

गै => >= = च

वक्ष्यति | अस्य प्ररुषस्येति । अश्वकणादिनान्नो विशेषमाह । गोणमेवेति । गौणत्वं व्युत्पादयति | स्वमेवेति । नान्नोऽथन्यमिचारस्यामि दटत्वान्न वद्रशारस्वा१ लक्षा. वस्थानमिवि शङ्कामनृ्य तदष्हीत प्तेलयादि वक्यमुत्याप्य व्याचष्टे | सत्यमित्वा- दिना । का पुनरात्मनः स्वापव्रप्थायामसंसारिश्वरूपेऽ वस्थान।५त्य्र यु1न॑गद्टाक्ता भवति वत्राऽऽह | वागादरीति। वदा सषध्यतरथा्यां ०न।5ऽत्मना चंतनयमित्तन हेवुनेयभैः । स्वापे करणोपंदारं विवृणोति । कथमित्यादिना । वदुपननकरकछ कथयति । तस्मादिति ॥ १७॥

अन्वयनव्यतिरेकाभ्यां वागाद्यपाचनिकमात्यनः सार्वमुक्तं वत्र ग्यातरकाताहमाः ङपे । नन्विति । व्यतिरेक यिद्ध फलितम्‌ । तस्मादिति । सव्रस्य रु षे वन्मिथ्यालेन वस्त॒षतवामावान्नाऽऽत्मनः समाएिलपियुत्ता पाह । न पृषास्ादिवि ।

0 १ त जयि =-०-> ~> ।

१ लल, ढः, शक्षणह" । रग. च. द, "त्मङृता" । ३ ह. ज. "वकारण । ४. ज, "वकरार'। ५क. .. च, “्रान्यध्या" । ६ १, तात्स्तरास्य । म । ५ त, इ वे पुष्वे ।< प.न.शग, ०्५दि4. ।

४६२ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [हवितीयाप्पावे

म यतरैतसखप्न्यथा चरति तै. हास्य रोकास्तदुतेव १६. भवत्युतेव महाब्राह्मण उ निगच्छति

स प्रकृत आत्मा यत्र वस्मिन्कङे दशेनरक्षणया सखन्न्यपा स्वर-

कृस्पा चरति वर्तते तदा ते हास्य लोकाः कर्मफरानि । के ते।

हन्तत्रोतापि महाराज इव भवति । सोऽयं महाराज्त्वमिवास्य रोको न

महाराजत्वमेव जागरित इष तथा महाब्राह्मण इवोताप्यु्ाव चयुषं च देव-

र्वाचवचं च तियेक्त्वादश्चमिवादचमिव च निगच्छति । प्रषेव महाराज- त्वादयोऽस्य रोका इवशब्द पयोगाद्यमिचारदशनाच्च | तस्मान्न बन्धुदि- योगादिजनितशोकमोहादिभिः स्वप्रे प्वध्यत एव । ननु च यथा जाग- स्ति जाग्रत्काराष्पमिचारिणो रोका एवं स्वप्रेऽपि तेऽस्य पहाराज्घ्वा- द्यो लोकाः स्वप्रकारुमाविनः स्वप्रकाराभ्यमिचारिण आत्मता एव न स्वविच्याध्यारोपिता इति । ननु च जाप्रस्कायंकरणारभत्वं देवतात्मत्वं चाविच्याध्यारोपितं न परमार्थत इति व्पतिरिक्तविज्गानमया््मपदरेनेनं ्रदर्तितम्‌ । तत्कथं दशन्तत्वेन स्वप्ररोकस्प मृत इयोज्ीदिष्यन्पादुभवि- ष्यति । सत्यं विज्ञानमये व्यतिरिक्ते कायंकरणदेवतात्मेत्वप्रदशंनमवि- द्याध्यारोपितं शुक्तिकायामिव रजतत्वदशंनमित्पेतरिकषध्यति व्पतिरि-

क ए क 1

तवुपपाद्यन्नादी स यत्रेयादरन्यक्षराणि योजयति । स प्रकृत इत्यादिना । भषात् सवप्रघ्मपरो निदश्यते न तस्य मिथ्य(त्वं कथ्यते तत्राऽऽह । पषति । खपे दष्टानां महाराजत्वादीनां जाग्रयनुवृत्तिराहियं व्यभिचरदशेन मू | खप्रस्य मिध्याते सिद्धमध^ माह । तस्मादिति । विमता रोका न मिथ्या तत्कालान्यमिचारिताजाम्रलेकवदरिवि शङ्कते । ननु च यथेति | साध्यवेकल्यं वक्तु सिद्धान्ती पाणिपिषैवक्योक्तं स्मारयवि। ननु चेति । जाग्रहोकंस्य पिध्यातरे फकितमाह । तत्कथमिति । परदुमंवि जाब्र- होकप्य कतुं प्राकर णिकमष्टव्यम्‌ । ततर पुवैवादी द्टन्वं साषयति । सत्यमित्या- दिना । अन्वयव्यतिरेकारूयो न्यायः । देहदयस्याऽऽत्मनश्च विवेकत प्रागुक्तं न तु प्राषान्यनाऽऽत्मनः शुद्धिरुक्तेपि विमागपङ्कीरलय वरतुतोऽसन्वभपि दशान्वं सनव क्र्वा तेन खप्रपतत्वत्वपाशङ््य तज्निरासेनाऽऽदयन्विकी शुद्धिरास्मनः सप्रवक्रयेनो- स्यते तथ| च जाग्रतोऽपि तथा भिथ्यत्वादाेकरसः शुद्धः स्यादित्याशयव।नाह्‌ ।

षी

१ ग.ध.इ.छ.ज, घ. भ तल्य। २ गप. च. ज. द."स्कतं। ३९. ग. ठ, न्वं इ ४ खग्ग. इ. च. द. तमद्‌ ५क.्ञ, नद्। ६ ग. च. ज, द, "द५७न्ञ, 2, ण, "णक <८ङ. न्न, धा गा। ..

पथमं ब्राह्मणम्‌ १] भनन्दगिरिक्तदीकासंवकितशांकरभाष्यक्षमेा | ददद स यथा महाराजो जानपदान्गृहीत्वा

क्तात्मारितित्वेपदशनन्यायेनेव न तु तदविशुद्धिषरैवयैव न्याय उक्त इस्यसश्नपि दृष्टान्तो जाग्रत्का्यंकरणदेवतात्मत्वदशनरक्षणः पुनरदा- ध्यते । सर्वो हि न्यायः फिचिद्विशेषमपेक्षमाणोऽपुनश्कतीभवति । न ताव्स्वमरेऽनुश्रतमहाराजत्वादयो खोका आत्मभूताः । आत्मनोऽन्पस्य नाग्रत्पमतिबिम्बभूतस्य लोकस्य दशनात्‌ । महाराज एव तवद्यस्तदुप्राष प्रकृतिषु पयङ्के शयानः स्वप्रान्पत्यनरुपसंहुतकरणः पनरूपगतपरकृरतिं महाराजमिवाऽऽत्मानं जागरित इव परयति पत्रागतं मुञ्जानयि्ें च भोगान्‌ । म च तस्य महाराजस्य पय॑ङ््‌ शयानाितीयों ऽन्यः प्रकृत्यै पप्तो विषये पयंटन्नहनि रोके प्रसिद्धोऽस्ति यमो पुपर: परपत्ति । न चोप्रसहूतकरणस्य श्पादिमतो दशंनम॒पपद्यते । न च देहे देहान्तरस्य तत्तुरुयस्य संभवोऽस्ति । देहस्थस्येव हि स्वप्रदर्शनम्‌। ननु पर्यङ्क शयानः पथि प्ृत्तमात्मान परयति न वहिः स्वप्रान्पदयतीत्पेतदाह । स महा- राजो जानपदान्ञनपदे भवान्राज्ोपकरणमरतान्श्रत्पानन्पांश्च ग्टीत्वो-

1 1 त अ

इत्यस्तक्नपीति । पाणिपिषवाक्ये जा्न्मिथ्यातरोकत्याऽयंदुक्ता शद्धिरत्रापि तवो ज्यते चेत्पुनरुकरिरित्याशङ्कचाऽऽह । स्व हीति | यत्किचित्सोमान्याततौनस्क्यं सवत्र तुल्यम्‌ । अवान्वरमेदादपीनस्क्त्यं प्रकृतेऽपि सम पुव शुद्धिद्रारस्याऽऽि- कत्वादिह वाचनिकत्वादिति भावः । जाग्दृष्टान्वेन खप्रप्तत्यस्वचो यसंमवाहारयस्वस्य समापिरिति पृववादरिमुखेनोक्त्वा समापिमघुना कथयति । न॒ तावदिति । विमता म द्र्टुरस्मानो पमौ वा तद्ृश्यत्वदटादिषरित्ययेः । किंच खप्र्टानां जब्रदुशव- धन्वरस्येन दे्पिथ्यालमित्याह । महाराज इति । वेषां जाग्रदृ्टदवान्तर्ल मसि- मित्याह चाऽऽह । न चेति । प्रमाणसामम्पभावाच्च छखप्रन्य मिथ्याल्पिह्याह्‌ । न चेति । योग्यदेकशामावाच तन्मिभ्यालमिल्याह । न चेति । दह्ाव्रर्हिरव प्रद ट यदङ्खाकाराचग्यदेशपिद्धिरिलयाश इन्याऽऽह । देहस्थस्येति । एतदव माषान्‌ गोङ्कयवि । नन्विति । वत्र स॒ यथेत्यादिवाङ्यमुत्तरसेन वताय भ्याचश । न बहि- रित्यादिना । यथाकामं "वं तं काममनतिक्रम्येत्यथः | एतदिति क्रियाया ग्रहणस्य

[8 श ) [ [

१ क. च. दृ. शद । = च. प्लेन्याः । इब. द. स्तोभ बच. द. भोः ५, ^त्युपगतो । ६. त्र. ण, त्वम्बा । ७ क. चन द. ण. रतमना । ८ श्र पमाःतह । ९. भ. सहने 1 १० ए, च. प, द. 4 तथन ।

६४६ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [दिकीयाध्याये

स्वे जनपदे यथाकामं परिर्र्ततेवमेवेष एतस्माणान्गु- हीता खे श्रे यथाकामं परिवतंते ॥ १८ ॥

पादाय स्व आत्मीय एव जयादिनोपार्जिते जनपदे यथाकाम योपः कामोऽस्य यथाकाममिच्छातो यथा परिवर्तेतेत्यथंः । एवमेवेष विज्ञान- पय एतदिति क्रियाविशेषणं ाणान्ण्दीत्वा जागरितस्थानेभ्य उप" सस्य स्वे शरीरे स्व एव देहे न बहियथाकामं परिवतंते | कामकमं- भ्यागुद्धासिताः पवानुमूतवस्तुसदशीवगांसना अनुभवतीत्पथंः । तस्मा- त्स्वप्रे म्रषाऽध्यारोपित्ता एवाऽऽत्मभूतत्वेन रोका अविद्यमाना एष सन्तस्तथा जागरिते ऽपीति प्रत्येतव्यम्‌ । तस्माद्विश्द्धोऽक्रियाकारक- फरात्मको विज्ञानमय इत्येतस्सिद्धम्‌ । यस्माद्रयन्ते द्रष्टविषयभूता क्रियाकारकफखाःपकाः कायैकरणरन्रणा लोकास्तथा सखप्रेऽपि । तस्मादन्पोऽसो रस्येम्पः स्वप्रजागरितलोक्रेभ्यो द्र विज्ञानमयो षिशद्धः॥ १८ ॥

दशीनदृत्तो स्वप्रे वासनाराशेरे इयत्वादतद्धमेतेति विश॒द्धताऽवगताऽऽ- त्मनस्तन यथाकामं परिवतेत इति कामवशात्परिवतेनयुक्तम्‌ । द्रेध- हदयसबन्धश्चास्प स्वाभाविक इतयद्यद्ता शङ्बतेऽतस्तद्वि्ुदथ-

9) क

विकेषणमेतद्भहणं यथा भवाति तथेत्यर्थः । परिवतैनमेव विवृणोते। कामेति । योग्य- दैशामवे सिद्धे सिद्धमर्थं दयवि | तस्मादिति । खप्रस्य मिथ्यात्े वदृष्ट॑न्तत्वेन नहत्वा हतुना जागारेतस्यापि तथात्वं शक्यं निश्वेतुित्याह । तथेत्ति । दयोधि-

वे प्रतीचो विश ्धेः सिद्धेतयुपसंहराति । तस्मादिति । भक्रियाकारकफलालमक इषि विशेषणं समथेयवे | यस्मादिति । जागरितं द्टन्तीकत्य दृटा नितिकमाह । तथेति । ्रष्ट्रश्यमवे सिद्धे फषिवमाह । तस्मादिति । अन्यत्वफलं कथयति | विशद इति ॥ १८ ॥

वृत्तानुवदरपूवेकमुत्तरश्रुतिनिरस्यामाशङ्कामाह । दशनदृत्तावित्यादिना । तत्रेति स्व।क्तः । कामादिसंबन्पश्चकाराथः । निवत्यङ्ासद्भावानिवतकानन्वरश्रंतिपदुतति प्रतिजानीपे । अत इति । स्वोऽपि शुद्धिशक्ता कि सुषु्ठिधरेणेत्याशङ्ग्ाऽऽ६।

|

) क,ख. ग. छ. "णा ठौकिक्रास्त । २. ठ, द्रघुद्श्य। ३१. टानेन। ४क.ख कन्त । ५ कृ. ज्ञ. दण, भर्ति प्रति| ६ अ. द्धिमुक्त्वा शि। ७५, ज. द. ण्‌, 'प्रहूगेनेयार । <म्‌, ह । अय य|

पथमं त्राह्मणम्‌। १] भानन्दगिरिकृतटीकासवङितर्थाकरभाष्यसमेता । ०६१

जथ यदा सुषुप्तो भवति यदा न कस्य- चन वेद्‌ हिता नाम नाब्यो हदासपरति सहक्ञाणि हदयास्पुरीततमभिप्रतिषन्ते

भन ^ ~ ~~ = ~ ~~ ०

यायो

~ ~ ~~ ~~ -- ~~ ~ -~-+ = अन्नः

माह । अथ यदा हषुप्ता भवति यदा स्वप्न्यया चरति तदाऽप्ययं बिश्द्ध एव । अथ पुनर्यदा हित्वा दशनदृत्ति स्वप्नं यदा यस्मिन्काङे सुष्पः सष्ठ सुप्तः सपसादं स्वाभाव्यं गतो भवति सिङमिवान्पसंब- न्धकाङ्ष्यं हित्वा स्वाभाव्येन प्रसीदति । कदा शुष मवति । यदा यस्मिन्कङे न कस्यचन न किंचनेत्यर्थो वेद विजानाति । कस्यच- न वा शब्दादेः सेवनिधवस्त्वन्तरं किंचन न वेदेत्पध्पाहा्पम्‌ । पएरव॑तु न्पाय्यं सुपे तु विशेषविज्ञानाभावस्प विवत्ितत्वात्‌ । एवं तावद्िेषबि- ज्ञानाभावे घृषुप्तो भवतीत्युक्तम्‌ । केन पुनः क्रमेण सुषु भवतीत्युच्यते । हिता नाम हिता इत्पेवेनाम्न्पो नाड्यः शिरा देहस्पान्नरसर्िपरिणाम- भृतास्ताश्च द्वासप्रतिः सहस्राणि द्वे सहस्रे अधिके सधतिश्च सहखाणि तां द्ासर्धतिः सहस्राणि हृद पाददयं नाम मांसपिण्डस्तेस्मान्मांसपिण्डात्पु- ण्डरीकाकारात्पुरीततं हृदयपरिवेषटनमाचभते तदुपरनलितं शरीरमिद परीतच्छष्देनामिपेतं परीततमभिपतिष्ठन्त इति शरीरं इत्र व्याष्रव- न्त्यो ऽश्वत्थपणेराजय इव बहि्भख्यः प्रज्ञा इत्यथैः । तन ब्दधेरन्तः करणस्य हृदयं स्थानं तर्जस्थब्रद्धितन्राणि चतराणि वाह्लानि कर

=-= ~ ~> ~ ~ ~~ = [नि कि क । ( 8 /, [8 2. ` ए १

[1

यदेति । गव मवति वदा सुतरापस्य शु: पिध्यर्तपि शेषः| तमेव सुपु्िकाल प्श्चपुपरेकं प्रकटयति | कदेति | मिकल्पं व्यावतयात्ति । पर्प स्वित्ति । वृत्तमनूच पश्षपुपरकं सुप¶पिगि पकारं दशयति । एषं ताबदिति । हितफटप्र।पिनिमि्तता- न्नाब्यो हिता उच्यन्ते | तासां देहसंबदद्रानामन्वयय्यविरक(म्यामन्नरसविकारत्वमाह । अनति । तासामेव मध्यमसंख्यां कथयति । ताश्वेति । वामां च हृदयसंबन्विनीनां ततो निगैत्य देहव्याघ्या बहिर्मखल्वमाह । हृदयादिति । वामिररस्यादई ग्याकंतुं म॒भिकां करोति । तन्नेति । शरीरं सप्तम्य्ः। कारे करणानां ुह्धितत्रतवे कि स्यतत

~+ ~ = „ --~ --~-~-~ ~ णी 1 08 17 १ १ 1 मी

१क. ग, ण, तिस । २ क ख. तिस" । ग.घ. द. च. च. न. छ. इ. प्रिद सदनने। ३ क्ष. तानि| ४क.ल. ग. द. चर छ. ज. पतिम | ५ क. ल. ग. द. च. छ. ज, छ. द. “णि नाडीनां हः । ९ य. ज, 'स्तन्मा। ७ क.ल.ग.च. ढ. ए. ज. युका: प्र" । ८ क.ग.च.छ. श्रवु" । ९. म. शप्र" । उत ष. श. "स्यादिति नदा । ३४

२६१६ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [द्वितीयाध्याये

ताभिः प्रयवमृष्य पुरीतति शेते स यथा कुमारो वा महाराजो वा महाब्राह्मणो वाऽतिघ्रीमानन्दस्य गत्वा श्यीतेव-

णानि। तेन बुद्धिः कमेवशाच्छरोत्रादीनि तामिनाडीमिमेतस्यजार्वत्कणं शष्ुल्पादिस्थानेभ्यः प्रसारयति प्रसायं चाधितिष्ठति जागरितकाले । तां विन्ञानमयोऽभिम्पक्तस्वात्मचेतन्यावभास्षतया व्याप्नोति । सकोचैन- काठे च तस्या अनुसषक्चति । सोऽस्य विज्ञानमयस्य स्वपः । जाग्र द्विकासानुभवो भोगः । बद्धयुपाधिषस्वभागनुविधायीं हि स चन्द्रादिष- तिनिम्ब इव जरीयनुषिधायी। तस्मात्तस्या बुद्धेजांग्रद्विषयायास्ताभिनां- हीभिः प्रत्यवसपंणमनु प्रत्यवसरप्य पुरीतति शरीरे रेते तिष्ठति तप्तमिव रोह पिण्डमविशेषेण सेव्याप्याभिवच्छरीरं संव्याप्य वतत इत्यथः

स्वाभाविक एव स्वात्मनि वर्तमानोऽपि कमीन॒गतबुद्धचनुव्रैत्तितवात्पुरी- तति शेत इत्युच्यते । न हि पषैपरिकारे शरीरसंबन्धोऽस्ति । तीर्णो हि तदा सवाज्छोकान्हृदय स्येति हि वक्ष्यति । सवैसंस।रदुःखषियुक्तंय- मवेस्थेत्यत्र दष्टान्तः । स्र यथा कुमारो वाऽत्यन्तबाशी वा महाराजो वाऽत्यन्तवरयप्रकृतियथोक्तंङन्महातराह्मणो वाऽ्यन्तपरिपक वि्याषिन- थसंपनोऽतिप्रीमतिशयेन दुःखं हन्तीत्यतिष्रयानन्दस्यावस्था षखा- वस्था तां प्राप्य गत्वा शयीतावतिष्ठेत । एषां च कुमारादीनां स्वभौव-

= न

दाह । तेनेति । तयाऽपि जीवस्य किमायातपित्याश चाऽऽह । तां विज्ञानमय इति । भागशब्दां जा" रविषथः । बुद्धिविकाप्मनुमवन्नत्मा जागर्तीह्यस्यते तत्संकोचं चानुमवन्छपितीलयत्र हेतुमाह । बुद्धीति । बुद्रयनुत्िषायितवं प्रागृ्य ताभिरित्या्ि व्याचष्टे | तस्मादिति । एत्यवसपंणं व्यावैनम्‌| पदा्मुक्रता वाक्यार्थमाह । तप्- मिवेति । कमते देहस्य कवृत्वे चाऽऽतनो द्टन्वदयम्‌ । हृदयाकाशे बद्मणि शेते विज्ञानासेदुक्तवा पुरीतति शयनमाचक्षाणस्व पूव।परविरोधः स्यादित्या ्ाऽऽह्‌ | स्वाभाविक इति । ओपचारिकमिदं वचनुमलयज् हेतुमाह । न हीति । इयमवस्थेवि पता सुषु्ठिरुच्यते । उक्तेषु दष्टान्वेषु विवक्षितमंशं दशयति । एषां चेति ।

१द.च. घ. दढ. न्याभा । २ग.च. द. चका । ३क.ग. ददिक्षेषपान | ४च.द खनु ।५ष१.ड.ज त्ताः । ६ न्र.ध.च. छ. क्त, भ्रमराः । ७ ग. च, "वत्थोक्ताऽत्र।

इ. वस्याक्ता तत्र । ८ग. इ, च. द. लोम । ९ च. द. "क्फ । १० ड. दःखजवं। ११ग.च. ट, हन्ति साऽति" । १२. घ. ड. छ. ज. छ. मविध" | १३०. गरितत्रि।

पधं वराह्मणम्‌। १] भानन्दगिरिकतदीकासंवणितशांकरमाष्यसमेता। ९६० मेवेष एतच्छेते ॥ १९॥

भ कोन

स्थाना सं निरतिशयं प्रसिद्धं लोके । विक्रियमाणानां हि तेषां दःखं न स्वभावेतस्तेन तेषां स्वाभाविक्यवस्था दष्टान्तत्वेनोपादीयते प्रषिद्ध- त्वात्‌ । न तेषां स्वाप एवाभिप्रेतः । स्वापस्य दाष्टौन्तिकुत्वेन दिव- लितत्वाद्विशेषाभावाच्च । विशेषे हि सति दष्टान्तदष्टौन्तिकेभेदः स्यात्‌। तस्मान्न तेषां स्वापो दष्टान्तः । एवमेव यथाऽयं दृष्टान्त एष विन्ञानमय एतच्छयन शेत इत्येतच्छब्दः क्रियाविशेषणार्थः । एवमयं स्वाभाविके स्वे आत्मनि सवेससारधमातीतो वतते स्वापकाङ इति ॥ १९ ॥

केप तदाऽभूदित्पस्य प्रक्षस्य प्रतिवचनमुक्तम्‌ । अनेन च प्रभ्ननिर्णं- येन विज्ञानमयस्य स्वभावता विश्यद्धिरसषतारित्वं चोक्तम्‌ । कत एतदा- गादित्पस्य प्रक्नस्पापाकरणाथं आरम्भः । ननु यस्मिन्भ्रामे नगरेवा यो भवति सोऽन्यत्र गच्छस्तत एव ग्रामान्नगराद्वा गच्छति नान्यतः । तथा सति केष तदाऽभदित्येतावानेवास्तु प्रश्नो पजामत्तत एवाऽऽगमनं प्रसिद्धं स्यान्नान्पत इति कुत एतदागादिति प्रश्नो निरथेक एव । कि

श्ुतिकपारुभ्यते भवता । न । कि तहि । द्रितीयस्य प्रश्नस्याथौन्तर

~ ~ + = कक ~ जानः न

टुःखमपि तेषां प्रसिद्धमिलाशञङ्याऽऽह । विक्रियमाणानां दीति । कृमारारिस्ाप- स्यैव द्टान्तदं किं न स्यादििंयाशङन्याऽऽह । न तेषामिति । वत्सापर्य रणन्त- त्वपस्मत्छापस्य दा्टोन्विकत्वपरिति विमागमाज्ञडूचाऽऽह । विशेषाभावादिति । केष तदाऽमृदिति प्रश्नस्योत्तरमुपपादितमुपसंहरति । एवमिति ॥ १९ ॥

स यथेल्यादैः तेगवि वक्तुं वृत्तं सेकीवैयति । केष इति । किं पूनगचपश्ननिणेयेन फति चंपदाथेडद्धिरिवयाह । अनेनेति । शद्धिदारा ब्रह्मत्वे च वस्थकतपित्याह्‌ । भसंस्तारित्वं येति । उत्तरमन्यस्य वात्पयेमाह । कुत इति । पुरणेत्तरस्य गवा भत्वं शङ्ते । नन्विति । स्थित्यवपेर निषोरिवत्वद्रागत्यरवेनेरिदि(रथिपया प्रभरे परविवचनं सावकाशमित्याशङ्न्याऽऽह । तथा सतीति । अरीरुपेयी शतिरशेषदोष- शून्यत्वादन विशङनीयेति सिद्धान्ती गृद्धभि्पिराह । कि श्रुतिरिति । न श्रति- रक्षिष्यते निर्दोषत्वारिवि पृैवाघाह । नेति । श्ितेरनाक्षपते व्वरीव चायं निख- काशमिलयाह्‌ । कि तद्टीति । वस्य सवकालं एवैव दी मावरथापे। द्वितपस्पेति ।

यिन जि -->- 1 7. क 1 > = क तकण म ीषिणणीरीरसििणीी

१कघ्‌.च.,ज., शरसे" | २७. छ. छ.द. चकयोर्भदः। ३. ध्‌, ज. §. "येम । ४क्च.ग्‌. कथं। ५६, ज.ण. न्त्री" 1 ६ क. ल्ल, ठ, फरमिति | व. फरसिति। ज्चनभ.न, ` “दधिनि +< घ. भ. ण. पेतः । रक, करय ।

२३८ वृंहदारण्यकोपनिषत्‌ (द्वितीयाध्याये

शरोतुमिच्छाम्यत आनर्थक्यं चोदयामि । एवं तरं कुत इत्पपादानाथंता न ृष्यते। भपादानार्थत्ये हि पुनरुक्तता नान्यार्थत्वे । भस्तु तहि निमित्ताय प्रश्नः कुत एतदागा्किनिभित्तमिहाऽऽगमनमित्ति । न निपित्ताथताऽपि प्रतिवचनवैप्यात्‌ । भात्मनश्च स्वस्य जगतोऽभ्रिविस्फरिङ्गादिव- त्पत्तिः प्रतिवचने श्रूयते । न हि दिस्छुखद्गानां विद्रबणेऽग्निनिमित्त- मपादानमेव तु सः। तथा परमात्मा विज्ञानमयस्पाऽऽत्मनोऽपादानतवेन श्रूयतेऽस्मादारेमन इत्येतसिमन्वाकये । तस्मात्पतिवचंनवेखोम्पात्कुत इति क्षस्य निमित्ताथतान शक्यते व्णेयितुम्‌ । नन्वपादानपक्षेऽपि पुनरुक्त- तोषः स्थित एव । नेष दोपः । परश्नाभ्पामाल्मनि क्रियाकारकफरत्मता- पोहस्य विवक्षितत्वात्‌ । इह हि विध्ाविचाविषयावुपन्यस्तो । आसमत्येबो. पासीताऽऽत्मानमेववेदात्मानमेव रोकयुपासीतेति विथाविषयः । तधाऽवि्ाविषयश्च पाङ कमं तत्फरं चान्नं नामपकर्मात्मकमिति । तश्रापिचथाविषये वक्तत्पं सवेमुक्तम्‌ । पिथाविषयस्त्वात्मा केवर उप- म्यस्तो न निर्णीतः। तनि्गेयाप स ब्रह्मते ऋवाणीति प्रक्रान्तं ज्ञपपि- यामीति च । अतस्तह्ह्मविचाविषयभतं ्ञापयितव्यं याथात्म्यतः । तस्य च याथात्म्पं क्रिपाकारकफर्मेदङ्रन्पमत्यन्तविशद्धमदरेतमित्येत- विवक्षितम्‌ । अतस्तदनु्पी परश्षादुत्याप्येते श्रुत्या केष तदाऽभृत्कुत्‌

पेवाहिन्यदादनादयोन्वरे पअम्याः शुश्रूषमाणे सल्येकदेशी बवीति । एवं तर्हीति । कथमन्यापेत्वं वदाह | अस्तिति । वां तस्यामपादानाधेत्वेन पुनरुक्तत्वावस्थाया- भिल्थेः | एकदेशिन पुवेवादी दुषयति । नेति । अपादाना्थेवावदि यपेरथेः । वदेव स्फुटयति | आत्मनश्चेति । जगतः सवस्य चेतन्याचेवनस्य चेति वक्षं चशब्दः । वरह भवत्वपादानाथो प्रथमीयाशङ्कच पूवाद पूर्तं स्मारयति । नन्विति । सवोवि- ातखनि्ुक्तं पत्यगदरयं बर्न प्रश्नद्वयम्याजेन पतिपिपादयिषितिमिति न पुनरुक्ति- रिति सिद्धान्ती खाभिसंषिमुद्धाटयति । नेष दोष इति । यथोक्तं वस्तु पनाया विवक्षितमिति कुषो ज्ञातमित्याशङ्कय वदरक्तं तातीयमर्धमनुवदि । इह दीति । विद्याविषयनि्णैयस्य कृर्वव्यत्वपन्न न प्रविमावीत्याशङ्च[ऽऽह । तन्निणयाय्‌ केति । अन्यथा प्रकममङ्कः स्यादिति मावः। फ वचार्थौस्स्यं वरदाहं । तस्य वेति। क्रथं यथाक्तयापात्म्यग्यारूयान्‌) पय णित्वं प्रश्नयेरित्याशङ्कय वयः श्रोवमधेमाह्‌ ।

११. ङ. च. द. "तेनेव" | २ क. स. वेवै"। ३. ज, 'दोषोऽवत्थि। ४३, शदिङ्धवोरविष्‌ । ५ गृ, पथाम्‌"! ६१. अ, प, तेपु" | ७क. लल. ठ. "यातथ्यं त'।

पथमं बह्णम्‌ १] भानन्वगिरिकतटीकासंदकितशाकरभाष्यसमेता। ५६९

ष॒ यथोर्णनामिस्तन्तुनोवरे-

एतक्गादिति । तन्न घन भवति तदधिकरणं यद्भवति तदधिकरैष्यं तपोश्चाधिकरणाधिकर्तव्ययोरभदो दष्टो रोके । तथां पत आगच्छति तदपादानं य भागच्छति स कता तस्पादन्पौ दष्टः। तथाऽऽत्मा कप्य- भूदन्यस्मिश्नन्यः कुतश्चिदागादन्यस्मादन्यः केनविद्विनेन साधनान्त- रेणेतयेवं छोकवत्पाप्रा बुद्धिः सा प्रतिवचनेन निवक्षयितम्पेति । नापमा- त्माऽन्योऽन्यत्राभूदन्यो वाऽन्यस्मादागतः साधनान्तरं बाऽऽत्मन्यस्ति। छि ताह स्वात्मन्येवाभरेत्‌ “'स्वमाल्मानमपीतो भवति सता भोम्प तदा सपत्नो भवति पाज्ञनाऽऽत्मना परिष्वक्तः पर आत्मनि सेपरतिऽपे"" इत्यादिश्ूतिभ्यः । अत एव नान्योऽन्पस्मादागच्छति । सचछत्येव परददयतेऽस्पाद्वा्मन इति । आत्मव्यतिरेकेण वस्त्वन्तरभावात्‌ । नेन्यस्ति प्राणाचास्मव्यतिरिक्तं वस्तन्तरं न प्राणस्त एव निष्पत्तेः। तत्कथमिति । उच्यते तनन दृष्टान्तः त पथा लोक ऊर्णनाभिः । ऊणै- नाभिट्ताकीर एक एव पतिद्धः सन्स्वाटमापरविभक्तेन तन्तुनोषषरदुद्र- च्छेत्‌ । न चास्ति तस्योद्रमने स्वतोऽतिरिक्तं कारकान्तरम्‌ ।

== ०9 बह => मे 0 व ननन

[मणि दि 2 7. त ए श १ ष ए ए

तत्रेति । पश्नपवृत्तिमुक्ला पतिवचनपव्तिमाह । सेति । निवतयितन्येति तस्पवृ्ि- रिषि शेषः । संप्रति प्रपिवचनयास्वास्पयपाह । नायमिति । सासन्यवमरित्यत्र प्रमाणमाह । स्वात्यानमिति । युषो स्वात्मन्येव स्ितिरवःकञब्दापः । पबोयदक्ञा- यामात्मन एवाऽऽगमनःपादानत्वपिच्यत्र मानस्वनानन्वरश्रुतिमुत्यापयति । तए्तये- वेति । स्थित्यागत्योरात्मन ए्र्रपित्वमित्यतरोपपत्तिमाह । आत्मेति । वष्लन्वरापा- वस्यासिद्धि बाङ्कित्वा दूषयति । नान्वत्याद्विना । क्रियववा मृरारेषराचुततिवृकेः नाद्रह्मणोऽक्रियत्वाचदो न प्राणाद्चतततिरिवि शङ्कते | तत्कथमिति । सृष्टमायापय- त्वमाभिद्य श्रुत्या परिहरति । उच्यत इति । खात्मापररिभक्तेनेयुक्तषन्वयं ग्यविरेकारा स्फोरयवि । न वेति । असक्ायस्य कारणत्वे द्टान्तयुक्ला कूरस्यस्य

१. ज. सौम्य । २. न. प. "तिष्ठितः” इ । ३ग.ङ्‌. च. उ, छ. द, "नाभिं । ॥ 1 ब पिर शणाग्त 1

२७० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [दविवीयाभ्याये

दथाभ्येः द्रा विस्फलिङ्गा व्युचरन्येवमे वास्मादास्मनः सव प्राणाः स्वे खोकाः स्व देवा पर्वाणि भूतानि व्युचरन्ति तस्योपनिषत्सयस्य पयमिति प्राणा वै सयं तेषामेष सयम्‌॥२०॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि दितीयाध्यायस्य प्रथमं ब्राह्मणम्‌ ॥ १॥

यथा चेकष्टपादेकस्मादगेः शद्रा अल्पा रिस्फुिङ्गावुटयोऽरन्यवयवा व्यु्रनिति विषिधं नाना बो्रन्ति। यथेमो दृष्टान्तो कारकमेदाभावेऽपि परवृत्ति दशयतः । प्राक्पवृतेश्च स्वभावत एकत्वमेवमेवास्मादात्मनो विज्ञा नमयस्प प्राक्पतिबोधाद्यत्स्षट्पे तस्मादित्पथः। सव प्राणा वागादयः स्व रोका भरादयः सर्वाणि कमफखानि सर्वं देवाः पाणरोकापिष्टाता- रोऽगन्यादयः सर्वाणि भूतानि ब्रह्मादिस्तम्बपयेन्तानि प्राणिजातानि सवै एत आटमान इत्यस्मिन्पाठ उर्पाधि्ठपकंजनितयप्रबुध्यमानविशेषा- त्मान इत्यर्थो व्पुश्वरन्ति । यस्मादात्मनः स्थावेरजह्मं जगदिदमपि- विस्फरि्गवद्यचरत्पनिशं यस्मिक्ेव च प्रीयते जबुद्धुदवच्यदात्मक ख वतेते स्थितिकाङे तस्यास्याऽऽस्मनो ब्रह्मण उपनिषदुप समीपं निगमयतीत्यभिधायकः शब्द उपनिषदित्युच्यते । शाच्नपामाण्यादेत- च्छष्दगतो विशेषो ऽवसीयत उपनिगमयितृत्वं नाम । काऽसावुपनि- षदित्याह सत्यस्य सत्यमिति । सा हि स्वेन चोपनिषदलोकिकार्थत्ा- हुविजतेयार्थति तदर्थमाचष्टे प्राणा वे सत्यं तेषामेष सत्यमिति । एतस्पेव वाक्यस्य व्याख्यानायोत्तरं ब्राह्मणद्वयं भविष्यति । भवतु तावदुपनि- षद्याख्यानायोत्तरं ब्राह्मणद्वयम्‌ । तस्योपनिषदिष्पुक्तं तत्र न जानीमः

णी मप 11 ररी

तद्रतरि दृष्टान्तमाह । यथा चेति । माध्यंदिनश्चतिमाभ्रित्याऽऽह । सवं एत इति

तस्येदयाद्यवताये ग्याचषटे । यस्मादित्यादिना । ननु प्रत्यग्मूतस्य ब्रह्मणा वाचकषु शब्दान्तरेष्वमि सत्सु किपित्येतच्छग्द विषयमादरणं क्रियते तत्राऽऽहइ । शान्ति । बाह्मणवक्रयाथाऽगि कथं निश्रीयतामित्यांशङ्चयाऽऽइ । एतस्येति । उक्तमङ्ीरुलय विशेषादष्टया संशयानो विचारं प्रस्तौति । भवत्विति । संदिग्धं सपयोजनं च

~~ "~~ ~ - --- ~ ~~~ च न~ ~

११. ङ परतिबु |२कन्ध, वरंज | ३ ग. भवति। ४ ण्‌, "वप्रपस्य | ५क. श, ध. अ, इ, "याइ ।

पथमं ब्राह्मणम्‌ १] भानन्दगिरिकतदीकासंवङ्ितिक्षांकरभाष्यतमेता। १८१

कि परकृतस्याऽऽत्मनो विद्भानमयस्य पाणिपेषणोत्थितस्य तस्षारिणः शब्दादिभुज इयमुपनिषदाहोस्विद षक्षारिणः कस्यचित्‌ । किखातः। यवि संस्ारिणस्तदा ससार्येव विन्नेयः। तद्विज्ञानादेव सवप्राप्निः स एव बह्मशब्दवा- स्यस्तद्वियैव ब्रह्मवियेति। अथापष्ारिणस्तदा तद्विषया व्रिधा ब्रह्मविचया। तस्माच ब्रह्मविज्ञानात्सवेभावापत्तिः। सर्वमेतच्छाल्लप्रामाण्याद्रविष्यति । कित्वस्मिन्पक्ष आत्मेत्पेवापसीताऽ ऽत्मानमेषवेदहं ब्रह्मास्मीति परब्रह्म फत्वप्रतिपादिकाः श्रुतयः कुप्येरन्‌ । संपसतारिणश्चान्यस्पाभाव उपदेशान- धंक्यात्‌ । पत एवं पण्डितानामप्येतन्महामोहस्थानमनुक्तप्रतिव्चनपरश्न- विषयम्‌ । अतो यथाशक्ति ब्रह्मविच्यापरतिपादकवाक्येषु बह्म विजिन्नाष्नां बरुद्धिव्युत्पादनाय विचारयिष्यामः । न तावदसंसारी परः पाणपेषण- प्रतिबोधिताच्छब्दादिभुजो ऽवस्थान्तरविविष्टादत्पत्तिश्रुतेः। न प्रशाति- विचायैमिति न्यायेन संदेहमुक्त्वा विचारपयाजक्र प्रय।जनं एच्छपि । किचात इति । कसिमन्पक्षे किं फकूतीति प्ट प्रथमपक्षमनुद्य तरिमन्फलमाह्‌ । यददोति । यर्द्गज्ञाना- नमुक्तिस्तस्यैव ज्ञेयता न जीवस्येत्याशङ्कयाऽऽह । तद्विज्ञानादिति । वह्मज्ञानाद सा न सपारिज्ञानारित्याशङ्कयाऽऽइ । स एवेति । यद्या व्ह्मत्रिया तदेवव्ह्मन संसारीत्याशङ्न्ाऽऽह । तद्रियेवेति । भावकल्पायफलममापराविविशब्द्‌ः । पक्षा- न्वरमनूचय वसिमिन्फषटमाह । अथेत्यादिना | किमत्र [नयामक्नत्वशिङ्खव बह्न वा इदमिदयादि शाल्लापित्याह । सवेमतदिति । वदह्मापानपसपक्ष साल्लधामाण्वाः च्छ समञ्जसं चेत्तयेवास्त ङि विचारोत्याशङच जवरवद्मणानद। भदा वति त्रिकः हप्याडऽये दोषमाह । कित्ति । अमदपक्षं दृपयात । समरारिणश्रति । उपदृश नथकयादमदपक्चानपप। तगत पः | विरपानुपनल्म्मनय म सदह्‌नव्वमन्‌4३।7 । पत्‌ इति । पक्षद्वये फरपतानति प्रमरशात | एवमिति । अन्वयया ककन पाण्डु" स्यम्‌ | एतदित्येकाल्म्याण्िः | पद्च परहस्य वचरानानणन (न ५नार्द्रन्नवम्‌ | तस्य स्थानमाछम्बनं केनामि नाकं प्रतिवचनं यम्य कि तदंकालप्यामात प्रश्नन्य तस्य विषयमपि यत्रत्‌ | न ह येन केनचिदेकात्स्य यष्टु पवक ३1 रक्वत । श्रवणायापि बरहमिया नम्य इत्याःदश्रवारत्यय | [िचाग्प्रयाजक्पुक्त्वा तत्कायं विचारमपसंहर ति । अत इति । संशयाना त्रिचरकायत(भवनाय पृवपक्षयाति । न तावदिति । जगत्करवा हीश्वरो विवह्यते प्रहने च पुपुपरि(राानावान्नगनन्मा- ष्यते तसमादाश्वरो जवादतिग्किं नाम्नात्यथः | तद्व पव्यात | नेत्पाद्िना।

१ग्‌.घ. इ, च. चछ. ज. छद, श्व । व नं ।

(कक "`" र यित

२७२ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [दिषीयाभ्ययि

हाऽशनायादिवसितः परो विधते । कस्मात्‌ । पस्माद्रह्म ज्ञपपिष्या- रीति प्रतिज्ञाय सुं पुरुषं पाणिपेषं बोधयित्वा तं शब्दादिभोक्रुत- विशिष्टं दशेपित्वा तस्येव स्वप्द्वारेण शदैप्त्याहयमवस्थान्तरमुनीय तस्मादेवाऽऽत्मनः सुदप्त्यवस्थाविशिष्टादमनिविस्फरिद्गोणे नामिद्ट- म्ताभ्यागुत्पत्ि दशेयति श्वुतिरेवमेवास्मादित्यादिना । न चान्यो जगु त्पत्तिकारणमन्तराठे श्वुतोऽस्ति । विन्नानमयस्येव हि प्रकरणम्‌ । समा- नपफरणे च -श्युत्यन्तरे कोषीतकिनामादित्यादिपुरूषान्पस्तुत्य स होवाच यो पे बाराक एतेषां परुषाणां फतौ यस्थ चैतत्कमे स वे वेदि- तम्य इति भेतरुदधस्येव विज्ञानमयस्य वेदितम्पतां दशयति नाथान्त- रस्य । तथा चाऽऽत्मनस्तं कामाय सवं प्रियं भवतीत्युक्त्वा य एवाऽऽत्मा परियः प्रसिद्धस्तस्येव द्रषटव्यश्नोतत्यमन्तव्यनिदिध्यातितव्यतां दश- यत्ति । तथा च विद्योपन्यास्षकार आ्मेप्येवोपासीत तदेतत्पेयः पुत्रा- स्रेयो वित्तात्तदास्मानमेवावेदहं ब्रह्मास्मीत्येवमादिवाक्यानामानुखीम्पं स्पात्परामावे | वक्ष्यति च “आत्मानं चेद्विजानीयादयमस्मीति परुषः” इति । सर्ववेदान्तेषु च मरत्यगत्मवे्यतेव प्रद दर्यतेऽहमिति न बर्व्वि- चता शष्दादिवत्मदश्यंतेऽसी ब्रह्मेति । तथा कौषीतकिनामेव “न वाचं विजिज्ञासीत वक्तारं विद्यात्‌ ” इत्यादिना वागादिकरणेर्पाषएतस्य कुरव वेदितव्यतां दशंयति । अवस्थान्तरविशिष्टोऽसंसारीति चेत्‌ । अथापि

[वि 0 7

0 0 कि 7 ति ।

परृतेऽगि जीवे जगत्कारणत्वमीश्वरस्यैवात् ्चतमित्याशङ्कय।ऽऽह । न चेति । तश्र प्रकरणविरोषं हेतुमाह । चिज्ञानेति । भरत्यन्वरवक्ञादमि जीव एवात्र जग- त्कतेत्याह्‌ । समानपकरणे वेति । भ्रुत्यन्वरस्य च जीवग्रिपयतं जगद्वाचिताषि- करणपूेपक्षन्यायेन द्रष्टव्यम्‌ | वाक्यशेषवशादमि जीवस्यैव वेदिवम्यत्वं वाकयान्व- यापिकेरणपूवेपक्षन्यायेन दशयति । तथा चेति। जीवापिरिक्तस्य प्रस्य वेदितव्वस्या- भवि पूवोततिरवाक्यानामानुकृल्यं है वन्तरमाह । तथाचेत्यादिना । इतश्च जीवस्यैव वेधतेत्याह । सदेति । तत्रैव हेत्वन्तरमाह । तथेति । स वै वेिवव्य इयत न सष्टं जीवस्य वेदितव्यत्वमिह तु सष्टमिति मेदः । स्ापस्थाजीवाजगजन्मश्रुते- स्वस्येव पेत्वच्शेश्च जगदधतुरीश्वरे वेशन्तवैयो नास्तीप्यक्ते सेश्वरवादी चोदयति । भवस्थान्तरेति । चोचमव विवृणापे । अथापीति । उक्तोपपत्तिस्वेऽपीपि यवत्‌ ।

[करीरे

१७. ह्य क्िक्तापः 1 २ग. ष. ड, च. छ. ज. सष. ढ, "प्राष्य ३ खर.ग. घ. ड. च. छ,

अनश. इ, पावि | ४ख.प.टचर्छ, ज. द, ध्यकेतः। ५ ग. २, च. प्रतिष*। ६ कः, कणावितेष ह" ।

पयम ब्मणम्‌। १] आनन्द गिरिकृतटीकासवरितशशांकरभाष्यसमेत्‌ा । २७

स्याचो जागरिते शब्दादिमुग्वज्ञानमयः स ठव दुप्ाख्यमवस्थान्तरं गतोऽसंसारी परः परशासिताऽन्यः स्यादिति बेत्‌ । नादषटत्वात्‌ । न हेवेधमेकः पदार्थो द्टोऽन्यत्र वैनाशिकसिद्धान्तात्‌ | न हि कोके गौस्ति- एन्गच्छन्वा गोभंवति शयानस्त्वश्वादिजात्पन्तरमिति । न्यायाच्च । द्धमेको यः पदार्थः प्रमाणेनावगतो भवति स देशकारावस्थान्तरेष्वपि तद्धमेक एव भवति । स चेत्तद्रम॑कतवं व्यभिचरति सवैः प्रमाणन्यव- हारो ङ्ुप्येत । तथाच न्यायविदः सांख्यमीमां सकादयोऽसंसारिणोऽभ।विं युक्तिशतेः प्रतिपादयन्ति । संसारिणोऽपि जगदुत्पत्तिस्थितिरयङ- याकतत्वविन्ञानस्याभावादयुक्तमिति वचेयन्महता प्पथेन स्थापितं भवता शब्दादिभुक्संसार्यवावस्थान्तर विशिष्टो जगत इह क्वेति । तद सत्‌ । यतो जगदुत्पत्तिस्थितिर्यक्रियोकतरत्वविज्ञानशक्तिस्राधनामविः सवेरोकपत्यक्तः संसारिणः । स कथमस्म्दादिः संसारी मनसाऽपि चिन्तयितुमशक्यं एथिव्यादि विन्यास्षविरि्रं जगनिर्मिनपादताऽगुक्त- मिति चेत्‌ । न शाघ्रात्‌ । शाघ्रं संसारिण पेवमेवास्मादात्मन इति जगदुत्पत्यादि दशंयति। तस्मात्वं श्रद्धेपमिति स्यादयमेकः पक्षः “पः सवेज्नः सवे वि्योऽशनायापिपाते भत्येति?"“असङ्खो न हि सजने” "एतस्प

नावस्यामेदाद्रस्तुमेदस्तथाऽननुमव्रदपराद्धान्तायेति प्रिदरपि । नारृष्लादिति । मवस्थमेदादस्तुमेद मवं दृष्टान्तेन स्पष्टयति । नदीति । त्तव रप्वननरमाद्‌ | न्यायाश्चेति । जागरादितिदिष्टल्यव खामतशिष्चात्तस्य ससारिलाने च९।५०५।ऽदर्गी- त्युक्त्वा वद्मवे वाद्विसंमतिमाह । तथाचेति । जापिशन्दा छ।कायतादिममन्णनि- रीश्वरवादिसंग्रहायैः । युक्तिशतेरिति । तम्य रेदित्वेऽम्मद्‌।दितुन्यतत्तरभाव मुक- वलगत्कत्वायोगाजीत्रानमिवादृष्टदरारा तत्कपेत्वसमवात्तस्याकवित्करत्वमिन्यारिि- रिलथेः । जवो जगजन्माद्रिहतने भवति तत्रासमवलात्वापाणतवत्तच समारप्वारिति शवे । सं्षारिगोऽपीति । रे ्रस्यतरेत्यपेरथः । अयुक्तं परणािकवृत्वमिनि भपः। सेग्रहवाग्यं तरिवृणोति । यन्महतेत्यादिना । कालत्ययापदङन दृषा । न शाच्रादिति । नि्दश्रखदमुपमेहरति । तस्मादिति । सेभ्वग्वादमुःवापय | पः सर्वज्ञ इत्यादिना । तन्प्रविग्योयमिमानिनः पृरुपान्निशदयात्पाच याऽनिक्रान्त-

१. ड. एप | २ २. सुता ३४. पष्टः । ‹क्ष.प.द. ज, मर्वप्र" | ५६. ज. ग्वं यक्तं यु" | ५ ग.च. व्यदिकिण । अग. दुतातिः । क. च. “न्‌. 4 < ग. €. च, गन्‌; क ९ ग. इ. च. श्यरादिकः। १०६. 'दाद्वित्सक्ताः । ११. दर ए4* | १२५० वरि" । १३ क. ण. "व्यादिष्वभि" ।

३.९

१७४ हंहदारण्यकोपनिषत्‌ [द्वितीयाध्याये

वा अक्षरस्य परशासने"“यः सषु मृतेषु तिष्ठनन्तयाम्यगरतः स यैस्तान्पु- रषानिरुचान्यक्रामत्‌"*८५स बा एष महानज भाता” “एष सेतुरिधरणः"' “सर्वस्य वज्ञी सवस्येशानः'' “य आत्माऽपहतवाप्मा विजरो विषृत्युः" ““तत्तेजोऽएजत' “आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत्‌""न सिप्यते रोकड: लेन बाहः" इत्यादि श्वुतिशतेभ्ः। स्पतेश्च “अहं सवस्य प्रभवो मत्तः सर्व रवतते" इति । परोऽ स्त्यसंसादी श्वतिस्मृतिन्यपेभ्यश्च सच कारणं जगतः नन्वेवमेवास्मादात्मन इति संसारिण एवोत्पत्ति दशेयतीत्युक्तम्‌ । न थ एषोऽन्तहृदय आकाश इति परस्प प्रकृतत्वादस्मादात्मन इति युक्तः

परस्येव परामशः । केष तदाऽमदित्यस्य प्रश्नस्य प्रतिवचनत्वेनाऽऽ- काशशब्दवाच्यः पर भात्मोक्तो य एषाऽन्तहदय आकाशस्तस्मिञ्छेत इति “घता सोम्य तदा संपन्नो भवत्पहरह गच्छन्त्य एतं ब्रह्मरोकं न विन्दन्ति प्ाज्ञेनाऽऽद्मना स्षपरिष्वक्तः पर भत्मनि सप्रतिंएते"” इत्यादिः शयुतिम्प आकाश्चशब्दः प्रं आस्मेति निश्चीयते । दहरोऽस्मिन्नन्तरा- काश्च इति प्रस्तुत्य तस्मिनेवाऽऽत्मशब्द प्रयोगाच्च । प्रकृत एव पर आत्मा । तस्मादयुक्तमेवमेवास्मादात्मन इति परमात्मन एव हषटिरिति ।

तसारिणः परषएिस्थितिसंहारज्ञानसामथ्याभावं चावोचाम । अत्र चाऽ§- त्मत्येवापासीताऽ ऽत्मानमेववेदहं ब्रह्मास्मीति ब्रह्मविद्या प्रस्तुता ।

~~ ~ 0 ५ न क -9 - न ~ क ज -क -न ^ न > ~ =-= ----~ अ~ ~~ --- ~ ---= --~~ = ----- ---=>~ ~~~ ~ ~ ~~ = ~~~ ०

€ ® ०

वानसि एष सवेविशेषदन्य इति याव्रत्‌ | उदृहताः श्रेतयः स्मृतयश्च । न्यायस्तु विचित्रं कायं विशि्टजञानवतूवकं प्रासादादौ तथेप्लम्भादियादिः । पमकरणमनुृत्य जीवस्य प्रणादिकारणतमक्त स्मारयति । नन्विति । नेदं जीवस्य प्रकरणापिति परि. हरति । नेत्यादिना | प्रविवचनस्थाकाशकशब्दस्य परविषयलमपिद्धपित्याशङ्याऽऽह्‌। केष इति । इतश्वाऽऽकाशशब्दस्य परमातविषयतेत्याह । दहरो ऽस्मििति । य आल्माऽपहवमपाप्पत्यात्मशब्द प्रयोगः | प्रपिवचने परस्याऽऽकाशशब्दवाच्यत्वे फलि तमाह । प्रकृत एषेति । वस्य प्ररृवत्वे कम्धपथमाई । तस्मादिति । इतश्च पर- समदेव एणादिमृष्टिरिव्याह । संप्तारिण इति । यन्महता प्रपञचनेत्याद्‌विवि शेषः| अस्तीश्वते जगत्कारणं ब्रह्म वदेव जीवस्य स्वङ्पं तस्यम॒पनिषदिति सिद्धान्तमाश- ड्य दूषयति । अनर चैति । तृतीयोऽध्यायः सप्तम्यथः | का पनः सा ब्रह्मपरियेति

~ ~~~ - ----- -- = * ~~ -~ ~> ~> ~ “~~ ~ ---~--*--~-- ~~ + ~~~

१... ति। अतःप। २. ज. त.र्तीम्य। ३ क. न. इ, 'तिधिनि।४१.द,च्‌, ट, रम | ५कृ. ख, उ, ण. "र्रिज्ञा* ।

पथमं त्ाद्मणम्‌। १] भानन्दगिरिकृतदीकासंवङितशांकरभाष्पसमेता। २७५

ब्रह्मविषयं च ब्रह्मविन्ञानमिति । ब्रह्म ते ब्रदणीति ब्रह्मज्ञपयिष्यामीति प्रारब्धम्‌ । ततेदानीमसपारि ब्रह्म जगतः कारणमशनापायतीतं नित्प- ग॒द्बुद्धग्क्तस्वभावे तद्विपरीतश्च संतारी तस्मादहं ब्रह्मस्मीति न ण्डली यात्‌ । परं हि देवमीशानं निकृष्टः संसायत्मत्वेन स्मरन्कथं न दोष- भाक्स्यात्‌ । तस्माननाह ब्रह्मास्मीति युक्तम्‌ । तस्पात्पुष्पोदकाञ्चरि- स्तु तिनमस्कारबद्युपहारस्वा्ध्यापध्यानयोगादिभिरारितपपिषतं । आराधनेन विदित्वा सर्वशित ब्रह्म भवति । न पुनरसंारि ब्रह्म ससायात्पमत्वेन चिन्तयेदग्निमिव शीतत्वनाऽऽकाशमिव मर्तेम- स्पेन । ब्रद्मात्मत्वप्रतिपादंकमपि शाल्नमर्थवादो भविष्यति । सव तक॑शाखरोकन्यावेश्वेवमपिरोधः स्यात्‌ । न । मन्नव्राह्मणवा- देभ्पस्तस्थ॑व प्रवेशन्नवणात्‌ । पुरश्क्र इति प्रकृत्य पुरः परुष अ।धिशदिति “ङ्प षश्पं प्रतिषपो बभव तदस्य पं प्रतिचक्षणाय"

सर्वाणि इपाणि विचित्य धीरो नामानि कृतवाऽमिवदन्पदास्ते" इति सवशाखा सहखशो मच्रषादाः खषटिकतुरवासप्षारिणिः शरीरप्वेर दश- यन्ति । तथा ब्राह्मणवादा; ` 'तत्छष्टा तदेवानुपाविशत्‌''““ त एतमेव सीमानं विदार्यैतया द्वारा प्रापचत”*“सेयं देवतेमास्तिस्रो देवता अनेन जवेन।55-

तज्ाऽऽह । ब्रह्मविषये चेति । इति व्रह्मव्िदरं परिद्धाभिति शपः । चतथ व्रह्म विद्या प्रस्त॒तेत्याह | ब्रह्मेति । सव्यस प्रस्तता व्रह्मतिद्ा मा जीत्रतिचाऽपि भवरवि जीवव्रह्मणोरमेदारित्याशङचाऽऽह । ततेनि । वद्मवि्रायां प्रन्ततायाधितति यावन्‌ | इदानी न ग्रहीयादि।त संवन्धः | मिथो विर्द्धत्वप्रतात्यवम्भाय।मत्यतन्‌ | अन्योन्यविरद्धतवं तच्छन्दराधः। विपन्न द।पमाद । परापतति । कथं तङाश्वर मरति कुयोरियाशङइव्य सराभितेनेत्य।ह्‌ । तस्मादिति । आरिपदं पदक्षिणापिमग्रहाभम्‌ | देकात्म्यशाखरादात्ममतिरेव व्रह्मणि केव॑न्येयाशङ्कयाऽऽह | न पृनरिति । का वर्हि डाल्लगविस्तत्राऽऽह । त्रद्येति । मुख्यचंत्वतमये किमिचययन।दवेत्याराङ्कचाऽ९हं | सवैति । सेसारित्वामंसारिलारिना मिथो विशद्धयोर्जविश्वरयाः ई(वीप्णवरृकयानु- पपत्तिन्यायः | व्रिज्ञानात्म विषयत्वं तरस्येश्वरविषयत्वं चोपनिषदा नितार यन्परिररति। नेत्पादिना । परस्यैव प्वेरवाद्र मन्रव्राह्मणवदानुदाहरपिं । पुर्‌ इत्यादिना।

[० ग ` 1 ए त ।

१. ट. ज. '"द्यज्ता+ < ग. ध. द. चर ज वाणि अब ३७. रदन.न ज. छ. कट दप, श्ध्यायाध्या। इ. श्ट्याद्राय्ययरनध्याः | ज. प्ययाप्ययन । ~+ ग. प. दर च छ.ज.द. षत्‌। भा | ५ द. 'दनपरम | जण. ध्वन 9 । < छल. ठ. नसि । रण्‌, वेशादियत्र मः | १०क दख, द, पुर्ष दई । ।

९५६ धरहदारण्यकोप निषत्‌ [द्वितीयाध्याये

तनाऽनुपपिरय""'८एष सवषु मतेषु गृदोत्मा न प्रकाशते'त्याचाः।सवेशरु- तिषु च ब्रह्मण्यातमशब्दप्रयोगादात्मशब्दस्य च परत्यगात्मामिधायकत्वात्‌ “एष सवभृतान्तरात्मा'" इति च श्रुतेः परमाल्पत्यतिरेकेण ससारिणोऽ- भावात्‌““एकमेवाद्वितीयम्‌''८्रहमेवेदम्‌” “।आत्मेवेदम्‌” इत्यादिश्ुतिभ्यो युक्तमेवाह ब्रह्मा स्मीत्यवधारपिुम्‌। यदेवं स्थितः शाघ्नाथस्तदा परमात्मनः ससारितवम्‌। तथा चं सति शाघ्लानथक्यमसंसारित्वे चोपदेशानयेक्यं स्पष्टो दोषः प्रौ । यदि तावत्परभामा सर्वभतान्तरात्मा सवंशरीरसषपकेन- नितदुःखान्यनुमवतीति स्पष्टं परस्य सषारितं प्राप्तम्‌ | तथा चं पर- स्यासंसतारित्प्रतिपादिकाः श्तयः कुप्येररस्य्रतयश्च सवं च न्पायाः। अथ कथंचित्ाणिशरीरसंबन्धजेदरःखेनं सबध्यत इति शक्यं परतिपा- दपितुं परमात्मनः साध्यपरिहापाभावाहुपदेशानयक्यदोषो न शक्यते निवारयितुम्‌ । अत्र केचित्परिहारमाचक्षते । परमात्मा न साप्तादतेष्व- नुप्रविष्टः स्वेन पेण । किं ताहि विकारभावमापन्नो विज्ञानात्मत्वं परति- पेदे । स च विज्ञानात्मा परस्मादन्योऽनन्यश्च | येनान्यस्तेन ससरि. त्वसंबन्धी येनानन्पस्तेनाहं ब्रह्मत्यवधारणाहः । एवं सवेमविरुदढं भवि-

== ~> ~ = ~° ~ ~ = ~~ --~-------+

यख ब्रह्मेति न गष्ीयारिति तत्राऽऽह । सवेश्रुतिषु चेति । शाश्नीयमप्येकत्वमनि- पस ङ्गा सकष म्यमिति ङ्त । यदेति । प्रस्य सेसारित्रे तदसंसारिलशान्नान- थेक्यं फलितमाह । तथा चेति । संमारिणोऽनन्यस्यापि प्रस्यासंपारितवे स॑सारेखा- मिमतौऽप्यदतारीत्युप्रेश्ानभक्यं तं विनैव मुक्तिपि द्विरिति दोषान्तरमाह । असंसा- रिति चेति । तत्राऽऽयं देष त्रिरृणेति। यदि तावदिति । "न छिप्यते लोक- दुःखेन वाद्यः" इत्याचाः श्रुतयः । “यस्य ना्कती मतो बुद्धियस्य न छिप्यतेः इत्यायाः स्मृतयः । कृटत्यप॒ङ्गत्वादयो न्यायाः । दिवीयं दोषं प्रसङ्मपाच प्रकर. यति । अथेत्यादिना । दोषदये छयुथ्यसमापि मुत्यापयत्रै । अत्रेति । कथं तं त्य काथ प्रविष्टस्य जीवत्वं तत्राऽऽ्ह । किं तर्हीति । जीवस्य बह्म विकार ऽपि ततो मेरन्नाहं तद्मेवि षीरमेदे ब्रह्मणोऽपि संपारितेलयाशङ्चाऽऽह । स॒ चेति । वथाऽपि कथं शङ्कवदोषामावस्तत्राऽऽह । येनेति । एवमिति

@~ ®> मि

मिन्नाभिन्नतवपरामशेः । स्वैमित्युपरेशाद्विनिरशः । एकदेशिमतं निरताकतुं विक-

~~न

११ ९.च. ट, (त्मनए्र तं" ।२क्ष.च शाः ।३क,ड, ज. स्ञ. प्रापत्‌ । @, प्राप। पध स्वत्‌ । ४. द, द, र अता । ५ च, "कजानि दुः | ६ ङ. च सतिप।जक.घ्ल.ग, ध. ड, ४. अ. तोतिधाः। <ल, वंसतिस"।च.ट. धं च. सतिम॒*।९१्. शतिद्धेरि। १०६. ज, ण. "टव्थतरासु" । )११.ज. ण. भेदे नाहु।

पथमं वाह्मणम्‌।१] आनन्दगिरिङतदीकासवखितिर्शाकरभाष्यसमैता। १७५७

ऽपतीति । तेत्र विज्ञानात्मनो विकारप्तं एता गतयः । पृथिवी दरव्यवदने- कद्रग्यस्तमाहारस्य सावयवस्य परमात्मन एक्देशविपरिणामो विज्ञा नात्मा पटादिवप्पृवसस्थानावस्थस्य वा परस्पेकदेशो विक्रियते केशो- धरादिवत्सवे एव वा परः परिणमेत्सीरादिवत्‌ । तत्न समानजातीपाने

कटद्रग्यसम्रहस्य कशिद्रग्पविशेषो विन्नानात्मत्वं प्रतिपद्यते यदातदा समानजातीयत्वादेकल्ययुपचरितमेव नतु परमाथतः । तथाच सति सिद्धान्तविरोधः । अथ नित्यायुतसिद्धावयवानुगतोऽवयवी पर आला तस्य तद्वस्थस्येकदेशो विज्ञानात्मा संसारी तदाऽपि सवावपवानुगत- त्वादवयविन एवावपवगतो दाषो गुणो वेति विज्ञानात्मनः सं्तारित्व- दोषेण पर एवाऽऽत्मा सबध्यत इतीयमप्यनिष्टा कर्पना । क्नीरवत्सवं

परिणामपक्षे स्वेश्चतिस्मतिकोपः ष चानिष्टः | “निषकर {निष्क्रयं

णण 1 1187

स्पयति । तत्रेति। एता गतय इयते पन्ना वक्ष्यमाणाः संभगन्ति न गचयन्तरमिदयपः। यथा पूथवशब्दत द्रव्यमनकवयवममुदायस्तथ। मृनमानिकरोतमकानकद्रव्यममुद्रयः सावयवः परपात्मा तस्थेकरेशश्चतन्यरक्षणम्नद्िकाग जीवतः प्रथिव्यकदशपरद्रकारभय- डरावादिवरित्येकः कल्यः । यथा मूपष्परादिरेशा नखकेशादिविा पपम्य विक्ारम्त- थाऽत्रयत्रिनः परस्यैशदेशव्रिकाण) जीति इति ्ितायः कल्यः | यनाक्नारं स्वर्णे त्र सव।त्मना द्‌ विचकार रूपेण पिम तथा सत एव परो जतमतन प्िमरिपि कल्पान्तरम्‌ | तत्राऽऽयपन्‌य दृपयति | तनेत्यादिना । नानाद्र्याणां मरपाहारावा तानि वाऽन्योन्यापलाणि परश्वन्न तस्यक्यं स्यान्नदि बहनां मल्यनक्यं समादारम्भ च समरदायापरपययस्य समदायिम्यी भेदाभेदाभ्यां दूमणलन कह्िपत्वादित्यवः | तदि बरह्मणा मख्यमक्यं मा मत्त्राऽऽद्‌ । तधार्यति। न [द तज्ननाद्य कस्यापि समतामर्वि भवः | दितीयमनद्य निराकरामि। अयत्याहदिना। तवदव प्रवगतादयवप्ववरथतप्‌ जत प्वनस्यृतश्चेतनोऽवययी परवत्ता यथा पत्यतरयते मन्ममर्मं दंद्स्य मिनत तथा परस्य जावगौरःसम॑हद्ःसं स्यादिति पनमकलन(वादपया ऽति कल्वनान युकतत्यः। तवीय प्रत्याह । भीर्वादिति। `न जाये च्रियते वा विपाश्वित टत्यावाः श्रूतयः। न जायते नियः बा कराचिन्‌इत्या्ाः स्मृतयः | श्रव्यारिकरापम्यष्टतलमाशद्भच विक प्रत्याह । स चेति । श्रलिम्मृती वितरेचयन्पक्षत्रयसावारणं दृपणमाहं । निष्करमि- त्यादिना । कृटस्मस्य निरवयवस्य कातन्यकरे शाभ्यां परणामामभवा न्यायः । जीवभ्य

कन्न = ~ ~~~ = ------ ~ = ~~~

१ स्र ष्, द्र. श्योर । २२५... समुदा । ३ क. ल. ट, काना य्ध. ब, सर्वध्वेवाप्र" 1 ^ क, ण. "रवा ।

९७८ बुहदरण्यकोपनिषत्‌ [द्वितीयाध्याये

शान्तम्‌ “ “ दिष्यो हम्रवैः पुरुषः षवाह्लाभ्यन्तरो जः ” भका- शवत्स्ेगतश्च नित्यः ” ^ सवा एष महानज आल्माऽजरोऽमरोऽ- गरतः” ““ न जायते धिपे वा कदाचित्‌ “ ““अव्यक्तोऽपम्‌"' इत्यादिश्तिस्मृतिन्यायविकद्धा एते सवं पक्षाः । भवलस्प परमात्मन एकदेशपक्षे विज्ञानात्मनः कमंफरवदहेशससरणानुपपत्तिः । परस्थं वा संपतारितमिस्युक्तम्‌ । परस्येकदेशोऽग्निषिस्फुरिङ्गवत्‌ स्फुटितो विद्नानात्मा ससरतीति चेत्तथाऽपि परस्पावयवस्फुटनेने क्षतपरापि स्तच्ससरणे च परमात्मपदेशान्तरावयवष्यहे छिद्रतापापिरत्र- णत्ववाक्यविरोधश्च । आत्मावयवभूतस्य विज्ञानात्मनः संषरणे' परमा- स्मशृन्पपदेशाभावादवयवान्तरनादनव्यूहनाभ्पां हृदयशरेनेव परमा- त्मनो दुःखित्वपापिः । अगिविसछुरिद्धादिदष्टन्तश्रुतेनं दोष इति चेन्न श्ुतेज्ञोपकत्वात्‌ । न शान्त पदार्थानन्यथा कतौ प्रडृत्तम्‌ । कि तरि

~ ~~~

न्न

प्रमाप्मकदेशवे दोषान्तरमाह । अचरस्पेति । एकरेशस्येकरेशिग्यविरेकेणामावा- वस्य स्गोद्रिषु गत्यनुपपत्तिरित्युक्तमन्यथा परस्यापि" गतिः स्यान्नहिं परावयवेषु चरत्सु पटा न चलतीत्याह्‌ | परस्य वेति। उक्तं यदि त(वत्परमात्मत्याद्‌ पिति शेषः | जीवस्य तेसारि वेऽपि परस्य तन्नास्तीति शङ्कते । परस्येति । परस्य निरवयवत्वश्रुतेरवयवस्फुटे तानुपपक्ति मन्वानो दूषयति । तथाऽपीति । यत्र परस्यावयवः स्फुटति तत्र तस्व क्षतं प्राप्रोति तर्द यावयवस्ंरणे च परमात्मनः प्देशान्तरेऽवयवानां म्यृहे सत्युप- चयः स्यत्तथाच परस्याव्रयवा यतो निगच्छन्ति तज च्छद्रवापरापि यंत्र चते गच्छन्ति तत्रोपचयः स्यादवित्यकायमनरणमस्थुलमनणहल्मिद्यादिवाक्यविरोषो म्बेदि्यथं

परस्येकदेशो व्िज्ञानासेति पक्षे दुःखित्वमपि वस्य दुत्रोरमापतेेति दोषान्वरमाह्‌ | आत्मावयवेति । मृाद पिस्फ र्ङद शान्वश्रतिवशात्परस्यावयवा जीवाः पिध्यन्ती- त्यतो जवानां परैकदेशत्वेनोक्तो दोपोऽवतरति युङलयक्षया ्चतेवैरषरख।£ ति शङ्ते। अप्निविस्फरिद्भादीति | शाघ्नर्था युक्तिविशुद्धो न सिद्ध चतीति दृषयति। न श्चतेरिति। न्थ विवृणोति । न शाच्रमिति । हेतुमागमाकाङ्श्षपूकं विभजते । कि तर्धीति। समरयादिव्याव्रस्यथमन्ञातानापित्यक्तम्‌ | अस्त शाह्लमनज्ञाताधज्ञापकं तथाऽपि परस्य

ज> => क =

* ~~~ ~ "~~ ~~~

१क.ख. छ. "त्पाऽमरोऽनयेऽष्। २३ ज, रोऽमृ*। २ख.ध. ज. द. "टश्च" | #्त.ध.ज. स. ट. स्यच । ५ गर नेप्ष'। ६ ख, "्तनःप्रजघ.र.ज. शे चप" । ८ ग. ङ. च. द, तेरो ९क.जनण. पिस्या। १०क.ख.घ्‌. अज. द. ण.चेति। ११क सन्द. तेप । १२. ज, ण, 'टनन्‌*| १३. ज, ण. "परत्तिरिति म १४, श्र यत्या ।

पथम बाह्णम्‌। ९] पने । २७९६

यथभ्रेतानामन्नातानां ज्ञापने । किंचातः । शुण्वतो यद्भवति । यथाभूता रतामूतादिपदार्थमां चकं प्रसिद्धास्तट्ृष्टानत [पादानेन तदुविरोध्येव वस्त्वन्तर ज्ञापयितुं परदत्तं शाघ्रंन खोकिकवस्तविरोधन्ञापनाप रकि कमेव दष्टान्तमुपादत्ते । उपादीपमानोऽपि दष्टान्तोऽनर्थकः स्यादाष्टा- न्तिकासगतेः । न हप्निः शीत आदित्यो न तपतीति वा दष्टान्तशते. नापि प्रतिपादयितुं शक्यम्‌ । प्रमाणान्तरेणान्यथोधिगतलराद्रस्तुनः। न च प्रमाण प्रमाणान्तरेण विरुध्यते । प्रमाणान्तराविषयमेव हि प्रमा- णान्तरं ज्ञापयति । न च रोकिकपदपदार्थीश्रयणन्पतिरेकेणाऽऽगमेन शक्यमन्ञात वस्त्वन्तरमवगमयितुम्‌ । तस्मात्पसिद्धन्यापमनस्तरता नं दाक्या परमात्मनः सावयवांशांशित्वकस्पना परमार्थतः प्रतिपाद यितुम्‌। तद्रा विस्फुरिङ्कखा मभेवांश इति" च श्रथते स्मर्यते चेति चेन्न । एकत्वभन्य- परत्वात्‌ । अग्रह विस्फुलिङ्खाऽभरिरेत्यकत्वपत्ययाहा दष्टो खके । नास्ति सावयवत्वमिदयत्र किमायातमिति पएच्छति । किचात इति । शाग्बम्य यथ्‌. क्तस्वमाव्रत्वे यत्परस्य निरयतवत्वं फलति तद्च्यमानं समाहितेन श्रतव्यभित्याह | शणिति । तत्र परथमे लोकव्रिरषेन शाघ्पतृत्ति दङेयति । यथति | आदिपदन मव्रामावादि गृह्यत । पदायष्तरेव भाक्तृपरतन्त्याद्धमशब्दस्तषां क।तपरमद्धपदराधानां हृ्टान्तानामुपन्यासनेति यव्रत्‌ । तद्विर्‌विटोक्रपसिनपदावातिरवीयथः | वन्त न्तरं निरवयवरादिं दाष्टानितक्रम्‌ । तदमिरोध्यत्मवकारम्य व्यवत्यमाह | न रकि छेति । विपक्षे दोषमाह । उपादीपमानाऽपीति । मामन्यनाक्त५५ रशान्यिरष- निविषटतया स्पष्टयति । न हीति । अप्नरप्णतवमादित्यम्य वापकतवमन्यथनयूच्यतं | ननु ठौकिकं प्रमाणं ल।किकपदाथामिरुद्धमव खाय सर्मभयपि वदिकं पुनग्पर्पय तद्विरुद्धमपि स्वाय प्रमापयद्लाकरिकरिपयल्वादव जह । न चेति । ननु श्रुनेग््ञात- ज्ञापकत्वे ल।कानपेक्षत्वात्तद्रर ऽपि का हानिस्तत्राऽभ्ट्‌ । न चेनि । लक्रवरगन- साप्यं; शब्दो वेदेऽपि बक इति न्यायात्तदनमेना श्रूनिन।जातं जापितुपनमि- ल्यः | शान्रस्य लोकानृसारित्र चिद्ध एङ्ितिमाह । तस्मादिति | प्रविद्धा न्याया लौकिको दृष्टान्तः | न हि निद्यम्याऽऽकाश्ञारेः सावयवत्वं परश्च विःदाऽभ्वूनगनस्नन्न वस्य सावयवतेनांशांशिल्वकनल्पना वस्ततः समवति लोकरिगवादिन्यनः | जवन्य परह त्वानङ्काकारे श्रविस्मृत्योगेतितरकतव्यति शडुने | नुद्रा इति । तयागिमाहं । नेत्वाद्रिना।

१ च. उ. व्याकगर | २ न्न. ददादध्रतणः | ३ कू लन. तिध्र | ¢. त्वनप्र।५न ग्रिरुदधां ख ६. जरण. कनि" ७ क. 5. उ, ससिदवाया। ८ न्ध. मयय रद. केतु षू।

९८० छहदारण्यकोपनिषत्‌ [दवितीयाध्यावे

तथा चांशोऽरिनैकत्वपत्ययारः | तनरैवं सति विज्ञानात्मनः परमात्मविका- राशत्ववाचकाः शब्दाः परमात्मेकत्वपत्ययाधित्छवः । उपक्रमोपसद।॥ राभ्यां च । सर्वा हपनिषरष पुवंमेकलं प्रतिज्ञाय दष्टान्तर्ेतुभिश्च परमात्मनो विकारांशादित जगतः प्रतिपाद्य पुनरेकत्वगुपसंहरति । तद्यथेहैव तावदिदं सपं यदयमात्मेति प्रतिन्नायोस्पत्तिस्थितिख्यरेतुद- ान्तैविकारविकारित्वाचेकत्वप्रत्ययहेतृन्रतिपा्यानन्तरमाह्ममयमात्मा ब्रहमत्युपस्षहरिष्यति। तस्मादुपक्रमोपकहारभ्यामयमथ। निश्चीयते परमा- त्मेकत्वपरत्पयद्रहिञ्च उत्पत्तिस्थितिखयप्रतिपादकानि वाक्यानीति । अन्यथा वाक्यभेद प्रसद्काच्च । सवौपनिषर्घं हि विन्नानात्मनः परमास- नेकत्वप्रत्पयो विधीयत इत्यविप्रतिपत्तिः सर्वषामुपनिषद्रादिनाप्‌ । तद्विध्यकवाक्ययोगे च सभवत्युत्पच्यादिवाक्यानां वाक्यान्तरत्वक- पनायां न प्रमाणमस्ति । फएखान्तरं च कल्पयितव्यं स्यात्‌ । तस्मा- दुत्पस्यादिश्चतय आल्मेकत्वप्रतिपादनपराः । अत्र च संप्रदायविद आख्यायिकां संप्रचक्षते । कश्चित्किङ राजपुत्रो जातमत्र एव माता- पित्ृभ्यामपविद्रा व्याध सवर्धितःसोऽमुष्य वंरयतामजानन्ब्पाधजा

क = ~ ~ ५ = ~-~ - ~ ~ ~~ --~--- ~---- = --- ~

विस्फुलिङ्क दशिवं न्यायं स्वेतरांशमात्रेऽतिदिशति । तथाचेति । दृष्टान्ते यथोक्तनीलयः स्थिते दाशोन्तिकमाह । तन्नेति । परमात्मना सह जीव्रस्थकत्व विषयं प्रययमावातुभिच्छन्तीति तभीक्तास्तेषामेकल्वप्रययावतारहेतुत्व हैतन्तरं सशाति | उपक्रमेति । तदेव स्फुटयति । सरवांयु हीति । उक्तमथेमुदाहरणनिष्ठवया विमनते। तचथेति । इति प्रकतोपनिषदुक्तिः । आदविशब्देनांशांशित्वारि श्यते । विवृतं सैग्रहवकयमुपसहरति। तस्मादिति । वेषां स्वाथनिष्ठतवे दोषं वदन्नेकत्वप्रत्ययाथतव हेत्वन्तरमाह । अन्यथेति । सेमवत्येकवाक्यत्वे वाकयमेद्श्च नेष्यत इति न्यायेनोक्तं परपश्चयति । सवौपनिषत्सिति । किंच वेषां स्वाथेनिष्ठवे श्रवफलामावात्फटान्वरं कल्पनीयम्‌ | न चैक्वप्र्यं विषयतया तके निराकाङ्ेषु तर्ष तत्कल्पना युक्ता । हे सत्यटृष्टकल्पनानवकारादिलयाई । फसान्तरं चेति । उत्पच्यादिश्रुवीनां लखाधै- निष्ठत्वासंभवे फलिवमुपस्चहरति । तस्मादिति । तचमस्यादिवाकयमेकयपरं तच्छेषः पृष्टयादिवाक्यप्रदयुक्तंऽथ दविडाचायसंमतिमाह । अत्र चेतति | त द्टन्वकूपामा- स्यायिकरां प्रणयति । क[श्चदिति। जातमाते प्रागवस्थायमेव राजाऽस्ीत्यमिमानामि-

१ ४. ज. स. तथांऽरो | २क. ख. डः, छ. स. तुति । ३ग. छ. च्च. ठ, 'मालमैङ' । ४ क. ख, गध. च. छ. ज. 2, व॑शता। ५ अ. तथेति। ६ ध. ज, ण."तरीया। ७ ¶,"ययेषत < कृ, सइ, प कत्प। ५. प्रमाणः । १०६. ज. श्रिक्िठेति।

परधम ब्राह्मणम्‌ ।१] आनन्दगिरिकृतयीकासंवरितशांकरभाष्यसमेता। २८१

तिप्रत्पयो ध्याधजातिकमण्यिवानुव्तते न राजाऽस्मीति राजजातिक- माण्यनुवरतेते । यदा गुनः कश्चित्परमकारूणिको राजपुत्रस्य राजश्री- प्राप्तियोग्यतां जानन्नयुष्य पत्रतां बोधयति न त्वे व्याधोऽमुष्य रज्ञः पुत्रः कथ चिद्याधण्टहमनुपरविष्ट इति । स एवं बोधितस्त्यक्छा न्याध- जातिप्रत्पयक्माणि पितुपेतामहीमात्मनः पदकीमदुवतते राजाऽहमस्मीति तथा किखायं परस्मादभिविस्फुलिङ्कादरिवत्तज्ञातिरेव विभक्त इह दरेन्द्र यादिगहने परपरिष्टो संसार सन्देहेन्द्रियादिषंसारथममनुवतते देदन्दरि- यसघातोऽस्मि कृशः स्थरः सुखी दुःखीति परमान्मतामजानन्नान्मनः। न त्वमेतदात्यकः परमेव ब्रह्मास्यससारःति प्रतितोधित भावचार्यण हितवे- षणात्रयानुड्ृत्तिं ब्रह्मैवास्मीति प्रतिपद्यत । अत्र राजपुत्रस्य राजप्रत्य यवद्रह्मप्रत्ययो ददीभवति विस्फुर्द्िविदव त्वं परस्माद्रद्यणा तरष् इत्युक्ते । विस्फुलिङ्कस्य पागब्रशादरन्येकलदशंनात्‌। तम्मारकल्वप- त्ययदाक्याय सुवममणिखोहाग्निविस्फरिङद्धदष्रान्ता नात्पच्यािमेदरप्रन- व्यक्तरिल्यथः | ताभ्यां तत्परिल्याग निभित्तविङपस्यानिश्वितत्वचाननाय्‌ क्रिविनयुक्तप। व्याधजाविपत्ययस्वत्पयुक्तो व्याधोऽस्ालयमिमानां यस्य म तथा | व्यावतानक्र मागि तत्ययुक्तानि मांयेकरयणादीनि | राजाऽस्धायमिमानपृत्रकं तसमानिप्रव क्ता ५1. पाठनादीनि कमौणि । भन्ञानं तत्का चोला जानं तन्फछं च दङय।। पत्या दिना । बोधनयरकारममिनयति । न त्वमिति । क ताद ङाबरेदमपवशन्नत्र।५९द्‌ | कथविदिति । रानाऽहमस्यायमिमानपूकमात्मनः रितृपेतापह्‌। पदवमनुयरनन इवि सबन्धः । दार्ान्तिकङधपामास्यायिकामाचष्ट | तथेति । जवम्य परन्याद्िमाम निमित्तमन्ञानं तत्कार्य च प्रसिद्धमिति चो्वायतुं किलव्युकतम्‌ | तसानिग्नःन्यभनो वस्तुतः परमात्मेति यव्रत | इदत्यपरेक्षानुमवगम्प्रनाकिः | गहत गरमा वनम । संसारषमौनुवतेने हेतुमाह । परमात्मतामिति । उकाऽ(था तनक विग बह्मास्विद्यां लम्भयति | न त्वमति | गजपृत्रम्य गजारम्पािपतययतद्रत यादव पिकारिणि बह्मास्माति पयश्चत्कवं तिध्फूलिङ्गारिद्ागतश्रुतयायकाकुत्ारऽ्द । अन्रेवि। वाऽपि कथ वद्मप्रस्ययदाक्यं तत्राऽ्ह। तिम्फ्नङ्कम्पति। रषाःत^क-

तदशन वभ्पातिं परामृटम्‌ | उत्सस्यादिमद नाव ड।खर.[-प५य-यव हन्वननर.

.

१८. स. न्दिवारिरण रय बृ. "महुना" 1 श इ, नवक । ८ ग्‌. उ, र, "कमा" । ५ क, "समरिक | ३६

२८६ वरहदारण्यकोपनिषत्‌ [दवितीयाध्वाबे

एकदेशो विकारः शकि विन्ञानात्माऽन्यो वेति विकद्पयितु निरवय- वत्वाभ्युपगमे विशेषतो न शक्यते । अंशादिश्चतिस्प्रतिवादाश्रेकत्वा्ा न तु मेदपरतिपादका विवक्षिता्पेकवाक्पपगादित्पयोचाम । स्वोपनि- दां परमातेकत्वज्ञापनपरत्वे ऽथ किमर्थं तत्पतिक्‌खोऽर्थो विन्नानात्मभेदः परिकरप्यत इति । क्मंकाण्डप्रामाण्यविरोधपरिहारयेत्येके | कमेपति- पादकानि हि वाक्यान्यनेकक्रियाकारकफरभोक्तकनांश्नयाणि । विज्गा- नाद्मभेदामावे ह्त्षसारिण एवं परमात्मन एकत्वे कथमिष्टफरश् क्ियाष प्रवतंयेयरनिषएफराम्पो बा क्रियाभ्यो निवतयेयुः । कस्य वां बद्धस्य मोक्षायोपनिषदरारभ्पेत । अपि चव परमा््भकत्ववादिपक्षे कथं परमाल्मेकत्वोपदेशः कथं वा तदुपदेशग्रहणफलम्‌ । बद्धस्य हि बन्ध-

मीरे

~ नि हि सि ।

जीवस्य तन्पात्र्वं तदेकदेशत्वादिसंमवादत आह । एकदेश इति । कथं वार्ह (पादोऽस्य विश्वा भृतानि" (मपवांशो जीवलोके (अंशो नानान्यपदेशात्‌' (सव एव आत्मानो व्युच्रन्ति ” इति श्रुतिस्मृतिवाद।स्तनाऽऽह । अंशादीति । न्यायाग- मायां जवेश्वायौरशंशित्वादविकल्पैनां निराकूलयय वेदान्तानमिक्यपरत्वे स्थिते सपि दवेतापिद्धिः एकतीयाह । स्वपनिषदामिति । एकवतवज्ञानस्य सनिदानदैत- ध्वोभिसमशञष्दराधैः | प्रतं ज्ञानं ततद्रन परामृश्यते । इदयदैवमेव तचखमिति शेषः | किमधेमिति प्रशर मन्वानो देविनां मवमत्याप्यति । कमेकण्डेति । वेदा- न्तानापक्यपरत्वेऽमि कथं तत्प्रामाण्यविरोधप्रसङ्गस्तत्राऽऽह । कर्मेति । तथाऽपि कथे विरोधव्कशिः स्यारित्याशङ्चयाऽऽह । विङ्ञानात्मेति । केवलद्वितपक्षे कम- कण्डविदपमुरत्वा तनैव ज्ञानकाण्डविरोधमाह | कस्य वेति। प्रस्य नित्यपृक्ततवाद- न्यस्य स्वतः प्रतो वा बद्धस्याभवाच्छिष्यामावस्तथा चापिकयमवादुपनिषदार- ग्भापिद्धिरित्यथेः । कमकण्डस्य काण्डान्तरस्य च प्रामाण्यानुपपत्तिर्विज्ञानात्मादिमेदं कल्पय तीत्यध।पृत्िद्रयमुक्तं तत्र द्वितीयामथोपत्ति प्रपथयति। अपि चेति।का पृनदपदेशस्यानुपपत्तिस्तत्राऽऽह । बद्धस्ये ति । तदमाव इत्यन्न तच्छब्दो बद्धमबि- करोति । निग्रिषयं निरपिकएम्‌ | किच यदयभौपत्तिदरयगुक्तया विधयोत्तिष्ठति तर्हि भदस्य वु{रूपतवात्कथ कमकेण्डं प्रमाणमिवि यद्रह्मवादिना कम॑वादी चोद्यते तद्रघ्य- वादस्य केभवादेन वुल्परम्‌ । ब्रह्मवदरेऽपि शिष्यज्ञापित्रादिमेदामावे कथरुपनिषत्ा- भाण्यमित्याक््ुं सुकरत्वाचश्चोपनिषदां परीयमानं शिष्यश।सिजादिभेदमाभित्य

1 प. ष. ट, च,ज. ठ, तिकः | रघ. ज. फरोपभोः। ३ घ. डेः पृनरः। उलन च 1५ १रथ. कलमा उदे" ।६ गरव, द, कस्य चोप" । ७ ?,ण, ल्यनानिः। ८ ज्ञ, ढ, ण. नेति । ५ कं. ज्ञ. प, ' प्या" ।

पथमं तराघ्रणम्‌। १] आनन्द गिरिषवटीकाकषवङ्विशांकरभाष्यसमेता। २८१

नाशायोपवेशस्तदभाव उपनमिषर्छाल्नं निर्विषयमेव । एवं तद्दैपनिषद्वा- दिपक्षस्य कमकाण्डवादिपक्षेण सोचपरिहारयोः समानः पन्थाः । येन भेदाभवे कर्मकाण्डं निराङम्बनमत्मानं न छभते प्रामाण्य प्रति तथो- पनिषदपि । एवं ताहि यस्य प्रामाण्ये स्वार्थविधातो नास्ति वस्येव कर्मकाण्डस्यास्तु प्रामाण्यम्‌ । उपनिषदां तु प्रामाण्यकस्पनायां स्वार्थ- विधातो भवेदिति मा भरूत्पामाण्यम्‌ | न हि कमेकाण्डं प्रमाणं सदप्माणं भवितुमहति न हि प्रदीपः प्रकाडयं प्रकाशयति न प्रकाशयति चेति । परत्यक्षादिपरमाणयविप्रतिषेधाश्च । न केवलमुपनिषदो अ्रह्येकत्वं प्रतिपाद- यन्त्यः स्वाथेविधातं कर्मकाण्डपामाण्यविधातं च कुर्वन्ति प्रत्यक्षादि- निश्चितमेदप्रतिपररपथप्रमगेश्च विरुध्यन्ते । तस्मादप्रामाण्यमेवोपनिष- दाम्‌ । अन्यार्थता वाऽस्तन सेव ब्रह्मेकत्वप्रतिपत्पर्थता। नोक्तोत्तरत्वात्‌। परमाणस्य हि प्रमाणत्वमप्रमाणत्वं वा प्रमोत्पादनानुत्पादर्नानमित्तम्‌ ।

1 9

[री त 1 ति 1

प्रामाण्यमिति परिहारः स कमकाण्डस्यापि समानः | ततापि प्रातीविकमदमादाय प्राम °्य॑स्य सपरततिपन्नतान्न च मेदपदवातिौन्तिबौपाभावा दि त्यमिपरत्याऽ ऽह । एवं तर्हीति। चोद्साग्यं वित्रणोति । येनेति । इति चोचसाम्यास्परिहारस्यापि साम्यमिति शेषः। ननु कमंकाण्डे मेदपरं व्रहमकण्डमभेदपरं परिमाति न च वस्तुनि विकल्पः सभव्व्ाऽन्य- तरस्या्रामाण्यमत आई । एवं तति । वल्यमुपनिषदामि स्वाथोव्िघावक्वमि- त्याशङ्ग्याऽऽह । उपनिषदामिति । छायः शब्दशक्तिविशादयर्पायमानः वृष्ट या- दिमेदः | यत्तच्यते कमेकाण्डस्य व्यव्रहारिकं प्रामाण्यं न तस्तं वाचिकं तु काण्ड न्तरस्येति तन्राऽऽह | न हीति । यद्धि प्रामाण्यस्य व्याव्रहारिकत्म तद्व तस्य ताख्िकत्वं न हि परमाणं वसं च नाऽऽ्रेदयति ग्याधाताद्रेत्यमिपरत्य द्टान्तमाह | न हीति। स्रपवधाताच्कमकाण्डव्रेरवाचपितिपदामधरामाण्यमिदयुक्तयुपम- हदुभिपिशब्दः। उपनिवदप माण्ये देवन्वरमाह । परत्यक्तादीनि । पयक्षादीनि तिनि ताति मेदपविभस्य्थाति प्रमाणाति तैरिति विदः भध्ययनविध्यु + दापितानां कतस्ता- सामपामाण्यभियाशङ्चयाऽऽ ह । अन्यायता वेति । तिदधान्तयति । नेत्याहन । तदेव स्फृटयितुं सामान्यन्यायमाह । प्रमाणस्पेति । खाय परमालाद्कतवामात्रऽपि

१ग.ध.च. ड. च. ज.ई ननारफययो" । २गन्घ. श. च.-णचमनः । ३यन.ट.च. ज, च, ढ, "दिभिर्मिधि'। ४क.ख.प. द. छ. उ... प्यदःप्रः । ५१. चज.ष, लवं ।६च. ब, शिक मे| जच. ण्यतयोपपन । < ध. ज. "कण्ठं लने 1 ९१. ण. स्ायी [भवाता० । १० ल. ध. 2. श्दामध्रः । १११. शधुपपादिताः | १२ क, ट `पात्तानां |

९.८३ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [दिषीयाध्याये

अन्यथा चेरस्तम्भादीनां पामाण्यपरसद्च्छब्दादौ प्रमेये । किचातः । यदि तावहुपनिषदो बरह्कत्वपरतिपत्तिपमां कुन्ति कथमपमणं मवेयु। न कुर्नत्येवेति बे्थाऽप्निः शीतपिति स भवानेवं वदन्वक्तत्य उपः निषत्यामाण्यप्रतिषेधार्थं भवतो वाक्यमुपनिषत्पमामाण्यप्रतिषेधं किं न करोत्पेवाभ्मिया पपकाशम्‌ । अथ करोति यदि कशेति भवतु तदा परति- वेधां प्रमाणें भवद्राक्यमभ्निश्च दपप्रकाशको भवेत्‌ । परतिषेधवाक्यपा- माभ्ये भवत्येवोपनिषदां प्रामाण्यम्‌ । अनर भवन्तो ब्रुपन्ु कः परिहार इति । नन्वत्र प्रत्यक्षा मद्वाक्य उपनिषत्पामाण्यपरतषेधा्प्रतिपत्ति- रनौ च ह्ृपप्रकाशनपरतिपत्तिः पेमा कस्तां मवतः प्रेषो ब्रह्मकल्प त्यये पमां परत्यं कुषैतीषुपनिषत्द्रपरभ्यमानाम । परतिषेधानुपपततेः । डोकमोह।दिनिब्रतनिश्च प्रत्यक्षं फर बरह्येकरवप्रतिपत्तिपारंपयजनितमि- त्यवोवार्म । तस्मोटु कोत्तरत्वाहुपनिषदं परत्यप्रामाण्यशङ्ा तावनास्ति।

पामाण्यमिच्छन्तं प्रत्याह | अन्यथेति । यथोक्तप्रयोजकपयुक्तं परामाण्यमप्रामाण्यं वेत्येतसिमन्पक्षे क्रि फ़लतीपि एच्छवि । किंचेति । तत्र किमुपनिषदः स्वां बोधयन्ति न वेति विकर्प्याऽऽचमनृद्य दूषयति | यदि तावदिति । द्वितीयमुत्थाप्य निराकरोवि। नेत्यादिना। अभिया शातं न करोति तथोपनिषदोऽपि बरद्मकत्वे पमां न कुवेन्वीि वदन्तं प्राति प्रतिबेन्दिग्रहो न युक्तोऽनुभवव्रिरोषादित्याशङचाऽऽह । यदीति । वरह स्वाथ प्रमितिजनकत्व दायस्य पामाण्यं स्यादित्याशङ्कयाऽऽह । प्रतिषेधति । उप- . निषद्परामाण्ये मवदाक्यापापाण्यं वत्यामाण्ये तूषनिष्यामाण्यं दुवौरमिति साम्ये प्रापे व्यवस्थापकः समापिवेक्तव्य इत्याह । अत्रेति । उक्तमेवायथं चोचसमापिभ्यां विशद्‌- यति। नन्वित्यादिना । पररिपेवमद्गोकत्य।4 ता यथोक्तोपनिषदपठम्मे सति तस्य निर- वकाशात्व।त्यपृनु,प्तरिप्याह । प्रत१५।त । उपनिषदुत्थाय। पिय वेफल्यत्तसा- ममानतेत्य।श क य।ऽऽइ । शोकेति । एकप्वपातिपत्तिस्ताव्रराप।तेन जायत । सा च विचारं प्रयुज्य मननादद्रारा दढीमव्रति | सा पृनररपं शाददिकेमपनयतीवि पारप य॑ज तवं एलमिति व्ररन्यम्‌ | सायं प्रमाडन्कवदुपनिषद्‌। भाभण्यमित्युक्तमुपसंह- रति। तस्माहिति। प्रामण्यरपुसद्रातीदुपनिषदां प्रमाण्यं प्रतिपाद्य वदेपरामाण्यं पर

ए १ प ~~

1 [क क त 1 सरीनिसक्ास

~~ ~---- ------ ~~ ~~ --~ --- - -- ---~^ -ज~--- ~~ ~~ ~--~

१४. .णेचमेः।२१.च.्‌।य'। ३. षर. इन्ज. दर णचम।४ल्, ष्‌, ट छ. ज. धाया पर" ५ ग. समा।६घ.च. ज. छ. द, "ययप्र ° त. १ च. द. "क्षां कु" ८ छ, स. म । एत्रमुत्तो" । ५ ख.घ. च. ढ. ^प्पदिपमृक्तो"। १० से. घ, ढ, "णं चदे । ११, ट, ण, बन्दी प्र" । क, भैन्पी अ | १२६, ज, ण, "ान्मद्वा' |

प्रथमं ब्राह्मणम्‌। १] भानन्द गिरिकृतदीकासंवरितर्ाकरभाष्यसमेत।। ९८७

यचोक्तं स्वार्थविधातकेरत्वाद प्रामाण्यमिति तदपि न । तदर्थप्रतिपतेबा- धकाभावात्‌ । न ह्युपनिषद्भयो बद्यकमेवाद्वितीयं नेय चेति प्रतिपत्ति रस्ति । यथाऽग्रिरुष्णः शीतश्चत्यस्माद्राक्याद्रुद्धाथद्रयप्रतिपत्तिः । अभ्युपगम्प चेतदवोचाम । नतु वाक्यप्रामाप्यस्रमय एष न्यायो पदु- तेकस्य वाक्यस्यानेकाथत्म्‌ 1 सति चानेकार्थत्वे स्वार्थश्च स्पात्ताद्रषा- तठ विरुद्धोऽन्योऽथः । न सेतद्राक्पप्रमाणकनां विरूद्रमविरुदध चैकं वाक्यमनेकमर्थं प्रतिपादयतीत्येष समपः। अर्भेकत्वौद्धयेकव।क्यता। न्‌ च कानिचिहुपनिपद्राक्यानि ब्रह्मेकत्वपरतिषधं कुर्वन्ति । पत्त रोकिकं वाक्यमग्ररुष्णः शातश्चेति न तननेकवाक्रपता तदेकदेशस्य प्रमाणान्तरषिषयानुबादित्वात्‌ । भ्रः शीत इत्येतदेकं वाक्पमग्मिरूष्ण इति तु प्रमाणान्तरानुभवस्मारकं न त॒ स्वयमथोवबोधकम्‌ । अतो नाग्मिः शीत इत्यनेनेकयाक्पता प्रमाणान्तरःनुमवस्मारभनंवोपन्नीणन्वात्‌ । यत्तु विरुद्धा्थप्रतिपादकमिदं वाक्र्यामिति मन्यते तर्छीतोन्णपदाभ्पा-

$, ०५ चे

मग्निपदसामानाधिकरण्यप्रयोगनिपित्ता भरान्तिने स्वेवेकस्य वाक्षस्या- क्तमनुवदति । यञ्चोक्तमिति । कथं हि तामां स्वाभेत्रिवातकत्वं कि ताभ्यो ब्रह्मकभवा- दवितीयं ध्रव चेति प्रतिपरत्तिरुतद्यते किंवा काश्िदुवद्मकत्वपतिपत्तिमन्याश्चपनि- वद्स्तत्यतिषेथं कृवैन्पोति विकल्प्याऽऽय्यं दृप्यति । तदपि नेति । तदव प्पथचयति । न हीति । एकस्य व्राक्यस्यानकरार्पत्वमङ्गाकय वंषम्यद्राद्रणमृक्तमि- त्याह । अभ्युपगम्येति । वस्वाङ्गकारवदतरे रतृमाह । न त्विति । उक्तम व्यतिरेकद्वारा विवृणे।ति । साति चेति । मवत्यकस्य वक्यस्यानेकाभलं चयाड्‌ | न चिति । कस्तां वपां समयस्तत्राऽऽह । अयंकत्वादिति । तदुक्तं परथ तत्रे | अथेकत्वादेकं वाक्यं साकाडन्ं यद्विमोगः स्यादिति | द्वियं दूषयति । न चेति । एकस्य वाक्यस्यनिकापेत्वं लके दृष्टमिलयाश ईच1ऽऽइ । यविति । तदेकदेशस्य. लयादिवाक्यं विवृणोति । अद्मिरिति । अनुवाक वकमागयारकवाकयतमावि फ{लि- वमाह । अत इति । देम स्फुटयति । प्रमाणान्तरति । शानः ीशिगऽ- भिरिदवदवोवकमेव चष्ठःक्यं कथ ताईं तत्र लोकस्य वरिचद्राववीर्याशदत्राऽऽद्‌ । यच्तिति । सायदिवातकतादप्रामाण्यमुपनिपदामिल्पपनिराकृल च।याननरमनृ्य

~~ 1.१ त 77 1. 71 11

१६. ज, "कला" | २ च, ६. घ. न।३प. इन्छ. ज कष. डद. शद्रव्येनस्माः|४यप. च,

ज, द, भेक्रप । ५द्‌.च. ञ्च द. तदे । ६ ग. च. च. 2. से२०। ५७. त्र, ट, ण, "ल्त

प्रति" | ८ क, ख. इ, ण, "णं वृत्त । २ क. क. जरण, 'भवेस्ाः |

९८८ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [दि्वायाभ्याये

नेका्थत्वं ड किकस्य वैदिकस्य वा| यश्चोक्तं कमकाण्डपामाण्यविधा- तकृहुपनिषद्वाक्पमिति तन्नान्याथत्वात्‌ । ब्रह्मकतपरतिपादनपरा दप- निषदो नेष्टा्पराप्तो साधनोपदेशं तस्मिन्वा पुरुषनियोगं वारयन्त्यने- कार्थत्वानुपपत्तरेव । न च कर्मेकाण्डवाक्यानां स्वथं प्रमा नोत्पयते । असाधारणे चेत स्वार्थं प्रमामुत्पादयति वाक्यं कुतोऽन्येन प्रिरोधः स्पात्‌। ब्रह्मैकत्वे निर्विषयत्वात्पमा नोत्पचत एवेति चेत्‌ । न प्रत्यक्तत्वात्ममा- याः । "दञ्ञपरणेमाप्ताम्यां स्वगकामो यजेत” “ब्राह्मणो न हन्तव्यः" इप्पेवमादि वाक्येभ्यः प्रत्यक्षा प्रमा जायमाना सा नैव भविष्यति यदयुपनिषदो ब्रह्मेकत्ं बोधयिष्यन्तीत्यनुमानम्‌ । न चानुमानं प्रत्यक्षविरोधे पामाण्यं रमते । तस्मादसदेवेतद्रीयते भमेव नोत्प. धत इति । अपि च यथाप्रा्रस्येवाविचाप्रत्युपस्थापितस्य क्रियाकारक- फरुस्याऽऽश्रयणेनेष्टानिष्टप्राप्रिपरिहारोपायसामान्पे प्रवृत्तस्य तद्विशेष मजानतस्तदाचक्षाणा श्रुतिः क्रियाकारकफलभेदस्य रोकर्पासिद्धस्य सत्यतामसत्पर्ता बा नाऽऽचष्टेन च वारयति । इष्टनिष्टएरप्रापरिपरिदहारे- पायदिधिपरत्वात्‌ । पथा काम्येषु प्वृत्ता श्चुतिः कामानां मिथ्याज्गान-

~ "~----- = -=-^--=> ~ ~ “ ~~~ = ज्र

===» न+ ~~ ~~~ --> ~ ----~-~--==-~ ~

(यो

निराकरोति । यच्ेत्यादिना । तस्मिन्नितीष्टाथपापकपाधनोक्तिः । ननृपनिषद्राक्यं ब्रह्मासैकत्वे साक्नात्यतिपादयदभौत्कम॑काण्डपामाण्यविधातकमिति चेत्तत्र तद्पामाण्य- मनुत्पत्तिलक्षणं विपयौमलक्षणं वेति विकल्प्योऽऽचमनूच दूषयति । न चेति । विरि- तपद्तद्धदगतेवकियायन्यायव्विदस्तद्षं प्मोतत्तिदशेनादि यथे: । खाये पमायृताद- यदपि वाक्यं मानान्तरव्रिरोषादपमाणमिलयाशङ्न्याऽऽह । अपाधारणे चेदिति । गोचङरत्वात्ममाणानामिययः | विमं ने प्रमोत्पादकं प्रमाणाप्हृतषषयताद्रनुः ष्णाभ्निवक्यवादिति शड़ते | ब्रह्मेति । पयक्षवरिराधादनुमानमनवकाशमिति परिह रति । नेत्यादिना । इतश्च कमेकाण्डस्य नाप्रामाण्यमिति वद्द्धितीयं प्रलयाह | अपि चेति । यथापप््येयस्थैव ग्यारूयानमि्यप्रपयुपस्यापितस्यति । साध्यसा- धनसबन्पत्रोधकस्य कभकाण्डर्य न विपयां। पिथ्यापत्वेऽमि तस्याक्रियाकारित्वसा- मथ्य(नपहारत्पाम।ण्य पत्तेरिति मावः । ननु कमेकाण्डस्य मिथ्या पिय्यज्ञानप- भवत्वादनयथनिषएठलना५वपकस।दपामाण्यमव अ।ह । यथेति । प्रिमवमप्रमाणं मिथ्या

१ग. द. लभेत ।२च. ट, प्रभा नेवोत । ३ क. ख. ट. बद्योफ | ४ल.घ. ट. "तमन त । ५. भ. ण. 'ल्प्राऽ्ड्चं द्‌ । ६ घ. ज. ण. वकश्रङ्रिणक्तः । ७ घ. जर श्ये प्रद, वं कमकाण्डवाश्यंन्‌। ९. अ, न्‌ तत्पमो।

पथमं ब्राह्णम्‌। १] भनन्दगिरिकृतटीकासंवलितशांकरभाष्यसमेत।। २८९

भरभवस्वे सत्यपि यथापाप्तानेव कामानुपादाय तत्साधनान्येव विधत्ते न तु कामानां मिय्याज्ञानप्रभवत्वादनर्थषपेत्वं चेति न विदधाति । तथा निस्पाप्निहोत्रादिशाच्रमपि भिय्याज्ञानप्रभवं क्रियाकारकभेदं यथाप मेवा ऽऽदायेष्टविशेषपापतिमनिषटविशेषपरिहारं वा किमपि प्रयोजनं परय- दग्निदत्रादीनि कर्माणि विधत्ते नापिद्यागोचरासद्रस्त॒विषयमिति न वतेते । यथा काम्येषु । न च पुष्पा न प्रवरतेरन्नप्रियावन्तो दष्रवा- चथा कामिनः । विद्यावतामेव कर्माधिकार इति चेन्न । ब्रह्मेकत्ववि- द्यायां कमाधिकारविरोधस्योक्तत्वात्‌ । एतेन ब्रह्मेकते निर्विषगत्वादूप- देशेन तदुग्रहणफरामावदोपपरिहार उक्तो वेदितन्थेः | पुरुधच्छाराः गादिवेचित्पाञ्च । अनेका हि पुरुपाणामिच्छा रागादयश्च दोषा ¶्िचि- जरास्ततश्च बाह्वप्रिषयरागाद्यप्रहुतचेतसो न शाद निवर्तायतं शक्तम्‌ । नापि स्वभावतो बाह्मविपपविरक्तनेतसो विषयेषु प्रवतत शक्तमर । कितु शाल्तादेतावदेव भवतीदपिषटमाधनमिदर्मानषएषावर्नामिनि साध्य- साधनसबन्धविशेपाभिव्यक्तिः | प्रदोपाद्िवित्तमात पादिज्ञानम्‌ । नतु शाघ् त्यानिव बरान्निवतंयति नियाजयपति वा| दडउयन्ते हि पुरुषा

येत्वाद्विपलम्भकवाक्यवदित्याशद्य व्यभिचारमाह । यथा काम्यति । भधि- होत्रादिषु काम्येषु केममु मिथ्याज्ञानजनितं मिथ्यामृतं काममृपादाय शान्रप्रवृनिवननि- स्येऽ्वपरि तेषु सापनमपदव्राडऽदाय शालं पत्रतनां तमाञ्पि बृद्धिमन्ता न प्रवर्नि- द्यन्ते वेदन्वेभ्यस्वन्मिध्यातरव्रगमारेल्याशङ््याऽष्द । न चेनि । नियानं मेस प्वृत्तिमाक्षिपति । विद्यावतामेषेति । द्रव्यर्वनादित्तानं वा व्रध्रकवनानं तरा कमेयु प्रवतेकमिति विकल्प्याऽऽचमङ्कारन्य ह्िनीयं दूपयति । नेत्पाद्ना | ऋ काण्डपामाण्यानुपपत्तिरेत्याद्यामयापक्तिं निराक््य द्विनीयाममपत्तिमतिदशन निगक- रोधि । एतेनेति । कमेकाण्डस्यानं पति सयकलवोपपादतनति यावन | ननु ककण संबन्धं बोधयत्पतवृस्यारिंपरमव। रायादिवजात्तद योगान्कालराययतृ रारि परिपयण्य दम्य सत्यल्वमन्यथा तद्विषयत्वानपम त्िरिल्यथ।पस्यन्तरमायातपिति तत्राऽऽहं । पुरषे. च्छेति । न पनृत्तिनिवर्त। शाखवादिति शेषः । तदैव म्फटयति । अनका दीति। हाख्रस्याकारकलतवाल्यवसैकल्वाद्यमत्रमुक्त्वा व्व युक्प्यन्तगमाह्‌ । हइथन्तं हति ।

१७५. इ, छ. "परताचेनि । २ जर छ, शदेदननः | ग. द. रदनः | ३ य. यत्‌ ॥४५. तद्रूण ।५ग. “व्यः । यद्व यत्रलिस्नितर मतं वृद्व पद्वहतदनुरूपायि सादनात्‌ । पु" । ६. “णहं माध्थसाषनमं।

३७

९९० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [द्वितीयाध्याये

रागादिगोरवाच्छाल्रमप्यतिक्रामन्तः । तस्मासुरुषमतिवे चित्यमपेक्ष्य साष्यक्ताधनसंबन्धविशेषाननेकधोपदिशति । तत्र पुरुषाः स्वयमेव यथा- चि साधनविशेषेषु प्रवतन्ते शाघ्चं तु सवितृप्रदीपादिवदुदास्त एव । तथा फस्यचित्परोऽपि पुरुषार्थो ऽपुरुषाथवदवभासते यस्य पथाऽव- भासः स तधाष्टपं पुरुषार्थं परयति तदनुरूपाणि प्ताधनान्पुपादित्छते । तथाचार्थवादोऽपि त्र॑याः प्राजापत्याः प्रजापतो पितरि ब्रह्मचयंम्रषुरि- त्पौदिः। तस्मान्न ब्रद्कतं ज्ञापपिष्यन्तो वेदान्ता विधिशाघ्लस्य घाधकाः । न च विधिश्ाह्नमेतावता निर्विषय स्यात्‌ । नाप्युक्तकारका- दिभेदं विधिशाघ्युपनिषरदां ब्रह्मेकतवं परति प्रामाण्यं निवतंपति। स्ववि. घयशुराणि हि प्रमाणानि भनोत्रादिवत्‌ । तत्र पण्डितंमन्याः केचित्स्व- चित्तवशात्सरवं प्रमाणमितरेतरविषृद्ध मन्यन्ते तथा प्रत्यक्षादिियध-

1 ` "त |

ति शाष्ठस्य # रत्यमित्याशइन्याऽऽह । तस्माद्विति । तत्र सेवन्यव्रिशेषापदेशे सतीति यावत । यथारुचि पुरुषाणां पवृत्तिशचेत्परमपुरुषाथै केवल्यमुदिश्य सम्यम्जना- नसिद्धये तदुपायश्रवणापिषु सेन्यासपूरविका प्वृत्तिबृद्धिपु्कारिणम्‌ वितेदया्- इुन्याऽऽह । तथेति । रागादविवैचकयानुसरेणति यावत्‌ । उक्त दि- ‹ भवि वृन्दावने शून्ये सृग।रुत्वं स इच्छति | नतु निर्विषयं मक्ष गन्तुमहेति गौतम ' इदा ।

हदि कथं पुरुपाधविवेका६दविस्तत्राऽऽह । यस्येति । पृरुषागंदशेनकार्य- माह । तदनुषपाणीति । खामिप्रायानुप्रारेण पुरुषाणां पुरुषाथेपविपत्तिर्यत्र गमकः माहं । तथा चेति । यथा दृकारजये प्रजाप्रतिनोक्ते देवादयः स्वाभिप्रायेण दमाचयवयं जगुस्तथा स्वामिपायवशदेव पुरुषाणां पुरुषायेपतिप्तिरिल्यथवादतोऽवगतमित्यषेः । पर्वोत्तरकाण्डयोरविरोषमुपस हरवि । तस्मादिति । एकस्य वाक्यस्व द्यथत्वायोगाति यावत्‌ | जथाद्वाषकत्वमाशङ्खयाऽऽह । न चेति। एववा वेदान्वानां ब्ह्कतन्ञापकत्व- मक्रेणेयथः । वेदान्वानामनाधकलतरेऽपि कमेकाण्डस्य तत्पामाण्यनिवतेकत्वमस्वीत्याञ इन्याऽऽह्‌ । नापीति । स्वपक्षे सवेविरोषनिरासदारा स्वाथ वेदान्तानां प्रामाण्यमुक्तं संप्रति वार्विकपक्षमुत्थापयति । तत्रेति । रेक्ये श्ञाह्लगम्ये स्वीरूते सतीति यावत्‌ । सवै प्रमाणमिल्यागमवाक्यं प्रत्यक्षादि सेत्यथैः | कथमकयवेद कमागमवाक्यं प्रयक्षा- दिना विरुध्यते तत्राऽऽषह । तथेति । यथा ब्हैकत्वे प्रवृत्तस्य श्ाघ्लस्य प्रयक्षा-

१ ग. च. 2. चरयः। २क.ध. च. ज, द, ्ादि। त । ३क. ठ. "ल्वा |४क. घ. न्यङ्गाः ।५घ्‌.ब. ग, "यषीरि।

पथमं बरष्ठणम्‌। १] भानन्दगिरिकतरीकासवरिदशांकरभाणष्यसमेता। २९१

मपि चोदयन्ति बरह्मेकत्वे । शब्दादयः किल श्रोत्रादिविषया भिमः पत्य्नत उपभ्पन्ते ब्रहमेकत्वे ब्ुवतां प्रत्यक्षविरोधः स्पात्‌ । तथा श्रोत्रादिभिः शब्दाहपरुब्धारः कर्तासथ धमौध्षेयोः प्रतिशरीरं भिन्न भनु मीयन्ते सस्षारिणः । ततर ब्रह्मैकत्वं ब्रुवतामनुमानविरोधश्च । तथौ चाऽऽगमविरोधं' वदन्ति । ग्रामकामो पज्ञेत । पशुकामो यजेत । स्वर्भ- कामो पजेतेत्येवमादिवाक्येभ्पो प्रामपदुस्वर्गादिकामास्तत्साधनाचनु- हातारश्च भिश्ना अवगम्यन्ते । अन्रोच्यते'। ते" तु कुतकद्षितान्तः- करणा ब्राह्मणादिवणपिसदा अनुकम्पनीया आगपार्थविच्छिनकषपदाप- बुद्धय इति । कथम्‌ । श्रोत्रादिद्वारेः शब्दादिभिः प्रत्यक्षत उपरभ्य- मानेन्रह्मण एकत्वं विश्ध्यत इति वदन्तो वक्तव्याः । किं शब्दादीनां भेदेनाऽऽकाेकत्वं विरष्यत इत्यथ न विरूष्यते न तर्हि पत्यक्षविरोधः। योक्त प्रतिशरीर शब्वाद्युपर्ग्धारो धमोधमेपोश्च कतरो भिन्ना भनु- मीयन्ते तथाच ब्रह्मकत्वेऽनुम।नविरोध इति । मिना; केरनुमीपन्त

नन = = न [मि

दिव्रिरोधं मन्यन्ते वर्था तमस्मान्पति चोदयन्त्यपीवि योजना । वत्र परत्यक्षविरोषं प्रकटयति । शब्दादय इति । सपल्यनुभानप्रिरीषमाह । तथेति । स्वदेद सपवेवचेष्टा- तुल्यचेष्टा देदान्वरे दष्टा स। च परयत्नवतपूर्विका विशिष्टवेष्टाव्वात्यमतवरित्यनुमान- विरुद्धेमदै व श्ाल्लमित्यथेः । ततैव प्रमाणान्वरत्िरोचमाह । तथा चेति । मानत्रयबरि- रोषान्न बरह्निकयमिवि परे पत्या । ते "तु कुतर्केति । इति दूष्यता वेषापिति शेषः| दैव- द्माहिप्रमाणविरुद्धमिवि वदतां कथं ज्ञोच्यवेवि एच्छवि । कथमिति । वत्र वरध्कते प्रत्यक्षत्िरो षं परिहरति | श्रोत्ादीति। वधाते वदेकत्वम्युपगमविरोपः स्यापरिवि डेषः। यथ। सममृतस्यमेकमाकाशापत्यत्र न शब्दाभेद मरादिपत्यक्षविरोवस्वरधैकं बद्त्य- चपि न तद्विरोयोऽस्तीयाई । अथेति। वस्य कल्पितमेदविषयल्ारि ति मतरः | अनुमान- विरोधं परोक्तमनुवदवि । यज्ञेति । या चेष्टा सा परयत्नवरतूर्विकेलथतवता नाऽऽत्मभदेः स्वपयत्नपृवकेत्वस्यामरि संमवादनुपठन्मिविरोमे लनुमानस्यवानुत्पानाप्वरह चेष्टायाः स्वपरयलपूर्भकल्यव्परे चे शयास्व चल्पक्त्वे चाऽऽ्दाविव ल्वपग्मदः पिय॑त्म च नाध्यक्षात्परस्यानध्यक्षत्वाजनुमानादन्यन्याश्रयारिल्याशञयवानार्‌ । मिज्ना इति ।

ष) = --न~ न्न == न~ -~--

१४. ज. श्षमुप । २ग.ज प. याड्डगः । ३ कर्द. धनद. दनय. हृ. धचव द्ध, ल. दलन 1 ५ ग. घ. द. न. छ. ज. जेते । ६ नरन ^ते | कु 1 ७ क. ग.नेकु।<्ष, ढ़, ण्‌. श्या तेऽस्मा। ९ध.अ. "दवक्यदा" | १० क.ख.द, (द । क| ११ १.तेकृ + १२६ भ. "दः विध्यति स्व । १३ क्त, ९. (तप्यत ।

९९२ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [दविवीयाध्याये

इति प्रष्टव्याः । अथ पदि श्रयः स्वैरस्माभिरनुमानङुशङेरिति । के ययमतुमानकुशख इत्येव प्ष्टनां कियुत्तरम्‌ । शरीरन्द्रियमनभात्मषु च प्रत्येकपनुमानकोशलपत्याख्पाने शररेन्द्रियमनःसाधना भत्मानो वयमनुमानङ्कशरा अनेककारकसाध्यत्वात्क्रियाणापिति चेत्‌ । एवं तकनुपानकोशरे भवतामनेकत्वपपङ्कः । अनेककारकसाध्या हि क्रियेति भवद्विरेवाभ्युपगतम्‌ । तत्रानुमानं च क्रिपा | सा शरीरेन्द्रिपमनभा- रेपमसाधनेः कारकेरात्मकतैका निव॑त्यंत इत्येतत्मतिज्ञातम्‌ । तत्र वयम नुमानकुशला इत्येवं वदद्भिः शरीरोनिद्रियमनःषाधना आल्मानः प्रत्येक वयमनेक इत्यभ्युपगतं स्यात्‌ । अहो अनुमानकोशङं दर्दितमपुच्छशू- ्िस्ताकिंकबरीर्वदेः । यो हलात्मानमेव न जानाति स कथं गरदस्तद्रतं भेदमभेदं वा जानीयात्‌ । तत्र किमनुमिनोति केन वा रिद्धि | न ह्यात्मनः स्वतो भेदपरतिपादकं किचिद्धिङ्गमस्ति येन खिषङ्गिनाऽऽत्म- भेदं साधयेत्‌ । यानि रिद्गान्यात्ममेदसाधनाय नामङूपवन्त्युपन्य-

~ -~-- - ~~ ~+ ~ ~= = ~= ~~ ~ ~ ~~ ~~~ -~-----

दोषान्तरामियित्सया शंङकयति । अथेति । अस्मदर्थ पृच्छति । के यूयमिति । सहि स्थष्पेहो वा करणजातं वा देहदयादन्यो वा | नाऽऽद्यौ । वयोरचेवनत्वाद्‌- नुमतुत्वायोगात्‌ । न तृतीयस्वस्याविकारित्वादिति भावः । मंशब्दस्य परश्नाय्ता मखा पृैवा्ाह । शरीरेति । जसा देदादिबहुपाषनतरिशिष्टोऽनुमावा क्रियाणाम- नेककारकपाध्यतवादेवं॑त्रिशि्त्मकतरकानुमानात्पिरेहमालममेदषीरिलयथः । वि्ञि्ट- स्याऽऽत्मनोऽनुपानकवृले क्रियाणामनेककारकपाध्यतवादि वि हेतुश्वेत्तदा तव देहाद भवककस्याप्यनेकतवं स्यादियुत्तरमाह । एवं तर्हीति । तदेव विवृणोति । अनेकेति । आत्मनो देहादीनां चनुमनकारकाणां प्रदेकमवान्तरक्रियाऽस्ति वह्मचादिषु तथा दशनात्तया चाऽऽत्मनोऽव्‌न्तरक्रिया किमनेककारकमाध्या करं वा नाऽऽचेऽप्याता- तिरिक्तानेककारकसाध्य। किवा तदनविरिक्तवत्साध्या वा नाऽऽद्योऽनवस्थानान्‌ । दवितीयं त्वात्मनाऽनेकत्वापततेरनेरात्म्यं स्यान्न चावान्तरक्रिया ननिककारकपाध्या परधा- नक्रेयायाममि तथाप्रसङ्गात्‌ | एवन देहादिष्वपि कारकत्वं पत्युक्तमिति भावः । यसात्माऽऽत्मपरतियोगिकंभेदेवान्वस्तुत्वादरवदिवि । वत्राऽऽत्मा परतिपन्नोऽपर्ि- पर्चो त पिक्ल्प्य द्वितयं प्रयाह । यो हीति । प्रविपन्नत्वपक्षेऽमि मेदेनमिदेन षा तत्पतिपत्तिरभयथाऽपि नानुमानपवृत्ति!एयाह । तत्रेति । इतश्वाऽऽत्ममेदानुमा- नानुत्णनभियाह । केनेति । रिंशग्दस्याऽऽक्पयेतवं स्फुटयत । न हीति । जन्मादीनां प्रतिति यमादिलिङ्वजञादातममेदः सेत्स्यति चेनेलयाह । यानीति | जातनः

१४... "तुभ" । सद. श्ङ्ूते।३क. स, ३,श्नोवा द्वि ४क, ल, दपर स्फः |

मथमं वाह्मणम्‌। १] आनन्द गिरिष्तटीकासंवङ्ितिशांकरभाष्यसमेता। २९१

स्यन्ति तानि नामष्पगतान्युपाधय एवाऽऽत्मनो घटकरकापवर- ˆ कभ्रछिद्राणीवाऽऽकाशस्य । पदाऽऽकाशस्य भेदलिङ्गं पश्यति तदाऽऽत्मनोऽपि भेदखङ्गिं र्भेत सः । न ज्ञात्मनः प्रपतो' विशे भमभ्युपगच्छद्विस्ताक्रिकशतेरपि भेदलिङ्गमात्मनो दशंयितुं शक्यते । स्वतस्तु दृरादपनीतमेवाविषयत्वादात्मनः । पथत्पर आत्मधमेत्वेना- भयुपगच्छति तस्य तस्य नाम्पात्मकत्वाभ्युपगमानामष्पाभ्पां चाऽऽत्मनोऽन्पत्वाभ्युपगमात्‌। “आकाशो वे नाम नामहूपयोभिवंहिता ते यदन्तरा तद्ह्म' इति श्चतेः। नामषूपे व्याकरवाणीति च । उसत्तिपर- खयात्मके हि नामे तद्विरक्षणं च ब्रह्म । अतोऽनुमानस्पेवाविषय- त्वात्कुतोऽनमानविरोधः। एतेनाऽ ऽगमविेधः प्रत्युक्तः । यदुक्तं बरह्मकले यस्मा उपदेशो यस्य चोपदेशग्रहणरुरं तदभावादेकलोपदे शानर्थ्॑प- भिति । तदपि नानेककारकसाध्यस्वाक्क्रिपाणां कथाय्यो भर्वात । एक- स्मिन्ब्रह्मणि निरूपाधिके नोपदेशो नोपदेष्टा न चापदेशग्रहणफसम्‌ |

ज = नज

सज।वीयमेरे छिङ्धामवं दन्तेन सावयति । यदेति । किवोपातनिको ता घामा- विको वाऽऽत्य॑मेदः साध्यते नाऽऽद्ः सिद्धसाध्यल्रारिवयमिप्र+ज्ह | न हीति | न द्वितीय इत्याह । स्वर्तास्तति। मासा द्रव्यव्वातित्क्तिप्र्जती- योऽश्रावणविशषगुणय्रखादैटव(रित्यनुमानान्तरमाशङ्क यान्यवरानिद्धि दनव । पय. दिति । तामभ्यामात्मनोऽन्यतवाम्युपगमे मानमुषन्यन्यानं । आकाश इति । ततरैवोपपत्तिमाह । उत्पत्ति । अनुमानाविरपरमुपमंदरति । भत इति।

[गमविरोवमक्तन्यायादिदिश्न निराकर।पि तमेति । स॑पापिक्मदान्र यत्वेन व्यवह्‌।रस्योपपन्नत्वोपदशेननेवि यातत | पयक्षानुमानारगेधद्रेतस्वात्रिर- पेऽपि स्याद्विरोचोऽ्थापस्येति चेदव भह । यदुक्तमिति । उपदशा यम क्रियते यस्य चोपदृशग्महणप्यनं फं तयीभद्नकते सत्युपदडानयक्यमिन्यनुवद्राषः । कि क्रियाणामनेककारकसा्यत्वापरेवं चौधवे क्वि बद्नणा नित्यमुक्ता विक्र व्प्याऽऽचं दुष्यति । तदपीति । तासामनेककारकमाःयत्वन्य प्रप्युदसतल्ार्दिवि भावः| यदि ब्रह्मणो नियमक्तत्वाभिधायणे(परेशानवकथं चयन तत्र ल्यमुक्त ब्रह्मणि ज्ञतेऽज्ञाते बा वदानयैक्थं चायति विकर्प्ाऽऽथम 4 । एकास्मक्निति।

क =! (== ~> -- = --~ = ~ * = ~~~ 7 री ~~ ~ प ज बाती

१क. ख, "तोऽपि" ।२ व. द. ष्यनु पा | ३. घ. पनि नेव, इ. यरयाद्‌। ५य्‌.अ्न,ण. द्वयादिवर । ६. 2. व्यस्तिति।७य. त. 'यक्वचोद्नेति।

५९४ घृहदारण्यकोपनिषत्‌ [द्वितीयाध्याये

तस्मादुपनिषदां चाऽऽनर्थक्यमित्येतदम्युपगतमेव।भथानेककारकविष- यानथं्ं चोदते । न स्वतो ऽभ्युपगमविरोधादात्मवादिनाम्‌ । तस्मात्ता- किकचाटमटराजापवेरयमभयं दुगेपरिदमर्पबुद्धगम्य शाघगुरपसाद- रहितैश्च “कस्तं मदामदं देवं मदन्यो ज्ञातुमहंति""“'देबेरतापि रिचिकि- त्ितं पुरा” "नेषा तर्केण मतिरापनेया" वरप्रसादरम्यवश्रुतिस्पति- वादेभ्येश्च ।''तदेजति तन्नेजति तद्रे तद्रन्तिके"'इत्यारि विश्द्धधमंसमवा- पित्वपरकाशकमचवर्णेभ्यश्च गीता च""मत्स्यानि सवेभूतानि"त्यादि । तस्मात्पर ब्रह्मष्यतिरेकेण सपसारी नाम नान्यद्स्त्वन्तरमस्ति । तस्मा- तृष्रस्पते ““ ब्रह्म वा इदमग्र आसीत्‌ ” “ तदात्मानमेवावेत्‌ " अहं षरह्मास्मीति!" “नान्यदतोऽस्ति द्रष्ट नान्यदतोऽस्ति भ्रातु" इत्यादि- शरुतिशतेभ्यः।तस्मात्परस्येव ब्रह्मणः सत्यस्य सत्यं नामोपनिषत्परा॥२०॥

इति बहदारण्यकोपनिषद्राष्ये द्वितीयाष्पावस्य प्रथम ब्राह्मणम्‌ ॥ १९॥

दवितीयमुरथापयति । अथेति । उपदेशस्तावदनेकेषां कारकाणां साध्यतया विषयस्त- दानथेक्यमन्ञावे नित्यमुक्ते ब्रह्मणि चोधवे चेद्वित्यथेः । सवैरात्मवादिमिरूपदेशस्य ्षाना्थंपि्टतवात्तदिरोधादज्ञाते ब्रह्मणि तदान॑धेकयचोचमनुपपन्नमित्याह । न स्वत इति । अंदेते विरोधान्तरामवेऽपि वार्किकसमयविरोषोऽस्वीत्याशङ्कन्याऽऽदह । तस्मादिति । परमाणविरोधामातवस्तच्छन्दथेः । आयेमयादां मिन्दानाश्चारया विव- ह्यन्ते । मर स्तु सेवका मिथ्यामाषिणस्वेषां स्वेषां राजानस्तार्किकास्पैरपवेयमनाक्रम- णीयपिदं त्क्मातमेकत्वमिति यावत्‌ । शाह्नादिपसादशून्येरगम्यत्वे प्रमाणमाह । कस्त- मिति। देवतारेवेरपसदेन रभ्यमित्यत्र श्रुतिस्मृतिवादा; सन्ति तेभ्यश्च शाब्नादिपसाद- हीनैरभ्यं तत्वमिति निश्वितमित्यथैः | शाल्ल(दिपसादवतामेव तसं सुगममित्यत्र भ्रौं समातं च लिङ्कान्तरं दशञैयि। तदेनतीति । बरद्मणोऽद्विपीयत्वे सैपकारविरोषामे फकितमाह्‌ | तस्मादिति । संसारिणो बघ्मणोऽयोन्वरत्रामावे श्रुवीनामानुकृल्यं दरोयति । तस्मादिति । भते शरुविपिद्धे विचारनिष्पन्नमधेमुपसंहरति । तस्मा- त्परस्येति ॥ २० ॥

इवि वहदारण्यकपनिषद्रारपरीकायां द्वितीयाध्यायस्य प्रथमं ब्राह्मणम्‌ ॥ १॥

"~~ ---==> ~~~ ----- ~~~. + मरं (ककर

१४. इ. च. ज. सष. “भ्यतंश्रु"| २.६. भ्यषएव।त'| ३. द, "क्यं चो" । ४.ण. “पैः । शान्नम'।

दवितीयं ब्राह्मणम्‌।२] धानन्दगिरिकव्ीकासंवर्तिशाकरभाष्यसमेता। २९१

ह्म ज्षपपिष्यामीति प्रस्तुतम्‌ । तत्र थतौ जगञ्जातं यन्मयं पस्मिश्च रीयते तदेकं ब्रह्मेति ज्ञापितम्‌ । फिमात्पकं पुनस्त- ह्लगल्वायते रीयते च । पश्चभूताल्मकम्‌ । भतानि च नाप कपात्मकानि । नामहृपे सत्यमिति ह्यक्तम्‌ । तस्य सत्यस्य पञ्चम्‌- तात्मकस्य सत्य ब्रह्म । कथं पुनभूतानि सत्यमिति मतामतत्राघ्मणम्‌ । म्रतप्रतभूतात्मकत्वात्कायंकरणार्मकानि भृतानि प्राणा अपि सत्यम्‌ । तेषां कार्थंकरणात्मकानां भूतानां तेतच्वनिर्दिधार्पपिष्रया ब्राह्मणद्रय- मारभ्यते तेवोपनिषद्याख्या । कर्थकरणस॑तचावधारणद्रारेण हि सत्यस्य सत्यं ब्रह्मावधार्यते । अत्रोक्तम्‌ (प्राणा वे सत्यं तेषामेष सत्य- म्‌” इति । तत्र के प्राणाः कियत्यो वा प्राणविषया उपनिषदः का इति वत्तवर्विष्यमाणयोः संगतिं वक्तु वृत्तं कतयति | ब्रह्मेति । व्रह्म वे त्वा णीति प्रक्रम्य व्येव त्वा ज्ञपयिष्यामीति प्रतिज्ञाय जगतो जन्मादयी यत्‌- स्वदद्विवीयं वद्मोति व्याख्यातमि्यर्पेः | जन्मादिविषयस्य जगतः लक्षं पृच्छति । किमात्मकपिति । व्रिपतिपत्तिनिरासा तत्स्वरूपमाह । पश्चैति। कथं तरिं नामङ्पकमोत्यकं जगदिव्युक्तं तत्रऽऽह । भूतानीति । तत्र गमकमाह । नामय इति । भृतानां सत्यत्वे कथं ब्रह्मणः सत्यत्ववाचो युकिरित्माशङ्न्याऽऽह्‌ । तस्येति । तत्सत्यमित्यवधारणाद्वाध्येषु मृतषु सयत्वासिद्धिरिति शङ्कया समाधत्ते । कथमित्यादिना । सच त्यच्च सरयभिति म्युत्रथा भूनानि सल कान्द्वास्यानि वरिवकष्यन्पे चेत्कथं ता कथेकरणसंपात्य प्राणानां च सत्वत्वमूकं दन्राऽऽह । मूर्तेति । यथोक्तमुन रूपत्वात्कायकरणानां वदरात्यकाति मृतानि स्यान।- यङ कारात्कयेकरणानां सत्यं पाणा भमि तदात्मकाः मस्यश्ञान्द्वास्या भवन्वीवि प्राणा ¶ सत्यमित्यव्रिरुद्धधित्यथः। एवं प(वनिकां कलात्तरवराह्मणद्र यस्य विपयमाह्‌। तेषामिति । उपनिषद्यार्यानाय वराह्मणद्वयमिनयुक्तिविरृद्ध^4(रत्याशङचाऽऽदह्‌ । वेति । केयैकरणात्मकानां स्वङ्पनिनेरणतोपनिपद्यास्यनयत्र ई पुमाद्‌ । कारयति । ब्राह्मणद्र यमेवमवतायं शिङ्वराह्मणस्यवान्तरषगतिम।ह। अत्रत्यादिना। उमनिषदःकाः कियत्यो बेदयुपसंर्यातव्यमिदयाकाङ्क्षायामिवि शेषः । बरह्म सदववागित्‌ ५४ तह

७ मनि @ = न = क

१८. च. "ति विका | २ दइ. च. छ, ८. “भिल्युना" । क. ४. "मिष्य शुक्त | ल. मे. द्यप्युक्त" ॥ ३ ख, ज. पष. 2. गकार । « न्न. न. 2. न्व ।५ च. ष. सन्यलनिः । ५ न, नवहार । ७ छ. "तयतः । ८ ऋ. च. घ्र द. यद्रा । क. दढ, व्रका । १० क. ज इ, धवे र" । 93 क उ. वकारः ।

५९६ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [हितयाध्याये

यी हष शिच“ साधान समस्याधान सथू ण५ सदामं वेद्‌ सपर ह दिषतो भ्रात्व्यानव- रुणद्धि । अयं वाव शिश्चयोऽयं मध्यमः प्राण-

~~~ ~ ~ ~ -- ~ ~~ ^° ^~

-------् धडषय

च ब्रह्मोपनिषत्पसदङ्धनं करणानां प्राणानां स्वदपमवधारयति । पथिग- तकूपारामाचवधारणवत्‌ । यो ह वे शिं साधानं सप्रत्याधानं सस्थूणं सदाम वेद तस्येदं फलम्‌ । किं तत्‌ । सप्र सप्रसंख्याकान्ह द्विषतो देषकनन्धतृव्यान््रातृव्या हि द्विविधां भवन्ति द्विषन्तोऽद्विषन्तश्च तत्र द्विषन्तो पे भ्रातुत्यास्तान्द्रिषतो श्रात्ृव्यानवरूणद्धि । पप्र ये शीर्षण्याः प्राणा विषयोपरुन्धिद्राराणि तत्पभवा विषयरागः सहजलता- ्रातष्याः। ते ह्यस्य स्वात्मरस्थां ष्ट विषयविषयां कुर्वेन्ति तेन ते रेएटारो श्रातत्याः । प्रस्पगस्मेक्षणप्रतिषेधकरत्वात्‌ । काठके चोक्तम्‌ (पराचि खानि व्यत्रुणत्स्वपभूस्तस्मात्पराङूपदयति नान्तरात्मन्‌ इत्यादि । तत्न यः शिश्वादीन्वेद तेषां पाथारम्पमवधारयति सर एता. न्भरातुत्पानवरुणद्ध्पाद्ृणोति विनाशयति । तस्मे एरश्रवणेनामिगुखी- भूतायाऽऽह । अयं वाव शिशः। कोऽसो। योऽयं मध्यमः प्राणः शरी. रमध्ये यः प्राणो रिङ्वात्मा यः पञ्चधा शरीरमाव्िष्टो बृहन्पाण्डरवासः सोम राजनित्पुक्तः । पस्मिन्वाल्यनःप्रश्तीनि करणानि विषक्तानि ।

® ® क

तदेवावधायेतां किमिति मध्ये करणसङूपमवधार्येते वत्राऽऽह । पथीति । ब्रह्मणवा- त्पयेगु्ला वदृक्षराणि योजयति । यो हैत्यादिना । विेषणस्यायवचाथं चत्म्या- न्भिनत्ति । भ्रातुत्या हीति । के पुनर भातुम्या विवक्ष्यन्ते तत्राऽह । सपति । कथं त्रारीनां सप्तत्वं दरमेदादियाह । विषयेति । कथं तेषां ातव्यत्वमिला- दाङ विषयाभिलाषदरिणेत्याह । तत्पभवा इति । तथाऽपि कथं तेषां दरष्टवमव माह । ते हीतिं । अथेन्द्रियाणि विषयविषयां ट कुर्वनेयेवाऽऽत्मविषयामपि तां करिष्यन्ति तन्न यथेक्तभातृग्यत्वं तेषापर9 वत्राऽऽह | प्रत्यगिति । इन्द्रियाणि विषयप्वणानिं तत्रैव दृषटिहेतवो न पत्यगाल्मनीदयत्न प्रमाणमाह । काठके चेति । फकोकिमुषसदरति । तत्रेति । उक्तविशेषणेषु भतृम्येषु सिदधेप्िवि यावत ।

[

~ ~~ ~~~ =-=

~~ ---- ~ ~ ~~ = ~

१ ग. द्ध. न ऋर।२ड, 'गापमान्वेषण'। ३. भ. ण, व्याक्ररोति। य्‌, ढ, शति। यथे" । ५ घ. -न्येवमातम" । ६ क, ख, ढ, फटितमु* ।

दविकीयं बष्नणम्‌।२] आनन्द गिरिङृतटीकासंवकितिशांकरभाष्यसमेता। २९७

स्तस्यद्मकाऽज्धानामद्‌ प्रत्याधन प्राण

पटी शशङ्कुनिदशनात्‌। स एष शिशुरिव विषयेप्वितरकरणवदंपदरत्वात्‌। शिं साधानमित्युक्तम्‌ । कि पुनस्तस्य शिशोप्ररसस्थानीयस्य करणात्प- न आधानम्‌ । तस्येदमेव शरौरमाधानं कायात्मकमाधीयतेऽस्मिनिन्या- धानम्‌ । तस्प हि शिशोः प्राणस्येदं शरीरमविष्टानपम्‌ । अर्र्मान्ह करणान्यपिष्ठितानिं लब्धात्मकान्युपरब्द्वाराणि भवन्ति न तु प्राण- मात्रे विषक्तानि । तथा हि दशितमजातशत्रणा । उपसंहनेषु करणेषु विज्ञानमय। नोपरभ्यते । शरीरदेश्पर्ेषु तु करणघ्ु विज्ञानमय उपरुभमान उपरुभ्पते । तच्च दशितं पाणिपपपतिबोधनेन । इदं प्रत्याधानं शिरः प्रदेशविपेष प्रति प्रत्याधीयत इति प्र्पा्ा- नम्‌ । प्राणः स्थणाऽनपानजनिता शक्तिः पाणा वर्म पयायाः । वखावष्टम्भो हि पाणोऽस्मिञ्शरीरे । म यतायमान्माऽवन्पं न्पेत्य संमोहमिवेति द्च॑नात्‌ । यथा वत्सः स्थणायषटम्भ एवम्‌ । शरीरपक्नपानीं

पाणे वागादीनां विपक्ततरे हेतुगह । पङीरेति । यथा जान्या दयश्चन्‌^ ७ पादवन्धनकीलान्पयायण।तास्य चापमपि तथा प्राणा वगदूरनीति निरशननञ- त्पाणे विषक्तानि वागादीनि निदधानः | शरीष्स्य प्राणं प्रयावानः4 बाति | तस्य हीति । शरारस्याविषठानत्वं स्फुटयाप । भस्मिन्हीति । प्राणमात् विपरकानि करणानि नेोप्रलन्विद्राराणीत्यतर प्रमाणमाह । तथाहीति । ददाविष्ठल प्रान ष क्तानि वान्यपलन्विद्ाराणीत्तानुमवमनुकरयाति । शरीरेति । तनवानानशवुन- ह्मणस्वाईं दया३ । तेति शरराश्रतं प्रात वागादिषु त्िपर्कपृषलस्नृ्पलम्थ- मानत्वमिति यावत्‌ | पन्यावानवं किरम स्युन्पदथात | प्रदैरति । भन. पयौयस्य प्राणस्य स्थणालं समधयते | बरे । अयं मृप्रपुरामा यान्मिनकात दम बलमावं नाला समोहमिव प्रलिप्यते तदेोत्करापताति पष्ठ दङनाद्रिति यवि । पन वष्टम्भ)ऽभ्मिन्देदं प्राण इत्यत्र दषएटन्तमाह । यथि । भवु पपर्वपःा द९५।१। शग रति । उक्तं इ प्राण दत्युर्छासनिश्वासकमा वायुः इरः कान।सयक्षपान एन | एतस्यां स्थणायां शिः पणः करणदवता सिद्वक्षपान। गयत | त दः पाण प्न- १च, द. °द्नासक्तता । रक घ्र. (नप्रट । ३ क. गर्व. च. ज" § ६ भ" | डक, घल, ज. इ, 'टम्यमाः । 4१. इ च. प्रः्रिः। ९ ति तिर पत्‌ ।४ प, भ्र ष । ३८

५९८ बृहवारण्यफोपनिषत्‌ ` [द्वितीयाध्याये

स्थूणा. दाम ॥ १} तमेताः पपाक्षितय उपतिष्ठन्ते

==> ~~~ ~~ ~~ „ -~-- ~ ~ ~ नाण 1 पिं ॥

वायुः पराणः स्थृणेति केचित्‌ । अन्नं दाम । अन्नं हि मुक्तं नेधा परि णमते | यः स्थलः परिणामः स एतहयं भूत्वेमामप्येति मत्रं च पुरीष च॑ । पो मध्यमो रसः स रसो रोहिवादिक्रमेणे स्वकायं शरीरं साप्र- धातुकमुपविनोति । स्वयोन्यन्नागमे हि शरीरुपर्चयतेऽनमयत्वात्‌ । विपर्यपेऽपक्षीयते पतति । यस्वणिषठो रसोऽप्रतमूक्प॑भाव इति च कथ्यते । स नामेष्टर््वं हृदयदेशमागत्य हृदयाद्विप्रतेषु द्रातप्रति- नादीसहसेष्वनुप्रविरय यत्तत्करणसंधातदपं रिदं शिशसन्ञक तस्य शरैर स्थितिकारणं भवति बरगुपजनयपत्स्थणाख्यं तेनानमुभयतः-

णद, ®>.

पंडिवत्सछंदामवदप्ाणशरीरयोर्मि बन्धनं भवति ॥ ९॥

इदा तस्येव शिशोः प्रत्याधान उदस्य चक्षुषि काश्चनापनिष्रद

उच्यन्ते । तमेताः सप्राक्तितय उपतिष्ठन्ते । ते करणात्मकं प्राणं शरी-

रेऽन्नवन्धन चकषुष्यूदमेता वक्ष्यमाणाः सप्त सप्रसंख्याका अक्षितयाऽ-

पनितिदेतुत्वादुपरतिषठन्ते | पच्यपि मन्रकरणे तिष्ठतिरुपपवं आत्मनेपदी

भवति । इहापि सप्त देवतामिधानानि मच्रस्थानीयानि करणानि तिष्ट-

तेरेत।ऽताप्यात्मनेपद निरुद्धम्‌ । कास्ता अक्षितय इत्थुच्यन्ते । समन्त्रा प्रणि कद्ध इवि । तद्यारूयातुं मूमिकां केरोति । भन्न हीति । समपु- ट्मांसमेरामजास्थङुकेम्यः सप्तभ्यो धातुभ्यो जातं साप्तवातुकम्‌ । तयाऽपि कथ- मन्नप्य दामत्वं तदह । तेनेति ॥ १॥

योह वै रिषुमित्यारौ सूृतरिवरिश्वादिपदापौन्व्यास्यायानन्तरसंदमेस्य तालय॑ दशेयहततरवाक्यमुपादाय भ्याकरोति । इदानीमित्यादिना । ननु यत्र मेत्रेणोपस्थानं क्रियते ततेषोपू॑स्य तिषटतेरात्मनेपदं मवति । उक्तं हि “उपान्मन्रकरणे [पार सू० १।३।२५ ] इति । दश्यते चाऽऽदित्यं गायत्योपतिष्ठत हति } न चात्र मत्रेण किंचित्क्रियते किंत्वन्नक्षयहेतुत्वात्माणस्य सक्तपकषितय इत्यु निषद्‌) विव तत्राऽऽह । एदपीति । मत्रेण कस्यचिदरनृष्ठानस्य करणे विक्षि तिष्टविरुपपृतव)

[ 20 1 त "वा ४ => ~~न ~ ~ग क ~ ---~---~ ~ = "~~~ ~ ~= ~~ ---~~- ~ ~~ ~ ~~~ ~ ~ ~~~ ~ च आ 9 मणय

१. ज. धाविषधः । र्क्.छ. श्रंष्‌ । २ क्ल. च तयीमध्य । ४, ज. द. रलो" । ५गन्च. ९. गृघलंवा । ९ क्ष ज, ति । जधन् छ. 2, प्चव।८ न्घ; स्दूमः। $ ग, च्‌* ८, रत्‌ आत" । १० ण्‌, रृदगति ।

द्वितीयं गाह्मणम्‌।२] आनन्दगिरिकृतटीकाषवलितशाकरभ।षपसमेता। २९९

तद्या इमा अक्षन्खोरहिन्यो राजयस्ताभिरेनरस्द्रो- ऽन्वायत्तोऽथ या अक्षत्रापस्ताभिः पर्जन्यो या कनीनका तयाऽऽदियो यकष्णं तेनाभिर्यच्छुङ्क तेनेन्द्रो ऽधरयेनं वर्तन्या प्रथिग्यन्वायत्ता येर्‌ त्रया नास्था क्षीयते य एवं वेद्‌ ॥२॥ तदेष शोको भवति । अवाग्विश्वमस र्ध्वब-

तत्तत्र घा इम्राः प्रसिद्धा अन्नश्रन्षणि खोहिन्या रोहिता राजयो गरेखास्ता- भिद्रारभूतामिरेन मध्यम प्राणे शद्रोऽन्वायत्तोऽनुगतः। अथ या अक्ष नक्षण्यापो धुमादिस्योगेनाभित्यञ्यमानस्ताभिरद्विद्रारभताभिः पर्जन्यो देवतात्माऽन्वायत्तोऽनुगत उपतिष्ठत इत्यथः । सचान्नभतोऽप्षितिः प्राणस्य ""पजेन्ये वरत्यानन्दिनः प्राणा भवन्ति"इति श्रुत्यन्तरात्‌ । या कर्म।नक्ा हक्शक्तिस्तया कनीनकया द्वारेणाऽऽदित्यो मध्यम प्राणमु- पतिष्ठते । यत्कृष्णं चक्षुषि तेनेनमग्मिरूपतिष्ठते । यच्छं चक्षि तने- द्र ऽधरया वर्तन्या पक्ष्मणेनं एथिव्यन्वायत्ताऽधरत्वसामान्यात्‌ । चोरु- तरयोध्वत्वसामान्यात्‌ । एताः सप्राज्नभूताः प्राणस्य संततयपतिष्ठन्त इत्येवं यो वेद तस्येतत्फकुं ना स्यानं क्षीयते य एवंवेद ॥२॥ तत्तनेतस्मिनर्थं एप शे को मरो मवति । अ्बाग्िरश्चमत इत्यादिः। तत्र मन्रा्थमचष्रे श्रतिः। अव्ागििरश्चपसत ऊध्वेब्रुप्र इति। कः

यदचप्यात्मनपदी भवति तभाऽ्प्यत्र सप्त रुद्रादिदेवतानामानि मन्नतदवान्यनानि वश्च करणान्य॒ पाप्तनानुप्रानान्यत्र क्रियन्ते | अतस्तिषठपरपपृतेस्याऽऽत्मनपद्मविमद्रामिरपि योजना । छोदिवरेखामी रुद्रस्य प्राणे प्रह्यनुगतेरनन्तराभिययशस्दराः । पर्जन्यस्या- रहारा प्ागाक्षयहतुसे प्रमाणमाह । पर्जन्य इति । कथ पुनरनपां पाणे प्रक्षिपत स्वेषां सिध्यति तत्राऽऽह । एता इति । संपत्युपास्तिफएकपाह । इत्येबर्मिनि ॥२॥

सद्रादिशब्दानां देवनाविषयत्वान्मन्रस्यापि वद्विषयतेव्याशहूय चक्ष दद्रारग- ¶स्येक्तलादिन्द्ियकबन्धात्तस्य करपाग्मापत्वपरततेस्वद्विषयः शयाका न परनिद्धदेतवा- त्रिषय इत्यभिप्रेत्य ऽऽह । तत्ततंति । मश्रस्य व्यारूयानपापक्षवं वनेत्युच्यव ।

{1

८ क भ [1 {छ [ गौणा पीं

११.घध.द, च. छ. ज. च. "भद्ध" | २गर्ष्‌. छ, ज, इ, "घ्य षत |

१०३ शृहदारण्यकोपनिषत्‌ [दविरीयाभ्ययि

हे वाव ब्रह्मणो सूपे मूत चैवाम्रत च मर्यं

तत्र प्राणा वै सत्यमित्ुक्तम्‌ । याः प्राणानामुपनिषदस्ता ब्रह्मोपनि वत्पमसङ्खं व्याख्याता एते ते प्राणा इति च। ते किमात्मकाः कथं वा तर्षा सत्पत्वमिति च वक्तव्यमिति पञ्चभरतानां त्यानां कायेकरणत्मकानां स्वद्पावधारणार्थमिदं ब्राह्मण मारभ्यते । यदुपाधिविशेषापनयद्रारेण नेति नेतीति ब्रह्मणः सतत्वं निर्िधारयिषितम्‌ । तत्र द्विषपं ब्रह्मं पश्चभूतजनितका्ंकरणसेवद्धं गर्ता्रताख्यं मत्याग्रतस्वमावे तज्नित- वाक्षनाष्टपे च सर्वज्गं सवेशक्ति सोपाख्य भवति । क्रियाकारकफखार्मकं च स्वैव्यवहारास्पदम्‌ । तदेव ब्रह्म विगतस्वापाधिविशेष सम्यग्दशेन- विषयमजमजरमप्रतमभयं वाढ्त्ननषयोरप्पविषयमद्ेतत्वानेति नेतीति निदिइयते । तत्र यद्पोहद्रारेण नेति नेतीति निदिरयते ब्रह्मते एते द्रे वाव वावशब्दोऽवधारण्ेः | द्रे एवेत्यर्थः । ब्रह्मणः परमात्मनो ष्पे र्प्यते याभ्यामष्पं परं ब्रह्माविद्याध्यारोप्यमाणामभ्पाम्‌ । केते दरे । प्रतं चेव यरतमेव च । तथाऽमरतः चाप्रतंमेव चेत्यर्थः।

0 भि --~-- -~---~

गी

सवनं वक्तु वृत्तं कोपयति | तत्रेति । अजावशतब्राह्मणावप्तानं सप्तम्यथैः । उप- निषदो रुद्रा्यमिवानानि | चकाराटुक्तमित्यनुष्ङ्गः | उत्तर बाह्मणत।सयमाह | ते किमा- त्मका इति । वऋष्मणो निधौरणीयत्वत्किमिति भवानां रैतचं निर्धार्यते तत्राऽऽह । यदुपाधीति । तेषमुपाविमूतानां खङूपावपरारणां बाह्मणमिति सेबन्धः। सत्यस्य सत्यमिलयत्र षष्ठचन्वसत्यशबन्द्ितं हेयं प्रथमान्तस्तत्यशन्दितमादेयं वयोराच- खङ्पाक्ल्यथपपेत्यतः प्राक्तनं वक्यं तद्ध्वैमा ब्राह्मणपमाप्ेरादेयतिरूपणामिति मुद्रायाः । सविशेषमेव ब्रह्म न निशेषपिति केचित्तानिराक९ विमजते | ततेति। बराह्मणाय पृतर।क्तराल्या स्थिते सर्त।ति यावत्‌ | दे व्र" इलयारिश्नतेः पोपापिकं नह्म- रूप वितृणति | पञ्चमूतेति । शब्दपत्ययविपरयतवं सोपाख्यतम्‌ । निरूपाविकं ह्न रुप दरयति । तदेषेति । एवं मूमिकमारचय्याक्षराणि व्याकरोति । तत्रेत्यादिना | रूप्य सतीति यत्रत्‌ । अमृते चेतर चकारदरवकारानर्षक्तिः पिवक्षितव्रह्मणो श्प- द्रयमवध।रितं चन्मत्यत्रादीनि व्यमाणविशेषणेन्यववारणव्रिरोषादयक्तानीत्याश्च-

॥ अ. स. '4कार" । २ कृ. सत्रं । ज. सयं । ३ ख. घ. च, छ. ज, ढ, "द्रल्पं प । ४, दै. परषला व । ५ क. णर, च, क. स, द, त पताम । 8 क, त । ण, दलं । ७कृ. कत्ता । ८ ग, भरण, पक्तरविपक्षिता |च | ९१, त. ग, षपावैतेचेः । १०१ णाद्थ' |

तृतीयं बरद्मणम्‌।३] भनन्दगिरिकृतटीकासवर्तिशांकरभाष्यसमेता । १०५ 1

चामृतं च स्थितं च यच्च सं स्यं च ॥ १ ॥ तदतन्मूतं यदन्दायो श्चान्तारिक्ाचेतन्मत्यमेतस्स्थितमेत-

हि 1 व क ककु

भः तर्णतिस्वात्मविशेषणे मरताग्रतं दरे एवेत्यवधार्यते । कानि पनस्तानि विशेषणानि एतामृतयोरिप्युच्यन्ते । मत्य च मत्यं मरणधम्पंमतं च तद्विपरीत स्थितं च परिच्छिनं गतिपर्वकं यत्स्थास्तन यच्च यातीति द्र चाप्यपरिच्छिनं स्थितविपरसीतं सच सदित्यन्येभ्यो प्रिशेष्यमाणा साधारणधमविशषवतस्यं च तद्विपरीत त्पदिन्पेवत सयदा परोन्ना- {भधाना्हम्‌ ॥ ९॥

तत्र चतुषटयविशेषणगिशिप्र परत तथाऽप्रत च । तत्र कानि म्रतत्र- रोषणानि कानि चेतराणीति प्रिभज्यन्ते । तदेतन्मन प्रच्छतावयर्वामि- तरेतरानुपविष्ावेयवे घनं सहर्तामत्यथः | कि तद्यदन्यन्कस्पादन्पद्रा- याश्वान्तरिनाच्च मृनद्भयात्परिशपात्प्रथिन्यादिमृतत्रयमतन्मःज पदे- तन्यरताख्यं भूनत्रयमिद्‌ं मत्य मरणधामि | कस्पाद्यस्मास्स्थिनमतन्‌ । पररिच्छनं ह्यथान्तरण सप्रयत्यमानं परिरुध्य । पया धटः स्तम्भ कुडयादिना तथा मत स्थितं पररिच्छिनिमधान्तरसवरन्धि तताऽधान्तर्‌- विरोधान्मत्यंमेतत्छद्विशेऽयमाणामाधारणधमेवन्‌ । तस्माद परसच्छ परिच्छिनत्वान्मत्यमतो मर्वे मरतलाद्रा मत्य मत्यास्स्थितं स्थित- त्वात्‌ षत्‌ । अताऽन्पान्यन्पभिचाराच्तुणा धर्माणां यथ विशषण

0 कि 1

> 0 9 श

इुन्याऽऽह । अन्तर्णतिति । पतपृतंयरल्वमातरताि स्वात्मनि सानि रिशिषरणानि तान्याकाङ्क्षाद्रारा दरयति । कानि पुनरित्यादिना । सहतिपूृतक्‌ं न्माग्नु तत्पर. च्छिन्नं (िथतमिनि योजना| पिजेप्यपाणव प्रत्यक्षेणपिन्यमानततम्‌ ॥ १॥ तत्रति नितौरणाथ) सथा । तत्र प्रत्यकं मनामूतयतृषटवधिङषृणवख सतति यावत्‌ | कथं {म्यते पत्येन्वं तत्राऽऽह । परिच्छिन्नं दीति । नदन दष्न्तैनं स्पटयति । पयेत्यादिना । भते। मत्यलानपूतापति शवः । पृततवमत्वतलवयोगन्य।न्वहै- तहतमद्रवे च।तयितं वाशब्दः | कथं पनश्यनेषु वधयु व्िदधयणविजप्यमवरा हेतुटनुम- दधावश्च निश्चेनव्यस्तत्राऽऽट | अन्पान्येति | रूपर्िनिवध्यापि व्यनम्यामातरमा्ञ-

~~~ ~ ~ ~~~ ~ ~ ---~ “~ --*

१.०.य्‌. छट, भु गभ ॥१॥ दग फर द्व, -णतं । भ | २ न.न. ह च्‌, च, उ, श्तु । द्ब्र त" | ८ चर. ग. द, च. व्यत 14 |५य. न. ग, वेऽयम।

~>

४५४ शहदारण्यकोपनिषत्‌ [दविवीयाध्यये

त्सत्तस्थैतस्य म॒तीस्थैतस्य मर्यस्थेतस्य स्थितस्यैतस्य सत एष रसो य शष तपति सतो देष रसः॥ २॥ अथामूतं वाय॒श्वान्तरिक्च चैतदमृतमेतयदेतंच्यं

विशेष्पभावो हेतुहे तुमद्धावश्च दशयथितत्यः । सवेथाऽपि तु भूतत्रयं चतु हयविशेषणविशिषएं मरतं दपं ब्रह्मणः । तत्र चतुणामेकस्मिन्ग्रहीते विशेषण इतरद्रहीतमेव विशेषणमित्याह । तस्येतस्य मरतैस्येतस्यमत्यं स्येतस्य स्थितस्पतस्य सतश्चतुष्टय विशेषणस्य भूतत्रयस्पेत्यथः । एष रमः सार इत्यथः । तरप्राणां हि भृतानां सारिष्ठः सविता । एतत्साराणि जीणि भृतानि यत एतत्कृतवरिभन्यमानषूपविशेषणानि भवन्ति| आधि. देविकस्य कार्यस्ये.द्रूपं यत्सविता यदेतन्मण्डरं तपति । स्तो मूतत- यस्य हि यस्मादेष रस इत्येतद्रह्यते । मरता ह्येष सरिता तपति। सारिष्ठश्च । यच्वाधिःविकं करणं मण्डरस्पाभ्पन्तर तद्रक्ष्यामः॥ २॥

अथ।मूतमथाधुनाऽमूर्तयुस्यते । वायुधान्तरिति च यत्परिशिपित भूतद्रयमेतदम्रतममरतेत्वादस्थितमताऽविरूध्यमानं केनचिदमरतममरण- धम्पतद्यत्स्थतविपर।तं व्याप्यपरिच्छिन्नं यस्मदेतदन्पम्योऽप्रविभ-

[33 ~~ ~ * = ~~ ~=

न्क ५ “~~~ ~~" „ -- --------~ ~ ---- - ~~ (म ज य ज

मे

इश्याऽऽह । सपथाऽपति । तस्थतस्येष रस इत्येव वक्तम्ये किमिति मूपस्थेय, दिना विशेषणचतुष्टयमनू चप तत्राऽऽह्‌ । तत्रेति । सार्वं साधयति । त्रयाणां हीति । तत्र प्रविज्ञामनूय हेतुमाह । एतदिति । एतेन सवित॒मण्डलेन रतानि विमञ्यमानान्यसंकीणोनि रृष्णं शद लोहितमिलेतानि रूपाणि प्रेषणानि येषां पृथिव्यप्तेजसां तानि तथा । ततो भूतत्रयकायेमध्ये सवितृमण्डरस्य प्रावान्यमित्ययेः। य एष तप्ीत्यस्याथमाई । आधिदैविकस्येति । हेतुवक्यमादाय वस्य ताये. माह । सत इति । मण्डकभपेतच्छग्द्‌/ ५; | मण्डलपरिग्रहे हेतुमाह । पर्त हीति । मतेग्रहणस्योपठक्षणत्वाचुणोमन्वयो हेतवः । अतश्च मण्डलात्मा सविता भृतत्रय- कायमध्ये मवति प्रधानं कोयेकरणयोरकरूप्यस्यौत्सगिकल्रादि याह । सारिष्ठश्रेति । पण्डे चद्‌ापिरैवेकं कार्यं फं पुनस्तथात्रिषं करणमिति तदाह । यखिति ॥ २॥ आपिरेविकं मूतेममिवाय चारगेवामूं परतीकोपादानपृतैकं स्फृटयति । अमेत्या- दिना । अ्तमुभयत्र हैतुत्रेन सेबध्यते । अपरिच्छिन्नत्वमतिरोवे हेतुः । अमृतैवा-

१ क.ग, छ. ठ. 'तत्त्पत्तस्यं । २. ज. "ण्ट्लभ्यः | ३ क,ख. ग.ङ्ूच.छ्घ्च. टद, क ५ [| # [. [| | । ॥ । ® [ । स्मायदे । ४ स. "तत्त" | ५ घ. ज, ण. "मेत* । ९ क. घर "वैर" । ७ घ. च, ण, भत्वमु"।

वृषीयं व्राध्यणम्‌। ३] आनन्दगिरिकृवटीकासवखितशांकरभाष्यसमेता। ३०५

तस्थैतस्यामूर्तस्येतस्यामतस्थैतस्य थत एतस्य त्यस्यैष रसो य एष एतस्मिन्मण्डरे पुरषस्त्यस्य द्येष रस

ज्यमानविशेषमतंस्त्यं स्यदिति परोक्षामिधानाहेमेद पर्वैवत्‌ । तस्ये. तरयापर्तस्येतस्पामृतस्येतस्य यत एतस्य त्यस्य चतुष्टयविशेषण- स्पापरतस्यैष रप॑ः । कोऽषो । यप एष एतस्मिन्मण्डके पुरूषः करणात्मको हिरण्यगभः प्राण इत्यमिधीपत । यः सर एपोऽमूतस्य भरत- द्यस्य रसः परववत्सारिष्ठः । एतत्पुरुषसार चाप्रतं भृतद्रपं हैरण्पगभ- सिङ्गरम्भाय हि मृतद्भपामिव्यक्तिरक्याकृतात्तस्मात्ताद थ्यात्तत्सारं मृत- द्रपम्‌ । त्यस्य ह्येप रसो यस्मायो मण्डरुस्थः पुरूषो मण्डन्खयन्न श्यते सारश्च भृतद्रपस्प । तस्मादस्ति मष्डरुरथरय पुरुपम्प भृतद्वपस्य च साधम्यम्‌ । तस्मादुक्तं प्रमिद्धवद्धेतृपरादानं त्यस्य ह्यप रम इति । रमः कारणं हिरण्यगमंविज्ञानास्मा चेतन इति केचिन्‌ । तत्र च किरु हिरण्य गभविज्ञानात्मनः कमं वायन्तरिन्षपोः प्रपाक्तं तत्कम वाय्वन्तरि्ताधार्‌

[नी ---*~

दीनां मिथो गिशेषणत्रिशेष्यमात्रो हेतुरेतुमद्रातश्च यथे द्र्य इत्याह | पुवं वदिति । पृनण्क्तिरिपि पवत । य णप इत्यादि प्र्तकरिग्रहृणं तस्य व्याख्यानं करणासक इत्यादि | यथा मृ्चयस्य प्डलं मारिष्ठमुक्तं वद्रवि- त्याह | परवंवदिति | सारिषलमनच हेतुमाह । पर्तददिति । वाद्रभ्याहतद्वयस्य मृवत्रयोपरसजैनस्य स्वयंपवानस्य 'हेल्यगमारम्भायलारति यत्रनर । भृनदयं मरतत्रयोपरपजैनपिवि शेषः । हेतुमवतार्यं व्यावष्र | त्यस्य दहाति । पृम्पश- न्रादुपरिष्टत्सशन्द द्रष्टव्यः | अमूमेत्वादिविङपगचत यतशिषटचं साम्यम्‌ | तत्फलमाह । तस्मादिति | स्वमतयक्ता मतदपल्मनतमाह्‌ । रम इति । त्यस्य हव्यादं रसशब्दन पनद्रयकर्‌णमक्तं नच तयंतनादन्यन | नच ज्रः | तथाऽमामथ्योत्‌ | नापि परः कडटन्थ्यात | तस्माचदनः सुवतचज्ञमननत्ययः | माऽति कथं मृतद्रयकागणमत आह । तत्रेति । परकायपन्षः सप्तग्यनः | ततकधणम्नत्रामाव्रा- रण्यमसंपनिपन्नमित्यमपरित्य किछुक्तम्‌ । यथाऽऽह | चा वतपन्मण्डन व्रज्ञाना- तप खल्मिदयाक्रपपपजतापरिप्कतो विज्ञानात्मत्वमापद्यन सदनत्कमकेपं विज्ञानप्म- नस्तद्वायवन्तरिक्षपयाक्त्‌ भवतीति | ननु द्रण्यगरमरेटम्य पत्रमूनाप्मकतवाव्ृनदयातत- तव्रपातरमत।त्पत्ति विना कनाऽम्य भोगः विध्ययन जहे | तत्कमति। वाग्वन्वरि-

{1 [शा ---- [ । = == ^~

$ ग.लल्यदि २च छ. जनतः पृ | का इषम जयद द गरम्नायदि) ३१

३५०६ बृहदरण्यकोपनिषत [दवितीयाध्याये

सेदन्येषां भूतानां प्रयोक्तृ भवति । तेन स्वकर्मणा वाध्वन्तरिक्षयोः प्रयो

केति तयो रसः कारणमुच्यत इति । तन्न मतरसेनातुर्यत्वात्‌ । मृतस्य तु भूतत्रयस्य रसो पर्तमेव मण्डलं दृष्ठं भृतत्रयसमानजातीय न चेतन- स्तथाऽम्रतयोरपि भतयोस्तत्समानजातीयेनेवामृतंरसेन युक्तं भवितुम्‌ । वाक्यप्रवृत्तेस्तुल्यत्वात्‌ । यथा हि मूर्तारूरते चतुष्टयधमवती विभञ्यते । लथा रसरसवतोरपि म्रताप्रतेयो स्तुरुयेनेव न्यपिन युक्तो विभागः । नं चाधवेशसम्‌ । परतेरसेऽपि मण्डेोपाधिश्चेतनो विवक्ष्यत इति चेत्‌ । भत्यस्पमिद मुच्यते । स्त्रेव तु मरतापरतेयोव्रद्यष्टपेण विवक्षितत्वात्‌ । पुरुषशब्दाऽचेतनेऽनुपपश्न इति चेत्‌ । न । पक्षपुच्छादितिरिष्टस्येव रिङ्गस्य पुरुषशब्ददशंनात्‌ । न वा इत्यं सन्तः शक्ष्यामः प्रजाः प्रन- नयितुभिमान्प् पुरुषानेकं पुरुषं करवामेति त एतान्सप्त पुरुषानेक

~~~ = ~=

्षाषारं तदृूपपरिणतपिति यावत्‌ । वाय्वन्तरिक्षयोमूतत्रयोपसजंनयोरपि शेषः । प्रयोक्ता दिरण्यगभविज्ञानौत्मा । निराक्ररोति । तन्नेति । कथं पूतरसेन सह यथो- क्तामपेरसस्यातुल्यतेल्याशङ्न्याऽऽह । प्रतेस्येति । अमृतेश्वासौ रसशवत्यगूतेरस्ते- नेति यवत्‌ । अमतरसप्य चेतने तु रसयेर्वेनात्यं स्यादिति मावः । अस्तु ठयो- वैजात्यं नेयाह । यथा हीति । मूर्तं मलं स्थितं साति मृतस्य पमे- चतुष्टयममूतममृतं म्यापि लयरिलयमृत॑स्य विमजनमत्तकीणेत्ेन प्रदशेनं यथा रस- वतोमृतामूतंयोस्तुल्यत्वमुक्तं वथा रसयोरपि तयोस्तुल्येनैव प्रकरेण प्रदशेन्‌- मुचितं नत्वमृतेरसश्चेतनो मू्रमस्वचेतन इति युक्ता विमागोऽपैजरवीयस्या- पामाणिकरतवादित्याह । तथेति । अपरौशयं परेद शङ्कते । प्रतेरसेऽपीति । अमूतेरसवन्मृतरसशब्देनापि चेतनस्यैव ब्रह्मणो मण्डलापृन्नस्य ब्रहणमित्येतदू१- यति । अत्पल्यमिति । मण्डलस्य चेषनकायैतया चेतनत्वे छस्य तत्कायैतया तन्मा्रलाद्रसथोश्वेतनतेति विशेषणानयक्यमित्यभेः | मण्डङाषारस्य चेतनत्वं परुष ड्ृश्रुतिवशारषटव्यमिति शडते । पुरुषराब्द इति । अनुपपत्ति परिहरवि। नेच्या- दिना । तदेव व्यक्ररोति | नवा इति । इत्थं विभक्ताः सन्तो नैव श्यामो व्यत हारं प्रजनयितुपिद्यालास्य त्वक्चक्षुःश्रोजनिद्वाघ्राणत्राङ्मनोरूपा0मान्सप पुरुषनिकं पुरुषं सहतं लिङ्ग केरवाभति च निश्धिद्याभो प्राणाः सप्त पुरुषानुक्तानेकं पूरुषं लिङ्- त्मानं कृतवन्त इत्यथः | आदिशम्देन रौकिंकमपि दशेमं सष्वे | श्रत्यन्परं भतत.

9 भ, तनरां | ध, च. ज. 2, सरितरेषा। २ च. द.'र1 त उच्यते । तत्न । ३ घ "यते।

त्न । षग. ध. जनन तव ५ क्‌ प्त, छ. इ.""्टटापिपमेण। ६ घ. ण.नाकदेतनित" ५ ध, अज, श्‌, इति श्रयः |

वतीयं बाप्रणग्‌३]भनन्द गिरि कृतटीकासंवङितिशांकरभाष्यसमेता। १०७

इत्यधिदैवतम्‌ ॥ २३॥ अथाभ्यातममिद्मेव मूर्त यद्न्य- तप्राणाच यश्वायमन्तरात्मन्नाकाश एतन्मरत्यमेतस्सिथित- मेतत्सत्तस्थेतस्य मूर्ंस्यैतस्य मत्यस्यैतस्य स्थितस्थै- तस्य सत एष रसो यच्क्चः सतो देष रसः ॥ ४ ॥

पुरुषरमक्वेनित्यादावन्नरसमयादिषु च श्रुत्यन्तरे" पुरुषशब्दपयोगात्‌ । इत्यधिदेवतमित्युक्तोपंदारो ऽष्यात्मषिभागोक्तप्ंः ॥ ३ ॥ अथाधुनाऽध्यात्मं गतासरतेयोर्विभाग उच्यते । किं तन्प्रतंमिदमेव किचेदं यदन्यत्पाणान्न वायोपंश्चापमन्तरभ्पन्तर भत्मन्नात्मन्पाकाशः खं शरीरस्थश्च पः पाण एतदयं वजैपित्वा यदन्यच्छदीरारम्भकं भृत- जयमेतन्मत्य मित्यादि समानमन्पत्पर्देण । एतस्य सतो द्वेष रतो य. प्षरिति । आध्यात्मिकस्य शरीरारम्भकस्य कयंस्येष रसः सारस्तेन हि प्षारेण सारवदिदं शरीरं समस्तं यथाऽधिदैवतमादित्पमण्डेन । प्राथम्पाच्च । चक्षुषी एव प्रथमे तमर्वेतः सभवत इति । तेजो रसो निरतेताप्रिरिति खिङ्गात्‌ । तेजते हि चकुः । एतत्सारमाध्या- सिमिक भृतत्रयम्‌ । सतो हेष रस इति प्रतैत्वसारत्वे हेत्वर्थः ॥ ४ ॥

रीयकम्‌ | पुरुषशब्दपयोगः स वा एष पुरुषोऽन्नरसमय इत्यादिः । परकीयं व्याख्यानं परत्यार्याय प्रतं श्रुतिव्यारूयानमनुववंपवि । इत्यधिदैवतमिति ॥ ३ ॥ चक्षषा रसत्वं पतिन्न पूर्वकं पकटयति । अध्यातिमिकस्येत्पादिना । चक्षुषः सारत्वे इरीरावयवेषु प्राथम्यं हेतरन्तरमाह । प्राथम्पाञ्चेत्ति । तत्र॒ पमाणमाह्‌ । चश्ुषी एवेति । सभवतो जायमानस्य जन्तोश्वक्षपौ एव पथमे प्रधाने सेभववो जायेवे। शश्वद प रेतसः सिक्तस्य चक्षुषी एत्र प्रथमे सभवत इवि हि बाह्मणमित्यथेः। चक्षषः सागत्पे हेत्वन्वरमाई | तेज इति । शरीरमातरस्याव्रिशेषेण निष्पादकं त स्वेत संनिहि- तमपि तेजो विशेषवश्वक्षुषि स्थिवम्‌ (आादित्वश्चक्षमेत्वाऽक्षिणी पत्रि” इवि श्रेः। भवस्तेजःरन्दरपयौयरसशब्दस्य चक्षषि प्रवृत्तिरविरुद्धेवि भावः। इतश्च वेजःशब्दरप्योयो रसशब्दशवक्षषि समववीत्याह । तजक हीति । परविज्ञाथमुपसंहरति। एतत्षारमिति। हैतुमववा्य॑वस्याथैमाह । सतो हीति । चक्षषो मूेलान्मृतमूव त्रयक्रायवं युक्तौ

9 क.ल. लुषु। रग.2. ष्टं स । ३ग. ज. श. प्रथमं । ४क.ख.ग.घ.ङ. छ, | @ ®. _ नक । | ® | अ. द. श्वत । ५ द, इ. “तत्रयसाग*। ६ घ. ण, “शद्ध रे" । क, वदै टे" । ७ क. ढ, ति त्रा |

१०८ धृहदारण्यकीपनिषत्‌ ` (दितीयाध्याये

अथामूर्तं प्राणश्च यश्वायमन्तरारमन्नाकाश एतद्मृत- मेतचदेतंच्यं तस्थेतस्याग्रतंस्येतस्या मृतस्येतस्य यत एतस्य यस्यैष रसो योऽयं दक्िगेऽ्षन्पुरुषस्त्यस्य लयेष रसः ॥ ५॥ तस्य टैतस्य पुरुषस्य रूपम्‌ ।

व

अथाधनाऽग्रतयुच्यतें । यत्परिशेषितं भतद्रय प्राणश्च यश्चायमन्त- रात्मननाकाश एतद प्तम्‌ । अन्यत्पूर्ववत्‌ । एतस्य त्पस्येष रः सारो योऽय दक्निणेऽप्नन्पुरुषो दक्षिणेऽक्षन्निति विशेषगप्रहण शाच्परत्पक्ष- त्वात्‌ । छस्य हि दक्षिणेऽक्ष्णि विशेषतोऽधिष्ठातृतवं शाच्नस्य प्रत्यन्त सर्वश्तिषु तथा प्रयोगदशेनात्‌। त्यस्य हेष रस इति परवेवद्विशेषतोऽ- ग्रहणादप्रतेस्वस।रत्व एव हेत्वथः॥ ५॥

ब्रह्यण उपार्पिभतयोर्र्तामू्तयोः कयंकरणविभागेनाध्यात्माधिदेव- तयोर्विभागो व्याख्यातः सत्यशब्दवाच्पयोः । अथेदानीं तस्य हैतस्य पुरुषस्य करणात्मनो छिङ्कस्य दप वक्ष्यामो वासनामयं मूताूतेवासना- विज्ञानमयक्षपोगजनितं विचित्र पटभित्तिचित्रवन्मयिन्द्रजाख्मृगतुष्णि-

~=

1 एव 1 81 1 ~~~ “ ~ --- ~~ ~~ =-=

कुतो वरिशेषोक्तिरित्याशङ््ाऽऽइ । दक्षिण इति । शाल्नस्य तेन वा दक्षिणेऽ- षाणि विशेषस्य प्रयक्षत्वारित्यथेः | द्वितीयन्यारूयानमाधित्य हें स्फुटयति । खङ्कस्पेति । हैतुमनूच तदथं कथयति । त्यस्येति । यथा पूवे चक्षुषि पतोरिच- तु्टयद्टद्या तारम्ूतत्नयप्तारवाक्ता तथाऽत्रापि छिद्त्मन्यमूतत्वाचतुष्टयस्य विशेषेणाग्रहणादमूतत्वादिना सायम्यत्तयात्रिषभूतद्वयपारत्वं वस्य शरीरे प्रावान्याच् तत्पारत्व्िद्धिरित्ययः ॥ ५ ॥ तस्य हेत्यपितृत्तानुबादपू कं संबन्धमाह । ब्रह्मण इति । वरिमागो विरेषः। तस्यापिदैवं परृतस्यैवस्याध्यातसं सनिहितस्यामतेरसमतान्तः करणस्यैव रागािवासरनेति वक्तुं तस्येत्याद्रे वाक्यमित्ययः । कथमिदं रूपं छिङ्गस्य प्र्ठापिति तदाह । मूर्तेति मतोमूतवास्ननामिरविज्ञानमयस्योगेन च जनितं बुद्धे रूपमिति यवत्‌ । नेदमात्मने ङ्प तस्येकरसस्यानेकङ५त्वानुपपत्तरेति विशिनशटि । विचिनमिति । वास्तवत्वशङ् वारयति | मापेति | वेचिक्यमनुपृत्यानेकोद्ाहरणम्‌। अन्तःकरणस्य रागादिवप्रना

१ ग. छ. "तत्यत्तये" । २ क. प्त, “तेदेः।३घ.ज. रभो परयो | ४ चे. (ष् पथ । द. पिषूपभृतयेो" । ५ ग. ज. "येकार" 1 ६ ज. "स्य कार" ७१, ज, ण.ण्दिति हेत्व ८ ण. "कएसत्वा" । ९ घ. भ. ^पवच्वानु"

वीयं ब्राह्मण्‌ ।३] भानन्दगिरिकृतटीकासंय लितश्ञांकरभाष्यसमेता। ६०९

कोपमे स्वश्यामोहास्पदम्‌ । एतावन्मातरमेवाऽ ऽसति विज्ञानवाषिनो शिका यत्र भ्रान्ताः | एतदेव वाषनाङ्पं पटरूपवदात्मनो द्रग्पस्प युण इति नेयायिका वेशेषिकाश्च संप्रतिपन्नाः । इदमात्मा्थं त्रिगुणं स्वतच्रं प्रधानाश्रयं पुरुषार्थेन हेतुना प्रयतेत इति सांख्याः | भौप- निषदेमन्या अपि केचित्पक्रियां रचयन्ति । मृतापराशिरिकः परमात्म राशिरत्तमस्ताभ्पामन्योऽयं मध्यमः किर तृतीयः कना भोक्ता विज्ञा नमयनाजातश््रुपतिबोधितेन षह पिचाकर्मपूवज्ञासमुदायः । प्रयोक्ता कमेराशिः प्रयोज्यः पूर्वोक्तो मूर्तामूर्तमतराशिः साधनं चेति। त्रै च _तार्किकेः सह संधि कुवन्ति । लिङ्खाश्चयश्नेष कमंरारिरित्युक्त्वा पुनस्त- शवत्कथं पुरपस्तन्मय। दस्यते तत्रा ऽऽह । सव॑ति । तरेव व्यकव धिज्ञानवारिनां जन्तिमाह । एतावन्मात्रमिति । बुद्धिमाजमवादृत्तिविशिष्ट सरममङ्गरं रागारि- कलुषितमात्मा नान्यः स्थायी क्षणि नो वेति यत्र ते परान्तास्तस्य रूपं व्याम इति सबन्धः। ताकिंकाणामपि वबौद्धवद्धान्तियुद्रावयाति । एतदेवेति । अन्तःकरणमेवार्दषी माहं रागारिवभकमात्मा तस्य व्रवनामयं रुपं पटस्य शोक्ल्यवद्रणः स च (सार इति यत्र तारकेका भान्तास्तस्य रपं वक्ष्याम इति पूत्रैवत । सांख्यानां भान्तिमाह । इदमिति। कथमस्य त्रिगुणलरारिके सिध्यति तत्राऽऽह । प्रधानाश्रपमिति । केन प्रकरेणा- न्वःकरणमातमावमिष्यते तत्राऽऽह । पुरपाथनेति | नान्वःकरणमेवाऽऽत्मा किंलरम्यः सवेगतः सवेविक्रियाशन्यः स्पकाशस्तस्य मोगापवर्गानुगुण्येन प्रधानालसकमन्वः- कएणं तत्सधमेकं प्रयतेत इति यत्र कापिल भ्राम्यन्ति तस्य रपं वक्ष्याम इति सेबन्वः । यत्र विचित्रा विपश्चितां भान्विस्तदृन्वःकरणं तस्य हैल्यत्रोच्यवे नाऽऽ- तमेति स्यपक्षमुकत्वा मपपपजपक्षमुत्थापयति । ।पनिषदेमन्पा इति । कीदशी पक्रिये- सयुक्त राशित्रयकल्पनां वदन्नादावषमं राशि दशेयति । पूर्तति । उत्कष्टराश्िमाचषे | परमात्मेति । राश्यन्तरमाह । ताभ्यामिति । तान्येतानि चीणि वस्तनि मूतामूवमा- हारजनादि रूपमात्मत खमिति प्ररोकिमाश्षित्य रारित्रयकन्पनापुक्ला मध्यमावपराइया- विशेषमाह । प्रयोक्तेति । उत्ादकलं प्रयोक्तत्वम्‌ । कमग्रहणं वि चापृतरपज्ञयोरूष- कक्षणम्‌ | साधनं ज्ञानकभकारणं कायंकरजातं वदप प्रयान्यनित्याह । साधनं चेति । इविशब्दो राशि यकरल्पनासमाप्त्यथः | परकीयकल्पनान्तरमाह । तमेति | राशित्रये कलिते सतीदि यत्त । संविकरणमेव स्फारयति । सिङ्गाश्नपश्चेति । वत इदयुक्तेपरामहो; | सांस्यत्वमय।त्रस्यन्तो पैरेषिकवित्तमप्यनुप्ररन्तीपि संवन्धः । कथं तचित्तानुसरणं तदुपपादयति । कमेराशिरिति । कथं निगुगमत्मानं कमर्‌ारिरश्र-

8 9 वि

~ ० ~= 9 चन = 0 2 अ 1 1

१ग.घ्‌. छ, छ, कती मक्ता वरिण । रख. चर. जताः ।३ षत. धर, ण, "तमद्‌" ।

११० धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [दविवीयाध्यापे

तच्चस्पन्तः सांख्यत्वभयास्तवेः कमंरारिः पुष्पाश्रय इवं गन्धः पुष्पवियोगेऽपि पुटतैलाश्रयो भवति तद्हधि्भवियागेऽपि परमातमेकदे- हमाश्रयति । स परमात्मकदेशः किखान्पत आगतेन गुणेन कर्म॑णा गुणो भवति निगगोऽपि स कतां भोक्ता बध्यते युच्यते च विन्नाना- त्मेति वैरेषिकवित्तमप्यनुसरन्ति । ष च फमेरारिभूतरशेरागन्तुकः स्वतो निगुण एव परमात्मेकदेशत्वात्‌ । सत उत्थिताऽवि्याऽनाग- न्तुकाऽप्यूषरवदनात्मधमं इत्यनया कल्पनया सांस्यचित्तमनुवतेन्ते । सवैमेतत्तार्किकेः सह स्ामञ्नस्यकल्पनया रमणीयं परयन्ति नोपनिष- त्िद्धान्तं सवेन्यायविरोधं च परयन्ति | कथम्‌ । उक्ता एव तावत्षा- वयवत्वे परमात्मनः संषारिखसत्रणत्वकमफरदेशससरणानुपपच्यादयो

यतीत्याशडचाऽऽह | स प्रमातमेकदेश इति । अन्यत हवि कार्यकारणास्मकाटूत- रा्ेरिति यावत | यदा मूतराकिनिष्ठं कमोदि तदाराऽऽत्मन्वागच्छति तदा ष कतृ- व्वादिंसंसारमनुभववीयाह । तै फति । छखतस्तस्य कमदिपंभन्पत्वेन सकारितवं स्वापिति चेन्ेत्याह । स चेति । निगृण एव विज्ञानासेति शेषः । सांरूथनित्ता- नुाराथमेव परषां पक्रियान्तरमाह । स्वत इति । नेरिक्यप्यवि चया परस्मदिवाभि- व्यक्ता सती तदेकदेशं वित्य तसिन्नेवान्तःकरणासूये तिष्ठतीति वदन्तोऽनात्म- धऽ विचेदयुक्त्या सांस्याचित्तःप्यनुपरन्तीत्यथेः । अविद्या प्रस्मादुलनन। चेत्तमे- वाऽऽश्रयन्न तरेकरेशमित्याशङ्याऽऽह । ऊषरवदिति । यथा एथिग्य। जातोऽप्य्‌- वरदेशस्तदेकदेशमाश्रयत्येवमविच्या प्रस्मान्ज।ताऽपि तदेकरेशमाश्रयिष्यतीत्यधेः | तदेतद पाैतुमुपक्रमते | परवभेतदिति। ताः सह संपिकरणारिकपेवत्सरवमापिृत्य सामञ्नस्येन पुवाक्तानां केल्पनानामापातेन रमणीयत्वमनुमवन्वीपि यत्‌ । यथोक्त. कल्पनानांश्रुतिन्यायानुस्तरितामाव।स्याज्यत्वं सूचयति| नेत्यादिना । क्महयं प्रत्येकं क्रियापदेन सवभ्यते । नजश्वोभयत्रान्वयः । कथं यथोक्तकल्पनानामापातरमणीयत्वेन श्ुविन्यायबाह्यतापिवि पृच्छाव । कथमिति । यदुक्तं परस्यकदेशो विज्ञानासेति वत्र वैकदश्षत्वं॑वास्तवपवस्तवं वा प्रथम स परस्मादमिन्नो भिन्नो वेति वरिकल्प्याऽऽं दूषयति । उक्ता एवेति। भादिशगयैन श्रुतिस्मृतिषिरोषौ शयते | कल्पान्तरं परयाह्‌।

१४. ह, शातम्‌" । २ ख. ज. सष, "त्से ।३क. ग. द, छ, च, 'सन्कता । द, न्ष क" । ४ ज. सत । ५ग. च. ज. दघ, `ह्पना । ध, 'त्पनाया । ६, च, अ, "गीयत पर| ७ क. सन्केत। ८. न, ण्‌, बन्धेन | ९ ण, धधिय्यां जार ।

दूवयं ब्राह्मणम्‌। ३] आनन्दगि रिकृतटीकासंवलितर्शाकरभाष्यसमेता। १११

दोषाः । नित्पभेदे च विज्ञानात्मनः प्रेणेकत्वानुपपत्तिः । लिद्धमेषेति चेत्परमात्मन उपचरितदेशखेनं कर्पते घटकरकमृथिद्राकौशादिवत्‌ । तथा लिङ्गवियोगेऽपि परमात्मदेशाश्नयणं वाप्तनायाः । अविधायाश्च स्वत उत्यानमरषरवदित्पादिकल्पनाऽभुपपननेव । न च वास्यदेशम्यति- रेकेण वासनाया वस्त्वन्तरसचरणं मनसाऽपि करप पिरत शक्यम्‌ । न च श्तयो गच्छन्ति कामः संकल्पो विचिकित्सा हृदये दैव हपाणि ध्यायतीव छेखायतीव कामा येऽस्य हदि भितस्तीर्णो हि तदा सवा. ञ्शोकान्हृदयस्येत्यायाः । न चाऽऽसां श्रुपीनां श्चुतादर्थान्तरकल्पना न्याय्या । आत्मनः परब्रह्मत्वोपपादनायपरतादासामेतावन्मात्रार्थोपिन्त-

नित्यमेदे चेति। मेदामेदयोरविरुद्लादनुपपत्तिश्वकारायैः । लिङ्गोपाविरात्मा परस्या इति कल्पान्तरं शङ्कते। िङ्कमेषेति | उपचरितत्वं कलिपतत्वम्‌ । लिङ्कपाषीना कल्पितः परांशो जीवासेदयक्ते स्वापाद। लिङ्ध्वंसे वासना नाऽऽत्मानि स्यालिद्धामवे वदृष।नजीव।- भावात्ततश्च तद्वियोगेऽपि लिङ्गस्था वासना जवे तिष्ठतीति पक्रियाऽनुपपन्नेति दूषयति । तथेति । यत्तु प्रस्मादव्रि्ायाः समुत्थानािति तन्निराकरोति । अविद्यायश्ेति । भादिषरदेनानात्मधर्मत्मविचाया श्त । परस्माद्वि योत्पत्तो तस्यैव संसारः स्यान । तयोरकापिकरण्यात्‌ | अतश्वाप्रिचायां सयां न मृक्तिन च तस्यां नष्टायां वत्सिद्धिः कारणे स्थिते काथस्यालन्तनायोगात्काय)वि्यानारे तत्कारणपराभवस्तथाच माकि णोऽमावान्पोक्षासिद्धिः । न चानात्मवर्मोऽविद्या व्रिचाया अभि तद्धमत्वपसङ्कात्तयो- रेकाश्रयलादिति भावः | यत्तु लिंङ्ोपरमे वद्रता वाप्तनाऽऽत्मन्यस्तीति तत्राऽऽ । न चेति । पटकादौ तु पुष्पाद्यवयवानामेवानुवृत्तिरिति भवः । इतश्च वासनाया जीवाश्रयत्वमक्तगतमिलयाह । न चेति । ननुर्जवि समवायिक्रारणे मनःसयागादरमम- वायिकारणात्कामाद्यत्पत्तिरित्युदाषतश्चुतिषु विव्रह््यते तत्राऽऽह । न चाऽऽसामिति। हश्यमानसंकारमौपापिकरममिवाय जीवस्य त्रद्मत्व।पपादने तात्य श्ुतीनामुपक्र।प- सहरिकरूप्यादिभ्यो गम्यते तन्नायीन्तरकल्पनेलभः । इवश्च यभाक्तश्चतीनां नाभौ न्वरकल्पनेत्याइ । एताबवन्मात्रेति । सवाामुप।तषदामकरसऽ५ पयवरसान फठवखादि लिङ्गेभ्यो गम्यते तत्कथमृक्तश्ुतनामथान्तरकल्पतलयथः । ननृ१।नष्‌- दृमिक्यादथीन्तरमपि प्रतिपाचं व्याख्यात।रो वभयन्वि वत्कथमध।न्तरकल्पनानु

= "> ~~ --~ ~ ~~ ~ - -~ -----*----- -- -- = -="~ ~~~ [ति दि {1 [1 = ~~ ~~न

जज > चा जि ~~~ ~ ~~ ~~~ = --~ 1

१ग.घ. ड. छ.ज, च्ञ, भ्मेव चे २ ग. “न परिकल्प्येत ध। ज. न परिकल्येत कटादि. मृ*। ३. ढ, "ल्पितध ४ग. ध, च. दकारम्‌! 4 ग. काश्व । ६, ज, टिद्गापगम् ।

६१२ बृह ारण्यकोपनिषत्‌ [दविषीयाध्यावे

यत्च स्वोपमिषवाम्‌ । तस्माच्छत्पथंकलपनाकुशराः सवं एवोपनि- वदथंमन्यथा कुवन्ति । तथाऽपि वेदा्ेश्स्स्यात्कामं भवतु न मे द्वेषः नचद्रे वाब ब्रह्मणो पे इति राशित्रयपक्षे समञ्जसम्‌ । येदा तु परता. भृत तस्जनितव।सना्च पर्ताधतेद्धेष्पे बरह्मच द्पि तृतीयं न चान्य- चतधेमन्तरारे तंदैतदनुकूरमवधारणं दवे एव ब्रह्मणो ष्पे इति । अन्पथा ब्रह्मैकदेशस्य विज्ञानात्मनो ष्पे इति करप्यं परमात्मनो षा विज्ञानासमद्रारेणेति । तदा च शपे एषेति द्विवचनमसमञ्चसम्‌ । इषा णीति वासनाभिः षह बहुरचनं युक्ततरं स्यात्‌ । द्रे च गताम वास- नश्च तृतीयमिति। अय मृताग्रपं एष परमात्मनो रुपे वासनास्तु विङ्गा- नात्मन इति चेत्‌ । तदा विज्नानासद्रारेण विक्रियमाणस्य परमात्मन इतीयं वाचोयुक्तिरनयिका स्यात्‌ । बाप्तनाया अपि विज्ञानात्मद्रीरत्व- स्पाविशिषटत्वात्‌ । न च वस्तु वस्न्तरद्रारेण विक्रियत इति गुल्पपा ष्पा शक्य कल्पयितुम्‌ । न च विन्नानात्मा परमात्मनो वस्तन्तरम्‌ । तथा फल्पनायां सिद्धान्तहानात्‌ । तस्मद्वेदाथंमरढानां स्वचित्तप्रभवा

~ -- ^-^ = जन

पपत्तिरत आह । तस्मादिति । सवपनिषदामकियपरत्वपतिभामस्तच्छब्दा येः | नमु प्रैरुय्यमानोऽपि वेदार्थो भवदेव किमिदयसौ दवेषदेव यज्यते त्राऽऽह । तथाऽपीति । न चायौन्तरस्य वेदाथ तत्र॒ तातर्यलिङ्ामावादिति भवः । लिङ्गवियोगेऽपि पुति वासनाऽस्तीयेतन्निराक्ल्य रारित्रयकल्पनां निरक- रोति । न चेति । कथं पिदधान्तेऽपि ववशब्दरादिसापञ्ञस्यं तत्राऽऽह । यदेति | राशिजयपक्ष जीवस्य कृपमध्येऽन्तमवे निषेष्यकोरिनिवेश्षः स्यादुपिमध्येऽन्तर्वि भृतिः रिक्षणीयत्याह । अन्यथेति । मवं श्रतेः शिक्षति तत्राऽऽह । तदेति | ङ्पिमध्ये जीवान्तमोवकल्पनायामिति यावत्‌ । पिषयभेरेनोपकरमािरोषं॑चौईयति | अथेति । इत्यं व्यवस्थायां जीवद्वारा विक्रियमाणस्य परस्य ङ्पे ृतौमृतं इत्युक्तिर- युक्ता वाप्ननाकमररपि तद्रा तैत्छनन्पाविकेषा रति दूषयति । तदेति । विज्ञाना- तद्वारा परस्य विक्रियमाणत्वमङ्गोकत्याक्तं तदेव नास्त याह । न चेति । तथामत- स्यान्यथामूतस्य च विक्रियाया दुहपपादत्वादियथेः । किंच जीवस्य ब्रह्मणो वस्व- न्तरत्वमात्य न्तिकमनात्यन्तिकं वा नाऽऽदच इवयाह | न चेति । न द्विवीयो मेदभे- दनिरासादिति द्र्टम्यम्‌ | प्रप्षूषणमुपंहरति । तस्मादिति । एवपाद्विकल्मना

क्न कन्न =

न~ ~~~ ~~~ ~ या नो व काम -न-0 >> ८ ५०५

१. यदिचम्‌२ग.च ज. उ.पूर्तत ३ गते एदे।४क,. ब, ठ. त्‌ । न त फ, पत्या ६३ ख.ज, वदेवं । ८क.क्त.प, उ, णक्रमपि लप, म तत्र संब

तुषीये ब्राह्मणेभ्‌। ३] आनन्द गिरिकृतटीकाषवखितशांकरमाष्यसमेता। ३१३

एवमादिकल्यना अकषैरवीन्नाः । न हक्तरवाह्लो वेदार्थो वेदार्थोपकासी वा । निरपेक्षत्वाद्वेदस्य पामाण्यं प्रति । तस्माद्राशित्रयकल्पनांऽषम- क्षसा । योऽयं दक्षिणे ऽक्षन्पुरुष इति लिङ्गात्मा पस्तुतोऽष्यात्मेऽधिवेवे चे प एष एतस्मिन्मण्डले पुरूष इति तस्येति परकृतोपादानास्ष एवोपा- दीयते योऽसो त्यस्याम्र्तस्य रसो न तु विन्नानमयः। ननु दिन्नानम- धंस्येवेतानि पाणि कस्मान्न भवन्ति विज्ञानमयस्पापि प्रकृतत्वात्त- स्येति च प्रकृतोपादानात्‌ । नेवं विज्नानमयस्याङूपित्वेन विजिन्नापयि- पितत्वात्‌ । यदि हि तस्यैव विन्नानमयस्येतानि माहारजतादीनि पाणि स्युस्तस्येव नेति नेतीत्यनाख्येयष्पतयाऽऽदेशो न स्यात्‌ । नन्वन्पस्येवासावदेशो न तु व्ज्नानमयस्पेति । न । षषठान्त उपसंहाराद्विज्नातारमरे केन पिजानीयादरिति विज्ञानमये प्रस्तुत्य स एष नेति नेतीति विन्ञपयिष्पामीति च प्रतिज्ञाया अथंवत्वात्‌ । यदि च विन्नानमयस्येवासंव्यवहार्यमात्मस्वषटपं ज्ञापयितुपिष्ं स्पात्यध्वस्तस- वोपाधिविशेषं तत इयं प्रति्नाऽथवती स्पात्‌ । येनासी ज्ञापितो जाना- त्पात्मानमेवाहं ब्रह्मास्मीति शाघ्निष्ठं प्राप्रोति न तिभेति कुतश्चन ।

राशिबयं जीवस्य कामादाश्रयत्वमियाचाः । अक्षरबाह्यत्वे एकितिमाह । न हीति

वेदारथोपकारित्वामवे हेवुमाह । निरपेक्षत्वादिति। वेरापलायमावे पिद्ध१4 कथयति। तस्मादिति । वस्य हेलयत्र परकीयप्रक्रियां प्रल्याख्याय खमते वच्छब्दरापमाह | योऽयमिति । प्ऱवत्वाहिङ्गात्मग्रहे जंवस्यापि पाणिपेषवाग्ये तद्धवात्तम्य॑वाज तच्छब्देन अहः स्यादिति शङ्कते । नन्विति । परकततऽ प तस्य निररिरष्रह्मल्न ज्ञापयितुमिष्टत्वान्न वासनामयं संसारदूपं वसते युक्तमिति परहरत । नेर्वामिति । हतश्च जीवस्य न वासनाङ्पिता किंतु चित्तस्ये्याह । यदि हीति । नपेध्यक्रार- प्रवेशादिति मावः । नायं जीवर्याऽऽदेशः किंतु ब्ह्मणस्तटस्पस्येवि शङ्कयिला दूष- यति । नन्वित्यादिना । षष्टवसने व्िज्ञावारमरं कनेयात्मानमुपक्रभ्य स एष नति नेव्यात्शन्दातस्यैवाऽऽदेशोपसहारादिहापि तस्येवाऽऽदशो न तटस्थस्यव्ययः | हतश्च प्र्यगधस्येवायमदेश द्याह । विक्षेपपिष्यामीति' । तदव समपर्थत | पद।ति। कथमेतावता प्रतिनज्ञाथवसं वद्‌ाई । येनेति । ज्ञानफलं कथयति । शान्नेति । अन

~ ---~ [२ ११. शि) =~ "~ ~~~ ~~~ 1 क त 8 व त 7 ज

$ग.च.नानस*। छ. “ना चाक्त । २क. ख. च. ऊ. छ. द, दनलापस। उक्ष. ध अ, द, ्टयेताः|४ग,घ ङ. च. छ. ज छ."कृताम्यादा" ५ ल. ग. घ. ज. ढ, नि महा। ६ ग. गति ज्ञाप । घ्र, ह, ज, "तिङ" | ७ क. च. प्त. विज्ञाप । ८ घ. ज. पं त्िज्ञा।९५ क अतेति | भ* | १० क.ण.श्योन। १११. ण. ण्ट । ह १२ क. व्रह्ठपः। १३६. र. ति चेति । त 1 १४ क. त द, यति। षर ॥

॥.#.1

४१४ वृरदारण्यकोपनिषत्‌ [दविवीयाध्ययि

पथा माहारजनं वासो यथा पाण्डाकिकं यथेन्द्रगापो यथाऽन्यचिर्यथा पुण्डरीकं यथा सकृदिदुत्त*

एयक काककथा 0 1

(णी = 1

भथ पुनरन्यो विज्गानमयोऽन्यो नेति नेतीति व्यपदिश्यते तदाऽन्य- ददो ब्रह्मान्योऽहमस्मीति विपयंयो हतः स्यात्‌ । नाऽऽत्मानमेवादे- दहं ब्रह्मास्मीति । तस्मात्तस्य हेतस्येति शिद्गपुरुषस्येदेतानि एपाणि। सत्यस्य च पतये पएररमात्मस्षटपे वक्तव्ये निरवशेषं सत्थं वक्तयम्‌ | सत्यस्य व विशेषद्पाणि दासनास्तासापिमानि षएपाण्युच्यन्ते । एतस्य पुरुषस्य प्रकृतस्य रिष्कात्मम एतानि पाणि । कानि तानीत्युच्यन्ते यथा लोक महारजनं हरिद्रा तया रक्तं माहारजनं यथा वाो रेके । एवं छयादिविषयसयोगे तादशं वाक्षनाष्टपं रञ्जनाकारयुत्पचते वित्तस्य । येनासो पुरुषो रक्त इत्युच्यते बघ्वादिवत्‌ । यथा च रोके पण्ड विकम्‌ । अवेरिदमाविकम्रणोदि । पथा च तल्पाण्डुरं भवति तथाऽन्य- दरासिनाष्पम्‌ । यथा च रोक इन्द्रगोपोऽत्यन्तरक्तो भवत्येवमस्य वाप नापप । कृविद्विषय विशेषापेक्षया गस्य तारतम्पं कविलपुरुषवित्त- हृरयप्षया । यया च रोकेऽग्न्यविमौस्वरं भवति तथा कचित्कस्य- विद्रास्तनाह्पं भवति । यथा पृण्डरीकं शं तद्रदपि च वासना कस्यचिद्भवति । पथा सकृद्विशुत्तं यथा रोके सढृद्ियोतनं सवतः प्रका- शकं भवति तथा त्नानप्रकाद्चयविषृद्श्वपेक्षया कस्यविद्राकषनाट्पमुषजा-

य ककरन

7 1

यपृखेनोक्तम् व्यतिरेकमुखेन साधयति । अयेत्यादिना । व्िपयये एदीरे बक्तक- ण्डिकाविरोधं दशयति । नाऽ ऽत्मानमिति । वच्छन्देन जीवपरामशसिमवे रकित माह । तस्मादिति । ननु शिङ्गस्य चेदेताति माणि किमिदयुपन्यस्यन्ते प्रमालमल- ङपर्यैव वक्तम्यख (दव आई । सत्यस्य चेति । इन्दरगोपोपमानेन कोसुम्भस्य गत- त्ानमहारजमं हद्िवि व्याष्यावम्‌ । ठव लोकपपिद्धि दशेयति । पेनेति । ऊगो- दीयादिपदं कम्बलारिग्रहा्म्‌ । मनसि वासनव्रैविज्ये किं कारणमिति वदराह । कचिदिति । वित्तवृ्तशब्देन सादविगुणपरिणामो विवक्षितः । परिमिव्टा- न्त्रोकत्या वाप्ठनानामप्ि परिमितत्वं दष्टान्वदा्टन्विकयोः सम्याद्य शङचाऽऽह ।

~ ^ क न क = क ~~~ के

श्या चैतदाप्रण्ट। ४, न, द, “कवि ।

षीय बाह्मणम्‌।३] भानन्दगिरिङतयीकासंदितिशाकरमाष्यसमेता | ६११

सकृदिद्यत्तेव ह वा अस्य श्रीर्भवति _ _ य॒ष्वंवेदाथात आदेशो एवं वेदाथात दश्चो नेति नेति

यते । नैषां वासनाष्पाणामादिरन्तो भ्यं तखूपा वा देशः कारो निमित्तं वाऽधापते। भतं ख्पेपत्वाद्रासनाया बाततनारेतनां चाऽऽन- न्त्यात्‌ । तथा च वेक्ष्यति श इदंमयोऽदमय त्यादि । तस्मान्न स्वहपसंख्यवधारणाथां दृष्टान्ता पथा माहारजनं वास इृद्यादयः कतर अकारपदशनाथः। एव॑मकाराणि हि वासनाश्पाणीति। यत्त वासनाहपम- मिहितमन्ते षकृद्धिथोतनमिवेति तत्कर दिरण्यगमस्वाग्पाङ्तात्पाटु- भवतस्तडिद्वत्सङृदेव व्क्तिभेवतीति तेत्तदीयं बाषनाष्टपे हिरण्यगर्भस्य थो वेद तस्य सङ्रद्भियुत्तेव । ह वा इत्पवधारणार्थो । एवमेवास्य भरीः ख्यातिभेवतीत्पथेः । यथा हिरण्यगभभंस्पेवमेतचयोक्तः वासनाद्प- मन्त्यं यो वेद । एवं निरवशेषं सत्यस्य स्वष्पमभिधाप पत्तत्सत्यस्य सत्यमरवोचाम तस्येव स्वह्पावधारणाथं ब्रह्मम इदमारभ्पते। अथानन्तरं सत्थस्वषटपनिदेशानन्तरं ल्सच्यस्य सत्यं तदेवा्शिष्पते यस्मादतस्त स्मात्सत्यस्य सत्ये स्वप निदक्ष्याणः। देशो निर्देशो बह्मणः। कः पुन- पौ निद इत्युच्यतेनेति नेतीत्येषे निदंशः।ननु कथमाभ्यां नेति नेतीति शब्दाभ्यां सत्यस्य सत्यं निदिदित्ितमिति।उच्यदे।स्वोपापिषिशेशपोहन

जैषामिति । वाक्यशेषं सेवादयति । तथा वेति । वाक्षनानन्यास्तवीयपरिमिति- प्रदृशेने परिमित शटान्तपरिप्रहस्यावात्पये कुत्र वात्मयेपियाशङ्न्याऽऽह । तस्मा- दिति। परकारपदशेनमेवामिनयवि । एव॑प्रकाराणीति । अन्त्यवासनादिविशिषटसुत्र परस्व एलवरदी दत्यकुमिवानपूकममिदषाि । पच्ित्यादिना । ग्यक्तिः सर्वश्य चस्त॒जातस्येबि शेषः| तद्रीयमित्यस्य व्यक्तीकरणं हिरण्यगभेभ्येवि | वदेत स्फुटयवि। यथेत्यादिना । वृत्तमन्‌ यानन्तरगरन्पमवतप्विति । एवमित्पादिना । व्येव ब्रह्मण इवि संबन्धः । कस्माद्नन्वरपित्युकते तद शयत्नतःशब्दं चपिक्िवं पूरयन्व्यकरौवि । सत्यस्पेति । यधोक्तादेशस्यामावपर्यवसायिं मन्वानः शङ्कते । नन्विति । निख- विकनिषेषासिद्धेस्तदवपित्वेन सत्यस्य सत्ये बह्न निदेष्टुमिशपवि परिहरि । उच्यत इति । ब्रह्मणो विपिुलेन निग सेमाम्यमाने किति निपषमृखेन वनिते

१क. छ, छ. इ.श्यक्तीमव^ २ त. ग. तदी" ३ क. च. द. तदस्य । ४ प्रर्यस्य स्व" । ५ क.प.ह.रन्यं स्व स्व ९ गच.डग्येष नि। ज ध.न.ण."नावि'। < प.न.ण. "तावै याकरोति।,

३१६ ` बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [हिषीया्याय

यस्मिन्न किद्भिशेषोऽस्ति नामवाह्पंदाक्मवाभेदो बा जातिं गुणो वा। तहारेण हि शबद प्रशृत्तिमंवति । न चैषां कश्िद्विशेषो ब्रहमण्यस्ति । अतो न निष्टं शक्यत हृदं तदिति । गोरसौ स्पन्दते शङ्को विषाणीति पथा रोके निदिइयते वथा। भध्यारोपितनामद्पकमेद्रारेण ब्रह्म निर्दिरयते विज्ञानमानन्दं ब्रह्म विज्ञानघन एव ब्रह्माऽऽसेत्येवमादिशब्दैः । या पुनः स्वष्टपमेव निर्दिदिक्षितं भवति निरस्तसषवौपाधिविशेष तवा न शक्यते केनचिदपि प्रकारेण निर्देष्टुम्‌ । तदाऽपमेवाम्युपायो पहुत प्राप्तनिदश्चपरतिषेधद्वारेण नेति नेतीति निदेशः । इदं च नकारद्वयं पीप्सान्याप्त्यथंम्‌। यचत्पाप्ं तत्तनिषिष्यते । तथा च सत्यनिर्दिष्टाशङ्ञ बरह्मणः परिहृता भवति । अन्यथा हि नकारद्वयेन प्रकृतद्वय प्रतिषेधे यदन्यत्पदरताततिषिद्धद्रयाद्ह्य तन्न निर्दिष्टं कीदशं तुं खल्वित्याशङ्खा नं निव्िष्यते । तथा चानथेकश्च प निर्देशः पुरुषस्य विविदिषाया अनिव॑तंकत्वात्‌। ब्रह्म ज्ञपयिष्यामीति च वाक्यमपरिसमाप्रार्थं स्पात्‌ ।

तत्राऽऽह । यस्मिन्निति । तद्िधिमुखेन निर्वष्टुमङकयमिति शेषः । नामरूपाचमा- वेऽपि ब्रह्मणि शब्दपवृत्तिमाशङ्चाऽऽह । तद।रेणेति । जात्यार्वानिमन्यतमस्य ्ह्मण्यमरि सेमवात्द्ार। तत्र शब्दपवृत्तिः स्यादिति चेत्याह | न चेति । उक्तमथ धम्येृष्टान्तेन स्पष्टयति । गोरिति । तथा जात्याथमावान्न ब्रह्मणि शब्द्प्रवृत्तिरति हेषः । कथं तर्हिं कसिद्विधिमुखेन ब्रह्मोपदिश्यते तत्राऽऽह । अध्यारोपि- तेति । विज्ञाननन्दादिवक्येषु शवले गृहीतशक्तिभिः शदैरेकष्यते ब्रदनत्यधैः । जनु ठक्षणापुपेकष्य साक्षादेव ब्रह्म किमिति न विवक्ष्यते तत्राऽऽह । यदा पुनरिति। निदष्टं लक्षणामुपेह्य साक्षादेव वक्तुमिति यावत्‌ । तत्र काब्दपवक्षिनिमित्तानां जात्या दीनाममावस्योक्तत्वादिल्यथेः । त्रिषिमुखेन निरदेशासंमे फारेितमाह । तदेति । प्राप्तो निदंशो यस्य विशेषस्य तत्मविषेषमखेनोपे यावत्‌ । एवं बरह्म निर्ददिक्षिवं चेदेकेनेव नज।ऽछं कवं द्वितीयेनेलयाशङ्ग्याऽऽह । इदं वेति । वीप्सया म्याधिः सरैः विषयसम्रहस्तदर्थं नकारद्रयमित्युक्तव म्यनक्ति । यद्यदिति । विषयेन पाघरं स्वं न नवेतयुक्ते सत्य वषयः प्रत्यगात्मा बरहनेत्येकत्रे शाह्लपयेवसाननिराकाद्स्यं श्रोतुः धिष्यतीत्याह । वथा चेति । इतिशन्दुस्य प्रकतप्रामशित्वात्परूतमतीमूतौरेरन्यत्व मणो नकासपर्यवसानं किति नेष्यते वत्राऽऽह । अन्येति । आशङ्कानिवृस्य-

भ दोषमाह । वथा चेति। अनयकश्वोति चकारेण समुदितं दोषान्तरमाह । बरहमेति।

पी

१्‌,ध. नु । २ ड, 'वतितत्वा |

: तृतीयं बराह्णम्‌। ३] भनन्दगिरिकृतदीकादवर्विशांकरभाष्यसमेता। ६१७

न दयेतस्मादिति नेयन्यत्परमस्यथ नामधेय *सयस्य सयमिति प्राणा वे सयं तेषामेष सयम्‌॥६॥ इति वृह- द्रण्यकोपनिषदि दितीयाध्याये तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ॥३॥

यदा तु सव॑दिक्ृाङादिविविदिषा निवतिता स्पात्पर्वीपाधिनिराकरण- द्वारेण तदा सेन्धवधघनवदेकरसं परज्ञानघनमनन्तरमबाश्चं सत्यस्य सत्य- महं ब्रह्मास्मीति सवतो निवतंते विविदिषाऽ ऽत्मन्येवावस्थिता प्रजा भवति । तस्माद्वीप्सारथं नेति नेतीति नकारद्वयम्‌ । ननु महता यकेन परिकरबन्धं कृत्वा किं युक्तमेव निर्दह ब्रह्म । बाढम्‌ । कस्मत्‌। नं हि यस्मादिति नेति नेत्पेतस्मादितीति व्यापतव्यप्रकरा नकारद्रयेविषा निरिशहयन्ते । यथा ग्रामो ग्रामो रमणीय इत्यन्यत्परं निर्देशनं नास्ति। तस्मादयमेव निर्देशो ब्रह्मणः । यदुक्तं तस्पोपनिपत्सत्पस्प सत्यमित्पे- वैपकारेण सत्यस्य सत्यं तत्परं बह्म । अतो युक्तमुक्तं नामधेये ब्रह्मणो नामेव नामधेयम्‌ । किं तत्सत्यस्य पत्यं प्राणा वे सत्यं तेषामेष सत्यमिति ॥६॥ इति वृहदारण्यकोपनिपद्धाष्ये द्वितीयाध्यायस्य तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ॥३॥

क्तमयेभन्वयमुखेन समयते । यदा सिति । स्वोपाषिनिशपेन तत्र त्र विषयेद्नेच्छा यद्‌ निवर्तिता तदा यथोक्तं प्रत्यग्त्रद्माहभिपि निश्वियाऽऽका- ङ्शना स्तो व्यापरैते तेन देशस्य सायेकतं यदा चोक्तरीलया वक्नाऽऽसत्येव प्रजञाऽवस्थिवा मवति तदा प्रतिज्ञावाकयमपि परिसमाघराप्‌ं स्यारिपि यांजना। वीप्साक्षपुरसंहरति । तस्मादिति । आदेशस्य प्क्रमाननुगुणलवमाशङ्यानन्तखा. कयेन परिहरति । नन्वित्यादिना । न हीति प्रवीकोपदानमर्‌ । यसादि- लयस्य हिशब्द्‌भैस्य तस्मादित्यनेन संबन्धः| व्याठम्याः संग्रा विषयीकर्वव्या ये प्रकारस्पे नकारद्रयस्व विषयाः सन्तो नियन्त इति नोति ^नेत्येतस्मादित्यनेन भागेनेति योजना । इतिशब्दाम्या व्यापषम्यस्ेभकारमंगरदे दषटन्वमाह । पथेति । आमो अमि रमणीय इत्यक्त रौ्यनिविषटरमणीयसवयाममगरहत्रृतेऽपीति्ञनदाभ्यां विषयमूतसप्ैपकारसुगहे नकाराम्यां तन्निपपसिद्धिरियषेः। यथोक्तानिमेभङ्पान्निरेश- दन्यनिदेशनं यस््ाह्कचणो न परमस्ति तस्माददुपसंहारः । भयेयाह वाक प्रकवोप- सह{त्वेन व्याचष्टे । यहुक्तमित्यादिना ॥ € ॥ इवि बृहदारण्यकम।ष्यदाकार्या द्वितीयाध्याये तुरतायं ब्राह्मणम्‌ ॥ ३॥

छद. न हितस्य रध. इ. छनि नेनि ने ३ क. ग. ध. भ, नेतीये* । ४ च, व धयस्य प ५ घ्न. 2, नेतीये। ६ ध. भ. ण. "तिर्या । ७. चनन, राषटति ८, ण. "एपए्े

[क रिं

४१८ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [दिवीयाभ्वाये

आत्मेत्येवोपासीत । तदेवेतंस्मिन्स्वस्मिन्पदनीपमात्मतत्वं यस्मा- स्येयः पुत्रादेपित्युपन्पस्तस्प वाक्यस्य ठ्याख्यानविषये सबन्धप्योजने अभिहिते तदात्मानवावेदहं ब्रह्मास्मीति तस्मात्तरछवंमभवदिति । एवं प्रत्यगारमा ब्रह्मविचाया विषय इत्येतदुपन्यस्तम्‌ । अविधायाश्च तिष- योऽन्यो ऽसावन्यो ऽहमस्मीति न स वेदेत्यारभ्य चातुवण्यंप्रविभागादि- निमित्तपाङकमंसाध्पसाधनरभणो बीजाङ्शुरवद्याकृतान्पाकृतस्वभावो नापष्पकमिमकः ससारयं वा इदं नाम छ्पं कर्मत्युपसंहतः शान्नीप उत्क्षलक्षणो बह्मरे।कान्तोऽधोभावश्च स्थावशन्तोऽशाद्लीयः एवमेव प्रदरितो द्रया हेत्यादिना । एतस्मादविद्याविषयाद्विरकस्य प्रत्यगा- त्मविषयत्रह्मरिचाय)मधिकारः कथं नाम स्थादिति वृतीयेऽध्याय उप. तहतः समस्तोऽविद्याविषयः । चतुथ तु ब्रह्मविधािषयं प्रत्यगात्मानं ब्रह्म ते त्रवोणीति ब्रह्म ज्ञपयिष्यामीति च प्रस्तुत्य तद्रद्यकमद्रयं सवे- विशेषश॒न्यं क्रिपाकारकफरस्वभावसत्यराब्दवाच्याशेषभूतधमेप्रतिषेध- संबन्धामिपित्सया वृत्तं कीतयति । आस्पेत्येवेति । किमिदयात्मतसमेव ज्ञातव्वं तश्राऽऽह । तदेवेति । इत्थं सृत्रितस्य व्ि्याविषयस्य वाक्यस्य व्याख्यानमेषै विष यस्तत्र विद्या सानं साध्या मुक्तिरिति तन्वो मुक्तिश्च एलमित्येते वदाल्ानमि- द्यादरिना दर्हिते इयाह । इत्ुपन्पस्तस्येति। विदयाविषयमुक्तं निगमयति | एवमिति । उक्तमथ।न्तरं स्मारयति । अविद्यायाश्चेति। अन्योऽसाविदयायारम्यात्रि्ाया विषयश्च तैपतार उपसंषटवल्यमिलयारिनेति सबन्धः । संसारम्े विशिनशि । चातुरवरण्ैति । चातुवण्यं चातुराश्रम्यमिति प्रविमागादिनिमित्तं यस्व पङ्कस्य कमगस्तस्व पाध्यसा- धनमित्येवभात्मक हति यावत । वस्यानारिलं ददति । बीजाङ्क्रवदिति । वमेव त्रिष सक्षिपवि | नामेति । स चोत्कषापकपौप्यां द्विषा भिद्यते तत्राऽऽचमुदाह- रपि । शाष्चीय इति । उक्कशो हि संपारह्य्नात्ममावः शाल्लीयज्ञानकमंरभ्य हयथेः | द्वितीयं कथयापे । अधोभावर्ोति । निरू्टः ससारः सखाभाकरिज्ञा- नकमेषाध्य इदयपेः | किमित्यविचा विषयो व्याल्यातो न दि स॒ पुरुषस्योपयुन्यते वत्राऽऽ्ह । एतस्मादिति । प्रयगाप्मैव विषयस्तस्पिन्या ब्र्रेति पिया वस्यामिठि यवर । तर्तीयमयेमनूय चातुधिकमधं कथयति । चतुथं चिति।

षी णी

0

> = 4 0 ० ---न

9 ध. "ततव" । २ क, ख. "क्तस्यास्य । ३ ड, च. छ, ए. ठ. "पामिवापि* । ४ क, ल, थेचिद्पि घ्या" । ५. ग. घ्र, द. च. छ, ज... "्वागित। ९, ठ. "व प्रिवावि"। ॥ । ल, 7 - "दिद |

चरुं ्राह्णम्‌।४] भानन्दगिरिकतटीकासंवलितशांकरभाण्पसमेता | ६१९

द्वारेण नेति नेतीति ज्ञापितम्‌ । भस्या ब्रह्मिचाया अङ्गत्वेन सन्यासो विधित्सितः । जायापुजवित्तादिलक्षणं पाङ क्माविद्ारिषयं पस्था- भाऽऽत्मपाप्िसाधनम्‌ । अन्यसाधनं हयन्पस्मे फलस्ताधनाय पयुज्यमानं परतिकूलं भवति । न हि बुमभुक्षापिपासानिष्रपथं धावनं गमनं वा साध- नम्‌ । मनुष्यलोकपिवुरोकदेवरोफषाधनत्वेन हि पुतरादिसाधनानि श्रुतानि माऽऽत्मपाप्रित्ाधनत्वेन । पिशेषितत्वाच्च । न च ब्रह्मषिदो विहितानि काम्पत्वश्नवणादेतावान्ये काम इति। ब्रह्मविदश्व)ऽ ऽप्कामता- दापषकामस्य कमानुपपत्तः। येषां नोऽपमात्माऽपं लोक इतिं च भरुतेः। केचित्तु ब्रह्मविदोऽप्येषणगाकवन्धं वर्णयन्ति तेवहदारण्यकं न श्रुतम्‌ । पुत्ायेषणानामविद्वद्विषयत्वम्‌ । विचयाविषये च येषां नोऽयमात्माऽपं खोक इत्यतः किं परजया करिष्याम इत्येष प्रिभागस्तैनं शतः शरुत्पा कृतः । सवक्रियाकारकफरोपमदंस्वरूपायां च विद्यायां सत्यां षह

~~ -> ~* ~~~ ~~ न~~ “~ * ~

[ (म

एवं वृत्तमन्‌ चोत्तरब्राह्मणवात्यमाह । अस्या इति । किरति संन्यासो विभि. तस्यते कमेणेव विच्लमादियाशङ्कचाऽऽह । जायेति । अव्रिचाया विषय एषु विधयो यस्येति त्रिब्रहः। तस्मात्छन्यासो विधित्सित इति पूर्वेण संब्न्यः । ननु प्रकृते कमाति्ाविषयममि किपित्यात्मनज्ञानं तादथ्यनानुष्ठीयमानं' नोपनयति वत्राऽऽह । अन्पेति । वदेव र्टान्तेन स्पष्टयति । न हीति । पङ्कस्य कमणोऽन्यप्ताषनल्मेव कयम्रपिगवमियाशङ्कयाऽऽह । मनुष्येति । स।ऽयं मनुष्यरोक्ः पत्रेव जय्यः कमणो पितृष्ाक विद्या दवलाक इति व्िकषिवतम्‌ | श्रुतत्वमेव विशेषिविलोक्ति- दवारा स्फृटीरतमिति चकारेण चोद्यत | ननु बह्मत्रिधा खफ़रे विहितं कमपिन्षते ओ्रीवसाषनत्वादशांदिवत्तथ।च समुच्चयान्न कमन्याससिद्धिरव आह । न सचेति। कमेणां काभ्यत्वेऽपि बर्मविद्रस्तानि कि न स्युरिलयाशङ््याऽऽह । ब्रह्मविदश्चेि। इतश्च वस्य पुत्रादिसायनानुपपत्तिरयाह । येषामिति । समुबयपक्षपनुमाप्य श्रति- विरोषेन दूषयति । केचिच्िति । श्रुविविरोभगेव स्फोरयति । पुत्रादीति । भवि- ददविषयत्वं शरं तत्पकरणे तेषामुपदेशादिपि शषः । किं प्रजया करिष्याम इदयत आरभ्य येषां नोऽयगासाऽयं लोक इति च त्रिद्याव्रिपये श्रैतिशिि योजना । एष विभागः श्रुत्या कतरस्मै; समुञ्चयवादिमिनं श्रुत इति गकरन्यः । न केव श्ुतिव्रिरावा-

~ -- ----

शति भ्रु" ४ध. भ्रण, "ठानसेमतकादिः । ५ अन्ग. नंन फर | ६. भ, ण. श्रुतमिति ।

३२४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [द्वितीयाध्याये

का्यैणाविचापा अनुपपत्तिछक्षणश्च विरोधस्तेनं विह्वातो व्यासवाक्यं च तेने श्रुतम्‌। कमेविचासषटपयोिचाविधत्मकयोः परतिकूरवतेनं मिरोधः। ५ पदिद वेदवचनं कुर कमं त्यजेति च । कां गति विधया यान्ति कां च गच्छन्ति कमणा॥ एतद्रे श्रोतुमिच्छामि तद्धवान्पत्रवीतु मे। एतावन्योन्यवै्प्ये वरवे प्रतिकूकतः"" ॥ इत्येव प्रष्टस्य प्रतिवचनेन-- “ कर्मेणा बध्यते जन्तुर्विचया चं विमुच्यते । तस्मात्कमे न कु्वेन्ति यतयः परदर्रिनः" ॥ इत्येवमादि विरोधः प्रद्ितः। तस्मान्न साधनान्तरसहिता ब्रह विद्या पुरुषासाधनं स्वविरोधास्साधननिरपे्ेव ` पुरुषार्थाधनमिति पारितराज्यं सवसाधनसन्यासरन्नणमुत्वेन विधित्स्यते । एतावदे- वाम्रतत्वसाधनमित्यदधारणाषष्ठसमाप्तो रिद्खा्च कर्मो सन्याज्ञवस्क्यः

नजा तैवध्यते | स्मृविपिरोधाचच समुचयापतिदधिरित्याह । व्यासेति । तत्र प्रथमं पर्वोक्तं युक्तिगिरीपं स्फुटयति । कर्भति | पतिकूखवतेनं निवत्थनिववेकमावः । संपति समृविविरेषं स्फोरयति । यदिदमिति । प्रसिद्धं वेदवचनं कुरु कभत्यन्ं प्रति यदिदम्‌- पठम्यते विवेकिनं प्रति च लयजेत्रि वत्र कां गतरिपियार; शिष्यस्य व्याप प्रवि प्रशनस्तस्व बीजमाह | एताविति । प्रि्याकमौस्यावुपायो परश्षरविरुदधत्वे वतते सामिमानत्वनिरमिमानत्वादि पुरस्कारेण प्राविकूल्यत्समु्यानुपपत्तयथोक्तस्य प्रश्नस्य सावकाशत्वमिलयथः | हत्येवं पृष्स्य भगवतो म्यासस्येति शेषः । व्रिरोषो ज्ञानक- मेणोः समुच्यस्येति वक्तव्यम्‌ | समृ्वयानुपपत्तिमुपसंहरति । तस्मादिति । कथं तर्हि बवरिधा पुरुषधयप्तापनमिति तत्राऽऽह । सर्वविरोधादिति । सवस्य क्रियाकारकफ- ठमेदरात्मकस्य दवतेन्द्रजालस्य ब्रश्वविच्या विरोधादिति याव्रत्‌ । एकाकिनी बह्म विद्य युक्तिहैतुरिति स्थिते फलितमाह । इति पारित्राज्पमिति। न केवलं सन्य।सस्व अवणारिपौष्कल्यदषटदरेण विधापणिकाङ्लं श्रुयादिवशादवगम्यपे कि तु छिङ्ग- दपीयाह । एतावदेवेति । कतैव लिङ्कान्तरमाह्‌ । षष्टसमाप्षाविति । एवोभयतः सवबध्यते। यदि कर्म॑सहितं ज्ञानं पुक्तिहेतुष्वदा किमिति कपिणः सतो याज्ञवल्कंयस्य

क क क

पररिाज्यमुच्यते तस्माततस्यागस्तदङ्कतेन तिधित्सिव इदयधैः । तत्रैव लिङ्ान्वर-

"षषे

१ घ, "तो मगवबासत | २ छ. "विद्यो; । ३ ¶.ध, इ. छ. ज, घ, तु ।

धु ह्मण ४] आनन्दगिरिकृतदीकातेविदशा करभाष्यतयेता। १३९ . ` अत्रेति होवाच याज्ञवल्क्य उद्यास्यन्वा

भवत्राजेति । मेत्रेय्ये च कमसाधनरहिताये साधनस्वेनाभृतत्वस्य अरह्मविद्योपदेशाद्वित्तनिन्दावचनाच्च । यदि हप्रतत्वसाधनं कमं स्याद्वित्तसाध्यं पां कर्मेति तनिन्दावचनमनिष्टं स्यात्‌ । यदि तु परितित्याजयिषितं कमं ततो युक्ता तत्साधननिन्दा । कमौधिकफार- निभित्तवणाश्रमादिप्रत्ययोपमदा ब्रह्म ते परादाल्षनरं तं परादादिः त्यादेः। न हि ब्रह्मप्षत्ाचात्मपरत्ययोपमद ब्राह्मणेनेदं कर्तव्यं पषत्रियेगेदं कतेग्यमिति विषयाभावादात्मानं खमते विधिः । यस्यैव पुरुषस्योपम- दिवः प्रत्ययो ब्रह्मक्षनाच्यात्मविषयस्तस्य तत्पत्ययसन्यासात्तत्का्पाणां कमणां कमेसाधनानां चाधेपरापरश्च सन्यासः । तस्मादात्मन्ञानाहुत्वेन सेन्यास्तविधित्छयेवाऽऽख्यायिकेयमारमभ्यते । मेत्रपीति होवाच पाज्ञव- स्क्यो मेने थीं स्वभार्यामामन्रितवान्याज्ञवर्स्पे नाम ऋषिः । उचास्यनुरधव

[णी म भ ण १. २ १ "~ -~ ~~ = ~~ ममो 0 1 12 11

माह । मेत्रय्ये चेति । न हि भत्रेयी मेरि दक्तकमेणि खयं कमौपिकमहेवि पति- दवारमन्तरेण भायोयास्तदनधिकारात । तथाच तस्यं कमंश॒न्याये गरक्तेः साषनत्वेन विचोपदेशात्कमलयागस्तदरङ्कत्वेन ध्वनिव इल्यः । तत्रैव हेत्वन्वरमाह । विन्तेति । किमहं तेन कुयमितिं वित्तं निन्यते । अवश्च तत्पाध्ये कम॑ ज्ञानमहायत्वेन मक्त नोप्रकरोवील्थेः । तदेव विवृणोति । यदि हीति । तज्निन्दत्रचनपित्यत्र तच्छब्देन वित्तमुच्यवे त्वत्पक्षे वा कथं निन्दावचनपिति तत्राऽऽह । यदि तिति । किंच ब्राह्मणोऽहं क्षत्रियोऽहमित्यायमिमानस्य कमोनु्टाननिमित्तस्य निन्दया सवेमिदमा- त्मवेति प्रत्यये श्रुवेस्तात्पयदशंनाद्वियाङ्भत्रेन सेन्याश्री विर्धिप्सत इत्याह । कर्मा धिकारेति । ननु जावि विषो कमौनुष्टानमशक्यमपहारयितुभव अइ । न दीति। ननु वणौश्रमामिमानवतः सन्यासोऽपीष्यते स कथं तद्भय वत्राऽऽह । यस्थेदेति | अधप्राप्श्ेत्यववारणारथंश्चकारः | परयोजकन्ञानवतो वैवपंन्यासाम्युपगमादृतरिरोष इति मावः । आत्मज्ञानाङ्गतवं संन्यासस्य श्रुतिस्मृतिन्यायसिद्धं चक्किमथमियमाङ्यायिक प्रणीयते वत्राऽऽह । तस्मादिति । विभ्यपेक्षिवाथत्रादसिद्धन्यथमास्यायिकेवि भवः

भा्यामामन्र्य किं कुतवानिवि तदह । उदच्यास्यनिति । वैशब्दोऽदवारणाधः

भअमान्वरं यास्यननेवाहमस्मीवि सबन्धः । यथोक्तेच्छानन्वरं मायायाः कव्यं दृह

१ ग. ज, श्यादि। न | ध. ड.ण्यादिना।न।२च. दनी | ३ क. न्यीलखांमा

कने

। क, ह, ट, "ति नि । ५. अज, 2 संभवेत्तत्रा | ६ अ, ण. भाया । ४)

१३ धुहदारण्यकोपनिषत्‌ [दिवव

अरेऽहमस्मात्स्थानादसि हन्त तेऽनया कायायन्याऽन्तं करवाणीति ॥१॥ भा होवाच भत्रेयी। यच्च म इयं भगोः सर्वा एथिवी वित्तेन पणा स्याकथं तेनामृता स्थामिति नेति हौवाच यान्नवल्क्यो

यास्वन्पारितराज्याख्यमाश्नमान्तर बा अर इति संबोधनमहमस्माद्राह- स्थ्यात्स्थानादाश्नमादृष्वं गन्तुमिच्छनस्मि भवामि । अतो हन्तानुमर्तिं पाथंयामि ते तव । किचान्यत्ते तवानया द्वितीयया भार्यया कात्पाय- न्याऽन्तं विच्छेदं करवाणि । परतिद्वारेण युवयोमेया स्बध्यमानयोयः सबन्ध आक्षीत्तस्य सबन्धस्य विच्छेदं करवाणि द्रव्यविभागं कृत्वा वित्तेन सविभज्य युवां गमिष्यामि ॥ १॥

सेबयुक्ता होवाच यद्यदि न्विति वितते मे ममेयं पृथिवी भगो भग- वान्सवां सागरपरिक्षिप्रा वित्तेन धनेन पणां स्यात्कथं न कथंच- नत्याक्ेपा्थः प्रश्नार्थो दा तेन पृथिीपृणंवित्तसाध्येन कमेणाऽ- प्रिहोत्रादिनाऽमृता # स्यामिति व्यवहितेन सबन्धः । परत्यु वाच यान्नवस्क्यः । कथमिति यदयाक्ेपाथमनुमोदनं नेरि.~हावाच याज्ञवस्क्य इति । प्रश्षश्वेत्पतिदचनार्थं नेव स्या अमृता

=-= ~> ~~ ~> >~ ~~~ जाको

यति। भत इति। सि भार्यादौ सेन्यास्य वदनुज्ञापरकत्वनियमादिवि भवः । कते- व्यान्तरं कथयति । किंचेति । आवयोर्विच्छदः स्ामाविकोऽस्ति ‰ तत्न कवेग्यमि- त्याशङुन्याऽऽह । पतिद्रारेणेति । त्वयि पर्रजिते स्वयमेवाऽऽवयोरव्रिच्छेदों मविष्य- वीत्याशङ्ग्याऽऽष् | द्रव्येति । वित्ते तु न ल्लीस्वावडयपिति भावः ॥ १॥ चै भैत्रेयी मोक्षमेवपिक्षमाणा मरं पत्यानुकूल्यमातमनो दशेयवि । सेवमिति । कमे- साध्यस्य गृहमासादारिवन्निखत्वानुपपक्तरक्षेपनिदानम्‌ । कर्॑शब्दस्य प्रशनायस्पक् वाक्यं योजयति । तेनेति । कथं तेनेत्यज क्॑शब्देन किमहं वेनेत्य्त्यं किशब्द्‌- मुपादाय वाक्यं योजनीयम्‌ | वित्तसाध्यस्य कमेणोऽमृतलसाषनत्वमा्ापिद्धौ वत्प- कारपशनस्व निरवकाशत्वादित्ययैः | मुनिरपि भायोहदयामिज्ञः संतुष्टः सननं पश्च च प्रिवदतीत्याह । प्रत्युवाथेति । विततेन ममागृतत्वाभवि तदिचित्कवे- १ क. ल. ग. ङ. च. छ. ज. छ, ढ.भेति क्षे । २ क. घ, ग, ड, च, छ, ज, इ. द, यदि षे । ३ १. मना" । घ, अ, 'मवतेय । |

दुष आाद्नणद्‌)४] भानन्दगिरिक़तदीकातेवखितशाकरभाष्यतमेता। ६१६

यथेवोपकरणवतां जीवितं तथेव ते जीवित५ स्यादम्‌- ततस्य तु माऽऽशाऽस्ति वित्तेनेति ॥२॥ सा होवाच भेत्रेयी येनाहं नामृता स्यां किमहं तेन डुयी यदेव मग- वान्वेद्‌ तदेव मे ब्रूहीति ॥३॥ स॒ हीवाच याज्ञवल्कयः परिया बतारे नः सती प्रिये भाषस एद्यास्सछ व्याख्या- स्यामि ते व्याचक्षाणस्य तु मे निदिध्यासस्वेति ॥४॥

~---~--~-~- [१]

ज = नन ~ == न्न

कि तहिं यथेव लोक उपकरणवतां साधनवतां जीवितं एलोपायभोगसेपनं तथेव तद्वदेव तव जीवितं स्यादग्रतत्वत्य तु नाऽऽशा मनसाऽप्यस्ति वित्तेन वित्तसाध्येनं कमेणेति ॥ २॥

सा होवाच मेत्रेयी । एवयुक्ता पत्युवाच मेत्रेयी पेषं पेनाईं नाप्ता स्यां किमहं तेन वित्तेनं कुर्या पदेव भगवान्केवरुमम्रतत्वस्ताधनं वेद तदे- वाग्रतत्वसाधनं मे महं ब्रहि ॥२॥

स होवाच याज्ञवल्क्यः । एवं वित्तसाध्येऽपतत्वसाधने प्रत्याख्याते याज्ञवल्क्यः स्वामि प्रायसंपत्तो तुष्ट आह । स ॒होबावं पिषेष्टा बतेत्य- नुकम्प्याऽऽह । अरे मेनेपि नोऽस्माकं पूवंमपि प्रिया सती भवन्ती- दानीं प्रियमेव चित्तानुक्‌रं भाषसे । अत एह्वास्स्वोपविश व्पाख्या- स्थामि यत्ते तवेष्टमगरतत्वस्षाधनमात्मन्नानं कथयिष्यामि । व्यचज्नाणस्प तु मे मम व्याख्यानं कुर्वतो निदिध्यासस्व वाक्यान्पथतो निश्चयेन ध्यातुमिच्छेति ॥ ४ ॥

1 2

यपित्याशङ्ग्याऽऽह । किं तर्हीति ॥ २॥

वित्तस्यामृतत्वस्तावनत्वामावमषिगम्य वस्म स्थां त्यक्त्वा मुक्तिसायनभवाऽऽल- ज्ञानमात्र दातु पतिं नियुज्ञाना त्रे । सादेति॥३॥

भायिक्षिवं मोक्षोपायं विवक्स्वामादौ स्तौति । सहेत्यादिना । विन साध्यं कमै तसिमन्नमतत्वस।पमे शङ्किते किमदे वेन कुयपरिवि मायेयाऽपि परत्यारूयावि सतीति यावत्‌ । स्वामिप्रायो न कम मुक्तिरेवुरिवि वश्य भयोदवाराऽपि सेपकतौ सत्यामित्यधेः ॥ ४ ॥

) ग. च. ढ. शति ब्रवीतु, भगवानिति ॥ ४२. ग. लोपो" । ३१.ते.। *थ., ड,

च, ७. ज. छ. इ, "वं नाहं येनामू" । ५ ल. च. द, “न वित्तसाध्येन कमणा कु । ६ ‰ त, घ, च, ट, "वतीदा । ७ घ, ण, न्द्रा च. ।

क = कुर जनयि णमी णी

११४ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ (्िवीयाष्वाये

स हीवाच नवा अजरे षयुः कामाय पति प्रियो भवयात्मनस्तु कामाय प्रतिः प्रियो भवति। न वा अरे जायाये कामाय जाया परिया भवत्यात्मनस्तु कामाय जाया प्रिया भवति । न वा अरे पुत्राणां कामाय पुत्राः पिया भरव- न्त्यात्मनस्तु कामाय पुत्राः प्रिया भवन्ति। न वा अरे वित्तस्य कामाय वित्तं प्रियं भवत्या- त्मनस्तु कामाय वित्तं प्रिये भवति।न वा अरे ब्रह्मणः कामाय ब्रह्म प्रिये भवदयात्मनस्ु कामाय ब्रह्म प्रियं भवति । न वा अरे क्षत्रस्य कामाय क्षत्रे प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय त्र प्रियं भवति । न वा अरे रोकानां कामाय खोकाः प्रिया भवन्यात्मनस्त॒ कामाय रोका प्रिया भवन्ति । नवा अरे देवानां कामाय देवाः प्रिया भवन्यात्मनस्त॒ कामाय देवा

४ ं. . ४१४\ौूािाि ो भभम

त॒ हवांचामतत्वसाधनं वैराग्यमुपदिदिक्ुजोयापतिषुत्रादिभ्यो विरागमुत्पादयति तत्सन्यापसताय । न वै । वैशब्दः प्रतिद्धस्म रणार्थः । प्रसिद्धमेवैतष्लोके । पत्यु्भतुः कामाय प्रयोजनाय जायाया पतिः परियो न भवति किं त्वात्मनस्तु कामाय प्रयोजनायेव भायाः पतिः प्रिपो भवति । तथा न वा अरे जायाया इत्यादि पस्मानमन्पत्‌। नवा अरे पुत्राणाम्‌ ।न वाअरे वित्तस्य।न वा अरे ब्रह्मणः। नबा भरे क्षत्रस्य । नबा थरे छोकानाम्‌। नवा भरे देवानाम्‌ । | अमृतत्वसाषनमालमज्ञानं विवक्षिवं चेदात्मा वा अरे द्र्टम्य इत्यादि वक्तव्यं किपिदि न वा अरे पत्युरित्यादि वाक्यमित्याशङक्याऽऽ६ । जायेति । उवाच जायादीनामात्माथे स्वेन परियत्वमात्मनश्चानौपाषिकपियत्वेन परमानम्दत्वमिति शेषः| प्रतीकमादाय व्याचषे। न वा इति । किं तन्निपातेन स्मायेते वदाह । प्रसिद्धमिति । यथोक्ते कमे नियाम + च. "वाच यावस्क्योऽम्‌" । २ च, द, “भ्यो वैराग्यमु । ३ ग. घ. इ, च. छ. ज. घ, "मते ।

कतुषे बराह्मण ४] भानन्दगिरितदीकासंगसितञ्चाकरभाष्यतमेवा |. ३२५

प्रिया भवन्ति । न वा अरे भूतानां कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्यात्मनस्त कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्ति । न वा अरे स्वंस्य कामाय सं परियं भवत्यात्मनस्त कामाय संवे प्रियं मवति । आसा वाअरे ्रषटव्यः श्रोतन्यो मन्तव्यो निदिभ्यासितम्यो

षी भी

मी

न वा अर भृतानाम्‌।न वा अरे सवस्य । पूर्वं पर्वं यथासने प्रीतिसाधने वचनम्‌। तत्र तत्रेष्टतरत्वाद्वेराग्यस्य । सवेग्रहण मुकतानुक्तार्थम्‌ । तस्माद्यो कप्रसिद्धमेतदात्मेव परियो नान्यत्‌ । तदेतस्मेयः पुत्रादित्पुपन्पस्तं तस्येत- ्त्तिस्थानीयं परप॑श्चितम्‌ । तस्मादात्मभीति्ताधनत्वादरौण्यन्यतर परीतिर त्मन्येव मुख्या । तस्माशत्मा वा अरे द्रष्टन्यो दर्शना दशेनविषयमापा- दृयितत्यः। श्रोतव्यः परवंमाचापंत आगमतश्च | पश्वान्मन्तव्यस्तकंतः। ततो निदिष्यासितन्यौ निश्चयेन ध्यातव्यः | एवं षां दष्टो भवति

एक्ट ~ - ~~~ ~~~ --- = ~ = = न~ ^~ = त => नक भी रि 1 7 1

कमाह्‌ । पूवं परव॑मिति । यथदासन्ं प्रीतिसाषनं रत्तदनतिक्रम्य वस्मिन्विषये पूर्व पर्व वचनमिति योजना | तत्र हतुमाइ । तत्रेति । न वा अरे सवस्येत्ययुक्तं पत्या दीनामुक्तलवादंशेन पृनरुक्तिपसद्गादिलयाशङ्कचाऽऽह । सवं ग्रहणमिति । उक्तवदनु- क्तानामपि ग्रहणं कतैव्यं न च सव विशेषतो अर्तं शक्यन्ते वेन सापान्याथे सवै परदमिल्यधेः । समप्यायेषु सिद्धमथमुपसंहरति । तस्मादिति । ननु वृवीये परिय- त्वमात्मन आश्यां तदेवा्ापि कथ्यते चेत्पुनरुक्तिः स्या्तत्राऽऽह । तदे- तदिति । अंथोपन्यासत्रिवरणाम्यां पीविरात्मन्येवेलययुक्तं पृत्रादावपि वद नाद्व आह । तस्मादिति । आत्मनो निरवि्शयपीत्यास्सदत्वेन परमनन्द- त्वममिधायोत्तरवक्यमादाय व्याचष्टे । तस्मादित्यादिना । करं पुनरिदं दशोनमृत्प्ते व्राऽऽह । श्रोतव्य इति । अवणादीनामन्यतमेनाऽऽस्म- ज्ञानलामाक्किमि 8 सरवेषामध्ययनमि्याशङ्कन्याऽऽह । एवं ६।ति । विध्यनुषाररत. मेवंशन्दायैः | श्रतलातरिरोषादिकल्पहेत्वमारा्च सैरेवाऽऽत्मज्ञानं जायते चेत्तेषां

१ छ. “पनम्‌ । ९ग,घ, च, छ, ज इ, “यैन \ धर ज, ण्‌, "सनो न्याङ्या" । ४ ध. न, अधप्युप' ।

३११६ धहदारण्पकोपनिषत्‌ [दिवीबाभ्वगे

मेतरय्यात्मनो बा अरे दशनेन श्रवणेन मया वन्नानेनेद^समै विदितम्‌ ॥ ५॥ बरह्म तं

जग्याागकाननान, न = - ----- =

श्रवणमनननिदिष्यासनसाधनेनिवंतितेः। यदैकत्वमेतान्युपगतानि तदा ` सम्यग्दशेने ब्रह्मेकत्वविषयं प्रसीदति नान्यथा श्रवणमात्रेण । यद्ह्मभ- जादि कर्मनिमित्तं वणांश्चमादिरक्षणमात्सन्यविधाध्यारोपितपरत्ययविषयं क्रियाकारकफङात्मकमविदापरत्ययविषयं रज्ज्वामिव सपेमत्ययस्तदुपम- दैना्थंमाह । आत्मनि खल्वरे मेत्रेयि दृष्टे श्ुते मते विह्नातं इदं सर्व विदितं विज्ञातं भवति॥ ९५॥

ननु कथमन्पस्मिन्विदितेऽन्यद्विदितं भवति । नेष दोषः । न छ्ात्म- व्यतिरेकेणान्यत्कििदस्ति । यद्यस्ति न तद्विदितं स्यान्न तेन्य- दस्स्यात्मेव तु सर्व॑म्‌ । तस्मात्सवंमात्मनि विदिते विदितं स्यात्‌ । कथं पुनरात्मेव सवैमिस्पेतच्छावयति । ब्रह्म ब्राह्मणजातिस्तं पुरषं

भभम ष

समपधानत्वमाप्रेयादिवदापतेदित्याशङ्गचाऽऽह । यदेति । श्रवणस्य यपपाणविचार- त्वेन प्रधानत्वादङ्धिलं मनननिदिध्यासनयोस्तु वत्कायेपतिबन्धप्वंित्वादद्धत्वमित्य- दुङ्किमावेन यदा श्रवणादीन्यसकूदनुष्ठानेन समुचितानि वदा सामग्रीपोष्कल्यातख- तानं एठशिरस्कं सिध्यति । मननाद्यभवे श्रवणमाजेण नैव तदुपपद्यते । मनना- हिना पतिवन्पापरष्पेसे वाक्यस्य एल्वन्ज्ञानजनकत्वायोगादिलयषः । परापेवाकयस्य वालयेमाह । पदित्पादिना । कमेनिमिततं बद्मक्षनारि वदेव वणौश्रमवस्यादिङूपमा- त्मन्यविचर्याऽध्यारोपिवरस्य प्रलये पिथ्योज्ञानं तस्य विषयतया स्थिवं करियाधा- त्मकं वदुपमदनाथमाहोपे संवन्धः । अविद्याध्यारोपिवप्रलययविषयमित्येतदेव म्बाक- रोवि । अविधेति । अविध्ाजनितप्रययविषयत्वे दृष्टान्तमाह । रञज्वामिति ॥५॥

अत्मनि विदिते सवै विदिवमित्युक्तमक्षिपवि | नन्विति । दषटिविरोषं निराचष्टे । . नैष दोष इति । आत्मनि ज्ञि ज्ञातमेव सथ ततोऽथौन्तरस्यामावादित्युक्तमेव स्फुट- बति | यदत्यादिना । आकाड्‌क्ञापुवेकमुत्तरवाक्षयमुदाहटय व्याचष्टे । कथमित्यादिना।

भि योनि चज 0 > क म => > ~

१ क, ख. ग. ध, छ, ज, "विद्याश्ध्या* । २ क. ख. ग. ड, च. छ, छ. ठ. 'रोपणप्रः ॥ ३ क.ध. ड, छ. ज. स, 'मर्दाथे। क. ल. ङ. छ. च. "त भ ५ग. च्‌, छ. च, द, त्वस्या ६४, क, द. 'ध्वंसिव । ७ ख, शवियाये* । ८ क. द, "याऽ ।

रणम्‌] ानन्दगिरदीसाहविश साप्य । ६५

परादाद्योऽन्यत्राऽऽतमनो बरह्म वेद्‌ क्षत्र तं परा- दा्योऽन्यत्राऽऽत्मनः क्षत्रं वेद छोकास्तं परादु- ्योऽन्यत्राऽऽत्मनो रोकान्वेद देवास्तं परादुर्योऽ- न्यत्राऽऽत्मनौ देवान्वेद्‌ भूतानि तं परादुर्योऽ- न्त्राऽऽत्मनो भूतानि वेद सव तं परादायोऽन्य- ्आऽऽत्मनः सर्व वेदेदं ब्रह्मद क्ष्रमिमे रोका इमे देवा इमानि मूतानीद९ सवै यदयमात्मा ॥ ६॥

जमा क आक = क ७०->

परादात्परादध्यात्पराकुर्यात्‌ । कं योऽन्यताऽऽत्मन आत्मस्वषपरव्यतिरे- केणाऽऽत्मेव न भवरतिं ब्राह्मणजातिरिति तां यो बेद तं परादध्यात्सा ब्राह्मणजातिरनात्मस्वषटपेण मां परयतीति । परमात्मा हि सवषामाता। तथा क्षत्र क्षत्रियजातिस्तथा डोका देवा भूतानि सवैमिदं ब्रह्मति यान्य. नुक्रान्तानि तानि सर्बाण्यात्मेव पदयमात्मा योऽयमात्मा द्रष्टन्पः श्रोतव्य इति प्रकृतः । यस्मादात्मनो जायत आत्मन्येव रपत आत्म. मयं च स्थितिकार आत्मव्यतिरेकेण ग्रहणादात्मेव सर्वम्‌ ॥ ६ ॥

कथ पुनरिदानीमिदं सप्रेमात्मेवेति ग्रहीतुं शक्ते | चिन्मात्ानुगमा- त्सर्वैत्र चित्स्वषूपतेवेति गम्पते । तत्न दृष्टान्त उच्यते । पस्वषटप-

~~ ~~~ ~ ~~ ~ ^ 9 न

पुरुषं विशेषतो ज्ञातुं प्रश्नमुपन्यस्य प्रवीकं गरीवा व्याकरावि | कमित्यादिना । प्राकरणे पुरुषस्याप्रायित्वं दशयति । अनात्मेति । प्ररमालसातिमकरेण श्डय- मानामरि ब्राह्मणजाविं खल्ठरूपेण परयन्कथपपर।पी स्याद्वियाशङ्भव्याऽऽइ । परमा- स्मेति । इदं वरहठेतवुत्तसवाङ्यानुवदस्तस्य व्याख्यानं व(्यनुान्तानान्यादि । अतव सवेमित्येतत्यपिपादयति । यस्मादित्यादिना । स्थिविकाठे तिष्ठति तस्मात सै तद्यतिरेकेणाग्रहणादिवि याजना ॥ ३ ॥

स्थत्यवस्यायां सवेस्याऽऽत्ममात्रचं ज्ञातुमशक्यं ज्ापकामावादिव्याक्षिपाि । कथं पुनरिति । घटः स्फुरतीलयापत्ययमाश्नित्य परिहरति । चिन्मात्रेति । म यथा दुन्दुभेरित्यादि वक्रयमवतारयथति । तत्रेति । सवत्र चिद्तिरकेणाम्चं स्म्यथः | दृष्टान्ते विवक्षिवं संक्षिपति । पत्छषपेति । दुन्दुभिष्टान्वमादायाक्षराणि व्याच ।

----~---~ ~~~» ---» ~~ -~4----- ५ = त =0 = ०्ज = 9 9 ० ~ = अ~ ० ~~~ ~~~

१ग.घ. ज. 'मालमैवदि। २ क. ध. इ. छ. ज, ज्ञ, यावन्यत्र प्रक्रन्तानि यान्यनुक्तानि ता चन्द, यावरन्यत्र प्रहतानि गरान्यनुक्तानि ता ३ च.उर्केन प्रहुणामवदा ड ण. वावन्त्यनु

६३८ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [िवीषाध्यापे स॒ यथा दन्दुभेरभ्यमानस्य न बाद्या- व्शब्दाब्डाहयाद्रहणाय दुन्दुभेस्तु ग्रहणेन दुन्दुभ्याघातस्य वा शब्दों गृहीतः ॥ ७॥ स॒ यथा शङ्खस्य ध्मायमानस्य न बाद्या- उशब्दाज्ोङ्गयादरहणाय शद्खस्य तु ग्रहणेन शङ्खध्मस्य वा शब्दों गहीतः ॥ ८ ॥

व्पतिरेकेणाग्रहणं यस्य तस्य॒ तदात्मत्वमेव शोके दृष्टम्‌ । स पथा स्त इति दृष्टान्तो रोके यथा इन्दुमेर्भेयदिरैन्यमानस्य ताड्य- भानस्य दण्डादिना न बाघाशछब्दान्बहिभृताज्छष्द विशेषान्दुन्दु- मिशब्दतामान्पानिष्कृष्टन्ुन्दुमिशब्दविशेषान शक्कुयाट्‌ ग्रहणाय ग्रही- तुम्‌ । दुन्दुभेस्तु ग्रहणेन इन्दुमिशष्दसामान्यविशेषसेन हुन्दुमिशब्दा एत इति शब्दविशेषा एदीता भवन्ति । दुन्दूमिशब्दसामान्यत्यतिरेके- णाभावात्तेषाम्‌ । दुन्दुभ्याघातस्य वा दुन्दुभेराहनन पाघातो दुन्दुभ्याघा- तवििष्टस्य शब्दप्तामान्यस्य ग्रहणेन तद्गता विशेषा ग्रहीता भवन्ति। नतुत एव नि्मिच ग्रहीतुं शक्यन्ते पिशेषषूपेणाभावात्तेषाम्‌ । तथा ्ज्नानेव्यतिरेकेण स्वप्रजागरितयनिं कश्चिद्रस्तुविशेषो षते । तस्मात्- ज्ञानेन्पतिरेकेणाभावो युक्तस्तेषाम्‌ ॥ ७ ॥

तथा स यथा शद्भुस् ध्मायमानस्य शब्देन संयोज्यमानस्पाऽऽपृय- माणस्य न बाद्ाञ्छब्दाञ्शङ्कपादित्येवमादि पूवेदत्‌ ॥ ८॥

स यथेत्यादिना । शब्द्विशेषानेव विक्ञदयवि । दुन्दुभीति । कयं वहि दुन्दुभिन् ग्यविशेषाणां महणं ताह । दुन्दुभेस्तिति । दुन्दुमिशब्दसामान्यस्योवि यावव । उक्तेऽथं दुनदुभ्याषातस्वे्यादिवाक्यमुत्याप्य व्याचष्टे । दुन्दुभ्याघातस्ेति । वा्ञ- दरायेमाह्‌ । तद्रता दविशेष। इति । उक्तम व्यपिरेकमुखेन विशदयति । न तविति। विवक्षितं दा्टान्तिकमाचषटे । तथेति । ततैव वस्तुविशेष्गरहणसमावनाममिपे सप्र जागरितयारियक्तम्‌ ॥ ७ |

तथा दुन्दुमिदृष्टन्तवदिति यावत । शङ्स्य तु प्रहणेनलादिवाक्यमादिशब्दा्ैः। दुन्दुभे य्णेनेत्यादिवाक्यं दृष्टान्तयति । पुषेवदिति ॥ < ॥

= “~= ~ ~> =,

= = ज ~ 9 9 9 099 छाना ० > कन

ग. "ेगनमप्र' | रग. ज. “तो यथा ठक दु। ३ क. ल.ग, द, छ. इ, न र गर द, विग्य । ५ इ, ° नघनव्य" । ६ ज. इ, "नपरनग्य' |

चतुर ब्रामण ।४] भानन्दगिरिडतदीकफातंवलिताकरभाष्यसमेता | ११६

प यथा वीणाये वाद्यमानायै न बद्याश्शब्दा- उ्शक्याद्रहणाय बीणये तु ग्रहणेन वीणावा-

दस्य वा शब्दो गृहीतः ॥९॥ स यथाऽद्धैषापरेर प्याहितार्टथग्भूमा विनिश्वरन्त्येवं वा अरेऽस्य

तथा वीणाये वाचचमानाये वीणाया वा्मानायाः | अनेकवृष्टन्तो- पादानमिह सामान्यबहुत्वरूपापनार्थम्‌ । भनेके हि विङक्षणाश्ेतना- सेतनषपाः सामान्यविशेषाः । तेषां पारंप्यंगत्पा पथैकस्मिन्महासामा- न्येऽन्तमोवैः प्रज्ञानघने कथं नाम प्दशंयितत्य इति । दुन्दुमिशङ्खवी- णारब्वसामान्यविशेषाणां पथा शब्दतवेऽन्तभौवः । एवे स्थितिकाठे तावत्सामान्यविशेषान्यतिरेकाह्द्येकत्वं शक्यमवगन्तुम्‌ ॥ ९ ॥

एवयुत्पत्तिकाङे पागुत्पतेबरह्येवेति शक्य मवगन्तुम्‌। यथा ऽगविस्फलि- द्धूमादङ्कारार्चिषां प्रागििभागादम्निरेवेति भवत्यगन्येकत्यमेवं जगन्नामष्टप- विकृते प्रागुत्पत्तेः प्रज्ञानघन एवेति युक्तं ग्रहीतुमित्येतदुच्यते। सष यथा55- द्रधेरर्ररेधोभिरिद्धोऽभिरर्द्रधाममिस्तस्मादम्याहिता्छयग्धूमाः एरथग्रा- नायकं धूमग्रहणं पिस्फुखिङ्ादिपदशंनाथं पूमविस्फुरिङ्कादयोविर्निश्- रन्ति विनिगेच्छन्ति। एवं यथाऽयं दष्टान्तः। अरे मेतेय्यस्य परमात्मनः

तथेवि दष्टान्तदवयपरामरेः। एकेनैव दृष्टान्तेन व्िरक्षिनायसिद्ध। किमित्यनेकद्न्ता- परदानमित्याशङ्कग्याऽऽह । अनकेति । इहेति जगदुनयते भरुतिव्रा । मरामान्यत्रहुच-

मेव स्फुटयाते । अनेके हीति । तेषां खशसामान्येऽन्तमत्रेऽपमि कुनो ब्रह्मणि पथव- सानमित्याशङ्श्याऽऽह । तेषामिति । कथमित्यस्मातृप्रै तयेत्यध्य।हारः | इनि मन्यते श्रिरिति शेषः । विमतं नाऽऽत्मातिरेकरि तद्तिरेकेणाग्ह्यपाणत्वायद्यद तिरकणग्रह्य- माणे तत्तदतिरेकिं न भवति यया दुन्दुम्यादिशब्दास्तत्पान्यापिरेरकगणाग्रह्यमाणास्वद- विरेकेण न सन्वीत्यनुमानं विवक्षन्नाह । दुन्दुभीति । शनदलेऽन्तम्रम्नपा प्रज्ञान धने सर्वं जगदन्तभेवतीति शेषः | दृष्टान्तत्रयमवष्टम्य निषङ्भितमयमृप्हरति । एव- मिति॥ ९॥

स यथाऽऽद्रैवामरेरित्यदिििक्रियभ्य वातयेपाह | एवमित्यादिना । न्वितिकरा-

कारा धू" 1४ क, ल्त, ग. ड. चठ, घ, ठ. "निमे" | दे

दद बृहदारण्यकीपनिषत्‌ [दिदीयाभ्याते

महती मूतस्य निश्वसितमेतयष्मयेदी यरुेदः सम- वेदोऽथवीङ्िस इतिहासः ऽराणं विद्या उषएनि- षृद्‌ः छोकाः सूव्राण्यनुन्याख्यानानि व्याख्यानान्य-

परङ्तस्य पहतो भूतस्य निष्वसितवेसजिन्तिततमिव निश्वसितम्‌। यथाऽ- परयत्नेनेष पुरुषनिश्वासो भवत्येवं वा धरे । किं तजिश्वतितमिवः ततो जातमित्पुच्यते । यदग्वेवो यजुर्वेदः सामवेदो ऽथवाद्विरदशतुरविधंः मशः लातमितिहास इत्पुरव॑शीपुषरवसोः संवादादिश्वंशी हाप्सरा इत्यादि ब्राह्मणमेव । पुराणमसद्रा इदमग्र आसीदित्यादि । विद्म देवजनरिथा वेदः सोऽयमित्याद्या । उपनिषदः प्रियमित्पेतहुपासीतेत्याचाः । शोका ब्राष्मणपभवा भश्नास्तदेते श्छोका इत्यादयः । दत्राणि वस्तुपग्रहवा- क्यानि वेदे यथाऽऽ्मेत्येवोपासीतेत्यादीनि । भनुष्याख्यानानि मत्र- विवरणानि । व्पाख्यानान्पर्थवादाः । अथवा वस्तुसंग्रहवाक्यविषरणा- न्यनुव्याख्यानानि । पथा चतुधौष्पाय भत्मेत्येदोपासीतेत्यस्य यथां वाऽन्योऽसावन्योऽहमस्मीति न सेद यथा परशुरेवमित्यस्यायमेवाध्या-

यी 1 + य

मूवस्य परमाधेस्योवि यावत्‌ । निश्वसितमिवेत्युक्ते व्यनाक्ते । यथेति । भरे मेत्रेयि वतो ल।वमिति शेषः । तरेवाऽऽकादूक्ापूवैकं विकदयवि । किं तदित्यादिना । इविशास इति ब्राह्नणमेवेति सबन्धः । पंतरादादिरियारिपदेन प्ाणसवादारिं्रहणम्‌ । असदा हदममर भपीदित्यादीत्यवाऽऽदिशब्देनापदेवेदमग्र भासीदिति शयवे । देवजनविधा गरत्यगीवादिशाल्म्‌ । वेदः सोऽयं वेदद्रहिनं भववीत्ययेः। इत्याद्या वियेवि संबन्धः । आदिशब्दः शिल्पशाखसंग्महाथः | प्रियमित्यतदुपासीतत्याया इत्यत्राऽऽ- दिशब्दः सत्यस्य सत्यमिट्युपनिष्ंग्रहाथेः। वदे शोका इलयादय इत्यत्राऽऽ दिश. ब्देन तदप्येष ^छोको भवति । असन्नेव स भवतीत्यादि गृह्यते | इत्यादी नीत्यादिपदमथ योऽन्यां देवतामुपास्ते ब्रह्मविदाप्रोवि परमित्यारि ग्रहीतुम्‌ । अयेवादेषु व्याख्यानपद्‌- पवृततो हैत्वमावं शङ्कित्वा पक्षान्तरमाह । अथवेति । इतिदहासादिशब्दन्याख्यानमुप- संहरति । एवमिति । बा्मणमिविहासादिपदवेदनीयामोवि शेषः । ऋगादिशब्दाना- मिविहासादिशब्दानां च प्रसिद्धयेत्यागे को हेतुरित्याक्षङ्श्य निश्वसितश्रुविरििहा- `

१.च. देनदुः । २ ङ. छ. ज. "था चान्योः । ३ क. क्ल. जर ट, ण. संबन्धः । ध, भ. दियादि र्‌ । ५ ध. “येनदु।

वपे वधरणभ्‌।*] भानन्दगिरि ती कतिवस्विशकिरभाष्यसमेता। १६१ _ सवेता निशवसितानि॥ १०॥ यदोषः । मभ्नदिवरणानि भ्याख्यानानि । एवमष्टविधं ब्रह्मणम्‌ । एवं बन्ब्राक्षणयेरेव ब्रहणम्‌ 1 नियतरखनावतो विथमानस्वैव ववस्यामिः ठर्यक्तिः पुङषनिश्वासवन्न च पुर्षबुद्धिपयलपुरवकः । भतः पमाणं निर- पेष एव स्वाथ । तस्माचत्तेनोक्तं तत्तथैव पतिपत्तव्यमात्मनः श्रेय इष्छद्विजनानं वाकम वेति। नामयकारावशां हि पस्य विक्रियोष्यवस्था। नामरहपयोरेव हि परमात्मोपाधिभतयोन्पीक्रियमाणयोः सकिरफेनव- तेत्वान्यत्वेनानिवंक्तव्ययोः सवौवस्थयोः तसारत्वभित्पतो नान्न एव "तित्वं यु्तम्‌। तद्ववनेनेवेतरस्य निश्वसितत्वसिद्धेः। अथवा स्वस्य तजातस्याषिधाबिषयत्वमुक्तं ब्रह्मते परादादिदं स्वं पद्यमास्मेहि तैने बेहेस्याप्रामाण्यमशेडश्ते । तदाशङ्कानिशस्यथं मिदभुक्तं पुरुषनि- स्वासबद पपनोत्थितत्वात्पमाणं वेदो न यथाऽन्यो प्रन्थ इति ॥९०॥

सादिक्षब्दानां प्रसिद्धायेत्यागे हेतुः परिशेषस्त्वन्यत्रत्यम्परित्याऽऽह । एषं मन्नेति ।

मृनु पथमे कण्डे वेदस्य नित्यत्वेन पामाण्यं स्थापितं तदनित्यत्वे बद्धातनिरित्यत आह । नियतेति । नियवेत्यादौ वेदो विकषष्यते | कल्पान्तेऽन्विवान्वेदनित्यादिवाक्याननियव- रचनाव्रखं वेद्यं गम्य॑वे | भनादिनिषरनों इत्यदेश्च सदातनत्वं वश्य निश्वीयते। न ख कवकत्वादुपामाण्यं पत्यक्षादी व्यमिचारातं । न च पौडषेयत्वादनपेक्षस्वहैत्वंमावादपमा- ण्यम्‌ । बुद्धिपूर्वपणीवत्वाभविन दतिषद्धः। न चोन्म्तवक्यसाहश्यमवावितापत्वारिवि धावेः। सिद्धे वेदस्य प्रामाण्ये एटितमाह । तस्मादिति। तामपरपजपृरिसित्रेपदिश न

इपप्रपञचदिः सा चोपदे्टम्या सृषटिपरिपूवरन्यपाऽनुपपतेरित्याशड्श्याऽऽह । ना- भ्ेवि। यपि नापवन्त। ङूपस्टिरिति नामसु्िवचनेन ूपपृशिरधादुक्ता दधाऽपि स्वै

संसोरपूृष्टिनोक्ता न।मरूपयेरिव संसारतव पक्वस्य तेसारो न स्यारियाशङ्कपाऽऽह ।

नामद्धपयोरिति । स्ौवस्ययोग्यैक्ताम्यक्तावस्ययोरिति यावत्‌ । नामपपस्वेवात्र

सगो किमुपपा्विवापुपसदररि । इतीति । भवःय सछृरयावि । तद्भवनेनेवि ।

निश्वसिवश्रुवि विषान्रेणाववारयवि । भथवेत्यादिना । पिध्यत्वेऽपि परति बिम्बव- रपामाण्यसमवाटुन्मत्तादिवाद्यानां च मिथ्याज्ञानापीनपरयत्नजन्वत्वेनामानत्वादेदस्व तद्मावाद्विषयाम्यमिचाराचं नाप्रमाण्यमित्याह । तदाशङ्केति । अन्या बअ्रन्पो बद्धा. दिपणीतः स्वगैामश्रैत्यं वन्देवेत्यादिः ॥ १० ॥

` 9 क.च. 2. पि्वीणिनि ॥ र. नकम येति। ३ ल, च, छ. इ. "शादि ड । ड्ल. न्वा । ५ध. ज. “दद्येत | त" । ६७, ध. ट. विरधिष्य"। ७ क, छ, “नानिद्यादे' $ < ण्‌, सनात्‌ ।

९६१ बृहदारण्पकोपनिषत्‌ [धिवीयाभ्वाये

स यथा सवसामा समुद्र एकायन-

मेव सरवेषा५ स्पर्शानां वगेकायनमेव९ किचान्पन्न केवलं स्थित्युत्पत्तिकाङूयोरेव प्रन्नानव्पतिरेकेणाभावा- सगतो ब्रह्मत्वं प्ररुपकारे च जरबुहुदफेनादीनामिव सङिरुव्यतिरेके- णामावः। एवं परज्ञानैव्पतिरेकेण तत्कायांणां नामड्पकममेणां तसिभिननेव लीयमानानामभावः । तस्मादेकमेव ब्रह्म प्ज्ञानघनमेकरसं प्रतिपत्तव्य मित्यत आह । प्रख्यपदशनाय दन्तः स इति "दान्तो यथा येन प्रका- रेण सवौ नदीवापीतडागाहिगतानामपां पभुद्रोऽध्धिरेकायनमेकगमन- मेकप्रख्योऽविभागपरापरिरित्यथः। यथाऽयं दष्टन्त एवे सर्वेषां स्पर्शानां मदुककंरकठिनपिच्छिरदीनां बायोरात्मभूतानां स्वगेकायनं त्मिदि त्वख्विषयं स्पशंसामान्पमात्रं तस्मिन्पविशः रपरोविशेषा भाप इव समुद्रं तद्यतिरेकेणाभावभूता भवन्ति । तस्येव हिते सस्थानमाना आक्षन्‌ । तथा तदपि स्पशसामान्यमात्रं त्वक्शब्दवाच्यं मनः सेकस्पे

जा ० 0 0 ० जा 0 9

स यथा सवासामपामित्यादिसमनन्वरमरन्थमुत्यापयपि । किचान्पदिति । तदेव व्याकरोति । न केवलमिति । प्रलयक।ले च प्रज्ञानव्यतिरेकेणामावाखगतवो ब्रह्मत मिति संवरन्वः | उक्तमथ दन्वेन स्पष्टयति । जङेति । तथाऽपि परज्ञोनेेकैमेवं स्यान्न ब्ठेत्याशड्ग्याऽऽह । तस्मादिति । पत्यज्ञानादिवाक्याद्रश्रणस्तन्पात्रतादि- त्थः । यथोक्तं बरह्म चेत्यतिपत्तव्यं किमिति वर्हि स॒ यथेत्यारि वाक्यमिलयाशङ्क्य

तच्छेषृतवेन प्रलयं दशेयितुं दष्टान्तवचनमेतदिल्याह । अवि आदति । पलीयतेऽ- स्मिन्निप्ति प्रलय एकश्वासो प्रटयश्चेलयेकपरलयः । तडागादिगतानामपां कुतः समूद छ्यो न हि तासां तेन सगतिरियाशङ्कग्याऽऽह । अविभागेति । अत्र हि समुद्रश ब्देन जरसामान्यमुच्यते तद्यतिरेकेण च जलविरेषाणाममावो विववक्षिवस्वेषां तत्स स्थानमात्रत्वाद्वश्वाऽऽसमसिपिन्नपिमागस्य॒प्राधिरिति समृदवेऽविमागपाधिरिदयषेः । मिच्छिरादीनामियादिशब्देनानुक्तसकेविशेषाः स्वे शन्ते । विषयाणामिन्द्रियकाये- त्वामावात्कुवः स्पशोनां तनि वरिछयः स्यादिल्ाशङ्न्याऽऽह । सगितीति । सजे विशेषाणां स्शेसामान्येऽन्मोवं प्रपश्चयति | तस्मिन्निति । वथाऽपि समस्तस्य जगते बरह्मग्यिरेकेणामावाद्र्यत्वमित्येतत्कथं प्रतिन्ञातपित्याशङ््य परंपरया ब्रह्मणि सवेधविल्यं दशेयितुं क्रममनुक्रामति । तथेति । मनसि सवि विषयविषयिमावस्य

` १क. च. “नधनव्यः। २ च. 'नघनव्य*। ३ ग. ध. ड. च, ज्‌. पष, द. ` स्मित, | ४, ग. ड, ५, ज. घ. द. "यद्‌ । ५च. द. "तिय ६ म्‌. “इनिक्यं स्याः! * प.वैकंस्या (<, ५. इद्यत्‌ । ९ ध, "वोऽभिप्रित्‌ । १, ण, प्रर |

भदुधं आद्मणम्‌।४]भानन्दगिरिकृतटीकातंवडितशांकरभाष्यसयेता। १६१

सर्वेषा गन्धानां नापिके एकायनमेवर सवेपार रसानां जिहेकायनमेवर सर्वेषा रूपाणां चक्षे कायनमेवध्सर्वेषा^शब्दाना५ भरोज्रमेकायन- मेव सर्वेषा९ संकल्पानां मन एकायनमेव ५

मनोविषयसतामान्यमात्रे तग्विषय इव स्पशे विशेषाः परविष्टं तद्यतिरेके- णाभविभूतं भवति । एवं मनोविषयोऽपि बुद्धि विषयसामान्यमात्रे प्रबि- एस्तद्यतिरेकेणाभावभूतो भवति । विज्ञानमात्रमेव भृत्वा परज्ञानधने प्रे बह्मण्याप इव समुद्र प्रलीयते । एवं परेपराक्रमेण शब्दादौ सह ग्राह- केण करणेन परङीने प्रज्ञानघन उपाध्यभावात्सेन्धवधनवत्पन्नानधनमे- करसमनन्तम्पारं निरन्तरं ब्रह्म व्यवतिष्ठते । तस्मादातसमवेकमद्रयभिति प्रतिपत्तव्यम्‌ । तथा सर्वेषां गन्धानां एथिवीविशेषाणां नासिके प्राण- विषयसतामान्यम्‌। तथा स्वेषां रसानामव्विशेषाणां जिहवन्द्रियविषयसामा- न्यम्‌ । तथा सर्वेषां पाणां तेजोविशेषाणां चक्षश्वषर्विंषयसामान्यम्‌ । तथा शब्दानां श्रोत्रविषयस्तामान्यं पूर्ववत्‌ । तथा श्रोत्रादिविषयसामा- नयानां मनोविषयक्तामान्पे सकल्पे। मनोविषयसामान्यस्पापि वुद्धिषिषय- सामान्ये विज्ञानमाने । विज्ञानमात्रं भत्वा परसिमिन्पनज्नानघने प्रीयते । दशंेनादसति चादशेनान्मनःस्पन्दितमातरं विष्यजातपिति वस्य तद्विषयमात्रे प्रविष्टस्य वदृविरेकेणासचमित्यधैः | संकल्प विकल्पासकणनःस्पन्दिवदेतस्य संकल्पात्मके मनस्य- न्तभौवात्तस्य च संकल्पस्याध्यवमायपारत्यदशेनादध्यवसार्याल्िकार्या च बुद्धौ वद्ि- यस्य पूवदनुपवेशान्मनोविषयसामान्यस्य बुद्धिविषयसामान्ये! परविष्टस्य तद्यपिरेके- णाप्चमिलयाह । एवमिति । स जगदुक्तेन न्यायेन बुद्धिमात्रं मृत्वा तचयच्छे- च्छान्व आत्मनीति श्त्या ब्रह्मणि पयेवस्यतीयाह । विनज्नानमात्रमिति । ननु जगद्विदं विकीयमानं शक्तिशेषमेव विः [यवे । कचखन्ञानावे वस्य निःशे- वनाज्ञानाश्रयणात्‌ । तथा च कुतो ब्रहठिकर्स्य पतिपर्तिरत आह । एवमिवि । दाक्तिशेषल्येऽपि तस्या दुनिङ्पत्वादरस्तवंकरस्यवीरविरुदधेति भवः । एकायन- पक्रियातात्पयेमुपसंक्रतवि । तस्मादिति । बाणत्रषयसामान्यमिलयादविकायनमिति सवत्र सबन्धः | कथं पुनरत्र परतिप्यायं ब्रह्मणि पयेवसानं वत्राऽऽह । तथेति ।

[11 ~ ० ~ = + = => ~ ~ [ ~= ~~ ~= ~~

१क.ख.ग. ड. छ ज 2.ढ. ड. ट, ववेषार्रसानां जिहैकायनमेवर सर्वेशां गन्धा नासिके एङायनमेव^ सर्वषा५ रू" । २ क. ख. च. छ. जर च. ट. नन्तरम।३ ख, र निन्जनं ब्र ४क्‌, “र निरजनं ब्र ।५क.च. ज. घ्व. ठ, छ्ुरषिः ।

१६६ बृहदारण्यकोपनिंषत्‌ [हिदीयाण्पये

सर्वासां विद्याना५ हृद्यमेकायनमेव^ सर्वेषां कर्मणार रस्तावेकायनमेव^ सर्वेषामानन्दाना- भुपस्थ एकायनमेव५ सर्वेषां विसर्गाणां पायुर कायनमेवर सर्वेषामधूनां पादावेकायनमेवश

सर्वेषां वेदानां वागेकायनम्‌ ॥ ११ ॥

वथा कर्मैन्द्रिणाणों विषया वदनादानगमनविसगांनन्दविशेषास्तत्ततिकि- पातापान्येष्वेव परविष्टा न दिभौगयोग्या भवन्ति मुद्र इ्वाष्विरोषाः। लानि च सामान्यानि प्राणमानं प्राणश्च पहान॑मात्नमेव । “यो वै प्राणः षां शह्नापावे पन्ना प्राणः" इति कोषीतकिनोऽधीयते। ननु सर्वत्र विष- धस्यैव प्रयो ऽभिहितो न तु करणस्य तत्र कोऽभिप्राय इति । बादम्‌। वितु विषयक्षमानजातीपं करणं मन्यते श्रुतिनं तु जात्यन्तरप्‌ । विषयस्येव स्वातमग्राहकसवेन सेस्थानान्तरं करणं नाम यथा इप- विशेषस्येव संस्थानं प्रदीपः करणं सवडपप्रकाशन एवे स्वदिषय- विशेषाणामेव स्वत्मिविशेषपरकाशकत्वेन सस्थानान्तराणि करणानि प्रदी- पवत्‌ । तस्मान्न करणानां एथकपर्ये यजः कार्यी विषयसामान्पास्म कत्वाद्विषयपरङ्येनेव प्ररयः सिद्धो भवति करणानामिति ॥ ११॥ यथा सरदेषु पयोयेषु बरह्मणि पयैवसानं तथोच्यत हवि यावत । पूवेवाैवि त्वग्िषय- सानान्यव(देल्यथैः । संकल्पे य इति शेषः | विन्ञानमात्र इदयत्रापि वयैव | एवं सर्वषां कमेणामियद्रेरथमाह्‌ । तथा कर्मह्द्रियाणामिति । क्रियासापान्यानां पूत्रात्मसस्था- ममेव्‌त्वमभ्युपेलयाऽऽइ । तानि वेति । क्रियाज्ञानशक्त्योक्चिदुपाविमृतयोश्रिदभेदा- दूमेदमभिपेत्य प्राणश्चेत्यादि माष्यम्‌ । तत्र तयोरन्योन्यमिदरे मानमाई। थो वा इति। ्ुतिगुखात्करणछयो न प्रविभाति स्वयं च व्याख्यायते वत्र को हेतुरिति एच्छवि । भन्विति । श्त्या करणलयस्यामृक्तत्वमङ्कीकरोवि । बाढमिति । एष्टममिपाये पक- हवति । कितिति । करणस्य विषयसाजात्यं विवृणोपि । विषयस्येवेति । किमव धमाणमित्या्ङ्क्ानुमानमिति सूचयति । प्रदीपवदिति । चक्षुस्तैजसं रूपादिषु मध्ये पश्येव व्यञ्जकद्रभ्यत्वात्सेपतिपन्नवदित्यादीन्यनुमनेनिं शाल्पकाशिकायामिगन्व- व्यानि । करणानां विषयसांजत्ये एठिवमाह । तस्मादिति । पएथग्विषयपर्यादिषि हषः | एकायनपक्रियापमा्ठाविविशब्दः ॥ ११ ॥

1 क. ङ, ज, हृ. स्तति २ क."माज्या भ च. छ. ज. इ."माग्या म" द."मागाहो म। ३ ख, इ, 'नघनमा" । ४ ध. ^ति । ्रुयभि" । ५ भ्‌. “नान्यस्मत्कतद्चा ^ ६ ख, इ, -छामान्वे क।

दुष वात्न ।४] आनन्दगिरितटीकातदरितक्शाकरभाष्यसमेता। १६१

स यथा सैन्धवखिल्य उदके प्रास्तं उद्कमेषा- तुविरीयेत न हास्योद्रहणायेव स्याव ।

तत्रेदं सव यदयमात्मेति भतिश्नातं तत्र हेतुरमिहिव भात्मसाभान्प- स्वमात्मजत्वमात्मपख्यत्वं च । तरस्मादुत्पत्तिस्थितिपरक्यकाङेषु पह्नान- व्यतिरेकेणाभागस्यन्नानं भद्धेवाऽ ऽत्मेबेदं स्वमिति परतिज्ञां यत्ततकंतः साधितम्‌ । स्वाभाविकोऽय प्रख्य इति पौराणिका वदन्ति । यस्तु बुद्धिपूषेकः पररुयो ब्रह्मवि प्रह्मविधयानिमित्तोऽयमात्पन्तिक इत्या- यक्षते । अविद्ानिरोधद्वरिण थो मवति तदर्थोऽपं विशेषारम्भः । तत्र दृष्टान्त उपादीयते ष॒ यथेति । सेन्धवखिस्यः सिन्धोर्विकारः सेन्धवः सिन्धुशब्देनोदकममिधीयते स्यन्दनात्सिन्धुरुदकं तद्विकारस्ततन भवो वा तेन्धेवः सेन्धवश्वासो खिस्यशेति सेन्धवखिर्यः खि ठव खिल्यः स्वार्थं यत्पत्यय उदके सिन्धो स्वयोनौ परास्तः प्रधिप्र उदकमेव विरी- यमानमनुविलीयेत । यत्तद्धोमतेजससंपकात्काटिन्यप्राध्िः खिल्यस्य स्वयोनिसंपकादपगच्छति पदुदकस्य विख्यनं तदनु सेन्धवलिल्यो विलीयत इत्युच्यते । तदेतदाहोदकमेवानुविटीयेतेति । न ह नैवास्प चिल्यस्योदग्रहणायोद्धत्य पूर्ववद्ग्रहणाय ग्रहीतु नेव समर्थः कश्ित्स्या- च्छूनिपणो ऽपि । इवशब्दो ऽनथंकः । ग्रहणाय नेव समर्थः । कस्मात्‌ ।

~ ~ ~~ =~ ~~~ ~> = क जन चा-व

~~ ~~~ ~~ ~~~ ना) र भन ~ भा कम

स यथा चैन्वाखिल्य इत्यदः सेवन्थ वक्तं वृत्तं कीवेयति । तत्रेत्यादिना । पैः सदभेस्तत्रे च्यते । परतिज्ञातेऽ पृवोक्तं हेतुमनूच साध्यसिदिं रलं दशेयति। तस्मा दिति । उक्तहेवोथपोक्तं बधविव सवैपिद्रं जगद्रिवि यत्पविन्ञातमिदं सव यदयमा. स्मेति वतूर्बोक्तदष्टान्तपबन्धरूपतकंवरशात्स।चितमिति याजना । उत्तरवाश्यस्य विषयपरिशेषाधयेक्तपलये पौराणिकततेमतिमाह । स्वाभाविक इति । कार्याणां प्रजः ववाभिवत्वं स्वाभाविकत्वम्‌ । प्रयान्वरेऽपि वेषां संमर्वि समिरवे । पस्त्विति । द्विदीयप्ररयमधिरुल्यानन्तरद्नन्थपवरतारयपि। अवि्ेति । वन्रत्वात्यन्तिकपलयोक्तिः। उदकं विलीयमानमित्ययुक्तं काठिन्यविलयेऽपरि तच्यादशेनाद्रियाशङ्कचाऽऽह । यत्तदिति । न रवि पतीकमादाय व्याचरे । नवेति । अन्वयपदृ्षना चैवेति पुनरुक्तम्‌ । महद्रवमेकमदरेवमित्युत्तरतर संचन्यः । अस्यायस्य सर्वोपनिषत्य-

~~ ^~ ~= ~ सक क~ = न [ष १7 7.77. 17.

