च्युतरायमोड

च "१.

कविरचितपुण

नन्दे

+

0 1 111... का 11१7 ४ क १ 511 ८5६, , + ६

मयका प पन...

0 7 ५ ५३.५५

ए त ते । । ‡ + म 1५ 1 0 1 0 |

५ # भ १५ *+ # र 9.4 ° + ॥, ४ } ब ॥ि 1 ४ | ०2

५ १,

[व

= ि -

एतत्पुस्तक = भना

हर्वास्‌

पक्र ।

लाएलिदाहनसङकष््डाः १८३० खिस्ताव्दः १९१६

( ज्वं सर्वेऽत्र रानशा्तवादुप्तरेण खायत्तीङताः ) मकं पादोनं रूपङ्दतु्टयम्‌ ( ३८१२ )

[व

॥.।

त्सदब्रह्मणे नमः ।

अच्युतरायमाोडकविरवितपूणनन्देन्दुकोगुद्यारूपव्पास्या( समेतः

(+ (+ क

पकं ' ह ध व प्राव न 9 1. 4: १ + “ ॥ ९१1) 4 ॥ आ) 7. 1: छ, ५. <: ४ प =: ८-५.4 प ^ ५ : 4 म ५.११ 04 } ( । ६: ¢ 4 व „+ ऋति । ध, २६. च क ष क । ५ 1 कै

ण ।

तत्र प्रथम जी वन्मुक्तेप्रमाणप्रकरणम्‌ |

य वेदान्तवसन्तख्न्धिजनितघ्वाचार्यसत्को किल - दयोतद्वाक्यकटादवाप्य निजमात्मानं तदीयार्भकाः ॥ पञ्चम्यादिकमूमिकाम्रकतिकास्वैतवियामनः- सस्कारक्षतिमज्ञरीकठनतः ऋीडन्ति तं नौम्यहम्‌ ॥ १ ]} मत्स्यः श्रीपूज्यपादः कमख्वपुरसौ विश्वरूपो वराहः । पद्माड्प्रिख्रोटकास्यो नरहरिरिथ हस्तामद्मे वामनोऽमूत्‌ ॥! सवज्ञात्मा भगुश्राड्रविकुरुतिरकोऽसौ प्रकाश्ामन। मा-+ । नन्दज्ञानस्तु कृष्णो मवमुजगमयान्मामिमे मोचयन्त॒ ॥ २ ॥ ` अलन्तद्रुतहेमवणंरुचिरं का रुण्यरत्नाकरं श्रयन्तस्थिररोचनम्बुजय॒गं सवात्मनासर्वगम्‌ ॥ सपृणामूतकान्तिकान्तवदनं भक्तेष्टसवर्धनं

दत्तत्रयसमुपास्मह गुरुवर मस्मकम्‌षाम्बरम्‌ ॥ ३ ॥ वद्स्वःराखश्ाखाविकसनमतर टेभिरे यत्र नित्यं

के चाऽऽस्वादि द्विजन्दैरगृतफठ्मपि खेच्छमानन्दसनन्धैः | यत्रैवाऽऽमोदमोदेरगणितसुमनोचिड्विररप्यगुन्नि वदययारण्येऽय तस्मिन्मम चिरममृतेमानसं पर्णमस्त ॥ ४ ॥ ` नियं यद्भूदि वेदमोटिविरुसछ्छक्ष्मीः सुखं राजते

यतकण्ड पद्वाक्यमानविकसद्रेखात्रयं भ्राजते ॥

यो वादीन्द्रमहोम्रदेयनिचयं विध्वस्य सेज यदः `

भ्र नारायणदेशिकेशमनिदौ तं नौमि पृणाशिषम्‌ |} ५ |

10 1 1 कके कणी जः नीणतोोकोनोियम १, भयेडको कमऽ क भोककम कक

+ छ~दूभङ्भाभया सधनं कृतः} .

९ पर्णानन्देन्डुकौ मुच स्यव्याख्यासमेत १-- [ १ प्रथ्म-

गोपाठककष्णमजनैकसुधासमुदर शेते विरक्तेरमया सह यः सदेव ॥ बन्दे महःपदविरजितदेवसंज् श्र द्‌गुरं शिवपदस्मरणप्रद्‌ मे ॥ & ॥ योऽक्ञनेदाधनुर्ममञञ यमघ.नेशवयमांशा वश येनानाज्ञि तमश्वरावदिरदायस्मे स्वसख्य हारः ॥ यसमद्रत्रिचरेडनरिभ्यददर्यस्यक्षणेनाऽऽ सुरः संपदत्र रघुत्तम गुरवरे दृश्यं स मां पालर्म्‌ ॥ ७ ॥ श्रीवियारण्यवाणी क्र गहनविततद्वितसलयाधयुक्ता काह नियं प्रकृयाऽन्तरपि बहिरपि स्पष्टमाटिन्यश्ाटी ॥ एवं सलयप्यहं स्यां किंसु न पटुरलं तद्रताथप्रका

` सदृष्टिप्राप्य सिद्धाञ्जनकण इव वै गूढर्नाव्य भूमौ ॥ ८ ॥ अवटम्नाय पदं मे नैव च वाक्यं न चास्ति मानमपि । मुनिमनस इव तथाऽपि ्रगुरुकरुणाबलायते स्मुदे ॥ < ॥ सन्यासो बेदनेच्छक्रत इह गदितो वयया च दिघाऽपि जीचन्ुकतेः स्वरूपे बहुतरपुदितं रक्षणं च प्रमाणम्‌ ॥ अप्युक्तो चासनानां क्षय उपगदितश्येतसोऽपि प्रणाशः । पञ्चास्याः स्युः फटानीयभिदितप्थ तद्रोधिवेदान्तदत्तः ॥ १० ॥

*. {~ वेक

अथं पुणीनन्ेनुकौमु्ाः पोडयप्रकारस्य जवन्मुकतिवरकटाकात्मक मङ्गरश्षोक- 9 दश्कीयविषमविदतिः--यं वेदान्तेति । वेदेत्यादि कटादिलन्तमेक, पद्म्‌ । वेदान्त उपनिष- दागः स एव वसन्त इत्यादौ सरत्रामे रूपकम्‌ । तदीयेदत्र टु्तोपमेव वियाजन्मभ्यामपि वंदाद्नात्‌ ! तथा चाऽऽथयैणिकाः समामनन्ति“ घ्व हि नः पिता योऽस्माकमवियायाः परं पारं तारयसि ' इति ॥ १ \।

एं शब्दापरोक्षवादप्रतिपादनपूर्ैकं ्रकृतप्रकरणप्रतिपायमवयोय ्रीमद्भाष्यकारादीन्प्र घानपूवीचायीनष्टमूयमिननतवनैव ष्वनयन्मसस्यायषटवेव भगवदवतास्वेन श्रीङृष्णान्तान्सप्रदा- यिकत्वसिष्यरथं प्राथयते-- मत्स्य इति ! श्रीति । वेदवद्वदान्तोद्धरणर। लासाम्याद्कगवति भाष्यकप्रे भगवदवतारौमूत- मस्यरूपकम्‌ । कमठेदखादि । संसारान्धिमथनपूयकाविवेकः यदरतत्रह्मामक्यसाश्तात्कारान्तरत्न- निष्कासनसाधनमन्द्रधारणसमानवाततिकविरचन्खटातं स्येन श्रीमत्सुरेधरापराभिषविश्वरू- पाचर्य कुर्मरूपकमपि । वराह इयाद्‌ । पच्चप दिकामिधायाः श्रीशञारीरकमाष्यट)काया: प्रकटनच्छटेनद्वितन्रह्यविद्यया एव भुव इव सम॒द्ररणखीटसाम्येन पद्मपादाचायं वराहरूपक- -मपि + नरोटकेति । तरोटकाचर्यं नृसिंहरूपकं तु ˆ भव ङकरदेशिक मे शरणम्‌ › इवयादि- नोटकद्तमत्रघटितर्षमद्प्यकासभिष्गुरुसतोत तिटीख्यैव मोहमहासुरसंहारपूवकं भक्तिः

जवन्मुक्तेममाणप्र° ] विद्यारण्यप्णीतजीवन्पक्ति विवेकः । ४

मागकप्रतिष्ठापनत एव । अथन्ञब्दः प्रतिज्ञाता्टव्यक्तिपृव॑दटति्यग्वैटक्षप्यार्थः | हस्तेति । हस्तामटकाचयेः प्रसिद्ध एव । तत्र-- ˆ घनच्छनटष्टेवनच्छनमकं यथा सन्यते निष्प्रभं चातिमूढः । तथा बद्धवद्धाते सो मृददृषटेः स निलयोपरन्धिस्वरूपोऽहमात्मा › ॥

दयादिप्रसिद्धस्वातमानुभवमान्रनविदनेन त्रिपादपरिमितम्‌मिमात्रयाचनत्रिटोक्यन्यापनवद- खिखदैतशाखरहस्यक्तस्तदूपकम्‌ । सर्वेति सरव्ञामुनीश्वरः सक्षेपारीरकायार्थः । तत्र भृगुश्नाजः परद्युरामस्य खूपक तु यावद्धेदवादराजसादेसपद्विदखनेन गाद्यण्रेष्ठ एवं स्वारा- ज्यप्रतिष्ठापनेनैव । रवीलयादि । प्रकाशासेति । विवरणाचार्यः सुप्रथित एव । तत्रापि श्र रासरूपकं मीमांसकोपलक्षितनिखिरमेदवादिरक्षसक्षपणादिना समवितमेव । आनन्देति । आनन्दगिरिरिसिमाष्यादि्टीकाकारः प्र्यात एव ! तशब्दो मनिकम्रन्थकतुवरूपवेछक्षण्यायैव । तेनत्रानन्तञटाकतेश्रीकृष्णरूपकमपि सघटमेव । फर्तिमाह भवेत्यादिननेषेण । अत्र

युजगरूपकेण द्वैतरूपसंसारस्य कल्ितत्वादि बोत्यते | २ ॥

अथ श्रदत्तत्रेयमप्युसधत-अलयन्तेदति । ३ ॥

इदयनीं मूककार श्रीक्यारण्यं महीकुरव॑स्तदवच्छेदेनः खाभिसतं याचते--

वेदेति । वेद्‌ एद स्वःदाखी कल्यद्रमस्तत्य या: शाखाः शाकर्तैत्तिरीयाया पर॑सद्धा एव । आमोदेति | "आमोदः सोऽतिनिहयी' इयसराप्सरभिगन्धस्तेन सेदैर्भोगेक्षानन्दैः । अगणितेयादि । अस्यातशद्धश्रषठेस्ियिथंः ! पद्षेऽनेकशुद्धनिरुदसनःसुखास्वादधरधरैरपी- यथः । अगुह्धि { “एतत्सार गायन्नास्ते, इत्यादिश्रुतेः स्वाचुभव्रकाशननप्यकारि । अमृतैः पञ्चम्यादिम्‌मिकानन्दः ¦ शिष्ट ह स्पषटयेव ६ ¢ |

अथद्वितरा्टप्रदं स्वाचा प्रणसति--

नियमिति । वेदेति । सर्वोप्नषद्रहस्यविचायत्पकोत्तरसपमांसात्मकट्वितविदयारूपश्ची- सियथं : । अपरं द्‌ सरसख्मद्‌ !! ५ ॥ एवं शिवभव्युपदकप्रदं श्रीयुरुरपि प्रणसति--

गोप्रारेते । हापेति । महदेवाभिधम्‌ ¦ शिष्ठ त॒ स्पष्टे ॥ ६ ॥

अथ श्रीरघुवीर्‌ क्षत्रनियन्तार परमगुरुबरं प्राथ्यन्सप्तकाण्डरागायणार्थं सङ्गखष्टकरूपवा- क्यसार्थं नवरसरक्षणन्यङ्गवा्थं च कथयति प्रथमादिसरछठीविभक्तिभिरपि य इत्यादिना-- यः | अज्ञनेति । अज्ञानमवेदाधनुर्वियणतवादुर्भेववननेयम्बकशरासमंबभञ्ञाखण्डयदि- सथः | उन्न प्रथमा विभक्तेवींख्काण्डार्थो रदौ रसः । यमिलयादि । यमश्ववं॒सार्वभोम- राज्यं पक्षेऽणेमादि, आशावश्ं तृष्णापरं न.धान्नव संपादयःमसेयर्थः । अत्र द्वितीया विभक्तिः, अयोष्याकाण्डाधैः, शान्तो रसः 4 येने.यादि 1 येन तमश्वराविः खरादिचत-

४ पृणानन्देन्दुकौमुद्यास्यव्याख्यासमेतः-- [१ प्रथम

देशसहखराक्षसपङ्किः । प्ते कामक्रोधायासुरसपत्‌ । अना विरष्वेसिता । अत्र तृतीया विभक्तिः, अरण्यकाण्डा्थः, अद्ध॒तो रसः । अदादिलयादि । हरिः सुग्रीवः, पक्षे परमात्मा यस्मे खसस्यमदादत्तवान्‌ । अत्र चतुथं विभक्तिः, किष्किन्धाकाण्डः, हास्यो रसः । यस्मादिलयादि । अत्र पञ्चमी विभक्तिः, सुन्द्रकाण्डा्थैः । रत्रीति । रावणः पक्षे महागोहः । अनिम्यद्भौति प्रपिति भयानको रसः । अदल्दियादि । यद्येक्षणेन कूरतरकटक्षेणेवाऽऽ सुरी संपत्सकर्सकुररावणश्रीः पक्षे दम्मदपौयासुरसेपत्प्रसिद्रैव, अददटद्िदीणोऽमूदियथेः । सत्र षष्ठी विभक्तेः, ,वीरो बीमत्सश्च रसः, युद्रकाण्डाथः । यत्रेयादि । अत्र सप्तमी विभक्तिः, सर्वात्तमतवादिनोत्तरकाण्डाथः, श्र्गारो रसश्च । स॒ इयादि । करुणो म

रः ॥ ७ ||

अथ प्रकृते स्वानधिकारमाशङ्कय सदृष्टान्तं तत्पाटवं स्पष्टयति

श्रीति ॥ ८ ॥

तत्रापि मानित्वं वारयति--

अवटम्बायेति | ९ ॥

प्रकरणमेदमनुक्रामति--

सन्यास इति ॥ १० ॥ ` |

इह' खट सकख्कारणिकरिरोमणिभेगवान्वि्यारण्याचायैः प्र्थानत्रयाददधेतशाख्रे मन्दम ध्याधिकारिणामसामथ्यं पद्यन्सूत्रमाष्यस्य तात्पयेमधिकरणमाटया सपर्णोपनिषद्भाष्याणामन्‌- मूतिप्रकाश्ेन वातिकविवरणयोश्च तत्साराभ्यां समुद्धाये तत्राप्यदक्तानां मन्दतरमन्दतमाधि- कारिणामनायासेन बोधसिद्धये खगुरं भगवन्तं भारतीतीर्थ॒संप्राथ्यं तत्लविवेकादिविवेक- पञ्चकं चित्रदीपं च स्वकृतं प्रदद्यं ततस्त॒ष्टेन तेन तृप्तिदीपादिदीपचतष्टयं योगानन्दायान- ` न्दपञ्चाध्यार्यारूपो ब्रह्मानन्दश्च कृतः, सेयं पञ्चदशी सवेवेदान्तगुरुट्चम्रन्थमथंनसारामिका रोके प्रसिद्धा, तत्र -तावदम्रन्थसरल्वेनाधिंकारिणामनधिकारिणां च सर्वेषां साधारण्येन पाटवास्मायन्नोऽनधिकारिणोऽपि तचविदंमन्याः सन्तस्तवो्वाप्य॑तात्पयैमविचार्यैव , समित्वाया- खरादिप्रकृतिवज्ञादेव भरतादेर्वत्तेः पुराणेक्तिति चेत्तदा-- ¦ ‰ ` ` 4

` "जक्षन््रीडव्रन्तं विन्दननिय्रौषीर्म किं श्रुतिम्‌ ` `

इत्यादिचित्रदीपादिवाक्यामासास्तथा (जनकादेः ` कथं राज्यमिति चेदृढबोघत तथा तवापि चेत्तक पठ. यद्वा कृषिं कुर इलादितृप्तिदीपादिवाक्यामासांस्तथा तन्मृटीभूतं

` (“जक्ष्रीडत्रममाणः.. खीभिवौ. यनेवौ ज्ञातिभिरवेति न मातृवधेन न पितृवधेन न स्तेयेन

॥ न भ्रूणहयया नप्रस्य पाप्म! इति .च.शरुतिवाक्यजातं तथा--- . `

१, ° तहिं तके" पठ कृ? इति प्रागन्तरम्‌ ।

जीवन्यक्तेप्रमाणप्र° ] पिद्यारण्यप्रणातजीवन्मुक्तिविवेकः }.. हिः

'सवेथा वतमानोऽपि स योगी मयि वतेते । सवेथा वतेमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते ॥ हत्वाऽपि स इमालिकान दन्ति न नेवध्यतेः |

इत्यादिस्मृत्ादिवाक्यजातं च प्रमाणतेनोदाह्य यथेष्टचेष्टाः स्वयं कुवन्तः सन्तोऽन्या- नपि सुमुक्षून्वञ्चयन्ति तदिदमसहमानः सनश्रीमद्भगवद्गीतानां सवेवेदाथलत्तद्राष्या्यप्र- स्थानतात्प्ोद्धरणमिषेण यावदद्रैतनिष्टापरायणश्चतिस्मतिपुरणेतिहासकान्यादिवाक्यानां स्वारस्य विद्रण्वन्नत्पनतच्सा्षात्काराणामकृतोपास्तिविनानत्पनजीवन्मुक्तिफएर्लाद्द्यमानानां नराणां जीवन्सुक्तिसाधनादि प्रदशयितुं ज्ञानितां मन्यानां तु तद््रमभज्ञनपुरःसरं सन्मागे- परवरत्तिं योतयितुं च तथा मुमक्षणामपि पण्डितमन्यवञ्चनान्मोचनपुवैकं ज्ञाननिष्ठान्तप्रवृ्यु- त्साहाथं च प्रसनमपि प्रौटकतेस्वाभान्याद्रभीरतात्र्यं जीवन्मुक्तिविवेकाख्यं प्रकरण विस्तरेणा- करोत्‌ | अतोऽस्य पञ्चदर्या रेषेषिभावः सबन्धः } तद्रतवाक्याथवेवरणदहेतुचात्तनतन्म- रनपूर्वकं षोडाप्रकरणीयपि समाचक्षते केचिच्छिषटाः । तत्र शिष्टाचारानुमितप्रयोजनक “मङ्गलादीनि मङ्गलमध्यानि मङ्गखान्तानि प्रथन्ते शाघ्राणि वीरपुरषकाण्यायुष्मत्पुरुषकाणि नव भवन्तिः इदयादिमदामाष्यास्यस्मतिमुरश्रतिबोधितकतेव्यताकं क॑ निविघ्नप्रन्थसमातितत््- थितिफट्क--

यस्य देवे परा भक्तिर्यथा देवे तथा गुरो | तस्थेते कथिता ह्यधो; प्रकान्ते महामत्मनः › |

इति श्रतेः श्रीगवोरभेनेश्वरप्रणामात्मवं मङ्गं स्वयं विधाय `शेष्यवोधायानेका का थगभितेन

स्ववीयम्‌द्रामतेनं प्रकृतप्रकरणधिषयादिसूचकेन शछोकेनाऽऽदौ निवघ्नाति-- `

यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्याऽखिटं जगत्‌ ।

यस्येति । ८ अस्य महतो मतस्य निः्सितमेतदयटग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथवा- ङ्धिरसः' इतिश्चतेर्यस्य मायावच्छिनब्रह्मणः प्रजापतिरकामयत । प्रजायेयेतीत्युपक्रम्य “स भ्रिति व्याहरत्‌ › ‹ स भूमिमसुजत › ‹ अग्निहोत्रे ददीपूर्णमासौ यज्‌ <षि › इ्यादिते तिरयश्रतेर्भरादिव्याहतिरूपवेदाक्षरोच्चारणपृवंक प्रजापतिश्नब्दवाच्यस्य अुद्धसचप्रधाना. ्ञानप्रतिनिम्बरूवेश्वररजोगुणोपाधिकचतर्मखाख्यटीटाविमरहस्य मम्यादिसकर्जगन्निमोतुत्व- श्रवणद्रेदाक्षरोच्चारणानन्तरमियधः । यद्रा रजःप्रधानिश्वरस्य नेःशासेतमिव श्वासीच्ट्रस व्यापारजातमिवानायासेन समत्पन्नववात्सर्वेऽप्यगाद्विदा इत्यपटक्षणमितिहासादीनासपि तथा च यावच्छब्दब्रह्माऽपि यस्य निःश्वसितमेबेयथेः । तथा यः परमात्मा वेदेभ्यः; वेद्यन्ते

ते वेदाः साक्षिदस्या मायासंकद्पास्तेभ्योऽनन्तरमिरं संपूर्ण जगत्‌ । जीव इरो

¢ ~~

““ ~ ग. घ्‌. °निन्वक्िति । घ. ~ पदा“ मायया योऽचि. |

& पण।नन्देन्दुको म॒याख्यव्यास्यासमेतः- [१ प्रथम-

नमम तमह उन्द्‌ देयाताथमर्हृश्डरम्‌ ॥ १ ॥ विद्धा चित्तथा जीवेशयोर्भिदा । अविद्या तच्चितोर्योगः षडस्माकमनादयः” इति वच नाद्वि्यद्रचिदाख्यटग्मास्यजीवायनादिदर्यपच्चकनिरक्तवेदभिननं द्द्यमियथंः । ममे । यथा हन्द्रजाछिकः स्वसंकल्पादेव मन्त्रादिविशिष्टानगरादिकमुत्पादययेवं परमेश्वरोऽप मायिकसंकल्येम्यो विश्वमु्पादितवान्यस्तमहं वन्द इन्वः । माययेति पारस्तु मायां तु प्रतिं विद्यान्मायिनं त॒ महेश्वरम्‌ ! तस्यावयवमृतैस्त॒ व्याक्च सवैमिदं जगत्‌ ` ईइतिश्रुति- मृरकत्वादादेय एव । अहं व्युल्थिदस्थितप्रज्ञो प्रन्थृत्‌ । बन्दे कायिकादिनिविधप्रह्वी भावेन नमस्कारोमीते भावः | एतेन्‌ ब्रह्मणो जगलन्माययिन्ननिमेत्तोपादानकारणत्व तटस्थरक्ष- णमुक्तम्‌ । स्वरूपटक्षणाधं विरिनष्टि-वखे ति । विद्या ˆ वद्ययाऽगृतमश्रुते ˆ इतिश्चुते- ब्रह्मविद्यैव तीथेमपायो यस्िन्विष्ये । यप्प्रा्तये ज्ञानं विनोपायान्तरं नेवास्तीयाशयः ! एतेन निशुणत्वं तितम्‌ ! सगुणनब्रह्मणस्तपासनादिकम्यत्वात्‌ । स चासौ महेश्वरशतिः कर्मधारयः | महत्वं प्रिविधपरिच्छेदरन्यलम्‌ । ईश्वरत्वं चानन्तकोविब्रह्मण्डःलकानादे प्रपञचाधिष्ठानवेऽपि छुक्तिकादिवत्काख्त्रयेऽपि तदस्पश्चिवरूपं सामथ्यम्‌ । उभयपदाम्याम- नन्तता कार्त्रयावाध्यवरूपेणी सयता च सूचिता । उपलक्षण।मद ज्ञानत्कद्रषष । तं सच्चिदानन्द्रितभमातमानमिय्थः । गुरुपक्षे तु-योगम्रष्टत्वादीश्वरावतारत्वाद्वा स्वय प्रमात्वेदवेदयस्य वेदाश्ववारोऽपि न वेक ण्व द्रौ त्रयो वा तेऽपि निःश्से- तमिव श्वासेच्छरवासवदनायाससाध्या आसन्‌ । उपठक्षणमिदं शाघ्रादेः । यस्य महामहिम्नः सदगुरोवेदचतुष्टयमप्यनायासासेद्रं तस्य शाच््रादििदध केव कथा । सकट्श- न्टब्रह्मपारगतववोक्याऽनया श्रोत्रियवाख्यं श्रीगुरोः प्रथमं रक्षणं ध्वनितम्‌ } तथा य आचार्यो वेदेम्यः, दतीयार्थे पञ्चमी परवोत्तरकाण्डात्मवैवदैरिय्थः । तथा च पृवकाण्डोक्तोपन- यनमारम्योत्तरकाण्डटोक्तमिर्थिकस्पकाखण्डद्वितव्रह्मात्मसाक्षत्कारान्त्वेद्‌क्तसुक्तेसाधनेरे।तभावः। जगत्‌ , स्वमनञदिसवटैतम्‌ । अदिलम्‌ । अकारो वासुदेवः स्यादाते काल्लाक्तर.एव ˆ वासुदेवाख्यः परमात्मैव दरं नासरूपादिनधेनादश्चष्यंऽशो यस्य तत्‌ । निममे कृतवान्‌ । एतेन वैदिकैकपूर्गोत्तिकाण्डोक्तसकठसाघनैः सदमपि दतं वासुदेवमात्रात्मक यः सद्गुरु कृतवानिति वर्णनेन “ रासुदेवः सर्वमिति स महात्मा सुदधकमः' इति श्रीमद्धगवदुकतेत्रेसनिष्ठ- तवाल्यं द्वितीयं श्रीगुरुलक्षणं बोतितम्‌ ! तथा =` श्रुतिः: तद्विज्ञानार्थं सद्णु- र्मेदाभिगच्छेत्समित्पाणिः धोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम्‌ › इति । स्प्रतिरपि-- उपदक्ष्यन्ति ते जञानं ज्ञानिनस्तदर्धिनः ? इति ! अत्र ज्ञारिलं निरुक्तश्रोत्रियत्वम्‌ । त्वद शिलं ब्रह्मनिष्ठत्वमिति । अहं तं विद्यातीथमेहश्वरं बन्दे । ‹ तीर्थं शाघराध्वर- ्ेत्रोपायनारीरजःसु च । अवतार्षिज्॒टम्बुपात्रोपाध्यायमन्त्ि् ” इति मेदिनीकोशो- तेर्वियाये तीर्भ शाल्वं यस्य, विदैव तीर्थमध्व्चे यस्य, -विद्यैव तीथं क्षेत्रं कारयादिरूप यस्य

वि्यायास्तीर्थमुपायो यक्षिन्‌, वयैव तीथ पुष्करादि यस्य, विद्यायास्तीथमुपाध्याय उप

जीदन्मक्तिग्रमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्युक्ति विवेकः ।

दे्ठा, वियेव तीर्थ मन्त्यमायो यस्य यतिराजस्य स तथा | एतेनानुदरभरिवतचानु संघाः (अ

पररायणलवतच।वद्ाः न्यानपेक्षत्वमन्दाघेका!रतवविद्यपायप्रदत्वपिरागान्‌। म्‌ तकस्नानाथमहा- थू] नपेक्षपयोत्तमधेका।रतल।वद्यादानदक्षलन्रह्य। वेयेतरासहायत्ववणेने पव्‌ ्टक्षणप्रपञ्च- `

नान्वर्थनामत्वमक्तम्‌ । अत एव स एव महेश्वरः शिवः ‹ मायन तु महश्वरम्‌ ईइ तिश्रू-

तेरन्तयीमी वा निरुक्तनिगुणपरमात्मा वा तम्‌ । शेषं प्राग्वत्‌ । अत्र ˆ आत्मनाम गुरानान नामातिक्रपणस्य च । त्रयस्कामो न गृहीयाञ््येष्ठापयकच्त्रया इतिवचनाद्भारत।तीथ इति स्वगुरोनाम तत्र भारर्तीस्थाने तत्पया्यीमूत्तवेदयाशब्दः । प्रयुक्तः । वस्तुतस्सु मारती- त.थैः परमगुरुरेव विदयातौथे एव स्वयुरुरेषम्‌ । तटुक्तमेतैः पूवाश्रमे पारादरमाधवे--

सोऽहं प्राप्य विवेकतीथेपदवीमाम्नायती्थं पर

मजन्सजनसङ्गतीथनिपुणः सद्वुत्ततीथ श्रयन्‌ ॥

टन्धामाकटयन्प्रभावरुहरी श्रीभारवीर्त।थतो वेदयातीथेमपाश्रयन्हदे भजे श्रौकठ्मन्साहतम्‌ । इत ॥

एवं च यथाश्रुतमेव उ्याय इति ध्येयं धरः । अत्र हि प्रथमव्यास्याने _ यल्लयादन- भरम श्यन्तग्रन्थेन ब्रह्मणस्तटस्छरक्षणवोधितजन्मादिसूत्रराख्रया नतसूत्रयारथः समुह।त | तथा तमहं चन्द्‌ इयनेन गुवेभितनपरमेश्वर्चरणारविन्दयारखण्ड कायिकादित्रिविधगप्रह्लीभा- वेन ससुद्र्वैदान्तविचारपरायणो भव दि।ते ।जज्ञ [ससृत्रार्थोऽपि सचितः । ` तद्विद्धि प्रणि- प्रतिर इतिस्पतेर्वेदान्तविचरस्य॒तत्पूवैकल्वात्‌ । शेषेण स्वरूपरक्षणवातसमन्वयसूत्र- शश्च } नु भाष्यादौ जन्मादिसूत्रे ए ब्रह्मण सत्यज्ञानानन्तानन्दादिसवरूपरक्षणमपि विचरितं लया तु समन्वयसूत्रसयैव तपरत्वमुच्यत इत्यनुचितमेवेदमिति चेत्‌ । सत्यम्‌ । तैत्तिरीयकोपनिषदि जह्मवल््या्यप्रथमप्रशने ° ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌ इति सवेमष्युत्तरकः- ण्डार्थं संक्षेपतः सूत्रित कृत्वा किंरक्षणं तद्रद्ययाकाङ्क्षाया सस ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ` इति

ब्रह्मणः स्वरूपटक्षणमक्तम्‌ । भगुवह्छयाख्यदिती यप्रश्चे त मग्वाख्यपुत्रस्य वरुणास्यस्व।पैतर

प्रति ब्रह्मविषयव प्रशचमुपन्यस्य ‹ यतो वा॒ इमानि भूतानि जायन्ते । चन जातानि | #

जीवन्ति ¦ यत्रयन्त्यमिसंविन्ति । तदिजिज्ञासस्र । तद्र ति ' इति ब्रह्मणस्तटस्थरक्षण- मेव जन्यजगजन्मायमिननिमित्तोपादानत्वरूपमुक्तं तदेव च सूत्रकृता जन्माचस्न यत इति कण्ठतः सत्रे सम्रथितम्‌ । भाष्यादौ तु प्राक्तनमपि स्वरूपटक्षण गुहत्वाभन्‌म्‌।। विचरितं ` यदयप्यथापि ज्ुद्रखरूपटक्षणनिणयस्तु समन्वयसूत्रानणपतव्रयाः तक्यटक्षणामेदमन्तरा नैव तमवतीति तथोक्तम्‌ ! एतेन शाच्रैकदेशसंबद्धत्वमस्योक्तम्‌ । शाचरात्तायन्तर।स्वतल व्ये विविदिषन्यासमियादिनाऽनुपदमेव वक्ष्यत । तदुक्त पार्रपुराणे--

शलैकदेरसंबद्धं शाख्रात्कायःन्तरे स्थितम्‌ ॥ ग्रन्थं प्रकरणं प्राह; प्रकरणज्ञा मनीेण इति |

र पणानंन्देन्टुको युयाख्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम

| मत्र तमह वन्द्‌ इति गुवादिभक््युपर्टछक्षतसकट साघनवान्मुमु्षुर(धकारी । विदेत्यने-

नद्वितातच्ं विषयः । सहपदेन जीवत्वादि्ितानर्थनिदरत्तिः प्रयोजनं च सा चेतम्‌ । संब- न्घस्तु प्रन्थविषययोः प्रतिपादप्रतिपादकमभाव रुप्रसिद्ध एव(त सवमवदातम्‌ ॥ १ |

नयु कथमस्य प्रकरणस्य श्रमद्र।ताभाष्यास्यस्पृतिप्रस्थानतात्पर्यनिर्णायकत्। मत्या ङ्च

तदाश्यविवरणामकल्ादस्येति यो तयंस्तः सज्ञानतत्फट्प्रयोजकसन्यासयोर्विवेचनकथनं ग्रति-

जानीते वक्ष्य इयर्धेन-- _ वक्ष्ये विविदिषान्यासं विद्रह्यासं च मेदतः।

वेततुमदैतात्मतच्वमपरोक्षीकर्तुमिच्छा विविदिषा तया न्यासः ससाधनकर्मी दित्यागस्तम्‌ । तथा ववद्रद्िति । अद्वैतामतच्वापरोक्षरूपत्रह्मवि्यावानेवात्र विद्रान्‌ । ज्ञानस्य व्र्यात्म- कत्वन त्रक्षणावस्थायिवेऽपि तत्फढ्स्याज्ञानष्वसस्य ुक्तिरजतादिष्वंसवदारोपितप्रतियोनि- कलेनाधष्ठानीमूतद्वितातखप्रकाहकरूपलानित्यापरोक्षतया तद्रूयेण सर्वदा वर्तमानेति तद्वत्ता सगता । तेन क्रियमाणो न्यासः ससाधनकमादिकटापस्य विधिवच्यागस्तमिर्धः । भदतः । श्रामद्रीतामष्याख्यस्म्रतिप्रस्ानतास्यीभूतसंकी.्णौभयसंन्यासव्रिवेचनेन वश्य रत याजना । तथा [हे श्रमद्रतामष्य उपक्रमे तावदुक्तम्‌-तस्यस्य शाख्रस्य संक्षेपतः परत।जन्‌ पर्‌ [नःश्रस सहेतुकस्य संसारस्यात्यन्तोपरमलक्षणं तच्च सर्वैकरमसन्यासपूर्वकाद्‌- ` व्म्ञानानेष्ठरूपाद्रम)द्रवतीति । उपसंहरेऽपि सवेधमन्परि्यव्येतिश्टोकन्यास्याने-- ततश्च सवेकमसन्यासच््ञननिष्ठायामायन्तिकः संसारोपरम इति सिद्धमिति च । अत्र सवैकम॑सं न्यासपूवेकादिति सवकरमसंन्यासादिति च पदाभ्यां विविदिषासन्यासावद्यकतोक्ता | अ

नेष्ठाख्पाद्रमादिति ज्ञाननिष्ठायामिति च पदाभ्यां तु विद्रत्सन्यासावर्यकत [प्युक्ता । चस्कुतत्रपररक्ष्यदाव्यपूत्रकबहं करणान्तःकरणोपरमणटरक्षणज्ञाननिष्ठाया विद्रत्सन्यासं विनाऽ. सभवात्‌ । तदुक्त वातिकसरे--

अनन्यचित्तता ब्रह्मनिष्ठाऽसौ कर्मठे कथम्‌ | कमयागी ततो ब्रह्मनिष्ठामहति नेतरः, इति ।

तद्‌।स्मन्माप्यग्रन्धेऽपि सन्यासद्रयं संकीर्णवदेव भातीत्यतो युकतवेयं तद्रेदकथनप्रतिज्ञा | -तथा मध्येऽपि वेदाविनारिनं नित्यमितिश्ोके भाष्यम्‌“ तस्माद्रीताशाघ्र आलन्ञानवत सन्यास एवाधिकारो न कमेणीति तत्र तत्रोपरिष्टादाज्ञानप्रकरणे दरशाधिष्यामः' इति ।

व्याख्यातं चेदं मध्यं सन्यासदवयोपपादकमिति श्रीमदानन्ज्ञनैः-तस्मादिति । सवन्यापा-

रोपरमात्मनः सवैकमसंन्यासस्याविक्रियातज्ञानाविरोधिलाल्मयोजकज्ञानवतो वैपे संन्यासे

कारः । सम्याज्ञानवतस्तववेधे स्वामाषिके फटात्मनीति विभागमभ्युपेत्योकतेऽ्थै वाक्यरोषाञे

गुण्य दशेयति-तत्र तत्रेति ` । अस्यायमथः-प्रयुव्यते प्रेते निढरत्तिमार्गेऽधिकारी येन । नित्यानित्यवस्तुविवेकङक्षणेन ज्ञानेन तदतो ममक्षोसियर्भः | वधे एतमेव प्रत्राजिनो खोक*

जीवन्मुक्तेप्रमाणप्र °] विंदयारण्यपरगीतजीषन्धक्तिविवेकः । ९

मिच्छन्तः प्र्रजन्तिः इति विधिप्राप्त इत्यर्थः 1 स्वाभाधिके फलात्मन्यवैधे सन्यासे तु श्वति एतमेव विदिवा मुनिभ॑वतिः इत्यादिः सुप्रसिद्वैवेति |

ननु किमधं संन्यासद्रयं श्रुयोक्तं॒यद्वेदकथने विविदिषादिसंज्ञया भवतेदं प्रतिज्ञात- मियाशङ्क्य तत्प्रयोजने क्रमादमिघत्ते--

हेत्‌ विदेहमुकतेश्च जीवन्क्तेथ दौ कमात्‌ ॥ २॥

हेतू वि दहति । ते पूर्वोक्तो विविदिषासंन्धासविद्रतसंन्यासौ । क्रमादनुक्रमेण । विदेहमुक्तः (्ञानसमकाटमुक्तः' इतिरेषाय।स्मयादिमृढीमूताभिः शङञात्वा देवं मुच्यते सवैपद्लैः' इत्यादिशरु- ॥ति।भे: पञ्चदरीत्वेवेकोक्तज्ञानसमकार्माविदेहाभावरूपस्यद्वैतात्मकैवस्यस्य तथा जव- नमुक्तेः पञ्चम्यादिवक्ष्यमाणभमिकस्थितिटक्षणसदेहकैवल्यस्य च हेत्‌ कारणे भवत इवय- न्वयः । विविदेषासन्यासः श्रवणायम्यासलजन्यासंभावनादिप्रतिबन्धष्वसे सति विचारिततच्च- मस्यादेमहावाक्यकरणकतच्वज्ञानद्वारा विदेहसुक्तेर्हेतुः । विद्रत्सन्यासस्त॒मनोनाशवासना- क्षयायम्यासजन्यपञ्म्यादिमूमिकादयारा जीवन्सु्तदेतुरित्याशयः ॥ २ ॥

तदेवं ससाघनो जीवन्मुक्तयाख्योऽस्य प्रकरणस्य विशिष्टो विषयः सूत्रितः, सप्रति याव- त्सन्याससाधारणकारणमाह--

9 संन्यासहेतुर्वेराग्यं यदृहर्विरजेत्तदा | प्रतजदिति वेदृोक्तस्तद्धेदस्तु पराणंगः॥३॥

न्यासेति । विगतो रागो विषयपरेमा यस्मात्तद्वावः सन्यासकारणं भवतीलयाशयः ।

तत्र प्रमाणत्वेन श्रुतिमथेतः संग्रथयति--यदृहरिति । तथा च श्रूयते ल्घुजाबाोपनि- षदि--“ यदहरेव विरजेत्तदहरेव प्रत्रजेत्‌ › इति । एवकाराम्यां विना वैराग्यं सन्यासः, सति च तस्मिनिरम्बश्च वायते । तदुक्तं विशेश्वरीसंगहीतस्मतौ--

: यदा मनसि संजातं वेतष्ण्यं सवचस्तषु

तदा सन्यासमिच्छन्ति पतितः स्याद्विपयेये › इति ॥

बुदरूवाऽप्ययन्तवेैरस्यं यः पदार्थेषु दुर्मतिः । बध्नाति वासनां भूयो नरो नासौ स गदभः | इति वासिष्ठेऽपि ।

किं सवेसन्यासहेतुरेकविधमेव वैराग्यम्‌ । तथाते कुटीचकादितद्वेदे को दहेत॒स्यित आह-- त दद्धे दृ स्त्विति । तुशब्दः शङ्कादामकः । तद्भेदो वैराग्यादिभेदः । ज्ञेय इति रोषः ॥ २ ॥

८

ग. तु वे । रग. कक्तेतद्धेः। ९. छ, "णतः.॥३॥

५. पर्णानन्देन्दुकीमु्ास्यव्याख्यासमेतः-- = [ १ प्रथम

| ऋ

तदेवाऽऽह-विरक्तिस्यादिना खङृतट्घुपाराहरस्मतिषविदयुदाहतपाराश्रपुखणवाक्य- येन-- विरक्तेरद्िविधा प्रोक्ता तीवा तीवतरेति च। सत्यामेव त॒ तीबायां न्यस्तेयोगी कुट! चके ॥! ४ ॥ एवं तीत्रादिभेदेन विरकतैविष्यमुक्ा तीत्रविरक्तौ वक्षयमाणक्षणायां सत्यागव ठोकेऽसिन्दिविधा निष्ठा परा प्रोक्ता मयाऽनघ । ज्ञानयोगेन सांस्यानां कमयोगेण योगिनाम्‌ ' इतिश्रीमद्भगवद्रीतोक्तमगवदेकार्षणवुद्रया काम्यादिशून्यनिलादिकमीयु्ठानपरो योगिशब्दे- छगहस्थायधिकारी वक्षमाणलक्षणे कुर्टीचकाख्ये संन्यासे. कतव्ये सति तदिद कमं लजेदिल्यक्त, तत्रोक्तविरक्तौ सत्यां किमयमेकविध एव संन्यास उतान्योऽपि काश्चदस्तीय- त्राऽऽह शक्त इयादिद्वितीयवाक्येन-- शक्तो बहदके तीवतरायां हंसस्ञिते । ममक्षः परमे हंसे साक्षाद्वि्ञानस्राधन ॥५॥ शक्तस्ती्यात्रायनुषठानसमदेहादिस्थः । बाह्िति ॥ वक्यमाणटश्षण एव सन्यासमेद इति यावत्‌ । शिष्टं॒॑तु प्राग्वदेव । वक्ष्यति चैवभवात्र यात्राद। सयादिना । ननु भवत्वेव तीत्रविरक्तौ सन्यासद्रयं तीव्रतरायां त॒ प्रागुपन्यस्तायां तत्कथं तत्साहचर्थसिद्मियत आह- तीवेत्यादिना । ‹ द्यं तीव्रतर ब्रह्मोकमोक्षविभेदतः ! इति वक्ष्यमाणव्वात्तानतरायां बक्यमाणटक्षणायां विरतौ सदां ब्रह्मलोककामशरे्रश्यमाणटक्षण एव हंससंज्ञेते सन्यासे दूर्दव्ये सति योगी कमीणि न्यसेदियादि प्राग्वदेवाध्याह्यान्वयः । नु ब्रह्मरोककामनाभावे कः संन्यास इ्यादाङ्क्य समाधत्ते-- मर म॒श्चुरियादुत्रार्ेन । मुमुचुः स्वात्मानं दैतवन्धान्मो त्तमिन्छुस्तीव्रतमायां क्षुधायां सलयामन्ने विना यथा दायमानेऽत्वाहकपार।जका। दबघयजाति तत्तणीकृयान्नप्राप्ये व्यवधानचेश्मप्यसटिष्णः संस्तदेकार्थी मवति तद्रददवैतव्रह्मात्मतारूपमो क्षमत्रा्थीयर्थः । उक्तं द्येवमेव श्रीमद्रातिककार्चरणारविन्दपरागेवातिकागृत-- नरकादिव निर्विण्णो यावनाऽ5 ब्रह्मणो नरः । न तावदाधेकारा अस्त कवद्यज्ञानवत्मान ॥ सर्वासङ्विनिमक्तो मेक्षमात्रप्रयोजनः । ` अतोऽधिक्रियते प्रयन्ञानोत्पत्तौ न रागवान्‌ | इति ॥ सत--घाक्चषादिति । खोकान्तरगतिव्यवधानं विनेहेवेयथः | विज्ञानेति! दृ्टादिदविराऽअमङ्ञानहैताविवय्थः । पसे हंस एतनामफे' वक्ष्यमाणटक्षणे सन्यास द्यादि पूर्ववदेव योज्यम्‌ । तथा चोक्त छन्दोम ५ सवे एते

[ ^ ^+ +, ष्यपि को

१ग्‌. शक्तो 1 `

जीवबन्सुक्तेप्रमाणप्र०] विद्यारण्यप्रणोतजीवन्पु क्ते विवेकः । ११. पुण्यलोका भवन्ति" इति ब्रह्मचायौदिव्याश्रमेणां फटमुक्वा " ब्रह्मसंस्थोऽगृतव- मेति › इति । अत्रेदं भाष्य श्रीमद्भगक्त्पादीयम्‌--“ अवश्िष्टरवनुक्तः । परित्राडरह्मसंस्थो जह्मणि सम्यक्स्यितः सोऽमृतत्वं पुण्येकविटक्षणममरणमावमात्यन्तिकमेति नाऽध्पेक्षिक देवादयमृतत्ववत्‌ । पुण्यटोकाघ्पथगग्रतल्स्य विमागकरणात्‌ । यदि च पुप्यलोकातिदयमा-

त्रमग्रतत्वमभविष्यत्ततः पुण्यटोकाष्टिभक्तं नावक्ष्यत्‌ । विभक्तोपदेशवादायन्तिकममृतवमित्ति ` गम्यते › इति । विदृतमिदमानन्दज्ञानेः-“ आश्रमिषु प्रददय॑मनेषु रक परिप्प्यो न प्रदस्यते तत्राऽऽह--अवशिष्टसिविति । कुतो हि पुष्योक्वटक्षण्यममृतल्स्येयाशड्क्यो- ्तम्‌--आयन्तकेति । तस्याऽऽपेक्षिकत्वाभावे हेतुमाह-- पुण्यलोकादिति । अमरत- त्वस्य पुण्यरोकाघ्पर्थाम्बभागकरणात्ततोऽन्यवादायन्तिकःवसिद्धिरेति योजना । उक्तमेवार्थं

(~. > (५, १.

व्यतिरेकमुखेण साधयति-- यदि चेयादिनेति इति ॥ ५ |

ननु का सा विरक्तमेन्दता यदपेक्षया तस्यास्तीत्रवादिकमुक्तमियाशङ्कय तट्टक्षणमभिनीय दरयति-- पुत्रदारघनादीनां नाशे ताककताटिकी मतिः । धिक्संसारंमितीदुक्स्या द्विरक्तर्मन्दता हिसा॥ ६४ पुत्रेति । दाराः स्वरमणी । आदिना तादक्पेमपातरं मित्रादि । तात्कालिकी | पुत्रादिनाशान्यवहितोत्तरक्षणमारमभ्य यदाऽस्य तद्िषयकग्रमोदयस्तदनव्यवहितदि तीयक्षणमाश्रा- वस्थायिनीत्यथः । उत्राप्रे सेति तच्छब्दायेति यच्छब्दो वेध्य; | ६ | एवं तीतरादिवैराम्ययोरपि रक्षणे क्रमेण सामिनयमाहास्मिद्धिवयादिपादोनद्वाम्याम्‌-- अस्मिखन्मनि मा भ्रवन्पुचदारादयो मम।. इति या सुस्थिरा बुद्धिः सा वैराग्यस्य तविता ॥ ७॥ अ{दिना धनादि । अत्रापि प्राग्वत्तद्धिनाश्च एव प्रयोजको ज्ञेयः । सअत्रास्मिञ्घन्मनी- त्युक्त्या निरक्तविरक्तेनित्यानिव्यविवेकाजन्यत्वमेव । एवमपि तपसा जन्मान्तरे तद्टगुत्रादि- राभारासभवात्‌ , विवेकजन्यवे तु (कमचितो खकः क्षीयते | एवमेवामुत्र पुप्यचेतो खोकः क्षीयते इत्या देव्या्तिवारितश्रुत्या सवस्यापि वेषयिकसुखंस्य विनश्वरःवःवव्या ठद्‌- संभवात । तत्रापि क्षणिकावसंमवेन पूरवत्रातिव्या्तिव्यादृत्तयेऽत्रेतिष्देनाभि नीतवुद्धि विः शिनष्े-सु1 सथर ते । तच्ठमाधिदेविकादिवेघ्रैरष्यचट्तम्‌ । एवं चहिकपुत्रायनेच्छदा- व्यमेव तद्टक्षणम्‌ ॥ ७ ॥

१२. (रगडदी। २ ड, च, (र इती ।

९२ पणानन्देन्दुकोौमयाख्यध्याख्यासमेतः- [१ प्रथम

पुनराव्रृत्िसहितो लोको मे माऽस्तु कश्चन । इति तीवतरत्वं स्यान्मन्दे न्यासो न कोऽपि हि ॥ ८ ॥ कश्चनेति 1 ब्रह्मडोकोऽपि । ‹ इमं मानवमावर्तं नाऽऽवतंन्ते › इति श्रुतेमन्वन्तरा- न्तरे पुनराष्त्तिप्रदोपासनादिसाध्यस्तु मे मेवास्विव्यथः । ननु मन्दवैराग्येऽप्यस्ति काशत्स- न्यासमेद्‌ इत्यत्राऽऽह-- मन्द्‌ इत्यन्तपादेन ॥ ८ ॥

अस्त्वेवं वैराग्यद्रये प्रत्येकं संन्यासद्रयात्तचातविध्यमथापि किं प्रत्येकमेव तेषां शिङ्गभेद्‌ उत द्रयोद्रयोरेत्यत आह--याच्ादीव्यादिद्ाम्याम-- यात्रायश्क्तेशाक्तेभ्णं तवे न्यासद्रय मवेत्‌ । कुटी चको बहूदश्चेत्यमावेत चिदण्डनो ॥९॥ भादिना स्वबन्ध्वितरभेक्षम्‌ ॥ ९ ॥ थं तीवतरे बह्यलटोकमोक्षषिमेदतः । तीवतर इति । ञत्रापि वैराग्ये स्तीति पूैवदेवाध्याहारः । बह्मलोकेति । इद तद्विषयकेच्छाभेदादिति शाकपार्थिवादिवत्समासः । हंसादिरक्षणं संक्षिपति तदि व्घेन- तद्धोके तच्वविद्धंसो लोकऽस्मिन्परहंसकः ॥ १० ॥ तस्मिन्त्रह्मखोके । तच्र्विदिति भाविनीं बृत्तिमाश्रिलयेवोक्तम्‌ । असिक यस्तच्चवित्सन्स- न्यासी भवेत्सोऽपि परहसक एवेति विदत्सन्याससंग्रहः । कुटाचकाययोरेव त्रिदण्डव्वोक्तेरन- योर्हसविविदिषुगौणविद्रसरमहसयेरेकदण्डत्वमाथिकमेव । अत्रास्मिहटीके तखविदित्यनुकृष्य भवेतुमिच्छुः सनित्यष्याहत्य परहसको भवेदिति विविदिषासन्याससंग्रहः ॥ १० ॥ नन्वेवमपि कस्तत्तदाचार इत्यत आह-

एतेषां तु समाचाराः भरोक्ताः पाराशरस्मृतो ।

व्यास्यानेऽस्मामिरत्राय परहसो बिविच्यते॥ १११ ' पतेषां स्विति । पाराङ्षारेति । विषयसप्तमीयम्‌ । षष्ठबन्तपाठे त॒ सरर एवाथः | तहिं किं प्रकृते निरूप्यत इत्यत्राऽऽह-अस्मामिसियादिना । अयं, वश्ये विविदिषान्यास- मिति प्राक्प्रतिज्ञातवेन प्रकृत इत्यथः । विविच्यते, टक्षणसाधनप्रयोजनप्रमाणेतिकतेन्यतानि- रूपणोर्विददादयधिकास्मिदेन द्विविधोऽपि परमहंससंज्ञः संन्यासः प्रथक्कथ्यत इत्येतत्‌ । एतेनात्र जीवन्मुक्तरेवो पपायतात्परहसो विवेच्यत इति प्रतिज्ञाऽनुचितेति परस्तं॑तस्या एतत्प्रयोज्यत्रात्‌ ॥ ११ ॥

1

११. न क्श्चन} २ ड. द्द्र॑सलोः। ३ ड. षां सुस ।

जीवनमक्तप्रमाणपरं °]. विद्यारण्य प्रणी तजीवन्मुक्ति विवेकः । तद्विवेकमेव सूत्रयति-- जिनज्ञासर्तानवां शरेति परहसा द्विधा मतः । प्राहक्ञानाय जिज्ञासोन्यांस्तं वाजसनेयिनः ॥ १२ ॥) जिज्ञासरिति । मतः श्रत्यदेः संमत इत्यथैः । जिज्ञासोः संन्यासे ८ एतमेव प्राजनो छोकमिच्छन्तः प्ररजन्ति” इति बृहदारण्यकवश्ुतिं प्रमाणयति- - प्राहुरिति) वाजसनायेनः । वाजमन्नामेति तेत्तिरीयकवार्तिंकोक्तेवौजपदवाच्यमन्रं सनोति पणुधातोर्दानार्थलादतिथिदन्दाय ददातीति वाजसनस्तस्यापत्यं वाजसनेयो या्ञवस्क्यस्तेन प्रोत्तं जुङ्यजुरधीयते विदन्ति वेति ते तथा काण्वादिश्ाखिन इत्यथः ॥ १२ ॥

उत्तरं सगृहाति प्रवाजिन सइतय्वैन-- प्रचाजिनो लोकमेतमिच्छन्तः प्रनजम्ति हि। परवाजिनः । प्रोक्तविरक्त्या मनुष्यपितृदेवटोकतृणीकरणाननित्यादिकायिकादिसवेकमम्यः प्र्रजनक्षणतदनादरदीटाः सन्त इत्यथः । एत मेव ॒। प्रकृतमेवाद्वैतस्वप्रकाद्ामेवा ऽऽ- तमानं साक्िलोपटक्ितं स्वरूपमेव । इच्छन्तः । ददामादिवदज्ञानपिहितलवादाप्तवाक्य- जज्ञानेनाऽऽपुमिवामिल्षन्तः । थवजन्ति ॥ प्रकर्पेण पारमस्य संपा ब्रह्मनिष्ठमः चर्य ` प्रति श्रवणादिजन्य्ञाना्थं गच्छन्तीति यावत्‌ । यद्वा ्रिदण्डिनो वाऽत्र प्रत्राजनः । तदुक्त वातिके- प्रनाजिनोऽत्र गृह्यन्ते. प्रसिद्ेयेदि वा परे ।

(+ (~

त्रिदण्डिनः समास्यायास्तेष्वेवातिप्रसिद्धितः ॥ इति । अवधारणेन मनुष्यादिलोकत्रयच्छरूनां नेव पारमदैस्येऽधिकार इति ध्वन्यते । एवमेवात

्रतयन्तरमपि- जथ परिद्धिवणैवासा पुष्डाऽपरिप्रहः शुचिरदोहय ब्रह्मभूयाय भवति इति । सिद्धान्ते त्वाश्रमान्तरे नैव श्रवणादौ शुख्योऽधिकार इलयुक्तम्‌ । अपरे तु ‹ ब्रहम संस्थोऽम॒तत्वमेति › इतिश्रव्युदिता यस्य ब्रह्मणि संस्था समाप्तिरनन्यव्यापारवरूपं तन्तव तस्य श्रवणादिषु सुख्योऽधिकारः ।

गच्छतस्तिष्ठतो वाऽपि जाग्रतः ख्रपतोऽपि वा । `

न विचारपरं चेतो यस्यासौ मृत उच्यते. ॥

आ सुरतेरा मृतेः कां नयेदरेदान्तचिन्तया । [ता

ङ. ^तदिच्छः | र२क.ख.व. शस््थतुग" ।३व. वये मन्दतु । `

१४ पूणानन्देन्दुकोययास्यग्याख्यासमभेतः- [ १ प्रथमं

इत्यादिस्मतिषु स्वेदा विचारवेधानात्‌ । सा च ब्रह्मणि संस्था विनं

सन्यासमान्रमान्तरस्यस्य न समव।त स्वस्वाश्रमानष्ानावाहतकमानषए्ानवयमग्याद्‌]ते |

९.

एव॒ वनस्य ।वावादषान्यासामत्याद्साधकादरश्छकेः सूत्रतमथ वेत्रण्वन्प्रतेजानीत

एतस्येवयर्धनैव-- तस्यार्थं तु गयेन वक्ष्ये मन्द्‌ विबद्धये ॥ १३ ॥

गयेन, अनेयताक्षरेण दण्डकापरनामकगाथास्यच्छन्दोविशेषेणेत्यथंः । त््रयोजनं मन्दातं ।॥ १२ ॥

वक्ष्य इत्यादेप्रतिज्ञायां विविदिषासंन्यासस्य प्राथमिकात्तत्प्रतिपादिकाम्‌ ‹ एतमेव प्रनाजिनो खोकमिच्छन्तः प्र्रजन्ति › इति श्रुतिं विदृवस्तद्रतटोकलाब्दार्थंकथयति-- लोको हि दिविधः-आसमलोकोऽनात्मटोकश्वेति । लोको हीति । दैविध्यमेव विशदयति--आत्मे ति । लोक्यतेऽवखोक्यते साक्षितया दरस्यमनेने।ते रोकः खप्रकाश्ः परमात्मा । नन्वेव व्युत्पत्तौ न ञुद्धबह्यसिद्धिः । साक्षिसा- क्यादिसंवन्धः परमात्मनि कल्पितः ‹ साक््याभावे न साक्षिवं केवखनुमवात्मनि › इति. वार्तिकस्य, ‹ चेवयोपरागरूपा मे साक्षिताऽपि न ताचिकी ` इव्यदरैतमकरन्दस्य,

अविदयातद्रुच्यन्यतरप्रतिबिम्ितं चेतन्यं साक्षि › इत्यैतसिद्धेः, ' मोदातीतो विद्धो म॒निभरामेहितो मोहसकरान्तमतिः साक्षी › इति प्राचीनाचायेवचनस्य च स्वारस्येन तस्य सोपाधिकत्वादिति यदि विभान्यते तदा लोक्यते मुमुश्ुभिस्तत्वमस्यादिवाक्यजन्यदटापरोक्ष- ज्ञानेन साक्षाक्रियत इति खोक: शरुदरादैतः प्रत्यक्‌ । मत एवाऽऽमेति कर्मधारयः । तदुक्तम्‌--

यच्ाऽऽप्रोति यदादत्ते यच्चात्ति विषयानिह | यच्चास्य संततो भावस्तस्मादाप्मेति भण्यते ` | इति |

अनास्भेतिं । खोक्यते साक्षिचिता भास्यत इति तथा । अनासेत्यादावपि क्म॑धारये सर्वाऽपि दृस्यपदाथेः । |

अत्राऽऽ्मलेकस्य दक्तेनाव्यभिचास्विदेकलत्वेन श्रोतवुध्यारोहसंभवेऽप्यनातमटोकस्या-

तथववेन श्रोतबुध्यारोदासमवात्तदनुप्रहाय सप्रमाणं तरेविध्यमभिघत्ते तचवयादिना-- ` तच्राऽऽतसमलाकस्य चरावध्य चह्दारण्यकं ततायाध्याये श्रयते--^“ अथ चयो वाव लोका मनुष्यलोकः पितलोको देवलोक इति । सोभ्य मचष्यटाकः पएत्रण्व जय्प्रा नान्यन्‌ कमणां कमणा पतलाका वयया देवलोकः ` इतिं । जय्यः प्रसिद्धया जेतुं शक्यः । अत्रान्यशब्दः पुत्रसाहचर्याद्रन्ध्वादिपरः । कर्मणा,

क. ग, च. स्याधंस्तुग रक ख,ग, ङ. च. वक्ष्यते मन्दु 1३ गन णपि

जीवन्मुक्तिप्रमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणी तजीबन्मुक्ति विनेकः । १५

नियादिना । पितृकः, स्वगौस्यश्वनरखोक इति यावत्‌ । विद्यया, दहराद्ुपास- नया । देवोकः, सत्यलोक एव ब्रह्मसेकाख्यः । अनयेश्वन्रादिरोकयोः; पितुटोकादित्व वक्षयत्यत्रैव तपःसिद्धिरूपजीवन्यक्तिप्रयोजननिरूपणे ‹ य॒ एवं विद्वानुदगयने प्रमीयते इत्यारभ्य ` सायुज्य सख कतामाक्रत इत्यन्तश्चतव्याख्यान । | आतमटोके कि मानमित्यत्राऽऽदाऽऽमटलाकश्चयादना- आत्मलोकश्च तन्नैव श्रयते-““ यो ह वा अस्माह्ोकात्स्वं टोकमहष्ा तरति स एनमविदितो न भनक्ति इति! “आत्मानमेव लोकमुपासीत सय आत्मानमेव लोकम्चपास्तेन दास्य कमं क्षीयते" इति च। यां मांसादिकपिण्डलक्चषणास्स्वलोकं परमात्ाख्यमहं बह्मास्मात्य विदित्वा भ्रियते ख सवलोकः परमास्माऽविदितोऽबिद्यया व्यवहितः सन्ननमवेत्तार प्रेतं प्रतं न भुनक्ति शोकमोहादिदोषापनयनेननपालयातं । उपासकस्य ह निश्चितं कर्मन क्षीयत एकफलद्‌ानेनोपक्षीणं न मवति । कामतस- फट मोक्षं च ददातीत्यर्थः । षष्ठाध्यायेऽपि-^“ केम वयमध्वघ्या-

प

मह्‌ कमय वय यक्ष्षामह क प्रजया कारष्यामा यषा नाज्यमात्माञ्व

लोक इति । यभप्रजामाङिरे ते इमश्ानाने भाजर्‌ । ये प्रजा नेशषिर

` (ऋक) ११

तऽमुतत्वे ह माजर |

तत्रैव. ततीयाध्याय एब । हकारः प्रसिद्धौ । बा इत्यवधारणे । अस्माछ्धेकान्मनुष्यले- कात्‌ । परेति रोकान्तरं गच्छति । स यते।ऽवेदितोऽज्ञान, अत एनमहतस्ठप्रभानन्दमास्न नेव भनक्ति तदभिनात्माऽमतवेन नैव तिष्टतीति प्रसिद्धमेवेत्यन्वयः । उपासत, ध्यायत । अस्याऽऽमोपासकस्य कर्म, पुण्यकम॑फटं सुखं नेव क्षीयत इति याजना. । तदुपासतनस् चित्तनिरोधद्रारा सवख्प्रतिबन्धनिरासपवेक महावाक्याथस्परत्याऽज्ञानव्वसान्सु"क्तरूपरतवनना- ्तसुखस्याक्षयत्वमित्यादयः । उत्राऽऽदराध वाक्यान्तर्‌ साद्य त--षष्ट(ति । प्रजा पुत्रादिः !

नन्वस्वेवमातमटोकदिमेदेन रेकदविध्यं तथाऽपि प्रकृते [केमायातगत्यादाङ्य शद तश्रवीष्टाथं एते कथयत्येवं चेव्यादेना-- =" `~

# ग. घ. छ, पुस्तदरषुः श्चीयत इति चेत आरम्य; षष्ठा घ्यायेऽपीव्यतदन्तःपाती मन्थो नं

धियते।+ क, ख. ग. व. छ. पुस्त करिप्थीमित्यारम्य फं मजयेव्यतद्न्तैतीं विषयो नाह ॥ >‹ क ख. मं. व, छ, पुस्तकेषु ये प्रज[तित्यतो भेजिरे इत्यप्रधिको अन्थो न भ्रियते ।

॥ ॥ 01 ;

१व. 'हस्वाऽ्युः शी 1 २ क. श्नेवम° ।

| + 3

९ ७५ र । | ७५ । ` ६ स्गनन्दन्दुक ल्या ख्यव्याख्यासमेतः- [१ प्रथमं

एव च, एतमव प्रनाजनो लोक्मच्छन्तः प्रवजन्त त्यचाऽऽव्मलोको रिविक्षित इति गम्यते)

वेवाक्चतः! । श्रतेरिति जेषः | तत्र हेतुमाह स वा एष इत्यादिना-

स वा पएष महानज अन्मांते प्रकरान्तस्याऽन्तमन एतच्छब्देन परापुटत्तात्‌ ।

एवं श्रोतप्रसिद्धया रोकशाब्दस्याऽऽमवाचित्वं प्रकृतश्रुताबुपपाय योगवृच्याञ्पयुपपादथितं स्वाभिमतां खोकरब्दय्युत्पत्तिमाह--

2 क्यतञचुमूयत इतं टकः । तथा सपाऽज्तमचुमवामच्छमन्तः परवजः न्ताते श्रुतेस्तात्प्याथः संपद्यते!

ट।क्यत इ।ते । अधिकारिभिरिति शेषः । फल्तिमाह--तथा चेति ।

उक्तेऽथ स्मरति संवादयति--

सम्रातश्च--“ बह्यविक्षानलामाय परहुससमाहयः शा न्तदृान्त्यादाभः सन; साधनेः सहितो मवेत्‌ ॥*' इति। स्प्रातश्चातं । ब्रह्मणः, ब्रह ब्रहि वृद्धाविति स्मरणत्सकोचे कारणामावानिरति- रयमहदया'रेतेन त्रिवेघपचिच्छेदशन्यस्य सचिदानन्दात्मनो यद्टि्िष्ं टृटापरोक्षसाक्ना तकाररूप ज्ञान तदव सभ इष्ठस्तुयोगस्तस्मा इत्यथः । ‹ आत्मखामानन परं विदयते › इति सयषाढापराभेधदहिरण्यकेशिधमसुत्रक्तेरामप्रद्‌ तज्ज्ञानमपि खामवेनोक्तमिया्षायः । रान्ति- र्तःकरणस्य स्वाधकारानुपयुक्तानां डोकिकादि वृत्तीनां वैयरथ्यनिश्वयेन यागः | एवं स एव बहिष्करणानां दान्तिः । आदिना तितिक्षादिः । सरवैरिटुक्तेः शमादिष श्रौ तेष्यमानितादिषु स्मा्तष्वेकमपि साधनं नावरेषणीयमिति भाव; । एव विविदिषासंन्यासे प्रमाणसुपपाय विविदिषासन्यासब्दाधमा हं यादेना-- दहं जन्मानं जन्मान्तरे वा सम्यगनुष्ठितेरवदाजुवचनादिमिरत्पन्नया 1चव[वद्षया सपदतत्वादय 1वबवाद्‌षासन्यास दत्याभषयत) ˆ उनेकजन्मसंसिद्स्ततो याति परां गतिम्‌ इति श्रामद्भगवद्रौतेक्तेज॑न्मान्तर इति युक्तमेव । सम्यक्त्वं तु क्तवा) भेमानफटेच्छाभाव्‌- पूधकान्तयौमीश्चस्चरणेकसमपितत्वम्‌ । एतदप्युक्तं तत्रैव-

(` ~ ई

मदथेमपि कमणि वुर्बन्सिद्धिमवाप्स्यसि' इति ।

एतान्यपि तु कमोणि सङ्ग सयक्त्वा फखानि च |

कर्तव्यानीति मे पां निशित मतमुत्तमम्‌ ॥ इति च | (न. न्स; ---------------

किक

न्वः

जौवनमुक्तप्रमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्भुक्ति विवेकः । १७

वेदान दचनेत्याहि । अत्राऽऽदिना यज्ञदानतपांसे । तथा च श्रूयते ब्रहदारण्यक-

षृषट-- (तमेत बेदान॒चचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाश्केनः इति | सयंमथः-- वेदानवचनादिषु तैवणिकानासप्यधिकारादत्र बाह्मणराव्दो देजपरस्तेन ब्राह्मणा ्ाह्मणक्षियवैरयास्तं पर्योक्तमेतं स्वप्रकारातेन नियापयक्षं साक्षिवेपंरक्षितमदैताचेदात्मान- मियर्थ: । वेदान्‌वचनेन यथाविभ्यधीतसाङ्कखकश्ाखाजपेन । तथा यज्ञेन । * अफखाकाङक्ष- भिर्यज्ञो विधिदृष्टो य इज्यते । यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स साधिकः ' इति स्मृते पञ्चमहायज्ञान्तमतव्रह्ययज्ञेतरदेवयज्ञादिख्पेणेत्यथेः । तथा दानेन । ' दातव्यामे।ते यदान दीयतेऽनपकासिणि । देले काडे च पत्रे च तदानं साचि स्तम्‌ › इति श्रीमद्धगवद्वीता- विवृतेन साचकवित्तवितरणेनैव । तथा तपसा कच्छदिटक्षणेन । यद्वा-

देवद्विजगुरप्रा्ञपूजनं शौचमार्जवम्‌ ।

गरह्यचयेम्हिसा च शारीरं तपर उच्यते |

अनुद्धेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत्‌ ।

स्वाध्यायाभ्यसनं चेव वाञ्ययं तप. उच्यते ॥

मनःप्रसादः सौम्यत्वं मनमात्मेनिग्रहः । `

भावसंद्धिसियतत्तपो मानसमुच्यते ॥ .

इति श्रौमद्भगवद्रीतेक्तं कायिकादीति यावत्‌ । तथाऽनाङ्केन, अनदानत्रतेन 1 * तप

इति तपो नानशनात्परं तदुर्ध्षं॑तदुराघर्र॑ तस्मात्तपसि रमन्त › इति तेत्तिरीयकश्ुतेप्रसे- द्रेनेत्यथैः ¦! विविदिषन्ति वेदितुभिच्छन्ति । अत्र वेदानुवचनं ब्रह्मचर्ये यज्ञो दानं च गर्ह्ये तपोऽना्कं च वानप्रस्थ इत्याश्रमविमागोऽपि ज्ञेय इत्याशयः | ननु यदि वेद्‌ वचनादिकर्मभिरेव ब्रह्मज्ञानं चेक्ि संन्यासेन शमादिना चेति चेन । कमणां तच्ज्ञानं ` ग्रति बदहिरङ्साधनतवात्सन्यासदेस्वन्तरद्गसाधनत्व.च । तदुक्त वातिकसारे श्र#मद्ियारण्यगुर्‌- भिरेव--

: बहिरङ्गं कर्मनातं सन्यासस्यान्तरङ्गता ।

प्र्यासनतराः श्रान्तिदान्याद्या इत्यसौ क्रमः ॥ इति ।

था वेदान॒वष्वनादिपदार्थोऽपे तत्रेवोक्तः--

अधीतवेदस्य जपो यज्ञो दद्रोदेकस्तथा |

दानं घान्यघनादीनां तपः कच्छादिरखूपकम्‌ ॥ `

अनाशकं निजाहारसंत्यागो मरणावाघे |

क वि

` ` एतेर्वेदितमिच्छन्ति ब्राह्मणाः शाख्कोषवेदाः ॥ इते |

अ्रच्छाशब्देन ब्रहमज्ञानरुचः । तदप्यक्तमस्मिन्नेव म्रन्थे-“ इच्छति सचेरत्र स्यातसा क्तेः कर्मभिभवेत्‌ ' इति । र्ाच्छयोर्भेदस्त॒॒पित्तदूषितरसनस्य गुड इच्छाऽदयेव र

१८ पूर्णानन्देन्दुकौमुयाख्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम॑-

परं त॒ रुचिप्तिक्ततावभासेन प्रतिबद्धेति प्रसिद्ध एव | वाचस्यातेमिश्रास्तु प्रकतश्रुता- वनादाकतपःशब्देन सोपपत्तिकमर्थीन्तरमेवाऽऽहः । तयथा जिज्ञासासूत्रे मामत्याम्‌-कामानशच- नमेव तपः. । हितमितमे्याशिनो हि ब्रह्मणि विविदिषा भवति न तु सवेथाऽनश्नतो मरणान्नापि चन्द्रायणादितपःशौख्स धाततरैषभ्यापत्तेरेति । नन्वेवं तहिं किमरानाभाव एव श्रतीष्टः वि वा यथेष्टाश्चनामाव पति चेदु भयमपि व्यवस्थयाऽधिकार्यवस्थाविरेषण प्राहम्‌ । तथा हि- कायेन मनसा बुध्या केवटेरिन्दरियेरपि । योगिनः कम कुर्वन्ति सङ्क व्यक्त्वाऽऽ्मङुद्धये । उतिस्मरतेधित्तशष्यन्तमेव कर्मफलम्‌ । ज्ञानेच्छादिकं त॒ यत्नान्तरसाध्यमिति केचित्‌ । तथाऽशरेन जिगमिषतीतिवद्वेदानुवचनादिकरणस्य विदधावर्थेन ज्ञानन सदान्वयाद्रलज्ञानान्त स्वं कर्मफलम्वेत्यपेरे ! वस्ततस्त॒ वेदनरूपप्रकृत्यथौपेक्षयाऽ्पीच्छथकसन्प्रत्ययस्य प्राधान्यात्‌ आररुक्षोमनेर्योगं कमं कारणमच्यते ` इति वि'शेष्टस्पृतेश्च " प्रत्य।स्व।व। दपा बुद्धेः कमो पयता शद्धितः । कृतार्थान्यस्तमायान्ति प्रावृडन्ते घना इव › इतिनैष्कम्यसिष्यक्तशच चित्तदाद्विपपकत्रहयज्ञनिच्छैव क्मसाष्याऽस्यन्यत्त॒ सप्तमभू।मकान्तमुक्त॒ वक्ष्यमाणमपि च साधनजात स्वप्रयतनसाभ्यमव।तं ।द्‌क्‌ |

नन्व तखनजिक्ञासुना सन्यास एव कतव्य इति चेनत्रय्यादीनां तददशनात्तफटस्य तचखज्ञानस्य ° इलयक्तानुश्ासनाअसि मेत्रयेतावद्रे खल्वमृतत्वम्‌ › इति ‹ अभय वै जनक ^ (र .

प्रा्तोऽसि ` इत्यादिश्रतिषु दर्दनान्ायं विविदिषोः संन्यास एवपेक्षित इति नियम इत्या- श॒ ङ्कय ब्रद्मवियहेतमतसन्यासच्चन्दार्थं दविष्येन प्रतिजानीते

अपं च वेदनहेतः संन्यासो द्विविधः, जन्पापादककाम्यकम।{ि- त्यागमाज्ात्मकः परेषो खारणपर्वकदण्डधारणाद्याश्रमख्पश्चेति । ^“ ऋपुजन्म टमते माता पलना च प्रषमात्तः। द्ह्यनिष्ठः सुक्षीलटश्च ज्ञां वेततमावतः ॥ `

अयं चति । तदेव सरक्षण ` प्रतिपादयति अन्मेयादिना । आदिना कर्मसाधनघनादि । मत्रचा शिखासूत्रदियःगपृवकदण्डादिप्रहणन्यष्रृत्तिः । एतेन

(+ (+ (~.

तीब्रतमशिविशषिया भगवदाज्ञापशपारनमात्रवुद्रया स्वीयनित्यादिश्रौतस्मात।नुष्ठानपूवैकमव- रिष्टसिरकमेतत्साघनधनाद्यनादरदाव्यै यगःस्यसन्यासखक्षणं फ।ठेतम्‌ । दृण्डधारणा- दीति । अत्राऽऽदिना “अथ विवणेवासाः' इति शुयुक्तकषायवन्चग्रहः । एवं च तत्रतम-

ध .4+ ` 4 ^ 1 ५ क) क ॥ ४"

क. ख. ग, घव छ. पु्तकरेष्मं श्छोको न वियते ।

विद्ारण्यप्रणीतजावन्माक्त विवेकः) १९

|

विविदिषया धभृपल्यादिप्रतिबन्धाभावे सति यथाविधिरषोचारपुैकदण्डकमण्डल्काषायाङ्कि- तकन्थाकोपीनदयाचारवन्चेकशाव्याख्यबहिवौ सात्मकवसनपञचकेतरपरेग्रहरादहियमेव चतुधाश्र-

(~. (~,

मास्यविविदिषासन्यासत्वमिति तद्धश्षणम।पे ज्ञेयम्‌ ।

तत्र प्रथमे प्रमाणमुपन्यसाते--

त्यागश्च तेत्तिरीयादौं श्रूयते-“८ न कर्पणान प्रजया धनेन त्यागे. नके अमरतत्वमानदुः '' इति । अस्मिश्च त्यागे च्िियोऽप्यधिक्रियन्ते ! + भिष्ठुकीत्यनेन सखीणामपे प्रााग्ववाहषद्रा वधव्यादूध्व सन्यास्जघः क(रोऽस्ताति दक्षितम्‌ । तेन भिक्षाचय) स क्षङ्ञाखश्रवणम्‌,) एकान्त आत्मध्यानं च ताभिः कतव्य, चदृण्डाद्के च धायम्‌ | इत मक्षधम चतधरीर्टीकायां सट भाजनकसवादुः । शारारकमाष्य वाचद्कःवात्या1द श्रयते । देवता{पिकरणन्यायेन वधुरस्यापेकारप्रसङ्कत्वन तुतावाध्याय चत थपादे । अत्त एव म्ेयावाक्यमाम्नायते-^ यनाहं नसूता स्या किमहं तेन कृय। यदेव भगवन्वेत्थ तदुवम व्वाहं ` इत ।

त्यागश्च ति । आदिशब्दः शाखान्तरसमचयाथैः । तथा चाऽऽप्नायते वैवल्येपानेष- दरपीदमेव वाक्यम्‌ । तथा वा्तिकामृतादावप्युदाहरन्ति स्ति श्र॑मसुरेशवराचयचरणसरो- जपरागाः- याग एव हि स्वेषां मोक्षसाधनमुत्तमम्‌ ¦ सयजतैव हि तज्ञेयं यक्तुः प्रयक्पर पदम्‌ ॥ इहते | अस्यायमथः- सर्वेषां साधनानां मध्ये याग एवेति संबन्धः । ननु सवपेक्षाधेकरण- न्ययेन काम्यकर्मणामपि परम्परयाऽधिकाराघायकत्व्मास्वयतो विशिनश्ट--उत्तमामे'ते | तदुक्ते श्रभगवता-- एतान्यपि तु कसौणि सङ्खं यक्वा फलान च । कर्तव्यानीति मे पाथं निश्चितं मतमुत्तमम्‌ ॥ इति । न एतान्यपि तु, काम्यान्यपि वियः | एतेन “ सव॑पेक्षा च यज्ञादिश्ुतर्वत्‌ इसधे- क्रणं लसंकोच्येव व्यास्यातम्‌ । तस्मात्‌- कार्यमियेव यत्कर्म नियतं क्रियतेऽजैन । सङ्खं यक्त्वा फट चेव स लयःगः सा'चकं मतः ॥

+ क ख. ग, घ. छु, पुस्त षु. {भ क्षकत्यारभ्यात एवच थप [द इत्यन्तो ग्रन्थो > रि ! अयं

२० प्णानन्देन्दुकोमयास्यव्याख्यासमेतः-- [१ प्रथम इति स्मृतेः कर्मसु कवृत्वाभिमानपफरनुरागराहियटक्षणस्तत्साधनधनादपु तु प्रासन रूपश्च निश्चय एवोत्तममन्तरङ्गं मोक्षसाधनं भवतीयाशयः । यत एव लयजतैव ही यादि । न कर्मणेति । निरक्तयागदीनवेदिकम्यापारेण । प्रजया पुत्रादिरूपया । घनन तत्साध्य दानादिना । तहिं किमगृतवसाधन तत्राऽऽह--त्यागंनत्याद्‌ ॥ जान प्रापुरियथ ततः किः तत्राऽऽह-अस्मिश्चत्यादि । अपिना जनका।द्ः कमुलयसद्धः । तत्र मानमाह-अत एवेत्यादि । अमृतत्वस्येयादिमुन्युक्ते सति ।

ननु योऽयं जन्मापादककम। देयागमात्रात्मकश्चतुथीश्रमरूपांसंन्यासा द्विनस्यागसज्ञकः सयीदरपि सुकरः परमासज्ञानरचसाघारण संन्यासमेदः सप्रमाणं सोदाहरणं च निर्णीतो नासाबुपपदयते । तथा हि-अत्र कमौदिलयागशब्देन 1केमननुष्ानमवच्यत यद्वां रफटे- च्छाराहिवेनेश्वरापणलुध्याऽनुषटानम्‌

न हि देदमता शक्यं वक्तु कमाप्यन्नेषतः ।

५ न

यस्तु कमफख्टयागी स लयागीयाभेर्घ।यते' ॥ इतयादिस्मतिसिद्धम्‌ । नाऽऽयः |

(वे[हतस्यानयचुषछाना[नान्दतस्य च सवनात्‌ । नेग्रहाचेन्धयाणां नरः पतनमृच्छते' |

उतिस्पतेः प्रत्यवायापत्तः । न च जन्मापादकेतिविशेषणात्काम्यकमणामेव देवादिजन्म- दातव्वात्तच्याग एवात्र विवक्षितो न तु नित्यादिक्मण इति वाच्यम्‌ । "कमणा पितृकः इत्युदाहतश्चतेः कर्मत्साधारणेन निवेनापि कमणा पितृढोको जायत एवातो नित्यादिकम- स्वपि विरेषणसचचात्‌ । न द्वितीयः । तस्य विविदिषोतपत्तेः प्रागेव जातलवात्‌ , तं विना चित्तराद्धवसंमवेन विविदिपोप्पत्तरेवासमवाच । न च सखीशूदाथमेवाय सन्यासः क।स्पत इते तयोर्नित्यं कस नास्येवातो जन्मापादकस्य काम्यादिकमैणस्यागात्मकोऽसावपपदययत एवेति वाच्यम्‌ । खीणां पतिपरिचयौदिरूपनित्यकपणः सवेत प्रसिद्धस्तथा शद्राणामपि स्मृत्यादाव- ` मन्रवायिवाहेन गार्स्थ्यमात्राश्रमस्य कथनात्तत्मयुक्तामन्त्रकाणामेव पञ्चमहाय्ञादिनित्यकमंणां सद्भावा । तदुक्त पारशरमाचव।च-- # गाह््यमु। चतं वेच राद्रस्य क्षणदाचरेतिवामनपराण- वाक्माश्रमाणां ब्राह्मणादिचातैर्येन ग्यवस्थाबोधप्रसङ्खनोदाहत्य ननु श्ुद्रस्याऽऽश्रम एव नास्ति "चार आश्रमास्तात तेषु श्रद्रस्त॒ नाहति' इतिनिषेधात्ततः कथ तस्य गाहस्थ्याङ्गी- कारः । उच्यते | समन्त्रक एव विवाहौ निषिध्यते न त्वमन्त्रकः | अन्यथा विवाहप्रकर- णोहतानि शद्रविषयाणि वचनानि पञचमहायज्ञादिगृहस्थघरमेषु शद्राधिकारवचनानि च विर ध्येरन्‌ । तस्मादस्ति शरु्रस्य गाहैसयम्‌ ? इति । तरमादयुक्तेयं विविदिषासंन्यासंदावेध्यन्य- वस्था कि वेकविध एवासौ पारमहंस्यरूपोऽङ्गीकायेः । न च तथाल ब्राह्मणेष्वपि नारदा-

५

जौवन्मक्ति्रमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्ुक्तविवेकः \ २१

दीनां ब्रह्मचारिणां वसिष्ठादीनां गहस्थानां तथा पराणादिप्रसिद्धानां केषांचेद्रानप्रस्थानां च तद्रक्षत्रियेष्वपि जनकादीनां वैद्येषु तखाघारादीनां ददे च विदुरादानां छ।घु म्त्रस्याद्मनः च विनैव पारमहंस्यं छन्दोग्यादौ तचज्ञानस्य दशनं बाधित स्यादेति वक्तव्यम्‌ । ताद्शस्थ्ं पवीचधिर्जन्मान्तरीयसन्यासकल्पनात्‌ । तदुक्तं श्रीमत्स्वज्ञातसुनीश्वरचरणेः संक्षेपशार॑रके ततयाध्या्य--

जन्मान्तरेषु यदि साधनजातमास।-

तसन्यासपूर्वकमिदं श्रवणादिरूपम्‌ ।

विद्ामवाप्स्यति ततः सकटोऽपे यत्र

तत्राऽऽश्रमादिषु वसनन निवारयामः ॥ इति ।

एतेन वामदेवादेगैर्मादावपि नचिकेतःप्रथतेः कौमारादावपि तचज्ञानाविरोधो व्याख्यातः !

इति चेत्सत्यम्‌ । तृतीय एव त्यागरब्दार्थोऽत्ष्ट इत्याशयी जन्मापादककमादत्याग {ते त्यागरक्षणसंन्यासप्रतिपादकस्ववाक्यता्पर्यं योतयनविरोधमाह बह चारीत्यादेना--- .

बह्मचारिगहस्थवानप्रस्थार्नां केनाचान्नामत्तन सन्यासाथ्मस्वाकार प्रतिबद्ध सति स्वाश्रमघमष्वदुष्ठयमानष्वापं बेद्नाथा मानसः कमाद्‌- त्पागो न विरुध्यते। ॥

| उपटक्षणमिदं स््यदेरपि । तत्रापि वण॑श्रमादिप्रयुक्तपतिसेवादेरूपनित्या!देकमसवात्‌ । केनचित्‌ , द्टेनाद्ेन वेव्यथैः । सामग्रीसचेऽपि प्रतिनन्धकविशेषेण कायस्यानुत्य्यमानलवमत्र प्रतिबद्धम्‌ । तथा च जातायामपि ब्रज्ञानाभिर्चौ . संन्यासाश्नमस्ीकः रे टष्टादष्टान्यतर- ग्रतिबन्धेन प्रतिबद्रे कतमशक्ये सतीत्यादयः । मानस {ति ॥. मन्ता कृतो यः कमाद।नां स्ववणघ्रमघर्मतत्साधनधनादीनां त्यागः । चिन्तञ्ुद्धद्रारा विविदिषापरपय।यत्रह्मवया।व- टम्बासहिष्णतारूपस्यादंकारप्टेच्छाराहियेनेश्वरापणवुद्धया च वबहुकाटानुष्टतस्वातरकार।व- हितश्रोतक्मफर्स्य निष्पनतान्निरुक्तकमस्वीश्वरज्ञामत्रपरपाट्नान्यप्रया जनामावनिश्चय इत्यथः । अत्रेयं व्यवक््था--‹ त्याग एव्‌ 1हे सवषां गोक्षसाधनमुत्तमम्‌ ` इत्यायुक्तसान ९ (- स्मतिप्रभ्रतिस्प्रतिदरितेभ्यः । तथा-- | नात्यक्ा सुखमाप्नोति नाव्यक्ला विन्दते परम्‌ । ` नाव्यक्ता निभयः शेते सव व्यक्वा सुख। भवेत्‌ ॥

` इ्यादियागन्यतिरेकान्वयप्रतिपादकस्मूतेशतेम्यश्च सन्यासपययान्तरीमूतयागशब्दत-

-पारमहस्यं विना ब्रहमसाक्षात्कारो जीवन्सुक्तिश्च नैव जायत इति नियतम्‌। तेन ।ववे।दष तपत्तौ `

स्यामपि दृष्टादिद्रारा वरेषोच्चारणपवकम्रतिवद्धाश्रमसन्यासानामुक्तरूपलयाग एवाकारः: अन्येषां चाऽऽ्रमखूप एव टष्टद्राराऽघ्टदयारय च ज्ञानाद्धं सन्यास इति [नश्वौयत । तत्र.द्

द्वारं तु निर्विक्षेपेण गुरदश्रूषादिपुचकश्चवणाद्यवकषप्रदलरूप प्रयक्षसद्धमव । अच्टद

२ ९ एणानन्देन्दुकोमद्ाख्यव्य) शय ए स मेत.-~ | १. प्रथम-

हार्‌ देवें ज्ञानप्रातिबन्धकपा परूपदोषोपनयनं ज्ञानजनकवे।चेत्रपुण्यटक्षणगुणाघान च | तत्राऽऽ्ये पाराररमाधवीये-मनुः- भ

मत्तोयेः शुध्यते शोध्यं नदी वेगेन शुच्यति । रजसा खरी मनोदुष्टा संन्यासेन द्विजोत्तमः । इति. | द्वितीये तु विन्या स्सृत्यन्तरम्‌-

संन्यस्तमिति यो ब्रयातप्राणैः कण्ठगतैरपि

०

न तक्रतुसहस्रेण फ प्राप्नोति मानवः | इति |

श्रतिस्त॒ तैत्तिरीयके नारायणीये सत्यादिप्रशंसां छृत्वा- ‹ तानि वा रएतान्यराणे परा<पे न्यास एवात्यरेचयत्‌ इति * तस्मान्न्यासमेषां तपसामतिरिक्तमाहुः ` ईति च सत्यतपोदमशमदानधमेप्रजननाग्निहोत्रयन्नमानसकमभ्योऽपि संन्यासस्य महाफटलं स्फुटमेव दरयति । अतः श्रुयादिप्रपिद्धानां यावतां पारम्हंस्यहौनतचज्ञानेनां ।नरुक्तवे'वेदेषीप्पत्यन- न्तरं योऽयं निर्क्तत्यागटश्षणः संन्यासोऽङ्गीकृतः स तु दृष्टद्ररिव तच्विद्योपकःरी कमेत- त्साघनेष्वरुच्याऽवद्यानुष्रेयभिन्नकाटे श्वणादयवकाशदातृवात्‌ । न हि कम देष्वरुच वेना संभवत्यप्यवकाश्ञे कशिच्छ्णादौ गुरदश्रूषदो च प्रवतेते । न हि साऽपे कस्य।चत्सातें प्रयोजने कर्मणि जायते । प्रयत समवत्यप्यवकारे कर्मसाधनपैष्कल्याथैमेव यतते । यद्ये निष्कामकमीनुष्ठानद्ायामपि कर्मसु फटेच्छामावादरचिरेव स्थिता तथाऽप्यदते ब्रह्मणं रचिर्म स्थितेति इत्वा परमेशवरा्पणवुष्या सवदा खप्रयोजनसून्यतेऽपि वेधानि कम॑ण्यनुष्र- यान्येवेतिनिश्वयवरात्कर्मैकपरायणतवं स्थितम्‌ । यद्रा तदानीमपि फटेच्छानिषिद्धाचरणकल्‌- त्वाहकारराहित्यपृवेकमीश्वरप्रीतिद्ारा स्वचित्तरद्ष्यर्थं नित्यादिकमणामनुष्टौयमानवात्स्वचेत्त- द्िरूपप्रयोजनवज्ञाद्रुचिः स्ितेव । तदुक्तं शतपथत्राह्मणे-“ स॒ह वा आत्मयाजी यो वेदेदं मेऽनेनाङ्गं संस्ियत इदं भेऽनेजाङ्गमुपधीयते › इति । अस्याथस्तृक्तः कल्पतरौ अनेन कमणेदं ममाद्धमन्तःकरणं संच्छियते क्षीणपाप क्रियते पुण्येन चोपधीयत उपचयत इति यो विदित्वा चरति कर्मं स मात्मशुष्य्थै यजन्लात्मयाजी स च देवयाजिनः काम्यकतुः म्रयानिति श्ातपथश्चुत्यथं इति । श्रीमद्भगवताऽषयुक्तम्‌-“ योगिनः कमे कुवन्ति सङ्खं त्यक्तवाऽऽवमशद्धये 2 इति । यस्तु श्रीमत्सक्षेपशचारीरकाचार्यरसंन्यासिनां तचज्ञानिनां ्ञानानुपपच्या जन्मान्तरीयः पारमहस्यरूपः संन्यासोऽ््गकृतः स तृक्त- दोषापनयनगाणाधानटक्षणादृषटद्रारोपकारकस्तचज्ञानं प्रतीति तद्वाक्येन सहाप्यवेरोधः । ननु यदि गृहस्थादीनां ज्ञानिनां पूर्वजन्मनि सन्यासः कल्प्यते चेदश्षिश्चरमजन्मनि येषां ब्राह्मण्यं न तत्र विवादः । येषां तु जनकादीनां क्षज्रियवं तुखाघारादीनां वेदयवं विदुरादीनां दद्रतवं मेतर्यादीनां छरी च निकृष्टं जन्म तत्कथं जातमिति चेत्कमेवेचिच्यादेव्येव निश्चनु ।

जावनमुक्तप्रमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्म॒क्तिविषेकंः । २३ अथ वा यमस्य माण्डन्यशापवशाद्धिुर्वामिति पुराणप्रसिद्धेः शापादिकं निमित्त कल्प्यताम्‌ | वस्तुतस्तु शापादावपि कारणं कसवेते न किचेदवदयम्‌ | न च देवानामिन््रा्दनां संन्या- साभावऽ।पं कथ तच्चज्ञानामाते वाच्यम्‌ । देवताधिकरणन्यायन प्रव्याख्यातत्वात्‌ । इदं हि तद्‌धेकरणे निर्णीतम्‌- त्यागस्य प्रा्तिपृकत्वदेवानां कमीप्रतिस्तत्सन्यासस्याभवेऽपि व्यानाधकारवत्स्रमुणाधक्यात्साधनसपत्तौ सत्यां ज्ञानाधिकारस्यापि सभवोऽस्तीति | स्व॒ च यगच्र्टस्मतवशाज्जन्मान्तर्‌।यसन्यासादिसस्कारेणेह जन्मनि केनचिन्निमित्तेन सन्यासामावेऽपं घस्ववणाश्रमप्रयुक्तनित्यादिकम॑सु भगवदाज्ञारूपवैदिकदियिपसिाल्नेतरप्रयो- जनराहत्य।नश्वयरूपतस्तत्साघनेवबु घनादेष्वपि प्रेमाभावटक्षणश्च जन्मापादककमीदित्यागमा- त्रातमकः सन्यास वेदनार्थो नारदादीनां ब्रह्मचारिणां वसिष्ठादीवां गहस्थानां तथा पराणा- दिप्रसिद्धानां केषांचिद्रानपरस्थानां च जनकादीनां क्ष्नियाणां तुखाधारादीनां वैद्यानां । वेदु रादीनां शूद्राणां च मेत्रे्यादीनां ख्रीणमपि युक्ततर एव ¡ न॒ च मगवदाज्ञापरिपाख्नेऽपि रचश्चद तमात्रऽप्यसञ्जडदुःखाञ्चु चपरिच्छनवबुद्धिपूवैकम्हतव्रह्णि निव्यञ्ुद्धवद्वसुक्तसत्य- ज्ञानानन्तानन्दकूटस्थातवुद्धिं विना तद्धिवेदिपैव न संभवेदिति वाच्यम्‌ । ताद्ङरुचेभगव- द्क्तित्वेन ज्ञानाङ्गतवाद्विविदिषौतपत्यनन्तरनेव तत्संमवाच । भक्तङगानाङ्घतं तु--

यस्य देवे परा भक्तिर्यथा देवे तथा गरै |

तस्यैते कथिता थीः प्रकाशन्ते महात्मनः । इति |

भक्त्या मामभिजानाति यावान्यश्चास्मि त्तः |

इति च श्रतिस्म्रतिम्यां सिद्धमेव ¦ गगचदक्ञवरपाटनमःत्रतुद्या स्वाव।हतानव्या।दरेक- मौनुष्ठानस्य साचिकमभक्तितृतीयमेदषूपत्वसुक्तं सुत फर ।वष्णुमाक्तप्रकरण बापदव॑र।पे श्रीम

द्वागवतवक्यसुदाहत्य- सांचकी वरेधा-कमंक्षयाथ) विष्णुरप्रत्यथ। विधेसेदध्यथी च | । कमेनिहारमुदिद्य परस्मिन्वा तदर्पणम्‌ । यजेदष्टव्यामे।ते वा प्रथग्मावः स साचिकः ॥ इते |

अच्र क्रमाच्चरणत्रयेण करमेक्षयाथत्वादिभेदैः कर्मभिश्रसाचिकास्यविष्णभक्तितरविष्यं {4 (५, (^,

योतेतमिति तात्पयेम्‌ } एवमिहानुकरमेण विविदिषेत्प्य्थतवात्संपादितसाधनचतष्टयसपत्तिदा- व्यठक्षणभगवस्मसादाथत्वान्निर्क्तत्यागाख्यसन्यासिदध्यथत्वाचोत्तरोत्तरमुत्तमते द्र्टन्यम्‌ । श्रमद्भगवद्रीतास्वप्येवं यज्ञादिकमण एव साचिकत्वेन भक्तित्वं योतितम्‌-

९ ~ (~ (

जफरकाङाक्षामेयज्ञो विधिद्ष्टो य इज्यते । यष्टव्यमवे(ते मनः समाधाय स साचिकः | इति |

ननु माऽस्तु ब्रह्मचारगृहस्थवानप्रस्थीविधुरक्ता्ियवेदयदद्रादीनां तचज्ञानमेव यदनु:

पप्याज्यमुक्तठक्षणस्त्यागत्मकऽपपे वेवेदेषासन्यास इयता प्रयासेन क्प्यत इत्याच ङ्क्य तत्र मानमाह श्रताव्यादिना--

९४ पणानन्दन्दुको मुद्याख्यग्याख्यासमेतः-- [१ प्रथम-

रतिस्मृत।तहास्पुराणेषु छाके च ताद्ृक्ञां तविदां बहनामपट- स्मात्‌ | ` श्रतिषु ताबहुदाख्कश्वेतकेतस नकुमःरनारदादय्छन्दोग्ये, अजातशत्रदध्यङ्डाथर्बणया- कञवत्क्यमेत्रेयीकहो लेषस्तगार्गजनकः;दयो बृहदारण्यके, एवमन्यञपे प्रतदेनप्रभृतयः कषी- तक्यादुपानषल्रसद्धाः समुदाहाय।: । स्मतिषुं च रश्रमद्वगवद्रीतादिष्वर्ुनादयः । पुराणेषु च श्रामागवतादिषु सूतदयौनकव्यासकर्दमकपिर्देवहतिप्रियवतरषमसीमा रेजडभरतरषुगणयदुविदुर- मसुदवाद्वपरीक्षदादयः । इतिहासेषु च श्रीमहाभारतादिषु कद्यपादयः सहसः सन्ति ! ` उवटत्षण। मद महारामायणादेराषकान्यस्यापे । तत्रापि व्त्मक्यादयः शतदः सुप्रसिद्धा एव यागवासष्ठाद्‌। । लाके चति । मूटे चकरोऽपयर्थे । तथा चेह श्रीदर्पवाचस्पति- मिश्रादयोऽपरमहसा अपि ब्रह्मविद्‌ उपरभ्यन्त एतो युक्तैवेयं सन्यासद्धिषिष्य्यवस्येति स

(^. (^ ८.

मातिरम्यतरमवेति निध।यमेव सुभेरिति दिक्‌ | । ऋ „ . ~ ३ | ब्रह्मणम्रहणं श्रुता विप्राणामेव म्यङ्त्‌ । सन्यासेऽधिक्रतिं प्राह चतुथ।श्रमख्प्यसौ | ।वद्यङ्ख तक्टल्ानं गर्ग।वेदुरयोरपि । स।गुद्रय।म।घ्यकारः सन्यासमनमन्यते | त स्व।क्तवातकसारन्यवस्यार.व्या पारमहस्येतरं ब्रह्मचय।दिवानप्रस्थान्ताश्रमत्रयसुकर- चतुःसननाचिकेतःप्रभुयनुपनीत्शूद्रादिस्वजिज्ञासुसाधारणं विविदिषोसच्या स्वविहितकर. स्व।श्वराज्ञापाखनान्यप्रयोजनरून्यवबुद्िपृैकतत्साधनधनाचैद्‌सीन्यरूपं त्यागस्य गुणवृच्या सरन्दाथमुपपा्य मुस्यपारमर्हस्यरूपविविदिषःसंन्यसदाव्दाशवस्य प्रतिपादनावसरे सति तस्य श्रमद्भगवतृज्यपादपादपग्रोपजीविभिः श्रीवार्तिककारप्रमक्तिभे वाचर्यिभूयुपपादित-

व्वान्नास्माभिस्तदर्थं यत्यत इदयाह ग्रस्त्दि यादिना- -

यस्तु दृण्डधारणावरूपा वेदृनहेतुः परमहंसाश्रमः स पूर्देराचरब॑हरधा प्रपाच्वत इत्यस्माभरूपरम्यत । इति जीवन्मुकि विवेके विविदिषासं- न्यासः ॥

(~ _ _ (^

दृण्डधारणाद्‌। ति । उत्राऽऽदिशब्देन “ अथ विवणवासा मुण्डः इत्यादिथ्रतिप्रसि- दरक परायवचाद्‌ ग्राह्यम्‌ । तथा चाऽऽह; श्रीमद्धाष्यकारचरणारणनलिनपरागाः श्रमच्छारी रकमाष्यं तृतीयाध्याये ¶विधिव। धारणवत्‌" इतिसूत्रे ब्रहमसंस्थोऽमृतत्वमेति' इतिश्रतिविचरे- तस्मात्रय ञश्रमेणः पुण्यछोकभाजः परिश्चिष्यमाणः पछिडमततम। गेदयुक्वा ब्रह्यज्ञानर्पीरे-

पाकाङ्खत्राच पासिाज्यस्य नानधिकरृत्रेषयलमिति । तथा र्शर सुरेश्राचायचरणा अपि श्रीमदुददारप्यकमाष्यवातिके-- ॥

जीबन्पुक्तिप्रमाणप्र० } दिद्ययारण्यप्रणीतजीवन्मुक्ति विवेकः । ५

ॐ

पयक्तसवेक्नियस्येव संसारं प्रजिहासतः । ममुक्षोरेव चेकास्म्ये तनय्यन्तेष्वधिकारिता ॥ इति । एवं सवेज्ञात्ममुनीश्वरा अपि सक्षेपन्ञारीरकग्रथमाध्याये-

(~ (~

उत्सगेतः सकर्कमनिवत्तिनिष्टा

सन्यासाच्शतकोटिभिरपिताऽस्य ।

आस्त प्रतिप्रसवशाल्रमुखा्प्रतीता

चेष्टाऽऽ्मवुद्धिपसिपाकफटाऽपि काचित्‌ ॥ इति ।

तथा विवरणे तृरतीयवणके प्रकाशात्ममुनीश्वरा अपि- तस्मायुक्तमेवाऽऽमन्नानाङ्कमूतः

संन्यासः › इति । एवं वाचस्तिमिश्रा अपि भामत्यां तृतीयवणेक एव--“* एवं चाननुष्ठि- तकमौऽपि प्राग्भवीयकमवश्ायो विद्चद्रसः ससारासारताददेननिष्पनवेराग्यः; कतं तस्य कमनुष्ठानेन वैराग्योत्पादोपयोगिना, प्राग्मवीयकमीनुष्टानादेव तस्सिद्धेः । इममेव च पुरषधौरेयमेदमधिङ्त्य प्रववृते श्रुतिः-“ यदि वेतरथा ब्रह्मचय।देव प्र्रजेत्‌ › इतिः? इति । एतेन श्रीमगवत्पूज्यपादादीनां परमहंसपखिाजकाचायेखात्तेः स्स्म्रन्थेषु परमहससन्यास एव भूरितरं समुपपादितस्त्छज्ञानान्तरद्वल्वेन न सौ श्रुत्यादेः संमतोऽल्यतथाविधानामपि रत्यादौ ब्रह्मविचचादिद्षटरिति, ये रागिलादिना कान्तादिव्यागााक्ता अपि वयं जनकादिव- उजीवन्म॒क्ता इति रोकान्वच्चयन्तो दविपादगदेभाः प्रख्पन्ते तेऽपि परास्ताः । भामतीकृतां गृहस्थवात्‌ । अस्य सन्यासस्य तज्ञानं प्रति साक्षाककारणववं तावनारूयेव तस्य त्म- स्यादिप्रमाणजन्यवात्‌ । तथा च किंचिद्धारं वाच्यम्‌ । तचोक्तं मतभेदेन सिद्धान्तटेशसुक्ति" मञ्ञरीक)रैः--

सन्यासस्यात्र किं द्वारेण।पयोगोऽत्र केचन ।

कमोविनाद्यदु सितिनारद्रारेति चक्षते ॥

अन्ये वदृष्टद्रारेण श्रवणेऽस्याङ्खगतां जगुः |

+ (4) ७ ७

दृष्टेन नि्विक्षेपेण नियमं वित्रे बुधा क्षत्रियदेरसन्यासाच्छ्णादि कथं भवेत्‌ । ` तत्र केचन सन्यासमाह्ः क्ष्रियवेस्ययोः ॥ अन्ये त॒ ब्राह्मणस्यैव संन्यासो बहुधा श्रतेः | देवादिवदसंन्यासं श्रवणं क्षशरवेस्ययोः | बरह्मसस्थश्चतन्यासी मुख्यः श्रवणविद्ययोः | श्तान्रैयाद्‌रनम।तं जन्मान्तर पर ॥ इत |

तस्मास्सिद्धोऽय विविदषासंन्यास इति दिक्‌ । | 1

षः र

२६ पूणानन्दन्ुकौमुया्यव्याख्यासमेतः-- [१ प्रथम॑-

५ ५ॐ

पूणानन्दनदुकौसुयां प्रकारो पोडदो गुरोः ॥ दिविदिषान्यासो्टासः पादप्रसादतः |॥ १ ॥ (+ (~,

पदन ब्रतज्ञानुसारण वे(वेदृषासन्यासमुपपादेदानीं त्रमेणेव प्राप्तं विद्रत्सन्यासमपपाद- यितु प्रतिजानीते--

अथ विद्त्सन्यासं निरूपयामः । सम्यगनरितः भवणमनननिदिध्या स्मः पर्‌ तत्व वादुतवाद्धः सपादययमानो विद्रत्सन्यास्रः। तं च याज्ञ वट्क्यः सपादयामास् । तथा दह्‌ 1वद्वाच्छर{माणमगवान्याज्ञवल्स्यां 1ाजगषुकथाया , बहूुविधेन तस्वनिरूपणेनाश्वटप्रमतीन्मनीन्वि- 1जत्य वातरागक्थायां संक्चेावेस्तराभ्यामनेकधा जनकं भोधयपिता मन्या बुघाधायषुस्तस्यास्त्वरया तच्वामियसख्याय स्वकर्धव्यं संन्यासं प्रातजज्ञे । ततस्तां बाधायत्वा सन्यासं चकार ।

(~ (~

अथात । ववेवेदषासन्यासनिरूपणानन्तरम्‌ । तद्टक्षणमाह- म्य गिव्यादिना । साघनचतुटयपुष्टपूवकल्वं सम्यक्तवम्‌ । श्रणादिरक्षणं त्तं मल्करिख वार्तिकसरिऽनमतिप्र कारो च-

#

शरत्यथाकष्कृतेहतुः शब्दरशाकतिवविकेकृत्‌ वेक्रत्‌ |

श्रू त।टद्गादको न्यायः प्रोक्तः श्रोतन्य इत्यतः | जथासमावनेच्छेद्‌। तका मननमीरितम्‌ । वेद्राल्राविरोध्यत्र तर्को ग्राह्यो न चेतरः ॥

जपरायत्तवोधोऽत्र निदिष्यासनसुच्यते । ष्यानाशङ्कानिवृच्यथ विन्ननिनेव्युदीरणात्‌ । इति ॥

(^ (~

' न चैवं तहिं सगुणादिष्यानं न ज्ञानसाधनं स्यादिति वाच्यम्‌ । तस्य साधनचतुष्टयनि- 'चष्टरामादसपत्ता समाहतो मूतवेति श्रृतिविहितवेन प्रागेव सिद्धात्‌ । श्रोतव्य इत्यादिवि- ।घवक्यत्प्रागुपक्रमअपें व्याचक्षाणस्य तु मे निदिध्यासस्वेति मेत्रेयीं प्रति याज्ञवस्क्यवाक्यस्य व्याख्यानेऽपि च |

निरन्तरविचारो यः श्चृता्स्य गुरोमुखात्‌ ।

त.नेदिष्यासन प्रोक्तं तचैकाग्रयेण रम्यते ॥ इत्यत्रापि साघनदश्ञायामेवेकग्रयपदवाच्यध्यानस्याङ्गीकाराच्च । अत्रापरायत्तोधदब्देन प्रति- वन्ध ्चुण्णत्वेन मोक्षपदेष्टमूलाविाष्वसप्रदानायान्यानपेक्षः छुद्धदितव्रह्मालिक्यविषयकः साक्षा- कारो न प्रद्मः किंतु तद्वित सति तत्सदृशमेव श्रबणमननपरिपाक्फटीमूतं ज्ञानान्तरमेव

जीवन्ुक्तिग्रमाणप्र° ] बिद्यारण्य प्रण्णतजीवन्भुक्तिविवेकः ! २७

ग्राह्यम्‌ । यतोऽपरायततेत्यादि तु वा्षकमेव वा्तिकसारादौ संग्रथितम्‌ । तस्याऽऽरायसत सक्षेपरार्यीरक एवमेव वित इति । तथा हक्तं तत्र तृतीयाध्याये-- श्रवणमननव॒ध्योजातयोयफटं त- न्निपुणमःतेभिरच्चेरुच्यते दरेनाय ॥ अनुभवनविहीना येवमेवेति बद्धिः श्रतमननसमाप्तौ तन्निदिष्यासनं हि । इति ॥ एवं च प्रमाणासंमावनोच्छेदिवेदान्ताथ।ध्यवसायः श्रवणम्‌ । स॒ एव प्रमेयासभावनो- च्छेदेखोकेकडाखीययुक्तिपृवेको मननम्‌ । पुनः स एव साधनफटोभयविपरीतभावनेोच्छेदि- ।नर्तयुक्तेपूवेको निदिध्यासनमिति तछछश्षणं फटितम्‌ । सांस्या्यभिमततचव्युदासाय पर- मते तच्ावशेषणम्‌ । पुरुषान पर ।काचत्‌' इतिश्रतेः यो बुद्धेः परतस्तु सः? इति स्मते- शद्वितब्रह्मात्त्ामेव्यथः । वि {दि तव घ्द्ध : । तखमस्यादिमदावाक्यजन्याखण्डहतात्माकार व्तिख्यज्ञानेनापराक्षीकतवद्धिरित्यथः । एवं चापरोक्षतच्विद्विहितव्वे सति ससाधनयेधा- खिख्कमत्यागत्वं विद्त्सन्यासत्वमिति तट्छक्षणं ` पर्यवस्यति । 1 तमुदाहरते-- त चति । तत्र बहदारण्यकपञ्चमषष्ठाध्यायकयथां प्रमाणयति-तथा ही त्यादेना । बा तरागेति । वातोऽपगतो रागो यावदृश्यसुखरारस्यं ययोस्ताभ्यां जनकभेत्र- यीभ्यां सह या कथा तस्यामित्यथः । नानावक्तुकः पूर्वोत्तरवाक्यसंदभः कथेति कथाछ क्षण प्रसिद्धमेव | अथोक्तयाज्ञवल्कीयसन्यासकरणप्रतिज्ञातदनुष्टानयोमूटश्रुतिमवतारयति- तदुमयं मेते यीवाह्यणस्याऽभ्यन्तयोरा्नायते-“ अथ ह यान्ञल्क्यो ऽ- न्यद्रत्तयुपाकरिष्यन्मेचेथी ति होवाच याज्ञवल्क्यः प्रढजिष्यन्वा अरेऽहमः स्मात्स्थानाद्स्मि ` दति, ^“ एतावदरे खल्वमरतत्वमिति होक्वा याज्ञ- वत्क्यां विजहार ˆ इतिच । | ~

"अ

तदुमयमाते | मेत्रेयीं प्राति ब्रह्मवियोपदेशप्रतिपादकं ब्राह्मणं मेत्रेयीव्राह्मणम्‌ | ब्राह्मणामेति काण्वादीनां वेदवाक्यसमृहाविरेषे रूढिः । प्रतिक्नाश्रतिमाह-अथ देयादिना | अथश्ब्दोऽत्र याज्ञवद्क्यस्य ज्ञानोत्तरमपि जीवन्मक्त्यर्थं॒सन्यासस्वीकारप्रयोजकचिन्ताविरो- . षानन्तयाथः .। सा . च वचेन्तोक्ताऽस्यात्मपुराणे सप्तमाध्याये मेत्रेयीब्राह्यणव्यास्यानावसरे याज्ञवदक्यवाक्येः-- . [र ५ । | अहो निष्पननयोगोऽपि सङ्गात्पतति..निश्चितम्‌ | ` `“ अहमेताद्रो विद्रानरकेऽत्र यतः । स्थतः ॥

२८ पणानन्देन्दुकौम॒याख्यव्याख्यासमेतः- [१ प्रथम

नरके च्रीरूपे, नरकवदश्चचिवादिना दुःखदे विषय इत्यर्थः । इदमपि तत्रवोक्तम्‌-

ˆ मूतिमानेष नरको द्विपायोषिदितीस्तिः ` इति । मेोक्षधर्मेऽपि--

अन्तकः पवनो म्यः पातारं वडवामुखम्‌ !

ुरधारा विषं सर्पो वह्िरियेकतः लियः । इति ॥

अयमथः--अन्तकादयो नवापि यहूःखं जनयन्ति तत्तुल्यमेकाऽपि स्री यावद्ुणवती

चेनश्वर्वावद्यंभाविवादिरहेणातथा चेत्सहवासेनापि दुःखं जनयिष्यवयवेति । अपि चाऽऽत्म- पुराण एव--

कामक्रोधादिसंसगोदङद्धं जायते मनः ।

अशुद्धे मनसि ब्रह्मज्ञानं तच विनस्यति ॥

महावाते स्थितो दीपो यथा कायेकरो न हि |

भ {

सङ्ध सातं तथा ब्रह्मज्ञान काय करातिं न || इति च|

कायेमत्र प॒नम्रन्यास्याहंताध्यासान॒दय एव पञ्चमी भूमिकारूपा जीवन्मुक्तिः, सकार्यका- ज्ञाननिःरेषवाधसततानुसधानद्रारेति यावत्‌ । तथा च प्रतिबन्धविशेषेण प्रतिबद्धस्य ब्रह्म- ज्ञानस्य नरक्तवाघानुत्पादकवमेव माणेमन्त्रादेना प्रतिबद्धस्य वहेस्तणादिदाहानुत्पादकल्वव- देयादयः । एवमेवोक्तं संक्षेपरारीरकेऽन्वयव्यतिरेकाभ्याम्‌-- पुरुषापराधमटेना धिषणा निरवदयचक्षुरुदयाऽपे यथा । न फ़टखाय मञुविषया भवति श्रतिसंभवाऽपि तु तथाऽञ्मनि धीः ॥ पुरुषापराधविगमे तु पुनः प्रतिबन्धकब्युदसनात्सफडा ।. ` मणिमन्त्रयोरपगमे तु यथा सति पावकाद्धवति धमर्ता ॥ इति । अयमाशयः-- प्रतिबन्धकाभावस्योत्तेजकाभावविशिष्टतदभावस्यापि वा यावत्कायैत्वाव- च्छन्नं प्रति कारणत्वं सवेसंमतमेवेति प्रकृते ज्ञानस्योतक्ति प्रमाणासंभावनादेः साधनविप- रीतभावनादेः प्रतिवन्धकत्वत्तदुच्यनन्तरं तकफढीमृतपञ्चम्यादिभूमिकारूपतत्फलत्मकजी- वन्मृक्तिसुखं प्रति निरुक्तासंमावनादिसंस्काराणामपि प्रतिबन्धकत्वम्‌ । भजप्रयक्षप्रमोत्तर- मपि " भजुग्रेतः पिशाचो जातः › इयमायवाक्यजन्यसंस्काराणामसंभावनादिरूपाणां प्रासवत्तन्मेऽयादिसुखप्रतिबन्धकत्रमुचितमेव मण्यादिप्रतिबद्धाभिवदन्वयादिना । अत्राप्य ्ञानरक्षाप्रकरणे भूरितरयुपणदयिष्यन्येवाऽऽचायौः । हकारस्ववधारणे । उक्तचिन्तानन्त- रमेव याह्ृवट्क्यो मुनिः । जन्यदृत्त, गाहेस््यभिनं पारमहस्यरूपं वृत्तम्‌ । उपाकरिष्यन्‌ शीघ्रमेव चिकीषुः सन्‌ । मेत्रेयीति स्येष्ठपत्नीमामन्ञ्य | अरे इति भायोत्वानीचसंबोधनम्‌ । अरे मत्रेयि, अहमस्मादतमानाद्राहेस््यरक्षणात्स्थानादाश्मात्प्र्रजिष्यन्पारित्राज्यं करिष्यसि वै इति निश्चये । पारमहस्यमनुष्ठातुमहसुदुक्तोऽस्मयवेत्यतोऽनुमोदनमेव मद्यं॒देदीयभि- प्रायः । तदुक्तं वातिके--

जीवन्मुक्तिप्रमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणी तजीवन्म॒क्तिविवेकंः । २९

४ ७ ०

भवयब्यनाज्ञापृूवा 1ह सन्यासां ।व।ह्तः श्रता |

(^. (५,

अतोऽनुन्ञाथमेवाऽऽह मेत्रेयीमुषिरामनः । इति ॥

सा च श्रुतिरेतद्ीकायां शाच्प्रकाशशिकाख्यायामानन्दज्ञानिरुदाहता “मातरं पितरं भार्यामनु- मोदयित्वा ये चास्यविजस्तान्सवानपू्वैवदणीता वैश्वानरी मिष्ट कृत्वा सर्वं ददात्‌ इति । कोषीतकीश्रतिमाह--श्रतावितीति । उरे मेत्रेस्यमृतत्वममृतत्वास्यकैवव्यसाधनं बह्य- ज्ञानमेतावदेव नातोऽधिकमिति होक्तवाऽनयाऽजनपर्व्येवोपदिद्य याज्ञवर्क्यो विजहार पारि- राज्य चकारेत्यथः । अत्र॒ खक्षाणेकत्वा्लारस्ये तु याज्ञवद्क्यस्यास्य कतोपास्तिवात्स- न्यासेन वधन सद्गलयागमात्रे साते परमहंसोपानेषदक्तविधया जीवन्मक्तयैव सह विहारं

उतवानमात व्यास्ययम्‌ |

कामं त्रैवाणक्लीणां तथा ्षत्रियवेर्ययो ¦ | विज्ञानं वेदवाक्येन कारयेद्रा्यणः स्वयम्‌ |]

(१ (म

इयास्मन्ेव प्रकरणे तावदात्मपराणवचनादनयाऽऽनपव्यवेते यद्यास्यातं तद्युक्तमेवेति भावः| ननु च्ीणां वेदतदथंश्रवणे दूद्रसमानतेव तेषां तु वेदतदथश्रवणानधिकासिवस्य श्चुयादिषु सवत्र प्रसिद्धत्वादसंगतमिदमात्मपुराणवाक्यम्‌ । तथा च सूतसंहितायां रिवमाहात्यखण्डे सप्तमाध्याये श्रवणाधिकारवक्िचारे--

द्विजख्रीणामपि श्रोतज्ञानाभ्यासेऽधिकासिता । अस्ति र्द्रस्य शश्रषोः प्राणेनैव वेदनम्‌ ॥ इत्यक्त्वाऽगरे निर्णीतम्‌- वदन्ति केचिद्विद्रांसः खरीणां शद्रसमानताम्‌ › इति | उतर टीका माधवी-द्विजचख्रीणामिति । अथ दैनं गार्गी वाचक्रवी पग्रच्छेयादो गाग्योदेक्यान्य- वहारदशनादस्तिपदस्य पृवोर्धेन संबन्धः । शूद्रस्य शश्रषोरिति । स्वधमेनिष्ठस्य । दविजङु- भ्रूषा हि शूद्रस्य मुख्या इृत्तिः । ‹ शुद्रस्य द्विजशुश्रूषा तयाऽजीवन्वणिग्भवेत्‌ › इति स्मृतेः । पुराणेनैवेति । वेदवाक्यश्रवणस्य निषिद्धत्वात्‌ अथ हास्य वेदमपदयण्वतघ्नपज- तम्यां श्रोतरप्रतिप्रणम्‌ › इति । इदमेवोक्त व्यासेन थेप्रतिः

स्रीणां श्द्रसमानतामिति । यथाऽऽहुः- स्रीरद्रद्विजबन्धूनां त्रयी न श्रुतिगोचरा । इति भारतमास्यानं कपया मुनिना कृतम्‌ ॥ इति ।

गारगीमित्रेय्यादीनामपि श्रुतिवाक्यान तत्वबोध: कितु पो रषेयेरेव वाक्येजौतस्तच्वावबोध (~

आख्यायिकारूपया श्रया व्यवहृत इव्येतावदिति हि ते ` मन्यन्त इलयथ इति । न चात्रापि

का द प ~ ( {५

प। चद तन्रङ्वचनाद।त 1€ त मन्यन्त्‌ इतट कवचनस्य ` अतरत षडशन गृह्णात (~

नातिरात्रे षोडरिनं गृहाति › इतिश्वुतेरतिरात्रास्यक्रतौ षोडश्चिनामकपात्रविरेषस्य ्रहण-

च

३० पणानन्देन्दुको बुयाख्यन्षाख्यासमेतः-- [१ प्रयम-

स्व्‌ ( =

वेकल्पवदत्रापि पूववाक्येण साकं विकल्प एवाक््विति वाच्यम्‌ । उत्तरवाक्ये केचिद्िद्रास इति निणोयकत्वावद्ोतकविद्रच्छब्देन विदेषितव्वात्‌ । तस्माटक्तात्मपराणवचन चिन्यमेवेति चन । तदचनस्य युगान्तरस्रीपरवात्‌ । युगान्तरे तु खरीणामप्युपनयनादिकं निर्णयसिन्धु तृतयपारच्छेदं सप्रमाणं नर्णीतं तययथा-- यत्त॒ हारतः- द्विविधाः च्चयः । ब्रह्मवादिन्य सदयवध्वश्च | तत्र ब्रह्मवादेनीनामुपनयनमग्रीन्धनं वेदाध्ययनं स्वगहे च भेक्ष्च्येति । सदावधूनामुपनयन कृता विवाहः कायं इति । तद्यगान्तरविषयम्‌ |

पुराकस्पेषु नारीणां मौजीबन्धनमिष्यते | अध्यापन च वेदस्य सा्विरत्रवाचनं तथा | इतियमोक्तेरिति ! ब्रह्मवादिन्यः पर्वपुण्यात्कौमार एव वैराग्यादिना ब्रह्मविचारपरा; ।

(~. (~.

एतन सुरुमायाचखिदण्डादिदिङ्गकः सन्यासः सूचितो मोक्षधर्मषूपपनन एव । तयथा-- अथ घमयुगे तस्मिन्योगघर्ममनुष्टिता | महीमनुचचारेका सुल्मा नाम मिक्चकी ॥ इति समुपक्रम्य- तदेकस्मिनधिष्ठाने संवादः श्रूयतामयम्‌ | छत्रादिषु विमुक्तस्य मुक्तायाश्च त्रिदण्डके | इति । जनकस्य राज्ञस्तु योगेन प्रविष्टायास्तस्यास्तत्र तेन सह संवादोऽयं बक्ष्यमाणस्वया श्रूयतामिति धमं प्रति भीष्मेण त्रिदण्डच्छतरादिस्थट्देहोपकरणराहिदं तयोरुक्तम्‌ । तथाञ्पर तया स्ववणेकथनमपि तं प्रति कृतम्‌. तव राजन्सवणोऽस्म शद्धयोनिरविष्टुता | प्रधानो नाम राजषिन्यक्तं ते श्रोत्रमागतः |

(~ (~

कुरे तस्य समुत्पन्नं सुखमां नाम विद्धि माम्‌ |

साऽहं तस्मिन्कुखे जाता मतयसति मद्रिषे | विनीता मोक्षधर्मेषु चराम्येका सुनि्रतम्‌ ॥ इति ।

अत्र सवणयुक्तावनुपदोक्तयमेक्तो नारीपदं त्रैवा्णकनारीपरं ज्ञेयम्‌ । सदोवध्वः , श्र स्वाभीष्टवरकामुक्यः । एवं च मेत्रेयाः इृतादियुगोत्पनवेनोपनयनादिसचेऽपि विवाहोत्तर- भव त्रल्कपरायणत्न बुहदारण्यकषष्ठे ब्रह्मवादिनीवमुक्तमतस्तत्प्रकरणगात्मपराणवचनेन तादशागव वदाद्याधकारादयुक्तमव वेदवाक्येन ज्ञानकारयितव्वप्रतिपादनमिति दिक्‌ ।-एवं

{7

चोदाहतसूतसंहितावचनं प्रथमं कृतादियग्रीविषयं द्वितीयं त दापरादिस्रीषिषयमिति

शयम्‌ । न चान्स्यवचनगतेन गा्गीमेत्रय्यादीनामपीति. माधवाचार्यटीकया. संह विरोधं इति वाच्यम्‌ । तदारयस्य प्रकृतानुकृक्लात्‌ । तत्र॒ गार्गमित्रे्यादीनामपीयपिन्नन्दं'प्रयुज्ञतामा- `

जीबन्सक्तिप्रमाणप्र °] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिविवेकः ३१

चायाणां यदपि गाग्यादीनां कृतादिगतवेने क्तस्य ।तेवशादुपनयनादिपूवैकं वेदाध्ययनादयधि- कारोऽस््येव तथाऽपि श्रुदयादिग्रसिद्धवेन महाभागानामपि क्रीवसाः रण्येन वेदानधिकारमवे 1 चहद्सा यदा वदनन्त तदा किमु वक्तव्यं द्वापरादिर्रणामिति कैमतिकन्यायस्यैवेष्- त्वाच्च | यथा-

ज्ञानिनामपि चेतांसि देवी मगवती हि सा |

बराद्‌क्रष्य मोहाय महामाया प्रयच्छति | इत्यादौ ज्ञानिशब्दो योगरूढिभ्यां ब्रह्मनिष्टपरः । तेषां ज्ञानी नित्ययुक्तः" श्ञान वातमैव मे मतम्‌ इति च स्मृतेः, तस्य तु निर्मछितमायातत्कार्यत्वेन तत्कतृकचेतआकार्षणमनुपपन्न- मपि सत्तद्विनानामेव मायापारवस्यदादर्बमपिना योते तद्रत्‌ । विस्तरस्वत्र मदीयसाहिय सार एवापिशब्दविचारे बोध्यः । इदानीतनर्छ्रणां तु सत्यप्यधिकारे श्रवणादौ च्द्रसाम्यं कैमुव्यसिद्धमेव । तत्रापि श्रावयेच्चतुये वणीन्कृला ब्राह्मणमप्रतः' इ तिपुराणश्रावणविपेत्री णपुरस्कारेणैव श्रवणाधेकारो न तु केवटम्‌ | तथा सहखनामभाष्येऽपि शद्रः सखमवाप्न-

० १

यात्‌” इत्यत्र शूद्रस्य पठननिषेघत्तन्यायेन स्मृत्याः चणा श्रवणमेवेति ध्येयम्‌ । ध्यानादौ

{+ (~,

तु पत्यायनुक्गया न काऽपे बाधः । गाग तु ब्रह्मवादिन्यपि केनचिन्नेमित्तेन प्रतिवद्धत्रि-

५4

दण्डसन्यासा युगान्तरगतत्वेन नैष्िकत्रह्मचारिणी यदि जिज्ञासुस्तहिं जनकसदसि ब्रह्मवि-

(*\ (५,

नेणेयाऽ मावेष्यतीते तत्र गत्वा ताद्रशमाचाययं पष्ट मत्सद्चयोच्छेदं कलि्यामीति घिया तथा व्यवहृतवती । य।द्‌ वा विदुषी तथाऽप्यप्राप्तजीवन्मुक्तिकेति ब्रह्मविचेऽपि निजसंदयस- स्कारसचेनानवाप्तजीवन्सुकक्तेकस्य शुकस्य व्यासदेशानिश्वितव्रहमनिष्ठाकं जनकं प्रति गरष ममन।मेवास्या अपि जनकसदःप्रवेदापृवेकं प्रश्नादेन्यवहारः सगत एवेति नियम्यते | नो चत्‌ ˆ विद्याङ्ग ततकटात्ान गागीविदटुरयोर'पे › इत्याददाहतवातिंकसारविरोधः । तत्र हि तस्याः पृव।क्तव्यागरुक्षण एव॒ सन्यासोऽङ्गीकृतः । तेन सुख्मेव त्रिदण्डादिटक्षण नत सेद्धमव । यादे सा कुमारौ यद्‌ वोद्ाहेता तदा जज्ञाप्वादेसचेऽपि स्वातन्ब्येण सद्‌:प्रवेला्यनुपपनमेव । यत्त॒विधवेति केचित्तत्रापि निरक्तवाक्येन तस्याल्चिदण्डादिटिङ्ग- कृसन्यासामावाद्रह्मजज्ञासायाः सच्ेऽपे सदःग्रवेद्ाययुक्तमेव । सुख्मायास्वु तादक्सन्या- ससच्ाद्वक्षादिवशात्तथा व्यवहारः संगत एव॒ । तस्मा्वार्गी नैष्टिकब्रह्यचारिणीति स्वीक सुखमेव प्रश्नादिकं बेदवाक्येन तच्वविबोधनं यागात्मकः सन्यासश्चोपपन एव । अधिकृ तु पुराणादौ तत्कथामाटोच्य यथायधमविरोधेन व्यवस्थापनीयं सरिभिरियटं प्रसक्तानप्रसक्येति सवे सुमङ्गख्मेव ।

एवमुदाहते विद्त्सन्यासे तद्िष्यपेक्षायामुक्तवाक्यस्य म॒ताथवादवेऽपि ‹ प्रयोजनमनुदद्य न मन्दोऽपि प्रबतेते ` इतिन्यायेन मह्प्रत्तिविषयी मतसंन्याससाफल्ययोतकलवेनोक्तवा-

६२ पृणानन्देन्दुकोमुद्याख्यव्याख्यासमेतः- [ १ प्रथम-

क्यस्यैव “भृगु वारुणिः 1 वरुणं पितरमुपससार । अधीहि भगवो ब्रदोति' इय।दिवाक्यानां मूताथवादत्वेऽपि ्रक्षावच्पत्ितवातसप्रयोजनप्र्त्तिवोधिवेनदवितात्तच्ातिफटकतज्जञानजन- कगुरूपसत्तिपूवेक्वेदान्तश्रवणादिविधिकद्पकत्ववद्विदरत्सन्यासविधिकद्पकलान्न विधिवाक्या- न्तरपिक्षेति मनसि निधायोक्तविद्धसंन्यासावस्यकषलदाव्यौथै॒बृहदारण्यकपञ्चमप्रपाठकवाक्य सवादयितुमुपक्रमते-- |

कहोलबाह्यणेऽपि विद्रत्छंन्यास् आन्नायते--““ एतं वै तमात्मानं वाद्वा ब्राह्यणाः पुनैषरणायाश्च वित्तेषणायाश्च लकिषणायाश्च व्युत्था- याथ मेक्षाचय चरन्ति `` इति । न चेतद्राक्यं विविद्षासंन्यासपरमिति राङ्कनायम्‌ । पूवकाटवाचिना षिदित्वेति कताप्रत्यस्य बह्यविद्राचिनो

बाह्यणशब्दस्य च बाधप्रसङ्गात्‌ । कह।लाते । कहोठनामा मुनेः । आश्नायते पवेवदेव तत्रापि विघेयत्वपर्यवसायिवा- क्यदरन्दसम्राथेतवेनाध्येतृभिः पम्यत इयथः । अथोपक्रान्तश्चुतिमेव पठति-एतमियादिना | धरुवयथस्तृक्तो मृरकारङृताऽलुभूतिप्रकाशे-- ब्रह्मातनोयेदेकतवं ब्राह्मणद्रयनिश्वितम्‌ । एतं तमितिरब्दाम्यां तदैकात्म्यमनृदयते ॥ जयेति योऽरनायादीन्येतं सव।न्तरं पुरा । उदित तं विदिवाऽय व्युत्तिष्ठयेषणात्रयात्‌ ॥ ब्रह्मप्रश्नेन पष्ट ते तद्रोघपरसाघने । इति मत्वोत्तरत्वेन व्युत्थानद्यम॒च्यते ॥ पर्वं वेदित्वा पश्चात्तु व्युत्य येत्यन्वयाच्छतात्‌ | विद्रत्सन्यास आभाति ब्रह्मविदयाफटातमकः ॥ व्युत्थायाथ विदित्वेति व्यययेनाऽऽर्थिकान्वयात्‌ । सद्धो बिविदिषाव्यागः स्पष्टः श्रत्यन्तरेष्वसौ ॥ स्वातरोकृ समिच्छन्तः प्रत्रजन्तीति वक्ष्यति । त्यागेनैकेऽगृतत्वं तु प्राप्ता इत्यपरा श्रतिः; ॥ इति । ुत्रेषणेति पूत्रा्थं॑दारस्वकारवाञछनम्‌ | कमणां साधने वित्ते तष्णा वित्तैषणा मता | छोकेषणेति देादिरोकार्थौपासनाऽर्थिता । न कश्वदन्यः ससार उक्तादस्येषणात्रयात्‌ | मनुष्यलोकः पुत्रेण पितृकस्तु कर्मणा । त्रेया देवटोकशवयत्रवीतसंग्रहाच्छति : ||

जवन्ुक्तप्रमाणप्र०] ` विद्यारण्यप्रणीतजीवन्पुक्ति विवेकः १ ३३

ु न्याय्यां वत्ति समुष्टेड््य तद्धिरुद्रतया सतिः ।

वयुत्थानसु देत राज्ञः सामन्तो व्युलितो यथा ॥

।मेक्षया ट्श्ष्यते चय] परिग्रहविवजिता ।

किं भोग्यं परिगृहीयात्सवेमग्येषु दोषटक्‌ ॥

रोकत्रयार्थषणाभ्यो व्युत्थानं चापसरहः ।

दयं वे घमदित्रैव विदुषां न तु यत्नतः ॥

आनन्देकस्वभावं स्मात्मानं पर्यतः कुतः ।

कामः परेप्रहो वा स्यायोऽकाम इति वक्ष्यति ॥ इति च तत्रैव

? 3

उदाहतश्चुतेरथ।न्तरत्वमाश्चङ्क्य नेरस्यति-न चेति । तत्र हेत आह-एवंका ननु ताह व्युत्थायाथ वि।द्‌चेव्याद्युदाहृतानुमतेवाक्येन सह विरोधः, तत्रैतद्ाक्यस्य विवि (दप्रासन्यासपरत्वस्यप्यद्धाकृतवादेति चेत्‌ । सत्यम्‌ । तथाऽपि तत्र॒ मुस्यवेन विद्रत्सन्या- सपरत्वगव । पूर्व वेदद्‌चा पश्चाच्चलयादिनोक्ा ततो व्युच्थाय विदिवेयनेनाऽऽथिकान्वय- मुररीकय विविदिषासंन्यासपरत्वममुख्यवेनैवोक्तम्‌ । नो चेत्छष्टः श्रुयन्ते ऽप्यसाविति किमिति श्रयन्तरोदाहरणम्‌ । तस्मादत्राऽऽथकान्वयाटुक्तो विविदिषासंन्यास इति हिष्ट ्रुयन्तरे वसौ खष्ट इति नेदं तत्परमिति !