1 त 1 मीं

१, छ, बह्याऽ्स्तै* । २ क. ल. ग. च. च. छ. ज. छ. द. न्धत्चा। ३ क. च. ज. ड, "मतेजसःसं* | ४घ, त, "हद्धि । ५ घर च्रन ण, पृक्तेप्र । ९. भ. ण. 'ताववतित 4

६६६ बहदारण्यकोपनिषत्‌ [दविवीयाध्यायै थती यतस्वादरीत खवणमेवेवं वा अर इदं महद्र

थतो यतो यस्मा्स्माैगात्तदुदकमाददीत शदीत्वा स्वादयेष्ठवणासा- दमेव तदुदकं न तु लिष्यमावः । पथाऽपं ` ृ्टन्त एषमेवं बा भरे मेत्ेयीदं परमात्माख्यं महदूतम्‌ । यस्थान्महतो भृतादबिथयां परि. च्छिन्ना सती कथिकरणोपाधिस्तबन्धात्लिल्यभावमापन्नाऽति मत्यां जन्भमरणाशनोयापिपासादिसंसारधरमेवत्यति नामषटपेकायांस्मिकाऽयु- एयान्वयाऽहमिति स्त खिरपभावस्तव कायंकरंणमृतोपापिषंप्कभ्नान्ति- जनितो महति भते स्वयोनो महापमुद्रस्थानीये परमात्मन्यजरेऽय- रऽभये शुद्धे सेन्धवधनवदेकरसे प्रज्ञानधनेऽनन्तेऽपारे निरन्तरेऽ- विद्याजनितभनान्तिभेदव्जिते प्रवेशितः । तस्मिन्पविष्टे स्वयोनि- रस्ते लिद्पभावेऽविच्ाङृते मेदभवे प्रणाशित इदमेकमद्वैतं महद्रतं महच्च तद्रतं च महद्रतं सवंमहत्तरत्वादाकाशादिकारणत्वाज्च भूते त्रिष्वपि कारेषु स्वरूपाव्यमिचारात्सवैदेव परिनिष्पन्नमिति त्रैकाङिको निष्ठाप्रत्ययः । अथवा भृतशब्दः परमार्थवाची महे पार- माधिकं चेत्य्ः। लोकिकं तु यद्यपि महद्भवति स्वप्रमायाकृतं दहिम-

सिद्धत्वपदशेनारथा वैशब्दः । इदं महव्रततमियतरेदेशब्दाथ व्रिशदयति । पस्मादि- त्यादिना । वदिदं परमात्माख्यं महदृतमिति पूर्वेण सबन्धः । खिल्यमाव्रापत्तिकार्य कथयति । मर्व्यत्यादिना | कोऽसौ खिल्यमावोऽमिपेवस्तजाऽऽइ । नामष्पेति । कायेकरणसघाते वाद्रात्म्यामिमानदर जाल्या्मिमानोऽत्र खिल्यभाव इत्यथः । इविशम्देनामिमानो रक्ष्यते । यथोक्ते खिल्यमवे पति कृतो मृतस्य मह खमित्या्ञ- कुश्याऽऽइ । सष खिस्यभाव इति" । खिल्यमयेः स्शब्दाधैः | परस्य परिशद्रत्वा- थेमजरादिविशेषणानि । केन रूपेगैकरस्यं तदाह । पन्नानेति । तस्यापरिच्छिन्नत्- माह । अनन्त इति । तस्य सपेक्षत्वं वारयति । अपार इति । प्रतिमाप्तमाने भेदे कथं यथोक्तं तच्वमित्याशङ्ग्ाऽऽह । अविचेति । भवतु यथोक्ते ठे चिल्यमा- वस्य प्रवेशस्तथाऽपि किं स्यादित्यव आह । तस्मिनिति । महस्रं साधयति । सर्वेति । मूतत्वमुपपादयति | निष्वपीति । महदिलुक्ते पारमाभिकं चैति विरेषणं किमधमित्याशङचाऽऽह । टोकिकमिति । जामत्कालीनं परिदश्यमानं दिमवद्‌ादि

* -~---- [कि ~~ 0 0 त ~~ ~ ~ -*~-~ ~~~

१. एवेव्‌ एवमेवरि। ग. एंवा।२ढ. "मेवा । ३ क. क्ष. छ. चछ. वते! ष्च ह, इ, "यैर । ५ अ, "नापि | ६ ग. च, "पकमासि* | ७ ग. *रणोपा* । < ध, शिषितमि' । ९ ग, घ्र, च तताः । १०. “ति। अविथकफलि । ११ ख, ठ, षः सश्च" ।

चरुं आद्मणम्‌।४] आनन्दगिरिङृतटीकापंवलितशकरभाष्यसमेता। ६३७

तमनन्तमपारं विज्ञानघन एव । शएतेभ्यो मतेभ्यः

वदादिपवंतोपमं न परमाथवस्तु । भतो विशिनष्टीदं चं मह तदत चेति । अनन्तं नास्यान्तो विच्चत हत्यनन्तम्‌ । कदाचिद्पिक्षिकं स्यादित्यतो पिशिनष्टश्चपारमिति । विन्नपिरवि्नानं षिज्ञानं च तद्न- श्चेति विज्ञानघनः । घनशब्दो जान्वन्तरपतिषेधाधेः । पथा घुव- णेधनोऽयोधन इति । एवशब्दोऽवधारणार्धंः । नान्यजात्यन्तरम- न्तरा विचत इत्यर्थः । यदीदमेकमद्रेतं परमार्थतः स्वच्छं ससार. दुःखासेष्टकतम्‌ । किनिमित्तोऽये विल्यभाव आत्मनो जातो गरतः ली दुःख्यहं ममेत्येवमादिख्षणोऽनेकसंसारधर्मोपह्त इति । उच्यते । एतेभ्यो भतेभ्याो यान्येतानि कायेकरणविषयाकारपरिणतानि नामह्- पात्मकानि सङखिरफेनबुद्रदोपरमानि स्वच्छस्य परमा्मनः सलिलोष- मस्य । येषां रिषयपर्य॑न्तानां प्रज्ञानघने ब्रह्मणि परमाथविषेकन्ञानेन पवि खापनयुक्तं नदीसमुद्रवत्‌ । एतेभ्यो हेतुभूतेभ्यो भूतेभ्यः सत्यशब्द-

[7 य 1 - ~~ ~~ ~ ~ ~ = == ~ द =

महद्यदयपिि मवति तथाऽपि खप्रमायादिसरमत्वान्न ततपरमाथनस्तु । नहि श्श्यं लडइमिन्द्रजाङदिपिक्षिष्यतेऽतो लोकिकान्मष्तो ब्रह्म व्यावतंयितुं विशेषणमित्यथैः | अपिक्षिकं स्यादृनन्त्यमिति शेषः । अवधारणङूपमथमेव स्फारयति । नान्पदिति । एतेभ्यो मृतेभ्यः समुत्यायेलयादिसमनन्तरवाक्यव्यात्रत्य।गाशङ्कामाह । यदीदपिति । वस्तुः शुद्धतवे कं सिध्यति तदद्‌ । ससारेति । वरदं तस्मिन्निपित्तामागन्न वस्य खिल्यत्वमिति मत्वाऽऽह | किर्निमत्त इति । खिल्यमावमव विहिनष्टि। जात इति। अनेकः रंसारक्पो षेऽ ङनायापिपामादिस्तेनोपदूता दू पित इति यायत्‌ । चिन्य. मवे निमित्तं दशेयच्ुततरमाह । उच्यत इति । एवच्छन्द।५ व्या । पानीति। स्वच्छस्य परमात्मनः काय॑केरणविषयाकारपरेणतानीिं संत्न्यः । ताति न्यवहारपिद्रयय प्रिन्ट । नामद्टपात्मकानीत्ति । तपमतिदुबल्लं मृच- यति । साखटेति । खच्छतरे र्टान्तमाहं । पाङिरोपपस्फेति । तेषां पत्यक्त- त्वेऽपि प्ररतलामतरे कथमेतच्छस्देन परामशः स्यादियाशङचा७ऽद्‌ । येषाप्रिति। उक्तमेकायनप्रक्रियायामिति शेषः । बरह्मणि प्रज्ञानघने भृनानां प्रथं र्न्तमाह्‌ | नदीति । हेतौ पञथर्पति दहेयति । देतुभ्रतेभ्य इतिं । पदमन्बाह्मणे वष्चन्व- सत्यशब्द्षाज्यव्या तेषां प्ररुवत्रमाह । सत्येति । यथा सेन्यः सन्लल्यः

= ~+ ॐ = च

"न~~ न (णी

१. उ. च.छ. ज. क्ष.र.तु। रच. 2. सयुर । ३ क. त. दण, शिष्य जच, ण, ति । एष पृ" । ४६

पमुर्थाय तान्येवामु विनश्यति न प्रेय संत्नाऽ- ` स्तीयरे ब्रवीमीति होवाच याज्ञवल्वयः ॥ १२॥ वाच्येभ्यः सयुत्याय सेन्धवसिल्पवत्‌। यथाऽद्र्ः द्यबन्द्रादिपरतिनिम्बो पथा वा स्वच्छस्य स्फटिकस्यालक्तकादुपाधिभ्यो रक्तादिभाव एवं कथंक- श्णभ्रतभूतोपाधिभ्यो विशेषात्मलिल्यभावेन समुत्थाय सम्पगुत्थाय येभ्यो भूतेभ्य उत्थितस्तानि यदा कर्यंकरणविषयाकारपरिणतानि भृतान्या- त्मनो विशेषात्मखिल्यहेतुभूतानि शाल्नाचा्यौपदेशेन ब्रह्मविधया नदी. तथुद्रवत्पविरापितानि विनश्यन्ति । सिंखफेनबुहुदादिवत्तेषु बिनशर्थ- त्स्वन्वेवेष विरषौत्मखिल्यभावो विनश्यति । पथोद कारक्तकादिरेव- पनये ` दयचन्द्रस्फटिकादि परतिविम्बो विनश्यति चन्द्रादिस्वहपमेव परमाथतो व्यवतिष्ठते । तद्रलसन्ञानधनमनन्तमपारं स्वच्छं व्यवतिष्ठते । म तन्न परत्य विशेषसंज्ञाऽस्ति कोंयकरणस्धातेभ्यो विगमुक्तस्येत्येषमदे मतरेपि ब्रवीमि नास्ति विशेषसं्गत्यहमसावगुष्य पुत्रो ममेदं केतं धनं षषी दुःखीत्येवमादिरक्नणाऽबिचाकृतत्वात्तस्या भविचायाश् ब्रह्ममि- चया निरन्वयतो नारितत्वात्छुतो विशोषसज्नासंभवो ब्रह्मविदश्चेतन्यस्व- भावावस्थितस्य । शरीरावस्थितस्पापि विशेषसंज्ञा नोपपथते" किमुत कायेफरणविगुक्तस्य स्वैत इति होवाचोक्तवान्किङ परमा्थदरनं मेतरथे भापाये याज्ञवल्क्यः ॥ १२॥ |

सिन्धोस्तेजःसवन्धमपेश्योदरच्छति वथा पूतेभ्यः चिल्यमायो भवतीत्याह । सेन्ध- वेति । समुत्थानमेव विवृणोति । पयेत्यादिना । तान्येवेत्याद्वि व्याच । येम्प इति । खिल्यहेतुमूताति वज देतुप्वोपेतानीति यावत्‌ । ब्ह्मत्िचोसत्ती हेतुमाह । शान्ति । तत्फलं सदृ्टान्तमाचषे । नदीति । यथा सल्छि केनाद्यो विनश्यन्वि तथा वेषु भूतेषु व्रिनश्यत्पु सत्छनु प्श्वात्िल्यमावो नश्यवीयाह । सलिकेति । कं पुनभृतानां लिस्यमावस्य च विनाशे सेल शिष्यते त्राऽऽह । पथेति । तत्रेति कैवल्योक्तिः। उक्तमेव वाक्यां स्फुटयति । नास्वीति । बरह्ममिदोऽररीरस्य विश्वं ज्ञामावं कैमुतिकन्यायेन कथयति । शरीरावस्थितस्पेति । दुषुपश्येवि यावत्‌ । सैवैतः कायैकरणयिमुक्तस्येवि सेब॑-षः ॥ १२॥

१ इ. र्था" । २ग.ज. यैफाः। ३.ड.च.ज. ष्ठ द. 'रिठिके। ४क. श. 'दयल्सु ष ए१। च. द. “इयसु वरि" । इ.स" । ५ च. द. "पास्ाद्धि । ५ग.घ.ड्‌, च, अ, इ. द, "पे चन््रसूयस्फ ७ घ्व. "वैकार ८ क. स. "ते कि पुनः काः। ९ घ. ज. ण. इतूनि। १०५. अ. न. तदाह) ११क. ख. ब. द, ण, वतो मु" । ३२ क. छ, 9, ठ, ण, भेषः।

सा होवाच मैत्रेय्यत्रैव मा भगवानपूमुहन्न पेय तन्ञाऽस्तीति स होवाच न वा अरेऽहं मोह घरवी-

एव प्रतिबोधिता सा ह किलोवाचोक्तवती मेत्रेयी । अतरतैतसिमिनेवै- करिमन्वस्तुनि ब्रह्मणि विश्द्धधमेवत्वपाचक्षागेन भगवता मम मोहः कृतस्तदाह । अत्रेव मो भगवान्पूजावानप्रमुहन्मोह कृतवान्‌ । कथं तेन विश्द्धपमेव स्वमुक्तमित्युच्पते पूरवं॑विज्ञानघन एवेति प्रतिज्ञाय पुननं पत्य संज्ञाऽस्तीति । कथं विज्ञानघन एव कथं वी न परेत्य सन्नाऽस्तीति। न दष्णः शीतश्चागिरेषेको भवति । अतो शढाऽस्म्यत्र स होषाच याक्तवष्क्यो न वा भरे मेत्रेय्पहं मोहं ब्रवीमि मोहनं वाक्यं म ब्रवीमीत्यर्थः । ननु कथं विङ्दधधर्मत्वमवोचो विन्नान- धनं संज्ञाभावं च । न मयेदमेकस्मिन्धर्मिण्यभिहितम्‌ । त्वयेषेदं विरुद्धषमेत्वेनेकं वस्तु परिश्हीते श्रान्त्या न $ मयोक्तम्‌ । मया स्विदयुक्तं यस्त्वविद्याप्रत्युपस्थापितः कायंकरणसबन्ध्यात्मनः लिल्यभावस्तस्मि- न्विद्यया नाशिते तनिपित्ता पा विशेषसक्षा शीरादिसंबन्धिन्पन्पत्वदशै- नरुक्षणा सा कायैकरणसघातोपाधौ प्रविलापिते नद्यति देखभवादु- द्काच्याधारनाशशादिव चन्द्रादिप्रतिबिम्बेस्तन्निमित्तश्च प्रकाशादिः। न पुनः परमार्धचन्द्रादित्पस्वहेपानाशवदसंसारित्रह्मस्वह्पस्य विन्नानध-

उक्तं परमायेदशैनमेव व्यक्तीकषू चोदयति । एवमिति । पेन य्ञवल्क्ये- वि याव्‌ | इमि वद्वा विरूद्धवेमवसमुक्तमिति दोषः | एवं षदनेऽमि कुवो दधर्षमवो क्तिस्व ्राऽऽह | कथमिति । एकस्येव विज्ञानघनत्वे से्ञाराहित्ये

¢ थ क अक अकः ॥ ल नि ॥ 1/1 ~ 111 |

६४० धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [दिवीयाण्यास - म्यं वा अर हदं विज्ञानाय ॥ १३॥ यत्र हि रैतमिव

"गग्गरी

नस्य नाशः । तद्विज्ञानधन इत्युक्तं स आत्मा सर्व॑स्य जगतः परमा. थतो भूतनाशान्न विनाशी । विनाशी स्वविधाङृतलिरपभावो वावार्‌- म्मणं विकारो नामधेषमिति श्रुत्यन्तरात्‌ । भपं तु पारमार्थिको ऽवि" नाशी वा अरेऽयमात्मा । अतोऽरं प्रयापं बा भर इदं महदूतमनन्त- मपारं यथात्याख्यात विज्ञानाय विज्ञातुम्‌ । न हि विन्नातुर्विन्नाेर्विप- रिरोपो विद्यतेऽविनाशित्वादिति हि वक्ष्यति ॥ १३॥

कयं तरं पेत्य सज्ञा नास्तीस्युच्यते । शृणु । पन्न यस्मिन्नविधाक- षिते कथिंकरणसंघातोपाधिजनिते विशेषात्मनि लिश्पभावे हि पस्मा- हैतमिव प्रमाथंतोऽदेते ब्रह्मणि द्वैतमिव भिन्नमिव वस्वन्तरमात्मन खपणक्ष्यते । नु द्रैतेनोपमीयमानत्वाहेतस्य पारमा्थिकत्वमिति । न । वाचारम्भणं विकारो नामधेयमिति श्रुत्यन्तरादेकमेवाद्वितीपमास्मेवेदं

का भानो भिमक

भा विज्ञानघनस्य किमायावमिदयारैड्ग्याऽऽह । तदिति । विज्ञानघनस्य परत्यक्त्व दरयति । आत्मेति । कथं वाह वान्येवानुर्रिनश्यतीवि वजाऽऽहइ । भूतनाशेति । खिल्यभावस्यावि्ारूवत्वे पमाणमाह । वाचारम्भणमिति । खिल्यमाववेत्पत्यगाल- नोऽपि विनाशित्वं स्यादिति चेन्नेत्याह । अयं तिति । परमार्धिकत्वे प्रमाणमाह । भदिनाशीति । अविनाशित्वफ़लमाह । भत इति । १य।घ विज्ञातमिति सबन्धः | इदपित्यादिपदानां गतयंघादग्यारूयेयत्वं सूचयति । पथेति । विज्ञानघन एवेद्यत्र वाक्यशेषे प्रमाणयति । न हीति ॥ १३ ॥

आत्मनो बिज्ञानयनतवं प्रामाणिकं चेतताई निषेषवराक्यमयुक्तपिति शते । कथ- मिति । भविधककविशषविज्ञानामत्रामिप्रायेण निषेधवाकंयोपपत्तिरिदुत्तरमाहई । शणििति । यसिदुक्लक्षणे खिल्यमवि सापि यस्माद्योक्तं ब्ह्नाणि दवैवमिव दिवुष- ठल््यते तस्मात्त्मन्पतीवर इतरं जि ततीपि सेवन्धः । दैतम्पित्यु क्तमनूय व्याचष्ट । मिन्नमिषेति । इवकशब्दस्येपमाथेत्वमुपेय शङ्खे । नन्विति । दैरेन दवस्योपमीयमान- तवाद्ृान्वस्य दाशन्विकस्य च तस्य वस्तुत्वं स्याुपमानोपमेययोश्वन्द्मुखयोवस्तु- प्वोपलम्भादियपेः | दैवपपश्चस्य भिथ्यात्वव। दिशति विरोषान्न तस्य सत्यवोव परि हरवि । न वाचारम्भणमिति । ठत तस्मिन्खिल्यमवि सीति यावव । स्वप्रादिदेव-

~ क

१.६, ज. "कृतः ज्जि । २ ज, "वक्रा! ३ क, "शयेनाऽडह ।४,ण, ति। स भा॥ ५ क, ज्ञ. उ, 'वतरभाल।

चतुषे ब्राह्मणम्‌ ।४] भानन्दमिरिङतटीकासंवहितशांकरभाष्यसवेता। ६४१

भवति तदितर इतरं जिघ्रति तदितर इतेरं पश्यति तदितर इतर ५श्रणोति तदितर इतरमभिवदति तदितर इतरं मनुते तदितर इतरं विजानाति

ययन चवा 9

स्वमिति च । तत्तन यस्माैतमिव तस्मादेवेवरोऽसौ परमार्यः लिर्यभूत आमाऽपरमायेश्न्द्रादे रिवोदकचन्द्रादिपति बिम्ब इतपे प्रते- तरेण प्राणेनेतरं प्रातव्यं जिधति । इतर इतरमिति कारकप्दशनार्थंः जिघधतीति क्रियाफल्योरमिधानम्‌ । पथा छिनत्तीति पथोचम्पोयम्य निपातनं छेचस्य च द्वैधीभाव उभयं छिनत्तीस्पेकेनेव शब्देनाभिधीयते करिर्यविसानत्वात्करियान्पतिसरेकेण च तत्फरस्यानुपरम्भात्‌ । इतरो.

०५११

ध्रातेतरेण प्रा गेनेतरं प्रातव्यं जिधति तथा । सवं पर्ववद्विजानाति।

~^

चका

= =~ ~~~ ~ 6 ज भा चवा जि जनक भ्म कः = >

ॐ =$ ¢ ¶

मिव जागरितेऽपि" दैवं यस्मादाकह््यते वस्मात्परमासनः सकाशादिवरोऽसावासा खिल्यमृतोऽपरमे;थेः सन्निवरं जिप्र्ताति योजना । परस्मादिवरस्मि्नात्मन्यपरमारथ खिल्यमरवे द्टान्वमाइ । चन्द्रादे रिषति । हइतरशब्दषनूय तस्यायेमादं । श्वरो

८ ^°

प्रातिति। अवि ादशायां सर्वाण्यपि कारकाणि सन्ति कतुंकमनिरषास्य समैकारकोपड- क्षणत्वादरि या । इतर इति । क्रियाफठ्योरेकशषब्दत्वे रटन्तं ्रिवृणोति । यथेति । ह्टान्पेऽपि विपतिपात्तिमाश इन्यानन्तरक्तं हेतुभेव स्पष्टयति । क्रियेति । अब्श्व जिघरतीयजापि करियाफलयोरेकशब्दत्वमविरुद्धापिवि शेषः । उक्तं वाक्यापेमनृच वाक्यान्वरेष्यतिदिशपि । इतर इति । तथेवरो द्ररेवरेण चक्षुपवरं द्रष्टव्यं पश्यती. त्यादि द्रष्टव्यमिति शेषः | उर्रेष्यपि व्येषु पूवाक्यवत्कपकभनिदेरस्य सवेकार-

कप

कोपरक्षणलं क्रियापदस्य च क्रियातत्फलाभिषायित्ं तुल्यमित्याह । सर्वमिति ।

= --> ~~ ~~ ~ ० (णर

१क.च ड, ^ प््यति। २ कर. च. इ, ट भिघ्रति।३.च. द. "रममिकत्रदति। ण्ड. ड, ९ शृगोति । ५ ल. छ. यैन ६ ग, इ. च. छर. ज. द. ते तेण चक्षुगदिकरणनेतर बयं रूपादिकं पदयति । क. ख, र द्रटतरेग चक्षुगादिक रणनेतरदद्वश्व्यं रूगरि क परय त । ७ क, तग ग. च. छ ज द. पश्यती ८ग. इ. "कलाव" ध “यायाः सरव । ९ ज, "सानाप्कि"। ११ घ. "रो दरेतरेण चक्चेरादिकरभनतरं द्रटन्यं रूपारिर ण्डयति । ११ ख. ग. घ. इ. च. छ. ज. द. श नि" | १२ च. तयेतर इत्यादि सयं पूर्ववन्‌ । इ'।१६२क ल. द, "मित्त । १४.क. चनद. येत; घ । १५ क. हल, द, "हु । द्रति ।

१४६ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ ` (हवितीयाध्यापे

यत्रं वा अस्य सर्वमासेवामूस्तकेन कै जिर तत्केन कै पश्येत्तत्केन कंड शृणुयात्तत्केन केम- मिवदेत्तत्केन कं मन्वीत तत्केन कं विजानीयात्‌ । __ मिवदेत्तत्केन कं मन्वीत ततेन कं विजानीयात्‌।

इपपविद्यावदवस्था। पत्र तु बरह्मव्रिययाऽविचा नाशञयुपगमिता तत्राऽ5- त्मष्यतिरेकेणान्यस्यामाषः । यत्र वा भस्य ब्रह्मविदः स्वं नाम पाथ्ात्मन्येव प्रविलापितमास्मेव संडृत्तं पत्रैवमात्मेवामूत्तत्तज केन कर णेन कं प्रातव्यं को जिपेत्तथा परयेद्धिजानीपात्‌ । सर्व॑ हि कारक- लाध्या क्रिया । भतः कारकाभाेऽनुपपत्तिः क्रियायाः । करियामवे च फाभावः। तस्माद विचायामेव स्यां क्रियाकारकफरुव्यवहारो न ब्रह्म- विदः । भात्पत्वादेव सर्व॑स्य नाऽऽत्मव्यतिरेकेण कारकं क्रिपाफङ वाऽस्ति । न चानात्मा सन्सरवैमातमेव मवति कस्यचित्‌ । तस्मादबि- चयेवानालत्वं परिकलित न तु परमार्थत आत्मनव्यतिरेकेणास्ति किचित्‌ । तस्मात्परमा्ौत्मेकलत्वप्रत्पये क्रियाकारकफएरपत्ययानुपपत्तिः अतो विरोधाद्रह्मविदः क्रियाणां तस्साधनानां चात्पन्तमेव निषत्तिः | फेन कमिति क्षेपाथं वचनं प्रकारान्तरानुपपत्तिदर्शंनार्थ॑म्‌ । केन-

यत्र हील्यादिवकवाधेमुपसंदरवि । इयमिति । यत्र वा अस्येत्यादिवाक्यस्य वासम यमाह | यत्र त्विति । उक्तेऽयं वाक्याक्षराणि व्याचष्टे । यजेति । तमेवार्थं सक्त परति । पतरेवमिति। सवै कतंकरणादीपि शेषः | वत्केनेत्यादिं व्याकरोति । तक्तत्रेति। किंशन्दस्याऽऽक्ेपाथं कथयति । सवैर हीति । ब्श्रविदोऽगि कारकदारा कियोदि स्वीक्रियतमित्याशङुग्याऽऽह । आत्मलयादिति । सवैस्वाऽऽत्मत्वापिद्धिमाशङ्ग् सवैमातेवामूरिवि शल्या समाधत्ते । न चेति । कथं वारि सपैमात्मनव्यविरेकेण मादी- त्याशङ्ग्याऽऽह । तस्मादिति । मेदभानस्याविचयाङृतत्वे एडितमाह । तस्मासरमा- थेति । तदधेवोरज्ञानस्यापनीतत्वादिवि शेषः । एकतवपत्ययादज्ञाननिवृतिद्वारा क्रिया- दविपत्यये निवृत्तेऽगि क्रियादि स्वाज्ेत्याई । अत इति । करणपमाणयेरभवे कायेस्य विरुद्धत्वादिंति यावत । ननु विशब्दे पशनां पवीयमाने कथं क्रियवत्सावनयोरय- न्तनिवृत्ति्दिदुषो विवक्ष्यते वत्रा ऽऽह । केनेति । रकिशबनदस्य प्रागेव क्ेपापेतवमुक्तं

१ग. च. “त्र तरस्य । २ च.क प्ेत्त' । ३ कं भिघ्रेत्त 1 ४ च, ढ कमभिदरेत्त। ५, द. क *रणुप्रात्तः । ६ क... च. छ. न. क्ष. द. कं द्रष्टव्यं कः पदयेत्तथा जिचरद्धि। ७ ग. ज. "प्रद | ८ क, ध. ज. द. १्‌। नरे | धरण. यादि स्वी। १० ध. ण, "दजातस्या। ११क. ज्ञ, द. भ्‌, गेवाऽऽप्े"।

भुय आह्नणम्‌।४] भानर््वगिरिकेतटीकासंरछितिशांकरभाष्यतमेता। ६४३.

येनेद? सर्वं विजानाति ते केन विजानीयारि- ज्ञातारमरे केन विजानीयादिति ॥ १९ ॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि हितीयाध्याये चतुरं ब्राह्मणम्‌ ॥ ¢ ॥

चिदपि प्रकरिणं क्रियाकरणादिकारकानुपपत्तेः । केनवित्फचि त्फश्चित्कथचिन्न जिपरदेवेत्यथेः । यत्नाप्यविद्यावस्थायामन्पोऽन्प- परयति तन्नापि येनेदं सवं विजानाति तं केन विजञानीपाच्ेन विजा. नाति तस्य करणस्य विज्ञेये विनियुक्तत्वात्‌ । ज्ञातुश्च ज्ञेय एवहि" जिज्ञासा नाऽऽत्मनि ।न चग्रेरिवाऽऽत्माऽऽत्मनो विषयो न चाविषंपे ज्ञतुज्ञानगुपप्यते । तस्मायेनेदं स्वं विजानाति ते विज्ञातारं केन कर- णेन फो वाऽन्यो विजानीयात्‌ । यदा तु पुनः परमा्थविवेकिनो ब्रह्म. विदो विज्ञातेव केवरोऽ्द्रयो वर्तते ते विज्नातारभरे केन विजानीय- दिति॥ १४॥ इति बृहदारण्पकोपनिषद्भाष्ये द्वितीयाध्यायस्य चतुर्ष म्राह्मणम्‌ ॥ ४ ॥ तच क्षेपय वचो विदुषः सवैपरकारक्रियाकारका्यसंभवप्रदशनायमित्यत्यन्तमव क्रिया दिनिवृत्तिर्विदुषो युक्तेयथः । स्ैपकारानुपपरत्तितवराभनयति । केनचिदिति । केव- स्यवस्यामास्थाय सेन्ञामाववचनम््युक्ल। तयैव किं पुनन्योयं व्तुमविचवस्थायाममि साक्षिणो ज्ञानाविषयत्वमाह्‌ । यत्रापीति । येन कृरस्थनोषेन व्यप्तो ककः सव जानाति तं साक्षिणे केन करणेन को वा ज्ञाता जानीयादित्यत्र हेतुमाह । येनेति । येन चक्षुरादिना लोको जानाति तस्य तिपयग्रहणतैवापक्षाणत्वान्न साक्षिणि प्रवृत्ति रित्य थः | अ।(त्मनोऽसंदिग्धभावताच पमेयतारमिद्धरित्याह । ज्ञातुश्चेति । किचाऽऽ- त्मा लेनैव ज्ञायते ज्ञा्न्तरेण वा नाऽऽ इत्याह । न चेति। न ताय दृत्याह्‌। न चाविषय इति। ज्ञाजन्वरस्यमावरात्तस्याविषय।ऽयभात्मा कुतस्तेन ज्ञातुं शक्यपे | न हि ज्ञाज्न्तरमरिवि नान्योऽतोऽस्ति द्रर्त्यादिश्रुतर्त्यि५९। भाप्यनि परमावुप्रमण- योरमवे ज्ञानाविषयवं फकवीत्याह । तस्मादिति । विह्ातारनिल्यादिवाक्यस्यायं

प्रपञ्चयति | यदा लिति | तदेवं स्वरूपापेन्न वज्ञानषनलं विशेष विज्ञानपिक्षं तु,

संज्ञामाववरचनमित्यत्रिरोध इति ॥ १४ ॥ इति बहदारण्यकमाप्यरीक्रायां द्वितीवा- ध्याये चतृये व्ाह्मणम्‌ ॥ २ ॥

~~~ नन ~ = ~ ~~ 0 क 1 7 त

५१६. बः. ज. गक रक, ल.ग. ध, इ, वक्विनि। ३क,ख.ग इ, च. छ. ज. ४, इ, श्प ।४ध्‌. ज, हि विजि"! ५ च.ज. थे विहना" । ६, त्र. ठ, तथाऽऽकेः ।

| ~ #भि ९ $ ५

३४४ वृहदारण्यकोपनिषत्‌ [हिवीयाध्यम .

यत्केवलं क्मनिरपेक्षममृतत्वसाधनं तद्रक्तव्यमिति मेत्रेपीब्राह्मणमार- ष्यम्‌ । तश्चाऽऽत्मज्ञानं सर्वसेन्यासाङ्गविशिष्टम्‌ । भत्मनि च विन्नाते स्वमिदं विज्ञाते भवति । आत्मा च प्रियः स्वस्मात्‌ । तस्मादात्मा द्रष्टव्यः स च श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिष्यासितम्य इति ब दशंनप- कारा उक्ताः । ततरे श्रोतव्य आवचार्यागमाभ्पाम्‌ । मन्तम्पस्तकैतः । तत्र च तकं उक्त आत्मेवेदं स्वमिति प्रतिज्ञातस्य हितुवचनमास्येकसा- मान्पत्वमास्मेकोद्धयत्वमात्मेकपरख्यत्वं च । तनायं हेतुरसिद्ध इत्पाश- दश्चत आत्मेकसामान्योद्धवप्रखयाख्यस्तदाशङ्ानिदृर्यथमेतद्राह्मणमा- रभ्यते । यस्मात्परस्परोपकार्योपकारकमभरतं जगत्सवं पृथिव्यादि । यच्च रोके परस्परोपकार्यापकारकभतं तदेककारणपूर्वकमेकप्ामान्पात्मकमेक- प्रख्यं च दृष्टम्‌ । तस्मादिदमपि पृथिव्यारिरन्नणं जगत्परस्परोपका- पवोत्तरवाह्मणयोः संगतिं वक्तुं वृत्तं केपेयति । यत्वेवर्खछामति । कैवल्यं व्याचष्टे । भ निरपेक्षमिति। तचचाऽऽत्मज्ञानमुक्तमिति संबन्वः । तते। निराकाङ्श्तवं सिद्धमिति चकाराः । भात्मज्ञानं संन्यातिनापयेति नियन्तुं विशिनणि । सर्वेति । ननु कुतस्ततो नेरकाद्क्यं सत्यपि तसमन्वज्ञेयान्तरसंमवादत जाह । आत्मनि चेति। न वा अरे परत्युरिदादावुक्तं स्मरयति । आत्मा चेति । तस्य निरविशशयपेमास- दत्वेन प्रमानन्दत्वे फलितमाह । तस्मादिति । स चेदशेनाहस्तर्दि तदशेने कानि साधनानीत्याशङचाऽऽह्‌ । स चेति । दृशनधकारा दशेनस्थपायपमेद्वाः | चवण. मननयोः स्वरूपविशेषं दशयति । तनेति । कोऽसौ तक येनाऽऽत्मा मन्त्यो भवति वत्राऽऽह । तन्न चेत्ति। इन्दुम्यादरिमन्थः सक्ठम्यथः। उक्तमेव तकं संग्हति। भातमेवेति । प्रधानादधिविदमदाय हैत्वसिद्धिशङ्कायां तत्निराकरणापमिदं बाद्म- णमिति संगतिं सगिरवे । तज्नायमिति । कथं हेत्वतिद्धिशङ्कोद्धियषे तजाऽऽई । थस्मादिति । तस्मात्तथामूतं मवितुमरैदीत्युत्तरत्र संबनः । अन्यान्ये(पकाये।पकार- कमूतं जगदेकयेतन्यानुविद्धमेकपरतिकं चंयत्र व्या्तिमाह । यच्चेति । दष्टं खप्र- दीति रषः । दृष्टान्ते सिद्धम्‌ दार्टन्विके योजयति । तस्मादिति । तच्छब्द स्फुटयति । परस्परेति । वथमूतमि य ककारणपूक। दि गृह्यते । ब्रिमवभककारणकं परस्परोपक।यपिकारकमृतत्वात्छप्रवदिदयुक्तं रेत्विद्धेः । न हिं स्वै जगत्सरस्रोप-

[सभी

-=--+~~ ~= ~=

[व

[श क प 7 2 |

[प

१क. "तेयिवाः । २ क. श्रवध्रो-| ३क. घ. च. छ. ज. इ. 'स्परफायकारणत्वा" । ४ कर क्पे वि | ५, "पतो विः) ६ कन्द, प. अ. णर वेक्लारि'।

पै आिण) ५] भानेन्दगिरिङतदीकातेगलितंशाकरमाष्यतयेवा। १४९. इयं एथिवी सर्वेषां भूतानां

यौपकफारकैत्व तथामृतं भवितुमर्हति । एष छो ऽस्मिन्ब्राह्षणे परका- दयते । भधवाऽऽतेवेदं सर्वमिति परतिन्नातस्याऽऽत्मोत्पत्तिस्थितिषठ- पत्वं हेतुमुक्त्वा पुनरागमग्रधानेन मधुत्राह्मणेन प्रतिन्नातस्यार्थस्य निग- ` अनं क्रियते । तथाहि नेयापिकैश्क्तं देत्वपदेशात्पतिक्तायाः पुनवैषनं निगमनमिति । अन्पे्व्याष्पातमा इुन्दुमिच्षटान्ताच्छरोतव्या्थंपागबव- शनं पराड्धुब्राह्मणान्मन्तव्यार्थमुपपत्तिपरदशेनेन मधुब्राह्मगेनतु मिदि ध्यासनविधिरहच्यत इति । सर्वथाऽपि ठु यथाऽऽगमेनावधारिवं तक्षै- तस्तयेव मन्तव्यम्‌ । यथौ तकंतो मतस्य तकौगमाभ्पां निश्चितस्य तथेव निदिध्यासनं क्रियत इति पृथद्निदिष्यासनदिधिरनथंक एव । तस्मात्पथक्पकरणविभागो ऽनधंक इत्यस्मदमिपायः श्रवणमननमिदि- ध्पाप्तनानामिति । स्थाऽपि त्वध्यायद्वपस्पार्थाऽस्थिन्ब्राह्मण उपत- हियते । इय पृथिवी परिद्धा सर्वेषा प्रतानां मघु सर्वेषां ब्रह्मादिस्तम्ब-

का्यपकारकमूतपिस्याशङ््याऽऽह्‌ । एष हीति । शेवतिदिशङकां परिहत बाद्ण- पिति संगतियुक्तवा प्रकारान्तरेण तामाह | अथवेति । पतिनज्ञाहैवू क्रमेणोक्ता हैतु- सहिवस्य पतिज्ञारथस्य पुनवचनं निगमनामिलयत्र ताक्षिकसमतिमाह | तथा दीवि । मतुपरपञानां बराह्मणारम्भपकारमनुवदति । भन्पेरिति । ब्र्टस्यारिवाकयादारभ्याऽड हुन्दुमिषट्टान्तादागमवचनं भोतव्य इत्युक्तश्रवणनिङ्पणायेम्‌ । दुन्दुमिरष्टन्ताहा- रभ्य मधुब्ाह्मणात्पागुपपत्तिपदरनेन मन्तम्य इत्युक्तमनननिरूपणायमागपव्रचनम्‌ | निदिध्यासनं म्यारूयातु पुनरेवद्भाद्मणमित्यथेः । एतदूषयति । सवेधाऽपीति । श्रव- गदेव पेयः४ऽ विषेयत्वेऽपोति यावन्‌ । अन्वयन्यपिरकाम्यां श्रवणे प्व्तस्य तत्पौ- ध्कल्ये सत्यधठम्पं मननं न तिषिपपक्षते | यथा तकरेतो मं वं तथार्दे्य वक्षा गमाम्यां निश्रितस्योभयसामथ्यदेव निदिध्यास्तनसिद्धौ नदमि विध्यनेपेकषमेबे- त्यथः । याणां विध्यनपक्षत्वे फलिवमाह । तस्मादिति । शति परी यन्यारूयानमयुक्तमिति शेषः । पिद्धान्तेऽपि शअवणादिविध्यभ्युपगमार्तकपं परकीयं प्रस्थानं प्रलाखूयादमित्याशङ्चाऽऽह । सथथाऽपि त्विति । तदिध्यम्युपगपेऽपीषि यावत्‌ | एवं संगतिं ब्राह्मणस्योक्त्वा वदक्षरणि म्य।कर्‌।ति । इयमित्पादिमा।

+

१ च. द. ण्टाश्त०|२य. ड. घ. ज, पावत ३क. ल. ध. इ, "ठेऽपी 1 ४क, भ्‌, तकंस्य | ५ क, जल"उ, क्षितमे ६ क. ल्ल. द. ण. 'पेक्तिन्ते। ७. अ. ण. 'तकथपित्वं ११ 1

१४६ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [दितीयाष्थाये

मध्वस्ये एथिव्यै सर्वाणि श्रतानि मधु यश्चा- धमस्यां एथिष्यां तेजोमयोऽमृतमयः पुरषो यश्चायमध्यातम५ शशारीरस्तेजीमयोऽमृत- मयः पुरुषोऽयमेव स॒ योऽयमासेद्ममृत-

प्न्तानां भृतानां पाणिनां अधु कार्यं मध्विव मधु । पथेको मध्वप्‌- पोऽनेकेमधुकरे निवे तित एवमियं थिवी सवेभृतनिर्वतिता। तथा सर्वाणि भरतानि एथशये एथिष्या अस्या मधु कार्यम्‌ । किंच यश्चायं पुरुषोऽ स्यां एथित्यां तेजोमयश्चिन्मात्रप्रकाञ्चमयोऽपतमयोऽमरणधर्मां पुरुषो धश्चापमध्यात्म शारीरः शरीरे भवः पूपैवत्तजोपरयोऽपरतमयः पुरुषः ष च लिङ्गाभिमानी । स च सर्वेषां भूतानागुपकारकंरणत्वेन मधु | सर्वाणि ध॒ भूतान्यस्य मधु । चशब्द्तामथ्यात्‌ । एवमेतश्चतुष्टयं तापदेकं सवै- भतकार्ये सर्वाणि च भृतान्पस्प कार्यम्‌ । अतोऽस्येककारणपूषैकता। पस्मादेफस्मात्कारणादेतेल्लातं तदेषेकं परमार्थतो ब्रद्येतरत्कायं वाचार- म्भणं विकारो नामधेयंमानर्मित्येष मधुपयापागां सर्वेषामर्थः सरेपतः। भयमेव स योऽयं प्रतिङ्नात इदं सर्वं यदयमात्मेति । इदमग्रतं यन्भनेग्पा

यदुक्तं मध्विव मध्विति तहिवृणोति । यथेति । न केवलमुक्तं मुदयमव किंतु मध्य- न्तरे चास्तीत्याह । किंचेति । पुरुषशब्दस्य क्ेन्नविषयत्वं वारयि । स चेति । त्य एथिवीवन्मपुत्वमाह । स च सर्वेषामिति । सषा च भूतानां तं प्राव मधृतं दश धति । सर्वाणि चेति । नन्वयमेव मधुद्यं श्रृतमश्रतं तु मपुद्रयमक्ञक्यं कल्पयितु क्पकामावादत भाह । चशब्दैति | प्रथमपर्यायाधेमुपपंहरति । एवमिति । एथिवी सवीणि भृतानि पाथिवः परुषः शारीरशवेति चतुषटयमेकं मध्विति शोषः । भपुशब्दा्- माह । सरवति । अस्येति एथि्यारेरिति यावत । परसरमुपकायोपकारकमवि फषठि- -" वराह । अत इति । अस्येति सर्वं जगदुच्यते । उक्तं च यस्मात्परस्रोपकायप्का- स्केमृतमित्या दि । भवत्वनेन न्ययन पषुपयायषु सर्वेषु कैरण५पशो ्रहतोपरेश्तु ` कथमियाशङ्ग्याऽऽह । यस्मादिति । स॒ परकेत आलवायं चतुष॑क्तोभेद इति

१ च. "येक मध्वने* । २ च. "तमेव" । ३ च. द. “मूतेरनिवे" ।४घ. ४.अ. घट. का. शतक । ५ ग. "कवे" । ६ ग. "तजगजा" । ७ छ, "यमितोये । ८ च. इ, मपय । ९. ह, वू क्रा । १०१, करथैकर्‌" 1

पमं दमणम्‌।५] भानन्वगिरिङतटीकारदवकितशौकरभाष्यतमेता | १६४४

मिदं ब्रहमेद५ सर्वम्‌ ॥ १॥ इमा जपः सर्वेषं भूतानां मध्वाप्तामपा५ सर्वाणि मूतानि मध यश्वायमास्वप्सु तेजोमयोऽमृतमयः परुषो यश्वायमध्यात्मररेतसस्तेजोमयोऽमृतमयः पुर- धोऽयमेव सयोऽयमातेदममृतमिदं ब्रह्मेद५ सर्वम्‌ ॥ २॥ अयमभिः सर्वेषां भूतानां मध्व- स्यप्रेः सवाणि भूतानि मधु यश्रायमस्मिन्रप्रौ तेजोमयोऽमृतमयः परुषो यश्वायमध्यासमं वाद्मयस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव म योऽयमासेद्ममृतमिद्‌ं ब्रहयेद्‌५ सर्वम्‌ ॥ २॥

सायन नि क

अग्रतत्वसाधनुक्तमारमविज्ञानमिदं तदमृतम्‌ । इदं ब्रह्म यद्रह्म ते वाणि क्ञपयिष्यामीत्यध्यायादौ प्रकृतं यद्विषया च विचा ब्रह्मरिचेत्युष्यत इषं स्वं पस्माह्रह्मणो विज्नानात्सवं भवति ॥ १॥ तथाऽऽपः । भष्यासपं रेतस्यपां विशेषतोऽवस्थानम्‌ ॥ २॥ तथाऽग्निः । वाच्यम्रर्विशेषती ऽवस्थानम्‌ ॥ ३॥ इथापिष्ठानपिदंशष्टायेः | तवीये च तस्य परुवतवं दशेयवि । पहिषयेमि । शिं सवेपिदयत्र बह्मज्ञानपिदपित्यक्तम्‌ | स्वै सवे(धिसावनमिवि यावत्‌ । वदेव सष्टय॑ति 1 पस्मादिति॥१॥ यथा शयिवीं मुतवेन व्याश्यावा वयाऽऽपोऽपि व्याख्येया हयाह । तथेति । रेद्‌ इति विशेषणस्याथेमाह । अध्यात्ममिति । 'भापो रवो भृत्वा शिश्नं पािक्षन्‌' इतिं डि श्रलयन्डम्‌ ॥ २ ॥ एमिभ्वागच्यु चोक्तं न्यायमप्नावतिदिशदि । तथेति । बदङ्पवे हत्यश्यविमाह ( ` वाचीति । भभिवौगूत्व। पुखं पविक्षदिवि हि भ्रम्रवे॥ ३॥

१९८ कृहदारण्यकोपनिषत्‌ (िषीशश्वाकेः

जयं वायुः सर्वेषां शतानां मध्वस्य वायोः सर्वाणि मूतानि मधु यश्वायमस्मिन्वायौ तेजी. मयोऽपतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं प्राण- स्तेजोमयोऽमृतमथः एरुषोऽयमेव स योऽ पमासेदममृतभिद्‌ ब्रह्मद“ सर्वम्‌ ॥४॥ जयमा- दिव्यः सर्वेषां भरतानां मध्वस्याऽऽदित्थस्य पर्वाणि पूतानि मधु यश्वायमसिन्रादिष्ये तेनो- भयोऽमतमयः पुरुषो यश्वायमध्यासमं चाध्षु- धस्तेजोमयोऽगृतमयः पुरषाऽथमेव स योऽ यमात्मेद्ममृतमिदं ब्रह्मद सर्वेम्‌ ॥ ५ ॥

लथा वायुः| भध्यात्मे पाणो भूतानां शरीरारम्भकतेनोपकारान्मधुतवं तदन्तगंहानां तेजोमयादीनां कर्णसेनोपकारान्मधुत्वम्‌ । तथा सक्तं हस्ये बाः एथिवी शरीरं स्पोतीषटपमयमदिः"ईति ॥ ४॥

वथाऽऽदित्यो मपु । चाधुषोऽष्पातम्‌ ॥ ५॥

. भग्रातुक्तं न्याये दायो योजयति । तथेति । वायुः प्राणो मूता नापिके पावि- हात्‌” हति शरुत्यन्तरमाभरित्याऽऽह । अध्यात्ममिति । एपिम्यादीनां वदन्तवर्विनां च परुषाणामेकवाकयोपाचानमिकङ्पं मथुश्ठमिवि शङ्क परिहएनवान्वरविमागमाह । भूवा- मापिति । एपिव्याद्ीनां कायें वेजमयादीनां करणत्वमित्यज सलन्नाधिकारसंमठि- माह्‌ । हथाचोक्तमिति ॥ ४ ॥

यद्प्यादिरयत्वु दये मूेऽन्वमेवति तथाऽपि देवतमदेमाभ्रसयाभ्ादुक्तं न्यायं ` वलिन्नविदिक्षपि । तथेति । भादित्यश्कषेतवाऽत्तिणी पादिशव' हति शरुविमाभर- लाऽऽह । बाक्षुष इवि ॥ १॥

तर्नं व्राह्मणं २।५] भागन्दगिरिकृतटीकासंवठितशांकरभाष्यतमेता । - ३४९

इमा दिः सर्वेषां भूतानां मध्वासां दिशा पृवाणि श्रतानि मधु यश्चायमासु दिध तेजोम- योऽमृतमयः पुरुषो यश्नायमध्यात्मर श्रोषः परातिश्चकस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमातमेदममृतमिदं ब्रह्मद सर्वम्‌ ॥ ६ ॥ अयं चन्द्रः सवेषां मतानां मध्वस्य चन्द्रस्य सवाणि भूतानि मधु यश्वायमसिमिरशनद्र तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषी यश्चायमभ्यासमं मानसस्तेजामयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमासमेदममृतमिदं ब्रहेदः सर्वम्‌ ॥ ७ ॥ इयं विथुत्स्वेषां भरतानां मध्वस्यै विद्यतः सर्वाणि भ्रतानि मधु यश्चायमस्यां विदुति तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्वायमभ्यासं तैजसस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽ- यमासमेदममृतमिदं ब्रह्मद स्वेम्‌ ॥८॥ तथा [दशो मधु । दिशां यथपि श्रोत्रमध्यात्मं शंब्दप।तश्नवगञ- खार्यां तु विशेषतः संनिहितो भवतीत्पध्पात्मं प्ातिश्चत्कः प्रािश्च- त्का्यां प्रतिश्रवणमरेछा्यां भवः प्रातिश्चत्कः ॥ ६ ॥ तथा चन्द्रः अध्यात्म मनप्तः॥ ७॥ तथा विशत्‌ । त्वक्तेजसि भवस्तेज्ोऽध्यास्मम्‌ ॥ ८ ॥

आदित्यगतं न्यायं दिक्षु सेपादयवि । तथेति। (दिकः श्रोते मूत्वाकणौं पाविश- मरू'हदि श्रतेः श्रोजरभेव दि्ञामध्यात्मं तथाचाध्यातमं श्रोत्र इयेवं वक्तव्ये कथं पावि- शुष्क हति विशेषणमित्याशङ्क्याऽऽष्ट । दिशामिति । वथाऽपीत्यसिमन्नये तुशब्द ः॥९॥

दिक्च ग्यवर्थितं न्यायं चन्द्र दृरोयति । तथति । (चन्द्रमा मनो भूत्वा इदयं पाबि- हात्‌” हति श्रविमनुमृत्याऽऽह । अध्पात्मपिति ॥ ७॥

अन्द्रव दिवोऽप्रि मधुखमाह । तथेति । भच्याप्मं वैजस हर्यस्यामाह । स्वगिति ॥ < ॥

9 मृ. श्यस्याश्रि* | २ फ, ल. ग. ङ. व. छ. जन छ, द, संत्यञ्पिश्चः | अ. ग्‌, श. छ. छ इ. शाष्दः प्र 1 ४.३, यांति. ।

१३११ कृहदारण्यलोएनिकत्‌ ` िथैवाण्ववे अथर स्तनयिलमुः सर्वषां गतानां मध्वस्य स्तन- यिनः सर्वाणि भूतानि मधु यथायमस्मिन्स्तम- विल्लौ तेजोमयोऽमृतमयः पुरूषो यश्वायमभ्या- स्मर शाब्दः सौवरस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽ यमेव स योऽयमासेद्ममृतमिदं ब्रह्मदः सर्वम्‌ ॥९॥ अयमाकाशः सर्वेषां मतानां मध्वस्याऽऽका- हस्य सर्वाणि भ्रतानि मधु यश्वायमस्मित्राकाशै तेजोमयीऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यास हृवाकाश्चस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमास्मेदममृतामिदं ब्रह्मेद्‌९ सवम्‌ ॥ १०॥ अयं धर्मः सर्वेषां भरतानां मध्वस्य धर्मस्य

मादान कला

तथा स्तनयिन्वुः । शब्दे भवः शाब्दोऽध्यात्मं पथि तथाऽपि स्वरे विशेषतो भवतीति सोवरोऽष्यात्मम्‌ ॥ ९॥ तथाऽऽकाशचः । अध्यात्मं हयाकाशः ॥ १०॥

माकाशान्ताः एथिष्यादयो भूतगणा देवतागणाश्च का्थंकरणसंधात।-

त्मान उपकुबेन्तो मधरु भवन्ति परति शरीरिणमित्पुक्तम्‌ । येन ते प्रयुक्ताः

डरीरिभिः संबध्यमाना मधुतवेनोपकुवैन्ति तद्कतष्यमितीद भारमभ्यवे ।

अपं ध्मऽपमित्यपरत्यक्षोऽपि धमः कर्येग तत्पयुकतेन प्रत्यक्षेण व्यषप-

पृरजेन्योऽपि विदयद।दिवत्सर्वेषां भूतानां मधु मववीत्याह । तथेति । भ्यास जाब सौवेरं इत्यस्याथैमाह । शब्दे भव इति । यचप्यध्यात्मं शब्दे भव इति व्युतस्या शाध्दः पुरुषस्वथाऽपि खरे विशेषतो मवतीत्यभ्याव्यं सौवरः पुरूष इवि योजना॥९॥

स्वनयित्नादुक्तं न्यायमाकाशोऽपिदिशवि । तथेति ॥ १० ॥

पयोयान्तरं वृ्मनू चोत्थापयति । भआकाशान्ता इति । परति शरीरिणं सवेषां शरीरिणां पयकमिति यावव । षस्य शाल्ैकगम्यत्वेन परोक्षत्वादयमितिनिदंशानर्द त्वमाशङ्व्याऽऽह । अयमितीति । यचपि षर्मोऽपरयक्षोऽयपितिनिर्देशानहे स्वथाऽमि

१ क. ल. ग, ड, च. छ, ज. ध, द, इदयाङा। २ग. ज. वकारण । ३६. ङ्ग्य. अ, श, इ, "त।.सनोप* | ४ छ, ग, येनैते । 9

श्नं ऋ्ठणम्‌।५] भानन्दगिरिडतदीकासंबखितशांकरभाष्यसमेता | ६9१

पवीणि पूतानि मधु यशभायमस्मिन्धमे तेजी- मथोऽमृतमयः पुरूषो यश्वायमध्यासमं घार्मस्तै- जोमयोऽमृतमयः परुषोऽयमभेषं प योऽथमासे- द्ममृतमिदं ब्रहयेदुर सर्वम्‌ ॥ ११॥

दिश्यतेऽपं धमे इति प्रत्यक्षवत्‌ । धमेशच व्याखूपातः श्रुतिस्म्रतिखक्षणः षत्राहीनामपि नियन्ता जगतो वैचित्यकृत्प्रथिग्पादीनां परिणामहेतुता- त्पाणिभिरनुष्ठीयमान्टपश्च | तेन चायं धमं इति प्रत्यक्षेण व्पपदेशः। पत्यधममयोश्वामेदेन निर्देशः कृतः शाल्नाचाररुत्रणयोरिदि तु भेदेन व्पपदेश एकत्वे सत्यपि । दष्टाृष्टमेदषूपेण का्पारम्भकफत्वात्‌ । यस्त. दृष्टो ऽपृब॑ख्यो धर्मः स सामान्यविशेषात्मनाऽदेषेन हेण कार्यमारभते सामान्यरूपेण पएथिव्यादीनां प्रयोक्ता भवति विदषष्पेण चाध्पाद्मं कयंकरणसंघातस्य । तत्र एथिव्पादीनां प्रपोक्तरि पश्चायमस्मिन्धम तेजोमपस्तथाऽध्यातसं कावकरणस्तधातकर्तरि धमे भवो धामः ॥११॥

एूपिव्यदिषमेकाययेस्य प्रयक्षलात्तेन कारणस्यामेदमौपचारिकमाराय प्रयक्षषरा- दिव रयं षे इविव्यपदेशीपपत्तिरियथेः । कोऽसौ परमा यस्य प्रत्यक्षत्वेन ग्यपद- शस्तत्राऽऽह । धर्मेति । व्याख्यावस्तच्छरयारूपमत्यसृजय धपमिर्याद्ातिति शेषः| वाहं तस्य प्त्यक्षत्वान्न चोद्‌ नाठक्षणत्वपित्याशङ्ून्य गौ गलमुषटयत्वाभ्यामप्रिरोवममि- पेत्याऽऽह । श्रुतीति । तलिनेव कायेलिङ्गकमनुमानं सूचयति । कषत्राद्नामिति । दभरैवानुमानान्वरं विविलोक्तम्‌ । जगत इति । जगदेचितयक।(ते हं तुमाह्‌ । प्रविष्पादीनामिति । षस्य प्रत्यक्षेण ्यपदशे हत्वन्तरमाह । प्राणिभिरिति। देनानुष्ठीयमानाचारेण प्रत्यक्षेण धम्य ठल्यमाणल्वनोति वतरत | ननु पृतीयऽध्याये यो वैस षमः सत्यं वरै वदिति सत्यवमयोरमेदवचनात्तयोरमदेनात्र पय।यद यपादानमनु- पपन्नमत भाट । परत्येति । कथमेकत्वे सवि भेदेनोक्तिरित्याशडश्यःऽऽह । दृष्टेति ॥ भदन रूपेण काय(रम्मङ्तवं पक्टय॥ । परस्त्विति । सानान्यात्मनाऽऽरम्भकल- मुदाहरति । सामान्परूपेणेति । विशेषात्मना कायारम्भकयं व्यनि । वि्ेषेति। धरस्य दवौ मेदावुक्तौ वयोेध्ये प्रथममिय वशवेत्यारि व्यापत्याद्‌ । तनेति । दिदीयं विषयीरुदय यश्चायमघ्यात्ममित्वाद परवृत्तपित्याह । तथंति ।॥ ११॥

ज~

१ग,घ्‌, ज, ह. "नय । २. च. द. रू । ३ग. च. 7७ ववर" । ४८०न. ण. °व्यदिषेम" । ५ भ. “द्षन्य" | ध, भ. “कषवनयप" ।

। + २। ` बहारण्यकोपनिषत्‌ [धवाषाभ्वाष.

इदर सय सर्वेषां भूतानां मध्वस्य स॒त्यस्य सर्वाणि भूतानि म यश्चायमसििन्सये तेजीमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्वायमध्याम५ सायस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमासेदममृतमिदं बरहमद^ सर्वम्‌ ॥१२॥ इदं मानुष सवेषां मूतानां मध्वस्य मानुषस्य पर्वाणि भूतानि मधु यश्चायमस्मिन्मानुषे तेजोमयोऽ- मृतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमासमेद्ममृतमिदं ्रहमेद^ सर्वम्‌ ॥ १२॥

तथा दृष्टेनानुष्टीयमानेनाऽऽचारक्पेण सत्पारब्यो भवति षष एव धर्म सोऽपि द्विप्रकार एव सामान्पविशेषात्मष्पेण । सामान्यदटपः एथिष्या- विसमवेतो विशेषषूपः काथंकरणसंघातसमवेतः। तत्र एयिव्यादिपमवेते वतै मानक्रियाष्पे सत्ये तथाऽध्यात्मं किकरणसंघातस्षमरेते सत्ये भवः सात्थः । सत्येन वायुरावातीति श्रुत्यन्तरात्‌ ॥ १२५॥ धमेसत्याभ्यां प्रयुक्तोऽयं का्य॑करणसंघातविशेषः । स येन ज्ञाति. विशेषेण सयुक्तो भवति स जातिविशेषो मानुषादिः। तत्र मानुषाविजा- तिविशिष्टा एष स्वै प्राणिनिकायाः परस्परोपका्पयकारकमभप्रेन वतै माना हर्यन्ते । अतो मानुषादिजातिरपि सवषां भृतानां मधु । तत्र मानुषादिजातिरपि बाष्ठाऽऽध्यात्मिकी चेन्यभयथा निर्दशमाग्मवति॥१३॥ हद सत्यमित्यस्मिन्पयौये सत्यशब्दायपाषह । तथा दष्ेनेति । सोऽपीत्य^शब्दो धमोदाहरणायेः । दयोरपि प्रकारयोविानयोगं विभजते | सामान्पद्प इति । उभ. यत्र समवेतजब्दस्त्रतत्र कारणत्वनानुगंयपः । यश्चायमसित्नित्यादेवाक्यस्य विष- यमाह | तेति । स्ये यश्वदयारि वाक्यमिति शेषः । यश्वायमध्यात्ममित्य।दिवा- कयस्य विषयमाह | तथाऽध्यात्ममिति । सत्यस्य पृथिव्यादौ काय॑करणसंषाते च कारणस्वे पमाणमाह्‌ । सस्पेनेति ॥ १२ ॥ हृदं मानुषमित्यत्र मानुपग्रहणं सपरजात्युपलक्षणमित्यमिपरेत्याऽऽह । धमसत्या- भ्यामति । कथं पुनरेषां जाः सर्वेपां मु मवति तत्राऽऽह । तत्रेति । भोग- मुमिः सकठम्यथेः | यश्रायममिनिल्यादिवाक्यद्रयस्य धिषयमेदं दशयति । तत्रेति । व्यवहारममापरिति यावत्‌ | षमः दिवदित्यपरयैः । निदेषटुः खशरीरनिा जातिराध्या. त्मिकी शारीरान्तराशिशण तु बहति मेदः । वस्तुवस्तु तन्न नाभयधात्वमियमिपेय नि९शमागित्युक्तम्‌ ॥ १३ ॥ १ ज. द, न्येका। रच. ज. द, "वकारः । ३च. द. ठक्यन्ते। ४क.ङ.बरद. न, "गतार्थः । ५, प, ट, “नित्रिद्य जा |

प्नं अद्यनम्‌ ।५)] आनन्दगिरिडतदीकासंवरितिरांकरभाष्यसेता | १६९६३

जयमातमा सवेषां मतानां मध्वस्याऽऽत्मन सर्वाणि भूतानि मधु यश्रायमसित्रासनि तेजोमयोऽमृतमयः परुषो यश्चायमात्मा तेजी भयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स॒ योऽयमात्मेद ममृतमिदं ब्रह्मद सर्वम्‌॥१९॥सवा अयमामा

यस्तु कांकरणसंघातो मानुषादिजातिविशिष्टः सोऽयमात्मा सर्वषां भूतानां मधु । नन्वयं शारीरशब्देन निर्दिष्टः एथिवीपयाय एव । न । पा्थिवांशस्येव तत्र ग्रहणात्‌ । इह तु सवौत्मा परत्यस्तमिताध्यतापिं भृतादिसर्वविशेषः सवेभूतदेदतगणिशिष्टः कायिकरणसंधातः साऽप- मात्मेत्युच्यते । तस्मिन्नस्मि्ात्मति तेजोमयोऽगरतमयः पृरुषाऽमृतरसः स्त्मको निर्दिरयते । एकदेशेन तु पृथिव्यादिषु" निर्दिष्टोऽतराध्यात्म- विशेषाभावात् न निर्दिश्यते । यस्तु परिशिष्ट विज्ञानमयो वद.

ऽयं देहरिङ्कसघात आत्मा प यश्वापमात्मेत्पुच्यते ॥ १४॥

यस्मिन्नात्मनि परिशिष्टो विज्ञानमयोऽन्त्पे पयाये प्पेरित सोऽयमात्मा । तस्मिनविच्याक्तकायेकरणसघातोपायिविशिएे ब्रह्मवि.

~ ~ == ज कोणयम्छ

( 9 ए 77 त त १, श;

भन्पिमं पयौयमवतारयति । पस्िविति । आत्मनः शरेण गवत्वात्पुनरुक्तिर- नुपयुकेपि शङूते । नन्विति । अ्रयवावयविवरिषयत्वेन पययदयमपुनरुक्तमिवि परिहरति । नेत्यादिना । परमात्मानं व्या्रतेयति । समतेति । चतन म्यवच्छि- नाते | कर्येति । वश्वायमसिननित्यदिवाक्यस्य विषयमाह | तस्मिन्निति । यश्चा. यमध्यालर्भिि किमिति नोक्तपित्याशङ्कचा७ऽह । एकदेरोनेति । अत्रेत्यन्त्वपया- योक्तिः । यश्वायमात्मत्यस्यायमाह । यस्त्िति ॥ १४॥ स वा अयमालेयस्या्माह । यस्मिन्निति । परिशचटः पृवेश्यायेप्वनृपरि शऽन्तय च पर्यये यश्वायमालेटक्तो वि्तानमयो यल्िन्नात्मति खिल्यदष्टन्तवचक्ता पवे- जिवस्तेन प्रेणाऽऽत्मना तदात्म्यं गवो ब्रिदरननत्राऽऽत्यशब्दाधः | उक्तमात्मश- न्दथेपनृ्य स्देषापि्यादि व्याचष्टे । तस्मिषिति । भत्रिचया कवः कायकरण. सधात एवोपाधिस्तेन विशिष्टे जवे वद्मिन्परमायतति ब्रह्मणि ब्रह्मवरि्यया प्रशिते १ च. "यकारण । २. ङ. “धिरैवादि नः ३क.ध. चछ. ज. छ. ठ. ताधिव । क. छ. इ, "तागण*।५ज. द. वद्धा । ६ च. "यकार । ७ करक. द. न्तिमपरः। ८

ज, "मित्यादि कि" ।९क. ज्ञ, इ, ° पेऽमाः | )°ध. त्र. ण, ते मतिम । ४५

३५४ वृहदारण्यकोपमिषत्‌ [दिवौयाध्याय्‌

__ स्वेषां भूतानामधिपतिः सर्वेषां श्रताना* राजा_ शया परमाथोत्मनि प्रवेशिवे ष एवभुकतोऽनन्तरोऽबाह्नः इतः प्रहा- नधनभ्रतः सर्वषां भूतानामयमात्मा सवहपास्यः सर्वषां भ्रतानामधि- पतिः सवभूतानां स्वतश्रो न कुमारामात्यवत्कि तर्हिं सर्वेषां भृतानां राला । राजत्वविशेषणमधिपतिरिति भवति क्िद्राजोचितषत्तिमा- नित्य राज्ञा न त्वयथिपतिरतो विशिनष्टश्चधिपतिरिति । एवं सव॑भूतात्भा विद्वान्बरह्मविन्युक्तो भववि । यदुक्तं ब्रह्मवि्या स्वं भविष्यन्तो मनुष्या मन्यन्ते किम तद्रह्माषेचस्मात्तत्सवंमभववितीवं तद्याख्यातम्‌ । एवमा- समानमेव सवारमत्वेनाऽऽवापौगमाम्यां श्रुत्वा मत्वा त्तो विज्ञाय साल्तादेवं यथा मधुमाघ्मणे दशितं तैथा। तस्माद्रह्मविज्ञानादेव॑र्तणात्पू- वमपि ब्रह्येव सदविधयाऽबरह्माऽऽसीस्छयैमेव च सदसपमासीत्तां त्ववि- धामस्माद्विक्नानात्तिरस्डत्य ब्रह्मविद्यैव सन्त्र्मामवत्सवैः स सर्वभ- भवत्‌। परिसमाप्ः शान्नार्थो यदर्थः प्रस्तुतः । तस्मिश्नेतस्मिरसर्वात्मभते स एवायमात्मा यथोक्तविशेषणः सवरुपास्य; स्वेषां मृतानामधिपविरितिं संबन्धः । ग्याक्येयं पदमादाय तस्य वाख्यमर्थमाह । सवैषामिति । र्येव विवकषिषोऽषः संवैरपास्य हृलयक्तः । स्वावष्यं व्यतिरेकद्वारा स्फोरयति । नेत्थादिना । सर्वेषा भृतानां रानेद्येताववैव यथोक्ताथेपिद्धौ किपिद्यपिपतिरिति विशेषणपिलयाशङ्ग्याऽऽई । शोजत्वेति । राजत्वजादयनाक्ान्तोऽपि कश्वित्तदुविवपरिपाङनादिम्यवश्ारवानिल्यप- डण्पं न पुनस्तस्य स्वातष्यं राजपरतश्रत्वासस्मा्तो व्यवच्छेदायमधिपारिरोत विशे इणमिलययैः । रानाऽपिपविरित्युमयोरपि मिथो विशेषणविशेष्यत्वममिपे् व्या निगमयति । एवमिति । उक्तस्य वि्याएलस्य वृतीयेमेकवाक्यत्वमाह । यदुक्तमिति। तदेव व्याख्यां स्फोरयति । एवमिति । वैतरेयी बराह्मणोक्तक्रमणोपे यावत्‌ । प्वमि- त्यस्याथं कथयति । यथेति । मधुब्रह्मणे पूर्ैबाह्षणे चोक्तक्रमेणाऽऽतमनि ऋणादि- अयं सेपाच विदरान््रह्मामवरिति संबन्धः । ननु मोक्षावस्थायमेव विदुषो बरह्मत्कीप- रिच्छिन्नत्वं न प्राच्यामविद्याद्ायापियाशङ्कश्याऽऽह । तस्मादिति । समानापिक- रणं पश्चधत्रयम्‌ | एवंलक्षर्णीद्हं ब्रह्मास्मीति श्रवणादि कवातैर्वसाक्षात्कारापि पि यावत्‌) भब्रहमत्वादिषीध्वस्विस्ताहिं कथमिल्याशङ्क्ाऽऽह । तां त्विति । वत्तमन्‌ यो चरग्न्य- मवत।रयति । परिसमाप्त इति। यस्य शालरस्या्थो विषयप्रयोजनाख्यो बरह्मकण्डिका्ां

१ च. ढ. "तः स वै स एवायमात्माऽस्यवहितपूर्ंपयोये तेजोमथ इत्यादिना निर्दि विह्ानामा विद्वान्सरवे* । २ ध. "देव य| ३ ज्ञ. ग. ड, स. ७. अ. क्ष. ढ. गेन द्‌" ।४ क. तस्मा । ५. ल. इ. छ, "पस सत्सर्वप" । छ, "त्व सन्सवैम" । ५ ध. ण. "द्यत्मप । ज ध, न. भ. तखन । ८ क, ए, भ्र, उ, "नाद्याः । ९ क. ल, भ. द, "लासाक्षा ।

पथमे आद्रणप्‌।५] भानन्दगि।रड़तदीकादंदास्तशकरभाष्यतपेता। २५१

तद्यथा रथनाभौ च रथनेमौ चाराः सवै पम- पिता एवमेवासिन्नास्मनि शवीणि भूतानि सेव देवाः सवे रोकः सव प्राणाः स्वं एत आत्मानः समर्पिताः ॥ १५॥

अह्मविषि स्वात्मनि स्वं जगत्समर्पितपित्पेतस्थिषर्थे दान्त उपाषीः यते । तद्यथा रथनाभो च रथनेमो वाराः सँ समर्पिता इति परसिरोऽरथः। एव पेवास्मिननात्मनि परमात्मभूते ब्र्मविषरि सराणि भवानि बह्मादिस्त- म्ब पयेन्तानि सवं देवा अग्न्यादयः स्वे कोका भरादयः कव पाना वागादयः सरं एत आत्मानो जछयन्द्रवत्पतिशरीरानुषवेशिनोऽबि्ाक- हिपताः । सवं जगदसिमन्समर्पितम्‌ । यदुक्तं बह्मविद्रामदेवः प्रविपेहैऽहं भनुरभवं दपेशेति । ष एष सवौत्मभायो ग्पाष्पावः । व एष विदा न्बरह्मवित्सर्वोपाधिः स्वात्मा सवौ मदति। निशूपाधिरनिपारूपोऽनन्तरोऽ- बाह्नः इत्रः पद्चनधनोऽजोऽजरोऽग्रतोऽमयोऽचलो नेति नेत्यस््‌ ेऽ- नणुरित्पेवरिशेषणो भवति। तमेतमर्थमजानन्तस्तार्विकाः केचित्पण्डि- तेमन्याश्चाऽऽगमदिदः शान्नाथं विशुद्धं मन्पमाना विकल्पयन्तो मोह-

यरय > ~~

अतुर्पादौ च प्रसतुतस्वस्याथा यधोक्तन्यायेन निधौरिव इदयनुवादाथेः । सवासगूवत्व सरपादिवत्कल्पिवानां स्वैषामाटमावेन स्थिवत्वम्‌ । सै ब्रह्न ठव्रूपतवं सवात्मत्वम्‌ । सवे एद भातमान इवि कुवो मेदोक्तिसदपकयस्य शाक्नायतवादियाशङ्ाऽऽह । जख्चन्द्र- इदिति । दार्टन्विकभागस्य संपिण्डिवमधमाह । सर्वमिति । उक्तस्य पवारममावस्व तृतीयेनैकवक्यतवं निर्दरंशदि । यडुक्तमिति । सवौत्ममवि परिदुषः सपपजत्वं स्या्ि- व्याशङ्क्थाऽऽह । ष॒ एष्‌ इति । सवेण कल्पितेन दतेन फ(दितमभिष्ठानमृवं बन्न प्रत्यग्भविन परश्यन्विदान्सवेपापिस्वच्चदूपेण स्थितः सर्वो मवति । तदेवं कल्पितं सप्‌ पञजतवमविदरदश्या गिदुपोऽभीशटमियपेः । व्रिद्दृश्या तस्य निष्यपश्तं दभ॑य प | निहपाधिरिति । निरुपसू्यतं शब्दपरत्ययागोचरत्वं बद्णः सप्रपनेत्वपवि धारूवें निष्यपश्चतवं दायिकमित्यागमााविरोष उक्तः| कथं वरि तार्फिक। मीमांसकाश्च शाल्नाषे विरुद्धं पश्यन्तो ष्मास्वि नास्वीलयादि विकन्पयन्तो मोमुदन्वे वत्राऽऽह । तमेतमिति। १क.ग. ङ. ज.ट. ठ. द. व| २३. “दि वीतनि त्त" । ३ क, ठ.ए. श. त्वं ।

क. ग, ध, ङ, छ, ज, *तेऽपतेऽपृ | ५ ग. ध. द, घ. छ. इ. इ. केवन पणि" ,

१९६ दृएवारण्यक्ोपनिषत्‌ [्िवीपाष्यापे

मगाधमुपंयान्ति । तमेतमथेमेतो मन्नातरनुवदतः “अनेजदेकं मनसो लवीयस्तदेनति तभेजति"" इति । तथा च तैत्तिरीयके ““यस्मास्परं नाप- रमस्ति चित्‌ । एवत्साम गापन्नास्ते । अहमनलमहमचमहमन्नप्‌"' इत्यादि । तथाच च्छान्दोग्ये ".जक्षत्क्रीडन्रममाणः ष॒ यदि पिवृखोक- कामः सर्वगन्धः सरसः सवेज्ञः सवषित्‌”” इत्यादि। आधवंषे च “दूरौ- स्रुद्रे तदिहान्तिके घ॑” । कठवद्कीष्वपि अणोरणीयान्महतो मदी- यान्‌" “कस्तं मदामदं देवम्‌” “तद्धावतोऽन्यानत्पेति तित्‌" इति च। तथा शीताश् “भहं क्रतुरहं यज्ञः” “पिताऽहमस्य जगतः” 'नाऽऽदनचचे कस्यविलापम्‌” “समं सवषु भूतेषु"' “अविभक्तं विभक्तेषु" ““ग्रसिष्णु अभविष्ा चः" इत्येवमाद्यागमार्थं विश्द्धमिव परतिभोन्तं मन्यमानाः स्ववि- तसामथ्यांदथंनिणंयाय विफल्पयन्तोऽस्त्यात्मा नास्त्यात्मा कतीऽकर्ता मुक्तो बद्धः भरणिको विज्ञानमनरं शून्यं चेत्येवं विकल्पयन्तो न पारम- धिगच्छन्त्यवि्याया विरुद्धधमंदिसवास्सवेन । तस्मात्तत्र य एव श्रुत्या- चायदरितमागानुसारिणस्त एवापिचयायाः पारमधिगच्छन्ति । त एव चास्मान्मोहसमयुद्रादगाधादु त्तरिष्यन्ति नेतरे स्वबुद्धिकोशखनुषा- रिणः ॥ १५॥

परिसमाप्ा ब्रह्मविदाऽग्रतस्वसाधनभूता । यां मेत्रेयी पृष्टवती भतारं यदेव भगवानम्रतत्वप्ताधनं वेद तदेव मे ब्रहीति | एतस्या ब्रह्मविद्ापाः

वादिन्यामोहस्याज्ञानं मृलयुक्रत्वा प्रते ब्रह्मणो दङ्प्ये प्रमाणमाह । तमित्या- दिना । तेत्तिरीयश्च॒तावादिशब्देनाहमन्मन्नमदन्वमश्रीत्यारि ह्यते । छान्देग्यश्र- वावादिशब्देन सत्यकामः सत्यसंकल्पो विजये विमृद्यरित्यादि रृहीवम्‌ । श्रतििदे द्ैरूप्ये स्पृतिमपि सेवादृयति। तथेति । प्वोक्तपरकारेणाऽऽगमायेविरोषसमाषने विच- मानेऽपि वदरज्ञानाद्रारिविभान्वरिदयुपसंहरपि । इत्येव मादी ति । परिकल्पमेव स्फुरयति । सस्तीति । सवे श्रुविस्मृविष्व्ात्मनीति यावत्‌ । के तदं पटमिविचायाः समिग- च्छन्ति तत्राऽऽह । तस्मादिति । वध्षज्ञानफलमाह । त एति ॥ १५ ॥ तद्यधेदयद्विवक्यायं विस्वरेणोकत्वा वृत्तं कंपय वि । परिसतमाप्रति । ब्रह्मविच परिसमाप्ता चे त्किदुत्तरयन्पेनेयाशङ्कयाऽऽइ । एतस्या इति । इयमिति पवग्येप- करणस्थामास्यायिकां परामृशति । आनीतेदं पर ठन्मध्विद्याद्रिना बराह्मणेनेति शेषः । १. अ. “पथन्ति । २क.ज. छ. "रत्सद्‌" । ३. ज. चेति! ४.ग.घ.ज. द्‌ ।

त ।५ घ. ट.च. ज्ञ ट. मातम | ६4 क.ज. णर शमार्थं विः । ५. ज. ण, "देत्रा | ८ कर क्ष. न, ठ. पारं ब्रह्मवि । ण, पारं ब््मावि।

भथ बात्म्‌ ५] मानन्दगिरिकतडीकातंवतिवाकरभाष्यतमेता। ६९०

ससुतवर्धेयमाख्यायिकाऽऽनीवा । तस्या भाख्यायिकायाः स्ेपतोऽथै- भकारामायोवेतो मश्नो भवतः । एवं हि मम्नबराह्मणाम्पां स्तुतत्वादग्रत- स्वसेवंभपिसाधनतवं बरह्मपिधायाः प्रकटीकृतं राजरमोगयुपनीते भवति । यथाऽऽदित्य उचञ्शावेरं तमोऽपनयतीति तद्त्‌ । अपि चेवं स्तुता अह्मविधा येन्दरेराजरक्षिता सा दैष्याप्या देवैरपि । यस्मादभ्विभ्यामपि देवमिषरम्यामिन्द्ररक्षिता विद्या महताऽ ऽयेन याप्रा । ब्रा्मणस्य रिररित्वाऽ इत्यं शिरः प्रतितधाय तस्मिभिन्दरेण च्छिने पुमः स्वशिर एव प्रविसंधाय तेन ब्राह्मणस्य स्वशिरसेवोकाऽरेषा ब्रह्मविथा श्रुता । तस्मात्ततः परतर किचित्पुरुषाथसाधनं न भूतं न भावि वा कुत एव वतंमनमिति नातः परा स्तुतिरस्ति। अपि चेवं स्तयते बक्षविचा। तवेपुरुषाथोनां कमं हि साधनप्रिति रोके परपिद्धम्‌ । तश्च कमं विच. साध्यं तेनाऽऽशाऽपि नास्त्यम्रततवरस्यं । तदिदममतत्वं केवरुपाऽऽत्म- विधया कमेनिरपेक्षपा पराप्यते । यस्मात्कमंपरकरणे वक्तं प्राप्ठाऽपि पती परवग्यप्रकरणे कर्मप्रकरणादुत्तीयं कमणा विक्द्धतवात्केवरसंन्पससहि- ताऽभिहिताऽम्रततसाधनाय । तस्मानातः परं पुरुषाथसाधनमस्ति ।

"शि

येत्यादिरपरः । मन्रबराह्मणाम्यां वक्ष्यपाणरीलया ब्ह्म्ेधायाः स्तुतत्वे कं सिध्यत ल्याशङ्याऽऽह । एदं हीति । वस्या मुक्तिसाधनलं द्टान्वेन स्फुटयति | यथेति । केन प्रकारेण बरह्मविचायाः स्तुतत्वं तदाह । अपि चेति । भपिशब्दः स्वावकबाद्म- णसमावनिः । मन्रदयसमुचयायेश्वशब्दः। एवं शब्द मूचिपं स्तुतिप्रकारमेवर प्रकट यति। येन्द्रेति । वस्या दुष्णप्यत्वे हेतुमाह । यस्मादिति । महान्वमायासं स्फुटयति । ब्राह्मणस्येति । कतार्थेनापीन्द्रेण रक्षिवत्वे विचाया दढभ्ये च फएकितमाह । तक्षा- दिति । न केवलमुक्तमैव पकारेण व्रि्या स्तूयते रितु प्रकान्वरेणापीत्वाह । भपि चेति । वदेव प्रकारान्तरं प्रकटयति । सरवैति । केवलयेत्यरस्यं म्यार्वानं कमनिरषे- कषयेति । तत दहेुमाह । यस्मादिति । किति कमेपकरणे भाप्ठाऽपि परकरणान्वरे कथ्यते तत्राऽऽह । कर्मेभेति । पसि पुमयोपायं कमं त्यक्ता विचाचमिवाऽऽदृरे तद्पिकता समयिगतेवि एिवमाह । तस्मादिति । प्रकरन्वरेण बरह्मविथायाः

-- ~ ~~ ~= ~ = न ~ ~~

क ~ व्क ~ ~ ~ ~~~ ~~ ^~ चके

१ स. श्षपेणार्थ" । २ ख. "सर्वाप्यादिता" । क. पप्राप्यादिश्रा । ४ ध. अ. "मै उप। ५ घ्‌. ज. न्द्र" | ६ ग. ज. दुष्प्रापा ।७ ल्ल. च, ज, द. "ताऽशवीयं थि' । घ. त्वाऽश्स्य्ि" द, छ. "ताश्च | ८ क. शस्य । यदि" «ध्‌, ह, ज, "वरं सं । १० ख. पतरं । ११ धन्ड, तजाऽञद । १२६. ज. ण. ह्रेते १६ क. ल. द, ण. पाप्ठे। १४. ख, द. हेतुः ।

१९८ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [हितीपाभ्यावे

भपि चैवं स्तुता ब्रह्मविथा | सर्वा हि डोको द्वद्वारामः। “ह वै नेव रेमे तस्मादेकाकी न रमते" इति श्रुतेः । याद्ववर्क्यो रोकसाधारणोऽपि सभनात्मन्नानबलाद्भायोपुत्रवित्तादिसाररति परित्यस्य परज्ानतृप्र मात्म रतिवेभव अपि चेवं स्तुता ब्रह्मविधा। यस्मा्ाज्नवल्क्पेन ससारमागो- व्युत्तिषठताऽपि प्रियये भार्याये पीत्यथमेवामिहिता । पियं भाषस ए्ना- स्स्वेति छि्गात्‌ । तत्रयं स्तुत्यथाऽऽख्पायिकेत्यवोचाम । का पुनः साऽऽखयायिकेति । उच्यते | इदमित्यनन्तरनिर्दि् व्पपदिशति बुद्धी सनिहिवत्वात्‌ । वैशब्दः स्मरणार्थः | तदित्पाख्यायिकानिरंते पक- रणान्तरामिहितं पयेक्ं देशष्देन स्मारयननिह व्यपदिशति । यत्तत्पव- ग्पैपकरणे सूचितं नाऽऽविष्कृतं मधु तदिदं मध्विहानन्तरं निर्दिष्ट पियं पृथिवीत्यादिना । कथ तत्र प्रकरणान्तरे इविवं दध्यङ्ह बा भास्पामायर्वेणो मधु नाम ब्रह्मणमुवाच । तदेनयोः पियं धाम तदेदेन- पोरेतेनोपगच्छति । ष होवाचेन्द्रेण वा उक्तोऽस्म्यतशेदन्यस्मा अनु-

स्तुतिं दशयति । भपि चेति । भनात्मरतिं लयक्त्वाऽऽत्मन्येव रवितुत्वान्पहवीयं वियेलयधेः। विधान्तरेण वस्याः स्तुविमाह । अपि चैवमिति । कथं ब्र्मवि्ा मायीये पर्यमेवोक्तेपि गम्यते वत्राऽऽह । प्रियमिति । भाख्यायिकायाः स्तुखयभेतं पतिपाच वृत्तमनूयाऽऽकाङ्क्षपूरवंकं तामववाये म्याकरोठिं । तत्रेत्यादिना । ऋ्- विधा सपम्यथः। पदाधमुङ्त्वा वक्यापमाह। यदिति । दध्यङ्कित्यादि व्याकु्वै्नाकाङ्‌- ह्षापू९कं पवग्थपकरणस्यापमारूयायिकामनुकीवेयवि। कथमित्पारिना । जाम्यामधिम्या- मिति यावत्‌ । केरे कारणेनेवाचेलयेक्षायामाह्‌ | तदेनपोरिति । एनयेर्धिनोष्ठन्मषु पीत्यासदमाीतद्शत्ताम्यां पार्थिते। बराह्मणस्वदुवर चेत्यथैः। यदधिम्यां मधु पार्थिवं तदेतेन वक्ष्यमाणेन पकराेण प्रयच्छन्ैनयोरन्विनोराचायेलेन बा्नणः समीपगमनं कृतवानियाह । तदेवेति । भाच।य॑वानन्वरं ब्राह्मणस्य वचनं दशेथपि । स होषा- येति । एतच्छब्दो पध्वनुभवक्िषयः | यचो यच्छब्दः | तच्छब्दृस्वद्व्येषैः | वां युवामुपनेष्ये शिष्यत्वेन खीकरिष्याम) त यावत्‌ | तौ देवमिषजावधिनौ शिरदक्दनि- मित्त मरणं पञ्चम्यथेः | नावविामुपनेष्यसे शिष्यसेन स्वीकरिष्यति यरेदि यवत्‌ । भपशग्दस्वदेदयपेः । बाद्मणस्यानुज्ञानन्वयेमयेत्युक्तम्‌ । मधुपक्चनानन्तरयं तुतीय- स्याधशब्दस्याथः । यदृ शवस्य शिरो ब्राह्मणे निबद्धं॑वस्य उ्छेदुनानन्वर्यं चतुष्वा-

॥ १क.१.च. त्‌ | अरे. | २. "ब्दः स्मार ३क.ध.न.ण., ति । भ्रेः।च्ब. भ. "न्‌ क्रतेणोवा। क, ख, इ, °न प्रकारेणोवा ५६. ब. ण. शयं । वां । ५, भग्यं । अ

प्म जाप्ठणद्‌।५]भानन्दगिरिङ्वीकासंषल्तिशाकरमाष्यसपेता। ३५९

इदे वै तम्मघु द्ध्यज्च धर्वणोऽभिभ्या- मुवाच । तदेतद्पिः पश्यत्नवीचव । तदा नरा सनये दश्प उग्रमारिष्कृणोमि

शरयास्तत एव ते शिरस्छिन्धामिति । तस्मद्वे बिभेमि यद्वेमे सशिरो न छिन्धात्तद्रायुपनेष्य इति । तौ होचतुरावां त्वा तस्मात्रास्या्रहे इवि । कथं मा तास्पेथे इति । यदा नाबुषनेष्ये । भथ ते शिरग्षछिताऽन्य- भराऽऽहूत्योपनिषास्यावः। अथाश्वस्य शिर भव्य तते परतिधास्यवः। तेन नावनुवक्ष्यसि । स यदा नावनुवक्ष्यसि । भथ ते तदिन्द्रः शिर- दछत्स्यति । भय ते स्वं शिर आहत्य तत्ते प्रतिधास्याव इति । तथेति तो होपनिन्ये । तौ पदोपनिन्ये । अयास्य रिरणिछत्वाऽन्यत्नोपनिद- धतुः।भयाश्वस्य शिर आहत्य तद्धास्य प्रतिदधतुः। तेन हाऽ ऽभ्पामनृबाच। स पदाऽऽभ्यामनृबाचाथास्य तदिन्द्रः शिरश्िच्छेद। अथास्यस्वं शिर भाहृत्य तद्धास्य परतिदधतुरिति । यावत्तु पवग्यकमद्धभूतं मधु तावदेव तत्रामिहितं न तु कक्ष्यमात्मज्ञानाख्यम्‌ । तत्र पाऽऽखूपापिकाऽमिदहिता सेह स्मुत्यथो प्रदरय॑ते । इदं वे तन्मधु दष्यद्ङथवैणाऽनेन पपञ्चेना- व्विम्पामुवाच । तदेतदहपिस्तदेतत्कमं ऋ्पिभचः पदयनुपरभमानाऽबो- खदु क्तवान्‌ । कथम्‌ । तरस इति व्यवहितेन सेबन्धः। दंस इति कमणो मामधेयम्‌ । तच दंसः फिविशिष्टम्‌ । उग्र हरम्‌ । वां युवयोः । हैन नराकारावभ्विनी | तञ्च कर्मं किंनिमित्तम्‌ । सनये रामाय । रभटठुष्धो हि रोकेऽपि क्रूरं कमोऽऽचरति तथेेतावुपलम्पेते यथा रोके तदा- षिः प्रकाशं कृणोमि करोमि यद्रहसि भवद्भ्यां कृतम्‌ । किमिवेत्युच्यते। तन्यतुः पजेन्यो नेव । नकारस्तृपर्टादुपचार उपमार्थायो वेदे न परति-

1 1 १ , , ति प 7

थराब्दस्यापः । ताईं समस्तमपि मधु प्रवग्यैपकरणे प्रद दीठपेवति ठतमनेन बराघ्मे- मेत्याशङ्श्याऽऽह । याव स्विति । पवग्य प्रकरण स्थिवाऽऽसूयायिका किपथमक्राऽऽ- नीवेत्याशङ्क्वस्या बरह्मवि्ायाः स्तुत्यथयमाश््यायकेत्यत्राक्तमुपसंहर ति । तत्रेति । जरह्मणमागन्यारूयां निगमयति । इदमिति । तद्वापित्यदिमन्तरमुत्याप्य म्याचषटे | लदेतदिति । कथं ठामायापि ऋूरकमोनुषठानमत आह । छामेति । ननु परतिषेवे

युरूयो नकारः कथामिव म्यार्यायवे वत्राऽऽष् । मकारस्तविति । वेदे पदादपि १७, दुधिता) २. द, “वेश्रत्तद्द्ावापः। ३ च, इ, ठोकोऽपि।

६० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [हिवीयान्पायै

तन्यतुर्न इष्टिम्‌ । दध्यङ्‌ ह यन्मध्वाथर्वणो वामश्वस्य श्षीष्णौ प्र यदीमुवाचेति ॥ १६ ॥

षेधा्थः; । यथाऽश्वं न । अश्वमिवेति यद्वत्‌ । तन्यतुरिव बृष्टि यथा पर्लन्यो शृं प्रकाशयति स्तनपित्वादिश्ेस्तद्वदहं युवयोः करं कमा ऽऽविष्कृणोमीति सबन्धः । नन्वन्िनोः स्तुत्यर्थो कथमिमो म्नौ स्पातां निन्दावचनौ हीमौ । नेष दोषः । स्तुतिरेषेषा न निन्दावचनौ । यस्मादीदशमप्यतिक्कूरं कमे कुबरतोयुवयोनं रोम चं भरीयत इति न चान्यत्‌ रिचिद्धीयत एषेति स्तुतावेतो भवतः । निन्दां परशेषां हि रोकिकाः स्मरन्ति । तथा प्रशेसास्ूपा च निन्दा रोके प्रसिद्धा। दध्यद्नामाऽऽथवंणः । हेत्यनथेको निपातः । यन्मधु कफक्ष्यमात्मन्ञा- मरक्षणमाथवेणो बां युवाभ्पामश्वस्य शीर्ष्णा शिरसा प्र यदीमुवाच यत्मोवाच मधु । ईैमरस्यनर्थको निपातः ॥ १६ ॥ टा नकारः श्रुवः स खह्पचारः सलुपमायोऽपि सेमवति न. निषेषाथे एवरेत्यथेः | तश्रोदाहरणमाह । यथेति । अश्वं न गृढमण्धिनेत्यत्र नकारो यथोपमार्थीयस्वथा परकृवेऽपोत्यथेः । वदेव सष्टयति । अश्वमिवेति यद्रदितिं । उपमार्धये नकारे सति बक्यस्वूपमनूय तदथं कथयति । तन्पतुरित्यादिना । विचास्तुतिद्वारा वहन्वाव- विनात्र न स्तूयेते तु करूरकमेकारित्वेन निन्चेवे तदेचाऽऽसख्यायिका वि्ासतुत्य्ेत्य युक्तप्रिवि शङ्कते | नन्विति। भाख्यायिकाया विधास्तुत्यथत्वमपिरुद्धपिषि परिदिरवि। नेष इति । छोममात्नमपि न हीयत इषि यस्मात्तस्मद्विचास्तुत्या तद्वतोः स्तुपिरेवाज् विवतिेति योजना । यचपि क्ररकमेकारिणोरश्विनोनै दटशानिस्तथाऽप्यदटहानिः स्यदेवेयाशङ्कय कैमुतिकन्यायेनाऽऽह । न चेति। कयं पुनर्न्दायां दश्यमानायां सटुविरिष्यते तज्राऽऽह । निन्दामिति । न टि निन्दा निन्यं निन्वितुममि वु विषयं . स्ठोुभिवि न्यायादित्यैः | यथा निन्दा न निनं निन्दितुमेव वथा स्तुतिरि स्तुत्यं स्तोतुमेव न भवति किंतु निन्दितुमपि तथा च नानयोभ्यंव्थिवत्वमित्याह | तथेति । वद्वामित्यादिमश्रस्य पूवोप॑न्याख्यायाऽऽसूयायिकायाः स्तुत्यभैत्व- विरोषं चोद योत्तरा व्याचष्टे । दृध्य्नामेति । यत्कक्षयं ज्ञानाख्यं मु तदाष- वेणो युवाम्यामश्वस्य शिरसा प्रोवाच | यज्चासौ मधु युवाम्यामुक्तवांस्वदह्‌माविष्ड- णोमीति सबन्धः | १६ ॥

१ कहि । २ ग.ध्‌. क. च. छ,ज. छ. उ. चन । ३ क. रैयत। ुक.्ञ, इ, तद्धन्ताराव । ५, र, 'दश्पाश्या' ।

=-= न ~

[तं ्रद्मणय्‌।५] भानंन्द॑गिरिङ़तदीकासेवखितक्षांकरभाष्यतगेता। ११९.

इदं वे तन्मधु दध्यस्डधर्वणोऽधिभ्या- मुवाच । तदेतदाषिः पश्यत्रवोचत्‌ । आथर्व- णायाधिना दधीचेऽश्य« शिरः प्रत्येरय- तेम्‌। सवां मधु प्रवोचहतायन्ताष्टे यदसा-

[के -~-+~ ~~ “~~~--~~-^“~ ~~ ¬ ~~ ~ ~ = ~~ „~---- ~“ ~ ~~ “ ~

णौगीणर

~~ ---------*-- ~----~-+- 08

इदं वे तन्मध्वित्यादि पषेवन्मश्रान्तरपदशेनार्थम्‌ । तथाऽन्यो मन्र- स्तमिवाऽऽख्यायिकामतुसतरति स्म । आयवंणो दष्द्नामाऽऽथवं णोऽन्यो विद्यत इप्यतो विशिनष्टि दध्यह्नामाऽऽयवेगस्तस्मे दधीच आधवंणाय हेऽग्िनाविति मच्रहशो वचनम्‌ । अषव्यमन्वस्य स्वभूतं शिरो ब्राह्मणस्य शिरसि च्छिनेऽश्वस्य शिररग्छित्वेदशमतिक्रूरं कमर कृत्वाऽइव्यं शिरो ब्राह्मणं प्रत्येरयतं गमितवन्तो युषाम्‌ । स चाऽऽ- थवेणो वां युषाभ्यां तन्मधु प्रपोचद्यप्पूर्वं प्रतिज्ञातं वक्ष्यामीति | स किमथमेवं जीवितसदेहमारह्व॑प्रवोचदिव्युच्यते । ऋतायन्पत्पर्व भरतिज्ञातं सत्यं तत्परिपारुयितुमिच्छन्‌ । जीतरितादपि हि सत्यधर्मप- रिपाखना गुरुतरे्येतस्य लिङ्गमेतत्‌ । किं तन्म पवाचदिस्युनपते । त्वष्ट त्वष्टा ऽ5ऽदित्पस्तस्य सबन्ि यज्ञस्य रिरराग्छनं त्वष्टा ऽभवत्तत- तिंधानार्थं प्रवर्ग्यं कमे | तत्र प्रवग्पंकमांदुभ्रतं यद्विज्ञानं तच्चारे मधु यज्ञस्य शिरश्छेदनपतिष्ठधानादिषिषयं देनं तचा पन्पधुहे दस्र

"~~~ ~~ <~ ~~~ ---~ ~ --

समानायत्वे किमिति प्नषच्यते तत्रा ऽऽह । मन्रान्तरेति । तन्याथस्य बाद्र- ` णस्य तात्य॑माह । तथेति । व्रिशेषणरुय दशेयन्व्याकरोति । दध्यदर्नमेति। प्रथममङव्यमियारि पदापेवचनमश्वस्येवयादौ चिवेत्यस्य कभाक्िरईय्यं शिर हतयत्र त्वन्वयोथमुक्तमिति विभागः । पेक्षपूवका्णामीदशी प्रतृत्तिप्युकतंति शद्रला ममा धत्ते | घ किमर्धप्रिति । ऋतायत्नि्यजाापिद्धमथं कथयाति । जीपरितादपीति । ‹भयज्ञस्य हिरोऽच्छिद्रत ते दतरा अशिनवतुवन्मिषरजे)१स्थ हरं यत्नस्य [शरः प्रति- धत्तम्‌” इत्यादिश्रुत्यन्तरमाधरिल्याऽऽह । यत्नस्थेत्या{दिना । परवग्थकमण्यवं परतृत्तेऽपि प्रेत विज्ञाने किमायावं पदराह । तत्रेति । उक्तमेव संग्हाति । यज्ञस्येति । यच-

मणी 7. ~~ =~ “~ ~=" ---- “~~~ =

१क.ग्‌. ध. द, ज. छ. द. श्य प्ररो 1 २ कृ.गन.ध, &.च, ज. शष. €, ह्य प्रतर । ३ क. गध. इ. ज. प. ट, ध प्रावो । ४ कर्क. द. छ. छ. द. नलाष्। ५ धनन्ण इलयन्ते। ६ ण. श्वम ।७अ. द. मात्रः। <, दन्न्त तेदुर्वाश्चिः । ९ पठ, द, व्रद्धिषर ॥ १० क. ध्‌. घ, 'दि। प्र | ११. ब, तत्राऽऽ

४६

३६३ धुहदारण्यकोपनिषव्‌ [िरीयास्का

वपि क्यं वामिति ॥ १७॥ इदे वै तन्मधु दध्य- ङ्ढायर्वणोऽशिभ्यामुवाच । तदेतदषिः पश्यत्र- वोचत्‌ । पुरश्चक्रे हिषद्‌ः पुरश्चक्रे चतुष्पदः । पुरः स पक्षी भूत्वा पुरः पुरुष जविश्चदिति ।

दसाविति परबङानागुपक्षपयितारो शत्रणां वा हिंतितारे । अपिच न केवरं त्वाष्ट्रमेव मधु कमेसर्बन्धि युवाभ्यामवोचदपि घ कक्ष्यं गोप्यं रहस्यं परमात्मसबन्धि यद्विज्ञानं मधु मधुव्राह्मणेनोक्तमध्यायद्रयप्रकाशित तश्च वां युवाभ्यां पररोचदित्यनुवर्तते ॥ १७॥

इदं वे तन्मध्विति पुंवत्‌ । उक्तो द्रौ मन्त्रौ प्रवभ्य॑संवन्ध्याख्यायिको- पसंहतारो । द्वयोः प्रवग्यंकमारथयोरध्याययोरथं भाखूयायिकाभृताभ्पां मन्जाभ्पां प्रकाशितः । ब्रह्मविचाथयोस्तवध्याययोरथं उत्तराभ्याम्रग्भ्यां प्रकाडयितव्य इत्यतः प्रवतंते । यत्कक्ष्यं च मधृक्तवानाधवेणो युवा- भ्यामिस्युक्तम्‌ । फं पुनस्तन्मध्वित्युच्यते । पुरश्चक्रे पुरः पुराणि शरी- शणि यत इयमन्याकृतव्याकरणप्रक्रिया प्त. परमेन्वरो नामश्पे अव्या- कृते व्याकुबाणः पथमं भूरादीद्धोकान्डष्टा चक्रे कृतर्बा्द्िपदो द्विषाहु- पङक्षितानि मनुष्यशरीराणि पतिश्चरीराणि । तथा पुरः शरीराणि चक्रे सतुष्पदश्चतुष्पाहुपरक्षिवानि पशुशरीराणि । पुरः पुरस्तात्स द्रः पक्षी खिष्गशरीरं भूवा पुरः शरीराणि पुरुष आविशदित्यस्याये-

1१ 18. ए ।

क ®

योते दशेनं वाटं मघु यच्च यन्मधु पैत्पवोचारिति संबन्धः | भध्वायद्यपका- लितं तुतीयखतुयोम्वामध्यायाम्यां परकरितपिवि यावत्‌ ॥ १७ ॥

उक्तमन्त्ाभ्यां व्ष्यमाणमन्बयोरपुनरुक्ततायवखं वक्तु वृत्तं कोत॑ंयति । उक्ताविति। भा स्यायिकाविशेषणपाप्तं संकोचं परिदरति । द्वयोरिति । उत्तरमन्वद्रय प्रवृत्ति पपि. जानीते । ब्रहेति । संपत्यवान्तरसगतिमाह । यत्कक्ष्यं चेति । हिरण्यगमेकपकं हरीर िमोणमज नोच्यते तु पकरणबलादौश्वरकतृकमिचयाह । यत इति । शरीरस वयपेक्षया लोकसृष्टिपाथम्यं पूरस्वादेहस्र्ट्नन्तरं परवेशातपवेमिति यावत । स हि सर्वेषु शरीरेषु वर्तमानः पुरि शेत हवि व्युखस्या पुरिशयः सन्पुरुषो मवतीव्युकतवा

8 , 1 , ति त 7)

१ क. व. ध. ङ. स. छ, द, श्भ्यां प्रावो ।२१्‌, ज, ष्योरध्याः । ३ क. ध. च, छ, ज, ह. पि । त । ४्क.द्च. धनष, ठ न. ततात्रो" +

वम आ्रह्निणंम।५] भानन्दगिरिक्तटीकातंवलितिक्षाकरभाष्यतमेता। १६१

स॒ वा अयं पुरुषः सवासु पूर्षु परिश्चयो नैनेन किंचनानाहतं नैनेन िचनासंहतम्‌ ॥ १८ ॥ इदं वै तन्मधु द्ध्यङ्डाथर्वणोऽशिभ्याम॒- वाच । तदेतदृषिः पश्यत्रवोचव्‌ । रूप॒र रूपं प्रतिरूपी बमूव तद्स्य रूपं प्रतिचक्षणाय ।

माचष्टे श्ुतिः। स वा अयं पुरुषः सर्वाश एषु सवंशरीरेषु पुरिशयः पुरि डोतं इति पुरिशयः सन्पुरषं इत्युच्यते । नेनेनानेन किंचन किविद- प्यनादृतमनार्छादितम्‌ । तथा नैनेन किंचनासंइतमन्तरननुग्पेशितं बाह्मभूतेनान्तमृतेन च नानावरृतम्‌ । एवं स एव नामङ्पात्मना ऽन्तर्बहि- भावेन कायंकरणङ्पेण व्यवस्थितः। पुरश्चक्र इत्पादिमन्नः स्प आत्मेकत्वमाचष् इत्यथः ॥ १८ ॥

इवं पे तन्मध्वित्यादि पूर्व॑वत्‌ । पं पं परतिष्टपो धभव । इपं इपं परति प्रतिषपो पान्तरं बभवेत्प्थः। परतिरूपोऽनुषपो वा पारक्सस्थानी मातापितरो तत्संस्थानस्तदनुष्टप एव पुत्रो जायते । न हि चतुष्पदो द्विपाख्ापते द्विपदो बा चतुष्पात्‌ । स एष हि परमेश्वरो नामश्पे उपाकुरवाणो श्पं श्प प्रतिषटपो बभृव । किमथ पुनः प्रतिषूपम्पगमनं तस्पेत्युच्यते । तदस्याऽऽत्मनो पं प्रतिचक्षणाय प्रतिख्पापनाय ।

[र

0 8 1 1 = ~~~ [1 (0 1 इ ।

प्रकारान्तरेण पुरुषत्वं व्युत्पादयति । नेत्यािना । वाक्रयद्रयस्येकायेत्वमाशङ्य सं नगदोवमोवत्वेनाऽऽत्मम्याप्तमिलयधेविशेषमात्रियाऽऽइ । बाद्यभूतेनेति । पृणतवे पलयात्मनः दिभ्यो ह्म्‌ैः' इत्यादि श्रविमाश्नित्य फठिवमाह । एवमिति । मन्धरबा- द्मणयोरथंवंमत्यमाशङयाऽऽह । पुर इति ॥ ५८ ॥

प्राचीनभेव बाह्मणमनय मन्त्रान्वरमववारयवि । इदमिति । प्रविशब्दस्न््ेणो- रितः | ङ्प रूपयुपापिमेदं पवि प्रपिरूपो इ्पान्तरं पतिभिम्ं बभूषेव्येवत्यविषूषो बभूवे विवक्षिवमिति योजना । अनुरूपो वेदयुक्तं विवृणोति । पाहमि- त्यादिना । उक्तमथमनुभवारूढं करोति । न दीति । ङपान्तरभवने कतैन्वरं वार-

क्ष ® स,

यति । प एव हीति । प्रतिख्यापनाय शाल्लाचायोदिभेदेन तखपकाशनयेलयैः ।

~~~ ~

--- ० ५-- > जक ज "णण, क ~ == ~ ज न न= = ~ ~ ~ (ज

१६. द, च. छ. ज. ह्व, द, "ष उच्य । २ ज. ध्यंकार। ३ क. ब्र. "पादा कक्‌, "इष्य गु" । ५ ध. वैपरीय। ६ य. "णोखारि' । ७ ख. द. भिम्बकष्पं द ।

` १६४ वुहदारण्यकोपनिषत्‌ [दितीवाभ्याप

इन्द्र मायाभिः पुरुरूप श्यते यक्ता ह्यस्य हरयः शता दशेति ।

यदि हि नामश्पे न व्याक्रियेते तदाऽस्याऽऽत्मनो निरूपाधिकं पं ्रज्नानघनाख्पं म प्रतिख्यायेत । यदा पनः कांवैकरणात्मना नामस्पे व्याकृते भवतस्तदाऽस्य पं प्रतिख्यायेत । इन्द्रः परमेश्वरो मायाभिः शज्ञामिनामहर्पभूतेकृतमिथ्यामिमानेवां न तु परमार्थतः पुरुड्पो बहु- षप इयते गम्यत एकष्टप एव प्रज्ञानघनः सनविच्याप्नामिः । कस्मा- त्पुनः कारणात्‌। युक्ता रथ इव वाजिनः स्वविषयप्रकारानाय हि यस्मा- द्स्य हरयो हरणादिन्द्रियाणि शता शतानि दश च प्राणिभेदबाहुल्या- च्छतानि दश च भवन्ति । तस्मादिन्द्रियविषयवाहुल्यात्ततकाशना- येवं च युक्तानि तानि नाऽऽत्मप्रकाशनाय। “पराधि खानि व्यवृणत्स्व- यंभूः'” इति हि काठके । तस्माततेरेव पिषयस्वष्पेरीयते न प्ज्नानघनेकर-

क क कः

तदेव व्यतिरेकेणान्वयेन च स्फुटयावि । यदि हीत्यादिना । मायामिः प्रज्ञामिरवि.

परपक्षमुक्त्वा खपक्षमाह्‌ | मायाभिरिति । मिथ्याषीहेतुमूतानाचनिवाच्यदण्डायमाना- ज्ञानवशादेष बहुरूपो माति । प्रकारभेदाततु बहूक्तिरिति वाक्याथमाह्‌ । एकप एवेति । अविचयापरज्ञामिबेहुरूपो गम्यत इति पूर्वेण संबन्धः । परस्य बहुर्पतव

निमित्तं परचपृवेकं निवेदयति । कस्मादित्यादिना । यथा रथे युक्ता वाजिनो रथिनं `

(नि

[ गी

स्वगोचरं देशं परपरयितुं प्रवतेन्पे तथाऽस्य प्रतीचो रयस्यानीये शरीरे युक्ता हरयः `

खविषयपकाशनाय यस्मात्पववेन्वे तस्मारिन्द्रियाणां तद्विषयाणां च बहुलत्वाच

पैरेष बहरूपो मावीवि योजना । हरिशब्दस्येन्छियेषु प्रवृत्त निमित्तमाह । हरणा- : दिति । परतीचो विषरयान्यतीवि शेषः । इन्द्रियाहृल्ये हेदुमाह । प्राणीति । इन्दि- `

यविषयनाहल्यत्पलयगात्मा ब्रहुरूप इति शेषः । नन्वात्मानं प्रकडयितुमिन्दियाणि पत्ता नतु रूपादिकभ॑व तत्कथं तर्विषयवशादात्मनोऽन्यया प्रभेलयाशङ्गचाऽऽह । त्परकाशनयेति । तस्मादिन्द्ियविषयनाहुल्यादि यत्रोक्तमुपसंहरति । तस्मादिति। यद्वा यथक्तश्ुतिवशेन लब्पमयेमाह । तस्मादिति । यस्मदिन्द्रियाणि पराग्विषये प्वत्तात्तं तस्मात्तेरिन्द्ियेरविष्यसस्तेयायं प्रत्यगात्मा गम्यते नतु प्वापाधारणेन

= ~~~ ~ ~ ---* = =“ ~~ -~*--*- ^~ ~~. ~~ ~~

१ ^. प्रलाय्यराः | रग. ज्ञ, करार | ३ख. घ. च. उ. पे अन्यङ्तेव्याः। ध, ५8 । ५4 क. ख. (पतत्टृत' । ६ ख. ग. शववर"|७घ्‌. न. ण. "यतन्ते ।

पथमं द्मम्‌ ।५] भानन्दगिरिड़वटीकासंवङितिशंकरमाप्यसमेता। ६६५

अयं वै हरयोऽयं वै दृश च सहस्राणि बहूनि चानन्तानि च तदेतद्रह्यापूरवमनपरमनन्तरमनबा- ह्यमयमात्मा ब्रह्म स्वानुश्ररियनश्चासनम्‌॥१९॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि हितीया- ध्याये पञ्चमं ब्राह्मणम्‌ ॥ 4 ॥

सेनं खद्पेण । एवं तद्चयमन्यः परमेश्वरोऽन्ये हरय इत्येवं पराप्त उच्ते। अयं वे हरयोऽयं वे दश च सहस्राणि बहूनि चानन्तानि च । प्राणि- भेदस्याऽऽनन्त्यात्‌ । किं बहुना तदेतद्रह्म य आत्माऽपूरै नास्य कारणं पर्वं विद्यत इत्यपूर्वम्‌ । नास्पापरं कार्यं॑विद्यत इत्यनपरम्‌ । नास्य जात्यन्तरमन्तरारे विचत इत्यनन्तरम्‌ । तथा बहिरस्य न पिद्यत इत्यबाह्यम्‌ । किं पुनस्तत्निरन्तर ब्रह्मायमात्मा । कोऽसो यः प्रत्पमातमा द्रष्ट श्रोता मन्ता बोद्धा विज्ञाता सर्वानुभूः स्वात्मना सवेमनुभवतीति सवानुप्ररित्येतदनुशासनं सथेवेदान्तोपदेशः । एष सवेदेदान्तानामुपकष- हतोऽथेः । एतदमृतमभयम्‌ । परिसमापरश्च शाघ्राथः ॥ १९॥ इति ब्रहदारण्यकोपनिषद्धाष्ये द्वितीयाध्यायस्य पञ्चमं ब्राह्मणम्‌ ॥ ५॥ रूपणरयथेः । युक्ता हीति सेरब॑न्वमाक्निय शङ्कते । एवं तर्हीति । अयमिवयादििग- क्येन परिहरति । भयमिति । वत्तरिन्द्रियादिरूपणाऽऽत्मन एवाप्रिधया मानास्प- बन्धस्य च कल्ितत्वान्नद्वितहानिरित्यथेः । इन्द्रियानन्त्ये हेतुमाह । प्राणिभेद- स्येति । वक्रयायेव्यारूयानाथपित्थं गवेन सेदमेण मूभिकामारचस्य तत्परं वाक्यपव- ताये भ्याकरोति । कि बहुनेत्ादिना । न केवलमध्यायद्रयस्यैवारथोऽत्र संक्निप्यो- पसंहृतः कितु सप्रेदन्तानापित्याह्‌ । एष इति । तस्योमयतरिंवपुरुषायङ्ूपत्वमाह्‌ । एतदिति । वक्तव्यान्वरपरिशेषश्ां प्ररिदरति । परिसमाप्श्चेति ॥ ९ ॥ इति बृहदारप्यकेपनिद्राप्यरीकायां द्वितीयाध्याये पञ्चम व्राद्मणम्‌ ॥ ५॥

पणि + 1

[प = न> = ~ बीमि ~~~ ~ ~-~न~-~---- ~ -- ~---- ~ ~~ ~ ~

१. च. द, "नर" 11. ब. छ. ज. इरन सेन रू" । ख. ग. च. द^द्रद्यायमालसा। ३क.ख.ग,ड.च, छ. न्ध ढम्‌ । अव्राष्यं त | ४. ज. ण. चन्धोक्तिमाः। ५्‌.अ. श एत्रामिति ।

१६६ हारण्यकोपतिषत्‌ [दिवीषाध्यावे

अथवश्शःपौतिमाष्यो गौपवनीद्रौपवनःपीति- माष्यात्पौतिमाष्यो गौपवनाद्रौपवनः कोशे काठकोशिकः केोण्डिन्यातकोण्डिन्यः शाण्डि- ल्याच्छाण्डिल्यःकोशिकाञ्च गौतमाच्च गोतमः१ जआपरिवेश्यादापिवेश्यःशाण्डिल्याचानमभिम्रा- ताच्चानभिम्डात आनभिम्डातादानमिम्रात आनभिम्खातादानमिम्डातो गौतमाद्रीतमः मैतवपराचीनयोग्याभ्याः सेतवप्राचीनयोग्यो पाराशयात्पाराशर्या भारदहाजाद्वारदाजा भार दाजाच गौतमा गोतमो भारदाजाग्रारहाजः पाराशर्यासाराशये वैजवापायनाटैजवापायनः कौशिकायनेः कौशिकायनिः ॥ २॥ अथेदानीं ब्रह्मविचार्थस्य मधुकाण्डस्य वंशः स्तुत्पथौ बह्मवि्यायाः। मनच्नश्चायं स्वाध्यायार्थो नपाथश्च | तत्र वश्च इव वंशो पया वेषुरदशः पणः पर्वणो हि भिचते द्द्ग्रात्पशप्या म्रखपापेरयं वंशः ।

अष्पायचतुष्टयस्याऽऽचायंपरपराक्रमो वंश इत्युच्यते । तत्र प्रथमान्तः

शिष्यः पञ्चम्यन्त भवाः ॥ ९॥२॥

ब्ह्मविधां संक्षपविस्वराम्यां प्रतिपा वंशबराद्रणतासयंमाई । अथेति । महाज- नपरिण्टीता हि बह्मविचा केन सा महामगषेयेवि स्तुतिः । बराह्मणस्यायौन्वरमाहं । अन्रश्चेति । स्वाध्यायः स्वाषीनोचारणक्षमत्वे सत्यध्यपिनं जपस्तु पःयहमावृत्तिरिति भेदः । ययोक्तनीत्या रा्नणारम्मे स्थिवे वंशकन्दाथेमाह | तत्रेति । वदेव स्फुट- यति । यथेति । शिष्यावसनेोपलक्ष॑णीमतासोतिमाप्यादारम्य तद्‌।दिर्ैदाल्यन्र- भृठपयंन्तोऽयं वंशः पर्वणः पवणो भिद्यत इवि सबन्धः । वेशशम्देन तिष्पन्नमै- माह । भध्यायचतुष्टपस्पेति । भाअ शिष्याचायेवाचकर्दामवे कुवो म्यवस्थेदि तत्राऽऽह । तत्रेति ॥ १॥ २॥

१च.द. ध, वेणुः परवशः प" । २ ग. छ, “गुवंश्ः। ३ ग.घ., ज, शणो नि*। * क, तथाश्प्रा 1५१. ल, ण, क्तरीद्या। ६. म, ण, कणम्‌ |

बृं ्राह्मणम्‌।६] भानन्दगिरिक़वदीकातंवलितिाकरभाष्यसमेता। ३१७

एतकोशिकादृतकौशिकः पाराशर्यायणात्पारा- शयोयणः पाराशर्या्पाराशर्यो जात्कर्ण्याजात्‌ कर्ण्यजामुरायणाच यास्काचाऽऽसुरायणसरैव- गेश्ैवणिरोपंजन्धनेरोपेजन्धनिरासुरेरसुरिभां

रदाजाद्ारदाजजारेयाद्प्रेयोमाण्टेर्माण्टिगं

तमाद्रीतमो गौतमाद्रोतमो बात्स्यादारस्यः शा- ण्डिल्याच्छाण्डिल्यः कैशोयीकाप्याकेशोर्थः काप्यः कुमारहारिताक्मारहांरितो माख्वाद्रा- ख्वो विद्भीकोण्डिन्यादिद््भीकोण्डिन्यो वत्स- नपातो वाभ्रवादस्सनपाद्रा्चवः पथः सोभरा- त्पन्थाः सोभरोऽयास्यादाङ्किरसादयास्य आङ्गि- रस जाभूतैस्वाप्रादाभूतिस्वाण्रो विशसूपाच्चा- शरादिश्वरूपस्वाप्रीऽधिभ्यामशिनौ दधीच आ यर्वणादध्यङ्डाथव॑णोऽथर्वणो दैवाद्थरवा दैवो मृयोः प्रा्व५ सनान्मृत्यः प्राध्वश्सनः प्रध्व सनात्पध्व्सन एकर्षरकंषिविप्रचित्ेविप्रचि- ततिर्व्यष्टेव्य्टिः सनारोः सनारूः सनातनात्स-

परमेष्ठी विराट्‌ । ब्रह्मणो हिरण्यगमात्‌ । ततः परमाचायपरपरा

परमेष्ठिव्घ्रशब्दयोरेकाधेत्वमाशङ्व्याऽऽह । परमेष्रीति। कुतस्तर्हि वरह्मणो विधा ग्रापिस्वश्राऽऽह । तत इति । सय॑पविमाववदो हिरण्यगर्भं नाऽऽचायान्तरमपेक्षव। हेशवरानुण्हीवरस्यं॑वस्य बुद्धावाविभरवद्विददिव विचाममेमवादिल्ययः । कुवस्वर्हि

[रि ।

~~ ^~ ~~~ => ~ न = धक 9 = 9 कत > -0क न।

१७.२८. इ, "पचन्ष। २७. ट. ढ. "पयन्ध. । ३ ग. “याल्कैशोयः कप्या्षप्यः ॥ ग. इ. छ, द. श्डावैता।५ग., छ. ठ. द, "हायते । ६ क. ग. क्रमेः ।७क, भ "कतषिरवि । < क, ल. द. ग. यबु |

३६८ बुहदारण्यकोपनिषत्‌

नातनः सनगात्सनगः परमेष्ठिनः परमेष्ठी बरह्मणो ब्रह्म सवय बरह्मणे नमः ॥२॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि हितीयाध्याये षष्ठ ब्राह्मणम्‌ ॥ ६ ॥

इति बृहदारण्यकोपनिषदि दितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥ बृहदारण्यककरमेण चतुर्थोऽध्यायः ॥ ¢ ॥

नास्ति । पत्पुनन्रंह्य तन्नित्यं स्वयभु तस्मे ब्रह्मणे स्वयंभुवे नमः । इति बृहदारण्यकोपरिष्यद्वाष्ये द्वितीयाध्याये षष्ठं ब्राह्मणम्‌ ॥ ६॥

इति श्चीगोविन्दभगवप्पुज्यपाद शिष्यस्य परमदहंसपरित्राजकाचायस्प श्रीमच्छंकरभगवतः कृतो ब्हदारण्यकोपनिषद्वाप्ये द्विी- योऽध्यायः ॥ २॥

वेदी जायते तत्राऽऽह | यत्पुनरिति । परस्येव ब्रह्मणो वेदरूपेणावस्थानात्तस्य नियान्न हेत्वपेक्षेयथेः | आदावन्ते च कृतमद्गला मन्थाः प्रचारिणो भवन्तीति योतयिुमन्ते ब्रह्मणे नम इयुक्तम्‌ । तद्याच । तस्मा इति ॥ ३ ॥ इति बहदा- रण्यकोपनिषद्धाष्यरीकायां द्वितीयाध्यायस्य षष्ठं बाह्मणम्‌ ॥ ६ |

इति श्रीमत्परमहं सपरिव्राजकाचायश्रीमच्छुद्धानन्दुपूज्यपादहिष्यश्रीमद्रगव- दानन्द्ज्ञानङतायां श्रीमद्हदारण्यकोपनिषद्धाप्यरीकाययां द्विती- योऽध्यायः ॥ २॥

आनन्द गिरिक्तर्दीकासंवखितिशांकरमाष्यसमेता। ३६९

नको ह वेदेह इत्यादि याज्नवल्कीयं काण्डमारभ्यते । उपपचिपर- धानत्वादतिक्रान्तेन मधुकाण्डेन समानाथस्वेऽपि सति न एनरुक्तता । मधुकाण्डं ह्ागमप्रधानम्‌ । आगमोपपत्ती ह्यातमकल्वपकाशनाय परवृत्ते राङ्हृेतः करतरुगतविद्वमिव दशेयितुम्‌ । भरोतनव्पो मन्तम्य हति हत्तम्‌ । तस्मादागमाथस्येव परीक्षापूर्वंकं निर्धारणाय याज्ञवल्कीयं काण्डमुपपत्तिप्रधानमारभ्पते । भख्यापिका तु विज्ञानस्तुत्पर्थोपायवि- पिपरा वा । प्रसिद्धो दुपायो विद्वद्भिः शात्नेषु च दष्टो दानम्‌ । दानेन हयपनमन्ते पराणिनः । प्रभृतं हिरण्ये गोषहस्रदानं चेहोपरुभ्यते ।

न~ ~> ~~~ ~~ ~ ~~ ~ ---* = न = भ => ~ न= [स

मधुकाण्डे तवाषटं कक्ष्यं चेति मधुदयं व्याख्यातं संपति काण्डान्तरारभ्यं प्रतिजानीते। भनक इति । ननु पूत्र्सिन्न्यायद्ये व्यारूयावमेव तखमुत्तरत्ापि वश््यते तथा च पुनरुकतेरं मुनिकाण्डनेति तत्राऽऽह । उपपक्तीति । वुल्यमुपपरत्तिप्रथानत्वं मपुका- ण्ठस्यापीति चेननेल्याह । मधुकाण्डं हीति । ननु पमाणादागमादेव तचज्ञानमत्पत्यते किुपपर्या वत्पधानेन काण्डेन चेति तजाऽऽह । आगमेति । करणत्वनाऽऽगम- सवस्वज्ञ।नहेतुरुपप्र्तिरपकरणवया प्दापपरिशोषनद्वारा तद्धेतुरित्यत्र गमकमाह । श्नोतम्य इति । करणोपकरणयोरागमोपपच्योस्तचन्ञानेतुते धिद्धे फलितमुपह- रति । तस्मादिति । ययेोक्तयीद्या काण्डारम्भेऽपि किंमित्याख्यायिका प्रीयते व्राऽऽह । आख्यायिका त्विति । विज्ञानवतां पूजाऽत्र प्रयुज्यमाना इश्यते | तथाच विज्ञानं महामागपेयमिति स्तुपिरत्र पिवकषिपेत्यथः। विध्याय्महणे दानारूयोपाय- धकारज्ञापनपरा वाऽऽस्यायिकेत्यथान्तरमाह | उपायेति । कथ पुनदौनस्य विच प्रहणो- पायत्वं तन्न ऽऽह । प्रसिद्धो हीति ।

“ गुहङशरूषया विचा पप्कलेन घनेन वा !

इत्यादौ दानास्यो विद्याग्रहणोपायो यस्मापिद्धम्तस्मात्तस्य तदुपायत्वे नास्वि वक्तव्यमिलयेः । ‹ दनि स्वै प्रतिष्ठिम्‌ " इद्यादिश्रुतिषु दिद्द्विएव विचार हणोपायो दृष्टस्तस्मान्न तस्योपायत्े विवदितस्यपिचयाह । व्िद्रद्भिरिति । उपपन्नं च दानस्य विचयाग्रहणोपायत्वमित्याह । दनिनेति । मवतु दानं विद्याग्रहणोपायस्तथाऽपीयमाख्यायिकरा कथं तद्यदशनपरेत्याशङचाऽऽह । भूतमिति । ननु समुरितेषु बराह्मणेषु रव्वष्ठवम निष।रयितु राजा

१च्‌. ८, गमप । २कर्ध्र द. हनिद्‌ 1३, प्रहाञ््र। 1},

३७७ बृहदारण्यकोपनि्त्‌ [तीयाध्यये

ॐ जनको ह वेदेह बहुदक्षिणेन यजननेजे तर ह ङुरुपश्चारानां ब्राह्मणा अभिसमेता बभूव- स्तस्य॒ह जनकस्य ॒वेदहस्य विनिन्नासा वभूव कःस्विदेषां ब्राह्मणानामनृचानतम

तस्मादन्यपरेणापि शान्रेण विद्यापरप्त्युपायदानपदशेनार्थाऽऽख्पायि- काऽऽरब्या । अपि च तद्वियसयोगस्तेश्च सह वादकरणं विचापाप्तयु- पायो न्यायविच्यायां दष्टः । तच्चास्मिन्नध्याये पाबस्येन प्रद इयते । प्रत्यक्षा च विद्रत्संयागे पज्ञवृद्धिः। तस्माद्विचापाप्तयुपायप्रदशेनार्थेवा ऽऽख्या- पिका। जनको नाम ह क्रि सघ्रादाज्ञा बभूव विदेहानां ततर भवो वेदेहः। ष च बहुदक्षिणेन यज्ञेन शाखान्तरपरसिद्धो बा बहुदक्षिणो नाम यज्ञोऽश्व- मेधो वा दक्षिणाबाहूल्याद्वहुदनिण इहोच्यते तेनेज ऽयजत्‌ । ततर तसिमिन्यज्ञे निमिता दशनकामा वाङृद्रुणां देशानां प्श्चारानां च बराह्मणास्तेयु हि विदुषां बाहूस्य प्रपिद्धममिसमेता अमिषगता बभूवः । तत्र महान्तं विद्रत्षगुदायं दृष्ट तस्य इ किर जनकस्य वेदेहस्य यज. मानस्य को नु खल्वत्र ब्रह्मिष्ठ इति विशेषेण ज्ञातुमिच्छा विजिज्ञासा वभूव । कथं कःस्वित्को नु खस्पेषां ब्राह्मणानामनूचानतमः सवं इमेऽ- प्वृत्तस्तत्केथमन्यषरंण अन्यन विद्याय्मदणेपायविवानायाऽऽसख्यायिकाऽऽरम्यत, तश्राऽऽह | तस्मादिति । उपलम्भो यथोक्तस्तच्छब्दरायेः । इतश्वाऽऽख्यायिका विद्यापराप्तयुपायपदरनप्रेदयाह । अपि येत्ति। तस्पन्वेयेऽपं विया येषते तद्विचासतैः सह संबन्धश्च रय परनपतिवचनद्रारा वादकरणं च वचाम. ्ावुपाय इत्यत गमकमाह । न्पायद्विद्यायामित्ति । वखनिणंयफ़लां हि : ृतरागकपामिच्छन्त | वद्विचसंयागदि विं्यापाप्त्युपायत्वेऽपि कथं परङूते तत्प- दरेगपरत्यमाह । तचत । ठद्वि्यस्योयारोति यावत्‌ । न कवं वकेशा- सरवशावरेव तद्विचसंयोगे परतावृद्धिः कितु घानुभववशादपीयाह । प्रत्यक्षा चति । भास्यापिकागात्वयमुषसंहराते । तस्मादिति । राजपूयाभिपिक्तः सावेभोमो राजा सम्राडसुच्यप | बहदरक्षणेन यज्ञेनायजदिति सबन्धः । अश्वमेये दक्षिगाबाहुल्यम- शभषपकरणे स्थितम्‌ | ब्रह्मणा अभिप्मता बभूवुरिति सबन्धः । कुर्परथालानामिवि कुपो विशोषणं वत्राऽऽङ | तेषु हति । तत्र यज्ञशालायापमिपि यावत्‌ | प्रिजिज्ञा- सामेवाऽऽकाट्कापूपिका ्यतादयति । कथमित्यादिना । अनूचानत्वमनुवचनसमध-

+ ~न अ = = ~ क >

) ग. विरेश्षु । २५,१. इ, ज, द, ऽय त । ३ क. श्राप्युषा" ।

मं बाह्नणम्‌।६] भानन्दगिरिङ़तटीकातेवङितिशकरभाष्यसगेता। १७३१

इति प ह गवा ५५ गध दृश दश पादा एकेकस्याः शृङ्गयोराबदध। बपूरवुः ॥ १ ॥ तान्होवाच ब्राह्मणा भगरवन्ती यो वो ब्रहिष्ठः सत एता गा उदजतामिति । ते ह ब्राह्मणानं

दृधृषुरथ ह याज्ञवल्क्यः स्वमेव ब्रह्मचारिणसम- वाचेताः सोम्योदन सामश्रवार इति

नूचानाः कः सिदेषाप्रतिशयेनानूचान इति। ष हान चानतमविषयोत्पन्न जिन्नासः सस्तद्विज्ञानोपायाथ गवां सहस प्रथमवयसामवरूरोध गोहैऽ- वरोध कारयापरस | किपिशिष्टास्ता गाबोऽवरुदधा इत्युच्यते । पचतं थभागः पादः ुवणस्य । दश दश पादा एकैकस्या गोः श्ुपोराबद्धा बभूवुः । पच पञ्च पादा एककस्मिञ्जुङ्क॥ १९॥

„ गो एवमवरुध्य ब्राह्मणांस्तान्द।१।च। हे ब्राह्मणा भगवन्त इत्याभच्य

` पो वो युष्माकं ब्रहष्ठः सव युयं ब्रह्मणोऽतिशयेन युष्माकं ब्रह्ममयः स॒ एता गा उदजतागुत्कास्यतु स्वश्ं परति । ते ह ब्राह्मणा न दधृषुः | ते ह किर्षमुक्ता ब्राह्मणा ब्रह्िष्ठतामात्मनः प्रति- गातुं न दपृषुनं प्रगरभाः संद्रत्ताः । अपरगदभमतेषु ब्राह्मणेष्वथ ह याज्ञवल्क्पः स्वमातपीयमेव ब्रह्मचारिणमन्तेवाह्षिनएवाचेता गा दे सोम्पोदजोद्रमयास्मदरहान्परति हे सामश्रवः स्ापवि्धिं दहि

वा्न-न् [91]

(क मक्‌ क ~ ~ क ~न नन ~ -- ~~~ ---~-- ~~~ - ~~ ~~ ~~~ ----~-~ ~~~ --* > ~~

त्वम्‌ । एषां पथ्येऽतिशयेनानूचानोऽनृ चानः स कः स्यादिति योजन। । एकस्य परस्य चत्वारो मगास्तषामेको मागः पाद्‌ इत्युस्यते। पत्यक शृद्भय।रेश दश प्रदा संबध्येरन्निति शङ्कां निराकयुं विभजते । पञ्चति । एककसिञ्यृङ्ग अबद्ध बमृवुरिपि वेण संबन्धः ॥ १॥

॥ ब्राह्मणा वेदाध्ययनेपननास्तदयेनिष्ठा इति यत्त । उत्कारयतदधमयतु | यवो ` याज्ञवल्क्याचमुतरदमरिदः यकजञद्र्मचारी सामतरिविं शुगेपि त्तु चाभ्यारूढं साम गीयते जिष्येवः च वदेप्वन्तमतोऽपवैवेदस्तस्मादथो चजु्रदिनो पुनः शिष्यस्य

(7 ए ए) 7 त 1

[क 111 [ रि थ = ~ ~~~ ~~ ~= - -~---~--- ˆ~ ~ ^~ ~~

१क.ख.ज.ट. ट, द, द. ठाः दौम्यो" । २ ज. "चना एवकः।३क. ल. ग, ४, भच. छ. ज. द. "तमागः। ४ ग, "योः रृकगाभयो" ५य.स।६ क. कग. न, दे सोम्यो"

६७३ बुददारण्यकोपनिषत्‌ ` [ वृतीयाभ्पाम ता होदाचकार ते ह ब्राह्मणाशर्षुः कथं नो ब्रहि बरवीतेयथ ह जनकस्य वैदेहस्य हीताऽ- श्ररो ब्व स रैनं पप्रच्छ वंनुखटु नो याज्ञवल्कय ब्रह्धिषठोऽसी २ इति स होवाच नमो वयं ब्रह्िष्ठाय करमो गोकामा एव वय स्म इति तह तत एव प्रष् एप हीताऽशर्ः॥ २॥

शणेोत्थतो ऽर्थाचतुर्वेदो याह्ववस्क्यः । ता गा होदाचकारोत्का- , छितवानाचा्ेष्हं प्रति । याज्ञवल्क्येन गदिष्ठपणस्वीकरणेनाऽ§ऽ# त्मनो बद्धिष्ठता प्रतिज्नातेति ते ह चुद्कधुः करद्धवन्तो ब्राह्मणाः । तेषां कोधामिप्रायमाचषटे । कथं नोऽस्माकमेकेकप्रधानानां बद्मिष्ठोऽस्मीतिं वीतेति । अथ हैवं क्रदेषु ब्राह्मणेषु जनकस्य यजमानस्य होतालिग- श्वरो नाम बभूवाऽऽसीत्‌ । ष एनं याज्ञवल्क्यं ब्रहिष्ठामिमानी राजा- श्रयत्वा्च पृष्ठो याज्ञवरक्यं प्रच्छ प्रष्टवान्‌ । क्थ तं तु खड्‌ न याज्ञवल्क्य ब्रह्िष्ठोऽसी२ इति एतिभेत्सनाथां । स होवाच याज्ञवल्क्यो नमस्कुर्मो वयं बरह्धिष्ठाय । इदानीं गोकामाः स्मो वयमिति ते बधि एपरतिन्नं सन्तं तत॒ एव बदहिष्टपणस्वीकरणात्यष्ट दषे धृतबान्मनो होताऽश्रः ॥ २॥

सामबेदाभ्ययनानुपपततरवेदचतुष्टयविशिष्टो मुनिराह । अत 0.4 । र्त निवेदनपुवैकं ब्राक्षणानां सभ्यानां क्रोषपराधि दशषैयति । प नेति । करोधानन्वयेमथशब्दाथं कथयति । ब्रुदधेष्विति । अश्वलप्रशस्य प्रम्ये हेतुः | राजेति । याज्ञवल्क्यमित्यनुवादोऽन्वयपदशेनायेः । प्रशमेव प्रशूर्वैकं विशदयवि | कथमित्यादिना । भनौ ब्रह्मविदो छिङ्कमिति सूचयति । स हैति । किमिति वार्ह सण्टेहं पवि गावो बरह्ठिष्ठपणमूता नीतास्तन्न ऽऽह । इदानीमिति । न तद्य ताशी पतिज्ञा परविभा्वीत्याशङ्चाऽऽह । तत एवेति ॥ २॥

१ क.ख. गध. इ, छ, ज. ट, ठ. द, द, श्वो गवी |२ग्‌. द. च..ढ. “गोतीय'। 1 क, खघ, ङ, छ. छ, ति ज्ऋरी । ग, “ति तवीतीति | ४ क. स्र.गर्प्‌, ड, छ.ज,च.श्येया इवत्क्येति होवाच तवं । ५ ग. ध. ङ, ज, शनींतुगो'। ६ न्ञ,ध. ज. द. ण. गृहान्प्रति ।

प्म आ्ाद्नणम्‌। १] भानन्दगिरिकव्टीकालवरिति्शाकरभाष्यसमेता ] च

याज्ञवल्क्येति होवाच यदिद सर्वं मत्यनाऽऽ५ मृत्युनाऽभिषत्रं केन॒ यजमानो मृत्यो- रापनिमतिसुच्यत इति होत्रविजाऽग्रिना वाचा

या्नवल्क्येति होवाच तन मधुकाण्डे पाङ्धेन कमणा दक्षंनतमुषि- तेन यज्ञमानस्य प्रत्योरत्ययो व्याख्यात उद्रीथ्रकरणे संक्षपतस्तस्येव परीक्षाविषयोऽयमिति तद्रतदशंनविशेषाथीऽये विस्तर आरभ्यते । यदिदं साधनज्ञातमस्य कमण ऋत्विगरन्पादि ्रत्युना कमरुन्षणेन स्वाभाविकासद्कसहितेनाऽ ऽं व्याप्रं नकेवलं व्याप्ममिपन्नं च रत्युना वज्ञीकृतं च । केन दशंनलक्षणेन साधनेन यजमानो रत्योरापतिम॑ति प्त्युगो चरत्वमतिक्रम्य मुच्यते स्वतच्रो परत्यो- रवंशो भवतीत्यथंः । नदरी एवाभिहितं येनातिभुच्यते युख्पप्राणा- त्मदरोनेनेति । बाढगुके योऽनुक्तो विशेषस्तत्र तदर्था ऽयमारम्भ इत्य- दोषः । होत्रसिजाऽग्रिना वाचेत्याह याज्ञवर्क्यः । एतस्पाथ व्याचष्टे ।

तत्र पथमं मुनेरामिगख्यमापादयितुं संबोषयवि । याज्ञवश््येति । उक्तरत्याऽ- श्वलपश्ने पस्तुते वस्योद्रीथािकारेण सेगविमाह । तत्रेति । मधुकाण्डे पूरव व्याख्याते यदुद्रीथपकरणं तसिमन्नासद्गपाप्मनो मूत्योरत्ययः समुचितेन कमेणा सेक्षपवो व्याख्या इवि सबन्धः । तस्थेवोद्रीथदशेनस्योै यावत । परीक्षाविषयो विचारभूमिरयं प्रश्रष- विर्वचनरूपो अन्थ इत्यथेः। तच्छब्दः समनन्तरनिर्ट्न्थविषयः । दशेनमुद्रीथोपा- सनं तस्य विशेषो वागादेरगन्यायात्पस्वविज्ञानं वत्सिद्ध च्ोंऽय पक्रमः । एवमवा- न्तरसंगविमुक्ता प्रभाक्षराणि व्याचष्टे । यदिदमिति | मृत्युनाऽऽघमित्यनेन गृत्युना- मिपन्नमित्यस्य गतायेत्वमाशङ्ग्याऽऽह । न केवरुमिति । कमणो मृत्युतस्ते मृत्योरत्ययायोगात्तदत्ययसाषनं किचिदशेनमेव वाच्यमित्याशयेन पए्च्छवि । केनेति। दृशेनविषयं प्रश्नमाक्षिपति । नन्विति । येन॒ मुरुयप्राणात्मदशेनेनातिमुच्यते तदुद्रीपक्रियायमिवोक्तं तथाच मृत्योरत्ययोपायस्य ज्ञानस्य निज्ञातत्वात्केनेविष- श्रानुपपकत्तिरिति योजना । वरस्यैव परीक्षाविषयोऽयमित्यादावुक्तमादाय परिहरावे । बाटमितिं । उद्रीधपकरणे वागदेरग्न्याद्यात्मत्वदशेनकूपो यो विशेषो वक्तव्योऽपि नोक्तस्तदुकत्यथोंऽयं परश्नप्विवचनङ्पो ग्रन्थ इति कत्वा केनेत्यादिपरश्नोपपत्तिरिल्यथं। कीटकपुनदैशेनं मृद्युजयसाषनं होतेत्यादावुक्तमिदयाशङ्कयाऽऽह । एतस्येति | १ग०घ.ज, श्नेमृः । रक. ल. ग. च. छ. ज. द. मतीय्यमू।३क, ख, ठक, च, छ, ज, ङा वदो म । ४ चर ठ, नन्वेतददरी । ५ ध. ब, ण. -त्कदेतौति ।

३७४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [वीयाभ्याये

वाग्वे यत्नस्य होता तथेयं वाक्सोऽयमभः स होता स मुक्तिः साऽतिमुक्तिः ॥३॥ फः पुनहौता येन म्र्युमतिक्रामतीति । उच्यते । वागे यह्नस्प यजमानस्य ““यन्ञो वै यजमानः” इति श्रुतेः । य्नस्य यज्ञमानस्य यां वाक्सेव होताऽ- पियन्ने। कथं तत्तत्र पेयं वाग्यज्ञस्य यजमानस्य सोऽय पिद्धोऽभ्रिरपिदै- वतम्‌ । तदेतं ठ्यनपरकरणे व्याख्यातम्‌ “त चाग्मि्ताऽरि होता" इति शुतेः। यदेतचन्गस्य साधनद्वयं होता चर्तिगधिपज्ञमध्यात्पं च वागेतदुभयं साधनद्रपं परिच्छिन्न म्रत्युनाऽऽं स्वाभाविकान्नानासद्वपयुकतेन कमणा मृत्युना प्रतिक्षणमन्पथात्वमापद्मानं वशीकृतम्‌ । तदनेनाधिदेद- तरूपेणाग्निना हरयमानं यजमानस्य यज्ञस्प प्त्योरतियुक्तये भवति । तदेतदाह स गक्तिः स होताऽग्नियुक्तिरमनिस्वषटपदशेनमेव युक्तिः । यदैव साधनद्वयमग्मिटपेण परयति तदानीमेव हि स्वाभाविकादापद्ान्प्रस्पो- विमुच्यत भआध्यात्मिकात्परिच्छिनद्पादाधिमोतिकाश्च । तस्मात्स होताऽगमिषटपेण दष्टो गुक्तियृक्तिप्राधनं यजमानस्य । साऽतियुक्तिः। न्याचषटे वाग्वै यज्ञस्येत्यारििनेति शेषः । भ्यख्यानमेव ॒विशदथितुं च्छति ! कः पुनरिति । दशेनविषयं दशेयघत्तरमाह । उच्यत इति । यज्ञशब्दस्य यजमाने वृद्धपयोगो नास्वीत्याशङ्चाऽऽह । यज्ञ इति । यजमानस्य या वागध्यात्मं सेवा- षियज्ञे होवाऽस्तु तथाऽपि कथं तयोदैवतात्मना दशेनमित्या । कथमिति । तयो- रग्न्यत्मना दृशेनमुत्तरवाक्यावष्टम्मेन व्याचष्टे | तक्तत्रेति । कथं पुनवागण्न्येरकतवं तदाह । तदेतदिति । वयोरेकत्वेऽपि कृतो होतुस्वदेक्य पित्याशङ्ग्याऽऽई । त चेति । स गुक्तिरित्येवदवतारयितुं भूमिकां करोति । यदेतदिति | न केवरमेवदू- भयं मृल्यना 'ससपष्टमे। कितु तेन वीरं चेत्याह । स्वामाविकेति । मृयुनाऽऽ्पं मृदयुनाऽभिपन्नमित्यनयोरयमनू च होतरेत्यादेरथमनुवदपि । तदनेनेति । साषनदयं तच्छन्दापैः । यजमानग्रहणं होतुकपठक्षणम्‌ । उक्तंऽथं समनन्तरवाक्यमववायं न्याकर्‌।वि | तदेतदाहैति । पुक्तिशदस्तत्साधनविष्यः | पदाधेमुरतवा वक्याधेमाह। अप्निस्वषटपेति । वाचो होतश्वापिस्वरूपेण दश नमभेव पुक्तिहैतुरिति य्त्‌ । उक्त- मं ४१ | यदेवेति । स मुक्तेरित्यस्याधेमुपसंहरि । तस्मादिति । वक्या्न्वरं समुत्थाप्य व्याचष्टे । साऽतिभुक्तिरिति । पुश्यतिमुक्त्येरसंकं णेतवं दशयति ।

५ इ, याञ्ध्याल वा" 1 २क.ग.ध. ड, प्व, (तदन्न २. चच, द. होतात । जक, । ५ क.ग. च. स्यम । ६ क. धनद समष्ट 1७ ब्दस्त्‌..+ 1

साध्‌ ।८६.ज,१्‌, ; मु ।

परथमं आह्मणम्‌। १] आनन्दगिरिक़तरीकासंवङितिश्षांकरभाष्यसमेता। ३५७ याज्ञवल्क्येति होवाच

येवं च य॒क्तिः साऽतिथुक्तिरतियुकिसाधनमित्य्थः । साधनद्वयस्य परि- च्छिननस्य याऽधिंदेवताष्पेणापरिच्छिनेनाग्निष्पेण षिः सा मुक्तिः । याऽस गुक्तिरधिंदेवतादषटिः सेवाध्यात्माधिभरूतपरिच्छेः विषयासङ्गास्पदं यृत्युमतिक्रम्याधिदेवतात्वस्याग्निमावस्य पापतिया फलमूता साऽतिमुक्ति- रित्युच्यते । तस्था अतिगुक्तयुक्तिरेव साधनमिति कृत्वा साऽतिमुक्ति- रित्याह । यजमानस्य हतियक्तिवागादरीनामगन्यादिमापि इत्युद्रीथप्रक- रणे व्याख्यातम्‌ । तत्न सामान्येन भख्यपाणदशनमातं ुक्तिपाधनयुक्तं न तद्विशेषो वागादीनामरन्यादिदशंनमिहं विशेषो वण्प॑ते। भृत्युपाप्त्य- तिुक्तिस्तु सेव फरभूता योद्रीथत्राहमणिन व्यारूयाता प्रप्युमतिक्रान्तो दप्यत इत्याच ॥ ३ ॥ याज्नवर्क्येति होवाच । स्वामाविकादज्ञानासङ्कपयुक्तात्कमरक्षणा नृत्योरतिगुक्तिव्पाख्याता। तस्य कमणः सासङ्कस्य मूत्योराश्रयभूतानां दशपणं मासादिकमंसाधनानां यो विपरिणामहेतुः कारस्तस्मात्कार- तएथगतिमुक्तिविक्तव्येतीदमारमभ्यते । क्रियानुष्टानव्यतिरेकेणापि प्रग

=-= ~~~ ~~ ~ ~~~ ~~ मा क

न~ ~ ~ ननि नन क = > + क

साधनद्रयस्येति । पराधिरविमुक्तिरिति संबन्धः | तामेव संण्ाति । या एखभूतेति। फलमूतायाप््न्यादिदेवतापापौ कथमतिमुक्तिशब्दोपपत्तिरियाशङ्चाऽऽह । तस्या इति। ननु वागादीनामग्न्यादिमावोऽत्र श्रयते यजमानस्य तु न किंचि हुच्यवे व्र! ऽऽह्‌। यजमानस्येति । वर्हि तेनैव गता्थखादनथकमिद्‌ं ब्राह्मणमिदययाशङ्य ब।ढमिदया- दिनोक्तं स्मारयति । तत्रेति । दशेनवत्फलेऽपि विषः स्यादित्याशङ्चाऽऽइ | मतयुपापरीति ॥ ३॥ प्रश्नान्तरमवताये तापप्यंमाह | याज्ञवल्क्येति । आाश्रयमेतानि कानि तानीदयाश्ञ- इन्याऽऽह । दरशंपणं मासादीति। परिक्षणमन्यधत्वं विपरेणामः | अग्न्या दसाषना- न्याभेत्य काम्यं कमे मृलयशब्दितमुत्ते वेषं साधनानां पिररिादतुलात्काढो ृतयुस्ततोऽविमुक्तिवंक्तव्यत्युत्तरमन्यारम्भ इदयथेः । कमणो मुक्तिरक्ता चत्कालादषि सैव तस्य कभौन्तमपेन सृत्युत्वादित्याशङ्चाऽऽह । एथागति । कमनिरपेक्ष- ` ठया काठस्व मुल व्युत्पादयति । क्रियेति । काठ्य ए्डृत्युतवे सिद्धे एलि- १ च. इ, श्वमु॥२ख.च. च, ढ, "धिरैवतङू ३ ह. "पि्रैवतद।४ध. ज. द, "पिदैवतङ। ३ ४. "पिदैवतद। ४ घ, ज. समान्ं। ५ घ, ड, “2ेषस्द्विशेषाणां वा” । ६ च, द, ह तद्वि" । ७ ग, घृ ज. मृ्पवाप्य"। ८ ग, "ने पर । ९ ध, पृ्य्वप्ती" ।

३७६ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [ृतीयाभ्याये यदिद सर्वमहोरात्राभ्यामाप सर्वमहोरात्रा- भ्यामभिषपतं केन यजमानोऽहीरा्रयोरापिम- तिमुच्यतं इयध्वयुंणलिजा चश्षषाऽऽदियेन चवै यत्नस्याध्व्स्तयदिदं चक्षुः सोऽपावा- द्यः सोऽध्वथुः स॒ मुक्तिः साऽतिमुक्तिः ॥५॥

च क्रियायाः साधनविपरिणामहेतुस्वेन व्यापारदशनात्कारस्य | तस्मा- त्एथकारादतियुक्तिवक्व्येत्यत आह । यदिदं सवेमहोरात्राम्यामप्रेस च कारो द्विषपोऽहोरातादिरक्षणस्तिथ्यादिरुक्षणश्च । तनाहोरात्ादि- रक्षणात्तावद तिगुक्तिमाह । अहारात्ाभ्यां हि सवं जायते बधते विनयति च । तथा यज्ञसाधनं च । यज्ञस्य यजमानस्य चक्र ध्वयुंश्च शिष्टान्यक्षराणि पवंवन्नेयानि । यजमानस्य चश्रष्वयुश्च साध- नद्रयमध्यात्माधिभूतपरिच्छेदं हित्वाऽपिदेवतात्मना दृष्टं यत्स मुक्तिः सोऽध्वयुरादित्यभावेन दष्टो मुक्तिः सेव मुक्तिरेवातिमुक्तिरिति पषैवदाः दित्यात्मभावमापन्नस्य हि नाहारात्रे संभवतः ॥ ४॥

तमाह । तस्मादिति । उत्तरगरन्थस्यपश्नयोविंषयं भेत्तुं काठं मिन्ते | स॒ चेति । मादित्यश्वनद्रश्चेति कतुमदाहिविध्यमुत्नेयम्‌ । कारस्य दरैरुप्ये सत्या्कण्डिका- विषयमाह । तत्रेति । अहोरा्रयोगरत्युत्वे चिद्धे ताभ्यामविमुक्तिवक्तन्या तदेव कथ- मिलयाशङड्ग्याऽऽह । अहोरात्राभ्यामिति । यज्ञसाधनं च तथा ताभ्यां जायते वेते नरयवि चेति संबन्धः । पतिवचनन्यारूयाने यज्ञशब्दाधेमाह । यजमानस्येति। स मुक्तिरित्यस्य तातेयायेमाह । यजमानस्पेत्यादिना । वस्थेवाक्षरा् कथयति । सोःध्वयुरिति। यथोक्तरीत्याऽऽदित्यात्मत्वेऽपि कथमहोरात्ररक्षणान्मृत्योरतिमुक्तिरव आह । आदित्येति। (नोदेता नास्तमेता! इत्याद्वश्रुतेरादित्ये वस्तुतो नाहोरात्रे स्तः । तथा च तदात्मनि विहुष्यपि न वे समवव इत्यथः ॥ ४ ॥

१ त,घ. अ, ढ. न्यस्यप्र।२द, भ, 'त्पयमाः। ३ क. द. "तनी ॥

परथमं ब्राह्मणम्‌।१] आनन्दगिरिषृतरीफासंरितक्षाकरमाण्यसमेता | ३७७

याज्ञवल्क्येति होवाच यदिद्‌« सरव पूर्वपक्षाप- रपक्षाभ्यामाप्र५ समै पूपक्षापरपक्षाभ्याम- भिपन्नं केन यजमानः पूर्वपक्षापरपक्षयोरापिम- तिमुच्यत इल्यद्रात्रसिजा वायुना प्राणेन प्राणी

इदानीं तिथ्यादिरन्नणादतिभक्तिरूच्यते । यदिदं सवमहोराजयोरवि- रिषटणेरादित्यः कतां न प्रतिपदादीनां तिथीनाप्‌ । तासां वु बृद्धि योपगमनेन प्रतिपत्पश्रतीनां चन्द्रमाः कर्ता । अतस्तदापत्या पृक्पक्षा- परपन्नात्यय आदित्यापत््याऽहीरानात्ययवत्‌ । तत्र॒ पज्ञमानस्य प्राणो वायुः| स एवोद्रातेत्युद्रीथब्राह्मणेऽवगत वाचा च येव स प्राणेन चोद- गायदिति च निधोरितम्‌ । अथेतस्य प्राणस्याऽऽपः शरीरं ज्योतीषटप- मसो चन्द्र इति च । प्राणवायुचन्द्रमसामेकतवाचन्द्रमसा वायुना चोप- संहारे न कश्चिद्विशेष एवंमन्यमाना श्च तिवोयुनाऽधिंदेवतश्पेणोपसंह- रति । भपि च वायुनिमत्तौ हि बृद्धि्षयो चन्द्रमसः । तेन तिथ्यादि-

1 ` ` व त 1 1 त का त 1 णिग

[गि

कण्डिकान्तरस्य तात्तयेमाह । इदानीमिति । नन्वहारावादिलक्षणे काठ विथ्या- दिढक्षणस्य कास्यान्वमोवात्ततोऽतिगुक्तावुक्तायां िथ्यादिलक्षणाद पि कालादसावुक्तै- वेवि ऊंतं एयगारम्भेणेवि वत्राऽऽह । अहोरात्रपोरिति । अविशिथ्येध िक्षयशन्य- योरिति यावत्‌ । कथं तर्हिं तिथ्यादिलक्षणात्कालादरतिमुक्तिरव आह । अतस्तदाप- च्येति । चन्द्रपाप्त्या तिथ्याद्यत्ययो माध्यदिनश्रत्योस्यते कण्वश्रुत्या तु वायुमा- वापत्या तद्ल्यय उक्तः । तथाच श्रुयोर्िरोषे कः समाविरित्याशङ्कयाऽऽह | तत्रेति । काण्वश्रुतावरिति यावत्‌ । उद्भातुरपि प्राणात्मकवायुरूपतवं श्रतिद्वयानुारेण दशयति | त एवेति । न केवलयुदरातुः पाणं प्रविज्ञामात्रेण प्रतिपन्नं किवु ्रिचायं तिषा वेत्याह । वाचेति । प्राणचन्द्रमसोश्चेकत्वं सप्ान्नायिकरे निग।रितमियाह । अथेति । उक्तया रद्या प्राणादीनमेकतवे श्रुत्योरविरोधं फलितमाह । प्राणिति । मनोतरह्मणोश्वन्द्र- मसा प्राणोद्राज्ोश्च वायुनोपास्यत्वेनोपरररे मृत्युवरणे विशेषो नारस्वाति ्त्याविक- ल्पेनोप्पतिरित्यषः | उपसंहरति प्राणयुद्रावारं च वदरुेणापरस्यितया संगृह्णाति काण्- भतिरित्यषैः । इतश्च काण्वश्चतिरपपननेत्याह । अपि वेति । वायुः सूत्रासमा तनि. मत्तौ खावयवस्य चन्द्रमसो वृद्धिदवासौ । सूत्रापीना रि चन्दरादेजेगतश्रेटत्यः । वृद्धश्यादि्ेवुत्वे एठितमाह । तेनेति । कदुश्वन्दरस्यत्यथेः । वायाश्न्द्रमपि कार

१ च. ढ, "कते चन्द्र २, घ, ड. छ. ज, "पिदेवताक्ू । 1 1

३७८ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [तृतीयाध्याये

वै यत्नस्योद्राता तद्योऽयं प्राणः स षायुः स उद्राता स मुक्तिः साऽतिमृक्तिः॥ ५॥ यान्न वल्क्येति होवाच यदिदमन्तरिक्षमनारम्बण- मिव केनाऽऽक्रमेण यजमानः स्वश रोकमा- क्रमत इति ब्रह्मणलिजा मनसा चन्द्रेण मनो

नि णिग

रक्षणस्य कास्य करतैरपि कारयिता वायुः । अतो वायुहपापन्नस्ति- थ्यादिकाादतीतो भवतीप्युपपज्तरं भवति । तेन श्रुत्यन्तरे चन्द्र पेण दष्टिमुक्तिरतिमक्तिश्च । इह तु काण्वानां प्ाधनद्वयस्य तत्कारणष्- पेण वाय्वात्मना दष्टिमक्तिरतिगुक्तिश्चेति न श्रुत्योर्विरोधः ॥ ५॥ मृत्योः कालादतिगुक्तिव्याख्याता यज्ञमानस्य । सोऽतिगुच्यमानः केना- वष्टम्भेन परिच्छेद विषयं मरत्युमतीत्य फलं प्राप्रोत्यति पच्यत इच्युच्यते । यदिदं प्रसिद्धमन्तरिभभरमाकाशोऽनारम्बणमनारम्बनमिवशब्दादस्त्येव तेत्राऽऽम्बनं तत्तु न ज्ञायत इत्यभिप्रायः । यत्तु तदज्ञायमानमारम्बनं तत्सवनान्ना केनेति पच्छग्यते । अन्यथा फटपरपररसमवात्‌ । येनावष्ट- म्भेनाऽऽक्रमेण यज्ञमानः कमंफरं प्रतिपद्यमानो ऽतिमच्यते किं तदिति शरश्नविषयः। केनाऽऽक्रमेण यजमानः स्वगं रोकमाक्रमत इति स्वगं रोकं फुं पराप्रोत्यति मुच्यत इत्यथैः । ब्रह्मणिजा मनसा चन्द्रेणेत्प-

१) ~ -- ~ ~~

० =-= =-= ० कन

यितत्वेऽपि परते किमायातं तदाह । अत इति । उदितानुदिवहोमवद्विकल्पमुपेत्या- विरोषगुपसंहरति । तेनेति । श्रुत्यन्तरं माध्येदिनश्रुतिः । साघनद्वयस्येदयुमयज संब- ध्यते । तत्राऽऽदौ मसो ब्रह्मणश्रेत्यथेः | उत्तरत्र प्राणस्येद्रातुश्वेत्यैः । वच्छब्द्‌- श्वन्द्रविषयः ॥ ५ ॥

यदिदमन्तरिक्षमित्याहि पश्नान्तरं वृत्तानुवाद्पुव्ेकमुपादतते। मृत्योरिति । व्यार्या- नस्यासयेयमावेन क्रियापदे नेतव्ये । हत्येतत्पश्नरूपगुच्यते समनन्वरवाक्येनेवि यावत्‌| तद्याच । यदिद प्रिति । केनेतिपश्नप्य विषयमाह । यच्िति । प्रश्नविषयं प्रपञ्च यति । अन्यथेति । भालम्बनमन्तरेणेति यावत्‌ । प्रश्नाय संक्षिप्यापसंहरवि । केनेति । अक्षरन्यासोऽक्षराणामर्थषु वृ्तिरीपि यावत्‌ । मनो वे यज्ञस्येयदेरथमाइ ।

~~ “~~~ =“ ०,

[गणी

,

१ ध, च. ज. उती" ।२क.,छ. तद | ३. जर तन्ना ।

प्रथम बराद्मणाम्‌ १] आनन्दगिरिड़वर्यीकासवरितश्चाकरभाष्यसमेता। १७६.

वै यत्नस्य ब्रह्मा तद्यदिदं मनः सोऽप चन्र प॒ ब्रह्मा -स मुक्तिः साऽतिमुक्तिरियतिमोक्षा जथ संपदः ॥ ६ ॥

्षरन्पासः परववत्‌ । तनाध्यारमं यज्ञस्य पजमानस्य यदिदं प्रसिद्धं मनः सोऽसो चन्द्रोऽ धिदेषम्‌ । मनोऽध्यात्मं चन्द्रमा अधिदैदतमिति हि प्रसिद्धम्‌ । स एव चन्द्रमा ब्रह्मत्विक्तेनाधिभृतं ब्रह्मणः परिच्छिन्नं शपम- ध्यात्मं च मनस एतदहयमपरिच्छिनेन चन्द्रमसो इेपेण पर्यति। तेन चन्द्र मसा मनसाऽवरम्बनेन कमंएटं स्वगं छोकं प्रप्रोत्यतिमुच्यत इत्यभि- परायः । इतीत्युपसंहाराथं वचनम्‌ । इत्येवेरकारा प्रत्ोरतिमेोक्षाः। सर्वाणि हि दशैनप्रकाराणि य्ाङ्गविषयाण्यस्मिन्नवसर उक्तानीति कृत्वापसंहार इत्यतिमोक्षाः । एवंप्रकारा अतिमोप्ना इत्यथः । अथ सपदः । अथाधुना सपद उच्यन्ते । सेपन्नाम केनचित्छामान्यनाप्निहो- नादीनां कमरणां एख्वतां तत्राय संपादनं सपत्फरस्येव वा सवौतछा- हेन एरसाधनानुष्ठाने प्रयततां केनविद्वेगुण्येनासंभवः । तदिदानीमा-

तत्रेति । व्यवहारभूमिः सपम्यभैः । वक्रयाधेमाह । तेनेतिं । तृवीया वृतीयाम्यां सेबध्यते । दशेनफठ्माह । तेनेति । वागादीनामन्न्यादिमावेन दशेनमुक्तं त्वगादीनां वु वाय्वादिभवेन दृशेनं वक्तव्यं तत्कथं वक्तन्यशेषे सत्युपयंहारो- पपत्तिरियाशङ्कयाऽऽह । सर्वाणीति । वागादादुक्तन्यायस्य त्वगादव्रविदेशोऽतर विवक्षि इयाह । एवंप्रकारा इति । अथशब्दो दशेनपरमेदकथनानन्तयोयेः । केयं सेपन्नमिति च्छति । संपन्नमिति । उत्तरमाह । केनचिदिति । महवा फठवतामश्वमेषादिक्मेणां कमेत्वारिना सामान्येनालपीयस्स॒ कमे विवक्षिवफढ- सिद्धै सपततस्संपदुच्यते । यथाशकत्यम्िहोजादिनिवेवनेनाश्वमेषादि मया निर्वैत्यैव इवि ध्यानं सेपदियथैः । यद्वा एकस्यैव देवलोकदिरन्न्वङत्वादिसामान्ये- नाऽऽन्याचाहृ विषु संपादनं सैपदित्याई । फरस्येति । संपदनुष्टानव्सरमादशेयवि | सर्वोत्साहेनेति । भसंमवोऽनुषटनस्य यदेवि शेषः । कर्मणामेव वपद्नु्ठानेऽपिकर हृति दशेयितुमारिताभेः सन्नित्युक्तम्‌ । अधिहोतादीनापिविनिषोरणे ष्टी । यथ- समव वणाश्रमानुङूपमिपि यावत्‌ । आदायेत्यस्य व्याश्यानमछम्बनीरृत्येवि | न

= १ क. "ति । द्विती ।

१८० वरहदारण्यकोपनिषत्‌ [तृषीयाभ्याये

याज्ञवल्क्येति हौवाच कतिभिरयमवमिर्हो- ताऽस्मिन्यन्ञे करिष्यतीति तिरभिरिति कतमा- स्तास्तिक्ष इति पुरोतुवाक्या च याज्या च

हिताभ्निः सन्पर्किसित्कमाप्रिरोनादीनां यथास्तभवमादायाऽऽरम्बनी- कृत्य कमेफख्विद्रत्तायां सत्यां पत्कमेफरकामो मवति तदेव सपादयति। अन्पथा राजस्याश्वमेधपुरुषमेधसवेमेधरक्षणानामधिकृतानां तेवगिकां- नामप्यसमवस्तेषां तत्पाहः स्वाध्यापाथं एव केवरः स्पात्‌ । यदि तरफरप्राप्युपायः कश्चन न स्यात्‌ । तस्मात्तेषां तपदेव तत्फर्पापरि- स्तस्मात्सपदामपि फएख्वत्वमतः संपद भरभ्यन्ते ॥ ६ ॥ याज्ञवल्क्येति होवाचामिगुखीकरणाय। कतिमिरपम्र्गिमहताऽस्मि- न्यज्ञे कतिभिः करतिसख्यामि्ग्मिकेगजातिमिरयं होतलिगस्मिन्यनन करिष्यति शचं रसत्याहेतरस्तिसमिकगजातिमिरित्युक्तवन्तं प्त्याहे- तरः कतमास्तास्तिख इति । सख्येयविषयोऽय प्रश्नः परवेस्तु सख्या- विषयः । पुरोनुवाक्या च प्राग्यागकारयाः प्रयुज्यन्त ऋचः समजाति पुरोनुवाक्पेस्पुच्यते । यागाथ याः प्रयुज्यन्त ऋचः सम्जौतिर्याज्या । केवलं कर्मत्वमेव सपदनुष्ठातुरपेक्ष्यते कितु तत्फरवियाव्खमपीत्याइ । कर्भति । तदेव कमेफटमेवेत्यथेः | कमोण्येव फलवन्ति न सेपदस्तत्कथं वापं कायतेयाश- इुः्याऽऽह | अन्यथेति | विहिताध्ययनस्याधंज्ञानानुष्ठानादविपरंपर्या फएरूवखमिष्टम्‌ । न चाश्वमेधादिषु सदेषामनुष्ठानसेमवः कम॑खाधेकवानापपि चरवर्णिकानां केषचिदनु- षानासंमवादतस्तेषां तदध्ययनायैक्यानुपपस्या संपदामपि फृखवच्वमेष्टम्यमिययः | महत।ऽश्वमेषारिफृठस्य कथमल्पीयस्या संपदा प्रािसियाशङ्न्य शाल्ञपामाण्यारिय- मिपेत्याऽऽह । पदीति । वदा तताठः खाध्यायाये एवेति पूप्रेण सबन्धः । अच्यय- नस्य एवे वक्तव्ये फएकितमाह | तस्मादिति । तेषां राजसूयादीनापिति यावत्‌ | ब्राह्मणादीनां राजपूयाद्यध्ययनप्तामथ्यंत्तेषां संप्रैव तत्फठपपिवपि कि सिध्यति तदाह । तस्मात्सपदामिति । कमेणापिवेविदृ्टन्ार्थोऽपिशबदः । वासां फलद फठितमाह्‌ । अत इति ॥ ६॥ संपदामारम्भयुपपाय पश्नवाकयमुत्थापयति । याज्ञवहक्येतीति । पतीकमादाय न्याचषटे । कतिभिरित्यादिना । कपिभिः कतमा इति प्रश्नयोर्विषयमेदं द्यति । तख्येपेति । स्तोत्रिया नामान्याऽपि काविषश्ण्जारिरस्तीयाशङ्कयाऽऽह । | प.प रर कनाङ्गकनः। ` `

प्रथत बाणम्‌ |] भानन्दगिरिक़तरीकासवकितिशांकरभाष्यसमेता। १८१

शस्यैव तृतीया ठि ताभिर्जयतीति यकि चेदं प्राणभृदिति ॥ ७॥ यात्तवल्कंयेति होवाच कययमदाध्व्ुरस्मिन्यन्न आहती- होष्यतीति तिस इति कतमास्तासिस् इति या हुता उज्ज्वरन्ति या हृता अतिने- दन्ते या हता अधिशेरते किं तामिर्जय तीति या हता उन्जवरन्ति दृवरोकमेव ताभि-

श्लथं याः प्रयुज्यन्त ऋचः सग्नोतिः शस्या। सर्वास्तु याः काश्चनर्चस्ताः स्तोत्रिया वा अन्या वा स्वां एतास्वेव तिष्ठषु ऋग्जातिष्वन्तर्भरवान्ति । किं ताभिजयतीति यात्किचेदं प्राणश्रदिति । अतश्च संख्यासामान्याच- त्किचित्पाणश्रज्वातं तत्स्य जयति तत्स्थं फरजातं सपादयति तल्पा- दिसामान्पेन ॥ ७ ॥

याज्ञवल्क्येति होवाचेति पूववत्‌ । कत्ययमचाध्वयुरस्मिन्यज्ञ आहु- तीहोष्यतीति कत्याहुतिप्रकारास्तिस् इति कतमास्तास्ति्च इति पवः वत्‌ । इतर आह या हुता उज्ज्वरन्ति समिदाज्याहुतयः। या हुता भतिनेदन्तेऽ तीव शब्दं कुर्षन्ति गंसाचाहुतयः। या हुता अधिशेरेऽ- ध्यधो गत्वा मूमेरधिशेरते पपःसोमाहुतयः । किं तामिजैयतीति तामि. रेवं निववितामिराहूतिभिः किं जयतीति । या आहुतयो हुता उञ्ज्व- छन्त्युर्ज्यरनयुक्ता आहुतयो निवर्तिताः फर च देवरोकाख्यगुज्ज्र-

[+~

सवीस्तिति । भन्या वेति शक्नजातिग्रहः । विपेयमेद त्सवैशब्दापूनरुक्तिः । भवश्च संपततिकरणदिययः । सस्य सामान्या्रितातरंशेषादिति यवत्‌ । प्राणमृजावं लोक्यं विवक्षितम्‌ ॥ ७ ॥

प्रथमः सख्याविषयो दविवीयस्तु संस्येयविषयः परश्च इति विमागं क्षयति । पब वदिति | वेन सामान्येनोज्न्वकलेनेति यावत्‌ । उक्तमथ संक्षिप्याऽऽह । देवलोका- स्थिति । कयं मांसाचयष्टुतीनां पितृलोकेन सह यथोक्तं सामान्यमव आह ।

१्‌, ठ, शः च| ३क. घ, ण, "त्तिकार' ।

१८२ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पृतीकाष्बवि

जयति दीप्यत इव हि देवलोकी था हता अतिनेदन्ते पित्ररोकमेव ताभिजययतीवं हि पितृरोको या हृता अधिशेरते मतुष्यरोक- मेव ताभिजेयत्यध इव हि मनुष्यरोकः ॥८॥ याज्ञवल्क्येति होवाच कतिभिरयमद्य ब्रह्मा

पषण

भेव तेन सामान्येन या मयेता उञ्ज्वछन्त्य आहुतयो निवेत्येमानास्ता एताः साक्षादेवरोकस्य कमेफरस्य श्प देवरोकाख्यं एृरमेव मया नि्त्यंत इत्येवं संपादयति । या हुता अतिनेदन्त आहुतयः पिवृख- कमेव तामिजयति कुरिसतशब्दकतृत्व्ामान्येन । पिवृरोकसंबद्धायां हि सेयमन्यां प्या वेवस्वतेनं यात्यमानानां हा हताः स्म मुच मुश्चेति शब्दो भवति । तथऽददानाहृतयस्तेन पितुरोकसामान्यातफतुरोक एव मया निव्यंत इति संपादयति । या हुता भविशेरते मनुष्य रोकमेव तामिजंयति भ्म्पुपरिसंबन्धामान्यादध इव कध एव हि मनुष्यलोक उपरितनान्साष्याद्यीकानपेकष्याथवाऽधोगमनमपेक्ष्यातो मनुष्यरोक एव मया निवत्यंत इति संपादयति पयःसोमाहुतिनिवेत- नकारे ॥ ८ ॥

यान्नवल्क्येति होराचेति पूर्ववत्‌ । अयगतवग्बह्मा दक्षिणतो ब्रह्मासने स्थित्वा पन्न गोपायति । कतिमिर्दवताभिर्गोपायतीति प्रस्किकमेतद्ध- हुवचनम्‌ । एकया हि देवक्षया गोपायत्यसो । एवं च्ञते बहुवचनेन प्रश्नो नोपपय्यते स्वये जानतस्तस्मात्पूवंयोः कण्डिकयोः प्रश्नप्रतिवच- नेषु कतिभिः कति तिषटमिस्तिसख इति प्रसङ्गं दृष्टापि बहुवचनेनेव परशनोपक्रमः क्रियते । अथवा प्रतिवादिव्यामोहार्थं बहुवचनम्‌ । इतर

पितरृखोकेति । अधोगमनमपेश्ष्येति । अस्ति हि सोपा्या्ुवीनामपस्वाद्रमनमस्ि च मनुष्यकाकस्य पापप्रचुरस्य वारग्गमने वद्पेकष्येयथैः। अवः सामान्यादिति यावत्‌ ॥८॥

दक्षिणव आहवनीयस्येवि शोषः। पासद्धिकं बहुवचनमित्युक्तं प्रकटयति ।एकया हीति । जल्पकथा परसतुतेवि हदि निषाय बहृकतेगत्यन्तरमाह । अथवेति । मनसो

~~~

१क.घ. छ. च. ढ, न पाय (२ग्‌, ध, ज, "या वदना" ।

पथम्‌ ब्राह्मणम्‌ | १]भानन्दगिरिकृत्रडकारहवलितशाकरमाष्यसमेता। १८४

यत्नं दक्षिणती देवतामि्गोपायतीयेकयेति कतमा सैकेति मन एवेत्यनन्तं वै मनोऽ नन्ता विश्वे टेवा अनन्तमेव सतेन रकं जयति ॥ ९ ॥ यात्नवल्क्योति दोवाच कययमयोद्राताऽस्मिन्यन्ञे स्तोत्रिया स्तो- ष्यतीति तिस इति कतमास्तास्तिक्च इति

आर कयेत्येका सा देवता यया दक्षिणतः स्थित्वा बह्वाऽऽसने यज्ञं गोपा- यति । कतमा सेकेति । मन एवेति मनः सा देवता । मनसा हि ब्रह्मा व्याप्रियते ध्यानेनैव । ““तस्य यज्ञस्य मनश्च वाक्च वतेनी तयोरन्यतयं मनसां तस्करोति ब्रह्मा" इति श्रुत्यन्तरात्‌ । तेन मन एव देवता तपा मनसा हि गोपायति ब्रह्मा यज्ञम्‌ । तच्च मनो दृत्तिभेदेनानन्तम्‌ । वेशब्द्‌ प्रसिद्धावचयोतेनाथंः । प्रसिद्धं मनम आनन्त्यम्‌ । तदानन्त्पामिमानिनो देवाः अनन्ता वे विश्वे देवाः । प देवा यत्रैकं भवन्तीत्पादिश्चुत्प- न्तरात्‌ । तेनाऽ ऽनन्त्यप्तामान्यादनन्तमेव ष तेन शोक जयति ॥ ९॥ याज्ञवल्क्येति हीवाचेति पूववत्‌ । कति स्तोतिाः स्तोष्यतीत्यय- मुद्राता । स्तोतिया नाम सक्सामपतमुदापः कतिपयानामचाम्‌ | स्तोतिया वा शस्या षायाः काश्चन ऋवचस्ताः सर्वाप्तिस्र एवेत्याह । ताश्च व्याख्या-

1 == = ~= ~= ~ 9 [णि "^~ ~~~ ~~~ --- --- = - ~~~ ~~ = >~ ~~ ~ ^~ ~~ ~ = रि

देवतात्वं सावयति | मनसेति | वतैनी वनी तथातराङ्पनमरयेतरमनोरन्यतरां वाचं मनसा मौनेन ब्रह्मा संस्करोति वाग्विसगें प्रायश्चित्तविषानाद्रिति श्रत्यन्तरस्याधेः | तथाऽपि कथं सपद्‌ः सिद्धिस्तत्राऽऽह । तच्चेति । देवाः सर्वे यिन्मनस्य॑कं भवन्त्य- मिन्नत प्रतिपद्यन्ते वसमिविशवदे वद्या मवत्यनन्वलोकपार्धिरि वि श्रत्यन्वरस्याभेः। भनन्तमेवेल्यादि व्याचष्टे । तेनेति । उक्तेन प्रकारेणेपि याव्रत्‌ | तेन मनसि विश्व देवद्यध्यासेनेत्ययः | स इत्युपासक क्तः ॥ ९ ॥

पृपैवदिस्यभिमृखकरणायेत्यथेः । प्रतिवचनमुपादतते । स्तोत्रिया वेति । प्रगीत- मृग्जावे स्तोजमपगीपं शल्लम्‌ । कवमस्वाछि्ठ इत्यारेस्तातयमाह । ताश्चेति ।

गी भि प 0

१च्‌. ठ, "सिद्धथत्र" । २ क, "तकरः। प्र । ३ कल, ध. जद. ण. "न्वषेदे ।४क, त्र. ध, ज, द, ण. विश्वेद" |

१८४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [वृषीयाध्यपे

पुरोनुवाक्या च याज्या च शस्यैव त्रतीया कतमा- स्ता या अध्यात्ममिति प्राण्‌ एव एरोतुवाक्याऽपानी याज्या व्यानः शस्या फं तामिजंयतीति एथिवीरोमेव पुरोलुवाक्यया जययन्तरिक्षरोकं याभ्यया दयरी- क५ शस्यया तताह .हाताऽश्र उपरराम ॥ १० ॥ इति वृहदारण्यकोपानिषदि त्रतीयाध्यायस्य __ _._ प्रथम ब्राह्मणम्‌॥3॥ ताः एरोलुवाक्या च याज्या च शस्येव तृतीयेति । तत्र पूर्वमुक्तं पत्किचेदं प्राणभृत्सवे जयतीति तत्केन सामान्येनत्युच्यते कतमास्तास्तिस्र ऋचो या अध्यात्मे भवन्तीति । प्राण एव पुरोनुवाक्या । परशब्दसामान्यात्‌ । भपानो याज्या । भनन्तयात्‌ । अपानेन हि प्रतं हपिदेवता ग्रसन्ति यागश्च प्रदानम्‌ । व्यानः शस्या “अप्ागज्ननपाननुचममिव्याहरति इति श्ररथन्तरात्‌। किं तामिजेयतीति व्याख्यातम्‌ । तत्र विशेषक्षबन्धसामा- न्पमनुक्तमिहीच्यते सवमन्यद्याख्यातम्‌ ।. छोकसवन्धपतामान्येन एथि- वीरोकमेव पुरोनुवाक्यया जयत्यन्तरिप्षखकं याज्यया मध्यमत्वप्ामा- न्यात्‌ । दरोक रास्पयोध्वत्वप्तामान्यात्‌ । ततां ह तस्मादात्मनः परभ्न- निणेयादसो होताऽश्वर उपरराम नायमस्मद्रीचर इति ॥ १० ॥ इति ब्रहदारण्यकार्पानषद्ाप्यं तृत।याध्यायस्य प्रथममश्वसत्राह्मणम्‌ ॥ १ ॥ मश्नान्तरं वृत्तमनूचोपादतते । तत्रेति । यज्ञापिकारः सप्तम्यथेः । पुरोनुवक्यादिना लोकन्रयजयलक्षणं फलं केन समान्येनेत्यपेक्षायां संरूयाविशेषेणेलयुक्तं स्मारयति | तदिति । अवियज्ञे जयमुक्तं समारयित्वाऽध्य। तमविशेषं दशे यतुगुत्तरो अन्थ इत्याह | उच्यत इति । प्राणाद्‌) पुर नुवाक्यादौ च प्रथिव्यादिलोकदषटिरिति प्रश्नपु॑कमाह । कतमा इति । अपन यान्यादृ्टो हेखन्वरमाह । अपानेन हीति । इस्ताचादान- व्यापरणेति यवत्‌ । पराणापानव्यापारम्यतिरेकेण शघ्लपयोगस्य श्ुत्यन्वरे सिद्धत्वा- द्याने शस्या दष्टिरित्याह्‌ । भप्राणनिति। तत्र पुरोनुवकयादिषु चेति यावत्‌ । इहै- त्यनन्वरवक्रयोक्तिः । सवैमन्यदिति सेख्यासरामन्योक्तिः । किं तद्विशेषसंबन्धसापान्यं तदाह । रोकेति । एृथिवीलक्षणेन लोकेन सह पथमत्वेन सवन्वसामान्यं पुरोनुवक्ा- यामति वेन वया प्रयिवीलोकमेव प्राप्रोचीत्यथेः। अश्वलस्य तुष्णामावं मजवोऽभि- प्रायमाह । नायमिति ॥ १० ॥ | इवि | वृहद्रण्यकपतद्वाप्यरीकायां तृतीयाध्यायस्य प्रथममश्वखव्राघ्मणम्‌ ॥१॥

=^ ~~~ ~

१क.ख.ग, ड, च, छ, व, उ, शयत्र ।२क. ज, ण, ध्यास व्रि ।

्िरीयं ब्ाङ्रणम्‌।२] आनन्दगिरिकतटीकापवङ्तिशशाकरभाष्यसषमेता। १६८९

भाख्यायिकांबन्धः प्रसिद्ध एव । मरत्योरतियुक्तिव्याख्याता काल. रक्षणात्कमंरक्षणाश्च । कः पुनरसो मरत्ुवस्मादतियुक्ति््याख्याता । ष च स्वामाविकान्नानासङ्गास्परोऽध्यात्मायिभूतविषयपरिच्छिनो ग्रहाति- गरहलक्षणो प्रत्युः । तस्मात्परिच्छिन्रषटपान्पृत्योरतिदुक्तस्प ्पाण्यगन्या- दित्पादीन्पुद्रीथप्रकरणे व्याख्यातानि । अश्वर्प्श्ने च तद्रतो विशेषः कथित्‌। तशचेतत्करम्णां ज्ञानसहितानां फलम्‌ । एत स्मात्साध्यसाधनष्पा- त्ससारान्मोक्षः कतव्य इत्यतो बन्धनष्पस्य प्रत्योः स्वङ्पमुच्यते । वेद्धस्य हि मोक्षः करतेन्यः । यद्प्यतिमु्कस्प स्वशूपयुक्तं तापि ग्रहा- तिग्रहाभ्यामविनि्ंक्त एव मृत्युषटपाभ्याम्‌ । तथाचोक्तमशनापा हि म्युरेष एव मृत्युरिति। आदित्यस्थं पुरुषमङ्गीकृत्याऽ ऽदैको मल्युबंहवा इति च । तदात्मभावापन्नो हि मत्यराप्रिमतिगुच्यत इत्युच्यते ।

----- ˆ~ ~~~ भा जाक त-क सन क- --= न

ब्ाह्मणान्वरमववारयन्नाख्यायिका किमर्थेति शडमानं प्रत्याह । आद्पापिकेति। याज्ञवल्क्यो हि वि्याप्केपेवशादूत्र पृजमागी रक्ष्यते नाऽऽतमागस्तथा व्िचामा- न्द्यादवो विदयास्तुयपयमाल्यायिकेत्यपः | इदानी ब्राह्मणाय वक्तं वृत्तं कीरेयति । मृत्पो रिति । मदुखरूपं एच्छवि । कः पुनरसाविति । तत्खर्ूपनिं कषणा बराह्मण- मुत्थापरयति । स चेति ! मृध्युःरेति सबन्ः । स्वामाधिकं नैसभिकमनारिसिद्धपज्ञानं वस्मादापंङ्कः स आसदमिवाऽरस्पदं यस्य स तथेति विग्रहः । तस्य विषयमुक्ता न्या्ठिगह | अध्यासति । वस्य सख्रूपमाह । ग्रहति । यणोक्तमत्युव्या्ठिम- ग्न्यादीनां कथयति । तस्मादिति । तान्यपि अहापिञ्रहगृहीतवान्येवाीन्द्ियसक्र्गि- त्वादित्यथेः । तद्वतो वरिरो५ऽग्न्यारिगवो दटिमेद्‌ इति यावत्‌| कश्चिद्याह्पात इवि सबन्धः । सू तस्यापि म्युग्रस्तलममिपरत्याऽऽह | तच्चेति । अग्न्यारित्यायात्मकं सतर पदमिति यावत्‌ | एढं यभोक्तमृत्युमरस्वाः प रोषः । कि युत्योबैन्धनरूपस्य खड्- पमृस्यते त्राऽऽह । एतस्मादितति । ननु मते कवेव्ये बन्यरूपोपवणेनमनुषयुक्त- मित्याशङ्चाऽऽह । बद्धस्य हीति । अन्न्यादुीनां ययोक्तमृत्युभ्याप्िपृक्ता व्यक्ती- करोपि । यदपीति । भविनिमक्त एवातिमुक्तऽपीवि रोषः । तथ।ऽपरि कर्थं सूत्रस्य यथेक्तमृयुव्यापिस्तत्राऽऽह । तथा चेति । तथाऽपि कथमन्न्यादनां पूत्युन्यापिने हि तत्र प्रमाणमास्ति वन्न ऽऽह । एक इति । बरहा इति च्छन्दम्‌ । वथःऽि विदुषो मृत्योग्विमुक्तस्य न तद।पिरियाशङ्कयाऽऽइ । तदात्मेति । स॑ने पदे मृत्यु- १५.६. ज. द, “च्छिनान्मूः । २ ख. बन्धस्य ।३४. ड. च, 'क्तस्व' । ४ इ. "निर्षा- रणा*। ५क्‌. ल. ज. द, ण, "सद्स्तस्याऽऽस्प । ६ क.ख.त्रनण. द्न्वा । ७ क. च. क, बृन्धत्य ।

= क

३८६ वृहदारण्यकोपनिषत्‌ [ वृतीया्याये

न च तत्न ग्रहातिग्रहौ मृत्युहपौ न स्तः । अथैतस्य मनसो चोः शरीरं उयोतीषटपमस्तावादित्यः । मनश्च ग्रहः स कामेनातिग्राहेण शीत इति वक्ष्यति प्राणो वै प्रः सोऽपनिनातिग्राहेणेति वागे ग्रहः स नाज्नाऽति- अ्रहिणेति च। तथा ज्यक्षविभागे व्याख्यातमस्मामिः । शृविचारितं चैत- श्देव प्रवृत्तिकारणं तदेव निव्रत्तिकारणं न भवतीति । केचित्तु सर्वमेव निषृत्तिकारणं मन्यन्ते । भतः कारणःत्पूवैस्मात्पवैस्मानत्योयुंच्पत उत्त- , रयत्तरं प्रतिपथमानो व्यादृच्यथमेव प्रतिपद्यते न तु तादथ्यमित्यत आ द्वैतक्षयात्सरवं म्त्परैतक्षये तु परमार्थतो गृत्यारापिमतिमुच्यंते

का ज ज ००.०

व्यानि प्रकारान्तरेण प्रकटयति । न चेति । मनपि कार्यकरणङ्पण दिवश्चाऽऽदि- त्यस्य चैक्यमस्तु तथाऽपि कथं अरहातियहगदीवत्वं सृत्रस्येलयाशङुचाऽऽह । मन- शरेति । वागादेवेक्तम्यादे श्च ग्रहत्वेऽतिग्रहत्वे च हिरण्यगभे किमायातपल्याशङन्याऽऽह | तथेति । कमेफलस्य ससारत्वाच्च त्फलं सों पदं मत्युस्तमेवेत्याद । पुविचारित . चेति । यदेव कमेबन्धपरवृत्तिपयोजकं तदेव बन्यनिवृततने कारणमवः केभफलं हैरण्य- गभे पदं बन्धनमेवे्ययथः । छलमतमुक्तवा मतान्तरमाह । केषिचिति । सवैमेव कति दोषः | खग॑कामवाज्ये देहात्मत्वनिवृत्तिगोदिोहनवाक्ये खतश्राधिकारनिवृत्तिर्नित्यनेमि- त्तिकविषपिष्वथोन्तरेपदेशेन सामापिकपवृत्तिनिरोषो निषेपेषु साक्षादेव नैसर्गिकपवृत्तयो निरुध्यन्ते तदेवं सवमेव कमकाण्डं निवृत्तिद्रारेण मेक्षपरमिलययः । ननु शाघ्चीयात्कमेणो हैवोरुत्तरमृत्तरं काय॑करणसंयातमतिशयवन्तमाऽयजात्पतिपद्यमानः सेषातातपुरसा- नुच्यते तत्कुवो निवृत्तिपरतवे कम॑काण्डस्येत्याशङ्भयाऽऽह । अतः कारणादिति । यद्धीदुत्तरमुततरं साविशयं फलं प्राजापत्यं प्रदं वद्पि प्रासादारोहणक्रमेण व्यावृत्ति दारा मोक्ष्मववारथितुं न तु तत्रैव प्राजापत्ये पद श्रतेस्तातरय स्यापि (1रतिशयफ- लत्वामावारित्यथेः । फलितमाह । इत्यत इति । यसमातूप पर्वं परित्यन्योत्तरमुततरं परतिपद्यमानस्तत्तननितृ्िद्वारा मुकत्यथेभव तत्तत्पातिपथपे न तु तत्तत्दप्राप्त्यथभव वाक्यं पयवस्िवं तस्यान्तवसेन।फठत्वात्‌ । तस्माहैतक्षयपयेन्तं सर्वोऽपि फएठविशेषो मृस्युगर्वत्वात्मासादारोइणन्यायेन मोक्षायैऽवतिष्ठवे दिरण्यगभेपदप्राप्त्या दवेत क्षये तु ॒वस्तुतो मूत्योराधिमवीत्य परमात्मङ्पेण स्थितो युक्तो मवि | ठथा च मनुष्यमावादूध्वमवांङ्च प्ररमात्ममावान्मध्ये या तत्तत्पदपाप्निः सा खल्वापिक्िकीं सती गभा पुक्तेयुरूया तु पृवेक्तिवेत्यथः। सवेभेतदुत्पक्तामान्ेणाऽऽरचित्त न तु बह"

[न

~~ - भयानका जि, = 9०

ग, इ, इ, याचाश्न । २. ज. च्यत इदयुच्यतेऽत्‌ । च. च्यतदल्यत । ३ ण. तया. धेति।४्थ.अ, ण. "वितुमेवन।

दिवीषे बद्नगय्‌।२] भानन्दगिरिष्तटीकोसिवशिवशाकरभाष्यतमेता । १८७

अतश्चाऽऽपेत्िको गोणी युक्तिरन्तराङे। सवेमेतदेवमवाहंदारण्यकभ्‌। नतु सर्वेकतवं मोः " तस्मात्तत्सर्वमभवत्‌ ”” इति श्चुतेः। बादं भवत्येतदपि न तु “प्रामकामो यजेत पशुकामो पजेत"इत्यादिश्चुतीनां तादथ्यंप्‌ । यदि इद्ध ताधेत्वमेवाऽऽषां प्रामपडस्वगाचरथेत्वं नास्तीति ग्रामपडस्वगौदयो न गशृह्धैरनण््न्ते तु कमेफरवेविन्यविशेषाः । यदि च वैदिकानां कर्मणां तादथ्यमेव संसार एव नाभविष्यत्‌ । अथ तादर्ध्थेऽप्यनुनि- ष्पादितपदाथंस्वभावः संसार इति चेत्‌ । यथां च इपदशेनाधं भखेके सर्वोऽपि तत्रस्थः प्रकाद्यत एव । न प्रमाणानुपपत्तैः । अद्रेतार्थसे वेदिकानां कमणां विचा्षहितानामन्यस्पानुनिष्पादिततये प्माणा- नुपपत्तिः। न परत्यक्षं नानुमानमत एव च नाऽऽगमः । उभयपमे- केन॒ वाक्येन प्रदरयेत इति वेत्ुरयाप्णयनारोकादिवत्‌ ।

दारण्यकस्य श्रुत्यन्वरस्य वाऽथ इति दूषयति । प््वेमेतदिति । सवैकत्वलक्षणो मोक्षो बृहदरण्यकाथे एवास्मामिरुच्यते वत्कथमस्मदुक्तमबाहैदारण्यकमिवि शङ्कते । नन्विति । अङगाकरोवि । बादमिति । अङ्कारतप्रशं विशदयति । भवतीति । एत- स्सवैकत्वमारण्यका्ो मव्य पीति योजना । कथं, वहि सवैमेतदबाहेदारण्यकमियुक्तं तत्राऽऽह । न तिति । तदुक्तया रीदया करमश्रतीनां यथेोक्तमोक्षायेत्वं न षरते केन सपैमेवदौतेक्षिकं न श्रीवमित्युक्तमिलयपेः । करम॑शरुवीनां मोक्षापेत्वामावं समधेयते । यदि हीति। वस्मात्तासां न मेोक्षाय॑तेवि शेषः । गिच सप्तारस्ववद्धमोपमेहेतुकस्वौ च विषिनिषेषाधीनौ वयोश्वेखद क्तरीत्या मोक्षाथेत्वं तदा हत्वभवात्ससार एव न स्याद्वि- त्याह । यदि चेति । विधिनिषेवयोर्निवृिद्वारा. मुक्ययेत्वेऽपि विध्यादिज्ञानदिनु- निष्पादिवो यः कमपदाधेस्तस्यायं स्वमावो. यदव कतोरमनर्थेन युनक्तीति चोदयति । भथेत्ति । मोक्षर्थमपि कमेकाण्डे तस्तार मवतीवि सदृष्टान्तमाह । यथेति । प्रपाणा- मावेन परि्रति । नेति । तदेव व्यनक्ति । अद्वितार्थत्व इति । अन्यस्य बन्धध्येवि यावत्‌ । अनुपपत्ति स्फोरयति । न प्रत्यक्षमिति ।.कमेश्तिवाक्येस्यादान्तरतात्पयं -यथाश्चवेऽयं एते निवृ्तिद्वारा युक्तौ तु महावात्यमित्यङ्रुत्य शङते । उभय- मिति । ङनिमाः कषद्राः सरितः कुल्यास्ताां प्रणयने शञाल्यथं परानीयाथमाचमनाया- दषु च पदीपश्च परासादशोमाय कतो गमनादिरदेतुरपि मवति वृक्षमूढे च सेचनमने- कां तथा कमकाण्डमनेकाथेमित्युपपरादयति । कुल्येति । एकस्य वाक्यस्य यथाश्चुपे-

(क १ यिः

१ घ. "तद्वा । २. ज. श्या <" ।३क. ख. न. ढ. चये । घ. न, ण. "तीयत्र इ 1, “क्यस्येदमवा" । ६ घ. ण, "चनायने ।

१८४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [ दृतीयाभ्याये

वभवं वाक्यधानुपपत्तेः। न येकवाक्यगतस्यार्थस्य प्रदृसिनिशृत्तिसाध- नतवमवगन्तुं शक्यते । कु स्यापणयनारोकादावधंस्य परत्यक्षत्वाददोषः । यदप्युच्यते म्रा अस्मिन्नये शटा इति । भयमेव तु तावदर्थः प्रमाणा. गम्यः । म्रः पुनः फिमस्मित्रथे आहोस्िदन्पस्मिन्र्थं इति गग्पमे- तत्‌ | तस्माद्रहातिग्रहर्रणो पृतपु्न्धस्तस्मान्मोकषो वकत्य इत्यत इदमारभ्यते । न च जानीमो विषयसंधाविगान्तरारेऽवस्थानमर्धजरतीयं कौशलम्‌ । यत्त मरत्योरतिगुच्यत इत्युक्तवा ्रहातिग्रहाबुष्येते तेच सेबन्धात्परवोऽयं साध्यसाधनलन्षणो बन्धः । ग्रहातिग्रहाविनि्मोकात्‌ ।

नयन पनन 6

[1 त त ए त १7 ए 1 1 य

नार्ेनाधेवसे संमति नान्यत्र तात्य कल्प्यं कह्पकामावान्न च वदुक्तया रीद्याऽने- कयेत्वसक्षणो धर्मो वकयस्थैकस्योपपचतेऽथैकतवादेकं वाक्यमिति न्यायादिषि परि हरति । तत्वमिति । वक्यप्यानेकायत्वामविऽरि तदथस्य कमणो बन्धमोक्षाखूया- नेकापैतवं स्यारित्याशङ्याऽऽह । न चेति । परोक्तं द्टन्तं व्िष्टयति | कुल्येवि । विदां चाप्रिचां चेत्य।दयो मत्राः समुदयपरा चटा; समुचयश्च कमकाडस्य निवृत- हारा मोक्षाथवमित्यसमित्तथं सिध्यत पे शङ्ख । यदपीति । कमेकण्डस्योक्तरीत्या मोक्षा्वे नत्ति प्रपाण परिहरते । अयमेतेति । मत्राणां समुचयपरत्वा- तस्यच यथोक्तायक्िपकत्वत्कृतऽस्यायस्य प्रमाणागम्यतत्याशङ्कयाऽऽह । मच्राः पुनरिति । वेषां न समु्यपरेत्थमे ग्यक्तीमरिऽ्यतीत्यषः । परमापद स्वमवमुपकतहरवि । तस्मादिति । बन्धनिङ्पणमनुप्यागीदयाशङ््चाऽऽहइ । तस्मान्मोक्न इति । यत्तु कमेकाण्डं बन्धाय पक्तये वा न भवति कित न्वरावस्थानकारणमिति वदरूपयति । न चेति। यया न जागपंन छपिदीति विषयग्रहंणच्छप्रऽन्तराठेऽवस्थानं दषं यथा चाध कुकुस्याः पाकायैमच प्रसदायेवि कोशल न।पठभ्यते तथा कर्मकाण्डं न बन्धाय नापि सन्तान्पक्षा१वि व्याख्यानं कवु ¬ ~ भूम इत्यथः । यतत श्रविरवेत्तरोत्तरपदपाप्यमिषानव्याजेन मक्षे पुरुषमव्ार+ +५।॥१ तत्राऽऽह । यचिति । मृ्योर।पिभरोत्य गुस्यव इत्युक्तवा यदेवद्रहावि, गरहवचनं तदयं छवः साध्यपाधनलक्षणो बन्ध इत्यनेनामिप्रयेणोच्यते तस्या्थेन मत्युषदायनान्वयदद्नादिति ये।जना | अयेपेवन्वादित्युकतं स्फुरयति । ्रहातिग्रहा" विनिमोकादिति । एषा हि श्रतितन्धभव प्रतिपादयति न तु म पुरषमवतारयत्‌।वि भावः । ननु पृरषस्वारक्िती मौक्षः परतिपाचतां किमित्यनय।त्मा बन्पः प्रतिपा

। नि क न~ ^~ ~~~ ~~~ ~~ ~ म ~+ *~-* ~~ -~ ~ ~~ ~

= +-~~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~~ ~ ~~~ --- ~~~

$ घ. छ. 'ग्य्रत्‌ | ५ ।२ग.घ्‌. इ, तुथः । ३, ण. (हणाव्‌ च्छि" । ४ क्त, ढ१, । मतिमु" ५ ज्ञ, ६, "क्षिते प्र\।

परिवीय बष्ठणय्‌।२] भानन्वगिरिकुवटीकषासंवङितिशाकरभाष्यतमेता। ६८६

अथ हैनं जारकारव आर्तभागः पप्रच्छ यज्न- वल्केयेतिहीवाच कति ग्रहाः कत्यतिग्रहा इति।

निग3 हि निज्ञाते निगडितस्य मोक्षाय यनः करत॑व्यो भवति । तस्मा- तादर्ध्येनाऽऽरम्भः | अथ हैनं हशब्द रेतिह्यार्थः । अधानन्तरमश्वछ उपरते प्रकृतं याज्ञवल्क्यं जरत्कारूगोनो जारत्कारव ऋतभागस्यापत्य- मातेभागः प्रपच्छ याज्ञवल्क्येति होवचेत्पमिगुखीकरणाय । पुेवत्पन्नः कति ग्रहाः कत्यतिग्रहा इति । इतिशब्द वाक्पपरिप्तमाप्यथंः | तत्र निज्ञातेष वा ग्रहातिग्रहषु प्रश्नः स्पाद्निज्ञोतेषु वा | यदितवद्वहा भति- हाश्च निज्ञातास्तदा तद्रतस्पापि गुणस्य सख्याय निज्ञातत्वात्कति ग्रहाः कत्यतिग्रहा इति सख्पाविषयः प्रश्नो नोपपथ्यते। अथानिज्ञातास्तदा सख्ये- यविषयपन्न इति के ग्रहाः केऽतिग्रहा इति प्रष्टव्यं नतु कति ग्रहाः कत्यति- ग्रहा इति प्रश्नः। अपिच निज्गोतसामान्यकेषु विशेषविज्ञानाय प्रश्नो भवति यथा कतमऽत कठाः कतमेऽत्र कापा इति । न चत्र प्रहातिग्रहा नाम पदार्थाः केचन रोके प्रसिद्धाः । येन विश्चेषायः प्रश्नः स्पात्‌ । ननु चातिम्रस्यत इत्युक्तं ग्रहण्दीतस्य हि मोक्षः स मुक्तिः साऽतिगुकति सिति दि द्रिरकम्‌ । तस्माद्पप्रा ग्रहा अभतिग्रहाय। ननु तापि चत्वारो ग्रहा आिग्रसाश्च निज्ञःतावाक्चक्षःप्राणमनांसि तत्र कतीति प्रश्नो नोप-

तत्राऽऽह । निगडे दीति । बन्धज्ञनं पिना तते विष्टेष।योगान्मु नीः सपयोजक- अन्धङ्[नापप्वे,नन्तरनत्राह्मणपवृत्तिरव्युपददरति । तस्मादिति । कति ग्रहा इत्यादिः परथमः सरूयाविपयः प्रश्नः कतमे त इति द्विपीयः संश्येय विषय इत्याह । पुव॑वादति । संप्रति परश्नमाक्षिपपि । तत्रेत्यादिना । भद प्रश्षमाक्षप्य द्वितीयमा- किपति । अपि चेति। विरेषतश्वाज्ञातेष्विति चजञब्दरथः | मुक्त्यपिमुक्तिपदाधेदयप- व्रियोगिनौ बन्धनारूनौ महातिगरहौ सामान्येन प्रपि प्रश्नस्तु विशेषनुमृत्सायापिव्ि प्ट चोदयति । ननु चेति । तथाऽपि प्रश्द्रयमनुपप्नमित्याक्प्ता ब्रूवे । ननु तत्रेति । वाग्वै यज्ञ्य हे वेत्यादा रीति यावन । निज्ञोतत्वाद्विशेषस्येषि शेषः । अविमोोपदेशेन त्वगदिरपि सूयितवतात्तेषु चुष्टस्यानिधौरणाई पिशेषेण प्रपन्नेषु वागादिषु विशेषबुमृत्सायां संख्य।दि िषृयत्वेन प्रश्स्येपपन्नाथत्वान्नाऽऽक्षपोपपत्ति

-----~--~---

१४. 'हापना | २ ण, "्वेनोत्तर" । ३ ध. “मोक्षातिरे । ४ क, क्ल, द, वुष्क्या । ५ ध्‌, ज, ध. प्रतिप ।

१९० वृषारण्यकोपनिषत्‌ [वितीयाध्यापे

अष्टौ ग्रहा अष्टावतिग्रहा इति ये तेऽशे ग्रहा अष्टावतिग्रहाः कतमे त इति ॥ १॥ प्राणो वै ग्रहः सोऽपनेनातिग्राहेण गरहीतोऽपानेन हि गन्धाञ्जिघ्रति ॥ २॥

पद्यते निज्ञातत्वात्‌ । नानवधारणार्थत्वात्‌ । न हि षंतुष्टं तत्र विवक्षि- तमिह तु ग्रहातिग्रहद्शनेऽष्टत्वगणविवक्षया कतीति प्रश्न उपपद्यत एव । तस्मात्स मुक्तिः साऽ तियुक्तिरिति युत्तयतिय॒क्तीं प्रिरुकते प्रहाति- ग्रहा भं सिद्धाः । अतः कतिसंख्याका अ्रहाः कतिं वाऽतिग्रहा इति एच्छति । इतर आह । अष्टो ग्रहा अष्टावतिग्रहा इति । पे तेऽष्टौ प्रहा अमिहिताः कतमे ते नियमेन ग्रहीतव्या इति ॥ १॥ तत्राऽऽह्‌ । प्राणो वे रहः पाण इति प्राणयुच्यते | प्रकरषात्‌ । वायुषदहितः सः । अपानेनेति गन्धेनेत्येतत्‌ । अपानस्तचिवत्वादपानो गन्ध उच्यते । अपानोपहृतं हि गन्धं प्राणेन सी खोको जिघ्रति । तदेतदु- च्यतेऽपानेन हि गन्धाञ्ञिघ्रतीति ॥ २॥

रिति समाप्ते । नानवधारणाथेत्वादिति । वदेव स्यति । न हीति । वत्र पै ब्राह्मणे वागादिंष्विति यावत्‌ । एटितां प्रथमप्रश्नोपपत्ति कथयति । इह तिति । ननु अहाणामेव पुवे्ोपदेशािदेशाम्यां पविपन्नत्वात्तेषु विशेषबुमुत्सायां कवि ग्रहा इति प्रश्नेऽप्यतिग्रहाणामप विपन्नत्वात्कथं कत्यतिग्रहा इति प्रश्रः स्यादत आह । तस्मादिति । पर॑स्माद्राष्यण।दिति यावत्‌ । वागादयो वक्तम्यादयश्च चत्वारो अहा- श्वातिग्रहाश्च यचपिं विशेषतो निज्ञौवस्वयाऽप्यपिदेशपाप्राश्वत्वारो विशेषतो न ज्ञायन्ते तेन तेषु विशेषतो ज्ञानसिद्धये प्रश्न इत्यमिपेत्य विशिनष्टि । निय- मेनेति ॥ १॥

द्वितीये प्रश्ने परिहारमुत्यापयति । तत्राऽऽहेवि। प्राणशब्दस्य घ्राणविषयत्व पूर्वा तरग्रन्थयोवोगादीनां पररुतत्वं हेतुमाह । प्रकरणादिति । वस्य गन्धेन रहौ वत्वति- यथं विशिनष्टि । वायुसहित इति । अपानशब्दस्य गन्धविषयतवे गन्धस्यापाने- नाविनामावं हेपुमाह । अपानेति । ततैव हेत्वन्तरमाह । भपानोपहृतं हीति । अप- श्वामोऽतरापानब्दायेः | उक्तेऽथं वाक्यं पाठयति । तदेतदिति ॥ २॥

१ ल, चर छ, द, चतुष्टयं । २ ग, "पिप्रति" । ३, "तिसंद्याका भति। ग, च. इ, ति चाति । ४ छख, ट, अपानश्वा ।

दिवीयं ङ्नणम्‌।२] भानन्द गिरिकृदटीकासवकितर्शांकरभाष्यसमेता। १९१

वाग ग्रहः स नाश्राऽतिग्राहिण गृहीतो वाचा हि नामान्यभिवदति ॥ ३ ॥ जिह्वा वै ग्रहः ष रसेनातिग्राहेण गरहीतो जिहया हि रसा- न्विजानाति ॥४ ॥ चष ग्रहः स सूपेणातिग्रा- हेण ग्रहीतश्चषा हि रूपाणि पश्यति ॥ ५ ॥ श्रोत्रं वे ग्रहः स शब्देनातिग्राहेण गृहीतः श्रोत्रेण हि शब्दाञ्शृणोति ॥६॥ मनो वै ग्रहः स कामेनातिग्राहेण ग्रहीतो मनमा हि कामा- न्कामयते ॥ ७ ॥ हस्तो वे ग्रहः स कर्मणाऽ-

वागे ग्रहः । वाचा हध्पार्मपरिच्छिन्नयाऽऽसङ्गविषयास्पदयाऽ- सत्यारताप्तम्पबीमत्सादिवचनेषु व्याष्तपा ए्हीतो खोकोऽपदतस्तेन वाग््रहः स नान्नाऽतिग्राहेण गृहीतः स वागाख्यो ग्रहोनाघ्ना वक्तव्येन रिषयेणातिग्रहैणातिग्राहेणेति दैष्यं छान्दस नाम वक्ततयार्था हि वाक्तेन वक्तत्येनार्थेन तादर्थ्येन प्रयुक्ता वाक्तेन वशीकृता तेन तत्कायमकृत्वा नेद तस्या मोक्षः । अतो नान्नाऽतिग्राहिण एृहीता वागित्पुच्यते | वक्तत्यासद्धेन हि प्रवृत्ता सर्वानर्थ युञ्यते । प्षमानमन्यत्‌ । इत्येते तक्प-

षी णी ममम नक १ क भणि गी

वाचो अहत्वमुपपादयति । वाचा हीति । आसङ्गस्य प्रिषयः शन्दादिरेवाऽऽस्पदं यस्या वाचस्तयेवि विग्रहः | तत्सिदयथमध्यात्मपरिच्छिन्नयेति विशेषणम्‌ | अपत्यं परपीहाकरं मिभ्यावचनं तदेव खदृष्टमाचविरोध्यद्रतं विपरीतं वा| आदििपदनेष्टानि्ट- क्तिः | वाचि परकतायां स नानेति कथमुच्यते तत्राऽऽह । स वागाख्य इति । वक्तन्येन वाचो वकशीरूतलं साधयति । वक्त्यार्थति । वाद्येन वचनकरणववेनेवि सावत्‌ । वचनं वाचो वक्तव्येन वशीकतते फलितमाह । तेनेति । तत्कायं वचनं मोक्षश्चासाषारणे देवतात्मनि पर्यवसानम्‌ । वक्तम्यार्थाक्तिं विना वाचो प्येवाने सिद्धमेमाह | अत इति । गाचोऽपि ग्रह एदीतत्वमनुमवेन साषयपि । वक्तत्येति । वाचा हल्यादेरपानेन दीयादिना वुल्यायेादय्याख्येयत्वमाद । समानमिति । घराणं वान्जद्वा चक्षुः भ्रतरं मनो स्वौ त्वगिदुक्तान्य्रहानिगपयति । इत्येत इति ।

) घ, "तदि । रप. तेव |३६्‌, न, ण, "नाध वा ।

६९३ शृहवारण्यकोपनिषत्‌' [वृकीयाण्वाभे

तिग्राहेण गृहीती हस्ताभ्या हि कर्म करोति ॥८॥ तमवे ग्रहः स स्पर्शेनाति- ग्राहेण गृहीतस्तचा हि स्पशान्पेदयत इयेतेऽष्ट ्रहा अष्टावतिग्रहाः ॥ ९ ॥ यान्नवल्क्येति होवाच यदिद५ सष मृत्योरत्ं का खित्सादेवता यस्या मृत्युर-

~ -- ----> ~ -- “~ --- ~~~ ~ = ~ ~ ~ त कि आ 0 0 जा. ८0 जः

(7 त 1 १ 1 ।

यन्ता अष्टो ग्रहाः स्पशपयंन्तश्चितेऽष्टावतिग्रहा इति ॥३॥ ४॥ ॥ ५ ॥ 8 ॥ ७॥८॥९॥

उपसंहृतेषु ग्रहातिग्रहेष्वाह पुनयाज्ञवल्क्येति होवाच । यदिदं स मृत्योरन्नं यदिदं व्याकृतं सवे प्रत्योरन्न सर्वे जायते विपद्यते च ग्रहाति- ग्रहखन्नणेन मृत्युना ग्रस्तम्‌ । का स्वत्वा नु स्यात्सा देवता यस्या देवताया मृत्युरप्यन्नं भेत्‌ ““रल्युयस्योपसेचनम्‌” इति श्रुत्यन्तरात्‌ । अयममिपायः परष्टुयदि मरत्योमरत्यु वक्ष्यत्यनवस्था स्यात्‌ । अय न वक्ष्यत्प-

स्माद्रहातिग्रहरुक्नषणान्रत्योमन्ञो नोपपचते । ग्रहातिग्रहमत्युविनाशे हि मोक्षः स्यात्‌ । स यदि म्रत्यारपि म्रत्पुः स्याद्रबद्रद।तिग्रहर्नगस्प

क~ ~~ > = = = ~ ~~ ~~~ = ~ = === == =+ ~ = ~ - ~ ~“

गन्धो नाम रसो रूपं शब्दः कामः कम स्पशं हत्यतिञरहानपि निगमयति । स्पर्च- पर्यन्ताशरेति ॥ ३॥ ४॥ ५॥ ६॥ ७॥<॥ ९॥

पर्वकमादाय न्याचषटे । यदिदमिति । यदिदं व्याकृतं जगत्सव॑॑मृलयोरन्नभिवि योजना । वस्य बदन्नत्वं सायाते । सवेमिति । मृयारन्नतसमात्रनायां श्रुत्यन्तरं सेवादयवि । प्रत्युरिति । मत्य बरत्युमाधिर्त्य पश्नस्व कररद्न्तनिरूप्णवद्पयोजन- त्वमाशङ्ग्याऽऽह । अयमिति । सत्येव मरहातिग्रहलक्षणे मृत्यौ मलो मविभ्यतीषि चेन्नेत्याह । प्रहेति । अस्तु व ग्रहाविग्रहनाशे युक्रारत्यव आह । स पदीति । न च मूत्योलुरस्त्यनवस्थानादित्यु क्तमिति भावः । पक्षेऽनवस्यानातक्े चमुक्तेरि-

1

किती आरणम्‌ र]भनन्दगिरि तटी कावित शौ करभाष्यसमेता । २९१

नरमित्य्ि मृत्युः सोऽपामन्नमप पुनमूत्युं जयति ॥१०॥ यान्नवल्कयेति होवाच यत्रायं पुरषो पिपत

रत्पोविनाशः । अतो दुवंचनं प्रश्नं मन्वानः च्छति का स्वित्सा दैव- तेति । भस्ति तावन्पत्पं गर युः । नुन्बनवस्था स्यात्तस्याप्यन्पो प्रत्यु रिति। नानवस्था । सवेमृत्योभ्रःव नतरानुपपत्तेः। कथं पुनरवगम्यतेऽस्ति मत्पोप्र्युरिति। दष्टत्वात्‌ । भपमिस्तापत्सरवस्य दष्टो मरपयर्बिनाशकत्वात्‌। सोऽद्भिभक्ष्यते सोऽग्निरपामननम्‌ | गहाण तदस्त मरत्पाप्रत्युरिति तेन सव गरहातिग्रहजात मक्ष्यते प्रत्या युना । तस्मिन्बन्धने नाशिते ग्रत्युना . भक्षिते सत्ारन्पाक्न उपपन्नो भाति । बन्धनं हि प्रहातिग्रहुरक्षणयुक्तं तस्माच्च माक्ष उपपद्यत इत्येतत पाधितम्‌ । अतो बन्धमोक्षाय पुरुषप- यासः सफ़रो भुवत्यतोऽपज्यति पुनभसयुम्‌ ॥ १०॥ परेण मरत्युना मृत्यो भषिते परमात्मदरनेन योऽसो मुक्तो विद न्सोऽय पुरूषो यत्र यस्मिन्कारे भ्रियत उद्ष्वेमस्माह्रह्मपिदो न्रिपमा- णात्ाणा वागादयो ग्रहा नामादयश्वातिग्रहा वासतनाष्पा अन्तरस्थाः

यतःशब्दाथ॑ः | अस्विपक्षं परिणति । अस्ति तापदिति । मृयोगदुत्ह्मातमसा- क्षत्ता विवक्षिवस्वस्याप्यन्यो मृत्युरस्ति चेदनवस्था नास्ति चेत्द्धेतवज्ञानस्यापि स्थितेरमुक्तिरिवि शङवे । ननिति । ततरास्तिपक्षं परिशह परिहरति । नानवस्थेति । यथोक्तस्य मृत्थोः स्वप्रविरोषित्वान्न किंविदवधपित्ययः । उक्तं पक्षं प्रभद्रारा पमा- णारूढं करोति । कथमिति । दृं स्ष्टयति । भप्रिस्तावदिति । दषत्वफछ- माचष्टे | एहाणेति । वस्य काम॑ कथयति । तेनेति । अप पृनगरत्युं जयती्यस्य पावनिकां करोति । तस्मिनिति । उक्तमेव व्यक्तीकरोति । बन्धनं दीति । परसा- पितं गृत्योरपि मृत्युरस्तीति प्रदशे)नेत्ि शेषः । मोक्षोपपत्तौ फलितमाह । भत इति। पुरुषप्रयासः शमादिपूतरकश्रवणादिः । तत्फलस्य ज्ञानस्य फलं दशेयन्वाक्ं योज- यति । अत इति । ज्ञानं प्रम्यथेः ॥ १० ॥ ` । सम्य्ज्ञानस्याप पुनभरत्युं जयतीत्युक्तं एठं विकशदीकपु प्श्नान्तरमुत्थापयवि । परेणेति । प्रेण मृत्युना प्रमाद नेनेति संवन्धः । ग्रहातिग्रहलक्षणो वन्धः सप म्यथेः | अरहशब्देन प्रय)ज्यरारिगदीतः | नामादौनां स्थूानां बदिषठत्वेन स्वरपस्तव- स्ल्क्तत्वात्कथं पदुत्क्रान्तिः पृच्छ्यते वत्राऽऽह । वासनाष्पा इति । वेषामनु- १. "तेखतो"।२च. द, °त्माद्भश्यमानःवात्‌ । ए"। ३ च. ढ, "माद । ४क्‌, ङ, ग. छ, द. त्याः तप्र ५९

१९४ हदारण्यकोपनिषत्‌ [ृषीयाध्यापे

उद्स्मास्माणाः करामन्त्याही नेति नेति होवाच याज्नवल्क्योऽत्ेव समवनीयन्ते स उच्छरययाभ्मायत्याभ्माती मृतः शते ॥ ११॥

"षि ४४४9४99१ गीष मीमणणणरौ

प्रयोजकाः क्रामन्त्यमरयुत्कामन्त्याहोस्विक्ेति। नेति होवाच याज्ञवल्क्यो नोत्क्रामन्त्यतरेवास्मिननेव परेगाऽऽत्मनाऽविभागे गच्छन्ति विदुषि कार्पाणि करणानि च स्वयोनौ परब्रह्मस्तन्ते समवनीयन्त एकीमविन समवस्ज्यन्ते प्ररीयन्त इत्यथः । उमे इव सषद्रे । तथा च श्रुत्य न्तरं कटाशब्दवाच्यानां प्राणानां परस्मिन्नात्मनि प्रख्यं दशंयति । एवमेवास्य परिद्रष्रिणणः षोडश काः पुरुषायणाः पुरुषं प्राप्यास्तं गच्छन्तीति । इति परेणाऽऽत्मनाऽविभागे गच्छन्तीति दशितम्‌ । न तरि मरतो नहि ृतश्चायं यस्मात्ष उच्छरृषत्युच्छरूनतां प्रतिपचत्तं आध्मा- यति बाह्येन वायुना प्रयते हतिददाध्माता मृतः शेते निशरेष्टः । बन्धन- नाशे मुक्तस्य न विद्रमनमिति वाक्यार्थः ॥ १९१ ॥

क्रान्तौ मुकत्यसंमवं सूचयति ` । प्रयोज्ञका इति । उत्करान्तिपन्े धरुवं जन्म मृतस्य चेति न्यायातुनरुत्पत्तिः स्यादनुत्रान्तिपक्ष मरणप्रसिदधिरविरुष्येतेति मावः । द्वितीयं पक्षं परिहरति । नेति होवाचेत्यादिना । कायौणि करणानि च सवाोगि प्रेणाऽऽ- त्मना सष्टाविमागे गच्छन्ति संनत्य्िन्नेव वहु परि समवनीयन्त इति संबन्धः । तेषां विदुषि विकये हेतुमाह । स्वयोनाविति । विद्वानेव हि पूतरेमविचयया तेषां योनिरा- सीत्तेिन्विद्यादशायां तदाद वि्ायामपनीतायां परिपणे तचे तेषां पयवसानं संम- वतीद्यथंः | कारणे कायीणां प्रविल्ये दृष्टान्तमाह । ऊर्मय इति । प्राणादीनां कार्‌ गतेसगौरूयो लयश्ेत्पुनरुतत्निः स्यादिलयाशङ्ग्य ज्ञाने सयज्ञानध्वसानैवमियमिपे- ल्याऽऽह । तथा चेति । सपिषयाण्येकादशेन्दरियाणि वायवश्च पञ्चेति षोडश कंला- स्तां स्ावरयमाश्रयान्तरं च वारयति। पुरूषायणा इति । वापं निवृत्तिश्च पुरुष म्यपिरेकेण नास्तीति सुचयति । पुरुष प्राप्येति । प्राणश्रे्नोत्रामन्ति डि मृगो त भवतीति पतीपि विरोषं सङ्कित्वा परिहरति । न तर्हीत्यादिना । दविशब्दो भला विषयः । प्रङूवं वाक्यं प्रत्यक्षपिद्धदेहमरणानुवादकमित्यमिपरत्याऽऽह । बन्धनेति ॥ ११ ॥

१ ख. ध्‌. च.ज.ठ. नि । प क्षति।न। रध,ड,ज. 'तोऽतः। ३ करक. न. ढ. ते । सप्र ४ क्ष, ब. 2.तयस्मि" । ५ ण, "तस्यां विया" ६ ह.म, इ. ण- रोषे श्ड्िते प ।

क

दिदीयं बरह्मणम।२] भानन्दगिरिङ्तेदीकासवछिलशांकरभाष्यसमेता। ६९६

यान्नवल्वयेति हीवाच यत्रायं परषो . प्रियते किमेनं न जहातीति नामेयनन्तं वै नामानन्ता विशवे देवा अनन्तमेव स तेन लोकं जयति ॥१२॥

[ प श पि 1

मुक्तस्य कि प्राणा एव समवनीयन्त आहोखित्तत्परयोजकमपि सवम्‌ । अथ प्राणा एव न तत्पयोजकं सर्व प्रयोजके विचमने पुनः प्राणानां पसङ्कः । अथ स्वमेव कामकमोदि ततो मोक्ष उपपद्यत इत्येव- मथ उत्तरः प्रश्ः । याज्ञवल्क्येति होवाच यत्रायं पुरुषो श्रियते किमेनं न जहातीति । आहेतरो नामेति । सवं स्षमवनीयत इत्यथः । नाथमान तु न डीयत आकृतिस्षबन्धात्‌ । नित्य हि नाम । अनन्तं वे नाम। नित्पत्वमेवाऽऽनन्त्यं नान्नः। तदानन्त्याधिकृता अनन्ता वै पर्वे. देवा अनन्तमेव स तेनं टोकं जयति । तन्नामानन्त्पाधिङतान्विश्वान्देवानात्म- त्वेनोपेत्य तेनाऽऽनन्त्यदशनेनानन्तमेव लोके जयति ॥ १२॥

ग्रहातिग्रहष्टपं बन्धनयुक्तं मृत्युरूपं तस्य च ग्रत्योमप्युसद्राबान्मो- ्षश्वोपपद्यते । स च मोक्षो प्रहातिग्रहदपाणामिदैव प्रयः प्रदीपनिर्वा-

+~ ~~~

पाणा नोत्कामन्वीवि विशेषणमाभ्चत्य प्रश्नान्तरमादत्ते। गुक्तस्येति । पक्षदयेऽप प्रयोजनं कथयति । अथेत्यादिना । यतपजक्षेवाचमूत्तदधुना नाममाजावशेषपियक्ते

क ह 0 क

नाविषटं किंचिदिति यथाऽवगम्यते तथाऽजापि नाममात्रं न्नेयमाणा विद्वि न जहा तीत्युक्ते न किंचिदवशिष्टमिवि दष्टः स्यादिति प्रत्युक्तितात्येमाह ।.स्व॑प्रिति । यथाश्चवमथमाभ्रित्य प्रत्युक्ते व्याचष्टे । नामपरात्रं तिविति.। विदुषा नामनिलयत्वे हेतवन्वरमुत्तरवाक्यावष्टम्मेन दशेयति । नित्यं हीति । अनन्तरोब्दान्नान्नो व्यक्ति प्ाचचये प्रविमावि कुवो नित्यतेलयाशङ््थाऽऽह । नित्यत्वमेवेति । व्यक्तिमेदस्य पसिद्धलान्न वदक्तन्यं ब्रह्मविदः स्वदृष्ट्या नामामि न शिष्यते परद्टया वदवशे- पोक्तिः शको पृक्त इत्यादिम्यपदे्यदशेनादतो नामनित्यलं व्यावहारिकापरिवि मावः । ब्रह्मास्मीति दशनेन विश्वान्देवानाचत्वेनोपगम्यानन्वं लोकं जयतीति सिद्धानुवादो बह्मविद्यां स्तोतुमित्यमिपरे्यानन्वरवाक्यमादत्ते । तदानन्त्येति । तद्याच । तज्नामानन्त्पेति ॥ १२ ॥

यत्रास्येयदिस्वासय॑॑वृत्तानुवादपूषेकं कथयति । ग्रहातिग्रहद्पमित्यादिना । किमेनपि्ादिवाकयस्य खन्याख्यमुक्त्वा यत्र्यदिस्वात्मयं चोक्तम्‌ । इदार्नी मवृ र

१६, ण्‌. श्चदितमि"। २ क. ध. ब. न्दो. नात्नो \ ३ द. ण. "बुव प्र।

३९६ गृहदारण्नक्षापनिष्ठं (शितीरक्यर्े | याज्ञवल्क्येति हौवाच

णवत्‌। यत्तदृग्रहातिग्रहाखय बन्धनं गृत्युषटपं तस्य पत्मयोजकं तत्सड्प- -निधौरणाथेमिदमारमभ्यत । याज्खवर्स्येति होवाच । अत्र केषिह्ण- यन्ति प्रहातिग्रहस्य सप्योजकस्य विनाशेऽपि किरु न पृच्यते | नामावशिष्टोऽविचयोषरस्थानीयया स्वात्मपरभवया परमात्मनः षरि च्छिन्नो भोर्पाच्च जगतो व्यादृत्त उच्छिन्नकामकमांन्तरारे वयवति- ठते | तस्य परमात्मेकत्वदशंनेन द्रैतदशंनमपनेतव्पमित्यतः परं पर- मात्मदशनमारब्धव्यपित्येवमपवगोख्यामन्तराखावस्थां परिकरप्योत्तर- ्रन्थस्तबन्धं कुन्ति । तत्र वक्तव्यं विशीर्भेषु करणेषु विदेहस्य परमा- त्मदरौनश्चवणमनननिदिष्यासनानि कथमिति । स्षमवनीतपाणस्य हि नाममात्रावरिष्टस्पेति तैरुच्यते । ग्रतः शेत इति हुक्तम्‌ । न मनोरथे- नाप्येतदुपपादयितुं शक्यते । अथ जीवन्न्रादिद्ामात्रावशिषटो भोज्याद-

पपश्चपरस्यानयुत्थापयति । अत्रेति । किमेनपि्यादावरितिे यावत्‌ । समुयानुष्टानादे- हयोः सपयोजकयोनौशेऽपि पुंसो पुक्तिनं चेत्ताहि वस्य बद्धत्वायोगात्कामतौ दशाम- वलम्बतामित्याशङ्ग्याऽऽह । नामावशिष्ट इति । क्षिपे रूषरवदस्थितात्माविचया परस्मात्परिच्छिननशवेदत्मा ताहि बन्धक्षस्येव स्यान्नतु मान्याजगतो व्यवृत्तिरिया- शङ््याऽऽह । उच्छिन्नेति । सवेस्ये कमोदिफलस्य सतात्मनः सपुचयातादिवस्य भोगादपराप्ठाथोमावात्कामासिद्धया कमोमावात्ये(जकराशेरच्छिचिरियथेः । किमिनमि- त्यादावन्वराछावस्थस्य विद्यापिकारिणो निष।रणात्तदपे तिव चाशेषतेनोषस्तपश्ना- देरारम्मं सेमावयति । तस्येति । इविक्ब्दो वणेयन्तीत्यनेन संबध्यते । तह यत्रो- पस्तपशनादौ बश्चविधोच्यते तस्येवाऽऽरम्भो युक्त यत्स्यत्यारिस्तु वृपेत्याशङ्् फठ्वद्विवाप्राधिशेषत्वेन निवदमृदुपरथजकनिष)रणाथ) यजेयादिरियमिपेत्य।ऽऽह्‌ | एवमिति । दिरण्यगमौदन्योऽनन्यो वा विचाभरिकारी परथमेऽपि मृतस्य जीवगे वा विद्यापिकारो विवक्षिस्वयेति एच्छति । तत्रेति । वत्राऽऽयम।कषिपवि । विशी ष्विति । भकषिपं स्फुटयितुं तद्‌ य,मुक्तिमनुवदति । समवनीतेति । नाममात्नविशि- टस्याधिकारो विचायामि वि रेषः। समवनीवपगध्यत्वनन श्रुतिं सेवादयपि । मृत इति। कथमेतावता यथोक्ताेपतिदिस्वत्राऽऽह । न मनोरयर्नेति । उपहवपाणस्य भरवणा्पिकारित्मेवच्छम्दे।५ः। प्रि वीयं शड़पे | भयत । अपवृत्तो विधापिकारति

१७. यद्‌ २२. श्यप्र। ३ च. ट. 'मा्पंद । ४ ङ. "मेव नाभाति । ५. नस्य मादि ।

दिली गम्‌ ।२] भानन्दभिरिषतरीशासंपिवांकरभाष्यसमेता । ३९७

पादृत्त शति परिकरप्यते तशु किंनिमित्तमिति वकष्यय्‌ । समस्तते. कत्वात्मपाप्ठिनिमित्तमिति पवुख्पेत तत्पूषैमेद निराकृतम्‌ । कर्मसहिः तेन द्ेतेकत्वात्मदश्चनेन संपन्नो विद्भान्मृतः समवनीतप्राणो जगदात्मत्वं हिरण्यगरभस्व्प वा पराप्नुयादसमवनीतप्राणो भोज्याज्ीवनने्र व्यादृत्तो विरक्तः पर मात्मदशेनामिगखः स्यात्‌ । न चोभयमेकप्रयज्ञनिष्पायेन साधनेन र्पम्‌ । हिरण्यगमभेपापिप्तायनं चेन्न ततो व्याष्ृततिप्ताधनप्‌ । एरमत्मामियुीकरणस्य भोज्याद्यावृत्तेः साधनं चेन्न दिरण्यगमेपद्ि- साधनम्‌ । न हि यद्रतिसाधनं तद्रतिनिद्रततेरपि । अथ म्रत्वा दिरण्य- गभ॑ पराप्य ततः प्षमवनीतपराणो नामरिष्टः पररमालमन्ञनेऽधिक्रिपवे । ततोऽस्मदाचथं परमात्मन्नानोपदेशोऽनयेकः स्यात्‌ । सरदैषां हि ब्म विद्या पुरुषाधथायोपदिदयते“तयो यो देवानाप्‌"'इत्पायया श्रुत्या । तस्मा- द्त्परन्ेनिकषा शाच्नवादवेवेयं कल्पना । परकृतं तु वर्तपिष्यामः। तत्न केन

(चाणि न 9 ~ ~

शेषः । जीवतो भेन्याद्यावतनं सम्यगवियं विना दुःशकमिति मता च्छति । तेत्तिति । अपापे कामो मववि परते मिवत इवि परिद्धेरपरपरि थय कमेसमुधिवया हैरण्यगपदप धिरे निवृत्तिकारणपिति शङ्कते । समस्तेति । भपरविधासमुचचितं कम टैरण्यगमेमोगपपके न मेऽ्यन्निवृत्तिसावनमिति तृतीये व्युताहि- मिति परिहरति । तत्पर्वमरेवेति । उक्तमेव व्यक्तीकुर्वन्विभजपे । कमसहि- तेनेति । अिकमेव समितं कममियारे कि न स्यादत आह । नचेति । उमयाथेत्वामावं समयते । हिरण्यगर्भत्यादिना । समुचितं कमे नोभयाधमिखतर शन्वमाह्‌ | न हीति । हिरण्यगमें विधापिकारीति पक्षं निक्षिपति । तथेति। दूषयति । तत ईति । ननु महानुभवानामसद्विरिष्टानामेव बरह्मविचोपदिङ्यमाना मोक्षं एलयति नास्माक्मिल्याशङ्कचाऽऽह । सर्वेषामिति । न च वन्मवेऽपि याय श्रवणादि इत्वा वरि्योदयस्तहरिव विद्रानो मुक्तिसिदधौ कृतमितर श्रवणादिनेवि वाच्यम्‌ | द्वारमेदस्यानु कात विमागाधीनपव्तिपयुक्तप्रयोजनवदवियोदयस्य च कपि निकत्वेन यथापरवा9 व्यवस्थोपपततेः । वस्तुतो निर्विशेषे विन्धीने नाविघाविचे बन्ध- युक्त" चेत्यमिपेख परपक्षतिराकरणमुपसंहय शरुप्यारूयानं प्त।वि । तस्मादिति। करपय्ये श्रुतिम्य।खूयाने यजेद्य।्याकाङ्नपू्ैकमवतारयपि । तनेति । वत्र पुरूष. ब्देन विद्वानुक्तोऽनन्वरव(कंये वत्परनिभरियाशङ्च वध्यमाणङ्मौश्रयललिङ्घेन बाध्यः

१६. द.ज. तथ । २.६. छ. ज, यद्यच्यते। ३ कड. ४, दवान्या |भ्दनग क, घु. छ. ज. छ. द, *न्तङ्ध्य | ५ क. च. ध्‌, द, ण, मोग्याय" । ६ ध, तत्रेति। ७न. या समुितेन कमणा है" । ८ ण. "व तननि! ९ ध, अ. ण. "क्ती वेद्य ।

६९८ . ` बृहदारण्यकोपनिषत्‌ (िर्षीयाष्योत्न

यत्रास्य पुरुषस्य मृतस्या वागप्येति वातं प्राणश्वष्ठरादित्वं मनश (1 रत्र पथिवी५ शरीरमाकाशमात्मोषधीरे वनस्पतीन्केशा अप्सु रोहितं च रेतश्च निधीयते क्रायं तदा परुषी भवती

अयुक्तं ग्रहातिग्रहङक्षणं बन्धनमित्येततन्िर्दिधारयिषयाऽ5ऽह । यास्य पुरुषस्यापसम्यग्दरिनः शिरःपाण्यादिमतो मृतस्य ॒वागग्रिमप्येति वातं प्राणोऽप्येति चक्षुरादित्यमप्येतीति सवेत्र संबध्यते । मनश्चन्द्र दिशः श्रोत्र प्रथिवी शरीरमाकाशमात्मेत्यतनाऽऽत्मापिष्ठानं हृदयाकारश मुच्यते । स आकादामप्येति । आओषधीरपियन्ति रोमानि । वनस्पतीनपियन्ति केशाः । अप्छु रोहितं च रेतश्च निधीयत इति पुनरादानखिङ्गम्‌ । सवत्र हि वागादिशब्देन देवताः परिष्न्ते न तु करणान्येवापक्रामन्ति णन्मो- क्षात्‌ । तनन देवतामिरनपिष्ठितानि करणानि न्यस्तदात्रावुपमानानि विदेहश्च कतो पुरुषोऽस्वतन्नः किमाभितो भवतीति प्रच्छ्ते । कायं तदा पुरूषो भवतीति किमाश्नितस्तदा पुरूषो भवतीति। यमाश्चरपमाभित्थ पुनः कायंकरणसंघातयुपादत्ते येन ग्रहातिग्रहरुक्षणं बन्धनं प्रयुञ्यते

सनिषिरियमिपेत्याऽऽह । असषम्पग्द््षिन इति । संनिषिबापे छिङ्खान्तरमाह्‌ । निधीयत हति । वस्य हि पनरादानयोग्यद्रव्यनिधाने प्रयोगदशेनादिहपि पनरा ठानं छोहिवादेरामादयतः प्रपिद्धः संसारिगोचर एवायं प्रश्न इत्यथैः । अविदुषो वागादिरयाभोवादाङ्यनसि दनद वि न्यायात्तस्य चात्र श्तेरविदानेव पुरूषस्वदी- यकलाविरयस्य श्रुतिप्िदधखारियाशङ्क्ाऽऽह । सवत्र दीति । अन्न्यायंशानां वागादिश्षब्दिवानापपक्रमणेऽपि करणोनां वदभवे वदपिष्ठानस्य देहस्यापि मावेनं भोगसंमवान्न प्रश्नावकाशोऽस्वात्याशङ्ष्याऽऽह । तत्रेति । देवतांशेषृपसंहवेष्विढि यावत्‌ । तेषां तामिरनपिष्ठिवतवे सत्यथेक्रियाक्षमत्वं फलतीत्याह्‌ | न्यस्तेति । करणा- नामविष्टातृहीनानां ोगहेदुत्वामविऽपि कथमाश्रयपरश्नो मोक्षः स्यादित्याशङ्याऽऽह | विदेहश्चेति । प्रश्नं विवृणोति । यमाश्रयमिति । भहरेत्यादिपरिहारमववार-

१ ज्ञ, न्च. ट, यते निर्धीप्त। २. अ. ण, इतीति। ३ करल, ठ, चिद्दषं। ४ ध, -दिविङ" । ५ ण, "मावो वाङ्म" । ६ ब. ण, ¶िवादिन्या ।

हितीयं बाह्मणम्‌।२]भानन्दगिरिकतटीकासवङितिशांकरभाष्यसमेता । ३९९

याहर मोम्य हस्तमार्तमागाऽऽवामेवैतस्य वेदि- ष्यावो न नावेतत्सजन इति । तो रीक्रम्य मन््रयांचक्राते तौ ह ४.५ तुः कर्म हेव तदूच- तुरथ यद्मशशभ्सतुः कमं हेव तपपरशषश्^ सतः

तत्किमिति प्रश्नः । अत्रोच्यते । स्वभावयदच्छाकारकमेदेवैविज्ञानमा- मन्यानि वादिभिः परिकल्पितानि । अतोऽनेकविप्रतिपत्तिस्थानत्वा- जेव जस्पन्यायेन वस्तुनिणंयः । अत्र वस्तुनिर्णयं चेदिच्छस्याहर सोभ्य हस्तमातभाग ह आवामेवैतस्य त्वल्पष्टस्य वेदितम्यं यत्तद्रेदिष्यावो निरूपपिष्यावः । कस्मात्‌ । न नावावयोरेतद्रस्तु सजने जनसमदाये निर्णेतुं शक्यते । अत एकान्तं गमिष्यावो पिचारणाय । तो हित्यादि श्रुतिवचनम्‌ । तो याज्ञवल्क्यातेभागावेकान्तं गत्वा कि चक्रतु- रिस्युच्यते । तो होत्कम्थ सजनादेशान्मच्र्यां चक्राते । भादौ लोकि फवादिपक्नाणामेकेकं परिण्ह् विचारितवन्तौ । तो ह विचायं यदूच तुरपोह् पर्वंपक्षान्सवोनेव तच्छ्रण । कमं हेवाऽऽश्रयं पुनः पुनः कार्यं करणोपादानहतुं तत्त्ोचतुरुक्तवन्तौ । न केवलं कारकमेदेवश्वरे- प्वभ्युपगतेषु हेतुषु यत्पशशंसतुस्तो कमं हैव तत्यशशंसतुः ।

~ ~ = ~ = न ~ "> --~ = ~~~ = ~~ ~~ ~~~» ~~~ ~ ~~~ ~~~ ~~~ ~ =

यति । अत्रेति | मीमांसका कोकायता ज्योति्विदो वैदिका देवताकाण्डीया विज्ञानवादिनो माध्यमिकाश्ेत्यनेके व्रिप्रदिपत्तारः | जल्पन्यायन परस्मरपेचलि- वमा्रपयेन्तेन व्रिचरेणेति यवत्‌ । अत्रेवि परश्नोक्तिः | ननु प्रष्टाऽऽ्ैमागो याज्ञवल्क्यश्च परतिवक्तेवि द्राविहोपम्येते । तथाच तौ हेत्यादिवचनमयुक्त तुतीयस्यानामावाद्त आह । तौ हैत्यादीति । वकेत्येकान्वे स्थला विचा- रावस्थायाप्रिति यावत्‌ । न वेवं कमं कारणमूचतुः रितु तदेव कादिषु हेतुष्वभ्युपगवेषु सत्यु प्रशश्ेसतुः | अतः परशसावचना्कमणः प्राधान्यं गम्यै न तु कालादीनामहेतुखं वेषां कमस्वङ्पनिष्पन्तो कारकतया गुणमावदशेना- त्फ़ठकालेऽपि वत्पाधान्येतैव तद्धेतुतवसंमवाद्िलयाह । न केवर्खछपिति । पएण्यो वै

१ त. सौम्य। २ स. ष्वतवि"। ३ न्न, ड, च. ज. सौम्य। ४ग. "वध्व ।५६. अ, 'प्रस्छलि" ।

४००. बुहदरिण्यकोपनिषत्‌ ्ीकाभ्यीयेः

पुण्यो वे पुण्येन कर्मणा भवति पापः पापेनेति तती ह जारत्कारव आतंभाग उपरराम ॥१३॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि तृतीयाध्याये हितीयं ब्राह्मणम्‌ ॥ २॥

यस्मान्निधारितमेततकममेपयुक्तं ग्रहातिग्रहादिकायेकरणोपादानं एन पुनस्तस्मात्पुण्यो वे शाघ्रविहितेन पुण्येन कमरणा भवति तद्विपरीतेन विपरीतो भवति पापः पापनेत्येव याज्ञवल्क्येन प्रश्नेषु निर्णतिषु ततोऽ- शक्पप्रकम्प्यत्वायानज्ञवस्क्यस्य ह जारत्कारव आत॑माग उपरराम ॥१३॥ इति श्रीमह्हदारण्यकोपनिषद्वाष्ये वृर्तापाध्याये द्ितीयमातमागव्राह्मणम्‌ ॥ २॥

भथ हनं भुल्युरीघ्वायनिः प्रच्छ । ग्रहातिग्रहक्नणं बन्धनयुक्तम्‌। यस्मात्सप्रयोजकान्युक्तो मुच्यते येन वा बद्धः संप्रति स प्रत्युः । तस्माच्च मा उपपद्यत । यस्मान्मत्योमत्युरस्ति । युक्तस्य च न गतिः कचित्‌ । सवात्सादां न(ममात्रावशेषः प्रद।पनिवांणवदिति चवधृतम्‌। तत्न सरतां मुच्यमानानां च कायकरणानां स्कारणससगे समाने मुक्तानमत्यन्त- मेव पुनरनुपादानम्‌ । सेसरतां तु पुनः पुनरुपादानं येन प्रयुक्तानां भवति तत्कमत्यवधारितं पिचारणापवकम्‌ । ततभ्ये च नाम।वशेषण

क म क कन्न ~ > ~ ^ --> ---- = ~ ~~ = "~ ~ == =

पण्यनलयाद्‌ म्याचष्ट | यस्मादित्यादिना ॥ १३॥ इति बृहदारण्यकेपनिषद्वाष्यटीकायां तृतीयाध्यायं द्विीयमातेमागवाह्मणम्‌ ॥ २॥

बह्मणान्तरमवतायं वृत्तं कीतयति । अथेत्यादिना । उक्तमेव तस्य मृत्यु वय्तकरोति । यस्मादिति । अरि मृहयाश्यादावुक्तं स्मारयति । तस्मादिति । यत्रायमिद्यादावुक्तमनुद्रव पि । मुक्तस्य चेति । यत्रस्येत्यार। निर्णीतिमनुमकिते । तत्रेति । पूतैवाह्मणस्पो अन्यः सप्म्ययैः । वस्य चावधारितपित्यनेन सबन्पः । संस रतां मुच्यमानानां च यानि कायेकरणानि वेषापरिवि भेयविकरण्यम्‌ । अनुपदानमुपदा- नमिलुभयत्र कायैकरणानाधिवि संबन्धः । कमणो मावामवाम्यां बन्पमेक्षावुक्ती

हवत्रामद्ह्वारा कमणो मोक्षहेतुत्वं स्फुययपि । तत्य चेति । वस्य भवदारा बन्धः न

५१. ध. ङ, च. छ, ज. प्त, द, नामाव" । २९. ग, व, "रण्‌

| तषे ब्राह्नगम्‌।३] भामन्दगिरिकुतदीकाषवखिहशांकरभाष्यस्षमेवा। ४०१.

सर्बोत्सादो मोक्षः। त्च पुण्यपापाख्यं कमे। पुण्यो वे पुण्येन कर्मणा भवति पापः पापेनेत्यवधारितत्वात्‌ । एतत्करतः सक्तारः । तनत्रापुण्येन स्थाव" रजङ्गमेषु स्वभावदुःखेबहुरेषु नरकतियक्पेतादिषु ख दुःखमनुभवति पुनः पुनजयमानो न्रियमागश्चव्येतद्राजेवत्मवत्छव॑खोकप्रसिद्धम्‌ । यत्त शाद्गीयं पुण्यो वे पुण्येन कर्म॑णा भवति तनेवाऽऽदरः क्रियत इह शरुत्या । पुण्यमेव च कम स्वेपुरुषार्थसाधनमिति सर्व श्चुतिस्मृतिवादाः। मोक्षस्यापि पुरुषार्थत्वात्तत्साध्यता प्रप्रा । यावयावस्पुण्योत्कषस्ताव- तावत्फलोत्कषप्रापिः। तस्मादुत्तमेन पण्योत्कर्षण मो्ो भविष्यती- त्याशङ् स्यात्‌ । सा निवतेयितष्या । ज्ञानसहितस्य च प्रकृष्टस्य कमेण एतावती गतिः । व्याकृतनामहपास्पदस्वात्कमंणस्तत्फरस्य च। म त्वकार्यं नित्येऽव्याकृतधर्थिण्यनामद्पात्मके क्रियाकारकफरस्वभा- ववाजिते कमणो व्यापारोऽस्ति । यत्र च व्यापारः स पंसार

हेतुत्वं प्रकययति । तशचेति । पुण्यपापयोरुभयोरपि संपारफकलाविशेषातुण्यफढ्व- त्पापफलमप्यत वक्तम्यमन्यया ततो विरागायोगादियाशङ्च वर्तिष्यमाणस्य तातस्य वक्तु भूमिकां करोति । तत्रेति । पुण्येष्यपुण्येषु च निर्षारणोयो समी । सभाव दुःखबहुरष्विल्युभयतः संबध्यते । ताईं पण्यफ़लमपि सवैोकप्रसिद्धत्वाननात्र वक्त्य मिदयाशङ्याऽऽह । पत्तिति । शर्ीयं सुखानुमर्पमिति शेषः । इहेति ब्राह्मणोक्तिः शाल्लीयं कमे सवम ससारफलमेवेति वक्तं ब्राह्मणमिदुक्ा शङ्कत्तरत्वेनापि तद्वव रयति । पुण्यमेवेत्यादिना । मोक्षस्य पृण्यप्ताध्यत्वं व्रिषान्तरेण सावयति । यारथा- वदिति । कथं तस्या निववेनमियाशङ्चाऽऽह । ज्ञानरसाहितस्पेति । समुदितमपि कमे सपारफढमेवेत्र हेतुमाह | व्याकृतेति । मोऽपि स्वगदावरिवि परुषयलावि- दोषात्कमणो म्यापारः स्यादि्याशङ्ग्याऽऽह । नलति । अकाथत्वपुतत्तिहीनतम्‌ । नियतं नाशशन्यत्वम्‌। भग्याङतधर्पिं ्याङुवनामरूपराहियम्‌ | 'अशब्दमसशेम्‌! इलयादिभ्रुतिमाभ्रियाऽऽह |अनामेति।(िष्कठं निष्क्रियम्‌! इया शुतिमाभरियाऽऽ६। क्रियेति । चतुिपक्रयाफङविलक्षणे मते कमणो व्यप्र न सेमवदीवि मवः | नन्वा स्थाणोरा च परजापतेः सवेत्र कभन्यापारात्छयं मोत परजापतिमावलक्षणे चद्या- पारो नास्ति वत्राऽऽह । यत्न चेति । कमेफरस्य सवस्य ससारत्वमेवोति कुव

१च. ढ. °जमार्गव^ २ क, ग. उ, छ, वस्तु। ३ क, च. दान्नीयः। ४ घ, ज. इ. "५: | त । ५, द, "गायां स । ६ अर, यस्तिति | ७ क, क, मद, ज्ीयःमु । ८ क. स.प.द. “व इति । ५१

४० वृदहारण्यंकीपनिषत्‌ िंतीषाष्वाये एवेत्वस्याथेस्य परव्शनाय ब्राह्मणभारम्यते। यमु केधिहुच्यंते विधातं कमं मिरमिरसंपि विषदध्यादिवत्का्यास्तरमारभत इति । तन । अनारभ्य त्वान्मोस्य । बन्धननाश एष हि मोतो न कायेभूतः । बन्धव चावि. देत्यवोचाम । अविथायाश्च न कमेणा नाश उपपश्ते । दष्टविषय- त्वा कमषामथ्यंस्य । उत्पत्याक्ठिपिकारषंस्कारा हि कमंसामथ्यंस्व विषयाः । उत्पादयितुं प्रापयितुं विकँ संस्कत च सामथ्यं कर्मणो नातो ध्यतिरिक्तविषयोऽस्ति कमंसामथ्येस्प। ॐङेऽप्रसिद्धत्वात्‌।न च मोक्ष एषा पदाथानामन्यतमः । अविद्ामतिव्यवहितं इत्यवोचाम । बाढम्‌ । भवतु केवलस्येव कर्मण एवंस्वभावता । विचासेयुक्तस्य तु निरमिसंधेभंवत्य- न्यथा स्वभावः । दष्टं हन्यशक्तित्वेन निङ्षेतानामपि पदार्थानां विषद-

सिध्यति तत्राऽऽह । इत्यस्येति । विद्यासहिवमपि कमे सेपारफटं कयेव मोक्षापवि- स्वप्शद्ध्यथ विचारयन्पूकेपक्षयावि | यत्तिति । यथा केवकं विषदध्यादि मरणज्व- रादिकरमपि मश्ररकरादियुक्तं जीवनपृष्ट्याद्यारभते वथा स्वतो बन्फृलमपि कमं फरा- मिङाषमन्तरेणानुष्िवं विचयासमुचितं मोक्षाय क्षममिलयथं: | मुक्तेः साध्यताङ्कीकारे समु- चिठकमेसाध्यत्वं स्यान्न तु तस्याः साध्यत्वं पीमाजायत्तत्वाद्रिदुत्तरमाह । तक्नेति । हेतुमेव साषयति । बन्धनेति । फँ तद्रन्धनं तदाह । बन्धनं चेति | अविद्ानाशोऽपि कमौरम्यो मविभ्यतीतिं चेन्नेत्याह । अविद्यायाश्रेति । माषो न कमेसाध्योऽविद्यास्वमयत्वाद्रज्न्ववि चास्तमयवदित्यथेः। त्रैव हेत्वन्तरमाह । दएविषय- त्वाश्ेति । न कमसाध्या मुक्तिरिति शेषः । तदेव स्पष्टयति । उत्पत्तीति । उक्तभव कमेसामथ्यविषयमन्वयन्यतिरेका्यां साधयति । उत्पादयितुमिति । भपसिद्रता- दिवि च्छेदः । उत्पस्यादीनामन्यतमत्वान्मोक्षस्यापि कम॑सामथ्ये विषयता स्यादिति चेन्नै त्याह । न चेति । नित्यत्वादात्मतवात्कृटस्त्वानित्यशडत्वान्निगुणत्वाचेत्ययेः | भत्ममृतो यथोक्तो मोक्षस्व्ि किमिवि सैषां न प्रथत उत्याशङ्न्याऽऽह । भवि- यतिं । उक्तं कम॑सामथ्यं पुवेवाङ्गाकरोति । बाढमिति । भर्कारमेव स्फारयति । भवत्विति । एवंस्वमावतोत्पादनादौ समथेता का वाह विप्रतिपत्तिस्तत्ाऽऽद। विद्या- हयक्तस्येति । अन्यथा खमावश्वतुरिधक्रियाफढविठक्षणेऽपि मोक्षे समथेतेति यावत्‌। उत्पस्यादौ समस्य कमणो वियासंयक्तस्य वद्विलक्षणेऽपि मोक्ष सामथ्यमस्तीत्यत्न ्टान्तमाह | दृष्टं हीति । उक्त ्टन्तवज्ञात्कमेणोऽमि केवस्य संसारफकस्य

स -0न- 1 ए शा

9 च. “थि मन्रकैरादिगरक्तवि" इ, “पि विद्ामश्रदकरादिगुक्तवि* । २ ठ. कषति ।

एतय हाङ्गवम।२] भानन्दगिरिदवटीकासेवलितज्ाकरमाष्पतमेता। ६०६

ध्यादीनां विथामच्रशकररादिकषयुक्तानामन्यविषये सामथ्यम्‌ । तथा कमी णोऽप्यस्त्विति चेत्‌ । न। प्रपाणाभावात्‌। तत्र हि कमण उक्तविषयव्य- तिरेकेण विषयान्तरे सामथ्यास्तित्वे' प्रमाणं न परत्यक्षं नानुमानं नोप- मनं नार्थापत्तिनं शब्दोऽस्ति। ननु फछान्तराभावे चोदनान्पथानुपपत्तिः प्रमाणमिति । न हि नित्यानां कमेणां विश्वजिन्यायेन फं कुप्यते । नापि श्तं फरणस्ति । चोद्यन्ते च तानि । पारिदेऽ्यान्मोक्षप्तर्षा फः मिति गम्यते । अन्यथा हि पुरुषा न प्रवर्तेरन्‌ । ननु विश्वजिश्याय एवाऽऽपातो भक्षस्य एरुस्य कल्पितत्वात्‌ । मोन्े बाऽन्यस्मिन्वा फटेऽरल्पिते पुरुषा न प्रवतरनिति मोक्षः फरं कल्प्यते श्रुतार्थापत्या

यने जक = > 9 य ज कानन क-म.

वि्ापयोगान्मुक्तिफलत्वमपि स्यादित्याह । तथेति । समापतत | नेत्यादिना । अदीनिद्रियत्वात्कमणो पमुक्तेसाघनतवे प्रत्यक्षायस॑मवेऽप्यथोपातरस्तीति शङ्ूवे ॥ नन्विति । नित्येषु कमसु माक्षातिरिक्तस्य फलस्य. श्रुवस्यामवे साति तदुपलभ्यमा- नचोदनाया मेोक्षफर्त्वं विनाऽनुप्पत्तिस्वेषां तत्साधनववे मानमित्यधेः । ननु व्िश्व- जिता यजेतेत्यत्र यागकवेव्यताङूपो नियोगोऽवगम्यवे तस्य नियोन्यसपिक्षत्वात्स खगैः स्यात्छवुन्पत्यविशिष्टत्वादिति न्यायेन छगेकामो नियोज्योऽडीकृतस्तया नित्ये. ष्वपि कमसु मव्रिष्यति खगो नियोन्यविशेषणमत आह । न हीति । जीवजुहुया- दिति जीवनतिशिष्टस्य नियोज्यस्य लाभान्न नित्येषु खगो नियोज्य विशेषणमित्यषः | ननु जीवनविंशेष्टोऽपि फकामप्रे न नियोज्यः स्यात्तथा च. कमणा पिवृढक इति भ्रुवं फठं वेषु कल्पयिष्यपे नेत्याह । नापीति | नित्यविभिप्रकरणे पितृककवाकयस्याश्रवणादित्यपैः | तहि फलामावाज्ोदमैव मा मूदिति चेत्याह । चोय्न्ते वेति । वथाऽपि फछान्तरं कल्प्यताभिलयाशङ्भ्व॒ कल्पकामावा- नमैवपिल्यमिपरत्याऽऽह । पारिशेष्यादिति । मुक्तेयेत्कल्पकं वदेव एलान्व- रस्यापि कि न स्यादिलयाशङ्कय वस्य निरिशयफलविषृयत्वान्मुक्तेकल्पकत- मेपेयमिपेद्याऽऽह । अन्यथेति । अनुपपस्या चेन्नियोन्यकामाय निषु एर कल्प्यते कथं तदं विश्वजिदयायो न. प्राप्नोतीति सिद्धान्ती प्रलया । नन्विति । उक्तमेव विवणोति । मोक्े वेति । अकल्पिते सतीति च्छेदः । धुव ध।पस्या विषैः

न

रुतस्य प्रवपेकलानुपरच्येति यदत | विश्वजिदीव निलयेषु भि फे कल्प्यमाने, सदि

[1

१द.च.द. भ्व निग. व्‌ । नच क २१. ज. लेन्प्र^ इष्‌. ज, णंप्र+ ध, ण. मोप ।

४०५४ वृहदारण्यकोपनिषत्‌ [वषौयाण्याये

यथा विश्वजिति । नन्वेवं सति कथमुच्यते विश्वाजिश्यापो न भवतीति । फठ च कुप्यते विश्वजिश्यायश्च न भवतीति विप्रतिषिद्धमभिधीयते । मोक्षः फरमेव न भवतीति चेत्‌ । न । प्रतिन्नाहानात्‌ । कमं फायौन्तरं विषदध्यादिवदारभत इति हि प्रतिज्ञातम्‌ । स वेग्मोक्षः कमणः काव फलमेव न भवतीति सा प्रतिज्ञा हीयेत । कम॑कायंतवे च मोक्षस्य स्वगा. दिफरेभ्यो विशेषौ वक्तव्यः। अथ कमेकायै न मवति नित्यानां कमणां फट मोक्ष इत्यस्या वचनव्यक्तेः कोऽयं इति वक्तव्यम्‌ । न च का्यं- फर्शब्दमेदमात्रेण विशेषः शक्यः कल्पयितुम्‌ । भकफरु च मोत्तो नित्येश्च कमेभिः क्रियते नित्यानां कममणां फं न कार्यमिति वैषोऽ्थौ विप्रतिषिद्धोऽभमिधीयते यथाऽग्निः शीत इति । ज्ञानपदिति चेत्‌। पथा ज्ञानस्य कायं मोक्षो ज्ञानेनाक्रियमाणोऽप्युच्यते तद्वत्कमंकार्यतमिति चेत्‌ । न । अन्नाननिवतंकत्वाज्ज्ञानस्य । अज्ञानव्यवधाननिवतंकत्वा- एज्ञानस्य मोल्तो ज्ञानकायंमित्युपचयपेते । न तु क्मेणा निवतेपितग्पम- ज्ञानम्‌ । न चा्नानम्पतिरेकेण मोन्तस्प व्यवधानान्तर्‌ कलयितुं शक्यम्‌।

=-= ^.

[गणे

फठितमाह । नन्वेवमिति । कथित्युक्तामनुपपततमव स्फुटयति । फर चेति । फलकल्पनायां ` विश्वाजन्यायोऽवतरति मोक्षस्तु लखरूपस्थितिसेनानुताद्यत्वात्फलमेव न भवतीति शङते । मोक्ष इति । निहगुद्वाषयह्त्तरमाह । नेति । प्रतिज्ञाहानि प्कथ्यति । करमत्यादिना । कमकायतवं मुक्तसपेलयोक्तं तदेवायुक्तमियाह । कम कायंत्वे चेति । फरुत्वेऽपि कम॑कायेत्वं न पुक्तरस्त त्युक्तं दोषं परिय चोदयति । अथेति । प्रविज्ञापिरोषेन प्रविविधत्ते । नित्यानामिति । एरतवमङ्गीरुय कपेत्वेऽ- नते कथं व्याघात इलाशङकन्याऽऽह । न चेति । विशेषोऽथेगत इवि शेषः | फललवमङ्खोकलय कायेत्वानङ्काकारे व्याघतमक्त्वा वैपरीदयेऽपि तं न्युत्रादयपि । अफरं चेति | आं व्याघातं दृष्टान्तेन सष्टयति । नित्यानामिति । दशान्तेन व्यापा परिहरन्नाशङते । ज्ञानवदिति चेदिति । वदेव स्पुटयदि । यथेति । दृष्टान्तं विष्रदयति | नेति । ज्ञानस्य मेक्षग्यवधिपताज्ञाननिवपेकलान्मोक्षप्तेनाकिः यमागेऽप्रि तत्कायेमिति व्यपदेशभाग्मवतवीययेः ! तरेव स्णुटयति । अन्नानेति

दा्टन्विकं निराचष्टे । नं त्विति । यत्कम॑णा निवरयेत्‌ तन्परक्ष्य म्यवधानान्त्‌, कल्पयितुं न तु शक्यमिति संबन्धः | म्यवषानध्वंसे क्मेणोऽपरवेरेऽपि मुक्तावेव वत्य

१क. त. च.छ.घ्घ, ढ, भवति| २ग. घ, छ, ञ्‌, दीयते । ३ ण, "टचिऽपि कमश छ ख, ठ, स्यष्र्रति।

वृं ्राद्णय्‌। ३] भानन्दगिरिकवीकासंबश्ितिशांकरभाष्यसमेता । - ४०१

नित्यत्वान्माक्षस्य साधकस्वह्पाव्यतिरेकाशच । यत्कमणा निवर्त्येत अन्ना- नमेव निवतेयतीति चेत्‌। ग । विरक्षणत्वात्‌ । अनमिनव्यक्तिरज्नानमभिन्य- करिरुक्षणेन ज्ञानेन विरुध्यते । कमं तु नाज्ञानेन विरुध्यते।तेन ज्ञानविरक्षणं कमे । यदि ज्ञानाभावो यदि संशयज्ञानं यदि विपरीतक्नानं बोच्यतेऽ- ज्ञानमिति स्वं हि तञ्ज्नानेनेव निवस्य॑ते। नतु कमेणाऽन्यतमेनापि विरोधाभावात्‌। भथा कमणापन्नाननिवतंकतवं करप्यमिति चेत्‌ । न। ज्ञानेनाज्ञाननिवृत्तौ गम्पमानायामदषटनिदृत्तिकल्पनानुपपत्तेः । पथाऽव- धातेन व्रीहीणां तुषनि्त्ती गम्यमानायाममिहोत्रादिनित्यकमंकायाऽदषटा न करप्यते तुषनिदृत्तिः। तद्रदन्नाननिशृत्तिरपि नित्यकमंकायांऽहष न करुप्यते । ज्ञानेन षिरुद्धत्वं चासकृत्कमेणामवोचाम । यदविरूदं ज्ञान कमेमिस्तदेवरोकपाप्तिनिमित्तमित्युक्तम्‌ “विद्या देवलोकः" इति श्तेः । किचान्यत्कल्प्ये च फे नित्यानां कमणां श्रुतानां यत्कमेमि- विरुध्यते । द्रग्यगुणकमेणां कायंमेव न॒ भवति कि तत्करप्यताम्‌ ।

वेक्षः स्यादिति चेन्नेत्याह । नित्यत्वादिति' । नित्यकपेनिवत्य न्यवधानान्तरं मा मदज्ञानमेव तजनिवरत्यं भविष्यति तथा च मोक्षस्य कर्मकायतवं शकयमुपचरितुमिति शङुपे । अङ्नानमेवेति । कमणो ज्ञानादिटक्षणत्ान्नाज्ञाननिववंकत्वमित्वुत्तरमाह्‌ । न विरुक्षगल्वादिति । वैलक्षप्यमेव प्रकटयति | अनभिव्यक्तिरिति | इतश्च ज्ञान- निवदयमेवाज्ञानमिलयाह । यदीति । अन्यतमेन निलयादिना म्यस्तेन समस्तेन वा श्रौतेन समर्बिन वेयः | कमीज्ञानयेोरविरेषो हेत्वधैः । अज्ञाननिवतैकतवं॑ कमणो नान्वय. व्यतिरेकतिद्ध्‌ कित्वदृ्टमेव कत्प्यापिति शङ्ते । अथेति । चे सयदट्टकल्पना न न्याय्येति परिहरति । न ज्ञानेनेति। उक्तमथ दशान्तेन बुद्ध वरिपयति । यथेत्यादिना। अद्टेति च्छेदः | अस्तु ज्ञानादनज्नानध्वस्तिः कितु कभेसमुचितादि याश ङ्याऽऽह्‌ | ज्ञानेनेति । ननु कममिरविरुद्धमपि हिरण्यगभोदिविज्ञानमस्वि तथा च समुचितं ज्ञान- मज्ञानध्वंधि भविष्यति नेलयाह्‌ । यदविश्द्धमिति । नित्यानां कमेणां समुचितानाम- समुव्ितानां च खरूपर्थिपौ मोषे तत्पतिबन्धकाज्ञानर्धस्तौ वा नादृष्टं सामर्थ्य कर्प्यमिुक्तमिदानीं वत्कल्पनापद्धीकत्यापि दूषयति । किंचेति । कमणां नास्ति मोक्षे सामध्यैमित्येतदुक्तदिव कारणोँनन मवति किंलन्यच कारणं तत्रास्लीयथेः । तदेव शयितुं विचारयाति । करप्ये चेति । विरोधममिनयति । द्रग्येति । कायं-

== ~~~ ~~ --- --- ---* -- ~~ ~~~ ~~ ~~ ~~

१क.ग्‌, निगर्देत। २ च.ठ. ्््मपिक* । ३ क.गर्घ. इ. च.जदढ. यान । ध. ज, भ्‌, "ति। कृ" | ५ ल, ^तेहय" । ६ ण, “ति । न केवरं क“ । ७ ण, "णाद्व" ।

४० इृर्वारप्केतिषत , ` (शीपाण्याते अस्मिन्कमेणः सापथ्वेमेव न दृष्टम्‌ । कि वां परस्मिन ताभ्य पर क्मेणां एकमप्िरुदधं तत्करप्यतामिति । पुरुषप्रषटत्तिजममापावदयं येत्कमफरं करूपयितव्यम्‌ । कमोविरद्धपिषय एव श्रुताथोपतेः भ्रीण- स्षानित्यो मोक्षः फं कक्पयितुं त शक्षयस्तद्यवधानाज्ञाननिहृत्ति्य । धविर्द्रत्वदृएसामथ्यंविषयत्वाजञेति। पारिशेष्यन्यायान्मोक्ष एष कल्प. पिक्तव्य इति चेत्‌ । सर्वषां हि कर्मणां स्यं फएखप्‌ । न चान्यदित्तरक- मंफरुव्यतिरेकेण फर कल्पनायोग्यमस्ति । परिशिषश्च मोषः । सचे षेद विदां पलम्‌ । तस्मात्स एष कल्पयितव्य इति चेत्‌ । न । कर्मफरुष्य- तीनामानन्त्पात्पारिशेष्यन्यायानुपपत्तेः । न हि पुरुषेच्छाविष्याणां कमेफरानमेतावखं नाम केनचिदप्षवश्ेनावध्तं तत्ाघनार्ता' वा पुरूषे- च्छानीं वाऽनियतदेशकारुनिमित्तत्वातपुरषेच्छाविषयसाधनानां च पुषषे-

५१ (५.५

त्वाभावं समयते । यस्मिज्निति । पक्षान्वरमाह । वेति । सामथ्येविषयं विद्‌- यति । यच्चेति । कथमिह निणंयस्तन्राऽऽह । पुरुषेति ! कल्पयितन्यं एरपिवि सबन्धः | उत्पत्यादीनामन्यतमो 1 कमेभिरव्रिरद्धो विषयः । वत्ैव नित्यकमेचोदना- नुपपततेरुपशान्तत्वान्निल्यकभेफठत्वेन मोक्षसतद्यवधानाज्ञाननिवृत्तिव न क्षक्यवे कल्प. यितुम्‌ । कमाज्ञानयो्िरोषामावाष्् साध्यं यसिहत्पस्यादौ तद्विषुयतवाच्च कमण- स्तद्विलक्षणे मक्षे न म्यापारः। वथा च नित्यकमेविभिवशतपुरुषपवृत्तिसंगदनाय फठं वेतकल्पयितन्यं ता वदुत्पस्यादीनामन्यतममेव तद्विरुद्धं कल्प्यमिदयषेः । इविशब्द्‌ः श्रवाथोपत्तिपरिहारसमाप्त्ययेः । मोक्ष एव नित्यानां कमेणां णलत्वेन कल्पयितव्यः पारिशेष्यन्यायादिवि शङते । एारिरोष्येति । पारिरेष्यन्यायमेव विशद- -यति। सर्वैषामिति | सवै खगेपशपुत्ादीति यावत्‌ । तथाऽपि मोक्षादन्यदेव्‌ नियकमेषढं किन स्यात्तत्ाऽऽह । न चेति । मोक्षस्यापीवरकमेफरनिवेशाडडुन्याऽ ऽह । परि शि. हशचेति। वस्य फलत्वमव कथं सिद्धं तत्राऽऽह्‌। स चेति। प्रिशेषायातमयं निगमय | तस्मादिति। पारिशेभ्यातिदधग्या दृषयति। नेति । कमेएलब्यक्त्यानन्त्यमुक्त व्यनक्ति । नहीति | फढवत्फलसाषनानां फलविषयेच्छानां चाऽऽनन्त्यं कथयति | तत्साधनामा- मिति। वदानन्त्य हेतुमाह । अनियतेति । इच्छाचानन्त्ये हेलन्तरमाह । पुश्षेति । 'एतावच्वं नाम नास्वीयुभयथ संबन्धः । परुषस्य फठं शोमनाध्यासविषयमृं , तथ विषयिणां होमनाध्यासेन प्युक्तत्वादिति रेत्वथः । इच्छाचानन्यं प्ाणि-

[१ ।

~~ ~ ~~ ~~ ~~~ ~~~

१ ज्ञ. ड.द. च| २क.य. इछ, इ. द, 'तवादद्ट | ३ खर नांपु" । ४कण्ल्‌, च, „ 8, ज, नां चानि" । ५. न. ट, श्चेति। ६य. ण, चेद्रवता त्प ।

वृतीषं गद्नणम्‌ |] भानन्दगिरिकतरीकासंवङितश्चाकरमाष्यसमेता। 9०४

8पङपयुक्तत्वात्‌ । प्रतिप्रणि येच्छादैचिन्यातफरानां तत्साधनानां चाऽऽनेनस्वसिदिः। तदानन्त्याश्चाशक्यमेतावच्ं पुरपश्नातुम्‌ । अज्ञाते च सधनफलेतावश्ये कथं मोषस्य परिशेषसिद्धिरिति। क्मफरजातिपरि- होष्यमिति सेद्‌ । सत्यपीच्छाविषयार्णां तत्साधनानां बाऽऽनन्त्पे कमेफलजातित्वं नाम सर्वेषां वर्षम्‌ । मोक्षस्त्वकमेफर्त्वात्परिशिष्टः स्यात्‌ । तस्मात्परिशेषार्स एव युक्तः करपपितुमिति चेत्‌ । न। तस्पापि नित्पकमेफरुतवाम्युपगमे कमेफरसमानजतीयत्वोपपत्तेः परिशेषानुपपत्तिः । तस्मादन्यथाऽप्युपपत्तेः क्षीणा श्रताथपतिः। उत्पत्यापनि विकारसंस्काराणामन्यतममपि नित्यानां कर्मणां फरयु११- द्यत इति क्षीणा श्रुताथोपत्तिः । चतु्णामन्यतम एव मोक्न इति येत्‌ । न तावदुत्पाद्यो नित्यत्वात्‌ । अत एवाविकार्योऽतस्कायंश्वात एवासाध- नद्रव्पात्मकत्वाच । साधनात्मक हि द्रव्यं सस्क्रियते । यथापत्रा- उ्यादि प्रोक्षणादिना । न च सस्करियमाणः सस्कारनिर्वैत्यौ बा यृपादिवत्‌ । पारिशेष्यादाप्यः स्यात्‌ । नाऽऽप्योऽप्यात्मस्वभाव-

॥ गि ~“ -- ~ ~~ ~ ~ ~ = =

मदेषु दशेयित्वा वदानन्त्यमेकेकस्मि्नपरि पाणिनि दृशेयति । प्रतिप्राणि चेति । इच्छाद्यानन्त्ये एकितमाह । तदानन्त्याच्ेति । साघनादिष्मरेतावचाज्ञानेऽपि स्यात्तदाह । अज्ञाते चेति । इतिशब्दः परिशेष्यानुपपत्तिपमाप्त्यधेः | प्रकारान्तरेण पारिशोप्यं शङ्ते | कर्मेति । तमेव शङ्कं विश्षद्यति । सत्यपीति । तथाऽपि कथं माक्षस्य प्रिष्टलं तदाहं । मोलस्तिति । परिशेषफलमाह । तस्मादिति । ङ्किते परिशेषं दृषयापि । नेत्यादिना । अभपर्तिपरिरषौ पराकत्यायपत्तिपराकरणं पपश्चयितुं प्रस्तौति । तस्मादिति । अन्यथाऽप्युपपत्ति पकटयपि । उत्पत्तीति। वित्यानामृत्स्यादिफकतवेऽपि मोक्षस्य तत्फलतवं सिध्यति शपे । चतुणामिति । तत्र ५ ्स्यत्पचलतवं दूष१4।० । न तावदिति । उभयतरातःशन्द्र। नित्यतपरपर्ची । असस्कायत्वे हेतन्तरमाह । असाधनेति । तदेव ग्यक्तिरकग्वेन व्िणोते । पाध्‌- नात्मकं हीति । इवश्च म्षस्यापरस्कियमाणतवभिलयाह । न चेति । यया यूपस्तक्त- णा्टल्लीकरणाम्यज्ञनादिन। सच्कियते यथा चाऽऽदवनीयः सस्रिण निष्पाचते न वया मर्तो निदञुदधलानिगणत्वेत्ययैः । प्ान्तरमनुभाष्य दूषयति । पारि ह्यादिस्पादिना । एकतवं पणें सायनवेलक्षण्यं फरपटक्षण्यं कल्पयतीति शङते ।

न 1 मि १ वा 1 7

१ क्ल, इ, "तमादपि 1२. दढ. ्षगेक्षणा।३ध, अ, ण. स्यादिति चत्त ।

४०८ हदारण्यकोपनिषत्‌ [ृहीयाभ्याये

त्वादेकत्वाशच । इतरेः कमरभिरविरक्षण्यान्नित्यानां कर्मणां तत्फडेनापि विलक्षणेन भवितव्यमिति ेत्‌। न । क्मतसारक्षण्यात्सरक्षणं कस्मा- तटं न भवतीतरकमंफठेः । निमित्तवेरक्षण्यादिति चेत्‌ । न । ्षामब~ त्यादिभिः समानत्वात्‌ । यथा हि एहदाहादो निमित्ते क्षामवत्योदीि- येथा भिने जुहोति स्के ज्ञहोतीर्येवमादो नैमित्तिकेषु कमेषु न मोक्षः फएङं करप्यते । तेश्चाविशेषामेमित्तिकत्वेन जीवनादिनिपित्ते च श्रव- णात्‌ । तथा निश्यानामपि न मोक्षः फलम्‌ । आलोकस्य स्वेषां श्प- दशेनकषाधनत् उक्ैकादय आलोकेन पं न परयन्तीप्यु्कादिवध्ुषी वैलक्षण्यादितरलोकवक्षभिनं रादिविषयस परिकल्प्यते । रसादिषि- षये सामथ्येस्पादएत्वात्‌ । भद्रमपि गत्वा यद्विषये दष्टं सामर्थ्य

~~ -- ~ ~ ----~-~- ~~ - -~~---~---~--~~~ ~~~ -~-~~ ~~~ ~ --~--~ ~~~ ~~न

(क ० ^ ^

इतेरिति । हेतपेलक्षण्यासिद्धौ कल्पकामावाकङ्ैलक्षण्यासिद्धिरिति दृषयति ।

© ® ® क क हप |

न क्त्वेति । निमि्तठतहेतुवैटक्षण्यवशात्फल्वेलक्षण्यसिद्धि रति शङ्कते

निपित्तेति । निपित्तरक्षण्यं फल्ेलक्षण्यस्यानिपित्तपिति परिहरति । न क्षाम. वत्यादिमिरिति । वदेव पपञ्चयति । यथा हीति । यस्वाऽऽदिवाप्ररमिग्हान्दहेद- अये क्षामवते पुरोडामशकपाठं निपैपेदित्यत्र दहेदिति विषिविभक्त्या प्रसिद्धाथ॑य- च्छब्दोपाहिवया गएृहदाहास्यनिमित्तपरामशेनाग्रये क्षामवते परोडाशमत्यादिना क्षाम- वती विधीयते | यस्योभयं हविरार्िमाछैत्स दरेन्द्र प्रथशरामोदनं निषदि. चाऽऽछदिपि विवित्रिमक्त्या निवेपेदिवि विषास्यमाननिवपातपित्तं इविर।वमनूय निर्वापो विधीयते । भिने जुहाति छने ज॒होत्यय यस्य पुरोडाशौ क्षीयवस्तं॒यज्ञं वरणो गृहावि यदौ तद्धविखिषटेवाथ वदेव हविनिवेपेयज्ञो [ह यत्तस्य प्रायश्चित्त पिवि च मेदनादिनिमित्ते पायश्वित्तुक्तं न च तन्मुक्तिफटं तथा निमित्तमेदेऽपि न नित्यं ङ५ मुक्तिफलमित्यथेः | क्षाभवत्यादि तुल्यत्वं नित्यकमेणां कृतो कब्मित्वा- इनयाऽऽह । तेशवेति । क्षामवत्यारिमिरिति यावत्‌ । अविशेषे देदुर्पमित्तिकतेनेवि । तदेव कथमिति चेत्तनाऽऽह । जीवनादीति । दाष्टन्तिकं स्यत । तथेति । निदे कम॑ कमान्तरादविलक्षणमपि न मोक्षफलपित्यत्र द्टन्तमाह । आटोकस्पेति । चकषरन्तरस्कृका दि चक्षुषो वैरक्षण्येऽपि न रसादविविषयत्वमित्यत्र हेतुमाह । रसादीति। वैटक्षण्यं ताईं तरोपयुज्यते तत्राऽऽह्‌ । पदृरमपीति । मनुष्यान्विहायोढूकादौ गत्वाऽपीपि यावत्‌ | यद्विषये रूपादावित्यथेः । विशेषो दूरसूषषमादिरतिशयः। दा

१ग.ध्‌., इ, च. छ. ज, च. ठ, "्यवेष्टि। ३१, श्टानत*। ३, १, प्रतरः संतिहि। ४, कुतो गु । ५ त, ष्यादान्वि'।

त्वयं ब्राह्मणम्‌ |३] भानन्दगिरिङतरीकासवल्तिशाकरभाष्यसमेता। ४०६ -

तत्रैव कशिद्विशेषः कल्पयितव्यः । यत्पुनरुक्तं विचामन्रशकंरादिसेयुक्त- विषदध्यादिवन्नित्यानिं कायौन्तरमारभन्त इति । आरभ्यतां विशिष्टं कायं तदिष्टत्वादविरोधः । निरमिसंधेः कमणो विचातयुक्तस्य विशिष्ट- कायौन्तरारम्भे न कश्चिद्विरोधः । देवयाञ्यात्मयानिनोरात्मपाजिनो विशेषश्रवणादेवयांजिनः श्नेयानात्मयाजीत्यादी यदेव विद्यया करोती. त्ादौ च। यस्तु परमात्मदशैनपिषये मनुनोक्त आत्मयाजिशब्दः तम॒ परयन्नात्मयाजीत्यत्र समं परयन्नात्मयाजी भवतीत्य; । अथवा भतपुषेगत्या । अत्मयास्यात्मंस्कारार्थ. नित्यानि कमांणि करोति ““ईदं मेऽनेना्खं सस्करियते”' इति श्रुतेः। तथा गाभ- हैमेरित्यादिप्रकरण का्यकरणसस्काराथतवं नित्यानां कर्मणां दश-

~न

वि क

न्तिकं पूवेवादानुवाद्पुवेकमाचषटे । यत्पुनरित्यादिना । तत्तत्रेति यावत्‌ । तदव विवृ- णोवि । निरमिसंधेरिति । विधापयुक्तं कमं पिशिष्टकायेकरमित्यत्र शतपथश्रिं पमाणयति । देवयाजीति । वदाहुरित्युपक्रम्य देवयां जिनः भ्रेयानित्यादौ काम्पक- तैद॑वयाजिनः सकशादात्मशुद्धच् कपे कुतरे्ना्याजी श्रेयानियात्मयाजिनो विशेषश्र- वणात्सवंक्रतुयाजिनामात्मयाजी प्रिशिष्यव इति स्मतेश्च विषिष्टस्य कमणो विशिष्टका- योरम्भकत्वपविरुदध मित्यथैः । छान्दोग्येऽपि व्रिद्यासंयक्तस्य कमणो विज्ञिष्ट- कायोरम्मकत्वं दृष्टमिद्याह । यदेवेति । नन्वालसयाजिशब्दो निदलकमनुष्टा- - यिविष्यां न मवति। |

“सवेमतेषु चाऽऽत्मानं सवेमूतानि चाऽऽत्मति |

सेपश्यन्नात्मयाजी वै स्वारान्यमधिगच्छति'

हयत्न परमात्मदृश्चनविषये वस्य प्रयुक्तलादत आह । यस्त्विति । यदि समं

पश्यन्मेततदा परेणाऽऽत्मनेकीमूतः सखराडमववीत्यात्मज्ञानस्तुपिरत्र विवक्षिता । महतीं हीय ब्रह्मविचया यद्रघ्यविदेवाऽऽत्मयाजी मवाते | नदि वस्य तदनुष्ठानं एथगपेकषते । ब्र्मवरिपुण्यकृदिवि च व्ष्यवीत्य्ः । परदशनम्त्यालयानिशबदस्य गत्यन्तरमाइ । अथ वेति । मूता या पू्रस्ितिस्तामपेश्याऽऽत्मयानिशब्दो विदुषी- त्यथैः । तदव परपश्यति । आत्मेति । वेषां त्पस्कारापत्वे प्रमाणमाह । इद- मिति । तत्रैव सृं प्रमाणयति । तयेति । गमेपेबन्पिमिहमिमजजीनिबन्धना- दिमिश्च बैनिकमेतैनः शमयवीत्यस्िन्यकरणे नित्यकमणां संस्काराय निक्रि-

भभ तनन

(ररर,

१ ग. ननि कर्माणि का | | 4 स्र धिर 2 च्‌. छ, जर छ 2, शा मी रेण 1 | ध्‌ ङ, छ (0

इद्भने" । ४ क, ठण्धृ, घ, ठ, त, "याजी त्रे । ४५२

४१० बुहदारण्यकोपिनिषत्‌ [तृतीयाध्याये

यति । सेस्कतश्च य आत्मयाजी तेः कर्मेमिः समं द्रष्टं समर्थो भवति । तस्येह षा जन्मान्तरे वा समपरात्मदशंनमुत्पचते । सम परयन्स्वाराम्य- मधिगच्छतीत्येषोऽ्थः । आत्मयाजीशब्दस्तु भृतपृेगत्या प्रयु्यते । जञानयुक्तानां नित्यानां कर्मणां ज्ञानोत्पत्तिसाधनत्वप्रदशनार्थम्‌ । किंचान्यत्‌ । ("ब्रह्मा विश्वसजो धर्मा महानव्यक्तमेव च । उत्तमां साच्तिकीमेतां गतिमाहुमेनीषिणः"” इति च । देवसाटिव्यतिरेकेण भृताप्पयं दशयति । भृतान्य- प्येति पश्च बे । भृतान्यत्येतीति पाठं ये कुवन्ति तेषां वेद-

तमित्यथैः । सेस्कारोऽपि कुवोपरयुज्यवे तत्राऽऽह । संस्कृतशेति । यो दि नित्य- कमोनुष्टायी स वद्नृष्ठानजानितापृवेवशात्पश॒दवृद्धः सम्यग्वीयोग्यो भप । (महायन्ञश्च यश्च ब्राह्मीयं क्रियते तनुः" इति स्मृपेरित्यथेः । कदा पनरेषा सम्यग्धीरुत्पद्यते वत्राऽऽद । तस्येति । उत्पन्नस्य सम्यग्ज्ञानस्य फठमाह । समरम्रिति । कथ पुनः सम्यग्ानवत्यात्मया- जिशब्द्‌ इत्याशङ्य प३।क्तं स्मारयति । आत्मेति । किमितीहं मूतपूरेग।तराश्रप्वि वत्राऽऽह । ज्ञानेयुक्तानामिति । एहिकफेरामुल्मिकेवौ कमेभिः शद्धनृद्धः श्रवणादिवशा- दैश्यज्ञानं युक्तिफलमुदेति । कः तु त्रिचासेयुक्तमपि संसारफटमेवेति मावः । वतरैव हेत्वन्वरमाह । किंचेति । विद्यायुक्तमपि कमे वन्धायेवेत्यत्र न केवलमुक्तमेव कारणं किंतवन्य्च तदुपपादकमस्तीत्यथैः | वदैव दशेयवि । ब्रह्मेति । सादिक संस्रगृणप- स॒तज्ञानसमूद्धितकमेफ़लमूतामिति यावन्‌ । अत्र दि विद्यायुक्तमपि कमे संसारफठ- मेवेति सूच्यते । “एष सवैः समुदि्टक्निपकारस्य कमेणः। नरिविपलठिषिषः कमेपंसारः सावैमौतिकः' इदयुपसंहारादिति चकाराधेः । किंच । “पत्तं कमे संसेव्य देवानामेवि सार्हिवाम्‌ / इति कमभेफकमृतदववासदशेश्वयंप्रा्तिमुकत्वा वदविरेकेण-- वत्तं सेवमानस्तु मूतान्यप्येवि पञ वै! डति भतेष्वप्ययदचनान्न समुच्चयस्य मुक्तेएठतेलयाह । देवसार्॑ति । निवृत्त सेवमानस्तु मूतान्यप्येति प्रथ वैः इवि पाठान्मुक्तिरेव समुचचयानुष्ठानाद्विवक्षिवेवि चे्नेत्याई । भूतानीति । ज्ञानमेव ५ पब ननप्रयु | २. ख, म, ट, “नपरयु"। ३ त्न, "विधः कमसमूतशं" ।

(

तृतीयं ्राह्मणम्‌। ३] धानन्दगिरिकवयीकासंवलिवशांकरभाष्यतमेता। ४११

विषये परिर्छिनङद्धित्वाददोषः । न सा्थवादत्वमध्यापस्य ब्रह्मान्त कमगिपाकार्थस्य तद्यतिरिक्तात्मह्नानाथ॑स्य च कमेकाण्डोपनिषद्भ्षां तुषपायेत्वद्ञनात्‌ । विहिताकरणप्तिषिद्धकमममां च स्थावरश्वेकरा- दिफर्दरनात्‌ । वान्ताश्यादिपरेतदशेनाच्च । न च भ्ुतिस्पृतििहिवप- तिबिद्धव्पतिरेकेण पिहितानि वा प्रतिषिद्धानि वा कर्माणि केनचिद्व- गन्तुं शक्यन्ते । पेषामकरणादनुष्टानाच परेतन्वसूकरस्यावरादीनि कमफ ङानि प्रत्यक्षानुमानाभ्पामुपरुभ्यन्ते | न चैषामकमफर्तं केनचिदभ्यु

~ "~ ~ ~ का जा ज णयना न कक

मुक्तिरेतुरिति प्रपिपादकोपनिर्षादरोषान्नाय पाठः सा्रीयानित्यथेः | ननु विग्रहवती देवतैव नास्वि मच्रमयी हि सा देवता शब्दपत्ययास्बनमतो ब्रह्मा विश्वसन इत्यदे- रथव दत्वा्न वद्रकेन नित्यकमेणां मुक्तिसाषनत्वं निराकतु शक्यमव जाह । न चेति । ज्ञानायथैस्य सेपश्यन्नात्मयाजीत्यदिरिवि शेषः । किंच ।

“अकृवेन्विहितं कमे निन्दितं च समाचरन्‌ ।

परसजंश्वेन्द्रियार्थेषु नरः पतनमृच्छति ।

ारीरजैः कमेदोषेयोवि स्थावरतां नरः ।

वाचिकैः पक्षिमृगतां मानपैरन्त्यजादिवम्‌ |

श्वसूकरखरोष्टराणां गोजातरिमृगपक्षिणाम्‌ ।

चण्डापुल्कसानां च ब्रह्महा योनिमृच्छति"

इयदिवाक्यैः प्रतिपादिवफलानां प्रत्यक्षेणापि दशेनाचया तत्र नपा थैवादत्वं तथा ययोक्ताध्यायस्यापि नामूवायेवादरेत्याह । पिहितेति । किच वङ्कारिेशे छ दवाश्याहपेवानां परयक्षत्वादध्ययनरदितानामभि सीरूद्रारीनां वेदबा रणदशनेन ब्रह्म्रहसद्धावावगमाच्च न बह्मादिवाङ्यस्यावाद तेयाह । वान्तेति ॥ ननु स्थावरादनां श्रवस्मातेकमेफलल्ामावान्न वदश्नेन वचनानां प्रताथलं शक्यं कल्म यत्व अ।इ | न सेति । सेवदिदष्टकारणप्राम्पेऽपि फलवेषम्य।पलम्मादवश्यमती- नियं करणे वाच्यम्‌ | न च ततर श्रारिस्मृदी वरिहायान्यन्मानुपस्ति । तया च श्रीत- स्मापैकम॑रुवान्मेव स्थ वरारीनि णलादयः । संनिदितापनिरितेषु स्थावरादिषु परयक्षानुमानयोवषयोयं पवृत्तरुनेया | स्थावराणां ज॑व्रशन्यत्वादकमेफलतवापति केचि- चान्पत्य।ड । न चैषामिति। अस्णदादिवदेव उक्नादरानां व्रद्यादिदरनतत्सजवतप्रपि- देस्वस्मातश्यन्ि पादपा इदयारिपयेगाच्च वेषां कर्॑फललतवप्तिद्धिरियपः । स्थावरा-

9 क. स, 'पितिन्न' । २क.घ.&, ज. द, श्वरूर | ३ फ, पर्छ. ज, द, शभक । ४ गप. ज. घ्व. "तवं केखिद" | ५ क. ध. भ. श्ररूक ।

४१६ , ` बवरिष्यकोपतिषत्‌ [षीयाभ्वाये

पगम्यते । तस्माह्टिहिताकरणपतिषिद्धसेवानां पथते कमविपाकाः मेत तिर्कंस्थावराद्यस्तथोत्कष्टेष्वपि बरह्मान्तेषु कमेविपाकतवं वेदितव्यम्‌ । तस्माच्छ आत्मनो वपामुद चिदत्सोऽरोीदित्यादिवनक्नाभतार्थंबांदत्वम्‌ । तत्राप्यभूतार्थवादसवं मा भूदिति चेत्‌ । भवत्वेवम्‌ । न चैतावताऽस्य न्यायस्य बाधो भवति। न चास्मत्पक्नषो वा दृष्यति। नचब्रह्मा विन्वद्जञ इत्यादीनां काम्यकमेफलत्वं शक्यं वक्तम्‌ । तेषां देवार्धि- तायाः फस्याकत्वात्‌ । तस्पात्सामिसधीनां नित्यानां क्मेणां स्वैमे- धाश्चमेधादीनां च ब्रहमत्वादीनि फरनि । येषां पुनर्नि त्यानि निरमिष्षधीन्यात्मसंस्काराथीनिं तेषां ज्ञानोत्पत्पथीनि तानि। "ब्राह्मीयं क्रियते तनुः""ति स्मरणात्‌ । तेषामारादुपकारकतवान्माधषसा-

"~न. [ [य वि = ~~~ णी 1 0

दीनां कमेफठत्वे सिद्धे फलितमाह । तस्मादिति । व्र्नादीनां पृण्यकमेफरत्वेऽपि प्रते फ स्यात्तदाह । तस्मादिति । कमेविपाकपकरणस्वामूवाथेवादताभावे दृष्टान्तेऽपि तन्न स्याति शङूते । तनतरापीति । अङ्खाकरोति । भवत्विति । कथे तर्हिं वैषम्यैदृ्टन्तापिद्धिरव भह । न चेति । वैषम्यैश््टन्तामाव- माजेण कमेविपाकाध्यायस्य नामृताधेवादतेयस्य न्यायस्य त्रैव बाधः साषम्ये- हष्टान्तादपरि तत्सिद्धेरियथेः । ननु "पजापरविरास्मनो वपापुदरालिदत' इत्यादीनाम- भृता्वादत्वामावे कथमथेवादापिकरणं षरिष्यते तत्राऽऽ्ह । न चेति । तद्षटनायामपि नास्मतपकषक्षतिस्तवैव तदपूताथेवादत्वं लयजरस्वद्विरोषादियधेः | ननु कमेविपाकपकरणस्याथेवादत्वामावेऽपि ब्रह्मादीनां काम्यकमेफलत्वात्न ज्ञानसंयुक्तनि- त्यकमेफलत्वं ततो मोक्ष एव तत्फलमिलव आह । न चेति । तेषां काम्यानां कमेणामिपि यावत | देवसाटिताया देवैरनद्रादिमिस्समनिश्वयेप्रा्िरियषेः । उक्त. स्वात्‌ "परवृत्तं कमे संसेव्य देवानामेति साताम्‌” इलयत्रेति शेषः। ननु विधासंयुक्तानां नित्यानां कमणां फल ब्रह्मारिमावश्वेत्कथं तानि ज्ञानोतस्यथन्यास्यीयन्ते तज्ाऽऽह | तस्मादिति । कमेणां मुक्तिरुकत्वामावस्तच्छब्दाथेः । सामिसंधीनां देवतामावे फलेऽ नुरागवतामिति यावत्‌ । निलयानि कमणि श्रीवानि स्मातोनि चाभिहोजसंध्यों पासनपरमृतीनि निरमितेषीनि फलाभिलाषविकडानि परमेश्वरापेणवुद्धचया क्रियमाणानि। भात्मशष्दो मनोविषयः । कमणां चित्तशद्धिद्वारा ज्ञानोत्पस्यथेत्वे प्रमाणमाह । ब्राध्मीति । कथं तर्हिं कमणां पोक्षपाधनत्वं केचिदाचक्षते तत्राऽऽह । तेषामिति ।

१क्ञ, च, ढ, 'वादित्व। २ च. द, 'वादिद। ३. ज. "तथे क्रियन्तेते फ, नञ, ङ, च, छ. घ इ, "नि क्रियन्ते ते ५ क, दइयारिस्म।

शीयं ष्ठम्‌ | २]भानन्दगिरिङवदौकातंवलिहशाकरभाष्यसमेता। ४१६

धनान्यपि कर्माणि भवन्तीति न विरष्यते । यथाचायमर्थः षे जनका. श्यापिका्षमाप्रो वक्ष्यामः । यत्तु विषदध्यादिवदित्युक्तं तत्र प्रत्यक्षा नुमानविषयत्वाद विरोधः । यस्तत्यन्तशब्दगम्योऽ्थस्तन्न वाक्पस्या- भावे तद्थपरतिपादकस्य न शक्यं करपपितुं विषदध्यादिसाधम्पेम्‌ । न च प्रमाणान्तरिक्द्धाथंविषये श्रुतेः प्रामाण्यं करप्यते यथा शीतोऽ- प्निः हेदयतीति । श्रुते तु ताद्य वाक्यस्य प्माणान्तरस्याऽऽभा- सत्वम्‌ । यथा खद्योतोऽगप्रिरितिं तरमरिनिमन्तरिक्षमिति बाखानां त्पत्यक्षमपि तद्विषयपरमाणान्तरस्य यथार्थत्वे निरते निश्िताथंमपि बालप्त्यक्षमाभाक्षीभवति । तस्मादेदग्रामाण्यस्पात्यभिचारात्तादर््य

यणी षी णमयी

सर्ठतनुद्धोनामिति यावत्‌ । कमेणां प्रेपरया मोक्षसाधनत्वं कथं सिद्धवहुच्यवे तचाऽऽह । यथा चेति । भयमथेस्तथेति शेषः । निरस्तमप्यपिकविवक्षया पुनरनु- वदवि । यिति । विषदिमेन्रादिसहिवस्य जीवनादिरैतुस्वं परत्यक्षादिषिद्धमवो हृ्टन्ते कायोरम्भकत्वे विरोधा नास्तीत्याह । तत्रेति । कमणो विद्यासंयुक्तस्य कायान्तरारम्भकत्वलक्षणोऽपः शब्देनैव गम्यते । न च तत्र मानान्तरमस्ति। न च समुदितस्य कमणो मोक्षारम्मकतलपरपिपादकं वाक्यगुपहभ्यते तदभावे कमणि वि्ा- युक्तेऽपि विषदध्याद्रिसापर्म्य कल्पयितुं न शक्यमित्याह । यस्त्विति । कम॑साध्यत्व च मोक्षस्यानित्यता स्यादिति मावः। "अपाप सोमममृता भमूम' इयादिश्रवेमीक्षस्य कमे- साध्यस्यापि नित्यत्वमिति चेन्नेत्याह । न चेति । यत्कृतकं वदनित्यमित्यनुभानानु- गृहीतं तचथेहत्यादविवक्यं वद्िरोषेनायेवादश्चतेः खारथेऽप्रामाण्यपरियथेः । प्रमाणा- न्तरविरुदधेऽथं॑ प्रामाण्यं शरुतेन चयते चेद्दैवश्रुतेरपि कथं प्रत्यक्षादिविरुदधे ब्र पामाण्वपित्याशङ्ाऽऽह । श्रुते लिति । वखमस्यादिवाक्यस्व पडिववात्यलि- द्स्सददैतपरते निधारिति सद्वेदविषयस्य प्रत्यक्षदेरामाप्तवं मववीत्यथेः । तदेव हष्टान्तेन साषयाति । यथेत्यादिना । यदविवेकिनां यथोक्तं प्रक्ष वचयद्यपि प्रथम- भावितेन प्रबलं निश्चिता च तथाऽपि वस्मन्नेवाऽऽकाशादौ विषये प्रवृ्तस्याऽऽप- वाक्यादेमौनान्वरस्य यथाभेत्वे सति तद्विरुद्धं पूवोक्तमविरवैकिपस्यक्षमप्यामासीमववि तथेदं दैतविषयं मत्यक्षाचदरैवागमविरोषे मवत्यामाक्त इत्ययः । ननु तात्पयै॑नाम पुरुषस्य मनोषम॑स्वदशञाचेद्‌देतभ्रुवेयथाधेत्वं ताईं परविपुरुषमन्यथेव तातयेदशेनात्तद- शादन्यथैव भ्रल्ेः स्यादित्याशङून्य दा्टन्विकं निगमयनुत्तरमाह । तस्मादित्या- दिना । वादभ्यंमधेपरतवं तथात्वं याथाथ्यं शब्दषमेस्तासयं तच्च प्हिषलिद्गगम्यं ` १च.ढ.द्िले।र्घ.ज. नि मा ३ग.उ.च.छ.द. स्य तयाः।जग-च. घ, द, श्विता । ५ ध, ण, ^तेनेष्यते । ६ अ. 'नोत्पय्ते ।

४१४ शृहदारण्यकोपमिषत्‌ [वृ्ीयाष्याये

क्षि @ भज्यङह्यायनि | ^> क, (क जथ हेनं भुज्य॒खाल्यायनिः पप्रच्छ यान्नवल्कयेति होवाच । सति वाक्यस्य तथात्वं स्पात्‌ । न तु पुरुषर्मति कोप्‌ । न ट एर. धमतिक।शखात्सविता दपं न प्रकाशयति । तथा वेदवास्यान्यपि मन्पाथानि भवन्ति | तस्मान्न मोक्षाथौनि कमांणीतिं सिद्धम्‌ । अतः कमेफठानां संसारत्वप्रदरौनायेव ब्राह्मणमारम्यते । भथानन्तरपुपरते ल्ारत्काःवे भुरयुःरति नामतो र्वस्यापर्यं खाह्षस्तदपत्यं साष्वायनिः पप्र यज्ञवर्क्पेति होच । आदाबुक्तमश्वमेधदशनं समष्टिव्यषटिकर- शाश्वमेधक्रतुः । ज्ञानसयुशितो वा केवशन्नानसंपादितो वा सर्व क्मंणां परा काष्ठा । भगरत्याश्वमेधाभ्यां ने परं पुण्यपापयोरिति हि स्मरन्ति। तेन हि समष्टं व्यद्ठीश्च पप्रोति । तत व्यष्टयो निन्नतिा भण्डान्तरषि- षया अश्वमेधयायकृडभूताः । म्रत्युरस्याऽऽत्मा भवत्येतासां देवताना- भेको भवतीत्युक्तम्‌ । मत्पुश्वाश्चनायारुत्णो बुष्यात्ा समष्टिः तथा च शब्दस्य परषाभिपायवशान्नान्यथयेतवापित्यथेः | उक्तम हृष्टन्तेन सषट- यति | न हीति । विचाराथमुपसंहरवि । तस्मादिति । वि्ापयुक्तस्यापि कमभो मोक्षारम्भकत्वापतंमवस्तच्छब्दायेः । मा मूत्कमेणां मोक्षायेत्वं फ तवपेत्याशङ्कच्च बा्मणारस्मं निगमयति । अत इति । ब्राह्ममारसम्मभ प्रदिपा्च वदृक्षरणि व्याक रोति । भधति । याज्ञवस्फयममिमुखीौरलय गुज्युः स्वस्य पु्निरैतां कथां कथ- येस्यामववःरयितुमश्वेमस्व कषप त्फलं च विमन्य दरयति । आद्रा । कवुश्क्त हति पूरेण सबन्धः | क्रतोदविवेध्यमाह । ज्ञानेत्ति | अश्वमेव द्विषा म्रिभक्तस्व सवेकर्मात्कषमु प्रर ति । सवकम गामिति । वस्य पुण्यतरे मानमाह । भ्रूगहत्पेति। समष्टिव्यटिफलश्वेत्युकं स्पष्टयति । तेनेति । अश्वमयेन सहका रकामनामेरेन पमि समनुगवरपां व्य्टीश्च व्यावित्तरप। देववाः प्राप्रे प्यथः | काः पुनन्यथ्यो किव कष्यन्ते वत्राऽऽइ | तत्रेति । जगिरदित्थो वायुरित्माया ग्य २य। देवताः सोऽ्रिरम- वदित्यादुवष्डान्तरर्विन्यऽन्वमेवषलमूवा दर्ता इत्य 4: | का ताईं समके तयुफे तजैवोक्त स्मारयति । प्रत्युरिति | त।५व समिकणं देवतां पपपितुमिदं ब्रह्मणापि वि वक्तुं परतनिकां कपि । मृत्ुेति । प्राणालमकबु द ष५।ऽरानाया कष मत्य छल्षणं व ऽऽ । बद्ध याति । तारं बुरन्येेत्वान्मृत्यु < वथा स्याद्धि त्यशङयाऽऽह । समर्टिरिति । प्रगेव ग्यषटयुतपरुतन्नत्वे। कमित सापरयडि । ११, "शस्य युपद लाह्मा । २क.ग. घ. <, छ. ज, "मर्व्येधे" । द, मथ्मि । ३ ग, चे, छ, 2, अन्तरण्डवि* । ४ घ. ण. 'स्तामेवाव । ५ क, घ. घ, ण. समष्टीः। ९९, ध. द्म. “ङ्प व्य ।

तृतीये वराह्मणम्‌। ३] भानन्दगिरिङुवटीकातवल्तिशांकरभाष्यसमेता। ४१९

मद्रेषु चरकाः पर्यव्रजाम ते पतश्चरस्य काप्य- स्य गृहानेम तस्याऽऽसीदहिता गन्धवगृहीता

प्रथमजो वायुः सृन्रं सत्यं हिरण्यगरभः। तस्य व्याकृतो विषयो यदात्मकं सर्वँ दवेतेकतवं यः स्व॑भूतान्तरात्मा छिङ्गमप्तैरसो यदाश्रितानि सवेभूतक- मणि यः कमणां कमेसबेद्धानां च विज्घानानां परा गतिः परं एखम्‌ । तस्य कियान्गोचरः कियती व्याप्तिः सवतः परिपण्डलीभूता सा वक्तव्या । तस्पाग्क्तायां सवः ससारो बन्धगोचर उक्तो भदति । तस्थ च समष्टिव्यषटयात्पदर्शानस्पारौकिकत्वपरदशेनाथंमाख्पायिकामात्मनो वृत्तां पकुरभं । सेन च प्रततिवादिबुद्धिं व्यामाहयिष्यामीति मन्यते। मदरेष्ठ मद्रा नाम जनपदास्तषु चरका अध्ययनार्थं त्रतचरणा्रका अध्ययेवो दा पयत्रजाम पयेटितवन्तस्ते पतश्चरस्य ते वयं पर्य. टन्तः पतश्चंरुप्य नामतः काप्यस्य करिगोनस्य शृहानेम गतवन्तः । तस्याऽऽस्हुहिता गन्पवणहीता गन्धर्वेणामानुषेण ससच्वेन केनविदा- प्रथमज इति । सव॑श्रयतं दशेयति । सूतरपिति । तत वयु गततमेत्वादि. वक्यं प्रमाणमिति सूचयति । वाय॒रिति । तयाऽपि कथं प्रथमजं मृतानां प्रयपमुतत्तरि- त्याशङ्कयाऽऽइ | सर्पाप | रिरण्यगभेस्योक्तलक्षणत्वेऽपि फिमायातं मृत्य।र््या- शङ्न्याऽऽई । हिरण्यगं इति । जगदेव समरिम्यषिङ्पं न सूत्रम्रय शद्चाऽऽ- ह । यदामकमति । द्वैतं व्यष्टिक्पमेकत्वं समरिष्पं तत९१ यदात्मकं तस्यते सबन्धः । तस्यक्तप्रमाणत्वं प्रकरयप्ते । यः स्वति । विज्ञानासानं म्यावप्यति । लि्कमिति । ह्यस्व हेष रसः" इषि श्रुतिमनुमृत्याऽऽह । अतति । तस्य साधना- श्रयत्वं दयवि | यदाश्चितानीति । तध्यैव फलाश्रयत्वमाह | यः कमणामिति । प्रा गणिरत्वस्मैव व्याख्यानं परं फलमिति । एवं भूमिकामारचस्यानन्तर्वाद्मणमववा- रया | तस्येति । प्रश्नमेव प्रकटयति । किपर्तति । सवतः परितो मण्डलमावमा- साथ स्थिति यावत | ननु किमिति सा वक्तव्या तस्यामुक्तायापप्रि वक्तव्यस्रदार- वशेषाद्‌(काहक्षावरिश्रान्त्यमावादत भह । तस्यामिति । इयान्बन्। नापि न्यूनो वेत्यन्यग्यवच्छेद्‌न बन्धपिमाणप्व्ठिदायं कभफृकव्य्िरनीस्यपं तत्१।१च्७द्श्व वैराग्यद्वारा यक्तदतुःरति मावः | ब्रह्मणस्चवं पवत्तावपि ५।प मृज्यः रवस्य निवृत्तां कथामाहेत्याशङ्न्याऽऽह । तस्य चेति। समन्वयात्‌ रनस्यालाज्र कृत्वपद्दनेन वा कि स्यन्त॑दाह । तेन चेति। इति मन्यपे भुज्यु शेषः। १्ञ,घ्‌, द, ८, ज, घञ, इ, "वन्धानां | २१.नग्ण, न्तरं त्रा । ३ क्त, द, "चश्राऽऽद्‌।

४१६ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [ततीवाध्यावे

तमण्च्छाम कोऽपीति सोऽवीर्मुधन्वाऽऽङ्गि शस इति तं यदा छोकानामनम्तानष्च्छामायै- नमघ्रूम क्र पारिक्षिता अभवात्रेति क पारि- कषिता अभवन्स ता एच्छामि याज्ञवल्क्य क पारिक्षिता अमवग्निति ॥ १ ॥

यान "9 -9म -- ाा-न 9 >

विष्टा गन्धर्वो वा पिष्ण्योऽग्निकिग्देदता विशिष्टविन्नानेत्वादवर्षापते। नं हि सत्वमात्रस्येदशं विज्ञानमुपपदचचते । तं सथं वयं परिवारिताः सन्तोऽषृच्छाम कोऽसीति कस्तवप्रसि किंनामा किंसतत्वः । सोऽब्रवी- द्रन्धवैः शृधन्वा नामत आद्भिरसो गोत्रतः । त यदा यस्मिन्कारे खोका- नामन्तान्पववसानान्यष्च्छामायेनं गन्धव॑मञ्म भुवनकोशपरिमाणज्ञा- नाय प्रवृत्तेषु सर्ेष्वात्मानं शाघयन्तः पृष्टवन्तो वयं कथं क पारिक्षिता अभवन्निति । स च गन्धवेः सवेमस्मभ्यमव्रवीत्‌ । तेन दिष्पेम्यो मया ष्धं ज्ञानं तत्तव नास्त्यतो निग्हीतोऽद्षीत्यमिप्रायः । सोऽदं विचा- संपन्नो रब्धागंमो गन्धवाच्वा त्वां पृच्छामि याज्ञवर्क्य क पारिक्षिता अभवस्तत्वं किं जानासि हे याज्ञवल्क्य कथय पृच्छमि क पारिक्षिता अभवनिति ॥ १॥

- ~~~ ~~~ -~-----~~--~-~--------~-----~---------~ क क

=-=.

[ाककककक कन 7 गिरि ~+ नज

जल्पे परपराजयेनाऽऽतजयस्ये्टलादि्यथः । पिष्ण्यत्वम्ेरुपास्यत्वम्‌ । “अर्भ देवानां होता इति श्रतिमा्रित्याऽऽह । ऋत्विगिति । यथोक्तगन्षेशब्दापसं- अहे लिङ्गमाह । विशिष्टेति । तस्यान्यथाधिद्धि दृषयति । न हीति । अयेनपित्या- देरथं विवृणोति । भुवनेति । भवत्वेवं गन्धै प्रति मवतः प्रश्नस्वथाऽपि किमायातं तदाह । स चेति । वेन गन्धववचनेनेति यावत्‌ । दिव्येभ्यो गन्धर्वेभ्यः सकाशारि- तेतत्‌ । एतज्ज्ञानामावे तज्ञानमपरविमा रद्चिष्ठतवपविज्ञाहानिश्वत्याह । अत इति । प््टुरमभिपायमुक्त्वा पश्नाक्षराणि व्याचष्टे | सोऽहमिति । परथमा तावत्क पारिक्षिता अभवन्निद्युक्तिगन्पवैपश्नाथौ । द्वितीया वद्नुङूपपरविवचनाथ। | यो हि क पारिक्षिता भमवन्निति प्रश्नो गन्धवै परति कतस्तस्य प्रयुक्तिं सव सोऽस्मभ्यमन्रवीदिति वन्न विवक्ष्यते | तृतीया तु मुनिं प्रवि प्रभ्नार्थेतति विभगः॥ १॥

११.घ., ज, इ, "नव्राद*। ३, "दिखन्न।|

वृषीवं जष्यणम्‌।३] भआनन्दगिरिकृतदीकासवङ्ितिशांकरभाष्यसमेता। ४१७

स होवाचोवाच व सोऽगच्छन्वै ते तदत्र शमेधयाजिनो गच्छन्तीति क न्वश्वमेधयाजिनो गच्छन्तीति हाभ्नि५शतं वे देवरथाह्यान्ययं लोकस्त५ समन्तं एथिवी हिस्ताव्प्थेति ता समन्तं एथिवीं दिस्तावत्समुद्रः पर्येति

[व य प 1 य > ङ कः

स होवाच याज्ञवल्क्य उवाच वै सः । वैशब्दः स्मरणार्थः । उवाच वे स गन्धवेस्तुभ्यम्‌ । अगच्छन्पे ते पारिक्षितास्तत्तत्र क यत्र यस्मि मश्वमधयानजिनो गच्छन्तीति निर्णति प्रश्न आह । क न॒ कस्मिन्नश्व- मेधयाजिना गच्छन्तीति । तेषां मतिविवक्षया भुवनकोशपरिमाणमाह । द्वा्रिशतं वे द्वे अधिके त्रिशहात्निशतं वे देवरथाह्रयानि देव आदित्य- स्तस्य रथो देवरथस्तस्य रथस्य गत्पाऽद्वा यावत्परिच्छियते देशष- रिमणं तदेवरथाह्न्ं तदहात्रिशचद्रणितं देवरथाह्वयानि तावत्परिमाणोऽयं रोको खोकारोकगिरिणा परिक्षिप्तः । यत्र वेराज शरीरं यत्र च कम फरोपभागः प्राणिनां स एष खोक एताबाद्वोकोऽतः परमखोकस्तं खोक समन्तं समन्ततो लोकविस्ताराहिशुणपरिमाण विस्तारेण परिमाणेन तं रोकं परिकषिघ्रा परयति एथिवीं । तां एथिवीं तथेव समन्तं द्विस्तावदहि- गुणेन परिमाणेन समद्रः पयति य घनोदमाचक्षते पोराणिकाः । भन्ञानादिनि ग्रहं परिहरलुत्तरमाह । स होवाचेति । स्मरणार्थो गन्धवीहम्धस्य

ज्ञानस्येवि शेषः । किमुवाचेत्यपेक्षायामाह । अगच्छन्निति । अहोरोत्रमादित्यरथ- गत्या यावान्पन्धा मितस्तागान्देशो द्वा्चिशद्णिवस्वत्किरणन्याघ्रः । सच चन्र रदिमन्यद्िन देशेन साकं एथिवीत्युच्यवे रविचन्द्रमसोयोवन्मयुखेखमास्यवे । सस- मुदरसारच्छेढा तावती ए्रथिषी स्पृता'हति स्एवेरेयाह । द्वात्रिशतपित्यादिना । अयं लोक इत्यस्यायेमाह । तावदिति । वत्र छोकमागं विभजते । यत्रेति । उक्तं लोक- मनृ्ावशिषटस्यालोकत्वमाह । एतावानिति । तमिति परतीकमादाय म्वाचषटे | छोकमित्यादिना । अन्वयं दरेयिवुं वं कछोकपरिवि पनरुक्तेः । त्र पौराणिकसंम- विमाह । प घनोदमिति । उक्तं हि-

= ~ ^~-~-~ ~> = = ~ नन ननि)

१ म, रत्रेणाऽऽदि | २, ग धरद. ण, वी स्लुः | ३क.ख,दढ. "ति। प्र । ५

४१८ घृहकारण्यकोवनिषल्‌ { एृदीयाभ्वाये

तद्यावती क्षुरस्य धारा यावहा मक्षिकायाः पत्र तावानन्तरेणाऽऽकाशस्तानिन्द्रः सुपर्णो मूता वायवे प्रायच्छन्तान्वायुरास्नि भित्वा तत्रागम- यदयत्राश्वमेधयामिनोऽभवन्नियेवमिव वैस वायु-

तत्राण्डकपालयोर्विवरपपिमिणशुच्यते । येम विवरेण मार्गेण बहिर्निग- च्छन्तो व्यापुवन्त्यश्वमेधयामिनः । तेन्न यावती यावत्परिमाणा शरस्य धाराऽग्र यावद्वा सौक्ष्म्येण युक्तं मक्षिकायाः पतरं तावांस्तावत्परिमाणोऽ- न्तरेण मध्येऽण्डकपाङ्योराकाशम्प्छद्रं तेनाऽऽकाशेनेस्येतत्‌ । तान्पा- रि'क्षतानश्वमेधयानजिनः प्राप्ानिन्द्रः परमेश्वरो योऽश्वमेधेऽग्निश्ितः पर्णा पद्विषयं दशेनगुकतं तस्य प्राची दिकिदर इत्यादिना पणः पती भूत्वा पक्षपुच्छाद्यात्मकः पर्णा भूत्वा वायवे प्रायच्छन्मतंत्वान्नास्त्या- त्मनो गतिस्तत्रेति । तान्पारिक्षितान्वायुरात्मनि धित्वा स्थापयित्वा स्वात्ममूतान्कृस्वा तत्न तस्मिन्नगमयत्‌ । ह । यत्न पर्वेऽतिक्रान्ताः पारि- लिता अश्वमेधयाजिनो ऽभवल्निति । एवमिव वा एवमेव स गन्धर्वो वायुः

[क क ज~ ~~ ~~~ ~~~ =^ 4 0 अमा

श

अण्डस्यास्य समन्तात्तु संनिविषटोऽमृतोदभिः । समन्तादनतोयेन षायंमाणः स तिष्ठवि' इति । तद्याववीत्यदेस्वात्येमाह । तत्रेति । लोकादिपरिमाणे यथोक्तरीत्या स्थिते सतीति यावत्‌ | कपालविवरस्यानुपयुक्तत्वात्कि वत्परिमाणचिन्तयेत्याक्षड््याऽऽ६ । येनेति । व्यवहारभूमिः सप्तम्यथैः । परमात्मानं व्यावतेयवि । पोऽश्वमेध इति । पुप॑णेशब्दस्य श्येनसाश्यमाभिलय वचित्येऽग्न प्रवृति दरयति । यद्वि षयमिति । उक्तां प्द्मनुवदति । भुपणं इति । भृतेत्यस्यायेमाह । पक्षेति । ननु चित्योऽभ्निरण्डाद्रहिर श्वमेषयानिनो क्षैतवा स्वयमेव गच्छतु किमिति तान्वायवे पयच्छाति वाऽऽह । प्रव॑त्वादिति । आत्मनश्वित्यस्यागनेरिवि यावत्‌ | ततरेत्यण्डाद्वाष्ेशोक्तिः । हि युक्तं वायवे प्रदानमिति शेषः । आख्यायिकासमप्ता- विविम्दः | परेव दुरिवं क्षीयते येन स॒ प्ररिक्िदश्वमेषस्तचाजिनः पारिक्ितास्तेषां गति वायुमिति संबन्धः| युनिवचने ववैमाने कथमाश्यायिकासमा्रिस्तच्ाऽऽइ ।

१६, इ, इ, तत्तत्र । २क.ग, घ्‌, च.छ.ज, 8, ढ. धये क३ ब, शपक्षस्य।

धृरीर्यम्िणम्‌। ३] भागन्दगिरिकतभेकासवितिशाकरमाष्यसमेता। ५१९

मेव पशश^प तस्माहायुरे व्यवायः समि रपं पुनमृत्यं जयति य एवं वेद्‌ ततो ह भुख्यु छाह्यायनिरूपरराम ॥२॥ इति बृहदारण्यकीप- मिषदि तृतीयाध्यायस्य तुतीयं ब्राह्मणम्‌ ॥२॥

~ --~---------- >> ~~~ ~~ ~ -= ~~ ~ ~ ~ क न = = >

मेव परशरशस पारिप्षितानां गतिम्‌ । समाप्ता ऽऽख्यायिकां । आख्यायिका- निरतं त्थ माख्यापिकातोऽपसूत्यं स्वेन श्चुतिषटपेणेवाऽऽचष्टेऽस्मम्यम्‌। यस्माद्वायुः स्थावरजङ्खमानां मूतानापन्तरात्मा बहिश्च प्त एव दस्माः ध्पात्माधिभूताधिदेवभावेन विविधा याऽष्टिव्पापिः स वायुरेव । तथा समष्टिः केवङ्न दत्रात्मना वायुरेव । एवं वायुमात्मानं समष्टिव्यष्टि. पात्मकत्वेनोपमच्छति य एवं वेद । तस्य किं एरूमित्याह । भप पुन्‌- मत्युं जयति सङृन्मरत्वा पुनन ध्रियते । तत॒ आत्मनः पश्ननिणंयान्ु- स्युखाह्लायनिूपरराप ॥२॥ इति श्रीमद्रहदारण्यकोपनिषद्राष्ये तृती याष्यायस्प तृतीय ब्राह्मणम्‌ ॥ ३॥

अथ रैनमुषस्तश्वाक्रायणः प्रपच्छ । पुण्यपापप्रयुक्तेग्हातिश्रदीतः पुनः पुनग्रहातिग्रहांस्त्यजक्नुपाददत्संसरतीत्युक्तम्‌ । पुण्यस्य च पर उत्कषौ व्याख्यातो व्याकृतविषयः समष्टिव्यषटिश्पो देते कत्वात्पमापिः । यस्तु प्रहातिग्रैप्ेस्तः संसाति सोऽस्ति वा नास्त्य

0 १

सम्ठिति । वायुपरशंसायां हेतुमाह । यस्मादिति । किपुनयेथाक्तवायुतसग्रिज्ञानफकछं तदाह । एवमिति ॥ २॥ इवि बृहदारण्यकपनिषद्भाप्यरीकायां वृीयाध्यायस्व

तृतीयं मुज्यु्राह्मणम्‌ ॥ ३॥ बह्मणान्तरमववारयवि । अथेति ।. वस्यापुनरुक्तमयं वक्तु मातेमागपनने वृत्तं कीवेयति । पुण्येति । मज्युप्रश्न।गप. सिद्धमथमनुद्रवति, । पुण्यस्य सेति । नामक्पाभ्यां ग्याकृतं जगद्धिरण्यगमौत्मकं दद्र षयमुःकपं॑विशिनषटि । समष्ठीति । कथं य॒थोक्तोत्कर्षैस्य पुण्यकमंफ़रत्वं तत्राऽऽह । द्वैते ति । संप्रत्यनन्वरग्राह्मणस्य विषयं दृकयति । पस्तिविति । माध्य{्िकान।पन्वषां चाऽऽद्यो विवादः किढक्षणो देष्टादानामन्यवमस्तेभ्यो विलक्षणो वेवि यप्वव । इत्यव वरिृश्याऽऽस्मनो देहादिभ्यो १, द, छ. द, "का | नि क, “का । तरवृ २ च. द. "द शरुतिः स्वमृल्ञेनैवा। ३ क,

॥ (क ।

छ रूप६ ।

[ दृडीकाभ्याप जथ हेनमुषस्तश्वाकायणः पप्रच्छ यात्न-

वल्क्येति हीवाच यत्साक्षादपरोक्षाद्रह्म थ आसा शर्वान्तरस्तं मे व्याचक्षेयेष त

स्तित्वे च किंलक्षण हत्यात्मन एव विवेकाधिममायोषस्तपश्न आरभ्यते । तस्य च निरुपाधिस्वष्धपस्य क्ियाकारकविनिगं्तस्वभावस्याधि- गमाययथोक्ताद्धन्धनाद्रियुच्यते सप्रयोजकात्‌ । भआख्यापिकाषबन्धस्तु असिद्धः । अथ हैनं प्रकृतं याह्नपर्क्ययुषस्तो नामतश्च क्रस्यापत्यं चाक्रायणः पपच्छ । यद्रह्म सान्नादव्यवदहितं केनविद्रष्टर- परोक्नादगौणम्‌ । न श्रोतरब्रह्मादिवद्‌। ई तत्‌। य आत्मा। आत्मशब्देन परत्यगातमोरयते । तत्राऽऽत्मशष्दस्य प्रसिद्धत्वात्‌ । सर्वस्याभ्यन्तरः सवांन्तरः । यथ्ःशष्दाम्यां भ्रसिद्ध आत्मा ब्रह्मेति ॥ तमात्मानं मे म्व ग्याचक्षवेति विस्पष्टं शृ ग्रहीता यथा गां इशंयति तथाऽऽचक्च सोऽयमित्येवं कथयस्ेत्पथः । एव अक्तः प्रत्याह याज्ञवल्क्यः । एष ते

४२१ बुहदारण्यकोपनिषत्‌

[१ -षणीयषिषपीकयोीषरीकं

विवेकेनाषिगमायेदं ब्राह्मणपित्याह | इत्यात्मन इति । विवेकाविगमस्य. मेदज्ञानतवेना- नथकरतवमा्ञङग्य कहोटप्रशवास् संग्हाति। तस्य चेति । बाघ्ठणघंबन्वमुक्त्वाऽऽ- रुयायिकासंबन्पमाह । भल्यायिकेति। विचास्तुल्यथा पुखावबेधाधी.चाऽऽशूयायिके- त्यथेः।मृन्युप्रश्रनिणेयानन्वयैमथशब्दाधैः । सबोषनमाभिमुखीकरणाधेम्‌॥ द्रष्टुरम्यवदहिव- मिदयुक्तं घटादिवदन्यवधानं गौणमिति शङ्ग्येत वत्निराकवुमपराक्षादिदयुक्तम्‌ः ॥ मुरूयमेव द्रष्टरम्यवहितं स्वरूप ब्रह्म । वथा च द्रषषीनसिंदरत्वामावात्छतोऽपरोक्षमिलभेः.।, श्रोत्र ज्म मनो बर्ठत्यादि यथा गोणं न तभा गणं दर्टुरम्यवहितं बरह्माहविवीयत्वादित्यह.।न श्रोत्रेति | उक्तमन्यवषानमाकाङ्क्षाद्वाराऽनन्वरवाक्थेन साधयति । कि तदित्यादिन।। तस्य प्ररिच्छिन्नतवशङ्कां वारयति । सवेस्येति । सवेना्भ्यां प्त्यग्रह्म विशेष्यं सम प्येत इृतरेस्तु शब विरेषणानीवि विमागमभिमेत्याऽऽह | यचःशब्दाभ्यामिति ॥ इविरुष्यव इत्यनेन सबध्यवे । इवशब्दो द्िदीयः प्रश्रसमाप्त्यथेः । तमेव परभ विवृणोति । विस्पष्टमिति । तवेमे वाकयोधौन्वययोग्ये पृषे वत्मदशेनां प्रसुक्तिम-

® ५ द० न

वतारयवि' । एवमुक्त इति । सव न्तर इति विशेषोकत्या प्रश्नस्य विशेषणान्तराणाम-

~~~

१ ग. क्षणः स इ रक. ध,.ठ.च. छ. ज. इ. द, "कवग ३ च, छ, ढ, “यै; । इत्येव भख. ध्‌. म. "थो वाऽऽद्या ५, घ. “एिद्धिता। ६ क, तदर्थे । ७ इ, ण, "क्यन्व। € ल, इ, ति | इ्येव" | ९ घ. "देषणोक्त्या ।

अदु आद्मणम्‌४] भानन्दगिरि$तटीकासंवहिदशांकरभाष्यतमेता। ४६१

आत्मा सवान्तरः कतमो यान्नवल्क्य ्वान्तरो थः प्राणेन प्राणिति पर त आत्मा सवौन्तरी योऽ पानेनापोनीति पर त आत्मा सर्वान्तरो यो व्यानेन व्यानीति स त आत्मा सर्वान्तरो य उदानेनोदानिति स॒ त आत्मा सवान्तर एष त आत्मा सवान्तरः ॥१॥

तवाऽऽत्मा सवान्तरः सर्वेस्याभ्यन्तरः | सवेविशेषणोपरुक्षणार्थं सवान्त- रग्रहणम्‌ । यत्साक्नादव्यवहितमपरोक्तादगोणं ब्रह्मं बृह ्तममात्मा सवस्य स्वेस्याभ्यन्तर एतेगंणेः समस्तेयुक्त एषः । कोऽसौ तवाऽऽत्मा । योऽयं कथेकरणसंघातस्तवे पेनाऽऽत्मनाऽऽत्मवान्स एष तवाऽऽत्मा । तवं कायंकरणसंघातस्येत्यथः । तन्न पिण्डस्तस्पाभ्यन्तरे शिङ्गासा छरण्षपातस्तृतीयो यश्च सदिद्यमानस्तेषु कतमो ममाऽऽत्मा सवान्तर- स्त्वया विवक्षित ह्युक्तं इतर आह यः प्राणेन भूखनासिकषसिचारिणा प्राणचेष्टां करोति येन प्राणः प्रणीयत इत्पथः । स ते तव कायंकर- णसंघातस्याऽऽ्त्मा विज्ञानमयः । समानमन्यत्‌ । योऽपानेनापानीति यो व्यानेन व्यानीतीति च्छान्दतं देय॑म्‌ । सवाः कायंकरणसंघातगताः प्राणनादिचेष्टा दारूयन्नस्पेव येन क्रियन्ते । न हि चेतनावदनपिष्ठितस्य दारूयन्नस्येव प्राणनादिचेष्टा विद्यन्ते । तस्माद्विज्ञानमयेनापिषठितं विङ-

नास्थामाशङ्काऽऽह । सवैविशेषणेति । एष सवांन्तर इवि मागस्याथं विवृणोवि । यत्साक्षादिति । एषशब्दाथं प्रपूवकमाई । कोऽसाविति । आत्मशब्दे वि णोति । योऽयमिति । येनेत्यत्र सशब्दो द्रष्टव्यः । पृष्ट्य्थं स्प्टयवि । तवेति । पर्नान्वरमुत्थाप्य प्रविवक्ति । तत्रेत्यादिना । सवान्रस्तवाऽऽस्मेह्यक्ते सवीवि यावत्‌ । तृतीयो मातृको पणीयते पराणनविशिष्टः क्रियत इति यावत । कथमेतावता सेदेहोऽपाङत इत्याशङ्य विवक्षिमनुमानं वक्तं ग्याध्िमाह + सवा इति । या खल्व- चेतनयवृक्िः सा चेतनाविषठानपर्विका यथा रथादिपवृत्तिरितयधैः । येन करियन्ते सोऽ- स्तीति सेबन्धः । द्टन्तस्य साध्यैकर्ये परिहरति । न हीति । संप्रयनुमानमा- रचयति । तस्मादिति । विमता चेष्टा चेतनापिष्ठानपूर्विकाऽचेवनपवृततित्वाद्रपादि-

~~~ ---~

१क.ख, ग्ड, च, छ, ज, ट. ट. इ. इ, श्पानिति । २कणख. ग, ङ, च.छ.ज, ट, ठ, इ. 2, व्यानिति । ३ ध. च. छ. ज. द. "हय वृद्रतम"। ४ क, जञ. ङ, ज, वस्या" । ५ज. परक्रार६क.ग, च. छ, ज, द, "वस्तवे जचवग्ज. द तिच्छ।८अ,. ण्‌, स्यष्टयात ।

४२२ वृददारण्वकोरनिषत्‌ [तशैवीभ्वये स होवीचोषश्तशवाक्रायणो यथा विन्रियादसौ मौर-

स॑श् इयेकभेवेतद्यपदिष्टं भवति यदेव साक्षादप- रीक्षद्रह्म य आत्मा स्वान्तरं मे व्याचश्वेयेष

षणेन दारयश्रवत्पाणनादि वेषं प्रतिपद्यते । तस्मात्सोऽस्ति कार्यकर. णधावविरुक्षणो यश्चषटपति ॥ १॥

स होवाचोषस्तश्चाक्रायणो पथा कश्िदन्यथा प्रतिज्ञाय पूर्वं पुनर्विष- तिपनो ब्रयादन्यथाऽसो गोरसावश्वो यश्चरति धावतीति वा पूवं प्रत्यक्षं ईशेयामीति परतिज्ञाय पश्वाचरनादिरिष्धंव्येपदिशत्येवमेवेतद्रन्म प्राण- नादिरिङ्गेवयंपदिष्टं भवति ` तया । कि बहूना त्यक्त्वा गोतृष्णानिमित्तं व्याजं यदेव साक्षादपरोक्षाह्रह्म य त्मा सवौन्तरस्तं मे व्याचक्ष्वेति । इतर आह । यथा मया प्रथमं प्रतिङ्गोतस्तवाऽऽत्भवेखक्षण इषि तां रतिद्नामनुवतं एव । तत्तथेव यथोक्तं मया । यत्पुनरक्तं तमात्मानं पटादिवद्विषयीकु विति तदशक्यत्वान्न करियते । कस्मातुनस्तदशक्य- मिति। अह । वस्तुस्वाभाव्यात्‌ । कि पुनस्तद्रस्तुस्वाभाग्पम्‌।

चेष्टवदियथैः | प्रतिपर्ते प्रणादीविशेषः । अनुमनफकमाह । तस्मात्सोऽ- स्तीति । चेष्टयति कायेकरणसंषा्वामिवि शेषः ॥ १॥ पश्नपतिदचनयोरननुरूपत्वमाशङ्षवे । स होवाचेति । द्टान्तमेव सखष्यवि । अतावित्यादिना । प्रक्ष गामश्च वा दकशेया्ीवि पूव परतिज्ञाय पश्वाचश्रर्यसी गौयों वा पावपि सोऽश्च हति चलनादिरिद्कैयैथा गवादि व्यपदिशयेवमेव ब्र परयकष दृशंयामीति मश्नानुप्रारेण परतिज्ञाय प्राणनादिलिङ्स्वद्यपदिशतस्वे पतिज्ञाहानिर- नवषेयवचनवा च स्यादित्यथेः। प्रविज्ञापरशावनुसवेग्यौ बुद्धिपुवेकारिणेत्ि एिषमाह । कि बहुनेति । पत्युक्तिवात्तयेमाह्‌ । यथेति । पविज्ञानुवरनभवामिनयवि । वत्त- थेति । कतमो याज्ञवल्क्येद्यादिपश्नस्य वासयेमाह । यत्पुनरिति । न श्रित्यादि- वाक॑यस्य तातप्ये वः लुत्तरमाह । तदशक्पत्वादिति । आलनो वस्तुत्वादादि- दविषयीकरणं नाशक्यमिति शङ्कते । कस्मादिति । वस्तुलूपमनुपृत्य परिहरति । भहिति । षदेरपि वहं वस्तुलामान्यान्मा मूद्विषथकरणरमिति मन्वानः शडते । छि पुनरिति । द््यादिसाकषितं वस्तुलख्ामाग्यं ततश्रावरिषयत्वं न चेवं वस्वुलामाग्यं

१६.,अ, "ति। फि। २ ड, "तिं तवा | ३. ज, द, स्तथा तवा. ।

वदु ब्राह्मणम्‌। ४] भानन्दगिरिकतदीकासवट्ितिरशशाकरभाष्यसमेता। ४११

त॒ आत्मा सर्वान्तरः कतमी यान्न- वल्क्य सर्वान्तरः । न वष्टारं पश्येन

1 `

दषटचादिद्रष्टत्वम्‌। ददर ह्यात्मा दृष्टिरिति द्विविधा भवति लौकिकी पारमार्थिकी चेति । तत्र रोकिकी चक्षःसंयुक्तान्तःकरणदृत्तिः। सा क्रियत इति जायते गिनश्यति च । या त्वाट्मनो दष्टिरगन्युष्णपरकाशा- दित्सा च द्रष्टुः स्वषटपत्यान्न जायते न विनश्यति च । सा क्रिय- माणयापाधिन्रृतया सरष्टेेति ग्यपदिश्यते द्रष्टेति भेदवच्च द्रष्ट हटि रिति च। याऽसो खोकिकी दष्टशचकषद्ररा दूपोपरक्ता जायमाने नित्पयाऽऽत्मदटया संग्रष्टव तस्पतिच्छाया तया व्यपिव जायते तथा विनश्यति च तेनापचय॑ते द्रष्टा सदा पडयक्नपि पश्यति न पश्यतति चेति । न तु पुनद्रष्टदेः कदाचविदप्यन्यथात्वम्‌ । तथा च वध्यति षठे। ध्यायतीव छेरायतीव । नहि द्रष्टरि परिलोपो विद्यत इति च । तमिममथमाह लोकिक्या दृष्टेः कमेमताया द्रष्टारं स्वकीयया नित्पया दश्वा व्याप्रारं न पयेः । याऽसौ रोकिकी दष्टः कर्मभूता पषा श्पो- परक्ता इपामिव्पल्ञिका नाऽऽत्मान स्वात्मनो व्याप्रार प्रत्यञ्च व्याप्रोति

0 7 ~~ - ~~~ ~ - ~~ ~~~ --- ~~ ~ ~~~ ~+ --~ ~~ ~ ~~ ~-~ ~ ~~ =

घटादेरस्तीत्युत्तरमाह । दष्टयादीति । दटयादिप्राक्षिणोऽपि दष्टििषयत्वं किं न स्यादित्याशङ्चाऽऽह । दष्ैरिति । यथा प्रदीपो रौकिकन्ञानेन प्रकाश्यो न खप- काशकं ज्ञाने प्रकाशयति तथा टिसाक्षी शृट्न्या न पकाङयत इयथः | दृषटप्र्व नास्तीति सौगतस्वान्पत्याह । दषएटिरितीति । काकिका व्याचष्टे । तन्नेति । पार- माधिकीं हा व्याकरोति | या सिति । नन्वात्मा नित्यदिस्वमावश्वेत्कयं द्रष्टत्या- दिग्यपदेकषः सिध्यति वत्राऽऽह । सा क्रियमाणयेति । स्ष्यबद्धितद्ुत्तिगतं कतूत्वं क्रियात्वं चाऽऽध्यापिकं निच्यदगरुपे व्यवह्ियव इत्ययः । भमन नित्यदष्टिष्ठ- भावत्वे कथं प्रयति न पश्यति चेति कादाचित्का व्यवहार इत्याशङ्कन्याऽऽह । याऽ- साविति । या बहु विशेषणा छोकिकी दिर वत्पतिच्छायेति सेवन्वः | तथौ च या तत्पतिचरछ\य। तया व्याप्रैेति यत्रत्‌ । किमित्यै\चारिको व्यपदेशा पर्यस्त किं न स्यादित्याशङ्क्।ऽऽह | न त्विति । देवेस्तुवो न विक्रियावखभित्यत्न वक्रयशेष- मनुकूलयवि । तथा चेति । उक्तेऽथं न दषटरित्यादि्रुविमवतायं व्याचष्टे । तमिम- पित्यादिना। उक्तमेव प्रपञ्चयति । याऽप्षाविति। न दशटरित्यादिवाक्यायथ [िगमयरि |

१ग,घ्‌. ज, घछ.च। २ ग.च.दढ, कीयाचः। द. की टषिश्वक्षःः। ३ च,ड, तेप्रयु"। ४ च. द, शत्य 1५ क. तिक्रचि | ५ कर्तयात । ७ दखम्चनद. यात । क्‌, । - + च्छायधा न्धा

४२४ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [वीयाभ्यये

श्चुतः श्रीतार९ शृणुया न मतेर्मन्तारं मन्वीथा न विज्ञातेविन्नातारं विजानीयाः।

तस्मात्तं प्रत्यगात्मानं दषद्रषटारं न परयः । तथा श्रुतेः श्रोतारं न शृणुयाः । तथा मतेमेनोदृत्तेः केवराया व्याप्तारं न मन्वीथाः । तथा विज्ञातेः केवखाया बुद्धिश्तेष्याप्रारं न विजानीयाः। एष वस्तुनः स्वभा- वोऽतो नेव दशयितुं शक्ष्यते गवादिवत्‌ । न दृष्टद्र्टारमित्यत्राक्षराण्य- न्यथा व्याचक्षते केचित्‌ । न ््र्टारं दृष्टेः कतारं दष्टिभिदमढ़त्वा हषटिमानस्प कतारं न परयेरिति । चेरिति कमणि षषी सा दष्टः क्रियमाणा घयवत्कमं भवति । द्रष्टारमिति तृजन्तेन द्रषट्रिकतेत्वमा- यष्ट । तेनास ृषटद्रष्टा दृटः कर्तेति व्याख्यातृणाममिप्रायः । तत्र चठ रिति षष््न्तेन हष्टिग्रहणं निरथंकमिति दोषं न परयन्ति । परयता वां पुनरुक्तमसारः प्रमादपाठ इति वा नाऽऽदरः | कथं पुनराधिक्य वृजन्तेनेव दष्टिकलंत्वस्य सिद्धत्वादृष्टेरिति निरर्थकम्‌ । तदा द्रष्टार न परयेदित्येतावदेव वक्तव्यम्‌। यस्माद्ातोः परस्तृच्छरूयते। तद्धात्वथंकतेरि हि वृच्‌ स्मर्यते । गन्तारं भत्तारं वा नयती्येतावानेव हि शब्दः प्रयुज्यते ।

४.

न तु गतेगन्तारं मिदेभँत्तारमित्यस्षस्यथं विशेषे प्रयोक्तव्यः । न चाथवाद-

तस्मादिति । उक्तन्यायमुत्तरवाक्येष्वतिदिशति । तथेति । उक्तं वस्तुस्वामाग्यमुपसं- हृत्य फलितमाह । एष इति । न दटरियत्र स्वपक्षमुक्लवा मतुपपश्चपक्षमाह । न दृष्टेरिति । कथपक्षराणामन्यथा व्यास्येत्याशङ्कय तदिष्टमक्षराथ॑माह । दृष्टेरिति । हइ विशब्दो म्याचक्षत इत्यनेन संबध्यते | एवं व्याकुवेताममिप्रायमाह । इषटेरितीति। कमेणि षष्ठमेव स्फुरयति । स्रा दृष्टिरिति । प्ट व्याख्याय द्वितीयां व्याचष्टे । द्रष्टारमितीति । पदाधेमुक्त्वा वाक्षयाथमाई । तेनेति । उक्तां परकीयन्याख्यां दृष- यति । तत्रेति । द्िकवृत्वमिक्षायां वृजन्वेरव तत्सदधेः षी निरर्िकेत्यभः । कधं पनव्य।स्यातारो यथोक्तं दोषं न पश्यन्ति तत्राऽऽह । प्रयतां वेति । ष्नै- रथ॑क्यं परागुक्तमाकादृक्षद्रारा समथयते । कथमित्यादिना । कियत्तहीहाधवारेया- दाङ्ुयाऽऽह्‌ । तदेति । तत्र हैतुमाह । यस्मादिति । क्रिया पात्यः | कवी पत्ययायैः । तथा चैकेनैव प्देनोमयलामालृकूकियाग्रहणमनयक्रपित्यथेः । दष्टरिय- म्यानथकत्वं द्टान्तेन सावयति । गन्तारमित्यादिना । अथेवादल्वेन तर्हदिमुपाच- मित्याशडून्याऽऽह । न चेति । विपिशेषत्वामावादस्मदुक्तेगलया चाषेक्संमबादि- १ द. धटादिवरकष.च।३ध. ज. इ, नेये, ४ क. ल. ण, वेति। ५ अ. "विवि ६ क, "नीत्या | घ. ज. ण, "क्तरीत्या ।

तुप ब्राहमणम्‌ । ४] भनन्दगि रिकृतदीकांवङितिशां करभाष्यसमेता। ४२९

त्वेन हातव्यं सत्यां गतो । न च प्रमादपाठः । सर्वैषामविगानात्‌। तस्माद्याख्यातृणामेव बद्धिदो्बल्यं नाध्येवपमादः । यथा त्स्माभिव्यो- ख्यातं छोकिकटष्टे्विविच्य नित्परृष्िवि शिष्ट आत्मा प्दशंयितन्प- स्तथा कतुकमेप्रिशेषणतयेन दष्टशब्दस्य द्विः प्रयोग उपपद्यत आत्म-

स्वष्पनिधरणाय । न हि द्रष्टरेरिति च प्रदेशान्तरवाक्येनेवेकवाक्य- तोपपन्ना भवति । तथां च ““चक्ष॑पि परयति" ““ भोनमिदं श्रुतम्‌” इति श्त्यन्तरेणेकवाक्यतोपपन्ना । न्यायाच्च । एवमेव ह्यात्मनो नित्यत्वमु- पपद्यते विक्रियाभवे । विक्रियावञ्च नित्यमिति च विप्रतिषिद्धम्‌ । (ध्यायतीव छेखायतीव'"“न हि द्रषटटबिपरिलोपो विते" “एष नित्यो महिमा ब्राह्मणस्य” इति च श्ुत्यन्तराण्यन्यथा न गच्छन्ति। नन्‌ द्रण श्रोता मन्ता विज्ञातेत्पेवमादीन्वप्यक्षराण्पात्मनो ऽविक्रियत्वे न गच्छ- न्तीति । न । यथाप्राप्रोकिकवक्पानुवादित्वात्तेषाम्‌ । नाऽऽत्मतत्च- निधोरणार्थानि तानि । न दष्टद्रष्टारमिस्येवमादीनामन्पा्थासभवाद्यथो-

य ना का ० ~ ^ ~ ~~ 9

त्यथः | अय परपक्षे निरभकमेवेदं पदं प्रमादातठितपिति येन्नेयाह | न चेवि। सर्वेषां काण्पमाध्यंदिनानापिति यावत्‌ । कथं तर्हीदं पदमनथेकपिति परेषां परतीति- स्तत्राऽऽह । तस्मादिति । कथं पनमेवतामपि दशेरिरुपादानमुपपश्चते वत्राऽऽह ।

यथा तिति । परदर्शयतम्यपदादुपरिष्टादितिशब्दौ द्रष्टव्यः । कतृकम विकेषणच्वेन साक्षिसाक्ष्यसषमपेकत्वेनेवि यवत्‌ । वत्समपणपिति कुत्रोपयुज्यपे तत्राऽऽइ | आत्मेति। ह््यादिसौक्ष्यात्मया न तद्विषय इापि तत्सछरूपनिश्वयाथं स्ष्यादिसमपणपि- त्यथः | आत्मा नित्यदृषटि्मावो न दश्याया दषटेपुषय इत्यप्‌ चेन्न देरित्यदि- वाक्यस्याभस्तद्‌ा नहीत्यादिनाऽस्थेकवाक्यत्वं सिध्यति तस्माद्यथाक्ताथलमवे न दष्टे. रित्यादिवाक्यस्येत्याह । न हीति । आत्मा कूटस्थद्टिरियत्र वल्वकारशरुतिं संवाद्‌- याति| तथा चेति| तस्य कृरस्थदटितवे हेखन्तरमाह । न्यायाचेति | तमव न्यायं विशः द्यति । एवमेवेति | परपक्षे दोषमाह | विक्रियावचेति । इतश्वाऽऽत्मन)। नाति विक्रिया- ववमित्या । ध्यायतीति । अन्यथा व्िक्रियावचे सर्वापि अतत्‌ । अवि क्रियत्वेऽपर त्यक्षराण्यनुपपननानी वि शङते । नन्विति । न वेषां प्रिरेषो दशं दटचादिकतृत- मनुसृत्य परवृत्ते ठंकिकं वाक्ये तदयानुवादितादुकतश्रत्यक्षराणां खां प्रामाण्यामवा- दिति परिहरति । नेत्यादिना । न दर्स्त्विदान्यापि तहि श्रत्यज्षराणि न खार्थ प्रमाणानीत्याशङ्चाऽऽह । न टषट(रिति । अन्योऽरथ दश्यारिकतो । यथोक्तोऽपी

1

१ चद. ध्येतृणांप्र। र२च.द.'थाचकः। ३ क.ख.ग, ध, इच. छ... ढ, कमकतेवि"। ४ ग. घ. ज. पष, 'नैक" । ५ क. ग. ड, छ. ज. ष, द, "था च्च । ६६. ण्‌. "स्वी धसा । ७ घ. ज. इयेवं |

५४

ककम ० न ~ = ~ -- ~ ~ ~ क क कभक

४२६ ्हदारण्यकोपनिषत्‌ [वृीयाभ्याये

एष त आत्मा सबीन्तरोऽतीऽन्यदातं तती होषस्तश्चाक्रायण उपरराम ॥२॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि ततीयाध्यायस्य चतुरं ब्राह्मणम्‌ ॥ ¢ ॥ जथ हेनं कहोलः कौषीतकेयः पपरच्छ याज्नव- ल्केयेति होवाच यदेव साक्षादपरोक्षाद्रह्म य आत्मा सवान्तरस्तं मे व्याचक्षवेयेष त आत्मा सर्वान्तरः।

क्ताथपरत्वमवगम्पते । तस्मादनवबोधादेव हि विशेषणे परित्यक्तं दृष्टेरिति । एष ते तवाऽत्मा सवैरकेर्दिरेषणे्िंशिष्टः । अत एतस्मादास्मनोऽन्यदात कार्थं वा शरीरं करणात्मकं वा रिङ्खम्‌ । एत- देवैकमनातंपविनाशि कूटस्थम्‌ । ततो होषस्तश्चाक्राथण उपरराम ॥२॥ इति वृहदारण्यकोपनिषद्राष्ये तृतीयाध्यायस्य चतुर्थं ब्राह्मणम्‌ ॥ ४॥ बन्धन सप्रयोजकयुक्तम्‌। यश्च बद्धस्तस्पाप्यस्तित्वमधिगतं रयतिरि. क्तत्वं च । तस्येदानीं बन्धमोक्षसाधनं ससन्पासमात्मन्ञानं वक्तव्यमिति कहोरपश्न आरभ्यते । अथ हैनं कोलो नामतः कुषीतकस्यापत्यं कोषीतेकेयः पप्रच्छ याज्ञवल्क्येति होवाचेति पुषवत्‌ । यदेव साक्षाद- पराक्ाह्द्म य आत्मा स्षवोन्तरस्तं मे व्याचक्ष्व॑ति । यं विदित्वा बन्ध- नात्पय्रच्यते । याज्नवल्क्य आह । एष ते तवाऽऽत्मा । किमुषस्तकहं हन्यादिसाक्षा | द्रष्पदस्य साक्षिविषयत्व सिदध देरिति साह््यस्मप्णात्तदथवचोपप- त्तिरित्युपसंहरति । तस्मादिति । पक्षान्तरं नित्य स्वपक्षमुपपाद्यानन्तरं वक्रय विभजते | एष इति । अन्यद्‌ तेपि विशेषणसामथ्य॑सिद्धमथमाह्‌ । एतदेवेति ॥२॥ इति बहद्ारण्यकमाष्यराकायां ततीयाभ्यायस्य चतुभमृषस्तवबराह्मणम्‌ ॥ ४ ॥ ब्ाक्मणत्रया५ सगतं वक्तमनुवदति । बन्धनमिति । चतुधत्राह्मणा५ सक्ष पवि । यश्चेति । उत्तरब्राह्मणवात्यमाह । तस्येति । उषस्तपश्नानन्ववमयश- बदराथः । पृवैवदियमिमुख)करणार्थं सबोपिववानिल्येः । बन्पध्व॑धिज्ञानपश्नो नात्र॒पविमावि किंत्वनुवादमात्रपरियाशङ्कचाऽऽ्ह । यं विदित्वेति । वं ग्याचश््वेपि पूरेण सेवन्धः। प्भयोरवान्वरविशेषपदशेनायं परामृश पि। [कमुषस्तेति। 9 घ. “कस्य नुवाप" | २ च. ^तरिस्तदपयं कषोषीतके" । १६, "दणान्तरायंध" । ४ कव. इ, ब, "यार्थ ।

पथमं बह्मणम्‌।५1 भनन्दगिरिकवदीकासंवखिवर्शाकरमाष्यसमेता। ४२७

खाभ्पामेक आत्मा पष्टः किं वा मिन्नावात्मानो तुल्परक्षणाविति। मिनाविति युक्तं परश्रयोरपनरुक्तत्वोपपत्तेः । यदि हक आरमोषस्त- कहोरुपश्नयोविवक्षितस्तत्रेकेनेव परश्रेनाधिगतस्वात्तद्विषयो द्वितीयः परभ्नोऽनथंकः स्यात्‌ । न चाथेवादष्टपत्वं वाक्यस्य। तस्माद्विन्नावेता- वात्मानो स्ित्रज्नपरमात्माख्याविति केविद्याचक्षते । तन्न | त इति भरतिन्ञानात्‌ । एष त भआलमेति हि प्रतिदचने परति्नातम्‌ । न वेकस्य कायकरणसंघातस्य द्वाबात्मानाबुपपयेते । एको हि कार्यकरणसंघातः एकेनाऽऽत्मनाऽऽत्मवान्‌ । न चोषस्तस्यान्यः कहीरस्यान्यो जातिती भिन्न आल्मा मवति । द्रयोरगोगत्वात्मल्वस्षवान्तरत्वानुपपत्तेः । यचेक- मगोणं ब्रह्म द्रयोरितरणाषर्यं गणेन भवितत्यं तथाऽऽत्मलं सर्वान्त रत्वं च । विरुद्धत्वत्फदाथानाम्‌ । पयचेकं सर्गौन्तरं बरह्माऽऽत्मा मुख्य इतरेणासवान्तरेणानात्मनाऽगु्पेनावश्यं भवितव्यम्‌ । तस्मादेकस्यैव द्विः श्रवणं विशेषविवक्षया । यत्त पवेक्तिन पतमानं द्वितीये प्रश्नान्तरं

मा ङ्ध न ~ पौष क 1 11 "० ) ~= - 0 (= छ ~ ~~ (= न जमन

रत्र पूरेपक्षं गाति । भिन्नावितीति । उक्तमर्थं व्यपिरकद्वारा वरिवृणोढि । यदि रीत्यादिना । अथेकं व्रक्यं वस्तुपरं तस्ययपादो द्विवीयं वाक्यं नेह ॥ न चेति | दयोव।क्थयोस्तुल्यलक्षणत्वे फलितमाह । तस्मादिति । तच्ऽऽचं वाक्यं क्ेतज्ञमापेकरोति दिती परमात्मानपिलययभिपेयाऽऽह । क्षेनत्ेति । बाध्षण- दयेनापंदयं विवक्षितमिति मवृ पपश्चपस्थानं पत्याह । तन्नेति । पश्नपरतिवचनयोरे- करुपरत्वान्नाथमेदोऽस्वीलयुक्तमुपपादयति। एष त इति । तथाऽप्यमेदे काऽनुपपततिस्व- व्राऽऽह । न चेति । तदरेवापपादयति । एको हीति । कायेकरणसंघातमदरादात्ममेद्‌- ` माशङ्कयाऽऽह । न चेति । जाविवः स्वमावतोऽहमहमित्येकाकारस्फुणादि येः इवश्च न तसमेद्‌ इत्याह । द्वयोरिति । वदेव स्षटुटयवि । यदीति । दयमेध्ये ययेकं ब्रह्मगोणं बदेवरेण गोगेनावडयं मविवग्यं वथाऽऽत्मलारिं यद्यकस्येष्टं केदे- तरस्यानासत्वे(दीति कुवः स्यादिति चेत्तताऽऽह ॥ विरुद्धत्वादिति । उक्तोपपाद- नपृवैकं द्विःअवणस्यामिपायमाह । यदीत्यादिना । अनेकमुरूयतवासंमवाद्रस्तुवः परि- च्छिन्रस्य घटवदब्रह्मत्वाइनात्पत्वादेकमेव मुरूयं परत्यम्मूवं बरष्ठत्यथेः । यदि जीवेश्व- रमेदामावाल्श्नयोनायेमेदस्ति पुनरुक्तिरनरधिकेत्याशङ्याऽऽह । तस्मादिति । तारं स एव विशेषो दरेयितव्यो येन पृनरुक्तिरथेवतीत्याञङ्याऽऽह । यचिति ।

[क " ) (नाकि > क 9 ज कण ०७ ~ 11 क ~ 111

१च्‌. द, टयो २क,. ख. ढः. छ, इ, नवेति।३ग. घ. ड. छ, ज, छ, जातीषत अस्मि ४ ख. द, तदित । ५ ल्ल. ज. तदित । ६ क. ध, म. ण, "त्वादि कु ।

४२८ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [तृतीयाध्याये

उक्तं तावन्भातरं पूरवस्पैवानुवादस्तस्येवातुक्तः कशिद्विशेषो वक्तव्य इति। कः पुनरमी विशेष इति । उच्यते परवस्मिन्पर्नेऽस्ति प्यत्िरिक्त आत्मा यस्यायं सपरयोज्ञको बन्ध उक्त इति । द्वितीये तु तस्येवाऽऽत्मनोऽश- नायादिततारधमौतीततवं विशेष उच्यते । यद्विशेषपरिज्ञानात्संन्यासस- हिता्पर्वोक्ताद्न्धनाद्विमुच्यते । तस्मात्पश्चप्रतिवचनयोरेष त॒ आत्मे- त्येवमन्तयोस्तुल्यार्थतेव । ननु कथमेकस्येवाऽऽत्मनोऽशनाया- यतीतत्वं तद्रत्वं चेति विरुद्धधमेसमवायित्वमिति । न । परिदृतत्वात्‌। नामषटपविकारकायकरणरत्षणसधातोपाधिमेदसंपकंजनितश्नान्तिमानं

हि सप्तारिखपित्यसकृदवोचाम । विरुद्धश्रुतिव्याख्पानपसङ्गन च । यथा रग्जुशुक्तिकागगनादयः सर्रजतमङिना भवन्ति पराध्यारोपित- धमेषिशिषटाः स्वतः केवला एष रज्ञुशकिकागगनादयः । न चेवं विरद धमेषमवापिष्वे पदाथानां कश्चन विरोधः। नामष्टपोपाष्यस्तिखे “एकमे-

(क

अनुक्तविशेषकथनायेमुक्तपरिमाणं निणेतुमुक्तानुवादश्वनुक्तो परिशेषस्तहिं परदश्येवा- पमिति पृच्छति । कः पुनरिति । बुभुत्सितं विशेषं दशेति । उच्यत इति । इति- दाब्दः क्रियापदेन सबध्यवे | किमित्येष विशेषो निइथपे वत्राऽऽह । यद्विशे- षेति । अथमेदापमवरे फलितमाह । तस्मादिति । योऽशनयेत्यादिना तु विवक्षित- विशेषोक्तिरिति शेषः| एकभव!ऽऽत्पतखमपित्य प्रश्चापरित्यत्र चोदयति । नन्विति। विरुद्धषमवचान्मिथो भिन्नो प्र्नाधोवित्यवदषयति । नेति | परिहतत्वमेव प्रकययापि । नामष्टपेति । तयिकारः काथकरणठक्षणः संघातः स॒ पएवोपाधिमेदस्तेन सपकैस्त- सिज्नहंममाध्याम्षस्तेन जनिवा भन्तिरहं करतत्याचा तपरन्पाने ससासिवापित्यने- कंशो स्युत्पाहिवं वस्मान्ना्षि वस्तुतो विरुद्धमवच् मित्यथेः। किंच सविङेषत्वनिर्विशे- दृतवश्चत्योरविपयविभागोक्तिपरसङ्गेन संसारित्वस्य मिथ्यात्वं मपुतराघ्नणानवेऽवोचामेत्याह विरुद्धेति । कथं वर्ह व्िरुद्धषमेवपरवीपिरित्याशङ्चाऽऽह । यथेति । परेण पर- पेणाज्ञानेन वाऽध्यारोपितैः सपेत्वादिमिधमेरविशिष्टा इपि यवत्‌ | स्वतश्वाध्यारेपरेण विनेयथ; । प्रविभासवो विरुद्धषमवखेऽपि क्षत्रजेश्वरयोमि्नलाद्भि्ाथीवेव प्रश्चाषिवि चेन्नेत्याह । न चेर्वामिति । निरुपयिकरूपेणा्पारितवं सेपायिकरूपेण संसारित्वमि- त्यविरोष उक्तः । इदानीमुपाध्यभ्युपगमे सद्वयत्वं सतश्चैव घर देरुपापित्वररेसिपे दाङ़पे । नामेति । सर्लापिरेकेण न सन्ति फेनादयो विकारा नामि मृदाचविरेकिण

भी "मि ण्णीष्यीष

१ च. द. “पिव्येतरप्" । २ ण, न्ते चक्ताभिया' ।

पअम ब्राह्मणम्‌ ।५] भानन्दगिरिकसदीकासवखितशांकरभाष्यसमेता। ४२९

वाद्वितीयम्‌"” “नेह नानाऽस्ति किंचन”*इति श्रुतयो विशुष्येरभिति चेत्‌। न। सछिरुफेनदृष्टन्तेन परिहतत्वान्प्रदादिदष्टान्तेश्च । यदा तु परमार्थ- हष्टया परमात्मतत्वाच्छत्यतुसारिमिरन्यत्वेन निरूप्यमाणे नामह्पे मदादि विकारवद्रस्त्वन्तरे तत्वतो न स्तः सरिरुफेनघटयादिविकारवदेव तदा तदपेश्ष्येकमेवाद्वितीयं नेह नानाऽस्ति किचनेत्यादिपरमाथदशेष- गोचरत्वं प्रतिपद्यते । यदा तु स्वाभाविक्पाऽविद्या ब्रह्यस्षश्पं रज्जु- शुक्तिकागगनस्व पवदेव स्वेन श्पेण वतमानं केनविदस्पृष्टस्वभावमपि सन्नामषूपकृतकायंकरणोपाधिभ्यो विवेकेन नावधायंते नामद्पापाधि- दषिरेव च भवति स्वाभाविकी तदा सर्वोऽयं वस्त्वन्तरारितत्वत्यवहारः। रस्ति चायं भेदकृतो मिथ्याव्यवहारो येषां ब्रह्मतचवादन्यत्वेन वस्तु विदयते येषां च नास्ति । परमायेवादिमिस्तु श्रुत्यनुसारेण निदप्यमाणे वस्तुनि किं तत्वतोऽस्ति वस्त॒ किंवा नास्तीति ब्रह्मेकमेवाद्वितीयं सवेसंत्यहारगरन्यमिति निधाप॑ते तेन न कध्िद्भिरोधः । न हि परमाथा- तद्िकाराः शरावादयः सन्तीविदृ्टान्वाल्ययुक्तिवलादाविच्यनामकूपरवितकरायेकरणसं- घातस्याविद्यामाच्रतवात्तस्याश्च व्रिद्यया निरासान्नैवमिति परिरति । नेत्यादिना । काय्तखमम्युपगम्योक्तमिदानीं तदपि निङूप्यमाणे नास्तीत्याह । यदा चिति । नेह नानाऽस्ति किचनेत्यादिश्रयनुसारिमिवैस्तुद्टचा निरूप्यमाणे नामक्पे परमात्र वस्राद्न्यतनूनन्यत्तरेनं॑वा निरूप्यमाणे वसतो वस्तन्तरे यदातुन स्त हृति सबन्वः । मृदारिविकारवरित्युक्तं प्रकर यति । सिरेति । वदा तत्परमात्मवखमपे- श्यति योजनीयम्‌ । कद। तई लौकिको व्यवहारस्तत्राऽऽह । यदा विति। अव्रिद्यया लामाविक्या व्घ् यदूोपाधिभ्यो क्ििके्न नाववायवे तदा रोक्रिको न्यवहारश्चत्ताहं व्ििकिनां नासा स्यादित्याशङ्न्याऽऽह । आस्त चेति | भेदमान- प्रयुक्ता ग्यव्रह्‌।रो विवेकिन।पविवेकिनां च तुल्य एव्रायं वरस्वन्तराप्विलाभिनिवेशस्तु विवेकिनां नास्तीति परिशेषः | नन यथाप्रविमापतं वस्लन्तरं पारप्णाथकमेव किं न स्यात्त- नाऽऽह । परमार्थति । कि द्वितीयं वस्तु ततोऽस्ति छ वा नास्तीति वस्तुनि निरूप्य- माणे साति श्रुत्यनुसारेण वखद्िमिरेकमेवाद्विवीयं बह्माव्यवहायपिति निवाते वेन म्यव- हारदृ्टयाभयणेन भेदतो पिथ्याव्यवहारस्तखदृष्टयाश्रयणन च तदभावव्रिषयः दास्रीयो व्यव्हार इत्युभयविवव्यवहारश्चद्धिरित्यथः । वत्र शाल्लीयव्यवहरोपपर्ति प्रपशयति | न हीति । वथा च व्रिद्य्रस्थायां शाछ्वयोऽमेदव्यव्रहारस्तदविवरव्य- १ कग. ध.च.छ. ज. च. 2. पेक्ष" रख. ग. सेनैव। ३ क. ख. द, न चानि 1

चे , खे, क

य्‌, ण, 'पक्षयेति। ५. जरण. ए

६३० बृहदैररिप्यकोपनिषत्‌ [हतीयाध्योषे कतमो याज्ञवल्क्य सर्वान्तरो योऽशनायापिपासे

वधारणनिष्ठायां वस्तन्तरास्तितवं परतिपचामहे “एकमेवाद्वितीयम्‌” अनन्तरमबाह्यम्‌" इति श्रुतेः। न च नापष्धपम्पवहारकाङे त्वविषेकिनां क्रियाक्ारकफलादिसंव्यवहारो नास्तीति प्रतिषिध्यते। तस्माञ्जनानाह्वाने अपेक्ष्य सेः संव्यवहारः शान्नीयो रोकिकश्च । अतो न काचन गरि. धशद्ा । सवेवादिनामप्यपरिहा्; परमाथंसव्यवहारङृतो व्यवहारः । तन्न परमाथौत्मस्वषपमपेक्षय प्रश्षः पुनः कतमो याज्ञवल्क्य सर्वान्तर इति । प्रत्याहेतरो योऽशनायापिपासे । भरशितुमिच्छाऽशनापा । पातु- मिच्छा पिपरक्ता | ते अश्ननायापिपापते योऽप्पेदीति वक्ष्यमाणेन सबन्धः। अविवेकिभिस्तरूमखवदिवि गगनं गम्यमानमेव तरमरे अत्येति परमा- तस्ताभ्यापरस्ष्टस्वभागेतात्‌ । तथा ्टेरशनायापिपासादिमह्ह्य गम्पमानमपि क्वधित्तोऽहं पिपासितोऽहमिति ते अत्येत्येव परमाथत- स्ताभ्यापतदष्टस्वमावत्वात्‌ । “न रिप्यते खोकदुःखेन बाहः" इति

न्क ~ "=> ~~ ~~ ~~ --~--~ ~~~ "~~ न =-= = = न ~> ~ ~ ~~~ ~~~ ~~~ ^ न न = ~ ^~ "त = ज जत मानमि

वहारस्त्वामासमात्रमिति शेषः । अविद्यावस्यायां लोककन्यवहारोपपत्ति विव- णोति । न च नामेति । उमयविषन्यवहारोपपत्तिुपसंहरपि । तस्मादिति ॥ उक्त- रीलया व्यवहारदयोपपत्तौ फटिविमाह । अते इति । प्रयक्षारिषु वेदान्तेषु चषि शेषः । ज्ञानाज्ञाने परस्कत्य व्यवहारः शान्नीयो ठौकिकश्वेवि न(स्माभिरेवोच्यते कितु सर्वेषामपि एरीक्षकाणामेतत्संमतं संसारदशायां क्रियाकएरकव्यवहारस्य मोक्षा वस्थायां च तदमावस्ये्टत्वादियाह । स्॑बादिनामिति । निरूपपिके परसमन्नासनि चिद्धावावनायविद्याकल्पितोपापिरूवयशनायादिमचे वस्वुस्तु तद्राहित्यमित्युपपा- ानन्वरपश्नमुत्थाप्य पतिवक्ति । तत्रेत्यादिना । कल्मिताकलिपिवयोरातमरूपयार्नि- धोरणाधौ स्वमी । योऽत्येवि स सवौन्वरत्वादिविशेषणस्तवाऽऽत्भेति शेषः| ननु पर नादानायादिमानप्रसिद्धेनोपि जज वस्तथा तस्य परस्मादग्यदिरेकादत आह । भविषे ` किमिरिति । परमार्थत इत्य मयतः संबध्यते | ब्ऋदनैषाखण्डं सचिदानन्दमनाच्र ातत्कायैबुद्धयादिसबद्धमामासदवारा खानुमवादश्नायादिमद्रम्यवे वखं व्तुतोऽवि ाधसंबन्धादनाया्यतीतं नित्यमुक्तं पिषठवीत्यथेः । अङनायापिपापादमद्र 4 गम्यमानमिति वदन्नाचायो नानाजीववादस्यानिष्टत्वं सूचयति ` । परमायेतो ब्रह्मण्य - नायाचसंबन्पे मानमाह । न हिप्यत इति । बाह्यत्वमपङ्गतम्‌ । छाकदुःखेनेययुके

१ क. ग. "पधार । २. इ, च. "तेलृष्ट' ¦ ३. इ, च. "तदुष्ट। ४अ. ण. वेति। ५ छ, इ, नच |

रमं बह्नणम्‌ ५] भानन्दगिरिकृतदीकासंवकितरशांकरमाष्यसमेता । ४३१ शोकं मोहं जगां मूप्युमत्येति ।

नी 1

शयुतेः । अगिद्रह्लोकाध्यारोपितदुःखेनेत्यथं । प्राणेकधमत्वात्समासकर- णमशनायापिपासयोः । शोकं मोहं शोक इति कामः । इष्टे वस्तृदिश्य चिन्तयतो यदरमणं तन्तृष्णामिभूतस्य कामबीजं तेन हि कामो दीव्यते मोहस्तु विषपरातप््ययप्रभवोऽ विवेको भ्रमः । स चाविचया सवेस्यानथस्य प्रसवबीजम्‌। भिन्नकारयैतवात्तयोः शोकमोहयोरसमासकरणम्‌ । तो मनो. धिकरणो । तथा शरीराधिकरणो जयं प्रप्य चात्येति । जरेति काय करणसंघातविपरिणामो वटीपलितादिरिदङ्खः । मृत्युरिति तद्विच्ेदा विपरिणामावसानः । तो जयाग्रृत्य्‌ शर।राधिकरणावत्येति। ये तेऽशना- यादयः पणमनःशरीराधिकरणाः पाणष्वनवरतं वतमाना अहोरात्रा दिवत्समुद्रोभिवनच्च पाणिषु संसार इत्युच्यते । योऽसो दधद्रेत्पादिख- क्षणः सराक्षादव्यवहितोऽपरोक्षादगोणः सवान्तर आत्मा ब्रह्मादिस्तम्ब- प१५न्तानां भृतानामङनापापिपास्तादिमिः सस्षारधमः सदा न स्षृदपत

= = ~ ~ = (न

~ ~ ---°* ~~ = (ल <~ ~ ज क = 09 = 0

लोकस्यानात्मनो दुःखसबन्वानभ्युपगमादरियाशङ्कग्याऽऽह । अविद्वदिति । अशना- यापिपाप्रयोः समस्योपादानि हेतुमाह । प्राणेति । अरतिव्राच। शोकशब्दो न काम- विषय इदयाशङ्कयाऽऽह । इष्ट पिति । कामरब्‌।जत्वमरतेरनुमेनामिन्यनक्ति । तेन हीति । कामस्य शोको बीजमिति स कामतया व्याल्यातः | अनित्याशचिदुःखानात्ममु नित्यशचियलाःमख्यातितरिपरीतप्त्ययस्तस्मान्मनमि प्रभवति करेव्याकतेव्याविवेकः स लिकः सम्यन्ज्ञानविरोवादू")ऽ बिचेत्युच्यवे । तस्याः सवानर्थतित्तो निषि- त्त्वं मलाविद्यायस्तृषादानतवं वदेतदाह । मोहस्तिति । काप्स्य शोको मोहं दुःखस्य हेतरिति भिन्नकायत्वं तद्विच्छेद्‌ इत्यत्र का(यकरणमवातस्तच्छम्दाथः | स्तारादविरक्तस्य पारिव्राज्यं वक्तुमत्तर वाक्रयमित्यमिपेत्य संकषपतः संमारस्वङूपमाह्‌ । ये त इत्यादिना । वेषामात्मघपलवं व्याववैयितुं विक्िनष्टे । शरणेति । तषां स्वर सतो वरिच्छेदशङ्कं वारयति । प्राणिष्विति । प्रवाहरूपेण नैरन्तयं दृ्टान्तमाह्‌ | अहोरात्रादिवदिति । वेषामतिचपलववे दृष्टान्तः । समद्रोरभिर्वदिति । वषां हेयत्वं द्)तयत्ति । प्रागिष्विति । ये यथोक्ताः प्राणिष्वक्ञनायादयस्ते वेषु समार हइत्युच्यव हात योजना । एतं ॑¶ तपित्यत्र वच्छब्दायैमबम्तपरश्नोक्तं तपदाथ कथयति । योऽािति । एवच्छनब्द्‌ा कोलप्रश्नोक्तं तत्पदा दशयति । अशनायेति ॥

षि मो

=

१.,च्‌,. छ, उ, ष्यन्ते।योः। २क. कञ्‌, न, इ, 'च्यन्तदः।

४६२ धहदरिण्यकोपनिषत्‌ वषीयान्याये

एतं वै तमात्मानं विदिता ब्राह्मणाः पुत्रेषणायाश्च वित्ते षणायाश्च रोकेषणायाश्च व्युत्थायाथ भिक्षाचयं चरन्ति

आकाश इव घनादिमछेः। तमेतं वा आत्मानं स्वं तत्वं विदित्वा ज्ञाताऽ- यमहमसिमि परं ब्रह्म सदा स्वंससारविनिशक्तं नित्यतृ्ठमिति ब्राह्मणाः । बराह्मणानामेवाधिकाये व्युत्थानेऽतो ब्राह्मणग्रहणम्‌ । व्युत्थाय वेपरी- स्येनोत्थानं कृत्वा । कृत इत्याह । पुत्रेषणायाः पुत्रार्थेषणा पूत्रेषणा । पत्रेभमं रोकं जपेयमिति लोकजयक्षाधनं पुत्रं प्रतीच्छेषणा दार- संग्रहः । दारसंग्रहमकृतेत्यर्थः । वित्तेषणायाश्च कर्मसाधनस्य गवादेरूपादानमनेन कमं कृत्वा पितृखोकं जेष्यामीति वियासं- युक्तेन वा देवखोकं केवख्या वा हिरण्यगभंविचया देवेन वित्तेन देवरोकम्‌ । देवाद्वित्तादृत्युत्थानमेव नास्तीति केचित्‌ । यस्मात्तद्धरेन हि किल व्युत्थार्नामति । तदसत्‌ । एतावान्वे काम इति पठितत्वादेष- णामध्ये देवस्य वित्तस्य । हिरण्यग्भादिदेवताविषयेव विचा वित्तमित्यु- च्यते । देवरोकहेतुत्वात्‌। न हि निरूपाधिकपज्ञानघनविषया ब्रह्मविद्या

=-= ~~~ ° ~~~ ^ ~~~ ० म च ----- ~ ~ य

तयोरकयं सामानायिकरण्येन सूचित्मित्याह । तमेतमिति । ज्ञानमेव विशदयति | अयमित्पादिना । ज्ञात्वा ब्राह्मणा व्युत्थाय भिक्षाचयं चरन्तीति संवन्धः | सन्यासविषायके वक्रये किभित्यपिकारिणि ब्राह्मणपदं तत्राऽऽह | ब्राह्मणानामिति । पत्राथमषणामेव विवृणोति । पुत्रेणे ति । ततो व्युत्थानं संग्हावि । द्‌।रसं ग्रहामिति । वित्तेषणायाश्च व्युत्थानं कर्तव्यमित्याह | वित्तेति । वित्त द्विविषं मानुष दैवं च । मानुषं गवादि तस्य कमेसाधनस्योप(दानमुपाजेनं तेन कमे कतवा केवलेन कमेणा पितु- लोकं जेष्यामि | दैवं॑वित्तं विया तत्संयुक्तेन कमणा देवलोकं केवकया च विधया तमेव ॒जेष्यामीतीच्छा वित्तेषणा ततश्च व्युत्थानं कतंव्यमिति व्याचष्टे | कर्म- साधनस्येति। एतेन को केषणायाश्च व्युत्यानमुक्तंवेदितम्यम्‌ । देवाद्िताद्रदुत्थानमाक्ि- पवि । दैवादिति । तस्यापि कामलात्ततो व्युत्यावन्यमिवि परिहरति । तददिति । तहि बह्मविचायाः सकाज्ञादपि व्युत्थानात्तन्मूरध्वंसे तद्यापातः स्यारित्याशङ्क्याऽऽह। हिरण्यगभादीति । देववोपातनाया वित्तशब्द्त्िविधाते हेतुमाह । देवलोकेति ॥

@ 4 ० अ

तत्मा्चिहेतुवं बह्मविद्यायामपि तुल्यमिङि चेन्नेत्याह । न हीति । वत्र एकान्वरश्र-

~~ -----~ ~>

१क. ख, ग, ढ, छ, छ "विययत्यु।

प्म बद्मणम्‌।१} भानन्दगिरिड़टीकातेवकितशाकरमाष्यसमेता | ४३६६

या दयेव पेषणासा वितेषणा या विततै-

षणा सा रोकेषणोभे दयते एषणे एव भवतः। देवरोकपापरिहेतुः।“तस्मात्तरसवमभवत्‌"” “आत्मा हेषा स भवति"$ति श्ुतेः। तद्धङेन हि व्युत्थानम्‌ “एतं वै तमात्मानं विदिखा” इति विशेष वचनात्‌ । तस्मानिभ्योऽप्येतेभ्यो ऽनात्मरोकपरापिपाधनेस्य एषणाविष- येभ्यो व्युत्थाय । एषणा कामः ““एतावान्वे कामः” इति श्रुतेः । एत- सिमिलिविधेऽनात्मखोकपाप्रिसाधने वृष्णामकृत्वेत्यथंः । सवा हि साध- नेच्छा फलेच्छेव । अतो व्याचष्टे श्रुतिरेकवेषणेति । कथम्‌ । या हेव पुत्रैषणा सता वित्तेषणा । दृषटफएरसाधनत्वतल्यस्वात्‌ । या वित्तेषणा सा खोकेषणा । फएलार्थेव सा । सदः फरथंपयुक्त एव हि सवं साधनयुपा- दत्ते । अत एकेवेषणा या रोकेषणा सा साथनमन्दरेण स्पादयपिक्तं न शक्यत इति । साध्यसाधनमेदेनोमे हि यस्पादेते एषणे एव भवतः| तस्माहष्यविदो नास्ति कमं कमेक्ताधनं वा । अतो येऽतिक्रान्ता ब्राह्मणाः संर कमं कमेसाधनं च सवं देवपितरुमानुषनिमित्तं यज्ञोपवीतादि । तेन हि देवं पिक्यं मानषच कमं क्रियते “निवीत मनष्याणाम्‌" इत्यादिश्वुतेः |

~~. ~ 0 9 ज जा भा ०

वणं हेषृकरोति । तस्मादिति । इवश्च ब्रह्मवि धा दैव दित्ता दिपवेत्याह । तद्धरेनेति । पागेव वेदनं िद्धं चेति पनब्यौत्थानेनेत्याशङ्कच प्रयोजकज्ञानं ठत्पयोजकमुदेश्यं व तच्वसाक्षात्वरणमिति विवक्षित्वाऽऽह । तस्मादिति । प्रयोजकज्ञानं पश्चम्यथेः | व्युत्थाय भिक्षाचयं चरन्तीति संबन्धः । व्युत्थानस्ङ्ूपपद दोनाथमेषणा्वङ्पमाह । एषणेति । किमेवावतेत्याशङच व्युत्थानस्वरूपमाह । एतसिमनिति । संवन्षस्तु पुवेवव । या देवेत्यादि श्रवेस्तासयेमाह्‌ । सवां हति । फं नेच्छति साषनं चं चिकीषेतीति व्याष।तात्फकेच्छान्तमूतैव सायनेच्छा तचुक्तमेषणेक्यमित्यथः | श्रुवेस्व- देक्यम्युत्मादकलवं प्रशपूककं म्युतादयति । कथमित्यादिना । एरषणान्तमावं साष- नैषणायाः समथेयते | सवं इति । उमे हीत्यादि शरुविमववाये"ग्याचषे । या छोकेष- णेति । पयोजकन्ञानवततः साध्यसाथनरूपाप्पारादिरक्तस्य कमेतत्साषनय)।रदमवे साक्तात्कारम्‌ दिश्य फङितं सेन्यासं दकशेयवि । अत इति । अपिक्रान्वा ब्राह्मणाः कि प्रजयेत्यादिपरकाशिवास्तेषां कमै कमेसाधनं च यज्ञोपवीतादि नास्वीवि पूर्वेण सैबन्वः । देवपितुमानुषनिमित्तमिति विशेषणं विशदयपि । तेन हीति । प्ार्चान वीव

9. ज. "कप्रतिपतहि | २क. ख ग, ट. च. 8, क, ढ, गाकर्ममूतासा।३ष, ङ्‌, ज, छ. सर्वे। ४ वर्ध. ट हेतुक । ५५

४३४ कृहदारण्यकोपनिषत्‌ [ तीयाध्यये `

तस्मात्पर ब्राह्मणा ब्रह्मविदो व्युत्थाय कर्मभ्यः कर्मसाधनेभ्यश्च यज्ञोपवी- तादिभ्यः परमहष्षपारिाज्यं परतिपद्य भिक्षाचर्यं चरन्ति भित्तार्थं चरणं मिन्षाचय चरन्ति त्यक्तवा स्मतं खिङ्खं केव॑रमाश्रममातरशरणानां जीव- नसाधनं पारि्राज्यव्यञ्चकम्‌ । बिद्रा्धिङ्वनितः | तस्मादरिङ्खो धम | ज्ोऽव्यक्तलिङ्गोऽव्यक्ताचार इत्यादिस्पृतिभ्यः । “अथ परित्राद्विण- वासा मुण्डो ऽपरिग्रहः"“इत्यादिश्रुतेः सरशिखान्केशानिकृत्य विज्य यन्नो पवीतमिति च । ननु व्युत्थायाथ मिक्षाच्यं चरन्तीति वर्तमानापदेशा- दथवादोऽय न विधायकः प्रत्यय कश्चिच्छरयते लिङ ूतत्यानामन्य- तमोऽपि । तस्मादथवादमात्रेण श्रुतिस्परतिविहितानां यज्ञोपवीतादीनां साधनानां न शक्यते परित्यागः कारयितुम्‌ । यज्ञोपवीस्येवाधीयीत याज- येद्यजेत वा । पारित्राज्ये तावदध्ययनं विहितम्‌- “.वेदसन्यसनाच्छुद्रस्तस्माद्रेदं न संन्यसेत्‌" इति “स्वाध्याय एवोत्छञ्यमानो वाचम्‌" इति चाऽऽपस्तम्बः। “श्रह्मोर्हनं वेदनिन्दा च कोटसाक्ष्यं बुष्ुद्रधः। गर्हितान्नाचयोजग्धिः बुरापानसमानि षट्‌" इति बेदपरित्यागे दोषश्नवणात्‌ । उपासनं गणां वृद्धानामति-

~ ~ ~= -- ~~ -------~- ~ - +~ ~~ ---~-- -- ~ ~ ~ ----- - ~

पििणापुपवीतं देवानामिदयारिशब्दाथः । यस्मात विचारप्रयोजकज्ञानवन्तो ब्राह्मणा विरक्ताः संन्यस्य तत्प्रयुक्तं धममन्वतिष्ठस्तस्मादधु नातनोऽपि प्रयोजकनज्ञानी विरक्ता ब्रह्मणस्तथा कुयपदत्याह । तस्मादिति ।निदण्डन यपिश्वेव'इत्यारस्मृषेन प्रमहंस- पारेबान्यमच्र विवक्षितमिलयाशङ्च्याऽ ऽद । त्यक्त्वेति । तस्य द्टा५त्वान्ममृक्षुमिस्या- न्यत्वं सचयाति । केवरुमिति । अमृरुयत्वान्न वस्य त्यान्यप॑ल्याह । पारित्राज्पेति। तथाऽपि त्वदिष्टः संन्यासो न स्मृतिकरि्बद़् इतिचेनेत्याह । पिद्धानिति । परत्यक्त- ्रुतिविरोधाच् स्मातसंन्यासो मुख्यो न मवरवीत्याह । अथेति । एतं वै तमित्यादि- वाक्यस्य विधायकंत्वमुपेत्य सवेकमेवत्साप्रनपरित्यागपरत्वमुक्तमाक्षिपति । नन्विति । इतश्च यज्ञोपवीतमपरित्याज्यमित्याई । यज्ञोपरतीत्येवेति । याजनादिसममि- व्याहारादसंन्यापिविष्यमेवदित्याशङ्कयाऽऽह । पारित्राज्ये तावदिति । पेदत्यागे दोषश्ुतेस्तदल्यागेऽपि कथं पारितरान्ये यज्ञोपवीतित्वमिल्याशड्‌याऽऽह । उपा- सन इति । इत्यनेन वाक्येन गुवोदुपासनाद्त्वेन यज्ञोपवीतस्य विहितत्वा-

0 शा यं

१ सर. चरणं च" । २. छ. 2, स्मातेि। ३ क.ग. घ. च, छ, ज. द. "वलाश्र । च, इ, ण, पितृणा" ।

रथ आ्मणय्‌ ५] भानन्दगिरिकृतटीकासंबडितशांकएमाष्यसमेता । , १६५

धीनां होमे जप्यक्मणि भोजन आचमने स्वाध्याये च यज्ञोपीती स्थादिति परिाजकधर्मेषु च गृपासनस्वाध्यायभोजनाचमनादीनां कममणां शरुतिस्परतिषु कतेत्यतया चोदितत्वाद्गुषा्ुपासनाङ्गस्वेन यज्ञो पवीतस्प विहितत्वात्तत्परित्यागो नेवावगन्तुं शक्यते । यद्ष्येषणाभ्पो त्युत्थानं विधीयत एव तथाऽपि पुत्राचेषणाभ्यस्ति्भ्य एव व्युत्थानं न तु सवेस्मात्कमणः कर्मसाधना व्युत्थानम्‌ । सर्वपरित्यागे चाश्चुतं कृत स्याच्छरतं च यज्ञोपवीतादि हापितं स्यात्‌ । तथाच महानपराधो विहिताकरणपरतिषिद्धाचरणनिमित्तः कृतः स्यात्‌ । तस्माचनज्ञोपवीता- दिलिङ्परित्यागोऽन्धपरपरव । न । “यज्ञोपदीतं वेदांश्च सर्वं तद्रनेये्यतिः"

इति श्रतेः । अपि चाऽऽत्मज्ञानपरत्वात्सवैस्या उपनिषदः । आतमा द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्य इति हि प्रस्तुतं स चाऽऽत्मेव षान्ता दपरोल्तत्स्वान्तरोऽशनायादिसंसारधमेवजित इत्येवं विज्ञेय इति तावत्पसिद्धम्‌ । सवो हीययुपनिषदेवंपरेति विष्यन्तरशेषत्वं ताव- स्ास्त्यतो नाथेवादः । आत्मज्ञानस्य कतेव्यत्वात्‌ । आत्मा

त्परिवाजकधमेषु गुरूपासनादीनां कवेन्यतया श्रुतिस्मृदिषु चोद्ित्वा्ज्ञोपवीवपर- त्यागोऽवगन्तुं नेव शक्यत इद्यन्वयः | सपति प्रीडिमाङूढो व्युत्थाने विषिमङ्गीक- त्यापि दूषयति । यद्यपीत्यादिना । एषणाम्यो व्युत्थाने सत्येषणात्वाविशेषात्कमेण. स्तत्साथनाच व्युत्थानं सेत्स्यवीयाशङ्च् यज्ञोपवीतदेरेषणात्वमसिद्धमिल्याशये- नाऽऽह्‌ | सरवति । अश्रुतकएण श्रुत्य गे च 'अकुवैन्विहितं कभ! इव्याशापिमाश्रित्य दूपैणमाह । तथा चेति । ननु दश्यते यज्ञोप्वीवारिशिङ्गत्यागः स कप्मानिराकि- यते तत्राऽऽह । तस्मादिति । नेयमन्धपरंपरेति परिहरति । नेत्यादिना । बरह्मच: यदेव प्रत्रचेदित्यारिविध्युपरम्भेऽपि प्ररदवदेनाऽऽत्यज्ञानविषिबलदिव. संन्यासं साषयिवुमासन्ञानपरत्वं तावरदुपानिषद्मुपन्यस्यति । अपु चेति । इवश्चास्ि सेन्याति विषिरिति यातरत्‌ । वद्विमिबखदिव सेम्याससिद्धिरिवि रषः । क॑ सवप- निषदातमन्ञानपैरेष्यते कतृस्तुतिद्वारा कमेविधिेषलेनपिवादसादित्याशङ्श्चाऽऽह । आत्मेत्यादिना । अस्तु यथोक्तं वस्तु विज्ञेयं वथाऽपि पस्तुव" किं जात तदाह । स्वा हीति। नतु वस्य कऽन्यत्वेऽपि कथं कमेतत्साषनत्यागसिद्धिरत आह । आत्मा चेति।

[१ 1 त ` ए ह ।' 1

क~ = "~ ~ जोक =-= ~~न ~

१द. छ. "इयादिश्र" | २ द. "दिशति" । ३द. ण. दृष्ति । ४ भ्‌. प्रीदिवा" । ५ घ. ण. ग्ामाल' । ६. ण, "पतेष्यः। ७ ज. "ते किमायातं । < द. तत्राड्डदु।

४६६ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ िवीवाप्वाये

शादानायादिधमेवाभ्र भवतीति साधनफर्विरक्षणो त्रातव्यः । अतोऽ व्यतिरेकेणाऽऽत्यनो ज्ञानमविचा । “अन्यो ऽघावन्योऽहमस्मीति”” “नं स वेद" ““्रत्योः स मृत्युमाप्नोति” “य इह नानेव प्यति” एकयैवानुद्रष्टम्यम्‌"' एकमेवाद्वितीयम्‌" “तत्त्वमसि इत्पादिशरु- तिभ्यः। करियौफठं सापधैनं चाशनायादिसंसारधमातीतादालमनोऽन्य- द्विथाविषयम्‌।“यत्र हि द्वैतमिव भवति"*“अन्योऽप्तावन्योऽहमस्मीति"" ^।न सु वेद" “अथ येऽन्पथाऽतो विदुः” इत्यादिवाक्यशतेभ्यः । न च विच्याविचे एकस्य पुरुषस्य सहं भवतो विरोधात्तमःप्रका- शाविवे । तस्मादात्मविरोऽविद्यापिषयोऽयिकारो न द्रष्टव्यः क्रिया- कारकफरमेदङ्पः। “मृत्योः स प्रत्युमाप्रोति' इत्यादि निन्दितत्वात्‌। सरवक्रियासाधनफङानां चाविद्याविषयाणां तद्विपरीतात्मषिद्यया हात- व्पत्वेनेष्टत्वात्‌ । यन्ञोपवीतादिस्ाधनानां च तद्विषयत्वात्‌ । तस्माद- साधनफलस्वभावादात्मनोऽन्पविषया विरक्षणेषणा । उमे हेते साधन- फे एषणे एव भवतः । यज्ञोपवीतादेस्तत्साध्यकमंणां च साधनत्वात्‌। विपक्षे दोषमाह । अत इति । साधनफङान्वभूतष्वेनाऽऽत्मनो ज्ञानमवि- येत्यत्र प्रमाणमाह । अन्योऽपावित्यादिना । क्रियाक्रारकफल्विलक्षणस्याऽऽत्मनों ज्ञानं कतेव्ये तत्सामण्यौत्ाध्यसाषनलयागः सिध्यतीयुक्तं संपरत्यवि्याविषयलताच साध्यसाषनयोर्विचयावता यान्यतेत्याह्‌ । क्रियेति । वस्यावि्याविषयतरे श्रतीरूदाह- रति । यत्रेति । अविश्ाविषयत्वेऽपिं साघनादि विद्यावत एव मविष्याति विधावि. शयोरस्मदादरिषु साहिलययापरम्मादित्याशङ््याऽऽषह। न चेति । विचाव्ियोः साह त्यास्षभवे एवमाह । तस्मादिति । इतश्च प्रयोजकज्ञानवतवा साध्यसाधनमेदो न ्र्ट्यो विवक्षिवत्रखपाक्षात्कारविरोषित्वादित्याह । सर्वेति । भवत्वविदयाविषयाणां विधातस््यागस्वथाऽपि कुतो यज्ञेपवीतादीनां त्यागस्तत्राऽऽह । यज्ञोपवीतादीति। तद्विषयत्वादित्यत्र वच्छब्दोऽविद्याविषयः। एषणालाच यन्ञोपवीतादीनां त्यान्यवे- स्याह । तस्मादिति । ज्ञेयत्वेन पस्वुवादिति यावत । साध्यसापनविषेया तदालि- कैषणा त्यान्येत्यतर हेतुमाह । विक्षणेति । पुरषयक्पाद्विपरीता सा देयेत्यथेः । साध्यस्रापनयोरेषणातवं साषयवि । उभे हीति । वयाऽपि यज्ञोपर्वीतादीनां कमणां च॒ कथमषणात्वमित्याशङ्भ्य सापनान्वमवादित्याह । यज्नोपवीतादेरिति । वयेरे- `

धा 0 9 1

१ ध. ज, 'याकारफं फ" । २७.घ्‌. ज, ्र.नं वाऽ । ६7, विदामविन\ ४क.न. "व्रता त्याग" । ५ भ, "वयतया ।

` वैवं अणम्‌ ।५] बानन्दगिरिकवदीकासवकिवशाकरभाष्यतमेता। ४१७

उभ हेते एषणे एषेति हेतुवयमेनावधारणात्‌ । पद्ोपषीतादिवाधना- सत्साध्येभ्यश्च कमेभ्योऽविधाविषयत्वादेषणाडपत्वाश्च निहातितंव्य- इपत्वाश्च व्युत्थानं बिधित्सितमेव । ननपनिषद भात्मन्नानपरत्वा- द्शयुत्थानश्ुतिस्वत्स्तृत्यथो न विधिः। म । विधित्सितविज्नानेन समान- कुकत्वश्चवणात्‌ । ` न छचकतंम्येन कतेव्यस्य समानकतुकत्मेन वेदे कदाचिदपि श्रवणं संभवति । करतव्यानामेव हमिषवहोमभ्ताणां था श्रवणममिषुत्य हुत्वा मक्षयन्तीति तद्रदात्मन्नानेषणाव्युत्थानमिक्षाच- याणां कतैग्यानामेव समानकतृकत्व श्रवणं भवेत्‌ । अवि्ाविषयत्वादे- षणात्वाचार्थपरा्ठं आत्मज्ञानविधेरेव यज्ञोपवीतादिपरित्यागो नतु विधा- तव्य इति चेन्न । छतरामात्मन्ञानविधिनेव विहितस्य समानकतुंकत्वश्र- वणेन द्यो पपत्तिस्तथा भिक्षाचर्यस्यं च । यत्पुनरुक्तं वतेमानापदेशा- द्थवाद मात्रमिति । ने। ओदुम्बरयृपादिविधिसमानत्वाददोषः । व्युत्थाय

~ ~~ ~ ~~~ ~~~ [1 = -- ~~ ~= ~ ~~~ => ज सा -“--~---~ क क --न --० [1

षणात्वं कथं प्रतिज्ञामात्रेण सेत्स्यवीत्याशङ्ग्याऽऽह । उभे हीति । तयोरेषणात्े धिद्धे एवमाह । यज्ञोपवीतादीति । अ लज्ञानविपिरेव सेन्याप्त्िपिरिदुक्तता- दयुत्याये यस्य नास्ति विषित्वमिपि शङ्कते । नन्विति । व्युत्थाय विदित्वेति पाठक्र- अमतिक्रम्य व्यारूयाने मेत्येवायं विविदिषोर्विपिरिति परिशरति। न विधित्सितेति । पाठक्रमेऽपि प्रयोजकन्ञानवतो विरक्तस्य भवलेवायं विधिरिल्यभिपेत्याऽऽ्ह | न हीति । उक्तमेवान्वयमुखेनोदाहरणद्वारा विवृणोति । कतैव्यानामिति । अमिषुत्य सोमस्य कण्डनं छत्वा रसमादयेत्य्ः | पाठक्रममेवाऽऽभ्रित्य शङ्ते | अविद्येति । प्रयोजकज्ञानववो विरक्तस्याऽऽत्पज्ञानविविपामध्यलगषस्य यज्ञोपवीतादित्यागस्य कतंग्यात्मज्ञानेन समानकवृकत्वश्रवणादविशयेनाऽऽव्यकतरसि द्वि रित्युत्तरमाह । नं शतरामिति । व्यु्थाने दशिव न्यायं भिक्षाचर्येऽप्यतिदिशवि । तर्थोति । मिन्षाच- येस्य चाऽऽत्मज्ञानविवितैकवाक्यस्य तथेव दर्र्योपपत्तिरिति संबन्धः । ब्युत्थानादि- वाक्यस्याधेवादत्वमुक्तमनृद्य दूषयति । यत्पुनरित्याषििना । ओदृम्बरो यूपो मवती- त्यादौ लेदृपरियेण विधिस्वीकारवदश्रामि प्र्मलकारेण विधिसिद्धेनोधवादखकङ्क ल्यः | सेपति प्रकृते वाक्ये पारित्रार्यविषिमङ्गीरुय सयूथ्यः शङ्कते | ष्युत्थायेति।

---*. ~~~ ~~~ (8.8. । [न 1 त 1

१ग. च, छ. द. “तस्व । ध. अ. छ. "तू | २ ग. "ज्ञानतः । ३ क्ष. ध, ह. ज, ढ. "भक्षणानां य“ ।४क. च “त एवाऽऽत्म।५ ग.घ, चर द, विधिः| ६ क.ध.इ.ज. घ. गव्योत्पत्ति ७ क. छ.ग. घ, च. छ. ज. क्ष, द, श्य ।य'। < ग, 'तितच्रौदु क. ति। भी ङ्‌. छ, ज, न | उदु“ | १० ण, “वलयं परिषि" । ११ ध. 'वदरयोत्पत्ति"।

४६८ बहदरिण्यकोपनिषत्‌ [ृ्ीयाध्याये

भिक्षाचर्यं चरन्तीत्यनेन पारिग्राऽ्यं विधीयते| पारित्राज्याश्नमे च यन्नो. प्वीतादिाधनानि विहितानि ख्ख च श्रुतिभिः स्म्रतिमिश्च । भतस्त- दजेपित्वाऽन्यस्माद्यत्थानमेषणात्वेऽपीति चेत्‌ । न । विन्नानसमानकव- कात्पारित्रास्यादेषणाव्युत्थानरक्षणात्पारिकाज्यान्तरोपपत्तेः। यद्धि तदे- षणाभ्यो व्युत्थानरक्षणं पारित्राज्ये तदात्मह्नानाद्गम्‌ । आत्मज्ञानविरो- ध्येषणापरित्यामष्टपत्वात्‌ । भविचाविषयत्बाश्चषणायाः। तद्यतिरेकेण , चास्त्याश्रपष्टपं पारिव्राज्यं ब्रह्मखोकादिफलप्राप्िसाधनं यद्विषयं यन्ञोपवी- तादिसाधनबिधानं छिद्धपिधानं च। न चैषणाष्पसाधनोपादानस्याऽऽ- शमधमेमात्रेण पारित्राज्यान्तेरे विषये संभवति सति सर्वोपनिषद्ि- हितस्पाऽऽत्मज्ञानस्य बाधनं युक्तम्‌। यज्ञोपवीताचविचाविषयेषणाष्टप- साधनोपादित्सायां चावद्पमस्मधनफरुष्टपस्याशनायादिससारधमेवर्जि- तस्याहं ब्रह्मास्मीति विज्ञानं गाध्यते । न च तद्भाने युक्तम्‌ । सर्वोप-

का तहिं वरिपरतिपत्तिस्तजाऽऽह । पारिप्राज्येति । खिङ्गं विदण्डत्ादि । (पुराणे यज्ञोपवीते विप्रन्य नवमुपादायाऽऽश्रमं प्रविशेत" "त्रिदण्डी कमण्डलमान्‌" इदयाघाः भवयः स्फृतयश्व । एषणात्वाचज्ञोपवीतादीनामपि लयान्यतवमुक्तमिदययाशङ्य श्रतिस्ू- विवशा्युत्थाने संकोचममिपेयाऽऽह । अत इति । उदाषवशरुतिस्यृवीनां विषया- ` न्तरं दशेयनुत्तरमाह । नेत्यादिना । वदेव विवृणोति । यद्धीत्यादिना । वस्याऽऽत्मज्ञानाङ्गत्वे हेतुमाह । आत्मङ्गानेति। एषणायस्तद्विरोपित्वमेव कुतः स्सद्धं॑तत्राऽऽह । अविद्येति । विं यथोक्तानां भुतिस्पृदीनां किमाठ- म्बनं तदाह । तद्यहिरेकेणेति । आश्रमव्वेनं रूप्यते वस्तुतस्तु नाऽऽश्र- मस्वदामास्र इति यावत्‌ । तस्याऽऽत्मज्ञानाङ्कत्वं वारयति । ब्रह्मेति । जय व्युत्थानवाक्योक्तमुरूयपारितान्यव्रिषयत्वमेव छिङ्गादिविधानस्य किं न स्यात्तत्राऽऽह । न चेति । एषणाङपाणि साधनानि यज्ञेप्वीवादीनि तेषामुपादानमनुष्ठानं वस्याऽऽ- श्रमषमेमारेणोक्तस्य यथोक्ते सेन्यासामासे. विषये सति परपानवापेत मुख्यपारित्रान्य- विप्रयत्वमयुक्तमियधः | कथं पुनमुख्यपारितास्य व्रिषयत्वे यज्ञोपर्व तादेरिषटे पघानव- धनं वदाह्‌ । यज्ञोपवीतादीति । साध्यप्ताषनयोरासङ्गे वदिरक्षणस्याऽऽ मनो ज्ञानं नाध्यपे चेत्का नो हानिरिलाशङ्चाऽऽह । न चेति । भिक्षाचर्यं तावद्िहितं विहि- वालष्ठानं च यज्ञेपवीवादि विना न संमववीवि श्त्येवाऽऽत्मन्ञानं यज्ञोपवीवारिवि-

== ~------ ~~~ ~ ~~~ --~-

न्न्> ~~ -~~ ----------~ ~ ~~~ -----~ = “~ == ~~ -- *----~~-- ~~

१ क. ख, ग.च.छ.ञ. च, द. तेपा । २क. ट. च. ढ, नन्तदवि.। ३कन्न्ञ, न, ट, न निरू । ४६.भ. "वेप"

पमेाद्रणम्‌ ।५] आनन्दगिरिकृतटीकासंवख्तिर्शांकरभाष्यसमेता। ४६९९६

तिपवा तदर्थपरत्वात्‌ । भिक्षाचर्यं ॒चरन्तीत्येषणां ग्राहयन्ती श्वुतिः स्वयमेवे बाधत इति चेत्‌ । अथाप्येषणाभ्यो व्युत्थानं विधाय पुनरेष- णेकदेशं मि्ाचयं अ्राहयन्ती तत्संबद्धमन्पदपि ग्राहयतीति चेत्‌ । न । भिक्नाचवस्परापयोजकत्वाद्तवोत्तरकारूमक्षणवत्‌ । शेषपरतिपत्तिकमं- त्वादं पयोज. हि तत्‌ । असंस्कारकत्वा्च । भक्षणं पुरुषसंस्कारफमपि स्यान्न तु भिक्षाचयंम्‌ । नियमारृष्टस्ापि ब्रह्मविदोऽनिष्टत्वात्‌ । निय- मादृष्टस्यानिष्टत्वे किं भिन्षाच्पेणेति चेत्‌ । न । अन्यसाधनाद्यत्यानस्व विहितत्वात्‌ । तथाऽपि कँ तेनेति चेत्‌ । यदि स्याद्धादमभ्युपगम्पते

= ~~~ =+ ~~~ ~ "~ ~~~ ----* ---- .~ -~- ~~~“ ~ ~ ~~~ =-= मणाय, क्ष

रोषि बाधितमिति शङ्कते । मिक्नाचयमिति । शङ्कमेव विशदयति । भथापीत्या- दिना । यथा हूवशेषस्य क्षणं वििवमपि न द्रन्याक्पके परिशिष्टद्रव्यापादानेन प्वततस्तथा सवस्वद्यागे नु विहिवमपि भिक्नाचरणमुदीग-

चयनक्षिपकमियुत्तरमाह । नेत्पाषना । रष्टन्तमेव सष्टयति । शेषेति । तद्क्षण- मिवि संबन्धः । अप्रयोजकं द्रव्यपेशोष्यानाषपकपिति यावन्‌ । यद्वा द्‌ाशोन्तिक- मेव स्फुटयति । रोषेति । सवस्वलयागे विहिते शेषस्य कारस्य शरौरपावान्वस्य प्रविपत्तिकमेमात्रं मिक्षाचयैमतो न तदुपदीतादिपापकामिययेः । किच भिन्ञाचयेस्य शारीरस्थित्येवाऽऽसिष्रत्वान्न तत्राऽपि विविदूरे व्द्रशादुपवीतादेसिद्धिरिः त्याह । अषंस्कारकःत्वाच्वेति । तद स्फश्यवे । भक्षणमिति । "एककालं चरेम! इत्यादिनियमवज्ञादद्टं सिथ्यदुप्ीतादिकमप्याक्षिपतीति चेन्नेयाह । नियमेति । विविदिषे्धरिष्टमपि नोपवीवाचाक्षपकं ज्ञानोतादकश्रवण।युप- योगिदेहस्थित्ययैत्वौव चरिताग्ताददीपे मावः । तहि यथाक्थचिदुपनपेनान्नेन शरीरास्यतिपमवाङ्कन्ाचयं चरन्वीपि वक्रय व्यधेमिति शङ्कते । नियमादृष्टस्पेति। मिक्षाच्यानुवादेन परतिग्रहादिनिषुस्ययत्वाद्ाक्यस्य . नाऽऽनथक्यभिलुत्तरमाह । नान्येति । निवृच्युपरेेन वाक्यस्यापैवचेऽपि तदुपदशस्य नावं कूट्थासनज्ञानेनेष सवैनिवृत्तेः सिद्धेरिति शङ्ते । तथाऽपीति । य निप्कासज्ञानादशेषनिवृत्तिः स्यात्ताई तदस्माभिरपि कियते सलयमित्यङ्गाकरोति । यदीति । यदि तु भदादिदोष प्रा्रल्यादात्माने निष्कियमपि विसृत्य प्राथेनादिपरा मवति तदा निवृद्युपदेशोऽपि भरत्ययेवानिति मावः । प्रागुक्तवाकयविरोधाभिवृत्युपदशाऽ शकय इवि चेत्तत्राऽऽहई | १ क. गामि स्वदिभ। २ ल.प्य। ३ लघ. ज. द.स्कारायम"। ४ स्ट. विदृणोति । ५ अ, द. ण, व्यपेक्ष । ६ अ. ण. 'नपिक्षक" ७ घ. इ. ण. शस्य या। ८ द, ण. स्फुटयति । ९क. ल. घ. ढ दधष्यम्‌ १०४. ज, ण, "षोस्तु तरि ११ ण. "इच्याऽपि तदुपदेशस्य साध । १२ न्ञ,ध, ज, टद, ण्‌, श्चुधारि ।

१४१ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ ीमाष्यीय व पाण्डियं निविद्य

[नी भिम मरि

हि तत्‌ । यानि पारित्राज्येऽभिहितानि वचनानि यज्ञोपवीत = त्पादीनि तान्पविद्रत्पारित्राज्यमान्नविषयाणीति परिहृतानि । इतरथाऽ §* त्मन्नानबाधः स्पादिति हकम्‌। । (निराशिषमनारम्भं निनमस्कारमस्तुतिपर्‌ / अक्षीणं क्षीणकमांणं तं देवा बराह्मणं + इति सवंकमामावं दशोयति स्परतिर्विदुषः। विद्रादिं्गवर्जितस्तस्मादखिद्गो धमृन्न इति च । तस्मात्परमं स्षपारिाज्यमेव व्युत्थानलक्षणं प्रतिपेताऽऽ- त्मवित्सवंकमेसाधनपरित्यागद्पमिति। पस्मात्पवं जाह्मणा एतमात्मान- मसाधनफटरस्वभावं विदित्वा वेस्मात्साधनफटस्वषटपदेषणारत्तणा- द्यत्याय मिन्नाच्यं चरन्ति स्म । दृष्टादष्टा 1 तत्साधनं च दित्वा। तस्माद चप्वेऽपि ब्राह्मणो ब्रह्मवि्पाण्डित्यं वमेतदात्मविन्नानं पाण्डित्य निर्विच निःशेषे विदित्वाऽऽ्मविन्नाने निरवशेषं कृतेत्यथः। भाचायेत आगमतश्रेषणाम्यो व्युत्थाय । एषणान्युत्थानावसानमेव हि तत्पाण्डित्यम्‌ । एषणातिरस्कारोद्भव्वादेषणाविरुद्धत्वात्‌ । एषणाम- तिरस्कृत्य न क्षात्मविषयस्य पाण्डित्यस्योद्भव इत्यात्पज्नानेनेव विहि-

यानीति। मुख्यपरिबाहडिषरयत्वे दोषं स्मारयति । इतरथति । निवृस्युपरेशानु ग्राहकत्वेन समदीददाकरति । निराशिषमित्पादिना । अमुरूयसतन्यासिविषयत्वा्मवान्पुरूयपरि- बाह्यं व्युत्यानवक्यमित्युपसंहरति । तस्मादिति । हतिशब्दो म्युत्थानवक्य- व्याख्यानसमाप्त्यथेः । तस्मादिल्यादिवाक्यमवताये म्याचषटे । यस्मादित्यादिना । उक्तमेव व्युत्थानं स्पष्टयति । द्टेति । विवेकवैराग्याभ्यमषणाभ्यो व्युत्थाय श्रुत्या लायाभ्यां कतन्यं ज्ञानं निःशेषं रत्वा बाल्येन तिष्ठासेदिति ग्यवदटिवेन संबन्धः । पाण्डित्यं निप्रियेत्यनेनेव व्यत्यानं विदिवमिद्याह । एषेति । वद्धि पण्डित्यमेष- णाभ्यो न्ुत्थानस्यावस्तनि समववि वदत व्युत्थानवरिधिरित्यथेः । वदेव स्फुटयति । एषणेत्यादिना । वासां पिरस्कारेण प्राण्डियमुद्भवाति वस्येषणाम्यो विरुद्धत्वात्तथा च पाण्डित्यं निर्वे ताभ्यो व्युत्थानविषानमुचिवमिदयथः । विनाऽपि व्युत्थानं पण्डित्यमुद्रविष्यवीवि चेन्नेत्याह । न हीति । पाण्डित्यं निरवि्ेत्यतर ग्युत्यानािषि-

मुक्तमुपसहरति । इत्यात्मन्नानेनेति । वई कििवि विदित्वा ब्युत्यायेत्यत्र व्युत्थाने

१८. गध, ङ. च, ©, ज, छ, ढ, "पि ब्रह्मविद्राह्मणः पाण्डिण ।२७.,ग, इ, ए, श्वं तहिर्बि। ३ ग, ध, च, इ, "तहा 1४, भ, "वत्व उक्तंदो

प बाद्नणम्‌।५] आनन्दगिरिकृतरीकासंङितिशांकरमाष्यसमेता। ४४१ |

र श तिमे । बाल्यं च

पाण्डित्यं च निविंदाथ मुनिरमोनं च

तमेषणोभ्युत्थानम्‌ । आत्मन्ञानसमानकतृकक्त्वाप्रत्ययोपादानरिङुश्रुत्या टटीकृतम्‌ । तस्मादेषणाभ्यो व्युत्थाय ज्ञानबरभाषेन बास्येन तिष्टा- सेत्स्थातुमिच्छेत्‌ । साधनफराश्रयणं हि बरुमितरेषामनात्मविदाम्‌ । तद्ध हित्वा विद्वानसाधनफरस्वषपात्मविज्ञानमेव वरु तद्रावमेव केवलमाश्नयेत्‌ । तदाश्रये हि करणान्येषणाविषय एनं हृत्वा स्थापयितुं नोत्सहन्ते । ज्ञानवर्टानं हि गदं दष्टादष्टविपयापामेषणायामेवेनं कर- णानि नियोजयन्ति । बरु नामाऽऽत्मविचयां ऽरेषविषयदएटितिरस्कर- णम्‌ । अतस्तद्भावेन बाल्येन तिष्ठासेत्‌ । तथा “आत्मना विन्दते बीव- म्‌” इति श्रुत्यन्तरात्‌ नायमारमा बरुहीनेन रम्यः”! इति च । बास्य च पाण्डित्यं च निविद्य निःशेषं कृतवाऽथ मननान्मुनियोगी भवति । एतावद्धि ब्राह्मणेन कर्तेभ्यं यदुत सवौनात्मप्रत्पपतिरस्करणमेतत्कत्वा कृतकृत्यो योभी भवति । अमोनं चाऽ ऽत्मज्ञानानात्मप्रत्ययतिरस्कारो

भष. १११

विधिरभ्युपगतस्तत्राऽऽह । आत्मज्ञानेति । वेन व्युत्थानस्य समानकतकसे क्ताप्र- त्ययस्योपादानमेव लिङ्कमृता श्रतिष्वया दरदरृतं नियमेन प्रापितं व्युत्थानमित्यभैः। वाल्येनेत्यादि वाक्रयम॒त्थाप्य व्याकरोति । तस्मादिति । विवेकरादिवशदिषणाम्बो व्यत्थाय पाण्डित्यं संपाद्य तस्मात्पण्डित्यान्ज्ञ(नत्रकमावेन स्थातुमिन्केदरिति याजना । केयं ज्ञानवलमावेन स्थिति रित्याशङ्कच तां व्युत्पादयति । साधनेर्त्यादना । व्रा. निति विवरकित्वोक्तिः । यथे क्तबलमावावष्टम्मे करणानां विषयपाखक्यनिनस्या पृरूष्‌- स्यापि तत्पारवक्यनिवृ्तिः फएलरीत्यादं । तदाश्रयणे हीति । उक्तवा व्यपिरेकमु- खेन विशद्‌ याति | ज्ञानबरेति । नन्वचापि ज्ञानस्य वल कागिरि न जाप पत्र ऽऽह्‌ | बरं नामेति । बाल्यवाक्याथमुपर्षहरति। अत इति । यथा ज्ञानतरशेन परिषथामिमुखी तद्यापकेरस्कियते तमेति यावत्‌ । जात्मना वद्ैत्तानापिकये धपः । व।५ विपयह- दि प्तिर्रणस्तामथ्यमित्येतत्‌ । बलह्‌।नन विषय षटतिरस्वरणमामस्धरदितेनाय- एिविरस्क कमभ्यो न शक्यः सा्तात्कपिलयथः | ब्राह्यं चव्य वाक्यमादाय व्याचष्ट | मात्मा नाति । पर्वोक्तयोरुत्तरत हेतलदावन।५।ऽथशब्द्‌ः । त३।११द यि । एता- बास्प र| वाक्यान्तरमृत्थाप्य व्याकर्‌।वे । अमानं चेत्पादिना | भनागनयात्र-

वद्धीति ग, ङ, छ. च. द. गे नदि।र२क ख, च, ढ, "तमः । ३य,.च.ज.द. श्या -.॥ उ क. च.ग,धनछन्ज.स्, "एकार एत।५च. इ, मीच म 1६ तम्न.ट.णन"ह। नदी

सवौन्यवि ५४

४४१ बृहदारण्यक्ोषनिषतं [वृदीयाध्ववि

मोनं च निरविचाथ ब्राह्मणः स ब्राह्मणः केन स्य, ग्रेन स्यात्तेनेदृश एवातोऽन्यदा्त ततो ह कहोरः केषी- तकेय उपरराम ॥ १॥ इति बृहद्रण्यकोपनैषदि _ तृतीयाध्यायस्य पञ्चमं ब्राह्मणम्‌ ॥५॥

पाण्डित्यवाल्यसज्नको निःशेषं कत्वा मोन नामानारमप्रत्ययतिरस्कर- णस्य पर्यवसानं एरु तच निर्विद्याथ ब्राह्मणः कृतकृत्यो मवति । बद्व स्वमिति प्रत्यय उपज्यते । स ब्राह्मणः कृतकृत्योऽतो ब्राह्मणः । निक्पचरितं हि तदा तस्य ब्राह्मण्यं प्राप्रमत आह । स ब्राह्मणः केन स्यात्केन चरणेन भवेद्येन स्या्येन चरणेन भवेततेनेदश एवायम्‌ । येन केनविश्वरणेन स्यात्तेनेदृश एवोक्तरक्षण एव ब्राह्मणो मवति । येन केनचिश्चरणेनेति स्तुत्यथं येयं ब्राह्मण्पावस्था पेयं स्तूयते न तु चरणेऽ- नादरः । अत एतस्माहाह्मण्यावस्थानादशनापादचतीतात्मस्वषपानित्य- नुप्रादन्यद विधादिषयमेपणारक्षणं वस्त्वन्तरमातं विनाहयार्दिषर्ग्ीत स्वप्रमायामरीच्युदकसममसारमात्मषेकः केवरो नित्यमुक्त इति । ततो ह कोः कोषीतफेय उपरराम ॥ ९ ॥ इति बृहदारण्यकोपनिषद्राष्ये _वृतीयाष्यायस्य प्रं ब्राहणम्‌॥९॥ __ __ ___..-- ण्यं पति सामभ्रीत्वच्योतकोऽधशब्दः | भराह्मण्यमुपपादयति। ब्हयेवेति | भआचायपर- चर्यापुवैकं वेदान्तानां तात्यौवपारणं पाण्डियम्‌ । युक्तितोऽनात्षटितिरस्कारो बाल्यम्‌ | 'आहमात्मा परं ब्रह्म न म्तोऽन्यद्‌ स्वि किंचन! इति मनपेवानुसधानं मौनम्‌। महावाक्याौवगति बरह्यण्यमिति विभाग. | पागपि प्रधिद्धं ब्राह्मण्यमिति चेत्तनाऽऽह्‌। निरपचरितमिति । ब्रह्मविदः समाचारं पृच्छति । स इति । अनियत वस्य चर्‌- णपित्युत्तरमाह । येनेति । उक्तलक्षणत्वं कवरुलयत्वम्‌ । भम्यवस्थिवं चरणमि. च्छैतो ब्रह्मविदो यपेध्चेष्टाऽमीष्टा स्यात्तथा च “यद्यदाचरति श्रेष्ठः" इति सेर तर षरामप्याचरेऽनादरः स्यादरित्याशङ्क्याऽऽह । येन केनचिदिति । विदिवमचरत निषिद्धं च यजतः शुदबुद्ः शरतादरकयात्सम्यग्धीरुल्वे वस्य च वासः वस्थितेव चेष्टा नाम्यवर्थवेति न ययेष्टाचरणपयुक्तो दोष इयथः । अ लया व्याकरोषि । अत इत। स्वप्रया बहुदशन्तोपादानं दानिक खद्योवनारथम्‌। भवोऽन्यदिति कुष पिरेषणमिदया्षङ्कचाऽऽइ । आत्मेव इषि बृहदारण्यकेपनिषदाष्यटीकया तृ्ीयाघ्यायत्य पञ्चमे कदोठतह्ः

क ` मरि

१ चर 2. "रस्कारस्य 1 ब्‌ ग्‌. छ.जन्तन्ु, आदत । | ध, ज्ञ, । “0 एव 1 1 1 + 3 ५ स, ज, द, १, "च्छता अर ।

षष्ट बह्मणम्‌। ६] भानन्दमिरिकृतीकातंवलितकशांकरभाष्यषमेता। ४४१

अथ हैनं गागं वाचक्रवी पप्रच्छ याज्नवल्कंपेति होवाच यदिद सर्ममप्स्वोतं च प्रोतं च

यत्साक्षादपरोभाद्ह्मं सान्तर आत्मेव्युक्तं तस्य स्वान्तरस्य स्वह्पाधिगमायाऽ5 शाकर्यग्राह्ममाटुग्रन्थ आरभ्यते । पएधिव्पदिीनि ह्याकाशान्तानि मतान्पन्तर्बहिमविेन व्यवस्थितानि वेषं यद्धाक्च बाह्ममधिम्याधिगम्य निरकु्वन्द्रष्टः साक्नात्सवौन्तरोऽगोण आत्मा सवेसंसारधमेषिनिमंक्तो दरीपितव्प इत्यारम्भः । अथ हैनं गार्गी नामतो वाचक्रशी वचक्ताटुहिता पपरच्छ याज्ञवल्क्येति होवाच । यदिदं सवं पार्थिवे धातुज्ञातमष्डूदक ओतं च पोतं चोतं दीर्ध परतन्तुव्योतं तियेक्तन्तुद्विपरीते वा । भद्विः स्वतोऽन्तबहिभ- ताभि्व्पाप्रमित्पथंः । अन्यथा सक्तुपषटिद्विशीर्येत । इदं तावद- नुमानमुपन्यस्तम्‌ । यत्का परिच्छिनं स्थूरं कारणेनापरिच्छिननेन सक्ष्मेण व्याप्तमिति ष्म । वथा परथिव्यद्भिस्तथा पर्वं पुषेपुन्तरेणोत्त. रेण व्णापिना भवितव्यमित्येष आ सर्वान्तरादात्मनः प्रश्नाथः ।

० ~= ~~~ - = ~~~ - ----

ृवेत्ाह्मणयोरात्मनः सवरौन्तरल्वमुक्तं तच्निणेयाथमुत्तरं बराह्मणत्रयपिति सेगतिमाह । यत्साक्लादिति । उक्तमेव सेबन्पं विवृणोति । एथिव्यादीनीति । अन्वबेदिमवेन स॒हमस्थरतारतम्यक्रमेणेदयधेः । बाह्यं ब।<मिति व॑प्सोपरिशत्तच्छब्दो द्र्टम्य यत्त- दोर्नि्यसंबन्यात्‌ । निराकृवेन्यथा पमक्षुः सवःन्तरमात्मानं प्रतिप्रच्त तथा स यथ क्तविशेषणो दशौयितन्य इयत्तरय्न्यारम्भ इति योजना | कहोलपरश्ननिणेयानन्तमधज्ञ- ब्दाधैः | यत्पार्थिव पातुजतं वद्विदं सतैमप्तित्यादिं योजनीयम्‌ | पदायमूक्तवा वरिया- थेमाह । अद्ररिति । पार्थिवस्य धातुजातस्य द्विव्यौप्त्यमवरे दषमाह । अन्यथेति । किमच्र गाग्यौ विवक्षितमिति तदाह । इदं तावदिति । वदेव दशेयितुं व्याम । त्कायंमरिति । कारणेन व्यप्करेनेति शेषः| यत्क, तत्कारणेन व्याघ्रं यत्परिच्छिनन तद्यापकेन म्याप्तं यच्च स्थलं तत्मृक्षमेण व्याप्तमिवि विपकरा व्याप्तिः । इतिशब्द दषटित्िस्यर्थः । ज्याधिमप्रिमाह । यथेति । सेपत्यनुमानमाह । तथेति । प३ पूष षिविरस्करषपिणो निदेशः । उत्तरेणोत्तरेण वायाद्विक्ारोनापरिच्छिन्नन सृश्मण व्यप्त- मात्मा नः | विमतं कारणेन व्यापकेन स्मे व्याप्तं कायेत्वातरिच्छन्नत्वा्स्यूरुत्वाच बाल्यं येदेत्यधेः। सर्वान्तरादात्मनोऽवागुक्तन्यायं सवं सेचारयति । इत्येष इति । नतु द्रीति। च. द. `द्म य आत्मा सन्तर त्यु ।>२ घ र. छ. ठ. यथद* । १ क. ४. "म्य । ११.१., दिनाका

सर्वीन्यवि

~~ =-= ~--~~ ~ ~ = = ~~

४४४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ ([तीयाध्याये

कसिन्न खल्वाप ओताश्च प्रोताशरेति वायौ गार्गीति कसिमन्न॒ खड वायुरोतश्च प्रोतश्च यन्तरिक्षरोकेष गामींति कस्मि खल्वन्तारि- लोका ओताश्च प्रोताश्रेति गन्धर्वकेषु

= ॐ च

त्र भूतानि पश्च सहतान्येवोत्तरएमुत्तरं खक्ष्मभावेन व्यापकेन कारणद्पेण

दयवतिष्ठन्ते । न च परमात्मनोऽवाक्तद्यतिरेफेण वस्त्वन्तरमस्ति “सत्यस्य सत्यम्‌” इति श्रुतेः । सत्यं च भूतपश्चक सत्यस्य सत्यं च परं आत्मा । कस्मिज्ु खस्वाप ओताश्च प्रोताश्चेति । तासामपि कायल. त्स्थृरत्वात्परिच्छिनत्वाच्च क्वि द्व्योतपोतभावेन भवितप्यम्‌ । क तासा- मोतपोतभाव इत्येवयुत्तयोत्तरपश्नपसङ्खो योजयित्यः। वायौ गार्मीति । नन्वभ्राविति वक्तव्यम्‌ । नेष दोषः | अग्नेः पार्थिवं वाऽऽप्यं वा धातु- मनातित्येतरभूतवत्स्वातश्रयेणाऽऽत्मखामो नास्तीति तस्मि्नोतप्रोत- भावो नोपदहयते । कस्मिन्नु खट्‌ वायुरोतश्च प्रोतशचेत्यन्तरि्ररोकेषु गार्गौति। तान्येव भृतानि संहतान्पन्तरिक्षरोकास्तान्पपि गन्धवेरोकेषु

~~ -+~--~ - -- ~ ~~

1

न प = -- - --~ ~~ ~~

तथाऽपि मृतपञ्चक्य(पिक्तानां गन्ववलकरादरीनामप्यान्तरत्वनापदेश्ात्कय मूतपन्च- कव्युदापेन सवान्वरपतिपरत्तिविवरक्षितेति तत्राऽऽह । तनेति । उर्फनात्या प्रश्नार्थं स्थिते सतीति यावत्‌ । मतात्मस्थितिनिषौरणे वा सप्तभौ | जथ परमाप्मानं मृतानि च हित्वा प्रथगेव गन्ववलाकादरीनि वस्तन्तराणि मव्रिप्यन्ति नेत्याह । न चेति। गन्धयलोकादौन्यमि मृतानामेवव्रस्थाविशषास्ततः सदं मूतपश्चकं तस्य प्रलये परं बह्म नान्यदृन्तराले प्रतिपत्तम्यपित्यन्यप्रतिषेधार्थो चशब्दौ । वात्मयमुक्तवा प्रभ्मु- त्थाप् तदक्षराणि ्याकर्‌।ति। कस्मिनित्यादिना । कासि खलु वायुरियादावुक्त- न्यायमिति । एवमिति । वायवित्ययुक्ता प्रत्युक्तिरपामभिकरायेलादम्नापिति वक्तव्यतलादिति शङ्कते । नन्विति । अग्रे्दकम्यप्कसेऽपि काष्टविद्यदादिपारत- न्त्यात्छतेत्रेण केनचिद्णां न्याक्िषरैक्तव्येय्ं हित्वा तत्कारणे वायाव्रियुक्तं वायोश्च खकारणतन्रत्वेऽपि नोदकतन्रतेवि तद्याप्कत्वप्िद्धिरिलुत्तरमार । नेष दोष इत्या- हिना । अन्वरि्षलोकशब्दाथमाह । तान्येवेति । प्रजापतिलोकशब्दराथं कथयति ।

1 क. त्तरात्त । ल, तरोत्तरेण सू । २ध.ड.च.ज. द. रमाता । रघ. म्‌ । तत्र क्त। ४च ठ, (त्यत्रप्र। ५क. ख, इ, छ. "तरं प्र । ६ ग, “पपयते | ७ ख. न. ण. (क्तरयीया < ण, मातममूताननताहतताघृय' |

~= ~~~ ~~~ = = = भि कमि 0 आभा क ५ शको

न "ण ~ ~

षठ गात्णडै -धनिन्दगिरिड़तदीकासबङितराकरमाष्यसयेता | ४४१

गागींति कस्मिच्च ख़ गन्धर्वलोका ओताश्च प्रोताश्वेयादियखोकेषु गाति कस्मिन्न खल्वादियखोका ओताश्च प्रोताश्वेति चन्द्र रोकेषु गागींति कसिन्न खट चन्द्ररोका ओताश्च प्रोताश्वेति नक्ष्रोकेष गार्गीति केस्मिन्न खड नक्षत्ररोका ओताश्च प्रोताश्रेति द्वरोकेषु गागीति कस्मिन्न खदु देवलोका ओताश्च प्रोताश्रेतीन्द्ररोकेष गार्गीति कसि खलिवन्द्रखोका ओताश्च प्रोताश्रेति प्रजापति लोकेषु गागीति कस्मिन्च खदु प्रजापतिरोका ओताश्च प्रोताश्रेति ब्रह्मखोकेष गार्गीति कस्मिन्च॒ खद ब्रह्मखोका ओताश्च प्रोता- श्वेति स होवाच गामि माऽतिपराक्षीमा ते

गन्धवंरोका आदित्परकेष्वादित्यरकाश्चन्द्रखोकषु चन्द्ररीोका

नक्षत्रलोकेषु नन्षत्ररोका देवरोकेषु देवरोका इन्द्ररोकेषिवन्द्ररोका विरा टूशरीरारम्भकेषु भूतेषु प्रजापतिरोकेषु प्रजापतिलोका ब्रह्मलोकेषु । ब्रह्म लोका नामाण्डारम्भकाणि भृतानि । स्वेन हि दष्ष्मतारतम्यक्रमेण प्राण्यु- पमोगाश्रयाकारपरिणतानि भरतानि सहतानि तान्येव पञ्चेति बहुवचन- भाल्ि । कस्मिन्न खट्‌ ब्रह्मलोका ओताश्च प्रोताश्चेति । स हावाच याज्ञवल्क्यो ह गामि माऽतिप्रक्नीः स्वं प्रश्न न्यायप्रकारमतीत्याऽऽ- गमनं प्रणत्या देवतामनमनेन मा प्राक्नीरित्यथः | एच्छन्त्पाश्चमाते

~~ ~~~ ~ न = => न न मि हि १ आ ष;

पिराडिति । अन्तरिक्षलोकादीनां प्रयक्रमेकत्वात्कतो बहवचनमत्याशङ्न्याऽऽह्‌ । सवेन हीति । परवैवदनुमानन सत्रं एरच्छरन्ती गामी पतिपधति । सहोवाचेत्यादिना। उक्तमेव सशटयन्वाक्यामाइ । आगमेनेति। प्रतिपा विक्रम दोषमाह | प्रच्छन्त्याश्चेति।

~~ = ~° नयभ्ि 8; == ~ = न~ = त 0 ज + = 9 ~ = #

{१ क,

कछ. न्यव प ;रय.च ट्ष; स्वप्र । धर. ज. क्षौः स्वयं प्रा ३च. ट."मनैतरप्र।

४४१ ृहदारम्यश्येपमिषत्‌ {िीयाण्याे

भधा व्यषप्रदनतिप्रश््यां व देवतामतिष्च्छपि गामि माऽतिपराक्षीरिति ततो ह गाणी वाचक्र- वयुपरराम ॥ १ ॥ इति वृहदारण्यकोपनिंषदि तती याभ्यायस्य षष्ठ ब्रह्मणम्‌ ॥ ६ ॥

जथ हैनमृद्ारुफ आरूणिः पप्रच्छ यात्तव- ल्क्येति होवाच मद्रेष्ववसाम पतञ्चरुस्य काप्यस्य ग्रहेषु यन्नमधीयानास्तस्याऽऽपीदार्या

तव मधौ शिरो व्यश्द्विस्पष्टं पतेत्‌। देवतायाः स्वपश्च आगमविषयस्तं पश्न विषयमतिक्रान्तो गाग्पाः प्रश्न आनुपानिकत्वात् यस्पा देवतायाः प्रश्षः साऽतिपरन्पा नातिप्रदन्याऽनतिपन्या स्वप्रश्रविषयेव केवरग- भगम्पेत्यथेः। तामनतिप्ररन्यां वे देवतामतिष्च्छसि। भतो गामि माऽवि- प्कषीमेतु चेशनेर्सि । ततो ह गा वाचक्रम्युपरराम ॥ १॥ इति बृहदारण्यकोपनिषद्ाष्ये तुतीयाघ्यायस्य षष्ठ ब्राह्मणम्‌ ॥६॥

इदानीं ब्रह्मरोकयनामन्तरतमं त्रं वक्तव्यमिति तदथं अरम्भः। तश्चाऽऽगमेनेव प्टव्यमितिहासेनाऽऽममोपन्यासः क्रियते ¦ अथ हैनमुदा- ख्को नामतोऽरणस्यापत्यमाहभिः पप्च्छ याज्नवर्क्येति होवाच । मद्रेषु देशेष्ववसामोषितवन्तः पतश्चलस्य पतञ्चखो नामतस्तस्येव कपिगोनस्य काप्यस्य द्हैषु यज्ञमधीयाना यज्ञशाच्राध्ययनं कुबांणाः।तस्याऽऽसीद्रा्यां

~~~“

मृषेपातपसङ्कं॒परकटयन्पतिषेषमुपसंहरति । देवताया इत्यादिना ॥ १॥ इति बृहद्रण्यकोपनिषद्धाष्यटीकायां तुतीयाध्यायस्य पृष्ठं गार्गित्राह्मणम्‌ ॥ ६॥ पृवेरिमन्बराघ्मणे सृ्ादर्वाक्तनं व्यप्रकमुक्तपिदानीं सूत्रं तदन्तगेतमन्तयोमिणं च निवेकतुमु्चरबाह्मणमि संगतिमाह । इदानीमिति । ब्राह्मणतासयंमुक्रतवाऽऽस्यायि- कातात्पयंमाह । तच्चा ऽऽगमेनेषेति । भा वारयोपदे शोऽत्राऽऽगमशब्दाथेः । गाग्य। मृषेपातमयादुपरतेरनन्वरमिययशब्दाैः । सोऽबदीरिवि प्रतीकोपादानं वस्य तातयः

+ इ. `मवेयेय" । २ ण, "कुमनन्तरं त्रा ३ ल. ज. "तटं त्रा । ण, “ति व्रिमागमा"। ५ क. चर इ, ण. तस्वार्मा' |

संध ्राप्नणम्‌।७] भानन्दगिरिडतटीकासवलितशाकरभाष्यषमेता। ४६४०४

गन्धर्वग्रहीता तमण्च्छाम कोऽपीति भोऽ वीत्केबन्थ जाथवेण इति सोऽ्रवीत्पतश्चरं काप्यं य्निका९अ वेत्थ नु तवं काप्य तत्सूत्ं येनायं च रोकः परश्च रोकः सर्वाणि च मूतानि संदन्यानि मवृन्तीति पोऽतरवीपतञ्चरु काप्यो नाहं तद्भगवन्वेदेति सोऽतरवीपतञ्चरं काप्यं याज्निकार्श्च वेत्य त ववं काप्य तम- न्तयामिणं यङ्मंच रकं परं च खोक सवाणि च मृतानि योऽन्तरो यमयतीति सोऽ ब्रवीर्पतञ्चरुः काप्यो नाहं तं भगवन्वेदेति सोऽत्रवीतञ्चरं काप्यं यज्ञिकाश्श् यो वै तत्काप्य सूत्रे विद्यात्तं चान्तयोमिणमिति गन्धवेष्दीता तमणप्रच्छाम कोऽपीति। सोऽब्रवीत्कबन्धो नातोऽ धरणो ऽपत्यमाथवंण इति । सोऽप्रवीद्रन्धवेः पतश्चङं काप्यं याहि कांश तच्छिष्यान्पेत्यनु त्वे है काप्य जानीषे तत्सूत्रम्‌ । फि तत्‌। येन्‌ प्ूत्रेणायं च छोक इदं च जन्म परश खोकः परं च प्रतिपत्तव्यं जन्म सर्वाणि च मतानि ब्रह्मादिस्तम्बपयन्तानि संदृब्धानि सग्रथि- तानि सभिव दत्रेण विष्टव्धानि भवन्ति येन तत्कि शत्र वेत्य । सोऽ. ज्रवीदेवं पृष्टः काप्यो नाहं तद्ध गवन्वेदेति तत्छूत्र नाह जाने हे भगवन्निति सपजयनाह । सोऽत्रवीत्पुनमेन्धवं उपाष्यापमस्पांश्च देत्यतु त्वं कष्य मन्तयामिणमन्तयामीति विशेष्यते। य इमे च रकं परं च खोक सवाणि च भृतानि योऽन्तरोऽभ्यन्तरः सन्पमयति नियमयति दारुपच्रमिव ्राम- यति स्वं स्वगुचितग्यापारं कारयतीति। सोऽब्रवीरेवयक्तः पतश्चरः काप्पो नाहं ते जाने भगवनिति संपजयन्नाह । सो ऽत्र्ीतपुनग॑न्धवेः दूततदर्तरगं तान्तर्यामिणोर्विज्ञानं स्तणते। पः किदे तत्परं हे काप्य विचाद्रिजानी- यात्तं चान्तयमिणं एूनान्तर्गते तस्यैव दूतस्य निपन्तार विद्याच इत्येवपु- पह । स्मेति । इविशब्द्‌धैमाह । एवमिति । येनायं चेयादिरुक्तः पकारः स १४, इ, $ ष्यानप्मान्वे । ज्ञ, इ, '्यानर्माच वेत्य । ३ क, घ, इ, सूत्रमिति ।

४६८. ृहदारप्यकोपनिषत्‌ [वृवीवाध्वतिं '

[ ७९ रीकवित् वेद्वित्

स ब्रह्मवित त्स देववित्स वेदवित्स भत-

श आः वैवि्दिं [१

वित आत्मवित्स मवेविदिति तेभ्योऽत्रवीत्तद्हं

वेद्‌ तेत्वं यान्नवल्केय सूवरमविहार स्तं

चान्तयामिणं ब्रह्मगवीरुदजपे मधा ते विपिति-

ष्यतीति वेद्‌ वा अहं गोतम तस्र तं चान्त-

मि पेति र # [ @९ क क, यामिणामिति यो वा इदं किदव्रूयाहेद्‌ वेदेति त्थ ^ ¢

यथा वेत्थ तथा ब्रूहीति ॥ १॥ तेन प्रकारेण सत हि ब्रह्मवित्परमात्मवित्छष खोकांश्च भृरा- दीनन्तयोमिणा नियम्यमानाद्धोकान्वेत्ति स देर्वांश्चागन्यादीद्धीकिनो जानाति वेदांश्च सवेप्रमाणभृतान्वेत्ति भूतानि च ब्रह्मादीनि सूत्रेण धिय माणानि तदन्तगतेनान्तर्थामरिणा नियम्यमानानि वत्ति स आत्मानंच कतुत्वभोक्तत्वपिरिष्ट तेनेवान्तर्यामिणा नियम्यमानं वेत्ति सर्वं च जग- तथाभूतं वेत्तीत्येवं स्तुते शत्रान्तयामिविन्ञाने पट्व्धः काप्योऽभियुखी- भूतो वयं च तेभ्पश्वास्मम्यमभिगुखीभूतेभ्योऽत्रवीद्रन्धवेः सूत्रमन्तया- मिणं च । तदहं श्जान्तर्यामिविज्ञानं पेद गन्धर्वाह्नग्धागमः सन्‌ । तचे- चान्ञवर्क्य सत्रं तं चान्तय।मिणमविद्रेदवब्रह्मवित्सन्पदि ब्रह्मगवीङ- जपे ब्रह्मविदां स्वभता गा उदज्ञप्त उन्नयति त्वमन्यायेन ततो मच्छापदग्धस्य मधा शिरस्ते तव विस्पष्टं पतिष्यति | एवपुक्तो याज्ञ- वरुक्य आह्‌ वेद्‌ जानाम्यहं ह गोतमेति गोत्रतस्तस्पूतं यद्रन्धवस्तुभ्पय- मक्तवान्यं चान्तर्यामिणं गन्धर्वाद्धिदितवन्तो यूयं तं चान्तर्यामिणं वेदाहमित्पेवमक्ते प्रत्याह गोतमो यः कश्ित्माकृत इदं यच्वयोक्त ब्रृया- त्कथं वेद वेदेत्यात्पानं श्ाघयन्कि तेन गर्जितेन कार्येण दशय यथा वेत्थ तथा ब्रहीति॥ २॥

० क द

सवेराकांश्च वेत्तीति संबन्धः | विशेषणोक्तिपृवेकं वनेव ठोकाननुवदति । भरादीौ- निति । स व्घ्मविदियादिनोक्तं संक्षिपपि । सवं चेति । तयामूतं सूत्रेण विपृतमन्त- यौमिणा च नियम्यमानमिति यावत्‌ । प्रस्ुवस्तुतिपरयोजनमाह । इत्येवमिति । भवत्वेवं तव सूवादिज्ञाने मम किमायातमिलयाशङकचाऽऽह । तचेदिति । किं तेने-

त्यत्रवस्येलध्याहारः । कार्येण दृशेयेदुक्तं विवृणोति । यथेति ॥ १॥

समं ब्र्मणम्‌।७] भानन्दगिरिकृतदीकातवक्ितिशाकरभाष्यसमेता। ५४९

सृ होवाच वायु गौतम ततस वायुना वै गोतम भूभरेणायं च रोकः प्रश्च रोकः सर्वाणि च मतानि संदृब्धानि भवन्ति तस्माहै गोतम . ९ पुरुषं प्रेतमाहव्यस्ष ^ सिषतास्याङ्गानीति वायुना हि गौतम सूम्रेण संदृ्धानि भवन्तीत्येवमेवै- _तदान्नवल्क्यान्तयामिणं ब्हीति॥२॥ _ स होवाच याज्ञवल्क्यः । ब्रह्मलोका यसिमिननोताश्च पोताश्च वतमाने कारे यथा प्रथिव्पप्छु तत्सूत्रमागमगम्यं वक्तव्यमिति तद पश्नान्तर- मुत्थापितमतस्तन्नि्णंयायाऽऽह । वायव गोतम तत्वत नान्यद्रायुरिति सृ्ष्ममाकाशवद्विषटम्भकं पृथित्पादीनां यदात्मकं सप्रदशविधं िष्ं कमेवाक्तनास्मवापि पराणिनां यत्तस्समष्टिव्यष्टयात्मकं यस्य बाह्याभेदाः सप्रसप्र मरुद्रणाः समुद्रस्पेवोमेयस्तदेतद्रायम्पं तत्वं शूनमित्यमिधी- यते । वायुना वै गोतम सूत्रेणायं च रोकः परश्च छोकः सवौणि च भूतानि संदब्यानि भवन्ति संग्रथितानि भवन्तीति प्रसिद्धमेतत्‌ । भस्ति च रोके प्रसिद्धिः। कथं यस्माद्वायुः शजं वायुना विधृतं सवं तस्माद्र गोतम पुरुष मेतेमाहुः कथयन्ति व्पसंतिषत विखस्तान्यस्य पुरुष- स्याङ्खानीति । सूतर।पगमे हि मण्यादौनां पोतानामवश्सनं दृष्टमेवं वायुः सूत्रं तस्मिन्मणिवत्पोतानि यच्स्पाङ्घानि स्युस्ततो युक्तमतद्वाय्वपगमेऽ- वसंसनमङ्खानाम्‌। अतो वायुना हि गौतम दत्रेण संदब्धानि भवन्तीति निगमयति । एवमेवेत्ा्नवल्क्य सम्यगुक्तं सत्रं तदन्तेतं तदानीं तस्पैव सून्स्य नियन्तारमन्तर्यामिणं ब्रहीस्युक्त आह ॥ २॥ याज्ञवल्कयोक्तस्वात्यमाह । बरह्मखोका इति । इत्यभीषटमागमविदामित्यध्या- हत्याऽऽ चस्येतिशब्दस्य योजना । पश्नान्वरं सूत्रविषयं गौतमवाक्यम्‌ । वैशब्दापे- माह । नान्यदिति । सृक्ष्मत्वे दृष्टान्तमाह । आकाशवदिति । वायुमेव विशि । यदात्मकमिति । पच भूतानि दश बाह्यानीनिद्रियाणि पञ्चवृत्तिः प्राणश्चतुर्विषमन्वः- करणमिति सप्ठदशत्रित्वम्‌। कमेणां वासनानां चोत्तरयुटकतूनां पराणिमिरजिवनामा- श्रयत्वाद्पेल्िवमेव लिङ्ग मत्याह । कर्मेति । तस्येव सामान्य विशेष त्मना बहु ङ्पत्व- माह । यत्तदिति । स्यैव लोकपरक्षकपतिंद्रवमाई । यस्येति । वस्य सृश्रतं साधय । वायुनेति । पसिद्धभेवत्सूजविदामिति शेषः । लोकिकं प्रसिद्धिमेव प्रश्न- पू्ंकमनन्वरशरुत्यवष्म्भेन सष्टयपि । कर्थापत्य।[दिना । उक्तमेव द्टान्वेन म्यनक्ते। सूतरेत्यादिना । वायोः सुत्रत्वे सिदे एठितमाद । अत इति ॥ २॥ 9 कज, ड.“तमिति ततनि२ ग-"तमुदिशैवमा। ३ण."इयेति ४ ख, इ. कपर ५ ज्ञ, द, विद्ध्य ॥ व) ।

[री

४९० ` बहदारण्यकोपमिषत्‌ [ तुतीयाध्याये

यः परथिन्यां तिष्ठन्परथिव्या अन्तरो यं एथिवी न वेद्‌ यस्य एथिवी शरीरं यः एथिवीमन्तरो यमयत्येष त॒ आ्माऽन्तयौम्यमृतः ॥ ३॥

1 8.12 .7. ~~ = ~~~ = ~ ~~~ नन कक = == ~~ = ---=~* [ड ए श त १ क 1 (री

यः पृधिर््यां तिष्ठन्भवति सोऽन्तयीमी । सवः पृथिव्यां तिष्ठतीति सवेत प्रसङ्गो मा भूदिति पिशिनषटि । पृथिव्या अन्तरोऽभ्यन्तरः। तत्रेत- त्स्यात्यथिवीं देवतेगन्तयामीत्यत आह । यमन्तयामिणं एथिवी देव- ताऽपि न वेद मय्यन्यः कश्चिदरतत इतति । यस्य परथिवी शरीरं पस्य च एथिन्येव शरीरं नान्यत्पयिवीदेवताया यच्छर्रीर तदेव शरीरं यस्य। शरीरग्रहणं चोपरक्षणा्थं करणं च प्रथिव्यास्तंस्य | स्वकर्मपरयुक्तं हि कायं करणं च परयिदीदेवतायाः । तदस्य स्वकमभावादन्त्यामिणो नित्यगुक्तत्वात्‌ । परायकतंत्यतास्वभावत्वात्परस्य यत्काय करणं च तदेवास्य न स्वतस्तदाह यस्य एथिषी शरीरमिति । देवताकायकरण- स्पेश्वरसयक्षिमात्रप्ानिष्येन हि नियमेन प्वृत्तिनिदृत्ती स्पाताप्‌।य इंदगीश्वरो नारायणाख्यः एधि परथिवीरेवतां यमयति नियमयति स्वव्यापारेऽन्तयेऽभ्पन्तरस्तिष्ठनेष त त्मा ते तव भमच सवभूतानां चेत्युपरक्षणाथमेतदन्तयांमी यस्त्वया प्ष्टोऽग्रतः सवसंसारधमेवजित इत्येतत्‌ ॥ ३॥ नियन्तुरौश्वरस्य कोकिकनियन्तुवत्कायंकरणवखमास इग्याऽऽदह । धस्य चेति। परथिव्याः शरीरत्वमव न तु शरौरवयमित्याशङ्खयाऽऽह । पथिवीति । परथेव्या यत्करणं वदेव तस्य करणं चेति याजन । कयं प्ृपिन्याः शरैरेन्द्रियवचं दाह । स्वकर्भेति । भन्तय।परेणोऽपि तथ। किं नस्यात्तज।ऽऽह | तदस्येति । अस्यान्तय। मिणस्तदेव कायं करणं च नान्यदिियत्र `देतुमाह्‌ । स्वकर्म । वरव हेवन्वरणं स्फारयति । परापति । यः एयिदामिदादिवक्िस्य वात्मयेमाह । देवतेति । तत्र वक्यमवतये व्योष । प ईर्हगिहि। नियम्यश्यिवीदेववाकायेकरणाम्या५व कायक- रणवखमीरशत्वम्‌ ॥ ३ ॥

१ ६. सव ।२क.ल्न. च. छ, ज, इ, इ.णत्तस्याः। ख । ३ ग. ध. च. ज. ^ ईश्व" । ४ ध. यस्येति । ५ द, "्गस्दुटयः | ६. इ. भ्‌, यताः । ७ ख, द. व्याङ्रेति। < प, ज. ण्‌, "इ रति।

सध ब्राह्मणम्‌ ।७] आनन्दगिरिकतरीकावङ्तिशांकरभाव्यसमेता। ४११

योऽप्सु तिष्ठत्द्रयोऽन्तरो यमापो न विदु- ्यस्याऽऽपः शरीरं योऽपोऽन्तरो यमयत्येष त आत्माऽन्तयीम्यमृतः ॥ ¢ ॥ योऽप्रो तिष्ठ बररेरन्तरो यमिन वेद यस्याभिः शरीरं योऽ ग्रिमन्तरो यमयद्येष त आमाऽन्तर्याम्यमृतः ॥५॥ योऽन्तरिक्षे पिषठत्रन्तरिक्षाद्न्तरो यमन्त- रिक्षं न वेद्‌ यस्यान्तरिक्ष ^ शरीरं योऽन्तरिक्ष- मन्तरी यमयत्येष त आत्माऽन्तयाम्यमृतः॥६॥ यो वायौ तिष्ठन्वायोरन्तरो यं वायुर्न वेद्‌ यस्य वायुः शरीरं यो गरयुमन्तरो यमय्येष॑त आमाऽन्त्यौम्यमृतः ॥ ७ ॥ यो दिषि ति न्द्विऽन्तरो यं यनं वेद्‌ यस्य वोःशरीरं यो दिवमन्तरो यमयत्येष त आत्माऽन्तयाम्यमरतः ॥८॥ य आदित्ये तिष्ठत्रादित्यादन्तस यमादियो न वेद्‌ यस्याऽऽदियः शरीरं य आदित्यमन्तरो यमयत्येष त॒ आसाऽन्त्याम्यमृतः ॥ ९॥ थो दिक्च तिष्ठन्द्ग्भ्योऽन्तगे यं दिशो न विदु- समानमन्यत्‌ । योऽप तिष्टन््रवन्तरिक्षे बायी ,दिव्यादित्ये दिष्ष चन्द्रतारक आकाशे यस्तमस्यावरणात्मके बाहे तमसि तेजसि तद्वि परीते प्रकाशसामान्य इत्येवमधिदेवतमन्तपमिविषयं दशनं देवताघ्र । अथापिभृते भूतेषु ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तेष्वन्तयामिदशंनमयिमूतम्‌ । अधा- घ्पात्मं यः प्राणे पाणवायुष्हिते परमे यो बाचि चक्षुषि श्रोत्रे मनति

पूथिवीपर्याये दृशिवं न्यायं पयौयान्वरेष्वविदिशति । षपानधिदि। सवत्र पाणदौ

४५१ ` बृहदारण्यकोपनिषत्‌ एितीबाभ्ाय

यस्य दिशः शरीरं थो दिशोऽम्तरो यमयत्येष त आत्माऽम्तयौम्यमृतः ॥१०॥ यश्चन्द्रतारके तिष्ठ५.अन्द्रतारकादन्तरो यं चन्द्रतारं न वेद्‌ यस्य चन्द्रतारक५शरीरं यश्वन्द्रतारकमन्तरो यमययेष त जातमाऽन्तर्याम्यमृतः ॥ ११ ॥ य जाकारी तिष्ठत्राकाश्चादन्तरो यमाकाशो न वेद्‌ यस्याऽऽकाशः शरीरं य॒ आकाशमन्तरो यमययेष त॒ जआत्माऽन्तर्याम्यमृतः ॥ १२॥ यस्तमसि तिष्ठ स्तमसोऽन्तरो यं तमो नवेद यस्थ तमः शरीरं यस्तमोऽन्तरो यमययेष त रमाऽन्तयाम्यमूतः॥ १२॥ यस्तेजापि तिष्र« स्तेजसोऽन्तरा थं तेजा न वैद्‌ यस्य तेजः शरीरं यस्तेजोऽन्तरो यमययेष त आताऽन्तया- त्वचि विनाने बुद्धी रेतसि प्रजनने । कस्मात्पुनः कारणा्पृथिन्यादिदेवता महाभागाः सत्यो मनुष्यादिवदत्मिनि तिष्ठन्तमात्मनो नियन्तारमन्त- यापिणं न विहुरित्यत आह । अदष्टो न श्ट न रिषयीभूतश्चक्षदश- नस्य कस्यचित्स्वयं तु चश्षुषि संनिहितताहृरिस्वष्प इति द्र । तथाऽश्रुतः शरत्रगोचरत्ममनापन्नः कस्पवित्स्वयं त्वल्प श्रवणशक्तिः सर्वश्नोतेषु सनिहितत्वाच्छोता । तथाऽमतो मनःसकस्पविषयंतामना- पललः । दषटशरुते एव दि सवैः संकल्पयत्यदष्टत्वाद श्रुतत्वेदेषामतोऽदुपर- मननशक्तित्वात्सवंमनः यु संनिहितत्वान्च मन्ता । तथाऽव्िज्ञातो निश्च यगोचरंतामनापनो पादिवल्छुखादिवद्वा स्वयं त्वट्प्रिज्नानशक्तितवा- तत्सनिधानाश्च विज्ञाता । तत्र यं एथिवी न वेद यं स्ाणि भृतानि न

विठतन्र्यामी ववाऽऽत्मेवि संबन्धः| वाक्यान्वरं पशपुवेकमुत्थाप्य व्याचष्टे ।कस्मादि- त्पादिना। यथा मनति वथा बुद्धावपि संनिषानाम्जञ तृतेति यावत्‌ | तवेति पूषेसंदभोक्ति५

१. उज्नति*। २ क. ल. ग. प, ङ, च, छ, ज. स, इ, "यमः । ३ ग, "लाम 1४ क ह, च, छ, इ, "लम | |

` सम भद्ठिणय्‌।७] भानन्दगिरिकवदीकातंदल्ितिशांकरभाष्यसमेता। ४५३

म्यमृत इयधिदेवतमथाधियूतम्‌ ॥ १४ ॥ थ सर्वेषु भरतेषु तिष्ठन्सर्वेभ्यो श्रतेम्योऽन्तरो ९ परवीणि मूतानि न विदुर्यस्य सर्वाणि मतानि शरीरं यः सर्वाणि मूतान्यन्तरो यमययेष त जासाऽन्तयांम्यमृत इयधिमूतमथाध्यातम्‌ ॥ १९५ ॥ यः प्राणे तिष्न््राणादन्तरो यं प्राणो न वेद्‌ यस्य प्राणः शरीरं थः प्राणमन्तरो यमयत्येष त आत्माऽन्तयाम्यमृतः ॥ १६ ॥ यो वाचि तिष्ट्वाचोऽन्तये यं वाङ्न वेद्‌ यस्य वाक्शरीरं यो वाचमन्तरो यमयथयेषत जत्माऽ न्तर्याम्यमतः ॥१७॥यश्वश्वषि तिष्ठभ^शवक्चुषीऽ- न्तरो यं चक्ुनं वेद्‌ यस्य चक्षुः शरीरं यश्च्ुरन्तरो यमययेष त॒ आतसमाऽन्त्याम्यमृतः ॥ १८ ॥ यः श्रमे तिष्ठञ्छरोबाद्न्तरो यशश्रोत्रे न वेद्‌ यस्य श्रोत्र शरीरं यः श्रोत्रमन्तरो यमययेष त आत्माऽन्तयाम्यमृतः ॥ १९ ॥ यो मनति तिष्ठन्मनसोऽन्तरो यं मनोन वेद्‌ यस्य मनः शरीरं यो मनोऽन्तरो यमययेष त जआसाऽन्त- यौम्यमृतः॥२०॥ यस्तचि तिष्ठ स्वचो ऽन्तरो यं तद्न वेद्‌ यस्य वक्शरीरं यस्वचमन्तरा

विदुरिति चान्ये नियन्तम्या विज्ञातारोऽन्यो नियन्ताऽन्तयौमीति परा तदन्यत्वाशङ्ानिद्रस्यथमुच्यते । नान्पोऽतो नान्यः । अतोऽस्मादन्त यापिणो नाँन्पोऽस्ति द्रष्टा तथा नान्योऽतोऽस्ति श्ोता नान्योऽतोऽस्ति

सन्वयमुपलक्षयितुप्री नान्य इत्युक्तेम्‌ । पदाथौन्ग्याकरोवि । अत इति । अन्यो

~~ ०

"द--7--------7-----------------------

भ, तोऽन्य ।५क.च्ञ, च, द, "त्युकतान्पदा। ६ ज. "क्त" ।

४९४ बृवारण्यकोपनिषत्‌ [वीयाध्यामे

यमययेष्‌ त आत्माऽन्तयाम्यमृतः ॥ २१ ॥ यो विज्ञाने तिष्टनििज्ञानाद्न्तरो यं विक्नानं न वेद्‌ यस्य ॒विज्ञान« शरीरं यौ विन्नानमन्तरो यमयत्येष त आत्माऽन्तयाम्यमूतः ॥ २२ ॥ यो रेतसि तिष्नेतसोऽन्तरो य॒^रेती न वेद यस्य रेतः शरीरं यो रेतोऽन्तरो यमययेष त जासमाऽन्तयाम्यमृतोऽष्टो द्रशटाऽश्रुतः भरोताऽ मतो मन्ताऽविज्ञातो विज्ञाता नान्य्‌ऽतोऽस्ति रट नान्योऽतोऽस्ति श्रोत्‌ नाम्योऽतोऽस्ति मन्ता नान्योऽतोऽस्ति विज्ञातष्‌ त आसमाऽ नतयौम्यमृतोऽतोऽन्यदाते तत दोदाखकं आर णिद्प्रराम्‌ ॥ २३ ॥ इति . बृहदारण्यकोप- निपदि तृतीयाध्यायस्य सप्तमं ब्राह्मणम्‌ ॥७॥ मन्ता नान्योऽतोऽस्ति विज्ञाता । यस्मात्पसे नास्त द्रष् श्रोता मन्ता विज्ञाता पोऽदण्रो द्रषए्ाऽश्रुतः श्रोताऽमतो मन्ताऽगिन्नानो विज्ञा ताऽगतः सवेप्तारधमपजितः समसंसारिणां कमफरुविभागकर्तेष त॒भत्माऽन्तयोम्बम्रतोऽस्मादीन्वरादातमनोऽन्यवातं ततो होदाकक भारूणिरूपररम ॥ ४ ॥५॥&॥७॥८॥९॥१०॥११॥ ॥ १२ ॥ १३ ॥ १४ ॥ १५ ॥ १६ ॥ १७ ॥१८॥ ॥ १९ ॥ २० ॥ २९ ॥ २२॥ २२ ॥ इति बृहदारण्यकोपनिषद्धाष्पे तुतीवाघ्याय य सप्रमं ब्राह्मणम्‌ ॥ ७ ॥ अतः परमशनायादि विनिथं्तं निरूपाधिकं सान्नादपरोक्षात्स्ान्तर द्रष्टा >।तीति सेचन्धः | एष त इत्यादविवाज्यस्यप।ह्‌ । यस्मार्रित्यादिना ॥ ४ ॥ ५ ॥६॥ ७ ॥ < ॥ < ॥ १० ॥ ११ ॥

॥ १२ ॥ १३ ॥ १४ ॥ १५॥ १६ ॥ १७ ॥ १८ ॥ १९ ॥ २० ॥ २१॥ ॥ २२ ॥ २३ ॥ इति वदहदारण्यकेपरनिषृद्ाष्यरीकायां तृतीयाध्यायस्य. सप्रममन्तयाभित्राह्मणम्‌ ॥ ७ ॥

पु्वैसमन्त्रह्मणे सृजान्तयौमिणौ परक्नप्टयुक्तेभ्यां निभौरतो संपदयुत्तरबराह्मणवातपये- मा । अतः प्रमिति । सोपापिकवस्तुनिभौरणानन्तयमधकब्दायेः । ननु यस्माद्र

ग्म ब्राह्मणम्‌ |<] भनन्दगिरिकवदीकासवल्विशाकरभाष्यसमेवा। ४५५

अथ ह वाचक्रव्यवाच ब्राह्मणा भगवन्तो हन्ता- हमिमं हौ प्रश्रो प्र्॑यामि तौ चेन्मे वक्ष्यतिनं वै जातु युष्माकमिमं कशिद्रह्मों जेतेति ए्च्छ गार्गीति ॥१॥ सा होवाचाहं बै वा यान्नवल्क्य यथा काश्यो वा वेदी वोर पुत्र उज्ज्यं धनुरधिन्यं कतवा ह बाणवन्तौ

॥ >

बरह्म वक्तव्यमित्यत आरम्भः । अथ ह वाच्कव्युषाच पूरं यज्ञयस्क्पेन निषिद्धा मृधेपातमयादुपरता सती एनः पटं ब्राह्मणानुज्ञां पाययते । है ब्राह्मणा भगदन्तः पूजावन्तः शृणुत मम वयो हन्ताहमिमं याज्ञवरुक्य पुनद प्रश्नौ प्रष्याम य्नुमति्वतामस्ति । तो प्रश्नो चयदि वक्ष्यति कथयिष्यति मे कथंचिन्न वे जातु कदाविदुष्माकं मध्य इमं यान्न वर्क्यं कधिद्रद्मोचं ब्रह्मवदनं प्रति जेतान वै कश्चिद्भेदिस्येवगुका ब्राह्मणा अनुज्ञां प्रददुः पृच्छ गार्गीति ॥ १॥

ख्धानुन्ञा ह याज्ञवरक्प सा होरचाहं वेवं लां द्रौ परी परकष्पा- मीत्यनुषज्यते को ताषिति जिज्ञाप्तायां तयोदृरत्तरतं योतपितुं दण- न्तपूवकं तावाह । है याज्ञयल्क्य यथा रके कारयः कशिषु भवः काड्यः प्रसिद्धं श्यं कारये वेपेरो वा विदेहानां षा रानोग्रएत्रः शुरान्वय इत्यथ; । उञ्ज्यमवतारितज्याकं धनुः पुनरयिज्यम।रोपितञ्याकं कृत्वा द्री बाणवन्तौ बाणशब्देन शरप्रेयो वंशण्डः धीयते । तेन परिनाऽपि शरो भवतीत्यतो विशिनष्टि बाणवन्ताविति । द्वी बाणवन्तौ शरो

[ 0 शि) -- “> ~~~ ~= = ~~न ^~--~~ ~ क ~ = ~~~ ~~ ==> ~~ ~~

न

यद्वा पूतरमुपरा दस्य तदपस्यत्ात्कपं पुनः सा पृष्ट प्रतते तत्राऽऽह । पृं पिति । हम्तेयस्यायेमाह । यदीति । न वै जायिति प्रतीकमादाय व्याचष्टे |

कदाचिदित्यादिना । अन्वयं दृर्यितुं कश्चिदिति पनरुकिः ॥ १॥ संधीयते स उच्यत इति शेषः | प्रशनयोएश्यप्रत्युत्तर ^) यत्वे व्रहमहठत्वाङ्ाकारो

१य्‌. द. पृच्छमि। रच. छ. दढ. वासो। ३ च. द पृच्छामि।ञग.घ.द.ज.४, ला याह" । ५ त. शौ पृच्छामीर । ९ क. काशीषु । ७ क, इ, च, छ, द. "ति। ती दौ ।

४९६ बरहपारण्यकोपमिषत्‌ [ृौवाभ्यत

सषंलातिव्याधिनो हस्ते कृतवोपोत्तिष्देवमेवाहं त्वां दास्यां प्रशराभ्यामुपोदस्थां तो मे ब्रूहीति ए्च्छ गीति ॥२॥ सा होवाच यदूर्ध याज्ञवल्क्य दिवो यद्वाक्ण्थिन्या यदन्तरा द्यावाण्थिवी इमे यद्भूतं च भवच भविष्यचेया- चक्षते कस्मिरस्तदोतं च प्रोतं चेति ॥ ३॥ स होवाच यदृध्वं गां दिवो यद्वाक्ष्थिव्या यदन्तरा द्यावाष्टथिवी इमे यद्ूतं च भवच्च भवि

तयोरेव विशेषणं सपल्लातिव्याधिनी शत्रोः पीडाकरावतिशयेन हस्ते कृत्वोपोत्तिष्ठे्समीपत मात्मानं दशंयेदेवमेवाहं' त्वां त्वां शरस्थानी याभ्यां प्रश्नाभ्यां द्राभ्यादुपोदस्थाुत्थितवत्यस्मि तत्समीपे । तो मे हीति बह्मविन्ेत्‌ । आदैतरः च्छ गार्गीति ॥ २॥ सा होवाच येदृष्वेमुपरि दिगोऽण्डकपाकादयच्चवागधः एथिष्या अधोऽण्डकपाखाचयश्चान्तरा मध्ये चावा्रथिवी चावाण्रथिव्योरण्डकपा- लयोरिमे च चावाषटथिषी यद्ूतं धचातीतं भवच वतमानं स्वव्यापारस्थं भविष्यच्च वतंमानादृध्वंकारभाविरिह्गम्यं पत्सवेमेतदाचक्षते कथय- न्त्यागमतस्तत्वं द्वैतजातं यस्मिनेकीभवतीत्पथः | तत्पूजरसंज्ं पूर्वोक्तं कस्मिन्नोतं च प्रातं च एथिवीधातुरिवाप्छ ॥ ३॥ स होवाचेतरो हे गागि यंचखयोक्तमूर््वे दिव इत्यादि तत्सवं यत्छूज्रमा- हेतुरियाह । बरह्मविश्वेदिति ॥ २॥ सूतरस्याऽऽषारे पर्टव्ये किमिति सवै जगदनु्ते तताऽऽह । तत्सवेमिति । वक्तं संवंजगदात्मकमि वि यावत्‌ ॥ ३ ॥ यथापश्नमनु्ध प्रत्युक्तिमादत्ते । स होवाचेति । वां न्याचष्टे .॥. १क.गर ट, ड ला।२क. ङ, च. छ. च्च, ईला 1३ गन.त्वाञ्च।४क.धनङ् ष

छ, ज. इ. तहि । ५ ज. यदरस्तै!। ६ इ. छ. छ, "यिव्यो"। ७ ग, ^तं चाती। < च, यदती" । ५म. ध. जण, नेकं म" | ५ घ, योक्त | १) क. ल. ब. द, सवं ज

भशं ब्राह्मणम्‌ ।<] आनन्दभिरिकृतटीकासवेखिवश्चाकरभाष्यतसमेता। ४९७

ष्यचचेत्याचक्षत आकाशे तदोतं च प्रोतं चेति ॥ ¢ ॥ सा होवाच नमस्तेऽस्तु याज्ञवल्क्य यो म॒ एतं व्यवोचोऽपरस्मे धारयसखेति पच्छ गागींति ॥५॥ सा होवाच यद्य याज्नवरक्य दिवो यद्वाक्णथिन्या यदन्तरा बावाष्र- धिवी इमे यद्रतं च भवच भविष्यतेयाचेक्षते केस्मिश्स्तदोतं च प्रोतं चेति ॥ ६ ॥ चते तत्पूत्रमाकाशे तदोतं च प्रोतं च यदेतद्याकृतं शूत्रात्मकं जगद्‌-

ग्याक्रताकाशोऽप्सिव एथिवीधातु्िष्वपि कारेषु वतत उत्यत्तो स्थितो ख्पेच॥४॥ पुनः सा होवाच नमस्तैऽस्तवित्पादि प्रश्नस्य दुंचत्वपदशनार्थम्‌ । यो मे ममैतं पर्नं व्यवोचो विशेपेणापाकृतवानपि । एतस्य दवंचत्व कारणं सूत्रमेव तावदृगम्पमितरदुबाच्यं किमुत तथस्मिनोतं च प्रोतं चेत्यतो नमोऽस्तु ते तुमभ्पमपरस्म द्वितीयाप प्रश्नाय धारयस्व षटदीङ- वौरमानमित्यथः । एटच्छ गार्गोतीतर भह ॥ ५॥ | व्याख्यातमन्यत्‌ । सा होवाच यदृध्वं याज्ञवरक्येत्यादिपरश्चः परति- वचनं चोक्तस्येवाथस्यावधारणा्थं पुनरुच्यते । न किचिदयपूवमथान्तर- मुच्यते ॥ ६ ॥

र) (म त मा्कन-6 तकाः 99

~~ =+“ ~~ ~~~ <~ = ००-90-99

यदेतदिति। यजगद्याकृतं सूत्रासमकःतदम्यारृताकराशे ववेद, इति संवन्धः त्रिष्वपि काठेष्विवि यदुक्तं तद्यनक्ति । उत्पत्ताविति ॥ ४ ॥ ५ ॥

वक्ष्यमाणं वाक्यमन्यदविलुच्यते । तदेव पश्चपिवचनरूपमनुवाति । सा हेति । पुनरुक्तराकिंचित्करत्वं म्यावतैयति । उक्त्यैवेति ॥ ६ ॥

(८9 क = नि 8 0 व [1

१क.ग. ङ्‌ च, छ. द, श्वस्छप्रः । ज. "वनल"। २ क. ग, "पेणोक्तवाः | ष.ढ, "पेण व्या" । ३ख,2,च. छ छ, द, भद्स्य 1 ४क.ग.च, ङ. च. छ, द, "चस्ते का । ५८

^ ^ चकन क्‌

४५८ घहदारण्यकपिनिषत्‌ [तृतीयाध्याये

स होवाच यदृध्वं गागं दिवो यद्वाकशथिन्या यदन्तरा द्यावाष्टथिवी इमे यद्रूतं च भवच भविष्यचेदयाचक्षत आकाश्च एव तदोतं च प्रोतं चेति कस्मिन्र॒ खल्वाकाश जोतश्र प्रोत- श्रति॥७॥ स होवाचेतहै तदक्षरं गिं ब्राह्मणा अभिवदन्यस्थलमनण्वहस्वमदीर्वम-

सं यथोक्तं गाग्यां प्रत्यु्ायं तमेव पर्वोक्तमथंमवधारितवानाकाश एवेति यान्नवस्क्यः। गाग्याह कस्मि खल्वाकाश आतश्च प्रोतश्चेति । भकाङञमेव तावत्कारुत्रयातीतत्वाहू्वाच्यम्‌ । ततोऽपि कषटतरमक्षर धरिमन्नाकाशमोत च प्रोतं चातोऽवाच्यमिति कृत्वा न प्रतिपद्यते साऽ परतिपत्तिनांम निग्रहस्थानं तारिकपतमये । अथावाच्यमपि वक्ष्यति तथाऽपि विप्रतिपत्तिनाम निग्रहस्थानं विरुद्धा प्रतिपत्तिं सा यदवा- ख्यस्य वदनमतो दुषैचनं प्रश्नं मन्यते गार्गी ॥ ७॥

तदोषद्रपमपि परिजिरीर्षननाह । स होवाच याज्ञयर्क्य एतद्रे त्त्पष्व- त्थि कस्मिन्च खद्वाकाश तश्च प्रोतश्वेति। किं तदकषेरं यन्न क्षीयते न क्षर तीति वाऽक्षरं तदक्षरं ह गागं ब्राह्मणा ब्रह्मविदोऽभिवद्न्ति। बराह्मणामि- वदनकथनेन नाहमवाच्यं वक्ष्यामिन च न प्रतिपद्ययमित्येवं दाषद्रय परिद- रति। एवमपाकृते पर्न पुनगां गयाः प्रतिवचनं द्रष्टव्यं ब्रहि किं तदन्तरं यद्वा हणा भमिवदन्तील्युक्त आह । अस्थरं तत्स्थरादन्यत्‌। एवं तद्चण्वनणु । अस्तु तरद हस्वमहस्वम्‌। एवं तदि धीं नापि दीषेमदीरघम्‌ । एवमेतेश्चतुभिः पविक्चनानुवादवयसरयमाह । गोग्यति । मश्नामिपायं पकटयति । माका मेवेति ॥ ७ ॥ |

अपरिपतिरप्िपतिपरत्तिशवेपि दोषदयं सामान्येनोक्तं विशेषतो ज्ञातुं एच्छति । किं

तदिति । अस्थूलादिवाक्यमवतायं व्याकरोषि । एवमित्यादिना । “यदम रोदितं रूपम्‌!

१ च.“स्वयः । सा होवाच कक. क, छ. वदति। ३ षर्द.स्यचव।४ ग. चं । ५अ्‌. प्व. द, क्षी" छ. ज. "तन । ६ क,ख. ङ. छ. "तिचाक्ष।७ च, दर धणुनान। € श, दीर्घमदीधेम्‌ । ° क, रप्ति । १० कर्ष. इ, ब पवे'।

अष्टमं ब्राह्मणम्‌ ।<] भनन्दगिरिकृतदीकातेवल्ितिशाकरभाष्यसमेता । ४५९

खोहितमसेहमच्छायमतमोऽवाय्वनाकाञ्चमस- क्रमरसमगन्धमचषुष्कमश्रोतरमवागमनो ऽतेज- सकमप्राणममुखममात्रमनन्तरमबाह्यं न तद- श्राति किचन न तदश्नाति कश्चन ॥८॥

०५ °य}, ९

परिमाणप्रतिषेधेद्रग्यधमः प्रतिषिद्धो न द्रव्यं तदक्षरमित्यथः । अस्तु तर्द रोहितो गुणस्ततोऽप्पन्यद खोहितम्‌ । भग्रेयो गुणो रोहितः। भवतु तद्यपां स्नेहन नाघ्नेहम्‌ । भस्त तार च्छाया सर्वथ।ऽप्यनिकेश्य- त्वाच्छायाया अप्यन्यदच्छायम्‌ । अस्तु ताह तमोऽतमः । भवतु बोयु- स्तद्येवायुः । भवेत्तह्लोकाशमनाकाशम्‌ । भवतु ता सङ्गात्मङं जतुबदस- क्म्‌ । २६।९स्तु तद्रसं । तथो गन्धोऽस्त्वगन्धम्‌ । अस्तु ता चश्चैर- चक्षुष्कं न हि चक्षुरस्य करणं परियतेऽतोऽचकुष्कम्‌ '“परयत्यचक्चः" इति मच्रवणात्‌ । तथाऽश्नोते स गुणोत्यक्णं इति । भवतु तं वागवाङ््‌ । तथाऽमनः । तथाऽतेजस्कमविचमानं तेजोऽस्य तदतेजस्कम्‌ । न ॒!ह तेजोऽगन्यादिप्रकाशवदस्य विद्यते । अप्राणमाध्यात्मिको वायुः प्रति- षिध्यतेऽप्ाणमिति । यं तार द्वारं तदयुखम्‌ । अमात्रं मीयते येन तन्मात्रममात्र मात्राहपे त्न भवति न तेन॒ किविन्मीयते | अस्तु तरि च्छिद्रवर्दनन्तरं नास्यान्तरमस्ति। समवेरत्ताई बहिस्तस्यावाह्म्‌ । अस्तु तर्हि भक्षितं तन्न तदश्नाति किंचन । भवेत्त भक्ष्यं कस्यचिन्न तद. क्नाति कथचन । सर्विशेषेणरदितमित्य्; । एकमेवाद्वितीयं हि तत्केन किं विशिऽ्यते ॥ ८ ॥

"स ष भी 1 मी गणी प न 9 कि

इलयादिश्रविमाधियाऽऽह । आग्नेय इति । भवायुविशेषणनक्पाणव्िशेषणस्य पुनर क्तिमाशङ्ुन्याऽऽह । आध्यात्मिक इति । अमरात्रमिति मानमयान्वयो निराक्रियते । वस्येत्यातमोक्तिः । संपिण्डितमथमाह | सवंत्ति । वदुपपादयति । एकमिति ॥ < ॥

त~ ^ ~~ ~ ~ ज ज 0 का भ ~~~ ~~ ~~

~ “ ~~~

१ च. ट, कंचन | २ च. ट. धर्मे प्र । घ. "धर्मप्रतिषेधेन। ३ च. द. शधिद्धेन।४ग, भम्‌ । तमस्ता न तमो । ५ क. ग. च. छ. "याड्जन्ध* । ६ क. ग. शुष्कमच' । च. छ. इ द. “श्ष्के । ७ त. ढ, “गन्यादियादि । ८ क. क्ल, ड, च, छ, इ, 'दन्तरवद्न ६ ९ ग. "स्ति । म १० तृनत। ११ च्‌. कंचन | १२४. ज. "ष । १३ग. ध. ज, इ, विरेष्य ।

४१० धृहारष्यकोपनिषत्‌ [तृतीयाध्याये

एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गागं सूर्याचन्द्रमसो विधृतौ तित

अनेकविशेषणप्रतिषेधप्रयासाद स्तित्वं तावदक्षरस्योपगमितं शरुत्या तथाऽपि रोकबुद्धिमपेक्ष्याऽऽशद्ग्यते यतोऽतोऽस्तितवायानुमानं प्रमा- णगुपन्यस्यति । एतस्य वा अक्षरस्य । यदेतदधिगतमक्षरं स्वान्तरं साक्नादपरोन्नाद्रह्म य आत्माऽशनायादिधर्मातीत एतस्य वा अक्षरस्य परशासने । यथा राल्नः प्रशा्तने राज्यमस्फुटितं नियतं वतंत एवमेतस्या- ्षरस्थ प्रशासने हे गार्गि सूर्याचन्द्रमसौ सयेश्च चन्द्रमाश्च सूयीचन्द्रम- सावहोरात्रयोरोकप्रदीपौ ताद््यन प्रशासित्रा ताभ्यां निर्वेत्यमानशे- कप्रयोजनविज्नानवता निमित विधृतो च स्यातां साधारणसर्व॑प्राणिपर- काशोपकारकत्वाह्धोकिकम्रदीपवत्‌ । तस्मादस्ति तेन विधृतावीश्वय स्वतन्रो सन्तो निर्मितो तिष्ठतो नियतदेशकारनिमित्तोदयास्तम॑यगृद्धि-

अथ यथोक्तया नीला श्रत्यवाक्षरासतिते ज्ञापिते वक्तव्यामार्वोक्किमृत्तरेण अन्थे- मेति तज्राऽऽह । अनेकेति । यदस्ति तत्सव्रिशेषणभषेवि कोकिकी बुद्धिः । आश्षङ्ग्वे नास्त्यक्षरं निरविशेषणमिति शेषः । अन्वयौपिणि जगत्कारणे प्रस्मि्ननुमानघिदध विवक्षिवं निरूपाध्यक्षरं सेत्स्यति जगत्कारणतस्योपठक्षणवेया जन्मादिभूत्रे स्थिवचादु- पलक्षणदारा बरह्मणि खरूपलक्षणपरवृत्तेरन्तयौमिण्यनुमा प्रूतोपयुक्तेति भवः । अनु- मानश्रुत्यक्षराणि म्याकरोति । यदेतदिति । परशासने सूयःचन्द्रमस विधृती स्यात- मिवि संबन्धः | उक्तमथ दन्तेन रफोरयति । यथेति । अत्रापि पूतैवदन्वयः | जगद्यवस्था प्रशापतित्रपूविका व्यवस्थात्वाद्राज्यन्यवस्थावदित्यथः | सयाचन्द्रमसतावि- त्यादौ विवक्षितमनमानमाह । सूरमश्चेत्यादिना । वाद्येन छोकपकाशा्त्वेन | परशा- सित्ना निर्मिवाविति संबन्धः । निमौतुरविशिष्टविज्ञानवखमाचरटे" । ताभ्यां निर्व॑त्यमा- नेति । सृयोचन्द्रमसो तच्छब्दवाच्यौ । विमतौ विशिषटविज्ञानववा निपितो पकाशत्वा- त्यदीपवदि्थेः | विमतो नियन्तुपूषेको विशिषटयेशवचाद्त्याद्िवरित्यामिपेत्याऽऽह । विधृतावितति । परकाशोपकारकत्वं तजनकत्वं निमौतुर्विंशिष्टविन्ञानसंमावनयि सावार णेषि विशेषणं साषारणः सर्वेषां प्राणिनां यः प्रकारस्वस्य जनकलवादिति यावत्‌ । द्टान्ते छोकिकविशेषणं प्रासादादि विशिष्टदेशातेविष्टत्वपिदचयेम्‌। अनुमानफलमुपसं- हरवि । तस्मादित्ति । विशिष्टये्टवखादित्यपरिष्टं हैतं स्पष्टयति । नियतेति 1

१ सर... त्रा तचनिवे। ग. सष. ाऽऽभ्यां | २ क.य.च.छ.ज. पञ, द, मनब्र। ३ ण. रीद्या । ४.अ, ण. "वादुत्तो प्रन्थो व्रथेति। ख. द, "वाद्त किमु ५ण. “गताया। ६ ध, “परतवानुमानं नुप्रहृतोपयुक्तमिति। ण.“मिलानुमानता प्र। ७ क, ज्ञ. ज, द, ण, दे । तति < क, णन्थै पि

अष्टम ब्राह्मणम्‌ । <] भानन्दगिरिडतटीकातंवखिवरशाकरमाष्यसमेता । ४६१

एतस्य वां अक्षरस्य प्रशासने मागि द्ावाष्रयिन्यो विधृते तित

प्षयाभ्यां पतते । तदस्त्येवं तयोः प्ररापित्र्षरं परदीपकतृविधारपितृषदे- तस्य वा भक्षरस्प प्रशासने गागि चावपृथिव्यो चोश्च पृथिवी च साव- धवतवारस्फुटनस्वभाषे अपि सत्यौ गुरुत्वात्पतनस्वभावे संयुक्ततवाद्वियो- गस्वभावे येतनावदमिमानिदेवताधिष्ठितत्वात्स्वतन्ने भप्येतस्यान्षरस्य प्रशासने वतेते ्िपृते तिष्ठतः । एतद्धयक्षरं सवंभ्यवस्थासेतुः सर्वमयोदा- विधरणमतो नास्याक्षरस्य प्रशासनं चावापूर्थित्पावतिक्रामतस्तस्मा- त्सिद्मस्यास्तितवमक्षरस्य । भव्यमिवारि हि तदङ्ग पदयावाष्रथित्यो नियते वतते । चेतनावन्तं प्रशातितारमष॑सारिणमन्तरेण नेतयुक्तम्‌ । “पेन

नियतौ देशकालौ नियतं च निमित्तं पाण्यदृष्टं तद्रन्तौ मूयोचन्द्रमत्तावुचन्तावस्तं यन्तौ च येन पिृतावुदयास्वमयाम्यां वृद्ि्षयाम्ां च वतेते । उदयश्रास्वमयश्- दृयास्वमयं वृद्धश्च क्षयश्च वृद्धक्षयमिति दरदं एत्वा द्विवचनम्‌ । एवं कृत्वेन विधारयितृत्वेन चेत्यथैः | विमते प्रयत्रवव विधृपे सावयवतेऽप्यस्छ्रेवत्व्ुरुतवेऽप्य" परविततवात्पुयुक्ततवेऽप्यवियुक्तत्वाचेतनाव्सेऽप्यस्वतश्रत्वा्च हस्वन्यस्तपाषाणादिव- दिति द्वितीयपयोयस्य वातयेमाह । सावयवच्वादित्यादिना । किमयवस्य पश- सने धवृ्पिन्यो वते वत्राऽऽह । एतद्धीति । ्षिम्यारिम्यवस्था नियन्तारं विनाऽनुपपन्ना वत्कक्िपकेत्यथेः । तथाऽपि किपित्येतेन विपृपे यवापृथिन्याविि तत्राऽऽह | सर्म्यादेति। एष पेतु वंषरणः' हति श्रत्यन्वरमाघ्नित्व फरिवमाह्‌ । अतो नास्येति } दविवीयपयेयाभैमुपसंहरपि । तस्मादिति । वच्छब्दोपत्तम्थे कोर यति । अन्पमिचादयति । अनम्यभिचारितं प्रकटयति । चेतनावन्तमिति । ¶ि- न्यदरर्यवलमेवच्छब्दाधैः । नियन्तुधिद्धवरमि कथमीश्वरपिद्धिरित्याशङ्ग्ाऽऽहई । येनेति । उग्लं पृथिन्यदेश्वेवनवदमिमानिरेववाक्सेन स्वुवन्ड्यम्‌ | येने सवस्वमितं येन नाको यो अन्वारिे रजसो विमानः क्म देवाय ह्वा वरिमेम? इत्यव हिरण्यगमी- पिष्ठतिश्वरः पृथिन्यदमियन्तोच्यते । न दि दिरण्यगमेमात्रस्यान्मिन्पकरणे पृप्रोपर-

अन्पयोरुञ्यमानं निरङरं सवेनियन्ृतवं समवीपि भावः । ए काठवयवा वृता

ष [कक इ 1 मो ~> ~~~ ~^

१ क. ग्यां चव ।२ क, ग. “वमेत ३. छ. ¶वप्य य्य। * १. छ. "विवी भति। ५१. छ, "पिवी नि" । ६ स. ध. जद. भ. "ताध ७ द्धन, द. ण, व्याातिला। ८ क, त, ट, यन्तृ" । ९ ढ, ण, “न सुवस्त' ।

४६ ` बहदारण्यकोपनिषत्‌ ` [तृ्ीवोध्याये

एतस्य वा जक्षरस्य प्रश्ञासने गागं निमेषा मुहूतां अहोरात्राण्य्ंमासा मासा ऋतवः संवत्सरा इति विधृतास्तिष्टन्त्येतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने मागं प्राच्योऽन्या नद्यः स्यन्दन्ते भरतेभ्यः पर्वतेभ्यः प्रतीच्योऽन्या यां यां च दिश्चमन्वेतस्य वा अक्ष रस्य प्रशासने गां ददतो मनुष्याः प्रशचश्सन्ति

दोरग्रा एथिवी च दृढा" इतिं मन्रवणत्‌ । एतस्य वा भक्षरस्य शासने गार्गि निमेषा मुहूतां इत्येते कारावयवाः स्वेस्यातीतानागतवतं- मानस्य जनिमतः फरूषितारः । यथा रोके प्रभुणा नियतो गणकः सवेमायं व्ययं चापरमत्तो गणयति तथा प्रभुस्थानीय एषां कारावय- ८ वानां नियन्ता । तथा प्राच्यः प्रागञ्चनाः पवेदिग्गमना नद्यः स्यन्दन्ते सखवन्ति श्वेतेभ्यो हिमवदादिभ्यः पवतेभ्यो गिरिभ्यो गङ्गाया नचस्ताश्च ˆ यथा प्रवितां एव नियताः प्रवतंन्तेऽन्यथाऽपि प्रवतितुमुत्सहन्त्प॑स्त- देतद्चिङ्खं प्रशास्तुः । प्रतीच्योऽन्याः प्रतीची दिशमश्चन्ति सिन्ध्वाचा नद्यः । भन्यश्चर्यां पां दिशमनुप्ब्त्तास्तां तां न व्यभिचरन्ति तच खिङ्गिम्‌ । किच ददतो दहिरण्यादीन्पयच्छत भात्मपीढां कुवेतोऽपि प्रमाणज्ञा अपि मनुष्याः प्रशंसन्ति | तत्र यच्च दीयतेये च ददति पे स्वि्ठन्तीपि सबन्धः । वत्रानुमानं वक्त हेषुमाह । स्वस्येति । यः कलयित स नियन्वृपवंक इति न्यापिपूमिमाह । यथेति । दा्टन्विकं दरौयन्ननुमानमाह । त- थेति । निमेषादयो नियन्तुपवेकाः ककयितृत्वात्सतिपन्नवद्ियषेः। कास्ता नच इय पक्ञायामाह । गङ्खाच। इति । अन्यथा पवर्वितुमृत्सहमानत्वं वत्तदेववानां चेवनत्वेन स्वावन्ञ्यम्‌ । विमता नियन्तुपूर्विका नियवपरवृत्तितव दत्यादिपवृत्तिवदिति चतुथप- योयायेः | नियवपवृत्तिम्वं तदैवदियुञ्यपे । तदेत्यन्यमिचोरिपीक्तिः । विमतं विशिष्टज्ञानवदातृकं कमेफकतवात्सेवाफकवित्यभिपेत्य पमं पयौयमुत्यापयवि । क चेति । दाता प्रतिग्रहीता दानं देथं वा एं दास्यवि किमीश्वरेणेत्याशङचाऽऽह । तत्रेति । दात्रादीनामिंरैव पत्यक्षो नाशो दश्यते तेन त्ययुक्तो इष्टः पुरुषा न

[पत्‌

0 ~ ~ ~~ ~~~ क

१ग्‌. ड. तिचम'।२ग. श्च, "यमितो । ३ क. ल. “न्ते नान्य" । ४ क, गृ.न्त्यतस्त। ५ ल."छमेतस्य वा अक्षरस्य । फ" ६ ण."त्ातपूयौदि"। ७ ज. घ."चारोक्तिः । ८ ण. '?ितवीक्ति। ९ के. नल. द, ण. यं ।

\ ॥।

मष्ट बाद्मणम्‌। <] भानन्दगिरिकुतदीकातेवङ्ितिशांकरभाष्यसमैता। ४६३

च पतिष्न्ति तेषामिहैव सामगमो विर्यश्वन्वक्षो दश्यते । भ्षस्त॒ परः समागमः । तथाऽपि मनुष्या ददतां दानफङेन सयां पर्यन्तः प्माणज्नतया प्ररंसन्ति। तंच कमफटेन संयोजयितरि कतुः कर्मफरषि- भागज्ञे पश्चास्तयसति न स्यात्‌ । दानक्रियायाः परत्यक्षदिनाशित्वात्‌ । तस्मादस्ति दानकतृणां एकेन सयोजपिता । अपूर्वमिति चेन । तत्स- द्रवे प्रमाणानुपपत्तेः। परशास्तुरपीति चेन्न । भगमतात्पयेस्य सिद त्वात्‌ । अवोचाम चछागमस्य वस्तुपरत्वम्‌ । किंचान्यदपवकर्पना्यां चाथापत्तेः प्षयोऽन्यथेवोपपत्तेः । सेवाफरस्य सेव्यात्पाधरिदर्शनात्‌ । सेवायाश्च क्रियात्वात्तत्सामान्याश्च यागदानहोमारदीनां सेग्यादीश्वरादेः

व रि

कश्चिदस्तीत्ययेः । अदृष्टं पुरुषाय परयाह । भदृष्टस्तिति । समागमः फकपरतिकामः स॒ खल्वैहिको न मवति किंतु पारलेकिकस्तथा च नासाविहैव नष्टदात्रादि युक्तः सेमवतीलयः । तिं फकदातुरभावात्सवायेभंशो ह मखेवेवि न्यायादातुप्रशेसैव मा मृदि- त्याशाङ्कयाऽऽह । तथाऽपीति । फएक्संयोगदष्टौ हेतुमाह । प्रमाणन्नतपेति । "हिर ण्यदा अमृतत्वं मजन्वे" इलयादि पमाणम्‌। तथाऽपि कथमीश्वरपिद्धिस्वत्राऽऽई । क्त- रिति । वद्धि दातृपशंषनं विशिरे नियन्वयेसल नुपपन्नं वत्कल्पकमियथैः । दानक्र- यावशचादेव वत्फढधिद्धौ रं नि यत्रे वि चेन्नेयाह । दानेति । कमणः क्षणिकतात्फटस्य च काठान्तरमावित्वान्न साषनत्वोपपत्तिरि्यथेः । अनुमानायोपत्ति््यां सिद्धमधेमुप- संहरवि । तस्मादिति । अपूरवस्यैव फलदातृत्वात्छवमीश्वरेणेवि शङते । अप्व मिति चेदिति । खय॑मचेतनं चेवनानपिष्ठितं" चापू एकदा न कल्प्यमपरामागणिक- त्वादिति परिहरति । नेति । देश्वरदेषी शङ्कपे । प्रशास्तुरिति। सद्रावे प्माणानुपष- त्तिरिति शेषः । परिहरति । नाऽऽगमेति । कथं कायेपरस्याऽऽगमस्य वस्तुप्रत्वमि- त्याशङ्कग्याऽऽह । अवोचामेति । कमेविषिर्दिं एठ्दात्रविरेकेण नोपपद्यते न च कमोऽऽशुतरिनाकि काठान्वरभाविफकानुकृढं तदृ यापत्तिपिद्धेऽपूप्रं कथं मानापिद्धिरि- त्याशङ्न्याऽऽह । किंचेति । न केवकं सद्भावे पमाणासमेवापूर्वे दूषणं कितवन्यश्च किचिद्स्व) ति यावत्‌ | तदेव प्रकटयवि । अपृत्तति । अपूरेस्यं कल्पनायां याऽथोपत्ति ङंङ्ग्ये तस्याः कल्पितमपुवैमन्रेणाप्युपपत्तेः क्षयः स्यादिवि योजना । अन्यधाऽ- पयुपपतति पवृणोपै । सेवेति । यागादिफलमपीश्चरात्संमववीवि शेषः | कयमी- श्वराधीना यागादिफढप्रा्िस्तत्ाऽऽदह । सेवायाश्वेति । भादिपदेनेनद्रादिदेवता

9 च, ढ. "टयः र्यतो । २ ग. ददतो । \घ. च. ततमे" । ल. त्च तत्र क" ग. @, ज. छठ, ढ. तत्र क । ४ स. "वैति । ५, भ, ण. "तिदटम्भः स । ६ ण, "यमेवाचे" | ७ $, ल, ध, इ, ण त वाऽप्‌। < ण. शह्िता ।

४६४ दृहदारण्यकोपनिपत्‌ तीयाध्याे यजमानं देवा द्भ पितरोऽन्वायत्ताः ॥ ९ ॥

फठपापिरुपपथ्ते । ष्टक्रियाधमसामथ्यंमपरित्यज्येद फरपराप्तिकष्प- नोपपत्तो ृष्टक्रियाधर्मसतामथ्यपरित्यागो न न्याय्यः । कर्पनाधिक्याञ्च । ह्वरः कर्प्योऽपुवं वा । तत्र क्रियायाश्च स्वभावः सेव्यात्फख्पाप्रिदटा म त्वपुर्वान चापं दृष्टम्‌ । तन्नापुव॑मदष्टं करपपितम्यं तस्य च फख्दा- तुत्वे सामर्थ्यं सामथ्ये च प्ति दानं चाभ्यधिकमिति। इह तीश्वरस्य सेव्यस्य सद्भावमात्रं करप्यं नतु एरुदानसाम्यं दातत च । सेव्या- त्फटपरापिदशंनात्‌ । अनुमानं च दितं चावाएथिव्यो विधृते तिष्ठत

इत्यादि । तथा च यजमानं देवा ईश्वराः सन्तो जीवनार्थऽनुगताश्चरुपु- रोडाशादयुपजीवनप्योजनेनान्यथाऽपि जीवितुगत्सहन्तः कृपणां हीर्ना हृत्तिम। नित्य स्थितास्तच्च प्रशास्तुः प्रशासनात्स्यात्‌ । तथा पितरोऽपि तदर्थं दर्वा दवीहोममन्वायत्ता अनुगता इत्यथः । समानं सर्वमन्यत्‌ ॥ ९॥

गृह्यन्ते । विमता विशिष्टज्ञानवता दीयमानफृलवती विशिष्टक्रियाव्वात्संपतिपन्नव- दिपै मावः | इवश्चापवंकस्मना न युक्ते्याह । दृष्टेति । दष्टं सेवाया धरमेत्वेन सामथ्यं सेम्यात्फलपापकतवं वदनुसृय दानादौ फलप्रातिसंमवे तन्निरासेनापूत्रात्तत्कल्पना न न्याय्या दष्टानुपारिण्यां कल्पनायां वद्विरोपिकल्पनायोगादित्यथेः । अपत्॑स्य फकदेतुत्वे दोषान्तरमाह । कल्पनेति । वदापिक्यं वक्तं परामृशाति । इश्वर इति। नापू कल्प्यं कटृप्लात्तन्न कल्पनापिक्यमित्याशङ्खयाऽऽ€ । तत्रेति । ग्यवश्ार- मूमिः सघ्म्यथेः । भूमिकां रता कल्पनापिक्यं स्फुटयति । तत्रेत्यादिना । भुव स्याृ्त्वे सतीति यावत | हति कल्पनापिक्यमिति शेषः। तन्मतेऽपि तुल्या कल्पने- स्याशङ्ग्याऽऽह । इह स्विति । स्वपन्ते षिमातरं कल्प्यं परपक्षे धर्मा पमश्वत्यापिक्यं तस्माकठमत उपपत्तेरिति न्यायेन परस्येव एलदातृतेति भावः । ्पिणोऽगरि प्रामा- णिंकत्वं न कल्प्यत्वमिदयमिपेत्याऽऽह । अनुमानं चेति । ईश्वरास्वितवे हेवन्वर- माह । तथा चेति । देवा यजमानमन्वायत्ता हति सबन्धः । जीवनाय जीवनं निमि- सीकृत्येति यावत्‌ । देवानामा श्वराणामपि ह्यारधित्वेन मनुष्योपीनत्वार्यहीनवृत्ति- भाक्त्वं नियन्तृकेल्पकमिलयथैः | यो न कस्यनित्यरृपितवेन विरपिित्वेन वा वतेते स दर्वीहोमः ॥ ९ ॥ |

१ च. द. "णांचदही'। २ग, "मास्य" । ३, ण, "कतान्न क" । ४ ध, ्यायत्तत्वा" । ५ क्‌, घ, इ, "कलप्यमि° ।

[र बाद्मणम्‌।<] भानन्दगिरिङतदीकातंवीितशकरमाष्यसमेता। ४६३ थो वा एतदक्षरं गार्ग्यविदिवाऽसिमहीके जुहोति यजते तपस्तप्यते बहूनि वर्षसह- साण्यन्तवदेवास्य तद्भवति यो वा एतदक्षरं गारग्यविदिताऽस्माह्ोकासेति स कपणोऽथ य एतदक्षरं गागं विदिवाऽस्माहीकापरेति स ्राह्मणः॥ १० ॥ तहा एतदक्षरं गाग्यष्टं द्रष्-

इतश्चास्ति तदक्षरं यस्मात्तदज्ञाने नियता संारोपपत्तिभवितव्यं तु तेन यद्विन्नानात्तद्विच्छेदो न्यायोपपत्तेः । ननु क्रियात एव तद्वि च्छित्तिः स्यादिति चेन्न । योवा एतदक्षरं हे गाग्येविदित्वाऽविज्ना- यास्मिह्ोके ज्ञहोति यजते तपस्तप्यते यचपि बहूनि वषैसहसराण्यन्त- वदेवास्य तत्फङं भवति तत्फलोपभोगान्ते क्रीयन्त एवास्य कर्माणि । अपिच यद्विज्ञानात्कापण्यात्पयः सपारविच्छेदो यद्विज्नानाभावाच् कमम॑क्ृत्कृपणः कृतफ़रस्येवोपभोक्ता जननमरणप्रवन्धाषदः संसरति तदस्त्यक्षरं परशासितर तदेतदुच्यते यो वा एतदक्षरं गाग्यविदित्वाऽ- स्माह्वोकात्पेति स कृपणः पणक्रीत इव दाप्षादिः । अथ य एतदक्षरं गार्गि विदि्वाऽस्माह्लोकास्पेति स ब्राह्मणः ॥ १०॥

अग्रेदैहनप्रकाश्चकत्ववत्स्वामाविकमस्य प्रशास्तृत्वमवेतनस्येवेत्यत भाह। तद्वा एतदक्षरं माग्पेदएं न केनचिदष्टमपिषयत्वात्स्वयं तु द्रष्ट दि

ई श्वरास्तित्वे हेत्वन्तरमाह । इतश्चेति । मोक्षहेतुज्ञानविषयतेनामि तदस्तीयाह । भवितव्यमिति । “यदज्ञानात्यवृत्तियौ तञ्ज्ञानात्सा निवतेते' इति न्यायः | कमेवशा- देव ोक्षपिद्धेस्तद्धे वज्ञानतरिषयतवेनाक्षरं नाम्युपेयमिति शप । नन्विति । उत्तरवा- क्येनोत्तरमाह । नेत्यादिना । यस्याज्ञानादसङ्दनु वानि शिष्फलन्यपि सवि कमीणि ससास्व फकयन्ति वदज्ञातमक्षरं नास्तीययुक्तं संसाराभवपरसङ्ादिवि भावः । अक्षरास्ति्वे हेखन्तरमाह । अपि चेति | पुदवाक्यं जीवदवस्थपुरुषविषय-

मिद तु परटोकवरिषयमिवि विशेषं मल्वोत्तरवाकयमवतायं ग्याचष्टे । तदेतदि-

त्यादिना ॥ १० ॥ परथानवादिनःशङ्कामन्‌चोत्तरवाक्येन निराकरोति । अग्रेरित्यादिना । इवश्व्षरस्य

(यानान ज नण 9 = = ना ~~~

१, श्रनव २क. व. ग, द,छ, ज, छ, दशिव. | ५९

#॥ + धृहकारण्यकोपनिषत्‌ [वृत्ीयाण्यवाय

श्रुत श्रोत्रमतं मन्त्रविज्ञातं विन्नात नान्यद्‌- तोऽस्ति दृष्ट नान्यदतोऽस्ति श्रोतु नान्यद्‌ तोऽस्ति मन्तृ नान्यदतोऽस्ति विन्ञत्रेतस्मिह खल्वक्षरे गार्ग्याकाश ओतश्च प्रोतश्रेति॥११॥ सा होवाच ब्राह्मणा भगवन्तस्तदेव बहू

[करर

स्वपत्वात्‌ । तयाऽश्रुतं श्रोत्राविषयत्वात्सखयं श्रावृ श्रुतिखड्पत्वात्‌ । तथाऽमरतं मनसोऽविषयत्वात्‌ । स्वयं मन्म मतिस्वष्टपत्वात्‌ । तथाऽ- विज्ञातं बुद्धेरविषयत्वात्स्वयं विज्ञातु विन्नानस्वहपत्वात्‌ । किच नान्यदतोऽस्मादक्षरादस्ति नास्ति किचिद्रष् दशेनक्रियाकतं । एतदे- वाक्षरं दशेनक्रियाकतुं सवत्र । तथा नान्यदतोऽस्ति श्रोत तदेवाक्षरं श्रोषु सर्वत्रं । नान्यदतोऽस्ति मन्तृ तदेव्षरं मन्तु सवेत्रं सवेमनाद्रा- रेण । नान्यदतोऽस्ति विज्ञात विज्ञान क्रिपाकषुं तदेवाषरं सवेदुद्धद्रारेण विज्ञानक्रियाकतरँ नाचेतनं प्रधानमन्यद्वा । एतस्मिह् खल्वक्षरे गाग्या- काश आतश्च प्रोतश्चेति । यदेव सा्षादपरो्षाह्रह्म य आत्मा स्वा न्तरोऽदानायादिसंसारधरमातीतो यस्मिन्नाकाश ओतश्च परोतश्चेषा परा काष्टेपा परा गतिरेतत्परं ब्र्येतरए्थिव्यादेराकाशान्तस्य सरेयस्य सत्यम्‌ ॥ ११॥

सा होवाच हे बराह्मणा भगवन्तः श्रृणुत मदीयं वचस्तदेव बहु मन्थे-

भन्न = -----म-+ नन ~ = ~ ~ ०

नाचेवनत्वमित्याह । किंचेति । नास्वीलयन्वयपदशेनम्‌ । जतीऽन्यदिपिषरिरोषणि- दमेमाह्‌ । एतदिति । अन्यदा पूररोक्तमन्याकृतादिष्यिव्यन्तं निगमनवा्यमुदाहय तस्य वात्येमाह । एतस्मिज्निति । प्रा कष्ठ प्रं पयैवसानं नास्मादुपरिष्टादपिषटानं किंचिदस्तीलयथेः । तस्यैव परमपुरुषा्त्वमाह । एषेति । (पुरुषान्न परं किंचित्सा काष्ठा सा प्रा गतिः" इति हि. श्रुयन्वरम्‌ | बह्मास्मादक्षरादन्यदस्तीति चेन्नेयाह । एतदिति । ननु चतुर्थे सलयस्य सत्यं ब्र व्यासूयातमक्षरं तु नैवमिपि चेततत्राऽऽह्‌। एतस्प्रथिव्यादेरिति ॥ ११॥

किं तदचनं तदाह । तदेवेति । बहुमानविषयमृतं वस्तु च्छति ।

१च्‌.ढ. तर । तथाना२ध. ज, ्जम*|३च्‌. द, "देतत्ताक्षा 1 ४क. प्त. ध. ॐ* -न्येध्वं मन्यधम्‌ | ५ घ. ण, "तो नान्य"

भष्टमं ब्राह्मणम्‌ । <] आनन्दगिरिकवर्यीकासवंखितशांकरभाष्पषषमेता। ४६७

मन्यध्वं यद्स्मात्रमस्कारेण मुच्येध्वं न वै नातु युष्माकमिमं कश्िद्रह्मोदं जेतेति ततो ह वाच- करव्युपरराम ॥ १२॥ इति बृहदारण्यकोप- निषदि तृतीयाध्यायस्याष्टमं ब्राह्मणम्‌ ॥ ८॥

[त 1 7 शा

ध्वम्‌ । किं तद्दस्माचान्नवल्क्यानमस्कारेण पुच्येष्वमस्मे नम- स्कारं कृत्वा तदेष बहु मन्यध्वमित्यथः। जयस्तस्य मनसाऽपि नांऽऽशं- सनीयः किमुत कांतः । कस्मान्न वे युष्माकं मध्ये जातु कषाविदपीमं या्ञवरक्यं ब्रह्मोचं प्रति जेता । पश्चौ चेन्मह्यं वक्ष्यति न वे जेता भवि- तेति पूवमेव मथा प्रतिज्ञातमद्यापि ममायमेव निश्चयो बह्मोदं प्रत्येत. सुर्यो न कश्िद्वि्यत इति । ततो ह वाचक्कत्युपरराम । अनान्तयामि- बराह्मण एतदुक्तम्‌ । य एथिवी नदेदय वाणि भूतानिन विदुरिति च | यमन्तर्यामिणं न विदुर्य चन विदुयं्च तदक्षरं दशंनादिक्रिष- करैरेन सर्वेशं चेतनाधातुरिप्यक्तम्‌ । कस्तवेषां विशेषः किं वा सामा- न्यमिति । तत्र केचिदाचक्षते । परस्प महासयुद्रस्यानींयस्य ब्रह्मणाऽ- ्षरस्पाप्रचरितस्वषटपस्येषल्पचरितावस्थाऽन्तयमी । अत्यन्तप्रचलि- 8 तदिति। यदादौ मदीयं वचनं तदेव बहुमानयोग्यमियाह । यदिति । वद्याकरोति। अस्मा इति| नमस्कारं कत्वाऽस्पादनुज्ञां प्राप्येति शेषः| वदेषेति प्रायपिकवचनोक्तिः। किमिति त्वदीयं पृ वचो बहु मन्यामहे जेतुं पुनरिममाज्ञास्महे नेया । जय- स्त्विति । वत्र प्र्नपुवेकं पूर्वोक्तमेव बहूमानदिषयमूतं वाक्यमदवायं म्याचे | कस्मादित्यादिना । पराजिताया गाग्या वची नोपादेयपिाशद्भचाऽऽह 1 प्रश्नौ चेदिति । वेवश्च पश्ननिणेयाचाज्ञवल्कयस्यापरकम्प्यत्वं प्रपिपराच वाह्मणान्यति हिवं चोकवेत्यभः। अन्तयामी क्षवज्लोऽक्षरमित्येतेषापवान्तरपिशेषप्रदशन यै प्ररूवतवं दशै- याति | अत्रान्तया मीति । तत्रान्वर्यामिणः प्रकतत्वं प्रकटयति । यमिति । कित्र ज्ञस्य प्ररवत्वं स्फुटयति । पे वेति । भक्षरस्व प्र्तुवत्वं प्र्याययति । यश्चेति । सर्वेषां विषयाणां दशेनश्रषणारि करियाकतृत्वेन चेतन ार्तुपिवि यत्तदक्षरमुक्तमियन्वयः | तेषु विचारमवतारयवि । कस्त्िति । वस्मिन्विचरि सयृध्यमतमुत्थापयति। तत्रेति।

"न~~ => ~ ~~ ~~ ~ भना हे

~~ ~~~ -~ ~ ~. ~ ~ -~ -~ ~ -* त

१ क. "यें मुच्यध्व" | २ ड, मन्येध्व" । ३ स. ग. नाऽऽगन । ४ च. घ. न जीवा वि | ५, ण, ततः सप्र" । ६ घ. न, ण, 'तिपश्च ।

४६८ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [पृषीयाध्याये

तावस्था क्षेत्रजो यस्तं न वेदान्तयीमिणम्‌ | तथाऽन्याः पञ्चावस्थाः परिकल्पयन्ति । तथाऽष्टावस्था श्रह्मणो . भवन्तीति वदन्ति । अन्पेऽ- त्रस्य शक्तय एता इति बदन्त्यनन्तशक्तिमदप्तरमिति च । अन्पे तत. रस्य विकारा इति वदन्ति । अवस्थाशक्ती तावन्नोपपयते । अक्तरस्या- शनायादिसंपारथमातीततवश्वुतेः। न हशनापाधतीतत्वमशनायादिधम- वदवस्थावखं चैकस्य युगपदुपपद्यते । तथा शक्तिमत्वं च । विका- रावयवल्वे च दोषाः प्रदर्तिताश्चतुर्थं । तस्मादेता असत्याः सवाः कल्पनाः । कस्तर्हि मेद एषाम्‌ । उपाधिकृत इति श्रमो न स्वत एषां भेदोऽमेदो वा सेन्धवधनवल्यक्ञानधनेकरसस्वाभाव्यात्‌ “अपूंमनपर- मनन्तरमबाह्यम्‌"" “अयमात्मा ब्रह्म" इति च श्वतेः। “सवाह्वाभ्यन्तयो ह्यजः” इति चाऽऽथवेणे | तस्माज्िरूपाधिकस्याऽऽत्मनो निरूपाख्यत्वा- निर्विशेषत्वादेकत्वाच्च नेति नेतीति म्यपदेशो भवति । भविचयाकामकम-

=-=

्े्रज्ञस्यापरसतुतत्शङं वारयति । यस्तमिति । यथा परस्याऽऽलनोऽन्त- योमी जीवश्ेत्यवस्पे द्रे करप्येते वथा वस्यैवान्याः पश्रावस्याः क्ण्डो जातिरविरार्‌ सूरं दैवमिदयेवेकक्षणा महामूतयेस्थानमेरेन कह्पयन्तीत्याह । तथेति । उक्तरीत्या कल्पनायां पिण्डो जातिधिरार्‌ सूत्रं रैवमव्यारं सक्ष केरज्ञशरेत्यशवस्था त्ह्मणो मवन्वीति वदन्तः परिकल्पयन्वीति सेबन्वः । अपरस्याप्षमुक्तवा शक्तिपक्षमाह । अन्य इति । वुशब्देनावयवपक्षं दशेयन्विकारपक्षं निक्षिपति । अन्ये स्विति । तत्र पकषद्रयं प्याह । अवस्यति । अन्वयामिपरमठीनामिति शेषः । वस्य सांसारकिषमौ. वीतत्वश्रुवावपि कथमवस्यावसं शक्तेमखं वा न सिध्यतीत्याशङ््याऽऽह । न हीति । अवशिष्टपक्षदयनिराकरणं प्रगेव परवृत्तं स्मारयति । विकरेति । परपकषनि- राकरणमुपसंहरपि । तस्मादिति । परकीयकल्पनापेम्रे ए्च्छति । कस्तर्हीति । उतसरमाह । उपाधीति । आत्मत लतो विशेषामव्रे हेतुमाह । सेन्धेति । वनेव हेत्वन्तरमाह । अपवमिति । बाहं कथैभभ्यन्तरं कारणे ताभ्यां कतिता्यां सहा धिष्ठानत्ेन सत्तास्फूेपरद्तया वतेते ब्रह्म खमावतस्तु जन्मादिसवधिक्रियाशृन्यं कूरस्५ तदिदयायवेगश्रकेरपेः । आत्मनि स्वतो विशेष।नवगमे फलितमाह । तस्मादिति । मिरूपाख्यत्वं वाचां मनसां चागोचरत्वमर । वत्र निर्विशेषत्वमकत्वं च हेतुः । निस- पाधिकस्येति निर्विशेषत्वं साषयितुमुक्तम्‌ । तत्र च वीप्सावाक्यं प्रमाणं रतम्‌ । कथं पुनरेवंविधस्य वस्तुनः ससारिवं वदाह । अविचेति । तैपिशिष्टं यत्काय॑करणं तेनो

१ ल, ज. द. कल्पेते । २ क, घ, पणम" । २२. ज्ञप, जर्ण, न्तःक 1४ घ. श, गर व्वमभ्य"। ५१, ज, ण, योगे फ |

नवमं बद्मणम्‌।९] आनन्दगिरिकृतदीकांसंवलितशांकरभाष्यसपरता। ४६९

विशिष्टका्यकरणोपाधिरात्मा ससारी जीव उच्यते । नित्यनिरतिशयन्ना- नशक्तयुपाधिरात्माऽन्तयां मीश्वर उच्यते । स एव निकूपाधिः केवलः शुद्धः स्वेनं सखभावेनाक्षरं पर उच्यते । तथा हिरण्यगभान्याकृतरवताजा- तिपिण्डमनुष्यतियक्पेतादिकायंकरणोपाधिभिविंशिष्टस्तदाख्यस्तक्रूपो भवेति। तथा तदेजति तमेजतीति व्याख्यातम्‌। तथा^.एष त आतपा"५.एष्‌ सर्वेभृतान्तरात्मा'“एष सर्वेषु मृतेषु गूढः'“^तच्वमति "अहमेवेदं सवम्‌" “आत्मेवेदं सर्वम्‌” ““नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा” इत्यादिश्रुतयो न ॒विह- ध्यन्ते । कख्पनान्तरेष्वेताः श्रुतयो न गच्छन्ति । तस्मादुपाधिभेदेने- वेषां मेदो नान्यथेकमेवाद्वितीपमित्यवधारणात्सर्वोपनिषत्छ ॥ १२॥ इति ब्रहदारण्यकोपनिषद्ध।षये वृतीयाध्यायस्पाष्टमं ब्रह्मणम्‌ < ॥ अथ हेनं विदग्धः शाकरयः पप्रच्छ । एयिव्यादीनां शकष्मतारतम्क्रमेण पवस्य परव॑स्योच्चरस्मिनुत्तरस्मिनोतप्रोतभावं कथयन्सव। न्तरं ब्रह्म प्रका-

ज रीष ~~~ ~~ ---~-~----~- कनक

पापिनोपहिवः प्ररमात्मा जीवस्पंसारीति च व्यपरदेशमाग्भवतलयथेः | तथाऽपि कथं तस्यान्तय। पित्वं तदाह । निस्पेति । निदं निरतिशयं सतरैत्रापतिवबद्धं ज्ञानं तदि. न्सपरिणामे सच्प्रथाना मायाश्चक्तिरपापिस्तेन विशिष्टः सन्नासमश्वरोऽन्तयापीति चोच्यत इत्यथैः | कथं तरिं तसिमन्नक्षरशब्दपवृ त्तिस्तजाऽऽह । सष एवेति । निरूपा- पिल शुद्धे हेतुः । केवरत्वमद्वितीयलम्‌ । वथाऽपि कथे तत्र दिर्यगमीदिशब्दप- ल्यादित्याशङ्क्ाऽऽह । तथेति । यथेकस्मिन्नेत्र परस्मिन्नात्मनि कलिपितोपापिप्युक्ं नानां तथा तद्रेजावि वन्रैजर्तीयादि वक्रयमाित्य प्रागेवोक्तमिलयाह । तथेति । कल्पनया प्रस्य नानात्वं वस्तुतस््येकरस्यित्यत्र श्रतीरुदाहरति । तथेत्यादिना । अवस्थाशक्तिविकारावयवपकषेष्वपि यथोक्तश्चतीनामुपपतिमाशङ्चाऽऽह । कष्पनान्त- रेष्विति । ओपापिकोऽन्वयाम्याद्रिमेदो न खामाव्रिक इत्युपसंहरति । तस्पादिति। सतो वस्तनि नासि मेदः किसकरस्यमेवेत्यत्र हेतुमाह । एकमिति ॥ १२॥ हति बृहदारण्यकोपनिषद्ाप्यरीकायां तृतीयाध्यायस्याष्टमं ब्राह्मणम्‌ ॥ < ॥ बाह्मणान्तरमुल्थापयति । अथेति । गारप्रशने निर्णति तया बह्म वद्नं॑परत्येतत्तल्यो नास्तीति सवान्पति कथनानन्तरमथक्ञब्दाथः | संगतिं वक्तु वृत्तं कीतयति । एयित्यादौनामिति । यत्साक्नादित्यादिं प्रस्तु स्रौ न्तरत्वनिरूपणदारा स।नवारकमापके व्राह्मणन्नतये निवारसतिपित्यथः | अन्त

न ~~~ ~ ~= = = «+ ~~ “~~ ~~ ~~~ ~~ ~. ~~ -~~----

१च.ज. नभा" । रच. ज, "गभेगाः।३ ख. ग. सनृ । ४क्नग. ड. च, छ. ढ, "तपेत्तः । ५ ज. ण. ताक्षाघ्ादि" ।

४७० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ (िीयाष्याये

अथ हैनं विद्गधः शाकल्यः पप्रच्छ कृति देवा याज्नवस्कंयेति प॒ रैतयेव निविदा प्रतिपेदे यावन्तो वैश्वदेवस्य निविद्युच्यन्ते

07 १" 7

मी 1 177 ~---- ~--~ ~= --- ------------~

शितवान्‌ । तस्य च ब्रह्मणो व्याकृतविषये सूत्रमेदेषु निषन्तुसवमुक्तम्‌ । व्याकृत विषये ' व्यक्ततरं रि्गमिति। तस्येव ब्रह्मणः साक्षात्परोक्षतवे निय- न्तस्पदेवतामेदसंकोचविकासद्वारेणाधिगन्तम्ये इति तदर्थं शाकल्य- बराह्मणमारभ्यते । अथ हैनं विदग्धं इति नामतंः शकरस्पापत्यं शाकल्यः पप्रच्छ कतिसख्याका देवा हे याज्ञवल्क्येति। स यान्तदल्क्यो ह किङेतयेव वक्ष्यमाणया निविदा प्रतिपेदे सख्यां थां ` संख्यां पष्ट वा्शाकल्यो यावन्तो यावत्संख्याकां देवा वैश्वदेवस्य शघ्स्य निविदि । निविन्नाम देवतासंख्यावाचकानि मन्रपदानि कानिचिद्धश्वदेवे शबर शस्यन्ते तानि निित्सद्नकानिं । हस्यं निविदि यावन्तो देवाः श्रयन्ते तावम्तो देवा इति । का पुनः सा निविदिति। तानि निवित्पदानि

या व शिण णि मीणरफिणि

यापिवराह्मणे भंखतो निर्दिट्मनुद्रवति । तस्य चेति । नामरूपाभ्यां व्यारवे विषयो दवेवपपश्चस्वत्र सृतरस्य मेदा ये ए्रथिन्यादयस्तेषु नियम्येषु नियन्तृत्वं तस्योक्तमिति योजना । किमिति न्याक्वरिषये नियन्तृत्वमुक्त मेति वत्राऽऽह । व्याङृतेति । तज हि परतश्र्य एथिव्यारेग्रेहणं नियम्यत्वे सष्टवरं लिङ्कमिति त्रय॒ नियन्तृतमुक्तमित्यथेः । वृत्तमनूचोत्तरस्य ब्रह्मणस्य वालयेमाह्‌ । तस्यैवेति । नियन्वन्यानां देवतामेदानां प्राणन्तः संकोचो विकासश्राऽऽनन्त्यपयै- न्तस्वहारा॒प्रङ्वस्थैव बरह्मणः साक्ष।स्रोक्षत्वे स एष नेति नेत्यात्मद्यादिनाऽपिग- न्तभ्ये इवि रला प्रथमे देवतासंकोचविकापोक्तिरनन्वरं वस्तुनिरदैश इत्येतदधमेवद्रा- ह्मणमित्यथैः | ब्राह्मणारम्भमेवमुश्त्वा वदक्षराणि व्य।करोति। अयेत्पादिना | निविदि श्रयन्ते वावन्तो देवा इत्युत्तरत्र सेबन्धः। केयं निविदिति पच्छ ति । निविन्नामेति । उत्तरमाह । देवतेति । पदा्मुकतवा वाक्या कययति। तस्यामिति। यद्यपि माष्ये निविद्यास्याता तथाऽपि प्रश्नद्वारा श्या तां म्यासूयावि । का पुनरित्यादिना ।

१. ्येचव्य। २क.ल्ल.ध.च. छ. ज. च्च, ढ, ्षादपये"। ग, 'क्षाखापते । ड. श्ात्कारपरो"। २ ॐ. ध. छ. ज. "ते । वि ध. च्च. "तः शक ५. च.द.ददेयां।६९न्. ग, यां पृ ७ग्‌, चकावै"। ८ ख.रदेवता। «ख. "नि स्युः| त" । १० क, पुरतो | ११ घ. भ. भ, "मुक्तं त १२क. ख. न, द, श्त्वाएसो। १३ ध, ण, व्िदग्पेत्यादिना।

ववम बराह्मणम्‌।९] आनन्द गिरिकृवदीकाकषवकितशचाकरभाष्यक्षमेता। ४५९

अयश्च री च शता अयश्च त्री च सहसेत्योमिति होवाच करयेव देवा याज्ञवल्क्येति ्रथक्ि‰ श- दित्योमिति हीवाच कत्येव देवा याज्ञवल्वंयेति पटि्योमिति होवाच कत्येव देवा याज्ञवल्क्येति अय इत्योमिति होवाच कयेव देवा याज्ञवल्क्येति हावियोमिति हीवाच कयेव देवा थाज्ञवल्क्ये- यध्यधं इत्योमिति होवाच कत्येव देवा यज्ञ- वल्कंयेत्येक इत्योमिति होवाच कतमे ते जयश्च ञी च शता जयश्च जरी च सदकेति॥१॥ स होवाच महिमान एवेषामेते अयश्विश्शच्वेव देवा इति

प्रदर्यन्ते | जयश्च जीच शता जयश्च देवादेवार्नात्रीचज्ीणि च ङातानि पुनरप्येवं त्रयश्च तरी च सहस्रा सहस्राण्येतावन्तो देवा इति । शाकल्यो ऽप्योमित्ि होवाच । एवमेषां मध्यमा सख्या सम्यक्तया ज्ञाता। पुनस्तेषामेव देवानां संकोचविषयां संख्यां एच्छति । कत्येव द्वा याक्नवर्क्येति । जयन्िशत्षट्‌नयो द्वावध्यधं एक इति । देवतासको- चविकासविषयां सख्यां ष्टा पुनः सख्येयस्वद्पं च्छति कतमे ते नयश्चत्री च शता त्रयश्च जीं च सहसेति॥१॥

स होवाचेतरो महिमानो विभूतय एषां +जयक्िशतां देवानामेते त्रयश्च त्री च शतेत्यादयः । परमाथंतस्तु नयरिशच्येव देवा इति । अनुज्ञावाक्यं म्याकरोति । एवमिति । मध्यमा“ संख्या षडधिकतिशता पिकत्निसष्टल्लक्षणा । क्लेवेलयादिप्रश्नानां पूरवभश्नेन पौनर्कत्यमाशङुच पारेहरति | पनरित्यादिना । कतमे ते त्रयश्चेत्यादिपश्नस्य बिषयभेदं दशेयपि | देवतेति ॥ १॥

कवि वई देवौ निविदि मन्ति तत्नाऽऽह । परमाथत स्त्विति । चयश्विशतो

# इदं बहुवचनं चिन्यम्‌ ।

११, ति ॥ १॥ तद्येनन्तादेः।२क.ण., वामः । ३ १, जयललिता ।

५ द

* ५ क) ५“

कतमे ते अयक्निश्शदियष्टौ वसव्‌ एकादश श्रा दाद्‌- शाऽऽदित्यास्त एकत्रि९ शदिनद्रशेव प्रजापतिश्च अरय- स्ति«शाविति ॥ २ ॥ कृतमे वसुव इत्यगनिशव एथिवी च + ९५५ चाऽऽदित्यश्च दोश चन्द्रमाश्च नक्ष- त्राणि चतं वस्व एतेषु हीद्‌^ सवं५ हितमिति तस्मा- हसव इति ॥ २॥ कतमे रुद्रा इति दशेमे, एषे प्राणा जसमेकाद्शस्ते यदाऽस्माच्छरीरान्मत्यादुकरा- मन्त्यथ रोदयन्ति तवद्रोदयन्ति तस्माद्रा इति ॥४॥

कतमे ते नयसषिशदिष्युच्यते। अष्टौ वसव एकादश शद्रा द्रादशचाऽ5ऽ- दित्यास्त एकनंशदिन्द्रेव प्रजापतिश्च नर्यध्िशतां पए्रणो॥ २॥

कतमे वस्व इति तेषां स्यषटपं परत्यक पृच्छयते । अग्िश्च एथिवी चेत्पगन्या्या नक्षत्रान्ता एते वसवः । प्राणिनां क्मफराश्चयस्वेन कायं करणसंघातषटपेण तननिवास्तत्वेन च पिपरिणमन्तो जगदिदं सर्वं वसत यन्ति वसन्ति च । ते यस्माद्राप्षयन्ति तस्माद्रस्व इति ॥ ३॥

कतमे रद्रा इति दशेमे पुरुषे कमेबुद्धीन्द्रिपाणि प्राणा आत्मा मन एकादश एकादशानां परंणस्त एते प्रणा यदाऽस्माच्छरीरान्मरत्या- तस्ाणिनां कमेफरोपमोगेक्षय उत्क्रामन्ति । अथ तदा रोदयन्ति तत्स- बन्धिनः । तत्तत्र यस्माद्रोदयन्ति ते सबन्धिनस्तस्मादुद्रा इति ॥ ४॥