54

दितीयदेतौ व्राह्षणशञाव्दस्य ब्रहमविद्ाचितवमुक्तं॑तवारथीन्तरपरत्माशङ्क्य समाध न चाचचैयादिना-

न चात्र बाह्यणजब्दाो जातेवाचकः । वाक्यशेषे पाण्डित्यबाल्यमो- नङरस्डामघवः अवणमनननिंदिध्यासनेः साध्यं बह्यसाक्चात्कारमभिपर- स्याथ बाह्मण इत्यामाहेतत्वात्‌ । नन तन्न विविदिषास्न्यास्ोपेतः पाण्डत्यदां प्रवतमानोऽपि ब्ह्मणङ्शब्देन परामष्टः । तस्माद्राह्यणः

पाण्डत्य नाकद्य बात्यन ते्ठास दितिं चेत्‌ । भवघ्र्‌ । मा्विना दत्तिमा- श्रत्य ठन्न बाह्मणश्न्दुस्य प्रयुक्तस्वात्‌ । अन्यथा कथमथ बाह्यम इति

साधनानुछानात्तरकालटबाचिनवथ्ब्दं प्रयत ।

तत्रेतं वे तमियादुदाहतवाक्य॒रेषं विव्रण्वन्देतमाह- वादये ति । वाक्यश्ेषेऽपि निवे- दषुः सन्यास्यव॒वब्राह्मणराब्देनोक्त इते शङ्कते-न्‌ न्व तिं ! तमेव वाक्यदोषे प्रदशयति- तस्मादाते | ससाघत्त--प्र॑वामति । तद्यक्तब्राह्मणदरब्दस्य का गतिरिति चे्तामाह-- माचनामाते । तत्र हेतुमाह-अन्यथातिं । यदे ब्राह्मणन्लब्दऽत्र ब्रह्मविद्राची श्रय-

(+ (~

८. ९ ह ८ अ =. * ५ + + श्यतान स्यात्ताह समन च मने च ।चृवद्याथ ब्राह्मण २।त तस्ङ्ञानसावनःन्यासवाय

(८

१ ङ. "णरब्द्‌ इˆ । २ द, निधय ।

३४ पूणानन्देन्डुकासयाख्यव्याख्यासमेतः- [१ प्रथम-

तच्न्ञानोत्तरकाट्वाच्यथराब्दप्रयोगः श्रया कथ कृतः स्यात्‌ । तस्मात्तदन्यथानपपच्येव सिद्धमेतं वे तमिव्यादिपृवोक्तवाक्यस्य विद्रत्सन्यासपरत्वमिति भावः । तदुक्तं श्रीमद्वा्तिककार- पाद्‌ार्‌(वन्दपरगः-

अन्यथानुपपत्तश्वेदस्ि वस्तुप्रसाधिका |

पिनष्ट्यदिविमयं सैव सवैवटाधिका ॥ इति ।

न॒ प्रयक्षानुमानोपमानङ्रब्दाः प्रमाणानीति गौतमेक्तेः प्रयक्षादीनि चत्वार्यव प्रमा-

णान तथा च यद्यन्यथानुपपात्तेः प्रमाणेन परिगणेता स्य्चद्रवेद।पे तया प्रकृतव।णत- वाक्या | संव त्वादौ न तथाऽस्तीति चेन | त्वह क्तक्षषादस्व तद [दतत्वन त। सिद्धो तदभाववादस्य मन्माता बन्ध्येत्यादिवदेव व्याहतत्वात्‌ । तथाहि अपादकोपटग्ध्येवाऽऽपाद्य- कल्पनमन्यथानुपपात्तः । संवाध।परत्तिखियुच्यते । यथा पीनो देवदत्तौ [द्वा न मुद्ध इति दिवाभोजनामावविशिष्टफनलस्याऽऽपादकस्योपट्ब्ध्यैवाथौदापायं रत्रिभोजनं कल्यत ३।ते । एवं च प्रकृते वया यदाक्षिप्तं यदन्यथानुपपत्तिः प्रथक्प्रमाणं स्यचत्तदोक्तवाक्यार्थोऽपि सभवत्परं तु सेव तु तथा नास्तीति निरुक्तवाक्यार्थोऽपि नैव सिध्यतीति तदेवान्यथानुपप- त्तिवटितमतः स्फुट एव व्याघातः । तस्मात्सरवप्रामाणिकमूर्धन्योक्तवार्तिकसिद्धान्यथानुपप-

(५ (~ (>

त्तप्रामण्यपिादितश्रुताथ।पच्या वर्णितवाक्याथसिद्धिर्निवषैवेति ष्येयम्‌ | उक्तेऽथं वृहदारण्यकषष्टप्रपाटकसंमतिमाह- रारारबाह्मणेऽपि विद्रस्छ॑न्यासविविदिषाप्तन्यास स्पष्टं निर्दिौ- ˆ“ एतमेव विदिता मुनिर्मवव्येतमेव प्रवाजिनो लोकमिच्छन्तः प्रव जन्ति "' इतिं । मुनिं मननश्ीटत्वं तचास्ति कर्तव्यान्तरे संमवती- त्यथास्संन्यास एवाभिधीयते ! एतच वाक्यरेमे स्प्ीक्रतम्‌--““ एतद्ध स्म वे तद्पूवं विह्वसः प्रजां न कामयन्ते किं प्रजया करिष्यामो येषां नोऽयमा्माऽय लोक इतितेदहस्म परयेषणायाश्च वित्तेषणायाश्च लोके षघणायाश्च व्युत्थायाथ मेक्षाचचं चरन्ति '' इति । अयं लोक इत्यपरोक्षेणासुमूयत इत्यर्थः । नन्व सुनित्वेन कटेन प्रलोभ्य विवादेषासन्पासं विधाय वाक्षयक्ोषे स एव प्रपञ्चितः । अतोन सन्यासान्तर्‌ कट्पन।यम्‌ । | शार रति । शर देह अध्यसिकतंबन्धेनाहं ब्रह्मण इत्यायमिमन्तुतया मघो जीवः ररस्तत्सष्पप्रतिपादकव्द्रह्मणमपि दारीरं तकिन्‌ । तद्वक्यमुदादरति-एतमेवे ति । यं विद्रत्सन्यासपरं दवितीयं तु विविदिपासंन्यासपरमिति विभागः । पिविदिपसंन्यासप्रति-

१४. नुभवत 1६ । २. फट्त्वेन |

जीवन्मुक्तेपरमाणप्र०] दिद्यारण्यप्रणीतजीधन्मद्तिविवेक्षः | ३५

पादक्वाक्यस्य प्रागेव तत्प्रकरणे मर एवोदःह्य न्यास्यातत्वादत्र तत्प्रकरणामःवेऽ,पे नन्वत्र नत्वनत्यादराङ्कानरंसाय सन्यासद्रय प्रतिज्ञाय वादयद्रयोदाहरणमिति भावः | नन मन- शब्दन प्रथमवाक्य सन्यःस्यव ग्राह्य इत्यत्र के. नियामकमिव्यराङ्य रूव्यभवेऽपि योग द्या तत्साघयाते--म्रानेत्वामाति । उक्तेऽर्थंवाक्य्ञेपानगण्यमाह--ए तञ्चति 1 तयुद्ाहर।त- एतद्ध स्म वंतःहव्यादना | अयमथः- एतमेव विद्धिवा मुनभवती।ते एुवं- नाक्यदतात्मतच्वमपरोक्ष।कृत्य सन्यास्येव मवतीति निर्णीतम्‌ । तत्र कं कारणमित्यादा- ङ्गाय। तदतत्कारणम्‌ । ह स्म वै नेश्चयेनेव्यथेः । एतदिति । किम्‌ | पूर्वै विद्वांसः. अ।तक्रान्तकालना ज्ञाननः। प्रजां पुत्रादेरूपपेणीम्‌ | उपटक्षणमेतद्धोकट्रयसाध्यसाघनादेः । तत्र हतुः-किं प्रजयति । ‹ सोऽयं मनुष्यलोकः पुत्रेणैव जय्यो नान्येन कर्मणा › इत धुतः पुत्रादस्वे देवदत्तस्य मरणेऽपि तस्य पुत्रादिवेतेत इति जनश्छाघनमेव मनुष्यलोक- जयस्ताटक्तीव्यो, परटोके किचित्ुखे यत्तत्त येषां नोऽस्माकमयमखण्डापरोक्च आत्माद्रयप्र्य-

{^\ (५

व ककः स्वप्रकाशसुखकरूपः सपादयताते । रेष तु उनतचणतं पुत्राय द्ारस्वाकारवा-

अ, (

ञ्छनम्‌! इत्यायुदाहतानुमूतेप्रकाश्चवाक्थरेव व्याख्यातम्‌ । खोकशब्दस्य प्रकृतोपयो गेन माह-अ धामेति । खोक्यत इति खोक: । छोक्यते घटादिरप्यवदोक्षयत एवेति न वाच्य- म्‌ | तथालेऽयमात्माऽय छखोक इत्यात्मराब्दसामानाधिकरण्यानपपत्तेः । अयमेवाशं उक्तो वातिकसारे- । हि अप्यैः कि करिष्यामः सर्दा दःखहेतभिः |

परमानन्द यास्माऽयमस्माभिर्वीक्ष्यतेऽनिशम्‌ । इति ॥

यनरासाय सन्यासद्यवाक्ययोरप्युपन्यासस्तामा्ङ्कां प्रकटयति-नान्वि ति । खण्डयति-

मवम्‌ । वद्नस्यच वेवेद्षास्न्यासफटल्वात । न च वेंदनमनि. त्व यारकत्व शङ्कुनायम्‌ । वोदा मनिम॑वत्तीति पर्वोत्तिरकालटीनयो स्तयाः साध्यस्ाधनमावन्रततेः. ! नच वेदनस्यैव परिपाकातिक्यसूप- मवस्थान्तर युनत्वम्‌ । अतो बदनद्वारा पर्वसन्याखस्येदवेतःफल- मितिचेत्‌ । बाढम्‌ ! अत एव साधनरूपत्सन्यासादन्पं फलटरूपमेतं सन्यास च्रूमः। यथा विविद्षासंन्यासिनाः तच्वज्ञानाय भवणादीनि सपादुनायाने;, तथा 1वेद्रुरछषान्यासिनाजपि जीवन्प्रक्तये भनोनाशवा- सनाक्षयौ संपाद्नीयो । पएतच्चोपरिणात्पपञ्चयिष्यामः । `

(क (~

मवामात। तत्र हतुमाह-वदनस्यदातं। य।द्‌ मुनेव ।वेवेदिषासन्यासपफटं प्यात्त्हिं ` |

२६ पर्णानन्देन्दुको सथयाख्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम॑-

न |

तदुक्तरीत्या विद्रत्सन्यासामावोऽपि स्यात्तत्त नस्येवेवयेवकाराथेः । वेदनमुनित्वयोरमेदे- नेष्ठपत्तिमाशङ्क्य प्र्याह--न च वेद्नेति । तत्र हेत॒- विदित्वेति । पक्वा भुङ्ख पायस देवदत्त इत्यादिस्थठे पचनभोजनयोयेथा साध्यसाधनमावेन मेदस्तददत्रापीव्यथः ! ननु यदुक्तरीत्या वेदनमुनितरयोः साध्यसाधनभावो मवदभिमतश्वत्तह सिद्ध नः समीहितम्‌। तथा हि-यथाऽपूवेदाराऽभ्चिहोत्रस्येव स्वर्गः फटमेवं विविदिषासंन्यासस्य तज्ञानं फटं तदद्वारी- कृत्य सुनित्वमपि तस्यैव फटमतो न विद्रत्संन्यासकल्पनेति शङ्कते-नन्वित्यादिना । किमत्र मुनिं विद्रत्सन्याससहितमभिप्रेतं केवकं वा नान्त्यः । तदसंमवस्य तच्चासति कतन्यान्तर इलयनेन प्रागेवोक्तवात्‌ । आदस्वस्मदिष्ट पएवेत्यङ्गी करोति- अटामि ति । इष्टत्वमेव स्पष्टयति--अत एवेति । उभयरसन्यासयोरक्तरीव्या साध्यसाधनभावादेकेत्यर्थः | ननु विद्रत्सन्यासस्यैव फख्वे तदुत्तरं साध्याभावा्तक्त्यतेव । तथाचेदिष्टं तहिं ‹ ज्ञाला देवं मुच्यते सर्वपद्नौः इयादिमोक्षफल्वादिश्रयादिवाधः । प्रागृक्तं यन्स॒निलरक्षणं मननशीट्त्वाख्य तदपि च स्वस्य निविक्षेपेण सिद्यर्थं विद्रत्सन्यासम्पेक्षमाणं सत्‌ ‹ एतमेव विदित्वा मुनिभेवति › इतिश्रुत्याऽऽक्षि्तस्य विद्रत्सन्यासस्येव फर्वे दत्तजटाज्ललिकां स्यादि- याशञङ्क्य ज्ञानस्य तु फठं मुक्तिरेव ज्ञानद्वारा प्रथमसंन्यासस्यैवायं फटमित्यद्गीकतेर्विदत्सं न्यासिनोऽपि मुनित्वास्यजीवन्मुक्तेः सपाद्यवात्साध्यावेदोषसाधनतस्य संन्यासद्येऽपि तस्य- वाच्च न कोऽपे दोषल इति दोतयति--यथेत्यादिना ननु । किं रक्षणं मनोनाशादेस्त- त्साध्या जीवन्मुक्तेरपि किंरूपा किंप्रयोजना चेत्याक्षिप्याग्रेमप्रकरणे तन्निरूपणप्रतिज्ञया समाधत्त एतदिति ।

एवं वहदारण्यकवाक्येरिद्रत्संन्यासे सिद्धे तत्र संन्यासिनस्त॒ कुटीचकादयश्चतधिधा एव

(अ

तदुक्तं पारादारमाध्वीये चातुविध्य च भिक्षुणां हारीत आह--

(~

चतुविधा भिक्षवस्तु प्रोक्ताः सामान्यट्द्किनः । तेषां प्रथक्पएरथग्ज्ञानं त्तिभेदात्छृत श्रुतम्‌ ॥ कुटीचको बहूदको हंसश्चैव तृतीयकः । चतुर्थः परमो हंसो यो यः पश्चात्स उत्तमः । इति | अयं तु पञ्चमो जात इलयतस्तदविरोधमाह सत्यपी यादेना-- सत्यष्यनयाः संन्यासयोरवान्तरमेद्‌ं परमहस्लाकारेणेकाकरत्य “ चतु- क्विधा भिक्षवः ` इति स्मृतिषु चतःसंस्याोक्ता । पवाक्तयास्तयोः संन्या- सयोः परमहंसत्व जावालश्च॒ताववगम्यते। तच हि जनकेन संन्यासे पृष्टे स- ति यान्ञवल्दयोऽधिकारविशेषविधानेनोक्तकालानुष्टेयेन च सहित विविदि- थांसन्यासमाभेधाय पश्चादत्रिणा यज्ञोपचीतरदहितस्याऽऽक्षिपते बाह्यण्ये

१ क, ख. डः, च. °व।त्रयोरभयोः । २ क, ख. ग, ड. च. नोत्तरका° 1

जीवन्मुक्तिप्रमाणप्र०] वियारण्यप्रणी तजीषन्म क्ति विवेकः । ३७

साति पश्चादा्मन्ञानमेव यज्ञोपवीतमिति समाद्‌ धौ। अतो बाह्ययज्ञो पवी. तामावात्परमहं्षतव निश्चीयते । तथाऽन्यस्यां कण्डिकायां तच परमहस नामेत्युपक्रभ्य सवतकादीन्वहूुवेधान्वह्यविदो जीवन्मुक्तानुदाहूत्य ^“अन्यक्तलिद्ध अव्यक्ताचारा असुन्मत्ता उन्मत्तवदाचरन्तः" इति विद्र त्संन्यासिना दताः) उभयोः परमहंसत्वे किं प्रमःणमेयाष्दड्व्य टमुजावाटोपनिषच्छतिरेव तत्र प्रमाण- मिति प्रतिज्ञाय ग्रन्थगौरवभिया तद्रतं कण्डिकाहयमाट्खिवैव तदर्थं॑संक्षिपन्समाधत्त- - पवो क्यो स्त ^लादिना । अत्राऽऽथैवमेव संन्यासद्रयस्य पारमहंस्यं न तु शाब्दमि- त्यरच्या तत्रत्यामेव पञ्चमीं कण्डिकां प्रमाण रेति । तदुपक्रमं ददयति-- तञ्चेति । तत्र परमहंसा नम॒ संवतक।रुणिश्वेतकेतदवौसऋछमनिदाघजडभरतदत्तत्रेयरेवत- कृप्रभतय इति वक्यरेषणेलयथंः । संवतको बहस्पतवैन्धमेहदामारते प्रसिद्धः । आरणिरदा- रकः । उदाटको हाऽऽरूणेरर।ते चछन्दग्धश्रुतेः । श्चेतकेतुस्तप्ुत्रः । श्वेतकेतुं पुत्रमुवा- चेति च तच्छेषात्‌ । दुव॑सस्तु प्रख्यात एव । ऋभुनिदाधौ तु ज्ञानरक्ताविचरे मृ एव्र विपर्ययस्य निदाघ उदाहरणमिव्यादिनोदाहतौ । जडभरतस्त॒ श्रीमद्धागवते पञ्चमस्कन्धे नव माध्यायमारमभ्य त्रयोदशाध्यायपयेन्तं समुपाख्यात एव । परं त तत्र॒ जडभरतमपक्रम्य कुप- टाब्रतकटिरुपवीतेनोरुमपिणा द्विजाति।रोते ब्रहन्वघुरिति सज्ञया तदज्ञजनावमतो विचचरेति रटगण उवाच ˆ क्व नगृटश्चर।स दरजाना ।वेभ।ष सत्र कतमोऽवघतः ` इ।त ॒ चसा- दिवाक्यवद्ात्तस्योपवीतव्टिद्गायदयपि पारमहंस्यं न माति तथाऽपि प्रकतश्रलविरोधार्थ तदनन्तर तत्तस्मिन्कट्पनीयमेव । दत्तात्रेयः प्रासेद्ध एव । रतकोऽपे पुराणा।देतो ज्ञेयः । एवमेतेषां सर्वेषां सवतेकादनिां मध्ये येषां पारमहस्यं पुराणादावुपटभ्यते न तत्र॒ विवादः येषां तु नोपर्म्यते तेषामपि जडमभरतन्यायेनोदाहृतश्चत्याविरोधार्थं कस्प्यमेव विबुधः । बह विधानिति । अनेकरूपस्थितीनित्यथैः । उक्तं हि स्वाराज्यसिद्धौ-- कोऽपि वणोश्रमाचारनिष्ठापरा मुग्धबाटप्रमत्तोपमाश्चापरे । रागेणो भोगिनो योगिनश्वतरे ज्ञानिनां टश्षयते नैकरूपा पस्थातेः | इति |

१५

अत्र॒ वणोश्रमाचारनिष्ठापरतं प्रकृतश्चदयुक्तपारमहस्यायुयुणम्‌ । खोकसंग्रहमेवापीति स्मृतेखकिसंग्रहार्थं प्रथमवणेचतुथाश्रमधर्मपरवमेव । अत एवोक्तं श्रीमारतीतीर्थस्तक्षिदीपे विद्रदनुभवाभिनयपृवेकम्‌-- देवाचेनस्वानशौचभिक्चादौ वतंतां वपुः | तारं जपतु वाक्तद्रत्पस्वाश्नायमस्तकम्‌ |

१ क, ख. ङ, च. बाह्योप । २ क, ख. ड. च. ^न्बहून्न ।

2 काः ह 1 ।

६८ पणानन्देन्दुकोमुद्यास्यव्याख्यासमेतः-- [१ प्रथमे

विष्णुं ध्यायतु धीर्यद्वा ब्रह्मानन्दे निमजताम्‌ | साक्ष्यह्‌ किंचिदप्यत्र न कुर्व नापि कारये । इति ॥ अन्यत्तग्र स्पष्ट भवेष्यतीते । बह्यविदो जी बन्छक्छाचिति । यदपि ब्रह्मवि- त्वऽ'प जावन्सुक्तत्व मनोनाश्ा्यमवे सति न संमवेत्तद्थं जीवन्सुक्तानितिपदसार्थक्येऽपि जीवन्मक्तानिव्येवोक्तौ ब्रह्मयि्छं विना तदसंमवस्य प्रसिद्धवान ब्रह्मविद इतिपदोपयोगस्तथाऽपि ङतोपास्तिलवेन ब्रह्मविदयोत्तरक्षण एव पञ्म्यादिमूमिकास्वन्यतमभम्यवस्थितिरुक्षणज वन्मुक्ते-

(~ भ, @ ५

सपन दातायतु ब्रह्मवेद इति पदप्रयोगः । यथा नेष्कम्यं] ९1 । । दरतयाव्ा्य---

यथा जायमणेः इभा उ्वटन्ती निश्चटा शिखा |

सनिध्यसनिधनेषु घटादीनामविक्रिया |

इयत जालातयन्मणविरोषणं तदनुपयुक्तम्‌ । यदि सामान्यमणिव्याष्च्यथ॑जातावत्युत्त- मजाता भवा जाय इते तन्न । शुभ्रा ज्वन्ती निश्वखा शिखेति ततकान्तिच्छटाया 1 वे पणत्रयणव साधारणमाणेन्यावृत्तेसेद्धरिति शङ्कां स्वीकृत्यापि प्रायन्नो मणय; श्ाणादिनेव- षणद्येरेव कान्तिमन्तो भवन्ययं तु यदा जातस्तदारभ्यैवा चेतद्‌) प्तश्वेतद धितिमानिति-

चतायतु जायति माणेविशेषणम्‌ । न चेति कल्पने मानाभावः शङ्कवः |

सवेषीव्यञ्चकस्तद्रतपरमाप्तप्रदीपकः |

सनिष्यसंनिघानेषु धीवत्तीनामविकरिय इत्यत्र दा्टन्तिकपरमाप्रकाशस्याजन्यलाविकारिवादितिष्यर्थ॒पूर्ोक्तमणिदृष्ठन्तेऽपि तत्प्रकाशस्य स्वाभाविकत्वेऽपि संस्कारायन्यङ्गयत्वस्यावद्यकल्प्यतवात्‌ । तस्मात्त्र यथा मणेः शश्र ज्वटन्ती निश्चखा शिखेयेतावन्मात्रोक्तवुत्तमजातिजन्यवं जालयत्वं यदाप्यन्तसवति तथाअपं स्वत्पत्तमात्रदिवेक्तकान्यादेमचसिष्यै जायपदं तदरत्प्क्ृतेऽपि ब्रह्मविद्‌ इति पदम्‌ । यथा वा टाक प्रसूत! पयशनीं धेनुं देहीति प्रयोगे प्रसृतवेऽपि पयस्िनीक्चब्दवा- च्यानपुटपयावत्राभवेस्य काचे दृ््वासन्छुदासाय पयछिन)पदसा्थक्येऽपि प्रसतव्वं विना पयास्वन।त्वामावभ्रान्यात्पय।स्वनीं देदह येताबतैव यद्यपीष्टसिद्दिस्तथाऽपि यदा प्रसवस्तदा- रम्यवेपच।रवनेव विपुट्दुग्धवत्वविवक्षया प्रसूतामितिपदसा्क्यं तद्वत्‌ । अभ्यक्त टेङ्य इति । अस्पष्टवण)श्रमचहा इयथः । तथात्वं तु जडभरते कुपयावृतकटिसियादिनाऽनपद-

मवा दाहृतम्‌ । उपटक्षणमेत।देतरेषःमपे । भवैहर्रिप्याह--

चण्डः ।केमय द्विजातिरथ वा शद्रोऽथ किं तापस

केवा तच नेवेशपेशटमतेर्योगीश्वरः कोऽपि किम्‌ | इत्युत्पनेवकरपजदपमुसवरैः सभाष्यमाणा जनै-

ने क्राः पथे नैव तुष्टमनसो यान्ति रवय योगेन: ॥ इति

जीवन्सुक्तिप्रमाणप्र° ] किद्यारण्यप्रणी तजाबन्ुक्तिविवेकः। ३९.

प्त € (^. | | चमनाद्याचारै्वणाचुम * वेदेवों = ख माजस्तु वणादिचेहसफुटता तथाऽपि श्ौचाचमनायाचरेवणाद्नमानं भवेदेवेति चच । तदाचारस्याप्यस्ुटलादियह--अभ्यक्ताचारा इति । गूढधमाश्रितो विदरानज्ञातचरितं चरत्‌ । संदिग्धः सवेमूतानां वरणाश्रमविवर्बितः ॥ अन्धवज्नडवचापि मूकवच्च महीं चरेत्‌ । इति व्िश्श्वरीनिवन्धटिकितपितामहस्पृतेः । ‹ अद्वैतं समनुप्राप्य जडवह्टोकमाचरेत्‌ ? इति ्ीमह टपादाचार्यपादपद्मपरागवचनात्‌ | = ` युद्धतत्वस्य खोकोऽयं जडोन्मत्तपिशाचवत्‌ । युद्धतत््वोऽपि लोकस्य जडोन्मत्तपिल्ाचवत्‌ ॥ ॥ि इति बृहदातिंकोक्तेश्च तेषामाचारोऽप्यन्यक्त एवेति भावः| एवं चेक्ि यथेष्टाचारा नेयाह- अचुन्मत्ता उन्मत्तवदाचरन्त इति । अप्रमादिनोऽपीयर्थः ! अत एवोक्तगोडपादी- यवाक्यादौ साद्रद्यबोधको वतिजंडवज्नडोन्मत्तपिराचवदिति च संगतः । तादगाचरणं दत्तात्रेयस्य दुव॑ससश्ोकतं माकैणडेये दत्तत्रेयावतारम्रगहे परय पोडदाध्यये- - दत्तत्रेयोऽपि विषयान्योगस्थो बुसुजे हरिः । ` टुवोसाः पितरं यक्तवा मातरं चोत्तमं रतम्‌ ||

ऋ, (५, (५

उन्मत्तस्य समाश्रेय परिबभ्राम मेदिनीम्‌ । इति । दत्तात्रेयस्य दुवौससश्वोन्मत्तवदाचरणं प्रतिज्ञाय पनरनुपदमेव दत्तात्रेयस्य कथं योगस्थलवेऽपि विषयमोगो येन तत्रोन्मत्तसाम्येऽपि नोन्मत्ततेलाशङ्कव तदिस्पष्टयति- सनिपुत्रवृतो योगी दत्तत्रेयोऽप्यसङ्किताम्‌ । अभीप्समानः सर्ति ममज सुचिरं विभुः ॥ तथाऽपि तं महात्मानमतीवपियदर्हनम्‌ । ` तयञ्चने कुमारास्ते सरसस्तीरसंश्रयाः ॥ ` दिव्यवर्षदाते पूर्णे यदा ते न यजन्ति तम्‌ | तसया सरसस्तीरं सर्वे मुनिकुमारकाः ॥ ` ततो दिव्याम्बरधरां सुरूपां सुनितम्बिनीम्‌ | नारौमादाय कल्याणीमुत्ततार जढान्मुनिः ॥ ` सर सनिकाषिणं ह्येते परियश्यन्ति मामिति । मुनिपुत्रास्ततो योगी स्थास्यामीति विचिन्तयन्‌ | तथाऽपि तं मुनिता न यजन्ति यथा म॒निम्‌ | ततः सह तया नाया मदयपानमथापिवत्‌ | `

४० पण।नन्देन्डुकौमुयास्वव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम॑- सुरापानरतं तं ते समार्य तत्यजुस्ततः | इत्येवमनुन्मत्तवेऽप्युन्मत्तवदाचरणं स्फुटमेव, सङ्खयागार्थं तथा कतात्‌ । नोचेद्धिष्ण्व- तारत्वं योगिलं च तत्र तत्रोक्तं बध्येत । तस्मादीश्वर्वेऽपि खोकसंग्रहर्थं सङ्खं व्यत स्वकी- ययोगमाययेत्थं सुनिपुत्रवचनार्थ प्रथयांचकारेति न कोऽपि दोषः। ननु यद्यस्य मयादि नैवे तदि कातवीर्य प्रति कथमनेन मदयदेः सेष्टववोधनं क्तम्‌ । तथा छयत्रैवम्रे सकप्तदशाध्या- यपयन्तमेवमुपा्यायते-मुनिपु्ररदततात्रेयस्य विपरीताचरणं वीक्ष तैस्तत्यागे कृते तयैव चर्य- याऽसौ प्रध्या तपस्तेपे । ततः कृतवीर्यनाम्नि पे दिवं गते मन्नरिमिस्ततपुत्रमभिष् प्रवर- तम्‌ । तदाऽसमर्थन राज्यं न कर्तन्यमतोऽहं तपसा सामर्थ्यं संपाद्य राज्यं करिष्यामि नेदा. नीमेति कतेवीर्योऽर्वात्‌ । तदाऽसौ गर्गमुनिना वं विष्ण्ववतारं रक्रप्ार्थनया हतानेका- सुरं दत्तत्रेयनामानं सुनिमेव सद्याचर्द्रोण्यां तदाश्रमे गत्वा समाराधय येन शीघ्रमेव तद्रर- प्रसादेन सेद्धाधेटमनोरथः स्सा इति 1 ततः कथं रक्रणासौ प्रार्थितः किमर्थं वेति कात वीयेप्रष्टेन ग्गेणोक्तम्‌ । असुरप्राबल्यादिन्द्रचर्दत्ततरिय प्रयामलय गन्धर्वादिगीयमानं ठ्या सह विलसमानं सुरापाननिरतं तं नमस्कारादिभिरभिपूज्य मयाद्युपचारन्समप्य॑तपपष्ठामीषटसतैः स्वासुरभयं तस्मे निवेदितं श्रुत्वा तेनोक्तम्‌-“मदासक्तोऽदमुच्छि्टो न चैवाहं जितेन्द्रियः । › उच्छिषटोऽपवित्रः । कथमिच्छय मत्तोऽपि देवाः शतरुपरामवम्‌' । ततो देवा ऊचुः- अनघस्वं जगनाथ न छेपस्तव विद्यते |

(-.

।वेदाक्षाख्नसिद्धान्तनि विष्ठज्ञानर्द॑ धिते |

विया ब्रह्मात्मैक्यविषयकनेस्िंकमायाब्रत्तिविरोषात्मकया निव्यज्ञानवचेन स्वाभाविक्या प्रमया यतक्षाख्नमनन्यरारणानां भक्तानां करुणोद्रेकादन्तःकरणमटनिराकरणं तेन सिद्धान्ते दतमिष्यात्वपूवैकदितत्रह्ालमक्ये विपये निविष्टा प्रविष्टा ज्ञानदीधितिनिरु्तमक्तानां शक्तिपात- जातायामह ब्रह्मास्मीति चरमङृत्तौ स्वरूपमूतकूटस्थज्ञानसूयप्रतिच्छाया येन स तथा तत्सं- द्वियथेः । दत्तात्रेय उवाच-- सत्यमस्ति सुरा विद्या ममास्ति श॒मद्चिनः । अस्यास्तु योषितः सङ्ादहमच्छिष्टतां गतः ॥ त(सभोगोऽतिदुःखाय स सव्येनोपसेवितः सत्येन प्रत्यक्षेणेयथेः । मयेति हषः | देवा ऊचुः-- अनघेयं मुनिश्रेष्ठ जगन्माता न दुष्यति | या सा विद्या तव विभोः सर्वगस्य हदि स्थिता ॥ यथांऽद्ुमाखा सूयस्य द्विजचाण्डाठसङ्किनी ।

जनन्म्तप्रमाणप्र ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिषिवेकः । ४

एवे वदतो देवासवु्टोऽसौ तानसुरानाहवायाऽऽदूयात्राऽऽनयध्वमित्यादिशत्‌ । ततस्तथा तवद्विस्तरार्नतिरसरङैकषमीरेव दत्तत्रेयवामपार्धस्या टुब्धैः रशिविकायामधिरेप्य शिरसि धृत्वा किचेनीता । ततो निकटागतान्देवान्दत्तात्रेयः किचिद्िहस्य यच्छिरोगता रक्षमीस्ता- न्सजयतीत्यतोऽल्रयैदैन्तन्या एवैतेऽखुश यतस्ते मया निर्वीयीः संपादिता इति समपादि.

शत्‌ । ततो देवाः सद्यो दैत्यान्हत्वा छर्ममगमन्‌ } अतवमपि तथा कुर्विति गर्गवाक्यात्का- तेवीर्याऽपि तत्र गवा--

पादसवाहनायेन मयाद्याहरणेन च | सलक्चन्दनादिगन्धाम्बफलायानयनेन च ॥ तथाऽनसाधनेस्तस्य उच्छिष्टापोहनेन च । परेतुष्टो मुनिमृपं तमुवाच तथैव सः ॥ यथेवोक्ताः पुरा देवा मयभोगादिकृत्सनम्‌ । ततः कातर्वी्यैः प्रणिपलय-- देवस्वं हि पुराणोऽयं सां मायां समपाश्रितः | अनघस्त्वं तथैवेयं देवी स्व॑भवाऽरभिः ॥ सरणियेथा बहुत्पत्तिस्थानं तथेयं देवी सर्वभावा चिवान्मायात्वाद्रा यथाक्रमं विवर्त. परेणामाम्यामन्यतरेण वदेन सर्वस्यानादिषट्कभिननिखिपदार्थस्य भव ॒उत्पत्तिर्यस्या सकाद्यत्सा तथेव्यथः । यद्रा सवैभवारणिखियिकं पदम्‌ । सर्वस्य भवस्य संसारस्यारणिवटु. त्पत्तिस्थानमित्यथेः । तेन संसारस्याभिवदाहकत्वेन दुःखैकदेतुलं ध्वनितम्‌ । ततस्तु्टोऽसौ- वरं इृणीष्व गुह्यं मे वया नाम उदीरितम्‌ । ` नाम प्रसिद्धम्‌ ।

^ १.6 तेन तुष्टिः परा जाता त्यय मम पार्थि | येचमां पूजयिष्यन्ति ५०.-५) देभिनराः ॥ मांसमोपहारेशच मिषठननैर्नसमतेः । लक्ष्या समेतं गीतर्व' ब्राह्मणानां तथाऽने: |

वर्मन . दर््णविणशङ्कादि {~ मिस्तथा वाद्येमनो ण तेषामहं परां पुष्टं पुत्रदारधनादिकम्‌ ॥ .-““ प्रदास्याम्यवधूतश्च कारिष्याभ्येव मान्यताम्‌. |

एवं तद्राक्यं श्रत्वा ततोऽभीम्सितवरानवाप्य कातैवीयः सावभोमोऽमूदिति } तस्माटुक्तवा-

क्यवरात्कण्ठत एव मदेः स्वेष्टलववोधनादुन्मत्ता एव दत्तत्रेयादयो न तुन्सत्तवदाचरन्तोऽपि

नस्तुतोऽनुन्मत्ता इति चेन्न । एतस्यापि सुरादिवका््षननवञ्चना्थलात्‌ । तथां तु मय - हि,

४२ प्णानन्देन्डको मया ख्यव्याख्यासमेतः- [ १ प्रथम-

५9

सक्तोऽहामेयादिना स्पष्टमेव । नोचेदमरेऽरखकेण' ब्रह्मजिज्ञासुना यदा तदशन गृहीतं तद नतेन तं प्रति मदयादि प्रदरितमि्युक्तम्तरैवेकश्चिराध्ययि-- ततः स साघसपक ।चन्तयन्प्‌।धव।पाततः | ` दत्तात्रेयं महामागसपुच्छतपरमातिंमान्‌ | “ त. समय महामागमकस्मषमस (नम्‌ | प्रणिपयाभेसंपूज्य यथान्यायमभाषत ॥

¢ (^

इत्यादिना, तद्वाध्येत । प्रव्युतासङ्धिनमिदयनेनान्तवेहिःसद्द्यून्यवमेवोक्तम्‌ । न चान्तः- सङ्कराहियमेवोक्त मेते सांप्रतम्‌ । तथत्वेऽकल्मषामत्यज्गदृ्टयाऽपे पापवच्ाभावामिघायक- पदानथक्यप्रसङ्गात्‌ । किंच वरं ब्रणीष्वेतिवचनें यतस्वया मे मम॒गुह्य रहस्यं नममेति प्रसिद्धं यथा मवति तथोदीरितम्‌ । देवस्वं हि पुराणोऽयं घां मायां समुपाश्रित इयादिनाऽव्यक्तचिङ्कत्ादिना स्थितस्यापि मम वास्ताविकं स्वरूप प्रकट्तिं तेन हे पार्थिवं सहसखाजंनादयय त्यि मम परा त॒ष्टेजौतेति निरतिश्यसतेषकारणं सुरापानादिवेपर॑याना- द्रेण नैजवास्तवरूपज्ञानप्रकटयितृव्वं प्रत्यक्षमेव वदता ये च मां पूजयेष्यन्तीलयादिवाक्यानां प्रसिद्धो योऽयं मया व्यवहारो.ऽङ्गीक्रतः स्वासङ्कवार्थं तत्परिपाट्नोपयोगेगन्धादयुपचारदात्‌- ष्वपरा मम तटे: स्यात्‌ । अत एवोक्ृष्टशाररबरुरूपपुष्टपुत्रघनकामेन्यादेदानेन मान्यता-

@\ अ,

मेव तेषां करिष्यामीव्येहिकमेव फं तदपि प्ररोचनाथमेव यतस्ताद्रगुपचरेमम स्वरूपगो- पनमेव मुख्यमिष्टं न तु तैरक्तफखवाप्तिरपीति रहस्यं स्पष्टमेव प्रक!टेत॒तद्‌।पे वाधितं ` स्यात्‌ । तस्मापपूर्वोचरघ्रल्थस्वारस्यादनु्पत्ता उन्मत्तवदाचरन्त इतिश्रुया द्योतितं जीवन्सु-- क्तानां सङ्घत्यागार्थमेवोन्पत्तवदाचरणं न तु पिषयरम्पटवेनेति तसुस्थमेव । एवं च तच- वेदां यथेष्टयेष्टाऽप्यस्लु का क्षतेमिध्यावादिति प्राप्तु वेषांचिददृष्टाश्चरहस्यान

नपासेतसहुरुचरणानां कचिच्छाघ्वाभ्यासाभःसवहेन ज।वन्मुक्तमानिनां पापाणवत्संसारसा- गरे स्वपरानेमज्ञनजनकानां भूरितरं वतेते । तत्रेदं विचायते । किं तच्छविदां यथेष्टचेष्टा दधौकारः श्रुतेयुक्तरनुमृतेवौ । अेऽपि पि विधिवद्यादर्थवादवशाद्रा | नाऽऽ्यः । यये- ्टचेष्टःविध्यनुपटम्मात्‌ । न मःतृवघेनेया्यथवव्वुशाद्रात्रिसत्रन्ययेन तत्कद्पनेऽपि वद- मिमतयथेष्टचष्टःविघानासिद्रेः । त्चवेदो हि पुण्यपःठेपाभावाहिधिकैकार्याभावाच्च यये- छ चेष्ट मङ्ख करोषि यदि पुनवेधेपारवदर्यं तस्य तदानी तद्वङ्गत्पण्याद्यपत्तेः पुन्जन्माप- तेश्च | नन्यः । तस्य स्तुतेमत्रिपरतेनःपक्षाणत्वात्‌ । न दितीयः } तादुग्युक्यभावत्‌ । प्रव्युत ब्रञ्लनेष्ठौ यथष्टचेष्टरून्यत्वे सति सवेष्टाशाढी ` संस्करिकषराधीनदारीर्वादक्षिणावः त तमितङुखक्चक्रबदिलादिवाधङ्ुक्ते मदघसघत्च । न च ब्रह्मविद्मथेष्टचेष्टाविशिष्ट पुण्पाचयच्द्विधिकेकय मावचिश्वर्वदिति युक्तिः साधिकऽ्यस्तीति वाच्यम्‌ | तत्र देखो 'सोपराधिकलात्‌ । उपाधिस्तु मायिवलख्यः. । तस्य. यथेष्टवेषटवैश्चि्वरूपरं . यतरङृतयुक्तौ

^ ५ है + 1 ॥ ४ न

जीवन्मुक्तिप्रमाणप्र°] विद्यारण्यप्रणीतजीबन्धक्तिविवेकः!। %३

¢, (~

साध्यं तद्भयापकत्वेन साधनं यत्पुण्यादीति देतुद्रयं तस्य वाटे वियमानलेन मापित्वस्य तत्रा विद्यमानव्वात्साघनान्यापकलादुपा।घेत्वम्‌ । तस्मानात्र युकक्तेट्लेऽपे । ततथये तु प्राचामनुमू।तेर्र मानमाधुनेकानां वा । ञःयेऽपे कि जीवक) टिनिवेष्टानां यद्धश्वरके निविष्टानाम्‌ । चरमे तु-

धमन्यतिक्रमो दष्ट इश्वराणां च साहसम्‌ ।

तेजीयसां न रोषाय वहः सवेभुजो यथा ॥

इति ददामस्वन्धे श्रीकृष्णस्य गोपेकावेटाससंपर्की ` परीक्षिता समाक्षिपे श्र ट्रुकवचना- च्छरीकृष्णादीनां तेपामथवादवद्रह्मवोधमाहास्म्यप्रख्यापनःथमेव स्ववशवर्तिमाययैन्द्रजालिकव- तथप्रदशनमात्रपरत्वेन नेव्यसिद्धन्नानतेन वा मायापारवद्यरादिव्येन कमौदिजन्यसंस्काराघी- . नरारीरप्रवु।त्तराहिवयेन वा यथेष्टाचारदाब्दितवेपे निपेघवरोधिचरितिस्य तत्रास्चादनदादरण- त्वमेव । न च धमव्यतिक्रम इति तदुदाहत एव प्रङृतवःक्ये विध्यादिविरोधिववं तदाचारस्य स्पष्टमेवोते वाच्यम्‌ । छखोके तथा प्रतीतावर्पीश्वराणां विभ्यादिप्रापतरेवाभावेन तद्धरौ धिस्य द्रोत्सारितव्वात्‌ । नान्वति चदिष्टाप॑त्तरस्मदादीनामपे ज्ञानिनां क॒ विध्या | सव्यं नेवास्ति विष्यादिकं तादग््ञानोत्तरं तथाऽपे पव तु जीवदशायां तच्स्ितमेव तत्संरकरिरेव यावदेहपतन चेष्टासंभवात्‌ , नेवे्वरसाम्येन यथेष्टचेष्ट।व ष्टम्‌ । नन्वस्तु सस्कारमादपराधी- नत ॒ज्ञानि्रारीराणां तथाऽपे ससारस्याना।देवादतीतजन्मगततादक्ससारसंभवसच्वात नरपि तादवस्थ्यमेवे।ते चन । वछ्छन्यायेन नेकटगतसस्कारस्य॑व ` बद्वत्तरप्वेन कायेका।रेवनत्तघ्य

त्वयन्तद्युमतस्य ‹ कमश्जुहाक्ष्णं योमिर्नाचविघमितरेषाम्‌ ` इतिपातज्जटस्मृतेः .।

तत्र त बद्धिसंयोगं खमते पोवेदोहिकम्‌ | यतते च ततो मयः सासे कुरुनन्दन ॥ पृवाम्यासेन तेनैव हियते द्यवोऽपि सः । ` जिज्ञासुरपि योगस्य राब्दव्रह्मातिवतते | प्रयत्नायतमानस्त॒ योगी संशद्धकिल्िषः । अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम्‌ | ऋ इति श्रीमद्गगवद्रतोक्तेश्च सिद्धत्वात्‌ । वह्धीन्यायस्यायमाशयः । तथा ।हे-वद्टी यद्यपि प्रथममङ्करदशायां भूमेः सकालात्सरख्मेवो्व॑ गच्छते तथाञपे यदा प्रवृद्धा सती वृक्षादौ सवेष्टिता मवति तदा केनचित्सा ततः समाङ्ृ्टाऽपें निकटगबदवत्तरवष्टनसरकारवश्चायथा क्षणानिमक्ता सती वेष्टत एव वृक्षादौ तद्वद्रहृष्‌ जन्मसु निष्कामकम।यनष्टानसाधनपरम्परया ज्ञानोदयप्राकक्षणपयेन्तं परमञ्युद्धतमसस्काराणामेव सर्मापवर्तिताद्रटवत्तमाच्च क. नाम

व 8

तत्वार्वाद्‌ दु:ःसस्करारादयट्श्ाञप | स्तन ज]वकृ)1रे। नालर(नातनात्‌ व्रच्नद्र्तनदतना कानः

७ (५ (र (५

कानामेतिं प्रथमाद्वर्तयोऽपपे पक्षः प्रयाख्यातः । यत्त जौवकीरोन।वेष्टानामपि प्राचां यथेष्ट-

४६ | परणानन्देन्डुकौमुयाख्यन्याख्यासमे तः-- [१ प्रथम-

न % (+. णं ५, ७५५ यच्छ ^. , ध घ्रा स्‌ (~

चेष्टोपपादकं (व्रिशीषणं वा्टूमहनमरुन्मुखान्यतीन्साखवुकेम्यः प्रायच्छ बह।; संधा अ।तक्रम्य दिवि प्रह्ादीयानतृणमहमन्तरिक्षे पौटोमान्प्रयिव्यां काठखा्ंस्तस्य मे तत्र नरम च मा मीयतेः इति कौषीतक्यां प्रतर्दनं प्रतीन्रवाक्यम्‌ | तथाऽऽघुनिकानामपि तद्वोघकमानन्दर-

हया श्रीमच्छकरभगवत्पादपादपद्पदगाणाम्‌-

कदाचेच्छक्तीनां विकचमुखपद्मेषु कवटा न्क्षिपस्तासां वक्तरातस्रयमपि च गृहणन्स्वमुखतः । तदद्वैतं रूपं निजपरविरहीनं प्रकटय. न्मनिने व्यामोह भजति गुरदीक्षाक्षततमाः ॥ इति याक्यम्‌ ! तत्त॒ भिन्नतात्य्यं न ययेषटचेषटद्रोधकं ब्रह्मविदः । तथा हि--कौषीतकि- वाक्यस्यायेस्तावटुक्तोऽनुमतिप्रकासे श्रीवियारण्यगुरभिः- तष्ट: पुत्रो विश्वरूप आसीदेवपुरोहितः । छागिद्रोहं चकारासौ तं त्वष्ट हतवानहम्‌ | कतेयेमृद्रसहलया नं त्वसङ्गे चिदात्मनि । केदान्तज्ञानदीनानां यतीनां हनने तथा ॥ खोकत्रये बहुविधानसुरान्दतवानहम्‌ | चिदात्मनोऽस्य मे तत्र नैव खोमापि हस्यते ॥ माहात्म्ये मम नेततस्याकितु ज्ञानस्य तद्भवेत्‌ । इति । अत्र छामिदरोहं चकारेति सापराधवेऽपि तद्धननाद्रद्यहया तु जातैवेति प्रसिद्धमेव तथाऽपि सा करि चिदाभास एव न त्वसद्धे चिदात्मनीति चिदात्मन्येवासाङ्कितवम्‌ } तथा वेदान्तज्ञानहीनानामिति संन्यािवेऽप्यध्यात्मदात्रेणद्वितात्मानुभवमसपादयतां यतीनां हननेन त्रोक्योपद्रवकासििविधासुरविष्वंसनेन तद्धिसाजन्यदोषेण चिदात्मनो मे न रोमापि रिस्यते नेवेषदष्यक्यवो भज्यत इति । त्रापि पूर्ववयलयादीनां सापराधव्रेऽपि तद्भिसाजन्य- दोषसंभवे.ष्पि चिदात्मन्येव कमटेपाभावः \ तथा माहात्म्यं मम॒नैतत्स्यादिति तत्वज्ञस्य माहात्मयपस्त्वमेषास्य मुताथवादस्येते तद्राक्यतासयविवरणात्‌ । किंच कतेयमृद्रद्महयेति- वचनाद्विश्वरूपबधो शरमेन्द्रस्य ब्रह्महा तचातुर्थष्यविधानं ततो निजपुत्रवधकोपितेन वं ृत्रासुरसमुत्यादज ततो विष्णुपस्थानं ततस्तदुक्तरीया वृत्रवधस्ततो ब्रह्महयापीडवसशान्मान- ससरोवरे सहखवषपयेन्तं विसनिवास इत्यादि सर्व श्रीमद्वागवते षष्टस्कन्ये समुपाख्याय स वाजिमेधेन यथोदितेन वितायमानेन मरीचिमिप्रेः | इषटऽभियङ्च पुरुष पुराणमिन्द्रो महानास विधूतपापः ॥ इति वचनेन ‹ तरति तरति ब्रह्महा योऽश्वमेधेन यजते य उ चैनमेवं वेद › इति- रतेत्र्हयाप्रायश्ित्तनेन््र्यषयुक्तेविश्वरूपादिवधोत्तसमेव प्रापतिप्रसादादिनद्रेणाऽऽमवरिया

जावन्ुक्तिप्रमाणप्र° ] दिद्यारण्यप्रणीतजीवन्भुक्ति विवेकः । ४५

न्धा तदुत्तरमेवायं प्रतर्दनं प्रति तदुपदेश इति नियम्यते | नोचेद्भदाहयारूपपापस्य प्रयक्चमाविर्भावस्ततो भीलया सहखवर्ष॑विसतन्तुप्रवेश इवयायुपाख्यानस्यासांगलापततेः । तस्मादत्रायमाशयः--या ववाषटूवधजा ज्ञानात्पुरा ब्रह्महलयाऽमूत्साऽपि कतरे चिदाभासं एव

न तु म्यसङ्खचिदालनीति ज्ञानेन संचितासङ्गिलबुध्येव तद्भुसः । तथा वेदान्तेदयुक्ेब्हय- ोकफरुकोपासनब्रहम्ञानाम्यासब्रह्मामिक्यसाश्चातकारदून्यसन्यासिनाम्‌

मृत्तेयेः शध्यते शोध्यं नदी वेगेन शुष्यति |

रजसा घ्री मनोदुष्टा संन्यासेन दिजोत्तमः ॥ इति पारादयरमाधवीये मनुस्फरतेः संन्यासमात्रेण तत्प्राक्तनपापानां शद्धावपि तदुत्तरजात- ज्ञाताज्ञातदुरितानां नाशनार्थं साखावृकादिभ्यस्तेषां संन्यासिनां भक्षणाथं॒दानेन हनने तेऽपि तथा ठोकत्रयव्िनानाविधसुराणां च हनने तेऽपि । ययपीदं हिसाद्यमधिकार- प्रक्तचेन धम एव तथाऽपि ‹ न दहिस्यात्सवो भृतानि ” इतिश्चुतेः ‹ तमेव धीरो विज्ञाय रज्ञां कुवीत ब्राह्मणः † इतिश्चलनुगहीतवेन ज्ञानवन्तं प्रति दिंसात्मकस्वधम)पेश्षया जीव- नमक्तिसुखामकसमाध्यास्यनिव्यनुकूखार्हिसाविधेरेव बल्वत्तरतवेन तदुछद्घनात्संजातक्रिय- माणास्यदुरितश्ेषश्च दोतित इति । नु ° मनुष्याधिकारवाच्छश्नस्य › इतिन्यायादि द्रस्य देवराजचेनैव पापोरत्यभावादविनाऽपि ज्ञानं तस्य यथेष्टचेष्टाऽभीष्टव किमुत ज्ञानात्तर- मपि | न च तर्हि प्रकृतोदाहतश्रीमद्धागवतवचनादिन्द्रकृताश्चमेषालमकस्य ब्रह्महत्या प्रायाशचे- त्तस्य वेयर्ध्यमिति शङ्कनीयम्‌ । तस्य ठोकसं्रहाथेवात्‌ । अत एव पाराशरमाधवीये देवानां कमीनुष्ठानविचारं प्रज्ञ तत्र स्वस्वाधिकारनिवाहाथ ते कमोप्यनुतेष्टन्तीति पक्ष- मक्ला प्राग्जन्मसु कतपुष्यैरेव तदधिकारावाप्षितद्वोगानेवहाषद्समवादैववदशायां कमफट- रूपायां कृमीनधिकास्विन तद नुष्ठानस्याप्रयोजकवादियस्वारस्यं त्मन्प्षे मनसे निधयेदं पक्षान्तरसक्तम्‌ । अथ वा ख्वोपयोगाभवेऽपि मनुष्यान््रवतेयितुं देवाः कमण्य-

नतिष्ठन्त ‹ ययदाचरति श्रषठस्तन्तदेवेतरो जनः › इति न्यायात्‌ । अत एव सलयसकल्पोऽपि

परमेश्वरो रामङ्कष्णायवतरेषु ोकिकवेदिककमेनटनेनैव जर्गीन्नरवहदिति । तस्माद्यथे्टचेष्ट

ग्रतिपादकमेवोक्तकौषीतकीवाक्यमिति चेत्‌ । सयम्‌ । ययपि नैवास्ति देवानामेतद्चनाद।घ- दाश्वाधिकारस्तथाऽपि निषेधद्ाघ्नाधिकारस्त॒ तेषामप्यस्तयेव । नो चेत्सवज्ञ रोम णिभिमाोंत- मादिभिरिन््रादिम्योऽहस्यागमनादिदुरितफटरूपन्ञापप्रदानं कथं कत स्यात्‌ । तस्माचाद्यग` तिहासप्रतिपादकश्रतिस्मतिपराणायन्यथानुपप्या देवानामपि निषेधशाख्रोह्टङ्घने पापावद्य- भाव एव वक्तव्यः । ततः कौषीतकिवाक्यस्य यज्ज्ञानोत्तर ज्ञानमाहात्म्याक्ियमाणाश्चेषतः त्रक्तनसंचितष्वंसप्रतिपादनपरत्वं ब्णितं तत्सुस्थमेव । यत्तु रश्रामद्भाध्यकारय कदाचच्छ- तीनामियादिवाक्यमाधनिकानां ब्रह्मविदां ययेष्टचेष्टाबोधकतया तयोदीहारि तस्यायमाडयः-

तत्र हि दक्तीनामिति शक्तिपदप्रयोगः कतोऽस्ति । तदथेस्तु मराक्षमलयोऽणिमादष्टमल्लसिद्धय

४६ - पर्णानन्देन्दुकीगुयाद्यन्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम-

९०.

एवेति निणीयते कुतः प्रकरणात्‌ | अग्र रतोत्र अरम्मतो मुनेराब्दतय। ग नदरत्रह्।वद्व प्रकृतो नं केवटज्ञानी ` तथा शक्तिपदान्य्थान्‌पपरेश्च । तथा !दे रा ्तद्‌ तावद्‌। चल सप्या- दिसामर्थ्ये शक्तं ठोकेऽयस्कान्तमणौ खेष्टाकषणरक्तिरस्तीति । ततः प्रह्टतऽपे तादृश.ऽच- न्यसामथ्यष्यि ए यञ योभ्यः पदार्थः स एव श्द्यः सतु निर्क्तसेद्धास्य एव सिध्यति । सुनिर्मं व्यासोहं मजतीयत्र॒ मयनरीलकाचिमुनिपदप्रयेगान्मननस्य तु चित्तेका

ग्यसाध्यवेन यथा फखाथेमाघ्रे सनारोपेतेऽपि च्छयागन्धाद्‌क तद।यमानुपङ्गकं फर भवतं तट्न्मननाथमेव सपादिताचित्तेकाग्यस्याऽऽनषद्धिकपफख्येन महासेद्धक्टकःवा)पेसमव।त्‌ । स

पाण्डियं निर्विद्य बाल्येन तिष्ठासेत्‌? 'पाण्डियं च वाल्ये च नेवदाथ मुनः' इ तश्चुप्युक्तमु।न- राब्दितध्यानसमाधिमानेव मुनिर्भव्तति मट्करेयलपृतिग्रकशि प्रकृतश्रुतेवेवृतौ (सुनिष्या- नसमाधिभ्यां मवेद्धीड्रत्तरान्तये' इते पातेपादेतव्वात्तदग्रहेण तु प्यानद्‌(वत्तार्नरघसाघनत्वा- त्त्राप्युक्तासेद्रयष्टकस्य सुतरामानषङ्धिकफख्वेन सभयात्‌ ! तस्माच्छक्तयोत्राणमःदएमहासे- दवेमतिरूपा एव मनिपदाभिप्रायेणोपटम्यन्ते । अन्यथा कदाचित्कान्तानां कद चन्तःदणां कदा- चिन्सुग्धानां कदाचिदेवीनां कदाचिद्रामानां कदाचिद्रामाणंशिव्यदिप्रय.गः पर्णा मणिसन्तरौ- पध्यादिमाहास्मयेनाऽऽकर्षणं सपाय ज॑वन्सुक्तो ययेष्टं॒विदरतीवयर्थे विवक्षिते छतः स्यात्‌ । तत्रापि. करमेण याव्छ्वीगुणवेशिष्टयं मानुपीमात्रवं तर्णीत्वं देवराजान्यतरघीत् रूपवतीसं गुणवतीवं च यददेपक्षितं तत्तत्सभवव्येव । कँ बहुना धघमपल्योऽप्यत्र नैव विवक्षिताः क पुनः परपत्नीरङ्काऽपि तथावे कदाचेत्पर्नानां कदाचिद्धाय.णां कदाचिजायानां कदाचिदा- राणां कदाचित्साध्वीनामेति वा प्रयय्येत । तत्रापि दारान्तपदेषु खष्छसाघारण्यं साध्वी ति- पदे सुचरित्राचं च संभवययेव । तथा तु प्रयोगजातं किमप्यङ्कवा शक्तेपदमेव प्रयुक्तम्‌ । तस्मात्तदाशयवशादुक्तसिद्विम्रह एव श्रेयान्‌ । तस्मादत्रेवं योजना-मुनिः कदाचिन्छक्तीनां विकचमुखपग्रेषु कवटान्स्रमुखतः क्षिपन्संस्तथा कदाचित्तासां वक्त्रातछयमपि खमुखतः कवखान्गृह नपि यतो निजपरविहीनं तददैतं रूपं प्रकटयन्यतश्च गरुद क्षाक्षततमा अतो व्यामाह न भजतीति । मुनेः पृव।क्तवचनाद्धवानसमाधिमान्‌ । कदाचित्‌ । पुवसंस्कारव- शाद्रजोवुत्तेविरेषेण मूतिमतीभिरेताभिरणिमादिसिद्धिमिरहं परागे चरतया खरं विहरिष्यामीति व्युत्थानसमये तासां खवण्यादेदरेनेन विपिने कृसुमिताम्रादिसुगन्धवति मट्यमास्ते चैत्र चित्राञ्चितचन्द्रचन्दरिकारचरे सुरसर्तीरे परमृतश्रमरादिमघररतश्रवणे सति कामोदयसं- पत्त। सत्यां न तु सवेदा । तत्रापे राक्त॑नां पृवाक्ताणिमादयष्टमहासिद्धिमर्तीनां वधूनां न न्यासम्‌ 1 ॥विकचमुखपग्चेषठ । विकचाने, निजब्रह्मनिष्टयोगेश्रेएववशात्परमादरेण सेवनो त्कटाभटषदयत्तकाीस्मतावभूताधरपटह्छवदरनचन्द्रकतयीरलाने । एताद्शानि यानि सखान्येव ` पद्मानि तेषु तन्मध्य इत्यथः । कवटान्‌ , तदार्नीतनदिम्यताग्बटग्रासान्‌ । स्वमुस्वतः; स्वीयवदनेन -सावेविभक्तिकस्तसिः । एतेन निजवदनं ` तद्रदनं प्रति चुम्बनं

-जीबन्सुक्तिग्रमाण्प्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्यु क्ति वेवेकः । - ; ४७

संयोज्य ततः स्मुखेन दिव्यस्वचर्वितताम्बृख्प्रासान्क्षिपति. न तु ॒स्वमुस्वात्त्र. ्षेपाते । तथात्वे स्वम॒खाननिष्कास्य क्षिपतीति स्यात्‌ , तत्त॒ बीसत्सरसद्ोतक्त्वेन प्रकृ तश्रङ्घाररसि- रोधीलयथः । क्षिपनपयन्सन्‌ ¦ तथा कदाचिननितरां तासु प्रीयते्यदोतनेच्छायां , सत्याम्‌ | तासां पर्वोक्ताणिमायष्टमदासिद्धिरूपमग्पानां वक्त्राल्पव्येक्‌ तत्तहघूवदनात्स्यम।प जीवन्मु- तोऽपि स्वमुखत एव निजवदनेनैव ¦ न तु तामे: स्वखवदनेनेतन्ुखे त्बूख्कवलोऽपीयेतु दाक्यते जीवन्सुक्तचक्रव्िनोऽस्यामय+दार्तिपःखदस्यत्‌ । एवैन तास्वस्य परमप्रीसतिद्रायो दोतते । कवलान्‌ , तचर्वितदिव्यतः°्युटप्रसान्गह्ननपि स्वीढुषेनपि । यद्रा देवतास्प्ुक्त- व्यवहारो रगेकायत्तः कथं फढ,म्‌4.वेर.गद्ना।टेनाऽस्य समु(चत , इयस्वरसात्क्वर्पदस्य स्वमखतन्मुखयोः किरणेष्वेव ' तत्तच्चक्षुश्चको.र्मध्येषरु ` * सुघावद्धपरास्चरपवनचक।ररनुसृतः' इत्यादिकविसमयर्रला रक्षणा । तथा चं न कपे दौषः । याद्‌ च तासामपे यागजघ- मक्र्ग्धलन स्वकायाखमव तथा च सोसथादवत्‌ ' घमविरुद्ा भूतंघु कामाऽस्म भरतषभ › इलयादिस्यृतेः प्रजा तेरग्रतमानन्द्‌ इत्युपस्थे इलाादश्ुतेश्च युक्त एव पूव।क्तव्य- वहार इति विभाव्यते तदाऽधेकः।रेभेदेन व्य्यानहयमपि व्यवस्थापनीयम्‌ । तत्र प्रथम- व्याख्यानं योगेवेऽपि रागिविषयं चरमं तु तचे सति वी तरागविषयमिति हदयम्‌ । यतो यस्मात्कारणात्‌ । निजपरविदीनम्‌ । निज आत्मा परोऽनःत्मा ताम्यां विपण हीनं रहि- तम्‌ । ब्रह्मण अआत्त्वस्यप्यनात्मवस्तुभिनत्वरूपोपाषेगप्रयुक्तवद्रस्तुतस्व॒॒तस्यप्यभावात्‌ | अतं एव तत्‌ “ यतौ वाचौ ।यवतन्तं ` इसा।दश्चुतिद्र्‌ःसु वाद्यनसाग।चस्वन प्रातपाद- तम्‌ । उद्रेतं खूप, द्वैतह्‌।न स्वस्वरूपम्‌ । प्रकटयन्‌ । अद्रत; त्वस्तु मया करक।र्तामख्कृव- दखण्डापरोक्षतया ज्ञातमस्तीति कइतङ्कयतया देदेन्दियादिभिधवपयभगसंपःदने तेऽपि ममासङ्गदवितकुटस्थानन्दैकरसस्य न काचिदपि क्षतिरस्तीति मयाऽयं वरिटसो भवतीः सावं क्रियते न त॒ मवत्तौन्दययी दिसैषटवचिन्ैश्वय॑पारवद्येनेति ताः प्रति सुर्दकुवेनियथः। नो चेदुक्तद्वितरूपस्य स्वप्रकादावेन सवेदा स्प्टवदगे.चरवेनेन्द्यग्राद्यतारूपदस्पष्टकरणस्य तु सुतराममावाच । एवं संस्कारवश्नाच्छु्ररसद्रःरा ब्रह्मवेदः करणेच्छसचेन ताद्गाच- रणर्दास्वेऽपि नास्य जीवन्मुक्तस्य येर्गन्द्रप्रसादाद्रद्यविखेन प॒नम्रन््युदयरूपाघ्यासप्रस- क्तिरियाह- गर्विति | यतो यस्माद्धेते्गुरदीश्चाक्षततमाः । गुरुणा कृता दीक्षा गुसदीक्षेति दाकपा्थिवादिवत्समासः । तया क्षतं तमो यस्य सः । गुरुपदमत्र च्छन्दोनुरोषेन ।म।ह्‌- तमे आचनोति च शाखराथमाचारे स्यापयय।पृ | स्वयमप्याचरेयस्तु स आचाय इति स्मृतः ॥

इयदयुक्तरश्चणाचार्यपरमेव । नो चेत्‌ ‹ सगुरुयैः क्रियाः छता वेदमस्मै प्रयच्छति ` इति

(9.

मगवता यज्ञवच्क्येन शस्यन्निपेकाद्ह्ररः' इयमरिहेन चोक्तरक्षणस्य निषेकादिमारभ्योप-

पूर्णानन्देन्दुकौयुयास्यभ्यास्यासमेतः-- [१ प्रथम॑-

नयनान्तं क्रियाः कृला साङ्घसार्थवेदोपदेशादिकतगरोः पित्रादिरूपत्येन प्रकतानुपयोगित्वापत्तः |

(उपनीय ददद्वेदमाचार्यः स उदाहतः इति भगवदाज्ञवस्क्येन “मन््रन्यास्याकृदाचायेः' इलय-

मरसिंहेन चेत्तं यद्विधिवत्सार्थवेददातुतवं तथा मन््न्यास्याङ्चादि तूर्ोक्ताचायटक्षणेऽ- € (~.

सेवेति प्रकृतोपयोगात्तस्यैव ग्रहः | तेन जीबन्सुक्तयोरगीन्द्राचायैविरचितचक्षुष्यादिदीक्षानिमू- छितमूटाज्ञान इयथः । जतः, एताद्दाचायैदौक्षाक्चपिततमसूवदिव । व्यामोहम्‌ ।

्ुविपासादयो दृष्टा यथापूर्वं मयीति चेत्‌ । मच्छब्दवाच्येऽहकारे द्द्यतां नेति को वदेत्‌ ॥ चेदरुपेऽपि प्रसग्येरस्तादास्याध्यासतो यदि । माऽध्यासं कुरु वितु त्व विवेकं कुर सवेदा ॥ साट्यध्यास आयाति दटवासनयेति चेत्‌ | आवतेयेद्टिवेकं च द्ठं वासयितुं सदा ॥ इति चित्र्दीपोक्तपुनग्रन्थयुदयापरपयायम्‌ । धन्योऽस्म्येतादृशकामास्यपुरुषाथंपराकाष्टोप- मोगेनेति वा हा हतोऽसि ब्रह्मविदपि स्खछितव्र्मचयेवात्‌ ।

आरूढो नैष्टिक धर्म यस्तु प्रच्यवते पुनः । प्रायश्चित्तं न पदयामि येन शुष्येत आत्महा ॥ इत्यादिस्मृतेरारूढपतितत्वात्का मे गतिः स्यात्‌ ‹ किंमह५ साधु नाकरवं किमहं पापम- करवम्‌ › इति तेत्तिरीयश्रयुक्ततापापरपयीयं वा | विशेषेण मृढज्ञाननान्चेऽपि विपरीतमा- वनासंस्कारर्पेण आ ईषदपि मोहं मुह वैचिय इति धातोविपय॑तचित्ततारूपमदैतातमनि दवेतात्मबुद्धिटक्षणमध्यासं न भजति नैव सेवत इयथः । चाक्षुषी दीक्षा तृक्ता सूतसंहिताटी.- कायां माधवाचार्यः प्रथमाध्याय एवाऽऽगमवक्येन, उक्ता ह्यागमेषु चाक्षषी दीश्चा-- चक्षुरुन्मील्य यत्तखं घ्यावा रिष्यं समीक्षते । परुबन्धविमोक्षाय दीक्षेयं चाक्षषषी मता ॥ इति | तथा बृहदयोगवासिष्टेऽपि निवांणप्रकरणस्य पूवो श्रीरामे स्वरूपैकनिष्टतयाऽसंप्जनात- समाधिस्थे सति विश्वामित्रो वसिष्ठ प्रति तदब्युत्थापनं स्वकायार्थ देवकार्यार्थं च प्रार्थय विश्वामित्र उवाच-- हे वासेष्ठ महामाग ब्रह्मपुत्र महानसि । गुरुत्वं रक्तिपातेन तत्क्षणादेव दश्चतम्‌ ॥ इति शाक्तेपातमुपक्रम्याग्निमश्छोके चाक्षुषी दीकषोक्ता-- दशनत्स्रोनाच्छब्दात्ृपया रिष्यदेहके | जनयेद्यः समवेशं शवः स हि देशिकः ॥ इति ।

जीवन्मुक्तिप्रमाणप्र ~] विद्यारण्यप्रणी तजविन्मुक्ते विवेकः । ४९

अत्र ट/का-ननु मया स्श्शरीरं यक्ता रामदेहं प्रविदय वुण्डटेनीसंचःरादिक न कृतमेव तत्कथं त्वया राक्तिपातो ज्ञातस्तत्राऽऽह-दशनादिति । सलयसंकस्पानां वादशां कृपादष्टयाऽपि सच्छिष्यस्य कुण्डरिन्याः षट्चक्रभेदनेन ब्रह्यरन्धरस्थितपररिवसमवेशरक्षणो जीवस्योपाधिपश्यागेन शुद्रवबदसमवेशटश्चणश्च शक्तेपातः सिध्यतीति भावः । देशिको गुरुरिति । अत्र ददशनादिवयुक्तेः छुटैब चाक्षुषी दीक्षा । तथा श्रीमद्धप्यकारचरणारवेन्द. परगेरपि श्रीरिवानन्दर्हयी चा्चुषी दीक्षा परमेश्वरं प्रति प्राथिता । यथा--

वपादाम्बुजमचेयामि परमं लां चिन्तयाम्यन्वहं

त्वामद्य रारण व्रजामि वचसा खामेव याचे विभो | दीक्षां मे दिश चाक्षुषीं स करणां दिव्येशिरं प्राथितां शंभो ठोकग्रो मदीयमनसः सौख्योपदेशं कुर ॥ इति ।

सोऽयं चाक्षुष्यादिदीक्षया शक्तेपातः कमंसाम्य एव शिष्यस्य भवति नान्यथा | तदुक्त सूतसहितायां यज्ञयेभवखण्ड--

त्तस्य शिष्यस्य विप्रेन्द्राः कम॑साम्ये सति द्विजाः | रांभ्वी शक्तेरदयर्थं तस्मिन्पतति चिद्धन ॥ इति । एतट्रीकायामपि माधव्यामुक्तं सप्रमाणम्‌- जन्तोरपश्विमतनोः सति कमंसाम्ये निःशेषपा्पटरुच्छिदुरा निमेषात्‌ | कट्याणदेशिककटाक्षसमश्रयेण कारुण्यतो भवति शांमववेधदीक्षा ॥ इति । आग।मेका अप्याहः-- अधर्मधर्मयोः साम्ये जाते शक्तिः पतलयसौ ।

(न

ज्ञानामिका परा शक्तेः शंभोर्यस्मिन्निपातिता ॥ इति । अत्रैवं योजना-- आचयण शिष्यस्याधर्मधर्मयोः सम्ये जते सति रशभोङ्ञौ. नामिकाऽत एव परा शाक्तर्यस्मिनिधिकारिणि शिष्ये निपायते चाक्षुध्यादिदक्षाकरणद्वारा च्रेभेतेऽसो शक्तेस्तसिन्पततीति । ननु यदत्र शक्तिशब्देन केवट्द्विताचितिर्विवक्षिता तर्हिं तस्याः खस्वरूपलादनन्ततादमूतेलवाच्च पतनासंमवः, यदि च पदाथीन्तरं तहिं ज्ञानामिका- परेति तद्विरेषणद्रयं व्यर्थं स्यादिति चेत्सत्यम्‌ । चिच्छक्तिरेवात्र विवक्षिता परं वद्वेत्मरखूपा- यास्तस्याः पतनादिकं वोपचारिकिमेव । तदुक्तम्‌-- राक्तिपातप्रकरस्य रहस्याशश्च कश्चन | मया नोक्तो रहस्यत्वादाज्ञाभङ्गभयादपि -॥ इति पूर्वक्तशक्तेपातप्रघ्रकगतसूतसंहिताश्चेकटीकायामेव माघवःचरयैः | अयमत्र रह- स्योश ः-परमेश्वरसखरूपभृततेन ` सवेगताया; पररक्तः पतनास्तभवच्छिष्यस्याऽऽत्मनि प्रागे-

५९ एणानन्देन्दुकौयुयास्यग्यास्यासमेतः-- = [ १ प्रथम

वावस्थिता सा पाशजाटावतवेन तिरोहिता सती दीक्षासंस्करेणाऽऽबरणापगमे सल्याभे व्यक्तिमासादयन्ती पततितेत्यपचर्यते । ऊष्वैदेश्ादधोदेशप्रापे।हे पतन न सट तद्शमस्या सभवतीति । अगमेऽपयुक्तम्‌-- व्यापिनी परमा शक्तिः पतितेव्युच्यते कथम्‌ । उध्वोदघोगातेः पातो मूतस्यासवगस्य च ॥ सत्य सा व्यापिनी निया सहजा शिववस्स्थिता किंलियं मरुकम॑दिपाशञबन्धेषुं सवृता ॥ पक्रपकेष॒ सब्यक्ता पतितेव्यपचयेते | इति । नन्वेवं यदि शक्िपतिनवान्ञानष्वसस्तहिं तं व्वोपनिषदं पुरुष पृच्छामि ‡ इति श्रु्यादि- वरात्‌ ¦ , स्वाध्यायधमपटितं निजवेदशाखवेदान्तभामेगतमाद्रपा।र्त च । सन्यासिना परदशा गुरुणोपदिष्टं सा्ान्महावचनमेव विसुक्तेहतः ॥

इति श्रीमत्सक्षेपदाररकाचायादिमिः शब्दापरोक्षवादाङ्गीकरणं व्यर्थ स्यादिति चैन । उक्तदीक्चादिद्रारा शक्तिपातेन ज्ञानप्रतिबन्धकष्वंसमात्रस्यैव विवक्षितत्वेन ज्ञानोदये निरुक्त वाक्यस्यैव स्मृत्यादिद्ारा साक्षास्योजकलात्‌ । तदुक्तं सूतसंहितायां तत्रैव । तस्य शेष्यस्य विप्रेन्द्राः. कमंसाम्ये सतीव्यादिश्ेकोत्तरम्‌-- तदा शिष्यस्य चिद्रपे कत्पिता मोदरूपेणी | माया दग्धा भवे।त्काचत्तदा पतातं [वग्रहः | अत्र॒ टीका माधवी-मोहरूपपेणीति । शेष्यस्य ॥चद्रूपं॑स्वालानं ।चच्छक्त.तर।- धायिका हेयोपादेयविवेकज्ञानमाव्रेण्वती मोहामिका या मायाञऽश्रता सा सश्वद्ू.पेण्या शिष्यस्य स्वातमन्यभिव्यक्तायाः परराक्तेः प्रसादेन किंच्दपसरतीलयथेः । तदा पतते विग्रह दति । मायासंबन्धनिबन्धनो ह्यात्मनः कतुव्वभोक्तवा दिसंबन्धस्तथावघस्याऽऽत्मनः | स्वोप- मोक्तव्यसुखदु ःखहेतुमतपुण्यपापात्मककमनिवन्धनो भोगायतनमूतदेहेन सबन्धस्तथा च शक्तिपातेन मायाया अपसरणःदातमनः क्ैत्वभोक्ततादिसंबन्धदौधिव्ये पुण्यपापःने।मेत्तस्य देहसवन्धस्यापि गछितव्यात्तदमिमानाभावेन तत्पात इत्यथः । तदुक्तमागमे- देदपातस्तथा कम्पः परमानन्दहषणे । सखेदो रोमाञ्च इव्येतच्छक्तिपातस्य रक्षणम्‌ ॥ इतीति । शिष्यस्य देहे विप्रन्धा धरण्यां पतिते सति । प्रसादः शांकरस्तस्य देजाः सजात ए ¡हे ॥ यस्य प्रसादः संजातो देहपातावसानकः । . कृताथ एव विप्र्रा. न स मूयोऽभिजायते ॥ `

क्ष

जीवन्सुक्तिमाणप्र०] वि द्यारण्यप्रणीतजीषन्मुक्ति विवेकः 1 ५५१

=

इति शछोकत्रयेण शक्तेपातकायोदिकसुक्तवाअत्- तस्य प्रसादयुक्तस्य बिया वेदान्तवाक्यजा । दहत्यविदयामखिटां तमः सूर्योदयो यथा ॥ इते । नेव यदि ज्ञानस्य सवरूपेतपततौ यः प्रत्तिवन्धः स शक्तिपातमत्रनिरस्यश्वेयस्य जेज्ञा- तोस्ताद्दातचार्यचरणलामाभावादिना न रक्तिपातस्तस्य का गतिरिते चेन्छुणु । रमादन्तरङ्ग- धनैः श्रवणादिभिरन्तरङ्गतरसाधनैश्च श्रीगु दिपरमभक्तपरवकं॑भूयोऽम्यस्तेः क्रमण प्रतिबन्धक्षयाद्राक्याथानुसंघानाज्क्ञान सपाय मुच्यत एव सः । शक्तेपाते तु तस्षण ए मुच्यत इति विदोषः । एतदप्युक्तं तत्रेवग्रे | शक्तिपातविहीनोऽपे सलवा ग्युरभक्तेमान्‌ । आचायोच्छतवदान्तः करमान्मुच्येत बन्धनात्‌ || दाक्तिपातेन संयुक्ता विद्या वेदान्तवाक्यजा । यदा यस्य तदा तस्य विमुक्तिनौत्र संशयः ॥ इते ।

“न

नु पूरवोदाहृतवासिष्ठवाक्ये ददीनात्छशेनादिसत्र व्या स्यनि टीकाकारेण सलयसक्पानां

तादा कृपादटयाऽपि सश्छष्यस्येयादिना शक्तिपातः स्िष्यतीलन्तेन दशेनादिसाध्यश।क्त- पते सलसंकल्पलस्य कारणतोक्ता तथा चे्िनैव दर्शेनादिकं करणामृतमयैकदारीराणांश्राम- ्सुटुरूचक्रव तचूडाचिन्तामणीनाममानेलादिस्वाभाव्यान्महाव। क्यार्थोपदेदो दशंनादिना शक्ते पातसमवेज्ञे च सुतरामनुत्सुकानां कदादि्दु्थानावसर वःस्यचित्सच्छिष्यस्य स्मरणे जतेऽस्य ज्ञानप्रतिबन्धध्वंसोऽङ्तैवास्विति संकद्पादेव पूर्वौक्तशक्तिपातः स्यात्‌ › त मनसैव तदन्तःकरणं प्रवद्य येगेश्येण प्रसक्षीमूतं ज्ञानोयक्तपरतिबन्धफ॑दुरितं निरस्त स्यादिति चेद्पत्तिः । अत एव भगवता बाद्रायणाचर्थण श्रीमच्छ रीरकसंज्ञकोत्तरमीमांसा- सूत्रे चतुथध्याये योगयैश्वयं॑प्रकय ' जगढ्लाप। रवर्जम्‌ › इतिसूत्रेण परमेश्वरतुल्यमेव तस्येपासकये गीन्द्रसेश््य मव।ते पर त॒ तत्र जगलयाप रो नाम जगदुवपत्तिस्थितिप्रस्यकरण- स्वातनत्य यत्पसमेवरे वर्ते तन्मात्रवर्य तावन्मात्रहीनमसयश्व्य भवात; अन्यत्सकटमपि परमेश्वर- त॒ल्यमेवेति सूत्रितम्‌ । किंच कुट णवास्ये तन््रेऽपि दीक्षाकथनप्रसद्धेन तत्ैवेध्यं वदता भग- वता श्रीशंकरेणापि दीक्षादातुर्योगीन्््ह्यवेद आच। थस्य सत्यसंकखसतं ध्वनितम्‌ } तथादि-

यथा पक्ष स्वपक्षाम्यां शिदयन्संवधेयेच्छने; ।

स्प्यदीक्षोपदेशस्त तादश: काथितः प्रिये ॥

स्वपत्यानि यथा क्म वीक्षणेनेव पोषयेत्‌ ।

टृदीक्षाख्योपदेशस्तु ताद्शः काथेतः प्रिये ॥

यथा मत्स्यी सतनयान्ध्यानमात्रेण पोषयेत्‌ ।

वेधदीक्षोपदेशस्त॒ मनसः स्यात्तथाविधः ॥ इति \

[1 5 क

५५२ एणानन्देन्दुकौमुद्यास्यन्वास्यासमेतः-- (१ प्रथम-

तस्मायतोऽयं मनिरक्तरक्षणशक्तिपातविशिष्टचाक्षुष्या देगुरुदीक्षाक्षततमा । अत द्व व्यामोहं न भजति, ताद्रशज्ञानदीनो योऽकतोपास्तिस्तखवेतस तु यप्काचछ्यवलार> $ व्यःमे हं भजयेवेति मव; । तदयमत्र ज्ञानभेदसग्रहः--तचक्ञान तावेदेवमा्षं पौरुष चे'ते- मेदा जिविघम्‌ । तत्र दैवं ज्ञानं स्थटा।देचतु।वधशच।क्तपातजन्यतदजन नचे।तमेदातप्पञ्च।व- धम्‌ । तच्च सःम्यासाम्यप्रदत्मेदेन पुनर्विषेधम्‌ । एवमिदं दावेघ दवज्ञानम्‌. ।. = 1 चैकयेव | मानपं पनः सोपासनत्वनिरपासनत्वमेदेन देववदशावेधम।पे ।वंशीन्तघ।त सवन मयेक्रिशलरकारकं तचज्ञानं भवति । एतद्टक्षणादिकं तूक्तं मदीयाद्वितामृतमञ्लय। सन्या्या- याम्‌- तचज्ञान त्रिविधं भेदददिवाषपौरुषत्वस्य । आ च प्रातिभमिति वार्तिक आेत्वसं्ञोक्तेः ॥ १ ॥ हवाष॑पौरषतवस्य मेदाश्रिविधं तचज्ञानमियन्वयः । देवेभ्यो भव देवम्‌ , जेः सयंप्रमातद्विदाजातमाष पुरेभ्यः जातं पौरूषं तेषां भावस्तं तस्य भेदादुक्तोतपत्ति- सामग्रीमिदान्प्रकारं ब्रह्मज्ञानसिलयथेः । नन्वेव भेदकलत्पने ।के मान।मात्‌ चेततेत्तिरीयकवाति- कमेव प्रमाणवेनोपलक्षणविधया वदननकतत्रैविध्ये देतुमाह-आष चेति । तथा!ह--अहं बरकषद्य रेखिलयादिरूपस्य मन्त्रस्य व्याख्यानं प्रकृयाऽऽहुः श्र! मत्ुरेश्वराचायेचरणकमरुप- रागास्ते नेषद्रातिके -त्रिदङ्गोत्र्भतस्य द्यार्ष संदशंनं परम? इति । त्रिशङ्धनाश्नो- महर्ष वश्षस्येय।दिमन्त्रार्थाभूतमद्रैतामज्ञानरूपमत एव परमत एव ब्रह्मभूतस्य, क्र्षेराधम्‌- पदलाग्ये्ष सदशन प्रादर्बमवेत्यर्थकमधेश्चोकमुक्वा ततस्तन्मन्त्रजपप्रयोजना।द्कम्‌।भ- धायाग्रे-

मुमुक्षोस्तत्परस्यैव श्रौतस्मार्तेषु कमसु । आर्ध च प्रातिभं ज्ञानमाविभेवति मोक्षदम्‌ ॥ इति । अस्य टीका श्रमदानन्दज्ञानविरचिता-ईशवर्थषुशरैतेषुस्मर्तिषु च कर्मसु फठाभिसंधिवाज- तसेश्वरयेत्यवतातपर्येण प्रत्तस्य परिञदधबुद्मेक्षमेवपिक्षमाणस्याऽऽष यथार्थं प्रातिभमुपदेशान- पेक्ष मोक्षफलं ज्ञानस॒द्धवतीत्य्थे इति । अत्राऽऽ्मितिपदे यथाथेमिति व्यास्यातम्‌। तयाथार््यं वेदं विनाऽम्यत्र नैवारस्तःति हेतोम॑या ऋषर्वदादिति व्याख्यातम्‌| तथा प्राततमामातं पदसुपद्या- नपेक्षमिति विवतं लद्रश्चान्मया स्वयंप्रभातादिति यद्रेदस्य विशेषणं दत्त तत्समीत्चीनमेव । नन्व- स्तेवमारषषटक्षणप्रामःष्य-त्तादक्सक्ञामेदादिकं तथाऽपि दैवादिसं्गादौ किं गमकामे।ते चटुपर्त- णम्रिदश्ष्येर्दैवपौरषयोरपीति ज्ञेयम्‌ । न चेपटक्षणत्वे तयोरेव कके।माते ब्रहणम्‌ । अजातरा्ररध्यये चतुर्थ ब्राह्मणेखिभिः ¦ विद्यां बाछाक्ये प्राह तां विस्पष्टामेह च्रुवे ॥ इत्यनुभतिप्रकाशो क्तेरजातत्रोः क्षजियलवाक्षात्रादितक्ञकस्या पि ज्ञानस्य ग्रहणं ककेमिति न कृतमिति वाच्यम्‌ । (तद्यो यो देवानां प्रयवुष्यत स एव तदभवत्तथषीणां तथा मनुष्या-

जीवन्मुक्तप्रमाणप्र०] विद्यारण्यभ्रणीतजीवन्मुक्तिविवेकः । ५५३.

म्‌? (५ श्र ५ मर ५ ७ देज (र ¢ १, ५ ` | णाम्‌" इतिश्रतौ मुख्यवेन देवादिजातित्रयस्यैव गृही त्देवमघान्तरभेदग्रहस्य प्रकृतानुपयुक्त त्ादनन्तमेदापृततश्च । तद्रैवं योजना-- आर्षं च प्रातिभमिलुक्तवातिके तचक्ञानस्याऽऽषव- ० क्तर्हेते कः # र । कद (~ (~ 9 (८ (~. | सज्ञो्तेर्हैतोर्दैवाषपौरुषत्वस्य भेदा वेधं तचज्ञानामेति ॥ १ ॥ एवं प्रतिज्ञातत्रैविष्ये क्रमेण सोदादरणानि तद्क्षणान्याह कदेषैरित्यादिभिचिभिः पयेः- यदेवैरुपदिष्टं तदैव ज्ञानमुच्यते सद्धेः । श्रक्रष्णादिगुरुवेरेयैथाऽजुनप्रभतिशिष्येभ्यः ॥ २ ॥ अत्राऽऽदिप्रमरतिपदाम्यां श्रमच्छिवराघवयेग्रहः ॥ २॥

यदयोगभ्रषटत्वा्स्मूत्वा स्वयमेव साथकं कक्यम्‌ । जातं तदार्षमेव ज्ञानं यदरात्रराङ्कदेः ॥ २ ॥

रुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते । अथ वा योगिनामेव कुठे मवति धीमताम्‌ ॥

इति स्मृतेः कस्य चिदोगीन्दरस्य जन्मा न्तरक्तयोगतद्च्युतावपीह जन्मनि योगौश्वरादि- कुटे प्रादुर्भूतस्य योगवासनाव्ात्तदेकानेरतस्य सा धकमर्थनद्ितव्रह्मास्मयेक्यतातपयेण सदहित- मताद्धामहं ब्रह्मास्मीयहंमरदामिषनिगणोपासनासस्कारादहं ब्रह्मास्मीति ब्रहदारण्यकमंहावाक्यं स्वयमेव स्मृला “ऋतंभरा तत्र प्रज्ञाः इति भगवत्पतञ्टिसूत्रा्त्र सबीजयोगे समादहेत।चेत्तस्य या प्रज्ञा जायते सा सलयमवाधितमेव वस्तु बिभति विषयीकृल पुष्णात। वेतितासयेकानिर- त्ताहेगरहास्यनिर्मुणोपासनबीजविशिष्टयोगसक्ञकसमाधेनिषटस्य सत्यत्र्मास्यैक्यरूपादततख- मानरविषयद यथार्थह्ानमाविभैवतीतयुक्तवेन पूर्ोक्ताधिकारिणो जातं प्रादुभूतं यज्ञानं तदा- धमेव ऋवेरदं ब्रह्मास्मीदयादिमहावाक्यरक्षणास्छयंप्रातादिदादव भवमाषमित्यन्वथेसङ्ञकमेव ज्यं न तु रथंतरं सामेलादिवत्केवरसज्ञामात्रशार यर्थः । ततः स्वयप्रभातमहावाक्यमात्र- जन्ययथार्थज्ञानलमर्षज्ञानठक्षणमिति भावः । उदादरति--यद्वदिति । यथा विशङ्कनामा काथिन्महरिसुक्तयेगपरिपाकान्तकमौदिमहिन्ना तैत्तिरीयोपनिषयाश्नातमहं वृक्ष्येयादिकमदवैता- ततच्वानुभवप्रकाशकं सार्थकं मन्तरसुपदेशादेक विनैव दष्टा ब्रह्माहमस्मीवयाषज्ञानेन त्रह्मसे- क्यमनुमूतवांस्तद्रदित्यथेः । ननु मुमुक्षो स्तत्परसयैव श्रौ तस्मर्तेषु कर्मशियादयुक्तवातिके तु ्रोतादिकमैनिष्ठयवेक्तजञानोदयप्रतीतेः कथं ल्या यचोगेदयादौ योगादिपूवैकमरहमरहोपासक- स्येव तादृन्नानोदयः प्रतिपादित इति चेन्न । चिन्तढ्रत्तिनिरोधरूपस्य योगस्य तथा निगुणा- टग्रहोपासनस्यापि निरुक्तकर्मैलविवक्षया तत्रैवान्तम।वात्‌ । तदुक्त समन्वयसूत्रे भाष्ये-- क्रिया हि नाम सा । याऽत्र वस्तुठरूपनिरपक्षेव चोद्यते पुरषचित्तव्यापाराधीना च । यथा यस्यै देवताये हविर्गृहीतं स्यात्तां ध्ययदवषट्करिप्यनिति । स्या मनसा घ्यायेदिति च, एव-

५५९ पूण नन्देन्दुकौमुयास्यम्याख्यासमेत ~~ [१ प्रथम-

(~

मादि च्याने चिन्तनं यद्यपि मानसं तथाञप पुरक, कमकतुमन्यथा वा कर्तुं रक्य पुरषतन्त्रवादिति । आष्देना वामद्य, | तदुक्तमस्यैव मन्त्रस्य “ इते ।तरशङ्क्नद्म नवनचनम्‌ › इति चरमवःक्यभध्ये- इव (नर्य असत्रह्यमत्य ब्रह्मणेदो वेद्‌ वदनमा- लेकावेद्नानं तस्य प्राक्तिमनुवचनं वेदःलुवचनमत्मनः कतरत स्यापनार्थं वःमदेवव।त- शङ्कनाऽऽ्भेण दशेनेन दष्टो मन्त्रः जाप रय प्रकाशक इत्यथे इते । व.मदवा ।ह व श्रथटवःदरयं एव यथार्थषैदर्दनेनद्धेत.त्म.नसनुमूतव "नल त, ततर पनिषद्दे ग्भन सन्नतं मन्त्रसक्वःऽे- “गर्म एवैतच्छयःनो वामदेव एवमुवत्च ईत । वृ रण्यकेऽपि--“तद्वैत- त्पस्यनषेवःमदेवः प्रतेपद्‌ऽह्‌ मनुरभव < सू तेः इते | २\॥

4. (

[वे।घवहुरूपसच्या तदुक्तवःक्सा्थतद्ु यञ्ज्ञातम्‌ | ज्ञानं ततौरषमेह शक्यथा विष्णुरातस्य ॥ » ॥ विधिवत्‌ * तद्विज्ञानार्थं स गुरमेवामगच्छ्तामतपीणः तरेयं ब्रह्मनिष्ठम्‌ इतिं 'शन्ता दान्त उपरतस्ितिक्चः समाहितो मूत्वाऽऽमन्यवाऽऽत्मान +र यतिः इत्यादिश्ुते- दितविधिप्ैकभित्य्थः । गुर्विति । उक्तटक्षणगुरुसम।पगसा । त्त गुरूक्ततच्मस्या- दिमहावाकयार्भश्रणेन तु यज्ज्ञानमिदहास्मि्याररे जातं तप॑रुष॒पुर्ान्मनन = परुषः मनुष्यजातीयगुरुजन्यलात्तथा ज्ञेयमिय्थः । तदुदादरते रु कादत्यीद्ना । विष्णुरातः परीक्षित्‌ ॥ ४ ॥ एवे सोदाहरणं दैवादित्रिविध ज्ञानं निरूप्य तद्धतूनप्य,६--

५२

देवं ध्यातर्देवं ह्यह ग्रहोपासकस्य पुनरषम्‌ । गुरुमक्तस्य तु पौरषमनेकमवपुप्यपकेन ॥ ५ ॥ देवमिति । देवं शिवदौर्िक्तेसुयेसुमुखानांमन्यतमस्ररूपमन्तयपमण रव घ्यःतुश्वन्त- पितसियर्थः । ज्ञानं भवतीति हेषः । ।देसखधारण । अहत । यहं ब्रह्मास्मीति ननेरन्तर- चिन्तनमेव प्रकतेऽदंग्रदोपासना । अनेकेति । एवं ज्ञःलत्रयऽप परह्यका 1 पे साघनमने- कजन्मसेवानष्ठितं चेत्ततपुण्यपरिपाक एव॒ कारण्ेव्यधः । तदुक्त श्रमद्धगननात ` 'वहनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपयते' । इति । |

देवाषी दिमेदस्तु तत्तचित्तप्रीतिसस्कारतस्तत्ततसाघनप्राघन्यःदवमते भमव; ॥ “+ | तत्राऽ<षयैैकविधत्वदैवपौ रुषयोयेव शक्तिपातजन्यलतदजन्यलभ्या द वध्य्माह- देवमथो पौरषमपि चेज्ज्ञानं शक्तेपातता जातम्‌ । तेन विनाऽपीति भिदा द्विविधं जञेयं विपश्वषद्रेः | ६ | ` दैवमिति । राक्तीति वक्ष्यमाणदे वादिकतशक्तिपातसामग्येतय्थः । “ मगु्वै वारुणः ।

{५

वरुणं पितरसपससार अधीहि भगवा ब्रह्मत ` इ्यादुपकरन्य तेन्तरीयेप्रनिषदि वर्णेन भगु

कि,

जीवन्मुक्तिप्रमाणप्र °] विद्यारण्यप्रणातजीषन्मु क्तिविवेकः । ५५५ पुत्रं प्रसुपदिष्टधेचारस्थटीमृतपञ्रकोशविवेचनेनैव तच्छतेन तस्य ॒ज्ञानजननायमेन नचि- केतसं प्रति विवेकस्येवेक्तश्च श्तपःत विनाऽपे देवज्ञानं प्रसिद्धमेव मवतीतिभावः । तत्रापि पौरूषस्य सोपासननिरुपःसनत्वभेदेन पनर्दविध्यं बोघयति-- पौरषेदं द्विवेधमपे नूनं ज्ञान पुनद्धिघा वेध्यम्‌ | एकमुपासनपूर्व तद्र तं तथाऽन्यत्तत्‌ ॥ ७ ॥ पौरुषमिति । इदं, पवेक्तरक्षणलेन बुद्धिस्थम्‌ । तस्प्रकारमहैकमित्यादिना । तदु दि विधपौरष्ञानम्‌ ॥ ७ ॥ अथ शक्तिपातजन्यत्रावच्छिनस्य दैवर्देज्ञानस्य स्थूटादिसिज्ञकवक्ष्यमाणद्यक्तिपातप्रकारमेदेन पुनश्वातुर्विध्यं विधत्ते | यच्छक्तिपातजातं दैवमथ द्विविधपौरषं चेतत्‌ | प्र्येकमःपे चतघ्रौ विज्ञेयं तद्विमदेन ॥ ८ ॥ यदिति | यच्छक्तेपातजःतं दैवं ज्ञानं तथा शकक्तेपातजातमेव द्विविधपौर्षं सोपासननि- रुपासनतमेदेन द्िप्रकारकं पौरुषे च प्रयेकमपे तद्धिमेदेन तत्तदरुरकृतस्य तस्य तस्य दाक्तिपातस्य रतिविमेदेन चतुधौ विज्ञेयभित्यथः । अत्र पौरषज्ञानस्येव सोपासनलादिमेदेन ्ेविध्येक्तरदैव,ष्ञानये रुपासनैकपूतैकत्वादनुपासनपूवेकल्व;भावो यत्यते ॥ ८ ॥ तद्धिभेदेनेतिूचितं शाक्तिपःतरीतिभेदं तट्टश्चषणमेदपूतरकं स्थूटादिसंङ्ञपूवैकं च कथयति- विद्धि स्थुट सूक्ष्मं सृद्ष्मतरं सूक्ष्मतमर्मपि क्रमतः । स्पदोनभ'षणदशंनसंकल्पनजव्तश्चतुघा तम्‌. | विद्ध स्थुरुमिति । गुरुबेभेदनेति पृव॑पयसूचितो यो नानाविधः श्तेपातस्तं कमतोऽनु- रमेण स्थर दिमंज्ञकं चतुध॑,चतुष्प्रक.रं विद्धि भो शिष्य वं जानीर्हयघ्यह्व्य यौजना । तत्र हेतमःह स्पदनेत्य.देना । यः रश्रगुरुवरदकरस्पशेजः शणक्तेपतः सः स्थूखसङ्ञकः साक्षास्पर्शस्य माप्रणायपेक्षया स्थुल्व्ःत्‌ । एवं क्रमेण सवत्र योजर्न्यम्‌ । सकल्पनस्य तु स्पदीनादौ सर्वत्र कःरणवेऽपि प्रधानोपसजनमप्वेन व्यवस्था ज्ञेया । एवं शक्तेपःतभेदस्तूक्तो बृहदेगवासिष्े निवणप्रकरणपूवर्धे तं प्रकृ्य-- दशंनःव्छशेनाच्छब्द्‌व्कपया रेष्यदेहके । जनयेदयः समवे श्चःभवः स हि देशेकः ॥ इति । सकदपनजलं तु तस्य ध्यं यं ठे.क मनसा संवेभाति विद्युद्रसचः कामयते यश्च कामान्‌ | तं तं रोकं जयते तांश्च कामन्‌, इत्टु्ा तथा-- यदुष्करं दुराराध्यं दुजेयं दुरतिक्रमम्‌ । तत्सर्वं तपसा साध्यं तपो हि दुरतिक्रमम्‌ |

५५६ पणानन्देन्दुकौ युयाख्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम

इतिस्मव्या च. कैसुयेनैव सृचितत्वाचा्थसिद्रमेवं . । * मनसशवन्दियाणां च ठेकाग्रयं प्रमं तपः › इति स्मतेजीवन्मुक्तयोर्गन्द्ाणां श्रीमद्रासेष्टप्रमृत।नां परमतप।स्वत्वन सत्यसलक- स्पत्वदेव तपसासंकस्पसिद्धिरिति योगभयनसारेण भवत॥ते भावः । तस्माच्छ क्तपातर्प रणभेदात्त्कार् ज्ञानमपि तृणारणिमणिजन्यवहिन्यायेन तत्तस्थूलादिसं्ञकं चतुविधं तथा देवपैरषमेदेन त्रिविधमपि प्रयेकं - सिद्धम्‌ । यद्यप्यसा राक्तपातः ।राप्यदहस्यङुप्ड।- न्याश्चाख्नेन षटचक्रमेदपवैक सप्राणवायुतब्रह्मरन्ध्रप्रवरेन मनसाऽसप्रज्ञातसमाचद। ट्य! धायको योगेकः, तथा- ससमे सुग्रदेशे तु निजने निभये छ्युभे । गोम्येनोपाछ्ि तु पष्येरम्यचिते तथा ॥ इत्यादिना सृतसंहितोक्तर॑लया कुण्डमण्डपादयपेक्ततान्त्रिकद्‌) श्षाप्रदानादिरूपस्तान्रिकः, तथा निरततथरत्यादिसिद्धसंकल्यादिना शिष्यस्य तच्वज्ञानोतत्तितत्फटजीवन्मक्तप्रतिवन्धकपापवेशे- पालमवरजस्तसःसंस्कारमटग्रध्वंसनरूपो वसिष्ठादिप्रसिद्धवच्छाल्ीय इति त्रिविधे ऽस्त

भ (

तथाऽपि प्रक्ृतोपयोगेत्वाच्चरम एवात्र ग्राह्य इत्याशयः ॥ र ॥

एवे प्रतिक्ञातदक्तेपातजातज्ञानचातुरविध्यं शक्तेपातचातुविध्यकथनन।पपादाघ्ुना तस्य स्थरादिदक्तिपातजनितस्य चतुर्विधन्ञानस्येव स्वो्पत्तिमात्रेण गुरुसाम्यप्रदत्व तथा स्वया पुनर्जन्माभावमात्प्रदवं न तु गुखच्छक्तिपातादिकरतिूर्वकमितराधिकारितारकलमिति भेदेन देविध्यं प्रतिजानते--

तत्रापि चरमयक्तं साम्यासाम्यप्रदत्वतो द्विविधम्‌ ¦ साम्यं त॒ शक्तिपात गुरवत्सस्यापि सामथ्यम्‌ ॥ १० ॥

तत्रापीति । तत्राप्युक्तमदेन चतुरवधक्ञानेष्वपि । चरमम्‌, अन्यं सूक््मतममिति यावत्‌ । तससथुकादिकं तु द्विविधमियथंः ॥ १० ॥ इदानीं प्रतिज्ञातं साग्येत्यादिना दैविध्यमेव रमेण सदष्ान्तं स्ष्टयति स्थूलं ज्ञानमित्या- दिभिः पये- सथू ज्ञानं द्िविधं गुरुसाम्यासाम्यद्त्वभदन । टीपग्रस्तरयोरि संस्पशोत्लिग्धवत्ययसोः ॥ ११ ॥ दीपेति | प्रस्तरः स्प्दीमणिरिति शाले, : परिस › इति महाराष्टूखौके च प्रसिद्धः स्वस्पयेन रोहस्य सयो हेमत्वापादकः पाष्राणविशेष इत्यथः । क्लिग्धेति । क्लिग्धवत। घृता- द्ार्रकापीसादिवर्तिका प्रसिद्धैव । शिष्टं तु स्पष्टमेव ॥ ११ ॥

तद्रि विधं पृक्षं शब्दश्रवणेन कोकिंटाम्बुदयोः । तत्सुतमयूरयोयि तद्िज्ेय यथासंख्यम्‌ ॥ १२ ॥

जौवन्सक्तित्रमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणी तजीवन्भुक्ति विवेकः । ५७

तद्रत्‌ , साम्यादिभेदेनोक्तस्थूक्ञादरैविष्यवदित्यथः । सक्षम, प्रागुक्तपुकम्ञानम्‌ । कोकिठेति शब्देति ततसुतेत्यादि यथा कोकिंखम्बुदयोः शब्दश्रवणेन यथासंख्यम्‌ । अनुक्रमेण

कावर्षितकोकिख्वारुकेऽदं कोकिढोऽस्मीति स्फूतितः कोठिठसाम्यमेवाऽऽविभवति मयूरस्य तु मेषराब्दश्रवणेनाऽऽनन्दविरोषमात्रमाविर्मवति न तु मेघसाम्यं तददियथः ॥ १२ ॥ इत्थं सृक्ष्मतरमपि दिविध कूम्य। निरीक्षणात्तस्याः । पुञ्यास्तथैव सवितुनिरीक्षणात्तोकःमेथुनस्य ॥ १३ ॥ म्यी इत्यादि । अयमाश्चयः-यथा छेके शाखे च प्रसिद्धमेव कूरम्॑तच रमन्रेणेवं तदपत्तुतिर्मैवर्त ति तद्वहुरोः कपादष्िचारटक्षणकापकतेपरतेन जयम नं ज्ञानमये स्वे प्येऽपि काखन्तरे सकृपादिसेचारमत्रेणेव तच्छिष्येऽपि क्ञानजननरक्तिख.म्यं सप्त इति । अत्र ततपत्ीग्रहणं तु काठेन तस्याः संततौ सत्यां स्रनिरीक्षणमश्रेम ॒ततृःतक। रेत्वरूपमा- तुसाम्ययोतनार्थमेव । ययप्यक्मि्दाहरणे कारपेक्षाऽस्त तथा परे साम्यं तु सिद्धमेव ततसुटी मविष्यति तद्वदा्टन्तिकेऽपि निरीक्षणत्मकच्ुषतपक्तारा क्तेपातजतक्गामेन)ऽप्य- यिकारिश्चिष्यखामे सति ज्ञानक्षणमारभ्य सिद्धमेव स्वगुरुसाम्यं प्रकट। भविष्यतीति मावः ॥ १३ ॥ | सथ सकत्पजनितदयक्तिपातज्ञानमुदादरति-- सक्षमतममपि द्विविधं मस्याः संकल्यतस्तु तहुहितुः । त्िनैगरादिजनिमौन्निकसंकल्पतश्च भुवि तद्वत्‌ ॥ १४ ॥ सकमतममपीति । मत्स्या इति । इदमपि ठेकादो प्रसिद्धमेव । तुखघ्रारणे । मस्या; संकटपत एव स्पृतिमत्रेणेव तदुहितुस्त्॒िभेवतीति प्राग्वदेव सामम्याश इदमुदाहरणम्‌ । नगरादयति । मान््िकसंकल्पत देन्रजाठिकसंकल्पमव्रेणेव भुवि भूते नगरादिज नेनेगरा- दयाविभूतिस्तद्रदियसाम्यांश उदाहरणम्‌ । वैश्यवर्य त्वया यश्च वरोऽस्मत्तोऽभिवाज्छितः । तं प्रयच्छामि संसिष्ये तव ज्ञानं भविष्यति ॥ इति मार्कण्डेयपुराणे क्तदेवतावरदानजनिततचज्ञानभेदस्य त॒सोपासने शकतेपातजात- सृक्षमतमदवज्ञानमेद एवान्तमौवः । वरदातृदेवतासं नेधानं विनैव कालान्तरे खयमेव ज्ञानो- दयस्य विनोक्तदेवतानिष्ठस्वभक्तस्म्रतेसभवात्‌ । वासेष्टिऽपि भक्त्या प्रयक्षीकूतमगवतः प्रहदिन स्ततो कृतायां सयां ततः प्रसन्नोऽसौ तत्प्रथितं प्रददानस्तं प्रति | रश्रभगव।- नुवाच-- सरसेभ्रमसंरान्त्ये परमाय फलाय च । ब्रह्मचिश्रान्तिप्मन्तो विचारोऽस्त॒ तवानघ ॥ इति ॥ १४ ॥

५८ प्णानन्देन्दुकोपुद्याख्यव्यास्यासमेतः- [१ प्रथम

एवं च (तयो यो देवानां प्रबुध्यत स एव तदमवत्तथर्षीणां तथा मनुष्याणाम्‌! इति शरुतरे तासेक्यविषयकप्मावेनैकरूपमपि तणारणिमणिजन्यवहिन्यायेन स्वोत्पच्याश्रयभेदा्रैविधमपि निरुक्तचतविधह्क्तिपातजल्वतदजव्वाभ्यां देव ज्ञान पञ्चविधमप्याचायद्याक्तसाम्यामभ्यां द्रा।वघ- मेव । आर्षं तृक्तरीव्यैकविधमेव । मानुषं पुनमिरुक्तरीया दराविघम।प सोपासनत।नर्पासनल्वान्या विष्याद्िशतिप्रकारकमेवेति सर्वं मिटिलेकर््रिशत्प्रकारकं ।सेद्धम्‌ । तादय्ञानवत एव वक्ष्य- माणज्ञानरक्षादिप्रयोजना मनोनाशादिसाध्या पञ्चम्यादेमामेकारक्षणा ज।वन्मुिरवदय यलन- साध्या नेतरेषां ताद्म्यलनसाष्येति । अथवा दैवज्ञानवतो भगवतो याज्ञवल्क्यस्याप श्रुतौ जीवन्मक्यर्धं सन्यासदशेनात्सोपासनप्रौरुषज्ञानवतो भगवते बादरायणेर।पे सराया।दसस्का- रस्य योगवासिघे कथितलाच्चाशक्तिपातजं दैवमदाक्तिपातजं सोपासने निरुपासनं च पोर- पमिति त्रिविधमपि ज्ञानं जीवन्मुक्तौ यनपिक्षमिति तम्‌ । तस्माननोक्तभाष्यकारवचन ब्रह्य- विदां यथेष्टाचरणबोघनपरं किंत योगस्य शक्तिपातजातज्ञानस्य च माहास्मयप्रातिपादनपर-' मेवेति नाऽऽ्धनिकानभतेरपि ब्रह्मविदां यथेष्टचेष्टाप्रसक्तिरेति तखविदोऽप्यस्तु यथेष्ठचेष्टेति प्रकपो निर्म एव॒ । नयु तदहं ! जक्षन्करीडत्रममाणः च्रीभिव। यानैवौ ज्ञातिमिवा › इति

च्छन्दोग्यश्चुतेः, तथा--

सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वतेते । सवथा वतेमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते ॥ हत्वाऽपि स इमाछकाने हन्ति न निवध्यते ।

इतयादिस्मतेश्च का गतिरिति चेच्छणु । छन्दोग्यश्रतिस्तु ब्रह्मवियाफरस्य साव।त्मयस्यैव

देका श्रीमद्धाष्यदाश्यरणा्विन्दरेणुभिद्तयथेव व्यास्यातत्वात्‌ । तथाटि-“जक्षन्क्।उत्रम- माणस्ीभिवी यनव ज्ञातिभिवी नोपजन५. स्मरननिद< शरीरम्‌! इति । अत्र भाष्यम्‌. कविदिन्ायात्मना जक्चद्रसम्भक्षयन्वा मक्ष्यानुच्चावचार्म्ितान्कचिन्मनोमात्रेण सकल्पदिव- समुितेत्रीहमटो किव कऋडन्छ्यादिभी रममाणश्च मनसैव नोपजनं खीपुसये।रन् न्यो- पगमेन जायत इत्युपजनमिद शरीरं तन्न॒ स्मरस्तत्स्मरणे ।हं॑दुःखमव स्पाह्ःखात्कत्वात्त- स्येति । अत्र कचिदिन्द्राधालनेदक्तेः स्पष्टमेव सावौस्यप्रलम्‌ । एवमेवेयमनुमूतिप्रकाशेऽ

माप्यादितातपय्मढकरेरपि विवृता-- ` इन्द्रराजादिदेदेषु नानाखायादि भक्षयन्‌ । नेः साकं हसन्घ्ीमिः कदाचिद्रमते सह ॥ ` यानैः कापि ज्ञातिभिश्च सहितो मोदते खट्‌ । न कदाचित्मरयेतद्रपुजेनसमीपगम्‌ ॥ एतदेहेन तादात्म्यभ्रन्या दुःखममृत्पुरा । विवेकेन भ्रमेऽेते तदुःखं नाऽऽय व्यते ॥

जीवन्सुक्तिप्रम'णप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीबन्पुक्ति विवेकः ) ५५९,

इन्द्रराजादिदेहेष॒ न तादाल्यं पुराऽपे च । अतो न तदेहदुःखदङ्काऽप्यस्य तु विदयते | सुखानि तदेहगानि साक्षी सवाप्यवेक्षते । साक्ष्यात्मलामिमानी सञ्ज्ञानी तान्यमिमन्यते ॥ दुःखान्यपीक्षते साक्षी तथासप्येतेषु तवेत्‌ | नाभिमानमुपादत्ते दुःखानां मायिकत्वतः ॥! ब्रह्मानन्दस्य छेदाः स्युरानन्दा विषयोष्थिताः ¦ अतस्तच्वेदः पक्षपातो द्यतषु ।वेद्यते ॥ पुण्यमेवामुमापरोति न देवान्पापमाघ्रुयात्‌ । इति श्रुयन्तरे ब्रूते सुखं सवीत्मद्रिनः ॥ प्रजाः शोचन्ति यकविचित्तास।मेव भवेदिदम्‌ । न सव।मदट्दोऽस्तीति प्राहैतदपि सा श्रतिः ॥ सवात्मवेऽपि देहादिदोष्टेपो न मेऽस्त हि । अदुष्टा सूर्य॑ता यद्रच्चण्डाठादिस्पृगप्यसौ ॥ ब्रह्मायाः स्थावरान्ता ये प्राणिनो मम पूः स्मृताः ॥ कामक्रोधादयो दोषा जयेरन्मे कुतोऽन्यतः । इलयाचायो ब्रह्मनोधकुराख अत्रुवन्पुरा ॥ सुखमात्रम्राहिणोऽतर दृष्टान्ताः सन्त्यनेकदाः । बते मधुकरः पुष्पे रसं गृह्णाते नेतरत्‌ ॥ यतिर्भिश्चामुपादत्ते नाऽऽ्यौच कस्य चिद्रदे । मुखस्यापि सुखे पक्षपातोऽस्तीव्युच्यते यदे ॥ तहिं तस्य प्रभिद्धषर्थं तच सोऽप्यगवच्छतु | तच्चे बुद्धे स्वदेहेन तागस्म्यं न स्मरत्यसो । तेन दुःखे विनष्टे सुखमेव सदेश्षते ॥ इति । अन्र नोपजनं स्मरन्नितिवाक्यदेषरयोक्तव्यास्यान्यथानुपपच्येन्द्रराजा।देदेहेष्व॑ते पदं मोदते खच्ित्यन्तेषु सर्वत्र योजनीयम्‌ 1 तेनन्दरायातमना मनसेव स्यादेभी . रममाणश्वेति भाष्ययोजनमपि योतितं मवति तथा ययष्चष्टशङ्काऽपि व्युदस्ता । न चेवं यदि मूलकः तामिष्टं तर्हि चित्रदीपे कथमेतैरेवोक्तं साक्षेपं भरतादेरप्रहत्तिः पुरणोक्तेते चेत्तदा अजक्षन्कर॥- ` रति चिन्द्नितयश्रोषीम॑किं श्रुतिम्‌ इतीति वाच्यम्‌ । तत्रेतद्राक्यस्य वादिमुखपिधानाथं सरम्भमत्रेणेव तैरदाहतलात्‌ । अन्यथाऽनेन श्रुखुदाहरणेनैव वादेन परास्तेऽ्युत्तरवाक्ये' ““

६० पर्णानन्देन्दुकौयुयास्यन्यार्यासमेतः-- [ १ प्रथम

न ह्याहारादि सलयञ्य भरताद्या स्थिताः कचित्‌ । काष्टपाषाणवक्वितु सङ्भीता उदासते ॥ इति भरतादिप्रवृचयुपपादनेन पुनवदिसमाघानानुपपत्तेः । तथा सङ्गभीता उदासत इति सद्धमयेदादरणेनाग्रेमश्छेके- सङ्खी हि बाध्यते ठेकेर्निःसङ्कः सुखमश्चुते । तेन सङ्गः परित्याज्यः सवदा सुखमिच्छता ॥ इति सावधारणं सङ्गसचे खोकङृतपीडासच्वम्‌ । लोक इति पाठ आध्यामिकादिता- पर्बाध्यत इत्यष्याहय योजनीयम्‌ । तथा च सङ्गसत आध्यासिकादितापैदःखस्वं तदमव तदभाव इति सान्वयन्यतिरेकं च । सवेदा जीव मक्तेसुखेच्छोज्ञीनिनोऽपि सवेदा सङ्ग्याग- वेधानवैयर््यपततेश्च । तस्मादिदमत्र रहस्यम-- वादिना जडभरतादना ब्रह्मविदामप्रवृ्यशे पुराणोदाहरणं दत्तं तदा ततोऽपि बर्वत्तर ब्रह्मषेदां प्रय्यशे श्रौ तमेवोदाहरणं देयाम धिया रभसेनेयं श्रतिः सक्षि संरम्भेणेवोपन्यस्ता । ततो वादिमुखपिधानेऽ पि भाष्यादि विरुद्धर्थपरतया श्रतियोजनमसाप्रदायिकम्‌ । तथा--- तत्वं बुदध्वाऽपि कामादीनिःरेषं न जहासि चत्‌ ! ययेष्टाचरणं ते स्यातमन्राघ्रातिरङ्िनः ॥ बुद्धप्रितसतस्य यथेष्टाचरणं यदि । शानां तदं चैव को भेदोऽशुचिभक्षणे ॥ बोधात्पुरा मनोदोषमात्रा्ष्टोऽस्यथाधुना । अरेषरोकनिन्दाचे्यहो ते बोधवेभवम्‌ ॥ विड्राहादितव्यतवं मा काड्षीस्त्चावेद्रवान्‌ । सर्वधीदोषसंत्यागाह्टोकैः पूज्यस्व देववत्‌ ॥ इति द्ैतविवेके छयमेव सपरिकरं वुद्धादरेतसत्स्येति नेष्वर्म्यपिद्धिस्थश्रीमदयातिककार- चरणनछिनवचनप्रमाणोपन्यासपुरःसरं निरस्तयथेष्टाचरणस्यात्र पुनस्तद्विरुद्मङ्गीकरणं चेति दोषजातं चेतसि निधाय न ह्याहारादीत्यादिप्रन्थेन वाद्यानीतभरतयुदाहरणविवेचनेन तेषा- मप्याहारादिव्यवहारेपपःदनेन ज्ञानोत्तरं मृढकिपतकाष्ठादिवदवस्थानमात्रखण्डनं कतमे'ते । नो चेदत्रैव मृ नोपजनभित्यदेरंक्तश्रुतिवाक्यरोषस्य चिन्रदपकारैरेव---उपजनं जनानां सर्मीपे वर्मानभिदं शरं न स्मरन्रह्मनिदरत॑ते पाशवस्थजना एव तखविदः इारीरं पदयन्ति सयं तु निभनस्कत्वान्मदयमिदं दा्रमिति न स्मरतीति वक्ष्यमाणं व्याख्यानं चेत्रदीपे- तश्रया शयेनालन्तविरुदं कथं छृतं स्यात्‌ । अहो यत्र॒ देहतादा्यसपतेरप्यभावस्तत्र क नाम ययेष्टचेष्टबकःशः । न दहि प्रचण्डमातैण्डमण्डटेध्वान्तसंभावनाऽपि प्रामाणिकानाम्‌ । हप्मादस्मदुक्त एव चितर्दीपवचनारयः साधीयान्त्र कट्पनान्तरटेशोऽपीति दिक्‌ । एतेनः

जौवन्मक्तिप्रमाणप्र० }] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मक्तिविषेकः\ ६?.

आरब्धकमेनानाल्रुधानामन्यथाऽन्यथा । वर्तनं तेन शाखरार्थे भ्रमितव्यं न पण्डितैः ॥ इति चित्रदीपस्थ एवोपसंहारम्रन्थगतश्छेकेऽन्यथाऽन्यथे।तेपदाभ्यां यथष्टचष्टपपादन- भ्नान्तः प्रयाख्याता । तत्र ।ह्‌-- अज्ञाता शात्रह्दय मदो वक्त्यन्यथान्यथा | ` मखीणां निणयक््वास्तामस्म॑त्सद्धान्त उच्यते ॥ इति स्वराद्धान्तकथन प्रतिज्ञाय वैराग्यबोधोपरमाः सहायास्ते परस्परम्‌ । प्रायेण सह वतन्ते वियुज्यन्ते क्चित्कचित्‌ ॥ _ इति तक्ता मध्ये वैराम्यादीनां हेतस्वरूपकार्याण्युक्तवा ‹ तखनोधः प्रधानं स्यत्सा- ्षान्मोक्षप्रदत्रतः › इति बोधप्राघान्यं ।चेघाय । | ` त्रयोऽप्यत्यन्तय॒क्ताश्वन्महतस्तपसः फठम्‌ | दुरितिन कचिक्किचित्वदाचिव्मतिवध्यते ॥ | इलयत्र क्चिदेशे जनकसदसि मगवतो याज्ञवल्क्यस्येव किंचितस्वरपमेव कदाचितुवणा- ठकृतमोसहसखरम्रहणकामक्षण एव वैराग्यादिकं प्रतिबध्यत इलयक्तम्‌ । तत्र बोधस्य प्रतिबद्भतवे मोक्षाभावमम्रिमश्टेकेनक्वा-- पर्णे बोधे तदन्यौ दौ प्रतिबद्धौ यदा तदा |

~. {^ (५,

मोक्षो विनिशितः कित दष्टदुःखं न नद्याते ॥

इत्यनेन श्रवणादित्रयं, तद त्त्चमिध्याविवेचनं ° पुनम्रन्थेरयुदयो बोध्यते त्रयो मताः ` इ्यतरोक्तवोधतुखरूपपटटक्षणैः पूर्णे तथोत्तरवाक्ये ‹ देदात्वत्परात्रवदा्व्यं बोधः समा- प्यते › इत्यत्राह ब्राह्मण इतिनोधवदहं ब्रह्मास्मीति बोधद्टव्वेन च पूर्णे , बषे मोक्ष नश्चय.क्त- वैराग्ये परमयो कचि चितकदाचित्प्रतिबद्धलाप्रतिबद्धलादिबहुविघमेदेन तत्तारतम्यवशा-

नानाविधतेऽपे यथेष्टचष्टामिनमेव । केऽपि वणोश्रमाचारनेष्ठापरा मग्धवबारृप्रमत्तोपमाश्चापर ।

४ सा (नि

राभेणो मोगिनो योगिनश्वेतरे श्ानिनां रक्ष्यत नैकरूपा 1स्थ।तेः ॥

इति रवाराज्यततिष्युक्तनेकप्रकरिवतनमेवान्यथाऽन्यथाशब्देन विवक्षितं न तु विपरीत- `

विपरीतं यथेष्टचेष्टामकमिति । नो चेस्ववचनगिरोधोपक्रमादिवेरोधपूवपचायवचनावर।घा्मा- `

पत्तटरवारलात्‌ । प्रपञ्चितं चैतन्मयाऽऽमविद्ाविढासन्याख्याने स्वोनन्दनन्दनबने एतेन- ` (५

न्यवहारो छोकरिको वा श्ाद्धीयो वाऽन्यथाऽपि वा । ममाकरुरटेपस्य यथारब्धं प्रबत्तेताम्‌. ॥ ` `

६२ ए्णानन्देन्दुकौमुद्याख्यव्यास्यासमेतः-- [ १ प्रथम-

३।ते तु्ेदीपवचनं व्याख्यातम्‌ । तस्य प्रो दिवादमात्रवाततत्ोक्तपूवचायैवचनविरोधाद- स्वारस्यादेव | अथवा कलयक्रत्योऽ।पे खोकानुग्रहकाम्यया शाच्रीयेणेव मार्गेण वर्तेऽहं काममक्षतिः ॥ दतेशाखीयमागंवतेनरूपपक्षान्तरोक्तेः । तस्माननोक्तजक्षदियादिश्रुति्ये्टचेषटापर ते सेद्धम्‌ । ननु तथाऽपि सखाराज्यसिद्धिवचने मुग्ेत्यादिना पुनयैयेष्टचेष्टद्गीकृतिेव माति ततो विफटठमिद्‌ं त्वदुपपादनमेति चेन । स्वाराञ्यसिद्धावपि मुग्धादिपदेयथेषटचेष्टाया अनभिमतत्वत्प्रयुतास्मदाभेमता्थस्येव तत्रापि विवक्षितवाच । तथा हि वैवल्यकल्पद्रुमाख्ये तन्मूढतामेव तदीयन्याख्याने केऽपीतिपयन्यास्या । यथा-- केऽपि तचज्ञा॒ वासेष्टाया अन्ये च तच्वविदो वणोश्रमाचाराणां निष्ठायामनुष्ठाने प्रबतने च परास्तत्राः श्रूयन्ते द्यन्ते च । अपरक्रमुजडमरतदत्तत्रेयप्रभतयोऽन्ये च मुग्धा अप्रोढचित्ता बाः प्रसेद्धाः प्रमत्ता म्रहावेशादिना पराधीनस्ान्तास्त उपमा दष्टन्तो येषां तथाविधास्यक्तसवेकमाणः श्रयन्ते दृस्यन्ते चेलयथेः । इतरे सोभरिप्रशतयो रागिणः सन्तो वश्चीकृतसिद्धिवाद्धोगेनो भोगपरा; श्रूयन्ते । जेगीषव्यप्ररतयस्तु योगिनः समाधिनिष्ठा एव श्रूयन्त इति ज्ञानिनां स्थितिश्वर्थेकरुपैवेति न रक्ष्यत इद्यथं इति । अत्र रागिणः सन्तो वदी कृतसिद्धिाद्धोगिनः सौभरिप्रमृतय इ्यक्तेः का नाम यथष्टचेष्टशङ्काऽपि । सौभयोदेहिं योर्गन्द्रलेन वशीकृतः सिद्धितेऽपि रागव्ाद्रोगित्बेऽपि स्ववणांश्रमधम।नुद्घनानेव यथेष्टचरण्शोऽपीते प्रासे. द्भमेव श्रीमद्भागवते । तत्र हि नवमस्कन्धे षष्ठाध्याये-- यावत्सुयं उदेति स्म यावच्च प्रतितिष्ठति । सर्वं तयौवनाश्वस्य मान्धातुः क्षेत्रमुच्यते ॥ दाशबिन्दोदुहितरि विन्दुमत्यामधान्नृपः ।

स

पुरुकुत्समम्बर।ष मुचुकुन्द च योगिनम्‌ ॥

नपः पूर्वोक्तो युबनश्वस्य पुत्रो मान्धाता रशद्चाबिन्दुसंज्ञस्य दपस्य विन्दुमतीनाम्न्यां दुहितरि परिणतायां मायायां पुख्कतसादिसङ्कं पुत्रत्रय निमिंतवानियथंः |

अ (~

तेषां स्वसारः पञ्चशत्सौ मरं वत्ररे पतिम्‌ ॥

' तेषां पुर्कुत्सादीनां पत्ाशत्सल्याकाः स्वसारो भगेन्यो मन्धातुकन्या इयथः । इति सौमरिम॒पक्रम्य यम॒नान्तज॑ठे मग्र इलयादिना तस्य मसस्यमेथुनदश्ननजनितरागवश्ञान्मान्धातारं प्रति कन्यायाचनप्रभरलयुपाख्याय तश्च राजकन्याभिरेकः पञ्चातावरः'इलादिना तद्रार॑स्य- मुपवण्य--

यङ्गादेस्थ्यं तु संवीक्ष्य सप्तद्रौपवतीपतिः । विस्मितः स्तम्भमजहात्सावेभौमक्चियाऽन्वितम्‌ ॥

जीवन्मुकतिप्रमाणप्र०] विद्यारण्यप्रणीत जीवन्युक्तिविवेकः । ६३

~

(+

इत्यन्तेन तत्तपःसिद्धिवदि्यरूपत्वं दिव्यभोगद्राङित्वं परिणीतपञ्चारात्छी ष विधिमागेणति रममाण च वाणतम्‌ | ।कच प्रद्यत तदनन्तरम्‌ |

स कदाचिदुपासीन आत्मापहवमातमनः । ददद बहब्रचाचार्यो मीनसङ्गसमुत्थितम्‌ ॥ इत्यादिना तस्य कदाचिद्ध्यानकाठे मीनसङ्घवशात्छस्य॒ दुप्तविवेकबुद्धिस्मरणपूवेकं वैराग्ये जति । -

(^, (~

सङ्ं यजेत मिथुनव्रतिनां म॒मुश्चः सव।त्मना न ।वेसुजद्व्‌ हिर न्याणि | एक्श्वरव्रहसि चित्तमनन्त देशे युञात तद्रातेषु साघु चेत्प्रसङ्गः ॥

इत्पाद्ना ढ।कपदशर् स्वनददरननाव्रचण्व--

वनं जगामानुययुस्ततपल्यः पतिदेवताः |

तत्र तप्वा तपस्तीश्णमात्मकषेणमातमवान्‌ ॥ संहैवाभ्निमिरात्मानं युयोज परमात्मनि । ताः स्वपद्युमहाराज निरीक्ष्याऽऽध्यािकीं गतिम्‌ ॥ अन्वयुस्तस्मभावण ग्र बान्तामवाचषः |

(~; (+ (५.

इलयन्तेन वानप्रस्थाश्रमय) गाम्यासविदेहकैवत्यादिकमेव वर्णितमिति न कोऽपि शङ्काव- काराः | यन्त । सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वतेते | सवथा वतेमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते ॥ हत्वाऽपि स इमाहछोकान हन्ति न निवध्यते ।

दति श्रीमद्रगवद्वीतोदाहरणं तत्तु तद्वाघ्यादितादपयेविद्धिः श्रीमधुसूदनसरस्वतीभः स्मेथा वर्तमानोऽपि स योगी तिश्ेकर्टकायाम्‌-- यावन्त तस्य बाधितानुक्र्या शरीरादि

(५ _ _ _ (~ (~

दरनमन॒वतते ताव्प्रारव्धकम॑प्राबस्यात्सवेकमयगेन याज्ञवस्क्यादिवद्विहितेन कमणा वा जनकादिवननिषिद्धेन वा कर्मणा दत्तत्रेयादिवत्सवेथा येन केनापि खू्पेण वतमानोऽपि व्यवहरनपि स योगी ब्रह्माहमस्मीति विद्रान्मये परमात्मन्येवाभेदेन वतेते सवेथा तस्य मोक्षं प्रति नापि प्रतिबन्धरङ्का | (तस्य ह न देवाश्च नामत्या इरत अत्मा ह्येषां स भवतिः इति श्रतेः । देवा महाप्रभावा अपि तस्य॒ म।क्षाभावाय नेशते केमुतान्य क्षुद्रा

(. (

इयथः । ब्रह्मविदो निषिद्धे कर्मणि प्रवतैकतया राग्दधेषयोरसमवेन निषिद्धकम।संभवेऽपि

\ {५

तदङ्खीकय ज्ञानस्तलयथमिदसुक्तं सवथा वतेमानोऽपीति । हत्वाऽपि स इमा्धोकान हन्त

१ (र (५

न निबध्यत इतिवदिति ज्ञानस्तव्यथेपरवेन सफटमेव व्याख्यातमिति न तेनाप मवदामभे- मतयथेषटचेष्टािद्धिः । एतेन ' निचखेगुप्ये पथि चरतः को विधिः को निषेधः ' इते

६४ पणानन्देन्दुकौभुयास्यन्यार्यासमेतः-- [ १ प्रयम-

ध्रमच्छुकवाक्यमपि व्वाख्यातम्‌ । तत्रापि गङ्गापरेन्रसरस्यास्यैस्तब्यःख्यातृमित्रेहपरतयैव विष्यादमवेोक्तेः । तथाहि तत्राष्टके प्रथमश्षेके--तथा च विषिनिषेधशा्रयोः . सवे- प्रमाणप्रमेयन्यवहारस्याविदाविषयत्वानिरस्तावियस्य पूणानन्दादितीयत्रहममूतस्य मम॒न विधिनिषेधाख्रविषयत्वपित्येतसिद्धमिति भाव इति । न चात्र निषिद्धेन वा कमणा दत्ता- | ्रेयादिवदियनेन मदिष्टसिद्धिवेति वाच्यम्‌ । दत्तत्रेयोदाहरणस्य तु प्रागसिनेव प्रक महता प्रबन्धेन मया दत्तेत्तर्वादिति यकिचिदपि न दोषटेशः । एतेन पपश्वादेभेश्चा- विषात्‌" इति श्रीमद्भगवदपूश्यपःदपादारविन्दपरःगक्चनं श्रीमच्छरीरकात्तरमीमांसाध्यासभा- ष्यस्थं ब्रह्मविदां जीवन्सक्तानामपि व्यवहारे पश्वादिसाम्यमेव प्रतिपादयतीति भरान्तप्रकपितमपे परास्तम्‌ । एवं हि तद्राष्यम्‌-तस्थादषिचवद्रिषयाण्येव प्रवक्षादिप्रमाणानि शा्राणि चेति । प्शादिभेश्वाविेषात्‌ । यथा हि पश्वादयः शब्दादिभिः श्रोत्रादीनां संबन्धे सति शब्दादिविज्ञने प्रतिकूे जते ततो निषतैन्तेऽलकूढे च प्रतेन्ते । यथा दण्ड।यतकरं पुरुषमभिमुखमुपटम्य मामयं हन्तुमिच्छर्तीति पटायितुमारभन्ते दरतितृणपूणेपाणिसुपटभ्य तं प्रयमिमुखी भवन्ति, एवं पुरुषा मपि व्यु चेत्ताः ऋरदटीनाक्रोशतः खड्ोयतकरा- न्वख्वत उपरम्य तते निवर्वन्ते तद्विपरं तान्प्रति प्रवर्तन्ते । अतः समानः पश्चादिभिः पुरुषःणां प्रमःणप्रमेयन्यवहारः । पश्वादीनां च प्रसिद्धोऽविवेकपूवैकः प्रसक्चादिव्यवहारः । तत्सामनन्याद््युत्प्तिमतामपि पुरुषाणां प्रयक्षादिव्यवहारस्ताठः समान इ ति निश्चीयत इति । उत्रापि पूर्ैवा्यभिमते पश्ादिनिदशेनेन ब्रह्मविदामपि यद्ययेष्टाचरणं तद्विरुद्रतयेव श्र मत्पद्मपादाचार्यपादपदादिविरचितपच्चपादिकादिताव्पर्यविद्धिः श्र॑मदानन्दज्ञानादिभेविवृत- त्वात्‌ । यथाऽऽट्ः श्रीमदानन्दज्ञानाचाय।:-नन्व'वेवे, फिव्यवहारस्याऽऽध्यासिकतेऽपे नावि- द.वद्विषय.ण्येव प्रमाणानि विवेकिनामपि तद्ववहारात्तत्राऽऽह-पश्चादिभिशवेते । चशब्द; शङ्का व्यवृ्यथेः । यौ क्तिकविवेकस्यध्यक्षभ्रान्यविरोधित्वाद्िरे।घेव्वेऽपि तदननुसघाने विवेकिनामपि व्यवहरे पश्वादिभिरबिरेषचन्यवहरऽप्याध्यापिक एवेयथं इति । तथाऽगरेऽ।४ दाष न्तकं वदन्न्यवहारटिङ्घिनाध्यासमनुमातं तस्य पक्षधम॑तामाह--एवमिःति । पित्रादिनय- रिक्षाजन्यपदवःक्यायमिङ्गता व्यु्ननचित्ततेति च । अन्यत्रापि संप्रयनुमानमाह--तत्सामा- नयेति । तैः प्ादिमिः सामान्यं न्यवहारवक्छं॑तस्य॒विवेकिषु भानादिति यावत्‌ । अपरोक्षाध्यासस्य ग्यवहारपुष्कर्कारणवात्तस्याध्यासस्य कार एव॒ कारो यस्य व्यवहारस्य स तत्काटः समानः पश्वादिमिरिति शेषः । विमतो व्यवहारोऽव्यासकृतो व्यवहरवःत्समत - चत्‌ । विमता अध्यासवन्तो व्यवहारव्वात्श्वादिवदिति प्रयोगः । मानयुक्तिम्यां वियेकेऽ- प्यष्यासविरोधिग्रमियमावादध्यासवखमिति मत्वा व्युतत्तिमतामपीदयक्तमिति च । अत्र धैक्तिकविवेकस्येति पित्रादिनयशिक्षेति च मानयुक्तिम्यामिति चेक्तटतत्रह्मापरोक्ङ्ञनदी- नानां टोकिकसाल्वीयप्रमाणयुक्तिमत्रकुशानामेव विवेकिनां पश्चादिसाम्यं व्यवहारे न तु

(कि

जीवन्मुकतिप्रमाणप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मु क्ति विवेकः । ६५

५

ज्रहमषिदां जीवन्मक्तानामिति स्फटमे द्योतितम्‌ । ततो नैतन्मतेनात्र तत्प्रसङ्गः । यद्यपि भाष्यरल्नप्रभायाम्‌-- नन यदुक्तमन्वयव्यतिरेकाभ्यां व्यवहारऽध्यासतकायं इति तदयुक्तं विदुषामध्यासामविऽपि व्यवहारद्ेरेयत आह-पश्वादिभिश्वेति । चशब्दः शङ्कानिरासाथः। करि विद्यं ब्रह्मास्मीति साक्षात्कार उत योक्तिकमात्ानात्ममेदज्ञानम्‌ । आये बाघताध्यासा- नुक््या व्यवहार इति समन्वयसूत्रे वक्ष्यते । द्वितीये परोक्षक्ञानस्यापरोक्षघ्नन्य- निव्तकत्वाद्विवेकिनामपि व्यवहारकाटे पश्चादिभिरवेशेषादध्यासवच्चेन तुल्यत्वाह्ववहा- रोऽन्यासका्य इति युक्तमित्यथं इट्य॒क्तम्‌ । तथा ब्रह्मविदयाभरणेऽपे-- ननु प्रत्यक्षा- दिव्यवहारस्याध्यासमस्ते विवेकेनां तद्छवहारो न स्यात्‌ , शआाख्रजन्यज्ञानरूपस्य ववेवेक- स्याध्यासविरुद्रत्वादिराङ्कयाऽऽह--पश्वादििश्चति । संम्रहवाक्य वदण।।ते-यधा हाते |

८. (~= (~

दिविधा हि विवेकिनः केचिदेहातिसितिःत्ममात्रप्वितविवेकाः केचिद्दनायायतीतात्मपयं वसितविवेकाः । तत्राऽऽ्यो विवेकः कतेवादिश्रमविरोघ। न भवव्येव॒ ततश्च न तस्य ञ्ये( तेष मादिप्रबरत्तिवेरोधिवम्‌ । तेन च शरीरतादाम्म्याव्यासस्यानपादतत्वाप्पश्रा।द्तुल्य- तयेष्टसाधनताज्ञाने प्रवत्तिखकिक्यनेष्टसाघनताज्ञाने नेद्रात्तश्च मनुष्याऽहामत्या्यामल- पश्चोपपयते । सति हि दषे जातमपि देहातिरिक्तापज्ञान न देहतादास्म्यान्यासावर।घ । अत एव देहातिरिक्तामज्ञानवन्तोऽप्यस्माकमिदमिष्टसाधनमिति वदन्तोऽङ्कल्या शरीरमेव निर्दिशन्त टो किकन्यवहारेषु । विवेककृतस्त तेषां व्यवहारो नाह मनुष्यो देहपातात्तर परक फट भविष्यतीति । अक्षनायायतीतानज्ञानं त तेषां टौकिववदिकप्रवृद्युपयोम्येव न भवति | गरतयुत दटस्तननिश्वयोऽविश्वासापादकः प्रहत्तिविरोध्येव । येपाम।पे द्टःऽरानाया्यत।तास।न - श्चयस्तेषामपि प्रारब्धदोपषवश्चदिदमाव्रयात्रयाऽऽत्माध्यासोऽनुवतेत इ।त तक्छृत। ब्राह्मण।ऽह्‌ भुञ्ञ इ्यादिव्यवहार उपपद्यत इति प्रव्काथं इति चोक्तम्‌ । तद्ररात्तया चतमूल्यभूत श्र मद्िदयःरण्यगुरुविरचितानुभू(तेप्रकाशस्थम्‌--

सुखदुःखप्रदारन्धकमवेगश्वतुविघः । तीव्रो मध्यो मन्दसुप्तौ चति तस्य विधा मताः ॥ तीत्रवेगे स पश्वादितुल्यो नाऽऽमानमक्षते ।

न {~

आसनि प्रीतिरस्तीति भवेदात्मरतिस्तद। ]}

इतिवचनम्‌ । तद्रशाच्च । ब्रह्मविदपि व्यवहारकठे पश्व. देतुल्य एव॒वावताध्यासा- नव्या भातीलयागतम्‌ । तथाऽपि न पश्वादिसाम्ये न लदाभेमतयथष्टचेष्ट+स!द्धः । तन्यवः हारस्य वाधिवाध्यासानुवर्तकसंस्करिकजन्यवात्तत्संस्काराणां च खद्धवस्य प्रलव.पपादित- तवात्परारन्धप्राबस्यस्य त मख एवाग्रे निरसिष्यमाणव्वा्च व्युत्थानदशायां व्यप्र चवुत्तिग ज्ञेदकपानादौ प्रवत्तिस्यिंश्च एव॒ पश्चादिसाम्यस्य विवक्षितत्वाच्च । मौ चःसमन्वयसूत

भाष्ये- तस्मानिथ्यप्रययनिमित्ततत्सदशरीरत्वस्य सिद्ध जीवता ।वदुषाञखररत्वम्‌ । ॐ

क एणानन्देन्डुकौ यु्ास्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम

तथा च ब्रह्मविद्विषया श्रतिः ' तद्यथाऽदहिनिच्वयनी वर्मक मृता प्रयस्ता राय। तेवमेवेद्‌ शरीर< शेते । अथायमदाररोऽगरतः प्राणो ब्रहयव॒ तेज एव ` ईत । सचक्षुरचक्षुरिव सकर्णेःऽकण इव सवागवागिव समना अमना इव ॒सप्रणा््राण इव ` इत च | स्मतिरपि-“ स्थितप्रज्गस्य का भाषा ` इयादयया ।स्थतप्रज्ञरक्षणान्याचक्षाणा ।वट्वः सवनु च्यसबन्धं दर्शयति । तस्मानावगतन्रह्यातममावस्य यथापूव सस स्वम्‌ । यस्य॒ तु यपु ससास्िं नासाववगतव्रह्मयात्ममाव दयनवद्यम्‌ । इ।त तच्क्ञानाज्वन्मुषक्त ससाध्य त॒त्र श्रतिस्मती उदाहय जीवमक्तस्य यथापूर्व संसारिवमप्यन्वयव्यतिरेकाभ्यं कथं खण्डितं स्यात्‌ । अहो यत्र ब्रह्मविदां यथापूर्वं संसारिवमापे न समभवाते तत्र का नाम कथा ययेष्टचेष्टाया; । तरमःदक्ताश्ञ ए पश्वादिसाम्यं माघ्यरत्नप्रमाकारा।दमतेऽप व्युत्थानकाड प्रतिभासमान्रससारिवादिव्यवहारणां जीवन्मुक्तानां न सथष्टचेष्टादावप।।ते ।सद्धम्‌ । व्यास्यात चेदं भाष्येमवेमव श्रीमदानन्दज्ञानाचार्यः- तत्राहधेयो मेध्यावेऽपे ।क ।सन्पात तदाह तत्सा- न्मिथ्येति । न केवरं विदुषो जवतोऽप्यशरीतवं याक्तिक ।कतु श्र।त चल्याह-तथा चीत । अत्र ब्रह्म समश्चत इति पृथवाक्ये जावन्मुक्तिर्ता स जीवन्मुक्ता दहस्थाऽ।प पूलवन ससा- सत्यत्र टृष्टान्तमाह-- तयेति । तत्तत्र जीवन्मुक्तद्हे ज॑वन्मुक्त च दृष्टन्तः । यथा लाक हिनिल्ययनी सर्षनिर्मोकस्तदीया लग्वस्मीकादो प्रयस्ता प्राक्षप्ता मृता पूर्ागवाहनाञञम त्रेनानिष्टा वर्तेत त्थेवेदं विदषः शर्दरं मुक्तेन प्रागिवाऽऽत्मलेनानेष्ट॒।तेष्ठतात्वथः । सपे दार्छन्तिकमाह-- अथेति । तथार्थोऽथशब्दः । यथा प्रयस्तया तचा युक्त।ऽ पे तामहमिति नाहिराभिमन्यते तथाऽयं जीवन्मुक्तो देहस्थोऽपि न तत्राह।धयमादधा।ते । अत ॒एवामृतः । देहाभिमानवतो हि म॒तिः । निरुपाधिः सन्प्राणते जावताते प्राणः साक्षा स च ब्रहैव तच्च तेजो विज्ञानं व्योतिखेलयशवः । तत्रैव श्रुत्यन्तरमाद---सचध्चरे ते । वस्तुतोऽचक्षुरपे बाघितानवसया सचक्षरित्यादि योज्यम्‌ । श्रोतिऽधं स्मू।तम,प सवष््वषत स्मतिरपीति । विदपो जीवन्मुक्तौ प्रमितायां फटितमाह-- तस्मानेति । प्रामत जवन्मुक्तसत्व तच्छब्द थे ग्रतीतिमात्रदाररं ससारिवमनुजानाति--यथेति । नञ ब्रह्मवद मवस्माकं ससा।रत्वमबत तमनुमयते नेयाह-- यस्येति । साक्षाल्कतत्स्य पूवामव सस्त स्तवाय क| वस्तुमात्रोक्ते रञ्जुसखरूपोक्तिवदर्थवततेवयुपसंहरति-अनवदमितीति । नु भवतु नानव श्रतिस्मव्योन्येव- ध्यित: पराणादौ त तचवरिदां यथेष्टाचरणं स्पष्टमेव ट्टम्‌ । न च तप्राम धैवादवेन ज्ञान- स्ततिद्यारा तत्प्रापकश्चवणादिविधावेव पयवसन्त्वेन स्वाथ तात्पय^माव। वाच्यः । अथेवाद-

त्व्‌ऽ।प |

विरोघे गुणवादः स्याद नुवादो ऽवघरेते । मतारवादस्तद्धानादथवादच्िधा मतः ॥ इयभियुक्तोक्तः प्रमाणान्तरविरोघावधारणयोरभावेन सूताथवादस्य वदयवाच्यव्रेन सखाथ-

तात्पयेवच्सच्वात्‌ ।

जीवन्मु्तिपरमगप्र०] विद्यारण्यप्रणी तजीबन्मुक्तिविवेकः । ६७

॥ + परणष्वथवादत्वं ये वद॑न्त नराधमाः । तैरजितानि पण्यानि तद्देव मवन्ति वै ॥ समस्तवमनिमृटसाधनानि नराधमः । पुराणान्यथव।देन त्रुवननरकमश्रुते ॥ इति बहन्ारदीयप्रथमाध्याये पुराणानामथ॑वाद्लकस्पनस्यातेनेन्यलाच्च तद्व तैव। च्यव | तथा च स्कान्दे सतसहितायां मक्तेखण्डे सप्तमाध्याये श्रीश्करः श्रीषेष्णु प्राते-

दणष्व चान्यत्परया मुदा हरे तवाहमदयामेवदा।मे सहर विटक्षणस्याऽऽत्मविदो महात्मनः शरीरङश्रूषणज महाफटम्‌ ॥ प॒रा महापापबटराप्पुरातनानिहय वेद्या सुभगाभेघा पतीन्‌ | घनाने तेषाम।भेवाञ्छया हरं सदा समादाय सुहञजगर्‌प | स्वदासवगँः सहं पुत्रकैः स्वकैस्तथाऽम्बया मुक्तवती महासुखम्‌ । पिराचिकामिः परिपीडिता पनः सदा महाव्या।घाभेरप्यतव सा ॥ निद्राऽपि नाभत्परषोत्तमास्याः कष्टां दश्चामाप सह स्वर्कीये तस्या गह चक्रधराते।वद्वान्क्षुतप॥डता ।ववशः सप्रपद्‌ ॥। अनेकजन्माजितपुप्यकमेणा विक्षणं ब्रह्मवेद गुहागतम्‌ | विरोक्य सा भमितटे समाहिता प्रणम्य तत्पादससोरुहद्यम्‌ ॥ स्वान्तगैहे शीतट्गन्धतोयेः प्रक्षाव्य पादोदकमादरेण । आदाय पीला सुभगा विमुक्ता पिशाचिकाभिश्च समस्तरोगैः ॥ ततः प्रशान्तं सुभगाऽतिविरिमता महानुभावं परमाथेवेदिनम्‌ । अपृपशास्योदनपवकेवरेः सुमोजत चन्दनकुद्करुमाद। भः ॥ वसै: सुसृष्सेश्च सुगन्ध(न्धि)पुष्येस्ताम्बृख्वद्टीदट्पूवेकश्च । आराध्य मत्तया सह सुप्रसना त प्राथयामास परात्मानष्म्‌ ॥ तवददीनेनैव समस्तरोगतो विसक्तदेदाऽहमतीव निमेखा । अतश्च मामामरणादतिप्रभो सभुडश्ष्व दास्यं करवाणि ते सदा ॥ इयेवं प्राथितः सम्यक्तया प्रीतो जनादन । प्रारब्धकर्मणा नीतस्तथा चक्रे मतिं बुधः ॥ साऽपि नियं महाविष्णो श्रद्धया परया सह । अतीव पूजयामास स्वाना च घनेन च ॥ ` वत्सराणां त्रयं पूजां कृता तस्य महात्मनः । ` सुभगा सा तथा ज्ञानं -खन्ध्वा मुक्ताऽभवद्धरे ॥ इति 1 `

६८

पृणनन्देन्डुकौमुयाख्यन्याख्यासमेतः-

पुरा काचित्कुखारद्ली बभूवातीव सुन्दर। ।

सा सरखत्रयं हत्वा विप्राणामथवाञ्छया | महाघनवती भत्वा मायया परिमोहिता ।

यथेष्टं मतले विप्राश्चचार्‌ परेग।वता ॥ कश्चिद्िज्ञानसपनो महायोगी सुनिश्वट श्रीमदक्षिणकेटासं शिवस्थानोत्तमोत्तमम्‌ ॥ वर्तितं श्रद्धयाऽऽगच्छद्रिदिा देदावभमवम्‌ |

त दष्टा सा स्रमोगार्थं प्रणिपरय तपास्वनम्‌ ॥ परिगद्यातिसतघ्य गहे स्वीयं विचक्षणा ।

साप्य वस्रादिके दा भोजायेलाऽनुमा।द्तः ॥ चन्दनादयैरछक्लय दवा ताम्बटपृवंकम्‌ । समाश्वास्य महात्मानं परियं मुक्तवती दहिजाः ॥ सोऽपि विज्ञानसंपनो महायोगी निरकुटः । अतीव प्रीतिमापनस्तया सह मुनीश्वराः ॥ श्रीमदक्षिणकैटासे शिवस्थानोत्तमोत्तमे । वतत चिरं काटमतीव प्रीतिसयुतः ॥ देवदेो महाप्रीतस्तया श्रूषया द्िजाः ।

तस्यै परमकैबल्यं ददौ विज्ञानपुवेकम्‌ ॥ इति च |

तथा पद्येऽपि ममिखण्डे विष्णर्वाच--

त्ङ्पुत्र महाभाग आयुनोम क्षितीश्वरः । सार्वमोमः स धमीत्मा सदयघमपरायणः ॥ इनद्ोपेनद्रसमो राजा तेन दुःस्यप्यजायत्‌ ।

तेन सुतामावेनेत्यथः ॥

चिन्तयामास धर्मासमा कथं मे जायते सुत इति चिन्तां समापेद्‌ आयुः स प्र थेवीपतिः ॥

` पुत्रार्थं परमं यलनमकरोत्सुसमाहितः ।

अत्रिपत्रं महात्मानं दत्तात्रेयं दिजोत्तमम्‌ ॥ तरडमानं चिया साध मदिरानन्दिखोचनम्‌ । वारुण्या मत्तधमाता खीडृन्देन समाहतः ।

[ १ प्रथम

=, = ५ द्‌ (ज ०९ का ¢, (५ तथा तत्रैव यज्ञवैमवखण्डे पृवेभाग एकत्रदाध्याय सूतः लोनकादीन्प्रति--

जीवन्मुक्तेप्रमाणप्र © विया रण्यप्रण तजीवन्मुक्ति विवे कृ ॥ ६९

वारुण्या करणेन मत्त हव धर्मः स्वभावो यस्य स आ्माऽन्तःकरण यस्येयथेः | अङ्के युवतिमाघाय सवयोषिद्ररां माम्‌ । गायते न्यते वप्रः सुरा च पवत सुषम्‌ ॥ विना यज्ञोपवीतेब स्थितो योगीश्वरो नप । पुष्पमाखाभिर्दिव्याभिसुक्तादारपरिच्छदेः ॥ गुरुचन्दनदिग्धाङ्घो राजमानो मुनाश्वरः तस्याऽऽश्रमं नुपो गत्वा दृटा च द्विजसत्तमम्‌ ॥ प्रणाममवरोन्मू्रो दण्डवत्सुसमादितः । अत्रिपुत्रः स योर्गन्द्रः समालोक्य वरपोत्ततम्‌ ॥ प्रणतं पुरतो भक्या अवज्ञाय ततः स्थितः । एवं वर्षशतं प्राप्तं तस्य भूपस्य सत्तम ॥ निश्चलं परिज्ञाय मानसे भक्तेततपरम्‌ । समादूय समाहेदं किम छिदयसे एप ॥ ब्रह्माचरेण हीनोऽस्मि ब्रह्मं नास्ति मे कदा । सुरामांसप्रहुव्धोऽस्मि खिया सक्तः सदैव हि ॥ वरदाने न मे रदाक्तेर्य शुश्रूष ब्राह्मणम्‌ ।

आयुरुवाच-- भवादल्ञो महाभाग नास्ति ब्राह्मणसत्तम । स्यैकामप्रदाता च त्रेटोक्ये परमेश्वरः ॥ ञअत्रिवंरो महामाग गोविन्दस्तु सुरोत्तम । ब्राह्मणस्य च रूपेण भवान्वे गरुडध्वजः ॥

नमोऽस्वियादिना तेन स्ततस्ततो बहुदिवसानन्तरं त राजान सुराद्‌ याचाचल्वा तन तत्परममक्याऽऽनीय दत्ते ततस्तस्मै तदभिमतगुणं पुत्र वरदानेन दत्तवान्‌ › आश्रफष्टं =

तवद्धा्यीये मक्षणाय दीयतामिति दत्तवान्भगवान्दत्तात्रय इत्युपारन्यात्‌ | अत्र यथेष्टचेष्टा तु स्पषेव । तयेतिहासेऽपि महामारताल्ये मोक्षम पष्ठाघ्याय ब्रह्मद = गरसंवादं प्रक्रम्य ्रहादं प्रति तेनपृषटोऽजगरमुनिः वृत्ति वण॑यन्‌- कणान्कदाचिचादामि पिण्याकमपि च ग्रसे । भक्षये शालिमांसानि भक्षयश्चोच्चावचान्यतः ॥ इति । अन्राप्यजगरवच्या जीवतो मनेः भ्रोत।क्रयायभावा टघतश्नेषं भक्षयेदित्यादिवेधान. वेना मासमक्षणं सटमेव यथेष्टाचरणम्‌. । -एव .महारमायणास्य . द गवासेष्टापरनाम्न्यार्ष

७० पर्णानन्देन्डुकौसयास्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम

कब्येऽपि निर्वाणप्रकरणस्य पूर्वा पञ्चसप्ततितमे सँ पूवस त्रितठनामानं सुन ब्रह्म- जिज्ञासुः शरणीमूय तेन तचे समुपि]दिष्टेऽपि भगीरथ उवाच

(4 =

दारी ऽसमिश्चिरारूदो गिरो तरुखि स्वके । अहेभावो महाभाग वद्‌ मे व्यज्यते कथम्‌ ॥ इवयहकाराख्यविपरीतमावनोपदमद्रारा ब्रह्मातमलापरोक्षानुमवोदयप्रतिबन्धध्वसोप ये क = (७ अ विगतभी ® ५८, सर्वेषणं दान्ताशेषवेरोषणो 1वेगतमा: सव्यक्तसवषणां गत्वा नूनमकिचनत्मखषु यक्ता समग्रां ्रेयम्‌ ॥ दान्ताहकृतिरस्तदेहकर्नस्तेष्वेव भिक्षामटन्‌ । मामप्युज्ितवानरं यदि भवल्यचैसवमुचैरसि ॥ इत्यन्तम्रन्थेन त्रितटेन सर्वैत्याग एवोपदिष्टे ततोऽस्मिन्सर्गेऽग्नषटोममखं कत्वा तदुत्तर सवेस्वं ब्राह्मणादिभ्यो दखा राज्यमपि रात्रे दा ततः- आक्रान्ते द्विषता राज्ये मनिः सद्मानि मण्डटे | अधोवासोऽवरेषो ऽसौ निजेगाम स्वमण्डटात्‌ | इति तस्य सर्वस्रयागो वर्णितः । अत्र दीका-अघोवासः कौपीनाच्छादनं तदवदोष इति अत्र- त्रयाणामवियेषेण संन्यासश्रवणं श्रुतौ । यदोपटक्षणाथ स्याद्राद्यणम्रहण तदा ॥

(५ भ

इति श्रीमद्रा्तिककारचरणसरोजवचनात्‌ ' ब्राह्मणो निर्वेदमायात्‌ › ‹ ब्राह्मणाः पुत्रेष- णादिभ्यो व्युत्थायाथ भिक्षाचर्यं चरन्ति › इत्यादिश्रुतिषु ब्रह्मणग्रहणस्योपटक्षणाथतच्चया' णामपि ब्राह्मणक्षा्रेयवेद्यानां सन्याससभवाद्धगीरथस्यापि सन्यास एव सिद्धो न वानप्रस्थ- त्वम्‌ । किच श्रमन्द्रीपानि मूपीठे कदाचित्काख्योगतः । अवज्ञः शरत्रुणाऽऽकरान्तं स्वमेव प्राप तस्पुरम्‌ ॥ टीका- द्वीपानि नयन्तरितानि मण्डलानि । अवशः सन्दशेनाधीनचित्तः । नानागारांश्च तत्रासौ प्रबाहपतितांश्चरन्‌ । पौरांश्च मन्त्रिणश्चैव शमी भिक्षामयाचत ॥ टीका प्रवाहप।तेतान्करमप्रप्ता्नानागारान्‌ । छन्दस पुरम्‌ । प्राप्येते शेषः । इत्या- दिना तद्विक्षाजी वेलस्याप्युक्तेरावद्यक। तत्सन्याससिद्धिः । श्रीमद्धागवते त॒ क्ष्यस्याप्युष- भस्य स्पषटमेवोक्तः सन्यासः । तथा 1हे पञ्चमखन्धे श्रद्यक . उवाच“ एवमनुशास्याऽऽत्-

जीवन्मुकतिप्रमाणप्र०] विद्यारण्यप्रणी तजीवन्मुक्तिविवेकः । ७१

. जान्छयमनुशिष्टानपि ठोकानुश्ासनार्थ महानुभावः परमसुहृद्रगवादृषभापदेश उपदोमशी- खनामुपरतकर्मणां महामुनीनां भक्तिज्ञानवेराम्यटक्षणं पारमहस्यधरममुपञचिक्षमाणः स्वतनय- शातव्येष्ठं परमभागवतं भगवज्जनपरायणं भरतं घरणीपाख्नायामिषरिच्य स्वयं भवन एवोवे- रितदारीरमात्नपरिगरह उन्मत्त इव गगनपरिधानः प्रकीर्णकेश आ्मन्यारोपिताहवनीयो ब्रह्मा- वतौतपरवत्राज › इति । नन्वस्तु नामिव मगीरथस्यापि सन्यासस्ततः किमिति चेन | तस्य पुनरप्यत्रैव राज्यसीक्ृतिवणनात्तेन । आरूढो नैष्ठिकं धर्म यस्तु प्रच्यवते पुनः । प्रायध्ित्तं न परयामि येन ज्ुध्येतस आत्महा ॥ इति स्मृतावारूढपतितचस्य निषिद्धवात्तच्छीट्लेन यथे्टचषटायाः सिद्धत्वाच | उक्तं हयत्रैव समे तस्य॒ जीबन्मुक्यन्तं ब्रह्ञ नद्य तथाऽग्रिमसरगे परेच्छया परराज्यस्ठ करण ततः स्वराज्यस्वीकरणं च । तथा हि- शमी भिक्षामयाचतेयनन्तरं विविदुस्ते नृपं पौरा इत्यादिना तस्य किचित्कारं तत्र स्वपुरे स्थितिमुक्व [ऽथान्यत्रोपश्चान्तासेव्यादिना त्रितस्य स्वगयोः प्राति परव॑तविकेषे स्थितिं च तेन सहीक्त्वा- समतामुपयातौ तौ गुरुशिष्यौ समौ स्थिते । कट्यामासतः स्वस्थौ विनोद देहधारणम्‌ ॥) इत्यादिना सगीन्त गुरुसाम्यवर्णनेन जीवन्मुक्तयन्तमात्मनिष्टलं वर्णितम्‌ । अग्रिमसमे त॒ काक्िश्िद्राजमण्डले पुत्रविदीने तद्राजे मते तत्प्रधानादयो यम्यराजन्वेषणतत्परा इत्युपा्याय त मगीरथमासाय स्थिरं भिक्षाचरं मुनिम्‌ । परिज्ञाय समानीय सैन्ये चक्रमे पतिम्‌ ॥ टीका-सर्बगुणटक्ीसमन्वितोऽयमिति परेज्ञाय प्रत्य भिज्ञाय तत्राऽऽगते सेन्येऽमेपषच्य महीपतिं चक्रुः । इत्यादिना परराज्यप्राप्तिमुक्वा- तत्र तं पाख्यन्तं तद्राज्यं राजानमादताः | आजग्मुः प्राक्परकृतयः प्राहुरि्थं नृपाधेपम्‌ ॥ प्रक्रतय रत्वुः- | राजनस्माकमधिपो यस्त्वया सुपुरस्तः । मत्युना विनिग ्ोऽसौ मल्स्येनेवाऽऽमिषं मृदु ॥ तत्तत्पाखयितं राज्ये प्रसादं कलुमहेसि । अप्राथितोपयातानां व्यागोऽथानां च नोचितः ॥ श्रीवसिष्ठ उवाच- इति संप्रा्थितो राजा तदङ्गीकृत्य तद्वचः । सक्तसागरचिद्वायाः स बभूव मुवः पतिः ॥

७२ परणाननदेनदुकोमुद्यास्यव्यास्यासमेतः-- [ प्रथमे-

इति स्राज्यस्वीकरणमपि तस्याक्तसंन्यास।त्तरमुक्तम › अत सिद्धमेव पुराणादौ ब्रह्मविदां जौवन्मक्तानामपि यथेष्टाचरणम्‌ । ततः पुराणा श्रयधविवेचकलाच्छयादीनामपि प्रागुद

हतानामेतत्परतरेनापि खपयित शक्यवराद्वथं एवायं लस्रयास इते चन्न । उक्ष्णः देता- तर्मस्यैव तयाऽज्ञातल्ादपर्वापरपर्याटोचनेन तत्त्पयस्य॒मषदष्टसाधकलाच्च । त हि स्कान्दे सूतसंहितायां तावचदुदाहतोदाहरणद्रवऽ।प ब्राह्मणा व्पदान | वाद्विटुरादीनां शूद्राणामप तचज्ञानदश्चनच्छद्रसैव तत्र तत्रातिविददादिपदैग्रदीतुमुचितवद्विस्याद्कतहसाद नस्त तियस्य तु क्षुतपीडितो विवज्चः सप्रपेद्‌ इति श्रद्धयाऽऽगच्छ।व्त्वा < सवै मवमिव्यक्त्या चाकस्मा- दनिकेतवासिल्लादिखामाव्येन दशान्तरागतल्वन व्यु यतल्ितप्र्ञलेन रोकव्यवहारप्रावण्यो- दासीनवेन चाऽऽदावज्ञातत्वातकाखान्तर तज्ज्ञानसमवेऽपि वेद्यादिना स्वमहार्नखभभ््ग- मिया तत्समाधिपारवद्यबाहुव्येन च तद्रोपितवस्यापि समवादुध्वरतस्वन शूद्र च वेद्या. देसखीकरणस्यप्युचितत्ात्तस्य च॒ गान्धवेष्वेवाहस्याप्यमन्त्रकस्यव व॑ हेतघेनोक्तवेदयादेक- रणया येगीन्द्रजीवन्सुक्तवेन विषयपारवद्याभवेऽप्यनेषद्धस्य तादग्यवहास्स्य॒ त त्स्व तत्वाच्च न यथेष्टचेष्टोऽपि । पाद्मोदाहरण तु भगवत्ता प्रयमस्यतस्तस्याऽऽदवेव मार्कण्डयपरणोदाहरणरया दत्तोत्तर्वात्तवैव विस्मतिरा।ख्वन पुनस्तदुव्यहस्त। देवानां प्रे त्वम्‌ | एवं मोक्षधर्मस्थाजगयेदाहरणेऽपि कतयुगत्वेन तदान। ब्रह्मणान्‌ १ क्षञ्रेयादेग हगतमगादिमांसमोजिवस्य . पुराणादौ सप्रसिद्धवत्ति्न्यवहारस्या। नाद्रा चातु- वर्ण्यं चेरदधध्यमित्यादिविहितत्वाच्च नैव दोषावकाशः । न चैवं कल्पने मानाभावः शङ्कयः । ब्राह्मणादिपदप्रयोगाभावयूर्मैकमतिविद्रदादिपदप्रयोगस्येव स्कन्दोदाहरण तथा प्रहदव २] दिगतवरेन पुरणेषु वर्णितव्वस्य मेक्षघमेदाहरणे च प्रमाणात्‌ । सभवत्यकस्‌ घेन संगति. कतरे हन वियोषेद्धावनस्य वैतण्डिकत्ाच्व युक्तमेवोक्तम्‌ । यत्त महार मविप्ार भगीरथ- दाहरणं तत्र वार्विकोक्तरीया क्षत्रियदेरपि संन्याससभवेन सन्यास तस्य कलिला ज राज्यखीङ्गयाऽरूटपतितवेन जीवन्मुक्तस्य तस्य यथेषटचरण प्रतेपादत तन्‌ ।

अधिकारवदोषरस्य ज्ञानाय ब्राह्मणग्रहः । न संन्यासविधिर्यस्मच्छतौ क्षत्रयवेद्ययो इति श्रीम्रार्तिककास्चरणारविन्देरेव । मुखजानामयं घर्मा यद्विष्णेटिङ्कघारणम्‌ ॥ बाहजातोकजातानां नायं घर्मो विधीयते । इति स्मृतेस्त्रदुदाहृतवार्तिकस्य ‹ काम्यानां कमणां न्यासं सन्यास कवय। विदः इति ्रमद्गवद्वतेक्तकाम्यकर्मसन्यासपरल्ादिकम्‌ । यत्त॒ संन्यासस्य सव॥धेकारिवे

वािकवचनं तद्ितन्यासविषयं न लतुरविवरिदिसंन्यासे भाष्यामिप्रायविरुदरे सव।धि- कारप्रतिपादनपरम्‌ ।

जीवन्ुक्तिप्रमाणप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मु क्तिविवेकः । ७३

सवाधिकारविच्छेदि विङानं चदुपेयते | कुतोऽधिकारनियमेो व्युत्थाने क्रियते वलत्‌ | इयनन्तर्चेकेन व्रद्यनोदयानन्तरं जीवन्सुक्तेन क्रियमाणे विद्वत्सेन्यास एवाधिकार।ने- यमनिराकरणादिति सिद्धान्द्टेेऽप्यदीक्षितवणितविदत्संन्यासपररूपं वाऽभिप्रायं सनासे निधाय क्षजरियदे्मुस्यसन्यासस्य वारितव्वात्ततो भर्गरथस्य तदमावात्कोर्पनघारण।मेक्षा- चयदेस्तु सवखदानेन

यविश्च ब्रह्मचारी च विदयाथी गुरुपोषकः | अध्वगः क्षीणदृत्तिश्च षडेते भिक्षवः स्मृताः ॥ इति वचनादध्वयव्वेनेपपन्नलात्‌ ¦ यद्रा श्ान्तादंकतिःस्ददेहकरुनस्तेष्वेव धभेश्चामटन्‌)

इति पुचे्तत्रितकाख्यगुरुवचनादिधामित्रवचनाच्छरीरासस्य ताटक्ाख्यच्चीयधयददु्टाच सन्यासाभावदेव ब्रह्मविदाप्रतिवन्धध्वंराथं सवेलागस्यावुष्ठेयतबोक्तेः पुनस्दद त्तरं सहज- स्थिया रागायविऽपि परेच्छया राज्यखीकारस्यानिषिद्धलेन सुतरासुचित्त्वाच । ऋषभस्य तु भगवदवतारतच्छीमदत्तत्रेयादिवदपयैनुयोज्यत्व दप खनामियादेना<न्युमुक्षुबोधा- पमेव सन्यासाभवेऽपि गगनपरिधानलात्स॑न्यासाभावदेव प्रकीणकेशत्ववणेनाच प्रनाजेति- पदस्य ममनमात्रप्रत्वानैव संन्यासो नापि यथेष्टचेषटेति ! तस्मात्सवै्र पुराणादौ यत्र यत्र मता्धदादस्तत्र तचेक्तदिशा जीवन्मुक्तस्थितिव्यवस्थैवमेव ज्ञेया सुखिरैरतोऽतिरम्यमखिटम्‌ । वत्व पर्वाचर्थैरखिरैरपि खण्डितमेव ब्रह्मविदां यथेष्टचरणम्‌ । उक्तं हि नेष्कम्य सेद्ध चतर्थाध्याये श्रीमसरे्वराचायचरणकमटेः--

निव्रत्तसपः सर्फीत्थं यथा कम्प न सुदति ।

प्रवस्ताखिरमेहोऽपि मोहका्यं तथाऽऽत्मवेत्‌ ॥

इति जीवन्मुक्तसुपक्रम्य-

तरोरू्लातमृख्स्य शेषेणेव यथा क्षयः ।

तथा बुद्धामतच्चस्य निव््येव तनुक्षयः ॥

बद्धदवितसतच्चस्य यथेष्टाचरणं यदि ।

शनां तच्दशां चैव को मेदोऽङ्लाचमक्षणे ॥

अधमीजायतेजज्ञानं यथेष्टाचरण ततः ।

धभेकार्ये कथं तत्स्याचयत्र घर्माऽपि नेष्यते |

प्रयाचक्षाण आहातो यथेष्टाचरणं हरिः }

यस्य स्वे समारम्भाः प्रकाश्यं चेति सवद्क्‌ ॥ इते }

५४४ पर्णानन्देन्दुकौमुयास्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम

विवरणेऽपि नवमव्णैके श्रीम्मरकादात्ममुनिवरचरणेरेषेमवोक्तम्‌ । नलु तच्दरिनः दाच्रनियमाभवि यथेष्टाचरणं स्यात्‌ । न । हिताहितप्राक्तिपर्हारनाप््तलादाचरणल्न सात्मन्येव निरतिशयानन्दमेषनधनिब्त्ति च साक्षादनभवतः साध्यपुरुषाथप्राधनाभावक्कुत) ेष्टचरणप्रसङ्ग इति । खारव्यसिद्धाव्युक्तं गङ्गरेन््सरस्वतीश्रीचरणेविदृतं च तेरेव तत्पदं कैवस्यकद्पद्रुमाख्यायां तद्छाख्यायाम्‌-- रागङोभप्रमादादिदोषक्षयानायमासजते दुश्चरिते कचित्‌ । साघवत्साघुचाखियरक्तापरः साधुमागण सस्कारता वतते ॥ इति | रका- अयं विद्रान्कचिदपि देशे काटे वा दुश्वसत्रि शाख्ननिपिद्धाचरणे परानिष्टाचरण वा नाऽञसजते न प्रसक्तो भवति । कुतः । रागलेोभप्रमादाद्‌।नां भा।गराम्पव्यायपराघादह- तनां देषाणां क्षयादायन्तिकोच्छेदात्‌ । : यः शढाटुः सुमघुरः पके तस्य ुतोऽम्खता ' इति न्यायेन ज्ञानोदयास्रागम्यासकाटेऽपि यो रागलमादिदुषटो नाभूत्स तत्परिपाके महामाग्य- फलन्नानोदये तथा मविष्यतीति संभावनाऽप्यसमभाविनीति भावः । सं तह कथमारस्त तत्राऽऽह-- साधवदिति । साधूनां महतां श्रौतस्मातेघमः चुव्तिनां ब्रह्म।वदां यच्वा\रन्य स्वाश्रमविहितघमनिष्टानसमाष्यभ्यासादि तस्य रक्षायां ख॑कादेताय दखुद्रसप्रदायप्रवतनन परिपाटने पर उद्यक्तः स साधुमर्गेण सथैजनानुकूटमर्गेणेव वतेते । तत्र॒ देत॒माह-- सस्कारत इति । ‹ अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम्‌ › जते मगवद्वचनाचिराभ्यस्त- साध्वाचरणसंस्कारस्य तथेव प्रवर्वकत्यादयादुत्वाचत्य्ः । तथा दहि कुटाख्चक्रादेरमत्राने- ष्यच्यनन्तरमपि पर्ववदेव भ्रमणे द्द्यते च तु तद्िपरीतमेते भाव इति । एव पूवाचाय- रि खण्डितेऽपि यथेष्टाचरणे यद्यप्यत्र म्रयासस्यानो।चयमव तथाऽपं चऽन।भव्‌। क्षता- कराः िचिदुदरभमरितया प्रकरणमात्रादराः परवच्रनतत्पराः संश्रतदुराचाराः पामर सन्तोऽपि पण्डितमन्यतया तिरस्कृतमभसुरवराः प्रखरपान्त॒ तदमनाथ परममुमुक्षू्गद्मनाध च मयात्र विस्तरेण प्रप्ितं प्राचमेवाऽऽशयजातमिति प्रन्थगोरवात्ाऽय मद।याअवनय सहनीयः सरिवरेः सकरद घोदटनसूक्ष्मगुणप्रकाङ्ञनत्रय्यात्मकरः | पवौचा्थवचो विचाये स॒चिरं तात्पथपयोप्तित)5- प्यायणामन्‌मतिप्वसितिं प्रोदधा्यं म्यीदया । ` कार्याकार्यविधिम त्यगद्शां यद्यप्यथाप्यायता- संस्कारेण सुवयेमेव चरेत तेषामिति स्फायते ॥ १ ॥ उक्तेऽथं यावदुपनिषत्पस्सिमाक्षिवाक्यरोषानुकूव्यमपि ददयति तथेलयादिना-- तथा "“ धिकण्ड कमण्डल शक्य पात्र जटपवन्नशखा यक्ञापवत

"क,

चेत्येतत्सव भूः स्वाहेत्यप्छं परित्यञ्य{ऽऽत्मानमान्वच्छत्‌ ईइताचदुण्डिनिः

१८. बिद्ण्डं। २. व, प्सु विसुज्या ।

जीवन्ुकतिममाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिविवेकः । ७य्‌ सत एकदण्डलक्षणं विदि दिषासंन्यास वेधायतत्फलख्प ववद्रत्सन्यासम- वमरदाजहार-“यथाजातदूपधरो ननेद्द्री नष्पारय्रहुस्तच्वव्रह्ममाग समव

क्स पन्नः शद्धमानसः प्राणसंधारणार्थं यथाक्तकाटे वमुक्ता भक्षिमाचर- च्दरपाचेण लाभमाटलामा ससा कृत्वा छन्यागास्देवगहुतुणकूटबट्म- कवक्चमलटकलटलालक्षाटाेहोचनर्द्‌ाएाटनागारद्ुहरकद्रका टरा नरस

्डलेष्वनिक्ेतवास्यप्रयत्नो निप्रमः शुष्कुध्यानपरायणाञध्यात्मानदः शुभाष्यमकमानमूर्टनपरः सन्यासन दुर्हत्पएग कराति स एव परमहंसा नाम ` इतिं ।

पार, भिक्षापात्रम्‌ । जट्पवित्रं, वच्पृतं पिविजखमे'ते श्रीमद्धागवतेकादशस्कन्ध, तजे टद्रोधकं वासः } रोषं स्पष्टम्‌ । अय 1हे कुर्टचकबहृदकान्यतर एव॒ =<! टेङ्घाद्म्यत । कुटौ चको वहृदश्चव्युमावरता 1त्रद।ण्डन। ! इति म॒ एव प्रागुक्तवन ।चरेदण्डस्य हरस<स्ात्‌ | नन " यात्रायक्चाक्तेशक्तेम्यां तीव्रे न्यासद्रय मवत्‌ ` इते तत््रागुक्ता कुव इस्पात स्तयो; कथं विवेदिषासंन्यासपारमदंस्येऽधकार इ।ते चेत्‌ , ।चत्तशध्या ।ववकवसन्न साधनपैौष्कव्यद्रद्यचायादीनामपि यदा ‹ यद्‌ वेतरथा ब्रह्मचयादव प्रत्रजद्हाद्ा वना पुनत्रैती वाऽ्रती वा स्नातको वाऽस्नातकण व्सना।प्ररनश्रक। च। यदह्रव ।बेरजेत्तदहरव प्रतरजेत्‌ ' इति ख्घ्रुजावारोपनिषच्छतेनिरक्तसंन्यासेऽ'धेकारस्तदाऽता = कुर्ाचकद्त ।ते किं वाच्यम्‌ । आरुप्युपनिषच्छतिस्तु कण्ठत एव॒ प्रकृतसन्यसिमुतनयर+ ‹ कुर्टचको ब्रह्मचारी कुटम्ब विसजेतपात्रं विसजेत्पवित्र तिसूजेदण्ड।काभर॥नवसुजीद।त हतन ्‌।ते कुटीचकादेः सतिं) साधनसपत्ताबुक्तसन्यासा।धकक।त दराचीत्‌ | तथा कुर्टचकादावव त्रिदण्डादिसंभवोक्तेथात्र न काऽप्यनुपपत्तेः । आत्मःनमन्वच्छादस्न॑नकदण्डट्त 1 वे।द्‌- घासन्यासवेधानम्‌ ] एकदण्डलरक्षण।मेत्येवोक्त। हसप्रसङ्गः । । वेविदिषासंन्यास।मेव्येताव।ते चते प्रकतश्रतेरव पर्ववाक्ये : अथ विवणवासा सुष्डाऽप।रप्रहः चर्च ह। *&1 ॥। ब्रह्मभयाय मवति › इति दण्डम्रहणानुक्तस्तदग्रहणं वि वे।देषुणाञप न॒ कायाम ऋ चेद्धमः स्यात्तनिरासाय प्रकृतश्तौ तदम्रहणानुक्ताव।पे † दण्डमाच्छदन कषप च । रेम्रह्‌- छेषं विसुजेच्छेषं विसूजेत्‌ › इलारुणश्चुक्तस्तद्ग्रहणावर्य्कतत दुमयमपि युक्तम्‌ । न च टण्डमाच्छदनमियत्तश्चतिहसपरेवेति वाच्यम्‌. । ततपूवात्तरवक्यावरचा तथा दहि- ` द्वयं ती्रतरे ब्रह्मलोकमोक्षविभेदतः के तखचविद्धसो सकंअस्मन्परहसकः ॥ १क.ख.ग.घ.च. स्त्व 1 २क.ख.ग.गः च्‌ ङ. च, ~त स्वक रक ल.ग.गच.ङ्.च, पेयम इव | २.

'लनायसं ।

भि

७६ पृणानन्देन्दुकोमुयास्यव्यास्यासमेतः-- [१ प्रथ्म-

रत. प्रागुक्तपूट्वचनाद्रह्मटकप्रा्िक्रममुसुर्दस इति सिद्धम्‌ । ग्रकृतश्रतौ तु पूववाक्य आरुणेः प्रजापतिं व्रति सकख्कर्मविसर्जनसाधनप्रभ्ेन संन्यासमुपक्रम्यं ुत्रादिस्वाध्यायान्तत्यागं प्रनापतिवाक्येन विधाय मृङकमुव्छोकसुवरोंकमहर्छकजनोखो- कतपोटोकसलयोकं चेयनेन ब्रह्मटोकापरपर्यायसल्यरोकत्यागविधानविरोधः , तथोत्तरवा- व्येऽपि “ अत॒ ऊर्ध्वमसन्त्रवद्‌। चरेदुष्वेगमनं विसुजेत्‌ " इत्युष्यैगमनसाध्यत्रह्मटोकेच्छ- त्यागविधिवाघश्च | न चेोर्ध्वगमनं धूमादेमार्येण चनद्रछोकापरपयोयस्वमगमनमेवात्रेति. +न्‌ । दण्डमाच्छादनं चेत्येतदन्यवहितपूवैवाक्ये ब्रह्माण्डं च विसूजेदिव्युक्तेः, तथेतदीपि. कायाम्‌ -*अमन्त्रवन्मन््रराहिवयेनाऽऽवरेत््ञानाचमनादिक कर्म ङु्यात्‌ः इत्युक्वोर््वगमन- मिति व्यास्याने विावित्तादिगोष्र्षसपादनमिलय्थ इते दिदाश्नब्दतक्रममुक्तयापिफल्को- पासनावयोतेतरशरीशंकरानन्दाचायेक्तिश्च भङ्खापन्तिः । तस्मात्साधूक्तं विविदिषेरेकदण्डग्रहणम्‌ । तत्फल रूपमिति | तस्य विविदिषासंन्यासस्य एं तज्ञानं रूप्यते विसवादाभावेन प्रका- स्यतेऽनेनेति तथा तम्‌ । सति हि विद्तसन्यासे तचक्ञाने जीवन्सक्तप्रयोजनेन विसंबादाभा- वेन त्छज्ानस्य सर्ैसंमतलवं नान्ययलय्रे मूर एवोपपादयिष्यति । यथाजातरूपधरः, शरी- रेतरपस्परहरहितः । निर्दरः, श्रीतो ष्णा दिटद्रसदिष्णुः । एतेनोक्तशरैरेतरबाह्यपरिप्रहराहिष्य- दाव्ये ध्वनितम्‌ । निष्पसमरहः, आ म्यन्तररोकयासनादिपसििहहीनः । एतेन वासनाक्षया्यं जीवन्सुक्तसाधनं सूथितम्‌ । तत्वे ति । तचं स्वात्ाभिनम्दैतं यद्र तस्य॒ मर्गोऽविया ष्वसमात्रेणेव प्रापतिसाधनमपरोक्षसाक्षात््ारस्तत्र सस्यद्ाठत्रयमपि संप्र: "तच्चिन्तनं तत्कथ - नमन्योन्यं तरबोधनम्‌ । पएतदेकपरत्यं च ज्ञानाभ्यास विद्धाः ' इत्यभियु्तोक्ततदभ्यास- मत्रपरायण इत्यथः ¦ अमेन ज्ञानाभ्यासरूपं द्वितीयं तत्साधनं ध्वनितम्‌ | श द्धमानसः।

मनो हि द्विविधं प्रोक्तं जुद्धं चाशुद्धमेव च अशुद्ध साम्रसकस्प# शुः कामविवर्जितम्‌ मनं एव मनुष्यां कारणं बन्धमोक्षयोः । बन्धाय विषयासक्त युक्स निर्विषयं स्मतम्‌ ॥ इ्यमृतविन्दुपनिषन्मन्त्रात्‌ | भजहाति यदा कामान्सवान्पार्थं मनोगतान्‌ । त्मन्येवाऽऽत्मना तुष्टः स्थितप्र्गस्तदोच्यते ॥ इति श्रीयद्भगवटुक्तेशच मनोनाशापरपयौयसकठ्कल्पनाराहियपूधकाैतानन्दातममात्रनिमगर- त्वरक्षणमनःशुद्धिशारीयर्थः । अनेन मनोनाशरक्षणं ततीय तत्साधनं बोधितम्‌ । प्राण- सरधारणाथमिति । प्राण इलयुपटक्षणं पक्चप्राणानाम्‌ । एतेषामेव न तु देहेन्दियादीन ---------------------

# सकत्पादति पाठान्तरम्‌ ।

नावन्मुकतिग्रमाणप्र ] विद्यारण्यप्रणी तजीवन्मक्तिदिवेकः । ७७

प्वुघ्वायधम्‌ । सम्यङ्मनोनाशसाधनीमूतयोगाभ्यासोपयोगिवेन यद्धारणं तदर्थम्‌ | हित- ।मतमध्यभोजनेन प्रणिकनि्वहणार्थमित्यर्थः । तदुक्त श्रीमद्धगवद्रीता सु-"नात्यश्चतस्त॒ योमोऽ-

¢+ (^ (^~.

स्ति न चैकान्तमनश्नतः ` इति । ग्यास्यातं च मधुसूदन्याम्‌-यद्धुक्त सजी्यति शयीरस्य च ऋयन्लमतां सपादयति तदात्मसंमितमनं तदतिक्रम्य खोभेनां धेकमश्चतो न योगोऽस्ति जजीणदोषेण व्याधिपीडितत्वात्‌ । नचैकान्तमनश्चतो यागाजस्त, अनाहारादयत्पाहदाराद्रा रतपपिणाभावन शरीरस्य कायाक्षमवात्‌ । ‹ यदु ह वा आत्मसंमितमन्नं तदवति यद्ये | (हनस्त तद्यत्कनीया न तदवति इति रतपथश्रतेः । तस्मादांगी नाऽऽत्मसमितादनाद-

धकं न्यून वाऽश्रीयादियथंः | अथ वा--

पूरयेदशनेनार्धं तृतीयमुदकेन तु । वायोः सचारणार्थं च चतुर्थमवरोषयेत्‌ ॥

इ्यादियोगशाखोक्तपस्माणादधिकं न्य॒नं वाऽश्चतो यो गो न सपद्यत इलयथं इति | पथाक्तकाठ इति । विसुक्तोऽपि “ विमुक्तश्च विसुच्यते › इति श्रतेस्तचापरोक्ष्याजीव- ॐ 9।प व्युत्थानदशायां काकसग्रहाथं यथोक्तकाठे शाल्रविहितसम्ये प्राणसं धारणाथमुदर- पत्रेण भेक्षमाचरनित्यन्वयः । एतेन तचा व्वत्सवकमर्पाभवेऽपि विहितकाटोट्टडघन- भाप तस्य न सतभवत।ते श्रुत्या यदा तछक्षणवेन दर्ितं तदाऽमेष्याशनप्रसा तेस्तु दरापास्ते- ताते भावः | काटस्तक्तः पाराशरमाघवीये मनः-- एककाठे चरेदक्षं न प्रसग्येत विस्तरे ।

(~. (^^

भक्षप्रसक्तो हि यतिविंषयेष्वपि सज्जति ॥

वेघूमं सननमुसटे व्यङ्गारे सुक्तवल्नने |

तते शरावसपाते भिक्षां नित्यं यतिश्वरेत्‌ ॥ इति ।

विधूमे विगतधूमे । सन्नमुसटे षदद्विशरणगलवसादनेषविति धातो सनानि कृण्डन-

वप्रासङ्कपरम्य स्वस्थान गतानं मुसलाने यक्मस्तत्र । पाकादर्थं॒त्रीह्यादिकण्डनन्यापारो- परम इ।त यावत्‌ | व्यङ्कार्‌ महानसादेगतञ्वरुत्काठङ्कन्य रसर्थः | अत एव॒ भुक्तवजन | स्वादसजपराह्हकाट इतं रषः | अयमपि काटनियमो माकर एव नान्यत्र । तत्रैव स्वकव्‌- त्वात्‌ › प्राक्प्रणीतादौ भक्षे तु पारतन्व्यात्‌ । शरावाणां शरावोपटक्षितपाकादिपात्राणां सपाते सम्यगन्नटेपादिपातनं क्षाख्नेन शुद्धिरियर्थः} तसिन्रते संपन्ने सति । शेषं स्पष्टम्‌ | जअयम।पं काठनियमो नादय; कञ्विज्यैत्वात्‌ । तदुक्तं निर्णयसिन्धौ कलिवर्ज्यं न्युपक्रम्य माधवीय प्रथ्वीचन्द्रोदये च । तत्र कानिचित्काटिवज्यीन्यक्तवा ‹ यतेश्च सववर्णघु भिक्षाचयी विधानतः › इति ‹ चातुवर्ण्य चरेद्क्षम्‌ ` इादिविधिप्रात्तं सवर्ण गमिक्षाचर्या कटि- चज्यतेन विधायान्यान्यपि कलवज्यान्यभिघाय

७८ पृणानन्देन्दुकोखुयास्यभ्याख्यासमेतः-- [१ प्रयम-

(~

यतेः साय॑गृहत्वं च सूरिभिस्त्चदर्तिमिः । एताने छोकगुप्यर्थं कटेरादौ महात्मभिः | निवतितानि विद्रद्वि््यवस्थापू्वकं वुधैः । इति प्रमाणसुपन्यघ्येतद्ा्यानावसरे कमटाकररेव-- साय॑गृह्वं विधूमे सन्नसुसक इत्युक्तम्‌ । प्रथ्वीचन्दरेण तु-- अटन्ति वसुधां विग्राः परथिवीदद्षनाय च | अनिकेता मनाहाष् यत्र सायगहस्तु ते ॥ इति विष्णुपुराणोक्तो निषिद्र इति । सायंगृहो यतिरिति शेषः । तस्माद्यगान्तरविषय- मिदमिति सिद्धम्‌ । ज्ञानिवेऽपि तेन भैश्षार्थमपि विदितपात्रपरिग्रहेऽपि न क्रियत इयाह---उइरपारेणेति । उपलक्षणमिदं पाणिपात्रस्यापि । तथा चाऽऽरुप्युपनिषदि- ˆ यतयो हि भिक्षां म्रामं प्रविशन्ति पाणिपात्रमुदरपात्रं वा › इति । व्याकृतं चेदं श्रीशं करानन्देदीपिकायाम्‌-- पाणिरजरट्िदीक्षिणपाणिव भिक्षाथं पात्रं पाणिपात्रम्‌ | उदरपान्न वा | उद्र जटरं प्रासागमनसमये मुखप्रसारणेन पात्रं भिक्षापरक्षेपस्थखमिति। एतेन वैराग्य- दार्यं ध्वनितम्‌ । तत्पञ्चविधत्वसुक्तं पारादरमाधवीये, उदना--

माधूकरमसक्छतत प्राक्प्रणीतमयाचितम्‌ |

तात्कतार्क चोपपनं भक्षं पञ्चविधं स्पृतम्‌ ॥

मनःसकल्परहितान्गृहांच्िःसप्तपञ्चकान्‌ ।

मधुवदाहरण यत्त॒ माधूकरामिति स्मृतम्‌ ॥

शयनोत्यापनास्माग्यत्प्रार्थितं भक्तिसंयुतः |

तत्प्रक्प्रणीतमियाह भगवानुशना मुनिः ॥

।भेक्षाटनसमुदोगाव्माकेनापि निमन्नितम्‌ ।

अयाचितं हि तद्वक्तं मोक्तव्यं मनुरतरवीत्‌ ॥

उपस्थाने च यत्प्रोक्तं भिक्षार्थं ब्राह्मणिन ह |

तात्काटरेकमिति ख्यातं तदत्तव्यं मम॒श्चणा ॥

।सिद्धमनं भक्तजनैरानीतं यन्मटं प्रति |

उपपन्नं तदियाहमुनयो मोक्षकाङ्क्षिणः ॥ इति ।

तत्र मधूनि करोतीति भद्रो मधुमक्षिका च तस्य तस्यश्चेदं वृत्तं माधूकरमिति व्युतैर्या

माधूकरमपि द्विविधम्‌ । तथा हि-भ्रमरो यत्र मधु कमते तत्रैव तावत्प्रास्यान्यत्र याति तद्रयत्र यावद्ैक्षं मिति तत्रैव तावत्करोद्रान्यतरपत्रेण सुक्वाऽन्यत्र गमनरूपमेकम्‌ । मधुमक्षिका तु ततस्ततो मध्वानीयैकत्र संचिदाश्नाति तदरत्सचिैकत्र मोजनमपरमिति !

जीबन्सक्तिपरमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्श्ुक्तिषिवेकः । ७९,

क (~

तत्र प्रकृते तु सचयार्थं पात्रामावाद्मथममेबेति भावः । तत्राप्ययं विेषो दिगम्बरपरमहंसानाम्‌। तत्र परबह॑सानामियारभ्योक्तटक्षणानमिव पाणिपात्रम॒दरपात्रं चेति । एवं भेक्षाचरणेऽपि म ऽषाविष भ = (^ ह कि थ > र पव रामाखमयोहेषषिषादौ न करोतीयाह- छा मरति । यथा खभारामौ समो हषविषादा- जनको स्यातां तथाऽयं सृत्वा भेक्षारम्भाव्पाक्तादक्तखानसधानदार्ख्य मनसि संपाद्य ततो निरुक्तटक्षणं भेक्षमाचरन्भवतीति सबन्धः । अयमेव भेक्षप्रकाये विशश्च द्वितीयसंम्रदे मेत्रायणीयश्चतिमदाहय दितः । सा चेः ह काराररृतारदस्यजचतुष॒वर्णैषु भक्षं चरेदभिश्चस्तपतितव्जं पाणिपात्रेणाह्नं कयीदौषधव-

पप्ान्नयास्राणसधारणाधं यथा मेदोव्रद्धिने जायतेऽरण्यनिष्टो भिक्षार्थी म्रामं प्रविशेत्‌ › इति । चतुष्रे वण'ष्वत्यत्र श्रीमत्सक्षेपश्चाररके त॒ परेसख्येवेक्ता-

भ्‌ = {ख

अचतुगुणञ्चोचवारणात्छयमेवास्य चतुगुणं भवेत्‌ | अचतुष्वेशनस्य वारणा्स्वयमेवास्य चतु भजनम्‌ ॥ इति ।

पाराशरमाघर्वये तु भिक्षा प्रशासति यमः- | यश्चरेत्सववर्णषु भेक्षमम्यवहारतः ।

(~. (.,

न स विचिदुपाश्चीयादापो भैक्षमिति स्थितिः | र्युक्ताऽग्र व्यास्यातं ˆ सव।नानुमतिः प्राणव्यये तदशेनात्‌ › इति रश्रमच्छारीरक.

सत्र मनसि निदधघद्धिमाधवाचार्येः । अत्र सवेवर्णे ष्वदयापद्धिषयामिति । अ।भेरस्तो मिध्या- भेशापेनाभिद्‌ (रेतः । एवं तदाहारमुक्वा विहारमाह--श्युन्याग।रयादिना । शून्यागरं जननिवासहीनं विप्रादिगृहं न म्टेच्छ.नां शून्याख्यम्‌ । तृणकृटेत्यारण्यकरचिततृणाखगृह- मेयथः । मिर्हरं पवेतगुहा । कन्दरो दरी । कोटरो वृक्षस्य स्तम्भवतिवेकाकारः । नि्ञरो जटप्रल्वणस्थरम्‌ । स्थण्डिकमरण्यादिषु खोकरचेतोटजः । अत्र देवगृहाभरदोत्र- राटयोर्रश्वरस्वरूपल्द्योतनाय, वल्मीकस्य निजनिभयतपरीक्षणाय, कुखल्डशाखायाः (यथैकेन मृपिष्डन स्वं मृन्मयं विज्ञातं स्याद्वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेयेव सत्यम्‌ › इति च्छन्दोग्यश्चुयुक्तकायमिध्यालनिददनसुचनाय, रेषाणां विविक्तदेशलवारथं प्रहणमिति व्यज्यते | त्रापि नियंतेकत्रवासं वारयति-अनिकेतेति । “अनिकेतः स्थिरमतिः इति स्मृतिरपे | अप्रयत्न इत्यादिविशेषणपच्चवा पूर्वोक्तवासनाक्षयादिजीवन्मुक्तिसाधनत्रयसिद्ष्यथेम्‌ । “तच्छुभं ज्योतिषां ज्योतिः इतिश्रतेः ङ्म स्वप्रकाशमद्रैतं ब्रह्म । यथायोग्यं हेतुहेतुमद्भावः । यो यथाजातस्पेत्यादिविेषणवेशिष्टवरूपफरसंन्यासेन वि देष्टः सन्प्रारब्धपारंसमाप्त्या देद्‌- यागे खोकटृष्टवा करोतीव स एवेतद्टक्षण एव न वन्यः परमह॑सो नामेते प्रसिद्ध।मेत्य- न्वयः | अत्र नामेति प्रसिद्धयथकान्ययग्रहणदिकदण्डिनो विदुषोऽपि पारमस्य गृढमेते ध्वनितम्‌ । तथाहि विश्रेशवर्यां तत्र परमहंसा नमिदयारम्य सवैस्यापि ट्घुजाबारो पानेषत्पञ्च- मखण्डस्यास्य सेक्षेपेणा्थं स्मरति काण्वायनः--' तत्र परमहसा नाम॒ एकदण्डधरा मुण्डा-

८० पृणानन्देन्दुकोमुद्ाद्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम

स्तथा क्(पानवाससाऽ्यक्तखङ्गा अव्यक्ताचारा अनुन्मत्ता उन्मत्तवदाचरन्तः शिखायज्ञो पवीत्रिदण्डकमण्डटुकपारानां च लयागिनः शन्यागारदेवगहवासिनो न तेषां धर्मो नाधर्मो न सल नां चादृत सवसहाः सवेसमाः समोष्टारमकाच्नना उपपनमात्राहाराश्वातरवर््य भक्ष चरन्त आत्मानं मेोक्षयन्तः ! इति | एवं प्रतिज्ञातं द्विविधपारमहस्यं सिद्धमिव्युपसंहरति तस्मादिव्यादिना-- तस्माद्नयारुमयोः परमहंसतवं सिद्धम्‌ । समानेऽपि परमहंसव्वे सेद्ध विरुद्धधम।क्तान्तत्वाद्वान्तरमेदोऽप्यभ्युपगन्तव्यः । विरुद्ध धम॑त्वं चाऽऽरुण्युपानेषत्परमहं सापानेषदांः पयालो चनायामवगम्थते। केन मग. वन्कमण्यशीषता विसजानाते शिखायज्ञोपबीतस्वाध्यायगाय्नीजषद्- रघक्मत्यागखू्पं विविद्षासन्यासे शिष्येणाऽऽरूणिना पृष्टे सति गरः प्रजापतिः ^“ क्िखां यज्ञोपवीतम्‌ "' इत्यादिना स्व॑त्यागमभिधाय द्ण्डमाच्छाद्न कपान च पारयहृत्‌ इति दण्डादिस्वीकारं विधाय ^“ चिसंध्यादो घ्लानसाचसरेत्‌ ¦ श्वधिं समाधावालन्याचरेत्सर्देष

व दृष्वारणमावतयत्‌ । उपानषहुमावतेयेत्‌ `` इति वेदनहेतनाभ्रमधम।- ननष्टेयतया विधत्ते ।

यद्युमयर्‌।पं पारमह॑स्यसाम्य ताह भेदः किंनिवन्धन इति चेद्धममेदादित्याद~--पमा. नं ऽपाय॥दना । वरुद्धपम।क्रान्त्मेव कत इति चेच्छतितात्पर्यपयौरेचनादित्याह--

1वेरुद्धधमत्व चेत्यादिना । तत्राऽऽरुप्युपनिषद्राक्यन्याह- नेत्यादिना } केन विधिना सवेकमेयागसम्थैः स्यामि्यथः । आदिशब्देन यागादिप्रहः कौपीनं चेति ! चकारा

(अ

त्कन्थादि । तदुक्तं परादारमाधर्वीये स्कान्दे--

व पीनाच्छादनं वघ कन्थां शीतनिवारिणीम्‌ | अक्षमाखां च गृहीयद्वणवं दण्डमत्रणम्‌ ॥ विशवश्चय। तु पात्राप्यन्यदप्यध्यत्मशाख्रपुस्तकादिकमुक्तम्‌ । तथा दि याज्ञवत््यः- यातेपत्राणि मृदेणुदावंटाबुमयानि च । सचर्िछिः शुद्धिरेतेषां गोवाटेश्चावघर्षणम्‌ | तत्रैव- | अध्यासमपुस्तकं विपरेदत्तं गरहीत भिक्षकः | न तावदद्रव्यमादाय ठेखयेदोषददेनात्‌ ॥ इति ।

१क.खनग. व, ऊ. च. जापीतं 1 २. संघ्यां। ३ ग. ध, रण्यम्‌ा `

जवन्मुक्तिपरमणप्र °] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्ध क्ति विवेकः । ८१

त्रसध्यादावेते । आदिशव्द)ऽत्र पूवकाख्वाची । तदुक्त श्रीरंकरानन्दैदय पिकायां 'तछ्ः सध्या; प्रातमध्याह्ापराह्कारमूतास्तासामादौ पूवैमिति । संधिमिति | एतदपि तत्रैव व्याख्यातं संध छिदं जीवव्रहमणोभैदरूपं समाधौ मेदशन्य आत्मनि स्वरूप आच र्‌ त्सवता भक्षयद्धेदगन्धं निवारयोदियथं इति । आरणमिति । इदमपि च तत्रैव विवृतम- आरणमारण्यकमरण्याध्ययनयोग्यमुपनिषद्भगमियथं इति । उपनिषद मिति । अरण्य

ष्वपि ब्रह्मप्रतिपादको भागोऽम्यस्नीयो न लन्य इयपि तदीयमेव वेवरणम्‌ । विशवेश्व्या त॒ त्रेषवणस्नाने विकव्प उक्तः | तथा हि व्यासः-

प्रातमध्याहयोः स्नान वानप्रस्थगहस्थयोः । भिक्षूणां त॒ त्रिषवणमेकं तु ब्रह्मचारिणः ॥ सर्वेऽपि वा सङ्कुयुरिति । विकत्पन्यवस्था त॒ रारीरपाटवायवस्थामेदेन ब्रह्मपचारयो- "गाभ्यासतारतम्यमेदेन च ज्ञेया । वेदृनहेत्‌ूनिति । चित्तुष्टुत्कर्षेण वैरग्यादिदा- द्यद्ारा तच्ज्ञानकारणीभूतानित्यथेः । साक्षातारणं त॒ ज्ञानस्य विचारितमहावाक्यमेवेत्ि । तदुक्तं श्रीमत्सवेज्ञातममुनीश्वरचरणैः सेक्षेपाररके-

स्वाप्यायधमपरेतं निजवेदसाखवेदान्तममिगतमादरपाछितं च । सन्यासंना परदशा गुरुणापादष्ट सा्षान्महावचनमेव विमु क्तहतुः ॥ इति ।

ज्ञानद्ररेति रोषः ।

एव विविदिपुधर्मष्वारुण्युपनिषदमुदाहय विद्दरर्भष्वपि प्रतिक्ञानरोधात्रम्हसोपनिषदं साक्िप्य प्रामक्दवाऽऽहूाथेयादिना- ॥ि अथ यांगिनां परमहंसानां कोभ्यं मार्भ इति विद्रत्स॑न्यासे नारदेन पष्ट सति गुरुमगवान्प्रजापतिः स्वपुत्रमिवेत्यादिना पर्व त्सवत्यागममामधाय कापान दण्डमाच्छादनं च स्वकरीरोपमोगाथि लाक स्यापकाराथाय च पररेगरहेद्ति। दण्डाह्स्वीक्रारस्य लौफिकत्वम. भधाय तच्च न मुख्या ऽस्ताति शाद्लयत्वं प्रतिषिध्य कोऽथ मख्य इति

चद्य युख्याो न दण्डन शिखां न यत्ञोपवीतं नाऽज्च्छादनं चरति परमहस इतिं दण्डादृटिङ्राहित्यस्य शाख्चायतामक्त्वा न शतन च।प्णामेत्यादेवाक्येनाऽऽशाम्बरो निनमस्कार इत्याद्वाक्येन च लाक्ष. व्यवहूरातातत्वमामेषायान्ते यस्पूणानन्देकवधस्तद्कल्याहमस्मी ति क्रत- क्रत्याों मवतत्यन्तेन यन्थेन बह्याज्नमवमात्रपयवस्ानमाचष्टे । अतो

न व १. व. छ. वत्तन्यात्रनम ।र२कृ.ग. तिप्तप-ः 1 रग. व. छ. त्यनेन] ११

< पर्णानन्देन्दुकोमुयास्य्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम-

विरुद्धधर्मोपेतत्वादस्त्येवानयोमहान्मेदः । स्मतिष्वप्ययं मेद्‌ उक्त- दिशा द्रष्टव्यः । ¦ संसारमेव निःसार दुष्ट्वा सारदिदक्षया । प्रवजन्त्यक्रतोद्राहाः पर वैराग्यमाश्रिताः ॥ प्रवात्तिटक्चषणां योगा ज्ञान सन्यासटक्षणम्‌ । तस्माज्ज्ञान परस्करुत्य सन्यस्ादाते इद्धमान्‌ ॥ इत्यादिषविदिदृषासन्यासः। एतद्याख्यानं तु मृखकारा एवान्ते वक्ष्यन्ति । उक्त विरुदरधभत्सुपसंहरति--अत इ ति । निर्क्तमेदं स्मरतिष्वतिदिदति--स्म्रतिष्वपाति) तत्र पाराद्ररमाधर्वीये स्वोदा- हताङ्गिरसो वाक्यमाद-- सं सारमेवेति । स्मृयन्तरमप्याह- ग्रघर्तीति । ज्ञानयोगेन सांख्यानां कमयोगेण योगिनाम्‌ ` इति स्मरतेः कमेयोग एवात्र योगङब्दामिधेयः । स तु परकृत्तिटक्षणः । प्रवृत्तिः संध्यावन्दनादौ विधितः प्रबतेनं तदेव रक्षणं ज्ञापकं यस्य स तथा । ज्ञानं त॒ संन्यासटक्षणम्‌ । संन्यासः प्रपञ्िताधिकारालुसरेण स्वेकमेयागः स एव रक्षणमिति प्राग्वत्‌ ! यतोऽनयोः कमज्ञानयोः प्रत्तिनिढन्िज्ञाप्यतं तस्माज्ज्ञानं पुर- स्छत्यद्रैतात्मतखसःक्षातकारमुददियैव तमेनिरसनं विना सूयौनुदयवनिरुक्तसन्यासाभावे यथो -

{~ {~

तक्ञानानुदय वेति बुद्धिमान्पुमान्संन्यसेदिति संबन्धः । इह बुद्धेमानिति पाठे विह ससार विवेकीयर्थः । इत्यादी ति । इत्यादिस्मृयक्तो वरििदिषासंन्यासोऽस्तीति मध्यमपदोप दराकपार्थवादिवत्समासः । अत्राऽऽदिशब्दास्स्सृत्यन्तरपुराणादीनां सग्रहः । तथा हहं पाय दारमाघवीये नारदः- प्रथमादाश्रमाद्राऽपि बिरक्तो भवसागरात्‌ । ब्राह्मणो भेक्षमनििच्छंल्यक्वा सङ्गान्पसििजेत्‌ । इति ॥ ` तत्रैव नसिंहपुराणव्चनम्‌ यस्यैतानि सुगप्तानि जिहोपस्थोदरं शिरः । सन्यसेदक्ृतोद्धादे ब्राह्मणो ब्रह्मचर्यवान्‌ ¦ इति ॥ | शिरसि सगुत्तलं॑तु गुवदिषु वन्येष्वतिनम्रवमेवेत्यादयः । उदरे वि चाद्पुक्तेनापु - युलम्‌ । |

१क.ख.ग्‌. व, ङ. च. दिह बुः ।

क कि

जीवन्मुक्तिप्रमाप्र° ] वेद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तावेवेकः । ८३ विद्रत्सन्यासेऽपि स्पृतिमाह--

“'्यदा तु विदितं तत्स्वात्परं बह्म सनातनप्‌ । ददृकद्ण्डं संगद्य सोपवीतशिखां त्यजेत्‌ ॥ ज्ञात्वा सम्थक्पर बह्म सवं त्यक्त्वा परिबजत्‌ ॥ 7; इत्यादि दिद्रत्संन्यासः । ननु कलाबिदयास्विव कदाचिदुत्युक्यमाचरेणापि वेदितुमिच्छा संमव- त्येवं विद्रत्ताऽप्यापातदशिनः पण्डितमन्यस्यात्ावलोक्यते। न चतौ प्रवं जितो ह्टी । अतो विविदिषाविद्रत्त कीहशे विवक्षिते इति चेदुच्यते । यदा विति । विदितमिति । परोक्षत्वेन ज्ञातमित्यथैः । तदैकदण्डं संगद्येति दण्डग्रहणेक्तेजञोवेत्यादिनाऽपरोक्षन्ञानोक्तेश्च । यद्रा परमहंसोपनिषदुक्तोऽत्रापि गोणादिभिनो विद्वतसंन्यास एवास्तु द्विविधः । सम्यागेति । अप्रामाप्यज्ञानानास्कन्दितवे सति प्रमात्र- भिनविषयत्टक्षणेनापरोक्षवेन ज्ञावेव्यथः । तथा चात्र वि वेदिषासन्यासानुवादपृवकं विद्रत्सं- न्यासकथनमिति मावः । अत्राप्यादेदब्देन प्राम्वसस्टतेपुराणादिसंग्रहः ! स्मृति स्त॒ विश्व श्या कत॒ः-- ` अहमेव परं ब्रह्म वासदेवाख्यमव्ययम्‌ | इति भावो दृढो यस्य तदा भवति भक्षरक्‌ । इति ॥ मोश्षघर्मैष्वपि-- यक्ता यः प्राकृतं कम नियमात्मरतिमुनिः | सवेमृतात्मभृस्तस्मात्स गच्छेदुत्तमां गतिम्‌ । इति ॥

एवं पुराणवचनमप्यूहनीयम्‌ । इत्यादीति पूवेवद्चाख्येयम्‌ । . तेन दण्डिना ज्ञानोत्तर दण्डादि यलेन त्याज्यमियाश्योऽस्यः स्मृतेः कैचितकत्पयान्ते ते परास्ताः । तथाते त॒ शिखां त्यजेदितिपदोत्तरमथश्नब्दः प्रयुक्तः स्यात्‌ । तस्मान्मटुक्त एवाथे: श्रयानधिकार- भेदेन सन्यासद्वयविधानरूप इति विभावनीयं नयनिपुणैः । अस्तेव सन्यासद्रयं तथाऽपे विविदिषादितत्कारणस्वषूपनिर्णयामायेन व्यर्थमेव तद्धिवरणय्‌ । ब च वेदनार्थं॑शाचरादो प्रवृततर्विविदिषा, तथाऽधीतद्ैतश्चाघ्लव्वमेव विद्रत्तेते प्रासेद्धमेव वेविदिषादितत्कारण- मिति वाच्यम्‌ । कदाचित्कुतृहाटितया ग्रहृत्तस्य॒फखप्यन्लज्ञानाजुदयादिति पञ्चपादिकाव- चनात्‌, ८ नायमात्मा प्रवचनेन म्यो न मेधया न बहना श्रुतेन › इति तेश्च प्रसिद्धविविदिषादिवैयथ्यीत्‌ । अथ वा का यैेङ्कानुमानेन तन्निश्चय दते चेत्तदपि ण क 8

१ क, ख. ङ. च. तच्च परं । २क. ख. ग. घ. ङ, च, चजन्तौ इ“ ।

४ पणानन्देन्दुकौ एयाद्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम

न संभवात, अन्वयव्यतिरेकव्यमिचारात्‌ । तथा हि-यत्र सन्यासस्तत्र प्रसिद्ध विविदिषां दयभावोऽपे द््यतेऽतोऽन्वयव्यभिचारः । यत्र च संन्यासामावस्तत्र तत्सद्वाबोऽपीति व्य।ते- रेकन्याभेचारः । अतश्च सामिमत तद्टक्षणं कथनीय.मेति ?देष्यप्रश्नमुत्थाप्य समाधातुमप- क्रमते : । विद्याः पुराणाद्याः पुराणन्यायमीमांसिया- दिस्मृरतिप्रसिद्धाः । आपातद न इति । पातं यथाथेविचारपूवैकं प्रमणेःसनेन तचचज्ञा- नेन प्राक्तनस्य मिथ्याज्ञानस्य ध्वंसं मयादीङ्वयेव्यापातं यथा स्यात्तथा द्रष्टं ज्ञातुं शीर्मस्ये- त्यापातदर्शी तस्येति विग्रहः । उतचेऽपि तच्वमानिन इति यावत्‌ । अत एव पाण्डित- मन्यस्य । सार्वह्याभिमानिन इयर्थः | अत्र, रोवे । प्रत्रजितो संन्यस्तो । प्र्रजन्तावितिं पाठेऽपि पूवं किचेत्कारु सन्यासस्य प्रारब्धन प्रतिबद्धत्वेऽपे साप्रत सन्यास कतुमुदुक्ता- वपि नेक्षिताविति तात्पयेम्‌ । प्रतिपृष्टसमाघानकथनमेव विविदिषदेः खाभिमतटक्षणशिक्षणन समाचक्षाणो द्टन्त- मेवाऽऽदौ बोघयति-- यथा तीनाया बुभृक्षायापुत्पन्नायां भोजनादुन्यां न रोचते व्यापारो मोजने च विलम्बोऽपि सों न शक्यते तथा जन्महेतुषु कमस्व- त्यन्तमङूचिवदनस्राधनेषु च भ्रवणादिष त्वरा महता सप्तं ताहशी विवेद्षा खन्यासहतः । बिद्खाका अवधिरुपदेश्षसाहरुथाममिहितः- % देहात्पज्ञानवञज्ञान देहाव्पज्ञानवाधकम्‌ । आसमन्येव मवेद्यस्य स नेच्छन्नपि स॒च्यते ॥ ॥ `इति ॥ शता पि--".मिदयते हदययःन्थरिछियन्ते सवसंशयाः क्षीयन्ते चास्य कम (णे तास्मिन्दुरे परावर ॥ `` इपति॥

(^. (५

यथेति । तीत्रायामिति हेतुगर्भं विेषणम्‌ | अत एव भोजनादन्यन्यापारार

द्रेरम्बास्चहित्णुता चेति । वीत्रवं चोक्तोभयकायकोनेयम्‌ । दाष्टन्तिकमाह-- तथेति । जन्मद तुष्वतीदमपि पदं हेतुघटितमेव । कमसु, स्वघ्छवणोश्रमविहितनित्याय- सिरुक्रियाछियथेः । तेषां जन्मापादकलवं तु प्रागेव व्याख्यातम्‌ । रुच्यभावस्याऽऽव्यन्ति- कत्वं नाम पिपासोरपे मृगजल्यवेन ज्ञातमृगजटेऽनादर इब कदाऽप्यादराभाववेशिष्टयमेव । श्रवणादिष्विति । अदिपदान्मनननिदिष्यासनसंग्रहः । एवं तराया अपि मटचं नाम यावल्नागरावस्थं श्रवणाचयन्यतमेकपरत्ववेशिष्टवमेव । संपद्यत इत्यादि । ययेदं व्यापार

0 (~ (५ क (५,

द्य सपद्यते सपनन भवाते तादृशी तद्टक्षणा ।चत्तवृत्तिः संन्यासहेतवि विदिषेतिं योजना ।

१ व. छ. `घनश्रः |

जीवन्सुक्तिप्रमाणप्र०] दिद्यारण्यप्रणो तजी बम्ब क्ति विवेकः । ८५

अत्र यये।ते चित्तवाततेरेति पदद्रयाध्याहारः । तथा च सयः स्वतच्चसाक्षाकतारकरणैकपरा- यणवत्वं जनयत्स्वाचेत्तव्रत्तिवं विविदिषालभिति तह्टक्षणमक्त वेदितव्यम्‌ | अत्र द्रौ क्रमौ चेत्तनारस्य योगो ज्ञानं च राघव › इति योगवासिष्ठवचनाच्चित्तनःशारच्दितसंसारध्वेसस्य योगेनापि समवान्म॒म॒क्षोरष्टाद्गयोगेकतत्परत्वं जनयन्यां वृत्तौ व्यभिचःरवारणाय सद्य इति पदम्‌ । यद्यापे य।गोञपे ब्रहमज्ञानसाघनं तथाअपे निविकद्पसमःप्यन्त्परेपाकट्र)रवेति तत्र महान्वम्बः । अत एव भगवतः पतज्ञछेः सूत्रम्‌-“ स त दीधकाटनैरन्तयंसत्कारासेवितो दृढभूमिः › इति । ग्याङृतं चेदं मधुसृदन्यां षष्ठाध्याये ‹ असंशयं महावाहो मनो दुर्निग्रहं चरम्‌ › इति शोके । यथा--अनिर्वदेन दीधकाठात्तेवितो विच्छेदाभवेन निरन्तरासेवितः सत्कारेण श्रद्धातिशयेन चाऽऽसेवितो दृटमूमिविषयसुखवासनया चाऽऽख्यितुमदक्यो भवति । अदीघकाट्वे दीवकाख्सेऽपि विच्छिद्य सेवने श्द्रातिदायामवे च स्यविक्षपकपषायसुखा- स्वादानामप।रेहारे व्युत्थानसस्कारप्राबव्यादटभमिरम्यासः फटाय न स्यादिति तयम॒पात्त- मेते | श्रवणादीनां तु प्रमाणासमाननादिप्रतिबन्धमाव्रध्वंसपर्यन्तमवृच्यपेक्षवेऽपि नैतावा- ॥न्वटम्बः | एव प्रकृ तमुसुद्षुमात्राश्रतत्मेव साक्षात्कारत।देच्छयोः क्रमाद्रोधयेतं स्वपदद्यम्‌ | तेन स्वव्रह्मवोधाथमन्येच्छायामन्यस्य तदर्थं॒स्ेच्छायां च नैवातिव्याप्तिरिति हृदयम्‌ । उद्वितब्रहयेतरवस्तुप्रयक्षदेतुतादग्ृत्तावतिव्याप्यभावार्थं तेति । ब्रह्मातममभिनवस्त॒मात्रस्य बाधितत्वेन काख्त्रयावाधितवरूपतचरूपत्वाभावात्‌ । सा्वात्कारस्थठे ज्ञने- त्युक्तौ परोक्षज्ञानकारणनिरुक्तदृत्तावतिप्रसङ्स्तद्रारणाय साक्षात्कारेति । तथा करणस्थञे हेतुपदनिवेदो कमणां शञान्त्यादीनामपि वदहिरङ्गान्तरद्गदेतुत्वेन तादुक्स्थठे व्यभिचारपरिदा- राथं करणेति । असाघारणकारणव्वरूपकरणववं श्रवणादीनमेवेति युक्तमेव करणपदम्‌ | न॒ च महावाक्यस्येव प्रमाणत्वातपूर्वेक्तं श्रीमत्सर्वज्ञात्ममुनीश्वरचरणवचनाच्च करणत्वं न

{4 {~ (म

श्रवणादरिते वाच्यम्‌ । तप्परतिबन्धनिरासिश्रवणादिविशिष्टस्यैव तस्य॒ तथालात्‌ । एकपदं

ठोकिकन्यापारान्तरव्यदासाय । परायणपदं वैटिककर्मरलयभावार्थम्‌ । जनयदिति प्रतिबन्ध-

(८. _ श.

राहित्याथम्‌ । ययपि वाहेस्तृणदाहदेतुभवति तथाऽपि मप्यादिप्रतिद्श्वे्तणदादं न जन-

{~

यति तदभावे तु जनयति तृणदाहमिति योग्यमेवोक्तपदम्‌ । चित्तेति पराभिमतात्मधर्म- च्छान्यादृच्यथम्‌ । एवं विद्रत्ताटक्षणमपि पएवाचायसंमतिपूर्वकमाह--विद्त्ताया इति ।

श्रीमद्धा्यकारचरणसरोजरेणुमिरिति शेषः । अवधिः परा कष्टेत्यधः । तद्वाक्यमेव परठति- दहात्मज्ञानब।देति । यथा देहा्मज्ञानं सवप्राणिनामपरोक्षं सर्वदाऽहं ब्राह्मण इत्या- यसदिग्धमेव वतत ॒एवमपरोक्षमसदिग्धं चोक्तदेदामज्ञानोपरक्षितसकठसकारणकदेताध्या- सस्य बाधकं मेध्यालापादकमसभावनाद्यखि्प्रतिनन्धशुन्यमिति यावत्‌ । एताद्शं ज्ञानं यस्य पुरुषधौरेयस्याऽऽमन्येव

यचाऽऽप्रोति यदादत्ते यच्चात्ति विषयानिह ।

न (

यास्य सततो भावस्तस्मादात्मेति कथ्यते ॥

८६ पूणानन्देन्डको युयाख्यव्याख्यासमेतः- [ १ प्रथम-

` इत्यभियुक्तोक्तेरात्मच्चब्दरक्षयेऽनन्तच्छप्रकारपरमानन्दसलयप्रयमभिनद्ितत्रह्मण्येव विषये न तु मेदघटिते देवतादो भवेदनन्तसुकृतवसश्चा्यदि स्यात्‌ , इतिं ज्ञानस्यातिदोरुभ्यं सचि तम्‌ , स पुमान्‌ ““ यो वेद नेहित गुहायां पकम व्योभन्‌ । सोऽश्रते सवान्कामःन्त्सह्‌ | रणा विपश्विता ? इत्यादिश्ृतेनिरुक्तज्ञानसमकाट्मेव सकटकामसंपूर्तषत्ति दिदेरृैकल्यं नच्छनपि, अनामेटषन।पे मुच्यते त्टभते । यथा बृक्षाप्रच्युतफरस्य भृपतचेच्छबदेरभ्ग- वेऽपि पतनावदयमावस्तथोक्तज्ञानशाटल्िनो जीवन्मुक्तस्य मुक्यवस्यंभाव इति भावः । अत्राऽऽत्मन्येवेत्यन्तेन ज्ञानटक्षणं देषण तप्रते रक्षणं ज्ञानफटं च्छक्तम्‌. । कमतिदाख्यौ - यमत्र श्रुतिं प्रमाणयति-- श्रुतावपएी ति । विद्र्तवा अवधिरभिहित इखनुकषः । पि- गब्दः श्रद्धादाव्य।धः । तां श्रुति पठति--थिद्धते ह दय न्थिर्छिदस्त इत्यादि । उदाहतश्रुतिं भेदवादिकृतनानाव्याख्यानविहृठजेज्ञासुमनःसमाधानार्थं स्वयमेव वथा- थसप्रदायेन विदादयति परम पीयादिना-- परमपि हिरण्यगर्मादिकं पदुमरवरं यस्मादसो परादरः, हदये बद्धौ साक्षिणस्तादास्म्याध्यास्तेऽनादयदिदारिपितसखन यन्थिवदृ दटसश्टेष- ख्पत्वाद्रन्थिरिप्युच्यते । आत्मा साक्षी कत। वा, साक्षिव्वेऽप्वस्य बह्म त्वमास्तवान वा, बह्मवेऽपि तद््रद्धया वेद शक्यते न वा, शक्य त्वेऽपे तद्वेदनमाञेण भ्तिरस्ति न वेत्यादयः सशायाः । कम!ण्यनार-

व्धान्यागामिजन्मकारणानि। तदेत द्रन्थ्यादिचयमविद्ानिर्मितववाहाव्म- दशनेन निवर्तते ।

दिरण्यगैः समष्टिटिङ्गदारीराभिमानी सूत्रात्मा । आदिपदेन विराडादि । तत्र॒ आथि- पदार्थं प्रथयति- चुद्धा विति । अहंकार इत्यथैः । अत्र बुद्धहंदयपुण्डरीकस्थव्ाद्धूद्‌- यदाब्देन जहत्स्वाथया टक्षणया स्थण्डि जुहोति देवदत्त इलयादौ तत्र्याशच्रहणवद्भूदय- राब्देन श्रौतेन बद्धिमरहणमिति मावः | यद्रा “ चेत्ततु चेतो हृदयं स्वान्त हृन्मानसं नः › इति कोशच्छक्तियवास्त तत्र कि क्षतम्‌ । साक्षेणः, साक्षाद्रष्टारे सङ्ञायामे।ते

क (

पाणिनीयोक्तेरव्यवधानेन प्रकाशकस्य चिद्धातोरियथंः । तादास्म्याध्यासः, संसगोध्यासस्ल- रूपाध्यासोभयसाघारणरक्षणः परस्पैरक्याध्यास इत्यथः । तथा चाहंकारस्य साक्षेणि स्वरूपाध्यासः । साक्षिणस्वहंकारे ससग।ध्यास एव, अहमुपर्म इयनुभवादेव ।

(+

ञअन्यथा साक्ष्यहं चिदर्ह॑मियनुभवापत्तिय्यारयः । एतदध्यासत्रैविष्यमाक्तं सलानते गमेथु- नीक्येति--

न !

१ क, °नात्मप्े"

जीवन्मुक्तिप्रमाणप्र ०) विखारण्यप्रणीतजीवन्टुक्तिषिवेकः । ८७

रजतप्रतीविरिदमि प्रथते ननु यद्रदेवमिदमित्यपि धीः । रजते तथा सति कथं न भ्वेदितरेतराध्यसननिणैयघीः | इति श्रीमच्छारीरकमभाष्यगदयसंक्षेपशारीरकपदययोष्याछ्यानावंसरे रश्ररामानन्दमधुसूदनस-

र स्वतीभ्यां क्रमेण । सत्यमनिदं चैतन्यं तस्यानात्मनि सं्षगेमात्राध्यासो न खड्प्ल्य ! अचरत युष्मदथेस्तस्य स्वरूपतोऽप्यध्यासात्तयोर्मिथुनीकरणमध्यास इति । एवैवेद्‌ं रजत- मिति धीः । तत्र यथा रजतस्यदमा तादात्म्यं भासत एवमिदमोऽपि रजततादाप्म्यमिय- नुभव एवत्रेतरेतराध्यासे मानमितयथं इति । अत्रादरतं युष्मदरथस्तस्य स्वरूपतोऽपीयपि- दब्देन यथा युष्मदथेस्याहकारादिसकरुसकारणकद्रैतध्याऽऽतमनि स्वरूपेणाऽऽरोप एवं ससणोख्यसबन्धेनापि तस्याऽऽरोपोऽस्तीति सूचितम्‌ । आत्मनस्तु तत्र॒ संबन्वमात्रेणै. वाऽऽरोप्र इति स्फुटमेव । तेन परस्परविरक्षणं संसगाध्यासस्वरूपाध्यासोभयानगतता- ` दास््याध्यासास्यमध्यासत्रेविध्यं सिद्धम्‌ । पुनरप्येतदथोध्यासज्ञानाध्यासमेदेन द्विधेति पोढाऽध्यासा इति भावः । विस्तरस्तु तत्रैव ज्ञेयः । उक्तग्रन्थिते देतुमाद-अनादी- यादिना । “ अजामेकां रोदहितद्छकृष्णाम्‌ । ` ‹ प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि * इत्यादिश्चतिस्मृत्यादिवशादवियाया अनादित्वम्‌ । एवं ग्रन्थि निरूप्य स्यान रादयति-आस्मेयादिना । आत्मा हि तं पदाथप्त्वमसीति वाक्ये तत्र संहयकारणं तु नानावादिवप्रतिपत्तय एव । ताश्च विप्रातेपत्तयो दिताः श्रीमधुसूदनसरस्तीभिः सिद्धा- न्तबिन्दौ तत्र देहाकारपरिणतानि चत्वारि मूतान्येव व्वपदाथं इति चावकाः । चश्षुरा- दीनि प्रयेक{मित्यपरे । मिङितानीयन्ये । मन इत्येके । प्राण इत्यन्ये ! क्षणिक विज्ञान क (^ _ ~ (~.

मिति सौगताः । दान्यमिति माध्यमिकाः । देहेन्दियाति।रेतो देहपरिमाण इति दिगम्बराः 1

५>९

कतौ भोक्ताजडो विम॒रिति वैरेषिकतािंकग्रामाकराः । जडो बोधात्मक इति भाद्यः । भोक्तैव केवरं बोघात्मक इति सांस्याः पातञ्जटाश्चेति । तत्र दिगम्बरान्ता नास्तिकषड्दशो- नीकारमेदाः । दोषास्त्वास्तिकपञ्चदशनीकारमेदा इति विभागः । यथाकथौचेदात्मनः साक्षिले निणीतेऽपि तस्य ब्रह्मते माध्वादिवादिविप्रातिपत्तय एव॒ सदायवबीजम्‌ । दैवात्तसिद्धावपि तद्र्तं बुध्या कथं ज्ञायेत यतस्तत्र * यतो वाचो निवतन्ते । अप्राप्य मनसा सह › इतिप्रमतिश्चतिरातेबुद्विसंचारनिराकरणादिति तस्य बुदधिग्राद्यवे श्रुयादिता- तपयीनमिज्ञतवमेव हेतुः । एवं तज्ज्ञानमात्रेण मुक्तावपि “ अपाम सोमममृता अभूम ‹ हिरण्यदा अमृतत्वं भजन्ते ' इत्यादिश्रतिस्वारस्ाज्गतवमेव संशयनिमित्तमेयादायः । कमणि विव्रणोति--कमाणीति । उनारन्ानि, प्रार्पेतराणि सचितानि क्रैयमाणानि च पुण्यपापानी्य्थः । अत एवाऽऽगामिजन्मनां कारणानीति योज्यम्‌ । फारेतमाह- तदेतदिति । यतोऽविदयानि्िंतमत एवाऽऽत्मदरेनेन विदुदधाद्रैतपरमानन्दप्रत्यगभिनव्रहम-

साक्षात्कारेण प्रन्याद्त्रियकारणीभूताविद्यायां निवृत्तायां सयां तत्काय॑घेनेदं ग्रन््यादि्रय-

<< पणानन्देन्डुकोगुयास्यव्याख्यासमेतः-- [१ प्रथम॑- मधि निवतेते । यथा ुक्यज्ञने ्ुक्तिप्रमयाऽपयतिऽ्थाद्रजतमप्यपैति तद्त्‌ । अत एव मृटकारेः पञ्चदस्यां चित्रर्द॑पे बेषहेतुखरूपकार्यनिर्णये पुनभन््यनुदय एव॒ तक्कार्यले नोक्तः । यथा- श्रवणा(देत्रयं तद्रक्त्वमेध्याविवेचनम्‌ | पुनमरन्थेरनुदयो बोधस्येते त्रयो मताः || इति । ।

अत्रावेयानिमितत्वादिति हेतुस्तु यतो ज्ञानमन्ञानष्यैव निवतैकमिति श्रीमत्पमपादाचार्य-. चरण बेन्दानां व्याक्तिसूचकवचनेन सहाविरोधायेति व्येयम्‌ । एतच्रयं तु निवर्तेत इति वदता ष्वस्तमेवावेयेव भ्वपि न त॒ सोपाधिकश्रमाख्यप्रतिविम्बादिकार्थवद्राधितमिति तत्पथं सूचितम्‌ ।

विद्रत्तावधे। स्मतिमपि प्रमाणयति `

स्प्रतावप्ययमथं उपलम्यते-

^“ यस्य नाहंकृतो मावा बुद्धिय॑स्य न लिप्यते । हत्वाऽपि सं इमा्टोकान्न हन्ति न निवध्यते॥ ` इति ॥

यस्य ब्रह्मविदां मावः सत्ता स्वमाव आस्मा नार्हक्रतोऽहंकारेण तादा- त्याध्यासातिक्ञयाद्न्त्मावितः । बुद्धिलेषः संशयः । तदमावे तचैलो- क्यवधेनापि न बध्यते ! किमुतान्येन कर्मणेत्यर्थः । नन्वेवं सति विविद. घासन्यासफलटेन तत्छज्ञाननेवाऽऽगामिजन्मैनां निवारितत्वाद्रतमषानजन्म- रोषस्य भागमन्तरेण नेवारायेतुमश्चकथत्वात्करतमनेन विद्रस्संन्यासप्रया- सेनेते चेत्‌ । भवम्‌ । निद्रर्न्यासषस्य जीवन्मुक्तिहेतत्वात्‌ , तस्माद्रेद्‌नाय यथा विविदेषासन्यासर एवं जीवन्मुक्तये विद्रस्सन्यासः - संपादनीयः । इति विद्रत्सन्पासः ।

स्मता पतिं । अपिनोपरम्यत इतिपदेन चोक्तराङ्कान्यावृत्तिः । तद्राक्यं॑पठति- यस्याति । एतस्याप्यथौन्तरतामपाकर्तु स्वयमेव तत्सवारस्यमाह- यस्ये यादिना । मृसत्ताया- मिति पाणिनिस्मरणाद्वावः सत्तत्यारायः । सेव स्वभावः खस्वरूपं “ तत्सत्यं स॒ आत्मा › इति श्रुतेरिति भावः । अत्र पूवार्धन ग्रन्थिभेदसंशयोच्छेदौ शेषेण कमौसंबन्धादिशेति ज्ञेयम्‌ | ब्रह्मविदः करियमाणासंबन्ध एव श्रीमद्भगवत्संमतो न तु यथेष्टाचरणं हिंसादीति योतयितम- पिरन्दस्य केमुतिकन्यायपरतेक्तेत्याह- लोक्य व घेनापीयादिना । यद्येवं ब्रह्मवियाफकं

१क. ख. ग. ड. च. तऽह" । २ क. ख. ग. ड. च. 'सादन्तर्नाऽऽच्छादितिः। ईक. खग, ङ. च. न्मनो वाः । ४ ग. "ण निवततितुम” : ख. ङ, च. “ण॒ किनारायितुमद्क्यत्वा प्किमने° | ।

जीवनमक्तिप्रमाणप्र° ] बिद्यारण्यप्रणीतजीवन्पुक्ति विवेकः । ८९

तर्हिं संचितक्रियमाणयोर्विना्चष्ेषाम्यां जन्माभावोपठक्षितमोक्षसिद्धेने विद्रत्सन्यासोपयीग इति रङ्कते- न न्विचयादिना । एवं सति, उत्तशचतादिवश ज्जञानात्कम्॑षये सतीयथेः । समाधत्त मैवमिति । तत्र हेतुमाद-विद्रदिति । निगमयति-तस्मादिति । वेदनार्थं विविदि- षासन्यासवज्जीवन्मुक्सये विदरत्सन्यासोऽपि सप्रयोजनलात्संपाद नीय इति योजना । उपस- हरति-इती ति । निरूपित इति शेषः । ननु भववेवं सन्यासद्रयोपपादन तथाऽप्यघुना तु तन्य्थमेव कुत इति चेत्‌- अग्निहोत्रं गवाटम्भं संन्यासं पद्पैतुकम्‌ । देवरा सतोत्पा्तिं कटो पञ्च विवजयेत्‌ ॥ इति निगमेक्तेरिति चेन । तदुक्तेः सामान्यत्वात्‌ । तथा हि-इदमेव वचन कृटिवज्ये- प्रकरणे निर्णयसिन्धावुदाहयैवं व्याख्यातं कमटाकरेण---अग्रोत्रं तदथेमाधानम्‌ । एतच सर्वाधानपरम्‌ । | अर्घाधानं स्मृतं श्रौतस्मातोग्ोस्तु प्रथक्तिः । सवधानं तयेरक्यकृतिः पूेयुगाश्रिता ॥ इति ढौगाक्षिवचनादिति स्मृतिचन्दरिकायाम्‌ । एतेन- चत्वार्यब्दसहसख्राणि चत्वायंब्दरातानि च । करठेर्यदा गमिष्यन्ति तदा त्रेतापरिप्रहः ॥ सन्यासश्च न कतव्यो ब्राह्मणेन विजानता । इति व्यासवचनं व्यास्यातम्‌ । सवाधनेऽपि विशेषमाह देवरः- यावद्रणविमागोऽस्ति यावद्वेदः प्रवतैते । संन्यासं चायिहोत्रं च तावककुर्यत्कछो युगे ॥ इति ।

सन्यासच्चिदण्ड इति । अत्रं यदा कठेश्वतवार्यब्दसहखाणि चत्वारि संवत्सरसहखराणि तथा चत्वारि वर्षशतानि च गमिष्यन्ति तदा श्रोतस्मातीग्न्योः समकाठकृतिरूपं सवोधानमेव न कर्तव्यम्‌ । श्रतस्मा्तान्योः प्रथक्कुतिरूपमधाधानं तु तदुत्तरमपि कतग्यमेवेवयथः । यावद्र- णैविभाग इति देवक्वचनं तु सेकरेभ्यो वणौनां पृथक्ररणरूपो वणविभागो यावत्‌ + यावच वेदस्य नियमाध्ययनरूपप्रकरषेणर वुत्तस्तावत्कर्तव्यमेव द्यमिय्थवं पूर्ाक्तकाट्बोघकव्यासव- चनेनैव नियमितमिति तावत्काख्मेव सव।धानेऽनुष्ठेयवरूपो विरोषो यावद्रणेषिभाग इति वदता देवठेन दाक्षत इति भावः । तथा सन्यासच्िदण्ड इति व्याख्यात्रा कमलाकरेण परमहसादिसंन्यासभिनः कुटीचकबहूदकाख्यसन्यास एव॒ कटेश्वतुःशताधिकचतुःसदस- वर्षपर्यन्तमेवानुष्ठेयो दंसपरमहंसाख्येकदण्डसन्यासस्तु॒तदुष्येमप्यनुष्टेय इति व्वनितम्‌ । कुत इति चेक्कुटीचकबहूदकयेरेवत्निव मे ‹ कुटीचको बदूद्शच्युमावेतो त्रिदण्डिनौ ›

५२

९० पण नन्देन्डुकोमुयास्यव्याख्यासमेतः- [१ प्रथम

य

इयुक्या त्रिदण्डवत्‌ , हंसदिरेकदण्डत्वस्य वथेसिद्धत्वाच्च | तस्मादग्निहोत्रं गवाटम्भ- मिवयुत्सगरूपं सायं प्रातद्विजातीनामदानं श्रुतिचोदितम्‌ इति वचनवत्सामान्यम्‌ । यावदर्ण- विभाग इति वचन तं अकेपवद्रये रात्रौ चतुष्द्यष्टमी दिवा । एकादद्यामहोरात्र मुक्त्वा चन्द्रायणं चरेत्‌ ॥ दृतिवचनवत्प्रतिप्रतवापरनामकापवादटक्षणं चतुर्दशीयादार्षसप्तम्यभावकं विंरेषवचनः मिति पूत्ोक्तसःमलन्यवचनवाधकमेव । अतो यदा दयं तीत्रतरे ब्रह्मलोकमेक्षवेभेदतः | तछ्छके तचखविद्र॑सो छोकैऽस्मिन्परहंसकः ॥ | इलयस्मात्तीत्रतरे वैराग्ये सति हंसपरमहसाख्यं क्रमेण व्रह्मटोकप्रापतिपूर्वकममक्षयेरैव मुमुक्षया च सन्यासद्रयं भवतीयथंकान्मूढस्यवचनदेव व्रह्मखोकग्रा्तिपूैकमुसुक्षाविहितस्य ससन्यासस्यापि सति तीत्रतसैरा्ये -पूर्वक्तचतुःशताधिकचतुःसहखवरपोत्तरमपि कटावप्य - चुष्टेयता सिद्धा तदा किं वक्तव्यमिहैव सुम॒क्षया विहितस्य सति ताद्गवैरम्ये परमहंससं- न्यासस्यघ्रुनाऽप्यनुष्यवेनोपपादनयोग्यतव, किमुतरां विद्रत्सन्यासस्यापि तादक्वेन तदिति न ॒वेयर्यशङ्कदेशोऽपि । ननु यदप्यत्रामिहोत्रमियादिसेन्यासादिनिषेधककारनियमपूर्वकवि- धायकवाक्यत्रये सन्यासराबव्देन त्रिदण्ड एव कमटाकरेणोक्तः । तत्र : सर्कधानं तयेरेक्य- कतिः पूवेयुगाश्रिता ` इति सव।धाने मानवन्मानं तु नैवोक्तम्‌ । ततो यदि कमलाकरस्यै- वाभियुक्तत्वेन तद्रस एव प्रामाण्यमिव्युच्येत तर्हतरेषां प्राचामर्वाचां चामिय॒क्तरिखा- मणीनां वचसामप्रामाण्यमेव स्यात्‌ । तदथं स््वेषामप्यमियुक्तानां वचांसि प्रमाणान्येवेल- वर्य वाच्यम्‌ | तथाते कमर क्रेणात्र सन्यासपदेन व्रिदण्डो व्यास्यातः | शब्दसिद्धान्त- मङ्ञषायां नागोजिभद्रन तु--अत एवाऽऽघुनिकानां कमौसाद्भत्वं जानतामनाधिकारिणा- मपि बह्ूुवित्तव्ययायाससाग्येष यावद्रणविमागोऽस्ति यविद्वेदः प्रवर्तेते | संन्यासं च्चित्रं च तावक्कुयात्कटो युगे ॥ इति देवट्वाक्यस्य सकरेभ्यो वणौनां प्रथक्ररणरूपो वर्णविभागो यावत्‌ , यावच्च वेदस्य नियमघ्ययनरूपप्रकर्षेण वृ्तिस्तावदेतद्रयमनुपरेयमियथकस्य काट्वोधकैः । चत्वायब्दसहसराणि चत्वायब्दतानि च | कटेयेदा गमिष्यन्ति तदा तरतापरिग्रहः ॥ संन्यासश्च न कतंव्यो ब्राह्मणेन विजानता । | र्यादिव्पासवाक्यादिभिः कलिवर्वयष्वप्यभ्निरोत्रयागादिषु घनरामफठ्कप्रतिष्ठर्थं प्रवृत्ति शिति वदता संन्यासशब्देन तदिशेषनुक्तेः सर्वोऽपि संन्यासोऽभिदितकाखोत्तरं कट नैव

~ केन

जीवन्ुक्तिप्रमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्स॒क्तिविवेकः । ५१

कतेव्य इति द्योतितम्‌ । तस्मान्मट्प्रमाणामावादाभियक्तान्तर विरोधाच्च कमटाकरवचनमा- ग्रहमात्रपयवसायीति पुनस्तादवस्थ्यमेवोक्तसन्यासोपपादनस्येति चेत्‌ । न॒नमभिनवोऽयं भवान्देवानांप्रेयः । यतो ग्रन्थपौव।पयतात्पयमजानन्नपि पुवपक्षमात्रकरणनिपुणोऽपि । तथा हि मञ्जूषायां तावत्‌-- ननु खगस्य वाजेपयगङ्काख्लानदानादिजन्यस्वगसाधारण्यन क्थथं॒व्योतिष्टोमे स्वगेसाधनताग्रहः कायेतावच्छेदकस्यातिप्रसक्तवादिति चेत्‌ | न प्रवतनया वाक्यान्तरपयोटोचनतो विजातीयस्वगसाधनवस्येवादुमानात्‌ । ध्वनितं चेदं स्वरिताभेत इतिसुत्रे भाष्ये । तत्र हि-- न चान्तरेण याजि यजिफरं ल्मन्त इत्यक्तम्‌ । न हि स्वगोदिफठं यागमन्तरेण भवतीत कैयट इति म्रन्धेन । सखर्गवं यद्रतैते तद्राजपे- यास्ययागजन्ये स्वर्गे तथा गङ्ग्लनजन्ये स्वर्गे तथा तटापस्पादेदानजन्ये सर्गे, आद- पदाद्‌ मरेहीत्रजन्ये स्वगं च सवत्र साघःरणमेवास्त ततो ज्योतिष्ठेमे कथं स्वग॑साघधनतनि- यमग्रहणम्‌ । गङ्खास्लानादेनाऽपे तत्सभवात्‌ । कायतावच्छेदकं यञ्व्यो तिषटठोमादिनिष्टकार- णतानिरूपितस्वग।स्यक।यतापस्च्टेदकं सखर्गव्वं तस्य गङ्धाख्लानादिजन्ये स्वर्गेऽप्यतिप्रसक्तवा- दिलयाशद्क्य सवेत्र गङ्गाखानादिसाधनादावप्यधेकारिणां प्रवत॑नया ‹ सिताक्षिते सरति इ्लययादिवचनान्तरतात्पयदपि गङ्ख ख्रानादीनां ज्योतिष्ोमादिसाध्यस्वर्मेभ्यो विनातीयखर्म- साधनत्वस्यैवाुमानादिति समाधाय तत्र सकैयटं साध्यं प्रमाणतेनोदाह्य-एतेन यत्कैश्वि- दुक्तं सर्वषां स्वगेसाधनत्वमेव गह्यते । न च ज्योतिष्टोमापनिहोत्रयोः फटसाम्यापत्तावस्पवि-

त्न्ययायाससाध्यागेदहत्रेणेव सिद्धेः श्रमाधिक्येन द्वेषाञ्व्योतिष्टोमादावप्रृत्तौ तद्िधीनामन- नुष्ठानरक्षणाप्रामाण्यापात्तरेति वाच्यम्‌ । तकटस्रगोणां मूयस्वःव्पलकट्पनया प्रव- त्तिसंमवात्‌ । युक्तं चैतत्‌ । न दहि वैजायमात्रज्ञाना्मवत्तिः । सभवत्यपि क्षीरपने मण्डपाने प्रवृच्यापत्तेः । तव्रापे फल्वेजालयज्ञानात्‌ । मयस्वमनेकघा फटवाट्ल्यं फट उत्कटत्व बटवस्वपुरुषगामेलं शीघ्रता चेत्यादि । अन्यथा ‹ सर्वेभ्यः कृमेम्यो दशपूणै- मासौ › इत्युक्तेः समारब्धदरपर्णमासानां काम्येष्टि्रव्तिविटोपस्तवापि दवीरः | यद्रा खाकिकप्रातेष्ठारूपफख्च्छा यस्य तस्य प्रवृत्तसंभवः । अत +एव सकट्शाख्रविदां युधिष्ठि- रादीनां स्व्पफर्कराञ्यार्थं गोत्रजब्राह्मणादिवघे प्रवृत्तिः । दक्चैतं चायनं प्रति तदेव फक भगवता * अकीर्तिं चापि मतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम्‌ › इव्यादिनः । अत एवाऽऽधुनेकानां कमोसाङ्खत्वं जानतामनधिकारिणाम'पे बहुवेत्तव्ययायाससाय्येषु

यावद्रणेविभागोऽस्ति याबद्रेद्‌ः प्रवर्तते । सन्यास चाभेहोत्रं च तावत्कुय।तकटो युगे ॥ दति देवख्वाक्यस्य संकरेभ्यो वणानां प्रथक्करणरूपो वर्णविमागो यायेत्‌, यावच्च

वेदस्य नियमाध्ययनरूपप्रकर्षण ब्र्तिस्तावदेतद्यमनुष्रेयमिलय्थकस्य कालट्वेधवैः--

# भ्रूयरत्वाल्यत्वानाद्रे । + ठ किकप्रतिषटारूपफटेच्छायाः पवृत्तिः तु चदेव ।

५२ पृण।नन्दन्दुके) युद्याख्यग्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम

चत्वायब्दसहसराणि चत्वार्यब्दशतानि च । कट्यदा गमिष्यन्ति तदा त्रेतापसििहः ॥ सन्यासश्च न कर्तव्यो ब्राह्मणेन विजानता |

(५ (0

इ्यादिन्यासवाक्यारिमिः कचिर्जयष्वप्यभनिहोत्रयागादिषु धनटाभफल्कप्रतिष्ठर्थ ` प्रवृत्तः । प्रतिषठादुपायिवशानायमानोवयेच्छैव प्रयोजिकेति न दोषः । अत एव गीता- र £ भ,

अभिसंधाय तु फट दम्भार्थमपि चैव यत्‌ |

इज्यते भरतश्रेष्ठ तं यज्ञं विद्धि राजसम्‌ ॥

दयनेन दम्भस्यापि यज्ञफठतोक्ता । दम्भो धार्भिकतेन स्यापनम्‌ । अपरि चेतिपदामभ्यां

विकद्पेन समुचयेन फलत्रयमुक्तमिति तछ्चाख्यातारः । यद्यप्ययं निषिद्रलात्सप्रयधमं एव्‌ तथाऽपि तचमजानतां टोकानां धर्म्भ्रमादम्भार्थ तत्र प्रवृत्तिः ।

विधिहीनमसृषटा्नं मनत्रहीनमदक्षिणम्‌ । ्द्धाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते । इति च ॥ केच समानफटानामपि कर्मणां शक्ताशक्तमेदेन व्यवस्था- सहस्रशक्तेश्च रातं शतराक्तिर्दशापि च | दद्यादपश्च यः रक्तया सवे तुल्यफटः स्मृताः ॥ | इति भारतोक्तेः । अत एव ‹ वित्तशाञ्ये न कारयेत्‌ ` इति तत्तद्रतप्रकरणे पञ्चत इति तत्परास्तमिति भ्न्येन । एतेन पूर्वक्तमहामाष्यादियोतिततत्तवर्मजन्यतन्तत्वर्गवेजाय- स्वकरेण यत्कँश्चिदुक्तमित्यादिना सर्गे विजातीयल्मनिच्छतां सवक्म्यः स्वगास्वेकरूपा एव भवन्ति परं तु केनचित्कर्मणा नानाविषलुखदः स्वर्गः केनचियैकाविधमेव महत्तरं सुख केनचिच | यस्य वेदश्च वेदी च विच्छियेते त्रिपूरुषम्‌ । स वे दुरीणो ज्ञेयः सर्वकर्मसु गितः ॥ इचयक्तर्वेदाध्ययनादिवितः पुरषत्रयपर्षन्तं दोत्र सण्याभावयोतितसद्रा्षणादिजन्यस्वर्गविरोष- स्यापि सूचितव्वाद्वहु स्वकौयपुरुपेषु गमनशीकं सुखं तथा केनचिच ुत्रेष्टयादिना कभ- णाञत्रैव शा्घ्मेव पुत्रपराप्यादिरूपं सुखमेवमादि फठभूयस्त्वं, तथा फटाद्पलं च कल्प्यते । तेन भूयस््वादेफटेच्छयाऽमिहोत्रजन्यसजातीयतेऽपि ज्यो तिष्टोमजन्यसं सय ज्योतिष्टो- मादौ प्रवृत्तियुक्तैव । ततो विजातीयखर्मवादिनाऽपि सकठव्यवस्थार्थं भूयस्वादिकं खी करि यत एव । तथा च किमपराद्धं वेजायमात्रेणेवयकषिन्पक्षेऽस्वरसं मनासे निधाय दयद्रेयादिना

जीबन्मुक्तप्रमाणप्र°] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिविवेकः । ` ९३

ˆ तामस प।स्चक्षते ` इते चेयन्तेनाश्िहोत्रादिकमणां सर्वेषां फटसाम्येऽपि पर॑ तेष्ाथेमेव व्यातद्ानासतस्तु अबुत्तारात पक्ष सपारकर्‌ प्रातपाद्य ततो नन्वस्तु नामाऽऽधुनिकादीनां क [म्कमाद। व्रताय प्रवृ चकत्पनया व्यवस्था तथाऽपि "वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत? सतदुतानत्वत्व ज्वात्तष्टमादः का गतिः । न च नेत्यानां फटाभावः कर्मणा पितिटोकं दत कमत्वसाघररणस्य ।नयस्या।पे पपेतृखकवाच्यस्वगेफख्वश्रवणादित्याराङ्कायां रकिचे

$ (

सादना पल्यत इदयन्तन राक्ताशक्तभेदेन व्यवस्था सप्रमाणं प्रतिपादिता । तदनन्तरमिति- शब्देन, इति यतकेश्िदुक्तमियत्र॒संबद्धेनोक्तप्रकारकमतमुपसंहस्य तत्परास्तं नाम तन्मतं नरस्तामेलधककेनेकविधस्वगेवादिमतखण्डनं तदुपन्यासपूर्वव प्रतिज्ञाय, उक्तमाष्यविरोधात्य- ।क्त भाष्य यन्न चान्तरेण यजिमित्यादि तद्विरोधात्‌ । तत्र तु स्रगीदिफं यागमन्तरेण नं ।ह अवात । ।हरवघारण । नव भवतीति कैयटेन व्यास्यतरीत्या सिद्धम्‌ , अत्र लन्मते त॒ स्वगस्यकरूपतादयोऽभ्िहोत्रादावसमर्थस्तस्य गङ्खाल्लानादिनाऽपि स एव स्वर्गो भवतीति

(~ =

निणीतं तेन सष्ट एवोक्तमाष्यविरोध इत्र्थकं हेत॒ममिधाय ननु तहिं विजातीयस्व्गवादि- न।७।पं केवर [वजातायफर्कताज्ञान वतते फटमूिष्ठवन्ञाने त॒ नास्ति चेन्महायासादि- तान्य ज्यातष्टमाद्‌ा कथ प्रवृत्तिः स्यात्‌ । नहि संमवति क्षीरपानेऽधिकपफल्लक्ञानं विना विजातीयत्वज्ञानमत्रेणोदकक्षेपणं विनैव मथितदयिलक्षणस्य मण्डकस्य पाने प्रवक्ति

८

कत्य ।चत्समवतायाथका पव फशङ्का तत्तदजनायस्सा।पे तत्तद्वयस्वसमनेयततवादित्यनेन

यत्र यत्र वैजात्यं स्वगीदावस्ि तत्र॒ ज्यों तेष्टामादिजन्यस्वगोदावथिहोत्रादिजन्यस्वगौपेक्षया भूयस्त्वसज्ञकमा।घक्यम।प वैजाव्येन समं सह तुल्यं वा नियतं निश्चितमेव भवतीलर्थकेन्‌ रतुना नरस्य न दाष इद्युपसंहतम्‌ । तत्र कठ सन्यासो न कार्य इत्यंरो त्वदुदाहृतस्यात

भ, _

दना ~जयुनकानाम्त्यारम्य घनटाभफक्कप्रातेष्ठा्थं प्रबरत्तिरि्यन्तस्य ग्रन्थस्य केचिन्मतपा- `

(५

तल्ला नागाजमहृसमततम्‌ । न चात एवेत्यादेः कठो सन्यासा।द्‌नेपेधकास्यं (द [ह्तम्रन्यस्य

(५ "क {५ = (१,

क॑गचन्मतान्तःपातितवेन पूर्वोत्तरपय।छोचनानागोजिभद्ननभिमतवेऽप्यसंजातविरोधितया तत्सं

(9 (५ > ऋ (५.

मतत्वमस्यव । असजातावेरोधितं च यथा--नागोनिभटेन तावद्यागमन्तरेण स्रग#दिफङ नेव भवतीव्य्थकं पर्वोक्तमहामाष्यं॑ हृदि निधाय तत्तत्कमेजन्यस्वगाणां विजातीयतवं

क {५

।सद्ान्तितं तत्तत्कमेणां सखरगसाधनताविधायकलाच्रप्रामाण्यार्थम्‌ । तेन साक बिसेधित्वं त प्वोपन्यस्तकेचिन्मतमध्य एकजातीया ए सगा: सर्वैम्योऽपि कर्मभ्यो जायन्त इत्य॑शस्येव

कटो संन्यासादि न कार्थमित्यस्यापि । न हि शरदि दधि नभे ज्यम््युक्ते दधि- मध्यस्थ नवनौतमप्यभोज्य भवति । तस्मक्केचिन्मतान्तःपातिवेऽप्यसंजाताधिरोधितया -कटो संन्यासवर्जनस्य नागोनिमभद्े्टलात्कस्य तातपर्यपर्यौ खोचकत्वाभाव इति विभावनीयं मध्यस्थेरिति वाच्यम्‌ । उक्तभाष्यामकस्मृतिविरेधेन स्वगं णामद्पत्वादिमेद्‌ऽप्येकजातीयाना

मेव सवकमेसाधारणफर्वमनङ्काक दस्तस्य श्रत्या द।वरुद्वसन्यासाननुष्टानानङ्गकरणस्य त

९५४ पूण।नन्देन्दुकं मुद्याख्यव्याख्यासमेतः [ १ प्रथम-

कैुतिकन्यायसिद्धवात्‌ । अस्ति हि प्रसिद्धैव श्रतिः-- यदहरेव विरजेत्तदहरेव प्रतरजेत्‌ इत्येवकारदयेन क्रमेण ८ विराक्तष्टिविधा प्रोक्ता तीता तीत्रतरेति च इति मुछ श्रीमद्टियारण्यगुरुविवृतवैराग्यं विना संन्यासं सति वचेोक्तरक्षणवेराग्ये सन्यासाकरणं च॒ वारयन्ती । न चात्रैवकारावयोगव्यवच्छेदकावेव नीरं सरोज भवव्येवेत्या- दिवत्तथा चायमथः-- यदहः, यसमिनहनि विरजेदेव वेरःम्यं प्राप्त्यादव तदहस्त- सिनहनि प्रत्रजेदेव सन्यास कुय॑देवेति । यथा नीट सरोज भवय्येवेत्यत्र सरोजे नीठ- लस्यायोगमात्रे व्यवच्छिद्यते न न्यत्र तद्वायेते न वा तजातीये श्ु्वादि निःषेष्यते तद्वदत्र यदहविरजेदेवेति योजनया वैराग्योदयक्षणे सन्यासायोग एव निवायेते न तु तस्मा- त्तदे ग॑स्तञ्जातीये परुषन्तरवर्तिनि वैरगग्योदयक्षणे च स निरस्यत इ!ते माव इति वाच्यम्‌ एतव्दयाख्यानस्य वक्रत्वायथाश्चतेनैव निवोहे तदर््गीकृतेरप्रयोजक्तात्पृवोचायेन्यःस्यानविरं द्रत्वाच्च । व्यास्यातं चैतच्छतिवाक्यं श्रीमाघवाचार्ट्धुपारशरस्मतिविवरतो तात्पयत सन्यासप्रकरणे पथे ए धनुर इ्यादिवदेवकारद्यस्यान्ययोगन्यवच्छेदकत्वमुरर कय यथाश्रुतमेव । तद्यथा-ननु ब्रह्मचयादेव प्रत्रज्याद्धीकारे मनुवचनानि विरुष्येरन्‌- | ऋणानि त्रीण्यपाकृय मनो मोक्षे निवेदयेत्‌ ।

अनपाकृय मोक्षं तु सेवमानो त्रजलयधः |

अघीय विधेवदवेदान्पुत्रानत्रा् धमतः ।

छा च शक्तेतो यत्नेमनो मोक्षे निवेशयेत्‌ ॥

अनधघ।त्य गुर! वदाननुत्ाय तथाऽऽत्जान्‌ |

अनिष्ट चेव यज्ञश्च मोक्षमिच्छन्रजव्यधः ॥ इति |

(,. (५,

ऋणत्रयं श्रव्या दर्चितम्‌--“जायमानो वै ब्राह्मणच्चिमिच्णवा जायते ब्रह्मचर्येण ऋषि- भ्यो यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितभ्य एवादरणो यः पुत्री यज्वा ब्रह्मचारिवासी" इति । सदा स्चग- प्रापकपितयाणमार्म ऋणापकरणमन्तरेण न सभवति तदा कैव कथा मोक्षमार्गे । अत एव मन््रव्णैः--"अनुणा अस्मिच्दृणाः परसिन्तृतीये छोके अनृणाः स्याम ये देवयाना उत पितयाणाः सर्वान्पथो अदरणा अक्षीयेमः इति । ब्राह्मणमपि “सवा खोकादरणो*सगच्छतिः ते | मैवम्‌ । अविरक्तविषयत्वादेतेषां वचनानाम्‌ । अत एव विरक्तस्य प्र्रज्यायां काट- बिम्बं निषेधति जाबाखश्रुतिः-“यदहरेव विरजेत्तदहरेव प्रब्रजत्‌, इति । ननुक्तरीया त्रह्म- चयीदिषु त्रिष्वश्रमेषु यथावद्धमानष्ठायिनां तत्तदाश्मप्परत्रजेदिति प्रतीयते । तथा सति खातकविघरादीनामनाश्रमिणां च केषांचित्केनाचेत्मरतिबन्धेन वि।देतधमननुष्ायेनां

(~

सलयपि वैराग्ये संन्यासो न प्राध्ुयात्‌ । मेवम्‌ । तेषां प्रयक्षश्चुलैव तद्विधानात्‌ । -“जथ

। # अवयं संपिष्छान्द््ः ।

जीवन्मक्तिप्रमणप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिविवेकः। ९५

पुनत्रैती वाञरती वा स्लातको वाऽखातको व।त्सन्नाभ्निरनभ्रेको वा यदहरेव विरजेत्तदहयेव प्रत्र जेत्‌ इती" इति । तस्मात्‌ "पुनराड्त्ेसदहितो छोको मं माऽस्तु कश्चन । इति तीत्रतरवं स्यात्‌" इति मृटोक्तरक्षणतीत्रतसेराग्यवतश्चव्वायंब्दसहसखराणीव्यादिकल्मियोदोत्तरकाटमप्युक्तव्यास्यानवि शिष्टप्रतयक्षश्चयेव परमहससंन्यासस्य समनुष्टेयतया सुतरां विदितत्वात्कथं चेदपि तस्य॒तत्र काट्विज्यतेन नेन नागोजिभद्््टवरङ्काऽपिे । यो हि निम्रव्येट्नाद्विमेति स देवतो लङ्घन कृतवानिति वचः कवचिदपि श्रद्धेयमस्तीत्यतो विफलेवेयं तव कलद्पना } किंच तत्र यद्रा ठोकिकंप्रतिष्टाखूपफटेच्छ यस्येति प्रतिष्ठाफटेच्छया कमोणे प्रवृत्ति प्रतिज्ञाय तत्र युधि राद नुदाहत्य दरितं चायनं प्रति तदेव फटं भगवतेव्येवकरेण कौ तिंटक्षणप्रतिष्ठामिन- फटासाव एव कमणां मगवदभिप्रेत इति यतित तत्त सुतरामनुचितम्‌ । अकीर्ति चा्पीलयु- दाहृतश्चेकस्याव्यवहितपुवेम्‌-

स्वघममाप् ववक्ष्यप न कवकरम्बतुमह्‌।स |

धम्याद्धे युद्धाच्छेयोऽन्यत्षजरेयस्य न विदयते |

यदृच्छया चोपपन्नं स्वगद्वारमपावृतम्‌ ।

सुखिनः क्षत्रियाः पाथे रमन्ते युद्धमीद्शम्‌ ॥

अथचेचामेमं घम्यं सङ्ग्रामं न करिष्यसि ।

ततः स्वधम कर्तं च हा पापरमवाप्स्यासं ॥

ति छ।कव्रयेण यदच्छावाप्तयुद्धस्य क्ष्वेपाणां स्वगफटकस्वधमत्वक्तेस्तच्यगि पापोक्या

नित्यत्रस्यापि तत्राभिधानान्मुमुक्षुवे चिन्तहुद्धयदिः कासकते च स्वगोदेरव मुस्यफट्वेनो- क्तत्वात्कीयदेस्वानुषङ्धिकफटवोक्ततवाच तस्मदिवमादिदोषग्रस्तत्वात्कथं तन्मतमुक्तिऽपि प्रमाणत्वेन संमतमभियुक्तस्य नागोजिभट्रस्य स्यादतो मदुक्तरीया कमदलकरवचना्रिदण्ड सन्यास एवोक्तसंख्याकवर्षेत्तरं कच्वर्ज्यो न तु हंसो न सुतरां परमहस इति दिक्‌ यःर्वदानीमपि रामानुजानां त्रिदण्डसंन्यासः स तृक्तरीया चिन्य एव । ननु मृटे तदुक्त विद्रत्सन्यासंस्य जीवन्मुक्तिहेतुवादियादिना विद्रत्संन्यासस्य जीवन्मुक्यथमवदयानुषेयवं तत्रेदं विचायते । किं तज्ञानं स्वोदयमत्रेण जीवन्माक्तिं ददाति नवा] अबि इतं विद्रत्सन्यासेन । अन्येऽपि कि केवटं न ददा्युत सहकारिविरोषवे'रेष्टमपिं } नान्य कृतोपास्तीनां देवहलयादीनामपास्यास्यसहकारिवदोषवेशिषटज्ञानोदयसमकाट्मेव जीवन्मुक्ते भ्रीमद्भागवतादावुक्तवात्‌ । अग्रेऽपि कि तत्सहकारिकारणं कतोपास्तित्वं किं वा विद्रत्स- न्यासः । नाऽऽयः, याज्ञवस्क्यदेः कतोपास्तिवेऽपि विद्रतसंन्यासात्पाक्‌

अहो निष्पनयोगोऽपि सङ्घत्पतति [नेश्चतम्‌ | अटमेताट्यो विद्रानरकेऽत्र यतः स्थितः ॥

९६ एर्णानन्देन्ुकौमुयाख्यव्याख्यासमेतः-- [ ९ प्रथम॑-

इयायत्मपुराणवचनमुदाहरता त्वयैव जीवन्मुक्यनङ्गीकारात्‌ । नान्यः, देवहूट्यादौ विद्रत्सन्यासाभवेऽपि तदृष्टेः । यदि च तत्रापि विद्रत्सन्यासो ङग क्रियेत तद्यपरोक्षात्मविद्धि- हितत्े सति ससाधनवैघाखिटकमयगटक्षणस्य विद्रत्सन्यासस्य तत्र कथं संभव इति वाच्यम्‌ ! खीत्वेन वैधाविटकर्मयागानधिकारात्‌ । न हि स्रीणां प्रेषोच्चारणादिविधिना ससाघनाखिर्कमेयागः क्ाचेदप्युक्तः । न च दीणां मध्ये या ब्रह्मवादिन्यस्तासां सुख्भा- दीनां बिदण्डसंन्यासः पूमक्त एव यस्तु सचोवध्वस्तासां कायवा्मनोभिः स्वपतिपरिचरया विनाऽन्यद्विहितं कमे नास्येव तथा च कदमयाज्ञवत्क्यादिमिस्तत्पतिमिः सन्यासे कते पश्वा- देवहतिमेत्रे्यादीनामुक्तकमीमावस्य सखतःसिद्भवात्तपलयुच्चासितप्ैषोदरूतपुण्यापूवस्य ° सुद पुण्यङ्लयां द्विषन्तः पापङ्कत्यां गृह्णन्ति › इतिश्चुतस्तास्वपि तत्सजातीयाविभूतपुण्यात्मना सच्वा- दुक्तटक्षणः संन्यासस्तासामपि संभवव्येवेति वाच्यम्‌ । युगान्तरवतिनीनां तासां तत्संभवेऽपि दापरादिगतख्रणां तदमावात्‌ । यदि युगान्तरतिनीनामुपनयनसचेऽपि तद्छवस्ोक्तरीया जाता तदा कैव कथोपनयनहीनानां द्वापरादिगतच्लीणां पूर्वौक्तपतिपरिचर्यतखघकमरहि- तानाम्‌ । अतस्तास्वपि निरुक्तरक्षणे।(ऽसावस्येवेव्युच्येत तहिं समीर्च।नमेव । तथाऽपि न केवरं विद्रत्सन्यास एव जीवन्मुक्तप्रद इति वक्तु शक्यं देवहूलयादौ कतोपा्तिवस्यापि स्वात्‌ । न च हयमपि तव्प्रयोजकमिति वक्तव्यम्‌ । शुकादौ तत्सचेऽपि जनकं प्रति प्रष्टु गतत्वेन संद्यादिसंस्कारसचाकतोपास्तिवविद्रत्संन्यासमात्रेण जीवन्मुक्तयदृष्टश्च । तस्माद्विफरङ एवायं विद्रत्सन्यासोपपादनप्रयास इति चेन । विद्रसंन्यासस्य मनोनादवासना- ्षयद्रारा जीवन्माक्तिप्रदवात्तथात्रस्य त॒ यथा विविदिषासन्यासिना तचज्ञानाय श्रवणादीनि सपादनयानि तथा विद्रत्सन्यासिनाऽपि मनोनाञ्ञवासनाश्षयौ संपादनीयाविति मूटेऽस्मिनेव प्रकरण उक्तवेन तवैव तद्स्मृतिशीरस्य॒भनान्तत्वाच । यत्तु देवहूलयादौ विद्रत्स॑न्यासाङ्गी- करणमुक्तं॑तत्तथेव । इदमत्राऽऽकूतम्‌--उक्तटक्षणविदरत्संन्याससचे मनोनाशादिद्वारा जीवन्मुक्तिसच्चं तदभावे तदभाव इति व्याध्चिरूपसाहचयनियमस्य वेदनाय यथा विवि- दिषासंन्यास एवं जीवन्मुक्तये विद्रत्सन्यासः संपादनीय इति म्रन्थेन ‹ ज्ञात्वा सम्यक्पर ब्रहम सव॑ लयक्त्वा॒पचिजेत्‌ " इादिस्मृयादिविधिसहसखवशाद्वद्रतसन्यासस्यावद्यानुषठेयत्व विदधता मूरुकारेणैव योतितत्वार््यादिष्वप्यसौ जीवनमुक्तिनिर्वाहार्थमवस्यमङ्गकायः । तथा च यथा विविदिषासन्यासस्तावलन्मापादकक्मादियागमात्रातमकः परेषोच्चारणपूवंक- ` दण्डघारणादाश्रमरूपश्वेति मृखक्तरक्षणेनाणिद्गतसाटेङ्गतमेदा रे विध एवं विद्रत्सन्यासोऽपि | तवरलिद्गो मेत्रव्यादीनां खीणां विदुरादीनां शुद्राणां च ज्ञेयः । सटिङ्गस्तु श्रीमदाज्ञवस्क्या- दिषु दविजन्द्ेषक्त एव । उक्तं हि श्रीमच्छकरानन्दर्रीचरणरात्मपुरणे सप्तमाध्याये मेतरस्याम- ठिद्गविद्रत्सन्यासवच्चम्‌ मत्रेयी सकट वेतद्रेद यस्मात्ततोऽत्र सा ।

पट्युः संप्राप्तविज्ञाना ब्रसचयौदिसंयुता ॥

जीबन्मु्िप्रमणप्र०] विद्ारण्यप्रणीतजीवन्यक्तिदिवेकः । ` ९७

चतुथाश्रमटिङ्खन इन्या भमिं चचार सा । याज्ञवत्क्यस्य भेत्रेथ्या वैषम्यं दिङ्गधारणम्‌ ॥ अभूननैवापरं किंचिच्चतु्थौश्रमधर्मेतः । इति ।

नेन्वव्यक्तटेङ् इयत्रैव मृखोदाहतश्चुलया ‹ ज्ञाता सम्यक्परं ब्रह्म सं यक्वा पखिजेत्‌ इ्‌।ते तथाविधस्मृया च सह ॒विरुद्धमेवेदं चिद्रसन्यासिनोऽपि याज्ञवल्क्यस्य ।टिङ्धारण्‌- परतिपादकमात्मपुराणवचनमिति चेन । पञ्म्यादिभूमिकावस्थायां ससधिकरे याज्ञवस्क्यदेः काषायदसनदण्डघारणादिदिङ्गस्य बाधकामावात । न च मण्डला! देटिद्लाभवेऽपि यथाजात- रूपधर्‌ इत्यशाम्बर इति च श्रुतेप्र सिद्ध देगम्बरल्वादिकं त॒ देवहत्यामपि-

स्वाद्धं तपोयागमयं मुक्तकेदो गताम्बरम्‌ | त्वगुपतत न बुध वासुट्वप्रावेष्।; |}

इते श्रीमद्धागवत वणतमेवेति वाच्यम्‌ । तस्येक्तटक्षणविद्रत्न्याससमकाटाजन्यः स।तं सप्तमम्‌।गकान्तजवन्मुक्तप।रपाकजन्यत्वात्‌ । एवं च क्ष्रियवेस्ययोरप्यखिङ्कोक्तवि-

१. (~

दत्सन्यासस्तु कैमुतिकन्यायसिद्ध इति ततो विद्रत्न्यासस्यप्यपरोक्षामविष्टिहितवे सति ससाधनवैधालिल्कमत्यागपूवकसटिद्धकतवं त्रा्यविद्रत्सन्यासलं, तथाऽपरोक्षामविदटि हेतवे स।ते ससाधनवेधाखख्कमसु निष्फख्लबुद्धिदा्व्वेन तदास्थाराहिव्यं क्षश्चियादिनिदरत्सन्यास. त्वामत तदधक्षणभदाद्रे वेध्य ज्ञेयामेति । अत्र निष्पूरत्ववरद्धव्यक्तेम यागास्यविविदिषासं- न्या्तञ तव्याः; तत्र भगचदाज्ञापरेपाटनमात्रस्यापि फलत्वात्‌ । दार्व्यनेदयक्तेम॒ज्ञानोत्तर- उकतत्वत्तिनवद्साय। व्य भचारः › ज्ञानोदयमात्रेण स्वस्यापरोक्षाखण्डात्मत्वेन मगवदा- ज्ञापरिप्राटनमात्नप्रयोजनतस्यापि राहियेन स्वीयश्रौतादिनियादिकर्मणां निष्फर्वेऽपि तत्स- स्कारसचात्‌ । एतेन--

क >

मुखजानामय घर्मा यद्विष्णोरटिङ्गधारणम्‌ । बाहुजातोरुनातानां नायं घर्मो विधीयते |

इति स्मृत्या साकम्प्यविरोधो व्याख्यातः । तत्र टिद्गधारणशब्दितमण्डत्वादिपथक्यैषो रणा।दपुरः सर काषायदण्डग्रहणादिचिहविेषस्यैव निषिद्धत्वान्न चेषणात्रयव्युत्थानाख्यस- साधनवेधाखेख्कमसु निष्फख्वबुद्िदादर्यैन तदस्थाराहियस्यापि । श्रीमद्रा्तककारचरणा- रविन्दपरागाणामेवाऽऽशयवशारकषत्नियदेप्यतर विद्तसन्यासोऽङ्कीक्ृतः । दर्षितश्च तादगा- रयः प्राभेव मया सिद्धान्तटेश्चमदाहरताऽपय्यदीक्षितवक्यैरेव । तस्माद्यतो विद्रत्सन्यासं ॥िनोक्तद्वारा जीबन्सुक्तिन॑सिध्ययशचक्तेपातजात्तदेवज्नानचतस्तथाऽदाक्तिपातजातसोपासननि- रुपासनप।रुषज्ञानवतोश्च तां विना ज्ञानरक्षा न सिध्यति तया विना च यैौगिकसक्तमममि- विन +

कमल्यजब्दहसुक्तरपि प्रतेवध्यत इलव्यं विद्त्सन्यासायपेक्षोक्तत्रिविधज्ञानिनाम्‌ । येपां १३,

अ.