~~~ ~~ ~~ क ०

---~~~ - ~~~ -~----~-~---- -~---

देवानां स्वरूपं प्रश्रदारा निधौरयति । कतमे त इति ॥ २॥

उत्तरपरश्पपश्चप्रतीकं गृहीत्वा वस्य वासयमाह । कतम इति । वेषां वस्वादीनां प्रत्येकं वस्वादित्रये प्रविगणमिन्द्रे परजापता चैकेकस्येत्य५ः | वेषां वसुत्वमेपेषु हीत्यादिवाकयावष्टम्मेन सष्टयपि। प्राणिनामिति । वेषां कमणस्तत्फरस्य चाऽऽ- अयत्वेन तेषमेव निवासत्ैन च शरीरेन्दरियसमुदायाकारेण विपरिणमन्वोऽग्नयाद्यो जगदेपद्रा्तयन्वि सयं च वत्र वसन्वि तस्माययुक्तं तेषां वसुत्वमिलयथेः। वसत निग- मयति | ते यस्मादिति ॥३॥

पराणकषब्दायेमाह | कर्मेति। वे यदाऽस्मादित्यादि वाकयमनुसृय वेषा सद्रतमुषष- द्यति । त एते प्राणा इति । मरणकारः सप्तम्यथः ॥ ४ ॥ |

2 क.ल.ग.ध, ड. छ, ज.ट. ठ. ड. हीदं व्सु स+ २. ड. यद्मा। ३ क. "च्यन्ते ।

अख. "रणत्तए+ ५. ठ, च. छ, द, "मेगाश्रयतवेन मोग घ. ज. 'भोगायोतक्रा । ६ क, ज्ञ.ग.डइ. "न्ति तत्त चन्ति सष ७ ग, ते तद्सव। ८घ, नग कपवकपरती" १ क... तदाधय+

वमे बाह्मणम्‌।९] भानम्दमिरिङृतदीकादेवछिवशांकरभाष्यसमेता। ४७६

केतम आदित्या इति दादश वै मासाः संवत्स- रस्थेत आदित्या एते रीद्‌^ सर्वमाददाना यन्ति ते यदिद सर्वमाददाना यन्ति तस्माद्‌ा- दित्या इति॥ ५ ॥ कतम इन्द्रः कतमः प्रनाप- तिरिति स्तनथिलुखेनद्रो यज्ञः प्रजापतिरिति कतमः स्तनयित्नुरिप्यशनिरिति कतमा यन्न इति पशव इति ॥ ६ ॥ कतमे षदिव्यग्निश्च

0, 8 1 शष)

कतम आदित्या इति द्वादश वे मासाः सवत्सरस्य काङस्यावयवा

प्रसिद्धा एत आदित्याः । क्यम्‌ । एते हि यस्मात्पुनः एनः परिवतं-

मानाः प्राणिनामायंषि कमेफरं चाऽ ऽद्दाना गरृह्नन्त उपाददतो यन्ति

गच्छन्ति ते यद्यस्मादेषमिदं सवेमाददाना यन्ति तस्मादादित्या

इति ॥ ५॥ |

कतम इन्द्रः कतमः प्रजापतिरिति स्तनयिल्ुरेषेन्द्रो यज्ञः प्रजापतिरिति

कतमः स्तनपित्तुरिस्यशनिरिति । अशनिव॑च्रं वीर्यं बरं यत्माणिनः

प्रमापयति प इन्द्रः। इन्द्रस्यहि तत्कमं। कतमो यज्ञ इति प्व

इति । यज्ञस्य हि साधनानि परशवः। यन्नस्याहपतवात्पशुप्ाधनाभ्रय-

त्वाच्च पशवो यज्ञ इत्युच्यते ॥ 8 ॥

कतमे षडिति । त एवाग्न्यादयो वसुत्वेन पठिताश्चन्द्रमसं नक्षत्राणि

च वजेयित्वा षड्भवन्ति षटृसंख्याविरिशः । एते हि यस्माश्रय्चि-

तेषामादिल्यत्वमपपिद्धपिषि शङ्कते । कथमिति । एते दीयादिव.क्येनोत्तरमाह्‌ | एते हीति ॥ ५॥

पसिद्धं वचं व्यावतयवि । वीयंमिति । वदेव संघातनितवेन स्फुटयति । बरुमिति। कि वैद्रलमिति वेतत्राऽऽह । यतस्माणिन इति । प्रमापणं “हिंसनम्‌ । कथं तस्येन्द्र त्वमुपचारादिंत्याह । इन्द्रस्य हीति । पशनां यज्ञत्मप्रतिद्धमित्याशङ्ग्याऽऽह । यज्ञस्य हीति । कारणे कार्योपचारं साधयति । यज्ञस्येति । अमवैतवात्साथनभ्यवि- रिक्तङूपामावाययज्ञस्य पश्वाश्रयत्वाज्च पशवो यज्ञ इत्युच्यत इत्यथैः ॥ ६ ॥

एते हीति प्रतीकमादाय व्याचष्टे । यस्मादिति । यत्रय्जिशदाचुक्तं॑तत्सवैमेव

१८... "न्तिदिते।रल.ध, द, गिगरिश्ते। ३ क. स. द, तदिति चो्रमाह। ध्‌, ण्‌, "तदाह । ६०

४७४ ृवारण्यकोपनिषत्‌ [इषीषाभ्याे

थिवी च वायुश्वान्तरिषं चाऽऽदित्यश्च धश प्रेते हीद्‌५ पर्व षडिति ॥ ७॥ कतमे ते रयो देवा इतीम एव अरयो लोका एषु हीमे सर्वै देवा इति कतमौ तौ ह देवावित्यत्रे चैव प्राणश्चेति कतमोऽध्यधं इति योऽयं पवत इति ॥ ८ ॥ तदाहुयंद्यमेकं इवेव पवतेऽथ कथम- ध्यं इति यद्स्मितिद्९ सवेमध्याप्रोत्तिनाध्यधं इति कतम एको देव इति प्राण इति

दादि युक्तमिदं सवमेत एव षद्भर्वान्ति । र्वो हि वस्वादिविस्तर एते- पमेव षटस्वन्तमेवतीतपर्थः ॥ ७ ॥

कतमे ते त्रयो देवां इति । इम एव त्रयो रोका इति ! प्रथिवी चेकीकृत्येको देवो ऽन्तरिक्षं वायुं चैकीक्त्य द्वितीयो दिवमादित्यं चेकी- कृत्य तृतीपस्त एव त्रयो देवा इति । एषु हि यस्माच त्रिषु देवेषु सर्व देवा अन्तभेवन्ति तेनेत एव देवाच्नय इत्येष नैरुक्तानां केषांचित्पक्षः। कतमौ तो द्रो देवाविति । अन्नं चेव प्राणश्ेतो द्रौ देवावनयोः स््वैषापु- ्तरानामन्तभावः। कतमोऽध्यधं इति । योऽय पवते वायुः ॥ < ॥

तत्तनाऽऽहुश्वोद यन्ति यदयं वायुरेक इवेवेक एव पवते । अय कथ- मध्ये इति । यदस्मिजिदं सवमध्याप्रीदस्मिन्वायो सतीदं सवैमध्या- भोदि ऋद्धि प्रप्नोति तेनाध्पधं इति । कतम एको देव इति प्राण इति।

एष॒ यस्मातिस्द्ैते प्डुमवरन्दीवि योजना । अक्षराधेमुक्तवा वाक्यायेमाह । स्वा हीति ॥ ७॥ | प्रतिज्ञापमाप्तवितिशब्दः | तत्र हेतुः | एषु हीति । देवरक्षणङतां केषावैदेष पक्षो दरितेऽन्येषां तु त्रयो छोक। इयस्य यथाश्रुतोऽये इत्याह । इत्येष इति ॥<॥ एकस्याध्यवेत्वमाक्षिपाति । तत्तत्रेति । हवशब्दस्तु कथमित्यत्र सेत्रष्यते । परि- हरति । यदस्मिजिति । पाणस्य ब्रह्मत्वे सावयति । संति । तेन महखेनेवि

9 ग. "विस्तार । रकग. ष्वाष्म)३ग. च, द, "साल्तिषु | ४ क, ल, ठ, "स्मे ।

रिं द्रणम ।९] भानन्दगिरिडवरीकासवरिवकशषाकरभाष्यसपैता। ४७५

मस ब्रह्म यदियाचक्षते॥ ९॥ एषिव्येव्‌ यस्याऽभ्यतनमिर्टोफी मनोज्योतिर्यो

त प्राणो ब्रह्म सवेदेवा्मकत्वान्महद्रह्म तेन स ब्रह्म त्यदित्याच- षते त्य्िति तद्द्याऽऽ चक्षते परोक्नाभिधायकेन शब्देन । देवाना- मेतदेकत्वं नानां च । अनन्तानां देवानां निविस्संख्याविरशिष्टेषवन्त- भावः । तेषामपि नयक्धिशदादिष्तरोत्तरेषु यावदेकस्मिन्प्राणे । प्राण्‌ स्येव चैकस्य सर्वोऽनन्तसंख्यातो विस्तरः । एवमेकश्चानन्तश्वारान्तर- सख्याविशिष्टश्च पाण एव । तत्र च देवस्पेकस्य नामङूगकमेगुणश- क्िभेदोऽधिकारभेदात्‌ ॥ ९॥

इदानीं तस्येव प्राणस्य ब्रह्मणः पुनरष्टधा मेद उपदिश्यते | प्रथि- व्येव यस्य देवस्याऽऽयतनमाश्नयोऽग्रिरखीको यस्य टोकयत्यनेनेति खोकः पर्यतीत्यग्िना पश्यतीत्यर्थः । मनोस्योति्मनक्षा ज्योतिषा संकैर्पविकल्पादिकायं करोति यः सोऽयं मनोञ्योतिः। एयिवींशरीरोऽ परिदशेनो मनसा प्कल्पयिता पएरथिव्यमिमानी कायकरण सधातवान्देव

यावत्‌ | तस्य प्रोक्षत्वप्रतिपत्तौ परयत्नगौरषा५ कथयति । त्यदितीति । उक्तम प्रतिपत्तेपौकय यं संगहणाठे । देवानामिति । एकत्वं प्राणे पयेवसानम्‌ । मानातमान- न्त्यम्‌ । षृडयिकलिशतापिकतन्निसहस्रसंस्याकानामेव देवानामन्रोक्तत्वत्किथं वदानन्य- मित्याशङकग्य शतवपदर्खंशब्दाभ्यामनन्तवाऽप्युक्तेवेत्याशयेनाऽ डट्‌ । अनन्तानामिति। एकासमन्पराणे पर्यवसानं यावद्भवति वावत्पयैन्वमुत्तरोत्तरेषु घ यल्िशदा दिषु तेषामप्यन्तमीौव इसयाह । तेषामपीति । पाणस्य कस्मिन्नन्तमोवस्तत्राऽऽह । प्राणस्येवेति । सं हीवमधेमुपसंहरति । एवमिति । एकस्यानेकेधमिवि किं निमित्तमिलयाशङ्भयाऽऽइ । तत्रेति । उक्तरीया पाणखरूपे स्थिते स्तीति यावत्‌ } देवस्यैकष्य प्ररूतस्य पाण्‌. स्थेवेल्यधैः । प्राणिनां ज्ञाने कमणि चाधेकारस्य स्वामित्वस्य भेदरोऽधिकारमेदस्वनि- मित्त्वेन देवस्यानेकसंस्थानपरिणामतिदिः । पाणिनो हि ज्ञान कैम चानुष्ठाय सूत्रा दामगन्यादिकूपमापच्न्वे त्यक्तो यथाक्तो मेद इत्यथे ॥ ९ ॥

सैकोचविकासाभ्यां पाणस्वरूपोकत्यनन्वरमवसरप{पिरिदानीमित्युच्यपे । उपदि. इयते ध्यानाथेपिति शेषः | भवयवशो वाक्यं योजयति । परथिवीति। संपिण्डितं वाक्यत्र- यां कथयति | एथिवीत्यादिना । वेक्ञष्दोऽवधारणापः। त॑ परायणं य एव विजानीयात्स

भणानि निह णाना सदः नजकम

9 च. दढ. विस्तारः॥२ श, "कल्या ३ घ. ज. प्त, "णवा" । ४ ण, 'सतद्याभ्पा। «घ, गकत्वमा । ९ प्‌, ण, "णि बाऽथि" । ७ घ. ण, मै वाऽनु < घ. ्राप्ततमिदा"। ढ. श्ाप्तमिद।५।

४७६ दृहदारण्पकोपतिषत्‌ (वृषीयाभ्यायि

वै तं पुरूपं विदास्सर्वस्याऽऽसमनः परा- थण म॒ वे वेदिता स्याद्‌ । याज्ञवल्क्य वेद्‌ वा अहं तं पुरुष सर्वस्याऽऽत्मनः प्रायणं यमात्थ य एवाय^ शारीरः रूषः स एष वदैव शाकल्य

इत्ययः । य ॒एपंविशिष्टं वे ते पुरुषं विधाद्विजानीपात्सवेस्याऽऽत्मनं आध्यात्मिकस्य का्ंकरणसंघातस्याऽऽत्मनः परमयनं पर आश्नरयस्तं पशयणम्‌ । मावुजेन त्वज्यांसरुधिरश्पेण पेत्रस्थानीयेन बीजस्थानी- यस्य पितुजस्यास्थिमल्लाशक्रषटपस्य परमयनं करणात्मनश्च स॒वे वेदिता स्या एतदेवं वेत्ति स वे वेदिता पण्डितः स्यादित्यमिपायः। याज्ञ- वक्क्य त्वं तमजानन्नेव पण्डितामिमानीत्यभिप्रायः । यदि तद्विज्नाने पाण्डित्यं रुभ्यते वेद वा भह तं पुरुषं सवस्या ऽऽ त्मनः परायणं मात्य यं कथयसि तमहं वेद तज शाक्यस्य वचनं द्रष्टव्यम्‌ । यदि चवं वेत्थ तं पुरुषं ब्रहि किंविरोषणोऽसौ । शृणु पद्िरेषणः सः। य एवायं शारीरः पां वांशे शरीरे भवः शारीरो मातूजकोशत्रयषटप इत्यर्थः । स एष देवा यस्त्वया ष्टो हे शाकल्य | फित्वस्ति तत्र वक्तव्यं विशेषणान्तरं तद देव च्छेषेत्यर्थो है शाकल्य । सष एवं पक्नोभितोऽमषवशग भह

एव वेदिषा स्यादिति सेबन्धः । अथ केन ङ्पेण एथिवीदेवस्य कायेकरणसंषावं प्रय- याश्रयतवं वदा । मातजेनेति । एथिग्या मातृक्ब्दवास्यत्वाच एव देवोऽहं एथिन्यस्मीति मन्यते स॒ एव शरीरारम्भकम वृजकोशत्रयामिमानितया वेते तथा चतस्य तेन रूपेण पितृजत्रितयं कोयं लिङ्गं च करणं प्रत्याश्रयत्वं सेमवतीदयथेः । परथिवी देवस्य परायणत्वमुपपाचानन्तरवाक्यमुत्थाप्य ग्याचरे । स॒ बै वेदितेति । वषाऽपि मम किंमायातपिलयाश इन्धाऽऽह । याज्ञवल्क्येति । स पुरुषो येन विशेषणेन विशिष्ट- स्तद्विरोषणमुच्यमानं कृण्वि्युकत्वा वदेवाऽऽह । य एवेति । शरीरं हि पथचभूता- त्मकं तश्च पाथवांशे* जनकत्वेन स्थिवः शारीर इति यावत । तस्य जीवत्वं करयति । मषुजेति । एथिवीदेवस्य नि्णीतत्वशङ्कं वारयि । किंतिविति । याज्ञवल्क्यो वक्ता सन्यष्टारं ज्ञाकल्यं प्रति कथं वदवेति कथयति तत्राऽऽह । पृच्छेति । क्षोमिवस्याम-

[| 1

व १क. ल. म, ध. क, च. छ. ज. द. ्वंयोवि"। २ लग्ग, ङ्व, नेनप्रा। ३ क. घनेव द ।४य. छ. च, "धिव । क. ज. च, ट, "वोऽ; श | ५ क, भ, काटि । ५न. कार" ज करक, पनज ।८च.मन्ण, व्यावर्तयति ।

[भे ्ाहषणम्‌।९] भनन्दगिरिकवटीकासंपखितशांकरभाष्यसमेता। ४५५४

तस्य का देवतेत्यमृतमिति होवाच ॥ १०॥ काम एव यस्याऽऽयतन५ हदयं छोकी मनी- न्योतिर्यो वै तं पुरषं विधारसर्वस्याऽऽत्मनःपरा- यण५ स वै वेदिता स्याव । याज्ञवल्क्य वेद वा अहं तं परुष ^ सर्वस्याऽऽरमनः परायणं यमात्थ य एवायं काममयः पुरूषः स एष वदेव शाकल्य तस्य का देवतेति श्चिय इति होवाच ॥ ११॥

तोत्रारित इव गजस्तस्य देवस्य शारीरस्य फा देवता यस्मान्निष्पचते यः स तस्प देवतेत्यस्मिन्मकरणे विवक्षितम्‌ । भगरतमिति होवाचाप्रतमिति यो भुक्तस्थान्नस्य रसो माषुजस्य रोहितस्य निष्पत्तिदेतुस्तस्माद्श्चभ- रसाष्टोहितं निऽपद्यते छिंयां भितं ततश्च खोहितमयं शरीरं बीजाश्न- पम्‌ । समानमन्यत्‌ ॥ १०॥

काम एव यस्याऽऽयतनम्‌ । स्नीव्यतिकराभिराषः कामः कामरशरीर इत्यथः । हृदयं रोको हृदयेन बुद्धा परयति । य एवायं काममयः पुरूषोऽष्यात्ममपि काममय एव तस्य फा देवतेति छि इति दोवाच। छ्ीत हि कामस्य दीपरिज्जाीयते॥ १९१॥

पैवषगत्वे द्टन्तः | तोतरेति । प्राकरणिकं देवत ।शब्दाथमाह । यस्मादिति । पृषो निष्पतिकत षष्ठश्चोस्यवे । कोहि वनिष्पत्तिेवुत्वमन्नरसस्यानुमवेन साधयति । तस्मा- द्वीति । स्य कार्यमाह । ततश्चेति । छोहिततोददविवीयपदाधेनिष्ठततत्कायं त्वद्मांस- रुषिरङूपं बीजस्यास्थिमलहक्रात्मकस्याऽऽश्रयभूतं मवतीत्यथेः । पयांयस्कमाच- पयोयेण तुज्याथेत्वात्न पृरथग्ग्यारूयानापिक्षमित्याह । समानमिति ॥ १० ॥ उत्तरपयोयेषु येषां पदानामथैमेदस्तेषां तत्कैरनाै पीकर गृणाति । काम इति । वाक्याथमाह्‌ । कामशधीर इत्यथ इति । स च हृदयददौनो मनसा संकल्पयितेवि पुवेवत्‌ । तस्य विशेषणं दशंयति । य एषेति । आध्यात्मिकस्य काममयस्य पुङष्स्य कारणं एच्छति । तस्येति । वस्या्वत्कारणत्वमनुमवेन म्यनक्ति । ल्लीतो ह।ति ॥९६॥ १ग.घ.च. ज. ह्व, द. सत।२क.ख. गर्छ. च्व, ठ, "क्लितः।भ। ३ ख. न्ियामाभि" र, ढ. मितः । मः ३ ख. ज्ियामाभि* ।

ग. च, ज. जियास्तत" । ङ. ज्यां त । ४ च्ञ. न, 2, "तदृदधिती" । ५ क्ल. शा तत्का । घ, ण, हरक । ६ प्रन, ण, "तकथना' |

४७८ ˆ ब्वारण्यकोपनिषत्‌ [वीयाभ्यायै रूपाण्येव यस्याऽऽयतनं चुकी मनोन्यातिर्यो वै तं पुरुषं विध्ाप्सर्वैस्याऽऽतमनः परायणश स वे वेदिता स्थात । याज्ञवल्क्य वेद्‌ वा अहे तं पुरूष सवस्याऽऽ- त्मनः परायणं यमार्थ य एवासावादित्ये पुरषः स एष वदेव शाकल्य तस्य का देवतेति सत्यमिति होवाच ॥ १२ ॥ आकाञ्च एव यस्याऽऽयतन५ श्रोत्रं खोक मनोभ्योतियो वे तं परुषं विधात्सर्वस्याऽऽमनः परा- यणर स वे वेदिता स्याद । याज्नवल्क्य वेद्‌ वा अहं तं पुरुष सर्वस्याऽऽत्मनः परायणं यमात्थ ष

-एवाय५ श्रोत्रः प्रातिश्चत्कः पुरुषः स एष वदेव शाकल्य तस्य का देवतेति दिश इति होवाच ॥१३॥

1 च भीरपि

दपाण्येष यस्याऽऽयतनम्‌ । पाणि शुङङृष्णादीनि । थ एवापा- वादित्ये पुरूषः सर्वषां हि पाणां परिशिष्टं कायेमादिप्ये पुषषस्तस्य का देवतेति । सत्यमिति होवाच । सत्यमिति वचक्ुरुच्यते । बक्षी हषध्यात्मत भआदित्पस्याधिदेवतस्य निष्पत्तिः ॥ १२॥

आकाश एव यस्याऽऽयतनम्‌ । य एवायं श्रोते भवः श्रोत्रस्तन्नापि प्रतिश्रवणवेखायां विशेषतो भवतीति परातिश्चत्कस्तस्य का देवतेति। दिश इति होवाच । दिग्भ्यो ह्पावाष्यत्मिको निष्पद्यते ॥१३॥

[रभ

इपशरीर्य चक्षदंशेनस्व मनसा सकल्पयितुर्देवस्य कथमादिदये परुषो विशेषण- मित्याशङ्कचाऽऽह । सवेषां हीति । रूपमावाभिमानिनो देवस्याऽऽरित्ये पुरूषो विहोषावच्छेदः | स च सवेरुपपकाशकत्वात्सैवै ङपैः खप्काशनायाऽऽरन्धः | तस्माथुक्तं यथोक्तं विशेषणमित्येः। कथं चक्षषः सकाशादादियस्योतत्तिरियाशङकग्य “चक्षोः सयो भजायवः इति शरुतिमाध्रिलाऽऽह । चक्षुषो हीति ॥ १२॥

तघापतिं श्रोघोक्तिः। पतिश्नवणं संवादः पपिविषयं श्रवणं वा सर्वाणि श्रवणानि वा ठदशायापिति यावत्‌ । दिशस्तत्राषिदैवतमिति वविमश्रित्याऽऽह । दिग्भ्यो हीति ॥ १३॥ |

१३, च्‌, ज. इद. षषे ह्यात्मन आ! २क्ञ,घ. न. द, ण्‌, "वि भोत्रो।

भृवमे आब्रणम्‌।९] भानन्दगिरिङ़तदीकासवरखिवर्शाकरमाष्यसमेता। ४७६

तेम एवै यस्याऽऽयतन* हृदयं छोको मनी. व्योतिर्यो वै तं पर्ष विद्यात्सस्याऽऽस्मनः परायण स वै वेदिता स्याव । याज्ञवल्क्य वेद वा अहं तं पुरुषर सर्वस्याऽऽसमनःपरायणं यमात्थ य एवायं छायामयः पुरषः स एष वदेव शाकल्य तस्य का देवतेति मत्यरिति होवाच ॥ १५ ॥ रूपाण्येव यस्याऽऽयतनं चश्वराको मनोज्योतिर्यो वे तं परुषं वि्यात्सवैस्याऽऽत्मनः परायण स वै वेदिता स्यात्‌ । यान्नवल्कय वेद्‌ वा अहं तं पुरुष५ सर्वस्याऽऽत्मनः परायणं यमात्थ य एवायमाद्ञे परुषः स एष वदैव शाकल्य तस्य का देषतेयसुरिति हीवाच॥१५॥

० 1

तम एव यस्याऽऽयतनम्‌ । तम इति शावेराचन्धकारः परिश््यते । अध्यात्मं छायामयो ज्ञानमयः पुरुषस्तस्य का देवतेति । मृत्युरिति होवाच । मृत्युरधिदैवतं तस्य निष्पत्तिकारणम्‌ ॥ १४॥

कपाण्येव यस्याऽऽयतनम्‌ । प्रवं साधारणानि दृपाण्युक्तानीह त॒ प्रकाङचकानि विशिष्टानि शपाणि शृहयन्ते। ङपायतनस्य देवस्य विशेषा- यतने प्रतिविम्बाधारमादशोदि तस्पफा देवतेत्यश्ुरिति होवाच तस्य प्रतिविम्बाख्यस्प पुरुषस्य निष्पत्तिरसोः प्राणात्‌ ॥ १५॥

~= =

अपिदवतं मृत्युरीश्वरो मत्युनैवेदमावृतमासीदिति श्रतेः । प्त च तस्याज्ञानमय- स्याऽऽध्या्िकस्य पुरुषस्योत्पत्तिकारणमविवेकिप्वत्तेरीश्रराधीनलवादी श्वरपेरिवो गच्छेत्स वा श्वभ्रमेव वेति हि पठन्ति वदाह्‌ । भ्रत्युरिति ॥ १४॥

पुनरुक्तिं प्रत्याह । परवेमिति । आषारशब्दो मावपरथानस्तथा च पतिविम्ब- स्याऽऽपारलं यत्र तद्ित्युक्तं मवति । भादिशबम्देन सच्छस्वमावे खद्ादि श्यते । प्राणेन हि निषृष्यमाणे दपेणादौ पतिबिम्बभिग्यक्तियोग्ये कपविरोषो निष्पद्यते । ततो युक्तं प्राणस्य पतिनिम्बकारणत्वभियमिपरेयाऽऽह । तस्येति ॥ १५ ॥

"न्वी िििणणमणमम- च ःःः 69061 प्र

१६, ण, योग्यो इ ।

४८० वृहदारण्यकोपनिषत िवीयाण्वाय

आप एव यस्याऽऽयतन५ दयं खोक मनोभ्योतियो वैते पुरुषं विद्यात्र्वस्याऽऽत्मनः परायण५स वै वेदिता स्यात्‌ । याज्ञवल्क्य वेद्‌ वा अहं तं एरषसर्वस्याऽऽ- त्मनः प्रायण पमात्य यं एवायमप्ु पुरषः स एष वृद्व शाकल्य तस्य का देवतेति वरुण इति हौवाच ॥१६॥ रेत एव यस्याऽऽयतन* हृद्यं खोको मनीभ्योतिरयो वै ते पुरषं विदयासवेस्याऽऽत्नः परायणः स॒ वै वेदिता स्याद।यान्नवल्क्य वेद्‌ वा अहं तं पुरुष सवस्याऽऽ्मनः परायणं यमात्थ य्‌ एवायं एत्रमयः परुषः स एष वदैव शाकल्य तस्य का देवतेति प्रजापतिरिति होवाच॥१७॥ ` आप एवे यस्याऽऽयतनम्‌ । साधारणाः स्वां आप आयतनं वापीः कूपतडागाद्याश्रयास्वप् विशेषावस्थानम्‌ । तस्य का देवतेति वरूण इति । वरगात्संघातकर्योऽध्यात्ममाप एव वाप्याचषां निष्पत्तिका- रणम्‌ ॥ १६ ॥ रेत एव यस्याऽऽयतनं य एवायं पुत्रमयो विशेषायतनं रेतमाय- तनस्य पुत्रमय इति चास्थिमज्ञाथ॒क्राणि पितुजांतानि । तस्य का देव. तेति । प्रजापतिरिति होवाच । प्रजापतिः पितोच्पते । पितृतो हि पुत्रस्योत्पत्तिः ॥ १७॥ आप एव यस्याऽऽयतनं य एवायमप्यु पुरूष इत्युमयत्र सामान्यविशेषभावो न प्रविमवीति शङ्कमानं प्रत्याह । साधारणा इति । कयं पनवापीकूपादिविशेषायवनस्य वरूणो देवता न 1§ देवतात्मनो वङ्गस्य तदयिष्ठ तुस्तत्कारणववं तत्राऽऽह । वरणा. दिति । जपो वाकूपाचाः पीताः सत्योऽध्याल्मं शरैर मत्रादिसंषातं कु्न्वि | ताश्च वरूणाद्भवन्ति । वरुणरब्देनाऽऽप एव रदिमद्ाय भूमिं पतन्त्योऽमिपीयन्वे | तथा चता एव वरुणातिका वाप्याद्यपां प्रीयमानानापुत्पत्तिकारणपिवि युक्त वरुणस्य वापौतडागाच्यायतनं पृषं प्रवि कारणत्वमिल्यथः ॥ १९ ॥ वाक्यदरयं श्ट्‌तवा वालयंमाह्‌ । विशेषेति । पूत्रमयशब्दाथं व्याचष्टे । पुत्र मय इति ॥ ५७॥ १क.ग.,घ.च. छ. ज, घ. "पत । २ण., ^ सच्वादिकतं ।

भिव ब्राह्मणम्‌ ९] मानन्दमिरिकहरीकाकवकितकञाकशमाण्यसमेता | ` ४८१

शाकल्येति हीवाच याज्नवल्कयस्त्वा५ खिदिभे बराह्मणा अङ्ारावक्षयणमक्रतार इति ॥ १८॥ याज्ञवल्क्येति होवाच शाकल्यो यदिदं डर पञ्चारानां ब्राह्मणानत्यवादीः किं ब्रह्म विदया- निति दिषो षेद सदेवाः सप्रतिष्ठा इति

अष्टधा देवरोकपुरूषभेदेन त्रिधा त्रिधाऽऽत्मानं प्रविभज्यावस्थित एकेको देवः प्राणभेद एवोपासनार्थं व्यपदिष्टः । अधुना दिग्विभागेन पञ्चधा प्रविभक्तस्याऽऽत्मन्युपसहाराथमाह । तूष्णीभूतं शाकल्यं या्न- वल्क्यो ग्रहेणेवाऽऽवेशयन्नाह । शाकद्येति होवाच यान्नवल्क्यस्त्वां स्विदिति वितर्के । इमे नृनं ब्राह्मणा अङ्कारावक्षयणमङ्खारा अवक्षीयन्ते स्मिन्दशादां तदह्वारावक्षयण तनूनं त्वामक्रत कृतवन्तो ब्राह्मणास्त्वं तु तन बुष्यस आत्मान मया दद्यमानमित्यमिप्रायः॥ १८ ॥ याज्ञवस्क्येति होवाच शाकल्यः । यदिदं कुरूपश्चारानां ब्राह्मणान त्यवादीरप्युक्तवानति स्वयं भीतास्त्वामङ्खातवन्नयणं कृतवन्त इति । किं बह्म विद्वान्सन्नेवमधिक्षिपसि ब्राह्मणान्‌ । यानज्ञवर्क्य आह बह्यविज्ञानं तावदिदं मम क्ष तदिशो वेद दिणिषयं विज्ञानं जाने। तश्च न केवर दिश एव्र सदेवा देवैः सह दिगधिष्ठपूमिः। किच सप्रतिष्ठाः प्रतिष्ठमिश्च

ाकल्येवि होवाचेत्यादि ग्रन्थस्य तात्पर्यं वक्तु वृत्तं कीतयति । अषटधेति । रोकः सामान्याकारः पुरुषौ विरेषावच्छेदो देवस्तत्कारणमनेन पकारेण निषा चिषाऽऽत्मानं पो्िमज्य र्थिवो य एकैको देव उक्तः स प्राण एव सूत्रात्मा तद्वेदत्वापर्वोक्तस्य सवस्य स चोपासनाथैमष्टवोपदि्टोऽषस्तादित्यथेः | उत्तरस्य तात्पर्यं दशेयति । अधुनेति । प्रविभक्तस्य जगतः सवैस्येति शेषः । आत्मशब्दो हदयविषयः । याज्ञवल्कयवाक्यस्य शाकल्य पष्टयेवुद्धिपुवैकारित्वापादकत्वं दरौयति । अरहेणेति ॥ १८ ॥

सवषामेव ब्राह्मणानां प्रायेण हन्तम्यत्वेन संमतो मवानिवि मुनेरभिसं- हिवं शाकल्यस्व॒॒कारचोदितत्वा्तदृन॒रोविनीमन्यथापपिपरत्तिमेवाऽऽदाय चोदय- चीत्याह्‌ । यदिदमिति । दिग्विषयं विज्ञानं जाने तन्ममास्वीत्यथः | तच्च विज्ञानं केवरं दिङ्माच्र्य न भवति कितु दवैः पविष्ठाभिश्च सिवा दिश वेदत्याह | व्चेति।

१क. ध, ज, विः 1२ कं, ल्ल. द, प्रतिप । ३ क. खनद. "वैः सह प्र | ५१

४८९ वृदेदारण्वकोपमिषत्‌ (तीवीण्यवे

दिशो वेद्य सदेवाः सप्रतिष्ठाः ॥१९॥ विदे वतोऽस्यां प्राच्यां दिश्यसीयादित्यदेवत इति स॒ आदित्यः कंसमिन्परतिष्टिति इति चक्षुषीति

सह । इतर आह । यचदि दिशो वेत्थ सदेवाः सप्रतिष्ठा इति । सफर पदि विज्ञान त्वया प्रतिज्ञातम्‌ ॥ १९॥

फिदेवतः का देवताऽस्य तव दिग्भूतस्य । असो हि याङ्गवल्क्यो हृदैयमाः्मानं दिष्च पञ्चधा विभक्तं दिगात्मभृतं तद्टारेण सदं जगदात्म- त्वेनोपगम्याहमस्मि दिगात्मेति व्यवस्थितः पवीभियुखः सप्रतिष्ठावच~ नाचथा याज्ञवल्क्यस्य परतिज्ञा तथेव च्छति । किदेवतस्त्वमस्पां दिश्यसीति । स्वन्रहिवेदेयां यां देवतामुपास्त इहैव तदरतस्तां तां प्रतिपद्यत इति । तथा च वक्ष्यति । देवा भत्वा देवानप्पेतीति । भर्या प्राच्यां का देवता दिगात्मनस्तवाधिषठात्री कया देवतया त्वं पराचीदिश्र- पेण संपन्न इत्यर्थः । इतर आहाऽऽदित्यदेवत इति । पराच्या दिशि ममाऽऽदित्यां देवता सोऽहमापित्यदेवतः । सदेवा इत्येतदुक्तं सप्रतिष्ठा इति त॒ वक्तव्यमित्याह । स आदित्यः कस््मिन्परतिष्ठित इति । चक्षुषीति।

अवतारितस्य वक्यस्याय संक्षिपति | सफरमिति ॥ १९॥

प्राच्यां दिशि का दवतेवि वक्तन्ये कथमन्यथा एच्छच्यवे त्राऽऽह । भसौ हीति आात्मानमात्मीयमिति यावत्‌ । यथोक्तं हृदयमात्मतवेनोपगम्येति सबन्धः । तथाऽगि प्रथमं पराचो दिशमापिरुत्य पश्ने कों हेतुरिति चेत्तत्राऽऽह । परवांभियुख इति । यद्यपि दिगात्माऽहमस्मीति स्थितस्तथाऽपि कथं सवे जगदात्मत्वनोपगम्य तिष्र्वाय- वगम्यवे तच्राऽऽह । सप्रतिष्टेति । सप्रतिष्ठा दिशो वेदेति वचनात्पवैमपि हृदयद्वारा जगदात्मत्वेनोपगम्य स्थितो मुनिरिति प्रविमावीत्यथेः । परविज्ञानुषारित्वाचायं प्रश्नो युक्तिमानित्याह । यथेति । भहमासि दिगासेतिपतिन्ञानुसारिण्यमि प्रे देइ्पातो- तरभाव देवतामावः एच्छ यवे सति देहे ध्यातुस्तद्धावायागादित्याशङ्क्चाऽऽह । स्त्र हीति । इति न माविदैवतामावः प्रश्रगोचर हति शेषः । उक्तऽ वाक्यलेष- मनुकूरयतपि । तथा. चेति । प्रशाथैमुपसंक्रति । भस्पामिति । आदित्यस्य चक्षुषं

[र

१ च. सकठं। १क.7. घ, क, ए. ज. 6."दयासा"। ३.ध. व, ज. ४. इ, विरक्तं । ४. ण. -शोऽदंवे'|

भवम व्रह्निणय्‌।९] भानन्दगिरिकैत्टीकलंवखितिशाकरभाष्यसमेता। ४८३

कस्मिन्नु च्चः प्रतिष्तिमिति स्पेषििति चश्ुषा हि रूपाणि पश्यति कस्मिच्चु रूपाणि प्रतिष्टितानीति हदय इति होवाच हदयेन हि रूपाणि जानाति हदये लेव कूपाणि प्रतिि- तानि भवन्तीत्येवमेवेतदान्नवल्वेय ॥ २० ॥ भष्यात्मंतश्चक्षुष आदित्यो निष्पश्न इति दि मन्रबराह्मणवादाः ""चक्षीः सर्य भजायत' चक्षुष आदित्य इत्यादयः । कायं हि कारणे प्रतिष्ठितं भवति । करिमन्च खक्ष; प्रतिष्ठितमिति । शपेषििति । शपग्रहणाय हि ङपार्मकं यभू ख्वेण प्रयुक्तम्‌ । येरि शपेः प्रयुक्त तेरात्मग्रहणायाऽऽ- रब्धं चतुस्तस्मात्सादित्य चक्षुः सह पाच्या दिशा सह तस्स्येः सव इपेषु प्रतिष्ठितम्‌ । चश्ुषा सह प्राची दिका खपभूता तानि च कस्मि इपाणि पतिष्ितानीति हृदय इति होवाच । हदयारब्धानि ङपाणि ङपाकारेण दि हृदयं परिणतम्‌ । यस्माद्रदयेन हि इपाणि ,. सर्गा रोको जानाति । हृदपमिति बुद्धिमनसी एकीकृत्य निर्देशः । तस्माद्ृदये येव पाणि प्रतिष्ठितानि । हृदयेन हि स्मरणं भवति पाणां वासनात्मर्नां तस्मादद्य इपाणि प्रतिष्ठितानीत्यथः । एवमेवे तथाज्ञवंरक्प ॥ २० ॥ प्रतिष्ठितत्वं प्रकटयितुं काय॑कारणमावं तयोरादशेयति । अध्यात्मेतश्चक्षुष इति । "चक्षोः सयो भजायतः' इत्यादयो मश्रवादस्तदनुसारिणश्च बरह्मणवादाः । मवतु कायेका- रणमावस्वथाऽपि कथं चक्षुष्यारित्यस्य प्रविष्ठिवत्वं वत्राऽऽह । कायं हीति । कर चक्षुषो शूपेषु पविषठितत्वं तश्राऽऽह । छृपग्रहणायेति । तथाऽपि कथं यथोक्तमापा - रावेयतमरव आह । येति । चक्षपे रूपोधारत्वे फकितमाह । तस्मादिति । उप- सेष्टतम् सेण्हाति । चक्षुषेति । हदयारम्पतवं ङ्पाणां स्फुटयति । इपाकारेणेति । दये ङपार्णा प्रविष्ठितत्वे हितन्तरमाष् । यस्मादिति । हद्रयश्बदस्य मांसखण्ड- विषयत्वं व्यावतैयवि । हृदयमिति । कथं पुनवेहिमुंखानि रर्पाण्यन्वष्दये स्थातुं पारयन्ति तश्राऽऽ्ह । हृदयेन हीति । तथाऽपि कथं वेषां हृदयपविषठिववं तत्राऽऽह । वासनात्मनामिति ॥ २० ॥

१क.घ. च. छ, ज, घ, ठ, शत्मनश्च।२क.ख.घ. ज स. "टाः । चन्द्रमा मम॑सो जत- वक्ष" | २ क. षषः सूर्यं इ। ४ ल. ध. "कसवंरू"। च. ज. (क्सर्वेभूतानि । ५ क. ग. इ. च. ठ, हि यस्मात्त्मर ६ क. ध. इ, "त्मनश्च। भ, ण, 'त्मन ई ७ ध. ण. पारभ्यतवे । भ, "पारन्षत्वे | < घ, ष. ण. 'पाण्यान्तरे इद"

४८४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ ` ` (षीयान्वाे

किंदेवतोऽस्यां दक्षिणायां दिश्यसीति. यमदेवत इति स यमः कृसिन्रतिष्ठित इति यत्न इति कस्मि यज्ञ प्रतितं इति दक्षिणायामिति कसिमन्न दक्षिणा प्रति- धितेति श्रद्वायामिति यदा देव श्रदततेऽथ दक्षिणां ददाति श्रद्वाया^ दयेव दक्षिणा प्रतिटितेति कस्मि श्रद्धा प्रतिभेति हृद्य इति होवाच हृद्येन हि श्दरां जानाति हृदये दयेव. श्रद्धा प्रतिशत भवतीत्येवमेवे-

तद्यज्ञवल्क्य ॥ २१ ॥

किंदेवतोऽस्यां दक्षिणायां दिश्यसीति पर्ववत्‌ । दक्षिणायां दिशि का देवता तव । यमदेवत इति । यमो देवता मम दक्षिणादिग्भतस्प । स यमः कस्मिन्परतिष्ठित इति । यज्ञ इति । यत्ते कारणे प्रतिष्ठितो यमः सह दिश्चा । कथं पुनयेन्नस्य कार्यं पम इत्युच्यते । भति मिभिर्विष्पा- दितो यन्नो दक्षिणया यजमानस्तेभ्यो यत्नं निष्क्रीय तेन यन्नेत दक्षिणां दिशं सह यमनाभिजयति । तेन यज्ञे यमः कायंत्वातमतिषठितः सह दक्षिणया दिशा । कस्मिन्नु यज्ञः पदिष्ठित इति । दक्तिणायामिति । दक्षिणया स निष्क्रीयते। तेन दक्षिणाका्यं यत्नः । कस्मि दक्षिणा प्रतिष्ठितेति | श्रद्रायामिति। श्रद्धा नाम दिस्दुत्वमास्तिस्यवुद्धिमकिष- हिता। कथं तस्यां प्रतिष्टिता दक्षिणा। पस्माद्दा हव श्रद्धत्तेऽथ दक्निणां ददाति नाश्रदधदक्षि्णां ददाति।तस्पच्थृद्धायां हवेव दक्षिणा परतिषठितेति। फस्मह श्रद्धा पतिष्टितेति। हृदय इति रोषाच । हृदयस्य हि एत्ति श्रदा पस्मादूदयेन हि शरद्धां जानाति । दृततिश्च दृत्तिमति प्रतिष्ठिता भवति। तस्माददये च्चैव श्रद्धा प्रतिष्ठिता भवतीस्येवमेदेतचा्नवल्क्य ॥ २९ ॥

पूवंवदित्युक्तमेव व्यनक्ति | दक्षिणायामिति । यमस्य यज्ञकायंत्वमपरापिद्धामिि शङ्कित्वा ग्युत्थापरयति । कथमित्यादिना । वस्य यज्ञकायैत्वे एषिवमाह । तेनेति। यज्ञस्य दक्षिणायां प्रविषठितत्वं साधयति । दक्षिणयेति । कार्यं च कारणे परतिष्टिव मिवि शेषः | दक्षिणायाः श्रद्धायां प्रविष्िवत्वं पकटयवि । यस्मादिति । दये सां प्विष्ठििखत्र हेतुमाह । हृदयस्येति । षदयग्याप्यवाच्च श्रद्धायास्वत् विष्व. मि्याह । हृद्येन हीति । हृदयस्य श्रद्धा वृष्िरस्वु वथाऽपि रे किमायावं ददाह । इतिश्वेति ॥ २२१॥ । ` १४. पकषिगस्यांरिः। २१. द्‌, थयांहिरि"। ४१. ण्‌. भडा।| ३१, प्रसुते।

नेवं राह्मणम्‌ |९] धानन्वगिरिकसदीकासंवङ्तिशाकिरभाष्यसमेता। ४८१

किंदेवतोऽस्यां प्रतीच्यां दिश्यसीति वरुणदेवत इति स वरुणः कस्मिन्प्रतिष्ठित इयसप्सिति कस्मिन्न्वापः प्रतिषिता इति रेतसीति कसि रेतः प्रतिशितिमिति हृद्य इति तस्मादपि प्रति- रूपं जातमाहर्दयादिवि शप्र हृदयादिव निर्भित इति हदये दयेव रेतः प्रतिशतं भवती- येवमेवेतयान्नवल्क्य ॥ २२॥ रिदेवतोऽ- स्यामुदीच्यां दिश्यसीति सोमदेवत इति स सोमः कसमिन्परतिषठित इति दीक्षायामिति

फिदेवतोऽ स्यां प्रतीच्यां दिरयसीति। तस्यां वरुगोऽधिदेवता भम। सवरुणः करिमन्प्रतिष्ठित इत्यम्सिति। अपां हि वरुणः कायंप्‌ “श्रद्धा वा आपः" ““श्रद्धातो वरूणमस्रजत” इति श्तेः । कस्मिन्वापः परतिषठिता इति । रेतसीति “"रेतसो वापः दष्टाः" इति श्तेः । कस्मिनरु रेतः प्रतिष्ठित मिति। हृदय इति। यस्माद्यस्य कार्यं रेतः । कामो हदयस्य एृत्तिः। फामिनो हि हदयाद्रेतोऽधिस्कन्दति । तस्मादपि प्रतिशूपमनुष्टपं पुत्र नातमाहुर्खौकिकाः । भस्य पितुषेदयादिवायं पुत्रः च॑ विनिश्रतो हृदयादिव निर्मितो यथा सवर्णेन निर्मितः कुण्डः । तस्माद्भदये हेव रेतः प्रतिष्ठितं भवतीत्येवमेवेतचाज्ञवक्क्प ॥ २२ ॥

किदेवतोऽस्यामदच्यां दिद्रयसीति । सोमदेवत इति । सोम इति रतां सोमं देवतां चेकीडृत्य निर्देशः । स सोमः कस्मिन्पतिष्ठित इति । दीक्षायामिति । दीक्षितो हि यज्ञमानः पषोम क्रीणाति । कतेन सोमे- नेष्टा ज्ञानवानुत्तरां दिशं प्रतिपद्यते सोमदेवताधिष्ठितां सोम्पाम्‌ ।

रेवसो हदयकायेत्वं सापयति । फाम इति । वथाऽपि कथं रेवां हदयस्य कार्यं ददाह । फामिनो हीति । वत्रैव ठोकपसिदधि प्रमाणयति । तस्मादिति । भगिशिषः संमावनार्थोऽवधारणार्थो वा ॥ २२॥

दीक्षायां सोमस्य प्रविष्टिवतं साषयति । दीत्तितो हीत्यादिना । दीक्षायास्सस्ये

१.३, ज, सृ । ३. ड, ज पृथे । ३, ङ, च, तोमदे। ४ ध, भ, ण्‌.लव प्रदा

४८८ कृहारण्यकोपनिषत्‌ [ तृतीयाभ्वाये

वेनदहिमथ्नीरनिति ॥ २५ ॥ किञ्च॒ तवं चाऽऽत्मा च प्रतिष्ठितौ स्थ इति प्राण इति कस्मिश्र प्राणः प्रतिष्ठित इत्यपान इति कसिमिचन्वपानः प्रतिष्टित इति व्यान इति कस्मिन्च॒ व्यानः प्रतिष्टित इत्य॒दान इति कसिमन्रदानः प्रतिष्टित इति समान इति

वैनद्विमग्रीरन्विोढयेयुिकर्षरज्निति। तस्मान्मपि शरीरे हृदयं प्रतिषि- तमित्यथः। शरीरस्यापि नामङ्पकमोर्मकतवाद्ुदये परतिषठिवत्वम्‌॥२५॥

हृदयशरीरयोरेषमन्योन्यपरतिष्ठक्ता कायंकरणयोरतस्त्वां एच्छामि। कस्मिज्न स्वं च दारीरमात्मा च तव हृदयं प्रतिष्ठितो स्थ इति । प्राग इति । देहात्मानो पराणे प्रतिष्ठितो स्पातां प्राणबृत्तो । कस्मि प्राणः प्रतिष्टित इत्यपान इति । साऽपि प्राणदृत्तिः प्रगिव प्रेयादपानदृत्या येन्न निहते । कस्मिक्वपानः प्रतिष्ठित इति । व्यान इति । साऽ- प्यपानदृत्तिरध एव यायात्माणदृत्तिश्च प्रागेव मध्यस्थया चेद्यान- वृत्या न निष्यते । कस्मिञ व्यानः प्रतिष्ठित इति । उदान इति । सवौस्तिखोऽपि इृत्तय उदाने कीरस्थानीपे चेन निबद्धा विष्वङ्देवेयुः। करिमक्दानः प्रतिष्ठित इति समान इति । समानप्रतिष्ठा ह्येताः सवां हृत्तयः । एतदुक्तं भवति शरीरहृदयवायवोऽन्योन्यप्रतिषः संघातेन

देहादन्यत हृदयस्यावस्थाने यथोक्तं दोपमितिशब्देन प्राृश्य एठिवमाह । इती-

त्यादिना । देदरस्ताि कुत्र परविष्ठिव इत्यत आह । शरीरस्येति ॥ २५॥ वृत्तमनूच प्रश्नान्तरमुपादत्ते | हृदयेति । प्राणशब्दस्य सूजविषयत्वं व्यवच्डेक वृत्तिविशेषृणम्‌ । प्राणस्यापाने प्रविष्ठिवत्वं म्यतिरेकद्वारा स्फोरयति । साऽपीति । प्राणापानयोरमयोरपि म्यानाषीनत्वं साषयति । साऽप्यपानेति । तिसृणां वृत्तीनामू. क्तानामुदाने निबद्धत्वं दशेयाति । सर्वां इति । विष्वङ्ङिति नानागवित्वोक्तेः । कसिमन्र हृद्यमिदयादेः समानान्तेस्यं तात्यंमाह । एतदिति । तेषां पववेकं दशेयाति । १. च. ैतद्वि। २ल्.,ग. ध. ढ, च..ज., ढ, वेतदि \ च. रविन्र्वीर। ४ क, प्राडधेव ।

५. द. च. निगृह्येत । ५ क. छ. प्रदेव । ज, ग्‌. निगृह्येत । ड. छ, निगृष्धेते। ८६. ङ, ज, 'तिष्ठिताः पं ९ ण. “न्तपदस्य प्रनयस्य ता" १०४, "स्य प्रन्थछध ता ।

[नद्य्‌ ।९] भानन्दगिरिडतरीकातंवलितरशाकरभाष्यतवेता । ४८९

सर एष नेति नेत्यातमाऽधह्यो न हि ग्रतेऽश्ीयौ न हि सीर्थतेऽसङ्ञो न हि सज्यतेऽसितो न व्यथते न रिष्यति ।

नियता वर्तन्ते विज्ञानमया्थप्रयुक्ता इति सर्व॑मेतयेन नियतं यस्मि- न्पतिष्टितमाकाशान्तमोतं च प्रोतं च तस्य निरूपापधिकस्य साक्नाद- परो्षाह्द्मणो निर्देशः कतव्य इत्ययमारम्भः । सर एषः । स यो नेति नेतीति निर्दिष्टो मधुकाण्ड एष सः । सोऽपमात्माऽग्ह्लोन गहः | कथम्‌ । यस्मात्सवेकांधर्मातीतस्तस्मादण्ह्यः । कुतो यस्मान्न हि गरह्वते । यद्धि करणगोचरं व्याक्रतं वस्तु तद्रहणगोचरमिदं तु तद्वि परीतमात्मतत्वम्‌। तथाऽशीर्यो यद्धि मरत संहतं शरीरादि तच्छीय॑तेऽ5- यतु तद्विषरीतोऽतो न हि शीय॑ते' | तथाऽसङ्खो मर्ता शरतान्तरेण सब- ध्यमानः सज्यतेऽयं च तद्विपरीतोऽतो न हि सज्यते । तथाऽसितो8- बद्धो यद्धि मतं तद्धष्यतेऽयं तु तद्विपरीतलवर्दबद्धतवान्न व्यथतेऽतो न रिष्यति । ग्रहणेविशरणसङ्गबन्धका्यधमेरहितत्वान्न रिष्यति न हिंसामापद्यते न विनङ्यतीत्यथंः । क्रममतिक्रम्यौपनिषदस्य पुरुष-

विज्नानमयेति । स एष इत्यदेस्तात्मयेमाह । सवेमिति । यस्य कूटस्थषटिमात्स्या- न्तयोपित्वकल्पनाविष्ठानस्याज्ञानवशशात्यशासने चयावाएयिव्यादि स्थितं स परमातमेष प्रयग वेविपद्योरथं विवक्षत्वाऽऽ ह । स एष इति । निषेषदयं॒गरतोमूतेत्राघ्मणे न्याश्यातमिल्याह्‌ । प्त यो नेति । यो मधुकाण्डे चतुथे नेति नेतीवि निषेषमुखेन निर्दिष्टः स एष कूचेतराह्मणे तन्मुखेनैव वक्ष्यत इवि योजना । निषेधद्वारा निर्दिश मेव स्पष्टयति । सोऽयमिति। कायंषमौः शब्दादयोऽशनायादयश्च । श्रुलुक्तं हेतुभ- वाये म्याचषे। कुत इत्यादिना । तद्विपरीतत्वं करणागोचरत्वे न चक्षषेयादि श्रुः । त्ठिपरीतत्वाद्मूतेत्वादिति यावत्‌ । पूरवेवाप्युभयत्न तदैपरीलयमेतदेव । अतःशब्दार्े स्फुटयहक्तमुपपादयति । ग्रहणेति । कायेषमाः शब्दादयोऽशनायाद वश्च परागुक्ताः। ननु शाकल्ययाज्ञवल्कययोः संवादरालिकेयमारूयायि का तज कथं शाकल्येनाष्टमा- त्मानं याज्ञवल्क्यो व्याचष्टे तत्र।ऽऽह | क्रममिति । विज्ञानादिवाक्य वक्ष्यमाणत्वा,

१ दख, ग. ङ. च. छ. छ. दयाय प्र २. छ. "काण्डे स एषः | सो ३ ष. उ, एषः। सो*|४क.ग.घ, ङ.च. छ. ज, इ. द. ^ते। अप । ५ ह, ते ।असि। ६करग.ध,ङ. च, छ, ज. घ, श्ध्यतष्टतु) ७ध,ज. (लान्न । ८ स्व. च. द, "दसितोऽव। ५क. ङ. च. छ. अ, घ, "नह| १० ध्‌, ज, "गतसंव । ११ छ, "ङसेव । १२ स्त, नतीति।

६२ =

४९० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ -कवीयाश्याये

एतान्यष्टावायतनाम्यष्टौ रोका अष्टो देवा अशं परुषाः प॒ यस्तान्पुरुषात्रिर्य प्रसयु- द्यात्यकरामत्तं वतोपनिषदं पुरषं एच्छामि तं चेन्मे न विवक्ष्यसि मधौ ते विपतिष्य- तीति । त५ ह न मेने शाकल्यस्तस्य ह मधा विषपातापि हास्य परिमोषिणोऽस्थीन्यप-

प्थाऽऽख्यापिकातोऽपश्स्प श्चत्या स्वेन रुपेण सरया निर्वेशः कृतः। ततः पुनराख्यापिकामेवाऽऽभित्याऽऽह । एतानि यान्युक्तान्यष्टावा- यतनानि पृथिव्येव यस्याऽऽपतनमिच्पेवमारदीन्यष्ट रोका अभ्रिरोका- दपोऽष्टो देवा भ्रतमति होवावेत्पेवमादयोऽषटौ पुरुषाः शार्सीरः पुरुष इ्यादयः । स पः कश्चित्तान्पुरुषाञ्शारीरपशचतीनिरुद्च निश्वयेनाद्व गप्रयित्वाऽष्टवतुष्कमेदेन रोकस्थितियुपपाच एनः प्राचीदिगादिद्रा- रेण प्रत्युषठं स्वात्मनि हृदये ऽत्यक्रामद तिक्रान्तवानुपाधिधर्मं हृदयाच्ा- रमत्वं स्वेनेवाऽऽत्मना व्यवस्थितो" य भोपनिषदः पुरूषोऽशनायादि- व जित उपनिषःस्वेव विज्ञेयो नान्यप्रमाणगम्पस्तं त्वा त्वा विधाभिमा- निनं पुरुषं एच्छामि । ते चेदि मे न विवक्ष्यति विस्पष्टं न कथपि- ष्यसि मूधा ते विपतिष्यद्तीत्याह याज्ञवल्क्यः । तं त्वौपनिषदं पुरुषं शाक्ल्योन मेनेहन विन्नातवान्किर । तस्य ह यध त्रिपपति विपतितः । समाप्राऽऽख्पायिका । श्रुतेवंचनं ते ह न मेन इत्यादि । किं चापि हास्य परिमोषिणस्तस्करा अस्थिन्यपि सस्काराथं शिष्येनी-

त्किपिल्यत्रे निदेश हत्याशङ् चाऽऽह | त्वरयेति । एतान्यशवेयादिव क्यस्य पूरवे णासंगतिमाशङ्च्याऽऽइ । ततः पुनरिति । निश्चयेन गमयित्वेत्येतदेव स्पष्टयति । अष्टेति । पत्युल्योपसष्टयेति यवत । ओपनिष्रदतवं पुरुषस्य व्युत्पाइयदि । उपनि- षतस्वेवेति । तं हैल्यादि याज्ञवल्क्यस्य वा मध्यस्थस्य वा वाक्यमिति शङ वारयति । समापिति । बद्मविद्विदेषे परलोकविरोषोऽपि स्यादिल्याह । किंचेति । मृषो ते

@ क ५9 ^

त्रिपतिष्यर्वीति मधि पतिषे शापन किमिह त्राञ्मिसंस्कारमपि शाकल्यो न पराप्त

१ लर च. इ, “दयुद्योपतंहूय स्वा । २ घ. ज. "श चाऽऽ्ल"। ३ ख. उ.द.- तोयः भौ" । ४ क. च. छ. सर गीति । त।५ प. अ, ण. श्र तनि" । ६ क, ध्यनल्य।७च.ण्‌, भूपः । रन, "क" । ९य्‌, भ, ण, "हस्‌".

वेम आत्रेणम्‌ ।९] भानन्दगिरिृतटीकासंवितशांकरभाष्यसमेता । ४९१ जहुरम्यन्मन्यमानाः ॥ २६ ॥ अथ होवा

यमानानि श्हान्पस्यपजटरुरपहतवन्वः । किनिमित्तमन्यद्धनं नीयमानं मन्यमानाः । पृवंृत्ता ह्ाख्यायिकेह सचिता। भष्टध्याय्यां किख शाकल्येन यान्नवस्क्यस्य समानान्व एषं किर संवादो निदृंतः । तत्र यान्नवरुक्येन शापो दत्त । पुरेऽतिथ्ये मरिष्यति न तेऽस्थीनिच॑न एषान्पाप्स्यन्तीति सु ह तथेव ममार । तैस्य हाप्पन्यन्यन्यमानाः परि. मोष्िणो ऽस्थीन्पपजहहः । तस्मान्नोपवादी स्यात हेवेवित्परो भवेतीति। तैषाऽऽख्यायिकाऽऽचारा्थं उचिता विधास्तुतये येह ॥ २६ ॥

यस्य नेति नेतीत्यन्यपतिषेधद्ररिण ब्रह्मणो निर्देशः कृतस्तस्य रिधिभुलखेन कथं निर्देशः करतैव्य इति पुनराख्यापिकामेवाऽऽ- शित्पाऽऽह भ्रुं च जगतो वक्तव्यमिति । आख्यायिकासंबन्ध- स्त्यब्रह्मविदो ब्राह्मणा्ञिल्वा गोधनं हर्तव्यमिति । न्पापं मत्वाऽऽह । अथ होवाच । भधानन्तरं तृष्णीभूतेषु ब्राह्मणेषु हौवाच हि

वानियाशङ्कयाऽऽह । पृवंदृ्ेति | वामेवाऽऽश्यायिकामनु कामषि । भषटष्पाय्पा- मिति । भष्टाध्यायी वृहदारण्यकात्माचीना कमेविषया । पुरे पृण्यकषे्राविरिकत देशे । भतिथ्ये पुण्यविपिषरन्ये कले । अस्थीनिचनेयत्र चेनशब्दोऽप्ययेः । उप्‌- वादी परिमवकतवा । तच्छब्दाधेमाह । उत हीति । किमिवीयमाख्यायिकाऽत् वि्यापकरणे सृचितेद्याशङ्कष्याऽऽह । सेषेति । ब्रह्मवि विनीवेन मवितव्यमिया- चारः । महती हीयं बर्यत्रिधा यत्तननिष्ठवज्ञायामेदिकामुष्िकविरोषः स्यादिति विच स्तुविः॥ २६ ॥

मय हेत्यादयत्तरम्नन्थमवारयति । यस्पेत्पादिना । जगतो मूढं च वक्तव्यमि-

ष्यायिकमिवाऽऽभ्रित्याऽऽहेवि सबन्धः । आाख्या[यका किमयत्यव माह | भादख्यायिकेति । इविशब्दः सेवन्धसमाध्ययेः | ननु बराह्मणेषु तूष्णीमृतेषु प्रतिषे ङ्रमावाद्रोधनं हवैव्यं किपिति वान्ति याज्ञवल्क्या बदतीत्यत भाह । न्पापं भवेति । तद्मस्वं दि ब्रह्मणानुमातिमनापाच्च नीयमानमनयोय स्यादिति न्यायः ।

१६. ज, एष । क. चश्च, द. एव सं।२१.व.ज. इ. दो वृतः । २ लन तिवे्य न. घ, चर्ज., च गृ. ।५घ.ज. ति। श्तिपसत। ९. ज. तस्मा | ७ब.प, च, अ, "वति ८ क. स्र इ, नेतिच'ः | भ क्.घ,. ष, द. चद"!

४९४ बहवारण्यकोपनिषत्‌ - [त्ीयाध्याये

बराह्मणा मगवन्ती थो वः कामयते स मा एच्छतु स्व वामा ष्च्छतयो वः कामयते तं वः च्छामि सर्वान्वा वः एच्छामीति ते ह ब्राह्मणा न दधृषुः । २७ ॥ तान्हैतैः शोकैः पपच्छ-

यथा दक्षो वनस्पतिस्तथैव पुरुषोऽमृषा ॥

तस्य छोमामि पर्णानि त्वगस्योत्पाटिका बहिः ॥१॥

ब्राह्मणा भगवन्त इत्येवं सदोध्य | यो बो युष्माकं मध्ये कमयत इच्छति यान्नवष्क्यं पएच्छाभरीति समा मामागत्य षएच्छतु | स्ववा मा षच्छत | स्वैवायृयंमामां एृच्छत । यो वः कामयते यान्न बहस्यो मां एच्छत्विति त वः एच्छामि सवोन्वा वो युष्मानहं एच्छामि। ते ह बरह्मणा व दधुषुस्ते ब्राह्मणा एवमुक्ता अपि न प्रमल्भाः सदृत्ताः किचिदपि परयुत्तरं वक्तम्‌ ॥ २७ ॥

तेष्वपरभरमभूतेषु बराह्मणेषु तान्देतेवक्ष्यमाभे; शोके: पप्रच्छ पष्ट वाम्‌ । पथा रोके दक्षो वनस्पतिः । इलस्य विशेषणं वनस्पतिरिति । तथेष पुरुषोऽग्रषा । भग्रषा सत्यमेतत्‌ । तस्य रोमानि । तस्य पुर- षस्य छोमानीतरस्य वनस्पतेः पणोनि । त्वगस्योल्माटिका बहिस्त- गस्य पुरुषस्येतरस्योत्पाटिका वनस्पतेः ॥ १॥

संषोध्योवाचेति संबन्धः । यो व्‌ इति प्रतीकमादाय व्याचष्टे । युष्माकमिति । न्याशूयातं मागमनृच ग्याख्येयमादाय व्याकरोति । यो व इत्यादिना । यधोक्त पश्नौनन्वरं ब्राह्मणानामपविमां दशेयति । ते हेति ॥ २७ ॥

स्वकीयज्ञानप्रकषपकटन्‌ (यमेव पश्नान्वरमवतारयति । तेष्विति । वृक्षो वनस्वि- रिवि पयायत्वात्पुनरुक्तिरित्याशङ्याऽऽह । शृक्षस्येति । तच्च तस्य मह खमाहेत्य- पुनराकैः । पुरुषस्य वृकषसाधम्येमेवदिलुच्यते । साधम्थेमेव स्॑टयाति । तस्पेस्या- दिना । नीरसा तगुखारिकेत्युच्यते ॥ १ ॥

#॥ )_ पषिििणयरणिरीणणणणणौषरें

१क. क, इ, "व्यातभा।२ क्त. ध्‌, इ, "भन्तः | २३ क्षप, ब. इ, ण, स्फुरयति ।

: नेमे तरान्नणम्‌।९] भानन्दगिरिकृतटीकासंवक्तिशांकरभाव्यसमेता । ४९१६

त्वच एवास्य रुधिरं प्रस्यन्दि वच उस्पटः ॥ तस्मात्तदातृण्णास्मेति रसो श्क्षादिवाऽऽहताव्‌ ॥ २॥ मा५सान्यस्य शकराणि किनार« शाव तस्स्थिरम्‌ ॥ अस्थीन्यन्तरतो दारूणि मजा मजोपमा कता॥ ३ ॥ यदटक्षो टकंणी रोहति मूान्रदतरः पुनः ॥

त्वच एव पकश्ादस्य पुरुषस्य रुधिरं प्रस्यन्दि वनस्पतेस्त्वव उत्पटस्त्वच एषोरस्एुटति यस्मादेवं सवं समानमेव वनस्पतेः पुरुषस्य ष तस्मोदाव्रण्णाद्विसितातेति तदुधिरं निमेच्छति इक्षादिवाऽऽदहता- च्छिन्नाद्रस्ः॥ २॥

एवे मांसान्यस्य पुरूषस्य वनस्पतेस्तानि शकराणि शकखानीत्यर्थः। किनाटं वृक्षस्य किनाटं नाम शकरेभ्योऽभ्यन्तरं वर्करृष्पं काषएव- रुप्रं॑तत्छ्ाव पुरुषस्य तस्स्थिरं तच्च किनाटं सावपेद्दं हि तत्‌ । अस्थीनि पुरुषस्य स््नाव्नोऽन्तरतोऽस्थीनि भवन्ति । तथां किना- दस्याभ्यन्तरतो दाष्णि काष्ठानि । मजा मज्ञेव वनस्पतेः पुरुषस्य घ मजोपमा कृता मञ्जाया उपमा मजोपमा नान्यो विशेषोऽस्तीत्पथेः | पथा वनस्पतेमेज्ञा तथा पुरुषस्य यथा पुरुषस्य तथा वनस्पतेः ॥ ३॥

यद्यदि दक्षो इक्णम्छिनो रोहति परमः पुमः प्रोहति प्राहुमेवति मृङात्पुननैवतरः पवस्मादभिनवतरः । पदेतस्माद्विशेषणाल्यागबमस्पतेः पुरुषस्य च सवं सामान्यमव गतम्‌ । भयं तु वनस्पतो विशेषो श्यते यच्छिन्नस्य प्ररोहणम्‌ । न तु पुरुषे प्र्युना ईक्णे पुनः प्ररोदणं

उत्तरो वृक्षनियासः ॥ २॥ भ क क [^ विकषाभावमेवामभिनयवि । यथेति ॥ ३ ॥ साधर्म्ये सति प्रैष्यं वक्तुमहक्यमिलयाकषयेनाऽऽह । य्॑दीति । इदमपि साष- म्येमेव किं न स्यादियाशङ्चाऽऽइ । यदेतस्मादिति । एतस्मादिशेषणाद्माग्यदि- शेषणमुक्तं वत्सवैमुभयोः सामान्यमदगतमिति संबन्धः । वुक्णस्याङ्गस्येति शेषः । मा १.८. गि काना । २क.स्र.य, इ, च. छ. प्त. ढ, "स्मासदा" ॥३ग, चु, कीनादटं। ४ग.च. कौनाटं। ५ च. कीनारं। ५ ग. छ. घ्व. षवच इडं । च्‌. था कीना ।<क.च. छ. छ. ढ. "नः प्रः | ९ ग, “ठषष्य मृदुना नृक्णस्य वृक्षघ्यव पु । १० ध, ज. धिवुक्णस्य {-3) ध. ब, ण. वृक्षप्याः ।

४९४ धृहवारण्यकोपनिषत्‌ . [वृषीयोण्यपि

म्यः चिन्प्रत्युना दरक्णः कस्मान्मूरात्परोहति ॥५॥ रेतस इति मा वोचत जीवतस्तसपमजायते ॥

धानारुह इव वै वरक्षोऽञ्जपा प्रेय संभवः ॥ ५॥ यत्समूकमाहेयत्रक्षं न एनरामवेत्‌ ॥

मय॑ः खिन्मूस्युना हकणः कस्माम्मूराखरोहति॥ ६॥

जा =-= म~ ~ ~ 9 नान

हदयते । भवितव्यं च कुतश्वितरोदणेन । तस्माद्रः एच्छामि मर्त्या मुष्यः स्विन्प्रत्युना वृक्णः कस्मान्प्खाद्प पोहति प्रवस्य पुरुषस्य कुतः प्रोहणमित्पथंः ॥ ४ ॥

यदि बेदेवं वदथ रेतसः प्ररोहतीति मा वोचत मेवं वक्तुम | कमात्‌ । पस्मालीवतः पुरुषात्तद्रेतः प्रजायते न मरतत्‌ । भपिष धानारुहो धाना बीज बीजशूहोऽपि वृक्षो मवति न केवरं काण्डरह एव । इवशब्दोऽन्थकः । वे वृक्षोऽञ्जसा साक्त्पेत्य मृता समवो धाना- तोऽपि परेत्य समयो वेदसा पएुनवनस्पतेः ॥ ५॥

पददि सह शूठेन धानपा वाऽऽदृहेयुरुचच्छेयुहत्पाटपेयुषक्ष न पुमराभवेत्पुनरागत्य न मवेत्‌ । तस्माद्रः एच्छामि स्वस्येव जगतो गरं मत्यै; स्विन्मृत्युना इृक्णः कस्मान्प्ररात्परोहति ॥ ६ ॥

मत्स्य प्राहणपिवि बेत्ेयाह्‌ । भवितव्यं चेति । धरुवे जन्म मृतस्य च' इतिप्‌- वेरिद्यधैः ॥ ४॥

जीववो हि रेतो जायते स एव कुतो मघतीति विचायते न चासिद्धेनासिडस्य साधने न च पुरुषान्तरारिति वाच्यमेकापिद्धावन्यतरपयोगानुपपत्तरिति मन्वाम हेतुमाह । यस्मादिति । वैषम्यान्वरमाह । भपि चेति । काण्डरुहोऽपीतयषेरषः । वैशब्दः पसिद्धियोतक हइल्यमिपेत्याऽऽह । वै दृक्ष इति । भज्ञपेत्यदिरथेमुक्वा बक्यापेमाह । धानातोऽपीति ॥ ५॥

तथाऽपि कयं वेषम्यैमि्याशङ्कचाऽऽ६ । यदच्चदीति । पुरुषस्यापि पुगरुतत्तिा भूदित्याशङ्कन्य पूर्वोक्तं निगमयति । तस्मादिति ॥ ६ ॥

१ क. छ." । क ।

गृ ब्राह्मणम्‌ ।९] आनन्द गिरिकृतदीकासंवरितर्शाकरभाष्य्तमेता। ४९१

जात एवं न जायते कौ न्वेनं जनयेत्पुनः विज्ञानमानन्दं ब्रह्म रातिर्दातः परायणं

~ ~ ~~~ ~~ ~~ ~~ - ~~ ~~ = = कक ~~~ न= [४

ज्ञात एवेति मन्पध्वं यदि फिमत्र प्रष्टत्यमिति। जनिष्यमाणस्यहि समभवः प्रष्टव्यो न जातस्पाय तु जात एवातोऽस्मिन्विषये प्रश्न एवं नोपपद्यत इति चेत्‌ । न । किं तर्हि मृतः पुनरपि जायत एवान्यथाऽ- कृताभ्पागमकृतंनाशप्रसङ्कात्‌ । अतो वः एच्छामि को न्वेनं मरतं पुनज- नयेत्‌ । तन्न विजङ्खबह्मणा यतो मृतः पुनः प्ररोहति जगतो गकं न. विज्ञाते ब्राह्मणिः । अतो ब्रह्िषठत्वादता गाबो याङ्नवल्क्येन जिता बराह्मणाः । समाप्राऽऽख्यायिका । यज्ञगतो मृ येन च शब्देन सान्ना- द्यपदि शयते ब्रह्म यद्याज्ञवल्क्यो ब्राह्मणान्षरषवास्तत्स्वेन दपण श्चति- रस्मभ्यमाह । विज्ञानं विन्नपिर्विज्ञानं तञ्चाऽऽनन्दं न विषर्विज्ञा- नवहुःखानुविद्धं कि ति प्रसन्नं शिवमतुरुमनायासं नित्यतुपमेकर- समित्यथः । किं तद्व ह्मोभयविशेषणवद्राती रातेः षष्ठयर्थे प्रथमा घन- . स्येत्यर्थः । धनस्य दातुः कर्मकृतो यजमानस्य परायणं परा गतिः कमं. स्वमाववादमुत्यापयति । जात इति । हइतिशब्दश्वोचसमाध्ययेः । तदेव स्फुद- यति । जनिष्यं माणस्य हीति। न जायत इति भागेनोत्तरमाह । नेत्यादिना । स्वमाव- वदे दोषमाह । अन्यथेति । स्वमवापंमवे फकिवमाह । अत इति। उक्तमेव स्फुट- यवि । जंगत इति । व््मविदं भ्रष्ठते याज्ञवल्क्यस्य सिद्धे एङितमाह । भत इति। सपाप्राऽऽसखूयायिकेति । ब्राह्मणाश्च सवे यथायथं जग्मुरिययेः । विज्ञाना दिविक्रयमु- त्थापयति । यज्ञगत इत्यादिना । विज्ञानशब्दस्य करणादि विषयत्वं वारयति । विन्न- प्रिरिति । आनन्द्विशेषणस्य कयं दशयति । नेत्यादिना । प्रसन्नं दुःखहेवुन। काम- छ्रोषादिना सेबन्धरदितम्‌ । शिवं कामादिकारणेनाज्ञानेनापि सबन्धशन्यम्‌ । सातिश- यत्वपयुक्तदुःखराहियमाह । अतुरुमिति । साषनस्राध्यत्वाषीनवुःखवेपु यमाह । अना- याप्षमिति। दुःखनिवृ्तिमात्रं सुखमिति पक्ष परविक्षिपपि । वित्यतरुप्रमिति । मानन्दो ज्ञानमिति बरह्मण्याकारमेदमाशङ्याऽऽइ । एकरसमिति । फरमत उपपत्तरिि. न्यायेन बरह्मणो जगन्पृष्त्वमाह | रातिरित्यादिना | ब्रह्मस्नस्थाऽमृतत्वमेवि/इवि श्रुय-

~~ -~--“- =~ ~ ~ ~^ भका ककन

१क. ख. ध. ड, च. छ. ज, न्न. द. च्यतोहि। २, च. इ. "तविप्रणार । ३ ग. “निरे ब्राह्म । ४ ख. “यसुद्लव" | ध. ज. यज्ञा । ५ क.ग. ड, छ. ज. छ. परमयनं । ५ क, क. ध. ब. द, ण. श्व्यतो है ७, ष. "मावस < भ. स्पष्टयति | ९न. ण. "ह्णा; ष १०क. ख, 2, रातिरि"।

४९८ वृहदारण्यकोपनिषत्‌ [वृषीयाभ्वाये

कत्वाद्रवनानाम्‌ । न .च देशान्तरेऽग्भिः शीत इति शक्यते श्ञापयितु- भगभ्ये वा देशान्तर उष्णयुदकमिति । न प्रत्यगात्मन्पानन्द्विज्ञान- वशानात्‌ । न विज्ञानमानन्दमित्येवमादीनां वचनानां शीतोऽग्रिरित्या- दिवाकयवत्पत्यक्षादिविरुद्धाथेपरतिषादकतवम्‌ ।. अनुभुयते त्वविशदा- थेता । सुख्यहमिति एखात्मकमात्मानं स्वयमेव वेदयते । तस्मात्परु- तरां प्रत्यक्ष ऽविरुदधार्थता । तस्मादानन्दं ब्रह्म विन्ञानात्मकं सस्वयमेव वदयते । तथाऽऽनन्दग्रतिपादिकाः श्रुतयः समञ्ञपाः स्युजेक्षत्की- डत्रममाण इत्येवमायाः पूर्वोक्ताः । न । कायेकरणाभवेऽनुपपत्तरविन्ना- नस्थ | शरीरवियोगो हि मोन्न भात्यन्तिकः। शरीराभावे च करणानुष- पर्तिराश्रयाभावात्‌ । ततश्च विज्ञानानुपपत्तिरकायं करणत्वात्‌ । देदा्य- भावे च विज्ञानोत्पत्तो सर्वेषां कायंकरणोपादानानर्थक्यपसङ्खः। एकत्व- क्रियैव न भवति तन्न विज्ञानादविवाकयस्यदविव श्रि विरोषो

भुति'वेरावाऽस्तीत्याशङ्ाऽऽह । न चेति । प्रयःपावकयोस्सवेतरैकरूप्यवदविज्ञानस्य।परि छोकवेदयेरिकङ्पत्वमेवेवि मावः। मानान्तरविरोवादासन्यानन्दज्ञानस्य समेव वा निषिध्यते तस्य क्रियात्वं वा निरा- क्रियते तच्राऽऽद्यं दृष्या । नेत्यादिना । तदेव स्पष्टयति । न विज्ञानमिति । सखज्ञानस्य गुणत्वाङ्ीकारात्कियात्वनिराकरणमिष्टमेवेति मत्वाऽऽह । अनुभ्रयते त्विति । अनुमतरमेवाभिनयति । इुख्यहमिति । वथाऽपि श्रुत्िविरोषः स्यादित्या शङुश्य प्रत्यक्षानुसारेण साऽपि नेतम्येत्याशयेनाऽऽइ । तस्मादिति । अलस्मन्यान- न्दृज्ञानस्य क्रियात्वानङ्गीकारात्कारकमेद पिक्षामावादित्येः | गुणत्वपक्षे च प्रत्यक्ष स्यानु गुणत्वादागमस्य विरोभिनस्वद्नुसारेण नेयत्वादविरुद्धागमस्य मूयस्त्वादि यति- दायः । अवरिरुद्धा्ता विज्ञान दिश्रुवेरिवि शेषः । गुणगुणिमवेऽमि नद्वेवश्रुविः ङाक्या मेतुमित्याशङ्कच लवे चत्वपक्षमाश्रित्याऽऽह । तस्मादानन्दमिति । यथाकयथं- चिद्रह्मण्यानन्दस्य वेधत्व भ्रुतीनामानुगुण्यमस्ती याह । तथेति । आनन्द वेचो बह्म- णीति चोदिते बिद्धान्तमाह । नेति । भागन्तुकमनागन्तुकं वा ज्ञानं मृक्तावानन्दं गोचरयति नाऽऽ इत्याह । कर्वति । अनुपपत्तिमेव स्फ।रयति । शरीरेति । कायैकरणयोरभवेऽमि मोक्षे ब्रष्नानन्दज्ञानं जनिष्यवे संसारे दि हैत्वपक्षत्याश- इष्याऽऽह । देहादीति । द्विवीयं दृषयपि । एकत्वेति । न हि ब्रह्म रपज्ञानेनेव वे्यानन्दरू¶ भवितुमुत्सहते विषय िषयिणोरेकत्वविरोष्तवश्चानागन्तुकममि ज्ञानं मुक्तौ नाऽऽनन्द्रमपिकरोतीत्यथेः । किच ब्ध वा मुक्तोवा संसारी वा ब्रह्मानन्दं

ध. ज. "मवगम्यते च दे २ ख. ड. स, द.णक्षायवि"। ६०, चवतीतिनत्रि1 ४द.ण, "याश" ५ ध, “शयमवि" । ९ ण. *शद्कयवे”। ७ घ, स्वसंवेदयते भ्ुति; शक्या नेतुमिति स्व५३।

धर्वमं बद्मणम।९] आनेन्दगिरिकृवरदीकार्तवकितिरशकिरभाष्यसमैता। ४९९६

विरोधाच्च । परं ेद्ह्याऽऽनन्दात्पमकमात्मानं नित्यविज्नानत्वा- नित्यमेव विजानीयात्‌ । तन्न । सेसा्य॑पि ससारविनिगफैः स्वाभाव्यं परतिष॑चेत । जखा्ञय इवोदकाॐरखिः तिष्ठो न पएरथक्त्वेन व्यवतिष्ठत भानन्दात्मेकबह्मविन्नानाय । तदा भक्त आनन्दात्मकमात्मानं वेदयत

इत्येतदनर्थकं वाक्यम्‌ । अथ ब्रह्मानन्दमन्यः सन्पुक्तो वेदयते प्रत्यगा- त्मानं चाहमस्म्यानन्दस्वदङूप इति । तदेकस्वविरोधः.। तथा च सतिं सरवंश्चुतिविरोधः। बुतीया च कर्पना नोपपचते । किंचान्पद्रह्मगश्च निरन्तंरत्मानन्द विज्ञाने विज्ञानाविज्ञानकर्पनानथंक्यम्‌ । निरन्तरं चेषा- स्मानन्द विषयं ब्रह्मणो विज्ञानं तदेव तस्य स्वभाव इत्यात्मानन्दं विजा- नातीति कल्पनाऽतुपपन्ना । अतद्ज्नानपसङ्गं हि कल्पनाया अथवत यथाऽऽत्मानं परं च वेत्तीति । न दीष्पाचासक्तमनसो नेरन्तयैणेषुन्नाना-

गोचरयेच्तत्राऽऽद्यमनुवदति । परं चेदिति । तस्मिनपक्ष न ब्रघ्न लरूपानन्दं वेत्ति वेनेकयादेकज विषयविषयित्वानुपपततेक्तत्वारति दूषयति । तन्नेति । नापि सेसारी ब्रह्मानन्दं गोचरयति स खल्वनिवृत्त संसारे संसारिणमात्मानममिमन्यमानो न बक्षान- न्दमाकडयितुमलं संसारे निवृत्ते तु तवो विनिमुक्तो ब्मल्ामाव्यं प्रविप्यमानस्तदानन्दं वहृदेव विषयीकतुं नाहंतीति तृवीयं प्रया । संसायेपीति । मुक्तोऽमि बद्मणोऽ- भिन्नो भिन्नो वेति विकल्प्यामिद्पक्षमनुमाषतरे । जरति । बद्मामिन्नस्य मुक्तस्य वदान- न्द्‌ विषयीकरणमुक्तन्यायेन निरस्यति । तदेति । मेदपक्षमनुवदति । अथेति । बध्रा-

नन्दं प्रयगात्मानापिवि संबन्धः । वेदनपरकारममिनयवि । अहमिति । तखमस्व।- दिश्रुत्िविरोषेन निराकरोति । तदेति । मृक्तो ब्रह्मणः सकशञाद्धिन्नोऽभिन्नो वाम द्धि्नाभिन्नस्तु स्यादित्याशङकन्याऽऽद । बरृतीपेति । सवेन मेदामेदवारस्य दूषिव- त्वादित्यथेः । ब्रमणः स्वानन्दस्यवेयतवे हेत्वन्तरमाह । किचान्यदिति । तदेवोपष- पादयति । निरन्तरं चेदिति । अारूयावधयोगस्य वर्दि कुत्रायेवस्वं॑तत्राऽऽह । अतद्ज्नानेति । देवदत्तो ` बुद्धिपूवैकारित्वावस्थायां खालीनमन्यं विविच्यं जानंति नान्यदेत्युमयथात्वदशेनाततत्राऽऽरूयातपरयोगो युज्यते नेवं बर्ण्यज्ञानपरसङ्गोऽस्बि नित्यज्ञानलमावत्वा्तथा च तत्राऽऽद्यातपरयोगो नाधेवानित्ययः । बह्मण्या- र्यातप्रयोगान्क्यं दृ्टान्वेन स्पष्टयति । न हीति । प्रत्यगात्मनि नित्य

१क.ग. द. छ. ज, ष. तत्रसं ६ त. 'वुक्तस्तत्स्वाभा" ३६. ग. घ. "पद्यते । ज ध. अ. "यिः प्रक्षि ५ च. इ, "त्मकं | ६ च. ट. विह्नाय ।७ ल. ग. ङ, छ. °न्तरभात्मा' । ८... तेत्रेति। ९ च. भ."तीयनमिप्रेया$ऽह्‌ । १० कन्क.ढ. तो ह्यव | ११कर् खन्य्यनजा।

~~ ~~~ ~~~ = ---~ ~ -~--~ (मि 11111 छ)

९०१ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [एरीयाध्याे

जञानकर्पनापा अथेवत्वम्‌। अथ विच्छिन्नमात्मानन्वं विजानाति । विज्ञा- नस्पाऽऽत्मविन्नानच्िदरेऽन्यविषयत्वपसङ्कः। आत्मनश्च विक्रियावच्वं ततश्वानित्यत्वपसङ्गः । तस्माद्विज्ञानमानन्दमिति स्वडपांन्वाख्यानपरेव श्ुतिनोऽ ऽत्मानन्दसंवेयत्वार्था । जक्षत्क्रीडननित्यादिश्वुतिविरोधोऽसषे- द्यत्व इति येन । सर्वात्मकत्वे यथाप्ाप्रानुवादित्वात्‌ । भुक्तस्य सर्वात्म भावे सति पत्र कृचिद्योगिषु देवेषु वा जक्षणादि परप्रं तच्थापाप्रमेवा- नूचते । तत्तस्येव सवोत्मभावादिति सवांत्मभावमोन्स्तुतये । पथापरा- ध्ातुवादित्वे हुःचित्वमषीति चेत्‌ । योग्पादिषु यथाप्राप्रजक्षणादिव- त्स्थावरादिषु यथापा्रहुःखित्वमपीति चेत्‌ । न । नामरूपकृतकायंकर- णोपापिसंपकंजनितश्रान्त्यष्यारोपितत्वात्छुखित्दुःखित्वादि षिशेषस्येति परिषहृतमेतत्सवेम्‌ । विरुदधश्रुतीनां च विषयमवोचाम । तस्मदेषोऽस्य ्षानत्वापिद्धि श्यति । अथेति । विच्छिन्नमिति क्रियाविशेषणम्‌ । परिहरति । विज्ञानस्येति । आत्मनो विज्ञानस्य च्छिद्रमन्तराकमसच्वावस्या तदाऽपि विज्ञानमस्वि चेत्तस्यान्यविषयत्वपसङ्कस्तथा च 'यत्रान्यत्पश्यवि" इयादिश्रते- रत्मिनो मत्येत्वपत्तिने चेत्तदा विज्ञानं वदा पाषाणवद चेतनत्वं विन्ञधिषूपत्वानङ्ीका- रादित्यथैः | आत्मनोऽनित्यज्ञानवसे दोषान्वरमाह । आत्मनेति । भानन्दज्ञाने बरह्माणि विषयविषयित्वायोगश्वेत्कथं विज्ञानादिवाक्यमित्याशङ्ययोपसंहरति । तस्मा. हिति । त्रह्मण्यानन्दस्यवे्त्वे श्रतिविरोधमुक्तं स्मारयति । जक्षदिति । सवे्राऽऽ- त्मनो गुक्तस्यैक्ये सति योग्याद्विषु यथा जक्षणारि प्रां तथैव वदनुवादित्वादस्याः रुने विरोधोऽस्तीति पररेदरवि। नेत्यादिना । तदेव प्रपञ्चयति । युक्तस्येति। किमनु- वादे एढमिति चेत्तदाह्‌ । तत्तस्येति । मुक्तस्य योग्यादिषु सवेत्राऽऽसममावादेव तत्र प्रं जक्षणौयत्र मुक्तिस्वुतयेऽनु धते तन्नानुवादतैयथ्येमिलयथैः । विदुषस्सा्त्मयेन योग्यादिषु प्रा्ठजक्षणाचनुादे स्यादतिपरसक्तिरिते शङुते । यथाप्रा्ेति । अवि- प्रसङ्गमेव प्रकटयति । योग्यादिष्विति । अविच्यात्मकनामरूपविरचितोपाविद्रयसंब- न्धनिबन्धनपिथ्याज्ञानाधीनत्वादात्मनि दुःखितवादिप्रतीवेने त्र वस्तुतो दुःखित्वे न च जक्षणाचपि वास्ववमाविचस्थेव मुक्तिस्तुवयेऽनुतरादाहुःखित्वस्य हि नानुवादोऽति- हीनत्वप्ठेरिति परिहरति । नेत्यादिना । यसु विरुदधश्चविदटेनीऽऽगमारथा निर्णीतो भवतीति तत्राऽऽह । विरुद्धेति । वे्त्ववे्त्वादिशरुतीनां सोपाधिकनिर- पराभिकविषयत्वेन मधुकाण्डे ग्यवस्थोक्तेयथैः । ब्राह्मणाधेमुपरेहरवि । तस्मादिति । १ क, "नातीति | २ ग. ध. ज. "पाष्या" । ३, ` १ क. "नातीति । रग. घ. ज. "पार्या । ३४. "मोक्षः स्ृयते ।यं'। ४ घ. ण, गत । ।य। ४ध्‌, ण, शते । ५ ण्‌. "लरामदि' । ६ ध, "गवेव मु“ ।

गरव बह्नणम्‌।९} आनन्दगिरिकृतदीकासवङितशांकरभाष्यसमेता। ५०१

परम भानन्द इतिवत्सर्वाण्यानन्दवाक्यानि द्रष्टव्यानि ॥ ७॥ २८॥ इति व्रहदारण्यकोपनिषद्धाष्ये वृतीयाध्यायस्य नवमं ब्राह्मणम्‌ ॥ ९ ॥ इति श्रीमद्रोविन्दभगवत्पृज्यपादशिष्यस्य परमहंषषपरित्राज- कावायस्य श्रीमच्छंकरभगवतः कती ब्रहदारण्यकोपनि- षद्राष्ये वृतीयोऽध्यायः॥ ३॥

ब्र्ण्यानन्दत्य वेचताया दुतिङ्पत्वं तच्छब्दाधेः । यथैषोऽस्येत्यथ मेदो न अ क्षितः सवोत्ममावस्य प्रङ्तत्वात्तया विज्ञानादिवाकयेष्वानन्दस्य वेधवा न विवक्षिता |

! उक्तरीदया तदेधताया इष्परतिपादत्वात्तस्मादनतिशयानन्दं चिष्रैकतानं वस्व श्षिद- मिथः ॥ ७॥ २८ ॥

हृति ब्रहदारण्यकोपनिषद्राष्यरीकायां तृतीयाध्यायस्य नवमं ब्राह्मणम्‌ ॥९॥ इति श्रीमतरमहसपरििाजकाचयेश्रीमच्छुद्रनिन्द्पूज्यपादरिष्य- श्रमदानन्दज्ञानविरचितार्या बइद्‌ारण्यकपनिष्दा- ष्यटीकायां तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥

ना मा याणि

१६, ज, "मान

५०१ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [ चषुपाष्याये

ॐ जनको ह वैदेह आसांच्करेऽथ ह यान्न- वल्क्ेय आवव्राज । तश होवाच यान्नवल्क्य किमर्थमचारीः पशूनिच्छन्नण्वन्तानिति ।

जनको ह वेदेह भसांवक्रे । अस्य संबन्धः । शारीराचानष्टौ पुरषा- निरुष्न प्रत्युष्ठ॒पुन्दये दिगभेदेन च पुनः पञ्चधा व्यु हदये प्रत्यु हृदयं शरीरं च पनरन्योन्यप्रतिष्ठं प्राणादिपश्चद्रस्यात्मके समानाख्पे जलगदात्मनि शत्र उपसंहृत्य जगष्ात्मान शारीरहदयद्धतावस्थमतिक्रा- न्तवान्य ओपनिषदः पुरुषो नेति नेतीति व्यपदिष्टः स साक्षाच्ोपा- दानकारणस्वष्पेण च निदिंष्टो विक्नानमानेन्दमिति । तस्येव वागादि. देवताद्रारेण पुनरधिगमः कतैत्य इत्यधिगेमनोपायान्तरार्थो ऽयमारम्भो ब्राह्मणद्वपस्य । भाख्यायिका त्वाचार पदशचनायी । जनको ह वैदेह भार्षा- सक्र आसनं कृतवानास्थापिकां दत्तवानित्प्थः । दशनकामेभ्यो रज्ञः । अथ ह तस्मिन्नवसरे यान्नवस्क्य आवव्राजाऽऽगतवानास्नो योग लेमार्थ रात्नो वा विविदिषां शृटाऽऽनुग्रहाथेम्‌ । तमागतं याज्ञवस्क्यं धथावतपूरजां कृत्वोवाच हीक्तवाञ्जनको हे पाज्ञवस्क्य किम्थमचारीराग- तोऽसि कि पशूनिच्छन्पुनरप्याहोस्विदण्वन्तान्सृक्ष्मान्तान्तृक्ष्मवस्तुनि-

पवंस्मिन्नध्याये जल्पन्यायेन सचिदानन्दं ब्रह्म निधोरिवम्‌ । इदानीं वदन्या- येन तदेव निषौरवितुमध्यायान्तरमववारयति । जनक इति । तत्र ब्राह्मणद्रयस्या- बान्तरसंबन्पं प्रतिजानीते । अस्येति । तमेव वक्तुं वृत्तं कीवेयति । शारी. शाचानिति । निरुह्य पत्यु्येति विस्वाये व्यवहारमापा्ेययेः । प्रत्युह्य हृदये पुन- रुपसंहृस्ये पि यावत्र । जगद्‌ त्मिनीत्यन्याङकोक्तिः । सूत्रशब्देन वैत्कारणं शवे । सविक्रमणं तैहूणदोषासंसष्टत्वम्‌ । अनन्वरब्राह्मणद्वयवाल्मयैमाह । तस्यैवेति । वागायविष्ठत्रीष्वग्न्यादिदेववादु ब्रह्मदध्द्िरेयषेः । पूर्वाक्तान्वयन्यविरेकारि- सधनपिक्षयाऽन्तरश्ब्दः । भाचायेवता श्रद्धादिसंपनेन विचा छम्षव्ये- ल्याचारः । अप्राप्ठपाधियौगः प्राघ्स्य रक्षणं क्षेम इवि विमागः ।

१ घ ट, "नन्द्‌ ब्रह्मेति ।२क, नमोपा ३ ्ञ.^भ््रो हि राजा राजभ्यः भ | रक.ग. रजा । ५ इ, ग्यह्य | ६ ण, तत्तका" । ७ ण. तत्तद्रू" ! ८ ध. ण, ˆ रणत्य ।

ध ब्राह्मणम्‌ । १] आनन्दगिरिकवटीकासतव छितशाकरभाष्यसमेता। ९०३

उभयमेव सभ्राडेति होवाच ॥ १॥ यत्त कथिद्त्रवीत्तर्खृणवामेयत्रवीन्मे जिता शओेिनिर्वाग्े ब्रह्मेति यथा मातमान्पि- तृमानाचार्यवान्त्रयात्तथा तच्छेरिनिर्र- वीदयाग्बै ब्रह्मेयवदती हि किर्स्यादिय-

णंयान्तान्पश्नान्मत्तः श्रोतुमिच्छनिति । उभयमेव पशन्प्नाश्च हे सम्राट । सन्नराहिति वाजपेययाजिनो शिङ्क यश्वाऽऽज्नञया राज्यं प्रशास्ति स सश्राटर्‌ तस्याऽऽमनच्रणं हे सश्राडिति समस्तस्य वा भारतस्य दष॑स्य राजा ॥ १९॥

कितु यत्ते तुभ्यं कश्चिदव्रवीदाचार्योऽनेकाचायेसेवी हि भर्वास्तर्घ्ु- णवामेति । इतर आई । अव्रवीदुक्तवान्मे ममाऽऽचार्यो जित्वा नामतः शिलिनस्पापत्यं शेखि{नगीग्े ब्रह्मेति वाग्देवता ब्रह्मति। आहेतरो यथा मातृमान्माता पस्य व्रियते पुत्रस्य सम्यगनुशाषयनुाप्तनयन। स मातु- मोन्‌ । अत ऊर्ध्वं पिता यस्यानुशास्ता स पितृमान्‌ । उपनयनादृष्वे- मा समावतेनादाचा्यो यस्यानुशास्ता स आचायेषान्‌ । एवं शद्धिनिय- हैतसंयक्तः स पसाक्नादाचापः स्वयं न कदाचिदपि परामाण्याद्यमिचररेति स यथा ब्रुपाच्छिष्यार्थं तथ।ऽसौ जित्वा शङिनिरुक्तवान्वागये ब्रह्मेति । अवदतो हि कि स्यादिति।न हि पूकस्येहाधमयुत्राथं वा किचन

[71 त त शा ` शा ० ~~~ ~~~ ~~~ ~~ ~ -~----~-.~ ~ ---~ --~ ~~ ~ = ~~ ~~ -- -~--~ ---^-~~~-~ ~~~ नि ० क = = क नज

भारतस्य वरपैस्य हिमवत्येतुपयंन्तस्य देशस्येवि यावत ॥ १॥ ५ [जप्‌ क्ष ०, तन्न राजानं प्रति प्रश्नमृत्थापयति । कितिविति । कश्चिदिति विशेषणस्य तात्यैमाह । अनेकेति। पामाण्यमाप्तवम्‌। यथोक्ताथौनुमादने युक्तिमाह । न हीति।

१क.ध्‌. ड. छ, ट. ठ. इ. द, "दिनोऽ।२घ.ट्‌ | इतिदेवाच। स 1३ क. गछ, ज. क्च ङं समस्तः | जप्त. (ह जनकः | अ । ५ वरध. इ. च. जन ढ. -मांस्तत। ५ क्र. च. छ. 'गुक्तबुद्धिगचा" । ७ क, त. ह. छ, प्त. उ, “तीति । ८ घ. `य तत्तया । ९ न्न. इ, "माण्या- तवे प ।

५०६ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [चतुषौष्याये

ब्रवीतु ते तस्याऽऽयतनं प्रतिष्ठां न मेभ्रवीदि- त्येकपादा एतत्सम्राडिति प वेनो वहि यान्न वस्क्य । वागेवाऽऽयतनमाकाशः प्रतिष्ठा प्रजन येनदुपासीत । का प्रज्ञता याज्ञवल्क्य । वागेव सम्राडिति होवाच । वाचा वे सभ्राडबन्धुः प्रज्ञायत

स्यात्‌ । किं दव्रबहुक्तवां स्ते तुभ्यं तस्य ब्रह्मण भायतनं प्रतिष्ठां चं । भायतनं नाम शरीरप्‌ । प्रतिष्ठा त्रिष्वपि काटेषु प आश्रयः । आहे. तरो न मेऽत्रवीदिति । इतर आह । यद्येवमेक्पद्वा एतदेकः पादो यस्य ब्रह्मणस्तदिदमेकपाहह्य निभिः पादेः गुन्यमुपास्यमानमपि न एखाय भवतीत्यर्थः| ययेवं स त्वं विद्वान्षननोऽस्मम्पं ब्रूहि है याज्ञवल्क्येति । स चांऽ5ऽह वागेवाऽऽयतनं वौरदेवस्प ब्रह्मणो वागेव करणमायतनं शरीर- माकाशोऽग्पाकृताख्यः प्रतिरीत्पत्तिस्थितिरयकरेषु प्रजनत्येनदुपासीत पर्ेतीयमुपनिष्ह्ह्मणश्चतुर्थः पादः प्रज्ञेति कृतवेनद्नह्मोपासीत । का प्रज्ञता याज्ञवस्क्य पि सयमेव पज्ञोत प्रज्नानिमित्तप्‌ । यथाऽऽयतनप्रतिषठ ब्रह्मणो व्यतिरिक्ते तद्रत्किम्‌ । न । कथं तर्हि वागेव एभ्राडिति होदाच वागेव प्रज्ञेति होवाचोक्तवान्न भ्पतिरिक्ता प्रज्ञेति । कथं पुनर्वागेव प्रज त्यु्यते । वाचा बे सच्राडूबन्धुः प्रज्ञायते ऽस्माकं बन्धुरिल्युक्ते प्रज्ञायते

यथोक्त ब्ह्मत्रिचया कतकूलयत्वं मन्वानं राजानं प्रत्याह । कितिति । आय- तनप्ररिष्ठयेरेकत्वात्पुनरुक्तिमाशङ््य विभजते । आयतनं नामेति । एकपा- दत्वेऽपि ब्रह्मणस्तदुपासनादरि्टसिद्धिरिति चेननेल्ाह । त्रिभिरिति । ब्रूहि पति छठामायतनं चेति रोषः । प्रश्मेव त्रिवृ गोति । फि स्वयमेवेति । प्रज्ञा निमित्तं यस्या वाचः सातथा | द्विवीयपक्षं विशदयति | यथेति व्यतिरे कपक्षं निषेधति । नेति । आकादक्षापू्रफं पन्षान्तरं गृहाति । कथं तर्हीति ।

२ 1

१ 1 गिरी

१च.छ. च द. श्यद्‌" | २घ.छ.ज.वा। ३. ज, होवाच।४ग. गग्दव। ५, “वतस्य । ६ च. ढ, "तिष्ठाऽऽभरयु ६१" ।*७ क, ल. ग. घ, इ. च, छ, ज. द, येतद | < क

[ # [|

क, ग्‌, ध्‌, । 2 च्‌, (3.9 ज इ, तवतद् 1

[पम मलम्‌ ।१] भगम्दगिपिठतहीकासेवरिलसोकरमाभ्या। = १०५

ऋग्वेदो यजवदः सामवेदो ऽथवोङ्किरस हतिहासः प्राणं विद्या उपनिषदः शछोकाः सूत्राण्यमुग्पास्यानानि व्याख्यानानीष्ट^ हुतमाशितं पायितमयं च रोकः परश्च रोकः सर्वाणि च भूतानि चेव सम्राट्‌ पन्ना यन्ते वाग्वै सम्ाद परमं ब्रह्म नेनं वाग्जहाति सवा- ण्येनं मूतान्यभिक्षरन्ति देवी मृत्वा देवानप्येति य एवं विद्वानेतदुपास्ते । हस्तयृपम्‌* सहसरं ददामीति होवाच जनको वैदेहः । स होवाच याज्ञवल्क्यः पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति ॥२॥ यदेव ते कशिद्त्रवीत्तच्छणवामेयत्रवीन्म उदडूः शोलबा- यनः प्राणो वे ब्रह्मेति यथा मातृमान्पि- ` बन्धुस्तथरेदादि । इष्ट पागनिमित्तं धमेजातं हृतं हामनिमत्तं च । आशितमन्नदाननिमित्तं पापितं पानदाननिमित्तमयं च खोक इदं च जन्म परश्च छोकः प्रतिपत्तव्यं च जन्म सर्वाणि च भ्तानि बौवेव धश्रादट्‌ प्नायन्तेऽतो वाग्पे सन्नाद्‌ परमं ब्रह्म नेनं षथोक्तत्रह्मपिदं वाग्जदाति। सवाण्येन भतान्पभिक्षरन्ति बरिदानादिभिरिह । देवो भृत्वा पुनः शरीररतोत्तरकारं देवानप्पेत्यपिगच्छति य एषं विद्भानेतदुपास्ते। रिद्यानिष्क्रयार्थं हस्तितुर्य ऋषभो हस्त्परषभो यस्मिन्गासदस्रे तद्ध- स्त्यषभं सहं ददामीति होवाच जनको वैदेहः । स होवाच यान्न वह्क्पः । अननुशिष्य शिष्यं कृताथेमकरत्वा शिभ्याद्धनं न हरेतेति मे मम पिताऽमन्यत ममाप्यपमेवामिप्रापः॥ २॥ यदेव ते कश्चिदत्रवीदुदह्यो नामतः शुखख्यापत्पं शोल्बा. _ पनोऽतरवीतयाणो वे ब्रहेति माणो वावन पवत्‌ । बलिदानमुपहारसम्पेणम्‌ । आदिशब्देन सक चन्द्‌नवच्रारकारादि प्रहः । व्रिचा- निष्क्रयाथैमुवाचेति सवन्धः। पितुरेतन्तमम्तु तव किमायातं तदाह । ममापीति ॥२॥

भिष्पहरिरि' । ४गर्"्मोष' | ५ ग. च, जर छ इ. "पदेव । ६४

५०६ दषारण्यकोपनिषत्‌ जदुषौष्पापे

तृमानाचार्थवान्ब्रूयात्तथा तच्छीटबायनोऽत्रवी- त्माणो वै ब्रह्मेयप्राणतो हि कि५ स्यादियत- वीत ते तस्याऽऽयतनं प्रतिष्ठं न मेऽ्रषीदि येकंषाद्वा एतत्सम्राडिति स वे नो ब्रूहि याज्न- कंय प्राण एवाऽऽयतनमाकाशः प्रतिष्ठ प्रियमियेनदुपासीत का प्रियता याज्ञवल्क्य प्राण एवं सम्राडिति हीवाच प्राणस्य वे सरा ट्कामायायाज्यं थाजययप्रतिग्रह्यस्य प्रतिग्र- ह्लायपि तत्र वधाशद्ं भवति यां दिशमेति प्रणस्येव सम्राट्‌ कामाय प्राणो वै सप्राट्‌ परमं ब्रह्म नैनं प्राणो जहाति सर्वाण्येनं मूतान्य- भिक्षरन्ति देवो मत्वा देवानप्येति थ एवं विहा- नेतदपास्ते दस््युषभ* सहश ददामीति हावाच जनको वैदेहः स होवाच याज्ञवल्क्यः पिता मऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति ॥ ३ ॥ प्राण एबऽ9 यतनमाकाशः पतिष्ठोपनिषत्मियमिस्येनैदुपासीत । कथं पुनः ` प्रियत्वं पाणस्पवे हे साट्‌ कामाय प्राणस्यार्थायायाज्यं याजयति पतितादिकमप्यप्रतिष्ह्स्याप्युप्रादेः प्रतिश्हत्यपि तत्र तस्यां दिशि वधनिमित्तमाशङ्कं वधाशङ्कत्य्था पाँ दिशमेति तस्कराधाकीर्णा च तस्यां दिशि वधाशङ्कं तचैतत्सर्वं प्राणस्य प्रियत्वे भवति प्राण॑स्येव सश्नाद्‌ कामाय । तस्माल्पागो वै सन्नाट्‌ परमं ब्रह्म नैनं प्राणो जहाति। समानमन्यत्‌ ॥ ३॥ शब्दः करणवरिषयः । परतितादिकमित्यादिषदमकुकीन यहायेम्‌ । उग्रो जाविविशेषः। भादिशब्देन म्ेच्छगणो ग्रह्यते ॥ ३ ॥

[° 1 ए ए 2 1

१.१. च. छ. इ, "सेतदु) २घ.जण्ट, णस्य तः । ३ कग. ध. डच. ज, इ. "तरेतदु" । ४. ज. इ. "गत्यै ष

धमं ब्राद्मणब। १1 भनन्दगिरिढवदीकोतेवकितिशोकरभाष्यसमेता। ५०७

यदेव ते कथिद्त्रवीत्तच्छणवामेयत्रवीन्मे बकं वा्प्णशवधव ब्रह्मेति यथा मात्रमान्पित्रमानाचा- यवान्रूयात्तथा तहार्ण्णोऽ्रवीचव बरह्यत्यप- श्यतो हि कि% स्यादित्यत्रवीत् ते तस्याऽऽय- तनं प्रतिं न मेऽत्रवीदियेकपादा रएतत्सम्रा- डितिसवेनोघ्रूहि यान्नवल्क्य चश्चरेवाऽ5- यतनमाकाशः प्रतिश सयमियेनदुपासीत का सत्यता याज्ञवल्क्य चुरेव सम्राडिति होवाच चष्चषषा वे सम्राट्‌ पश्यन्तमाहृरद्राक्षीरिति स आहाद्राक्षमिति तत्सत्ये भवति चवै सभ्राद्‌ परमं ब्रह्म नेनं चशुर्जहाति सर्वाण्येनं मूतान्य- मिक्षरन्ति देवो भूत्वा देवानप्येति य एवं विदानेतदुपास्ते हस्स्युषभ> सहश्च ददामीति होवाच जनको वैदेहः स हीवाच याज्ञवल्कय पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति ॥ ४ ॥

यदेव ते कश्िद्धकरितिं नामतो इृष्णस्यापत्यं वा््णशक्षरवे बह्मेत्या दित्यो देवता चक्षुष्युपनिषत्छत्यम्‌ । पस्माचछ्ोत्रेण श्चतमरदतमपि स्पा तु चक्षषा दृष्टम्‌ । तस्माद्रे सन्नाट्‌ परयन्तमाहूर द्राक्षीस्त्वं हस्तिन. मिति स चेदरद्राक्षमित्याह । तत्सत्यमेवे भवति । यस्त्वन्यो ब्रयादहमश्नौ- षमिति । तद्यमिचरेति । यत्तु चश्षुषा इष्टं तदन्यभ्निवारित्वात्सत्पमेव भवति ॥ ४॥

चक्षबद्मणः सलयत्वे साये । यस्मादिति । उक्तमेवापपादयवि । यस्त्विति ॥५॥

१ग. च. ढ. ्येतबु २च.ढ. "हर्लोफा अदा" । च. ढ. चेत्तनाहादाक्षमिति। त । हग घ.ज. छ. शत्सत्यं म 1५ स. इ. घव, शदयपि य । ६१. न. ण. तत्मादिति। करश्च भ्‌. इ, यत्विति ॥

५०८ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ . [चवुधोभ्बाये

यदेव ते केशिद््रवीत्तच्छणवामेत्यत्रवीन्मे गई भीविपीती भारहाजः रोर वे ब्रह्मेति यथा मातु- मान्पितुमानाचार्यवान्बूयात्तथा तदारदाजोज- वीच्छरोतरं वे ब्रह्येरयशुण्यतो हि किः स्यादि-

` स्यत्रवीन् ते तस्याऽऽयतनं प्रतिणं न मेऽ्रवी- दित्येकपाहा एतःसभ्राडिति स वैनो ब्रहि यान्नवस्क्य श्रोत्रमेवाऽऽयतनमाकाश्चःप्रतिणऽ- नन्त इ्येनदुपाीत काऽनन्तता याज्ञवल्कय दिश एव सघ्राडिति होवाच तस्माहै सम्राडपि थां कां च दिं गच्छति नेवास्या अन्तं गच्छ- त्यनन्ताहि दिशो दिल वे समाट श्रोत्रश श्रीत्रं वै सश्रार्‌ परमं ब्रह्म नेन भ्रतरं जहाति सर्वाण्येनं भूतान्यभिक्षरन्ति रेव भूत्वा देवान- प्येति य एवं विदानेतदुपास्ते हस्स्युषभर सहश्च ददामीति होवाच जनको वैदेहः प होवाच याज्ञवल्कयः पिता मेऽमन्यत नाननु- शिष्य हरेतेति ॥ 4॥

येव ते गदेभीविपीतं इति नामतो भारद्राज्ो गोत्रतः श्रोत्रं वै ब्रहेति । श्रोत्रे दिग्देवताऽनन्त इत्येनहुपाक्तीत । काऽनन्तता श्रोत्रस्य । दिश एव श्रोजस्याऽऽनन्त्यं यस्मात्तस्माद्रे सन्नराट्‌ प्राचीमुदीचीं वा यां कांचिदपि दिशं गच्छति नैवास्या अन्तं गच्छति कश्चिदपि । अतोऽ मन्ता हि दिशः । दिशो वे सज्ाट्‌ श्नोजम्‌ । तस्मादिगानन्त्यमेव श्रो स्पाऽऽनन्त्यम्‌ ॥ ५॥

दिक्षामानन्त्येऽपि भोत्रस्य किमायातं तदाह । दिशो वा इति ॥ ५॥

११, ख. इ. त्येतदु। २ करल, ग. ध, इ, च, उ, ज, इ, ^स्येतदु।

पथमे आद्रणय्‌। १] भानन्दगिरिङतरीकाकषवरितरशांकरभाष्यतमेत।। ९०९

यदेव ते किद्त्रवीत्तच्छणवामेत्यव्रवीभ्मे सय- कामो जाबारो मने) वे ब्रह्मेति यथा मातमान्पि- तमानाचायंबान्द्रयात्तथा तजाबारोऽ्वीन्मनी व ब्रह्मेयमनसो हि किर स्यादित्यत्रवीत्त ते तस्याऽऽयतनं प्रतिं न मेऽत्रवीदित्येकपादा एतत्सभ्राडिति मस वेनो द्रि याज्ञवल्क्य मन एवाऽऽयतनमाकाशः प्रतिष्ठाऽऽनन्द इध्येनदु- पासरात काऽऽनन्दता याज्ञवल्क्य मन एव सश्राडिति होवाच मनसा वै सम्राट्‌ ियम- भिहारयेते तस्यां प्रतिरूपः पुत्रो जायते स आनन्दो मनो वे सम्राट्‌ परमं ब्रह्म नैनं मनी जहाति सवाण्येनं भ्रतान्यभिक्षरन्ति देवी मृत्वा देवानप्येति थ एवं विद्यानेतदुषास्ते हस्त्यु- षभ सदस्षं ददामीति हौवाच जनको वैदेहः स होवाच यान्नवल्क्यः पिता मेऽमन्यत नान- नशिष्य हरेतेति ॥ ६ ॥

[1 1 8 1)

सत्यकाम इति नामता जबारूपा अपत्य जाबालः । चन्द्रम। मनसि देवता । आनन्द इत्युपनिषत्‌ । यस्मान्मन एवाऽऽनन्दस्तस्मान्मनता वे सन्ताट्‌ च्चियमभिकामयमानोऽभमिहापंते परा्थंयत इत्यथः । तस्मायां न्निपमनमिकामयमानोऽनिहापते तस्यां प्रतिषटपोऽनुहपः पुत्रो जापते ष आनन्दहेतुः पुत्रः स येन मनका निवत्प॑ते तन्मन आनन्दः ॥ ६ ॥

~ == १ 1 1 1 वि हि ष १ ^

1 ध। --~-- ~> जान -0 नाः न कणि

[इ

हथाऽपिं कथमनिन्दरत्वं मनः मवति ठवत्राऽऽह । घ यनेति ॥ ६॥

0 9 1 का 1 0 1 ष क जत चा-व काणक मक 9

१ ग. च. इ. त्येतदु ।

। -पपषगीीकषारीषगीणीीषेीमी 11 १8 त 1 ह

९५११ बृहारण्यकोपनिषतः [जंपुपोष्वाये

यदेव ते कथिद््रवीत्तच्चणवामेयत्रवीभ्मे विदग्धः शाकंयो हृद्यं वे ब्रह्मेति यथा मातमास्पितृमानाचार्यवान्बरूयात्तथा तच्छाक- ल्योऽत्रवीडदयं वे ब्रह्मेयहूद्यस्य हि कि स्यादि्यत्रवीचु ते तस्याऽऽयतनं प्रतिं न मेऽतरवीदित्येकषाहया एतत्सम्राडति स वेनो रहि याज्ञवल्क्य हृद्यमेवाऽऽयतनमाकाशः प्रतिष्ठा स्थितिरि्येनदुपासीत का स्थितता यान्नवल्क्य हृदयमेव सम्राडिति होवाच हृद्यं वै सम्राट सर्वेषां मूतानामायतनश हृदयं वै सम्राट्‌ सवैषां मतानां प्रतिष्ठा हृदये दयेव समोर सर्वाणि भूतानि प्रतिष्ठितानि भवन्ति हृद्य वै सम्राट्‌ परमं ब्रह्म नेन हृदयं जहाति सर्वाण्येनं भ्रतान्यमिक्षरन्ति देवो भ्रूत्वा देवा- नप्येति य एवं विदहनेतदुपास्ते रस्स्युषभः सहस्रं ददामीति होवाच जनको वैदेहः स होवाच याज्ञवल्कयः पिता मेऽमन्यत नाननु-

विदग्धः शाक्यो हदयं वे ब्रह्मेति । हृदयं वै सन्रादट्‌ सर्वेषां भृतानामायतनप्‌ । नामद्पकमात्मकानि हि भूतानि हद- याश्रयाणीत्यवोचाम शाकल्यगब्राह्मणे हृदयप्रतिष्ठानि चेति । तस्मा- डूदये हेव सश्नाट्‌ सर्वाणि भूतानि प्रतिष्ठितानि भवन्ति ।

कथं हृदयस्य सवैभतायतनत्वं तत्पाविष्ठातं च वदाह । नापष्पेति । तस्मादिंवि शाकल्यन्यायपरामशेः । भरतानां हृदयपतिष्ठत्वे एङिवमाह ।

१ग, च. इ, 'त्येतदु ।

हीयं माद्नणय्‌।२] भानन्दमिरिडदीकासंदछितिशाकरभाष्यसमेता। ५११.

शिष्य हरेतेति ॥ ७ ॥ इति वृहदारण्यकोप- निषदि चतुथीध्यायस्य प्रथमं ब्राह्मणम्‌ ॥१॥ जनको ह वदेहः कूर्वादुपावसर्पद्वाच नम- स्तेऽस्तु यान्नवल्क्यानु मा शाधीति स होवाच यथा वे भ्राण्महान्तमध्वानमेष्यन्थं वा नावं वा समाद्दीतैवमेवेतामिरपानिषदिः समा- हितात्माऽस्येवं शन्दारक व्यः सत्न तस्मादृदयं स्थितिरित्युपासीत हदये च प्रजापतिर्देवता ॥ ७ ॥ इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्वाष्ये चतुथाध्यायस्व प्रथमं ब्राह्मणम्‌ ॥ १॥ जनको ह वेदेहः । पस्मात्छविशेषणानि सर्वाणि ब्रह्माणि जानाति यान्नवल्क्यस्तस्मादांचपिकत्वं हित्वा जनकः कूचौदाप्तनविरोषादुत्थायोष समीपमवसपेन्पादयोनिपतनित्पथंः | उवाचोक्तवाक्नमस्ते तुन्पमस्तु है यान्नवल्क्पानु मा शाध्यनुज्ञाधि मामित्यर्थः । इतिशब्दो वाक्यपरिष- माप्त्य्थः । स होवाच यान्नवस्क्यो यथाव रोके हे सन्राद्‌ महान्तं दी्षमध्वानमेष्यन्गमिष्यन्रथं वा स्थरुन गमिष्यन्नावं वा जखन गमिष्यन्समाददीत । एवमेवैतानि ब्रह्माण्येतामिरपनिषद्वियुक्तान्युषा- सीने: समाहितात्पाऽस्यत्पन्तमेतामिरूपनिर्षाडः सयुक्ताःमाऽसि । म केवलमुपनिषत्सर्माहित एवं एृन्दारकः पज्यश्चाऽऽद्यश्चेश्वरो न दरिद्र

क्कि = भी हि 0 १ 1 |

तस्माङ्दयमिति ॥ ७ ॥ इति अरीवहदारण्यकोपनिषद्राष्यरीकायां चतुधाध्यायस्व प्रथम ब्राह्मणम्‌ १॥ पूवेस्मिन्तराह्मणे कानिचिदुपासनानि ज्ञानसाधनान्युक्तानि । इदानी बह्मणस्पज्ञेयस्य जागर दिद्रारा ज्ञानायै ब्राह्मणान्तरमव्रवारयति । जनको हति । रज्ञो ज्ञानित्वाभि- मनि शिष्यत्वविरोपिन्यपनीवे मुनि प्रवि वस्य शिष्यत्वेनोपपकत्ति दरयति । पस्मा हिति । नमस्कारोक्तेरुदेश्यमूपन्यस्यति । अनु मेति । अभटमनुलासनं कतुं प्राची. नज्ञानस्य फैलामाप्तहेवुत्वोक्तिदारा परमलहतुरात्मज्ञानध्वति विवक्षिता वत्र राज्ञो जिन्ञासामपादयति । सहेत्यादिना । ययाक्तगुणपपन्रश्चेदहं वर्हि कवापलान्न मे कतैव्यमस्वीयाशङ्भयाऽऽह । एवमिति । याज्ञवल्क्यो राज्ञो जिज्ञाप्तामापयं कर्मण विजा । २. ब्दार्थ"। ३१. ध. ५.च्‌. ज, च्यैलं। षग, ड. छ ट. क

देशे हे।५ ढः ठ. सोन एनेषामपसनानि कुषैनपमा" । ग. ध. च. ज, “सीन पएतेषामृपासनां कुत न्मा" । ९ ल, ढ, फटमुपरामनदहे" । ७ त, न. इ. "द्षितत्वात्तत्र । < छ उ, टिक)

५१३ कृहवारण्यकोपनिषत्‌ [बतुषौष्वमि

धीतवेद्‌ उकीपनिषत्क इती विमुच्यमानः छ गमिष्यक्षीति नाहं तद्रगवन्वेद्‌ यत्र गमिष्या- मरत्यथ वे तेऽहं तदक्ष्यामि यत्र गमिष्य- सीति त्रवीतं भगवानिति ॥ १॥ इन्धो ह वे नामेष योऽयं दृक्षिणेऽश्षन्पुरूषस्तं वा

पणी

इत्यर्थः । भधीतवेदोऽधीतो वेदो येन स त्वमधीतवेद उक्ताश्चोपनिषद आवरवस्तुभ्यं स त्वमुक्तोपनिषत्क एवं सवंविभूतिसषपन्नोऽपि सन्भपम- ध्यस्थ एव परमात्मज्ञानेन विनाऽक्रतार्थं एव तावदिस्यथः । पावत्परं ब्रह्म न वेत्सि । इतोऽस्मादेदाद्विमुच्यमान एताभिर्नारथस्थानीवमिः समादितः क कस्मिन्गमिष्यत्ि किं वस्तु प्राप्स्यसीति । नाहं तद्रस्तु भगेवन्पू नावन्वेद जाने यन गमिष्यामीति । अथ ययेवं न जानीषे यत्र गतः कृताधेः स्यां अहंवेते तुभ्यं तद्वक्ष्यामि यत्र गमिष्यसीति। बरपीरठुं भगवानिति । यदि प्रसनो मां प्रति। शृणु ॥ १॥

इन्धो ह वै नाम। इन्ध इत्येवंनामा । पश्चतु ब्रह्मेति परोक्त आदित्या- न्त्गेतः पुरुषः स एष योऽयं दक्षिगेऽप्षन्क्षणि विशेषेण व्यवस्थितः। सथ पतरयनामा। तवा एतं पुरुषं दीप्रिगगल्वस्पत्यक्षं नामास्पेन्ध

~~ जज 9

का क क = = ~ = ~ ~ =^ = यि सानन

षृच्छति । इत इति । प्रखस्तुरिषये गतेरयोगात्यश्नप्िषयं विवक्षितं संक्षिपति । कि बस्त्विति । रज्ञा स्वकीयमज्ञतमुपेय शिष्यत्वे सीरत प्रद्युक्तिमवतवारयवि । अथेति । तत्रपक्षितमथशब्दसूचितं पूरयति । यथ्ेवमिति । आज्ञापनमनुचितमिति शङ्कं वरयति । यदीति । परसादामिमुख्यमात्मनः सूचयति । शुण्विति ॥ १॥

धिश्वतेजसपज्ञानुवादेन तुरीयं बह्म दशोयितुपादौ परिश्वमनुवदति । इन्ध इति । कोऽसातिन्धनामेति चेत्तमाह । यश्चक्षुरिति । अपिदैवतं पुरषमुर्खाऽध्यातमं वं दशेयति । योऽयमिति । वस्य पूदरैसमि्नपि ब्राघ्मणे प्रस्तुतत्वमाह्‌। स चेति । परते पुरुषे विदुषां सेमतिमाह । तं वा एतमिति । इन्धतवं सायति। दीीति । पयक्तस्य

० ०५० [कि 1 ए 1 ए ति ,।

[ष

१ स. ट. तुमेमनग तुनोभ २क. ख. ड, छ. ज. छ, दो यस्य सेऽयप।३क, छ. ज स्यामहं ४ त. ड, "तुमम्‌" | ५ ख. ग.ध. इ. चन छ. ज. छ. द, पुन्हे ।९क्‌, ग, छ. इ. "दष ए ।

रे भादमणम्‌।२] भानन्दगिरिहतदीकासमष्ितशाकरमाप्यतमेता | ५९१६.

एतमिन्ध५ सन्तमिन्द्र इत्याचक्षते परोक्षेणेव परीक्षपिया इव हि देवाः प्रस्यक्षरिषः ॥ २ ॥ अथेतहामेऽक्षणि पुरुषरूपमेषाऽस्य पल विराट्‌ तयोरेष सभ स्तावो य एषोऽन्तर्हृदय आक्राशोऽथैनयोरेतदत्रं य एषोऽन्तहृदय रोहि

इति तमिन्धं सन्तमिन्द्र इत्याचक्षते परोकेण । यस्मात्परोक्षपिया इव

हि देवाः प्रत्यक्षद्विषः प्रत्यंक्षनामग्रहणं द्विषन्ति । एष तवं वेवानरमा-

त्मानं त्पमनोऽति ॥ २॥

धयैतद्रामेऽप्तणि पुरुषरूपमेषाऽस्य पज्ी यं त्वं वैष्वानरमात्मानं

सेपममोऽति तस्यास्वेन्द्रस्य भोकुमग्पेषा पज्ञी पिराडनं भोग्त्वादेव ।

तदेतदनं चात्ता चैकं मिथुनं स्वप्रे । कथम्‌ । तयोरेष इन्द्राण्या इन्द्रस्प

येष स्तावः सभय यत्र स्तवं कु्वाति अन्योन्यं स एष स्तावः ।

कोऽतो | य एषोऽन्तहंदय आकाशोऽन्तहैदये हदयस्य माप्तपिण्डस्य

मध्ये । अथेनयोरेतद्रक्ष्पमाणमन्रं भोज्यं स्थितिहितः । किं तत्‌ । प

एषोऽन्तहेदये खोहितपिण्डो ओोदहित एव पिण्डाकारापन्नो टोहित-

पिण्डः । अन्नं जगं द्वेधा परिणमते चत्स्थुङं तदधो गच्छति । पद- परोक्षेणाऽऽख्याने हेतुमाह । यस्मादिति ॥ २॥

एकस्येव १ श्वानरस्योपासनार्धं परासङ्धिकमिन्द्रश्ेन्द्राणी चेति मियुनं कल्पयत । अथेत्पादिना। पासङ्धिकध्यानापिक।रा५[ऽयशशब्दः। यदे त५थुनं जागरिते विश्वशब्दितं तदेवैकं खप्रे तैजसकशग्द्वाच्यमिल्याह । तदेतदिति । तर्च्छाश्दपं वैनपमपिरुत्य प्ृख्छति । कथमिति 1 फ वस्य स्थानं एच्छयतेऽन्न वा पाचरणं वा मागो वेवि विक- हप्याऽऽद्य प्राह । तयोरिति । त्तव सगतिमिति यावन । द्िवीयं प्र्याह्‌ | भयेति । भन्नातिरकेण ल्पितरममवात्त्य वक्तम्यल्ादय यशब्दाथः | छाहिवपिणं सृह्मान्नरसं म्याहूयातुं मक्निवस्यान्नस्य तव्रद्िमागमाह । अन्नमिति । यदन्वेत्पुन- रिति योजनीयम्‌ | तत्रत्यध्याहृत्य वो मध्यम इव्यादवि्न्प। यान्थः | उपाध्युपरि-

{ भि त शा 7 थ ~ [। कि 7/1 1 2 1 1

१७. इ, इ. ठट. "केणव। २ ए.य. ह. द, "यज्ञ ना" । २ श. व.द. (कुर्वानस्य मेर ष, ण, ति । तै ५, ण. संल्ताव्रः सेगतमि"। ९ धत. ण, हिवयततः) = कन्ध. ण, नन्वत्तलु। ६५

1 ¶

५१४ ृहदारण्यकोपनिषत्‌ जुष्य

तपिण्डोऽेनयोरेतसखावरणे यदेतदन्तर्हृदये जारकमिवाथेनयोरेषा सतिः संचरणी येषा हृद्यादृष्वौ नाचरति यथा केशः सहस्रधा मिन्न एवमस्यैता हिता नाम नाब्योऽन्तहैदये प्रतिष्टिता भवन्त्येताभिवां एतदाक्षवदाक्षवति

न्धसत्पुनरप्मिना पच्यमानं द्वेधा परिणमते । यो मध्यमो रसः सं खोहि- जलादिक्रमेण पाश्चभोतिकं पिण्डं शरीरगुपयिनोति । पोऽणिष्ठो रषः त एष रोहितपिण्ड इन्द्रस्य खिद्भात्मनो हदये मिथुनभितस्य । यं तेज- समाचक्षते स तयोरिनदरनद्राण्योहुंदये मिथुनीभृतयोः इक्ष्माश्च नाडीष्व- मुषविष्टः स्थितिहेतुभंवति । तदेतदुच्यतेऽथेनयोरेतदन्नमित्पादि । चान्यत्‌ । अथेनयोरेतत्पावरणम्‌ । भुक्तवतोः स्वपतोश्च प्रावरणं भवति लोके तत्सामान्यं हि कल्पयति श्चतिः। कि तदिह प्रावरणम्‌ । यदे- तदन्तहुरये जारकमिवनेकनादीणिद्रबहुरत्वाजलालकमिव। भथेनयोरेषा खतिर्मागंः संचरतो ऽनयेति सचरणी स्प्राञ्ञागरितदेशागमनमागंः । का सा सृतिः पेषा हदयादृदयदेशादृष्वाऽभिगुली सत्युञ्वरति नाडी । सस्पाः प्रिमाणमिद मुच्यते । यथा छोके केशः घहश्धा भिन्नो ऽत्पन्त- सूक्ष्मो भवत्येवं पक्ष्मा भस्य देहस्य स्बन्धिन्यो हिता नाम हिता हत्येवं ख्याता नाख्यस्ताश्चान्तद्दये मांसपिण्डे प्रतिष्ठिता भवन्ति हदयाद्रिपष्डास्ताः स्न कदम्धकेसरपदेतामिनोडीमिरत्पन्तसक्ष्मा- भिरेतदन्नमास्पद्रच्छदास्लवति गच्छति । तदेतदेवताशरीरमनेनानेन

तयेरेकत्वमाश्रित्याऽऽह । यं तैजसमिति । तस्यान्नत्वमुपपादयति । स तयोरिति । म्याषूयातेऽथं वाक्यस्यान्वितावयवत्वमाह । तदेतदिति । यदि प्रा्ररणं श्च्छच्ते ह्राऽऽह । किचान्पदिति । भोगस्वापानन्तयैमथजब्दाधैः | प्रावरणप्रदशेनस्य प्रयो. जनमाह । भुक्तवतोरिति । हेपि मोक्तमोग्ययोरिन्द्रेनद्राण्योरुक्तिः । हृद यजाठक. योरावारापेयत्वमविवक्षिवं तस्यैव तद्भावात्‌ । मा्गश्वदच्छन्यवे तजाऽऽह । अथेति। नाडीभिः शरीरं म्यापतस्यान्नस्य प्रयोजनमाह । तदेतदिति । तस्मादित्यादिवाक्यम-

१ कण्ल., इ, च. ७.३, इ प्तोरोः1 २ कर्प, इ, न्‌, गगस्याञ्ञन।

पवि ब्रह्म्‌ ।२] भानन्द गिरि$तदीका्तवक्ितिशांकरभाष्यसमेता। ५१६

तस्मादेष प्रविविक्ताहारतर इवैव भव- त्यस्माच्छारीरादात्मनः ॥ ३॥ तस्य प्रा्ी दिक्प्राञ्चः प्राणा दक्षिणा दिग्दक्षिणे प्राणाः प्रतीची दिक्प्रय्ः प्राणा उदीची दिगुद्श्व प्रणा उध्वं दिग्र्ध्वाः प्राणा अवाची

दामभूतेनोपचीयमानं तिष्ठति । तस्मा्स्मात्स्थुकेनानेनोपचितः पिण्ड इवं ठु देवताशरीरं सिङ्ग खक्षमेणान्नेनोपचितं तिष्ठति । पिण्डोपवयकर- मप्यन परविविक्तमेव मूत्रपुरीषादिस्थूकमपेकष्य रिङ्गस्थितिकरं त्वं ततोऽपि सूक्ष्मतरम्‌ । अतः प्रपिविक्ताहारः पिण्डः । तस्माट्पपिविकता- हारादपि प्रविविक्ताहारतर एष शिङ्गातमेबेव भवत्पस्माच्छरीराच्छतर- मेव शारीरं तस्माच्छारीरात्‌ । भस्मनो वेवानरतेजषः द्क्ष्मानोप- चितो भवति ॥ ३॥

त एष हदपभूतस्तेजसषः दक्ष्मभूतेन प्राणेन विपिपमाणः पाण एव भवति । तस्यास्य विदुषः क्रमेण वेन्वानरात्तेजष' प्राप्तस्य हृदयात्मान- मापन्नस्प हृदपात्मनश्च प्रागात्मानमापन्नस्प प्राची दिक्पथःपोग्गताः प्राणाः | तथा दक्षिणा दिग्दक्षिणे प्राणाः । तथा परतीची विकपत्यओः परागाः उदीची दिगुदः प्राणाः । ऊर्वी दिगार्ध्वाः पाणाः । भवाची

दाय न्याचषटे । पस्मादिति । वयाऽपि पविविक्ताहार इत्येव वक्तग्ये पबिविक्ताषश्ा.- रवर इवि कस्मादुच्यते तत्राऽऽह । पिण्डेति । यस्मारित्यस्यपिक्षिवं कथयति । अत इति । शरीरादिति श्रूयते कथं" शररादिद्युज्यते वज्राऽऽ§ । शदीरमेवेति । उक्तम संकषिप्येपस्रति । भार्मन इति ॥ ३॥

तस्य प्राची द्विगित्या्यवतारयिवुं भूमिकां करोवि । ष एष इति । पाणशब्देगा- ज्ञावः पल्यमात्मा पा्ञा एषे । एवं भूमिकां कत्वा वाक्यम।द्य व्याकरोवि । वस्पे- स्पादिना । पैजपरं पाघ्रस्येलयप्य व्याख्यानं हृदयात्मानमपन्नप्येपि । उक्तम संल्ि.

१७. ध, च. ©, ज. चितम्‌ | पि । २४. ७, ग. घ. क.छ. इ. "म्माष्छादी+ ३, क. छ. ज. "ठरे मवाच्छा | ४ ग. वरध, ^ सृक्म॑प्रा । ५ पनज प्रारजाताः। ६७.६०१. ण्य हयात 1

*५१६ धृहेदारण्यकोपनिषत्‌ . [बितुषोभ्यि

दिगवान्चः प्राणाः स्वा दिशः सवं प्राणाः स एष मेति नेत्यासमाऽग्रह्यो न हि गृह्यतेऽशीर्यौ न हि श्षीयंतेऽसङ्गो न हि सज्यतेऽसितोन व्यथते न्‌ रिष्यत्यमयं पै जनकं प्राप्रोऽपीति होवाच याज्ञवल्क्यः। स होवाच जनको पेदेहोऽभयं ला गच्छतादयाज्नवल्क्य यो नं भगवनरभयं वेदयसे

दिगवाञ्चः प्राणाः । सवां दिशः स्वे प्राणाः । एवं विद्वान्क्रमेणं सर्गा. त्मकं पाणमात्पत्वेनोपगतो भवति । तं सवौत्मानं प्रत्पगात्मन्युपषहूत्प द्रष्टं द्रष्टमावे नेति नेतीत्यत्मानं तुरीयं परतिपचते । यमेष विद्वान नेन क्रमेण प्रतिपद्यते स एष नेति नेत्यासेत्यादि न रिष्यतीत्यन्तं ष्पाख्पातमेतत्‌ । भभयं वे जन्ममरगादिनिपित्तमयशान्पं हे जनक प्राप्तोऽसीति हिवे फिखोवाचोक्तयान्याक्ञवल्क्यः । तदेतदुक्तमथ वे तेऽहं तद्वक्ष्यामि यत्र गमिष्यसीति । स होवाच जनको वेदेहोऽभयमेव ता त्वामपि गच्छताद्रच्छतु यस्त्वं नोऽस्मान्हे याज्ञवल्क्य भगवन्पजावन- भे ब्रह्म वेदयते ज्ञापयति पापितवातुपापिकृताज्ञानढ्पवधानापनयने- नेत्यथंः । किमन्यदहं विद्यानिष्क्रयार्थं प्रयच्छामि सताक्नादात्मानमेव

प्याऽऽह | एवं विद्वानिति । विश्वस्य जागरिताभिमानिनस्तेनपे वस्य च खप्रामि- मानिनः सुषुप्यमिमानि प्राज्ञे क्रमेणान्वमोौवं जाननित्यधैः । स एष नेवि नेत्यासे- त्यदेभूमिकां करोवि । तं स्वात्मानमिति । तत्र वाक्यमवताये पूर्वोक्तं व्याल्यानं स्मारय । यमेष इति । तुरीयादपि पाप्तग्यमन्यदभयमस्वीयाशङ्क्याऽऽह । भभ- यमिति । गन्तव्यं वल्ष्यापादुपक्रम्यावस्थत्रयातीतै तुरीयमुपदिशतनन्नान्र्टः कोवि

हारानाचं्ट इति न्यायविषृयतवां नातिवर्वेवेलयाशङ्कग्याऽऽह । तदेतदिति । विद्याया दृत्तिणान्वराभावमाभिषेल्याऽऽह । पष होवाचेति । कषं पुनरन्यस्य स्थितस्य नष्टस्य वाऽध्यपराप्रणमिलयाशङ्क्याऽडह । उपाधीति । पश्वादिकं दल्तिणा- न्तरं सेमवतीत्याशङ्क्च तस्योक्तवि चानुकूपत्वं नास्तीयाह । किमन्यदिति । वष्वुवो .

१ क. ख. ग्‌. ध्‌, ङ. च. छ. ज. छ. द, नेद । २-य्‌, 'सीतीति.। ३ द. , विभृता ॥ श्च, इ. 'न्यल्मप।

-गुीय आह्मणर ३] भानन्दगिरिङतिटीकासवलितिशांकरभाष्यतमेता। ५१७

नमस्तेऽस्तिमे विदेहा अयमहमस्मि ॥९॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि चतु- थाभ्यायस्य हितीयं ब्राह्मणम्‌ ॥ २॥

दत्तवते । अतो नमस्ते ऽस्ित्विमे बिदेहास्तव यथेष्टे भुज्यन्तामयं बाह- मस्मि दासभावे स्थितो यथेष्टं मां राज्यं च प्रतिपयस्वेत्यर्थः॥ ४॥ इति बृहदारण्यकोपनिषद्धाष्ये चतुथौध्यायस्य द्वितीयं ब्राह्मणम्‌॥ २॥ जनकं ह वेदेह पाज्ञवर्क्पो जगामेत्यस्याभित्तबन्धः । विज्ञानमय त्मा सान्षादपरोक्नाद्रह्म सवान्तरः पर एव । नान्पोऽतोऽस्ति द्र नान्प- दतो ऽस्ति द्रषित्यादिश्वुतिभ्यः। स एष इह प्रविष्टो वदनादिलिङ्गोऽस्वि व्यतिरिक्त इति मधुकाण्डेऽजातशत्रुसवादे पराणादिकतृत्वभोक्तत्व- परत्पाख्यनेनाधिगतोऽपि सन्पुनः प्रणनादिंरिङ्गयुपन्पस्पोषस्तपश्ने प्राणनादिरिङ्खो पः सामान्येनाधिगतः प्राणेन पाणितीत्पादिनां र

0 त ता श;

(क 7 ए 1 ० 1111 ~ न => ~ अक ~~ =

दल्तिणान्तराभावमुक्तवा परतीतिमात्रिल्याऽऽह । अत इति । नक्षरथमृक्त्वा वाक्या धेमाह । यथेष्टमिति ॥ ४ ॥ हति बृहदारण्यकेपनिषद्धष्यरटीकायं चतुषीभ्या- यस्य द्वितीयं ब्राह्मणम्‌ ॥ २॥

पृवस्मिन्वाघ्रणे जागरादिद्वारा तथं निधोरितं संप्रति व्राह्मणान्वरपवताये वस्य पूर्वेण सेजन्धं प्रविजानीवे । जनकपिति । ठमेवै वक्तुं तुपायं वृत्तं कं।पेयति । विज्ञानमय इति । यद्र सक्षादपरोक्षात्सर्वान्तर आत्मा स्न प्र एव विज्ञानमय आव्मेलत्र हेवु- माह । नान्य इति । विज्ञानमयः पर्‌ एवेत्यत्र वाक्यान्तरं पठति । घ एष इति । वदन्वागित्यादावुक्तमनुवरदवि । वद्नादीति । दतीर्यमथेपनृय वचातुर्धिकभरथे- मनुवरदति । अस्तीति । यरि मुकाण्ड गाग्येकरा्यसवावे पाणादीनां कवु त्वादिनिराकरणेन तेभ्यो म्यतिरिक्तोऽस्वि विज्ञानात्मति सोऽविगतस्वर्हिं किमिवि पश्चमे तत्सद्रावो व्युत्पाथते वत्राऽऽह । पुनरिति । यथपि विज्ञानम यसद्रावश्चतुर्ये स्यितस्तथाऽपि पुनरौषस्त्ये पशनो यः प्राणेन पाणिीत्यादिना पाणनादिलिङ्कमुपन्यस्य वलिङ्कगंम्यः सामान्येनाषिगतवः स श्षटेशेत्यादिनि। कूरस्थहिश्वमावो विशेषतो निश्िवस्तथा च पशमऽपि वद्यत्पादनम॒चितमि

मी पिष ग्यररि

१ क. च. 'मन्मीति॥४॥ २ श. ग. ह. इ. भ्वेनस्थिः। ३४. छ. छ. प्रागाहि। ४. ग. इ, छ. ठ, ददिपरमा्मुः | ५ ङ. च. छ. स. ठ. नान हइ । ६ च. उ. शर्यएमियाः। ७ भ. "व संबन्धं व" | ८ ल, "दृत्तमनू" । ५ च, "कदतमनु। ध. च, ण. कमनु ।१०.ढ. गम्यता" ।

4१८ ध्हवारण्यकोपनिषत्‌ [ बदुपीभ्वीषि

हेत्यादिनाऽदल््शक्तिस्वभावोऽधिगतः। तस्य च परोपाधिनिमित्तः संतारो यथा रखजृषरशक्तिकागगनादिषु सर्फौदफरजतंमलिनत्वादि पैराध्या. रोपणनिपित्तमेव न स्वतस्तथा निरपधिकी निङपाख्यो नेति नेतीति व्यपदेश्यः साक्नादपरोक्षास्सर्वान्तर आत्मा ब्रह्माक्षरमन्तपमी प्रशास्तो- पनिषदः पुरुषो विज्ञानमानन्दं बरक्षित्यधिगतम्‌ । तदेव पुनरिन्धसन्नः परविविक्ताहारस्ततोऽन्तद्दये खिद्गात्मा भविविक्ताहारतरस्ततः परेण नगदात्मा प्रणोपाधिस्ततोऽपि प्रविखाप्प जगदात्मानयुपाधिभरतं रखवादाविव सपादिकं विद्यया स एषनेति नेतीति साक्षात्सवौन्तरं ब्रह्मा धिगतम्‌ | एवमभयं परिभापितो जनको या्नवल्क्येनाऽऽगमतः स्न.

0 1 ए त 1 111 त 1

त्यथः | आसा कूटस्यह्टिस्वमावश्रेत्कथं वस्य ससारस्वक्राऽऽई । तस्प चेति । भन्ञाने तत्कायं चान्वःकरणादवै परोपाधिशब्दराधेः । ससारस्याऽऽत्मन्योपाधिकत्व हष्टान्तमाह । पथति । दाशनतिकस्यानेकङ्ूपत्वादनेकषट्टान्तोपादानमित्यमिपद्य दा्टोन्तिकमाह्‌ । तथेति । यधोक्तद्टान्वानुप्तरेणाऽऽस्मन्यपि परोपपिः संसार शि यवत्‌ । सोपापिकस्याऽऽत्मनः संसारित्वमुक्त्वा निरुपागिकप्य तियमुक्तत्वमाह । निक्पाधिक इति । निरुपार्यत्वं वाचां मनसां चागोचरत्वम्‌ । कथं ताह वत्राऽऽ- गमपामाण्यं वत्नाऽऽह । नेति नेतीति व्यपदेश्य इति । कहोरपश्नोक्तमरयुदवति । साक्षादिति । अक्षरबराह्मणोक्त स्मार्यवि । अक्षरमिति । भन्तयोमिव्राह्मणोक्ते स्मार यति। भन्तयामरीति। शाकल्यतराद्रणोक्तमनुपेदषाति । भपनिषद इति । पाथमिकमे- मित्थमनुद्यातते ब्राह्णदये वृत्तमनुमाषते । तदेवेति । यत्साशादपरोक्षात्सवोन्तरं ब्रह्म तदेवाधिगमनोपामविशेषोपदशेनपुरःसरं एनरवगतमिति संबन्धः । षडाचायंाह्मणार्थ संक्षिप्य कू्ेब्राह्मणा्ं संक्षिपवि । इन्ध इत्यादिना । इन्धस्य विशेषणं पतरिविक्ता- हार श्वि । हृपयेऽन्वयां लिङ्गात्मा स वतो वैश्वनरादिन्धात्पविविक्ताहारतर हवि भोजना । विष्वतैजपावुक्तै) पराज्ञतुरीये पदशयवि । ततः परेणेति । ततस्तसादधि- श्वतिजसाञ्च परेण ग्यवस्थिवो यो ` जगदात्मा पाणोपापिरव्यारवश्यः परज्ञस्व- तोऽपि षमय्युपापिभूतं जगदात्मानं केवरे प्रतीचि विच्या पविलाप्य स एष नेवि मेषीषि यरुरीयं बरह्म दृमिगतमिति सबन्पेः | विचयय)पापिविलापने द्टान्वमाह्‌ । रश्वादापिति । भमयं पै जनकेत्यादबुक्तपनुवदावि । एवमिति । कूचे ब्राह्मणो.

१ च. द, "ततलम २. घ. ङ, ज. परोपाध्या ३१. "पापिकः ते जल. “नुवदति। ५, इ. ति | ततो इः । ६ च. न. वुक्ताप्राः। ज वर पु्योप्रः। नरन्‌, कतुर ष्ः। ८ ज्ञ, ई, 'ताङ्परात्माहतो । ९ इ, र्षः । भवियोपा'।

वृदीयं ब्राह्मणम्‌ । ३] भानन्दगिरिहितरीशासंवकितक्लकरभाष्यसमैता। ५१६ जनकं^ ह वैदेहं याज्नवस्क्यो जगाम स मेने

पतः। भत्र च जाप्रत्स्वम्रुषुप्तुरोपण्पुपन्यस्तान्यन्यपसङ्धनेन्धः प्रवि विक्ताहारतरः स प्राणाः स एष नेति नेतीति । इदानी जाग्रत्छप्रादि. दवारेणेव महता तेण विस्तरतोऽधिगमः करैढयः । अभयं प्रापयित- ष्पम्‌ । सद्भावश्चाऽ ऽत्मनो विप्रतिपत्पाङद्ानिशकरणद्वारेण । व्यति रिक्तत्वं शद्धत्वं स्वयं्योतिष्टमल्धशक्तिस्वहपत्वं निरतिशयानन्द स्वाभाग्यमद्वेतत्वं बापिगन्तन्पपमितीदमारभ्यते । भारूपायिका तु विधाक्षप्दानब्रहणविधिपकाशनाथा । विचास्तुतये च विशेषतः। वरदा-

श्वपदशेनप्रसङ्कनोति यावत्‌ । तेषामुपन्यासमेवामिनयति । इन्ध इत्यादिना । वृत्तम- नू्ोक्तरब्राह्मणस्य तात्पयंमाह । इदानीमिति । भादिशब्दः सुषृप्ितुरीयसंग्रहाधैः । तकंस्य महसे चतुर्विवदोषराहित्यनाबापितत्वम्‌ । अधिगपस्तस्थेव प्रस्तुवस्य ब्रह्मण हृति शेषः | कवेन्य हवीदपिदानीपारम्यव इवि संबन्धः | किमिदं ब्रह्मणोऽबिगपस्य कतं ग्यत्वं नाम तदाह । अभयमिति। अधेगन्तग्यमर्थान्तरमाइ | सद्रावश्चेति । परागमि सद्राव्स्तस्याषिगतस्तत्किमध पुनस्तदरध्यन प्रयते तश्राऽऽष्ट। विपरतिप- रसति । बाह्यानां विप्रतिपरया नास्तित्वशङ्ायां तन्निरासद्वाराऽऽत्मनः सद्धाप्रोऽपिमग- न्वग्य इत्यथे: । ज।त्मनेऽस्विततेऽपि केचिदेश्ादरौ तदन्तमोवमभ्युषयन्ति तान्पत्याह | व्यतिरिकित्वमिति । देहादिम्यतिीरक्तोऽप्यात्मा कतौ मोक्ता चेत्येके मातैव केवक- पित्यपरे वान्प्ह्यक्तम्‌ । शरुद्धत्वमिति । वस्य जडत्वपक्षं पयाचर । स्वयज्यातिष्ट- [मिति । तन्न कुरस्यदृष्टिखमव्रत्वे हेतुमाह । अदलुपैति । एतेन विज्ञानस्य गुणत्- परोऽपि पत्युक्तो वेदितम्यः। ये तवानन्द्रमासगुणमाहृस्तान्यत्याह । निरतिशयेति । भ।त्मनः सप्रपथत्वपक्षं पलयादिशति । अद्रेतत्वं चेति । बराह्मणनातप्यममिषायाऽऽ- क्यायिकावात्पथमाह । आख्यायिका त्विति । विचयाः संपदां शिष्यस्तस्य ग्रहणविधिः श्रद्रादिपरकरस्तस्य पकाडानार्थयमारूयापिकंति यावन । प्रयोजनान्तरं दैस्या दक्ञयति । व्रिचेति । कथं क्म्या विशेषनो विचायाः स्तुतिरत्र श्यते दथाऽऽह । वरेति । कामप्रश्नास्यस्य वरस्य याज्ञवल्क्येन राज्ञे दत्तव्वत्तिन चावसरे ब्रह्मज्ञानस्यैव एृष्टतवादनेन विधिना विध्यास्तुवेः सचनात्साऽप्वश्र व्िवलषिि- त्य्षः । तातर्यपेवमुक्ता व्याख्यामक्षराणामारमते । जनकमित्यादिना । सवां

क, भि त सा योज 99 --लन- --ण्

१ र, नामात भाह। ३१. ण. प्रगृ्यते। ३ भ. द. "पत्येति। भव, र, ते"

५.1 1 वृहदारण्यकोपनिषत्‌ [अुषोभ्यायै | न वदिष्य इत्यथ ह यञ्जनकश्च वैदेहो या्न- वल्कयश्राग्िदतरे समूदाते तस्मै ह याज्ञवल्क्यो वरं ददौ सह कामप्रश्रमेव वरे त५ हास्मै द्दौ तर ह सभ्राडेव पव पपरच्छ॥१॥ यान्नवल्क्य रिञ्यीतिरयं पुरुष इति ।

चिन्कतितवान्न वदिष्ये किचिदपि राज्ञे । गमनपरयोजनं तुं योगत्तेमार्थम्‌ | न वदिष्य इत्येवसकर्पोऽपि याज्ञवल्क्यो यद्खनकः प्रषटर्वास्तत्तत्य- तिपेदे तन को हेतुः सेकर्पितस्यान्पथाकरण इत्यत्रा ऽऽख्यायिकामा- चष्टे | पूर्वत्र किर जनकयाज्नवर्क्ययोः सवौद आसीदप्निहोतरे निमित्ते तत्न जनकस्याप्रिहोजविषयं विन्ञानपुपङभ्य परितुष्टो पाज्ञवत्कपस्तस्मे जनकाय ह किक वरं ददो । सच जनकोह कामप्रश्नमेव वरं वत्रे इृत- बस्तं च वरं हास्मे दरौ याज्ञवक्क्यः । तेन वरप्रदानसामथ्वेनांव्याचि- शूपारुमपि याज्ञवल्क्यं तृष्णीं स्थितमपि सन्नाढडेव जनकः पुवं पप्रच्छ । तत्रैवानुक्तिरन्मविचायाः कम्रेणा विङ्द्धत्वात्‌ । विचायाश्च स्वातश्यात्‌। स्वतश्च हि तह्मविचया सहकारिसाधनान्तरनिरपेक्षा पुरुषा्थसाधनेति च॥२॥ हे याज्ञवस्कयेत्येवं षबोध्यामिमुखीकरणाय किञ्योतिरयं परुष इति

क्क [च (क

करे।पीति व्रतं चेक्किमिति गच्छतील्याशङ्कते । गमनेति । उत्तरमाह । योगेति । अथ हेष्या्यवतारयवि । नेत्यादिना । अजोत्तरत्वेनेति शेषः । पूतरत्ेति कमेकाण्डाक्तिः | नन्वद्मिहे्रपकरणे कामपश्नो वरो दततश्वेत्किमिति ततरैवाऽऽत्मयाषात्म्यपश्चपतिव- समे नासृचिषातां तत्राऽऽई । तत्रैवेति । कमेनिसेक्षाया ब्ह्मविचाया मे्नरे तुता- दपि कम॑पकरणे तदुनुक्तिरित्याह्‌ । वि्यायाश्वेति । सव।पक्ञाधिकरणन्यायान्न तस्याः स्वावशयमित्याङ्कयाऽऽह । स्वतनच्ना दीति । सा हि स्वोपत्तौ स्वफ़ठे वा कमो- णयपेक्षते । नाऽऽ दोऽभ्युपगमात्‌ । न द्वितीयः । अव एव चाद्ीन्धनाचनपषेवि- म्यायविरोषारित्यमिभत्याऽऽई । षहकारीति । हस्यस्म।च दैतास्तत्रैवानुक्तिरिवि सबन्पः ॥ १॥

याज्ञवल्कथ॑नतभङ्गे ह तुमृक्त्वा लनकस्य प्रश्नमुत्थापयति । हे याज्ञवल्क्येति ।

ण ष$⁄\ .ुा.ु.ु म्म म मि ि्मम ममम 1११... रिति मीं

१ श. गर. इ, छ. र. इ. द. पूरेः । रछ.च।र७.घ ज. "वदोयमभाः।| ण्ड, च. अज, "नानाति" । ५ ग. क्ष. पूतैः । ५, भ. द, ण. ^स्क्यस्य ब" ।

तुकं बाह्नगम्‌ ।२] आनन्दगिरि कतटीकासंवलितक्षाकरभाष्यसमरेता । ५९१

किमस्य पुरुषस्य ज्योति श्योतिषा उयवहरति सोऽप किञ्योतिरयं पराकृतः कायंकरणक्षधातषपः ` शिरःपाण्यादिमान्पुरूषः षएृच्छश्चते । किमयं स्वावयवंघातबाह्येम स्योतिरन्तरणग बयवहरत्यारोस्वित्स्व।वयव- सधातमध्यपातिना ज्योतिषा ज्यातिष्का्यमय पुरूषो निवर्तयतीत्येतद मिपरेत्य एच्छति । किंचातो पदि व्यतिरिक्तेन पदि वाऽव्यतिरिक्तेन ज्योतिषा ज्योतिष्कार्यं निवंतंयति । शृणु तत्र कारणम्‌ । यदि व्यति- रिकेनेद श्यातिषा न्योतिष्कार्थनिर्वतंकत्वमस्य स्वभावो निरधारिषो भवति ततोऽदृष्टज्योतिःका्ं विषयेऽप्यनुमास्पामहे व्यतिरिक्तञ्योति- निमित्तमेषेदं कार्यमिति । अथाग्पतिरिक्तेनेव स्वात्मना ज्योतिषा व्यवहरति ततो ऽपत्यक्षेऽपि ज्योतिषि ज्यातिष्कायदशनेऽब्यतिरिक्- मेव ज्योतिरनुमेथम्‌ । अथानिथम एव वयतिरिक्तमत्यतिरिक्तं वा स्पोतिः पुरुषस्य व्यवहारहतुस्नतो ऽनध्यवस्षाय एव ज्यो तिर्विषय इत्येवं मन्वानः प्रच्छति जनको याज्ञवल्क्यं किज्योतिरयं पुरुष इति । नन्वेवमनुमानं- कोशारे जनकस्य किं प्रश्नेन स्वयमेव कस्मान्न प्रतिपचचत इति।

नि री 1 १1, म)

अक्षराथमुक्त्वा पश्नवाक्षये विवरक्षितमथमाह । किमयपमित्यादिना । स्वशब्दो यभोक्त- पुरुष्विषयः । भ्योतिष्कायमित्यासनादिव्यवहारोक्तिः । इत्येतदिति कल्पद्वयं परामू- इयते । पक्षदयेऽपि फलं पृच्छति । किंचेति । म्म्य तमिः | उत्तरमाह । शृण्विति । तत्रेति पक्षदयोक्तिः। कारणं फला) यावन्‌ | पथमपक्षमनृच् स्वपक्षमिद्धि- फलमाह । यदीत्यादिना । पष्ठी पृरूषभविकगोति | यत्र कारणभूतं स्योविने इश्यते तत्कायं त्वापसनाद्युपङभ्यवे तत्रापि विषये स्वप्राद।त्रिति यारत । अनुपानमत्रामिनथति। व्यतिरिकेति । त्रिमवैमतिरिक्तन्यातिरमीनं व्यवहारत्राहवमनतदित्यथेः । पन्नान्वर- मन्‌ छोकायवपन्षपिदफुकपाह । अयत्यादिना । अपत्वक्षऽपीत्यय्यतिरिकतमिति च्छेदः । कल्पान्तरमाह । भयेति । अ।> यम व्यकराति | उथतिरिक्तमिति । वसि- न्पक्े ग्यवहू।रहेतौ स्योविष्यनिश्चयात्ताद्कारे) व्यवहार्‌।§।१ न स्यर्वमालम्नेवेव्याह्‌ | हत इति । म्या्यातं पश्नमुपसहर पि । इत्येवमिति। पश्नमाक्षिपति । नन्विति । व्यविरिक्तग्योतिबमुत्सय। पशनो भिषयतीतं चततजाऽऽदह । स्ववमेवे[ति । तनीऽ-

“~ [ण , क ,, शः;

१ क. ग.ध. इ. च. छ ज. दइ. निष्काः रव. ट. तरवा" । ३ ग, "नकरुशरो अनकस्तल । ड ध्‌, पचात ति । 4 क घनन 2, तवि) त । ६ भ. सतमेनदरनिः । 4 °तत्रेतग्यति ' |

४६

५५६ वहदारण्यकोपनिषत्‌ [बदुाष्योये

सत्यमेतत्‌ । तथाऽपि खिङ्गरिष्धिसंबन्धविशेषाणामेत्यन्वसोक्ष्म्पाहुरव- धोध्यतां मन्यते । बहूनामपि पण्डितानां किषुतैकस्य । अत एव हि" धर्मषुक्मनिणंये परिषद्यापार इष्यते । परुषविशेषश्वपिक्ष्यते । दशावरा परिषश्रयो वेफो वेति । तस्माथचप्यनुमानकोशलं राज्नस्तथाऽपि तु युक्तो याह्नवस्क्यः प्रम्‌ । विन्नानकोशङूतारतम्योपपत्तेः पुरुषाणाम्‌ । अथ वा श्रुतिः सवयमेवाऽऽख्यापिकन्याजेनानुमानमागे मुपन्पस्यास्मान्बो-

नुमानकेोशलमङ्ाकरोति । सत्यमिति । किमिति वाहं एृच्छर्तालाशङ्क्ाऽऽह । तथाऽपीति । म्याप्यन्यापिकयेस्तत्संबन्षस्य चातिसुत्मत्रादेकेन दुज्ञानत्वा्तज्ज्ञाने याज्ञवल्कयोऽप्यपेतित हव्येः । कयं तेषामविमुक्ष्मत्व॑वत्राऽऽह । बहूनामपीति । लिङ्धादिष्वनेकेष।पपि विवेकिनां दुरबोषपाऽस्ति किमुतेकस्य तेषु दुर्बोधता वाच्येत्यथः। तेषामत्यन्तसोक्म्ये मानर्वी स्मृति प्रमाणयति | अत एति । कृशलस्यापि सुक्मये- निणये पृरुषान्तरपिन्षायाः सस्व देवेति यात्रत्‌ । पृरूषविशेषो वेद्व्रिदध्यत्मविि- त्यो: | तज स्मृत्यष॑ संक्षिप्ति | दशेति । उक्तं दि-

(प्मेणाविगतो येसु वेदः सपरिवृंरणः।

ते शिष्ट ब्रह्मणा ज्ञेयाः ज्रुतिपत्यक्षहैववः ॥

दशावरा वा परिष ष परिचक्षते |

यवर] वाऽपि वृततत्थास्तं प्म न विचोरयेव ॥

वैत्रियो" £ तुकप्तर्की नहक्तो घमपाठकः ।

त्रयश्वाऽऽश्रमिणः पूरवे पषदेषा दशव्ररा ॥

भरग्पेद्‌ वि यजुर्विश्च सामवेदविदेव च । | . छयवरा परिषृज्जञेया षमैसंकञयनिर्णये' हति ॥

एको वेयध्यात्मव्रिटुच्यते । कुशङस्यापि राज्ञो याज्ञवल्कंवं प्रति पश्नोपपत्ति- मुपसंहरति । तस्मादिति । स्माध॑निणेये पृषपरन्तर।पज्नाया वृद्धसंमवत्वादिति सावत्‌ | तत्रैव हेत्वन्तरमाह । विज्ञानेति । रज्ञो याज्ञवल्क्यपक्षामुपपाच पक्षान्त- स्माह । अथ वेति । वथा चात्र रज्ञो मुगेवौ पिव्तितत्वभव।त्किमि। राजा मुनि- मनुसरतामि चोचं निरवकाश शेषः । प्रश्नोपपत्तो पपिवरचनमुपपन्नमवेति मन्वुन- 2 १क. जअ, भेवनत। ग. ध. छ. भेवत| २, ड. भप्यत्यः । ३. छ. क्ष, इ,

"्मयाहश्वबो" । ४ य ठ, हि सूरेमधमेनि"। ५ ग. "कादिव्याः।६ क. ज. 2, दादि । त । ध. ण. 'लारिनोक् स्मृ" । ७ क, "वाल्ये" । ८क. स. ४. गर्योष्तु । ९क.ल.घ. न. इ पष +

तृतीयं बररणम्‌। ३] आनन्दगिरिकृतदीकासेवणितक्षासरमाप्यसमेता। ५९६ `

आदित्यज्योतिः सम्राडिति होवाचाऽऽदि- स्येनेवायं ज्योतिषाऽऽस्ते पल्ययते कर्मं कुरुते विपल्येती्येवमेवेतयाज्ञवल्क्य ॥ २॥ अस्तमित आप्ये याज्ञवल्क्य किंञ्योतिरे वायं पुरुषं इति चन्द्रमा एवास्य ज्योतिभव- तीति चन्द्रमसैवायं ज्योतिषाऽऽस्ते पल्ययते केम कुरूते विपल्येतीव्येवमेवेतवान्नवल्वय ॥२॥

यानित `मा भ न त ए 7 हि 7 1 1 पी मि 0

धयति पुङ्प्रमतिमनुष्तरन्ती । याज्ञवल्क्योऽपि जनकामिप्रायामिङ्नतया व्यतिरिक्तमात्मञ्योतिर्बोधपिष्यञ्जनकं व्यतिरिक्तपतिषपादकमेव खष्ग भतिपेवे पथाप्रपिद्धमारित्यज्योतिः सन्नाहिति होवाच । कथमादित्पे- नेव स्वावयवसधातव्यतिरिक्तेन चक्षुषो ऽनुप्राहकेण ज्योतिषाऽयं प्राकृतः पुरूष आस्त उप्रिशति पर्पयते पर्ति क्षेत्रमरण्यं वा तत्र गत्वा कमं कुरते विपल्येति ष्रि१य॑ति च यथागतम्‌ । अत्पन्तव्पक्तिरिक्तस्पो- तिषटपतसिद्धतापररशंना्थंमनेकमिशेषणम्‌ । बाह्लानेकनज्योविःपदरशेनं च रिङ्गस्पाग्पमिचारित्वपदसैनार्थमेवमेवेतथ ज्ञवल्म्य ॥ २॥ तथाऽस्तमित भदित्ये याह्नवस्क्य किंञ्योतिरेवाय पुरु इति चन्द्रमा एवास्य ज्योतिः॥३॥ स्तदुत्थापरयति । याज्ञवल्क्योऽपीति । भरिते स्योतिषि पू राज्ञोऽमिपायस्तद- मिपायस्वदृभिज्ञवया वथात्रिषं ज्योती राजानं ब्रौषयिष्यन्यथाऽविरिक्तस्यो विरबेदक वश््यमाणं लिङ्ग एृदोवम्यापिकं प्रसिद्धं भवि दया वद्यातिप्रहणस्यकमादिलयम्येति रियादिना मुनिरपि परपिपन्नवानिययेः | व्यिं बुमृत्पमानः पृच्छति । कथमिति । यो व्यवहारः सोऽविरेक्स्योतिरवोनोा यथा सवित्रषानो जा्रद्यपरहार इति व्या ग्याखूरोपि । आश्रिसयेनेति । एकारं व्याचटे । स्वात्र यमति। भ।दिलयमिततामन्तेन खक्षुवंशदरेवायं व्यवहारः पेत्स्यदत्याशङ्ग्याऽऽह | चक्षुष इवि । भासनाचन्यत- मभ्यापारदेशे व्याधठितिद्रेवुंया विरषगबहुल्वमिस्यश्ञङ्कचाऽऽह । भत्पन्तेति । मापत- नष्ठीनामेककष्यभिचारे दद स्यान्यथामावेऽपि नानु्रादकं ज्य। तरन्यथा मवति । भव स्वदनुग्रा्यादत्यन्तव्िछक्षणमिति विवत्तिष्वा व्यापारचवु्टयमुपदिशटमित्ययेः | वषाऽरि किभणमादिल्याद्यनेकपयौयोपादानमेकेनेव न्य।पिग्रशममव।दियाशङ्ग्याऽऽह | बाद्धेति। १६... ज, कंपतिष्य'।२प. म. ण, मिः । ३. ट. "नस्वस्थ।.

५२४ बृहद।रण्यकोपनिषत्‌ [वतुषौष्वा

जस्तमित आदित्ये यान्नवल्क्ेय बन्द्रमस्यस्त- मिते रिंल्योतिरेवायं परुष इत्यभिरेवास्य ऽ्योतिर्भवतीर्यगरिनेवायं ज्योतिषाऽऽस्ते पल्य- यते कर्म रूपे विपल्येतीर्येवमेषैतयान्नवल्क्य ॥९॥ अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य चन्द्रम- स्थस्तमिते ्ान्तेऽप्रो किभ्थोतिरेवायं पुरुष इति वागेवास्य अ्योतिर्भवतीति वाचैवायं ग्योति- षाऽऽस्ते पल्ययते कर्म ङरूते विपल्येतीति तस्माद स्राढपि यत्र खः पाणिर्न विनिन्ञीयतेऽथ

अस्तमित भदित्ये चन्द्रमस्यस्तमितेऽप्रिर्ज्योतिः ॥ ४॥

शान्तेऽग्रो वाग्ञ्योतिः। वागिति शब्दः परिष्हते । शब्देन विष- येण श्रोजमिन्द्रियं दीप्यते । श्रोनेन्द्रिये सषदीषे मनसि विवेक उप- जापते । तेन मनसा बाह्ञां चेष्टां प्रतिपश्यति । मनसषा हेव पश्यति मनसा शृणोतीति ब्राह्मणम्‌ । कथं पुनर्वाग्ज्योतिरिति वाचो भ्योतिष्ट- मपसिद्धमित्यत आह । तस्माद्र सन्नाङ्यस्माद्राचा ज्योतिषाऽनुष्ही- तोऽयं पुरुषो व्यवहरति तस्मात्पसिद्धमेतद्वाचो उथोतिष्टम्‌ । कथमपि यत्र यस्मिन्काङे प्रादृषि प्रायेण मेधान्धकारे सर्वज्पोतिःप्रत्पस्तमये स्वोऽपि पाणिैस्तो न विस्पष्टं निज्ञायते । अथ तस्मिन्कारे सवेचेषटा-

[^ > मी

देहन्द्रियमनोग्यापारशरूपं कम॑ छिदः तस्य॒ व्यतिरिक्तज्योतिरन्यमिनारसाषनाधेमनेक- पयोयोपन्यासो बहवो टि दृष्टान्त! व्याधं द्रढयन्वीत्यथेः ॥ २॥३॥४॥ इन्द्रियं व्यावतेयति । वामितीति । शब्दस्य ज्योतिषं सष्टयितुं पातनिकां करोति । शब्देनेति । वदीप्नकायेमाह । श्रोतेति । मनक्षि विषयाकेरपरिणामे सदि कि स्यात्तदाह । तेनेति । ततर प्रम।णमाह । अनसा हीति । एवं पाठनिकां कत्वा वाचो स्योिष्टसाधनायं एच्छति । कथप्रिति । का पुनरत्रानुपपत्तिष्ठत्राऽऽह । वाच इति । वत्रानन्वरवाक्यमुत्तरत्वेनोत्थाप्य न्याकरोवि । अत भाहैत्यादिना । परसिंदडधमेवाऽऽकाङ्क्षापूैकं स्फुटयति । कथमित्यादिना । उपेवेखयादि व्याचष्टे ।

१ ७.१. ध. संदी ३५. च. घ. गकारे १५३. "कपदेण प ३८. घ. ग, 'सिद्धिमे।

तृतीयं मात्रणम्‌।३] आमन्दगिरिकृतटीकासंवलितशाकरभाष्यसमेत।। ५९५

यत्न वागु्रत्युपेव तत्र॒ न्येतीर्येवमेवे- तघान्नवल्कय ॥ ५ ॥ अस्तमित आदिव्ये याज्ञवल्कय चन्द्रमस्यस्तमिते शान्ते

निरोषे प्रापे बाह्लञ्योतिषोऽभावाथत्र वागुञ्चरति श्वा वा भषति गर्दभो वा रोत्युपैव तत्र न्येहि तेन शब्देन ज्योतिषा श्नोज्रमनसोनैरन्तपं भवति तेन ज्योतिष्कायेत्वं वाक्पतिपद्ते तेन वासा ज्योतिषोषन्पे- त्पेवोपगच्छत्येव तर्ज सनिहितो भवतीत्यथः । तज च कमे कुरुषे विपल्येति । तत्र वाग्स्पोतिषो ग्रहणं गन्धदीनायुपरन्षणर्थम्‌ । गन्धा. दिभमिरपि हि प्राणादिष्वनुरदीतेषु परदत्तिनिष्स्यादयो भवन्ति। तेन तेरप्यनुग्रहो मवति का्यंकरणसंधातस्य । एवमेवेतचाज्नवसङ्क्य ॥ ५॥ शान्तायां पुनवाचि गन्धादिष्वपि च शान्तेषु बाहेष्नुग्राहकेषु सवे प्षट्तिनिरोधः प्राणोऽस्य पुरुषस्य । एतदुक्तं भवति । जाग्रद्विषे बहियेखानि करणानि चक्षुरारदन्यादित्यादिज्योतिर्भिरनुश्ह्माणानि यदा तदा स्फटतरः ्षव्यवहारोऽस्य पुरुषस्य भवतीति । एवं तावजा- गरिते स्वावयवसधातव्यतिरिक्तेनेव ज्योतिषा ज्योतिष्कायंसिद्धिरस्य पुरुषस्य टा । तस्मात्ते वयं मन्यामहे सवबाह्वञ्योतिःपत्यस्तमयेऽपि स्वप्रषुषप्रकङे जागरिते च तादगवस्थायां स्वावयवसंघातव्यतिरिकतेनेव ज्योतिषा ज्पोतिष्काय॑तिद्भिरस्येति । दशयते च स्वप्रे ज्पोतिष्काये- तेन शब्देनेति । न्योतिष्कंयत्वं तसन्यव्यवरह्‌ारङूपकायवत्वमिति यावत्‌ । पत्र वाग्स्योतिष इत्यत्र चतुथेपयौयः सप्तम्यधः | किमिति गन्धादयः जञम्दे नोप्यन्ते त्राऽऽह । गन्धादिमिरिति। पश्नान्वरमुत्थापयवि । एवमेवेति । वयाऽपि लप्र तस्य पवृत्तिदशेनात्तत्कारणीभृतं स्योषिःवैक्तम्यमिति शेषः ॥ ५ ॥ कथं पुनरत्र ए्च्छयते ज्योविरन्वरमित्याशङ्ग्य पष्टरमिपायमाह । एतदुक्तं भव- . तीति । यो ग्यवहारः सोऽविरिक्तन्यावितिपित्तो यथाऽऽदित्यादिनिपित्तो जाप्रद्य्र- हार इवि व्या्चिमुक्तां निगमयति । एषं ताविति । ग्याध्िज्ञानकायमनुमानमाष्‌ | बस्मादिति । बाष्टणवश्थायां पषेम्योतिःपत्यस्तमयदक्ायापिति यवत्‌ | विमवो न्थवहरोऽतिरिक्तम्योतिरषीनो म्यवहारत्वस्तप्रतिपन्नतरदित्ययस्वादेवानुमनमविदि- मिपि भावः । हेवोराश्रयापिद्धिमक्षद््य परिहरति । ह उयते चेति । भाद्िशम्देन

[ कि १ त / वि कि । ~~ ~~ == जक = अनि

9 ख. "ववस्वं वा २क. ज. श्येत्रतत्रच। ३२च. द. वत बग. छ. श्रव । ५ १, षन, उ, दवेहिष ६ क. ग, शुिप्म ज ल, इ. "यैवं त

५१६ कृहवद।रण्यकोपनिषत्‌ - [घतुधौध्याये

शान्तायां वाचि र्िज्योतिरेवायं पुरुष इया- स्वास्य श्योतिर्भवृतीरयासमनेवायं _भ्यौति- पाऽऽस्ते पल्ययते करम कुरुते विपल्येतीति ॥६॥

[1111

सिद्धि्न्धुखङ्घमनवियोगदशैनं देशान्तरगमनादि च । पुपराच्ोत्थानं एखमहमस्वाप्तं न िचिद्षेदिषमिति । तस्मादस्ति व्यतिरिक्तं फिमपि उ्योतिः | किं पुनस्तच्छान्तायां बाचि ज्योतिभदतीति। उच्यते । भत्मेवास्प ज्योतिमवतीति । आस्मेति कायंकरणस्वावयवसंधातव्यति- रिक्तं कार्यकरणावभासकमादित्पादिबाह्वज्योतिवेत्स्वपमन्पेनानवभास्य- मानममिधीयते ज्योतिरन्तःस्थ च तत्पारिशेष्यात्‌ । का्य॑करणन्पति- रिक्तं तदिति तावत्सिद्धम्‌ । पच्च कायेकरणग्यतिरिक्तं काकरणतधा- तानु्राहफं च ज्योतिस्तद्धादवेश्क्षुरादिकरणेरुपलम्पमानं चेन तु तथा तञ्चक्षरादिमिरूपहछभ्यत आद्ित्पारिज्योतिःषुषरतेषु । काय॑ तु ज्योतिषो टश्यते पस्मत्तस्मादा्मनंयाय ज्योतिषाऽऽस्ते पल्ययते कमं कुहते पिपस्येतीति । तस्माज्ननमन्तःस्थं ज्योतिरित्यदगम्पते ।

भरे जत ल-त

[ गी भ [1 [5 7 17 77 ए 2 ति वि)

दैशान्तरादौ कमेकरणं गृह्यते | आश्रयेकदेशासिदधि माशङ्क बयाऽऽह । एषुपाचेति । ध्यानदजशायामिष्टरेवतादशेनं चक्राराथैः । अनुभानफृढं निगमयपि । तस्मादिति । यथोक्तानुमाना्न्योतिः सिद्धं चेत्कि पशनेनेत्याशचङ्कन्याऽऽह । किं पुनरिति | सवै- म्योविरूपञम हहयमानस्य व्यवहारस्य कारणतयाऽनुमानवे ज्योतिमांत्रतिद्धावपि वदि- दोषबुभत्सायां पश्नोपपरत्तिरेत्यथैः । परतिवचनमवत।यै॑भ्याकरोति । उच्यत इत्या- दिना । अवरमासतकतवे दृष्टान्तमाह । आदित्यादीति । ततर व्यतिरिक्तत्वं साघयवि। . करयति । अनुग्राहकत्वादादित्यादिविदिति शेषः । वचान्वःस्यं पारिशेष्यादित्युक्तमु- पपादयति । यच्चेति । उपरतेष्वात्मम्य वियति शेषः । तदेव वर्हि मा भूदिति बेन त्याह । कायं त्विति । खप्रादौ दश्यमानं म्यवहारं देवृकृलय एक्िविमाह । यस्मा- दित्यादिना । विमतमन्तःस्यमतीन्द्रियत्वादादिियवरि वि व्यपिरकीयषेः । म्यतिरेका-

१ ग. ड. छ ज. स, "यानम्‌ । त । १. ग.धनङ. च. ए. ज. इ. द. पमु त | ३ ध. ज, "णसंपातन्य। ४ क~ घ. ज. 'स्मादा। ५ घ. भ. ण "क्तादनु। ५क. ख. उ. पयमे। ७. भ, ण. भृत्तया प्र।

बुही्ंनाद्मणम्‌ । ३] भनन्दगिरिकतरीकासंवलितशां करभाणष्यतमेता। ५२७

किंथाऽऽदित्पादिञ्योतिविंखक्षणं तदभोतिकं च स एव हैतुपक्षराच- ्हनैत्वमादिस्यादिवत्‌ । न समानजातीयेनेवोपकारदशौनात्‌ । यदादिस्या- दिविलक्नणं ज्योतिरन्तरं सिद्धमित्येतदसत्‌। कस्मात्‌ । उपक्रियमाणस- मानजातीयेनेवाऽऽदित्यादिश्योतिषा कायंकरणसंधातस्य भौतिकस्य भोतिकेनेवोपकारः क्रियमाणो दश्यते । यथां चेदमनुमेयम्‌ । यवि माम कापकरणादधान्तरं तदुपकारकमादित्पादिवडयोतिस्तथाऽपि कायंकरणसंघातक्षमानजातीयमेवानमेयं कार्यकरणगसंधातोपकारकत्वादा दित्याद्िज्योत्तिवेत्‌ । यत्पुनरन्तःस्थत्वादपत्यक्षव्वाच वेखक्तण्ययुच्यते तचष्ठुरादिन्योतिरभिरनेकान्तिकम्‌ । यतोऽपरत्य्षाण्यन्तःस्थानि च वक्षरादिज्योतींषि भोतिकान्येव । तस्मात्तव मनोरथमनिं विरन्षणमा- त्मञ्योतिः सिद्धमिति । कायंकरणषधातभावभावित्वाश्च सघातधमंत्वम- मुमीपते ज्योतितः । सामान्यतो दष्टस्य चानुमानस्य व्यभिचारित्वाद- प्रामाण्पपू्‌। सामान्यता दष्टवरेन हि भवानादित्पादिबद्यतिरिक्तं ज्योतिः साधयति कापकरभेभ्यः। नच प्रत्यक्षमनुमानेन बाधितुं शक््यते।

= [य =-= > ० = = ज

[ वि 1 1 ~~ ~~न ~

न्तरमाह । किचेति। मधति लोकायतश्चोदरयति । नेत्यादिना | तश्र नम्र्ष व्याचष्टे | यदिति । उक हतं परश्नप्तकं विभजते । कस्पाददित्पादिना। यद्यपि दे ।देरुपकाय।दपकारकमादिदयादिषजातीयं हृष्टं तथाऽपि नाऽऽत्यज्योतिरूपकःथस- ` जतीयमनुमयमि्याशङ्न्याऽऽर | पथां चेति । वदु सष्टयति । यद्वि नापति। प्रिमतमन्तःस्थमतिरक चातीहद्रियलदरादियतदिति पराक्तं व्यतिरेक्यनुमानमनृथ कृष यपि | यत्पुनरित्यादिना । कान्तिकं व्यनाके | यत इति। अन्तःस्यान्यभ्यति- रिक्तानि च स॑षाताप्राति द्रषटव्यम | व्यमिचारफलमाह । तस्मादिति । विलक्षण. मन्तःस्थं चैति मन्तव्यम्‌ । किंच सेतन्यं शरारवभस्तद्रातरमावित्वाद्रपादिवाद्रेयाह | कार्यकरणेति । विमतं मरघाताद्धिन्नं तद्रासकत्वादादिन्यवदिदयनुपानान सष।- ववत्वं चैतन्यस्येत्याशङुन्याऽऽह । सामान्यतो दृष्स्पति । र।कायतर्वं हि देहवमासकमपरि चक्षुम्नते। न भिद्यत वधा च व्यभिचारान्न त्ववनुषन- प्रामाण्य मिद; | मनृष्यीऽह्‌ जान।५वि पयक्विरावाच तदेनुमानममानरित्वाह | त्ामान्पतो हेति । ननु तैन परत्यकनमुत्सायेताभति चननवयाह । न चेति | वश्च

0 0 जज न कव 1 इः अ

१. दइ. पव २. इ. यामाः । 3 १.८.९.ग्‌. ए. ६, निन्त । ४ छ. द. $. "दनु" । ५५. सदिति । ६ श्र. क्त उता । जनद्‌ तेति 1८ क. ध. इ, ध्य | ५ क़ घ. ३, ण, च तद्‌"

५१८ बहवारण्यकोपनिषत्‌ [बतुोध्वाये

भयमेव तु कायंकरणसंधातः परत्यक्षं पश्यति शृणोति मतुते विजानाति श । यदि नाम उयोतिरन्तरमस्योपकारकं स्यादादित्यादिवन तदा ऽऽत्मा स्याञ्स्पोतिरन्तरमादित्पादिषदेव । य एव तु प्रत्यत वशे- मादिक्रियां करोति स एवाऽऽ्त्मा स्पात्कायेकरणसंधातो नान्यः । अत्यक्षविरोधेऽनुमानस्यापरामाण्यात्‌ । नन्वयमेव चेदरीनादिकियांक- ता ऽऽत्मा सधातः कथमविकरस्पैवास्य दशेनादिक्रियाकतुतवं कदाचिद्ध- वति फदाचिश्नेति । नेष दोषो दृष्टत्वात्‌ । न हि हष्टेऽनुपपननं नाम । न हि खथोते प्रकाशापरकार्शकत्वेन टरयमाने कारणान्तरमनुमेयम्‌ । अनु. मेयत्वे चं केनसित्सामान्यच्छवं सवेत्रातुमेयं स्यात्‌ । तच्चानिष्टम्‌ । न ख पदथंस्वभवो नास्तिन हप्रहऽणस्वाभाव्यमन्पनिपित्तमुषकस्य वा शत्यम्‌ । प्राणिधमोधमांयपेक्षपिति चेत्‌ । धमांधमारर्निमित्तान्तरपेक्ष- स्वभावप्रसङ्गः । अस्त्विति चेन्न । तदनवस्थाप्रसङ्गः । स चानिष्टः । न। स्वप्रस्रत्योरैष्टस्येव दशनात्‌ । यदुक्तं स्वभाववादिना देहस्येव दशंनादि- क्रिया न व्यतिरिक्तस्पेति तन्न । पदि हि देहस्यैव दशंनादिक्रिया स्वप्र

देहस्यैव चैतन्यभिलयाह । अयमेवेति । ज्योतिषो देहव्यतिरेकमङ्गीरुत्यापि दृषयति । यदि नामेति । विमतं न्योतिरनात्मा देहोपकारकत्वादादित्यवित्यथः । आत्मत तर्हिं कस्ये त्याशङडुन्याऽऽह । य एष त्विति । अनुमानद्रात्मनो देदव्यपिरिक्तत्व- मुक्त मित्याशङ््याऽऽह | प्रत्यक्षेति | नान्य आत्मेति पूर्वेण सबन्धः । देहस्याऽऽत्मतर कादाचित्कं द्रत्वश्रोतृत्वा्युक्तमिति शडूते । नन्विति । स्वभाववद्री परिहरति । नेष दाष इति । कादाचित्क दृरीनादरने संभवतो देहस्वामाव्यादित्यत्र दष्टान्व- माह । न हीति । विमं कारणान्तरपुवेकं कादाचित्कत्वादटर्वादित्यनुमानं दन्ते मरिष्यतीत्याशङ्याभिरष्ण इतिवदुष्णमुदकमित्यपि द्रम्यत्वारििनाऽनुमीयेतेत्यतिष- सङद्गमाह । अनुमेयत्वे चेति । ननु यद्रवति तत्सनिमि्मेव न ॒स्वभावाद्ववेत्किचिद- स्माकं प्रसिद्धं तत्राऽऽह । न चेति । भग्ररोष्ण्यमुदकस्व शैत्यमिल्या्यि न निर्न मितं किंतु पराण्यृ्टिक्षमिवि शङ्कते । प्राणीति । आदिशब्देनेश्वरादि णते । गृढ- मिंषिः खभाववाधाह्‌ । धर्मेति । परसङ्कस्वेष्टत्वं शङ्कित्वा स्वामिपायमाई । अस्त्व त्यादिना । सिद्धान्ती स्वप्रादिसिद्ध्यनुपपरस्या देहाविरिक्तणात्मानमभ्युपगमयदुत्तर- माह । नेत्यादिना । तन्न नलथै विभजते। यदुक्तमिति । स्वपर दष्टस्यैव दशेनादिषि हेदुभागं व्यविरेकदवारा विवृणोषि । यदि हीति। जागे द्रष्टः छपर नष्टवादवी- ` »ग.प.ज. "कमलासना | र. ङ. उ. "ञाता । २१. ज. "यायां क| ४, अ, द, शते ।५ ख. ङ्ूवा।९क.भ.वेति।

इच आह्नषम्‌ ।३] भानन्दगिरिकवदीकान्न खिता करमाष्यतमेता। ४

हृस्येव दर्शनं न स्यात्‌ । अन्धः स्वपरं परयेन्दषटपूवमेव पश्यति न शाकट्वीपादिगतमदष पम्‌ ततश्ेतत्किद्धं भवति यः स्वप्रे १३यति षष्ट पूर्वं वस्तु स एव पव॑ पि्यमाने चक्षष्यद्राक्नीन देह इति । देदशेद्रशस्च येनाद्रात्तीत्तस्मिडद्धते चक्षि स्वमरे तदेव ृष्टपूरं न पर्येत्‌ । भस्ति च रोके प्रसिद्धिः पूं दष्टं मथा हिमवतः शृङ्खपचाहं स्वभेऽद्रक्षमि्युद्‌- तचश्चृषामन्धानामपि । तस्ादनुद़तेऽपि चक्षुषि पः स्वप्रहक्स एव द्रष्टा न देह इत्यवगम्यते । तथा स्मृतौ द्रषटस्मर्नोरिकत्वे सति प एव द्रष्टा प्त एव स्मतां । यदा चेवं तदा निमीह्ताक्नोऽपि स्मरन्दषपूरं यहूप तदृष्टवदेव पड्यतीति । तस्माचनिमीरितिं तन द्रष्ट पनिमीक्ति चक्षि स्मरद्रूपं परयति तदेवनिमील्तिऽपि चक्षुषि द्रश्टासीदित्यवग- म्यते । मृते च देहेऽविकस्येब च इपादिदहनामावात्‌ । देहस्येव द्रष्ये मृतेऽपि दशंनादिक्रिया स्पात्‌ । तस्मा्दपापे देहे दशेनं न भवति यद्भावि च भवति तदशेनादिक्रियाक्तरं न देह इत्पवगम्पते ।

यना ता भा मामा जक त-क न न भक्‌

न्द्रियस्य च संस्कारस्य चानिषटत्वादन्यषटे चान्यस्य खप्रायोगान्न स्परे इस्येव दशनं देहात्मवादे सैमवतील्यथेः । मा मृदृष्टस्यैव स्वो रटिरन्वस्यापि स्वप्रर्रिदया- दङ्ग्याऽऽह । अन्ध इति । अपिशम्दोऽध्याहतेग्यः । पूत्रैर्टस्येव स्वप्रे षटत्वेऽपि कुतो देहव्यतिरिक्त द्रष्टा सिध्यतीयाशङ्कन्ाऽऽह । ततश्चेति । भथोभयत्र वेह- स्यैव द्रष्त्वे का हानिरिति बेदत आह | देहेदिति । वत्र प्कारिचक्षुरमवाशक्षु- रन्वरस्य चौतत्तौ देहान्वरस्यापिं समुत्पत्तपमवादन्यदरेऽन्यस्य न खपरः स्यादिद्ैः। मा मूते स्वपनो देत्वमव्रादियाशञयाऽऽह । अस्ति चेति । कथं ते नादत्धा- नामीदग्दरोनमिति चेजन्मान्तरानुमववशाद्िवि ब्रमः | अन्धस्य दैहस्यदरषटुतवेऽपि चकषुष्पतस्तस्य स्यादेव द्रषत्वमित्याशङ्कचाऽऽह । तस्मादिति । स्पे शस्यैव दशेनादिति हेतु व्याख्याय स्मृतौ दस्यैव दशेनादरिति हेतु व्याच । तथेति । ्रषटस्मत्ररिकतरेऽपि कृतो देहार्ति्क ब्ररेत्याशङ्कच्याऽह । यदा चेति । देशवि- रिक्तश्य स्मवृत्वेऽपि कुचो द्रषटसमित्याशङ्क्याऽऽह । तस्मादिति । व्रष्स्मत्रोरिकव- स्योक्तत्वादेहाविरिक्तः स्मत चेद्रृष्टाऽपि तथा सिध्यतीति भवरः। देहस्यप्रष्टते हेत्व न्तरमाह्‌ । मृते चेतति । न तस्य ्रष्ट्तेति शेषः । तदरेवपपाद्यति | देहस्येवेति । °दृदम्यतिरिक्तमात्मानमुपपादितयुपमंहरति । तस्मादिति । चेतन्यं यत्तदोरथेः | मा

१ छ. "दयन्पूवदमे। २ क. "पूम्‌ । ३ ग. थर. छ. पूर । ् ल, छ. भ. तदृद्4"। ५ग.घ. ज. "रनक्छियारिक' । ९ क. ध, स्व "| ७, अर ण. देहानि । ६७

५१० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [अहधोध्याये

क्षरादीन्येव दशेनादिक्रियाकनृंणीति चेत्‌ । न । यदहमद्रा्ं तत्स शमीति भिन्नकतुकत्वे परतिसंधानानुपपत्तेः । मनस्तरीति चेत्‌ । न। मनसोऽपि विषयत्वाद्रपादिवद्रष्टुत्वा्नुपपत्तिः । तस्मादन्तःस्थं व्यति. रिक्तमादित्यादिवदिति सिद्धम्‌ । यदुक्तं कायंकरणसघातसमानजातीय- मेव उ्योतिरन्तरमनुमेयम्‌ । भादित्यादिभिस्तत्छमानजातीयेरेषोपक्रि- यमाणत्वादिति । तदसत्‌ । उपकायौपकारकभावस्यानियमदशेनात्‌ । कथं पाधिवेरिन्धनेः पाधिवस्वस्मानजातीपेस्तृणोरपादिभिरमरेः प्रज्चल- नोपकारः क्रियमाणो हर्यते । नं च तावता तत्समानजातीयेरवमरः भन्यलनोपकारः सवेत्रानुमेयः स्यात्‌ । येनोदकेनापि प्रञ्वर्नोषः कारो भिन्नजातीयेन वैदयुतस्पाप्ने्जांहरस्य च क्रियमाणो द्यते । तस्मादुपकायापकारकभाषे समानजातीयासमानजातीयनियमो नास्ति । कदाचिरसमावजातीया मनुष्या - मनुष्परेवोपक्रियन्ते कदाचितस्थावर- पश्वादिमिश्च भिन्नजातीयैः । तस्मादहेतुः कार्यकरणसघातसमानजाती-

न क क = = = ~ -~--~- ~~

~ -~ - ~= --- - - = ~ ~~ ~~ ~ == =+ च

= = ~ ~

[4 श ॥

भूदेहस्याऽऽत्मत्वमिन्द्रियाणां तु स्यादिति शङते । चक्ष॒तदीनीति । अन्यदृ्टस्यत- रेणापत्वामिज्ञानादिति न्यायेन परिहरते । नेत्यादिना । आलत्मप्रतिपत्तिहैतृनां मनसि संभवेदिति न्यायेन शङ्कते । मन इति । ज्ञातुज्ञोनपाभनोपपत्तेः संज्ञाम्‌ मात्रमिति न्यायेन परिहरति । न मनसोऽपीति । देहादेरनात्मत्वे फकितमाह्‌ । तस्मादिति । आत्मन्योतिः सेषात।दि पप शेषः । परोक्तमनुवदति । यदुक्तमिति । अनुब्राह्मसजाती- यमनुम्राहकमित्यत्र हेतुमाह । आदित्यादिमिरिति । उपकाय)पकारकैत्वप्ताजायनि- यम॑ दृषयति । तदसदिति । अनियमदशेनमाक।इन्षपुवैकमुदाहरति । कयं पार्थिवै. रिति । उपे बालतृणम्‌ । पार्थव॑त्यार्चं प्रत्युपकारकत्वनियमं वारयति | न चेति । तावता पाविवेनभ्ररपरक्रियम।गत्वदशेनेनेत् यावत । तत्पानजातीय॑रिति तच्छब्दः प्रपत्ववेषयः | तत्र हेतुमाह । येनेति । दरनफठं निगमयति । तस्मादिति । टपकायपिकारकमव्रे साजालयानियमवदपकायौप्रकारकमवेऽपि वैजात्यनियभ नास्ता- त्यथः । तजोपकार्यपकारकते साजादयनियमामावमुदाहरणान्तरेण दशयति । कदा- चिदिति । अम्मप्ताऽभ्रिना वाऽग्ेरपशान्तयपलम्मादृपकायेपकारकत्वे वैजात्यनि- यम्‌।ऽपरि नास्तीति मल्वोपरहरति । तस्मादिति । उक्तानियमद्शोनं वच्छब्द पैः | भेतुरात्मन्य(विषः संघातेन समानजावीयवायापिपि शेषः । भनुप्राहकमनुमाह्सना- त।यमनुप्राहकत्वादारित्यवदित्यपरस्तम्‌ । संप्रत्यवीन्द्रियत्वद्‌ वरनैकान्त्यं पराक्तमनु-

न क ४ न्वै ९ ~ च्व = क ~<= = ~~ = 0 1 ~ ज) [ति

१८७. नयेताः। २६. अर ण, 'कभवष्यसाः। ३६. ज. ण, गस्यैवराभि।

तृतीयं ब्राह्मणम्‌।३] भनन्दगिरिढ$तदीकासवकलिवशांकरभाष्यक्षमेता। ५९६९६

येरेवाऽऽदित्यादिञ्योतिर्मिङपक्रियमाणत्वादिति । यत्पुनरात्थ चक्षु- रादिमिरादित्यादिज्योतिषदहश्यत्वादित्ययं हेतर्यातिरन्तरस्यान्तः- स्थत्वं वैखक्षण्पं च न साधयति । चक्रुरादिमिरनेकान्तिकत्वादिति । तदसत्‌ । चक्षरादिकरणेभ्योऽन्पस्वे सतीति हेतोर्विशेषगत्वोपपत्तेः । कायंकरणसंघातधमेत्वं ज्योतिष इति यदुक्तं तन्न । अनुमानविरोधात्‌ । आदित्पादिञ्योति्वैत्का्यंकरणसंधाताद््थान्तरं उपोतिरिति ह्नुमानमुक्तं तेन विरुध्यत इषं पतिज्ञा कार्यकरणसधातधमेत्वं ज्योतिष इति । तद्रा वभाव्ित्वं त्वसिद्धं प्रते देहे ज्योतिषोऽदनात्‌ | सामान्यतो दष्र्यानुमा- नस्याप्रामाण्ये सति पानभोजनादिसवत्यवहारलोपप्रसद्धः। स चानिष्टः। पानभोजनादिषु हि क्षत्पिवास्ादिनिग्रत्तिमुपरब्धवतस्तत्सामान्पात्पान- मोजनाचुपादानं हर्यमानं छेके न परप्रोति । दरयन्ते हयपरब्धपान- भोजनाः प्तामान्यतः पनः पानभोजनान्तरेः क्चत्पिपासादि निदृत्तिमनुपि- न्वन्तस्ताद्येन प्रवतंमानाः | यदुक्तमयमेव तु देहो दशनादिक्रिपाक- तेति तत्पथममेव परिहृतं स्वप्स्पृत्योर्दैहादथान्तरभूतो द्र्टाति । अनेनेव उ्योतिरन्तरस्यानार्मत्वमपि प्रत्युक्तम्‌ । यत्पुनः खयोतादैः कादावित्क पकाशाप्रकाराकस्ये तदसत्‌ । पक्षाचवयवसंकोचविकासनिमित्तत्वात्पका-

भाष्य दूषयति । पत्पुनरित्पादिना । त्रिमतं ज्योविः सेषातधमस्तद्रातमावरिवाद्रूष- दिवदवियुक्तमनृद्य निराकरोति । कार्येति । अनुमानविरोवमव साधयति । आत्वा दीति । कालात्ययापेकमक्त्वा हेवभिद्धि दोषान्तरमाह । तद्भावेति । अदशनाद्रैवि

च्छेदः । यसुनविंशेषेऽनुगमामातः सामान्ये सिद्धसाध्यतेत्यनुमानदूषणमामिपेय सामान्यतो दष्टस्य चेत्याद्यक्तं वहूषयति । सामान्यतो दृष्टस्येति । पशेषतऽ- ष्टस्येत्यपि द्रष्टव्यम्‌ । किमित्यनुमनापामाण्ये सवेम्यवहागहानिरत्याकञ चाऽऽह । पानेति । वत्सामान्यात्पानत्मोजनत्वादिसादश्यादिवि याव्रन | पानभाजनाद्युगादानं डरयमानमिलयुक्तं विशदययि । दह्यन्ते हीति । वद्य प्ुतपिपायादि तिवरस्युपायमो- जनपानाचभेत्वेनेवि यवत्‌ । देहस्येव द्रषटरलमित्वुक्तमनु च पूर्वाक्तं परि€ार्‌ स्मारयपि। यदुक्तमित्यादिना । ज्योविरन्वरमादित्यादिवदनापत्युक्तं पत्या । अनेनेति । सेष।तीदेषटतवनिराकरणेनेति यात्रन । देहस्य कादाचित्कं दरनादिमसं लवामाविकमि- त्यत्र परोक्तं द्टान्तमनुमाष्य निराचष्टे | पत्पुनरित्यादिना । मिद्धान्विनाऽपि

जः सक आ -न-> = = ~ 8 क ११.71

न

१६्‌. ज. “दिय > ङ. "तिरर ३ चर्च. द. "आशत्मक 1४ कर गण्य. ङ. च. ४, अ. इ. “काशनि। ५ ज. द° "तादिद्रष्ः ।

५६९ इदवारण्यकोपनिषेत्‌ [-कतुषोप्यपि कतम ओआसमेति योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु

शापरकाशेकत्वस्य । यत्पुनरुक्तं धमाधमयोरवरयं एलदाबुतवं स्वभावोऽ- भ्युपगन्तस्य इति । तदभ्युपगमे भवतः सिद्धान्तहानात्‌ । एतेनानव- स्थादोषः प्र्पुक्तः | तस्मादस्ति प्यतिरिक्तं चान्तःस्थं ज्योतिरात्मेति ॥६॥ यद्यपि व्यतिरिक्तत्वादि सिद्धं तथाऽपि समानजातीयानु्राहकत्व- दशेननिपित्तभरान्त्या करणानामेवान्पतमो व्यतिरिक्तो वेत्यविवेकतः एच्छति कतम इति । न्यायद्चकष्मताया हुपिज्ञेयत्वाहुपपथते भ्रान्तिः । अथवा शरीरन्यतिरिकते सिद्धेऽपि करणानि वाणि विज्नानवन्तीव विवेकत आत्मनो ऽनुपरब्धत्वात्‌ । अतोऽहं एच्छामि कतम भसमेति। कतमोऽषो देहैन्द्रियपाणमनःघ पस्त्वयोक्त आत्मा । येन ज्योति- धाऽऽस्त इत्युक्तम्‌ । अथवा योऽपमा्मा स्वयाऽभिपरेतो विज्ञानमयः । स्व इमे पाणा विज्ञानमय इवेषु प्राणेषु कतमः । यथा समुदितेषु ब्राह्मणेषु सवं इमे तेजस्विनः कतेम एषु षडङ्कविदिति । पूर्वस्मिन्न्याट्याने कतम स्वभाववादस्य कविदेषटव्यत्वमुपदिष्टमनू थ दुषयति । यत्पुनरिति । षमोदेयोद हेत. न्तराधीनं फल्दातृत्वं तद्रा हेतवन्तरस्यापि हेववन्तराधीनं फलदातृत्वमित्यनवस्थे- प्युक्तं प्रत्याह । एतेनेति । सिद्धन्तविरोषप्रसेञ्जनेनेपि यावत्‌ । ठोकयतमतासंमवे स्वपकषपुपसंहरति । तस्मादिति ॥ ६॥ नन्वात्मम्योविः सेषावाद्यतििक्तमन्तःस्थं चेति स्ाभितं वथा च कथं कतम भतमेति एच्छश्यते तधाऽऽह । यथपीति । अनुग्रद्चिण देहादिना समानजातीय- स्याऽऽदिलिरनुप्राहकत्वदशेनान्निमित्ताद नुाहकत्वाविशेषादात्मज्योपिरपि समानजा- तीयं देहात भान्तिमेवति तयेति यावत्‌ | अविवेकिनो मिष्कषटट््यमावादि- यथः । व्यत्िरेकसापक्य न्यायस्य दर्िवत्वात्कुतो भन्विरियाशङ्कचाऽऽह । न्यापेति । भान्विनिमितताविवेकवं पश्मुक्तवा परकारान्वरेण पश्नयुत्थापयवि । भध- वेति । पश्ाक्षराणि व्याच । कतमोऽपताविति । गन ज्योतिर्विमित्तो म्यवहासे भयोक्तो न त्वासेदयाकङ््याऽऽह्‌ । येनेति । आत्मनैवायं ज्योपिषेयुक्तव्वादासना- दिनिमित्तं ्योतिरस्मेययेः । प्रकारन्तरेण प्रश्नं व्याकरोति । अथवेति । सपम्यषै कथयति । सवे इति । योऽय॑त्वयाऽभमिेवो विज्ञानमयः स प्राणेषु मध्ये कतमः स्यात्तेऽपि हि विज्ञानमय इव भान्ावि योजना । उक्तमथै दृष्टान्तेन बुद्धावारोप- यति । पथेति । व्यारूयानयोरवान्वरविमागमाह्‌ । पूर॑स्मिनित्यादिना । ईदी.

9 च, ढ, "शत्व" | २ क, च, इ, "तृत" | ३ क, ` सदवेनेति । द. "सन्ने" ।

ततीयं आद्नणम्‌ । ३] भानन्वगिरिङवटीकासवलितिशाकरभाष्यसमेता। ५६६ ` हद्न्तर्ज्योतिः पुरुषः

भातमेत्पेतावदेव प्रश्नवाक्यं योऽय विज्ञानमय इति प्रतिवचनम्‌ द्वितीये तु व्यापने प्राणेव्िवित्पेवमन्तं प्रश्नवाक्यम्‌ । अथवा सर्वमेव प्रश्नवाक्यं विन्नानमयो हचन्तर्पातिः पुषः कतम इत्येतदन्तम्‌ । योऽप विज्ञानमय इत्येतस्य शब्दस्य निधौरितार्थविशेषविषयत्वं कतम आत्मेतीतिशष्स्य भश्च वाक्पपरिसमाप्त्यथेत्वं व्पवहितसंबन्धमन्तरेण युक्तमिति कत्वा कतम आत्मित्येवमन्तमेव प्रश्नवाक्यं योऽ्पमित्पादि परं सवमेव प्रतिव- चनमिति निश्चीयते । योऽयमित्ात्मनः प्रत्यक्षत्वानिर्देशः। विज्ञानर्भयो विज्ञानप्रायो ब्रुदधिविन्नानोषापिसंपकोविवेकाद्विज्ञानमय इत्युख्यते । बुद्धिविज्ञानसेषक्त एव हि यस्मादुपरुभ्यते राहुरिव चन्द्रादित्यसध्क्तः। बुद्धिर्हि सवाथकरणं तमसीव प्रदीपः पुरोवस्थतः। मनसा दयेव परयति मनरषा गुणोतीति ह्यक्तम्‌ । बुद्धिविन्नानारोकविशिष्टमेव हि स्वं विषयजा- तमुपरुभ्यते पुरोवस्थितप्रदीपालोकविशिष्टमिव तमसि । द्वारमात्रागि त्वन्यानि करणानि बुद्धेः । तस्मात्तेनेव विशेष्यते विज्ञानमय इति।

जोन - ~ 0 क ~ ता 00 0 धा ण ये य्‌ य-म असि

त्यादि प्रतिवचनमिति शषः | पक्षान्तरमाह । अथवेति । सवस्य प्रशभतवे वाक्यं याजयति । विज्ञानेति । स समानः सन्नित्यादि प्रतिवचनमिति शेषः । द्विवीयवृषी- यपक्षयोररुचि सृचयन्नाचं पक्षमङ्खीकर।ति । योऽयमिति । यस्त्वया पष्टः सीऽय- पित्यात्मनश्रिद्रुपत्वेन प्रयेक्षलरादयमिति निरदैश हति पदहयस्यायेः । देह व्यवच्छे- कर्भ वशिनाट । विज्ञानमय इति । विज्ञानक्शब्दायेमाचक्षाणस्तत्ायत्वं प्रकटय । द्धी ति । बुद्धिरेव विज्ञानं व्रिज्ञायवेऽनेनेति व्युत्पत्ेश्तेनोपाधिना सपक एवाविवेक- स्तस्माद्िदि यावत्‌ । वत्स॑पके प्रमाणमाह । बुद्धविज्ञानेति । वम्माद्ज्ञानमय हवि हेषः । ननु चक्षुमेयः श्रोत्रमय इत्यादि हित्वा विज्ञानमय हइव्येवं कस्मादुप वक्ष्यते वत्राऽऽह । बुद्धीति । दस्याः साषारणकरणत्वे प्रमाणमाह । मनसा हीति । मनसः सर्वाथेत्वं समथेयते । बुद्धीति । किमथानि तर्द चक्षुरादीनि करणानीत्या- शङ्क्या ऽऽह । द्वारमात्राणीति । बुद्धेः सति प्राधान्यं फठिवमाह । तस्पापिति ।

१.ध. ड, दढ. "ने कतमः प्राः । ९ ग. ढ. शतेति चति । ३१. त्ेवीसयेः । ४, ध. च. छ. ज. छ. ठ. “मयश्न्दस्य निषौरितावविशचेषत्रिषरवतं शक्तम्‌ । विक्नमयो । ५क. क्त. ध, 5, च. छ. ज, छ, द. सयुक्त । ९ घ. ज. 'दुवथन्द्रा। ० क. घ, क. ए, द, "युक्तः|. त रिव पृ | ९, ट. “दक्षाद्‌ 1१०, ध, देवं क।

५३४ वहवारण्यकोपनिषत्‌ [कतुधौभ्याये

येषां परमात्मविन्ञप्रिषिकार इति व्याख्यानं तेषां विज्ञानमयो मनोमय इत्यादी विङ्नानमयशब्द स्यान्याथंदशंनादश्रोतार्थ॑ताऽवसीयते । संदिग्धश्च पदार्थाऽन्यत्र निश्ितप्रयोगदजौ नानिधारपितु शक्यो वाक्यशेषात्‌ । निश्वितन्यायवरद्रा । सधीरिति चोत्तरत्र पाठात्‌ । हयन्तरिति वच. नायुक्तं विज्नानपायत्वमेव । प्राणेषिति व्यतिरेकपदशनायथां सप्रमी | पथा वृषु पाषाण इति सामीप्यलक्षणा । प्राणेषु हि व्यतिरेकाव्यति- रेकता सदिह्यत आत्मनः । प्राणेष प्राणेभ्यो व्यतिरिक्त इत्यथः । थो हि येषु भवति स तद्यतिरिक्तो भवत्येव । यथा पाषाणेषु वृक्षः| हृदि तत्रेतत्स्यात्पाणेषु प्राणजातीयेव बुद्धिः स्यादित्यत आह । हयन्तरिति।

हृच्छब्देन पुण्डरीकाकारो मां षषपिण्डस्तात्स्थ्वाष्द्धिहृतस्यां हृदि बद्धौ । शन्तरिति बुद्धिकृत्तिष्यतिरेकपरद शनाथम्‌ । ज्पोतिरवभाप्तात्मकत्वादा- त्मोच्यते । तेन ह्यवभास्षकेनाऽऽत्मना ज्योतिषाऽऽस्ते पल्ययते कमं

` ~ ~> ष, 6 ०

विज्ञाने परं ब्रह्म तत्पकूतिको जो विज्ञानमय इपि मवे प्पनरैरुक्तमनुवदति । येषा- मिति । विज्ञानमयादि्न्थे मयटो न विकाराथेतेति वैयवोय्यते त्र मनःसमभिन्या- हारादिज्ञानं बुद्धिनं चाऽऽत्मा तद्विकारस्तस्मादरसिन्पयोगे मयर विकार ।धैत्वं वद्वा ह्योक्तेविरोषः स्यादपि दृषयवि । तेषामिति । कथं विनज्ञानमयपद्राथेनिणेयायथं प्रयो गान्तरमनुश्रीयते तत्राऽऽह । सदिग्धश्चेति । यथा पुरोडाशं चतुष।ं कत्वा बर्हिषदं करोतीति पुरोडाशमात्रचतुधोकरणवाक्यमेकाथेसंबन्धिना शाखान्तरीयेणाऽऽगप्रेयं शतुषौ करोतीत्यनेन व्िोषविषयतया निश्चिता्थनाऽऽग्रेय एव पुरोडशि म्यवस्थाप्यते यथा ्वोक्ताः हकेरा उपदधातीत्यत्र केनाक्ततेत्यपेक्षायां तेजो प घृतमिति वाकयज्े- पाननिगेयस्वयेहापीप्यथेः । आलमेविकारत्वे मोक्षानुपपच्यां हयवापितन्यायाद्रा विज्ञा- नपयपदाथनिश्चय इत्याह । निशितेति । यदुक्तं नियो वाक्यशेषादिवि तदव ग्यनक्ते | प्षथीरिति चेति । भाषाराययो सप्तमी दा सा कथं व्यत्रिरकपदरौना- थतयाशङ्चाऽ5ऽ§इ । यथेति । मवत्त्रापरि सामीप्यलक्षणा सप्र तथाऽमि कं न्यतिरेकपरददनमित्यारडन्याऽऽह । प्राणेषु हीति । फकिवं सद्ठम्यथेममिनयवि । प्राणेष्विति । वेषु समपस्थाऽपि कथं वेभ्यो व्यतिरिच्यते वत्राऽऽह। यो हीति । विशे- षणान्तरमादाय व्यावत्या शङ्कायुक्त्वा पुनरवतायं म्याकरोति | हृदीत्यादिना । विशेष- णान्तरस्य वास्येमाह । अन्तरितीति । स्योविःशब्द्‌।५माह्‌ । ज्योतिरिति । वस्य ल्योविहं खष्टय तिं । तेनेति । भत्मन्योतिषा व्याघ्रस्य कायेकरणसेषातस्य व्यवहार्‌-

& 9» @

५१. घ.ङ. ज. "तिच वन) २छ. घ. "क| ३. ट, जोवोऽपि। ४, वाऽक्ताः। ५ ब, त्मनो वि! ६ क. ष. ण, घ्यावा ।

तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ।३] आनन्द गिरिकृतटीकासंव किवर्लाकरभाष्यसमेता। ५३९

कुरते चेतनाजानिव ह्ययं कार्यंकरणपिण्डो यथाऽऽदित्यपरकाशस्थौ घटो यथावा मरकतादिमेणिः क्षीरादिद्रव्ये प्रक्षिप परीभ्रणायाऽऽत्मब्छा- यमेव तत््ीरादिद्रव्यं करोति तादगेतदात्मर्योतिबरद्धेरपि हदयात्दक््म- त्वाद्चन्तःस्थमपि हृदयादिकं कार्यकरणसंघातं चेकीकृत्पाऽऽत्मन्यो- तिश्छायं करोति । पारपर्यण सक्ष्मस्थरुतारतम्पात्सवांनतरतमत्वात्‌ । बु द्विस्तावत्स्वच्छत्वादानन्तयाच्ाऽऽत्मचेतन्यज्योतिःप्रतिच्छाया भव- ति। तेन हि विवेकिनामपि तनाऽऽत्मामिमानब्ुद्धिः प्रथमा । ततोऽ- प्थानन्त्यान्मनति चेतन्पावभाप्तता । बुद्धिसंपकात्‌ । तत इन्द्रियेषु । मनःसयोगात्‌ । ततोऽनन्तरं शरीरे । इन्द्रियसंपकात्‌ । एवं पारपर्यण कृत्स्नं कायंकरणसंघातमात्मा चंतन्पस्वरूपरयोतिषाऽवभास्षयति । तेन हि सवेस्य खोकस्य कायंकरणसंघाते तद्रत्तिपुं चानियतात्मामिमानबु- दियथाप्रिवेकं जायते । तथा च भगवतोक्तं गीतामु-

("यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं का्कमिम रविः

कषेत्रं क्षत्री तथा कृत्ल्न प्रका्यति भारत''॥ “यदादित्यगतं तेजः इत्यादि च |

क्षमते दष्टान्तमाद । र्थाति । सतनव्ानिवरप्यन दषटान्तेनापपादय | यथा वेति। हदयं बुद्धस्तत।ऽपि सुकष्मत्वादाल्मर्य।तिस्तद्न्नःम्धममि हृदयादिकं सथं चं सरवमेकीङत्य खच्छायं करोति कृत्वा यपाक्तमणिनादश्यमृचितामिति दा्रान्तिके योजन। । कर्थानदम।त्मस्यातिः सममात्मच्छ।यं करत तत्राऽऽह । पारपथभेति । व्रिषयाद्िषु पत्यगासान्तपृत्तरोत्तरं सल्यतातारतम्यात्तेष्नेव्राऽऽत्मादि विष वान्तषु स्थूल तौतारतम्याच्च परवीचः स्वस्मादन्तरगमत्वात्तज् तत्र स्वाकारहतुत्वभस्तीत्यथः | ब्र रात्मच्छ(यत्वं समभे | बुद्धिस्तावदिति | ठं किकपरीक्षकाणां बुद्धावात्मामिमानन्ना- न्तिमुकेऽर्थ प्रमाणयति | तेन हीति । बुद्धः प्श्वान्मनस्यपि चिन्छायरतत्यत्र हेतु- माह्‌ । बुद्धीति । आमन: सत्रावमासकत्वमुकमुपम हरति ^ | एव पिति । जस्मनः सवोवभासकत्वे किति कस्यचित्कविरेवाऽरत्मर्व।दव्याशङ्ुव्याऽऽइ । तेन हीति । बद्रयदेरुक्तक्रमणाऽऽत्मन्कछरायतवं तन्छष्दरथः | आत्मन्धानिपः सवविमापुकले लोक्रपरपिद्धिरेवे न परमाणं कितु मगवद्राकयमपीत्याह । तथा चति । नाडनामयम- नाश चेतनश्वेतायित।र। वद्मादयनतपामयमव चनना यवादकादानामनर््नामभ्मिनि-

१.६. च. चछ. च्यु चइनि २ क्ल, द. श्माक्त म ३२. गर ४ क, क्ष, तार्‌" | ५ कर तार 1९ घ. 2, "माई | त"।

५३६ क्ह्वारेण्वकषोपनिषद्‌ [चतुष्के

५ नित्योऽनित्यानां चेतनश्चेतनानाम्‌” इति च काठके ““ तमेव भान्तमनुभाति सवै तस्य भासा सवैमिदं विभाति ” इति च ¡ “पेन ययस्तपति तेजतेद्धः ” इति च मश्रवर्णः । तेनायं हयन्तर्योतिः। परुष आकाशवत्छवंगतत्वात्पृणं इति पुरुषः । निरतिशयं चास्य स्वयज्योतिषठं सवावभांसकत्वातस्वयमन्यानवमभास्यत्वाश्च । स एष पुरुषः स्वयमेव उपोतिःस्वभावो पं त्वं एच्छसि कतम आत्मेति । बाह्वाना जयोतिषां सवेकरणानुप्राहकाणां प्रत्पस्तमयेऽन्तःकरणद्वारिेण हृयन्त- ज्योतिः पुरुष आत्माऽनुग्राहकः करणनामित्युक्तम्‌ । यदांऽपि बाह्न- करणानु्राहकाणामादित्यादिञ्योतिषां भावस्तदाऽप्यादित्यादिन्यो- तिषां पराथंत्वात्कायंकरणसंघातस्याचेतन्पे स्वाथौनुपपत्तेः स्वाथर्यो- तिष आस्मनोऽनुग्रहाभवेऽयं कांकरणसंघातो न व्यवहाराय कल्पते। आत्मज्योतिरहं हि सवदा सैः सत्यवहारः। “यदेतदुदयं मनशवै- तत्सन्ञानम्‌'” इत्यादि श्रुत्यन्तरात्‌ । सामिमानो हि सेर्व॑प्राणंन्यवहारः। अभिमानहेतु च मरकतमणिदृष्ान्तेनावोचाम । यदचप्येवमेतत्तथाऽपि

"~~~ = ~= ~~~ -- ~ ~~~ ~ ~ =¬ --- --, ------- ~

मत्तं दाहकत्वं तथाऽऽत्मचैवन्यनिपित्तमेव चेतयितत्वमन्येपापित्याई । नित्य इति। अनुगमनवदृनुमानं स्वगतया मासा स्यादिति शङ प्रत्याह । तस्येति । येनेति । त्र नविदविन्मनुते तं बृहन्ताम्युत्तरतच् सबन्धः | न्योतिःशब्दग्याख्यानपुपसंहरति । तेनेति । हृदन्तः स्थितोऽयमात्मा सवो्रमाप्तकन्वेन स्योतिमेवतीति योजना । पदा- न्तरमादाय म्याचष्टे | पुरूष इति । आदित्यादिज्यातिषः सक्ञादात्मन्योतिषि विशेषमाह । निरतिशयं चेति । प्रतिवचनवाक्रयाधेमुपसंहरति । स एष इति । स समानः सन्नित्याद्यवतारयितुं वृत्तं कीतयति । बाह्लानामिति । तरदं बाह्न्यातिःस- द्रावावह्यायामरकिचित्करमात्मन्योतिरिल्याशङ्न्याऽऽह । यदू ऽपीति । ग्यतिरकमु- खेनोक्तमथेमन्वयमुखेन कथयति । आत्मञ्योतिरिति । आत्मन्योतिषः सवोनुमाह- कत्वे प्रमाणमाह । पदेतदिति । सवैमन्वःकरणादि प्रज्ञाने्रमित्थेरेयके अ्रवणादयुक्त- मात्मन्यातिषः सवौनु्राहकत्वमित्यथेः | किंचाचेतनानां कायैकरणानां चेवनत्वपधि- डनग्यनुपपत्या सदा चिदात्मन्या्ठिरेश्न्येयाह । साभिमानों हीति । कथमसद्गस्व प्रतीचः सवेत्र बद्धश्यादावहमान दत्याशचङुन्याऽऽह । भमिमानेति । वृत्तमनुयोत्तर- वाकय॒मवतारयति.। यद्यपीति । यथोक्तमपि प्रत्यग्न्योतिजांगरिते दशेयिदुमशक्रय-

~~ = ~ ~~ ~ ^~ = ~~ ~~~ ~ ~ ~~ ~

१क ख, ग.ध, इ, न. छज., -भतात्मकः 1 २क. दातुः । छ. यदयपि। ३ धां सद्भावः ।४ख. घ. ड. “न्येन स्वा । ५ छ. "णतः स्वा | ९ सष. गनुप्राहकताना। ७ घ, नुभाहुकेगे* | < ग. घ. च. ज. "वसन ।९ग, इ, च. छः ह. द. सवैःप्रा। १०क.ग. दा त्विति । ११ घ. भ. ण, मानमाह |

[दयं ब्राह्मणप्‌। ३] आनेन्द गिरिकतटीकातेवलितैशाकरभाष्वस्तमेता। ९६७

स समानः सद्ुभौ छोकावहुमचरति `

जाग्रद्विषये सवेकरणागोचरत्वादात्मज्यो तषो बद्धचादिबाह्लाभ्यन्तरका- पकरणव्यवहारसंनिपातन्पाकुङ्त्वात्र शक्यते तञ्ज्योतिरात्माष्पं पुश्चेषीकावनिष्कृष्य दशे यितुमित्यतः सप्रे दिद पिषुः प्रक्रमते । ष समानः सक्भो लोक्यवनुसंखरति । यः पुरुषः स्वयमेव स्पातिरात्मा स समानः सहशः सन्‌ । केन । प्रकृतत्वास्संनिहितत्वाच हृदयेन । हृदीति च हष्छष्दवाच्या बुद्धिः प्रकृता संनिहिता च । तस्मात्तयेव सामान्पम्‌ । किं पनः सामान्यमण्व्माहषवद्विवेकतोऽनुपष्धिः । अवभास्पा ब्रुद्धर- वभासक्ं तदत्मञ्योतिररोकवत्‌ । अवभास्पाषभसकयार्विवेकतोऽनुप- खन्धिः प्रसिद्धा । वि धद्धत्वाद्श्वारोकाऽवभास्येन सशो भवति । पथा रक्तमवभासयन्रक्तषष्ट शो रक्ताकारो भवति । यथा हरितं नीर रोहित यावभास्षयन्नारोकस्ततछमानो भवति । तथा बुद्रिमवभाषयन्बुद्धिद्रारेण कुत्स्नं प्त्रमवभास्षयतीस्युक्तं मरकत्मणनिदरशनेन । तेन हर्वेण कमानो बुद्धिसामान्यद्वारेण । स्वैमय इति चात एव वक्ष्यति । तेनाप कुत-

मिति श्रतिः स्वप्र परस्तंतीत्यथः | अशक्यष्वे हैतद्यमा् । सवेति। स्वप्रे निष्टृष्टं ज्योतिरिति रेषः। मशः सन्ननुमचरी0ि मबन्यः | सार्वमल्य प्रतियोगिसापिक्षत्वमपेक्ष्य पृच्छति । केनेत्ति । उस्तरम्‌ | प्रकृतस्वाद्िति । पाण नामपि तुल्यं तद्विति चे्तञ।ऽऽह । सर्निहितत्वाशेति । हेतृद्रय प्रावयति | हरी- र्यादिना । परुतत्वादिफलमाह । तस्मादिति । मामन्यं पश्लपृतकं व्रिशदयति | कि पुनरित्यादिना । विेकतोऽनृ ।रकुन्वि व्यर्तकतं बुद्धिन्थौतिवाः स्वश्रपमाह्‌ | भवभास्पेति । भवरभामकते इष्टान्तमाह | आराकर्वादति । नथा०मि कथं विकर. तोऽनुपठन्यस्तत्राऽऽह । अवभास्यति | प्रसिद्धम्‌ पकटना | व्रदयुद्रन्याद्धति। उक्तमये हष्टान्तेन बुद्धावारोपयति | यत्यरादिना। दशन्तगनम दाश्चनतिक योन. यावि । तथेति । पुनरुक्ति परिहरति | इत्युक्तामति | मत वभावक क बुद्‌ साम्यप्ित्याशङ्क्ाऽऽ्हट । तेनांत । सवद्रिभायकतवे तन्कन्दायः | किप न बुद्धया सापान्यमृक्तमिल्याशङ्कयय दार्न्याहट | वरद्रीति | माव्यनः ग्ण ममा. नत्व वाक्यरोषमनुकृरयांन । सवमय इति चनि | उकिथिडपमिदधरय नक्रभा-नम- मकत्वप।ह । तेनेति । प्तेमयस्येनेति यतित | जन्यानान्मनादवकदरनम्याशस्प-३

[1 क 1 त त)

१क.ग.च 2. ण्याप । च. व. ज, "नर्-तत्नःनः | ५ वक्त म "6 दरः । ४ क. श्व. तं काऽ" । ५. द. ण. मिद्ध ।

५६८ दृहदारण्यकीपनिषत्‌ (वितुपाप्यते ध्यायतीव रेटायतीवं

धवित्यविभज्पय पर्ेषीकावरस्वेन ज्योतीष्टपेण दशंपितुं न शक्यत वि सवेध्यापारं तश्राध्यारोप्य नामषपगतं स्योतिरधमं च नामहपयोनौम- इपे चऽ ऽत्मभ्योतिषि स्वौ रोको मोयुहठतेऽपमात्मा नापमात्मेवंधयां मेवेधमौ कतांऽकतां शद्धो ऽथो बद्धो पृक्तः स्थितो गत भागतोऽस्ति नास्तीत्यादिविकल्पैः । अतः समानः सनुभो लोको प्रतिपञपरतिपत्त- उपाविहोकपररोकाबुपात्तेहेन्द्रिपादिष्षधातत्यागान्योपदानसंतानप- बन्धरातसंनिपातेरनुक्रमेण संचरति । धीपा्टरयमेबोभयस्मोकसंचरणहे- हनं स्वेत इति । तत्रं नामदपोपाधिसा्शयं. भ्रान्तिनिमित्तं पत्तवेवे हेतुनं स्वत इत्येतटुख्यते । पस्मात्सं समानः सहुभो रोकादनुक्रमेग सचरति तदेतत्पत्यक्षमित्येतदशेयति । पतो ध्यायतीव ध्यानन्यापार्‌ करोतीव चिन्तयति ध्यानव्यापारवतीं बुद्धि स तत्स्थेन चित्सभाव- ज्योतीरपेणवभासयंस्तत्सदशस्तत्समानः सन्ध्पायतीवाऽऽ लोकवदेव | धतो भवति चिन्तयतीति ्रान्तिरछकस्य । न तु परमार्थतो ध्यायति। तथा ङेखापतीवात्पथं चङतीव । तेष्वेव करणेषु ब्ख्धादिषु वायुषु चे चरेषु तदवमासकत्वात्तत्सदशं तविति लेखायतीव । ग वु परमा्थत-

[ण रर

प्रसराध्यासस्वद्धमोध्यासशच स्यात्ततश्च कोकानां मोहो मवेदरियाह । इति सरदेति। धरि विषयं मोहमभिनया । भयमिति । षेविषयं मोहं दहोयति । एवंधर्मति । तदेव स्फुरयति । कर्तेत्पादिना । विकष्मैः सों लोको मेमुह्यव इति सबन्धः । स समनः सन्निलयस्याधमुकतवाऽवदिष्टं भागं व्याकरोति । भत इत्यादिना । भस्मनः स्व माविकमुभयलःकसंचरणमिल्याशङ्कन्यानन्वरवाक्यमादतते । तत्रेति । भात्मा सप्र- म्यथेः | यतःशब्दरौ वक्ष्यमाणावःहब्देन सेबध्यवे । भर्भंोत्यमयं मुक्त्वा वाक्यय- माह । ध्पानेति । ध्यानवद बुद्धि म्याघ्रश्विदरास्मा ध्यायतीवे्यत्र दशटान्वभाह्‌ । भाटरोकव दिति । यथा खल्वालोको नीलं पीतं वा विषयं ग्यश्नुब्ानस्वदाकारो हर्यते तथाऽयमपि ध्यानवतीं बुद्धि मा्तयन्ध्यानवानिव मवतीव्ययैः । यथोक्तबु- द्यवभ।सकत्वमुतं रेतुभनूय फकिवमाह । अत इति । हवशषब्दाथे कथयति । न खिति । बुद्धिषभो गमालसन्यौपापिकत्वेन भिथ्यात्वमुक्तवा प्राणपम।णामपि वत्र तयतत्वं कथयपि । तथेति । भात्मनि चकनस्वैपापिकत्वे साषयत्रि । तेष्विति । इयशब्दह्ममध्येसिद्धमधमाइ । न 1त्वतिं । स॒ दालाचनन्वर-

१ धु" ज, घ. व्र तावन्नाम २६५. जन्वचदहे। ३ गन्ध.<न्च.छ. जह. "स्ठमा । 1 $ "दमति। ५५... इ, चङ" ६ च. ब, स्पथटयति। ७ पन्ब.न, प्रयगालसा। ८ धन. क्ेरर्धं ॥

र्थं जाद्रभम्‌ । ३] भामन्दनिरिवदीव्पसंवलितिक्तौकरमाष्यसवेता। ` अदद सं हि स्वपो ग्तवेमं छोकमति- क्रामति मयो रूपाणि ॥ ७ ॥

[णीय

धकनधक तदारभन्योतिः । कथं पुनरेतदवगम्यते तस्तमानत्वध्रान्वि- रेबोभपलोकसंचरणादिहेतुनं स्वत इत्यस्याथंस्प पवशेनाय हैतुरुपषि- दयते । स भात्मा हि यस्मत्स्प्रो भ्त्वा। स पया धिया समानः षा धीयचद्वति तत्तदसावपि भदतीषे तस्माचदाऽसौ स्वपो भवति स्वापष्टत्ति परतिपचते धीस्तवा सोऽपि स्व्रदृत्ति परतिपयते । पषा धी्जिजागरिषति तदाऽपावप्यत धाह । स्वप्नो भृत्वा स्वा्रषचि- मवभासपन्धियः स्वापष्स्याकारो भूत्वेमं लोकं जागरितव्पवहाररुक्ष्भं कायेकरणसंधातात्मकं रोफिकशाल्लीय्पवहारास्पदमतिक्रामत्यतीत्य क्रमति विविक्तेन स्वेनाऽऽत्मञ्पोतिषा स्वप्रास्मिकां धीशृत्तिमवभासय- ्वतिष्ठते यस्मात्तस्मात्स्वयंज्योतिःस्वभाव एवासौ विथ॒दः स॑ कतर कियाकारकफरुशन्यः परमार्थतो धीकषादरपमेव तृभयलोकसंचारादिषं- व्यवहार ्ान्तिहेतुः । परत्पो इपाणि प्रत्युः क्पाविथधादिनं तस्पान्य्रं स्वतः कायकरणान्येवास्य इपाणि । अतस्तानि भृत्यो इपाण्यतिक्रा-

1 भी

वाक्यपरकाट्नक्षादवारोत्यापयति । कथपित्पादिना । तच्छब्दो बुद्धिविषयः । वरणादीष्यादिशब्दो ध्यानारिग्यापारक्रहथः । सपो भृता लोकपतिक्र(- परतीवि संबन्धः | कथमात्मा श्वप्रो मवति वज्राऽऽह । पे चयेत । उक्तेऽर्थे षत्व मताय भ्याकरोति । अत भाहैति । उक्तं हैदुमनूथ एकितम।ह । पस्माषिस्ा- ` दिना । कार्यकरणातीवत्वौष्पलयगासनो न स्ववः क्ष चारित्वमियाक । पर्पोरिति । कपाण्यतिक्रापतीपि पूर्वेण संबन्धः । क्रियास्तत्फलानि चऽऽश्नय) येषां यातिव्‌। क्रियाणां तत्फलानां चाऽऽश्रयस्वानीवि यावत । बुद्रश्यवमासकं स्योतिरापित्पुक रुस्वा जाकयः शङते । नन्विति । प्रमाणद्विरिकतात्मपकम्षिरिलयाशङ्कच मल्यत नुमानं चेवि प्रमाणदैतरिध्यनियमममिेलय वाभ्यामतिरिक्तात्मानुपकम्भान्नासाबर्तीत्याह |

9 न कि = 9

१ च. सथीः स्व २ क.रतत्रत उच्यते । त गरतीवन उच्यते । या । इरतीव तदुच्यते त । ३क. छ. सक्त" । ग, प्युः कामक । ५. भसत्रनीति । ६५ ध. उके। जय. न, ग्‌, श्वा प्रय" । ८ ख, घ. न. ठ. ण, संसारि*। ९ क. छ, 'मियत भाद ।

५४० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [बतुथाभ्वादे

कमातमज्पोतिः। धीत्यतिरेकेण परतयक्षणं वाऽनुमनिने वाऽनुपलम्भाव्‌। यथाऽन्या तत्का एव द्वितीया धीः। यक्ववभास्यावभासकयोरन्य- त्वेऽपि पिवेकानुपरम्भारसाहश्यमिति घटा्ारोकयोः । तत्न मवलन्य- त्वेमाऽऽलोकस्पोपलम्भादशदेः सशिषटपोः साहश्यं मियोरेव न च तथेह घशदैरिव धियोऽवभासकं ज्योतिरन्तरं परत्यक्तेणं बाऽनुमानेन वोपखभामहे । धीरेषे हि चित्स्वषटपावभास्तकत्वेन स्वाकारा विषयाकारा च । तस्मान्नानुमानतो नापि प्रत्यक्षतो धियोऽवभासकं ज्योतिः शक्यते प्रतिपादयितुं उ्प्रतिरिक्तम्‌ । यदपि दष्टन्तद्पममिहितमवभास्पाव- भातकयोमिन्नयोरेव पटाच्यारोकयोः सयुक्योः स्ा्टशयमिति । तता- म्युपगममात्रमस्मामिरक्तं न तु तेत घट्वभास्पावभासकौ भिन्नौ । परमा- तस्तु पटादिरेवावभाात्मकः सालोकः। भन्पोऽन्यो दि घदादिकत्पच्ते | रिक्तानमान्मेवे साखोकघटादि विषयाकारमवभापते। यदेवं तदा न बाह्यो टश- न्तोऽस्ि प्रिज्नौर्नरक्षणमानलार्तषस्य। एवं तस्येव विज्ञानस्य प्राह्मग्राह -

[1

क = ~= ~ ~ ~ ~ नक १ =

0 1 18 1 1 १

धीग्यतिरेकेणेति । वत्र द्टन्तमाह्‌ । यथेति । षटादिरारोकश्वेदुभवोपिधः संम- योरविवेकेनानुपरम्भवदवमास्यावमासकयो व दर चात्मनोर्मदेऽ मि एथगनुपलम्मादैकयमव- भासे वस्तुवस्तु वयोरन्यत्वमवेति शङ्कामनुवदति । पचिति । वैषम्यपदृशोनेनो्र- माह । तत्रेति । दृ्टान्वः सपतम्यथेः । घट देरन्यत्वेनेति सबन्धः । भ्योविरन्वरं म[सि सेत्कृवो प्राह्मग्राहक्वित्तिरियाशङन्याऽऽह । धीरेवेति । बाह्ययेवादिनो- सीयाम्तिकवेमाषिकयोरमिपायमुपसंहरवि । तस्मानेति । इदान विज्ञानवादी वाद्या- धवादिभ्यामभ्युपगतं दृ्ान्तमनुवदति । यदपीति । बाह्याथवादपक्रिया न सुगतामि- परेतेवि एषयति । तत्रेति । उभयत्र दष्टान्तस्वक्पं सप्तम्यथः । ननु षटादेरवमास्वा- दु।लोकोऽवभाप्को भिन्नो लक्ष्यते नेत्याह । परमाथंतस्त्विति । तस्य स्थायित्वं म्य ववेयत्ति । अन्योऽन्प इति । प्रतीतं विषयपाघान्यं व्यवरवेय्ुक्तमेव भ्यनक्ति । ज्ञानमार्जपरिति । विज्ञानवादे यभोक्तदृ्टान्तराईहित्यं फलतीयाद। पदेति। शिष्य बुद्ध अनुसरण निविषं बृद्धाभिपायमुपसंहरपि । एवमित्यादना । परिकल्प्येयन्पेनं ब[धाथेवाद्मुपसंद्लय पस्येवेत्यादिना विज्ञानवाद्‌ मृपसंजं हार । तत्र विज्ञानवाद

~ ~~ ~ ~ -~ ~ ~ --~ ~~ ==" ~ ~~ [9 9

५. ड चछ. द. "ण चानु1 २ क्ल. द्‌. च. छ. इ, नचानु । ३कर्न्न.ग. इ, ण शानु" 1 एक. ङ्‌, न पोप ५ ल. इ. ववि । ९ क. छ. प्त. ववाना। ७ प्त. कषान स्वट। ८, ¶१, इ, च. 8, द. "नलर । ९६. ५, "हन्तवे । १०८. द, 'ददृत्प्त।

तृतीयं ब्रह्मणम्‌ ३।] भानन्दगिरिक्तटीकासवङितिशांकरभाष्यसषमेता। १४१

काकारतामलं परिक्ष्य तस्येव पुनर्वि दिं परिकल्पयन्ति । तद्बराह््रा- हफविनिभक्तं विज्ञानं सखच्छीभूतं क्षणिकं उयवतिष्ठत इति केचित्‌ । तस्यापि शान्त केचिदिश्छन्ति । तदपि विन्नौनं सतं ग्राह्ञप्राह्का- शविनिभुक्तं शन्यमेव घटादि बाह्ववस्तुवदित्यपरे माध्यमिका भआवक्षते। स्वा एताः कल्पना बुद्धिविज्ञानावभाष्षकस्य व्यतिरिक्तस्पाऽऽत्मस्यो- तिषोऽपद्ववादस्य ्रेयोमा्भस्य प्रतिपक्षभूता वैदिकस्य । तत्र येषां बाह्यो ऽर्थऽस्ति तान्पत्युच्यतेः तावत्‌ । न स्वात्मौवभाक्षफतवं घटादेः । समस्पवस्थितो धटादिस्तावन्न कदाचिदपि स्वात्मनाऽवभास्पते । प्रदी. पाथाखोकसंयोगेन तु नियमेनेवावभास्यमानो ष्टः सारोको घट इति । सश्चिषटयारपि घदयलोकयोरन्पत्व मेव पुनः पुनः संश्चेषे विन्वेषे च षिशे- षद शानाद्रज्ज्ञषटथोरिव । अन्यत्वे च व्यतिररक्तावभाप्तकतवं न स्वात्म- नेव स्वमात्मानमवभास्यति । नतु प्रदीपः स्वात्मानमेवावभासयन्षषट इति । न हि घदमदिवनल्पदीपदशैनाय प्रकाशान्तरमुपाददते रोकिकाः। तस्मात्पदीपः स्वात्मानं प्रकाशयति । न । अवभास्पत्वाविशेषात्‌ ।

गै = “~~~ ~= ~ > = [मि १7 ह. । | > @ ये, क = "० = ~ = ~ 1 ~~ [र

हारं विवृणोति । तद्प्राह्ेति । शुन्यवादिमतमाह । तस्यापाति । पदेव स्फुरयति | तदप।ति । पक्षत्रयेऽपि दषं संमव्रयति । पवां इति । कथममूषां कल्पनानां बरूषण- मित्याशङ्कच पथम बाह्यथेवारिनं प्रत्याह । तनेति । निषारणे सप्तथी । यतु षीरे- वावभासकत्वेन छाकारेति तजाऽऽह । नेति । यद्वमास्थ॑॑तत्साविरिक्तव्रभास्यमव- भास्वलाचया घटादि | अव्रमास्या चेयं बुद्धिर्त्यिनुभनप्दिन्यतिरिक्तः सक्षी तिध्यतीत्यथः | दृष्टान्तं सावयति । तमी । तम्थव्रमासकपिक्नां दशेयितुं विशे. षणम्‌ । सानोको घट्‌ इति । तरश्तेषात्रगमान्ना सि घटम्य व्यति{रक्तव्रभास्यल्तमिल्या- दाडुयाऽऽह । तश्चिषटपोरपीति । मवत्वन्यत्व [कि तावनत्याशङ्कन्याऽऽ ङ| अन्पत्वे चेति । व्यतिरिक्तावमामकत्वं तादशात्रमासकमाहित्यमिति यवत । जवभामयातिं घटदिरिवि शषः | दष्टन्तम्य साध्यत्रिक्रलत परते न्वमिचारपाशद्कन | ननविति। तदेव ग्यतिरकरमुखेनाऽऽह । न हीत । अनकान्तकतवं निगमयान | तस्मा- दिति | पदीपस्य पक्षतल्यत्वान्न =१।५च।१।ऽस्त्‌ाति परिहरपि । नव्भास्यत्रेति।

गी पि मी मीम न क = श्छ = = ~~

१. तत्र प्रह्य" | २१. ।. द. छ. म. त 'नद..41 4 । ३ र. ङ्ञानमनातरन

प्रा | न चनिनन्रू्‌ । ४8. दान्त । च. प्त म. पृ. 2. मावरून [५ मनप. =. चन्छ. ष. र प । न ताव्रत्छालमा॥ ९५ क.ट.च छ, ज, द. सवानवा 24 त. धर ह, च, द. जर्ढ, "कतय 1॥८ ङ. छ. क ए: । त ९ इ. "स्यमानला। १०. द. ण. नान्य यवा 41 ऋ. दुदवति'।

९४२ - शृ्दारण्यकोपनिषत्‌ [जदुथौभ्याप

यद्यपि परशीपोऽन्यस्यावभासकः स्वयमवभासात्मकत्वास्तथाऽपरि भ्पति- रिक्तचेतन्यावभास्पत्वं न व्यभिचरति घटयदििदेव । पदा चेवं तदा व्यतिरिक्तावभाष्यत्वं तावदवश्यंभावि । ननु यथा धटशचेतन्पावभास्य- त्वेऽपि व्यतिरिक्तमारोकान्तरमपेक्षते नत्वेवं प्रदीपोऽन्यमालोकान्वर- मपेत्तते। तस्पत्यदपो ऽन्यावभास्योऽपि सननास्मानं घटं चावभासयति | न स्वतः परतो वा विशेषाभावात्‌ । पथा वेतन्यावभास्पतवं घटस्व तथा प्रदीपस्यापि चैतन्यावभास्यत्वमविशिषटम्‌ । यत्तूच्यते प्रदीप भत्मानं पटं चावभास्तपतीति तदसत्‌ । कस्मात्‌ । यदा ऽऽत्मानं नाव- भासयति तदा कीशः स्यात्‌ । न हि तदा प्रदीपस्य स्वतोवा प्ररतो वा विशेषः कथिदुपङभ्यते । स॑ हयवभास्यो भवति पस्यावभासकषनि- धावसंनिधौ च विशेष उपरुभ्यते। न हि प्रदीपस्य स्वातसनिधिरसंनिधिवा काक्पः क्पपितुम्‌ । असति च कादाचित्कं विशेष आमने प्रदीपः प्रकाशयतीति प्रषेवोच्यते । येतन्पग्रा्मं तु धटादिभिरविशिष्टं पदी.