९८ पणानन्देन्डुकोमुदयाख्यग्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम

` न ~,

तु वषष्टवामदवादानां विद्त्सन्यासं विनाऽपि वैच।रिकिजीवन्मक्ति्टा ते पूर्ोक्तज्ञानभेदम- ध्यऽन्तमान्या इते रहस्यम्‌ । अत एव वातिकामते चतुथ।ध्यायस्य चतर्थत्राह्मणे संन्यासेन समुच्चितमेव ज्ञानं मुक्तिदमिलयक्तं श्रीमत्सुरशवराचार्यचरणनलिनिरणुभिः सप्रपञचम्‌-- सयपि ब्रह्मपदिवे नासयक्तैषणो यतिः | युक्तमाग।तं चह।क्तः सन्यासेन समुच्चयः | नरस्तातिदायज्ञानो याज्ञवल्क्यो यतो गृही | केवल्याश्रममास्थाय प्राप तद्रैष्णवं पदम्‌ ॥ त्याग एव हि सर्वेषां मोक्षसाधनमुत्तमम्‌ | ्यजतेव दितज्ेयं त्यजतः प्रत्यक्परं पदम्‌ ॥ मुक्तेश्च विभ्यतो देवा मोहेनापिदधुरमरान्‌ । ततस्ते कमसुचुक्ताः प्रावतन्ताविपश्चितः ॥ मोहमत्रैकेतूनि तस्मातवर्माण्यदोषतः | सन्यस्येकात्म्यसंबोधाद्विचा मोहं विराद्धधी; ॥ शानमवाऽऽनन।ऽऽानमुपासीनोऽमृतो भवेत्‌ । इत प्रमाणमत्राथ वचनं भाट्विश्रतौ | इति । अत्र टका शाच्रप्रकाशिका रश्र॑मदानन्दज्ञानर्श्रःचरणकर्तका- सत्यपीति । संन्यासस्य रानङ्गितरन्यापनायाऽऽम्नः प्रागुक्तोऽगरुना ज्ञानस्य तेन समुचयविधानायेतिभेद्‌ | ज्ञाने 41 सन्यासामविदसुक्तरदेनं मुक्त। समुच्चयस्तत्राऽऽह- निरस्तेति । अतः सन्यास रकता मुत्त समुचय इ।ते रोषः । तत्समुच्चितधियो मक्तिरेतते न केवटं । टेङ्गमेव त (क्तु स्मृतर।याह- व्याग इति । तहि व्यागस्यैव म॒क्तेहेत॒ता न तत्सर्मा च्चतज्ञान- व्मारङ्कवाऽऽह यजतेति । तत्रैव श्चुति द्च॑धेतुं कर्मणां मोहम नोतय श्रावयति अत । एषा तन्मात्रजवेऽपि किवेकपूवैकद्धिराग्यात्तच्यागेन समुचितात्ततवोधादनोघध्वस्तै सकर्यं तं हिवा द्रे त्र्णि श्थिर्धस्तदेव सखद्पलेन सदाऽनुसंदधानो विदेह जीवन्मत्तौ चस्य गच्छतत फारुतमाह- मोहेति । प्रमाणमुपसंहरति- इति प्रमाणमितीति। तेषामिति *क्राना अयमथः तेषां कमणां तन्मात्रजवेऽपे मोहमात्रनवेऽपि । तच्यगेन पर्वेक्तरीलया तन यत्िन सकन रग्ढेषादिकाययसहितं तं मेहे हिवा यक्ता शुदधेऽवियादिमट्हनि बहम- ` नतासत्त्त [वरहर्जवन्मुक्त पूरक्तरक्षणत्ततरवोधदिव व्यज्यमान विदेदमक्तिविरिष्टायां र ववाद्कानत्ाहतकममत्रहिततुघनवबुद्धिकक्चणमोहयगोत्तरं विद्रदितामतत्वमात्राका- ~ लाडत्यचत्मक्रमनानशादिसःघनन्पज्यमानपञ्चम्पदिममिकाठक्षणजीवन्मत्तौ सत्यां प्रार-

जीवन्मुक्तिप्रमाणप्र°] विद्यारण्यप्रणी तज वन्मुक्तावेषेकः । काः

न्धनाशे कैवल्यं गच्छतीति | अत्र तत्यगेनेति विविदिषासन्यासोक्तिः । सकार्यं तं हिवेति विद्र

(\ @ (५

स्लन्य्ाक्तः । [स्थरघाीर्‌।त समाहतास्थतग्रज्ञवक्थनम्‌ । तदव स्वरूपतवेनेत्या।दे व्यत्यत- ।स्यतप्रज्ञलकयनम्‌ । यदा यतस्तदव बाघप्रसक्षाकृतद्व तब्रह्मवाऽऽत्मतवन स्वस्वरूपत्वन

९५ (^ (५

सवदाऽनुसदघानाऽतः शुद्ध ब्रह्मणे ।स्थरषीरते हतहेतमद्धाव)ऽस्त । नन्वस्वेवं सवत्र

(८. (`

सन्यसापन्ञा तन्यवस्या च तथाऽपं ।तयञ्चाम।तह्‌!सपराणाद। तच्छज्ञानवण।नात्तत्र सन्यास-

व्यतरेकादुक्तवातिकादिरीया तु सन्याससमच्चयं विना ज्ञानस्य मोक्षदानासामथ्याटति-

₹[सयुरणादय त्खज्ञतवन वणताना श्रमनान्द्केश्वरखगश्वरकर्प।श्वरमुजगराजमसुण्डकाका-

क.

८।न्‌] तत्ज्ञनस्य मन्षदत्राभमावात्तस्जवन्मुक्सादामवायक।तहासाद्‌।वर।घं गणवादः स्या।द्‌-

८. (~.

त्युक्तरक्तवातिकादेवरुद्रासन्यासज्ञानवणेनरक्षणवेरोघेन ज्ञानार्थं तियेगादि(मिरपे श्रवणा.

(~. (५. (

दरनुष्ितलाक्केमु वाच्यं सदसद्धिवेकिभिमनुष्यादिभिः साधनपर्बक श्रवणादिकं ज्ञानाथेमव- स्यमनुष्ठेयामेति गुणवादत्वमेव स्यात्तत्त सुतरामनुचतं न हि संप्रदायप्रव्कसयोगीन्ध्वादिना महानुभावानां तेषां बाणततचज्ञानादयपरकपः छाष्यस्तस्मान्नायं सन्याससमचयानियमो वां. कादेक तु प्रायकाभिप्रायकामेति चेत्सवयम्‌ । अरयेवं नन्दकेश्वरा्दनां तचज्ञानं सन्यासं विनैव तथाऽपि तेषां देवादिवत्कम।भावान तत्सन्यासापेक्षेति । देवादीनां तु सन्यासामा- बेऽपे मुल्याधिकारित्वमक्तं सिद्धन्तटेशेऽपय्यदीक्षितैः, देवानामनुष्टेयकमेवेयग्याभावात्सत एवानन्यन्यापारव सभवत।ते कममुकक्तेफल्कसगणवेया वेधा प्रामाण्या!द नाऽ'पे सन्यासं तेषां सुख्याधिकाराम्युपगमादियाहृरेति । यद्रा रमायणे रश्ररामबाणविद्ेन वालिना निरपराघोऽहं सवेज्ञेनापि त्वया व्यथमेव हत इत्याक्षेपे छते श्रीरामेण भरा तुजाया- पहारिवटक्षणपातकिवरूपसापराधलोक्यन्यथानुपपच्या तियञ्चामप्यस्त॒ क्म धिकारस्तथाऽपि तत्रत्य व्यवस्था-1तेयेञ्ो हे जन्मान्तरीयपुण्यादिवशाक्रचिन्मनष्यादिवत्सदसञ््ञानवन्त

कं।चत्तच्छुन्याश्चेते 1द्रवेधाः । तत्राऽऽवानां कमोधेकृतेजनका!टेवत्स।टेद्को जन्मान्तरदयो

(~. ८ क (५,

॥व।वे।दषासन्यासः । एहकस्त॒ पृव^क्तटक्षणोऽटेङ्क एव सः । तथा ज्ञानोत्तरं विद्रतसं- न्यासो अपं पूत्रक्तमनोनारादेसापेक्षजीवन्मु्तेप्रदाशक्तिपातजातदेवादित्रिविधज्ञानान्यतसज्ञा- नवतामेव | जन्यानां तु यद्यपि कमापेकारो नास्ति

शशुकरखरष्टाणां गजाविग्रगपक्षिणाम्‌ ।

चाण्डाटपुल्कसादीनां ब्रह्महा योनिमृच्छति ॥

इयुक्तेः वुम्भीपाकादिनरकोपसुक्तमदापापफलवकेषमात्रोपमोगार्थवुतश्चरीरपान्मनुष्यादि-

वजञ्ज्ञानाभावाच्च | अत एव न ज्ञानाधेकारोऽपे स॒तराम्‌ । तथाऽपि प्राणादीनां गणवा- दत्वनिरासार्थं॒गङ्घास्नानादिजाताज्ञातपुण्योपत्तिस्त॒ तेष्वप्यवद्यं वाच्यैव । यत्र च पुराणादौ

तेषां पापमपि वणितं तत्र वािन्यायेनाज्तिय॑क्वमेव । एतेनासुरादीनामपि क्ष्रियादिदष्न्तेन

१०० पणानन्देन्डुको युद्यास्यव्याख्यासमेतः-- [ १ म्रथर्म-

1

यथायथ संन्यासन्यवस्था व्याख्याता । राक्षसादीनां तु देवादिष्वेवान्तमावान सन्यास पेक्षाऽपि ।

वेद्याधराप्तरोयक्षरक्षोगन्धयर्विनराः ।

पराचो गुद्यकः सिद्धो भूतोऽमी देवयोनयः

इतिकोशव्याख्याने व्ि्याधरादयो दश्च देवयोनिरेषां ते देवयोनयो देवांशका इलं इति

रामश्रमोक्तेः | न च राक्षसवेऽपि रावणादीनामभ्निहो त्रादिकमंप्रसिद्धेः कथं तेषां देवादिव. तकमोधिकाराभाव इति वाच्यम्‌ । रावणादीनां मु निपुत्रलातक्षेत्रमाहास्यादिना राक्षसवेऽपि स्वकमाधिकार्रव्याच्च । उक्तं दि दानवराक्षसादिजातिष्वपि तचज्ञानं निवाणग्रकरणे महारामायणे जीवन्मुक्तानुपक्रम्य-- |

दानवानां हिरण्याक्षव्िप्रहादशम्बराः ।

मयव्त्रान्धनमुचेकेशिपुत्रम॒रादयः ॥

विभीषणाया रक्षःसु प्रहस्तेन्द्रजिदादयः ।

रोषतक्षककर्काटमहापद्मादयोऽदिषु | इति |

(~ (~ ^ >

नन्वस्त्वेवं क्षत्रियादितिर्यगन्तानां सर्वेषां संन्यासन्यवस्था तथाऽपि प्रक्ेतेष मुल्याधे- कारिषु ब्राह्मणेषु तचज्ञानिष॒ ये ृतोपास्तयस्तेषां तु यथाजातखूपघर इयादुक्तटक्षणो वद्त्सन्यासः सुकर एव समाधिदशायां द्वतप्रतिभासस्याप्यभावेन शं तायस्पर्ते; । व्युत्थान- दशायां तु समाधिसंस्वारप्ाबल्येन रिरिरादौ स्वमातुपरष्ठतोऽनुधावमानदिग्वसननाटकवच्छी- तादिस्पुरणेऽपि तदनाद्रणाच्च । परं त॒ येऽङृतोपास्तयो ज्ञानिनस्तेषा तु सुदुष्कर एव सः. तज्ञत्वेऽपे योगाययमवेन पणे बोधे तदन्यौ दवौ प्रतिबद्धौ यदा तदा |

माक्ष विनिश्चितः किंतु दृष्टदुःखं न नद्यति ॥“ ` < ६.

इति चित्रदीपोक्तेः शातादिदुःखप्रसक्त्या मनोनाशादितदुत्तराचुष्ेयसाधनविघातपरौन्यात्‌ ! गाहस््यादौ हि निर्विक्षेपेण मनोनाश्ादिवं जैव संमवतीयवद्यं तत्सिद्ध्यर्थं चिदरत्सन्यासं एवानुष्रेयः । अनुष्ठिते च तस्मिन्यदि शीतादिविक्षेपसहस्रेण तदसिद्धिरेव तदहि माक्षितेऽपि र्न न शान्तो न्याधिरितिन्यायापत्तेवरं तस्याननु्टितिरेव । न च ‹ तच्च न मुख्योऽस्ति"* इति परमहंसोपनिषद्रचनन्याख्याने यत्वौपीनादिपसमिहणमस्ति तदस्य योगिनः परमहंसस्य ` सुस्यः कल्पो न भवति कंवनुकल्प एवेति वक्ष्यमाणमूलानुसारेणालुकल्पात्मकौ मनोनांशा- दिसिषद्धेपयन्तं केपीनादिग्रहणमप्य्िति वाच्यम्‌ । दण्डस्य वैणवलादिरक्षणमाच्छदनस्य

कन्यात्वादेरक्षणं च परीक्षितुं दण्डादिक संपादधतुं रक्षितं च चित्ते व्याप्ते सति

चत्त्त्तिनिरोधलक्षणो योगो न सिष्येदिसादिना तत्रैव तदरहेऽपि योगिद्धि नेराकराणातपुन-

| क्र

जावन्सक्तिप्माणप्र ०] दिद्यारण्यप्रणी तजीवन्धुकतिकिवेकः । १०१

रपि ठुनन्यायापाताच । तस्मादङ्तोपास्तीतरविषयोऽ्य वेद्रत्सन्यास इति चेन ।. अक्- तोपास्तीनां यावन्मनोनाशादिदार्व्यं योगिनामनुकल्पात्मकस्याप्याच्छदनादिप्रहस्य मुख्यत्वात्त- प्परक्षणादिवेक्षेपदूषणस्य तु कतोपास्तिवेन योगिपरमहंसपिषयत्वाच्च | योगो न सिष्येदिया- दस्तु सिद्धेऽपि योगो निरक्तविक्षिै्व्दतः स्याद्ा्हस््यादिना याज्गवत्व्यदेखित्यशकलवाच | तदुक्त विश्वश्वयाम्‌--

कपाट वृ्षमृलान कुचेटमसहायता |

समता चेव सवेस्मिनेतन्मुक्तस्य रक्षणम्‌ ॥ इति ।

तया काण्वायनः--“ एकदण्डधरा मुण्डास्तथा कौपीनवाससः › ‹ अव्यक्तलिङ्गा अव्यक्ताचारा अनुन्मत्ता उन्मत्तवदाचरन्तः › इत्यादि च | कन्थाकौपीनवासाश्च दण्डयुग्ध्यानतत्परः । एकाक] रमते नेदं तं देवा ब्राह्मणं विदुः | इति स्मलयन्तरमपि । अत्र कपा मुक्तस्येयादिपदैः स्पष्टमेव विद्रत्सन्यास्षिनोऽपि दण्डा- दग्रहणकथनमिति युक्तेवोक्तयुक्तिः । न चेवमच्छादनादिग्रहे सिद्धेऽपि मनोनाश्चादौ ततस्त- प्यागावध्यभावात्तद्चायामपि पुनविक्षेपतादवस्थ्यमेवेति वाच्यम्‌ । तस्य देवहूल्यादिन्यायेन समा।धम। हेम्नाऽनादरात्छत एव तच्यागसंभवात्‌ , विधिना वयागान्पेक्षतवाच्च । रएतेना- क्तपास्तना कृतपा।स्तना वा विवे'देषासन्यािना दण्डादिभरहे कते पुनर्विदरततोत्तरं त्यागा ।वध्यभावात्कथ काय इते प्रश्नांऽप प्रद्युक्तः । एवमत्र सम्यगनुष्ठितैरिति क्षणेन विद्रच्छिरोमणिरियुदाहरणेन कहोद्व्राह्णेऽपीति प्रमाणेन यथा विनिदिषासंन्यासिनेति प्रयाजनन ननु कलाववये।ते साधनेन च विद्रतसंन्यासो निरूपितोऽपीतिकर्तव्यता तस्य नोक्तेते सपरिकरं जीवन्सुक्तिनिरूपणानन्तरमथ तदुपकारिणं विदवतसन्यासं निरूपयाम इति पुनः प्रातज्ञाय परमहस।पानेषद्रेवरणामेषरेण तदुपपादनान्न पौ नस्क्त्यभित्यठं पट्टवितेन सत्सु ।न्नततट्गतजङ्खमात्मकरत्नेषु | ` पृणानन्दे्दुकनुदां प्रकाश्ञे षोडरो गुरोः । पर्णोऽस्ति विद्रत्सन्यासोष्टासः पादप्रसादतः ॥

५

इति वेद्रत्सन्यासो्ासो दितीयः ॥ २॥

0 |

एव प्रतिज्ञानुसारण संन्यासद्वयमुपपाय विद्वतसन्यासस्य प्रयोजनीमृतां जीवन्मुक्ते तत्स्व रूपप्रमाणसाधनफट्पूवेकमुपपादयितुं तद्विषयं शिष्यप्रश्नमुव्थापयत्यभे यादिना-- `

अच क्य जवि मुक्तः) कवा तच्च प्रमाणम्‌, कथवा तात्ाद्धः,

पस्द्धा वा कक प्रयाजनामति चत्‌ । उच्यते । जावतः फरषस्व

१०२ पएणानन्देन्दुकोमयारयव्यास्यासमेतः-- [ १ प्रथम॑-

कतुंत्व मोक्तुत्वखदुःखादिलक्षणाशत्तधमः द्ुशदूपत्वाद्ुन्धो मवति, तस्य निवारणं जाबन्ुक्तिः।

समाधातुं प्रतिजार्नते--उच्यव इति । तत्राऽऽदौ जीबन्मक्तेश्चरूपं वक्तं तत्रति- योगिवन्धस्वरूपमाद- जीवत इते \ परुषस्य, पुर शेत इति व्युतप्या देह्रसाख्यपरे

(.

दायनास्याभिमानं कतेजीवघ्येव्यथेः । कतेवं कायिकाटि चेष्टानुष्ठातवम्‌ | मोक्तत्वं तत्टी-

~. (~

भमतस्खा।दभाक्वम्‌ । अनकृटषद्‌मायाश्वत्तदढः) त वदराषः स्ख प्रातकखर्वदनायः स घ्व ट्‌ :ःखम्‌ । आदपदात्कामा।द्म्रहः । ननु ` यावं भूमा तत्छुखम्‌ ६।त चतः क्य

(. (,

सखस्य चित्तघर्मतवमिति चेन । अत्र॒ सखश्ब्देनेष्टदशेनादिना जायमान प्रियादिनामकचि-

~. (~ €,

तव्र(तप्रात।ब।म्बतप।शच्छसस्खस्स ।वव।क्षत्त्वात्‌ । अचरत तु भमग्रान्दतापारच्छवसखस्सा- = (^ (^

्तवाच्च न कोऽपि दोषः | तथा चोक्तं मर्कारेरेवानम्‌तिप्रकारे तैत्तिरीयोपनेष- द्विवरणे--: कारणे बुद्धिवृत्तौ च स्वानन्दः प्रातेविम्बति › इत्युपक्रम्य-

प्रिय मोदः प्रमोदश्वे्युच्यते धीसुखं त्रिधा ।

इष्टस्य दरीनाह्धामाद्धोगाच्च स्यः प्रियादयः । इति ॥ न चैकस्य चित्तस्य कथं भोक्त मोमग्यरूपसुखादित्वं च धमः स्यात्कतृकमभावविरो- धादिति वाच्यम्‌ | अत्र॒ चित्तशाब्देनान्तःकरणस्य विवक्षितत्वात्तस्य च वृततेमेदेन भोक्त ग्यात्मकपरिणामद्वयस्याङ्गीकारात्‌ । तदुक्तं तैरेव चित्रदीपे ‹ अहवृत्तिरिदवृत्तिरियन्तः- करणं द्विधा › इति । निरक्ताचेत्तधर्मस्य बन्धवे हेतुः करश्च रूपत्वादिति । डरा स्तृक्ता भगवता पतज्ञख्ना-- अविदाक्षितारागद्रेषामिनिवेशाः पञ्च हेरा ` इति | तत्र कतेत्वमोक्तत्वयोरमिनिवेरोऽन्तमावः । सुखदुःखयोस्त॒॒ तद्विषयकरागदेषयो।रोते । अयं . हिः चित्तघर्मोऽपि जीवस्य तादाम्याध्यासात्सफाटेकस्य कुड्कुमधमेवद्रन्धनरूपव्वाद्रन्धो भवाते | जीवन्मुक्त सक्षय।ते--तस्येते । यथा विदेहमाक्तरात्मरूपत्वमेव जीवन्मुक्तंर।पे वस्तुताऽ-

द तात्मरूपव्वमेव । ‹ तस्िनियसुखाम्बुधौ गङित्घीत्रह्ैव न ब्रह्मवित्‌ " इति मनीषाप्‌ के श्रीमद्भगवतपूज्यपादपादारवन्दोक्तेः ।

दशनादशने हित्वा स्वयं केवररूपतः । यस्तिष्ठति स तु ब्रह्मन्ब्रह्म न ब्रह्मवित्स्रयम्‌ ॥

(0

दति ब्रहद्रासिषटोक्तच । ब्रहैव जीवन्मुक्तिष्मधर्भिणोरमेदादतोऽस्या यद्यपि ब्रहमरक्षण- भिनं रक्षणं परमाथतो नेव निरूपयितं शक्यं तथाऽपि बुभ॒त्सुव्युः्पादनाय यथाऽऽरोग्यस्य स्वाभाविकवाद्रोगनिवारणाद्ञ्यमानवात्तत्साध्यतवमारोग्यतमियायोग्यरक्षणे वक्तव्येऽपि रोके

(~

रोगनिवारणमारोग्यमियेव प्रायशः प्रोच्यते तद्रत््रकृतेऽपि चित्तधमेनिवारणसाध्या जीवन्मु-

(५ र 9,

क्तेरिति वक्तव्ये चित्तधमैनिवारणं जीवन्मुक्तेसियिवोक्तम्‌ । तस्याः स्वात्मवेन चित्तधमाभिः

जौवन्मुक्तिप्रमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्भुक्ति विवेकः । १०३

(~ (^

भवन्यङ्ग्यलात्तत्साध्यवेऽपि छखङ्खक जीवनमिति न्यायेन साध्यसाधनयोरभेदोपचारादिति ज्ञेयम्‌ । निवारणं वत्राध्यासप्रतिमासामाव एव न ध्वंसः, सति चित्तास्ये घर्मिणि तद्धम- ध्वसायोगादियथंः | नेवारणङ्रब्दस्य योगरूढिभ्यां ध्वंस एव शक्तेस्तथा च नोक्तरूपा जीवन्मुक्तिः संभव- तीति तात्पयवान्पूवेवादी विकल्य पुच्छति-- नन्वयं वन्धः किं साक्षिणा निशायते, किं वा वित्तात्‌ । नाऽभ्यः, तत्वज्ञानेनेव निवारितत्वात्‌ । न द्वितीयः, अस्मवात्‌ । यदा त॒ जटा- ३ ५ ० % [क्र क # <= (@ ~ ~. (, दवत्यं बहेवोष्णव्वं निवात) तदा वित्ताकतंत्वादिनिवारणस्ंमवः)

स्वामाविकं त॒ सर्वत्र समानम्‌ ! मैवम्‌ । आत्यन्तिकनिवारणासंम- वे ऽप्यभिमवस्य संभवात्‌ । यथा जलगतं दषत्वं दरत्तिकामेटनेनामे- मूयते, वहेरोष्ण्यं मणिमन्त्रादिना) हथ सवश्चतच्तवत्तयो योगाभ्यासे- नाभिभवितुं शक्यन्ते ।

नन्विति \! अत्र चिक्तदब्देन सामासमन्तःकरणं विवक्षितं न तु केवलम्‌ | तस्य जडवेन तद्रन्धनिवतैनस्यापुरषाथ॑तया तच्छङ्कानवकाश्ञादियधः । आद्यं दुषयते-- नाऽभ्य इति । तत्र हेतुः । तच्पदं परोक्षादिव्युदासाथम्‌ । द्वितीयम- संभवेन निवारयति-- न द्ितीय इति । असंभवमेव दृष्टन्ताम्यां विदृण)।ते--यदा च्वि तिं । व्ष्टन्तवैषम्ये ₹दामयति--स्वाभावक्‌ं स्विति । धमजातमिति रेषः । तथा च स्वतत्तिसिद्ध घमेजातं दृष्टान्तदा्।न्तिकयस्तुव्यमेयथंः । तत्र सिद्धान्ती तावदा- यमङ्खकरय द्वितीये विवटयितुं प्रतिजानीते- मरेवामितिं । किं निवारणङ्ब्दाभेधयो ध्वेसो न सभव्त)ति तयोच्यते कि वा ‹ शेषोऽन्वगाह्रारे निवारयन्फणेः › इति रश्र.मद्रा- गवतादावमिमवेऽपि निवःरणक्च्दप्रयोगदशेनादाभेमवोऽपी।ते वेकसप्याऽऽयमद्ग+कृत्यान्त्यं ` निङृन्ताते--आत्यान्तकया।देना । दैतुम पथे यादना । वादयुक्तदृष्टान्त- येरेव धमाभिभवसंभवं समुपखम्भयति--जले ति । मणिमन्त्रादेनेव्यत्राऽऽदिरब्देन तप- आदि ग्राह्यम्‌ । दाष्टौन्तिके स्पष्टयति-- तथेति । तत्रोपायमाह--योगेति । ‹ योग- ` श्चित्तृत्तिनिरोधः › इति भगवता पतज्ञटिना सूत्रिता यश्वित्र्तेनिरोधस्तस्याम्यासः पौनः- पुन्येन निरन्तरमखेदयप्रटृच्या यथोपदिष्टमनुष्ठानं तेनेल्धंः । उपटक्षणमेद्‌ वैराग्यस्यापे । तथा च स्मृतिंसूत्रे--: अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते › इति । ˆ अम्यास्च- वेैराग्याम्यां तन्नितेधः › इति च | एव च स्वसिन्छद्श्ा सतताध्यासप्रतिभासे सति य.वप्प्र-

१क.ख.ग. घ. ङ.च, तनि 1२क.ख.ग. व, ङ, च. “विकत्व॑तु|

१०४ प्णानन्देन्दुकतौमुद्याख्यव्याख्यासमेतः-- [१ प्रथम

रन्ध स्वचित्तायवस्थितिर्जीबन्यक्तिरिति तछछक्षणं फाञ्तम्‌ । तत्राङ्ञसमाधौ छोकट्षटवाऽष्या- साप्रतिभासे सत्येव चित्तायवस्थितिरस्तीति तत्रातिव्यािवारणाय स्वस्मिन्स्वदशेति । यद्यपि तत्र जनदृषटयाऽयं हि ज्ञानी यतः समाधिस्थस्ततोऽस्य काध्यास इत्यध्यासाप्रतिमासे सयेव स्वचित्तायवस्थितिरस्ति तथाऽपि समाहितो यः कश्चिदज्ञः स एव स्वहब्देन गद्यते च्त- दषटया त॒ नास्येव चित्तायवपस्थि।तेः । पर तु मृलज्ञानस्यानरस्तलन तक्कायस्या व्यासस्यापि त॒त्रावद्याङ्खीका्थत्मेव । स्वानध्यास इति प्रयेगे तु स्श्रब्दवाच्यासतच्च नना व चित्तायवस्थितिः स्यात्तस्मष्वध्यासापरनामकसारोपं विना तदव।स्थत्यमावा्धक्षणा- समव ए । यथोक्तप्रयेगे त॒ यावदारन्धं नाम यावत्सस्कारमध्याससचेऽ।प तस्य जीवन्मक्तदष्टया तचज्ञानेन बाधितवाद्रहयेष्ण्यस्य सचेऽपि मण्यादीनां प्रतिबद्धत्वेन प्रतिमासामाववद्रक्ष्यमाणयोगादिना प्रतिवद्धतेन प्रतेभासाभमवादप्रातेमासपदसाथक्सम्‌ । विच स्वस्मिनेति सत्तम्यन्ताभावे जन्मान्धस्य दुक्तसजतान्यास्प्रातमसामावात्तस्यङ्ग- तेऽपि निरक्ताध्यासाप्रतिभासेन खशब्दितस्य॒ तस्य॒ यावघ्मारव्धं चित्तायव्यासाव- स्थितिरस्येव तदु्वं तु॒निरुक्ताध्याससंभवानन निरुक्तध्यासेन तचित्तायव्थतिरस्तीति- हेतोरुक्तान्धदद्ापननस्य तस्य चित्तायवस्थितावतो युक्त एव तत्सानेवेशः । तथा तच्ज्ञाना- तरक्षणिकब्रसयमवि व्यभिचारवारणाय सततेति पदम्‌ । अपि च स्वाध्यासप्रतेमासेनावास्थ- तिरियिताबन्मात्रे्तौ विदेहमुक्तावतिव्या्तिः दुकादिस्तकलर्जीवन्मुक्तध्यितिष्वव्यातेश्व । तथा हि विदेहमक्तौ तावत्‌-- यथा नद्यः स्यन्दमाना; समुद्रेऽस्तं गच्छन्ति नामरूपे विहाय । तथा विद्रानामरूपाद्विमक्तः परात्परं प्ररषमयैति दिव्यम्‌ › इतिश्रतेविदेदमुक्तस्याद्रैतात्ममात्रलेन सिते: सर्वस्य द्द्यस्य बरह्मणि कल्ितत्वाद्छोकट्श्ा सकर्टरयाध्यासस्य तत्र प्रातिमासेऽपे

(८

स्वद्रभा तदप्रतिभनेनैव स्वावस्थितिरिति तत्रातिन्याप्षिस्तद्रत्सकर्जीवन्मुक्तानां तु यावदा- रन्धसध्यासस्य वाधितलरेन प्रतिमासमानलमाकाशकार्यवदस्येवेति तत्राप्यव्याप्िः स्प्ैव । एवं स्वचित्तेयत्र स्वपदमादिपदं च क्रमात्वस्यचिल्जीवन्ुक्तिसचे काश्मिशविदज्ञे यावस्मारन्ध चित्तायवस्थितिसचाततत्रातिव्यािस्तया व्युधितस्थितप्र्े चक्षुरा दस स्वात्तत्राव्याक्तिरते तयोव्यीे । एवं च स्वतो ब्युत्थानरूपिण्यां पञ्चमीनाम्नयां परतो व्युत्थानरूपेण्यां पषटी- नाम्नयां च जीवन्मुक्तिमूमिकायां नाव्याप्तिः । सखस्िन्खदष्टवाऽव्यासाप्रतिमासे साते यावस्ा- रन्धं चित्तायवस्यितिरूपटक्षणस्य तत्रापि समाधौ व्युत्थाने च सात्‌ । अत एव न स्वतः परतश्च व्युव्थानदीनायां सप्तम्यमिधायां जीबन्मुक्तिचरमभूमिकायामप्यव्याप्तेः । सस्कारास्मना निगदं चित्तदेस्तत्रपि सात्‌ । न च ‹ तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्येऽथ सप- त्ये इतिश्रतेर्यावत्प्रारन्धं चिनत्तायवस्थितेर्जीवन्यक्त एव सत््रत्सव्यन्तं नैव रक्षणे विरे-

षणे देयमिति वाच्यम्‌ । तथाते निरक्तमूमिकान्यतममूमिकाहीन ज्ञानमत्र अतन्याप्तः । एव तदि पूर्वदखमेवास्विति चेन्न । पुना्देहमृक्तावतिन्यप्तेः | तस्माद्यथास्यतमव तद्छक्षण

जीवनमुक्तिपरमाणप्र ] विद्यारण्यप्रणी तजीवन्भुक्तिविवेकः। १९ ५

५ (म

विक्ञेयम्‌ । याव्प्रारज्धं बाधितचित्तादेम्वमेव जीवन्मुक्त ति तट्क्षणं फारेतम्‌ । बाधश्च स्फुट एवं । वध्यति चम्रे वासनाक्षयप्रकरणे स्वयमेव मृटुक्तरक्षणस्य सूचनम्‌ । तद्या- ` मासत्वानसधानायुवत्तौ न कोऽपि बाघ इति चेचिरं जीवतु भवानियमेवास्मदमिमता जव-

(~ (~

न्मक्तिरिति | तत्राय संग्रहः- `

स्क्सिन्खददरा बाधात्रतिमासे सति निजस्य चित्तादे

(~. (~,

यावत्परारन्धे स्थितिरिह जीवन्सुक्तिरु्ताऽसो ॥ इति । दैतविवेके तु-- ` व

जीवत त॒ शाल्लीयमश्ाच्लीयमिति द्विधा ¦ उपादद।त रशाखन।यमा तखस्यावबाधनात्‌ ॥ आत्मब्रह्मवेचारास्य श्ाछलाय मानसर जगत्‌ |

क

इत्ति जीवकल्पितं दतं द्विकोटिकं प्रतिज्ञाय तत्र शाख्रीयस्य जीवद्ैतस्य यावक्तसलवीबो- | दयं समुपदेयतां तत्सरूप चोक्लाऽग्र तस्य बोधोत्तरं हेयतां सप्रमाणमामेधाय--

अटास्रीयमपि द्वैत तीव्र मन्दामेते द्वेघा | कामक्रोधादिकं तीव्रं मनोराज्यं तथेतरत्‌ ॥ ` (१ इयशाखरीयस्यापि जीवैतस्य दविध्यं प्रतिज्ञाय तत्यरूपे चोक्वा--- `

उभयं त्खबोघात्प्राङ्निवा्यं बोधसिद्धये । ` शमः समाहितत्वं च साधनेषु श्रुतं यतः ॥ बोधादूर्ध्वं त्र हेयं जीवन्ुक्िप्रसिद्धये । . कामादिद्धेशबन्धेन युक्तस्य न दहि मुक्तता ॥

ह इति बोधत्प्रागृध्यै च बोधजीवन्मुक्त्यो सिष्य तद्धयतां सप्रमाणं सयुक्तिकं चामि- ` धाय जीवन्मुक्ति स्यि मा भञज्जन्माभ न वे तरहक तीव्याटुत्तरम्रन्थेन साराङ्क सयुक्तक सप्रसाजन

१०६ परणानन्देन्डुकौगुयास्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम- इति सक्षिप बाधटक्षणं संक्षिप्य परमाताव्ोषोऽपि तत्सत्यवविनिश्वयः | न जगद्विस्मृतिनेचिजीवन्मुक्तिनं समभवेत्‌ ॥ इति परमात्मावदेषखशूपनिरूपणं स्वसंमतं कववोत्तरार्धन पराभिमततद्छक्चषण प्रयाचक्ता-

णोऽथार्वोक्तमेव जीवन्मुकतिटक्षणमनुमनुते मूलकार एव । ननु लया यट्टक्षणं कृतं तत्र

>

मूढे दरैतविवेके चित्रदीपे च मूटकारस्य नैव संमतं अन्धत्रयेऽपि चित्तघमामिभवमात्रस्य तस्य

तहटक्चणले नेष्टवात्स्मादसंगतमिदं व्याख्यानमिति चेन । मच्वाकतेस्त॒मुखेकतात्पयंपया- टोचनपर्वेन परमसांगलयसंभवात्‌ । तथा हि मृे तावच चित्तघम॥मेभवो जीवन्ुक्तेड- क्षणलेनेष्टः । अभिमवसःध्याया जीवमुक्तर्पीयमप्रिमप्रन्थे तत्साध्यवस्य तट्टक्षणलेनेष््वात्‌ । तथा द्ैतविवेकेऽपि तच देयं जीवन्प॒क्तिप्रसिद्धय इत्यादेना तथेवोक्तलात्‌ । तेनात्रामिमव- साध्याया जीवन्मुक्तेः कारणदिः सखरूपटक्षणे निरूपणा न कोऽपि दोषः । सवेचित्तव- मणां मूककारणस्यैकस्याध्यासस्यैव निजदष्याऽप्रतिमासेन चित्तायवस्थाने संपन सकर- चित्तधमाभिभवस्तचज्ञानपुरःसरं संपन्न एव । तथा चित्तकृयात्मकस्य शाख्रीयादिजीदद्र- तस्य विवजजैनमपि । किंच मूढ आभासव्वानुसंघानानुद्त्तिः कण्ठत एवोक्ता सेव चित्रदीपेऽ- पयुक्तवाक्ये ऽर्थादेवाङ्गीकृता । साऽपि निरुक्तरक्षणे तु तनान्तरीयकसिद्ैव । यथा स्फटिके बुद्कमसांनिध्येन पदमरागोऽयमित्यव्यासस्य विवेकादिनाऽप्रतिभासेऽपि यावल्ुङ्कम- सांनिध्यं तत्र॒ तद्रागावभासस्याऽऽभासत्वानसधानानुब्रत्तिरथंसिद्धैव | एवं स्वदृष्ट्या जीव- नक्तस्य स्वानि किवेकादिना मृढज्ञानध्वंसेन यावदृद्याष्यसाप्रतिमत्तिऽपि यावदारव्धा- दिाज्ञानका्यामक चित्तादुपरक्षितसकट्द्द्यस्याऽऽमासवालुसंधानानुरत्तिः किमेति न स्यात्‌] तस्मादयक्तमेवोक्तटक्षणं जीवन्मुक्तेः । उक्तानुकततरप्यार्थिकल्वोक्त्या नासंप्रज्ञातसमाभिक्षणे जीवन्मुक्तावन्यात्िः । तदा चित्तवृच्यामिकायास्तस्या अमवेऽप्या्थिक्यस्तस्य स्तज्ञानना- न्तरीयकसिद्धतवादद्रेतमिथ्यावाचेति दृक्‌ ।

एवं शाखरीययत्नेन चित्तवृच्यभिभवव्यङ्गयायां जीवन्मुक्तौ सभावितायां प्रारन्धवादौ द्रा ङते--

ननु प्रारब्धं कर्मं॒कृत्त्ाविद्यातव्कायनाशने प्रवृत्तस्य तच्वज्ञानस्य पर्तेबन्धं क्रत्वा स्वफलदानाय देहन्द्रियादिकमवस्थापयति, न च सुखः दुःखादिमेगशित्तवृत्तिमिधना संभवति ततः कथमभिमवः । मेवम्‌ ।

१क. ख. 7. ङ. च, वभे विना संपदृयितुं भ्यते त ।

जीवन्सुकतिप्रमाणप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजीषन्मुक्तिविवेकः । ` १०५७

आभमवसाध्याया जविन्सक्तरापं सखातकयरूपलन प्रारव्धषट एवा न्तभविात्‌ ।

नन्विति । ननु केनोक्तं जीवन्सुक्तया देहेन्दियादिनिवारणं प्र्युत चित्तायवध्थिति- रिति रक्षणवाक्यन्ेषेण तद्धानप्रसोजकावस्थानमेवोक्तमिति चेत्‌ । सत्यम्‌ । तथाऽपि यदर्थं॑प्रारव्येन देदादवस्थापितं तत्तृक्तजीवन्मुक्तौ न स्यादिति स्वाशयं विशदय।ते पूव॑वादी--न चेति । तच्वविचित्तदृत्यभिमवोऽसंमवी, अहेतुवाद्रन्ध्यासुतवत्‌ । न चं हेत्वसिद्धिः । योगसूत्र“ योगधित्तदर्तिनिरोधः › इद्युपक्रम्य ° अम्यासवेराग्याम्यां तनि- रोधः ` इति सूत्रेण तद्धेतृपटग्धेरेति वाच्यम्‌ । “ भोगेन वितर क्षपयेत्वा संपद्यते › इति श्रीमच्छारीरकसुत्रेण ‹ इतरे समारब्धफठे पुण्यपापे तचविद्धोगेनेपभोगेन तकटी मूत सुखादययनुभवेनेयथेः । क्षपयित्ना नाश्चयेवा संपद्यते प्रारव्यक्षयन्ते ज्ञानसमकारटब्धवि- देहकैवल्यमेव द्वैताप्रतिभासेन प्रामरोततीव › इद्यारायेन सकाथकाज्ञाननिवसकतचन्ञानोत्तर- मपि प्रारन्धफटमोगावद्यकत्वं वदता तद्धोगसाधनीभूतचित्तवृत्ती नामभिभवसामग्र्याः स्वका- यौजनकत्मेव स॒चितम्‌ । यथा तृणदाहहेतोवहिज्वासयाः ग्रतिवन्धकमणिना ग्रष्मनिशि वहिप्रकाशसांनिष्येऽपि शैयानुभवानमिभवरूपस्रपफख्दानाय तदैष्प्यप्रतिरोधः क्रियत एवमेव प्रारब्धेना।पे । चत्तवृच्याभेभवसाममग्याः श कक्तेग्रतिवन्ध एव ॒चित्तवृच्येकसाध्यस्वफटसु- खादिभोगदाना्थं क्रियत इति भावः | अतो न युक्ता जीवन्मक्तिसियाह-तत इति । तुष्यतु दुजन इति न्यायेनाङ्गीकय सिद्धान्ती समाघत्ते- मव मिति । तत्र देतुमाह-- अभिभवेव्यादिना । पव।क्तरीव्या जीवन्मुक्तेसुखस्याऽऽत्मरूपत्वेन स्वामाविकवेऽपि तत्रतिबन्धकचित्तधमौणामभिभवाख्यसामग्या तव्दयज्यत इति कपाकाशस्य साध्यत्ववत्तस्यापि प्रारव्धपफख्वं कल्यत इति भावः । यद्रा जीवन्मुक्तसुखं सखरूपसुखवेऽपि प्रारव्धपफखन्त- भेतं सुखत्वाद्धिषरयसुखवदित्यथंः |

न च सिद्धं न समीहितं यत्नवेमुख्यास्यमिति वच्यम्‌ वञ्जःवनस्यापि यल्नवैमुख्ये स्यसिद्धिप्रसङ्गादिति समाधातं यथा मदाल्ससुतानां स्वकीययलनं विनैव तच्छज्ञानं

[ (ऋष

मकेण्डेयपएरणे वणितमेवं जीवन्स॒क्तरपि प्रारव्धवश्चदेव भविष्यति किं प्रयलेने।ति रङ्कते-

ताहि कमव जावन्माक्तं सपदयेष्यति मा म्रत्पुरुषप्रयतन इ! चेत्‌ । क्राषवाणिच्यादावापे समानः पयनुय।गः । कमणः स्वयमहश्टङ्‌-

ॐ क = | ॥† ~ कन १

पस्य ह््साधनसंपत्तिमन्तरेण फलटजननासमथत्वाद्पाक्षतः क्रष्याद्‌ां पुरुषप्रयतन इति चेज्न!वन्भुक्तावपि सम समाधानम्‌ । _

तह ति । कैं सर्वोऽपि यत्नो माऽस्िति तवाभिमतम॒त श्ाखरीय एव जीबन्मुक्ति- परक: । आये जीवनामिदधेः, द्वितीयेऽषजरतीयन्यायापातः । स्वेष्टवेषयाथं ` यत्नमङ्गकृत्य

१०८ पणानन्देन्डुकोयुयास्यव्याख्यासमेतः-- ` [ १ प्रथन हत्वं॑प्रकटायेतुं जीवन्मुकरितिफठ्कसाघ्वीययलमात्रमनङ्गीकृतवतो भवतो देवानांप्रियताप- तिरेव प्रदयुतातिद्द्धिमिष्टवतो मृखमपि नष्टमिति न्यायापातश्च । तस्मान्नैव युक्तोऽयं प्रारब्धवादमक्तस्य तव॒ प्रयत्नवादे द्वेष इति तापर्थण कष्यादावपि दोषसाम्यमाह- क्रषीति । पयनुयोगो दोष इत्यथः । दोषेद्धारं शङ्कते-कम॑ण इति । अद्षटं दृष्टपेक्ष- यैव फटठ्दमदृष्टलवादित्यादियक्तया कृष्यादौ दृष्टयलनपेक्षवान दोष इति यदि वदसि तहिं किमपराद्धं तव जीवन्मुक्तयैव । वस्तुतस्तु-

चराणि किं पथि न सन्ति दिदिन्ति भिक्षां

नैवाङ्घ्रिपाः परमतः सरितोऽप्यशुष्यन्‌ ।

रुद्धा गुहाः किमजितोऽवति नोपसना-

न्वस्माद्वजन्ति कवयो धनदुर्मदान्धान्‌ ॥

इति श्रीमद्भागवते श्रीमच्छुकाचार्योक्तिः । तस्या अयमथेः- चीराणि जीणवच्रखण्डानि |

पथि ठोकमार्गे । अदुत्रिपाः पादपा वृक्षा इत्यधेः । यतस्ते परमतः परपोषका अतो भिक्षां पक्पणोदि योगियोग्यमदनीयमिति यावत्‌ । तेऽपि सत एव याच्जादिकं विनाऽपि न दिशन्ति किं नापेयन्ति किम्‌ 1 न हि वृक्षाणां पक्तपणदियागे परयाच्जादय- पेक्षा तस्माद्रक्ष वासश्च स्वायत्नरभ्यमेवेति मावः । पानीयश्यनीययोस्तथात्माह-- सरित इयादिना । ननु वषीकारखदो पकपणौदीनामप्यनुपलम्मे कथं जीवनम्‌ । यद्रा तदु्रहणेऽपि सख्हस्तव्यापारादियलपेक्षाऽस्येवेति छष्यादितौल्यमेव तत्राऽऽह--किमाजित इति । यतोऽजतोऽत उपस्नानपि नावति ककम्‌ । यो हि शरणामतं न रक्षति स तेन हतसुकतचाजित एव भवति, अयं परमेश्वरस्वाजितो न केनापि पराजित इति सवत्र प्रसिद्धकीतिंः कथं न ररणागतपरित्राणं करोत्यपि तु करोयेव । अवतीति वतेमानप्रयोगे- णापरोक्षतेक्याञ्त्रानाश्वासो नैव काये इति ध्वनिः | एवं सामग्यामप्यविवेकिनां विषययत्न एव रोचत इत्यत आह-कृवय इति । नन याज्ञवस्क्यादयः कवयोऽपि गोकामा एव वयामिति श्रुतेविषयादियलश्चाटिनः कथमिति तत्राऽऽह-- घनेति । न जन- कादयो धनदुमदान्धाः किंतु जिज्ञासव इति । तस्माष्टिवेकिना त्वविदा शरीरनिवौह- मात्रविषयाद्यथेमपि यत्नं विहाय जीवन्मुक्येकसिद्धवर्थं शाच्नीयप्रयतनवता माव्यमिलाश्येन जीवन्मुक्तावपि वदुक्तदोषोद्धारसाम्यमेवेयाह--जी वन्युक्ताव पाति ।

ननु कष्यादावपि मूरिप्रयल्नेऽपि कचिकलाभावादल्पप्रयत्नेऽपि क्चिद्रूरिफरदराना- दन्वयव्यतिरेकाभ्यां प्रयत्नस्य निमित्तमात्रतमेव । म॒स्यतं तु फटठनिष्पत्तौ प्रारब्धस्येवेति न जीवन्मुक्तिदोषसाम्यं तत्रेति प्रकारान्तरेण दोषोद्धारमाशङ्कयाऽऽह--

सत्यपि परुषप्रयले कृष्यादौ फट पर्थवस्ानं यच न हश्यते तच प्रब-

जीवन्मुक्तिप्रमाणप्र° ] विद्यारण्य प्रणीत जीवन्मुक्ति विवेकः । १०९

टन कमान्तरण प्रातवन्धः करनीयः । तच प्रवठं कमं स्वारुकूल- चृल्यभावादुरूपा हषसामयां स्पादयव प्रतिबध्नाति । सच भातबन्धा वराधना प्बटतरणात्तम्मकन क [र२1रद्‌यदख्पण कमणाऽ्पनायत । तच क्म स्वारुदूटा काषटटक्षण। 2 टसामा सपद्व पातमस्धमपनयात। सत्यपीति । फ्पर्यवसानं फर्पसिपाकः । प्राबल्यं प्रतिवध्याधिका क्तिमच््म्‌ |

कमान्तरणः प्रारव्यकमाकशेषेणेयथः । प्रतिबन्धः; शाक्तिनिरोधः । ननु मप्यादौ प्रतिबन्धे मन्त्रादौ तदुत्तजके च न काचित्स्रकार्य॑जनने दुष्टसामम्यपेक्षा दृ्ेयत्रापि प्रतिबन्धकला- यवेरोषाकिमेति तदयेक्षेयाराङ्कय कर्मणः स्वयमदष्टरूपस्येत्यादि त्वदुक्तमेव तया कथं स्पत तत्तां च मप्यदिदृषटरूपताकमणस्वदृष्टरूपत्ादृष्टन्तवैषम्याद्त्र समेक्षितैव दष्ट सामग्रीयाश्येनाऽऽट-- तच्च सादिना । स्वानुकू्यं स्वकार्यसहकारिकारणलम्‌ । काऽसौ तत्र दृष्टसामग्री यया कष्यादुपयुक्तप्रयत्ने फटानुत्पात्तेसिया्ङ्कव तामाह- वश्टयभावा- दीति । आदिग्रहणात्‌

अतिवृष्टिरनद्रष्टमृषकाः शर्मा: शुकाः ।

स्वचक्रं परचक्रं च षडेता इंतयः स्मृताः ॥

इत्यादशाखोक्ततिसज्ञका तिव्ष्टयादिपञ्चकं संगृह्यते । नन्वेवं तत्रापि प्रारन्धकर्मँव प्रति- बन्धक चन्मादष्टास।द्वरवेयत आद-- घ चेति । प्रबरुतरेणेति तरप्प्रययेन प्रतिबन्ध- ककृमताऽपं तत्र शक्त्याधेक्यं यायते । विर धेनाति । तमसस्तेजोवदष्वंसकेनेतयर्थ ननूपेजकस्य मन्त्रादेमण्याद्वस्तुनः प्रतिबन्धकस्य प्रतिबन्धनश्कितिरोधकतवमेव दष्टं न मण्या।दष्वस्कत्वमतो न विरोधिनेति विदेषणेन वदिष्टसिद्धियाशङ्कय विशिनष्ट-- उत्तम्मशनाते । उन्तम्भकवं प्रतिबन्धकदाक्तिरोधकत्वम्‌ । न चैतावतैव विदोषणेनारं माऽस्तु प्रागुक्तावेशेषणद्रयं विरोषना ग्रबरुतरेणेति च तावतैव प्रतिबन्धापनयिदरेरिति वाच्यम्‌ । तस्मयोजनसंभवात्‌ । तथा हि--न हि मण्युत्तम्भकमन्त्रादेवेष्टयभावकाचिष्ठि- प्रातेबन्धककमादयुत्तम्भकत्व टृष्टम।वेरोघेवात्‌ , तेजसस्तमोविरोधितेऽपि न खयोततेज- सोऽ।खेरष्वान्तध्वसकववं दृष्ट दुवटला।देति संप्रयोजनमेवोवतविदेषणद्रयम्‌ । किं तदुक्त- रप्रण कमान्तरामीतं तत्छर्प ।नरूपयात--काराया दाते ॥ ` शष्यत्सस्याप्याय- नकामः कारीयो यजेत ` इति विधिप्रसिद्धा कारीरीष्टिः । आदिनाऽतिवृष्टिरोधकरश्रीगो- वघेनोद्धारकाराधनादिग्रहः । कमणा, कारयादिजन्यपुण्यापर्वेणेयर्थैः । अपनीयते, दूरी करेयते । यथा प्रातेवन्धक कम टृष्टसामग्रीं पर्वं सपाय ततः सस्योप्पात्तिशाकिंत प्रतिबध्नाति तथवोत्तम्भकमपि कमे दृष्टसामग्र पूर्वं संपायैवानन्तरमेव सस्योत्पा्तिशक्तिरोधनमपनयतीय.

त्रापि तत्तोख्यमेवेयाट--तच्े यादिना । |

११०. पणानन्दन्ुकोंमुयास्यव्याख्यासमेतः [१ प्रथर्म- उपसहरति--

कि बहूना प्रारन्धकर्मण्यत्यन्तमक्तेन मवतां योगाभ्यासरूपस्य पुरुष- प्रपत्नस्य वेयथ्यं मनसाऽपे चन्तायतुमशक्यम्‌ । किं बह्नेति । अयं भावः-- सर्वषां जीवानां तावस््मारव्धं कमीपि त्रिविधं स्वेच्छया फ़ट्‌ परेच्छया फट्दमनिच्छया फर्द्‌ चेति । उक्त 1हं श्रीमद्वारतीतीथस्तपिदीपे-“इच्छाऽ- २. निच्छा परेच्छा च प्रारब्धं त्रिविधं स्मृतमः इति । तत्र स्ेच्छाप्रारग्ध तु स्वप्रयतनमन्तरेण स्वस्मै फट्दानायाशक्तं सदवध्यं प्रयत्नमपेक्षत एवेति सवोनुभवसिद्धम्‌ । कि बहुना परे- च्छानिच्छात्मकयोरपि तयोः खफठ्दानार्थं क्रमेण परप्रयलापेक्चा सयसंकट्परूपपरमेश्वर- प्रयत्नपिक्षा चेति पाके काष्ठवहिस्थारीजर्तण्डुखादिसंपादनरूपप्रयलस्यापि लोकिकस्य सार्थक्यं कि पुनः परमपुमथैसाघकस्य शाल्लीयस्य तस्येति । किच मृरुकरेरेवानुमूति- प्रकाश्ये सनत्कुमारविदयास्यचतुधाध्याये प्रकारान्तरेण प्रारच्यचातुरविध्यमप्युक्त तयथा-- जीवन्मुक्तो रतिक्रौ डामिथुनानन्दरक्षणान्‌ । व्यवहारान््रमेणेति प्रारव्धस्यानुसारतः ॥ सुखदुःखप्रदारब्धकम्वेगश्चतुविधः । तीतर मध्यो मन्दसुप्तौ चेति तस्य विषा मताः ॥ तीव्रवेग स पश्वादितुल्यो नाऽऽत्मानमीक्षते । ` आत्मनि प्रीतिरस्तीति मवदात्मरतिस्तदा ॥ मध्यवेगे तु भोगानां प्राघान्य स यदा कदा | कृत्वाऽवकाङमात्मान वदन्तर।डति बाख्वत्‌ ॥ मन्दवेगे तिरस्करय मोगन्प्रायेण चिन्तयन्‌ । ` धियाऽऽप्मानं द्दसुखं प्राप्रोति मिथुनं. यथा ॥ सुप्तवेगेऽतिनिर्विघ्ो निर्विकत्पसमाधिमाक्‌ । अत्मानन्दावद्रषः सनास्ते मुक्तवददयः ॥ इ।त 18 उतरा दितिविध्यस्य प्रत्येक सभवादुक्तरा प्रयलनशरणता दुव)रेव । सेन्छातीं तु यथा मत्स्यक्रीडानिरीक्षणात्तीये । सौभसिनेर्विखसो मान्धातुः कन्यकाभिरनिशमभत्‌ ॥ १ ॥ ` तदपि परेच्छातीवरं चन्द्रे गुरुशापतः क्षयो इरेः ।

#\

पक्षद्वये कमेण स्पष्टे मवतीति दष्टमिदम्‌ ॥ २ ॥

क... ग्‌. घ, ङ. च. ^भैप्येवात्यः ।

जीवन्मक्तग्रमाणप्र° ] वविद्यारण्यप्रणीतजोवन्मुक्तेविदेकः । ११९१

५

एवमनिच्छातीत्रं माण्डव्ये शुरुसमधिरोहादि ।

व्युत्थाने विज्ञातं दुःखादेप्रदमिह प्रथेतम्‌ | ३ ॥

स्वच्छामध्यं तु यथा द्यजातकात्रोः श्रुतं स्पष्टम्‌ ।

राज्ये मोगान्ेक्तुय॑थावकाश्चं चिति स्मतः ॥ 9 ॥

अपि च परेच्छामध्यं शिखिध्वजे तच्ववोधतोऽप्यष्वेम्‌ । `

राज्यं चृडेच्छवरात्सुखादेप्रदं॒द््टम्‌ ॥ ५ ॥

तद्रदनिच्छमध्य भगीरथे द8मन्यराज्यमपि ।

स्वैरविसुक्तकरिण्या मालं दचाऽऽत्मशिरसि सति निहिते ॥ ६ ॥

स्च्छामन्द्‌ दृष्ट प्रारव्धं कविहयेप्रभतेः ।

स्फुटयो गिनवकपङ्कयत्सरवे तेऽन॒सधितात्मसुखाः ॥ ७ ॥

स्त परेच्छामन्दं प्रारब्ध नारेच्छया कके |

आत्मसुखस्यरतिरूपं ध्रवस्य हरिदिगरनाज्जातम्‌ ॥ ८ ॥

तद्रदानेच्छामन्दं प्रारब्धं वामदेवदिः |

यद्रभ॑ऽपि च तस्य प्रादुरमूक्तखविद्यादि ॥ ९ ॥

स्ेच्छासुप्तं दष्ट प्रारब्धं ृषभदेवस्य । |

यत्तस्य निविकत्पकसमाधिविप्तो न कुत्रापि | १० ॥

अपि च परेच्छसुपतं प्रारब्धं दृष्टस्ते विन्ध्यदरेः ।

कुम्भोद्धवशिष्यस्य प्रसिद्धमेवेह रारेऽपि ॥ २१ ॥

विचानिच्छसुप्त प्रारब्ध मवति जन्मतः प्र््याः |

श्रुत्यादिसिद्धतचखज्ञानाया देवतावेन ॥ १२ ॥

एवं चोक्तमेदमिनस्य यावत्ारव्धस्य प्रयलयक्षवायोगाम्यासरूपप्रयलनसाफल्यं तदा-

वस्यकता च सवधा सिद्धैव । अत एवोक्त योगवासिष्ठ उस्पत्तिप्रकरणे शतोपर्थकाद्रास श्रीराम प्रति श्रीवसेष्ठेः--

स्वपौरषेकसाध्येन स्वेप्सित्तयागरूपपिणा !

मनःप्रशममात्रेण विना नास्ति इभा गतिः ॥

नूनं देवमनाद्ृव् मूटसंकस्पकस्पितम्‌ |

पुरुषार्थन संविच्या नय चित्तमचित्तताम्‌ | इति च

पुरुषःथऽत्रद्वेतात्मतारूपो मोक्षः । तद्रूपा या संवित्तिरामचितिस्तया सततानुसंधितयैव

चेत्तं तदुपठक्षितं द्वैतमचित्ततामद्रैततां नयेय्थः । अत्राऽऽ्यपये विविदिषोरन्ये विदुषश्च देवानादरपुरःसरे मनःप्रशमनरूपपुरुपप्रयन एव समनुष्ेयतेन समुपदिष्ट इति सवेमवदा-

२९१२ पएणानन्देन्दुकोगुद्ाख्यव्याख्यासमेतः- [१ प्रथम-

तम्‌ । एतेषामुदाहरणानि सलक्षणान्युक्तानि मर्दयेऽैतागृतमज्ञरीनान्नि निबन्धे सव्यस्य | तदयधा-- | सवेच्छा्तीतरं यदि चेसरारव्धं व्यवहरति समः पड्भिः । जीवन्मुक्तोऽपि तदा गोकामो याज्ञवस्क्य इव ॥ १ ॥. तथा 1हे श्रीमद्भगवत्पादीयेऽष्यासमाष्ये “ पश्वादे।मेश्वाविेषात्‌ › इति सष्टमेव पश्वादि- साम्यम्‌ । गाकामत्वं च याज्ञवल्क्यस्य वृहदारण्यकपञ्चमप्रपाठके छुटमेव--'नमो वयं त्रहचि- राय कुर्मो मोकामा एव वयम्‌ › इति ॥ १ ॥ यदे च परेच्छार्तीव्रं तचेदुदयं प्रयाति सोऽपि तदा | जन्येच्छया तथेव व्याप्रियते कद्यपो यथा दितितः | २ ॥ तत्प्रारब्धम्‌ । सोऽपि जीवन्मुक्तोऽपि तथेव व्याप्रियते पञ्ुवदेव व्यवहरति । दितितः, दितिकृतप्रदोषकाटरर्वीच्छ्येय्थैः ॥ २ ॥ य।द्‌ तद्‌।नेच्छात(्र तदाऽप्यसो तद्रदेव सयतते

{~ 4५

जयावेजयामभ्यां श्राप दात॒ सनकाद{रव भगवान्‌ | ३ ॥ त्प्रारग्धम्‌ । असो जीवन्मक्तः । तद्देव सयतते, पवदेव सम्यगिष्टानिष्टप्राप्तिप-

रेदारयोयेलं करोति | भगवानितिविदेषणातसनकदिः सदैव शद्धस्गणप्रधानवेन कदाऽपि प्रापकार।नेच्छुतेऽपपे वैकुण्ठे रागद्रेषायमावेन सुतरां तदभावेऽपि श्रीमदन्तयामिप्रेरेतानि-

(~. (~,

च्छात(न्रप्रारन्पद्मुद्धया बापप्रदान।म्‌।ते भावः ॥ ३ | स्वेच्छमध्य यादे चेत्प्रारब्धं बाख्वत्तदा रमते । भोगप्राधन्यात्तच्छिदेऽद्रेत वदन्यथा दत्तः | ॥ तच्छिदे, मोगामावकारे । दत्तः श्रीदत्तत्रेयः । स तु भोगानां प्राधान्यं खोके प्रदशेय- न्मध्ये मध्ये मोगाभावकाठे कातेर्वीयादिकं प्रति स्वगद्यरूपपरमामवप्रकाश्चतोषरेणद्वतात्ानं वदनासतं माकेण्डयपराणोपास्यान प्रागेव ववंदत्सन्यासोदास्त समदाहतम्‌ ॥ ° ॥

यदि च परेच्छामध्यं तचेत्रडति तथेव सोऽपि तदा । राज्ञो रहूगणस्य तु शिव्िकोद्रहने यथेव जडमरतः ॥ ५ ॥ तत्‌, प्रारन्धम्‌ । तथैव बाख्वदेव । सोऽपि जीवन्मुक्तोऽपि । जडभरतो हि रटूगणेन

राज्ञा शिबिकोद्रहने नियोजितः सवेभतस॒ह्चेन प्राणिहननमिया मन्दं गच्छस्तेन राज्नाऽऽन्षि- तस्तं प्रत्यद्रेततच्चमपि मोगावसान उवाचेत्यास्यातं श्रीमद्भागवते पञ्चमस्वन्धे । तथा चं तद्चस्तत्रेव-- स्थौल्यं कार्य्यं व्याधय आधयश्च क्षत्तदभयं कटिरिच्छा जरा च | नद्रा र[तमन्युरहमदः दुच। दहन जातस्य हिमन सन्त || इत |

जीवन्सुक्तिप्रमाणप्र° ] विधारण्यप्रणीतजीवन्भक्ति विवेकः ¦ ११३

द्देन सह तादंसम्यामिमानेन जातस्यज्ञसयैते धमाः सन्ति मम तु ज्गवेनदितलत्ति न सन्तीति मावः ॥ ५ | यदि तदनिच्छामध्यं तदाऽप्यसौ विरुसति स्फुटं तद्त्‌ स्वस्वाधिकारकमेणि भगवान्सूर्यादिसि खोके | ६ ॥

ततपरारच्म्‌ । अस। जीवन्मुक्तः । तद्रत्‌ , बाख्वत्‌ } मगवतः स्यादि जीवन्मक्ततेन ।नर।तयाह्ताचन्दतृत्तवत्स्वस्वाधकारभीगानिच्छुत्वेऽप्यन्तयौमिप्रेरिततादक्पारब्धवदात्तत्ा- घान्येऽपि तद्विरामकाके याज्ञवस्क्यादिकं प्रलयद्रैतात्मानं वदन्वाख्वदेव सख्या वि रुसतीलया- रयः ॥ ६॥ स्वेच्छामन्दं यदि चेत्प्रारव्धं तहं मोगमपहाय । ।मचुन।मव दद्रसुख। सम्रज्ञातस्थितो बच्वत्‌ ॥ ७ |

।मदुन।मव; दम्पति | सप्रज्ञात।स्थतः, सविकल्पनामका््रह्मप्मीतिवृच्यासमकदाब्दानु- ।अ द्रसप्रज्ञातसमाधिस्थ इयथः । बच्वि।देति । वडिहिं वटकाटं मोगान्युक्वा कदाचिला- तवेराग्यस्तचज्ञानं<संपा्य समाधिं कुर्गनासेति वहद्राति परामप्रकरणे समुपास्यायते | तथा च तत्रैव सप्तविंशतितमे सर्गे तदुक्तिः

न देषोअ॑स्त न रागोऽस्ति न मनो नास्य व॒त्तयः । ।चेन्मत्रस्यातिञुद्धस्य विकत्पकटना कुतः । टर्यदशंननिमुक्तकेवखमटरूपवान्‌ । नित्योदितो निराभासो द्रष्टाऽसि परमेश्वरः ॥ इति । अत्र प्रथमश्छके मोगहानं द्वितीये तु तचानुसघानमिति भावः ॥ ७ | यदि च परेच्छामन्दं तदाऽप्यसौ तद्देव सुखमेति । भ्रीविष्णोरिच्छातः प्रहाद इवाविकत्पाद्राक | ८ ॥

अस। जावन्मुक्तः । तद्वदेव मिथुनवदेव । अविकस्पापप्राक्‌, निर्विकटपसमाघेः पर्वम्‌ । प्रहादस्तु भगवदिच्छयैव खवब्धविवेकः सन्समाधिनिष्ठो वमुेत्युपास्यातं ब्रहद्रासिष्ठोपरामप्- करण एव । तत्र च संप्रज्ञातावस्थायां तदुक्तिर्यथा-- चेयव[जंतचिन्मात्रमहमेषोऽवभासकः । | सवाह्याभ्यन्तरन्यापी निष्कटामटसन्मयः | ८ | इति | यदि तदनिच्छामन्दं तदाऽपि सुखमेयसौ तथेव परम्‌ । सेद्धाभिगीततचश्रवणोत्तरमेव जनक इव | ९ | तत्परारब्धम्‌ । असौ जीवन्मुक्तः । तथैव मिधुनवदेव ! एवं ्यपाल्यातं बुददासिष्ठोप- शमप्रकरण एव--कदाचेदुपवनं गतेन. जनकेनानिच्छताऽपि केपांचिदकादागामिनां १५

११४ पर्णानन्देन्दुकौ पदयास्यव्यास्यासमेतः-- [१ प्रथम॑-

(र

स्वभवेनेवाऽऽमतचं परस्परं जल्पतां सिद्धानां शब्दं श्रुत्वा विचारोऽवाक्तोऽभूदिति । तत्रेद्‌ तद्वाक्य सविकल्पसमाध्यवस्थासूचकम्‌--

अरज्जरेव बद्धोऽहमयं कोऽसि कर्ङ्कितः

पतितोऽस्म्यपरिस्थोऽपि हा ममाऽऽत्मन्हत। स्थितिः ॥ इति ।

रज्जुरेवेति । अयं भावः-या जीवबन्धक्रदविदारज्जुः सा तु नास्येव माये विचारे-

णेति पुरा व्यथमेव बद्धोऽमवमित्यद्रैतात्मनि वस्त॒तो बन्धाभावस्तथाऽयं नियापरोक्षस्प्र- का्लः कः कट्ङ्कितोऽस्मि न कोऽपि ससारकटङ्कवानस्मीति च पुनस्तदभावस्तथा प।तेत इ्यप्युपार सर्वोप,रे स्वे महिम्नि स्थितोऽपे व्यथमेव मोहमहोदधौ पतित इ्यापे भूयस्तद- भावसूचनपूवेकमद्वैततखानुसंघानेन हा, इति खेदे ममाऽऽत्मन्मन्मानस त्रया व्यथमेव पूर्व स्वखूप।स्थ।तहत्‌।तं सप्रज्ञातसमाधदययातनमति ॥ ९ ॥

स्वेच्छासुप्त यदि चेत्प्रारब्ध तद्येसौ विगतविघ्रः |

कैवल्यं प्राप्त इवासंप्रज्ञते स्थितः सुख इकवत्‌ ॥ १० ॥

{~

असौ जीवन्मुक्तः । असंप्रज्ञते निविकत्पसमाघो । ञ्ुकवदिति । रको हि स्ेच्छ्येव

जनकतच्छिनसश्यो मेर रेखरे बहूकार नेविकदसमाधिस्थ)ऽमदेव्युपाख्यातं योगवासेष्ठ एव । तदधा-

अनु(शेष्टः स इयेवं जनकेन महात्मना ।

विदाश्राम शुकस्तृष्णीं सच्छे परमवस्तुनि ॥

वीतल्लोकभयायासो निरीहर्छिनसंरायः ।

जगाम शिखर मेरोः समाध्यथमनिन्दितम्‌ |

तत्र वषेसहस्राणि निविकदपसमाधिना ।

दश स्थित्वा शशामासावात्मन्यस्ेहदीपवत्‌ ॥ इति ॥ १० ॥

यदि च परेच्छसुप्तं तदाऽप्यसौ तद्रदेव सखरूपः ।

श्रीरघुवीरः श्रीमदसिष्ठकृतरक्तिपाततो यदत्‌ ॥ ११ ॥

असो जीवन्मुक्तः । तद्देव रब्धकैवल्यवदेव । उपाख्यातमेतदवहद्रासिष्ठे निर्वाणप्रक- रणे पूवोधस्य चरमसरगे । तथा दहि श्रीमदरसिषटप्रसादाच्छररामे नि्विंकत्पसमाधिस्थे सति श्रीवसेष प्रति तद्व्युत्यापनं स्वकायार्थं देवकायार्थं च प्राथयञ्रीविश्वामित्र उवाच--

हे वसिष्ठ महामाग ब्रह्मपुत्र महानसि ।

गुरुत शक्तेपातेन ततक्षणदिव द्षितम्‌ ॥ दरोनात्स्शेनाच्छब्दाक्रपया शिष्यदेहके ।

जनयेदयः समावेशं शांभवः स दहि टेश्चिकः ॥ इति |

जीबन्पुक्तिम्माणप्र°] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्भुक्तिविवेकः । ११५ अत्र स्पष्टमेव श्रीवसिषठेच्छवयाछुरामस्य निर्विकत्पसमाध्यवाततिः | ११ ॥

यदि तदनिच्छासुप्तं तदाऽपि सुखरूप एवे स प्राग्वत्‌

सखतललर्सा समाव क्तुमनुत्काऽपे दवहातेरव ॥ १२॥ सः, जीवन्मुक्तः ! प्राग्वत्‌ , खब्धेकैवल्यवत्‌ । सुतसट्सेति । तदुक्त श्रीमद्धागदते तृतीयस्कन्धे--- वन प्रत्राजेते पत्यावपत्यविरहातुरा । ज्ञाततच्वाऽप्यभनष्टे वत्से गौरिव वत्सखा ॥

पलयो करद॑मनामकमनौ । तत्राप्यपत्य। नरहाठुरा । स्वस्यास्तमुपादद्य श्रामत्कापेटा- ताय स्वपुन्रऽप्यरप्य गते तेयोगव्याकुटेयथंः । एतेन सतखाख्तेति ; वराषणमृटमक्तम्‌ । चतः सुतलटसाऽत एव समाध कतुमनुत्काऽनुत्कण्ठितेव्य्थः । तदपि तत्रवोक्तमम्रे -

तमव न्यायत्‌। ।चत्पमपय कपे हारम्‌ | बभूवाचिरतो वत्सनिःस्पहा तादयो गहे ॥ एतेन समाध्यथमनुत्कण्ठा ध्वनिता | तथाऽप्यनिच्छसुप्तप्रारव्धोदयायथा निर्विकल्प

^

माध दवहू।तेः प्राप्तवती तद्रादेति योजना । एतदपि तत्रवोक्तममर-- [नेयारूढसमाधे्वात्परावृत्तगुणश्नमा ।

न सस्मार तदाऽऽत्मानं स्मरे टष्टमिवोधितः ॥

तदेहः परतः पोष्योऽप्यजृशः स्वाध्यसंमवात्‌ ¦

बभौ मटेरवच्छिनः सधूम इव पावकः ॥

स्वाङ्गं तपोयोगमयं म॒क्तवेदां गताम्बरम्‌ ।

देवगुप्तं न बुबुधे वासुदेवप्रतिष्टधीः ॥ इति | १२ ॥ जथज्घग्रारन्धभेदाः--

अज्ञः स्वेच्छातीत्रे प्रारव्ये पञ्चुरिवाऽऽचरति सकलम्‌ !

नट्षो यथा सुनीन।पे शेविकोद्रहने नियोजितवान्‌ | स्पष्टमेदं महामारतादो ॥ १३ ॥

साते च परेच्छातीत्रे तत्रासौ व्यवहरति तथैव परम्‌ ।

वसुदेवः स्वापं कंसायादायथा हन्तुम्‌ ॥ १४ ॥ असावज्ञानी । तथेव पङुवदेव । अवशिष्ट त॒ स्पष्टमेव ॥ १४ ॥

तत्रानेच्छर्तत्रे सोऽपि तथैवोदयतो भवति चरिते |

भरतो यथा मुमु्षुगरगदावार्थं समासक्तः ॥ १५ ॥

११६ पूणानन्देन्ुकोमयासख्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम॑-

तत्र तस्िनप्ररव्ये । सोऽपयज्ञोऽपि । तथेव पुषुवदेव ! चरति, आचारेते। भरतो मुमु मगशावार्थं समासक्त इति प्रसिद्धमेव श्रीमद्धागवते पञ्चमस्कन्धे । तस्य॒ तदासक्तराकस्मिका- वेनानिच्छातीत्रवमिलयाशयः ॥ १५ | स्वेच्छामध्ये कीडति शिशुवत्तचं वदन्परोक्षतया | अज्ञो भोगासक्तो बाटाकिवदेव वोधास््राक्‌ ॥ १६ ॥ बालाकेनामा सुनिर्वोघामावेऽपि तचविन्मन्यः सन्नजातशत्रं तचज्ञामपि तथालेनाप्र- सिद्धं तच्च बोधयितुं प्रतिष्ठादिभोगासक्या गला किचित्छस्य त्रह्मवेनामिमतं वस्तुवाचेति बृहदारण्यके चतुथं८ द्वितीय ` प्रपाठके पठ्यते दप्तबाटाक्षिसियादिना-: टृप्तवा सविदहानू- चानो गाग्यं आस स होवाचाजात्रु कां ब्रह ते त्रवाणि › हइृ्युपक्रम्य (स॒ होवाच गार्ग्यो य एवासावादित्ये पुरुष एतमेवाहं ब्रह्मोपासे ' इयादुक्तिप्रदुक्तिभिः । अत्र टप्तपदेना- क्त्व भोगासक्तिश्च योतिता ॥ १६ ॥ तत्र परच्छामध्ये रमतेऽसौ तद्रद्वे कार्यरतः । जनको यथा सुट्मया प्रष्ठ योगेन हृदि गतया ॥ १५७ ॥

(५. भ

तत्र तस्सन्प्रारव्ये । असाव्ञः । तद्देव शिवदेव । कार्भरतो मोगासक्तः । जनकः इति । धमेष्वजनाप्नो जनकस्य त्रहनिष्ठवकीर्वि श्रवा सुटमानाश्नौ काचिद्रह्मवादिनी कोमारादेव त्रिदण्डसंन्यासं कृता भक्षमोजनं मोक्षदा्श्रवणमेकान्त आत्मध्यानं च कुवती जनककौतिवास्तवा न वेतिप्रतययार्थं स्वीयं पूवं ख्पं विहाय योगमहि्राऽति सुकमारमन- पम रूपं कत्वा जनकपुरी भेक्षम्पिण प्रविद्य ज नकगृहं गत्वा तेन कृतातिथ्या भोजनोत्तरं तत्सदक्ति स्थिता तं राजानं मनसा तनन्दररेण योगमहिरा प्रविदयाप्च्छत्‌ । सोऽपि तां स्वररौर एव सूक्ष्मख्येण प्रवदतीति मोक्षधरमेषुपास्यातम्‌ । तत्र जनकोक्िर्यथा- यश्च मे दक्षिणं बाहुं चन्दनेन समुक्षयेत्‌ । सव्य वाऽस्यापि यस्तक्षत्समवेतावुमौ मम ॥ सुखी सोऽहमवाप्ताथः समटोष्टादमकाञचनः | मुक्तसङ्गः ।स्थतो राज्येऽविशिष्ठोऽन्यैलिदण्डिमिः ॥ इति । अनेन ब्रह्मवादं सष्टमेव । ततः- इद मे स्यादिदं नेति द्रदैर्मक्तस्य मेथि | काऽसि कस्य कुतो वेति वचनैः कि प्रयोजनम्‌ | तदयुक्तस्य ते मोक्षे योऽभमिमानो नराधिप | सुद्धि: स निवाय॑स्तेऽविरक्तस्येव भेषजम्‌ ॥ तस्य ते मुक्तसद्धस्य पाशानाक्रम्य तिष्टतः । छत्रा देषु विरेषेषु पुनः सङ्घः कथं वद |

जीवन्मुक्तिप्रमाणप्र०] विखारण्यप्रणी तजीवन्पक्तिविवेकः । ११७. स गाहेस््याच्चयुतश्च व्वं मोक्षं वाऽनाप्य दुर्वंदम्‌ | उभयोरन्तराठे व॒ वतसे मोक्षवार्तिकि ॥ इयादिसुख्भोक्याऽस्य जनकस्याज्ञसवं रा] ञ्यकतुत्वोकया भोगासक्तलं च स्फुटमेवेति भावः ॥ १४७ | सति चानिच्छामध्ये विहरति स प्राग्बदेव भोगपरः | आत्मज्ञमन्यः सन्विरोचनोऽवददिवाऽऽमानम्‌ ॥ १८ ॥ सः, अज्ञानी । प्राग्वत्‌ , वाख्बदेव । तथा हि छन्दोग्येऽष्टमप्रपाव्के समाम्नःयते- इन्द्रविरोचनौ प्रजापतेरुपदेशादेहमेवाऽऽत्मवेन मन्यमानाविति पए्मुपक्रम्य (स ह शान्त- हृद्य एव ।वराचनोऽसुराज्ञगाम तेभ्यो हेताम॒पानिषद प्रोवाचाऽऽसिवेह महय्य आता परि- चयं आत्मानमेवेह महयनात्मानं परिचिरन्मौ टोकाववाप्रोतीमं चामं चेति ` इति । आत्मा दहः । महय्य: पूज्यः । मह्‌ पूजायामेति धातोः । महयन्पृूजयन्‌ । अत्रानिच्छामध्यवं तु

त्प्रश्नं विनैव वदनस्याऽऽकस्मिकत्वादिति भावः । अक्ञवादिकं त स्पष्टमेव ॥ १८ ॥

स्वेच्छमन्दे तिष्ठाते भोगानन्यान्विहाय मिथुनमिव । ्रदसुखासक्तमनाः कदयुभिकषुयथाऽनुभवतः प्राक्‌ ॥ १९ ॥ कदयुभिश्चुरिति । कदयुः पुवाश्रमे घनदुव्धः सन्यो भिश्च: संन्यासी जातः स यथा भोगलागपूवेकमक्ञत्वेऽपि मुमु्चुतवेन विवेक्वेखायां परोक्षात्मानुसधानेन भिधुनभिव दम्पती इव ददसुखी तद्रदियथः । तदुक्त श्रीमद्धागवत एकादशस्वन्धे संन्यासावस्थायां महैः पीडितो द्विज उवाच- नायं जनो मे सुखटु:खदेतुन देवताऽऽत्मा म्रहकम॑कासः | मनः परं कारणमामनन्ति संसारचक्र पयितयेयत्‌ ॥ इव्युपक्रम्य-- एतां स आस्थाय परातमनिष्टामध्यासितां पृव॑तमेमेह पिभ; | अहं तरिष्यामि दुरन्तपारं तमो सकृन्दाङ्घ्रिनिषेवयैव ॥ इयन्तेन । तत्र नाय जनो मे सुखेदयादिना सर्वोदासीनतापर्वकं परोक्षतयाऽऽमानस- धान तथाऽहं तारष्यामीयज्ञल च ध्वानेतामेलारयः ॥ १९ ॥ सति तु परेच्छामन्दे तथैव तिष्टयसौ सुखासक्तः । तचज्ञानात्पूवं वरुणसुतो मुगुखिच्छ्या खगुरोः ॥ २० ॥ तथेव मिथुनवदेव । असावज्ञः । तेति । तैत्तिरीयोपनिषदि भगुवह्यामाम्नायते- £ भगुरवे वारुणिः । वरुणं पितरमुपससार । अधीहि भगवो ब्रद्येति › इघ्युपक्रम्य तं प्रति रुणवाक्यम्‌-- तपसा ब्रह विजज्ञासस्व › इव्युक्वा ˆ स तपोऽतप्यत › इयादि ।

+ पुणानन्देन्दुकोमुयाख्यव्यास्यासमेतः- . [ १ प्रथमं-

तत्र॒“ मनसक्चेद्धियाणां च रएकाग्यं परमं तपः › इतिस्फृतेरबाहदिकोरानां ब्रह्मलं विचरेणानुसंदधन्मगुज्ञानाप्प्राग्यथा संप्रज्ञातसमाधिमक्वेन ददटसुरवी बभूव॒ तदरदि- यथः ॥ २० ॥ तत्रानिच्छमन्दे सोऽपि सुखी तिष्ठति स्फुट प्राग्वत्‌ | आकस्िकरनिर्वेदाञ्ज्ञानास्पराक्पङ्गटा यद्रत्‌ ॥ २१॥ तत्र तस्िन्प्रारन्धे । सोऽप्यज्ञोऽपि | प्राग्वन्मिथुनवत्‌ । उक्त दयकादरास्कन्ध एव-- मिथिरयां काचिद्धेस्या कक्िश्चिष्षिसे जारमरभमानाऽकस्मानिविण्णा । पिङ्गटोवाच- अहो मे मोहविततिं पद्यतेयादिना निर्वेदमुक्वा-- सह्ेष्टतमो नाथ आत्मा चायं शरीरिणाम्‌ । त विक्रीयाऽऽत्मनैवाहं रमेऽनेन यथा रमा इति त्वंपदा्थापरोक्षत्वेऽपि “ यक्वा दुराशाः शरणं व्रजाम तमीश्वरम्‌ › इव्यन्ते तत्पदार्थपायक्षयायद्धोगयगेनाऽऽमानुसंघानं स वन्ञत्वेऽपि संप्रज्ञातसमाधिरेव । तस्याऽ5- ` कस्मिकतवादनिच्छामन्दप्रारब्धतल्वमिति भावः | २१ ॥ सेच्छासप्ते खन्धे प्रारब्धे निविकट्पपुख्यज्ञः । योगाद्विदेहवतस्याजाजटियि त्वरब्धेः प्राक्‌ ॥ २२ जाजलि्विति । मोक्षधर्मषपाख्यायते । जाजट्िनामा कश्विद्धिप्रो महत्तपश्चकारेद्युपक्रम्य तत्तपो वणयन्मीष्मो युधिष्ठिर प्रति- ततः कदाचित्स म॒निवषास्वाकाश्मास्थितः | अन्तरिक्षाज्जर मृघ्ना प्रयगृहन्मुटसुः ॥ अथ तस्य जटाः चिना वभूुम्रथिताः प्रभो । अरण्यगमनान्नेयं मटिनोऽमटसंयुतः ॥ टीका-जमरुसयुतः, निष्पापः । स कदाचिनिराहारो वायुभक्षो महातपाः | तस्थौ काष्टवदव्यग्रो न चचार च कर्हिचित्‌ ॥ तस्य स्म स्थाणमृतस्य निविचेष्टस्य भारत | लिद्गराकुनो राजनीडं शिरसि चक्रतुः ॥ स तौ दयावान्त्रहार्षिरुपक्षत दम्पती । टीका---उपग्रक्षत, उपेक्षांचक्रे न वास्तिवानियथः | कुच,णो। नीडकं तत्र जटासु तृणतन्तुभिः । यदा न स चख्येव स्थाणुमूतो महातपाः ॥

जीचन्सुक्तिप्रमाणप्र°] विद्यारण्यप्रणीतजीबन्मक्तिविवैकः । `

टीका--काठसमये काटमयादायां सत्यां ते शकुन्तकाः पक्षिणः

अमु: |

ततस्तौ सुखविश्वस्तौ स॒खं तत्रोषतुस्तदा ! अततिास्वथवषासु शरत्कार उपास्थते |

प्राजापव्येन विधिना विश्वासात्काममोरितौ ! तव्रापातयतां राजजुरिरस्यण्डानि खेचरौ ॥

तान्यबुध्यत तेजस्वी स विप्रः शंसितव्रतः ।

वा च स महातेजा न चचार च जाजलिः | धर्म कृतमना नित्यं नाधर्मं स तरोचयत्‌

अहन्यह।ने चाऽऽगत्य ततस्ता तस्य मृधे ॥

आश्वासितौ निवसतः सग्रहौ तदा विभो ।

अण्डम्यस््वथ पुष्टम्यः प्राजायन्त गरकुन्तक्राः ॥

व्यवधघेयन्त तत्रैव न चाकम्पत जाजलिः | रक्षमाणस्वण्डानि कुलिङ्ानां धतत्रतः ॥ तथैव तस्थौ धर्मातसा निर्विचेष्टः समाहितः ।

ततस्तु काङ्समये बभृवुस्तेऽथ पक्षिणः

वुवुधे तांस्तु स मुनिजोतपक्तान्कटिङ्गकान्‌ । ततः क्द्‌।चत्तास्तत्र परयन्पक्ष(न्यतत्रतः |

टीका- पक्षीन , आषा मत्वर्थीय

वभूव परमप्रतस्तदा मतिमतां वरः । तथा तानपि सद्रान्ृषटर तावाप्युतां मुदम्‌ ॥

रकुनौ निर्भयो तत्र उपरतुश्वाऽऽत्मजैः सह ।

. जत्तपक्षांश्च सीऽपश्यदुड्खीनान्पुनरागतान्‌ ॥ `

साय साय ॥दजान्वप्रा नं चाकम्पत जःजाटरः |

टीका--द्विजान्‌ , रकुन्तान्‌ ।

तथा ते दिवसं चापि गत्वा सायं पुनखेप | उपावतेन्त तत्रैव निवासार्थं शकुन्तकाः ॥

कदाचिद्धिविसान्पञ्च समुप विहंगमाः ।

षष्ठेऽहनि समाजग्मुर्न चाकम्पत जाजटिः ॥

, क्रमेण च पुनः सर्वं दिवसान्सुबहनथ ।

पावतेन्त शकुना जातप्राणाः स्म ते यदा |

११९.

पक्षवन्तो

१२० प्णानन्देन्दुकमुयास्यव्याख्यासमेतः- [ १ प्रथम -

कदाचेन्मासमात्रेण समत्य विहगमाः | नैवागच्छंस्ततो राजन्प्रातिष्ठत स जाजडिः ॥ ततस्तेषु प्र्टानेषु जाजटिज।तविस्मयः | टौका--प्ररीनेषु प्रडीनेषु | सिद्धोऽस्मीति मतिं चक्रे ततस्तं मान आविशत्‌ ॥ टौका--मानो गवः | स तथा निगतान्दृषटर शकन्तानियतत्रतः | सभावितात्मा सभाव्यो मृशं प्रीतमनाऽ मवत्‌ ॥ स नद्यां समपस्प्रस्य तपेयित्वा हृतारनम्‌ । उदयन्तमथाऽऽदिव्यमुपातिष्टन्महातपाः ॥ सभाग्य चटकान्मूर्धिं जाजकिजपतां वरः । आस्फोटयत्तथाऽऽकाश्ञे धमः प्राप्तो मयेति वै ॥ टीका-- समान्य, वधपित्वा । आस्फोटयत्‌ , बाट्शब्दमकरोत्‌ ॥ अथान्तरिक्षे वागासीत्तां च शुश्राव जाजरिः ॥ धर्मेण स्‌ समसं वे तखाघारस्य जाजले । वाराणस्यां महाप्राज्ञस्त॒खाघारः प्रतिषितः ॥ सोऽप्येवं नारईते वक्तु यथा त्वं मापते द्विज । इति । अत्र निर्विचेष्टः समाहित इव्यक्तरसप्रज्ञातसमाधिस्थवं किं(क)चित्कारखमवगम्यते तेन सुपप्रारन्धल्म्‌ । कस्यचिदुपदेशं विनैव तथाऽऽकस्मिकोयोगं विना च ₹ानैस्तपसे स्वयमे- वोयुक्तवात्छेच्छालम्‌ । अङ्गत्वं तु स्पष्टमेवेति मावः ॥ २२ ॥ सति च परेच्छासुप्ते तदाऽप्यसौ प्राग्वदेव सुखमग्रः । अनुभूतेः पूर्वं गुरुवचनाच्छन्तो भगीरथोऽत्र यथा ॥ २३ ॥ असावन्ञः प्राग्वदेव विदेहवदेव । अनुमूतेरेति । उक्ते हि ब्रहदोगवासिष्टे निर्वाण प्रकरणपृवार्थे त्रितरसंञकं मुनिं निर्विण्णो सुमुक्चुभगीस्थ उवाच-- शरीरेऽस्मिश्विरारूढो गिरौ तरसि स्के । अहंमावो महाभाग वद मे यञ्यते कथम्‌ ॥ त्रितट उवाच-- पौरुषेण प्रयत्नेन व्यक्लवा मोगौवभावनाम्‌ । गत्वा विकसितां सत्तामहंकारो विीयते ॥

# अच संधिर(षृः ।

जीवन्मुक्तिप्रमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणातजीवन्मुक्ति विवेकः । १२१ यन्त्राणां पञ्रं यावद्धग्रं ख्जादिनाऽखिटम्‌ । अरकिन्चनत्वरोष्रेण स्फटा तावदहंङृतिः ॥ सवमेतद्धिया यक्ता यदि तिष्ठसे निशः । तदहकारविद्ये त्वमेव परमं पदम्‌ ॥ इति गुवोज्ञावज्ञादम्रेमसर्गे सवैस्वदक्षिणे ज्योतिष्टोमे सर्वं धनादि ब्राह्मणेभ्यो दत्वा राज्यमपि खशत्रवे दा पीरिघानमात्ररोषेण देहेनारण्यं गला भगीरथः--- इत्यनस्पेन काठेन प्रशान्तसकरेषणः । परमेण शमेनासावाप विश्रान्तिमात्मने ॥ इति श्रीवधिषठः श्रीरामं प्रति] तत्र परमेण शभेनेदुक्तेनिरविकल्पसमाधिर्मम्यते तस्यैव परमरमवात्‌ । आप॒ विश्रान्तिमातमनीव्युक्ताचमूतेः पू्मसंप्ज्ञातसमाधिस्थस्य भगीरथस्य त्रितखस्यगुस्प्रेरणया प्रक््तत्वात्परेच्छासमप्प्रारब्धमक्ञते सययर्पयाशयः ॥ २३ ॥ तत्रानिच्छसुप्ते मवति तथेव स्थितः समाधौ सः । तचखोदयात्पुरा सा राक्षस्यपि ककंटी यद्त्‌ ॥ २४ ॥ तत्र॒ तस्मिन्प्रारव्धे । तथैव विदेहवदेव । सोऽक्गः । तच्रोदयादिति । ककं्टना्नी काचिद्राक्षस ब्हच्छरीरास्मुच्छान्तमट्ममाना सतीव्युपक्रम्योतपात्तप्रकरणे योगवासेष् द्येवमुपाख्यातम्‌-- तपः क्रोमि परममखिननेनैव चेतसा । इति सचिन्य सा सवेजन्तुजातजिधां सया ॥ | इत्यादिना तस्यास्तप एकसहस्रसंवत्सरमुक्वा ततः प्रयक्षीमृते चतुमुखे कक॑टूयुवाच- भगवन्भूतभव्येश स्यामहं जीवसू। चका । अनायसी चाऽञयसीव विधे दास्यसि चेदरम्‌ ॥ वसिष्ठ उवाच-- ' ` एवम्विति तामुक्त्वा पुनराह 'पेतामहः । सू।चका सोपसगा वं भविष्यसि विषूचिका || इति दत्ते वरे-- सगणं निगंणं चेव जनमासादयिष्यसि । सगुणानां चिकित्सार्थं मन्त्रोऽयं त॒ मयोच्यते ॥ इयादेना तच्छामके मन्त्रमुक्त्वा ततः साऽनेकदेहिनः पीडयित | सूच्यां मयि हताशायां मनागपि न माति दि । स्वादुमांसरसम्रासो वसा वा रक्तमेव च ॥ १६

१२९९ पण।नन्देन्दुको युयास्यंग्याख्यासमेतः- [१ प्रयम-

इति सचिन्य चित्तस्थं संय जनमारणम्‌ । तदेव हिमवच्छरङ्घं जगाम तपसे पुनः ॥ सवंतशित्तमाक्रष्य निनद रसगभिणी सूचीदेदेन सोदरा तेपेऽतिकठिनं तपः ॥

` निःसकल्पा निराहारा निस्तरङ्गमनोमयी । अथ वषंसदहखन्ते सा प्राप परमां दज्षाम्‌ ॥ वमव निमा सूची तपसा क्षीणकिल्विषा । जाल विदितवेद्या सा स्वयमेव तया पिया ॥ ततो वषेसहस्राणि निःसकस्पतया तया | तस्थौ निखिरुससारदहेयतां हदि कुवती ॥

द्यादिश्रीवसिष्ठेन श्रीरामं प्रति । अत्र कक॑व्या खप्राक्तनदेहावापषिपूवकश्रुनिक््य्थमेव पुनरपि तपः कृतमिति स्वादुमासेत्यादिसूर्च देहेन सोद्विमेत्यन्तेन ज्ञायते । तेन॒ कठ्नितर- तपःकरण एव तदिच्छा । तदेवाक्त-निःसकव्पेति । निःसकद्पा निरुक्तच्छेतरसकस्पदन्या | निराहारा व्यक्तसवाशना । तप इति । (तपो नानदानात्रं यद्धि परं तपस्तदृद्ध(ध)षं तहुराधर्ष तस्मत्तिपसि रमन्ते › इति तेत्तिरीयश्ञाखायां नारायणोपनिषत्सज्ञकान्तिमप्रश्चश्चतेस्तादशा- नद्रानास्यपरमतपःप्रभावात्छयमनिच्छन्यपि निस्तरङ्गमनोमयी निस्तरङ्क निविंकल्पसमाधिस्थ- त्वेन सुक्षिवत्सवद्रत्तिरदितं यन्मनस्तन्मयी त्परचुरा भूत्वा । अथ तादशासंप्रज्ञातसमाधेरीश्वरे' च्छ्यैव रुभेत्तरं परमां दशां प्रापेति योग्यम्‌ । तत्र हेतुः-वमूवेति । दशमेव विवृणोति- जातेति । स्वयमेव । अनिच्छप्रारब्धरूपेश्वरेच्छ्यैवेत्यथेः । तया धिया सा विदितवेद्या ` जातेत्यन्वयः । तयेतिसवेनाम्ना या निःसकव्पमनोमर्यायनेनोक्ताऽसप्रज्ञातसमाधिरूपा षीस्त- तपरामशेः । तस्मादुक्ततच्ोदयाप्पुरा वषसहखछरान्तं ककंट्याः प्रारव्धमङ्ञवेऽप्यनिच्छासुक्तमिति तात्पयेम्‌ ॥ २४ ॥ |

भ क अ 9. (~

एतेन तचज्ञान विना निर्विकद्पसमाधिर्नैव भवतीति केचित्ते परास्ताः । उक्तं हि चित्र दीपे मरुकरेरेव-

वैराग्योपरती पर्णं बोधस्तु प्रतिबध्यते यस्य तस्य न मोक्षोऽस्ति पुण्यटेकस्तपोबटत्‌ ॥ = 2 इति ज्ञानं विनाऽप्युपरतेः पृणवमुक्वाऽम्रे तद्च'ख्यातुं 'सुकषिवदविस्मृतिः सीमा भवेदु- परमस्य हि" इति सुक्तितम्येन निविंकसास्यसंप्रज्ञातसमाधिमेवोपरतिसीमवेन वदद्धि स्पष्टमेव विन{ऽपि तज्ञानं निविकससमाधिसिद्धिरेति । खं चोक्तमेदमिनस्य प्रारब्धा -

वच्छिन्नयावस्र्पस्य स्परे्रन्यतमपलनपिक्षवबोगभ्यसदिरूपशाच्नीयप्रयतलसाफव्यं

जीवनमक्तिप्रमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्भुक्तिविवेकः । १२३

"ॐ

तदावद्यकता च सर्वैथा सिद्धैव । अत एव श्रमदृद्रासिष्ठ उलयत्निप्रकरण एकादश्चोत्तरशत- तमसर्गे भगवानाह वसिष्ठः श्राम्‌ प्रति-

स्वपौरकसाध्येन स्वेप्ितयागरूपिणा । मनःप्रशममात्रेण विना नास्ति शभा गतिः ॥ नूनं देवमनादलय मूटसंकस्पकद्पितम्‌ । ` पुरुषरा्थन सेवित्या नय चित्तमचित्तताम्‌ ॥ इति च । अत्र पुरषास््द्वैतात्मताटक्षणो मोक्षः ।. संवित्तिरपरोक्षङ्ञानं तया चित्त तेनोक्तपुरुपा- येन सहाचित्ततां नय निर्विकद्पतां प्रापयेयथः । अत्र प्रथमश्के विविदिषोश्चरमे तु विदु- पोऽपि दैवानादरपुरःसरं मन:प्रशमनरूपप्रयलायष्टानेपदेश इति भावः । नन्वाभिभवसा-

र (प

ध्याया जीवन्सुक्तेरपि स॒खतिदायरूपतरेन प्रार्धफक एवान्तमप्वादिति मूढे तथा (सुप्ते (~ (^ ^

गेऽतिनिवघ्रो नि।विकस्पमसमा।धमाक्‌' इत्पादुदाहतानुमू। तप्रकारावाक्य च [नवकषटवसमाव प्रारब्धफटत्य वदाद्वः श्रम! द्रयारण्यगुर।भस्तत्साम्यात्ु उ र।प॒प्रारन्बकख्ल प्राप्तम्‌ ।

तच्च॒श्रतिपूर्वाचार्योक्तिविरुद्रम्‌ । तथा हि श्रुतयस्तावत्‌-- सुषुप्तिकाले सकट वि्खने तमोभिभतः सुखरूपमे।ते ` । ˆ अनन्वा गतं पुण्येनानन्वागतं पापेन

तरणौ हि तदा सवौञ्लोकान्हदयस्य भवते" | न तु तद्‌ द्वितीयमस्ति ततोऽन्या्रेभक्त यत्- शयेत्‌, इसायाः सुषुतः प्रारव्धकमंफलामावलवं तस्यामवस्थायां सन ख्यपुण्यपापतच्छटामाव- द्रेतामावप्रतिपादनैः कथयन्त । तथा पूवाचायक्तयाजप- यत्र सुप्तो न कचन काम काम- यते न कंचन सप्तं परयति सुषुप्तस्थान एकीमूतः' इत माण्ड्क्यञ्चुता ‰! मद्भगवल्पाद।य भाष्यम्‌ -यत्र यस्िन्स्थाने काके वा सुप्तो न कचन स्वप्न पर्याति न कचन्‌ ऋ काम- यते, न हि सुते पर्वयोखिान्यथाम्रहणलक्षणं स्वपदेन कामा वा कश्चन वचर । तदेतत्सु- पुतं स्थानमस्येति सुषुप्तस्थानः स्थानद्वयप्रविमक्त मनः स्प।नद्त दवेतजातं तचच्च यथारूपाप- र्यिगिनाविवेकापनं नेडतमेम्रस्तमिवाहः सप्रपञ्चमेक।मूत इत्युच्यत इति । (अथ यदा सुप्तो भवति यदा न कस्यचन वेद्‌ ” ईते बृहद! रण्यकचतथध्यायप्रथमव्राह्मणेकोनविदच-

` तिकण्डिकाश्रतो-

वर्मोत्थवात्प्रमाघ्रादेस्तसक्षयेऽक्षयवचतः | घृष्ठीयं कर्मणि न्याय्या द्रयाभाववेवक्षया ॥

इति श्रीमसुरेश्वराचायेवातिकम्‌ । १४।१ कस्यीत श्रतिगतषष्ठी विभक्तिः । तथा प- पादिकायामहकारं प्रकृ ‹ य॒त्सेमेदात्कृटस्थचेतन्योऽनेदमश जास र मध्यैव भोक्तेति परतिद्धिमपागतः स च सुषूत्ते समुत्वातनिषखेल्पारणामायामाचयाया दतर ¦, इति श्रीमत्प दमप्‌,द।चायवचनम्‌ ।, तथान वेव्रणकारवचनम।प-- न(स) च सुषुप्त इत. ¦

१२४ पणानन्दन्दुकीमुदयाख्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम

अज्ञानकायटिद्धशरीरप्रविट्यो हि सुषुततिरियर्थं इति । तथा संक्षेपदाररकाचार्थव- चनमपि--

स्वश्च जागरितमप्युभयं तथैव मोहय्रसुतमपि कर्मफटं विभाति ।

कमेक्षये तदसि परमात्ममायामाभ्रित्य सुक्ष्ममवतिष्टत एव खीनम्‌ । इति ॥

एवमाद्याः क्रमेण सुषुप्तौ यावदद्ैतामावकमेव्थप्रमात्राद्यमावमेोक्त्रमावज्ञानकार्यलिद्गदारी-

राभावकगफटामावयप्रतिपादनैः सुषुप्तेः कर्मफट्लश्रुन्यलमेव बोधयन्ति | किंच श्रीमन्सर्वजञा- तममु(ने।भस्तु कमक्षये तदखिरमिव्युत्तरार्धेन तथाल सुतैः कण्ठत एवोक्तम्‌ । तस्मादनु- ।चत।मद्‌ जीवन्मुक्तेसुखात्मकासप्रज्ञातसमाधेः प्रारव्यकम॑फट्वाङ् करणमिति चेन । तद्व- वस्थासमभवान्मृखकतुस्तात्ययेस्य त्वयाऽनभिज्ञातवाच । तथा हि- सचखादिगणपरिणाममे- दात्रिविधा निद्रा । तदुक्तं वारतिकसारे मूटकारेरेव--

आहारादिविभेदेन साविकी राजसी तथा | तामसी।ते तथा सुप्तिः स्यासरामृद्यते त्रिधा ॥ सुखमस्वाप्समवाद्य दुःखमघवाप्समद्य तु । गाठमृटोऽहमस्वाप्समित्युक्तिः सावटोकिकी | इति ।

तत्र या साक राजसी च नेद्रासा तु प्रारब्धकमफटंया त तामसीं सैव मस्या ।नद्रा स्वेट्यावस्थते [नेणीयत्ते । तस्यामस्त॒ नाम कमेफट्त्वाभावः । नच साचिकरा-

(~ क (५ क

जस्य।स्तथात्वकल्पन केमपराद्र तामस्यव निद्रयेति वाच्यम्‌| 'तमोभिम्‌तः सुखरूपमेति'इत्यादि- ्रुतिमिस्तमोगुणाकारपरिणताज्ञानाबृतवस्यैव सुख्यसुषक्षि्वोक्तेः । न च सुखमहमस्वाप्समिया- देजाग्रत्काखी नपरामरशेऽपि तदानीमहेकारावच्छिनचैतन्यरूपप्रमात्रमावेन कथं प्रारन्धफट- तवमिलयपि वाच्यम्‌ । स्फुटाहंकाराभविऽप्यस्मितारूपस्य सृक्ष्मस्य तस्य तत्र स्ाङ्गीकारात्‌ } न च त्रिविधस्रपोत्तर सुखमहमियादेपरामशेसाम्येऽपि तामसस्वपितसत्रैव सृक्ष्माहंकाराङ्गी-

करणे वेनेगमनाविरह इति वाच्यम्‌ । उक्तसुखाद्यनुभवस्यैव तत्र विनिगमकलात्‌ । यद्यपि सुखानुभवस्य स्वरूपसुखावेषयकल्ेन जाम्रत्छम्रयोर्रिन्धयदेः श्रमोतकषान्तत्र तदभावाहःखाभा- वविषयत्वेन वाऽऽरोग्यवानहमयय सुखीलयादिवद्थाकथंचिदुपपत्तिसंमवेऽपि दुःखानुभवस्य तदसमवाच्च । न च शाय्यादेरसमीचीनवेन दुःखमिव्यपचाराहःखमहमस्वाप्समितिप्रययोप- पतिरिति सिद्धन्तविन्दौ मधुसूदनसरस्वतीमिस्तस्याप्युपपत्तिर्तेति वाच्यम्‌ । गलयन्तरसं- भवे तूपचारकत्पनाया अन्याय्यवात्‌ । एतदस्वरसदिव तैरेव तत्रैवाुपदमथवेयादिमन्ये- नेक्तसुक्षितरविध्यप्रतिपादकग्रतयेकावस्थात्रैविष्यविधानाच्च । न च दुःखपरामञ्ञीन्यथानुपपत्याः सु्षित्रैविध्यकल्पन ततस्तत्र सृष्माहंङृतिकल्पन कमेफख्त्वकत्पनं च तथा तत्सामान्येऽपि. `

तामससुप्तौ तदकल्पनं चेति गौखादवरमृक्तोपचारकद्पनमेव दाघवादिति वाच्यम्‌ । प्रमा

जीवन्मुकतिग्रमणप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजी वन्मुक्ति विवेकः । १२५

णासेद्धे वस्तुनि गौरवस्यादोषलात्सवेवादिसंमतवाच् । प्रमाणं त॒-: त्रिषु धामसु यद्धोग्यं भोक्ता भोगश्च यद्भवेत्‌ ' “ आनन्दभुक्चेतोमुखः प्राज्ञः ' इयाद्याः श्रुत्य एव । ननु तहि पूर्वोदाहृत[स्य] “सुषुक्तिकाटे सके विर्टीने तम भेमूतः सुखरूपमेति' इत्यादिश्रूयदेः का गतिरिति चेच्ुणु । उक्श्ुत्यादीनि वचांसि निरुक्ततामसाख्यसुषुक्िसज्ञकमुख्यस्वापावस्था- विषयाणि । त्रिषु धामखिलयादीनि तु साचिकादिसुषुक्षिजाग्रदायास्यगोणसुप्त्यवस्थापरा- णीति । एवचावस्थात्रयस्यापि त्रेविष्याद्गीकारात्सुषप्तावपि दुःखमुपपद्यते । तथा दहि-- प्रमाज्ञान जाग्रञ्जाग्रत्‌ । शुक्तेरजतादिषेश्रमो जाग्रत्वप्रः । श्रमांदेना स्तव्ध॑भावो जाग्र तसुषुप्ेः । एवं स्वप्रे मन्तरादिप्राक्षिः स्वप्नजाग्रत्‌ । स्वप्नेऽपि स्वप्नो मया दष्ट इति बुद्धिः स्वप्नछ्प्नः । जाग्रद्दशायां कथयितुं न दाक्यते स्वप्नावस्थायां यक्विचिदनुभृयते तत्स्वप्नसुषुप्तिः । एवं सुपुप्त्यवस्थायामपि साघिकी या सुखाकारा त्तिः सा सुषुप्ति जाग्रत्‌ । तदनन्तरं सुखमहमस्वाप्समिति परामशः । तत्रैव या राजसी दत्तिः सा सुषु्षिस्वप्नः । तदनन्तरमेव दुःखमहमस्वाप्सामिति परामर्शोपपात्तिः । एवं तामसी वृत्तिः सुषुपिसुषुप्तिः । तदनन्तरं गाढमृढोऽहमःसमिति परामदोः । यथा ॒चेतत्तया वासिष्टवा- तिकामृतादो स्पष्टमिति सिद्धान्तविन्दो मधुसूदनसरस्वतीमिः सुषप्तौ दुःखोपपत्य्थं प्रये. कमवस्थात्रेवेध्यकरणं सुष्ेरपि जाग्रदादिसंज्ञाकरणं तत्र प्रमाणकथनं च यक्तं तत्सवमु- पपद्यते । अन्यथा कर्मफटख्ं विना सुपृप्तो दुःखोक्तेगणक्षोमस्य च नि्निमि- तत्वापत्तिः । किच “ अमावप्रययाटम्बनी इत्तिनिद्रा ` इति पातञ्लख्योगसूत्नव्यः- स्याने नागोजिभद्नैवमेव सो षुक्तिकश्रतिवेयोधपरिदारव्यवस्थापनं इतम्‌ । तद्था-- ननु वृत्ति विना स्वापस्य साक्षिमास्यवेनेव स्मरणमस्विति चेन । तद्धिषयस्पृतेश्ित्ताश्रत- त्वाभावापत्तः | अन्यनान्यटृष्टस्मरणात्‌ । साक्षिणि तसस्मरणमसंभ॑वे संस्काराभावस्स्छव्या- स्यपरिणामासंभवाच्च । अत एव ° त्रिषु धामसु यद्भोग्यं भोक्ता भोगश्च यद्भवेत्‌ › इते श्रुत्या सुषुप्तेऽपि भोग्यसत्तेक्ता। न च "न तु तद्द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्धिभक्तं यतपद्येत्‌? इते = सुपृक्श्चतिविरोधः , तया हि तदानीं ज्ञानाभाव एवावगम्यत इति वाच्यम्‌ । अधेसमग्रभेदेन सुषुप्दवैविध्यात्‌ । अधेपराऽऽद्या श्रुतिरयन्तपरा द्वितीयेत्यविरोघ इति । नन्वेवरौत्या गाढेतर- सुषुप्तो यदि सुखदुःखानुभवात्कमफख्तवं स्वी क्रियते तद्यादेकारेण कथमुक्तम-- सुषुप््यवस्थासुखटदुःखभोगो विनाऽपि कमस्य तथा प्रतीतेः .। तत्राप्यविद्यागुणवृत्तमेतन्निदत्तिरस्याः परमः पुमथेः ॥ इत्यस्मिन्पये विनाऽपि कर्मेति । तथेतद्कायामपि कथं व्याख्यातमहं सुखमस्ाप्सं

दुःखमखाप्तमिति प्र्ततिर्विनाऽपि कमै निमित्तकारणं कमे विनाऽपि सुखदुःखभोगः सुषुप्यवस्थायामनुभवसिद्ध इत्यथ इति चेन्न | अत्र कर्मशब्देन क्रियापरपयोयस्य देहेन्दियमानसा- न्यतमन्यापारस्यैव मे टीकायां च विवक्षितवात्तदाशयस्य व्वयेवाज्ञातलाच । यदत कमेः

१२६ पूर्णानन्देन्दुकोमुद्ाख्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम॑-

दाब्दः प्रसिद्धप्रारन्धपरस्तदाशयगौचरः स्यात्तं जीवानां सुखावाप्तिः कर्मफर्त्वाभविऽ- ` प्यवियागुणक्षोभद्रारेशरेच्छया भवतीति तेनाङ्गीकृतं ` स्यात्‌ । तत्त॒ सूत्रादिविरुदधम्‌ । तथा हि-भगवान्सूत्रकारः श्रीमद्रादरायणाचार्यो दितीयाघ्यायप्रथमपादे परमेश्वरस्य जगत्स नित्यपूणेकामतया प्रयोजनाभविऽपि “ रोकवत्तु खीखकैवल्यम्‌ › इतिसूत्रेण ठीट्या जग- त्कतेत्वमुक्वा तत्रैवं तर्हिं स किमिति कांशिजीवान्सुखिनः कांशचिदःखिनश्च करोतीत्या- दाङ्कापाकरणाथेमसत्रयत्‌--“ वेषम्यनैवण्ये न सापेक्षत्वात्तथा हि दीयति ` इति । तथा तत्रैव श्रीमद्भगवत्पादीयं माष्यम्‌-अतः सूज्यमानप्राणिघमं घमपेक्षा विषमा सृष्टिरिति नायमीश्वरस्यापराध इति । पुनश्च माष्ये-तथा हि दशेयति श्रुतिः एष ह्येव॒ साघु कमं कारयति त यमेभ्यो खेकेम्य उन्निनीषत एष उ एवासाघु कमे कारयति तं समधौ ` निनीषते ` इति ‹ पुण्यो वै पुण्येन कमणा भवति पापः पापेनेति च › इति | अतत्र रामानन्दीयं न्यास्यानमपि--न च कचिज्जनं साधु कचिदसाधु कम कारयतो वैषम्यतादवस्थ्यमिति वाच्यम्‌ । अनादिपुबोनलितसाष्वसाघुवासनया स्वभावेन जनस्य तत्तत्कम॑सु प्रवृत्तावीश्चरस्य साघारणहतुत्रादतोऽनवद्य ङ्र इति भाव इति । एतेन केवरखुकम॑वादः केवदेश्वरवादश्च व्याख्यातः । तथा तेत्तिर॑योपनिषदि ब्रह्मव्ीप्रश्चे रश्रसुरे- श्रराचायप्रणीतं ‹ सोऽकामयत बह स्यां प्रजायेयेति › इतिश्रुतो वार्तिकसपि-

आत्मस्थ ये नामरूपे देशकाटादपेक्षेणी ।

जगत्कमेवशचादशाद्छय्येते बहुषाऽऽत्मनः | इति | अत्राऽऽकाशादिसृष्टरपि प्राण्यदृष्टसपिक्षेणेवेश्वरेण क्रियत इति वद्धिः श्रम्सूत्रकारा- दिभिर्जीवस्य सुखादिभोगस्तु त्करमैकसाध्य इति `किमु वक्तव्यमिति द्योतितम्‌ । तस्मात्त- रुद्धः सप्तौ विनाऽपि कर्म सखायङ्गीकार इति नेक्तादरेपद्यादौ कमंरब्देन प्रारब्धं प्रायं कितु निरुक्तव्यापार एति सिद्धम्‌ । किच तद्वीकायामपि कमं निमित्तकारणं कर्मेति व्यास्यातं तदपि कर्मशब्देन व्यापारे गृहीत एव संगतं स्यात्‌ । यदि प्रारब्धस्य निभेत्त- कारणत्वं सुखादिभोगं प्रति स्यात्तदा प्रारब्धनाश्नेऽपि तदापत्तिः । न हि दण्डे नष्टे घटो नद्यतीति । न च पू्वोक्तसिद्धान्तनिन्दुवाक्यस्य न्यायर्नावल्यास्ये ब्रह्मानन्दसस्त।छृते व्याख्याने सखादेरुपादानं त॒ सखादिकमेवोक्तम्‌ । नरथा 1 हे-अथ वा सुखरूपेण प।रणत- सखगणविषयिका साचिकी । दुःखरूपेण परिणतरजोगुणावेषायेका राजसी ।` मोहरूपण परिणततमोगणविषायेका तामसी । न च सचादगुणपारेणामरूपा इत्तः सा्वक्वाःद- रूपाऽऽत्मसखविषयिक्येव सुखाकारेत्यस्य सवेत्रानषद्गादि।ते वाच्यम्‌ । दुःखावेषयकज्ञान विना ट;खविषयकस्मृयसतभवात्‌ । ज्ञानरूपाविययावृत्तेः सत््वान्यगुणपारणामिलवासभवात्‌ । सात्संजायते ज्ञानमिति स्मृतेः सखादिखूपेण परिणामे तु घ्रातुसाम्यादिकमेव निभेत्तामेति । तेन प्रारब्धकर्मणः सवत्र निमित्तकारणःवमेव सुखादावे(ते वाच्यम्‌ । तत्र॒ घातुसाम्यादक-

जीवनमुक्तिप्रमाणप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिविवेकः 1 १२७ मेव निमित्तमिति सावधारणं धातुसाम्यदिरेव निमित्तवोक्तेः प्रारब्धस्य घटं प्रति कपाढद्र- यसंयोगवद्यावत्कायैस्थायित्वरूपासमवायिकारणववस्यैव येतितवात्‌ । न च धातुसाम्यदेरपि हेलन्वेषणे प्रारब्ध एव पयेवसानाननिमित्तकारणत्वमपि तस्य वक्तव्यमेव । तथात्र एकस्या- समवायिकारणत्वं निमित्तकारणत्वं च॒ विरुद्धमेव । अतो निभित्तत्वमेव)क्तर्टकासमतं तनशेऽपि भोगापत्तिस्वस्मदि्ठैवात एवाऽदर्े विनाऽपि कर्मयुक्तमिति वाच्यम्‌ | घातुसाम्यादिकार्यं प्रति प्रारब्धस्य निभेत्तवेऽसमवायिते वा तलन्यसुखा- दयाकरेण सच्वादिपरिणामे प्रति प्रारच्घान्तगेतकमेविदेषस्यासमवायिकारणत्संभवा- त्कमेणां नानावस्य. सवैसमतत्वाच । नन्वेवमपि ज्ञानरूपाविाबृत्तेशिव्युदाहतन्यायरत्ना- वठीवचनात्सुषुप्तौ मनोचरच्यनङ्गीकार्परमात्रमावात्कथं तत्र प्रारब्धभोगा्ःकार इति चेन । दंदकारात्मकमनोवृत्तेः स्थूखाहंकारस्य चाभवे्यक्तसुतौ सृक्ष्माहंकारात्मकान्तःकरणसचाङ्गी- कारेण स्थुटप्रमात्रसचेऽपि सूक्ष्मस्य तस्य सचात्तस्य॒सुखानुभूतेस्वविदयाइ्यातमकताया एव संभवाक्तत्र प्रारन्धभोगस्योक्तरीदया सुवचत्वाच । अत एव श्र॑मत्सरवजञात्मुर्नश्वरचरणेः सक्षेपशारौरकत॒तीयाघ्याये - साक्षित्वमात्तमसा मतिकञ्चुकेन मातृचमेतदपि नेह सुषु- क्षिके › इत्र मतिकच्चकेन बुद्धिकक्चेन यन्मातव्वं प्रमातृतमेतदपीह सुषु्तिकठे बुद्धि- संबन्धामावाननेति सुप्तौ प्रमतृरूपाहेकारामावमुक्वा तत्रैवभ्रे--“लय्येव कस्पितमहकरणं विभर्ति तिस्रोऽपि ताः सहितमेव तु तच्च ताभिः ' इलयत्रादंकारस्वीकारः सुक्तावपेि कतः । ननु यद्यप्यत्र प्रमात्रमावोक्तिर्गादसुषुश्तिविवक्षया तत्सरीकारोक्तिरषसुषुक्िवेवक्षयेति त्या स्वमतानुगुण्येन वाक्यद्रयकापनं कृतं तथाऽपे यदि गाढसुपिस्तिसखरोऽपीयुक्तावस्थात्रयतो' भिन्ना तर्हि तस्या अहंकारसंबन्धित्वाभवेन साक्षिसंबन्धितवापत्तिः, यदि सा तत्रैवान्तभूता तहिं तस्यामहंकाराभावप्रतिपादकपूवैवाक्यासंगलयापन्तिश्वे ते चेन । तद्वस्थासंभवात्‌ । तथा हि-अविद्यायास्तावदावरणादिशक्तिमेद।त्तदवच्छिनादिरूपस्य जीवस्याप्यावरणावस्था = वि्षंपावस्था चेति साघारणन्यवस्थाद्ययम्‌ । तत्राऽऽवरणावस्था तु केवट मृखज्ञानमेव । वक्षपावस्था तावन्मूढाज्ञानभिनयावद्वैतरूपा । तदुक्त संक्षेपशारीरके--

(~ ( {~ मिमे =

आच्छादयय विक्षिपति संस्पुरदात्मतच जीवेश्वरत्वजगदाकृतिभिमृषैव । अज्ञानमावरणविभ्रमरक्तियो गादात्मत्वमात्रविषयाश्रयताबटेन | इति ।

विक्षिपावस्थायामप्यन्तःकरणख्यनिरोधचा्चल्यमेदात्रेविध्यम्‌ । तत्र ख्यावस्था तावत्सुप्ति- मख गृतिपुन -शरीरप्रा्िदैनदिनादिप्रस्यस्थितिभेदात्पञ्चघा । तत्रापि साचिकादिपुवोक्तमेदा- धा सुप्तिः । मृचछछौऽपि कफपित्तादिनिमित्तमेदाद्रहधैव `माधवनिदानादौ वर्णिता तथा विशिष्टङ्गारादुदीपनादिसामग्रीमिदादनेकधाऽसौ रसदाल्ेऽप्यक्ताऽस्ति पर तु प्रकृतानुपयु- क्ततवानत्र प्रपञ्च्यते । भयाद्यस्य त॒ प्रयेकमेकविधत्वमेव परं त॒ स्युढशरीरान्निगेमन `

यतिः, शरीरवियोगक्षणमारम्य पुनः सुखादयुपरच्धिपूक्षणपयैन्तमवस्थितिः पुनःररीर-

१२८ पूर्णानन्देन्दुकौसुद्याख्यव्याख्यासमेतः- [ १ प्रयम॑-

{. _ (+ ¢

प्रातिः, समष्टिलिद्गररीरख्यादिरदैनदिनादिम्रय्यस्ितिरिति रक्षणमेदादसांकर्यम्‌ । तेन गर्भे कटठ्टायवस्थायामपि दुःखादिक्तचेन प्रारब्धभोगसच्चान्न ख्यावस्थात्वम्‌ । यदा तु तत्र तदभवस्तदा पषाणाद्वद्राटसु तेरेव । कठटावस्थायां दुःखोपरुन्धिरुक्ता स॒त- सहितायाम्‌

¢ (~,

गभ तु कठलावस्थं कृमिभिभेक्षितं भवेत्‌ ¦ दुःखमेव तदा सस्य न किंचिदपि विद्यते ॥ इति । अत्र टका मघर्व--मातुगेभशय एकरात्रोषितं शुक्र्ोणितं कर्रमिति । ‹ गर्भा भूण इमो समो › इ्यमरसिंदोक्तेग॑भेमिते छवत्वमारषम्‌ । ननु मोक्षधर्मेषु

{~ अ

सुखदुःखयश्च ग्रहणाच्छनस्य च 1वरोहणात्‌ । जव पर्या ब्रक्षाणामचेतन्यं न विदयते ॥

(~र

इते वरक्षाणां सजीवतोक्तस्तेषां सुखाद्यपख्ग्धौ न विवादः परं त प्राणादीनां वि नेज।वत्वं वा सजीवत्म्‌ । आये हिमवदार्दीनां पराणदौ व्यवहारवर्णनबाधः । | अन्वये ----

चेत्रस्थपवेतादीनां व्लाभासो न छ्स्यते |

सृष्टस्थगरत्तिकादीनां चिदाभासस्तथा न दहि ॥ द।ते।चत्रद पस्थम॒रुकारो क्तिविरोधः । तस्माद्विमवदादनामधिकारिर्जवत्दिवतावाच तथा- , सरेऽपि सामन्यपाषाणदिनिंजीवत्वमेव वाच्यं नो चेदियमप्येका षष्ठी यावस्था स्यादिति चन । पपराणादीनां सजीवत्वेऽपे यदा तेषां मेदनादिना दुःखोपटन्धस्तदा जागरोऽन्यदा तु गाटसुक्षिरेषेति निरुक्तख्यावस्थेतरावस्थाभावात्‌ । पाषाणादीनां सजीववं तु--

नेद्रामयानां ब्रक्षाणां स्सत्तामचटादयः । ` ।स्थता अनुमवन्तोऽन्ये चिदाकाशमखण्डितम्‌ |

(+ अ

इते नव।णप्रकरणे ब्रृहद्रासिष्टे नेद्राप्रचुराणां सुषपेस्थानां वृक्षाणां या गाढम्‌ढतयं स्वसत्ता तामचल्पाप्राणादसऽनुभवन्तः स्थिताः । अन्ये हिमवन्मेव।दयस्तचज्ञपवंतास्वख ण्डत वचेदाकारमनुभवन्तः सदा समाधौ स्थिता इलयथं इयेतद्रीकायां च, तथो- दाहृतमोक्षधमेवचनप्रघहकेऽपि वृक्षानपक्रम्य म्टायते शीयेते चापीतिवचनम्याख्याने शौर्थत इवयनेन वज्रमणेरपि मक्कुणशोणितस्पश्च।चेतनवं व्याख्यातमिति, तथा तत्रैव मठे पादैः पिवति पादप इति पदस्य व्यास्यान एतेन क्षीरादिपायिनः पारदादेरपि चेतनत ग्याख्यात- मिति चेक्तेः सिद्धम्‌ । ततो हेमादिधातूनामप्युत्कटािसयोगे दुतत्वा्तत्त्रसरेण्वन्तं सजीवं ज्ञेयम्‌ । अत्र॒ समष्टिव्पष्टिकव्पनात्सवोऽपि जीवन्यवस्था बोद्धव्या । सृष्टे

(~.

स्थ्रगृत्तर्वयाद्विचस्ु कंवटमृ्रसरणुपरम्‌ । अदिपद्‌द्ङ्गाद।भनसामान्यजटग्रह ` इय-

जीवन्सुकतिप्रमाणप्र°] विद्यारण्वप्रणीतजीबन्मुक्ति विवेकः । १२९

ष्िरोधः । तथा निरधावस्थाऽपि संप्रज्ञातासंप्रज्ञातसं्ञकसमाधिमेदाद्द्विधा । एतयो- रपि ज्ञानाज्ञानपवेकवेन प॒नरवेष्यम्‌ । एव॒ चच्चल्यावस्थाऽपं जाग्रत्छप्नभदाद्‌।दहषा । एतयोरपि पर्वाक्तजाग्रदादिभेदप्प्रतयेकं तरवेध्यं ज्ञेयम्‌ । तत्र प्रमाज्ञानरूपायां जाग्र ज्जाग्रति तथा स्वप्नेऽपि मन्त्रादिप्रा्िरूपायां सप्नजाग्रते च सति प्रमातारं बाध्य मानवाद्वावहारिकोऽदंकारः । उपटक्षणामेदं सङ्यधारावाहेककायोहायस्छ।तेखूपसाधारण- जग्रतोऽपि । तत्र सयः प्रसिद्धः | घटो घट इत्याकारकः सततप्रययो धारावा।हैकं ज्ञानम्‌ । दराटग्रामे विधितो विष्णुल्धीः कार्यं ज्ञानम्‌ | माणवके प्रेम्णा ।चन्ताम।णबुद्धबाघका खीनमिच्छाजन्यमाहार्यं ज्ञानम्‌ । स्मृतिस्तु संस्कारजन्या स्फुटेवे।ते ज्ञेयम्‌ । शुक्तरजता।द।व- भ्रमस्ये जाम्रत्खप्रे तथा खेऽपि स्वप्नो मया दृष्ट इति बुद्धिखूपे स्वप्रस्परे साधारणस्वमे च स।तं प्रमातर्यबाध्यमानलत्परातिभासिकोऽदंकारः । तथा ज्ञानाज्ञानकाटिकसंप्रज्ञातसमाधो श्रवणा. युत्तरमहं ब्र्मास्म तिवत्तिसातयरूपे निदिध्यासने तथा श्रवण्ायमवेऽपि ताद्य निगणो- पासने च स्थटाभासो व्यावहारिकोऽदहंकारः । ज्ञानादिकाल्किसगुणादिष्यानधारणाप्रतीकाघु पास्िषु तु घारावाहिकामः स्थ एव सः । श्रमादेना स्तव्धौभावरूपाय) जाग्रतसुमो सृक्ष्माभासो व्यावहारिकोऽदहंकारः । एतेन-

समाधौ क्रियमणे तु विघ्रा आयान्ति वे बरत्‌ । अनुसंघानराहित्यमारस्यं मोगटखार्सम्‌ ॥ खयस्तमश्च विक्षेपो रसास्वादश्च शून्यता ।

इत्यपरोक्षानुभतो ये समाधिविघ्रा उक्ताः, तथा-

ख्ये सवबोधयाचेत्त ।वेक्िप्त बमयत्पुन सक्षाय वेजान।यात्समप्राप्त न चारयत्‌ ॥

इति माण्डक्यकारिकायां कषायोऽपयुक्तः । तत्र रागादद्ना स्तव्तभावः कषाय तथाऽनुसधानराहिव्यमारुस्य च व्यास्यातम्‌ । तत्राप तादगहकारस्यव सत्‌ । एव जाग्रदश्ायां कथयित न॒ शक्यते स्वप्नावस्थायां यत्काचदनुभूयते तत्छप्नसुष्रत।रात ` खपरसुषुतावपि सृक्ष्मामासः प्रातिमासिकोऽदहंकारः । किंच सुपो सुखाकाराविदादरत्तिरूपायां स॒प्तिजाम्रत्ंज्ञेकायां साचिकसुप्तौ तथा ज्ञानाज्ञानकाठ्कासम्रज्ञातसमाध्यश्चि न्पावहा।रक सक्ष्मोऽहकारः । तदनन्तर सखमहमस्वाप्स सुख ॒ समाहेतोऽमूव।म।त परामात्‌ । नच ज्ञानोत्तरमस्त नाम निर्विकद्पापरपयायोऽसप्रज्ञातसमाधेस्तप्प्वे तु (1न।वकल्पमनन्तं च हु दृष्टान्तवार्जतम्‌ः इ्यादिश्रतेब्रह्छणो निविकद्पवात्तस्प्राप्तस्तदानमभावक्कथ त्सवः; तच) ज्ञाने त्तरमपि निर्विकद्पसमाधौ समुदाहतश्रतेरेव कथं सृक्षमाहंकारसंमव इति चन । अज्ञान- दशायां सुप्तो यथा सच्कःरपरेणताविय्रया निविकद्पत्रह्सुखपरान्तिरेवं साकासपरण- ५ \3

१२० एर्णानन्देन्दुको य॒याख्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम॑-

८. सिद्ध

तन्तःकरणवृच्या मूढाज्ञानावृतनिविकस्पत्रहमसुखावासिसंभवेनोक्तसमाधिसिद्वेः । तदुक्तं न्यायरत्नावस्यां ब्रह्मानन्दसरस्वतीभिः--समाघेस्वसप्रज्ञातरूपस्याप्यविद्यानेवत्तेः पृवेमपि वपदाथसाक्षात्कारहेतुतयाऽनुषरेयत्रेन तदानीं जीवत्सचेन व्वंपदवाच्यलानपायादिति । ज्ञनदरायामपे निविंकद्पसमाधौ ˆ समाधिनिधूतमट्स्य चेतसो निविरितस्याऽऽत्मनि यत्सुखं भवेत्‌ । न शक्यते वणयितु गिरा तदा स्वयं तदन्तःकरणन गृह्यते › ॥ इतिश्रुतेः, प्रशान्तमनसं द्येन योगिनं सुखमत्तमम्‌ | उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभृतमकलत्मषम्‌ | इते स्मृतेः, सातटनिमलनेश्वलजटनिटीनविमटस्फटिकक्िखशकट्वत्तत्राप्रतिमासमान- स्यप्यहकारस्य)क्तव्युव्धतपराम्ञान्यधानुपपच्यैवावस्यकल्प्यतारूपयुक्तेश्च स॒क्ष्माहकारसभ- वात्‌ । एतेनाज्ञानकाटिकनिविकल्पकसमाधावपि तत्संमवप्रश्चः प्रलयक्तः । तथा सुप्तावेव दुःखा- कारपरेणताविदावृत्तिरूपायां सुपिखरास्यायां राजससुप्तौ सूक्ष्मतरः प्रातिमासिकोऽदंकारः। तदार्नी दुःखतत्कारणाभावाद्रजःपरिणमिनैव तथा भानात्तदनन्तरं दुःखमहमस्ाप्समिति परा- मरास्यापि सुखपरामश्चवत्ुटत्वाभावात्सति प्रमातर्यवाध्यमानत्ाच । एवं मोहमात्राकारपरेण- तावद्यावृ्यात्मके सुप्तिसुप्तिसंज्ञके तामसस्वपि तथा मृतिमलछछ॑प्रख्यपनर्देदप्रा्तिषु च सक्ष्मतमो व्यावहा।रकोऽहकारः । तस्माद्रादसुप्तिसमये सक्ष्मतमाहकारसचेऽपि तत्र॒ तदभावप्रतिपा- भन

दन तु चन्द्रकन्तमणे। जर्‌ नास्तीतिवत्प्रतीयभावामिग्रायमेवेति गादसुप्तेरपि सुतित्वादेव सृकष्मतमाहकारसत्साहकारता स्फुटाहकाराभावानिरहंकारता च न विरुध्यत इति क्‌ ।

पूर्वं सुखातिशयरूपवेन जीवन्मुक्तेसुखघ्यापि प्रारब्धफट एवान्तर्भावमङ्गाकय प्रारब्ध- फठ्त्वेन तत्रदासीन्यं प्राप्तं तन्निरस्य प्रारव्यल्ावच्छिनयावत्प्ारव्धस्य यतनं विना फल्दाना- दाक्ततवाच्छस्रीययत्नसाथक्यादिकमुपपादितम्‌ । सांप्रतं त॒ तप्तिदीप ए प्रारन्धतरैविष्यविव- रण यदुक्तं तद्‌ नुसारेण यत्ने तत्सापेक्षलमेव प्रयाति न॒ तु यतस्य ततः प्राबल्यम्‌ | था हच्छानच्छतिप्रारन्पत्रविध्यसुपक्रम्याऽश्ः श्रीमद्धार्तीतथाः-

अपथ्यसेवेनश्चोरा राजदाररता अपि ।

जानन्त एव स्वानथेमिच्छन्यारब्धकर्मतः ॥

न चत्रेतद्रारयितुमीश्वरेणापि शक्यते |

यत इश्वर एवाऽऽह गीतायामर्नं प्रति ॥ सदश चेष्टते स्वस्याः प्रकरतेज्ञनवानपि । प्रतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं कियति ॥ अवदयभाविभावानां प्रतीकारे मवे्यदि ।

{ ५ (५

तदा दुःखेने स्म्यिरनटरामयुषिष्ठिराः ॥

(कर

जीवन्मुक्िप्रमाणप्र°] बिशारण्यप्रणी तजीवन्मुक्ति विवेकः । १३९१

न चेश्वरत्वमीशस्य हीयते तावता यतः !