कयः

लधान्यावमासकत्वाचस्य नान्यावभास्यतवाति बेचत्राऽऽह । यचपीति । भव भास्यतरहेतोरग्यमिचारे फलितमाह । पदा चेति । व्यतिरिक्तावमाप्यत्वं बुद्धेरिवि दोषः । अवमास्यत्वे सत्यपि प्रदीपे स्वािरिक्तेनैवावमास्यतवमितिनियमापिद्धग्यं- भिचारतादवस्थ्यमिति शते । नन्विति । यदि प्रदीपस्य स्वावभास- नालूरवेभसन्विशेषः समनन्वरकारे स्यात्तदा स्वात्मानं भासयतीति वक्तु युक्तं न ष से।ऽप्वीति दषयति । नेत्यादिना । तदेव विवृणोपि । यथेति । अवमास्यल्वाषिले- बादित्ययैः । परदीपि परोक्तं व्रिशेषमनुमाभ्य दूषयति । यदित्यादिना । यद्‌ दीपो ने स्वात्मानं मापयति तद।ऽनवभासमानः स्यादिलयाज्ञङ्कयाऽऽह । न हीति । विशे वाभवेऽपि दीपस्य स्ेनेवाव्रमास्यतं किं न स्यादिति वचे्तत्राऽऽह । से दीति । दीपस्य विशेषान्तरामवेऽपि स्वात्मसंनिष्यसंनिधी विशेषाविव्याशड्ग्याऽऽह । न हीति । दीपस्य खेनान्येन वा स्विमिन्विदोषामावे फलितमाह । भक्तीति । व्यमि- लारनिरासपु्रकं मास्यत्वानुमानमुपपायानुमानान्तरमाह । चेतन्येति । यद्यजक तत्स्व्िजाषीयन्यङ्कयं यथा पयादि व्यञ्जकं च विज्ञानं स्मादिज्ञानन्यतिरिक्तनि- दाता सिथ्यवीदयधः | प्रदीपस्य न स्वावमास्यत्वं किंतु तरिजातीयभचतन्यावमस्यित्व-

१ द धरिष" | २७. छ. सनमदह्यः। ल. ङ. च. इ. द. सद्मन | २च.र ञ्ञ. इ, " ठभ्ेत । न । ४. ज. इ. "सनः सं । ५ कन्त नामदही ।

तौव मद्मणम्‌। ३] भानन्दगिरिङ़तटीकासवलितकषौकरभाष्यतमेता। ९४१

वस्य । तस्पद्विज्ञानस्पाऽ ऽत्यग्राहगराह कत्वेन प्रदीपो दृष्टान्तः । चेत- न्यप्राछचत्यं च विन्नानस्य बाद्विषयेरपिरशिष्टम्‌ | वेतन्यग्राक्षत्वे शं विज्ञानस्य कि प्राह्ठविज्ञानग्राह्यतेव किं वा प्राहकविज्नानग्राह्तेति तत्र सदिक्ठमाने वस्तुनिं पोऽन्यन्न दष्टो न्पायंः स कर्पपितुं युक्ती नतु दष्ट विपरीतः । तथा ष सति यथ। व्यतिरिकतेनेव ग्राहकेण बाह्ञानां पदी. पानां प्राह्ञत्वं दष्टे तथा विज्ञानस्यापि वेतन्यग्राह्णत्वासकाशकत्वे रयि प्रदीपवद्यतिरिक्तसेतन्यगप्राह्त्वं युक्तं फर्पयितुं न सनन्पग्राह्न- त्वम्‌ । यश्चान्पो विज्ञानस्य ग्रहीता स आमा ज्योतिरन्तरं विज्ञानात्‌ । तदा ऽनदस्थेति चेत्‌ । न । ग्राह्मत्वमातं हि तद्ग्राहकस्य वस्तवन्तरत्वे लिङ्गमुक्तं न्यायतः । न त्वेकान्तेतो ग्राहकत्वे तव्‌ ग्राहकान्तरास्तस्वे गा कदाचिदपि खिद संभवति । तस्माम तदनवस्थापसद्गः । षिन्नानस्व

जयो क-म [रिरि

मिवि स्थिते एकितिमाह | तस्मादिति। यद्ग्राह्यं तद्ग्राहकान्तरपराह्यं यथा दीपो प्राह चेर विज्ञानपित्यनुमानान्वरमाह । चैतन्येति । तथाऽपि कथं त्वदिष्टग्राहकसिदिरि- स्याशङग्य विमृशति । चेतन्यग्राह्मसे येति । कथं ता निणेयस्वत्राऽऽइ । इतिं तत्र सदिद्चमान इति। अन्तु रोकानुतारी निश्चयो लोकस्तु कथमित्याशङ्कश्याऽऽ§ । तथां चेति । तथाऽपि कुतो विवक्षिवासमन्यो विस्त्राऽऽह । यश्चेति । विज्ञानस्य ग्र! कान्वरग्राह्यत्वे वस्यापि अाहकान्तरपे्षायामनवस्याप्रक्तिरिति शते । तद15- नवस्थेति चेदिति । करस्यनोपस्य विनानसाक्लिणोऽविषयत्वालनानवस्थवि परिहरवि । ने।त । यद प्राह्मं तत्स्वादिरिक्तग्राह्ं यथा पटति ग्रह्मसमारं बृद्धिमाहकध्य ववो वस्त्वन्वरतवे प्रदीपस्य स्वानवमास्यत्वन्यायेन लिङ्गमुक्तं न च बुद्धिसाक्षिणा ब्रह्मल- मास्व कटस्य ्टस्व।भ।व्याततत्कुतोऽनवस्येप्युषप।दथपि । ग्राह्मत्वमातं ह।ति । साल्ल स्व।ति।रक्तग्राह्मो माहकतवादुद्धिवदि यार इ-च।ऽऽदह । न॒ लविति । याहकतव हि ब्रहणकपं वा तत्साक्ितं व| आय बुद्धिनाक्षिप्रो मृत्वृथस्या बरहणकपूप न किविखिद्गः सेवति । द्विवीयं वस्य मादकान्तरा्वित्‌ न कदाचिद्‌ पमाणमास्व वत्कुपोऽनवस्पेयधः । अहकानवस्था परिय करणानस्यामाशङप१ । विज्ञानस्येति । स्य हि ग्राह्यते चक्षुर रिस्थानीयन करणेन मवित्यं तस्याम ब्राह्यः4ऽन्यत्करण-

१६८५.च. न्ध द, नतिं | २क.८. ध्‌. द, च. छ. ज. द, ननि ग्रथाडन्यः | १ क. क, व, 7.2, धः 5० ४कर. ग, उ, ह. श्पादाना । ५ क, उर ज. स्तप्रा । ५ $. ७. ध. 8, प, विषं ।

९४४ बहदारण्यकोपनिषत्‌ [चतुथौष्याये

व्यतिरिक्तग्राहयत्वे करणान्तरापेक्षायाममवस्थेति चेत्‌ । न । निथमाभा- वात्‌ । न हि क्षवंत्रायं नियमो भवति । पनन वस्त्वन्तरेण गृष्यते वस्तव- न्तरं तत्र प्राह्मप्राहकव्यतिरिक्तं करणान्तरं स्यादित नेकान्तेन नियन्तु शक्यते । वेचितयदर्शनात्‌ । कथम्‌ । घटस्तारत्सातमेव्पतिरिक्तेनाऽऽ- त्मनौ शष्ते ततर प्रदीपादिराङोको ्रह्मप्राहकव्पतिरिक्तं करणम्‌ । न हि प्दीपाचारोको घर्शश्चक्षुरंशो वा । धव्वश््ुग्रीहमसरेऽपि प्रदीपस्य खशः प्रदीपव्पतिरेकेण न बाह्ममारोकस्थानीयं किंवित्करणान्तरमपे- तते । तस्मान्ेव नियन्तुं शक्यते यत्र पत्र व्यतिरिक्तग्रा्स्यं तत्न तत्र फरणान्तरं स्यादेवेति । तस्माद्विन्नानस्य व्यतिरिक्तग्रादकग्राहते न करणद्वाराऽनवस्था नापि प्राहकद्रारा कदाचिदप्युपपादयितं शक्यते । तस्माल्षिद्धं विज्ञानम्यतिरिक्तमात्मर्पोतिरन्तरमिति । ननु नास्त्येव बाह्मोऽथी धटादिः प्रदीपो वा विन्नानव्यतिरिक्तः। पद्ध पद्यतिरेकेण नोपरभ्यते तत्तावन्पात्र वस्तु दष्टम्‌ । यथा स्वप्रविन्नानग्राह्मं घटपटा- दिवस्तु स्वप्रविज्ञानर्ग्यातरेकेणानुपरम्भात्स्वप्रघटप्रदीपादेः स्वप्रविज्ञान- मात्रताऽवगम्पते । तथा जागरितेऽपि घटपदीपादेजग्रद्विज्ञानव्यति- रेकेणानुपरम्भाललाग्रद्विज्ञानमानतेव युक्ता भवितुम्‌ । तस्मान्नास्ति बाह्मोऽर्थ घटप्रदीपादिरविज्ञानमानमेव तु सवम्‌ । तत्र यदुक्तं विज्ञानस्य व्यतिरिक्तावभास्यत्वाद्विज्ञानव्यतिरिक्तर्मा स्त ज्योतिरन्तरं घटि रिषति

न्मिथ्या | सरवैस्य विज्ञानमानते दषान्तामावत्‌ । न। यावत्तावदभ्युप-

1) का 1 1 ~ ~ ~ ५ = = क

मि्यनवस्थां दूयति । न नियमाभावादिति । नियमामव्रे साघयति । न हीत्पा दिना । वैचिच्यदशेनमाकारक्ञापूवेकं स्फुरयति । कथमित्यादिना । उभयग्यतिरेकं विश्यति । न हीति । तथाऽपि कथं वैचिच्यं तजाऽऽह्‌ । घटवदिति । नियभा- भावमुपरहरति । तस्मादिति । अनवस्थद्रयनिराकरणं निगमयति । तस्माद्वित्ना- नस्येति । बाह्यायवरादिमतनिराकरणमुपसंहरति । तस्मात्सिद्धमिति । बह्ययेवादिनि ध्वस्ते विज्ञानदादी चोदयति । नन्विति । बह्यर्थो विज्ञानातिरिक्ता नास्तीत्यत्र प्रपाणमाइ । यद्धीति । नोपमभ्यपे च जाग्रहस्तु जागद्विज्ञानम्यतिरेकणेति देषः | ष्टान्तं समथयते । स्वप्नेति । दा्ट।न्विकं विवृणोवि । तथेति । उक्तमनुानमुपसं- हरति । तस्मादति । ९१ विज्ञानमात्रमिति स्थिते फषितमाह । तत्रेति । किप्रिवि तस्य मिथ्यात्वं तत्राऽऽह्‌ । सपेस्पे ति । बाह्य यापलाप्वादिनं दूषयते । नेत्यादिना।

[१ 8 ए. ए 1 १. १ गीष [फे ~ ~ ~ शः 9 म > को

१ य्‌. इ, "ह्मनोऽति । २ ग. चह, ना प्राहेण गृ । ३ च. द, रातत्रन |४ङ्‌ च्‌, छ, "टा. ।

सकेताह्मणम्‌। ३} भनम्दगिरिङ्तरीकातंदहितिशाकरभाष्वसमेता । १४१.

गमात्‌ । न तु बाह्लोऽथौ भवतेकान्तेनेव ाभ्युषगम्यते । ननु भवा नाभ्युपमम्यत एष । न । विन्ञानं धशः प्रदीप इति च शब्दा्थपथ- क्त्वाथावत्तावदपि बाद्धमथोन्तरमवेहयमभ्युपगन्तव्यम्‌ । विह्नानदेथा- न्त्रं वस्तु न चेदभ्युपगस्पते विज्ञाने घटः पट इत्येवमादीनां शब्दानामेका- धत्वे पयौयशष्दत्वं पाप्रोति । तथा साधनानां फरुस्प चैकत्वे साध्यता धनमेदोपवेशशान्नान्थक्यपसङ्कः । तत्कतैरज्ञानपसद्गो वा । किचान्यत्‌ । विन्ञानव्यतिरेकेण वादिप्रतिवादिवाददाषाभ्युपगमात्‌ । न ह्वात्मविन्न(- नमात्रमेव वादिपतिवादिशादस्तदोषो वाऽभ्युपगस्पते निराकतेन्पत्वा- त्पत्िबाद्यादीनाम्‌ । न ह्यात्मीयं विज्ञानं निराकरतंम्पमभ्पुपगम्पते स्वयं वाऽऽत्मा कस्यचित्‌ । तथा च सति पवेस्ः्यवहारखोपपतङ्गः । न च भरतिवाद्यादयः स्वात्मनेव शृष्चन्त हत्यभ्युपगमः। व्यतिरिकतग्राह्च हि तेऽभ्युपगम्यन्ते । तस्मात्तद्वत्सवेमेव व्यतिरिक्तग्राह्वे वस्तु जाग्रद्िषष.

1 1 श क ० 9 पा |

हुं विशदयति । नत्विति । विज्ञानमाथ्व।दित्वादेकान्तेन बाह्यायानम्युपग- विरिति शङ्कते । नन्विति । बाहा हटादङ्कीकारयवि । नेत्पादिना । अन्वय- मुखेनाक्तमथं व्यतिरेकमुखेन विशदयति । विज्ञानादिति । ज्ञानज्ञेययोर्कये दोषा- न्वरमाह । तथेति । अनयेकं शाल्लमुपरिशतो बुद्धस्य सवेज्ञतं न स्याद्रित्याक्‌ । तत्कतुरिति । वाशब्दश्वाैः । इतश्च स्व॑त्य नास्ति विज्ञानमात्रत्वपित्याई | किंवान्पदिति न केवकं पूरवोक्तोपपत्तिवशादेव बंह्या५ऽम्युपेयः कवु तनेवान्य- दपि कारणमुच्यत इति यावत्‌ । तदेव स्फुटय पि | विज्ञानेति। यद्‌ प्रायं तत्छम्यवि- रिक्तां यथा प्रविवाथादि जा।ग्दरस्तु चदं ग्राह्यभियनुानन्न बह्यार्थापरापतिदि रित्यथै । दृष्टान्ते विप्रतिपत्तिं प्रत्याह । न हीति । निराक्भव्यत्येऽपि तेषां ज्ञान- माच्त्वं क न स्यादित्याशङ््याऽऽत्मा यज्ञानलमासन्ञानलं वा तषामिवि विकल्प्य करमेण दूषयति । न हीत्यादिना । सङ्ोयनिपेवे स्वनिभैवे' चानिष्टापत्तिमचष | तथा सेति । त्वद्‌ ई।कारालोचनायामपि प्रत्िायद्ीनां“ विज्नानात्िरेकः सेत्स्वर्वा. व्याह । न चेति । अन्यया विवादमवरपात।पिति मः | कथं वरि वेषामङ्खाकार- स्तश्र। ऽऽह । व्यतिरिक्तति । पिदधे दृशन्वे फलिनमनुमानं निगमयति । तस्था- दिवि । किंच चैवरमंवनेन भवसंतानो ग्यवहार।दनुभीयने स्ज्तज्ञानेन बापौज्ज्ञा- नानि ज्ञायन्ते वत मेदस्ये केऽपि सिद्धघ्वं शन्वान्ःठदिस्नौद्धयश्च भेदः शक्योऽनु-

एमि णी , वि , 9 त श) ए 1 १. 1 ह , ।

[

१ ख. ग. चर इ, छरज. घ, चाऽ्स्त्मा। २१. द. न. पाधोर्ऽ्यो। ३ध. त्र.ण्पे ऋ्नि। ४ल्ञ. ति । तदः 1 ५ ट. ष्यति" । ९. स्तत्र ट्ण । ७६, 'स्तादययमे। । छ ।

५४६ ृह्कारण्यकोपतिषत्‌ ` [बुभ

त्वाजग्रष्स्तु प्रतिवाथादिविति एषमो दृष्टन्तः । सतत्यन्तरवद्ि- क्षानान्तरवधेति । तस्माह्धिन्नानगादिनाऽपि न शक्यं विङ्गानव्यतिरिकं हयोतिरन्तरं निराकलुम्‌ । स्वप्रे विङ्नानव्यतिरेकाभावादयुक्तमिति चेत्‌ । म। अभावादपि भावस्य वस्त्वन्तरत्वोपपततेः । भवतैव तावत्सपर धटादिविन्ञानस्थ भावभूतत्वमभ्युपगतप्‌ । तदभ्युपगस्य तद्यतिरेकेण धटाथभाव उच्यते । स विन्नानविषयो घटादिरयद्यभावो यदिवा भाबः स्याहुभयथाऽपि पटादिविज्नानस्य भावभूत्रमभ्युपगतमेव । न वु तन्निवतेयितु शक्यते । तनिवर्तकन्यायाभावात्‌ । एतेन सर्वस्य शृन्यता प्रत्युक्ता । पत्यगात्मग्राह्वता चाऽऽत्मनोऽहमिति भीमांप्तकपक्षः प्रस्ुक्तः । यत्तक्तं सारोकोऽन्यश्चान्पश्च धटो जायत इति तदसत्‌ । त्रणान्तरेऽपि स एवायं घट इति प्रत्यभिक्ञानात्‌ । साष्टदपात्पत्यमि- नानं कृत्तोत्थितकेशनखादिष्विवेति चेत्‌ । न । तत्रापि क्षणिकतस्पा- सिद्धन्वात्‌ । जास्पेकत्वाच्च । कृत्तेषु पुनरुत्थितेषु च केशनखादिषु

मागुिव्याह । ततत्यन्तरवदिति। इति न बाह्माथापरापपिद्धिरिति शेषः । तदपला- पासंभवे फलितमाह । तस्मादिति । विज्ञानादधेमेदोक्लया प्रत्यगात्मा विज्ञानापि- रिक्तं उक्तः । सपति विम॑वं न ज्ञानभिन्नं ्राहयत्वात्छप्रग्रा्वदवियक्तमनुवदति । स्वप्र इति । अयुक्तं तरिज्ञानातिरिक्तत्वमथेस्येति शेषः । शान्तस्य साध्यत्रिकलताममिपरेय प्रि्रति । नाभावादपीति । सैग्महवाक्यं विवृणोति । भवतैवेति । बाह्मायेवाद्रिभ्यो विशेषमाह । तदमभ्युपगम्येति । कयाऽपि कथं र्टन्तस्य साध्य विकलतेत्याश- कन्पाऽऽह । स इति । धटादिविज्ञानस्य मावमुतस्याभ्युपगतस्य घटादिमोवादमावाद्र विषयादौन्तरत्वाचस्य कस्ययिद्ाह्याधैस्योपगमा्ृ्टान्तस्य साध्यविकलता पुपरसिद्ध- स्यधैः | माध्यपिकमतमतिदैशेन निराकरोषि । एतेनेति । ज्ञानज्ञेययोनिराकतुमश- कयस्ववखनेनेति यावत्‌ । आत्मनो प्राह्स्याहमिदि प्रत्यगात्मैव ` ्राहमतेति दीमासकमतमपि प्युक्तमेकस्यैव अ्दयग्राह्कताया निरस्तत्वारिलयाह | परत्यगारमति। लषणमहवादिनोक्तमनू य प्रस्यमिज्ञाविरोधेन निराकरोति । पतत्‌ तमित्यादिना । स्वप तेऽपि प्रयभिज्ञोपपत्ति शाक्यः शङ्कते । सादहयादिति। हष्ान्वं विषटयदत्तरमाह । न तुज्नापीति । दयथाऽपि कथे तज्र प्रत्यमिज्ञत्याशङ््ाऽऽह । जातीति । तनै. पिला तेषु प्रयमिरेति शेषः । तदेव परपश्चयति । कृत्तेषिति । अभरान्त इवि

१.६, ब. ष, छा हइ" ।१अ. ग, "तं हनाभिः |

॥) तराणम । १] भानन्वगिरिषतटीकातेवखितिशकिरभाष्यपमेता। ५४७

केशोनखत्वजञ तेरेकत्वात्केरानशैतवपरत्ययस्तन्निमितोऽभ्रान्त एव । म हि दइयमानट्नोत्थितकेशनलादिषु व्यक्तिनिमिक्तः स एवेति पस्पयो भवति । कस्यथिदीर्घंकारुत्यवहितदषटेष च तुरूयपरिषाणेषुं तत्काल. नदालदितुख्थ इमे केशनखाचा इति प्रत्ययो भवति नब त एषेि। घटादिषु पुनर्भवति स एवेति पत्यः । तस्मान्न समो श्षटान्तः । प्रत्यक्षेण हि प्रत्यमिन्नायमाने वस्तुनि तदेवेति न चाम्यत्वमनु- मतुं युक्तं प्रत्यत्नविराधे खिङ्कस्थाऽऽभाप्तत्वोपपत्तेः । साहरयपत्थ- धानुपपत्तेश्च । ज्ञानस्पं क्षणिकत्वात्‌ । एकस्य हि षस्तुदर्थिनो वस्त्वन्तरदशंने साहशरयपत्यपः स्यत्‌ । नतु वस्तुदश््यको बस्तवं न्तरदशेनाय क्षणान्तरमव तिष्ठते । विज्ञानस्य प्षणिकत्वात्सज्र्र स्तुवशं नैनेव क्षयोपपत्तेः। तेनेदं पदशमिति हि सादयप्रत्ययो भवति । तेनेति दृष्टस्मरणपिदमिति वतंमानभत्पयः | तेनेति षटं स्म्रत्वा यावदिदमितवि वतमानक्षणकारमव तिष्ठेत । ततः प्षणिकवादहानिः। भय तेनेत्पेवो- पक्षीणः स्मत्तंः प्रत्पय इदमिति चान्य एव वातंमानिकः प्रत्पय तीयते ततः साररयप्रत्ययानुपपत्तिस्तेनेदं सहशमिति । अनेकवरिन

( 8 १ श 2 8 १ ३ । ~ = त त "म नो किनका पहि बक न 0 नक

च्छेद; । किमिति जाविनिमित्तेषा षीव्यक्तेनिमित्ता किं न स्यादत जह | न हीतति। ननु सादृश्यवशाद्यक्तिमेव विपयीरत्य परत्य

भिज्ञानं केशाद्विषु फिं न स्याचश्राऽऽह | छस्य चिदिति । अभान्तस्येति यावत्‌ | दा्टान्तिके वैषम्यमाह । धटाग्रिषिति

वैषभ्यपुपसंहरति । तस्मादिति । यत्सत्तस्षणिकं -यथा प्ररपादिं " सन्तश्वामी मावा इयनुमानविरोषाद्वान्वं पत्यभिनज्ञानमित्याशङ्कन्ाऽऽह । प्रत्पक्तेणेति । भनुष्णत।- नुमानवत्पत्यक्षविरोषे क्षणिकलवानुमानं नोदेत्यत्राधिवविषयत्वस्याप्यनुमिलयङ्कतवात्रिवि भावः । इवश्च पत्यमिज्ञानं सार इयनिषरन्धनो नमो न मवतीस्याह्‌ । साह रपति । वदनुपपन्तौ हेतुमाह । ज्ञानस्येति । तस्य क्षणिकत्वेऽपि किमिति साशश्यपत्य ५] न सिष्यवीत्याशङ्क्वाऽऽह । एकस्येति । भस्तु तर्हि वस्तुहयरशितमेकस्येढि चेत्याह । न त्विति । उक्तमेवाथं पपञचयति । तेनेत्यादिना । मवतु कि दवति वत्राऽऽह । तेनेति दृष्टमिति । अञ पिष्ठेत यदीति देषः | क्षणिकत्वक्टानिपरिहारं शङ्कित्वा परिहरति । अथेत्यादिना । वत्र ६ तमाह । अनेकंतिं । प्रपते दोषान्व-

[1 09. 11, ए, ए)

१ जज. "शतन" ।२ ल. ध. ज, छ. "शप्र | ३ ल. द. उ. पचतः ४ क.ग. छ श्या इति । ५ च. द. वुतुपृ। ह. पुचपु । ६ अच. इ. देदमिति । ऽग शव्यहिक्षेः। ८ ध. ज. ह, "स्वव । ९१. ग, ध. छ. जर छ, क्षणाः । १० त, ध. इ, दिक ६.। १११, ण, ततव । ५

५ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ . ` [ बहुष्वाये

एकस्याभावत्‌ । स्यपदेशातुपपत्तिश्च द्रष्टस्यदशनेनेयोप॑क्षपाहवि- ज्ानस्येदं परयाम्पवोऽद्राक्षमितिष्यपदेशानुपपत्तिरैषटवसो व्यपदेशन्न- गनदस्थानात्‌ । अथावतिष्ठेत स्षणिकवादहानिः । भयादृषटवती स्पषदेशः साद रयपत्पयश्च तदानीं जात्पन्धस्येव इपविशेषल्यपदे- सस्तत्साहइयप्रत्ययश्च सवंमन्धपरदपरेति प्रसज्येत सवद्शाह्नपणयनाष् नं चेतदिष्यते । अकृताम्यागमकृतदिपरणाशदोषौ तु परसिद्धतरो घण- वादे । ष्टन्यपदेशदतुः परवोत्तर सहित एक एवे हि शृुह्खरायत्मत्ययो लायत इति चेत्‌ । तेनेदं सदशमिति च । न । दतंमानातीतयोिन- कारुत्वात्‌ । तत्न वतंमानपरत्यय एकः शृङ्करावयवस्थानीयोऽतीतश्चा- परस्तो प्रत्ययो मिन्नकालौ तेदुभयपत्पयिषयस्प्क्वेच्छङ्करामत्यय- स्ततः ्षणद्रयव्यापित्वादेकस्य विज्ञानस्य पुनः क्षणवादहानिः ॥ भप्रतवतादिविशेषानुपपत्तेश्च सरवसंव्यवहारखोपपरसङ्कः । सर्वस्य ख स्वसवे्यविन्ञानमत्रते विज्ञानस्य च सखच्छाववोधावभास्तमाजस्वाभाव्या- ञमुपगमात्तदरिनश्चान्यस्याभावेऽनित्यटुःखशन्यानात्मत्वाचनेककल्पना- नुपपत्तिः। न च दाह्िमादेरिव विरुद्धानेकांरावस्च विन्नानस्य । स्वच्छा

रमाहं । वयपदंशेति । तदेव विवृणोपि । इदमिति । ग्यपदेशक्षणेऽनवस्थानासि शङ्कित्वा दृषयति । अथेत्यादिना । भन्यो व्रशऽन्यश्च न्यपदेषटेत्याशङ्कश्च परि- हरपि। भयेत्यादिना। शाल्नप्रणयनादयादिशम्देन शाल्लीयं साध्यसापनादि ग्यते । लषणिकत्वपक्ते दूषणान्तरमाह । अकृतेति । व्यपदेशानुपपत्तिमुक्तां समादषानः शङ्कते। दृष्टेति । साशइयपल्यश्च शृष्कलास्यानीयेन प्रययेनेव सेत्स्यदीत्याश । तेनेदमिति । भपसिद्धान्तपरसकत्या परत्याचे । नेत्यादिना । हवेवोमौ यौ पत्वयै विषयौ बद वगाही चेन्मध्यवर्वीं शृह्खकावयवस्थानीयः प्रत्यय इति यावव्‌ । क्षणानां मिषः संबधस्ताटि मा भूदिति चेशध्ाऽऽह | ममेति । व्यपदेशसादृश्यपलययानुपपर्तस्वु प्थरैवेवि चकाराथः । यत्त विज्ञानस्य दुःखाधृपश्ुतसं वदूवयति । सर्व॑स्य चेति । शुदधत्ातत्संसगद्रषटमावाच न ज्ञोनस्य दुःखादिसंख्वः खसंवेचत्वाङ्गाकारादियेः | ञानस्य ृद्धबोतकस्वामान्यमसिद्धं दादिमादिवन्नानाविषदुःखाचंशवसाश्रयगाद्िया- शङ्ष्य।ऽऽष्ट । न सति । वश्रैव हैत्वन्रमाह । अनित्येति । तेषां वद्धमंपवे लय

१ क्ष, "पक्षागलवाहि ।२क.ग., ददं द्मदो*। ३ क. ल. ग. घ.ङ. छ. छव. क्षेणवा- । ४्थ.ज.नचत्‌ः। ५८. ग. ङ. च. छ... "वशु" | ६ ख. ग. ठ, च. छ. द, तदेतदु | ७ इ, च. @. इ, ठ, "व्यात्‌ । भ। ८ ध, ण समिद्‌" । ९१. तत्य ।

तुषीयं ब्रह्मणम्‌ ३] भानन्वगिरिकतटीकासंवलिदशांकरभाष्यलमेता। ५४९

तभ्रियमानत्वाद्यतिरिक्तविषयत्वपसङ्गः । भधानित्यदुःलाथातमैकत्वभेव विन्नानस्य तदा तद्धियोगाद्विशद्धिकल्यनानुपपत्तिः । सपोगिमरवियो- शादि वि्द्धि्भवति । पथाऽऽदहीपश्चतीनाम्‌ । म तु स्वाभादि" केन परमेण कस्पविद्वियोगो दष्टः । न ॒हमनेः स्वाभाविकेन प्रक -शेनोष्ण्येन वा वियोगो दृष्टः । पदपि पुष्पगुणानां रक्तस्वादीनां द्रव्यान्तरयोगेन वियोज्ञनं दरयते तत्रापि संयोगपूरवत्वमनुभीयते । बीजभावनया पुष्पफलादीनां गुणान्तरोत्पत्तिदर्शनात्‌ । अतो विन्नानस्प वियद्धिकद्पनानुपपत्तिः । विषयमिषय्याभात्वं ब यन्मङ परिकरप्यते विज्ञानस्य तदप्यन्यसंसगाभावादेनुपपन्नम्‌ । न हयविचमानेन विमानस्य संसगः स्यात्‌ । असति चान्पसं समे यो धर्मो यस्प दष्टः स तत्स्वभावत्वान्न तेन वियोगमहंति । पथाऽ्गररोष्ण्यं सबि- तुवा पभा । तस्मादंनित्यसंसर्भेण मिनत तद्धिशुदधिश्च विन्नानस्पे- तीप कर्पनाऽन्धपरंपरैव प्रमाणङ्न्येत्यवगम्यते । पदपि तस्य षिद्ना- नस्य निवोणं पुरुषां कल्पयन्ति तनापि रराभ्रयानुपपत्निः ।

० प श) क, 1 ए त

= ~ - - --~ => ~ = न्क >>

मुभूयमानत्वाक्तवोऽतिरिक्तत्वं स्याद्धमौणां परपिमाच्रत्वामाव।न्मेयानां च मानादृर्धान्वर- त्वावतो यन्मयं न वन्ज्ञानांशो यथा घटादि मेयं च दुःखद्रीयथैः । ज्ञान दु.खाद्विषमों न मवति कितु खषूपमेवोति शङ्कामनुभाष्य दोह । अथेत्यादिना | सनुपपस्तिमेव प्रक्टयविं । सयोगीत्पादिना । लामाविकस्यामि वियोगोऽस्ति पुष्प- रक्तत्वादीनां वथोपरम्भावित्याशङ्न्याऽऽह । यदपीति । द्रग्यान्तरशम्देन पृष्पसं- बन्षिनोऽवयवास्तद्रवरक्तत्वाद्यारम्भका विवक्षिताः | विमतं सैयोगपृैकं विमागवखान्पि. पादिवदित्यनुमानान्न खामाविकस्य साति वस्तुनि नाक्)ऽस्वील्ययः | अनुमानानुगुणं पयन्तं ९६शेयति। बीजेति । कापोसारिर्बाजे द्रव्यविशेषयंपकाव्रकतत्वादिवासनया वत्पुष्पाहीनां रक्तादिगुणेदयोपलम्भासत्संयागिद्रन्यापिगमदेव वत्पुष्पादिषु रक्तत्वाचपगातिरियषेः । विशुद्ध चनुपपतिपुपसंदरति। अत इति| कल्पनान्तरमनृद्च दूषयति | विषयविषवीति। कथं पुनज्ञोनस्यान्येन सैसगामावस्वस्य विषयेण ससग दित्याशङ्कया ऽऽह । न हीति। भधान्यसंस्मैमन्वरेणापि ज्ञानस्य गरिषयविषय्याभासत्वपलं स्यादिति केतत्राऽऽद । असति षेति । कल्पनादयमदामाणिकमनारे यमित्युपसंहरति । तस्मादिति । कस्प- नान्वरमुत्थापयवि । यदपीति । उपक्ञान्विर्भिवौणशब्दापः । दूषयति । तत्रापीति ।

2 रपी िि

्गीणेणणमिीिी पिरि

१. ग. द. इ. द, "त्तिः । स्वसं। २च. इ, शवेनोप्मणावा । ३ कन धु. "दन्य । क, "दप्यगयसं । ४ ल्ल. ज. द, "ति । स्वक्षः | ५ अ. शनमदि।

१९७ दृहसारण्यकोवनिष्‌ [ब्धे कण्टकविद्धस्य हि कण्टकवेधजनितदुःखनिश्त्तिः एं न तु कण्टकविद्ध- मरणे तष्ुःखनिश्त्तिफलस्याऽऽश्रय उपपद्यते । तद्वत्छषैनिष्राणिऽसति च फएलाश्नपे पुरूषाथंकङ्पन। व्यर्थैव । यस्य हि पुरुषरब्द्धाच्यस्य सस्वस्याऽऽत्मनो विज्ञानस्य चार्थः परिकषप्यते तस्य पुनः पुरुषस्य निर्वाणे कस्पार्थः पुरुषार्थं इति स्यात्‌ । यस्य पुनरस्त्यनेकाषदरी धिन्नानव्यतिरिक आत्मा तस्य दृषएटस्मरणहुःखसयोगवियोगादि पवेमे- बोपपश्नमन्यसषपोगनिमित्तं काटुष्य तद्विपगनिमित्ता च षिशुद्धिरिति। शृन्यवादिपकस्तु सवेभमाण्रिप्रतिषिद्ध इति तन्निराकरणाय नाऽऽद्रः कियते ॥ ७ ॥

ययैवेदेकसिमिन्देहे स्वप्नो भृत्वा प्रत्यौ इपाणि काय॑करणान्यतिक्रम्य फश्यमवेऽपि फएठं स्यादिति चेननेयाह । कण्टकेति । वा्टान्विकं विवृणोति । पस्य हीति । ननु त्वन्मतेऽपि वस्तुनोऽद्यत्वात्तस्यासङ्गस्य केनचिदपि संयोगत्रियोगयोर- योगात्फ।छेत्वासंभवे मोक्षाप्रमवाहि तुल्यमित्याशङ्याऽऽह । पस्य पुनरिति । यथपि पुणँ वस्तु वस्तुतोऽसङ्गमङ्गीक्रियते तथाऽपि क्रियाकारकफलमेदस्याविचामावरुततवा. दृस्मन्मते सवैग्यवहारतंभवान्न साम्यपिति मावः | ननु बाह्लाथेवादो विज्ञानवाद्श्च निरा कृतौ शन्यवादो मिराक्रतैव्योऽपि कस्मान्न निराक्रियते तजाऽऽह । शून्थवादीति । समस्वस्य वस्तुनः सखेन मानान्मानानां च सवेष सादिषयत्वाच्छरून्यस्य चाविषयवया प्राप्त्यमावेन निराकरणानहत्वात्तद्विषयत्वे च दून्यवारिनैव विषयनिराकरणोक्त्या हृन्यस्याप्ह्ववात्तस्य च स्फुरणास्फुरणयोः सवैशृन्यत्वायोगात्तद्वारिनिश्च सवास्वयो- स्तद्‌ नुपपत्तेः संवृपेश्वाऽऽश्रयामावादस्तमवात्तदाश्रयतवे च शून्यस्य खङ्पदानननिरा- अयत्वे चासंवृतित्वान्नास्मामिस्तद्वादनिरासायाऽऽदरः क्रियते तत्सिद्धं बुद्धचाचवि- रिक्तं नित्यपिद्धमयन्त्युद्धं कूठस्थमद्वयमात्मन्याोतारीत मावः ॥ ७ ॥

प्रसङ्कावागतं परपक्षं निराङूय श्ुतिव्याख्यनपेवानुषते यज्ुत्तरवाक्यतात्पयमाह ।

पथेति । एवमात्मा दे्मेदेऽपि ववेमानं जनप त्यजज्ञन्मान्वरं चोपाददानः कायेक- रणान्यतिक्रामतीति शेषः । भवः स्वप्रजागरिवसंचारारेशाच पिरक दि हलोक- षरोकसंचारोकलयाऽपि तदपिरेकस्तस्योस्यतेऽनन्तयाक्येनेत्यथेः । सैपत्यु-

१३. ज. सतरेस्या। २. द. शांतद्ि'। ३ष.ज. ण, वत्ते । घप्र, णु. "पतित्वा ` ।

पृतीयं आहरणम्‌ ।३] भानन्दगिरिक़क्डीकासवणितिशाकरभाष्यतमेता । ५५१

स वा अयं परुषो जायमानः शरीरमभि- तप्यमानः पाप्मभिः सर सभ्यते स उक्ता मन्प्रियमाणः पाप्मनो विजहाति ॥८॥

स्वप्रे स्व आत्मज्योतिष्यास्त एषं स वै प्रकृतः पुरुषोऽयं ज्ञायमानः कथं जायमान इत्युच्यते । शरीरं देहैन्द्रियसघातममिमेपयमानः शरीरै भात्ममावमापद्यमान इत्यर्थः । पाप्मभिः पाप्मक्तमवायिभिधंमाधर्माश्रयैः कांकरणेरित्पथः । ससज्यते सयुज्यते स॒ एवोत्कामन्छरीरान्तरपृर्वं क्रामन्गच्छन्श्रिपमाण इत्येतस्य व्याख्यानमुत्करा मन्निति । तानेव सखि न्पाप्महपान्कार्यकरणरक्षणान्विजहाति ते्वयज्यते तान्परित्पजति । यथाऽयं स्वप्रतनागरदरस्योवतेमान एवेकस्मिन्देहे पाप्मह्पकायेकरणोपा- दानपरित्पागाभ्यामनवरतं चरति धिषा समानः सन्‌ । तथा षाऽपं पुरुष उभाविहलोकपरखोको जन्ममरणाभ्यां का्वेकरणोपादानपरित्या- गाविनवरतं प्रतिपद्यमान आ सप्तारमोन्नात्षंचरनि । तस्मान्सिद्धमस्पाऽऽ- त्मज्योतिषोऽन्यत्वं कार्यकरगहपेभ्पः पाप्मभ्यः सयोगवियागाभ्पाम्‌ | म हि तद्धमत्वे सति तेरेव सयोगो वियोगो वा युक्तः॥८॥

0 ति ) 1 श त 1 1

तरं वाज्यं एृहीत्वा मग्यक्ररोवि | सवा इत्यादिना । पाप्मशब्दस्य लक्षणया वत्कायत्िषयत्वं दृशेयति । पाप्मक्षमवायिमिरिति । पाप्मशब्दस्य पापनाचित्वेऽपि काय्ताम्याद्धमेऽपि वृत्तिं सृचयति । धमीधर्भेति । उक्तमथ दृष्टान्तत्वरेनानुवरदति । ययेति । अवस्थादयसंचारस्य लोकद्वयसंचारं दाष्टौन्तिकपाह । तथेति । इहरोक- परलोकावन वरतं चरतीति सत्रन्पः । संचरणपरकारं प्रकटयति । जन्मेति । जन्मना कायकरणयोरपादानं मरणेन च तयेस्त्यागमविच्छेदेन लममानो गोक्षादवांगनषरवं सचरन्दुःखी मव्रतील्यथेः | स॒ वा इ्यादिवाकयतात्यमुपसंहरति । तस्मादिति । ठच्छम्दायैभव स्फुटयति | सयोगेनि । कथमत।वता तेभ्योऽन्यत्वं तव्राऽऽह । न हीति । स्वामामिकस्य हि षस्य सवि शमवते कुतः सयोगर्विधा्गौ वहन ाष्ण्या दिष्वदशन।त्कायेकरणयोश्च सयोगविभागवशादस्वाभाव्रकत्वे सिद्धमाल्मनस्वद्न्यत्व- मिथः ॥ ८ ॥

0 1 श 111 1 ।

१क. त. ग, छ. घ. स्वप्न आ | २६. इड, च. ह, "कीगत्म | १४. छ, ज. "द्रुन | ज्ल.ग, ड. च, उ, शगाम्यामन' 1 ४. अञ, ण. 'विभानी |

९५४ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [चतुधौण्याये

स॒ यत्र प्रस्वपियस्य रखोकस्य

धुद्रधमाधमफलानि धममोधमपयुक्तो देवतानुग्रहाद्रा पयति । तत्क्थम- वगम्यते परलोकस्थानेभावितत्पाप्मानन्ददरशनं स्वप्र इति । उच्यते | यस्मादिह जन्मन्यननुभाव्यमपि परयति बहु । न च स्वप्नो नामाधूव॑ दरोनम्‌ । परव॑दृष्टस्परति्हिं स्वप्नः प्रायेण । तेन खगप्रजागरितस्थान- व्यतिरेकेण स्त उभौ रोको । यदादित्पादिबाह्ज्योतिषामभवेऽयं का्यंकरणसघातः पुरूषो येन व्यतिरिक्तेना$ऽत्मना ज्योतिषा ग्यवह- रतीत्युक्तम्‌ । तदेव नास्ति । पदादित्यादिन्योतिषामभावगमन यत्रेदं विविक्तं स्वयंज्योतिरूपरुभ्येत । येन सेवैदेवायं कायंकरणसंघातः सथ एवोपलभ्यते । तस्मादसत्समोऽसनेव वा स्वेन विविक्तस्वभावेन ज्योती- इ्पेणाऽऽत्मेति । अथ कचिद्विविक्तः स्वेन ञ्योतीषपेणोपरुभ्येत बाह्याध्यातिपमिकभृतमोतिकसंस्मश॒न्यस्ततो यथोक्तं सर्वं भविष्यतीःस्पेतद- धमाह । सयः प्रकृत आत्मा यत्र यर्सिमन्कारे प्रस्वपिति प्रकर्षण स्वापमनुभवति तदा किमुपादानः केन विधिनां स्वपिति क्ष्यं स्थानं प्रतिपद्यत इत्युच्यते । अस्य दृष्टस्य लोकस्य जागरितरक्षणस्य

पररोकसाधकपिति शङ्कते । तत्कथमिति । १रिहरवि । उच्यत इति । यद्यपि स्वप्र मनुष्याणामिन्द्रादिभाव्रोऽननुभूतोऽपि माति तथाऽपि तदपुवमेव दशेनमित्या- शङ्कयाऽऽह । न चेतिं । खप्रविया भाविजन्ममात्रिनोऽपि खपे दशेनात्पायेगे्यु- क्तम्‌ । न च तदप्दृशेनमपि सम्यग्ज्ञानमुत्थानपत्ययबाात्‌ । न चेवं खप्रपिया माविजन्मापिद्धियेथाज्ञानमथोङ्गीकारारिति भावः । प्रमाणफलमुपसंहरति । तेनेति । स यत्रेत्यादिवाक्यस्य म्यवहितेन संबन्धं वक्त वृत्तमनयाऽऽक्षिपति | यदित्या- दिना । बाह्य्योतिरमवे सत्ययं परुषः कायेकरणसंघातो येन संघातातिरिक्तेनाऽऽ- तमन्यविषा गमनागमनादि निवैषैयति वदासन्योविरस्तीवि यदुक्तमित्यनुवादायः । विदिष्टस्थानामावं वक्तुं विशोषणामावं ववदशंयति । तदेवेति। आदित्यादिन्योविरमा- वविशिष्टस्यानं यत्रेत्युक्तं तदेव स्थानं नास्ति विशेषणामावादिति रोषः । यथोक्तस्था- नाभावे हेतुमाह । येनेति । संसृष्टो बद्दम्योविर्मिरिवि शेषः । व्यवहारमूमो बाद्य- स्योविरमावाभावे फलितमाह । तस्मादिति । उत्तरगमन्धमृत्तरत्वेनाववारयति । भथे- त्यादिना । यथोक्तं सवैव्यतिरिक्तत्वं स्वयज्योविष्टमित्यादि । आह रस्॑प्रं प्रस्ततिीवि

१ छ. ढ, 'नसंबन्धित° । च. 'नसंबन्धिपाप्मा | २ध.ज. विनां पाप्मनांद।३ ङ,

°त्पाप्मनामानन्दानां इ“ । ४ घ. च, ज. ठ, "पूवद ।५. ज, सदै" ।६ क्ल. ग. "ना प्रल। ७अ.ण्‌. ति | भा ।८ ज्ञ, ढ, प्वरेऽतौ प्र ।

पुतीयं बाद्मणम्‌। ३] भानन्दगिरिकुतटीकातंवखितशाकरभाष्यसमेता । ५५१

सवतो मात्रामपादाय सवयं विहत्य स्वयं निर्माय स्वेन भासा स्वेन ज्योतिषा

सवांवतः सर्वमवतीति सवौवानयं रोकः कायंकरणसंघातो विषयवेद्‌- नायुक्तः । सवाव च्वमस्य व्याख्यातमंन्नत्रयप्रकरणेऽथो भयं वा आत्मे- त्यादिना । सवी वा भूतभोतिफमान्ा अस्य ससगंकारणमभता विचन्त इति सव॑वान्सर्वैवानेव सवौर्वांस्तस्य सर्वावतो मानामेकदेशमवय- वमपादायापच्छिचयाऽ ऽदाय ग्रहीत्वा रष्टजनमवाक्षनावा सितः सननित्पर्थः। स्वपमा्मनेव विहत्य देहं पातयित्वा निःसंबोधमापाच । जार्गास्ति ह्यादित्यादीनां चक्च॒रादिष्वनुग्रहो देहव्यवहारा्थः । देहत्यवहारश्ाऽ5- त्मनो धमीधरमफलोपमोगप्रयुक्तस्तद्धमाधमफरोपभोगोपरमणमस्मिन्देह भात्मकर्मोपरमङृतमित्पात्माऽस्य विहन्तेत्युच्यते। स्वयं निपीय निमोणं कृत्वा वाक्तनामयं स्वप्रे मायामयमिव । निमाणर्मापि तत्कमपिक्षत्वा- स्स्ववकतुंकयुच्यते । स्वेनाऽऽत्मीयेन भासाः मात्रोपादानरन्नषणेन भासा दीप्त्या प्रकाशेन सवंवासनात्मकेनान्तःकरणद्ेत्तिप्रकाशेनेत्पथः । सा हि तत्र विषयभूता स्व॑वाप्तनामयी प्रकाशते । सा तन स्वयं भाउच्यते। तेन स्वेन भाषा विषयभूतेन स्वेन च ज्योतिषा तद्िषयिणा

(०99 जि 29 क) स ताना => नन = (नकम ->

यावत्‌ । उपादानशब्दः परिग्रह प्रियः । कथमस्य सव।वच्वं तदाह । सवाव्वपिति । ससर्गैकारणमूताः सहाघ्यात्मामायेनेति शेष. । किमुपादान हइत्यस्योत्तरमुकतवा केन विषिनेत्यस्योत्तरमाह । स्वयमित्यादिना । आपाद प्रस्वपितीप्युत्तरत्र संवन्धः । कथं पुनरातनो देहविडन्तलं जाग्रदधतुकम॑फॐपभोगोपरमणाद्धि स परिहन्यते तत्राऽऽह । जागरिते हीत्यादिना । निमोणविषयं दशयति । वसिनामयमिति । यथा मायी मायामयं देहं नििपीवे तद्रदियाह । मायाप्र्यामवेति । कथं पुनर- त्मनो यथोक्ते द निमौणकततवं कमक्वलात्तनिमोगस्येलयाश याऽऽ । निर्मागम- पीति । सखेन मासेदनत्ेत्थमत्रे वुवीया । करणे तृतीयां भ्यव्रतयति । सला हीति। तत्रेति लप्रोक्तिः । यथोक्तान्तःकएणवृततर्िषयसेन प्रकाशमानत्वऽपि खमाप्नो भवतु करणतमिलयाशङ्कन्ाऽऽह । सा तत्रेति । स्वेन ज्ये तिषेव कषर वृतीया । खश-

काः का, = ७ = = ~> ~ < = ~ ५ क 9 चिकन ००

1

१. शमवादनप्र*। रघ, ज. वावितः मतर वा| ३ ह.च. छ. इ. द. दिस. ग. ध, ङ. छ.ज. "ता स्वेनाऽऽत्मीयेन मा" । ५४, ज. "वृपः प्रः ।

५५१ | धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [बतुषोध्याये परस्वपियत्रायं पुरुषः स्वयं ऽ्योतिर्मवति ॥९॥

विविक्षटपेणाह्प्रहकस्वमावेन तद्वाष्पं वासनात्मकं विषयीकुवेन्पस्व- पिति । यदेवं वतनं तत्पस्वपितीत्युच्यते । भअत्रेतस्यामवस्थायामेत- सिमन्कारेऽयं पुरूष आर्मा स्वयमेव विविक्तज्योतिभेवति बा्ाघ्या- त्मिकमूतभोतिकसंसभैरहितं ज्योतिर्भवति । नन्वस्य लोकस्य मानो- पादानं कृतं कथं तस्मिन्षत्यत्रायं पुरुषः स्वयं ज्योतिर्भवतीत्पुच्यते । नेष दोषः । विषयभूतमेव हि तत्‌ । तेनेव चात्रायं पुरुषः स्वयं स्योति. दैशेषितुं शक्यः । न त्वन्यथाऽषति विषये कर्दिप्ित्षुप्रकारु इष । यदा पुनः षा भा वाप्तिनातिमिका विषयभरतापरभ्यमाना भवति तदाऽसिः केशादिव निष्कृष्टः सवंसंस्गरहितं चक्ुरादिका्यंकरणग्ाषक्तस्वटपम - टुषहगात्मज्योतिः स्वेन ृपेणावभासयद्र्यते । तेनात्रायं पुरुषः स्वयं ज्योतिभेवतीति सिद्धम्‌ ॥ ९॥

नन्वत कथं पुरूषः स्वयं ज्योतिर्पन जागरित इव प्राघ्ग्राहकादिख- क्षणः सवौ व्यवहारो दश्यते । चक्षुरा्नुग्राहकाश्चाऽऽदित्या्या लोका- स्तथेव द श्यन्ते यथा जागरिते । तन्न कथं विशेषावधारणे क्रिपतेऽ-

ब्दोऽज्ाऽऽत्मविषयः | कोऽयं प्रलापो नाम तत्राऽऽ§ । यदेवमिति । विविक्तवि- शेषणं विवृणोवि । बाहवेति । खपरे खयं न्योतिरातमेत्युक्तमाक्षिपति । नन्वस्येति । वासनापरि ग्रहस्य मनोवृ्तिर्पस्य विषयतया रिषयित्वामवदविरुद्धमात्मनः खप्र खयंज्योतिष्टीमति समाधत्ते । नेष दोष इति । कुणे वासनोपादानस्य विष यत्वमिलयाडङ्य खयन्योतिष्टशरुतिसामथ्यादित्याह । तेनेति । माश्रादानस्य विषयत्वेनेति यावत्‌ । तदेव न्यतिरेकमुखेनाऽऽह । नत्विति । यथा सुषुिकाठे व्यक्तस्य विषयस्यामावे खयं ज्येविरात्मा दशेयितुं न शाक्यते तथा प्रेऽपि तस्मात्तत्र खयंस्योतिष्टश्चया मात्रादानस्य विषयत्वं प्रकाितरमिलययेः | भवतु स्वप्रे वासनाद(नस्य विषयत्वं तथाऽपि कथं खयं न्योविरात्मा शक्यते विविच्य दशेयितुमित्याशङ्क्याऽऽह । यदा पुनरिति । अवभासयद्वमास्यं वास्ननात्मक- मन्तःकरणमिति शेषः । स्वप्रत्रस्थायामात्मनोऽवमासकान्तराभवि फटितमाह । तेनेति ॥ ९॥

यदुक्तं स्वप्रे खयं ज्योतिरात्मति तत्पकारान्तरेणाऽऽक्षिप वि | नन्विति । अवस्थाये

१ ध, ण, 'ष्वीमति श्रु ।

पृषीयं ब्राह्मणम्‌ । ३] भानन्वगिरिकतटीकासंवङ्तिरशाकरभाष्यतमेता। ९९७

नं त्र र्था न रथयोगा न पन्थानो भवन्यथ रथान्रथयोगान्पथः सृजते

जायं पुरूषः स्वयं ज्योतिभवतीति । उच्यते । वैरु्षण्यात्स्वप्रद्शनस्प। लागरिते हीन्द्रियदुद्धिमनआरोकादिष्पापारसंकीणेमात्मञ्योतिः । दृह कु स्वप्र इन्द्रियाभावासतदनुग्राहकादित्याधारोकाभावाश्च विविक्तं केवकं भवति । तस्माद्विलकन्नणम्‌ । ननु तथेव विषया उपरूभ्यन्ते स्वप्रेऽपि यथा लागरिते तते कथमिन्द्रिपाभावाद्वेरननण्ययुच्यत इति । शुणु । न तन विषयाः स्वप्रे रथादिखक्षणाः । तथा न रथयोगा रथेषु युज्यन्त इति रथयोगा अन्वादयस्तत्र न विद्यन्ते । न च पन्थानो रथमागां भवन्ति। ` अथ रथान्रथयोगान्पथश्च छजंते स्वयम्‌ । कथं पुनः जते रथादिषा- धनानां दृक्नादीनामभवें । उच्यते । ननक्तमस्य लोकस्य सर्वावतो मात्रा- मपादाष स्वप विहृत्य स्वयं निमपेत्यन्तःकरगदृत्तिरस्प रेकस्य वासनामात्रा तामपादाय रथादिवाततनाष्पान्तःकरणदत्तिस्तदूुपरुष्धि- निमित्तेन कर्मणा चोद्यमाना हश्यत्वेन व्यवतिष्ठते तदुच्यते स्वयं निमा. येति । तदेवाऽऽह रथादीन्हजत इति । नतु तन करणं वा करणानु्रा- हकाणि वाऽऽदित्यादिज्योतींषि तदवभास्या वा रथादयो विषया विद्यन्ते। पद्वासनामानं तु केवरं तहुपरन्धिकमनिगित्तचोदितोद्रतान्तःकरणगष- त्पाश्चयं इइयते । तद्यस्य ज्योतिषो द रयतेऽल्पररशस्तदात्मज्योतिरज

01

विशेषामावकवं चोचं दृष्या । उच्यत इति । वैलक्षण्यं स्फुटयति । जागरिते हीति। मनस्तु स्वपने सदपि व्रिषयलान्न खयंज्योतिष्टगिवातीति भावः । उक्तं वैलक्षण्यं प्रवी- विमाभ्रिल्याऽऽक्िपति । नन्विति । न तनेत्य।दिवाक्रयं व्याकुवेहुतरमाह । शृणिति। परवीतिं षटयक्रि । अथेति । रथादिश्चशिमाकिपति । कथं पुनरिति । बास. नामयी सृष्टिः श््टदुत्तर णह । उच्यत इति । तदुष्लब्धिनिपित्तेनेत्यत्र वच्छब्देन वासनात्मिका मनोवृक्तिरवोक्ता । उक्तमेव पपज्चयति । नत्ित्यादिना । वदुपन्धि- वांसनोपन्िस्त् यत्कमेनिभित्तं तेन चोदिता योद तान्वःकरणवृत्ति्राहकावस्या वदा- भयं तदात्मकं तद्वासनाङ्पं ह्यत हति योजना । तथाऽपि कथमास्मन्योति; स्वप्न केवरं सिध्यति वत्राऽऽह । तचस्यति । यथा कंशादिर्विविक्तो भवति वथा हश्याया

1 १ त

१ क.ग.ध. छ, जर्व्येवु"। रं. ^तेमृनति ल्लः । ३ क. छ. एर्वे न" ४क्‌, क्न, ज, द, 'दितितिया योः ।५घ्‌.ण.ध्वंवातः |

५५८ वुहवारण्यकोपनिषत्‌ [बतुथोध्याये

न तत्राऽऽनन्दा मुदः प्रमुदो भवन्यथाऽऽनन्दा- नुदः प्रमुदः सृजते न तत्र वेशान्ताः पुष्करिण्यः सवन्यो भवन्यथ वेशान्तान्पुष्करिणीः स्षवन्तीः मृजते स हि कर्ता ॥ १०॥

केव रुमसिरिव कोशाद्विविक्तम्‌ । तथा न तताऽऽनन्दाः धुखविशेषा, मुदो दषाः पुत्रादिलाभनिमित्ताः प्रयुदस्त एव प्रकषोपेताः । अथे वाऽऽनन्दादीन्सजते । तथा न तन वेशान्ताः पर्वराः पुष्करिण्यस्त- डागाः खवन्त्पो नद्यो भवन्ति । भधं वेशान्तादीन्छजते वासनामात्रह्‌- पान्‌ । यस्मात्स हि कतां । तद्रास्षनाश्रयचित्तदृच्युद्धव निमित्तकमहेतु- त्वेनेत्यवाचाम तस्य कर्तत्वं न तु साघ्नादेव तत्न क्रिया सभवति साधनाभा- वात्‌।न हि कारकमन्तरेण त्रिथा समवति। न च तत्र हस्तपादादीनि क्रियाकारकाणि सषभवन्ति । यत्र तु तानि विद्यन्ते जागरिते तत्राऽऽ- त्मज्योतिरवभासितेः कायंकरणे रथादिवासनाभ्रयान्तःकरणबृच्युद्रव- निमित्तं कमं निषत्ते तेनोच्यते स हि कर्तेति । तदुक्तमात्मनेवायं ज्योतिषाऽऽस्ते परययते कमे कुरुत इति । तत्रापि न परमाथतः स्वतः

धु विविक्तमात्मन्योतिरितवि कैवल्यं साधयति । असिरिविति । तथा रथाद्यमावतरदिति यावत्‌ । सुखान्येव विशिष्यन्त हृति विशेषाः सुखसामान्यानीत्यपेः । व

ल्यानन्दाचमावो इष्टान्वितः । भलपीयांपि सरां पल्वलशब्देनोच्यन्वे । स हि कर्तेत्यत्र दिरशेन्दारपो यस्मादित्युक्तस्वस्मात्सजतीति रोषः । कुतोऽस्य कतृं सहटकाय॑भावारित्याशङइन्याऽऽह । तद्रासनेति । तच्छब्देन वेशान्वादिग्रह- णम्‌ । तदीयवासनाषारश्ित्तपरिणामस्तेनोद्धवति यत्कमे तस्य सृज्यमाने निदानत्वेनेति यावत्‌ । म॒र्यं कर्वत्वे वारयति । नत्विति । वनेव स्वप्रोक्तिः । साधैनामवेऽपि स्वप्रे क्रिया किं न स्यादित्याशङु्याऽऽह । न हीति । वर्हि लपने कारकाण्यपि भविष्यान्ति नेत्याह । नचेति । ताह पूर्वोक्तमपि कतेत्वं कथापिति चेततत्राऽऽहं । पत्र त्विति । उक्तंऽ्थं वाक्येपक्रममनुकूङयति । तदुक्तमिति । उपक्रमे युरयं कतेत्वमिह त्वोपचारिकमिति विशेषमाशङ्चाऽऽह ।

अ, किष प

तज्नापीति । परमाथेत्रैतन्यज्योतिषो म्यपासहुपाभ्यवभा सकलत्वन्यविरेकेणं स्वतो न

न १. ज. हषत्कषीः । २ ज्ञ. ग. ड. ज. श्य वाऽऽन" । ३लख.ग. ठ. च. छ. रद, न्यचवे"।४क. ल. द, न्दो य । ५. द, शनघ्यनि"। \ द. घर द. ण, 'वङामा।

तृतीयं बष्णम्‌ । ३] आनन्दगिरिकृतटीकासंवखितशाकरभाष्यसमेता । ५९९

तदेते छोका भवन्ति । स्वप्रेन शआारीरममिप्रह- त्यासुप्तः सुप्रानभिचकञ्चीति । शुक्रमादाय पुनरेति स्थान ५ हिरण्मयः पुरुष एकह ५सः ॥ ११॥

= ककन = न (त क ० 2 क 1 1 ।

कलुत्वं चैतन्यज्योतिषोऽवभासकत्वव्पतिरेकेण । यचचेतन्यात्मन्पोति- षाऽन्तःकरणद्रारेणावभास्तयति कायंकरणानि तदवभासितानि कमम व्याप्रियन्ते कायंकरणानि तत्र कतरंत्वयुपचयेत आत्मनः । यदुक्तं ध्याय- तीव टेलापतीवेति तदेवानचते स हि करतेतीहे हेवर्थम्‌ ॥ १० ॥

तदेतं एतस्मिनुक्तेऽथं एते शोका मन्ना भवन्ति । स्वप्नेन स्व्रभाषेन शारीर शरीरमभिप्रहत्य निशेष्टमापाद्याघुप्ः स्वयमङ्पदगादिशक्तिस्वा- मात्यात्परप्रान्वासनाकारोहूतोनन्तःकरणवृत्पाश्रयान्वाह्नाध्यातिका- न्सवनिव मावान्स्वेन दश्पेण प्रत्पस्तमितान्दुप्ानमिचाकरीत्पलु- पैयांऽऽत्मदृषटया पर्यत्यवमास्तयतीत्यर्थः । श॒क्र शुद्धं ज्योतिष्दिन्द्रि- यमात्राष्पमादाय ग्रहीता पुनः कम॑णे जागरितस्थानमेत्पागच्छति हिरण्मयो हिरण्मय इव यचेतन्यज्योतिःस्वभावः परुष एकरहंस एक एव हन्तीप्येकहंसषः । एको जाग्रत्स्वप्रहरकपरटोकादीन्गच्छतीत्येक- हसः ॥ ११॥

१ ए) । ~ ~~~ =~-----* ~~~ ~ -* >~ ~~~ ~~~ ~~ ~ ~ ~~~ जे, तयोनयः क-म क [र क्‌

कतुत्नं वाक्योपक्रमेऽमरि विवक्िवभित्यथः | भात्मनो वाक्योपक्रमे कवुत्वम)पचारिकमि- तयुपसंहरति । यदिति । स हि कव्ल्योपचारकं कपु चनभिदयुच्यपे चेत्त्य ध्यायतीव लयाद्विनोक्तत्वात्पुनरुक्तिरिव्याशङ्चाऽऽह । यदुक्तमिति । भनुत्रादे प्रयोजनमाह | हैत्वथेमिति। स्परे रथादिसृष्टाविति शेषः ॥ १० ॥

तदेवे *छोका मवन्वीत्येवत्पवीकं गृहीता व्याचष्टे | दरदेते इति । उक्तोऽषैः स्वयं न्योतिष्टादिः । शादरमिति सायं वृद्धिः । खयमसुपतते हेतुमाह । अछ्ति । व्याल्येयं पदमादाय व्याचष्टे । घप्रानित्याद्ना। उक्तमनृ च पद्‌ान्वरमववाये व्याक- रोवि । दप्रानमिचाकरीतीति ॥ १९५॥ १ च. दढ. तिति हे ग. धर. ज. "तेति हिदहे"।२ ल. "ददि" ।३क. च. ग. ध. ङ, छ. ज. च, द, "तास्मि । ४. ज, ननाक्रगे ५ इ. छ. तान्तः । ६ चछ, पद ७१, ङ. ज, ष्पाद ८ कन्ध. छ. कर्मणा |. करमेण | क्न, ६. (तस्मिनिति ।

५६० वहदारण्यक्षोपनिषत्‌ [चतुधोध्याये

प्राणेन रक्षत्रवरं कलायं बहिष्कुरायादमृतश्च- रिता । स इयतेऽमृतो यत्र काम रिरण्मयः पुरुष एकह ५ सः॥१२॥ स्वप्रान्त उचावचमीय- मानो रूपाणि देवः कुरुते बहूनि। उतेव च्रीभिःसह मोदमानो जक्षदुतेवापि भयानि पश्यन्‌ ॥१३॥ आराममस्य पश्यन्ति न तं पश्यति कश्चनेति ।

तथा प्राणेन प्ञ्चदृत्तिना रक्षन्परिपाख्यनन्यथा ग्रतभ्नान्तिः स्पाद- वरं निक्रष्टमनेकाश॒चिसधातत्वादत्यन्तबीभत्स कुखाय नीडं शरीरं स्वयं तु बहिस्तस्मात्कुलयाश्वरित्वा । यथपि शरीरस्थ एव स्वप्र पश्यति तथाऽपि तत्सबन्धाभावात्तत्स्थ इवाऽऽकाशो बहिश्वरितेस्युच्यते । अमृतः स्वयममरणधर्मेयते गच्छति यत्न कामं यत्न यत्र कामो विषये धृद्धूतदृत्तिर्भवति तं तं कम्रं वासनाष्पेणोद्धतं गच्छति ॥ १२॥ किंच स्वप्रान्ते खवप्रस्थान उच्ावचमुज्ं देवादिभावमवचं तिर्यंगादि- भावं निकृष्टं तदुच्चावचमीयमानो गम्पमानः प्राुवन्रपाणि देवो योतना- वान्कुरूते निवेतेयति वासनाषपाणि बहून्यस्ंख्येयानि । उतापि न्लीभिः सह मोदमान इव जक्षदिव हसन्निव वयस्यः । उतेवापि भयानि बिभे- त्येभ्य इति भयानि सिहत्याघ्रादीनि परयन्निव ॥ १३॥ आराममारमणमाक्रीडामनेन निर्मितां वाप्षनाषटपामस्याऽऽत्मनः परयन्ति प्व जनाः । ग्रामं नगरं चियमन्ना्पित्यादिवासनानिरभेतम- क्रीडनषूपम्‌ । न तं परयति तंन परयति कश्चन । कष्टं भो वतै- तथाकब्द्‌ः स्वप्रगत विशेषसमु्यायेः । किमिति स्परे पाणेन शरीरमास्मा प्रल- यवि तत्राऽऽह । अन्यथेति । बहिश्वरिषेत्ययुक्तं शरीरस्थस्य खप्रोपम्मादित्या- शङ्क्ाऽऽह । यदच्चपीति । तत्स॑बन्धामावाद्रहिश्वरित्वेत्यु च्यव इति सबन्धः । दे- स्यस्थैव तद्संबन्पे श्टान्वमाह । तत्स्थ इति ॥ १२ ॥ स्वप्रस्थं विशेषान्तरमाह । किंचेति । उच्चावचं विषयीकल्य तेन॒ तनाऽऽत्मना स्वेनैव स्व्यं गम्यमान इति यावत्‌ ॥ १३ ॥ अरम विवृणोति । प्राममित्थादिना । न तमित्यदस्तातयेमाह्‌ । कष्टमिति । ह्टिगोचरापन्नभमि न पश्यतीति सेवन्पः | कष्टमित्यादिनोक्तं प्रपञ्चयति | ` ध.जहमतिक।

तृतीयं बद्मणम्‌। १} आनन्दगिरिकृतटीकाषवलिहशाकरमा व्यक्ता । ५६१

तं नाऽऽयतं बोधयेदियाहुः । दुर्भिष- न्य^ हास्म मवति यमेष न प्रतिपथते।

तेऽत्यन्तविविक्ं दष्टिगोवरापन्नमप्यहो भाग्यहीनता रोकस्प पच्छक्य- दशंनमप्यात्मानं न पश्यतीति रोकं परत्यनुक्रोशं दर्शयति श्रुतिः । भत्यन्तविविक्तः स्वयं ज्योतिरात्मा स्वप्रे भवतीत्पमिप्रापः । त नाऽऽ. धतं बोधयेदित्याहुः । प्रसिद्धिरपि रोके विद्यते स्वप्न आत्मन्पोतिषो व्यतिरिक्तत्वे । काऽसो । तमात्मानं दप्रमायतं सहसा भृशं न बोधपे- दित्याहुरेवं कथयन्ति विकित्सफादपो जना रोके । नृनं ते पदयन्ति लाप्रदेहादिन्द्रिपद्वारतोऽपच्चत्य केवरो बहिवतंत इति यत भहस्तं भाऽऽपतं बोधयेदिति । तत्र च दोष परयन्ति ग्रशं हतो बोध्यमान- स्तानीन्दरियद्राराणि सहसा प्रतिबोध्यमानो न प्रतिपचत इति । तदेत- दाह हर्भिषस्यं हास्मे भवति पमेष न प्रतिपचते यमिन्द्रिपद्वारदैशं यस्मादेशच्छक्रमादायापद्ठतेस्तमिन्द्रियदेशमेष आत्मा पुनने प्रतिपद्यते। कदाविद्यत्पासेनेन्द्रिपमानाः प्रवेशयति । तत भन्ध्यबाधिदिदोष- प्राप्तो दुर्भिषस्पं टःखमिषंकमता हास्मे देहाय भवति दुःखेन चिकित्स- मीयो$घो देहो भवतीत्यधेः । तस्मास्पसिद्धद्वाऽपि स्परे खपंस्योतिष्ट मस्य गम्यते" स्वप्नो भत्वाऽतिक्रान्तो म्रत्पो इपाणीति तस्मात्छग्ने

कि ` ) इ | ज तजक अ

भह इति । छेकानां तार्य॑यु संदर प । अत्यन्तेति । वाक्यान्वरमदाय ताप्यमू कत्वाऽऽकाहक्षापुरैकमक्षराणि म्याकर।पि। ते नेत्यादिना । वेपपमिपायमाह । नून पिति । इन्द्रियाण्येव हवाराण्यस्येतीन्द्रियद्वारो जाप्रहदस्तस्मादिति यवत्‌ | तथाऽपि सहसाऽसौ बोध्यतां का हानिरिलयाशङ्ुन्धाऽऽह । तत्रेति । स्सा बोध्यमानतं सप्तम्यथेः । किमत्र पमाणमियाजञङ्कयानन्तरवक्यमवताये म्याचष्े । तदेतदाहैत्या- दिना । पृनरपतिप्तौ दोषपसङ्गं दशेयति । कदाचिदिति । व्यत्यापरपवेशस्व कयं दशेयन्दुर्भिपन्यमिद्यादि म्यच । तत॒ इति । उक्तां परनिदधमुपमहरति । तस्मा- दिति । वृत्तमनृघ पवान्तरमुत्यापययि । सग्रो भ्रतेत्पादिना । इतिशब्दो

(म | [गी 0 जा जन-००००००- ८2 सडको

१ क्ष, "न्वियागि । रल. ड. छ. इ, "तस्तं यमिन. ड ४. द्‌ःसंमि। ग. दुमषक्मं ४६, बवण्यता। ५, "ति देहाद्गनित्किसमः | ६ क्न, ध. इ, छ, ज. दर, ते । मस्म

र्सप्रो । ५७१

५६६ बंहवारण्यकोपनिषत्‌ ` [ चतुथाण्याये

अथो खल्वाहूजांगरितदेश एवास्यैष इति यानि लेव जाग्रत्पश्यति तानि सुप्र इस्यत्रायं परुषः स्वयं ज्योतिभंवति

स्वयं ज्योतिरात्मा । अथो अपि छखल्वन्य भआहुजौगरितदेश एवास्यैष धः स्वप्नः । न संध्यं स्थानान्तरमिहोकपरलोकाभ्यां व्यतिरिक्तं फि तर्हीहि लीक एव जागरितदेशः । यचेवं किंचातः । श्रृण्वतो यद्भवति यदा जागरितदेश एवायं स्वप्रस्तदाऽपमात्मा का्ंकरणेभ्यो न ष्याद्‌- तस्तेमिश्नीभूतः । अतो न स्वयं ज्योतिरात्मेत्यतः स्वयभ्योतिष्टबाध- नायान्य भादूजागरितदेश एवास्येष इति । तत्र च हैतुमाचक्षते जाग- रितदेशत्वे पानि हि पस्माद्धस्त्यादीनि पदार्थजनातानि जाग्रज्ागरित- देशे परयति रोकिकस्तान्येव पोऽपि पश्यतीति । तदसत्‌ । इन्द्र थोपरमात्‌ । उपरतेषु हीन्द्रियेषु स्वप्रान्परयति । तस्मान्ान्पस्य र्योतिषस्तत्र सभवोऽस्ति । तदुक्तं न तत्र रथा न रथयोगा इत्यादि । तस्मादन्रायं पुरूषः स्वयं ज्योतिभवत्येव । स्वयं ज्योतिरात्माऽस्तीति स्वभ्रनिदशंनेन प्रदशितम्‌। अतिक्रामति ग्रत्पो इपाणीति च । क्रमेण संचरनिहरोकपररोकादीनिहर।कपरराकादिव्यतिरिक्तः । तथा जाग्र

----~ ~ - ~= भ नम क~ = "~~ ------------ ~>

यस्मादर्थे । तदेव मतान्तरं स्फोरयति । नेत्यादिना । उक्तमङ्गीरकूय फलं प्रच्छति । यद्येवमिति । स्वपो जागरितदेश इत्येवं यदीशटमतश्च कि स्यादिति पश्येः फट प्रतिज्ञाय प्रकर्या । शृण्विति । मतान्तरोपन्यासस्य समतविरोपित्वमाह । इत्यत इति । स्वप्रस्य जाग्रदेशत्वं दूषयति । तदक्षदिति । वस्य जग्रदेशत्वाभावे फठितमाहई । तस्मादिति । खपे बाह्यन्यतिषः समवो नास्तीत्यत्र पमाणमाह | तदुर्कतामति । बाहमन्योतिरभवेऽपि सप्रे म्यवह्ारदशेनात्तच स्वयंम्योविष्टमाततषुम- शक्यमित्युपसंदरति । तस्मादिति । कथं पुनर्विचयायामनुक्तायां सद्लदानवचन- मिल्याङ्कच वृत्तं कतेयति । स्वयं ज्योतिरिति । मृत्य ङपाण्यविक्रामतीत्यत्र च काय॑करणम्यतिरिक्तत्वमात्मनो दर्शितमित्याह । अतिक्रमतीति । ठोकदयसंचारव- का दुक्तमयमनुद्रव वि । क्रमेणेति । भादिशब्दरस्वत्तदेकादि विषयः । स्थानद्यसेचार- शादुक्तमनुभ।षपे । तथेति । इष्टोकपरल।काभ्यापिवेति यावत्‌ । कोकदये स्थानद

१७. घ्‌. द. यदिष्ट। रघ. न, ण, "चिद्यारिना। म ३१५. ण. जागरितदेश प, ण, "स्तत्र दह" । अ, 'स्तदे' ।

दृतीयं बआद्मणम्‌। ३] भानन्दगिरिडतदीकालेवकितशांकरभाष्यसमेता। ९६१

सोऽहं भगवते सहस्नं ददाम्यत उर्व विमोक्षाय ब्रूहीति ॥१९॥

त्स्वप्रकुखयाभ्यां व्यतिरिक्तः । तत च क्मसचारानित्यश्ेत्पेतत्मति- पादितं याद्वदल्क्येन । अतो विध्ानिष्क्रयार्थं सहं ददामीत्याह जनकः सोऽहमेवं भोधितस्त्वया भगवते तुभ्पं सहसरं ददामि । विमोक्षश्च काप- प्रश्नो मपाऽमिप्रेतः । तहुपयोग्ययं ताद थ्यौत्तदेकदेश एव । अतस्त्वां नियोक्ष्यामि समस्तकामपश्ननिणंयश्नवणेन विमोक्षायत ऊध्व ब्रृहीति । येन सेसाराद्विप्युच्येयम्‌ । त्वत्पसादात्‌। विमा्षपदार्थकवेशनिणंयहेतोः सहस्षदानम्‌ ॥ ९४॥

यत्पस्तुतमात्मनेवायं ज्योतिषाऽऽस्त इति तत्पत्यक्षतः प्रतिपदि. तमाय पुरुषः स्वयं उयोति्भवतीति स्वपर । यत्तूक्तं स्वपर भृत्वेमं खोक- भतिक्रामति मृत्यो इपाणीति ततरेतदाशङ्कते प्रतयो इपाण्येवातिक्र- मति न भ्रत्युम्‌ । प्रत्यकं हेतत्स्वप्रे कायेकरणव्याटृत्तस्वापि मोदत्रासा-

च क्रमसंचारपयुक्तम्थान्तरमाह । तन्न चेति । आत्मनः स्वयेग्योतिषो देहादिन्य- तिरिक्तस्य नित्यस्य ज्ञापितत्वदित्यतःशब्दाथेः | कामपश्नप्य निर्णीतलाननिराका- हः्षत्वमिति शङ्कं वारयति । विमोक्षश्चेति । सम्यग्बोवस्तद्धतुरिति यवत्‌ | ननु स एव प्रागुक्तो नसी वक्तम्यऽस्वि वनत्राऽऽह । तहुपयोगीति । अयभित्युक्ताल- परत्ययोक्तिः । वादभ्योत्पद्‌ धेन्ञान्य वाक्रयायेज्ञानशषत्वा्ीतिं यवत्‌ । १द्‌थत्व वाकयायेवहिम।वं दूषयति । तदेकदेश एवेति । कामपशनो नाचामि निर्णीत इत्यत्रो तरवाक्यं गमकमित्याह । अत इति । कापपश्नस्यानिर्णीतच्वारिति यवन्‌ । वेन(- पक्षिवेन हेतुनेत्यथः | विमोक्षशब्दस्य सम्यज्ञानविषयत्वं स॒चयति । येनेति । सम्य- गज्ञानपद्चौ गुरपक्ादादस्य पाषान्यं दरेयति । त्वत्पसादादिति। ननु विमाक्षपदार्था निर्णीविऽन्यथा सह लद।(नस्याऽऽकल्मिकत्वपरसङ्कादत ओह । विमोत्तेति ॥ ५४॥

उत्तरकण्डिकामववारयितुं वृत्तं कीतेयति । पत्पमस्तुतमिति । भात्यनंवेत्यादिन। यदात्मनः छयंम्योिष्ट बरह्मणदौ प्रस्तुतं वदतायमित्वादिनां प्रत्यक्षवः स्वप्र पति- पादमिति संबन्धः । वृत्तमधान्तरमनृथय नाचमृत्यपयति । यत्तक्तमिति । मत्युं नाविक्रामवीयत्र हेतुमाह । प्रत्यक्षं हीति । हच्छद्विषादिरादिश्-

$ क. छ. "योग्योऽयं २७. ग.घ. च. ज.द, श्दविमु"। ३. ज. प्येतः ।४बघ. द. “व्येतान्यति* । ५ ण, 'मियात । ६५ च, इ. “ना प्रकेथी १ १" ।

५९४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [चतुषाभ्याये

प॒ वा एषं एतस्मिन््प्रसादे

दिदशेनम्‌ । तस्मान्नूनं नेवायं प्र्युमतिक्रामति । कर्मणो हि प्रत्पोः कार्यं मोदश्रासादि ददयते । यदि च पत्युना बद्ध एवायं स्वभावतस्तती विमोक्षो नोपपद्यते । न हि स्वभावात्कश्चिद्धिगुच्यते । भथ स्वभावो ब भवति परत्युस्ततस्तस्मान्मोक्ष उपपत्स्यते । यथाऽस मृत्पुरात्मीयी धर्मो न भवति तथा प्रदशंनायात ऊर्ध्व विमोक्षाय ब्रहीत्येवं जनकेन पर्यनुयुक्तो यान्नवस्कयस्तदहिदशयिषया पयशृते । स वे प्रकृतः स्वयं ज्योतिः पुषः । एष पः स्वपे प्रदरित एतस्मिन्सपरसादे सम्पक्पसी- दृत्यस्मिनिति पपसदः । जागर्ति देहेन्द्रिपष्यापारशतसंनिपातजं हिता काङ्ष्यं तेभ्यो विप्रयुक्त ईषत्परसीदति स्वप्रे । इहतु षषे सम्पक्परसीदतीत्पतः ंषुपं संपाद उच्यते । तीण हि तदा सवौभ्शो- छोन्सङ्ख एको द्रष्टेति हि वक्ष्यति एपुप्रस्थमात्मानम्‌ । स वा एष एतस्मिन्दप्रक्षादे क्रमेण सपषनलः सन्पुषुषरे स्थित्वा । कथं सप्रषन्रः |

ब्दायेः | तथाऽपि कुवो मृत्युं नाविक्रामपि वत्राऽऽह । तस्मादिति । कायस्य कारणादन्यत्र पतृस्ययोगारिति यावत्‌ । उक्तमुपपादयति । कर्मणो हीति । भतः सवप्रं गतो मृत्युं कमौख्यं नातिक्रामति शेषः । मा तर्द मृत्योरतिक्रमोऽमूत्को दोष- स्तश्राऽऽह्‌ । यदि चेति । स्वमवरादमि मत्योविुक्तिमाशङ्याऽऽद । न हीति । उक्तं हि- ¢ न [हि स्वमावो मावानां व्याववेतौरण्यवद्रवेः * हति ॥

कथं व पोक्षोपपत्तिरित्याशङ्कचाऽऽह । अथेति । एषा च हाङ्का प्रागेव राज्ञा कृतेति दशेयहु्तरमत्थापयति । यथेत्यादिना । तदिदशेचिषयेत्यत्र तच्छब्देन मृप्योरतिक्रमणं एते । वैशब्दस्य प्रसिद्धाथेत्वमुेत्य सशब्दायमाह । प्रकृत इति । एषशब्दमन्‌ च व्याकरोति । एष इति । सपसरदे स्थित्वा मृत्युमेविक्रामतीवि शेषः । सुषुप्तस्य सेपसादत्वं साषयतवि । जागरित इत्यादिना । व वाक्यशेषमनुकूलयति। तीर्णो हीति । भस्तु सेपसादः सुं स्थानं दधाऽपि किमायातमित्यत भाह । स वा इति । पुवेक्तिन क्रमेण सेप्रसादे सुषुपे स्थित्वा सपसत्नः सन्पृत्युमठिक्रामती- त्यथैः । उक्तमेमुपपादयितुमाकाङ्क्षामाह्‌ । कथमिति । रत्यादि व्याकुवन्परि- पन्च म् व्य, रल. र पसः । ब. ज. इ. "एदि । ४ शच. च.छ. ज. घ. ट, सुपुप्ः। ५. च.ज. च. द. "कानिति सि" | ६ क, ख. "वयतो" । ७ घ. इ, ण. -पुततस्या।

तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ।द] भानन्दगिरिङवदीकासंवक्ितरलाकरभाष्यसमेता। ५६१

शत्रा चरिता शैव पण्यं च पापं च

स्वप्रात्एषुष प्रविविक्षुः स्वप्रावस्थ एव रत्वा रतिमनुभुय मिनरबन्धुजन- दशेनादिना श्रित्वा विहृत्यानेकधा बरणफकं श्मयुपरुभ्पेत्पर्थः। दषटेव ने इत्ेत्यथः । पुण्यं च पुण्यफङं पापं च पापफलम्‌ । न ठु पुण्यपापयोः साल्तादशेनमस्तीत्यवोचाम । तस्मान पुण्यपापाम्पामनु- बद्धः । पो हि करोति पुण्यपापे प ताभ्पामनुबध्पते । नहि दृशंनमन्रेण तदनुबदः स्यात्‌ । तस्मात्स्भ्रो भूत्वा मृत्पुमति- क्रामस्येव न प्रत्युपाण्येव केवलम्‌ । अतो न पृत्योरात्मस्वभावत्वा- हाङम । मृत्युश्च स्वभागोऽस्यं स्वप्रेऽपि कुयात्‌ । न तु करोति । स्वभाव- ्ेत्करिया स्यादनिर्मोक्षतैव स्पात्‌ । न तु स्वभावः स्वप्रेऽमावात्‌। भतो विमोक्नोऽस्पोपपद्यते म्रत्योः पुण्यपापाभ्पाम्‌ । ननु जागरितेऽस्य स्वभाव एव । न । बुद्रद्याच्युपापिक्ृतं हि तत्‌ । तच प्रतिपादितं साद. इयाद्धयायतीव रेखायतीवेति । तस्मादेकान्तेनेद स्वप्रे प्रत्पुपातिक्रम-

हरति । स्वप्रादिति । पृण्यपापशन्द ये येधाश्चतापत्वमाशषङ्कग्याऽऽह | न तिति । अवौचामोमयान्पाप्पन भानन्दरश्च प्यतीत्यत्रेति शेषः | पुण्यपापयोदशेनमेव ब करणमित्यत्न फलितमाह । तस्मादिति । बद्रष्ट्पि तदनुब्न्षः स्यादित्याशङ्क्य. विपरसङ्कानवमित्याह । यो हीत्यादिना। पुण्यपपाम्यामात्मनोऽसस्मशं फठितमाह । तस्मारिति। गृत्योरपिक्रमणे किं स्यादित्य्षङ्क्ाऽऽह । भतो नेति । मृत्योरस्वभावल- मुपपादयति । प्रत्युश्चेदिति। द्टपत्तिमाशङून्याऽऽह । न त्विति । अनन्वागववक्या्र. सङ्गवाक्यबेत्यथेः । मोक्षलाल्लपामाण्यादपि मृत्योरस्वमवत्वमिलयाह । स्वभावश्च दिति। इतश्च मृत्युः स्वभावे न भवतीत्याह । न [स्विति । अमावादिति च्छेदः| दस्याः स्वभावत्वे लब्धम कथयति । अत इति । गृ्युमेव व्याचरे | पुण्यपापाभ्यामिति। स्वप्र मृत्योः स्वमाव्रतवामवेऽपि जाप्रदवस्थायां कतृत्वमालमनः स्वमावस्तथा च निय मेन वस्य मृत्योरविक्रमो न सिध्यतीति शडते | नन्विति । अ पिकत्वात्कवृ्वस्व स्वाभाविकत्ाभावादात्मनो गृत्योरतिक्रमः समवरवीति परिहरति । नेति । कयमीषा- पिकत्वं कुत्स्य सिद्धवहुस्यते तजाऽऽह । तच्चेति । ध्यायवीतद्यादौ साहश्यवा- जकादिवशब्ददौपापिक्तं करुतवस्य प्रागेतर दृहिनपित्यथेः । जागं॑रिवेऽबि कपु तवस्य स्वामात्रिकेतवामवरे फषिवमाह । तस्मादिति । मत्योः स्वामात्रिकलाक्-

णमी गीर

१. घ. नहि" | च. द. नतु" ।२च. ट. स्यत ल" ६.ब, ग्‌, 'गदेऽपि।

५६६ बृहहारण्यकोपनिषत्‌ [चतुाष्वाये

पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति खप्रायेव स यत्तत्र रिंचिप्पश्यस्यनन्वागतस्तेन भवत्य-

णान स्वाभाविकत्वाशङ्ऽनिर्मो्िता वा । तनं षरित्वेति षरणफलं श्रमयुपरुभ्येत्यथेः | ततः तप्रसादानुभवोत्तरकालं पुनः प्रतिन्यायं यर्थ. न्यायं यथागतं निश्चित आपो न्यायः। भयंनमापो निगमनं एनः परवंगमनवेपरीत्येन पदागमनं स परतिन्यायः। यथागतं पुनरागच्छती- त्यथः । प्रतियोनि यथास्थानम्‌ । सख्प्रस्थानाद्धि एषु प्रतिपन्नः पन्प- धास्थानमेव पुनरागच्छति । प्रतियोन्याद्रवति स्वप्रयिव खप्रस्थानायेव। ननु स्वप्रे न करोति पुण्यपापे तयोः फलमेव प्हयतीति कथम. वगम्यते यथा जागरिते तथा करोत्येव सप्रेऽपिं तुख्यत्वादश- नस्येति । भत आह सष आत्मा पर्त्किचित्तत्र सखप्रे पदयति पुण्य पापफरमनन्वागतो ऽननुबद्धस्तेन देन भवति नेषानुबद्धो भवति । यदिदहि स्वो कृतमेव तेन, स्यात्तेनानुबध्पेत । खप्रादुत्थितोऽपि सम. न्वागतः स्यत्‌ । न च त्लोके स्वप्रहृतकमंणाऽन्वागतत्वपतिदधिः।

हामावकतं फठमाह । भनि्मोक्ता वेति । वाञभो नसनुक्षणाैः | पुण्यं च पापं चेत्येतदन्तं वक्यं व्यारूयाय पुनरित्यादि व्याचष्टे | तत्रेति । खप्रद्रुत्थाय सुषुप्िमनुमूयोत्तरकाठपिति यावत्‌ | स्थानत्स्यानान्तरप्ाघठावभ्यामं वक्तु पनःकबः | प्रविन्यायपियस्यावयतरायेमुकला विवर्तितमधेगह । पुनरिति । सपसाद।दध्वैमिवि यावत्‌ । जागरिवात्छप्नं ततः सुषुपरं गच्छतीति पूत्ैगमनं ततो वेपरीत्येन पुषृषच्छमे जागरितं वा गच्छतीति यदागमनं स॒ प्रतिन्यायः। तमेव संक्षिपति । पथेति । यणा- स्थानमाद्रवतीत्येतद्धिवृणोति । खप्रस्थानादिति । उकतेऽथं वक्यं पातयति । परति पोनीति । किमयं यथस्थानमागमनं तदाह | स्वप्न पेति । स यदित्यािवाक्यस्व न्यावत्यौमाशङ्कमाह । नन्विति । ततर वाक्यमुत्तएत्वेनाववायं व्याकरोति । भतं भहिति। भननुबद इत्यस्या स्फुटयति। नेवेति। स यदिलयारिवाक्यस्वाक्षरापमुक्त। ततयेमाई । पदि हीति । ेनाऽऽत्मनेति यत्त । खमे कतं कमे पुनस्वनेलुक्तम्‌ । भनुबन्पे दोषमाह । स्वप्रादिति । द्टपरत्तिमाशङू चाऽऽह । न चेति । स्वप्ररतेन

१ ग. ततस्तत्र तं" । २. श्रत छ. चतं ३ क. ठ, चपः । ते । डप, श्याग | ५क.ग. ठ. ज. स.निआ। ६ क, ग, छ, ज, निगप। ७ क, ख. छ, ज, द. ह्यानं खप्रह्थान। <क.ग,घ. छ, ज. स यथा ९ ग. इ, च, द, नुगतोऽननुबे। १० ग."द्वत्रक्तस्य एव तेन लप्र" ११४. अ. मैव ब्‌ ।१२अ, तत इति । १३ क्ञ., ध. न, १. "तपयर्थमा' |

तुतीयं बराह्मणम ।१] आमन्दगिरिकृतटीकासंवङितिशांकरभाष्यसमेता। ५६७

सङ्गी ह्ययं परुष . इत्येवमेवेतयाज्- वल्केय सोऽहं भगवते सहसरं ददाम्यत

न॒हि स्वभ्रकृतेनाऽऽगसाऽऽगस्कारिणमात्मानं मन्यते कित्‌ । न च स्वप्रहंश आगः श्रुता रोकस्तं गर्हति परिहरति वा । शतोऽनन्वागत एव तेन भवति । तस्मात्पर कुवैभिवोपलभ्यते न तें क्रियाऽस्ति परमार्थतः । उतेव ज्ञीभिः सह मोदमान इतिं शोक उक्त आख्यातारश्च स्वप्रस्य सहेवशब्देनाऽऽचक्षते हस्तिनोऽच धद्रीकृता धावन्तीव मया दृष्टा इति । अतो न तस्य करतृत्वेमिति । कथं पुनरस्याक- तत्वमिति । कायकरणेभर्तः संश्टषीो प्रतस्यसतु क्रियाहेतुरष्टः। न हयमूतेः कश्ितिक्रयावान्दरयतेऽमतंश्वाऽ5त्माऽतोऽसङ्गः । पस्माश्ास- द्रो ऽं पुरुषस्तस्मादनन्वागतस्तेन स्वप्नं । अत एव न क्रियाक्तव- मस्य कथंचिदुपपद्यते । का्यंकरणसंश्षेणं हि कतेत्वं स्यात्ष च संश्टेषः " सङ्खोऽस्य नास्ति यतोऽसङ्गो हयं पुरुषः । तस्मादभृत्‌ः। एवमे- वेतचाज्ञवरक्य । सा ऽहं भगवते सहं ददाम्यत ऊध्व विमोक्षापेव श्रि ।

कमणा जाग्मदवस्थस्य पृरुषत्यान्वागवत्वप्रिद्धिसिपि यदुच्यते तन्न व्यवहारमुमी सेपतिपर्नमित्यथेः | ख्वप्रद्टेन जाग्रह्रतस्य न संगतिरित्यत्र स्वानुभवं दशेयति | न हीति । यथाक्तेऽनुमत्रे कोकस्यपि पमां दृशञेयति । न चेति । तत्र फलितमाह | अत इत्ति । कथं तरि स्परे कतृत्वपरतीतिस्तत्ाऽऽह । तस्मादित्ति। स्वप्रस्याऽऽमासत्वां च न तत्र वस्तुतोऽस्वि पियेत्याद । उतेवेति । तदामामतर लोक- परसिद्धिमनुकृलयपि । आषख्पातारश्चेति । लखप्रस्याऽऽम।सते फल तमाह । अत इति । भनन्वागतवाक्यं प्रतिज्ञारूपं व्यास्यायासङ्धवाक्यं हेतु ङूपमवप।रयितुमाक- ट्क्षामाह । कथमिति । मूैस्य मृतन्तरेण सयग करियेोपम्मद्ूतस्य तदमवरद्रा- र्मनश्वाम॒तेत्वेनासयोगात्कियायोगादकपै त्वमिद्धि रिप्युत्तरं हेतुवक्यायकथनपुवकं कथ. यति | कायकरण रित्पादना । आ्मनोऽमङ्गलनाकवृ लमूक्त समयते । भत एवेति । अतःशब्दा५ विश्षदयति । कारयति । क्रियद्रसाभव्र जन्ममश्णादिायं कौरस्थ्यं फतीर्याह । तस्मादिति । कमेपकिेकमुक्तपद्ाकर।ति । एवमिति । बव्पति- विक्(तमज्ञाने दावं स॒चयति । सोऽहमिति । नैर।काङल्ये ज्यव्रतेयति । अत इति ।

१९. घ. ध.दः छ. ज, इञ. "शः भरू । रल. ६, च.क. द. तु नत्र क्रि" । ३.९. ग. ड. छ. छ. ददमेति। जल. "तिहन्नोः । ग. ६. तनर्ति हि श्छ । ५. च. ज, "लम्‌ । क" ५. द.च. द. द. 'ति। यतः क ज ल. ध. ज. शोके पूः । ८ ४, -श्वायमात्माः । ९क. श्रो शयं । 1० ध॒. इ, ज. शन भवति । अ ११ य. ज. वका, तरेडि। १२१९. ड. ह. संयो ोऽध्य । 2३ ध. णर वान्त |

५६८ वुहकारण्यकोपनिषत्‌ [अतुपीष्याये

ऊध्व विमोक्षायैव ब्रूहीति॥१५॥ स वा एष एत- स्मिन्सवपरे र्वा चरित्वा दृव पुण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति बदान्तायेव स यत्तत्र िचित्पश्यत्यनन्वागतस्तेन. भवयसङ्गो दययं परुष इयेवभेवेतयाज्ञवल्क्य सोऽहं मगवते सहस ददाम्यत उध्वै विमोक्षायेव बरही ति॥१६॥ मो्तपदार्थकदेशस्य कफमंपविषेकस्य सम्पग्दरीतत्वात्‌ । भत ऊर्ध्व विमोक्षायेव ब्रृहीति ॥ १५॥ तत्रासद्ो यं पुरुष इत्यसद्ताऽकवृत्वे हेतुरुक्तः । उक्तं च पूर्वं कमेवशात्स हेयते यत्र काममिति । कामश्च सङ्खोऽतोऽसिद्धो दैतुरुक्तोऽ- सद्धो हयं पुरुष इति । न सवेतदस्ति । कथं तदि । असङ्ख॒एवेत्येतदु- च्यते । सवा एष एतस्मिन्खप्रे से वा एष पुरुषः संप्सादात्पत्पा- गतः स्वग्रे रत्वा चरित्वा यथाकामं दृष्टेव पुण्यं च पापं चेति स्वं पव वत्‌ । बुदधान्तापेव जागरितस्थानाय । तस्मादसङ्ग एवायं पुरुषः । पदि स्वरे सङ्खबान्स्पात्कामी ततस्तत्सङ्गनेदंधवुंदवान्ताय प्रत्या _ गतोचप्वित॥श्६॥ कथं तर्हि सहस्रदान मिलयाशदः चाऽऽह । मोक्षेति । कामपविवेकविषयनियोगमामिपरः पुनरनुक्रामति | अत ऊध्वैमिति ॥ १५॥ उक्तरकण्डिकाव्यावत्य। शाङ्खमाह । तत्रेति । पूवेकण्डिका सप्तम्यथेः । भवत्वकतु - त्वक्तुरसङ्गत्वं किं वावते्याशङ््याऽऽह । उक्तं चेति । पूव छोकोपन्यासदशाया- मिति यावत्‌ | कमेवशात्खप्रहेतुकथसापथ्यादित्यथैः | आत्मनः सपने कामकमंपवन्धेऽमि किमिति नासङ्तवं तन्नराऽऽह। कामश्चेति । हैत्विद्धि परिहरति । न स्विति । न चेदधेतार- सिद्धत्वं तहिं कथं तत्सिद्धिरिति पएच्छति । कथमिति । हेतुसमथनाधमृत्तरग्रन्थ- मुत्थापयति । असङ्घ इति । पपियोन्याद्रवर्वत्यवदन्वं सवेमित्युक्तम्‌ । खपे कतृ - त्वामावस्तच्छब्द्‌ थैः । उक्तमसङ्गत्वं व्यतिरेकमुखेन विश्द्यवि । यदीति । सङ्ग- वानि्स्य ग्यारूयानं कामीति । वत्सङ्गजैस्वत्र सप्रे विषयप्रशेषेषु क[मारूयसद्गव- कादुत्प्रपरधिरिति यावत्‌ | नतु छिप्यते पायश्चित्तविधानस्यापि ल्प्रपूचिवा- शुभारङ्खानिबरण।पत्वादस्तुवृततानुसारित्वामावादिति शेषः ॥ १६ ॥ १ ग. घ. "वेतितः। २ च. क्व. द. सवै" । जरस एवैष । ३ ण, तते हे । ४५. काम्य" । इ, कामस

दूतोयं नाघ्रणम्‌ ।३] आनन्दगिरिकुतरीकासंवकितक्षाकरभाष्यसमेता। ५६९

ष्‌ वा एष एतसिमन्बुदधान्ते रला चरिता छैव पण्यं च पापं च एनः प्रतिन्यायं

यथाऽसौ स्वपरेऽपङ्गत्वात्स्वप्रषद्धजेर्दोरजांगरिते प्रत्यागतो न छिप्यत एवं जागरितसङ्गनेरपि दोषेन छिप्यत एव बुद्धान्ते । तदेत- हुच्यते । सवा एष एतस्मिन्बुद्धान्ते जागरिते रत्वा चरितवेत्यारि परवंवत्‌ । ष यत्तत्र बुद्धान्ते किवित्परयत्यनन्ब।गतस्तेन भवत्यसद्गो हवये पुरुष इति । ननु ष्टवेति कथमवधापेते करोति च तत्न पुण्यपप तत्फङं च परयति । न । कारकावभास्तकत्वेन कतृत्वोपपत्तेः । भत्म- नेवायं ज्योतिषाऽऽस्त इत्यादिनाऽऽर्मज्योतिषाऽवभासितः कापंक- रणस्षधातो व्यवहरति तेनास्य कवत्पपुपचयंते न स्वतः कफतुत्वम्‌ । तथाचोक्तं ध्यायतीव रेरायतीवेति । बुद्धयाद्युपाधिकृतमेव न स्वतः इह तु परमाथपिक्षयोपापिनिरपेत उच्यते दृष्टेव पुण्यं च पापंच न कृत्वेति तेन न पूर्वापरण्पाघोताशङ्ा । पस्मानिकूपापिकः परमार्थतो न करोति न छ्प्यते क्रियाफठेन । तथा चे भगवतोक्तम्‌-

(“अनादित्वानिगेणलवात्परमात्माऽयमव्ययः | शरीरस्थोऽपि कोन्तेय न करोति न छिप्यते”' इति ।

0 १ त ए १ त त 7 1 7 क त त 1 ` ग) 0 ११17 ० 1 ` त 7 ० त १

उक्तमथ श्टन्तीकत्य जागरितेऽपि निर्प्रत्रमाल्मनो दशेयति । पथेत्या- दिना । वत्र प्रमाणमाह । तदेतदिति । जाद्मद्वम्थायामृक्तमकतृप्वमाक्ति- परति । नन्विति । वत्र कल्पितं कतंलवापित्युत्तरमाह्‌ । नेत्यादिना । तदेव व णोति । आटमनेवेति । खतोऽकतुल उक्योपक्रमे स्वादयति । तथाचति | वेक्य संग्हयावि। बुद्धबादीति । कतंप्वभिपि शेषः| नन्वपामिकं करते पृतमूक्तमिदानीं तन्नि राकरे पूषीपरविरोधः स्यादिस्यत्राऽऽह । इह लिति । उपानिनिरेक्षः कतृप्वामाव हति शेषः । तेनेत्युकं देतु स्फुटयति । यस्मादिति । जाल्मो केपामवरे भगवदरा- क्यमपि प्रपाणपित्याह । तथा चेति । अवम्थात्रयेऽप्यवङ्कष्वमनन्तागततवे चाऽऽ- त्नः सिद्धं चदिमोक्षपदा्थस्य नि्णनित्वाजनकम्य +¶।काड्क्यपित्याज्ञङचाऽऽह | १ ज्ञ द. न्ते जागरिते । त | २ क “नेग | ३क.र न्‌ । व्रा ४. ` व्याद्याना। द, ग्याह्याधा" । ५ कष. ध्यात") ६.५... च. ठक, ज कष, द. य व्यापन भ अक, पू्त्तर।

-==~ ~

9?

न धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [अदुाभ्याये

___ प्रतियोम्याद्रवति स्प्रान्तायैये ॥ १७ ॥

तथा सहखदान तु कामपेविवेकस्य देरितत्वात्‌ । तथा ष वा एष एतस्मिन्स्वभरे स वा एष एतस्मिन्तुद्धान्त इत्येताभ्यां कण्डि- काम्पामसङ्गतेव प्रतिपादिता । यस्माहुद्धान्ते कृतेन स्वभ्रन्तं गतः सप्रसन्नोऽसबद्धो भवति स्तेन्पापिकायदशनात्तस्मात्िष्वपि स्थानेषु ॒स्वतोऽसङ्क एवायम्‌ । अतोऽग्रतः स्थानत्रयधर्मपिखन्नणः प्रतियोन्याद्रवति स्वप्रान्तायेव सप्रसादायेत्यर्थः। दशषनद्तेः स्वप्रस् स्वप्रशब्देनाभिधानदशेनादन्तशब्देन च विशेषणोपपत्तेः | एतस्मा अन्ताय धावतीति च दुषुप्रं दशंपिष्यति । यदि पुनरेवगरच्यते स्वप्रा- रत्वा चरित्वेतादुभावन्तावनुसंचरति स्वप्नान्तं च बुद्धान्तं चेति दर्शना- त्स्वप्रान्तायेवेत्यत्रापि दरशनडृत्तिरेव सप्र उच्यत इति तथाऽपिन किचिदुष्यत्यसद्खता हि सिषाधयिषिता सिध्यत्येव । यस्माज्जागरिते हषटेय पुण्यं च पापं चरत्रा चरिता च स्वम्रान्तमागतो न जागरितदोषे- णानुगतां भवति ॥ १७॥

एषमयं पुरुष आत्मा स्वयं ज्योतिः कायकरण विरक्षणस्तत्पयोज-

तथेति । यथा मोकषैकदेशस्य कमतिवेकस्य दृ शितत्वात्पुवेत्र सहघ्दानमुक्तं तथाऽ- छापरि तदेकदेशस्य कामविवेकस्य दृशितत्वात्तदानं न तु कामप्श्चस्य निर्णीतत्वादिवय्ैः। दवितीयतृतीयकण्डिथोस्वातयं सगृह्णापि । तथेत्यादिना । यथा प्रथमक्रण्डिकया कम- विवेकः परतिपादितस्वयेति यावत्‌ । कण्डिका्नितयापं सक्निप्योपप्रहरति । यस्मा- दिति | अवरस्थात्रयेऽप्यसङ्कत्वे किं सिध्यापे तदाह । अत इति । परताक्मादाय स्वप्रान्तशबम्दाथमाइ । प्रतियोनीति । कथं पुनस्तस्य हुषृप्त्रिषयत्वमव आह । दशै- नदृत्तेरिति । दशनं वाप्ननामयं तस्य वृत्तिय॑सिन्निवि ग्युप्पस्या सप्र दश॑नवृत्तिस्तस्य सयप्रशम्देनैव सिद्रत्वदन्वशग्दपे यथ्यत्तस्यान्तो कयो यश्िन्निपि व्युत्पस्या स्वप्रान्त- ्ान्देन सुषुपग्रहं सयन्वशब्देन सप्रस्य व्यावृर्युपपत्तेरत सुषुषस्थानमेव छप्रन्वश्- न्द्िवप्रियपैः । वर्रैव वाक्यशेषानुगुण्यमाह । एतस्मा इति । सख्प्रन्तरब्दस्य स्वप्र प्रयोगद्रदैनादिहापि तस्यैव केन अरहणमिपि पक्षन्तरमुत्थाप्यद्गकरोति । यदीत्या- दिना । सिषाधयिपित।यपिद्धो हेतुमाह । यस्मादिति ॥ १७॥

कण्डिकात्रयेण सिद्धमथमनुवदति । एवमिति । आत्मनः स्थानतरयसंचारादसि- ` ` १चग्वसगततत्र किवित्परययनन्याणतस्तेन मवत्यपङ्ग ह्ययं परुष इयेवमेतैतयाक्स्क्य तोऽ भगवते सहल ददाम्यत उध्वै विमोक्षायैव ब्रदीति ॥ १७ ॥ २ क, कष, इन ६, द. '्श्नवि ।६क. ह्न, इ, प्रान्तग. | ग. श्रान्तमागः । ४ क्ल, ध, इ, "णतंधातवि । ५ घ. ज, ण. ग्युत्पत्तः ।

तृतीयं ब्राह्मणम्‌। ३] भानन्द गिरिकृतदीक।संबङितर्शाकरभाष्यत्षमेता। ९५१

तद्यथा महामत्स्य उभे कूरे अनुसंचरति एव चापरं चैकमेवायं परुष एतावुभावन्तावनुसं- चराते सवप्रान्तं च बुद्धान्तं च ॥ १८ ॥

काभ्यां कामकमेभ्यां विलक्षणो यस्मादपङ्गो वयं पुरुषोऽसङ्गतवापित्य- पमथंः स वा एष एतस्मिन्संपसाद इत्याचयामिस्ति्धमिः कण्डिकाभिः परतिपादितः। तत्रापङ्तेवाऽऽत्मनः कुतो पस्माज्लागरितातस्वप्र स्वप्राश्च सपसादं सपतादाक्च पुनः स्वप्नं क्रमेण बुद्धान्तं जागतति ब्रद्ान्ताष पुनः स्वप्रान्तमित्येवमनुक्रमषचारंण स्थानन्रयस्य व्यतिरेकः साधितः। पृवेमप्युपन्यस्तोऽयमथेः स्वरो भूखेमं रोकमतिक्रामति प्रत्य इपा- णीति ते विस्तरेण प्रतिपाद्य केवरं दष्टान्तमात्रमवरिष्ट तद्रक्ष्षामी- त्यारभ्यते । तक्ततरैतस्मिन्पथापरदर्दीतेऽयै दृष्टान्तो ऽयम्रपादीयते पथा लोके महामत्स्य पहां्वासी मत्स्यश्च नादेयेन सखोतमाऽहायं इत्यथः लोपश्च विष्टम्भयति स्वच्छन्दचापुमे कूले नद्याः पुवं चापरं चानुक्रमेण सचरति । सचरन्नपि करद्रयं तन्मध्यवर्वनोदकसोताेगन न परवशी- क्रियते । एवमेवायं पुरुप एताबुभा अन्ता अनुस्तवरति । क ती। स्वप्नान्तं च वुद्धान्तं च । दष्टन्तपरदरनफरं तु म्रतयुपः कारणक धातः सह तल्पयोजकाभ्यां कामकमेभ्पामनात्मधरममेऽयं चाऽऽस्मतस्मा- [दरुतम इनि विस्तरतां व्याख्यातम्‌ ॥ १८ ॥

अत्न च स्थानत्रयानस्षचारेण स्वेय॑ज्यातिष आल्मनः कायकरण धातव्यर्तिस्किस्य फामकमेभ्यां पिरिक्ततोक्ता । सता नायं स्षाए्यम-

~= = -~-~~--- = = =) त न~ ~~~ ~

~~~ ~~ - न ^ ज ~ भक म ० "नकन न> =

भ

द्ोऽसङ्कत्वहेवु।?पि शङ्ते । तत्रेति । पतित्तारतदतुनिवाणं सम्ययैः । सपयोज- करेहद्यद्रैलक्षण्यं तु दृरनिःरस्वित्येवशब्दायैः । एत्र सदिति दपुसमपनायं महा- मत्स्यवाक्यमिति संगविमभिपरे्य सगत्यन्तरमाह । पू्मपीति । सथपरदृ्िगेऽरथऽ. सङ्कलं कायेकरणविनिगक्तत्वं च । अदाथ॑समपरकम्प्यवम्‌ । स्वच्छन्दा लं परकव- यति | सचरति । कि पुनर्छानन दाषटान्तिकं कम्यते तदाह । दष्टान्तेति ॥ १<॥

दयेनवाकयमवतारथितुं वृत्तं केतयति । अत्र चेति । प्रदमेः सषम्यधेः । देह- दयेन सप्रयोजकेन वस्तुतोऽसंवन्मं फठितमाह । स्वत इति । कथं तडि वत्र

== ० न~ 7. क ड ।

क

१ क. ग. ध. इ, च. ९, ज, द, पू चोप । २ ग. ड. च. छ. ढ. "रमते । ६ क्त्वि, ग, "तथव । ५ क. ल. ग. ठ, द. ति षसं" । ६ क. "दयाय" । करद, पूं चेति\. < ध. १. रक्ष्यते |

` ०७३ ` बृहदरण्यकोपनिषत्‌ [अतुधौभ्याये

तदथाऽस्मिन्नाकारी श्येनो वा सुपर्णो वा

वानुपाधिनिमित्तमेव त्वस्य सेसारित्वमविचाध्यारोपितमित्येष समुदा- पार्थं उक्तः । तत्र च जाग्रत्स्वप्रुषुप्तस्थानानां त्रयाणां विप्रकीणंड्प उक्तो न पुञ्जीकृत्पेकन दरतः । यस्माजगरिते सङ्गः सप्रत्ुः सकार्यैकरणसेघात उपलक्ष्यते ऽदिथया । स्वप तु कामसंयुक्तो म्त्युह- पविनि्ं्त उपङेभ्य॑ते । एषुपे पुनबुंदरान्तमागतो बुदधान्ताश्च दषु तंप्रसन्नोऽसङ्गो भवतीरपसङ्गताऽपि हश्यते । एकवाक्यतया त्पसंहिष- माणं फटे नित्ययुक्तनुद्थद्स्वभावताऽस्य नकन पुञ्जीङृत्य परदरितेति तत्पदज्ञंनाय कण्डिकाऽऽरभ्यते । इषु हविवंहपताऽस्य वक्ष्यमाणा तद्वा भस्पेतदतिच्छन्दा अपहतपाप्माऽभयं इपमिति । यस्मादेवं विरुक्षेणं षुप्ं प्रविविक्षति । तत्कथमित्पाह दष्टान्तेनास्पाथस्य प्रकदी- भावो मवतीति तनन दृष्टान्त उपादीयते । तथथाऽस्मिननाकाशे भोतिके देनो वा पर्णो वा । एप्णशष्देन क्षिप्रः दयेन उच्यते | पेपारित्वषीरिवयाशङ््याऽऽह । उपाधीति । ओपाधिकस्यापि वस्तु खमाशङ्ग्याऽऽह | भविति । वत्तमनु चोततरमन्थमवतारयन्भूपकामाह्‌ । तत्रेति । स्यानत्रयसंबन्धित्वेन विपरकीर्णे विष्टं ङपमस्येलयात्मा तथा । पुञ्जीकृत्य विवक्षिवं सवै विशेषणमादायेवि यावत्‌ | एकत्रेवि वाक्योक्तिः । वत्र हेतु वदञ्ञाग्रदक्यिन विवक्षितात्मोक्तिरियाह । पस्मादिति । ससङ्कत्वादेशेश्यमानरूपस्य मिथ्यात्वं सृचयति । अविद्येति । स्वपर- वाक्ये विवक्षितातमरसिीद्धमाशङ््याऽऽह । स्वप्रे स्विति । दहं सृषुप्तवाक्ये तत्सिद- त्याह । सरुषुपरे पुनरिति । तत्राप्यत्रि्यानिमोको न प्रतिमातीति मावः । एवं पात- निकां रत्वा श्येनवाक्यमादत्ते । एकवाक्यतयेति । पृव॑वाक्यानामिति शेषः । कुत्र तहिं यथोक्तमात्मङ१ पृञ्जीठत्य प्रदयेते तत्राऽऽह्‌ । षुषुपरे हीति । तत्रामयमिय- विद्याराहित्यगुच्यते सा च पुषृपरे स्वरूपेण सत्यपि नामिव्यक्तै माताति द्रष्टव्यम्‌ | यस्मात्सुषुप यथोक्तमात्मक्पं वक्ष्यते तस्मादिति यावत्‌ | एवंरूपमित्येतदेव प्रकरयाति। रिरक्षणमिति । कायैकरणविनिमुक्तं कामकमोवि्यारदितमित्यषेः | स्थानद्यं रित्वा कथं सुषु परवेष्टुमिच्छर्त ति च्छवि ।तत्कथमिति। खप्रारौ दुःख नुभवात्तस्यागेन षुं ्ाप्रोतीष्याह । आहेति । अथोत्तरा श्रतिः स्थानान्वरपाप्निममिषत्तां तथाऽपि क हट न्तवचनेनेत्याशङ्च्ाऽऽह । दृष्टान्तेनेति । अस्याथेस्य सुषुिपाधिङ्पस्यत्ये-

1

१.५. ज, "रक्षते रक.ग.छ.ज. ते) षु" ।३ग.ज. उ. तेपुनः । ४्ल. ध. क, "तयोप" | ५ च. घ. ड. छ. ज. द."पं भयाद्विठ. । ६ ग णं मयात्सुषुः । ७ध.ष. ण्‌. क" 9 -म्तीति । ८ क. द. -शन्तेनेया |

पृतीयं बरद्मणम्‌।\] भानन्दगिरिङ़वटीकासंवक्ितिशांकरभाष्यसमेता। ५७३

विपरिषय श्रान्तः स हत्य पक्षी षंर्या- येव धियत एवमेवायं पुरुष एतस्मा अन्ताय धावति यत्र सुप्रो न कंचन कामं कामयते न कंचन स्वपरं पश्यति ॥ १९ ॥

यथाऽऽकाशेऽस्मिनिविहृत्य विपरिपत्य श्रान्तो नानापरिपतनल- षणेन कमणा परिखिन्नः हत्य प्त स्षगमय्य संपरसायं पक्तौ सम्पग्डी- यतेऽस्ि्िमिति सख्यो नीडो नीढायैव भियते स्वात्मनैव पायते स्वय- मेव । यथाऽयं दृष्टान्त एवमेवायं पुरुष एतस्मा एतस्मे अन्ताय धावति । भन्तशञब्दवाच्यस्थ विशेषणं यत्र पसिमन्नन्ते भप्ो न केसन न कचि. दपि कामं कामयते । तथा न फंचन स्वप्र प्यति । न कंचन काम- मिति स्वप्रबुद्धान्तयोरविशेषेण स्वः कामः प्रतिषिध्यते कंचनेत्पविशे- षितामिधानात्‌ । तथा न कंचन स्रप्रमिति। जागरितेऽपि यदशनं तदपि स्वप्रं मन्यते श्रुतिरत आह न कंचन स्वप्नं पर्यतीति । तथाच शुत्पन्तरम्‌'तस्य त्रय अविस्षथाघ्रयःस्वप्राःइति। यथा दष्टन्ते पक्षिणः परिपतनजशमापनुत्तये स्वनीडोपस्र्पणमेवं जाग्रत्स्वप्रपोः कायंकरण- संयोगजक्रियाफङेः सयुज्यमानस्प पक्षिणः परिपतनज इव श्नमो भवति . तच्छम।पनुत्तये स्वात्मनो नीडमायतन सवेषंसारधमेविखनणं स्वेक्रि- पाकारकफखायामशन्य ख॑मात्मानं प्रविशति ॥ १९॥

म

0 |

0 ति ष ग 7 1 शाप पा

तत | स॒ पएवायेस्तत्रेतिसप्रम्यभः | प्रमात्माकाडो व्याववैयितुं भीविकविशषणम्‌ । महाकायो मन्दवेगः इयेनः सुपणेश्वु वेगवानल्पविय्यह इति मेदः । षारणे सीकयं वक्ष स्यमवेव्युक्तम्‌ । स्वप्रजागरितयोरवसानमन्वपन्ञातं व्रह्म । वथा न कंचन स्वप्रमिवि स्वप्रजागरित योरविशेषेण सवं दशनं निविध्यव हवि शोषः । स्वप्रविशेषणात्स्प्रद्‌- होननिषेषेऽपि कुवो जाग्रहशेनं निषिध्यते तत्राऽऽह"। जार्गारते ऽपीति । कयमयम- भिप्रायः श्रुवेरवगव इत्याशङ्य विशेषणसामथ्योदित्याह | अत भाहेति । जागरिव- स्यापि स्वप्रत्रे श्रत्यन्वरं संवादयति । तथा वेति । न्तद टौन्तिकयोर्विवक्षिवमेशं दशेयवि । यथेत्याहिना । वैयुज्यमानस्य के्र्ञस्येवि शपः । स्वैमसारपभविरक्ष- णमिति ब्रिेषणं ग्याचष्टे | स्वति । १९ ॥

~~~ काय नादया जनक अज-जण्ााण्हियगन्यणिहि)

१क. स. ठ. छ. छ द, सयमाः । २७. द "हिर्यं घं ।

५७६ बहदारण्यकोपनिषत्‌ ` [बतुषौष्याये

ता वाअस्येता हिता नाम नाडयो यथाकेशः सहश्चधा भितन्नरस्तावताऽणिभ्रा तिष्ठन्त शु्धेस्य नीरुस्य पिकस्य हरितस्य खोहितस्य पर्णा

यथस्यायं स्वभावः सवंसं्तारधमंशुन्यता परोपाधिनिमित्तं चास्प ससारधर्मित्वम्‌ । यन्निमित्तं चास्य परोपाधिकृत ससारधर्मित्वं पा घाविधया । तस्या अविद्यायाः कि स्वाभाविकत्वमाहोस्ित्कामकमोदिव- दागन्तुकत्वम्‌ | यदिवाऽऽगन्तुकत्वं ततो विमोक्ष उपपचते। तस्याश्ाऽ- गन्तुकत्वे कोपपत्तिः कथं वा नाऽऽत्मधरममौऽवियेति । सर्वानथबीजभू- ताया अविचायाः स्तच्वावधारणाथं परा कण्डिकाऽऽरभ्यते । ता वा अस्य शिरःपाण्यादिरुक्षणस्य पुरुषस्येता हिता नाम नाड्यो पथा केशः सहस्रधा भिन्स्तावता तावत्परिमाणेनागिन्नाऽणुतेन तिष्ठन्ति । ताश्च शङ्क्यं रसस्य नीलस्य पिङ्गलस्य हरितस्य रोहितस्य पर्णा एतैः शहृत्वादिभी रसविशेषः पणां इत्यथः । एते च रसानां वणं विशेष वातपित्तष्धेष्मणामितरेतरसंयो गवेषम्यविशचेषाद्विचिना बहवश्च भवन्ति । दयेनव्राक्यनाऽऽत्मनः सौषुपं रुपयुक्तमिदानीं नाडीखण्डस्य संबन्धं वक्तु चोद्‌- यति । यच्स्पेति । परः सनचुपापितदचादिः। असद्गत्तः स्तो बुद्ध यादिसंबन्धासं- भवमुपेत्याऽऽह । यन्निमित्तं चेति । सिद्धान्ताभिपायमन्‌ द पृववादी विकल्पयति । तस्या हति । आगन्तुकत्वमस्वामात्रिकत्वम्‌ । आये मोक्षानुपपतति विवक्षित्वाऽऽह । पदि चेति । अस्तु ताह द्वियो मोक्षोपपत्तेरियाशङ््याऽऽह । तस्याश्चेति । भा भूद्विद्याऽऽत्मस्वमावस्तद्धमैस्तु स्यादधम्यन्तरामावादियाह । कथं वेति | तच्रोत्तर- त्वेनोत्तरमन्थमूत्थापयाति । सर्वानर्थैति । वासां परमसृक्ष्मतवं श्टान्तेन दशयति । यथेति । कथमन्नरसस्य वणौविशेषपरापतिरिदयाशङ्याऽऽह । वातेति । मुक्तस्या- ज्ञस्य परिणामविशेषो वातबाहुल्ये नीलो भवपि पित्तापिक्ये षिङ्गछो जायते ^रष्मा- विशये शुको भवति पित्ताल्पत्वे हरितः साम्ये च पातुूनां छोरित हवि वेषां मिधः सयोगपेषम्यान्त्साम्या्च विचिता बहवश्वान्नरसा मवन्वि तद्याप्तानां नडीनाममि ताहो वर्णों जायते ।

१ क, ड, यं चानत्मः | रग स्यतुतीवर्थे षयीर। ३व. ण, प्रक्िश्रुः।४्घ.ण, द्वितीये । ५ य. ज्र ण, पत्ति ६ क्ष. ज, थ, चेति।

तृतीयं बराद्ठणम्‌। ३] आनन्द गिरिकृवटीकासवलितशांफरभाष्यतमेता। ५५९

जथ यत्रैनं प्रन्तीव जिनन्तीव हस्तीव विच्छा- थयति गरतेमिव पतति यदेव जाग्रद्रयं

0 0009 त श, नक न ० = णीणिणणीीणगगिषीषपिरिगीगी [ =.

तास्वेवंविधाष् नादीषु क्ष्मा वाखाग्रसह्लमेदपरिमाणाश्र शहृादिर- सपएूर्णा् सफरदेहव्यापिनीषु सप्रदशकं र्ङ्ं वतते । तदाधिताः सवा वासना उच्चावचससारधमानुमवज्निताः। तदङ्क वासनाश्नयं क्ष्पत्वात्स्वच्छ स्फटिकमणिकल्पं नाडीगतेरसापाधिषंसगवशाद्धमधि ममरेरितोद्तब्त्तिविशेषं घ्रीरथहस्त्पाचाकारविशेयेवसिनाभिः प्रत्यवभा- पते । अथेवं सति यन यस्मिन्कारे केचन शत्रवोऽन्ये वा तस्कर मामागत्य प्न्तीति परषेव वासनानिमित्त परत्ययोऽविद्याखूपो जापते तदेतदु च्यत एनं स्वग्रदशं प्रन्तीवेति | तथा जिनन्तीव वशीकुरवन्तीव । न केचन प्रन्ति नापि वकशीकद्ुषैन्ति केषं त्वप्िचावासनोद्धवर्निमतं भ्रान्तिमात्रम्‌ । तथा हस्तीवेनं विच्छाययति विच्छादयति विद्रावयति धावयतीवेल्यथः। गर्तमिव पतति गतं जीणेक्पादरिकपिव पतन्तमात्मा- नमृषरक्षपति । ताशी ह्यस्य मूधा वाप्तनाद्भवत्पत्यन्तनिक्रष्टाऽधर्मो- द्सिनान्तःकरणद्रत्पा्नया दुःखेषटपलसात्‌ । 0 बहुना यदेव जाग्रद्रषं

अर्णाः शिरा वातव्रह्ा नीछाः पित्तवहाः िरः|

अमुग्रहान्तु रोहिण्यो गौय शप्मवह्‌।ः रिराः! ॥

- इति सौश्रत दरौनादिय ग; | नाईष्ठर्पं निरूप्य नत्र जागरिते लिङ्शगःरम्य वर्ति दयति | तास्ति । पएतर्िवास्वि्यस्यैव तिविरणं मुल्याद्वि्यादि । पयमृतानि द्शेन्दियाणि पराणे।ऽन्तःकरणामिति म्दृशकरम्‌ । जागार लि ङ्कशरारस्य सवितिमुक्ली सवारी तत्स्थितिमा । तद्धिङ्खामति । तिव्षिनां लप्रन्थितिमूक्ला श्त्यन्रानि याज- याति । अथेत्यादिना । सप्रे पमादिनिपित्तवशान्मिथ्यव लिङ्क नानाकरारमभभापते तन्मिथ्याज्ञानं लिङ्गानुशनमलातवरियाकायेलवादत्िचति स्थिते पर्तत्ययञम्द्‌ाथमाह | एवं हरतीति । तस्मिन्कलि स्वप्रदशनं वियाति रप । इयञन्दाथमाह । नेत्यादिना। उक्त[द्‌।हरणेन समुचिन्योद्‌ाहरणान्व९१द्‌ । तथेति । गत।दपततभताती हे तुप्राह्‌ | तादृशी हीति । वादशत्चं पिञद्रयति । अत्यन्त । य पाक्तवामनाप्रभवत्वं कथं गतैपतनादरेरगतमियशङ्याऽऽद । दुःखेति । यदधन्यादि श्रमाद्‌ । कि बहुनेति ।

-*- ----- ~ = ~ ~ => -- ~ -~

१. द, ्ठवच्छत्फण | २. ज म. दा । 3 ग. च. तिधा । दप, जं ताव. । ५ ब. "वमन" । ९. धर द, चकत लप्रा्नल्यतिः | जण, तओस्थिति। ८व्.ध.ढ गृतं म" | ९ ङ. "प्रतिपत्ता ६ । १८९ लु, तग, वात च |

०७६ कृहदारण्यकोपमिषत्‌ [बतुथाभ्वाये

पश्यति तदत्राविद्यया मन्यतेऽथ यत्र देव इव राजेवाह- मेवेद्‌५ सर्वोऽस्मीति मन्यते षोऽस्य परमो खोकः॥२०॥

परयति हम्त्यादिरत्षणं तदेव भयद्पमत्रास्मिन्सप्रे विनेव हस्त्या- दिषटपं भयमविधावासनया मृषेवोदरूतया मन्यते । भथ पुनयत्राविधाऽ- पङृष्यमाणा विचा चोत्कृष्यमाणा किंविषया किंरक्षणा चेत्युच्यते | अथ पुनर्यत्र यस्मिन्काले देव इव स्वयं भवति । देवताविषया षिथा यदोद्रूता ज्ागरितकारे तदोद्धूतया वाक्षनया देव पिवाऽऽत्मानं मन्यते स्वप्रेऽपि तदुच्यते | देव इव राजेव रान्यस्थोऽभिषिक्तः स्वप्रेऽपि राज्ञा ऽहमिति मन्यते राज्वासनावाप्तितः । एवमत्थन्तपरलीयमाणाऽबि- चोद्धता च विद्या सर्वास्मविषया यद। तदा स्वप्रेऽपि तद्वावभावितोऽद- मेवेदं सव ऽस्मीति मर््यते। स यः सवौत्मभावः सोऽस्याऽऽत्मनः परमो रोकः परम आ्मभावः स्वाभाविकः । येत्तु सर्वात्ममावादवागाराग्रमा- त्र मप्यन्पत्वेन दश्यते नाहमस्मीति । तदवस्थाऽपिच्या तयाऽप्चिषा पे प्रत्युपस्थापिता अनात्मभावा लोकास्तेऽपरमाः स्थावरान्तास्तान्संव्यव- हार विषर्याह्ोकानपेक्ष्पायं सवात्मभावः समस्ताोऽनन्तरोऽबाद्यः सोऽस्य

[

= न्न न = "न =

भयमित्यस्य भयरूपमिति व्याख्यानम्‌ । भयं प्यते येन तत्कारणं तथा | हस्त्यादि नास्ति चेत्कथं सप्रे मातीत्याशङ््ाऽऽह । अश्रियेति | अथ यत्न देव इवेत्यदस्तात्पयेमाह । अथेति । तत्र तस्याः एढमुच्यत हि शेषः । तातपर्यो- कत्याऽथङब्दाथमुक्त्वा व्रिद्याया व्िषयस्रूपे पश्नपूवेकं वदन्यत्रेयदे्यपह । कि- विषयेति । इवशब्दपयोगात्छप्र एवोक्त इवि शङ्क वारयति । देवतेति । त्रियेच्यु- पास्तिरुक्ता । अभिषिक्त राज्यस्थो जाग्मदूवस्यायामिति शेषः| अहपेवेद्‌ मित्याचव- तारयति । एवमिति । यथाऽविचायाम्परूष्यमाणायां कार्यमक्तं तहरित्यैः । यदेति जागरितोक्तिः | इदं चेतन्यगहमेव चिन्पत्रं न तु मदिरकेणास्ति तस्मादहं सवैः पूर्णोऽस्मीति जानार्तीत्यधेः | सगत्ममाव्रस्य प्रमत्वमुपपादयति । यचित्या- दिना । तत्र तेनाऽऽकरिणावि याऽवर्थितेत्याह । तद्वस्पेति । त्या; कायमाई । तयेति । समस्तवं पृणैत्वम्‌ | अनन्तरत्रमेकरसत्रम्‌ । अबाह्यं प्रत्यक्तम्‌ । योऽयं यथोक्तो लोकः सोऽस्याऽऽत्मनो कोकानपर्वोक्तानपेश्ष्य प्रम हति संबन्षः |

( ति

१ ङ. दन्त्य । रक्ष. गातापे | कर. गन्गावेल्यु । ३ न्न. घ. द, "दा जागदवसायां त। इध. त | ४: । ५ गन्यन्र।६ ग. च. टद. स्ते चाप। ७ कर लम्बर रर मदहं विन्भाजमेञ ज।

तृतीयं ब्राह्मणम्‌ । १] भानन्द गिरिकृतदीकासंव छितशाकरभाष्यसमेता। ५७५७

परमो छोकः । तस्मादपक्ष्यमाणायामविधायां विचायं श काष्ठ गतायां स्वत्मिभावो मोक्षः । पथा स्वयंज्योतिष्टं खप्रे परत्य त॒ उपङभ्यते तद्रद्वियाफटमुपङभ्यत इत्यर्थः । वथाऽविधा- पामप्युत्कृष्यमाणायां तिरोधीयमानार्यां च विद्यायापमविचायाः ककं परत्यक्षं एवोपरुभ्यतेऽथ यतेन प्रन्तीव जिनन्तीवेति । ते एते विथा- विचाकार्ये सबात्ममावः परिच्छिनात्मभविश्च | विद्यया शुद्धया सवत्ा भवति । अविथ्या चाकषर्वो भवति । अन्यतः कुत्धित्पविभक्तो भवति। यतः प्रविभक्तो भवति तेन विरूध्यते। विङ्द्धत्वदन्पते जीयते विच्छाथते चे । असवे विषयत्वे च भिन्नत्वदेतद्धवति। सषमस्तेस्तु सन्कुतो भिचते पेन विरुध्येत विरोधाभावे केन हन्यते जीयते विच्छाद्यते चं । अत इदम- विचायाः प्ततच्वमुक्तं भवति । सवात्मानं षन्तमरसवोत्मत्वेन ग्राहयति । भात्मनोऽन्यद्भस्त्वन्तरमविद्मानं प्रस्युपस्थापर्याति । आत्मानमसषवमा- पादयति । ततस्तद्विषयः कामो भवति । यतो भिचते कामतः क्िया- मुपादत्ते । ततः फएरम्‌ । तदेतदुक्तम्‌ । वक्ष्पमाणं चयन हि द्वैतमिव

= = ~ ~= -~----= --~ ~ ०

वाक्याथेमुपसंहरति । तस्मादिति । माक्षो विचाफलमित्युत्तरज संवन्धः | तस्य परत्यक्षलं दृष्टान्तन स्पष्टयति । पथति । व्रि चाफृटवदविचाफलप्पि खप्रे परत्यक्षमि- प्युक्तमनुवदवि । तथेति । विद्याफलमविधाफलं चेत्यु क पुपसंह्रपि । ते एते इति। उक्तं फलद्वयं त्रिमजते | प्रिययेति । असवा भवतस तत्कर यति । अन्यत इति । प्रत्रिभागफरमाह । यत इति । विर।वफषं क्ययति । तिरुद्धन्वादिति । अविच।- कार्य निगमयति । असर्वति । अगिधायाश्तर।=उत्रफलतं वदा तस्य भिन्नत्वा- देव यथक्तं वरिरोवादि दूव।रामिव्य५ः | व्रियाणटं निगमयति । समस्तस्तिति। मन्ववि्यायाः सतं निङूपयितुमाश्ध्यन च तदद्यापि दितं तथा च किं ङ्प स्यादत आह । अत इति । कार्यवादि(ति यावत । इदेशन्दाभमव स्मुययवि | सवात्मानपिति । य।हकत्वमत व्धनकनति | आत्मन इनि । वस्पवन्तरपस्थिविकफठ- माह | तत इति । कामम्य क।५५।ह । यत इति | क्रि्ानः फलं लमवे वद्गाग- कटे च रागादिना क्रियामादवातीत्वविच्छिन्ः पधसःरस्नचवित्न मम्यग्नानं तावन्मि- ध्याज्ञाननिदानमत्रिया द| रप्वाह । तत ईति । भददसनतिदनमिधचयविच।पूज वृत्मित्याह | तदेतदिति । वनैव वक्यशपःनुकृकयाति । वक्ष्यमाणं सति।

१. ख धर जं त उष । २.५. क्च. त. प द. 4 11 | ३ चन च. ट. लब इन्य* 1 ४यल.ग. दइ, च. छ, श.वा। ५ क. 4. ऊ, लनः । ६०. ग. इ. च, द. इ. इ, वा। ७. ज. वेव्िर्भमा* । हइ. वतवमाण । ८ अरव, वरत्म्यः ।

५३

५७८ बृहद।रण्यकोपनिषत्‌ [चतुथोभ्वाये तहा अस्थेतद्तिच्छन्दा

भवति तदितर इतरं पड्यतीत्यादि । इदमविचयायाः सतसं षह कर्येण परदाशितम्‌। विद्यायाश्च कार्थं स्वात्ममा्रः पदरितोऽविचयोया विषपंयेण। सा चाविथा नाऽऽत्मनः स्वाभाविको धर्मौ यस्माद्िधापायुत्कष्थमा- णायां स्वयमप्ीपमाना सती काष्ठं गतायां विधार्या परिनिष्ठित स्वामभावे सर्वात्मना निवतते रज्ज्वामिव सपन्नानं रखनिश्चये। तश्ोक्तं यत्न त्वस्य सर्व॑मात्मेवाभृत्तत्केन कं पदयेदित्यादि । वस्मान्ाऽऽत्मध- मोऽविच्ा। न हि स्वाभाविकस्योच्छित्तिः कदाचिद प्युपपथ्ते सपितुरि- वौष्ण्यपकाशयोः । तस्मात्तस्या मोक्ष उपपद्यते ॥ २०॥

इदानीं योऽमो सर्वात्मभावो मोन्नो विच्ाफरं क्रिपाकारकफरगृन्यं स प्रत्यक्षतो निदिरयते । पत्रापि्याकामकर्माणि न सन्ति । तदेतत्प- स्तुतं यत्र भ्ुप्ो न कंचन कमं कामयते न कचन ख्प्रं परयतीति। तदेतद्वा अस्य षटपं पः सवात्ममवः सोऽस्य परमो टोक इत्युक्तस्तद्‌- तिच्छन्दा अतिच्छन्दमित्यथः। पपरत्वात्‌ । छन्दः कामोऽतिगत-

0 8

~~ ~ ~~~ ~ जा स 0 -०- ि-- 0 जा िभि

भविचयाऽऽत्मनः मावो न वेति परिचरे किं निर्णति मवतीत्यज्ञङ्कच वृत्तं कीतयति । इद मिति । अविथयाः परिच्छिन्नफकत्वमस्ति ततो वैपरीत्येन विचाय।: कायमु स च सवात्ममवो दशित्त इति योजना| सपति नि्गीतिमथे दशयति । पा चेति । जञाने सदयविद्यानिवृर्तिरत्यत्र वक्रयदषं प्रमाणयति । तञ्चेति । अविधा नाऽऽत्मनः खभावो निवत्येत्व द्रसुक्पेवरित्याह । तस्मादिति । निवत्येत्वेऽप्यातमस्वमावतव क। हानिरियाशङु्याऽऽह । न हीति । अविद्यः स्वामाविक्रत्वाभवे एङितमाह । तस्मादिति ॥ २०॥

तद्रा भस्यैतदरि्नन्तरवाकयतात्पयंमाह्‌ । इदानीमिति । वि चाविच्योत्तत्कल- यश्च परदरैनानन्तरमितवि यप्रत्‌ । मोक्षमेव विश्िनाे । यत्रेति । पदृदयस्यान्वयं दशेयन्विवक्षितमथमाह । तदेतदिति । यजरेत्यन्वशब्दितं ब्रह्मोच्यते | ग्याशूयातं पदहयमनुच वैशब्दस्य पसिद्धायेत्वं मन्वानो ङपशब्देन वषयाः संबन्धं दशयति | तदिति । अविच्छन्दमिति पये।गे हेतुमाह । हृपपरत्वादिति । कथमविच्छन्दमि- त्यात्मङ्पं विव््यपे तजराऽऽह । छन्द इति । छन्दः शब्दस्य गायज्यादिच्छन्दोि-

क्षक्-~

0 श

१.१. स, छ. उ, शाबि। दक. ड. च, छ, ए, ब्रह ।

तृतीयं ब्रह्मणम्‌ । ३] भानन्दगिरिकृतदीकासंवरितशांकरभाष्यस्मेता। ५७९

अपहतपाप्माभयर रूपम्‌ । "छन्दो पस्माद्रपात्तदतिच्छन्दं दपम्‌ । अन्धोऽतौ सान्तञ्छन्दःशष्दो गायत्यादिच्छन्दोवाची । अयं तु कामवचनोऽतः स्वरान्त एष । तथाऽ- प्यतिच्छन्दा इति पाठः स्वाध्यापधमौ द्रष्टव्यः| अस्ति च रोक कामवचंनप्रयुक्तश्छन्दःशष्दः स्वच्छन्दः प्रच्छन्द इत्यादो । अतोऽ. विश्छन्दमित्येवयुपनेयं कामवजितमेतङ्कपमित्यस्मिनर्थे । तथाऽपहत- पा, ` । पाप्मशब्देन धमीधमीबुच्पेते । पाप्मभिः संञछञ्यते पाप्मनो विड-. ` उक्तत्वात्‌ । भपहतपोप्म धर्माधमेवनितेमिस्पेतत्‌ । किंचाभ- पम्‌ । भयं हि नामावि्याका्येम्‌ । भविद्यया भयं मन्पत इति ह्यक्तम्‌ । तत्कायेद्ररेण कारणप्रतिषेधोऽपप्‌ । अभयं इपमित्यविद्याव्जितमि- त्येतत्‌ । यदेतद्भिचाफरं सवौत्मभावस्तदेतदतिच्छन्दापहतपाप्माभयं पं स्व॑सारधमर्माजितमतो ऽभयं पमेतत्‌ । इदं च पव॑मेवोपन्पस्तम- तानन्तरबाद्मणसमाप्रावभपं वे जनक प्रा्ठोऽद्वीत्यागमतः । इह तु तकैतः प्रपञिते दश्ितागमार्थपरत्पयदार्वर्याय। भयमास्मा स्वयं चेतन्य-

हि ` क 11 1 ए

0 प]

वयस्य कथं कामत्रिषयत्वपित्याशङ्कय।ऽऽह । अन्योऽपसाविति । गायतयादिविषयत्वं ध्यकत्वा छन्दःशब्दस्य कामवरिषयत्वमतःशब्दाधेः । यद्यास्मरूपं कामवर्नितमि- त्येतदृञ्र विवक्षितं किमिति ति दैष्ये प्रयुज्यते वत्राऽऽह्‌ । तथाऽपीति | साध्या यमत्वं छन्दसलेम्‌ । वद्धग्यवहारमन्वरेण कामवराचित्वे छन्दः शब्दस्य कथमरलया- हइ चाऽऽह | भरित चेति । तस्य कामवचनवे साति सिद्ं यदूपमन्‌च्य वस्या. मुपसंहरति । अत इति । तथा कापवरभितत्वव्रदियेतन्‌ । नन्य्राथभेवर्जितत्वभव प्रतीयते न धमेवजितत्वं पाप्मशब्दस्यावमेमाज्वचनत्वादूत आदह । पाप्मशब्दनेति । उपक्रमानुसरेण पाप्मशब्दस्योभयव्रिषयतरे विरीषणमनूच विवकषितमथ्‌ कथयति | भपहतेति । वरि कायमेवाविद्याया निषिध्यते नेत्याह । तत्कापति । वस्वद्र् वच्छब्द्‌ः | वाक्याथेमुपसंहरति। पदेतदहिति । कचेव्राह्मणान्डेऽपीदं पमु कम्याह्‌ । {दं चेति। आगमव्षास्त्रोक्तं चेत्कमित्यज् पुनरुच्यते तवाऽऽह । इह त ति। सपि. रपत्वं चेद्‌।तमत्वानुपपत्तिश्यादिष्वकेः। आगमपिद्धे कि तर्कोपन्यावेनेव्याशङ्-चाऽऽह | हरईहितेति। ल्लौवक्यस्य सगतिं वक्तं वृत्तमनद्रववि | अपमिति। भनन्ागतव।कये चाऽऽ.

१ क. ध. ज.“न्दोऽस्सिन्ह्ये तद २ क.“न्योऽताकतन्त ल. ठ छ. ध.-नन्योऽसात्रलरान्त १४. खज, जनेप्रः | छ. इ. चनःप्र | ४क.म.घ. र्ब छ.ज. स, ढ, पपा षा ५क.ध.च. छ. पाप्मा ष" । ५ छ. तष्ये। जच, द. न्दा भय" ।<क्‌.ब, द ङ्प" । ण, "दध परस्प । ९ कर द, शुवदति।

५८१ बहदारण्यकोपनिषत्‌ [अतुपौष्याये

तद्यथा प्रियया ्चिया संपरिष्वक्तो न बाद्यं किंचन वेद्‌ नाऽऽन्तरमेवमेवायं पुरूष

र्याति; स्वभावः सव स्वेन चेतन्यज्यातिषाऽवभासर्याति । स यत्तत्र किषि- त्पश्यति रमते चरति जानाति वेव्युक्तम । स्थितं चेत्पायतो नित्यं स्वटपं चेतन्प्योतिष्टमा्मनः। स यदयात्माऽनाविनषटः सेनेव इपेण वर्त॑ते कस्मादयमहमस्मीत्पात्मानं वा बहिर्वेमानि भरतोनीति जाग्रत्स्वप्र- योरि न जानातीत्यत्रीच्यते । शुण्वत्रा्नानहेतुम्‌ | एकत्वमेवाज्ञानहेतुः। तत्कथमिति । उच्यते। दष्न्तेन हि प्रत्यक्षीभवति विवक्षितोऽयं इत्याह। तत्तत्र पथा छेके प्रिययेष्टया च्िया स्परिष्वक्तः सम्पक्परिष्वक्तः कापयन्त्पा कायुकः सन्न बाह्यमात्मनः किंचन किंचिदपि वेद मत्तोऽ- न्प्र स्त्विति न चाऽऽन्तरमयमहमस्मि खी इमी वेति । अपरि ष्वक्तस्तु तया प्रपिभक्तो जानाति सवमेव बाह्यमाभ्यन्तरं च । परिष्व- ्वीत्तरकारं त्वेकत्वापत्तेनं जानाति । एवमेव पथा दष्टान्तोऽपं पुरुष

त्मनश्वेतनतवमुक्तमित्याह । सष यदिति । आत्मनः सदा चैतन्यन्य)तिष्टं स्वक्पं न केवकमुक्तादागमादेव सिद्धं कितु पृरक्तादनुमानाज्च स्थितपित्याहं | स्थितं चेति। वृत्तमनूय संवन्ध वक्तकाम्श्वोदयवि । स यदीति । अतेति पुषुिरुक्ता । चेतन्यल्रमावस्येव सुषुप्ते विशेषन्ञानाभावं स्ापयपति । उच्यत इति । सुषिः सप्तम्यथः । भज्ञाने विशेषज्ञानाभावः । कोऽसावनज्ञानहेतुस्तमाह । एकत्व. मिति । जीवस्य प्रेणाऽऽत्मन। यदेकत्वै तत्कथं सुषु विकेषज्ञानामवें कारणं तस्मिन्सल्यमि चेतन्यस्वमावानिवत्तेरिति शङ्खते । तत्कथामति । वैत ल्लीवाकयमृत्तर- त्ेनोत्थ(पयति । उच्यत इति । तश्र हष्टान्मागमौनरे । दृष्टान्तेनेति । एकत्व- छतो विशेषज्ञानामावो विवक्षितोऽथैः परिष्वङ्गपयुक्तयुखाभिनिवेशादज्ञानं किमिति कल्प्यते स्वाभाविकमेव तत्कि न स्या्रिल्याशङ्ग्याऽऽह । अपरिष्वक्तस्त्विति । वरदं १९ष्वद्गवतोऽपि स्वभावविपरिरोपाप्भवादिशेषविज्ञानं स्यादिति चेन्नेयाह । परिष्व- केति । लीप ्लक्षणयेव्यामित्रत्वं परिष्वङ्स्वदुत्तप्काङं समोगफकपराधिरेकलापरत्तस्व- एशाद्विशेषाज्ञानमित्यथेः। दाशन्विके व्याकरोति । एवमेवेति । मूतमात्राः शरीरन्दरिस-

(० ज्‌ त~ न~ क भ

१३.च.छ.ज.चरतिंज।रकध, ज, दम्‌ । अतः स्थि" । २ क्ञ, ढ. "नष्टवैतन्य- स्वक्पः स्थे" । ४. ज. ठ. "टः सुषुपावस्यायां स्वे" | ५ ख. ज.^तानि जा-। ६ च. ढ. सन्बह्य । ४, ज. तदा ७ क, ख. ध.ड, च. छ. ज. द. पिनवे|८ छ. न वाऽडन्तः। ९क.लध, इ, म, "सी वेति। १० ग.ध्‌. अज, "मान्त । ११ क. "ह । मतः स्थि न. (ह । भत द्ति, घ, ण.“ह । न्यायत इति । १२ ६. ण, ततः । १३१. घ, णमारतते । इ १४ लन्ध.ज.द.ण, पुल +

तृतीयं बरा्रणप्‌। ३] भानन्दगिरिषृतटीकातवलितशांकरभाष्यश्षमेता। ९८१

प्राज्ञेनाऽऽत्मना संपरिष्वक्ती न बाय किंचन वेद नाऽऽन्तरं तद्रा अस्यै

षे्रजञो भूतमानासंसगंतः सेन्धवखिर्पवत्पविभक्तो जखादौ चन्द्राहिष- तिविभ्बवत्कायंकरण इह प्रविष्टः सोऽयं पुरुषः पराज्ञेन परमाथेन स्वाभा- विकेन स्वेनाऽऽत्मना परेण ज्योतिषा सषपरिष्वक्तः सम्पक्परिष्वक्त एकीभूता निरन्तरः सात्मा न बाह्यं किंचन वरत्वन्तरं नाप्यान्तरमा- त्मन्पयमहमस्मि एखी हुःखी वेति वेद तत्र चेतन्यञ्योतिःस्वभावस्वे कस्मादिह न जानातीति यदप्राक्षीस्तत्रायं हेतमयोक्त एकत्वं यथा ल्रीपुसयोः सपरिष्वक्तयोः । तत्रार्थानानात्वं विशेषविन्नानहेतरित्पुक्तं भवति । नानात्वे च कारणात्मनो वस्त्वन्तरस्य प्रत्यपस्थापिकाऽविदे त्युक्तम्‌ । तत्र चातरि्यापा पदा परविविक्तो भवति तदा स्वेणेकत्वमेषास्प भवति । ततश्च ज्ञानज्ञेयादिकारकविभागेऽ सति कुतो विशेषविन्नानप्रादु- भोवः कामो वा सभवति स्वाभाविके स्वरूपस्य आत्मज्योतिषि पस्मा- देवे सर्वैकलमेवास्य ृपमतस्तद्रा अस्याऽऽत्मनः स्ववेज्योतिःस्वभाव- स्येतद्रपमाप्रकामं यस्मात्समस्तमेतत्तस्मादप्राः कामा अस्मित्रपे तदि-

भ = ~~~ - ~~

क्षणास्तामिश्चदात्मनस्वादात्म्याध्यापतत्ततपदितिम्च्‌। ज।तस्ततो त्रिमक्तवद्रावीत्यत्र ह्टान्तमाह्‌ | सेन्धवेति । तस्य देहादौ प्रवेशं हशन्तेन दशयते । जखद्ाविति। उपसमेबरुकन्धम्े कथयते । एकीभूत इति । तादात्म्यं व्यवरपयितुं निरन्तरं हयुक्तम्‌ । परमात्मामेदपयु क्तमनव च्छिन्त्वमाह । सवात्मेति । एवं ल्ीव्याक्षराणि व्यारूयाय चोद्परिहाई परकटयपि । तत्रेति । प्रयगात्मर्माति यावत्‌ । इष्ेति सुषु धिरुच्यते । यथा परिष्वक्तयोः ल्ल पुंसयारेकत्वं पृंस। विशषविज्ञानमिवे कारणं तथा परेणाऽऽत्मना सुषुघरे जीवस्येकलं विशेपत्रिज्ञानाभवे वस्य वत्र कारणमृक्तमित्वर्ः | ल्लीवाक्ये श्रौवमयेममिधायाऽऽयिकमयेमाह | तनेति । फ पूननौनात्व कारणमिति दाह । नानासे वेति । उक्तमथ योऽन्यामिदयादश्रियथः। किमतावता सुषु विशेषविज्ञानामावस्याऽऽयातं तज्राऽऽह । तत्रेति । विशेषविज्ञाने नानालं तत्र चत्रिधा कारणमिति स्थिते सतीवि यवत्‌ | यरा तदेति युषुधिप्रिवरक्तिता । प्रतिवि क्तत्वं कायेकारणाव्रि चात्रिरहिवत्वम्‌ । सवेण पूर्णेन परमाच्मना सहैयधः | विज्ञानात्मा वृष्ठचोच्यते । एकत्वफठमाह । ततश्चेति । उक्तमुर्ज।म्याऽऽघकामवाक्रयमववा्य व्याचष्टे । यस्मादिति । भाप्रकापलं सपयैयते | पस्मात्समस्तमिति। वद व्यवि १ त.घ. च. ज. ढ. चेति| २, ग.हव.ह.द.विभक्तो । ३ ग."मा यस्मि ४ भ्.म.वरिनक।

९८२ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [ुधोध्यपि

तदाप्रकाममात्मकराममकाम५ रूप५ शोकान्तरम्‌ ॥ २१॥ दमाप्तकामम्‌ । यस्य जन्यत्वेन प्रविभक्तः कामस्तदनाप्रकाम भवति । यथा जागरितादस्थार्थां देवदत्तादिषट्पं न सिविदं तथा कुतश्ित्पविभ- ज्यते ऽतस्तदाध्रकामं भवति | किमन्यस्माद्रस्त्वन्तरानन प्रविभज्यत भाहो.- स्विदात्मेव तद्स्त्वन्तरमत आह । नान्यदस्त्यात्मनः । फथमप्‌ । पतं भात्मकाममात्मेव कोमा यस्मित्रपेऽन्यत प्रविभक्ता इवान्यत्वेन काम्प- माना पथा जाप्रतस्वप्रयोप्तस्पाऽऽत्मेवान्यत्वपत्युपस्थापकटहेतोरविचाया अभावाकात्मकाममत एवाकाममेतद्रपं काम्पविषयाभवाश्छोकान्तर शोक- च्छद्र शोकशन्यमित्येतर्छाकमध्यमिति वा सवंधाऽप्यशोकमेत्रपं शोक्वजितमित्पधः ॥ २९॥

प्रकृतः स्वपंज्योतिरात्माऽविधाकामकमोवनियुक्त इत्युक्तम्‌ । भतङ्ग- त्वादात्मन अगन्तुकसाच्च तेषाम्‌ । तत्रैवमाशङ््‌। जायते चेतन्पस्वमादत्वे सत्यप्येकौमावान्न जानाति सीपुषपोरिव सपरिष्वक्तयोरित्पुक्तम्‌ । तत्र

= ---~ [दि 0 1१ क)

रेकमुखेन विशदयति । यस्य हीत्यादिना । विदषणान्वरमाकारक्षापुवेकमाराय न्याचष्टे । किमन्पस्मरादित्यादिना । सुषुप्तरन्यत्राऽऽत्मनः सकाशादन्यत्वेन प्रवि- भक्त] इव काम्यमाना सुषुपतावात्मेव कोभास्तस्मादात्मकाममात्मङ्पमियेवदु्न्ते- नाऽऽह | यथेति । भव्रस्थाहये खल्वात्मनः सकाकशादन्यत्वेन प्रविभक्ता इव कामाः काम्यन्त इति कामाः । नचैव सुषु्यवस्पायामात्मनस्ते भिद्यन्ते रितु सुषृप्रष्वाऽऽ- तमेव केम इयात्पकोम्वद्रूपमिदययेः । वस्याऽऽतैतरेत्यत्र हेतुमाह । अन्येति । यथपि सुषूपेऽविच्ा विद्यते तथाऽपि न साऽमि्यक्ताऽस्वीदयनपषरिहारोपपाररिः लयथेः । कामानामासमाश्रयत्वपक्षं पतिक्षषुं तृ्वीयं विशेषणम्‌ । शेकमरध्यं शोक्या- न्तरं प्रत्यग्ूतमित्वि यवत्‌ । त शोक्वयं प्राप नेत्याह । क्वैपेति । पक्षदयेऽपि शोकऱन्यमात्मङ्पम्‌ । न हि शोको येनाऽऽत्मवांस्तस्य शोकदसं शोकस्याऽऽत्मा- भीनसत्तास्फुर्ेरात्मातिरेकेणामावादित्ययेः ॥ २१॥

अत पितेल्यादिवाक्यमवतारयितुं वृत्तमनुद्रववि । परकृत इति । अविद्ारिनि माकि हेतुद्वयमाह | भसङ्कत्वादिति । यथपि नाऽऽगन्तुकत्वमवि याया युक्तं वधाऽ- प्यभिव्यक्ता साऽनयेहेतुरागन्तुकीवि द्रष्टव्यम्‌ । ज्लीवक्यनिरस्यां शङ्कामनुवदति । तज्रेति । कामादिविमोके दर्हिवे सतीति यावत्‌ | स्वमवरस्यापायो न संमववीत्यमि-

१७. इ, च. ज. इ. कमोयः । ग, कामोऽस्मि । २क. ख. योस्तेऽ्याः । ३१. °स्तस्मादातमे" । ४ स. घ. ङ. च. छ. द. "वियुक्त । ५. न, ण, कापस्तः । ६ कृ. कामा । ७ क्.कामंतद्‌। ८ क. द.ममेतदू। ९१. ण"न्यक्लासा

ततीयं त्रह्मणम्‌ | ३] भनन्दमिरिकृतदीकासवङितशांकरभाष्यसयेता | ५८३ अत्र पिताऽपिता भवति माताऽमाता खोका अरोका देवा

७ ज ज न म 90 तियाय (वि

प्रासङ्धिकमेतदुक्तं कामकमादिवत्स्वयंज्योतिष्टुमप्यस्पाऽऽत्मनो न स्वभावः । यस्मात्संपरसादे नोपलभ्यत इत्याशङ्य प्राप्रायां वन्निराक- रणोव ज्लीपुंसयो्हष्टन्तोपादानेन विचमानस्येव स्वयंज्योतिष्टस्य सुषु- पेऽग्रहणमेकीभावाद्धेतोनं तु कामकमादिवदागन्तुकम्‌ । इत्येतत्पासङ्गि- कममिधाय यत्यङृतं तदेवालुंपवतंयति। अन्न येतत्परकृतमविद्याकामकम- विनिुंक्तमेव तदपे पत्पुषप्र आत्मनो ष्ठते प्रत्यक्षत इति । तदेत- चथाभूतमेवामिहितं सव॑सबन्धातीतमेतद्रुपपिति । यस्मदत्रेतसिमिन्धुषुप- स्थानेऽतिच्छन्दपहतपाप्मामयमेतद्रपं तस्मादत्र पिता जनकः । तस्पं स जनयितृत्वाद्यत्िपतृत्वं पुतं प्रति तत्कमनिपित्त तेन च कमणाऽयप- संबद्ध ऽस्मिन्कारे तस्मात्पितापुत्रसबन्धार्नामित्तत्कमण) विनि्क्तत्वा- त्िताऽप्यपिता भवति । तथा पुजोऽपि पितुरपत्रो भवतीति षामथ्याद्र म्यते । उभयोर सवन्धनिमिन्ञं कमं तदयमतक्रान्तो वतेते । भपहतषा- ष्भेति शुक्तम्‌ । तथा मतेण्माता खोकाः कमणा जेतत्पा जिताश्च तत्क- मेषबन्धभावाह्वीका अशोकाः । तथा देवाः कपाङ्खमृतास्तत्कमस-

०

हतुमाह । यस्मादिति । शङ्भात्तरवेन दछङ्यमवरताये तत्तस्य पूरवकरभनु

यति | स्वयमिवि । वृत्तमनृचोत्तरयन्यमुत्थापयति । इत्येतदिति । सय॑म्याव- म्य स्वरामाव्िक्रत्वमवन्छब्दा५ः | पासद्धिकं कामादेरागन्तुकत्वोक्तिपसङ्गातागतमिवि यावत्‌ | परतमेव दृशेयति । अत्र चेति । भतिच्छन्दादिविक्गयं ्प्म्पथः | पय- क्षतः स्व रूपचतन्यवकशाचधोक्तास्मरूपस्य युषुपर गृह्यमाणप्वमुवतस्य परामक्ञ(दवषयम्‌। क (मारि संबन्धवद्‌ात्मनन्तद्राहिनमपि रूप कल्पितमेव याशङ्कयाऽऽ्ह । तदेतदिति । पकृवमयमुक्त्वोत्तरवाकंयस्थसप्तम्यथमाह । एतस्मिर्जिति । जन।ऽप्थतापिता भव. तति सबन्धः | पितःऽप्यत्रापिता मवर्ताव्यपरपदरयति | तर्य चेन्यादिना | यथाऽ. स्मिन्काछे षिवा पुचस्थापिता भवति तददित्थार । तथेति । न।स्यायम्य प्रतिपादकं डब्दोऽस्वीत्याशङ्याऽऽह। पामथ्पाह्िति । वदेव मामध्य॑दशेयति । उभयो शिति । सुषु कम॥पक्रप प्रपाणपाहू | अपहतेति । प्नल।करवरशढ वनव्रादार्पी |

{ कि 71 ए पि 1 7 क , ह ।

१७. €. ह, उत्येवमाश रथ, च. णावितं का; व 1, €. मछ ज. घ. 7. पृटश्रा। ग. ड. च. दध. द.मव^ ५४. ज.दत्रास्मि ९ व, छना अपण जद ह. हइ. दत्रल्मिन्पुपुषे णि ८ क्ञ.दख नदनस्य ज ९ क.वमयड.चछ.न क्षर, "मित्तत्य कम" १०्‌ अरर ण.ति। ए.मिति। १) च.ब.गरसस्यहन १२ नर्यन्या 1९ पन्य नीदवदुव। १४ कर ५.रतसेदा॥.

५८इ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [ चतुधीष्याये

अदेवा वेदा अवेदाः । अत्र स्तेनोऽस्तेनो भवति भूण- हाऽथणहा चाण्डारोऽचाण्डाछः पौल्कपोऽपील्कसः बम्धात्ययादेवा भदेवाः । तथा वेदाः साध्यसाधनकबन्धाभिधायपकां भच्रलक्षणाश्वामिधायकत्वेन कमोङ्गभूता अधीतं अध्येतव्याश्च कम निमित्तमेव सवध्यन्ते पुरुषेण तत्कमातिक्रमणादेतस्मिन्काङे वेदा धेप्यवेदाः स्पद्न्ते । न केवरं धमकमेसंबन्धातीतः किं तक शुभेरप्यत्यन्तधेरेः फमेमिरसंबद्ध एवायं वतत इत्येतमधेमाह । धन स्तेनो ब्राह्मणष्ुवगंहतां भरणत्रा सह पाठादवगम्यते । तेन घोरेण कपेगेतस्मिन्कारे विनिभक्तो भवति । येनायं कमणा महापातकी स्तेन उच्यते । तथा भूगहाऽभृगहा तथा चाण्डा न केव प्रसयुत्पननेनेव कर्म॑णा विनिरंकः किं तं सहजेनाप्यत्य- न्तनिकृष्टजातिप्रापकेणापि विनिम्रंक्त एवायम्‌ । चाण्डालो नाम शृद्रेण ज्राह्मण्यागुत्पन्नश्वण्डार एव चाण्डाखः सु जातिनिमित्तेन कमंणाऽ- संबद्धत्वारचाण्डालो भवति । पौल्कसः पुरत एव पौल्कसः शद्रेणवं ` वाक्यान्तरमादाय व्याचष्टे । तथेत्यादिना । साध्यसाषनरसब्न्वामिवायका ब्राह्मणलक्षणा हति शेषः । अमिवायकत्वन प्रमाणत्वेन प्रमेयत्वेन चेयथेः | अत्र स्तेनोऽस्तेनो मवर्तीत्यद्रेस्तासयेपाह । न केवशपमिति । स्वेनशरोऽत्र चार- मारे भावि कयं विशेषणमियाशङ्कयाऽऽह । भूणप्रेति । भूगदा च वरिष्व्रघ्नहन्तो- च्यते । तदव पौरं कम विशिनष्टे । येनेति । महत।वकमस्येति व्युत्पस्था महापातकी स्तेनः । स्तेनादिवक्रयेन चाण्डाक(दिवाक्रवस्य गवायेत्वमाशङ्याऽऽह । नेत्पा- दिना । प्रत्युतन्नपागन्तुकम्‌ । “(ब्राह्मण्यां क्षत्रियात्सृतो वैदयादिदेहैकस्तथा । शृद्राजातस्तु चाण्डालः सवैषमेबरहिष्कतः” | इति स्मृ तिमा्रियाऽऽह । चाण्डारो नमेति। जातो निषादाच्छरद्रायां जायया भवति पृल्कसः' | इति स्मतेः दृद्रायां ब्राह्मणालातो निषदः स च जाला बृद्रस्वस्म्षत्रियायां जातः पृल्कश्षो मवपीपि व्याख्यानमुषे्याऽऽह । शृद्रेणेवेति । श्रमणादितिक्रयस्य

~~~ ~~ ~= ~ ~ ~~ --- = ~~ ~ ~ ~~ -~--~~

१क.ल.ग. इ. छ.ज. स्न इ. बन्धविधा रक. ल.ग. डच. छ. ज. 8. द. का ब्राह्मणलक्षणा म ३६. "ता अधीपमाना अ षत. इभे ५. ण. 'देहिय६क. नत, ज, ट. "ति । तथा चाण्याङवरिति ववत्‌ । ५"

तृतीयं ब्रह्मणम्‌ ।१] आनन्दभिरिकृषटीकासंव लितशांकरभाष्यसमेता । ५८९

श्रमणोऽश्रमणस्तापसो ऽतापसोऽनन्वागतं पुण्येना- नन्वागतं परापन तीर्णो हि तदा सर्वाञ्छोका-

म कान भजा न भायि

प्षत्नियायायुत्पनः सोऽप्यपुल्कसो भवति । तथौऽऽश्नमरक्षगेश्च कमभिरसबद्धो भवतीच्युच्यते । श्रमणः परित्राङ्यत्कमनिपित्तो भवति स॒ तेन विनिभुक्तत्वादश्रमणः | तथा तापसो वानप्रस्थोऽतापकषः। स्वेषां वणौ भरमादीनामुपलन्षणा्थमुभयोग्रंहणम्‌ । किं बहुनाऽनन्वागतं नान्वागतमनन्वागतमसंबद्धमित्यतत्पुण्येन शाखबिहितेन कमणा तथा पापेन विहिताकरणप्रतिषिद्धक्रियारक्षणेन । इपपरत्वान्नपुषकखिङ्गम्‌ । अभयं इृपमिति छयनुपरतंते । किं पुनरसबद्धत्े क।रण मिति तद्धेतुच्यते। तीण ऽतिक्रान्तो हि पस्मदिवेषपस्तदा तस्मिन्का>े सवोऽ्छाका- ञशोकाः कामाः! । इष्टविषयपरार्थना हि तद्भिषपविपोगे शोकत्वमापचते। इष्टं हि विषयमपराप्े वियुक्तं चोदिश्य चिन्तयानस्तद्रुणान्षंतप्यते पुर- धीऽतः शोको रतिः काम इति पयायाः । पस्मात्छवेकामातीतो हत्रायं भवति । न कचन काम कापमयतेऽतिख्छन्दा इति दुक्तं तत्प- क्रियापतितांऽय शोकशब्दः कामवचन एव भवितेमहति। कामश्च कर्म.

तात्मयमाह । तथेति । तथा चाण्डाल्वदिति यावन्‌ । परिनाटतापसयाय प्रहण। त्त्कमायोगेऽपि सीषृप्तस्य वग्रोश्रमान्तरकमेयागे शाङ्कुत्वाऽऽह । स्वषरामिति। आदिशब्देन वयोवस्यादि गह्यते । सीपुपरे पृरूपे प्रृते कथमनन्वरागतमिति नपुंमकथ- योगस्तत्राऽऽह । पपरन्वादिति । तत्पष्ते हेतुमनुषङं दशयति । भभमयपमिति। हैतुवाक्यमाकादक्षपूतरकमुत्थाप्य न्याच्॑ट | किं पुनरित्यादिना। यस्मादविच्छन्दादि- वक्योक्तस्रमव्रोऽयमात्म। सुषे कले हदयनिषएान्पवाञ्छकान त करामति वस्मदेषदा- त्म पुण्यपपभ्यामनन्वागपं युक्तमत्यथैः । जशाकशम्दस्य क्ामव्रिप्त साभ. यति । इष्टेति । कथं तस्याः शोकत्वापत्तिरिः्याशङ्चाऽऽह । इष्टं हीन । तषां पय।- त्वेऽपि प्रर्ते किमायावं तदाह । यस्मादिति । अर्वति सुषुकषिस्स्यतं | भतः वे कामातितीगैलादित्यत्तरज् संवन्धः | न कवं शकशम्दन्य कापव्रिपयल्वमुपपन्न

परव किंत स॑निषेरपि सिद्धमित्याह । न कचनेति । शकरशब्दन्य काम।तषयतवऽपि तदत्ययमात्रात्कथ कर्मात्ययः स्यादत्याशङचाऽऽह । कामश्चति | वत्र व(र्यशषं

१ कृ, ग. गन्नत्तया सो | रग. ध. ज. यावारऽश्धः। ३ कग. प. च.क न. -शम्त्‌। इव, ज. इ. वोऽ-तः य" । ५ क. स. अ. द, नि । प 1६३. ५. ट्‌ पुता ७

अ. तस्थ । ८ ह. ल. उर वाक्यप्र । च्छ

१८३ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [अत्थाष्याये हदयस्य भवति ॥ २२॥

हेतुः । वक्ष्यति हि “ स यथाकामो भवति तत्क्रतुमेवति यत्क्रतुर्भवति तत्के कुरुते "” इति । अतः सवैकामातितीगंत्वादक्तयुक्तमनन्वागतं पुण्यनेत्यादि । हृदयस्य हृदयमिति पुण्डरीकाकारो मसपिण्डस्तस्स्य- मन्तःकरणं बुद्धिष्टेदयपमित्पुर्यते । तात्स्थ्यान्मश्चकरोशनवत्‌ । हृए- पस्य बद्रर्ये शोकाः । बुद्धिसश्रया हि ते| कामः कल्पो विचिकित्ते- त्यादि स्वं मन एवेत्युक्तत्वात्‌ । वक्ष्यति च “कामा येऽस्य हदि भिताः" इति । भ्म श्रयभ्नान्त्पपनोदाय हीदे वश्वनं हृदि श्रिता हृदयस्य शोका इति चे । हृदपकरणसंबन्धातीतश्चायमस्मिन्कारेऽतिक्रामति

मृत्पां इपाणीति क्तम्‌ । हदयंकरणसंबन्धातीतत्वात्तत्संन्नयकामसष- न्धातीतो भवतीति युक्ततरं वचनम्‌ । ये तु वादिनो हृदि भिताः कामा वासनाश्च हृदयसंबन्धिनमात्मानयुर्पप्योपद्िष्यन्ति हृदयवियोगेऽपि चाऽऽत्पन्पवतिष्ठन्ते पुटतेटस्थ इव पुष्पादिगन्ध इत्याचक्षते । तेषां कामः सकर्पो हृदये हेव पाणि हदयस्य रोका इत्यादीनां वचना-

--~---*~ - ~ ~= ^~ य ~ क क~ क ~ न का ~ म क का 0 > = ० ~~~ ~

[

प्रमाणयति । वक्ष्यति हीति । कामस्य कभहेतुते सिद्ध फलितमाह । अत इति । हृदयस्य शोकानतिक्रामतीत्यत्र हदयशब्दरथमाह । हृदपमितीति । मंपपिण्डविशे- वविषयं हृद यपदं कथ बुद्धिमाहैत्याशङ्याऽऽह । तात्स्थ्यादिति । यथा पाः करौशन्वीति मञ्जक्रोलनमृर्यमानं मजस्थान्पुरुषानुप्चारादाह तथा हृदयस्थत्वाहुदधर- पलार्द्धं हदयशब्दो दरयतीलयथेः । हृद यशब्दायेमुक्तवा तस्य सेबन्पं दशेयति । हृदयस्पेति । वानविक्रान्वो मवतीति शेषः | आत्पाश्रयास्ते न बुद्धिमाश्रयन्तीत्य- काङुचाऽऽह । बुद्धीति । कथं तहिं केचिद्‌(त्माश्रयतं वेषां वदन्वीत्याशङ्कच भ्रान्विवशादित्याह्‌ । आत्मेति । मवतु कामोनां हृदयाध्रित्वं तथाऽपि तत्सबन्पद्मारा तदाश्रयत्वसंभवात्कथमात्मा सुषुप्ते कामानविवतेते तत्राऽऽह । हृदेयेति । तत्संब न्ातीतत्वै श्रतिसिद्धे फलितमाह । हृदंपकरणेति । मतरे्पजपरस्थानमुत्याप्यति । यें स्विति । सत्येव हृदये तनिष्ठानां कामादीनामासन्युपषो न वजनिवृत्तावित्याश- इ ऽ5ह । हृदयवियोगेऽपीति । वन्मवे श्रुतिविरोषमाह । तेषार्पिति । हृदयन करेन ताचत्वदात्मविकाराणामपि कामादीनां हव यद्बन्पसमवान्न।ऽऽनथ्यं श्रत

१ ७.९. काः $प्ः इ । २७९. त. ग. द. च. छ. कनद. य्त। ३६ ज. कचः ४. ल, ग, च्‌, द, छ. ज. छ.पसप्योप। ५ क, "मादीनां । ६ क, "दयकएणेति । * ^ प्येति।

ततीयं ब्राह्मणम्‌ ।३] आनन्दगिरिषतटीकावकितर्शाकरभाष्यस्तमेता। ५८७

नामानथेक्यमेव । हदयकरणगोत्पाधत्वादिति चेत्‌ । न । हृदि न्निता इति विशेषणात्‌ । न हि हृदयस्य करणमानस्वे हृदि निता इति वचन समञ्जस हृदये हेव इपाणि प्रतिष्ठितानीति च । आत्मविश्द्धेश्च विवक्षितत्वादुच्छपणववने यथाधमेप युक्तप्‌ । ध्यायतीव रेखापतीेति च श्रुतेरन्याथासंमवात्‌ । कामा येऽस्य हृदि भिता इति विशेषणादात्माश्नया अपि सन्तीतिचेत्‌। न । अनानितपपेक्तत्वात्‌। नत्राश्नरयान्तरमपेक्ष्यं पे हृदीति विशेषणं क्ष तहिं पे हृयनाभिताः कामास्तानपेक्ष्य विशेषणम्‌ । ये तप्डा विध्या मृताश्च प्रतिपक्षो निहृत्तास्ते नेव हृदि निताः संभाव्यते च ते । अतो युक्तं तानपेक्ष्य विशेषणम्‌ । ये प्रषटडा वर्त॑माना विषये ते सव प्रमुच्यन्त इति । तथाऽपि विशेषणानयेक्यमिति चेत्‌ । न । तेषु पज्ञाधिक्योद्धेयारधत्वत्‌ ।

[ति = `

न[मिवि शङ्कतं | हृदयेति । न काणदिमबन्वमातं हृद्‌ यस्य श्रत्ययः फितवाश्रयाश्र- यितवं तच्च करणत्वे न स्यात | न हि चक्षराचाश्रयं रूपापिज्ञनं दृष्टमिति परिहर्ति। न हृदीति । चकर दचनं न सपञज्जपपिति सबध्यते । प्रदौपायक्तं पेरज्तानमिवि वदन्तः करणायत्तमात्माभ्नितं कामादीति तस्य वद्ाश्रयत्वव्रचनमोप्िकमिलयाश- ङ्य ऽऽह । आत्मवि दधेशवेति । इतश्चेदं ययापेमेवेत्याह । ष्पायतीवेति । अन्वा- थसेभवाद्ुद्चाश्रयणवचनस्येवि शेषः| दक्षिणेना्णा पश्यवीप्युक्तं वामेन न पर्यती- तिवत्यपुच्यन्ते हृदि श्रिता इति विरेषणमाश्रेयाऽऽशङ्कते। कामा य इति । प्रकार।- न्तरेण विशेषणस्यायैवसं दरौयति । नेत्यादिना । अत्रैवि प्रकतनुत्युक्तिः । जभ्र यान्वरं ब॒द्चपिरिक्तमात्मास्यम्‌ । बुंद्र नाश्रिताः कामा एव न सन्वि यदुपेक्षया हृदयाश्रयत्वव्िशेषणपित्याशङ्काऽऽइ । ये त्विति । परनिपक्षतो पिषयदेषदरन। रवि यावत्‌ | कामानां वतेमानत्वनियमामवरादतमत्रिष्यताममि समे फकषिवा$ | अत इति । इदयानाधितभूतमवेप्यत्कामसमतरेडपि स्वेकामतिवतद्रपत्निवव्वद्रतेणा

नविशेषणमनथकरापिवि शङ्कते । तथाऽपाति । अगवानगतकामामतः भमवति सवः मिद्धो न वन्निवत्तौ यत्नाऽपल्यते शृद्धत्मरिरक्षृणा तु पुमृक्षुणा वतमानकामनिरप यत्नाविक्यमाकेय।पति ज्ञापयितुं वरनेमनम्रदगमिपि परिदा । न तेषिति । यदि यथोक्तं व्याछ्यानपनारत्य।ऽऽत्माश्रयत्यमव कामानामार््रयते वदाऽश्नवं मोनासभे

[न शि वा 1 1 11 [म भी 2 `

१८, 'पक्षतेह्‌ 1 रग.च.छ.दट. श्य । २३. < च. हइ. इ. बध्यतो भ । ल. ग.घ, ड. चछ. न्ते । अ | ५ ध. द. ज. "क्याद्धाना4। ६ इ. "वटाशिह्गा०य्‌, ण स्थिता | <धण, बुद्धूनना"। ९क.ल. इ । यद 1३. हइ ।वेप्रह्टादः । १०५. -तक्ताय प" ।

५८८ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [अवुपोष्वाये

इतरथाऽभशरुतमनिष्टं च कल्पितं स्यादात्माश्रयत्वं कामानाम्‌ । नं केचन कामे कामयत इति प्राप्तप्रतिषेधादत्माश्रयत्वं कामानां श्रुतमे- वेति चेत्‌ । न । सधीः स्वप्र भूत्वेति परनिमित्तत्वात्कामाश्चयत्व- प्रापिरसद्गवचमान्च । न हि कामाश्नयत्वेऽसङ्गवचन पुपपचते । सङ्गश्च काम इत्यवोचाम । आत्मकाम इति श्रुतेरात्मविषयोऽस्य कामो भवतीति चेत्‌। न । व्यतिरिक्तकामाभावा्त्वात्तस्याः । वेशेषिकादितन्रन्पायोपपन्नमा- त्मनः कामाचाश्रयस्वमिति चेत्‌ । न। हृदि भिता इत्यादि विशेषश्चुति- विरोधादनपेक््यास्ता वेशेषिकादितन्रोपपत्तयः। श्रुतिविरोधे न्याया- भासत्वोपगमात्‌ । स्व््योतिष्टवाधनाच । कामार्दनिं च स्कर केव लटशिमात्रविषयतात्स्वेपज्योतिषटं सिद्धं स्थितं च बध्येत । आत्मसमवापित्वे हर्यत्वानुपपततेश्चक्षगेतविशेषेवत्‌ । द्रषटर्दिं दरयम- धान्तरभूतमिति द्रष्टः स्वषञ्यातिषठं सिद्धम्‌ । तद्धाधिते स्याचदि

नाविष्टं च कल्पितं स्यादित्याह । इतरथेति । अश्र॒तत्वमसिद्धमिति शङ्कते । न कच. नेति । अयोदाश्रयत्वं श्रुतमेव कामानामित्येतहूषयति । नेत्यादिना । निष्रषो हि प्रा्चिपेक्षते न वास्तवं कामानापात्मवमेत्वं प्रा्ठिस्त॒ भान्लाऽपि समवति | वस्मादा- त्मनो वस्तुतो न कामाचयाश्रयतमिल्थः | इतश्चाऽऽत्मनो न कामाचयाश्रयत्वमिलयाह्‌ | परसङ्धेति । नन्वसङ्गवचनमाल्मनः सङ्कामवे सावयनत्तस्य कामित्वे न विरुध्ये तत्राऽऽह । सह्श्ेति । कामश्च सङ्कस्ततोऽसिद्धो हैतुरमेति शेषः । वाङ्यान्तरमा- भित्याऽऽत्मनि कामाश्रयतवं शङ्कित्वा दूषयति । आत्मेत्यादिना । इच्छद्यः क्चिदाश्निता गुणत्वादरूपादिवदिलयनुमानात्परिरेषात्कामा याश्रयत्वमात्मनः सेत्स्यतीति डङते । वेशो{षिकादीति । शरत्यवशटम्भेन निराचरे। नेत्यादिना । स्यंज्योतिष्टवाध- नाच नाऽऽत्माश्रयत्वं कामदीन।मिति शेषः | तदेव विवृणोति । कामादीनामिति। स्थितं चानुमानादिति शेषः। यदत्र समवेतं तत्तेन न दृश्यते । यथा चक्षुणें काष्ण्ये वनेव चक्षषा न दश्यते वथा कामादीनामा्मप्तमवायितवे दश्यत्वं न स्यंदश्य- स्वबलेनेव स्वयन्योतिष्टं साधितं तथा च तद्वापे पूरवोक्तमनुमानमपि बाध्येतत्यथेः | कथं कामादनामात्मदश्यत्वमाभिस्य सप्रे स्वये्योतिष्टस्योपदिषटत्वं तत्राऽऽह । द्रष्ट रिति । तथाऽपि तेषामात्माश्रयत्वे काऽनुपपत्तिस्तत्राऽऽह । तद्धाधितपिति । यत्तु

१४. 'पणभरु" | २ ख. ध. ज. "ेक्षस्ता। ३ क्त. ध. इ. ज. "नां स" । ४ क्ष. "वटं ट। ५. ग. ढ्‌. च, छ, द, पणव" । ६. ण. "से तदद्य" । अ. “त्वेन दू" । ७ न, स्यात्तद्ट |

मि

हवीयं ब्राह्मणम्‌ । ३] भानन्दगिरिकतटीकातंबछितशांकरभाव्यतमेता । ५८९

कामाचाश्रयत्वं परिकेरप्येत । स्तानि विप्रतिषेधाथ । परस्यै- कदेराकर्पनायां कामायाश्नयत्वे च सरवशास्त्रार्थजातं कुप्येत । वचं विस्तरेण चतुर्थेऽवोचामं । महता हि परयजेन कामायाश्र्पतवक- ह्पनाः प्रतिषेद्धव्या आत्मनः परेणेकल्वशाह्ना्थकिदेः । तत्करूपना्यां पुनः क्रियमाणायां शाचारथं एव बाधितः स्यात्‌ । पथेच्छादीनामात्मध- त्वं कल्पयन्तो वैशेषिका नेपायिकाश्वोपनिषच्छान्चार्थेन न सग- च्छन्ते । तथेयमपि कल्पनोपनिषच्छन्नधिवाधनानाऽऽद्रगीया॥२२॥

ह्रीपुसयोखिेकत्वान परद्यतीत्पुक्तं स्वयं ज्योतिरिति च। स्वयं- उपोतिषटं नापर चेतन्पात्मस्वभावता । यदि हयेरन्युष्णत्वादिव्ेतन्या- त्मस्वभाव आत्मा स कथमेकत्वेऽपि हि स्वभावं जह्नान्न जानीयात्‌ । अथ न जहाति कथमिह षु न परयति । विप्रतिषिद्धमेतदेतन्यमा- त्मस्वभावो न जानाति चेति । न विर्पातपिद्धमुभयमप्येतदुपपद्यत एव।

येः नम 2 सि ह त | ~न च--- योया ~ == क

परमातेकदेरां जीवमाभ्नित्य वदाश्रिवं कामादीति तजराऽऽह | सथशाघ्रेति। तदेव स्फुटयति । परस्येति । शाख यजातं निरवयव्वपरत्यगेकताहि तस्य कथं कोपः स्यारित्याशइुन्याऽऽह । एतश्चेति । चतुधं चेद्धतुपपश्वमतं निरस्तं तर्हि पृनर्निरा- करणमक्वोवित्करमित्याशङ््याऽऽह । महतेति । परेण सह प्रत्यगारभनो यदेकत्वं तस्य शाघ्लाथंस्य सिद्ध यथीपति यावन्‌ | अंप्वाद्विकल्पनायामपि शाल्।पसिद्धिमा्ञ इन्याऽऽई । तत्कल्पनायार्मति । मतृमपथकह्पनाया दैयत्वमुपसंहरति । यथेत्यादिना ॥ २२॥

यदै वन्न पहयतीलयदेः संबन्धं वक्तुं वृत्तं कवयति । द्ीपुंस्पोरिति । चकरा- दुक्तं स्वयञ्योष्ष्टमिपि सेबध्यवे | किमिदं खय्योतिष्टमिवि तदाह । स्वयञ्यो तिष्ट नामेति। ए१ वृत्तमनु चोत्तरवक्यन्यवत्य। शङ्कामाह। यदत्यादिना । समाः वत्यागमेव।भिनयति । न जानीयादिति । तच्यागामेत्रे सुपुत्र विशेषविज्ञा- नर।दित्यमयुक्तमित्याह । अयेत्पादिना । अस्मि विद्रपोऽि पृषु व्रिशेषं न जानाति चेत्किं दृष्यतीत्याशङ्कयाऽऽह । विप्रतिषिद्धमिति | १९हरवि । नेति। उभयं सैतन्यश्वमावत्वं विश्षविज्ञानरा्दित्ये चत्थयः | उमयस्वराकटे शद्भि

१क. ट. र. छ. कलयेव ग. ध, कल्प्यत । स । ज. क्त्ते। म ।२क. छ. सान्न. प्र । धु. ज, डान्ञव्रिण | ३ च, श्धप्रः | ठक. ग, द. च. छ. ट. य । ५. ङ. शरिद । त* | ९ च. ड. हयपरेरषण | ७ ल. इ, च. छ.क, ट. णि ८ क. क्ल, द, रलम ५अब, “ति । "तथे । १०६. ज, ण.तत्राऽऽद्‌ ।

[कि कि 1 2 1. = - ~ दि 2) = ~~

१९५ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [अगुषोभ्यये

यहै तन्न पश्यति पश्यन्वै तत्र पश्यतिन हि द्र्टरै्विपरिरोषो विदयतेऽविनाशिलाव्‌ ।

111 1 त्‌

कथम्‌ । यद्रे एुषुपरे तनन पडयति परयन्वे तत्तत्र परयम्नेव न पश्यति । यत्तत्र ुषुपे न पश्यतीति जानीषे तन्न तथा शह्वीषाः । कस्मात्‌ । परयन्वे भवति तन्न । नन्वेव न पश्यतीति षुपे जानीमो पतो न चक्षुवौ मनो वा दशने फरण व्याएतमस्ति । व्पाए्तेषु हि द्शनश्रवगा- दिषु पदथतीति व्यवहारो भवति शृणोतीति वा । न्‌ च व्याए्तानि करणानि पश्यामः । तस्मान्न पदयत्येवायम्‌ । न हि। कि तहिं परयक्ञेव भवति । कथम्‌ । न हि यस्पाद्रषरणटिकतैया दषटिस्तस्पा हषटेष्िपरिखोपे विनाशः घ न विद्ते । पथाञ््ररोऽ्ण्यं यवदभ्निभावि तथाऽयं चाऽऽत्मा द्र्टाऽविनाहयतोऽविनाशित्वादात्मनो दष्टिरप्यरि- नाशिनी यावद्रषटमाविनी हि सा। ननु विपरतिषिद्धपिदममिधीयते द्रः सा दष्टिनि विपरिटप्यत इति च । दृष्टश्च द्रष्टा क्रियते। रष्टिकबुत्वादि द्रषटत्युच्यते । क्रियमाणा द्रष्ट दृष्टिनं विपरिट्ुप्यत इति चाशक्यं वक्तम्‌ । ननु न॒ विषरिुप्यत इति वचनादविनाशिनी स्यात्‌ ।न। वचनस्य ज्ञापकत्वात्‌ । न हि न्यायप्राप्तो विनाशः कृतकस्य वचनश-

न> जन ०--ा० आव्‌ - त-न

विपतिषेषमाकाङक्षापूवेकं शस्या निराकरोति । कथमित्यादिना । यदै वदि- त्यादिवाक्यं चोदिताथौनुवादस्वत्परि्ारस्तु परयनित्यादिवाकयमिति विभजते । यत्त- तेति । न हीत्यादिवाक्यानिरस्यामाशङ्कामाह । नन्विति । चक्षुरदिव्यापाराभविऽपि" सुषुपे दशेनारिं फ न स्यादित्याशङ्चाऽऽह । व्पाषटृतेषिति । भघ्तु वर्ह तत्रापि करणब्यापारो नेत्याह । न चेति । अयापरवि सुषुष्परषीक्तिः । न पश्यत्ये- वेति नियमे निषेषति। न हीति। वनन हेषु वक्तं पश्नपूत्रफं परिज्ञा पस्वौति । रि तर्दाति। तत्ाऽऽकाद्न्षपूत्कं हैतुवाक्यमुत्थाप्य म्याचषटे | कथमित्यादिना । अविनार्ञि- त्वादित्येवद्याकुवेन्द्ेर्विनाशाभावं स्ष्टयति । यथेत्यादिना । द्रष्टदे्टिनं नश्यवी- त्यत्र विरोषं चोदयति । नन्विति । रिप्तिषेधमेव साधयति । टदष्टिश्चेति । काय- स्यामि वचनाद्विनाशः स्यादिति शङ्पे । नन्विति । वस्याकारकत्वाननैवपिति परि. हरति । न वचनस्येति । तदेष स्फुटयति । न हीति | यत्कृतकं तदनित्यमिवि- व्याप्त्यनुण््‌।तानुमानविरोषादचो न कायनित्यत्वद्रोषकमित्ययेः | कुटस्यदष्टिरेवाज

3 छ. "पुतदौ त रध. ज. एद्णीवाः । ३ इर्दूीयात्‌ | यस्मातपश्य। ४ घ. ज, णपि च सु"

तृतीयं बाह्मणम्‌। ३] भानन्द गिरिकवटीकािवखितशांकरभाष्यतयेता। ९९१

तेनापि वारयितुं शक्ष्यते । वचनस्य यथापरपरार्थज्ञापकत्वात्‌ । नैष दोषः । आदित्यादिप्रकाशेकत्ववदशमोपपत्तेः । यथाऽऽदित्पादयो नित्यप्रकाशस्वभावा एव सन्तः स्वाभाविकेन नित्येनैव प्रकाशेन भकाशयन्ति । न ह्यप्काशात्मानः सन्तः प्रकाशं कुर्वन्तः प्रकाशयन्ती. त्युच्यन्ते । कि ताहि स्वभावेनैव नित्येन प्रकशेन। तथाऽपमप्यात्माऽ- विपरिषप्स्वभावया दृष्टया नित्यया द्रषप्युखयते । गोगणं तहि द्रष्ट

त्वम्‌ । नेवमेव गुख्यत्वोपपत्तेः । यदि छन्यथाऽप्यात्मनो द्रषत्वं इं तदाऽस्य द्रष्त्वस्य गोणत्वं न त्वात्मनाऽन्यो दशनप्रकारोऽस्ति। तेदेवमेव युख्यं द्रषत्वमुपपच्यते नान्यथा । यथाऽ ऽदित्यादीनां प्रकाश- पितृत्वं नित्येनेव स्वाभाविकेनाक्रिपमाणेन प्रकशेन तदेव च प्रकाश. विषुवं मुख्यं प्रकाशपित्रत्वान्तरानुपपत्तेः । तस्मान्न द्रषटरणििपरिल- प्यत इति न विपरतिषेधगन्धोऽप्यस्ति । नन्वनित्यक्रियाकतुविषप एव तु रपत्ययान्तस्प शब्दस्य प्रयोगो ष्टो यथा छेत्ता भेत्ता गन्तेति तथा द्रषटत्यन्नपाति चेत्‌ । न । प्रकाशायतेति दृष्टत्वात्‌ । भवत्‌ प्रकाशकेष्वन्य-

्रष्टशब्दराो न रषटिकितां तन्न परिप्रतिषेषोऽस्तीपि सिद्धान्तयति । नंष दोष इति । भादि यादि पकाराक्रत्ववदि्युक्तं हृशन्तं व्याचष्टे । यथेति । दृ्टान्वेऽमि विप्रतिपन्न प्रयाह । न हीति । दशनो पपत्तेरित्युक्त दाष न्ितिकं विभजते । तथेति । आत्मनो नित्यदृषटिते दोषमश्ञते । मोणमिति । गौणस्य मुरूयपिक्षत्वानमुल्यस्य चान्यस्य ्रष्टल्वस्याभावन्थवपित्युत्तरमाह । नेत्यादिना । तमेवोपपरत्तिमुपदशेयति । यदि हीत्यादिना । अन्यथा कूरस्थदश्ित्वमन्तरेणेति यावत्‌ | दशेन पकारस्यान्यत्वं क्रिया-' तपत्वम्‌ । तस्य निष्कियतश्रुतिस्मृतिषिरोवाति शेषः| वरषटत्वान्तरानुपपततौ फकित. पाह । तदेवमेवेत्ि । नियदर्ितेनैवेत्यधेः । उक्तऽ र्टान्तमाह्‌ । पथेत्यादिना। तथाऽऽत्मनोऽगि द्रष्टं नित्येनेव स्वाभाविकेन चैतन्यस्योतिषा मिध्यति तवैव च रष्वं मुरूयं ब्रषटतवान्तरानुपपत्तेरिति शेषः । आत्मनो नियदृरिल्लमावप्वे ककलित- माह । तस्मादिति । तजन्तं द्रष्टशब्दमाध्नित्य शङ्क4 । नन्विति । भत्रप्यनिलय- क्रियाकतृ विषयस्तजन्तशब्दपयोग इति शेपः । तृजन्वशब्दपरयोगस्यानियक्रियाकतू परिषयत्वं व्यमिसारयन्नतरमाह । नेति । वैषम्यभाङङते । मवतिविति । आदित्य पु स्वामाविकयकाशेन पकाज्ञयितुत्वमम्तु कादाचित्कपकाशेन प्रङारायितृ त्वस्य तेऽवसभवान्न स्वात्मनि नित्या हष्टिरस्वि वन्भन।मव्रात् | वया चकादाचि्तदृष्टयव

ष १

१ ख, "वव, घ. च. न. व" । २क. 4. छ न. तदैव । ३ न्न. ध. ज. नप्र | ४ क्ल. ध, ण. "खवर । ५ च, "स्कल ६६. त्र. ण. निति ७ यर ण. भविः ।

५९१ धुहद्रण्यकोपनिषत्‌ [चतु्ाध्याये न तु तध्तीयमस्ि ततोऽन्यदिभक्तं यत्पश्येत्‌ ॥२३॥

धाऽसमवान्न स्वात्मनीति चेत्‌ । न । षटश्चविपरिोपश्चुतेः । पश्यामि न पश्यामीत्यनुभवदशेनान्नेति चेत्‌ । न । करणव्पापारविरोषपे्ष- त्वात्‌ । उन्धुतचधुषां च स्वप्र आत्मदृष्टरविपरिरोपदशंनात्‌ । तस्मादे- वरिपरिल््स्वभावेवाऽऽत्मनो दृष्टिः । अतस्तयाऽविपरिट्पया दष्टा स्वयेञ्योतिःस्वभावया परयनेव भवति इषु । कथं तरिं न परयतीति।

उच्यते । नतु तदस्ति । किं तत्‌ | द्वितीय विषयभूतम्‌ । किवि- शिष्टम्‌ । ततो द्रष्टरन्यदन्यत्वेन षिभक्तं यत्पश्येच्यदूपलमेत । यद्धि तद्ि- शेषदशेनकारणमन्तःकरणं चकु ष्पं च तदविद्ययाऽन्यत्वेन प्रत्युप- स्थापितम।सीत्‌ । तदेतस्मिन्कार एकीभूतम्‌ । आत्मनः परेण परिष्व- ्वात्‌ । द्रष्टरि परिच्छि्नस्प विशेषदशंनाय करणमन्यस्वेन व्यवतिष्ठते । धयं तुं स्वेन सवात्मना संपरिष्वक्तः स्वेन परेण प्राज्ेनाऽ ऽत्मना परिय- येव पुरुषः। तेन न प्रथक्त्वेन व्यवस्थितानि करणानि विषयाश्च । तदभावा-

तस्य द्रषटतेलयथेः । परतीचश्चिद्र्पत्वस्य श्रीतत्वात्कतैत्वं विना परकाशयिवृत्वमविशिष्ट- पिह्यत्तरमाह । न इष्ीति । कृटस्यदष्टिरात्मेदयुक्तं पयक्षविरोयं शङ्वे । पश्यामीति । हिविधोऽनुमवस्तस्य कूटस्यदष्टित्वमनुण्हावि चक्षरारिनव्यापारभावामावापिक्षया पश्यामि न पश्यामीति षियोरात्मषाक्षिकत्वादियुत्तरमाह । न करणेति । आत्मृटरित्यत्व हेत्वन्तरमाह । उद्तेति । आत्मटनित्यत्वमुपसंहरति । तस्मादिति । तन्नित्यत्रो- क्तिफरमाह । अत इति । वाक्यान्तरमाकाडक्षापृवेकमुत्याप्य म्याचष्टे । कथमि- त्यादिना । द्वितीयारिपदानां पौनरुक्त्यमाशङ्ग्याधमेदं दरयति । यद्धीत्यादिना। सामासमन्तःकरणं यतसश्येदिंति विशेषदशेनकारणं पमातु द्विवीयं॑वस्मादन्य्च्षुरादिं प्रमाणं रूपादि च प्रमेयं विभक्तं तत्सव जामत्छप्रयोरत्रि्यापविपन्नं सुषुधिकाठे कार. णमात्रतां गतमभिग्यक्तं नास्तीयथेः | सुषुप्ते द्विपीयं प्रमातृ ङ्प नास्तीत्येतदुपपादयति। आत्मन इति । पमातृक्पं एयद्नास्वीति हेषः। तथाऽपि करणन्यापरङ्तं विषयद- शोनमात्मनः स्यादित्याशङ्याऽऽह । द्रष्ट्रिति । सुषु्श्यापि परिच्छिन्नतमा- शङ्ुन्याऽऽई । अयं चिति । तस्य परेणैकीभावफल्माद । तेनेति । विषयेन्द्रियामवक्तं एलमाह । तदभावादिति । किमिपि तरिषयाचभावा- दिशेषदशेनं निषिध्यते स्वमेव वस्याऽऽत्मसखाधोनं फन स्यादित्याशङ््याऽ७ह ।

१ इ, "रणान्यन्य' । २५. हन्ते। अ ।३च.तुस'।४क. ल्ल, ढ, "पव्य।

तृतीयं ब्राह्मणम्‌ । ३] आनन्दगिरिकृवटीकासवलितर्शांकरभाष्यसमेता। १९४

यदे तत्न जिघ्रति जिघ्रन्धे तन्न जिघ्रति न हि ्रातु्रतिर्विंपरिखोपो विद्यतेऽबिनाशिखान्न तु तदितीयमस्ति ततीऽन्यदिभक्तं यजिप्रेत ॥२९॥ यदवे तत्न रसयते रसयन्वै तत्र रसयते न हि रसयितू रसयतेविंपरिरोपो विद्यतेऽविनाशि- त्वान्न तु तदितीयमस्ति ततोऽन्यदिभक्तं यद्रस- येद ॥२५॥ यहे तन्न वदति वदन्वै तन्न वद्ति न हि वक्तवक्तेविंपरिखोपो विद्यतेऽविनाशितात्र तु तदितयिमास्ति ततोऽन्यदिभक्तं येत्‌ ॥ २६॥ यदवे तत्र शृणोति शृण्वन्धै तत्र शृणोति न हि श्रोतुः श्रुतेविंपरिलोपो विद्तेऽविनाशिखान्न तु तदितीयमस्ति ततोऽन्याहिभक्तं यच्छणयात्‌ ॥२७॥ यदे तन्न मनुते मन्वानो वे तत्न मनुते न हि मन्तुमंतेविपरिरोपो विद्यतेऽविना्चिखान्न तु ` तरितीयमस्ति ततोऽन्यदिभक्तं यन्मन्वीत॥२८॥ यद तत्न स्ष्ञञति स्एशन्ये तत्न स्एशति न

0 त, , ह ए ` 1 =. ~~ (=>, ~~~ [1

द्विशेषदशंनं नास्ति । करणादिक्रतं हि तन्न।ऽऽत्मकरतम्‌। आत्मक्रतमिव प्रत्यवभासते । तस्मात्तत्करतेयं भ्रान्तिरात्मनो दष्टः प२िङ्ुप्यत इति ॥५२॥

समानमन्यत्‌ । यद्र तन्न जिधति । यद्व तन्न रसयते । यद्र तन्न वदति । यद्रे तन्न शुणोति । यद्रे तन्न मनुते । प्रद्र तन्न स्ष््ति।

~“ ~~ - नमामम उका क 9 क => ~ च ~ => ~ ~ ~ -------~-~---- -~ कनन ककन

करणादीति। नन्ववस्थाहये विशषदशंनममक्रतं परतिमा तस्य प्रव्रानत्वादरतभाह | आत्मकृतमिवेति। निदयादेस्तात्पयंमपंहर ति । तस्मादिति । परमातुकररणवरिषयक्व- स्वादिशेषदटेस्वेषां च सुषृधावभावत्तत्काय।या पिशेषदष्टरपि तत्रामव।दिति यावत्‌ | तत्कवा जागरादावासङूतलरेन भान्तिपरतिपन्नपिशेषदशोनामवरप्रयु केत्यथेः ॥ २३ ॥

यदै तन्न परयवील्यादावुक्तन्यायमुत्तरवक्रयेष्वतिदरिशति । समानमन्यदिति । मना- बुद्ध योः सापारणकरणत्वादयग्न्यपारामवे कथं एयड्‌ः द शः स्यादियाशङ्श्ाऽऽ€ । ` कक. व्यतिर। स्चन्थतिन। =

५७५

५९४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ ` (कुपोमबपि '

हि सटः स्पृष्टविपरिरोपो विद्यतेऽिनाि- त्वान्न तु तितीयमसिति तती ऽन्यहिभक्तं यत्स शेद॥२९॥ यदे तत्न विजानाति विजानन्वै तन्न

यद्रे तन्न विजानातीति । मननविज्गानयोरष्टघादिसहकारित्वेऽपि षति चक्षुरादिनिरपेभो मूतभविष्यद्रतंमानविषयव्यापारो विद्यत इति प्रथ ग्रहणम्‌ । किं पुनरषटयादीनामग्रेतेष्ण्यप्रकाशनसञ्यलनादिवद्धमभेद्‌ आहोस्विदभिन्नस्येव धर्मस्य परोपाधिनिमित्तं धमौन्यत्वमिति । भन केविद्याचक्षते । आत्मवस्तुनः खत एवेकलत्वं नानात्वं च यथा गोर्गेद्र- व्यतयेकत्वं साक्नादीनां धर्माणां परस्परतो मेदः । पथा स्थङेष्वेकत्वं नानात्वं च तथा निरवयवेष्वगरतेवस्तुष्ेकत्वं नानात्वं चानुमेयम्‌। स्व- त्रात्यभिचारदशेनादात्मनोऽपि तद्वदेव दष्टयादीनां परस्परं नानात्व- मात्मना चेकत्वमिति। नान्यपरत्वात्‌ । न दि दष्यादिधर्ममेदपरदशैनप- रमिदं वाक्यं द्वे तदित्यादि । कि तर्हिं पदि वेतन्यात्मज्योतिः कथं न जानाति शुषे नूनमतो न चैतन्यात्मर्पोतिरित्पेवमाशङ्कापाप्तौ तनि-

मननेति । वाक्यानि व्याख्याय खपिद्धान्वस्फुटीकरणाथं विचारयति । किं पुन- रिति । पमेमेदो षम॑णां सतां मिथो षर्मिणश्च मेदोऽस्तीति यावत | पमेस्व द्टचा- दिषदायेस्येलययः । परोपाधिनिमित्तं चक्षरादयुपापिृतमियेतत । षमौन्यतवं षमत धर्मिणो मिथोऽन्यत्वं चेदययेः । मतुंपपञ्चपतेन पूर्वपक्षं श्वाति । अत्रेति । गवादीनां सावयवत्वाद्रूपमेदसंभवादेकेन सूपेणामिन्नखं रूपान्तरेण भिन्नत्वपित्युभवयधात्वेऽमि निर- वयवेष्वात्मादिषु कथमनेकरसत्विद्धिरिलयाशङबाऽऽह । यथा स्थरेषििति । एक- रूपत्वे वस्तुनो द्टन्तादृटेनोनाङूपत्वे गवादिर्टन्वदृशेनात्तदेवानुभयेम्‌ । विमतं भिन्नाभिन्नं वस्तुखद्भवादिवदित्यथेः। यद्यपि गगनादिषु मिन्नामिन्नत्वमनुपीयते तथाऽपि कथमात्मनि तद्नुमानमिल्याशङ्कष्य वस्तुत्वस्य नानाङ्ूपत्वेनान्यमिचारादात्मन्यषि यधोक्तमनुभानं निरङ्कशपसरोमित्याह । सव॑नेति । यथोक्तनुमानानुग्रहाचदे ररिवादि- भि्नोिन्ने वस्तुनि तात्पयेति भावः । मतंपपथोक्तं वाक्यतातयै निराकरोति । नेत्यादिना । चैतन्यापिनाशे वाक्यतासयं चेत्कथं तर्हि ₹ श्यादिमेदवचनपिलयाश्ञ-

१ छ. यतत ।२क ग ध. दन्च. छ. ज. इष. ढ. “पित्तकरं ध । ३. ड, ज. दढ. भव्यमिचारदश्वनादातनोऽपि तद्वदेव द्टथादीनां परक्परं भे" । ४ क. ग. द, छ. ज. च, इ. "धे. वमक" । ५ कल, ड, च. उ. "दवारम" 1 ६३, ग, न्तं ष्म ध, "तंतदा । ५ क, च्च. ढ, भम्भवे षु

तृतीयं ब्रष्ठणम्‌ | ३] भानन्दगिरिकैदवटीकासंवङितिशांकरभाष्यसमेता। ९९१

विजानाति न हि विन्नातुविन्नतिर्विपरिरोपो विद्यतेऽविनाशित्वात्र तु तश्तीयमस्ति ततोऽन्यहिभक्तं यदिजानीयाव्‌ ॥ ३० ॥

रकरणायेतदारण्धं द्र तदित्यादि । यदस्य जाग्रत्सप्रयोश्रक्षराथ- मेकोपाधिद्रारं चेतन्पात्मस्योतिःस्वाभाव्यभुपलक्षितं दषएटचायमिधेयग्य- वहारापन्न सुषुप्त उपापिमेदव्यापारनिश्त्तावनुद्रास्यमानत्वादनुपलक्ष्पमा- णस्वभावमप्युपाधिमेदेन भिन्नमिव यथापाप्ठानुवादेनेवं विचमानत्वमुच्यते। तत्र दृष्टश्यादिधर्मेमेदकल्पनाऽविवक्षितार्थांऽनमिन्नतया। सैन्धवघनवतप- ज्ञनिकरसधनश्चुतिविरोधाश्च। ““विज्ञानमानन्दम्‌" “सत्यं ज्ञानम्‌ "प्रज्ञानं रह्म" इत्यादिश्वतिभ्यश्च | शब्दपषृतेश्च। रोकिकी च शाब्दप्रषृत्तिश्चक्चुषा पं विजानाति श्रोत्रेण शब्दं विज्ञानाति रसनेनान्नस्य रसं विजानातीति च सर्वत्रेव च दष्टयादिशष्दाभिषधेयानां विज्ञानशब्दवाच्यतमिव दरौपति | शाब्द प्रहृत्तिश्च प्रमाणम्‌ । दृष्टान्तोपपत्तेश्च । यथा हिं रोके स्वच्छस्वा-

[पषण जपय ररर

ङ्च्याऽऽह । यदस्पति । वद्धि सुषृप्त्यवस्थायामुपाघेरन्तःकरणस्य चक्षुरारिमेदाषी- नपरिणामव्यापरिनिवृत्तो सलयामुपापिमेदस्वानु ्रास्यमानत्वात्तेन मिन्नमिबानुपरस्यमाण- स्वभावं यद्यपि तथाऽपि चक्षुदरौरेण जायमानायां बुद्धिवृत्तौ व्यक्तं चैतन्यं रटिनौण- हरेण जातायां वस्यां व्यक्तं घरतिरिवयुपापिमेदात्पाप्तमेरानुतरादेन चैतन्यस्याविना- धित्वे वाकयतास््यमिलयथैः | उक्ते वाकयतात्पये स्थिते एटितमाह । तत्रेति । इवश्व ह्टव्यादिमिदकल्पना न श्ष्टे्ाह । सेन्धवेति । तदेव स्पष्टयति । विन्नानमिवि । न इट्यादिभेदकल्पनेवि शेषः | यया घटाकाशो हाक हल्यकशष्द विषयत्वादुषय- पिमेदरेऽप्याकाशस्थैकलसरमिषटं॒तथेकशब्द पवृत्तेरेकत्वं चितोऽप खीकवेन्यं तत्कुतो हषटवथादिमेदतिद्धिरितयाह्‌ । शब्द प्रदृत्तश्वेति । तामेषविवृणोति । रोकिकी चेति । यनु सिद्धान्ते दृष्टान्तो नास्वीति तत्राऽऽह । दृष्टान्तेदि । किभकरपतरे वस्तुनो ्टान्तो नासति किंवा मिथ्यात्वे तन्नानाङ्पत्वस्थाति वक्तव्यम्‌ | नाऽऽचः। नाना- ङ्पवस्तुवादि मिरप्येकेकरूपस्यानवस्थापरिहाराचमेनानाङ्पत्वाङ्गाकारादसमाकं श्टन्त- तिदधवंसतुत्वहेवोश्च वत्रैवनिकान्विकलात्तस्मादेकङूपमेव वस्तु सीकवेन्यमिवि भवः | दविवीयं दूषयति । यथा हीति । षलनिमित्तमवेत्यत्र तच्छब्देन खच्छस्वामाव्यं परा- ` उङ्‌ दार रक. च. ढ. व मिथ) ३ च. ननद ब्रह्मस। अ. इ, जानमनं ब्र । ५ छ, "ति जिदय।इन्न* । ६५ ग, 'सनयाऽब' । ७ ध. बर ण. ^्लयनि"। < धर ण, मडका ९६, ण, "यमेकङ- |

५९१ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [चतुधोध्याये

भाग्ययुक्ता स्फरिकस्तभ्िमित्तमेव केवलं हरितनीरलोहिताशुपाधिभेद- संयोगात्तदाकारत्वं भजते । न च स्वश्छस्वाभाव्यव्यतिरेकेण हरित- नीरुलोहितादिरुत्षणा धम॑मेदाः स्फटिकस्य कर्पयितुं शक्यन्ते । तथा चक्ुराद्युपाधिमेदसंयोगात्यज्नानघनस्वभावस्पेवाऽऽत्मञयोतिषो दष्टा दिशक्तिमेद उपलक्ष्यते । प्रज्ञानधनस्य स्वच्छस्वाभाव्यात्सफटिकस्व- च्छस्वाभाव्यवत्स्वयंन्योतिष्टाश्च । यथा चाऽऽदित्यज्योतिरवभास्यभेदेः तयुज्यमानं हरितनीरपीतलोहितादिभेदेरविभाग्यं तदाकाराभासं भवति। तथा च कृत्छ् जगदवभासयश्वधुरादीनि च तदाकारं भवति । तथा शोक्तमात्मनेवायं ज्योतिषाऽऽस्त इत्यादि । न च निरवयवेष्वनेकात्मता शक्यते कल्पयितुम्‌ । दृष्टान्ताभावात्‌ । पदप्याकाशस्य स्वंगतत्वादि- धर्मभेदः परिकल्प्यते परमाण्वादीनां च गन्धरसाद्नेकगुणंत्वं तदपि निषूप्यमाणं परोपाधिनिमित्तमेव भवति । आकाशस्य तावत्सवंगतत्व नाम न स्वतो धर्मोऽस्ति। सर्वोपाधिसंश्नयाद्धि स्वेत स्वेन षपेण सत्व.

मृक्ष्यते | स्फरिके हरितादिवमणां खामाविक्रतं करं न स्यादिलयाशङ्अाऽऽह । न चेति । तस्य हि ` खच्छलामान्यं तदशेन हरितादुपापिभेदसंबन्धव्यतिरेकेणिि यावत्‌ । एकस्य नानाङूपतं भिथ्येयत्र द्टन्तमुक्त्वा दाशोन्तिकरमाह । तथेति । आत्मा पिथ्यानानानिमांस उपहितत्वात्स्फटिकवरिलयथेः । किंचाऽऽत्मा मिथ्यानाना- त्वाभारः खच्छलतात्पपतिपन्नवष्ियाह । प्रज्नानेति । किंचाऽऽलया कलिपितनानाता- पाते ज्वोतिष्टद्रदिलयादिन्योषिवरदवियाई । स्वयमिति । अआित्यादव्कल्ि- तोऽपि मेदोऽस्तीत्याहद्भच विवक्षितं साम्यमाह । पथा चेत्यादिना । अविमाग्यं वस्तुतो व्रिभागायोग्यपिपि यात्रन । चक्षरदीनि चवमामयदिति सबन्धः । भल्यनः सवोवमाप्तकतवे वाङ्योपक्रमं पमाणयंति । तथाचेति । यत्त निरव यवेष्वपि ननाङ्प्- त्वमनुमेयमिति वत्राऽऽह। नचेति । आकाशादीनां द्टान्तत्तमाशङ्खय निराचष्टे । यद्- पीर्याहिन । कथयाकत्प्यतिकपमेतसमौपापिकमित्याशच ज्य तस्य सवेगव्वै वाव तोपापिकणिति पिकी । भ्रस्त । कप पहं पैवतस्पवदारस्वाऽऽह्‌ । तपपीति । नाकारस्य सूतैव गमनस्य सवगतं किमिति न ग्प्हविये

[म =, [भ स ० ` १ | ~= न ~ = क~ ~

१ क्ष, ७.7. इ, छ, 'णवक्वं त । २, ल, तत्र ष'।

वृदीयं ब्राह्मणम्‌ । ३] आनन्दगिरिकतदीकासंषङित्शांकरमाष्यसमेता। ९९७

अपेक्ष्य सर्वंगतत्वढ्यवहणि न त्वाकाशः कृषिद्रतो वाऽगतो वा स्वतः। गमनं हि नाम देशान्तरस्थस्य देशान्तरेण संयोगकारणम्‌ । साच क्रिया नेवाविशेषे सभवति । एवं धमेभेदा नेव सन्त्याकशे । तथा पर- भाण्वादावपि । परमाणनौम पएरथिव्या गन्धघनायाः परेमद्ह्मोऽवयवो गन्धात्मक टैव न तस्य पुनरगन्धवत्वं नाम॑ शक्यते कल्पयितुम्‌ । अथ तस्येव रादिपररं स्पादिति चेन्न । तत्राप्यबाविष्षसगेनिमित्तत्वात्‌ । तस्मान्न निरषयवस्यानेकधमेवसवे दृष्टान्तोऽस्ति । एतेन दगादिश- क्िमदानां एथक्चकषषपादिभेदेन परिणाममभेदकसरूपना परमात्मनि प्रत्युक्ता ॥ २४॥ २५॥ २६ ॥ ५७ ॥ २८ ॥ २९॥ ३०॥

पी रणरणक

तज्राऽऽह | न त्विति । आकाशे गमनायोमं वर्तं वत्लङ्पमाह । गमनं दीति । ननु कुवश्चिद्धिभागे संयोगे च केनचिदेशेन वत्कारणीमूता क्रियाऽरि इयेनादाविवाऽऽ- काशे मविष्यति नेव्याह । स्षाचेति। सत्रयवे हि येनादौ करिया दह्यत जकर स्वविशेषे निरवयवं कृतस्तत्र क्रियेदयपैः | तथाऽपि षमौन्तराण्याकश् मविष्यन्तीदया- दाङ तेषामपि क्रियपपुतैकाणामृक्तन्यायकवलीरतत्वमाह । एवमिति । मेदा- मेदाभ्यां दुतरचेत्वाच त्र घमे्षापिमवो न संभवतीवि मवः | भाकाडो दरितन्याय- मन्यत्रापि सेचारयवि । तथेति । पाधिवत्वं परमाणोरेकं ङ्प गन्पत्रखं चापरमित्यने- कङ्पत्वमियाशङु्याऽऽह । परमाएानमिति । न दि पार्थिवलाविरोकि गन्प्वस प्रामाणिकमिति मावः | परैरोषिकपरिमाषामात्निलय शङ्यति | अथेति । पाधि प्रमागौ रसादिमस्वमनीपापिकं न भवति जलादिसंसमैकूतत्वासतथा च निरूपायिकमेदेनेदम्‌- दाहरणप्रिवि परिहरवे । न तत्रापीति । उक्तन्यायस्य रिगादावपि समलं मत्वोपसंहरति । तस्मादिति । सन्ति परसिन्नातमनि हगाविशक्तिमेदास्वेषां मध्ये हक्शक्तेश्वक्षुरात्मना ङ्पात्मना च पथेव परिणमर्चं घ्रातिश्ञक्तश्च घाणार्मन। गन्धाल्मना चेत्यनेन क्रयण परसिन्परिणामकल्पन। मवूपपर्मरया कृत। साऽपि परस्यै- कृङ्पत्वोपपादनेन निरस्वेयाह । एतेनेति ॥ २४ ॥ २५ ॥ २६॥ २७ ॥ २८ ॥ ॥ २९ ॥ ३० ॥

न्क ० ह । 0४० त 797 (कि सि -----~ ~

१ का. ङ, छ. स. शमः म 1 2 कन्यन्छन्पए्$ प्व] ३ स. ङ, म गुणः दर । गश. क च, द, शदिषमैवत्वं । ग, छ. "दिषमेकत्‌ स्या" । इ, "दिपपेत स्या \ ५ , ई, च, ग्षपन\ ६ ख. द. चना |

५९८ वृहदारण्यकोपनिषत्‌ [अतुपोध्याये

यत्र वा अन्यदिव स्यात्त्ान्योऽन्यत्पश्येदन्यो$- न्यन्निप्रेदन्योऽन्यद्रसयेद्न्योऽन्यददेदन्योऽन्य- च्छुणुयादन्योऽन्यन्मन्वीतान्योऽन्यत्सयशेद्‌- न्योऽन्यहिजानीयाव्‌ ॥ ३१ ॥

नाग्रतस्वप्रयोरिव यद्विजानीयात्तहितीयं प्रविभक्तमन्यत्वेन नास्ती- त्युक्तमतः सुषपे न विजानाति विशेषम्‌ । ननु यच्यस्यायमेव स्वभावः फिनिपित्तमस्य विशेषविज्ञान स्वभावपरित्यागेन । भय विशेषविन्नान- मेवास्प स्वभावः कस्मादेष विशेषं न विजानातीति । उच्यते शृणु । यत्र पस्मिन्जागरिते स्वप्रे वा अन्यदिवाऽऽत्मनो वस्त्वन्तरमिवाविचया प्रस्युपस्थापितं भवति तन तस्मादविध्ापरत्युपस्थापितादन्पो ऽन्यमिवाऽऽ- त्मानं मन्यमानोऽसतत्यात्मनः प्रविभक्ते वस्त्वन्तरेऽसति चाऽ5ऽ- त्मनि ततः प्रषिभक्तेऽन्यो ऽन्यत्पश्येदूपलमेत । तच दशितं स्वप्रे पत्य- षतो परन्तीव जिनन्तीवेति । तथाऽन्योऽन्यजिषरे द्रसयेद्रदेच्छणुपान्म- न्वीत स्प्रोद्िजानीयादिति ॥ ३१॥

यत्र पुनः प्षाऽबिद्या इषुपर वस्त्वन्तरपत्युपस्थापिका शान्ता तेना- न्पत्वेनाविचाप्रपिभक्तस्य वस्तुनोऽभावात्तत्केन कं परयेज्िपेद्विजानी. याद्वा । अतः स्वेनेव हि पर्नेनाऽऽत्मना स्वयेज्योतिःसभावेन सपर

---~ =-=" - न जान =

यंत्र त्तरवाक्यन्यावत्यामाशङ्क दहौयाति । नन्विति । किमस्य व्रिशेषत्रिज्ञानराहित्यं स्वक्ूपं किं वा विरषविज्ञानव्खम्‌ । आये जाग्त्स्वप्रयोरनुपपत्चिः । दहिवीये सुषृषे- रसिद्धिरेति भावः | प्रपीचश्विन्मा्ज्योतिषो विशेषविज्ञानरादहित्यमेव स्वरूपं वथाऽपि खाविद्याकल्पितविशेषविज्ञानपरखमाश्नित्यावस्यादयं सिष्यतीदयुत्तरवाक्यमवलम्ब्योत्तर- माह । उश्यत इत्यादिना । वचेत्याबि धं दशेनमित्यथेः ॥ ३१ ॥ परवोक्तवस्तृपसंहाराथं सठिकवाकयगृत्यापयवि । यत्रेत्याषिना । वेनाविच्ायाः जञान्तत्वेमेति यावत । वस्तुनोऽमावाशत्रेति शेषः । सुषु विशेषविज्ञानामावप्रयक्तं फकमाह्‌ । अत इति । पूवेमेवास्याधेस्यक्तत्वं योतयितुं दिक्शब्दः । संपरिष्वङ्क- फे समस्तत्वमपारेच्छिन्नतवं तत्फलं सपसननत्वम्‌ । भसंपसादो हि परिच्छेदामिमान-

४ १ द. (नुवदति। २ध.अ. ण, चयाधततः । ३क. न. "तरवा । ४. न. ग. "कि चेदु |

दुतीयं बा्रणम्‌।३] आनन्दगिरिङृतटीकासंवखितशाकरभाष्यसमेता। ५६६

सर्कि एको द्र्ऽदैेतो मवस्येष ब्रह्मरीकः सम्राडिति हैनमनुशशास याज्ञवल्क्य एषाऽस्य परमा गतिरेषाऽस्य परमा पंपदेषोऽस्य परमो रोक

१ © ज ~ भ भा = = क ~ © 0 भ क जा तणा ७9 कक (099 प 0०809, अय ०० मा १७१००००. “~ ~ ~~ नयस

ए्वंक्तः षमस्तः संप्रसन्न आप्रकाम आत्मकामः सरिख्वत्स्वच्छीभतः 8. शिर इव सिर एको द्वितीयस्पाभावात्‌ । अविचया हि द्वितीयः प्रवि. ज्यते। सा च शान्ताऽत्ात एको द्रष्टा दषटरविपरिट्प्रत्वादात्मन्पोतिःस्व- भावाया अद्वैतो द्रष्टव्यस्य द्वितीयस्याभावात्‌ । एतद प्रतमभयमेष ब्रह्म- लोको ब्रध्ैव रोको ब्रह्मखोकः पर एवायमस्मिन्काङे व्यादृत्तकायं- कर णोपाधिभेदः स्व आत्मज्योतिषि शान्तस्वेसंबेन्धो वतेते । हे सन्रा- डिति हेवं हैनं जनकमनुशशासानुशिष्टवान्पाज्ञवर्क्य इति श्वुतिष- चनमेतत्‌ । कथ वाऽनुशास्त । एषाऽस्य विज्ञानमयस्य परमा गतिः। धास्त्वन्या देहग्रहणरुक्षणा ब्रह्मादिस्तम्बपयन्ता भविचाक्रल्पितास्ता गतयो ऽतोऽपरमा अविद्याविषयत्वात्‌ । इयं तु देवत्वादिगतीनां कमवि- द्ासाध्पानां परमोत्तमा यः समस्तात्मभावो यत नान्पत्पश्यति नान्य- च्छ़णोति नान्पद्निजानातीत्येषेव च परमा संपत्सवासां संपदां विभृती- नामियं परमा स्वामाविकल्रादस्याः कृनक। हन्याः संपदः । तय. षोऽस्य परमो खोकः। पेऽन्ये कर्मफन्ाश्रया रोकास्तेऽस्मादपरमाः। अयं तुन केनचन कमणा मीयते स्वाभाविकत्वदिषोऽस्य परमो रोकः।

1१.) [1 = = => = ज = = ज्वाकदि

1 मिक व भी भि = ~= = ~= =

ङतः | सप्रसन्नते हेत्वन्वरमाह | आप्रकाम इति । तदव सपसत्तले द्टान्तेन स्ष्टयति । षछिख्वद्विति । उक्तेऽथ वक्याक्षशनि याजयति । सखिर इवेति । ह्ितयस्याभावरं सुषुप्त व्यक्ताकरोति । अविद्ययेति। भद्र द्र्वि व्रा चेरः। एकोऽ- देत इयमभ्यासस्तात्पयंडिद्धं त्य प्रमपृरुपाधतवं ददव^कृटस्थतमाई्‌ । एतदिति । किमिति षरधीसमापनमुपे्य कम॑वारय गृह्यपं नत्र ऽऽह । पर्‌ एवेति । भग्मिन्काञ सुषप्त्यवस्थाय।मित्येतत । परमतं सावयति । पास्तविति । प्रस्तुतं पमेत्ताल्ममं पिरेषविज्ञानराहिल्येन विशिनष्टि । यतेति । मवोत्ममवरास्यस्य ठ)कत्य परभत्तपुप- [इयति । पेऽन्य इति । ५।यव परिच्छिद्यते पाध्यत इति यवत । सपुप्ित्य

[9 [ [7 ~= नि [9 ५ > -- ~ ~ ~~~ ज न चिमि = क न

१. ग, च. इ, “ध्वक्त उपभहूनकरगः स" । रग. ठ. ४, बन्धव | ३कर.क्ष. ग. इ अ, 'स्तेऽ६॥१प८। ४ ऋ. 1. प, इ, 4 ज. न्च, ॐ 4 ५4, ३, मस्तल्साञ्ज्तम ।

६०० कुहदारण्यकोपनिषत्‌ [अवुरपाष्याये

एषोऽस्य परम आनन्द एतस्यैवाऽ+- नन्दस्यान्यानि मतानि मात्रामुपजीवन्ति ॥ ३२॥ स यो मनुष्याणा राद्ः समूद्रो

~---~ ~= ~ ~= ~= ~~~

जना जा तन

तथेषोऽस्य प्रम आनन्दः | यान्यन्यानि विषयेन्द्रियसंबन्धजनितान्या- नन्दज्ञातानि तान्पपेक्ष्येषोऽस्य परम आनन्दौ नित्यत्वात्‌ । “यो वै भमा तत्षुखम्‌” इति श्रुत्यन्तरात्‌ । यत्रान्यत्पदयत्यन्यद्विजानाति तदल्पं भत्येममुख्यं खमिदं तु तद्विपरीतम्‌। अत एष एषोऽस्य परम आनन्दः। एतस्येवाऽऽनन्दस्य मात्रां कलामविच्यापरत्युपस्थापितां विषये न्द्रियततवन्धकाङविभाग्यामन्यानि मुतान्युपजीबानिति । कानि तानि तत एवाऽऽनन्दाद विद्यया प्रविभन्यमानसषटपाण्यन्यत्वेन तानि ब्रह्मणः परिकरूप्यमानान्यन्पानि सन्त्युपजीवन्ति मतानि विषयेनिद्रयसप- कंद्रारेण विभाव्यमानम्‌ ॥ ३२ ॥

यस्य परमानन्दस्य माजा अवयवा बरह्मादिभिमेनुष्यपयेन्तेमृतेरपजी- व्यन्ते तदानन्दमक्रोद्रारेण मात्रिणं परमानन्दमधिजिगमयिषन्नाह सेन्धवलख्वणशकरेरिव खवणशेलम्‌। पष पः कश्चिन्मनुष्याणां मध्ये रद्ध संसिद्धोऽतिकलः समग्रावयव इत्यर्थः । सम्रद्ध उपभागोपकरणसपन्न

~ ~ ~ -== ~ -- ~ - ~ --~ ~~ ~~ ~~~ ~~~ == -- -- =-=» ~~~ ~~ = ~~ ~~~

सत्रात्ममावस्य परमानन्दत्वं विशद्याति | यान।ति । आल्पनाोऽनव्रच्छिन्नानन्दत्वे छन्दोग्यश्चति संवादयति । यो वै भूमेति । ननु वेषयिकमेकं सुखमाल्मरूपं चापर्‌- मिवि ुलभेदाङ्गाकरादपसिद्धान्तः स्यारिलयाशङ्कय मुख्यामुख्यमेदेन तदुपपत्तेमवमि- त्याह । यतेत्यादना । पिच वस्पुतो नास्त्येवाऽऽत्मसुखापिरिकतं वैषयिकं सुखमि- त्याह । एतस्येति । ब्रह्माविरिक्तचेतनामवे कान्युपजीवकानि स्युरियाशङ्च १६९ हरति । कानीत्याद्ना । विमान्यमानामानन्दस्य मात्रापिति पत्रेण संबन्धः ॥३२॥

स यो मनुष्याणामित्यादिविक्यतासयेमाह । यस्येति । यथा भैन्धवावकरः पैन्धवाचछं कोको बोधयति वथा वस्याऽऽनन्दस्य माजा नामव्रयवाघ्वत्पदशेनद्ररि- णावयविने परमानन्द मधिगमयितुमिच्छन्ननन्तरो मन्थः पवत्त इत्यथैः वातमुकत्वाऽ- ह्षराणि व्याच | प यः कश्चिदित्यादिना । राद्धल्वमविकटतवं चेत्समृद्धत्वेन पुन- रुक्तेरिल्याशङ्न्याऽऽह । समग्रेति । वदेव समृद्धत्वमपीत्याशङ्च व्याकरोति । उपभोगेति । अन्वषहिःसंपत्तिमेदादे पुनरुक्तिरिति भावः । न केपटपुक्तमेव

॥

शि ~~ -* ~ ----~-~----~ ~ ~~~)

१४. ज. विप्रः ।२क. ल, ग, ध, ङ्च, छ, ज. घ्व. उ, व्रात्या । ३.६, भ. ण्‌, परादा ।

एूवौग बाद्नणम्‌। ६] आनन्द गिरिकृवीकासेव लितरशाकरभाष्यकषमेता। ६०१९

भवयन्येषामधिपतिः सर्मानुष्यकै्मेगिः संप- तरतमः म॒ मनुष्याणां परम जनन्दीऽथ ये शतं मनुष्याणामानन्दाः प एकः पितणां

भवति । किचान्पेषां समानजातीयानामधिपतिः स्वतन्रः पतिने माण्ड खिकः सर्वैः समस्तैमानुष्यंकेरिति दित्यभोगोपकरणनिवस्पर्थं मन॒ष्ा- णामेव यानि भोगोपकरणानि तेः सपन्नानामप्यतिशयेन संपन्नः संप- भतमः स मनुष्याणां परम आनन्दः । तन्नाऽऽनन्दानन्दिनरभेदनिद- शालाथौन्तरभूतत्वमित्येतत्‌ । परमानन्दस्येषेयं दिषयविषय्याकररेण माना परदतेति हयुक्तं ॒यतर वा अन्यदिव स्ादित्यादिवाक्रपेन । तस्मा शुक्तोऽयं परम आनन्द इत्यभेदनिरदैशः । युधिष्ठिरादितुल्यो राजाऽ- नोदाहरणम्‌ । दष्ट मनुष्यानन्दमादिं कर्त्वा शतगुणोत्तेरोत्तरक्रमेणोन्नीप परमानन्दं यत्र भेदो निवतते तमपिगमर्यति' । अत्रायमानन्दः शतगु- गोत्तरोत्तरक्रमेण वधमानो यत्र दृद्धिकाष्ठामनुभवति । यत्र गणितमेदी निवतंतेऽन्यदशंनश्रवणमननाभावात्तं परमानन्दं विवक्षनाह । अथ ये अनुष्याणामेवंपकाराः शतमनन्दभेदाः स एकः पितृणाम्‌ । तेषां तस्य विशेषणं किंतु विशेषणान्तरं चार्स्त।त्यादं । किंचेति । विशेषणतातस्येगाह्‌ । दिव्येति । वदनिर्वतिने त्वस्य वक्ष्यमाणगन्ववा।रिष्वन्तमः स्यादिति भावः | अति. कायेन मरपन्न इति शेषः । जभदनिदृशस्यामिपायमाह । तन्ति | प्रवं वाक्यं सप्तम्यथेः । आत्मनः सकाडादानन्दस्येपि शेषः । ओपच।रिकत्वममेदरनिररशस्य भविष्यवीत्याश्चङ्कचाऽऽह । परमानन्दरस्येति । तस्यव व्रिपयत्वं तिष्रयिलमरिति स्थिते फलितमाह । तस्मादिति । यथोक्ता मनुष्यो न हष्टिपिथमवनरवीत्याश- ङु-चाऽऽह । युधिषिरादीति। अव ये शतं मनुप्याणानित्यद्रेम्तातयेमाह | हृष्टमिति । शतगुणनोत्तरोत्तशत्राऽऽनन्देस्योत्कषधदशेनक्रमण परमनन्दमृ्नीय तमपिगमयदयत्तरेण गन्धेनेति संवन्धः । परपानन्दरमक प्रिशिनणि । पतेति | भेदः सेश्याम्यवहारः । उक्तमेव प्रपञ्चयति | यत्रेत्यादिना । परमानन्द विवृद्धिकाष्ठायां हेतुमाह । अन्यति । यथपि यम्थनयादिनाक्तपवत्त५ा४पह्‌क्षरम्या- स्यानावस्सरे तदेव व्रिवृतभित्यविरावः। वत्तदानन्द पदशंनानन्तय तत्र तत्रायकब्दाधः| ततद्वक्य।पक्रम वा | एवपकारत्व पमृद्धन्वारि । पित॒णामानन्द हात सवनः |

१६, जनध्यटाङ । २ध. ज." धरीो | ३२, घ. गर. छ, धमष । ‡ 4, न." यमानन्दः च ।५ग.घ. ज. त्ताः । ६ ग. क्ष. ति । ववा । ७ 4. भ. ता" । ८ल, र. वतितस्य । «$ ध. ब. तु । १०. ण. त । अे'।

९७६

६०१ कहदारण्यकोपनिषंत्‌ [भतथौध्याये

जितरोकानामानन्दोऽथ ये शतं पितृणां नितलोकानामानन्दाः प॒ एको गन्धर्वरोकं जानन्दीऽथ ये शतं गन्धर्वलोक आनन्दाः स॒ एकः कर्मदेवानामानन्दी ये कर्मणा देवत्व- मभिसंपद्यन्तेऽथ ये शतं कर्मदेवानामानन्दाः पत ९क आजानदेवानामानन्दो यश्च श्रोमियोऽ- हजिनीऽकामहतोऽथ ये शतमाजानदेवाना- मानन्दाः प एकः प्रजापतिरोकं आनन्दो यश्व

विशेषणं जितखोकानामिति । श्राद्धादिकर्ममिः पितंस्तोषयित्वा तेन कर्मणा जितो रोको येषां ते जितलोकाः पितरस्तेषां पितृणां जितरोकार्नां मन॒ष्यानन्दशतगुणीकृतपरिमाग एक आनन्दो मवति । साऽपि शतगुणीकृतो गन्धवेरोक एक आनन्दो मवति। ष च शतगुणी कृतः कमेदेवानामेक आनैन्दः । अग्निहोत्रादिश्रौतकममणा ये देवत्वं ` पिद्ुवन्ति ते कमेदेवाः । तथेवाऽऽजानदेवानमिक आनन्दः । आजानत एषोत्पत्तित एव पे देवास्त आज्ञानदेवाः । यश्च श्नोत्रियोऽधीतवेदोऽ- कृजिनो दजिनं पपं तद्रहितो यथोक्तकारीत्य्थः । अकामहतो वीततुष्ण भजानदेवेभ्पी ऽर्वाग्याबन्तो विषयास्तेषु । तस्थ चेवंभूतस्याऽऽजानदेषैः तमान आनन्द इत्येतदन्वाकृष्यते वशब्दात्तच्छतगुणीकृतपरिमाणः प्रजापतिरोक एक आनन्दी विरादृशरीरे । तथा तद्विज्ञानग-

@, क, ©

आद्धादिकमेभिरियादिक्षब्देन पिण्डपितयज्ञादि ष्ये । के ते कमेदेवा नाम वत्राऽऽह। अप्मिहोनादीति । यथा गन्धवौनन्दः हातगुणीरूवः कमेदेवानामेक आनन्दस्वथा कमेदेव नन्दः शतगुणीरूवः सन्नाजानदेवानमिक ओनन्दो मव्वीत्याह । तथैवेति । कुज वीततृष्णलवं वत्राऽऽह । आजयनदरेवेभ्य इति । श्रोत्तियादिवाक्यस्य प्ररूवासेग- तिमाशङ्ग्याऽऽह । तस्थ चैति । एवंभूतस्य विशेषणज्रयविकिष्टस्येवि यावत्‌ | परजा- पतिोककब्दस्य बह्मलोककशब्दादयेभेदमाह । विराडिति । यथा व्रिराडत्मिन्याजा- नदेवानन्दः शतगुणीक्तः सन्नेकं आनन्दो भवति वथा विराडस्मोपापिवा श्रोत्रियत्वा- दिव्िशेषणो विराज। तुल्यानन्दः स्यादिल्याह । तथेति । वच्छतगु्णीङठेवि तच्छब्दो

१ च. ८, कुतोऽ प | २१, च्‌, इ, नन्दो मवति! भः । ३९. तदद।

तृतीयं ब्राह्मणम्‌। ३] भनन्दगिरिक्दटीकासंबकितश्चांकरभाष्यसमेता। ६०४

श्रोत्रियो ऽग्रजिनोऽकामहतोऽथ ये शतं प्रजापतिरोकं आनन्दाः प॒ एको ब्रह्मखोक आनन्दो यश्च श्रोत योऽदरजिनोऽकामहतोऽधथंष एव परम आनन्द

ञश्रोत्रियोऽधीतवेदश्वाशजिन इत्यादि पुवैवत्‌। तच्छतगुणीक्ृतपरिमाण एक आनन्दो ब्रह्मलोके हिरण्यगभात्मनि। यश्चेत्यादि पुवेवदेव । अतः परं गणितनिषेत्तिः । एष परम भान्द इत्युक्तः । यस्य च परमानन्दस्य अ्रह्मलोक्षाच्यानन्दा मात्रा उदधेरिव विपरुषः। एवं शतगगोत्तरोत्तरण्दश्- पेता आनन्दा यन्रैकतां यान्ति यश्च श्नोत्रियप्रत्यक्षोऽयेष एव संपरसाद- रक्षणः परम आनन्दस्तत्र हि नान्पत्प द्यति नान्पच्छरृणोति' । अतो भूमा भूमरवादम्रतः । इतरे तद्विपरीताः । भन्न ख भनोत्रियत्वशिजिनत्े तुल्ये । अकामहतत्वङृतो विशेष आनन्दशतगुणशद्धरेतुः । अत्रैतानि सायनानि श्नोत्रियत्वादृजिनत्वाकामहतत्वानि तस्य तस्याऽऽमन्दस्य प्राप्ठाव्थादमिहितानि । पथा कमोण्यग्रिहोत्रादीनि विराडानन्द्विषयः | श्रो्नियतवादि विशेषणव।नपि हिरण्यगमपासकस्तेन तुल्यानन्दो मवतीयाक । यश्चेति । हिरण्यगरभानन्दादुपरि्ाद्‌ मि ब्रह्मानन्दे गणिवमदे पाकरगिके प्राप्रे प्याह । अतः परमिति । एषोऽस्य परम अनन्द इत्युपक्रम्य किमित्यान- न्दान्वरमुपदरडिवमित्याज्ङग्याऽऽह । एष इति। वथाऽमि सोषु सवौभत्वलित- पिपरि चेन्नेत्याह । यस्य चेति । परूवस्य बह्मानन्दस्यापरिच्छिन्नत्वमाह । तत्र हीति। अनवच्छिन्नत्वफकमाह । भूमत्वादिति । ब्मानन्दादिवरे परिच्छिन्ना मद्यशवत्याह्‌ । इतर इति । भथ यजान्यत्पयतीत्यादि्ुवेरिति भवः । शआरतियादिपदानि म्याश्य।य तस्यै दक्ञेयति । अत्र चेति । पथ्ये विहोषणेषु त्रिष्विति याप्रत । तुल्ये सवेष. यायेष्विति शेषः । विशेषणान्तरे विशेषमाह । अकामहतत्वेति। यथोक्तं विभागपुप- पादेयिवुं सिद्धमथेमाह । अत्रेतानीति। यश्चेत्यादिवाक्यं सपतम्बथेः । तस्य तध्याऽऽ- नन्दरस्येवि दैवप्राजापत्यादिनिदशः । अयौदमिरितले हश्ान्तपा$ । पपेति । ये कमणा देवत्वमिल्यादिश्रुविसामथ्योदवानन्दा्ठा यथा कर्माणि सापनान्युक्तानि वधा यश्वेत्याद्िश्रविसामय्यादेतान्यपि श्रतियत्वाद्रीनि तत्तदानन्दपाप्रौ साधनानि विवि. तानीत्यथैः | ननु बयाणामविशेषश्वतौ कंषं॑श्रोत्रियततावृजिनलयोः सपै् दुल्यत्वं १. इ, "ट गणिः । २. इ. "तेरेव । २.०. 8. नन्दः वः यच.ट. नि

नान्यद्विजानाति । भ" | ५ क. रोता आनन्दाः । ६ ज. ञ्‌, इ, नन्दे गुणि" ।७ प्‌, भ्‌, १९ "वितुभ॑सि' ।

६०४ वृहदारण्यंकोपनिषत्‌ [चवुषोभ्याये

एष ब्रह्मखोकः सभ्राडिति होवाच यान्नवल्क्यः सोऽहं भगवते सहस्षं ददाम्यत र्ध्व बिमो- क्षायेव ब्रूहीयत्र ह याज्ञवल्क्यो बिभयां चकार मेधावी राजा सर्वेभ्यो माऽन्तेभ्य उदरौस्सी

"^ ~---~ ~~~ चज [11

देवानां देववरं । तत्र च श्रोत्नियत्वादृजनिनत्वखक्षणे कर्मणी अधरभूमिष्वपि समाने इति नोत्तरानन्दपाप्िस्षाधने अम्युपेयेते । भकामहतत्ं तु वेराग्यतारतम्योपपत्तेरुतरोत्तरभूम्यानन्दप्राप्तिसताधन- मित्यवगम्यते । स एष परम आनन्दो वितृष्णश्नोतियपत्यक्षोऽधिगतः। तथा च वेदव्याषः-

“यच्च कामधु रोकं यश्च दिव्यं महत्छखम्‌ ।

नुष्णाक्षयष्खस्येते नाहतः षोडरीं कलाम्‌” इति ।

एष ब्रह्मरोको रहे सन्नाहिति होवाच यान्तवल्क्यः सोऽह-

मेवमनुशिष्टो भगवते तुभ्यं सहं ददामि गवाम्‌ । अत ऊर्ध्वं रिमोक्षायेव ब्रूहीति व्याख्यातमेतत्‌ । अत्र ह रिमोक्षायेत्पस्मि- न्वाक्ये पाज्ञवर्क्या विभयांचकार भौतवान्‌ । यान्नवल्क्यस्य भय- कारणमाह श्रुतिः । न याज्ञवस्क्पो वक्तृत्वसामथ्यीभावाद्वीतवा- नन्नानाद्रा कि तर्हिं मेधावी राजा सर्वेभ्यो मा मामन्तेभ्यः प्रश्षनि- णंयावसानेभ्य उदरोत्सीदाद्ृणोदवरोधं कृतवानित्यर्थः । पथन्मयां

ययि

"वा „क „प

न [ह वे पूतरेभूमषु श्रुते वथा चाकामहतत्ववदानन्दोत्कषं तयोरपि हेतुतेति वतराऽऽह। तन्न सेति । निर्षारणायो सप्तमी । न हि श्रोतरियच्वादिशून्यः सव्वैमौपादविसुखमनु भवितुमूत्स्ते। वथा च सवेत श्रोियत्वदेस्तुल्यतान्न तदानन्दातिरेकपाप्ठावसाषा- रणं साषनपियथेः । यदुक्तमानन्दशतगुणवरद्धिरेतुरकामह वतको विशेष इवि वदुप- प।द्यति । अकामहतत्वं तिति । पूतेपूतमूमिषु वैराग्यमृत्तरोत्तरमम्यानन्दपाध्िपा- धनं वैराग्यस्य तरतमभव्रेन परमकाष्टोपपत्तेमिरतिशयस्य तस्य परमानन्द्पाप्तिपताषन- हवसभवादिलययेः।यश्रेत्यादि वा्यस्येत्यं तास्मयेमुक्त्वा परते परमानन्दे विद्रदनुभवं प्रमा णयति। सत एष इति । निरतिक्यमकामहवतं प्रमानन्दपापिहैतुरित्यत्र प्रमाणमाई । तथा सेति । प्ररूवं प्रत्यग्भूतं परमानन्दमेष इति पर।मृशति । श्रविपरषावौदययादा तां

ष्टे । नेत्यादिना । तथाऽपि कि तद्यकारणं तदह । पर्यादिति । पेषवि-

१ त ए 1" शत) क ए ह) [1

१४. टवानन्दव.। २४. श्तौ निमितंतवा। त । ३६. ब. म्‌, 'नीमल्वदि'।

पीयं आद्यणम्‌। ३] आनन्दगिरिङ्तरीकासेवकितञ्चाकरभाष्यतसमेता। ६०९ दिति ॥ ३२ ॥

निर्णोतिं प्रश्नष्पं विमोक्ा्थं तत्तदेकदेशष्वेनेव कामधश्नस्य शदीत्वा पुनः पुनर्मा प्थनुयुद्ध एव मेधावित्वादित्येतद्भयकारणं सं पदीयं विज्ञानं कापप्रश्नव्यजेनोपादित्सतीति ॥ ३३ ॥

अत्र विज्ञानमयः स्वयं ऽ्योतिरात्मा स्वपर प्रदशितः | स्वप्रान्त्ुद्धा- म्तसंचारेण कांकरणन्पतिरिक्तता । कामकमेपविवेकश्वासङ्गतया महा- मत्स्यदष्टान्तेन प्रदहितः । पुनश्चाविथाकार्यं स्वप्र एव प्रन्तीवेत्पािना धद्रितम्‌ । अर्थादविच्चायाः पतततं निधौरितमतद्धर्माध्यारोपणशूप- त्वमनात्पधरम॑त्वं च । तथा विद्यायाश्च कार्यं प्रदशितं सर्वात्मभावः स्वप्र एव प्रत्यक्षतः सर्वोऽस्मीति मन्यते सोऽस्प परमो रोक इति। तज च सवीतमभावः स्वभवोऽस्पेवमविद्ाकापकमोदिस््रससारधमेष- बन्धातीतं ख्पमस्य सान्नास्छुषुपरे गषत इत्येतद्विङ्ञापितं स्वयं ज्योतिरा त्मेष प्रम आनन्दः । एष विच्चौया विषयः । स एष परमः सपसादः यस्य च परा काषटेत्येतदेवमन्तेन ग्रन्थेन व्याखूपातम्‌ | तञचैतत्सव षिमो- क्षपदार्थ॑स्य रषएटान्तभतं बन्धनस्य षव । ते चैते मोक्षबन्धने सहेतुके सप्पञ्चे निरि विचाविधाकर्ये तत्सर्वं दष्टान्तमृतमषेति तदा्रम्ति- कस्थानीये मोक्षबन्धने सहेतुके कामपरश्नायभूते तपा वक्तव्ये इति पुनः

मीर णि

त्वात्यज्ञातिशयशाङिववादिति यावत्‌ | तदेव भयकारणं प्रकटयति । सर्वमिति ॥३३१॥ सवा एष एतसिमिननित्यायुत्तरगन्यस्य सबन्वं वक्तु वृत्तं कपैयति | अत्रेवि। भतायं पुरुषः स्वयं ल्योतिभवर्तापि वाक्यं सप्तम्यथः । वृत्त्भयान्रमनुदवाक | स्वग्रान्तेतति । काय॑करणन्यतिरिक्तत्वं पदृकितमिति संबन्धः । उक्तम५ न्तरमाह्‌ । कामेति । भय यत्रैनं घ्रन्वीवेत्यादातुक्तमनुभाषते । पुनश्चेति । कं वत्कायेपदशंन सामभ्वा्निवारेतमवि चाया; सततखं तदाह । भतद्ध्ति । अनातस्मषमेत्वमात्माते चेतन्यवदस्वामावरिकत्वम्‌ | अव्रियाकायंवद्ियाक्रायं च स्वो सर्वाल्ममाव्रछक्षणं पत्थ षव एत्र प्रदरिवमित्याह । तेति सुषुपेऽपि स्वप्रवरेतदर्वापत्यारे । एवमिहि। साक्ात्सवङ्पचैवन्यव्ाद् देवत । भन्यप।त्थिवस्य सुख॑परामशा न स्यादिति भावः| उक्तं विद्याका निगमयति | एष इति । चमव व्रि्यव्रिपये व्रशदयति । क एष इति । वृत्तानुवादमुपसदरति । इत्यतदिति । एवन्तेन अन्धेन ब्र्मलोङगान्ववाकये- नेति यावत्‌ । सोऽहमित्यारस्तात्मयेमनुवदवि । तश्वेति । यते रित्यं मन्यतेऽत- स्तस्य सहल्लदाने युक्ता पवृत्तिरित्यपः। अत उर्वंपियादेराभेपायमनुधवाति । ते बेति। १. द. एमीनं। २ क. ल. इ, छ. "वोऽध्यावि। ३ गध. अ. यावि चक. ढ,

भनु" । ५ क्न, द, "तपदर्चि" । ९ क्ल. ६, "ह| तन्‌ चेति । ७ ६५, ननुक्दूति ।

६०६ बृहदार ण्यकौपनिषत्‌ [चवुधौष्याये

पवा एष एतसिमिन्सप्नान्ते श्वा चरिता दृष्टेव पण्यं च पापं च पुनः प्रति- न्यायं प्रतियोन्याद्रवति बुद्रान्तायेव॥३५॥

पथेनुयुङ्कं जनकोऽत उध्वं विमोप्रायेव ब्रूहीति । तत्र महामत्स्यवरःसव बुद्वान्तावसद्गः सचरत्येक भात्मा स्वयं ज्योतिरिप्युक्तम्‌ । यथा सासो कयेकरणानि म्रत्युश्पाणि परित्यजश्चपाददानश्च महामत्स्यवत्स्व- प्रबुद्ान्तावनुप्तंचरति तथा जायमानो न्रिपमाणश्च तेरेव प्रत्पुश्पै सयुभ्यते वियुज्यते च । उभौ खोकावनुसंचरतीति सचरणं स्वप्रवुद्ा- न्तानुंचारस्य दाष्टन्तिकत्येन सूचितम । तदिह विस्तरेण सनिमित्त चरणं वणेपितत्पमिति तद्थोऽयमारम्भः । तज च बुद्धान्तात्स्वप्रान्त- मयमात्माऽनुप्वेशितः। तस्मात्संप्रसादस्यानं मोक्षृष्टान्तमतम्‌ । ततः

प्रच्याव्य बुद्धान्ते तक्षारष्यवहारः पद्शयितत्य इति तेनास्य संबन्धः । स वे बुद्धौन्तात्छवपरान्तक्रमेग सपरसन्न एष एतस्मिन्संपरसदे स्थित्वा ततः पुनरीषत्पच्युतः स्वप्रान्ते रत्वा चरिखवेत्यादि एरेषदधद्ान्तायेवा 55. द्रवति ॥ ३४॥

यद्यपि यथोक्तलक्षणे मोक्षबन्धने पगेवोपरिष्टे वथाऽमि पर्वोक्तं सव॑ श््टन्व- भूतमेव वयोरिवि यतो राजा भाम्यत्यतो मोक्षबन्धने दा्टौन्विकमूते वक्तव्ये याज्ञव- ल्कंयेनेवि मन्यमानस्तं प्ररयतीलयथैः । बन्धमोक्षयोवैक्तम्यत्वेन प्रा्ठयोरपि प्रथमं बन्ो वण्येव हवि वकु दृष्टन्तं स्मारयति । तत्रेति । दशन्वमनू थ द्‌ो न्तिकस्य बन्धस्य मत्रिवतवं दशेयति । यथा चेत्यादिना । उभौ लोकावित्यत्र परथममेवंशब्दो द्र्टम्यः | वत्तमनूानन्तरपकरणमृत्थारयति । तदिहेति । अज्ञः संसारी सष्रम्यथः । सनिमितं क[मादिना निपरित्तेन सहिवमित्येवत्‌ | प्रकरणोरम्भमुक्त्वा समनन्तरवाक्यस्य ग्यवदहि- तेन सेबन्धमाह । तत्र चेति । स वा एष एतसिमन्बुद्धान्वे रतवत्युपक्रम्य छप्रान्वा- येवेति वाक्यं सप्तम्या परामृश्यते । खप्रान्वशब्दस्य स्वप्रविषयग्याृ्यथै विशिनष्टि । सेषसादेति । कथं पुनः संपसन्नस्य ससरोपवणेनमित्याशङुग्याऽऽह । तत इति । पागुक्तः सप्तम्यां व्यवहितो म्न्थस्तेनेति परामृश्यते | समनन्तरग्रन्थः पृष्ठ योच्यते | वाक्यस्य व्यवरातेन संबरन्षमुक्त्वा तदक्षराणि योजयति । स वे बुद्धान्तादिति । स्वप्रान्वे रत्वा चरितेत्यादि बुद्धान्वायेवाऽऽद्रवतीत्येवदनतेपूवैवदिवि योजना॥ ३४॥

~~ ------ ~= न =-= ज नमाम 0 मा ताय ााियजिोायाामयनयाजम न-भ

१७. हइ, इ, "रत्य । च, ज, दनद्रान्त्वप्रा ३ ल. इ. “त्स्वपरक्र। ठप. म्‌, ५, क्त तृष्य ५. द. गान्तद्ू।

दुतीयं ब्राह्मणम्‌ । ३] भानन्दगिरिङ्तटीकार्तवखितशांकरभाष्यसमेता। ६०७

तद्यथाऽनः सुसमाहितमुत्स्जयाथादेवमेवाय ९ शारीरं आत्मा प्रान्नेनाऽऽत्मनाऽन्वाङढ उस्सजन्याति

इत आर भ्यास्य तस्तार वण्यत । पथाऽ्पमत्मा स्वमान्ताद्धुदधान्त-

मागतं एवमयमस्मादेहादेहान्तरं प्रतिपत्स्यत इत्याहात्र द्टन्तम्‌ । तत्तत्र यथा रोकेऽनः शाकट ध्ुषमादिते ष रशं वा समाहितं भाण्डो

पस्करणेनार्ष्ठ र्म॒सलडपंपिठरादिनाऽन्नाचेन च सपनं समारेणाऽऽ- क्रान्तमित्यर्थः । तथा भाराक्रान्तं सदुत्सजच्छब्दं कुवंचथा पापाद्रस्छे- च्छाक टिकेनाधिषितं सत्‌ । एवमेव यथोक्तो रष्टान्तोऽयं शरीरः शरीरे भवः । कोऽपो । आत्मा सिङ्कोपाधिः । यः सप्रतुद्धान्ताविव जन्ममर- णास्यं पाप्म्ष्षगंवियोगलक्षणाभ्पामिहलोकपरखोकावनुषंचरति । धस्पोत्करमणमनु प्राणाश्ुत्क्रम्णे स प्राङ्नेन परेणाऽऽत्मना स्वयज्योतिः- स्वभावेनान्वारूढो ऽधिष्ठितोऽवभास्यमानः । तथा चोक्तमाल्पनेवापं उयोतिषाऽऽस्ते परल्ययत इतिं । उत्छनैन्पाति तत्र वेतन्पात्मञ्योतिंषा भास्पे छिद्कि पाणपधाने गच्छतिं तदुपाधिरप्यात्मा गच्छतीव । तथा श्त्यन्तरम्‌ । “कस्मिन्वह म्‌" इत्यादि ध्यायतीव"! इति च । अत एवोक्त

तद्ययेत्यादैरिति नृ कामयमान इयन्तस्य मद्भस्य तात्य तदरिहत्यत्रोक्तमनुवर- दति । इत आरभ्येति । तदयपेत्यस्पाद्रक्रयदित्येतत्‌ । हष्टन्तवशययुत्थाप्य व्याकरोति | यथेत्पादिना | हत्यत्र श्टान्तमाहोति योजना | माण्डोपरस्करणेन भाण्डपमुखेन रृहोपेष्करणेनेवि यावत्‌ । तदेवेपस्करणं व्िशिनशि । उनृषरेति । पिठरं पाकाषं स्थलं मण्डम्‌ | अन्वयं दशेयितुं यथाक्षब्दोऽनू चवे । लिङ्धबिशिष्टमा- त्मानं वरि्गिनषटि। यः स्प्रेति । जन्पपरणे विश्शदयति । पाप्पेति | कायंकरणानि पाप्मक्ञब्देनोच्यन्ते । ्ञारीरस्य प्राधान्यं द्योतयति । पस्यति । उन्सजेन्याति चेत्त- द्‌।ऽ ्गकतमा्मनो गमनमित्याज्ञड्श्याऽऽ ह । तत्राति । लिङ्क पाेरात्मना गमनपतीति- रिल्यत्राऽऽथवैणश्रुतिं प्रमाणयति । तथा चेति । उ्भजन्यातीति श्रुनमृल्याधतापम- त्मनो वस्तवा गमनं किं न स्यादित्याशङ्न्याऽऽद । ध्यायतीवेति चति । आप विकमालमनो गमनमित्यत्र लिङ्कान्तरमाह । अत एवेति | कंथमेतव्रता निह्पावरा-

(1 ~

११.७५... ५, <. च. ज, ट. द.ट.जद्याति। २५.८६. या चयि | दवन ज. पसप्रान्नब। ४ स. ग.च. न्च, इ. यध्य चेत्क ५. "ति। तः | ६२. क्ल. गन्प, द. छ. ज. इ. °नेयति। ७ शर तिवनना | ८ कर शति मति तः । ९ कर श्र. ध. द. ण. ध्न वलय १८ ज, गप ५११क.ध्‌., भ. ग.पर११ १२ क्थर्‌ अर द, ग, गह्य व । १९२ जेयानी।१ ब क. जपती"

११८ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [चतुथ॑ष्वाये

यत्रैतदर््वौच्छरासी भवति ॥ २५॥ स यत्रायम- गिमानं न्येति जरया वोपतपता वाऽ

9 09 उन्म ० म त ० ०-०४-७ -

प्राना ऽऽत्मनाऽन्वादह इति।भन्यथा परज्ञनेकीभूतः शकटवर्कथयुतसन- न्पाति । तेन शिक्गोपाधिरार्मोत्सजंन्ममंघ निकृत्मानेषु दुःखवेदन- याऽऽव शष्दं कुरवन्याति गच्छति तत्कस्मिन्कारु इति । उच्यते । धतैतद्भवति । एतदिति क्रियाविशेषणम्‌ । उर्ष्वोर्श्ापी यतोष्वच्छा सित्वमस्प भवतीत्यर्थः दर्यमानस्याप्यनुवदनं वेराग्यहेतोः । इशः कष्टः खल्वयं ससारः । येनोत्करान्तिकाे मर्मसतकृत्यमानेषु स्मृतिरोपी दुःखवेदना्तस्य पुरुषाधसाधनप्रतिपत्तो चासामथ्य॑परवर्शकतचि- सस्य । तस्माथ्ावदियमवस्था नाऽऽगमिष्यति तावदेव पुरुषाथसाधन- कतेव्पतायामपरमत्तो मेदित्याह कारण्याच्छृतिः ॥ ३५ ॥ तदस्योरध्वोच्छातित्वं कस्मिन्कारे किनिमित्तं कथं किमर्थं वा स्यादि- त्येतदुच्यते । सोऽयं प्राकृतः शिरःपाण्यादिमान्पिण्डो यत्र यस्मिन्का- रेऽयमणिमानमणोमौवमणुत्वं काद्ंमित्पथंः । न्पेति निगच्छति | किंनिमित्तं जरया वा स्वयभेव काटपकफर्वज्जीणेः कार्यं गच्छति । उपतपतीप्युपतपञ्ज्वरादिरोगस्तेनोपततपता वा । उपतप्यमानो हि

1

मनो गमनं नेष्यते तच्राऽऽह । अन्यथेति । प्रमाणफलं निगमयति । तेनेति । पत्करिमनित्यत्र तच्छब्देनाऽऽतेस्य शब्द व्रिरोषकरणपूतकं गमनं गृह्यते । एतदृध्व- च्छ।पित्वमस्य यथा स्यात्तथाऽवस्था यस्मिन्काले भवति तसिमन्काठे तद्रमनमिदयुपपा- दयति । उच्यत इत्यादिना । किमिति पत्यक्षमथे श्ुतिरनुवदति वत्राऽऽह्‌ | हइय- मानस्पेति । कथं सेसारल्रूपानुवादमात्रेण वैर।ग्यसिद्धिस्तत्राऽऽह । इंहश इति । हे्टशत्वमेव विशदयति । येनेत्यादििना । अनुवादश्चतेरमिपर यमुपंहरवि । तस्मा- दिति ॥ ३५ ॥

प्रश्नचतुषटयमनुच तदुत्तरत्वेन स॒ यत्रेत्यादि वाक्यमादाय व्याकरोति । तदस्पे- स्थादिना । पश्नपूपरकं कारयनिमित्तं स्वाभाविकमागन्तुके चेति दशेयप । किनिमि- त्तित्यादिना । कथे स्वर।दिना कार्येपापतिसित्याशङ्याऽऽह । उपतप्थमानो हीति।

0

१ छ. 'पुत्सृजन्याः | २ क. ख ग.ध.द.च.छ.ज द.जंथाति। ३ ख. द. "देवां पू ४ क. "मत्ता भवतेलयाः । ५ त. च. द. प्रतः । ६.घ्‌, ^ठेडगि" 1 ७ ङक. "द चैतदु्च" । न. "कं च तदं" । < ल.र, चेर्‌।

वृ्ीयं ब्राह्मणम्‌ । ३] आनन्द गिरि$तटीकासवरितिहीकरमाष्यतमेता । ६०६

णिमानं निगच्छति तद्यथाऽऽ-

भ्रं वोदुम्बरं वा पिप्प वा रोगेण विषमाग्नितयाऽश्नं भुक्तं न अरयति ततोऽन्रसेनानुपचीयमानः ` पिण्डः कारयंमापचते तदुच्यत उपतपता वेति। अणिमानं निगच्छति। यदाऽत्यन्तकारयं प्रतिपन्नो जरादिनिपित्तेस्तगोर्ध्वोच्ु़ासी भवति । यदोर्ध्वोश्ष्ाती वदा शशाहितसभारशकटवदुत्सजन्याति । जरामिभवो रोगादिषीडनं कारयापततिश्च शरीरवतोऽवरपभाविन एतेऽनथां इति वैराग्पायेद युच्यते | यदाऽसावुत्सज्न्याति तदा कथं शरीरं वियु- तीति दृष्टान्त उच्यते । तत्तत्र यथाऽऽन्नंवा फएखमृदुम्बरं षा कछं पिप्पलं वा एखम्‌ । विषमानेकदष्टान्तोपादानं मरणस्पानिपतनिमित्तत्व- ख्यापनार्थमर्‌ । अनियतानि हि मरणस्य निमित्तान्यसंखूयातानि च| एत- दपि वैराग्यमेव । यस्मादयमनेकमरणनिमत्तवांस्तस्मार्छ्वैदा प्रत्यो- शस्थे वतत इति । बन्धनाद्धध्यते येन इन्तेनं सहे स बन्धनकारणो शसो यस्मिन्वा बध्यत इति इन्तमेवोच्पते बन्धन तस्माद्रषादरन्वाद्रा

यथोक्तनिमिच्तद्यवशात्काश्येपापिं निगमयति । भणिमानमिति । कसि न्काठे तदृध्वेच्छापित्वमस्येति पश्नस्योत्तरगुक्तया विधया सिद्धमित्याह । पदेति । भवदिष्टपशनत्रयस्योत्तरमाह । यदोर्ध्वाच्द्ाक्ाति । वतन हि काश्यनिमिततं सथृतक्च- करटवन्ननाश्ञन्दकरणं खरूपं हरीर विमाक्षणं च प्रयोजनमित्यथेः । स यत्रैत्यादिवा- कयाद्येसिद्धमथेमाह । जरेति । तदचयेत्यादिवाक्यं परश्नपूप्रकमादाव व्याचष्टे । यदै- त्यादिना । फट बन्धनात्पमुस्यत इति संवन्धः । किपिति व्रिषमनिकष्टान्तोषादा- नमेकेनामि विवक्षितसिद्धरित्याशषङ्कग्याऽऽह । विषमेति । कथं मरणस्यानिय वान्यने- कानि निमित्तानि सेभवन्वीत्याशङ्कन्यानुभवमनुमृत्याऽऽह । भनियतानीति । अय भरणस्योनेकानियतनिपित्तैवखसर्क। नं कबोपय ज्यते तत्राऽऽह । एतदपीति । तद- धवस्वमेव समथेयते। यस्मादिति । हत्यपमसमीत्रेवन्याः पि शेषः | वृन्तेन सह्‌ फलं येन रसेन सबभ्यते स रसो बन्पनकारणमूतो बन्वनं वृन्वमव वा बन्धनं यसिमिन्फकं बध्यते रसेनेति व्युतततेस्तस्माद्न्धनादनेकनिमिचवशषापपूर्वाक्तस्य फलस्य भववि परीक्ष णमित्याह । बन्धनादित्पादिना। छिङ्मात्माप।विरध्यति त:&{शि्टः शारीरस्वथोच्यतवे।

आ भे 9 अक ७ जाको (> मना

१ च. इ.्सी मवतित २क.ल.ध. €.छ. ज द. जयनति। ३ करल. ध, ड.छजनद अंयाति।४ग. घ. ड, ज, क्ष, "न सेक्न्पक्रा। च. छ. नसः । इ. नस ५ क. (हु ¶।

६. ब. ण. शस्यानिगरतनेशनिमि'। ७ ध, "तलत" । ८ ध. ज. ण. श्यःवते ९ ध.ण, श्यत्राप्र ॥ ^ ~|

६१० वृहदारण्यकोपनिषत्‌ [बहुपोष्यापे

बन्धनात्ममुच्यत एवमेवायं पुरुष एभ्योऽङ्गेभ्यः संप्र मुच्य पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोग्याद्रवति प्राणायेव॥ ३६॥

. बन्धनात्यमुच्यते बाताच्नेकनिमित्तमेवमेबायं पुरुषो खिङ्गात्मा रिङ्खोपा- पिरेम्पोऽङ्धेम्पश्वक्षरादिदेहावयवेभ्यः प्षपमुख्य सम्पड्निङेपेन प्रख्य । ग धुषुप्रगमनकाङ इव प्राणेन रक्षन्‌ । कि तर्हि सह वायुनोपसहत्य। पुनः धतिन्पायं पुनःशष्दात्पृंमप्ययं देदादेहान्तरमसङृद्रतवान्यथा स्वप्रबु- दान्तौ पुनः पुन्ंच्छति तथा पुनः प्रतिन्यायं प्रतिगमनं यथागतमि- त्यर्थ; | प्रतियोनि योनि योनि प्रति कमेश्चुतादिवशादाद्रवति । किम- थेम्‌ । प्राणायेव प्रागव्यूहयिवेत्पर्थः । सपाण एव हि गच्छति ततः धाणायेवेति विशेषणमनर्थकम्‌ । प्राणव्यहाय हि गमने देहारेहान्तरं प्रति । तेन ह्यस्य कमफलोपभागारयंसिद्धनं प्राणसत्तामात्ेण । तस्मात्ता दे थ्योर्थं युक्तं विशेषणं प्राणव्यृहापेति ॥ ३६ ॥

तश्रास्येदं शरीरं परित्यज्य गश्छतो नान्यस्य देहान्तरस्योपादाने सामथ्यमस्ति देहेन्द्रिपवियोगात्‌ । न चान्येऽस्य भत्यस्थानीया श्ह-

सपमुच्याऽऽद्रव्तीति संबन्धः । समि्युपसगस्य तत्पयमाह । नेत्यादिना । यदि खप्रावस्याय।मिव मरणावस्थायां प्राणेन देहं रक्षननाद्रवतीति नऽऽद्वियते केन प्रकारेण तरिं तदा देहान्तरं प्रति गमनमित्याशङ््ाऽऽह । कि तर्हीति । वायुना पाणेन सह करणजातमुपसेष्टलयाऽऽद्रवतीवि पृवेवत्संबन्धः । पनः प्रतिन्यायमिति परतीकमा- दाय पुनःशब्दस्य ततसयेमाह । पुनरित्यादिना । कथा पुनराद्रवतीवि सबन्धः | यथा पूवेमिमं दें प्राप्ठवान्पूनरपि तथेव दैहान्वरं गच्छ तीत्याह । प्रतिन्यायमिति। देशान्तरगमने कारणमाह । कर्मेति । आदिशब्देन पूवेपज्ञा यते । प्रणब्यहाय पराणानां विशेषाभिग्याक्ेलामायेध यावत्‌ | प्राणायेति श्रुतिः किमथेमित्थं व्याख्या यते तत्राऽऽह । पपाण इति । एतच्च वदृन्तरपतिपस्यविकरणे निषौरितम्‌ । प्राणायेति विशेषणस्याऽऽनयेक्यायुक्तं प्राणव्यूहायेति विशेषणमित्याह । प्राणेति । नन्वस्य प्राणः सह्‌ ववेते चेत्तावतैव भोगपिद्धरलं प्राणम्यृहैनेत्याशङ्कचयाऽऽह । तेन हीत्ति । अन्यथा सुषु्िमृछयोरमरि मोगपरसक्तेरिययेः । तादश्याथै प्राणस्य भोगे - पत्वसिद्धयथमिति यावत्‌ ॥ ३६ ॥

त्यया राजा(निल्यादिवक्रयन्यवत्यौमाशङ्ामाहई । तन्नेति । मुमृषत्रष्या सघ्- म्यधैः | अथास्य स्वयमसामर्येऽपि शरीरान्तरकत।रोऽन्ये भविष्यन्ति यथा राज्ञो त्या एद निमवारस्तत्राऽऽह्‌ । न चेति । लयपसामध्येमन्येषां चापसपित्रि स्थे

पुतीयं बाङ्नणम्‌। ३] भानन्दगिरिक$वटीकावखिवञ्शाकरभाष्यक्षमेता। ६११

तद्यथा राजानमायान्तमुग्राः प्रत्ये नसः सूतग्रामण्योऽः पानैरावसयैः प्रतिकल्पन्तेऽयमायाययमागच्छ-

मिव राहवे शरीरान्तरं कृत्वा प्रतीक्षमाणा विन्ते । अथेवं सति कथ. मस्य शरीरान्तरोपादानमिति । उख्पते । स्थं हस्य जगतस्वकर्परले- पभोगक्षाधनत्वायोपात्तं स्वकमफरोपभोगाय चायं प्रहृतो देहारेहान्तरं परतिपित्षुस्तस्मात्सवंमेव जगरस्वकमंणा पयुक्तं तत्कर्मफलोपभोगयोग्यं साधनं कृत्वा प्रतीक्षत एव “कृतं खोकं पुरुषोऽमिजायते” इति श्रुतेः। यथा स्वप्राखखागरितं प्रतिपित्ोस्तत्क्थमिति लोकप्रसिद्धो शन्त उच्यते। तत्तत्र पथ। राजानं राज्पाभिषिक्तमोयान्वं स्वराष्ट उग्रा जासति- विशेषाः क्रूरकमाणो वा प्रत्येनसः प्रति प्रत्येनसि पापकमंणि नियुक्ताः परत्पेनषस्तस्करादिदण्डनादौ नियुक्ताः सूताश्च ब्रामण्यश्च चूतग्रामण्यः दता वर्णप्तंकरजोतिविशेश ग्रामण्यो प्रामनेतारस्ते पूर्वमेव रान्न भगः मनं दृद्ध्वाऽन्नेभौज्यमक्ष्यादिप्रकारेः पानेमेदिरादिभिरावसयेश्च पासषादा- दिभिः प्रतिकष्पन्ते निष्पननेरेव प्रतीक्नन्तेऽयं राजाऽऽयात्यपमागन्छ-

फलितमाह । अथेति । तथथेत्यादिवाक्यस्य तात्पर्यं दक्ेयष्घु तरह । उस्पत इति। मवत्वज्ञस्य स्वकमेफठोपभोगे साषनत्वधिद्ध यथ सवै जगहुपात्तं तथाऽपि देशदश- न्तरं प्रतिपित्समानस्य किमायावपित्याशङ्क्याऽऽह । स्वकर्थति । खकमगिद्यत्र स्वश- ब्दस्तत्कमफरोपभोग यौग्यपियत्र षच्छब्दृश्च पक्तमोकृविषयौ । वत्र पमाणमाह । कृतमिति । पुरुषो हि त्यक्तववैमानदेशो भूतपथकादिना निर्पिवमेव देहान्वरममि- ग्याप्य जयत इवि श्रुवेरषः | उक्तपेवायं इ्टान्तेन स्षटयति । पथेति । लास्य नालागरिवस्थानं प्रतिपनुमिच्छवः शारीरं पूवमेव कृतं नापू क्रियते तथा देहादश- न्तरं पदिपित्समानस्य प्रमृतारिना कृतमेव देहान्वरमिद्ेः । सर्वेषां मूवानां देश न्तरं कृत्वा तेसारिनि परलोकाय प्रस्थिते प्रवीक्षणं केन प्रकारणेवि प्रश्नपु^कं इश. न्तवक्यपुत्पाप्य ग्याचे । तत्तत्रेत्यादिना। ह्र पापकमेणि नियुक्तत्वमेव ग्यनक्ति । तसस्करादीति। भादिपदेनान्येऽपि निग्राह्या एनत । दण्डनदाविव्यादिशब्दो दिंसापमेव- संग्रहाथेः। (ब्राह्मण्यां स्षनियात्पूवः” इवि स्मृविमात्रिद्य सूवशब्दायेमाह । बर्णंकरेति ।

१४. च. छ. ट. ढ. “मायम्त । २ ङ. छ. “मावन्तं । ३ ब. "एष्रमुप्रा। ज्व. अ, क प्रगे । ५ क. 9, "जा जाति" ५ ल, इ.मोगद्म"। ७ ख, इ, व्यन्त । घ. न, म्यवतिष्त (

६१५ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [दुपभाषे

तीयेष« हैवं विद्‌५ सर्वाणि भ्रतानि प्रतिकल्पन्त इदं ब्रह्माऽऽयातीद्मागच्छतीति ॥ ३७ ॥ तद्यथा राजानं प्रयियासन्तमुग्राः प्रत्येनसः सूतग्रामण्योऽ-

तीर्पेवं ददन्तः। यथाऽयदृन्त एवं हैपेविदं कममंफङस्य वेदितारं तसा- रिणमित्यथः। कमेफकं हि प्रस्तुतं तदेवशब्देन परागरश्यते । सर्वाणि भूतानि शरीरकतृंणि करणानुग्रहीतृणि चाऽऽदित्यादीनि तत्कर्मपयु- कानि कृतेरेव क्मेफोपभोगसाधनेः परतीक्षन्ते । इवं ब्रह्म भोक्‌ कतृ चास्माकमायाति तथदमागच्छतीत्येवमेव च कृत्वा प्रतीक्षन्त इत्पथः ॥ ६७ ॥

तमेवं जिगमिषुं के षह गच्छन्ति। ये वा गच्छन्ति ते किं तत्ि- याप्रणुन्ना आहोस्वित्तत्कमवशात्स्वयमेव गच्छन्ति पररोकशरीरक- तेणि च भूतानीति । अत्रोच्यते दृष्टान्तः । तचथा राजानं प्रपियासन्तं प्रकर्षण . यातुमिच्छन्तमु्राः प्रत्येनसः दतग्रामण्यंस्तं यथाऽ.

मोज्यमक्ष्यादिपकारेरित्याष्विशब्देन शेद्यचोष्ययोः संग्रहः । मदिरारिभिरि त्यारिषदेन क्षीरादि एहयते । प्रासादादिमिरित्यादिशब्दो मोपुरतोरणादिग्रहायैः । विद्वन्पातरे पतीयमाने किमिति कमेफठस्य वेदिवारपिवि विशेषोपादानमित्या्ञ- छुन्याऽऽह । क्मफङं हीति । वत्कमेपयुक्तानीत्यत्र वच्छब्दः संसारिविषयः । ससारिणो वस्तुतो ब्रह्मामिन्नत्वात्तामिन्वरह्मशब्दः । जम्यापतस्तूमयत्राऽऽव्रायेः॥१७॥

त्था राजानं प्रयियासनन्तमिलयादिवाक्यन्यावत्यं चोचयुत्थापयति । त्मेव- प्रिति । वागादयस्तमनुगच्छन्ीत्या्ञङ््ाऽऽह । ये वेति । तत्कियाप्रणुन्नास्वस्य गन्तुवागादिन्यापारेण प्रेरितः समाहृता हति यावत्र । यानि च भूतानि प्रणोक- शब्दितं शरीरं कुवन्ति यानि वा करणानुगरहीतृण्यदित्यादीनि तेष्वपि यधोक्तपश्न- प्रवृत्ति दरोयति । पररोकेति । नाऽऽचः पररोकायं परस्थितस्य वागादिम्यापारामावा- दा्वानानुपपततेः। न द्वितीयो मोक्तुकमेणाऽभि वागादिष्वचेतनेषु खयंपरवृततर नुपपत्तेरिवि चोद यितुरभिमानः । उ्रवक्येनोसरमाह । अत्रेत्यादिना । मरणकाङमेव विशि-

[भ

+ गनयेतु सग" । २३. छ, क. उ. "तृणव भू" । ५९,१, ड. छ. "प्यप्त एवान

वीक्षणम्‌ ४] थानन्दगिरिषतदीकासंवाकतशषाकरभाष्यसमेता । ६११

भिसमायन्त्येवमेषेममाद्मानमन्तकारे स्वै प्राणा अभिसमायन्ति यत्रेतदृर्ध्वोच्द्रासी भवति ॥ ३८ ॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि चतुथा

ध्यायस्य तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ॥ ^ ५. ३॥ स यत्रायमारमाऽबल्यं न्येय संमोहमिव न्येय-

मिसमायन्त्यामिमुख्यन समापन्त्पे्कभावेन तेमभिगुखा भयन्त्य॑ना्गप्ा एव रान्ना केवरं तज्िगमिषाभिन्नाः। एवमेषेममाह्मानं भोक्तारमन्तकाले मरणकाङे सवे प्राणा वागादयोऽभमिस्तमायन्ति । पत्रतटृर्षाच्छरासी भवतीति व्याखूपाकषम्‌ ॥ ३८ ॥ इति ब्रहदारण्यकोपनिषद्धाष्ये चतुधा घ्यायस्य तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ॥ ३ ॥ स यन्नायमात्मा । ससारोपवणनं प्रस्तुतम्‌ । तत्रायं पुरुष एभ्योऽङ्गेभ्यः संपयुच्येत्युक्तम्‌ । तत्छपरमोन्नषणं कस्मिन्कारे कथं "वेति सविस्तरं संसरणं वेणेपितव्यपित्पारभ्यते | सोऽयमात्मा प्रस्तुतो यत्र पसिमन्कारेऽब- र्यमबरमावं नि एत्य गत्वा । परहस्य दषैर्यं तदात्मन एव दोवेरप- भित्पुपच यंते ऽबल्यं न्पेत्येति । न हसो स्वतोऽग्रतेत्वादबरुभावं गच्छति । तथा स्मोहमिव त्तमृढता समोहो विवेकाभावः सेग्रदतामिव न्येति निगच्छति । न चास्य स्वतः समाहोऽत्तमोही वाऽस्ति नित्पचै-

नटि । यत्रेति । अचेतनानामपि रथादीनां चेतनपरितानां प्रवृत्तिदशेनाद्रागादीनापपि भोक्तृकमेवशात्तदाषटूतत्वमन्तरेण पत्तिः सेभवर्तीपि भावः ॥ ३८ ॥ इति बृहदारण्यक (पनिषृद्वाष्यरीकायां चतुयाध्यायस्य ज्योविबरक्षणं तृतीयम्‌ ॥३॥ ब्रह्मणान्वरमुत्यापरयति । स यत्रेति । वस्य संबन्पं वक्तुमुक्तं कावंयति । सता- रेति । व्यमाणोपयोगित्वेनोक्तमथौन्तरमनुद्रववि। तत्रेति । ससारपकरणं स्ठम्बधेः। संपत्याकाङ्क्षापुतरेकमुत्तरव्राह्मणमादतते । तत्सेपमोक्षणमिति । प्रं ब्राह्मणम्वतायं तदक्षराणि म्याकरोति । सोऽयमित्यादिना । गत्वा समेहि न्येवीदयु्तरत्र संबन्धः| कथमात्मनो दंबिल्यं तदाई । पदेहस्येति । किपित्युपचार) गृख्यमवाऽऽ- ह्मनो दौबेल्यं कि न स्वादित्याङङ्कन्षाऽऽ्ह । न हीति । यथाऽयमबरलमावं निग- च्छति तथा समोहं समढतापिव प्रतिपथते | वििकाभावो हि समोहः । वथा च संमूढतामिव निगच्छति युक्तमित्याह । तथेति । इवशब्दराधमाह | न सेति । कं

~~ - --- यान स जय न ज ण नज नन

$ ङ. तदभि" | २क. ख. छ, भयान्य" । ३. -न्तयनाह्ञ , | जक. त. धर्ष, छर, इ, चेति| ५... ङं, च. ज, 8. द षमोहता। ६५ ग, होवा)

1 १४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [ अपुर

थैनमेते प्राणा अभिसमायन्ति स एतास्तेजोमात्राः समभ्याददानो

तन्यर्योतिः स्वभावत्वात्‌ । तेनेवश्ष्दः स्षमोहमिव न्येतीति । उत्का न्विकारे हि करणोपसहारनिमित्तो न्याकुखभिव भात्मन इव रक्ष्यते लीकिकेः । तथा च वक्तारो भवन्ति संभ्रहः सप्रदोऽयमिति । अथ वोभयतरेवशब्दप्रयोगो योज्यो ऽबस्पमिव न्येत्यक्षमोहमिव न्येतीति। उभयस्य परोपाधिनिमित्तत्वाविशेषात्‌ । समानकलुंकनिर्देशाश्च । अथा- स्मिन्कारु एते प्राणा दागादय एनमात्मानममिक्षमायन्ति तदाऽस्य शादीरस्याऽऽत्मनोऽङ्घेभ्यः सपमोक्षणप्‌ । कथं पुनः संपमोक्षणं केन वा प्रकारेणाऽऽत्मानमभिक्षमायन्तीति । उच्यते । सष आत्मेतास्तेजोमा- जास्तेजसो मात्रास्तजोमानास्तेजोवयवा द्पादिप्रकाशकत्वा्क्षुरादीनि करणानीत्यथः। ता एताः सममभ्पाददानः सम्पङ्निर्टेपनाभ्याददान भाभि- मुख्येनाऽऽददनः सेहरमाणस्ततस्वप्रपेक्षया विशेषणं समिति । नतु स्वभे निर्ईपेन सम्यगादानम्‌ । अस्ति त्वादानमात्रम्‌ । णदीता वाग्ण्हीतं यक्षुरस्य लोकस्य सर्वावतो मात्रामपादाय शुक्रमादायेत्पादिवाक्पेभ्पः।

[

पृनरात्मनः समारोपितोऽगरे संमोहः स्यान्नित्यचेवन्यन्योतिष्टारित्याशङन्ाऽऽह । उत्करान्तीति । व्याकृङीमावो लिङ्कस्योति शेषः | वत्र ठ किकी वावामनुकूकयति । तथेति । यथाश्रुतमिवशब्दं गहीत्वा वाक्यं व्याल्याय पक्षान्तरमाह । भथवेति । इवशब्पयोगस्योभयत्र योजनामेवामिनयति । अबल्यमिति । उभयत्र त्ोजनें हेषुमाह । उभयस्पेति । तुल्यपत्ययेनाबर्यसंमो्येरेककतुंकत्वनिैशादप्युभयत्रव- कारो द्र्टम्य इत्याह । समानेति । अथेत्यादि वाक्यमवताय व्याकुैन्कस्मिन्काठे वत्संपमोक्षणमित्यस्योत्तरमाह । अथेत्यादिना । कथं वेदयुक्तं पश्मनूथ पश्नान्तरं पस्तोति । कथमिति । अत्रोत्तरत्वेनोत्तरं वाक्यमादाय व्याकरोति । उस्यत इत्था दिना । ङपादिपरकाशनरशक्तिमत्सखप्रपानगूतकायेत्वातेजोमात्राश्वक्षरादीनीत्युक्तं संपति समभ्याइदान इत्यस्याथेमाह । ता एता इति । सेहरमाणो हृदयमन्ववकाम- तीत्यन्वयः । वत्सपिति विशेषणं स्वप्रपिक्षयेति संबन्धः । कथं खप्रपिक्षया विकिषणं तदाह । न तिति । भादानमा्रमपि खप्रे नास्तीति कुवस्वद्यावृर्यथं विशेषणमपि त्याशङ्कन्याऽऽह । अस्तीति । प एतास्तेजोमाधाः समभ्याददान हत्येवद्याल्याय

9 श्च, भय यस्मि" । २ कन. ब. इ, जर चेद्युक्तं

अतु तरद्ठणम्‌।*४] आनन्द गिरिकतरीकासंवलितरशशाकरभाष्यसमेता। ६१९

दृदयमेवान्ववक्रामति स यत्रैष चाक्षुषः पुर्षु