अवल्यंभाविताऽप्येषारमीश्वरेणेव निर्मिता |

प्रश्नोत्तराभ्यामेवेतद्रम्यतेऽज॑नङष्णयोः ।

अनिच्छापूवैकं चास्ति प्रारब्धमिति तच्छणु ॥

अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पूरुषः ।

अनिच्छनपि वार्ष्णेय वखदिव नियोजितः |

कम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः |

महारानो महापाप्मा विद्धयेनमिह वेरिणम्‌ |

स्वभावजेन कौन्तेय निवद्भः सखेन कर्मणा ।

कर्तुं नेच्छसे यन्मोहात्रिष्यस्यवद्योऽपि तत्‌ ॥

नानेच्छन्तो न चेच्छन्तः परदाक्षिण्यसंय॒ताः |

२:सटुः खे भजन्येतत्परेच्छापूवेकं ।हे तत्‌ ॥ ई ते |

अत्र तु यदि जीवन्मक्तिसुखप्रद प्रारब्धकमं स्यात्तं तद्िदरत्स॑न्यासादियत्नमपि सपाय

तत्सुखं दास्यत्येव यदि न स्यात्तं तत्र यल्नोदय एव॒ न स्यादिति सदशं चेष्टतेऽव्यं भाविभावानां स्वमावजन कौन्तेयेति वचनस्वारस्यादवगम्यते । एवं च पूरवेक्तप्रारन्धचातु- विष्यवादिमृर्कारोक्तेरप्यनुमृतिप्रकाशस्था संगता स्यात्‌ । तस्मादर्थमिद्‌ं विद्रत्सन्यासादि- यत्नविधानं जीवन्मुक्तिसुखाथमिति प्रथमपक्षेऽस्वरसायक्षान्तरं प्रतिजानीते--

{५ शके

अथवा प्रारब्धं कमं यथा तच्वज्ञानास्रटं तथा तस्मादपि कर्मणो योगाभ्यासः प्रबलोऽस्तु।

अथ वेति । अथेति पक्षान्तरारम्भाथम्‌ । वेवयुक्तास्वारस्ययोतनाथेम्‌ । तत्र॒ दृष्टन्तं स्पष्टयति-- यथेति । यथा परार्ध कमं तच्ज्ञानात्प्ररमस्तीत्यध्याहय योजनीयम्‌ । तथ! च भगवद्वादरायणीयं सूत्रम्‌-“ भोगेन वितर क्षपयित्वा संपद्यते * इति । दा्ठन्तके ये।ज- यति-तथेति । तस्मादपि, प्रारन्धकमणोऽपीत्यथेः । योगाभ्यास इ्युपटक्षण सयःफटदा- तणां सर्वेषामपि वेदैकोक्तानां कारीयादीनां कर्मणाम्‌ । नु न योगाभ्यासः प्रारब्घतः प्रवरः, तदधीनत्वात्‌ । यद्यस्य समाधिसुखदातुप्रारब्धं स्यात्तदयवायं योगाभ्यसि प्रतः स्यात्तदभावे ` त॒ नैव तत्र प्रवर्तेतोपदेशशततोऽपि, दृष्टं चैवमेव रोके शाच्रे च । तथा हि विदुरेणानेक- धोपदिष्टोऽपि धृतरा्टो नैव स्वहितं बुद्ध्वा तत्साधने प्रदत्त इति श्रीमहामारते प्रसिद्धम्‌ । विल्व मृटकःरिरेवायुमूतिप्रकाशे सुपप्रारन्धाङ्खकारेण येोगसुखस्यापि प्रारव्धफर्त्वमेव सिद्धान्तितमिति चेन्न । योगाभ्यासस्य क्रियमाणत्वेन प्रारन्धाधीौनताभावात्‌ | करियमाणस्यापि

(^~ (~. ठ

प्रार्ाधीनत्वाङ्गकरे तद्वोधकविधेद्याख्नानथक्यापत्तेः । यत्त॒॒ताद्क्प्रारब्धामवेनःप

१३२ पुणानन्देन्दुकौमुयाख्यव्याद्यासमेतः-- [ १ प्रथम-

ततोऽपि दहितसाघने प्रबृच्यमावोपपादनं खोकदा्निदर्खनेन कृतं तदप्यापातरमणीयमेव } तथ हि ठोके तावा या प्रवर्ति: सा सेष्टसाधनताज्ञानार्धनिति सर्वत्रोत्सर्गः `| तत्रोपदे- शेऽपि यत्र ्रबृत्यमावो दृष्टस्तत्र बटवत्तरसंशयादिग्रतिबन्धवङ्ादिष्टसाधनताज्ञानानुदयादेव ्रवृत्यभावो न तु ताद्क्प्रारव्ाभावादिति नियम्यते । संभवलामिष्टसाधनताज्ञानरूपायां दष्टसामग्यां प्रवृत्तं प्रति प्रारव्धाल्याटृषटसामग्रीकल्पनानोचित्यात्‌ । एतेन शाच्रीयं धृतरा- शदाहरणमपि प्रयास्यातम्‌ । तस्यश्रद्रादिदोषवशाद्ा पुत्रादिममताख्पप्रतिबन्धाद्रा विदुरो- पदिष्टे वर्वदनिष्टाननुबन्धी साधनेऽपि तत्ताबुद्रैरेवानुदयात्‌ । यदा तु ते प्रतिबन्धाः क्षीणास्तदा पुनविंदुरङृतखल्पो पदेशमात्रदिव धृतराष्टस्य सदस्ताडयबुध्युदयपूर्वकं स्वीयय- थाथहितसाधनार्थं॒प्रवततेः श्रीमद्वागवतप्रथमख्वन्धस्थत्रयोदशाध्याये समुपाख्यातत्वात्‌ । तदययथा--“ विदुरस्तदभित्रेय धृतराष्टमभाषत › इ्युपक्रम्य- एवं राजा विदुरेणानुजेन प्रज्ञाच्ुर्बोधित आजमीढः । छा स्वेषु सेहपाशान्दरष्स्नो निश्वक्राम भ्रातृसंदर्धिताध्वा | इति तदुपदेशानुसारेण धृतराटनि्गमनमुक्वा- ध्वस्तमायागुणोदर्को निरुद्रकरणाङ्घयः । निवतिताविखाहार आस्ते स्थाणुखिाचटः ॥ इयन्तेन तस्य योगाम्यासपुरःसरं ब्रह्मविद्याया सप्तमीमूमिकान्तं जीवन्मुक्तिवीर्णिता । यच्च॒ मृढकारवचनमनुभूतिप्रकाशस्थं जीवन्मुक्तिसुखस्य प्रारब्धकर्मफरुत्ववादीति लया स्वमतानुप्राहकमेवेव्युपपादेतं तन । तद्रचनतात्पयैस्य भिनत्वात्‌ । तथा हि तत्र- जीवन्मुक्तो रतिक्रौडामिथुनानन्दरक्षणान्‌ । व्यवहारान्क्रमेणेति प्रारब्धस्यानुसारतः ॥ द्यत्र प्रारग्धशब्देन ° तं विद्याकम॑णी समन्वारभेते पुवप्ज्ञा च › इति बाहैदारण्य- कषषठाध्यायश्रुुक्तं यज्जीवस्य देहान्तरारम्भकं बिद्यादित्रयं तद्धिवक्षयोत्तरश्टोके सुखटुःखप्रदे- त्यादिना तद्ेगचातुर्विध्यं विधाय ततस्तीव्रवेगेत्यादिश्चोकचतष्टयेन तदववस्थया जीवन्मुक्ति- सुखस्य विद्यादित्रयात्मकप्रारब्धफरलसुक्तम्‌ । तदिदं विदादित्रय श्रीमतुरेधराचार्यचरणन- डेनरेणुभिरेतच्छतिन्यास्यानावसरे वातिंकामगृते विवृतम्‌ । तयथा- ` इतो जिगमिषुं विदयाकम॑णी ये पुराऽर्जिते । त समन्वारभेते ते या चाभूतपूर्ववासना | विज्ञानं सरायज्ञानं मिथ्याज्ञानमथापि वा । प्रमाणतोऽप्रमाणाद्वा सर्वं वियति भण्यते ॥ ससारकारणध्वसि यत्तु ज्ञानं परात्मगम्‌ | तदत्र न पर्रह्यं सवापत्कारणापुत्‌ ॥

जीवन्मुक्तिप्रमाणप्र° 1 विदारण्यप्रणीतजीवन्मक्तिविवेकः । १३३. ससारकारणं तस्मादामज्ञानविरोधि यत्‌ | अप्राप्तपरमाथीथं ज्ञानमात्रं जिवुक्षितम्‌ | वाच्ननःकायसाध्यं यच्छाखरतो यदि वाऽन्यतः | टृष्टादष्टाथेूपं यत्तच कर्मेति ग्यते ॥ अन्वारभते गच्छन्त यथोक्ते ज्ञानकर्मणी | गच्छन्तं पुरुषं यस्मादन्वेते खस्वमावतः |} गच्छतोऽतोऽनुशब्दोऽन पश्चादर्थे प्रयुज्यते । गमनादिवेधो पुंसः साधनवं निगच्छति ॥ कमणः क्रियमाणस्य संस्कारो यो हृदि श्रितः | तःफटस्य प्रसक्तस्य पूर्वप्रहञेति सोच्यते ॥ पर्वोपचितसंस्कारहेतुम्यः साऽमिजायते } पण्मासरोषप्रोद्रूता वासना याऽस्य देहिनः ॥ मरेष्यतोऽन्यदेहार्थ पूर्वपजञेति तां विदुः । समथा सेव ते यस्मादुदरोहं ज्ञानकर्मणी ॥ नरस्यातः ग्रधानत्वापरधक्तस्माद्ग्रहः कृतः । अत्र शाघ्चप्रकारेकाख्या व्यास्याऽप्यानन्दज्ञानङ्ृता-समर्थेति । न हि गतस्य विदया- कणी खरूपेण स्यातुमर्हतः कारकमेदामावादतो वासनात्मनैव स्थतेस्तत्प्राघान्यात्तस्या युक्ता प्रथगुक्तिसियथं इति | समासेन च निर्दिष्टे कारणवाविदेषतः | अन्योन्यकारणत्वाच् श्रुयेह ज्ञानकर्मणी ॥ ूवप्ज्ञात उद्ूिर्वि्यायाः कर्मणो यतः | ताभ्यां च भावनोद्रूतिर्निदंशोऽतो यथोदितः ॥ कमणो मुज्यमानस्य परिरेषो हि भावना । मूढ च जायमानस्य प्रधानं तेन भण्यते ॥

{अ

अत्रापि सेव ्टका--तस्यास्तयोश्च मिथो हेतुदेत॒मचे याणामविरेषात्कथं पृवमर२।- प्राधान्यामियाशङ्कबाऽऽह-- कर्मण इति । परिशेषो नाम॒ फल्वासनेति

( (@ £^ ७, ~

परिन्छेतरी विनिमात्री विद्या खोकान्तरस्य हि । विकतकमवोदी च पूर्वगरजञह पूरवैयोः ॥ इति । तथेतेषां विद्यादानं प्रयेकं चातुर्विष्यसुक्तं संकषेपशारीरकतृतीयाध्याये श्रीमत्सरवज्ञात्म- सुनीश्वरगुरुचरणे- विया चात्र॒चतुर्विधाऽ्यमिमतेवाऽऽरम्भिका कर्मवत्सस्कारोऽपि

१३४ ` पएणानन्देन्डुकोयुयाख्यन्यास्यासमेतः-- [१ प्रथम

तथा चतुवघ इ।त ज्ञेयस्तथा सभवात्‌ ' इते । व्यास्यातं चेद्‌ मधघुखदनसरस्य ननु

प्यः पुष्येन कमणा मवति पापः पापेनेति छभाञ्यमकर्मण एव॒ संसारहेतवमप्रतिपत्तः | ` कथं विदापूर्प्जञयोस्तद्रेतचमित्याशङ्कय तत्र कैव तद्वेतुरियश्रवणदेतद्वचनवल््याणामः पे ससारहेतुत्वमविशेष्टमिति वदस्तेषु चातुर्विष्यमाह-- त्रिया चेयादिना | काचन विया शाच्च- च हता दवताद्युपासनरूपा । परा त।न्षरद्राऽसच्छच्लविषया । अन्या विहितसमा विधे नाऽपि यद्च्छयापपना गङ्गादेदशेनरूपा श्रेयस्करी । काचिनिषिद्रसमा बीभत्सितशवादि- वषया सददुःखकरौीते विद्यायाश्चातावध्यम्‌ । एव कमणां यागवधाहारविहारादिरूपाणामपि विहितप्रतिषिद्धाविहिताप्रतिषिद्रभेदेन चातुर्विध्यं द््टन्यम्‌ । एव पृवप्ज्ञास्यसंस्कारोऽपि मूटानुभवायनुराधेन चवु।वधो बन्धहेतुस्यथं इति । अत्र वार्तिके तावद्रासनाद्यपरपयीयस्य पवेप्ज्ञाख्यस्योक्तरीत्या चतुर्विधसंस्कारस्य कर्मणो भज्यमानस्येयत्र मढं (छे) च जायमानस्ये- यनन भाविनः क्रियमाणात्मकस्य कभणस्तथा पर्वश्टोके पर्वप्रज्ञात उद्रतिर्विद्याया इव्युक्ते- र्कतचतुचवघ विभागस्य ब्रहमज्ञानेतरयावद्च्यात्मकज्ञानस्य च कारणव स्पष्टमेवोक्तम्‌ । तथा प रच्छत्रासनन विद्याया भावेदेहमात्रदातुववं कर्मणः सुखादिविकारकारिं च निर्णीतम्‌ ।

तदुक्तमनुभू।तप्रकाशे मूटकरेरेषेतच्छतिविवतिसमये--“ देहं विद्या परिच्छदयादीदशो देह

रलर्च ` इ।त | तन वासनाख्यपूवप्र्ञायाः क्रियमाणहेतुतायर्वोक्तानमतिप्रकाश्षगतप्रारन्ध- नवचवतावादन यजवन्मुक्तेसुखस्यापि प्रारब्धफख्त्मुक्तं मृख्कररेस्तच्ियमाणपख्त्वमेव । नोचेटुक्तवातिके पूवपज्ञायाः क्रियमाणलावच्छिन्नयावाक्रेयमाणकारणतोक्तिबीष्येत } जीव- कसु खसावनस्य मनोनाशाद्‌ः वक्रेयमाणत्वं तु न विवादास्दम्‌ । यत्र कृतोपास्तिघेना- ` निच्छयेव मनोनाश्चादिना जीवन्मुक्तेसुखं तत्रापि द्हन्द्रयादेन्यापारोपरमस्य पर्वोक्तसस्कार- द्रया जायमानस्यश्वरयतसाभ्यस्या।पे छ कटृष्टवा पारमेश्वरयत्नसाध्यवेऽपि शाच्दृष्टया करिय- च च्वानपायात्‌ । एतन परेच्छाजन्यजीवन्मुक्तेसुखस्य क्रियमाणफट्वं व्यास्यातम्‌ | तताप परयत्नजनकोपास्यादिपुण्यस्य देहाद्यपरमस्य च क्रियमाणस्य सत्त्वात्‌ । न चजी- वन्सुक्तानागृषभादीनां परमेश्वरप्ररितसंस्कारमात्रह्वारा॒चेष्टमानशरीराणां कदाचित्पादते पिपीठिकादिमरणजनितपातकस्य तथा कदाचिद्रङञा दवातसंस्पशेजनितसुक्तस्यापि प्रारब्धत्वा- पातात्‌ । इष्टापत्तिशव्चिदपि करियमाणेदयाभावात्‌ ‹ तदधिगम उत्तरपर्वाघयोर्टेमविनानौ तल पदशात्‌ ' इतिसूत्रादौ क्रियमाणाष्छेषोपपादनभङ्गापत्तिः । प्रारन्धफटवो तेस्तु मट- काराणामनुमू।तप्रकाशे विदयाकमंसाहचर्यण श्रया पर्वप्रज्ञाया अपि गह्ीतत्वात्ता्नतय- साच व्हाचारम्भकतावदात्तन्मघ्यगतपृवेप्रज्ञास्यसंस्कारस्यापि तत्साहचयौतप्रारव्धव विवक्षयैव | कैच तत्र--

सुखदुः खप्रदारन्धकमेवेगश्चतावधः | ताना न्या मन्दसुप्ावाते तस्य वेधा मता; ॥

@,

जीवन्सुकतिग्रमाणप्र०] विद्यारण्य प्रणीतजी वन्मु क्ति विवेकः । १३५

रत प्रारन्धकमवेगस्य चातुर्विध्यमुक्तवा करमात्‌--

| तानरवंगं स प्श्वादेतुल्यो नाऽऽ्मानमीक्षते | अत्मनि प्रीतिरस्तीति भवेदात्मरतिस्तदा ॥ मध्यवेगे तु भोगानां प्राधान्यं स यदा कदा | करत्वाऽवकारशमात्मानं वदन्कीडति बाख्वत्‌ ]; मन्दवगे ।तेरस्य भोगान्प्रायेण चिन्तयन्‌ | ।घयाऽभत्मान दन्दसुखं प्रामोति मिथुन यथा | सुपवेगेऽतिनि्िघ्रो निर्विकट्यसमाधिभाक्‌ |

आत्मानन्दावरोषः सास्ते मक्तवदटयः ॥

इ्यन्तेन तीनादिवेगानां स्वरूपं फठं च विवृतम्‌ । तत्र तीत्रवेगे तु न जीवन्मुक्तिसुख- सश्ज्पायाचवाद्‌ एव | पर तु तत्रापि गोकामा एव वयमिति याज्ञवत्क्येकतर्गोपदोचारणा- सत्त्नस्णाच्च सजातसुकतरूप क्रेयमाणमस्येव । मध्यवेगेऽप्येवमेवाऽऽमस्मरणादिजन्यं क्रियमाणं तदनुसंधानजन्यं सुखमपि तकस्मेवेत्यह्यम्‌ । भोगानां प्राधन्यन त सुखादिकं त प्रारच्धफटमेव । यत्त॒ तत्र सदयःफट्दातृकाशैयीदिजातवष्टयादिद्रारा सखादिकं तत्त त्रियमाणफट्मेव । तथा मन्दवेगेऽपि दन््रसुखस्य क्रियमाणफट्तं सःठ्मेव । तथा सप्त नग्रजप क्रसमाणफर्त्वमव ।नेवकद्पसमा।पेसखस्य । तदम्राहकस्य सक्ष्माहंकारस्य शतर- "सानश्रर्जरस्यञ्युद्धस। टका रोखावत्तत्र स्वात्‌ , “स्य तदन्तःकरणेन गृह्यते" इति श्रतेश्च ग च यस्वह जन्मन कइत।पा।स्तवेन ज्ञानोत्तरं यलं विनैव यलीवन्मुक्तेसुखमुत्पन्नं तस्यासत नमि पूवक्तससपासनाद्‌क्रेयमाणफर्त्व पर त॒ यस्य वामदेवादिवद्योगश्रष्टस्य जन्मान्तरीयो- । "लनादमाहज्ा ज्ञानात्तर्‌ यत्न वेनैव संस्कारस्वामाव्यानीवन्मुक्तेसुखं यदुत्पदयते तस्य तु “रन्वकमफर्त्वमवावस्य वक्तव्य, नो चदानेच्छया जीवन्मुक्तेसुखोसत्तौ परमेश्वरयतनजन्यतेन प्रारन्धफट्त्वामावात्परच्छया ज।वन्मुक्तेसुखोत्पत्तौ च परयत्नजन्यवेन तथालाक्चिदप्यनेन न्यायेन प्रारव्धकभफत्वं विषयसुखादेरपि नैव स्यादिति वाच्यम्‌ | इष्टापत्तेः | इममेवाधिकारि- रिरोमणि मनसि निधाय मृलट्कारैरनुभतिप्रकादने ज बन्मुक्तेसुखस्य प्रारब्धफटलवसाधारण्य- ` क्तम्‌ । जत्र तु ताद्ग।षकारेवाभवेनेदार्नतना येऽक्ृतोपास्तिवेऽपि साधनचतुष्टयपर्वक- ननणाषल्पुष्टया ब्रह्मवदस्तेषां यज्नीवन्मुक्तेसखं तक्कियमाणसंज्ञकमनोनाक्षादिसाधनपःस्मेवेति योतनाथ पक्षान्तरे पन्यासपूव्क यागाभ्यासस्य जीवन्माक्तेसुखसाधनस्य क्रियमाणात्मकस्य प्रार-

(५, १ (५.

न्धकमतोऽपि प्राबस्यप्रतिपादनं विस्तारितिमिति ज्ञेयम्‌ ननु यद्युदाहतवातिकरीया विद्याकमे. यपि पूृतप्रज्ञख्यायाः सस्काराद्यपरपय।याया वासनाया एव प्राधान्यं तहिं पुनरपि दोषतादव-

स्थ्यमेव । तथा हि-यद्यस्याधिकरिणः पूर्मवासना योगादिविषयिणी स्यात्तर्हि सेवेम तत्र वछा- सवतेयिता योगादिकं साधयिष्यति नो चेद्धिषिदातमप्यविचित्करमेव तस्माद वि सन्या.

प्णानन्देन्डुकोययास्वव्यादख्यासमेतः- [ १ प्रयम-

9

(क्‌ क ० = (~

सादिविधिना किं बाऽनेन तद्विबेकमग्रथनेनेति चेन । वासनाया विदयाकमोभयनिवाहकला- दिना प्राधान्येऽपि विवेकेन पुरुषप्रयल्नात्तदभिभवस्य राक्यवात्‌ । यथा चेतत्तथाऽग्रे मूक एव-श्रीरामः- प्राक्तनं वासनाजार नियोजयति मां यथाः इादिना ग्रन्थेन सप्रमाण सादा. हरणं सपरिारं सविस्तरं चोपपादयिषितत्वा् । ञत्रेयं व्यवस्था--यः कश्वज्जन्मान्तर एव कतोपास्तिस्तस्येह जन्मनि जायमानं ज्ञानप्प्राक्समाधिसुख तदुत्तरं जीवन्मुक्तेसुखं च पवेप्ज्ञास्यसेस्कारद्यरा प्रारब्धफट्मेव । परं तु ताद्क्समाध्यादेः क्रयमाण पुप्यमुपपद्यत एव, यथा गङ्गाख्लानजन्यं प्रातः शीतदुःखं प्रारब्धफर पुण्यं तु क्रियमाण तद्रत्‌ । यस्िविह जन्मन्येव कतोपास्तिरकृतोपास्तिवो तस्य॒ त॒ ताद्क्सुखादेकं कंयमाणफटमे- वेति न कोऽपि दोषः । नन्वस्त्वेवं प्रारव्धक्रियमाणयोः फटव्यवस्था तथाऽपि प्रारन्धकमा- पेक्षयाऽपि योगस्य प्राबल्यं त॒नैव सिध्यति । तत्रेदं वक्तव्यम्‌--विं प्रारब्धकमेणा दीय- मानं सुखादिकं तिरस्कय क्रियमाणमेव योगाम्यासास्यं स्वजन्यसुखादिकं ददातीति तत- स्त्पराबल्यं, किंवा सुखादिदातुप्रारब्धमेवं ध्वंसयति योग॒ इति तस्राबल्यम्‌ । आये न हि समुद्‌ मूतफर्स्याऽऽप्रस्यातिपक्रफखानि रुदध्वाऽुना रोपिता द्राक्षा स्वफटानि दातुमुत्सहत इति न्यायविरोधः । द्वितीये तु नाभुक्तं क्षीयते करमेतिस्पृतेमोगं विना तद्ष्वसाभावः । न च ध्वर्मेण पापमपनुदति इति श्रुतिः । तस्या घमेग्ररंसामात्रपरत्वात्‌ । यद्रा पापमात्र- नादाकलपर्वात्‌ । न चेष्टापत्तिः | पुण्यात्मकप्रारन्धस्य योगसुखविरुद विषयसुखदस्यान- पायात्‌ । न च यदत्प्रारब्धं तत्तत्स्फख्दाने क्रियमाणपेक्षमेवेति ननेयतम्‌ । जन्मान्तरक्र- तोपास्तिल्वादिसकलजीवन्मुक्तेसामम्यन्तरसपने वामदेवे गर्भ जायमानज्ञानेत्तरक्षण एव सजा- तजीवन्मुक्तेसुखदगप्रारब्पे क्रियमाणपिक्षणाददनात्‌ । तस्मास््रोट्वादमात्रमेव प्रारब्ध तोऽपि योगाभ्यासप्राबल्याङ्गीकरणमिति चेन । शङ्ेतराष्टम्यादौ प्रा्बहुकारमुदितस्यारपीन्दोस्तेज- स्तिरस्कलय नवम्यादौ प्रातः सयः समुदितेनापि दिनमणिना स्वतेजसा कुसुद्वतीमुकुटीकर-

(८ _ §\ (

णपुवैकपब्निनीविकासनदशोना्ावल्यस्य॒सामर््येकतन्त्रवाद्‌(द)ग्रादिन्यायामावात्‌ “ यदेव वियया करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं भवति › इति श्रुव्योपासनविरिष्टस्यैठ ^ (~ (~ ^

कर्मणो कीर्यवत्तरत्वात्केवलोपापसनात्मकस्याहं ब्रह्मास्मीतिनिगणो पासनापरपय।यसंप्रज्ञात.

क,

(~. (^ (~ (~ ०,

समाधिपूवंकनिर्विकलत्परूपासंप्रज्ञातसमाधिसंङ्स्य “ योगश्चिततद्रत्तानेरोधः ` इति पातञ्च-

टमूत्रात्सकटचित्तवृत्तिनिरोधद्राराऽरतात्माकारैकान्तः करणस्थितिठक्षणस्य योगस्य ^ कमा-

राङ्क्ृष्णं योगिनि विधमितरेषाम्‌ › इत्यप पतज्ञटसूत्राच्छु्ाधिकङ्ष्णक्रष्णाधिकडुङसम-

इङ्ककष्णास्यस्येतरशब्दवाच्ययोगिमिनजीववश्ा्जीवप्रारव्धस्यपिक्षयाऽड्ृः कष्णशब्दाभे-

येयस्योक्तयोगास्यस्य योगिशब्दवाच्यत्रह्मविकमणः प्राबस्यस्य वीयंवत्तमत्वेन कैमुतिक-

न्यायसिद््वाच्छरतिस्प्रलोविरो घे तु श्रुतिरेव बटीयसीति न्यायेन नाभुक्तं क्षीयते कम॑ति सि

स्मृतेः, किंच प्रायश्चित्तादिरूपेण धर्मेण पापं नाशयतीति श्रीमाधवाचर्व्वेदम्ये व्यस्या-

रि %

अवन्मुक्तेप्रमाणप्र०] विद्यारण्यप्रणातजावन्पाक्त विवेकः । १२७

ततया ‹ धर्मेण पापमपनुदति इति श्या बाधितव्वायदा प्रायश्चित्तादिरूपधमेस्यापि पापनाश्चकल तदा मनसश्वेन्ियाणां च रेकाग्यं परमं तपः | तञ्ज्यायः सवेधर्मभ्यः स धमे: पर उच्यते ॥ इति स्त्या चित्तकाग्रयरक्षणस्य योगस्य परमधमेलबोधनादापात्मकप्रारव्यनाश्चकस्यापि कैमुतिकन्यायसिद्धला्पुण्यात्मकतनाद्कत्वस्य तश्युञ्छकृष्णकमेतेन प्राबस्येकसिद्धत्वाचच । उक्तं हि मृरुकौरेरेव तक्वविवेके योगस्य साधारण्येन कमनाशकत्वं निरुक्तयोगं॒प्रढ़ृत्य-- अनादाविह ससारे संचिताः कमेकोटयः अनेन विख्यं यान्ति ञ्जुद्धो धर्मो विवर्धते ॥ घममेघमिमं प्राः समाध योगवित्तमाः वषैत्येष यतो धमामृतघाराः सहश्च: ॥ अमुना वासनाजाठे निःशेष प्रविखापिते । समूलोन्मूलिते पुण्यपापाख्ये कमंसंचये ॥ वाक्यमप्रतिबद्धं सप्प्राक्परोक्षावभासेते । करामख्कवद्वोधमपरोक्षं प्रसूयते ॥ इति । अत्र ज्ञानपूर्वं यदा योगस्य संचितपु्यपापकमेणां समूरनाशकल्वं निः शेषवासनानाश- कत्वं चोक्त तद्‌ ज्ञानोत्तरं “ तस्मान्यासमेषां तपसामतिरिक्तमाहः › इति नारायणीये सलयादिमानसान्तसकख्मोक्षसाघनतपसां मध्ये सन्यासास्यतपस एवोत्कृष्टतवोक्तेः ।

यदुष्करं दुराराध्यं दुजेय दुरतिक्रमम्‌ !

तत्सर्वं तपसा साध्ये तपो हि दुरतिक्रमम्‌ ॥ इतिस्मतेस्तपसोऽचिन्यशक्तिवात्परमहंसविद्रत्सन्यासस्य परमतपस्वात्तत्समु्चितस्य निरु्तयोगस्य जीवन्मुक्तिप्रतिबन्धकप्रारन्धष्वंसकत्वं तु सुतरां सिद्धम्‌ । अहो येन धुम त्रसहायेनाजनेन श्रीपरमेश्वरोऽपि युद्धे परितोषितः पाशुपतं च संपादितं तेनेव श्रीभगवत्स- हायेन भारतयुद्धे भीष्मादयः पराजिताः स्युने वेति कः संदिह्यात्‌ । यत्त प्रारब्धस्य स्वफर्दानाय क्रियमाणसपिक्षतवनियमभङ्गोदाहरणं वामदेवजीवन्मुक्तेसुखमानीतं तत्रश्वरय- त्वसपिक्षतरं त वर्तत एव, तथा पूर्वसंस्कारजन्यदेहेन्दियादिन्यापारोपरमरूपं क्रियमाणमपि स्फुटमेवेति कुतो व्यभिचारः । तत्र सयपि क्रियमणि तस्य द्वारतामात्रतं न तक्तफख्कार- णत्वमिदयेतावनिव विरेषः । दरीभ॒तादपि क्रिंयमाणात्तादशस्थरेऽपे पुष्यापूवास्य सुकृतम

तपयत एव पूर्वोदाहतगङ्गादिवातस्पंशौदषभादीनामिव । तथाऽपि तकं वामद्वादानां नास्येव । कुतः;. तचविचेन कमोश्चेषात्‌ । ये तु॒तससुहदः शिष्यादयस्तेष्वेव * तस्य १८

१३८ पणानन्देन्दुकेो मुयाख्यव्याद्यासमतः [ १ प्रथम-

पुत्रा दायमुपयन्ति सुषदः पुण्यक्रलां द्विषन्तः पापकृयां गृहन्ति › इतिश्चुतेस्तच्छतसुकत-

सजातीयं सेवादिसुकृतभिन्नमेव स॒कृतम्‌त्पद्य तेभ्यो यथायथ फक ददातीति भाष्यरत्नप्रनाया स्ष्टमियन्यदेतत्‌ । तस्मादुक्तमेव योगस्य प्रारव्धात्प्राबल्याङ्गीकरणमिति नैवात्र शङ्कावकास; । बोधश्रीहरिणाऽजुनान्तरतमःस्तोमेकवि््वंसिना करत्वा योगधनंजयस्य सततं सारथ्यमेतत्करात्‌ ॥ प्रारब्धातुरुकौरवादिवट्मप्युच्छिय संस्थापितो जीवन्मक्तेसखस्वराज्यानेट्ये विद्रान्यातेधमरार्‌ ||

उक्तऽथऽन्यद्ानपपात्त व्रवणयात---

तथा च योगिनामुद्ालकवीतहव्यप्रमृतीनां स्वेच्छया देहपरित्याग उपपदयते । तथा चेति । यहक्तरीत्या प्रारब्धविक्षयाऽपि योगाम्यासादिशाघ्रीययत्नस्य प्राबल्य नाङ्गी क्रियेत तरहदाटकवीतहव्यादीनां योगिनां स्वेच्छया देहपरियागवादिवासिष्ठादेशाख च्येतेयर्थापत्तिः प्रमाणम्‌ । तस्मादुक्तयुक्त्या तदङ्गीकारे तु यतो योगिनां सप्तमभूभ्यन्त- परिपक्योगवताम॒दाटकवीतहव्यप्रमृतीनां ब्रह्मविदां तादग्योगवेरिष्टयदेव प्रारब्ध विध्वस्य सेच्छया न त॒ पारतव्व्येण देहपसि्यागः शरीराभासोपसंहार उपषद्यते युक्तो भव।ते । तद्रादि्ाच्ले संगत भवतीत्य्थैः । तदुक्तं योगवास ष्ठ उपदमप्रकरणे पच्चपञ्चाशे सगे । तत्र हि सत्तासामान्यादिटध्िसुपवण्ये-- एतामाङ्म्न्य पदवीं समस्तमयनाश्िनीम्‌ । उदाख्कोऽसाववसदावदिच्छ जग्द्रहे ॥ अथ काटेन बहुना बुद्धेस्तस्य बभूव ह । विदेहमुक्तस्तिष्ठामि देहं लयक्वेति निश्वखा | एवं चिन्तितवानद्वेगृहायां पट्ट्वासने । बद्धपदासनस्तस्थावधौन्मीङितटोचनम्‌(नः) ॥ टीका- चिन्तितवान्‌ , चिन्तिताथेदटनिश्वयवान्सन्‌ । सयम्य गृदसंयोघाद्राराणे नव चेतसः । . ` मात्रास्पर्रान्वचिन्वानां मावतसाद्गाचद्धनः |

का--म्रास्पशौन्‌ , शब्दादिगोचरदृत्तीः । विचिन्वानः, विचारेण चैकैक उपस ह्य हृदि निवेशयन्‌ । हदि निविष्टानां च तेषां परमाथेरूपो भावितः खाङ्गामिव स्वामन- ` कौीकृतश्चिद्रूपो. घनः सेन्धवघनवदेकरसो येन ]. , `

सुरुद्प्राणपवनः समसंस्थानकन्धरः. |

ताट्मरतटख्ग्रजंहामटरट्सन्म॒खः ॥

(क्न कि जीवन्मुक्तिप्रमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणी तजीबन्मुक्ति विवेकः । १३९ टोका--समसंस्थाना कन्धरा कण्ठो यस्य । ताटुमृटतर आदगरेन कण्ठ्छिद्रे कपा- रवानवेशितेन जिह्वामृठेनोनतमिव रसन्मुखं यस्य । न वहिनोन्तरे नाधो नोर्ध्वं नार्थे न शून्यके | सयोजितमनोट्िदेन्तेदन्तानसंस्पृरन्‌ ॥ टीका--अर्थं रूपादिविषये न संयोजिते मनोदष्टी येन | प्राणप्रवाहसरोधसमः. स्वच्छाननच्छविः ॥ अङ्क चित्सविदुत्तानरोमकण्टकिताङ्गमूः । टीका-- प्राणादिप्रवाहाणां सरोधेन समस्तताच्रेयाकृतदेहमनःकरणचाञ्चल्यशून्यः । ` स्च्छाननच्छविः, प्रसनवदनः । अङ्गोते संबोधने । वचेत्सविदा चिद्रपत्रह्मानन्दानुभवे- - नोत्तानेरूष्वैजयेभी रोमभिः कण्टकिता संजातकण्टकाऽङ्गमूयंस्य । अङ्क चेत्सविदम्यासाचित्सामान्यमुपादद्‌ । तदभ्यासादवापान्तरानन्दस्पन्दयमुत्तमम्‌ | टीका -- तस्याऽऽनन्दाविभीवे पूर्वोक्तमेव हेतुमाह-- अङ्गेति । अब्गष्वन्तःकरणैकदे- - शभृतव्रत्तिमेदेषु प्रतिनिम्बता चित्‌ । अवच्छिनसवेदां च स्वोपाधिमूतढक्तिमेदानां वि~ याम्यासाद्विम्बमूताचित्सामान्यमुपाददे प्रविवेश । विम्बमूताचिन्मात्रानुसंधानाम्यासाचान्तदयु- तम सर्वे्ष्टमानन्दस्पन्दमवापान्वमूदियथेः । तद्‌ास्वादनतो खीनचित्सामान्यदशाक्रमम्‌ | ` विश्व॑भरमनन्तात्मसत्तासामान्यमाययो ॥ टीका -- तस्य पूर्ववत्सत्तासामान्यानुप्रवेशामाह -- तदास्रादनत इति । यावन्न निरतिं शरयानन्दास्वादनं तावदेव चित्तं निरोधङ्केशासटिष्णतया बहिः प्रबतेते, आस्वादिते वान्दे तत्रैव गडपिपीटिकान्यायेनाऽऽसक्तं स्वरूपमपि विस्मय स्वानुगतं `चित्सामान्य निरतेश्च- यस्वप्रकाशसत्तासामान्यमावं नयति, स एव चित्सामान्यदश्चाक्रमस्य ख्यप्तस्य सत्तासासान्य- प्रा्तिश्वेति भावः | ` ` तस्थौ समसमामोगः परां विश्रान्तिमागतः । अनानन्दसमानन्दमुग्धसुग्धमुखदुतिः ॥ ॥ि टका-- तथैव तस्यापुनरावर्तिनीं स्थितिमाह-- तस्थाविति । समेभ्योऽपे सम आल्य- न्तिकविक्षेपनषम्यदुन्य आभोगः, सरूपे यस्य ।.न वियन्त आनन्दाः समा यस्य॒तथावि-

= = ४ = = (~ धा (~ € थ्‌ (~ घ्‌ धानन्देन प्रसन्नतमत्ान्सुग्धेभ्य£ सुन्दरेभ्योऽपि मुग्धा मुखदयुतियंस्य तथाविधः सन्‌ ।

\। 0. (पि

ष

१४० पएणानन्देन्दुकायु्याख्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम

संशान्तानन्दपुरुकः पदं प्राप्यामर्‌ गतः । चिरकाट्परिक्षीणमननादिभवभ्रमः ॥ टीका- आनन्दाविभोवलिद्गरोमाञ्चादीनामपि कऋमादुपरममाह-- सशान्तति । जीव- नेव पदं प्राप्य प्रारब्धभोगहेतुम्रोषक्षयादमरं गतः सन्‌ | बमूव स महास ल्पिकमोरपितोपमः । समः कलावमूर्णेन शरदच्छाम्बरेन्दुना ॥

टीका - कलाभिरवपूर्णेन ।

उपदाशाम शनेर्दिवसेरसौ कतिपयः स्पदे विमखात्मनि | तररसः शरदन्त इवामटे रविकरौजसि जन्मजरातिगः ॥ ठीका-- “न तस्य प्राणा उक्कामन्यत्रैव समवटीयन्ते › इति श्रव्युक्तरीयाञ्त्ेव त्मा- णानां तप्तोदकोष््यवत्रमादुपदाममभिप्रेयाऽऽह- उपरशशशामेति । शरदन्ते हेमन्ते तरूणां रसो रविकरौजसीव विमटे सपद उपशशमेयादिना । एवं वीतहव्यस्यापि देहव्यागप्र- कारस्तत्रैव षडशीतितमे सर्गे “ इदानी स्वां दिदं यान्तु भवन्तो याम्यहं प्रियाः › इलयन्त- ्रन्थेनेन्द्ियादीनां प्राथनपुवकं खेच्छया देहत्यागं प्रतिज्ञातवतो वीतहव्यस्य वैराग्यौत्कटय- पुवकं चाक्चुषारोकादिकटानामादियमण्डलादिप्रकृतिषु ख्यप्रार्थनं समुपवण्यन्ति-- ` व्यपगताखिरुकायपरम्परः सकठ्दद्यददातिगताधितिः प्रणवशान्यनुससतिरान्तधीर्विंगतमोहमखोऽयमहं स्थितः ॥} टीका-दी्घोचारितस्य प्रणवस्य ब्रह्रन्प्रे शान्तिमनसय शान्ता ब्रह्माकारतामात्रप्रा- प्योपरता धीयस्य । तत॒ एव विगतप्रारन्धप्रतिबद्रिष्टाविदाट्दमखः । इलयसंग्रज्ञातसमा- धिमुपवण्याग्रिमसर्गे -- ` अजमजरमनादयनकमेकं पदममटं सकटं च निष्कट चं | स्थित इति स तदा नभःस्वरूपादपि विमर्स्थितियश्वरः क्षणेन ॥ टीका-स वीतहव्य इत्युक्तक्रमेण सक्तदशा नभःस्वरूपादपि निमेस्थितिः सनज- म्जरमनायकममटं निष्कङ पदं भूत्वा स्थितः । बद्धदशा त॒ क्षणेनेश्वरः सन्खकार्यभेदैरनेकं सकर च भूत्वा स्थित इत्यथः । इत्यन्तेन तस्य सप्तमभूमिकादादयेमुपाए्यायाग्रिमसर्ग ` श्रीवसिष्ठ उवाच- प्राप्य ससतिसीमान्तं दुःखान्धेः पारमागतः । वीतहभ्यः शशामेवमपुनमनने मुनिः ॥ टीका--एवमुक्तरीयाऽपुनमनन आयन्तिकमनोनारो संति ।

जावन्मुक्तप्रमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्पुक्तिविवेकः । १४१ तस्मस्तथोपशान्ते हि परां निदैतिमागते | |

पयःकृण हवाम्भोधो खे पदेऽपरिणामिनि ॥

तथैव तिष्ठननिःस्न्दः स कायो म्डानिमाययौ |

अन्ताविरसतां प्राप्य माग॑दीषौन्तपद्मवत्‌ ॥ इव्यादिना !

ननु नेदमुदाहरणद्रयमपि योगादिप्राबव्येन प्रारन्धष्वसबोधकम्‌ । उदाटक- विषये तु संशान्तानन्दपुख्क इति वदुदाहतश्छोकसकायामेव जीवन्नेव पदं प्राप्य प्रारन्ध- भोगहेतुमट्शेषक्षयादमरं गतः सन्निति व्याख्यात्रा ट॑काकत्र प्रारब्धस्य सरतः क्षयोत्तरमेव विदेहकेवल्या्र्योतितत्वायोगादिवटेन ता्षयस्य क्प्यसूचितत्वाच्च । एवे वीतहव्यविष- येऽपे न्यपगताखिककार्यतिश्चेकटीकायां तत एव॒ विगतप्रारव्प्रतिबद्रशिष्टावि्यदेदामट इति व्याख्यानेन तथालध्वननात्‌ | न च महानुभावभगवद्विद्यारण्यगुरूचरणवचनविरोघे समुदाहतवासिष्ठटीकाकारवचनमेव ल्याज्यमस्िति शङ्कबम्‌ । श्रीमद्वियारप्यगुरुविरुद्वमाघु- निकेनोक्तटीकाकारेण वक्तुमराक्यतात्‌ , श्रीमद्धियारण्यगुरुचरणाशयस्यैव तथालादापाति- काथसमर्थन त्वयैव तत्तातप्यस्याज्ञातत्वाचच । न चोपक्रमादिवदायधोक्तमेव तद्रहस्यं नो चेत्तदक्षरस्वारस्यमपरेयञ्योक्तदीकाक्षररया त्वयैव वण्यैतां तदाशय इति वाच्यम्‌| एवं तर्हि वासिष्टटीकाकारवचोऽपि तद्विरुद्धमदाहरतस्तवेव प्रमादित्वादीति चेन । वासिष्ठटीकादाय- स्यैव व्वयाऽनभिज्ञातलात्तततातपयंस्य प्रुत मदनुकूरुतरत्वा्च । तथा दुदाटकविषये तावत्‌- एवं चिन्तितवानदेगहायां पट्टवासने बद्धपद्मासनस्तस्थावर्धोन्मीटितटोचनम्‌( नः ) ॥

प

इते यौगाम्यासमुपक्रम्य सपर्किर सत्तमभूमिकान्तं तमुपवण्यं तदुत्तरं वासिष्ठे संशा- न्तानन्दपुरुक इति शको निबद्धः । तत्र जीवन्नेव पदं प्राप्य प्रारन्धमेोगेतमल्शषक्षयाद- मरं गतः सन्निति वदता टीकाकृता जीवन्मुक्तिपरा्िपूवंकप्रारन्धभोगकारणीमूतमल्शब्दिता- वियाठेरोकदेशध्वंसस्य प्रागुक्तयोगेकफख्तवं स्फ़टमेव दोतितम्‌ । नो चेदिदेदमुक्तस्तिष्ठामीति विदेहसुक्तिवाञ्छापूवकं योगविघानोपपादकतन्मूखविरोधितवस्य दुवौरतापत्तिः। किंच संशान्ता- नन्दपुखुक इति शछेकवणितावस्थायामेव यदि निःशेषप्रारब्धक्षयः स्वभवेन भोगं दैव जातो न तु योगमदिभ्रेति संमतं स्यात्तदा * उपदशदाम शनैदिवसैरसौ कतिपयैः सखपदे विमखात्मानि › इत्युत्तर शोके रानैः शनैः कतिप्येर्दिवसेरसावुदाख्को विमखात्मनि स्वपद उपशशामेति तदनन्तरमपि बहतर दिनेविदेहकेवल्यं कथमुक्तं स्यात्‌ । मध्ये देदायवस्था- पकप्रारब्धकमेण एवाभावात्सय एव तदुक्त स्यात्‌ । तस्मापपूर्वोत्तरतात्पयेपय।छोचनया वासिष्ठ- रीकाकारस्यापि प्रारब्धकमोपेक्षया योगाभ्यासदेबेखवत्तरत्ेन सस्य . तनास्यत्वस्य सुतरां

संमतत्वाद्यथा यथा योगाभ्यासपरिपाकस्तथा तथा प्रारव्धक्षयस्तदायन्तिकत्वे तदायन्ति-

१४२ पणानन्देन्दुको युद्याख्यष्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम-

कत्वमिति स्वकृतेन. कोऽपि विरोधगन्धः । एतेन वीतहव्यविपयकप्रश्नीऽपि प्रल॒क्तः । तत्र तु दीर्घन्चास्तिस्य प्रणवस्य ब्रह्मरन्प्रे शान्तिमनसूय शान्ता ब्रह्माक।रतामात्रप्राप्योपरता धीयस्यव्युक्त्वा तत एव ॒विगतप्रारन्धग्रतिबद्धशिष्टावियाठ्शमरं इति वदता टीकाकृता तत एव पूर्वोंक्तोपरतधीत्वदेवेति हेत॒तद्वावबोधनात्कण्ठत एवोपरतिशब्दितयोगस्य प्रारब्ध- ध्वसकत्वोक्तेरुदारुकोदाहरणोक्तसमाधानरीयाञत्रापि सकटठन्यवस्थासंमवाच्च न कोऽपि रङ्कावकाशः । मू उदाटकवीतहव्यम्रमतीनामियादिरब्दपयायीमृतप्रमतिशब्देन मगवा- ञ्शुको ग्राह्यः । उक्त हि मोक्षधर्मेषु भगवद्यासपुत्रस्य रकस्यापि योगमदहिप्ना खेच्छयेव देहरपरित्यजनम्‌ । तत्र हि पञ्चपञ्चाशत्तमाधिकेकदाताध्याये-- नारदस्य वचः श्रुवा इकः परमबुद्धिमान्‌ । साचेन्त्य मनसा धीरो निश्चयं नाध्यगच्छत | पुत्रदरिमहन्डेडो विदाश्नाये महाज्परमः | किं यु स्यच्छश्चत स्थानमरप्ेरा महोदयम्‌ | ततो मुहूतं संचिन्त्य निश्चितां गतिमात्मनः ! परावरज्ञो धमंस्य परां नेःश्रयसीं गतिम्‌ ॥ कथं न्वहमसंश्चि्टो गच्छेयं गतिसुत्तमाम्‌ । नाऽऽवर्तेयं यथा भूयो योनिसंकरसागरे ॥ टाका चातुधरी--असंश्चिष्टः सर्वोपाधिनिरुक्तः । इत्यादिना कस्य नारदोपदेशेन वैरा- ग्यमनने समुपाल्याय ततः ‹ न तु योगमृते शक्या प्राप्तुं सा परमा गतिः › इति येगै- कसाध्यत्वं ज्ञानसिद्धस्यापि कैवल्यस्य प्रारब्धेन दैतावभासावरेषणाछ्धो कटष्टया प्रतिवद्धस्येव ताददायोगस्येव सद्यः प्रारब्धध्वंसकतेन तद्रारा॒तत्साधनववादोगैकटम्यलमिव्य्थकमन्ये- नोपवण्य-- तस्माद्योगं समास्थाय यक्त्वा गृहकटेवरम्‌ । वायुभूतः प्रबेश्ामि तेजोराशे दिवाकरम्‌ ॥ टीका--दिवाकरमिति । अकंमण्डल्वतीं भगगःपदवाच्यः संसारबीजसजनकतौ सर्वेषां प्राणिनां बुद्धेः प्रवतेको गायत्र प्रतिपा्ो प्राह्यः, न व्वचिरादिमागेपवेभूतं मण्डलाभि- मानिनमादियम्‌ । कुत एतत्‌ । कायत्रह्मरोकं प्रति तद्वमनस्यादशेनात्‌ । रक्रस्तु मारुतादर्वं गतिं कत्वाऽन्तरिक्षगाम्‌ । द्रो येत्वा प्रभावं स्वं ब्रह्मभूतोऽभवत्तदा ॥ इति वाक्यशेषे शुद्ध्ह्यभावदशेनाच्च । सूयैमण्डटपर्यन्तं गमनं तु खस्य योगप्रभावदच- नमात्नमिति लतरैव स्पष्टमस्ति । इत्यादिना योगाम्यासबलेन प्रार््धस्थापितमपि देहायव-

जीवन्पुक्तिप्रमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मक्तिविवेकः। १४३

भासं तद्ध्व॑सद्रारा विध्वस्य योगमाहात्यख्यापनाय सूेमण्डरपयन्तमाकाशगामितया देहादिकं नीला टरोकदष्टयाऽन्तयीमितद्लाटिनि मुक्तदृष्टवाड्ैते ब्रह्मण्येव घटभङ्कं घटाकाङवदुपाधिनाज्मात्रेणैव केवटीभावं गच्छामीवेति शुकनिश्वयममिधाय धूमादिमा् विनिन्य पर्वतादीन्सकट्स्ावरजङ्गमान्ारदं च पृष्ट्वा पितरं गत्वा तद्रचनं श्रुतवता पित्रा मननत्रतेषणार्थं तावत्स्थीयतामिदक्तोऽपि-

निरपेक्षः शुको मृत्वा निःस्ञेहो मुक्तसंशयः ।

मोक्षमेवानुसंचिन्य गमनाय मनो दधे |

पितरं स परसियिञ्य जगाम म॒निसत्तमः |

कैटासप्रष्ठं विपुटं सिद्धसंघनिषेवितम्‌ |

इति तस्य कैटासप्रष्टगमनोक्त्याऽध्यायः समापितः । ततोऽग्रिमाध्याय भीष्म उवाच

{~ (~,

गिरिश्र्ग समारद्य सुतो व्यासस्य भारत | समदेरे विविक्ते स नि;ःशटाक उपाविरात्‌ ¦ धारयामास चाऽऽतमान यथाशाखं यथाविधि | पादप्रमृतिगात्रेषु क्रमेण क्रमयोगवित्‌ । रलयादिना तस्य तत्र योगधारणां ब्रह्मानन्दमाकाशगमनं नारदाख्यगुरोः प्रदक्षिणी- करणपूर्वकमनुजञप्रहणं देवकृतपुष्पव्षणमप्तरोगणदर्नं मठ्याचट्गमनं तत्रोष्यादिदशेनं वत्सछेनापि पित्राऽ्यं कथं सक्त इत्यादिसविस्मयोवीवचःश्रवणं सकर्दिगाद्यवरकनं तत्त- दिगायधिष्ठातृदेवतादशेनम्‌ । पिता यदयनुगच्छेन्मां करोदमानः शुकेति वे । ततः प्रतिवचो देयं सर्वैरेव समाहितैः ॥ इत्यादिना दिगादिदेवताप्रार्थनं ततस्तप्प्रार्थितस्य देवतादिभिः स्वीकरण चोपवप्यध्यायः समापितः | ततोऽग्रिमाध्यये भीष्म उवाच -- ` इत्येवमक्त्वा वचन ब्रह्मपिः स महातपाः । प्रातिष्ठत कः सिद्धिं हित्वा दोषांश्चतुविंधान्‌ ॥ टका--इत्येवमिति । दोषान्‌ , साचक्म, षप्रतिबन्धकान्धरमज्ञानेरागयै्र्यमदाने नः- किखिषसंसर्गनिश्वर्याल्यान्‌ । यदाह मनु:-- प्राणायामैदहेदेनो धारणाभिश्च किल्विषम्‌ । प्रत्याहारेण ससर्गान्ध्यानेनानैश्वरान्गुणान्‌ ॥ इति वा । योगानिति पाठे वितकंविचार्‌ नन्दाक्षिताख्यांस्तकखनीयथेः । इत्यादिना तस्य सचादिगुणतत्ायादिसर्वाभिमानयागमुपव५--

१४४ पणानन्दन्दुकोगुयाख्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम

ततस्तस्मिन्पदे निये निर्गुणे रिङ्गवर्जिते | ह्मण प्रत्यतिषठत्स विधूमोऽम्िखि ज्वटन्‌ ॥

टीका--तस्मिनादित्यान्त्यामिणि पस्रह्मणि निव्ये पुनराद्रत्तिवरजिते यतो निगणे प्रय- तिष्ठत्‌ । इत्यन्तयौमिवोपटक्षितद्वितासमात्रप्रतिष्ठवेन स्वप्रकाश्चलं महापुरुषस्य देहख्येन दशेनराहियाह्ोकानामभाग्यमूचकोत्पातजातं तस्य दुभशङुनसूचकं ञ॒भवृ्वारिकं मेर- ॥हमवतस्रणरजतरृङ्गाभ्यां मागरोधनं योगमहिम्ना तद्वेदनं देवादिसाधवादं मन्दाकिन्यां करडनम्माप्सरोगणदरनं व्यासानगमनं चोपास्याय--

ञकस्तु मारुतादध्वे गतिं कृत्वाङन्तरिक्षगाम्‌ | द्शेयित्वा प्रमावरं स्वं ब्रहमभूतोऽमवत्तदा ॥

टीका--शुकस्विति । मारतातसत्रा्मन ऊर्ध्वम्‌ । ‹ वायुर्वै गौतम ततसत्रम्‌ ” इति रतेः । इति तस्य विदेहकैवल्यं न्यासङृताङ्लनं दिगादिसषैदेवताङृतप्रतिवचनं ग्यास प्रति शिवागमनं शुकस्य पञ्चमहामूतस्वभावकथनं छयाङ्कप्रदानं चोपाख्यायाध्यायः शतोपरे सप्तपञ्चारात्तमास्यः समापित इति । न चैतेषां प्रारब्धमेव तयेति । तथा च योगिनामियदेः पूवेव्याल्याने मयैव दत्तोत्तरत्वात्‌ । तस्मादयक्तमेवोक्तोदाहरणजातभिति सिद योगप्रानल्यम्‌ । कल्पभेदात्कथामेद्‌ इति न्यायेन श्रीमागवतवासिष्ठादिगतशचुकोपाख्या- नव्यवस्था ज्ञेयेति दिक्‌ ।

ननु ।कंमतावता प्राचीनानां शुकादिमहानुभावानां योगीन्द्राणां योगाभ्यासस्य प्रारब्ध - विष्वसनशक्तत्वेऽपीदानीतनानां ज्ञानिनां तु ताद्रोश्व्याभावाद्ठमैव जीवन्मुक्तिरिति चेत्स- त्यम्‌ । यद्यप्याघुनिकानां प्रारब्धावस्थापितदेहादिद्ैतावभासस्य प्रबरुतमयोगायम्यासेन समृठोन्मूढनेऽस्पायुष्दयुपाधिना सामध्याभवेऽपि प्रतिक्षणविक्षोभप्रदविषयाभिाषटक्षणका- माददत्तरूपविक्षपन्षपणे जीवन्मुस्षुणां न काऽपि क्षतिसि्याह यद्यपीयादिना--

यदप्यल्पायुषामस्माक ताहशो यागो न संभवति, तथाऽपि कामा. दिधीव्रत्तिनिरोधमातरे को नाम प्रयासः। यदि शाखीयप्रयत्नस्य प्राबल्यं नाङ्गं क्रियते तदा वचिकित्सामारभ्य. मोक्षङ्ाञख्रपर्यन्तानां स्वेषामान, च्य प्रसन्पत। अल्पं ‹ शतायुर्वै पुरषः › इति श्रुलया शतवर्षनियमेऽपि कल्काखदिवरातक्षणिकमा- ुरयेषां तथाविधानामस्माकभिलयुक्तया स्वस्यापि जीवन्मसुध्चुं योतितम्‌ । अस्माकम्‌ । अस्मदादानां जीवन्मुमुक्षूणाम्‌ । ‹ सोमोऽस्माकं ब्राह्मणानां राजा † इव्यादिवदन्येषामपि

९ क. खेर ग, ड. च, देचित्तव्‌- । २क. स, ग. ॐ. च, भ्माेयोगे को। ष, भवत्रयोगे को ।

` जीवन्ुकतप्राणप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिविवेकः। १४५

(~ {~

विदुषां क्षणया ग्रहणमिति भावः । ताञ्शोति। स ट्व स्यत इति तदंशः । शका- दियोग द्चेश्वयशाटीय्थः । स चासौ योगश्चेति तथाऽपि तादम्योग नुष्ठाने सामथ्यंभवेऽपि | कामादिषीवृक्तिनिरोधमत्रे | काम यिषयाभिटाषः । ‹ इद्‌ मे स्यादिदं मे स्यादितीच्छाः कामशब्दिताः › इति तृक्तिदीपोक्तेरि्टावाक्तिः कदा मे स्यादि्युत्कण्ठ पुवेकतत्त द्वेषयाभिकाषः स अदिमुस्यो यासां ताः कामादयः । | जथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पृरषः | अनिच्छनपि वार्ष्णेय बढादिव नियोजितः ॥ इ्यजनप्रशन श्रीमगवानुवाच-- कामि एष क्रध एष रजोगुणसमुद्भवः | महशरनो महापाप्मा विद्धयेनमिह वैरिणम्‌ ॥ धूमेनाऽऽत्रियते वहि्यथाऽख्दर्शो मटेन च । यथेस्वेनाऽऽढतो गर्भस्तथा तेनेदमा्रृतम्‌ | आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा ॥ कामरूपेण कोन्तेय दुष्पूरेणानख्न च । इन्द्रयाणि मने बुद्धिरस्याधिष्टानमुच्यते ॥ एते विमोहयत्येष ज्ञानमावूय देहिनम्‌ । तस्माच्वमिन्धियाण्यादौ नियम्य मरतर्षभ ॥ पाप्मानं प्रजहिद्येनं ज्ञानविज्ञाननाश्ननम्‌ । इन्द्रयाणि पराप्याहुरिन्दियेभ्यः परं मनः ॥ मनसस्तु परा बुद्धिर्या बद्धैः परतस्तु सः । एव बुद्धेः परं बुद्ध्वा संस्तम्याऽऽमानमात्मना ॥ „ ज।हे राक महाबाहो कामरूपं दुरासदम्‌ । इते श्रीमद्गगवद्रीतासु स्मृतिषु “ कामान्यः कामयते मन्यमानः स॒ कामभिर्जायते तत्र तन › इत्यादिश्रुतिषु च महता प्रबन्धेन बासनापरपर्यायस्य निर्क्तरक्षणस्य कामस्यैव सक्तद्रारागंकत्वोक्तेरत्रापि तस्यैव मुख्यत्वेन म्रहः । ताश्च ता॒धी्रं्तयो बुद्धिवत्तयस्तास। नेतरां रोधः सप्तममभूम्यन्तमद्वैतानन्दात्मनि स्थिरीकरणं तादङ्निरोध एव निरोधमान्न तस्मिन्‌ । त्र मन््रहणेन स्वेच्छया देद्यागादिमहदैशव्यसामर््यनयुदासः । एतादृशवृत्िनिरोधमत्र को नाम प्रयासः । किंदाब्द आक्षेपे नामेति प्रसिद्धौ । न हि कोऽपि श्रमल्डोऽपीह सभवतीयथेः । कामादि चित्तवृत्तति पठेऽप्ययमेवाथः । क्रचेप्पुस्तके ‹ कामादिधीदृत्तिनि- रोधमत्रे योगे ' इति योगपदं, तदैतादृशे योग इति विरोषणविश्ेष्यभावः । कामादिषी- इृत्तिनिरघमात्रं यस्मिनिति समासः । उक्तमेवां॒प्रतित्रन्या दरदयति--य दात्यादिना । ` १९

१४६ पणानन्देन्डुकोमुदयाख्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम

दाखपयप्रतलस्य प्रानव्यानङ्खीकारे चिकित्सापदवाच्यस्थुट्देहैकदोषनारकायुवेदमूटकसुश्रुतच- रकादिवेद्यशास्रमारभ्य मेोक्षश्ा्ठपर्न्तानां वेदान्तान्तानां सर्वेषां दराश्राणामिते शेषः | आनर्थक्यं प्रसञ्येत, निष्प्रयोजनं स्यादिति प्रतिबन्दी । मोक्षसाधनेति पठे तु चिके- सापदेन हरीतक्यादिभेषजं प्राह्यम्‌ । तदारभ्य मोक्षसाधन यत्तखज्ञान तदन्तानां सवषां हितसाधनानामिति शेषः । रोषं प्रात्‌ । तस्माच्छास्त 1देतमुपद्शत।ते शाख बवदा तत्रोपदिष्टवेन जातः शस्यो न त॒ लौकिकः । इट्य: प्रकृष्टः सद्यः परमानन्दप्रद; पनर्ददयमानध्वंसको यो यतन उदोगो न तु यागादिवञ्जन्मान्तरे क्षयिष्णुसुखदः परिणाम- दुःखदश्च । तस्य प्राबल्यं प्रारब्धष्वसकवेन प्रकृ्टबख्वत्तरप्वमङ्गीकायमेव यीगस्यलाश्यः ।

नन कृतेऽपि कारीरीटय।दिख्ये श छ्लीयप्रयत्ने तच्फर्स्य व्रष्टव।देः कदा चद्मावाअप दृष्ट इति प्रारन्धकरमेव दुरन्त, ततस्तमव शाखीयस्यापि प्रयत्नस्य कुण्ट।भाव एव । न ।ह तावन्मात्रेण सकट्दाख्रतत्रयेष्टसाधनान्यतरान्क्यप्रसक्तिरूपा प्रतिबन्दौ प्रारन्धेतरत्र

खीयप्रयतनसाथक्याङ्गीकारादिति चेत्‌ । बाटम्‌ । नैतावता प्रतिबन्दीमोचनम्‌। तथा ।हे-य।द्‌ प्रारब्ध्रे शाद्ायस्यापि प्रयलस्य सर्वथा कुण्ठीभाव एव सिद्धस्तदहि तस्य सवेत स्वकायं कारित्वटक्षणं प्राबस्यं त क्षतमेव तथालरेऽय शाघ्लीयप्रयत्नात्मकं कमौदिकमिष्टसाधनमनुध्यं तञ्जन्मान्तरे यदा प्रारगब्धल्येनापवद्रारा परिणमेत्तदेव फट्द्‌ स्यान सद्य इति सद्यःफट्दातू- चिकित्तायखिटदाचवेैयथ्यटक्षणप्रतिबन्दी तादवस्थ्यमेव । न 1ह क।श्वद्रुग्णां जन्मान्तर ममाऽऽरेग्य भयादिति धियाऽधुनोषधमापेसेवते, नवा काश्वन्पुमुक्षुरपे जन्मान्तरं मम मोक्षो भवविति धियाऽधघुनैव बोधं साधयति । तस्मात्सवेत्र ाखीयप्रयत्नप्राब्यस्य प्रारब्ध सकोच; प्रारब्धस्य ततः प्राबल्यं ताद्रशस्थठे सदयः फ्दातृकारीयादिव्यापाराणां नैष्फल्यं जन्मान्तरे फर्दातवं वा तद्रोधकदयाखस्याप्रामाण्य चे।ते लन्मतस्यानेकग।रवदुष्टवाच्छरतस्य

सद्यःफर्दातृतस्य हानिस्तथाऽश्रुतस्य जन्मान्तरफट्दातवत्वस्य कल्पन चयादययनकदषग्रस्त- त्वाद्ररं खाघवात्तादशस्थटे कारीयोदिशा्रीयप्रयतनव्यङ्गतवकलनमेवेय.शयेनाऽऽह--

नहि कादावित्ककर्भरूल विसंवाद्मारण दर्वल्यमापाद् पितुं शस्यम्‌ । अन्यथा कादाचित्कं पराजयं हषा सर्वैभूपेगंजाश्वादिसेनोपेक्ष्पत ।

नही ति । कदाचिद्धवः कादाचित्कः स चासौ कमणां संयःफ्दकारीयादनां फटरस्य वष्टय देर्विसवादो विपरीतः कृतेऽपि शार्छ्रये प्रयत्ने फ़ तु नैवं जात तस्मादुन्यथं एव यतनस्तद्नधिशाच्वमपि वज्चकमेवेयादिखूपः संवादः परस्परं जनानां सम्यस्निणयपूवैकं वादो भाषणं येनामविन. स एव कमेकखवेसंवादमत्रं तेन । मत्रचा दाच्यप्रयत्ने प्राबत्याभा- वोऽपास्तः । तेनानुष्रानयेगुण्यदिव फडःमाव इति ध्वनितम्‌ । कदाचित्क^न्यङ्गतवशल्नतका- रीयीदिककरफटस्योक्तत्िपरीतसवाददैतोरमवददिव दौबैद्यं सामध्व॑रादियमपादयिठुं॑दोपत~

जीचन्सुक्तिप्रमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिविंवेकः | १४७

याऽञनेतुं न हि शक्यम्‌ । हिरवधारणे नैव राक्यमियथः । जला खीयप्रयनस्ये।ते शेषः । तस्मायथा यथा श्राच्नीयप्रयल्नपुष्टस्तथा तयेष्टफ्टष्िरति सवेग्यवस्थ,सभवाच्छाखं।यम्रय- व्नप्राबव्यं सवेथा स्वीकरणीयमेवेति भावः । किच चाखीयप्रतिबन्दीं मोकतुसुद्ुक्तस्य तव

क अवि कि) ज ०

तन्मोचनं त॒ दरे प्रयत सपमिया पटायन्वृश्चिकेन ट्ट इति न्यायेन सखोकिक्यपे देतया परतिबन्दी गछे पततीव्यभिप्रायेणाऽऽह--अन्यर्थोति । कादाचित्कसर्यःफख्दकमफल- मावमत्रेण प्रारब्धामर शाच्चीयप्रयतनदै बैल्याङ्खीकारे सति पराजयमपजयं दृष्ट्वा विोक्य सर्वेः प्राचनिरवचीनैश्च मृपेः प्रथ्वीपाटनेच्छुभिर्मं तदासीनैगैजाश्वादिसेना चतुरङ्ग वटुपेश्षयेत तयव्येत | कादाचित्कपराजयादेव प्रारच्धकप्राव्ये नृपैः खवर यक्तं स्यादित द्ेतया लोककी प्रतिबन्दी । तस्मान तन्मतं साच्वाते ध्वानः | `

(रि

न च ठौकिकप्रतिबन्या न शाघ्राथेनिणेयः समुचित इति शङ्कयम्‌ । पृव।च।य॑रपे तथा कतव्वा!देव्याह--

अत एवाऽऽनन्दबाधाचाया अहः-'“नद्यजाण भयाद्ाहारपारत्यागां मिक्षकमयाद्रा स्थाल्यनधिश्रयण) यूकामयाद्रा प्रावरणपःरत्याभः इति । शाश्ीयस्य प्रयत्नस्य प्राच्य वासिष्ठरामसंवादे विस्पषटमवगम्यत--

` ~ क

सर्थमेवेह हि सदेत्यारप्य तदनु तद्प्यवमुच्य साधु ते्टत्यन्तन यन्थन |

अत एवेति । कादाचित्कफटादशेनेऽपे शार्खीयप्रयलनस्य प्रावस्याङ्खीकारादेव | आनन्दवोधाचायौ; । आनन्दव्यञ्जको इदैतसुखद्योतको बोधो ज्ञानं येषां ते तथा यथाध- नामानं इत्यश्च; ! ते च त आचायौश्च । मन्व्यास्याक्ृद।चायं इ।तेकोदादटेदतदथद। घेन परमप्रामाणिका. इत्यर्थः । तहचः पठति-न ही ति । अजाणेभयात्‌ , न जीण पर ` पक्रमजीर्णै तस्य ८ तस्मात्‌ ›) भयं तस्मात्‌ । धातुवेषम्यद्रारा रोगापादकमजीण मेऽनभ- क्षणेन भविष्यतीति भीवेयथेः । आहारप^ष्यागः । आहयते मह्षणाथध गद्यत इत्या- हारो योम्यमनं तस्य परितः सवेत्त्यागः | न हि नैव खोकंः कादाचत्काज।णदशनंन स्थथाऽननभक्षणं व्यज्यत इति भावः । अत्र षरीव्युपसग।द्रेत।मेत।सतपृतानाभेनमन तु

त्यज्यत एव सद्धेरोते व्यज्यते । वाद्याग्रहहननाधमुदाहरणवाडइस्यम्‌ । ।चक्ुक मयात्‌ ॥।. भिक्षतीति भिक्षुकः । ग्रासमात्र मवेद्रक्षोते वचनात्‌ । „ भ

य[तेश्च ब्रह्यचारं च व्याधा गुरूपाषकः | धवगः क्षीणवृत्तिश्च षडते भेक्षवः स्पृताः ॥.

रति षण्णां भिक्षुकलेोक्तेश्च यलायन्यतमः स्वत्पयाचकस्तस्य ( तस्मात्‌ ) भयात्‌ | पके कृते प्रियेण भिक्षुका भिक्षाथमायान्येव । आगतेषु च तेष्वाते।धवमुख्यमाया स्वतस्प- मप्यने दातव्यं स्यदेव तेन च धनेव्ययस्ततो दा1रदयदुःखामे।ते मीव्यत्यथः । ` स्थास्यनाच्‌

१४८ -पणानन्देन्दुकोमयास्यग्याख्यासमेतः-- [१ प्रथम॑-

श्रयणम्‌ । स्थाटाी पाकपात्रविशेषस्तस्या अनधिश्रयणम्‌ }। अधिश्रयणं पचनार्थ तण्डुखादिपूरणपूवक महानसे स्थापनं तदमवः । न हीति सरवैत्रानुषङ्गः | यूका जन्तुविरोषस्तद्रयात्तल्ृतदशभयादिय्थः । प्रकर्षण शीतटलादिनिवारणक्षमतरेना ऽऽब्रणो-

त्याच्छादयाते देह।मेति प्रावरणं वचं कम्बखदि च । हेष प्रात्‌ । एवे च छौकिकदा-

के)

घ्रीयप्रतिबन्यन्तयुक्तिसहघवशाय्मारब्धदर्बल्यपवंकं शा्रीयप्रयलस्य प्राबवये सिद्धे तत्र

¢, (+ ( (५

दा।्रशत्साह स्याख्यवबृहदययोगवासिष्टापरनामकमोक्षोपायसङ्ञकश्री मद्रा स्मी किविरचितदेवदतोक्तम- हारामायणसमातं प्रतिजानीते-- काशी यस्येति । पदत्रयमिदं तु वित्रतमेवाधस्तानिकट एव । क।स्मन्स्यकं इत्यत आह-वासष्ठात । वासेष्टरामयोः सवादः परमाथप्रश्चप्र।तेवचनं तस्मन्‌ । कियता ग्रन्थेनेतयत्राऽऽह-पर्वं मिति । अ्रो्तगरन्धस्थानि यावदुपयुक्तान्येव

~ अ (न

कानिचत्पयान्युदाहियन्ते न त सवौणि म्रन्थगैरवभियेति ज्ञेयम्‌ । ५

त ग्रन्थ ब॒हद्रासिष्ठीयमुसुक्षन्यवहाराख्यद्वितीयप्रकरणगतनवमसर्गस्यमपि मध्यवासिष्ठी. यतत्प्रकरणगतप्रथमसगस्थमव पठति वसिक इत्यादिना--

वासष्ठः--"“ सवमेवेह हे सदा संसारे रघनन्दन । सम्यक्परय॒क्तात्सवण पोरुषात्सछमवाप्यते ॥ `:

सवं पुचरवित्तस्वगटोकबह्मलोकादिफलं, पौरुषं पचकामेषिक्र षिवा. णन्यस्यातशछामवबद्यापास्षनानध्ानटश्षणः परुषप्रयत्नः

उवाचेति रोषः | अत्र मृरुकारैयीनि पदानि न विवतानि तन्येव मया विव्रियन्ते | सवमेवेहे ति । हे रघुनन्दन । इह ससारे । सदा निरन्तरम्‌ । सर्वेण निखिटेनाधिका- रिणा । सम्यागेति । इटात्पौरुषात्समवाप्यते हीत्यन्वयः । रख्योः सावर्ण्या्टघनत्पान- प्याधक।।रणः स्वमादेम्ना नन्दयाते ब्रह्मानन्दं प्रापयति स तथा तत्सबुद्धौ । अस्मिन्ससरे हि द्विविधा जनाः सदसदत्पदवाच्याः क्रमान्महान्तो ट्घवश्च । तत्राऽऽयानां ब्रह्मलिक्या- युभवान क्रावेदप्यानन्दाय परापेक्षेयवशिष्ठनारेव तदपेक्षेति भवानद्रैतासरूपोऽपि भक्त- दरा द।नानुकम्पत्यस्वाभान्यास््मरकृतटीखाविग्रहं मायया धत्वा टोकानमेहिकादिमक्तेपयन्तं हित कथं स्यादिति पृच्छसीति संबोधनतात्पर्थम्‌ । इह, इदंतयाऽनुभूयमानेऽहमादिद्द्यट- क्षणे ! ससार, सम्यग्घरटीयन्त्रन्यायेनोरध्वाघोभागे सरन्ति स्वर्गनरकादौ गच्छन्ति जीवा आ स्माने।ते तथा तत्र । यद्रा सम्यगेव स्वप्रकाशानन्तानन्दत्वेनातिरम्यः परमात्मेवाविना- शित्वेन "तमेव भान्तमनुभाति सर्व॑म्‌ ” इतिश्रतेर्यावददर्यसत्ताभानप्रयोजकवेन च सारो बटे स्थिरांरो चः इति विश्वात्सारः सक्द्रैतवाधावधितेन स्थिरां्ञो यस्मिन्स तथा तत्रेयर्थः । एतेन “परमात्मावशेषोऽपि तत्सलत्विनिश्वयः' इत्यादि चित्रदपोक्तेयावददरद्यवाधेनाबाधितत्र- करका

१ क. गरव ङ. च, कपयल्नात्सः। ।२क. ख. ङ च, “नाल ।

। ५

जीवन्सुक्तिप्रमाणप्र °] विद्ारण्यप्रणीतजी वन्मक्ति विषेकः १४९

दात्मक्यानेश्चयस्यापे ववेचारितित्मस्यादिमहावाक्यैककरणकचरमप्रमारूपन्वःकरणवत्ति. रूपत्वन ससारान्तःपा।तेवमेवेते स्चेतम्‌ । सदा काख्त्रये | एवकारोऽ्प्य्थे । सर्वमपि हितम्‌ । सम्यक्प्रयुक्तात्‌ । अनुपरम एव सम्यक्प्रयोग इयेतद्धकाकाराः । सम्यग्यथाविधि प्रकर्षेण तदेकपरत्वरूपोत्कर्षेण युक्तायोजितादियर्थः । पौरुषात्‌ , व्यास्येयरक्षणात्‌ । सम- वाप्यते हि । सम्यग्विघ्ानाहतव्वेनैवावाप्यते । दिरवधारणे । प्राप्यत एवेति यावत्‌ । एतेन सम्यक्प्रकर्षण च न योजितं चेवपौरूषं तदा फटानुदये त नैव राख्रवैयथ्यीमेति योतितम्‌ । आचायः शछोकगतं स्वमिति पदं विवणोति- सर्व ्ेयादिना । पत्रः संमावितनर- काषत्रादेत्रातत्वविशेष्ट आत्मजो न तु केवट: । वित्तं धनम्‌ । स्व्गखोको धमादिमां गम्यः पितृखोकः । ब्रह्मछोकोऽचिरादिमागेगम्यः सवयटोकः । आदिना मोक्षः । एतेषां समाहारस्तदूपं यत्फढं तत्तयेत्यथः । तथा शरेकगतपौरषपदार्थमप्याह-पोरुषमिलयादिना। पूवतन्त्र एव प्रसिद्धा पुत्रकामेष्टिः । कृषिवाणिज्यं चापि वैद्यकं प्रसिद्धमेव । तथा “व्यो तिष्टोमेन स्वगेकामो यजेतः इति ज्योतिष्टोमनामा स्वर्गसाधनीमूतो यागोऽपि । ब्रह्मोपा- सनं निरन्तरसगुणनिगुणान्यतख्रह्मध्यानम्‌ । एतेषामनुष्ठानं निरुक्तसम्यक्परयुक्तत्वपूर्वकं विधानं तट्टक्षणं सरूप यस्य सः । एतादृशो यः पुरुषस्य जीवस्याधिकारिणः प्रयलनस्तसपौ- रुषमित्यथेः |

पौरुषं द्विधा विभज्य तकख्मेदमप्याह-

उच्छाखं शाखितं चेति पोरुषं द्विविधं स्मृतम्‌ । तचोच्छाखमनर्थाय परमाथाय शाखितम्‌ ॥ उच्छास परस्रागमनपरद्रव्यापहरणादि । शासितं --निस्यनेमित्तिका-

दषछठानादि । अनथां नरकः । अर्थ॑षु स्वर्गादिषुः परमो मोक्षः परमार्थः ।

| आबाल्यादलमभ्यस्तेः शाखसत्सं गमादिभिः ।

गुणेः पुरुषयत्नेन सोऽथंः संपद्यते हितः ॥

अठ संपूणं सम्यगित्यथंः । गुणेयुक्तेनेत्यभ्याहारः । हितः भयो खपः।

उच्छासखमिति। इदमपि मध्यवासिष्ठ एव पञ्चमसर्गे । उ्टङ्कितं शाच्रं यनेल्यु- चछाघ्र॒भ्यास्येयटक्षणम्‌ । शस्त्रेण विहितं शाच्ितम्‌ , एतदपि व्यास्येयटक्षणम्‌ | दाते भदाद्धिवेधं द्विप्रकारकं पौरुषं स्मृतम्‌ । एतद्यमपि क्मेणानर्थपरमार्थयोन्यीस्येययोः कारणे इयथः । उच्छाखं विब्रणोति--उच्छासखं परख्री ति । पर्चियां सखवान्यरमण्यां गमन परद्रव्यस्य स्वेतरघनस्यापहरणं प्रसिद्धमेव । आदिपदादभक्ष्यमक्षणादयपि । तथा `

क (~ (५

श्ाच्तम।त स्वष्टयातत---श्ाासख त [नत्यात । नय सव्यावन्दनाद्‌ नामात्तक जाते-

यादि तयोरनुष्ठान यथाविधि विधानम्‌ । आदिना ज्ञानसाधनश्मादिसंपादनपुरःसरं

१५० पणानन्देन्दुकामुयासख्यव्याख्यासमेतः-- [१ प्रधम

तत्सपादनं ज्ञेयम्‌ । अनथंपदाथं कथयति--अनर्थ इति । नरकः कुरम्भीपाकादिः | परमाथ रक्षयति-अथष्व ति | अथ्येन्तेऽधिका(रे।मेरभिट्ष्यन्त इयथः, तेषु सगी- देषु | आदिना ब्रह्मरोकः । तेषु सयखोकान्तेषु सर्वषु सुकृतसमधेगम्यपदार्थेषु मध्ये परमः स्वाप्मामिनानित्यसिद्रतया विध्यसाध्यवादज्ञानाव्रतत्रेन ज्ञानेकव्यद्कयत्वादात्म- तवेनाविनाश्षिवाचिद्रुपत्वेन निलयप्रयक्षवात्छतःप्रियवेनाऽऽनन्दरूपत्वाद्रैतत्वेनाभयत्वाच सर्वाक्ष्टः पराऽनुपमा मा खप्रकाश्चानन्दद्रैतचिद्रपा शोभा यस्येति वा । तत्र राश्ितमपि प्रतिज्ञातसम्यक्प्रयुक्तवादिगुणकदम्बविशिष्टमेव पौरष परमार्थसाधकं नन्यदियाह-- आवात्याददिति । इदमपि पयं मध्यवासिष्ठ एव पञ्चमे सर्ग तथा सप्तमे च । बा पञ्चवप्रवयाः कुमारः, तत एवोपनयनादि संभवेन शाखा धेकारात्‌ । यद्यप्येतदधुना दुं तथाऽपि यौवने तु यतनीयमेवेति रहस्यम्‌ । यद्रा वारोऽ ग्रहणधारणासमधैस्तस्य भवे बाल्यं तदा मयादीकृयेति तथा तदारभ्येय्ः । अरं मनःपूर्वैकम्‌ । अभ्यस्तैः परिचित- ख्पेः । शाखेति । शास्तीति शारं हितोपदेष् वेदादि । तथा सतां साधूनां जीवन्मुक्ता- नामेति यावत्‌ । संगमः समागमस्तच्च स चेति तथा तावादी येषां श्मादीनां ते तथा तेरियधंः । एताद्रैश्च गुणैः । युक्तेनेयार्थिकम्‌ । एतादृशेन । एुरुषेति । पुर्पार्थच्छु- कृतसभ्याबन्दनादिनिदिष्यासनान्तोदयोगेनेति यावत्‌ । सः, प्रसिद्धो मोक्षास्यः | स्वां इति पाठे वात्मरूपोऽथः । हितः परमानन्दद्रतातरूपवेनाभिटप्रेतो ऽधः पुमः संपद्यते सपन्नो भवति न खन्यथयथेः । अत्र हितपद्‌ त्रिवगवारणाधम्‌ । बाद्यपदस्य मतकृत्िती- यार्थंऽनुप्रहोऽपि तत्रैव पञ्चमसर्गे-- बाल्ये गतेऽविरतकसिितकेटिखोटे दोदण्डमण्डनवयःप्रमतिप्रयत्नात्‌ । सत्संगमेःपदपदाथविद्द्रबद्धिः कुयौनरः स्वगुणदेपविचारणानि ॥ इति |

तत्र॒ मृटक्देवारूपदविवाक्षिताथं कथयति--अलं संपण मिति । शाघ्राभ्य;सादि- गुणानां पुरषप्रयत्नाङ्कत्वाथमध्याहारमाह-- गणे क्तनेती ति । हितपदाशमाह - श्रेयो. रूप इति । ‹ मोक्षः केवस्यनिवणग्रेयोनिःप्रेयसामृतम्‌ › इलयमरान्मोक्च एवेयर्भ; ।

ननु सय कतेन्य ए पुरुषप्रयत्नः शारयः परमार्थाशं तथाऽपि वासनापारवस्येन प्वातन्न्याभावक्कथ त।त्तान्रर्यज्नातन्चाच्ररहस्यानामान्नङ्कामप्यनुकम्पया श्रामः शङ्कते --

भरारामः;-- प्राक्तन वास्नाजाट नेयाजयतिमां यथा|

मुने तथेव तिष्ठामि क्रृपणः किं करोम्यहम्‌ ॥ वासना धमाघमखूपा जोवगताः संरकाराः । वसिष्ठः--अत एव हि हे राम भ्रयः प्राप्नो शाश्वतम्‌ स्व प्रयत्नोपनीतेन पोरुषेणेव नान्यथा ॥

जीचन्पु्तिप्रमाणप्र °] विरारण्यप्रणीतजी वन्मुक्ति विवेकः । १५१ यतो वासनापरतन्यो वानत एव हि पारतन्ञयनिवारणाय स्वा. त्साहसं पादितो मनोबाक्तायजन्यः परुषव्यापारोऽपेक्षितः

क

्रीराम इति \ उवाचेति रोषः । हे मुने प्राक्तनं वासनाजार मां यथा बनेयाजय।तें तथेवाह तिष्ठामि यतः कृपणः किं कसरोर्मयन्वयः । हे मुने मननीख्ादेना मत्सशयो. च्केददक्च श्रविष्ठ । प्राक्तनं प्राग्भवं जन्मान्तरीयमित्यथैः । वासनाजाटं कमेतत्फटसंस्कार- समहः । माम्‌ , अस्मच्छब्दो पर क्षितमहंकारवेश्चेष्ट॒सवेमप्यधिकारिणामे,ते यावत्‌ । यथा येन प्रकारेण तीत्रादिमध्ये यया कयाऽ।पे रया निय।जय।ते नतरां राजादवद्रखद्या- जयति सदसदन्यतरवत्सनि प्रेरयति तथेव तयैव रीत्या न वीषद्‌।पे विपर।तया तिष्ठाम तत्र तत्र मर्गे स्थिर भवामि | एवं तर्हि पौरुषं कुतो न करोषीलयत्राऽऽह-- कपण इ ति । वासनापिश्षाचिकपारतन्व्यदीन इत्यथः । अत एताद्शोऽहम्‌

एवं पुरुषक)रेण सवमेव रवुद्रह । प्राप्यते मेतरेणह तस्म.तस शभरेञस्त ते ॥

इत्यन्तप्राक्तनम्रन्थन सन्मम पुरुषप्रयत्नाव्यावर्गब नमुपा दष्ट तत्र ।क करम | ।कीरान्द्‌ आक्षेपे | न किमपि हितसाधनं कर्तुं शक्तोमीयदियः | तत्र॒ वासनाशरनब्दा्थमाहुमृट- काराः --वासन इतिं । धमांघर्मो निरूप्येत यस्ते घमघमख्पाः पुण्यपापसूचका ञ॥व- गताधिदाभासोपटशक्षितान्तःकरणस्थाः संस्कारा भावनपूषप्ज्ञापरपयायाः कमतकखपभोग- गन्धा इयथः । तथा चोक्तं बृहदारण्यवातिके-- कर्मणः क्रियमाणस्य संस्कारे यो हृदि श्रितः | तत्फटस्य च मुक्तस्य पवप्रङ्ञति सोच्यते ॥ इ।त ।

एवं तर्हि समीचीनमेव यदि त्या ‹ वेषम्यनेवप्ये न सपिक्षत्वात्‌ › इते परमेश्वरस्य जीवकमीनसरेण फढ्दातवेन विषमत्वनिदेयत्वाभावबोधकं न्यायमननुस्घायेवश्वरपारतन्व्य- मेव स्वस्याद्गाकतं स्यात्तं पाडयुपतभागवतादिवचन्मतखण्डने प्रसक्तवेन प्रकृताद्वैतवे- चरविरामात्कालन्यमेवाभविष्यत्तत्त नास्तीति तुष्टो व॑सिष्ट॒ उवाचेते । काचेद्रासेष्टपु- स्तकाद श्रशब्दोऽप्यादौ दृटः, तदा श्रमांश्वासौ वसिष्शचेति विग्रहः | श्रीरत्राणिमाचैश्व- पूर्वक जीवन्ुक्तिसंपत्िरेव । अत एव, शाद््ीयपैरपनास्यवासनापारतन्त्यादेव । हीति प्रसिद्धम्‌ । हे राम, रमयद्युत्तमतमाधिकारिेन गुव।दौनिति रामस्तत्सबुद्धौ । शाश्वत श्रय ` प्राप्रेषि । अविनाि निर्वणमद्रैतकैवस्यं प्रष्यसीलयथः । वतेमानसा्म॑प्ये वतमानवह् पदशः । केनेयत्राऽऽह-- स्वप्रयले ति । स्वस्य पुरूपस्य प्ररृ्टस्तीतरसवेग॥द्खूपौ या यत्न उत्सा - टस्तेनोपर्नातं सम॒च्वितं तेन । एताद्र्ेन रा्वीयपुषषम्रयत्ननवेव्यथः । उपरायान्तरर ङ्क 1 प्याह नान्पयेति । तत्र तव्यधमाडभूटकराः -परत इत्यादिना । यतः; हेतोः ।

१५२ पर्णानन्देन्दुकोमु्याख्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम॑-

वासनापरतन्त्रः । वासनैव परम्॒रषं तन्त्रापिव तन्त्रं शाल्लवननियामकं यस्य सः । वासने- कपराघीन इत्यथः । भवांस्वमसि । अत ए, अस्मदिव कारणादीश्वसदपरिदहार्यता- भवात्‌ | ` प्राक्तनं चेदेक चेति द्विविघं विद्धि + + | प्राक्तनोऽयतनेनाऽऽडा पुरुषार्थेन जीयते ॥ इत्यत्रे [ हिक ] वासनायाः शाल्ीयपौरुषनाद्यत्वाच । हीति निश्चयेन । पारतन््य- नेवारणाय । अ[घन)]तध्वंसाथेम्‌ । स्वोत्साहसंपादितः, निजे्तण्डा [ प्रापितः ] | मनव क्रायजन्यः; दृहद्वयोद्भवः । पुरुषव्यापारः जष[ स्य॒] शाखीययत्नोऽपे्षितः । अवस्यमभिरपित इयः [र उक्ताथ।पपादनार्थं वासनानां ञ्युभाद्चभवमेदेन द्विविधां सिद्धवतछय तत्सद्वावं विकस्पेन पच्छति-- ^ दिविधो वासनाव्यहः ज्युमध्रैवाश्चुभश्च ते । प्राक्तनां [विद्यते राम द्य'रेकतराऽथ वा ॥ कं धमाधमव्ुमावापेर्व्वां नियांजयत उतेकतर इात षवकस्पः।

एक तरपक्षऽपि श्युमाऽङ्चुमा ३५थ।सद्धा विकल्पः

वासनाधेन श्यद्धेन तच्च चद्पनाश्से । तत्क्रमेणाऽऽज्चु तेनव पद प्राप्स्यसे शाश्वतम्‌ ॥ द्वषिध इति। हे राम ते प्राक्तनो वासनान्यहः डमेोऽ्य्रति द्विविधोऽपि विदतेऽथ वा दूय)।मध्य एकतर वे।ते वदेव्यध्याहत्य योज्यम्‌ । उक्ताथं सेधनम्‌ | प्राक्तनः पृवेज न्मभवः । वासनान्यृहः, निरुक्तवासनानिचयः । दमः; सुखदः । इतिभेदेन द्विविधो दिप्रकारोऽपि विदयते वतेते । अथ वा यद्वा | द्रयोमध्य उमयोरन्तरा । एकतरो वेति चद ब्रूहीयथेः । तत्र॒ तात्पयमाहुमख्कारा-- किं धममाधमावियादिना । घमौधमीवि- त्युपरक्षणं यावच्छुमाञ्चभवासनयोः । इत्थं हि शुभाञ्युमे वासने । ' तं विद्याकमणी समन्वारभेते पूवेग्रज्ञा च › इति श्रुया देहायारम्भकवं विदयाकमेपूते्रज्ञसंज्ञकानां त्रयाणामपि पदाथानासुक्तं तत्र न हि मृतस्य विद्याकर्मणी स्वरूपेण स्थातुमहंतः कारकमेदाभावादतो वासनात्मनैव स्थितेस्तप्राधान्या- तस्या युक्ता पृथगुक्तिरिति पर्वदाहृतायां चाच्प्रकाशिकाख्यायां वातिकामृतन्याख्यायामा- नन्दज्ञानविर। चतायां विदयाकमणोव।सनात्मनैव स्थिद्युपपादनल्पत्येकं तचातवेध्यस्य पूर्वो

( (५ (न

तसक्षेपशार।रकादावुक्तवाच्च विहेतावेहितसमवेदयाकमेतत्सस्कारतत्फटसस्काररूपा द्भवा-

सना तथा निषिद्रनिषिद्रसमवि्याकमेतस्संस्कारतत्कटप्तस्कारखूपाऽशुभवासना चेति ॥

१क. ख, ड. च, (^त्यथ्‌।सिद्धा । २ ङ, मेण इभेन |

जीबनपु्तेममणप्र° ] कियारण्यप्रणीतजीवन्भक्ति विवेकः १५३

~ (५

अत्रोदाहरणानि क्रमेण स्फुटं छ्स्यन्ते- तत्र वि देता बिया देवतोपासनादिरूपा । विहितसमा, आकसमिक्देवताम्‌र्तिदर्बनादिखूपा | विदितं कमं संध्यावन्दनादि | विहितम ।पपाल्कादिभ्यो बुद्धया विपिने गत्ाऽनदानादि | एतषां चत॒ण। संस्कारास्तथैतेषां ततोऽपि पृवजन्मक्ृतानां यानि जन्मान्तरे पकानि देवटोकंः या्तिरूपाणि तेषां च संस्कारा इति सुभवासनोदहरणापन । तथा निषद्रा विद्या च्रीचिन्तनादिूपा । नि षिद्रसमा यट्च्छया

वडयवक्तणाप्मका । नपद्ध कमं पठाण्डुमक्षणादि । निषिद्धसमं तणच्छेदनादि । एते- परमप चतुणा प्रागवत्तकानं च नरकादीनां संस्कारा इलयष्भवासनोदाहरणानि च ज्ञेयानि । तस्मादुक्तलक्षण। धमाघरमशब्दाभिधेयो शुभाशुभवासनाराशौ उभावपि लां नियोजयतः. नितरां सदसन्मागायाः प्ररयतः । स्पष्टमेवावशिष्टम्‌ । तत्र श्रीरामस्य व्यवहारदशा््युत्तमतमाधिका- 'त्व्धनयविनाप्रल्पद्ष।<युभवासनामत्रप्रेयत्वपक्षश्च नेव युज्यत इति परिदोषच्छभवा- सनामनप्रथवपक्षवाङ्गीकृय प्रच्छति--बास्रनौषेनेति । शद्धेन निर्क्तसक्षणेन मे नलयथः | अपन।यसे चेत्सन्माग एव प्रय॑से चेत्‌ । आद्य शीघमेव । शाश्वतं पदं प्राप्स्यसि सु(क्तेमदतासतया कष्स्य्सवेयथैः । रेषं व्यास्येयार्थं मरकर: ।

तनेति पदाथमाह--

तत्र तास्मन्पक्ष तत्ताहं तनव क्रमेण श्ुसवासनया प्रापितनेवाऽऽच- रणन प्रयलनान्तरमिरपेक्षम ज्ञाश्वतं पदं मोक्षम्‌ ।

अथ चेदृश्ुमां भावस्त्वां योजयति सकट । प्राक्तनस्तदसो यत्नाजेतव्यो भवता स्वयम्‌ ॥

मावा मावना । तत्ताहु यल्नोऽश्युभविरोधिकशाखीयधमनठानं तेन स्वय जतत्यः+नतु युद्धं मव्युमखेनव पुरुषान्तरमुखेन (ण) जेतुं शक्यः

तच तास्मल्निति । डभवासनैकपारवश्यपक्च इयथः । तेनेति पदं विदादयति- - छ्यु मवासनयेति । निरुक्तटक्षणङ्ुभवासनया । प्रापितेनैव संपादितेनैव तत्मेण उभेनै- चेति पठे क्रमहव्दबाच्याचरणस्यैव विशेषणं ञ्ुभेनेति । क्रमते जीवः खायरतिक्रामति ` म्रतिक्षणसुष्टङ्वयति येनेति व्युसच्या विवक्षित क्रमपदार्थमाद-आचरणेनेति | मच- रणेन; कायिकाद्सिवेव्यापरिण । एवकारष्य दरयति-प्रयत्नान्तरेति । अन्यः प्रयलं इति प्रयलनान्तरं तस्मिनिगेताअपेक्षा यस्य तेन । स्वत एव फल्दानदक्षेणेव्य्थः । दाश्वतप- ददयत्यमाह-माक्ष मिति । यदि पुवोक्तदीया दीनजनावनेकपरायणतयाऽञ्युभवासनामात्रपार-

१ कन सम्म. ङ्च छु वन्त ततस्नाह । २कन्यघ्‌नगगृ ङ. च, बराप्न्‌ | 0

१५४ पर्णानन्देन्दुकीमुयास्यव्याख्यासमेतः- [१ प्रथम

तन्व्यमवरम्बसे तर्हि तदपि वक्षयमाणशाद्लीयप्रयत्ेन जय्यमेवेत्याह वसिष्टः-अथचेदिति। पक्षान्तरारम्मार्थोऽयशब्दः । उक्तरीत्या संभावनार्थं चेत्पदम्‌ । संकटे दुःखदातयश्ञाच्लमामे इत्यथे: । भवता बखादिति पठे योगबटेनेति यावत्‌ । उक्तं हि-"नास्ति सांस्यसमं ज्ञानं नास्ति योगसमं वर्मः इति । रिष्टं तु मृ एव स्पष्ट भविष्यति । तत्र भावपद्‌ विशद्‌- यति- भावा मावनेति । वासनेत्यथैः । यतनपदार्थं कथयति-पत्नोऽद्युभेति । अद्य भनोक्तरक्षणाञ्युभवासनाग्यृहेन सह विरुष्यते तमसा सह तेज इव तच्छक्तिरोधपूवेकं तत्ति- रस्कारं करोेताद्शं यच्छाघ्वीयाणां वेदादौ शाखे प्रतिपाद्यत्वेन भवानां घमाणां वक्ष्यमाण ' शमादिषमाणां यदनुष्ठानं सतताभ्यासः । भवता स्वयमिति भवच्छब्दवाच्यात्मपद्ाथेवाचि- त्वमेव स्वयब्दस्य संमतं सवेत्रेति पुनरुक्त परिहरन्सछयंशब्दव्यावर््यमाह-न त्विव्यादिना | मखराब्दोऽतरोभयत्रापि द्वारवाची रोपर स्फुटमेव । अथ चेदिति शेके वासिष्टटीकाकारस््वेवं तादर्यमाह-जथचेदिति। न खातन्व्येण वासनाघुद्रोधः विंतुद्रोधकानुसरेण । यद्यसत्समागमा- दिना दैवदेकाऽञ्युभवसनोद्रवेत्साऽपि तद्विरोधिसाधुसंगमसच्छाश्चसेवनेन विरोधिवासना- मुद्राव्योतपाव्य वा ञ्लटिति तिरस्कार्यत्यथे इति । साऽप्यद्भवासनोक्तसाधनेन विरौधिवासनामुद्भाव्य तिरस्काया यद्वा च्षटिति तदङ्करदशायामेबेत्पाव्योन्मूल्य तिरस्कार्थति योजनीयम्‌ | न चात्र पूरवोक्तवातिंकादिरीत्या दैववासनयोः पयौयदैवदिकाऽञ्युभवासनोद्धवे- दिति कायकारणभावः कथमुक्तः कथं वा वासनेनच्छेदेऽपि तन्मूरस्योच्छेदसाधनं नोक्तमिति शङ्कयम्‌ । मृद्टन्यायेन सांगत्यात्‌ । तथा दहि कुखटादिसामग्रीसख एव॒ यथा मृदो घट भवति तद्रदसत्सङ्गादो सव्येव दैवा द्‌ दुवांसना जायते तथा घटे दछ्ति गृत्सचेऽप्युदका- हरणादिकायोभाव एव यथा तद्वद्‌ दुवसनाध्वंसे दैवसचेऽपि दुःखादिकायभिव ए । तस्मा- युक्तैव सा टीकेति न दोषः |

एव॒ दयुभाग्चुमवासनापारतन्व्यमष्येऽन्यतरपारतन््यपक्षयोः समाधानं विधायोभयपार- तन्व्याख्यतृतीयं पक्षमुपक्षिप्य समाधत्ते वसिष्ठः -- ।

लु माश्युभाभ्यां मामःम्यां वहन्तो वाप्रनास्ररित्‌ । पोंहषेण प्रयत्नेन योजनीया श्चुमे पथि ॥ उभर्धपक्षे तु छ्ममागस्य प्रयत्ननेरपेक्ष्वेऽप्यश्चममागं श्ञाख्रीयप्रयत्नेन निवाय शुभमेव तस्य स्थाने समाचरेदिति, अश्ञुमेषु समाविष्ट श्ुभेष्वेवावतारय । स्वं मनः पुरुषाथन बटन बलिनां वर ॥

अश्युमेषु परखादरव्या{ दषु 1 ज्ुमेषु शाज्ञाधदेवतध्यानारिवु । पुरुषा- थन परुषप्रयत्नेन बटन प्रबलेन ।

जवन्मुक्तिप्रमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्भक्ति विदेकः । १५५

अश्ामाच्चालितं यातिश्खाम तस्मादपातरत्‌!

जन्ताश्रित्तं तु शिडावत्तस्मात्तच्चालयेद्रुलात्‌ ५

(र £

यथा शिष्ुमृद्धक्चषणान्निवायं फटक्चणे योञयते, माणिगुक्ताद्याकषणा- (की हः © = ७ ~~ क =. ® क) निवाय कन्दुकाद्याकषणे घौोञ्यते दधा चत्तमापे सत्छङ्गन तत्तद्वपरा- तविषयान्नेवाराषेत द्यस्‌ ।

शामश्चुमाभ्यप्सिति । मो राम यदि तव॒ वासनासरिच्छमारभाभ्यामुमा- भ्यामपि मागाभ्यां वहन्त्यस्ति तहिं पूर्वोक्तरक्षणेन पौरुषेण प्रयतेन दुभ पाथ

॥।

योजनीयेति योजना । वाहनीयेलयपि पाटः । विचाखरग्यादिप्रयलेः सन्मागं एव ` सा नियोजनीयेत्यथः । अत्र॒ सरिच्छन्दितनदीखूपकेण वासनानेरोघस्य प्रबरुतमय - तनसाध्यत्वं॑ तस्याः स्वनिमजनहेतुतेनाुपेश्यत्वं च॒ ध्वन्यते । तत्तात्प्॑माह्कमूट काराः--उमयपक्षे स्विति । तुश्चब्दस्तावययपि श्रुभाशुभवासनयोरन्यतरेकपारत- न्ये सदयुक्तरौया तन्निरासः स्यात्तथाऽपयुमयपारतन्ब्ये कः प्रतीकार इति प्रश्नव्या- ठृस्यथेः । एवं तरछ्युभवासनैकपारतन्व्यपिक्षयाऽत्राल्य एव॒ शाख््रीयः प्रयलनोऽपेक्षित इ््याह--शामभामस्यत्यादिना । श्ुभमागस्य शुभवासनांशस्य | प्रयत्न ति । उक्त- रीत्या तस्य शने्ेक्षफरटेकदेतुत्वात्तनिरासाय प्रयतनानपेक्षवेऽपीत्यथेः । अञ्चुभभागम्‌ ; अशुभवासनांशम्‌ । शाखरीयप्रयत्तेन, “ तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां कुवीत ब्राह्मणः › । ¢ नानुष्यायाद्रहृज्छव्दान्वाचो विग्टापनं हि तत्‌ ` इत्यादिश्ुत्यादुक्तविवेकवैराग्ययोगाम्या- सेकनिष्टवटक्षणप्रयल्नेनेव्य्थः । निवाय पुनरनुदयपयेन्तं विध्वंस्य । ननु निरुक्तदाच्रीय- प्रयतेन तत्काढं निवारितेऽप्यग्नमवासनि पुनरनुदयस्त॒ तस्य दुःशक एव सौभयोदियो - गीन्द्राणामपि मत्स्यमेथुनदरशनरूपोदीपनविमावाख्यसामर््र॑सचेन कान्तोपभोगवासनोदयदशे- नादिव्याशङ्कां मनसि निधाय निरक्तग्रयतनसातव्यमेव स्थापनीयं न त॒ संजाते कार्य स समुपेश््य इत्याश्येनाऽऽह--श्युभमेवे ति । तस्य, अग्गुभवासननांशस्य । स्थाने, निरुक्त-

(त

रीत्या सामम्रीसचेनोदयस्थाने । समाचरेत्‌, सम्यग्दुढतमवेनानुतेष्टेन वेतावत्काटमुक्तय- त्नाभ्यासद्याछ्नो मम किमनेन को।केटकटादेरूपसामग्यामासेने।ते स गर्वोदासीव्येनेलथंः | अत्र छयुभमेवेलयवधारणं लन्ययोगव्यवच्छेदार्थं तेन ड भाञ्चमविटक्षणस्य ताटस्थ्यादे व्युदास : | इतिशब्दस्तु रहस्योपदेशसमाप्यथैः। निर््तशोका्थमेव वसिष्टः स्पष्ट करोति-अशुभेष्विति। हे विनां वर नास्ति योगसमं वरमिति वचनायोगेनां मध्ये श्रेष्ठ रघुवीर व रवं मनोऽ- सुभेषु समाविष्ट चेद्रटेन पुरुषार्थेन युभेष्वेवावतारयेते सबन्धः । एतेन वासनायाः सस्का- ररूपत्वेन कार्यैकगम्यतवात्कथम॒क्तुभमागनाश्चाद्क स्यादिति बनेरस्तम्‌ । मनः प्रचारख्प-

{7

तत्का्ध्वंसेन तत्संमवादिति । तत्रा्मादिपदानि व्याुवेन्ति मृट्काराः--अश्युभाष्व-

१५६ ` पणनिन्देन्डुकौ युयास्यव्याख्यासमेतः- [१ प्रथम-

त्यादिना । परघ्बीद्व्यादिषु, अन्यस्य कान्तासु कनकादिषु चेव्यथः | अत्राऽऽदिशब्देन स्ेत्रादि । शाखेति । शाघ््रमुकत्तरमीमांसैवात्र तदर्थो तं ब्रह्मैव देवता शिवविष्ण्वन्यतरः परमेश्वरदीटाविग्रहस्तद्धयानं तदेकाकारन्रत्तिसातयम्‌ । आदिपदेन योगयागयेग्रेहः । शेष स्पष्टम्‌ । एवं वासनानाश्चस्य महत्तमकषटसाध्यलेनोदासीनं शिष्यं प्रति तत्सोरम्यमाह वसिष्ठः-अश्चमादिति । न वेतावता तद्विश्चसनीयमियाह--तस्मादपीति | इतरत्‌ , अद्युभम्‌ } चालयेद्टलादिति । उक्तवेराग्यादिवखत्कारेण निवारयेदियथंः } अश्लुभादिति देषः । शि्दृ्ान्तं स्पष्टयन्ति मृख्कृतः--यथे यादिना } दाष्टन्तिके योज- यति-- तथेति । सत्सद्धेन, साधुसमागमवता म॒मृक्षुणा । यद्रा ‹ महत्सेवां द्रारमाइवि- मुक्तेः इति श्रीमद्धागवतेोक्तेः सत्सङ्गटक्षणमुख्यसाधनास्यकरणेनेव्य्थः । शेष तुक्ताथम्‌ ।

ननु द्टान्तीकृतश्िशोरसद्विषयानिवारणं ताडनादिनाऽपि संभवतीति प्रकृते बट्दाब्दितः- प्राणायामादम्यासटक्षणेन योगेन दुर्वैषयेभ्यो मनसो निवारणं कतव्य विंवोपायान्तरेणेया- शङ्क्य तत्र मृदुस्तीतरश्वेति वाटवश्रीकरण इव॒ मनेोवक्षीकरणेऽप्युपायद्रयं वतेते क्रमेण शाघ्रदीघकालाम्यां सिद्धिकारकमतोऽत्र

द्रेदेधो वासनान्युहः ञ्भश्वैवाङ्ुभश्व ते । प्राक्तनो विद्यते राम दरयोरेकतरोऽथ वा ॥ द्यादिपवपरशनध्वनितः प्रथमोपाय एवोत्तमाधिकारिणाऽऽ्रयणीय इति वक्ते वसिष्ठः-- समतास्रान्वनेनाऽऽ्ञ्ख न द्रागिति शनैः शनेः । पोर्षेण प्रयत्नेन लालयोचलित्तबालकम्‌ ॥) चपलस्य पशशोबन्थनस्थाने प्रवेशनाय द्वाटपाया मवतः, हरिततु- णप्रदृश्नकण्डूयनादिकं वाक्पारष्यदण्डादिमत्सनं चेति । तजाऽभ्येन सहसा प्रवेरयते द्वितीयेनेतस्ततो धावञ्शनेः हनः प्रवेश्यते | तथा शाच्चमित्रादिसमत्ववोधनं प्राणायामप्रत्याहारादिषरुषप्रयलनश्वव्येतो द्री चित्तशान्व्युपायों । तच्नाऽभ्येन महुयोगेन शीघ्रं छाटयेत्‌ । द्वितीयेन हठयोगेन द्रागिति न लादयेककितु शनैः शनेः । समतेति । तदुक्तमपरोक्षाजुमूतौ -- एभिरड्गेः समायुक्तो राजयोग उदाहृतः ¦

(अ क

किचित्पक्कपषायाणां हव्योगेन सय॒तः ॥ इति ।

भ षर)

१क. ख. ग, व. ङ. च. “मत्व॑सुखबो. ।

जीवनमकतग्रमाणप्र०] विधारण्यप्रणीतजीवन्यक्तिविवेकः । ` १५७

तदथ सदष्टन्त स्पष्टयन्त मृलख्काराः- चपस्य यादिना । “ अपरवो अन्ये मोञ- श्वभ्यः › इत्यादिश्चुतेगेवादेः पशोसि्यथैः । चपटस्येति विरेषणात्सरर्स्य तस्य ग्युदासः । तस्य बन्धनस्थाने प्रवेशनाय यलनानपेक्षवादेत्यथः । अत्र पद्ुदष्टन्तेन वसिष्टोक्तवाटकदष्टान्ते स्वद्पयत्नसाध्यवरूपमस्वारस्य सू[चितम्‌ । तस्माचित्तवाखकसत्वयं चपल्पदुतुल्यवेन महन्त- रयत्नसाध्य इति नेवोपेक्षणीय इति त्म्‌ । के तदुपायद्रयमियत आह--ह रितत॒णे ति । आद्य आदिशब्देन मृदुभाषणादि दितीये च रज्ज्वादि । तैभत्स॑नं भीतिनननमियथंः | नन्वस्तु नमितदुपायद्रय किमेताबतदयत आह-तञ्ने ति । उक्तोपायद्वयमध्य इयथः ।

(^. (५, क च

आद्यन ह।रततृणादीचक्तप्रथमोपायेनेयथः । सहसा ज्ञटेति । द्वितीयेन वाक्पारुष्येदयाद्ु- ेनेत्यथः । दाष्टन्तिके योजयति-ते ति । हन्मित्रायुदासीनमष्यस्थदरेष्यनन्धुष |

{4 (^ (^

साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिविरिष्यते ॥

इति श्रीभगवद्रीतोक्तदिश्ा सवेस्य सुददादेः परमाथतो डे तव्रह्मरूपत्वात्तदनुसंधानस्य वारंवारं समुदीपनमित्यथेः । प्राणासखामेति । आदिपदाद्रारणादि । अत्रापि काकविभेदं साघनविभदेनाऽऽह--तच्रेयादेना । अस्य मृदुत् तु स्थुखयासराहिसादेव । योगे च चित्तस्यद्ते ब्रह्मणि समाधायकतवेन । खय्येदपुमान्वरी कुयादियथैः । द्वितीयेनेति ॥ हर्त स्थूटोपायतादाग्रहरूपलाच्वास्य । द्राक्‌, ˆ खाक्‌ क्षटेत्यज्ञसाहायद्राब्बक्षुसपदि दते इतिकोशच्छीघ्रमित्यथेः । इतिशब्दः पूर्वोक्तगरुयोगपरामशथेः । एवं च यथा मृदुयोगेना- धिकारी शीघ्र चित्तं वशी कुया तथा हय्येगेन किंतु रशनैः शनैरेति संबन्धः । तस्मा-

४. (~

दुक्तमूृदुयोग एव श्रेयानिति भावः ।

ननु ‹ बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपयते › इति ‹ अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति

परां गातेम्‌ › इति च श्रीमद्भगवद्वीतोक्तेः कथं निरुक्तमृदुयोगेन शीघ्र चित्तवश्ीकरण- |

+

सभावनाऽपि । न चोक्तदष्टन्तवन्चात्काऽतरानुपपत्तिरिति वाच्यम्‌ । न हि दृष्टान्तमात्रेणा्थे सिद्धेरिति न्यायेन तस्यार्विचित्करतात्‌ । नो चेजगत्सत्यं सत्यत्रह्मकायेलाच्छुङृतन्तकार्य भूत श्ुङ्कपटव।देयनुमानेन जगत्सयत्वापात्तेः । तस्मास्राणायामादेरक्षणो हग्योग एव चित्तशान्द्युपायो न तु योगान्तरमपीयत आह भगवान्वसिष्टः-- | द्रागभ्यासवकशायाति यदा ते वासनोदयम्‌ । तद्ाऽभ्यास्रस्य साफल्य विद्धि व्वमरिमर्दन ॥ मरदुयोगाभ्यासाच्छाघ्मेव. सद्वासनोद्ये सति साफल्यमभ्यासस्य भन्तथ्यं न व्वल्पकालठेनास मावना राङनांधा ।

१५८ पर्णानन्देन्दुकोमुयास्यव्यास्यासमेतः- [१ प्रथम

द्रा गिति । हेऽरिमदन, अरीन्‌ ‹ जहि शतं महावाहो कामरूप दुरासदम्‌ › इति स्मतेः कामादिशत्रुन्मदेयति विवेकवेराग्यादिशरेनाशयतीति तथा तत्सबुद्धा । भो मुमुक्षु रेष्ठ रघुवीरेत्यथैः । ववं तदा॒तस्िन्कारेऽभ्यासस्य तव तत्तमाधिकारित्वस्याक्तसबोधनेनेव स॒चितवान्मृदुयोगाभ्यासस्य साफल्यं साथक्यं विद्धेव जानीह्ेव न वल्पकारेनेयं कथं

£ (~ £ त्‌ 0.५ {~ {~

ममेष्टसिद्धिजोता बहनामिादुदाहतदाच्रे त॒ परमाथीसेद्धेभूरिकाखसाधनसाष्यतोक्तेरतो नेवेयं सा किंतु विरहिणः कामिनीसनिधानामवेऽपि तत्साक्षात्कारवद्भा न्तरेवेयं काचिदि- त्यसंभावनादिकं कतेव्यमित्याक्षयः । उत्रैवकाराष्याहारस्तु मृठकरिविद्ठतादयवशादेव । ननु कोऽसौ काट इद्त आह पूर्ार्धेन--द्रागभ्यास्वक्ञादिति । यदा यक्षिन्करे ते तवाम्यासवरान्निरुक्तमृदुयोगाम्यासप्रभादादद्राक्शीघ्रमपि । अव्राप्यपि्व्दाध्याहागो निरु्त- प्रयोजन एव । वासना, रात्रमित्रादिषु ससस्वख्पत्रह्मभावनाननुसंधानं विनैाकस्मादधंसुप- परब॒द्धबाख्कस्य सखमातनामग्रहणवत्सवत्र ब्रह्मा्मलवृद्यदीपकधित्ते सस्कारविरेष इत्यथः |

न

उदयं निरक्तव्रद्युत्पत्यनुमितप्रादुमाव याते प्राप्रोतीत्यथेः । तस्माद्रदह्‌नामेयादुक्तल्चाख तु

(~. (५

मन्दाधेकारिविषयमतो नैव कुतकंसंपकानयां मतो यो दशमः सोऽहं कथं स्यामियादि- (4 (५ {~ (~.

वनिरक्तफटप्राप्तावसंभावनादिविधेयमिति तासयेम्‌ । अत्र मध्यवासिष्टर्दीकाकारेण तु प्राग- म्यासेव्येव पगे मुस्यवेनोरर॑कृतः । तदयथा प्रागिति । अस्मिज्ञन्मन्यभ्यसं कुवेतस्ते प्रागम्यासवशास्माग्जन्मनोऽभ्यासवशात्‌ । अथ वा प्राक्पुवैवयसि ‹ आावात्यादट्मभ्यस्तैः ” इव्युक्तमिति । तचिन्त्यम्‌ । आरिमदनेति सबोधनेनोत्तमाधिकारिण एव विवक्षितलरात्तथाले जन्मान्तरोयाभ्यास्तस्य पृववयीम्यासस्य वाऽनुपयुक्तत्वाच्छीघ्रफट्दं मृदु योगाभ्याससुचकदा- क्राब्दस्यव युक्तलाचच | न च योगम्रष्टन्यायेन जन्मान्तरादयम्यासवत एवोत्तमाधिकारिवं सभवतीति वाच्यम्‌ । तथाऽपि सद्यःफङर्जनकमृदुयोगानम्यासिवेन तस्यानुत्तमत्वस्येव

सिद्धत्वात्‌ । तस्मान्मूरुकारादतो द्रागित्येव पाठः साधीयानिति । अत एव मृककारास्तदा- रय स्फुटयान्त-म्रु््यादिना । अथेस्तु स्पष्ट एव |

नन्वस््वव शुभवासनापारतन्व्यपन्षेऽशुभवासनापारतन्त्यपक्ष उभयपारतन्त्यपक्षेऽप्युत्तमा- याघकारमदन पृवाक्तमदुयागांदेसाधनेनेष्ठसेद्धेस्तथाऽपि फले सदिग्धसमेव तसारतन््यादि तदा कस्तत्रोपाय इते चेच्छुभवासनाशब्दितः पुण्यसंस्कारोऽकषे एव॒ सध्यावन्दनायसंप्रज्ञात- समाघ्यन्तश्र तस्मातकाम्यनिषिद्धसून्यनिव्यादिकर्मा्नुष्ठानादन्तर्यािप्रसादेन सपादनीयस्तेनैव

निखष्टसिद्धिः स्यादित्याह भगवान्वसिष्ठ:- सदिग्धायामपि मृशं ज्युमामेव समाहर । क १ छद, क, रमाया वास्नावृद्धा तात दोषो न कश्चन ॥

श मवासनाऽभ्यस्यमाना सपूणा न वेति यदा सेदेहस्तदाऽपि श्चमा- मर्यसद्व । तद्यथा सहस्जपे प्रवृत्तस्य दृशमी शतसंख्या यदा संदिग्धा

जीवन्मुकतेप्रमाणत्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्पक्तिविेकः । १५९ ११ @ क (न $ _ ०

तदा पुनराप शत जपत्‌ । असपूता संप्रतिः संफटठिष्यति । संपूर्तो त॒ द्चद्धा न सह्यो इष्यति तद्रत्‌ ¦

स दर्धाचयामपातं । नन्वेवमुत्तमाधिकारिणो निरक्तगरटुयोगाम्यासेन शीप्रमेवीक्तट- स्तणनसिनदय [नर्क्ताम्याससाफव्यज्ञानेन संतोषो भविष्यलेव परत मध्यमादयधिकारिणो चदा पुरप्रयत्तश्न्दतग्राणायामादिलक्षणहःस्योगममभ्यस्‌८( स्य )तः शा्रीयतादणििचारा- भावाचेसुक्तलक्षणवासनोदयज्ञानस्येव दौटभ्यं तदा तेन रिं कायेमियारङ्कायां समवट- (्नतलाघनानुष्ानमवयाह स एव-साधेश्धायासपातं । अपिदाब्देन तव तु पवत्ति ` सबुध्यात्तमा।धकारतवानेवं सदिग्धतशङ्काख्योऽपि तथाऽप्यन्यमुमुक्चुकरुणया लन्मनसि मरतपत्ता चत्तत्द समाधानामेति ष्वानेतम्‌ । तातेति निरुक्तोत्तमाधिकारि्वादीनदयाट- यलाच्च श्रमस्य सप्रेमसबोधनम्‌ । अयि रघुनन्दन । संदिग्धायां निरुक्तोदयप्राप्या फटता वा न वा मद्भ्यस्यमाननिरुतटव्योगाभ्यासद्रारा भवासनेति सदायम्रस्तायां सलमभूतपृवाक्तडुभवासनाया सया।मेत्यथः । चं भृश दघेकालादिनाऽव्यन्तम्‌ | ज्ञमामेव ।नरुक्तयागरूपसाधनीमूतञ्चभवासनामेव । अवधारणं तु संदेहवदयातससाधनत्यागादिव्याद्रद्ये | समाहर, यवत्फटादय सम्यक्सपादयेत्यथः । ननु तहिं ‹ पुण्यो वै पुण्येन कर्मणा भवतिः त॒ श्रुतः शुभवासना ताचत्सा्यस्कफटानुदये जन्मापादिकेवेति चेन्नेयाह शेषेण । ख मयामाति । तदादाय विवृण्वते मृख्काराः--छ्ुभवासनेति + अपिशब्देन संदेदा-

ॐ

भच तद्म्यस्तन तु कमुल(सद्धमवेतें साचतम्‌ । तत्र दृष्टान्त प्रतिजानीते- तद्यत्‌ ।

(५

त वशदयात- सह्‌ स्रय॥दना । दाष्टान्तके योजयति-- तद्वदिति । नन्वव ।कृयत्कारङ साघनङ््दाः सोढन्या इति खिदयन्तं प्रति तदवधि कथयन्समाधत्ते

(~. (~ ~ {५

भगवान्वसिष्ठो ऽन्युत्वन्ेत्यादिमि्लेभिः-- अब्युत्यन्नमना यावद्धवाननज्ञाततत्पदः । गुरुशाञ्लप्रमाणेस्तु निर्णीतं तावदाचर ॥। ततः पक्रकषायेण नूनं विज्ञातवस्तुना । शु माऽप्यसी व्दया त्याज्यो बासनौयो निराधिना ॥

भो सम भवांस्वं यावदव्युतनमनाः, न व्युत्पननमव्युत्पन्नं ताद्दां मनो यक स तथा ब्रहमात्मक्यव्रिचारादावप्रवीणचेता इत्यथः | एतेन तचज्ञानसाधनपौष्कव्यपरिपाकपयन्तवं सचि- तम्‌ | अत एवाज्ञाततत्यदः, अज्ञातमननुमूतं तदमदेतालस्वरूपं येन स॒ तथा | अन~ ` पराक्षाकृतात्मतच इयथः । तावदेव गुरुराच्प्रमणैः । आचाय एवात्र गरुचचव्दामिधेयः ! गृणाति हितसुपदिशतीति गुरुरिति व्युतपत्याऽपि मुख्यहितोपदेषटत्वस्य तत्रैव संभवात्‌ | तथा शाघ्रयोनित्वादिति पारमसूत्राच्छा्रशब्देनात्र वेद एव ॒परमशास्तृत्स्य तत्रैव संभ- वात्‌ ! ताम्यासुक्तानि यानि प्रमाणानि यथा्थानुमवासाधारणकारणानि व्यवहरे भदनृय

१६० पण निन्देन्डुकोगमुयाख्यन्याख्यासमेत+- [ १ प्रथम-

ति रीया भच्समतानि प्रयश्तानुमानोपमानशब्दार्थापच्युपर्ब्ध्यास्यानि । एतेषां छक्षणादि त्त भदान्तपरिभाषायाम्‌ । मयाऽत्र विस्तरभिया प्रकतानुपयोगाच नैव तदुदाष्ियते । तेगुरशा्प्रमणेः सद्गुखवेदाम्यामुपदिष्प्रयक्षादिमिः प्रमाकरणैरियर्थः । निर्णीतं निधि- तम्‌ । आचर खीकिकादययखिलमोक्षसाधनं कुर्वित्यर्थः । नन्‌ वेदस्य तथा नंरुक्तगुसवाक्य स्यापि शब्दप्रमाणव च्छब्दस्य प्रामाण्यसिद्धौ वेददिस्तस्सिद्धिस्तत्र तस्िदधौ तद्रोधितप्रमाणा

(~,

न्तगत्न्द्‌ प्रामाण्यामसन्यान्यश्रय राते चेन | ससा रस्यानादतवन तद्रतवेदतन्निष्प्रामाण्य

¢. (

न स्त्ननाद्त्वात्‌ । ननु तथाअपं वेद क्रोपदष्टानि प्रयक्षादीनिं प्रमाणानााते चेन । तद्य- जकवाक्यापरम्मात्‌ | तथा हि चक्ष्व सयमिति प्रयक्षस्य । तेव भयं विदुषो ऽमन्वान- सयत्यनुमानस्य । आकाश्ञवत्सवगतश्च निय इल्युपमानस्य । नवेदविन्मनुते तं नृहन्तमिति रन्द्यं | अपाणप्रादा जवना ग्रहीता पदयव्यचक्षुः स शणोत्यकर्ण इत्यथापत्तेः । अत्र वाव [कंठ सोम्य न निभाख्यस इत्यनुपट्ग्धेरिति । तस्मायावद्टृटापरोक्षसाक्षाकारसक्तसा- धन कायमेवेति भावः । वुब्दोऽवधारणे । तुः स्याद्वेदेऽव पारण इत्यमरः । अस्त्वेवं तत्राप नर्क्तज्ञानोष्वं कि कायमित्यत माह-- तत इति । ततः. वदापरोक्षसा क्षाकारो- त्तरम्‌ । पक्रकषायण स्षाणप्रतिबन्धेनेत्यथेः | अत एव ननं निधितं वेज्ञातवस्तुना टढापसे- < सनूताद्वततत्तनत्यथः । तथा च स्पतिः-- “कषाये कर्मभिः पके ततो ज्ञानं प्रतते रत । एताटृरन मा रघुवीर तयाऽसौ प्रागभ्यस्तत्वेन प्रक्रत सुभाऽपं वासनोघः शान्त्या- 'द्तस्कारतमुदायाऽपि व्याज्योऽनाद्रणीयः । तत्र हेतं वद॑स्तं वेरिन्टे-[निराधिनोाति।

धेट ५

कतेव्यतारूपाधिहीनिनेत्यथः ।

ख, द्ववधा वासनान्यूहः ञ्यमधेवाह्यभश्च ते ` इत्यादौ छमवासनाकदम्बस्य संपाद- भचत्वमुक्त तत्र ।कं तटक्षणामित्याकाङ्श्षायां तत्सृचयननत्तमेवार् पेण्डटीक्रत्योपदिद्रति-

वङ्तसुमगमायसवित तच्छुममतुस्रत्य मनोज्ञ मविज्युदट्ध्या | आधगमय पद्‌ सदाऽविशोकं तदन तदप्यवमुच्य साध तिष्ठ ॥

स्वटाथः । तस्माद्यागाभ्यास्नं कमायाममवस्मवाजावन्पुक्तो भ्‌ ववादतव्यामाते |

दातं जवन्मक्तिस्वरपम । वाद्‌[त । ह ज्ञ जानातीति ज्गस्तत्संवुद्धौ मो तज्ञ रवीरेयर्थः । न च श्रीरामस्य च प्रति त प्र्टसुद्ुक्ततया जिज्ञासुलोपठम्भात्कथमुक्तसंबोधनपिति शङ्क्यम्‌ । ज्ञान -

५ कसं ग. व. ड. च “ववद्य २क.ख.ग.घ. ड च ग्द यदद्धितीयं त° 1 ६ क. सर्म, व, ङः, च. स्पष्टोऽथः | % तूः» व.म्‌ च, ङः, च, न्‌ कामाय ॥

) #

अबन्मुकतप्रमाणप्र०] विद्ारण्यपणीतजीवन्धक्तिदिवेक्षः । १६१

रक्षाप्रकरणे वासिष्ठवाक्येनैव तत्र तथात्वस्य मछ एव वक्ष्यमाणत्वात्‌ । वं यदतिसुभगं तथाऽऽयसेवितं तच्छुभमनुस॒ल्य भावटद्रवा। मनः सदाऽविचोवं पदमघेगमयेति योजना । आ।तसुभगम्‌ | जति, अयन्तम्‌ । अविनाशीति यावत्‌ । तत्रापि सुष्ट॒ रोमनो भग ऽ्य।दवड्गुणलक्षणा मगवत्स्वमावो येन तत्तथा | नन्येतेदेव कथं ज्ञायेतेति चेत्तत्राऽऽह- चात्‌ । जायाः साधवस्तः सेवेतं सवदाऽनुष्टितमिर्थः | अत॒ एव तैत्तिरीयाणां स।हसापनषदाम्नायते-- अथ यदि ते कर्मविचिकित्सा वा त्ति चे।कैत्सा वा स्यात्‌ | य तत्र ्रलमणाः सम।शनः । युक्ता आयुक्ताः । अटक्षा धर्मकामः स्युः । यथा ते “> चतरत । तथा तत्र वतथाः ' इति । व्यास्यातं चेदं मृरुकरैरेव पर्वध्रमे माधवा- चायदश्ञायाम्‌- कर्म श्रौतमभ्निहोत्रादिकं स्मार्त सः व्यावन्द्नादेकृं च । उदिते जुहोति अनुदिते जुहेर्ततिवाक्यद्रय॑श्रुतवतः श्रौते कर्मणि संदेह स्यात्‌ । स्मार्तेऽपि सध्यादे- चता पुरषम्‌।त; स्मू।तवाते वचनदयेन सदेहः । वत्तं कुरपरम्परागतां लीकंक आचारः । राप मातुट्ुताववाहमासमक्षणादिविप्रतिपत्तिदरिनः संदेहो भवति । तदानीं य स्म- २ वास्मन्काङ य्मन्कुरे स्वयं वतेते तत्र तेषु देशकाख्कुढविशेवेष वर्वमानाः संम. ` र।देवेशेषणविशिष्ट ब्राह्मणास्तत्र तस्मिन्संदिग्ये विषये यथा वतंरस्तथा वमपि वरलैख | ^ (पक्वा दद।षराहेत्येन सम्यक्शाखाथनिर्णयङुदटाः समर्दिनः । निलनैमि तेकानु- <न स्वव प्रत्त युक्ताः । तत्राप्या समन्तायुक्ता आय॒क्ताः । अवैवल्येन सम्यगनष्ठास्याम < म गयुक्ता इत्यथः । रूक्षेण कोषेनाऽऽग्रहेण वा रहिता अलक्षाः । धर्ममेव काम- चतन तु छमपूजादेकामेतेि घमेकामा इति । एतेन ८ श्रि स्मृतिः सदाचारः › रसादवचनम।प व्याख्यातम्‌ । तच्छुभं पुण्यमित्यर्थः । एवं चाविना यश्वयप्रदत्वे सति तायुस।वतत्व स्भत्वामते तट्धक्षणं सिद्धम्‌ । निमेषोन्मेषादावतिन्या सेवारणाय पुवेदरम्‌ | न च तावतेवारं संदिग्धत्वापत्तेः । तस्मादक्तमेवे कठक्षणामाते भावः | एताद्दां शभम- यश्रलावलग््य भावशुद्धया भाव मशयस्तस्य शद्धिनिर्मट्ता तय] शद्धसचमात्रप्रधानचित्त- तययथः । मनः, अन्तःकरणम्‌ । सदाऽविदयोकं, ‹ तरति शोकमात् वित्‌ ` इति श्रुते- त्तर ।वगतशाकं नेलानन्दरूपमिति यावत्‌ । पदम्‌ , अद्धैतामतचं मुमुश्चुप्ापयं

स्वरूपमित्यथः | अधिगमय प्रापय । अद्वैते ब्रह्मणि चिन्त ।स्थरी कुविंलयर्धः | त्यज घममघमं च उमे सलयानते यज । भ स्यतं सक्त्वा येन व्यजासे तच्यज | इतिस्मतेनिरततज्ञानदारव्योत्तरं ब्रह्मदिताकारं मनोऽपि लया ह यमेवेत्याह-- तद न्विति । तदनु निरुक्तज्ञानादुष्वंम्‌ । तदपि विचारितमहावाक्यजन्यं ब्रह्मालम॑क्याकारमनोरूपं तचज्ञा- ^" । जापशब्दोऽत्र निरक्तट्युभवासनामृटीमूतकतटक्षणपुण्यपुज्ञलयागस्य कै मुतिकन्या-

सिद्धवसूचनाथः । अवमुच्य, अहं ज्ञानीयभिनिव्रेशलयगनैव त्यक्वेयथः । साघु, उद्रैतं २१

१६२ . पूर्णानन्देन्दुकोमुयाख्यन्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम

रह्मैव | तिष्ठ, निर्विकव्यकसमाधिस्यतेन सक्तममूम्यारोदणवशाचिदेकरसो भवेलर्थः । तस्मायावत्तखावबोधं पर्वक्तरमवासनाबीजीमतोक्तरक्षणद्यभाब्दवाच्यपुण्यानुसरणं कतेम्यं ततस्तं बोधमपि हिवाऽसंप्रज्ञातसमाधिनिष्ठनैव मान्यं कैव कथा पुनः शुभादिकमंतद्रास- नादियागस्येति तात्पथेम्‌ । नन्वस्य शछोकत्रयस्य मृखकोरेः किमेयथा न विवृत इत्यत महूर्मठकाराः-- स्पष्टार्थं इति । उदाहृतश्छोकानामग्युयनेयादीनां समूह इति शेषः । निगमयति - तस्मादिति । उक्तर॑ला शा्रीयप्रयलप्रावल्यादियथेः । योगाभ्यासेन ` निरुक्तमृद्ादियोगाभ्यासेन । कर्मेति । कमोत्र देहारम्भकं प्रारब्धास्यम्‌ । जाद्रान्दन वासनापरप्यीयाधित्तनिष्ठाः सकटसस्काराः । तेषाममिभवः; दीपानयनेन तमस इव मण्यादिना वह्िगतदाहशक्तर्व पराभवस्तस्व संभवः प्रतिपादितश्ाख्रादिना वेमलयाभाव- स्तस्माद्रेतोरिय्थः । जीवन्मुक्तौ प्रगुक्तरक्षणायां न विविदितव्यं शिष्यादि।भेविपरीता वाद- स्तावनैव कर्वव्य इयर्थः । उपसंहरति- इतीति । इ्यक्तप्रकारेण । अथ केयं जीव-

(५ (५, |

न्मक्तिरेतिप्रशवोत्तरीभूतं जीवन्मुक्तिस्वरूपं निरू पेतामे।ते रेष

| पृणीनन्देन्दुकौसुयां प्रकारे प्ोडशे गुरोः ।

जीवन्मु/क्तेस्वरूपस्योह्छासः पादप्रसादतः ॥

इति जीवन्मुक्तिस्वरूपोद्छासस्ततीयः ॥ २ ॥

एवमथ केयं जीवन्मुक्तारेति प्रथमप्रश्चोत्तरमभिधाय किंवा तत्र प्रमाण मिति द्वितीय- ्रशेत्तरमवसरसंगयाऽमिदधनपरतिजानीति श्रुती यादिना--'

श्रातेस्म॒तिवाक्यानि. जावन्मराकेसद्धवे प्रमाणानि । तानंच कठः वद््षादिषु पठन्ति--" विपुक्कश्च विमुच्यते ` इति । जीवन्नेव दटबन्ध- नात्कामादेर्विशेषेण सक्तः सन्देहपाते माविबन्धाद्विशोषेण मुच्यते ।

जीवन्मुक्तेसद्धवे, जीवन्सक्तेविंयमानल इयथः । नलु वुत्रव्याने श्रुतिवाक्याने ज।व- नमुक्तेसद्धवे प्रमाणानीयत आह- तानि चति । चः प्रसिद्धौ-। आदिना ब्रृहदारण्य- कादि । पठन्ति, अध्येतारं इति देषः । तत्र प्रथमोदिष्ठं कव्व्टीवाक्यमुदाहरते-- विमुक्तश्चेति । उतिराव्दो वक्यसमाप्यथः सवत्र । तच्चाच्टे--जंवन्नेवेव्या- दिना जीवनेव, प्राणघारणं कुवेनेव । अवधारणं तु-~

अन्तकं च मामव स्मरन्मुक्वा कटवरम्‌ ।

प्रयाते स मद्व याति नास्त सङः ॥ का = = क म

१ क, ख, ग. घ, ड, च. पर्यन्ते ।

जीबन्सक्तप्रमाणप्र०] विद्यारण्य प्रणीतजीवन्मुक्तिविषेकः । १६३

इति श्रीमद्भगवद्रीतोक्तदेहपातन्यष्यै | ढबन्धनात्‌ ददं कामान्यः कामयते मन्यमान स कामभिजायते तत्र तत्र । पर्यप्तकामस्य कृतात्मनस्विहैव सवे प्रविटीयन्ति कामा इति शचुतेज्ञानं विना कोटुयुपायैरप्यनिरस्यमेतादरं यद्वन्धनं बन्धनीभृतरञ्ज्वादिरेव पारत- =्यापादक तस्मात्‌ । एताद्श्चात्कामादेः । कामो दस्यवस्तुविरेषामिखषः । आदिङब्दा- ` ्रोधादिः । तदुक्त श्रीमद्गवद्रीतासु-- त्रेविधे नरकस्येद्‌ द्वारं नादनमासमनः | कामः क्रोधस्तथा छोभस्तस्मदेतत्रयं यजेत्‌ । इति ॥ सुूप्यादौ तु सर्वोऽपि निरक्तकामादिबन्धनान्मुच्यत एव परं तु जाग्रदादावपि ‹ पुन- न्थरनुदयो बोधस्यैते त्रयो मताः › इति चित्रदीपोक्तमृढ्कारवचना नुरोधेन त्ववोधफटी- मतपुनर््न्युदयामावशब्दित त्खटशा स्वसिनध्यासाग्रतिमासात्तथात्विवक्षया विदोपप्रह- णम्‌ । मुक्तः सन्‌, बन्धदीनः सन्‌ । देहपाते प्रार्धकर्मसमाप्तौ शरीरपतनोपटक्षित- लिङ्गरारीरष्वसे सतीत्य्थैः । तथा च श्वतिः-* न तस्य प्राणा उत्कामन्दयतरैव समवनीयन्ते › इति । विव्रता चेयं श्रीमतसुरे्वराचाथचरणारणनटिनेणभिवार्ति- कामृते-- ` जिषृक्षत्यायसं तप्तं शाखराचार्यात्मनिश्वयात्‌ । तस्येक्करामन्ति न प्राणा आसते नापि तत्रते ॥ स्थि्युक्ान्योहिं यो देत॒रात्ाविदादिरक्षणः । ध्वस्तत्वात्तस्य सवेस्य प्रयम्याथात्म्यदशेनात्‌ ॥ यत एवमतः प्राणाः सम्यण््ञानस्य जन्मनि । नोत्रामन्ति न तिष्ठन्ति न च नद्यन्तयहेतुतः ॥ रज्जुसर्पो यथा रेके ज्ञातरज्जुसतखकः । नोत्तामति न चाप्यास्ते न च नयति रज्जञतः ॥ ` स्थिव्युक्रान्तिविनाश्ानां रज्जस्तचवं यतस्ततः । ` रञजुज्ञानसमुसत्तौ रज्ज्वा नान्योऽवश्िष्यते । इति ॥

भाविनन्धात्‌, उत्तरक्चषणादौ द्वैतानुभवादिव्यर्थः । विदेषेण, कालत्रयेऽपि द्द्या- ` वभासाभावरूपोककर्षण । मुच्यते, जाग्रदवापतौ स्वपदष्टवयाघ्रादिभयादिव निरक् इव भवतीयथः | ह 3

ननु कै तद्विरषद्रयमित्यत आह--वेदृनादि्यादिना माविदेहबन्धान्मुच्यत इत्यन्तेन ~~ ऋ स ४५ । 1 क

१६४ पूर्णानन्देन्दुको पुयाख्यव्याख्यासमेतः- [ १ प्रथन-

वेदनातपरागपि रामदमा दिसंपादनेन कामा दिभ्यो मुच्यत एव, तथाऽ- प्युत्पन्चानां कामादीनां तच्च प्रयत्नेन निराधः \ अच तु धीव्त्धुद्य- माचादनुत्पत्तिरेव ततो विकेषेणेत्युच्यते । तथा प्रलये दृहपाते च सति किंचित्कालं माविदेहबन्धान्मुच्यते । अच त्वात्यन्तिको मोक्ष इत्यभिप्रेत्य विशेषेणत्युक्तम्‌ । वेदनात्‌, दृटतमद्वितात्मत्वसाक्षात्कारात्‌ । प्रागपि पूवेमपि । ननु तचखज्ञानात्राक्ामा- दिभ्यो मुक्तेः का सामग्रीयाशङ्कय ‹ शान्तो दान्त उपरतस्तितिश्चुः समाहितो मूत्वाऽऽत्म- न्येवाऽऽ्मान पद्यति ' नाविरतो दुश्वरितनाश्ान्तो नासमाहितः | नाशान्तमानसो वाऽपि ग्रज्ञानेनेनमाघ्रुयात्‌ › ॥ दयायन्वयव्यतिरेकश्रतिवशेन शमादिसंपत्तिरवेयाह--कशामदमादी ति । शमादिना सन्यासे सयभ्निहोत्रादिकमणः सकाद्ादेव निमंक्तिः स्यान तु कामादेरित्यत आह-- कामादिभ्य इति । अवधारणं तु यत्र संन्यासे सत्यपि कामादुपटम्भस्तत्र तत्साधनी- मृतरामादिपरिपाकाभाव एवेति नियमनाथम्‌ । तहिं को विषो जीवन्मुक्ताविति चेत्तमाह--तथाऽपी ति । उदन्नानां संस्कारादिनाऽऽविभूतानाम्‌ । कामादीनां विषया- भिराषतत्प्रति वातजक्षोमादीनामियथं : | तत्र मुमुक्षुदशायाम्‌ । प्रसत्नेन

५4 (0

4 6

अथानामजने दुःखं तथेव परिपालने |

नादे दुःखं व्यये दुःखं पिगथान्छेशकारिणः ॥ इति ।

मांसपाञ्ाछिकायास्तु यन्त्रखोटेऽङ्गपञ्जरे ।

खलाय्वस्थिप्रन्थिश्ाडेन्याः चियाः किमिव रोभनम्‌ ॥

इति च विवरेकपूवेकत्वरक्षणप्रकृष्टेन यत्नेनेलयथः । अत्र जीवन्मुक्तिदशायाम्‌ । तुराब्दो

वेटक्षण्याथः । तदेवाऽऽह--धीच॒त्तीति । धियः बुद्धेयौ उक्तयः कामः सकव्येयादि- ्रुयादौ प्रसिद्धास्तासामनुदयः प्राकव्यप्रागभावस्तावन्मात्रात्तदेकेदेतोरिय्थः । अनुत्पातति- श्वेति । न त॒ मुमृक्षववस्थायामिवोत्पनानां तेषां शमादिना नाश्चनमिति भावः | उक्तमर्थ हेतुतेन योजयति-- तत इति । ततस्तस्माननरुक्तवैटक्षण्यक्षणद्धेतोरिलयथैः । उच्यते विमुक्तशवदयुदाहतकठवह्टीवाक्येऽस्मामिव्यौस्यायत इत्यथैः । एवं प्रथमपदगतविशेषस्वरूपं निरूप्य ॒दितीयगतं निरूपयति-तथःते । प्रयये मायावच्छिनब्रह्ममात्रावेषटक्षणे

-------_-______`_`_`________________________`________~__~_~_~_~_~_----]ब---~-~-~-~-~--------

किणि

क. ख. ड. च, 'त्यभावादुनः 1 २ क. ख, ङ, च. गति कंचि ।

जौवन्सु्तिग्रमाणप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिविवेकः। १६५

प्राकृतिके हिरण्यगभविरिष्टतन्मात्रावरेषटक्षणे देनदिनापरनान्नि वैक्ृतिके कारणमात्रो- पटम्भटक्षणे सुषूुप्यास्ये निव्ये च प्रय्य इयथः | देहपति प्रारब्धकमेसमाप्या स्थृख्शारीरविरह इलयथंः । चः समुचये । विः तत्राऽऽव्यन्तिकी देदवन्धान्मुक्ति- नैव्याह-किंचत्कालामिति । क्रेयाविरोषणमिदम्‌ । यावस्परारब्धकममानुदयमित्यथेः | मावीति । नियप्रट्यपक्षे मावी यो देहरक्षणो बन्धस्तस्मादिति समासः । अन्यत्र तु भावी यो देहः स चासौ बन्धश्वेति व्याख्येयम्‌ । अत्रापि तुराब्दाथः प्राग्वदेव । अत्र वेदेहकेवस्ये । आत्यन्तिकः पुनःप्रतीतिहीनः । मोक्षः कामादिसकाशानिमेक्तिः । कि तत इवत आह-इ ताते । इति नेरक्तमथम्‌ । अभिप्रेय, मनासि निधाय | उक्त विमुच्यत इतिपदन्यास्यानेऽस्माभिः कथितमित्यथः । एवं च विमुक्तश्चेति जीवन्मुक्तिविसु- च्यत इति विदेहसक्तिशोक्तेति मावः ।

कटवत्स्यादिष्विव्यत्राऽऽदिपदवोतितमुदिशते- हौ क बह दारण्यकं पल्यते- ˆ यदा सवे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हदि भिताः । अथ मत्याऽम्रता मवव्यच बह्म समरतुते ॥ ` इति । श्रत्यन्तरेऽपि ˆ सचक्षुर्चक्षुरिव सप्राणोऽ्प्राण इव ` इति ।

पकर्णोऽकरणं इव समना अमना इव

बहदारण्यक इति । पल्यते, अध्येतमिगुरुपरम्परयेति देषः । तदाह- यदे ति । अस्योपदेशाधिकारिवेन प्रकृतस्य ममक्षोहेदि चित्ते श्रिताः सस्कारद्ाराऽऽश्रिता ये कामाः समी- हिताभिटाषरूपन्त्तिविशेषाः । उपटक्षणमिद्‌ क्रोघादेरपे | विष्याणामनेक्रवाद्रू हवचनम्‌ । ते सर्वेऽपि सपण अपि न तु केचिदेव तथावे त॒ पुनः संसारापत्तेः, यदा यस्िनविदाध्वंसकाङे प्रमुच्यन्ते प्रकर्षेण सुपूप्यादिविटक्षणपुनरूदयामावटक्षणोत्कर्षेण मुच्यन्ते चिञ्जडेक्यम्रन्थि भेदाक्त्वसाक्षातकारदादर्थेन शिथिका मवन्तीव्यथः । किं ततस्तदाह--अथदुत्तराघन | अथ निरुक्तकाममोक्षरक्षणम्रन्थिभिदादिफटोत्तरक्षणमेव । मव्येः, मनुष्याधिकरस्वाच्छाख्रस्येति न्यायेन मनुष्यत्वायध्यासोपटक्षितो मुमुक्षुरित्यथः। “मनुष्या मानुषा मव्य मनुजा मानवा नराः' इत्यमरः । अमृतो भवति, “मोक्षः वैवलव्यनिवोणश्रयोनिःश्रयसामृतमः इत्यमरोक्तेः क्केवल्या- मिननब्रह्मासरूप एव जायत इयथः । किं देहपातोत्तर नेव्याह-अन्रेाति । अत्र वतमानश्र।र एव ब्रह्म्वैताघ्मतचं समश्रुते सम्यग्जीवन्मुक्तयवस्थावशात्सवेदा भासमानलनाश्चते प्रमो- ती त्यथ; । तच्ञानदादर्योत्तरक्षण एवामतव्वप्राप्तिने तु क्रममुक्त्यवाक्षिफरूकदहरादुपासन

१६६ प्णानन्देन्दुकोमयाख्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम

इव देहपातापेक्षाऽस्तीति भावः । कटश्चुतौ तु जीवन्माक्तिविदेदमक्तिश्चोक्ता । यत्र तु जीव- नमुक्तेरवाते प्रथमवाक्यऽस्ररसा।देद्‌ वाक्यान्तरमुदाहृतमिति ध्येयम्‌ । उक्तेऽर्थे श्रत्यन्तर- समतेरम्यस्तीत्याह --श्चुत्यन्तरेऽपा ति । अन्यशाखीयश्रतावपी्यर्थः । जीवन्प॒क्तोक्त्या तदवस्थोक्तिरस्तीते शेषः । तद्राक्यं पठति--सचश्ुरचक्चुशित्यादिना । व्याख्याता चेयं वृतेः श्रामदानन्दज्ञानः श्रीमच्छारीरभाष्यनव्यास्याने समन्वयसूत्र-वस्तुतोऽचक्षुरपि वाधितानु- इत्या सचश्चुरेवेत्यादि योज्यमिति । तस्मात्सदा खस्मिनध्यासाप्रतिभासादटैतव्रह्मरूपतेन वस्तुतोऽचक्षुस्तथाऽपि यावस्मारव्धं रोकद््टया तस्य चित्तायवध्थितिरस्तीति छृत्वा सचक्ष- रिव जीवन्मुक्तो भवतीति पूर्वोक्तटक्षणस्तगतिरपि समनुसंघेयेति भावः । रोषं स्पष्टमेव ।

न केवर्मस्मिनरो समुदाहतमिदं श्रुतित्रयमेव किंतु दिक्परदर्शानार्थमेवेदमतस्त्वयैवेजाती- यकं शाखान्तरोपनिषत्स्वप्यन्विष्य वाक्यजातमदाहरणीयमियाह-

एवमन्यचाप्युदाहायम्‌ । स्प्रातिषु जीबवन्धुक्तस्थितप्रज्ञमगवद्धक्तगणा- तातब्राह्यणातिवणाभम्यादिनाममिस्तन्न तच व्यवह्टियन्ते । व सिष्ठराम- सवाद्‌ नृणां ज्ञनकनिष्ठानाम्‌' इत्यारभ्य ' सक्किचिदव शिष्यते" इत्य- न्तेन यन्थन जीवन्मक्तः पल्यते।

एव मन्यचापाति । तथा हि--ध्यतो वाचो निवर्तन्ते | अप्राप्य मनसा सह । आनन्द ब्रह्मणो विदान्‌ । न बिभेति कुतश्चनेति ' इति तैत्तिरीयोपनिषदि । “ यािन्स- वाणे भूतान्यात्मवामूद्रेजानतः । तत्र को मोहः कः शोक एकृत्वमनुपस्यतःः इति काण्वा- नामीशास्यमन्त्रोपनिषदि । “एवं विजाननापमरतिरासर्राड आत्ममिथ॒न आत्मानन्दः स स्ररा- भवाति! इति च्छन्दोम्योपानेषयपि । एवं प्रतिज्ञानुरोधेन जीवन्सुक्तिसद्धावे श्रतिवचांसि प्माणलेनोदाहय क्रमप्रा्तानि स्मृतिवचांस्यप्युदाहर्व॑तानि सवण्यपरि निरुक्तश्रतिवचन- वद्वस्थावतां कथनेनेव निरुक्तावस्थां बोधयन्तीति वदंस्तत्र तत्र तेऽपि प्रथक्प्रथक्सज्ञान्तरे- णैव व्यवहियन्त इति तन्नामभेदकथनपुवैकममिषत्ते-स्भ्र तिष्वि ति ।॥. जीवज्जनद्षटवा प्राणधारणं कुवन्सनमुक्तः स्वद्शा बन्धदहीनो जविन्सुक्तः । स्थिता प्रतिबन्धराहियेनाचटा रज्ञा ब्रमविद्याफटीमूतसावेदिकस्वस्वरूपस्फरतियंस्य स स्थितप्रज्ञः । भगो टोकदृष्टया षडगणै श्वयसमूहो वेदयते यस्य स मगवानद्रैतः परमातमा त मजते सार्वदिकमस्पत्य स्वातमरू पलेन सेवत इति भगवद्वक्तः । गुणेभ्यः सच्ादुपलक्षितयावदृढद्यपदारथेभ्योऽती तस्तान- क्रम्य नरुक्तस्पूत्या स्वभिन्नतवेनेते परमाथतो नैव सन्तीति तिरस्कृत्य वर्तमानो गणा- ततिः । “पाण्डित्यं निवि बाल्येन तिष्ठासेत्‌" "पाण्डित्यं च बाल्यं च निर्वियाथ मुनिरमौनं

(~ (~

च मौनं च निर्वाय ब्राह्मणः” इति्चुतेः पाण्डित्यादिशब्दवाच्यानां क्रमेण श्रवणमनननि- `~] ~-~-~~-~-~--~-]-]-----~-~--~--------------

१ ड. "क्रविदेहुक्तस्थिः । २ ग. व. च. %अरमाद्‌"

जीबन्मक्तिप्रमणप्र° ] बिद्यारण्यप्रणीतजीवन्स॒क्तिविवेकः । १६७

दिष्यासानां परिपाकजनितनिष्प्रतिवद्धरह्मसाक्षाकारफट्शाटी ब्रह्म निरत्तरव्याङ्धैतामतचं जानात्‌।ते ब्राह्मणः । वण। ब्राह्मणादय आश्रमा ब्र्मच्यौदयस्तदुपलक्षितान्यावदैतविषयान - तेक्रम्य निरुक्तात्मवेद्याफखवस्थयाऽनादृव्य वर्तेत इत्यतिवर्णीश्रमी । आदिपदेन

{~

ज्ञानविज्ञानतप्ताप्मा कूटस्थो विजितेन्द्रियः ` युक्त इद्युच्यते योगी समटोष्टास्मकाञ्चनः | दति श्रीभगवद्ीतेक्तेयुक्तस्यसक्ञान्तरसंग्रहः । उपटक्षणमिदं म॒न्यादिसंज्ञानां तत्र तत्र प्रसिद्धानामपि । अत्रोक्तसंज्ञामिज्ञानिनो व्यवहियन्त इ्यध्याहयान्वयः । तत्रेदेशानसरेण प्राथ।मकत्वाञ्ज।वन्सुक्तस्तावक्कोक्त इलयाकाडक्षायां मध्यवासिद्ै दहद्रासिष्ठसारीमतेऽप्यसा- वियता प्रबन्धेनामिवार्णेत इत्याह--ब सिष्ेव्यादिना । तमेवम्रनथं पव्ति-- वसिष्ठ इत्यादिना-- व सिष्ठः- णां ज्ञानेकनिष्ठानामात्मज्ञःनवि चारिणाम्‌ । भसा जं।वन्मुक्ततादेति विदेहमुक्ततेव या ॥ ज्ानेकनिष्ठत्वं लोकिकं दिककमत्यागः । देहेन्दियसद्सद्धावमा- ण मुक्तिद्रयस्य विरोषं न त्वनभवतः। दैतप्रतीतेरुमयचामावात्‌ । भारामः बह्यन्विदेहुमुक्तस्प् जीवन्मुक्तस्य लक्षणम्‌ । बहि येन तथ॑वाहं यते शास्नजया हक्ञा ॥

उवाचेति शेषः । तत्र॒ तावच्छरोतग्रवृ्य्थं जीवन्मुक्ते स्तौति-नणामिति ¦ तत्र

बृहद्मासेष्ठे तु श्रवस उवाच-- तचित्तास्तद्रतप्राणा बोधयन्तः परस्परम्‌ । कथयन्तश्च तन्नत्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च ॥ रपि सगोरम्भश्छोकमुक्त्वा तेषां ज्ञानेकनिष्ठानामिवयेव पाठेऽस्ति प्रकृतपाठस्त॒॒मध्यवा- सिष्टीय एव । स हि कारमीरदेशवािना केनचित्पण्डितवरेण तत्रत्यानेव सक्षेपकथादुप- योगिनः वांशिच्छयेकानुदभूय संक्षिप्ताथजिज्ञास्रथ सर्राथित इति प्रथितमेव । सेते । यतस्तेषां वक्ष्यमाणं ज्ञनैकनिष्टत्वं यतश्वाऽऽत्मतच्वसाक्षाक्तारर्थं॒॑श्रवणादिरक्षणतद्धिचारप-

पणि ववा |

#* घ. एस्तफे-- ज।वन्म्‌[कस्नताों दहाद्िदहान्मक्त एव यः 2 इतिपाठः

0 4,

१ ग. घ. ड, च, ददृहोन्मक्त ।

१६८ पणानन्देन्दुकोगयाख्यन्यास्यासमेतः- [१ प्रथम-

रायणव्मतः सा ॒वक्ष्यमाणगुणा जीबन्युक्ततोदेतीति संबन्धः । अद्ेतव्रहमसाक्षात्कारदारा ठोक्टृशाऽनुदृत्तदेहेन्दरियादिवाधितद्रैतावमाससचेऽपि वैष्रस्यावस्थाऽऽविर्भवतीति भावः | सा केत आह -वि देहे ति । छन्दोभङ्गस्वार्पैः । या विदेहकैवल्यसदशीत्य्थः | साद्स्यमत्र दृर्यावमासराहिव्यमेव । तस्योमयत्राप्यन्यूनानतिरेकात्‌ । नन्वत्र कि ज्ञानैकनि- टव समतं किं ज्ञानपदटक्ष्यस्वप्रकाशद्विततब्रह्मात्रनिष्ठलमुत ज्ञानशब्दितततसाक्षाकारतत्साघ- नादितत्परत्वम्‌ । नाऽऽ्यः । ‹ निःदोपवाच्चनःकायप्रदद्युपरमामिका । ब्रह्मनिष्ठा ` इति वातिकसरे मूककारेरेव टश्षितव्रहमनिष्ठापरनामकस्वसाध्यमविष्यञ्जीवन्मुक्तिसिद्धयाऽप्रिमम्रन्थ- विरोधात्‌ । नाप्यन्य: । आमिति द्वितीयविरोषणानर्थक्यादित्याशङ्कव तत्स्वयमेव रक्षयति- ज्ञानेति । विधिवत्ससाधनः संन्यास इति यावत्‌ । नन्वेवं यदि मुक्तिद्रयसाम्यं तदि कोऽनय)विरोष इत्राऽऽह-- देहे न्द्रिये ति । यथात्ंख्यं सद्धावादि । विदोषान्तरराहि- येऽनुभवतस्तदेक्ये च हेतुमाह-द्रैते ति । अथ प्रकृतजीवन्मुक्तटक्षणप्रप्चार्थं॑श्रीराम- प्रश्न तत्रत्यमेवाग्रेम टेखति--भ्रीराम इति । उवाचेति प्राग्वत्‌ । बह्मन्चिति । वसिष्ठसबोधनमिदम्‌ । विदेहमुक्तस्योक्तश्छोक उपमानतादन्र प्राथम्यम्‌ । उक्तप्रश्चे प्रयोजन- माह~-पेनेति । ददा ज्ञानेनेत्यथे : |

अथ वासेष्ठः श्रीरामप्रश्चादायमवधाये जीवन्मुक्तो विदेहमुक्तेरपमानीकृतव्वेनात्र तद्रतो ठक्षणप्रश्चस्य प्राथम्येऽपे जीवन्मुक्तीयरक्षणन्ञानोत्तरमेव तादक्शमादिसपादनाथं मुमुश्चयलन- संभवेन तट्क्षणस्थेव प्रपञ्चनं प्रथमतश्चकारेत्याह मृख्कारः-

वसिष्ठ :- यथास्थितमिदं यस्य व्यवहारदतोऽपि च)

अस्तं गतं स्थित व्याम स जीवन्भरुक्त उच्यते ॥

इदं प्रतीयमानं गिरिनदी समुद्रा दिकं जगसतिपततर्देहेन्दियभ्यवहारेण सह महाप्रलये परमेश्वरणोपसहतं सस्स्वरूपोपमर्दनास्तं गतं मवति ।

वसिष्ठ इति । उवाचेति शेषः । यथासितमित्यादिभिः प्रकृतमध्ययोगवासिष्ठस्थेः सततभिः शकेः । एतेन केन म्रन्थेनोवाचेति शङ्कोपरमः सूचितः । इदं चिद्धास्यवेनं प्रत्यक्षमखेख्टस्यम्‌ । यथेति । म्यावहारादिकादिसत्तया ` यथावद्रत॑मानमपीव्यत्राप्यपिशब्द्‌- श्चकाराद्रोध्यः । न तु सुप्यादाविव विरीनमिव्थः । व्यवहारेति । ठोकट्ृष्टया जाग्रदादिषु स्वस्रवणंश्रमादयुचितव्यपारविरशिष्टस्यापीत्यथेः । एतादृशस्य यस्यास्तं गतं ध्वस्तमिव मासते तथा व्योम चिदाकाामेव वाधावधिवेनद्वितातमरूपं सितमवा- पितवेन विद्यमानं भवति स॒ जीवन्मुक्त उच्यत ॒इयन्वयः । नन्विदमस्तु॒संनि- ष्ट मेतिवचनाचक्षुरादिसंनिङृषट॒प्रयक्षप्रमाणेकगम्यं जगदग्राद्यं तथा च क्र सवैददयसं- ग्रह॒ इत्याशङ्कय तदाशयं स्वयमेव विशदयति-इदा मेति \ प्रतीयमानं सक्षास्रम्पस्या वा

जौवन्मुकतप्रमाणप्र ०] विद्यारण्यपरणीतजीवन्मक्तिकिवेक्षः । १६९

९ (4 0

परत्यक्प्रतातेगेषयमष्यथेः । एवमस्तरब्देन प्रकृते बाधमेव वक्त ध्वसग्रहं तस्रतिपत्तरस्य च सुक्तस्य दहाद्यमाचन व्यवहारत्वामावाूवेगम्रन्थविरोधं चोतयन्प्रय्ये देहायभावं रट- यत प्रतिपत्तुाराते । प्रमातुः प्रकतजीवन्सुक्तस्येव्य्ध

प्रकतज।वन्पुक्त। तु प्रख्यवेढक्षण्यमपक्षिपति-

अन्द न तथा, [कंतु वयत एव देहेन्दरियत्यवहारो गिरिनदयादिक् च परमन्वरणङुपसहूतत्वाद्यथापूतमद तिष्ठमानं सत्छर्वरन्यैः पानिभिः. विस्परमवलाक्यतं । जावन्युक्तस्य तत्प्रत्यायकधीवत्पमावात्सषप्ताविव सवम्‌स्त गत मवात। स्वर्यभरकाशमानचिद्योम केवलमव शिष्यते ञुद्धस्य। सता ताक्ताटकधावृत्यमावसाम्येऽपि भाविधीवत्तिशीजस्य सद्धा- चाच् जविन्धक्त्वम्‌ |

नादृते नास्तमायाति घखे दुःख म॒खपमा । यथाप्रापते स्थितियस्य स जीवन्मरक्त उच्यते \॥

अत विति । त॒चाब्दः प्रय्यवैपरीयार्थः | तर्हिं किमत्रास्तीयत आह-[कात्वाते। त्च हतु. परमश्वरणोतें । अत एव--यथेत्या द्‌ । अन्यपदन्यावर्लमाह व्युधि- तसमा।हतत्वाभ्या पक्तवा धतद्रेतप्रत।लयवस्थवररक्षप्येन--जीवन्मक्तस्ये यादिना | नन सव।स्तगमने ।के। चेदाधिष्ठानावदयेषो ऽवस्यं वाच्यः । अन्यथा शन्यवादापत्तर स्वयामात ॥ खयप्रकाद्मानाचे्ामव केवर बुद्धस्योक्तजीवन्सुक्तस्यावशिष्यत द।तं । भावात्‌ । चजमात्रकमज्ञानसस्काराः । सुषुप्ता वित्यादि । न जीवन्मुक्तत्वमिति संबन्धः| यद्य सुष्त। समाघ। च तव्कार्कबुद्धिवत्तिराहियं समानमेव तथाऽपि जाम्रतः परुषस्य भावन्यद्घदाद।वपरयकमनावृ(चेकार्णीमूताविद्याकामकमणां सुप््याकारपरिणतगाटतमोखूप-

तन सत्व त्समाधवतद भावा नेव तत्र॒ जीवन्मुक्तटक्षणस्यहितखप्रकादासिदानन्दमात्रत- याञ्वसितवटक्षणस्यातिव्यािरस्तं त्याकूतम्‌ । अत ॒ए- नोदेतीति । समाहितस्य रानन इलाचकम्‌ । अत एव--यथेत्यादे । प्रारब्धापादित ऋषमदेवहत्यादिवत्सखा- ।देमोग इत्यथः । अत्र॒ सुखादिपदेन तत्मयोजकविषयसंनिकर्प एव वाह्यश्वन्किरणादीनां

तच्छ्‌र्ण सह संयेगटक्षणो ग्राह्श्चित्तवृच्यभावादित्याश्यः ।

तत्र मुखप्रभापदाथं कथयति - मुखभमा हंपः । चन्दनसत्कारादिसुखे पातेऽपि संसारिण इव हर्षो १क. ख. गव. ड- [न्द्याद््यिः रक. तग.-घ, ङ. ते बद्धः! ३ क. ख,

म व, ड. च. षेः | स्रक्चन्द्‌ ° । क

| 9

5० पणानन्देन्दुकोयुयाख्यव्याख्यासमेतः- [१ प्रथमं

०५ ०, क तु

नोदेतिं । अस्तपयो दैन्यम्‌ । पनहानिधिक्षारादिदुःखे प्रातेऽपिन दीनो मवति। इद्‌ानीतनस्वप्रयत्नविशेषमन्तरेण भ्रारब्धकर्मापादितपूरव- प्रवाहागतभिक्षान्नादिकं यथाप्राप्तं तस्मिन्स्थितिदृहरक्षा । समाधिदार्व्येन सक्चन्दनादिप्रतीत्यमावात्कदाविब्दयुत्थानदृश्ञायामापाततः प्रतीतावपि (कर पे = ॐ य 1 षे विवेकदार्ठर्येन हेयो पोद्यबुद्ध च मावा द्ध षादेराहित्यर्थपपद्यते । मखप्रभेति । एवं सुखपदाथमपि विशदयति--चन्द्‌ नेत्यादिना । चन्दनाठेपनेन यः सत्कारः पूजाविशेषः । आदिनोशीरव्यजनपवना।द्‌ । इत्यादिक्षणे सुखे सुखप्रयोजके जन- कतकः उपचर प्राप्ते सत्यपीलयथः । तत्र वैघर्म्येण दृष्टन्तं स्ष्टयति-- सं सारेण इवे-- त्यःदिना । अथ मुखप्राप्रतियोगिकास्तमयपदाथं स्वविवक्षितमाह-- अस्तमय इत्या- दिना । एव दुःखपदमपि तस्मयोजकपरतयेव व्याकरोति -- धनेव्यादिना । एव यथाप्राप्तपद्‌ पे विशदयति-इदान{तनेव्यादिना । अत्रेदार्नातनेति स्वप्रपत्नवेरेष्रणेन प्रक्तनस्य स प्रयःनस्यैव प्रारन्धकमेवात्तत्सग्रहः । तत्रापि विशेषपदेन दहस्तादकप्राशनम्रासगिर्नादिस- ग्रहः । एव च सख्रानं रौचं तथा भिक्षा नियमेकान्तङीकता । भिक्षोश्चत्वारे कमणि पञ्चमं नोपपद्यते ॥ इतिवचनात्‌ । ` खान मनोमख्त्यागः र चमिन्धियनिम्रहः । ब्रह्मामृतं पिबेद्धेक्षमेकान्तो दैतवजंनम्‌ ॥ इ।ते तद्चाख्यानाच्च व्युत्थानसमाघानोभयावच्छेदेन क्रमाद्‌ मयसंमवेन माधृकरमसक्टृप्तं व क्प्रणीतमयांचेतम्‌ तात्कालिकं चोपपन्नं भक्षं प्चविषं स्पृतम्‌ ॥ इतिस्परवयुक्तपञ्च बेधभेक्षेषु माधकरादिष॒ सस्थान प्रति भक्तजनार्नतमपपनाख्यभेक्षमेव प्रकृते पयवस्यति तस्यैवोक्तरूपत्वसभवादिलयभिप्रायः । एवं स्थितिपदाथं कथयति- स्थातारातं । नन्वेवं भेक्षानवद्धक्तैरपिंतखक्चन्दनादिना हषौदिरपि स्यादि्यत्राऽऽह ~ समार्ध।त्यादिना । प्रतीतावपीति । सलगदिरि्यार्थकम्‌ |

ननु कथं हेयोपदियबुद्रयमवस्तक्य इव्यतः पनव।पिष्ठपयमेवोदादरति-

१क.खे.ग.ष. ङ. च. ति । मवप्रभास्त1२क. ख,ग. व, ङ. च, श्येनेव ६०। रक. कग. व. ड. च. शवत्द्ुः। ४ ग, व, प्मुत्पथ ।

जीवन्मुक्तेप्रमाणप्र°] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्पक्ति विवेकः । १७१

यां जागात सुषाप्तस्थां यस्य जायन्न विद्यते । यस्य नव{सिनो बोधः सर जीवन्मत् उच्यते ५

चक्षुरादान््रुयाणां स्वस्वगाटकेष्ववस्थानेनोपरत्यमावाजागरतिं । मनाव त्तिराहेतत्वात्सुषुपिस्थः। अत एवेन्द्ियेरथो पट न्धिरिव्येतस्य जायत टक्षणस्यामावाज्जायन्न वेद्यते । सत्यपि बोधे जायमानो बह्यविच्वा भमानादामम{गाथापादृतकामादृाभश्च धादोषां वासना । व॒त्तिराहि त्यन तहाषामाबाान्नेवासनत्वम्‌ ।

य इति । तद्याकरोते--चक्षुरादा1ते । आदिना श्रोत्रवगःनुक्तेन्द्रियसंग्रहः । एवसु्तजागरे देतुमुक्वोक्तसुषु्स्थले हेतुमाह--मनोवरत्ती ति । व्युितस्य हि योगिनो यथाऽम्यासपाटवं (केचत्कारं गाठनिद्राया व्युव्ितस्य देवदत्तस्य क्षणं वासनानन्द ॒ इव स्वस्वरूपानन्दानिविकल्पसमाधिरन॒वतत एव॒ यथा तत्संस्कारदा्व्यम्‌ , तेन तदशायां

€, ८.

प्रारब्धापादेतप्राथमिकलुद्धितंकल्पोत्तरक्षण एव श्रोत्रादीनि सकटकरणानि स्वस्वगोटकः- स्थानि बुद्धेनिःसृत्य भवन्ति, तुतीयक्षणे पुनबुद्धिः प्राक्तनसंस्कारपरिपाकाददैतात्मा कौरव सपद्यत इति तत्काावच्छेदेन मनःशब्दवाच्यसंकत्पविकत्पात्मकान्तःकरणृत्यभावादुक्त सषुप्षिस्थत्वं तथा प्रतिपादितरीयेन्द्रियाणां स्वस्वगोटकावस्थिव्योक्तं जागरणमप्युपपद्यत एवेति भावः | अथ द्वितीयपदेनास्य हेतहेतमद्धावसगतिमभिधत्ते- अत पदेयादिना। तत्र प्राचीनाचार्योक्तजाग्रदवस्थाटक्षणामावं हेतमाह--इ न्द ये{रयादिना । एवमात्तरा- धेतात्पयमप्याह--सत्यपी यादिना निवांसनत्व मियन्तेन । अत्रद्वततरह्मालिक्यवि- पयकस्य॒ बेोधस्याऽऽ्थिकद्वैतमिथ्यालवावेदकलवाद्नविच्वामिमानादिवक्ष्यमाणदोषासंभवेऽपि ्ाचीनसंस्कारम्रावल्यावयोतको हत्रापिशव्दः । ब्रह्य वि स्वेति । अयं हि याज्ञवल्क्यस्य ¦ प्राविद्रत्सन्यासप्रस्तावे प्रतिपादित एव । आदिना तदीयमेव गोकामत्वं शापमूख्कक्रोधा- छ्त्विं च । मोगेति । अत्रोदाहरणं सौ भरिरक्त एव । नन्वेवं सवेथा व्युव्थानदशायामपि वृत्तिराहियमेव चघ्प्ागध्वानेतहस्तोदकप्राशनस्य कर्‌

पात्रे भक्तजनै्तस्य म्रासदिर्मखनिक्षेपद्रारा गिख्नस्य च कथं संमव॒ इयत आह--

रागद्वेषमयादीनामनुरूपं चरन्नपि ।

योऽन्तर्व्योमवदत्यच्छः स जीवन्यक्त उच्यते ॥

~ (©

१ क. ख. ग, ध, ड, जागरण? । २ क, ख. ग. घ. ङ्च, द्भ । रक. ख, ग्‌. इः, च. `ईङिश्च |

१५७२ पण।नन्देन्दुकोमुयाख्यष्याख्यासमेता- [१ प्रथम॑-

रागानुरूप माोजनादप्रात्तेः । द्रेषानुखूपं बाद्धकापाटिकादिभ्यो विमुखस्वम्‌ । मयानुरखूपं सपव्याघ्रादिभ्योऽपसरणम्‌ । आदिङ्ञब्देनं मात्सयानुरूपामेतरयागिभ्य आधेक्येन सम।ध्यनुष्ठानम्‌ । सत्यपि व्युत्थानदक्ञायामीदुक्ञाचरणे पूवाभ्यासेन प्रापिते विश्रान्तवचित्तस्य कालुभ्यराहितत्वादत्यच्छत्वम्‌ । यथा व्योम्नि धृूमधूटिमेधादियुक्तंऽपि नट पस्वभावत्वाद्‌ातेशयन स्वच्छत्व तद्त्‌ शागद्ेषेति | तत्र रागानुरूपवं विदृणोति-- रागेति । आदिना स्नानशौचद्यन- ्रृत्तयः । अथ द्ेषानुरूपत्वमप्यभिमतमाह--द्रेषानषूपमिति । अआदिनाऽऽदंतटो- कायतशाक्तादयः । एवं भयानुरूपमपि तदामेधत्ते--मयानसूपामाते । मर आदि. पदकृत्यमाह-अ1दृक्षब्देनेति । नलु प्रकृतव्रह्मनिष्टस्य योगेन आदो रागायनुरूपा- चरणमेवासभवि यथाकथंचिद्रयुत्थानदशायां तत्संभवेऽप्युक्तरीत्याऽऽदिपदोक्तमात्सयानुरूपमा- चचरणमय॒क्तमेवेत्याश्चङ्क्य तदपि स्वसंमत कथयति --इतरप्यादिना । एवं पवाोधेमभिवि- ृत्योत्तराधमपि भ्याकरतुं वृत्तमनूयापिशब्दस्वारस्यं सूचयन्संस्कारजन्यराजसादिवृत्तिकृताध्या- सटक्षणान्तः काटुष्यराहित्ये निरतिशयलयागयोगाभ्यां चिरतरास्वादिताैतब्रह्मासेक्यामृत- तवमेव हेतुत्वेन व्यनक्ति--सत्यर्पः यादिना । इदं पदद्वयं प्रापित इत्यनन्तरं योज्यम्‌ । तत्र व्योमद्टान्त व्याचष्टे - यथेत्यादिना । मेषादीत्यादिपदेन नीहारम्‌ ।

ननु कथमेतद्रवेदियत आह-

यस्य नाहुकरतो मावो बद्धिर्यस्य न लिप्यते कुवतोऽद्धुवतो वाऽपि स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ पुवाध विद्रत्सन्यासप्रस्तावे व्याख्यातम्‌ । लोके बद्धस्य परुषस्य

शाखय कम कुवताऽह्‌ कताते चदात्माऽहकरतो मवति । माविस्व्ं प्राप्स्यामीति हषण. बद्धिदिप्यते । अकृ्व॑तस्त॒ व्यक्तवानस्मीत्यटंक्रत- त्वम्‌ । स्वयालाभवेष)दा ठपः | एवं प्रतिषिद्धकमाणि लोकिककमणि च यथास्मव याजनांयम्‌ । जावन्मुक्तस्य त॒ ताद््‌ाप्म्याध्यास्रामावाद्ध-

षायमावाच्च न दोषद्वयम्‌ ।

यस्मान्नाहजते लोका लोकान्नोद्विजते च यः । हषामषंमयान्मुक्तः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ 9 ॥ १क.ख.ग.घ. ङ. च. 'रूप्य भोः} २क.ख.ग. ष. ड. च, शरूप्यं बौ | ३ क. ख. ग, घ. ङ, च. “न मात्या, मा । ४ क.ख.ग.थ. ड, च, भमाध्यायनु? । ५क.ख.ग.ध. ङ, च, द्न्तःस्च्छ | ६के, ख. ङ, तितदा प° ५७ कृ, घ, च, “षाद्‌ादिटपः।

जीवन्सुक्तिप्रमाणप्र०] विद्यारण्यप्रणी तजीवन्य क्तिविदेकः । १७३

ज(धक्षपताडनादावप्रदे त्त्ात्तस्मालोको नोद्भिजते । अत एवेतस्मि- ख केस्याप्याधक्षपायप्रवृत्तेः कस्यविददुष्टस्य तस्रचृत्तावप्यताच्चत्त ताद गषकटलपानुदयाचायमापे नोद्रजते \

यस्यात । एतद्रेवरतु पूवा तु प्रागेव विद्रत्सन्यासोपन्यासे विवृतमिति स्मारयति~ एवाधामोाते । तद्यथा ममवद्रीतावाक्यम्‌

यस्य नाहकृतो मावो बुद्धियेस्य न स्प्यते | स्वाप स इमाहाक्ान हान्त न निवध्यते |

इत्युदाहय यस्य ब्रह्मविदो भावः सत्तास्वभाव आत्मा नाहंकृतो नाहकारेण तादात्म्या- ध्यासातिदायादन्तमावितः । बुद्धिटेपः संदाय इति । अथेतेन सह प्रकतमपि पनर्विद्रणोति ` सात्तराध--टोक इययादिना । अहंकृतः, अहंकारतादास््या्यासमापादित इयर्थः । एवं टोकेऽदङतव्वं कतुभावशब्दितसच्चिदात्मन्यहंकृतव्वं वक्ष्यमाणजीवन्सक्ते तच्चतिरेकग्रदर- नायाभिधाय बुद्धिटेपमप्यमिधत्त-- मारवा यादिना । एवं कुर्वत आतमादकृतवुद्धि- रेपावुपपायाकुबतस्तावाह--अ कू तस्त्वियादिना ` । अकुर्वत आरुस्यादिना राखी- यमेव संध्यावन्दनजतिष्टवादिटक्षणनियादिकमाप्यकुर्वाणस्य बद्धस्य पुरुषस्येवेय्थः । तुशब्दः प्राक्तनवैरक्षण्याथैः । एवमुक्ताहकृतवेद्धिकेपावन्यत्राप्यतिदिदति--एव मित्था {द । प्रतिषिद्धकमपण्यगम्यागमनादावहमनेन पापेन नरकमेष्यामीत्यहंकृतव्याध्यासस्तथा धिच्ां मूढाधममिति विषादेन बुद्िकेपश्च सु्रसिद्ध एव । तदरल्धोकिककमीणि वद्धपुरुषस्यैव रजक- क्षाटिततवेनातिशुहृसयेवोष्णीषादेधारणेऽहमय रम्य ॒दलयात्माऽहंकृतो भवति तेन जना मां सत्करिष्यन्तीति सुखाशयाद्‌ुद्धिरेपश्च मवति । तद्विपरीते मलिनोप्णीषादिषारणे वहमदा- रम्यस्तेन जनास््वसत्करिष्यन्तीति दुःखचिन्तया च तावपि प्रसिद्धतरविवेति भावः । अस्वेवं ततः किं प्रकत इत्यत आह- जीवन्मुक्तस्य त्वि यादिना । अत्रापि तुकब्दो वैटक्षण्या्थक एव । तत्र कमद्धेतुद्रयमाह-तादास्म्योति । एतेनाऽऽमाहंकृतामावः सूचितः । हषादी ति । एतेन बुद्धिरेपाभावो गोभ्यः । अत॒ एव यस्मादिति । एतद्घा- चष्ट--अधिक्षेपेयादिना । अधिक्षिपो दुवौक्यम्‌ । आदिना निष्ठीवनम्‌ ।

ननु प्राक्तनश्वोकपुवाधोक्तेऽ्थे ततीयपादेन हैयादिना यो हेतुर्तः स मृटकरैरपि न विवृतो नापि त्रयाऽपि । तत्र यथाश्रुत एव सारल्यामेति चेत्तदेव हषाद्राहियं तत्र कुतः सिद्धमित्राभ्रिमश्टोकं संगृहणाति--

शान्तस सारकलनः कलावानपि निष्कलः । यः सचित्तोऽपि निश्चत्तः स जाबन्मुक्त उच्यते ॥। १ क, ख, ग, घ. ड, च. 'वृत्तादेतस्मा" ।

१०४ = पराननदेुकोुयारपवयास्ासमेतः- = 1 म

हाच मिन्नमानावमानादिविकल्पाः ससारकलनाः क्षान्ता यस्य सः । चतःषरे विधाः कला! । तस्प्धावेऽपे तदाभिमानग्यवहारयोरमावान्न- घ्कलत्वम्‌ । चित्तस्य स्वरूपेण सन्ध वेऽपें वृच्यनुद्यान्नाश्चतत्वम्‌ ।

अ $

चिन्तेति पाठे वासनावकश्ादाव्मध्यानवृत्तिसद्ध्‌ वेऽपे लाकंकवृत्यमावा- न्निशिन्तत्वम्‌ ।

यः समस्तार्थजादेष व्यवहारे शातलः।. पराष्विव परणात्मा स जाइन्पक उच्यत ॥

परगह एवबवाह्‌त्छबादा- स्वय गत्वा तस्रात्व तद यक्रायषु व्यकव. हरन्नपि लामालामयोहषविषादरूपं बुद्धिसतापं न पराप्रते यथव- मये मुक्तः स्वकायेऽपि शीतलः! न केवकं संतापामावाच्छातटत्व किह पुणस्वरूपानुसधानादृ पि ।

इति जीांवन्मुक्तिलक्षणम्‌ ।

शान्तेति । एतद्वाकरोति- शाञ्च मिते यादिना ! आदिना रग्ढ्रेषादयः । एवं द्वितीयपादमपि व्याच्टे-चतःषष्टीयादिना । चतुःषाष्टेकखस्तु दशमस्कन्धट।कायां सेद्धा एवाथाप्यनतिप्रयोजकतानेह प्रपञ्च्यन्ते | तद्रत्ततीयचरणमपि वेवृणाते---चत्त्‌- स्येयादिना | एवं चासिन्पढे द्यसंप्रज्ञातसमा।धेदीख्व पाठन्तरं तु सम्रज्ञातसमा।धदख- लमिति व्येयम्‌ । एवं पुनरेतेन समादहितजीवन्ुक्तरक्षणं प्रपञ्चय पुनव्युिततछछक्ष्ाप् साधकावनोधदाव्यांथं संक्षिपति-यः समस्तेत्यादि्वासेष्ठवचसव । ताद्रश्दयात--

(4 न (५

रगृह इयादना । ए पराथाच्वव।तं सूटाक्त दृष्टान्तं स्पष्क्य दाष्टान्तक प्रकढयात-

एवमयमिलादिना । एवं पूर्णेतिपदमपि प्रागुदीरेताुवदिन विवृणोति--न केवल- मिव्यादिदिषरेण । नन्वेतावता समाहितव्युत्थितजीवन्मुक्तसाधारणरुक्षण ।कं सपनामातं चेन ! पर्णस्चस्पेत्या्यन्यम्रन्थस्यैव तत्प्रथकतवात्‌ । तथा 1है पृणखरूपानुसघानवक्व ह जीवन्मक्तवम्‌ । तच समाहितव्युधितयोरुभयोरपि तयोः समानमेव । त्यथा-- पृण वस्तु परिच्छेदाभावः पणत्वमिव्यदैतसिदध्यक्तेयोवद्धमोमावोपरक्षितं तदात्मकं सचिदानन्दद्ैतं ब्रह्म तच तदात्मसरूपं शोधितवंपदार्थीमूत प्रव्यक्चन्मात्र तस्य॒ यदनुसघान तच-