~~~ ~~ त णा जमाना, विभि = स०-०> त न+ 9 क, अ-क-छ

हद पमेव पुण्डरीकाकाशमन्ववक्रामत्येन्वागर्छति इदये ऽभिष्यक्तवि- ज्ञानो भवतीत्य्थः । बुद्धश्वादिविक्षेपोपसंहारे पति । न हि तस्य स्वतश्च- खे विक्तेपोपसंहारादिविक्रिया षा । ध्यायतीव केरायतीवेत्पुक्तत्वात्‌ । बुदश्याच्पाधिद्वारेव हि सर्वदिक्रियाऽध्यारोप्यते तस्मिन्‌ । कदा पुन- स्तस्य तेजोमात्नाभ्यादानमिति । उच्यते । स यत्रेष चक्षषि भवश्वाधुषः पुरुष आदित्याशो भोक्तः कर्मणा प्रयुक्तो यावदेहधारणं तवश््वषोऽ- सुग्रहं कुवन्वतेते । परणकारे त्वस्य चष्च॑रनुग्रहं परित्यजति स्वमादि- त्यात्मानं प्रतिपद्यते । तदेतदुक्तं यत्रास्य पुरुषस्य पृतस्याप्नि वाग प्येति वातं प्राणश्च्षुरादित्पमित्यादि। पुनदेहग्रहणकारे संश्रविभ्यन्ति।

प क `" 0 9 2 1 स रि कि रोपी न = = *~-~ ~ -~--- ~~~ ~ ~ ~ मेन्यक

हद यमेवेत्यादि व्याचष्टे | हृद्यमित्यादिना । सविज्ञानो भवतीति वाक्यशेषमाच्रित्य वाकयायमाह । हृदय इति । कथम।त्मना निष्क्रियस्य वेजोमान्रादानकवत्वमिव्या्ञ- इन्थाऽऽह । बुद्ध्यादीति । वेषा तद्िक्षपश्य चोपसंहारे सस्यात्मनस्तदादानक्रष्व- म॑।पचारिकमित्ययेः | तदि वद्वक्षपोपपंह वृत्ववत्तद (दानकतूत्वममि मुख्यमेव मत्रिष्यती- त्याशङ्कखाऽऽह । न हीति । आदिशब्देन क्रियागिशेषः सर्व श्यते । कथं त प्रतीचि कतेत्वादिपथत्याश्ञङचाऽऽह । बुद्धश्वादीति । स यतरेव्यादि वाकंवमाकाङ्लपृतेक- मतये म्याकरोति । कदा पुनरित्यादिना । तस्य पुरुषशब्दाद्भाक्ृते प्रपि वरिशि- नरि । आदित्याश्च इति । वस्य चाक्षुषं मापयति । भोक्तुरित्पाहिना । यावरे- ह षारणमिति कुतो विक्ेषणं त्राऽऽह । मरणकारे [त्विति । अदिव्य चक्षु- रनु रहमकुवेवः स्वात्यं वारयति । स्वमिति । मरणावम्यायां चक्षुगचनुमाहक्दत्- तांशञानामविदेव ताप्मनोपेहरे श्रुत्यन्तरं संवादयति ; तदेतदिति । तई ३€ान्वरे वागादिरा्हित्यं स्य।दित्याशङ चाऽऽह । पुनरिति । चश्रयिष्यन्ति ब्रागाद्रयस्नसषदे- वताविष्ठिवा यथास्थानपिति शेषः । मुमृपरि स्वप्स्यतः सवानि करणानि छिङ्गात्- नोपरसहिवयन्पे पबुध्यमानस्य चौत्तिस्सरिि तात्नि वधस्थानं पातरमेवन्तीत्य।ह्‌ |

॥ री त वि वि ~~ ~ = ~~ = = ~~~ = ~~ यः = न= अ = ७

११. च, छ, कष, काम" । २ क. 'यन्वरवग" । ३ क, “सुोऽनु' ।

६१8४ बहदारण्यकोपनिषत्‌ [चतुाभ्या्ै `

पराङ्प्यावततेऽथारूपन्नो भवति ॥१॥ एकी- भवति न पश्यतीयाहूरेकीभवति न जिघ्र तीयाहूरेकीभवति न रसयत इयाहृरेकीभवति न वद्तीयाहूरेकीभवति न शृणोती याहुरेकी- भवति न मनुत इयाहूरेकीभवति न सपृश्चतीयाहूरेकीभवति न विजानातीयाह्ू-

तथा स्वप्स्यतः प्रबुध्यतश्च । तदेतदाह । याघ्षुषः पुरूषो यत्र यरिमन्कारे पराङ्‌ पर्यावतेते परि समन्तात्परादर व्यावतंत इति। अथात्रास्मिन्काङेऽद्पज्ञो भवति शुमरष इपं न जानाति तदाऽय- मात्मा चक्षरादितेजोमाताः समभ्याददानो भवति स्वप्रकारु इव ॥ १॥

एकीभवति करणजातं स्वेन लिङ्गात्मना । तदैनं पाश्वेस्था आहु पयतीति । तथा ध्ाणदेवतानिषत्तौ त्राणमेकीभवति लिद्कात्मना । तदा न जिधतीत्याहुः । समानमन्यत्‌ । जिह्वायां सोमो वरुणो वा देवता तननिषत्यपेक्षया न रसयत इत्याहुः । तथा न वदति न शृणोति न मनुते न स्ए्शति न विजानातीत्याहुः। तदोपटेष्यते देवतानिष्त्तिः कर- णानां च हृदय एकीभावः । तत हृदय उपसंहृतेषु करणेषु योऽन्तम्या-

[भ

तथेति । उक्तेऽथं वाक्यं पातयति । तदेतदाहेति । पराङ्‌ पयंववेत इवि रूपव मुल्यं चाक्षुषस्य विवक्षितमिति शेषः ॥ १॥

तर्हिं मोकत्रोपसंहवं चक्षरत्यन्ामावीभूतमित्याशङ्कव्याऽऽह । एकीति । उक्तेऽर्ं छोकपपिदधि दशयति । तदेति । चक्षुषि दर्शितं न्यायं प्रणिऽतिदिशवि । तथेति । यथा चक्षुवर्वाया निवृत्तौ लिङ्खातना चक्षुरेकीमवति वथा घ्राणदेवतां शस्व प्राणानुग्रह- निवृत्तिद्रेणारिदेवतयेकये छिङ्कात्मना घ्राणमेकीमवतीदयथेः। ततिवृर्यपक्षया वरूणारि- देवतया जिद्वायामनुग्रहनिवृततौ जिह्वाया लिङ्गातमनैक्यव्यपक्षयेल्थैः। तत्तदनुयाहकरेव- तांशस्य तत्र तजानुग्रहनिवृत्या तत्तदंिदेवताप्ापतौ तत्तत्करणस्य लिद्धत्मनैकंयं भववी- त्यमिपेत्याऽऽह । तथेति । मरणदशायां ङपादिदशेनराहित्यमथद्र यसाधकमित्याह । तदेति । वस्य दै वस्येत्य। ६ वाक्यमुपादत्ते । तत्रेति । मृमूषवस्था सप्तम्यपैः।

१. ङ. राक | ग. "एव । २. "रभ्यते। ३४. बनर् भ. राव" |. न, इ, न्तयांनि | ५ कज, इ, "तायां जि | ।

दषे बद्नणद ।४] आनन्दगिरिङ्तदीकालवखितशा करभाष्यसयेता। ६१७

स्तस्य ००. हृदयस्याग्रं प्रयतते तेन प्रद्योतेनैष आसा निष्कामति चो वा

(णी १ भि मका "1

पारः स कथ्यते । तस्य हैतस्य प्रकृतस्य हृदयस्य हद यच््ठद्रस्येत्पेतस्‌ । अग्रं नाडीयुखं निगेमनद्वारं प्र्योतते स्वप्रकार इव स्वेन भाषा तेजो- भात्रादानकृतेन स्वेनेव ज्योतिषा ऽऽ त्मनेव च । तेनाऽ ऽत्मम्धोतिषा प्रचो- तेन इदयाग्रेगेष आत्मा विज्ञानमयो लि्गोपाधिरनिगंच्छति निष्करामति। तथाऽ ऽथवेणे ““कस्मि्वहयुत्करान्त उत्क्रान्तो भविष्यामि कस्मिन्वा भरविष्ठिते प्रतिष्ठास्यामीति स प्राणमद्रजत'' इति । त्र चाऽऽ त्मचेतन्यज्योतिः सवंदाऽभिव्यक्ततरम्‌ । तदुषपाधिद्वारा वात्मनि जन्- मरणगमर्नागमनादिस्वं विक्रियारक्षणः व्यवहारः । तदात्मकं हि द्राद- शविधं करणं बुद्ध चादि तत्छ्तरे तज्ीवनं सोऽन्तरात्मा जगतस्तस्थु- षश्च । तेन प्रोतेन हृदयाग्रप्रकाशेन निष्क्रममाणः केन मार्गेण निष्क्र- मतीति । उच्यते । चेष्टो गा । आदिस्यरोकपाप्रि निपतत ज्ञानं कमं वा

~=. 8. ए 717. 7 ए त 77 ए र) |

केनायं पोतो भववीत्यपेक्षायापाह । स्वप्रति । यथा स्वप्रकलि स्वेन भाषा खन ज्योतिषा प्रह्ठपिवीति व्याख्यातं तथाऽत्रापि तेजोमात्राणां यद्रादानं तच्छतेन वाय- नाङूपेण पराप्यफरविषयनुद्धिवृत्तिङपेण स्वेन मासा खेन चाऽऽत्मेना चैतन्यन्योतिषा हृदयाग्रपद्योतनप्ित्ययेः । तस्याधेक्रियां द्क्ञेयति । तेनेति । जिति लिद्दाराऽऽ- त्मनो निगमनं परिज्ञायते तचरा ऽऽह | तथेति । यारि मरणकले केजोमात्रादानं न तर सदा लिङ्खोपापिरासत्याशङकचाऽऽह । तन्न चैति । सक्तम्य। शङ्गमुर्यपे । सवैदेवि लिङ्गसत्तादशोकरिः । जआल्मोपाधिममे लिङ्गे किं परपाणमित्याशद्नयाऽऽत्मनि करस्य सम्यवहारदरनपित्याह्‌ । तदुपा्धीति । चक्षुरादि प्रभिद्धिरपि प्रमाणाभिलयाद । तदा- त्मकं हीति। एकादसषतिषं करणपत्यभ्युपगम।त्कत। द्वादशप्रिषलमियाशञङकच विशि नष्टि । बद्धश्यादीति। वायुर गौतम तत्मजम्‌” इयादिश्रुविरि वथाक्तं लिङग परमाणमि- त्याह । तत्सूत्रमिति । जगरो जवनमपि तत्र मानभित्यरार । त्जौवनमिति । "एष सवैमृतान्तरात्मा' इवि श्रतिरपि यथोक्तं छिदकं सतरयतीत्याह | साऽन्तरात्मति। शिजि. परपिरात्मनो यथेक्तपकारोन मरणकाले हद यानिष्कमण भां प्शपृव्कपृत्तसाक्वेन।-

दिश्यति । तेनेत्पादिना । वक्ष वेति विकल्प निमित्तं सचत | आदित्धति | ` १ क.ग. शुभो वा| २क.गर्ध्‌. चक. त. क्ष. ह. उ पालश्र। ६ च. ४.६. दम ह्या । ४ च. छ. "नादि" । ५ क. छ. ज. चक्षुषा । ६ व. ट. यानो । ७ क. ५.५. भ,

सवै" । ८ क. चक्चुषे । १७८

॥, #8 ष

६१८ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ बिवथाभ्याये

प्रो वाऽन्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्यस्तमुक्रामन्तं प्राणोऽ- नत्करामति प्राणमनूत्रामन्त* सव प्राणा अनूत्रा- मन्ति सविज्ञानो भवति सविन्नानमेवान्ववक्रामति।

यदि स्यात्‌ । पर्भो वा ब्रह्मरोकपाप्रिनिमित्ते चेत्‌ । अन्येभ्यो वा शरीरदेशेम्पः शरीरावयवेभ्या यथाकमं यथाश्चतम्‌। तं विन्ञानात्मानमु- त्क्रामन्तं परलोकाय प्रस्थितं परलोकायोदूतोकूतमित्प्थः । पाणः सवांधिकारिस्थानीयो र्न इवान॒त्कामति । तं च प्राणमनृत्करामन्तं वागादयः सर्वे प्राणा अनूत्क्रामन्ति । यथाप्रधानान्बाचिषूपासेयं न तु क्रमेण सार्थवद्रमनमिंह विवक्षितम्‌ । तदैष आत्मा विज्ञानो भवति स्वप्र इव विशेषविज्ञानवान्भवति कमेवशाम्न स्वतन्नः । स्वातच्येण हि सवि- ज्ञानत्पे सवः कृत्यः स्यात्‌। नेव तु तद्भ्यते । धत एवा ऽऽह व्यासः (सदा तद्भावभावितः" "हति। कमेगां तद्धाव्पमानेनान्तःकरणवृतिविशेषा- नितवासनात्मकविश्चेषविज्नानेन सर्वो छोक एतसिमिन्काङे सविन्नानो भवति । सविज्ञानमेव च गन्तव्यमन्वयक्रामत्यनुगच्छति विशेषविन्नानो-

[री ~~ ----~=--*-~ "~~~ क)

मधं वेवि विकल्पे हेतुमाह । ब्रह्मलोकेति । वत्याधिनिमिततं चेभ्तानं क्यैवा स्यादिति पृवेण सबन्धः | देहावयवन्तरेभ्यो तिष्करमणे नियामकमाह । यथेति। कथं परलोकाय प्रस्थिवमित्युच्यते प्राणगमनाषीनत्वाद्वज्ञानात्मगमनस्येयाङ्श्याऽऽह । पररोकायेत्ति । ननु जीवस्य पाणाद्रैतादात्म्ये संवि कथमनुशब्देन कमो विवक्ष्यते व ्ाऽऽह । यथाप्रधनति । परानमनतिक्रम्य हीयमन्वास्यानेच्छा । तथा च जवदेः परापन्यामिपयेणानुशब्दपयेगो न क्रमामिप्रायेण देशकारमेदामावारित्यधेः। साये समूहे व्यक्तिषु क्रमेण गमनं दश्यते न वथा पाणादिष्विति व्यतिरेकः । यदुक्त हृदया्रपद्योवनं तत्स विज्ञानश्रुला प्रकटयति । तदेति । कमैवशा६िति विशेषणं साष- यति । नेति । विपक्षे दोषमाह । स्वातग्रयेणेति । इ्टपरत्तिमाराङ् चाऽऽह । नेवेति। मम॒षोरलावशये मानमाह । अते एवेति । कमेवशादुक्तं सविज्ञानत्वमुपसंहरवि। कम- णेति । अन्तःकरणस्य वृत्तिविशेषो भाविदेहव्रिषयस्तदराभ्िवं वदप यदासनात्मकं विशै- षृ वज्ञानं तेनेवि यावत्‌ । त्रियमाणस्य सविज्ञानत्वे सत्योिद्धमथमाह । सविन्नान- भवेति । गन्तव्यस्य सविज्ञानत्वं विज्ञानाश्रयत्वपिलाशङ्चच परिशिनष्टि । विशेषेति ।

१ क. "तमिति तं । २ क. ध. छ. ज. "तङ" । ज. 'ताकूतिभि" । ३ 8. "मह्य वि । डच. ठ, बनते । ५ १. ग. "गाडनूद्धा' ।

अतु आद्गणम्‌ ।४] भानन्दगिरि$तटीकातंवङितक्षाकरभाष्यसमेता। ६१९९. तं विधाकर्मणी

द्वासितमेवेत्पथं; । वस्मात्तत्काे स्वातन्त्यार्थं योगधर्पानुसेवनं परिष ख्यानाभ्पासश्च विशिष्टपुण्योप्यश्च श्रदधानेः परङोकार्थिमिरपमतैः कतव्य इति । सवंशाघ्राणां पज्ञतो विधेपोऽथौ दुश्वरिताश्ोपरमणम्‌ । न हि तत्काडे शक्ष्यते किचित्संपादयितुम्‌ । कमणा नीपमानस्प स्वातन्कपाभावात्‌ । पुण्यो वै पुण्येन कर्मणा मवति पापः पपनेच्युक्तप्‌। एतस्य इनथस्योपशमोपाय विधानाय सर्वशाछ्लोपनिषदः प्ताः । न हि तद्विहितोपायानुसेवनं मुक्त्वाऽऽत्यन्तिकोऽस्यानर्थस्योपशमोषपा- योऽस्ति । सस्मादत्रेवोपनिषद्विहितोपापे यलपरेभेवितव्यमित्येष भकरणायः | शकटवत्संभृतसभार उत्सेजेन्यातीत्पुक्तं कि पुनस्तस्य परखोकाय प्रत्तस्य पथ्यदनं शाकटिकसभारस्थानीपं गला वा पर- शोकं यद्ुङ्क शरीरा थारम्भकं च यत्तत्किमिति । उच्यते । ते परणो- छाप गच्छन्तमात्मानं विद्याकर्मणी विथाच कमे च विच्ाकर्मगी

प्रागेवोत््रान्वेः सविज्ञानत्ववादिश्रतेस्वात्पयेमाह । तस्मादिति । परुषस्य कमौ- नुसारितवे वच्छन्दरायः। योगश्चिततवृत्तितिरोषः। वस्य पमौ यमनियमपमृतयः। वेषा- मनुसेवनं पुनः पूनराववंनम्‌ । परिसश्यानाभ्यसो योगानुष्ठानम्‌ । कठम्य हति पर- वश्रवेरविभेयोऽथे इवि शेषः । फिच पुण्योपचयकर्तन्यताङ्पेऽपं सवेमेव ॒विषिकाण्डं पयेवसितमिच्याह्‌ । स्वंशान्नागामिति । सवेस्मादागामिदुश्चरित।दुपरमणं कतेव्यमि- त्य सिमल निषेवशाल्लमपि पयेव्िवपित्याह । दुश्चरिताशेति । ननु पव यथेष्टे कत्वा मरणकाले सवैमेवत्सपादध्यियवे नेत्याह । न हीति । कमणा नीवमनते मानमाह । पुण्य इति । वर्ह पृण्योपचयादरेव ययोक्तानषंनिवृततेन्ययं॑व्रचज्ञानमि- त्याशङ्कश्वाऽऽहई । एतस्येति । उपशमोपायस्वच्वज्ञानं तस्य विषानें पकाशनं वदथ पिवि यावत्‌ | देवताध्यानादनथौ नि्वपिष्यते कि वखन्तानेनेत्याशङ्कग्याऽऽह । नं हीति । वद्विदिवेवि पच्छब्देन प्ररवाः स्वेशाखेपनिषदो रष्व-पे । वियान्वरणानथ- ध्वंसासिद्धौ एठिवमाह । तस्मादिति । ज्ञापिवः सर्विज्ञानवाक्थनेवि शेषः । वृतम- न्य प्रश्नपूषकमुर्तरवाक्यमवताये व्याचष्टे । शकटव दित्यादिना । विहिता विद्या ध्यान।तमका | प्रतिषिद्धा नम्रह्लदशेनादिषूपा । आव्रेदिता पटारिपरिपय। | अपति. षिद्धा पयि पविततृणादिविषरया । विदिव कमे यागादि । परविषिद्धं ब्रह्महननादि। भ वहितं गमनादि । अपविषिद्धं नेत्रपह्मविक्षपादिं । विद्याकमेगोरुपभोगप्तागनत्वप-

(वि पि क क 171 ए शि) ~~ ~ ज्म णि | 1 । 8

9 उ.्यवं प्र। ३क. ग. घ्‌. इ.च.छ.ज.क,2."जयाती ३६. जरो व" ४ पल.गन तद्‌ द)

६२० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [चतुधोध्याये समन्वारभेते पूरवपरज्ना च ॥ २॥

विचा सवप्रकारा विहिता प्रतिषिद्धा चाविहिताऽ प्रतिषिद्धा च । तथा कमे विहितं प्रतिषिद्ध चाविहितमपरतिषिद्धं च समन्वारमेते सम्थगन्वारमेते अन्वारमेते अनुगच्छतः पूवयन्ना च पुवानुभूतविषया पर्न पएरवेपन्नाऽ- तीतकमेफरानुभववासनेत्यथः । सा चवं वासनाऽपुवंकमांरम्भे कमेविपाके चाद्ं भवति । तेनासावप्यन्वारभते । न हि तया वासनया विना कमं कुँ फलं चोपभोक्त शक्यते । न ॒हनभ्स्ते विषये कोश- लमिन्द्रिपाणां भवति । पवानुभववासमाप्रदृत्तानां त्विन्द्रियाणापिहाभ्या- समन्तरेण कोशलरमुपपद्यते। हर्यते च केषां वित्काधूविक्रियाष् चित्र कमोदिरक्षणासु विनेवेहाभ्पाेन जन्मत एव कोशं कापविदत्यन्त- सोकययुक्तास्वप्यकाशर केषांचित्‌ । तथा विषयोपभागेषु स्वभावत एव केर्षाचित्कीशराकौशरे द रयेते। तज्चेतत्सवं पूरवंपजञोदवानुद्धवनिमि- त्तम्‌ | तेने पुवपज्ञया विना कमणि वा एरोपभोगे वा न कस्यचित्प- वृत्तिरूपपच्यते । तस्मादेतच्रय शाकटिकसभारस्थानीयं पररोकपथ्यदनं विचाकमपूवेपन्नाख्यम्‌ । यस्माद्विचाकमेणी पर्वपनज्ना च देहान्तरपरतिष- स्युपभोगसाधनं तस्माद्विचाकममांदि शभमेव समाचरेचयेष्टदेहसंयोगोप- भोगौ स्थातापिति प्रकरणाथेः॥ ५॥

कान न = = ~ नाः = ~ = = = ---------~~ ~ ~> =

मिद्धेरन्वारम्भेऽमि किमित्यन्वारमते वासनेल्याशङ््याऽऽह । सा चेति । अपृवेकमार- म्भादव्ह्ं पूद्रेवासनेयत्र हेतुमाह । न हीति। उक्तमेव हैतुमुपपादयति। न हीस्पादिना । इन्द्रियाणां विषयेषु कौशलमनुष्टाने प्रयोजकं वच्च फएलोपमोगे हेतुः । न चान्तरेणाम्यासमिन्द्ियाणां विषयेषु कोशं संमववि । तस्माद्नुष्ठानाद्यभ्यापसतापीन- पिस्ययेः | तथाऽपि कथ पुवैवासना कमौनुष्ठानादावङ्गमिलयाशङ्ाऽऽह । पूर्वानुभ- वेति । तन्न लोकानुभवं प्रमाणयति । हश्यते चेति । चित्रकमदीत्यादिशब्देन परासादनिमौगादि रहते । पूतरैवासनोद्धवठते कायंमुक्त्वा तदमाक्वं कायेमाह । काष्ुवचिदिति । रज्जुनिमौणादिप्विति यावत । ततरैवोदाहरणपोलभ्यमाह । तथेति। तत्र हैत्वन्तरमाशङ्न्य परिहरति । तच्चेति । कमानुष्टानाद्‌। पूेप्रज्ञया हंतुत्वमुपस- हरवि । तेनेति । समन्वारम्भवचनाय निगमयति । तस्मादिति । वस्यैव तात्या५- माह । यस्मादिति ॥ २॥

भन जथ कोक => =¬ = ।

१्‌.ङ्‌.ज क्ष.अन्‌ । २, ध. ज नुभवति | ३. द. ज. इ. जाऽ ।४६््‌. च, मवा" । ५ ष. तेनेह पृ" |

चतुथं बद्नणम्‌।४] आनन्दगिरिकृतदीकादैवकितशांकरभाष्यसमेता। ६२१

एवं वियादिक्षभारसंश्षतो देहान्तरं प्रतिपचमानो भुक्ता पुर्वं देहं पक्नीव इृ्तान्तरं देहान्तरं प्रतिपथते । अथ वा ऽऽतिवाहिकेन शरीरा- न्तरेण कर्मफर्जन्मदेशं नीयते । िंचानस्थस्यैव सवैगतानां करणानां इृत्तिलाभो भवत्याहोस्विच्छरीर स्थस्य सकुचितानि करणानि यतस्य मिजघरपदीपपकाशवत्सर्व॑तो व्याप्य पुरन्दहान्तरारम्भे सकोचमुपग- च्छन्ति । किंच मनोमात्रं. वैशेषिकसमय इव देहान्तरारम्भदेशं परति गच्छति किंवा करू्पनान्तरमेव वेदान्तक्षमय इति । उच्यते । “त एते सवे एव समा सर्वेऽनन्ताः” इति श्रुतेः सर्वात्पङ्ानि तावत्कश्णानि । सर्गात्मकपाणसंश्नरयाञ्च । तेषामाध्यातिकाधिभोतिकपरिच्छेदः पाणि- कमज्ञानभावनानिमित्तः । भतस्तद्वशारस्वभावतः सवंगतानामनन्ता- नामपि प्राणानां कमेज्नानवासननुषपेणेव देहान्तरारम्भवशात्याणानां ठृत्तिः सकुचेति विकप्तति च । तथाचोक्तम्‌ “समः शषिणा समो मश्ञकेन समो नागेन सम एमिच्रिमिखकेः समोऽनेन सवम" इति । तथा चेदं

तुणजलायुकावाङ्यमवतारायितुं वृत्तमनू्य वारिविवादरान्दशेयन्नादौ दिगम्बरमत- माह्‌ | एवमित्यादिना । देवतावदिमतमाह्‌। अथ वेति । देवा येन शरीरेण विशिष्ट जवं प्रकरं नयाति तदातिवाहिकं डरीरान्तरं उनेषि यवत्‌ | सांल्यादिपरतमाह्‌ | किंचेति । सिद्धान्तं म॒चयति । आहोस्विदिति । रेशेतरिकादिपक्षमाह । किंचेति । न्यूनत्वनिवृच्ययमाह । किंवा कर्पनान्तरमिति । वत्र सिद्धान्तस्य प्रामाणिकलेनो- पादेयत्वं वदन्कल्पनान्वराणापप्रामाणिकत्वेन लयास्यतमभिपत्यऽ5ह । उच्यत इति । तेषां प्वेोत्मकत्वे हेत्वन्तरमाह । सर्वात्मकेति । कथं तरदं करणानां परिच्छिन्नत्वषी- रित्याशङ्न्याऽऽह । तेषापिति । आपिरतरिकेन रूपणोपरिच्छिन्नानापभपि करणाना- माध्यात्पिकादिरूपेण परिच्छि्नतेति स्थिते फठितमाह । अत इति । तदशाद्दाह- तश्रविवशादिलेतत्‌ । सभावती देवतालङूपानुपरेणति यावत । कभज्ञानत्राप्ननानु- रूपेणेत्यत्र भेक्त्‌।रति शेषः । उभयत्र मबन्वाये प्राणानामिति द्विरुक्तम्‌ । वषं वृचिरको

चादौ प्रमाणमाह । तथा चैति । परिच्छिन्नापरिच्छन्नणणोपासने गुणदोपशवकीतेनमपि प्ाणसंकोचव्रिकामयोः सुचकभिल्याह । तथा चेदमिति । अविर विकन सेपेण प्तैगवाना- मपि करणानामाध्यालिकरविभाविककपण पररिच्छि्नखात्तत्परृ तस्य गमनं सिध्यदीवि

क~ भ => ० = ~ ~

१६. इ, ज. किमेवं । 3. करिव त्ख। द. पिता तत्र क. सन्य. छ. किवि।इत्र'। ३क. ख. ग. द. च. ज. घ. द, फिवा। “ इ."नारू क. च. ठ. च इ..स्पेमै। ६ इ. दं समः । ७ क.ट. पितरिति। < ल. करिवेति। ९ ण. वान्ते । १० भ.पेन रेगताना" ११. ष. ण, नमोवः । क" १२क. न. घ, न. द, गरनारू १२३ ण. ग्वेगपरिच्ठिक्नानाः १४१, कदि ।

=> =-= यन भ

६२३ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [करुपान्याये

तद्यथा तृणजलायुका तृणस्यान्तं गत्वाऽन्यमा- करममाक्रम्याऽऽत्मानमुषसभ हरत्येवमेवायमा- तमद शरीरं निहत्याविद्यां गमयित्वाऽन्यमा- क्रममाक्रम्याऽऽत्मानमुपम श हरति ॥ ३ ॥

वचनमनुकरम्‌"*स पो हैताननन्तानुषास्ते""इत्यादि “तं यथा यथोपासते"” इति च । तत्र वा्तना परवपन्नाख्या विधाकर्म॑तन्रा जर्कावत्संततेव स्वप्रकाट इव कमंकृतं देहारेहान्तरमारभते हृदयस्येव पुनर्दहान्तेरारम्भे देहान्तरं पूर्वाश्रयं विमुञ्चतीत्येतसिमिशर्थं दृष्टान्त उपादीयते । तत्तत देहान्तरसंयार इदं निदशेनम्‌ । पथा येन प्रकारेण वृणजरयुका तृणजज्का वृणस्पान्तमवसानं गत्वा प्राप्यान्यं तृणान्तरमाक्रममाक्र- म्यत इत्याक्रमस्तमाक्रममाक्रम्पाऽऽधित्याऽऽत्मानमात्मनः पवविपव- मुपसंहरत्यन्त्यावयवस्थाने । एषमेवायमात्मा यः प्रकृतः संसारीदं शरीरं र्वोपात्तं निहत्य स्वग्नं परतिपि्छरिव पतयित्वाऽविचां गमयित्वाऽचे- तनं कत्वा स्वात्मोपसंहारेणान्यमाक्रमं बुणान्तरमिव वृणजलूका शरी- रान्तर्‌ं गहीत्वा प्रसारित्तया वास्नयाऽऽत्मानमपसंहरति । तत्राऽऽत्म- भावमारभते यथा स्वप्रे देहान्तरमारभते स्व॑प्रदेहान्तरस्थ इव शरीररम्भ- देश आरभ्यमाणे देहे जङ्घे स्थावरे वा । तत्न च कमेवशात्करणानि

सिद्धान्वो दर्िवः। इदानीं वृणनछायुकाद्टान्वादेहान्वरं एदीतवा पूरदेहं मु ्लयात्मेदि स्यूढदेहविशिषटस्येव परलोकगमनमिवि पौराणिकपक्रेयां प्रत्याख्यातुं द्टन्ववा- कयस्य वा्येमाह । तत्रेत्यादिना । देदनिगैमनास्ागवस्था सप्तम्यथः । तेदेव यथोक्ता वासना हृदयस्था विचाकमेनिित्तं भाविदेहं स्पृशति जिवोऽपि वत्रामिमानं करोवि पुनश्च पूपरैदेहं यजवि यथा स्वप्रे देवोऽहमिद्यमिमन्यमानो देदहान्वरस्य र्व भवति वधोत्करान्तावपि तस्मान्न पूरेदेहविशिषटस्यैव परलोकगमनमिदयपैः । खाप्म- १संहरो देहे पृेसिन्नात्मामिमानत्यागः । परारितया वासनया श्षरारान्परं गरदीतैवि संबन्धः । उपसंहारस्य स्वकूपमाई । तत्रेति । सठम्यथे विवृणोवि । आरभ्यमाण इति । भारम्पे देहान्वरे सूक््पशस्यामिग्यक्तिपाह । तत्र चेति । कमेग्रहणं वियापू-

१ कग. च.छ.न्तरं। रघ, इर्य तथा द ३ प.जनमस्याग्प.ङच. द.्न्याव|

५ग.च. (स्थ । ९ द °तेदेदान्तरितख्. 1७ प, ज. स्वप्रन्तराप्म्म इ।८६्‌, ज. "त्मा 6, ट. तदेवे । घ. तदेवं । १०६. भ. “निमितं ना ३११. एष।

अतुपे ब्रह्मणम्‌ । ४] भानन्दमिरिकतरीकासंव कितक्षांकरभाष्वसयेदा। ६२४

तदथा पेशस्कारी पेशसो मात्रामपादायान्य- नृवतरं कल्याणतर^ सूपं तनुत एवमेवायमा- तमेद्« शरीरं निहत्याविद्यां गमपित्वाऽम्य-

रुब्धडृत्तीनि संहन्यन्ते । बाह्नं च कुशमृत्तिकास्थानीयं शरीर मारभ्यते। तत्न च करणव्यहमपेक्ष्य वागाद्यनुग्रहायागन्यादिदेवताः पश्यन्ते । एष देहान्तरारम्भविधिः ॥ ३॥

तन देहान्तरारम्भे नित्थोपात्तमेवापादानयुपग्रचोपप्रच देहान्तरमा- रभत आहोस्विदपुवेमेव पुनः पुनरादत्त इति । अत्राच्यते दष्रान्तस्तत्त- तेतस्मिनर्थ । यथा पेशस्कारी पेशः वणं तत्करोतीति पेशस्कारी वणकारः पेशः दएुव्ण स्य माजामपादयापन्छिच गहीत्वाऽन्पत्पुषें स्माद्रचनाविशेषान्नवतरममिनवतरं कल्याणत्कल्याणतरं श्प तनुते निर्पिनोति । एवमेवायमात्मेत्यादि पयंवत्‌ । नित्योपात्तान्येव एरषित्या- दीन्पाकाशान्तानि पञ्च मतानि यानिद्रे वाव ब्रह्मणो पे इति चतुर्थ व्याख्यातानि पेशःस्थानींयानि तान्पेवोपग्रचोपग्रचान्यदन्यन्च देहान्तरं

~~ ~~ ~ ~ ~~~ ~-- = ककाक् - -- =

वैप्ञयोरूपलक्षणम्‌ । नन लिङ्गे हबलदिवाथक्रियापिद्धो कतं स्थलशररणेयाशङ्य तद्यतिरकणतरस्याथेक्रिय।कारितवं नास्तीति मत्वाऽऽह । बाह चेति । भारन्वे द९- दये करणेषु देवतानामनुप्राहकवेनावस्यानं द शेयति । तनेति । स्थो देदः मक्तम्थः। करणव्युहस्तेषामभिग्यक्तेः ॥ ३ ॥

पेशस्कारिवाक्यम्यवत्यामज्शङ्कामाह । तत्रेति । मसारिणो हि प्रकृते दहान्तरा- रम्भ किमुपादानप्स्तिकिवा नास्ति नास्ति चन्न मा्ररूपं कायं पिध्येत। अस्ति चेत्तत्कि भृतपश्वकयुतान्यत्‌ । आयेऽपि वन्नित्योपात्तमव पृ्पूररदहोपमरदेनान्यमन्यं देह पारमते रिवाऽन्यदन्यद्तपञ्चकमन्यमन्ये देहं जनयति । नाऽऽच्ः । मूवपथकम्य तत्तदेहोषा- दानतवे मायायाः सवैकारणव्वम्वीकारविरोवात । न द्वितीयां मेतपथकातत्तारपि कार- णान्वरस्य मृग्यत्वात्तस्यव रहन्वरकारणलममवान्नेतरा^रेहस्य पाभातिकव्वर्पामिद्नि- विरोधादिति मावः। उत्तरं ब्ाङ्यमत्तरत्वेनाऽऽदृत्ते। अत्रति। तच्छल्दायमपेक्िवं पूरय- जनाह्‌ । दृष्टान्त ईति । अरिष्टं भागमादाय व्याचष्ट । यथेत्यादिना किं पुनरपाद्रान- मेतावता देहान्वरारम्मऽभ्युपगतं भवति व्र ऽऽई । नित्पोपात्तानीति । शरीश्रयार म्मका्णीति होधः। तेपायमयारम्मकसेन यत।पर्वतव्राद्मणे पम्ननतं दशयति । पानीति।

) च. छ, शभवानवण । ९८. क्षणनम्‌ ।

६०४ हदारण्यकोपनिषत्‌ [कनुधोध्याये त्रवतरं कल्याणतरर् सपं इर्ते पन्यं वा गान्धवै वा देवं वा प्राजापत्यं वा ब्राह्यं वाऽ

येषां व मूतानाम्‌॥ ¢ ॥ स वा अयमात्मा ब्रह्म विज्ञानमयो मनोमयः प्राणमयश्चकुर्मयः श्रोत्रमयः

नवतरं कल्याणतरं शृपं संस्थानविशेष देहान्तरमित्यथः। कुरुते पितयं वा पितुभ्यो हितं पित्रखोकोपभोगयोग्यमित्यथेः । गान्धर्वे गन्धर्वाणा- भुपभोगयोग्यं तथा देवानां देव प्रजापतेः प्राजापत्य ब्रह्मण इदं ब्राप्मं वा । यथाकमं यथाश्रुतमन्येषां वा भूतानां सन्धि शरीरान्तरं कुरुत इत्यमिस्तबध्यते ॥ ४॥

येऽस्य बन्धनपेज्नका उपाधिमता येः सयुक्तस्तन्मयोऽयमिति विभ।- व्यते ते पदाथाः पुञ्ञीकत्येहेकन प्रतिनिर्दिरयन्ते। स वा अयं य एव तसरर- त्यात्मा ब्रह्मेव पर एव योऽशनाया्यतीतो विज्ञानमयो विज्धानं बुद्धि- स्तनोपलक्ष्पमाणस्तन्परयः । कतम आत्मेति योऽय विज्ञानमयः पणे ष्विति ह्ुक्तम्‌। विज्ञानमयो विज्ञानप्रायो यस्मात्तद्धमेत्वमस्य विभाव्यते ध्यायती छेखायतीषेति । तथा मनोमयो मनःसंनिकषान्मनोमयः। तथा प्राणमयः प्राणः पञ्चदृत्तिस्तन्मयो येन चेतनश्चरतीव र्यते । तथा चक्षुमयो ृपदशंनकारे । एवं श्रोत्रमयः शब्दश्रषणकारे । एवं

~~~ --- ~~~ ~~ ~ [1

देह विकल्पे नियामकमाह । पथाकर्मेति ॥ ४ ॥

शरीरारम्मे मायात्मकमूतपञ्चकमुपादानमिवि वदता मूतव्रेयवानामपि सहेव गमन. मित्युक्तम्‌ । इदानीं स वा भयमात्येल्यादेस्वात्पयमाह । येऽस्येति । वनेवोपाषिम्‌- तान्पदाथान्विक्िनषटि । पेरिति । ननु पृतरैमप्येषे पदाथ दशिता किं पुनस्वत्पदृश्चै- नेनेयाशङ्न्याऽऽह । पुञ्जीकृत्येति । स वा अयमास्या ब्रह्ति मागं व्याकु त्मनो ब्रदमकयं वास्तं वृत्तं दृशंयति । स वा इति । वस्थैवावास्ववं पगुपन्यस्यवि । विज्ञानमय इत्यादिना। ज्योतिनोश्षणेऽपि व्याख्यातं विज्ञानमयत्वमिव्याह । कतम इति । कस्मिन्नथ मयट्‌ प्रयुज्यते तत्राऽऽहं । विज्ञानेति । उक्तं मयडथ हेतुमाह । यस्मादिति । बुद्धचैक्याध्यासाततद्धभेस्य कतूत्वादेरात्मनि प्रतीविरियत्र मानमाह | ध्यापतीपेति । मनःसंनिकरषात्तिन द्रशटव्यतया संवन्वादिवि यात्रत्‌ | चक्षु॑यलादे- रपक्षणत्वमङ्कोरत्याऽऽहं । एवमिति । उक्तमनूच सामन्येन मृतमयलमाह्‌ ।

[रिरि न्नव

१. इ, ५ताद्द्‌ प्रा । रध. ज. हिता उ |

चतु ब्राह्मणम्‌ ।४] आनन्दगिरिकृतटीकासंवखितशशांकरभाष्यसमेता। ६९५

एथिवीमय आपोमयो वायुमय आकाश्चमयस्ते- जोमयोऽतेजोमयः काममयोऽकाममयः करोध- मयोऽकोधमयो धर्ममयोऽधर्ममयः सर्वमय-

~ ~~ = ~ ^^ न जानान न> 9 कम, भ्न > > 9 = > „ना

तस्य तस्पेन्द्रिपस्य व्यापारोद्धवे तत्तन्मयो भवति । एवं बुद्धिपाणद्वा- रेण चधुरादिकरणमयः सन्शरीरारम्भकपुथित्यादिभूतमयो भपति । तत्र पार्थिवरीरारम्मे परथिर्वामयो भवति । तथा वरूणादिरोकेष्वाप्यशरीः रारम्भ आपोमयो भवति । तथा वायत्यशरीरारम्भे वायुमयो भवति। तथाऽऽकाशरीरारम्भ आकशमयो भवति । एवमेतानि तेजसानि देवशरीराणि । तेष्वारभ्पमाणेषु तैन्पपस्ते- जोगरयो भवति । अतो त्यतिरिक्तानि पन्वादिशर्यतणि नरंकपरेतादिशर्यीर्णाणं चतिजोमपानि तान्यपेक्ष्य ऽऽहतेजोपय इति । एवं कायंकरणक्षंधातमयः सन्नात्मा प्राप्व्यं वस्त्वन्तरं परयन्निदं मया प्राप्ठेपदो मया प्राप्व्यमित्येवे विपरीतप्रत्ययस्तदमिरषः काममयो भवति । तस्मिन्कामे दपि परयतस्तद्विषयामि साषपङम चित्तं प्रसननम- कलुषं शान्तं भवति तन्मयोऽक्राममयः। एं तस्मिन्हते कमे केनचित्छ कामः क्रोधत्वेन परिणमते तंन तन्मयो भरवेन्क्रोधमयः। ष क्रोधः केनचिदुपायेन निवतिंतो यदा भवति तदा प्रसन्नमनाकुरं वित्तं सदक्रोध उच्यते तेन तन्मयः | एवं कामक्राधाभ्पामकामक्रधार्म्या च तन्मयो मृचा धममयोऽयममयथ्च मवति । न हि कमक्रोधादिमिरविना धमादिप्ृत्िरपपचते- “यद्यद्धि कुरूते कम तत्तत्कामस्य चे्रितम्‌"'

इति स्मरणात्‌ । ध्मेमयोऽधमपयश्च मेला सवमथा मवति । समस्तं

धर्माधर्मयोः कायं यावनिकाचन्याक्रतं तत्सवं धमाधमयाः फन तत्पतिपद्य-

एवं बुद्धीति । भूनमयलव सन्य्रान्नरपरशपमाह । ततत्वादना । न चऽ ऽकिषर-

माण्वमावाद्‌ काशस्य शदीरानारम्भकतं श्तिपा गम्मा (क वानम्युषगमारेयमेषे-

व्याऽऽह्‌। तथाऽऽकाशेति। कथ पनि ग्रत कामाद्पिमल्त प {मुल्यं तज[ऽऽइ।

न हीति । कथं वभारिमयतं यमयते कारणनिद्याशद्रनाऽञद । समस्तमिति ।

१च्‌. <. द्रवश्रयतः । २ कफ, ततन्म १५. च. ६. + 4" ४4१. ग. छ. ष, णि

वाङ्ञे। ५. ग. ध. प्रातं । ५ ग. ५, ज, स्तव्यः, ७ तरनव । ८ वन्जेन्द. वरति क्रापः ९७ 9

६२६ ्रहदारण्यकोपनिषत्‌ [चतुोष्ाये

स्तद्यदेतदिदंमथोऽदोमय इति यथाकारी यथाचारी तथा मवति साधुकारी साधर्मवति पापकारी पापो भवति पण्यः पुण्येन कमणा भवति पापः पापेन ।

मानस्तन्मयो भवति । किं बहुना तदेतत्सिद्धमस्य यदयमिदेमयो गरद्माणविषयादिमयस्तस्मादयमदोमयः । अद इति प्रोप्तं कर्येण एद्वमाणेन निर्दिरयते । अनन्तां ह्न्तःकरणे भावनाविशेषाः । नैव ते विशेषतो निदं शक्यन्ते । तर्दिमस्तस्मिन्क्षणे कायेतो ऽवगम्पन्त इद- भस्य हृदि वतंतेऽदोऽस्येति । तेन गद्यमाणका्येणेदंमयतया निदि दयते पराक्नाऽन्तःस्थो व्यवहारोऽपमिदानीमदोमय इति । संक्षेपतस्तु थथा कतुं यथा वा चरितुं शीरुमस्य सोऽयं यथाकारी यथाचारी स तथा भवति । करणं नाम नियता क्रिया विधिप्रतिषेधादिगम्या चरणं नामानियतपमिति विशेषः । साधुकारी साधुभेवतीति यथाकारी- र्यस्य विशेषणं पापकारी पापो भवतीति ख पथाचारीत्यस्पं । ताच्छी- श्यप्रत्ययोपादानादत्यन्ततास्पयतैव तन्मयत्वं न तु तत्कममात्रेणेत्याश- डु 55ह पुण्यः पुण्येन कमणा भवति पापः पापेनेति । पुण्यपापकंः मेमानेणेव तन्मयता स्यान्न तु ताच्छील्यमपेक्षते । ताच्छीस्ये तु तन्मयत्वातिशय इत्यय विशेषः । तत्न कामक्रोधादिप्रवेकपुण्यापुण्यका-

= = = “~~ ~ ~~~ ~ न~ ~

तयदेतदविदयदेरयेमाह । किं बहुनेति । विषयः शब्दादिस्ततोऽन्यदपर प्रत्यक्षतो गशष्यमाणमादिशब्दाथेः । इदंमयत्वमदोमयत्वे गमकमित्याह । तस्मा. दिति । विशेषतस्तन्मयत्वोक्ति विना किमिति सराभान्योक्तिरित्याशङ्चाऽऽह । अनन्ता हीति । तदस्विते मानमाह । तस्मिनिति । अवगविपरकारममि- नयति । इदमस्येति । इदंमयत्वमदोमयत्वं चोपसंहरति । तेनेत्यादिना । परोक्षत्वं म्याकतोति । अन्तःस्थ इति । व्यवहितव्रिषयम्यवहार्‌- वानिति यावत्‌ । इदानीमित्यस्मादुपरिष्टादपि तेनेति संबध्यते | परोक्षत्वावस्थेदानी- मित्युक्त । वृतीयया च प्रकृतो म्यवहारो निर्दिश्यते । हापैशब्दः सवेमयत्वापस- हाराथः। विन्ञानमयादरिवाक्याथै संक्षिपति । संप्ेपतस्त्िति । करणचरणयसक्येन पोनरुक्तयमाशङ््याऽऽ६ । करणं नामेति । आदिशब्दः शिशचारसप्रहाथः । वाक्यान्तरे श त्तरसेनोत्यप्य ग्याचषे | ताछस्पित्यादिना । कुत्र वरं वा्छ- श्यमुपयुज्यवे तवराऽऽह । ताच्छीट्ये त्विति । परेपक्षपुपसंहरति। तत्रेत्यादिना ।

~ ~ ~~~ = = ~~ ~~~ ~ ज = नद्ध

9, ज, 8, पपिनेति।२च. द. स्य पिकनेषणम{। ता ३ जनयेत । ४१. ज. "स्यं तु ।

चतुरं बह्मणम्‌।४] भानन्दगिरिकतटीकासंवकितक्ञांकरभाष्यसमेता। ६२७

अथो खल्वाहुः काममय एवायं पुरुष इति प यथाकामो भवति तक्रतर्भवति यक्तर्भवति

[१ 7 7११.

न भ ७ भ 1

रिता प्षवंमयत्वे हेतुः सारस्य कारणं देहादेदान्तरसंयारस्य ब । एत- - त्पयुक्तो छन्यद्न्यदेहान्तरगुपादत्ते । तस्मात्पुण्यापुण्ये सेषारस्य कार. णप्‌ । एतद्विषयो हि विधिप्रतिषेधो । अ शान्नस्य साफरुपमिति । अथो अप्यन्ये बन्धमोप्षकुशलाः खल्वाहुः । सत्यं कामादिपृ॑के पुण्या. पुण्ये शरीरग्रहंणकारणं तथाऽपि कामपयुक्तो हि पुरूषः पुण्यापुण्ये कम्र॑णी उपचिनाति फामगप्रहाणे तु कमं विद्यमानमपि पण्यापुण्थोपचपकरं न भवति । उपचिते अपि पुण्यापुण्ये क्मणी कामशृन्ये एखारम्मके न भवतः । तस्मात्का एव संक्षारस्प पररम्‌ | तथावोक्तमाथवंणे “कामान्यः कामयते मन्यमानः स काममिजांयते तज तन” इति । तस्मात्कापमय एवायं पुरूषो यदन्यमयपत्वं तदकारणं विचमानमपीत्पतोऽवधारथति काममय एवेति । यस्मात्छ च काममयः सन्यादशेन कामेन पथाकामो भवति तत्क्रतुभवति स काम इषदमिखाषमात्रेणाभित्पक्तो यस्मिन्विषये भवति सोऽविहन्यमानः स्फटीभवन्क्रतुत्वमापच्ते । क्रतुनामाध्यवक्षायो

कमेणः संसारकारणत्वमपसंहरति । एतत्पयुक्तो हीति । सस्तारपयोजक कमणि प्रमाण. माइ । एतद्विषयौ हीति । कथं यथोक्तकमेरिषयत्वं विषिनिषेषयोरत्याशङ्चाऽऽ ह । अत्रेति । इतिशब्दः पूवैपक्षसमाघ्यपः | सिद्धान्वमवतार्यति । अथो इति । तंमा- रकारणस्याज्ञानस्य पाधान्येन कामः सहकारीवि स्वसिद्धान्वं समधयपे । पत्यमि- त्यादिना । कामामवेऽपि कर्मणः सयं ्टभिलयाश्चङ्याऽऽह्‌ । कामप्रहाणे त्विति। ननु कामामावेऽपि नित्याचनुष्टानातपुण्यापृण्ये संचीयते तत्राऽऽह । उपर्िते इति। यो दि प्पुस्वगादाननविशयपुरुषाथान्मन्यमानस्वारनव काभयते स॒ वतद्रो- गमम वत्तत्कामसंयुक्तो मवरवीत्यायवंणश्रुवेरयेः । शरुवियुक्कितिद्ध५५ निगमः यति । तस्मादिति । षमीदिमयत्वस्यापि सखाद्ववारणानुपपत्तिमाकशङ्न्ाऽऽह । यदिति । स यथाकामो मववीत्यादि व्याचष्ट । यस्मादित्पाविना ।

~~ जः कान = कृ 99 चका किन न 9 न ~ =

१. छ, द, 'दका*५३६्‌, १, "ति तत्िद्धाः |

६२८ ब॒हदारण्यकोपनिषत्‌ [वतुोध्याये

ततम कुरते यत्कर्म रुते तदभिसंपद्यते ॥ ५ ॥ तदेष शोको भवति । तदेव सक्तः सह कर्मणेति शिङ्गं मनी यत्र निषक्तमस्य ।

निश्चयो यदनन्तरा क्रिया परवतेते। यत्करतुभेवति यादक्षाम कार्येण क्रतुना यथाषपः क्रतुरस्य सोऽयं यत्क्रतुभेवति तस्कमे कुरते । यद्विषयः क्रतुस्तत्फछनिवृत्तये यद्योग्यं कमं तत्कुरुते निवतंयति । यत्कमे कुरुते तदमिसपचते । तदीयं फरममिरंपद्यते । तस्पात्सवेमयत्वेऽस्य संसारित्वे च कामं एव हेतुरिति ॥ ५॥

तत्तस्मिननथं एष शोको मन्रोऽपि भवति । तदेवेति तदेव गच्छति सक्तं आसक्तस्तत्रोदतामिराषः सनित्यथेः । कथमेति । सह कर्मणा यत्कमे फरखासक्तः सन्करोत्तेन कमणा सहैव तदेति तत्फरमेति । किं तद्धिङ्खं मनः । मनःप्रभानत्वाह्चिद्धप्य मना लिङ्गमित्युच्यते । अथ वा रिद््तेऽवगम्यतेऽवगच्छति येन तद्धि तन्मनो यत्र यस्मि निषक्तं निश्चयेन सक्तमुदताभिखाषमस्य स्तारिणः । तद्मिरषो हि तत्कमं कृतवान्‌ । तस्मान्मनो भिष्वशादेवास्य । तेन कमणा तत्फलपरापषिः । तेनेतत्सिद्धं भवति कामो मूर सषसारस्पेति । अत उच्छि- कामस्य विद्यमानान्पपि कर्माणि त्रह्मविदो वर्ध्यप्रसवानि भवन्ति। (पयोप्रकामस्प कृतात्मनश्च इहैव पव प्रविीयन्ति कामाः" इति श्रतेः।

जनः

[० ` शा 1 पीते ~~ ~~~ ~ --~ ~~

1.9)

यस्मादित्यस्य तस्मादिति ग्यवरिपेन सवन्वः । इपिशम्दो ब्राह्मप्तमाप्त्यथेः॥| ५॥ तत्रोपि गन्तव्यफकपरामश्ः । तदेव गन्तव्यं फं विरोषता ज्ञातुं पृच्छति | कि तदिति । प्रतीकमादाय व्याच । रिद्कुगिति । योऽवगच्छति स परमात्रादिषाक्षी येन सा्येण मनसाऽवगम्यते तन्मनो लिङ्गमिति पक्षान्तरमाह । अथवेति । यमान श्वयेन सेस्तारिणां मनः सक्त तत्फलप्रापतिस्तस्यति सवन्धः । वदेवापपादयवि । तदमिराषो दीति। पएवोवायमुपसंहराति । तेनेति । कामस्य सस्ारमूलल्े सत्यति दमथमाह्‌ । अत इति । वन्ध्यपरप्तवतं निष्फलत्वम्‌ । प्रय।्ठकामस्य॒प्राप्तपरमपु- इष्ाथस्येति यावत्‌ | कवात्मनः शद्धबृद वदिवसतखस्येयथः। इहे पि जीवेद्वस्थोक्तिः। कापप्रषानः संप्रति चेत्कमफ़रम।गानन्वरं कामामवान्मक्तिः स्यादित्याशङ्‌्याऽऽह | १ धर ज्‌ ममव्रतमेव । २५.६४. नच्राभ । ३३ त. रप्सत्र । ज्लनपरढ. न पदै । ५ अ, ण, "वदद" ।

चतुर्थं राह्मणम्‌ ।४] भनन्दगिरिक़वटीकासवलितशांकरभाष्यसमेता। ६२९

प्राप्यान्तं कर्मणस्तस्य यक्िवेह करोय- यम्‌ । तस्माहठोकात्पनरैत्यस्मे ोकाय कर्मण इति नु कामयमानो ऽथाकामयमानी

योऽकामो निष्काम आप्रकाम आत्मकामो

~= ~ ----- ज -ाण्नकण

किंच प्राप्यान्तं कमणः प्राप्य भुक्तवाऽन्तमवसानं पावत्कमंणः फरपरि समापिं कृतवेत्यथंः । कस्य कमेणोऽन्तं प्रप्पेत्युच्यते । तस्य पारिक्च कर्मेहास्मिष्ोके करोति निवेतयत्ययं तस्य कमणः फर भुक्लाऽन्तं प्राप्य तस्मा्लोकात्पुनरेत्पागच्छत्पस्मे रोकाय कमंगेऽयं हि रोकः कमप्रधानस्तेनांऽऽह । कमण इति पुनः क्मकरणाय पुनः कमे कृत्वा फखासटवशात्पुनरमुं लोकं यातीत्पेवम्‌ । इति न्वेवं नु कामयमानः संसग्ति । यस्मात्कामयमान एषरेवं संसरत्यथ तस्मादकाम- यमानां न क [चत्छस्रति । एराक्षक्तस्य हि गतिरुक्ता । अकामस्य दहि क्रियानुपपत्तेरकामयमानो मुच्यत एव । कथं पुनरकामयमानो भवति । योऽकामो भवत्यस्तावकामयमानः | कथमकामतेत्युच्यते । यो निष्कामो धस्मानिर्मताः कामाः सोऽयं निष्कामः । कथं कामा निगच्छन्ति । य आप्रकामो भवत्यप्षाः कामा येन सत आप्रकामः | कथमाप्यन्ते कामा आत्पकामत्वेन पस्याऽऽत्पैव नान्यः कामयितत्यो वस्तवन्तरभूतः

शिवेति । इवश्च संतारस्य कायपथानलमास्मेयम्त्थियेः | यव्रदवमानं वावदुक्लेति संबन्धः| उक्तमेव संकषिपति। कम॑ण इति । टत्यवं पारंपथण समरणारते ज्ञानान्न मुक्ति- रिति शषः । पमारपकरणमुपमंदरति । ईति न्विति | अवस्थाद्रयस्य दा्टान्विकं बन्धं परबन्वन ददौयला सृपुप्तष्य दा्ठन्विकं पक्षं वकुमयलयादि वक्यं तत्रायक्ञ ब्दाथेमाइ । यस्मादिति । कामराह्तस्य दपारामव्ं साधयति । फनातक्तस्पेति । विदो निष्कामस्य क्रियारादिष् भष्कम्येमयत्नपिद्धामिवि मात्रः | अक्रामयमानते प्शपूकं हेतुमाह । कथमित्यादिना । बाह्यषु शब्दादिषु विषयप्वासङ्गराहिय्रका- मयमानपेत्यथैः । अकापले हतुमाकाट्क्ापृत्रकमाह । कथित । वास्रनाङ्पकामा- मावाद्कामवेदय्धः | निप्कामव्वे पश्नपृतकं दंतमृत्थ।प्य व्याच । कथमिति । पराप्त परमानन्द्ानिप्कामतेत्य५ः । आप्तकामत्र देषपाकादक्षापुव्रकमाह । कथमित्व- हिना । हेवुमव साधयति । यस्येति । वम्य युकमाघ्कामतवापरपि शपः | उक्तमथ

[1

१ ट, ज, 'स्तेनह्‌ ।

६३० बुहदारण्यकोषनिषत्‌ [भवुाभ्याये

पदार्थौ भवति । आत्मेवानन्तरो ऽवा: इत्रः द्मानधन एकरसो नो न्‌ तिङ्नाध आत्मनोऽन्यत्कामपितग्यं वस्त्वन्तरम्‌ । यस्य सेमा तमेवाभूत्त्केन कं पथयेष्परशुयान्मन्वीत विजानीयादवेवं विजानंन्कं काम- येत । क्ञामानो ज्ञन्पत्वेन पदार्थः कामपितग्यो भवति । न चाषा वन्यो ब्रह्मविद आप्कामस्पास्ति । य एवाऽऽत्मफामतयाऽ कायः सं निष्कामोऽकमोऽकामयमानशेति मुच्यते । न दहि यस्थाऽऽतमेव स्वै भवति तस्यानात्मा कामयितव्योऽस्ति । अनात्मा चान्यः काम- यितव्यः सवै चाऽऽत्मेवाभूदिति विप्रतिषिद्धम्‌ । सर्वात्मदरिीनः काम- पितन्याभावात्कमौनुपपत्तिः । पे तु प्रत्पवापपरिहारार्थं कमे कल्पयन्ति ब्रह्मविदोऽपिं तेषां नाऽऽत्मेव सवं भवति । प्रत्यवायस्य लिहातितव्य- स्पाऽऽत्मनोऽन्यस्याभिपेतत्वात्‌ । पेन चाशनायाचतीतो नित्यं परत्प- वायोक्षबद्धो विदित भात्मा तं वयं ब्रह्मविदं ब्रूमः । नित्थमेवाशनाया- चतीतमात्मानं एरयति । थस्माश्च निहासितव्यमन्ययुपदेयं वायो न

प्मार्णेपदशञेनाप प्रपञ्चयति । भात्मेवेति । कामयितेन्यामावं ब्रह्मविदः श्रुयवष्म्मेन सशट्यवि । यस्येति । इति वि्ावस्था यस्य विदुषोऽस्वि सोऽन्यमविजानन्नं कंचि- द्पि कामयेवेवि योजना । पदारथोऽन्यतेनाविज्ञातोऽपि कामयिवन्यः स्यादिति चेने- त्याह । ज्ञायमानो हीति । अनुभूते स्मरणत्रिपरिवपिनि कामनियमादित्यधेः। अन्य- त्वेन ज्ञायमानस्वारं पदाथा विदुषोऽपि कामयिवम्यः स्यादित्याशङ्क्वाऽऽह । न सेति । आध्कामस्य ब्रह्मविदो दितरीत्या कामयितन्यामवे मुक्तिः पिदधत्युपसं€- रति । य एवेति । कथं कामयिवन्यमावोऽन्‌सनस्तथातादियाशङ्क्याऽऽह । न हीति । सवत्मत्वमनात्मकापयित्रतवं च स्यादित्याशङ्कथाऽऽई । अनात्मा वेति । भपेत्यादिवाकये श्रौतमथेमुक्त्वाऽयेपिद्धमथं कथयति । स्ात्मदरिन इति । कमे जडानां मवमुत्थाप्य श्रविविरोषेन प्रत्याचष्टे । ये त्विति । ब्मविरि परत्यवायपा- पिमह्ीकलयोक्तपिदानीं वत्पा्िरेव वसिन्नास्वील्याई । येन चेति । यथोक्त स्यापि ब्रह्मविदो विहितत्वदिव निल्याचनुष्टानं स्यादिति चेत्याह । नित्यमेवेति । यो 1६ सदैवासंस्ाएिणमात्मानमनुमदवि न च देयमदेयं" वाऽऽत्मनोऽन्यत्शयति । यस्मदेवं वस्मात्तस्य क सेस्यष्टुमयोग्यम्‌ । यथोक्तबरह्मविचया कमपिकाररवृनीमुप-

१, यत्र लस्य | २९. ख. ङ. नान्क का ३. घ. इ. च. छ, ज. ह. द, सनिष्ड्ा। ४ क, "गतः प्रः । ध. म, द, भ. ` णद" । ५ ध. न, "पितृलामा । ६ क, साधयति । ७ क. घर, ण. त रिवि। <प. भ, ग, "वै चा$ऽम।

चतुथं बाद्रणम्‌ ।४] आनन्दगिरिड़तटीकासवितकांकरभाष्यसयेता। ६११ न तस्य प्राणा उक्तामन्ति ब्रह्मेव सन्ब्रह्माप्येति ॥६॥

परयति तस्य कमं न शक्यत एव संबडुम्‌ । यस्स्वब्रह्मवित्तस्य भव- त्येव परत्यवायपरिहारर्थं कर्मेति न विपेधः। अहः कामाभावादकामय- भानो न जायते युच्यत एव । तस्थेवमकामयमानस्य कर्माभावे गमन- फरणाभावात्याणा वागादयो नोत्क्रामन्ति नोध्वं क्रामन्ति देहाव्‌ । स च विद्रानाप्तकाम आत्मकामतयेहेव ब्रह्मभूतः । स्वात्मनो हि ब्रह्मणो दृष्टान्तत्वेन पर्दाशितमेतद्रपं तद्वा भस्येतदाप्रकाममात्मकाममकामं इप- मिति । तस्य हि दा्टौन्तिकमतोऽयमथं उपसंहिपतेऽथाकामयमान इत्यादिना । सत कथमेवभूतो मुख्यत इत्युच्यते । यो हि षुप्रावस्थमिव निर्विरोषमद्वेतमदुपविद्रुपज्योतिःस्वभावमारमानं पश्यति तस्येवाका- मपमानस्य कमोभावे गमनकारणाभावात्पाणा वागादयो नोक््रार्मन्ति। किंतु विद्वान्स इहैव ब्रह्म यथपि देहवानिव रक्ष्यते स ब्रह्मेव सन्ब्रह्मा- प्येति । पस्पा्नहि तस्याब्रह्मल्वपरिच्छेदहेतवः कामाः सन्ति तस्माहि- हेव बह्मेव सन्ब्रह्माप्येति न शरीरपातोत्तरकारम्‌। न हि विदुषो मृतस्य भावान्तरापत्तिर्जीवतोऽन्यो भाषो देहान्तरपरतिसंधानाभावमात्रेणेव तु

~ -- ~ ----~~ ~~~ कन्म न= स-नि =^ ~ [ [ह | क 21 1 त "प । ~~~ ~~~ ^ भ

मद्रितत्वादियथेः.। कपसंबन्धस्तहिं कस्ये्याशङ्न्याऽऽह । पस्त्विति । न बिरोषो विषिकण्डस्येति शेषः | भ्रत्य पाभ्यां सिद्धमथमुपसहरकि। अत इति । वि्ावशादि- स्येवत्‌ । कामामवात्कमामावाजेति द्रष्टम्यम्‌ । अङ्रामयमानोऽकृवोगश्चेवि शेषः| दे शान्तरपराप्त्यायत्ता पुक्तिरित्येवसिराकतुं न तस्येत्यादि व्याचष्टे । तस्पेस्यादिना। ब्रहैव सन्नियेतद्वतारयक्ते । सत चेति । कथं वतैपनि देहे विषठननेव ब्रह्मभूतो भवति तत्राऽऽह्‌ । सर्वात्मनो हीति । शछान्तालचनया दाष्टौन्तिकेऽपि सद्‌। ब्रह्मत भातीति मावः । सद्‌ा बह्नीमवस्य परकिनौम नास्ति शट्भित्वा परिहरति । सक्थ मिति । परिहारम्व स्फोरयितुं न तस्येत्यादिवराक्याधेमनुद्रवति । तस्पेवेति । बर्मव सन्नित्यस्यायमनुव्रदवि । किलि । दद्रानिहैव व्रह्म चेत्कथं वश्य ब्रद्मपार्धिर्वा- जङ्‌ य।ऽऽह । ब्रहेति । यद्कतं वर्प सन्नित्यादि वदूपपादयाति । पस्मादिति। प्रायि बरह्ममवस्यव पुनदहपावे बद्परप्रिसितययुक्तं विदुषा मृतस्य मावान्तराप्ति्ी. कारादित्याशदचयाऽऽइ | न हीति । ₹ त।रं ब्रह्माप्यर्वात्युर्यते वच्र!ऽऽह्‌ | देहान्तरेति । विदुषो भावान्वरापिुक्ति(रिति परक्षऽपि कि दूषणमिति चत्तदाह्‌ | १.९. छ. 'सवाका"। २५. ९, ज. "तजा ग्रतेऽन्याभव्ि दे। ३७. अ. ण. भवतीति । ४ ध. दयति ।यादहीति।न।

६३१ धृहदरण्यकोपरनिषत्‌ [चतुोन्याये

ब्रहमप्पेतीत्युष्यते । भावान्तरापत्तो हि मोक्षस्य स्ोपनिषद्विवक्षितोऽ्ं आत्मेकत्वाख्यः स बाधितो भवेत्‌ । कमहेतुकश्च मोक्षः पाप्रोति न ज्ञाननिमित्त इति । पत चानिष्टोऽनित्यतवं च मोक्षस्य प्राप्रोति । न॒हि क्रियानिरृ्तोऽ्थौ नित्यो दष्टः । नित्यश्च पोक्षोऽभ्युप- गम्यते “एष नित्यो महिमा" इति मच्रवणात्‌ । न च स्वाभाविका- त्स्वमावादन्यननित्यं कल्पयितुं शक्यम्‌ । स्वामाविकश्वेदग्न्युष्णवदा- त्मनः स्वभावः स न शक्यते पुरुषग्यापारानुभावीति वक्तम्‌ । न हरे. रोष्ण्यं प्रकाशो वाऽग्निव्यापारानन्तरानुभावी । अप्रिव्यापारानभावी स्वाभाविकश्चेति विप्रतिषिद्धम्‌ । उङनव्यापारोनुभाविखेमुष्णप्रकाशयो रिति चेत्‌ । न। अन्योपरुब्धिव्यवधानापगपाभिव्यक्तयपेक्षत्वात्‌ । ज्वर- नादिपृवेकमप्रिरुष्णप्रकाशगुणाभ्यापमित्यज्यते तन्नारन्यपेक्षया कि त-

~~~ -~ ~ ~~~ ^ ~न ~ ~= -=-- ~ --~

भावान्तरपत्तौ दीति । तथा चोपनिषदामप्रापाण्यं प्रिना हेतुना स्यादेवि मवः। भावान्वरापत्तिमृक्तिरिस्यत्र दोषान्तरमाह । कर्मेति | इतिपदादुपरिष्टत्कियापदस्य सबन्धः । अस्तु कमेनिमित्तो भक्षो ज्ञाननिमित्तस्तु मा मूत्तत्राऽऽह । सर चेति । प्रसङ्कः सवैनाम्ना परामृशयते | प्रतिपेषशाघ्ाविरोषा्ेति मावः । मोक्षस्य कममाध्यत्वे दोषान्तरमाह । अनित्यत्वं चेति । तजोषयुक्तां न्यापनिमाह । न हीति । अस्तु तहि प्रापरादादिवक्ियाप्ाध्यस्य मोक्षस्याप्यनित्यलं नेप्याह । नित्यश्चेति । कव- कोऽपि बरह्ममावो धव॑सवन्नियः स्यादित्याशङ्याऽऽह | न चेति । रृतरिपस्रमावन्या- वृस्यथं स्वामाप्रिकपदम्‌ | 'अतोऽन्यदापम्‌' हवि ह श्रतिः | ध्व॑सस्य तु विकरल्पमावत्वा- ननित्यत्वमसंमतमिति मावः । माक्षोऽकरतनिपख्मवोऽपि करपात्थः स्याित्याश- इु-्याऽऽह । स्वाभाविकश्वेदिति । अयेरौप्ण्यवदास्मनों मोक्षश्च खामाप्रिकल्माव- शनन स करियाप्ताध्यो व्थावात।दित्यथैः। द्टान्तं समथयते । न हीति । जरी- गतस्यभनेरौप्ण्यपरकाक्ञौ नोपलभ्यते सपि च ज्वलमे दकश्येते तेन साभाविकवपि तावागन्तको कादापित्कोपकभिभखादि वि शङ्ते । ज्वखनेति । न॒हि सवोऽत्ररौ- षण्यादवि कादाचित्कं युक्तं तदृटेव्येवथानस्य द्‌ वोदेध्पै मयनजलनाद्विना वह्नचाभि- व्यक्तिमपेल्य॒वत्स्वमावस्याष्ण्य।देव्येक्यम्युपगमादिति प्रहरति । नान्येति । तदेव पपश्चयति | जटनादीति | मथनारिन्यापाशासकाशादिन। व्यज्यपैऽ- भिरपि यद्च्यते बद्री सत्येव तद्रतव्यारपापक्षया तदोष्ण्या्मिन्यक्तेवशान्न भवति तु देवदत्तद्टेरभ्रेषमे| व्यवहितो न तु २ कस्यविदटया संबभ्येवे जछ-

®^ >.

१ ५. छ. 'रानन्तरान\ २ च वभौष्णृप्र। ३ च. द, "प्रो ०१५ ८ क. इ. छ." ते नाग्न्य । ५ न्न, द, 'धव॑तिजःखनमथनाः |

अतु आ्रह्मणम्‌।४] भनन्दगिरिडतटीकासंवकितज्चाकरभाष्यसमेता। ६१९३

न्यरेरमेरोऽण्यपरकाशो धरौ व्यवहितो कस्यविदषटय। त्वसंबध्यमानो ` उ्वलनापेक्षया व्यवधानापगमे दष्ररभितयरयेते । तद्पेक्षपा भ्रान्विरूप- जायते ज्वर्नपुवंकवेतोवुष्णप्रकशौ धर्मौ जाताति । पैदुष्णपरका- डयोरपि स्वाभाविकस्वं न स्यात्‌ । पः स्वाभाविकोऽगरधमेस्तमदाहरि- ्यामः। न च स्वाभाविको धमे एव नास्ति पदार्थानामिति शक्यं वक्तम्‌। न च निगढमङ्क इवामावभूतो मोक्नो बन्धननिषश्ृत्तिरपपय्यते । परमात्म. कत्वाभ्युपगमात्‌ ““एकमेवाद्वितीयम्‌"' इति श्रुतैः। न चान्यो बद्धोऽस्ति पस्य निगडनिशृत्तिवद्धन्धननिदृत्ति्मनिः स्यात्‌ । परमात्मव्पतिरेके- णान्यस्याभावं विस्तरेणावादिऽम । तस्माद विचानिदृत्तिमाने मोक्षव्प- वहार इति चावोचाम पथा रर्ज्वादौ स्पीधन्नाननिदृत्तौ सपोदिनि-

----- ननन [० ` ए ^~ ~ => ५ "~+ = ^ 9 कम म कक तक

नादिग्यापाराच दशटव्यवधानभङ् वयोरमिन्यक्तिरित्यथेः । कथं वरि खलनारिग्या- पारद प्रौष्ण्यप्रकाञो जाताविति बुद्धिस्वत्राऽऽह । तदपेभ्षयेति । जलनारिव्यपा राद्ृ्टिन्यवधानमङ्कः व्व रौर्णयपकाशाभिन्यक्तव्येेक्षयेवि यावत्‌ । यथा वह्वरोष्ण्यादि स्वामाविकं न क्रियासाध्यं वथाऽऽत्मनो पुक्तिः स्वामात्रिकी न क्रियासाध्येत्युक्तेमि- दागीमग्ररोष्ण्यादि न सवामाविकमित्याशङ्च्ाऽऽह । यदीति । उदाहरिष्याम। मा्षस्याऽऽप्पस्वमवस्याकपेपाध्येत्वयपि षः । अथे स्वाभाविको न काश्चिद्‌ मांऽस्वियो मोक्षस्य दृष्टन्तः स्यदरात आह । न वचेति। कछन्बाल्मकं टि वरस्तु वस्तवन्वरेण संबध्यते । अश्वि च निम्बादौ तिक्ततवादिदरि्ययैः | मव्रान्तरापत्तिपक्ष प्रतरक्षिप्व पक्षान्तरं प्रत्याह । न चेति। न दि बन्धस्य तथामूतस्य निवृतिरविरोषा- जञाप्यन्यथामृतस्यनवस्यानत्‌ | न च प्रमिद्धित्रिदेषौी दुर्मिङ्पध्वसितिमिषयलवारिति भवः | किच परस्मदन्यस्य बन्निवृत्तिस्तम्थेव ग नाऽऽच इत्याह । न चेति। तत्र ६तुत्वेन परमाल्यैकत्वाम्युपगमादित्यादिमाप्यं म्यास्येयम्‌ | न दितीयस्वशष्य नित्यमुक्तस्य त्वयाऽपि बह्त्वानम्युपगमादिति द्रष्टव्यम्‌ | कथं॑परक्मादृन्या बद्ध नस्तीयाशङ्कय प्वेशविचारदरानुक्तं स्मारयवि । परमात्मेति । न चेदन्यो ब्रद्धोऽम्वि कथं माक्षग्यव्रहारः स्याित्याशङ्कयाऽऽद । तस्माहिति। न्यस्य बरद्धस्यामव्रात्- रस्य च नित्यमुक्तत्वाप्रैति यवत्‌ । यथा रज्ज्वाद्‌त्रवित्रान मप।९त रन्यन्नानभ्य निवृत्तौ सत्यां सपदेरपि निवृततिश्वयाऽत्रिधायरा बन्वह्तार्नितू(तिमानेण तस्करस्य बन्धस्यामि निवृत्तिम्यवहार मवति चप्रादिप्मति धाजना । मतान्तरमृदव्रयावि । १च. द. न्तादष्प्र। र्य. ६. परधौष्णध्। २ .ग. ह. थं छ. ज. इर द, द्धम्‌ । न" ४क.ग, ६. छ, ज, पादिक । छ शपाद्निनः। ५५०. १, 'द्यताव्रानिति। ६५. 4 मो+ ७ न्ध. न. द, ण. शहा |

परे कुह दारण्यकापानषत्‌ [चतुथोष्याये

शृत्तिः । येऽप्याचत्ते मपे विन्ञानान्तरपानन्दान्तरं चामिष्य्यते इति तेवक्तव्योऽभिव्यक्तिशब्दार्थः । यदि तावह्लोकिक्येवोपरष्धिविषयव्या- पिरमिन्यक्तिशब्दाथंः । ततो वक्तव्पं किं विवमानममिन्यर्येतेऽविध- मानमिति वा । विमानं सेचस्य भुक्तस्य तदमिव्यस्पते तस्याऽऽ- रमभूतमेव तदित्युपरुन्धिव्यवधानानुपपत्तेनित्यामिव्यक्ततवान्पुक्तस्यामि- व्यज्यत इति विदोधवचनमन्थकम्‌ । अथ कदासिषदेवाभिन्पस्यत उष- रुब्धिव्यवधानादनात्मभूतं तदित्यन्यतोऽभिन्प्तिपरसङ्गः । तथा- चामिव्पक्तिसाधनापिभ्नता । उपरन्धिसमानाश्चयते तु व्यवधानफल्पनानु पपत्तेः सवंदाऽभिग्यक्तिरनमिष्पकतिवा । नत्वन्तराङुकल्पनायां परमाण- मस्ति । न च समानाश्नयाणामेकस्याऽऽत्मभूतानां धमांणामितेरेतरवि

घय विषयित्वं संभवति । विज्ञानुखयोश्च परागमिष्यक्तेः ससारित्वममि

ॐ भा था, ~न

49 जक

येऽप्याचक्षत इति । वैषयिकज्नानानन्दपिक्षयाऽन्वरशब्दः । केयमभिन्यक्तिरुत्- तिवो प्रकाशो वा । नाऽऽ्यो पाक्ष मुखाद्युत्त्तो वदनित्यत्वापततेरित्यभि- परेयाऽऽह । तैरिति । द्ितीयमालम्बपे । यदीति । तत्र देषं॑वक्ुं विकल्पयति | तत इति । द्वितीये खरत्रिषाणयदपरेक्षाभिव्यक्तिने स्यादिंत्यमिपत्याऽऽ ्यमनुमाष्य दूषयति । विमानं चेदिति । उपरन्पिखमावस्वायदात्मा ठस्य विच्यमानं सुखादि व्यज्यते चेज्ज्ञानानन्दयोर्देशादिन्यवषानामव्रादानन्दः सदैव व्यस्य हति गुक्तित्रिशे- वणमनथ॑कमित्यथेः | चक्षषेटयोरविषयविषयित्वपतिबन्धककुश्चादविवद्वमोदिमतिवन्धा- दानन्दो ज्ञानं च संपारदशायां न न्यज्यते मोक्षे वु व्यज्यते वद्भावादेति शङते | अथेति । उपरब्पिदेशाद्ि्नदे शस्यैव षट दरूपकन्िपरविबन्धदरे नादनात्पभूं सुखं न स्वभावभृतयोपरुब्ध्या पकाशेव किंत विषयेन्द्रियसंपक।दित्युत्तरमाद । उपरब्धीति। अन्यतोऽभिव्येक्तो कि स्यादिति चेत्तदाह । तथा चेति । वत्सापनानि चेन्मुक्ती स्युः संसाराद्‌ विशेषः स्यादिति भावः । उपरबिषिन्यवधानमानन्दस्याङ्गीरत्योक्तमिदानी तदेव नास्तीत्याह । उपठङब्धीति । कदाचिदमिम्यक्तिरनमिम्यक्तिश्च कदाचिरित्येवं कालमेदेन)भयं क न स्यादित्याशङ्न्याऽऽह । न त्विति । भानन्दृज्ञानयोर्विषयविष- वित्वमम्युपत्य कादाचित्की वावदपिव्यक्तिर्निरस्वा तपति वद्पि न संभवर्वा्याह। न चेति । भत्पमूवत्वं स्वामाविकत्व¶ । पिमवं न समानाश्रयविषयं षमेत्वातद।पपका- ङावदिति भावः । मुक्तावानन्दज्ञानामिव्यक्तिपक्षे दोषान्तरं वक्तु मूमिकां कराति। विन्नानुखपोश्चेति । वद्वदापादनामि्टभेवेत्याशङ्कव्य विवक्षिवं दोषमाह | १६.घ्‌. ज. "तेऽयवि रप्र, ज. 'ति। तरि ३२. षणवर। ४३. य. छ. पतवद्रषय। ५ घ प. ङ. ज, "पततिः | स । ६ कर “व्यक्तथा |

चतुपं बरद्मणम्‌ ४] भानन्दगि रिङवटीकाषंदकिवशांकरभाष्यसमेता। ६३५

ग्यक्तयुत्तरकाङं च शरक्तदं पस्प सोऽन्पः प्रस्मानित्याभिव्पकद्निस्व- इपादत्यन्तरऊक्षण्याच्छेत्यमिवोष्ण्पात्‌ । परभात्मभैदकर्पनापां ख वेदिकः कृतान्तः परित्यक्तः स्यात्‌ । मो्षस्पेदानीमिब निर्विहोषत्वे तदथौधिकयनानुपपत्तिः शाह्नवे पथ्पं च परप्रोतीति बेनर । भविधाश्रमापोहायंत्वात्‌ । न हि वस्तुतो मुक्तामुक्तत्वविशेषोऽस्ति । आत्मनो नित्येकड्पत्वात्‌ । कितु तद्विषथाऽविथाऽपोह्ठते शन्नोष- देशजनितविन्नानेन । पक्तदुपदेशपरापेस्तद्थश्च प्रयज्ञ उपपद्यत एव । भविदच्ावतोऽविचानिदृत्यनिश्त्तिङृतो विशेष आत्मनः स्यादिति सेत्‌। न्‌ । अविद्ाकद्पनाविषयत्वामभ्युपगमाद्र्षरथक्तिरगगनानां सर्पा दकए्जतमकिनत्वादिकददोष इत्पवोचाम । तिमरातिमिरदष्टिवदविचा- कतृत्वाकव्रत्वङृत आत्मनो विशेषः स्पादिति वेत्‌ । न । ध्यायतीव छेखायर्तविति स्वतोऽविच।कवत्यस्य प्रतिषिद्धत्वात्‌ । अनेकत्यापारस-

काणो ० येना -०० ९ त-न का मय ०-9-

परमात्भेति । परमवे निरारूवे त्िद्धन्वेऽपरि दोषदयमाशड्वे । मोतस्पेति । मोक्षार्पोऽपिको यलः शमद्माद्िः । शाल्लं मोक्षविषयम्‌ । माक्षस्य निर्विरेषृत्वेऽपि परत्यगवि चावदुत्यनधेष्वंित्वेनोभयमथवदिवि परिहर । नाविचेति । वत नञ विवृणोति । नहीति । कथं वाहं शाल्वा यधेवखाभःय।शङ्‌च। ऽऽ । कित्विति । ततर हाष्लस्याथवेखं समधयते । तद्विषयेति । पस्तुकात्मविषयस्तच्छब्दः । सपव प्यत्रस्याधेवचं प्रकटयति । प्रागिि। परथमस्तच्छगरः शाह्लप्रिषयः । प्िवीयो भ्त त्िषयः। आत्मनः स्ैकङपतवं प्रागुक्तमाक्षिपपि । अविचेति । भयः ५।ऽपीवि समाषत्ते | नेति । यथा रज्खाद्यवि चोत्थसपदेस् वया ध्वश्राधव्षयां रर्नवद्रतं वास्तवो विशेषस्वथाऽऽत्मन)ऽपरि स्वागि्यामातरोत्यविरेष्वसेऽमि वदृध्वेसाधयपवातं वास्तवो विरोषोऽस्वीत्ययः | अदोषः सविगेषत्वदोपरारित्यम्‌। पकारान्वरेण सविरे- परत्वं दे । तिमिरेति । किमिदमिधाकरत्वं कि दृन्जनकलं किं वा तदराभ्रव्‌- त्वमिति विकल्प्याऽऽयं दूषयति । न ध्यायतीति । म।त्मनः घवोऽि धाकदृत्व(- मावे हेतवन्ठरमाई । अनेकेति । विषयविष्रथाक;रोऽन्तःकरणस्य वत्र चिदाम(सोव्‌- यश्चाऽऽत्मनो ग्यापारस्वथाचनेकव्यःपाग्यनिप(वे त्यहं धसादत्यवि चालक ५५।

~ ~ “~--*~ ~~ । स की मा ~~

१ च, छ, द. “व्यक्ता २्र. उ. 'नसुखस्व | २४.ज. ्ेनतः। ऽक. ९. छ, ज्‌. वस्तुनो । ५ $, रद, नेदो। ९५. घ्र, ण, त्याह ।७क, घ्र, "कारान्तः

६३६ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [षदुषोभ्याये

निपातज्ञनितत्वा्चाविधाभ्रमस्य | विषयत्वोपपत्तेश्च । पस्य याविचीभ्रमो धटादिवद्भिविक्तो द्यते स नावि्ाप्नमवान्‌ । अहं न जाने धुग्धोऽ- स्मीति परत्ययदशनाश्विथाभ्रमव त्वमेवेति चेश्न। तस्यापि विवेक्रहणात्‌। महियो पस्य विवेकेन ग्रहीता स तस्मिन््ान्वे इत्युच्यते । तस्य ष विवेकग्रहणं तस्मिनेव च श्रम इति विप्रतिषिद्धम्‌ । न जने युग्धोऽ- स्मीति इइयत इति त्रवीषि तदरिनशवाङ्नानं भुग्धडपता दश्यत इति से तदशेनस्य विषयो भवति कमंतामाप्यत इति। तत्कथं कर्मभूतं सत्कतु- स्वदहप्टशिविशेषणमन्नानमुग्धते स्याताम्‌ । अथ दशिविशेषगत्वं तयोः कथं कम स्पातां हशिना व्याप्येते। कमे हि कतृक्रियया व्याप्यमानं भवति। अन्यश्च व्याप्यमन्यद्यापकं न तेनेव तद्याप्यते। वद कथमेवं सत्पन्ञानयुग्धते द शि विशेषणे स्याताम्‌।न चाङ्नानश्विकदरयज्ञानमात्मनः कमभूतमुपरभ- मान उपड्ब्धृधमत्वेन गाति शरीरे कारयंहपादिवत्तथा । सुखदुःख

~+ „~~~ - ~~~ ~~ क क > “~ = [भ

जायते वसमान तस्याऽऽत्मकायेवेत्यथेः । कल्पान्तरं प्रत्याह । विषपत्वेति । भवि- चदिरात्महश्यत्वान्न वदाश्रयत्वं न हि वद्रवस्य तदु ्राह्त्वमंशतः खग्रहापृत्तरियपः। तदव स्फोरयति । पस्य चेति । अनुभवमनुसृल्य शड्तं अहं नेत्यादिना । साक्नि- स्यमावेन मेदाम्युपगमान्नाऽऽत्मनोऽ तरि ्याश्रयत्वमिलयत्तरमाह । न तस्यापीति । वदेव स्पटयति । न हीति । अविचदिर्विवेकेन अरहीतयेपि वद्विषये न्तत्वे का हानिरि्याशङ््याऽऽह | तस्य चेति । अज्ञानं मृग्धत्वं चाऽऽत्मनो न विशेषणमिति विषान्तरेण दशेयितुं चो धवाक्यमनुवदाति। न जान इति । तद्याच । तदारान- शेति । अन्ञानादिष्तच्छब्दराधः | दश्यमानत्वभेव विशद यति । कमतामिति । इवि बरवीषीति सबन्धः | एव॑ परकीयं वाकयं व्याख्याय फषिवमाह । तत्कथमिति । तत्र सोयवाक्यायं दरितरीत्या स्थिते सति कशेविशेषृणं नाज्ञानपु्ते स्यातां वथः प्रस्येकं कममूतत्वादिदय्ः । विप्रक दोषमाह । अथेति । कथं कथे स्यावामित्येवदेव व्याचष्टे । हशिनेति । वत्रापि कथंशब्दः सेबभ्यवे । एवदेव सृटयति । कमं हीति । एवं सवि व्यप्यव्यापकमावस्व भेरनिष्ठते सवी. त्पेवत्‌ । किंचाज्ञानमपलन्धषमे। न मवत्युपलभ्यमानत्वादेहगवकाश्य।दिवदियाह । न चेति | अज्ञानवत्तत्काय५पि नाऽऽत्मधमैः स्यादियतिदिशति । तयेति । भज्ञा- न्‌।त्पप्यच्छादृरालमपभत्वनिर।करणे प्रतीतिविर।षः स्यादिति शङ्कते । हुखेति । वेषां

०७ = जनक ~= ~

१७... च, छ. द. श्यामि५। रच.ढ. ^न्‌।न। ज. 8, "मत्वे । ४. च. चछ. घ न्तक्तान इ* । ५ ख, ग. ध. द, छ, भ. च दर" | ६ चर. प्रयः सम ।४, ज च. "षम संम" | क. ग. छ. श्वं भः । ७ क.ध, इ. छ. ज, हपट ।८ क्ल, ५. द, भ. ते। ने" | ९ क. ज. च॑ वाः |

चदुयं राह्मणम्‌ ।४] भानन्दगिरिङृतटीकातंवखितिशाकरभाष्यसयेता। ६६७

स्छापयजादीन्सर्वो लोको ब्ह्ातीति येत्‌ । तथाऽपि प्रहीतुर्खोकस्प रिविक्ततेवाम्युपगता स्यात्‌ । न जानेऽहं॒त्वदुक्ं मुग्ध एवेति चेत्‌ । भवंतन्नो युग्धो पस्त्वेवदश्षा तं' श्ञमयुग्धं प्रतिजानीमहे बयम्‌ । तथा व्यातेनोक्तम्‌ । इच्छादि इत्लं त्रं केरी प्रकाशयतीति । “समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम्‌ । विनश्यत्स्वविनहयन्तम्‌

इत्पादि शतश उक्तम्‌ । तस्मान्ना ऽऽत्मनः स्वतो बद्धमुकतन्नानान्नानकतो विशेषोऽस्ति । सर्वदा समेकरसस्वाभाग्याभ्युपगमात्‌ । पे त्वतोऽन्प- थाऽऽत्मवस्तु परिकल्प्य बन्धमोतादिशात्रं चाथंवादमापादयन्ति तं उत्सहन्ते सेऽपिशाकुनं पदं द्रं खं गां मुष्टिनाऽऽकहं चमेव्टितुभ्‌ । वय तु तत्कतुमशकताः सवदा समेकरसमदरेतमविक्रिपमजगजरमरमरमेग्त-

न

~ ~~~ ^~ = न कन त न> ~ = ~ ~~ ~= वरी

मदयलमङ्गीहत्य परिकटरवि । वथाऽपीति । आलसनिषठत्वे सुखादीनां चेवन्य्दात्- ग्ह्यत्वायोगाततद्राह्मणां वेषां न वद्धमेतेवि मावः। परकारान्वरेण निराकत निरारुवमेव चोचमनुद्रति । न जान इति । किं प्मातुरज्ञानाचाश्रवत्वमनुभवरादमिदषासि दस्वा- षिणो वा । तवाऽऽचं प्रलाह्‌ । भवततिति । कल्पान्वरं निराकरोति । यस्तिति । नकि यौ यत्रसाक्नी ख तत्राज्ञो मृढो ३8 | वधा च पवैसाक्षी नाज्ञानादिमान्भव- तीलययेः । आत्मनो मोहारिराहिये मगवदक्यं प्रमाणयति | तथेति । वस्य स्वे. विशेषशन्यत्वे वा्यान्वरपदाहराति । सममिति । आदिपरैन पमं पर्यन्दि पवतर | ज्याविषामपि वन्म्योदिरियादि गह्यते । भत्मनो निर्विशेषसरे प्रामाणिके लवमतमृप- संहरति । तस्मान्ेति । पक्षान्तरपनभाषवे । ये त्विति । अवो निरदिशेषल्ामाग्या- दिवि यित । अजनानादन्षो ज्ञानान्मुक्तिरिति शाल्लमधेवादः । आदिशनेन हद्ररो- दनाचथेवादं र्नं सूचयपि । सापहापं दृषयति' । त उस्छहन्त इति । न हि सविशेषत्वं शक्यमात्मनः प्रतिप निर्विशेषत्वपरत्यायकागमविरोपाष्टवि म्रः | कथं वदिं मद्भिरासमवस्वमभ्यु" यम्यते तत्राऽऽह । वपं त्विति । प्रमाणविरुडष- द्रनं तच्छम्देन पराभृश्यवे | ससादीनापिवि साम्यं दृषयपि । सदेति । मेदि. मपवदति । एकरप्तमिति । व देवुमाह । अद्रेतार्माति । दैतामवरोपररक्ितत्वादि- त्यः । रेकरस्ये कौरटसणयं वन्मा ह । अविक्रर्यापिति । वदुपपादय 8 । भने- मित्यादिना । अमरं मरणायोम्यम्‌ । तत्र सपवाप्रिचामेबन्परारित्यं हेवुमाह्‌ । ` १. ङ. "वलवमह्ञो । रन. द. तंन मू" एष. ्च। ठक. गध. ङ द, ट पितु" । ५ जल. इ, "मभयमभूतमा' | ९१. अ. णनवा| जघ. भ. ण, रिर्नेन। ८क. क. प. इ, म. "ति। उ ।५३. क्ष. घ. भ. ण. हि द.।१० ६. ग, "दवाद्भः। ११, २, "जएमि।

६३१६८ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [अवुधीभ्य दे

तदेष छोको भवति । थदा

मभयमात्मतत्त्व ब्रह्मेव स्म इत्येष सववेदान्तनिध्वितोऽय इत्येवं परतिपच्चा- महे । तस्मादद्याप्येतीत्युपचारमातमेतद्विपरीत ्रहवरेहसंततेविच्छेदमनरं ` विन्नानफखमपेक्ष्य ॥ ६ ॥

स्वप्रबुदधान्तगमनद्टान्तस्य दा्णन्तिकः संसारो वर्णितः । ससार हेतुश्च विथाकर्मपवह्ना वे्ीता । येश्वोपाधिगरतैः कार्यकरणलक्षणभूतेः परिवेष्टितः सपतारित्वमनुभवति तानि चोक्तानि । तेषां षाप्तात्पयोजक धमाधमोविति पवंपक्षं कृत्वा काम एवेत्यवधारितम्‌ । पथा च ब्राह्मणे नायमर्थोऽवधारित एवं मभ्रेणापीति बन्धं बन्धकारणं चोक्त्वोपसंहूतं प्रकरणमिति नु कामयमान इति । अथाकामयमान इत्यारभ्य दुषुप्रट- टान्तस्प दाष्टौन्तिकमृतः सवात्मभावो मोक्ष उक्तः । मोक्षकारणं चाऽऽ त्मकामतया पदाप्रकामत्वगुक्तम्‌ । तश्च सापथ्यान्नाऽऽत्मन्नानमनतरे- णाऽऽत्मकामतयाऽऽप्रकापत्वमिति सामथ्याद्रह्मवियेव मोक्षकारणगप्रि- त्युक्तम्‌ । अतो पद्यपि कामो पूलमित्युक्तं तथाऽपि मोक्षकारणविपर्यं- पेण बन्धकारणमवियेत्येतदप्युक्तमेष भवति । अत्रापि मोक्षो मोक्षघ्ा- धनं च ब्राह्मणेनोक्तम्‌ । तस्येव हदीकरणाय मन्न उदाहिपते श्चोकश- ब्दवास्यः । तत्तस्मिभनेवाथं एष श्छोको मन्रो भवति । यदा पस्मि-

ए 7

अभपपिति। ननु ब्रह्ैवंविषं न त्वात्मवस्वामित्याशङ्न्याऽऽह । ब्रभैदेति । यथोक्तं पत्यम्भूतं ब्रह्मेत्यत प्रमाणमाह । इत्येष इति। तत्रैव विदद नुभवं पमाणयति । इत्येवमिति । परपक्षनिरामेन प्ररूवं वाकयाथ॑मुपसंदरति । तस्मादिति । उपचार- निमि्तमाई । विपरीतेति । आत्मा ततः संमराशैविविपरपिहवती या देदपंव- विस्वस्या विच्छेदमात्रं ज्ञानएरमपेह्योपचारमात्रमरियथेः ॥ ६ ॥

बाह्मणोक्तेऽयं मञ्नभवतारयितुं ब्रह्मणापेमनुवदति । स्वग्रदयादिना । अयमयेः संसारस्वदध तुश्च । मश्रस्वदेव सक्तः षह कमणेदयादिः । मासज्ञानस्य वा मोक्षकारण. तवपुपेत्तिदपिलयाशङ्कन्याऽऽह । तच्चेति । अपो ब्रह्मज्ञानं मोक्षकारणमिदक्तत्वादिि यावत्‌ । मृष्टं बन्पस्येत्ि शेषः | अतेति मोक्षपकरणोकिः । बन्धपरकरणं द्टन्तयि- षुपपिकशब्दः । उक्तेऽयं वदेष शयायकषराणि व्याच । वंत्तस्मिननेेति । यसिमि न्काठे विद्यापरिपाकावस्थायामिलेः । सूषुिन्यावृर्यथ सवेविशेषणमिठि मत्वाऽऽह ।

१८, ङ. "दवास्मीत्ये" | २. छ, वनिताः । ६, द्‌. च. ठ, ज, वार्भतः । ३ क. च्ल, इ, इदक्घः । ४क. ल, धु, >. न, तस्ति ।

शुध बराह्मणम ।४] भानन्दमिरिकृतटीकासंबख्तिशांकरभाष्यक्षमेता। ६१६

स्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हदि श्रिताः । जथ मर्योऽमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्रुत हति । _ तद्यथाऽहिनिल्वंयनी वल्मीके मृता भरतयस्ता___

न्काङे सर्वे समस्ताः कामास्तृष्णापमेदाः परयृच्यन्ते । आत्मकामस्य बरह्मविदः सषरकतो विशीयंन्ते । ये प्रसिद्धा लोक उहापत्रार्थाः पुत्रवित्त- रकेषणा र्णा अस्य प्रसिद्धस्य पुरुषस्य हदि द्धौ भिता आचरिताः । भथ तदा मर्त्या मरणधर्मा सन्कामवियोगात्सग्रलतोऽ- भृतो भवति । अर्थादनात्मविषयाः कामा अविधारक्षणा परत्व इत्येत दुक्तं भवति । अतो मृत्युक्योगे विद्वाञ्जीवनेवागृतो भवति । भत्रास्मि- न्नव शरीरे वतमानो ब्रह्म समश्रुते ब्रह्मभाव मोक्षं प्रतिपद्चत इत्यर्थः | अतो मोक्षो न देशान्तरगमनाचयेक्षते । तस्माद्विदुषो नोत्करार्मान्त प्रागा यथावस्थिता एव स्वकारणे पुरुषे समवनीयन्ते । नाममात्रं हमवशिष्यत इत्युक्तम्‌ । कथं पनः समवनीतेषु प्राणेषु देहे च स्वकारणे प्रलीने विद्धान्भुक्तोऽनेव स्वात्मा सन्वतंमानः पुनः पव॑वरेहित्वं तस्तारित्वनक्षणं न प्रततिपच्चत इति । अत्रोच्यते । तत्तत्रायं दृष्टान्तो यथा खोकेऽहिस्सरष- स्तस्प निल्मयनी निर्मोकः साऽहिनिरस्वयनी वल्मीके सपांश्नये वल्मी- कादावित्पथः । मृता प्रत्यस्ता प्रकषप्नाऽनात्मभावेन सर्पण परित्यक्ता समस्ता इति । कामकब्दस्याधीन्तरविषयतवं व्यावर्तयति । तुष्गेति । क्रियापदं सोप व्याकरोति । आत्मकामस्येति । वानव विशिनष्टि । ये प्रसिद्धा इति । कापानागास्माश्रयत्वे निराकरोति । हृदीति । समृतः कामत्रियोगादिति सबन्धः । कामवियोगाद्मृता मवतीविनिदुशयामभ्वसिद ममाह । अर्थादिति । वेषां मृदयुत्व पि स्यात्तदाह । अत इति । भतेल्यादिना तिवक्षितमयेमाई । अतोः मोक्ष इति। भारिपदमुत्कान्त्यादिसंग्रहार्धम्‌ । मुकतेस्तदरेशनामत्रे एकितमाह । तस्मादिति । तरि परणामिद्धिरित्यशङ्व्याऽऽह । थेति । उच्करान्विगित्यागातराहित्यं यथाव्थिव- स्वम्‌ | एतच्च पञ्चमे परतिपादितपित्याह | नाममत्रपिति । वचधलयादिवाक्गयनिरस्यां ठङ्ामाह्‌ । कथं पुनरिति । विदषो विचयाऽऽल्ममावत्न पाणाद्विवु बापिते- ष्वपि देहे चेदसौ वैते तवोऽस्य पृव॑वरे्त्वाद्विच वियथ्यमित्य ५ | दशान्तेन परि हरति । अत्रेत्यादिना । देरं वतेमानस्यामि विदृषम्तत्रामिपानराहियं वत्रद्युच्यते । ` अच न्तो नबर्लो2-। रर. मेक्ि। ९१. पेश्यते। ४. एति शक ५ क. धर, च. छ. ज. च्व, उ. श्यः | प्र ५ ५.,३. अत ई । ७१. श. तोनेति। ८ न्न. द. वेयः |

६४० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [बितुथोध्याये

शयीतेवमेवेद ^ शरीर^ रीतेऽथायम- शरीरोऽमृतः प्राणी ब्रह्मैव तेज शव

शयीत वर्तेत । एवमेव यथाऽयं दृष्टान्त इदं शरीरं पपस्थानीयेन पके नानात्मभावेन परित्यक्त परतमिव शेते । अथेतरः सर्पस्थानीयो युक्तः सवौत्मभतः सपैवत्तत्रेव वतंमानोऽप्यशरीर एव न पूर्ववत्पुनः सशरीरो भवति । कामकमेपयुक्तशरीरात्मभावेन हि पूर्वं सशरीरो मत्यश्च । तद्वि योगादथेदानीमक्ञरीरोऽत एव चाग्रतः । प्राणः प्राणितीति प्राणः । प्राणस्य प्राणमिति हि वक्ष्यमाणे श्लोके “प्राणबन्धनं हि सोम्प मनः" इति श श्चत्यन्तरे । प्रकरणवाक्यसामथ्यांञ्च पर एवाऽऽत्माऽज प्राणशब्द. वाच्यः। ब्रह्मेव परमात्मेव । किं पुनस्तत्तेज एवं विन्नं ज्योतिर्न ऽ5- त्मज्योतिषा जगद्वमास्पमानं परज्नानेत्रं विन्नानज्यातिष्मत्सदविभंशद्र- तेते। यः कामप्रश्नो विमोक्षाथौ याज्ञवल्क्येन वरो दन्तो जनकाय सहैतुको बन्धमोप्ताथेरक्षणो दष्टान्तदष्टीन्तिकमभूतः स एष निर्णीतः सविस्तर जनकयान्नवल्क्याख्यायिकाहपधारिण्या श्त्या । ससारविमाभोपाय

यस्यां त्वचि सर्पो नितरां छीयते सो निल्वैयनी सपेतवगुच्यते । सपेनिमोकदृशान्तस्य दाष्टन्विकमाह । एवमेवेति । पप॑दृष्टन्वस्य दाष्टोन्तिकं द्यवि | अथेति । अज्ञा- नेन सह देहस्य न्त्वम्ञरीरत्वादौी हेतुरणशब्दाथेः । भयशब्दरावद्ोतिवदहेत्ववटम्भ- नाशरीरतवं विशदयति । कामेति । पूवैमित्यत्रियावस्याक्तिः । इदानीगिति वि्याव- स्थोष्ये । व्युतपत्यनुसौरणं रूढं च पुरयं प्राणं व्यावतेयति । प्राणस्पेति । के प्र एवाऽऽत्मा यथा प्राणशब्दस्वयाऽतापीत्यथः। यथा च श्रुयन्तरे प्राणशब्द पर एवाऽऽत्पा तथाऽजरापीत्याह । प्राणेति । किंच परविषयमिदं प्रकरणमथाकामय- मान इवि मोक्षप्य प्रकरान्वत्वादथायमित्यादिं वाक्यं च तद्विषयमन्यथा ब्रह्मादिशब्य नुपपत्तेः । तस्मादुमयसामथ्यादनत्र पर एवाऽऽत्मा प्राणशब्दित इत्याह । प्रकरणेति। विशेष्यं दृदौयित्वा विशेषणं दकशंयति । ब्रहमेवेति । बद्मशब्दस्य कमलासनादिवि षयत्वं वारयति । किं पनरिति । वेजःशब्दस्य कायन्यो तिविषयतमाशङ्याऽऽइ । विन्नानेति । वच्च पमाणमाह । येनेति । प्रज्ञा परकश ज्ञः खरूपचेतन्यं नन्वि नेर प्रकशकमस्येति तथोक्तम्‌ । सोऽदमिदयादेस्तात्ययं वक्तु वृत्तं केव । यः काम- रश्च इति । निणयप्रकारं संक्षिपते । संसारेति । साऽहपत्याद्विक्रयान्तरमुत्याप-

किना ५ यन कन कये ० = 9 ^ 9 नक त =

१क. घ्‌, ग. ज, द, सौम्य । २.७४. छ. "चन्दः । बग. चन्द ।ब।२७. छ इ, "व तदङ्ग । ध. इ. ज. वमेतदविह्ा । ४. ६०ज्‌. प्रन ज्यो । ५. ब ताहिनि। क, ,९, "विण रू" । जघ. अ, णनेत्र।

अतप बरह्मणम्‌।४] भानन्दगिरिकतटीकारदितशाकरभाष्यसभेता । ६४१ सोऽहं भगवते सहस्चं ददामीति होवाच जनको वैदेहः ॥७॥

१ 1 प गा 8 1 का 7. 171, 1

उक्तः प्राणिभ्यः । इदानीं श्रुतिः स्वयमेवाऽऽह विद्यानिष्करया्थं जनके- नेवमुक्तमिति। कथं सोऽहमेव वरिमोप्ितस्त्वया भगवते तुभ्पं विद्ानिष्क- याये सहस ददामीति हैवं किरोवाचोक्तवाञ्जनको वेदेहः। अत्र कस्माद्विमो- प्षपदार्थे निर्णीति विदेहराज्यमात्मानमेव च न निवेदयत्येकदेशोक्तारिव सह- समेव ददाति तत्र कोऽभिप्राय इति । भत्र केचिद्रणे यन्ति । अध्यत्मविधा- रसिको जनकः श्रुतमप्य्ं पुनमेन्रेः शुश्रूषति । अतो न स्व॑मेव निवेदयति। श्त्वाऽमिपरेतं याज्ञवल्क्पात्पुनरन्ते निवेदपिष्यामीति हि मन्यते । यदहिं चात्रैव सर्वं निविदयामि निषृत्तामिरषोऽये श्रवणादिति मत्वा शछोकान्न वक्ष्यतीति च भयात्सहखदानं श॒श्रूषालिङज्ञापनायेति । सवेमप्येतदसत्पु- रुषस्यव परमाणमरतायाः श्रुतव्पांजानुपपत्तेः। अय ओेपोपपत्तेशच। विमोन्नपदा्ं उक्ते ऽप्यात्मन्ञानस(धन भत्मन्नानरोषभूतः सवेपणापरित्पागः सन्या साख्पो वक्तव्योऽथोषो विधते । तस्माच्छुकमात्रथुश्रूराकरपनाऽनृज्ची। अगतिका हि गतिः पुनशुक्तार्थकल्यना । सा चायुक्ता स्यां गतो। न च यति । इदानीमिति । भकाङ्क्षापुवकं वाक्यमादे(य व्रिभजपे । कथपिति । सहल दानमाक्षिपति । अत्रेति । सवेस्वदानपाप्तावपि सहखराने हैनुमकदेश॥यं दइ।यति । अत्रेत्यादिना । कदा तद्‌ गुव सवं राजा निवेदयिष्य। तत्राऽऽह । श्रुत्वेति । ननु पुनः दृश्रूषुरपि राजा किमिति सेपरप्यव सवेम्वं गुर न प्रयच्छति प्रमृता हि दि गुरं पीणयन्वी सवी शुशरृषा कलयति वत्राऽऽह । पदि चेति । अना- ्ोक्तो हृद येऽन्थननिवाय वाचाऽभ्यनिप्पादन।त्मकर ग्यानेत्तरं युक्तं श्तौ स्पौरुषै- स्यापपरास्तशेषदोषशङ्ायां न व्याज।क्तियुक्ा तदूयस्वाररमिक्रधमाण्यमङ्गप्सङ्- रिति दूषयति । सवमपीति । पकरेशीग्रपरिहारायभे दत्वन्तरमाह । अर्थेति । तदुपपत्तिमेबोपपादयति | विमोक्षेति। तस्याम पुत्रममकरदु नस्तद्‌ यशशरूषा्ानं सहस दानमनुचितमित्याश्ङ्य शमादेज्ञानसावनेन प्रोगनकतेम्नन सः मृशोऽपि सेन्यासस्य वक्तव्यलयोगात्तदपेक्षया युक्तं सरखरानमिव्याहं । अर्तिका हीति । नन्‌ सैन्य सादि बिचास्तुययमुच्यवे महाभागा ह यत्तद् दप्क१५१ करोत्यता नायै. दोषपिद्धिस्तत्राऽञ्द । नचेति | न तव्रर्यन्यातो तरिवाम्तुतिदला म्युत्या- येति समानककतवनिशदिति पत्म स्थिते नापि डामादिविंचास्तुतिस्वत्रापि व्रतैः

[1

१ ल्ल. द, अध्यत्मियाः । $. अत्र कविदिवयाः | \५.ण. ष्ये संनेषा। ३ क्न. ट, न्न्यद्विधाः । ठक. ल. द, न्यानपा' | + ज. णर प्तः | ६. 2. ण. प्रागुकतै" । < १

९४२ गरहदारण्यकोपनिषत्‌ [अहुधौ्याये

तदेते @ोका भवन्ति। अणुः पन्था विततः एराणी मा^ स्पर्टोऽ-

तत्सतुतिमात्रमिस्पवोचाम । नन्वेवं सत्यत ऊध्वं विमो्नापेषेति वक्त- व्यम्‌ । नैष दोषः । आत्मन्नानवदप्रयोजकः संन्याषः पक्षे प्रतिपत्तिकम- वदिति हि मन्यते ““सन्याषेन तनु त्यजेत्‌” इति स्परतेः । साधनत्वप- तेऽपि नात ऊर्वं विमोक्षायेवेति पश्नमर्दति। मोक्षप्ताधनभृतात्मन्नान- परिपाकाथत्वात्‌ ॥ ७ ॥

आत्मकामस्य ब्रह्मविदो मोक्ष इत्येतस्मिनर्थे मच्त्राह्मणोक्ते विस्तर रतिपादका एते शोका भवन्ति । अणुः पक्ष्म: पन्था दुरविज्ेयत्वाद्विततो विस्तीर्णो विस्पषटतरणहेतुत्वाद्रा वितर इति पाठन्तरान्मोक्षप्ताधनो ज्ञानमागंः पुराणश्चिरतनो नित्पश्चुतिप्रकाशितत्वान्न तार्विकबुद्धिप्रमव- कटष्टिमागेवदववाक्रालिको मा रष्षटो मया छब्ध इत्यथः | योहि येन छभ्यते स तं स्पृशतीव संबध्यते तेनायं ब्रह्मविचयारुप्षणौ मोक्षमार्गो

[1

= "~~~ -~---~ ~= म---= -~-- -- --------~--~ ~~ ~~~ ~ ~~~

क्यमाणत्वादिलययः । अथशेषशुश्रूषया ससदान पित्र जनकस्याकौशकं चोदयति । नन्विति । राज्ञः शङ्कितमक) शकं दूषयति । नेषं इति । तत्र हेतुमाह । आत्मन्ना- नवदिति । यथांऽऽस्मज्ञानं मोक्षे प्रयोजकं न तथा सन्यासो न चास्मिन्पन्ते वस्या- कतेव्यत्वं प्रतिपत्तिकपवद्नृष्ठानपंमवा्ति राजा यतो मन्यते ततः न्यासस्य न ज्ञानतुल्यलमतो नात उध्वं वरिमोक्षायिव व्रहीवि एच्छतीलयषेः । सेन्यासस्य प्रविप- त्तिकैवतकपैन्यते प्रमाणमाह । संन्यासेनेति । ननु वरििदिषापन्यासमङ्गकुवेगा न तस्य परविपत्तिकमेवदनुष्यलमिष्यते व्ाऽऽह । साधनत्वेति । 'यजंतैव दि वन्नं लक्तुः परलयक्परं पदम्‌! इत्युक्तत्वादियपः ॥ ७ ॥

राज्ञोऽकशलं पररिष्ठल मश्रानवतारयति। आत्मकामस्येति। यदेयाचवीवग्छोके नाऽऽगामिछोकानामथोपौनर्कत्यं सृचयति । विस्तरेति । ज्ञानमागेस्य पक्षत्वे हेतुमाह । दुिद्नेयतवादिति । विस्वींतं पृणिस्तुविषयत्वादवेयम्‌ । माध्यदिन- श्रतिम।भरित्य।ऽऽइ । विस्पष्टे ति । प्रयत्नप्ताध्यत्वं तस्य पथम्या विवक्ष्यते कथं पुनर- पुन।वनो वैदिको ज्ञानमागेश्रिरेवनो निरुच्यते वत्राऽऽह । नित्येति । विशेष- णप्काशितमधेमुकत्वा तस्य व्यतच्छेयमाह्‌ । न तारफिकंति । मत्रा छब्तवेऽपि कुत ज्ञानमाभेस्य वत्पस्ररित्वमिदयाशङ्चाऽऽह । पो हीति । अनुतेदनकाभय।-

~+

१ग, द, अपक । र२ख.द. धदोषह्‌ । ३प.ज.ण, पाहा | ठप जन्म, ल कनेनातुर्यत्वा्ात्‌ । ५ ष, ण. "गेलं पूणवः ।

अतु बराद्मणम्‌।४] भानन्दगिरिङवटीकासेवलितर्शांकरभाष्यसमेता। ६४१

तुवित्तो मयेव । तेन धीरा अपियन्ति ब्रह्म- विदः स्वगं ोकमित उध्वं विमुक्ताः ॥ ८ ॥

णि रो ए ता वादय > रकण

मया रुब्धत्वान्मां स्पृष्ट इत्युच्यते । न केवरं मया छ्ब्यः । किंत्वनु- वित्तो मयेव । अनुवेदनं नाम विधायाः परिपाकपिक्षपा कखावसानता- निष्ठा भाप्निः । भुजेरिव बुघ्यवसानता । पष तु ज्नानपाप्निस्तबन्धमात्रमेवेति विशेषः । किमसावेव मच्रहगेको ब्रह्मविच्याफ़ङं प्राप्तो नान्पः प्रावा न्येनानुवित्तो मयेवेत्यवधारयति । नेष दोषः । अस्याः फलमात्मसाक्ति- कमनुत्तममिति ब्रह्मविधायाः स्तुतिपरत्वात्‌ । एवं हि कृताधित्मिमिमा- नेकरेमात्मप्रत्ययसाक्षिकमात्मज्ञानं किमतः परमन्पत्स्यादिति ब्रह्मविधां स्तोति। न तु पुनरन्यो प्रह्मवित्तत्फङं न परप्रोतीति “'तचो पो देवानाप्‌" इति सवोश्चुतेः । तदेवा ऽऽह । तेन ब्रह्मविचामार्गेण धीराः प्ज्ञोवन्तोऽन्येऽपि ब्रह्मविद इत्यर्थः । अपिपन्त्पपिगच्छन्त ब्रह्मवि- द्याफरु मोतं स्वर्गं लोकम्‌ । स्वगलोकशब्दह्निवष्टपवाच्यपि सन्नह प्रकरणान्मोक्षाभिधायकः । इतो ऽस्माच्छरीरपातार्दष्वं अवन्त एव विमुक्ताः सन्तः ॥ < ॥

रेषामावात्मोनस्क्त्यमाशङ्।ऽऽइ । अनुेदनमिति । प्वेशब्दन पठक्रमानुपरारेण छामो एहयते । एवकारमाश्रित्य शङ्वे । किमसाविति । वथा चवदोयो दवा नामित्याचप्रेेषश्रुतिरविरुध्येतेपि शेषः । अववारणश्चुतेरन्यपरलेनान्पयोपम्य- वच्छेदकामावममिपत्य पार्हरति । नेष दोष इति । स्तुतिपरत्वम॑व प्रकटयति । एव हीति 1 कुवा्थोऽस्मीत्यात्मन्यमिमानकरं स्वानुभवमिद्धमात्मज्ञानं नाध्पादन्यदुत्ृषटं किंचिदित्येव विद्यामवधारणश्रुविः स्वौवीत्ययेः | यथाश्रुताथत् को दोषः स्यदिति चेसत्राऽऽह । नतिति । इयवधारणश्चत्या परिवक्षितभिपि शेषः । ततनद पः । तच। य इति । सवोयश्चतेतरष्मक्ेया सवयो समेपावारणीति अवणादेति यावत | बरह्ममिचाय।ः सवोथप्वे वाक्यशेषं प्रमाणत्वेनावताय व्याच । तदेवेति । नन ५५ स्वगशब्दा न युज्यते वध्यायौन्वरे ङ्ढव्वादत आह । स्वर्गति | यथा ग्योपिशिमपकरणे च्रुवो ज्योविःशन्द। ज्योविष्टोमविषरयस्वया मोक्षधकरणे श्रुतः सवनश माकषमपिकरावि | रुद्यङ्गोकारे ब्रहमविधायौ निकेपेयमङ्कादिपि मावः | गन्त एव मृक्ताः सन्वः रारीरपवादूर्वं मोक्षमपियन्वीवि संबन्धः ॥ < ॥

` भकग. ट उव । भ. द. छ. ज. ठट. द. द. उरौ । रय. चछ. म.प्राप। ३३. ननुरूपमि" । ध. ज, इञ. द. “नवित्तमि। ४ क. ख. ग. पद. ज. ट, "पानि ५ ग, 'नञ्ा्णमा। ६ क.ख.ट.ज.शरणमा ^ ७ घ.ज.“ज्ञानव"। ८ क.ूध्वा उ । छ. "दृव उध्वं | ९ क.ध.नक्रारणे स्वा १० द्ध, द. "करणं स्वा ११ क. णरा निष्क" चन्या तिष्कृषप। १२३६. निकृष्य" |

६९४ बहदारण्यकोपनिषत्‌ | [ चतुथौभ्याये तस्मिञ्खुह्कमुत नीर माहुः पिङ्ग ५ हरितं रोहितं च।

तस्मिन्मोक्षसाधनमार्गे विगप्रतिपत्तियुमुभुणाप्‌ । कथम्‌ । तस्मिञ्युह शुद्ध विमर्माहुः केचिन्पुगुभवो नीरमन्ये पिङ्कखुमन्ये हरितं रोहितं च यथादशंनम्‌ । नाख्यस्त्वेताः इषुल्नाचाः श्छेषमादिरसंसपर्णाः शुहृस्य नीस्य पिङ्गरस्येत्यायुक्तत्वात्‌। आदित्यं बा मोक्षमागंमेवविधं मन्यन्ते। “एष शङ्क एष नीरः” इत्यादिश्वुत्यन्तरात्‌। दशेनमागंस्य च शङ्ादिव- णोसंभवात्‌ । सवेथाऽपि तु प्रकृताद्रह्मविचामागदिन्य एते .शुङ्ादपः। ननु शङ थद्धोऽद्रेतमागः। न । नीरुपीतादिशब्देवणधाचकेः सहानुद्रव- णात्‌ । यानज्छङ्कादीन्योगिनो मोक्षपंथानाहूनं ते मोक्षमागौः ससारबि- धया एव हि ते | चक्षष्टो वा मर्धो वाऽन्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्य इति शरीरदेशानिःसरणसंबन्धात्‌ । ब्रह्मादिलोकप्रापका हि ते | तस्माद-

[1

तसिन्नियारि पूवेपक्षमुत्थापयति | तस्मिनिति । वरिपतिपत्तरेव पश्नपुवेकं विशद्‌- यति । कथमित्यादिना । पिङ्गलं वद्िज्वालातुल्यम्‌ । रोहिवं जपकुमुमसंनिभम्‌ | सपपथं शब्दसशेङपरसादिमद्रह्य वदुपासनमनुमृत्य वत्पाधिमार्गे विवादो पमृ्षणा- पिल्याह । यथाद्ञंनमिति । तथाऽपि कथं ब्रह्मपाधिमा्े शुक दिरूपिद्धिः। नहि ज्ञानस्य ङपादिमर्त्वभिलयाशङ्ाऽऽह । नाड्यस्त्विति । वासामपि कथं यथोक्तङूप- वचवमित्याशङ्ुन्याऽऽह | श्धेऽमादीति । वधाऽपि कथं शका दिरूपवचापित्याशञ्् नाडोखण्डोक्तं स्मारयति । शुद्धस्येति । नाईीपरियरं नियापकामा्रमाशङ् पक्षान्व- रमाह । आदित्यं वेति । एवं विषं शज्ादिनानावणेमिल्थेः | वस्य तथात्वे प्रमाणः माह | एष इति । प्ररत ज्ञानमार्गे किभिपि मागौन्त कल्प्यते वत्राऽऽह । दृ नेति । तहिं नाडीपक्षा। वाऽऽदित्यपक्षो वा कतरो विवक्षितस्तत्राऽऽह । प्षवेथाऽ' पीति । श्कमागैस्य ज्ञानमागादन्यत्वमाक्षिपति । नन्विति । शुकशम्दस्य नादैवमामे विषयत्वं नीलादिंशब्दसममिव्याहारत्रिरोषारिवि परिहरति । न नीङेति । सेदान्तिः कमभ्रमागं व्याख्यातुं पृवेपक्षं दूषयति । याञ्छ्ह्कादीनिति । न केवरं देहदेशनिः सरणस्तबन्धादेव नाडीमेदानां ससारविषयप्वं फि¶ु बरह्मल।कादिसंबन्प।द्पीत्याह ब्रह्मादीति । आदित्योऽपि देवयानमध्यपाती ब्रह्मरोकप।पकः संसारे तुरेवेवि मन्वानं मोक्षमागेमुपसंहरति । तस्मादिति । भाष्ठकामतया ज्ञानमागे इति संबन्षः । ए

== --~-- ~~ ^--- ~~ =-=

१. ग.ध. ड. ज. "तप्र | रकग. ह, चर छ. घ्व. द. "पय आह ३ ग. ज. वक्षो

<^ य ॐ नङ्की * ।

चतुथे ब्रह्मणम्‌ ।४] आनन्दगिरिकृतटीकासंवक्विर्शाकरमाष्यसमेता। ६४९

एष पन्था ब्रह्मणा हानवित्तस्तनेति ब्रह्मवित्पुण्यङृत्तेजपश्च ॥ ९

0 8777 1 छ! ~~ -~- -^=>-~-+ ~~ ^ भनया

यमेव मोक्षमार्गो य आत्मकामत्वेनाऽऽप्रकापमतया सवकामक्षपे गमनानुष- पत्तो परदीपनिवौणवश्चक्षरादीनां कायंकरणानामनरेव समवनय इत्येष न्ञान- भागैः पन्था ब्रणा परमात्मस्व हपेणेव ब्राह्मणेन त्यक्तसर्वैषणेनानुवित्तः। तेन ब्रह्मविचामार्गेण ब्रह्मविदन्योऽप्येति । कीदृशो ब्रह्मवित्तेनेतीत्पु- च्यते । पर्वं पुण्यढृदरत्वा पुनस्त्यक्तपुत्राचेषणः प्ररमात्मतेजस्यारमनं संयोज्य तस्मिन्नभिनव्रेत्तस्तेजसश्चाऽऽत्ममत इहैवेत्प्थः। १दशो बरह्म वित्तेन मार्गेणेति । न पुनः पुण्यादिषगुच्चयकारिगो प्रहणे विरोधादि- त्थषोचाम “अपुण्यपुण्योपरमे यं पनम॑वनिभषाः शान्ताः सन्यासिनो यान्ति तस्मे मोक्षात्मने नमः" ॥ इति च स्परः। “त्यज धमममधमं च” इत्यादि पुण्यापुण्यत्पागोपदेशात्‌ । ((निराक्चिषमनारम्भं निनेमस्कारमस्तुतिम्‌ |

जया नजकम क ~ = -- ~~ ~ (षि 2 ---> श

भूमिकां कतैष दत्यस्याथमाह । स्वैकामेति । यथा वेलादित्रिये प्रदीपस्य ज्वश- नानुपपत्त तेजोमात्रे निव्रोणमिष्यत तथा स्थलस्य सक्ष्मस्य च सवे्यैव कामस्य ज्ञानात््ये सति ग्यनुपपत्तवेनेव प्रत्यगात्मनि कायकरणानामेकीमावेनावसानपिदय- यमेषशब्दायं इत्यथः । पन्था इत्यवद्याचष्टे । ज्ञानमार्गं इति । इत्थ॑मवे तृवीयामा. धरित्याऽऽह । परमात्मेति। अनुतरेदनकतुरवाद्मणस्य सेन्यापितवं दृशेयवि | त्यक्तेति। विपतिप्ते निराकृलय योक्षमाग निधान तेन पीरा अपियन्तीलयत्रोक्तं निगमयवि | तेनेति । अन्योऽपि मश्रहशः यकाञ्चादरिति शेषः । इहि जीवदवस्णोक्तिः । सम्‌- चयकारिणोऽतर वह्यप्राधिर्विवक्षितेवि केचित्तान्पत्याह । न पुनरिति । विरो. धान्ज्ञानकमेगोरिति शेषः । किंच क्रमसमुचयः, समश्मुबयो वेवि विक- ल्प्याऽऽद्मङ्कोकुत्य द्विपीयं दृषयति । अपुरण्येति । ज्ञानस्य कमोपरमृ येऽपि विवेकज्ञानेन षम॒चय।ऽस्तीत्याशङ्कयाऽऽदह । त्पजति । व्रह्मविद।ऽमि स्तृत्यदिष्ट- स्तन समुचय) ज्ञानस्यत्याशङ्धाऽऽह । निरा्चिषर्मिति । काम्याननुष्टानमना-

१1 ~~ [ कि 1

१ "9 श रीर

१ ल. घ. द च. छ ज. ष. द. वकमक्षः । २६. दव. छ. द. पराम" । ३७. ङ, "तोऽ" । ४ क. द, एवादेएवे" । ५ कग, भ. द. ण, “कर्मेति ६ क, ठ, पियेवमेः । ७ इ. &, ०य्द।५; । ॥

६४8 बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [चवुाभ्याये

अन्धं तमः प्रविशन्ति अक्षीणं क्षीणकमाणं तं देवा ब्राह्मणं विदुः" ॥ ““नेतादशं ब्राह्मणस्यास्ति वित्तं यथेकता समता सत्यता च। शीछं स्थितिदंण्डनिधानमार्जवं ततस्ततश्चोपरमः क्रियाभ्यः"! इत्यादिस्परतिभ्यश्चं | उपदेक्ष्यति चेहीपि त्वेष नित्यो महिमा ब्राह्म णस्प न वधते कर्म॑णा नो कनीयानिति कमप्रयोजनाभावे हैतुयुक्तवा तस्मादेवेविच्छान्तो दान्त इत्यादिना सवक्रियोपरेमम्‌ । तस्माचधाग्या- ख्पातमेव पुण्यङ्त्वम्‌ । अथवा यो बरह्मवित्तेनेति स पुण्यढृत्तेजघशेति ब्रह्मवित्स्तुतिरेषा । पुण्यङ़ृति तेजसे च योगिनि महाभाग्यं प्रसिद्धं खोके ाभ्यामतो ब्रह्मदित्स्तृयते प्रख्पातमहाभाग्पत्वाष्ोके ॥ ९ ॥ अन्धमदशैनात्मकं तमः ससारनियामकं प्रविशन्ति प्रतिंपचन्ते ।

रम्भः । अक्षीणत्वं निषिद्धानाचरणम्‌ । क्षीणकमेतवं नित्याहिकमराहित्यम्‌ । असमु- ये वाक्यान्तरमाह । नेत्यादिना । एकवा निरपेक्षा सर्वोदासीनतेवि यावत्‌ । समता मिजोद्ासीनशधुबुद्धिन्यतिरेकेण सवे खाभिननिव दिः । द्ण्डनिधानमहिसा- परत्वम्‌ । अथस्य मूढं निरतिः क्षमा च कामस्य चित्तं च वपुरवैयश्च | षस्य यागादि दय दमश्च मोक्षस्य सर्वोपरमः क्रियाभ्यः"! हत्यारििचतुर्विषे पुरुषार्थे साघनमेदोपदेशि वाक्यमादिशब्दायैः। इत्यादिस्मृतिभ्यश्च न पण्यादिसमुद्धयकारिणो अहणमिपि सबन्धः । तथाऽपि प्रवे मत्रे समुचयो मावी- त्ाकङ्श्वाऽऽह । उपदेक्ष्यतीति । वाक्यशेषादिपयालोचनासिद्धमधेमुपसंहरति । तस्मादिति । पृषं पुण्यरुदरत्वा पुनस्त्यक्तपुतायेषंणो बर्मविततेभैदीवि कमो न युम्ब- वेऽश्रुतत्वारित्याशङ्कयाऽऽह । अथ वेति । स्तुतिमवोपपादयपि । पुण्यढृतीति । पेजांति करणान्युपसंहत्य स्थितस्मेजसो दहराद्यपासीनो योगी तसिन्नणिमाचैन्वया- न्महानुभावतप्रसिद्धिः । वाभ्यां पुण्यरततेजपाभ्यापित्यथैः । अवःशब्द्परामूष्टं सष्ट- यति । प्रख्पातिति । पृण्यङृ्तेजसयारति शेषः ॥ ९ ॥ ्रसतुवन्ञानमागेस्तुत्यथे मागोन्तरं निन्दापि । अरन्धामत्यादिने। । वि्यायापिषि

१ ग, “ठं धृति" । २छ. "श । दहा" | ३ छ. "हाप्येष । ४ क. ल. ग. घ. ड. च. छ, ज, ढ, 'स्माद्राह्मणः शान्तो । ५ इ, 'विद्राह्मणः शन्तो। ९ क. ल.ग.घ. द. च.छ.ज, घ, दमं दरयति । त° । ७ ख, ङ्पं । अ. वितते । ८ "या्मरश्च। ९. न, द. विषपु*। १० प, ण. नो ब्राह्मणो ब । ११ क्ष. ढ्‌, ना।उवि"। ४

चतुथं बाह्मणम्‌।४] भानन्दगिरिडतटीकासेवलितशकरभाष्पसमेता । ६४७

येऽविद्यामुपासते । तती भूय इव ते तमी य उ विद्याया« रताः ॥ १०॥ अनन्दा नाम ते लोका अन्धेन तमसाऽश््रताः ।

स्ते प्रेत्यामिगच्छन्त्यविदा* सोऽबधौ जनाः ॥११॥ आत्मानं चेदिजानीयादयम-

फे । येऽविधां विधातोऽन्यां साध्यस्ाधनलक्षणामुपासते क्थानवतैन्त

यर्थः । ततस्तस्मादपि भूय इव बहुतरमिव तमः प्रविशशन्ति।के।य उ विथायामविधावस्तुपरतिपादिकायां क्मा्थापां जय्यामेव विद्यायां रता भमिरताः । विधिपरतिषेधपर एष वेदो नान्यो ऽस्तीत्युपनिषदधा- नपक्षिण इत्यथः ॥ १० ॥

यदि तेऽदशेनरक्षण तमः प्रविशन्ति को दोष इत्युच्यते । अनन्दा अनानन्दा अश्रुखा नाम ते छोकास्तेनान्येनादकशेनलक्षगन तमरसाऽऽइता व्याप्रास्ते तस्पाज्नानतमसो गोचरास्तास्ते परेत्य प्रत्वाऽभिगच्छन्त्यमि- यान्ति । के । येऽविद्रां्षः । किं सामान्पेनाविद्त्तामात्रेण । नेत्युच्यते । भवरुधः । बधेरवगमना्थस्य धातः किप्पत्पयान्तस्य पम्‌ । भातमाव- गमवजञिता इत्यथः । जनाः परैकृता एष जननधर्पिणो वेत्येतत्‌ ॥११॥

अत्मानं खं परं सर्वप्राणिमनी षितन्नं हत्स्थमशनायादिधमतीतं चेद्यदि विजानीयास्सहसेषु काश्चत्‌ । चेदित्यात्मगियापा दुलमतवं दश- यति । कथमयं परे आत्मा सवेपाणिप्रत्ययमान्षी यो नेति नेतीत्याचुक्तो

0

प्रवीकम।दाय व्याकराति । अविद्येति । कयं पनल्लय्यामापिरवानामवःपतनमियाक्न- ङ.याऽऽह । विधीति ॥ १० ॥

मन्रान्तरमाकाङ्नक्नाद्रारेत्थाप्य व्याच । यदीत्यादिना । अन्रुष इत्यस्य निष्पत्ति सुचयन्विवक्षितमभेमाह । वुधेरित ॥ ११॥

उक्तातमन्ञानस्तुत्यथमेव विष्ठस्य कायङ्कशराहिदयं दशेयापि । भत्मानमिस्या- दिना । विज्ञानात्मनो वरक्षण्य।प व्रिशिनष्टि । सर्वेति । वारस्थ्यं ग्याववेयवि । हूरस्थमिति । बद्धिपंबन्धप्रं चस(रिलं बाध्यत । अशनायादरीति । पश्नपुवंकं ज्ञानपकारं प्रकटयति | कथमित्यादिना । सतमनसबन्धपयुक्तं दापं वरयितुं व्रेशि-

१६.ज. २. केतेषे। २... ङ. च. छ. ज. घ. इ. प्राकृता । ३ ग, श्यमौगो।ढ्ग संत ।५च.छ स्मासमा ।

६४८ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [अतपौष्याये

स्मीति पृरषः। किमिच्छन्कस्य कामाय शरीरमनु ऽवेत्‌ ॥ १२ ॥ यस्यानुवित्तः प्रतिबद्ध जआत्माऽस्मि देये ग्रहने प्रविष्टः। स विश्वकृत्स हि सर्वस्य कतौ

यस्मान्नान्योऽस्ति द्र श्रोता मन्ता विज्ञाता समः सरवभृतस्थो नित्य- शुदधवुद्धमुक्तस्वभावो ऽस्मि भवामीति परुषः पुरूषः। स किमिच्छंस्तत्छ- इपव्यतिरिक्तमन्यद्रस्तु फरमृत किमिच्छन्कस्य वाऽन्यस्याऽऽत्मनो ल्पतिरिक्तस्य कामाय प्रयोजनाय । नहि तस्पाऽऽत्मन पष्टव्यं फलम्‌ । न चाप्यात्मनोऽन्योऽस्ति षस्य कामयेच्छति सर्वस्याऽऽत्मभ्‌- तत्वात्‌ | अतः किमिच्छन्कस्य कामाय शरीरमनुसंज्येर दशेत्‌ । शरीरो- पाधिकतदुःखमनु दुःखी स्यात्‌ । शरीरतापमनुतप्यत । अनात्मदरिनो हि तद्यतिरिक्तवस्तन्तरेप्ोः । ममेदं स्यात्पुत्रस्येदं भार्याया इदमि- त्येवमीहमानः पुनः पुनजैननमरणगरबन्धाडृढः शरीर॑रोगमनुं ईज्यते । सवौत्मदशिनस्तु तदसंभव इत्येतदाह ॥ १२ ॥

किंच यस्य ब्राह्मणस्यानुवित्तोऽनुरखुष्धः प्रतिबुद्धः साक्षात्कृतः कथ- अहमस्मि परं ब्रह्ेव्येवं प्रत्य गारमस्वेनावगत भमाऽसिमिन्तदेशषे सदेह ऽ- नेकानथसंकथेपचये गहने विषमेऽनेकशतसहस्रविवेक विज्ञानप्रतिपन्े विषमे प्रवि्ः स यस्य ब्राह्मणस्यानुषित्तः प्रतिबोधेनेत्पथः | स विश्व कृद्विश्वस्य कतां । कथं विश्वकृचं तस्य किं वि्वकृदिति नामेत्या- शङ्न्थाऽऽह । स हि यस्मात्सवस्य कतां न नाममात्रं न केव

नष्टि । नित्येति । इति विजानीयादिति सबन्धः । प्रयोजनाय शरीरमनु संज्वरेदिि संबन्धः । किमिच्छननित्याक्षप समथयते । न हीति । कंस्य वा कामायेयाक्षेपमुपपाद्‌ यति। न चेति । आक्षपद्यं निगमयति । अत इति। वदेव स्यति | शरीरेति । वरिदुष- स्तापामावं व्यतिरेकमखेन विश्चदयति । अनात्मेति । वस्वन्तरेप्पस्वापपंमव इति दोषः । स॒ चैत्यध्याहृत्य ममेदमिद्यादि याम्यम्‌ । इत्येतदाह रकिपिच्छनित्याया शरुतिरिि शषः ॥ १२॥

न केवेङमात्मविद्यारसिकस्य कायङ्केशराहिलयं कित ङ्तरूलययता चास्तीत्याह । किंचेति । संदेह ए्रथिम्यादिमिभ्‌रेहपचिते श्रे । सहत्वं सावयति । अनेकेति । विषमत्वं विदय | अनेकशतेति । न॒ नममात्रमित्यत्र पुरस्तान्नजस्वस्मादिवि

[009

[111 आ 1 कि 1

9 ल. ग. ध. इ. च. ट. ठ ०६. दधन । २. ज. द. २२५ | ३ ध. ज. डद -नुरज्य' 1 ४ क. "रुध्यते। ५. ग. ध. च. घ. द. देये सं" ६ च. "व्रि जरे ़ारिवदिति स १५७६, ज. ण्‌, सकाः | ८ क, ख. ट, चेयेतदध्या' | १, ढ, 'स्तात्तत्मा"।

चतु आाद्यगम्‌।४] भानन्दगिरिकतदीकासंवलितश्षाकरभाष्यसमेता। ६४९

तस्य रोकः स उ रोकं एव ॥ १३ ॥ इहेव सन्तोऽथ विद्मस्तदयं न चेद््वेदिमंहती गिनष्टिः।

[मी डि , ए ए त 1 1 ति 1 1 1

विश्वकृत्परपयुक्तः सन्‌ । कि तर्दि तस्प खोकः पवः । किमन्यो राकोऽ- न्योऽसावित्युच्यते । स ड खोक एव । छाकशब्देनाऽ5त्मोच्यते तस्य सवं आत्मा ष च सवस्याऽऽत्मेत्यथेः । य एष ब्राह्मणेन प्रत्यगात्मा प्रतिब्ुद्धतयाऽनुवित्त आरमाऽनयेकटे गहने प्रविष्ट सन सषारी किंतु पर एव । पस्माद्विश्वस्य कतां स्वैस्पाऽऽत्ा तस्य च सवं आस्मा। एक एवाद्धितीपः पर एवास्मीत्यनुषंधातम्य इति श्े(कार्थः॥ १३ ॥ किवेहेवानेकानथेषंकुरे सन्तो भवन्तोऽज्ञानदीरघनि द्री मोहिताः सन्तः कथंचिदिव ब्रह्मतत्वमात्मत्वेनाथ विग्र विजानीमः । तदेतद्रघ्म प्रकृत- महो दयं कृतार्था इत्यमिपायः । पदेतदद्म विज्ञानीमस्तन्न चेद्धिदित- वन्तो वयं वेदनं वेदो वेदोऽस्यास्तीति बेदी वेचेब वेदिनं बेदिर- "वेदिः । ततोऽहमवेदिः स्याम्‌ । यद्यवेदिः स्पां को दोषः स्यान्महत्य- नन्तपरिमाणा जन्ममरणादिरक्षणा विनरएटिविनज्ञनम्‌ । अहो वयमस्मा-

भी ४१ मी पपर ~~ ~

न> ==> कक

पठितन्यं यस्पादित्यपक्रमादिश्वरुस्व मिति देषः । परशब्द विधाविषयः | विश्व स्कृवकृत्य इत्येतत । छाकलोकिविमागेन मदं शब्भित्वा दृषयवि । किमित्पादिनिा। यस्येत्याद्िमघ्रस्य वात्या५ सरह्वाति । प॒ एष इति । अस्त्वेवं कि व वतेत्याश- ङन्य।ऽऽह । एक एवेति । यो है परः सवपकारमेदरारित्यत्पृणेतया ववैवे पत एवास्मीत्यात्माऽनुसंषावन्य इति योजना ॥ १३ ॥

ब्रह्मविदो विद्यया रृवर्त्यतवे श्रुतिसंपतिपातिरेव केवलं न भत्रापे किंतु खलानुमवर- संपतिपतिरस्वोव्याह । किंचेति । अयेत्यस्य कर्थोचादत्रपि व्याख्यानम्‌ । वद््यस्य बरह्मतखमित्युक्तमथं स्रया । तदेतदिति । बद्य्तान कवा५तव त्रैयनुभवाभ्यापृक्त्वा तदभावे दोषमाह । यदेतदिति । वई महता सिनशिर्िप संवन्षः । बहुलं न विव- लिव ज्ञानान्पोक्षोऽत्र विवक्षित इत्यमिपत्य पेदिरित्यस्या५५६ । वेदनामित्पादिना। न चेद्ष्र परिदिववन्तो वये ववोऽदम्वेदिः स्यामिपि याजना । व्रिच्यानवरे द्‌पिमुश्तवा विदरनुभवसिद्धम् निगमयति । अहो वयमिति । दरेतेरवादिना पृरार्वनाक्तभवाषम्‌-

१च. द. शिः । एत | ऋ. छ. 2, छः । गए । २क.ग. ष. द. य. ऊ. ज.क. द. शस्माति मन्तन्य । ३ ल. शरारहि'। गर ध. इ, च. छ. ज. द, पद्राहि। दज. ग. च. दन. ज, °वेदरनयदरदिष्ततो" । ५ क. द, दिति भ ।

८६

६९० वृहक्षरण्यकोपनिषत्‌ [धतुषोष्याये

“ ये तदिदुरमृतास्ते पवन्त्यथेतरे दुःखमेवापियन्ति ॥ १९॥ यदेतमनुपश्ययारमानं दैवमञ्जपा । ईशानं भूतभव्यस्य न ततो विनगप्सते ॥१५॥

न्महतो विनश्नान्निगक्ता यदद्वयं ब्रह्म विदितवन्त इत्यर्थः । यथाष वयं ब्रह्म विदित्वाऽस्माद्विनशनाद्विपमुक्ता एवं ये तद्विहुरग्रतास्ते भवन्ति पे पुर्ननवं ब्रह्म विदुस्त इतरे ्रह्मविभ्योऽन्येऽब्रहमपिष इत्यर्थः| दूःखमव जन्ममरणादिखक्षणमेवापियन्ति प्रतिपद्यन्ते न कदाचिदप्य- विदुषां ततो पिनिदृत्तिरित्यथेः। दुःखमेव हि त भत्प्वेनोपगच्छन्ति १४ यदा पुनरेतमात्मानं कथंचित्परमकारुणिकं कचिद्ाचार्यं प्राप्य ततो व्धप्रसादः स्नु पश्वात्पश्यति साक्षात्करोति स्वमात्मानं देव चोतन- वन्तं दातारं वा पवंप्ाणिकमेफलानां पथाकर्मानुषटपमन्ञसा सान्ता दशान स्वामिनं भूतभव्यस्य कारतयस्पेत्येतत्‌ । न ततस्तस्मादीशा- नारेवादात्मानं विशेषेण जुगुप्सते गोपायितुमिच्छति । सरव हि खोक इण्वरादरप्िमिच्छति भेददरी । अयं त्वेकत्वदर्शी न विभेति कुतश्चन । अतो न तदा विजुगुप्सते । यदेशानं देवमश्ञ्ा ऽ ऽत्मत्वेन परयति न तदा निन्दति वा कचित्‌ । सषेमत्मानं हि परयति षं एवं परयंन्क- मसो निन्यात्‌ ॥ १५॥ सरा्ेन प्रपञ्चयति । यथा वेत्यादिना । दुःखादविहूषां वििमोकामवे हेतुमाह । टूःखमेवेति ॥ १४॥ किच विदुषो विहितकरणादिपयुक्तं भयं नास्तीति विधां स्तोतुमेव म्रान्वरमा- दाय म्याचरे । यदा पुनरित्यादिना । उक्तमथ व्यतिरेकमुखेन विशदयति । सवौ हति । जुगुप्साया निन्दातेन प्रसिद्धत्वात्कयमवयवायेमादाय वग्याख्यायपे ङडियग- मपहूरताति न्यायादित्याशङ्याऽऽह | यदेति । वदेवोपपादयाति । प्षवपिति ॥ १५॥

व प्री षणी मिं

१अ., मेवोपयः | २. ङ्च. 9.ज. दे. यत्त" ।ग. छ. यत्त । ३ ट. एतमेत। ४ख. वय एतः | ५ अ. द, "मेत्रोपय। ६ क. घ, ज. "कद" | ५७. हइ, "तिक" । लघ्‌. ज, किचित्‌ । ५. ज. ग्र १० ग. 'इवन्किमः । ११६. निन्देत्‌ `

चतुथं ब्रह्मणम्‌ ।४] भानन्द गिरिकृतयीकासवकितश्ांकरभाष्यसमेता। ६५१

धस्माद्षांकसंवत्सरोऽहमिः परिवर्तते । तदेवा भ्योतिषां ज्योतिरायुहोपासतंऽमृतम्‌ ॥१६॥ यस्मि- न्पञ्च पञ्चजना आकाशश्च प्रतिष्ठितिः । तमेव मन्य जआरमानं दिदान््रह्मामृतोऽमृतम्‌ ॥ १७ ॥

कंथ यस्मादीशानादवाग्यस्मादन्प विषय एवेत्यर्थः । संवत्सर क्राङत्मा सवेस्य जनिमतः परिच्छेत्ता यमपरिच्छिन्दमवगिव वत॑तेऽ- होभिः स्वावयवेरहोरत्रैरित्यथः । तज्ज्योतिषां ञ्योतिरादित्यादिस्पो- तिषामप्ववमास्कत्वदापुरित्युपासषते देवा भमृतं उयोतरतोऽन्य- न्भ्रियते न हि ज्योतिः । सवस्य हयेतर्ज्योतिरायुः । आयुगैणन पस्मा- देवास्तर्ञ्योतिरूपाषते तस्मांदायुष्मन्तस्ते । तस्मादापुष्कमिना ऽ ऽपुगु- णेनोपास्पं ब्रह्मेत्यर्थः ॥ ९६ ॥

किंच पस्मिन्यतर ब्रह्मणि पश्च पश्चजना गन्धर्वादयः पञ्चैव सख्पाता गन्धाः पितरो देवा भ्ण रक्षांसि निषादपश्चमा बा वर्णा आक्षाश- श्राव्याकृताख्यो पस्मिन्दून मोतं च प्रात च । यस्मिन्प्रतिषठित एत. स्मिश् खल्वक्षरे गाग्याकाश इत्युक्तं तमेवाऽऽत्मानमगरतं ब्रह्म मन्प5हं न चाहमात्मानं ततो ऽन्यत्वेन जाने । किं तद्चपरतांऽहं ब्रह्म बिद्रान्ष- मज्नानमनेण त मत्पाीऽहमाकत तदपग्माद्वद्रानहमयत एव ॥ १७॥

[र्णी ए 1 का 1 2 0 श 1 0 श ता 1 ~ ~ ~ 9 0 चन ता मा = ॥ ११.

भयेश्वरस्यापि काडन्यत्रे सवि वस्तुत्वादरटवत्काराव च्छिन्नत्वान्न काठत्रयं पवि युक्तमीश्वरत्वमत भह । किंचेति । यस्म।दीशानादवकिसवत्मरो वतते वमुपापदे देवा इवि सबन्धः । ननु कथं संवत्सरोऽवौगित्युयते काठस्व काठान्तरामवरेन पूर्वंकाठसंबन्पामावादव भाह । यस्मादिति । भन्वयस्तु पूर्ववन्‌ । भ।त्मन्योतिषो गुणमायुष्टलक्षणं स््टयन्नुपापकस्य फलमाह । सवेस्येति । यधेक्ता- पासते देव(नापेवातिकाते व्िजेषवचनादित्याशङ्ून्धाऽ<ह । तस्मारिति ॥ १६ ॥

न्योदिषां स्योपिरमवपित्युनं वम्याम्रतलं सव।पिषठानस्ेन सावयति । किंवेति। एव- काराथ॑माह्‌ | न चेति | यद्यात्मानं वर्धं जानासि वहि किं उ वद्चयफठभिविपश्नपूक- माह । किं तर्दति । कथं वहि वे ण्यव्वपर्तविस्तव्राऽऽद्‌ । भन्नानमनिणगेति ॥५७॥

[ । भन ~ ^~ अ = ~ = (य = क क-म, जक

ण्यो

1 भि ` शा 11, वि रे (मै क

१८ च. छ. द. " प्मद्धययु्‌'। २. ङ. ६, "पस्यमम्रत ब्र ।३अ. भ. र. "वि, इष्‌, ब. ण. दतेन + |

६५३ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [बहुषोभ्यपि

प्राणस्य प्राणमुत चशधुषश्वक्षुरुत श्रोत्रस्य भरो मनसो ये मनो विदुः । ते निचिक्युत्रह्म एराणम- ग्यम्‌॥१८॥मनसेवासुदरटवयं नेह नानाऽस्ति चन ।

विच तेन हि चेतन्यात्मर्योतिषा ऽवभास्पमानः प्राण बात्मगूतेन प्राणिति तेन पाणस्पापि प्राणः स तं प्राणस्य प्राणम्‌ । तथा चक्षुषोऽपि चक्षरुत श्नोत्रस्यापि श्रोत्रम्‌ । ब्रह्मशक्त्यधिषठितानां हि चक्रा दीनां दर्शनादिसामध्यं स्वतः काष्ठलोष्टस्षमानि हि तानि वैेतन्यात्म- ञ्पोतिःशून्यानि । मनसोऽपि मन हति ये विहुश्च्षरादिष्यापौरानुमि- तास्तित्वं प्रत्यगात्मानं न विषयभूतं पे विहुरते निविक्युरनिश्चयेन ्ञात- वन्तो ब्रह्म पुराणं चिरंतनमग्रयमपरे भवम्‌ । “तद्यदात्मविदो विदुः" इति ह्लाधवेणे ॥ १८ ॥

तद्रह्मदशंने साधनयुच्यते मनसेव परमाथन्नानषंस्कृतेनाऽ5- चार्पोपदेशपुवंकं चासुद्रषटव्यम्‌ । तत्र च दशोनविषये ब्रह्मणि नेह नानाऽस्ति किचन किचिदपि । भसति नानात्वे नानात्वमध्यारोपय-

0 ~~ ~~ ~~~ ~

पक्वाः पञ्चजनाः पश्च ज्योतिषा खह प्राणादयो वा स्युरित्यमिपेत्याऽऽह । विचेति । कथं चक्षुरादिषु चक्षुरादित्वं ब्रह्मणः सिध्यति तत्राऽऽह । ब्रह्मशक्तीति । विमतानि केनचिद्‌ पिष्ठिवानि पववेन्ते करणत्वाद्वास्यादिवदििषि चक्षुरादिन्यापरेणानु- मितास्दित्वं प्रत्यगात्मानं ये विदुरिति योजना । विदिक्रियाविषयत्वं न्यावतेववि | नेति । प्रत्यगात्मविदां कथं बरह्मविखवमित्याशङ्ग्याऽऽह । तदिति ॥ १८ ॥

मनसे बह्नदशेनसाधनत्वे कथं ब्रह्मणो वाङ्मनसातीवत्वश्रुतिरित्याशङ््ाऽऽह । परमार्थति । केव मनो ब्ष्ाविषयीकुवेद पि रवण दिसंस्कवं तदाकारं जायते वेन द्रटन्यं वदुजयवेऽत एष वृत्ि्यापये ब्ेतयुपगच्छन्तीति भवः । जनुशब्दाधेमाक् । भावाययति। ्र्टद्र्टन्यादेमवेन भेदमाशङुन्याऽऽह€ । तज चेति। एवकारायमाह | नेहेति । कथमा- त्मनि वस्तुव भदरििऽपि मेदो मावीत्याशङ्न्याऽऽह । अप्ततीति ।

१क.६. ज, नः संस्तंप्रा | २. ध्यंनस्वः।३क.ध. ज. पादद्रारा। ४ कः, ख. न. घ. ङ. छ. त, प्ति किनि ५ ज्ञ, नचेह।६\ ख 5. तदोच्य ७ क. श्ल. प, नचेति | ध. किंयेति ।

चतुथं ब्राह्मणम्‌ ।४] आनन्दमगिरिङ्वरीकासंषङखितिश्चाकरभाष्यसमेता। ६५१

मृत्योः स मृत्य॒माप्रोति य इह नानेव पश्यति ॥१९॥ एकथेवानुद्र्टन्यमेतद्प्रमयं ध्रवम्‌ ।

त्पविथया । ष ॒म्रत्योमेरणान्परत्युं भरणमाभ्रोति । कोऽसो । य शह नानेव परयति । अविदाध्पारोपणष्यतिरेकेण नास्ति परमाथतो देत-

मित्पथेः ॥ १९॥

यस्मादेवं तस्मादेकथेवेकेनेव प्रकारेण विन्नानधनेकरसप्रकरिणाऽऽका- शवभिरन्तरेणानुद्रष्टव्यम्‌ । पस्मादेतद्रह्माप्रपयमप्रमेयम्‌ । सवकत्वात्‌ । अन्येन जलन्प्रसमीयत इदं त्वेकमेवातोऽपमेयम्‌ । धुवं नित्प कृटस्थम- विवाीत्यथंः । ननु विरुद्धमिदयुच्यतेऽप्मेयं ज्ञायत इति ब | नाण इति पमाणेमित इत्पथीऽप्रमेयमिति च ततपतिषेधः । नेष्‌,-दाल-

अन्यवस्तुवंदनागमपमाणप्रमेपत्वपतिपेधापेत्वात्‌ । यथा<; न्पानि वन्त न्पागमनिरपेकषः पमाणेिषयीक्रियन्ते न तथेत्‌दुत्मतस्ं प्रमाणान्‌ रेण विषयीकतुं शक्यते । स्वस्पाऽऽत्मतवे केन क पदयेद्रजानीयपर दिति प्मातपमाणादिव्पापारप्तिषेधेमरैवाऽऽगमोऽपि विन्नापयति न.-- त्वमिधानामिधेयलक्नगवाक्यधमद्गर्करणेन । तस्माम्ाऽऽगमेनापि" स्वगंमेवादिवत्तत्पतिपा्यते । प्रतिपादयपित्रा्मभूतं हि तत्‌ । प्रतिपाद- ३-

नेहेत्यादः सपिण्डितम५ कथयति (वे ॥ १९ || दवेवाभवि कथमनुद्रष्टम्यमित्याशङ्कयाऽऽह । यस्मादिति । तमक प्रकारं पक- रयि । विज्ञानेति । परिच्छिन्नत्वं न्यवच्छिनत्ति | आकारावदिति । एकरसं हेतृकत्यापभेयत्वं प्रतिजानीते । पृरस्मादति । एतष्रद्म यस्माकं तस्भादपय- निति योजना । हेत स्फुट यरि । सर्वेकत्वादिति । तथाऽपरं कथमपमयलं वदा | अन्येनेति । मिषो व्िरोधमशदते । नन्विति। विरापमेव ग्फोरय पे । न्ञायत इतीति। चोदितं विरोधं निराकरोति ' नेष दोप इति । संशयं अमावां त्रशदयपि | यथ- त्यादिना । तस्य मानान्तरविपयीकतुमशक्वत्वे ६तुमाह । सर्वस्पोति । इवि समै. देठोपशान्तिश्रुवोरेवि शे । आगमेऽपि वार कथमात्मानमाेदयरित्याशङ्कश्चाऽऽह । परमात्िति । आस्मनः स्वगोदिवद्िषयलेनाऽऽगमग््पायतवामावे हेतुमाह । परति- पादयिरत्रिति । वथप्पि किमिति विषरयत्वेनाप्रपिपाचत्वं वत्राऽऽट | प्रिपाद- 9 क. ल. ठव. छ... तो द्वितीयमि" । रप. न. "ागमानिरिक्तप्र। ३ ध, ज, "पे. प्रः | ४ कः. घ. ज, वघ" ।

६५४ ` वृहदारण्थकोपनिषत्‌ [चदुधौष्वे

विरजः पर आकोश्चादज आता महान्धवः ॥ २०॥

पितुः प्रतिपादनस्य प्रतिपा्यविषयत्वात्‌ । भेदे हि सति तद्भवति। ज्ञानं चव तसिमिन्परात्मभावनिश्त्तिरेवे । न॒ तस्मिन्पाक्षादात्ममावः कर्तव्यो वि्मानत्वादत्मभावस्य । नित्यो श्वात्मभावः सवेस्ातद्विषय इव प्रत्यवभासते । तस्पादतद्विषयांभासनिहृत्तिव्यतिरेकेण न तस्मिना- त्मभावो विधीयते | अन्यात्मभावनिषटत्तावत्मिभावः स्वात्मनि स्वाभा- विको यः स केवलो भवतीत्यात्मा ज्ञायत इत्युच्यते । स्वतश्चाप्रमेयः . पमाणान्तरेण न विषयीक्रियत इत्युभयमप्यविरद्धमेव । विरजो विगत- तासि स्नो नाम धमाप्मादिमलं तद्रहित इत्येतत्‌ । परः परो व्यतिरिक्तः न्तो ? भी बाऽऽकाशादैप्वन्पाकृतास्पात्‌ । भजो न जायते जन्म- इति ्ादु्तरेऽ५-भूषविकाएः प्रतिषिद्धाः । सवर्षा जन्मारितवात्‌ । (ध्मा महान्परिमाणत।` महत्तरः सवेस्मात्‌ । धुवोऽविनाश्ी ॥ २० ॥

धूरिति । विवि प्रदिपाचलमृक्तम्‌ | कथं ताईं वसमन्नागमिकं ज्ञानं वतराऽऽह्‌ । नं चेति । पर्िनदेहादावात्ममावध्याऽररोपरिवस्य निवृत्तिरेव वाक्येन क्रियते

पचाऽऽस्मनि परिशि्े स्वामाविकेमेव रस्छ्रण प्राचिबन्पवममाल्यकट मिवा हवः । ननु बरहमणयात्मावः शत्या कबयो एवेष्यते न षु देहादाबात्मतग्या- वृत्तिर आह । न तस्मिभिति । बह्मणश्चेदात्मम पः सदा मन्ये कथमन्यथा प५- त्याशङ्।ऽ5् । नित्यो दीति । स्वस्य पंथ अह्ण इतवत्‌ । अ अरहमम्यतिरिकतविषय इत्ययः । ब्रह्मण्यालमवस्य ह सदा भचमानल फठिवमाह्‌ | तस्मादिति । भवद्विषयामापो देहादावासत्वमविमाध्तः । वसिन्हमणीत्यपेः / जन्य. स्मन्ात्ममावनिवत्तिवाऽऽगमेन करियते चेत्ता कथः एतमा वेन मम्यव इत्ुन्यवे तज्!ऽऽह | अन्ति । यदचागपिक्रवृत्तिम्याप्यत्वेनाऽऽत्पम्ब। मयत्वामष्यतवं कथ वह तस्यामेयत्ववाच युक्तिरित्याशङ्कयाऽऽह । स्वतश्ेति ॥, वृचिन्याप्यत्वन मवल स््रणाव्यप्यत्वेन चाभेयतपियुपसंहरपि । इत्यभयमिति | यदुक्तं धुवत्व वदप. ्कारपूपकमुपपादयपि । विरज इत्यादिना । कथं जन्मनिपेषाः देवरे विकारा निङ ध्यन्ते तच्राऽऽह । सर्वेषामिति ॥ २० ॥ $

षण शिणीी 11 षि

१८, यावना | २१. इर दगया । ३१, ज, ण, तदाह,

क न 9 > न ०

जतय बाद्नणम्‌ ।४] आनन्द गिरिङ्वर्धकातंवकितंज्ञो रगभाष्यक्षमेता। ६५९

तमेव धीरो वि्नाय प्रजनं कुत ब्राह्मणः । नाुध्या- यद्रहञ्छब्दान्वाचो विग्कापन ९ हि तदिति ॥२१॥

~~ ~~ = = = नि 7 11. 77. ति 1 7 1 1

तमीटशमात्मानमेव धीरो धीमानिन्नायोपदेशतः शान्नतश्च पन्ना शाघ्राचार्योपदिष्टविषयां जिन्ास्तापारसमाप्रिकपं कुरीति प्राद्मणः । एं अन्नाकरणसाधनानि सन्यासमदमोपरमतितिक्षाप्तमाधानानि कुर्यादि- त्थः । नानुध्यायान्नानुचिन्तयेद्धहून्पभूताञछब्डान्‌ । तत्न बहुखपति- पेधात्केवरस्मेकत्वप्रतिपादकाः सखल्पाः शब्दा अनुज्ञापन्ते | “भभित्येषं ध्यायथ आत्मानम्‌ ” ८अन्या वाचो विगुथ''इति चाऽऽधवेणे । वाचो दिग्छापनं विशेषेण ग्छानिकरं श्रमकरं हि पस्मात्तदहुशब्दाभिष्यान- पिति ॥ २९॥

सहेतुको बन्धमोक्नावमिहितो मच्त्राह्मणाम्पां श्ेकेश्च पुनमेभस- ङ्पं प्रिस्तरेण प्रतिपादितमेवमेतस्मिना््मावपये सव वेदो ययोपयक्ता भ्रति तत्तथा वक्तव्यमिति तदययं कण्डिकाऽऽरभ्यते | तच्च यथाऽ स्मिन्पपाग्ेऽभिहितं सप्रयाजनमनृचत्रेवोपयोगः कत्प्नस्य बेदस्प

1 7 == ~~ ~ ~ ~= -= --~ ~~

यथोक्तं वस्तुनिदशनं निगमयति । तमीटशमिति । नियशुद्रलादिलशक्षणापति यवत्‌ । उक्तरौलया परज्ञाकरणे काति साधनानीति चत्तानि दशयति । एवमिति । क ६८।पदद््‌यागः सेन्या उपरमो नित्यतेमित्तिकित्याग हति मेदः । बेह नि(तव्रि- शोषगवजञादायातमये दशोयति । तत्रेति । चिन्तर्नयेषृ ब्देव्थितिं यावत | तत्र श्रुत्यन्वरं संवाद्रयर, । ओमित्पेवमिति । नानुध्यायादित्यत्र देतुमाह । वाच इति। तस्मादहूञ्छम्दान्नानुचिन्तयेरिपि पूर्वण सबन्धः | इविशबदः %छकम्यास्यानसमा- पत्यः | २१॥

कण्डिकान्तरमवतरयितुं वृत्तं कतयति । सरनृक्ाप्रिति । उत्तरकण्डिकावातयै- माह । एवमिति । {तः पर इलयादिनाकक्रमणावल्थिे व्रह्म्णीवि यता | तद्रि. त्युप्य॒क्ताक्तिः। तदथा चद्यात्मानि सवस्य वरस्य पिनियगवदहनाभृति यवित । ननु वि्रिदिष वाक्येन वह्मासानि सरस्य वेदमय विनियोगो ' व्यते वधाच ेन्पात्पाक्तनं वाक्यं किमयमित्याशयाऽऽह । तञ्चति । ययाऽपमन्नध्याय मफलमापनजानमुक्तं वपव वद्नृथेवि योजना । कयं यथार्ण त्नि स्वाकेता पिनियीक्तं इत्ये कग कामादिविक्यस्य खगदृविवि पथनसान।दन्याभदु-य मयागपृधकल्सन्यायमनाददय व्रिनि-

[

) के.गृ. ध. च. उ. ज. के बहिः । २ क. अ, (पातो व" । ज्ञे इ, (पक्त ३१. अ भ, "यर्थः । न" |

६५६ धृददारण्थकोपनिषत्‌ [अषु न्क १

प वा ११ महानज आत्मा योऽयं विन्नानमय प्राणेषु य एषोऽन्तहंद्य आकारस्तस्मिञ्छेत

काम्यराशिवजितस्पेत्येवमथं उक्ताथौनुवादः स वा एष इत्यादिः । स इत्युक्तपरामशाथंः । कोऽसादुक्तः परामृदयते तं परति निर्दिशति य एष विज्ञानमय इति । अतीतानन्तरवाक्योक्तसंपत्ययो मा भूदिति ष एषः । कतम एष इत्युच्यते विज्ञानमयः प्ाणेषिति । उक्तवाक्योह्धि- गनं सशयनिवृच्य्थम्‌ । उक्तं हि पूवं जनकपश्नारम्भे कतम भात्मेति योऽय विज्ञानमयः प्ाणेष्वित्यादि । एतदुक्तं भवति योऽयं विज्ञान मयः प्राणेषिवित्यादिना वाक्येन प्रतिपादितः स्वयं ज्योतिरात्मा ष एष कामकमाविद्यानामनात्मधमेत्वपरतिपादनद्रारेण मोक्षितः परमातममाव- मापादितः पर एवायं नान्य इत्येष स साक्षान्महानज आत्मेत्युक्तः | योऽयं विन्नानमयः प्राणेष्विति यथाव्याष्याताथं एव । य एषोऽन्तद्‌- द्ये हृदयपुण्डरीौकमध्ये य एष आकरो बुद्धिविज्ञानसंश्रयस्तस्मिना- काशे बुद्धिविन्नानसहिते शेते तिष्ठति । अथवा सेप्रतादकारेऽन्तहृदये य एष आकाशः पर एवाऽऽत्मा निरूपाधिको विज्ञानमयस्य स्वस्वभाव- नष्टि । काम्पराशीति । उक्तस्य सरफरस्याऽऽलन्ञानस्वानुवाद इवि यव्रत्‌ । उक्तानां भयस्त्वे विशेषं ज्ञातं पृच्छति । कोऽसाविति । विशेषणानधक्यमाशङग्य परिहरति । अतीतेति । तेद्धि विरजः पर इ्याि तेनोक्ती यो पह घादिविशेषणः पर- मात्मा तज सक्षब्दा्यतीतिमो मूदिवि कत्वा तेन ज्योतितरक्णस्थं जीवं पराम्ृ्य तमव वेशब्देन स्मारयित्वा तस्य संनिहितेन परेणाऽऽत्मनैकयमेषशब्देन निर्विशती. त्यये; | विशेषणवक्यस्यपेषशब्दं परशनपूप्रकं व्याचष्टे | कतम इति । कथं जीवो विज्ञा नमयः कथं वा पाणेष्विवि सक्तमी परय॒ज्यते तत्राऽऽह । उक्तेति । वदनुवादस्यं सश- ग्दोपेसदेहापोदं फलमाह । संशयेति । उक्तवक्रयोिङ्गनपिह्युक्तं विवृणोति । उक्तं हीति । योऽयं विज्ञानमयः प्रषु प्रागुक्तः स एष महानज आति जीवानुवादेन परमात्ममत्रो विहित इवि वाक्याथमाह । एतदिति । परमात्ममावापरादनप्रकारमनुव- दवि । साक्षादिति । विशेषणवाक्यस्य व्यास्येयतपराप्तवुक्तवाकयोविङ्गनमित्यतरोक्ते स्मारयति । योऽयमिति । वाक्रयान्तरमवता्य व्याचष्टे । प एष इति । कथं पुन- र।काशशब्द्स्य प्रणात्मतरिषयलमुेत्य द्विवीयं व्यारूयानं तस्यान्ते ङढत्वादित्या-

= ~ > ता 9 9 ~ ~ 9 ~ स ना म भ = ~ नोति म म आ काण

१ बर दरण. तद्धि | २ क. ख. ध, द. दिनो ।4३क.ध. भरण, तताम ।४ब.ण स्व इ" ।५ ङ्‌, ध्‌. अ, ३, ण, न्दरं ह" ।

अहये ब्राह्मणम्‌ ।४] भनन्दगिरिक़तरीकासंवरितर्शाकरभाष्यसर्मेहा। ६५९

सर्वस्य वशी सर्वस्येशानः सर्वस्याधिपतिः "वेशे सतन पाना कमणा भूयान्नो एवासाधुना कनीयानेष सवेश्वर एष भूताधिपति

नी 3 11

स्तस्मिन्स्वस्वभवे परमात्मन्याकाशाख्ये शेते । चतुथं एतद्याख्यातं केष तदाऽभरदित्यस्य प्रतिवचनत्वेन | स च सवस्य ब्रह्मन्द्रदेरवंशी । सर्व ज्ञस्य वशे वतेते । उक्तं चैतस्य वा अक्षरस्य प्रशासेन इति । न केवलं वशी सर्वस्येशान ईशिता च बहमन्द्रप्ठतीनामीशितृलं च कदाविखा- तिकृतं यथा राजकुमारस्य बख्वत्तरानपि शत्यन्पति तद्रन्पा भदि- त्याह स्वंस्पाधिपतिरयिष्ठाय पारयिता स्वतन्र इत्पथः । न राजपुत्र- वदमात्पादिश्त्पतचः । जपपप्येतद्र शित्वादिहेतुहेतुमव्रपम्‌ । पस्मात्ष- वैस्याधिपतिस्ततोऽषो स्वैस्पेशानः । योहि पमपिष्ठाप पारयति ष तं प्रत एवेति प्रषिद्धम्‌ । पस्माज्च सवप्येशानस्तस्पात्छवेस्प वशीति। किचान्यत्स एवं भतो हचन्तञ्यतिः पुरूषो विज्ञानमया न साधना शाश्चविहितेन कर्मणा भूयान्भवति न वैते प्रौवस्यातः केनेविद्धरभेग। नो एव शाघपरतिपिद्धेनापस्राधुना कर्म॑णा कनीयपानल्पतरो भवति पवा- वस्थातो न हीयत इत्यथः । फिच सव ह्यधिष्ठानपारनादि कुवन्परनु- ग्रहपीडाकृतेन धमोधमख्येन युज्यतेऽस्येव तु कथं तदभाव इति । उच्यते । यस्मादेष स्य्वरः सन्कमेणो ऽपित भवस्येव शीन्मस्य तस्मान्न कमणा संबध्यते । करियेप मूताधपति््र॑दयादिस्तम्बपयन्तानां डङ-यऽऽह । चतयं इति । हत्थमने ज्ानमनृय तत्फनमनुध्रदा । स चेतया- दिना कथं पूनर्निरुपापिकम्येश्चरस्य वरक्िवं कथं च तदम. तदासनो व्िदृषस्त. दुपपथते वत्राऽऽह । उक्तं चेति। विशपणवयस्थ हेनुरतुतद्‌ तमव विक्ञदयपि | यस्मादित्यादिना | वत्र प्रसिद्ध प्रमागवपि । यो हति | न भेवल्पक्तमव वच फलं फितन्यद्ास्वात्याह । किंचंति । प्रभं जवदुगमापमामिन्ननम्‌ । परिशु द्र- त्वमयेमनुवदपि । हृदीति । वद्वभूतस्य पिदपः स्वानतयादिवद्धमवमान्परित्वमपि फलमियथः । भविषठनारिकतेतद्रिदु१्‌।ऽपि सौकिकयद्धम)दनवन्विते स्यति ३२ । पवो हीति । परतन्रल्लमुपापिरित परिहरति । उच्यत इति । मवौविपत्य- र॑हिलयं चैपापिपत्याह | रिवेति । म्व (लकत्वगरित्यं चपापिरित्याह।

१ च. ढ, मत्त एतदार्णाि"। रच. 2, सन मानि धयाचन्द्रमम। विधुना विष्न इ । ३

ग. इ, छ. रदत्मामा मछ. द्ररामनः मान ४. जर म्ततः मस ५ नञ, टद. श्ितल्‌ । ८६

६५६ धृददारण्यकोपनिषत्‌ [चतुपाध्याये

.¶ भूतपार एष सेतर्विधरण एषां रोकानामसं- भेदाभ्‌ तमेतं वेदानवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति

0 1 7 ता 1

भूतानामर्धिपतिरित्यक्ता्थं पदम्‌ । एष भूतानां तेषामेव पार्यिता रक्षिता ॥ एष सेतुः। किविशिषट इत्याह विधरणो वणोश्नमादिव्यवस्थाया विधारयिता । तदाहिषां भरादीनां ब्रह्मरोकान्तानां रोकानामसभेदाया- सेमित्नमयादाये । परमेश्वरेण सेतुवदविधायंमाणा लोकाः सेमिनमयादा स्युः । अतो लोकानामसंभेदाय तेतुधरतोऽपं परमेश्वरो यः स्वयं ज्योति- रासमेव । एव वित्छवंस्य वशीत्यादि ब्रह्मविद्यायाः फरमेतत्रिदिष्म्‌ । किञ्योतिरयं पुरूष इत्येवमादिषष्ठपपाठकविहितायामेतस्पां ब्रह्मविद्या यामेव॑ंफलायां काम्यैकदेशवर्जितं कत्छं कमेकाण्डं तादर्थ्येन विनि- युज्यते । तत्कथमित्पुच्यते । तमेतमेवंमूतमोपनिषदं पुरषं वेदानुवचनेन मञ्मब्राह्मणाध्ययनेन नित्यस्वाध्यापरश्रणेन विषरिदिषन्ति वेदितुमि- कुष्न्ति । के । बराह्मणाः । व्राह्मणग्रहणमुष रक्षणाधेप्‌ । अविशिष्टो हधि- कार्याणां वणानाम्‌ । अथवा कमंकाण्डेन मन्न ब्राह्मणेन वेदानुवचनेन विविदिषन्ति | कथं विविदिषन्तीत्युच्यते यज्ञनेत्यादि । ये पुनमंच्नव्रा- द्य लक्षणेन वेदानुवचनेन प्रकारयमानं विविदिषन्तीति व्याचन्तते तेषा- मारण्यकमात्रमव वेदानुवचनं स्यात्‌ | न हि कमेकाण्डेन पर आत्मा

~~ ~~ ~~ ~ न>

एष इति । सतरनाधारत्वे चोपाविरित्याहं । एष इति । कथं विवा- रयित्त्वमित्याशङ्क्याऽऽह । तदाहेति । वदेव स्ाषयि । परमेश्वरणेति । सवस्य वशीत्यादिनोक्तमुपसंहरति । एवंविदिति । सफल ज्ञानमनू थ विविदिषावा- कंयमवतारयवि । किञ्योतिरिति । एवंफठायां सवस्य वक्ञीत्यादिनोक्तफलेपिव- यापि यावत्‌ । वादर्ध्येन परंपरया ज्ञानोत्पत्तिशेषखेनेव्यधः । विनियोजकं वक्य- माकाङ्कषपूर्वकमादाय व्याचष्टे । तत्कथमित्यादिना । एवंभूतं 'रोकोक्तविशेषण- मित्यथेः | बाघ्नणशञब्दृस्य क्षत्रियाद्युपलक्षणते हेवुमाह । अविशिष्ट दीति । समा- वितं पक्षान्तरमाह । अथवेति । वेन विविदिषाप्रकारं पश्नपुककं विवृणोति । कथम- त्पादिना । मैपप वप्रस्यानमूत्थाप्य पैष्याचष्े । ये पुनरित्याोदना । तत्र हेतु

= % ०

माह । न हति । भवतूपनिषन्मात्रग्रहणमित्यज्ञङ्कय वेदी वाऽनूस्यते गुङूचारणा-

नजन ~ = ० का स कः म्म ~ ~= 00 १ 1 षरं भ्न

१८... य. द.न्ता। ष ए,।२ क. €, श."ात्मा) ए २३. इ, इ. न्तीयःच। भष, घ. अ.द, इ।त ए" ५ कृ, स. इ, व्याचरे । ६, ण, उद्वादमनू ।

५ † । + (4 [1 चतुथ ब्राह्मणम्‌ ।४] भआनन्दगिरिङ़तटीकासंबरितशांकरभाष्यसमेता। ६५९

परकारयते । तं त्वोपनिषदमिति विशेषश्ुतेः । बेदानवचनेनेति चाविशे पितत्वात्समस्तग्राहीदं वचनम्‌ । न च तदेकदेशोत्सर्गो युक्तः । नतु त्वत्पक्षे ऽप्युपनिषदरं जमित्पेकरेरात्वं स्यात्‌ । नाऽऽदयन्ाख्या- नेऽविरोधादस्मत्पकषे नेष दोषो भवति । यदा वेदानुरचनशष्दैन नित्यः स्वाध्यायो विधीयते तदोपनिषदपि' एृहीतेवेति वेदातुबचनशब्दार्धक- देशो न परित्यक्तो भवति । यन्ञादिसहपाढाञ्च । यज्ञादीनि कमौण्येवा- नुक्रमिष्यन्पेदानुपचनशब्दं प्रयुङं । तस्मात्कर्मैव वेदानुवचनशब्देनो- च्यत इति गम्थते । कमे {हि नित्यस्वाध्यापः । कथं पुनर्निस्पस्वाध्पाया- दिभिः क्ममिरात्मानं विविदिषन्ति । नेवे हि तान्पाल्मानं प्रकश्यन्ति यथोपनिषदः । नेष दोषः । कर्मणां विशुद्रहेतुत्वात्‌ । कर्मभिः क्षस्छरता हि विशद्धात्मानः शक्रवन्त्यात्मानयुपानषत्पका{रितमरप्रनिबन्येन वेदि- | तथा ह्याधवेणे "“व्िशुद्धष्च्चस्ततस्तु तं पदयते निऽकर ष्पाय- नः" इति । स्मृतिश्च (ज्ञानमत्पद्ते पुंसां यात्पापस्प कमणः" नन्त पठयत इति व्युत्पत्तेयद।नुचनशम्दन सववेद प्रह समवरपि तदंकदशल्यागो न इत्याह । वेदति । दोषसाम्यमाक्षङ्‌वे । नान्वति । सिद्ध न्तेऽप्युपनिषदरं वनजं यित्व ह कमेकाण्डुं गृहीत पतिं कत्वा तस्य केदकरेशविष पतं स्यात्त ““यज्रोययौः सम दोषः परिहारोऽपि वा समः। नैकः पयैनुयोक्तव्यस्ताहगधविचारणे”" ॥ न्यायविरोष इयथः । निलयखवाध्यायो वेदानुवचनं पक्षपाद्‌।य परि&- रति । [नेतथादिना । वेदकदेशपरिहपरित्यागार्मकग्रिेवाभावं साषयति । यदेति, वर्हि ।अ्याखूयानान्तरमुपेक्षिवापरलाशद््च वदमि वाकयोषवशाद्पेक्षिवमेवेसापिव यन्ना ः सं्रहवाकयं विवृणोति । यन्नादनि कर्माणीति । वई प्र वपयेवृक्षा- कं वा रित्याशद्धचाऽऽह । कमं हीति । केदानुत्रह 1व्रधयत च सिद्ध द ॥ परमिति | उपानषद्गिा(वाऽऽत्माह्मदर प्प हव्या व्याकु वेति । कपेणामप्रमाणत्वऽपि परपरया ज्ञ गमिन्त कमा्णपि शेषः| ~ माते । नैष दोष्र इति । वतं प्रश्नण्वकंमाह ऽय कम।मवरन्े निष्प

४ ॥ -4 8 ना ४ [ऽ5ह । प्रजा दत ५ क तद्‌ाथनांपा | 3 ध एव वष्टु प्रतय ग्र च त॒त्र वाज्य श्य दी 0 ` वथवाजापि ब्रह्म

) अ । २ कन्व, दन्धयुत्र । ६ क. _ _ {१।४३. भ

६६० बृहदारण्यकोमनिषत्‌ [चतु ध्याये

यत्नेन दानेन तपसाऽनाशकेन

इत्पादिः। कथं पनर्नित्यानि कर्माण सस्कारारथोनीत्यवगम्यते "स ह वा आत्मयाजी यो वेदेदं मेऽनेनाद्भं सस्करियत ईदं मेऽनेनाद्धगपधीयते" इत्यादिश्युतेः । सर्वेषु चं स्यरतिश्ाघ्रेषु कर्माणि संस्काराथान्येवाऽऽच- तषतेऽषटाचत्वारिशत्संस्कारा इत्यादिषु । गीताष् च- (“यज्ञो दानं तपश्वेव पावनानि मनीषिणाम्‌ । सर्वेऽप्येते यज्ञविदो यज्ञक्षपितकल्मषाः” ॥ इति । यं्ञनेति द्रव्ययज्ञा ज्ञानयज्ञाश्च संस्काराः । सस्कृतस्य च विशद्धसत्चस्य ज्ञानोत्पत्तिरपतित्रन्धेन भविष्यत्यतो यज्ञेन विविदिषन्ति दानेन । दानमपि पापक्षयहतुत्वाद्धमेद्वहैतलाज्च । तपसा तप इत्यवि-+ शेषेण कृच्छवान्द्रायणादिप्राप्रौ विशेषणमनाशकेनेति । कामानशनम नाशकं न तु भोजननिदृत्तिः । भोजननिष्त्तौ श्नियत एव नाऽऽस्मवेद- नप्‌ । पेदानुवचनयज्ञदानतपःराष्देन सवमेव नित्यं कर्मोपरक्ष्यते । एवं छाम्यवर्जितं नित्यं कमजातं पषवेमात्मज्ञानोत्पत्तिद्रारेण माक्नसाधनत्वं

[॥ र्गगिणणेणणणरौरिणेे ~ ~ -- $

~~ ~~~ --= ---. 3 17. त

प

संस्काराथते परमाणं एच्छतिं । कथमिति । यद्यपि श्रपस्मृतिभ्यां कममिः तस्त स्यो- पनिष्द्विरातमा ज्ञातुं शक्यते तथाऽपि वेषां सेस्काराथत्वे कि प्रमाणमिति प्रशन श्वि प्पृती प्रमाणयति | सरह वा इत्यादिना । किं पुनः स्मृतिशाक्ं वदाह्‌ । अषएाचर्त्वा {श- दिति । अष्टावनायापरादयो गुणाश्चत्वारिशद्मोषानादयः सेस्कारा इति विम। गः । बहुवचनोपात समृत्यन्तरमाह । गीताघ्च॒ वेति । पदान्वरमादाय व्याचष्टे । ठभप्न- उति । वेषं संस्काराधेत्वेऽपि कथं ज्ञानसाषनव्वमिलयाशङ्चाऽऽहं । संमत छकृत- कयमवता |. दानेन विविदिषन्व।ति पूरेण संबन्धः| कथं पुनः सत्रं दान विविदिषवाकार- तिता | दनमपीत । विविदिषा पतिते शेषः । तपषय्नापि पववदव वयः । त्‌ रि्द्रियर्विषयसवमं यहच्छालामसवृष्टत्वमिवि यवत्‌ कय यथा-

मकाङ्क्ापूदकमादराय # | = षण परयः ! बरा्रगक्च्त्य श्घादथ्द । न त्विति । मवतूपत्तानां वे ६१५४ दीना. वं पसान्वरपाह | अथवेति ? [ऽपि कथं स्वै नित्यं कमे तन्न विनियुक्तम्तिनात्याश-

पिष धप -न्"फल्माह | एतमिषि । प्रणाद्या भ॑णा त्पादिना । मपृपप वप्रस्थानमूत्पाप्य पेत्याचष्ट | ५ 3नरितय।५ ह ॥

माह । न इ।ति । भततूपनिष्न्माजग्रहणमित्याशङ्य वे वाऽनूच्यवे गुरू = +, दद. पि स 9 ^ १. ध, <नच. दन्ता। पस णए। रल. इ, ध. रामा ए २३७. ड, छ ण 4 ए ॥

४. ध, ज.उ, "इ । तए । ५ करक. €.ग्याषे । ६४, ण, द्वादमनू' | ना.

र 9 ५ छः १ ०४ @~ @ ^ क ०८० ~

व्रणम्‌ ।ढ] भनन्दमिरि़तटीकासेवलिगतक्चाकरमाष्यसमेता। ६९६१

तमेव विदिता मनिर्भवति 1५ सः प्रजां प्रत्राजिनो रखोकमिच्छन्तः प्रत्ररर्ष्यामो

चदय र दयते | एषं कमकाण्डनास्यकवाक्यतावगतिः । ठाज्य क पितमेवाऽऽत्मानं विदित्वा यथाप्रकारितं मुनिभैवति मनना, ^ ^, । एतमेव विदित्वा ृनिभेवति नान्पम्‌ । नन्वन्पवे-

मुनित्वं स्थान्कथमवधायत ठतमेषेति । बाद मन्यवेदनेऽपि

प्रतिपेश्च । फित्वन्यवेदने न मुनिरेव स्यात्किं तरिं कम्पपि न्याये । एतं स्वोपानिषदं पृरूपं विदित्वा मुनिरेव स्पान्न त

॥ अतोऽप्ाधारण मुनित्वं विव्ितमम्येत्यवधारयत्पेतमेवेति । विदिते केन कै परयेदिन्येवं क्रियास्तभवान्मननमेव स्पात्‌ । 5 ऽत्मानं स्वं खोकमिच्छन्तः प्राथवयन्तः प्रत्राजिनः प्र्रजन- , क्रजन्ति प्रकर्षण तर्जान्ति सर्वाणि कमांणि सन्पस्पन्तीत्यथंः। मिच्छन्त इत्पवधारणान बाह्मरुाकत्नयेप्मूनां पारित्राञपेऽ- = एतस्मिधि गम्पते। न हि गङ्काद्वारं प्रतिपित्छुः काशीदेशनिवात पूवा ५ . १। तस्माद्वाह्मरोकन याथना पुत्रकमापरव्रद्मपियाः साधनम्‌ भा

पयस्थकवाक्यत्वममि सिध्यतालयाह । एवं कर्मेति । वक्यान्तरम- । एवमिति । वस्येवापमाह । यथोक्तेनेति । यज्ञाचनुष्ठानाद्िङ्- क्या- तौ गुरुपादोपसपेणं श्रवणादिं चेत्यनेन क्रमणलयभथैः | यथापका- र बाह्मणाम्यापकलक्षणमित्य५ः | योगिकशब्दो जीवन्मुक्तव्िषःद्र] , (१५१ । एतमेरेति । अवधारणमाक्िप्य समावत्ते । नरमिति लि दगदानः त ((्विपयेवृक्षा-

[8 | स्य॒ वामत्यङ्शङड्नयाऽऽह्‌ | किच्विति । आलव्य, 4न्विप ९: गह । एत त्विति । कथमात्मव्रिदाऽपितिरमाह पिचय+ च्‌ ध | # @& , द्पतरिति । इवश्चाऽऽत्मविदो न दूह एष हयाः व्याक | > & ^, ५. मुमूकषणामपि कमेतयागश्नवणादुथाम जमन्दे कमो रेपः ।

ॐ पत्था र ९ 6 | ठ. ल्य वैराग्य॥पञञयशा् ण (कमा ध क५।युव्रुन्ध निष्प्र ५९ ८.८ श्त | १। भाज्य ल{कज्नयाविन । प्रज ६ कथ्‌ तदना पा

८८भ्ाध्यं फ९. नाविक्रियन्तं ६ ध्र त॒त्र बराक्य अन्दी- < ११६ (~ | स एत्र वरि परतन ब्राह्मः , & ९\ ति शष - ------ तुधवाचापि

५ ५ (प त, ८----- न्प्र + ४. ° -- --- --. 4 ॥ इ भ्‌ >८.५. ` “यपो । अ ' ॥ ध ति । च. छ. । ^ ¶, 2, "दतत्कन ॐ भिन्ना | ५ प, <=

हारण्पकोपनिषत्‌

नान्येन कमणा” इत्यादिश्वुतेः। अतस्तदरथबुयाध्याय युत्रोय न पारित्राज्यं प्रतिपच युक्तम्‌ । भतत्सा ` इत्यादिः क>। तस्मादेतमेव खोकमिच्छन्तः पत्रजन्तीति युत बा आ--+त्मरोकपापिक्ेविधानिषटततौ स्वात्मन्यवस्थानमेव । ठ 7; - रन चेद्धोकमिच्छति यस्तस्य सर्वक्रियोपरम एवाऽ ऽत्मलोधीयते" धनं मुख्पमन्तरङ्घम्‌ । यथा पुत्रादिरेव बाह्मरोकत्रषस्य । एत्रादि।]55 ह आत्मरोकं प्रत्यस्ताधनत्वात्‌ । असंमवेन च विशद्धत्वमवाचाम । दात्मानं खोकमिच्छन्तः परतरजन्त्येव सवेक्रियाभ्पो निवर्तैरनेषेः यथा च बाह्मरोकनयार्थिनः प्रतिनियतानि पुत्रादीनि साधनानि तान्येवमात्मलोका्िनः स्वैपणानिदृत्तिः पारिव्राज्यं ब्रह्मविदो |

क्म १ श भ ९ & #॥ एव । कुतः पुनस्त आत्मरोकार्थनः प्रत्रजन्त्येवेत्युच्यते। तत्राथव विच

पुत्रेणेति । पुत्रादीनां लोकरयसापनत्वे सिद्धे फलितमाह । भत इति । सि नत्वं लोकत्रयं प्रयनुपायत्वम्‌ । अवषारणापमुपरेहरपि । तस्मादिति । लोप. थिनां पारिनान्येऽनविकारादिवि यावत्‌ । अत्मिक]कस्य स्वङ्पत्वेन सदार. ततरेच्छेलाशङ्न्याऽऽह । आत्मेति । वस्याऽऽसत्वेन नियपाप्ततेऽप्य, न्यवाहितत्रातयेप्सा संभवतीति मावः । मवत्वात्मलोकपेप्सा वथाऽपि किंतर्पा--- तदाह । तस्मादिति । अवरियावशात्तदीप्सासंमवादित्यधैः । वद्विच्छाया ९, । चोवयितुं चेच्छब्दः | युख्यतवं श्रुयक्षरपाविपन्नत्वम्‌ । प्रनाडिकसाधनेभ्यो त चनादिभ्यो विशेषमाह । अन्तरङ्गमिति । पारिबाज्यमेवाऽऽत्लोकस्यान्तप; श म~न हशान्तमाह | पथेति | वथा पारित्रान्यमेव[ऽऽत्लोकस्य साधनमिण गः । -यमेपेपि नियमे हैवुमाह । पुत्रादीति। वस्यान्यत्र विनियुक्ता ५ सवे । दान चं पु्ादिकं नाऽऽत्मरोकपापकं तथाऽपि पारिनाम्यस्समुचिवं च्च । कृवमवतारभ । दह | अतंभवेनेति । न ह परिवाजकंस्य पूत्रादि वद्वो वा ष याभि धावत्‌ । नक्तं च समुचयं निराकुवद्धिः सपरिकरस्य ज्ञानस्य माकाङ्कषपूषेकमाद्गाय -: सयुचितं पृत्राचाललोकमापकमिदयथेः । तापनः व ` । बाद्नणशन्दस्य प तस्पादात्मानपिति । परतरजन्तीठि वतमान (४ क । अथवेति", यशोऽ।विवदवषिमाशा० । यथ। ४ ५५ ५ क प्य" पके | य ती ॥ ~. ..९/त। भावूपनिपृन्मातरयहणमित्याशङ्कच वेश वाऽ ज ॥ ग = च्यव गुरूचागः

९१०

~~ „~ ~ ~~ " ~ ~ 0 ~ = भान ~ ~ => ~~~

¶ ) : 6 |, + ध कि ौ क व्ता। त ए।२य. <, 8.न्तत्पा) ए।1३ष.ड, च."न्ती; + 1 ए । ५ करप. द.न्याष्ये। ६.१. पेदव्ादमन्‌" । |

तुथ ब्राह्मणम्‌। २] आनन्दमिरिकवटीकाक्षबखितशांकरभाष्यस्तमेता। ६६३.

एतद स्वै तत विदा५पः प्रजां न कामयन्ते किं प्रजया करिष्यामो

= ~ ~~ = = किनका (काक भनया

पेण हतुं दशेयति । एतद्ध स्म वैतत्‌ | तदेतत्पारिताज्ये कारणम श्यते । ह स्मवे किल पूर्वेऽतिक्रान्तकाङीना विद्रा आत्मन्नाः प्रजां कमोपरब्रह्मवि्ां च । प्रजोपरुक्षितं हि जयमेतद्धाद्वखोकनयसाधनं निदि- इयते प्रजामिति । प्रजां किं न कामयन्ते पुत्रादिरोकत्नयसाधनं नानु- विषठन्तीत्यथः । नन्वपरब्रह्मदर्शनमनुतिष्टन्त्येव । तद्धसाद्धि म्पुत्थानप्‌। मापवादात्‌ । ब्रह्म तं परादायो ऽन्या ऽऽत्मनो बह्म वेद सवं तं परादादि- त्यपर ब्रह्मदशंनमप्पेपवदत्येव । अपरब्रह्मणोऽपि स्वमध्यान्तमोवात्‌ । यभ्र नान्यत्पश्यतीति च । पवापरबाह्मान्तरदशंनप्रतिषेधाचापृवंमनपरम- नन्वरमबाह्वपिति । तत्केन कं परेपेद्विजानीयादिति च । तस्माज्नाऽऽ- त्मदशनव्वतिरेकेणान्पद्यत्यानकारणमपेतेते । कः पुनस्तेषामभिषाप इत्युच्यते कि प्रयोजनं एर साध्यं करिष्यामः प्रजया साधनेन । प्रजा हि

== > =-= ~ ~~~ ~~

| सप्तम्यथेः। अथेवाद्स्थान्यक्षराणि ग्याचष्टे | तदेरतादति। क्रियापदेन समति सबध्यते। तिपातद यस्याधमाह | किरति । परजां न कामयन्त इदय॒त्तरत संबन्धः । प्रजामाड़े देदधुव . »-कम।दि गृह्यते तत्राऽऽहं । प्रजेति । आका इ कषपूतरकमन्वयमन्वाचषे । पर कमिति। अकामयमानत्वस्य प्र्यवप्तानं दयप | पुत्रादीति। पव विद्रासिः सावन द्वा नृविष्न्वीत्युक्तमाक्निपति । नन्विति । एषणाम्थ। म्युतिष्ठवां किं वृर वाक्या > परोशिडन्याऽऽह । तद्धलाद्धीति । आत्मविद्राम्परविचानुषठान दूषयति प्र पाना । दिति । अथात्र सवैस्यानालना दशेनभ्वापौथते न त्वपरस्य ठरऽयमातलेतत्‌ | भह । अपरब्रह्मगोऽपीति । वदपवार शरुत्यन्वरमाह (तित त्पिहणदाक्रि पित्दैषकषरादाभरन्यन्न परयति न शृणार्वत्यादना ( २४ २ व्य पि ।भ्पनिविषये वक्षा- साधष नून युक्तमपर व्र डंनमित्यथः | "0 विषय च सिद्ध वि ३१. ^ । अपूवि । इतश्चाऽऽत्मवरत नाणूनक्नद एप हन्या म्याकवै 3 ठे अप्रव्रह्मदेरोनातम्तरे कि वेषाभपणाम्या न्यृत्यान म्रमन्ध कर्मणापि जेषः | सि.देति । सावननत्रयमननुविष्ठवाममिवायं परश्नएकक्णह्वमदहुप्य कमोयेनन्पे निष्य- न हीत वत्साध्ये फठमित्याशङ्ाऽऽह । प्रजा दति ।*पि कथं दरधिनां पा" तति शेषः | प एव्र वहु प्रनेया पर्छत्र तत्र वृक््यिदा

चाऽऽ «^ _----- ------ --- --- -- "यृन्वी --- १, भ्ने।अ*।२क.. दन्यत्र । ३ क. पं ववामि ब्रह्म

= = --~ ~~ ~

“1 ° च. उश तत्केन इ जत्र, ५ गर चन छ +| ` 41४द न ॐ

६६४ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [जदोष ॥ येषां नोऽयमात्माऽयं खोक इति

बाहयरोकसाधनं निङ्गता। स च बाह्वराको नास्त्यस्माकमात्पन्य- तिरिक्तः। सर्वं हयस्माकमात्ममूतमेव सवस्य च वयमात्ममरृताः । आत्मा चं न आत्मत्वादेव न केनचित्साधनेनोत्पाच आप्यो विकायेः सस्का- यौ वा। पदप्पात्मयानिनः संस्कारार्थं कर्मेति तदपि कार्यकरणा- त्मदश्चेनविषयमेव । इदं मेऽनेनाङ्ं संस्कियत इत्यङ्गङ्धित्वादिश्रव- णात्‌ । न हि विज्ञानधनेकरसनेरन्तयंदरिनोऽङ्गाङ्कितिस्कारोपधान- दनं मवति । तस्मान्न किंचित्पजादिसाधनेः करिष्यामः । अविदुषास्य च हि तत्पजादििसाधनेः करत॑ष्यं एलम्‌ । न हि मृगबुष्णिकायाुदकपानापंषन्ति तहुदकदर्शीं प्रदत्त इति तत्रोषरमात्रमुदकाभावं पररयतोऽपि प्रषत्तित्यतिः युक्ता । एवमस्माकमपि परमा्थासखोकदशिनां प्रजादस्षाधनसाः मोम- । मृगतृष्णिकादिसमेऽविद्रदरोनविपये न परृततिगुकतेत्यमिपरायः > ` सदा्रठ- च्यते पेषामस्माकं परमाधद्शिनां नोऽपमात्माऽशना्ां ^^" 1 | साध्वपाधुम्यामविकार्यीऽय लोकः फरुममिपरेतम्‌ । न चास्या तापि साष्यसाधनादिसवेसंततारधभविनिषुक्तस्य साधनं किविदैषितत्य, य हतुः साध्यस्य हि साधनान्वेषणा क्रियते । असाध्यस्य साधनान्वेषणाय, ५ जखबुद्ध् स्थर इव तरण कृतं स्यत्‌ । खे वा शाकुनप्दान्वेषणम्‌। ति । आत्मन्यतिरिक्तो नास्तीटक्तयुपपादयति । सर्वं दीति । आल्मन्यत- 7 लोकस्य प्रनादिस्राध्यत्मिष्यतापिति चेन्नेत्याह । आत्मा चेति । रीति । : सेस्कराथं कमत्यङ्काराद्ात्मनोऽस्ति संस्कायत्वभित्याश- स१६। भहपीति । अयङ्गङ्गितवे च संस्कार्यत्वं ुरुयात्मदशेनविषयमेव कयना ५६६ ` न हीति । आत्मविदां प्रजादिसाध्यामावमुपसंहरापे ।

यावि ११ ताहि परजादिमिः पध्यं एलं तदाह । अविदुषां हीति । केषा माकार्लापूषकशेतेनैव न्यायेन विदुषामपि तेषु पवृत्तिः स्याद्याश्चङ्कयाऽऽह ।

त्यथः । बाद्मणोतिते सेवन्धः । अविददरनविषय इति च्छेदः । उक्तऽ वरतं पक्षान्तरमाह „ नृदैतदिति । आलम चेततदमिपरेतं फलं वं वत्र सापैनेन त्यादिना । भपृप्पयै-| नदेनि। क ताह साधनमेष्टव्यपित्याशङ्क्य!ऽऽह । माह । न ह।ति । भ्राह | असाध्यस्येति। येषाधित्यादिवक्यायमपसंदरपि।

ल = "न "वि ममो क)

१ ल. ध, <, च. दशो रसो २१. ष, दरमने*। इ. हरमतना ३ च, 'पसाधन'। 9. धर जर द, हइ । पए ५ क. ४, 'शिनापप्रः । ६१. ण, "घनमेश्न्य ।

चदे मह्मणम्‌।४] भानन्दगिरिङ़तटीकासंबलितशांकरभाष्यसमता । ६६

तेह स्म पुत्रैषणायाश्च वित्तैषणायाश्च रोकै-, षणायाश्च व्युत्थायाथ मिक्षाचथं चरन्ति या दयेव पुत्रैषणा सा वित्तैषणा था वित्तेषणा सा रोकेषणोभे देते एषणे एव भवतः ।

[णी

हस्मादेत मात्मानं विदित्वा प्रत्रजेयुरेवं ब्राह्मणा न क्माऽऽरमेरनि- हर्षः । यस्पाप्पूर्वं॑ ब्राह्मणा एवं विद्वांसः प्रजामकामयमानाः । क एवं साध्यसाधनसत्यवहारं निन्दन्तोऽविद्रद्रिषयोऽयमिति कृत्वो छि कृतवन्त इत्युच्यते । ते ह स्म किल पुत्रेषणायाश्च वित्तेषणायाश्च क्ोकेषणायाश्च व्युत्थायाथ मिक्ताचर्यं बरन्तीत्यादि व्याखूपातम्‌। तस्मा कषैत्मानं खोकमिच्छन्तः प्रत्रजनिति प्रतरजेयुरिव्येष विधिरथंवादेन संग- ५श्छते । न हि साथंवादस्यास्य राकस्तुत्याऽऽमिगयुखयमुपपचते । पत्र

~-८उबन्पीतमसपा्वादहवो हेतद्ध स्मेत्पादिरशूतरो ग्रन्थः । अर्थवादश्चेना

धवादान्तरमपेक्षेत । अपततं त्वेतद्ध स्मेत्या्यथेवादं पत्रजन्तीत्येतत्‌ ।

<“ स्मापपर्वे विद्वः परजाविकर्मभ्यो निदृत्ताः प्रत्रजितवन्त एव तस्मा-

दधुनातना अपि प्त्रजन्ति परत्रजेयुरित्यवं बध्यमानं न खोकस्तुत्यमि मुखं भवितम्हति । विज्ञानसमानकवैकत्वोपदेशादित्पादिनाऽबोच।म ।

जिति उव = > > = ~ ~~ ~ ~ ~~~ ~ ~~ - ~~ -~~* ~ र नोन्न,

तस्मादिति । बराह्मणानां ब्रह्मविरां प्रजारिभिः साभ्यामतरारिति यवत्‌ । वाज्वा- न्तरं पश्नद्ररणाव्रतायं पाश्वमिकं व्याख्यानं तस्य स्मारयति । त एवमित्यादिन्‌ । यदथोऽयमथवाद्स्ं , विवि निगमय । तस्मादिति । महानृमत्रोऽयमादयेतत्‌ | "तदाथन। दुष्करमपिं पालराज्यं कवन्दाति स+ विर्व ववात्तव। न (दहणादात्रिव & य[ऽऽह्‌|न हति | तद्व प्रपश्यति | परत्रनन्न।व्यस्पेति। व 4ाऽ्ात्मनििपृये वक्षा कयस्य कि न स्यादित्याशङ्ाऽऽह | अथञदश्वदिवि विषयत च धद परकरोयत्नस्य स्तुत्यभमुखलवामव्राद्रविलमत्याह । फस्मा स पप हन्या म्याकवं व्युत्थाय भक्षाचय चर्नतत्वन्‌ वरिज्ञानन समानक्कषे मन्व क#५[१॥प शषः | विज्ञानं च सवौसूपनिषत्सु वरिधी यऽ३। व्युत्थानमि भिविमहय करमायत्रन्पे निष्प- व्युत्यानापरपयाय प।।्राञ्५ ।व4या त्याह | विन्नानेति। पि कथ तदवता पा

------------------ त --- ~ --म॑न्तव तन्न व्राक्ये द ।

१ कृ. सन्ग्. च. खच प्य । २६ जन स्थापनं तथवात्रापि बाह्म वी

४. गरड, > न्तीयेतस्या । ५ सख. ज 1 ह १ ६५. ण१. प4। 11४. भ

६६१ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [चतुधध्याये

वेदानुवचनादिसहपागच्च। यथाऽ ऽत्मवेदनसाधनत्वेन विहितानां वेदानुव- चनादीनां यथार्थत्वमेव नार्थवादत्वं तथा तैरेव षह पठितस्य पारित्रा- ज्यस्याऽऽत्मरोकप्राप्रिसाधनत्वेनार्थवादत्वमयुक्तम्‌ । फटविभागोपदे- शा । एतमेवाऽऽत्मानं रोकं ॒विदितेत्यन्यस्माद्भाह्याष्टोकादात्मान फलान्तरत्वेन प्रविमजति । यथा पुत्रेणेवायं लोको जय्यो नान्येन कमेण कर्मणा पित्रखोक इति। न च प्र्रजन्तीत्येतत्पाप्व्वकस्तुतिप- रम्‌ । मधानवश्वाथेवादपि्म्‌ । सक्रच्छरतं स्पात्‌ । तस्माद्रान्तिरविण लोकस्तुतिपरमिति । न चनुष्ेपेन पारित्राज्येन स्त॒तिश्पपद्यते । यदि पारित्राज्यमनुष्टेपमपि सदन्यस्तुत्यरथं स्यादरोपणंमासादीनामप्यनुषटेयानां स्तुत्यथंता स्यात्‌ । न चान्यत्र करतंव्यतेतस्माद्विषयानिन्ञाता यत इह

= भयान काक

मथवादो न मवतीत्याह । वेदेति । तदेव सावयति । यथेत्यादिना । पारित्राज्यस्य विधेयत्वे हेत्वन्तरमाह । एरेति । एवादिफकापिक्षया पारिरान्यफलं विभगेनोपदि- इयते तथाच फङ्वस्ातृत्रादिवत्ारिन्रा्यस्य विधैयत्वसिद्धिरित्यथः । वदेव श्रिषृ- णोति । एतमेवेति । प्ररुतमात्मानं स्वं छोकरमापाततो वित्वा तमेव सात्तक्कतुमि- च्छन्तः परनजन्तीति वचनातुत्रादिसाध्यान्मनुष्यादिरोकादाताछ्यं कोक पारि्रास्यस्य फलान्तरत्वेन यतः शुतिर्विमन्यामिदधाति । अतस्तस्य विधेयत्वमपत्य्‌ हमित्यधेः ।

फल विभागोपदेश. दृष्टान्तमाह । यथेति । तथा परित्ाज्येऽपि' फकविमगाक्तेर्विषे- यतेति द्ाष्टौन्तिकमितिशब्दराणैः | पारिनाज्यस्य स्तुतिपरत्वामवे हेन्तरणई । न चेति । यथा वाव प्षपिषठेत्यादिरिथवादः प्राघराथो देवतादिस्तुत्ययैः स्थितो न वधं

स्त॒ तपरं तद्वद्योतिशब्दरामावारित्यथेः । किंच प्रधानस्य दशेपूणमापरादेरथवादपिक्षा-

१८- | श ल[ज्यमपि वदृपलमुपङभ्यते वेन तस्व दश।रिवद्विभेयत्वं दुबारमिलयाह्‌ । प्रधा- पमार सपक पारेत्रान्यं सरुदेव श्रुतं चेदविवक्षितमन्यस्तुतिपरं स्यन्त चदं याप्रिवि यावः ता वुजन्तीलुपक्रम्य प्रजां न कामयन्ते न्युत्थायाय मिक्षाचय चरन्वा- माकारत्तापृवक ~ ~र स्तु(तिमान्रभतदिदयाह । सकृदिति | न चेत्तत्रापि सबध्यत्‌ कथ पित्यथेः | बाह्म रिति सबन" परतवधतीविस्तत्र ऽऽह । तस्मादिति । जश्तु ताहि विष- वितं पक्षान्तरमाह , देत{िकमपीति चेन्नेत्याह । न चेति । विपे द॑षमाई । पदति । त्पादिना । मपेपप ध | नृ दिषदन्यत्र विवीयता५द६ स्तुविरत्याशङयाऽऽह | न माह । न ह।ति । भव्‌ (विकारादन्यत्र परेत्राज्यविध्यनुपम्भा(दत्यः । अन्यतर

= न~ म

1¶ह्‌ |

१७.ध. ॐच. ञ्श्ोलो" २. क. ट" ।३ध. ग. स्पध्यरति। ४ क्ल. ढ, पि वपोक्तफ+ क ध भनढ, इ।त ए । “नक छ, "नामय" । ६५.

चदु बराह्मणम ।४] भानन्दगिरिकृतदीकासंवखितिशांकरभाऽयस्मेता। ६६७

स॒ एष नेति नेयात्माशग्रह्यो न हि गर्यतेऽशीयो न दहि शीर्यतेऽपङ्गो न हि सज्यतेऽसितो न व्यथते न रिष्यये

[डि ए

स्तुत्यर्थो भवेत्‌ । यदि पुनः कचिद्विधिः परिकल्प्येत पारितराज्यस्य स इहेव यख्यो नान्यत्र सभवति । यदप्यनधिकृतविषये पारिव्राज्यं परिकल्प्यते तत्र इृक्षाद्यारोहणाद्यपि पारित्राज्यवत्करप्येत । कर्तव्यत्वे. नानिङ्गोतत्वाविशेषात्‌ । तस्मात्स्तुतित्वगन्धोऽप्यतन न शक्यः कल्पपि- तुम्‌ । यचयमात्मा खोक इष्यते किमर्थं तत्पापिस्ताधनत्वेन कर्माण्येव नाऽऽरभेरन्कि पारिव्राज्येनेति । भत्रोच्यते । अस्याऽऽत्मलोकस्प कम- भिरसबन्धात्‌ । यमात्मानमिच्छन्तः प्रत्रजेयुः स॒ आत्मा साधनत्वेन फर्त्वेन चो्ा्त्वादिप्रकाराणामन्पतमत्वेनापि कमभिनं स्षबध्यते | तस्मात्स एष नेति नेत्पात्माऽण्ष्लो न हि एह्वत इत्यादिलक्षणः । यस्मा. देवरक्षण आमा कमफलसाधनासबन्धी सवेसंसारधमविरक्षणोऽशना- याद्यतीतोऽस्थूखादिधमंवानजोऽजरोऽमरोऽप्रतोऽभयः तेन्धवधनवद्ि- ज्ञानेकरसस्वभावः स्वयं ज्योतिरेक एवाद्रयो ऽपर्वोऽनपरोऽनन्तसे ऽबाह्च इत्पेतदागमतस्तकंतश्च स्थापितं विशषतश्ेह जनकयान्नवल्क्यसतवादेऽ- सिपस्तस्माषेवं रक्षण आत्मनि विदित आत्मत्वेन नैव कमोरम्भ उपष-

विध्यनुपलम्मं समथयते । यदीत्यादिना । अन्यत्र पक्रियायामितवि याव्नत्‌ । कमा- विकारे वत्यागविषेर्विरुद्धत्वादिवि भावः । मवति पारित्राज्ये पिविस्वथाऽपि सवे कपौनपिरतप्रिषयः स्यादित्याशङ््याऽऽह । यदपीति । वत्र कमानविकृते पुंपीलयेतत्‌। तत्र देवुगाह। कर्ष्यत्वेनेति । कमीनधिरूपेन क्वेग्यतया ज्ञातत्वं वृक्षारोहणदिाग्रि प[रत्राज्येऽपि नास्वि वभा चानविकृवविषये पारिताज्यं कल्प्यते चेत्तासिन्विषयेवृक्षा- ठेहणाचपि कल्प्येवाविशेषादि यषः । पारित्रास्यस्याभिकृतविषयतते विषयत च तिद्ध छिवमाह । तस्मादिति । साथत्रादं पारिनान्यं ग्वारूयाय स एष इयर म्याकवुं डोड्यवि । यदीति । परिहरति । अत्रेति । तदर्थिन नाऽऽरभन्पं कथार्ण।पि शेष्ः। पमिरसबन्धमात्मल।कस्य सावयति । यमा्मानभिति । वस्य ॐ५।य्न्धे निष्प पत्वं फी लयाह । तस्मादिति । आत्मनो तिप्पत्रतरेऽ५ कथ वदर्थिनां पा न्यपिद्धि स्लाशङुन्याऽऽह । यस्मादिति । नि््रिशपस्वत्र तत्र वाक्यं द्ुन्वी- पोऽयमात्मेत्येवद्ागमोपपत्तिभ्यां यथा पृवेत्र स्थापितं दथराजापि बह्म

कनन

१ ५.४. ५4।

1

६६८ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [चतुधीभ्पाये

तम॒ हैवैते न तरत इत्यतः पापम- केरवमित्यतः कल्याणमकरवमि

द्यते । तस्मादात्मा निर्विशेषः । न हि चश्षुष्मान्पयि प्रदृत्तोऽहनि कूपे कण्टके वा पतति । इृत््ञस्यं च कमेफृरस्थ वि्याफठेऽन्तमौवात्‌ । न चायज्ञपाप्ये वस्तुनि विद्रान्यत्नमातिष्ठति। (“अङ्कः चेन्मधु विन्देत किमथ पर्व॑तं ब्रजेत्‌ । इष्टस्या्थ॑स्य संप्राप को विद्वान्यनमाचरेत्‌"” ॥ “स्वै कमालिरं पाथं ज्ञाने परिसमाप्यते" इति गीता । इहापि चैतस्येव परमानन्दस्य ब्रह्मविदखाप्पस्या- न्यानि मतानि मत्रायुपजीवन्तीप्युक्तम्‌ । अतो ब्रह्मविदां न कमौरम्भः । यस्मात्सर्वैषपणाविनिषृत्तः स एष नेति नेत्या- त्मानमात्मलत्वेनोपगम्य तद्रुपेणेव वतते तस्मदेतमेवेविदं नेति नेत्या- त्ममतमु हैवेते वक्ष्यमाणे न तरतो न पराहत इति युक्तमेवेति वाक्यशेषः। के ते इत्युच्यते । अतोऽ स्मानिमित्ताच्छरीरधारणादिहेतोः पापमपुण्यं फमोकरवं कृतवानस्मि कष्टं खड्‌ ममं दत्तमनेन पापेन कमेणाऽहं नरकं प्रतिपत्स्य इति योऽयं पश्चात्पापं कमे कृतवतः परितापः प्त एनं नेति नेस्यात्ममृतं न तरति । तथाऽतः कस्याणं फृरविषयकामानिमि- षतो यस्मान्निधोरिषं तस्मादसिन्नासन्य।पततो ज्ञाते कमोनुष्टानपरयतलासिङ्- रिवि योजमा । उक्तात्मविषयत्िवेकविज्ञानवतो न कमानुष्ठानमिल्यत्र द्टन्त- माह । न हीति । वर्ज्ञाऩे . सेकमेफलान्तमविाच्च वदर्थिनो पमृक्षोन कतेन्यं कर्मेत्याह । कृत््नस्येति । वथाऽपि विचित्रफलानि कमौणीति विवेकी कुत्‌ हढवशादनुष्टास्यवीत्याशङ्याऽऽहई । न चेति । तत्र लोकिकं न्यायं दहौयवि । अङ्क चेदिति । पुरीदेशे मधु भेत चेदिति यावत्‌ । ज्ञानफ़के कमेफ- ठान्वभोवे मानमाह । सर्वौमिति । असिं समग्मङ्गपेवमिलयेः । तत्रैव श्रुतिं सेवा- द्यति । इहापीति । निपैषवाक्यवात्पथेमुपसंहरति । भत इति । एवमिदया? वाक्यं योजयति । यस्मादिति । उ श्वि निपवाम्यां मचितोऽथों यस्मादित्यनु पितः | इतिक्षब्दस्यापेकषितं परयत । युक्तमिति । भाकाङक्षापुपेकमुत्तरवाकय 16 "यै व्याकरोति । के ते इत्यादिना । यपेक्तात्मविदस्वापश्षोपस्परौ दैतुमा्

१९७. छ. ज. दर ते। न । २ क्लर्ग. ष. स्यक । ३ क. गनध. ङ्च. छ. ढ ४८, ज. उ ।४ल.ग. द. छ. मदद । ५ इन चत्तापःक।६ष च. एतं। ऽन्नद द, १, अर | घर, न. भके । ५ ङ. खन्ध जड, ति। इति षू।

चतुयं बह्मणम्‌।४] भानन्दगिरिङृतटीकासंवलितिशांकरभाष्यक्षमेता । ६६९

त्यम उ हैवैष एते तरति नैनं कृताकृते तपतः ॥ २९ ॥ तदृतदचाऽभ्यक्तम्‌ । एष नित्यो महिमा ब्राह्मणस्य न वधते कर्मणा

~ ~ य न~ ~

"~~~ ~ = ~~ ~~~ = ज

तायज्ञदानादिरक्षणं पुण्य शोभनं कमं कृतवानस्मि । अतोऽहमस्य फं ुखपुपमेोक्षये देहान्तर इत्येषोऽपि हस्तं न तरति । उभे उ देवेष बरह्मविदेत क्मणी तरति पुण्यपापलक्षणे । एषं ब्रह्मविदः सन्पातिन उभे अपि कमणी क्षीयेते एवंजन्मनि कृते ये ते इह जन्मनि कतेयेते चापूर्वे च नाऽऽरेम्येते । किंच नैने कृताकृते कतं नित्यानुष्ठान मकृतं तस्येवाक्रिया ते अपि कृताकृते एनं न तपतः । अनात्मन्नं हि कतं फस दानेनाक्रतं प्रत्पवायोत्पादनेन तपतः । अयं तु ब्रह्मविदात्मिचाग्मिना सवाणि कमणि भस्मीकरोति “ययेधांसि समिदधोऽग्मिः"' इत्यादिस्मरतेः। शरीरारम्भकयीस्त्पमोगेनेव क्षयः । अतो ब्रह्मविदकमेसंबन्धी ॥ २२॥

तदेतद्रस्तु ब्राह्मणेनोकमरचा मन्रेणाभ्युक्तं प्रकाशितम्‌ । एष नेति नेत्यादिलक्षणो नित्यो महिमा। अन्ये तु महिमानः कमेकृता इत्पनित्याः। अयं तै तद्विरक्षणो महिमा स्वामाविकत्वान्नित्यो ब्रह्मविदो ब्राह्मणस्य त्यक्तपर्वेषणस्य । कुतोऽस्य नित्यत्वमिति हेतुमाह । कमरणा न वधते

=-= ~~ ~= =

उभे इति । पुण्यपापे बरतीदुक्ते एयगवस्थानं तयोः शङ्कयपे वननिरस्यति । एव- मिति । निषेषवाक्योक्तक्रमेणेवि यावत्‌ । इतश्वाऽऽत्मव्िदौ षमोदिसंबम्धो नार्व ल्याह । किंचेति । वदेवानन्तरवा्यव्याल्यानेन स्फोरयति । नैनमिति । वयोस्वा कुच तापकत्वे वदा । भनात्म्गं हीति । पृरुषत्वष्रह्मविटूष्यपि कवाङूवयो- स्तापकत्वं स्यादित्याशङक चाऽऽह । अयं त्विति । अत्र मगवद्वक्य पमाणयवि । यथेति । यद्यपि पर्वेत्तरयोधेमोषमेयोरन।रब्धयोरात्मवियावक्षादवि्नक्षछषौ वधाऽमि परारग्धयोरत्ति तयेस्वाप्रकत्वपित्याञङ्याऽऽह । शरीरत । परत परिधाएलयुपसं- ~रति । अत इति । कम॑कायासंबन्ध। हिवि यवत्‌ ॥ २९ ॥ ३ कते विद्याफले मच्रं संवादयति । तदेतदिति । एष नित्या म्िमिलयत्र नित्य कपादयाि । अन्ये तिति । वदिकक्षणत्वमकमरवत्वम्‌ । अकभ॑ठता महिमा पश्चतरिकत्वाननित्य इत्यतराकमेरवत्वेन स्वामाव्िकलमपिद्ध मित्याशङ्न्धाऽऽई । त्रस्यति । वृद्धिरपक्षयश्वेवि विक्रियाद्वामावऽपि विक्रियान्तराणि मविष्यन्वी-

ङ. § छ.ग. "एते।३क.ग.,ब.छ.ज, तु नेति ने्चदिट"। ३. ब. तत्र ।४्द.भ

स्तिथा ।

६७० बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [चतुधौध्याये

नी कनीयान्‌ । तस्यैव स्यात्पदवित्तं विदिता न प्यते कमणा पापकेनेति। तस्मादेवंविच्छान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुः समाहितो मूलाऽऽसन्ये-

मि

शुभरक्षणन कृतेन बृरद्भिकक्षणां विक्रियां न प्राप्रोति । तथाऽशुमेन कमणा नो कनीयान्नाप्यपक्षयरत्नणां विक्रियां प्राप्रोति । उपचयापचयहैतुभता एव हि स्वां विक्रिया इत्येताभ्यां प्रतिषिध्यन्ते | अतोऽविक्रियत्वानित्य एष महिमा । तस्मात्तस्यैव महिक्नः स्याद्ववेत्पद वित्पदस्य वेत्ता प्यते गम्यते ज्ञायत इति महिश्नः स्वद्पमेव पदं तस्यं पदस्य वेदिता । किं तत्पद- वेदनेन स्पादिस्युच्यते । तं विदित्वा महिमानं न जप्यते न सेबध्यते फमेणा पापकेन धमोधमरुन्षणेनोभयमपि पापकमेव विदुषः । यस्मदे- वमकम॑संबन्ध्येष ब्राह्मणस्य महिमा नेति नेत्यादिरक्षणस्तस्मदिवंषि- च्छान्तो बाह्लेन्द्रिपव्यापारत उपशान्तस्तथा दान्तोऽन्तःकरणतृष्णातो निकृत्त उपरतः सपैषणाविनिगेक्तः सन्यासी तितिषद्भद्रसदिष्णः समा- हित इन्द्रिपान्तःकरणचरनष्टपाद्यदृत्पेकंगरषटपेण समाहितो भृता । तदेतदुक्तं पुरस्ताद्धाल्यं च पाण्डित्यं च निर्िचयेति। आत्मन्येव स्वै त्याशड्न्याऽऽह | उपचयेति । एताभ्यां निषेधाभ्यामिति यावत्‌ । आलनः स्वै- ्रिक्रियाराहित्ये फक्िवमाह । अत इति । वस्य निद्यत्वेऽपि ईं तदाह । तस्मा- दिति । भवमेलक्षणेनेति वक्तम्ये किमिदं चमीषमेरक्षणेनेत्युक्तमत आह । उभयम- पीति । ससारदेतुखाविदेषादिल्ययैः । तस्मादिलयारिवक्रयं व्याचष्टे । यस्मादिति । एवंविदामा कमेतलसेबन्षकन्य इत्यापाततो जाननित्यथेः | विशेषणाम्यामुत्सगेवो वरिहितस्योमयविषकरणन्यापारोपरमस्य यावलीवादिश्रवििहिवं कम।पवाद्वस्मादि- रक्तस्यापि न नित्यादित्यागः । उत्सगेस्यापवादेन बाधः कस्य न संमत इत्यादिः न्यायादिलयाशङ्न्याऽऽह । उपरत इति । जवनतिच्छेदग्यविरिक्तशीतारि सहिष्णु तवं विषिक्षलम्‌ । यत्र कवः खवशरयं तेषां कमणां निवृत्तिः शमादिपदैशक्ता । यत वु सम्यग्धीविरोषिनि निद्रारस्यादौ पंस न स्वातशयं तन्निवृत्तिः समाधानम्‌ | समाहितो सूत्वा पयतीति सेबन्धः। प्र्यवीवि वतैमानापदेशत्कथं विशेषणेषु संक्रामितो विषिरियाश- इष्याऽऽह | तदेतदिति । यथोक्तैः साषनेरूदि वायां विचायां कि स्यादियाशङ्न्याऽऽह्‌ ।

न न=

ल भा नि ०-००१-७० ००००० ००

१ क्ष, ध. च. शयवे"! २क.स.ग. ड, च. छ, ज. ढ, “कापर । ३ ध. १, कमेकतुः ।

चतुथं ब्राह्मणम्‌ ।४] अनन्द गिरिङ़तटीकासंव कितशांकरभाष्यसमेता। ६७१

वाऽऽत्मानं पश्यति स्वमात्मानं पश्यति नैनं पाप्मा तरति सवै पाप्मानं तरति नेनं पाप्मा तपति सर्वं पाप्मानं तपति विपापो विरजोऽविचिकित्सो ब्राह्मणो भव- त्येष ब्रह्मरोकः स््राडिनं प्रापितोऽसीति

कायथकरणसंघात आत्मान प्रत्यक्चेतयितारं परयति । तत्र किं तावन्मानं परिच्छिन्न नेत्युच्यते। स्वं समस्तमात्मानमेव परयति नान्यदात्मव्यति- रिक्तं वाराग्रमान्नमप्यस्तीत्येवं परयति । मननान्युनिभवति जाग्रत्सप्र- सुषुप्राख्यं स्थानत्रयं हित्वा। एवं परयन्तं ब्राह्मं नैनं पाप्मा पुण्यपा- परक्षणस्तरति न प्राप्रोति । अयं तु ब्रह्मवित्सर्वं पाप्मानं तरत्पा- त्मभावेनेव व्याप्रोत्यतिक्रामतिः । नेनं पाप्मा कृताकतरत्तण- स्तपतीषएटफखप्रत्यवायोत्पादनाम्याम्‌ । सवं पाप्मानमयं तपति मरह्मवित्सवत्मदश नवहिना भस्मीकरोति । सष एष एवविद्वि- पापो विगतधर्माधर्मो विरजो विगतरजो रजः कामो विगतका- मोऽविचिकित्छरिख्नसशयोऽहमस्मि सवोत्मा परं ब्रह्मेति निश्ितम- तिन्राह्मगो भवति । अयं त्वेवभूत एतस्यामवस्थाां म्यो ब्राह्मण प्रागेतस्माह्द्मस्वष्हपावस्थानाद्रोणमस्य ब्राह्मण्यम्‌ । एष ब्रह्मरखोकों ब्रह्मेव खोको ब्रह्मरोको मुख्यो निरूपचरितः स्प्रात्ममावरक्षणाो है सश्रार्‌ | एनं व्रह्मखोकं परिप्रापतोऽस्यभय नेति नेत्यादिलतर्णमिति

एवमिति । तस्य पृण्यपापामस्प्ं देतुमाह । अयं लिति । इतश्च विदुषौ न कमे सवन्पोऽस्वाल्याहं । नेनमिति । किमिति पाप्मा व्ह्मविदं न तपतव्याशञङ्कचाऽऽह्‌ | सर्वमिति । कथं ब्राह्मणो मवतीदयपूतरैवदूच्यत प्रागपि वरह्मण्यस्य सारतया चाऽऽह । अयं तिविति । मुरूयलमब।यितलं सफलः परियां मन्रव्रह्मणाम्यामुषरि- धि म [+ * स [न के | तु ध (4 इपसंहरापि । एष ईति । वत्र कमेतरारयसमापं सूचय।॥ । ब्रह्मवनि । वथाव्रवस्त- कपर प्रकरणमनुमाहकममिप्रत्य।ऽऽह | मख्य इति । वथाऽमि कि मम भिद्ध- पा वदाह्‌ | पनर्मिति । आत्मीयं पियारमि द्ापावर्वं राज्ञा वचन।मत्याह्‌ ।

„9 १क.्.ग.घ्‌, द. छ. ज. टर. ट. द. द, "प्रादिति। २ स. छ. वमः ३यच्‌. द. पि। ङ्म ज्य. ज, श्ट्यं भवत्रः| ५क.ग.ष्र. इ, छ. ज. छ. ह. "नि । नचैनं । ६ गनध. ॥७ नृ, इ, ष्ट । नचेन"ः। < ध, एत्रमि ।

६५२ कृहदारण्यकोपतिषत्‌ [अतुधोष्याये

होवाच याज्ञवल्क्यः सोऽहं भगवते विदेहान्द्‌- दामि मां चापि सह दास्यायेति ॥ २३॥ स॒ वा एष महानज जआत्माभ्रादो वसुदानो

होवाच याज्ञवर्क्यः । एवं ब्रह्मभ्रतो जनको याद्नवरुक्येन बह्मभावमा- पादितः प्रत्याह । सोऽहं त्वया ब्रह्मभावमापादितः सन्भगवते तुभ्यं विदेहान्देशान्मम राज्यं समस्तं ददामि मां च सह विदेहेदीस्याय दसकमंणे ददामीति चशब्दात्संबध्यते । प्रिसमापिता ब्रह्मविद्या सह संन्यासेन साङा सेतिकतंव्यताका । परिसमाप्तः परमपुरुषाथेः । एताव- त्ुरुषेण क्ैव्यमेषा निषटेषा परागतिरेतननिःश्रेयसमेततपाप्य कृतकृत्यो ब्राह्मणो भवत्येतत्छवंवेदानुशासनमिति ॥ २३॥

थोऽय जनकयान्नवल्क्याख्यायिकायां व्याख्यात अत्मा पत वा एष महानज आत्माऽन्नादः सर्वभूतस्थः सर्वान्ानामत्ता वद्ुदानो वपु धनं सवेप्राणिकमेफरं तस्य दाता प्राणिनां यथाकमं एङेन योजयितेत्यथः तमेतमजमन्नादं वसुदानमात्मानमनादवबुदानगुणाभ्यां युक्तं यो वेद

[क 9 य ~~ = =~

एवमिति । सति वक्तव्यशेषे कथमित्थं राज्ञो वचनपित्याशड्चाऽऽह । परिप्तमा- पितेति । तथाऽपि प्रमपुरुषायेस्य वक्तग्यत्वमिल्याशङ्कयाऽऽई | परिसमाप्र इति । कपेम्यान्तरं वक्तव्यमस्तील्याशङ्कचाऽऽह । एतावदिति । वाऽपि यत्र निष्ठा कतव्या तदवाच्यमित्याशङ्कयाऽऽइ । एषेति । तथाऽपि प्रमा निष्टाऽन्याऽस्तीवि चेनेत्याई । एषेत्ति । निश्चितं त्रेयोऽन्यदस्वीत्याशङ्चाऽऽह । एतदिति । तथाऽपि कृतकृत्यतया मृस्यब्राह्मण्यधिद्धचयं वक्तव्यान्तरम्तीत्याशङ्कचाऽऽह । एतत्पाप्येति । मस्यां प्रविज्ञापरंपरायां नियामकमित्याशङ्चाऽऽह । एतदिति। निरुपाविकवद्मज्ञानत्केवस्यिपि गमयितुपिविशब्दः ॥ २३ ॥

संपाते सोपपिकत्रह्मध्यानादम्युदयं दर्शयति । योऽपमित्यादिना । -इश्वरशे- र्ाणिम्यः कमेफलं ददाति तहिं तस्य वैषम्यनेषृण्ये स्यातापित्याशङ्चाऽऽह । प्राणिनामिति । उपास्यखरूपं दशेयित्वा वदुपासनं सफलं दशयति । तमेतमिति ।

[7 1 ~~ - ~~~ - ~ --° ~ “~~~ अ

~~ ~~ ~=

क 1

9 च. "दानः सयो हैमेतं महान्तमजमात्मानमन्नारं वसुदानं वेद विन्धते वसु ॥ २४॥

सतुषे नाह्मणम्‌।४] आनन्दगिरिकतेटीकातंवङ्तिशांकरमाष्यसमेता। ६७३

विन्दते वसु य एवं वेद्‌ ॥ २९ ॥ पवा एषं महानज आत्माऽजरोऽमरोऽमृतीऽभयो ब्रह्या-

स सरवेभतेष्वात्मभतोऽन्नमत्ति विन्दते च व्च स्वं फमेफलजातं रभते सवौत्मत्वादेव य एवं यथोक्तं वेद । अथवा दषएटफलार्थमिरप्येवंगुण उपास्यः । तेनानादो वसोश्च छभ्धा दषटेनेव फरेनाननात्ुत्वेन गोवा दिना चास्य योगो भवतीत्पधैः ॥ २४॥

इदानीं पषमस्तस्येवाऽऽरण्यकस्य योऽथ उक्तः स सपुचित्यास्यां कण्डि- कर्पा निर्दिश्यत एतावान्घमस्तारण्यकाथं इति । स वा एष महानज भात्माऽजसे न जीयंत इति न विपरिणमत इत्पथः । अमरो पस्माचा- जरस्तस्मादमरो न न्रियत हत्यमरः । पो हि जापते जीयते च सत विन- ङयनि न्नियते वा । अयं त्वजत्वादजरवत्वाज्चाविनाशी यतोऽत एवामरतः। धस्माजनिपरभूतिमिचिमिर्भावविकारेवंितस्तस्मादितरेरपि भावविकारै चिभिस्तत्कतेश्च कामकमेमोहादिमिगतयुषपजित इत्येतत्‌ । अभयोऽत एष । पस्माशैवं पर्वोक्तविशेषणस्तस्मद्धयवमजितः । भयं चं हि नामा विद्याकायं तत्कायंप्रतिषेधेन भावविकारप्रतिषेधेन चाविद्यायाः परति. षेधः सिद्धो वेदितव्यः । अभय आत्मेषगणप्रिशिष्टः किमसौ रह्म परि-

~~ ~ -+~~ = ^> ~ ^~ ~= जकन

सवात्मत्फ़लमुपासन मुक्त्वा परक्षान्तरमाई । अथवेति । रट फलमन्नातुत्वं पनखाभश्च | उक्तगुणकर्मीश्वरं ध्यायतः फलमाह । तनेति । तदेव फलं स्पष्टयति । दषटेनेति । अत्रात्ततवं दीघाभ्निलम्‌ ॥ २४॥

निरुपाधिकव्रह्मज्ञान(न्मकिरुका सापाविकव्रह्मध्यानाबभ्य॒दय उक्तस्तथा च किम॒त्तरकण्डिकय-धाशङ्भयाऽऽह । इदान।रमाति । भनजत्(चात्रिना्ञीति वक्तं चशब्दः । कथं जन्न्जरामवय।रमरत्वावन।रत्वसापकेत्वं वद्राह । पी हीति । भयं लजत्वादविनाहयजरत्वा चामर।ऽमरत्वा्ाविनाश्पि य।जन। । मरणायीग्यल्रमु- पजीन्य मरणकय (माष द२यपि । अत एवेति । जःमादवुतयरिनिक्ञनामव मविभिका- राणामिह मुखता निमपाद्ववृद्यदौनि विकारन्तराण्यात्मानि मप्रप्यन्तीवि परिशेष निषेषस्य शेषाभ्यनुज्ञापरल्वारियाशङ्व ऽऽह । यस्मादिति । इव पखविवृदधिवि- परिणामाः | अत एप्रामय हत्युकं भिविणोपि । यस्मात । कि तद्धयं वदाई। भेयं येति । अव्रियानिपषेतिप्रिशपणामावदरात्मानं मा सदा सशता त्याशङ््ाऽऽइ । तत्कार्थेति । विशेषणान्तरं परश्नपूतकमृत्थप्य व्य करति । अभय इति । कथं पृन-

-----~ 9 श क कण ५ ~~~ ~ --~- = मनन क = 0० ~ ०9

१, इ. ज. हि ओते जायते च। रप्च.च। ३ फ. ५.ऊछ. धयंहि 1 ग.ध.ज. भ॑

चि द. थना।४्च.चनृा ।५क.लछन्द. छ, द्ध अगयुमभ।९ क २4१ एव चम्‌ । ८५

६७६ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [ बदुषाष्पावे

भयं व ब्रह्मामयर् हि ब्रह्म रवति यश्व वेद्‌ ॥ २५॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि धतु्थाध्यायस्य चतु ब्राह्मणम्‌ ॥ ¢ ॥

१ १ क ए षि शा? ` व 711 ० 0 त त प

हृदं निरतिशयं महदित्यथेः । अभयं वै ब्रह्म । धसिद्धमेतद्ोकेऽभयं जरह्मेति । तस्पाद्ुक्तमेवगुगविरिष्टं भाता ब्रह्मेति । प एवं यथोक्तमा- तेमानममयं ब्रह्म वेद सोऽभयं हि वे बरह्म भवति । एष पवैस्या उपनि- षदः तक्षिप्रोऽथे उक्तः । एतस्यैवाथस्य सभ्यक्पवोधायोत्पत्तिस्थितिषर- रुपादिकस्पना क्ियाकारकफराष्यारोपणा चाऽऽत्मनि ता तदपोहेन य नेति नेतीप्यध्यारोपितविशेषापनयद्वारेण पुनस्तत्वमावेदितम्‌ । यथे. कप्रभरूत्यापरधिसख्यास्वश्पपरिन्नानाय रेखाध्णरोपंणं कृत्वेकेयं रेखा दृशेयं शतेयं तह खेयमिति ग्राह यत्यवगमयति सख्यासश्पं केवलं न तु संख्याया रेखात्मेत्वमेव यथां चाकारादीन्यकषराणि विजिग्राहपिषुः पत्रपदीरेखादिसयोगोपायमास्थाय वणन सतक्वमविदयति न पत्रम- ध्याचारमतामक्षराणां ग्राहयति तथा चेहोत्पस्थायनेकोपायमास्थायेकं बरह्मतत्वमावेदितम्‌ | पुनस्तत्कल्पितोपौयजनितविशेषपरिशोधनार्थं नेति

[र

रभयगुणविशिष्टस्याऽऽत्मनो ब्रह्मत्वं तदाह । अभयमिति । वैशब्दथिमाह्‌ । श्रसिद्धमितवि । ोकशब्दः शाज्गस्याप्युपलक्षणम्‌ । वेचस्वह्पमुक्रत्वा त्रियाएठं कथयत्रि । य एवमिति । कणण्डिकाथंमुपसंश्रति । एष इति । पृश्यदेरपि तद््तवात्किमियसावि् नोपसंहियते वश्राऽऽह । एतस्येति । सृष्टयदिरारी- गिवते गमकमाह । तदपोहेनेति। दच्छब्दः पष्ट्यादिपप विषयः । वदृपहेनो9 यदुक्तं षदेव स्फुटयति । नेतीति । अध्यारोपापवादन्यायेन व्वस्याऽऽवेदिवतवाद- रोपितं भवत्येव पृष््यादिद्वैवमित्यधेः | अध्यारोपापवादन्यायस्य पडकपक्षालनन्याय विशुदधप्वात्त्ं विवक्षितं बेतषदेवोष्यतां ङतं पुषटयादिदेतारोपणेत्याशङ््ाऽऽह । येति । उदराहरणान्तरमाह । यथा श्वेति । दृष्टान्तदयमनूच दाशटन्तिकमाचष्े । तथाचेति । इहेति योक्षशाह्लोक्तिः । वथाऽपि कन्पितपप्रजसंबन्धपयुक्तं सवि-

[क |

) च, द, "परक्षनं । २ स. घ. "सकत । ३ग.घ. च. जर ड द, "पा वाडा । ४ ध,ञ, नांतः। ५ इ, त्ल"। ५ इ. "पाभिन १७ य्‌, इ, वेति।

पञ्चमं बराह्मणम ।५] भानन्दगिरिकतरदीकाषंव कितर्शकरभाष्वसपेवा। ६५७१

नेतीति तैस्शोपसंहारः कृतः । तहुपसंहूतं वुनः प्रिद केव रमेव सफलं ब्चानभन्तेऽस्यां कण्डिकायामिति ॥ २५ ॥ इति बरहदारण्यको पनिषद्धाष्ये बतुधाध्यापस्य चतुथ ब्रा्मणम्‌ ॥ ४॥

भागमपधानेन मधुकाण्डेन ब्रह्मत्वं निधौरितम्‌ । पुनस्तस्येवोपप- त्तिपरधानेन पाञ्गवल्कीयेन काण्डेन प्षप्रतिपक्षपरिग्रहं कत्वा विश्च वादने विषारितम्‌ । शिष्याचायेसंबन्धेन च षष्ठे प्श्परतिव्नन्पायेन सविस्तरं विचार्योपसंहतम्‌ । अथेदानीं निगमनस्थानीयं मेतरेयीनाद्मग- मारभ्यते । अपं च न्यायो वाक्यकोविदैः परिश्हीतो शेत्वपदेशात्पति- ज्ञायाः पुनवचनं निगमनमिति । अथवाऽऽगमप्रधानेन मधुकाण्डेन यव गृतत्वस्षाधनं ससंन्यासमात्मनज्ननममिहितं तदेव तरकेणाप्यमृतत्वसा- धने ससंन्याप्तमात्मज्ञानमधिगम्यते। तकंप्रधानं हि याज्ञवल्कीयं काण्डम्‌। तस्माश्छाल्नतकोभ्यां निश्चितमेतथ्देतदात्मन्नानं ससन्यासममृत- त्वस्ाधनमिति । तस्माच्छाह्नश्रदधावहिरमृतत्वप्रतिपिस्छभिरेतस्पतिप- तव्यमिति । आगमोपपत्तिभ्यां हि निध्ितोऽ्थः श्रद्धेषा भवत्पष्य-

~ ~ ~ ~~~ ~ ~न

देताभावविशिष्टं खमिति चेला । तदुपसंहृतमिति । परिशुद्धं भाववद्भवेन।पि न ॒संखष्टमित्यधेः | केवठमित्यद्विपायोक्तिः । गृषटण्धारिवचनस्य गतिमुक्तवा प्ररत- मुपेष्टरवि । सषफरमिति । इतिशब्दः सेग्र्समाप्त्यथ बराह्मणसमाप्त्वर्पो वा | २५॥ इवि ब॒हदारण्यकोपतिषद्धाष्यरीकायां चतुधाध्यायस्य चतु ज्ारीरकब्राष्मणम्‌ ॥४॥

समे शारीरकनाह्मणे वंशबाह्मणं व्याक्यावन्य॑ कवं गवार्थन भत्रेयीाद्ननेने- त्याशङ्न्य मधुकाण्डाथेमनुद्रवावि । भागमेति । पाञ्चमिकमथमनुमपरवे । पुनरिति । तस्येव ब्रह्मणस्वचमिपि शेषः । विण्ादो जयपराजयपवानो नहपन्य।यः । ष्ठ प्रिष्ठारितमनुवदति । शिष्येति । पश्नपतिवचनन्यायस्खनिणं पवानो वादः । लपसंहृतं तदेव तमिति शेषः । संपस्युत्तरवराह्मणस्यागवाथत्वमाह । अथेति । भाग- मप्पत्तिम्यां निश्चिते तसे निगमनमङ्चित्करापया्ङ्च्राऽऽद । भयं चेति । पका- रान्तरेण संगतिमाह । अथवेति । कथपिह्‌ तकेणापिगपिस्वज्न।ऽऽह । तरति । मुनिकाण्डस्य तकेप्रषानत्वे किं स्यात्तदाह । तस्मादिति । ईपि एटर्तीवि शेषः । दाल्नादिना यथोक्तस्य ज्ञानस्य निश्रिवत्वेऽपि कि पष्यति वदाह । तस्माच्छान्न- श्रद्धावद्भिरिति । एवच्छन्द/ यथोक्तज्ञानपरामङञपेः । इति सिध्यतीवि शेषः| वत्र हेवुमाह । आगमेति । अम्यमिचरान्भानयुक्तिगम्यस्यायेस्य वैव प्साति

शा ० 2 1 (जण (काणक ० ००

१ इ, तश्रोप। २. "वर्ट हानं सफलम" । ३ च. ध. 'लनिहिनमन्ते ५ गप. कज, न्‌ निधार" | ५, भ्‌, हंस" ।-६ ध, ग. "हेन प्र ।

६७६ ब्हदारष्यकोपनिषत्‌ [चतुर्थाभ्याये

अथ ह याज्ञवल्क्यस्य हे भये बश्रवतुमितरेथी च कायायनी च तयोरहं मेत्रेयी ब्रह्मवादिनी बभूव ्रीप्रज्नैव तहिं कायायन्यथ ह॒ याज्नवल्कयोऽन्य- दटृत्तयुपाकरिष्यन्‌ ॥ १ ॥ मेत्रेयीति होवाच यान्न-

क्यः प्रव्रजिष्यन्वा अरेऽहमस्मार्स्थानादस्मि

याना क क कन ०० 3 ८० ~ -~------~-~-~- -~ =-= ~~ ~~ == =

मिचारादिति । अभ्राणां तु चतुर्थं यथा व्याख्यातोऽथस्तथा प्रतिष- व्याऽत्रापि । यान्यपराप्यव्याख्यातानि तानि व्याख्यास्यामः । अथेति रैतषदेशानन्तयप्रदशेना्थः । हैतुपरधानानि हि वाक्यान्यती- तानि । तदनन्तरमागमप्रधानेन प्रतिज्ञातोऽ्थौ निगम्यते मेत्रेयीत्राद्म-. णेन । हशब्दो इत्ताव्योतकः । याज्ञवस्क्यस्यर्षैः किर द्वे मार्य पलन्यो वभूवतुरास्तां मेत्रेयी च नामत एकाऽपरा कात्यायनी नामतः । तयो- भायेयोमेत्रेयी ह किर ब्रह्मवादिनी बह्मवदनशीडा बभृगाऽऽसीत्‌ । ल्रीप्रज्ना छ्ियां योचिता सा घ्रीपरज्ञा सैव यस्याः प्रज्ञा एहप्योजनान्वे- षणारन्षणा सा सीप्रज्ञेव ताद तस्मिन्काल आप्तीत्कात्यायनीं । थेवं सति ह किरु याज्ञवरकयो ऽन्यदपुवस्माद्राहस्थ्यलक्षगादृत्तासारित्राज्य - रक्षणं बृत्तयुपाकरिष्यन्चपाचिकीषः सन्‌ ॥ ९ ॥ हे मेत्रेयीति ज्येष्ठां भार्यामामच्रयामास । अ(मच्य चोवाच ह प्रतर जिष्यन्पारित्राज्यं करिष्यन्वा अरे मेत्रेय्पस्मात्स्यनाद्राहंस्थ्यादहमस्मि

यावत्‌ | इतिशब्दो ब्राह्मणसगतिसमाप्त्यधेः | तासयौय व्याख्याते सदयक्षरग्याख्या- नप्रसक्तावाह । अन्तराणां स्विति । वाहं ब्राह्मोऽसिनक्तव्यामावासरिसमापिरे- त्याशङ्न्याऽऽह । यानीति । ननु वाश्यानि पतै व्याख्यातानि न हेतुरुपदिषटस्तत्कं तैदुपदेशानन्वर्यं सपंन्यासस्यामृतत्वरेतारासन्ञानस्याथशब्देन चोत्यते तत्राऽऽह । हेतुपधानानीति । तदेव वृत्तं म्यनक्ति । याज्ञवस्क्यस्येति । अपेलस्याथमाह्‌ । एवं सतीति । मायोहये दरिवरीत्या स्थिते सवस्य च वैराग्य(तिरेके सीदि यवत्‌ ॥ १॥

तस्या बरह्मवादितं वदामश्रणद्ररिण तां प्रत्येव संवादे हेतुकपेव्यम्‌ । वेस्या ब्ह्म-

0 क ए 711 1 षा 7 तीष

7. क ' 1 ति = ` 1 ~~ ~ ~~

----~--"नन

१क. ग. ड, छ. छ, इ, "ति । वाक्याक्ष । ३क. ग.ध, च. छ ज. द. देतप"। ३, सायो" । च. 'साथोव" । जघ. ब. ण. दति। ५६. ण. व्वैवय्याद्याः। ६घ.अर ण. तदपए* | ४ घ, ण. तस्य | < घ. ज. ण. स्ताः ॥ १॥९६्‌, ब. ण, तस्यां ।

पथमं ब्रह्ठणम्‌।५] आनन्दगिरिकतदीकसिव लिवर्शांकरभाष्यसमेता | ६७७

हन्त तेऽनया कायायन्याऽन्तं करवाणीति ॥२॥ सा होवाच मेत्रेयी यन्न॒ म इयं भगोः सर्वा एथिवी वित्तेन पर्णा स्यास्स्यां न्वहं तेनामृताऽऽ- हीर नेति नेति होवाच याज्ञवल्क्यो यथवो- पकरणवतां जीवितं तथैव ते जीवित५ स्याद्‌- मृतत्वस्य तु नाऽऽशाऽस्ति वित्तेनेति ॥ ३॥ सा होवाच मेत्रेयी येनाहं नामृता स्यां किमहं तेन कयौ यदेव भगवान्वेद तदेव मे ब्रूहीति ॥४॥ स होवाच यान्नवलक्यः प्रिया वै खलु नो भवती सती प्रियमब्रधद्न्त तरिं भवयेतदयाख्या- स्यामि ते व्याचक्षाणस्य तमे निदिध्यासस्वेति ॥९॥

० = णिग

[^

ज ० ~ ~ * >, *+-~ ~~~ -

भवामि । मेतरेय्यतुजानीहिं मां हन्तेच्छक्ि यदि तेऽनपा कात्पा- यन्याऽन्तं करवाणीत्यादि व्याख्यातम्‌ ॥ २॥ सेवडृक्तोवाच भेत्रेयी सर्वेयं एथिवी पित्तेन पणौ स्पाश्रकिस्पां किमहं वित्तसाध्येन क्मणाऽमृताऽ ऽदो न स्यामिति । नेति होवाच याज्ञवर्क्य इत्यादि समानमन्यत्‌ ॥३॥ ४॥

स होषाच प्रियेव पुरं खड्‌ नोऽस्मभ्यं भवती भवन्ती सती पिप॑मे- वादृधद्वा्धितवती निधारितवत्यसि। भतस्तुष्ठं ऽहं दन्तेच्छपि चेदयृत त्वस्ञाधनं ज्ञातुं हे भवति ते तुभ्यं तदगरतत्वसाथनं व्याख्यास्यामि ॥५॥

(म ~न नमि

हि = ~~~ = ~ न ~क --- ~ ~~ ~

वद्रिवं च।वयिवुमिच्छापि यद्ीत्युक्तम्‌ ॥ २॥ भैत्रेयी तमतत्वमात्राधितामात्मनो दशयति | सैवमिति ॥ ३॥ ४५ ॥ गुरुपसादाषीना वि्ावाध्िरिति चोवनायेमाह । स होवाचेति । ज्ञानेच्छोदुकम ताद्यातनाय चेदरदयक्तम्‌ ॥ ५॥

१ श, "वन्वे" । २ क. ल. ग. घ. ड. छ, ज.ट. ठ न्वेत्वत। क. क. थद मे वित्र | एव. ग. च, छ. घ्व. द, "पमष" ।५ ध. ज, "स्यामीति ॥५॥ ९ ज्ञ, इ, च्छाया इ।

६७८ बुहदारंण्यकोपनिषत्‌ [चहुधोभ्याये

त होवाचन वा अरे पत्युः कामाय पतिः प्रियो भवयात्मनस्तु कामाय पतिः प्रियो भवति। न वा अरे जायाये कामाय जाया परियां भवयासमनस्तु कामाय जाया प्रिया भवति । न वा अरे पुत्राणां कामाय एत्राः प्रिया भव- न््यात्मनस्तु कामाय पुत्राः प्रिया भवन्ति । न वा अरे वित्तस्य कामाय वित्तं प्रियं भवयातस्म- नस्तु कामाय वित्तं प्रियं भवति । न वा अरे पञ्चूनां कामाय पशवः प्रिया भवन्त्यासमनस्तु कामाय पशवः प्रिया मवन्ति।न वा अरे बरह्मणः कामाय ब्रह्म परियं भवत्यात्मनस्तु कामाय ब्रह्म पियं भवति । न वा अरे कषत्रस्य कामाय क्षत्रं पियं भवत्यात्मनस्तु कामाय क्षत्र परियं भवति । न वा अरे रोकानां कामाय छोकाः प्रिया भवन्यात्मनस्तु कामाय रोका प्रिया भवन्ति। नवा अरे देवानां कामाय देवाः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय देवाः प्रिया भवन्ति। न वा अरे वेदानां कामाय वेदाः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय वेदाः प्रिया भवन्ति। न वा अरे मृतानां कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्त्यात्मनस्तु कामाय ग्रतानि परियाणि भवन्ति । न वा अरे सर्वस्य कामाय सवै प्रियं मवत्यारमनस्तु कामाय सवै

१ च, ° यशानां कामाय यह? प्रि्ा ` भवन्यात्मनस्तु इमः यह्वाः प्रिया भवन्ति । न भु ।

पअ ब्राह्मणम्‌ ।५] भानन्दगिरिकतदीका्वलितशकरभाष्यसमेता। ६४९६

प्रियं भवति । आत्मां वा अरे प्रष्टव्यः श्रोतव्य मन्तव्यो निदिष्यापितव्यो मतरेय्यात्मनि खल्वरे श्ट श्रुते मते विन्नात श्द^ सवै विदि- तम्‌ ॥ & ॥ ब्रह्म तं परादाद्योऽन्यत्राऽऽत्मनी ब्रह्म वेद्‌ क्षत्रं तं पराराचयोऽन्यत्राऽऽत्मनः क्षत्रं बेद ङोकास्तं परादुर्योऽन्यत्राऽऽसमनो लोका- वेद्‌ देवास्तं परादुर्योऽन्यत्राऽऽत्मनो देवान्येद्‌ वेदास्तं परादुर्योऽन्यत्राऽऽप्मनी वेदान्वेदे भूतानि

पु ऽन्यत्राऽऽ्मनो मतानि वेद स्वत परादादयोऽन्यत्राऽऽत्मनः सष वेदेदं ब्रह्मेदं क्षत्रमिमे रोका इमे देवा इमे वेदा इमानि मूतानीद^ सवं यदयमात्मा ॥ ७ ॥ स यथा दुन्दुभेरैन्यमानस्य न बाद्याञ्छब्दा- ञछक्तुयाद्रहणाय त ग्रहणेन दुन्दुभ्या- घातस्य वा शब्दां गृहीतः ॥ ८ ॥ स यथा शङ्खस्य ध्मायमानस्य न बाह्याञ्छ- ब्दाञ्छक्नुयाद्रहणाय शङ्खस्य त॒ ग्रहणेन

(मि त

अत्मनि खल्वरे मेतरेपि इष्टे । कथं ष्ट आत्मनीति उख्पते । पूर्व॑मा चछार्यागमाभ्यां श्रते पुनस्तर्केणोपपत्पा मते विचारिते । श्रवणं त्वाग ममात्रेण मत उपपस्या पश्चाद्धिज्ञात एदमेतननान्यथेति निधारिते कि भवतीत्युच्यत इदं सर्वं विदितं भवति । इदं सेधति यदात्मनोऽन्यत्‌। न्यारूयनपकारमेवाऽऽह । आत्मनीति । दृष्टे स्वमिदं त्रिदिवं मवतीदयुत्तरत्र सेबन्षः । केनोपायेनाऽऽस्मनि चे पष दृष्टं भवती युपरायं च्छि | कथमिति । भत्मदृशेनोपायं अवणापिकं दशेर्यल्त्तरमाह । उच्यत इति । उक्तपायफृढ पशपु.