मस्यादिवाक्यविवेकजन्याबापेतापराक्षप्रमामनु यत्सम्यम्यधावद्भन इ। तदाकारवच्या सस्थापनामव ।

~~~ ~ 4 4 कः

१ क. ड, शपि टीकिकभाववृत्यमा ।

जीवन्मुक्ति्रमाणप्र°] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्छक्तिविवेकः । ` ` १७५

वृत्तयस्त॒ तदानीमज्ञाता अप्यात्मगोचराः ¦ स्मरणादनमीयन्ते ब्युलितस्य समुधितात्‌ ॥ इते त्वविवेकोक्तेः सूक्ष्मवृच्या व्युत्थाने ज्ञातवेन स्थृटवृच्यात्मकं च विद्यते यस्य तस्य भावस्तखमियथेः । एवं चेदं जीवन्मक्त्यास्यधमंस्यैव सविरेषणविध्यादिन्यायेन रक्षणाम- दयुपसंहरति-इतीव्यादेना | एवं जीवन्मक्तरक्षणं संक्षिप्याथ विदेदसुक्तेठक्षणमपि सक्षिपति सप्रतिन्नमथेयादिना- अथ विदृहमुक्तटक्षणम- जीवन्मुक्त त्यक्त्वा स्वदेहे कालसात्करते । विङात्यदेहमुक्तत्वं पवनोऽस्पन्दतामिव ॥ यथा वायुः कदाचिच्चलत्वं त्यक्ता निश्लरूपेणावतिष्ठते तथा सुक्तात्माऽप्यु पाधेक्रतं संसारं त्यक्त्वा स्वषूपेणाव तिष्ठते । विदेहम॒क्तो नोदेति नास्तमेति न शाम्यति । न सन्नासन्न दूरस्थो न चाहंन च नेतरः ॥ ~ उद्यास्तमयो हर्षविषादौ । न शाम्यति न च तत्परित्यागी हलिङ््देह- स्याचेव लीनत्वात्‌ । सद्वाच्यो जगद्धतरविदयामायोपांधेनं प्राज्ञेश्वरः । नासद्राच्योऽपे मूतभोतिकः। न दूरस्थ इत्युक्त्या न मायाततः। न चेत्युक्त्या स्थुटमक्समा पस्थोऽपि निषिध्यते । अहं नचेति न समष्टेश्च । नेतर इते न व्याष्टश्च । व्यवहारय)ग्या वकल्पः काप नास्तत्यथः |

तत्प्रतिपादकं निरक्तवासिष्ठमरन्थाग्रिमश्चोकानेवोदादरति--जावन्मुक्तपदे।मेत्याद्‌ना | तत्राऽऽय पद्यं व्याकरो ति-यथेत्यादेना । नन्वेवं चेत्पुनः ससारापत्तिः । दृष्टान्त।कृतस्य वायोः काठान्तरे चरनवन्सक्तात्नोऽपि कालान्तरे संसारापत्तेः स्वाभाविकत्वापातेन दुनि- रसत्वादित्याशङ्क्य हेवभावादुक्तदष्ठन्तस्य तु रिचित्कारं सव्याप्रस्यापि कादन्तर निव्यौपारतानुभावनमात्राथकत्वाेयाश्येन तत्रैव शकान्तरमप्युदाहरपि-- वेद्‌ हमुक्त इति । तं विवृणोति-उद्येत्यादिना । नन्वेवं सूयाडुदयास्तमय्युदासेऽपे वौतरागेऽ'ते- व्यापिस्तस्य हषेषिषादशन्यव्वादित्यत आह-न च तत्परिव्यागी ति । तत्र दैतुः- टिङ्कलयादिना । सत्रैव, ˆ न तस्य प्राणा उक्रामन्स्त्रैव समवनीयन्ते ' इति श्तेः प्रारब्धक्षयक्षण एत्र

: गताः कटाः पञ्चदङ्प्रतिष्ठा देवाश्च सर्वे प्रतिदेवतासु ।

९ (^

कृम।।ण्‌ वंज्ञानमयश्च आत्मा पर्‌ऽन्यय. सव एका भवान्त ॥

१ क, ख. ग. घ. डः, च, पस्थ नि? ।

१७६ पण नन्देन्डुको मुयाख्यव्यास्यासमेतेः- [१ प्रथम

इति श्ु्यन्तरोक्तरीया सलयसवद्यश्वरटीटवेशेन प्रतिमासमानापच्चितपञ्नमृतात्मक्‌- तत्तदुपादानावच्छिनपरमात्मामिधसोपाधिकव्रहय्येवेति यावत्‌ । एवं पूवष व्यास्यायो- ` तरा व्याकरोति--सद्वाच्य इत्यादिना । सच्छब्दवाच्य इत्यथैः । एतादरोऽवियामा- पाधः | क्रमाद्याथकम्‌ । प्रा्गेश्वरः । एव चाविद्योपाधेः प्राज्ञः, मायोपाधिररश्चरोऽपि | जगद्रेतुः, यथाक्रमं ॒प्रातिमासिकम्यावहदारिकिजन्यजगतोरभिननिमित्तोपादानकारणमिति यावत्‌। नः तदा नैवास्तीलर्थः । एवं नासनित्यपि सडुटयति-नासदिव्यादिना । पूर्वस्य कारणेनैव समस्य तु कायलेनासत्लमित्याशयः । अथ न दुरेतयाद्याशयं विशदयति -- न दूरस्थ इस्यक्त्येयादिना । फार्तिमादह--व्यवहारेति । एवं यादे व्यवहारयोग्यतावच्छेदकावच्छिनयावद्धर्मानवच्छिनमद्रैतं ब्रहैव तदा चेत्तर्हि रून्यवादव्युदासेऽपि निरुक्तधमाभावरूपधर्मेणैव तस्य सधमैकत्मियत आह-- ततः स्तिमितगम्मीरं न तेजो न तमस्ततम्‌ ।

॥ ॥

अनास्यमनमिष्यक्तं सर्किचिदवशिष्यते ॥

इव वचदहयुक्त्या सादुरयाकतजावत।ऽपि यावचन्नावकल्पक्रातेकश्य" स्तावदुत्तमत्त द्रष्टन्यम्‌ ।

तत इति । वासिष्टपदययत एव॒ । ततः, रोकटष्टिकस्पितप्रारब्धपस्सिमािप्रयुक्तजी - वन्मुक्तदेहपातानन्तरमिलयथः । स्तिमितेति । स्तिमितं कूटस्थं निर्विकास्मेव सद्रम्भी- रमतरुस्पशेजटमिवानन्तमिति यावत्‌ । एवं तदहि किं तमस्तेजो वा नेत्याह--न तेज इत्यादिना । एतेन कायेकारणमभावेवेरक्ण्यं व्यज्यते ¡ अत एव ततं व्याप्तम्‌ । एं च गम्भीरपदध्वनितप्रागुक्तदै्तिकपरिच्छेदविधुरत्ववद्रास्तविकपरिच्छेदशुन्यत्वमपि तत्र॒ व्यक्त भवति । अत ॒एव--अनादख्यमित्याद्‌ । नामरूपात्मकदरैतातीतमिलय्थः । एतादश किंचिदवाङ्मनसगम्यं सदेव सवेवाधावधिमूतमात्मतच्रमवशिष्यते स्वप्रकाशसुखव्वेन वेत इति । एतेन काल्कपर्च्छिदराहिव्यमपि तत्र दयोयते । एवं चाखिटस्य दतस्य सन्मात्रा - त्मनि बाधावधितवेनावरिष्यमाणे शुक्तिरजतादिवत्कस्पितत्वेन कस्पितप्रतियोगिकमाव[भावयो- रधिष्ठानकायत्तसत्ताकत्नियमात्कस्पितदरेताभावोऽपि निरक्तद्वितसन्मात्रूपाधिष्ठानस्वरूप एवेति भावः | नन्वेवमपि जीवन्मुक्तखक्षणकथनोत्तरं॒विदेहमुक्तटक्षणकथनमिदमप्रयोजक - मिति चेत्सत्यम्‌ । निरुक्तजीवन्सुक्तवणेने समाहितवेनापि तस्य तत्र तत्र भूरितरं वर्णितत्वाकि

१क.ख.ग. घ. ड. च. ववेविधयाबिः। २क. ख. ग. ङ. च, “क्त्या सदृशत्वो त्कषत्वोके” । २ क. ख. ग. च, °वयावन्नि? । ४ कृ. ख, ग, घ, ड, च. शदावदु ।

जीबन्मुक्तप्रमणप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मक्तिविवेकः । १७७

समाहत एवासावुत्तम उत व्युतव्यत ए वां किवोभावर्पीति तशचद्यमकर्वनतदुपन्याससापफः

ज । (५

स्यामत्याभप्राय विशदयति --एवमिलयादिना । ए, पर्वोक्तसकटजीवन्मक्तविदेदसक्तटक्षणघः टकवाकिष्टवाक्यसंद भणेत्यथः । वि देहेति । विदेहकैवव्येन सेति यावत्‌ | सादुर्याति । तौव्यकथनात्‌ । समाहितजीवन्सक्तटक्षणवाक्योक्ततदवस्थाविेषस्येति रोषः | जीवतोऽपि सक्तस्येत्याथिकम्‌ । निविकल्पकेति । असंप्रज्ञातसमाध्युत्कषं॑ इयथः । एवं चेदमपि जवन्सुक्तस्यवासप्रज्ञाता।भघाने।वकत्पसमाे(नेष्टाधिरूढस्य देवहव्यषमदेस छक्षणमवगन्त- ग्यम्‌ । तेन नह ।वदहमुक्तरक्षणलवेनाऽऽचार्थः प्रथगुपसंहारः कतः । उपक्रमस्वथ विदेह- युक्तटक्षणामोतेकायेतानेविकस्पातिशयसाद्स्यदेवेति व्येयं धीरैः । ननु श्रतिस्यतिवाक्यानि जवन्मुक्तेसद्धावे प्रमाणानीति प्रमाणप्रतिपादनमुपन्यस्याऽऽदौ रक्षणकथनमेव कथमिति चेन | सय ज्ञानाम््याद्वःक्यवछ्क्षणवाक्यतेऽपे प्रमाणत्वानपायात्‌ | न चैवं तर्हिं धितप्र- क।दवाक्यानाम।प प्रमाणवाक्यत्वेऽपप छक्षणवाक्यतापत्तिरेति साप्रतम्‌ । तत्र यतो वेयादि- टक्षणवक्यषु ब्रह्मपदस्येव जीवन्मुक्तपदस्यामावाह्टक्षणवः क्यषु तु सवत्र तत्सचाच्े।ते सहृदया एवाऽऽचायहदयं विदांकुर्वन्तु ।

दते जीवन्मुक्तिठक्षणो्छसश्चतुरथः | ४ ॥

अथ प्रागुष्ष्टक्रमालुसरेण प्रत्तः स्थितप्रज्ञः कोक्त इव्येक्षायामाह भगव दरीताखि- त्यादिना --

मगवद्रातासु द्िततयाध्याये स्थितप्रज्ञः पठ्यते- अजन उवाच-

। स्थत प्रत्तस्य का भाषा समापेस्थस्य केशव) स्थतधघाः ।के प्रमित कमासात वजत कम्‌ ॥ तत्र हि-- ` [र धर तेविप्रतिपनना ते यदा स्थास्यति निश्वटा |

समाधावचटखा बुद्धिस्तदा योगमवपप्स्यसि ॥ इति पूवेश्छोकः । अत्र टका गृढार्थदपिका सरत्र--अन्तःकरणञ्ुद्रयेवंजःतर्िर्वेदस्य `

(>, (~

कदा ज्ञानप्रातर्यपेक्षायामाह-- ते तव बद्धः श्रतिभिनौन।विघफटश्रवणैरविच।स्तिता््प्यै-

त प्रातपनाऽनकवेघसश्चयवेपयासवच्वेन वे्षप्ता प्राक्‌ । यदा य।स्मन्कारे ` शद्धिजविवेक-

जानेतेन द)षदरनेन तं विक्षेपं परित्यज्य । समाधौ परमामनि । नेश्वटा जाम्रत्छम्नद्य॑नः

खक्षणविक्षेपर'हेता । अचला सुषुपतिमूचैस्तन्धीभावादिरूपख्यटक्षणचर्नरहिता सती

स्थास्यति । य्यविक्षेपरक्षणो द्‌षरौ ` पर्य्य सम!हिता मवेष्य्तीति यावत्‌ । अथ वा

नेश्रखा; असंमावनाविप्तभावनारदिता । अचला, दीधकालाद्रनैरन्तयेसत्कारसेवनवि- २३

१७८ पूर्णानन्देन्दुकोयुद्याख्यव्याख्यासमेतः-- [१ प्रथम

जातीयप्रययादूम्रिता सती निर्वातप्रदीपवदात्मनि स्थास्यतीति योजना । तदा तस्िन्काछे योगे जीवपरमात्नैक्यकक्षणं तचमस्यादिवाक्यजन्यमखण्डसाक्षात्कारं सर्बयोगफलमवापस्यसि । तदा पुनः साध्यान्तर्‌।भावात्करृतकृयः स्थितप्रज्ञो भमविष्यसीयभिप्रायः । एव खन्धावसर्‌ः स्थितप्रजञरक्षणं ज्ञातुम--अर्जंन उवाच यान्येव हि जीवन्मुक्तानां रक्षणानि तान्येव मुमुक्षुणा मोक्षोपायमूतानीति मन्वानः । स्थिता निश्वाऽहं ब्रह्मास्मीति प्रज्ञा यस्य सं स्थितप्रज्ञोऽवस्थाद्रयवान्समादहितो व्युविताचित्तश्वेति । अतो विरिनष्टि- समाधेस्थस्य स्थितप्रज्ञस्य का भाषा | कर्मणि प्रष्ठी । माष्यतेऽनयेति भाषा रक्षणम्‌ । समाधिस्थः सितप्रज्ञः केन रक्षणेनन्येन्यैवहियत इत्यथैः । स॒ च व्युधयिताचित्तः स्थितप्रज्ञः स्व्यं वि भावेत स्तुतिनिन्दादावभिनन्दद्रेषादिरक्षणं किं कथं प्रभाषेत । सवत्र संभावनायां ठिङ्‌ । तथा-- किमासीतेति । व्युत्थितचित्तनिग्रहाय कथं बहिरिन्धियाणां निग्र करोति । तन्निग्रहाभावकाछे च किं तजेत कथं विषयान््राप्नेति । तत्कतृकमाषणासनत्रज- नानि मृढजनविरक्षणानि कौदृशानीत्यथैः । तदेवं चत्वारः प्रश्नाः । समाहितास्थितपरज्ञ एकः । स्युधितस्थितप्रजञे ्रय इति । केरवेतिसंबोधनात्सवीन्तर्यामितया व्वमेवेताद्ं रहस्यं वतु समर्थोऽसीति सूचयति । एतेषां चतुणा प्रश्नानां क्रमेणोत्तरं भगवादुवाच यावदध्याय- समाप्ति |

एव निर्क्तमगवद्भाताश्चोकीयं माघुसूदनं व्य।स्यानसुदाहृ्याथ मूककारनिरूपिततत्तातप्य मया विव्रियते । तत्राऽऽदौ स्थिप्र्ञसयेतयत्र ्जञापदार्थं प्रकर्षेणदितात्मलेन ज्ञायते ब्रह्मानया सेति विग्रहसिद्ध प्रज्ञापदार्थं द्वैविध्येन प्रतिजानीते प्रज्ञेयादिना-

प्रता तच्वज्ञानम्‌ । ताहूषिधं स्थितमस्थितं चेति । यथा जरेऽनुरः क्ताया नायः सर्वेष्वपि व्यवहारेषु बुद्धिर्जारमेव ध्याथति,) प्रमाणप्रमि- तानि क्रियमाणान्यपि गरहकर्माणि सद्य एव विस्मर्यन्ते, तथा परवेरा- गयोपेतस्य योगाम्यासपाटकेनात्यन्तव शीक्कत चिन्तस्योत्पन्ने तच्वज्ञाने बद्धिर्जारभिव नैरन्तर्येण तसं ध्यायति तदिदं स्थितं ज्ञानम्‌ । उक्तगु- णरहितस्य केनापि पुण्यविशेषेण कद्‌ विदुत्पन्नेऽपि तत्वज्ञान गरहकम- वत्तत्रेव तत्वं विस्मयते तदिदमस्थितं ज्ञानम्‌ । एतदेवाभिपरेत्य वसिष्ठ अट- |

1 रारि

१क.ख. ग. ड. च श्रतीताः। २क. त. ग. व, ड. च. “१ तट्नुद्धि ३क.ख. ड. च. स्थितप्रज्ञ (ˆ ।

जीवन्मुक्तिप्रमाणप्र ०] त यारण्यप्रण तजावन्माक्ते विवेकः । १७९

परव्यसानंना नारो व्ययाऽपि गहकर्मणि । तद्‌ वाऽऽस्वादयत्यन्तः परसङ्रसायनम्‌ ॥ एव तत्वं पर शुद्ध धीरो विभ्रान्तिमागतः। तद्‌ वाऽऽस्वाद्यत्यन्तब{हव्यवह्रन्न पि ॥

तत 1स्यतपरज्ञः कलमदाहिविघः समाहितो व्यत्थितश्च। तयोरुमयो- ष्ण एवात्तरान्यामघाम्यां प्रच्छति समाधिस्थस्य स्थितप्रज्ञस्य का भावा कदूराटक्षणवाचकेः शब्दैरयं माष्यते, व्य॒स्थितस्थितपज्न काद- "वचहार्‌ करत, तस्यापवेरानगमने मन्देभ्यो विलक्षणे कीदुशे १

भाम गवानुवाच-

प्रजहाति यदा कामान्सवान्पाथं मनोगतान । अत्मन्यवाऽऽत्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥

तत्र वापसष्ठसमति तात्पयत आह सदृष्टान्तं यथेयादिना । दार्छान्तिकं स्पष्टयति-- तथसादना । परत्वमत्र यावद्ददये . दु :खप्रमितिजन्यसावदिकानादरत्वमेव । एवं स्थितज्ञानं निरणीयास्थितं तदाह--उक्तेव्यादिना । तत्रैवोत्पच्यग्रिमक्षण एव | तत्र॒ वसिष्ठ वक्यिमवतारयात---एतद्‌ बेत्यादेना । तदेव संगृह्णाति--परेलयादिदवाम्याम्‌ । अथ ध्थित- ्रजञस्यापि दव विध्यमाह । तत्र गीतावाक्यं योजयति- तयो रसियादिना । समा घानवचनमाह --भायादना । अत्र रीका माधुस्‌दनी-कामान्कामस्तकस्पादीन्मनोब्रत्िविरो- षान्प्रमाणविपययविकल्पानद्रास्प्रृतिभेदेन तन्त्रान्तरे पञ्चधा प्रपञ्चितान्‌ } सर्वानिरवरेषान्प्रक- षेण कारणवाधेन यदा जहाति परित्यजति । सर्बव्तिदन्य एव यदा मवति स्थितप्रह्गस्त- दोच्यते । समाधिस्थ इति शेषः । कामानामनात्मघरव्ेन पं रेत्यागयाम्यतामाह-मनोग- तानते । यदि द्यात्मघमाः स्युस्तदा न त्यक्तु दाक्येरन्‌ , वहौष्ण्यवत्छामाधिकत्वात्‌ । मनसस्तु घम। एतऽतस्तव।रत्यागेन परित्यक्तु शक्या एेयथंः । ननु ॒स्ितप्रजञस्य॒ मखप्र-

दाट्द्कगम्यः सतोषविशेषः प्रतीयते स कथं कामप्स्यागे स्यादियत आह-आत्मन्येव परमानन्दरूपं न तनातमनि तुच्छे | आत्मना स्वप्रकादाचद्रपेण मासमाने तुषो न त॒ वच्या तुष्टः परितृप्तः परमपुरुषाथखामात्‌ । तथा च श्रतिः- यदा सर्वे प्रम॒च्यन्ते कामा येऽस्य हदि श्रिताः । अथ मर्व्योऽगृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्चते' इति } तथा च समाधिस्थ स्थित- प्रज्ञ एवंविधेरक्षणवाचिभिः शन्दैर्माष्यत इति प्रथमप्रश्नस्योत्तरम्‌ |

अथमूरुकाराः समुदाहतगीतावाक्यं व्याचिख्यातुमिच्छवः प्रथमं कामत्रविध्यं विदधति कामा इत्यादिना-

१क.ख.ग, व. ड. च. शब्दः सैरः । २ क. ख. ग. घ. ड. च, “दृदयं व च्य

१८० पणानन्देन्दुकोमु्यास्यव्याख्यासमेतः-- { १ प्रथम

कामालिविधा बाह्या आन्तरा वासनामाजदूपाश्चेति। उपाजितमेद्‌- कादयो बाष्याः । आशामद्‌काद्‌य अन्तराः । पाथ पाततत्णएद्वद्‌ा- पाततः प्रताता वासनाखपाश्च । समाहूतोऽ्शोपधावात्तसक्षषात्सवान्पर- त्वजतिं। आस्त चास्य अखप्रसादुषटिङ्गम्यःसताोषः।सचन काम कित्वा तमन्येव । कामानां व्यक्तत्वात्‌, ब॒द्धः परमानन्दरूपेणाऽऽ्सतच्वाभसुख- त्वा । न चाञ्च सप्रज्ञातसमाधादेवाऽभ्व्मानन्दाो मनोत्रस्यादर्यत कत स्वप्रकाशाचद्पणाऽभ्तमना | सताषश्च न वृात्तरूपः कत तत्सस्कः रूपः । एव विधटक्षणवाचकः शब्दः समाहता माष्यते ।

अत्र काम्यन्त इति कामा इतिविग्रहात्सरवेऽपि खक्स॒न्दरीसुवणोदीष्टविषयाः, तथा य (- (~. भ (~ _ ^ (~ वेरोष ४ धे । --- काम ऽ मेखाष इति कोशाच विषयतद्‌।भेटाप्रपलक्षेता।खेट्बरत्तिवेशेषा इत्यथः । तान्व्यु त्पादयति--उपा¶जतव्यादिना । आपाततः } पातं चक्षुरादिनिपातरूपं सीनेकषं ताद्र- घयाज्ञानमात्रनाशे वा मयोदीकृयेत्यापातं तेनेति सावेविभक्तेकस्तासेः । प्रतीताः सामान्यत ज्ञाताः । अत एव--उासनेतिं । संस्कारात्मना मनःस्था इलथेः । कमे, निरुक्तान्यतम- विषयविषयक इयर्थः । परमानन्देतिं । उद्वैतानन्दाकारेनेति यावत्‌ । उदिल्यतेः विषयी क्रियते । शिष्ट तु सकर स्प्टमेव | दुःखष्वलष्ि्मनाः सुखेषु विगतस्पुहः । वौीतरागमयक्रोधः स्थितधमंनिरच्यते ॥ दुःखं रागादिनिमित्तजन्या रजोगुणविकारख्पा सतापासिका प्रति करटा चित्तवुत्तेः \ तादशो दुःसे प्राप्ते सत्यहं पापो धिदां दुरात्ानमि- त्यनुतापावत्मिका तमोगुणवत्तिषिकारत्वेन भरा न्तिपा चित्तवृत्तिरुद्रेगः यद्यव्यय विवेक इवाऽऽमाति तथाऽपि पूरवंस्मिञन्मनि चेत्तत्पापव्रत्ति- प्रतिबन्धक त्वास्सप्रयोजनो मवति । इदानीं तु निष्रयोजन इति भ्रान्तत्व दुश्टव्यसर्‌ । [ि अत्रापि टीका माधुसुदन्येवेय संगृह्यते-इदानीं व्युवितस्य स्थितप्रज्ञस्य भाषणोपवेशचन- गमनानि मूटजनवेरक्षणानि व्याख्येयानि । तत्र किं प्रभापते्वस्योत्तरमाह द्वाभ्याम्‌-- दुःखाने त्रेवेघाने । गशोकमोहञ्वर।शरोरोगादिनिमित्तान्याध्याभिकानि । व्याघ्रसपीदि- प्रयुक्तान्याधिभैतिकानि । अतिवातादियष्टयादिदेतुकान्याधिैविका। तेषु दुःखेपू [र १क. ख. ग. ड. च. "णाऽऽत्माभि 1 २ क, खग. व. ङ. च. ग्वं रागा० । ३ क. ख. ड, च. "णवि" \

जीवनमक्तिप्रमाणप्र०] विदारण्यप्रणी तजीवन्भुकति विवेकः । १८१ रजःपरिणामसतापातकचित्त़त्तिविरेषषु प्रारव्धपापकम॑प्रापितेषु नेषि दःखपरिहार- क्षमतया व्याकु न भवति मनो यस्य सोऽनद्विग्रमनाः । अविवेकिनो हि दुःख- पराप्तौ सव्यामहो पापोऽहं विद्मां दुरात्मानमेताद्शं दुःखमागिनं को मे दुःखमीद्ं निराङुयादिलयनुतापात्मको श्रान्तिख्पस्तामसश्ित्तव्तिविशेप उद्धेगास्यो जायते । यद्ययं पापानुष्ठानसमये स्यात्तदा तत््रवृततिप्रतिवन्धकतेन सफर; स्यात्‌ । भोगकाले तु भवन्का- रणे सति कायस्येच्छेत्तमशक्यवानिष्प्रयोजनः । दुःखकारणे सलयपिं किमिति मम दुःखं जायत इलयविवेकभ्रमरूपत्वान्न विवेकिनः स्थितप्रज्ञस्य स॒ मवति । दुःखमात्रे हि प्रारव्ध- कमणा प्राप्यते नतु तदुकत्तरकाटीनो भ्रमोऽपि । नच दु:खान्तरकारणवात्सोऽपि प्रारव्धक- मन्तरेण प्राप्यतामिति चेन । स्थितप्रज्ञस्य श्नमोपादानाज्ञाननाशेन भ्रमासंभवात्तज्जन्यदुः- खप्रापकप्रारन्घामावात्‌ । यथाकथं चेदेहयात्रामात्रनिव।हकप्रारब्धकमफटस्य अरमाभवेऽपि बाधितानुवृत्योपपत्तेरिति विस्तरेणाग्रे वक्ष्यते । तथा सुखेषु सखपरिणामरूपप्रीयामकचि- तवृत्तिविशेषेषु॒त्रिवेधेषु प्रारब्धपुप्यप्रापितेषु । विगतस्परहः, आगामितञ्जातीयसुखेषु स्पहार।हेतः । स्प्रहा हि नाम सुखानुभवबरत्तिकाटे तज्जातीयसुखस्य कारणं धमेमननुष्टाय युथैव तदाकाङ्क्षारूपा तामसी चित्द्रत्तिरान्तिरव सा चाविवेकिन एव जायते । न हि कारणाभावे काय भवितुमेति । अतो यथा सति कारणे कार्यं मा भूदिति वृधाकाड्‌- ्षारूप उद्वेगो विवेकिनो न समवति तथेवासति कारणे कार्य भूयादिति वुधाकाङ्क्षा- रूपा तृष्णाप्मिका स्प्रहाऽपि नोपपद्यते । प्रारब्धकमंणः सुखमात्रप्रापकत्वाद्धषौम्मिका वा चित्तवृत्तिः सप्रहशब्देनोक्ता साऽपि श्रान्तिरेव । अहो धन्योऽहं यस्य ममेद्दां सुखमुप- स्थितं को वा मया तुल्यच्िमूवने केन चोपायेन ममेदृश्चे सुखं न विच्छियतेवेवमालि- कोुष्टरूपा तामसी चित्तवृत्तिः । अत एवोक्तं भाष्ये-“ नाभ्रियिन्घनायाधने यः सुखान्य- नुविवधेते स विगतस्प्रहः › इति । वध्यति च--'न प्रहृष्येपियं प्राप्य नोद्टिजेप्माप्य वाप्रियम्‌ ` इति । साऽपि न विवेकिनः सभवति भ्रान्तिरूपत्वात्‌ । तथा वतरागभय- वरोधः । रागः शोभनाध्यासनिबन्धनो विषयेषु रज्ञनात्मकश्चित्तवृत्तिविरोषोऽयन्तांभेनिवे दारूपः । रागविषयस्य नारके समुपस्थिते तन्निवारणासामध्यमात्मनो मन्यमानस्य देन्या- तकश्चित्तवर्तिविश्नेपो भयम्‌ । एवं रागविषयविनाशके समुपस्थिते तन्निवारणसामथ्यमात्मनो मन्यमानस्याभिञ्वटनातमकश्वित्तवृत्तिविेषः क्रोधः । ते सर्वेऽपि विपययरूपत्वाद्विगता यस्मात्स तथा । एताद्यो मुनिमेननश्चीटः सन्यासी स्थितप्रज्ञ उच्यते । एवटक्षणः स्थितधीः स्वानुभवप्रकटनेन शिष्यशिक्षा्थमनदधेगनिःस्परह्वादिवाचः प्रभाषत इलयन्वय उक्तः । एवं चान्योऽपि मुमृ्ुटुःखे नोद्विजत्‌, सुखे न प्रहष्येत्‌ , रागभयत्रोधरहितश्च भवेदित्यमि- प्रायः । अथात्र मूटक्ृतां व्याख्यानं वित्रियते-- तत्राऽऽदौ दुःखपदा्थं॒प्रथयति-- दुःखमियादिना । रोगादीति । ञआदिनाऽऽधिजन्याऽप्यसौ । तदुपादानमाह--रजा-

१८२ पू्णानन्देन्डुकोमु्याख्यव्याख्यासमेतः-- [ १ प्रथम॑-

गुणे ति । तत्स्रूपमाह--संतापेति । तत्कायमाद--प्रतिकूलेति । अवियावृत्ति- व्यावृत्तये चित्तेति । फल्तिं प्रकृत आह- तादश इति । ततः कै तदाह-- अह पाप इयादेना । एं चेद द्ःखादनुजायमानत्वसम्यक्तापजनकल्वाभ्यामनुतापरूप- मेवेयाह--इ ती याना । तग्र वक््यमाणभ्रान्तिरूपतां साधयितमादौ हेतमाह- तम इति । “ प्रमादमोहौ तमसः ` इति भगवद चनात्तमोगुणप्रधाना येयमावरणविक्षेपरूपा ।चेत्तवुत्तिस्तछछक्षणो यो विकारः परिणामस्तचेनेव्यथेः । फल्तिमाह--भ्रान्ती यादिना | ननु ्रान्तिदयेविवेकः प्रकृतानुतापस्तु तत्पसिपन्थी प्रतीयत इयत आह~-यद्पीत्यादि । तत्र देतुमाट~-तथाऽपाीयादेना । तत्पापेति । निरक्ताचुतापकारणीभूतदुरितिवतनप- रिरोधकत्वादिलयथः ।

एवमाचायः श्रीमद्रगवद्राक्यस्य प्रधमचरणं व्या्यायाथ द्वितीयं तं व्याकुबौणः सुख- पदार्थं कथयति सुखामसादिना -

ˆ #.

सुख राज्यपुचलामादिनिमित्तजन्या साच्की प्रीतिषपाऽ्तुकूला चित्तवात्तेः । तास्मन्दुखे सत्यागामनस्ताहशस्य सुखस्य कारणं पुण्य- मननुष्ठाय वुथेव तदपेक्षा तामसी चित्तवत्तिः स्प्हा। त्र च सुखदुः खयोः प्रारन्धकमप्रापितित्वान्युत्थितचित्तस्य वृत्तिसंमवाच तदुमयमुपप- यते । उद्रेगस्पहे न षिवेकिनः संमवतः॥ तथा रागमयक्रोधाश्च ताम- सत्वेन कमणा प्रापितत्वामावान्नास्य क्दन्ते । एवलक्षणलक्षितः स्थितधीः स्वानुसवप्रकटनेन रिष्यशिक्षाथमनुद्रेगनिःस्पृहत्वादिगमकं वचा माषत इत्यथः ।

यः सर्वल्ानभिस्रहस्तत्तत्प्राप्य श्चमाद्चभम्‌ ।

नाभिनन्दति च द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठता ॥ तदुपादानं वद॑स्तां विक्िनष्टि--सास्विकीति ) यत्सछरूपमाह-प्री तां ति । तत्कार्यमाह-- अनुकूले ति । ननु भवत्वेवं ततः कँ प्रकृत इ्यत्राऽऽह--तस्मिन्नि- यादिना । तदिति । सुखापरेक्षा रक्षणेति यावत्‌ । तामसी तमः प्रधाना । नन्वेवमपि कि तत्राऽऽट-- तच चेयादिना । दुःखसुखेदरेगख्पहासु मध्य॒ इत्यथः । चस्वथं । उपठक्ष- णमिदं रागभयक्रोधानामपीयाह -- तथेति । रागादयः कुतो नास्य विद्यन्त इत्यत आह-तामसव्वेनेयादिना । कमणा, प्रारब्धकमेणा । रागादीनां

स्वरूपाणि तु॒श्रीमघुसुदनाचर्यरु्तान्येव । फाङ्तिमाह--एव मि यादिरेषेणेव

7 १क. ख. ङ, च, °दज०। २ क,ख. ङ. च. भयं स्मुत्य° । २ थ, "क्षणः

स्थिर।;

जीवन्सुक्तिप्रमाणप्र०] विद्यारण्यप्रणी तजीवन्मु क्ति विवेकः । १८३

अन्न टीका माधसदनी संगह्यते सधदेदेषु जीवनादिष्वपि यो मुनिरनभिलञेहः । यासन्स्य- न्यदीये हानिब्द्धी स्वस्मिनारोप्येते स तादृयोऽन्यवेषयः प्रमापरपय। यस्तामसो बृ।त्तावेरेष लेहः । सर्वप्रकारेण तद्रहितोऽनमिखरेहः । भगवाते परमात्मानं तु सवथा भेखेहवान्भवे देव । अनात्मल्ञेहाभावस्य तदर्थत्वादिति द्रव्यम्‌ । तत्त्‌ › प्रारब्धकमेपरप्रापितम्‌ । शुभ सुखेतु विषयं प्राप्य नाभिनन्दति हषविदेषपुरःपषर॒न प्रशसति । अहम दुःख- हतं विषयं प्राप्य नं द्वेष्टि, अन्तरसूयापूवेक न निन्दति । अङ्गस्य सुखहतुयः स्वकष्ट- त्रादिः स श्नमो विषयः | तद्गुणकथनादप्रवातका धव, तेश्वीन्तिरूपाऽअमिनन्दः स च तामसः । तद्रणकथनदेः परप्ररो चना्थत्वामवेन व्यवात्‌ । एवमसुयासादनन ढुखहु प्रकीयविदाप्रकषीदिरेनं प्रयज्युभो विषयः । तननिन्दाप्रवततफा शान्तस्प) धीवरतति्दरेष तोऽपि तामसः । तन्निन्दाया निवारणार्ध्वामविन व्यथेत्‌ । ताव।भनन्दद्वा च] न्त- रूपौ तामसौ कथमभरन्ते शद्धसचे स्थितप्रज्ञे सभवतः । तस्मा्रचा्कानान दन, भेखे हस्य हर्षविषादरह्तिस्य युनेः प्रज्ञा परमात्मतखवेषया प्रातष्टता कंडतयन व्रसापयिनी स स्थितप्रज्ञ इत्यथैः । एवमन्योऽपि मुमृष्चः सवत्रानाभेखटा भवत्‌ › खन ब्रा न प्रशंसेत्‌ , अश्म प्राप्य न निन्देदित्यमिप्रायः | अत्र च ।नन्दाप्ररसादस्या वाचो न प्रभाषत इति व्यतिरेकः ।

अथ मटका प्रकृतमुदाहतं गीतावाक्यं व्याङुवन्तः प्रथमं सेहपदार्थं॒विदरप्वन्ति यस्मिन्निव्यदिना-

य स्मिन्सत्यन्यदीये हानिवृद्धी स्वस्मिन्नारोप्येते ताहरारन्वारषव-

स्तामसव॒त्तिषिशेषः सेहः । खखहेतुयः स्वकृट > 1/९ श्य भ(मः1) तदुण- कथनादिप्रवर्तिका धीवृत्तिरामेनन्द्‌ः । अत्र गुणकयनरः परप्रराचनाथ- त्वामावेन व्य्थत्वात्तद्धेतरभिनन्दस्तामसः । अघयात्पाद्‌नन इ-सह८" परकीयविदयादिरेनं प्रत्यश्ुमो विषयः । तान्नन्द्‌प्रचातकू धीवत्तिरदषः सोऽपि तामसः । तचनिन्दाया निवारणाथत्वामावन व्यथत्वात्‌ । ? एते तामसा धर्माः कथ दैवे।कान समवयुः ।

यदा संहरते चां छूर्भोऽङ्कानीव सवशः इन्दिपाणी न्दियर्थभ्पस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठता ॥

व्यस्थितस्य समस्ततामसवच्यमावः पूवष्टोक्राभ्यामाभिहतः । समा हितस्य तुन वृत्तय एव सन्ति । कृतस्तामसत्वराङ्कत्यानव्रा

१क.ख. ग. घ. ड. च. तुः ख । २ ठ. वादि । २कलनग, व, छ भवस्तु गु ।

१५ <

१८४ _ लगा नन्दन्डुक षु यासख्वव्याख्यासरेतः- [ १ प्रथर्म--

५

चपया वानवतन्ते नराहृारस्य देषहिन; रसवजं रता ऽप्धस्य पर हष्ा निवर्तति ॥

परारब्धकमं सुखदुःखहेतन्कां श्वि पयाशवन्द्रोदयान्धकारार्दिरान्स्व यभव सपाद्याते। अन्यास्ति गृहदतज द न्पुरुषाद्यागक्कारेण । तव चन्दर? वादयः परषणान्दरयादिसंहारलक्षणेन समाधित्ैव निवर्तन्त नान्यथा । गृहादयस्तु समाधिमन्तरेणापि निवर्तन्ते । आहरणमाहार उद्योगः । नरद्यागस्य गहादिविषया निवर्तन्ते ! रसस्तु न निवर्तते । रस मनम्ती एणा । साऽपि परमानन्दृरूपस्य परस्य बह्मणो दृशंने सति स्वत्पा- नन्दहतुभ्य। नवतते । 4 परजया करेष्यामो रेषां नोऽयमालसाऽयं `

टकः रत त्‌।

एव ॒भपदाथमपि व्युादयन्ति -सुद्धेयादिना । तह दाभनन्दपदवाच्यमपि विवे ववत -- तदुणकथनाद({ति । एतस्य नह्यमाणतामसखं दहेत्‌ प्रथय त--अद्‌या- ना । एवमञ्युमपदाथमपे प्रकृतोपयुक्तं कथयति --अस्नूयव्यादेना । ततः कि नाज तङ्कन्देत्यादिना । एवं द्वेषं व्युपा् तस्य तामसवं विधत्ते _ षा ऽपी ति ॥ पत हतुमाह--तान्निन्दाया इतिप्रमतिना । फलितं कथयनुपस्तहरति ~त एत- ९ शदना । न ।ह श्रुतियुक्तयनुमूतिदतैरन्वयव्यततिरेकतः सकट ध्यसाधनविवेकदारदर्की दय सत भमतमः समवतीति मावः । इदानीमुक्तानुवादपर्षवं यद्‌ा संहरत इत्या! श्कतात्पयमाह--्युल्थितस्येव्यादिनेर्त्या भप्राय इव्यन्तन । ननु रोगिणः काषतप- सना वा ।नषयानवृत्तमूटस्यापि द्यते कथमसौ प्रकृत्ज वन्मुक्तटक्षणामेत्याङ्कव प्रवत्तस्य (चकवा (वानववेन्त इलादिष्यस्य स्वारस्य विशदयति- प्रा रञ्धत्या।देना | यद्यप्येते सर्व पावारणाः |परमे]श्वरकृतत्वादथापि तत्र तत्तजीवानां सखा ददतुत्वाभेमान[जनकेद्धिय संनिकपतस्तत्ततमारब्धक्ृतमिति बं ~ । अवासाधारणान्वपयानिशदयति-अन्प्स्त्वि- दना । ।क ततस्तदाह-तन्नेत्यादिना । पूर्वेण, यद्‌ संहरते चाय मत्यत्राक्तेन । एवकार- तित चातयस्तानेराच्टे--नान्ययेति । जन्यथा कमी दन्यापारेण । असाधारणविः- "वननृत्ता ।वरोषमाह--गृहाद्यास्त्वित्यादिना । कथमिति चेत्तत्राऽऽह--आहरण- [बत्नादना | ततः सम्यगेवेत्यत आह-रसस्तिति । तं टक्षपत-रष् इतिं | सखापि- % चापरणामरूपष्टेपयविंशेषविषयकामिरपटक्षणतष्णादिवारणाय. _ मानसाते । > ताह कथमत रसो निवर्ततत्यत आह -साऽपी्यादिना । तत्र श्र प्रमाणयति-

किमित्यादिना |

यतता दयापे कन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः } ` न्द्रषाण भमाधाने हरन्ति प्रसमं मनः ॥

जीवन्मुक्तिप्रमाणप्र ०] विधारण्यप्रणीतजवन्यक्तिविपेकः । १८५

तत्र प्रज्ञस्य बद्येन्धियनिग्रहो मनोनादाश्चासाधारणं कारणं तदुभयाभवि प्रज्ञानाशद- नादिति चकं बन्दियनिप्रहामवि प्रथमं दे पमाह -- यततो द्यपि कोन्तेय पुरुषस्य विपनितः । इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसमं मनः॥ तानि सवाणि संयम्ब युक्त आसीत मत्परः । वशे हे यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ||

उद्योगत्यागबह्यदश्शंनप्रयत्नं ुवतोऽपि कादावित्कप्रमाद्प रिहाराय समाध्यम्यास्तः । तदृतक्किमासतितिप्रभ्नोत्तरम्‌ ।

हे कौन्तेय । यततः , भूयो मूयो विषयदोषदर्नात्मकं यल कुव॑तोऽपि । चक्षिङो डित्वकरणादनुदात्तेतोऽनावद्यकमात्नेपदमिति ्ञापनात्परस्मेपदमविरुद्रम्‌ । विपश्चितः अत्यन्तविवेकिंनोऽपि पुरुषस्य मनः क्षणमात्रं निर्विकारं कृतमपीन्द्रयाणि हरन्ति विकारं प्रापयन्ति । ननु विरोधिनि विवेके सति कुतो विकारप्रापिस्तनाऽऽह-- प्रमाथीनि ६ प्मथनशखान्यतिबीयस्वादविवेकोपमर्दनक्षमाणि । अतः प्रसमं प्रसद्य वटात्ारेण पर्य- येव विपश्चिति स्वामिनि विवेके च रक्षके सति सर्बप्रमा ।येत्वादेवेन्दियाणि विवेकलक्षणप्र- ज्ञायां प्रविष्टं मनस्ततः प्रच्याव्य स्वविषयाविषटलेन हरन्तीत्यथः । दिशब्दः प्रसिद्ध योतयति । प्रसिद्धो ह्ययमर्थोौ खोक । यथा प्रमाथिनो दस्यवः प्रसभमेव धनिन घनरक्षक चाभिभूय तयोः पस्यतोरेव धनं हरन्ति तथेन्दियाण्यपि विषयसंनिधाने मनो हरन्तीति । एव तहि तत्र कः प्रतीकार इत्यत आह-- तानीन्धियाणि सर्वाणि ज्ञानकमसाधनमूतानि सयम्य व्त्य युक्तः समाहितो निगृदीतमनाः सन्नासीत निर्व्ापारसति्ठेत्‌ । प्रसायिनां कथ स्ववशीकरणमिति चेत्तत्राऽऽह-- मत्पर इति । अहं सर्वात्मा वासुदेव एव प्र उ्ृष्ट उपादेयो यस्य स मत्परः । एकान्तमद्रक्त इत्यर्थः । तथा चे त्तम्‌ ‹ न वासुदेवभक्ता- नामञ्यभं विदयते कचित्‌ ` । यथा हि छोके बट्वन्तं राजानमाश्रिल् दस्यवो नेग्यन्ते, राजाश्रेतोऽयमिति ज्ञाला च ते स्वयमेव तद्वदया भवन्ति तथेव भगवन्तं सर्वान्तर्यामिण- माध्य तस्मभवेणेव दुष्टानीन्धियाणि नि ग्राह्याणि | पुनश्च भगवदाश्रितोऽयमिति मता तानि तद्रदयान्येव भवन्तीति मावः । यथा चं मेगवद्धक्तर्महाप्रभावत्वं तथा विस्तरेणाग्रे व्यास्या- स्यामः । इद्धियव्शीकारे फट्माह - वशे ही ति । सष्टम्‌ । त्देतद्रशीकृतेन्धियः सनासीतेति किमासीतेति ग्रश्नस्योत्तरमुक्तं भवति । समुदाहृतश्चोकदयतापपरयमाह- उद्य त्यादिना । उद्योगो व्यापारस्तच्यागपूर्वकं ब्रहमदर्घने तदापरध्ये य: प्रयतो नेदिष्यासनं तदिवयथः । अपिना तदभाववतः श्रवणमेव कुर्वाणस्य तदपेक्षा कैमुत्यं योयते । तत्रयोजनमाह -काद्‌ाचित्केति । समाधीति ! भगवता विहित इति

९८. ॐ

१८६ पणानन्देन्दुकोयुद्याख्यव्याख्यासमेतः- [ १ प्रथम-

= ७ १ $ = ध्य॒म । रोषः । फञ्तिमाह--तदेतदित्यादि । एवं च मुमृक्षुवन्सुक्तेनापि समाध्यम्यासः कायं इति ।

ननृक्तसमाध्यम्यासामवे किं स्यादिलयाशङ्कय जीवन्मुक्तिरूपपुरषाथायोग्यत्वटक्षणः प्रणाश एवेति वक्तु भगवद्वाक्यद्रयमेवाऽऽचार्यः समुदाहरति--ध्यायत इत्यादिना--

ध्यायता विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते । । सङ्गातसजायते कामः कामाक्रोधोऽभमिजायते ॥ क्रोधाद्वति संमोहः संमोहत्स्पृतिविभ्रमः | स्यरतिभ्रेशाद्बुद्धिनाशो उद्धिनाज्ञासणस्यति॥ असति समाध्यभ्यासे प्रमादप्रकार उपन्यस्तः । सङ्घो ध्येयविषयसं- निधिः) संमोहो विवेकपराङ््‌मु वतम्‌ , स्मृतिविभ्रमस्तत्वान॒सं धाना- मावः । बुद्धिनाशो बविपरीतमावनोपचयदोपेण प्रतिबद्धस्य ज्ञानस्य मोक्षप्रदत्वसामथ्यमिावः। तदिद संक्षेपतो विद्रणोत्यसर्तीव्यादिना । उपेति । प्रकृतश्टोकद्रयेन मगव- तेति शेषः । तत्र सङ्गपदार्थंकथयति--स्ञङ्ग इत्यादिना । मानसर इत्यार्थ- कम्‌ । एवं समोहमप्याह-- स्ंमो हु इत्यादिना । मनस इति देषः | तद्रस्स्म. तिविश्रममपि विशदयति --स्थ्रृतीव्यादिना । तथा बुद्धिनाशमपि प्रवो धयति-बुद्धी - त्यादिना । इदं हि भगवतां सवज्ञामसुनीश्वराणां मतरील्यैव । तत्र हि ब्रह्मचारिणः साङ्धस्वाध्यायाभ्ययनं गुरुके कुवंतः सद्य एव व्याकरणादिनाऽवगतापातिकपदतदर्थज्ञानवतः स्वश्ाखोक्तमहावाक्याद्रह्मामिक्यविषयकमा्थकदवेतमिष्यातफट्के तचक्ञानमपरेक्षप्रमारूप- मेव जायते तथाऽपि तद्विषयवासनाप्रमाणासमावनाप्रमेयासंभावनासाधनविपरीतमावनापल- विपरीतभावनाभिधपच्चविधप्रतिबन्धैः प्रतिवद्धवेनावियाध्व स्तटक्षणमुक्तयपयैवसाय्येव भवति । तेषां च प्रतिबन्धानां नियानिलवस्तुविवेकादिस(घनेद्धमुसुक्षया रशब्दपरेभयत्रह्मविदाचारय- चरणविचारितचतुकक्षण्या च क्रमाद्ि्वंसे सति निरक्तदैतामतच्ज्ञानमेव संस्कारात्मना चित्तस्थ सन्मण्या्यपसरणे वहिस्वृणदाहमिव मूख्ञानतव्चप्यतत्कार्यरूपनिखिक्टैतवाधम- द्धेव विधत्ते । ततः स्वप्रकाश्ैतात्मानन्दटक्षणा मुक्तेः स्वतःसिद्धैवेति प्रक्रिया स्थिता | तदुक्तं तदीय एव सक्षपशारीरके-

पुरुषापराधम।दछेना धिषणा निरखदचक्चुरुदयाऽपि यथा ।

न एटाय भञयविषया मवति शुतिसंमवाऽपि तु तथाऽऽमनि धीः | पुर्परपराधविगमे तु पुनः प्रतिबन्धकन्युदसनात्सफला । मणिमन््रयोरपगमे तु यथा सति पावकाद्रवति धूमङता । इति ॥

कि

जीवन्मुक्तेप्रमाणप्र°] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्यक्तिषिवेक्ः । १८७

~ (~.

विस्तरस्तु तत्र तद्टीकायां माधसदन्यामेव च द्रष्टव्यः | एवं चात्र नेदेध्यासनाभिघधसमा- व्यभ्यास्तवरहे साते मोक्षसाघनं कमायेव सोऽपि सन्विषयसुखविरोष एव सकठ्दुःखा- नाक्कान्दत इते साधनफल्योविपरीतमावनाया उपचयः प॒ष्टिस्तट्क्षणेन दोषेणेय्थः | जन मनुसूदनाचायस्तु बुद्धिनाश एव ॒व्याख्यातः--बदधेरकात्म्याकारमनोढ़त्तेनारो विपरी- तभवनापवयदाषण प्रातेबन्धादनुव्पत्तिरत्पनायाश्च फटायोग्यत्ेन विख्य इति । ददं त॒ विवरणमतरीत्यैवेति दिक्‌ । विस्तरेण चैतदग्रे जीवन्ुक्तिप्रयोजनप्रकरणे ज्ञानरक्षानिरू- पण प्रद्दयायघ्याम इताहोपरम्यते । मूटकारहिं वातिकविवरणसारौ कुवंद्धिरिह वक्ष्ये ।व।व।द्षान्यास।मलयाद्ुपक्रम्य वा।तकमतरीदया भाविदेहाभावरुक्षणविदेहसकतेर्ञनसमका- खायाः कारणत्वं विविदिषासंन्यास एवोक्तम्‌ । विवरणमतरीदया त॒ यौगिकपञ्चम्यादित्रि- भू(मेकातमकजीवद्िदेहकैवल्यात्मकजीवन्मुक्तेः कारणत्वं विद्रत्सन्यास एवोक्तं प्रारव्यश्षय-

¢ अ (.. {५

लनक्ालान्ताब्त्ताद्रयामतस्व सप्तस्कारसवदतबाधकत्वस्य तन्मतेष्टत्वादेते तचम्‌ |

ननु भवयेव समाध्यम्यासाभवे परमानथैस्तथाऽपि यावत्समाधिसचं तावत्क द्रैता- युभवदुःखाभवेऽपि प्रारन्धफलोपभोगा्थं व्युत्थानावस्यंभवेन पुनस्तदश्नायां दुःखता- द्वस््यमेवेयाशद्क्याम्रिमश्चोकं संगहाति- रागद्वेष वियुक्तेस्तु विषयानिन्धियेश्वरन्‌ । आत्मवरये्िधेयात्मा प्रसादमापिगच्छति ॥ विधेयात्मत्व वशीकरतमनस्त्वं, प्रसादो नैर्मल्यं बन्धराहित्यम्‌ । समा. ध्यभ्यासयुक्तस्तद्रासनाबलाद्व्युत्थानदृशायामिन्ियेव्यवहरन्नपि प्रसादं सम्यक्पाप्राते । तदेतक्कि बजतेतिप्रश्नस्योत्तरम्‌ । उपरितनेनापि बहूना अन्थेन स्थितप्रज्ञः प्रपच्ितः। ननु प्रज्ञायाः स््थित्युत्पत्तिभ्यां प्रागपि साधनत्वेन रागद्रेषादिराहित्यमपेक्षितम्‌ । बाटम्‌ । तथाऽप्यस्ति विशोषः

सच भ्रयोमागकारेदशितः विद्यास्थितये प्राग्ये साधनमूताः प्रयत्नानेष्पाद्याः । टक्षणमृतास्त॒ पुनः स्व मावतस्ते स्थिताः स्थितप्रज्ञे ॥ जीवन्मुक्तिमितीमां वदन्त्यवस्थां स्थितालमरस्तबोघाम्‌ । बाधितमेदपरतिमामबाधितात्मावबोधसामभ्यात्‌ । इति ॥ रागेःते । समाध्यभ्यासबटेन व्युत्थानदज्चायामपीच्याणे तस्याधसुपतप्रबुद्धनाट्व- दिष्टानिष्टविषयेषु रागद्वेषशन्यतयेव व्यवहरन्तीदयादहयेन तद्रतानधेयात्मपद्‌ ववेदादयलय।भेम-

१क. ख. ग, ड, च, ^क्तिरित। २ क. ख.ग, ध, ड. च. संबन्धा ।

१८८ पूणानन्देन्दुकोगुयास्यव्यास्यासमेतः- [१ ्रथमं-

९५

क्वि, क न, |

ताथकथनेन--वि धेयेति । एवं प्रसादपदार्थं कथयति-- प्रसाद्‌ इयादेना । अप्र तिबद्धदरितत्रह्मासिक्यविषयकबोधेनेयार्थिकम्‌ । फल्तिमाह-समाध्यमभ्यासेतिप्रमृतिना । अथेतस्य प्राक्तनप्रश्रसंगतिमाह-- तदेत दि यादिना । एवं यावदघ्यायसमाप्टग्रिमग्रन्थ-

तप्रञप्रकरणे समुपसंहते सति तत्र स्थुणानिखननन्यायेन तद्द्दीकरणार्थं शड्कते- नन्विवयादिना । तदङ्धी करोति-बाहमिति । तत्र विदेषमाभेधत्ते--तथाऽपा. यादिना । कोऽसौ विशेष इत्ययेक्षायां तत्र प्राचीनाचायवचनत एव॒ स्पर्टठीकरणं प्रातेजा- नीते--स चेयादिना | प्रयोमागेः ‹ मुक्तिः कैवल्यनिवोणश्रेयोनि;ग्रयसागरतम्‌ › इत्य- मरादन्वथनामा कश्िन्मोक्षमामेप्रतिपादको भ्न्थस्तं कुवन्तीति ते तथा तैरित्यथेः । आद- राथं वहूवचनम्‌ । तदक्तायाद्रयमप्यदाहरति-विद्यास्थतय इत्यादिना । विदयाया उद्वैतब्रह्मात्मेक्यविषयकापरोक्षप्रमाया या धितिः सततस्प्रतिप्रयोजकसंस्कारात्मना मनस्य- वस्थितिस्तस्या इत्यथः । ये नित्यानित्यवस्तुविवेकादयो सुसुक्षान्ता यावन्तो निवृत्तिधमौ इत्याथकम्‌ । शिष्टं तु स्पष्टमेव । एवमुदष्टक्रमानुसारेण स्थितप्रज्ञनिरूपणानन्तरमवसरप्राप्तं भगवद्वक्तं निरूपयितुमु- पकरमते-- मगवद्धक्तो द्वादशाध्याये मगवता बणितः- अद्वेष्टा सर्वभूतानां मेनन: करुण एव च । निर्ममा निरहकारः समदुःखसखः क्षमी ॥ संतुष्टः सततं यागी यतात्मा हृटनिश्चयः । मय्यपितमनोबद्धियों मद्धक्तः समे प्रियः ॥ [इति]। ईश्वरापतमनस्त्वेन समाहेतस्यान्यानुसधाना मावात्‌, स्यत्थितस्या- प्युदासीनानुस धानेन हषविषादामावाच्च सुखदुःखसाभ्यम्‌ । एवं वक्ष्य- भाणेष्वपि द्द्रेष द्षटव्यम्‌ । यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः । हषामषमयाद्रगेमक्तोयःस चमे पियः॥ अनपक्षः श्याचदृक्चष उदास(ना गतव्यथः । सवारम्मप।रत्यागाया मद्धक्तः समे पियः॥ यांन हृष्यातेनद्रष्टे न शोचति न काङ्क्षति । शुमाद्चमपारत्यागा माक्तिमान्यःसमे परियः ॥ समः शत्रा च एमन च तथा मानापमानयोः । दा) तोष्णञ्ुखडुःखेषु समः सङ्गविव जितः ॥

जीवन्मुक्तिप्रमाणप्र°] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मक्तिषिवेकः । १८९. श ~ ७0 कि ॐ रो न क वल्यनिन्दस्तुतिमोनी संतो येन केनचित्‌ ।

~ । क ९ न

अनिकेतः स्थरमतिमक्तिमान्मे प्रियो नरः ।॥ इति । अचापि पृर्ववद्िशेषो वातिककारि्दशितः-

उत्पन्नात्मप्रवाोधस्य ह्यद्वेएत्वादयो गणाः । अयत्नतो भवन्त्यस्य न त साधनरूपिणः ॥ इति ।

गुणातां तश्चतुदश्षाध्याये बणितः

जज्ञुन उवाच-केटिङ्गखीरणानेतानतीतो मवति प्रमो । किमाचारः कथ चेतास्रान्गणानतिवतते।

चयो गुणाः सत्वरजस्तमांसि तेषां परिणामविशेषात्सवंसंसारः प्रवतते ॥ ततो गुणातीतत्वमसंसारितं, जीबन्श्ुक्तव्वमिति यावत्‌ । लिङ्गानि परेषामेतदीयगणातीतत्वबोधकानि । आचारस्तदीयमनःसंचा- रपरकारः । कथमिति साधनप्रश्नः

क

भगवद्भक्त इति । मगवद्रीताया एवेति शेषः । तत्रयं शछोकयुगमं संगहाति-- अग्रेष्टेत्याद्‌ । तत्ताययमाह-- इश्व रापतेयादिना । अद्वैतं तब्रह्मवाज्ञानोपहितचेतन्य- टक्षणजीवदृष्टयाऽस्तीश्चर इतिपक्षामिग्रायेणेवदम्‌ । तत्रैकदरीरकजीववादाभिधदटिसे्ेेव समतत्वेन तद्ायां तदेकोपयोगात्‌ ‹ दृष्टिसृष्टेमिमां ब्रह्माचुभवी बह मन्यते › इयनुम॒ति- प्रकाशे मरकौरेरेव तथेवोक्तवाचच । उक्ततापयेसृचनप्रकारमन्यत्राप्यतिदिशति--एव- मिति । अत्र सवत्र पदन्याख्यानं त॒ माधसदन्यां गृढाथदीपिकायामेव द्रष्टव्यम्‌ । अथ निरक्तातिदेशस्थटादिश्चोकानपि समुदाहरति--यस्मादित्यादिना । ° कोपक्रोधामर्षरोष- प्रतिषाः › इति ‹ सद्मनिकेतनम्‌ › इति चामरः । इहापि प्राम्बदेव जिज्ञासुजी वन्मुक्तयो साधनटक्षणभेदेन व्यवस्था श्रीमद्रातिकक्दुक्ताऽस्तीत्याह-अवापी तिः। तत्र नैष्कम्यै- पिद्धिस्थे तद्राक्यमेव पर्ति- उत्पन्नेति । अथोक्तक्रमागतं गुणातीतं प्रस्तोति ~ गुणातीत इति । भगवद्रौताया इल्या्थिकम्‌ । तत्राऽऽदावजैनप्रक्नमाह-- अर्जन उवाचेयादिना । तं संक्षेपतो व्यच््े--त्रय इत्यादिना । तत्र दिङ्गायर्थं कथयति-- लिद्गनीत्यादिना |

नन्वेवमजैनप्रश्चेऽपि प्रश्नस्यास्य रहस्यविषयकतवाक्कि भगवांस्तष्णीमेवाऽऽसेत्यत आद

गचानुवाच-- प्रकाश च प्रवात्त च महुमव च पाण्डव । न द्रष्टं सप्रव॒त्तानं न 1नेवृत्तानं काङ्क्षाते ॥

१ कृ. ख, ड, च, °र आचरणं तद्‌ । २ कर. ख. ड प्रकारपश्चः। `

१९० पणनिन्देन्दुकौ यया ख्यन्याख्यासमेतः- [ १ प्रथम

उदासीनवदासीनो गुणैयो न विचाल्यते । गणा वतन्त इत्यव योऽव तिष्टति नेङ्कते ॥ समदुःखसुखः स्वस्थः समटोष्टारमकाश्चनः। तुल्यप्रिथापिया धीरस्तुल्यनिन्दात्मसंस्त॒ तिः ॥ मानापमानयोस्तुस्यस्तुल्या मिजारिपक्षयोः । सवारम्मपरित्याभी गुणातीतः स उच्यते ॥ मां च योऽव्यभिचारेण मक्तियोगेन सेवते । स गणान्समतीव्येतान्बह्यभृयाय कलपते ॥ प्रकाशप्रवृत्तिमोहाः सस्वरजस्तमाोगणाः । ते च जाय्रत्स्वप्रयोः प्रव न्ते । खुषुपतिसमापिशुन्यवृत्तित्वावस्थास निषवतन्ते 1 प्रव॒त्तिश्च द्विविध अमुकरूला प्रातेकूला चेति । तत्र मृह। जागरणे प्रतिकृटप्रवत्तिं द्वेष्टि । अ सुक्र प्रवृत्ति काङ्कति। गुणातीतस्य व्वनकृलप्रतिकूलाध्यासा मावाहू- षाकाङ्कन स्तः । यथाद्वयांः कलहं दुवंतोरवलटोकयिता कश्चित्तटस्थः स्वय केवलमुदास्ते न त॒ जयपराजयाभ्यामितस्ततश्वाल्यते तथा गुणातातां ववेवेकां स्वयमुद्स्ते । गणा गणेषु वतन्तेन त्वहमिति विवेकादृादास्ान्यम्‌ । अहमेव करोमीत्यध्यासो विचटनम्‌ । न चास्य तदस्त । तादेद्‌ं किमाचार इति प्रश्नस्योत्तरम्‌ । समदुःखञखादीनिं टिङ्गनाने, अव्यामचा!रमक्तिसहितन्नानध्पानाभ्यासेन परमात्मसेवेति गुणात्पयसाधनप्रश्नस्यात्तरम्‌ ।

भ्रां ति । किसुवाचेत्यक्षायां तदाक्यान्येव सङिखति-- प्रकाशं चेत्यादिना | तानि सक्षेपतो विृणोति--प्रका्ञोत्यादिना । शयुन्ये ति । शन्यृत्तिरौदासीन्यम्‌ । मूरछमरणा- दानां निद्रायामेवान्तमोवः । तत्र प्रृत्ति भिनत्ति-परतर ्तिश्चे ति । मूढः, अविचारवान्‌। एवमनुकूलाद्ध्यासामावादनुकूपरवत्यादो रागाद्यभवि दृष्टान्ते स्पष्टयति--यथेत्यादिना । दा्टोन्तिके योजयति-- तथेत्यादिना । ओदासीन्ये हेतमाह-- गुणा इलययादिना । गुणाः. वादिप्रतिवादिनोश्व परस्परविरोधिनोऽन्तःकरणादिढ़त्तित्वेन परिणताः सच्वादिगुणा इयर्थः, गुणेषु स्वोपमयोक्तगुणषु । वतन्ते, उपमदकत्वेन तिष्ठन्तीति यावत्‌ । अथ विचटनमपि गुणयो न विचाल्यत इतिवाक्यगं व्याच्टे--अहमेवेत्यादिना । फटितमाह-- तदिद्‌ मातं । अथ प्ष्टाने टेद्गश्ाब्दतासाधारणघमरूपटक्षणानि संक्षिपति- समे यादिना

१ क. ख. ग. घ, ङ, च्‌, “न्याचेत्तव्र" । २ क. ख, ङ, “ध्यास्रश्वातवम्‌ । २ क, ज, ग, व, इ. च, नमू |

०

जीचन्मुक्तिप्रमाणप्र ०] विद्यारण्यप्रणीतजीषन्भ क्ति विवेकः । १९१

भदिना स्स्थपदेष्टद्वितात्मानुसंघानशाटिवादि । एव चरमश्चेकस्यापि रहस्यभूतं गुणायय- साधन ध्वनयति--अन्यभि चारीत्यादिना । स॒ एवाहमिवयनुसंधानाभिधनिदिष्यासनावे- शष्टप्रतिवद्धात्मसाक्षात्ारपू्वकजीवन्सुक्तिसुखैकफल्कतदेकाकारव्तिसातयसंपादनेनेदथः । शिष्टस्तु स्पष्ट एवात्रयसमृकसवेपदत इत्यर्थः । परेति । इयमैक्याद्रौणी सेवाऽपि गुणाति- क्रमणकरणमस्तीत्यध्याहारः । अत एव--इती तिं ।

अथोदरक्रमप्रक्तं तं दिक्षयिषुराचायः कैः कुत्र वा स वर्णित इ्यपेक्षायामाह

बाह्मण इयादिना-- बाह्मण व्यासादिमिवर्णितः- अनुत्तरीयवसनमनपस्तीयशापिनम्‌ । बाहू पधापिनं शान्तं तं देवा बाह्यणं विदुः ॥ बाह्यणशब्दा बह्यविद्राची (अथ बाह्मणः इतिश्चत्या बणतः । बह्य- विदश्च विद्रत्सन्यासाधिकारात्‌ । “ यथाजातशूपधरो नाऽऽच्छादनं चरति परमह सः इत्यादिश्रुत्या पारेयहराहित्यस्य मुख्यत्वाभिधानाद्‌- नुत्तरीयत्वादिकं तस्य युक्तम्‌ । ञादिः श्चयादिः । मोक्षधमौदाविति शेषः । तद्राक्यमेवाऽऽह-अनुत्तरीयेति । वाहूपघायिन, बाहुमेवोप मूमो निद्राकाखवच्छेदेन शिरोधःप्रदेशलक्षणेऽतिसमीपदेशे दधाति स्थापयति तच्छीरस्तमियथेः । रिष्ट तु स्पष्टमेव । उक्तवाक्यतात्प्यमाह-- बाह्मणः शाब्द्‌ इत्यादिना । किमत्र मानमियतस्तदिरोस्तं विरिनष्टि--अथेत्यादिना । वृहदारण्यके ।हे क्वेः समाम्नायत एवम्‌ । एतस्याऽऽदिपुरणम--“पाण्डिव्यं निर्विद्य वाल्येन तिष्ठासेत्पा- ण्डित्यं च बाल्यं च निविद्याथ मुनिरमौनं च मौनं च निव" इति । अस्यार्थस्तु मृल्कद्धिर- वानुमूतिप्रकादे प्रदशितः--

^ (५,

पाण्डियवाल्यमोनानि श्रवणादीनि तैरयम्‌ । 9 भवति ब्राह्मणस्तत्र ब्राह्मण्यं ब्रह्मरूपता ॥ इत्यादिना ।

(4

ततः कि तदाह-बह्याबिदश्चेव्यादिना । चोऽवधारणे । नन्वेवमप्यनुत्तरीयत्वादिके

प्रकृते किमागतमित्यत आह--यथत्यादिसप्रमाणोपन्यासम्‌ । नन्वेतावताऽपि कि तत्राऽऽ- ह--परिग्रहुत्यादिना । एवं च यतो ब्रह्मविद एव विद्रत्संन्यासाधिकारोऽतः पाण्डित्यादि- पदवाच्यश्रवणादित्रयोष्वसंनाततखसाक्षात्कारेण कृतविद्वत्सन्यास्वाह्मल्मणपदवाच्यतवं तस्य,

१क. ख. ग, ड, च, स्वीणेरा? ।

क

१९२ पणानन्देन्डुकौमु्याख्यव्याख्यासमेता- [१ प्रथम-

(^

अनुत्तर यत्वादकं तु तस्य यथाजातव्यारम्य मुख्यत्वाभिधानाद्धेतोयक्तमिति सबन्धः । अनु- तर(यतवादकामत्यत्राऽअदपदनायुपस्तीयश्ायिवादेक ग्राह्यम्‌ । एवं यथाजातखूपेत्यादिश्रव्यर्थ- स्वन्तं प्रमहसापानषन्यास्याने यदपि मृटकाररव स्पष्टीकृतोऽस्यथापि सुखावबोधाथं मयां ।द्च्न्रण प्रकाद्यत-यथाजातस्य मातुः रारीरादिनिष्क्रान्तस्यान्यनानतिस्तिवयवासमकस्यैव रूपस्याऽऽकारस्य धरो धारक इयथः । एतेन दिगम्बरं विधिमखेनव श्रत्याऽस्य संदर्धितम्‌ | एव निषेधसुखेनापि तस्य तदशेयितुं नाऽऽच्छादनमित्यादिश्रतिः सफुटतरेव । अत्राप्यादिपद

ुक्ताथापपादकस्तत्रत्यवाक्यशेष एव ग्राह्यः । तद्रयथाजातल्येत्यत्र जान्मिकदरीरेतरक्षिखा- सूत्राम्बरादिवारणस्येव व्युदासः । न तु तात्कताछ्किसक्ष्मावयवेतरस्यटावयवानामसावसंभ- वादिति भावः । एतेन दण्डमन्तरा वसनग्राहिणां गौणमपि न पारम कंतु ध्यानमात्रनि-

०

ह्यथाजातरूपधरत्व (त्व,तन्मुख्य दण्डकन्ादिमचेन तद्रौणमेवेति पए़ितम्‌ ।

ननु भवत्वेवं परमहं सस्याऽऽशावसनत्वमथापि व्युलितस्य तस्य॒ श्ीतादिवारणं कथ स्यात्कथं वा निष्पयग्रहस्य प त्रामवेऽरानपानादिव्यवहारः.स्थानावर्म्बाभावे शयना ट्व्यव. स्थत्याशङ्का दरमयस्तत्रत्यमेव शछोकान्तरं समदाहरति-

यन केनाचदच्छल्लाो यन केनचिदाशितः । यत्र कचना स्यात्त देवा बाह्यं विदुः दहानवाहायाज्ञनाच्छादनश्षयनस्थानापेक्षायामप्यकनाङ्गितौ गण. दष नान्व्यत । उद्रपूरणपुष्टयःदिख्पस्य निवाहस्य समता न्निष्परयो जनस्य गुणद्‌ षावचारस्य चेत्तदोषत्वात्‌ । अत एव मागवते पठ्यते- किं वर्णितेन बहूना लक्षणं गणदोषयोः । गुणदोषदुशिद्‌।षा गुणस्तुमयव जितः ॥ इति । कन्थाकापानवासास्त दण्डधग्ध्यानतत्परः । एकाक रमते नेत्य त देवा बाह्यणं विदुः ॥ बह्मापरदशाद्ना प्रण्यनुाजधृक्षायामुत्तमत्वज्ञापनेन श्रद्धामुत्पाद्‌-

॥

चठ दण्डक पिानाद्ालङ्ग धारयेत्‌ । कोपीनं दण्डमाच्छादनं च स्वक्ञ-

ॐ

रारोपमोगाथांय लोकस्योपक्राराथांय च पारयहेत्‌ इति श्रतेः । अन-

क

ज दक्वा ऽप तदुयिा स्वयं गृह॒करव्यादिवार्तान कर्थाच्छिति ध्यानपर भवत्‌ । तमवेक जानथाऽऽत्मानमन्या वाचो विमुश्चथः इति श्रतेः । अ १ ङ, च. नोत्पयेते । २ क्र. श्वश्नयोत्त° । ३ क. ख. ग, ङ, च, -दीयगु°। ४ क, ख. ग्‌, व, च. कं विजान |

जनन्मु्ि्रमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणी तजीवन्युक्तिविवेकः । ` १९३

तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीति बाह्मणः । नानुध्यायाद्हूठशञ्डान्वाचो विग्लापनं हि तत्‌ ॥ `

इति शुतेश्च ¦

वह्मापदरास्त्वन्या वाङ्न मवतीते च ध्यानदिरोपी । तच ध्यानमेक।-

(श

कित्वे गिरश्च संमवति । अत एव स्म॒त्यन्तरेऽभिहितम्‌-

एका मक्ुयथच्तः स्याह्ूिवि हभथुन स्मृतम्‌ ।

चया यामः समाख्यात ऊर्ध्व तु नगरायते ॥

नगर न हि कतेव्यं याम बा मिथन तथ! ।

राजाद्वारता तेषां स्याद्धिक्षावातः परस्परम्‌ ॥ दति

वन कनाचादातं । तत्तत्पयमाह--देहेत्यादिना । अश्चनादिगतगाणाद्यनन्वेषण

देतुमाह--उदरेत्यादिना । अ चसुपतप्रचुद्रवार्स्याश्चनाद्गतगुणदोषावनन्वेषयतोऽपि यदद्य द्रपूतिशरीरपुष्टिशीतायपाङ्नतिनिद सपन्ति ताद्स्यवारनवसनशयनस्थनेषु गुणादि) विवेचयत्तः पुरुपस्यासौ संपद्यत इति देदनिवं व।हसाम्याद्त्यथः । ततः कि तदाह ~~ पनश््रचाजनस्वयादना । तत्र मागवतमपि प्रमाणयति-अत एवेति । तत्पयमेव वल्खत - [क वाणतनाते । एवं मुख्यपरमहंसास्यव्राह्मणं व्य॒धितं सटश्य मौणं तं =< चतु तद््न्थस्थगव छकान्तरं पठति--कन्थे ति । तं संक्षेपतो व्याचे-बह्मोप देशे. सादना । कोपीनादुीति । कूपपतनं नरकनिपतनं येन जीवोऽ्हति तलौपीनं पापं (त्वातनाच्छन्न तदकच्छदकं वल्वमपि कौपीनम्‌ । आदिना कन्थादिकमाच्छादनमिवयर्थः | पत श्रुति प्रमाणयतत-क्रा पानामेत्यादि । नन्वेवं टोकानग्रहेच्छायां सत्यां तत्सङ्खनाते* ` "तरनस्तत्राऽञह-- अनुज चुक्षयाऽपीत्यादिना । ननु कुत इदमत आह- तमेव प्पादना । ननु ॒तब्रह्मोपदेराकरणप्रदृत्तौ कथं ध्यानं तत्राऽऽह-बह्यापदेङ्ास्त्वाते। <९व्द्‌/जनाऽऽशङ्काशन्यं । नन्वेवं ॒तद्यन्यस्य जिक्ञासोर्यत्यदेः सङ्गः स्यात्तत्राऽऽ ह-- त चत्यादना । स्ष्टमेवापरम्‌ ।

^\ €

अथैतेन विद्रतसन्याप्तिना प्रणमद्रयो मनुष्यभ्यस्तावदारशाव।दोऽपि यदा विरोषतो नैवं परदत्व्यस्तदा व्यापारान्तरस्य केव कयेत्याशयेन तदम्न्थस्थमेव शोकान्तः सगह्णाति-

नरारोषमनारम्भं निनंमस्कारमस्तुतिम्‌ । अक्ष्ण क्षाणकमाण त देवा बाह्मण विदुः ॥ 22 क | क. ख. ड. च, “था मपवार्ता हितः | १५

१९५ पणानन्दन्दुकोमुयास्यग्याख्यासमेतः- [ १ प्रथमे-

विशिष्टः ससाररामः प्रणमतां परुषाणामाक्षावादः प्रयज्यते । यस्य यद्पाक्षित त प्रति तदाभेवाद्धप्राथनमाश्चीः। तथाच परुषाणां भिन्न राचेत्वात्तदाभमतान्वेषणे व्ययचित्तस्य टोकवासना बधेते। साच ज्ञान विरोपेनी । तथा च स्म॒त्यन्तर-

लां कवास्नया जन्तोः शाख्रबासनयाऽपि च । देहवासनया ज्ञानं यथावद्चेव जायते ॥

एतच्ाऽऽरम्मनमस्कारादिष्वपि द्रष्टव्यम्‌ । आरम्मः स्वार्थं परोपका- राथ वा गृहक्षत्रादेस्तपादनप्रयत्नः । तवेतावाश्ीवाद्‌ारम्मो मुक्तेन त्याज्या । न चाऽऽङावादामवे प्रणमतां नृणां खेदः शङ्नीयः ट।कवासनाखेद्यारुमयोः परिहाराय निखिला्ीवदिप्रतिनिधितेन नारायणक्ब्दप्रयागात्‌ । अरम्मस्तु सवाऽपि दृष्ट एव । तथाच स्प्रातिः सवारम्मा हि दोषेण धूमेनाथिरिवाऽऽवृताः ॥ इति । नेरारोषामिति। तं व्याकरोति -- विशिष्टैः संसारिभिरियादिना । रेके हि विशिष्टेवि्यातपोवयोधिकत्वादिनेति शेषः । एताद्ैः संसारिभिर्दिजेसियार्थिकम्‌ । तत्राऽऽशेष ठक्षयति--यस्येत्यादिना । तं प्रतीति द्ितीयाञावच्छेदार्थिकैव | यथा स्वमाया प्रति सुपुत्रप्राथनमीश्वस्चरणसरोजं प्रति चरति चैत्र इति प्रयोगे तद्वदत्रापि । एव चेदेश्वरं प्रतीत्यथंसमाजागतमेव । तथा च तदवच्छेदेनेश्वरं प्रति तदभिव्ृद्धिपरर्थन- मिति पयेवसितम्‌ । ननु भववेवं रोकव्यवहारस्तथाऽपि किं प्रकृत इत्याशङ्कव फठितमाह- तथा चेत्यादिना । उपटक्षणमिदं खयदेरपि । त्तरष्टपत्ति प्रतयाह--सा चे ति । नन्द्‌ रोकवासनारन्दितगुणदोषप्रमादिसंस्कारसंतयां यदुक्तं ज्ञानेन सह॒ विरोधितं तत्कि तदुत्पत्तिप्रतिबन्धकत्वं मथनजन्यवह्युतपत्तावरणीमन्थकाष्ठनिष्ठाद्रैववटुत तत्फट्प्रति- बन्धकत्वं समुत्पन्नेऽपि वहो कदोचिन्मण्या दिप्रतिबन्धकसंनिधानेन तस्य ततो दाहप्रतिबन्ध- कत्ववत्‌ । नाऽऽदयः । प्रकृतस्य ब्राह्मणपदेष्टस्य विद्रत्स॑न्यासिनः प्रगेव ज्ञानोत्पत्तेः । नान्यः । निरक्तविरोधित्वपिक्षे प्रकृतप्रमाणवरेनोदाहख््यिमाणस्मृतिवाक्ये ज्ञानं यथावनैव जायत इति निरुक्तवासनया ज्ञानीयोत्पा्तिप्रतिबन्धस्येव कण्ठत एवोक्तवेन फट्प्रतिबन्पे प्रमाणा- भावात्‌ । तस्म्थ।मेय सा चत्यादेप्रतिज्ञोते चने । स्पृतेरक्तोभयप्रतिबन्धकलपरत्स्यापि सभवात्‌ | तथा हि यथाश्रुते तावद्यथावच्छब्देन प्रातिबद्रापरोक्षङ्ञानग्रदात्तदसत्तिप्रतिबन्धकलवं जीवन्मुक्यास्यफठ्पयेन्तवग्रहाच्च तकद्प्रतिबन्धकत्मपि संभवतीति । एवं च यथा विविदि- `

१६. संन्यािभिः। २व, व्ादोन प्र ।२ग. घ, च, "गतानां न°।

जीवनमक्िपरमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्धक्तिविवेकः । १९५

५

षोरकवासनादिरसुरसंपन्जञानोयत्तिप्रतिबन्धिका तथा विद्षस्तत्संस्वाररूपाऽसौ तदीयफरी-

(+. __ अ (५,

भूतसतताद्वितात्मतच्वानुसंधानटक्षणजीवन्मक्तिप्रतिबन्धिकेति संक्षेपः | ननु खोकवासनाया

शनात्प।त्ततकखोभयविरोधिते किं मानमित्यत आदह- तथा चेत्या द । अभिहितमिति

सवेन जीवन्मुक्ते ब्राह्मणास्ये प्रतिपादितं प्रणमददेशेनाऽऽ वोद प्रयोक्तत्वाभावमन्येषामप्या- <-मचमवानामुपरक्षकतयाऽमेधत्ते--एतचे यादिना । तत्राऽऽदावारम्भपदविवक्षितार्थं ` ता्तवत--आरम्भ्र इयादेना । फार्तमाह-तावेता विद्यादिना । मुक्तेन जीवन्स प्न । अधाक्तार।वादप्रदानामवे सन्यासस्वखवीभता्दिंसाभङ्प्रसङ्माशङ्क्य रामयति- न चलादना प्रयागादयन्तेन । नारायणेति । जीवन्मक्तविद्रत्सन्यासिक्रतादियार्थैकम्‌ | आश्लीवोदस्य न्राह्मण प्रकतं द्यमाव प्रागारम्भादष्व।ते।देष्ट॒प्रपञ्च।येतमारम्भस्य स्वस्यापि दवं प्रतिजानीते-- आरम्मस्त्वि यादिना । तत्र मान प्रतिजानति- तथा चाति । तामेव पठति- सव यर्घेन

एव ।ननमस्कारपद व्याकतु नमस्कारानेषेधस्य प्रा पेपवकं वाच्यत्वात्तत्प्रक्तिमादो विवि- दिषासन्यासिनि दर्शयति - .

नमस्काराऽपे विवेद्षासन्यासिनो ऽमिहितः---

५५, क,

यां भवेत्पवसन्यासां तस्यो वे घमतां याद ।

~

तस्म प्रणामः कतत्यो नेतरारकद्‌चन । इति ॥ तच परवेत्वधमतुट्यत्व विचारे वित्त-वि क्षिप्यते । अत एव नमस्कारः म्र बहवः कलहायमाना उपलम्यन्त । तत्र नामत्त बवातककारंद- शितम्‌- , प्रमादिनो बरहोभ्रित्ताः पिशुनाः कलटहोल्सुकाः । संन्यासिनोऽ'पे हर्यन्ते देवसंदूषिताश्ञयाः । इति ॥ युक्तस्य नमस्कारामावो मगवत्पादेदंदितः- नामादिभ्यः परे मू्नि स्वाराज्य चेस्स्थितोऽ्रये । प्रणमेत्कं तदाऽऽसनज्ञो न कार्यं कर्मणा तदा। इति॥ चेत्तकाटुष्यहेतोनमस्कारस्य प्रातिपेधेऽपि सर्वसाम्यदुद्धया प्रसादहे- तुनभस्कारोऽभ्युपेयते । नमस्काराऽपीति । अपिना सन्यासेलावच्छेदकावच्छेदेन सर्वथा त्प्राप्यभावय्यु- दासः सूच्यते । तद्‌।भेधायकवाक्यमेव पठति--यो मवेदिति । ननु क्षै तावता

१ क, स. ङ, “ज्थृऽास्थतो यदा ।

९५६ पणानन्देन्दुकोयुद्यास्यव्याख्यासमेतः- [ १ प्रथम

दमय एव॒ ववादप्रासन्यासना नमस्कारः पवेसन्यापिने नमरतस्त॒स्यायत्यत आदह -- तज यादना । तद।यावचार्‌ ।चत्तावेक्षपजनकसे म नवह्लाया तदाह-अत एव्‌ यादना

(~. (.

यतो विविदिषासन्यासिनामपि पूर्वलादिविच)रे चिन्तधक्षेपजनकतलमत एवेयथः । नन्‌ किमत्र निमित्तमिलयपेक्षायां विचारविरह एवेति श्रीमद्धिवातिंकवारचरणैरे दशितमित्याह- तच्चत्याद्ना | तत्र तद्रातिकमेव पठति-प्रमाांदृन इति । प्रमदे ेतुः-बाहिरिति । "तर च्ठः-1पद्यना इ।त । तत्रापि देतुः--कटदहे ति । अपिना तद्येषु तकैस॒त्यं च्यत । तत्राप हतुः--दबेाते । देवं देष्टमिव्यमरादिषटदुष्टचित्ता इव्यर्थः । नन्वेवमपि क प्रकृत जीवन्मुक्ते विदत्सन्यामिनि ब्राह्मण इत्यत आह- प्रक्तास्येव्यादिना । मगव- दत । भगवन्ता षड्गुणेश्वयंशाटिनौ पादौ येषां ते तथा । यद्वा भगवन्तः प्ट गुणैश्वय- राटिनो विष्णुविध्यायवताराः पद्मपादसुरेशराचार्यादयोऽन्तेवासिनः पादयो्ियं नमनादय्थं येषां ते तथा तेः श्रीमद्राष्यकरैत्यथः । तत्र तद्राक्यमपि पठात-नामादभ्य इति -पदना रूप कम॑ चेत्यथः । परे, अधिष्टानववात्तदसवद्ध इत्यर्थः । अत॒ एव भूम्नि, -रछ्न । सत एव स्वाराज्य; खप्रवाशसुखरूपे । अत एवाद्रये, ब्रह्मणि | स्थितस्तदेकतया वतेमानो यदि चरमप्रमया स्याचेत्तदा जीवन्मक्यवस्थायाम तमज्ञो ब्रह्मनिष्ठ

के प्रणमत्पारमा।थकस्य दरेतीयस्यैवाभावात्कंचिदपि नैव नमस्वुय॥द्यथः । नन्‌ व्य॒त्थान- <सावा व्यवह स्कस्य प्रातेमापस्तकस्य वा द्वितीयस्य सच्मस्तीयत्राऽऽह- नेव्यादिना | फ़ारेतमाह-[चित्तेव्यादिना |

(^ (~. {५ {~

दु ।नसारातमनारम्भ ।ननमस्कारमव्यादेप्रकृतोदाहतव्याख्येयवाक्यविरुद्रमेवेदं जीव- इक्तस्वारप सवत्ताम्यवुद्धयाञतं नमस्कारद्गीकरणमित्याशड्क्य तत्र॒ स्मततिमेव प्रमा णयति- तथा च स्मृतिः-ईश्वरा जविकटलया प्राषि्टठो मगवानमिति। प्रणमहृण्डवद्‌ मूमादचाश्वचाण्डाटगोखरम्‌ । इति ॥ स्तुतमनुष्यावषया प्रातेषध्यते न त्वाश्वरविषया। तथा च स्मरातः आदृरण यथा स्तात धनवन्तं धनेच्छया । तथा चद्रुन्वकतार्‌ का न मुच्येत बन्धनात्‌ ॥ अक्षाणत्वमदे।नत्वेम्‌ । अत एव स्प्रातः अटन्घ्वा न षाद स्याकताठे यद्यश्न काचित्‌ । ८न्घ्वा न हृष्यद्ातमारूमय दृवतान्चतसम्‌ । इति ॥ क्षाणकमत्वं वावनपधाततित्वम्‌ । ˆ निख्रैगुण्ये पाये विचरता का क

विधेः कों निषेधः ` इति स्मरणात्‌ । एतदेवाभिमेत्य मगवताऽप्यक्तम-

९ ॐ ५“ ग, व, ड, च, च बुदस्पतिस्प्र। २४ क, ख, ङ, °्धानधीनत्व° |

जोवनमु्तिप्रमाणप्र०] विथ्यारण्यप्रणीत जीवन्टुद्धिविवेकः । १९

अ,

ञगण्यावषया वेदा निखेगण्यो मवाजन ।

नद्रद्रो नित्यसत्वस्थो नियांगष्ेम आत्मवान्‌ |

नारदो ऽपि-स्मतव्यः सततं विष्णर्विस्मर्तव्यो न जाताचनर।

सवे वाधानषधाः स्यरेतसारेव किंकराः । दाते ॥ तथाचेति । तामेव परठ्ति--इश्ठर इति | अश्वति ॥ मयादाथकोऽयमाङ्‌ । आञ्योदाभिविष्योरेति स्मरणात्‌ । तथा च पवौर्धोक्तनिमित्तदिव श्वादिखरप्यन्तानपि जीवाज्ञीवन्मुक्तो म॒मावपि दण्डवदपि प्रणमेदेवेत्यन्वयः | एवं चोक्तविक्षपहेतकनमस्कार- निषेधपरो निनमस्कारामेते निषेधः, प्रकतविधिस्तु परमेश्वरघुद्धिकृतनमस्कारपर इति न कोऽपि विरोध इति भावः । अथास्त॒तिमिति पद्‌ विवरितं तत्रापि निरुक्तव्यवस्थामेव कथयति-- स्तातिमनधष्येव्यादिना | तत्रापि मानापेक्षायां प्राग्ब्स्मृतिमेव प्रमाणयति -- तथा चोाते । तामवाऽऽह-अ!दरेणति । अथाक्षीणमिति विवणोति अक्षाण- त्व मिति । दानववाक्षिसमृतिपूवकं तननिषेधायपि स्मव्थेव प्रतिजानीते--अत एवे- त्यादिना । अक्चीणपदार्थीभूतादीनव्वस्य विवक्षितवदिवेत्यथंः । तामेव स्मृतिमाद-- अलग्ध्वे ति । काठे मध्याहकाटे । कचित्‌ , विग्रगृहे कासिरशविदिवसे वा | एवं क्षीण- कमीणमियपि विवृणोति- क्षीणेति \ तत्र मानमाह- मिचरेगण्य इयादिना । इदं हि डुकाष्टकवाक्यम्‌ । विरत चेद्‌ रामानन्द्र््युपरम्यते। अत्र मगवदु।क्तेमापे प्रमाणयाते~- त्र गण्येति । एवमत्रापि माघसटन्येवानुसंघेया । अनतिग्रयोजक्वा्विस्तरभयाञच्च नेह सगृ्यते । एवं विष्णपुराणस्थं नारदवाक्यमर्पह सवादयति--नारदाऽप यादिना |

{+ (~

वेवेष्टि दस्यं व्याप्नोतीति विष्णुदक्‌ । नन्वेवं ब्राह्मणशब्दवाच्यजीवन्मक्तस्य विधिनिषधातीतवेनान्तरात्मस्म्‌तिदास्त्वेऽपि बाहि येथेष्टचेष्टापत्तिमपाकतु तद्गरन्धस्थमेव ब्राह्मणलक्षणश्छकान्तरं सगृह्णाति-- अहेरिव गणाद्धीतः सन्मानान्मरणादिव । कुणपादिव यः खीभ्यस्त देवा बराह्मणं वेड: ॥ राजादेवातां तषां स्यादिव्यक्तव्वात्सपवदणाद्धातिरूपपद्यते । सन्मा- नस्याऽऽसाकतकारणतया परुषाथविरोधेतया मरणवद्धूयत्वम्‌ । नरका 1दबेति पाठः। अत एव स्प्रतिः असन्मानात्तपाबृद्धः सन्मानात्त तपशक्षयः। अवतः प्राजेतों विपोऽ्दुग्धा गौरव संीर्दति\॥

= अ

१क.ख.ग. घ, ङ.च, ति योऽ्हैः। २क.ख. ग. ध. ड. च, नानरकादि | ३ क, ख. ग. घ. ड, च, (पित्वानरकवद्धे* । ४ क. ख, ङ, म्‌! मरणवदिति वा पाठः| ५ घ, घ. च, गच्छति । ` .

च

१९८ पणानन्देन्दुकोमुयाख्यग्यास्यासमेतः- [ १ प्रयम-

५

क, क ७ 9 “ श, ९.०५.

एतदेवामिपरेत्यावमान आदेयतया स्मयते- तथा चरेत वे योगी सतां धर्ममनुस्मरन्‌ ! जना यथाऽवमन्येरन्गच्छेुरनेव संम तिम्‌ ॥ इति ।

सषु द्विविधा दोपः, प्रतिषिद्धव्वं जुगुप्ितत्वं चेति । तच प्रतिषि

द्धत्वमात्र कदावचिद्ागालारन्धबलादुहङ्‌ध्यते। तदृ भिप्रेत्याऽऽह स्मरतिः-

माचा स्वस्रा इदहिचार्वा न विविक्तासनो मवेत्‌ । बलटवानिन्द्िययामाो विद्वांसमपि कषति ॥

तथा च स्म्रतिमिजंगरष्सा बाणता- सखाणामवाच्यदेश्ञस्य ह्भन्ननाडाव्रणस्य च । अभेदेऽपि मनोमेडाज्ननः प्रायण वङ्स्यते ॥ चमखण्डं द्विधा मिन्नमपानोद्धारधुपितप्‌ । ये रमान्त नरास्तेभ्यः साहसं किमतः परम्‌ ॥ इति । ¦ ये रमन्ति नरास्तच क्रिमितल्याः कथं नतेः इति वा पाठः;। अतः प्रतिषेधज॒ग॒प्सयोरुमयोर्विवक्षया दुणपदषटान्तोऽजाभिहितः । येन पणमिवाऽऽकाश्चं मवत्यकेन सर्वदा । शून्यं यस्य जनक्रीणं तं देवा बराह्मणं विदुः ॥

ससारिणामेकाकिव्वेनावस्थानं मयालस्या दिहे तुत्वाद्रज्य॑म्‌ । जनंस- मूहस्त्वतथा।वेधत्वादृभ्युपेयः । योगिनस्त॒ तद्धिपरी तत्वम्‌ । एकाकि सत्य विभ्नेन ध्यानानुच्त्तौ परिपूर्णेन परमानन्दात्मना सर्वमाकाशं पूर्ण- मिवावमासते | अतो मयालस्यश्ोकमोहादयो न मवन्ति | अहे रिवेति । एतत्तात्पयमाह--राजा दिषातेव्यादिना । तत्र स्परतिमपि प्रमाण- यते-अत एवेति । तामेव पर्ति-असन्मानादि तिं । अदुग्धेति च्छेदः } सा यथा खोके शाखे च निन्दैव तथाऽयमपीति भावः । अत एवोक्तविद्रानवमानमेव यलेनो. पादादियत्रापि स्मृतिं प्रतिजानीते-एतदेवे यादना । तामेवाऽऽह-तथा चरेते. यादिना । जथ सखरीदोषं वेदृणोति--खरीष्विलयादिना- । तद्वेद्धिष्यं विदयति-- प्रातेषिद्धूत्वमिव्यादिना । तत्राऽऽहेयवे स्पृतिमभिधात॒माह-- तचे त्यादिना । तामेव ग १क. ख. ग. व. ड, च. "न उपादे^ २.क. ख. ड. “मदूषयन्‌ । २ घ. ड. “गतम्‌ । ४ क. ख. ड वा नकराय्यास° । ५ क, ख. ड, °न संबन्धश्चात । ग. घ्‌, “न संबन्धस्त्व° । च, “नप्रमदृस्त्व° ।

जोवनपु्तिमाणप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिविवेकः । १९९ "ठते -मात्रोति । विविक्तविजनेयमरः | एवमेवान्यमपि प्रपञ्चयति -तथा चेवयादिना । ताः स्छृतीरवाऽऽह स्री णामिवयादिना । बहुवचनं मृेऽतरोपठक्षणविधयैव फएठकितमाह ~ अत इति | छक्षणान्तरमप्यस्य-- येनेति । तद्विवृणोति -ससा रिण (मि त्यादिना | नन्वेकान्ते जीवन्मुक्तस्य भयाटस्यादयः कुतो न भवन्ती्यत्र श्रुटैव हेतं प्रति- बोधयति-- य्रस्मिन्सवोणि भूतानि आत्मेवामूद्धिजानतः। तत्न को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः ॥ इति श्तेः । जनाकीणंस्थानं राजवातादिना ध्यानविरोधितवादानन्दास्प्रतीतिः- रहितं तच्छन्यमिव चित्तं क्षुकश्यति । जगतो भिथ्याखादात्मनः पूणंत्वा- चेत्यथंः । अतिवर्णाश्रमी सूतसंहितायां मुक्तिखण्डे पञ्चमाध्याये विष्णुं प्रति परमेश्वरेण बणतः बरह्मचारी गहस्थश्च वानप्रस्थश्च मिष्ुकः । अतिवर्णाश्रमी तेऽपि क्रमाच्छेष्ठा विचक्षणाः ॥ अतिवर्णाधमी प्रोक्ता गुरुः सवाधिकारिणाम्‌ । न कस्यापि मवेच्छिष्यो यथाऽहं पुरुषोत्तमः ॥ अतिवणाभ्रमी सक्षाद्‌गुखूणां गुरुरुच्यते । तत्समो नाधिकश्चास्मिट्धाकेऽस्त्यव न सङयः ॥ यः शरीरेन्दियादिभ्यो विभिन्नं सवसाक्षिणम्‌ । पारमाधिकविज्ञानं सखात्मान स्वर्यप्र॑भम्‌ ॥ परं तच्वं विजानाति सोऽतिवणाभ्रमीं भवेत्‌ । यो वेदान्तमहावाक्यभ्रवणेनेव केशव ॥ आत्मानमीगश्वरं वेद सोऽतिवणाभ्रमी भवेत्‌ । धो वणांभ्रमनिमक्तमवस्थाचयसाक्षिणम्‌ । मह देवं विजानाति सोऽतिवणाश्रमीं मवेत्‌ ॥ वर्णाश्रमादयो देहे मायया पारिकालेपताः ॥ नाऽऽतनो बोधरूपस्य मम ते सन्ति सवदा । इति यो वेद वेदान्तैः सोऽतिविर्णाभ्रमी भवेत्‌ ॥ [रिमित १ क. ख. ड, भमिति जनपहितं स्था 1 २कृ. घ. च. (तम।अ 1 रक. व. ग््रयुम्‌ । ४ क. ख. ग. ड. च योऽवस्थातरध॒निमुकमपस्थाक्षिणं सदा । म ।

4 © ©

पृणानन्देन्टुकोमुयाख्यव्यास्यासमेतः-

अआ1दस्यसनिधां लाकश्चषटते स्वयमेव तु ।

तथा मत्स्ानघानेन समस्तं चेष्टते जगत्‌ ॥

इतं यो वेद्‌ वेदान्तः सोऽतिदणाधमी भवेत्‌ । सुवणं हारकेयूरकटकस्वस्तिकाद्यः +

कल्पिता मायया तद्वजजगन्मय्येव सर्वद्‌ा

इति यांवेद्‌ वेदान्तैः सौऽतिव्णांधमीं मवेत्‌ ॥ साक्तकायां यथा तारं कल्पितं मायया तथा । महद्द्‌ जगन्मायामयं मय्येव कल्पितम्‌ ॥ इति यो वेद्‌ वेदान्तैः सोऽतिवर्णाभमी भवेत्‌ । चाण्डाटदेहे पश्वादिशरीरे बह्मरियहे ॥ अन्येषु तारतम्येन स्थितेषु परुषोत्तम । व्यामवत्सवंदा व्याप्तः सर्वसबन्धवभितः ॥ एकरूपा महादेवः स्थितः सोऽहं पराग्रतः

डातं यां वद्‌ वेदान्तः सोऽतिवर्गाश्रमी मवेत्‌ ॥ विनष्टादुरभ्रमस्यापि यथा पूर्वां विभाति दिक्‌ । तथा ववज्ञानर्तध्वस्त जग्मे मात तन्न हु ॥ दाते यो वेद्‌ वेदान्ते; सोऽतिवण{शरिमीं मवेत्‌ । यथा स्वप्रप्रपश्चाऽयं मयि मपाकिजि(्मतः। तया जायतपञ्ाऽपे भाय मायावजम्मतः॥ इतं यां वेद्‌ वेदान्तः सोऽतिवर्णाभ्रमौ मेत्‌ । यस्य वण।श्रमादारो गितः स्वात्मदशंनात्‌ ॥

[ १ प्रथम

स बणनाश्रमान्प्वानतत्य स्वात्पनि स्थितः| यस्त्यक्त्वा साश्रमान्वणानात्मन्पेव स्थितः पुमान्‌ ॥

साअतवणाश्रमा प्रोक्तः सर्ववेदान्तवेद्भिः । न दंहां नेन्द्रय प्राणा न मनोबुद्धयहकरती ॥ न चत्त नव मायावेन च व्यामाहिकं जगत्‌ ।

गं कतानवचमाक्ताच नच माजायेता तथा|

कवल चस्छदानन्दाो बह्येबाऽऽ्त्मा यथार्थतः । जलस्य चलछनादंव चथ्वटत्वं यथा रवेः ।।

१ क. ख. म्‌. ध. ड. च. °वेव्‌ प्रः |

"~~ --------------

च्वन्मक्तग्रमाणप्र° ] दिद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्ति विवेकः । २०१

तथाऽहंकारसंसगदिवि संसार आस्मनः । तस्मादन्यगता बणां आश्रमा अपि केशव ॥ आत्पन्पारोएिता एव भ्रन्त्या तेनाऽत्त्मवेहिनाम्‌ । न विधिनं निषेधश्च न वर्यावजञ्यकल्पना ॥ आस्मविज्ञानिनां नास्ति तथा चान्यज्जनादन। स्वात्म विज्ञानिनां निष्टठमीदुज्ञौमम्बुजेक्षण ॥ मायया मोहिता मर्त्या नेव जानन्ति सर्वदा । न मांसचष्चुषा निष्ठा बह्यविज्ञानिनामियम्‌ ॥ दष्टं शक्या स्वतःसिद्धा विदुषां षेव कंशव । यत्र शप्ता जना नित्यं प्रबद्धस्तच संयमी ॥ प्रबद्धा यते विद्रान्मुषुप्तस्तच्र केशव । एव मात्मानमद्भद्रं निराकारं निरञखनम्‌ ॥ नित्यद्युद्धं निराभासं सचिन्माच्रं परामतम्‌ । यो विजानाति वेदान्तैः स्वानुमूर्या च निश्चितम्‌ ॥ साऽतिवणाश्चमीं परोक्तः स एव गुरुरुत्तमः । इति ॥ यास्मन्चिति । जीवन्मुक्यवस्थाविंहेष इत्यर्थः । विजानतः, विद्रत्सन्यासिनो जीव- मुक्तस्य । सवाणि संपृणौनि । मृतानि सवनधमीणि सखसत्तैकायत्तसत्ताकान्यधिटद्द्या- नीति यावत्‌ । यश्चोरः स स्थाणुरवेतिन्यायेन वाधायां सामानाधिकरण्यादातमैवामूददैतं हेवाऽऽसीदिति संबन्धः । अनुपदयतः, अपरोक्षानुमवोत्तरमनुसंदघत इत्यर्थः । शिष्टं तु स्पष्टमेव । एवं शुन्यं यस्य जनाकीणैमिति यथाश्चतं व्याख्याय व्यत्ययेनापि व्याक- रोति-जनाकीणेव्यादिना । तत्र हेत्‌ आह--जगत इत्यादिना । अत्रायं प्योगः-- ` जनाकौणेस्थङ हेयं चित्त्केशदत्वाद्व्यतिरेके ब्रह्मवत्‌ । एवं च॒ जनाकीणंस्थानस्य ज्ञानि- दु :खदत्वमेवेति भावः । अथोदेशक्रमप्राप्तातिवर्णाश्रमिणमाह-- अतीत्या दि । तद्रन्य- मेवात्र संग्रध्नाति-- बरह्मचारी यादिना । सकखोऽप्ययं ग्रन्थः सरट एवेति नैव व्याख्या- यत इति दिक्‌ । | एवं स्थितप्रज्ञभगवद्रक्तगुणातीतव्राह्यणातिवणश्रम्यभिधानैर्भगवद्र तादिस्यत्तिवाक्यानि छक्षणप्रकरणे चतुर्थं॑प्रावासिष्टवाक्येटक्षितस्य जीचन्मुक्तास्यधमिणो जीवन्मुक्त्यवस्थायां प्रमाणान्युपन्यस्याय जीवन्मुक्तिग्रमाणप्रतिपादनं यथोदिष्टकरमं निगमयति तदेव मित्यादेना- तदेवं “ विमुक्तश्च विमुच्यते ` इत्यादिश्रतया जीवन्मुक्त स्थितप्र्तम-

| ¦ वसमान १क. ख. ग. ड. च. “संसारादे । २क. ख. ड. (निनामस्ति तथा नान्यन्जनदन | आल्मविन्नानिनां निष्ठारहं बेदाम्ब । २ कृ. ख. म. ङ, निर्विंक्ाः ।

६ |

२०२ पणानन्दन्दुकौमुयास्यव्याख्यासमेतः- [२ द्विती्य-

गवद्धक्तगणातीतव्राह्मणातिवर्णाध्रमिप्रतिपादकस्मृतिवाक्यानि च जीवः न्यु क्तसद्धावि प्रमाणानीति स्थितम्‌ ।

दति जवन्भुक्तिप्रमाणप्रकरणम्‌ ।

्ुतिवाक्यभिदं त्वधस्तादेव मूटकारिखे विवृतम्‌ , एवं स्पृतिवाक्यान्यप्यातिवणाश्र-

मी तरसंज्ञकविद्त्सन्यासिच्याप्रतिबोधकानि । तदत्रोपन्यासक्रमसा(सा)रस्यादतिवणाश्रमि- वक्यान्येवान्ते सगृहीतानीति तत्रैवाऽऽचारयस्य तात्पयैपयैवसानं प्रतीयते । तत्र च ते परमसारल्येन निगदव्यास्यातवं सुमन्वानैम्यौख्यानमपि किमपि नैवारेखि यद्यप्यथापि वक्ष्यमाणे षष्ठे वासनाक्षयप्रकरणे स्वतात्पय॑स्याऽऽचार्येः कण्ठत एव सोपन्यासाक्षेपं -- तद्योभासला- नुसंधानानुवत्तौ न कोऽपि बाध इतिचेचिरं जीवतु भवानियमेवास्मदमिमता जीवन्सु- ्तिसियुक्ततवात्तस्य च इटतरविचरैकसाध्यतान्तन्मात्रस्योक्तातिवण)श्च मिवाक्येष्वेव सचाजी- वन्मुक्तादित्राह्मणान्तवाक्येषु तु यागयोगयेरपि भूरितरं विराजमःनलाच्च । तस्मानेव बम्भ- मितन्यमसिन्कल्काटठेऽदास्पायुषामत्पसचानां कदाऽपि शतोष्णाद्यसदहिष्णुनां च कथामेयं जीवन्मुक्तेः सिध्ये।दे।ते शिवम्‌ |

इति जीवन्मुक्तेप्रमाणोष्टासः पञ्चमः सपृणेः ।

अथ ष्टितीय वासन।श्षयप्रकरणम्‌ । एवं प्रमाणविषयकग्रश्चोत्तर सवेस्तरं तप्प्रतिपादनेनाभिधायेदानीं जीवन्ुक्तेरेव साघन- विषयकस्य तृतीयप्रश्नस्योत्तरममिधास्यनादौ वासनाक्षयाख्यप्रथमतत्साघननिरुरूपयेषयाः भगवानाचायैः प्रतिजानीतेऽशयादिना- अथ जीवन्प्रक्तिसाधनं निरूपयामः । तच्छज्ञानमनोनाङावासनाक्ष- यास्तत्साधनम्‌ । अत एव वारिष्ठरामरयणंस्यावसाने ' जीवन्मुक्छशरी- राणाम्‌ ` एतस्मिन्प्रस्तावे बार अह-- वासनाक्चयपिन्ञानमनोनाक्षा महामते । समकालं दिरामभ्यस्ता भवन्ति फटदाबिनः। इति ॥ अन्वयमङ्त्वा प्यातरेकपाह- अय एते सम यावन्न स्वभ्यस्ता मृहुमुहुः । तादन्च पदसप्ापिमविष्याते सम्तेः । इति .॥ सम क्राटास्यासामावे बाधक्रमाह- एकैकश निषेऽपन्ते यथते चिरयत्नतः । तन्न क्षा प्रयच्छन्त समन्ताः सकुषटता इव । इतिं ॥

१ क. ङ. ण उपर्चमप्रफरणस्माः :२क. ख. ड. दा इभे । इ ९. ख. ग, ड, -रभप्यटम्‌ । | .

वासनाक्षयप्र० | विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मक्तिविदेकः । २०३

यथा स्ध्यावन्द्‌नमाजने सहबेनियुक्तानामापो हि शेत्यादीर्नां तस्णाम्रचा मध्य प्रातादृनमकेकस्या ऋचः पाठे शाख्ीयारषछठानं न सघ्यात । यथावा षडङ्घमन्वाणामेकेकमन्वेण न सिद्धिः | यथावा

टक शाकसूपाद्नाद्‌ानामेक्केन न मोजनस्सिद्धस्तद्रत्‌ । चिराम्यासरस्य प्रयोजनमाह-

चिमिरेतेश्िराभ्यस्तैहृदययन्थसो हटा:

ति

निःशङ्कमेव च्ुस्यन्ति विसच्छेदाद्णा इव । इति ॥

तद।भवत्ते-- तत्वन्ञान यादना सामान्यतः सम॒चितमेव । अत्रार्षो्मीयं पमाङ- भेतेत्यत्र मिदितयोर्देवतात्ववक्तचज्ञानादीनां समज्य एव॒ ज।वन्मुक्तसाधन न त॒ प्रत्येकं तत्साघन्‌गत्यकवचनप्रयोगादन्यथा तचज्ञानस्य जीवन्मक्तेः प्रगेव विद्रत्सन्यासाधिकारिवि- राप्रणलन ।सद्धतया तत्सद्धयापत्तेव।सनाक्षयादेरमरे तत्साधनतया विधानानापततेश्वेयाक्तम्‌ | तत्र सप्रपञ्चं प्रमाणेन श्रीवसिष्टवचनमाह--अत एवैयादिना सहेववतरणम्‌ । एव- मतराऽऽपवाक्येऽपं समकाखमेव्युक्त्या तदेव विद्यते । तदेव व्यतिरेकमखेणापि तत्रैवो ्तमि- याह्‌-अन्वयामययादना । समेते । दायनोऽद्ली शरत्समेयमरः । न केवरं जीव्‌- नमुक्तरूपपदाप्रा्तरव तचज्ञानादीनामसमाम्यासे कित विक्षेपविगेषद्रारा तव्परतिबन्ध ण्वे- यत्र तद्मयवचनान्तरमप्यवतारयाते--सम काटे यादना । तद्वाक्य संगह्णाति--एक- केरा इते 1 तत्र चरमचरणोक्तं दृष्टन्तं सखष्टयाते--यथे{त प्रमतिना । एवं श्द्धवैदि- कानां समतेनोदाहरणेन दृष्टान्त विेसपष्टीकय वेदप्रधानं तन्त्रोपसजनर्रया संष्यायनुष्टातणा-

(. _ _ अ

माधका।धेकारेणाम।मेमतेनोदाहरणान्तरेणापि निरुक्तदष्टन्तं सष्टयति- यथा दे यादिना | षटद्गमन्त्रास्वाश्वखायनीयगृह्यप।ररेष्टे गायच्याश्चतुरक्षरश्लो विभागेन दहृदयादङ्न्यासमन्त्रा प्रसिद्धा एव । परं तु तत्र तेनेवाग्रे न्यासस्यास्य “ इममप्येके नेच्छन्ति स दहि विधियै दिकः ' इलयेवेदिकापरामिधतान्तरिकलाभिधानान्मन्यमाधिकारिविषयववं ज्ञेयम्‌ | प्रथमन्याख्याने हयस्वरसस्तु शुद्धवेदिकाधिकारिदौठेभ्यमेव । एवमत्र सम॒चयानुष्ठानरचनदाद्या्थं रकटष्टन्त- मपि स्पष्टयाते-यथा वा लोक इत्यादिना । ननु मवववेवं तखज्ञानादितरयस्य समुच्चय एवाीष्टजीवन्मुक्तेसाघकत्वमथा।पे किमिति तस्य चिरकारपेक्षेलयारडकष्य तत्समाघातु तद्राक्श्मेवावतायं पठति-- 1 चरयादिना । गुणा विसतन्तवः ।

नु भवव्यवं तच्छज्ञानमनोनाश्चवासनाक्षयास्य ओीवन्मुक्तिसाधनत्रयसमु यस्व चिरा - भ्यास फ़टावद्यंभावः । परं तु सूर्योदयतमश्वयाययन्यायेन सकृदपि तदनष्टानमश्ििष्टपाध करमित्याशङ्कय तव्यतिरेके फख्व्यातिरेकविधायक तद्राक्यमेवावताय।दाहर'ते तस्यव.

प्प्‌ दमना-- = तस्येव व्यतिरेकमाह-

२०४ पूणानन्देन्दुकोमुदयास्यव्याख्यासमेतः- [२ ध्तीयं-

जन्मान्तरकताभ्यस्ता राम संसारसंस्थितिः) सा चिराभ्यासयोगेन बिना न क्षीयते क्रचित्‌ ॥ इति । नम कवटलमककाभ्यास फलामातः क्रित तत्स्वदूपमपि न सिष्य. त त्पाह- तच्वज्ञान मनोनाशो वासनाक्षय एव च _ मिथः कारणतां गत्वा दुःसाध्यानि स्थितानि हि ॥ इति। जयाणामतेषां मध्ये द्रयोद्रयार्मटने जीणि द्द्रानि मवन्ति ॥ तच मनानारावासनाक्षयद्रद्रस्यान्योन्यकारणतवं व्यतिरेकमुसेणाऽऽह-

यावद्रेटीनं न मनो न तावद्रासनाक्षयः गं क्षणा वासना यावत्तावास्चत न शाम्यति॥

प्रदृपज्वालासंतानवदव॒त्तिसं तानरूपेण पारणममानमन्तःकरणद्रव्यं भननत्मङत्वान्मन इत्युच्यते । तस्य नाङो नाम वत्तिरूपपरिणामे पार्त्वज्य नरुद्भत्वाकरेण परिणामः । तथाच पतञ्रलिर्योगङ्ाखे सूनयामास--- व्युत्थाननिराघसंस्कारयोरभि मवपरादुमकौ निरोधक्षण- चत्तन्वया नरधपाररणामः ` इति । व्युत्थानसस्कारा अमिभमयन्ते नराघसस्काराः प्राटुभवन्ति, निरोधयुक्तः क्षणधित्तेनान्वीयते, सोऽयं मनानाङ इत्यवगन्तव्यम्‌ । पूवापरपरामशशमन्तरेण सहसोतपयमानस्य का चादवात्ताविशेषस्य हेतुश्चित्तगतसंस्कारो वासना । पवपवाभ्यासेन चत्त वास्वमानतात्‌ । तस्याश्च वासनायाः क्षयो नाम विवेकजन्यायां शन्त्यावृवास्नायां हहायां सत्पपि सद्य नामत्तं काषादययनत्पस्तिः ।

जन्बान्तराते । अत्रोत्तराधं तच्छनब्दानुरोधात्समानटिद्भवचनेो यच्छब्दोऽध्याहार्यः | +य साऽच्तु ततः फर्मथापि प्रत्येक मेककं वश्यं सिध्येदिति चेनेत्याशयेन तत्पयमेवाव- श्न केवलमित्यादिना । दुःसाध्यानि । पएकैकावेनेति शेषः । तत्र हेतु योतयति- ेयाणामिव्यादिना । ततः क्ष तत्राऽऽह-- तरे यादिना । तदेव पच ^ यावेति । तत्रोपपत्तिमाह--प्रदी पज्चाले यादिना । एतेन मननात्मव्‌- त्वादेति हेतो हेतर्योत्तितः । फल्तिमाह-- तस्य नाशो नामेति । एवस॒शष्टं मनो- नाय उक्षयत--क्ात्तश्पेत्यादिना । यथा सामुद्रं जलं मेघमुखनिविष्टकदाचित्तच्छै ` यातिशयवश्ादाक्तनं समुदस्थितिदशापनवातविरोषा युपाध।सद्वलहयोदिपरिणामं परित्यज्य

क ककारण प्रममधुर्णा च परिणमते तदरदिदं मनोऽपि उत्तिसातल ख्पं प्रारेणामं पार

९ ॐ, स, ग, ड, च. “दान्तिदान्तिञ्यद्धवा० ।

1 तनाक्षयप्रर| विदयारण्यप्रणीतजीवन्धक्ति विवेकः । २०५

सज्य धनीमूतत्वाकारेण यदभ्यासादिना परिणमतेऽयमेव मनोनारा इलया्यः । ननु किमत्र मानमियतस्तदाह- तथ 7 चेयादना | सूत्रैत्यादिनैव चासितार्थ्ये चरकसत्रस्थान- न्वावृत्तय यागव्याद्‌ । तदेव सत्रं टछ्खिति-- °्दुत्यानतस्याद्‌ । तत्तात्पर्यं प्रकृते वजयात-द्युत्थानत्यादिना | तथा च श्रयते-

यथा निरिन्धनो वहिः स्वयोनाबुपराम्यति । तथा त्तिक्षयाचित्तं स्वयोनावुपशाम्यति ' इति । > बसनाद्षयमप रक्षयते-पृवापरेव्यादिना तत्रूपं निरूप्य | तत्र हेतमाह- ` बेपबाभ्यासेनेवयादिना । शिष्ट त॒ सप्टतममेव ।

एवे दुगान्धेतस्य पटस्य यथा रजवद्वारकधावनेन नैर्भव्येऽपि मृगमदपटवासकादिसर- भिदरन्य्तनिकरषपूर्वकसनिवन्धनाम्यासत सुरभ।करणे सवेथा दुगन्धादिष्वंसः संपद्यत इति सुप्रसिद्धमेव तथा मनोऽप्यनादिसंसा रुवासनादूषेत सदनेकजन्मसंपादितसुकृतञयुद्धं विचा- प्वर्याचाखलानह्त्तसाधनेः सकट्दुःसंस्कारविधुरं भवतीति सिद्धमथापि व्रकृते मनो ना-

रवास्नाक्षययं रये र्स्परसाहा्य्य ।केमायातामेत्यतस्तद्विरादयति तच मननाश्- सादना--

त्र मनानाशामाव वृत्तपूत्पद्यमानाञु कदा चिद्वाद्यनिमित्तन कोधा- दुतपत्तनास्त वासनाक्षयः । अक्षीणायां त वासनायां तथेव वच्यत्पाद्‌- ना्नास्त मननाराः ॥ तच्वज्ञानमनोनाङ्ञयोः परस्परकारणत्वं व्यतिरे कमखेणाऽऽ्ट-

यावन्न तच्वावेज्ञान तावचित्तशमः कतः । यावन्न चत्तापङमो न तावत्तच्चवेदनम्‌ ।! इति ।

द्द्‌ सवमात्मव प्रतायमानत र्परसाद्क जगन्मायामय त्वत्र.

स्ठुतारस्ता।त नश्चयस्तच्वन्ञानम्‌ । तस्यानुत्पत्तौ खूपरसादि विषयाणां सधात सात तद्रा चराश्चत्तवृत्तयो न निवारयत शक्यन्ते । यथा परह्लव्यमाणाष्वरधनादषु बह्विज्वाला न निवायंते तद्रदृसति चित्तोपक्मे वृत्ताभगद्यमाणेपु रूपादषु नेह नानाऽस्ति किंचन इतिश्रतेर्यजमानः भरस्तर्‌ इत्याद्‌ारव परत्यक्षावेरोधशङ्कया बह्मा द्वितीयमिव्येताहश्चस्तच् नि- श्या नोदियात्‌ । वासनाक्षयतच्वन्ञानयोः परस्परकारणत्वं व्यतिरेक- मसेणाऽऽह- 1

यावन्न वासनानाङशस्तावत्तत्वागमः कतः ।

यावन्न तत्वसप्राापन ताषद्रासनाक्षयः॥ इति

२०६ पणानन्देन्दुको यु्याख्यव्यास्यासमेतः [ २ द्वितीयं

कावााद्वासनास्वनष्टासु शमदमादिस्ाधनामावान्न तखज्ञानयदेति । जतत चाद्रतायवब्ह्यतसखे क्रोधादिनिमित्तस्य सत्यत्व म्रमस्यानपायान्न वासना क्षांयते।

एव मनानारावासनाक्षयातसकग्रथमदरदरे परस्परसापेक्षवं प्रकटीङ्येदानीं तचज्ञानमनोना- रदद्ऽपि तदिदशंयिपुस्तत्रापि व्यतिरेकतस्त्मतिपादकं वासिष्ठवाक्यमेवावतासयति- पत्वज्ञानयाषदना । तद्वाऽऽह--यादाद्‌ति । तदिवष्वन्प्रथमं तचज्ञानस्य मनोनारं प्रयपक्षामाह---इद्‌ सवामेत्यादिना । इद, कूटस्थदग्विषयतावच्छिन्म्‌ । सर्व, यावदरैत मित्यथः । आत्मैव, वाधासामानाधिकरण्यपक्षेण चोयेव्यं स्था णुरवेत्यादिवत्साक्षि्वोपट- क्षितं त्रहयवेति यावत्‌ । ननु तहि प्रतीयमानस्यास्य नामरूपात्मकस्य जगतः कथमपखप इय- त्राऽऽट--प्रतायमानं वियादिना । उपरक्षणमिदं शब्ददेरपि । मायां त॒ प्रकृतिं

(` (,

॥वद्यादातश्चुतम।यिकलेनेन्द्रनाखादिवन्मिथ्येवेयथेः। ननु भववेतत्तचज्ञानं ततः ॐ तत्राऽऽ

=

ह तस्यत्यादना । सद्भावे सयते स्त॑वयेतत्‌ । तत्र दृष्टान्तं स्पष्टयति--यसत्यादिना। आदिना घृतादि । दाष्टन्तिके योजयकति-- तद्र दित्यादिना ¡ नन्‌ नेह नानाऽस्ति किंच नेति श्रुत्या बाधितमव द्वैतमत आह--नेह नानाऽस्ती यादिना । प्रस्तसे दर्मस्टिः | एव वासनाक्षयतचज्ञानयोरपि परस्परकारणलमपि प्राग्वदेव भगवता वसिथनैवे याह - वासनेसादिना । तद्राक्यमेवोदाहय विवृणोति-- याव दित्यादिना ।

नन्वस्वव व्यातरकमुखण ननरुक्तरूपाणां त्रयाणां द्रद्वानामन्योन्यसापेक्षवमथापि व्यत्ति- रकस्याप्यन्वयपूवैकतायाः प्रायो दृष्टतवात्तनापि तेषां तथां तस्य वाच्यमेवेदयपेक्षायां स्वय-

(५

ग्व तव्कधन प्रातजानात्त यथांक्छानामसादिना-

ययाक्छाना जयाणा द्रद्रानामन्पोन्यकारणत्वमन्वयमसखेन वयममदाह्‌ रामः ॥ सनासं नष्टे साते सरकारोहाोधकषस्य ब दयान मत्तस्याप्रतात। ता सना कयत । क्षणाया च वासनायां हत्वभाकेन प्र घाद्वच्यनद्‌- यान्ननां नश्यात । तादद्‌ मनानाश्वासनाक्षयद्रद्रम्‌ । रयत त्वग्यया सन्दा इत अतरात्मक्याभसुखवुत्तद्‌ङानहतत्वा1द्‌तरक्रप्सवात्तनाङस्य तच्वस्षानहंतुत्वमवगम्यतं । साते च तच्वन्ञाने मिथ्याभते जगाति भराव षाणादा वव धावच्यनद्यादात्मनश्च ८ट्त्वन पनवुतच्यनपयागानन्नारन्ध- गाय्मवन्मना नरेयाते । तादेद मनानारातच्वज्ञनयद्रद्रम्‌ । तरवज्ञानस्य % 1 घादवास्नाक्षयहतता बवात्ककार आह-

"`~

९२० ख. ग, घ, ड. च. ना-तथो° ।

चासनाक्षयप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिषिवेकः । २०७

रिपो बन्धो स्वदेहे च समैकार्म्यं प्रपर्यतः। वेवाकनः कुतः कोपः स्वदेहावयवेष्वव ॥ इति ¦ धादिवासनाक्षयरूपस्य शमादेक्तानहेहतं प्रसिद्धम्‌ । वसि.

ह

धाऽ गुणाः शमादयो ज्ञानाच्छमादिभ्यस्तथा ज्ञता । परस्पर विवधंतेद्र पद्वसरसी इव ॥ इति| तादेद्‌ं वास्नाक्षयतव्वज्ञानया्व्रद्रम्‌ । तत्र मनानाश्वासनाक्षयद्रद्रस्याऽऽ्दावन्योन्यसापेक्षत्वमन्वयमुखेन प्रदरेयति -मनसि

(+ (५, (५

भ ईत्यादना । ।नगमयाते- ता द्‌ दाम यादना । अन्यान्यसापक्षमन्वयनापं ।सद्धामत

देषः । एवं प्रथमद्दरे मनोनारावासनाक्षयप्रतियोगिकेऽन्वयेन परसरसपिक्षं प्रदरस्याथ मनो- रतलज्ञानप्रतियोगिकद्रदरेऽपि तदश्चयति - द्‌हयते त्वग्ययेयादिना ! अग्र्यया ब्रह्मा स्येक्याकारत्वेन परमपूज्ययेत्यथंः । तत्रापि मननादिकाल्वस्थुट्वव्याटृत्तये- सूक्ष्मे ति १ एतेन निदिध्यासनं ध्वन्यते । एवं तच्चज्ञानस्यापि मनोनादहेतुमाह- सति चेवयादिना। ननु भवत्वेवं तच्ज्ञानेन ट्द्यस्य मिथ्यात्रानरविषाणवत्तदिषयकवच्यनुदयस्तथाऽपि जीवन्मुक्ति- सुखाधमात्माकारढ्रत्तिसातयमपेक्षितमेवेव्यत आह-अआ!तमनश्चे यादिना । एवसुपपादितं मनोनारतचज्ञानप्रा तेयो गिकं द्वितीयद्रदमुपसहरति -- तदिदमिति ॥ अत्रापि शेषपूरणं तु प्राणवदेव । अथ वासनाक्षयतचज्ञानयेदरद्र परस्परसापेक्षवं विवक्षुराचायस्त्चज्ञाने वासनाक्षयकारणतायां श्रीमसुरधराचायचरणसमतिमवेदयति-- तच्छज्ञानस्ये यादिना ¦ तद्रातिकमेव संगृहाति-रिपाविति । समेति.। निर्दोषं हि सम ब्रह्मते स्प्तेः समं दैकात्म्यं चेति कमेधारयविग्रहः । एवं वासनाक्षयस्यापि ज्ञानेतुवं प्रसिष्याऽभिधत्ते- क्रो धाद्‌ायादिना । तत्र वासिष्ठवाक्यमपि सावतरणं स्वादयति -- वासे्ठोऽपीवया- दिना पद्मति । जत्र पद्मसरसेः शोभा्रद्धियेव. परस्परायत्तवेनातिप्रसङ्खमङ्गाथं यथा विवक्षिता तद्रच्छमादिगुणज्ञानयोरपीयादायः । एवं च नेदमुक्तदर्रात्रेतयऽप्यन्वयेनान्योन्य- कारणत्वं कपोखकस्पितमपि तु प्राचीनाचार्यसंमतमेवेति दोत्यते । उपसंहरति- त दि- त्यादिना । ननु मयव्वेवं तचज्ञानादीनां त्रयाणां परसरमप्यन्वयन्यतिरेकाभ्यां कःरणल्मथापि त्रयाणां समुच्रयसैकमेव रकिचित्कारणं वाच्यमेवेत्यपेक्षायां वासिष्ठवाक्येनैव तदाह-- तच्वज्ञानेव्यादिना सावतरणम्‌-- .

तच्वज्ञानाङोनां याणां संपादने साधनमाह- तस्माद्राघव यत्नेन पौरुषेण विमि किना ।

२०८ पर्णानन्देन्दु शौमुयाख्यन्याख्यासमेतः- [२ दितीय-

मागेच्छां ठरतस्त्यक्स्वा त्रयमेतत्समाश्रयेत्‌ ॥ इति । परुषो यत्नः केनाप्युपायेनावरयं सं पाद पिष्यामीस्येवं बेधोत्साहाडि-

पां नेभन्धः । विवेको नाम विमस्यनिश्रयः। तच्वज्ञानस्य श्रवणा देकं साधन, मनोना्स्य योगः, वासनाक्षयस्य प्रतिङूटवास्नासा-

क क

द्‌ नानाति । मोगेच्छायाः स्वल्पाया अप्यभ्यपगमे ˆ हविषा करष्णवत्मवं मूय एबामेवधते ` इति न्यायेनातिपरसङ्कस्य दुबारत्वाद्दूरत इत्युक्तम्‌ १ नम॒ पव विविदिषासंम्यासस्य तच्छन्ञानं फलं विद्रस्षंन्यासस्य जीव- न्ध क्तेरिति व्यवस्था वर्णिता । तथा च सति प्रथमतस्तच्वज्ञानं संपादय पश्चा दविदरस्सेन्यासं कत्वा जीवतः स्वस्य बन्धरूपयोर्वासनामनावृच्योवि नाशः संपाद्नीय इति माति! अन्तु तच्छन्ञानाद्नां सहेवाभ्यासो नियम्यते । अतः पूर्वोत्तिरविशोष इति चैत्‌ । नायं दोषः। प्रधानोपस्जन- मावेन व्यवस्थोपयपत्तेः । िविदिषासंन्यासिनस्तत्वज्ञानं प्रधानं मनो- नाशवासनाक्षयाबुपसजनी भूतो । विद्रत्सन्पा सिनस्तद्विपरीतप्‌ । अतः सहाभ्यास उमयच्ाप्यदिरुद्धः ।न च तच्वन्ञानाव्पत्तिमान्नण करता- थस्य किभुत्तरकाटीनेनाभ्यासप्रयासेनेति रशाङ्नीयम्‌ । जीवन्मुक्तिपरयो- जननेदूपणेन परिह रिष्यमाणत्वात्‌ |

तद्वाक्यमेव परति-- तस्मादिति । तच्चाचष्टे-- पौरुष इत्यादिना । पुरुषस्याय- मिति । व्युत्पत्तेः पुरुषकार इत्यथः । त्वमेव विवृणोति-केनापी वादिना । आदिना तत्तत्साध्यावस्यसाधकद्चाछ्रविहितो व्यापार एव । एवं वक्ष्यमणे तचज्ञानादित्रयसमदायस्या-

७ (५,

व्याभेचारसाधने यावद्धगेच्छत्यन्तिकत्यागलक्षणेऽपि कारणं निरुक्तटक्षणं पुरुषकारमभि-

हेत प्राते विरेषणीभूतं तच्चज्ञानादीनां त्रयाणां करणसंकरनिराकरणप्रयोजकं विवेकं ॥विरद। कराते-ववेक नामेव्याद्ना । अस्वेव वेवेकिनेति वेशेषणोपयोगस्त- थाऽपे दूरत इत्यस्याभप्रायं तु न कख्याम इत्यत आह-- मोगेच्छाया इत्यादिना । एवं तचछक्ञानादिव्यवस्यासिद्धौ रिष्यादिः पूर्वोत्तरप्रन्थविरोध शङ्कते-- ननु पूर्वत्रेलया- रभ्य,ते चदित्यन्तेन । तत्र सिद्धान्ती समाधातुं प्रतिजानीते - नायं दोष इति। तत्र हेतुमाह -- प्रधानेत्यादिना । -तं स्फुटयति -- वि वि दि्षिव्यारिना । तत्राप्याशङ्कव समाधत्ते न चेयादिना । कार्येयं कांडी सव॑धारत्रसर्वनियामकल्वप्रयोजिका या शक्तेः सेना ˆ इनः सय प्रमौ राज्ञि › इत्यमिघानाप्रमुबदुतचयादिनियामिका यस्य स तथेति काटानपदप्रयोगः साधुः |

१ड, ङ. "नस्तु तेद्ैपरीत्यम्‌ ।

नासनाक्षयप्र०}] विद्यारण्यप्र्णीतजीवन्मु क्ति विवेकः । २०९ तत्रपि पुनः शङ्कते ननु वेद्रव्सन्यासेन इयादिनि- नतु विद्स्संन्यासिनो वेदनसाघनप्रवणाद्यनुष्ठानवैफल्थाद्वेदनस्य च स्वरूपेण कतुमकतुमन्यथा वा कतुमशक्यस्पाननुषेयत्वादुपसजनत्वेऽप्यु- सतरकाटीनाऽभ्पासः कौदूरा इति चेत्‌ । केनापि द्रेण पनः पनस्तखा- नुस्मरणमिति वृमः । ताहश्ञश्चाभ्यासो लीलोपाख्याने दुर्ितः- तचिन्तन तत्कथनमन्योन्यं तत्प्रबोधनम्‌ ¦ एतदेकपरत्वं च ज्ञानाभ्यासं विदु्खंधाः ॥ सगांदावेव नोत्पन्नं हश्यं नास्त्येव तत्पदा । इद्‌ जगदहं चति बो धाम्यासं विदुः परम्‌ ॥ इति । भनोनाङ्वासनाक्षयाभ्पासाव पि ततेव दरशितो-

अत्यन्तामावसंपत्ता ज्ञातुज्ञंयस्य वस्तुनः | कोर, = अ [श ९५. (९ युक्त्या शाखेयन्तते ये तेऽप्यचाभ्यासिनः स्थिताः ॥ इतिं । ज्ञातुक्ञेययोर्भिथ्यात्वधीरमावसपत्तिः । स्वरूपणाप्यप्रती तिरत्यन्ता- भावसपात्तेः । युक्तियांगः । सोऽय मनोनाज्ञामभ्यासः । दरयासंभवबो धेन रागद्रषादितानवे । रतिर्धनोदिता याऽसौ बह्माभ्यासः सर उच्यते ॥ इति ।

सोऽय वासनाक्षयम्यासः ।

प्रमाणप्रमेयमात्रपरतच्रलात्कत, दुर्गन्घादिज्ञानदशेनादकतुं घटे पटलप्रकारकज्ञानस्य भमताचान्यथाकर्तुमदषक्यतवं बोच्यम्‌ । प्रकृते हि ज्ञानशब्देन प्रवरणाददरैतवरहमालैक्यमात्र- विषयकविच।सतिस्वल्ाखीयवेदान्तमहावाक्यकरणकप्रमाया एव॒ विवक्षितात्‌ । समाघत्ते- केनापीयादिना । नन्वद्रैतसिद्धान्ते यदयप्यध्यासलक्षणमाप्यीयभामयनुसारेण स्मृतेः सामान्यतो भरान्तित्वमेवास्यथापि न्यायरत्नावीनि्णीतेनादुमितयथाथेविषयकलवेन काचेदप- रोक्षविषयिण्याः समानविषयकवक््यमाण चिन्तनादिरक्षणानसंधनिोपयोगित्मपि संभवति परं तु केनापीतिपदस्वारस्यात्तत्र द्राराण्यनेकानि प्रतीयन्ते तानि कानीयतस्तानिं सप्रमाण प्रकटयति-ताहश्शश्चेव्यादिना । वासिष्ठीय .पए्वेव्याथिकम्‌ । तद्राक्यमेव पठति- तच्चिन्तनमिति । एकान्ते गिरिगुहादौ ष्ये चिन्तायामिति स्मृतेः प्रयग््र्यक्यविषयक- प्रययेकतानतारक्षणं ध्यानमिय्धः । स्वपेक्षया न्यूने सतीथ्यादौ तत्कथनम्‌ । स्वसमे

1

८ ५५ ५

१क. ख. च. °अनेनाच्यु" 1 २ क, ख ग. व, छ. च (तना । + |

२१० पणानन्देन्दुकोयुथयास्यष्याख्यासमेतः- (२ दवितीय

तस्मिनन्योन्यं परस्परं प्रोधनम्‌ । फाठतमाह-एतद्‌केव्यादिना । एतेषु द्वारेषु मध्ये कैनाप्यकेन द्वारेण द्वैतमिथ्याव्वपूरवंकब्रह्मलिक्यानुसंधानमेपरेय्षः । अत एव-प गादावे- चात । दृस्यमुत्पत्तयाग्यमाकाशादिद्रेतं, स्पष्टमन्यत्‌ । तथेदं जगत्‌ , गच्छति तच विद्या वतात्‌ व्युतात्तसिद्ध्‌ामदमनायवियादिटस्यपञ्चकमिति यावत्‌ । तथाऽहं साधनादिमि -द््वरूपभास्यनिरूपपेतमासकताक्रान्तः साक्तीय्थैः । नासत्येव, तद्रनैवास्मीति सबन्धः । त एति बावाभ्यास् बुधाः पण्डिताः परसुत्कटं विदुरित्यन्वयः । नन्वेवं मनोनादवासनाक्ष- -धवासावापवाच्याविलयत आह-न नारो यादिना । तत्राऽऽय्‌चकं वाक्यं पठति-अत्य- न्तात्‌ । तन्याचष्ट-ज्ञातुञ्ञेययार॑यादिना । अत्रेति मठेऽक्िन्मनोनाश्चाभ्यास्‌ इयथः । नर॒ मनानाशाम्पासपदाभावानिगमनेन तत्तामाह-पाऽय [मातं ॥ एवमन्यमप्याह्‌-

&र२।त । र।तारत्याद्‌ । अखण्डानन्दचिदिव्यर्थः |

ननक्तवा्ष्टनाक्यषु ठ तच्चज्ञानाद्म्यासत्रयं प्रधानोपसर्जनभावं विनैव दाक्त्यादिद्रया तयत) श्रामाद्धसतु [नावेद्षासन्या;सेनस्तखज्ञानाभ्यासः प्रधानं मनोनाद्चायम्यासद्रयमपस- जनं विद्रत्सन्यासिनस्तु तद्विपरीतमिति तत्समुचयानुष्ठःनापपादनोत्तरमक्त तत्सांगयं निरुक्त वाक्यैः सह कथमिति रिष्यायाशङ्कां शमयिष्यन्स्रयमेव राङ््ते तेष्दिव्यादना- तेष्वेतेषु चिष्वभ्यासेष सामान्येन प्रतीयमानेष प्रधानापस्जनमावो नविवेकं शक्यत इति चन्मवम््‌ । प्रयाोजनानसारेण विवेत्त राक््यत्वात्‌ । मुमुक्षः पुरुषस्य जीवन्पुक्तिर्विदेहमक्तिश्वेति प्रयो. ननद्रयम्‌ । अत एव ` ववेमुक्तश्च विमुच्यते ` इति भूयते । तत जव्वत. पुरुषस्य द्वसपदा मक्षः) जआुरसपदा बन्धः । तच षोडशा.

~

ध्यायं मगवताऽभिहितम्‌- द्वा सपाद्वेमोक्षाय नेबन्धायाऽऽसुरी मता ॥ इति । ते च सपदां तवै वाभिहिते- अमय सतच्वसश्ुद्धज्ञानयगव्यवस्थितिः। दान दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप अज॑वम्‌ ॥ हंसा सत्मक्रोधस्त्यागः शा न्तिरपैश्चनम्‌ । द्या भूतेष्वलोटुप्तवं मादृवं हीरचापलम्‌ ॥ तेजः क्षमा धृतिः ज्ञो चमद्रोहो नातिमानिता । मवन्ति परपद दैवीमभिजातस्य मारत ।

पअम

१क, ख, ङ, सभ्यिन ।

वासनक्षयप्र०| विद्ारण्यप्रणीतजीषन्मुक्तिविवेकः। २११

द्म्मों दपाऽतिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च । अज्ञान चामेजातस्य पाथ॑ संपदमाञ्खरीम्‌ ॥ इति। तत्र समाधातुं प्रतिजानीते-बरेवमिति । तत्र हैतुमाह- प्रयोजनेति । तं वित्र

णोति-- मुसुक्षारित्यादिना । एवं प्रतिक्ञातप्रयोजनद्ये देतजिज्ञासायां तं प्रमाणत एव न्यनकक्ते--अत एषेत्यादिना । ततः वि तदाह-- जीवत इयायन्वयव्यतिरेकाभ्याम्‌ । तत्र मानमाह तद्धेत्यादेना । तद्राक्यमेव परस्ति- दैवीति । ननु के ते दवैव्यादिसं- पदावित्यपेक्षायां ते अवतारयति-ते देलयादिना । चस्वर्थः । तान्येव वाक्यानि ल्खिति-- अभयमिवयादिचत्वारे । जत्र ठीका साधुसृदन्येव संगृह्यते । चाखरोपदिष्टेऽ्ं संदेहे विनाऽ- नु्ठानानेषठवम्‌;, एकाकी सवेपसपरहशुन्यः कथं जीविष्यामीति भयराहित्यं चाभयम्‌ । स्स्यान्तःकरणस्य शुद्धानिमठता तस्याः सम्यक्ता भगवत्तस्पूतियोग्यता सत्छसंशद्धिः । पर्वञ्चनमायानृतादिपसिजन वा । परस्य व्याजेन वघ#करणं परवञनम्‌ । हृदयेऽन्यथा त्वा बहिरन्यथा व्यवहरणं माया | अयथादृष्टकथनमयृतमियादि । ज्ञानं, शाखरादात्मतच्व- स्यावगमः । चित्तेकाग्रतया तस्य सखान॒भवारूढवं योगः । तयोर्व्यवस्थितिः सवैदा तन्नि- टता ज्ञानयोगव्यवस्थितिः । यदा त्वमयं सवेभूताभयदानसंकव्पपरिपाटनम्‌ । एतचान्येषा- मप परमहसधमोणामुपरक्षणम्‌ । सचसंश्यद्धेः श्रवणादिपरेपकेणान्तःकरणस्यासभावना- विपरी तभावनादिमरराहिवयम्‌ । ज्ञानमात्मसाक्ात्कारः । योगो मनोनाश्चवासनाक्षयानुकूटः पुरषप्रयतनः । ताभ्यां विश्लेष संसारिवेटक्षणाऽवस्थितिर्जावन्मक्तिज्ञोनयोगव्यवस्थितिरि- सेव व्याख्यायते तदा फटमृतेव देवी संपदियं द्षटव्या भगवद्भक्तं निनाऽन्तःकरणसद्द्ध- रयोगात्तया साऽपि कथिता | |

महात्मानस्तु मां पाथ दैवीं प्रकृतिम्रिताः ¦

भजन्यनन्यमनसो ज्ञावा भूतादिमव्ययम्‌ ॥

इति नवमे देव्यां संपदि मगवद्धक्तेरक्तवाच । भगवद्भक्तेरतिश्रष्टत्वाचचामयादेभिः सह

पाठो न कृत इति द्रष्टव्यम्‌ । महाभाग्यानां परमहंसानां फरभृतां दै्वीसंपदमुक्तवा ततो न्युनां गृहस्थादीनां साधनमूतामाह--दानं, खसत्तास्पदानामनादीनां यथाशक्ति शाघ्नोक्तः सविभागः । दमो ब्येद्धियसंयमः क्रतुकाखादयतिरिक्तकाठे मेथुना्यमावः । चकारोऽचुक्तानां निवृत्तिटक्षणधरमणां समुचयार्थः । यज्ञश्च श्रौतोऽमनिहोत्रदेपूणैमासादिः । स्मार्त देवयज्ञः पितुयङ्ञो मूतयज्ञो मनुष्ययज्ञ इते चतुविधघः । श्रैहयद्गस्य स्वाध्यायपदेन प्रथगुक्तंः । चका- रोऽनक्ता नप्र वर्ति टक णघमाणां सरचया थेः । एतच य २1 हसन्न । स्वाध्यायो ब्रह्मयज्ञः अटष्टार्थमृग्बेदायध्यनरूपो यज्ञदाब्देन पञ्चविधमहायज्ञोक्तिसभवेऽप्यसाधारणेन ब्रह्यचारिधम- त्वकथनार्ष प्रथगक्तिः । तपच्िविधं शारीरादि सप्तदशे वक्ष्यमाणं वानप्रस्थस्यासाधारणो घमेः।

द

२१२ पूणानन्देन्दुकामुयास्यव्यास्यास्मेता- (२ दितीयं-

५ॐ

एवं चतुणौमाश्रमाणामसाधारणान्धरमानुक्ला चतुर्णा वणौनामाह--आर्जवमयकरतवं श्रदधनिषु ्रोतुषु ख्ञाताथांसगोपनम्‌ ॥ १ ॥

प्राणिदरत्तिच्छेदो हिंसा तदहैतुलमार्हिसा । सलयमन्थीननुबन्धि यथाम्‌ताथवचनम्‌ । परै- राक्रोरे ताडने वा कृते सति प्राप्नो यः करोधस्तस्य तत्कारमुपश्मनमक्रोधः । दानस्य प्रागु- क्तेस्यागः सन्यासः । दमस्य प्रागुक्तः शान्तिरन्तःकरणस्योपद्रमः । परस्मे परोक्षे परदोषप्रकाशनं पैड्नं तदभावोऽपैद्यनम्‌ । दया भतेष्र॒॒द्ःखितेष्वनुकम्पा । अलोदुप्मि- नद्रयाणां ववेंषयसनिघानेऽप्याधोक्रेयत्म्‌ । मादेवमक्ररत्व व्रथापृवपक्षादिका।रेष्व।पे शरेष्या- देष्व प्रेयभाषणादेन्यातेरेकेण बोघयेतृत वा । दहीरकायप्रवृ्यारम्भे तत्मातिबान्धका खीकर्ञ्जा । अचापर प्रयोजनं विनाऽपि वाक्पाण्यादिन्यापारयितत्वं चापरं तदभावः । आजेवादयोऽचापखन्ता ब्राह्मणस्यासाघारणा धर्माः ॥ २ ॥

तेजः प्रागरभ्यं हछ्लीबारकादिभिमदेरनभिभान्यत्म्‌ । क्षमा सत्यपि साम्यं परिभवहेतं प्रति करोघस्यानुतत्तिः । धृतिरदहेद्धियेष्ववसाद्‌ प्राप्तेष्वपि तदुत्तम्भकः प्रयलनविदेषः । येनो- तम्मितानि करणानि शरीरं च नावसीदन्ति । एतच्रयं क्षत्रियस्यासाधारणम्‌ । रोचमा- म्यन्तरमथेप्रयोगादौ मायातादिराहियं न तु मृज्जखादिजनितं बाद्यमात्र ग्राद्यम्‌ । तस्य ररीरछुद्धिरूपतया बाद्यवेनान्तःकरणवासनालाभावात्‌ । तद्रासनानामेव साचिकादिभेद- भिन्नानां देव्यासुयादिसंपद्रुपलेनात्र प्रतिपिपादपिषितव्वात्‌ । स्वाध्यायवत्केनचिद्रूपेम वासनारूपतरे तदप्यादेयमेव । द्रोहः परजिघांसया शग्रहणा!दे तदभावोऽद्रोहः । एतद्य वेदयस्यासाधारणम्‌ । अयर्थ॑मानिताऽऽमनि पृज्यत्ातिरयमावनाऽतिमानिता तदभावो नातिमानिता पूर्येषु नम्रता । अयं शद्रस्यासाधारणो धमे: । “ तमेतं वेदानुवचनेन बराह्मणा पिविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन › इत्यादिश्रत्या विविदिषौपयोगिकतया विनियुक्ता असाधारणाः साधारणाश्च वणौश्रमधमौ इहोपटश्षयन्ते । एते धमो भवन्ति निष्पद्यन्ते देवीं शद्रसत्वमयीं संपदं वासनासततिं शरीरारम्भकाठे पुण्यकमेभिरभिव्यक्ताम- भिटक्ष्य जातस्य पुरुषस्य । ° तं विद्याकर्मणी समन्वारभेते पूवप्रज्ञा च › ° पुष्यो वै पुण्येन कमणा मवति पापः पापेन › इत्यादिश्रतिभ्यः । हे भारतेति सबोधयञ्ज्ुद्धवंो- द्ववत्वेन पूतत्वा्चमेतादृश्ञधमयोग्योऽसीति सूचयति ॥ २ ॥

अदेयत्वेन देवीं सपदमक्तवेदानीं हेयलेनाऽऽसुरी सपदमेकेन छ@ोकेन संकषिप्याऽऽ्ह-- दम्भो धामकतयाऽऽत्मनः ख्यापनम्‌ । तदेव ॒धमेष्वजितम्‌ । दर्पो धनस्रजनादिनिमित्तो महदवधीरणाहेतुगेवेविरोषः । अतिमान आत्मन्यत्यन्तपृज्यत्वातिश्ञयाध्यारोपः । “ देवाश्वा- सुराश्वोभये प्राजापत्याः पस्प्धरे ततोऽसरा अतिमानेनेव कस्मिन्न वयं जुहयामेति स्वेष्वे-

वाऽऽस्येषु जुहतश्चेरस्तेऽतिमानेनैव पराबभवस्तस्मानातिमन्येत पराभवस्य द्येतन्मखं - यद-

वासनाक्षयप्र०] विद्ारण्यग्रणीतजीवन्ुक्ति विवेकः । २१३

।तेमानः' इति शतपथ उक्तः । क्रोधः स्वपरापकारपरवृत्तिदेतुरभिञ्वटनात्मकोऽन्तःकरणवृत्ति- वेदोपः । पारुष्यं प्रत्यक्षररूक्षवदनशीटलम्‌ । चकारोऽनुक्तानां मावभूतानां चापटादिदोषाणां समुचयाथः । अज्ञानं कतव्याकतेव्यादिविषयविवेकामावः । चशब्दो ऽनुक्तानामभावभताना- नरसादेदोप्राणां समयाः । आसुरीमसुरमरणदेतुमतां रजस्तमोमयीं सपदमरभवासना- सतति शरीरारम्भृकाठे पापकमभिरमिव्यक्तामाभिटक््य जातस्य कुपुरुषस्य दम्भा्या अज्ञा- ` नान्ता दोप्रा एव भवान्त न व्रभयादया गुणा इत्यथः । हे पाथाते सबोधयन्वरुद्धमातृतेन

तदयोग्यं सूचयतीति ॥ ® ॥ ।

असुरमरणहेतमतामेलयासुरसपाद्रोषण वसुर रजस्तमःप्रकृतिकलेनासुरधमी मूतदम्भा- सुक्तसस्कारोद्यवेशिष्टं यन्मरणं तत्कारणीभूतामित्यथः । एव च दम्भदपौद्यासुरसपदन्वि- तस्य मरणेऽप्यवद्यं तत्सस्कायदरेकात्‌ “ यं यं वाऽपि स्मरन्भावम्‌ › इत्यादष्टमोक्तनियमे- नाग्रेऽपि ताद्गव शरीरादयाप्या दुर्निप्य एव संसार इतीहेव तत्यागेन स निरस्य इति व्यास्येयम्‌ । |

ननु दैवी संपद्रगवता त्रिभिः शोकैः प्रपच्चिताऽस्यासुरी वेकैनेवोक्तेति किम- ताबव्येवासावित्याश्डकां शमयितुं मख्विधातार एवाऽष्टः पनरपीव्यादिना--

पनरप्या(ध्यायपारसमात्तरासरसपल्पाच्चता । तजच्षशखचवषिाग्स्व मावसिद्धाया आसरसंपदो दुबास्नायाः शाख्रायया पुरुषप्रयत्नसताध्यया देवसपदा सद्रासनया क्षये सति जावन्युक्तमवाते । वास्नाक्षयवन्म- नोनाज्चस्यापि जीवन्मक्तिहेतसवं भ्रयते-

मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः ।

बन्धाय विषयासक्तं मुक्तये निविषय स्मृतम्‌ ॥

यतो निर्विषयस्यास्य मनसो मुक्तिरिष्यते ।

अतो निर्विषयं नित्यं मनः काय मुमुष्चणा ॥

निरस्त विषयासङ्घः संनिरुद्धं मनो हदि।

यदा यात्युन्मनी मावे तदा तत्परम पद्म्‌ ॥

तावदेव निरोद्धव्यं यावद्धु(दं गत क्षयम्‌ ।

एतद्धयानं च ज्ञानं च शेषो न्यायस्य ववेस्तरः। इत ।

बन्धो द्विविधः, तीबो मृदुश्च 1 तजाऽऽसुरसपत्साक्षाद्व शहंठुला- तीनो बन्धः । द्वितमाच्नप्रती तिस्तु स्वयमङ्गुश्रूपत्वादसरसपडूत्पाद्क- त्वाच मदुबन्धः। तच्च वासनाक्षयेण त।वबन्ध एव नवतत, मननात

तूमयम्‌ ।

२१४ पर्णानन्देन्दुकौमुयाख्यभ्याख्यासमतः- [र द्वितीय-

|

अध्यायपररेसमाक्ति सर्यादीत्याऽध्यायपरिसमःतेरध्यायपरिसमाक्षिपयंनतमिव्यथः । फलि- तमाह-- तचे व्यादिना । ननु भववेवं वासनाक्षयस्य जीवन्मुक्तदेतखं मनोनाशस्य तु तत्कारणवे किं प्रमाणमित्यत आह--बासनेव्यादिना । अथ तमिवाथवेवेदीयागृतानन्ुप- निषद्रत श्रतं पठति--मने एवेत्यादिना । यदा यात्यात्मनो मावमित्यपि पाठः । भावोऽत्र सत्तैव । आत्मन इति षष्ठी तु राहोः शिर इत्यादिवदमेदारथैकेव । तथा चाऽऽस्वरूपां सत्तामेत्यथेः । यदा याद्यन्मनीमावेति पाठे तृन्मनीमाव उक्तः श्रीमदभियुक्तेः-- अथीदथीन्तरं वृरत्तिगन्तं चरति चान्तरे ।

^~ £~

अनाधारा निर्विकारा यादशी सोन्मनी स्मृता ॥ इति।

एवं च विकारशब्दितविषयविधुरवृत्तितवमुन्मनीववमेति फटितम्‌ । तथा च बन्धाय विषयासक्तमित्यादीन्युपक्रमादिवाक्यान्यपि संगतानि । नन्वेवं निविंषयलेन हयद्‌ मनसो निरोधोऽपि कियत्काटं प्रत्यहमभ्यसनीय इत्यत्राऽऽह--यावदि ति । हदि स्वगोटकी- मृतहत्कमखवच्छेदेनेत्यथैः । क्षयं संकव्पादिडत्तिविट्यं प्रतिगतं प्रा्षं भवतीति योजना । अथेतस्यैव म॒स्यसाघनव्वं विघत्ते--एतादुव्यादिना । एतदु क्तमनोनिरोघनमेव ध्यानं सगुणदर्ञानं निगणपस्रह्मणः प्रक्षप्रमासाधनमप्यस्तीति संबन्धः । नन्वेव तह्ुवरितजब्द- ब्रह्मणः का गतिरित्यत आह- शेष इति । ततः वि तत्राऽऽह-बन्ध इत्यादिना । तन्राऽऽचयखवरूपमाह--त त्यादिना । अन्यस्यापि तदाह--द्वैतमाञे ति । एवमपि किं परकृत इत्यत्राऽऽह-- तच त्यादिना । नन्वेवं तर्हि मनोनाशेनापि मदुबन्ध एव निवर्तेतेत्यत आह-मनोनाशशेन दितिं । त्ब्दः पुववेलक्षण्याथः । उभयं तीत्रादि ।

एवं मनोनाशेन तुभयमिव्यत्राऽऽखेकेन तमोरक्षोवत्समानदेशावच्छेदेनैव नद्य्तीति गृढा- भिसंधिमजानानः शङ्कते तदहवयादिना-

ति मनोनाशेनैबाटं वासनाक्षयस्त निरथक इति चेन्न ) मोगहेतुना प्रवठेन प्रारब्धेन व्युत्थापिते मनसि वासनाक्षयस्य ती त्रबन्धानिवारणाथ- त्वात्‌ । भोगस्य भ्र दुबन्धेनाप्युपपत्तेः । तामसवुत्तयस्तीबबन्धः । साचखि- कराजसव॒त्तिद्रयं मृदुबन्धः। एतच दुःखष्वनुद्ि्यमना इत्यत्र स्पष्टी- कतम्‌ । एवं च सति मढुबन्धस्याभ्युपेयत्वात्ती वबन्धस्य वासनाक्षयेणेव निवृकत्तरनथको मनोनाश्च इति चेन्न । दुर्बेलप्रारब्धापादितानामवरयं- माविमोगानां प्रतीकारा्थत्वात्‌ । तादृग्भोगस्य भ्रतीकारनिवर्त्यत्वममि- मेव्येदमाहुः--

1 ०० पिरि रि

१,क. ख, ग, घ, ङ. च, ' तानव ।

पसनक्षयप्र०| विद्यारण्यप्रणीतजीवन्पु क्ति विवेकः । २१५

भवरयभाविमोगानां प्रताकारो मवेद्यदि। 7 इःखन 'टस्यरन्नलरामयुथधिष्ठिराः ॥ इति 1

+ ।सद्धन्त। तावदुक्तशङ्कामितिशब्देनानुयय समाधातं प्रतिजानीते इति रखेद्धेति । पत्र हतुमाह--भागहेतुनेत्याद्निा । इदं द्यसाधारणकारणसंग्रहणार्थरेव । नोचेत्स- स्यापि प्रारब्धस्य भोगमातरेतुवप्रतिद्धया त्ैय््यपत्तेः । नन्वनेनैव साघारणकारणी- ताना जाव्यायुजनकप्रारन्धारवरोषाणां व्युदासेऽपि पुनः म्रबखविदेषणं व्यमेवेति वन । प्रबर्पदन तत्काटेकमोगदत्स्य विवक्षितलादित्याशयः । नन्वेवं चेत्तदयक्तप्रारन्ये- नापि जत्ययुपर्क्तसत्या व्युदासेन देहामवे मोग एव न स्यात्‌ । न च शक्षीयन्ते चस्य कमोणि ' ‹ ज्ञानाभ्चिः सर्वं कमीणि ` इत्यादिश्रतिखतिम्यामिषटापत्तिरिति सांप्रतम्‌ । तयोः (न ततर्‌ क्षपा्यत्वा सपद्यते' इति सूत्रेणानारग्धफठ्ककमेविषयकतात्‌ , "प्रारब्धं विह भुज्यताम्‌ ` इति सोपानपञ्चकादौो माष्यकारादिभिरपि तथेवामिहितत्वाचच । तस्माककिमत्र रहस्यामत्यत अआचायस्तावयथाऽधसुप्प्बुद्रवाटस्य भोजनादिमोगो मृदुजाम्रदवस्थयाऽपि जायते तथा तंत्रेतरमध्यमन्दसुप्तप्रारब्धेनास्त॒ भोग इति निगृढाश्यत आह-भो गस्वे- तं । भागा 1ह सुखादयन्यतरसाक्षात्तार ए ॒तत्साक्षिपत्यक्चरक्षणः ! स तु दैतप्रतीति- मत्रमपेश्षते । दरयते हि कस्तूरकुणपधूमगन्धाम्यां सुखायनुभवः प्रोक्तदम्भायासुरसंपद- मन्तराऽपि । ननु भवववं द्वैतप्रतीतिमात्रं मृदुबन्धस्तेन प्रारव्धकर्मोपभोगोऽपि तथाऽपि यदुक्तमनुपदमव ‹ बन्धो द्रेविधः । तत्राऽऽमुरसंपत्साक्षादेव इ्ैशहेतुलातीत्रो बन्धः । दैत- मात्रप्रतीतिस्तु स्वयमङेशरूपत्वादासुरसंपदुः्पादकलवाचच मृदुबन्धः ` इति तत्र बन्धशब्दाध॑स्य सामान्यतः छदापयायीमूतदुःखरूपलमेव प्रतीयते तस्याव्य्वहितकारर्णामितत्वेन दम्भाया- सुरसपदस्तीत्रबन्धल्वे दैतमातरप्रतीतेस्त॒॒दम्भायासुरसंपत्कारणव्वेन तकार्यीभूतछैशरूपत्वाभा- वेन च मृदुवन्धव्वं प्रतिपादितं तत्कथमुपपद्यते । गरदुवन्धेनापि मोगमुपपादयताऽनेनोत्तर- प्रथन वस्तृरीकुणपधूमगन्धाभ्यां सुखटुःखजन्मनिदशेनतः प्रारब्धभोगजननसंमावनया भवद्यास्यातेन सह विरोधात्‌ । पव॑त्र॒मदुबन्धस्य छदाजनकासुरसंपजनकत्वमुक्तमिह तु मृदुत्रन्धस्यप्यासुरसपद्वत्ताक्षादेव दुःखजनकव्वं भोगोपपच्योपपादितमिति स्फुट एव विरोधस्तत्राऽऽह-तामसवृत्तय इयादेना । दुःखं हि शापरनामकमासुरसंपत्कायैमपि तामसब्रारेरूपमवेव्यत्र न क{अपं ववेवादः ॥ यद्ये दुःखंष्वनुद्रे्रमना इव्यादेगीता- शोकविवरणे प्राङ्मुककरदुःख॑रोगादिनिमित्तजन्या रजोगुणविकाररूपा संतापामिका प्रतिकूटा चित्वृत्तिरेति तस्य॒ राजस्वमेवोक्तमथापि प्रकृते साक्षदिव छदाहेतुत्वादि-

युक्तेः घखारस्यान्मधुसूदनादधरयैरसुरसंपदो रजस्तमोमयीं संपदमिति तमोम॑यत्व-

क. त. ग, घ, ड. च. विभवानां |

२१६ पण।नन्देन्दुकोमुद्ास्यव्याख्यासमेतः- [२ दितीयं~

स्यापि विशेषितत्वाच्च तामसवृत्तित्वमेव दुःखस्योचितमिति प्रतिभाति । यद्रा छेरप- देना्र पातज्जटस्रोक्ताः पञ्चापि छेदाः स्वीकायोः । तथा च तत्सत्रम्‌-“अवियास्मितारागदरे- षाभिनिवेचाः पञ्च छदाः” इति । एवं तट्टक्षणान्यपि तत्रैव सूत्रितानि--'अनियश्चु चदु ः- खानातमस नियङाचिसखात्मस्यातिरविया ' ' दिग्दशंनदश्क्त्य)रेकात्मतेवास्मिता ' ' सुखानु- दायी रागः" "दुःखानुशयी द्वेषः 'स्वरसवादी विदुषोऽपि तथारूढोऽभिनिवेशः * इति । एवं च दम्भदपीदिरूपायाः प्रकृताया आसुर्सपदोऽज्ञानरूपञशेऽवेदास्यङ्केश प्र्युपादानतं तथाऽतिमनि तस्मिनभिमानं प्रति कोधे तस्मितारागदवेषान्प्रतीति समुचितमेव । तेनाऽऽसु“ रसंपसधानांशानामतिमानक्रोधाज्ञानानां तामसवत्तिवेनैव तीत्रबन्धत्ं पूरवोत्तरपर' न्थयोः समानमेव । यच पग्र दवैतप्रतीतिरूपस्य मृदुबन्धस्य इशकारणीभूतासुरसपत्का- रणव्यमक्तमत्तरम्न्थे तु मोगजनकत्ेन साक्षादेव डैशकारणलम।भ हेतमिति विरुद्धमेव भाति तदप्यविवेकमूख्कमेव । तथा हि-- भोगः स्वाऽपे सुखढुःखान्यतरसाक्षाक्तारत्मा कस्तयीदिगन्धादिरूपदवैतप्रतीतिजन्योऽपि मध्ये सूक्ष्मतया करणवहवापारस्थान।यानासुरस- पलघानांश्छमतातिमानाज्ञानादिमात्रोपादानक न्छ्ेशानुत्पयेव मवतीव्यावस्यकमेव । अन्यथा रथ्यावस्थिततणादिप्रतीत्याऽपि मोगापत्तेः । तस्मादुत्तरम्रन्थेष्प्युक्तरीतव्या पूते्रन्धाक्तमासुर- सपञ्जनकववं द्तप्रतीत्यातमकस्य मृटुबन्धस्याऽऽवद्यकमेव तथा सांचकराजसब्रततिद्रयात्म- कत्वमपि । ‹ सच्लात्संजायते ज्ञानं रजसो खोम एव च › इति स्मतेः प्रथम कस्तूरौगन्ध ज्ञानं तदुत्तरमेव तत्र रम्यबुध्या छोभ इति क्रमातसाखिकाद्ठ्यासकलव तत्रानुभव सिद्धम | न चैवमपि तत्र न दुःखमतः कथं छशपू्वकवं तस्येति साप्रतम्‌ । वेयोगावच्छदनं तस्यापि दुःखरूपत्वात्‌ । कुणपधूमगन्धज्ञानस्याप्येवं वियोगावच्छेदेन सुखरूपताच तदुक्ते मदीयायां बेधेक्यसिद्धौ--

यद्र्पारटगुस्मकं वितनते सौख्य च दुःख क्रमा-

्पुष्पात्कण्टकतों द्रय द्वयमापे प्राप्याऽनवाप्त्याअर्पं च ||

ससारे रमणीमखं प्रियमथ व्याघ्रादिक चाप्रेय

कुयीत्तदरदिदं दयं द्वयमपीलयातमैव भूमा सुखम्‌ ॥ इति । विस्तरसतत्रैतर्मकायां मामक्यामेवावकठनीयः । एवं च सवैतरोक्तरीप्या साधकस्य विवे- किनः प्रपञ्चे दुःखबुद्धिरेव दै तानुसंधानासिद्धस्य दै ताानुसघानात्सुखबु द्धयव परिर्छ-

$ (~

रतीति दक्‌ । ननक्तबन्धद्वये वि मानमित्यत आह--एतच्चेव्यादेना । तदयथा-- स्थितप्र्ञरक्षणविचारे हि दुःखेष्वनुद्धि्रमना इति शोकं पठिलवा दुःख रोगादि नेमित्तजन्या रजोगुणविकारखूपा संतापामिका प्रतिकूखा चित्तद्रत्तिः । ताद्दो दुःखे प्राप्ति ससह परप। पिञ्ां दुरातानमित्यनुतापामिका तमोगुणविकारत्वेन शान्तरूपा चित्व्/त्तरदेगः 1

यप्ययं विवेक इवाऽऽभति तथाऽपि पूर्व्षिजन्मनि चेत्तापप्रहत्तप्रतिबन्धकतवा्सप्रयो -

भासनाक्षयप्र०] विसारण्यप्रणीतजीवन्भुक्ति विवेकः । २१५७

५ॐ

¢... {५

जनो भबति । इदानी तु निष्प्रयोजन इसि भन्तिलव द्रष्टव्यम्‌ । सुखं राज्यपुत्रखाभादिनिमि. तजन्या साखिकी प्रीतिरूपाऽयुकूटा चित्तवृत्तिः । तस्मिन्सुखे सत्यगामिनस्तादचसुखस्य कारणं पुण्यमननुष्टाय वृथैव तदपेक्षा तामसी चित्तवृत्तिः स्पृहा । तत्र च सुखदुःखयोः ग्रारब्धकर्मप्रापितवान्युष्थितचित्तस्य इत्तिसिभवाच तदुभयं समुपपद्यते । उद्वेगस्पहे तु न विवेकिनः समवतः । तथा रागमयक्रोघाश्च तामस्त्वेन कमणा प्रापित्तत्वाभावानास्य विद्यन्त इति व्यास्यानमुक्तम्‌ । तज सुखदुःखयोः साखिकराजसवृच्यात्मकयोः प्रारन्धकमै- प्रापितयोरप्यतामसवृ्तितखेन मृदुबन्धतवं पथंवस्यति । उददेगस्प्हयोस्तथा रागभयक्रोधानां च तामसवृत्तितवेन तीवबन्धमेति ध्येयम्‌ । तत्रापि रिष्यादिः शङ्कते -पवं चेत्यादिना अथ सिद्धान्ती सानुवादं समाधातुं तत्र प्रतिजानीते--इति चेन्नेति । तत्र हेतमाद- दुर्बटेत्यादिना । दुबेढं मध्यवेगापनमेताद्दयं यस््ार्धं तेनाऽऽपदिताः प्रापितास्ते षामित्यथेः । पएताद्श्लामप्यवद्यभाविभोगानाम्‌ । ‹ यावदधिकारमवस्थितिराधिकारि- काणाम्‌ इतिन्यायोक्तनेकजन्मभोग्यप्रारन्धन्युदासपवेकमेकवातमानिकजन्ममात्रभोग्यप्रारव्ध- संग्रहा्थमिहावद्यपदम्‌ । एवं चावदयमद्रेतव्रह्यवियोत्पत्तिराटिशशरीरमात्रभोगयोग्यत्वाव च्छि यथा स्यात्तथा ये माविनो भवनश्ीका भागाः सुखादिसाक्षात्कारस्तेषामिति यावत्‌-- प्रती करेति । प्रतीकारो वायवीयमाघमाहास्म्योक्ततिहासरीत्या माण्डव्याख्यमुनेः शूका रोपप्रापकप्रारब्धं यावद्‌ दुबेरुतवावस्थ मनोनाशास्यनिविकल्पापरनामकासंप्ज्ञातसमाधिना भानाभव्वनिरासः किचित्काटं तत्प्राबव्यानुदयपपन्तमेवोपरश्चमः, अथः प्रयोजनं यस्य मनोनाशस्य तच्ादित्यथः । एवं च प्रबप्रारब्धोदये तु निरुकतोदाहरण एव तत्कतैकशापादि - विस्तरः सुप्रकेद्ध एवेति भावः । इदं हि प्रारब्धस्य प्राबस्यादिघटकं वेगचतुष्टयं छान्दोग्ये सप्तमाध्याये सनक्छुमारवियायां “ स वा एष एव पदयनेवे मन्वान एवं विजाननात्मरति- रात्मक्रीड आत्ममिथुन आत्मानन्दः स स्वराद्भव।ते तस्य स्वेषु छोकेषु कामचारो भवति › इतिश्ुतिवाक्ये मृखकरेरेवनुमूतिप्रकादास्यन्यास्यने--

कर्मेणानेन यस्त्वं परयज्शास्नविचारतः ।

युक्त्या मत्वा धिया वेत्ति जीवन्मुक्तो भ्वेदसो ॥

जीवन्मुक्तो रतेक्रीडामिथुनानन्दटश्चणान्‌ ।

व्यवहारान्कमेणेति प्रारन्धस्यान॒सारतः ॥

सुखटुःखप्रदारन्धकमेवेगश्चतुविंधः

तीव्रो मध्यो मन्दसुपतौ चेति तस्य विधा मताः ॥

तीव्रवेमे स प्रश्वादितुस्यो नाऽऽ्त्मानर्मक्षते |

अत्मनि प्रीतिरस्तीति भवेदात्मरतिस्तदा ॥

मध्यवेगे तु भोगानां प्राधान्यं स यदा कदा |

छत्वाऽवकाश्मात्मान वदन््रौडति बल्यत्‌ || &

२१८ पूर्णानन्देन्दुकोमुद्याख्यव्याख्यासमेतः-- -{[ र दवितीयं

मन्दबेगे तिरस्कृत्य भोगान्प्रायेण चिन्तयन्‌ |

धियाऽऽमानं द्वद्रसुख प्राप्रोति मिथुनं यथा ॥

सुप्तेगेऽतिनिविघ्रो निर्विकद्पसमाधिमाक्‌ ।

आतानन्दावदोषः सनास्ते मुक्तवदट्रयः ॥ यादि प्रतिपादितम्‌ । नन्वेवमपि मव्यवेगास्यप्रारब्धापादितद्वैतमात्रप्रतीतिजन्यकस्तुरी कुण पधूपगन्धजनितावियादिपञ्च्कशसूक्ष्मद्वारकसुखदुःखान्यतरसाक्षात्कारटक्षणमृदुबन्धप्रती- क्‌ रप्रयोजनल्वं मनोनाङ्स्यानुपपनमेव तस्य मन्दादितद्रेगमात्रसाष्यताया उक्तवाक्येयि सिद्ध- त्वादिति चेत्‌ । सयम्‌ । निरक्तमध्यवेगास्यप्रारन्धदद्ावच्छेदेनैव शाख विचारवतो यततः पुरुषस्य मन्दादिवेगात्मकतद्ध(दध्व)सस्य मनोनारैकसाध्यतात्तदशायामेव यलनवादियावच्छ- चरस्य साथक्यादन्यथा तदनारम्भापत्तेदुवारत्वाच्च । अयमेवाऽऽशयः प्राचीनाचायाणामप्यव- इ्यंभाविभोगानां प्रतिकाय म्वेद्यदीलयादिवाक्यं पठतामस्तीयाह--ताहग्मो गस्येयादिना । सध्प्रारब्धापादितमृहुबन्धजनितमोगस्येवेलर्थः । प्रतीकारेति । मनोनाशविनास्यतम्‌ । इद, सद्य एव वक्ष्यमाणं वाक्यम्‌ । आहः, पृवाचाया इ्यारथकम्‌ । तदेवोदाहरति-

#\ क (५,

अवश्य मावीं ति । जत्र मावानामियपपाठ एव भोगस्य प्रतीकारेतिम्‌खकारावतरणवि- रोधात्‌ । एवं च नढादीनां विद्रत्सन्यासस्य क्षत्रियलेन दण्डधारणादिशूपस् मौणस्य राज्य- कर्तवेनमादिवन्मस्यस्य चामवेन मनोनाद्ररूपनिरक्तप्रारन्धप्रतीकाराभावादेव तेषां तदा दुःखटेप इयारायः । न चदमतत्पद्यतासयकत्पनं तुप्तिदीपविरुद्धामाते वाच्यम्‌ । तन्मते नखादीनां तीन्रवेगप्रारब्धवचादित्यमयाविरुद्वमिति ।

तदेव जीवन्मुक्ति प्रति वासनाक्षयमनोनाक्योंः खाक्षात्साघनत्वात्मा- धान्यम्‌ । तच्वज्ञानं त्रमयोत्पादनेन व्यवहितत्वादुपस्चजनम्‌ । तच्छज्ञा- नस्य वासनाक्षयहेतुत्वं बहुधा श्रती भ्ूयते--न्ञात्वा देव सवपाज्ञाप- हानिः # । .अध्याल्योगाधिगमेन देवं मत्वा धीरो हर्षशोको जहाति। तरति शोकमात्मषित्‌' । (तच को मोहः कः शोक एकत्वमनु पर्यतः" । (ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशेः' इति । मनोनाज्ञहेतुत्वं च तच्वस्ञानस्य शुतिसिद्धम्‌ । विद्यादक्ञामभिप्रवेद श्रूयते-- "यच तवस्य सवमात्मेवा- भत्तत्केन कं परयेक्केन कं जिघ्रेत्‌" इत्यादि ! गोडपादा चाया श्वाऽऽहुः-

"श अ भ क

# ग, घ. चेत्थतदतिरकदुस्तकेषु श्वीगेः इरेजन्मष्रत्यु्रहाणिः इत्यधिकम्‌ ।

१ क. ष. ग. व. ङ. च. ननं तु तयोरत्पा° ।

वासनाक्षयप्र० ¡] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मक्तिविवेकः २१९

आलत्मसत्तानुरोयेन न सकत्पयते यद्‌ अमनस्ता तदा याति यद्यामावे तदयहः ॥ इति । जीवन्यक्तेवांसनाक्षयमनोनाश्ाविव विदेहमुक्तः साक्षात््ाधनत्वा. जज्ञान प्रधानम्‌ ।

न,

ज्ञानादेव तु केवल्य प्राप्यते येन मुच्यते इते स्मरतेः

केवलस्याऽऽ्व्मनो मावः कंवल्यं देहादिराहृतत्वं तच ज्ञानादेव प्राप्यते । सदहत्वस्याज्ञानकाह्पतसवेन ज्ञानक निवत्यत्वात्‌ । ज्ञानादेवे- ` त्येवक्रारेण कर्म॑व्यावृत्तिः । न कमणा न प्रजया धनेन' इति श्रुतेः । यस्त॒ त्तानशाखमनभ्यस्य यथासमवे वासनाक्षयमनोनाज्ञावभ्यस्य सगणं बह्मोपास्ते न तस्य केवल्यमस्ति लिङ्खदेहस्यानपायात्‌ । अत एवकारण तावाप व्यावच्यत | यन अच्यत इत्यस्यायमथः- पन ज्ञानः प्रा्िषटत्वेन कृत्घवन्धाद्रेमुच्यत इति ।

फट्ितिमाह-तई व मियादिनो पञ्चजन यन्तेन । ज।वन्सुक्तं प्रतीयत्राप्यन्वेते । ननु तचज्ञानस्याऽऽदौ वासनाक्षयं प्रत्येव कारणे किं प्रमाणामेयत्राऽऽह--तत्व्ञानस२ - त्यादि । श्रयते, आश्नातववेनाऽऽकण्येत इत्यथः । तान्येव श्रुतिवाक्यानि पटति- ज्ञात्वा देवं स्वंपाङ्ोव्यादिना । पाशाः प्रसिद्धपादावत्तीत्रनन्धरूपाः प्रागुक्ता खेकताम- सृत्य एव बन्धकत्वातपाश्चाभिधा इति यावत्‌ । नन्वेवमपि मनोनां प्रति तचज्ञानस्य कथं कारणववं वासनाक्षयं प्रति यागस्यवात्रापि योगस्यैव कारणवादित्यत आद-वेयेति । तामेव श्रतं सगृह्णाति--यचे ति । आदिना तत्केन कं रसयेदेव्यादेतद्राक्यशेषो ग्राह्यः । नन्विदं वाक्यं ‹ स्वाप्ययसंपच्योरन्यतरपेश्चमाविष्कृतं हि › इति सत्रेण स॒क्तिविदेदकैवल्यान्य- तरपरववेन ग्याख्यातमिलयस्ररसात्तत्र संमत्यन्तरमाह-गौ डति । चोऽप्यर्थे । तत्कारेकामेव गाद्येत्यादि । ग्राह्यस्य द्द्यस्यैव निमेनस्कलवास्याने(वकल्पस- माध्युपटक्षितचिन्मात्रावस्थितिदश्चायामस्पूतौ विवयः । तदेति । तस्य चिन्मात्रस्य दैत वद्ग्रहो भास्यत्वेन प्रकाशो न भवाति किंतु स्प्रकारालेन तस्वयमेव भासत इ्यतत्‌ । ननु विदेहमक्तो तत्र. मान- माह--ज्ञानादेवेति देतव्याजेन । तामेव विवृणोति-- केवल स्येत्यादेना । स्पष्ट मेवान्यत्‌ । |

१ क. ख्‌. इ, °त्मतत्वाननोधे° । ग, च ^त्मप्त्यानु । २.क. ख. ड, च, ` प्रापित- फेवल° । :

२२० पर्णानन्वेन्दुकौमुद्ाख्यव्यास्यासमेतः-- [ २ दितीयं-

ननु बन्धे छत्सेतिविशेषणं किं जीवन्मुक्तिनिरस्ये बन्धे तीत्रादिभेदेन दवैविध्यवद्िदेह-

व

मक्त्या तवज्ञानजन्ययाऽनादिभावरूपशोधिततचपदाथंक्यटक्षणाचेन्मात्राश्रयवषयम्‌टज्ञान-

[क््ध = (, (५ (५,

ध्वस््यालिकया निरस्येऽपि बन्धेऽस्ति वैविध्यमिति चेदोमित्याह--

न्धश्चानेकविधः-अषियायन्थिरबह्यतं हूदययन्थिः सशयः कमा. ण्यसवेकामत्व मद्य पनजन्मेत्यादृश्ञब्दस्तच ततर व्यवहारात्‌ । त एत बन्धाः सर्वेऽपि ज्ञाननिवर्त्याः । तथा च श्रतयः--एरतदयाो वेद्‌ नेहेत गुहायां सोऽविधायन्धि विकेरतांह सोम्य । बह्य वेद्‌ बह्व मवत । भिद्यते हदयय्न्थिच्छियन्ते सर्वसज्ञयाः । [ क्षीयन्ते चास्य कमांणि तस्मिन्दृष्टे परावरे ॥

यो वेद्‌ मिहतं गहायां परमे व्योमन्‌ । सोऽश्रुते सबान्कामान्सह

“तमेव दिदिव्वाऽति म्रत्यमेतिः । यस्त॒ विज्ञानवान्भवति समनस्कः सदा शुचिः । सत तत्पदमाप्नोति यस्माद्भूयो न जायते॥

'य एवं वेदाहं बह्यास्मोति स इदं सवं मवति. । इत्याद्‌।न्यसबत्वाद्‌- बन्धनिवत्तिपराणि वाक्यान्यत्रोदाहरणायाने । बन्धश्चेति । तप्प्रकारानेवाऽऽह-अ विदे यादिना हेतक्तिम्याजेन । आदिनाऽसा- वौत््यं ग्राह्यम्‌ । एतन्मृटी मूतालुपदोदाहतश्रतिवाक्यष्वन्ते साबोल्मयप्रतिनोधकवाक्यस्येव ` ्ञानफढकथनाथेतवेनोदाहृत्वात्‌ । ननु वैन वा साघनेनेते निवतन्त॒इ्याशङ्कायां समा- घत्ते-एत इयादिना । एतेन ज्ञाननिवव्यैत्वरूपं विवरणाचायसमतमद्रेतसिष्युक्तं मिथ्यात्वे सर्वेषामपि बन्धानामुक्तं मवति । अथ श्रुतय एवोक्तबन्धनामन्यवहारस्थर्वेन संमता इ स्वाकूतं स्पष्टयति-तथा चेति । ता एव यथोदेशक्रम स्विति-एतयो वेदै यादना | अविदाग्रनथिम्‌, अहमज्ञ इयवियातादास्मयाध्यासमियथेः । सोभ्य ति । चोनकास्यशिष्यं प्रयङ्धिरःसंङ्ञस्य गुरोमम्चुवेन प्रियदशंनलात्संबुद्धिः । गुदा तु पञ्चकोशरूपा प्रसिद्धैव हृदयम्रन्थिरन्तःकरणेन सहाहं मन्ताऽदहं बेद्धेयादितादास्म्याध्यास एव । परमे, अन्याकत-