वेकमाह । किमित्यादिना । इदं सवेमित्यनद्य तस्यायमाह । यदात्मनोऽन्यदिति।

[० = ~ शकम = ~

क 1 रीण गभी

१. ग. द. च. छ.ट.ठ,.ढ, ताले । २च. "द यास्तं पराद्$न्यत्राऽऽमनौ यषान्येदम्‌ः । देष. दामे । ४ घ. "शयितमुत्तः ।

६८१ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [चतुथौध्याये

शङ्लध्मस्य वा शब्दो गृहीतः ॥ ९ ॥ सत यथा वीणाये वाद्मानाये न बाद्याञ्छ- व्दाजञ्छक्नुयाद्रहणाय वीणाये तु ग्रहणेन वीणावादस्य वा शब्दो गृहीतः ॥ १०॥ स यथाऽद्धैषागनेरभ्याहितस्य एथग्धूमा विनि- श्वरन्त्येवं वा अरेऽस्य महती मतस्य निश्वसि- तमेतददृग्वेदी यजुरवेदः सामवेदोऽथवीङ्भिस इतिहासः पुराणं विद्या उपनिषदः शोकाः सूञाण्यनुग्याख्यानानि व्याख्यानांनीष्ट^ हु- तमाथितं पायितमयं च लोकः परश्च रोकः सवीणि च भूतान्यस्थेवेतानि सर्वाणि निश्वसि- तानि ॥ ११॥ स यथा स्वासामप।५ समुद्र एकायनमेव ^ सर्वेषा% स्पशानां खगेकायनमेव५ सेषं गन्धानां नापिके एकायनमेव सर्वेषा‰ भआतमत्यतिरेकेणामावातं ॥ ६ ॥ तमयथाथंदरिीनं परादात्पराकु्ंत्केवर्यासंबन्धिनं कयीदथमनात्म- स्वष्टपेण मां परयतीत्यपराधादिति भावः ॥७॥८॥९॥ १०॥ चतुर्थे शब्द निश्वासेनेव टोकाचर्थनिश्वासः सामर्ध्यादुक्तो भवतीति

[1 १,

जत त ज 0 त त जिना भ-का म ० 0 क कि ज ०७8०

1. 1 १ 17 प १

तदात्मनि दे दं स्यादिति दोषः । कथमन्य्िन्टष्टे सत्यन्यद्ट मवपि तत्राऽऽह ।

भातमर्व्यतिरेकणेति ॥ ६ ॥ ७॥८॥९॥ १०॥ स यथाऽऽुद्रपामेरित्यदािष्ट हुतमिलया्यविकं दष्टं तस्यायेमाह । चतुथं इति । साम्याद्धंशम्यस्य शब्द्स्यानुपपत्तेरिल्यथे; । नन्वत्रापि सामभ्य।विशेषात्पथगुक्तेरयु- १ ख.ग. घ. ह. छ. ज. ट. ट. ड. भ्मेतेत। रेच. “नानि दत्तस्हु । 3 कररल.ग. ध. इ. छ. ज, ट. ठ.¶वेषाड रप्तानां जिहकायनमेवर सषा गन्धानां नामि एकायनमेव.< सवरषार ङ" ४ क, गर्थ, उन्च. ठ, ज, इ.ढ, ^ ॥ ६॥५॥८॥९॥ १०५

~ न = न ~ ~~ ~ न= नज ५ ~ > = स = क

* --- ~“

पथमे बाह्मणम्‌ ।५] आनन्द गिरिकृतरीकातवकिवशाकरमाष्यक्तमेता |

[

रसानां जिहेकायनमेव* सर्वेषार रूपाणां चकु- रेकायनमेव* सरवषार शब्दानाम श्रो्रमेकाय-

नमेव‰ सर्वेषा संकल्पानां मन शएकायनमेव‰

सवासां विद्याना५« हृदयमेकायनमेव ^ सर्वेषां के्मणा‰ हस्तावेकायनमेव ^ सरवेषामानन्दाना- मुपस्थ एकायनमेव५ सर्वेषां विसर्गाणां पाय॒रे कायनमेव५ सर्वेषामध्वनां पादविकायनमेवर सर्वेषां वेदानां वागेकायनम्‌ ॥ १२॥ स यथा सेन्थवषनोऽनन्तरोऽबाह्यः कृत््लो रस- घन एवैवं वा अरेऽयमासमाऽनन्तरोऽबाद्यः कृतः प्रज्ञानघन एवैतेभ्यो मतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानविनश्यति न प्रेत्य संज्ञाऽस्तीयरे ब्रवीमीति हौवाच यात्तवल्क्यः ॥ १३ ॥

६८२९

प्रथस्नोक्तः | इह तु सवंशाघ्रार्थोपिसहार्‌ हति कृत्वाऽथप्राप्ोऽप्यधः स्पष्टीकतंत्य इति एथगुच्यते ॥ ११॥ १२॥

स्वैकायंप्ररये विधानिमित्ते सेनधवधघनवदनन्तरोऽबाह्ठः कृत्छः प्रता नधन एक आत्माऽवतिष्ठते' पवं तु भतमानाष्षसगविशेषाह्वब्ध विशेष- विज्ञानः सन्‌ । तस्थिन्प्रविलापिते वचया विशषवि्नाने तनिमित्ते च भूतसंसर्मं न परेत्य सन्नाऽस्तीत्येवं याज्नवल्क्येनोक्ता॥ १२३॥

(८ 0 ~~~ "~~

1

केत्याशङ्क्याऽऽह । इह त्विति ॥ ५१ ॥ १२॥ स॒ यथा तेन्ववरधन इ्याद्िवाक्यत।त्पयमाह । सर्वकार्थति । पएतम्यो भुतेभ्य हत्य दिरथमाह | पदं त्विति । ज्ञानदयात्पगवस्यायापिययेः | छन्वविशषविक्ञानः सन्न्यवहूरवीति शेषः | प्रविलापिव तन्वव्यध्वाहरः ॥ १३ ॥

0 अ)

प्रतिः । ष

[8 1

१.च. ऊ. द. "ते नेनगम्‌ । प" । का. त्रप. इ. 2. नः। त । २ज.द, न्‌। न्‌ । यस्मि । ८ &

६८३ वुहदारण्यकोपनिषत्‌ [घहुधाभ्वये

पा होवाच मेतरय्यत्रैव मा भगवान्मोहान्तमा- पीपिपत्र वा अहमिमं विजानामीति स हीवाच न वा अरेऽहं मोहं व्रवीम्यविनाशी वा अरेऽयमात्माऽनुच्छित्तिधमां ॥ १४ ॥ यतर हि दैतमिव मवति तदितर इतरं पश्यति तदितर इतरं जिघ्रति तदितर इतरः

~ ---~--~ ~~ न= न = ^~

सा होवाचात्नेव मा भगवानेतस्मिशनेव वस्तुनि परज्ञानधन एव न परेत्य सन्नाऽस्तीति गमोहान्तं मोहमध्यमापीपिपदापीपददवगमितवानसि समोहितवानसीत्यथः । अतो न वा अहमिममात्मानमुक्तरक्षणं विजा- नामि विवेकत इति । ष होवाच नाहं मोहं बरवीम्पविनाशी वा अरेऽय- मात्मा । यतो विनष्टुं शचीरमस्येति विनाशी न विनारयविनाशी विना- शशब्देन विक्रियाऽविनाशीत्यविक्रिय आत्मेत्यर्थः। अरे मेत्रेय्ययमात्मा प्रकतेाऽनच्छित्तिधमां । उच्छितिरुच्छेद उच्छेदो ऽन्तो विनाश उवच्छि- त्िधमाऽस्येन्युच्छित्तिधमा नोच्छित्तिधमाऽनुच्छित्तिधमां नापि विक्र याोरुक्षणो नाप्युच्छेदरक्षणो विनशोऽस्य विद्यत इत्यथः ॥ १४॥

चनुष्वेपि प्रपाठकेष्वेक आत्मा तुल्यां निधारितः परं ब्रह्म । उपा- यप्रिशषस्तु तस्याधिगमेऽन्यश्चान्यश्च । उपेयस्त्‌ क एवाऽऽत्मा यश्चतु धऽथात आदेशा नेति नेतीति निर्दिष्टः । स एव पञ्चमे प्रणपणाप-

क~न [9 = ज = ~ शः ऋ श ह

पर्वोत्तरविरोधं शङ्कित्वा परिहरति । सा होवाचेत्यादिना । अविन।रित्वं पूर्वर हेतुरित्याह । यत इति ॥ १४॥

परत्यध्यायमन्यथ)ऽन्यथा प्रतिपादनाद्रात्मनः सविशेषत्वमाशङ्् स एष हय देस्तासयैमाह । चतुष्वैपीति । केन प्रकरेण त्य तुल्यत्वमिखाशङ्कयाऽऽह । परं ब्रह्मेति । अध्यायभेदस्तहिं कथमत्याशङ्ग्याऽऽह । उपायेति । उपायभेदवदु- पेयमेदोऽपि स्यादिवयाशङ्कयाऽऽह । उपेयस्त्विति । चातुर्थकादथ।साञ्चापिकस्या- थस्य मेदं व्यावतैयाति । स एवेति । पाणपणोपन्यासेन मूषां ते विपतिष्यतीति र्घपातोपन्यासात्याणाः परणत्वेन सहता इवि गम्यते | तेन शाकल्यबराह्मणेन निर्वि- रोषः प्रत्यगात्मा निधौरिव इत्यथः | विज्ञानमानन्दं ब्रह्मेलाद्‌ बुक्तं स्मारयति ।

न

"गीष = ~ -- - 9 क 9 सान मा क = सचा ५ = ककि, = क = ~~ क = = ~ ~~~ - ---- ॥ं

9 कग. ध. ज. तीभीत्याह याबरल्कपः । भरि ।२१.प. ज. नाद्यय। ३ क. क्न, थाप

पञ्चम ब्राह्मणम्‌ ।५] भानन्दगिरिक्वटीकातवकितर्शाकरभाष्वसमेता। ६८३

रसयते तदितर इतरमभिवदति तदितर इतर शृणोति तदितर इतरं मनते तदितर इतर स्एशति तदितर इतरं विजानाति यप्र तस्य सवेमात्मेवामृत्तकेन कं पश्येत्तकेन कं निप्र

त्प्केन क ५ रसयेत्तत्केन कममिवदेत्तकेन क५ शृणुयात्तत्केन कं मन्वीत तत्केन क५ रए त्तकेन कं विजानीया्येनेद्‌५ सवै विजानातितं केन विजानीया एष नेति नेयात्माऽग्रह्यो न हि गृह्यतेऽशीर्यो न हि शीयंतेऽसङ्गो नहि ज्यतेऽपितो न व्यथते न रिष्यति विन्ञातार- मरे ेन विजानीयादित्यक्तानुशासनाऽसि मेरे

[1 ए 1 त 1 1

न्यासेन शाकल्ययान्ञवर्क्यसवादे निधारितः । पनः पश्चमसमाप्र । पन्जनकयाज्नवर्क्यसंवादे । पुनरिहोपनिषरतमपरो । चतुणौमपि प्णा- ठकानामेतदात्मनिष्ठता नान्योऽन्तराङे कश्चिदपि विवक्षितोऽं इस्पे- तत्पदशनापान्त उपहारः प्त एष नेति नेत्यादिः । यस्माल्य- कारशतेनापि निषधप्यमाणे तत्वे नेति नेत्यत्मेव निष्ठा नान्पोप्‌- भ्यते तर्केण वाऽऽगमेन वा तस्मादेतदेवापृतसवक्ताधतं पदेत नेति नेत्पात्मपरिन्नानं संव॑षन्यातश्ेत्येतमधमुपसंजिहीशन्नाह ।

[वि 2 8 =

पुनरिति । पञथमसमाप्रौ पृनर्विज्ञानमिल्यादिना स एव निधोरित इवि योजना। कृचं ब्राह्मणादावपि स एवोक्त इत्याह । पुनजञेनकेति । अस्मिन्नपि बष्मणे स एवोक्त इत्याह । पुनरिहेति । किमि? पूरव॑त्र वत्र ववोक्तप्य निर्विंशेषस्याऽऽत्मनोऽवत्ताने वचनमिलयाशङ्कग्याऽऽह । चतुणांमीर्ति । पोवोपयेपयालाचनायामूपनिषदथो निि- शेषमात्मतस्वापिलयुपपाथ वाक्यान्तरमवकावं व्याकरीपि । पस्मादित्यादिना । इषि

18.72 रि । 49) जत (भ-का @> माण व्यक = जन

१ घ. शौच । ष" ।२ ल. नषा ।. \ स. स॑न्यामित्येः। इप,.भ. भ, "ते पृवीपरपया ' ।

६८४ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [चितुषोध्यामरे

य्येतावद्रे खल्वमृततमिति हीक्ला यान्नव- ल्क्य विजहार ॥ १९५ ॥ इति बृहदारण्यको पनिषदि चतुर्थाध्यायस्य पञ्चमं ब्राह्मणम्‌ ॥५॥

>~ अयः ~~~ ध = साम = १ ~= न

एताददेताषन्मात्रं यदेतजेति नेत्यद्वेतास्मदशंनमिदं चान्यसहकारिका- रणनिरपेक्षमेवारे मेनेय्यमतत्वसाधनस्‌ । वत्पृषटवत्यत्ि यदेव भगवान्वेद तदेव मे बरृह्ठमरतत्वसाधनमिति तदेतावदेवेति विज्ञेयं त्वयेति हषं किराग्रतत्वसाधनमात्मन्नानं प्रियाय भायांया उक्त्वा याज्ञवल्क्यः कि कृतवान्पत्पवं प्रतिज्ञातं प्रत्रजिष्यश्नस्मीति तच्चकार विजहार परत्रजि- तवानित्यथंः । परिसमाप्रा ब्ह्मविचा षन्यासपयंवस्ताना । एतावातुष- देश एतद्वेबानुशासनमेषा पर्दमनिषिष पुरुषार्थकरतंग्यतान्त इति । इदानीं विचायते शान्ना्थविवेकप्रतिपत्तये । यत॒ भकुखानि हि वाक्यानि ह्यन्ते “पावज्जीवम प्रिह ज्ञहुयात्‌"” “पाव्जीवं दरशंप्णं- मासाभ्यां यजेत” “कुवंनेबेह कमणि जिजीविषेच्छतं समाः" “तद्र जरामय सत्रं यदभिहोत्रम्‌" इत्यादीन्येकान्नम्यन्नापकीन्पन्यानि चाऽऽ

होक्त्वेलयादिवाक्यमाकादश्नापूवकमादाय न्याचष्टे । यत्पृष्टवत्यसीत्पादिना । ब्राह्मणा थगुपसंहरति । परिषमापति । वधाऽप्युपदेश्ान्वरं कवग्यमस्वीत्याशङ्न्याऽऽह | एतावानिति । किमत्र परमाणपिति वेदाहं । एतदिति । तथाऽपि प्रमा निष्ठा सन्यासिनो वक्तव्येति चेन्नल्य।ह । एषेति । भा्मज्ञाने संन्यासे स्यपि पर- बाधौन्तरं कतेम्यमस्तोयाशङ्चाह । एष इति । इपिशब्दो ब्राह्मणसमाप्त्येः । स॑ न्यासमा्मज्ञानममृतत्वस्नाधनमित्युपपाच सन्यास्मधिकत्य विचारमवतारयवि । इदा. नीपनिति । व्र त्र प्रागेव विचारितत्वाक्कि पनर्विचरिणेत्याशङ्चाऽऽह । शान्ना- थेति । विरक्तस्य सन्यासो क्तानस्यान्वरङ्गसाषनं ज्ञानं तु केवकममृतत्वस्वेवि बाह्लि विवेकरूपा पतिपर्तिरपि पागेव सिद्धप किं वदर्थेन विचारारम्भेणेत्याशञङ्कचाऽऽह । सत इति । भवो विचारः कतैव्यो नन्यथा जञाह्नायेविवेकः स्वादित्युपसंहारारथो रिशब्दः । वाक्यानामाकृङत्वभेव दृशेयवि । यावदिति । यद्निहात्रमियादनत्वा- दिशब्द्‌ देकाश्रम्यं त्वाया; प्रत्यक्षविषानद्राहेस्थ्यस्येऽ्यादिस्मृविवाक्यं शय । कथमेत वत्‌] व क्यानि व्याकुछानीत्यशञङ्ग्ाऽऽहई । अन्यानि चेति । विदित्वा

१ च. ्,२, "दवेता २क. स. ग. ध. द. छ. ज. ह. द, न्नत्यतः। ३ष.४.ज. मे विब्र्‌" । ४५. ग.घ. जर इ. "मानि" । ५ ग. 'म्यप्रतिपादकाः। ६ घ. ण. तत्राऽऽ्ह। ७ न्न. "त्ये | <घ्‌, ज, "ज्ञायेवि" । ९, ्चवरेः प्र 1 1० ण. "टतिष्मू।

पम्‌ ग्रह्मणम्‌ ।५] आनन्दगिरिङतदीकासंव किवर्थाकरभाष्यसमेता। ६८५

श्रमान्तरप्रतिपादकानि वाक्यानि विित्वा व्पुत्थाय पत्रजन्ति “ब्रह्म चये समाप्य एही भवेदृहाद्वनी भूत्वा त्रजेत्‌” “यदि वेतरथा बरह्म स्यादेव परबजेद्ण्हाद्वा वनाद्वा” इति द्वावेव पन्थानावनुनिष्क्रान्तततचै भवतः क्रियापथश्चैव पुरस्तात्संन्यासश्च तयोः संन्यास एवातिरेवयति" इति “न कर्मणा न प्रजया धनेन त्थागेनेकेऽग्रतत्वमानशः”' इत्यादीनि । तथा स्परतयश्च “'ब्रह्मचयंवान्यत्रजति' “भविशीर्णब्रह्मचरा पमिच्छेत्त- भावसेत्‌” “"तस्याऽऽश्रमविकरपमेके बुवते” तथा- (“वेदानधीत्य बरह्मचर्येण पुत्रपोजानिच्छेत्पा्रनाधं पितृणाम्‌ । सग्रीनाधाय विधिवशेष्टयज्नो वनं प्रविश्याथ युनिबुभषेत्‌"' | “प्राजापत्यां निडप्यष्टं सववेदसदक्षिणाम्‌। भात्मन्यग्रीन्छमारोप्य ब्राह्मणः प्रत्रजेद्ग्हात्‌"' इत्याथाः । एव व्युत्थानविकल्पक्रमयथेष्टाश्रमपतिपत्तिपरतिषाद- कानि हि श्वुतिस्मृतिवाकष्यानि शतश उपकभ्पन्त इतरेतरविङ- दधानि । आचारश्च तद्विदाम्‌ । विप्रतिपत्तिश्च शाद्नायेप्रतिपत्तणां

[० 1 ~ (8 ~ ~ ~> ~~~ ~ = { त ति , ।

व्युत्थाय मिन्षाच चरन्दीति वाक्यं पाठक्रमेण विदरत्सन्यासपरमथक्रमेण वु विषि- दिषायेन्यासपरमात्मानमेव लोकमिच्छन्तः पर्रजन्तति तु व्रिविदिष।सेन्यासपरेवेवि विभागः । करमसंन्यासपरां श्रुतिमुदाहरति । ब्रह्मचयमिति । भक्रमन्यासविषर्य वाक्यं पठति | यदि वेति । कमेसंन्यासयोः सेन्यासस्याऽऽगमिकयपरदशेनपरां श्च्वि दशेयति । द्वावेवेति । भनुनिष्करान्वतरौ शाखे कमेणाभ्युदयनिःश्रेयसोपायत्वेन पुनः पुनरुक्तावित्यथेः | ज्ञानद्वारा सैन्यासस्य मेोक्षोपायत्व श्रत्यन्तरमाह । न क्म- णेति ! (तानि वा एतान्यवराणि वपांपि न्याप्त एवात्यरेचयत्‌ हत्थादिवाक्यमादिश- ब्दः | यया श्रवयस्वथा स्मृतथोऽप्याकुरा दश्यन्त इत्याह । तर्थेति । वज्ाक्रम- सेन्यापत स्पविमदाबुदाहरति । ब्रह्मचयेवानांत । यथेषटाश्रमप्रतिपत्ती प्रमाणभू स्मृतिं दशेयति । आवशीभुति । आश्रमीवकल्पविपयां स्मर पठाव । तस्येति । बद्नच।र वष्टयभः। करमसेन्य।से पमाणमाह्‌ | तथेति । व्रैव वाक्यान्व १उति । पाज्ञापरस्यामिति। सपेवेदृसं सवे दकिणा यस्यां तां निवैतत्यत्य्ः | आदिपदेन गुण्डा निस्तन्ववश्चेत्या- दिवाक्यं गृह्ये । इत्या चाः स्मृवयश्चेति पूरेण सबन्धः व्याकुलानि वाक्यानि दशितवान्वु- पसंहरवि ।एवमिति।इवश्च कवेव्या तरिचार इ याह ।आचारश्रेति। अरविस्मरतिविदामाचारः सविशुद्धो ठक्ष्यपे | केचिद्रह्यचयांदेव प्र्जन्वि । अररे तु तत्मरिस्रमाप्य गाहस्ष्यभ- वाऽऽचरन्वि । भन्ये तु चतुरोऽध्याश्रमान्करमणाऽऽशअयन्ते वथाच विना विचारं निणेयासिदधिरित्यथेः | इतश्चास्ति विचारस्य कायतत्याह | विप्रतिप्िश्चेतति । यथपि बहुविदः शाच्नायंपतिप्तारो जैमिनिपमृतयस्तथाऽ पि वेषां विपत्िपरतिरपङमभ्यते केषि-

9 छ. घ्व. "दिकेतः।रग.ध.ज. दै क्रि" । ९ ज. €, "५ निपयं पु । इस, देति। ५ क्ष, उ, इतिवा । ६ क. क्ष, द. "योऽपि गकर | ७ ऋ. क्षर, टत ।

६८६ बहदारण्यकोपनिषत्‌ [कतुरथाध्याये

बहुविदामपि । भतो न शक्यते शाघ्ार्थो मन्दबुद्धिमिर्विवेकेन प्रतिपत्तुप्‌ । परिनिष्ठितशाल्नन्यायवुद्धिभिरेव शेषां वाक्यानां विषयविभागः शक्यतेऽवधारपितुम्‌। तस्मादेषां दिषयविभागङ्गापनाय यथाबुद्धिसामथ्यं विचारयिष्यामः | पावज्जीवश्रुत्यादिवाक्यानामन्पा- याभवात्कियावसान एव वेदार्थः । ते यद्वपानेवंहन्तीत्यन्त्यकमेश्रवणा- व्जरामयश्नवणगान्च सिङ्ग भस्मान्तं शरीरमिति । न हि पारिबाम्यपक्षे भस्मान्तता शरीरस्प स्यात्‌ । स्यृतिश्च- ((निषेकादिहमश्चानान्तो मन्रेयस्पोदिवो बिषिः। तस्प शस्मेऽधिकारोऽस्मि््ेपो नान्यस्य कस्यचित्‌ "इति । समन्रकं हि यत्कमं बेदेनेह विधौयते तस्य इमश्ञानान्ततां दशंयतिं स्पतिः । अधिकाराभावप्रदशेनाचात्यन्तमेवं श्ुत्यधिकाराभावोऽ- कर्मिणो गम्पते । अग्न्ुद्रासनापवादाच्च “वीरहा वा एष देवानां

योऽश्िमुद्धासयते” इति । ननु व्युत्यानादिविधानाद्रैकल्पिकं

जाना कियन मा-क 3 0 ~ ताः आ का

दृध्वरवस आश्रमाः सन्तीत्याहूने सन्तीत्यपरे तत्कुतो विचारादवे निश्वयपिद्धिरित्यषः। अथ केषांचिदन्तरेणाि परिचारं शाघ्वा्थो वितरिकेन प्रविमास्यति तत्राऽऽह । अत इति । भ्तिस्मृत्याचार धरैपतिपत्तोरेते यावत । केस्तर्दिं श्रो विवेकेन ज्ञातु शक्यते तेत्राऽऽह । परिनिषठितति । नानाश्रुविदशनाश्रवशादुपपारैवं विचर म्ममुपसंहरति । तस्मादिति । विचारकवग्यवामुक्त्वा पूतरेपक्षं गृहणाति । यावदित्या- दिना । श्रत्यादीत्यादिशब्देन कूमैननित्यदिमन्रवादो श्यते । एकाश्रम्ये हेत्वन्तरमाह | तमिति । एतद्वै जरामर्यं सत्रं यदभिहोत्रमिवि श्रवेश्च पारिबन्याधिद्धिरित्याश् | जरेति । तत्रैव देतवन्तरमाह । रििङ्खाचवेति । पारिजम्यपक्षऽपि वदुपपत्ति- माशङ्क्वाऽऽह । न हीति । इवश्च नास्ति पारित्रान्यमिलयाह । समतिश्वेति । वस्या- स्तासयेमाह । समन्रकं हीति । नान्यस्य कस्यचिदित्यत्र सूचितम कथयति | अधिकरेति । एदस्थस्य पारिवाज्यामावे हेत्वन्वरमाह । अग्रीति । प्वोक्षमाक्षि- पति । नन्विति । उमयविपिदशैने षोडीग्रहणा्रश्ट्णवदषिकारिभेदेग विकल्पा युक्तो न तु क्रियावस्तान एव वेदाथे इवि पक्षपाते निबन्धनमस्तीयथेः | वुल्यविधि- दवयदशेने हि विकल्पो भवत्यत्र तु सावकाञ्ानवकाशविनातुल्यत्वानेवपित्याह ।

<> = क्न

१६. ज. द, शशान्न धन्या ।२घ. ज. क्ञाना 1३ क. ख, ग, छ, ज, "वन्तक ।४ ग. घ. ज, स्मृतेश्च ।५ग. छ. "देन वि" । ९१. ड. घ्व, "नेहाभिधी"। ७ च. ति ।अ^।८ क. ग, इ. छ. हष, स्मूयाय" । ज, द, स्मृन्याऽ्थि* । ९ शच्च, "व स्मय । १० इ, 'गोऽतय । ११ ब. "यतीति । १२ ब. ग, स्मतेशे* |

पथम बराह्मणम ।५] आनन्दगिरिकतदीकासंव ङितर्शाकरमाष्यस्तमेता । ६८७

क्रियावस्ानत्वं वेदार्थस्य । नान्पा्त्वाद्युत्थानादिश्ुतीनाम्‌ । “यावखी- वमद्निहोत्रं होति ““यावस्वीवं दरशंपर्णमासा्यां यजेत" इत्पे- वादीनां श्रुतीनां जीवनमत्रनिमित्तत्वाचदा न शक्पतेऽन्यार्थता कष्पयितुं तदा व्युत्थानादिवाक्पानां कमौनधिकृत वि षयत्वसभवात्‌ । ““कुवेनेवेह कमौणि जिजीविषेच्छतं समाः" इतिं च मन्रवर्णाजरया वा हयवास्मान्युंच्येते ग्रत्युना वेति च जरामरत्युभ्यामन्यन्न कमेवियो- गच््िद्रासंभवात्कर्भेणां उमशानान्तस्वं न वैकल्पिकम्‌ । काणकुब्ना- दयोऽपि कर्मण्यनधिकृता अनुग्राक्षा एव श्रुत्पेति ग्पुत्थानाघाश्रमान्त- र विधानं नानुपपन्ञम्‌ । पारित्रार्यक्रमविधानस्थानवकाशत्वमिति चेत्‌ । न । विन्वजित्समेधयोपावज्जीवविध्यपवादत्वात्‌ । यावज्जीवाग्मिरोता- दिषिधेर्विश्वजित्सवेमधयोरेवापवादस्तन च क्रमप्रतिपत्तिक्षभयी बह्म चयं समाप्य शह भवेद्रहाद्वनी भूत्वा प्त्रजेदिति । विरोधानुपपत्तेः। न ह्येवविषयत्वे पारित्राज्यक्रमविधानवाक्यस्प कश्चिद्विरोधः क्रमपरति- पत्तेः । अन्यविषथपरिकस्पनायां तु यावज्जीव विधनश्चतिः स्वविषया- संकोचिता स्पात्‌ । क्रमपरतिपत्तेस्तु विभ्व जित्सवेमेरधविषयत्वानन कथि-

[ ऋ त । 1 =

नान्याथत्वादिति। तदेव स्फुटयति । यावज्जीव मित्यादिना । क५।नपिृतवरिषयतवान्न वैकःल्पकमिति सुबन्धः । क्रियाव्रसानत्वं वेदाथंस्येवि शषः | वत्रैव हैतन्वराण्याह्‌ । कुव नित्पादिना । न वेकंल्पिकमित्यत्र पुवेवदन्वयः । व्युत्थानादिवाङ्यानां कथमन- विरूपविषयत्वमित्याश इन्याऽऽह । काणेति । अनपिकूदविषयत्वं तेष्रामशकय वक्तु जष्यचर्यं सम।प्येत्याद्‌ा३विकूवविषये क्रमदहेनारदिवि शङ्कव । पारित्ाज्येति । गत्य- न्ब दृशेयलुत्तरमाइ । न वि्वाजदिति । य।वजीवमभ्मिहात्र जशर्वदयुत्सगेस्वस्य।- पराद्‌) विश्वजित्सवेमेषौ वदनष्टाने स्वंखदानादव सतायनसंपद्विरहात्मारिनान्यस्या- वश्यंभावित्वाद्तस्वद्विषयं करमविधानमित्ययः । वदेव स्फुटयावि । पावखीवेति । क क्रभविपेरवं विषयत्वं कल्पकामवाद्रित्याश्ञङ््च।ऽऽह । विरोधानुपपत्तेरिति । गृहस्थस्यापि श्रिरक्तस्य पारिनास्यमिति किमि क्रम्रिपयो नेष्यते वत्राऽऽह ।

यविषयेति । करमप्रिवरि चत्पक्षे सकोच; स्यादित्याह दु्याऽऽह | क्रमप्रतिपत्ते- स्ति । घि ज्ञाने कभत्यागो नपिध्यवे स॒त्यां 3 जिज्ञास्यमिति वरिकनल्प्याऽऽचं

१क.द.छ.भ्नांचवक*। २क्र.ध.ज. "तिम । 3 च, इ, “गात्त्तदरै जरामर्यं तरं यरपरिहवं जर" । ४ क ग, ^न्मृच्त मू" । “छ. ज- च्यन्तेम्रुः | ६ क्ररज. कण्ठाद्‌ ।ग कुण्ाद्‌" । ७ ल. घ. ह ऊ. "मह्यम | ८ च. द. "वतप । छ. यतक । ५.४. ब्द रषः | 1० म, "तिर्वि । ११ क. त. इ. वा तिये्जह्वा ।

६८८ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [अकुथोध्याये

दाधः। नाऽऽत्मन्ञानस्याप्रतत्यहेतुत्वाम्युपगमात्‌ । पत्तावदासेत्येवोषा- सीतेत्यारभ्य स एष नेति नेत्येतदन्तेन अ्रन्थेम यदुपंसहतमात्मन्नानं लद्गृतत्वसाधनपित्यभ्युपगतं मवता । ततरतावेदेवाम्रतत्वसाधनमन्यनिर- वे्षमित्येतन्न मृष्यते । तत्र भवन्तं एृच्छामि फिमथेमात्मज्ञानं मर्षयति भवानिति । शृणु तत्रं कारणं यथा स्वगेकामस्य स्वगंपराप्त्ुपायमजा- नतोऽग्निहत्रारि स्वगेपाप्निसाधनं ज्ञापयति तथेहाप्यम्तत्वप्रतिपित्ोर- मृतत्वपाप्त्युपापमज्ानतो यदेव भगवान्वेद तदेव मे ब्रहीत्पेवमाकाटुक्षित ममृतत्वसाधनमेतावदर इत्येवमादो बेदेन ज्ञाप्यत इति । एवं ताहि यथा ज्ञापितमग्मिहात्रारि स्वगसाधनमभ्युपगम्यते तथेहाप्यात्मन्नानम्‌ । यथा ज्ञाप्यते तथामृतमेवागृतत्वसाधनमात्मङ्नानमभ्युपगन्तु युक्तम्‌ । तुर्यपा- माण्यादुभयत्र । पचेवं कि स्यात्‌ । सवेकमहेतृपमदंकलादात्मन्ञानस्प रिचो कर्मनिदत्तिः स्यत्‌ । दाराग्निसंबद्धानां तावदग्मिहोतादिक-

[क

प्ण र प ॥

दूषयति सिद्धान्ती । नाऽऽत्मनज्नानस्येति । बिदरत्संन्यासस्यावरयथमाविलान्न कर्मावसान एव वेदाथ इति संगृहीतं वस्तु विवृणोवि। यत्तावदिति । विापूत्रादा- रभ्य निषेधवाक्यान्तेन अन्धेन यदात्यज्ञानमपपंहूवं वत्त वन्पुक्तिसाधनपिति भवताऽपि यस्मादमभ्युपगतं पराद्ूः नाऽऽत्मविज्ञानादन्यन्रत्यवषारणा।दवि न्यायात्तस्माज्ज्ञाने सति कमौनृष्ठानं निरवकाशमित्यषेः । भयाऽऽत्यज्ञानं कमसहिवयमृतत्वसाभनमि- श्यते न केवकं तथाच ज्ञाने त्तरकालमपि न कमेत्यागपिद्धतिति शङ्कते । तनेति । अल्पज्ञानस्यामृवत्वसाधनत्वे सलयपीति यवत्‌ । कमनिरपेक्षत्वं चेदात्मज्ञानस्य भवान्न स्वे किमिति तद ज्ञानमेत्रोपगतपिति सिद्धान्ती एच्छति । तत्रेति । वस्य कमोनपेक्षत्वानङाकारे सरतीत्यथेः। तत्र पृथव।दी शाक्लीयतादात्मनज्ञानममृवत्वसावनम- भ्युपगतामिवि शते । शृण्विति । ज्ञापयति वेद इ 9 शेषः। शाललानुरिणाऽऽसमन्ञाना- कारे कमेनिरेक्षमेवाऽऽलन्ञानं मीक्षसाषनं सेत्स्यतीति परिहरि । एवं तदीति। उम- यत्र ज्ञाने कम चेत्यथः । यद्वा ज्ञानस्वामृतत्वसाधनत्वे वस्य कमेनिरपक्त्व सेत्यथः । तुल्यप्रामाण्यात्पापाण्यस्य वुल्यत्वादिद्स्येवि शेषः । यथाशाघ्ं॑ज्ञाना- भयुपरगभऽपि कथं तत्केवलं केवल्यकारणमिवि पृच्छति । यथवमिति । शल्लानुसा- रेण ज्ञानमम्युपगच्छन्वं प्रया । सरवैकभति । आसमज्ञानस्य तदुपमदंकतवं दशेयिवुं कमहेतं तावदहदौयति । दाराग्रीति । अभ्निहोजरीनां संपदानकारकपाध्यत्वं व्यपि-

१६, ज.“न्येनोप। सद. ख छ. द. "वदभृ*) ३ छ. ननं दर । ४ कग. ध, ९, ज, छ न्वेयत।५ख.ड.मे विद्र | ९, घ. ज. बन्धानां ।

पथमं तआह्मणम्‌ ।५] आनन्दगिरिकृवदीकासंवखितश्शाकरभाष्यसमेता। ६८६

मणां मेद बुद्धिविषयसंपदातकारकसाष्यत्वम्‌ । भम्यबुद्धिपरिच्छेथां ह्ञरन्यादिदेवतां सपरदानकारकथूतामन्तरेण न हि वत्क्मं निवेत्पंते । थया हि संपदानकारकबुदश्चा सेप्रदानकारकं कमेसाधनत्वेनोपदि श्यते सेह विद्या निवत्यंते “अन्पोऽघावन्यो ऽहमस्मीति न स वेद” “देवास्तं परादु्ौऽन्यत्राऽऽत्मनो देवान्वेद ""“'प्रत्योः स मृत्युप्राप्रोति य इह नानेव परयति" ““ठकपेवानुद्रषटम्यं स्वमात्मानं परयति "इत्यादिश्चुतिभ्पः । ब ख देराकारनिमित्ताद्यपेक्षत्वं व्यवस्थितात्मवम्तुविषयत्वादात्मन्नानस्य । क्रियायास्तु पुरुषतश्रत्वात्स्यादेशकाछनिमित्ताचपेक्षत्वम्‌ । ज्ञानं तु वस्तु- तन्रत्वान्न देशकारनपित्ताचपेलते । यथाऽग्रिरूष्णं भाकाशोऽग्रतं इति तथाऽ ऽत्मरविज्नानमपि । नन्वेवं सति प्रमाणभ्रेतस्य कम॑विधेनिरोषः स्यात्‌ । न च तुल्यपमाणयोरितरेतरनिरोधो . युक्तः । न । स्वाभाविकः भेदनुद्धिमात्रनिरोधकत्वात्‌ । न हि विध्यन्तरनिरोधकमात्मन्चानं स्वाभाविकमेदवु।द्धमात्रं निरूणद्भि । तथाऽपि हेत्वपहारात्कमानुपपत्ते- विधिनियेध एव स्यादिति चेत्‌ । न । कामपतिषेधात्कम्पपवृत्तिनिरो-

1 7 क १ 1 ए ए 1 {त ता ह ।

रेकदारा साधयति । अन्येति । वथाऽपि कथमालज्ञानस्य कमहेतूपमदेकत्वपिदयाश- इुन्याऽऽह । यया हीति । इ्ेि विचादशोक्तिः । विद्यायाः श्रुप्जिन्यत्वेन बल- खं दृशेयति । अन्योऽसावित्यादिना । ननु शची दरे दिवसतारी क ठे शाल्लचायौ. दिवशादुतपननं ज्ञानं पुमथसापनम्‌ शुचौ देशे पतिश्ाप्य'! हयादिस्मृपेस्तथाच कयं वस्य भेदबुद्धचुपमदेकत्वमत अ । न चेति । यतेकाग्रवा वतविशेषादििवि न्वायान्ज्ना- नतताषनस्य समापेरपि न देशाधवेक्षा दूरस्वु कृूटस्ववस्तुवश्रस्य ज्ञानस्येवि मावः | विमवं देशाचपेक्षं शाघ्नायेत्वाद्धमवदियाशङ् पुरूषतश्रत्वमृपाप्रिरियाह । क्रिषा- यस्त्विति । साषनव्यार्धि दूषयति । ज्ञानं तिति । विमतं न देशायपेक्ं प्रमाणत्व- दुष्णाभिज्ञनप्रदिवि पत्यनुमानमाह । यथेति | आ्मज्ञानस्य सैकमदेतूपमदकत्वे दोषमाशङ्कते | नन्विति । इ्टापत्तिमाशङ््यऽऽह । न चेति । कम॑कण्डन काण्डा- न्तरस्यापरिः निरोषसभवादित्यथः । साक्ादात्मन्नानं करमविपिनिरेध्यथंदरेवि विकल्प्याऽऽदयं दूषयति । नेत्यादिना । तदेव स्ुटयवि। न हि विध्यन्तरेति। द्वितयं श्वे । तथाऽपीति । यथा न कामी स्यादिवि निपेवत्कस्यवित्कामपव- तिनं मवतीत्येवावता न सवीन्पपि काम्यव्रमिर्निरुध्यवे वथ। कस्यविद।तज्ञानात्कमै. विधिनिरोषेऽपि न पवान्पयसो निरुद्धो म्रिप्यतीति परिद्रति । न कमिति।

१६. ज, "वतत । २क. ख. .ढ.च.छ.ज.2. "तापे" ३ क. भ णक्तवाका ४ ध, ज."त्हा ह ५६ जरपकारा।\ प.न.निवेष ।ज ठ. "तकापल्य प्र नक.लत्नदन्पि पिते ९घ. ज. तेधद्चमयीम ८ $

६९० धृहदारण्य्ोपमिषत्‌ [अलुधौष्याये

धवददीषात्‌ । यथा स्वगकामो यजेतेति स्वगंसाधने पागे प्रदत्तस्य कामपतिषेधविधेः कामे विहते काम्ययागानष्ठानप्ड्तिर्िरुष्यते । न देतावता काम्पविपिर्निशुद्धो भवति । कामप्रतिषेधरिधिनां काम्यविषे- रनथकत्वज्नानात्पदृत्यनुपपत्तर्निरुद्ध एव स्यादिति चेत्‌। भवव॑सेवें कमेविधिनिरोधोऽपि । पथा कामपतिषेधे काम्यविधेरेवं प्रामाण्यानुप- पर्तिरिति चेत्‌ । भननुषटेयत्वेऽनुषठातुरभावादनुष्ठानविष्यान्थक्यादपा- माण्यमेवे कमेविधीनापिति चेत्‌ । पागात्मज्ञानात्यषस्युपपत्तेः। स्वाभा-. विकस्य क्रियाकारकफलमेदविन्नानस्य प्रागात्मन्नानात्कमेहेतुत्वमुपपथत एव । पथा कामविषये दोषविन्ञानोत्पत्तेः पराकाम्पकर्मप्षृत्तिहेतुत्वं स्थदेव स्वर्गादीच्छायाः स्वाभाविक्यास्तद्रत्‌ । तथा सस्यनथीथौ वेद इति चेत्‌ । न । अ्थानथयोरमिप्रायतन्रत्वात्‌ । मोक्षमेकं वजेपित्वाऽ- न्यस्याविधाविषयत्वात्‌ । पुरुषामिपरायतन्रौ यांना । मरणादिका-

मामन 6 ० - =का =

हष्टान्तमेव स्पष्टयति । यथेत्यादिना । प्रविषेधशाब्लाथोनमिज्ञं प्रवि वदुपपत्तेरिषि भावः | भमिपायमविद्वानाशङ्कते । फामपतिषेधविधिनेति । भनथकत्वज्ञानात्काम- स्येति शेषः | परव्यनुपपत्तेः काम्येषु कमोधिवि द्रश्व्यम्‌ । तिरुडः स्यात्काम्यवि- पिरियध्याहतेव्यम्‌ । गृढाभिसंषिः सिद्धान्ती ब्रते । भवत्विति । पुनरमिपरायमपति- प्रथमानश्वोदयति ` । पथेति । एवपिवि ज्ञानेन कमेविपिनिरोषे सतीति यवत्‌ | तत्पामाण्यानुपपर्तिरिति शेषः । तदेव चोद्यं विशदयति । अननुष्ठेयत्व इति । वेषा- मनुषटेयानामञ्निहोतादीनां कमेणां ये विषयस्वेष्ामिति यावत्‌ । सिद्धान्ती छाम संषिमुदारयननुत्तरमाश । नेत्यादिना । उपपरतिमेवोपदशेयति । स्वाभाविकस्येति । पदेव द्टन्वेन स्पष्टया्ि । यथेति । भज्ञानावस्थायामेव कमेविषिपवृत्तिरिलयवानि- एमाशडुपे । तथा सतीति । कमंविषेरमि पृरुषामिपायवशातपुरूषार्थोप्योगित्विद्ध- नौनि्टापत्तिरित्युत्तरमाह । नार्थेति । अथस्य पुरुषामिपायतश्रतवे मोक्षस्यापि वास्ववं पुरुषाथेतवं न स्यादिदयाशङ्धाऽऽह । मोक्षपरिति । भयोनधेयोरमिपरायतश्रतवं साष- यति । पुकषेति । मरणं महापस्थानपिद्यादिं काम्यं कत्वा जीवदवस्थायामेव महाभा रताद्‌ विितिष।नं हृष्टमवोऽपौनोवमिपरायवश्रकविवे्यपेः । कमव्िषीनामालसन्ञाना-

१क.ग.ध्‌. ज, “ना प्रतिषेधकि। क. घ, ङ, च. इ, "यत्व" । ३ च. "वस्नेव क। गर प, "तेवं | ५ क.ग. ध. छ. ज, "रोधः। य । ६ कर. घ. घ. ठ, छ, ज, ए. इ, पेस्तथा प्रा" । ७ ग्‌. "वम्‌ । अः ।८ च. द, "तिरति । ५ क, च. "व ततमे" । १० च. इ. 'ठमविह्ा। ११९. "यौ्थौ वे" | १२. ण, "ज्ञन्‌" | १३अ. "ति । एवमिति) हा" । क, "ति । एुरमिति । ए । 8, "ति । तयति । ए ।

पमं बद्मणम्‌।५] भानन्दमिरिकृतदीकासंवरितश्चांकरभाष्यषमेता। ६९१

प्येष्टिदशंनात्‌ । तस्माचावदात्मन्ञानविधेराभियुखपं तावदेव कमविधयः। वस्मानाऽऽत्मन्नानसहभावित्वं क्ेणामित्यैतः सिद्धमात्मह्नानमेषाग्रत- त्वसाधनमेतावदरे खल्पग्रतत्वमिति । कमेनिरपेक्षत्वोञ्ज्ञानस्य । अतो विदुषस्तावत्पारिव्राज्यं एिद्धं सप्रदानादिकमकारकजात्पादिथन्याविक्रि- यत्रह्मात्मददपरतिपत्तिमात्रेण वचनमन्तरेणाप्युक्तन्यायतः । तथाच व्याख्यातमेतदेषां नोऽयमार्माऽपं कोक इति हेतुषचनेन पूरवे विद्षः प्रजामकामयमाना व्युत्तिष्ठन्तीति पारिव्राज्यं विदुषामात्मखोकावबोधा- देव । तथाच विविदिषोरपि तिद्रं पारिव्राज्यम्‌ । “एतमेवाऽऽत्मानं लोकमिच्छन्तः प्रत्रजन्ति"ईति वचनात्‌ । कमणां चाविद्भद्विषयत्वमवो र्पाचीनत्वं प्रतिपाद वमुपसहरवि । तस्मादिति । वधाऽपि प्रकते किमायावं वदृ । तस्माक्नेति । वक्र प्रमाणमाह । इत्यत इति । भव शब्द्‌ थ स्परटयावि । कर्मेति । ज्ञानस्य कमेविरोषित्वे तन्निरपेक्षत्वे च सिद्धे फङिवमाइ । अत इति । भसज्ञान- स्यागृवत्वहेवुत्वाभ्युपगमादिलयादेरक्तन्याय)दात्मसाक्षात्कारस्य केवलस्य केवल्यकार- णत्वतिद्धेः सति वस्िज्ञीवन्मुक्तस्य कमोनुष्टानानवकाशात्तदुहेशेन पवृत्तस्यापीतवेदस्य विदितपद्पदाथस्य परोक्षज्ञानववस्तन्पात्रेण पमाणपेक्षामन्तरेण सिद्धं सवेकमेल्यागङ- हणं पारिवाम्यमेष एव विद्त्सेन्यासो न॒ खपरोक्ष्ञानववः पारब्धफकपाध्िमन्व- रेणानृष्टेयै किचिदस्वीपि भवः । विध्यविषयत्वाजातपाक्षत्कारस्य कथं पारि- ब्रार्यं तज्राऽऽ्ह । वचनमिति । उक्तन्यायः शान्वारिवाक्यम्‌।पवः | वि्षिं विनाऽपि फलभूतं पा्राग्यपिल्ययेः । सत्यां जिज्ञासायां कमेल्यागो ब शक्यते निषेदधुपिपि वदन्विविदिषापेन्या वै साषयति । तथाचेत्यादिनो । एवत्र नानज्यपिति संबन्धः | व्िदुषामात्मसताज्नात्काराधिनां वत्परोक्षनिश्चयवतापिति यावत | मातमटोकस्याव्वेषोऽपि व्युत्थानहेतुः परोक्षनिश्वय एव । पतीवरसिमन्फठ।वस्थस्य व्युत्थानाचनृष्ठानायोगात्तदन्तरेण वत्पाप्यमावाचच | उक्तं हि शमादिषदपरपेरपि तखषा- ्षात्कारे नियतं साषनतवं वदा । तथा चेति" । विविदिषुनीमपरीकेदो व्रिचारपयो- जकापाविकज्ञानवान्ममृकषुमोक्षसावनं वखसाक्षात्कारमपेदमाणस्तस्मिन्परोक्षनिश्वयेन।पि शून्यो विवक्षिवस्तस्य कथं पिराज्यमत आह । एतमेवाऽऽत्मानमिति । इतश्च

विविदिषासंन्यासोऽस्तीयाई । कमरणां चेति । तथा चावियाविरदधां विद्यापिच्छ-

~~~ ~~ ~ ~~

१ हइ. "विशेषाभि-। २७. ध्‌. ड. “त्यतो यक्तमव्रधारणं ति" ३.1. ध. च, ७. ज, ह द, नमात्रमे। ४ गर्‌, ज मता| ५ च. ढ. त्वादातमन्नान । ६५ ग. सिद्धमेतदृक्तन्याथाव्‌ । ए" । ७ छ. द. णत्वे सिद्धस ८ क. ल. द. ति ।वि'। ९५ क. श्र. अन्द. ण्‌. ना।वि"।१०क. म. "ति । एनर्पारि्राज्यमिति सबन्धः । वि" । द्ध. 2, ण. "ति। पतत्पादिग्राज्यमिति दंबन्धः। उक्तन्यायः शान्तादिवाक्यसूचितः । पि" ।

६९१ ` बुहदरण्यकोपनिषत्‌ [बतुधाष्वाये

चाम । अविधाविषये चोत्पत्यादिषिकारसंस्काराथीनि कमौणीत्यतः। आत्मस्कारद्रारेणाऽऽत्मन्नानसाधनत्वमपि कमेणापवोचाम यद्चादि- मिर्विविदिषन्तीति । भथेवं सत्यविद्रद्विषयाणामाश्नमकमंणां बलावल- विचारणायामात्पन्ञानोत्पादनं परति यथेपधानानाममानित्वादीनां मान- सानां च ध्यानेन्नानवेराग्यादीनां सनिपत्योपकारकत्वम्‌ । हतार गदवेषादिवाहुख्यादहु ्ष्टकमैविमिश्चिता इतर इत्यतः पाणिवराभ्यं मुपक्षणां प्रशसषन्ति-

"त्याग एव दि स्वैषाभुक्तानामपि कमेणाम्‌ | वैराग्यं पुनरेतस्य मोक्षस्य परमोऽवधिः ॥

जरोषाणि कमोणि शरीरधारणमा्रकारणेतराणि लजेदिति शेषः । विविदिषासन्यि हेत्वन्तरमाह । अविधाविषये चेति । चतुर्िषफ़टानि कमौण्यविधाविषषैये परं तम- वन्ति न त्वस्ाध्ये वस्तुनीत्यवो वस्तुनिज्ञासायां त्याज्यानि तानीत्यथेः । कथं तर कमणीमुमफ़लान्वयस्तश्राऽऽह्‌ । आत्मेति । बुद्धिडुद्धिद्वारा ्ञानहेतुतवत्कमेणा- मस्ति परणाब्या परमपुरुषाथोन्वय इत्यधेः | “सेन्यासः कमेयोगश्च निःश्रेयसकरावुभौ" इवि स्यतेर्विविदिषृणां मुमृकषुणां कथं पारित्राज्यस्येव कतेव्यत्वमित्याशाङ्न्धाऽऽह | अथेति । यथा विदत्स॑न्यासस्वथा विरिदरिषासेन्यासेऽपरि यथोक्तेनीदया संभाविते सतीति यावत । आल्मज्ञानेोत्पादनं प्रत्याश्रमषमोणां बराबलविचारणा नामान्तर- दुः्वबहिरङ्त्वचिन्वा तस्यां सत्यामित्यथेः | अहिपास्तेयत्र्नचयौदयो यमाः । वैरा. ग्यादीमामित्वादिशब्देन शमादयो रन्ते | इतरे नियमपघाना भाश्चमषमौ बहूना छिष्टेन पपेन कमणा संकीणो हिसाद्विप्राचुयात-- (यमान्पवत्यकुवाणो नियमान्केवकान्भजन्‌! इवि स्पतेस्तस्मासू्वषामन्तरङ्तवमुत्तेषां बदिरङ्त्वमित्याक्षयेनाऽऽह । सेति । क्मेयोगापेक्षया तस्यागस्य।पिकारिविशेषं प्रति प्रशस्तत्वमुपसंहरति । इत्यत इति । त्यज्ंसापकारमेवाभिनयपि । त्याग एवेति । उक्तानामाश्रमेरनषेवत्वेनेति शेषः । तस्यागे दैतुमाह । वैराग्यमिति । गोक्षस्य कमपरिदागस्येययेः । उत्चमपुमथारथिनः

८ ~~

१ ग. छ, "धाऽऽत" । २ स. ध. ड, प्त. शमनिधमप्र ३ ल. "नै ४ ब्र. 'रगादिदोषवा। ५ ग. दद्ध" । ज, प्रहृष्ट" । छ "टुङट । ९ क, ल. ग. छ. ज. इ. इ, "मो विधिः । ७ म्‌, "ववपरानि सं।८१, न, ण, प्रनाल्या। ५ न्न, ण, "क्रीया । १० अ, प्रृषटेन । भ, इष्णेन ।

पञ्चमं ब्रा्मणम्‌।५] भानन्दगिरिङषटीकासंवखितशचांकरभाष्पसमेता। ६९१३

“किं ते धनेन किय बन्धुमिस्ते फिं ते दारे ब्राह्मंण यो मरिष्यति । भात्मानमन्िच्छ गृहाँ परविष्टं पितामेहास्ते क़ ग॑ताः पिता च"| एवं साख्यपोगशाश्चेषु अ सन्यासो श्वानं परति प्रत्यासन्न उच्यते । कामपवृतच्यभावाश्च ।` कामप्रि ब्लानपरतिकूकता सवशाल्रेषु प्रसिद्धा । तस्माद्विरक्तस्य मुमुकोर्विनाऽपि ज्ञानेन ब्रह्मचयादेव पत्रजेदित्यादयुपपननम्‌ । ननु सावकाशत्वादनधिक्त- विषयमेतदित्युक्तं यावेख्खीवश्रु्युपरोधात्‌ । नेष दोषः । नितरां

1 १.7. त 7 1

संन्यासद्वारा अवणादि कपेव्यपिलत्र वाक्यान्तरणदाहरति । किं ते धनेनेति । अथ पिच्रादिमिगेतं पर्यानमन्वेषयापमि नाऽऽत्मानमित्यारङ्ग्याऽऽह । पितामहा इति । विष्िदिषासंन्यामे सांख्यादि संमतिमाह । एवमिति । यथाऽऽहुः सांर्याः--

! ज्ञानेन चपवर्गो विपययादविष्यते बन्धः ” इति

¢ विवेकरख्यातिपर्न्तमन्ञानोचिवचेष्टितम्‌ ' इति च |

¢ अव्रिपय॑यादिशुदधं केवलेमुत्पयते ज्ञानम्‌ ! इवि च ।

योगञाखग्रिदश्चाऽऽहुः ˆअम्यासवेराग्याभ्यां वन्निरोधः इपि | तश्र वेराग्येण विषयलछोपैः प्ररिखली क्रियते । पिवेकदशेनाभ्यासेन कल्याण्लोत उत्पाद्यत इति च। 'ह्टानुश्रविकविषयवितृष्णस्व वक्षीकारसंज्ञा वैराग्यम्‌” इवि च । इतश्च सेन्यासो ज्ञानं.प्रति प्रत्यासन्न इत्याह । कामेति । संन्यात्िनः कामपवुस्यमरेऽपि कथं सेन्यासस्य ज्ञानं प्र प्रत्यासन्नत्वमित्याशङ्न्याऽऽह । कामप्रहृत्ेरिति । इविनु कामयमानः | (“काम एष्‌ क्रोव एष रजगुणसतमुद्धवः । महाशनो महापाप्मा विद्धयेनमिह वैरिणम्‌” इत्यादनि शाल्ञाणि । विविदिषापरन्याप्मुपसंहरति । तस्मादिति । यधाक्त-

स्यापिकरिणो दरङिवय। विधया ज्ञानेन विनाऽपि सन्यार््य पराप्रत्वाद्ष्यचयोदवेयारिं प्रिषिवाकंयमुपपन्नमितवि योजना । जथ पदितान्यव्ितानमनपिहृतवरिषयमुनिवं वथा सवि सावकाशत्वान्ने त्वपिर्वविषयं यावस्ीवश्चठिविरावक्तस्या निरवकशवारताव- कारानिरवकाशयोश्वच निरवकाशस्येव बरूदस्वादित्युक्तं हदते । नन्विति । यवजी- वश्रुोनिरवकाशत्वं दूषयति । नेष दोष इति । कथमपिशयेन सावकाशत्वं वन्राऽऽह ।

१ घ. "दनव म-ष्यैः | आ । २च. "्मदस्ते। ३ च. ४. गतः। रथ. भ. महद । ५क. ख, ल, द, “नान्वित' । ५ ख, ढ, देवत्यमुपपदते । ७ घ.म.ण.^तः लि"। < क.ग, हं 8"

६९४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [चनुधौध्याये

सावकाशत्वायावस्जीवश्ुतीनाम्‌ । भविद्रत्कामिकवेष्यतां हवो. धाम सवेकमेणाम्‌ । नतु निरपेक्षमेव जीवननिमित्तमेव कतैव्यं कमं । धरापेण हि पुरुषाः कामबहुलाः । कापश्वानेकविषयोऽनेककमंसाधनसा- घ्यश्च | अनेकफरुसाघनानि च वैदिकानि कमणि दारागरिसंबन्धपुरुषक- तैव्पानि पुनः पुनश्चानुष्ठीयमानानि बहुरुखानि कृष्यादिवद्रषशतसमा- ्रीनि च गार्हस्थ्ये वाऽरण्ये वाऽतस्तद्पेक्षया यावस््ीदश्चुतयः “कुर्वे. वेह क्माणि"इति च मञ्रवर्णः । त्समिश्च पते वि्वजित्सवमेधयोः कम॑प-

भयिद्रदिति । जीवनमात्रं निमित्तीकत्य चोदितं कमे कथं कामिना कतेन्यं वक्राऽऽह। न स्विति । पत्यवायपरिहारदेरिष्तवारित्यथेः । अनृष्टातृखरूपनिङूपणा- यामपि न जीवनमाघरं निमितीठत्य कं करवग्यमित्याह । प्रायेणेति । वाऽपि नित्येषु कमसु न कामनिमित्ता पवृत्तिस्तन काम्यमानफलामावादित्याशङ्कयाऽऽह । छामश्वेति । प्त्यव्रायपरिहारदिरपि कामित्वं युक्तमिति मावः | तथाऽपि नित्ये कमणि काम्यमानं फलं िध्युदेशे चिन्न श्रतमित्याशङ्चाऽऽह । अनेकेति । कममिरनेफैः स।पने॑दुरितिनिबईेणादि साध्यं वदेवास्याश्रुवममरि विध्यद स्यं मवति- “यद्यदि कुरुते जन्तुस्वक्षत्कामस्य चे शिवम्‌”

हति स्वेस्तद्यतिरेकेण प्रवृ्यनुपपततेरतो नित्येऽपि कामितं फलमस्ती- त्यथेः । ननु वैदिकानां कणां नियतफत्वाच्कमोऽप्रि नियतफए़लो युक्तस्त- धाच निलयेषु तदमावान्न कामितं फठं सेत्स्यति तत्राऽऽह । अनेकफरेति । भय तानि पुरुषमात्रकपन्यानीति कृतो विवक्षितसंन्याप्तपिद्धिस्तत्राऽऽह । दारेति । नन्वविरकेनापि एदिणा सकदेव ठान्यनृषटेयानि तावता विषेश्वरि- तायेत्वात्तथाच कथं फलबाहत्यमित्याशञङ््याऽऽह । पनः पुनश्ेति । याब- शं।पोपवन्धाद्‌ वृत्तिसिद्धिरिति मावः । तिं यावजीवश्रतिवश्चादशेषाश्रमानुषेयान्यन- वरतमग्भिहोजद्‌।नीति कुतो यथोक्त्न्याप्तोपपात्तरित्याशङ्कयाऽऽइ । वषशतेति । भ विरक्तशहिविषयत्वं श्रुविमश्रयोरिदुपसंहरपि । अत इति । यत्त॒ यवजीवश्चवेरप- वादो विश्वजित्सवभेषयोरिवि तदपि कामि्रिविप्रयत्वान्न ब्रह्मचय।दरेव प्रनजेदितिषि- ध्यपवाद्कमित्याह | तरहिमिश्चेति। परोक्तं छिङ्गमपि वदवि ।यत्वान्न सवस्य वेद्य कमोव-

) छ, "भित्तं क २क. च्च. द, कौ" ३ लनघ, न, ठ, ण, सापितैये। ४ प, णहा ५ ध, इ, भ्‌, "एत्यतीति ।

वं बाद्रणम्‌ ।६] आनन्दगिरिङ्तटीकातंवलितशांकरभाष्यस्षमेता। ६९९

अथ व\्शः पौतिमाष्यो गौपवनाद्रीपवन पोतिमाष्यात्पौतिमाष्यो गौपवनाद्रौपवन कोरशिकाक्कौशिकः वौण्डिन्यात्कौण्डिन्यः शाण्डिल्याच्छाण्डिल्यः कौशिकाच्च गौतमाच्च

पागः | पररिमश्च पर्त यावस्जीवानुष्टानं तदा उमशानान्तत्वं भस्मा- न्तेतां च शरीरस्य ।इतरवणपिक्षयां वा य्रखीवश्ुतिः। न हि कषत्नियमै ङययोः पारित्राज्यपतिपत्तिरस्ति । तथा मन्रैषस्योपितो विधिः । रैका- श्रभ्पे त्वाचापा इत्येवमादीनां क्षत्रिपेदयपिक्षत्वम्‌ । तस्मात्पुरुषसामर्प- ्ानवेराग्यकामाद्यपेक्षया व्युत्थानविकल्पक्रमपारित्रा्यपतिपत्तिपरकारा न विरुध्यन्ते । अनधिकृतानां च एथग्विधानात्पारिव्राञ्पस्य स्नातको वाऽस्नातको वोत्सन्नाग्रिरनम्निको वेत्पादिना । तस्मात्सिद्धायान्न- मान्तराण्यधिकृतानामेव ॥ १५॥ इति शरीबृहदारण्यकोपनिषद्ाष्ये सतुथाध्यायस्य पश्चमे ब्राह्मणम्‌ ॥ ५॥

अथानन्तर्‌ पाज्ञवल्कीयस्य काण्डस्य वेश आरभ्यते पथा मधुका-

---*~ ~ -- ~= ~~ ~~ =

=> ~~ ~ ~~~ ~ [पि त

सानत्वं चोतयतीत्याह्‌ | यस्पिश्चेति । यावनज्जीवश्रुतेगेत्यन्वरमाह । इतरेति । कथं सा हषजियवैश्य व्रिषयस्वेन परवृत्ता तैवर्णिकानामपि पारिनाञ्यपरिब्रहादित्याशङ्ग्याऽऽह | न हीति । यावग्जीवश्रुतिकैकाश्रम्यपतिपद्कस्मवीनामपि कषत्रियादित्रिषयत- माह्‌ । तथेति । श्रतिस्मृवानां कम॑तत्संन्यामाथीनां भिन्नविषयत्वे फलितमुपसंहरति । तस्मादिति । यत्तु काणकुन्जीदृयोऽपि कमेण्यनयिरृता अनुम्माह्। एव श्रत्येवि तत्र।ऽऽह । अनधिकृतानां चेति । सल्यपिव भायौयां स्यक्ताभिरुप्सन्नाभिस्तस्यापसलयां परित्यक्ताभ्चिरनद्निक इति मेदः । आश्रमान्तरविषयश्रतिस्मवानामनविरूव विषयत्वा- भवे सिद्धमथे निगमयति । तस्मादिति ॥ ५५ ॥ ईपि बृददारण्यकोपनिषृद््‌(प्यरी- कायां चतुधौध्यायस्य पञ्चमं बह्मणम्‌ ॥५॥ ^

तदेवं विचारद्वारा भ्ररिस्यदीनामापाततो ब्रिङद्धानामविरोषं प्रतिषायाय वेश इत्य स्यापमाह्‌ । अथेति । साङ्भेपाङ्स्य सषफलस्याऽऽत्मत्रिज्ञानस्य प्रवचननन्वयेमथ- शब्दाथमाह । अनन्तरमिति । यथा प्रथमान्तः शिप्यो गुरस्तु पशचम्यन्त इवि चतु-

= @ == कायक 08 मी डी 1 11 0 कनक

१क. श. ग. धर. ङ. छ &, य्मिस्त्‌ 1 रघ. ज. न्तलंच।३ द्‌, ताश्च |४्ग.ध. च. द.ष्याचयाः।५ क्षर प्रिर वानः । ६. ज. दि । ता । ७ क. दृष्डन्धद् । ण. कण्टार्‌ । ८ अ. -स्जान्याद्‌" ।

६९६ वृहदारण्यकोषमिषत्‌ [चकुथोभ्याये

गोतमः॥ १ ॥ आधिवेश्यादाधिवेश्यो गाग्यी- द्राग्यो गाग्याद्ा्भ्यो गौतमाद्रौतमः भैतवास्से- तवः पाराशर्यायणात्पाराशर्यायणो गाग्ययिणा- दग्यायण उदाककायनादुहारुकायनो जाबा- खायनाजाबारायनो माध्यंदिनायनान्माध्यं- दिनायनः सोकरायणात्सोकरायणः काषायणा- त्काषायणः सायकायनात्सायकायनः कौशि कायनेःः कोशिकायनिः ॥ २ ॥ ध्रतकोौ शिकादशतकौ्चिकः पाराशर्यायणात्पाराश- यायणः पाराशर्यात्पाराशर्यो जानक्रण्याजा- तूकर्ण्यं यारकाच्चाऽऽसुरायण- ्कतेवभिरीपजनयनेरोननयनिरुरगति भारदाजाद्वारदाज अत्रेयादात्रेयो माण्टेमा- ण्टिगीतमाद्रीतमो गौतमाद्रीतमी वास्स्या- दात्स्यः शाण्डिल्याच्छाण्डिल्यः कैश्चोयांका- प्याकैसोर्यः काप्यः कुमारहरिताख्छमारदी- रिती गाख्वाद्राखुवो विद्भंकोण्डिन्याहिद्‌- भकिण्डिन्यो वत्सनपातो बाभ्रवादस्सनपाद्रा- भ्रवः पथः सोभरातन्थाः सौमरीऽयास्यादाङ्गि- रसादयास्य आङि आश्रतस्वाष्रादामति- स्वाष्र विश्वरूपाच्वाष्रादिशवसूपस्वाश्टोऽशि- भ्यामशिनौ दीव आ्थर्वणाहध्यस्डाथर्व- णीऽथ्वणो देवादथवां देवो मृत्योः प्राध्व

१४ ड, छ. ट, ठ. ड.द, र्यो गाग्याद्वाग्यो गौ" | २छ. ९. ड, प्रचन्ध* | ३४. ट ढ, पएवन्ध ।४ग. हरीता ।५ ग, दारता |

वषं ब्रह्मणम्‌ ।६] भानन्दगभिरिकृतदीकापवङ्ितशांकरभाष्यसमेता। ६९७

सनान्मृद्युः प्राध्व सनः पर्व सनास्मध्व सन एकेषरकरषिरविप्राषित्तरविप्राचित्ति्व्यरव्यष्टः सनारोः सनारुः सनातनात्सनातनः सनगात्स- नगः परमेष्ठिनः परमेष्ठी ब्रह्मणो ब्रह्म स्वयमु ब्रह्मणे नमः ॥२॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि चतुथाध्याये षष्ठ ब्राह्मणम्‌ ॥ ६ ॥ इति भ्रीबृहदारण्यकोपनिषदि चतर्थोऽध्यायः॥ ¢ ॥ बृहदारण्यकक्रमेण ष्ठोऽभ्यायः ॥ ६ ॥ ण्डस्य वंशः । व्याख्यानं तु पृवेवत्‌ । ब्रह्म स्वयम ब्रह्मणे नेमं उश्मिति ॥१॥२॥३॥ इति श्रीबृह दारण्यकोपनिषद्राष्ये चतुथीष्यायस्य षष्ठं वंशब्राह्मणम्‌ ॥ ६ ॥ इति श्रीमद्रोविन्दभगवत्पूज्यपादिष्यस्य परमहषपरित्राजका- चायस्य %रोकरभगवतः कृतौ ब्रृहदारण्यकापनिषद्वाष्ये चतु्थऽध्पायः ॥ ४॥ पूर्णमद इत्यादि सिरकाण्डमारभ्यते । अध्यायचतुष्टयेन यदेव

साक्नादपरोनाहद्य य आत्मा प्षबान्तरो निरूपाधिकोऽशनाया- द्यतीतो नेति नेतीति व्यपददहपो निध।रितो यट्िज्ञानं केवर्म-

जिः = = =-9 क्क

थोन्व॒न्याख्यापं वथाञतापात्थाह । व्याख्यानं त्विति । श्यागमोप- पत्तिम्यां सदन्यापं पविकतवग्यताकभात्मन्नानमगरतचसावनं निद्धनित्युपसंहतेमिति- शाब्दः | परिसमाघ्रा मङ्गकमा १रति | ब्रह्मत ॥ १॥२॥ ३॥ इप बृरदारण्यकपनि- षद्राष्यटीकायां चतुथाध्याय पृष्ठं वेशव्राह्मणम्‌ ॥ ६॥ इति श्रीभतरमदसपरित्राजकाचानश्रीनच्छुद्नन्दरमगवतर्थपादलिष्वश्रीमद्गव- दानन्दज्ञानविरचिवायां श्रीमद्रहदारण्यकपनिषद्धाप्यराकाया चतुष।ऽध्यायः ॥ ४॥ प्वैसिमन्नध्यये नद्मात्मज्ञानं सफल माङ्ग(पाङ्गं वादन्यायनाक्तमिदार्नी काण्डान्तर- मवत।रयति । पभम । पृवाध्यामप्वव स्वेत्य वक्तन्यस्य समाप्तत्वादलं खिल- काण्ड।रम्भणेत्याशङ्कय पनन ५१शब वस्त खिलश्षब्दवाच्यमस्वीत्याद्‌। अध्याय- "0

चतष्टयेनेति । सर्वान्धर इत्यक्त इवि शपः । अगृतत्म।धनं निषौरितपिवि पूर्वेण

१. द, येभ्विति दतः । २७. द. नमः ॥१॥२॥६॥ ३. भमदनि। टक, दत्थमाग ८ ८

६९८ बुहदारण्यफोपनिषत्‌ [पञ्चमाध्याये

७ पूर्णमदः मिदं प्णसर्सुदच्यते । पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ।

मृतत्वसाधनमधुना तस्येवाऽऽत्मनः सोपाधिकस्य शब्दा्थादिव्यव- हारविषयापननस्य पुरस्तादनुक्तान्युपासनानि कमेमिरविश्द्धानि प्रकृ- हाभ्युदयसाधनानि क्रमयुक्तिभाल्ञि चं तानि वक्तव्यानीति परः दभः प्वोपास्तनशेषत्वेनोंकारो दमं दानं दयामित्येतानि च विधित्सितानि। पणमदः पृण न कुतश्चिद्यादृन्तं व्यापीत्येतत्‌। निष्ठ च कतेरि द्रष्टष्या। अद हति परोक्षामिधापि स्वनाम तत्परं ब्रह्मेत्यर्थः । तत्सपणमाकाश्वद्यापि निरन्तरं निरूपाधिकं च । तदेवेदं सोपाधिकं नामषपस्थं व्यवहारापन्नं पर्णं स्वेन शपेण परमात्मना ग्याप्येव नोपाधिपरिच्छिनेन विशेषात्मना। तदिदं विशेषापन्न कायोत्मकं व्रह्म पृणोत्कारणात्मन उदच्यत उद्रि च्यत उद्रच्छतीत्येतत्‌ । यद्यपि कायौत्मनैीद्विच्यते तथाऽपि यत्खष्टपं एण।त्वं परमात्मभावं तन्न जहाति पणमेवोद्रिच्यते | पूणस्य कार्यात्मनो ब्रह्मणः पणं पूर्णत्वमादाय गृहीत्वा ऽऽत्मस्वष्टपेकरसत्वर्मापच विचययाऽ- विद्यातं भूतमनोपाधिषंसगेजमन्पंत्वावभां तिरस्कृत्य पर्णमेवानन्त- बन्धः । लाग्दाथोदरीयदिशब्देन मानमेयादिग्रहः | दयां शिक्षेदत्युक्तार्नति शेषः 1 ञ्थ्कारादि यत्र साधनत्वेन विवित्सिवं तत्पूतरक्तमेकयज्ञानमनुवदति । पर्ण॑मिति । अवयवाधेमुक्लवा समुदायाधमाह | तत्सपृणेमिति । अदः पूणेमित्यनेन क्वं तत्न- दां दरदोयत्वा त्व॑पदाय॑॑दरेयात । तदेवेति । कथं सोपापिकंस्य पृणेववमित्याश- डुन्याऽऽह । स्वेनेति । व्यावत्येमाह । नोपाधीति । न वयमुपहितेन विशिष्टेन ङपेण पुणेतां वणेयामः किंतु केवलेन खरूपेणे्यथैः । छक्ष्यौ तच्वेपदाधोरववा तत्रेव वाच्यौ कथयति | तदिदमिति । कंथं कायौत्मनोद्विच्यमानस्व पणेतवामित्याशङ्ग्याऽऽइ । यद्यपीति । रक्ष्यपदारथेक्यज्ञानफलमुपन्यस्यापे । प्र्ण॑स्येति । उपक्रमोप-

१ क. च यानित. ।२त.घ. ज. "छा क ३ क. इदयप।४क्ञ, छ. शना । तच्व॑पदयोः करमेण र्यांशमुक्ला तयोरेव वाच्यांशं कथयेस्तवंपदायस्य पृणते देतुमाह पृणोदिति त“ इ, च, द. “ना । एं तत्त्वंपदयोः कभण ठ्या शमुक्त्वा तयोर वान्यांशं कथयैस्तवंपदाथस्य पृषते हैतुमाह पणादिति त" । ५ ग. ६. ड. च. "त्‌ । तय" । ६ छ. छ. "नोदच्य" । ७ क. ग. ५. ड, ज. घ. "वेनजः। ८ कग. च. ज. इ. 2, "मापाद्य । ९क. च. च्ञ. “जन्य १० घ्‌, ज, द. न्यपव। ११६. भण, 'प्िद्यादिना। अ | १२. छ, इ. 'वृक्ता ता ।

प्रथम आद्नणम्‌। १] भानन्द गिरिकृतदीकासवङितर्शाकरभाष्यसमेता। ६९९

रमवाह्णं प्न नधनेकरसस्वभावं केवरं ब्रह्मावशिष्यते । यदुक्तं ब्रह्म वा इदमग्र आसीत्तदात्मानमेवावेत्तंस्मात्तत्सवेमभवदित्येषो ऽस्य मन्रस्यार्थः। तजर ब्रह्मेत्यस्पाथः पूर्णमद इति । इदं पूर्णमिति ब्रह्म वा इदमग्र षी. दित्यस्याथः । तथा च श्युत्यन्तरम्‌ “यदेवेह तदत्र यदयुत्र तदन्विह" इति। अतोऽदःशब्दवाच्यं पूर्णं ब्रह्म तदेषेदं परणं काषंस्थं नामद्पोपाधि- सयुक्तमविचयोद्रिक्तम्‌ । तस्मादेव परमाथंस्वद्पादन्यदिव प्रत्यवभामा- नम्‌ । तद्यदात्मानमेव परं पूर्ण ब्रह्म विदित्वाऽहमदः पणं ब्रह्मास्मी- त्येवं पृणंमादाय तिरस्कृत्याप्णं स्वषटपतामविद्याकृतां नामषपोपाधिष- पकजामेतया ब्रह्मविद्यया पुर्ण॑मेव केवलमवशिष्यते। तथा चोक्तम्‌'“तस्मा- तत्सवेमभवत्‌"'इति । यः स्ौपनिषदर्थो ब्रह्म स एषोऽनेन मचरोणनृथयत उत्तरसंतन्धार्थम्‌ । ब्रह्मविद्यासाधनत्वेन हि वक्ष्पमाणानि साधनान्यो- कारदम्रदानदयाख्यानि विधित्सितानि खिर्पकरणस्तबन्धात्सवपासना- भूतानि च । अत्रैके वणेयन्ति पृणात्कारणात्पू्णं कायेमूद्रिच्यते । उद्रिक्तं कायं वततंमानकाडङेऽपि पूर्णमेव परमाथ॑वस्तभतं द्वेतशूपेण । पुनः प्रर्यकारे पर्णस्य कायस्य पृणंतामादायाऽऽत्मेनि धिता पृण

[रि 8 एत. 2 त 1

सेहारयेरेकङूप्यमेक्ये श्रुतिवात्यलिङ्गं संगिरते । यदुक्तमिति । कथं पणं कण्डिकाया त्रष्मकण्डिकया संहैकायतवेनकवाक्वतवमित्याशङ्य तद्र युत्तादयति । तत्रेत्यादिना। उपक्रमोपसंहारसिद्धे ब््रासक्ये कटश्रपिं सेवादय पि । तथा चेति । बक्षासनेरिक्यमुक्तमुपजीन्य वाक्याधमाह । अत इति । ११ यद्भघ्येवि यच्छब्दो द्रष्टम्यः | उक्तमेव व्यनक्ति । तस्मादेवेति । ससारातरस्थां दरेयित्वा मौक्षावस्थां दशे- यवि । तद्यदात्मानमिति । उक्ते वि्याफठे वाज्गयोपक्रममनुकृकयवि । तथा चोक्त. पिति । ज केवरं बर्मकण्डिकयैवास्य मत्रस्यकवाक्रयत्वं किंतु सवाभिरुपनिषद्विरि- त्याह । पः सर्वोपनिषदधथं इति । अनुव्रादफ़रमाई | उत्तरेति । वदेव स्फुरयति। ब्रह्मविद्येति । तस्माद्युक्तो ब्मणोऽनुवाद्‌ इवि हषः । कथं तरि स्वापि सनशेषत्वेन विपि स्सिवत्वमाकारदीनामृक्तमत आहं । छिरेति। अवयं त्रचत्युत्सगेपनृत्तं जां परुयावस्थत्र्विषयं सृष्टिशाघ्ं तु ॒विशेषपवृत्तं तस्य(पवादस्ततो दैतद्विवरूपं ब्रह्म सर्वोपनिषदयस्वदेव ब्रह्मानेन मत्रेण सक्षिप्यत इति भवू्पशपक्षमृत्थापयवि । अत्रे- स्पादिना । कायेकारणयोरुत्पत्तिकाठे पुणेलवमक्लवा स्थितिकाठेऽपि वदाह। उद्विक्त- मित । प्रकयक।लेऽपि तयोः पृणेत्वं दृशेयति । पुनरिति । कालमेदेन कायक।रण-

१च. द. ढ. "वेदं ब्रह्मास्मीति तस्मा" २ ल. छ. अत्र कविदर्ण ३ ग. वैके । ४७. ग. छ, “मुरच्य' । ५ क. ध. निपितात्पूण" । ६ छ, छ. ज, इ, "वि । पुनः प्र।

७९० बृहदारण्य कोपनिषत्‌ [पञ्चमाध्याये

मेवावरिष्यते कारणष्पम्‌ । एवमुत्पत्तिस्थितिप्रर्येषु त्रिष्वपि काठेषु कायकारणयोः पर्णतेव । सा चेकेव पृणता कायकारणयोदेन व्यप- दिश्यते । एवे च दवेताद्रैतात्येकमेकं ब्रह्म । यथा किर समुद्रो नर्तरङ्ग- फेनद्बुबुदाचात्मक एव । यथा च जटं सत्यं तदुद्रवाश्च तरद्गफेनबुद्बु- दादयः सथद्रात्मभूता एवाऽऽविभौवतिरोमावधर्मिणः परमाथ्तत्या एव । एवं स्वमिदं दवतं परमा्थ॑सत्यमेव नरतरङ्गादि स्थानीयं सयुद्रन- स्थानीयं तु परं ब्रह्म। एवं च किर द्वितस्य सत्पत्वे कमेकाण्डस्य भ्रामाण्यं यदा पुनद्रेतं द्ैतमिवापि्ाकृतं प्रगतुष्णिकावदे तम्र तमेव परमाथं स्तदा किल कम॑काण्डं पिषयाभादादप्रमाणं भवति । तथा विरोध एव स्यात्‌ । वेदेकदेशभूतोपनिषत्ममाणं परमा्ादरेतवस्तुप्रति- पादकत्वादप्रमाणं कमेकाण्डमसदेत विषयत्वात्‌ । तद्निरोधपरिजिदीर्षया श्रुत्येतदुक्तं कायकारणयोः सत्यसं समुद्रवत्पणंमद इत्यादिनेति । तद- सत्‌ । विरिष्टविषयापवादविकल्पयोरसंभवात्‌ । न हीयं विवक्षिता कल्पना। कस्मात्‌ । यथा क्ियाविषय उत्सर्मपापरस्येकदेशेऽपयादः क्रिपते।

योरुक्तां पृणतां निगमयति । एवमिति । कायैकारे दवे पुणी चेत्तर्दिं कयमद ठसिदि . रियाशङ्धाऽऽह । सा चेति । कथं तरि दथोरुक्तं पृणंत्वं वदाह । कायंकारण- योरिति । एका पूणैवा व्यपदिश्यते च दइयोरिपि स्थिते कन्धमथमाह्‌ । एवं चेति। एकं "ह्नेकातमकमिति विपपिषेषमाशङ्न्य हष्टन्तेन निराचष्टे । यथा किरति । एव- येकं बध्यामेकात्मकमिति शेषः । ब्रह्मणो दैप द्ववात्मकत्वेऽपि सत्यपद्रैवमसलमितरईि- र्याशङ्धाऽऽह । यथा चेत्यादिना । दैवस्य परमाथसत्यतवे कमकण्डशरुतिमनुकूल- यवि । एवं वेति । विपक्षे दोषमाइ । यदा पुनरिति । अस्तु कमेकण्डामामाग्वं नेत्याह । तथाचेति । विरोषोऽध्ययनविषे)रवि शेषः । तमेव विरोषं सावयति । वेदेति । कथं तदि विरोपसमापिस्तत्ाऽऽह । तद्विरोधेति । पराप्तं मतृपरपञचपरस्यां प्रलयाचष्टे | तदृस्षदिति । विरिष्टमदिठीयं ब्रह्म तद्विषयोत्सगोपव।द योर्विकल्पसमु- ययोश्वासंमवे वक्तु परिज्ञामागं विमते । न हीति । वच प्र्पुषेकं हेवु विवृ- णोपि । कस्मादित्यादिना । यथेलयादिन्धस्य न च तथेलादिना सेबन्धः।

१ क. ग. "देनैव ग्र | २४. ङ. ज. प्तमक्गं । ३ च. द, दाः ।४क.ब.र. व, छ. हव. सतया: । एवै । ५ ड. च. इ. ट, "तस्यानीयमि* । ६ ध. ज, दसलयभ* । ७ घ. ज.“वेस्त. । ८ ३, "हिं तयो" | १ अ. "योरेक पृ" । १० ल. घ. छ, ज. ण. कं मातम ।

प्रथम ब्राह्मणम्‌ |१] आनन्दगिरिकतदीकातंवलितशांकरभाष्यप्तषमेता। ७०९१

यथाऽहं षन्सवभूतान्पन्यन तीर्थेभ्य इति रिसा सवभूतविशयोत्सर्गेण निवारिता तीर्थे विशिष्टविषये उ्योतिष्टोमादावनुज्ञायते। न च तथा बस्तुषि- षय इहाद्ैतं ब्रह्मोत्सर्गेग प्रतिपा् पुनस्तदेकदेशेऽपवदितुं शक्पते। ब्रहम णोऽद्वेतत्वादेवेकदेशानुपपत्तेः । तथा विकल्पानुपपत्ेश्च । यथाऽतिरातर षोडशिनं श्ह्वाति नातिरात्रे षोडशिनं गृह्वातीति ग्रहणाग्रहणयोः पुरुषा- धीनत्वाद्विकल्पो भवति । न चिविह तथा वस्तुविषये द्वैतं वा स्याददरेतं वेति विकल्पः सभवत्यपुरुषतन्रत्वादारमवस्तुनः । विरोधाच द्वेतद्वेतं- त्वयोरेकस्य । तस्मान्न भुषिवतितेयं कल्पना । श्रुतिन्पायभिरोधाच् । सेन्धवघनवत्यज्ञानेकरसधनं निरन्तरं पर्वापरबाह्वाभ्यन्तरभेद विव्भितं सवा्वाभ्यन्तरमजं नेति नेत्यस्थरमनणजमज्ञरममपममृतपित्येवमाचाः श्तयो निश्चतार्थाः सेशयविपपााशङ्रहिताः सवौः समुद्रे प्रक्षिपाः स्युरकिचित्करत्वात्‌ । तथा न्यायविरोयोऽपि सावयवस्पानेकत्मकस्प क्रियावतो नित्यत्वानुपपत्तेः । निप्पत्वं चाऽऽत्मनः स्मत्यादिदशेना-

0 9 ण 1 1 1

क्रियायामूत्सगाप्वरादसंमावनमर।हिरति । यथेत्यादिना । वथाऽन्यत्राि क्रियाया. मुत्सगौपवादौ द्र्टम्याप्रिति शेषः | वैषम्यंद्टान्तस्य दृाष्ानितिकमोह । न चेति । वरिषयमेदे सत्युत्खगोपवदौ च्टौ न ववदरद्र्कये बद्मणि सेभववः । न हि बऋह्य्यम्व जायपे छीयपे चेति समवनाखदमिष्त मावः । उत्सगापवादानुपपत्तिषद्रह्मणि विकलप।नुपपत्तेश्च तदेकरममेषिवम्य- भिलाई । तथति | विकल्पानुपपत्तिमुपपादयति । यथेत्यादिना । सभाते समु- चयासमवममिदपापे । विरोधान्चेति । उत्सगारवाद्तिकल्पसमु बयानामसभवान्न युक्ता ब्रह्मणो नानारसत्वकल्प तेपि फलितमाह । तस्मादिति | परक यकल्पनानुपपततौ हेतवन्वरं प्रविन्ञाय भरुतेव्रिरोषं पकटकृय न्यायरिरोषं पकटयति । तमेति । ब्म णे।ऽनेकरसते स्यादिति शेषः । नियत्वानुमपततेरात्मनो नियलाङ्ख रत्रेरोकः स्यादिः त्यध्याहारः । ननु तस्य नियतं नद्ध न्रियवे मानमत्र प्रसनङ्घिकीमश् प्याह । [नित्यत्वं चेति । स्म्रयादिदरनादित्यादिशब्देन म एव वु कमनुस्मा्- ङाब्दवि विभ्य इत्यपिकरणक्ता हैवव। शन्तं । अनये कुप्यते सी क्रियत हवि यावत्‌ । वद्विरोपश्च स्मृयादिदर्चैनहृवात्मनियत्वानुभानपरतेवश्वेययः । जल्मनोऽ-

[1 ~~~ ---------~---- "~~ न्व्न्---- ~ ~ षणी षििष्ययीकीष्यणीषीिं

१च. द. “थान रिलयत्स् भू" | ग "यान दि्यस्सवैम्‌" । २ ध. च, ज. "धय उत्स ` । ३ च. द. प्यते ४ छ.ग द. च.ज. ह. ढ. "तयो ५. जर न्तंबा+ ६ च, ठ, "यौत । ७.भ. ण. मचे ।न। < घ, ण॒, 'प्यादितीय।

७०१, बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पचमाध्याये

दनुभीयते । तद्विरोधश्च पराप्रोस्यनित्यत्वे । भवत्कल्पनानर्थक्यं च | स्फुटमेव चास्मिन्पक्षे कमंकाण्डानथेक्यम्‌ । अकृताभ्यागमकृतविप्रणा- शपसद्गात्‌ । ननु ब्रह्मणो द्वेताद्रेतात्मकत्वे सगुद्रादिद्टान्ता विधन्ते कथगुच्यते भवतेकस्य द्वैत द्वित्वं विरुद्धमिति । न। अन्यविषयत्वात्‌ । नित्यनिरवयववस्तुविषंयं हि विरुद्धत्वमवोचाय द्रैताद्रेतत्वस्य न कायं विषये सावयवे । तस्माच्छृतिस्पृतिन्यायविरोधादुपपननेयं कर्पना । अस्याः कल्पनाया वरमुपनिषत्परित्याग एव । अध्येयताश्च न शार्ब्र- यं कल्पना। न हि जननमरणाचनथशतसहसखभेदसमाकुङं सथदरेवनादि- वत्सावयवमनेकरसं ब्रह्म ध्येयत्वेन विन्नेयत्वेन वा श्रुत्पोपदिश्यते। परन्नान- धनतां चोपदिशति। एकयेवानुद्र्टम्यमिति च। अनेकधादशेनापवादौश्च “मत्योः स यृत्युमाप्रोति य इह नानेव परयति” इति । यञ्च श्रुत्या निन्दितं तन्न करतंग्यम्‌। यज्चन क्रियते न स शाघ्लाधेः। ब्रह्मणो ऽनेकरस-

नित्यत्वे दोषान्तरमाह । भवदिति । कमेकाण्डस्य सलायेत्वं परेण कल्प्यते तदा- नथेकयमात्मानि्यतवे स्पमापतेदिलयुक्तमेव स्मरयति । स्फुटमेवेति । बरह्मणो नानार- सत्वे विरोषमुक्तमस्मानः खोक्तं स्मारयति । नन्विति । समुद्रादीनां कायत्वसाव- यवत्वाभ्यामनेकात्मकत्वमविशद्धं ब्रह्मणस्तु निदयत्वान्निरवयवत्वा्च नानेकात्मकतवं युक्तमिति वेषम्यमादृशेयनत्तरमाह । नेत्यादिना। ह्मणो नानारसत्वकल्पनानुपपति- मुपसंहरति । तस्मादिति । “भजो नियः शाश्वतोऽयं पुराणः, इया चयाः स्मृतयः | ननु प्रयक्षाचविरोषेनोपनिषदां विषयसिद्ध चथेमेषा कल्पना क्रियते वथा च कृं साऽनुपपन्नेयाशङ्न्याऽऽह । अस्या इति । विरुद्धाथेतवे कल्पिवेऽपि वत्मामाण्या- नुपपत्तेरविशेषदिवि मावः । किंच ब्रह्मणो नानारसत्वं लोकिकं वेदिकं गा। नाऽऽद्यः । वस्यारकिकतवात्त्नानारसत्वे लोकस्य वरस्थत्वात्‌ । न द्वितीयः । वन्ना- नारसत्वस्य ध्येयत्वेन ज्ञेयत्वेन वा शाज्नेणानुपदेशादित्याह । अध्येयत्वाकेति । तदेव स्शुटयवि। न हीति। हवश्च नानारसं बरद न यथाशाल्लपकारयमित्याह । प्रन नेति। चकारादुपदेशदीत्यारूष्यवे । अनेकषाद्रोनापवादाच् नानारसं बश्च शाल्लाये। न मवतीवि शेषः । मेददशषेनस्य निन्दिते ठन्पमधमाह । यश्चेति । अकवैग्यत्व परमयं कथयति । यच्च नेति । सामान्यन्यायं प्रकते योजयति । ब्रह्मण इति |

१ च.द, "षये हि 1२६, ज, घ. "तस्य ।३ छ. शाज्ञीये।४ध. ज. "ज्ये भ्यं।५च इ, "जयादि" । ड, शरफेना । ६ ध, ज. “नं चो ७ त. ड, 'दान्भयोः । ८ क. छमव।ऽऽप घ, "शमेवमा" । ९ ध. ब, ण. "याथा स्मृतिः । न १० घ, "(सलं ब्रह्मणो न । ५, सलं बरह्मन नोमयथा । ११ ब, "क नोमयश्चा" |

परमं ब्राह्मणम्‌ । १1 भनन्दगिरिकृवटीकाषंबकिवर्शाकरभाष्यसुमेता । ७०४

त्वमनेकधात्वं च दैत्यं निन्वितत्वान्न द्रष्टव्यम्‌ । अतो न शाह्नार्थः । यत्त्वेकरसत्वं ब्रह्मणस्तद्रष्टन्यत्वात्मशस्तं प्रशस्तसाञख शाघ्नार्था भवितु- मर्हति । यत्तक्तं वेदेकदेशस्यापामाण्यं कमेविषये द्वेताभावाददवेते च प्रामाण्यमिति । तन्न । पथपरोप्तोपदेशार्थत्वात्‌ । न हि द्वैतमदवेतं बा वस्तु जातमात्रमेव पुरुषं ज्ञापयित्वा पश्चात्कमे वा ब्रह्मवि्ां वोपदि- शति शानम्‌ । न चोपदेशा द्वैतं जातमान्रपाणिनु द्धगम्यत्वात्‌। न च द्वितस्यानृतत्व्ुद्धिः प्रथममेव कस्यचिरस्यात्‌ । येन द्वैतस्य सत्यत्वमु- पदिहय पृश्चादात्मनः प्रामाण्यं प्रतिपादयेच्छान्नम्‌ । नापि पाषण्डि. भिरपि प्रस्थापिताः शाल्लस्य प्रामाण्यं न गृह्णीयुः । तस्मायधा-

न~~ = म -- -माकम -> >>>

कस्तं शाल्लाथस्तत्राऽऽह । यच्िति । बहैकरस्ये प्रागुक्तं दोषमनुमाषते । यत्तुक्त- मिति। कथकाण्डस्य कमंतवरिषये न पामाण्यमसहेतप्रिषयत्ाद्रह्मकाण्डस्य त्वदेते प्रामाण्ये परमायद्रेतवस्तुपतिपादकत्वात्तथा च विरोषोऽध्ययनविधेरित्यनुवादायेः । कमे- काण्डापामाण्यं प्र्याचष्टे । तनेति । प्रसिद्धं मेदमादाय वन्नैव विपिनिपेषोप१२शस्य पवृत्तिनितृत्तिद्ाराऽयेवखान्न कमेकाण्डानथेकयमित्ययेः । ननु शाल्मेवाऽऽदौ भेदं बोषयित्वा प्श्वाद्भ्युदयसायनं करमपिदिक्षपि तथा च नास्ति मेदस्यान्यतः प्राप्तिरत माह । न हीति । यया हि शाल्ञं जातमात्रं पुरषं प्र्यदैवं वस्तु ज्ञापयित्वा पश्वा- दष्यविचामुपदिशवोति नेष्यते तया प्रथममेव परुषं प्रति दैत बोधयित्वा कमे पुन- बेधयतीत्यपि नाभ्युषेयं प्रथमतो मेदुव्रेदनावस्यायामस्य शाल्लानपिकारित्वादित्यधेः । दै वस्थोपदेशाहैत्वमङ्गीरुत्योक्तं तदेव नास्तीत्याह । न चेति। ननु देवस्य सत्यबुद्ध्- मत श्रुक्तानुष्ठानाय पुंसां प्रतृच्यनुपपत्तेः खपरामाण्यसिद्ध चथेमेव द्वै तमत्यलय श्रतिरबो- यिष्यति नेत्याह | न च॑ द्वैतस्येति । दैाङतत्ववादिषु कमेजडानां पदेषपती- तेने प्रथमतो दवैतादवत्वबुद्धिगै च दैवसत्यतवं शरु्ययस्वत्परिचयदहीनानामपि द्वैवसत्य- त्वाभिनिवेज्ञादित्ययेः । किंच न द्वैतवैतध्यं शाख्रपामाण्यविघातकं यतो ब्रद्धादिभिः ञरेयसे परस्यापिताः स्वशिष्या दवेवमिथ्या्वाव्रगभेऽपि स्वमैकामश्वैयं वन्देतेत्यादिश।- ल्रस्य प्रामाण्यं हन्ति । तथाऽन्रिहोनादिशाल्लस्यापि प्रामाण्यं मविष्यति साषनतव- डाकत्यनपहारादित्याह्‌ । नापीति । काण्डद्रयस्य प्रामाण्योपपत्तिमुपसंदरति। तस्मादि- त्यादिना । प्रसिद्धो यीऽयं क्रियादिदूपे दते दोपः साविश्चयत्वादिस्वदशेनं विवेकस्त- दते वस्म्ैतादिपरीवभोदासीन्योषलक्षिपं खषूपं तस्मिन्नवस्थानं कैवल्यं तदारथिने युप्‌ षवे साषनचतुषटयसंपन्नायेत्ययः। किंच वचज्ञानादृष्व पुत्र वा काण्डयोर्विरोषः

"णपि कन)

1 १ ~ ~ --*- ~~न ^~ ०

0 का "1

१८.०२. च, स्तः ।२क.घ्‌, इच. ज. इ. द, प्रपि उप । ३, न, ण, शतस्त।

७०४ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पञ्चमाध्याये

प्राप्तमेव द्वेतमविधाकृतं स्वामाविकम्रपादाय स्वाभाविक्यैवाविथया युक्ताय रागद्रेषादिदोश्वते यथाभिेतपुरषाधसाधनं कर्मोपहि. शत्पग्रे पश्चात्पसिददक्रियाकारकफलस्वषटपदोषदशेनवते तद्विपरीतौदा- सीन्यस्वद्पावस्थानफरार्थिने तदुपायमतामात्मेकत्वदशेनात्पिकां ब्रह्म विधामुपदिशति । अवं सति तदोदापतान्यस्वदपावस्थाने एड प्राप शाद्लस्य प्रामाण्यं प्रत्यर्थित्वं निवर्तते । तदभावाच्छाच्नस्पापि शाच्त्वं ते प्रति निवतेत एव । तथा प्रतिपुरुषं परिसमाप्ं शाघ्रमिति न शाष्- विरोधगन्धोऽप्यस्ति । अद्रेतज्नानावसानत्वाच्छाघ्वशिष्यशासनादिद्रैत- भेदस्य । अन्यतमवस्थाने हि पिरोधः स्पादवस्थितस्पेतरेतरपेपषत्वौत्त डावशिष्यशासतनानां नान्यतमोऽप्यवर्िष्ठते । स्वसमप्रौ तु कस्य विरोध आशङ्कबेताद्वेते केवरे रवे सिद्ध । नाप्पदितियताऽत एव । अथ।प्यभ्युपगम्य ब्रमः | दरैतादवितात्मकत्वेऽपि शा्नविरोधस्प तुरप-

[1 = ~= [0 ग व ~~ ~~ ~~~ [ ~= - ---“-~ ~ ~----~ = त १ जा

ए 1 0 मा 1 0

काडून्यते । नाऽऽ इत्याह । अयति । भवक्य।१२२क सन्न पुरुषे काण्डद्र यस्य परामाण्यमविर्द्धपत्येवं स्थिते सदयुपनिपद्यस्वचन्ञान।प्पस्यनन्तरं नान्तरायक्गवेन प्राप कैवल्ये पुरुषस्य नेराकादुशष्यं जायते न च निराकाङ्क्ष पुरुषं पति जालस्य शा्नत्वमस्ि | “्रवृत्तिवो निवृत्तिव निदयेन रठकेन वा । पंसा येनोपरिश्येत तच्छाल्लमभिषीयवे" |

इति न्यायात्कतङृत्ये परति परवततक्व। विररिणः शाघ्लत्वायोगाद्तो ज्ञानाटध पम्यमव्रादविरोवािद्रिल यः| एकासिन्पुरुपे दश्िवन्य।यं स्वैनापिदिरप । तय ति। ज्ञानादृध्वं॑विरोषामतरमुपसंहरप । ईति नेति । कल्पान्तरं प्रलाई । अद्वितेति। तचज्ञानातुष भदृस्यवस्थवत्वात्तमामिचमद्ायापिकारिमेदादवस्पाभेदादव कण्डयोर्‌. विरोवसिद्धिरित्यथः | मेदमेतपपादयति । अन्यतमेति । रिप्यादीनामन्यवमस्येवाः वस्थानं चेवसयतस्येतरसििश्च सापकत्वान्न सोऽप्यविैत | न च ज्ञानत्यगन्यत मस्यैवावस्थाने सर्वेषामेष वेषां यथाप्रपिमासमवस्थान।दतो न पृं विरोषशङ्कतयधैः उध्वं विरोपशङ्काभ।पमपकविवक्षयाऽनुवदेति । सर्वोति । कथ कैवल्यं विरोवाभावस् सश्वादित्याशङ्न्याऽऽह । नापीति । अदैवत्वादेवामावस्यापि तचखमिमजनाद्रित्याह अत एवेति । भद्वितीयमेव रह्म न द दवात्मकपित्युपपादिवमिद्‌ानीं ऋऋ्मणो दैवा हता्मकतवाम्यपगभेऽपि विरोषो न शक्यं परिहव॒भित्याह । अथापीति । वल्य

[त] ~~ = न~

9४.ज्‌. "भिप्रेत । २५. छ. मतं पुं । ३ स. ह. ददिद्यप्‌+पः। क. व्यप्र ध ज. "स्याफ" | ५६. ज, 'पेक्षितत्वा । «<. ग. घ. छ. ज. ष, तवाच्छन्ल"।७घ. जः ना*। ८ ल्ल. ड, छ. "रोधिता । ९५, ज. ण, "यप्र | १० घ, श्द्ि्त' 1 ११६. ब, णर्य सक्तपेः | १२७. ध.छ., जगद ण, राधश्च | १३कर्ल, छ. इ, ताल ।

पथमं ब्राह्मणम्‌ | १] आनन्दगिरिकृवरीकासंव छितशांकरभाष्यसमेता । ७०५१

त्वात्‌ । पदाऽपि सयुद्रादिषहेताद्वेतात्मकमेकं ब्रह्माभ्पुपगच्छामो नान्प- दस्त्वन्तरं तदाऽपि मवदुक्ताच्छाञ्लविरोधान्न युच्यामहे । कथम्‌ । एक हि षरं ब्रह्म द्रेवाद्वैतात्मकं तच्छोकमोहाचतीतसत्वाहुपदेशं न काङ्क्षति। न चोपदेष्टाऽन्यो ब्रह्मणो द्विताद्रेतद्पस्य ब्रह्मण एकस्पेवाम्युपगमात्‌ । भथ द्वितविषयस्यनेकत्वादन्थोन्पोपदेशो न ब्रह्मविषय उपदेश इति चेत्‌ । तदा द्वितद्वितात्मकमेकमेव ब्रह्म नान्यदस्तीति विरुध्यते। यस्मि- द्रेतविषयेऽन्योन्योपदेशः सोऽन्यो द्वितं चान्यदेवेति समुद्रद्टान्तो विरुद्धः । न च सयुद्रोदकेकत्ववद्विज्नानेकस्वे बरह्मणो ऽन्पत्रोपदेशग्रहणा- दिकल्पना सभवति । न हि हस्तादिद्धैताद्वितात्मके देवदत्ते बाहगंपोदै- वदत्तेकदेशभतयोर्वागुपदेष्टी कर्णः केवरु उपदेशस्य ग्रहीता । देवदत्तस्तु नोपदेष्टा नाप्युपदेशस्य प्रहीतेति कस्पयितं शक्यते । समुद्रेकोदकात्मे- त्ववदे क॑ विन्ञार्नवच्वादेवदत्तस्प । तस्माच्छृतिन्यायदिरोधश्चामिपेतारथा-

त्वात्तदभ्युपगमो वृथेव शेषः । उक्तमेवोभपादयति । पदाऽपीति । देवद्िवासकं ब्रह्मते पक्षे कथं वितेषो न समाधीयते दवैवमदवैतं चायिकय कण्डदयपामाण्य्मवा- दित्याक्षिपति । कथमिति । किं बद्मविषयः शाल्लोपदेशः किंवाऽब्रह्मव्रिषयः | प्रथमे हैतादेतरूपस्यैकस्थेव ब्रह्मणोऽभ्युपगमात्तस्य च नित्यमुक्तत्वान्नोपदेशः सेमववीत्याह। एकं हीति । वस्योपदेशामावे हेतन्वरमाह । न चेति । उपदेश हि व्ह्मणोऽन्योऽ- नन्यो वा| नाऽडद्योऽभ्युपगपव्रिरोषात । न द्वितीयो मेद्रमन्वरेणोपदेश्योपदेशक- भावासंभवादिवि भावः । कल्पान्वरमूत्थापयाति । अथेति । प्रतिज्ञाविरोषेन निराक- रोति । तदेति । किंच सवेस्य बरह्मङ्पत्वे यः समद्रद्टान्वः स न स्यात्परस्षरोपदेश- स्यात्रह्मव्रिषयत्वादित्याह । यस्पिन्नति । अप यथा फनारित्रिकाराणां भिन्नत्वेऽपि समुद्रोदकातत्वं तथा जीवानां भिन्नत्वेऽपि ब्ह्मस्ठमाववित्तनिक्याद्भघ्य समेपिति न विरुध्यते तजाऽऽह । न चेति । स्वस्य व्ह्मव्वमङ्खीहवं चद्रद्यदिषरय एवोपदेशः स्यद्धेदस्याविच।रितरमणीयत्वादिंययेः । ननु नानारूपवद्ुसमुदायो ब्रह्म तेत्र पवेश- मेद्‌ दुपदेश्य।पदेशकमावो बह्म वु नोपदेक्यमुपदेशकं चेति पञ।ऽऽह । न दीवि । एत्र हेतुमाह । समुद्रेति | यथा समुदरस्योरकात्मना फेनादप्वेकतं तथा देद्त्तते- चज्ञस्य वागाद्यवयतप्वेकर्ववेर्न विज्ञनवच्वान्न व्यव्रस्थाप्रमवस्तथा ब्रह्मण्यपि द्रटव्यमित्वभेः । मतान्तरनिराकरणमुपपंदरपे । तस्मादिति । आमेकरत्य-

= क ज जाक 0 नन 9 > ~~ ~ > ~~ -----~ --

१ग.ध. ज. “चं नाऽऽ । २य. द, "समक्त । ३ क. "$तवि"। ई द, "नवरस । ५ क, 'पदिश्ति। ६ क. "लमत । ७ यर, ण. तद्द । ८ घ. @. "न तरद" । <८९

७०४ बहदारण्यकोपनिषत्‌ [पथमाष्याये

सिद्धिशरेवंकल्पनायां स्पात्‌ । तस्माचथाग्याख्यात एवास्माभिः पणमद त्यस्य मश्रस्पा्थः। ॐ छं ब्रह्मेति मन्रोऽयं चान्यत्नापिनियुक्त इह ब्राह्म णेन ध्पानकमेणि विनियुज्यते । अनर चं ब्रह्मेति विशेष्याभिधानं खमिति विशेषणम्‌ । विशोषण विशेष्ययोश्च सामानाधिकरण्येन निर्दशो नीलोत्पल- वत्तं ब्रह्मति । ब्रह्मशब्दो वृहद्रस्तुमात्रास्पदोऽविशेषितोऽतो विशेष्यते छं ब्रह्मेति । यत्तत्ख ब्रह्म तर्दोशिब्दवाच्यमोंशष्दस्वषटपमेव वोभयथाऽपि सामानाधिकरण्यमविरुद्धम्‌।इह च ब्रह्मोपाषतनस्ाधनत्वाथेमां शब्दः पयुक्तः। तथाच श्रुत्यन्तरात्‌ “एतदारम्बनं शरष्ठमेतदाङम्बनं परम्‌"' “ओमित्या त्मानं युञ्जीत” ““ओमिस्येतेनेवाक्षरेण परं पुरुषमभिध्यायीत" “ओमि

[१ जन ~

प्रतिपादिका श्रुतिन्ययश्च सावयवस्यानेकात्मकस्येत्यादावृक्तः । अभिपरेवायांपि- द्विमेवत्कल्पनानयेक्रयं चेत्यादिना दिवा । एवंकल्पनायामेकानेकात्मकं ब्रह स्यभ्युपगतेावित्यथः | परकीयम्याख्यानासंमवे फकितमाह । तस्मादिति । ध्यानशे- षृत्वेनोपनिषदे५ ब्रह्मानूच तद्िषानाथ वसमिन्वनियुक्तं मश्रमुत्यापयति | ॐ खमिति । इषे तवेद्यादिवत्तस्य कमोन्तरे विनियुक्तत्वमाशङयाऽऽई । अयं चेति । विनियोजकाभावारिति भविः | वहि ध्यानेऽपि नाये विनियुक्तो विनियोजकामावा- विशेषादियाशडूयाऽऽह€ । इहेति । खं पुराणापिदया ब्राह्मणं तस्य च विनियोज- कत्वे व्यानसमवेतायेपकारानसाम्यातर । यद्यपि मश्रनिष्ठं साप्य विनियोजकं तथाऽपि मन्रबाद्नणयोरेकायेत्वाद्राद्चणस्य सामथ्येारा विनियोजकत्वमविरुद्ध भिति भावः | अन्नेति मन्रोक्तिः | विशेषणविशेष्यत्वे यथोक्तसामानाविकरण्यं हेतूकरोति । विशेषणेति । ब््मत्युक्तं स्याकाङ्क्षामावात्कि विशेषणनेलयाशङ्ग्याऽऽइ। ब्रह्मशब्द इति । निरूप।पिकस्य सापाकिकस्य वा ब्रह्मणो विशेषणत्वेऽपि कथं वसिमन्नोशब्द- पवृत्तिरित्याशङ्न्याऽऽह । यत्तदिति । रिर्मव यथोक्तं ब्रह्मण्य।शब्दो मग्र परयुन्यते तत्र!ऽऽह । इहु चेति । शब्दो ब्रह्मोपासने स्ताषनमिदयत्र मानमाह | तथा चेति । सिक प्रेहचं वारयति । परमिति । आदिशब्देन परणवो षनुरित्यादि गृहते । ॐ बरध्षेति सामानापिकरण्योपदेशस्य ब्रह्मो पसन साषनत्वमोकारस्येत्यस्मा-

[षणी ग कि ० = ~ ^ = त च

१अय. इ. इयेतत्य । २. ब्रह्मोमितिश्च। ६ ध, ज. धमोभितिश | ४. द, छ. “यौतति । भो" । ५ क, ""तेऽपय' | घ, ४, "गच्छते ऽद्य" । ६ ध, ण, “हनक्षा' ।

पथमं बराद्मणम्‌।१] आनन्द गिरिकृवटीकाषवङितशांकरभाष्यसमेता | ७०७ खं पुराणं वायुरं खमिति ह स्माऽऽह कीरव्यायणी री

[क ` ति 1 ए । 1, 0 ।

त्येवं ध्यायथ आत्मानम्‌”¶त्यादेः। अन्याथासंभवाश्चोपदेशञस्य । यथाऽ- न्यत्रोमिति शंसत्योमिस्पुद्रायती्पेवमादो स्वाध्यायारम्भापवगयोश्वोका- रप्रयांगो विनियोगादवगम्पते न च तथाऽधन्तरमिहावगम्पते। तस्मा- दषानसाधनत्वेनेवेहोकारशब्दस्योपदेशः । यद्यपि ब्रह्मात्मादिशब्द। बरह्मणो वाचकास्तथाऽपि श्रुतिपरामाण्याद्रह्मणो नेदिष्ठममिधानमोकारः। भत एव ब्रह्मपरतिपत्ताविदं पर साधनम्‌ । तच्च द्विपरकारेण प्रतीकतेना- मिधानत्वेन च । प्रतीकत्वेन । यथा विष्णवादिप्रतिमाऽमेदेनेबैमोंकारो अ्रहमेति प्रतिपत्तव्यः । तथा हयाकारारम्बनस्य बह्म प्रसीदत- ("एतदालम्बनं श्रेष्ठमेतदारम्बन परम्‌ । एतदारम्बनं ज्ञात्वा ब्रह्मरके महीयते '' ॥

इति श्रुतेः। तत्न खमिति भोतिके खे प्रतीति भूदित्याह । खं पुराणं चिर तनं खं परमात्माकाश्चमित्यथः। यत्तत्परमात्माकाश्चं पुराणं खं तश्वक्षुरा- दय विषयत्वाननिरालम्बनमशक्यं ग्रहीतुमति शद्धाभक्तिभ्यां भावविशेषेण चोकार आशयति । पथा विष्ण्वङ्धाङ्तायां शिलादि प्रतिमायां विष्णं खोक एवम्‌ । बायुरं खं वायुरस्मिनिवि्यत इति वायुर खं खमात्रं खम- रयुच्यते न पुराण खमित्येवमाह स्म । कोऽसा । कारव्यायर्णाुत्रः ।

= जनि ~ = = नि = ~ ~~ -- = ~~ -~-~ ----~ ~कम

दथौन्तरासंम्वच वस्य तत्साषनत्वमष्टव्यभित्याह । अन्यार्थति । एवदेव प्रपश्यति | यथेत्यादिना। अन्येति वेत्तिरीयश्रविग्रहणम्‌ | अपवग: खाध्यायावस्तानम्‌ | अधौ न्वरावगपेरमवे एकितमाह । तस्मादिति । ननु शब्दरान्वरेष्वपि बह्मवाचकरेषु स^ किमिल्योशब्द एव ध्यानसापनतसेनोपदिश्यते वत्ाऽऽह । यद्यपीति । ने रषं निक- टतमे संपरियतर्ममिलयेः | प्ियतमत्वप्रयुक्त फएठमाह । अत एषेति । साधनतेऽवा न्तरविशेषं दशयति । तेति । प्रतीकत्वेन कथं साषनत्व पिति च्छवि । प्रतीकते- नेति । कथपियध्याहारः । परिहर पि । यथेति । अकारो, बेपि प्रतिमत्तौ किं स्यात्त- दाइ । तथा हीति । मन्रभेवं व्याख्याय बाघ्नणमवतायं व्याचष्टे | तत्रेत्यादिना । म्रः स्म्यथः । ननु यथोक्तं वचं खेप स्भेण पपिपत्तुं शक्ये कि परताकपदेले- नेत्याशङ्काऽऽह । यत्तदिति । मःवविशेषो बुदधेपिपयपारवशयं पण्ित्य परत्यग्नक्न- ज्ञानामिगरख्यम्‌ । ओकारे तद्ये शनमदा इरणोन द्रढय । यथेति । कल्पान्वरमाह्‌ । वायुररामत्यादिना । किमिति सूत्राधिकरणमन्याकृतमाकाशमन्र गृह्यते वन्राऽऽह ।

१ ग. घ. ज. म्यादि।भ२क. व. उ. च. छ. चवक | २ क. त, ग्‌. ६, ज. ए. 2, श्यां येटा*। ४, ण, "वातस्य । ५. घ. ण्‌, प्रि ।

७०८ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [पञ्चमाध्याये

वेदोऽयं ब्रह्मणा विदुरवदेनेन यदेदितव्यम्‌ । इति बृहदा- रण्यकोपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य प्रथम ब्राह्मणम्‌॥१॥

वायुरे हि खे पृख्यः खरब्दव्यवहारस्तस्मान्भुख्पे संप्रत्ययो युक्त इति मन्पते। तत्न येदि पुराणं खं ब्रह्म निरूपाधिस्वष्टपं पदि वा वायुरं ह सोपा- धिकं ब्रह्म सर्वधाऽप्योकारः प्रतीकत्वेनेव परतिमावत्साधनंत्वं प्रतिपद्यते। ५/एतद्रे सत्यकाम परं चापरं च ब्रह्म यदोंकारः" इति श्रुत्यन्तरात्‌ । केवरं शब्दार्थ विप्रतिपत्तिः। वेदो ऽय्मोकासे बे पिज्ानात्यनेन यद्वेदितव्यम्‌ तस्माद्रेद ॐकारो वाचकोऽभिधानम्‌ । तेनामिधानेन यद्वेदितव्यं बरह्म प्रकार्य मोनममिधीयमानं वेद साधको विजानास्युपलमते । तस्माद्रेदोऽ- यमिति ब्राह्मणा विदुः । तस्माह्वाद्मणानाममिधानत्वेन साधनत्वममिप्रत- मोकारस्प । अथवा वेदोऽयमित्याचर्थवादः । कथर्मोकारो ब्रह्मणः प्रती- करेन विहितः । ॐ खं ब्रह्मेति पषामानाधिकरण्यात्तस्य स्तुतिरिदार्नी वेदत्वेन । सर्वा ह्यं वेद ॐकार एवं । एतत्मभव एतदात्पकः सवं ऋर्यज्ञःसामादिमेदमिन्न एष भकारः “तचचथा शद्ुना सवौणि पणा- नि” इत्यादिश्वुत्यन्तरात्‌ । इतश्चायं वेद ॐकारो यद्वेदितम्पं तस्व वेदितव्यर्मोकरेणेव वेदेनेनातोऽपम।कारो वेदः । इतरस्यापि वेदस्य वायुर हीति। वदेव मूवाकाशत्मना विपरिणवमिषि मावः। वई पक्ष्ये सैष्ठवमाने कः तिद्धान्वः स्यादित्याशङ्न्धापिकारिमेदमाश्रित्याऽऽह । तत्रेति । भ्ुत्यन्वरस्यान्यथाि- द्विसंमवाद्‌।कारस्य प्रतीकत्वेऽपि विपरतिपत्तिमाशङ्न्याऽऽहइ । केवरमिति । इतरत्र विपरतिपर्तिद्योतकामावादिति मावः । प्रतीकपक्षमुपपाचामिषानपन्षमुपपादयवि । वेदोऽपमिति । वदेव पप्चयाति । तेनेति । वेदैत्यत्राऽऽदौ तच्छब्दो द्र्टव्यः । ब्रह्मणा विदुरिवि विशेषनिर्दशस्य वात्येमाह । तस्मादिति ॥ परदीकपक्षेऽपि वेदोऽयमित्यादिप्मन्थो निवहवीयाह । अथवेति । विध्यभावे कंथम- पवादः सेमवव्ीयाश्ञङ् परिहरति । कथमित्यादिना । वेदलवेन स्तुतिमेकारस्य सै्रहविवरणाभ्यं दरयति । प्व हीति । अकारे सवैस्य नामजावस्यान्वमोव प्रमाणमाह । तद्यथेति । वजरैव देत्वन्तरमवतायै व्याकरोति । इतश्चेति । वेदितन्यं परमपरं गो बरह्म । रे ब्रह्मणी वेदिवम्येहति श्रुत्यन्तरात्‌ । तदवेदन साषनत्वेऽगि कथ- मोशरस्य वेदत्वित्याशङ्खयाऽऽइ । इतरस्पापीति । भत एव वेदिवन्यवेदनहैदु-

१ग, च. ढ, यद्यपि | २ ख. छ, "नत्वैन प्र५ ३६, ज. वेदो । ४ ष. इ, यस्माद ५४. ज, '्रात्मान" | ६ क, च, म. उ. ए, द, “व्यं यत्तत्स" । ७ ध्न. म्‌, च्‌।

दिवीयं ब्राह्मणम्‌ ।२] आनन्दगिरिकृतदीकासंवखितर्शाकरमाष्यसमेता । ७०९

जयाः प्राजापत्याः प्रजापतौ पितरि ब्ह्मचर्यमषुदेवा मनुष्या असुरा उषित्वा ब्रह्मच देवा अचर््रवीतु नो भवानिति तेभ्यो हेतदक्षरमुवाच द्‌ इति

वेदत्वमत एव । तस्माद्विशिष्ट ऽ यर्मोकारः साधनत्वेन प्रतिपत्तव्य इति। अथवा पेदः सः । कोऽमो । पं ब्राह्मणा विदुरयोकारम्‌ । ब्राह्मणानां हषो ्रणवोद्रीथादिविकस्पेरवि्नेयः । तस्मिन्हि प्रयुज्यमाने साधनत्वेन सव वेदः प्रयुक्तो भवतीति ॥ १॥ इति बरृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये पञ्चमाध्या- यस्य प्रथम ब्राह्मण्‌ ॥ १॥

अधुना दमादिसाधननयविधानार्थो ऽयमारम्भः । जयाचिक्षंख्याकाः प्राजापत्याः परजापतेरपत्पानि पाजापत्पास्ते कि प्रजापतो पितरि ब्रह्म चर्य शिष्यत्वे ब्रह्यचयंस्य प्राधान्पाच्छिष्याः पन्तो ब्रह्मचयंपरषुरूुषि- तवन्त इत्यथः । के ते । विशेषतो देवा मनुष्या अघ्ुराश्च । ते चोषित्वा ब्रह्मचर्य फिमकुवं न्निप्युच्यते । तेषां देवा ऊचुः [पतरं प्रजापतिम्‌ । किमिति । ब्रवीतु कथयतु नोऽस्मभ्यं यदनुशासनं भवानिति । तेभ्य एवमर्थिभ्यो हेतदक्षरं वणंमातज्रमवाच द इत । उक्त्वा च तान्पप्रच्छ

गी

[77 1 ` पा 1 श , त ति पं

ए 11 2 1 9 ता 1 ~-- ~~ - 9 0 कण 9 =

त्वादवेत्यथेः | परतीकपक्षे वक्ययोजनां निगमयति । तस्मादिति । अमिषानपक्षे प्रतीकपक्षे चैकं वक्यमकैकत्र योजयित्वा पक्षदयेऽपरि साषारण्येन योजयि । अथ- वेति । वस्य पूत्रोक्तनीया वेदत्वे छां दृश॑यपि । तस्मिनिति । ञकारस्य त्रघ्मोषा- स्विसापनत्वपित्थं पिद्धमित्युपधषवुमिविश्ब्दः ॥ १ ॥ हवि बहदारण्यकापनिषद्रा- स्यरीकायां पञ्माध्यायस्य पथम ब्राह्मणम्‌ ॥ १॥

बराहमणान्वरस्य वात्मयंमाह । अधुनेति । वदविपानं स्वोपास्वशेषतयनेति द्रष्ट व्यम्‌ । आख्यायिकाप्रवृत्तिरारम्भः । पितरि ब्रह्मचयमषृरिति सबन्ः । प्रजापरतिस- मीपे बह्मचयव(समत्रेण किमिल्यसौं देवादिभ्यो हवं श्रयादित्याशङ्कयाऽऽह्‌ | ्शिष्यत्येति । शिष्यमवेन वृत्तेः संबन्विनो ये पमास्वेषां मध्ये बह्मचवस्येवयादिं योग्यम्‌ । पेष्(पिति निषौरणे ष्ठ । उट पोहशक्तानमेव शिष्यत्वमिवि चोवनार्थो

9 ग. भगवा" रक. ज्ञ, छ. इ. 'स्मिन्परयु। ३ कन्च. घ द्.्यतृ। ४ क. "पति प्रति। कि। ५ ध. ण. चैफचवा। अ, व । ६ अ, गन््रीया। ७ क, च, छ. इ, ब्रह्मण उपा < कड च्च, धृ. छ. इ, ण, श्विष्येति ।

४१० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पञ्चमाध्याये

व्यन्नासिष्ट ३ इति व्यन्नापिष्मेति होच्ु- दाम्यतेति न आत्थेयोमिति होवाच व्यन्ना- तिष्टेति ॥ १ ॥ अथ हनं मनुष्या चुर््रवीतु नो भवानिति तेभ्यो हैतदेवाक्षरमुवाच द्‌ इति व्यज्ञासिष्टा २ इति व्यन्नासिष्मेति होई तेति न आत्थेयोमिति हदीवाच व्यज्ञापिषेति ॥ २॥ अथ हैनमसुरा उचुत्रवीतु नो भेवा- निति तेभ्य हैतदेवाक्षरमुवाच द्‌ इति व्यज्ना- पिष्ट २ इति व्यज्ञासिष्मेति दचुर्दयष्व- मिति न जत्थेयो मिति होवाच व्यन्नापिषटेति

=*---~

पिता किं व्यज्ञासिष्टा इति । मयोपदेशाथममिहितस्पक्षरस्याथं विज्ञातवन्त आहोस्िनेति । देवा उचष्यन्नासिष्मेति विज्ञातवन्तो वयम्‌। ययेवभुच्यतां किं मयोक्तमिति । देवा ऊचदाम्यतादान्ता ययं स्वभाव- तोऽतो दान्ता भवतेति नोऽस्मानात्थ कथयसि । इतर आहोमिति सम्यग्व्यज्नापिष्टेति ॥ १॥

समानमन्यत्‌ । स्वभावतो ड्ब्धा यूथमतो यथाशक्ति सविभजत दत्तेति नोऽस्मानात्थ किमन्यदन्रुयान्नो हितमिति मनुष्याः ॥ २॥

तथाऽरा दयध्वमिति | क्रूरा ययं हिस्तादिपरा भतो दयध्व प्राणिषु

हशब्दः । विचाराथौ विरियङ्गीरुल्य प्रश्नमेव ग्याचष्टे । मयेति । ॐमित्यनुज्ञापेव विभजते । सम्यगिति ॥ १॥

समानत्वेनोत्तरस्य सवैश्येवायेवादस्याग्याख्येयत्वे प्रापे दत्तेत्यत्र वात्प्यप्राह | स्वभावत इति । दानमेव छोमत्यागङ्पमुपदिष्टमिति कुतो निर्दट किलवन्यदेव हवं. किचिदादिषटं किं न स्यादित्याशङुग्याऽऽह । किमन्यदिति ॥२॥ `

यथा देवा मनुष्याश्च लामिप्रायानुसरिण दकारेश्रवणे सत्यथ जगृहुस्तयेति यात्रवः। द्यध्वमित्यत्र ठात्येमीरयति । क्रूरा इति । दिसादरीष्वारिशब्देन परखापहाराईि

१ ग, भगवा । २ ग, भगवा |३ ख. छ,ज.ढ. ण. "तोऽनिष्टं। यक. नञ. ध. छ, द. ग. "£ किमन्य" । ५ क "एवत्र" ।

दितवीवं ब्राह्मणम्‌ ।२] आनन्दगिरिकवदीकासवलितशाकरभाणष्यसमेता। ५११

तदेतदेवैषा दैवी वागलुवदति स्तनयिलनुद इ द इति दाम्यतदत्त दयध्वमिति तदेतत्रयशिक्षेदमं दानंद्यामिति ॥२॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य दितीयं ब्राह्मणम्‌ ॥ २॥

[ 1 (8. त 1 2 1

मिरी

द्यां कुरतेति । तदेतत्पजापतेरनुश्चास्नमद्याप्यनुवतंत एव । पः पव॑ प्रजापतिदवादीननुश्चशास सोऽद्याप्यनुशास्त्येव देव्या स्तनयिन्ुरक्ष- णया वाचा। कथमेषा श्रूयते देवी बाहृाऽसो स्तनयिन्नुदंद द हति दाम्यत दत्त दयध्वमित्येषां वाक्यानायुपरक्षणाय त्रिदैकार उश्रा्यतेऽनु- कृतिनं तु स्तनपिस्टुशब्दल्िरेव संख्यानियमस्प लाकेऽप्रसिद्धत्वात्‌ । धस्मादद्यापि प्रजापतिदाम्पत दत्त दयध्वपित्यनुशास्त्पेव तस्मात्कार- णादेतश्रपम्‌। कि तत्रयमित्युच्यते दमं दन दयापिति शिघ्नेदुपादद्यात्प- जलापतरनुशासनमस्मामिः कते व्पमित्येवं मतिं कुयात्‌ । तथा च स्म्रति- “त्रि विधं नरकस्येदं द्वार नाशनमात्मनः। कामः क्रोधस्तथा लोभस्तस्मदेतश्रयं त्यजेत्‌" इति । अस्य हि विषैः शेषः पर्वः । तथाऽपि देवादीनु- दिरयं किमर्थं दकार यमुच्चारितवान्पजापतिः एयगनुश्चासनार्थिभ्य गृह्यते | प्रजापतेरनुशासनं पागाप्रोदित्यत्न डखिङ्गमाह । तदेतदिति । अनुशास नस्यानुनृत्तिमेव व्याकतीपि । यः पूर्वमिति । द इति विसंभिकरणं स्तत्र वणौन्तरभमापोहःथम्‌ । यथा दकारत्रयमन विवक्षितं तथा स्तनयिल्नुशब्देऽपि तित्वं विवक्षितं चेत्पतिदधितरिरोषः स्यादित्याशङन्याऽऽह । अनुकृतिरिति । वकष व्दानुकारमात्रणन्न विवक्षिवं न तु स्वनयिल्नृशम्दरे त्रितं पमाणामव्रादित्यधेः । प्रर- तस्याथेवादस्य विविपयैवस।यिलं फलितमाह । सम्मादिति । उषपद्रानपकारमभेवा- मिनयति । प्रजापतेरिति । श्रविपिद्ध्िध्यनुप्ररेण मगवदाक्यपवृत्तिं दशयि । तथा चेति | देतत्रयं शिनेदित्यष्‌ विविश्वत्कतं चयाः प्राजापत्या इत्यादिना अन्थनेत्य(- शङ यस्मादित्यादिना सराचिवमाह । अस्येति । सरव चयमनुषठेयं चेत्ता देवा. दीनुदिश्य द्कारज्रयोचारणमनुपपन्नमिविं शङ्कव । तेति । दंमादित्रयम्य सवैरनृषठ- यत्वे सतीति यत्रत्‌ | किच पृथक्पवगनुशामना्िना दवादयस्वेभ्यो दकारमाव्राचा- रणेन पेक्षितमनुशासनं प्िध्यर्तत्याह । पर्थागति । किमयमित्याद्विना पूर्वेण सेबन्षः |

~~~ ~~~ ~ --- ~~ ~न = = = क ० = नन

१ च. द. एवं गर:ः। रक्त. छ. इ. श््यतन् मि प, ज. विनः ते। ४ धर.ददद १.।५६्‌, नन्ण, "ति। `| ६६. अ. ण, "दनि प्र । ७३, न्न, छ. इ, तदेति।

७१२ धृहवारण्यकोपनिषत्‌ [पशमाध्याये

ते वा कथं विवेकेन प्रतिपन्नाः प्रजापतेमंनोगतं समानेनेव दकारण. मत्रेणेति परामिप्रायज्ञा विकरपयैन्ति । अनेक आहुरदान्तत्वादौनत्वा- दयालुत्वेरपराधित्वमाटमनो मन्यमानाः शक्ता एव प्रजापतावृषुः कि नो वक्ष्यतीति । तेषां च दकारश्चवणमानरादेर्वाऽऽत्माशङ्मावशेन तदधं- रतिपत्तिरभूत्‌ । खोकेऽपि हि प्रसिद्धं पुत्राः शिष्याश्नानुशास्याः सन्तो दोषान्निवतेयितम्या इति । अतो युक्तं प्रजापतेदं कारमानोश्वारणम्‌ । दमादित्रये च दकारान्वयादत्मनो दोषानुष्टप्येण देवादीनां विवेकेन प्रतिपत्तु चेति । फट त्वेतदात्मदोषनह्नाने सति दोषाननिवतेयितं शक्ये- 'तेऽल्पेनाप्युपदेशेन यथा देवादयो दकारमात्रेणेति । नन्वेतत्रयाणां देवादीनामनुरासनं देवादिमिरप्येकेकमेवोपादेयमश्त्वेऽपि न तु न्रयं

द्कारमा्नमुच्ारयतोऽपि प्रजापतेविमागेनानुज्ञाघतनममिसंहितमित्याशङ्चाऽऽह । ते वेति । त्रयं पर्वैरनुष्यमि वि परस्य सिद्धान्तिनोऽमिपायस्तदमिज्ञाः सन्वो यथोक्तं नीत्या विकल्पयन्ती ति याजना । परामिप्रायज्ञा इदयुपहासी वा परस्य प्रजापत्मनु- यादीनां चामिपायज्ञा इति । नसुषठेखी वा पठः । एकीयं परिहारमुत्थापयति । धत्रेति। अस्तु तेषामेषा शङ्का तथाऽपि द्कारमात्रात्कीशी प्रतिपाततिरित्याशङ्याऽऽह। तेषां चेति । वदां दकाराथां दमादिस्तस्य प्रतिप्तिस्वंहरणादान्वत्वादिनिवृ- त्तिरासीदित्येः । किमिति प्रजापविदोषज्ञापनद्वारेण वतो देवारोननुशास्यान्दोषा- ननिवतंयिष्यवि त्राऽऽह । रोकेऽपीति । दकारोचारणस्य प्रयोजने सिद्धे फएङिव- माह । अत इति । यत्तूक्तं ते वा कयमित्यादे वजाऽऽह । दमादींति । प्रतिपन्नं च युक्तं द्मादीवि शेषः। इतिशब्दः स्वयुथ्यमवसमघ्ठचथः । परोक्ते परिहारम- इ़ीरत्याऽऽर्यायिकातात्पयं सिद्धान्दी ब्रूते । एर त्विति । निज्ञावदोषा देवादय यथा दृकारमात्रेण वद निवत्य॑न्त इवि शेषः । विशब्दो दा्टन्विकपरदशेनाथः । विश्ञि- टानपत्यनु शासनस्य पवृत्तत्वादस्माकं वदमवादनुपादेयं दमादौ प श्डते । नन्विति । किंच देवादिमिरमि प्रतिखिकानुशासनवशादेकेकमेव दमाचनुेयं न वज्रयपि- त्याह । देवादिभिपिति । यथा पूरवस्िन्काङे देवादिमिरेकेकमेगोप।रेयमित्यक्तं वथा वतेमानेऽप्रि के मनुष्थरेकेकमेव कतेव्यं पूत्रचारानुसारान्न तु त्रयं शिक्ितन्य

वथा च कस्यायं पपिरिद्याह । अद्यत्वे ऽपीति । भाचारपामाण्यमाभ्रि्य परिदरपि।

१क्‌, स. "माः । २४. यन्तीति ।अ॥ ३ क. "रातृत्ा। ४ घ. $. छ. इ. वाऽऽतमश्च । ५ क, छ. ठ, (क्यन्तेऽल्य" । ९ छ. छ. "तेऽन्येना" । ७ अर. ण. "क्तरीया । < क, क. छ. द, नज ख ।९ क, इ. मेव रा" । छ, छ. मेवाऽऽ२' । ३* ७. 'स्तत्तदूद्रा। ११५. ज्‌, १. नतय ।

दितीयं बाक्नणम्‌।२] भानन्द गिरिकवटीकासवल्ितशाकरभाष्यसमेता । ७९३

मसुष्येः शिक्षितव्यमिति । अनोच्यते । पर्वेदेषादिभिरविंशिषटैरनुषटितमे- तत्रयं तस्मान्मनुष्येरेव शिक्षितव्यमिति । तत्न दयाङत्वस्याननुष्ेयत्वं स्यात्कथमुरेरपशस्तेरनुष्ठितत्वादिति चेत्‌। न तुर्यत्वात्रयाणामतोऽ- न्योऽज्ामिपायः प्रजापतेः पुत्रा देवाईयच्नयः पुत्रेभ्यश्च हितमेव पित्रो. पदेष्टव्यम्‌ । प्रजापतिश्च हितज्नो नान्यथोपदिश्चति । तस्मापुत्रानुशाप्तनं जापतेः परेममेतद्धितम्‌ । अतो मनुभ्येरेवेतश्रपं शिक्षितव्यमिति । अथवा न देवा अमुरा वाऽन्पे केचन विद्यन्ते मनुष्येभ्यः। मनुष्याणा. मेवादान्ता येऽन्येरुत्तमेगंभेः संपन्नास्ते देवा रोमप्रधाना मनुष्यास्तथा िसापराः क्ररा अ्ुरास्त एव मनुष्या अदान्तत्वादिदषन्नयमपेशष्य देवादिशब्दभाजो भवन्तीतरांश्च गणान्सचरजस्तरमांस्पपक्ष्य । अतो मनुष्येरेवे शिक्षितत्यमेतश्रयमिति । तदपेक्षयेव मजार्पातिनोपदिषटत्वात्‌ । तथा हि मनुष्यां अदान्ता ठृष्धाः क्रराश्च दइयन्ते । तथाच स्म्रतिः-

धतरेति । इयेकेकमेव नोपदियमिति शेषः । दय।लृतस्यानुष्टेवत्वमाक्तिपि । तत्रेति। मध्ये दमादीनापिति यावन्‌ | असुरैरनुष्ठितत्वेऽपि द्यालृतमनु्यं हितप्ताषनत्वादा- नादिवदिवि १रिहरति । नेत्यादिना । देवादिषु परज।पपेरविंशेषततिम्यस्तदूुपरिष्टम- त्वेऽपि सवैमनुष्टेयमिलयधेः | दितप्येवोपदेषट्यतेऽपि वदृज्ञानात्पजापतिरन्यथाभैदि- ढातीत्यागशङ्ग्याऽऽह । प्रजापतिश्चेति । दितज्ञस्य िपुरदिवोपदेशित्वामावस्तस्मा- दित्युक्तः । विशिधेरनुष्टिवस्यास्मद्‌।दिभिरनुभयतरे फलितमाह । अत इति । पाजा- पत्या देवादयो विग्रह वन्वः सन्तीत्यथव।द्स्य यथाश्चतेऽथे प्रामाण्यमभ्युप्रगम्य दका- रश्रयस्य वातप सिद्धमिति वक्तमितिक्ब्द्‌ः । सपति कमामांप्रकमतमनुपुत्याऽऽह | अथवेति । कथं मनुष्येष्येव देव सुरत्वं तत्राऽऽह । मनुष्याणामिति । अन्ये गुण- ज्ञानादयः । कि पुनमेनुप्यषु देवाद्विशब्द वत्त निमित्तं तदाह । अदान्तत्वादीति। देवादिशब्दपवृततौ निभित्तान्वरमाड । इतरांशेति । शनुप्यप्वे्र देव।रिशब्दपवृत्तौ फठिवमाह । अत॒ इति । इतिशब्द विध्युपपत्तियदशनाधः | मनुप्रेव तर्य किलिवन्यमित्यत हेतुमाह । तदपक्षपति । मनघ्याणामेव दवाद्रिमव्रि प्रमाणमाह | तथा हीति । धये शिक्षिवव्यनित्यत्र स्ृिमुराहरति । तथाचेति । इविशब्दो

== = = ज ~= न + ^-^ = ० +~ ५ -~ ~~~ ~+ ~> नको

१६.ज. देवंच्चिः। रघ. उ. छ.ढ. वचि ।३ष.ष. याणां म |४व.ध. क. च. छ.अ. छ. र. दवः ५ ख.ग- ङ. च. छ. इ. द. से । ५ क. श्वहिध्ि) जच.

इ, प्याश्रादा" | < ध, ते फरिनेऽ्पि।! ९. ध. ष. न. "परेश्षयती । ९०

७१४ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [पञ्चमाध्याये

एष प्रजापतिर्यद्दयमेतद्रह्यैतत्सवै तदेतत्रय- ्षर५ हृदयमिति ह इयेकमक्षरममिहरन्यस्मे “कामः क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादंत्रयं त्यजेत्‌" इति ॥ ३॥ इति वृहदारण्यकोपनिषद्वाष्ये पञ्चमाध्यायस्य द्वितीषं ब्राह्मणम्‌ ॥ २॥ दमादिप्ताधननयं सर्वोपासनशेषं विहितम्‌ । दान्तोऽदब्धो दयाङुः सन्सर्वोपापनेष्वधिक्रिपंते। तत निहपाधिकस्य ब्रह्मणो दशंनमतिक्रान्त- मथाधुना सोपाधिकस्य तस्येवाम्युदयफलानि वक्तत्पानीत्येवमथऽयमा- रम्भः । एष प्रजापति पददयं परजापतिरनुशास्तीस्यनन्तरमेवामिहितम्‌। कः पुनरसावनुशास्ता प्रज्ञापतिरिति। उच्यते । एष प्रजापतिः फ।ऽसों यद्भूदयं हृदयपरिति हृदयस्था बुद्धिरुच्यते । यस्मिञ्ाकर्य- ब्राह्मणानते नाप्रषटपकमणायुपस्षहार उक्ता दिगविभागद्रारेण तदतत्स- भृतप्रतिष्ठ सवभूतात्मभत हृदय प्रजापतिः प्रजानां सषा । एतद्ह्य बृह- स्वा हसर्वात्मत्वाच् ब्रह्म । एतत्सर्वम्‌ । उक्तं पश्चमाध्याये हृदयस्य सव त्वम्‌ । तत्सर्वं यस्मात्तस्मादुपास्यं हृदयं बरह्म । तत्र हृद पनामाक्षरविष- यमेव ताषदुपासनमुच्यते । तदेतद्भृदयमिति नाम त्यत्र तीण्यक्षराण्प- स्येति त्यक्षरम्‌ । कानि पुनस्तानि जीण्यक्षराण्युच्यन्ते। ह इत्यकमक्ष- रम्‌ । अभिहरन्ति हतेराहृतिक्मेणो ह इत्येतद्रप्मिति यो वेद

बराह्मणसमाप्यधः ॥ ३॥ इति तब्रहंदरण्यकोपनिषद्ाष्यटोकायां प्रशचमाध्यायस्य ह्वितीयं बाह्मणम्‌ ॥ २॥

साधेवादेन विधिना सिद्धमयेमनुवदारे । दमादीति । कथं तस्य स्वापासन्ञषत्वं तदाह । दान्त इति । अटुब्ध हति च्छेदः । सृप्रुत्तरसंदभस्य तात्पयं वक्तं ममिकां करोति । तनेति । काण्डद्यं सप्तम्यथेः । अनन्तरसेदभस्य तात्पयेमाह्‌ । अथेति । पपक्षयादिरम्युदयस्तत्फरान्युपासनानाति शेषः । अनन्तरत्रह्मणमद्य तस्य सेगविमाह । एष इत्यादिना । उक्तस्य हटदयज्ञब्दरास्य भात्वामिकतं दकशेय- प्रजापतित्वं साधयति । यस्मिन्निति । कथं हृदयस्य स्वैतवं वदाह । उक्तामति । स्त्वसंकीरेनफरमाई । तत्वमिति । वत्र हृद यस्योपास्यत्वे सिद्धे सर्ीत्येतत्‌ । फलोक्तिमत्थाप्य म्याकयोति । अभिहरन्तीति । यो वेदास्मै विदुषेऽमिहरन्तीवि

---~ = = ~~~ = ---- ~ ~~ = न क क

१ ख. छ. सष. सर्वाः । २१.च. ज. ढ, “यत इति। त ३ धर. ज, यश््दन ह । °च ड. छ 8. "दिग्दुच'। ५ ल. छ. उक्तं । ९ छ, सवम्‌ । ७ दढ. स्य ऋतं ८ क" ग. ङ. छ. द. वैलेचय" । चःज. श्ेलंचतः | ख. चेतयः । ९ क. क. गन्ध. डन. त श. "पहरदि" 4 १० क. ख, छ ह| तदेत" । इ. ह ' तदेनद्दयमि ।

वृीयं ब्राह्मणम्‌ ।३] आनन्दगिरिङ्तटीकासंवकितिशांकरभाष्यसमेता। ७१५

खाश्वान्ये चय एवं वेद्‌ द्‌ इयेकमक्षरं दद्‌- यस्मे स्वाश्चान्ये च य एवं वेद्‌ यमियेकमक्ष- रमेति ख छोकं य एवं वेद ॥१॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य तुतीयं ब्राह्मणम्‌ ॥ २ ॥

त ना व - न काकाा

यस्मादृदयाय ब्रह्मणे स्वाश्चन्द्रिपाण्यन्ये च विषपाः शब्दादयःस्वंस्वं कायंममिहरन्ति हृदयं च भोक्नधममिहरति। अतो हृदयनान्नो ह इत्पे- तदक्षरमिति यो वेदास्मे विदुषेऽभिहरन्ति स्वाश्च न्ञातयोऽन्ये चासबद्धाः। बखिपिति वाक्यशेषः| विन्नानानुरूप्येणेतत्फरम्‌ । तथा द इत्येतद- प्यकमक्षरमेतदपि दानार्थस्य ददातेदं इत्येतद्रूपं हृदयनामा्षरत्वेन निब- द्रमत्रापि । हृदयाय ब्रह्मणे स्वाश्च करणान्पन्ये च विषयाः खं खं वीयं ददति हृदयं च भोक्ने ददाति स्वं वीयमतो दकार इत्येवं पो वेदास्मे ददति स्वाश्चान्ये चख । तथा यपमित्पेतदप्येकमन्षरम्‌ । इणो गत्यथेस्य यमित्पेतह्ूपमस्मिन्नान्नि निबद्धमिति यो वेदस् स्वर्गं खोक- मेति । एवं नामाक्षरादपीदशं विरिष्टं फएरं प्राप्रोति किमु वक्तव्यं हृदय- स्व्पोपासनादिति हृदस्तुतये नामा्षरोपन्यासः ॥ १ ॥ इति व्रहद्‌ा- रण्यकोपनिषद्धाष्ये पञ्चमाध्यायस्य वतीयं बाह्मणम्‌ ॥ ॥

तस्येव हृदयाख्यस्य ब्रह्मणः स्षत्पपमित्युपासन विधित्छन्नाह

0 म कु 1 77 1 १ शा त

~~~ ~~ ज~ = = = न्नः

संबन्धः | वदनमेव विशदयति | पस्पादित्यादिना । खं क५ रूपदृशेनादरि हृदयस्य वु कायं सुखादि । असंबद्धा ज्ञाविव्यविरिक्ताः । भँचित्यमकतं फएठे कप यावि | विन्ननेति । अजापीति दकाराक्षरोपापरनेऽपि फषठम॒च्यत इति शेषः । ताप फलों व्यनक्ति । हृद्यायेति । अमे विदुषे खाश्चान्ये च ददति । बरि{भदि शेषः । नामाक्षरेपासतनानि तरीणि हृदयस्ठद्रपोपासनमेकमिपि चन्व्ायूपामनान्यनं विवक्षितार्मत्याशङ्कअाऽऽद । एवप्रिति ॥ ५॥ इति वह दारण्यकोपनिप्‌ दाप्य कायां पत्वमाध्यायस्य तृर्छायं ब्राह्मणम्‌ ॥ ३॥

ब्राह्मणान्तरमुत्याप्याक्षराणि व्याचष्टे । तस्पे्यादिना । पत्यशब्द्‌/५ मत्यज्ञान(-

मा त क ~= [ <~" ^ न <~ [क १) कः

9११. स्यद्णोल्पं। २क. ल्ल. ठ, द. "रिक्त इदूक्तं एर कर ।

७१६ बृहदारण्यकोपमिषत्‌ [पजमन्यये

तद तदेतदेव तदाप सत्यमेव स यो हैतं महद्यक्षं प्रथमनं वेद सस्यं ब्रह्मेति जय- तीमाष्ठोकाश्जित इत्वसावस्तद् एवमेत- न्महदयक्षं प्रथमजं वेद सत्यं ब्रह्मेति

पिपिष पषय णर णण भयानके

तत्तदिति हृदये ब्रह्म पराग्रष्टम्‌ । वा इति स्मरणार्थम्‌ । तचवु दयं ब्रह्म स्मयेत इत्पेकस्तच्छब्दः । तदेतदुच्यते प्रकारान्तरेणेति द्वितीयस्त- च्छघ्दः। कि पुनस्तत्पकारान्तरम्‌ । एतदेवं तदित्येतच्छब्देन सबध्यवे तृतीपस्तच्छब्दः । एतदिति वक्ष्यमाणं बुद्धी सनिर्धीकृत्याऽऽह । भास बभूव । फं पुनरेतदेवाऽऽस यदुक्तं हृदयं ब्रह्मेति तदिति वृतीयस्त- च्छष्दो विनियुक्तः । किं तदिति विशेषतो निदिशति सत्यमेव स्च त्पज्च यतं चामृत च सत्य ब्रह्म पश्चमृतात्मकमित्येतत्‌ । सपः कधि स्सत्यात्मानमेतं महन्महत्वा्क्षं पज्यं प्रथमजं प्थंमजात सर्वस्मात्स- स्ारिण एतदेवाग्रे जातं ब्रह्मातः प्रथमज वेद विजानाति पत्यं ब्रह्मेति । तस्येदं फएरुयरच्यते । यथा सत्येन ब्रह्मणेमे रोका आत्मसात्कृता जिता एवं सत्यात्मान ब्रह्म महद्यक्षं प्रथमजं वेद स जयतीमाद्योकान्‌ । किष जितो वशीकृत इष्ित्यं यथा ब्रह्मणा ऽसो शत्रुरिति वाक्पशेषः। असचासद्भवेदसौ शत्रजितो भवेदित्यर्थः । कस्येतत्फङमिति पुन्मिगम- यति । य एवमेतन्महचक्ष प्रथमजं वेद्‌ सत्यं ब्रह्मत । अता वियानुदपं

[२

दिवाक्योप्राततं व्याववेयति । सन्चेति । संवैत्मत्वस्य चतु प्रस्तुतत्वं सूचयति ।

चेति । वेदनमनूच एढोक्तिमववारयति । स य इति । प्रथमनल्वं परर्यवि ।

सवेस्मादिति । प यः कश्चिद्देवि संबन्धः | कफैमतिकेपिद्धं एलान्वरमा |

किंसेति । वशीकूतस्य शोः खलरूपेण ससं वारयवि । असच्चेति । स यो पमि अ ¶ ह ®

ल्यादिना य एवमदित्यदिरेकाधैत्वास्पुनरुक्तिरिलयाशङ्न्याऽऽटं । कस्येतदिति । कथमस्य विज्ञानस्येदं फढपित्याशङुयाऽऽह । अत इति । पञचमीपर मृष्टं सटयपि।

= ^~ न्व

9 ग, हितन्महु" ।॥ २क.ग. ध. ड, ज. ट. ठ. ड. द. “तं महु" ।3क., व।ए।४क, छ. इ, छ, "दव य" । ५ च. द, "कमाधिरेविकःं तत्वं हिरण्यगभीत्मकमि" । ६ ग मेतन्म ॥ ७क 7, इ. पष, श्यमं जा |८घ. ज. येः । तस्यै । ९ ग. “मेतं महः |.१०-४, भ. सत्यस्य । ज. तस्य । ११६५. ण. कथयति । १२ क. ल. छ, इ."ह । जित ईति । १३६. म. ण, तदितर १४ क, "तमिया* । १५ कृ. ध. “ह । त्यै" ।

पथमं ब्रह्मणम्‌ ।५] आनन्दमिरिकतदीकासंबलितश्थांकरभाष्यस्षमेता । ७९१२७

सत्य दयेव ब्रह्म ॥ १॥ इति बृहदारण्यकी- पनिषरि पञ्चमाध्यायस्य चतय ब्राह्मणम्‌॥॥ आप एवेदमग्र आसुस्ता आपः सत्यमस्जन्त

ना दि क तॐ उ क, शि 7 ह) ~~

फ युक्तम्‌ । सत्य हेव पस्माद्रह्य॥ १॥ इति बहदारण्यकोपनिषद्धाष्ये पञ्चमाध्यायस्य चतुथं ब्राह्मणम्‌॥ ४॥ तत्पस्य ब्रह्मणः स्तुत्यथमिदमाई । महयन प्रथमजमित्युक्तं तत्कथं प्रथपज्ञत्वमिति । उच्यते । आप एवेदमग्र आष्रुः । आप इति कर्म्तम- वायिन्याऽम्मिहाना्याहूतयः । भग्निहोनाचाहुतेद्रेवात्मकत्वादप्तम्‌ । ताश्वाऽऽपोऽप्निहोत्ादिकमांपवर्गोत्तिरकारं केन चिददषटेन सृष्मेणाऽऽ- त्पना कमसमवायित्वमपरित्यजन््प इतरभृतसहिता एव न केव राः । कर्म समवापित्वाततु प्राधान्यमपामिति । स्ोण्पव भृतानि परागुत्पत्तेरब्याङ़- तवस्थानि कतरुसहितानि नििहयन्त आप इति । ता आगो बीजमृता जगतो ऽव्याकृतात्मनाऽस्थितास्ता एवदं सवं नापषटपविकृतं जगदग्र आघुनान्पत्किचिद्विकारजातमासीत्‌। ताः पुनरापः सत्पमछजन्त । तस्मा- त्सत्पं बरह्म प्रथमजम्‌ । तदेतद्धिरण्यगभस्य चूत्ात्मनो जन्म यदन्पा-

जाना = = = ~ = = ~ = -- ~ ~ ~ ~=

सत्यं हीति ॥ १॥ इवि बहदारण्यकोपनिषद्रप्यटीकायां प्श्माध्यायस्य चतुर ब्राह्मणम्‌ ॥ ४ ॥

इदमा ब्राह्मणं गृष्यते। तस्यावान्तरपगतिमाद । महदिति । आहमेनामेव कमेसमवा- यित्वं न त्वपामित्याशङ्ू्याऽऽह । अग्रिहोत्रादीति । यचप्यापः सोमाचा यमनः कर्मसमवायिन्यस्तथाऽप्युत्तरककले कथं वातां तालं कमणोऽस्थायितादियाश- डुन्याऽऽह । ताश्चेति । कम॑श्षमवायिलमपियंजन्तयस्तत्पंबन्धिेनाऽऽपः प्रथमं पवचस्वन्नशोत्तरकाठं सूष््मेणादृशटनाऽऽत्मनाऽवीन्द्रियेणाऽऽत्मना = विष्न्वीवि योजना । (पि इति विशेषणं भवान्वरम्यावायेमिति वि बरारयति | इतरंति। कयं तहिं ताप्तामेव श्रतावपादानं वदाइ | कर्मेति । इति ताप्तामेवान्न म्रदणमिति हषः विवक्षितरपद्‌।५ निगमयति । सर्वाण्येवेति । पदाथमृक्तमनू च वाक्याथमाह | ता इति । यौस्ता यथोक्ता अपस्ता एवेति यच्छम्दानुबन्पेन य।जना । सयं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मे भ्रुवं सयं कथं म्‌।न्तरसहिवाभ्योऽद्यो जायते तत्राऽऽह । तदेतदिति । वस्य

[1

नि ह 1 1 ए गर रििषीरिषिीिं भवा नमा 0०५,

१६. ज. श््रद्ोति॥१॥॥ २. छ. ता। ३ज.छ.उ, यज्येत । ग्थनरन्‌. ज्‌, "व्रज्य तत्सं ।५घन्न., ण, प्रान्ति ९ पन्भ. याय |

७१८ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पञ्माध्याये

सस्यं ब्रह्म ब्रह्म प्रजापतिं प्रजापतिर्देवाभ स्ते देवाः सयमेवोपासते तदेतश्रयक्षर* सत्यमिति स॒ इत्येकमक्षरं तीर्येकमक्षरं यमित्येकमक्षरं प्रथमोत्तमे अक्षरे सयं मध्यतोऽनृतं तदेतदनतमु- भयतः सत्येन परिग्रहीत सत्यभूयमेव भवति नेवं विदा९ समनृत९ हिनस्ति ॥ १॥ कृतस्य जगता व्याकरणम्‌ । तत्सत्यं ब्रह्म कुतः । महत्वात्‌ । कथं महत्वमित्याह । यस्मात्सवंस्य सष । कथम्‌ । यत्सत्यं ब्रह्म तत्पजा- पतिं प्रजानां पतिं विराजं इर्यादिकरणम्रनतेत्यनुषद्गः । परजापतिर्दवान्स विराट्‌ परजापतिर्दैवानद्ठजत । यस्मात्सवेमेवं क्रमेण सत्याद्रह्मणो जातं तस्मान्पहत्सत्यं ब्रह्म। कथं पुनयक्षमिति। उच्यते। त एवं एष्टा देवाः पित- रपरपि विराजमतीत्य तदेव सत्यं ब्रह्मोपासते । अत एंतत्पथमनं महयक्षम्‌। तस्मात्सबोत्मनोपास्यं तत्तस्यापि सत्यस्य ब्रह्मणो नामे सत्यमिति तदेत- श्यक्षेरम्‌ । कानि तान्यक्षराणीत्याह । स इत्येकमक्षरम्‌ । तीत्येकमक्षरम्‌ । तीतीकारानुबन्धो निर्देशाः । यमित्येकमक्षरम्‌ । तत्र तेषां प्रथमोत्तमे अक्षरे सकारयकारो सत्यम्‌ । परत्युषटपाभावात्‌ । मध्यतो मध्येऽनृतम्‌ । अङ्तं हि मृत्युः । मृर्य्वनृतयोस्तकारसामान्यात्‌ । तदेतदरनंतं तकारा- क्षरं म्रत्युष्टपयुभयतः सत्येन सकरारयकारलक्षणेन परिग्हीतं व्ाप्रमन्त- भावितं सत्यष्टपाभ्यामतो ऽकिंचित्करं तत्सत्यभूयमेव सत्यबाहुल्यमेव भवति । एवं सत्पबाहुस्यं सवस्य प्रत्योरतस्यार्फिवित्करतवं च यी विद्वास्तभेवं विद्वांसमनृतं कदाचित्पमादोक्तं न हिनस्ति ॥ १॥ बह्मतवं प्रश्पृवेकं विशदयति । तत्सत्यमिति । सलयस्य ब्रह्मणो महस प्रदा साषयति । कथमित्यादिना । वस्य स्वस्तव प्रश्नद्ररेण सषटयति । कथमिति । महस्वमुपसं्रति ` । यस्मादिति । विशेषणत्रये सिद्धे फटिवमाह ॥ तस्मादिति। तस्वापीत्यपिशब्दो हृद यबह्मदृ्टन्तायेः । बुद्धिपूवेकमनूवं विदुषोऽपि बापकपित्यमि- परेत्य विशिनष्टि । प्रमादोक्तमिति ॥ १॥

` १क.ल्.गर्ङ. छट. ठ. द. दढ, नैनं। २ च.ण्देक्रार' । ३. ध. छ. "तीत्येन" | रक. चछ. छ. एव प्रथ ।५ग.घ.ड. ज. मत" । ९ ध. अ. णक्षरं सत्यम्‌ । ७ च. ट. गीयत आह । ८ क. खग्ग. घ. दग्छ. ज. घ. नतं पृ । ९ग.ष.च. ज. द,येदेद्‌वि"। १०कृ. -मित्यादिना । म' । ११ कृ, ज्ञ, छ. इ, "ति । तस्मा" |

पञमे राह्मणम्‌ ।५] आनन्दगिरिकतीकादव छिवशाकरभाष्वसमेता। ५१९

तयेत्तत्सस्यमसौ स आदित्यो य एष एत- स्मिन्मण्डरे पुरुषो यश्चायं दक्षिणेऽक्षन्पुरष- स्तवेतावन्योन्यस्मिन्परातष्टितो रश्मिभिरेषोऽ- समिन्प्रतिष्ितः प्राणेरयममुष्मिन्स यदो मिष्यन्मवति श्रुदमेवेतन्मण्डलं पश्यति

[ ० 11 ~~ ~~ ~ == नक = =-=”

अस्याधुना सत्यस्य ब्रह्मणः संस्थानविशेष उपासनमुच्यते | तद्यत्‌ । कि तत्सत्यं बरह्म प्रथमजं किमसो षः । कोऽसावादित्पः कः पुनरसावादित्यो य एर्षं क एषे य एतस्मिनादित्यमण्डरे पुरुषोऽभि- मानी सोऽसो सत्यं ब्रह्म । यश्चोवमध्यात्मं योऽय दक्षिणेऽक्षन्नक्षणि पुरुषः । चशब्दात्स च सत्यं ब्रह्मेति सबन्धः । तावेतावादित्पा्तिस्थौ पुरुपावेकस्य सत्यस्य ब्रह्मणः सेस्थानविशेषो पस्मात्तस्मादन्योन्यस्मि- नितरेतरस्मिनादित्यंश्चाक्षपे चाक्षषश्चाऽऽदित्ये प्रतिष्ठितो । अष्पात्माधि- देवतयोरन्योन्योपकायोप्रकारकत्वात्‌ । कथं प्रतिषहितावित्यच्यते। रश्मिभिः प्रकाशेनानुग्रहं कुवेनेषर आदित्पोऽस्मिश्वाक्षषेऽध्यात्मे प्रति- षितः । अयं च चाक्षुषः प्राणेरादित्यमनुण्हनमप्मिन्नादिव्ये ऽधिदैषे प्रतिष्ठितः सोऽस्मिज्छदीरे विज्ञानमयो ` भोक्ता पदा यस्मिन्काख उत््र- मिष्यन्भवति तदाऽसी चाक्षुप आदित्पपुहषो रदमीनुपसंहत्य केवलेनौ- दासीन्येन पेण व्यवतिष्ठते । तदाऽयं विज्ञानमयः परयति शुद्धमेव केवरं विरदम्येतन्मण्डं चन्द्रमण्डरमिव । तेतदरिषटदशेनं पार्पङ्कं

~~ न ज~ = ~ ~~ ~~ ~ -- ~ ~

ब्रह्मणान्वरमववायं व्याकरोति । अस्पेत्यादिना । वत्राऽऽगििदविकं स्थानवि- कोष मुपन्यस्यति । तदित्यादिना । सपत्वाध्यात्मिकं स्थानग्रिशेषं दशयति । यश्चेति प्देशमेदवर्विनोः स्थानमेदेन भेदं शङ्का परिहरति । दवेतािति । अन्योन्य- मुपकायंपकारकत्वेनान्योन्यस्मन्पतिष्ठिततवं पश्नपृष"” प्रकटयति । कथपित्यादिना प्राणिश्वक्षताद पिरिन्द्रयरिति यात्रतन | अनुग्रहन्नाद्ित्यमण्डलात्मानं प्रकशियन्नित्यथः। पासद्धिकमप।सनाप्रसङ्गागतमिलयथेः । तत्पदशेनस्य कि फल पत्याशञङुचाऽऽह |

8)

0 क" ति ए ए 7 | न्न 87 -- ~~~ ~~ ~~

+ च. ` यत्स २ लम्गन्ध.छ. ज. ता त। ३ घ.धनछ.ज.तयत्तत्स। कगर्डतयत्त । ४ग "प एत" | ५ खघ. छ. जन. षएः । ६ पर ज. "वाध्यः | जगृ. इ. "त्यश्क्षुषि चक्षुतदिः | ड. च. छ. ज. द. व्यशरक्षुपिचाः । < द. छ. स्ुच्यते ९ क.ग.ध. ङ. च. छ. त. क्.ढ "ल्सिश्च्षुष्यध्या। १ ° प. "प्यसं प्र ११ ज्ञनगरढछ.दषयो पो मा। १२ क. वलादिना।प्र।'

७२० धृहदारण्यक्ोपमिषत्‌ [पञ्चमाध्याये

नेनमेते रश्मयः प्रत्यायन्ति ॥२॥ य एष एतस्मिन्मण्डरे पुरुषस्तस्य भरेति शिर एक ५ शिर एकमेतदक्षरं युव इति बहू द्रो बाहू है एते अक्षरे स्वरिति प्रतिष्ठ हे प्रतिष्ठे दे एते अक्षरे तस्योपनिषदहरिति हन्ति पाप्मानं नहाति च य एवं वेद्‌ ॥ ३ ॥

शरद दयते । कथं नाम पुरुषः करणीये यल्लवान्स्पादिति । नैनं चाक्षुषं पुरुषैमररीङत्य तं परस्पनुग्रहायेते रदमयः स्वामिकतव्यवात्पूवंमाग- शछ्न्तोऽपि पुनस्तत्कमक्यमनुरुध्यमाना इवं नोपयन्ति न प्रत्यागच्छ- न्त्येनम्‌ । अतोऽवगम्यते प्रस्परोपकार्योपकारकभावात्सत्यस्पेवेक- स्याऽऽत्मनां ऽशावेताविति ॥ २॥

तत्न योऽसो को य एष एतसिमन्मण्डरे पुरुषः सत्यनामा तस्य व्याह- तयोऽवयवाः। कथम्‌ । भूरिति येषं व्याहृतिः सा तस्य शिरः । प्राथ- म्यात्‌ । तत्र सामान्यं स्वयमेवाऽऽह श्रुतिः । एकमेकसंख्यायुक्तं शिरस्तथेतदक्षरमेके भूरिति । भुव इति बाह द्वित्वसामान्याह्ौ बाहू द्र एते अभ्रे । तथा स्वरिति प्रतिष्ठा द्रे प्रतिषि द्रे एते अक्षरे । प्रतिष्ठे पदां प्रतिविष्त्याभ्पामिति । तस्यास्य व्याहृत्यवयवस्य सत्यस्य ब्रह्मण उपनिषद्रहस्पममिधानम्‌ । येनामिधानेनामिषीयमानं तद्द्मामिगुखीभ- बति छोकवत्‌ । काऽसावित्याह । अहरिति । अहरिति चेतव्रृपं हन्तेजं- हातिश्चेति यो वेद स हन्ति जहाति च पाप्मानं य एववेद॥३॥

~~ - --- - ~ ~~~ (७७४ 0 ~~ ~~-~ ~~ =+

कथमिति । परुषद्रयस्यान्य।न्यमुपकायपिकारकत्वमक्तं निगमयति । नेत्यादिना । पुनःशम्दरेन रृतेर्त्रकालो गृह्ये । २३५ नामचेपनत्व।दरिवरब्दः । पुननेकारोच्ारणमन्व- यपरदशेनाथम्‌ ॥ २ ॥

तश्र स्थानद यसंबन्धिनः सत्यस्य ब्रह्मणो ध्याने प्रस्तुते घतीत्यथेः । तत्रेति प्रथ- मम्याहृतौ शियेदृ्टयारेपे विवाक्षते । वस्योपरनिषरित्याद म्याचरे । तस्पेत्या- दिना । यथा लोके गवादिः देनामिषानेनामिधीयमानः संमुखीमवपि वद्रारित्याह । खोकवेदिति । नाप स्विफलमाइ । अहरिति वेति॥ ३॥

१ नध. ङ छ ट. ठ. ड. व्यायय । रग. पमूरीः 1 ३ध. ज. 'कृयानु"। रक. "व नाऽड्य" । ५ छ. छ, 'मेकमिति ।

षं ब्राह्मणम्‌ ।६] आनन्दगिरिकृतदीकासंबलितस्चांकरभाष्यसमेता। ५२१

योऽयं दक्षिणेऽक्षन्पुरुषस्तस्य मरति शिर एक ५ शिर एकमेतदक्षरं भुव इति बाहू हो बाहू ह एते अक्षरे स्वरिति प्रतिष्ठ हे प्रतिष्ठे हे एते अक्षरे तस्योपनिषदहमिति हन्ति पाप्मानं जहाति च य एवं वेद ॥५॥ इति बृहदारण्यको- पानिषटि पञ्चमाध्यायस्य पञ्चमं ब्राह्मणम्‌ ॥५॥

[1 १17)

एवं योऽये दक्षिणेऽक्न्पुरुषस्तस्य भूरिति शिर इत्यादि सवं षमा- ` नम्‌ । तस्योपनिषदहमिति । प्रत्पगात्मभूतत्वात्‌ । पृकवद्धन्तेनहाते- शेति ॥ ४॥ इति बृहदारण्यकोपनिषद्वाष्ये पञ्चमाध्यायस्य पञ्चमं ब्राह्मणम्‌ ॥ ५ ॥

उपाधीनामनेकत्वादनेकविशेषणगत्वाञ्च तस्येव प्रकृतस्य ब्रह्मणो मनञ- पाधिविशिष्टस्योपासनं विधित्छन्नाह । मनोमयो मनःप्रयो मनस्पुपरभ्य- मानत्वात्‌ । मनं चोपङेभत इति मनोमयोऽयं पुरूषो माःसत्यो भा एव सत्यं सद्भावः सखष्पं यस्य सोऽय भाःसत्यो भास्वर इत्यतत्‌ । मनषः सर्वाथावभाष्ठकत्वान्मनोमयत्वाच्चास्य भास्वरत्वम्‌ । तस्मिजनन्तद्ृदये

~+ ~~ “^ ~^+ भका जा

~~ ---- ~ ~ ~~ ~ ˆ = ---~~

किनका कम क = ~~ ~ ------~

नो

यथा मण्डलपुरुषस्य म्याहत्यवयवस्य सोपनिषत्कस्यायिदेवतमुपासनमुक्तं ताऽ. ध्याम चाश्ुषपुरुषस्योक्तविशेषणस्यापासनमृच्यव इत्याह । एर्वांमति । चाक्षुषस्य पुरुषस्य कथमह मिल्युपनिषदिष्यते तत्राऽऽह । प्रत्यगिति । हन्त मेहातेश्वाहमित्ये- तद्रूपमिति यो वेद स हन्ति पाप्मानं जङाति चैवि पूवत्फलवाश्यं ये(ज्यमित्याह । पवंवदिति ॥ ४ ॥ इति ब्रहदारण्यकोपनिपद्राप्यदटाकायां पथमाध्यायस्य पञ्चमं बाह्मणम्‌ ॥ ५ ॥

ब्रह्मणान्वरमुत्थापयवि । उपाधीनामिति । अनकविशेषणलाच्च पत्येकं तेषा मिति शेषः | तत्पायत्वे हेतुमाह । मनसीति । प्रकारान्तरेण वत्यायल्वमाह्‌ । मनसा येति । तस्य भाखररुपत्वं साधयति । मनस इति । तस्य ध्यानाप स्थानं दशयति । तस्मिन्निति. । ओपाविकमिदं परिमाणं खाभातिकं तनन्त्यमियमिपरेयाऽऽह ।

[षं नमी भी क ति "ए = न

१कृ. "ता वोप । २६, 'टन्यत। ३ ख. छ. ट. ण, "ल्क | ९१

७२३ वृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पश्माष्याये

यथा व्रीहिं यवो वा स॒ एष सर्वस्येशानः सर्वस्या- धिपतिः सवैमिदं प्रशास्ति यदिदं किंच ॥ १ ॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य षष्ठं ब्राह्मणम्‌ ॥ ६ ॥ विदुदरह्यत्याहूविंदानादिदुदिवत्येनं पाप्मनो य एवं वेद्‌ विदयद्र्येति विदयुद्धयेव ब्रह्म ॥ १ ॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य सप्तमं ब्राह्मणम्‌॥७॥

हृदय स्यान्तस्तस्मिजनित्येतत्‌ । यथा व्रीहिं पवो वा परिमाणत एवंपरिमाणस्तस्मिन्नन्तद्दये योगिभि श्यत इत्यथः । स एष सवेस्ये- शानः सवेस्यं स्वभेदेजातस्येशानः स्वामी । स्वामित्वेऽपि सति कधि- दमात्पादितन्रोऽयं तु न तथा किं तह्वधिपतिरधिष्ठाय पारुयिता। स्वमिदं प्रशास्ति यदिदं किंच यत्किचित्सवं जगत्तत्सर्वं प्रशास्ति । एवं मनोमयस्योपास्तनात्तथाषटपापत्तिरेव एखम्‌ । तं पथा यथोपासते तदेव भवतीति बाह्मणम्‌ ॥ १ ॥ इति ब्रहदारण्यकोपनिषद्वाष्ये पञ्च- माध्यायस्य षष नाह्मणम्‌ ॥ ६ ॥

तथेबोपासनान्तरं सत्यस्य ब्रह्मणो विशिष्टफएरमारम्यते । विदद्रदय- त्याहुः । विच्युतो ब्रह्मणो निव्॑नमुच्यते । विषानादवलखण्डनात्तमसो मेधान्धकारं विदायं छ्यवभासतेऽतो विदत्‌ । एवंगुणं विदद्रष्मेति यो वेदासो विचयत्यवखण्डयति विनाशयति पाप्मन एनमात्मानं प्रति प्रतिकृखभूताः पाप्मानो ये तान्सवान्पाप्मनोऽवखण्डयतीत्यथंः । थ एवं पेद विश्यद्वद्मेति तस्यानुष्पं एखम्‌ । विदयुद्धि यस्माद्रह्म ॥९॥ इति ब्रहदारण्यकोपनिषद्राष्ये पञ्चमाध्यायस्य सप्तमं ब्राह्मणम्‌ ॥ ७ ॥

^ भ-का का

क, क = = जक > = = = ~ = + ==> न~~ ४

स एष इति । यदुक्तं सवैस्येशान इवि वन्निगमयति । स्वमिति । यथाऽन्यत तथाऽजरारूलश्रेरफकमिदयुपासनमकायेमिवि चेननत्य।ह । एवमिति ॥ १५॥ इवि बृहदारण्यकोपनिषद्राष्यर्टाकायां प्रमाध्यायस्य पृष्ठं ब्राह्मणम्‌ ॥ ६॥

ब्राह्मणान्वरमद्धाभ्य विभजते । तथैवेत्यादिना । वमतो विदानाद्विधुरिणि संबन्धः । तदेव स्फुटयति । मेधेति । उक्तमेव फएठं पकरयति । एनमिति ॥ ६॥ हति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यटीकायां पथचमाध्यायस्य समं ब्राह्मणम्‌ ॥ ७ ॥

१, स्यम २च. 'दमात। ३ ग. इ, "ति॥१॥४६. ण, "ति । भयात्र कठन्रु।

५4 म, ति। य एवमिः।

ष्टम बाद्मणम्‌। <] भानन्द गिरिकवदीकासवख्तर्शांकरभाष्यसमेता। ७६३

वाचं धेनुमुपासीत तस्याश्चलारः स्तनाः स्वाहा- कारो वषट्कारो हन्तकारः सधाकारस्तस्यै हौ स्तनौ देवा उपजीवन्ति स्वाहाकारं च वष- टकारं च हन्तकारं मनुष्याः स्वधाकारं पित- रस्तस्याः प्राण ऊषभो मनो वत्सः ॥ १॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि पञ्चमाध्यायस्या- टमं ब्राह्मणम्‌ ॥ ८ ॥

पुनकपासनान्तरं तस्येव ब्रह्मणो वाग्वे ब्रहेति वागिति शष्दन्नपी तां वाचं ॒धेनुं धेनुरिव धेनुर्थंथा धेनुशवतुर्भिस्तनेः स्तन्यं पयः सरति वत्सायेवं वाग्धेनुवेकष्यमणेः स्तनैः पय इवान्नं क्षरति देवादिभ्यः । के पुनस्ते स्तनाः फेवाते पेभ्यः क्षरति । तस्या एतस्या वाचो घेन्वा द्री स्तनो देवा उपजीवन्ति वत्सस्थानीयाः। को तो । स्वाहाकारं च वषटृकारं च । भाभ्यां हि हविरदीपते देवेभ्यः । हन्तकारं मनुष्याः । हन्तेति मनुष्येभ्यो ऽन्न प्रयच्छन्ति । स्वधाकारं पितरः । स्वधाकारेण हि पिषृभ्यः स्वधां प्रयच्छन्ति । तस्या धेन्वा वाचः प्राण ऋषभः। प्राणेन हि वाकपरह्यते । भनो वत्सः । मनसषा हि परस्रात्यते। मना ज्ञाखोचिते विषये वाकपवतंते । तस्मान्मनो वत्स्थानीपम्‌ । एवं वाग्धेनृपासकंस्ताद्वाग्पमेव परतिपचते ॥ ९॥ इति बृहदारण्यकोपनि- वद्भाष्ये पञ्चमाध्यायस्याषटम ब्राह्मणम्‌ ॥ < ॥

= -----~---- ~ --- --- -*~-- ~“ का क स-नि ० अ)

ब्रह्मणान्तरमववारयति । पुर्नरिति । वां पेनुपपासीतेवि सबन्धः । वाचो पेन्वाश्च साशं विशद यवि । पथेत्यादिना । स्वनचवुष्टयं मोक्तृत्रयं च पशप +कं पकटयवि | के पुनरित्यादिना । कथं हेवा यथोक्तो स्तनावुपजोवन्धि तत्राऽऽह । भाभ्यां दीति । दन्त यचपेक्षितमित्ययेः । स्वभ भ्नम्‌ | प्ल्लाव्यते पुता भरणोचवा क्रियते | मनसा टृत्यादिनोक्तं विवृणोवि । मनसेति । एकात्रवणदिवदुपासनमक्गिचित्कर- भिल्याशङ्कन्याऽऽ€ । एवमिति । वाद्भान्यं यथोक्तवागुपापिकद्षस्पंत्वमित्यपः॥१॥ इति बहदरण्यकोपनिषद्वाप्यरीकायां पथमाध्यायस्वा्मं ब्राह्मणम्‌ ॥ < ॥

भा 033 त-क या-क --- ज

ग, ध, इ. प्रस्ताव्य" । ५ च. "कस्तद्धावमे" । ६ घ. ण. हन्ये ७ द. ग. `षाऽन्र। < क ण, परस्नान्य "1 घ, छ. प्रस्ताग्य। % क. घ, छ, अ. ट, प्रस्तुता । ल. प्रलुता। १* च, छ, इ. "प्त "।

७२४ बुहवारण्यकोपमिषत्‌ [पञ्माध्यापे

अयमनिवैश्वानरो योऽयमन्तः पुरुषे येनेदं पच्यते यदिदमद्यते तस्यैष घोषो भवति यमेत- त्कर्णावपिधाय श्रणोति स यदीकरमिष्यन्भ- वति नैनं घोष श्रृणोति ॥ १ ॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य नवमं ब्राह्मणम्‌ ॥ ९ ॥

यदा वे पुरुषोऽस्माहोकासेति स वायुमागच्छति

अयमर्रवेश्वानरः पवंवदुपासनान्तरमयमर्पिवेश्वानरः । फोऽयमप्नि- रित्याह । योऽयमन्तः पुरूषे । #ि शरीरारम्भको नेत्युच्यते । येना- पनिना वैश्वानराख्येनेदमन्नं पच्यते। किं तदन्नम्‌ । यदिदमद्यते भुज्यतेऽन्न ग्रजामिर्नारोऽग्निरित्यथः । तस्य साक्षादुपलक्षणाथंमिदमाह 4 तस्याग्नेरन्रं पचतो जाटरस्पेष घोषो भवति । कोऽसौ । यं घोषमेतदिति क्रियाविशेषणं कणोवपिधापाङ्गुलीम्यामपिधानं कृत्वा गणोति ते प्रजा- पतियुपासीत वेश्वानरमगनिम्‌ । अत्रापि ताद्वाभ्यं एरम्‌ । तत्र पातद्गि- कमिदमरिष्टलक्षणमुच्यते । सोऽज शरीरे भोक्ता यदोत्क्रमिष्यन्भवति नेनं घोष शृणोति ॥ ९ ॥ इति व्रहदारण्यकोपनिषदधाप्ये पञ्चमाध्या- यस्य नवमं ब्राह्मणम्‌ ॥ ९॥

सरवेषामस्मिन्परकरण उपास्तनानां गतिरियं फलं चोच्यते । यदा वै पुरुषो विद्रानस्माह्धोकात्मेति शरीरं परित्यजति स तदा वायुमागच्छत्य-

ब्ाह्मणान्तरमन्‌ च वस्य तातर्ैमाह । अयमिति । अन्न॑पानस्य प्क्ता। तत्सद्भावे मानमाह । तस्येति । क्रियायाः भ्रवणस्यैतदिवि विशेषणं वद्चथा भववि वयेयथेः | कैक्ेयाग्न्युपाभिकस्य प्रस्येप्रासने प्रस्तुते सवीलयाह । तत्रेति ॥ १॥ इषि बृहदारण्यकोपनिषद्वाष्यरीकायां पञ्चमाध्यायस्य नवमं ब्राह्मणम्‌ ॥ ९ ॥

बराह्णान्वरस्य वातयंमाह । सर्वेषामिति । एकं चाश्रुतफठानामिवि शेषः|

१ स. स, दञिभ्या २ च. सोऽन्तः। ३ ण, "नरपगन्नस्य | जक. ल. घ.छ.द, ण. "ठ तश्र ।

दृक्मं ब्राह्मणम्‌ ।१०] आनन्दगिरिकवटीकासवङ्तशांकरभाष्यक्षमेता । ७२५

तस्मे सर तत्र विजिहीते यथा रथचक्रस्य खं तेन स ध्वे आक्रमते स॒ आदियमाग- च्छति तस्मे स तत्र. विजिहीते यथा रुम्ब- रस्य खं तेन स ऊध्वं आक्रमते स चन्द्रमस मागच्छति तस्मे स॒ तत्र विजिहीते यथा दुन्दुभेः खं तेन प॒ उध्वं आक्रमते स रोक मागच्छत्यशोकमहिमं तस्मिन्वसति शाश्वतीः समाः ॥ 9 ॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि | पञ्चमाध्यायस्य द्यम ब्राह्मणम्‌ ॥ | १०॥ न्तरिक्ते तियेग्भूतो वायुः स्तिमितोऽभे्स्तिष्ठति । स वायुस्तत्र स्वात्मनि तस्मे सप्राप्ताय विजिहीते स्वोत्मावयवान्विगमयति च्छिद्र करोत्पारमानमित्यथैः । किंपरिमाणं छिद्रमिति । उच्यते । यथा रथच- क्रस्य खं छिद्रं प्रसिंद्रपरमाणम्‌ । तेन च्छ्द्रिण स विद्रानध्वं आक्र मत ऊभ्वैः सन्गच्छति स आदित्यमागच्छति । आदित्यो ब्रह्मलोक जिमपिषोमागनिरोधं कृत्वा स्थितः सोऽप्येवविद उपाक्षकाय द्वारं प्रय- च्छति । तस्मे स तत्र विजिहीते । यथा रम्बरस्य खं वादिनविशेषस्य च्छिद्रपरिमाणं तेन सत ऊर्ध्वं आक्रमते स चन्द्रमसमागच्छति। सोऽपि तस्मे तज विजिहीते । यथा इन्दुभेः खं प्रसिद्धं तेन स ऊध्वं आक्र मते स लोकं प्रजापतिरीकमागच्छति । किंविशिष्टम्‌ । अशोकं मानसेन दुःखेन बिवर्जितमित्येतत्‌ । अहिम हिमवनित शारीरदु :खवजञेतमित्यथः। त प्राप्य तस्मिन्वसति शाखतीनित्याः समाः पवत्सरानत्यथः | ब्रह्मणो बहून्कल्पन्वसतीत्पेतत्‌ ॥ १॥ _ इति बरददारण्यकोपनिपदधाष्ये पञ्चमाध्यायस्य दशमं ब्रा्णम्‌ ॥१०॥ _ किमिति विद्ान्वायुमागच्छवि तमुपेद्यैव व्म्ोकं कृतो न गन्छरवीत्याशड चाऽऽ । अन्तरिक्ष इति । भद्वित्यं प्र्ागमने हेनुमाई । आदित्य इति । उकंऽथं वाक्यं प्रातयति । तस्मा इति । बरहुन्कल्पानित्यवान्तरकन्पोक्तिः ॥ १ ॥ इति ब्रहदारण्य- कोपनिषद्वाष्यरीकायां प्रञ्चमाध्यायस्य दृरमं वराह्मणम्‌॥ १० ॥

< गृ. उर गच्छ । क.. ट. @, च्व. उस गच्छः । ९द्‌. च. छ. ध. ट, च्छिद्रं १.। १०८. ङ. च्‌, छ. च. उध्माक्र । ११ क. ग. ड. च. छ. उध्वमाक्रः । १२क.ग.घ.टद्‌. च, छ, ज, च्च. द. "तिमा । १३ च, इ, 'त्पान्समती्येये ।

७२३ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पि्माघ्याये

एतदे परमं तपो यद्याहितस्तप्यते परम५ हैव रोकं जयति य एवं वेदत परमं तपो यं पेतमरण्य* हरन्ति परम हैव खोकं जयति य एवं वेदेतहै परमं तपो यं परेतमग्रावम्याद्धति परम५ हेव रोकं जयति य एवं वेद्‌ ॥ १॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य काद्र ब्राह्मणम्‌ ॥ ११॥

एतद्रे परमं तपः । किं तत्‌ । यद्याहितो व्याधितो ज्वरादिपरि- गहीतः सन्यत्तप्यते तदेतत्परमं तप इत्येवं चिन्तयेत्‌ । हुःखसाम- न्यात्‌ । तस्पेवं चिन्तयतो विदुषः क्मनपहेतुस्तदेव तपो भवस्यनि- न्दतोऽविषीदतः। सर पष च तेन विज्ञानतपसा दग्धकिल्विषः परमं हैव छोकं जयति प एवं वेद । तथा मुग्रषुंरादावेव कल्पयति किमेतदे परमं -तपो य मेतं मां ग्रामादरण्यं हरन्ति ऋतिविजोऽन्त्यकमणे तद्गरा- मादरण्यगमनसामान्यात्परम ममर तत्तपो भविष्यति । आआामादरण्यगमन परमं तप इति हि प्रतिद्धम्‌ । परमं हैव छोकं जयति य एवं देद । तथेतद्वे परमं तपो यं प्रेतमद्मावभ्यादधति । अप्निप्वेशकामान्यात्‌ । परमं हेव रोकं जयति य एवं पेद ॥ १॥ इति ब्रहदारण्यकोपनिषद्वाष्पे पश्चमाध्पायस्येकादशं ब्राह्मणम्‌ ॥ ११॥

बरह्मोपासनपसङ्गेन एख्वदत्रघनोपासनमुपन्यस्यवि । एतदिति । यद्याहिव हदि परतीकमादाय व्याचष्टे । ज्वरादीति । कमेक्षयहेतुरियज कमेशब्देन प्रपच्यते । प्रमं हेव टोकमिलयत्र ठपसोऽनुकूं एठं छोककब्दाधेः । अस्तु ब्रामादरण्यगमनं तथाऽपि कयं वपस्त्वमित्याङङुश्वाऽऽह । ग्रामादिति ॥ १ ॥ इवि बृहदारण्यकोप- निषद्राष्यरीकायां परथमाण्यायस्येकादशं ब्राघ्मणम्‌॥ ११ ॥

१ क, घ्व, सन्ततप्य। २ ग, इ, एषे ते । ३ ध, ज."व तेः ।

हदिक्ञ ब्राद्रणम्‌ ।१२]भानन्दगिरिकुवदीकातंवल्ितिशांकरभाष्यषमेता। ७२७

अर बरहमत्येकं ५५ स्तत्र तथा पूयति वा अन्नमृते प्राणात्माणी आहुस्तत्र तथा शुष्यति वै प्राण ऋतेऽत्नादेते ह सेव देवते एकधामूयं मूत्क परमतां गच्छतस्तद्र स्माऽऽह श्रातृदः पितरं

स्िदेवेवं विदुषे साप ङ्य किमेवास्मा असाधु कुयामिति स ह स्माऽह पाणिना मा

© भा जक नः भक ० -छकाि

अनन बरह्मति । तथेतदुपासनान्तरं विधित्सनाह । अन्नं ब्रह्मान्मधतें यत्तद्रह्मत्येक आचायां आहुस्तन्न तथा ग्रहीतन्यमनं ब्रह्मेति । धन्ये साऽऽदहुः प्राणो ब्रह्मेति तश्चतथा न ग्रहीतव्यम्‌ । किमर्थं पुनरन बह्मेति न प्राहम्‌ । यस्मात्पृयति ङ्िचते परतिभावमापथ्चत सते भाणात्तत्कथं बह्म भवितुमर्हति । ब्रह्म हि नाम तथदविनाशि। भस्त तर्हि राणो ब्रह्म । नेवम्‌ । यस्मार्छुष्यति वे पाणः शोषयुपेति तेऽप्रात्‌ । भत्ता हि प्राणः। अतोऽन्नेनाऽऽद्येन विना न शक्रोत्यात्मानं धारपितुम्‌। तस्माच्छुष्यति वे प्राण ऋतेऽज्रात्‌ । अत एकेकस्य ब्रह्मता नोपप- द्यते यस्मात्तस्मादेते ह त्वेवाश्नप्राणदेवते एकधाभूयमेकधाभावं भूत्वा गत्वा परमतां परमत्वं गच्छतो ब्रह्मत्वं प्राप्रुतः। तदेतदेवमध्यवस्य ह स्माऽऽह स्मर प्रातृद नाम पितरमात्मनः किंस्वित्स्विदिति विते । पथा मया ब्रह्म परिकल्पितमेवं विदुषे फिंसित्साधु कुया साधु शोभनं पूजां कां त्वस्मे जां फुयौमित्यमिप्रायः । किमे्ौस्मे विदुषेऽसाधु कुयौ कृतकृत्पोऽसाविव्यमिप्रायः । अनप्राणौ सहभूतो ब्रद्येति विद्रा ञ्[सोवप्ताधुकरणेन खण्डितो मवति । नापि साधृकरणेन महीकृत- स्तमेववादिनं स॒ पताह स्माऽऽह पाणिना हस्तेन निवारयन्मा

~~~ ^~ ~~ [गै ५ ह । निक

र न ० [गीर

ब्रह्मणान्तरं एदीत्वा वात्मयेमाह । अन्नमिति । यथा पूरवसिमन्वाह्मणे एवद्‌ न- हमोपरसनमुक्तं तदित्याह । तपेति । एवरिपि ब्रह्मविषयोक्तिः । उपास्यं ब्रह्म निषो- रथितं विचारयवि। अन्नपित्यांदना । भन्नस्य विनारशित्वेऽपि ब्र्मतरं किं न स्यादत भाह्‌ । ब्रह्म हीति । कथमन्न विना पाणस्य शोषपाधिस्तत्र ऽऽह । भत्ता ही ति । पत्येक नाशित्वमवःशब्दाधैः । कि्विरित्यादिवाक्यस्यायं विवृणोवि । अन्नप्राणात्रिति ।

क 7. मि र [मी । = ----~ ति ति 1 प 0

१ ग. ध. ज.भन्य भदः | क. इ. लिदि"। ३ क. ज. “मेव वाम्य । चर इ. उ, "मेव च्प्मा एषि । ष्य. "वाप्माएवषविः। ५१. ज, साधु ।

७२३८ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [पञ्चमाध्याये

प्रात॒द्‌ कस्वेनयोरेकधामरयं भत्वा परमतां गच्छ- तीति तस्मा उ हैतदुवाच वीत्यनं वै व्यते ही- मानि स्वणि भूतानि विष्टानि रमिति प्राणो वै रं प्राणे हीमानि सर्वाणि मतानि रमन्ते सर्वाणिह वाजस्मिन्पूतानि विश्चन्ति सवाणि भूतानि रमन्ते

"~~~ ~ ^ =-= ~ ~~~ जक क

पातेद मेवं वोचः । कर्तवेनयोरन्प्राणयोरेकधाभरयं भूत्वा परमतां कस्तु गच्छति न कश्चिदपि विद्वाननेन ब्रह्मदशेनेन परमतां गच्छति । तस्मा- नेवं वक्तुमहं सि कृतकृत्यो ऽसाविति यदेवं त्रवीतु भेवान्कथं परमतां गच्छतीति । तस्मा उ हैतद्रक्ष्यमाणं वच उवाच । किं तत्‌ । वीति । किं तद्रीति। उच्यते । अन्नंवेवि । अन्ने हि यस्मादिमानि सवाणि भूतानि विष्टान्याभनितान्यतोऽन्नं बीद्युच्यते । किंच रमितिं। रमिति चोक्तवान्पिता । किं पुनस्तद्रम्‌ । पाणो वे रम्‌ । कुत इत्याह । प्राणे हि यस्माद्धलाश्नये पषति सर्वाणि भृतानि रमन्तेऽतो रं प्राणः । सर्ेभरताश्रयगुणमनन सवेभूतरतिगुणश्च प्राणः । न हि कश्चिदनायतनो निराश्रयो रमते । नापि स्त्यप्यायतनेऽप्राणो दुबेखो रमते । यदा त्वायतनवान्पाभी बखवांश्च तदा कताथेमा्मानं मन्यमानो रमते रोकः “युवा स्पात्साधुयुवाऽध्यायकः""इत्यादिश्चुतेः । इदानीमेव विदः फलमाह । सर्वाणि ह वा अस्मिन्भूतानि विशन्त्यन्नगुणज्ञानात्सर्वाणि भूतानि रमन्ते

करत्वति प्रतीकमादाय व्याकरोति । एनयोरिति । यचेवमुक्तरीत्या परमत्वं यदि नास्वीत्यथेः । उक्तमसंकीणं गुणद्वयं संक्षिप्य ऽऽह । सर्वभूतेति । अन्नगुणं विना प्ाणगुणादेवद्धचानं सिध्यवीत्याशङ्श्चाऽऽह । न हीति । प्राणगुणस्याप्यन्नगुणत्वपं- भवां पराणिनेत्याशड्न्वाऽऽह । नापीति । गुणद्वयस्य परस्परापिक्षामनुमवानु- स।रेण स्फोरयति । यदा तिति। आयतनवतो बल्वतश्च कवायतेत्यत् तैत्तिरीयश्चतिं संव।दय ति । युवा स्यौदिति । अशिष्ठ ददिष्ठो बरिषठस्तस्येयं पएयिवी सवं

१ च. छ, द, 'स्त्वेतयो" । २ क. ^तुदैवं । ३ च, “स्तयो । ४ छ. ततां ग | ५, ज, घ. भगत्रा । ६ त. ङ, च. छ. ठ. न्कथय कथं । ७ ख. चर छ. द. णे गृणदरयंवः। < ख,ग. छ. च. उ, तिचो'। «च. णीच ब। 1० कर क्ञ. छ, ज, द, एतयोः । ११ १.न.न, “देव ध्यानं । १२ क, ददियादिना । आ

भ्रयोदज्ञ आद्मणम्‌। १३] भानन्दगिरिकृतटीकासंवङितिशांकरभाष्यसमेता । ७२९

य एवं वेद्‌ ॥ १॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य दादृशं ब्राह्मणम्‌ ॥१२॥ उक्थं प्राणो वा उक्थं प्राणो हीद्‌५ सर्व॑मुत्थापयस्यु- दरास्मादुक्थविद्रीरस्तिषटत्युक्थस्य सायुज्य सटोकतां जयति य एवं वेद्‌ ॥१॥ यज्गः प्राणी वे यजुः प्राणे हीमानि सर्वाणि भूतानि युज्यन

पाणगुणज्ञाना् एवे वेद ॥ १ ॥ इनि बृहदारण्पकोर्पानषद्धाष्ये पञ्च माध्यायस्प द्वादशं ब्राह्मणम्‌ ॥ १२॥

उक्थं तथोपासनान्तरगुक्थं श्रम्‌ । तद्धि पधानं महात्रते कतो । फ पुनस्तदुक्थप्‌ । प्राणो वा उक्थम्‌ । प्राणश्च प्रधान इन्द्रिषाणा- भुक्थं चं शाच्राणामत उक्थमित्पुपासीत । कथं प्राण उक्थमित्पाह । प्राणों हि यस्मादिदं सवेगुत्थापपति । उत्थापनाहुक्थं प्राणः। न हपाणः कश्िदुत्तिष्ठति । तहुपासनफकमाह । उद्धास्मादेवंविद उक्थवित्माणवि- ्रीरः पुत्र उत्तिष्ठति ह दष्टमेतत्फर्मदष्टं वृक्थस्य सायुज्यं सखोकतां जयति य एवंवेद ॥१॥

यज्ञुरिति चोपासीत प्राणम्‌ । प्राणो वै यज्ञः । कथं यज्ञुः प्राणः शाणे हि यस्मात्छबाणि भृतानि युज्यन्ते । न ह्यस्ति प्राणे केनचित्क-

वित्तस्य पृणा स्यादित्यतद्‌दिशब्द्‌न गृह्यत ॥ १॥ इति बृहदारण्यकपनिषद्राप्यरी- कायां प्माध्यायस्य द्वादशं बाह्मणम्‌ ॥ १२॥

अन्नप्राणयोगणदयविशिष्टयोरिलियोरुपाप्तनमुक्तमिदानीं ब्रह्मणान्वरमादाय तात्पयभाह । उक्थममिति । सत्सु शच्लान्तरेषु किभित्युक्थमुपास्यत्वेनपिन्यस्यवे तवाऽऽह । तद्धीति । कलिन्किमारीप्यं कर५।पास्यत्दरमिपि प्रश्नदार व्िणोवि । किं पुनरिति । वस्मिचुक्यद्ां हेतुमाह । प्राणश्चेति । तरिमचुक्थरब्दस्य समबे- तत्वं पश्नपूवेकमाह । कथमित्यादिना । उत्थानस्य खवोऽपि स॑मवान्न प्ाण- क्तत्वमिलयाशङ्ाऽऽह । न हीति । उक्थस्य प्रणस्यैवद्विज्ञानवारवम्यमपेक्ष्य सायुज्य सालोक्यं च व्याख्येयम्‌ ॥ १॥

यजु;शब्दरस्यान्यजन ूढत्वाद्युक्तं प्रा्णविपयल्रमिवि शड्का परिहरति । कथ- मित्पादिना । अप्षत्यपि प्राणि योगः संभवर्वत्याशङ्कन्याऽऽह । न हीति । प्रकर-

9१ ल. ट. छ. द. च सैम. च, छ, च सप्रयाल्ञा २ब्‌. ब, १, य "तस्यो" । ९२

७३० कृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पथमाध्यये

युश्यन्ते हास्मे सर्वाणि मृतानि श्रेष्ठयाय यजुष सायुञ्य९ सलोकतां जयति थ एवं वेद्‌ ॥२॥ सताम प्राणो वै साम प्राणे हीमानि सर्वापि भूतानि सम्यञ्चि सम्यशि हास्मे सवाणि भूतानि श्रेटयाय कल्पन्ते साम्नः सायुज्य सरी

कृतां जयति य एवं वेद्‌ ॥ ३॥ श्तं प्राणो वै

षर प्राणो हि वै षतं जायते हैनं प्राणः क्षणितो प्र क्ष्रमत्रमाप्रोति क्षत्रस्य सायुज्य सराकतां

स्यवचिचोगसामथ्यंप्र्‌ । अतो युनक्तीति प्राणो पन्ञुः। एवंविदः फराह । युञ्यन्त उचच्छन्त इत्यर्थः । हास्मा एवंविदे सर्वाणि भृतानि शष्ट श्ेष्ठभावस्तस्ये श्रेष्ठ्याय शेष्ठमावायाये नः श्रेष्ठो मवेदिति । यजुषः प्राणस्य सायुज्यमित्यादि स्वं समानम्‌ ॥ २॥

सामेति चोपास्ीत प्राणम्‌ । प्राणो वे साम | कथं प्राणः साम । पराणे हि पस्मात्स्वाणि भूतानि सम्यञ्चि संगच्छन्ते सगमनात्सांभ्याप- त्तिहेतुत्वात्साम प्राणः । सम्यञ्चि संगच्छन्ते हास्म सवांणि भूतानि । न केव संगच्छन्त एव शरेष्ठमावाय चास्मे कल्पन्ते समथ्यन्ते। सान्न सायुञ्पपमित्यादि पू्ंवत्‌ ॥ ३॥

तं प्राणं क्षत्रमित्युपासीत । प्राणो वे क्षत्रं प्रसिद्धमेतत्पाणो हि वै त्रम्‌ । कथं प्रसिद्धतेत्याह । तायते पाख्यत्येन पिण्डं देहं प्राणः प्षणितोः शच्रादिहिंसितास्पुनमसेनाऽ ऽपरयति यस्मात्तस्मात््षतत्राणा- त्पपिद्धं प्षत्रत्वं प्राणस्य । विद्रत्करमाहे । प्र क्षनमत्रं न तायतेऽन्येन केनविदित्यतरं क्षत्रं पाणस्तमनरं क्षत्रे पाणं प्राप्रोतीत्यथंः। शाखान्तरे बा पागरक्षत्रमात्रं प्रप्राति प्राणो भवतीत्यथः । क्षत्रस्य सायु्यं षषखोकर्ता

[क 7, क , श सि 1 क त त गोकक्ष ~~~ ~~ ~ ~ -* ~

जनाना क क न ~=

णानुग्हातप्राणशब्दश्रया यलुःशब्दस्य रूढिं यक्ता यागाऽद्गाक्रयतर इत्याह | अत इति ॥ २॥

सगमनादित्येतदेव व्याचष्टे । साम्येति ॥ ३॥

डाखन्तरशब्दन माध्य।दनशाखास्यप ॥ ४ ॥

= = ककण + --~--- ~ ---~ - -~ -~~--~-

)} त. ग, ध, इ. "त्साम्यता१० । २३. ज. छ. ह । क्च" ।

न ७ अ= भजक > = ण च = (म 4-9 ०9 9 ा

चतुदश बाह्रणम्‌ |१४] आनन्दगिरिकवटीकासव क्तिशांकरभाष्यसमेता । ७३१

जयति य एवं वेद्‌ ॥॥ इति ब्ृहदारण्यकोपनि- पदि पञ्चमाध्यायस्य अयोद्शं ब्राह्मणम्‌ ॥ १३ ॥

जयति य एवं वेद ॥४॥ इति ब्रहदरण्यकोपनिषद्वाष्पे पञ्च माध्यायस्य जयोदशं ब्राह्मणम्‌ ॥ १३ ॥

ब्रह्मणो हदयाचनेकोपाधि विशिष्टस्योपाखनमुक्तमथेदानीं गायेन्युपा- धिविशिष्टस्योपासनं वक्तव्यमित्यारभ्यते । स्वच्छन्दतां हि गायन्री- छन्दः प्रधानभूतम्‌ । तत्पयोक्तृगयत्नाणाद्रायत्रीति वक्ष्यति। न चान्येषां छन्दसो प्रयोक्तपाणत्राणसामय्येप्‌ । प्राणात्ममूता च सा सवंच्छन्दतां साऽऽत्मा प्राणः । प्राणश्च प्षतनाणात्तज्रमित्युक्तम्‌ । प्राणश्च गायत्री | तस्मात्तदुपाषनभेव विधित्स्पते । द्विजोत्तमजन्यहेतुत्वाञ्च । ग।यन्या ब्राह्मणमसज्त त्रष्टभा राजन्पं जगत्या वेरयामिति द्विजोत्तमस्य द्वितीयं जन्म गायत्रीनिपित्तम्‌ । तस्मात्परधाना गायत्री । ब्राह्मणा व्युत्थाय बराह्मणा अभिवदन्ति स ब्राह्मणो विपापो विरजोऽविर्विकित्सो ब्राह्मणो भवतीत्पुत्तमपरषायथसंबन्धं ब्राह्मणस्य दशयति । तश्च ब्राह्मणतवं गाय-

1 1 दा ० 9 1 १ क 1 क 1 सीसी षयि

इति बृहदारण्यकोपनिषद्वाष्यरीकायां पञ्चमाध्यायस्य जयाद्शं ब्राह्मणम्‌ ॥ १३॥ वृत्तमन्‌च गायनीव्रा्मणस्व वात्यनाह । ब्रह्मण इत्यादिना । छन्दोन्वरेष्वपि विद्यमानेषु किमिति गायत्रयुपापिकमेव ब्ह्मोपास्यमिष्यवे तत्राऽऽह । सरव॑च्छन्दसा- मिति । वत्पराषान्ये हेतुमाह । तेत्पयोक्तरिति । वुल्यं प्रयोक्तप्ाणज्राणममथ्यं छन्दोन्वराणामपौति चेन्नेयाह । न चेति । पमाणामावादिति भवः । किच प्राणा त्ममावो गायञ्या विवक्ष्यते प्राणश्च सर्वषां डन्दसां निवेपंकत्वादरासा वथा च स्वै- च्छन्दोग्यापकगायश्युपापिकतश्नापासनमेतवा्र विवक्षिवमियाह । प्राणाम । वदा- त्मभूता गायत्रीत्युक्तं व्यक्तीकरोति । प्राणश्चेति । वल्छयाक्तृगयत्राणाद्धि गायत्री | प्राणश्च वागादीनां जावा | वतश्चैकटक्षणःवात्तयस्तादात्म्थपिययथः | प्राणवायन्यो- स्तादा्म्ये फलितमाह । तस्मादिति । गायद्रीपावान्ये हैतन्वरम।ह । {द्रजोत्तमेति। तदेव स्फुटयति । गायन्पेति । वत्पावान्प रत्वन्तर माह | ब्राह्मणा इति । कथमता- वता गायत्रीपाषान्यं तत्राऽऽह । तन्नेति | जती वक्तव्यामिचत्रावःशब्दाधमाह्‌ | १. द. ्यत्योप। २ग. ङ. "तिहि व चछ. "तं तलप एच. ठ, 'ततन्नागा ।

५६, ज, ब्रह्मणो । ६ क, घ. भ, ५, तदिति । त्मरोगे वु ।

18. १71,

=-= > == == न~ ~ चन्क--->

१, गणणणीीििषकरििि

७३६. बहदारण्यकोपनिषत्‌ [पञअचमाभ्याये

भूमिरन्तरिक्षं यौरियष्टावक्षराण्यष्टक्षर५ ह वा एकं गायत्र्यै पद्मेतदु हैवास्या एतत्स यावदेषु रिष छोकेषु तावद जयति योऽस्या एतदेवं पदं वेद्‌ ॥ १॥ ऋचो यज्ञ^्पि सामानीयष्टवक्षराण्यषटक्षरभ ह वा एकं गाय्ये पद्मेतदु हैवास्या एत-

जरीजन्मरुमतां वक्तव्यं गायत्याः सतच्वम्‌ । गायन्या हि यः चष्टे द्विजोत्तमो निरङश एवोत्तमपुरुषाथसाधनेऽधिक्रियंतेऽतस्तन्शूलः पर- मपुरूषाथसंबन्धः । तस्मात्तदुपासनविधानायाऽऽह । ममिरन्तरिपं दयोरित्येतान्यष्टावक्षराणि। अष्टाक्षरमष्टावक्षराणि पस्य तदिदमष्टाक्षरम्‌ । ह वै प्रसिद्धावद्योतको । एकं प्रथमं गायन्ये गायन्याः पदम्‌ । यकर- णेवाष्टत्व पूरणम्‌ । एतद्‌ हैवेतदेवास्पा गायत्याः पदं पादः प्रथमो मभ्पा- दिरक्षणचरेरोक्यात्मा । अष्टा्षरत्वसामान्पात्‌ । एवमेतश्रेरोक्या- त्मकं गायन्याः प्रथमं पदं यो वेद तस्पेतत्फखम्‌ । घ विद्रान्पावत्कि- चिदेषु त्रिषु रोकेषु जेत्यं तावत्सर्वं ह जयति योऽस्या एतदेवं पद्‌ षेद ॥ १॥

तथर्चौ यजञषि सामानीति जयीविच्यानामाक्षपण्येतान्पप्यष्टावेव तथै- वाष्टाक्षरं ह वा एकं गायत्ये पदं द्वितीपमेतदु हैवास्या एर्तदग्यजुःसा-

भाणकः दो भयानकान्‌ = ७ कान = जकन ~ ~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~

गायन्या दीति । अपिकारितकृतं कार्यमाह । अंत इति । तच्छब्दो गायत्रीवि- षयः । गायक्रीवैकशि्यं परामृश्य फलितमुपसंहरति । तस्मादिति । गायत्रीपरथमपा- दस्य साक्षतं प्रतीयते न त्व्टक्षरत्वमित्याशङ्ग्याऽऽह । यकरेणेति । गाय- #ीपथमपादस्य च्रैलेक्यनान्नश्च संस्यासामान्यपयुक्तं कायमाह । एतदिति । गाय- जीप्रथमपादे अलोक्यदष्टयाेपस्य प्रयोजनं दशयति । एवमिति । प्रथमपोदश्ेने विराडलत्भकत्वं फर तीत्यथेः ॥ १॥

प्रथमे पादे चैक्य शिवहि तीये पादे कतेम्या तरैवि चदष्टरित्याह । तथेति । ररि- ध्युपरयोगितेन संरूयासामान्यं कथयति। ऋच इति । सस्यासामान्यफकमाह्‌। एतदिति।

8 1 1 कः

१६. ज, तीम । २ खन्ध. ह. च. ज. द, "ते ततः । ३ क. गर ध, चज, च. इ. "तथट 1 ४ स. ध. छ. ट. तत | ५क. "पारे ज्ञाते षि । ६ ख. द. छनं वि" । ७ कृ. क्च. छ. इ, "तमके ९“ । ज, "त्मत्वं ९ ।

चतुदशो ब्राह्मणम्‌ ।१४] भानन्द मिरिकतदटीकासंबकतितशांकरभाष्यसमेत। । ७६६

त्स याव तीयं जयी विद्या तावद जयति योऽस्या एतदेवं पदं वेद्‌ ॥ २ ॥ प्राणोऽ- पानो व्यान इत्यष्टवक्षराण्यष्टाक्षर५^ ह वा एकं गाये पदुमेतदु हैवास्या एतत्स याव- दिदं क एतदेवं दिदं प्राणि तावद्ध जयति योऽस्या एतदेवं @ कि क तरीयं तं [1 पट्‌ वेदाथास्या एतदेव तुरीयं दर्शतं पदं परो- रजा य एष तपति यदे चुं तुरीयं दशतं कि क पदमिति दृदञ्च इव देष परोरजा इति सर्वमु मलक्षणमष्टाक्षरत्वसामान्यादेव । स यावतीयं त्रयी विद्या जय्या विचयपा यावत्फख्जातमाप्यते तावद्ध जयति योऽस्पा एतद्रायन्यास्नैविच- खक्षणं पद वेद ॥ २॥ तथा प्राणोऽपानो व्यान एतान्यपि प्राणाद्यमिधानाक्षराण्यष्टो । तश्च गायत्पास्तृतीयं पदं यावदिदं प्राणिजातं तावद्ध जयति योऽस्पा एत- देवं गाफतपास्तृतीयं परं वेद । अथानन्तरं गायतयास्निपदायाः शब्दा- त्मिकायास्तुरीयं पदमुच्यतेऽमिधेयभेतमस्थाः प्रकृताया गायना एतदेव वक्ष्यमाणं तुरीयं दशत पदं परोरजा प एष तपति । तुरीयमित्यादि- वाक्यपदार्थं स्वयमेव व्याचष्टे श्रुतिः । यद्व चतुर्थं प्रद्धं लोके तदिह तुरीयशब्देनाभिधीयते । द्चतं पदमित्यस्य कोऽथं इत्पु- च्यते । ददश इष दश्यत इष ह्येष मण्डलान्तगगेतः पुरूषोऽतो दशतं पद्यते । परोरजा इत्यस्य पदस्य कोऽथ इत्युच्यते । स समस्तमु _ विधाफलं दशयति । सष यावतीति ॥ २॥ पथमद्वितीयपादयानरैकाक्यतेविच्यदधिवत्तवीये पदे, पाणादिरिः कवव्येत्याह्‌ । तथेति । ननु तिपदा गायत्री व्यारूयाता चकतिमुत्तरग्न्पनेत्याशङ्याऽऽह । अथेति । शब्दात्मकगायत्रीपकरणवच्छदार्थाऽ यशब्दः । यदै चतुपपरिलयादि्न्थस्य पूर्वेण पोनस्कत्यमाशङ्याऽऽह । तुरीयमिति । इहेपि पकववाक्याक्तिः | योगि- मिष्ेकयत इवेति रक्ष्यते न तु मृख्यमश्वरस्य दश्यलमतीन्द्रियत्वादरियाह । हदयत इवेति । 'लीक्रा रजास्युच्यन्ते" इति श्रयन्तरमात्रित्याऽऽह । समस्तमिति। भाषि- ` १ध.ज. इ. यान्नमीषि"। २. ज. "मृतं तथाऽस्याः। ३ घ, ज. दमि" | ड ध, म. ण, "मित्यादि ।

७३४ वृहवारण्यकोपनिषत्‌ पिशचमाध्याये

दवैष रज उपर्युपरि तपयेवः हैव शिया यश्चसा तपति योऽस्या एतदेवं पदं वेद ॥ ३॥ रेषा गायन्ये- तस्मि स्तुरीये दशते पदे परोरजापि प्रतिष्टिता

हेवेष मण्डरस्थः पुरुषों रजो रजोजातं समस्तं लोकमि- त्यथः । उपयुपयाधिपत्यभवेन सरव रोकं रजोजातं तपति । उपयुंपरीति वीप्सा सवरोकाधिपत्यंख्यापनार्था । ननु सवेशब्देनेव सिंद्वत्वाद्वीप्साऽ- नर्धिका । नेष दोषः । येषायुपरिष्टात्छविता इश्यते तद्विषय एव सर्व- शब्दः स्यादित्याशङ्ानिबृत््यथां वीप्सा “ये चायष्मात्परा्चो लोका- स्तेषां चेष्ट देवकामानां च” इति श्रुत्यन्तरात्‌ । तस्मात्सवीवरोधाथी वीप्सा । यर्थाऽसो सविता सवाधिपत्यरक्षणया न्रिया यशसा च छ्पात्या तपत्येवं हेव भिपा यशसा च तपति योऽस्या एतदेव तुरीयं दशतं पदं वेद ॥ ३ ॥

सेषा त्रिपदोक्ता या तेखोक्यतरेवि्पाणरुक्षणा गायग्येतर्दिमश्वतुरथे तुरीये दर्शते पदे परोरजसि प्रतिष्ठिता । शरतागतरसत्वादादित्पस्य । रसापाये हि वस्तु नीरसमप्रतिष्ठितं भवति । यथा काष्ठादि दग्धसारं तद्वत्‌ । तथा मूतामूतोत्मकं जगत्रिपदा गायन्या-

पत्यमवेनेति कथं व्यार्योनपित्याशडु्याऽऽह । उपयुंपरीतीति । वीप्सामाक्षि- पवि । नन्विति । सव॑ रजस्वपवीत्येवावंतैव सव।षिपत्यस्य सिद्धत्वाद्यथौ वीप्सेवि चोधं दूषयति । नैष दोष इति । येषां लेकानामिपि यावत्‌ । मण्डटपुरुषस्य निरङ्गमापिपल्यमित्यत्र च्छान्दोग्यशरविमनुकूढयवि । पे चेति । वीप्सापेवखमुपसं हरति । तस्मादिति । चतुथंपादज्ञानस्य एढव्वं कथयति । यथेति ॥ ३॥ अमिधानामिषेयात्मिकां गायत्रीं म्याख्यायामिषानस्याभिषेयतन्रत्वमाह । षेति । आदित्ये प्रविष्ठिता मूतौमतत्मिका गायत्रीत्यत्र हेतुमाह । पूरतेति। भवतु मतमृतेव्रह्मणानुप्ारेणाऽऽदित्यस्व तत्सारतवं वथाऽपरि कथं गायच्यास्त- त्पवि्ठतवं एथगेव सा मरतांद्यालिका स्थास्यतीयाशङुन्या ऽऽह । रसेति । वद दारित्यसंबन्वाभवि मूतांधाभिका गायत्री स्याद्परविष्ठिवेवि शेषः । सारे खात- ¶येण मृतादेने स्थिविरिति स्थिते एकितमाह । तथेति । अ!दियस्य स्छातश्रयं वार्‌-

१. ठ, छ. "ज्ञाप २. ज. सिद्धा वीप्षा ३ क्ल. ग, छ. घ्.वाविरे * च. ट." चात । ५ च, ढ, 'प्राणारिल ^ ६ क, ध. ण. “द्यातमि*। ७ क. "तितं । ज, इ, १,१िषिततं

चतुदंशं द्मणम्‌ १४] आनन्दभिरिृतटीकसिवक्तिर्शाकरभाष्यसमेता । ७६५

तदै तत्सये प्रतिशतं चर्व सयं वकि वै सयं तस्माद्यदिदानीं दौ विवदमानवियाता- महमद्श्चमहमश्राषमिति य॒ एवं व्रयादहम- दृशेमिति तस्मा एव श्रहध्याम तदै तत्सयं बर प्रतिष्ितं प्राणो वै बलं ततप्ाणे प्रतिष्ठितं

~ = ~ [1 “~ जनयि पुनद

दित्ये प्रतिष्टिता तद्रसत्वात्छह त्रिभिः पादेः। तद्र तुरीयं पदं सत्ये पति- छतम्‌ । किं पुनस्तत्सत्यमित्युच्यते । चवे सत्यम्‌ । कथं चक्षः सत्य- मित्याह । प्रसिद्धमेतश््षहिं वे सत्यम्‌ । कथं प्रसिद्धतेत्याह । तस्माच- चदीदानीमेव द्वौ विवदमानो विरुद्धं वदमानावेयातामागच्छेयातामहम- दशं दृष्टवानस्मीत्यन्य आहाहमश्रोपं त्वया दष्टं न तथा तद्रस्त्विति तयोयं एव ब्रयादहमद्राक्षमिति तस्मा एव भ्रदध्याम न पुन्या व्रया- दहमश्रोषमिति । श्रोतुम्र॑षा श्रवणमपि संमवति नतुर्चेषुषी मषा दशनम्‌ । तस्मान्नाश्रोषमित्यक्तवते श्रदध्याम । तस्मात्सत्यप्रतिपत्तिह- तुत्वास्सप्यं चश्वस्तस्मिन्सत्ये चक्वषि सह तिभिरितरेः पादेस्त॒रीयं पं प्रतिष्टितमित्पथेः । उक्तं च ष आदित्यः कस्मिन्परतिष्ठित इति चक्ष वीति । तद्व तुरीयपदाश्रयं सत्यं बरे परतिषटितम्‌ । किं पुनस्तद्धलमि- त्याह । प्राणो वे वरं तस्मिन्प्राणे बरे प्रतिष्ठितं सत्यम्‌ । तथाचोक्तं

(कि क 71 १ ता 17 1 = न््- ~~ ~~~ = ^~ ~ = -न ~~ =-=

यति । तद्रा इति । सत्यशब्दस्याद्रतविपरीतव्रागिषयत्वं शङ्कदवारा वारयति । किं पुनरित्यादिना । चक्षषः सलयत्वे प्रमाणाभावं शङ्किता दूषयति । कथमित्यादिना। ओ्रोतरि श्रद्धामावे हेत॒माह | श्रोतरिति। द्रष्टरमि मषादशेनं सेमवतीयाशङ्न्याऽऽह । न त्विति । कचित्कथचित्समवेऽपि शआरात्रमेक्षया द्रष्टरि विश्वासो रो छोकस्ये. त्याह । तस्माननेति । विश्वाप्रातिशयफकमाह । तस्माहिति । आदियस्य चक्षुषि प्रतिष्ठिवत्वं पञ्चमेऽपि प्रविपादितमित्याह । उक्तं चेति । सत्यस्य स्वावशयं परत्याह। तद्वा हति । सत्यस्य प्रांणपतिष्ठिततं च पा्मिकमियाह । तथाचेति । सूत्रं पाणो वायुः| तच्छब्देन सत्यशब्दिवसवैमृतग्रहणम्‌ । सत्वं ब्रले पविषटिवामियनत्र लोकपपिदधि

[वि [ 1 9

१ च. "मदराक्षम। २च, “मदरक्षमि"। ३. ड. ज. ढ. षे ग्रतय ।* च, चक्षषा। ५ ख. छ, "पोषा । ६.८. इ. श्वंपद ब । जपन्न. ण. प्रावि प्रः ।

७३६ वृहदारण्यकोपमिषत्‌ [पथमाध्याचे

तस्मादाहु्ब* सयादो गीय इत्येवम्बेषा गाय- ञ्यध्यातमं प्रतिष्टिता सा हैषा गयार स्त्रे प्राणा वे गयास्तत्राणा५ स्तत्रे तवद्रया९ स्त्रे तस्मा- द्रायत्री नाम स यामेवाम्‌९ सावित्रीमन्वारैषेव सा स यस्मा अन्वाह तस्य प्राणाश्स्रायते।॥॥

~~~ ~~~ ~~~ ~~~ ^ > 9० 9 धाक ०

स्तरे तदोतं च पोतं चेति । यस्माद्भरे सत्य प्रतिष्ठितं तस्मादाहुबेलं सत्यादोगीय ओजीय ओजस्तरमित्यथेः । रेोकेऽपि यस्मिन्हि यदा- नित भवति तस्मादाधितादाश्रयस्य बल्वत्तरत्व प्रसिद्धम्‌ । नदि दुबें बरुवतः कविदाश्नयभूतं दृष्टम्‌ । एवयुक्तन्यायेन उ एषा गायन्य- ध्यात्ममध्यास्मे प्राणे प्रतिष्ठिता । सेषा गायत्री प्राणः । अतो गायन्यां जगत्पतिषठितम्‌ । यस्मिन्पाणे स्व देवा एकं भवन्ति । सव वेदाः कमोणि फले च | सेवं गायत्री प्राणद्पा सती जगत आत्मा। सा हैषा गयांस्तत्रे नातवती । के पुनग॑याः। पाणा वागादयो वे गयाः । शाब्द करणात्‌ । ताँस्तंत्रे सेषा गायत्री । तत्तत्र यचस्माद्र्यास्तत्रे तस्माद्रायत्रीं नाम। गयत्राणाद्रायत्रीति प्रथिता । स आचायं उपनीय माणवकमष्टवर्षं पामे- वभर गायत्रीं सावित्रीं सविषृदेवताकामन्वाह पच्छो ऽधचंशः समस्ता च । एषेव सा साक्षात्माणो जगत आमा माणवकाय समपितेहेदानीं व्याख्याता नान्या सर भाचार्यो यस्मे माणवकायान्वाहानुवक्ति तस्प आगवकस्य गयान्प्ाणांल्नायते नरकादिपतनात्‌ ॥ ४॥

प्रमाणयति । तस्मादिति । तदेवोपपादयति । खोके ऽपीति । वदेव न्यविरेकमुखे- नाऽऽह । न हीति । एतेन गायत्र्याः सूत्रात्मतवं सिद्धमिल्याह्‌ । एवमिति । वल्ि- र्थे वक्यं योजयति । सैषेति । गाय्रयाः प्राणत्वे कै सिध्यति वदाह । अत इति । तदेव स््टयवि । यंस्मिननित्यादिना । गायत्रीनामनिवेचनेन तस्या जगबी- वनृषतुत्वमाह्‌ । सा हैषेति । परयोक्तृशरीरं सघठम्यधेः । गायन्तीति गया वागुषलक्षि- ताशवक्षरादयः । बाघ्वण्यमूकत्वेन स्तुल्यथे गायघ्या एव साविनीत्वमाह । स आचाय इति । १च्छः प्रद्शः साविञ्या गायत्रीतवं साधयति । स॒ इति । अवः सावित्र गायज।प शेषः ॥ ४ ॥

[षणी

१य. ह. इ. सेव । २. ज. स्तत्र एषा। ३ करग.-घ.च, जर्.द. पू क्षाः ४च. ढ. "ह पद्ञ्ञोऽधे" । ५ इ, “ति । अस्मि" । ६ घरण. "ति । पाः ।

भहु गाद्णय्‌। १४] मनन्दगिरिङ़तरीकासंबलितशाकरमाष्यतमेता । ७३७

ता५ हैतामेके सावित्रीमनुष्टुभमन्ाहूर्वागनुष्ट- बेतद्ाचमनुत्रूम इति न तथा कर्याद्रायम्रीभिव ताविध्रीमनुद्रूयायदि ह वा अप्येवंविद्रहविव परतिग्रह्णाति न हैवं तद्रायया एकंचन पदं प्रति ॥ ९॥

तामेतां सावित्रीं हैके शाखिनोऽनुष्टममनुषटप्मभवामनुष्ष्छन्दस्काम- न्वाहुरुपनीताय । तदमिप्रायमाह । वागनुषटप्‌ । वाक्च शरीरे सरस्वती तामेव दहि वाचं ्षरस्वतीं माणवकायानुत्रुम इत्येतद्रदन्तः। न तथा कुर्यान्न तथा विद्याद्त्त आहूगषेव तत्‌ । कि तरि गायत्रीमेव सावित्री- मनुत्रयात्‌ । कस्मात्‌ । यस्मात्पाणो गायनरीत्युक्तम्‌ । प्राण उक्ते वौक्व सरस्वती चान्ये च प्राणाः स्वं माणवकाय समर्पितं भवति । किचेदं परास्गिक मुक्त्वा गायत्रीविदं स्तोति । यदिह वा भअप्येवंविद्वहविवं न हि तस्य सवांत्मनो बहु नामास्ति किचित्सवात्मकत्वाद्विदषः परतिश- ह्वाति न हेव तत्पमतिग्रहजातं गायन्या एकंचनेकमपि पदं प्रति प्या- प्रम्‌ ॥ ५॥

मतान्वरमद्रावयवि । तमेतामित्ति । '्वत्सतरितुपणीमहे वयं देवस्य भोजनम्‌ । शरेषठ सवेवातमं तुरं मगस्य वापा" इयनुष्मं सावित्रीमाहः । सवितुरेववाकत्वारित्यधैः । उपनीतस्य माणवकस्य प्रथमतः सरखत्यी वणत्मिकायां सापेक्षं चोतयितुं हिशब्दः । दूषयति । नेत्यादिना । नन्वपेक्षिववागात्मक्रसरश्लतनिमपं विना गायत प- मपंणमयुक्तामोवि शङ्कित्वा परिहरति । कस्मादित्यादिना । यरि देत्यारेहत्तरस्य ° अन्पस्यान्यवहिवपुवंन्यासंगपिमाशङ्चाऽऽ हं । फिंवेदमिति । साविचया गायत्री त्वमिति यावत्‌ । इवशब्दाथं दशयति । न हीति । यचि बहु पविग्रद्वावि विदा निवि पूर्वेण संबन्धः | तथाऽपि न वेन प्रति्रडजातेनेकस्यापि गायत्रीपदस्य विन्ञा- नष्ट भुक्तं स्यात्‌ । दूरतस्त्‌ दषाषायक्रत तस्यत्ययः॥ ५॥ `

~~~ 1 । ~ ~= ~ निन ० ००० @७०० ०१

ध. दं..ज., "ए्ष्छः । २ स. सार्ध । ३ घ्र. घ. ड, छ, व्राक्षर । ४. टद. 9 स्तौतीदानीम्‌ । य । ५, ड,ज. द. ग्विरेवंविद्ान्पह्न।९ख. ढ.ठ. व च न। ७ क,ख. छ@.2, न्यां भ्रवमासिः । ८, क्ष, छ, द, ह| इर 1

९३

७३८ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [िष्वमेष्यवि

प॒ थ इमार्रीहीकान्प्णान्प्रतिग्रहीयात्सीऽस्या एतत्मथमं पद्माप्ृयाद्थ यावतीयं अरयी विद्या यस्तावत्मतिग्रह्ीयात्साऽस्या एतदहितीयं ` पद्‌- माप्रयाद्थ यावदिदं प्राणि यस्तावत्प्रतिगृहणी यात्सोऽस्या एतत्तृतीयं पदमाप्नयादथास्या एत- देव तुरीयं दशतं पदं परोरजा य एष तपति

सय इमांद्नीन्स यो गायत्रीविदिमान्भूरादीत्रीन्गोश्वादिधनपण्ची कान्पतिग्ह्वीयात्स प्रतिग्रहोऽस्या गायन्या एतत्पथमं पदं यद्याख्या समाष्ुयात्पथमपद विन्ञानफृलं तेन भुक्तं स्यान्न त्वधिकदोषोत्पादकः स प्रतिग्रहः । अथ पुनर्यावतीयं रपी विचयौ यस्तावत्पतिणश््लीयात्सोऽस्या एतदहितीयं पदमाप्ुषात्‌ । द्वितीयपद विज्ञानफर तेन भुक्तं स्पात्‌ । तथा यावदिदं पाणि यस्तावत्पतिष्ह्लीयात्सोऽस्या एतन्तृतीय पदगाघुयात्‌। तेन वृतीयपदविन्ञानफरं भुक्तं स्यात्‌ । कल्प पित्वेदयुच्यते । पाद- त्रयसममपि यदि कश्चित्यतिश्ह्वीयात्तत्पादत्रयविज्ञानफरस्येव क्षप- कारणं न त्वन्यस्य दोषस्य कवते क्षमम्‌ । न चेवं दाता प्रतिग्र हीता वा गायत्रीविज्ञानस्तुतये करप्यते । दाता प्रतिग्रहीता च यदथ प्येवं सभान्यते नासो परतिग्रहोऽपराधक्षमः । कस्मादयतोऽभ्यधिकमपि पुरुषारथविज्ञानमवशिष्टमेव चतुधंपादविषयं गायत्थास्तदशंयति । अथास्या एतदेव हुरीयं दशतं पदं परोरजा य एष तपति ।

जानन नाम 9 9

गायन्नीविदः प्रतिगृह्णतो दोषाभावं सामान्येनोक्त्वा विजेषतस्वेदभावमाह । पय इति । यथा चैटोक्य।वच्छिन्नस्य चवि धावच्छिन्नस्य चौयंस्य प्रतिग्रह पादहयवि- ह्ञानफ़लमेव भुक्तं नाधिकं दषणं तथेति यावत्‌ । प्रविगरहीतवा दाव। वा नैवेविषः सेभाग्यते कितु स्तुल्यं भुत्येवत्कसितपियाह । कल्ययित्वेति । उक्तमेव संश्ाति । पावजयेति । कल्प पित्वेदमुच्यत हति किमिवि कल्प्यते मुख्यमवैतत्कि न स्यादिल्य।- शङ्न्याऽऽह । न चेति । कल्पनाऽपि ति किमभ॑त्याशङ्श्चाऽऽह । गायभीति । भङरत्योततरवाक्यमुतथापयवि । दातेति । वदेवाऽऽकाङ्कषापुवेकमाह । कस्मा- हिति । बागात्मकपदतयविज्ञानएरमोगोकत्यानन्वयेमथशब्दाथेः । नैव पराप्यं परतिग्र-

१ ध.च."छतिप्रहपय। २ च.द.“या प्रसिद्धा तागरत्तइवच्छिषरं वस्त॒ य ३ चर.तोऽस्याषि। ४ ख, 8.8. भप ५ क.ध.ज "ति । तदै" ९ प.ण."स्तमा। ७ धर, भ. पत्रर्षत्य | ८ धमज, न. दहेषा।

अतुदंश आाह्नणम्‌।१४] भानन्दगिरिङतटीकारवख्तशां करमाष्यसमरेता । ७३९

नैवं केनचनाऽऽप्यं कृत उ एतावत्मतिगृहीयाव्‌ ॥६॥ तस्या उपस्थानं गायतयस्येकपदी हिषदी त्रिपदी चतुष्पद्यपद्पि न हि पर्स । नमस्ते तुरीयाय दशेताय पदाय परोरजसेऽपावदो मा

यदेतजेव केनचन केनचिदपि प्रतिग्रहेणाऽऽप्यं नेव प्राप्मित्पर्थः । यथा पूर्वोक्तानि नीणि पदानि । एतान्यपि नेवाऽऽप्यानि केनवित्क- ह्पपित्वैवगुकतं परमा्थंतः कुत उ एतावत्पतिग्हवीयान्ेलोक्यादिषमम्‌। तस्माद्रायत्येवंप्रकारोपास्येत्यधंः ॥ ६ ॥

तस्या उपस्थानं तस्या यायन्या उपस्थानयुपेत्य स्थानं मय- स्करणमनेन मश्रेण । कोऽषो मश्र इत्याह । हे गायत््यसिं मवति जेरोक्यपादेनेकपदी । जयीविचाड्पेग द्वितीयेन द्विपदी । प्रागा- हिना वुतीपेन निपथति । चतुर्थेन तुरीयेण यतुष्पद्यति । शवं चतुर्भिः पदेरुपापतकेः पचते च्नापसेऽतःपरं परेण निरपाधिकेन स्पेनाऽऽत्मनाऽपदसि । अविथमानं पदं यस्यास्तव येन पथते त्वमपदसि यस्मान्नहि पचसे नेति नेत्पात्मत्वात्‌ । अतो व्यवहा- रविषयाय नमस्ते तुरीयाय दरोताय पदाय परोर्जमे । अपां श्र पाप्मा त्वत्पाधरिविष्रकरोऽदस्तदातमनः कार्थं यच्वस्ापरिविध्रकतरैतवं मा

क~» -० = ~ => ~~~ ==

हेण केनचिदपि नैव भुक्तं स्यादित्यथैः । व॑तैव वरैवम्येर्टान्तमाह । यथेति । वानि परविग्रहेण यथाऽऽप्यामि न वथे्ददाप्यमित्येः | कूव इत्यादिवाक्यस्य तात्येमाह | एतान्यपीति । गाय्चीविदः स्तुविरुक्ता वत्ठमाह । तस्मादिति । एवंप्रकारा पप्र चतुष्टयङ्पा सव।त्मिकेत्यथेः ॥ ६ ॥

परूतमुपासनमेव मश्रेण सेगृाति । तस्या इत्यादिना । ध्यं ङपमुक्त्वा ज्ञेयं पायञ्या ङपमुपन्यस्यवि । अतध्परमिति । चतुयस्य प्रदस्य प्रदत्रयपिक्षया पराषान्यमभिपेत्याऽऽह । अत इति । यथोक्तनमस्कारस्य प्रयोजनमाह । अषाविति।

[व

ज 1 1 क ति त त त. २ श 1 क 1 वि

१ ह. व, ` पिववेदमु | २च. ठ, सितवंमः। ३६, मरण. तत्र । ठक. ज्ञ ए, ३. ५वत |५ न. छ. इ, ध्येय

७४१ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [प्माभ्वामे

प्रापदिति यं दिष्यादसावस्मे कामो मा भमद्धीति वा न हैवास्मै स कामः समृध्यते यस्मा एवमुष- तिष्ठतेऽहमदः प्रापमिति वा ॥७॥ एतद वे तज- नको वेदेह बुडिरमाश्वतराधिगुवाच यत्च हो तद्रायत्रीविद्त्रथा जथ केथ^ हस्तीभ्रतो वहसीति मुख५ ह्यस्याः सम्राण्न विदांचकारेति होवाच

भ 0 न ~ न ~> गक > ~ ~ ~~~ ~ = ~~~ ~ ~

परापन्मेव प्राप्नोतु । इतिशब्दो मन्रपरिसमाप्त्य्थः । यं द्विष्याचं परति रेष क णात्स्वयं विद्रास्तं पत्यनेनोपस्थानमसो शतुरयुकनामेति नाम ग्रह्णीपादस्मै यन्नदत्तायामिपरेतः कामो मा पगरद्धि समरद्धि मा परपनोतितिं वोपतिष्ठते । न हेवास्मे देवदत्ताय स कामः सग्र्यते । कस्मे । यस्मा एवमुपतिष्ठते । अहमदो देवदत्तामिपरेतं प्रापमिति पोपतिष्ठते । अमतावदो मा प्रापदित्यादित्रयाणां मच्रपदानां यथाकम विकल्पः ॥ ७ ॥ गायत्या मुखपिधानाया्थवाद उच्यते । एतद्ध किङ वे स्मर्यते । तत्तत्र गायत्रीविज्ञानविषये जनको वेदेह ब्रुडिखो नामतो ऽश्वतराश्वस्पा- पत्यमाश्वतराश्वस्तं किशोक्तवान्‌ । यल इति वितर्के हो अहो इत्येतत्तचस्वं गायत्रीविद्रथा गायत्री विद स्मीति यदज्ञथाः किमिदं तस्य वचसोऽननुषटपम्‌ । अथ कथं पदि गायत्रीवि्मतिग्रदोषेण हस्तीभूतो वहसीति । स प्रस्याह राज्ञा स्मारितो युखं गायन्या हि यस्मा- द्स्या हे सन्नाण्न विदांचकार न विन्नांतवानस्मीति होवाच । एकाढ्-

दविविषमुपस्थाचमामिचारिकमाम्युदयिकं च तत्राऽऽद्ं देषा व्युत्पादयति । यं द्विष्या- दिति। नाम शृहवीयात्तदीयं नाम एहीत्वा च तद्मिपेवं मा पपिदिलयतेनोपस्थानपिति सबन्धः । आभ्युदयिकमुपस्यानं दशेयति । अहमिति । कीदगुपस्यानम्र मश्रपदेन कर्ैन्यमिलयाशङ्य यथारू चै विकल्पं दशेयति । असाविति ॥ ७ ॥

किं तद्रायत्रीविज्ञानपतिकूरपुपठंम्यते तदाह । अथेति । पृवीपरविरो- धाव्योतकोऽथशन्द्‌ः । तथाऽपि गायर्रविज्ञानश्य एटवखे सवि पतिकूरमिदं हस्तीमृतस्य तव मां पवि वहनमित्याशङ्कग्याऽऽह । एकाङ्केति । राजा ब्रूवे ।

१ ग. च. समर्धीति। रक. ध. ड. ज. ट. ठ. ड, काम ऋध्य ३ क. समधि ।४क.ख. ध. ड, छ. ज. छ, ^ति चोप । ५. अ, "डिटं ना | ६ क, छ, ड छ, हानक-। ७, भु, "दशम॒प । ८ घ, छ, ठ. 'ठभते ।

वथदशं ब्राह्मणम्‌ । १५] भनन्दमिरिकुवरीकासेवलिवशांकरभाष्यसमेता । ७४१.

तस्या अग्निरेव मुखं यदिह वा अपि बहि- वाग्रावभ्यादधति स्मेव तत्संदहयेवर दैवेवं- विदयद्यपि बह्विव पापं कुरुते सवमेव तत्संप्साय शुद्धः प्रतो ऽजरोऽमृतः संभवति ॥ ८ ॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य चतुर्दशं ब्राह्मणम्‌ ॥ १९ ॥ हिरण्मयेन पात्रेण

~~~ -----~ -------~-~ ~ ----~ ~ ~ -~~ ~~~ ~~ - - ~~~ ~~ ~~ ~ ~ -- न्क

विकरुत्वाद्रायतरीविज्ञानं ममाफरं जातम्‌ । शृणु रताहं तस्या गायत्या अभ्निरेव एखम्‌ । यदि ह वा अपि बह्धिषेन्धनमभ्रावभ्यादधति लकिका सवेमेव तत्संदहत्येदेन्धनमप्निरेषं हैवेवंविद्रायत्या अग्निंलमिस्येवं वेत्ती- त्येवं वित्स्पात्स्वयं गायन्यामाऽग्निएुखः सन्‌ । यद्यपि बह्व पापं कुरुते प्रतिग्रहादिदोषं तत्सर्वं पापजातं संप्सापं भक्षयित्वा थुद्धोऽग्निव- त्पूतश्च तस्मा्पतिग्रहदोषाद्रायत्यात्माऽजरोऽप्रतश्च स्भवति ॥ ८ ॥ इति बहदारण्यकोपनिषद्वाप्ये पञ्चमाध्यायस्य चतुर्दशं ब्राह्मणम्‌॥१४॥

यो ज्ञानकमेसमुच्यकादी सोऽन्तकार आदित्यं प्रार्थयति । अस्तिख प्रसङ्वी गायत्यास्तुरीयः पादां हि सः | तदुपस्थानं प्रकृतमतः स एव प्राथ्पते । िरण्मयेन ज्योतिमयेनं पात्रेण यथा पत्रणेष्टं वस्वपिधीयस एवमिदं सषत्याष्यं बरह्म ज्यातिमयेन मण्डशेनापिहितमिवाषषमाहित-

~~ ~~~ +~ ~> -*-- ~ ~ ~~“ ~= न्क ~ ~ ~ ~~ = ~~ ~ . ~~ ~~ == =

गृणििति । मुखरिज्ञानस्य दष्टान्तावषटम्मेन एलमाचष्टे । यदीत्यादिना । इवश- व्दोऽवधारणा्ेः । पापपंसशञराहित्यं शृद्धिस्तत्फलापंस्पशस्तु पृतवेति भेदः । गायत्रीज्ञानस्य क्रममुक्तिफठत्वं दयवि । गायत्यात्मेति ॥ < ॥ इवि बृहदार ण्यकोपनिषद्धाप्यरीकायां पञ्चमाध्यायस्य चतुदशं बाघ्मणम्‌ ॥ १४॥ ब्राह्मणान्वरस्व तातयंमाह्‌ । यो ज्ञानकर्मति ॥ आदित्यस्यापस्तुतत्वात्कयं तत्पाधेनेत्याशङ्क्ाऽऽह | अस्ति चेति। वथाऽपि कथमादित्यस्व पसदङ्धस्व्राऽऽह । तहुपस्यानमिति । नमस्ते तुरीयायति 1ई दरितमित्यपः | आदित्यस्य प्रसङ्ग सति एलिवमाह । अत इति । समाहिवचेवमां* प्रयतेवां हइयत्वाज्ञापि दिवमेव कितु पिदितभिवेत्यत्र हेतुमाह । असमाहितेति । जगतः पोषणादमेदिमवृष्ट्यादिदानेनेवि

[ 1

१. छ. यसम ।क. ग. ध. ड. ज. घ.ढ, यसम ।२च. न मण्डटनपा।३च. द. "पिशेष| ग्ध. न. साट | ५क. च. छ. इ, "तामपि द" । ६ न, परित्वपि | ७ क्ष, छ. द. "मिव तत्राऽऽह | ८ क,वेति तत्रा ऽऽह ।

७६१ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पञचमाध्यामे

सयस्यापिहितं मुखम्‌ । तंतं परषन्रपाद्रणु सयधमीय दृष्टये । पूषतेकर्षे यम सूय प्राना- पय व्यूह रमान्‌ । समूह तेजो यत्ते सपं

चेतसापटश्यत्वात्तदुच्यते । सत्यस्यापिदिते मुखं पुख्यं स्वप तद- पिधानं परत्रमपिधानमिव इशंनप्रतिबन्धकारणं तत्वं हे पृषभ्जगतः पोषणात्पूषा सदिताऽपाष्ण्यपाहृतं कुड दशंनपतिबन्धकारणमपन- येत्यर्थः । सत्यधमोय स्यं धर्मोऽस्य मम सोऽहं सत्यधमां तस्मे त्वदात्मभूतायेत्यथः । दृष्टये दशंनाय । पूषनित्यादीनि नामान्पामन्र- णाथानि सवितुः । एकषं एकश्चासाटषिशेकर्विदशनादषिः । सहि सवस्य जगत आत्मा चश्च सन्छर्वं पदयस्येको वा गच्छतीत्पेकषिः “दूयं एकाकी चरति"ति मनच्रवर्णाप्‌ । यम सवं हि जगतः संयमनं तत्कृ- तम्‌ । सयं शृ्ठीरयेते राच्रश्मीन्पा्णान्धियो वा जगत इति" । प्राजा- पत्य प्रजापतेरीश्वरस्यापत्यं हिरण्यगमभेस्य वा हे प्राजापत्य व्यूह विग- मय ररमीन्‌ । सग्रह संत्निपाऽऽत्मनस्तेनो येनाहं श्यां द्रष्टम्‌ । तैजसा हयपहतदष्टनि शङ्क्या तरेस्वटपमञ्जसा द्रष्टुम्‌ । विचोतन इवे ङ्पाणामत उपसंहर तेजः । यत्ते तव इपं सवंकल्यागानामतिश्येन

शेषः | अपावरणंकरणमेव विवृणोति । दरशंनेति । सत्यं परमाथेलङ्ूपं रह्म षमस्वमाव इषि यावत्‌ । ननु दशन तत्पतिवन्धकनिवृततौ पृषाणि नियुक्ते किमित्यन्थं सबोध्य नियुज्यन्ते तत्राऽऽह । पूषक्षत्यादीनीत । दशेनादपिरिदयक्त विशदयति । स हीति। “सूयं अत्मा जगवस्तरथुषश्च" इषि मश्रवणेमाभ्रियोक्तम्‌। जगत भात्मेति। 'चकषुर्मिस्व वरुणस्याभेः' इत्येवदाश्रित्याऽऽइ । चक्ति । लामायिका रदपयो न विगमयिवुं शक्या इत्याशङ्ग्याऽऽह । सग्रहेति । मद ैवेनःसंक्ेपं विनाऽपि वे भत्सवकूपदशेनं स्यादित्याशङ्कन्याऽऽह्‌ । ते्तसा हीति । वियोवनं विदुत्यकाशस्वधमन्साति पर्णा स्वङूपमञ्जपता चक्षुषा न शक्यं द्र वस्य चक्षुमोषित्वात्तथेत्याह । रिचोतन इवेति। वेजःसक्षपस्य प्रयोजनमाह । यदिति । किंच नाहं त्वा मृत्यवचाचेऽमेदेन ध्यात.

१अ्‌, छ, द, "मयस्य | ५कृ.ग.घ. च. €. "सौ तदा" ।३ च. द, *गोत्सवस्य अगतो निवमनायम । * श. ग, सर्वस्य | ५६. अ. शयति ८८1 ६ य.ढ. "ते तोयाश्रीन्रसाः । ७ ध. ढ, गादीन्धि" । ८ च, व, "ति य्युत्यततेः | प्रा । ९ घ, छ, ज, इ, “व क्र" । १० ध. ण, नने ह. "गकार । ११ क. अरण, द्दीयं ते" ।

परथदशं बाह्मणम्‌। १५] भानन्दगिरिकतरीकाशव कितशाकरभाष्यसमेता । ७४६

कल्याणतमं तत्ते पश्यामि । योऽसावसौ पुरुषः सोऽहमस्मि । वायुरनिरुममतमयेदं भस्मान्त शरीरम्‌ । ॐ क्रतो स्मर कृत स्मर करतो स्मर कृत स्मर । अग्रे नय सुपथा राये

{ गेकणििरःः

कल्याणं कल्याणतमं तत्ते पश्यापि । प्रयामो वयं वसनग्यत्ययेन । थोऽसो भ्रभवःस्वव्योहत्यवयवः पुरुषः पुरुषा$ुतित्वास्पुरूषः सोऽह- मस्मि भवामि । अहरहमिति योपनिषेद उक्तत्वादादित्ययाक्षुषयोस्तढे- वैवं परामदयते सोऽहमस्म्यग्रतमिति संबन्धः । ममामृतस्य सत्यस्य शरीरपाते शरीरस्थो यः पाणो वायुः सोऽनिरं वाक्च वायुमेव प्रतिग- रछतु । तथाऽन्या देवताः स्वां स्वां प्रकृतिं गच्छन्तु । अथेदमपि भस्मान्तं सत््रधिवीं यातु शरीरम्‌ । अथेदानीमात्मनः संकर्वभृतां मनसि व्यवस्थितामग्मिदेवतां पार्थयते | ॐ क्रतो । उति क्रतो इति च संबोधनाधविव । उ्कारपरतीकत्वादोप्‌ । मनोपयत्वाच्च क्रतुः । है ॐ है क्रतो स्मर स्मपैत्यमन्तकाठे हिं तत्स्मरणवश्ञादिष्ा गतिः पराप्पतेऽतः पराथ्पंते यन्पया कृतं तत्स्मेर पुनकूक्तिरादरा्था । किंच हे ऽग्रे नय प्रापय यृपथा शोभनेन मार्भेण रये धनाय कमेफखपाप्रय इत्यथः। न दक्षिणेन

क ह 1 1 1

@ क

त्वावित्याह । योऽसाविति । व्याहविकशरीरेः कथमहमिति प्रयोगोप्पत्तिरित्याश्च- इ"्याऽऽह । अहरिति । तदेवेदमित्य ईं रूपमुच्यते । ननु तव शारौरपतेऽग्नि नागृत- रमाध्यात्मिकेवास्वारि पतिनन्धादव आह । ममेति । वायुय्षणप्य।पलक्षणतं विव- प्षित्वाऽऽह | तथेति । देहस्यरेवतानामपतिबन्पकत्वेऽपि देहस्यैव सूह्भतां गवस्य परतिबन्वकत्वान्न तवामृतलमित्याशङ््याऽऽह । अथेति । मश्रान्तरमवतायै ग्याक- रोति । अयेदानी मित्यादिना । अववीत्योमीश्वरः स्वस्य रक्षकस्वस्य जाठराप्निपती- कत्वेन ध्यावत्वादमिशब्देन निर्देशः । एवपभिदेवतां चैवोध्य नियुङ्के। स्मरेति । इशं गवि जिगमिषता किमिति स्मरणे देवता नियुन्यते वत्राऽऽहं | स्मरणेति । पाथेनान्वरं समुचधिनोवि । किवेति । उक्तमेव व्यनक्ति । नेत्यादिना । अस्मान्न-

[0 1 9 श । ज ----~ ल-त 9 9० पि > (भानः का ० निक

ॐ लाहिति पचमी ।

=-= ~ = 0

१ च. "दमि" ।२ख.ग. इ, छ. "दुक्त" । ३ च. इ. “न्यः । कथमीदग्विधतं तव देहे न्दियायवच्छिन्रलारिवयत अह । १*। ४ ग. हि स्मर ५4 ख. द, व्स्मरेतिष्‌। \धभ.ण. ˆ ९ पश्वे 5" । ७ छ, छ, "क शह्यादि" ।

७४६४ धुहदारण्यकोपनिषत्‌

अस्मान्विश्वानि देव वय॒नानि विद्यान्‌ । युयो- ध्यस्मज्जुहुराणमेना श्रयिष्ठं ते नमउक्तिं विधेम ॥ १॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि पञ्चमाभ्यायस्य पञ्चदशं ब्राह्मणम्‌ ॥ १९५॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५॥ बृहदारण्यककरमेण सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

कृष्णेन पुनरादृत्तियुक्तेन किं तिं शुषेनेव युपथाऽस्मान्विश्वानि सवीणि हे देव वयुनानि प्रज्ञानानि सवेप्राणिनां विद्वान्‌ । किच युयो- ध्यपनय वियोजयास्मदस्मत्तो जुहुराणं कुरिखमेनः पापं पापजातं सर्वेष । तेन पापेन विथुक्ता वयमेष्याम उत्तरेण पथा त्त्मपतादात्‌ । किंतु वयं तुभ्यं परिचयं कतुं न शक्ती भयिष्ठां बहुतमं ते तुभ्यं नम- उक्तिं नमस्कारद चनं विधेम नमस्कारोक्तया परिचरेभेत्यथेः । अन्यत्कतु- अशक्ताः सन्त इति ॥ १ ॥ इति बृहदारण्यकोपनिषद्राष्ये पञ्चमाष्या- यस्प पञ्चदश ब्राह्मणम्‌ ॥ १५ ॥ इति श्रीगोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य परमहंसपसिि्राजकाचा्यस्य

श्रीशंकरभगवतः कृतौ ब्रहदारण्यकोपनिषद्राष्ये पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५॥

येति पूरेण संबन्धः | प्ज्ञानग्रहणं कमदीनामुपलक्षणम्‌ । प्राथेनान्तरं दशे यवि । कियति । पापवियोजनफलमाह । तेनेति । मवद्भिराराषिगे भवतां यथोक्तं फलं साषयिष्याभीत्याश्ग्याऽऽह्‌ | किंत्विति । बहुतमत्वं मक्तिश्रद्धातिरेकयुक्ततम्‌ । यागा- दिनाऽपि परिचरणं कियतामित्याक्ङ्न्याऽऽह । अन्यदिति । संततनमस्करोक्तचा परिचरेमेति पूरेण संबन्धः| अशक्तिश्च पुमूषावश।दिति द्रव्यम्‌ । इतिशब्दोऽध्याय- समाप्त्यथः ॥ १॥ इपि बृहदरण्यकोपनिषद्वाष्यर्टकायां प्चमाध्यायस्य पञ्चदश ब्राह्मणम्‌ ॥ १५ ॥ हति श्रीमत्परमहंसपरिवाजकाचायेश्रीशुद्धानन्दपूञ्यपादशिष्यमगवदानन्दज्ञा- नतायां बृहदारण्यकोपनिषद्ाष्यरटीकायां पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥

. ~ --~------------------------------~ ~ ------------ ~ -

१ च. ढ. "नि तदुपरक्षितानि कमोणिच सच. द. विमुक्ता| ३ च. 2, वयं यास्याम। ४. ज, मोऽतोस । ८

षे पथम आद्नणय। १) आनन्दगिरिङ्तवदीकासंवकितिशांकपमाष्यसमेता। ७४१

9्यो ह वै श्येषठंच शष्ठ वेद्‌ श्यष्ठ्च ्रेष्श्च स्वानां भवति प्राणो वै ज्येष्ठ शरष्शव

ॐ पराणो गोयश्रीत्युक्तम्‌ । कस्मात्पुनः कारणात्पाणमावो शायत्या न पुनवगादिभाव इति । पस्माज्श्येष्ठश्च शेषश्च भाणो नं वागादयो ज्येष्ठ भष्ठधभाजः । कथं ज्येष्ठत्वं श्रेष्ठत्वे च ब्राणस्वेवि लनिरदिधारयिषयेदमारभ्यते । अथवोक्थययजुःसामक्षत्राविभविः पाण स्येवोपाषमममिहिते सत्स्वप्यन्येषु चश्ुरादिषु। तत दैतमातपिहाऽऽम- न्त्येण सबष्यते । न पुनः पूशेषता । विवक्षित तु सिरत्वादस्ष काण्डस्य पूरवेत्र यदनुक्तं विशिष्टफलं पाणविषयमुपासने तद्रक्तव्यपमिति। पः कश्चिद्ध बा इत्पवधारणार्थो । यो ज्येठश्ेष्ठगुणं वक्ष्यमाणं पो वेदाषो भवत्पेव ज्येष्ठश्च शेषश्च । एवं एकेन परडोभितः सन्यश्नायोमिमुखी- भृतस्तस्मे चाऽऽह । पाणो वे स्येष्ठश्च भरर्धश्च । फथं पुनरवगम्यते

उभ्कारो दैमादित्रयं बह्माब्रह्नोपापनानि वत्फठं वदो गविरादिलयाशुपस्वांमपि- स्येषोऽथेः समे निवेचः । सेपति प्राधान्येनेव्र्नोपासनं सफलं श्रीमन्धादिकषे च वक्तन्यमित्यष्टममध्यायमारममाणो ब्राह्मणसंगविमा् । प्राण इति । वस्भात्पाणो गायत्रीति युक्तयुक्तमिवि शेषः | पराणस्य भ्येष्ठवादि नापि निषाप्विपिति शङ्कित्वा परिहरति । कथमित्यादिना । प्रकाराम्वरेण पूर्वोचरञ्नन्यसंगपिमाह । अथेति । भदिशब्दादन्नवैशिष्ट्यादि निशः । वभे प्राणस्यैव विशिषटगुणकस्योपास्वतवोक्तिः । हेवर्जयष्टतवादिस्वन्मात्र िहानन्तरद्ये कथ्यत इति शेषः । वदेवं पूत्रन्यश्य हेुमखवादुशरप्य च हदुत्वादानन्वयेण रोवापर्येण पूरग्रन्थेन सहोत्तरप्मन्- जातं सैबध्यत हवि एठिवमाह । आनन्तर्वेर्णोति । वल्ष्यमाणपाभोपापत- मस्य पूर्वोक्तोक्थायुपासिक्ेषत्वमाशषङ्य गुणमेदात्फषमेदाचच नेवमित्यभिपेयाऽश । भ पुनरिति । किंपिति पणेपाप्तनमिह्‌ स्वतश्रमुपद्विश्यते वचर ऽऽह । चिरुषवा- दिति । इृविषब्दो ब्राह्मणरम्मोपपंकाराथः । एवं ब्राह्मणारम्भं परतपाचा्तराी व्याचष्टे | पः कश्चिदित्यादिना । यच्छब्दस्य पुनरूपादानमन्ववाधम्‌ । निपावयोद्‌- येमवघारणमेव प्रागुक्तं पकटयावि । भवत्येवेति । प्रश्नाय कोऽसौ न्ये$श्च अर्न्ति पशनस्वद्रिवि यवत्‌ । पाणस्य ज्येष्तवादिकमाक्षिपवि । कथमिति। वत्र हेतुमाह ।

= न> न~~ ~ ~ ~~~ - ~ = ~ [मि

१ न्न" छ, द, “यो ज्येलमरेष्टत्वभा"। गर ध, जशो जोष्रे्रगणमा"। २ ्.ण्य ह ग्यः" ३ क, गेवे । च. ह, ट, मेति । क" । ५. घ. छ. द. निरत्तः। ५5, छ, द श्येन ब्र 1७ क. नन्येन इ । ५.९,

७४६ बहदारण्यकोपनिषत्‌ [षष्ठाष्याये

श्यष्ुश्च श्रेष्ठश्च स्वानां भवत्यपि च येषां बुमूषति य एवं वेद्‌ ॥ १ ॥

प्राणो श्येषठश्च श्रेष्ठश्चेति । यस्मानिषेककाट एव शुक्रशोणितसबन्धः प्राणादिकलापस्याविशिष्टः । तथाऽपि नापाणं शुक्रं विरोहतीति प्रथमो वृत्तिखाभः प्राणस्य चक्षरादिभ्यः। अतो ज्येष्ठो वया प्राणः । निषे- ककरालादारमभ्य गर्भं पुष्यति प्राणः । प्राणे हि छब्यवृत्तो पश्चाशष्षुरा- दीनां इृत्तिखाभः । अतो युक्तं प्राणस्य ज्येष्ठत्वं चक्षुरादिषु । भवति तु कधित्कुरे ज्येष्ठो गुणरीनत्वात्त न श्रेष्ठः । मध्यमः कनिष्ठो वा गुणा- ह्यत्वाद्वेच्ेष्ठो नं ज्येष्ठः । नै तु तथेहेत्याह प्राण एव तु उ्येष्श्च श्रेष्ट । कथं पुनः शरेष्ठयमवगम्यते पराणस्य तदिह संवदेन दशेपि- ष्यामः । सवथाऽपि तु पाणं ज्यष््रेष्टगुणं यो बेदोपास्ते स स्वानां ज्ञातीनां ज्येष्ठश्च श्रेष्ठश्च भवति । ग्येषठशरेषगुणोपासनसामथ्यीरस्वव्य- तिरेकेणापि च येपां मध्ये ज्येष्ठश्च श्रेष्ठश्च भविष्यामीति बुभूषति भवि- तुमिच्छति तेषामपि ज्येष्टशेष्ठपाणद्ञौ ज्येष्ठश्च श्रेष्ठश्च भवति । नतु वयोनिमित्तं ज्येष्ठत्वं तदिच्छातः कथं भवतीत्युच्यते । नेष दोषः। प्राण- वद्रत्तिखभस्येव ्येष्ठखस्य विवक्षितत्वात्‌ ॥ १॥

ए अ 1 7 रिं

यस्मादिति । वरस्माज्ज्येष्ठत्वादिकं तुल्यमेवेति रोषः । सेबन्धाविशेषभङ्गी रुख ज्येष्ठत्वं पराणस्य सावयति । तथाऽपरीति । उक्तमेव समथयते | निषेककारादिति । ततरामि विप्रतिपन्नं पत्याह । प्राणे हीति । ज्येष्तवेनेव श्रष्ठतवे सिद्धे किमिति पनरुक्तिरिष्या- डा याऽऽ । भवति त्विति । ज्येष्ठतवे सत्यपि श्रष्ठतवाभाक्रभुक्खा तसिमन्सत्यपि ज्येष्ठत्वामावमाह्‌ । मध्यम इति । इहते प्राणोक्तिः । प्रर्णशरषठत्वे प्रमाणामाकमा- ङ्न्य प्रत्याह । कथमित्यादिना । पू्वोक्तमुपास्तिफलमुपसहरति । सवेथाऽ- पीति । असेपेणान।रोपेण वेत्यथैः । ज्येष्ठस्य विद्याफरेवखमाक्षिपपि । नन्विति । तस्य व्िधाफललवं सावयति । उच्यत इति । इच्छातो ज्येष्टं दुःसाध्यमिवि दोष- स्यापतखमाह । नेति । ततर हेतुमाह । प्राणवदिति । यथा पाणर्वाङनदिपयुक्त- श्वक्षुरादीनां वृत्तिामस्तथा प्राणोपास्तका्ीनं जीवनमन्येषां खानी च मवदवीवि प्राण- द्दिनो ज्येष्ठत्वं न वयोनिवन्नपरित्येः ॥ १ ॥

१. ज. न ज्यैषटयेन । न | ग, न ज्यैषठयेमैवतु न त २क. ल. ड, छ. द. नतक

ख, उ, छ, "भत्वस्यै" । ४ध,.अ, ण, "णस्यत्रे | ५६, इ, ण, "छलस्य । ६ ९ 'ङमाः॥ घ, ज, ५. 'टलमा | ७ 2, 'नावदिण | ८क.ध. अनन, नां भ. ।

प्रथमं बराह्मणम्‌। १] भआनन्दगिरिडतदीकाषंवडिवर्शाकरभाष्यसमेता । ७४७

यो ह वे वमिं वेद्‌ वसिष्ठः स्वानां मवति वाग्वे वसि वसिष्ठः स्वानां भवत्यपि च येषां बुभषति य एवं वेद्‌ ॥ २॥ यो ह वे प्रतिं वेद प्रतितिष्ठति समे प्रतितिष्ति दुगे चवै प्रति चश्ुपा हि समे च दुग च प्रतितिष्ठति प्रतितिष्ठति समे प्रतितिष्ठति दुर्ग य एवं वेद्‌ ॥ ३॥

योह वै वसिष्ठं वेद वसिष्ठः स्वानां भवति । तदरशंनानुष्ष्येण फम्‌ । येषां ख न्नातिष्यतिरेकेण वसिष्ठो भवितुमिच्छति तेषां च वषिष्ठो भवेति। उच्यतां तर्हिं काऽसो वसिष्ठेति । वागे पसिष्ठा। वासयत्यतिशयेन वस्ते वेति वसिष्ठा । वारिग्मनो हि धनवन्तो वसन्त्यतिशपेन । आच्छाद नार्थस्य वा वसेवंसिष्ठा। अभिभवन्ति हि वाचा वारिरिमनोऽन्यान्‌ । तेन वसिष्टगुणवत्परिज्ञानाद्रतिष्ठगणो भवतीति दशनानुष्पं एस्‌ ॥ २॥

योह वे प्रतिष्ठां वेद परतितिष्ठत्पनयेति प्रतिष्ठाता प्रतिष्ठं प्रतिष्ठागुण- वतीं यो वेद तस्येतत्फरे प्रतितिष्ठति समे देशे करे च । तधा दुर्गे विषमे च दुगंमने च देशे दुर्पिक्षादी वा काठे विषमे। पयेवगुच्यतां काऽतो प्रतिष्ठा । चर्धुवै प्रतिष्ठ । कथं चक्षुषः प्रतिष्ठात्वमित्याह । चक्षषा हि समे च दुर्गे च दृष्टा परतितिष्ठति । अतोऽनुष्टपं फल प्रति- तिष्ठति समे प्रतितिष्ठति दुगे य एवं वेदेति ॥ ३॥

1 क 1 ह 11 थ) न [ ष 1 1 [षी 1 7 ए

वपिष्ठत्वमपिं प्राणस्यैवेति वक्तमृत्तरवाङ्यमुत्याप्य व्याचष्टे | यो हैस्पादिना । फृठेन पेलोमिवं शिष्यं प्रन्नामिुखं प्रयाई । उच्यतामित्याशिना । वाचो षपति त्वं द्विषा प्रविजानीपे । वाप्तयतीति । वाप्यत्यारशयने्युक्तं विशदय्रे । वारिग्मिनो हीति । वाक्तयन्वि चेवि द्रष्टव्यम्‌ | वस्ते देत्युक्तं स्फुरयति । आश्छा- द्नार्थस्य वेति । आच्छादनाधैत्वमनुमवेन साधयति । अमिभवन्तीति । उक्तपुष। स्विफकं निगमयति | तेनेति ॥ २॥

गुणान्वर वक्तुं वक्यान्वरभादाय ग्याचशे। योह वा इति । ममे परविष्ठा विथां विनाऽपि स्यादिल्याशङ्न्याऽऽह । तथेति । विषम च प्रतिवि्ठवीति संबन्वः | विषम ब्दस्यायेमाह । दुगेमने चेति । इदानी पश्नपृतैकं पतिष्ठां ददोयति। पथेवपिति । परवि- तं चक्षुष व्युत्पादयति । कथमित्यादिना । विद्याएलं निगमयति | अते इति ॥३॥

[1 1 क

१ खन इ. च. छ. इ. द. वतीति | २च.द्.द. मेद्‌ । ३३. यु पनश्श्रू" ४5.४ 2, चय । ५ नञ. ऊ, प्रतिस

७४८ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [पषध्याये

योह वै संपदं वेद सर^हास्मै प्रते यं कामं कामयते श्नोत्रं वै संपच्छोतरे हीमे सवे बेदा अभिसंपन्नाः स५« हास्मै पद्यते यं कामं कामयते य एवंवेद॥¢॥योहवा आयतनं वेदाऽभयतन५« स्वानां मवत्यायतनं जनानां मनो वा आयतनमायतन^ खानां भवत्यायतनं जनानां थ एवं वेद्‌ ॥५॥

पो ह वे संपदं वेद संपदरणयुक्तं यो वेद तस्यैतत्फरमस्पे विदुषे संप- तेह । किम्‌ । यं कामं कामयते ष कामः। किं पुनः संपटूणक्म्‌ । शरोत्रं वे संपत्‌ । कथं पुनः श्रोत्रस्य संपदूणत्वमिति । उच्यते । श्रो सति हि परस्मात्स वेदा अभिसंपन्नाः श्रोतरेन्द्रियवतोऽष्येयत्वात्‌ । वेदविहितकमोयत्ताश्च कामास्तस्थार्छ़ोतरं संपत्‌ । अतो विन्नानातुदपं फर्म । सं हास्मै पथते यं कामे कामयते य एवं वेद ॥ ४॥

योह वा भायतनं वेद । भायतनमाश्रयस्तचो वेदाऽऽयतनं स्वानां भवत्यायतनं जनानामन्येषापपि । कि पुनस्तदायतनमिति । उच्यते । मनो बा भायतनयाश्चय इन्द्रियाणां विषयाणां च | मनभाधिता हि दिषया आत्मनो भोरपतवं प्रतिपथन्ते। मनःसंकल्पवशानि चेन्द्रिपाणि प्रवर्तन्ते निदतन्ते चै । थतो मन आयतनमिन्द्रिपाणाम्‌ । भतो दशं- नानुङप्येण फलमायतनं स्वानां भवत्पायतनं जनानां य एवं वेद ॥५॥

वाक्यान्तरमादाय विभनवे । यो ह वे संपदमिति । पशनपूवेके संपदुतचिवा- कयमुपादतते । क पुमरिति । शोषस्य संपहूणत्वं व्युत्पादयति । कथयिति । अध्य त्वमध्ययनाहेत्वम्‌ । वधाऽपि कषं श्रोत्रं संपटूणकमिद्याजञडयाऽऽह । वेदेति । पर्वोक्तं एषएुपसं हरपि । अत इति ॥ ४ ॥

वाक्थान्वरमराष्ठाय विमजवे। पो ह वां भातनमिति। सामान्येनोक्तमायवनं प्रभ पकं विशदयति | किं पुनरिति । मतसो विषयाश्रयत्वं विशदयति । षन इवि । इन्दियाश्रयत्वं ठस्य सष्टयवि । मतःतंकल्पेति । पूवेवतछढं निगमयति । भत इति ॥ ५॥ -

१ ग. भत्रिद्यदहि। रपे, ङ, ज.वा। इन, छ. ट. वा इति । भायततमिति दया|

परथमं ब्राह्मणम्‌ ।१] भानन्दमिरिकतटीका्संवकितिशांकरभाष्यसमेवा} ७४९

यो ह वे प्रजातिं षेद प्रजायते ह प्रजया पश्चुभीरतो वै प्रजातिः प्रजायते ह प्रजया पश्युभि्यं एवं वेद्‌॥६॥ ते हेमे प्राणा अह५श्रेयसे विवदमाना ब्रह्म जग्युस्त- द्रोः को ना वसिष्ठ इति तद्धोवाच यस्मिन्व उक्रान्त इद्‌ शरीरं पापीयो मन्यते स वो वसिष्ठ इति ॥७॥

योह वै प्रजाति वेद प्रजायते ह परजया पशुभिश्च संप्ो भवति। रेतो वे प्रजातिः । रेतसा प्रजननेन्द्रिययुपरक्ष्यते । तद्विज्नानानुषटपं कं प्रजायते ह प्रजया पशुमिये एवं वेद ॥ ६ ॥

ते हैमे पाणा वागादयो ऽदश्रेयसेऽहं श्रेपानित्पेतस्मे प्रयोजना विवदमाना विरुद्धं ददमाना ब्रह्म जग्य््य गतवन्तो बह्मशब्दबाख्यं प्रजापतिं गत्वा च तद्रद्म होचुरुक्तवन्तः । को नोऽस्माकं मध्ये वषिष्ठ कोऽस्माकं मध्ये वसति च वासयति च । तद्रह्म तैः एं सद्धोवायोक्तव- चस्मिन्वो युष्पराकं मध्य उत्क्रान्ते निगंते शरीरादिदं शरीरं एवैस्मादति- शयेन पापीयः पापतरं मन्यते खोकः। शरीरं हि नामानेकाथ्विषंधातत्वा- स्ीवतोऽपि पापमेव ततोऽपि कफषएटतरं पस्मिकञत्करान्ते भवति । वैराग्या्थ- मिदमुच्यते । पापीय इति । सष पो युष्माकं मध्ये वरिष्ठो भेविष्यति।

गुणान्वरं वक्तं वाक्यान्वरं गहीत्वा वदक्षराणि व्याकरोति । पो हेत्यादिना । वागादीन्दरियाणि वतदुणविशिष्टानि शिष्टा रेवो विक्िष्टगुणमाचक्षाणस्य प्रकरणविरोषः श्यादिलय ञङ्कन्याऽऽह । रेतसेति । वियाफरमुपं क्रति । तद्विन्नानेवि ॥ ६॥

उक्ता वधिषठत्वादिगुणा न वागादििणामिनः कितु पुख्यपाणगवा (वेदि दश्ेयिवुणार्यायिकां करोति । ते रैत्पादिना | हंयघुन्धयोगस्य गतय माह । शरीरं दीवि । किमिति शरीरस्य पषीयस्तवमुच्यवे तदाह । बैरा ग्याथैमिति । शरीरे वैराग्योत्मादनद्वारा वसिमन्नदममामिमानपरिदाराधमिद्ेः । वसिष्ठो भववीत्युक्तेवानिति संबन्धः । किमिति साक्षादेव मुरूयं पाणं वसिषठत्वादिगुणं

1 ज ममननम ण ००) भ-का

१ कण्‌, च. ज. ठ. इ, ट, जापतिं। २ग.च. ज. द. 'जापतिः। ३क.ग. ङक, ड, द. “जापति । ४ ग, ङ, इ, “जापतिः । ५ ध.ज. भवति । ६ ध, म. 'यिङ्गामपिड" । ७ ध, ब. ण. गुणङनो।

७४० बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [षध्याये

वाग्पोच्क्राम सा पंवसरं प्रोष्याऽऽगत्योवाच कथ- मशकत महते जीवितु- मिति ते होचुर्यथा कडा अवदन्तो वाचा प्राणन्तः प्राणेन पश्यन्तश्च्षुषा शृण्वन्तः श्रोत्रेण विदा सो मनसा प्रजायमाना रेतसेवमजी विषमेति प्रवि- वेश्च ह वाङ्‌ ॥ ८ ॥

जानन्नपि वपिष्ठं॒॑प्रजापतिर्नोवाचायं वसिष्ठ इतीतरेषामप्रियपरिहा- राय ॥ ७॥

त एवयुक्ता ब्रह्मणा प्राणा आत्मनो वीपेपरीतणाय क्रमेणोशक्रमुः | तन्न वागेव प्रथमं हास्माच्छर्यीरादु ्क्रामोत्क्रान्तवती । सा चोत्करम्प संवत्सरं प्रोष्य प्रोषिता मृत्वा पुनरागत्यावाच । कथमशकत शक्तवन्तो युयं महते मां विना जीवितुमिति । त एवगुक्ता उचुयंथा रोके करा मूका अवदन्तो वाचा प्राणन्तः प्रणनन्यापारं कुन्तः प्राणेन पश्यन्तो दशेनव्यापारं चक्षुषा कुेन्तस्वथा गृण्वन्तः श्रोत्रेण शिद्रासो मना कार्याकायीदिषिषयं प्रजायमाना रेतस्रा पुत्ानुत्पादयन्त एवमजीविष्म वयमित्येवं पाणेदेत्तोत्तरा वागात्मनो ऽस्मिन्नवसिष्टतवं बुद्ध्वा प्रविवेश ह वाक्‌ ॥ ८ ॥

नोक्तवान्प्रजापत्िः स हि सवैत्त हदाशङ्कग्याऽऽह । जानन्नपीति ॥ ७ ॥ वाग्ोचक्रामेयदेस्वात्यमाहं । त एवमिति । उकेऽयं श्रुयक्षराणि न्याचषटे | तैत

त्यादिना । कायोकायौदिविषयमिल्यदिशब्देनोपेक्षणीयसंग्रदः । चक्षुरादिमिदंषोचर।

पनवौक्षिपकेरो दिवि वाऽऽह | भत्मन इति ॥ < ॥

चक कहि

9 ग, थ ॥ ७॥ ए ।२क. च, छ. छ, प्राणेन \ ३ ब, नोचिवा" । ४ छ. अ. ह । ए

पथमं ब्राह्मणम्‌ । १] आनन्दगिरिकवटीकासवकिवज्शाकरभाष्य्तमेता। ७११

चश्ु्होचिक्राम तत्स॑वस्सरं प्रोष्याऽऽगत्योवाच कथमशकत मश्ते जीवितुमिति ते दीचुर्य- थाऽन्धा अपश्यन्तश्रष्ुषा प्राणन्तः प्राणेन वदन्तो वाचा शृण्वन्तः त्रेण विदाश्सो मनसा प्रजायमाना रेतमेवमनजीविष्मेति प्रविवेश ह

॥ ९ ॥ श्रोत्र हाचक्राम तत्सवत्सरं प्रष्याऽऽगत्योवाच कथम्चकत मदत जीवितु मिति ते होचयथा बाधेरा अशृण्वन्तः श्रोत्रेण प्राणन्तः प्राणेन वदन्तो वाचा. पश्यन्तश्चध्ुषा विदाश्सो मनसा प्रजायमाना रेतसेवम- जीविष्मेति प्रविवेश ह श्रोत्रम्‌ ॥ १०॥ मनो होचक्राम तत्सेवस्सरं प्रोष्याऽऽगत्योवाच कथमश्चकेत महते जीवितमिति ते हाचुर्यथा मुग्धा अविद्रार्सो मनसा प्राणन्तः प्राणेन वदन्तो वाचा पश्यन्तश्चक्षुषा शणवन्तः श्रोपरेण प्रजायमाना रेतपेवमजीविष्मेति प्रविवेश ह मनः॥११॥ रेतो होचक्राम तत्पवत्मर प्रोष्याऽऽ- गत्योवाच कथमशकत महते जीवितमिति ते होचर्थथा द्धीवा अप्रजायमाना रेतसा प्राणन्त प्राणेन वदन्तो वाचा पश्यन्तश्चक्षुषा शृण्वन्तं श्रोत्रेण विदा५ सो मनसैवमजीविष्मेति प्रवि वेश ह रेतः॥ १२॥

तथा चक्षर्होकषक्रामेत्यादि पृकवत्‌ । भोनं मनः प्रजांतिरिति ॥ ९॥ ॥ १०॥ १९॥ १२॥

षी पि)

॥ ९ ॥ १० ॥ ११॥ १२॥ 1

पि क ` ^ 1 1

11 "~ ~~~ ~ ~ ~~~ ए [0

११्,ध्‌. द, च जअ, न्ष, "जापतिः ।

प वृहदारण्यकोनिषत्‌ [पपे अर्थ प्राण उक्तमिष्यस्थथां महासुहयः सैन्धवः पड़ीशशङन्संेदेव ^. हेवेमान्पराणान्संववहं ते

होचुर्मा भगव्‌ उत्रमीरन वे शक्ष्यामस्तवहते जीवि- तुमिति तस्यो मे बिं कुस्तेति तथेति ॥१३॥

अथ ह प्राण उत्करमिष्यद्ुत्क्रमणं करिष्यस्तदानीमेव स्वस्थानात्- धिता वागादयः । किमिवेत्याह । यथा रोके महाशासो पृहयश्च मरहाष्हयः शोभनो हयो लक्षणोपेतो महान्परिमाणतः तिन्धुदेशे भव, सेन्धवोऽमिजनतः पड़ीसशङ्न्पादबम्धनशङनयद्ीराश्च ते श्वश्च तान्संृहेदुचच्छेष्गपदुत्छनेदश्वारोह आटे परीक्षणाय । एवं हेवेमा- न्वागादीन्प्ाणान्संववर्हीथतवान्स्वस्थानाद्भंशितवान्‌ । ते वागादयो होचु्है मगवो भगवन्मोत्करमीपंस्मान वै शक्ष्यामस्त्वष्टते त्वां विना जीवि- तुमिति । ययेवं मम शेष्ठता विज्ञाता मवद्विरहमतर श्रेष्ठस्तस्य उमे मम बर करं कुरत करं प्रयच्छतेति । भयं च प्राणसवादः कल्वितो विदुषः शरषठपरीपभरणपकारोपदेशः । अमेन हि प्रकारेण विद्रान्को नु खल्वत्र श्रेष्ठ इति परीक्षणं करोति । ख एष परीक्षणप्रकारः सवादभतः कथ्यते। न॒ हन्यथा संहत्यकारिणां सतामेषामञ्जसेव सवत्सरमात्रमेवेकेकस्य निभेमनाद्पपद्यते । तस्माद्विद्रानेवानेन प्रकारेण विचारयति वागा- दीनं प्रधानब्मुभत्युरूपासनाय बलि प्राधिताः सन्तः पाणास्तयेति पति. ज्ञातवन्तः ॥ १३॥ वागादिप्रकरणविच्छेदार्थाऽथकशब्दः । उत्क्रमणं करिष्यन्यदा भवतीति शेष: | उक्तमर्थं हष्टान्तेन स्पषटेयन्ुत्तरवाक्यमवतारयवि । किमिवेत्याडिना । प्राणस्य श्रेष्ठत्वं वागादिमिर्तिषोरिवमिल्याई । ते वागादय इति । ति तत्फृष्टेन मवितय्यमित्याह्‌ । यथेवमिति । यथोक्तस्य प्राणसंवादस्य काल्पनिकत्वं दशयति । अयं चेति । कल्य- नाफठं सूचयति । विदुष इति । वदेव स्पटयाति । अनेन हीति । उपास्यपरीक्षण- प्रकारो विवक्षितश्वेत्कि सेवदेनेलयाशङधन्याऽऽह्‌ । पञ एष इति । संवादस्य मर्या थत्वादकलिपितत्वमाशङ्कच्ाऽऽह । न हीति । सवादस्य कल्पिवस्वे एषितमाह । तस्मादिति । एवं प्राणसवादस्य तात्मयेमुक्त्वा प्रक्तामक्षरग्याल्यामेवानुवतेवति । वरििति ॥ १२॥ |

-च्््------ ------~= =-=”

१ च. "षः श्रय" | २ च. द. "नां प्राान्यवु" । ३ ज्ञ. <. छ, द. सन्तोऽ्े प्रा । ४. ज. प्रहा | ५ क, तिश्रेतः । ६ ध, ण, "पितुमुत्त' §

प्रथमे ब्राह्मणम्‌। १] अनन्दगिरिढ्तदीकासवैखिवशांकरभाष्यसमेता। ७५३

ताह वागुवाच यदा अहं वसिषऽसिि व॑ तदपिषोऽपीति यदा अहं प्रतिणऽसि तं तत्- तिष्ठोऽपीति च्या अह« संपदस्मि वं तत्सेपद्सीति शरोत्रं यदा अहमायतनमस्मि त्वं तदायतनमसीति मनो यदा अहं प्रजाति- रसि तं तस्रजारिरपरीति रेतस्तस्यो मे किमन्ने किं वास इति यदिदं रिंचाऽऽ श्वभ्य आ कृमिभ्य आ कीटपतङगेभ्यस्तत्तेऽब्-

सा ह वाकपथमं बलिदानाय प्रदृत्ता ह किरोवाचोक्तवती यद्रा घहं वसिष्ठाऽस्मि यन्मम वसिष्ठत्वं तत्तवैव तेन वसिष्ठगुणेन तं तद्वसिष्ठोऽसीति । वद्वा भहं प्रतिष्टाऽस्मि त्व तत्पतिष्ठोऽसि या मम प्रतिष्ठा सा त्वमसीति चेशः । समानमन्यत्‌ । संपदायतनप्रजातिखर्गुणान्क्रमेण समपिंतवन्तः । यद्येवं साधु बरि दत्तवन्तो भवन्तो ब्रूत तस्यउम एवगणविशिष्टस्य किम कि वास्त इति । आहूरितरे । पदिदं रोके किंच िचिदनं नौमीप्या श्वभ्य आ कृमिभ्य आ कीटपतङ्गेभ्यः । यच्च श्वानं कम्पनं कीटपतङ्खान्नं च तेन सह सवमेव यत्कवित्पाणिमिरच- मानमनं तत्सवं तवानं सपं प्राणस्यान्नमिति रषटिरत्र विधीयते । केचित्त

क ज, वा ० न = = वान्---- = -~ ---- ~ ~ ^ ~> = ~ क्न = ~ ~

साह वागिति प्रतीकमादाय व्याच | प्रथममिति । तेन वसिष्ठगुणेन घ्वमेव वतिष्ठोऽसि वया च वद्धिं ववैतरेमे योजना । बङिद्रानपङ्गीरुलयान्नवराससी पृच्छति । यचेवमित्यादिना । एवंगुणवििषटस्य ज्यष्ठतश्रे्ठचवपिष्ठत्वादिसंबद्र- स्येत्यथः । यदिद्मित्याररि वाक्यं व्याचष्टे । पदिदपिति। प्रूतेन शुनामन्ेन

वु) |

।र दीनां चान्नेन सह य(त्कवचित्कम्यन्नं हर्यते तत्सुतरभव ववात्नपिपरि याजना । व स्फृटयति । यरिकचिदिति । प्दाथैमुक्खा वाङ्यापु कथयति । स्वमिति । जस्मिन्नव वाक्ये पक्षान्वरमत्थापयति । क{चिच्विति । नह वा अध्येदयाचयवद्द-

== > = = ~ = ~ --न~~~ = ~~ ~~ ~= ~. जा भ आक “कभ, 9 ~~~ ~~ ~^ “=> > क नुम

१ च, ज, जापति" । २च. ज. ट. जापति" । ३ ख. छ. 'खिपादाय। ४क्र्ख.ग. घ ङ, छ. ज. द, यदहं | ५ च. द. चश्चुखवाचति प्रयेकं सवैत्र संवध्यते । स ६ क. ग. छ, “जापति ७ ख.छ 'हिगु" | ८ च. गणास्तं कने" । द. "गुरगास्ति रमेः ।९क. म, "गान्तं क्रमे ।द, घ, णाननुक्रभे । १० ध, ज. (दल्पमप्यन्नं नामऽऽश्व । ड. "दनल्यमप्या । ११ छ, नात्यमा श्व" । १२. @. माथाऽऽश्च । च. मऽ श । १६३६. द, ज. यच्छरमं। १४क. क. छ, द, यदः

वि। ज, यादति। १५ घ, ण, रकिम्य। ९५

५५४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [षषटष्याये

सदंभक्षणे दोषाभावं वेवन्ति प्राणाशविदः। सदसत्‌ । शान्नान्तरेण अरतिषिद्धत्वात्‌ । तेनास्य विक्ष्य इति चेत्‌ । न । विधायकत्वात्‌ । न ह वा अस्यानन्नं जग्धं भवतीति सवं प्राणस्यान्मित्येतस्य विज्ञानस्य विहितस्य स्तुत्यर्थमेतत्‌ । तेनेकवाक्यतापत्तेः । न तु शान्नान्तरषिहिवस्य बाधने सामथ्यंमन्यपरत्वादस्य । प्ाण- मात्रस्य सवेमन्नमित्येतदरंनमिह विधित्सितं न तु सवं भक्षयेदिति। यत्तु स्ेक्षणे दोषाभाव्ञानं तन्मिथ्येव प्रमाणाभावात्‌ । विदुषः प्राणत्वात्सवान्नोपपततेः प्तामथ्योददोष एवेति चेत्‌ । न । अशे धान्नत्वानुपपत्तेः । सत्यं पथ्पि विद्रान्प्राणो येन कारयंकरणसंयातेन विशिष्टस्य विद्वत्ता तेन कायंकरणसघातेन कृमिकीटदेवा्यशेषान्नम- त्षणं नोपपचते । तेन तत्राेषान्नमन्षणे दोषाभावज्नापनमनधंकम्‌ । अप्रा

व

शेनादित्यथः । तदूषयति । तदसदिति । शाल्लाम्रेण क्रिमयो मवन्त्यभक्ष्यमाक्षिण हृवयादिनेत्यथः । प्राणविदतिरिक्तपिषयं शाल्लान्वरं सर्वभक्षणं तु प्राणदृर्िनो विवि तमतो व्यवस्थितविषयत्वात्यविषेषेन सर्वमक्षणस्वोदिवनुरिवशोमवद्िकल्पः स्यादिति डाङवे । तेनेति । किं व॑ सवान्नमक्षणं विहिवं न वा । न चेन्न तस्य निषिद्धस्यानु- छान प्राणविदि वत्मापकामावादिरिवं चेत्तत्कि यदिदमित्यादिना न हेत्यादिना वा वितं नाऽऽच इत्याह । नाविधायकत्वादिति । यदिदमित्यादिना § स्वं प्राण- स्यान्नमिवि ज्ञानमेव विधीयते न तु पाणविदः सवोन्नमक्षणं तद्वच्ोतिपदामावान्न विक- ह्पोपपत्तिरित्यधैः । द्विदीयं दूषयति | न ह वा इति । अस्येवि विदरत्परामशनिषा- तयोर्वा रत्वाव्योपिनोदैश॑नादेकवाक्यत्वसंभवे वाक्यमेदस्यान्याय्यत्वाचेवि शेतु- माह | तेनेति । अथेवाद्यापि खां प्रामाण्यं देवताधिकरणन्यायेन मविष्य्ीत्य- शङ न॒कलज्ञं मक्षयेदित्यारिविदहितस्य मक्षणामावस्य बाधने न हेत्यददिनं सामथ्यै दष्टिपरस्वादस्य मानान्तरविरोषे छाये मानत्वायोगादित्याह । न॒ चित्ति । न हेत्यदेरन्यपरत्वं प्रपञ्चयति । पराणमत्रस्पेति । दत्र दोष्ामावज्ञापना्षदेव विषित्तितमित्याशङ््वाऽऽह । यत्ति । अथवास्य मानान्तरविरोषे सायं मानत्वायोगस्योक्तत्वारिवि मावः । परमाणमावस्यासिद्धिमाश्वे। विहुष इति । सामभ्यास्याणस्वङूपवला दति यावत्‌ । भदोषः सवान्रमक्षणे तस्येति शेषः । अपिं दूषयति । नेत्यादिना । भनुपपकिमेव विवृणोति । सत्यमिति । येनेयस्मा्पाकतथाऽपीति वक्तव्यं यथपीलुपक्रमाव । पाणखङपसामध्यं दनुपपत्तिरमि

१ स, "कीटद्यि"|२ध्‌. ण, हि।

बरथमं ब्णम्‌। १] भनन्दगिरिकतदीकासंवङितशाकरभाष्यतमेता। ७५९

्रत्वादेशोषाभमक्तणदोषस्य । मतु पाणः सन्भक्षयत्येव इपमिकीयचम्न- मपि । बाढम्‌ । कितु न तद्विषयः प्रतिषेधोऽस्ति । तस्मारैवरक्ं किक तन्न दोषाभावः । अतस्तहूपेणे दोषाभावद्भापनमनथकम्‌ । भपापतत्वाद- शेषान्षमर्षणदोषस्य । पेन तु कार्यकरणसंधातसंबन्पेन प्रतिषेधः क्रियते तत्संबन्धेन स्वि नेव प्रतिप्रसवोऽस्ति । तस्मात्तत्पतिषेधातिक्रमे दोष एव स्यादन्पविषयत्वाश्च ह वा इत्यादेः । न च ब्राह्मणादिशरीरस्य सवौ- त्वदशोनमिह विधीयते किंतु प्राणमात्नस्येव । यथा च सामान्येन सर्वा- भस्य प्राणस्य किंचिदश्नजातं कस्य विख्ीवनहेतुः। पथा विषं विषजस्थ करिमेस्तदेवान्यस्य प्राणान्नमपि सदृष्टमेव दोषपत्पादयति मरणादिरक्ष- णम्‌ । तथा सवौन्नस्पापि प्राणस्य प्रतिषिद्धानमक्षणे प्राह्मणत्वादिदेह- सबन्धादोष एव स्यात्‌ । तस्मान्मिथ्याज्ञानमेवाभक्ष्यभक्षणे दोषाभावक्ा-

यया

काम्यतीपि शङ्कते । नन्विति । कं एलात्मना विदुषः सवोन्नमक्षणं साध्यते किव साषकत्वङूपेणेवि विकल्प्याऽऽ चपङ्खकरोविं । बाढमिति । पाणङ्पा सरक्तं तच्छब्दाधैः | वत्र प्रतिषेषाभवे सषृ्टान्तं एकितमाह । तस्मादिति । वथा स्वारतिकं प्राणस्य सवैभक्षणं वत्र चाप्रतिषेषादोषराहियपिवि शेषः | वद्राहित्ये किं स्यादिति चेत्तदाह । अत इति । प्रजम्यथेमेव स्फारयति । अप्रप्तत्वादिति । पाणविदः साष- कत्वाकारेण साध्यते सवान्नमक्षणापिति प्तं प्रत्याह । येन तिति । इवि पाणवि- दु च्यते | निपित्तान्तरादत्यन्वापाघविषयो विषिः परतिप्रस्वो यथा ज्वरितस्याहनप- विवेपेऽप्यौषषं पिवेति तथा शाल्लाविकारिणः सवोभह्ष्यमक्षणनिषेषेऽपि प्राणविदो विदो विधिनोपलम्यते वथा च तस्य भक्षणं दुःसाध्यमित्यथेः । प्रतिपपवामावे कम्षं दृदयवि | तस्मादिति । भथेवादस्य वर्हि का गतिरित्यशङ्कग्वाऽऽह । अन्य विष्‌- यत्वादिति । वस्य स्तुविमात्राथेतान्न वदरशानिषेषाविक्रम इत्यथः | ननु विशिष्टस्य प्राणस्य सवोन्नत्वदशंनमश् विधीयते वथा च विदुषोऽपि तदात्मनः सर्वान्नमक्षणे न दोषो यथादशेनं फलाम्ुपगमादत आह । न चेति^। इगेऽपि स्व प्राणस्यान्र- मिदयेवद्वष्टम्मेन प्राणविदः सवेमक्षणं न विपेयपिलयाह । यथा चेति । प्राणस्य यथो. क्तस्य स्वीकारेऽपि कस्यवचित्किचिदन्नं जीवनरेतुरेयत्र शशन्वमाह । पथेति । वथा सवेपाणिषु व्यवस्थयाऽन्नसबन्पे दा्टान्तिकमाह । तथेति । प्राणव्रिदोऽमि कयेकेरणवतो निषेषाविक्रमायोगे एलिवमाह । तस्मादिति । वक्यान्वए्मदराय

१४, ज. येवं कः । २ ग्‌, पेगायषान्नभक्षणशे" ।३क. द. ष. च, द. हन. । चप. ज, कगे रो । ५ क. च, ह. "साख । ६ न. वका ।

- ७५१ वहवारण्यकोपनिषत्‌ [षष्ठाध्याये

मापो वासर इति न ह वा अस्यानत्रं जग्धं भवति नानतं ॒प्रतिग्रहीतं य॒ एवमेतदनस्यान्नं वेद्‌

नम्‌ । आपो वास्त इत्यापो भक्ष्यमाणो वासःस्थानीयास्तव । अन च प्राण- स्याऽऽपो वास्त इत्येतदशेनं विधीयते । न तु वासकायं आपो शिनि. योक्तुं शक्याः । तस्माचथापाप्ेऽब्क्षणे दशेनमात्रं कतेव्यम्‌। नह वा अस्य सवं प्राणस्यान्नमित्येवंविदोऽनन्नमनदनीयं जग्ध भक्तन भवति ह। यद्यप्यनेनानदनीयं भुक्तमदनीयमेव भक्तं स्यान्न तु तत्कृतदोषेण छिप्यत इत्येतद्वियास्तुतिरित्यवोचाम । तथा नानं प्रतिष्दीतं यच- प्यप्रतिग्राघं हस्त्यादि प्रतिष्हीतं स्यात्तदप्यनमेवं प्रतिग्राह्यं प्रतिश्दीतं स्यात्तत्राप्यप्रतिग्राह्मपरतिग्रहदाषेण न ङिप्यत इति स्तुत्यथमेव य एव- म्ेतदमस्य प्राणस्यान् षेद । फएटं तु प्राणात्मभाव एव न त्वेत्तख- मिप्रापेण किं ताहि स्तुत्यभिपायेणेति । नन्वेतदेव एं कस्मान्न भवति । न प्राणात्मदार्चिनः प्राणात्मभाव एव एखम्‌ । तत्र च प्राणात्मभूतस्य सर्वात्मनोऽनदनीयर्मेप्याद्मेव । तथाऽप्रतिग्राह्ममपि प्रतिग्राह्ममेषेति यथापरप्तमेवोपादाय विचा स्तयते । अतो नेव फएर्विर्धि्तषटपता वाक्यस्य । व्याकरोति । आप इति । स्माठीदाचमनादन्यदेव भरौतमाचमनमन्यतोऽगपरघर विधेयं वदथेमिदं वाक्यपिति केचित्तान्पल्याह । अत्र चेति । वासःकार्यं परिषानम्‌ । तत्र साक्षाद्पां विनियोगायोगे प्राघमेमाह । तस्मादिति । यदिदं किंचेलयादावृक्तं हषटिविषेरयेवादमादाय न्याचषटे । नेत्यादिना । पुननेसनुकषेणमन्वर्यय | पदायमुक्त्वा वाकयायमाह । यद्यपीति । भमक्ष्यमक्षणं वाहि सवीरृवापिति चेत्नेयाह । इत्येतदिति। यथा प्राणविदो नानन्नं भुक्तं भवति तथत्येततर | अनुमवस्वाहं प्राणविदो दुष्पतिग्रशेऽ- पील्याशङ्क्ाऽऽह्‌ । तनापीति । असत्मपि्रहे परपेऽपीत्यथः । किपिययं स्वु्- वादः फलवद्‌ एव फ न स्यादित्याशङ्न्याऽऽह । फलं त्विति । इविशब्दः सवं प्राणस्यान्नमिविदथिविषेः साभ्वादस्योपसहाराः । उक्तमेवाथ॑ चोद्समाविभ्यां सम- थयते । नन्वित्यादिना । यथाप्राप्रं प्ररुववाक्यवशात्पतिन्नं ङपमनविक्रम्येवि यावत्‌ | वाक्यस्य विद्यास्तुवित्वे फङिवमाह । अत इति । यदुक्तमारो वासर इवि १क.ख.ग, ध, ड, ज, ट. ठ. ह, श्र पररिगरि|२घ.ज., णा वसनस्था"| ३ ग, क. च, छ. ड, ते मक्ष 1 ४ क. ल. उ. छ. ज. च. द, न्ते म । ५ लर छ. कर्ति +य । ङ, तति न | य| ६गर्प्‌, ज, ह. व । अप्र ७ क. ख.ग. ध्‌. ड. च. छ. ज, प्च. ठ. मप्यय। ८ क, ह. "विख" । % घ, ण, वुक्तट" | १० क, ल, छ, र, "यामु" । ११ क, छल छ. द, "पत्रङ ।

पथमं ब्रा्मणम्‌। १] भामन्दगिरिकृतरदीक।संवकिवशांकरभाष्यतमेता । ७५४

तद्विदा९सः श्रोतिया अशिष्यन्त आचामन्त्य- शिखाऽऽचामन्त्येतमेव तदनमनप्रं कुर्वन्ती मन्यन्ते ॥ १९४ ॥ इति वृहदारण्यकोपनिषदि षष्ठाध्यायस्य प्रथमं ब्राह्मणम्‌ ॥ १ ॥

यस्मादापो वासः प्राणस्य तस्मरद्विद्राषो ब्राह्मणाः श्रोत्रिया अधीत. वेदा अरिष्यन्तो भोक्ष्यमाणा आचामन्त्पपोऽशित्वाऽऽचामन्ति भुक्ता चोत्तरकारमपो भक्षयन्ति । तन तेषामाचामतां कोऽमिपाय इत्याह । एतमेवानं प्राणमनग्नं कुर्वन्तो मन्यन्ते। भस्ति चेतथो यस्मे वासो ददाति स तमन करोमीति हि मन्यते । पराणस्य चाऽऽपो वात इति हक्तम्‌ । यदपः पिवामि तत्ाणस्प वासो ददामीति विज्ञानं कतंब्यपिस्येवम- मेतत्‌ । ननु मोक्ष्यमाणो भुक्तवांश्च प्रयतो भविष्यामीत्याचापरति। त्रै च प्राणस्यानग्रताकरणाथत्वे चं द्विकापंता$ऽचमनस्प स्पात्‌ । न च कार्यद्रयमाचमनस्येकस्य युक्तम्‌ । पदि प्रायत्ाथं नानग्मतार्थमथान- ग्रतार्थं न प्रायत्यार्थम्‌ । यस्मदेवं तस्माहितीपमाचमनान्तरं प्राणस्या- नग्रताकरणाय भवतु । न क्रियाद्वित्वोपपत्तेः । दवे हेते क्रिये भोक्ष्पम-

तस्य शेषमृतमुत्तरग्न्थमुत्थाप्य व्याचष्टे | यस्मादिति । तनेत्यशनात्पागृध्वेकालोक्तिः उक्तेऽभिपाये ोकपरसिद्धिमनुकृखयति । अस्ति चेति । तत्रव वाक्रयोपक्रम्याऽऽ- नुकूल्यं दशयति । प्राणस्येति । किमथमेदं सोपक्रमं वक्यमिलयपेक्षायामत्र चेत्यादा- ुक्तं स्मारयति । यदप इति । दिविधानमसहमानः शुवे । नन्विति । अस्तु प्रायत्यापमाचमनं प्राणपरिधानार्थं चेत्याशङ्कच्ाऽऽह । तत्रेति । कुल्याप्रणयन- न्यायेर्ने द्विकायेतवापिरोधमाशड्चाऽऽह । न चेति । वत्र प्त्यक्षतारफायमेदस्या- विरोषेऽपि प्रङूवे परमाणामावाहिफयित्वानुपपत्तिरिल्यमिपेत्योक्तमुपपादयति । यदीति । ननु स्मवाचमनस्य प्रायद्याधेदवं पेथेवानय्मवायेतं प्रकववाकये।द परिगतं तथाच कथं दविकायेत्वमप्रामाणिकमिल्याशङ्कय वाक्यस्य विषयान्वरं दशयति । यस्मा- दिति । द्विकयतवदोषमुक्तं दूषयति । नेत्यादिना । वचाऽऽचमनं दशेननिरपेक्षमि

भका ~+“ ~ ~ ^

9 ध. "मल्यपि । त | २क.च. “र प्राः । ३ क. स. गरध,. ठ. च. छ.ज. सरद, च. द्विःक्ा ।४घ.ण, न द्विःका। ५ क. क्ल. छ. द, द्विकरणता"। ज, द्विरत्वा । ६ क. ख छ. द, 'ददधिकैरणत्वा। घ भ. दद्धिकप्वा* । ७ ण. "कारा ८ भ, ण, स्मातेमाच। ९ ध. भ, ण. तस्थेवा* । १०. ज. ण, "कयापि ११ क, ज्ञ. घ. र. ण, द्विकरणत्व इ, द्विकरणकत'* । न. दविश्ररतवः । १२क., ख, छ, ण, द्विकए्णत् । इ, द्वि द्रणकत्व ° । घ, अ, द्विकरत।

+ बुहदारण्यक्ोपनिषत्‌ [षष्ठाष्यामे

णस्य युक्तवतश्च यदाचमनं स्रतिविहितं तत्पायत्यार्थं भवति क्रियामा- तरमेव न तु तत्र पायत्यं दृशनाथपे्षते । तजर चाऽ ऽचमनाद्गभूतास्वष् वासोविज्नानं पराणस्येतिकतेग्यतया शोचते । न तु वस्मिन्कियमाण्‌ आषमनस्प प्रायत्या्थता बाध्येत क्रियान्तरत्वादाचमनस्य । वस्मा- दक्ष्पमाणस्य भुक्तवतश्च यदाचमनं ततरांऽऽपो वासः प्राणस्येति दशंनमानं विधीयते । अपाप्तादन्यतः ॥ ६४ ॥ इति बृहदारण्यकोप- निषद्वाष्ये षष्ठाध्यायस्य प्रथमं ब्राह्मणम्‌ ॥ १॥ श्वेतकेतुं वा भरणे इत्यस्य संबन्धः । सिङाधिकारोऽयं तन्न पद- नुक्तं तदुच्यते । सप्रमाध्यायान्ते ब्ञानकमंतमुश्चयकारिणाऽगमगंयायनं कृतम्‌ । अग्रे नय एपयेति । तजानेकेषं फथां सद्भावो म्रेण साम- थ्यात्यदरितः। एपथेति विशेषणात्‌ । पन्थानश्च कृतविपाकपतिपत्ति- मागाः । वक्ष्यति च यत्कृतेत्यादि । तत्रं इ फति कमेदिपाकपरतिष- त्तिमागां इति सवेसंषारगत्युपसंहाराथौऽयमारम्मः । एतावती हि त्याह । क्रिपामात्रमेषेति । नन्वाचमने फलमृतवं प्ायत्यं दशेनपापिक्षामिति चेत्ेयाश। न त्विति । क्रियाया एव तदाषानसामध्य।दिययेः । तत्रेयाचमने शुद्धे क्रिया- न्तरे सवीत्यथेः | प्राणविन्ञानप्रकरणे वासोविज्ञानं चोचते चेदाक्यमेद्‌ः स्यादियाश- इन्याऽऽह | प्राणस्येति । सवन्नविज्ञानवदि पि चकारायः । भाचमनीयाक्तप्पु वापो- विज्ञानं क्रियते चेत्कथमाचमनस्य प्रायत्यायेत्वमित्यारशङ्न्धाऽऽह । न॒ लिति । दिकार्यत्वदोषामवे फएठिवं दकशेनिपिमुपसंहरति | तस्मादिति । अपाप्रतवादासोश- छविंषिम्यकिरेकेण पाप्त्यमावाषेश्वात्र प्ररुवत्वात्कायास्यानादपुवंभिवि च न्यायारि- त्यथः||१४।।इति बृहदारण्यके प्रिषद्धाष्यरीकायां पृष्ठाघ्यायस्य पमं ब्राह्मणम्‌॥१॥ ब्रह्मणान्तरमादाय वस्य पूर्वेण सेबन्धं प्रतिजानीते । शेतकेतुरिति । कोऽसौ संबन्धस्वमाह । खिति | ठत कम॑क्ड ज्ञानकाण्डे वा यद्रस्तु पाधान्येन नोक्तं तदस्मिन्काण्डे वक्तन्यमस्य खिटाधिकरत्रात्तथाच पुवेमनुक्तं वक्मिदं ब्राह्मणमिदयधेः। वक्तव्यशेषं दकशेयितुं वत्तं कापैयाति । प्रमेति । समुच्चयकारिण मुमूषरमिपाधनेऽपि किं स्यादित्याशङ्ल्याऽ5ह । तत्रेति । अध्यायदवप्ानं स्म्यथेः । सामध्येमेव ददे- यति । ुपयेतीति । विशेषणवशादहबो मागा मन्तु किं पुनस्तेषां खरूपं तदाह | पन्धानश्वेति । तत्र वाक्यशेषमनुकूरयवि । वक्ष्यत चेति । संपयाकाङक्षादारा समनन्तर बराह्मणतात्पयमाह । तनेति । उपरसंहियमाणां संसारगविमेव परिच्छिनति । एतावती हीति । दक्षिणोदगषोगत्यातिमकेदि यावत्‌ । कमेत्रिाकस्त ह कुजेपसंद्ियते

१ख.ध.ङ. छ. छ, शवक । २क. ल. छ, ढ, ण, द्विकरगतव' । ष, ब, द्विक ।

दिवीयं ब्राह्मणम्‌ ।२] आनन्द गिरिकवरीकासंवखितशांकरभाष्यसमेत।। ७९९

संसारगतिः । एतावान्कमेणो विपाकः स्वाभाविकस्य शाद्नीयस्य सं वै. विक्नानस्येति । यचपि द्या ह प्राजापत्या इत्यत्र स्वाभाविकः पाप्मा छचितः। न च तस्येदं कार्यमिति विपाकः प्रदर्शितः । शाद्नीपस्यैव तु विपाकः पद्ितशयनात्मपरतिपच्यन्तेन । बरह्मविच्ारम्भे तदराग्यस्प विवक्षितत्वात्‌ । तन्नापि केवङेन कमणा पितृखोको विचया विवापयु- कतेन च कमण देवलोक इत्युक्तम्‌ । तन केन मार्गेण पितृरणोकं प्रति- पद्यते फेन वा देवरोकमिति नोक्तम्‌ । तेह खिख्प्रकरणे ऽदोषतो वक्तव्यमित्यत भारभ्यते। अन्ते च सवोपसंहारः शाल्लस्पेष्टः। भपि चेतावदमृतत्वमित्युक्तं न कर्मणोऽमृतत्वाशाऽस्तीति च तन हैतुर्नोक्त- स्तदथंश्चायमारम्मः । यस्मादियं कर्म॑णो गतिनं नित्येऽग्रतसवे व्पापा- रोऽस्ति तस्मादेतावदेवामृतत्वसाधनमिति सामथ्यादधेतुत्वं संपद्यते ।

इ्----~ =-*~

तव्राऽऽह । एतावानिति । इविशब्दा यधाक्तसंसारगत्यतिरिककमगिपकामावात्तदु- पसंहाराये एवायमारम्भ इत्युपसंहाराथेः । अपेद्रीधाधिकारे सर्वोऽपि कमेविपाकोऽ- नथे एवेतयुक्तत्वासरिशिष्टसंसारगत्यमवात्कथं खिलकाण्डे तनिरदेशधिद्धिरव अह । यद्यपीति । कस्तं विपाकस्तजोक्तस्तत्राऽऽह । शाघ्नीयस्येति । वच सुकतविषा- कस्येवोपन्यासे हेतुमाह । ब्रह्मविद्येति । अनिष्ट्िपाकाततु वैराग्यं सुरुताभिमुख्यदव सिद्ध मरिवि न तत्र वद्विवक्षा । इह पनः शाघ्वसमाप्रौ खिकाधिकाे वद्विपाकोऽप्युप- संहवियत इति मावः । प्रकारान्तरेण संगति वक्तुमुक्तं स्मारयति । तनापीति । शाल्ली- यविपकविषयेऽपीत्यषः | उत्तरयन्थस्य विषयप्रिशेषायं परतनिकामाह । तत्रेति । ठोकद्रयं सप्तम्यथेः । प्रागनुक्तमपि देवयानाचत्र वक्तन्यभिपि कृतो नियमपिदि- स्तत्राऽऽह । तच्चेति । वक्तम्यशेषस्य पसे फठितमाह । इत्यत इति । यंतर प्रागुक्तं वदेवयानादि वक्तव्यं प्रागेवोक्तं वु ब्रह्मलोका कस्माद च्यवे वत्राऽऽहं ।

अन्ते चेति । शाघ्स्यान्वे चेवि संबन्धः| इतश्वेदं बराह्मणमगतपतवादारम्यपित्याह | अपि चैति । एतावदित्यात्मज्ञानोक्तिः । अमृतत्वं वश्साधनपिति यावन्‌ । चकारा- दुक्तमित्यनुषङ्कः । ज्ञानमेवाभृवत्वे हेतुरिदयुक्तीऽथेस्तत्ेनि सघ्म्यथः। तदर्था शत्वपदे- डाः | कयं प्नवैक्यमाणा करमगतिज्ञानमेतरमृतत्वसाधनपित्यत्र हेतुत्वं प्रतिपच्चते तन्नराऽऽह । यस्मादिति । व्यापारोऽस्ति कपण इति शेषः | सापथ्य।ज्ज्ञानाणर क्तश्यपायस्य संपारहतवव्नियमादित्य५ः । प्रकारन्वरेण ब्र्मणतातय वक्तुमभ्रिह।

« अ न त-क -भ ~= ~ ~~ रीरि [ष [मभ +~ ^ ===.

१क.ग.द,. 8.चवि'| २. स्ववि" । ३ क.प, इ, च, जर, जष्यद््टः।४क, श, छ, ६, ताट।

७६9 , बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [षष्ाभ्याये

अपि चोक्तमग्मिहोत्रे न त्वेवेतेयोर्त्वपुत्करारित न गतिं न प्रतिष्ठान तुपरं न पनरा न रोकं प्रत्युत्थायिनं वेत्थेति । तजर पतिवचनेते वा एते आहुती हृते उत्करामत इत्यादिना भाहतेः कार्मुकम्‌ । तचेतत्क- तुंराहुतिरुक्षणस्प कमणः फकम्‌ । न हि कर्तारमनाभित्याऽऽहूतिल- क्षणस्य कर्मणः स्वातच्येणोकान्त्यादिकायीरम्भ उपपद्यते । कतैर्थ- सात्कमणः का्यीरम्भस्य । साधनाश्रयत्वा्च कर्मेणः। तत्राग्निहोत्रस्तु- त्पथैत्वादम्मिहोनस्येव कायेमित्युक्तं षटूपकारमपि । इह तु तदेव कर्तुः फ़रुमित्युपदि श्यते षटूपकारमपि कमफखविन्नानस्य विवक्षितत्वात्‌ । तहारेण च - पश्चाप्निदश्चनमिदोत्तरमागंप्रतिपत्तिसाधनं विधित्सितम्‌ । एदमदोषसंसारगत्युपसंहारः । कमकाण्डस्येषा निष्ट्यर्वहयं दिदर्शपि-

घिषये जनकयाज्ञवेल्कयसेवादसिद्धमथेमनुवदति । अपि चेत्यादिना । एवयोरभि- होत्राटुत्योः सायं प्रावश्वानुष्ठितयोरिति यावत । कोकं प्त्युत्थायिनं यजमानं परिवे- ष्येमं ठोकं प्रत्यावृत्तयोस्वयोरनुष्टानोपचितयोः प्रोकं पति खाश्रयोत्थोनहेतुं परि- णाममित्येतदिंवि प्रश्नषटकमभिहो्विषये जनकेन याज्ञवल्क्यं पत्युक्तमिषि संबन्ध तन्रेत्याक्ेपर्गवपश्नषट्कोक्तिः । ननु एढवतोऽश्रवणात्कस्येदमाहुविषलं न हि वत्सतश्रं संभवति वत्राऽऽह । तच्ेति । कतेवाचिपदामाव दृहुत्यपूवेस्येवोत्का- नत्यादिकायौरम्मकत्वान्न तत्र कवृगापिरकेफलमुक्तमिवाशङ्ग्याऽऽह । न हीति । विच कारकाश्रयैवच्वात्कमेणो युक्तं वत्फरस्य कवगामित्वमित्याह । साधनेति । स्वावन्त्यासंमवादाहुलयोः स्वकवृकय)।रेव गत्यादि विवक्षितं चेत्ता कथं ततर केवकाहु- स्योगेत्यादि गम्यते वजाऽऽह । तत्रेति । अभरिहो्पकरणं सपतम्यथः| अिहाच- सतुत्यथ॑त्वात्यश्नपतिवचनर्प्र्य संदभस्येति शेषः । मवेवेवमभ्मिरोत्नपकरणस्यितिः प्ररूते तु किमायातं तत्राऽऽढ्‌ । इह तवति । किमिति विचापकरणे कमफङविज्ञानं विवध्ष्यते तत्राऽऽह । तद्रारेभति । बराद्मणारम्भमुपप दितमुपसंदर प । एवमिति । संसारगत््युपसंहरेण कभेविपाकस्य सवस्थेवोपसंदारः सिद्धो मपि तद्‌ पिरिक्तवद्विषा- कामावारिद्याह । कमकाण्डस्येति । यथोक्तं वस्तु दशेयितुं बराह्मणमारमवे चेत्तत्र किमयाखू्यायिका प्रणयते तत्राऽऽह । इत्येतंहयमिति । स्वमेव पू्ाक्तं वस्तु द्रयितुभिच्छन्वेदः सुखावबे षाथमाल्यायिकां करोवीत्ययः | यदा कदाचिद्पिक्रान्व

१ ध. ज. 'वेनयो* । २ च, द. 'योराहु्योस्त" + ३ क्र. छ. "पठं पि" | ४ ध. ज. ढ., "तच्च द्वयं । ५ ख. छ. द, 'वच्क्याक्तसं' । ९ घ. "त्थने हे" । ७ अ. 'िणमेरित्येः । <अ. ण, गाभेप्रः । ९६. न. ण. मि | १०१, ज, ण, पला । ११९. द, ण, "वदेव । १२ अ. "तेति । घ, ण, "तदिति ।

दविवीयं बाप्मणम्‌ ।२] आनन्दगिरिङवदीकासवलितशांकरभाष्यसमेता। ७६९

शरतकेतुं वा आरुणेयः पश्चाकानां परिषद्‌- भाजगाम पर जाजगाम नेव प्रवाहणं परि- चारयमाणं तसुदीक्ष्याभ्युवाद्‌ कुमारा२ इति स भोर इति प्रतिश्चुश्रावानशिष्टोऽन्वसि पितरि त्योमिति होवाच ॥ १ ॥

वुराख्यापिकां प्रणयति । श्वेतकेतुनांमतोऽरुणस्पापत्पमारुणिस्तस्या- पत्पमारूणेपः। हशब्द एेतिक्लाथः । वे निश्चयाः । पित्राऽनुशिषटः सनात्मनो पश्चःप्रथनाय पश्चालार्नां परिषदमाजगाम । पञ्चाराः प्रसि- द्रास्तेषां परिषदमागत्य जित्वा राक्नोऽपि परिषदं जेष्पामीति गर्वेण स आजगाम । जीवलस्यापत्यं लेव।ड पश्चारराजं प्रवाहणनामानं स्व्वत्येः परिचारयमाणमात्मनः परिचरणं कारयन्तमिस्येतत्‌ । स राजा पूवमेव तस्य विधाभिमानग्षं श्वुत्वा विनेतव्योऽयमिति मत्वा तगुदीक्ष्योतमक्ष्षाऽऽगतमानमेवाभ्पुवादाम्पुक्तवान्कुमारारे इति संबोध्य । भत्संनाथां पतिः । एवगुक्तः स प्रतिशचश्नाव भोरे इति । भोर इत्यपति- कपपपि स्त्रियं पत्युक्तवान्करदः सन्‌। अनुशिष्टोऽनुशासितोऽसि भविं . कि पितरत्युवाच राजा । परत्पाहेतर ॐमिति षाढमनुशिष्टोऽस्मि एच्छ यदि सशयस्ते॥ १॥

कड़े वृत्तथेयोतित्वं निपातस्य दशेयवि । हशब्द इति । यङःपथनं विद्त्सु खकीयप्रियासामथ्येशूयापनं परसिद्ध विद्रजनविशि्टत्वेनेति शेषः । कचिजयस्य पराप्ततवं गर्वे हेतुः | किमिवि राजा शवेतकेतुमागतमा्ं तद्रीयामिपायमपतिप्च तिर स्वुवैन्निव संबोधितवानित्याशङ्क्याऽऽह । स राजेति सवोध्य भत्सनं कतवानिवि शोषः | तदव चोति पदमिह नास्तीत्याशङ्न्याऽऽह । भत्सनार्धति । मो३ इति प्रतिवचन. माचायं प्रत्युचिवं न क्षत्रियं प्रवि वस्य हीनतरादित्याह । भोर इतीति । भपतिङूपव- चने कोपं हेतूकरोति । क्रुद्धः सन्निति । पितुः सकाशा्तव रब्धानुज्ञाप्नत्वे छिद्गं नास्तीयाशङ्ग्याऽऽह । प्रच्छति ॥ १॥

१क.ग. ज. इ, श्यैः। पि । २ च. दढ. वैश्ब्दो नि। ३ ल्ल. ग. ङ, छ, "वरिस्तं ५.। ४ क. इ, च. छ. घ, ट. "ति प्रतिवचनम्‌ । भो। ५क., क, च, ७. इ, तिपि । ९६

७६ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [षष्ठाध्याये

वेत्थ यथेमाः प्रजाः प्रययो विप्रतिषदयन्ता ३ इति नेति हीवाच वेत्थो यथेमं रोकं पुनराप- दन्ता इति नेति हैवोवाच वेत्थो यथाऽसौ लोक एवं बहुभिः पुनः पनः प्रयद्धिनं संपू- य॑तारे इति नेतिं हैवोवाच वैत्यो यति- ध्यामाहूया९ हृतायामापः पुरुषवाचो मता

यद्येव बेत्थं विजानासि किं यथा येन प्रकारेणेमाः प्रजाः प्रसिद्धाः प्रयत्यो त्रियमाणा विप्रतिपचन्ताद इति विप्रतिपचन्ते विचारणा धतिः । समानेन मार्गेण गच्छन्तीनां मागेद्रेबिध्यं यत्न मवति तन काशिना अन्येन मार्गेण गच्छन्ति काश्चिदन्येनेति विप्रतिपत्तिः। यथा ताः प्रजा विप्रतिपचन्ते तर्कं वेत्येत्थः । नेति होवाचेतरः । ताह वेत्य उ यथेमं लोकं पुनरापचन्ता इति पुनरापचन्ते यथा पुनरागच्छन्तीमं खोकम्‌ । नेतिः हैवोवाच श्वेतकेतुः । वेत्थो यथाऽसौ खोक एवं प्रसिद्धेन न्यायेन पुनः पुनरसकृत्पयद्रिश्नियमाणेयंथा येन प्रकारेण न सपय॑तारै इति न संप्यंतेऽसौ खोकस्तत्कि वेत्थ । नेति हैवोवाच । वेत्थो पतिथ्यां यत्सख्याकायामाहूत्यामाहूती इतायामापः पुरुषवाचः पुरुषस्य या वाक्सेव यातां वाक्ताः पुरुषवाचो भूत्वा पुरुषशब्दवाच्या वा भूत्वा ।

पदाथमुक्त्वा वक्याथेमाह्‌ । समानेनेति । नडीरूपेण साषारणेन मेणाभ्युदयं गच्छतां यच्च मामेविपतिपत्तिस्ताक्ति जानासीति पश्नायेः । विप्रतिप्र्तिभेव विशदयत । तत्रेति । अषिरूतप्रजानिषारणायो सक्ठभी । पर्थमप्रश्नं निगमयति । यथेति । पश्ना- न्तरभादत्ते । तर्हीति । वदेव सष्टयपि । यथेति । परलोकगवाः प्रजाः पुनरिमं कोकं यथाऽऽगच्छन्ति तथा किं वेत्थेति योजना । यश्नान्तरपवीकमुपादतत । वेत्थेति । वद्याकरोति । एवमिति । प्रिद्धो न्यायो जरोज्वरादिमरणहेतुः । प्रश्नन्वरमुत्थाप्य व्याचष्टे । वेत्थत्यादिना । पृरुषरशम्दवाच्या भूत्वा समुत्थाय वदन्तीति सेबन्धः।

१ ग, च. छ. "ति होवा ।२ग, "तिहोवाः। ३ ख.छ. यजाः । डक. स्त.गर्च, छ, धच. इ, "ति दवा" । ५ कण्क्ञ, ग. च, छ. च्च, द, "ति होवा । ६ क्त. ड, छः धश्जन्दवाः | ७स.ङ.च.टन्च्याम्‌'। ८क. षर यमं प्र । ९, शरदि" । १०. ण, "दिम" । ११ घ. “गे ह

दविवीयं ब्राह्मणम्‌ ।२] भानन्द गिरिङ्तदीकासंव सितर्शाकरमाष्यसमेता । ७६३

समुत्थाय वदन्ती २ इति नेति हैवोवाच वेत्थो देवया- नस्य वा पथः प्रतिपदं पितृयाणस्य वा यका देव- यानं वा पन्थानं प्रतिपद्यन्ते पितृयाणं वाऽपि हिन ऋषेवेचः श्तं दे छती अशृणवं पिर्वृणामहं देवाना- मुत मद्यानां ताभ्यामिदं विश्वमेजत्समेति यदन्तश

नीक गी 1 व 1,

यदा पुरूषाकारपरिणतास्तदा पुरुषवाचो भर्षान्ति । समुत्थाय सम्पगुत्थायोदूताः सत्यो वदन्तीरे इति । नेततिं हेवो वाच । यद्येवं वेत्थ उ देवयानस्य पथो मास्य प्रतिपदं परतिपचते येन सा प्रतिपत्तां प्रतिपदं पित्रृयाणस्य वा प्रतिपदं परतिपच्छब्देवाच्यम- माह । यत्कमे कृत्वा यथाविशिष्टं कमं कृत्वेत्यथंः । देवयानं वा पन्थानं माभ प्रतिपचन्ते पितृयाणं वा यत्कमं कृत्वा परतिपचन्ते तत्कमे प्रतिपदुच्यते तां प्रतिपदं किं वेत्थ देवरोकपितखोकप- तिपरत्तिसाधनं किं वेत्येत्यथंः । अप्यत्रास्याथंस्य प्रकाशकप्रषेमन्नस्य वचो वाक्यं नः श्॒तमस्ति । मब्रोऽप्यस्या्थंस्य प्रकाशको विद्यत त्यर्थः । कोऽसो मन्र इति । उच्यते । द्वे ठती द्वो मगीवशृणवं श्रुत- वानस्मि तयोरेका पितृणां प्रापिका पितृखोकक्षबद्धा तया एत्या पि रोक पराप्रातीत्थथंः । अहमद्रणवमिति तयवहितेन संबन्धः । देवानामु- तापि देवानां संबन्धिन्पन्या देवान्पापयति सा। के पुनरुभाभ्यां सतिभ्यां पितन्देवांश्च गच्छन्तीति । उच्यते । उतापि सत्यानां मनुष्याणां सब- न्धिन्यो । मनुष्या एव हि उतिर्ां गच्छन्तीत्यथः। ताभ्यां खतिमभ्या- मिदं विश्वं समस्तमेजद्रच्छत्छमेति' संगच्छते । तेचद्धे छती यदन्तरा

= ~ ^ "~~ ~ -*----- ~ ~~ ~~ क क

` कथमपा पुरुषशब्द्वाच्यत्वं तद्‌।ह्‌ । यदेति । परश्नान्तरमवतार यापर । ययेवं वेत्थेति । पितयाणस्य वा प्रतिपदं वेत्पेति सबन्धः | यत्का प्ररिप चन्तं पन्थानं वत्कम प्रवि- दिवि योजना । वक्यायेमाह । देवयानमिति । उक्तम सनिप्याऽऽह । देव- लोकेति । मागेद्रयमेव नावि चया तृत्पेक्षामात्रेण पृच्छग्वे वत्राऽऽह । अपीति।

अत्रेवि कमविपाकप्रकरियोक्तिः । अस्याथस्य मगेद्रयस्येलयेवत्‌ । तेषामेव मगदरयड पिरतत्वमिवि वक्तं दीत्युक्तं वदेवं स्फुटयति । ताभ्यामिति । विश्च साध्यस्राषना- १ चः ठ, “यानस्य | २ च. ढ. "यते । पि | ३ च. च्यनंत्राः । ४ क. च, ढ. पितणां" ॥

५क.ग्. चन्न. "तिदहोव्रा। ६ च. ट, "रस्य वा ७ ख. छ. यतेपि ८ न्ञ, छ, "यते त। ९ क.च.४, पितणां | १०कृ.घन्.द.व.ऊ.जन.ढ. "ति षम्यगणयच्छ। ११ ल.ढ.छ, "च्छतीति । वे ।॥

७६४ वृहदारण्यकोपनिषत्‌ [षष्ठाध्याये

पितरं मातरं षेति नाहमत एकंचन वेदेति होवाच ॥२॥ जथेनं वसत्योपमन््र्याचकरेऽनाहत्य वसतिं कमारः प्रदुद्राव स आजगाम पितरं त होवाचेति वाव किर नो मवान्पुराऽतुशिष्टानवोचं इति कथ५ सुमेध इति पञ्च मा प्रश्नान्राजन्यबन्पुरप्राकषीत्ततो नैकंचन वेदेति कृतमे त इतीम इति ह प्रतीकान्युदानहार ॥ ३॥ _

का म्‌ उ

ययोरन्तरां यदन्तरा पितरं मातरं च मातापित्रोरन्तरा मध्य इत्यर्थः । फो तौ मातापितरो चावाषटथिव्यावण्डकपाङे । इयं बै भाताऽसो पितेति हि व्यारूपातं ब्राह्मणेन 1 अण्डकपाख्योर्मध्ये ससार विषये एवैते छती नाऽऽत्यन्तिकामृतत्वगमनाय । इतर आह नाहम- तोऽस्मात्यश्नप्तमुदायादेकंयनेकमपि प्रक्ष न वेद नाहं वेदेति होवाच श्वेतकेतुः ॥ २॥ अथानन्तरमपनीय विथाभिमानगवमेनं प्रकृतं श्वेतकेतुं वसत्या वष- तिप्रपोजनेनोपमन्रयां चक्रे । इह वसन्तु भवन्तः पाद्मं चाऽऽनीयता- पित्युपमन्रणं कृतवान्यजा । भनाहत्य ॒तां वसतिं कुमारः श्वेतकेतु, शदुद्राव प्रतिगतवान्पितरं परति। स चाऽऽज्गाम पित्तरमागत्य चोवाच ते कथमिति वाव फिरेवं फिङ नोऽस्मान्भवान्पुरा समावतनकाठेऽनु- शि्ान्सवीमिर्विंथामिंरवोचोऽवोचदिति । सोपारम्भं पुत्रस्य वचः श्रुत्वाऽऽह पिता । कथं फेन प्रकारेण तव दुःखयुपजातं हे सुमेधः शोभना मेधा यस्येति हमेधाः। शुणु ममर पथा इत्तं पश्च पञ्चसंख्याका- न्पश्नान्मा मां राजन्यबन्धू राजन्या बन्धवो यस्येति । परिभव- वचनमेतद्राजन्यवन्धुरिति । अपरा्षीतपषट्वास्ततस्तस्मानेकंचनेकमपि न वेद न विज्ञातवानस्मि । कतमे ते रा्ना षष्टः प्रभा इतिं पिनोक्तः पुत्र डमे त इति ह प्रतीकानि गललानि परश्नानायुदाजहारोदाहृतबान्‌ ॥ ३॥ र्मकं संगच्छते गन्तन्यत्वेन गन्तृत्वेन चेवि शेषः । प्ररवमश्रन्यारूयान्रन्यो बाघ्न- णञब्दाधः । यदन्तरेत्यादौ विवक्षितमथेमाह । अण्डकपास्योरिदि ॥ २॥ शवेतकेपोरमिमाननिवृत्तिचोवना् बहुवचन्‌ । राजन्यदत्तवसत्यनादरे देवुमाह । कुमार इति । एवं किरति राजपरामवणिङ्गकं पितृवचसो ृषातवं चोदयते । भज्ञाना- धीनं दुःखं ववा्समाविवमिवि सूचयति । इुमेध इति ॥ ३॥

१ क. “चदिति। २ क, "भिरेवावोच। ३ क, त. ग, ङ. छ, वोश्स्ये डकण्च, क, छ ह्च, "वि। इ । ग, च्‌, ज, "ति । एवमिमे । ५ ल, छ, समदः ।

दिवी बराद्रणम।२] भानन्दगिरिक्वदी कासंवकिविशांकरभाष्यसमेता। ७६५

स होवाच तथा नस्तं तात जानीथा यथा यदहं किंच वेद्‌ सर्वमहं तततभ्यमवोचं प्रहि तु ततर प्रतीत्य बरह्मचर्थं वत्स्याव इति भवानेव गच्छविति स आजगाम गोतमी यत्र प्रवाहणस्य जैवरेरास तस्मा आसनमाहृत्योद्कमा- हारयांचकाराथ हास्मा अर्ध्यं चकार त५ होवाच वरं भगवते गोतमाय दद इति॥४॥ स होवाच प्रतिन्नाती म एष वरो यां तु कुमारस्यान्ते वाचमभाषथास्तां मे ब्रूहीति ॥ ५॥

स होवाच पिता पुतं क्रुद्धुपरामयंस्तथा तेन प्रकारेण नोऽस्मास्तव हे तात वत्स जानीथा गङ्नीथा यथा यदहं किंच विज्ञानजातं बेद सवं तत्तुभ्यमबोचमित्येव जानीथाः । कोऽन्यो मम ॒प्रियतरोऽस्ति त्वत्तो यदर्थं ॒रक्षिष्ये । भहमष्येतन्न जानामि यद्राज्ञा प्ष्टम्‌ । तस्मासेह्ला- गच्छ तत्र प्रतीत्य गत्वा राच्नि ब्रह्मचयं वत्स्यायो वि्या्थमिति । ष आह भवानेव गच्छत्विति नाहं तस्य मुखं निरीकषितुभुत्षहे । स आज- गाम गोतमो गोत्रतो गोतम आश्णि्त्र प्वाहणस्थ नैवङेरासाऽऽस- नमास्थायिका षशीद्रयं प्रथरमांस्थने तस्मे गौोतमायाऽऽगतायाऽऽषन- मनुषटपमाहत्योदकं भूत्येराहारर्याचकार । अथ हास्मा भ्यं पुरोधसा कृतवान्मञ्नवन्मधुपकं च । कत्वा चैवं परजां तं होवाच वरं भगवते गोतमाय तुभ्यं दग्र इति गोश्वादिरुक्षणम्‌ ॥ ४॥

स होवाच गोतमः प्रतिङ्नातो मे मेष वरस्त्वयाऽस्यां प्रतिज्ञायां दद ष्वात्मानं यां तु वाचं कुमारस्य मम पुत्रस्यान्ते समीपे वाचमभाषथोः परक्षष््पां तामेव मे ब्रहि ए्वनो वर ष्वि॥९॥

मि 1

@9 ^ ^

सलं किंचिुक्त किर्चितु विज्ञानमन्य् परियवमाय दातुं रक्षितभिलयाशङ्चाऽऽह। कोऽन्य इवि । राज्ञा यद्पृष्टं दन्मया न विज्ञावं वथा च वक्षिन्विषये त्वया वज्जि. वोऽस्मीयाशङ्न्याऽऽह | भहमपीदि । बह वन्त्ञानं कथं साध्यतामित्याशदूश्वाऽऽदह्‌ । तस्मादिति ॥ ४॥

00 वु 1

) श. च. द. भर । २क.ल.ध. ङ. च. 9. ट. दर मव ३व.ञ, वापर । षद, मयं त" । ५ ङ. च. उ. अपे 1 ६ घ. ज. ट. "थाः प्रपर ७ क. ख, छ. 'चित्तद्‌। ८ क, ज. छ, ट, "विद्वि" । ९ क, छ, इ, 2, तच्व्नानं । १० भ, “ह । द्त्यावे इति ।

७६६ बहदारण्यकोपनिषत्‌ [षष्ठाध्याये

स होवाच दैवेषु वै गोतम तदरेषु मानुषाणां रूरीति ॥ ६ ॥ स होवाच विज्नायते हास्ति हिरण्यस्यापत्तं गोअश्वानां दासीनां प्रवाराणां परिधानस्य मा नोभवान्वहीरनन्तस्यापर्यन्त- स्थाभ्यवदान्यो मदिति सवे गोतम तीथने-

त होवाच राजा देवेषु वरेषु तद्व गोतमं यस्त्वं परार्थयते मानुषाणाम. न्यतमं पाथेय वरम्‌ ॥ 8 ॥

स होवाच गोतमो भवर्ताऽपि विज्ञायते ह ममास्तिसः। नतेन प्राथितेन कृत्य मम यं त्वं दित्सति मानुषं वरम्‌ । यस्मान्ममाप्यस्ति हिरण्यस्य परभूतस्यापात्तं पराप गोभश्वानामपात्तमस्तीति स्वत्रानुषह्वो दासीनां पवाराणां परिषीराणां परिधानस्यं च । न च यन्मम विमानं तत्ततः प्राथनीयं त्वया वा. देयम्‌ । प्रतिन्ञातश्च वरस्त्वया सवमेव जानीषे यदन्न युक्तं प्रतिज्ञा रक्षणीया तवेति । मम पुनरपममिप्रायो मा भृनोऽस्मानभ्यस्मानेव केवलान्मति भवान्सवत्र वदान्यो मूत्वाऽवदान्यो मा भृत्कवर्यो मा भदित्य्थः। बहोः प्रभतस्यानन्तस्यानन्तफरुस्पेस्येतत्‌। अपयेन्तस्यापरिसमाप्रिकस्य पुत्नपोजादिगामिकस्येत्येतत्‌ । ईदशस्थ वित्तस्य मां प्रत्येव केवरुपदाता मा भूद्रवान्‌। न चान्यत्रादेयमस्ति भवतः एवमुक्त आह । स त्वं वे हे गोतम तीर्थेन न्पायेन शाघ्नविदितेन विचां

(नण

वरो निर्दिश्यते ॥ ५॥ ६ ॥

ममास्ति स हति यदुक्तं वदुपपादयति । यस्मादित्यादिना । न च यन्ममेयत्र तस्मादिति परितन्यम्‌ । किं तई मया कव॑न्यमिलयाशङ्ू्याऽऽह । प्रतिज्नातश्चति । यत्तवाभिपेतं वदेह करोमीयाशङ्याऽऽह । ममेति । मा भूदित्यन्वयं दशेयन्पवीक- मादाय व्याचष्टे । नोऽस्मानिति । वदान्यो दानशीलो विमते सत्यदाता कद्यं इवि मेदः । परिशिष्टं मागं म्याकुवैन्वाक्याधमाह । बहोरित्यादिना । मां प्रत्येवेति निय- मस्व रृत्यं द्दौयति । नचेति । कोऽसौ न्यायस्वत्राऽऽह । शात्रेति । उपसदन-

१त.ध.च. छ, ज. ड. गोश्वा। रघ. ठ, द, मयंत्वंप्रा ३. यतवंप्रा४्प. च, ज,द,न्ता वि | ५क. च, गोश्वा ६६. च, ज, “टिषा५७ घ. च, ज, द. स्य +न |८घ. ज. श्नं मया तल्वतः प्रा । क, ग, च. इ, ढ, "नं तत्तः \ ९ घ, च, ज, “तातं रक्षणीयनेवे 4 १० कः ङ, ग, ड, च, छ. इ, चाद्न्तादे' । ११ ध, ण, ई न क. ।

हिवीयं ब्रा्मणम्‌।२] भानन्द गिरिङ्तटीफ।संवङितर्चाकरभाण्यकमेता । ७६७

च्छासा इत्युपैम्यहं भवन्तमिति वाचा ह स्मैव पूवं उपयन्ति स होपायनकीर्योवास ॥७॥ म॒ होवाच तथा नस्वं गोतम माऽपराधास्तव च पितामहा यथेयं विदेतः पूरं न कस्मिश्श्नन ब्राह्मण उवास

मत्त इच्छासा इच्छान्वाप्तुमित्युक्तो गोतम आह । उपेम्युपगच्छामि शिष्यत्वेनाहं भवन्तमिति । वाचा ह स्मेव किर परव बराह्मणाः क्षत्रिया- न्विद्यार्थिनः सन्तो वेरयान्वा क्षत्रिया वा वैदयानापशुपयन्ति शिष्य- हृत्या ह्यपगच्छन्ति नोपायनशश्रृषादिभिः । अतः ष गौतमो होपापन- कीत्पोपगमनकीवैनमानरेणेवोवासोषितवाननोपायनं चकार ॥ ७॥

एवं मोतमेनाऽऽपदन्तर उक्ते स होवाच राजं पीडितं परत्व ्ाम- यंस्तथा नोऽस्मान्प्रति माऽपराधा अपराधं मा काषीरस्मदीपोऽपराधो न ग्रहीतम्प इत्यथः । तव च पितामहा भस्मतिपितापहेषु यथाऽपराधं न जण्हुस्तथा पितामहानां ृत्तमस्मास्वपि भवता रक्षणीयमित्यः। यथेयं विचा त्वया प्राथितेतस्त्वत्संपदाना्पू्वं मारन कस्मिन्नपि ब्राह्मण उवाक्तोषितवती तथा त्वमपि जानीषे सवदा क्षत्रियपरंपरयेयं विद्याऽ8. गता सा स्थितिमेयाऽपि रक्षणीया यदि शक्यत ईस्युक्तं देवेष गौतम तद्ररेषु मानुषाणां ब्रूहीति न पुनस्तवादेयो वर इतीतः पर न शक्पते

ति 1 2, 1 7 १ १) 2 2 ए 1 त 1 १

वाक्यं शाघ्लमित्युच्यते । गोवमो राजानं परति शिष्यत्वतृत्तिं कुवाणः शाल्लापेविरोषमा- चरवीत्याशङ्न्याऽऽह । वाचा हेति । आप्रदि समाद्पिकाद्रा विचापराप्त्यसंमवाव- स्थायामित्ययेः | उपायनमुपगमनं पादोपरसपेणमिति यावत ॥ ७ ॥ विचाराहिद्यापेक्षयौ निहीनशिष्यभावोपगविरापदन्वरम्‌ । तथाशब्दाथपेव विश. द्यति । तव वैति । सन्तु पिवामहा। यथा तथा क्विमस्मकमियाशङुचाऽऽह | पित्रामहानामिति । किमिति वर्यं विचा ज्ञटिति महं नोपरदवश्ये वतऽऽहं। न कस्मिन्निति । वि भववा सा स्थिती रल्यवामहं वु यथागतं गभिष्यापरत्याश्च- ङु्याऽऽह । इतः परमिति । वयाहं श्िष्योऽस्मीत्येवं वरवन्तं मत्तोऽन्योऽपि न

ज ज क~ = क 7 ए ए. .7 11

१क.ख.ग. ड. च. छ. छ. द, इच्छस्ताऽऽपु"। २४, ड, च. छ, ज. श्च. ढ, नोप्ननय ॥ ३ क. घ. ड. छ. छ. “न्नोपनय' | च. द, “नोपगमनं | ४. ड, च. छ. ट. -त्वा क्षमाप्य | ५, ज, "यै; कित यर । द, "पः । किवियं। ६ क. ख. ग, घ. इ, छ. ज, छ, क्मश्धिद्पि । ७ च. ढ, “दि रक्षितुं श । < च. ढ, इयभिप्रायेणेत्यु । « लन्छन्ढ. भुपाग ॥ १०.ल. ण. याऽतिदहीन। ११ घ, ण, "ह । कस्मिश्चिदिति । ज, ह्‌ । फ्रिलिति । १२अ. न्तं भवन्तम ।

७६८ बहदारण्यकोपनिषत्‌ [पाभ्याये

तां खहं तुभ्यं वष्यामि को हि लवं बुवन्तमहैति परत्याख्यातुमिति ॥ ८ ॥ असौ वे लोकोऽ तम तस्याऽऽदित्य एव समिद्रश्मयो भ्रमोऽहर चिदिशोऽक्नारा अवान्तरदिशो विस्फुलिङगास्तसिमि- नेतस्मिन्रग्ो देवाः श्रं जहति तस्या आहूत्यै

रक्षितुम्‌ । तामपि विद्यामहं तुम्यंवक्ष्यामि। को न्योऽपि हि यस्मादेवं बुवेन्तं त्वामहति प्रत्पाख्यातुं न वक्याभरीति । अहं पुनः कथं न वक्ष्ये तुभ्यमिति॥ < ॥

असो वै रोको ऽभिर्गोतमेत्यादिचतुर्थः पश्षः प्राथम्येन निर्णीयते । क्रमभङ्गस्त्वेतनिणंयायत्तत्वादितरयश्ननिणेपस्प । असो चीर्खोकोऽग्नि गोतम चुरोकेऽग्निरृष्टिरनम्नो विधीयते पथा धोषित्पुरुषयोस्तस्य चुलोकाभ्रेरादित्य एव समित्समिन्धनात्‌ । आदित्येन हि समिष्यतेऽपो रोकः । रमयां धमः समिध उत्थान्तामान्यात्‌ । भादित्याद्धि शवमथो निगेताः। समिधश्च ध्रमो रोक उत्तिष्ठति । भहरर्विः प्रकाशसामान्यात्‌ । दिशोऽङ्गारा उपशमर्षोमान्यात्‌ । अवान्तरदिशो विस्फखिद्गा विस्फु- रि्गव द्रिक्षेपात्‌ । तस्मिनेतस्मिनेवंगुणविरिष्टे चुखोकाम्रो देवा इन्द्रा दयः श्रद्धां जहवत्याहुंतिद्रन्यस्थानीयां भेक्षिपन्ति । तस्या आहुत्या

वक्ष्यामीति यस्मान्न प्रत्यारूयातुमहेति वस्मादहं एनस्तुभ्यं कथं न वषये कितु वल्या- भ्येव वि्यामित्थुक्तमुपपादयति । को दीत्पाषिना ॥ < ॥

भसावित्यादिना यतिध्यापित्यादिचवुथपश्नस्य प्राथम्येन निणैये क्रमभङ्गः स्यात्त्र च कारणं वाच्यपित्याशेङु्याऽऽह । क्रमभङ्खस्त्िति । मनुष्यजन्मध्थिविकयानां चतुधेपश्ननिणेयापीनवया वस्य प्राधान्याद्यापान्ये सत्यथेकरममाश्ित्याविवक्ितस्व पाठक्रमस्य भङ्ग इत्यथेः । हन्द्रादीनां कमौनषिकारित्वादृचुकोकस्य चाऽऽहवनीयतवा- प्रसिद्ध्या होमाषारत्वायोगात्यत्ययस्य च शअद्धायौ होम्यत्वानुपपत्तेस्वस्मिन्नित्यादि

१.ज, पिय२ग., ध, ज. द, "वन्तम ३ चख. ट, छ, तथा। ४ ज्ञ, छ.“ताभ्यात्‌ । ५ख.ग.छ, ह, हतिंद्रः। ६ च, द, प्रतिक्षि" 1 ७, द, श्युप। <परमरण्‌, महुः कृत इ । ९ करश्च, छ, ट, ध्या दैम्य।

दविषोयं ब्रह्मणम्‌ २] भानन्दगिरिङवदीकासवङितक्ञाकरभाष्यसयेता | ५६ ९ सोमो राजा संभवति ॥ ९॥

आहुतेः सोमो राजञा पितृणां ब्राह्मणानां चं संभवति । तत्र के देवाः कथं जुहूति किंवा श्रद्वाख्यं हविरित्यत उक्तम- स्माभिः संबन्धे । नसेवैनयोस्तवमुत्कान्तिमित्यादिषदार्थषटकनिणैया- थमप्निहोन्न उक्तम्‌ । ते वा एते अप्मिहोत्राहुती हुते सत्पावुत्क्रामवः। ते अन्तरिक्षमाविशतः । ते अन्तरिभ्रमाहवनीयं कुवते वायुं समिधं मरीचीरेव क्रामाहुतिम्‌ । ते

ते अन्तरिक्षं तपयतः । ते तत उत्क्रामतः । ते दिषवमाविशतः। ते दिवमाहवनीयं कुवते आदित्षं समिधमित्येवमादुक्तम्‌ । तत्राग्निहोत्राहुती ससाधने एवोत्कामतः । यथेह येः साधनेर्विरिष्टे" ये. ज्ञायेते भआहवनीयाग्रिषमिद् माङ्ाप्विस्फुणि- क्ाहुतिद्रभ्येस्ते तथवोत्करामतोऽस्माष्लोकादगं रोकम्‌ । तन्भिर्रित्ेन , समिटसमिचेन धूमो धूमसेनाङ्खार अद्धारत्वेन विस्छुणखिङ्खा विस्फुटि- ङ्ेनाऽऽहुतिद्र्यमपि पयभंधाहुतिद्रव्यत्वेनेव सगौदावव्याकृताव- स्थायामपि परेण दृश्षमेणाऽ ऽत्मना व्यवतिष्ठते । तद्विचमानमेव सता- धनमग्निहोत्ररत्षणं कमौपर्वेणाऽऽत्मना व्यवस्थितं संत्तत्पुनम्याक- णकारे तयेवान्तरिक्षादीनामाहवनीयाद्यग्न्यादिभावं कुवद्भिपरिणमते ।

1 9 ष ए. १7 1 ~ ~~ ~~ ~~ “~ ~~ -~ ~~~ = ~

वक्यमयुक्तमिति शङ्कते | तत्रेति । दहोमकम सप्चम्यथेः। अस्य ब्राह्मणस्य संबन्षग्रन्पे समाधानस्य चोधस्यास्माभिङक्तपित्याह | अत इति । वदेव दशयितुमग्निह्त्र- प्रकरणे वृत्तं स्मारयति । नत्विति । कि तनुक्तपिति चेत्तदाह । तेवा इति। भहुयोः स्वतत्रयोरुत्करान्यादि कथपिलयाशङ्न्याऽऽह । तत्रेति । यजमानस्य मृतिकालः सप्तम्यभैः| सपायनयेरव तयोहत्करान्तिनं खतत्रयरतेव्यतदुमपादयपि । पथत्यादिना। इरेपि जीव्रदवस्थस्यते । नष्टानामन्न्याद्रानामन्याकूतमावाप्ननत्यनाविरपपमङ्ान्न तेः सहाऽऽहत्योयत्ान्त्यारििद्विर्याशङ्कयाऽऽद । तत्रा्रिरिति 1 नशादू- ध्वृमपि प्रापलिकरक्िरूपणःस्याद्रितिष्ते तथा चाविशपप्रसङ्ग(मावाद्राहुत्य। सस्ाषनयोशोच्ान्त्यादिनिद्धिरिसयः । यथ।क्तयरहयन्तकरान्त्या)कतमथनना- प्रिह त्रा्यपधस्य जगदारम्भक्रत्वयक्तं भवर्त।त्याह । तद्र्यमानामति | व्रिच्मान- मेव विशदयति । अप्धर्मोति । जग य देतया ववया कथमपि पूत्रकर्पीयं कम्‌

ए कि 9 1

१प्र.ज.वा।२ध. ह, ज. व । ३ +, ग. "तयो । * ख. दुहामा । ५ खग्ग छ. छे जेते । ५ घ. द.येत 1 ७ वख. गरक, च. र. अयाद्‌ | ८ खन्छ. मत्य ॥ ध, म. ण, शोशि १०५. ज. ण, ण्ड च्यः । ९ फ. छख. छ. 2, दि सम त२ा।

९७

[1

७७० बृहदारण्यकोपनिषत्‌ (षठाभ्यापे

तयेवेदानीपप्यग्निहोत्राखयं कमे । एवममनिहेजाहुत्यपूवेविपरिणामात्मकं नगत्स्वपित्याहूत्णारव स्तुत्यथत्वेनोत्ान्त्या्ा लोकं प्रत्युत्था- पितान्ताः षट्‌ पदाथः कमंपकरणेऽधस्तानिर्णीताः। इह त॒ कतः कम~ विपाकविवक्षाषां चुखोकागन्याद्यारम्य पश्चागनिशरनमुत्तरमागंपरतिष- त्तिसाधनं विरिष्टकमफरोपभोगाय रिधित्सितिमिति चुरोकागयादिद्‌- हीनं प्रस्तयते । तन्न य आध्यात्मिकाः प्राणा इहाग्मिहोत्रस्य हीतारस्त एवाऽऽधिदैविकत्वेन परिणताः सन्त इन्द्रादयो भवन्ति त एव तत होतारो चरोकागनो । ते बेहाप्निहोत्रस्य फलमोगायाप्निरोत्रं हुतबन्तः। त एव फर परिणामकाटेऽपि षत्फरभोक्तृत्वात्तत्र तत्र होतुत्वं प्रतिपच्न्ते तथा तथा विपरिणममाना देवशब्दवाच्याः सन्तः । भत्र च यत्पयोद्रव्य- भग्रिहोजकमीश्चरपभ्‌तमिहाऽऽहवनीपे पक्षिप्तमगप्निनां भल्तितम्ष्न दक्षेण पेण विपरिणतं सह कनां यजमानेनायुं लोकं धूमादिक्रमेणान्तरिक्षम-

त मजा न 9 “~ = = प > ¬ =

प्रयदशायामन्याङवात्मना स्थिव पृनजंगदारमतां तथाऽपीदानींवनमभ्निहतारिकं कमे कथं जगदारम्भकं भविष्यतीत्याशङ््याऽऽह । तथेवेति । विपतमारम्भकं तच्छक्तिमरवात्संपरविपन्नवदि पि" मावः । अ्निहोवप्रकरणप्यारथ संगटीतयुपसंहरवि | एवमिति । उक्तमुपजीम्य प्रकतव्राह्मणपवुत्तिपरकारं दशयति । इह त्विति । उत्तर. मागेपविपत्तिसाधनं विधित्सिवमिति संबन्धः | किमिलयत्तरमागेपतिपर्तिस्तत्राऽऽह । विशिष्टेति । बराह्मणपवृत्तिममिषायासौ वै लोकोऽभिरित्यादिवक्यपवृत्तिपकारमाह्‌ । शति दुखोकेति । इत्थं व्रा्षणे स्थिते सतत्येतत्‌ । भवत्वेवं तथाऽपि ढे देवा इति प्रश्नस्य किमुत्तरं तत्राऽऽह । तत्रेति । उक्तनीत्या पथांधिदरेने पस्तु- ते सवीत्येतत्‌ । इहेति व्यवहारममिग्रहः । कथं ठेषां वत्र होततवं तदाह । ते चेति । तथाऽपि कथं दुषीकेऽमनौ तेषां होत॒त्वं वदरा । त एवेति । तत्फकमाक्तव।- दियत तच्छम्दरोऽभचिहोतादिकमेविषरयस्तद्ोक्तृतं च प्राणानां जीगोपापितवादवषेयम्‌ । तथा तथा युपजेन्यादििसंबन्धयोमग्याकारेणेति यावत्‌ | के देवा हृषि प्रश्नो निर्णीिः सपरयेवशिष्टं पर्नद्रवं निरगेतुमाह । अत्र चेति । जीवदवस्यायामिति यावत्‌ । सह क त्यन तच्छब्दो द्र्टन्यः। अमं लोकमाविशत)वि सेबन्धः। अवरेशपर्कारमाह । धृमा-

। +> ब क ^ न

(॥| द ०9 (| | रका. देति | केथमेतव्रवा कं पनः अ्द्धाख्य हारति प्रन्ा नगृव्िस्तत्राऽऽद ॥

नवक

१.ज. काया" | रक. ग. ड, च, छ. छ. ढ. ^न्यदेरयै" । ३ घ, ज. "णमन्तः स* | ४१. इ, मक्त । ५ क. छ. छ. ढ. ति विधित्सितमिति भा" | ६ घ. ज, ण, "तरीया। ७ घ, भ. ण, ठोङप्नी।< घ, ज, ण, "कारं परयति । ६" ।

दिवीव बाद्मणम्‌।२] आनन्दगिरिकृतटीकासंवङितशांकरभाष्यसमेवा | ७७१

नतरिनाद्दयुरोकमाविशति । ताः बकष्मा आप बआहुतिकार्धभूता अभि- हात्रसमवायिन्यः कतुसहिताः भद्वाशब्दवास्याः सोमरोके कर्तुः शरी- रान्तरारम्भाय चुखोकं पविशम्त्यो यन्त दृत्युच्यैन्ते । तास्ततरं छ॒रोकं भविश्य सोममण्डङे कतुः शरीरमारभन्ते । तदेतदुच्यते देवाः शरदां जहृति तस्या आदहत्ये सोमो राजा संमवतीति। “श्रद्धा बा आपः” इति श्रुतेः । वेत्थ पतिथ्यामाहुत्यां हुतायामापः पुरु वाचो भत्वा सयुत्थाय वदन्तीति परशस्तस्ये च निणपपिषयेऽपो वे शोकोऽभिरिति प्रस्त॒तम्‌। तस्मादापः कमेसमवापिन्यः कर्तुः शरीरारम्मिकाः श्रद्धाशब्दवास्या इति निश्चीयते । भयस्त्वादापः पुरुषवाच इति प्यपदेशो न दिवित. राणि भूतानि न सन्तीति । कमेप्युक्तश्च श्सररम्भः। कमं चाप्सम- वापि । ततश्वापां प्राधान्यं शरीरकतृंत्ये । तेन चाऽऽपः पुरुषवाच इति व्यपदेशः । कमेकृतो हि जन्ारम्भः सरवर । तत पच्यप्पद्निहोत्राहूति- स्तुतिद्वारेणोत्कान्त्यादपः प्रस्तुताः षट्‌ पदाथा अब्मिहत्रे तथाऽपि वैदिकानि सवौण्येव कमाण्यप्मिहोजप्रशतीनि रक्ष्यते । दाराग्मिसदं हि षाङ्धं कमे परस्तुत्योक्तम्‌ । कमणा पितृलक इति । वक्ष्पति च । अथ ये यज्ञेन दानेन तपसा रोकाञ्ञयन्तीति ॥ ९॥

-=- ----> नय

=-= =-= =

ताः सक्षमा इति । तथाऽपि कथं जहतीति पश्नस्य कयं निणेयस्वत्राऽऽह । सोष- छोक- इति । वथाऽप्ि वस्या आहुतेः सोमो रजा सैमव्रवीति कथमुच्यते व्राऽऽह । तास्तनेति । निर्णकिऽभं श्रविमवदारयति । तदेतदिति । कथं पुनरापः अद्धाशब्द्वाच्या न हि रोक भ्रद्धाशब्दं वाघ पयुञ्जवे वत्राऽऽह। श्रद्धेति। उपक्रमवश्ञादप्यापोऽव श्रद्धाशब्दवाच्या इदय।ह । वेत्थेति । अपामेव पुरुषशब्द्‌- वाच्यानां शरीरारम्भकलतवान्न मूवान्वराणामिति रत्वा वस्य ॒प्ञजमूतारम्पत्वाभ्य॒पग- मभङ्कः स्यादिति चेनेल्याई । भृयस्त्वादिति । अगां पुरुषशब्दवाच्यत्वे हेत्वन्तरमाह । कमेति । अथाकपेपयुक्तमपि परकष्टं जन्मास्ति तत्कथण्पां सवे पुरुष्षब्दूवाच्यत्वं वत्राऽऽह | कर्मङृतो हीति । अन्यथा तत्र दत्र सुखदुःखप्रमेदोपभोगासंभवा- हिवि मावः । यदि कमोपूतैशब्दवा्यं मृतसूक्षमं सवव शरीरारम्भकं कथं तहिं पूतम. परिहोकरा्ुत्योरेव च्यक्तजगदारम्मकत्वमृक्तं तत्राऽऽह । तत्रेति । रक्ष्यन्वेऽभि- होवराहत्येवि शेषः । लक्षणायां पूर्वो्तरवाक्ययोमेमकत्वमाह । दाराप्रीति ॥ ९ ॥

त ` 1, ~ ~~~ ~~~ ~

१ ग.ध.ज. ररः । २. ग. ध. इ, छ, ज. च, “च्यते । ता" | ३ च. घ. ट. शहुता य" ।४६्‌.च, ज. "रत्य ।५क.घन्च.ज. इ. श्यति" । ६ च. ठ. न्पान्तरा।५७ ४. च, इ. उ. “न्तेऽनिदोत्रादुया । दा" ५८ क, च, द, "बन्धं हि। ९, भक्तं ज ।

७७२ ` बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [षष्ठाध्याये

पर्जन्यो वा अभ्रिगीतम तस्य संवत्सर एव समिदभ्राणि ध्रूमो विदयुद््चिरशनिरङ्गारा हादु- नयो विस्फुरिङ्गास्तस्मितरेतसिमन्रग्रो देवाः सोम राजानं जुह्वति तस्या जहूत्येद्रिःसेभ- वति॥१०॥अय वै छकोऽग्निगी।तम तस्य एथि- व्येव समिद्धिध्रूमो राभ्निरचिश्न्रमा अङ्गारा

पजन्यो वा अग्निरगोतिम द्वितीय आहूत्याधार आहुत्योराव्रत्तिक्र- मेण । पजन्य नाम व्ृष्टञुपकरणामिमानीं देवतात्मा । तस्य संवत्सर एव समित्‌ । संवत्सरेण हि शरदादिभिर््रीष्मान्तेः स्वावयवेिपरिवतेमा- नेन पजंन्योऽत्रिदीप्यते । अभ्राणि धूमः। धूमपभवलवादूमवहुपरक्ष्य- त्वाद्वा । विदुदचिः । प्रकाशसामान्यात्‌ । अशनिरद्गाराः । उपशान्त- कारिन्यसतामान्याभ्याम्‌। ह्रादुनयो दखाहु नयः स्तनयिन्वुशब्दा पिस्फु- ङ्व: । पिक्षिपानेकत्वस्तामान्यात्‌. । तस्मिन्ेतस्मिनित्याहुत्पधिकरण- निर्देशः । देवा इति त एव होतारः सों राजानं जहति । योऽसौ चुरोकाग्रो श्रद्धायां हुतायामभिनिदृत्तः सोमः स द्वितीये पजन्याम्नौ हूयते । तस्याश्च सोमाहुतदष्टिः समवति ॥ १०॥ अयं वै रोको ऽप्निर्गोतम । अयं डोक इति प्राणिजन्मोपभोगाश्चयः कियाकारकफरूविशिष्टः स वृतीयोऽग्निः । तस्याप्रेः एथिष्येव समित्‌ । एष्या ह्ययं रोकोऽनेकप्राण्युपभोगसंपन्नयां समिध्यते । अग्निधृमः। एरथिव्याश्रयोत्यानसामान्यात्‌ । पार्थिवं दीन्धनद्रव्यमाभित्याग्निरुत्ति- इति । यथा समिदाश्रयेण धमः । रात्रिरर्चिः । समित्संबन्धपभवसामा- न्यात्‌ । भग्रेः समित्संबन्धेन र्यिः संभवति । तथा एथिर्वीिमित्सव- न्धेन शबरी । एथिवीछायां हि शावैरं तम आचक्षते। चन्द्रमा अद्खाराः। भचमाहुत्याषारमेवं निरूप्याऽऽहुल्यायारान्वराणि क्रमेण निङ्पयवि । पजन्य बा अभ्रिरित्यादिना । कृतोऽस्य दिवीयत्वमि ति दङ्कितवोक्तम्‌ । आहुस्योरिति । अस्ति सल्वभाणां धमप्रमवत्वे गाथा “धृभज्योविःसक्िकमरूवां संनिपावः क मेषः" इवि ॥ १० ॥ | एवष्ठोकष्थिग्योदेशदेषिमावेन मेद इत्याह । ए्रिवीछायां हीति । "एवानि,

पी

१च. घ, इ. या तमिषा ष ।

द्विवीयं ब्रह्मणम्‌ ।२] भानन्दगिरिकृतदीकासंवकितश्चाकरभाष्यसमेता । ७७३

नक्षत्राणि विस्फुलिङ्गस्तसिमतरेतस्मिन्रग्रौ ठेवा ष्ट जहति तस्या आहया अन्र^ संभवति ॥११॥ पुरुषो वा अग्निगीतम तस्य व्यात्तमेव सामेद्माणो धूमो वागविश्वकरङ्मराः श्रो विरस्फुलिङ्गास्तस्मित्रेतस्मित्रयौ देवा अतर जुहाति तस्या आयं रेतः पंमवति ॥ १२॥

तत्मभवत्यसामान्यात्‌ । अविषा हद्घारः प्रभवन्ति तथा रत्रा चन्द्रमा उपरान्दत्वस्तामान्याद्वा । नक्नमराणि विस्फुलिङ्काः । पिस्कुरि- ्गवद्वि्नपसामान्यान्‌ । तसिमन्नेतस्मिनित्पादि पूर्ववत्‌ । दृष जहृति तस्या आहूतेरनं संभवति । बृण्परभयचस्य प्रमिद्धताद्रीहियदादेर- त्स्य ॥ ११॥ पुरुषो वा अगिनिगोतिम प्रसिद्धः शिरपाण्यारिमान्पुरुपश्चतुथऽ- गिनिस्तस्य व्यात्तं विन्रृतं मुखं समित्‌ | विदतेन हि मुखेन दीप्यते पुरुषो वचनस्वाध्यायादो । यथा समिधाऽग्निः । पराणो ध्रमस्तदुत्यानसामा- न्यात्‌ । युखाद्धि प्राण उत्तिष्ठति । वाक्शब्दोऽचिव्येञज्ञकत्वसामा- न्यात्‌ । अ्िश्च व्यज्ञकम्‌ । तथा वाक्शब्दो ऽभिधेयनव्यञ्चकः । चक्षु रङ्वारा उपशमसामान्यात्मकाशाश्नयत्वाद्वा । शरोजं विस्फुलिङ्गा विक्ेष- सामान्यात्‌ । तस्मिन्नन्नं जहति । ननु नेव देवा अनमिह ज्ञह्तो टरयन्ते । नेष दाषः । प्राणानां देवत्वापपत्तेः । अधिदेवगिन्द्रादयो देवास्त एवाध्यात्म प्राणास्ते चान्स्य पुरुषे परतेप्रारः । तस्या आहुते रेतः समवति । भन्नपरिणामो हि रेतः ॥ १२॥ चन्द्रं रात्रस्तथसो मूत्योर्बिभ्यतमरत्यपारयन्‌ इ वि श्रुते रक्नस्तमस्त्वावगमात्तस्य च मृत्य तमश्छाया मृत्युमेव वत्तमशछायां तरतीति मछायालं श्रुतम्‌ । तमो रहस्थानं वच मृछायेवि हि प्रपिद्धम्‌- ““उदत्य परथिवीलछार्यां निरतं पण्डशाङूवि | स्वर्मानोस्व ब्रहत्स्यानं वतीयं यत्तमोमयम्‌" | इति स्मतेरिलयथः । सोमचन्द्र मसोराश्रयाश्रयिमावेन भेदः ॥ ११ ॥ योग्यानुपडबम्विव्िरोधमाशङूते । नन्विति । इदि पुरुषाप्मिनिरदेशः । शङ्धितं

विरोषं निरकारि । नेष दोष १ निरकारोपि । नैष दोष इति । उपपर्तिमेव दशेयति । अधिदैवमिति ॥१२॥

१ क, मन्तएव" । घ, @, 2, "मत्वराय" । २ क, च्च, छ, इ, यातम्‌ ।

७७६ बुहदारण्यकोपनिषत्‌ [षष्ठाध्याये

योषा वा अभ्िगतम तस्था उपस्थ एव समि- छोमानि धूमो योनिरचियदन्तः करोति तेऽक्रारा अभिनन्दा विस्फुलिङ्गास्तसिमत्रेतस्मिन्रग्रौ देवा रेतो जहति तस्या आहूये पुरुषः संमवति ष जीवति यावज्ञीवयथ यदा भ्रियते ॥ १३॥

योषा वा अग्नर्गोतम । योषेति ह्वीपञ्चमो होमाधिकरणोऽग्नि- स्तस्या उपस्थ एव समित्‌ । तेन हि सा समिध्यते । लोमानि धूमस्त- दुत्थानतामान्यात्‌ । पोनिरधिवेणसामान्पात्‌ । यदन्तः करोति तेऽ गारा अन्तः करणं मेथुनव्यापारस्तेऽङ्गारा वीयोपशमहेतुत्वसामान्यात्‌ । वीर्याचुपशमकारणं भेथुनम्‌ । तथाऽङ्गारभावोऽगररपशमकारणम्‌ । अभिनन्दाः सुखलवाः ्द्रत्वसामान्याद्विस्छखिङ्गाः। तस्मिनेता जुह्ति। तस्या आहुतेः पुरूषः संभवति । एवं शुपञज॑न्यायंरोकपुरुषयोषागिषु क्रमेण हूयमानाः श्रद्धासोमदृष्ट्नरेतोभावेन स्थूखत।रतम्यक्रममापच- मानाः -श्रद्धाशब्दवाच्या आपः पुरुषशंब्दमारभन्ते । यः परश्नशचतुरथा पत्थ यतिथ्यामाहुत्यां हुतायामापः पुरूषयाचो भत्वा समुत्थाय वदन्तीं ३ इति स एष निर्णीतिः। पश्चम्यामाहूती योषाग्रो हुतायां रेतोभूता आपः पुरुष- वाचो भवन्तीति । स पुरूष एवं क्रमेण जातो जीवति । कियन्तं कार मिति । उच्यते । यावज्जीवति यावदस्मिञ्छरीरे स्थितिनिमित्तं कमं विते तावदित्यर्थः । अथ तत्तये यदा यस्मिन्कारे कियते ॥ २२३॥

तस्या आष्ट पुरुषः संभवति वाक्यं व्याकरोषि । एवमिति । परज्वाप्निदशेनस्य चरुधेपश्ननिणोयकतेन प्रकृतोपयोगं दशेयति | यः प्रश्न इति । निणैयपकारमनु- वदति । पञ्चम्यामिति । यथोक्तरीत्या जावे देहे कथं पुरुषस्य जीवनकालो निय- भ्यते तत्राऽऽह्‌ । स पुरुष इति । प्रथाभिक्रमेणे जावोऽभिकयश्वादं वेनाग्यातमवि ध्यानिद्धये पृष्ठमभ्निमन्त्याहूत्यधिकरणं प्रस्तौति । अथेति । जीवननिमित्तकमेविष- यस्तच्छब्दः || १३ |

, षष. मापा । २१. ड, ज. इ, "शरीरमा । ३ ग, "ब्दवाच्यं श्रदीए्मा। ४, णु तराव्या | ५ न्न, ठ, "ण हातो° ।

दिवीयं ब्राह्मणम्‌ ।२] भनन्दगिरिकृतटीकासंवलितशांकरभाष्यसमेता । ७७३

अथेनमग्रये हरन्ति तस्याभ्नििवागिभवति समित्सामिद्रूमो परूमोऽचिरर्चिरङ्रा अङ्गारा विस्रिङ्गा विस्एुणिङ्गास्तसिनेतस्मन्रप्नौ दवाः परुषं जहति तस्या आहय परुषो भाख- रवणः संभवति ॥ १९ ॥ ते य एवमेतदिदु-

भ भि ©) = न 0 भा ७

~ +~----~-~----- ~ ~

अथ तदेनं रतमग्रयेऽरन्पमेवान्त्याहुत्यै हरन्ति ऋतिजस्त- ` स्पाऽऽहुतिमूतस्य प्रसिद्धोऽग्ररेव होमाधिकरणं न परिकरप्योऽत्रिः | भसिद्धव समित्समिद्धूमो धूमोऽिरायरङ्गारा अङ्खारा विस्फुलिङ्गा पिस्फ्‌- र्गा यथाप्रसिद्धमेव सवैमित्यथेः । तस्मिन्पुरुषमन्त्याहुतिं ज॒हि तस्या आहुत्या आहुतेः पुरुषो भास्वरवर्णो ऽतिज्ञयदीपिमान्निषेकादि- भिरन्त्याहुत्यन्तेः कमेमिः संस्कृतत्वात्सभवति निष्पयते ॥ १४॥

इदानीं प्रथमप्रक्निराकरणाथमाह । ते । के । य एवं यथोक्तं पञ्चा- प्िदरोनमेतद्विदुः । एवंशब्दाद ब्िक्तमिदूमार्चिरद्वारपिस्फलिद्ुश्रद्ादि- विरिष्टाः पथाग्रषो निदिष्टास्तानेषमेतान्पश्चाग्रीन्विदुरित्यथैः । नन्व- प्रिहोत्राहुतिदर्चंनविषपमेवेतदशंनम्‌ । तत्र हक्तयुक्रान्त्यादिपदार्थषट्क- निणये दिवमेदाऽऽहवनीयं कुबांते इत्याद । इहाप्पमरष्य छोकस्याभि- त्वमादित्पस्य च समित्त्वमित्यादि बहु साम्यम्‌ । तस्मात्तच्छेषमेवेत-

। व््यमाणकीर दिदेहम्यावृत्तये मस्वरणेविकेषृणम्‌ । दीप्त्यतिशर्ववस्े हेतुमाह । निषेकादिभिरिति ॥ १४ ॥

पथाचचित्रिदो गति विवक्षुरुततरम्न्धमवतारयति । इदानीमिति । य विदुस्तेऽचिष- ममिसतमवन्ता पि संबन्धः । प्रशब्दस्य पकृतपाधिपरामरिव्वं स्फर्टीकवुं चोदयति । नन्विति । एवमेव विदुरिति श्रवभेवदशेनमित्युक्तं वदवेदमिति प्रत्यमिन्ञापकं दशे- यवि । तन्न हीति । आरिपदमादित्यं समिवमित्यादि संय्यदीतुं रहमीनां पृमत्व- यह्वोऽर्चिष्टमित्यादि ग्रहीतुं द्विवीयमादिषपदम्‌ | प्रत्यभिज्ञाफलमाह । तस्मादिति । प्श्पा0िवचनरिषयस्थैव प्ररुतश्यवशब्देन परामशौन्न षटपश्नीयं दशेनमिह प्रा

=-= ~ "~~ = -- ~

१६. ज, टतेः। रघ, छ. नेता" | ६७. ध, "यते दे" ।

७७६ धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [षष्टाभ्याये

दर्शनमिति । न यतिथ्यामि्िपश्प्रतिवचनपरिग्रहात्‌ । यतिथ्यापि- त्यस्य प्रशस्य प्रतिवचनस्य यावदेव परिग्रहस्तावदेवेवंशब्देन प्राग्रं युक्तम्‌ । अन्यथा प्र्नानयक्यानिज्ञाततवान्च सख्याय अग्रय एव वक्तव्याः । अय निङ्गीतमप्यनुचते । यथापा्स्यैवानुबदनं यक्तं नत्वसौ लोकोऽग्निरिति । अथोपरुक्तणाधंः । तथाऽप्यायेनान्त्येन -चोपलक्षणं युक्तम्‌ । श्रुत्यन्तराच्च । समने हि प्रकरणे छान्दोग्यश्चतो पशचाभ्रीनवे- देति पश्चपख्याया एवोपादानादनप्मिरोनशेषमेतत्पश्चाभनिदर्शनम्‌। यत्व प्रिसषमिदादिषामान्य तदग्निरोत्रस्तुत्यथंमित्यवोचाम। तस्मानोतक्रान्त्या- दिपदाथषट्‌कपरिज्ञानादसिरादि प्रतिपत्तिः । एवमिति प्रकृतोपादनेना

रीषि

मृष्टमिति परिहरति । नेत्यादिना । सण्दीतं परिहारं विवृणोति । यति- थ्यामित्यस्यतति । व्यधिकरणे षष्ठयौ । यावदेव वस्तुपरिमरहो विषय इत्यथैः । प्टपश्चायमेव ग्यवहितं दृशेनमन्नर परामृष्टं चत्तदा यतिथ्यागिति प्रश्नो व्यथे; स्यात्‌ । षट्पश्नीनिर्णतिद्रानरषमतदशनस्य प्रश्नादते प्रतिवचनसं- भवादित्याह । अन्यथेति । किंच पूत्रैप्मिन्यःये प्रचयिष्टवया प्थवसंर्याया निश्िवत्वात्तदवच्छिन्नाः सापद्रिकाम्रय एववतरैवंशब्दन परान्नष्टुमुचिता इलयाह । निज्ञातताचचेति । अभिहोवप्रकरणे निन्ञातमेवाग््यारि पूपरन्येऽप्यन यते । तथा चाभ्भिहोत्नद्शनमव्यवदितमेवंशब्दने किं न परामृष्टमिति शड्पे । अथेति । अम्निहोजदशेनं पूतन्येऽनू चप चेत्तत्यकरणे प्रां ङूपमनतिक्रम्यान्वरिकदिरप्यत्रा- नुवदम॑ स्यान्न तु तद्ेपरीलनानुवदनं युक्तम्‌ । अनुवदस्य परोवादसापिक्षत्वाव्‌ । न चात्रात्तरिक्षायनूधते तस्मादैवंशम्दो ना्चिहोजपरमसति परिहरति । यथाप्राप्त स्पति । शठोकादिवाद्स्यान्तरिकायुपलक्षणाभैतातूत्रस्यानुतराद्त्वसंमवादवंशब्दस्या- भिदा विषयत्वधिद्धिरिति चदयति । अवेति । परपकामवादुपरुक्षणपक्षायोभेऽप्व- द्।रुलय प्ासानदरतयथ्यन दूपयारत | तथाऽपि । इतश्च तखतन्रमव पचा दर।नभवशब्दपरामृष्टमियाह्‌ । श्रुत्यन्तराचचैति । सनदादसाम्यदरनादरयिहातदश- नशेषमृतमवेतदरनभित्युक्तमनूच दूषयति । यरखित्यादना । अवचमा््रिहो- न्रस्तुत्यथतवादारहातस्यव कायमिदयुक्तमत्यनेति शोषः | एतशन्दनाद्होजपराम-. श समवे फकितिमाह । तस्मादिति । वच्छब्दाथनव स्फृटयापिं । एवमित।ति । परक्वं प्राभिदरनं ठ स्वपन्नपि वदतामार्यरादिपपिपत्तिने गवलकिणापि-

१. स्यचयाः।२क.ग. घ्‌. ज, नयत । 4३ ल. छ. द. णर प्रत ४ क. न्ये पयवरि" | ण. न्ये एचयरि। ५ क, ६, दशल । द धर्थन्च्न्ट, सादि 1७ पननरण्‌, शक्यं पराग्रद५ ।

दवितीयं ब्राघ्नणम्‌।२] आनन्दभिरिकतटीकासंवङ्दिशांकरभाष्यसमेता । ७७७

य चामी अरण्ये श्रद्रा५ सत्य-

विरादिप्रतिपत्तिविधानात्‌ । के पुनस्ते य एवं विटुषहस्था एव । ननु तेषां यज्ञादिसाधनेन धूमादिप्रतिपत्ति्विधित्सिता । नानेवंविदामपि ह- स्थाना यज्नादिसाधनोपपत्तेः। भिक्षुवानप्स्थयोश्वारण्यसंबन्पेन ग्रहणात्‌ । ग्हस्थकमंसंबेद्धत्वाच्च पश्चामिद्शनस्य । अतो नापि ब्रह्मचारिण एव विदुरिति शृदवन्ते । तेषां तृत्तरे पथि पेशः स्मृतिप्रामाण्यात्‌- “अष्टाज्लीतिषहस्राणाम्रषीणागृष्यैरेतसाम्‌ । उत्तरेणायम्गः पन्थास्तेऽगृतत्वं हि भेजिरे"

इति । तस्माच एृहस्था एवमगिजो ऽह मपपत्यमित्येवं क्मेणा- ्निभ्यो जातोऽग्निषप इत्येवं ये विहुस्ते च ये चामी अरण्ये वानप्रस्था परित्राजकाश्चारण्यनित्याः श्रद्धां श्द्धायुक्ताः सन्तः सत्यं ब्रह्म हिरण्यग-

<~ 9 ~क,

इ 1 1 [क |

त्यथः । प्रनपूवेकं वेदितविशेषं निर्दिशति । के पुनरित्पादिना । रदस्थानां यज्ञा- दिना पितृयाणपवितेवकष्यमाणत्वान्न देवयाने परथि प्रवेशोऽस्वीति शङ्कते । नन्विति । पथायिविदां एहस्थानां देवयाने प्थ्यपिकारस्तद्रहिवानां वु तेषाधैव यज्ञादिना पितृ- याणप्रािरिवि विभागोपपत्तेन वाङ्यशेषविरोषोऽस्वीवि समावत्ते । नेत्यादिना । एवं विदुरिति सामान्यवचनात्परित्राजकाेरप्यत्र अह्ण स्यादिति चनेत्याह । भिक्षु वानपरस्थयोशवेति । विधान्वरेण तयोरुत्तरमा्गे प्रवेशान्न पथ्वाभिविभयव्वेन ब्रहणं पुनरुक्तरित्यथः । गृहस्थानामेव प्वाभिविदां वन्न ब्रहणात्यत्र द॑त्वन्तरमाह । एह- स्थेति । ब्रह्मचारिणां वर्हौह अहणं मविष्यति नेत्याह । अत इति । पश्चाधरिदशे नस्य गृहस्थकरमसबन्धादेवेत्येतत्‌ । कथं व।ह्‌ नैषटिकवद्मचारिणां देवयाने परथि परवेश- स्तनाऽऽह । तेषां तिति । अर्यम्णः सेवन्धी यः पन्थास्तमामाच वेनत्तरण प्रथा ते यथोक्तसंख्या ऋषयः सपिक्षमगृतलं प्राप्ता इति स्मृत्यथः। आन्रमान्वशणां पन्वा मिपियत्ेनात्राम्रहणे फषिवमाह्‌ । तस्मादिति । भर्जते फएकितमाह्‌ । अग्रयप- त्पमिति । अभरिजत्वं साषयति | एवमिति । अम्रयपत्यप्वे 7 स्यात्तदाई । अभ्रीति । इत्येवं ये रदस्य विदुस्तं चे योजना । अरण्यं ल्वीननासकार्णो देशः । परिबाजकाश्वेत्ति विदण्डिना एृह्यन्वऽन्यपामषणाभ्य। व्यु1तथताना सम्यम्त्नानानेष्ठानां देवयाने पथ्यथपेशादाश्रममाजनिष्ठ) वा वेऽपिं गृयरनिपि द्र्टन्यम्‌ । अ्द्धाऽ।१ खयमुपास्या कत्वशरवणादिस्याशङ्खय परप्ययमातरस्य छपक्षतवादुपास्वतवानुपपत्तमव-

[ऋ 7

१च.ज. ह्व. ठ-श्रन्यला २ कर निष्ठाःन्र। ३धननन्ण वरिसेन । ड ल. ण.चिद्छना। ५. ज्ञ. छ.ण, स्पते २ | ९ ल, ठ. ढ, 'छाकन्तोऽधि । ७ व. भ. ण, स्नादु । ९८

७७८ वृहदारण्यकोपनिषत्‌ [षष्ठाध्याये

मुपासते तेऽचिरमिसंभवन्य- चिषोऽदरह आपूयमाणपक्षमा-

भात्मानयपास्तते न पुनः श्रद्धां चोपासते ते स्वऽविरमिसभवन्ति । यावद्‌ श्हस्थाः पश्चाप्रिषिचां सत्यं वा ब्रह्म न विदु स्तावच्छरद्राद्याहुतिक्र- मेण पश्चम्पामाहुतो हृतायां ततो योषाग्रेरजाताः पुनर्खोकं परत्युत्थायि- नोऽग्रिहोत्रादिकमोनुष्ठातारो भवन्ति । तेन कर्म॑णा धुमादिक्रमेण पुनः पिषृखोकं पुनः पजेन्यादिक्रमेणेममावतन्ते । ततः पुनर्योषिग्रेर्जाताः पुनः कम ॒कृतयेत्येवभेव पटीयन्रवदरत्यागतिमभ्यां पुनः पुनरावर्तन्ते । यदा सेवं विदुस्ततो धर्यीपच्रभ्रमणाद्विनिमक्ताः सन्तोऽ्चिरमितम- वन्ति । अर्चिरिति नाग्मिज्वारामानं किंतद्चिरमिमानिन्य्विःशब्द- च्या देवतोत्तरमागंसक्षणा व्यवस्थितेव तामभिसभवन्ति । नहि परित्राजकानामगन्प्चिषेव साक्नात्संबेन्धोऽस्ति | तेन देवतेव परिश्- तेऽचिःशब्दवाच्या । अतोऽहरदेवताम्‌ । मरणकारुनियमानुपपत्तेरहः- शब्दोऽपि देवतेव । आयुषः क्षये हि मरणम्‌ | नष्वेवैविदाऽहन्पेवं मत॑- व्यमिंत्यहमेरणकाखो नियन्तुं शक्यते । न च रात्रौ परेताः सन्तोऽहः परतीक्षन्ते “स॒ यावत्िप्येन्मनस्तावदादित्यं गच्छति" इति श्रुत्प- न्तरात्‌। भ्व आपपमाणपक्षमहदेवतयाऽतिवाहिता अपृयंमाणपक्षदेवतां

> न क -ाामननमनमम्9 -- ~ ---~ -->->- -- --=---~- ~ -~ ~ ० ० ना = मन

+न

पित्याह । न पुनरिति । पव प्रश्राभिविदः सत्यब्रह्मविद्श्वे्यथेः | विनाऽपि वि चाबरूमिरमिसंपत्तिः स्याति चेन्नेत्याह | यावदिति । क क्त्वा लोकं पर्युत्थायिन इति पुत्रेण संबन्धः | केवटकर्मिणां देवयानमामेप्राधिनौस्तीयुक्तं निगम- यति । इत्येवमेवेति । विदुषामेव देवयानपाक्निमुपसंहरति । यदा चिति । नन्व- विषो ज्वालालनोऽस्थैयात्तदमितपत्तिनं फलाय कल्पते तत्ाऽऽह । अधिरितीति । अर्चिःञब्देन यथोक्तदेवतायहे चछिङ्पाह । न हीति । भतोऽचिदेवतायाः सका. कादिति यवत । अहःशब्दस्य कारुविषयत्वमुक्तदेषामावादितवि चेन्नेत्याह । मर णेति । नियमाभावभव म्यनक्ते | आयुष इति । विददिषये नियममाशङ्याऽऽदह्‌ । न हीति । ननु रात्रौ मृषोऽपि विद्रानहरेकष्य फी संपत्स्यते नेत्याह । न चेति ।

१च छ. दढ. "माधि | २ च, ढ. "बन्धप्तेषातेः। ३ क, इ. स्तितेषां१।४.छ, भणेनेवं । ५ क. ध. उ, च, ज. घ्व. ढ, म्‌ । नैवं | ६ ग, ज. ४.३. "दामह । ७ त. ध, छ, ह, "पिति । नद्य६'। ८ क, क्ष. ७.३. ति। ए'।

दिवीयं ब्राह्मणम्‌ ।२] आनन्दगिरिकतटीकाषवकितिशांकरभाष्यसमेषा। ७७९

पर्यमाणपक्षाान्षण्मासानुदङ्डादिय एति मासेभ्यो देवरोकं देवरोकादादित्यमादिवया- हैदयुतं तान्वेयुतान्पुरुषो मानस एय ब्रह्मरो कन्गमयति ते तेषु ब्रह्मलोकेष पराः परावती वसन्ति तेषां न एनराद्रत्तिः ॥ १९५ ॥

[रि 1 ए ति ग ---~~ ~~~ ~ = = ~~~ "~~ च

भतिपद्यन्ते शृङपक्षदेवतामिस्येतत्‌ । भपुवमाणपक्षाचान्पण्मासानुद्‌- त्तरा दिशशमादित्यः सवितेति तान्मासान्प्रतिपयन्ते शुङृपक्षदेवतयाऽतिवा- हिताः सन्तः । मासानिति बहुवचनात्संपचारिण्यःषदुत्तरायणदेवतास्तेभ्पो मासेभ्यः षण्मासदेवताभिरतिवाहिता देवरोकामिमानिनो देव्ता प्रतिष-

ते । देवरोकादादित्यमादित्यद्वेद्यतं विद्यदमिमानिनीं देवतां प्रतिष- द्यन्ते | विथ्देवतां प्रप्ान्बरह्मरोकवासी पुरुषो ब्रह्मणा मनसा ष्टो मानकः कश्िदेत्पागत्य ब्रह्मरोकान्गमयति । ब्रह्मरुकानित्यधरोत्तरभृमिभेदेन भिन्ना इति गम्यन्ते बहुषचनपरयोगात्‌ । उपासनतारतम्योपपत्ते्च । ते तेन पुरुषेण गमिताः सन्तस्तेषु ब्रह्मरोकेषु पराः प्रकृष्टाः सन्तः स्वयं परावतः प्रकृष्टाः समाः सवत्सराननकान्वसन्ति । ब्रह्मण।ऽनेकान्कर्पान्व- सन्तीत्यथः । तेषां ब्रह्मरोकं गतानां नास्ति पुनरा्त्तिरस्मिन्षंसारे न पुनरागमनमिहैति शाखान्तरपाठत्‌ । इहेत्याक्तिमान ग्रहणमिति चेच्छो- भते पीणंमाक्तीमिति पट्रत्‌ । नेहेतिविशेषणानथकयात्‌ । यदिदहि नाऽऽवर्वन्त एवेद ग्रहणमन्थकमेव स्यात्‌ । श्वोभूते पोणेमासीमित्यत्र

एकसिमन्नेव ब्रह्मलोके कथं बहुवचनमिलयाशङ््याऽऽह । ब्रह्मेति । बह्म लोकापि बहवचनपयोगाति सबन्धः । अत्र ब्रह्मलोका पिरोष्यत्वेन गृष्यन्वे | बह्टवचनोपपत्तौ हेत्वन्तरमाह । उपासनेति | कल्पशब्दोऽवावान्तरकल्पारेषयः। वेषा- मिह्‌ न पुनरावृत्तिरिति कचित्पाटादस्मिननित्यािग्यख्यानपयु क्त ५ शङ्कपे । इहति। यथा श्वोमते पौणिमासीं यजेतेयव्राऽऽकूतिः पौणेमापीशब्दा५ः । श्वोमूवत्वं चन व्याव पौर्णमाद्यप्दटक्येरेः प्रपिपयव्र करैव्यतानियमात्तथेदाऽऽरवेरिहशभ्दा त्वान्निरङ्करैवानावृत्तिरत्र सिध्यवीदयैः । परिहर । नेत्यादिना । पराक्तं दशन्तं विपेटयवि ५ श्वोभत इति । रुवसंमारदिवसापक्षं दि श्वमृतवं पौणेमापतीदिने चातु-

0 ०" एग ग ति 7 11 [त

१६, ज, श्हनाताः । २क, १५. छ. द, विर्ष्यः ।

७८० धृहदारण्यकोपनिषत्‌ [ष्टा्याये

अथं ये यन्नेन दानेन तपसा छोकाञ्जयन्ति ते प्ूममभि्भवन्ति

पोणेमास्याः शवोभूतत्वमनुकतं म ज्ञायत इति युक्ते विशेषयितुम्‌ । न हि तन "वआकृतिः शब्दार्थो विचत इति श्वःशब्दो निरर्थक एव प्रयु- ज्यते । यन तु विशेषगशब्दे परयुक्तेऽन्विष्यमाणे विशेषणफलं चेम ' गम्यते तत्र युक्तो निर्थकत्वेनोत्खष्टं विशेषणज्ञब्दो न तु सत्यां विशे- धणफलावगती । तस्मादस्मात्कल्पादुष्वैमादृत्तिर्मम्पते ॥ १५॥ अथ पुनर नेवं विहुरुत्क्रान्त्या्ग्निहोनसंबन्धपदार्थषटूकस्येव वेदि- तारः केवरर्काप्णो यज्ञेनाग्भिहोत्रादिना दानेन बदहिर्वैदि भिक्षमाणेषु दरम्यसंविभागङक्षणेन तपसा बहिर्ेचेव दीप्नादिव्यतिरिक्तेन कृच्छ्वा- ` नद्रायणादिना सोकाञ्नयन्ति । खोकानिति बहुवचनात्तनापि फएरतारत- म्थमभमिपेतम्‌ । ते ध्रूममभिसंभवन्ति । उत्तरमागं इवेहापि देवता एव ध्रमा- दिशब्दवाच्या धूमदेवतां प्रतिपद्यन्त इत्यथः। आतिवाहिकतवं च देवतानां

मस्येष्टो रतायां कदा पौणेमासीरिः कतैव्येति विना वचनं न ज्ञायते वत्र शवोमू- वत्वं विशोषणं मवत्यन्यग्याववेकं तदरदिहेवि विशेषणमपि न्याववेकमेवोवि नाऽऽदयन्वि- कानावृत्तिपिद्धिरित्येः | यत्तु पणेमासीशब्दव्दिहशब्दस्याऽऽरूतिवावितादग्याव- वेकत्वमिपि तत्राऽऽहई । न हीति । यचि प्रवे वाक्ये पीणेमासीशब्दो मवयारति- वचनस्तथाऽपि श्वःशन्दाथौऽपि काचिदारपिरस्तीत्यङ्गरस्यान्यार्षवेकः श्वोमूवशब्दो मैव प्रयुज्यते | तथाऽत्रापि विशेषणशब्दस्य व्यावतेकत्वमावक्यकमित्येः | सुषि- रमाकाञश्पित्यादौ व्यावत्याभविऽपि विदोषणप्योगवदापि विशेषणं खरूपोनुवाद्मा- त्रमिल्याशङ्न्याऽऽह । यत्न त्विति । विशेषणणठ मुपसंहरति । तस्मादिति ॥ १५॥

देवयानं पन्धानमुक्त्वा पथ्यन्वरं वक्तुं वाक्यान्वरमादाय पदद्वयं व्याकरोति । अथे- त्पादिना। कथं ते फएमागिनो मवन्वीत्याकादनक्षायामाह । यज्ञेनेति । ननु दानवपसी यज्ञग्रहणेनैव एहीपे न ए्थग््रहीदव्ये वत्राऽऽह । बहिर्वेदीति । दीक्षादीव्याहिदेन पयोत्रवादियज्ञाङ्गसं मदः । तत्रेति पितृलोकोक्तिः । भपिशब्दो ब्ह्मटोकचृ्टान्वाधः । भूभसवतेरपुरुषाथेखमाशङ्न्योक्तम्‌ । उत्तरमागं इवेति। इहापीति पित्रयाणमार्ेऽ¶ी-

१ ख, छ. तत्रऽऽकृ" । २ क्न. च, ट, "तिः शवःश्र। ३, ण, "तत्ववि ४क.प,छ, न, भ, "तैकश्चोः | ५ त, छ, इ, 'पादिवा* ।

दिषीय बह्मणम्‌।२] भानन्दगिरिषतटीकासंवखि दर्शाकरभाष्यसमेता ।॥ ७८१

धूमाद्रात्रि रात्रेरपक्षीयमाणपक्षमपक्षीयमाण- पक्षादयान्षण्मासान्द्क्षिणाऽऽद्यि एति मासै- भ्यः पितृरोकं पितृखोकाचन्द्रं ते चन्द्र प्राप्यात्र भवन्ति तार स्तत्र ठेवा यथा सौम राजानमा- प्यायस्वापक्षीयस्वेत्थेवमेनाश्स्तत्र भक्षयन्ति तेषां ` यदा तत्प्वयेयथेममेवाऽऽकाशममिनिष्पद्यन्त

तद्वदेव । धृमाद्रानि रात्रिदेवतां ततोऽपन्षीयमाणपक्षमपक्षीयमाणपक्षदे- वर्तं ततो यान्षण्मासान्दक्षिणां दिहामादित्य एति तान्मासदेवता- विशेषान्परतिपद्यन्ते । मातेभ्पः पितुखोकं पितृरोकाशन्द्रम्‌ । ते चन्द्र प्राप्या भवन्ति तांस्तजान्नभूतान्पथा सोम राजानपिह यन्न ऋति आप्यायस्वापक्षीयस्वेति भक्षयन्त्येवर्मरनाश्वन्द्रं पराप्ान्कर्मिणो भत्यानिव स्वामिनो भक्षयन्त्युपभुञ्नते देवाः । आप्यास्वापक्षीपस्वेति न मचः ्ितद्मौप्याय्याऽऽप्याय्य चमसस्थं भक्षणेनापक्षयं च कृत्वा पुनः पुन- भक्षयन्तीत्प्थः । एवं देवा अपि सोमलोके रुब्धररीरान्कर्मिण उप- करणमभूतान्पुनः पुर्नविश्नामयन्तः कर्मानुषटपं फएटं प्रयच्छन्तः । तद्वि तेषामाप्थायनं सोमस्याऽऽप्यायनमिवापभुञ्जत उपकरणमृतान्देवाः । तेषां कर्मिणां यदा यस्मिन्कारे तथचन्नदानादिरन्नषणं सोमलोकप्रापरं कर्मं पर्यतेति परिगच्छति परिक्षीयत इत्यथः। अथ तदेममेव प्रसिद्धमा काशममिनिष्पचन्ते । यास्ताः श्रद्धाशब्दवाच्या शृरोकाप्रौ हुता आपः

द्यः | वद्रदेदेत्युततरमागेगामिनीनां देववानापिवे्यषेः । तत्रैवि प्रक्वलोकोक्तिः। करिणां वर्हि देषैम्यमाणानां चनद्रोकयापषिरनयायेवेर्याशङ्कग्पाऽऽह । उपभुञ्जत इति । अन्यथापतिमासं व्याववंयाति । आप्यायस्वेति । एवं देवा भप्त सकष दा्टौन्विकं विवृणोति । सोमरोक इति । कथं गोनःपुन्येन विश्रान्तिः सपाथते तत्राऽऽह। कर्मानुषपमिति । द्टान्व॑वदा्ठन्विके किपित्याप्यायनं नोक्तं वत्राऽऽ। तद्धीति । पुनः पुनैविशम्याम्यनुज्ञान पडे यावत । ठोकद्वयपापको प्न्थानाविरथं व्यारूयाय पुनरेहटोकपाधिपकारमाह । तेषामित्यादिना । कथं चन्द्रष्यस्छलि- तानां कृषिणपमाकाशवादार्म्यपित्याशङ्ग्याऽऽह । यास्ता इति । सोमाङ्ारप एिव-

9 च, च, ज. द.न्देवताः। ते 1 ३ ल, छ, इ, “न्दा ३ भ. वित्रमाभ्य। ४ क, द, भामाभ्य+

७८१ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ (षष्ठाध्याये

जाकाशादायं वायो ष्टः एथिवीं ते एथिवीं प्राप्यात्रे भवन्ति ते पुनः पुर पायो हूयन्ते ततो योषाग्रो जायन्ते छोका- प्र्युत्थायिनस्त॒एवमेवानुपरिवतेन्तेऽ-

सोमाकारपरिणता याभिः सोमरोके कर्पिणामुपभोगाय शरीरमारण्धम- म्मयं ताः कमक्षयाद्धिमपिण्ड इवाऽऽतपसंपकोत्मविखीयन्ते | प्रविरीनाः क्ष्मा आकाङभूता इव भवन्ति तदिद युच्यत इममेवाऽऽकाशममिनि- ष्पर्यन्त इति । ते पुनरपि कर्मिणस्तच्छरीराः सन्तः परोवातादिना इतश्चायुतश्च नीयन्तेऽन्तरिक्षगास्तदाह । आकाशाद्वायुपिति । बापो- दृटिं प्रतिपथन्ते । तदुक्तम्‌ । पर्जन्याम्रो सोमं राजानं जहतीति । तततो वृष्टिभूता इमां एथिवीं पतन्ति । ते एथिवीं पाप्य ्रीहियवायन्ने भवन्ति। तहुक्तमस्मिह्धोकेऽगरो दृष्टि ज्ञहति तस्पा आहत्या अन्नं संभवतीति । ते पुनः परुषाग्रो हृथन्तेऽन्नभूता रेतस्सिचि । ततो रेतोभूता योषप्री दन्ते ततो जायन्ते रोकं प्रत्युत्थापिनस्ते छोकं परत्युत्तिषठन्तोऽग्निहो- जादिकमीनुतिष्ठन्ति । ततो धूमादिना पुनः पुनः सोमरोकं पुनरिमं रोकमिति । त एवं कर्मिणो ऽनुपरिवतेन्ते घटीयच्चवचक्रीभूत। बेभ्रम- तीत्पथः । उत्तरमागोय सयोगक्तये वा याह्य न दिहुः। इति तु

त्वमेव स्फोरयवि । याभिरिति । वस्य ज्ञटिति द्रवीमवनयोग्यतां दशेयति । अम्म- यमिति । सामान्यापर्तिरूपपत्तेरिवि न्यायेनाऽऽह । आकाशमृता इवेति । भाका- शाद्वायुमाधिमकारमाह । ते पुनरिति । अन्यापिष्टिवे पुवेवदमिापादिति न्याये- नाऽऽह । ते प्रथिवीमिति । तेवस्सिग्योगोऽथेवि न्यायमाश्रित्याऽऽह। ते पुनरिति। योनेः शरीरमिति न्यायमनुमृत्याऽऽह । तत इति । उत्पन्नानां केषांविदिशरिकारि त्वमाह्‌ । छोकमिति । कमानु्ठानानन्वरं वकङमागित्वमाह । ततो धरमादिनेति । सोमलोके फठमोगानन्वरं पुनरेतषोकपराधिमाह । पुनरिति । पोनःपुन्येन विपरि ववनस्याविं सूचयति । उत्तरमागायेति । प्रागज्ञानात्पंसरणं षृ्ठऽपि व्याख्यातम त्या । इति न्विति । स्थानद्वयमावर्तिसदितमुक्त्वा स्थानान्तरं दशेयति ।

9 खरग, इ, च. ज. ट, इ. ढ, ^न्तित ए २ च. ढ, "हुतेरनं । ३ क. च. "नतेतेजो) धक. ध, ज, ठेकप्र ।५घ.ननः सो" ६ज. "ता प्रमन्तीय"। ७ ल, उमोगि।

दवितीयं बरद्मणम्‌।२] आनन्दमिरिकृतरीकासंवङितशांकरभाष्यसमेता। ७८१

थ य एतो पन्थानो न विदुस्ते कीटाः पतङ्ग यदिदं दन्दशूकम्‌ ॥१६॥ इति बृहदारण्यको- पनिषदि षष्ठाध्यायस्य हितीयं ब्राह्मणम्‌ ॥२॥

० ज > ० = ज न @ जः भः चा, स णा ज [क 0 1 ति

कामयमानः संसरतीत्युक्तम्‌ । अथ पुनयं उत्तरं दक्षिणं चेतौ पन्थानौ न विदुरुत्तरस्य दक्षिणस्य वा पथः प्रतिपत्तये ज्ञानं कमं वा नानुतिष्ठ- न्तीत्यथः । ते किं भवन्तीति । उच्यते । ते कीटाः पतङ्खा यदिवं येदं

दन्दकं दंशमशकमित्येतद्भषन्ति । एवं हीयं ससारगतिः कष्टाऽस्यां निमग्नस्य पुनरुद्धार एव दरुमः । तथाच श्वत्यन्तरम्‌ ““तानीमानि धद्राण्यसङृदावर्तोनि भूतानि भवन्ति जायस्व न्निपस्व'' इति । तस्मात्सर्वा त्साहेन यथाशक्ति स्वाभाविककमेज्ञानहानेन दक्निणोत्तरमार्गप्रतिपत्ति- साधनं शाघ्रीयं कमं ज्ञानं वाऽनुतिषटदिति वाक्यार्थः । तथा चोक्तम्‌ “अतो वे खट्‌ दुनिष्पपतरं तस्माजगप्सत"" इति श्रत्यन्तरान्मोक्षाय मरय- तेतेत्यथंः । अत्राप्युत्तरमागपरतिपत्तिपाधन एव महान्यः कर्तव्य इति गम्यते । एवमेवानुपरिषतंन्त इत्युक्तत्वात्‌ । एवं प्रश्नाः स्वे निर्णताः। अपो वै रोक इत्यारभ्य पुरुषः संभवतीति चतुथः प्रश्नो यतिथ्या- माहूत्यामित्यादिः पाथम्येन । पञ्चमस्तु द्वितीयत्वेन देवयानस्य वापः शरतिपदं पितृयाणस्य वेति दक्षिणोत्तरमागंपरतिपत्तिप्ताधनकथनेन। तेनेव

अथेत्यादिना । स्थानद्वयात्नतीये स्थाने विशेषं कथयति । एवमिति । तीये स्थाने छान्दोग्यश्चतिं संवादयति । तथा चेति । अमृप्या गतेरतिकष्त्वे परिशिष्टं वज्या- यमाचथे । तस्मादिति । सर्वोत्साहो वाक्राययेतपनां प्रयत्नः | यदुक्तमस्यां निभग्रस्य पुनरुद्धारो दुमो वतीति तत्र श्रुलयन्तरमभनुक्ङ्यवि । तथा चेति 1 अतो त्रीह्या- दिमावादिययेः । तस्माद्र यतिकष्टात्संसारादियथः । दजिणत्तरमागेप्रा्तिसाषने यल- साम्यमाशङ्कचाऽऽह । अत्रापीति । पथपश्नान्पस्तुत्य किमिति प्रत्येकं तेषां निणैयो न कत इत्याशङ्ग्याऽऽह । एवमिति । निर्णीति परकारमव संगृहाति । अक्तावित्या- दिना । पथम्येन निर्णीत इति सत्रन्धः | देवयानस्यत्याद्रिः पथमः प्रश्नःसतु द्वितीयत्वेन दक्षिणदितागौपत्तिसाधनक्त्या निर्णीति इत्यथः | तेनेव ॒मागेदयपाषि- साधनो पदेशेनरेवि यावत्‌ । मृतानां प्रजानां विपविपर्तिः प्रथमश्नस्तस्य निणेयपरका-

= ~ ~~ त कम ०० ~ --- ~ ~ ~~~ => = क्न्य

१ घख.ग. च. छ, छठ. ननं चनु । च. 2, (तीयन्तशचनु । ३ द. "यानस्य। ४६, भ. "दिना मार ।

७८४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [षठाभ्याये

प॒ यः कामयेत महद्ाप्तुयामित्यु- द्गयन आपूर्यमाणपक्षस्य पुण्याहे

च प्रथमोऽप्यगनेरारभ्प केचिदार्सिः प्रतिपद्न्ते केचिदूममिति विष- तिपत्तिः । पुनरागृत्तिश्च द्वितीयः प्रश्न भाकाशादिक्रमेणेमं खोकमाग- च्छन्तीति । वेनेवासो छोको न संपूयते कीटपतद्धादिप्रतिपत्ेश् केषांचि- दिति वृतीयोऽपि परश्चो निर्णीतः ॥ १६ ॥ इति ब्रहदारण्यकोपनिष- षद्राष्ये षष्ठाध्यायस्य द्वितीयं ब्राह्मणम्‌ ॥ २॥

स यः कामयेत । न्नानक्मणोंतिरूक्ता । ततर ज्ञानं स्वतत्रं कमं तु देवमानुषवित्तद्वयायत्तं तेन कर्मांथं वित्तयुपाजनीयम्‌ । त्चापत्यवायका- रिणोपायेनेति तदर्थं मन्थाख्यं कमांऽऽरभ्यते महच्वग्राप्रये । महव च

. सत्यथतिद्धं हिं वित्तम्‌ । तदुच्यते । स यः कामयेत स यो वित्तार्थी । क्मेण्यधिङ्तो यः कामयेत । किम्‌ । महन्हत्वं प्राप्नुयां महान्स्यामि- तीत्यथैः । तत्र मन्थकमगो विधित्सितस्य कालोऽभिधीयते। उदगयन आदित्यस्य तन्न सर्वत्र प्राप्तावापूर्यमाणपक्षस्प शुङ्कपक्षस्य । तन्नापि स्वेन प्राप्तौ पुण्याहेऽनुकूक आत्मनः कमेसिद्धिकर इत्यथैः ।

रमाह । अग्रेरिति । द्विवीयप्रश्रखरूपमनू य तस्य निर्णवित्वपरकारं प्रकययतिं । षुन- राृत्तिशंति। आगच्छन्तीति निर्णीत इत्युत्तरज संबन्धः । वेनैव पुनरावृत्तः सखेने- त्यथः । अमुष्य ठोकस्वापपूर्तिह तृवीयः परशः स च द्वाभ्यां हेतुभ्यां पारुक्ताम्यां निषोरिवो मववीति मावः ॥ १९६ ॥ इति बृहदारण्यकौपनिषद्राप्यटीकायां पषठाध्या- यस्य द्वितीय ब्राह्मणम्‌ ॥ २॥

ब्ाह्मणान्तरमववायं॑सेगविमाह । स य इति । क्वेति निष।रणे समी । कथं ता धि्तोपाज॑नं समवि. वजाऽऽह । तश्वेति । वद्यं वित्तसिद्धयथभिप यावत्‌ । ननु मह््खपिदध्यथमिदं कमौऽऽरभ्यते महत्याघुयाभिि शवेस्वत्कथमन्यथा पविन्ञा- वमिति शङ्कव । महेति । परिष्टरति । महे चेति । उक्तेऽथ श्रक्षराणि यान- यति | तदुच्यत इत्यादिना । सर यो वित्तार्थी कामयेव तस्येदं कति शेषः । य्य कस्यचिद्वत्ताधिनस्वर्हीदं कमे स्यादियाशङ्क्याऽऽह । कमण्ययिकृत इति । वत्र

क ककि ० से

वित्ारथिनि पुंसीति यावत। उपसदो नमरष्टिमिशेषाः। ज्योपिष्टोम पवमग्य। हः लिति शेषः|

१८.ग.घ्‌,ड. च, छ, ज, द. "मिय" । २४. तस्यकर ।

तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ।३] भानन्दगिरिङृतटीकांवङित्तशांकरभाष्यसमेता | ७८९ दाद्ञ्चाहमुषसदत्रती मत्वौ-

द्वादशाहं पसिमन्पुण्येऽनुकखे कम चिकीषति ततः पाकपुण्याहमेवा ऽऽरभ्य दवादशाहयुपसदत्रती । उपसत्छु त्रतेमुपसेदः परतिद्धा ज्योतिष्टोमे । तत्र च स्तनोपचयापचयद्वारेण पयोमक्षणं तहनतम्‌ । अत्र च तत्कमोनुपसंहारा- त्केवङमितिकतंत्यताशुन्यं पयोभक्षणमानमुपादीयते। ननूपसदो व्रतमिति यदा विग्रहस्तदा सवेमितिकतेग्यताद्पं ग्रां मवति तत्कस्माम परिष ह्येत इति । उच्यते । स्मातैत्वात्कमणः । स्मार्तं हीदे मन्थकमं । नतु श्ुतिविहितं सत्कथं स्मार्तं भवितुमहति । स्परत्यतुबादिनी हि श्रुति यम्‌ । श्नोतत्वे हि प्रकृतिविकारभावस्ततश्च प्रङेतधमेग्राहित्वं विकार- कमणो न त्विह श्रौतत्वम्‌ । अत एव चाऽऽवसथ्याप्रावेतत्कमं विधी- यते । सवां चाऽ दृत्स्मर्विवेति । उपसहती भूत्वा पयोव्रती सति.

किं पूनस्वासु ब्रतमिवि ठेदाह्‌ । तत्र चेति । यदुपसत्सु स्वनोपचयापरचयाभ्यां प्रयो- भक्षणं यजमानस्य पसिद्धं तेदधोपसद्त्रवमित्यथैः । प्रकृतेऽपि ताह स्तनोप्चयापच- याम्यां प्योभक्षणं स्यावि चेनैवयाह्‌ । भत्र चेति । मन्यारूयं कमे सपतम्यथः । तत्करमेलपसद पकमोक्तिः । केवकमित्यस्यैवाेमाह । इतिकरतंव्पताशृन्यमिति । समासान्तरमाश्चित्य शङ्कते | नन्विति । कमवारयङूपं समासवाक्यं तदित्युक्तम्‌ । मन्याख्यस्य कर्मणः स्मावैत्वादन श्त्युक्तानागुपसदामुपसप्रहामावान्न कमेवारयः सिष्य- तीत्युत्तरमाह्‌ । उच्यत इति । मन्यकभ॑णः स्मादंत्वमाक्षिपति । नन्विति । परितमू- हनपरिकेपनाग्न्युपसमापानः स्मावौयेस्वाजोच्यमानलादियं शरुतः स्मृत्यनुवादिन युक्ता दथा चैतत्केमं मवत्येव स्मादिति परिदरवि । स्मृतीति । ननु शरवे स्ृत्व- तुवाविगीतवं वैपरात्यादतो मवव।दं भरौवमित्याशङ्ाऽ७ऽ६ । श्रोतस्वे हीति । बदीद्‌ कम श्रीं वदा न्ये विष्टमेनास्व प्रक्विविरूविमावः स्यात्‌ । समग्रङ्गसयुक्ता प्रक- विर्विकठाङ्तय॒क्ता च विपि । मङविविरूविमवि चणविपिकमेणः मारपवममा- हित्वादुपसद्‌ एव त्रतमिवि विण स९।५(क०व्यतङ्पं॑ शक्यं अहव न चाच श्रीवत्वमास्ति परिठिपनारिपंबन्धाद्‌ । न च पूपरमाविन्याः श्रतेरु्तरमाविघत्य- नुवादिलरासिदिस्वस्याज्ञेकाल्यविषयत्वाभ्युपगम। रपि भावः| मन्यकमणः स्पावरवे छिङ्गमाई । अत एवेति । क्तैव हलन्वरमाह । सां चेति । मन्यग-

(111१ 0 क 1

१४७. "भुपसदवतमु २क्ञ. ग, घ. ड, छ. ज, द, 'सरिथिविेष उपहदः । ३ च. इ. तं

, कम मग. छ, "तं प । ५ ज, तज्राऽऽह । ६ ल, ठ. द तदुप क्ष. छ. ढ, 'दन्यशरु।

८घःभ.ढ. ण, गदे । ९क. ख, छ, त्र, इ, षर "कक" | 1० ए, द. उ. न, द, "तकम" । ९९

७८६ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [पषाध्वाये

दुम्बरे क्से चमसे वा सर्वपरं फलानीति संगृय परिसमुद्य परिरिप्याभनिमुपसमाधाय परिस्ती- याऽऽवरताऽऽन्य९ सभस्कृय एभ्सा नक्षम्रेण

[व यिं

त्यथः । ओदुम्बर उदुम्बर्क्षमये कंसे चमसे वा तस्येव विशेषणं कंसाकारे चमसाकारे पौदूम्बर एव । आकारे तु विकल्पो नोदु- म्बरत्वे । अत्र सर्वौषधं सर्वासामोषधीनां समहं यथासभवं यथाशक्ति ख सर्वां ओषधीः समाहृत्य तन्न अ्रा्म्पार्णां तु दज नियमेन ग्राह्मा व्रीहियवाद्या वक्ष्यमाणाः । अधिकग्रहणे तु न दोषः । ग्राम्याणां फखनि च यथासभवं यथाशक्ति च । इतिशब्दः समस्तसंभारोपचयपदशंनार्थः | अन्यदपि यत्तभरणीय तत्सवं सशरत्येत्यथः । क्रमस्तत्र श्दयोक्तो द्रष्टव्यः । परिसग्रहनपरिरेपने भू मिसंस्कारः । अभ्निमुपस्माधायेति वचना- दावसथ्येऽग्राविति गम्यते । एकवचनादुपसमाधानश्नवणाच्च । विचमा- नस्येवोपसमाधनम्‌ । परिस्तीये दभानादरृता स्मातेत्वात्कमेणः स्थारी- पाकाटृत्परिश््ते तयाऽ ऽञ्य सस्कृत्य पुसा नक्षत्रेण पुनाना नक्त्रंण तेतिकवेन्यताऽत्राऽऽवृदित्युच्ये । उपसद एप व्रतमिति विग्रहासंमवादुपसत्य॒ बरत- पित्यस्मदुक्तं सिद्धमुपसंहवैमिविशब्दः । पयोत्रती सन्वक्ष्यमान क्रमेण जुहो- तीति संबन्धः । तान्नमौदुम्बरमिपि शङ॑वारयति । उदुम्बरषृक्षमय इति । तस्यै- वेति प्रक्तपा्रपरामशेः । ओदुम्बरत्वेऽपि विकल्पमाशङ्कग्याऽऽह । भकार इति । अत्रेति परत्रनिदंशः । असमवादशक्यत्वा्च सवौषवं समाहत्येययुक्तमित्यःश- दु्पाऽऽह । यथासंभवमिति । ओषैषिषु नियमं दशयति । तत्रेति । परिसंस्या वारयति । अधिकेति । इति समृत्यात्रेतिशब्दस्य पदशनायेत्वे किवं वाक्यार्थ कथयति । अन्पदपीति । ओषधभ्यादीनां संमरणानन्तरं परिसमहनािक्रमे किं परमाणमिलयाशङुन्याऽऽह + क्रम इति । तत्रेति प्रिसमूहनाथुक्तिः । होमाधारत्वेन ्ेताभिपरिग्रहं वारयति । अग्मिमिति । भव््येऽग्नौ होम हवि शेषः| कथमे- वता त्रेताभिपरित्यागत्तत्राऽख्ह । एकवचनादिति । कथमुपसमाषानश्रवणं ्रेवाभ्रिनिवारकं वथाऽऽह । विचमानस्पेति । आहवनीयादेश्वाऽऽषेयत्वान्न पागेव स्वमिति भावः । मध्ये स्स्याभनेशवेति शेषः । आवापस्थानमाहुषि विरोषप्र्ेपपदेशः | भो जतवेदस्तवदषीना यावन्तो देवा वक्रमतयः सन्तो ममा्थान्परविबघ्रन्वि तेभ्य)ऽ- ` वषन्म्देप्र।२क.ल.ग. घ.ङ. छ. ज. न्ते । स ३ प्च. ज. द. म्म्यास्तु इ जक. द, पर्छ. जर्द.णर ति। व्‌ | ५ ज्ञ, प, छ, ३० ण, पथीषु|

वीय बराह्रणम्‌।२] भनन्दगिरिङ़ृतदीकातंवछितरशांकरमाष्यसमेता । ७८७

मन्थ“ संनीय जुहोति । यावन्तो देवास्ताप जातवेदसिर्यशचो प्रति परुषस्य कामान्‌ । तेभ्योऽहं विग मागरधेयं नुहोमि तेमा त्ताः : कं खाहा । या तिरश्ची निपद्तेऽहं विधरणी इति तां लां तस्य

। प९ राधनीमह५ स्वाहा ॥ १॥ गयष्ठाय सवाहा श्रषठाय स्वाहेयग्नौ हृत्वा मन्थे सर सवमवनयति प्राणाय स्वाहा वपि- शये स्वाहेत्यग्नौ हतवा मन्थे स^ सवमवनयति वाचे स्वाहा प्रतिष्ठायै स्वाहेयग्रनौ हतवा मन्ये स‰ सवमवनयति चश्ुषे सवाहा संपदे स्वाहे- तयग्रो हृत्वा मन्थे सर सषवमवनयति श्राय स्वाहाऽऽयतनाय स्वाहेत्थग्रो हत्वा मन्ध ९ स॒वमवनयति मनसे स्वाहा प्रजायै स्वाहै-

[अ 9" गी

पुण्याहक्षयुक्तेन मन्थं सर्वोषधफरपिषठं तनरोदुम्बरे चमते दधनि मधुनि घृते चोपतिच्येकयोपमन्धन्योपसमथ्य स्तनी मध्ये सस्थाप्यीदुम्बरेण सुवेणाऽऽवापस्थान आभ्पस्य जुहोत्पेतेमेग्रेयवन्तो देवा इत्पाचेः॥ ९॥

ज्येष्ठाय स्वाहा भेष्ठाय स्वाहेत्यारम्य द्रे दरे आहुती हत्वा मन्थे सस्व मवनयति । सुषावल्पंनमाज्यं मन्थे सषस्रावयति । एतस्मादेव ज्येष्टाय

हमास्यमागं त्वय्यपेयामि ते च तेन तुप्ता मूला सेदरमि पुरुषर्थेम तपंयन्तु । म च त्वदधीनोऽर्पित इत्याचमत्रस्याथेः । जातं जातं वेत्तीति वा जाते जति वित. इति वा जातवेदाः । या देववा कुरटिकमविमूत्वा सवेस्येवाहमेव षारयन्तीदिः मत्वा, त्वामाश्रत्य वतेते वां स्वसताषनीं देववाप्हं धृतस्य पारया यजे लाहेवि पूववदेव, दिठीयमश्रथेः ॥ १॥

ज्येष्ठयेद्ादिमन्रेषु ध्वनिवमथमाह । एतस्मदेवेति । दे दे आहुती हत्वेदयक्तं

नी

१ तर घ. ढं. च, छ, ज. छ, ढ, पता २६ मर णन्तिचम्‌ः।

७८८ धहवारण्यकोपनिषत्‌ (ष्ठाध्पामे

तयप्र हुत्वा मन्थे स^ सवमवनयति रेतसे स्वाहेत्यग्नौ हसवा मन्ध सर सवमवनयति ॥२॥ अप्रये स्वाहेत्यग्नौ हृता मन्थे स^ सवमवन- यति सोमाय स्वाहेत्यग्नौ हता मन्धे प सवमेवनयति मूः स्वाहेत्यद्मो हृत्वा मन्थे स< कषवमवनयाति मुवः स्वाहेत्यत्र हूत्वा मन्धे स^ स्षवमवनयति सः सखाहेतयग्रो हृता मन्धे ९ स॒वमवनयाति भूर्भुवः सखः स्वाहेयग्रौ हुत्वा मन्थे स सवमवनयति ब्रह्मणे स्वाहै- यप्नो हला मन्थे सर सवमवनयति क्षत्राय स्वाहेत्यग्नौ हवा मन्थे स^ सवमवनयति भूताय स्वाहेत्यग्रो हला मन्थे स९ सवमवन- यति मिष्यते स्वाहेत्यप्रो हला मन्थे स^ सवमवनयति विश्वाय स्वाहेत्य्नो हृता मन्थे सर सवमवनयति स्वाय स्वाहेत्यग्रो हता मन्ये सर सषवमवनयति प्रजापतये खारैयप्रौ हृत्वा मन्थे स^ सवमवनयति ॥ २ ॥ श्ष्ठायेत्यादिपाणटिद्भाज्ञ्येष्शरेष्ठादिप्राणविद एवास्मिन्कर्मण्यधिकारः ।

रेतस इत्यारभ्येकेकामाहुतिं हत्वा मन्ये संखवमवनयत्यपरयोपमन्थन्या चुनमभ्राति ॥ २॥ ३॥

तत्र सरव द्वितपसद्रः पलयाचष्टे । रेतस इत्यारभ्येति । सेलवः शपावारेष्ठमा न्यम्‌ ॥२॥३॥

घ. ष, लुचावभिि* ।

तृचीयं बरह्मणम्‌ ।३] आनन्दगिरिकवदीकासवरितिश्षाकरभाष्यतमेता । ७८९

जथेनमभिमृशति भ्रमदसि ज्वर्द्सि पूर्णमसि प्रस्तन्धमस्येकसभमसि हिकृतमसि रिक्रियमा- णमस्यद्रीथमस्युद्रीयमानमसि श्रावितमसि

प्रत्याश्रावितमस्यद्े संदीप्मसि विभूरसि प्रभ रस्यत्नमसि ज्योतिरसि निधनमसि संवर्गीऽ- सीति ॥ ¢ ॥ अथेनयुदयच्छयाम५ स्याम% हि ते. महि स हि राजेशानोऽधिपतिः स मा राजेश्चानोऽपिपतिं करीखिति ॥ ९५॥ अथैनमाचामति तरसवितुरवरेण्यम्‌। मधु वाता

१ क भो प

अथेनममिगृशति भ्रमदसीत्यनेन मन्रेण ॥ ४ ॥

अथनमुचच्छति संह पात्रेण हस्ते गृहवात्यामेस्यामहि ते महीत्य- नेन ॥ ५॥

अथेनमाचामति भक्षयति गायत्पाः प्रथमपादेन मधमरत्येकया

11

मन्धद्रन्यस्य प्राणदेवताकत्वात्मणेनैकीरय सवौत्मकत्वं वाच सवेदेहेषु प्राणङ- पेण घं भ्रमद्‌पति ` प्राणस्य चनात्मकतवात्तद्रपत्वाच | वेत्राभिरूपेण च त्वं ज्वङदति प्रकाशात्मकत्वाद्म्रस्तदरूपत्वाच । वेद्नु ब्रह्मरूपेण तवं पमि । नभोङ्पेण प्रस्वनध निष्कम्पमापि संप्रविरोपित्वात्सवमपि जगदेकसमवदात्मन्यन्तभ।व्याप्रिच्छिन्नवया स्थिवं वस्तु त्वमापे । प्रस्तोत्रा यज्ञारम्भे तमेव दिूवमाप । तेनैव यज्ञमध्ये हकर यमाणं चापि । उद्रात्रा च यनज्ञारम्पे तन्मध्ये चोद्रीयमुद्रयमानं चासि । अध्वयुणा त्वं श्रावितमसि । अग्जीपेण च प्रत्याश्रावितमपि। भद्रं मेषोदरे सम्यग्दी्रमपि। विविषं मववीवि विमृः। परभुः समर्थो मोग्यङ्पेण सोमाल्मना स्थिवलादन्नं मोक्तृरू- पेणागन्यात्मना ज्योतिः कारणत्वान्निषनं कयोऽध्यास्माषिरेदयोवौगद्वीनामग्न्यादीनां च्‌ संहरण।खं सेवगोऽघीत्यामिमङनमश्रस्यापः ॥ ४ ॥ | आपि त्वं स्वं विजनापि | वयं च ते तव माहि मह्रं ङ्पमामंि मन्यामहे | सदि प्राणो राजादिगृणः सच मां वथामृतं करोतिद्यचमनमश्रस्याथेः॥ ५॥ वत्सव्िवुवैरेण्यं वरणीयं श्रेष्ठं प्रदं धीमहीति सेवन्धः। वावा वायुँमेदा मषु धुखग्‌- १७. विभ | २छ. ढ, प्रमूरः । ३ च. द, चमं दस्ते ।४घ. स्तेन ए। ५१, ब्‌. तवाप्नि* 1६ ज. तव ।७१्र, अ, ण, दुरम ।

तायते मधु क्षरन्ति सिन्धवः । माध्वीनेः सन्तोषधीः। मूः स्वाहा । भर्गो देवस्य धीमरि। मधु नक्तमुतोषसो मधुमत्पार्थिव५रजः। मधु दयोरस्त॒ नः पिता । मुवः स्वाहा । धियो यो नः प्रचोदयात्‌ । मधुमान्नो वनस्पतिर्मधुमां अस्तु सूयः । माध्वीगावो भवन्तु नः । स्वः स्वाहेति । सवी च सावित्रीमन्वाह सवश्व मधुमतीरहमेवेद“ सथ प्रयासं भूमुवः स्वः स्वाहेत्यन्तत आचम्य

व्याहृत्या च प्रथमया प्रथमग्राषमाचामति । तथा गायत्रीद्धितीयपादेन मधुमत्या द्वितीयया द्वितीयया च व्याहृत्या द्वितीयं ग्रासम्‌ | तथा सृतीयेन गायत्रीपादेन बुतीययां मधुमत्या बृतीयया च व्याहृत्या. तृतीयं ग्रासम्‌ । सर्वा सावित्रीं सवांश्च मधुमतीरक्त्वाऽहमेवेदं सर्वं भूया- समिति चान्ते भूमुवः स्वः स्वाहेति समस्तं भक्षयति । यथा चतुर्मिग्र- तेस्तद्रष्यं सर्वं परिसमाप्यते तथा पूवमेव निषपयेत्‌ । यतपानावस्पं

ययो नन 0 ०-०-०० ~~~

तायवे वहन्ति । सिन्धवो नथो मधु क्षरन्वि मधुररसान्लवान्ति । ओषपषीश्वास्र- न्परवि माघ्वीमेषुररसाः सन्तु । देवस्य सवितुरभगस्वेभोऽन्न वा पस्तु पदं चिन्वयामः| नक्तं रािरुतोषपो दिवसाश्च मधु पीविकराः सन्वु | पार्थिवं रजो मधुमदनुदेगकर- मस्तु | चश्च पिता नोऽस्माकं मधु सुखकरोऽस्तु | यः सिवा नोऽस्माकं भियो बुद्धीः परचोदयात्परयेचस्य वदरेण्यमिति संबन्धः । वनस्मापिः सोपोऽस्मकं मधु- मानस्तु । गावो रइमयो द्विशो वा माध्वीः सुखकराः सन्तु । अन्वशब्दादिषिशगा- चोपरिष्टदुक्तवत्यनुषङ्गः । एवं भ्रास्चतुष्टये निपृत्ते सलयवकशषिे द्रभ्ये किं कतव्य वघाऽऽह । यथेति । पातर्दशिष्टस्य परागं वारयति । यदिति ।

१८. ७.६. ण, श्वा ।२क, च्ल, छ, ढ. "जोऽनन्ताप्रण। ३१. नित्त । डध. ज. भ, 'वरिप्तत्च ।

गुवीयं बाष्ठणम्‌। ३] भआनन्दगिरिकृतटीकासवेरिवशशांकरभाष्यसमेता। ७९१

पाणी प्रक्षाल्य जषनेना्ं पराशराः संवि-

शति प्रातरादित्यमुपतिष्ठते दि्ञामेकदण्डरी

कमस्यह मनुष्याणामेकुण्डरीकं भूयासमिति

यथेतमेय जघनेनाग्निमासीनो व५शं जपति

॥ ६ ॥ तर हैतमुदाङुक आङणिर्वाजसनेयाय

याज्नवल्क्यायान्तेवापिन उक्लोवाचापि य

एन शुष्के स्थाणो निपिश्ेनयेरन्छाखाः

प्रोहेयुःपराशानीति ॥७॥ एतमु हैव वाजस-

नेयो याज्नवल्क्यो मधुकाय पेङ्गयायान्तेवासिन

उक्त्वोवाचापि य एनः शुष्के स्थाणो निपिशचे

जायेरञ्छाखाः प्ररोहेयुः पाशानीति ॥ ८ ॥ तत्पानं सवं निभिज्य तूष्णी पिवेत्‌ | पाणी ्ाल्याप आचम्य जघ- ` नेनाग्न पश्चादग्नेः प्राक्शिराः सविशति । प्रातःसंष्यामुपास्याऽऽदि- त्पमुपतिष्ठते दिशमेकपुण्डरीकमित्पनेन मब्रेण । पथेतं यपथागतमे- त्याऽऽगत्य जघनेनाग्निमासीनो वंशं जपति ॥ ६ ॥

तं हैतमुदारुक इत्यादि सत्यकामो जाबालोऽन्तेवापिम्य उक्त्वो- वाचापि प एनं शष्के स्थाणो निपिश्चेजायरेेवास्मिञ्शाखाः परोहयुः पलाशानीत्येवंमन्तमेनं मन्थमुदाककात्पभरत्येकेकाचापंक्रम।गतं सत्य- काम भाचा्यो बहुभ्योऽन्तेवासिभ्य उक्त्वोवाच । किमन्यदुवाचेत्यु- च्यते । अपि यप एनं शष्के स्थाणो गतपाणेश्ध्येनं मन्थं भक्षणाय सस्कृतं निषिशेत्यतिपेखपेरसुत्पचेप्नेवास्मिरस्थाणो शाखा अवयवा वृक्षस्य प्ररोहेयश्च पठाशानि पर्णानि यथा जीवतः स्थाणोः किमुतनेन निणिन्य निन्य पक्षाल्येवि यत्रैव | | पाणिपकषाढनक्चनमामध्यातपां डद्धचथे स्मातमाचम- नमनुजानातिं | अप आचम्पेति । एकपुण्डरीकशब्द।ऽखण्डभष्ठवाच। ॥ ९ ॥ 9 च, ट, 'वमेतमे ।

७९२ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [ष्ा्यापे

एतमु हैव मधुकः पेश्वश्रूलाय मागवषित्तयेऽन्त- वासिन उक्त्वोवाचापि य एन शुष्के स्थाणौ निषिश्चनायेरन्छाखाः प्ररोहेयुः पलाशानीति ॥ ९ ॥ एतम हैव श्रो भागवित्ति्जानकेय आयस्थणायान्तेवासिन उक्त्वोवाचापि य एनः शुष्के स्थाणो निषिञ्चेनायेरब्खाखाःप्ररो- हेयः पलाशानीति ॥ १० ॥ एतम हेव जानकिरायस्थूणः सयकामाय जाबारायान्ते वासिन उक्त्वोवाचापि य एन शष्के स्थाणो निषिशेनायेरवब्छाखाः प्ररोहेयुः पलाशानीति ॥ ११ ॥ एतमु हैव सयकामी जाबारोऽन्तेवा- मिभ्य उक्ोवाचापि य एनश्युष्के स्थाणो निषिशेजायेरन्छासाः प्ररोहेयुः पलाशानीति तमेतं नापुत्राय वाऽनन्तेवासिने वा व्रूयात्‌ ॥ १२॥ चतुरोद्म्बरो मवत्योदुम्बरः शुव जोदुम्बरश्च मस जीदुम्बर इध्म ओदु- म्या उपमन्यनयो द ग्राम्याणि धान्यानि क्मेणा कामः सिध्येदिति । ्रुवषरमिदं कर्मेति कम॑स्तुत्यथमेतत्‌ । विद्याधिगमे षटतीथानि तेषामिह सप्राणदशेनस्य मन्थविज्ञानस्याधि- गमे द्वे एव तीर्थं अनुज्ञायेते पुजश्चान्तेवासी च ॥७।८।९॥१०॥११॥१२॥ चतुरोदुम्बरो भवतीति व्याख्यातम्‌ । देश ग्राम्याणि धान्यानि

तमेतं नापृत्रयेद्यदेरथेमाई । विद्येति । शिष्यः श्रोत्रियो मेधावी षनदायी परियः प्रो विध्या विधादतिति ष्ट्तीथोनि संपदानानि ॥७॥<॥९॥१०॥११॥१२॥

णण क ग ष्यीगररणणररिी ----~ ~~ -=------ -- ~ ---- - ` ----- =--------

१च. शाय नान" । 2, “त्रायान" | २च. द. एते ।

तुषं रप्मणम्‌। ४] भानन्दगिरिड़तटीकासंबठितशांकरमाष्यसमेता । ७९१

भवन्ति तब्रीहियवास्तिरुमाषा अणुप्रियंगवो गोधूमाश्च मसूराश्च सलवाश्च सख्ढृराश्च तान्पिष्टान्दधनि मधुनि एत उपपिन्नयाभ्यस्य जुहोति ॥ १३ ॥ इति बृहदारण्यकोपनिषदि षष्ठाध्यायस्य तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ॥ ३॥ शषौ वे मूतानां एथिवी रसः एथिन्या आपोऽ

भवन्ति ग्राम्याणां तु धान्यानां दृश नियमेन राह्म इत्यवोचाम । के त इति निर्िशयन्ते । त्री दियवास्तिरमाषा अणापिपंगवोऽणवश्वाणुश- ब्दवाच्याः । इचिदेशे प्रियगवः प्रतिद्राः क ङ्शब्देन । खख्वा निष्पावा वष्वशब्दवाच्या लोके खरकुराः कुरुत्थाः । एतद्यतिरेकेण पथाशक्ति सर्वोषिधयो ग्राहाः फलानि चेत्यवोचामायान्निकोनि वजैपितखा ॥ १३॥ इति ब्हदारण्यकोपनिषद्ाष्ये ष्टाघ्यायस्य तृतीयं ब्राह्मणम्‌॥ ३॥ याहग्जन्मा यथोत्पादितो येव गुणेर्विरिष्टः पुत्र आत्मनः पितुश्च खोक्यो भवतीवि- तत्स॑पादनाय ब्राह्मणमारभ्यते । प्राणद्चिनः श्रीमन्धं कमं कृतवतः पुत्रमन्येऽधिकारः। यदा पुत्रमन्थं चिकीषति तदा श्रीमन्थं कुत्वतुंकारं पल्याः प्रतीक्षत इत्येतद्रेतस ओषध्पादिरसतमत्वस्तुत्याऽ- वगम्यते । एषां वे चराचराणां भृतानां एथिवी रसः सारभ्रता । सव. भृतानां मध्विति दुक्तम्‌। एथिव्या भापो रसः । अष्टु हि एथित्योता च

1 ॥ वीमि 2

॥१३॥ इति बरहदारण्यकोपनिषद्धष्यटीकायां पृष्ठाध्यायस्य ततीयं ब्रह्मणम्‌ ॥ ३ ॥

प्राणोपासकस्य वित्तार्थिनो मन्धारूयं कमक्रत्वा बह्मणान्वरमूत्यापया । याहमिति। उक्तगुणः स कथं स्यादिलयपेक्षायामिवि शेषः । तच्छब्दो यथोक्तपुत्रविषयः | यद्‌- स्पिन्बराद्मणे पृत्रमन्थाखूयं कमे वक्ष्यते तदवति सवापिकार्‌ विषयितया कन्याह्‌ | णेति । पूत्रमन्थस्य कठतियमाभावमाशङूयाऽऽह । वदेति । किमत्र गमकमिद्या शङ्क रेतःस्तुतिरित्याह । इत्येतप्रिति । शयिव्याः सवमूत पारत मनू त्राह्मणे पमाण- यति | सर्वभूतानामिति । तत्र गर्मव्राह्मणं प्रमाणप्त्याह । अप्र दीति । भां

नाः ता धका "०० (न न द

१ ख्‌. तान्छार्षं पिष्ट दधा मधुना धृतेनोप। रछ, "पाम्‌ । 3 क. कल. गरदन. छ, च, ढ, द्यणीलय 1 ४ क. ग, ड, च, द. “म | तन्येतानीति । क. छ, "म | तान्येतानि नि" । हय, म । कानि तानीति।५ज, "का ष। ६५ इ. द, "तीक्तेयेः| ७ क्ष. ग. ऊ, प्च पां च । च, ज. इ, श्वांव। एषां यः|

१9०

७९४ बृहदारण्यकोपनिषत्‌ [षष्ठाध्याये

पामोषधय ओषधीनां प्ष्याणि पुष्पाणां फरानि फलानां एरषः पुरुषस्य रेतः॥१॥ स ह प्रना- पतिरीक्षाचकरे हन्तास्मे प्रतिष्ठां कल्पयानीति म॒ ॒श्रिय५ ससजे ता९ सष्ऽधथ उपास्त तस्मा- स्म्ियमध उपासीत स एतं प्राञ्चं ग्रावाणमात्मन एव सम॒द्‌- पारयत्तेनेनामभ्यमुजत्‌ ॥ २॥

प्रोता च । अपामोषधयो रसः । का्यत्वाद्रसत्वमोषष्यादीनाम्‌ । ओष. धीनां पुष्पाणि । पुष्पाणां फएरानि । फरानां प्रषः । पुरुषस्य रेतः (.सर्वेभ्योऽङ्गेभ्यस्तेजः संभूतम्‌"” इति श्रुत्यन्तरात्‌ ॥ १॥

यत एवं सवभूतानां सारतममेतद्रेतोऽतः का नु खस्यस्य योग्या प्रति- हेति सर ह स्रष्टा प्रजापतिरीर्षांचकरे। इं कृत्वा सत तियं सपजे। तां च चष्टराऽध उपास्त मेथुनाख्यं कमौधउपासनं नाम कृतवान्‌ । तस्मात्त यमथ उपासीत । श्रेष्ठानुश्रयणा हि प्रजाः । भत्र वाजपेय॑तामौन्य- शृठिमाह । स एत प्राञ्चं पकृष्टगतियुक्तमोत्मनो ग्रावाणं सोमाभिषवोष- छम्ध्ानीपं काटिन्पक्षामान्पात्मनननेन्द्रिपमुदपारयदुत्परितवान्ब्रीम्पय- जनं प्रति तेनेनां च्रियमभ्यसरजदमिसंसगे तवान्‌ ॥ २॥

पृथिम्याश्च रसत्वं कारणवतवाधुक्तमोषध्यादीनां कथपिल्याशङ्न्याऽऽह | कायंस्वादिति। रेतोऽ सृजेति परसतुल्य रेतसस्वश्र वेजःशन्दपयोगात्तस्य पुरुषे सारत्वमेतरेयके बिव- तितप्रित्याह । सर्वेभ्य इति ॥ १॥

ओष्ठमनुश्रयन्तेऽनुसरन्तीवि भेष्ठानुश्रयणाः । प्ुकमेणि लारस्येन पाणिमात्रस्य

पवृते विमिरित्याशङ्कअाऽऽह । अत्रेति । भवाच्यं कमे सपठम्यधैः ॥ २ ॥

१च्‌. ट. "नैताम"। २. "यन्र । क. च, ङ, छ. ठ. "मान्यात्क्ृपि ¦ ४ ब. घ. ङ, तएमालनः प्रा । ५ छ, छ, “अं प्रा" | ९ क. घ, मात्मानं प्रा" ।७घ,.ड्‌, च.ज. ढ, नैतां जि" । ८. भ, ण, "तेयो वि" ।

तुये ब्रह्मणम्‌ ।४] आनन्दगिरिक्वदीकासंवकितरशशाकरभावष्यकमेता । ७९५

तस्या वेदिर्पस्थो लोमानि बरिश्व्मापिष- वणे समिद्धो मध्यतस्तौ मुष्कौ स यावान्ह व वाजपेयेन यजमानस्य रोको भवति तावा- नस्य रोको भवति य एवं विहानधोपहासं चरयासा« ब्वीणा९ सुकृतं दस्केऽथ य इद्‌- मविदानधोपहासं चरयाऽस्य शियः सुकृतं ञ्जते ॥ ३ ॥ एतद्र स्म॒ वै तदिहानदारुक जारुणिराहैतद स्म वै तदिदात्राको मोदस्य जाहेतद्र स्म वै तदिदान्कुमारहांरिति आह

तस्या बेदिरित्यादि सवं सामान्यं प्रसिद्धम्‌ । पमिद्धोऽगनिभेध्यत, छ्रीग्यञ्ञनस्य तो मुष्कावधिषषणफलके इति उपवहितेन सबध्यते । बाज- पेययाजिनो याबाह्वीकः प्रतिद्धस्तावान्विदुषो मेथुनकर्मणो लोकः फएल- मिति स्तूयते । तस्माद्धीभत्सा नो कर्येति । य एवं विद्वानधोपहासं चरत्यातां ब्रीर्णां कृतं हृ आवजेयति । अथ पुनर्यो वाजपेयसंपत्ति न जानात्यविद्वान्रेतसो रसतमत्वं चाधोपहासं चरति । भाऽस्प चत्िषः यकृत मादृ्नतेऽ विदुषः ॥ १ ॥

एतद्ध स्म वे तद्विद्रानुदाख्क आरूगिराहाधोपदासाख्यं मेथुनकमं वाज्ञपेयसंपन्न विद्रानित्थः। तथा नाको मोद्रस्यः कुमारहरितश्च ।

[णाया प । 0 रि षि (ज णत न

मुष्कौ वृषणौ योनिपरशवेयोः कठिनौ मांसखण्डौ । तत्रापिष्वणशन्दितसोमफकक- हषटिः। यचचाऽऽनडुहं चमं सोमकण्डना्े तटृ्टी रद्यदेशेस्य चमोणि कतेम्येल्याह्‌ । ताविति । उपास्विपकारमुक्त्वा फकोक्ेस्वात्पयमाह । वाजपेयेति । स्तूयते मेधु- नार्यं कर्मवि रेषः । स्तुिफलमाह । तस्मादिति। इविशषन्दः स्तुपिफ़लदशेनाधः । उपास्वेरमिकं एठम।ह । प एवमिति । अविदुषो दु्यापारनिरवस्व प्रयवायं दशे- यति । अथेति ॥ ३॥

अविदुषामविगर्हिवमिदं कत्यत्राऽऽचायपपरासमविमाह । एतदरति । षशु-

कर्मणो वाज्ञपेयसंपन्नत्मिदंशब्दाधः । विदुषामवा्ये कमणि पवृततानां दोषित्मुप-

1 इ ति

~ 9 ता = जय्यो ०-०-००

१ग्‌, इ, ट, ण्ारीत ।२लनग.छ,न । ३. ृदकेऽअ | ठग. भस्य। ५7.ङ. अ, छ, शहापत* । ६१, "स्थ च|

७९६ वृहदारण्यकोपनिषत्‌ [षहठाध्याये

बहवो मयां ब्राह्मणायना निरिन्द्रिया विसुकतोऽस्माह्टोकासमयन्ति य इद्मविद्वा«< सोऽधोपहासं चरन्तीति बहू वा इद्र सुप्रस्य वा जाग्रतो वा रेतः स्कन्दति ॥ ॥ तदभिमृरद्नु वा मन्त्रयेत यन्मैऽय स ।थव।मस्कान्त्ीददोषधीरप्यसरथद्पः। इद्‌- महं तद्रेत आददे पुनमोमेविग्दरियं पुनस्तेज पुनर्भगः । पनरभनिर्धिष्ण्या यथास्थानं कल्यन्तामिर्यनामिकाङ्कषठाभ्यामादायान्तरेण

किं त भाहुरित्पुच्यते । बहवो मयां मरणधर्मिणो मनुष्या ब्राह्मणा अयनं येषां ते ब्राह्मणायना ब्रह्मबन्धवो जातिमात्रोपजीविन इत्येतत्‌ । निरिन्द्रिया विष्िषठन्द्रिया विकृतो विगतष्कृतकर्माणोऽद्द्वांषो भेथुनकमांपक्ता इत्यथः । ते किमस्माह्लोकात्पयन्ति पररोकात्परिष्रष्टा इति मेधुनफर्मंणो ऽत्यन्तपापहेतुत्वं दकश्ंयति । य इदमविद्रंसोऽधोष- हासं चरन्तीति । श्रीमन्धं कता पन्या ऋतुकालं बरह्मचर्येण परतीक्षते यदीदं रेतः स्कन्दति बहु वोऽल्पं दा ष्ुप्स्य वाज्ञाग्रतो वा रागप्रा- ब्द्यात्‌ ॥ ४॥

तदमिग्रशेदतुमन्रयेत वा ऽनुलपेदित्यषंः । यदाऽमिग्रशति तदाऽ नामिकाङ्गक्मभ्ां तद्रेत आंच आदद इत्येवमन्तेन मन्रेण पुनमोमित्ये-

सेवुमिविशब्दः | पिढुषो वाममदिदुष्‌श्च दोषं दशेयित्वा क्रियाकाठात्पागेव रेवस्ख- ठने पायश्रितं दशेयवि । श्रीमत्थमिति । यः परदीक्ष्े वश्य रवो यदि स्कन्ददीवि

याजना ॥ र ॥ मे ममाघापराप्रकाठे यद्वेवः परथिवी परत्यस्कान्त्सीद्रागाविरेकेण स्कल्मासीदोषषीः प्रत्यप्यसररदगमद्यद्चापः खयो प्रति गतमभृचदिदं रेतः सपत्याद देऽहमित्वादानम- रधेः । केनामिप्रायेण तद्दानं ददाह । पुनरिति । तपुना रेगोङूपेण बिनिगव- १ ग, च. ज. "मामिलि" । २ घ. द, “न्यं कमं इ" । ३. लग, ङ, छ. घ, ढः, "कतो

य॒ । ४. ज, यदेरं। च. ह्व, यदिदं । ५ च्‌. द. वा स्वल्पं | ६. अ., इ. चदय | ५८. ङ ब, छ, द्द ।८१्‌.१्‌, ना॥ ४॥ वन्नेऽ्या" १क, रच, द, ति| पत्‌।

जतुध बराह्रणन्‌।४] भवन्दगिरिषवदीकासवलितर्शाकरमाष्यसमेवा । ७६७)

स्तनौ वा श्रुवौ वा निमृज्यात्‌ ॥ ५॥ जथ यद्युदक आत्मानं पश्येत्तदमिमन््रयेत मयि तेज इन्द्रियं यशो द्रविण सुकृतमिति श्रीद वा एषा श्रीणां यन्मोदापास्तस्माम्मरोहाससं यशस्िनीमभिक्रम्योपमन््रयेत॥६॥ सा चेदस्मै न॒दुद्याठ्काममेनामवक्रीणीयात्सा चेदस्मै नेव दद्यात्काममेनां यष्टयां वा पाणिना वीपिह-

~= ~~ ~~ (सी

तेन निम्रञ्यादन्तरण मध्ये श्रुवौ भुयो स्तनो स्तनयो ॥ ५॥

अथ यदि कदाचिहुदक आत्मानमात्मच्छायां पश्येत्तताप्यपिमन्र- येतानेन मन्रेण मपि तेज इति । श्रीहैवा एषा प्ली क्लीणां मध्ये यचस्मान्मलोद्वाप्रा उद्रतमख्वद्रासास्तस्मात्तां मलोद्रासस यशस्विनीं श्रीमतीमभिक्रम्यामिगेत्पोपमन्रयेतेदमद्याऽऽवार्भ्यां कार्यं पत्पुत्रो्याद- नमिति तिरानान्त आपुताम्‌ ॥ ६ ॥

सा चेदस्मेन दचान्मेथनं कतुं काममेनामवक्रीणीयादाभरणादिना ज्ञापयेत्‌ । तथाऽपि सा नैव दचात्काममेनां यष्ट्या वा पाणिना वोपह-

मिन्द्ियं मां प्रत्येतु समागच्छतु । तेजस्वग्गता कान्विः । भगः सौभाग्यं ज्ञानं वा | वदपि सै रेपोनिभमात्तदात्मना बहिर्निगैवं सन्मां प्रत्यागच्छतु । भञ्निर्षिषण्यं स्थानं येषं ते देवास्द्रेतो यथास्थानं कल्पयतिविषि माजनमश्रायेः ॥ ५ ॥

अयोनौ रेतस्स्वरने प्रायश्चि्तुक्तं रेवोयोनाबुदके रेवःतिचश्छायादशेने प्राय- धितं दल्लयति । अथेत्यादिना । निमित्तान्वरे प्रायक्विसन्रपदशेनपक्रमधंऽ- न्दः । मयि वेजःपमति देवाः कल्पयन्त्विवि मश्रयोजना । प्रकृतेन रतःपिषा यस्यां प्र्नो जनयिवन्यस्तां रियं स्वति । श्रीरित्यादिना । कथं सा यश्षस्विनी न हि वस्याः सूयापिरस्वि वत्राऽऽइ । दीति । रजखलामिगमनादि पविषिदिमित्या- शङ्क्य विशिनरि । त्िरात्रेति ॥ 8 ॥

ज्ञापयेदातमीयं पेभाविरेकापरवि शेषः। बलादेव वक्रतां मायौ पकम कथमुप-

~~ = ~~~ ^~ ॥ 9

३ क.तलध्‌, ड. छ, ज. ट. ठ, ड. शनं परिप" २च.द. पापा" । ३ ग. "तदानि 4 च. ड, श्धयेया मद्रास रजस्वला यशस्विनी चसा ताद्व यथो यदतुतंप्रा्िःज्नीणाय | ध ज. श्ये या मलोद्रासा रजस्वला यदस्विनी च सा तद्धि यशो यदतुतप्रा्तिः ब्नीगां तां मद ॥ ५ घ्‌,ज.शच, ६ शम्योप१५ ६ घ.अ.ट.ग.थौमनात्त। ७ क.ल.छ,द. ते धिष्ण्या दे"। ८ वन्ननतद्धाति ॥

७६८ वृहदारण्यकोपमिषत्‌ [षषाध्यषे

यातिकरामेदिष्ियेण ते यशसा यश जद्द्‌ इययशा एव भवति ॥ ७ ॥ सा चेदस्मै द्या- दिन्दिपेण ते यशसा यश आदधामीति यश स्विनावेव भवतः ॥८॥ प यामिच्छेकामथेत मेति तस्यामर्थं निष्ठाय मुखेन मुखर संषायो- पस्थमस्या अभिमृश्य नपेदङ्गाद्ङ्गास्संभवसि हृदयादधिजायसे । स त्वमङ्गकषायोऽसि दिग्धविद्धमिव माद्येमाममं मयीति ॥ ९ ॥ अथ यामिच्छेत्न गप दधीतेति तस्यामर्थं

त्यातिक्रामेन्मेथुनाय । शप्स्यामि त्वां दुभेगां करिष्यामीति प्रख्याप्य तामनेन मन्रेणोपगच्छेदिन्द्रियेण ते पशा यश॒ भादद इतिं । सा तस्मात्तदमिशापाद्रन्ध्या भगेति ख्याताऽयशा एव भवति ॥ ७ ॥

सा चेदस्मे द्यादनुगुणेव स्याद्रतुस्तदाऽनेन मच्रेणोपगच्छेदिन्द्रि- येण ते यशसा यडा भादधामीति तका पश्स्विनावेवोभावपि मषतः॥८॥

सयां स्वभा्याभिच्छेदियं मां कामयेतेति वस्यापर्थं प्रजननेन्द्रिपं निय निक्षिप्य मुखेन बुल सथायोपस्थमस्पा अभिगरृरय जपेदिभं मन्न मङ्गादहादिति ॥ ९ ॥

अथ यामिच्छेन्न गर्भं दधीत न धारयेद्र्भिणी मा भूदिति तस्यामर्थ-

गच्छेदित्याकाङक्षायामाह । शप्स्याभीति ॥ ७॥ ८ ॥ मतुमोयोव्षीकरणपकारमुकत्वा पुरुषदवेषिण्यास्तस्यास्वद्िषये परीविसंपावनपक्रियां दशे यति । ष पामित्यादिना । हे रेवस्त्वं मदीयात्सवेसमादङ्कात्समुत चसे विशेषवश्च हृद्यादन्ररसद्वारेण जायसे स त्वमङ्गानां कषायो रसः सन्विषठिष्ठशरविद्धा मृगीमि- वामं मदीयां लियं मे मादय मदशां कुर्विलधः ॥ ९ ॥

तस्याः स्वविषये प्रीविमापाचावाच्यकमीनुष्ठानदशायाममिपायविशेषानुसारेणानु- छठानविशेषं दरौयति । अथेत्यादिना । वत्र तश्राधकब्दस्वततदुपक्रमाथां तेवन्यः ।

रच, निष्ठाप्य । २कंरधु, चज. द, "ति। त" | ग, च, छ, निषटाष्य ।

अतप अद्यणम्‌ ४] भानन्दगिरिक़तरीकातेवलितश्ांकरमाष्यतमेता | ७९९ निष्ठाय पृसेन मुखर संधायामिप्ाण्यापान्या- दिन्दरियेण ते सता रेत आदद्‌ शयरेता श्व मवति ॥१०॥ जथ यामिच्छेदषीतेति तस्यामर्थं निष्ठाय मुखेन गुखः संथायापान्याभिपाण्या- दि्दियेण ते रेतसा से आदधामीति गरमिण्येव भवति ॥ ११ ॥ अध यस्य जायायै जारः स्यात्तं चेदृदिष्यादामपपरेऽपनिमुपसमाधाय

जनमन नभ म्न

मिति एृवेवत्‌ । अमिपाण्यामिपराणनं प्रथमं कृतवा पश्वाद्पान्यादि. न्द्रिये ते रेतसा रेत आदद इत्यनेन मग्ेणारेता एव भवति न मरभिणी मवतीत्यथः ॥ १० ॥

अथ यामिच्छेदधीत गर्भमिति तस्यामर्थमित्यादि परव॑वत्‌ । पव॑पिप- यंयेणापान्याभिप्राण्यादिन्दरियेण ते रेतता रेत आदधामीति गर्भिण्येष भवति ॥ ११॥

अथ पुनयंस्य जायाये जार उपपतिः स्यात्तं वेषटिष्यादमिचरिष्या- म््नपरिति म॑न्येत तस्येदं कमं । आमपातेऽप्निगुपसमाधाय

[01 8 त ० 1 शा ता 7 15०

पशकमेकाठे पथमं खकौयपृस्त्वदवारा तदीयल्लीते वायुं विमृन्य तेनैव दारेण वत्व- दादानामिमानं कुयादियाह । अभिपाण्पेति ॥ १०॥ मतुलाभिपरायान्तरानुसारिणं विषिमाह । भथ यामित्यादिना। सकीयपन्नमन्द्ियेण वदीयपशमेन्द्रियद्वेवः खीरुय वत्पत्रोत्पत्तिसमथं कवित मला स्वकीयरवसा सष वसििनिक्षिरषदिषमपाननं प्राणनं च वतपवैकं रेवःसेचनम्‌ण॥ ११॥ सेपराति प्रासङ्गिकमाभिचारिकं कमे कथयति । अथ पुनरिति । देपवताऽनुष्टिवामिं के एवाप वक्त दविष्याद विकारिविशेषणम्‌ । आमविरेषणं पात्रस्य प्रतक-

कि केः ण्ह

मयोग्यत्वह्यापना्थेम्‌ । भभधिमित्थकवचनददुपसमाधानवचनाचाऽऽवसथ्याभिरव

~ ~ = क~~ ~~ = ~ ~

११,च. निष्ठाप्य । २१, च, मिप । ३३.च. प. द, गमैधारिणी। षप, ङ, अ, मन्यते ।

८०9 वृदषारण्यकोपनिषत्‌ [शहठाभ्याये

प्रतिोम शरवर्हिस्तीरतवा तस्मितेताः शरभः प्रतिछोमाः सपिंषाऽक्ता जहयान्मम समिदेऽ- हीषीः प्राणापान त आददेऽसाविति मम समि- देऽहोषीः पुत्रपशशस्त आददेऽसाविति मम समिदेऽहोषीरिटसुृते त आददेऽसाविति मम समिदेऽहोषीराक्चापराकाशो त आददेऽपाविति सवाएष निरिन्द्रियो विसुकृतोऽस्माष्टोकालेति यमेवंविद्राह्मणः श्चपति तस्मदेवविच्छोत्रि- यस्यं दारेण नोपहासमिच्छेदुत देवंवित्परी मवति ॥१२॥ अथ यस्य जायामार्तवं विन्देत

सर्व प्रतिमं श्ुयात्तस्मितनभरपिताः शरभरष्टीः शरेषीकाः परतिरोमाः सोपषाऽक्ता परताभ्यक्ता जुहुयान्भम समिद्धे ऽदीषीरित्याथा आहुतीरन्ते सर्वास्ामसाविति नामग्रहणं प्रत्येकम्‌ । स एष एवंवि ब्राह्मणः शपति स विषकृतो विगतपुण्यकमां मेति । तस्मादेवेविच्छोत्रियस्य दारेण नोपहा्मिच्छे्नमीपि न कुर्यात्किगुताधोपहातं हि यस्मादेवंविदपि तावत्परो भवति श्रुभेवतीत्यथः ॥ १२॥

भथ यस्य जायामातंवं विन्देहतुभावं प्प्नुयादित्येमादिगरन्थः श्रीह

विवक्षितः । सवै परिस्तरणादि तस्य परविकोमत्वे कमेणः पतिरोमत्वं हेतकवैम्यम्‌ । मम खमते योषाभ्नौ यौवनादिना समिद्धे रेतो हुववानसि वतोऽपराधिनस्वव प्राणाप- नावाददे एडिप्युकत्वा होमो निववेयितन्यः | तदन्ते चापस्ताविल्यात्मनः शघ्रोवौ नाम श्वीयात्‌ । इष्टं श्रोतं कमे सुकृतं स्माकम्‌ । आशा प्रधना वाचा यत्पतिज्ञातं कमणा नोप्पादिवं तस्य प्रतीक्षा प्रकाशः । यथोक्तहोमद्वारा शाप्दानस्य फलं दशंयति । स एष इति । एवंविच्वं मन्धकमेदवार। प्राणवि यावच्वम्‌ । वस्मादेवंबिरिलतरैवं- विषं प्रदारगमने यथोक्तदाषज्ञातृलम्‌ । तच्छब्दोपाचतं हेत्वन्तरमाह । एव- विष्पीति ॥ १२॥ भामिचारिकं कमे परसङ्कागवमुक्त्वा पूरवोक्तमृतुकाङं ज्ञापयति । अयेत्रि । ओं १ क. ल.घ.च. छ. ज, 2.३, द, दस्माः । २ च, स्य जायाया उपहारं नेच्छे" । ३ इ, "दि्नन्धः।

भयु गह्मणम्‌। ४] भानन्दगिरिङ्तदीकातंवलितशांकरभाष्यसमेता । ८०१

भयहं क्सन पिबेदहतवासा भैनां उषो न दषर्युपहन्यात्ररतरान्त आय ब्रीहीनवषा- तयेव्‌ ॥ १३ ॥ स॒ य इच्छेत्पुत्रो मे श्लो जायेत बेदमनुष्ुवीत सर्वमायुरियादिति क्षीरौ- द्नं पाचयिता सपिंष्मन्तमश्रीयातामीश्वरी जनपितवे ॥ १ ॥ अथ य इच्छेतपत्रो मे कपिः पिङ्गलो जायेत हौ वेदावनुषवीत ` सर्वमायुरियादिति दध्योदनं पाचयिता सपि- ष्मन्तमश्नीयातामीश्वरो जनयितवै ॥ १९५ ॥

वा एषा ल्णामित्यतः पर्व द्रष्टव्यः सामर्थ्यात्‌ । तह कंतेन पिबेदह- तवाताश्च स्यात्‌ । नैनां स्नातामन्नातां च दषो दृषटी वा नोपह- न्पान्नोपस्छटशेत्‌ । तिरातान्ते तिरानव्रतसमाघ्रावापुत्य ज्ञात्वाऽहतवासाः स्यादिति व्यवहितेन सबन्धः । तामाुतां त्रीहीनवधातयेद्रीह्ठवधाताप तामेव विनियुङपात्‌ ॥ १३ ॥

स य इच्छेत्पुत्रो मे थङ़्ो वणतो जायेत वेदमेकमनुत्रुषीत सर्वमा- युरियाद्रषंशतं क्षीरौदनं पाचयित्वा सर्पिष्मन्तमश्नीयातामीश्वरौ समर्थौ जनयितवे जनयितुम्‌ ॥ १४॥

दध्योदनं दघरा चहं पाचयित्वा द्विषेदं चेरिच्छति पत्रं तदेवमशननि- पः ॥ १५॥

[हि 8), 1 क~~ = ~ न ~~ ~----^~ ~ वे जः क;

चा एषा ह्लीणापित्येतदपेक्षयः वैत्वम्‌। पाटक्रपादयंक्रमस्य बरसे हेतुमाह । साम- थ्यादिति । अ्थवज्ञापरि. यावत्‌ ॥ १३॥

किं पुनरवघवदवि (नैस्वण्डुकेरनुयं तदाह । पतय इति । बह्देगपारश्यं वाः शुद्धत्वं क छतम्‌ ॥ १४॥ १५ ॥

॥

१ खन्डन्ज्‌, रख. ड. ठ. अद्य ।

८०२ बृहष्ारण्यकोपनिषत्‌ [षषठा्पाये

अथ य इच्छेत्पुत्रो मे श्यामो ोहिताक्षो जायेत ्ीनव- दानलुहवीत सर्वमायुश्यादित्युदौदनं पाचथिला सपि प्मन्तम्नीयातामीश्वरो जनपितवे ॥१६॥ अथ य॒ इच्छे- हुहिता मे पण्डिता जायेत स्ैमागुरियादिति तिरोद्नं पाचयिता सपिंष्मन्तमश्रीयातामीश्वरो जनयितपै॥१७॥ अथ य इच्छेतपत्रो मे पण्डितो विगीतः समितिंगमः शश्रषितां वाचं भाषिता जायेत सु्वानवेदाननषवीत सर्व मायुरिथादिति मा सोद्नं पाचयित्वा सरपिष्मन्तमश्नी- यातामीश्वरो जनाथेतवा ओंक्षेण वाऽऽर्षभेण वा ॥१८॥ केवरमेव स्वाभाविकमोदनम्‌ । उदग्रहणमन्यप्रसद्कनिषृस्यथेम्‌ ॥१६॥ दुहितुः पाण्डित्यं शृदैतञ्च विषयमेव वेदेऽनधिकारात्‌ । तिलौदनं कृशरम्‌ ॥ ९७॥ विविधं गीतो "विगीतः प्रख्यात इत्यथः । समितिंगमः सभां गच्छ- तीति प्रगस्म इत्यथः । पाण्डित्यस्य पएरथग्प्रहणात्‌ । शुश्रूषितां श्रोतु- मिष्टं रमणीयां वाचं भाषिता संस्कृताया अथवर्पा वाचो भाषितेत्यथंः। मांषमिश्नमोदनं मसोदनम्‌ । तन्मांसिनिधंमा्थमाह । भोक्तेण वा पांसिन। उक्षा सेचन्षमथंः पगवस्तदीयं मांसम्‌ । ऋषमस्ततोऽप्यपिकवयास्त- दीयमाषेमं मस्‌ ॥ १८॥ _ स्वामादिकंमोदनं पाचयति वचेत्किमथैमदेधहणं द्यतिरकेणोदनपाकासंमवारिय- शङ्ग्याऽऽह । उदेश्रहणमिति । क्षारादेरिति शेषः ॥ १६ ॥ वेदूविषयमेव तत्पाण्डित्यं किं न स्यादत आह । वेद इति ॥ १७॥ समितिविदत्समा तां गच्छतीति विद्रानिवोच्यतापिति चेन्नेत्याह । पाण्डित्यस्येति। सर्वषब्दो वेदचतुष्टयविषयः । ` भौक्ेणत्यादितृतीया सहां । देशविशेषपिक्षया कालविशेषपक्षया वा मांसनियमः। भयरब्दस्त पुदेवाक्येषु यथारुचि विकल्माथेः॥१८॥

१ क. स्न, इ. छ. ज. ड. ठ, विजिगातः। च, च. ट. ठ. विजिगीथिः। २ क. ख.गरध, ड. छ. ट, ठ, द, ओौक्ष्नेन | ३ क. ख. ग... छ. इ, द. शकप्र। ४ चख. “कृत्यवि'। ५. च. ज. वि" । ऊ. श्वं जिगीथः परः प्र । ६७. ध.च. छ. ज, इ, ह+ विजिगी' । ७ध,.ज. गथःप्रः । ८. तः पुरः प्र | ९. ङ. मम्‌ । माप्त । १० ल्ल, ४. "यममाह । ११ क.ध्‌. ड. ज. इ. ओश्षमिन । ल. ओकष्णं गवां मिं तेन | १२ $, श्च. छ, इ, न, "कपर" ॥ १३९. ख, छ. इ, ण, शदक्रम्र। १४. द, ओकष्नेत्या'।

चतु बाह्मणम्‌ ४] भानन्दगिरिड़वटीकासंवङिवकाकरमाष्यसमेता। ८०३

जथाभिप्रातरे स्थारीपाकाटताऽऽभ्यं वेष्टिता स्थारी- पाकस्योपधातं जुहोयग्रये स्वाहाऽनमतये खाहा देवाय , सक्ति सयप्रसवाय स्वाहेति हृवोदय प्राश्नाति पराशे- त्रस्याः प्रयच्छति प्रक्षाल्य पाणी उदपात्रं पूरयिता तेनैनां, . परिरम्यकषयुतिष्ठातो विश्वावसोऽन्यामिच्छ र्व्यीं सं जायां पया सहेति ॥१९॥ अथेनामभिपदयतेऽ- मोऽहमसि सता त्व सा खमस्यमोऽहं सामाहमस्मि ऋक्त्वं घौर्‌हं एथिवी लवं तावेहि सभ्रमावरै सह रती दधावहै एर से पुत्राय वित्तय इति ॥ २०॥

[री एषिणौ

अथामिपातरेव कारेऽवधातनि््ता स्तण्डुखानादाय स्थाङीपाकाइता स्थाटीपाकविधिनाऽऽज्यं चेष्टित्वा ऽऽज्यकस्कारं कृत्वा चक श्रपयिता स्थाङीपाकस्याऽऽहु वीजंदोत्युपघातयुपहत्योपहत्पाग्नये स्वहित्याचाः। गालः सर्वो पिषिद्रष्टम्योऽत्र हृत्वोदत्य चरुशेष प्राश्नाति स्वयं पाशे तरस्या, पल्ये प्रयच्छत्युच््छिषटम्‌ । प्रक्षाल्य पाणी आसम्योदपात्रं प्रयित्वा वेनोदकेनेनां निरम्युक्षत्यनेन मन्रेणोत्तिष्ठाति इति सड़न्मभ्रो- च्रारणप्‌ ॥ १९॥

अथैनाममिमद्य पीरौदनादि यथाप्यकामं मुक्त्वेति क्रमा द्रषटव्यः। सवेशनकाटेऽमोऽहमस्मीत्यादिमश्रेणामिपचते ॥ २० ॥

कदा पए्नरिदमोदनपाकारिं कवैव्यं वदा । अथेति। कोऽय्‌। स्थाङीपाकविषिः कषे वा चैत्र होमस्तजाऽऽह । गाद्नं इति । एषे परतिदध गाैः । अत्रि एरमन्पकमोक्तिः । भतो मद्धायौवः सकाशाद विश्वावसो गन्पवे त्वमतिष्ठान्यां च जयां पूज्य वदणीं पला सष संक्रीडमानामिच्छाहं पुनः खापिमां जायां समुपेमीवि मन्राथः ॥ १९ ॥

भमिपततिराछिन्गनम । कदा क्षीरोदनादिमोजनं दह्‌ । क्षीरेति । मुक्त्वाऽमिप- द्यत इति सबन्धः । अहं पएतिरमः पाणोऽसि सा तं वागमि कं तव प्राणत्वं मम वाकंत्वमिदयाशङ्कख वाचः; पराणार्धानत्ववत्तव मद्पीनतवादि्मिभेदय सा त्वमिद्यादिं पुनकैचनम्‌ । ऋगाधारं ह साम गीयते ¡ भस्वि च मदापारत्वं ठव । वथा च भ सामत्वमृकषतं च तव । चौरहं पितृत्व तवं मतृतलाचयेभोवापितृत्वसिदधेरिलधः। तावावां सेरमाव सरम्भमुधमं करवाव । एदि त्वमागच्छ । कोऽस। संरम्भाद । सहेति । पंस्वयुक्तपुत्रहमाय रेवोषारणं कपव्यभित्यपः ॥ २० ॥

एवाकातकक क ए 2

५ ङ द, वाऽपि बि २ ल, "व्योऽत्रामच्रतो ह ३८. त्र मन्रे इ" । ४ क्ष. ७. , मनोऽन द । ५ च, च. ट, तत्राऽऽह । ५ क, "सिद्धिर । ७ इ, स्तनाऽ०६ ।

८०४ कृहदारण्यकोपनिषत्‌ [श्यावे

अथास्या उरू विहापयति विजिहीथां धावाण्थिवी इति तस्यामर्थं निष्ठाय मुखेन मुख५ संधाय तरिरेना- मनुखोमाममुमाष्ट विष्णुं निकल्पयतु चष्ट सूपाणि पिश्शतु । आभिश्चतु प्रजापतिर्धाता गर्भ दधातु ते । गर्भं पेहि पिनीवाणि गर पेहि रुष्टे । गभं ॒ते अधनो देवावाधत्तां एष्करस्षजो ॥२१॥ हिरण्मयी ` अरणी याभ्यां निरमन्थतामशधिनौ। तं ते गी हवामह दशमे मासि प्रंतये । यथाऽपिगभां एथिवी यथा द्ोरििण गमिणी । वायुदिंशां यथा गभ एवं गी दधामि तेऽप्ताविति ॥ २२॥

अथास्या ऊष विहापयति विजिहीथां द्यावाष्टधिवी इत्यनेनं । तस्या- अथेमित्यादि पूववत्‌ । त्रिरेनां शिरःपश्रत्पतुखोमामलुमार्पर दिष्णुर्योनि- मित्यादि प्रतिमन्नम्‌ ॥ २१॥

अन्ते नाम गरहत्यसाविति तस्याः ॥ २२॥

र्वोः संबोधनं चावाए्थिवी इति । विनि्टीथां विष्छिषटे मवेतं युवामि्यषेः | विष्णुन्यौपनरीलो मगवान्मवत्या योनिं कल्पयतु पुत्रो्त्तिम्थो करोतु । तश सविता तव रूपाणि परंतु विभागेन दशेनयोग्यानि करोतु । प्रजापिर्विराडत्मा मदात्मना स्थित्वा त्यि रेवः समासिश्चतु प्रक्षिपत । षाता पुनः सत्रासा त्वदीयं गर्म त्वदात्मना स्थित्वा दषातु षारयतु पुष्णातु च । पिनीवाठी दशोकष्देववां तदात्मना ववेवे । सा च प्धुष्टुका विस्तीणेस्तुविर्मौः सिनीवाछि परथुष्टके गमेमिमे षेहि षारय । अश्नी देवौ सृयौचन्द्रमतौ लकीयरदिममाछिनौ त्रव गम तदालना स्थित्वा सपमा- पतताम्‌ ॥ २१॥

ल्योविमैययावरणी प्रागासतुर्याम्यां गभेमश्विनौ निपयिवबन्तौ तं तथामूतं गभे ते जठरे षावहै दशमे मापि प्रसवायेमू । आपौयमानं गम इषटन्वेन दृशेयवि । यथेति । इन्द्रेण पूयैगेति यावत्‌ । भसादिवि पटु निशः । स्या नाम ा- तीति पृवेण सबन्धः ॥ २२॥

१ च. निष्ण |२च. द्‌, द्धामहे। ३ क, च. सूतवे । ४ ग. ङ, च, छव, इ, न मेष ।

तर ।५.न.ण, नत चदे" । ६ क्ष. प, छ. द, ण, 'ति। बौल्दि" ।

चतुथं ब्णम्‌।४] आनन्दगिरिङ़तटीकासंवर्तिर्शांकरभाष्यसमेता। ८११

सोष्यन्तीमद्िरम्युकषति । यथा वायुः पष्क- रिणी समिङ्गयति सर्वतः। एवा ते गर्भ एजतु सहावैतु जरायुणा । इदरस्यायं व्रजः कतः सागरः सपरिश्रयः । तमिन्द्र॒ निर्जहि गर्भण सावरार सहेति ॥ २२३ ॥ जातेऽभिमुपसमा- धायाङ््‌ आधाय कश्से एषदाज्य संनीय एरषदाभ्यस्योपधातं जुहोप्यसिमिन्सहख् एष्या- समेधमानः स्वे ग्रहे । अस्योपसेन्वां मा च्छैसीपप्रनया च पशुभिश्च स्वाहा ।

सोष्यन्तीमद्विरभ्युक्षति प्रसवकारे दुखपरसवेनार्थंमनेन मत्रेण । यथा वायुः पुष्करिणीं संमिङ्कयति स्वेतः । एवा ते गमं एज- चिति॥ २३॥

अथ जातकमं । जातेऽग्निगुपततमाधायाङ्‌ आधाय पुत्रं कंसे एषदाज्यं सनीय संयोज्य दपि एते एषदाज्यस्योपधातं ज्ञहोत्पस्मि-

समिङ्कयति स्वरूपोपधावमरत्वैव चाढयतीयेतत । एवा व एवमेव तव स्ङ्पा. प्पातमकुव्नेजतु गभेश्वलतु । जरायुणा गभैवे्टनमांसखण्डेन सहविवु निगेच्छतु | इन्द्रस्य प्राणस्यायं रजो माः सगेकाठे गमाषानकाठे वा कवः । सागैल इत्यस्य व्याख्या सपरिश्रय इति प्रिवे्टनेन जरायुणा सदिव इत्यथः । तं माँ प्रष्व त्वामिन्द्र गर्भेण सह निजेहि निगेच्छ | गभनिःसरणानन्वरं या मांसपेशी निगेच्छवि सावरा वां च निगेमये्येः ॥ २३॥

घतमिभ्रं द्षि एषदान्यमिदयुच्यते | उपघावमिलयाभीक््यं पौनःपुन्यं विवक्षितम्‌ । पृरषद्राज्यस्याल्पमल्पमादाय पुनः पुनयुहोवीत्ययेः | अम्मिन्से रषे पृत्ररूपेण वषै मानी मनुष्याणां स्तं रृष्यासमनेकमनुष्यपोषको मूयासमस्य॑मतपुत्रस्योपरैन्या सवी प्रजया प्मिश्च सह भीमौ विच्छिन्ना मूयादित्याह्‌ । अस्मिन्निति । मयि

०

| . ख. ध. > @ऋ. ज्‌. ट, © ड. ट सभिञ्ज्रति 1 गर समेजयति 1 र क. ग्‌, ¦ 2 च्‌, ©* ड, द, “तथां मा।३ ग. समेजय|४., ड. च्‌, ज, "पिज्ञवयः । ५६, ममिञ्जयः 1६९६. भ, ण. “स्य सत्पु" । ७ क, सदां सं ।

८०६ बृहदारण्यकषोपनिषत्‌ [व्ठाध्याये

मपि प्राणाशस्वयि मनसा जुहामि स्वाहा । यतक्मणाऽत्यरीरिवं यदा न्यूनमिहाकरम्‌ । अभिष्टस्सिष्टकदिद्रान्स्वष्टर सुहृत करोतु नः स्वाहेति ॥ २४ ॥ अथास्य दक्षिणं कर्णमभि- निधाय वाग्वागिति भिरथ दधि मघु एत संनीयानन्तितेन जातरूपेण प्राशयति । भूस्ते दधामि युवस्ते दधामि सस्ते दधामि मशवः स्वः सथं तयि दधामीति ॥ २५॥ अथास्य नाम केरोति वेदोऽसीति तद्स्य तद्गु- ह्यमेव नाम मवति ॥ २६ ॥

“० '"गणरिषषषषििककषकिकिषषषषयीषषषषिणषण णिअ पि

न्सहसमित्याधावापस्थाने ॥ २४॥

अथास्य दक्षिणं कर्णमभिनिधाय स्वं युखं वाग्वागिति भिजपेत्‌। भथ दधि मधु पृतं सनीयानन्तर्ितेनाव्यवदितेन जावद्पेण हिरण्येन प्राश- येत्येतेेब्रेः अरस्येकप्‌ ॥ २५॥

भधास्य तामधेयं करोति वेदोऽसीति । तदस्य तदहुष्ठ नाम भदवि वेद इति ॥ २६॥

पिहरि ये प्राणाः सन्ति वान्पुशरे त्वयि मनसा समपेयामीत्याद्‌ । मयीति । भत्यरी- रिवमित्यगिर्तं कतवानस्मीह कम॑ण्यकरमकरवं तत्वं ॒विद्ानधिः विष्टं करोतीदि सिष्टरुदृत्वा लिष्टमनपिकं युहुवमन्यूनं चास्माकं करोप्वित्यथेः ॥ २४ ॥

भस्य जातस्य रिशोरिलधः । धयीलक्षणा वञ्त्वियि प्रविशत्विति जपतोऽभमि- पायः । एतेमेश्रेभस्ते द्षामीत्यादिभिरिवि शेषः ॥ २५ ॥

वेदनाज्ना ग्यवद्ारो लोके नास्वीयाशङ्कग्याऽऽ& । तदस्पेति । यत्तदेद इवि नाम तदस्य गुष्ं मववि । वेदनं वेदोऽनुभवः सवैस्य निजं सरूपमित्यधः ॥ २६ ॥

१ च. द. “मण्यत्य* । २. च. भस्त्वयि । ३ च. 'वस्त्वयि द“ । ४ च. व्वस्छयि । ५७. च

छ, ए. “य स्वमु" ९ च. छ, "यति मूस्लपि दषामत्यि"। ग. ध, ज, इ, "यति मूृतते दषामीया्ेमं + ७ स, छ, ब, ट, नं वाऽस्मा। ८ घल, छ, ठ, वागिह्‌ प्र

चपुषं बद्मणम्‌।४] भानन्दगिरिकतटीकासवठितिशांकरभाष्यसमेता । ८०७

अथैनं मत्रे प्रदाय स्तनं प्रयच्छति यस्त स्तनः शेशयो यो मयोभरयो रधा वसुविदः सुदत्रः । येन विश्वा पुष्यति वार्याणि सर- स्वति तमिह धातवे केरिति ॥ २७॥ अथास्य मातरममिमन््रयते । इखाऽसि मेतावरुणी वीरे वीरमजीजनत्‌ । सात्वं वीरवती भव याऽस्मान्वीरवताऽकरदिति । तं वा एत- माहूरतिपिता बतामभूरतिपितामहो बताभूः परमां बत काष्ठं प्रापच्छिया यशसा

| 1 पे

अथेनं मातरे प्रदाय स्वाङ्स्थं स्तनं प्रयच्छति यस्ते स्तन इत्यादिम- श्रेण ॥ २७॥

धथास्य मातरमभिमच्रयत इेखाऽषीत्यनेन । तं वा एतमाहुरित्पनेन विधिना जातः पुत्रः पितरं पितामहं चातिशेत इति भिया यशसा

न ~ == --“~------ -- -----~>-- अयन = ----~ ~~ ~~ ~~ ~ =-~ ~~ करेन्िि

~ -~~ ------ ~~~ ~~~ न त~ ----०------०--- न ----- ----न--

हे सरस्वति यस्ते स्तनः शंशर्यः शयः एं तेन सह ततेमानो यश्च स्वेपाणिनां स्थिविदेत्वन्नमावेन जातो यश्च रन्नवा भन्नस्य पयसो वा धाता यश्च वसु कर्मेफठं तद्विन्दतीवि वसुवित्‌ | यश्च सुषु ददातीति सुदत्रो येने च स्तमेन विश्वा विश्वानि वा- याणि वरणीयानि देवादीनि भवानि तवं पृष्यपि तं स्वनं परदौयपत्रस्य धातवे पानाय मदौयमायस्वने परि कुर्वि्यथः ॥ २७॥

इडा स्तुत्या भोग्याऽसि | पित्रावरूणाम्यां संमूतो भेत्रावरूणो वसिष्ठस्वस्य मायौ भ्रन्रावरुणी सा चारुन्धती तद्वच तिष्ठतीति मायां संबोकथति । मेत्ावरूणीति । वीरे पुरुप माये निपि्तमूते मववी वीरं पुत्रमजीजनत । सा त्वं वीरवती जीवपुत्रा मष | या मवदी वीरवतः प्जचसंपन्नानस्मानकरत्कववतीतवि मश्राथेः । पिवरमतीत्य वेव

€ ५ १

इत्यतिपिता । भो महानेष विस्मयो यत्ति्रं पितामहं च स्वमेवं वेशमवीत्य सवे

~~ “~न ~>

१०द्‌, सयो । २६. ज. क इति । ३ च, षडाऽसि | ४ ध.च.ननढ. स्थ तनयस्त । ५ ई, दटाऽ्षीर। ६ क. च. घ. ढ. च. छ. जर चछ. इ. हं वाऽति ।५७ ध. ज. ण. सश्वः। ८क,ख.घ.8, द, ष्यः फ । ९ क्ष. छ. इ, "नस्त | १० ्नछ. द, मेवंत्तम ।

८०८ धृहदरेण्यकोपनिषत्‌ [षष्ठाध्याये

्ह्य्चसेन य एवंविदो ब्राह्मणस्य त्रो जायत इति ॥ २८॥ इति ब्रहदारण्यकोपनि- षृदि षष्ठाभ्यायस्य चतुर्थं ब्राह्मणम्‌ ॥ ¢ ॥ अथव ५ शः । पौतिमाषीपुत्रः कार्यायनीय्रा- त्कात्यायनीषुरो गोतमीपुत्राद्रोतमीय्रो भार- हाजीपत्रादारदाजीषत्र पाराशरीपुत्रात्वाराश- रीषुत्र ओपस्वस्तीपुत्रादोपस्वस्ती त्रः पाराश्- रीपुत्रासाराशरीणम्ः कात्यायनीपुत्रा्रात्या- यनीएत्रः कौशिकीष्राकोशिकीषुत्र जारुम्बी- पुत्राच वेयाप्रपदीपु्राचच वेयाप्रपदीयुत्रः काण्वी- पुत्राच्च कापीपत्रा्च. कापीपुत्रः ॥ १ ॥ जपरेथीपुत्राद्पिथीपुत्रो गोतमीएत्राद्रीतमीपएत्री भारदाजीप्राद्रारदाजीपुत्रः पाराशरीपुत्रासा- ` ब्रह्मवचेसेन परमां निष्ठां प्रापदिस्येवं स्तुत्यो भवतीस्यथः । यस्य चेवं- विदो ब्राह्मणस्य पुत्रो जायते स चैवं स्तुत्यो भवतीत्यध्याहार्थम्‌॥२८॥ इति ब्रहदारण्यकोपनिषद्राष्ये षष्ठाध्यायस्य चतुथ ब्राह्मणम्‌ ॥ ४॥ अथेदानीं समस्तपवचनवंशः । चीपराधान्पात्‌। गुणवान्पुत्रो भवतीति प्रस्तुतम्‌ । अतः न्नी विशेषणेनेव पुत्रविशेषणादाचाय॑परपरा कीत्पंते । स्मादषिक्वं जावोऽसीत्यथेः । न केवलं पृतरस्येवेयं स्तुतिरपि तु यथोक्तपु्रसपन्नस्य पितुरपील्याह । पस्यति ॥ २८ ॥ इति वृ्दारण्यकोपनिषद्राष्यटोकायां षष्ट ध्यायस्य चतु ब्राह्मणम्‌ ॥ ४ ॥ ` सांनिध्यात्छिककाण्डस्य वंशोऽयमिति शाडं निवरवयन्वंशबराह्मणतातसयमाह । अथेति । विचामेदादतीपस्य काण्ड यस्व प्रत्येकं वंामाक्त्वेऽपि नास्य पृरथक्त्वभागितव खिष्वेन तच्छेषत्वात्‌ । तथा च समाप्तौ पठितो वंशाः समस्तस्थैव प्रवचनस्य मवि- श्यीत्येः । पर्वों वं पुरविशेषितौ तृतीयस्तु लीविशेषितस्वत्र कं कारणमि- द्याशङ्ू्याऽऽह । ह्वीप्राधान्यादिति । वदेव स्टुटयति । गुणवानिति । कीत्य

~ ~~ 4 कोन 0 ७ न क ०-०-०० 8

५ ध, "छ प्रवेक भ |

पम ब्रह्म्‌ ।५] आनन्दगिरिङ़तदीकातंवलितशांकरभाष्यसमेता । ८०९

रा्यरीपुतरो बास्सीपु्राहयात्सीपुत्रः पाराशरीषु- ब्रात्पाराशरीषु्रो वाकर्णीपु्रादाकर्णी- पुत्रो वारकारुणीएत्रादाकर्णीषुत आर्तभागी- पत्रादारतमागीपु्रः शोकीएत्राच्छौ ङीपः सांह- तीषुत्रात्सांङतीपुत्र जआङम्बायनीपुत्रादारम्बा- यनीपुत्र आरम्बीपत्रादारुम्बीपुत्रो जायन्ती- पत्राजायन्तीपुत्रो माण्डूकायनी पुत्रान्माण्ड्का- यनीपुत्रो माण्डूकीपुत्रान्माण्डूकीपु्रः शाण्डि- टीपुत्राच्छाण्डिरीपुत्रो राथीतरीपुत्राद्राथीत- रीपुत्रो माडुकीपुाद्वाडकीपुत्रः कौश्चिकीपु- ताभ्यां कोश्िकीषु्रो वेदेभृतीपादैदभृतीषएु्रः काशेकेयीएत्रत्कारिकेयीपुत्रः प्राचीनयोगीपु- अस््राचीनयोगीपत्रः सांजीवीपुत्रात्सांजीवी- पुत्रः प्राश्नीपुत्रौदासेरिवासिनः प्राश्नीपुत्र जासु- रायणादासुरायण आसुरेरामुरिः ॥ २॥ यात्न- वस्कंयाद्याज्ञवर्कंय उदारकदुद्ारुकोऽरुणा- द्रुण उपवेशेरुपवेशिः कुश्रेः कृिर्वाज- श्रवसो वाजश्रवा जिह्वावतो बाध्योगाजिहा-

~~~ ~~ ~~ ~~ ~ ~~ ^~ ^ 0 न म ना माम, = जि 9, ज न> = =+ ए

9 क वा 9 त-क

तानीमानि शानीत्यष्यामिश्राणि बराह्मणेन । अथां यानीमानि यजंषि तानि शुष्कानि शृद्धानीत्येतत्‌ । प्रजापतिमारभ्य यावद्मोतिमाषीपुत्रस्ता-

बाह्मणेनेवि संबन्धः । ड्ठानि यजुंषीत्यस्य व्यारूयानमव्यामिश्राणीि दोषैरसंकी- णोनि पौरुषेयत्वदोषद्वारामावादित्यषेः । अयातयामान्यदुष्टान्यगवायोनीत्यथंः । पाठक्रमेण मनुष्यादिः प्रजापतिपयन्वो वंशो व्याल्यावः | संप्रयधक्रममाभ्रि- त्याऽऽह । प्रजापतिमिति। अथोगमुखत्वं पाठक्रमापक्षयोच्यते | तत्रापि प्रजापविम।-

ए ण त । 1

क न ७. + 9 €=. ब, ट, ड. त्कर्ष" । १६. ठ. दर्भीपु" । २घ. ट. ददर्भीपु" । ३व. ट. ढ, काषके। ४ सन ट, ड" स्का | ५. घट. ट. ट. द, द.श्राघ्ाश्नीएत्रादा ६ ध, छ, ज. ट.सृरीवा। ७ क.वाऽयातयामानी 4

१०२.

८१० शृहवारण्वकोपनिषत्‌ ि्ाश्याये वान्बाध्योगोऽसिताहाषगणादपितो वार्षगणी हरितात्कर्यपादरितः क्यपः शि्पातकश्यषा- च्छिल्पः कश्यपः करयपानैष्ठवैः कश्यपो नेषुविवाचो वागम्किण्या अम्मिण्यादियादा- दियानीमानि शुद्धानि यत्न^ षि वाजसनेयेन याज्नवल्क्येनाऽऽख्यायन्ते ॥ ३ ॥ समा- नमा सांजीवीषुत्रात्सांजीवीपुत्रो माण्डूकाय- नर्माण्डकायनिर्ाण्डन्यान्माण्डव्यः कौत्सा- त्कौपसो माहि्थेर्माहिषिथर्वामकक्षायणा- दामकक्षायणः शाण्डिल्याच्छाण्डिल्यी वास्स्यादयात्स्यः डुभ्रेः कुशरिरयन्नवचसो रन- स्तम्बायनायन्नवचा राजस्तम्बायनस्तुरका- वषेयाज्तरः कावषेयः प्रजापतेः प्रजापतित्रह्मणो

वद्धोगुखो नियताचयपूर्वंक्रमो वंशैः समानमा साजीवीपुत्रात्‌ । अरह्मणः भरवचनाख्पस्य । तचेतद्रष्म परजापतिपरबन्धपरपरयाऽऽगत्या- स्मास्वनेकधा विग्रवमनाचनन्तं स्वर्येभु जह्य नित्यं तस्मे

रम्य सजीवीपुषपयन्तं वाजसनेयिश्षाखामु सवालक वंश इत्याह । समानमिति । प्रवचनारूयस्य वंशात्मनो बरह्मणः सेबन्धात्मजापतिर्विचां म्पवानिव्याह । ब्रह्मण इति । वस्यापिकारिभेदाद्वान्वरमेदं दशेयवि। तश्चेति। प्रलापविपुखपबन्ः पपञचः पैव परपरा तथेति यावत । वस्य प्रमात्मह्पं स्वरयमुत्वभमिदषाति । अना- दीति । वस्यापौदषेयत्वेनासंमाविवदोषवया प्रामाण्यममिपेल्य विडिनष्टि । नित्य- विवि। ादिमध्यान्देषु रुवमङ्कछा अन्धाः पैचारिणो मबन्वीवि मन्वानः सन्नाह । तस्मै

१न.च. ज. छ, ठ. “येपवै"। २क.ख.छ. घ्व. “ः। ब ३. ज, ण, "तिप्रमु" । ४, म, न्‌, 'क्पस्व1५क्‌, ख, द. प्रसा?।

शमं बूह्मणम्‌ । ५] अनिन्दगिरिङ़तटीकषासवलितश्चांकरभाष्यक्तमेता। ८११

ब्रह्म स्वयमु ब्रह्मणे नमः॥‰॥ इति बृहदारण्य- कोपनिषदि षष्ठाध्यायस्य पञ्चमं ब्राह्मणम्‌ ॥९॥ इति वाजसनेयके बृहदारण्यकोपनिषदि षष्ठोऽभ्यायः॥६॥ इति वाजसनेयकवृहदारण्यककरमेणा्ट- मोऽध्यायः ॥ ८ ॥

भुनव ० णना का >>> ~ ~ ~ = ~ न न ~ न = ~ = ~~ ~ ~ = ~~~ [पी ॥

ब्रह्मणे नमः । नमस्तदनुवर्तिभ्यो गुरुभ्यः ॥ १॥ २॥३॥४॥ इति ब्ृहदारण्यकोपनिषद्राष्ये षष्ठाध्यायस्य पञ्चमं ब्राह्मणम्‌ ॥ ५ ॥ इत्ति श्वीगोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य परमहंसपरिबाजका- चायस्य श्रीशंकरभगवतः कृतो बृहदारण्यकोपनिषद्धाष्ये षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥

जह्मणे नम इति ॥ १॥२॥ ३॥ ४॥ इति बृहदारण्यकोपनिषद्राप्यराकार्या षष्ठाध्यायस्य पञ्चम वराब्राह्मणम्‌ ॥ ५॥ नमो जन्मादिसबन्वहे तुविध्वं सहेतवे । हरये परमानन्दपरिज्ञानवपूमभेते ॥ १॥ नमल्ग्यन्वसंदोहसर सीरूह भानवे । गुरवे प्रपक्षोषध्वान्वध्वंसपरीयमे ॥ २ ॥ इति श्रीपरमहंसपरिनाजकड्चद्धानन्दपुल्यपादक्षिष्यमगवदानन्दज्ञान- कृतायां बृहदारण्यकोपनिषद्रष्यरकायां षषटठोऽध्यायः|॥ ६॥

काक - + 9 ~~ --~

१ कृ. "वरिधविघ्रवि* । क, @. ठ. 'वन्धिह। २ अ, °न्धबन्धवि।

समाियं सटीकशांकरभाष्योपेता ब्रहदारण्यकोपनिषत्‌ ।

॥ ॐ तत्सत्‌ ॥

अथ बृहदारण्यकोपनिषकण्डिकायपदानां वणानुक्रमः प्रारभ्यते ।

कण्डिकादयपदानि,

अ अग्नये स्वाहेत्यग्नौ हत्वा ६ अणुः पन्था विततः.“ ४ अत्र पिताऽपिता भवति अथ कमेणामास्मेत्पे- तदेषा .. „~ १ अथ चश्ुरत्यवहत्तचदा ९ अथ तरयो वाव लोका ९ भय प्राणमत्यवहत्ष यदा १ अथ मनोऽत्यवहत्तद्ययदा १ अथ प इच्छेत्पुत्रोमे कपिलः पिङ्खख ... ६ अथय इच्छेत्पतो मे पण्डितो जायेत अथय इच्छेत्पुत्रो मे सयामो .. .... ६ अथय इच्छेद्टिता मे पण्डिता. 8 अथ यदा शृषुप्रो भवति „~ ^ २ अथ यद्युदक आत्मानं ६ अथ यस्य जापामातव 8 अथ यस्य जायये .... ६ अथ यामिच्छेदधीतेति ६ अथ यामिच्छेन गर्भ दधीतेति... ““ १ भथ येण यज्ञेन दानेन ६ भथ श्पाणां चक्रि त्पेतदेषा,^ „^ १

अध्यायादीनि,

@& 4

२

2 42 6, ९» 90 4 ० ॐ 1

०८ 9 १,

प >

कण्डिकाद्यपदानि,

अथ वर्शः पतिमा- वीपुत्रः .... अथ वश्शः पौतिमाष्यो अथ वर्श: पोतिमाष्यो अथ श्रोत्रमत्यवहत्तचदा अथ ह चष्षुषट्चुः अथ ह पाण उत््रमि- ष्यन्‌ „^“ अथ ह प्राणगरचुरस्त्व न उद्रायेति अथ ह मन ऊचुः .... अथ ह याज्ञवल्क्यस्य द्रे भार्ये ... अथ ह वाचक्रत्युवाच अथह श्रोत्रगरचः अथ रेममासन्य प्ाण- मचः ॥ अथ हेनमभ्रुरा ऊचः हनमुदाख्क

अथ हेनयषस्तश्चाक्रा- पण्‌ 5०2

अथ दैनं कोर कोषो तकेय

अथ हैनं गार्मी वाच-

अथ रैनं जारत्कारव

अथ दैनं भुज्युखघ्ा- यनिः „^

भध्यायादीनि,

@ = त ६ क

क

>

११

> 2 .# = 6?

१

® छी

४ दृहदारण्यकोपनिषत्कण्डिकाथ्पदानां-

कण्डिक्गाथपदानि अध्यायादीनि, कण्डिकाश दानि, अध्यायादीनि, भथ हैन मनुष्या उचुः ५ २ ९ | अथेनमग्रये . ^^ ६ २ १४ अथैनं विदग्धः अथेनमभिस्एशति ६ ३ ४

शाक्यः... „... ३ ९ १ | अथेनभाचामति „६ ३.१ अथ होवाच ब्राह्मणा अथेनमुचच्छत्यामर

भगवन्तो „^ ३ ९ २७ हिते ६ ३ ५ अथातः पवमानानामे- अयेन मातरे प्रदाय .. ६ ४ २७

वाभ्यारोहः .„ १ ३ २८ | अथैनं वत्पोपमन्र- “ अथातः संपरत्तियंदा .. १९ ५१७ यांचक्रे ~ ६ ९ १ अथातो व्रतम्रामाभ्सा ९ ५ २९१ | अथेनाममिपचते ६ ४२० भथाऽऽत्मनेऽन्नाचमा- | अथष श्वोको मवति“ १ ५ ५३

गायद्यद्धि ~ १ ३ १७ | अथो अयं वा अत्मा अथाधिदैवतं उवङि सर्वेषां भृतानां ... १९ ४ १६ ष्याम्पेवाहमित्यप्निदेभे १९ ५ २२ अब्धक्चेनं चन्द्रमसश्च अथाध्यात्ममिदमेव मृतं २ ३ ४| देवः ^ ~~ १ ५२० अथामिप्रातयरेव स्यादा. अनन्दानाम ते ोका ४ ४ ११

पाकावृताऽऽज्यम्‌ ६ ४ १९ | अन्ध तमः प्रविशन्ति ४ ४ १०

अधापर्त प्राणश्च यश्चा यमन्तरा ....

अथागतं रि

धथास्य दक्षिणं कणं

वाबुश्रान्त-

ममिनिधाय अथास्य नाम करोति ६ अथास्य मातरममिम-

च्यते

„ ५ „ भ

. 8

„ ६

अथास्या उष विहाप-

यति

अयेत्यभ्यमन्यत्ष अखाच्च ,,.. अथेतद्राभऽक्षाण

¢

अयेतस्य प्राणस्याऽऽपः

शरीरं .... अथेतस्प भन.गेचौ शरीर |

.

५ १३ अयं वै छोकोऽग्निर्गोतिम ९

९ १२.

अन्नं ब्रह्मेत्येक आहुः ५१२ ९

३ ५| अयमपि सर्वेषां भताना , 2 ©& ३ ३ | अवमर्िविश्वानरो ५ ९ र

अयमाकाशः स्वेषां ४०५ भरतानां, ^ > ५ १०

४ २६ | अयमात्मा वषं भृतानां .. २ ५ १४

8 २८ | अयमादित्यः स्वेषां । भरतानां २ ५ ५

४ २९. अयं चन्द्रः सर्वषां । भृतानां .. २ ५ ७ ४ ६. अयं धमेः सर्वषां भृतामां २ ५११

२ ३ अयं वायुः सषषां ,.

। भरतानां .. 2 ९ ४

१ 3। ४] ॥

' अर स्तनयिलुः सर्वेषां भूतानां .. २ ५ ९

बृहदारण्यकोपनिं षदिषयसुचीपत्रकम्‌ ।

प्रथमोऽध्यायः ॥१॥

विषयाः । पाह्मणाड।:) कण्डिका दाः पृष्ठाङ्काः। उपोद्धातः „^ “; १ १९ श अश्वमेधविन्ननायाश्वमेधीपाश्वस्य शिरभचद्गषु कारादि हष्टिविधानम्‌ शः = १ १ ११ धन्वादिदशंनोक्ति = - + „ २ १६

अश्वमेधोपयोगिकस्याप्रेरत्पत्तिपृवेक तस्प शिरभायद्धषु पराच्यादिषष्टिविधानमश्वो्पत्तिकथनपुवकमन्वाश्वमेध-

निवेचनमन्वमेधविन्नानफर च॒ „^ “^ ५ ९ १८ प्राजापर्पवागादीन्द्रियष्टपदेवासुराख्यायिकया स्वाभा- ०१

रिकपाप्माषङ्मत्युस्वद्पोद्ववहेत्वतिक्रमणस्ताधनानां ` ०६

प्रकाशनम्‌ 4 द ४३

प्रजापतेमेनुरातषटपादिमिथुनभवनद्राण मनुष्यादिष्ठषटिः ४

अग्रीषोमद्मणटिः ... 3

ब्राह्मणादिवणनियन्तृरवतस

प्रजापत्पतिसटज्ञानवतः प्रनापतिषत्छषत्वप्राप्रिफएलकथ- नम्‌ ...

अव्पाक्रतस्प नामष्पाभ्यां व्याकरणम्‌ ,..

आत्मनो दह ्ुप्धानस्थक्षरवत्काएादिस्थिताग्मिवच् सामा- न्यतो विशेषतश्चावस्थितेः कथनम्‌ व. + ॐ 2१९

प्राणनायेकेकक्रियाविशिषटस्याऽऽत्मनोऽकरन्लघ्यतिद- शिनः कृत्ल्ात्मदरित्वाभावपरःसर कन्खपिदपाप- संहापोरमद्चिनः कृत्स्रारमदा्चत्वकथनम्‌ ....

भात्मनः पुत्रादेः सवेस्मास्पेयस्त्वन्नानेनाऽऽत्मोपाप्तकस्प प्रियहान्यभावकथनम्‌

कीटग्विह्नानेन बरह्म सदेममवदिति पश्नेऽ ब्रह्मास्मीति- विन्ननेनेत्पत्तरवणेनप्‌ = „^ „^ ^ ^^ + ९. इष

1.9 ।

> 6 ~ | 9 ©

)) < ६द।

२ ठहदारण्यकोपनिषद्रिषयाणां-

विषयोः । ्राह्मणाङ्काः। कण्डिकङ्काः। पङ देवर्विमनुष्याणां मध्ये यो पः परत्यबुष्यत त एव तद्र- ह्याभवदित्येतदर्धस्य द्रदिन्ने मच्रोदाहरणम्‌ . ) १० १५४

अहं ब्रह्मास्मीति वि्नतुर्दैवा अपि बह्मसषभावामवनाय

न पर्याप्ताः कियुतान्य इत्यत्रा ऽऽत्मा द्चेषां त भवतीति-

हेतुकथनम्‌ ०५०५ ०१ „ #% # १५६ आत्पमव्यतिरिक्तदेवतोपास्तकस्य तच्ङ्नानामावपरतिपादन-

एवैकं पथुवदिज्या्नेकोपकारेरुपभोक्तपत्वादेवा

अविधावन्तं पुरुषं प्रति विघ्रं कतमनुग्रहं सेशत एवे-

त्यत्र प्शुदष्न्तप्रदशंनेन पथा व्याप्रादिना पशुहरणे

कृते मनुष्याणामप्रियं मवति तथेव देवानां मनुष्याणां

तच्त्वन्नानमपरिय यतु ममोचयिषन्ति त श्रद्धादि-

मिर्यो्यन्ति विपरातमश्रद्धादिमिस्स्मान्मुगृकषुदवा-

राधनपरः श्रद्धामक्तिपरः प्रणयोऽप्रमादी स्याहिथा-

प्राप्तिं प्रतीतिकथनम्‌... „न „^ „^ „^ ) + १६६.

चतुरवण्ये्ष्टिः „^ „^ र + . ) ११ १६९ आत्परोकमदृष्टरा मृतस्याऽऽत्मनः पकाशाद्रक्षणामावे

वेदकृष्यादिदृ्टान्तकथनपृवंकमात्रोकान्नानिकतक-

मणः भ्षपिष्णलत्वादात्मरोकस्येदोषाक्तनरिधानं

तथाऽऽत्मखोकोपाषकस्य कम।भावादेव कमक्षयाभा-

वधरतिपादनमात्मलोकं स्तोतु फएखवचनं च... „~ ) १५ १७७ कमाधिङृताविद्रच्छपीरन्द्रियततथातविरिष्पिण्डस्य कम-

भिः `पशवत्सवैदेवादि पिपी छिकान्तभतोपकारकवुत्वेन

सवेभूतभोग्यत्वप्रतिपादनयपुपैकं सवेभूतभोग्यत्वादेव

स्वदेहरश्षणवत्सवभ्‌तानि तं सवतः सरक्षन्तीति कथनम्‌ ); १६ १८१

पाङ्कयन्ञादिकथनम्‌ . „^. ..„ ) १७ १८९ सविनियोगसपान्नद्नभूतमश्नषिवरणय्‌ „„ „^ ९4 १९ १९० पुजरादि्षाधनानां साध्यविशेषसबन्धवखनम्‌ .... „ + १६ ५१७ संपसिकमेकथनम्‌ ... . „ }) १७ २९१९ कतसपत्तिके देववागादिप्राणावेशपकारक्थनम्‌ = „ ) १८ २२४ अतमीमांषाकथनम्‌ = „^ ^ ^ „^ ^ )) ६९ ५२७

-भनराविद्याकापंस्प पक्षेपेणोपसहारः... = दै १ >

इूवीपतरकम्‌ ।

्रसतुतज्नानमारगस्तुत्पथं मागौन्तरनिन्ा * -

विषयाः । नाह्मणाहाः। कष्डिकाङ्काः। पाह नादीखण्डेन स्वानथेवीजभ्‌ताविचासतस्वावधारणम्‌ ^ ,, २० ५७४ सबात्मभावहपमकषस्प प्रत्यक्षतो निर्देशः „~ „~ + २१९ ५५८ जीवस्य परेणाऽऽत्मनेकत्वादविशेषन्नानाभावे तथथा प्रिय- या न्िपेत्यादिष्ष्टान्तः „~ ~ „^ „^, २१. ५८० इषुपे पित्रादीनां पितृत्वाचभावप्रतिषादनम्‌ .... „~ + २२ ९८३ दरष्टादीनां दष्ट्ादेिपरिलोपाभावपतिषादनप्‌ ... १३ ५९० अतीवधिन्मातरज्योतिषो विशेषविन्नानराहित्यमेव स्वष्टपं तथाऽपि स्वाविधाकल्ितविशेषविज्ञानवच्वमाभरि- त्यावस्थाद्पं सिष्यतीत्यस्यधस्प प्रतिपादनम्‌ .. , ३१९ ५९८ प््तवस्तृपसहारार्थं सिकवाक्यम्‌ . , ३२ ५९९ दृष्टं मनुष्यानन्दमादं कृत्वा शतगुणोत्तरोत्तरक्रमेण परमानन्दपदशंनम्‌ , ३३ ६०१ विस्तरेण सनिमित्तसचरणवर्णनम्‌ । ३४ ६०६ आत्मनः शखप्रान्ताद्धद्रान्तागमनवदेहादेहान्तरपर तिपत्तो शकटदष्टान्तः ^ , ,„„ ३५ ६०७ आत्मन उर्ध्वच्छासित्वं कस्मिन्कारे किनिमित्तं कथं किमथ वा स्यादित्याशदुयामाघ्रादिदष्रन्तेन तदुत्तरम्‌ , ३६ ६०८ शरीरं परित्यज्य गच्छत भात्मनो देहान्तरोपादाने साम- थ्यामावशङ्यां राजभ्रत्पदष्रान्तेन सवभूतान्पादित्या- दीनि तत्कमपयुक्तानि कृतेरेव कर्मफन्धपभो गसाधनः कमफखवेदितार्‌ प्रतीन्नन्त इत्यादिकथनम्‌ ); ३७ °६११ राजानं प्रपियाषषन्तमित्यादिष्ठन्तेनाऽऽद्पान मरण. ह काटे सवे प्राणा अमिसमायन्तीत्पेतत्कयनम्‌ )) ३८ ६१२ आत्मनः संप्रमोक्षणं कस्मिन्करे कथं वेति प्षपिस्तरं तप्तरणवणनम्‌ ^ ^ „~ ~ „~ ४ ६ ६९१३ अकामस्य माप्षपरतिपादनप्‌ - ६ ६२९ उक्तमोमोक्षप्तधनपरतिपादकः श्छोक ,, ७ ६३८ आत्मकामस्य ब्रह्मविदो मोन इत्येतस्मिलथं मन्रब्राह्म- णोत" विस्तरपविपादकाः शोकाः. ~ ~» ८ ६४२

६ बृहदारण्यकोपनिषद्विषया्णा-

विषयाः । गद्मगाङ्काः। फण्डिकाङ्काः। पषठङ्का। उक्तात्मन्नानस्तुत्यथमेव तजिष्टस्य कायङ्केशराहित्यादिष- विषादनम्‌ „~ ^ , ,) १२ ६५४७ ब्रह्मविदो विध्या कृतकृत्यत्वे स्वानुभवसंपरतिपत्तिपरति पादनम्‌ ) १४ ६४९ विधास्तुत्यथं विदुषो विहिताफरणादिपयुक्तभमयाभावा- दिमरतिपादनप्‌ .„ ) १५ ६५० परमार्थत्ानसंस्कृतमनसेव ब्रह्मदशनमित्यादिपरविपादनम्‌ , १९ ६५२ ब्रह्मात्मनि पवेवेद विनियोगपदशनम्‌ ~ „^ +) २२ ६५६ उक्तविश्याफककथनपूवंकं याङ्गवल्क्याय गुरवे कृतङ्त्य- जनकक्रतस्वनिवेदनप्रतिपादनम्‌ „. . „~ )) ०६ ६६९ सोपाधिकब्रह्मध्यानादभ्युदयकथनप्‌ ,.. „~ „~; २४ ६७२ समस्तारण्यकर्थस्य समुचित्य निर्दशः... ,.. ) २५ ६७६ उक्तस्य सवाधेस्य मेत्रेथीत्राह्मणेन निगमनम्‌ „.. „„ ५ १ ६७६ या्वल्कीयकाण्डस्य वंशः „~ ~ „^ ६ )) ६९५ पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५॥ । सर्वोपनिषद्थब्रहमानुवादः „^ „ ^ १९ १ ६९८ ॐ शब्द्वाच्यब्रह्मोपाप्तनम्‌ 8 9 ॐ. -9 8 सर्वोपास्तिशेषत्वेन दमादिसाधनत्रयविधानम्‌ ,२ १ ७०९ तत्र हृश्यं ब्रहमत्युपास्ति „३ ९ ७१४ सत्यं ब्रह्मेत्युपास्त „„ & १ ७१६ सत्यस्य ब्रह्मणः स्तुतिः. «~ ^ ~^ ~ ९4 १९ ७१७ मनउपाधिविशिषस्य ब्रह्मण उपासनम्‌ „~ ^“ ६ १९ ७२१ विद्युदुपाधिविशिष्टस्प ब्रह्मण उपास्ति ७ ९ ७२२ वाग्धेनुबह्मोपस्तिः ^ ^ - ^ ^ „८ १ ७२३ वेन्वानरागन्युपाधिकब्रह्मण उपाषनम्‌ ८ „९ २ ७२४ एतत्मकरणस्यसर्गोपासन गतिकथनमश्चुतफलोपासनफल कथन चं ब "न „^ र „^ „१० १ ७२४ वपरपा्नप्‌ .... ११९ १९ ७९ गुणद्रयविशिष्टयोभिखितयोरनप्राण योब्द्मत्वेनोपातनम्‌ १२ १ ७२७ उक्थष्ष्या प्राणोपासनम्‌ . „~ ~ “र्द १ ७२९ --*नादथाकयिस्प ९९१ "१५. „^, २ ७२९३

व्णानुकरथः।

कण्डिफायपदानि,

साप परणोवेसामपाणे ५१३६ ३

सावा एषा देवता दूनीम „ „^ १

सावा एषा देवतैतासां मृत्युमपहत्य .... १ 2 १०

सा होवाच मेत्रेय्यत्रैव धा भगवान्भोहान्त ४ ९ १४

वल्क्य

९ | साहोवाच पदृष्वै या 5 |

१९

८

सा हवाषाहं षे त्वार <

सावा एषा देवतैतासां सेषा गायन्येतस्िस्तु- " मत्युमपहत्यायेना ९ ३१९१ सये „ “ ९ साह वागुवाच „६ १ १४ | सोऽकामयत द्वितीयो १ सा होवाच नमस्तेऽस्तु ८ ५| सोऽकामयत भृयता. १ सा होवाच ब्राह्मणा. ३ ८ १२| सोऽकामयत मेध्यं ... १ सा होवाच मेत्रेयी। यशर सोऽनिभेत्तस्मषिकाकी १ म इयं वित्तेन पृणां । सोऽयास्प भाद्गिरसोऽ- स्पत्कथ... „२ ४ ५ क्रानांहिरसः .... १ शा होवाच मेत्रेपी | सोऽवेदहं वाव पष्टिः १ यश्च म इय वित्तेन सोष्यन्तीमद्भिरभ्यु्ति 8 पुणास्यात्स्यां .. ४ ५ ३ | सो हेयमीक्ांयक्रे ~~ ९ न्ना होवाचमत्रेषी येनाहं २ ४ २ | स्वप्रान्त उच्चावचमीय- सा होवाच मेत्रेषी . ४ ५ मानो „ च

सा. होवाय येत्रेय्यत्रेव मा भगवानष्रगुहन्न “५ ४ १३।

समाप्तोऽयं वणानुक्रषः।

स्पप्रेन शासैरमभिप्रहत्पय ४