(कभ (र

सेनोत्कटे । व्योमन्‌ , देशपरिच्छेदवधुरेऽङ्ञान इति यावत्‌ । निहित, तदाष्रतव्वेन तत्र

स्थापितम्वित्यथैः । सहे ति । ब्रह्मणा विपश्चितेति वाक्येषत्सप्रकाशवेन - वास्तविक-

१.च. माणप ।२क.खरगन्चन्च, तिम ।२कण्क, गन.चन्ङडनच. °रवत्वा? । ह क ^ ए

बासनाक्षयप्र०] विधारण्य प्रणी तजीवन्मुक्ति विवेकः । २२१

कटस्थङ्ञानरूपेण यावदद्स्यसाक्षि्ोपटक्षितन्रह्मणा दैशिकाधितरिषेधपारच्छेदशुन्येन सन्मात्र

(~ क

वस्तुना साकमियेतत्‌ । एतेन मृखाज्ञाननाश्ात्पारमा्थिकेक्यरक्षणकेवस्यावस्थायामखण्डा-

नन्दरूपतया मनुष्यानन्दादिरैरप्यगमानन्दाप्ति्योयते । असर्वत्वाद्‌1ते । अत्राऽजदना ८ ब्रहमविदामोति परम्‌ › इतिवाक्यप्रभुतीति पररब्दितनिरतिशयानन्दप्रातियोगेकापरप्राप्या-

दिनिवत्तिवाक्यानि |

सि

एवं विदेहमक्तेस्तचसाक्षात्कारसमकाखीनतं प्राग्भृयः प्रबोधितमपि विस्मरणशीटं शेष्य

सेयं विदेहमक्तिज्ञानोत्प्तिसमकालटीना ज्ञेया । बह्यण्यविद्यारापि- तानामेतषां बन्धानां विद्यया विनाक्ञे सति पनरुत्पत्यसमवादननुम- वाच । तदेतद्वियासमकाटीनत्वं माष्यकारः समन्वयसूत्रे प्रषश्चया- भास~-“ तद्‌ धिगम उत्तर पवांघयारणश्टेषविनाशां तद्रुयपदेक्ात्‌ ' इति । न॒ वर्तमानदेहपातानन्तर माविनी विदेहमुक्तिरिति बहवो बणयान्ति । तथा च श्तिः-' तस्थ तावदेव चिर यावन्न विमोक्ष्येथ संपत्स्ये इति । वाक्यवरत्तावप्युक्तम- प्रारन्धकर्मवेगण जीवन्मक्तो यदा मवेत्‌ । क वित्कालमथाऽऽरन्धकमंबन्धस्य संक्षये ॥ निरस्ता तिक्षयानन्दं वेष्णवं परमं एदम्‌ । पुनरावृत्तिरहितं कैवटयं प्रतिपद्यते ॥ इति । सूज कारोऽप्याह--* मोगेन चितरे क्षपयित्वा संपद्यते ' इति । इतरे प्रारब्धप॒ण्यपापे । वसिष्ठोऽप्याह- जी वन्भक्तपदं त्यक्त्वा स्वदेहं काटसाच्छरते । 1वंशत्यदहुमक्छतव पवना.स्पन्दतामव ॥ इत । नायदोषः, विवक्षाया विशेषेण मतद्रयस्याविरोधात्‌ । विदेहुक्ति-

रित्यच्ानेन देदशब्देन करूखं दृहजातं विवक्षिता बहूु।भेाणतम्‌ । अस्माभिस्तु माबिदेहुमाच विवक्षयाीच्यते । तद्नारम्मायव ज्ञानसपाद्‌- नात्‌ । अयं त देहः परव॑मेवाऽऽरब्धः । अतो ज्ञानेनाप्यस्याऽऽरम्मा वार. यितु न शक्यते । एतदेहनिवत्तिरपि न स्ञानफलटम्‌ । अज्ञानेनामप्या. रन्धकमक्षयं तान्नेवुत्तेः

प

१ क, ख. ड, °द्नु° 1 २ क, ख० ग, ङ, न, ^त्यजत्येन |

२२२ पणानन्देन्दुकोगुयाख्यन्यासर्यासमेतः-- [२ दवितीयं

तच्छन्देद्शन्दावुपक्रमानुभवयोरेव निगमनन्याजेन व्यज्ञदौ । तत्र हेत आह -- ह्यणीव्यादिना । तत्रासांप्रदायिकत्वशङ्कां शमयति- त दतादुत्यादेना । तत्रापि शङ्कते- नन्वित्यादिना । एवं बहुवादिसंमताऽपि निरुक्तशङ्का भगवतो भाष्यकारस्य परस्ताद्धास्करोदयसमये तिमिरोच्चयवत्कत्तणायमनैवे्यत आह- तथा चेति | तस्य जीवन्मुक्तस्य । तावदेव, तावत्काख्पर्यन्तमेव । चिरं, दवेतष्वस्युपलक्ितद्धितात्मरूपकैवल्याय विलम्ब इत्यथः । यावन्न विमोक्ष्ये, यावत्काख्पर्यन्तं प्रारन्धफटं नि शेषमुपमुज्य स्ययं न

त्यजति । अथ, प्रारन्धफटनिरवरषोपभोगान्यवहितरोकदधिकलितोन्तरक्षण एवेति यावत्‌। सपत्स्य, सपत्स्यति निरुक्तेवेवल्यं प्र्तमेव दैताप्रतीया प्रापतं वेत्यथ: । तदुक्तं तैत्तिरीय

वातिके- सत्यादिर्श्याज्ञानोव्था सयाद्धरिपेधधी- तत्नवाऽऽत्तमाप्रातं केवलखज्ञानहानतः

एव ज्ञातं वेजानाते विम॒क्तश्च विमच्यते | निवतेते निवृत्तं च त्रवैः शपथयाम्यहम्‌ । इति ।

ननृक्तसूत्रभाष्यविरोध इयं श्रुतिरपि तदनुरोधेनैव व्यास्येयेवयत आह-- वाक्याते । भाष्यकारचरणेरेवेति शेषः । तच्छटोकावेव पठति-- भारव्धव्यादेना । यदा, अविदया- "वा स्तकारकाददतप्रामतिक्षण इत्यथः । एवं च सयोमुक्य्थमेवोक्तग्रमा प्रत्ता तथाऽपि भआरन्धकमक्मण छष्णेच्छया पाथरथदाहकाश्वामब्रहमाख्वत्सा कैंचित्काटं प्रतिबध्यत ९्नात भावः । तत्र सूत्नमप्यजुकूट्यति--सुञ्रेति । तदिवरणोति- इतरे डाते । वासि- ~" वाज्युदाहरात वासिष्ठ इत्यादिना । अस्पन्देति । न वियते स्पन्दो यस्य तत्तां नभस्तामेव । सरख्मेवापरम्‌ ।

एव नाय द्‌।प इत्या।दना विदेहमुकक्तेविषयकाक्षेपस्य विवक्षाविशेषद्रारकसमा घाने जतेऽपि

(५

तत परमत रत्र ॒दहजाताम्यत्र कृत्सरपदेन वतेमानदेदहस्तथा भा वदह्‌स्तद्। ङ्गदहश्चातं देहत्रये मुक्तो ष्वंसप्रतियोगिलेन विवक्षितमिति निर्विवादमेव । स्वमते तु भाविस्थट्दे- टपात्रमे तयत सयु।्तकमुक्त्वा वतमानदेहनिव्त्तिरपि ज्ञानप्ख्वेन ठक्तु न राक्यत

द्यप सहतुकमुक्तं, तत्र शेष्यादेः शङ्कते ताह वत॑मानेयादिना- -

ताह वतमानादट ङ्गद्हान व॒ात्तेज्ञानषफलमस्त। स(नमन्तरण तदानव॒त्ते. रात्‌ चन्न । सत्यापं ज्ञाने जीवन्मुक्ते तन्निवत्यमावात्‌ । नन ज्ञानस्य {चत्कषटि परारच्धन कमणा वातबद्धनानवतकत्वे जपे प्रतिबन्धक्षये टज्ञ दृहा नवतकत्वे मवेष्यताते चेन्न । पञ्चपादृकचायण “ यतो

म भं, कमना जनन्यत्र) -- ~ भ ॥।

१क. ख. ग, घ. ङ, वद, कक्तस्तभिः ।

बासनक्षयप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजी न्म क्ति विवेकः । २९३

सानमज्ञानस्यव 1नवतकम्‌ ` इत्युएपादृतत्वात्‌ । ताह टेङ्गदह निषत्तः 1 सालनामात चत्छामयमनवात्तारति तमः । द्रादध 1ह्‌ कायननिवतक [वराधसद्धावः सामग्यानत्रात्तश्च । तद्यथा विराधिना वाय॒ना तेटबव- तस्रामय्मानवृस्या का दृषि नेदतते। टिङ्गदहस्य साक्षाद्िरोधिनं न परयामः । सामय द्धा प्रारन्धमनारन्य चेति । ताभ्याममाम्यामन्नानिनां टङ्ग दह इहामु चावातेष्ठते । ज्ञानेनां व्वनारभ्थे ज्ञानेन निवत्त भारन्य च भाग्न नचत्तं तलवातराहतप्रद्‌ापवत्सासयानेवच्षा दटेङ्- दहा नवतत । अता न तच्वाचज्ञानषपए्छम्‌ । अत्र वतमानपदं साक्षासरम्परया च ज्ञानकारणत्वेन वतमानो यो लिङ्गदेह इत्यादिवि- अहमात्रसूचर्वे न तु भाविषलिङ्गशरीरन्यावतेकम्‌ । तत्प्रापकसामग्यभावादिति भावः | तत्र हतुमाह -- ज्ञानमन्तरेणेलयादेना । जथोक्तराङ्कां सिद्धान्त्यन॒य तद्विदख्नं प्रतिजानीते- इति चेन्नेति तत्र हेतु प्रतिपादसाते-सरत्थपाव्यादेना । तत्राप्याङ्गङ्कय सप्रमाणं समाघत्त--नान्दव्यारभ्योपपादेतत्वादव्यन्तेन । एं शिङ्देहभङ्के साधनममन्वानः पृच्छति--तर्हीयादिना । तत््श्नमनृद्य सिद्धान्ती समाधत्ते--इति चेत्सामभ्ीयादिना ! तत्रौपपत्तिमाह--द्िषिधं हीव्यादिना । तद्ैविध्यमेवाऽऽह-- विरो धीलादिना । तदु- दाहरति- तद्य थल्यादिना । तत्र दाष्ठन्तिवे प्रकृते प्रथमामावमाह--लिङ्कति । परि- रेषादन्त्यावरेषे तत्रापि द्वैविध्यं विधत्ते प्रारब्धामित्यादिना । अत्रानार्धपदेन तत्तत्स. चितानि प्राह्याणि । अग्रिमप्रारन्धोपयोगिवाचच । तत्र हेतु बोतयति-ताभ्यामिया- दिना । ननु तिष्टव्वेवमज्ञानिनां लिद्वदेदस्ताभ्यां परं तु ज्ञानिनां मुक्त्यर्थं तननिदृत्तिरावर्य- क्व सा कथ तत्राऽऽह--ज्ञानिनां द्वि यादिना । फल्तिमाह-अत इति ।

तत्राप्युक्तयुक्त्येव राङ्ते--

नन्वनेन न्यायेन माबिदेहानारम्मोऽपि न ज्ञानफलम्‌ १ . याह 1कमनारम्म पव फट कवा तत्ातपाटनम्‌ । नाऽभ्यः। तस्य प्रागमावषूपत्वनानादासद्धव्वात्‌ । न द्रतायः, . अनार. ल्वकमरूपसामय्य(नवुच्यव मावदहारम्भप्रागमावप्रातेपाटनासंद्धः । ग॒ च तच्रदत्तिः फटम्‌ । अआवद्या(नेवत्तरव वेदयाषटत्वात । नष दषः । माकवजन्मानारम्माद्‌ना वेदयाफटत्वस्य प्रामाणकत्वान्‌ ॥

यस्मानदूवा व जायत इत्पाद्युदृाहूतश्रतयस्तत्र प्रमाणम्‌ | न च सनमस्चनस्यव नवतक्राभाते न्यायन जेरोधः । अज्ञानपष्हमावानय.

ष +"

| तानामव्रह्यत्वाद्‌।नामन्ञनशनब्दन पञ्चपादकचायविगाक्षतवात्‌ । र ६2. ८0 १, त्‌, द्धः, न्च, | प ज्ञा | | | |

२२४ पर्णानन्देन्डुको सुधयास्यन्याख्यासमेतः-- [ २ दरितीयं-

नन्विति । तदुपपादयति--तथा हीयादिना । तत्र विकस्य पुच्छति--किम- नारम्म एवेत्यादिना । तत्राऽऽचं प्रत्याह-नाऽऽ्यय इति । तत्र हेतुं ताकिकमत- रीव्याऽऽह-- तस्येति । द्वितीयं निराकरोति--नेति । तत्रापि देतमाह-अनारब्धे- सादिन । आशङ्क्य दूषयति---न चेति । तत्र हेतुं प्राक्समुदाहतपञ्चपादिकारीत्यैव परतिपादयति--अविदेव्यादिना । अथ सिद्धान्ती निर्क्ताशङ्कां प्रशमधितुं प्रतिजानीते- नेति । तत्र हेत प्रतिबोधयति --माबीादिना । नलु भाविजन्मानारम्भादयोऽष्यै- तव्रह्मासमक्यविषयकापरोक्षज्ञानफटमित्यस्य प्रामाणिकवं यस्प्रतिज्ञात तहिं कानि तप्मरतिबोध- कानि प्रमाणानीत्यत आह--यस्भरादेत्यादिना । अत्र॒ बहुवचनेन “ एतद्यो वेद्‌ निहितं गुहायां सोऽवियग्रन्थि विकिरतीह सोम्य › इत्यादयः प्रागुदाहताः सवा अपि श्रुतयो परह्यः परम्परा भाविजन्माभावप्रतिपादिकाः । प्रक़ृतश्रतिस्तु `“ यस्तु विज्ञानवान्भवतिः इत्यादिरूपा साक्षादेव तद्मरतिपादिकेति सेवोदादारे । अथैवं तहिं येव प्रागुदाहतश्रीमय- छपादिकाचायेवचनविरोध इति शङ्कनमयुक्तभ्वेति प्रतिजानीते -न चेत्यादिना । न्यायेनेति । सयक्तिकवक्येन सहेव्य्थः । तत्र तद्विवक्षाटक्षणं हेतुं स्पष्टयति-अज्ञाने - त्यादिना । अत्राहमङ् इत्यविद्यातादाम्म्याघ्यासेऽविदयग्रन्ध्यास्ये तनिव्त्तिनान्तरीयकनिवततेः सवैसंमततवाज्जपाकुसुमादिसांनिष्यनिवृत्तौ स्फटिकरक्तिमनिवृत्तिदशेनाच्च तत्त्याग इत्याशयः । नन्वेवमप्यज्ञानेत्यादि विेषणमन्रह्मलादीनां किमितीति चेन । अज्ञानरक्षणे धर्मिण्यत्रह्म- त्वादीनां तद्नन्यास्यतदध्यासवत्तनिवृत्तिसमकाटनिवृत्तिकथनार्थं॑तादात्यविदनाय सार्थ क्यात्‌ । तद्यथा--अत्रह्यत्वं हि ब्रह्मप्रतियोगिक आत्माजुयोगिको भेदापरनामाऽन्योन्यामावं एव, अहं ब्रह्म न भवामीति प्रायः सवाज्ञजावानुभवात्‌ । स ॒चाज्ञानवननिवचनानदेतया तावनिर्वचनानह एव । तथा हि ~ प्रतियोम्यादिज्ञानमन्तरा सामान्यतः संसर्गाभावस्यापि ज्ञानं न जायते किमुतान्योन्याभावात्मनो भेदस्य । एवं च ब्रह्मणि प्रतियोगेता चाऽऽम- न्यनुयोगिताऽपि मेदज्ञानमात्रायत्ता तद्वदज्ञानं चोक्तप्रतियोगितादिज्ञानकसाध्यमिति परस्परा श्रयः । किच प्रथमं प्रतियोगिताश्रयीमूतस्य ब्रह्मण एव ज्ञानं सकटं भेदं प्रसदेव संभवति । तदन्तरा तदुदयस्य काञ्त्रयेऽप्यसंमवात्‌ । तथा च क्र भेदसिद्धयाशाऽपि । तदुक्तं वातिंक- कारचरणेः--

| अनव्यावृत्ताननुगतं वस्तु ब्रह्मेति भण्यते । ब्रह्माथ दुढमोऽतर स्यदद्धितीये सति वस्तुनि ॥ इति ।

न च “ अस्ति ब्रह्मेति चेद्रेद ` ‹ सन्तमेनं ततो विदुः ` इतिं श्रुतेः ˆ परोत्त . ब्रह्म

विज्ञानं शाब्दं देशिकपूवैकम्‌ › इति तत्वविवेकोदाहृतसूतसहितस्मृतेश्च ब्रह्मणः परोक्षज्ञा-

(५

नस्य मेदाविरोधिनेऽपि संभव इति साप्रतम्‌ । तथाऽपि तत्र प्रतियोगिताज्ञानसिद्धेभदि

> क

विद्यारण्यप्रणीतजीवन्यक्ति विवेकः । २२५

140 8 9 ५ () ५ £ ४ ॥ ५ नि ५

(१. विज्ञे

“ स | क द्ेकपेक्षतयोक्तदोषतादवस्थ्यात्‌ । किंचाज्ञानसहमावानेयतानामत्रह्मलादीनामितिविश्चेषणा- दब्रह्मत्वदेरनाविं वज्ञानवत्ततसदहभावनेययाविनामावसिद्धमेव । तथा च कथं षडस्माक- सनादयः इति कारिकायां पूवौचयेङृतमनादिवस्तुसंपसिणनमपि सगच्छेत । तस्मात्‌--

अविदयाया अवियात् इदमेव तु ठक्षणम्‌ | यद्ममाणासहिष्णुवमसाधारणमिष्यते ॥ ति वाविकोक्तेः प्रमाणपदवाच्यविचारजन्यानमानैीसदिष्णव्वेनाब्रह्मलस्याज्ञानानतिरिक्त- त्वमेवेति सिद्धम्‌ । तथा च न पञ्चपादिकाचायवचनविरोधगन्धोऽपि । मठे तदविरोघार्थ- मन्नानसहभवेलयादिस्तद्विवक्षोपपादनग्रन्थस्तु स्थुख्दगयुरोधेनेवेति व्येयं धीरैः । न चैवं तद्य॑न्यथाऽन््मवविरोध इयादिनिव्रत्तिरपीत्यन्तः प्रकतेत्तरमन्थः कथमब्रह्मलादेरज्ञानानतिरेके संगतः स्यादिति वाच्यम्‌| ज्ञानप्रागभावनिवृच्यनुभववटदु क्तानुभवस्यापि साम॑ज्ञस्यादिति संक्षेपः । एवं प्रायुदिष्टष्टविधवन्धमध्ये ऽविदाम्रन्थिरत्रह्मलं च विचारितम्‌, इदानी कऋमप्राप्तस्ततीयो हृदयग्रन्थिरसौ विचायते । तत्र स तावदधस्ताद्विद्त्सन्यासग्रस्तवे भिद्यते हृदयग्रन्थिरितिश्र- तिव्यास्यानाचसरे यथाश्रुत एव वणितः--हृदये बुद्धौ साक्षिणस्तादात्याध्यासोऽनायविया- निर्मिततवेन ्रन्थिवदृटदसंश्वेषरूपत्वाद्रन्धिरितयुच्यत इति । चित्रदीपे तु मृर्कृद्धिरेव यदा सव प्रमियन्ते हृदयस्येह प्रन्थयः ' इति श्चुयन्तरविवरणेऽसौ प्रकारान्तरेण विशेषत एव--

(4

यदा स्वे प्रभिद्यन्ते हृदयग्रन्थय।स्वति | कामा ग्रन्थिस्वरूपेण व्यास्याता वाक्यशेषतः ॥ अहंकार चिदात्मानविरकीकृलापिवेकतः । इद मे स्यादिदं मे स्यादितीच्छा कामदाब्दिता ॥ अमप्रवेस्य चिदात्मानं प्रथक्पस्यनहंङतिम्‌ । इच्छस्तु कोटिवस्तूनि न बाधो प्रन्थभेदतः ॥ ग्रन्थिभेदेऽपि सभाव्या इच्छाः प्रारब्धदोषतः । बुद्ध्वाऽपि पापबह्व्यादसतोषो यथा तव ॥ अहंकारगतेच्छयेदहव्याध्यादिभिस्तथा । ृव्तादिजन्मनाशैव। चिद्रूपात्मनि किं भवेत्‌ ॥ म्रन्यमेदापुराऽप्येवमिति चेत्न विस्मर । अयमेव म्रन्थभेदस्तव तेन कृती भवान्‌ ॥ नेवं जानन्ति मृढशश्वेत्सोऽयं अनन्ने चापरः । ग्रन्थितद्धेदमात्रेण वैषम्यं मृटबुद्धयोः ॥ इति । अनुभृतिप्रकाशेऽपि मुण्डकीयप्रथमश्चुतिव्याल्यने-- २९

२२६ पणानन्देन्दुको युद्याख्यव्यास्यासमेतः-- [२ दवितीय

अहंकारस्य कलत्वं चिदयध्यस्य तथा. चितः |

स्फ़ूति चाहंङतो म्रन्थि कुर्यान्माया तयोटैढम्‌ ॥ इति । एवं तत्रैव कटीयद्वितीयश्चतिविव्रतावपि--

सहकारेण चेतन्यं ग्रथिवेच्छति चेत्तदा ।

(~

ह्दयद्नन्धयः कामास्त ।सद्यन्तं वेवे।केनः | इति च ।

तत्रात्रय एवाऽऽयन्यास्याने हृदये बुद्धौ साक्षिणस्तादाम्मयाध्यासोऽनायविदयानिर्भितवेने- यादिना हृदयग्रनिस्वरूपमुक्तम्‌ | तथा च-- ` | तमःप्रघानप्रकतेस्तद्धोगयेश्वराज्ञया । वियतसवनतजोम्बुमवो भतानि जज्ञिरे ॥ स्वांशे: पञ्चभिस्तेषां कमाद्रच्धियप्चकम्‌ । श्रत्रत्वगक्षरसनघ्रणास्यमुपजायते ॥ तैरन्तःकरणं सरवदत्तिमेदेन तद्द्धिघा । मन) विमशेख्य स्यादूनुद्धिः स्याननिश्वयानिका ॥ इति तच्रविवेके मूककरोक्तरीलैव बुद्धेः प्रकृतश्रुतौ हृदयपदवाच्यवेनेष्टाया जन्यलेन साक्षिणस्तत्र ताद्‌ल्म्याव्यासोऽपि जन्य एव स्यात्‌ । तेन बुद्धिप्रतिबिगम्बितचैतन्यस्य जीवस्य कायपाधिर्यं जीव इति श्रुतिसिद्धस्यापि जन्यवेऽकताभ्यागमापक्तिः, जन्यभावस्वेन विना- शिवनैययक्रतविप्रणाशापत्तिः, (अजे द्येको जुषमाणोऽनुशेते, इति श्रु तेव्याकोपापत्तिः जीव इदो विदुद्धा चित्तथा जीवेदायोर्भिदा । अविदया तचितोर्योगः षडस्माकमनादयः ॥ इति प्राचीनाचायेवचनसंकोचापर्तिश्व स्यात्‌ । ययेतसरिजिहीर्षयाऽनायविदयानिर्मितले- नेलादिविाक्यरेपषस्वारस्येन च बुद्रयदिरनादित्मेवोररी क्रियेत चेत्तर्हि तञ्जन्यवप्रतिपाद- कानां कायापाधिरयं जीव इत्यादिशाख्राणां विरोधापातः प्रसव्येत । ययो हयक इ्यादिश्रया ˆ यथा ह्ययं ज्योतिरात्मा बिवखानपं शूप प्रतिरूपो बभूव | उपाधिना क्रियते भिन्नरूप देवः क्षत्रे्वेवमजोऽयमातमा › ॥ दति सोपपत्तिकोक्तश्रयनुग्राहकश्रयादिना च सहाविरोधार्थं बुद्रयादिजन्यव् प्रतिपादक- श्रयदिः प्रस्थे सुप्यादाकि वाजास्यसृक््रूपेण स्थितस्य बुध्यदेः सष्टवारम्भकाट आवि मावमात्रपरतमुच्यते चेतर्हिं सत्कार्यवादः स्य त्‌ । इष्टापत्तौ किमपराद्र॒सास्येनेति चेच्छृणु रहस्यम्‌ । यदसौ नानिभचनीयां ज्ञानैकनिवर्यीमविदां श्रय।दिसिद्रामपि मनुत॒इलेतेदव तेनापराद्वप्‌ । एवं तहिं बुव्यदिरुपादानीमृता सेवास्त॒ हृदयप्रन्थिपदेन प्रकृते । तथा चाह्‌-

नासनाक्षयप्र० ] विद्यारण्यप्रणीतजीषन्मुक्तिविवेकः । २२७ कारगतच्छ्येरित्यादिना चित्रदीपेऽपि चिन्मात्रात्मनख्रैकाध्किास ङ्त्वं॑ प्रतिपादय ग्रन्धिभेदा- पराञप्यतसातें चेत्तन विस्मरेयनेन तच्छिभ्यानुभवाधिरूढमनुवदेन दर्द॑करयायमेवेत्याद्ना चिन्मत्रातमासङ्गत्ववोधस्यैव म्रन्थिभेदत्वं विधाय नैवं जानन्तीत्यादिना मृटबुद्धयो श्यन्तेन ठत एव अन्धः प्रहृतस्यावदयामात्ररूपलमुपपादितमपि संगच्छेत । एतेन भिद्यते हृदय- मरन्थारत सुण्डकश्रुतिगतदहृदयग्रन्थिपदाथनिणीयकमहंकारस्य कर्वलमित्यायनभतिप्रकाशवाश्यं तथा यदा सरवे प्रभिन्ते हृदयस्येह म्रनथयः" इति कव्वह्टीगततन्निण यकमहंकारेणेत्यादिना तद्वक्यम।प व्याख्यातम्‌ । कुयोन्मायाते तस्य मायेकोपादानकत्वात्ते भियन्ते विवेकिन इति र नकनार्यत्वाचच | न चैव॒ ताह सत्कायवादेन सवेस्यापि दैतस्यावियैकरूपतं स्यादिति तारत । ईष्टपत्तः | अत एवद्ेतासेद्धौ विवरणमतेन ज्ञाननिवर्त्यैतवमेव मिध्याल्मिलयुप- [दत ।वस्तरत एव । एव च (अवेद्यास्तमयो मक्षिः सा च बन्ध उदाहृत ते -वातिकमप्यत्रैवानुकूढमिति वेदितव्यम्‌ । एतेन संदयादयोऽप्रिमाः स््वेऽपि क धा न्यास्याताः । तथा हि -- सवस्यापि द्वैतस्याविदयावि्यमानवेन त्देकोपादानकलात्तन्मात्र- < ्व बरद्धटादवत्सुतवटमव । नन्वेव ॒चत्तहि मल्कोरेरव सप्रमाणं सटक्षणं किमिति (नरुक्ताव।वघवन्धावधानमभ्यधायि । सव्यम्‌ । तस्य प्रकृतजीवन्मुक्तेसाधनीमतवासनाक्षय- नरूपणत्रकरणञत्र ज्ञानस्य गौणत्वमेव मुख्यत त. तस्यानादिभावखूपाविदाक्तविविधनबन्ध- विध्वंसनद्रारा कैवल्याल्यविदेहमाक्तेदान इति प्रतिबो घनाथतात्‌ , मृखज्ञाननिव्रत्तित॒व्य- काटक।सद्धानवृत्तकानुभूयमानयावद्भावाभावात्मकस्रमव्युत्पादनार्थवात्‌ , ततः प्रतिक्षणत

त्वानुसतधानसक्ापयागाच्च | तत्र संशयस्वरूपं व्वधस्तदिव मृढे-- ˆ भियते हृदयम्रन्थिर्छि्यन्ते सवसय: | क्षीयन्ते चस्य कमणि तस्मिन्द्टे परावरे ' ॥ दते श्रुतिविवृतचेव कर्मस्वरूपेण संहैवोक्तम्‌। अत्मा साक्षी कती वा ¦ साक्षिलेऽग्यस्य बरहतल्मास्त न वा । ब्रह्मतेऽपि तद्ुष्या वेदितुं शक्यते न वा । श्क्यत्वेऽपि तदवेदनमत्रेण मुक्तिरस्ति न वेव्यादयः संशयाः । कर्मण्यनारव्धान्यागामिजन्मकारणानी ति । एवमसर्वकामववं सुः पुनजन्मः असवत्व चोते स्पष्टमेवावशिष्टन्धचतष्टयम्‌ । तेनोक्तरःलया सक्ष्मतम- ।ववचन सनपामतपरामनकषामप्यवजातीयकानां वक्ष्यमाणानां बन्धानामविदामात्रान्वयन्यति,

(**. {~

^कतस्व्वानुभवात्तन्तुपटवत्तदकरूपत्वामे'ते ।द्‌क्‌ । इदमत्र रहस्यम्‌--

साभासाअवेत्स्गावच्यखिटतनुमवानथंशक्तेत्रयं च

(~

स्वद्‌ गब्विन्माहयागल्लय।मेतं स। पद्ममसितादास्म्यमाहम्‌ । त ।सद्धान्त।बन्द। दरकामे।ते यदव्याक्रत तत्र सर्वं

(~ (~.

नन्धा जतब्रह्मता्या मपे ।मेदे युजे वा महतोऽन्त्भवन्ति | इति ।

२२८ पूर्णानन्देन्दुकायुयाख्यन्यास्यासमेतः- [ २ दितीयं-

सेति साभासमूटाविदया । स्वेति स्वनिष्ठावरणसूक्षम्थुट्प्रपोः्पादनवीजविक्षेपाख्य- दाक्तित्रयमपि । सखोडति जवेडमेदः । तथा-- चिदिति अविर्याचत्सबन्धः | इति त्रयम्‌ | सेति । चिदाभासत्रयतत्तादास्यत्रयमूखविदयास्हितं दशकमियथः । भिदि जौवेशभेदे । युजे, अविवाचित्संबन्धे वा ¦

ननृक्तबन्धानां पञ्चपादिकाचारयरज्ञानपदेन विवक्षितत्वकद्पने किं मानाभेयत आह--

अन्यथाऽनुमवविरोधः । अनुभूयते द्यज्ञाननिवृत्तिवदृबह्यस्ादिनि- वृत्तिरपि 1 तस्माद्धाविदेहराहित्यलक्षणा बिदेहमुक्त्ञानसमकालीना । तथा च याज्ञवल्क्यवचनं श्रयते-* अमयं वे जनक प्राप्तोऽसि ` इति । ‹ एतावद्रे खल्वमतत्वम्‌ ` इति च । श्रुव्यन्तरेऽपि~- "तमेव विद्रानमुत इह मवति ` इति । यद्यप्पन्ने तच्वज्ञाने तत्फलमूता विदेहमुक्तिस्तदानां स मवेत्कालान्तरे च भवेत्तदा ज्योतिष्टोमादाविव ज्ञानजन्यमपूवं किच- त्कह्प्यते । तथा च कर्मशाख् एव ज्ञानशशाखमन्तमवेत्‌ । अथोच्येत । मन्तादिप्रतिबद्धाथिवस्मारन्धप्रतिषद्धं ज्ञानं कालान्तरे विदेरहमुक्ति दास्यतीति । मैवम्‌ । अविरोधात्‌ । न दह्यस्मदमिमता माबिदेहात्यन्ता- मावलक्षणविदेहमक्तिर्व्तमानदेहमाचस्थापकेन पारभ्धेन विरुध्यते । येन प्रतिषध्येत । किंच क्षणिकत्वेन कालान्तरे स्वयम्विंद्यमानं ज्ञान कथं मुक्तिं दयात्‌ । ज्ञानान्तरं चरमस्ाक्षात्कारलक्षणमुत्पत्स्यत इति चेन्न । साधनामावात्‌ । प्रतिवन्धकप्रारन्धनिवृत्येव सह गुरुरास्रदेहे- न्वियाद्यज्ञेषजमसपतिमासनिवृत्तेः # तत्साधनं स्यात्‌ ।

अन्यथेति । एवं चानुभवानुपरपत्तिरवात्र मानमिवय्थः | तदुक्तं वातिके--

अ,

अन्यथानुपपत्तिश्वेदस्ति वस्तुप्रसाधिका । पिनष्टधदष्िवेमत्यं सेव #सवेवखायते ॥ इति ।

नन्वसावप्यनुमूतिरज्ञानां चेततच्छैवेयत्राऽऽह-अनु मूयते हीत्यादिना । दिस्वधारणे प्रसिद्धो वा | “ प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मा " इति कौषीतकिश्चताविन्द्रवाक्यं प्रतदनं प्रति| ` : अहमात्मा गुडकेद़रा " इत्ययुनं प्रति स्मृतौ भगवद्वाक्यमपि । “ तदेकोऽवशिष्टः शिवः ` केवखोऽहम्‌ › इति भगवतो माष्यकारचरणारणनटिनस्यापि दश्श्ोक्यां वाक्यानि ।

# छ, ' बटाधिका › इति पाठान्तरम्‌ ।

१क.ख,ग, व, ड. च. फते साधः ।

वासनाक्षयप्र° ]¡ विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्ति विवेकः । २२९ तद्राक्यमेव पटठति- अमयं वा इति । तत्रान्यश्चतिमपि मेत्रेयी्राह्मणगां समुचिनोति--एतावदिति । रुतयन्तरमपि संवादयति--भ्रुत्यन्तरेऽपी यादना । एव योगानन्देऽपि--

ब्रह्मविपरमाप्रोति रोक तरति चाऽऽमवित्‌ | रसो ब्रह्मरसं ठग््वाऽऽनन्दी भवति नान्यथा | प्रतिष्ठां विन्दते स्वस्मिन्यदा स्यादथ सोऽभयः । आनन्द ब्रह्मणो विद्रान बिभेति कुतश्चन | एतमेव तपेरेषा चिन्ता कमोभ्निसंमता ।

कते च कर्मणी स्वात्मरूपेणैवेष पद्यति ॥ ज्ञात्वा देवं पाशहानिः क्षीणः छेदोने जन्मभाक्‌ | देवं ज्ञाता हर्षशोकौ जहायत्रैव पेयेवान्‌ ॥

नैनं कताङ़ृते पुण्यपापे तापयतः कचित्‌ ।

इयादिफटश्नुतिसूचनादिना । अथ प्रतिवादिसंमतविदेहमुक्तिपक्षेऽनिष्टापत्ति सष्टयति-- यदु यादिना । ततः प्रा्तदोषोद्धारमाशदक्य दूषयति--अथो र््ेतैत्यादिना । तत्र हेतमाह-अविरोधादिति । तं व्याकरोति-न हीलयादिना । दृषणान्तरमपि प्रतिवादीष्टविदेहमक्तिपक्षे प्रक्षिपति--क्छि चेयादिना । तत्रापि दोषोद्धारमाश्द्कय तं प्ररामयति-ज्ञानान्तरमिति प्रमतिना । तत्र हेतुमाह-सा धनेति । तसुपपादथति- प्रतिबन्धके यादिना । आदिना तत्संमतचरमप्रमोपादानमन्तःकरणं प्रायम्‌ । तत्रापि शिष्यादिश्चतिविरोधं मन्वानः संस्तदर्थ प्रच्छति तरहीव्यादिना- ताहि ' भूयश्चान्ते विश्वमायानिव॒त्तिः ` इत्यस्याः श्तेः कोऽथ इति चेत्‌ । आरब्धान्ते निमित्तामावाहेहेन्द्िपा यशेषनेमित्तिकनिवुत्तिरत्य- वाथः । ततो मवदमिमता वतमानदेहुराहित्यलक्षणा विदेहमाक्तः पश्चादस्तं अस्मद्भिमता तु ज्ञानसमकाटीनैव । एतदेवाभिप्रेत्य मग- वाञशेष आह- ताथ श्वपचगृहे वा नष्स्पतिरपि परित्यजन्देहम्‌ । ज्ञानसभकालमक्तः केवस्य याति हतश्षोंकः ॥ इति । तस्माद्विदेहमुक्ती साक्षात्साधनस्य तसज्ञानस्य प्रधानत्वमुपपन्नम्‌ वासनाक्षयमनोनाश्चयोरज्ञानसाधनत्वेन व्यवहितत्वादुपसर्जनतवम्‌। आसु-

ध = ५५ | | अ ई, „._. क, ख.ग. ष, ड. च. स्तु दहपातानन्तरम्‌ । अ ।

२३० पू्णानन्देन्दुकौ युद्ाख्यव्याख्यासमेतः-- [२ दितीय-

श्वासनाश्चयथकाारण्या दबवासनाया ज्ानसाधनत्व हस्त्य 1र्पट- भ्य ते-'शान्ता दान्त उपरतस्तातद्कः समाहत भृत्वा ऽऽतन्यवाऽञ्त्मान परधरत ` इत श्रत । स्प्रतस्

अमानित्वमद्म्मित्वमहिसा क्षान्तिराजवम्‌ । आचार्योपासनं शौचं स्थेयमालिनियहः ॥ इन्दरियार्थ॑ध वैराग्यमनहंकार एव च। जन्ममुत्य॒जराष्याधिदुःखदोषानुदशनम्‌ ॥ असक्तिरनमिष्वङ्गः पचदारगहादिषु ।

नित्यं च समचित्तत्वमिष्टठारिष्टोपपत्तिषु ॥

मयि चानन्ययोगेन भमक्तिरव्यभिचा(रिणा । विविक्तदेशसेवित्वमरतिजनस सदि ॥ अध्यात्मज्ञानानत्यले तच्वज्ञानाथद्रानन्र्‌ । एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा । इति |

अथ सिद्धान्ती तदाशङ्कामन्‌दयय समाघधत्ते--इाते चादव्यादना । नामत्तात | उषरधरण्यवच्छेदेन तरणिकिरणसंयोगाभावे प्रागाप्तवा्यादिना ब॥।घतस्यापे यावदुपाघ- प्रतिभासमानमृगजछर्स्य ख्यवदिव्यर्थः । तेन तदानीं तन्मतसिद्धवेदेहसु।क्तमनुमोदत-- तत इत्यादिना । एवं तर्हि मवदभिमता विदेहमक्तः कथमित्यत आह--अस्मद्‌ाभ- मता द्िलयादिना। तत्र शेषसंमतिं विरेषयति--एतद्‌षवे ति । परमाथसारस्थां तदाय।मव पठते --तांथं इाते । नेगमयति-- तस्मा! द्‌व्याद्ना । नन्वासुरवसिनाया; स्तक रण्या दैववासनायास्तचज्ञानसाधनतवे किं मानमियत्राऽऽह -- अघरेयादिना । ते एवाल- ्रमेणोदाहरति --श्ान्त इदयादिना यद्‌ तोऽन्यथेयन्तेन । तत्र॒ शान्तदान्ती लन्त- बहिरिन्द्रियनिग्रहावेव । उपरतिः सन्यासः । तितिक्षा रीतोष्णाद््द साहेष्णुता । श्रव- णादौ चिततैकाग्यं समाधिः । श्रद्रावित्त इति माध्यदिनपाठः । तत्र गुरूक्तवेदान्तवःक्याथ।व- द्यंमाविल्निश्वयः श्रद्धा । तदेव वित्तं सर्वस्वं यस्येति विग्रहः । स्प््यथस्तु स्पष्ट एवाथापि विषमाद व्याक््यदेवानुपदमेवाऽऽचार्थः । विस्तरस्तु गृढाथदीपिकायां माधुसूदन्यामव द्रष्टव्य इति हवम्‌ |

तत्राभिष्वङ्गपदाथं कथयाते--

अन्यरिमन्नहब्रद्धिरमिष्वङ्ः । ज्ञायतेऽनेनेति व्युत्पत्या ज्ञानराधनः मित्यर्थः । मनोनाङ्षस्यापि ज्ञानसाघनव्वं श्रतिस्मतिपसिद्धंम--'ततस्तु

५

तं पयति तिष्कठं ध्यायमानः" इति श्रुति; । (अध्यात्मयोगाधिगमेन

वासनक्षयप्र० ] विद्यारण्यप्रणी तजीवन्सुक्तिविवेकः । २३१

देवं मत्वा धीरो ह्ष॑शोक। जहाति इति च! परत्यगातस्माधिप्राप्त्या दवं ज्ञत्वेत्यथः।

य विनिद्रा जितश्वासाः सताः सयतान्तवृयाः । ज्योतिः पहयन्ति य॒ञखानास्तस्मे योगात्मने नमः ॥\ इति स्मरतिः

त्देवं तत्वन्ञानदानां याणां विदृहमुक्तजवन्प्ुक्तवशाहुगप्रधा- नभावव्यवस्था सिद्धा \ ननु विविदिषासंन्यासिना सपादितानामेतेषां कि विद्त्सन्यासादष्वमनुब्त्तिमाचे किंवा पुनरपि सपाद्नप्रयत्नोऽपे. द्वितः 1 नाऽऽयः 1 तचज्ञानस्येवान्ययोरप्ययत्नसि द्धत्वे प्राधान्यप्रयुक्ता- द्रामावप्रसङ्कात्‌ । न द्वितीयः । इत्तरयो रिव ज्ञानस्यापि प्रयलसपेक्षतवे सत्यपसजनत्वपयकरूोदासीन्यामावप्र्ङ्कात्‌ । नार्य दाषः । ज्ञनस्यानु- वत्तिमाञ्मितरयोर्यत्नसाध्यत्वमित्यङ्खोकारात्‌ । तथा हह बयाष- कारी द्विविधः, कतोपास्तिरकरुतोपगस्तश्वतिं ।॥ तत्रपास्वसान्षात्का- रपर्यन्तामपासिति कृत्वा यदि ज्ञाने प्वतते तदा वासनाक्षयमनानाशचा- ह्हतरत्वेन ज्ञानाद्रभ्यं विद्रव्सन्पासजावन्भुक्ता स्वत एव ध्यत, । ताहश्च एव ज्ाद्वाभमिमतो मख्य विद्याघकासरा । ततस्त प्रातं शाछ्षु सहो पन्यासास्स्वरूपेण विविक्तावपि विद्रत्सन्यासवावाद्षासन्यास्रा संकीणांविव प्र तेमासेते ।

अन्यस्मिच्चिति। पुत्रशत्रकटत्रादाविलर्थः । पं प्रृते ज्ञानपदविवक्षिताथेमपि कथयति -- ज्ञायत इयादिना । नन्वेवमपि मनोनाशस्य ज्ञानसाधनवे ।कं मानमियत आह-मनोानाक्ञस्यापीयादिना । तत्र श्रती उदाहरति-तत स्त्वियादिना । तत्रान्यां व्याचटे-- त्रत्यगात्मेव्यादिना । स्म्रतिमाह-यमिति ॥ फठ्तमाह--तदृंवाम - लयादिना । तत्रापि शङ्कते सविकद्पद्ययम्‌-- नन्वित्यादिना । तत्राञऽय प्रयाह-- नाय इ ति । तत्र ेतं प्रतिपादयति--त्बेप्यादिना । दितीय प्रत्याहन ताय इत । तत्र हेतुमाह-इतर्यारिषेयादेना । समाघातुमथ सद्धान्त। प्रतिजानीते--नाथ- मिति । तत्र हेतमाह-ज्ञानस्ये यादिना । तदेवोपपादयति -- तथा ह।व्यादमा सत्र- तिङ्म्‌ ] तत्र संम्रहवाक्यमाह -- विद्या विकारी ति । तद्ैविध्यं समभिघत्त--करृ तत्या दिना | आदय विशदयति--तरेयादिना । ननु किमिदमुपास्य क] वाऽस्य सान्तात्कार

र

का वोपास्तिः | तत्राऽभ्ये किमुप समीप आसितुमस्‌ मुवि मृसत्तायामितिधतुम्पा वत्तु

[न

१ क. ख, ङ" स्मे वियात्म° \ २ व.कान्तर ।

२६२ पर्णानन्दन्दुकौमुद्ास्यव्याख्यासमेतः-- [२ दितीयं-

योग्यमिति व्युखच्या निकटावस्थानयोग्यं वस्तु कस्तृयोदि विवक्षितमिति ब्रूषे कि वा गुर्‌- सुपास्ते राजानमुपास्त इ्यादिप्रयोगाद्रढ्या गुव।दिकमेव । अबि दृष्टसौगन्ध्यकामखोभेन स्वत एव प्रवृ्यपपत्तौ शाख्रीयविधिवेयथ्यापत्तिः, अन्येऽपि प्रयोगन्यवहारदेखकत एव सिद्धावपि गवायनुगतोपास्यतावच्छेदकाज्ञानानिरासेन प्रश्नतादवस्थ्याप्तिश्वेति । एतेन द्विती- यतृतीयप्रश्चावपि प्रयुक्तौ । कुड्यचित्रन्यायेन विषयस्यैवासिद्धया तयेवैन्ध्यापुत्रसाक्षात्कारादि. समकक्षलेन तद्विषयकग्रश्नासंगतेः । तस्माकिमत्राऽऽचायेतात्पयेमिति चेदुच्यते । ध्यानं नाम मानसी करियैवेति समन्वयसुत्रस्यमाष्यवचनादस्यै देवतायै हविह तं स्यात्तां ध्यायेद्‌ पट्करिष्यन्निति । उदयन्तमस्ते यन्तमादित्यमभिध्यायन्नितिं । अहरहः संध्यामुपारसीतेत्यादि- ्रतिरातेन च संचोदिता ध्यानादयपरनामिका भावनास्या सजातीयमात्रमनोवृत्तिसततिरेवो. पास्िस्तत्कमीभूतं वस्तुपास्यं तद्विषयकश्वक्चुषप्रमाविशेष एव तत्साक्षात्कार इति । तत्र दरयो: रेतयेरुपास्तिसामान्येकायत्तरूपनिरूपणतादादावुपास्तिरेव विविच्यते । सा चोक्तरूपा ह्युपा- सिर्िविधा । प्रतीकाहम्रहभेदात्‌ । तदुक्तं मदीयद्विताधिकरणचिन्तामणिमाखग्रभायां प्रथ-

माघ्यायस्य प्रथमपादीये सप्तमाधिकरणे सामोक्तोद्रीथविचेत्यादिपदप्रकशे सप्रमाणं सोदा-

हरणं च । उपासनाविधयश्चतुरविधाः 1 तदुक्तं शिवगीतायाम्‌-- उपासाविधयस्तत्र चतारः परिवीतिताः । सपदारोपसंवगोध्यासा इति मनीषिभिः ॥ अस्प्य चाधिकत्वेन गुणय गाद्धिचेन्तनम्‌ | अनन्तं वै मन इति संपद्विधिरुदाहतः ॥ विधिरारोप्य योपास्ा साऽऽरोपः परिकीतितः । यद्रदकारमुद्रीथमुपासीतेदयुदाहतः ॥ ` क्रियायोगेन(ण) चोपासाविधिः सवग उच्यते ! संवतवायुः प्रख्ये मूतान्येकोऽवसीदति ॥ आरोपो बुद्धिपूर्वेण य उपासाविधिश्च सः । योषित्यभ्चिमतियेद्रत्तदध्यास्र उदाहतः | उपसंगम्य बुध्या यदासनं देवतात्मना | तदुपासनमन्तः स्यात्तद्रहिः सपदादयः ॥ इति ।

{~

तत्र प्रथमस्य सपद्रूपापासनविधिप्रतिपादकश्चोकस्य सरट्लात्तं॒ववेहायावरशिष्टव्यास्यान- मपि तत्रैव मामकम्‌ । विधिरारोप्येति । संबन्धमिति देषः । तथा च संबन्धमारोप्य योपासा सा विधिररोपस्तस्या विधेरारोपास्यः परकरतितो भवर्तीत्यथेः | विधावारोप्येति

पठे तु विधीयते प्रधानोपकारकतयेति विधिरङ्धं तत्राऽऽरोप्य योपरासेत्यादि प्राग्वत्‌ । तमुदाह- रति--यद्रदिति । यथोद्रीथास्यसाममागसितल्सबन्धेन प्रणव उद्रीधलेनोपासनं विहितं

बासनाक्षयप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिविवेकः । २३१

मवतील्थः । या क्िययेमेनो णो)पासा, उपासना स विधिः संबगे उच्यत इति संबन्धः । उदाहरति - संवर्तति । यथैक एव संवतेवायुः प्रये मूतान्यवसीदाति तथेक एव प्राणवा- युरन्त्वहिःकरणानि वक्रौ करोतीति क्रियायोगास्राणवायु संवर्मत्वनोपास्य इव्यर्थः | सहसेति पाठे त॒ बायुमतवयुः प्राणवायुश्च प्रख्ये महप्रख्य सुष्प्यास्य च । भूतानं सक्‌ ठमतान्यन्न्यादीनि प्राणस्तु वागादीनि । एकः, असहाय एव । अवसीदते, अन्तभौवं तप्य; । अवसादयति स्वटीनानि करोतीयधेः । आरोपो वबुद्धाते। बुषद्धपूवण बुद्ध ग्रयक्षादिजन्यवाधप्रमा सा प्यं यत्र तेनेत्यथः । य आरोपः स उपासावि।धरारपास्या

ॐ (अ (

सवतीत्य्थः । तमदाहरति--योषितीति । यद्ववोषियग्निमतिः । ‹ योषा वाव गौतमाग्निः इत्यादि्चाखविदितपच्चाभ्रिवियायां योष्रियमिवबुद्धेः स उपासावेधरध्यास अरप इत्यथः । एवं संपदारोपसंवग॑ध्यासरूपां क्माहुणसंबन्धकरेयााख्मात्र ज्ञायोगाचतुचधां बाह्या प्रतीकोपासनाममिधायाधुनाऽजन्तरामहग्रहेपासनां सगुणामेवामेघत्त-उपसगम्यते । तादा- ल्येन सचिन्येत्य्ः । आसनमवस्थानम्‌ । एवं च देवतात्मना देवतारूपेणे॥ते वेव- क्षायां सगुणादम्रहोपासनाऽपि रक्षिता भवतीति मावः । तस्यैवान्तबहिभदेन सज्ञाभेदम- यिघत्त-- तदियादिना । तथा चात्राऽऽदियमण्डखन्तगत।हेरण्मयपारमश्वरट।लावग्रहप्रत-

कावच्छेदेन तच्चिन्तनं प्रतीयते । तखभ्यासरूपमेव प्रते।कापासन यथा नाम ब्रह्येव्यपासी-

७ (

तति शाखानाननि ब्रह्व्ुद्धिः शाट्मरामादिप्रतिमायां विष्प्वादिवुद्धिश्वेति । तत्र॒ यद्यपे सगुणत्वाटम्बनेन निर्गुणलमेव पर्ैवस्ययथप्यहंग्रहाभावेनाऽऽत्मतादात्म्यामावात्कथं पूवोधि करणवतसंवाद्थिमन्ययेन ब्रह्माहमस्मीव्नुभववाक्याटम्बनतः प्रययादृत्तिसातलात्तदीयपार पकेणाप्रतिबद्धबह्यद्रैतातमेक्यप्रमातस्तदज्ञानवाधरूपा सुक्तिः पयवस्येत्‌ । तत्र॒ तु पञ्चका- रोष्वपि गुणयोगान्निरुक्तपक्षे संपदुपप्रतीकोपासनयकाम्यदादय सति [नमुणाहग्रहापासनया प्रतिबन्धापगमे तत॒ एव॒ वाक्यादैतव्रह्मस्मैक्यसाक्तात्कारतो निरुकतसुक्तानव।ववं मवतीति नैवात्र तत्साम्यमिति त्वमिति । ए च प्रतीकाहग्रहभदन सामान्यत उपासनाया दैविध्येऽपि प्रत कोपासना संपदारोप सवगध्यासमेदाचतुधा, अह्रहोपासना ठु सगुणानगुण- भेदाद्धिविवेति षोढैव सर्वीऽपयुपासनेति दिक्‌ । नलु मववलेवसुपास्तिस्तकमीभूतमुपास्यमपि तथाऽपि कथं तद्विषयकश्वाक्षुषप्रमाविरोषरक्षणः साक्षात्कारः सुपपादः । न च काञ्चाचुप्र

(५ अ

पृ्तिः । समदाहतषडविधोपासनेोपास्यानां मथ्य क्रमात्सपदुपासनोदाहरणस्य मनस्यानन्त्यस्य

तद्रदारोपोपासनेदाहरणस्य प्रणवेऽप्युद्रधलस्य तथा संवगपासनोदाहरणस्य सवतेवायुना

साकं प्राणवायावैक्यस्यैवमध्यासोपासनोदाहरणस्य योपियभ्निस्य चरूपवद्रव्यत्वेनाचाश्च-

त्वादिति चेत्सलम्‌ । तथाऽपि “ अनन्तं वै मन अनन्ता विश्वे देवाः " इति श्रतेस्तदाध -

घातमतभि्धेषां देवानां, तयेद्गतास्यसामभागविदेषाधिषठातुमूतस्य साधारण्येन † वेदानां

सामवेदोऽस्मि › इति स्पतेर्वष्णोः, तदरसरख्यवायुप्रतियो गिकप्राणवाय्ैक्याविषठातुमूतवायोः? २ ०,

२३४ पर्णानन्देन्डुकौयु्यास्यव्याख्यासमेतः-- [ २ दितीयं-

एवं योवरिदवच्छिनामिलायिष्ठातुमूत्नेश्च विग्रहाणां चाचषप्रयक्षयाग्यतायाः सभवादुपपद्यत एवोक्तसाक्षातकारः प्रतीकोपासनोपास्यानाम्‌ । एतेन सगुणाम्रहोपासनोपस्यसाक्षात्कारोऽपि यास्यातः | बहयोगवासि्रऽदग्रहेणाऽऽमनि विष्णुमुपासतुः प्रहलद्त तन्मादास्मयेन तथेव चतुुजाद्यनुभववर्णनात्‌ । निगुणाहग्रहपासनकड मतारृज्ञानाख्यदैतान्मेक्यसाक्षात्कारस्य स्रसाक्षाकायेत्तमस्यैव तत्पारेपके प्रायुपपादतत्वानि काऽप्यत्रानुपपत्तिरिति सक्षेपः । जत्र ¦ यदि ज्ञनि प्रवर्तते ` इति यदिदाब्दं प्रयुज्ञताऽऽचायणेताद्शाधकारसपत्तेः परमदा नितं. तकस्मद्धेतोश्याशङ्कय तत्तेवतासटोकतादिसगुणपञ्चवधर।णसुत्तभनामनन्‌। ५९ 11. दियाशयेन समादधानः फाल्तिमाह-तद यादिना । षष्णुसावुन्यान्तप्रयसुखस्य < यिवेना- नादरणाद्रासनाक्षयस्य द्टवं निर्तोपास्यसाक्षात्कारन्तीपासनानुष्टानस्प ङ्ग सूता न ज ५. ।.1 नुष्ठानं विना स्मेऽप्यसंमवान्मनोनाशस्य दृटलामातं बाध्यम्‌ । ततः । वै तदाह-ज्ञाना- दृध्मिलादिना । स्वत एव । ˆ एतदव द्वा चु भवति › इलादिश्रतीनां सखारस्य- प्यीटोचनं विना खभावत एवेलयर्थः । तत्र हेतुं योतयाते- तादृश एवात । शाखि । ¦ जञान्तो दन्तः: इदयादिश्तीनाम्‌ , ‹ अमय सचसदुद्धः ` द्यीदस्द तनस 9 अथातो ब्रह्मजिज्ञासा › इव्यादिसूत्रस्य च संमत इसयतत्‌. । अस््यवमताचता >) 1 कि ररत इलयत्राऽऽह--तत इयादिना । सहोपन्धासाादषतं । पतत्‌ = जनो टोकमिच्छन्तः प्र्रजन्ति ` इ्यादिविविदिपासन्यासप्रतेपादकाखस्य ` एतमव वाद्वा मनिभेवति › इति विद्रत्सन्यासप्रतिपादकराखादृध्वमन्यवधानेनाऽऽ्ननाद्‌त चचत । बहवचनं त॒ ८ किं प्रजया करिष्यामो येषां नोऽयमात्माऽयं ढाकः ' इय॥दशुलाद्त्प्रहः- धमेवेयाकूतम्‌ |

ननु मववेवे प्राक्प्रतिक्ञातदिविधवियाधिकारिणोमध्ये कतपास्पख्यस्य थमस्येवं व्यवस्था तथाऽपि द्विरतीयस्याकत)पास्तः काऽसा(वलयत अदहद्‌. न तन स्तसाद्ना~-

ददाय{तनास्तु प्रायेणाक्रतो पास्तय एव।त्सुक्व भाच त्सरहसा विदार्या प्रवर्वन्ते । वास्नाक्षयमनोनाक्ञौ च ताक्कािकों सपाद्यन्त ॥ ताता

श्रवणमननमिदिप्यासनानि सिष्पाद्यन्ते । तेश्च हटढाभ्यस्तरज्ञानसराव- विपर्यय निरासात्तखन्ञ(नं सम्यगुदेति "1 तस्य बाघकप्रमाणामावान्नवु त्ायामकयायां एनरत्पत्तिकारणामावाच्च नास्त तस्य २/1 यत्वम्‌ । वासनाक्चषयमनोनाश्ौ त॒ दढाम्यासामावद्धौगप्रदृन परारन्धन तडा तद्‌ बाध्यमानलाच्च सदातप्रदेकशषदीपवत्सहसा नंबर । तथा च वास.

१क.ख. ग, व, ङ, च, गनिष्पयः। रक, खेगरध. ऊ" च. पि} उदितस्य ञानस्य । | |

` वासनाक्षयप्र०] विद्यारण्यप्रणी तजीदन्ुक्तिवि वेकः। २६५

पर्वेभ्यस्त प्रयल्नेम्यो विषमांऽय 1ह समत दुःसध्यो वासनात्यागः मेषन्मूटनाद्‌प ॥

चञ्चलं हि मनः कष्ण प्रमाथे बटवद्दुटप्‌ । तस्याहं नियहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम्‌ ॥ इत ।

तस्मादिदानींतनानां 1वेद्रव्छन्यासना ज्ञानस्यासवातिमाचम्‌ । वास नाक्षयमनोनाक्षौ त प्रयत्नसाध्यावितिं संद्धम्‌ । नतु क वासना यस्याः क्वयाय प्रयातितव्यामति चेत्स्स्वरूपमाह- वासष्ठः

दुटवास्नया त्यक्तप्रूव [एरविचारणम्‌ \

यदादानं पद्ाथस्य वास्नास्ता प्रतता ॥

भावितं तीबस्वेगादाव्पना यत्त्दव स,

मवत्याज्ञ महाबाहो विंगतेतरसस्मुतिः ॥

तादगरपा !हं पुरुषा वासनाविवश्च करतः

संपहय ति यरैवेतस्स द्र स्त्वाते दगुह्यात्‌ ॥ वासनावेगयैवइयास्स्वरूपं प्रजहा1त तत्‌ ।

अन्ति परयति दुद्टिः सवं मद्वशाषदवन 1 इते

विद्यायामदैतब्रह्मवियायामित्यथः । । वेषयसप्तमीयम्‌ ! सहसा स्वकौयवासना्षयादत-

= मप्रीदाव्धमविचा्यैव प्रवन्त इत्यन्वयः । अत एव-- चसन ति । अद्टलयागयीगे। । तत किं तदाह-- तावतेति । नन्वेवं चेत्तहिं तत न स्यार आह-तैश्चेति\ न

= च्चेवमपि प्रतिबदध्नेदहामाववन्मृखज्ञानष्वंसस्ततो न स्यादत बा । अग्न मण्यादि वलते प्रतिबन्धकामावादियाह--तस्येयादना । तट ` |

प्रमाणोत्पादिता विया प्रमाणे प्र वना ।

न नद्यति न वदान्तास्मबरं मा्नमिष्यते } इ।त ।

| #क.ख.ड पस्तदेष्व् « प्राति अ निव्र्तं च जना न वडुरासुराः ॥ " रोच नापि न्वाऽऽचासे न सत्यं तेषु विदयते ॥ अपतपमप्रतेट ते जगदाहुरनीश्वरम्‌ 1 अपरस्परसंभूतं किमन्य

त्कामहेतुकम्‌ ॥ एतां द्टमर्ब्टभ्य नषटात्मानेोऽल्यन्ुदययः । मरभवन्तयु्कमौणः क्षया जगतत

क हाः ॥ इति नोकनवगषि इत्ते । _____ _ ----- शलोकजयमधिके दयते ।

१ क. ख. ग... ड. च, ^त्ट्संपायावरोति [स्थतम्‌ । २क.ख.ग.व.ड. च, दभाः

` वन ॥३क.ख.ग, घ, डू च श्रान्त ।

हि)

२६६ पर्णानन्दे्दुकौटयास्यन्याख्यासमेतः-- [२ द्वितीयं

ननु दीपादिना तमःकमेऽपि तद्विरहे क्षणान्तरे तदुपसपेणवद्रह्मावरणमज्ञानान्तरेण ` स्यदेवेति चेन । एकाज्ञानपक्षे बुद्धिमेदाज्जीवभेदेऽपि यद्‌ बुदध्युपादानाज्ञानश्चमः समुच्यते; जीवन्मुक्तिपक्षे यावत्मारब्यं तलेशामासेन द्वैतप्रतीतिः, नानाज्ञानपक्षे तु न काप्यनुपपत्तिः; पट्वाज्ञनिरेव घटायावरणोपपत्िशवेति सवन्यवस्थितेरियाश्यनाऽऽह--निवृत्तायामि- त्यादिना । तस्य, तच्ज्ञानफटीमृताविचा्वस्तिरूपप्रागक्तविदेहमोक्षस्येवयथः । ततः किं प्रकृत इत्यत आह-- बसनाक्षयेव्यादिना । तत्र वासिष्गीते प्रमाणयति- तथा चेलयादिना । फल्तिमाह- तस्मा दि व्यादिना । ततः सप्रश्च वासनास्वरूप सामान्यतः

सप्रमाणं निरूपयति-- नन्वित्यादिना मद्वक्ञा दिवे यन्तन । अत्र द्टेतितुतीयान्तेन तदनादित्वं व्यज्यते !

अत्रोदाहरणाकाड्श्चायां सामान्यतस्तस्सं्षिपत्यत्न चेव्यादिना--

अच च स्वस्वदेशाचारङ्लधर्ममाषामेदतद्तापशब्दसुशब्दादिषु प्रा- णिनाममिनिवेशः समान्यत उदाहरणम्‌ । विशेषतस्तु मेदानुक्त्वा पश्चा- दुदाहरामः । यथोक्तां वासनामभिप्रेत्य बहदारण्यकं शूयते-“ स यथा- कामो मवति तक््रतुर्भवति यक्कत॒मवति तत्कमं कुरुते यत्कमं द्रुते तदभिसंपद्यते ` इति । वास्नामेदो वाट्मी किना द्रितः- वासना द्विविधा प्रोक्ता शद्धा च मुनिना तथा। मलिना जन्महेतुः स्याच्छरद्धा जन्मविनाशेनी ॥ अज्ञानसुघनाकारा घनाहंकारशालिनी । जन्मगरत्युकरी प्रोक्ता मलिना वासना बुधेः ॥ पुनजन्माङ्कर त्यक्त्वा स्थिता समृष्टब्मजवत्‌ । देहार्थं धियते ज्ञातज्ञेया श्ुद्धाते चोच्यते । इति ॥ देहादीनां पश्चकोशानां तस्साक्षिणशिदादपनश्च मेदावरकमन्ञानं तेन सुष्टु धनामूत आकारो यस्याः सेयमनज्ञानसुघनाकारा । यथा क्षीरं तक्रमेलनेन धनीमूतं मवति, यथा वा विलीनं घ्रं कश्ीतलभदेशे चिरमवस्थापित सुघनी मवति तथा वासना द्रशट्व्या | घनींमावश्चा् भ्रान्तिपरम्परा । अत्र प्राणिपदेनोक्ताभिनिवेश्चवतां तियेक्वमेव न तु मनुष्यत्वमपीति दयोयते । विरोषत-

| (+ पि) २

स्तदपेक्षायां वक्ष्यमाणत्वेन तत्साविस्तरं प्रतिजानीते-विशेषतसित्व सादिन । ननृक्तस्परति-

1

१कृ, ख, ड, पुनजेन्मक? ।

वासनाक्षयप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्म॒क्तिविवेकः । २९३७

मृखीम्‌ताञत्र श्रतिः केतयत्राऽऽह-यथोक्तामि यादिना । तामेव श्रुतिं पठति-स यथेति। कामो द्यनादिसंस्कार एव॒ वासनापरनामाऽन्तीयः कार्यत्वं पृवेप्रज्ञाभिधः सदसष्टो-

कचच्ज्ञानकमसूक्ष्मावस्यावरोष एवावेदययादिनिष्टोऽष्टधा सुप्रपञित एव॒ मर्दये प्रारब्धध्वा- न्तवन्वसनं सप्रमाणम्‌ । ऋ्तुखरूपसुक्तमेतन्चास्यान एवानुभतिप्रकाक्ने--

रुचरतश्यः काम्ये विषये क्रतुरीयेते ।

पाक्षिक कमे कामे स्यात्करोत्येव क्रतौ सति । इति ॥

नयु भवत्वेव वासनासामान्यस्वरूपं॒तद्विशेषस्त॒ यः प्रावक्ष्यमाणवेन प्रतिन्नात स

कथमलयपन्तायामाह--कासनाभेद्‌ इति । तद्राक्यन्येव पठति- बासना द्वध. त्यादना । तक्कायभदमाह-- माल गेव्यघन । मवलेव तत्कायमथापि प्रथमं मछिनाया रवरूपम्व्‌ कथामलसाक्ाट्श्षाया तत्कथय]ते- अज्ञाबत । तत्सवस्वयामत धमजातमाह- घनात । माट्ना जन्महेतुरेते प्रागुक्त जन्मपदं जन्ममृद्युसदसरपरम्पराय) खेरसुखदुःख- रूपससास्वक्रस्याप्युपटक्षणमवत्यारयन पुनस्तां विरिनष्टि--जन्ममुत्युकरीवयर्धनैव । व माल्नवासना स्तप्याय शुद्धा ताममघत्त--पनाराते | समणशति । सम्यभर्भि- तव्रीद्यादिधान्यवदित्यथः । एवं च तदयथा भक्षणमात्रोपयोगि टाजादिरूप तथेयं दारी-

^ ( ५

रनिवोहैकोपयोगिनी भवतीति मावः । अथाज्ञानसुघनाकारपदं व्याचष्टे देहेव्यादिना परम्पर वयन्तेन ।

ननूक्त मटेनवासना गीतासु कोक्तेयत आह--

तां चाऽऽसुरसपद्विवरणे भगवानाह- # प्रवृत्ति च निवृत्ति च जनान विदुरासुराः । न शोचं नापि चाऽऽचारो न सत्यं तेषु विद्यते ॥ असत्यमप्रातिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम्‌ । अपरस्परसमृतं केमन्यत्कामहेतुकम्‌ ॥ एतां हष्टिमवष्टभ्य नात्मानो ऽल्पघदद्धयः । प्रमवन्त्युयकमाणः क्षयाय जगतोऽहिताः ॥ काममाभरिव्य दुष्पूरं दुम्ममानमदान्विताः।॥ माहा द्हीवाऽस द्वाहान्प्वतेन्तेऽद्यु चित्ताः ॥

* ग. घ. च. छेत्येतद्तिरिकरपुस्तकेष्वेतच्छटोकचयस्थानेऽयं मन्थः--श््रवृत्तिं च निवात च, इति षोडसघ्यायोक्तश्छोकचयक्रमेण पटित्वाऽ्मे पठनीयम्‌ 7 इति ।

२२३८ पृणानन्देन्दुकोयुयाख्यव्याख्यासमेतः-- [ २ द्वितीयं

चिन्तामपरिमेयां च प्रटयान्तामपाभिताः। कामोपमोगपरमा एताचदितिनिश्िताः ॥ आश्ापाशश्तेशद्धाः कामक्रोधपरायणाः । इहन्ते काम मोगाथ॑मन्यायेनार्थस्तं चयान्‌ । इति ॥ [ + त आसुरा जगदसत्यमाहः! । नास्ति सत्यं वेदु पुराणाव्‌ प्रमाणं यस्मस्तादरश जगदृाहुः। वेदनां प्रामाण्यं न मन्यन्त इत्पथः । अत एव नास्ताश्वरः कता व्यवस्थापकश्च यस्मिस्तादुलं जगदाहु; । ताहि द्ुतोऽस्य जगत उत्पत्तिं बदन्तीत्यज्ाऽऽह~--अपरस्परेति । अपरश्च पर श्वत्वपरस्परम्‌ । अपरस्परताऽन्यान्यतः सापएरुषमथनात्सभत जग- व मन्यत्कारणमस्य, नास्त्यन्यक्किचित्‌ । कितु कामहेतुकं सीपरुषयोः कम एव भ्वाहृखूपण हतुरस्वत्याहुरत्यथः | पनाहंकारश्च तत्रै वोद्‌ाहूत इदमय मया छब्धमिमं प्राप्स्ये मनोरथम्‌ । इद्मस्ताद्माप मे मिष्यति पनर्धनम्‌ । असां मया हतः शञ्चहंनिष्ये चापरानपि ॥ इश्वरोऽहमहं मागा सिद्धोऽहं बलवान्सुखी । आट्याजमजनवानास्म कः<न्याअस्त सहश मया ॥ यक्ष्यं दास्याम मोदिष्य इत्यज्ञानविमोहिताः अनकाचत्तावे भान्ता मोहजालसमावताः ॥

प्रसक्ताः काममागेषु पतन्ति नरकेऽशुचौ । इति ॥ एतन पुनजन्मकारणववमुद्हूतं मवति । तच पुनः प्रपञ्ितम्‌-

आस्स्मावेताः स्तन्धा धनमानमदान्विताः । यजन्ते नामयज्ञस्तं दृम्मनाववधपवेकम्‌ ॥ जहकर्‌ बठल दप काम क्राघचस्श्रताः।॥ मामात्मपरदहष प्राद्वषन्ताऽभ्यसयक्राः॥ ` तानहं द्वेषतः कूरान्पसारेष नराधमान्‌ । क्षिपाम्यजस्रमद्युमानासराष्वेव योनिष ॥

+ पनुधिहान्तगतस्थोऽयं मन्थश्छपुस्तकस्थ एव । `

` १क, ख.गन्षनङषच, अहंकाः। `

वसनाक्षयप्र०] विसारण्य प्रणी तजीवन्भु क्ति विवेकः । २३९

9

आसुरीं योनिमापन्ना मूढा जन्मनि जन्मानं । मामप्राप्यैव दौन्तेय ततो यान्त्यधमां गतिम्‌ । इति ॥

५

तां चेति । तद्राक्यान्यव परति-- प्रच त्ति चेत्यादिरोडशाध्यायगपडूभिः । तदर्थ संक्षेपेण विद्रणोति- व आसुरा इयारभ्येव्याहूारव्यथं इत्यन्तेन । नन्वव ॒समा- न्यतो मलिनिवासनायां मगवरद्वतोदाहरण्ऽपे तद्वर्नमावः कदाह्त इलत्राऽञट-- घनाहंकारश्वै ति ! तद्राक्यान्यपि संगह्णाति--इद्‌ मद्यव्यादचतु।भः । एतदथ साक्षप्य पर्वोक्तवासिष्टवाक्येन सह योजयति-एतेने{ति५। वाक्यन्ञेधरेतस्प्रपञ्चनमवत्याह-त च्चा त । क्रैवीक्येः प्रपञ्ितमियाकादक्षायां तान्येव लिखति-आत्मे यादिचतुभिः । इह वस्तरस्तु श्रमघसदनसरस्वर्तीनां गढाथदीपिकायामेवानुसष्ये(धेयः । प्रायः स्पुटत्वादयन्तानर्पक्ष- त्वाच्च नात्र मया प्रतन्यत इति त्म्‌ ।

ननु भवववेवं मटिनवासनाप्रपञ्वनं तथाऽपि जुद्धवासनायास्तत्कथमियाशद्क्य प्राग्वा सिष्ठवक्येन पुनर्जन्मङ्करं व्यक्लेयादिना सूत्रितं तत्सामान्यस्वरूपं स्मारयति- छद्धवासना तु ज्ञातज्ञेया । ज्ञेषस्वरूपं चयोद्काध्वाये मगवानाह- जञेयं यत्तत्वक्ष्या{पि यञ्ज्ञात्वाऽग्तमरनुते । अनादिमत्परं ब्य न सत्त्वा सदुच्यते ॥ स्वंतःपाणिपाद तच्छवतक्ष्ञिरोुखम्‌ । सव॑तःश्रतिमहोके सवमावृत्य तेष्ठ।ते ॥ सवे न्द्ियगणामासं सच॑न्द्ियविवजितचम्‌ 1 असक्तं सव॑मच्धव निगुभं गुणमभोक्तु च ॥ बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च । सृक्ष्मत्वात्तद विज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत्‌ ॥ अविमक्तं च भूतेषु विमक्तमिव च स्थतम्‌ । भतमर्तुं च तज्जञेथ यसिष्णु प्रभावेष्णु च \ उ्धो तिषामापि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते । [ # ज्ञान ज्ञे५ ज्ञानगम्यं हदि सर्वस्य विष्ठितम्‌ | इति ।

अतर तरस्थटक्चषणस्वरूपलषक्चणाम्यामवगन्तं सोपाघेकानिरुपापेक- स्वरूप यमुपन्यस्तम्‌ । | + कद्ाचैत्द्बान्प सद्यह्टक्षयातें तत्तरस्थलक्ष-

षं पनायति =,

# इदप ध. छ. प्रस्तकयोरेव { + ग. व. च.क. पुस्तङषु करदा वदत्वास््य प्रक श्चन्द्र इतीत्यन्तो मन्थो न वियते ।

२४० एर्णानन्देन्टुकोगुद्याख्यन्यास्यासमेतः- [२ दितीय-

णम्‌ । यथा देवइत्तगृहम्‌ ¦ तथा कालत्रयसंबन्धि सद्यलक्षयति तत्स्व- रूपलक्षणम्‌। यथा प्रक्रषटप्रकाशश्चन्द्र्‌ इति । ] नतु व्यक्तपूवापरावचारत्वं वासनालक्षणम॒क्तम्‌ । ज्ञेयज्ञनं च विचारजन्यम्‌ । अतो न शुद्धायां तट्टक्षणमस्ति । मेवम्‌ । टक्षणे उटमावनयेल्युक्तत्वात्‌ । यथा बहुषु जन्मसु दृढ मावितव्वेनास्मिञ्नन्मनि वनेव परोण्देशमहकारममकारकामक्रो- धादयो मटिनवास्नयोत्पद्यन्ते । तथा प्राथमिकबोधस्य विचारजन्य. तेऽपि दीघंकालनैरन्तयंसत्कारेमाविते त्वे पएश्चाद्राक्ययुक्तेपरामशम- न्तरेणेव पुरोव तिघटादिविस्सहस्रा तत्वं परिस्फुरति तादृश्या धानु वृर्थ! सहित उन्दियन्यवहारः शुद्धवासना । साच देहजीवनमाचाय)- पयुज्यते । न तु द्म्मदुर्पा्यासुरसंपदुत्पादनाय, नारि जन्मान्तरहे तुधम।- धर्मात्पादनाय । यथा मृष्टानि बद्यादिवाजानिं शद्धटप्रणमाच्रायाप- युक्तानि।नतु रुचिरान्नाय, नापि सस्यनिष्पत्तये तद्त्‌ । शद्धवासना विति । प्िवेक्षप्याथस्तुशब्दः । ननु कुड्यचित्रन्यायेनाऽऽद ज्ञेय सखरूपमेव न ज्ञातं क्र ॒पुनस्तंदटितोक्तवासनास्वरूपं ज्ञातव्यमिलयत्राऽऽह-- ज्ञेये {ते । तद्राक्यन्येव पठति-- ज्ञेयं यत्तदिव्यादिना बिं्ठितमियन्तेन षड्भिः । तत्तात्पयेमाह- अेयादिना । तदस्थेति । यथा कश्चि्ान्ः कंचिद्रनेचरं क॒ जटमिति एच्छस्तेन पुरोवर्तिनि मराछे जठमिव्युपदिद्यते । तत्र॒ स मराठा व्दतराजहंसः सरसस्तटस्थ एव सज्ञरस्य ठक्षकः कदाचित्संबद्रवेनोपटक्षणमेवोच्यते तद्रत्सवैतःपाणिपादत्वादिनोपटक्षणन सोपाधिकसरूपमेवावगन्तुुक्तभित्याकूतम्‌ । एवमनादिमदित्यादिखरूपरक्षणं निरपाधरक- सखरूपमेवावगन्तुसुक्तमिति तत्वम्‌ । तत्र शद्कते-- नन्वित्यादिना । दटमावनया व्यक्ते. त्यादिवापिष्ठवक्येरत्यर्थः । समाधातं प्रतिजानीते--मेवमिति । तत्र दैतुमाद-छक्षण इति । तं विवृणोति--यभ्ैत्यादिना । एवं दृ्टान्तसिद्धमधं दाष्टन्तिके योजयति-तथे- त्यादिना । एवं श्द्धवासनाटक्षणं परष्डत्य सट््टन्तां स्पष्टयति-प्ता चेत्यादिना । तत्का- परदरनमपि । शषटानि ढाजतां नीतानि । कुसति \ उदरपूरणमपि तेः कुसूटपूरणस-

न (

मन्वत भवः |

नन्वेवमह्वियं शद्धवासना देहमात्रनिर्ाहिपयेगिन्यथापि प्रागुक्तमटिनवासनाया; किमि- तस्या डैकविधलमेवोत माङिन्यादेव वेविष्यमित्यारङ्क्यान्त्य एवेव्याशयेन समाधत्ते --

\ कत. ल.ग.घ.ड. च. °स॒ना उत्प ।

वासनाक्षयप्र} विद्यारण्यप्रणीतजीषन्पुक्ते वे वेकः । २४१

मखिना च वासना जिधा--लोकवासना शाख्वासना दृहवासना चति । स्वे जना यथामां न निन्दन्ति यथावा स्तुवन्ति तथव सव- थाऽऽचरिष्यामीत्यमिनिवेक्षो लोकवासना । तस्थाः सपाद्ाेतुमश्चक्य- व्वान्महलिनल्म्‌ । तथा हि- को न्व स्मिन्सांप्रतं टो गणवान्कश्च वीयार्‌ । इत्यादिना बहुधा वार्माकिः पप्रच्छ ॥ कृवक्ञाप्रमवां रामो नाम जनेः श्चतः।

इत्यादिना प्रत्युत्तरं नारदा ददा । ताद्रशस्यापि रामस्य पतितता- शिरोमणिमताया जगन्मातः सीतायाश्च भ्रोतमशक्यो जनापवाद्‌ संप्रवत्तः किमु वक्तव्यमन्येषाम्‌ । तथा हं दशपवेशेषेण परस्परानेन्दा- चाह्ट्यमरुपलम्यते । दाक्षिणात्य विभरात्तरा[इ। | वदाषेडां विप्रा मासम क्षिणां निन्यन्ते । आत्तरेय (राह) मातुटस्खताद्राषहेनो यात्राप् सद्धा ण्डवाहिना दाक्षिणात्या निन्यन्ते । बह्वृचा आश्वलायनक्ञाख।याः काण्वशाख प्रशस्तां मन्यन्ते । वाजसनेयिनस्तु वेपरीस्येन । एर्व स्वस्वक्लगोन्नवन्धुवग दवता दिपरशसा परकीयनिन्दा च, आविद्रद्ङ्क-

नामोपालं सवच प्रासद्धा । एतदेवाभिप्रत्योकम्‌- 11

ॐ शुचिः पज्च किचलो विचक्षणः क्षमो ऽप्यश्क्तों बलवांश्च दुष्टः । निश्वित्तचोरः खमगोऽपि क्रामीं को लोकमारापयितुं समथः ` ॥ इति । विदयते न खल कश्चिदुपायः सवलोकपरितोपकरो यः । सवेथा स्वहितमाचरणीयं किं करिष्यति जनो बहुजल्पः \॥ इति च । अतां टाकवाक्षनाया मटिनत्वमभिभेत्य योगीश्वरस्य तल्यनिन्द्ास्तु- [तत्व माक्षन्लास्ेषु बणतम्‌ । शास्रवासना च चि विधा--पाठन्यसनं चह्ुशासखरव्यसनमनुष्ठानव्यसनं चेति । पाठस्य व्यसनं मरद्राजेऽगम्यते ।

मषटिना चेति । जथ-

४ कं-ख.ग. व. च. ड. एषु प्ूस्तभ्षु केवलमस्य पयस्य “५ को लोकमाराधयितुं समथः इति चरमचरण एव दृस्यते न सायश्टोकः |

निना भणानि

नि 1 «९ 1 78 । ~ 4 तात, भरद कर ५१ ८१. कि "ज, प] कव य क"१- नरन हः मीनदकननयरदेकाेकतनकृक पत) ४ । 'भयोनोनकोककिनदककः र ११.

१क. त. ग. ड. शाखां कणवश्चाट्ायाः प्र | ३१

२४२ पणानन्देन्दुकौगुयाख्यष्यार्यासमेतः- ` (२ दवितीय

` लोकवासनया जन्तोः श्ाघवासनयाऽपि च| देहवासया ज्ञानं यथावन्नैव जायते ॥

(कि न

इति यङ्गवैभमवखण्डपृवाधेगतचतदंशाध्यायप्रसद्रतत्सज्ञाः संज्ञापयति-लोक्षेत्यादिनं | तत्र छोकवासनां विश्चदयति-सर्वं इयादिना । ननु कुतोऽत्र मलिनं तत्राऽऽह ~ ¦ तस्या इति । तदुपपादयितु प्रतिजानीते तथा हा ति । तदुदाहरति-को न्वस्मि- न्नित्यादिना । एवं च जीवकोटिनिविष्टानामस्मदादीनां तदन्येषां तदौःसाध्यं वैमुत्यसिद्धमे- वेलयाह-किम्वि ति । तदुदाहरति-तथा हीत्यादिना । क॒ देर उपरम्यते | परस्पर- निन्दाबाहुव्यमियत आह--दाक्षिणात्येसियादिना । मासेति निन्दायां हेतगभ विरेष- णम्‌ । एवं मातुरेत्यायम्रऽपि द्रष्टम्यम्‌ | न केवल्मेवमाचारविषयिप्येव खेोकङता निन्दा ` कैतु वेदराखाविषयिप्यप्यसावित्याह--पद्रव॒चा इत्यादिना वै परीत्यनेयन्तेन ` । उक्त- ` निन्दामन्यत्राप्यतिदिशति- एवमित्यादिना । आदिना देशः । उक्तरोकवासनाध्वंसस्य ` सवथा दुःसाध्यत्वे समतमपि प्राचामाह-पतदवे यादेना । एङिति कथयन्प्रकृतं निगम- (~ = (^

यते-अत इयादिना । एवमत्र खोकवासनां प्रपञ्चय शाख्वासनामपि तरेविध्येनाभिषत्ते- शाखयादिना । तत्राऽऽयमुदाहरति-पाठस्यातिं ।

कथं तदियत ाह-स हाव्यादिना-

स हि एरुषायषव्रयेण बदरन्वेदानघीत्पेन््रेण चतथायुषि प्रटोभित- स्तत्रापि परेशिष्टवेदाध्ययनायोद्यमं चकार तस्यापि पाठस्याशशक्यत्वा- न्मटिनवासनात्वम्‌ । तां चाशक्तिमिन्द्रः प्रतिबोध्य पाठान्निवत्यं ततोऽ प्ययिकपुरुषार्थाय स्गुणवह्यवियाभ्ुपदिदेश्ष । तदेतत्सर्वं तेत्तिरीयवा- ह्यणे > द्रष्टव्यम्‌ । तयथेवाऽऽत्यन्तिकपुरुषाथाभावाद्वहशाखव्यसनस्य मालेन्य कादषेयगीतायाद्रुपलमभ्यते-षुवांसा मुनिषडविधशासख्रपस्तक- भारः सह महादेव नमस्कतुमागतस्तत्छ मायां मनिना नारदेन मारवाह. गद्‌ मस्षास्यमापादहितः कोपाद्पुस्तकानि कवणाणवे परित्यञ्य महादवे. नाऽऽतविद्यायां प्रवर्तितः" इति । आत्मविद्या चानन्तसखस्य गरुकारु-

* ड. पुस्तके--(बाह्मणम्‌) “भरद्वाजो ह बिभिरायुरभिवह्यचयमुवास । तरह जामिर स्थ.

विर« रायानम्‌ । इन्द्र उपवज्योताच । भरद्वाज । यत्ते चतुर्थमायुर्दयाम्‌ । किमनेन र्या इति 1 वह्मचयैमेतैनेन . चैरेयणिति । होवाच । त५ ह जीरिरिलपानज्न्ञातानिव दर्शयांचरृार। तेषा ` ह ककस्मान्मुषटिनाऽऽद्‌र । स होवाच । भरद्रानेत्यामन्त्य.। वेद्‌ वा एते ” इवि । ॥

` १ड..ˆह मोक्षसास्ेवु वर्णितं म । क

वासनेक्षयप्र-] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्ुक्तिविवेकः ॥ . २४३

छयरहितस्य न बेद्क्ाख्रमाच्रणात्पद्यत ॥ तथा च श्र तिः-- नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुना श्रुतेन इतति । अन्यच्रप्युक्तम्‌-- ` | बहशाञख्चकथाकन्थारोमन्थन वृथंव 1कंम्‌ । वि अन्वश््ठ्य परयत्नम तच्चज्ञेञ्था{तरान्तरम्‌ ।। इति । अधीत्य चतरो वदान्धमशाखाण्यनक्राः ह्यतच्वं न जानाति दर्वा पाकरसं यथा॥ इतिच 1.

(नारदश्चतःपरिकलाविद्याकुशलोऽप्यनात्मावत्वनानुतततः सनत्कुमार मरपससादः इति च्छन्दो गा अधीयते । अनुष्टानव्यस्न ववध्ुत्राण (नदा घस्योपलभ्यते । वासिष्ठरामायणे दृशूरस्य 1 नेदाघा हं कऋथूणा पुनः पनः प्रयोध्यमानोऽपि कमभ्रद्धाजाञङ्य चर्‌ न जहा । दृाशुूरश्चात्वन्त- भ्रद्धाजाख्वेनाचष्टानाय शुद्धप्रदेशं भूमा न क्राप्युप्टम । अस्याश्च कर्मवासनायाः पएनजंन्महेत॒तवान्मटिनत्वम्‌ । तथा चाऽज्यवाणक्ा जच य तं--~

® ५

पवा येते अद्रुढटा यज्ञरूपा अषशदश्चोक्तमवरं येषु क ।

५

एतच्छ्रेयो येऽभिनन्दन्ति मूढा जरामृत्युतं पुनरेवापियन्ति ॥

५ ११

अविद्यायामन्तरे वर्तमानाः स्वय धाराः पाण्डतमन्यमानाः । जङघन्यमामाः परियन्ति मढा अन्धेनव नोयमाना यथाङन्धाः॥ अविद्यायां बहधा वतमाना वयं करताथां इत्याममन्यारत बाट, ॥ यत्कभिणो न प्रवेदयन्ति रागात्तनाऽऽतुराः क्षणलाकाडच्यवन्तं ॥ | इश्टापतं मन्यमाना वार नान्यच्छूया वेदयन्तेऽच मूढाः ।

नाकस्य प्षठेते सक्रतभ्नुभूखमं टाक नतर वावशन्त इत ।

~ #

बहन्वेद्‌ानिति । वेदशब्दोऽत्र शाखापरः । अन्यथा पुरषायुषत्रयेण संपृणेत्रषया अपि संजतिऽव्ययने पनश्चतु्थायुःप्राप्याघ्वज्चिष्टाथवेणवेदाध्ययनस्याषपे तत्र संभवात्संजाते चतवदाध्ययने पनसूतत्राह्ण एवेन््रकर्तकं तं प्रति तर्याः सुवणेमयमहापये तत्रयप्रददानमु- क्तमनपपने स्यादिलयाशयः । ननु कैदमुपाख्यानं तत्राऽऽह-- तद ताद्‌ स्याद्‌ । जथ दविती- यामपि शशाख्ववासनां निन्दति सप्रमाणं सोदाहरणं च तथेवेयाद्‌ना । पास्यज्य; आगता्त

त

एव महाद्वनत्पव्वाद्सव योज्यम्‌ । तत्र हैतुः-आत्मावद्या चात । तत प्रमाणान्यह-

१. पुराणे 1 रक. क. ङ. च. वाभियिः | ३ ग-व.च्‌. तनतु ॥ |

२४४ पृणानन्देन्डुकोमुद्याख्यम्याख्यासमेतः- [२ दितीयं-

तथा चलाना । तत्रद्यहर्णमाह-- नारद्‌ इयादिसपरमाणम्‌ । एवं तुतीयामपि तां सप्रमाण साद्मटर्ा वृणत्राच्त--अज्श्ानरेसयादिना ननु । कुतः कमवासनायाः पुण्योत्पाद- कत्वेऽपरि मटन तत्राऽप्ट्--अस्याश्चेति ! तत्र मानमाह- तथा चयादिना सप्र तिज्ञ भृरितर्‌ च।

तत्र स्मृतिमप्याह भगवतव्यादिना---

यामिमां पुष्पितां काचं प्रवदन्त्यविपश्ितः। प ठ्‌ त्यु त्‌ 8 ड ष * धश श्नु | रु ठ्‌ 3 6 [ {त व ॥ | ६ स+

कामात्मानः स्वग॑परा जन्पकमफलप्रदाम्‌ । करियाविशेषच्ह्कलां मौगेश्वर्थगतिं प्रति ॥ भागश्वय प्रसक्तानां तयाऽपहूतचेतसाम्‌ । व्यवसायात्मिका बद्धः समाधो न विधीयते ॥ चेगुण्यविषया वेदा निच्रैगुण्यो मवाजुंन । नि द्रो नित्यसखच्वस्थो नियोंगक्षेम आत्मवान्‌ ॥ यावानथ उदपाने स्वतःसंप्लृतोद्‌के । तावान्सवेषु वेदेषु बाह्यणस्य विजानतः । इति । द्‌ पहेतुत्वाच शासीयवासनाया मटिनतवम्‌ । श्वतकेतुरल्पेनेव काठेन सवान्वेदानधीत्य द्पेण पितरपि पुरतो विनयं न चकारेति च्छन्दागाः षष्ठाध्याये पठन्ति 1 तथा बालाप्केः कानिचिदुपासनान्यवगत्य दृप्त उशीनरादिषु बहूप देहेषु दिग्विजयेन बहून्विप्रानवन्ञाय काडयामजात- रदं बह्मविच्छिरोमणिमनशासितं घाटय चकारेति कोषीतकिनो वाज- सनेयनश्चाघीयते । पुथिताम्‌ , ‹ अपाम सोमममृता अभूम › इत्याय्थवादत्वेन पुष्पिप्यनुपमटोमजनिका- मिसर्थः । वेदाः पूर्वकाण्डात्मका इव्ा्थिकम्‌ । यावानथं इति । यथोदपान उदकपा- नादिमात्रप्रयोजके वापीकपादौ प्रस्येक यावान्थैः प्रयोजनविदेषः सिध्यति तावान्सर्वोऽ- प्यः , सर्वेतःसंघरतदके प्रचरतरजख्खछाडिनि गङ्गादितीथ व्रणां ।सध्यलेकतरवेति प्र सद्धुमव था सर्वेषु पूर्वकाण्डात्मकेष्वखिदेषु वेदेष्डग्यजुःसामास्येषु यावानयं "ऋग्म: शसान्त यजुभिर्यजन्ति सामभिः स्तवन्ति › इति श्रुतेदोतुव्वाध्वयव द्रातृत्वादिभिः साधेतेन पत्नी- यजमानयोः परमासमपारेतोषरुक्षणेन पुण्यापृ्ण ‹ 1चेत्रया यजेत पञ्चुकामः ˆ ट्‌।ति “्यो- तिष्टोमेन स्व्भकामो यजेत › इययादेश्चुतेज्ञापतपश्वादलक्षण्टावष्यनरा।तजन्यस्तत्तदवाच्छन-

वासनाक्षयप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मक्ति विवेकः ! २४५

सुखटक्षमो यावानधैः प्रयोजनविशेषः सिध्यति तावान्सर्वोऽप्यथां विजानतोऽदेतत्रहमातैक्य- विषयकसाक्षात्कारदाय्नि ब्राह्मणस्य मुख्याधिकारिणः सदसद्िवेकादिनिदिष्यासनान्तसक- टसाधनवतः सन्यासिनः सपदयत इति शेषः । राते पञ्चाशन्न्यायेन क्ुद्रानन्दानां सर्वेषाम- द्ेतत्रह्मालक्यमूमानन्द्‌ एवान्तमाबालमैकाण्डानुष्टानसाध्याः सर्वेऽपि विपयानन्दाः स्वदधैता- नन्दात्रे तुणायमाना एषति भावः । इतोऽपि शाछ्रवासनायास्तुच्छत्मेवेस ह--इर्थया-

दिना, तद्दाहरते- प्वेतकेतरियादिना । उदाहरणान्तरमप्याह--तथेसादिना । वाज-

क

समोयनः काण्वा माप्यादनाश्चससन्चः |

अथावसरप्रा्तां ततीयां देदवासनामपि तणयिष्यंस्तस्या अपिं त्रेविध्यमभिघत्ते--

देहवासनाऽप्यात्मत्वगुणाधानदोषापनयनभ्रान्तिमेदाचिधा । तत्रा ऽ5- त्मत्वं माष्यक्षार उदाजहार“ देहमाञ्ं चतन्यविशिष्टमास्मेति प्राकता जना लोकायतिकाश्च प्रतिपन्नाः ` इति! सवा एष परुषोऽन्नरसमयः इत्यारभ्य “ तस्मादन्नं तदुच्यते ` इत्यन्तेन यन्थेन तामेव प्राक्रतप्रति- पात्ति तैत्तिरीयाः स्पष्टी कुर्वन्ति । “ विरोचनः प्रजापतिनाभनुशिष्टऽपं स्ववचित्तदोषेण देह आ्मव्वघुद्धि ददी करत्या्रान्सवाननुकक्ञास ` इति च्छन्दोगा अषटमेऽध्याये समामनान्त । गुणाधान दद्रेविंघम्‌-लाकक शाख्ीयं चेति । समीचीनङन्दादिसिपादनं लाकिकम्‌ । कामलध्वानेना

गातमध्येतं च दैटपानमराचमक्ष्णादिना लखाकाः प्रयतन्ते । मदुस्पशय लोकाः पशिकरावोषघाहारावुपयुखत लावण्यायाभ्यङ्गाद्रतनडुकूलल कारानपसवन्ते । सोगन्ध्याय सगादटेपने धारयन्त । शाखाय गुणमा- धातं गङ्ाञ्चानक्ञालटथामतथादेक सपाद्यान्त । दृाषापनयन च [चाक त्सकोकरोष्धेम खा दिप्रक्षाटनेन च टाकके, साचाचमनादना वादक मिस्युमयविधम्‌ । अस्याश्च दृहवासनाया माटन्यं वक्ष्यत । दहस्याऽऽ

त्मत्वं तावष्प्रामाणकत्वादृशषदुःखर्हतुत्वाच्च मटनच्वम्‌ । अआस्पन्राय पवा चार्यः स्वैरपि पराक्रान्तम्‌ । गणाधानच प्रायेण न पर्यामः प्रसिद्धा एव गायका अध्यापकाश्च प्रथतमाना अपं बहुवां धवान्तात न लमन्ते। मृदुस्पशाऽङ्पुषश्च न नेयता । टलावण्यसागन्घ्य अप दुकटसगादेने्न तु देहनिष् |

दहेति । आस्मस्वेति । आत्मं च गुणाधानं च दोपापनयनं चौते तथा तष

यिप्यो या शरान्तयोऽदहं ब्राह्मण इति कस्तृयोयान्तरटापनेन सुर।भेतोऽ।स्म मङ्गटाभ्य्ग सानन

ऋाकाणाााााााकाााावकत

१ क. ख. ड, ° लो" । २ छ. लनम्‌ ।

भग्ना ००००।1०।०1

गानन्देन्डुकोमुयाख्यव्याख्यासमेतः- [२ द्वितीयं

२४६

विमखोऽभवमितिं चानुभयमानश्चमविभेदान्निप्रकारा देहवासनाऽपि भवतीति भावः ] तत्राऽऽयायां मानमाह-त्रेति ॥ तद्ाष्यमेव शारीरकसत्रस्थाध्यासम्रन्थगमदाहरति- देदेप्यादिना । अथेतन्मृीमूतां तेत्तिरीयश्रुतिमपि प्रमाणयति-स्॒ वा एष इत्यादिना अत्र सामश्रुतिमप्यथ॑तः संवादयति-विरां चन इत्यादिना । अथ गुणाधानमपि क्रमप्राप्तं द्ेविष्येनाभिघत्ते-गुणेति । तद्विवृणोति-लो किकमिति ॥ तत्राऽऽयमुदाहरति- समी चीनेति । तत्र प्रसिद्धिमेव प्रमाणयति-कोमटेव्यादिना धारयन्तीव्न्तेन । अथ शा्रीयगुणाधानमप्याह--ङास्ीयमियादिना । एवं दोषापनयनमपि रोकिका- दिभेदेन द्विविधमुदादरति-- दोषापनयन चत्यादेना । उक्तदेहवासनांया माडिन्यं प्रतिजानीते--अस्याश्रप्यादेना । तत्र देहाततवमादेन्यमुपपादयते--दे हु स्येत्यादिना । एवं गुणाधानादयपि दषयते--गुणाधानं चेत्यादिना न॒ त्वियन्तेन । रिष्टं तु स्पष्टम्‌ ¦ तत्र मानमाहात एदे ति सप्रतिज्ञम्‌-- अत एव विष्णपुराणेऽमिहितम-

मांसासुदपूयविण्मूचस्नायुमज्जास्थिसंहत ।

देह चेत्पीतिमान्मट भविता नरकेऽपि सः ॥

स्वदेहाद्याचेगन्धेन न विरज्येत यःपमान्‌।

वैराग्यकारण तस्य किमन्यदुपदिश्यते । इति ॥ |

शासनाय च गुणाधान प्रथटेन शाश्नान्तरणापाद्यते । यथा न

हेस्यात्सवा मतान इत्यस्य अग्याषाम।य पञ्चमाटमतः इद्यनेनापवा- द्स्तद्रत्‌ । प्रबलतरं शाखमेतदन्यजशास्रापेक्षया-

यस्याऽऽत्मबुद्धिः कुणपे विषातुके

स्वधीः कलटचादिष मोम इज्यधीः ।

यस्तीथब॒द्धिः सिदे न कर्हिचि-

जनेष्वाभेज्ञेषु स एव गालक्ररः

# कृ, पुस्तकेऽच अयो धातवो बातपित्तश्छेष्माणः प्रकृतयो यस्य॒ तसििन्कुणपे शरीर शात्मवुद्धिः, स्वधीः कटतादिण स्वीया इतिं बुद्धिः, भौमे भूमिविकारे इन्यधीर्दूवताबृद्धिः, .यस्य तीथर्मिति नुदिः सले न) अभिन्ञेएु तत्ववित्सु यस्य (इत्ये ) ता बद्धयो न सन्तिस्रएव गोष्वापि खरो दारुणः । यथा गवां त॒णादिभारवाहः । खसो गर्दभः इत्यपिकमपटम्यते 1

१क. ख्‌. ड, नू । विरागका- ।

वसनाक्षयप्र०] विद्यारण्य प्रणीतजी वन्मु क्ति विवेकः । २४७

अत्यन्तमलिनो देह देही चात्यन्तनिमटः उमयोरन्तरं ज्ञात्वा कस्य रोचं विधीयते। इति च॥

यद्यप्यनेन श्ाखेण दोपापनपनं प्रतिषिध्यतेन तु गुणाघान तथाऽपें सति विरोधिनि प्रचलदोषे गण आधातुमक्ञक्य इत्यथाद्गुणाधानस्य प्रतिवेषः । अस्यन्तमालिन्यं चात्र मेचायणीयश्ाखायां श्रयते-“ मग- वन्चास्थचर्मस्चायमजार्मासद्रक्रशोणितन्टेप्माश्रुहषिकाद्रूषिते विण्मूत्र- वातपित्त चते दुर्गन्ये निःसारेऽस्मिञ्शरीरे किं कामांपमागः ` इति ।

शरीरमिदं मेथनादवोन्दरूतं संदिव्यपेत निरय इव मूतद्रारण ननष्करा- न्तमस्थिमिश्चितं भांसनाजलित्तं चमणाऽवनद्ध षिण्मूचपत्तकफमजा- मेदोवसाभिरन्येश्च मटेबहुमभिः पारपूण कारा इव वसनात्‌ च। चिकित्सया च रोगक्षान्तिनं नियता । क्ान्तोऽपे रंगः कदाचपुनर्‌- देति । नव च्छिद्र निरन्तरं सवत्सु मदेषु रामकूपरसख्यातः 1स्वन्न माच को नामं खदेन प्रक्षाटायेतुं शक्नुयात्‌ ।

तददादरति--म†सित्यादिद्राम्याम्‌ । नन्वेवमपि गङ्खाखानादसाध्य श स्रीयगणाधान- मीज्तोषातमके कथं मठिनमिलयाश्षङ्कयाऽऽह-श्षाखी य चेते ॥ तत्र दन्त स्पथ्वत्त- न हिस्यादिव्यादिना । एवं चाऽऽन्थक्यप्रातहताना विपरीतं बराबरमे।ते न्यायाद्यया (हिस्यादियादिसामान्यनिषेधश्रालेणर््ीषोमीयविदेषविधेलाख्चस्याऽऽनथक्यापातान नान स्तथा गङ्खास्नानादिसामान्यगुणाघानराख्ण मासेत्यादि विशेषदयाख्ठस्याऽऽनथक्यादेव बाधो नैवास्तीति बोध्यम्‌ । न च मसियादेदशाखपिक्षया कथ न मन्न स्नानादिशाख्रमेव प्रवटमिति वाच्यम्‌ । प्रतयक्षाविषयत्वात्तस्य लीरातोषेकावेषयकलवन पराक्तमात्रान लयभिरेया<ऽद- प्रचल तर मिति । कोञ्चैतच्छब्दाथः कि मसिव्याद्प्राच्यः कश्चिदुदीच्यो वेति चेदभयमपीत्यमिसघायाऽऽह--यस्याऽऽस्मेव्यादिमागवता।देना । तत्राप्वाशक्कन समाधत्ते यद्य पीयादिना } उक्तदेदाव्यन्तमािन्ये मानमाद-अस्यन्तत्यादसप्रतज्गमः । एवं दोपापनयेऽप्यनेयत्यमाह-वि किस्ठेत्यादिना शाक्नुयादिलन्तेन । उक्तर्ऽ्थं प्राचां वचः सवादय।ते- तटस् पदाचा, नव च्छिद्यतादेहाव्छवस्ति घाटेका इव । वाट्यश्षाचन शष्यान्त चान्त शच न व्द्यत ॥ _ ____ ~~~ १ क, ख. ड. न्येश्चाऽ मयेव" । २ क. ख ग. वन ॐ» च“ सेद” । २ क. ख , च्‌, छ, (तदाः स्तर ।

२४८ पणनिन्देन्दुकोमुयास्यन्याख्यासमेतः- [ २ दितीय-

अतो देहवासना मिना । तदेतन्मालिन्पममिप्रेतय वसिष्ठः- आपादुमस्तकमहं मातापितुषिनिर्मितः । इत्येको निश्चयो राम बन्धायास्द्धिटोकनात्‌ ॥ सा काटसू्रपद्वी सा महावाविवागुरा । साऽसिपन्चढनभेणी या देहेऽहमिति स्थितिः ॥ सा त्याज्या सर्वयल्नेन स्वेनाशेऽप्युपस्थिते । सप््ट्यासा न मन्येन स श्वमांसंव पुल्कसं ॥ इति । तदेतट्ोकशाख नात्रयमदिवेकिनामुपादेयत्वेन प्रतिमासमान- मपि बिविदिषोर्वेदनोत्पत्तिविरोधिव्वाद्धिहुषो ज्ञानप्रतिष्टाविरोषित्वाचच

क~ ७ ॐ,

विचाकामहूयष्‌ । जत्त वव स्पयत--

द ।कबास्षनया जन्त: शाञ्वासनयाजषप च ।

देटुषासनया ज्ञानं यथावन्नेव जायते ॥ इाते।

यातु दम्मदपायाइरसपद्रूपा मानपवासना तस्या नरकदहेतुत्ान्मा- टिन्यमतिप्रसिद्धम्‌ । ततः केनाप्युपायेन वासनाचतुष्टयस्य क्षयः सपा. द्नीयः । यथा वासनाक्षयः संपादनीयस्तथा मनसोऽपि । न च ताकि. कव ल्लिव्यदृव्यमणापरिमाणं मना वेदिका अभ्युपगच्छन्ति येन मनोनाशो दुःसंपाद्यः स्यात्‌ । किं तर्हि सावयवमनित्यं सर्वदा जतुषुवणादिषद्वहु विधपरिणामार्हं दत्य मनः । तस्य लक्षणं प्रमाणं बाजसनायेनः समामनान्त-“ कामः संकल्पा विचिकित्सा भद्भराऽधरद्धा धरित ही धाम (रिव्येतत्सवं मन एव ` इव्येतह्टक्षणम्‌ । कामादिवृत्तयः कमेणो- त्पद्यमानाश्च्चुषप्रत्यक्षघटवत्साक्षिप्रव्पक्षेणातिस्पष्टं मास्रन्ते तहुपादान मन इत्यथः । ° अन्परच्मना अभवं नादर्मन्यत्रमना अभूवं नाभ्राधम्‌ इति । " मनसषा ह्यव परयति मनसा शणोति ` इस्येतस्परमाणम्‌ ।

तदुक्तमिति । नवेति । घटिका ह्यत्र वाटुकायन््रकाचपात्राण्येव । तेषामेव . लवण- संभवात्‌ । इन्धियगोर्कानीति रेषः । फठितमाह--अत इति । तत्र वासिष्ठमनुवूट-

0१--तदेताद्‌ातं । तद्र्वास्यव स'ठ्खते-आपाद्‌त्यादेना । काटसूत्रादयो नरक- विशेषाः प्रासेद्रा एव गारुडाद । महाव चीत्यादि । महाऽवीचिव। । अमरे नरकान्प्र-

("षि णि काणक में

क,ख, ग्‌, डः = वृ 0 ९ क. ख. ५, ङ, च. तट्‌ वृत्युपा ।

बासनाक्षयत्र° ] वबिद्यारण्यप्रणीतजीवन्शुक्तिविपिकः। २४२९

छत्य॒‹ तद्वेदास्तपनावीचिमहारौररौरवाः * इत्युकर्महावीचिर्महरौरववनरकविरेषो वा वागुरा मृगनन्धनी रज्जुवैयाषंवाढ्ास्येयं दुःखदल्वात्‌ । पुल्कसी ' बुरडीण ' इति महाराष्टमाषप्रसिद्धा । उपसंहरति- तदेत दिव्यादिना । ज्ञान तिं । ननु ज्ञानस्य निवयापये- क्षस्वप्रकाश्च द्रत चिन्मात्रात्सविषयकाकिचाश्तमहावाक्यजन्यापरोक्षप्रमालेन समानश्रयविषय- काविदेकनेव्रततेः का नामान्या प्रतिष्ठा यद्विरेधित्वसुक्तवासनानां तस्यास्तु तदुलत्तिमात्रेणेव सद्त्वान द्याखकः स्वसमानाश्रयकमन्धकारमनिरसयन्प्रसरतीते चत्सयम्‌ । ˆ नाभि- नन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्टिता ईव्यादिप्रागपन्यस्तश्चाख्रशतसिद्धासमावनादिस- ` स्कारध्वंससिद्धदपरषिषादवेधुयेस्येव प्रक्ृतज्ञानप्रतिषठापदेष्टल्वानात्र प्रश्नावकाशः । शिष्टं तु ग्रनथजातमतिस्पषटमेवेति । उक्तमनःप्रमाणश्रुति विक्णोति चश्चुस्यिदिना-- चश्चुःसानकुष्टस्फातलाोकमधघ्यकातयटः भत्रसनषशूणाचःपटतकेदुश्च यस्यानवधाने सति न प्रतीयते, अवधाने त॒ प्र्तःयते तादृश सवविषयो- पट न्धिस्ताघारणकारणमन्वयव्यतिरकाम्यां प्रतीयत इत्यथः । तस्मादपि पठत उपस्पृष्टो मनसा विजानात्तस्पेतदुदाहरणम्‌ । यस्माच टक्षणप्रमा- णाभ्यां सिद्धं मनस्तस्मात्तदेदमुदाहरणोयम्‌ । पृष्ठमागेसप्यन्येनापस्पृष देवदत्तो विशेषेण जानाति हस्तस्पशाऽयमङ्लिस्परा)ऽयमिति । न दहं तच चश्चुः प्रसरति । स्वभिन्दि५ तु मार्द्वकाटिन्यमाच्ग्रहण उपक्षी- णम्‌ । तस्मान्भन एव विशेषनज्ञानक्रारणं परिशिष्यते । तच मननान्मन इति देतनाच्वित्तमिति चाभिधीयते । तच्चित्तं सछरजस्तमोगुणात्मकं, पकाशग्रवत्तिमोहानां सचा दिकायाणां तत्र दशनात्‌ । प्रकाशानां तु गुणक्रायतं गुणातीतटक्षणेऽवगम्पते-- प्रकाशं च प्रवृत्तिं च महमेव च पाण्डव । इत्यभिधानात्‌ । सांख्यराखेऽपि प्रकाशप्वु्तिमोहा नियमाथ। इत्यु- म्‌ । पराश नात्र स्ितमास्वरखूप कितु ज्ञानम्‌ । सस्वाव्छजायते ज्ञानं रजका लाभ एव च। प्रमादमोहौ तमसो मवतोऽनज्ञानमेव च ॥. इत्युक्तत्वात्‌ । स्षानवस्सुखमपि सत्वकायम्‌ । तद्प्युक्तम्‌- सत्वं सखे संजयति रजः कम।ण भारत । ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमाद संजय्युत ॥ इते ।

कात 1२11।11।11 पा | ॥ -

\ ० 1

१क. ख. म. ङ. तं चिन्तना 1

३३

२५०५ पणानन्देन्दुको मुयास्यव्याख्यासमेतः- [२ दितीर्य-

सम॒दतरङ्गवन्निरन्तरं परिणममानेषु गुणेषु कदाचित श्विद्द्धवति। इतरावभिभूयते तदुक्तम-- ` रजस्तमश्चाममय सक्छ मवति मारत । रजः सत्वं तमश्चैव तमः सच्वं रजस्तथा ॥ इति । वाध्यबाधकतां यान्ति कटोला इव सागरे इति च! तच्च तमस उद्धवे सत्यासुरसपदुदेति रजस उद्धवे सति लोकर्वद्वाः सना्तिस्रो मवन्ति । सच्वस्योद्धवे सति दंवा संपदुपजायते । पतद्‌ वा मप्रव्प च्छम्‌ सव॑द्रारेष देहं स्मन्प्रकाश्च उपजायते । ज्ञान यदा तदा विदाद्धिवद्धं सखमित्यत ॥ इति । अथेतदुदाहरणमपि श्चव्यैवाऽऽह-तस्मादपीयादिना । एतव्याच््े-पस्माच्चे- दयादना । इदान मनःसन्ञा व्यदयादय।त-तचख्च[तिं । जथ तत्छरूप कथयात-ता च्च. तामि यादिना | तनिरक्तन्यपच्यादिसिद्धमिय्थः । तत्र हेतुमाह-- प्रकाशेति । ततर मानमाह--प्रकाश्ादीनां खि यादिना । तत्राऽश्शङ्कव समाघत्ते-- प्रकाश इवयादि- नां । भास्वरं परप्रकादाकम्‌ । तत्र मनमाह-सस्वादियदिना । देतुविधया । एव सुखेऽपि जन्येऽनात्खूये सचकायैत्मेवेयाह--ज्ञानव दि यादिना । तत्रापि ` मानमाह तद्पीत्यादिना । फठितमाह--समुदे्ारिना । तत्रापि गीतामेव प्रमाणयति--तदु- क्तमिति सप्रतिज्ञम्‌ । वृहद्रासिष्ठवःक्यमप्याह--बाध्याति । तत्र तमञदिगुणोद्धवः कथमुन्नेय इत्यत्राऽऽह-- तच तमस इत्यादिना । एवं च-- मोघाशा मोघकर्माणो मोघज्ञाना विचेतसः । राक्षसीमासुरीं चेव प्रकृतिं मोहिनीं भरिताः | इति गीतोक्ता राक्षसीप्रकृतिरप्यत्रेवान्तमवतीति भावः । अत्रापि गीतामनुकूख्यति-- पतद्‌ वत्या । तत्रप्याराङ्कव समाधत्ते यद्यपीयादिना- यद्यप्यन्तःकरणं विगुणात्मक मासते तथाऽपि सत्वमेवास्स मुख्य- गरपादानकारणं रजस्तमसी तूपष्टम्मके । अत एव ज्ञानिनो योगाभ्या- सेन रजस्तमसोरपनीतयोः सचमेव स्वरूपं परिशिष्यते । एतेदवाभि- भत्पयक्म्‌-

१ क. ख. ङ, “स्य मनो युः । २ क,ख. ङ, °एणप्र्‌ । उपदूानपदकासिभरना अवयेवै- उपष्टम्भक्ाः । रः ।

वासनाक्षयप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्भुक्तिविवेकः । २५९१

ज्ञस्य वचित्तमावित्तं स्याज्ज्ञचित्तं सत्व मुच्यते । इति ॥ तच्च सत्वं चाश्चल्यहेत॒रजोगुण शुन्यत्वादेकाय्रम्‌ । भ्रान्तिकल्पिता- नात्मस्वरूपस्थल पदाथा कारहेतुतमोगुणद्यून्यत्वात्छक्ष्मम्‌ । तत॒ आस्- दृशंनयोग्यम्‌ \ अत एव श्रतिः! हर्यते तथ्यया बुध्या सृष्ष्मया सक्षमदश्षिभिः ` इति । न खलु वायुना दोधूयमानेन प्रदीपेन मणिषु ्तादिलक्षणानि निर्धारयितुं शक्यन्ते । नापि स्थूटेन खनित्रेण सूच्येव सश्मपटस्यतिः संमवति। तदेतदीटक्ं सच्वमवायोागघु तमांगुणमाभ- तेन रजोगणनो पस्पष्टं च बहविधद्वेतसं कल्पेन चतयमानं 1चेत्त भवाति । तचित्तं तमोगणाधिक्ये सत्यासुरी संपद्मुपाचन्वत्पान मवति । तथाऽहं वासे्टः- अनात्मन्याव्मसावेन देह मावनया तथा । एचदारकटुम्बेश्च चेतो गच्छति पौनताम्‌ ॥ आधिनव्यायिविटासेन समाश्वासेन संसत । हयादेय विभागेन चेतो गच्छति पनतम्‌ प॑ अहंकारविकारेण ममतामटट।टयः । इदं ममेतिमानेन चेता गच्छति पीनताम्‌ ॥ स्नेहेन धनलाभेन लामेन मणियोष्िताम्‌ । आपातरमणीपेन चेतो गच्छति पानताम्‌ + दुराश्ाक्षीरपानेन मगानिलबटेन च आस्थादानेन चारेण चित्ता हिर्याति पीनताम्‌ ॥ इति । आस्था नाम प्रपञ्चे सत्यस्वबद्धिस्तस्या आदानमङ्ग।कारः स एव चारो ममनागमनक्रिया तयेति \ तदेवं वेनाङान(ययोवास्षनामनस्षाः स्वरूप 'नेरूापतम्‌ । अथ वासनाक्षयमनोनाशौ कमेण निरूप्येते ।. तच्च वासनाक्षय पका रमाह वसिष्टः- बन्धो हि वासनाचन्धो मोक्षः स्याद्रासनाक्षयः । वासनास्त्वं परित्यज्य मोक्षार्थित्वमपि त्यज ॥ `

१ क..ग, ङ, च, भमेवयोः॥ २कंग,ङ. च. णसरसिति"

२५२ पर्णानन्देन्दुकोयुयाख्यव्याख्यासमेतः-- [२ द्वितीयं

मानसीर्वासनाः पूर्व त्यक्त्वा विषयवासनाः । भेञ्यादिवासनानाम्नीर्हाणामटवासनाः ॥ ता अप्यन्तः परित्यज्य ताभि्व्यवहरन्नपि) अन्तः शन्त समस्नेहो मव चिन्माचवासनः॥ तामप्यन्तः परित्यज्य मनाब्द्धसमान्वताम्‌ । शोषे स्थिरसमासानी यन त्यजास् तत्यज । इति ॥ तत्र वासिष्ठमेव प्रमाणयति--तदेबेव्यादिना सप्रतिक्षम्‌ । ततः किं तदाह--तञ्चे- स्यादिनां । तत्र श्रुतिमप्यनुकूट्यत्ति--अत देव्यादेना तन्सप्रदणपू्वकम्‌ } तदुपपाद- लाय युक्तिमपि व्यनक्ति--न खल्व यादिना । दोधूयमाने, कम्पमाने । फाठतमाह-- तदेत दित्यादिना । ननु मववेवं चित्तं ततः किं तदाह-- तञ्चित्तमिति । तत्र मानं । अथ वृत्ताथेमनुद्य वक्ष्यमाणं प्रतिजानीते-- तदैव मि यादिना । तत्राऽऽयमवतारयति-- तञ्च वासनेति । ` तद्रचास्येव पठति-- बन्धो हीयादिना तस्यजतीव्यन्तेन ।

तत्र मानसवासनाः सप्रवोधयति--

अच मानस्वासनाकब्वन पवाक्तास्तिद्धो लोकशाखदेहवासना विव- वितः । विषयवाखनाशब्देन दुम्मदर्पाययासुरसंपद्िवक्षिता । म्रदुतीवत्वे तद्विवक्षाभेवकारणे । यत्रा शब्दुस्पराखूपरसगन्धा विषयाः । तेषां काम्वमानरववृश्ाजन्यः सस्कारो मानसवरासना मज्यमानतदशाजन्यः संस्कारो कविपयवासना । अस्मिन्पक्षे पवक्तानां चहसृणामनयरिवान्त- म{बः। अम्तर्बाह्यव्यतिरेकेण वासरनान्तरासंमवात्‌ । नल वासनायाः परि त्वामः कथं घटते। न हि तासां मुतरास्ति। येन संमाजनीसमूहितधुलितुण- वद्ध स्तेनोद्भूत्य कहिस्तयक्ष्यामः । मेवमर । उपवासजागरणवत्तदुपपतेः स्वभावात्रयो्जिङ्िवानिद्रयोरमतत्वेऽपि तस्परिन्यागदूपे उपवासजा- गरणे सर्वैरप्वनुष्ठीयेते तद्रव्राप्यस्तु । अय स्थित्वा निराहीरम्‌! इत्यारि- मन्त्रेण संकल्पं कृत्वा सावधानेनैवावस्थानं तत्र व्याग इति चेदघारि. न तद्ण्डनिवारेतम्‌ । पेषमन्न्ेण संकत्प्याप्रमत्तव्वेनावस्थातं शक्य- त्वात्‌ । वेदकमन्बानधिकारणां तु माषया संकल्पोऽस्त्‌ । यदि .तच्र

१क.ख. ग. घ. डच दि भावना-ः। २ख. ग. घ, च, शान्ततमसेः। ३ क. ख , 9, ग.व, ङ, द्‌. : सिते त्य< 1 ४क. ख. ग. ड. च. "हारः 1 ₹०।५ क,ख.ग, ड, च. ण्माचणे ।

यासनाक्षयप्र० ] षिद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिविवेकः । २५३ हाकसपौवनाद्सिंनिधित्यागस्तर्छयच्रापि सक चन्दनवनितादसंनिधिपरे- त्यागोऽस्तु । अथ तत्र ब॒यक्षानिद्राटस्यादिनिदर्दकेः पुराणश्रवणदेवः पजानत्यगीतवादिचादिभिथित्तङ्ुपलाल्यते तरद्यकापि मेञ्यादिभिस्त- दुपटाटयेत्‌ । मेञथादवस्तु पतसखटिना दूतिताः--भेच्ीकरुणामुदित)- पेक्षाणां सखदुःखपुण्वाण्ण्यविवयाणां म्मवनातश्ित्तपरसाद्नम्‌ ` इति ।

अयति । एवं विषयवासना अपि ज्ञापयति--दिकषषे तिं । नन्वेव निरुक्तवासेष्ट- वाक्यगतपदाथविवक्षायां को हैतुस्तत्राऽऽह--शदुतीक्ेति ॥ ननु मानसवासनावेषयवा- सनयेरेवं मृदुततीत्रवाभ्यां टोकादिवासनाग्रयत्कं॑दम्भायासुरसंप्चं च मानसवासनादि- शब्दमयौदया तु नैव प्रतीयत इत्यत आह--न । च चैवं तरिं ततः केनाप्युपायेन वासनाचतुष्टयस्य क्षयः संपादनीय इति प्रागुक्तखोकादिवासनात्रयसदितदम्भदपोयासुरसंप- द्रूपचतुध॑मानसवास्नाभिः साक वासनाषटकं स्यादिति वाच्यम्‌ । यक्कृतवासनाद्रय एव प्रागुक्तवासनानां चतसृणामप्यन्त्मावादि्याद-- अस्मिन्पक्ष इत्यादिना । तत्र दैतुमाद- अन्तवदिति । तत्रापि शङ्कते- नन्वि तिपरश्तिग्न्येन । तत्समाधाने प्रतिजानीते-- भवमिति । तत्र सदृ्टन्तं हेतुमाह--उपवास्ैि । तमुपपादयति--स्व मावेव्या- दिना । तत्र वैषम्यं दृष्टन्त शङ्कते--अद्येव्यादिना । सिद्धान्ती तत्रापि साम्यन समा- धत्ते--अच्रापील्यादिना । ननु जीवन्सुक्तिकामानां खीदुद्रादीनां क प्रेपमच्रेण सकद्पस्त- तराऽऽह-- वैदिकेति । पुनरपि दृष्टन्तवेषम्यमाशङ्कय समाधत्ते--यदीव्यादिना । पुन रपि तदाक्षिप्य प्रतिक्षिपति--अभव्यादिना । कि तन्मेभ्यादि तदाह--भेउयाद्‌ यास्त्व- त्यादिना सप्रमाणम्‌ ।

ननु ॒चित्तस्योक्तसाधनसाध्यप्रसादनं हि कटुषीभावपुवैकं वाच्यं स एवाऽऽदौ तत्र केनेत्यत आह-- 4 न दाति ¢ न _ अ क (व चित्तं हि रागद्रेषपुण्यपापेः कलुषी क्रियते । रागद्वेषा च पतश्चटे- | 9 रसूजयत्‌- सुखानुशयी रागः, दुःखातुङ्घयी द्वेषः ` इति । स्वेनानुभू-

५ (9४

यमानं सुखमनुशेते कथिदवृत्तिविशेषः खुखजातीयं मे सर्वं भूयादिति! त हष्टाटष्टसामय्यमावान्न संपादयितुं शक्यम्‌ । अतः स रागाश्चत्त कलुषी करोति । यदा सुसिष्वयं मेचीं मावयेत्‌ । सवेऽप्येते सुखिनां मदीया इति तदा तत्स॒खं स्वकीयमेव संपन्नमिति मावयतस्तत्र रागां निवतते । यथा स्वस्य राञ्यामावेऽपि पुत्तादिराज्यमेव स्वकीयं राज्य

१क, ख, ग, घ, ड. च, गति 1 स्नेहात्खेना° ।

२५४ पर्णानन्देन्ुकोमुद्यास्यव्याख्यासमेतः- [र दितीय-

तटत्‌ ) निवत्ते रागे वष।स्वतातासु क्रत्छारादृव चत्त प्रसदिति । तथां खमलशेते कथित्प्रस्ययः, ईह सव॑ दुःखं सवेदा मे मा मुदृत्‌। तच्च रोगकशद्चव्याघ्रादिपि सत्सुन निवारयतु शक्यम्‌ । न च ख्व दःखदहेतवा हन्तुं शक्यन्ते \ अतः स देषः सदा हदय दहतिं । वदा स्वस्येव परेषां प्रतिकं दःखं मा मरदित्यनेन प्रकारेण करूणा दुःसखषु प्राणिष भावयेत्तदा वेयादद्रेषनेवृत्तां 1चत्त प्रसादातं । अत एव स्मयते- प्राणा यथाऽऽलसमनोऽमष्टा मूतानाणरप ते तथा । आवौपम्येन यूतानां दषा दु्व॑न्ति साधबः। इति ॥ तकार च महान्तो दशय्न्ति- सवेंऽच् सुखिनः खन्तु सन्तु स्वे नरामयाः । सवे मप्राणि पर्यन्त मा काश्चद्दुःखमाप्रुषात्‌ । इत ॥ तथा हि प्राणिनः स्वमावत एव एण्य नानुतिष्ठान्त पाप त्वनुते- छान्त । तदाहु पण्यस्य फएलटमिच्छान्त पण्यं नेच्छन्ति मानवाः । न पापफलमिच्छन्ति एाप ज्ुबान्त यत्नतः \ इति ॥

ते च पण्यपाप पश्चात्ताप जनयतः। स च. तापः श्ुत्याश्नूदयत- किमह साध नाकरवम्‌ । किमहं पापमकरवम्‌ ` इति ।

(~. षे

पठति--सुखत्यादेना । तद्िढणोति-- स्वनेत्यादिना । एवं ` चित्तकाट्ष्यकारणं रागं निरूप्य मेत्रत्यादिप्रागुक्तसूत्रे तदुपयोगमाह--य दव्यादिना । एवं देषपदाथमप्यभिधाय तत्र प्राग्वदेव तदुपयोगमप्याह--तथेत्यादिना । तत्र स्पृतिमप्युकूटयति--अत एषेति । तद्राक्यमेव पठति पकारे सांप्रदायिकवाक्य प्रकाशयति-- तत्मकारं चेत्यादिना सप्रतिज्ञम्‌ । सवभति । अत्र; द्ये ससारे । श्रीमद्वागवतेऽ'प-

स्वस्त्यस्तु विश्वस्य खटः प्रसीदतां ध्यायन्तु मूताने शिवं ।मेथो धेया ! मनश्च भव्यं मजतामघोक्षजे आविद्यतां नो मतिरप्यंदैतकी ॥ इति , फठितमाह--तथा हील्यादिना ।. तत्र वद्धवचनं प्रमाणयति--तद्‌ाहूुरिति प्रतिज्ञम्‌ । पुण्यस्य ति । ततः के तत्राऽऽह- ते चेति । तत्र तेत्तिरीयकश्चुतिमपि सवादयति-- स्र चेयादिना सावतरणम्‌ । साधु, पुण्यकं । नाकरवं, नेवायुष्टितवानस्मी- व्यर्थः | एवमेवम्रेऽपे |

वसनक्षयप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्म॒क्तिविवेकः । २५५ एवं तहिं कोऽस्यान॒तापस्योपदामोपाय इव्यत्राऽऽह यश्च श्ाविव्यादिना--

यद्यसा पृण्यपुरुषेषु मुदितां मावयेत्तदा तद्वासनया स्वयमेव्‌ाप्रमन्तः पुण्येषु प्रवतते । तथा पापिषृपेक्षां भावयन्स्वयमपि पापान्निवर्तते । अतः पश्चात्तापस्यामावेन चित्तं प्रसीदति । सुखिष मेती मावयतोन केवट रागानवरत्तंः कित्वसूषेष्याद्योऽपि निवतन्ते । गणेषु दोषावि- 6्करणमसूया, परगुणानामसहनम।प्य। । यदा मेचीवरात्परसखं स्वदी- यमव संपद्यते तदा परगुणेषु कथमसुथाद्क संभवेत्‌ । एवं दोषान्तर्‌ नवतुत्तराप चथायाग्यमनुभया । दुःखिषु करुणां मावयतः श्चवधादि करा द्रषा यदा बनेवतते तदा इुःखत्वप्रातियोगिकस्वसखित्वप्रयक्तः दप।ऽपि नवतते सष दपं आसरसपदयहकारपस्तवि निरूपितः

दश्वराऽहमह मागा सद्धाऽहं बटटवान्सखी । आल्याजमजनवानास्म काऽन्याऽस्ति सदश मया ॥ इत्यादि ।

ननु पुण्यात्सछु मुदुर्तां मावयतः परण्यप्रवत्तिः फलटतनोक्ता साच य {मिना न युक्ता । मानायां शाखवाञ्चनायां पण्यमन्तमन्यि परव॑मदा- हतत्वात्‌ । मवम्‌ । पुनजन्मकारणस्य काम्येश्टापएताहस्तत्र मलिनतेनो- दाहरणात्‌ । इह तु यागामभ्यास्जन्यमद्युक्रुक्रष्णवत्वेनाजन्मापादकं पण्यं ।चव्‌ा क्षतम्‌ । अशयुङ्ककृष्णत्व पतश्जाठेः सूच्रयामास--' कमाशुङ्कक्रष्णं यागनाख्रावेधामतरषापर्‌ ` इति ।

काम्य कम ववाहंतत्वाच्छुङ्क;) न्द्ध कृष्णं, मिभ्रं शुकरुक्रष्णप्र । तद्तञ्चयामतरषामयागना सपद्यत । तञ्च जावेधं जन्म भयनच्छति। तदाह विश्वरूपाचायांः- शुभराप्राति देवत्वं निषिद्धेनारकां गतिम्‌ । उभाभ्यां पण्यपापामभ्यां मार्यं टमतेऽवक्ः ।! इति । ननु चागस्यानाषद्ूत्वादृक्रष्णलेऽपे 1चाहेतत्वाच्छ्ुक्कत्वामिति चेन्भ॑- वम्‌ ॥ अकाम्यत्वाभप्रारणाश्युङ्कुतामपानात्‌ । अताञ्जुङ्कककष्णे पुण्ये प्रचात्तेय{मेनाऽपाक्चता । विंत्च मेव्यादिभावनानां न केवरं निरुक्तान्येव फलानि विः लन्यान्यप त्युपपादयाते- सुखे भ्वित्यादिना । निरुक्तर॑त्या दोषन्तरनिव्रत्तिरपयद्येत्याह--एवं दोषान्तरेति । तयथा

॥ +#

, ॥

१ क, ख. ग. घ, ड. च. अतः ज्यु" ।

२५६ पणानन्देन्द्कोय॒यास्यव्याख्यासमेतः-~ [ २ दितीय-

दुका यदा योर्गन्द्रः पापिष्टेषपक्षां भावयति तदा तककृतपापेनास्योपेश्यतदेव करधोऽपि नेति । एवमपि योगिनः पुप्यप्रब्च्यनोचित्यं राङ्कते-न न्विव्यादिना । समाधातुं तत्रापि प्रतिजा- नति-मेवामिति । तत्र हेतुं व्युत्ादयति-पुनरत्यादिना । ननुक्तकर्मणि रकि प्रमाणं तत्राऽऽह-अश्ु्कुत्यादिना । ततसूमुदाहरति-कमं ति । तद्विदृणोति-काञ्य भिया - दिना । ननु भवत्वेवमयोगिकमे किमतस्तदाह-च्थे तिं । तत्र वार्तिके प्रमाणयति- तदशहुरिवययादिना । तत्रापि सशङ्कते-मान्दितलवादिना । तत्र समाधातं प्रतिजार्नति- मेव मिति । तत्र देतुषाह-अक्षाभ्यत्वेति । फठितिमाह-अंत इत्यादिना ।

अथेवमप्यनिष्टमााङ्कते-

ननु योगिनोऽप्यनेन न्यायेन यथोचितं पुण्याल्मसु मुवितां माव. पित्वा पुण्येष्ेव प्रवर्तेरन्निति चेखवैन्तां नाम । ये मेञ्यादिमिश्ित्तं प्रसाद्यान्ति तेषामेव योगित्वात्‌ । मेख्यादिचतष्टवमुप्लक्षणम्‌ । तेन ‹अमयं सच्वसश्चद्धिः इस्यादिरिवसंपत, (अमानित्वमदमित्वम्‌ इत्या- दिज्ञानस्राधनानि जीवन्धुक्तस्थितप्रज्ञादिवचनोक्ता घमश्चिपलक्ष्यन्ते ॥ सव॑ षामेतेषां शुमवास्नारूपत्वेन मटिनवासना निवर्तकत्वात्‌ । ननु सन्त. नकाः श्युभवासनाः। नच ता एकेन सवां अभ्यक्षितुं शक्यन्ते । निर- थकश्च तदृभ्यासप्रयास इति चेन्न । त्िवत्यनामनन्तानां मटिनवा- सनानामेकस्यं मनस्य्घमवात्‌ । न द्यायुरवेदाक्तानि सर्वाण्यौषधान्येकेन सेवेतुं शक्यन्ते । सापि तन्निवत्याः सर्वे रोगा एकस्य देहे समवनि। एवं तह स्वाचेत्तं प्रथमतः पराक्ष्य तत्र यदा यावत्यो मलिनवासना- स्तदा तावतीः शुभवासना विरोधिनीरम्पसेत्‌ । यथा पुच्रमित्रका- दिभेः प।ड्यमानस्तत्रो विरक्तस्तश्चिवर्तक्ं पारिवाज्धं गृह्णाति, तथा विद्यामद्‌धनमद्कुङाचारभद्ादिमानवासनाभिः पीञ्यमानस्तद्धिरो धिन विवेकमभ्यसेत्‌ । स च विवेको जनकेन दरितः-

अदयये महतां मूध ते दिनिर्निपतन्त्यधः।

हन्त चित्त महत्तायां केषा विश्वस्तता तवर ॥ क धनानि महौपानां बरह्मणः क्र जगन्ति वा । प्राक्तनानि प्रथातानि क्रेयं विश्वस्तता तव ।

1 अ

१क. ८, ड, च. शुभ्युभ। रष, ड, शस्य नरस्तं ।

वासनाक्षयप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीषवन्मु क्तिविषेकः । २५७

कोटयो बरह्मणां याता गताः स्वगपरम्पराः ।

प्रयाताः पासुवद्मूपाः का धुतिमम जं।किति ॥

येषां निमे्णोन्मेषौ जगतः प्रडयोडयथों |

ताहक्ञाः पुरुषा नष्टा माद्रलां गणनेव का ॥ इति।

नन्विति । इष्टापच्या परिहरति-रषतन्तां नामेति । तत्र योगिवमङ्कमाश-

ङ्क्य क्षणसच्चान्मेवमिदयाह--ये मेञया्िभिरव्यादिना निरुक्तष्टपत्तिदेतुकथनेन । ननु विं मेत्यादिचतुष्टयवचमेव योगित्वं तथावरे तदितरप्राक्प्रपञचितानेकघमबेयथ्येमियत आह- मञषादी वादिना । तत्र ॒देतुमाह-चतुष्टयमिलादिना । एवमुपटक्षणलकदपने पर्माह--पैनेति } ततः किं तदाह-सवषाित्यादिना देतुपरत्या । तत्राप्याशङ्क्य समाधत्त-नन्बिव्यादिना । तत्समथेपयितु द््टन्तमाह-न हाव्यादेना । नन्वेवं चकोर वासनाक्षयेऽस्युपाय इदयत्राऽऽह-एवं तहीव्यादिना । तत्रापि दृष्टान्तमाह-यथेव्यादिना । ननु कोऽसौ विवेको यदभ्यासेन सव।सामपे वियामदादिमाटेनवासनानां `नेब्रात्तेसव्यतस्तं

सग्रमाणे प्रतिज्ञाय वासिष्टनिष्ठानि तद्राक्यान्येव सष्टयति-प्ञं चेत्यादिना केतीव्यन्तेन !

तत्रासांगत्यं शङते नान्वस्यादेना-

नन्वय प्राचीनः, नित्यानित्यवस्त॒विवेकःदि- साधनम्यतिरेकेण वबह्यज्ञानासमवात्‌ । इह टत्पन्नवह्यस्राक्षाव्कारस्य जीवन्मक्तये वासनाक्षयादिसाधनं वक्तम॒पक्रान्तमतः किमिदमकाण्डे ताण्डवमिति चेत्‌ । नाय दोषः । साघनचतुष्टयसपन्नस्य पश्चाद्रह्यन्ञान. मिव्येष सवेपुरुषसाघारणः प्रो. राजमार्गः । जनकस्य तु पूवपुण्यपुख पार पाकेनाऽऽ(णाऽ5) क शपटपातवद्कस्मााव्छद्धगतश्वणमान्रण त. स्व्ञानमुत्पन्नम्‌ । ततश्च चित्तविंभान्तयं विवेकोऽयं क्रियत इति काण्ड एवेदम चितं ताण्डवम्‌ । नन्वेवमप्यस्य विवेकस्य ज्ञानसमनन्तरभावि- त्वन मलिनवासनानुवच्यभावाच्छद्धवासनाभ्यासो नापक्षित दति चेन्न । जनकस्य तद्जुवस्यमावेऽपे याज्ञवर्क्यमभारथादेस्तदनुवातेद्दानात्‌ । अस्ति हि यान्तवत्क्यस्य तदतिवादृनायषस्तकहालादनां च भूयान्व. यामद्‌ः । तेः सर्वैरपि विजिगीषुकथायां प्रवत्तत्वात्‌ । नसु तेषां विद्या. न्तरमेवास्ति न बह्मविद्याति चन्न । कथागतयाः पश्चोत्तरयोत्रद्धविषपय- त्वात्‌ । ननु बह्मविषयतवेऽंप तेषामापाततों ज्ञानमेव नतु सम्यग्धेद्‌न-

"जनिना कछनितनययम

२ क. ख. ग. व, ङ, च. (ताः | २८. पमा्ेण ज! २ क. क, ङः. च्‌, °रण्श्चुण्णः प्रौ? । २३

3 पूणानन्देन्दुकोनयास्यन्याख्यास्षमेतः- [ २ द्वितीय

मिति चेन्न । तथा सत्यस्माकमपि तदीयवाक्यैरुत्पन्नाया बह्मवियाया असम्यक्त्वप्रसङ्कात्‌ । ननु सम्यक्त्वेऽपि परोक्ष्ञानभेवेति चन्न । यत्सा. क्षादुपरोक्षाद्भघ्येति मख्यापरोक्षविषयतयेव विशेषतः प्रभ्नोपलम्भात्‌ नन्वात्मज्ञानिनो बदययामद्‌ अ चारयेनाभ्युपगम्धते । तथा चपदेशसाह- स्याममिहितम्‌- बह्यविच्वं तथा स॒क्तवा स आतनज्ञा न चेतरः \\ इति । नेष्कम्यासिद्धावपि- न चाध्यात्मामिमानाोऽपि विदुषोऽस्त्यासुरस्वतः \ विदुषो ऽप्यासुरश्चेत्स्या निष्फलं बह्यद्रनम्‌ ॥ इतिचेन्नायं दोषः । जीवन्मुक्तिपर्यनतस्य तच्वन्ञानस्य तत्र॒ विवास्षि- तत्वात्‌ । न खलु वयमपि जीवन्मुक्तानां विद्यामदुमभ्युपगच्छामः। अथ सिद्धान्ती सालुवादं समाधातुं प्रतिजानति-- इति चेन्नायं दोष इति। तत्रोपप।त्ेमाह--क्राधनेव्यादिना । जनके प्रङृतविवेकवति तदेरक्षण्यमाह- जनकस्य त्वित्यादिना । तत्रापि शङ्कते-नन्वेव्रपीव्यादिना। तत्रापि प्रीदेव समा- धत्ते--इ ति चेन्नेति । तत्र हेतुमाह-जनकस्ययादिना । तम॒पपादयति-अस्ति ही त्यादिना । उपटक्षणमिदं भगीरथटोकवासनदिरपि । तस्यापि योगवासिष्े त्रितटाभि- धमहरिणा चाऽर््येण मङिनवासनेोपदयमार्थं निःसीमल्यागस्य समुपदिष्टवात्‌ । तत्रति. वादिनामिति । एतेन मगीरथदिसि्यादिपदार्थो व्याख्यातः ! तत्र ॒हेतमाह- सर्म. पाति । तत्रापि दाङ्कते- नन्वित्यादिना । समाधत्ते--इति चेन्नेति । तत्र हेतुः कथेति । तत्राप्याराङ्कव समाधत्ते--ननु बह्धेत्यादिना । तथा च स्त्र शाघ्रीयकः- थ स्वनाश्वसेनानिमक्षापत्तिरि्याकूतम्‌ । पुनरप्याशङ्कबय समाधत्त ननु सम्क्सवेऽपी- त्यादिना । तत्रापि प्राचीनाचा्थविरोधमाराङ्कय समाधत्ते नन्वा यादिना । अथद्रेतव्रह्मविदस्तावद्ियामदसमावनैव न्तीति शङ्कते-- ननु विजिमीषारात्मवबध एव नास्ति। रागा लिङ्घमबोधस्य वित्तत्यायामभूमिषु। कुतः शाद्रटता तस्य यस्याः कोररे तरोः ॥ इत्याचर्यैरभ्युपगमादिति चेन्न । रागादयः सन्तु कां न तद्धाब्रोऽपराध्यति। उत्वातदेश्रारगवदनिया क्ते करिष्यति ॥

१ प्र व्‌, न्त्‌, ६8१ णघ्यत्‌ | < |

वासनाक्षयप्र०] विटारण्यप्णीतजीवन्मक्ति विवेकः! २५९

| (ऋः

इत्यत्र तरव रागादयय्यपगमात्‌ । न चाच परस्परन्याहतिः। स्थित- प्रज्ञे ज्ञानमात्रे च वचनद्रयस्य व्यवस्थापनापयक्तत्वात्‌ । नन ज्ञानिनो रागाद्यभ्युपगमे धमाघमद्रारेण जन्मान्तरप्रसङ्क इति चेन्मेवम्‌ । अदग्ध- भाजवद्‌ाविदयाधूवककाम)दूरेव मस्यरागादत्वेन पनर्जन्महेतव्वात । ज्ञानेनस्तु दग्धवाजवदामास्माचा एव रागादयः । एतदेवाभे- प्रत्वाक्तम्‌-~ | |

उत्पद्यमान रागाद्या दवकज्ञानवाद्ना | तदा तदव दह्यन्ते कुतस्तेषां प्ररोहणम्‌ । इति ॥ तहि स्थितप्रन्षस्यापि ते सन्त्विति चेन्न | तत्काटे सुख्यवदेवाऽऽभा- समानानां बाधकत्वात्‌ । रऽजुसपाऽपि मुख्यसपवदेव तदानीं भीषयन्ु- पलभ्यते तद्वत्‌ । तद्या मास्त्वानुसंघानानुवतो न कोऽपि बाध इति चाचरं जीवत मवान्‌ । इयमेवास्मदभिमता जीवन्मक्तिः। नन्विति । अयं भावः-- विद्यामदो हि मानसो घमेः स च विजिगीषामटकसदस- द्विवेककामुकराजसमायां कथाप्रवच्युनैयः सा च प्रतिष्ठापृवकधनैकावािफल्िकेति तद्राग- मात्रपयेवसायनी स चाज्ञानानुमापक इतं । नन्वत्र ।के मानामत्यत आह-रागो टेद्घुः मित्यादिनेष्कम्यसिद्ध् दाहरणपवेकं प्रतिक्ञातेऽर्थे हेतुं प्रतिपादयन्‌ । ततः सिद्धान्ती निर्‌- शङ्कामनूद्य शमयितुं प्रातेजानीते--इाति चेश्चे।ते । तत्रापि देतुमुक्ताचायेवचनपुवेक- मेवाऽऽ इत्यादिना । इतीत्यादि । नि रुक्तवातिंकामृतपये । तैरेव नैष्क म्योिद्धिक्ृद्धिः श्रीमत्सुरेश्वराचायचरणेरेवेत्यथः । तत्रापि ॐ नवचेत्यादेना । प॒नरपे प्रकारान्तरमाश्चङ्कय समाघत्ते--नान्विव्यादिना । तत्र भारती- तीथवाक्यमपि त्िदीपीयमनुकूख्यति--एतदेवेव्यादिना । तत्राप्याशङ्कव समाधत्ते-- तर्ही व्यादिना । एवं चाऽऽभासानुसधानानुवुत्तौ न दोष इत्याशङ्कवेष्टापत्तं स्प्टयति-- तहा व्यादिना जीबन्साक्तारियन्तेन | नन्वेवं चेत्तहि याज्ञवस्क्यस्य विजिगीषुकथायां प्रवत्तस्याप्याभासत्वानुसंघानं द्वै तविषय- कमस्त्येव । अन्यथा छयन्तय।मित्राह्मणे “एष त आत्माऽन्तयौम्यमृतोऽतोऽन्यदातेम्‌? इति द्रैत-

मिथ्यालवपूवेकमदेतव्रह्मा्मेक्यरूपकैवल्योपदेषटूवमामग्नातमनुपपन्न स्यादित्यत आद-- `

याज्ञवल्वयस्तु वाजगीषुदज्ञायां न हीदुङञाः । वित्तविभ्रान्दये विद्र त्सन्यासस्य तेन करेप्यमाणत्वात्‌ । न केवलमस्य वेजिगीषा किंतु

१९क. ख, ङ, “भ।सानां |

९९० पणानन्देन्दुकाञ्याख्यव्याख्यासमेतः- [२ दितीय-

धनतृष्णाऽपि महती जातां । बहूनां बह्यविदां पुरतः स्थापितं सालं कारगोसहस्नमपहत्य स्वथमेवेद्माह (नमो वयं बहिष्ठाय कुमो गोकामा एव वय स्मः इति । इतरान्बह्य विदोऽवज्ञादामेयं काचिद्रचो भङ्गि चेत्‌ । अयमपि वद्यपरः दोषः } इतरे च व्ह्मविदः स्वयं धनमनेना- पहतमितिं मत्वा इककधुः ।

याज्ञवल्क्य स्तवि तिं । निरत्तशङ्कोपरान्य्स्तुराब्दः । तत्र दैतमाद-- वित्तेया- दिना } नन्वेवं तदयन्तयामिव्राह्णोक्श्चुताथीपच्या याज्ञवल्क्यस्य विजिगीषुदशायामःपे दरे तविपयकाभासत्वानुसंधानपूव॑कब्रह्मलनैक्यरूपकैवल्यानुसंधानानुदत्तिमचं तत्कतेक विदवतसं- न्यासवोघकश्चुताथान्यथानुपपच्यन्तरेण च तदभाव इति परस्परविर्द्श्चुतिद्रयस्याप्यप्रामाप्य- मिति चेन । श्रुयन्तरोपोद्रक्तिसेनोत्तरश्रुताथ। नुपपत्तेेव ग्रबटत्रात्‌ पूवेश्रुताधौनुपपत्तसतु रिष्यविरोष प्रति निरुक्तसिद्धान्ताववोधनैकतात्पयैकवेनोक्तानसघानाभाव एव परयवसानानो

क

चेत्क}षातक्युपानेषदि प्रतदनं प्रतीन्दरस्यादैतव्रह्मोपदेत्ेऽपि ' प्राणोऽसि प्रज्ञात्मा `

~~

इयस्मच्छब्दघाटेतवाक्यप्रयोगानापचेश्च । तस्मादुक्तप्रतिज्ञेव अयायसीलयाशयेनाऽऽह--

ध

न केवल मियादिना । ननु किं योगीश्वरस्यापि याज्ञवल्क्यस्य महत्या धनतुष्णायाः सत्वे गमकमित्यत्राऽऽह--इहूनामित्यादि । तथा च वाप्वैः समाम्नायते वाैदारष्य- कपञ्चमाध्याये-“ जनको ह वैदेहो बहुदक्षिणेन यङ्गेनेजे तत्र कुरपा्चाटानां ब्राह्मणा

८. (५

अ।भेसमेता बमवस्तस्य ह जनकस्य वैदेहस्य विजिज्ञासा वभव कः सिदेषां ब्राह्मणानाम- नूचानतम इते सह गवां सहस्रमवर्रोध दश दशर पादा एकैकस्याः शृद्धयोरावद्धा बभूवुः । १।तान्दावाच ब्राह्मणा भगवन्तो यी वो ब्रह्लिष्ठः सपएतागा उदजता।मेतितेह ब्राह्मणान

दधृषुरथ ह याज्ञवस्क्यः स्वमेव ब्रह्मचारणमवाचेताः सोम्योदज सामश्रवा इति ता

८, ०, (५

ह।दाचक्ार त ह ब्राह्मणाश्चत्ष्ः कथनो ब्रह्मिष्ठं त्रवांतातं इते | ब्रह्मावेखमत्र सग-

णादसाधारणगव । पुरतः; पुरस्तात्‌ । किंमाहैत्याकाङ्क्षायां तद्धाक्यमेव पठति--नम दइयादिना । तदन्यथामिप्रायमाशडक्य दोषान्तरापच्या निराकरोति-इतरा निव्यारम्य दाष इघयन्तेन । शिष्ट वतिरोहितमेव । केच नेतावदेव, अप तु ब्रह्महत्यावधेक्रोधपारवद्यमप्यस्य प्रागक्तानसंधानवैधर्यबोध का मेत्याभिघत्ते-- स्वय च क्राधपरवशः शाकल्यं शापेन मारयामास्त । नचास्य क णि १ क, खग. घ. ङ. च. प्ता । यतो ब |

क्र

वासनाक्षयप्र०] विद्ारण्यप्रणीतजीवन्पुक्ति विवेकः । २६१

बह्मघ्नो मोक्षामावः शङ्नीयः । यतः कौषीतकिनः समामनन्ति- ‹ नास्य केन च कर्मणा लोको भीयते न मातृषयेन न पितृवषैनन स्तेयेन न भ्रूणहत्यया › इषि ।

स्वय ६ तिं ¢ एवं तह तच्ज्ञ्वनास्यावब्याध्वस्तरूपसक्तरपि दर| त्सारितैवेत्यत

आह-न चेते । तत्र हेतुत्वेन श्तिमेव प्रतिजानीते --यत इत्यादिना । तामेव श्रुतिं

^ {~

पठाते-- नाश्यते । केन चेव्यत्र केनापीति पाठः । नतु श्रीमास्तीतीर्थवियानन्दे तु- मातापित्रोवधः स्तेयो भ्रूणहत्याञन्यदौदस्म्‌ । न मक्ति नाश्येत्पाप मखकान्तिने नस्यति | इत्यक्तम्‌ । तद्रत्तेत्तिरीयोपनिषव्याख्याने माधवाचार्यसियं श्रतिरज्ञातपातकाभिप्रायेण क्षन्नियन्रह्मविन्निदरेनेन व्याख्याता | वाचा वा मनसा मातुवघार्दीन्कुरुते यदि | तथाऽपि ज्ञानिनो मोक्षो न द्येतेविनिवायेते ॥ पापं कतवतोऽप्यस्य मखे हपेक्षयो नहि ।

१. (

न मुक्तेनस्यतीवयेव शाच्चेरस्य विनिश्वयात्‌ |

इत्यनुभूतिप्रकरे तं वाचिकाद्यमिप्रायेण वित्रियत इति कथ न विरोध इति चेत्सयम्‌ | वियानन्दे सामान्यत उक्तस्यैव माघवाचार्यरनुमृतिप्रकारो च विवरणात्‌ । वस्तुतस्तु यदि तथाऽपिशब्देरत्रामिप्रायान्तरमेव श्र॑गुरुचरणप्रसादट्न्धमस्ति । तथा हि-- यदा ययं सुमुश्चुः श्रवणादि करोति तदा जगन्मातृव्वेन स्वमातुमायायास्तद्रजगपितृवेन स्वपितुमो- यिनो महेश्वरस्यापि मिध्यात्निणयटक्षणं मुख्यं वधं करोयेव । ताभ्यां तयोजंगतश्च सवेस्वीमूतमदेतातमतचसुखप्रकाशरतनमात्मतेन नि्णैयादपहरति तेन स्तेयेन । तद्वदभूणाः सर्वेऽपयज्ञानिनो जीवा एवात्र वाटाः ‹ भ्रूणोऽद्वी ग्भपिण्टयोः › इति मेदिन्यस्तेषामपि मिथ्यालनिणंयरूपा या हत्या तया च यदाऽस्य पापं नास्ति नापि मुखकाल्मिा्स्तदा किमु ` वक्तव्यं जीवन्मुक्तिसाम्राज्यपदामिषिक्तस्य ब्रहमनिष्टस्य॒ताद्दावाचिकादिवधादिभि- स्तनेति । न चैवमपि माधवाचार्यैरज्ञातपातकाभिग्रायेण कतं व्याख्यानं पुनरनेन सह विर्‌. मेवेति वाच्यम्‌ । वधादिराब्दराभ्यार्थाम्रहशाटिनं मन्दाधिकारिणं बोधयितुमेव तत्र तैस्त- थोक्तत्वात्‌ । अन्यथा तैरेवोत्तराश्रमे विदयारण्यसंङ्ञकैररोततमाधिकार्य्थं॒सखद्पप्रन्थात्मकोपनि- पत्तासवववरण कथमव ॒व्यास्यात स्यात्‌ । तस्मादुक्तमेव श्रतिपरमरहस्यमिति दे्‌ ।

षः १ क, ख. ङ, शह्यघ्रस्म मोः

२६२ प्णानन्देन्दुको पदाख्यव्याख्यासमेत!- [२ दितीयं-

एतेन “ हत्वाऽपे स इमालछिकान हन्ति न निबध्यते › इत्यादिस्म्रत्याटिवाक्यान्यपि व्यास्या-

तानि | ‹ विदुषोऽप्यासुरश्वतस्याद्विफटं ब्रह्मदरोनम्‌ › इति वार्तिकोक्तेशचेति समङ्ट्मखिटम्‌ |

प्रकतं त शापप्रदानरूपं ब्रह्महननं मानसं वाचिकं चेद्युभयविधमपीति सवं संगतमेवेदम्‌ । उक्तेऽ्थं परमाथेसारापरनामकपातञ्जरस्प्रति सवादयति-

(रि

रोषोऽपि स्वङकतार्याप्श्चाज्ीत्यामिदमाह-~

हयमेधशतसहघ्राण्यथ कुरुते बह्यघातलक्षाणे । परमात्मविन्न पृण्येनं च पापैः स्पृश्यते विमलः । इति ॥ तस्माक्किं बहुना बह्मविदां याज्ञवल्क्यादीनामस्त्येव मटिनवासना- नुवृत्तिः; मगीरथस्तु तत्वं विदिव्वाऽपि राज्यं परिपाटयन्मलिनवासना- भिश्चत्तविभ्रान्त्यमावे सति स्वं परित्यज्य पश्चाद्िभ्रान्तवानिति बवासि- ेनापाख्यायते । शोषो ऽपीति । तामेवाऽऽयां पठति-- हयमेधेति । ननुक्तश्ुतिवाक्यशेषो " नास्य

पाप न चकृषो मुखान्नौ ठ वाः इति वाक्यशेषोऽप्यनुभूतिप्रकाशे प्राक्पापं कृतवतोऽप्यस्येत्या- देकारेकया संक्षेपतो नौणीतस्तथाऽपि किचिन्मत्रे पापदपः प्रकृतश्रुतेः संमत उत चित्ताद्युपहिते जीवे | नाऽऽ्यः । अप्रसक्तप्रतिषेधापत्तेः । नाप्यन्य: } तचज्ञानटीनेऽपि तदापत्तेः प्रकरणभङ्गापततशवेति चेन । इत्यायाशङ्कानां तत्रवोत्तरत्र सविस्तरं समाधानात्‌ । तयथा-- ननु मूटस्यापि नास्ति चिन्मात्रे पापटेपनम्‌ । ततः कोऽतिशयस्त्चविदः स्यादिति चेच्छरणु--

अहकतंगतं पापम्ञात्वाऽऽरोप्यते चिति ।

तेन म्टानिमुंखे भाति जन्मापि नरके भवेत्‌ ॥

ज्ञानेन कमणस्तस्य बीजभावो विनद्यति |

जन्मप्ररोहो नैवास्तीव्यवं निश्चित्य हष्यति |

दग्धबीज यथा छेके न प्ररोहक्षम तथा ।

ज्ञानाथिदग्धं यत्कमे न तलन्मप्रदं भवेत्‌ ॥

तहि तच्चविदः श्रेष्ठा मूटवन्नियमेन तत्‌ ।

कुतः पापं त्यजन्तीति चेद्रहस्यमिदं शरण ॥

यदयप्यामुष्मिकी हानिनास्यथप्येहिकी तु सा ।

महती विद्यते तेन पापं यत्नेन वजेयेत्‌ |

'शिष्टास्यजन्ति पापिष्ठं प्रयक्षो नरकः स हि ।

तननिन्दकस्तस्य पापं गृहीला नरकं त्रजेत्‌ |

वासनाक्षयप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजीषन्मुक्तिविवेकः । २६२

स्ताता कमी तु संसगत्छयमप्याचरेत्तथा । इत्थ दोधत्रय दष्ट शिष्टाः पापं यजन्ति हि ॥ किच पुण्यतः पूरव ज्ञानमाप्रोति नान्यथा ! पश्चाच तद्वासनया पुण्यमेव करोत्यसौ ॥ वि बहूक्त्या तच्वविदो न मयं पारखोकिकम्‌ । उपदशसहख्यां च तथाऽऽचार्थरुदीरणात्‌ ॥ परखोकमयं यस्य नास्ति मृद्युभयं तथा । तस्याऽऽमङ्ञस्य शोच्याः स्युः सब्रह्ेन्द्रा अपीश्वराः । इति ॥ न्येवं प्राक्प्रतिक्ञातस्य याज्ञवस्क्यभगीरथादेस्तदनव्रत्तिदयनादिवादिम्रन्येन ज्ञानिनोऽपि याज्ञवस्क्यभगीरथादेमलिनिवासनानुवरत्तिदशैनमध्ये याज्ञवल्क्यस्य मङिनिवासनानग्रततिप्रप्- नेऽपि भगीरथस्य तत्कथमियपेक्षायामवसरसगत्या तत्संक्षिपति--मगीरथस्त्वियादिना | शङ्कशान्त्यथस्तुशब्दः । संक्षेपतस्तु तन्मया मागीरथीकथास्यचम्पृकान्य एव संगृहीतं भवति तेनात्रोपरम्यत इति शिवम्‌ । फ।ठेतमाहात इत्यादिना- अतः स्वकायं वतमानं मटिनवासनादोषं परकीयदोषवत्सम्यगपेक्ष्य तत्पतोकारमभ्यसेत्‌ । अनेनेवाभिप्राचेण स्म्य॑त- यथा सुनिपुणः सम्यक्परदोषेक्षणे रतः । तथा चेन्निपुणः स्वेषु कों न मुच्येत बन्धनात्‌ । इति ॥ नन्वादां तावद्ियामदस्य कः प्रतीकार इति चेत्‌ । किं स्वानिष्ठस्य परविषयस्य मदस्य किंवा स्वविषयस्य परनिष्ठस्य । आये मङ्ोऽवद्यं क्र चिद्धविष्यतीति निरन्तरं मावयेत्‌ । तद्यथा--श्वेतकेतुर्विद्यया मत्तः प्रवाहणस्य राज्ञः समां गतस्तेन पञ्चाथिविद्यायां पष्टायां स्वयमजा- नानो निरुत्तरा राज्ञा बहुधा मस्सितः पितुः समीपमागत्य स्वानिवेद्मु- दाजहार । पेता तु निमद्स्तमेव राजानमनुसृत्य तां विद्यां टेमे । ह प्तबालाकिश्चाजातङ्ाञ्चणा राज्ञा मलस्सितो दृधं ॑ संत्यज्य राजानमुपस- साद । उषस्तकहाटाद्यश्च मदेन कथां करत्वा पराजिताः । यदा स्वावेषयः परनिष्ठ मदः प्रवतत तदा मत्तः स परां निन्दववमन्यतां वा । सवथाऽपिन मे हानिरिति मावयेत्‌ । तथा हि- अत्मानं यदि निन्दन्ति निन्दन्ति स्वयमेव हि। रारारं याद्‌ निन्दन्ति सहायास्ते मता मम॥

२६४ पूणनन्देन्कोभ्यास यत्याख्यासमेतः- | ९ द्वितीयं-

निन्दावमानाकत्यन्तं भूषणं चस्य योगिनः । धी विक्षेपः कथं तस्य वाचाटे; क्रियतामिह । इति॥ उक्तस्वकौयमछ्निवासनादेोपप्रतीकाराम्यसनविधौ स्फृतिमनुकूख्यति--अनेनेवेति । तामेव स्मृतिं पर्ति-यथेति । अथ योगीश्वरं यज्ञवकक्यमियापस्टतिप्रसिद्रवेनापि बार्ह- दारण्यकश्रुतिसग्राथेतकथवेन च महामाहिघ्ः प्रकृतस्य भगवतो याज्ञवच्व्यस्यापि वियामदरैकम्‌- खक्‌।न[खटमद्नवासनाकथनाप्प्रथमं तत्प्रतीकारमेव दुरेमं मन्वानः प्रच्छति-नन्वि या- दना । तत्र॒ सद्धान्त। वेकल्प्याऽऽदय उपायं विधत्ते-क्षिमिप्यादिना | तत्र निदशेनाका- ङ्क्ताया तान प्रतेजार्नते-तद्यथेति । तत्र च्छन्दग्ये तद्दाहरति--श्वेतकेत स्या दना ठम इत्यन्तेन । एव कषीतक्युपनिषदि ब्रहदारण्यकचतुध।ध्यये चापि तदाद- ह पमालाकिरिव्यादिनाोपसस्राहैव्यन्तेन । . तद्वदब्रहदारण्यकपद्माध्ययेऽपि तत््रकट- यात-उषस्तत्यादना पराजता इत्यन्तेन । आदिना<न्येऽपि तत्रत्या याज्ञवद्क्यप्रति वादना(न।) वहवः प्रसिद्धा एव । अथ विकदपान्तरमपन्यस्य तत्रप्रायमाह-षपडा स्वतया- ॥द्ना । मत्तः ; विदययामदोन्मत्तः । मामित्याधथैकम्‌ । तदेवोपपादयति प्रार्चनवचनाम्यां सप्रतञम्‌-तथा ह्‌।त्यादिना । वाचाटो बहुगद्यैवागित्यमरः । स्पष्टमपरम्‌ । उक्तेऽथं वातिककारसंमतिमप्याह नैष्कम्य॑सिद्धा दिवदिना । नेष्करम्य सिद्धो-- “* पुरि संपरित्यक्ते दोषतश्चावधारिते । यदि दोषं बदेत्तस्मे किं तचो रितभषेत्‌ ॥ तद्रत्स्थूले तथा सुक्ष्म देहे व्यक्ते विवेकतः । यादृ दोषं वदेत्ताभ्यां किं तजर विदुषो भवेत्‌ ॥ राोकहपमयक्रोघलाममोहस्पह।दयः ॥ अहंकारस्य हर्यन्ते जन्म मृव्युश्च नाऽऽत्मनः ॥ [इति । | निन्दाया मूषणत्वं च ज्ञानाङ्कशे दर्शितम्‌ ^ मच्चिन्दया यहि जनः परितोषमेति नन्वपयत्नसुल मोऽयमनुगहो मे । भ्रयोथिनो हि परुषाः परितुशिहेतो- ठुःखाजितान्प्पि धनानि परित्पजन्ति ॥ क ५44 १ क. ख.ग.व, ङ. दधौ पपिरे वर्चस्के दो०। २ क. ख, म, ड, ग्लज-

नितोऽय

बासनाक्षयप्र०| विद्यारण्य प्रणीतजीवन्पक्तििविकः । २३५ सततद्लमदैन्ये निःसुखे जीवलोके यदि मम परिवाद्त्पीतिमाप्रोति कभ्नित्‌ ॥ पारवदुतु यथेष्टं मत्समक्षं तिरोवा जमति हि बहुडुःखे इमः प्रतियोगः । इति ॥ अवमानस्य भषणत्वं स्मर्यते- तथा चरतव याभा सत्यं धममनुस्मरन्‌ | जना यथाऽवमन्परन्गच्छेयुनव संगतम्‌ ॥ इति । याज्ञवल्क्याषस्तादानां या स्वनिहठपरनिष्ठविधामदौ तयो्य्थ। पिव. न प्रत।कारस्तथा धनाभिलाषक्रतोघयोरप्यवगन्तव्यः । अथ।नामजने क्कुशस्तथेव परिपालने ॥ नाशे दुःखं व्यये दुःखं धिगथान्ङ्धेशकारेणः । इति धनविषये विवेकः । ऋ{ध[अप 1द्ैकिधः स्वनिष्ठः परविषयः परनिष्ठः स्वविषय इति! तत्र स्वनिएपररिपय प्रत्येवमक- अपकारिणे कोपश्चेत्का५ कोपः कर्थनते। धमाथकाममोक्षाणां प्रसद्य परिपन्थिनि ॥ फलाथिनो धमयक्षो्थनाशनः स चेद्पाथः स्वशरीरतापनः। न चेह नाय॒च्र हिताय यः सतां मनासि रोषः स सभाभ्रयेक्कथप्‌ || इति । स्वावेषय परनि प्रत्येवमी रितम- न मऽपराधः केमकारणे नरुणां मदृभ्पसयेत्यपि तेव चिन्तयेत्‌ । न यत्करृता भरागरमवबन्धानेष्करतिस्ततोऽपराधः परमो त चिन्त्यताम्‌ ॥ नमाऽस्तु कपदृवाय स्वाश्रयज्वालिने मङ्ग । के [ऽप्यस्य मम वेंराग्यदायने दाषबो{धिने॥ इति। घनामेटापक्रो वद्यो पिष्पुत्रामिलाषावपि विवेरेन निवर्तनीयौ ॥ यदे।त्याद्‌ । क्वदिति शेषः । तस्मै पुरीषाय । उचरितुः, पुरीषोत्सर्मवर्ह "उचरेदक्षिणामु लः” इति स्मृतेः । आचार्यान्तरवचने अपि समुचिने। ते-नेन्दापा इया- वना । स्ृतमप्यतानुकूख्यते-अवमानस्येत्या डदि । धरममदृषयन्नियपि पाठः । एतेन २४

६ थ

क पर्णानन्देन्डुकौगुदयाख्यव्यास्यासमेतः- [२ दवितीयं

मार्कण्डेयपुराण प्राद्र दत्तात्रेयस्य सङ्गलयागार्थं॑विक॑प्रकाशनं मायिकमपीश्चरकोटिनिविष्ट- त्वादेव | धमव्यतिक्रमो दष्ट इश्वराणां च साहसम्‌ । तेजीयसां न दोषाय वहेः सवेभुजो यथा ॥

इति भागवतोक्तरीलयेव व्याख्येयम्‌ । एवं घनाभिटाषरोषयोरपि निरासोपायमतिदिश्ति- याज्ञव ल्क्य यादिना } तत्र धनामिरषे विवेकं प्राचां वचसैव विकदयति--अथाना- मिति ! एवं करोधेऽप्याह-- क्रोध इत्यादिना । धर्मेति तृतीयपदे स्वेषां पुरुषाथाना- मिति नेष्कम्यैसिद्धिपाठः । अभिघातिपरारातिप्रय्थिपरिपन्थिनः इत्यमरः । अपाः, व्यथे; | छष्टमपरम्‌ |

ञत्राऽऽदयं सप्रषणमाह तवरेयादिना--

तत्र योपिद्विवेो वसिठेन दरितः- मांसपाश्चालिकायास्तु यन्चरलोठेऽङ्पञ्रे । सछाय्वस्थियन्धिक्ञालिन्याः लिया; किमिव श्ोमनम्‌ ॥ त्वङ्मांसरक्तबाष्पाम्बु पूथक्करुतवा विलोचने । समालोकय रम्य चेत्किं मुधा परिमुद्यसि ॥ मेरुशङ्कतरोषहठा सिगङ्घाजलरयो पमा ॥ हृष्टा यस्मिन्स्तने मुक्ताहारस्याहछासक्ञाटिता ॥ रमशषानेषु दिगन्तेषु स एव ललनास्तनः । श्वाभेरास्वाद्यते काटे लघुपिण्ड इवान्धसः ॥ केशकञ्नल धारिण्या दुःस्पशां लोचनप्रियाः | दुष्करता्चशिखा नायां दहन्ति तुणवन्नरम्‌ ॥ ज्वठ तामातेहूरेऽपि सरसा अपि नीरसाः । सिया हि नरकार्यीनामिन्धनं चारु दारुणम्‌ ॥ कामनाघ्ना केरातेन विकीण। मुग्धचेतस्राम्‌ नायां नरविहङ्गानामङ्बन्धनवागराः ॥ जन्मपल्वलटमत्स्यानां वित्तकदमचारिणाम्‌ । पुसां दुवासनारज्जञनाडी बडिशरिण्डिका ॥ सर्वेषां दाषरल्नानां ससमुद्धिकयाऽनया । दुःखञुङ्कखया नित्यमलमस्तु मम सिया ॥

१क. ख,ग, व, ङ, च. “नारी बर ।

नासनाक्षयप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्ति विवेकः! २६४७ इता मांसमितो रक्तमितोऽस्थीनी ति वासरैः । बह्यन्कातिपयेरेव याति खी पविक्ारारुताम्‌ ॥ यस्य सनां तस्य मोभच्छा निःखीकस्य क्र भोगभूः ॥ सिय त्यक्त्वा जगच्यक्त जगच्यक्त्वा सुखी मवेत्‌ ॥ इति।

पुर विवेको बह्यानन्दे दशितः- अटभ्यमानस्तनयः पितरो क्रुशयेचिरम्‌ \ टब्धोऽपि गभ॑पातेन प्रसदेन च बाधते ॥ जातस्य यरहरोगादि कुमारस्य च मृखंता । उपनाते त्ावेद्यतव्वमनुद्राहश्च पण्डते ॥ य॒नश्च परदारादि दारिद्यं च छुटम्बिनः। पि्नाहुःखस्य नास्त्यन्तो धनी चेन्म्रियते तदा । इति । यथा विद्याधनक्रोधयोषित्पु्विषयाणां मलिनवासनानां विवेकेन प्रताकारस्तथाऽन्यासामपि वासनानां यथायोग्यं ज्ञास्चैः स्वयुक्त्या दाष विविच्य प्रतीकारं कुर्यात्‌ । कृते च प्रतीकारे जीवन्मुक्तिलक्षणं परम पद्‌ लभ्यते । तदाह बासिष्ठः- वासनानां परेव्याभे यदि यतनं करोष्यलम्‌ं तत्ते शिथिलतां यानि सवाधेत्याघयः क्षणात्‌ ॥ पोरुषेण प्रयत्नेन बङात्त्यज्य वासनाः \ स्थितिं बध्रासि चत्तहि पदमासादयस्यलम्‌ ॥ इति, “पाञ्चाडिका पुत्रिका स्याद्रखदन्तादिभिः कृता! इत्यमरः । खायवः, अन्त्राणि । हार्‌- स्योद्छासशार्तियेव पाठः साधीयान्‌ । हारस्योरसीयपपाठ एव स्तन ` इत्यनेनैवाधिकरण- सिद्धेः । काटे, पञचत्वोर्वम्‌ । अन्धसः, “भिस्सा सरी भक्तभन्धोऽनम्‌ ` इत्यमरः । विशरा- रतां, वेशरणशीट्तामेत्यथेः । जीौणौ भवतीति यावत्‌ । एवं पुत्रविवेकमप्युदाहरति-- पुञे यादिना । ग्रहः, बाघ््रहादिः सुयादिश्च । आदिना कुरूपतादि । परदारादीतयत्राऽऽ- देना चूतादव्यसनम्‌ । जथोक्ताचुवदेन काम्यकरमादिष्वप्युक्तविवेकमतिदिशति--यथवा- देना । ततः कं तदाद--क्रृते चेति । तत्न मानमाह-तदाहेप्यादिनाऽल मि ती्यन्ते- न | रिष्ट त॒ स्पष्टमेव । 1 अक नान १ क. ख. म. ड. म्‌ । तास्ते शैः ।

२६८ पर्णानन्देन्दुकौमुययाख्यग्यास्यासमेतः-- [ > दवितीय

तत्र शङ्कते नन्वचेव्यादिना- नन्व पौरुषप्रयत्नो नाम पूर्वोक्तो किषयदोपविवेकः । स च पुनः पनः क्रियमाणोऽपि प्रबलेन्दरियन्ववहारेणाभिमूयते । तदुक्तं ममवता- यततो ह्यपि कौन्तेय परुषस्य विपाशचितः । इच्छियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभे मनः ॥ इन्दियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते | तदस्य हरति प्रज्ञां वाय॒नावयिदाम्मासिं ॥ इति । एवं तद्युतपन्नविवेकरक्षाथमिन्दियाणि निरो द्धभ्यानि । तदपि तत्रैवो- त्रं शष्ट क] भ्व | व्‌ शि तम- तामि सर्वाणि सयम्य युक्त आसात मस्परः। वहो हि यस्येन्छियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिहता ॥ तस्मायस्य महाबाहो निगर्हीतानि सवशः । इन्द्रियाणीद्धियाथभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ इति! स्प्रत्यन्तऽपि- न पाणिपादचपलो न नेच चपला यतिः । न, क, क, क, | भि न च वाक्चपटश्चेवमिति शिष्टस्य लक्षणम्‌ ॥. इति । एतदेवात्र सयह विवरणाभ्यां स्पष्टीकरतम्‌- अजिह्वः षण्डकः पङ्करन्धो बधिर एव च । सग्धश्च मुच्यते जन्तुः षड्भिरेतेनं संशयः ॥ इदमिश्मिर्द नेति योऽश्रन्नपि न सज्जते । हितं खस्य मितं वक्ति तमजिहं प्रचक्षते ॥ अद्य जातां यथा नारा तथा षोडशवा्षिकाम्‌ । दातवषाचयों दुष्टवा निर्विकारः स षण्डकः॥ भिक्षार्थं समनं यस्य विण्मूचकरणाय च । याजनान्न परं याति सवथा पङ्करेव सः ॥ तिष्ठतो बजतो वाऽपि यस्य चश्चुनं दूरगम्‌ । चतुयुगां मवं व्यक्ला परिवाट्सोऽन्ध उच्यते ॥

२क.ख. ग व्‌, ङ. च, बवान्यत्र। २क. खरग. च, ड. च. भक्षः ।

वासनाक्षयप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्क्तिदिवेकः । २६५. हित मितं ममोरम्यं वचः शोकापटहं च यत्‌॥ शरुत्वा यो न शुणोतीव वधिरः स प्रकीतितः। संनिधो विषयाणां च सभर्थाऽविकटेच्ियः ध सुत्तवद्रतते नित्यं मिष्षुमुग्धः स उच्यते। न निन्दां न स्तुतिं कुर्यान्न कचिन्मरमणि स्पृशेत्‌ ॥. नातिवादी मवेतचत्रव्सकववेव समो मवत्‌ । न समाषेत्छिय कांचित्पुवदृष्टंन च जरत्‌ ॥ कथां च वजंगेत्तासां न पश्येहिखितामपि ॥ इति । तत्र भगवद्वाक्यमनुकूटयाते-- तदुक्त मि त्यादिना । अथोक्तशङ्कामङ्गीकलय सिद्धान्ती तनत्रीदाहतमगवद्यक्याभ्रिमवाक्योक्तमेव तदमिधानपूर्वैकसुपायमाह--एवं तर्हीयादिना । एतेन वक्ष्यमाणं ज्ञानरक्तास्य जीवन्मुक्तेः प्रथमं प्रयोजनमपि व्यास्यातम्‌ । इन्दियनिरोध- नोक्तविवेको रक्षितो भवति परं वसावप्युक्तविवेकायत्त एव॒ मनोनादवासनाक्षयतचन्ञाना- भ्यासानां परस्परकायकारणमावस्य सप्रमाणमधस्तादवोक्तत्वात्तद्रत्तत्रापि ज्ञानपदेनाऽऽथिक- देतमि्यात्पूवैकादैतात्मरूपत्रह्मानुसंधानस्यैव विवक्षितवात्‌ । इयमेवास्मदभिमता जीवन्सु- ्तिरित्यधस्ताद्रद द्विराचार्येस्तथेव सूचितत्वाच । विस्तरतस्तु त्मकरण एवेदं प्रतिपाद येष्याम इति दिक्‌ । उक्ते ऽथ स्मत्यन्तरमपि संवादयति- स्भर्यन्तरेऽपीव्यादिना । एवं निरुक्तोपरक्षितपाय्वितराविडेन्धियनिग्रहवच्वम्‌ । यतिप्देन यतत इति व्युत्पत्या मनोनि- भ्रहस्याप्युक्तवादित्येतावदेव शिष्टस्य रक्षणमित्यथैः । अथेतद्िवरणाकाद्क्षायां तदपि संक्ष- पविस्तराम्यां समृत्य कृतमिाह-एतदे वेत्यादिना | अत्र वक््यमाणस्मृतित्रते । पोडसेति रूपा- युपटक्षणम्‌ । चतुयुगां, युगशब्दितशकट ग्रकाष्टचत॒णपरिमितामित्य्थः । दितमि्यादि वेषयिकहितादिप्राम्यवचःपरम्‌, अन्यथा वेदान्तेष्वतिन्याततेः । न निन्दाभित्यादि त॒ वाक्चक्च- मेनसां निग्रहे तादरा्मेव । अथोक्तस्मतितात्प्यं संक्षिपति यथेव्यादिना-- यथा कथिदूत्रती नक्तेकयक्तोपवास्रमोनादिवितं संकल्प्य सावधानो भ्रशमकरुत्वा प्षम्यक्पाटयति, तथेवाजिहुत्वादिवते स्थितः सावधानो विवेकं पाटयेत्‌ । तदेवं षिवेकेन्दियनिरोधाभ्यां दीघंकालनैरन्तयसत्का- रसेविताभ्यां मेऽषादिमावनासु प्रतिष्ठितास्वासुरसपद्रूपा मटिनवासनाः क्षीयन्ते । तता निःश्वासोच्छरासवन्निमेषोन्मेषवच्च पुरुष प्रयत्नमन्तरेण प्रवतमानाभिरमेडयादिवासनाभिर्लोके व्यवहरन्नपि तदी यसाकल्यवेकल्या- तुसधानं रित्ते परित्यज्य निद्रातन्द्रामनोराज्यादिद्पाः समस्तचे्टाः

२७० पर्णानन्देन्दुकोयुयाख्यव्याख्यासमेतः- (२ द्ितीयं-

प्रयसलेन शान्ताः क्रा चिन्माचवास्चनामभ्यसेत्‌ \ स्वतस्तावादद्‌ जग. स्चिजडोमयात्मक् मासते! यद्यपि हब्दस्पश्शांदिजडवस्तुमासनायंवे- न्दियाणे घष्टानि ' परासि खानि व्यत्रुणत्स्वयमूः ` इति श्तेः; तथाऽपि चैतन्यस्योपादानतखा वर्जयितुषश्षक्यत्वाचेतन्यपवकमेव जडं जगद्धासते « तमेव मान्तमन्ु माति सवं तस्य भासा सवामदं विमतिः इतिश्रुतेः) तथा सति पश्वाद्भाद्धमानस्य जडस्य प्रथम- भासमानं वेतव्यमेव वास्तवं ख्पभिति निधित्य जडमुपेक्ष्य चिन्माचं वित्ते वासयेत्‌ । एतच्च बटिश्ुक्कयोः प्रश्चोचरास्यां विस्वटमदवगम्यते--

किमिहास्वीह किसचमिदं किमयमेव च ।

कस्त्वं कोऽह क षएतेवा टोका इति वद्ाऽश्छुमे॥

चि दिहास्तीह चिन्णा्रमिदं पदेन्मयमेव च ।

चित्वं चिदृहमेते च लोकादिति संयहः ॥ इति ।

यथा सुवणकाभः कटकं विक्रीणन्नपि वलयाकारस्य गुणदोषात- पक्ष्य गङत्तमवणयोरेव मनः प्रणिधित्सति तथा चिन्मे मनः प्रणि- धातव्यम्‌ । यावता कटेन जड स्वंथवोपेक्ष्य रिन्मारे मनसः प्रवत्ति- निःश्वासादिवत्स्वामाविकां सपद्यत तावत्कालं चिन्माच्वासनाकां प्रयतेत । नन्वादावेव चिन्मात्रवासनाऽस्तु तथेव मलिनवासनानिवृत्तेः। किमनेनान्त्भडना मेञराद्यभ्यासेनेति चेन्न । चिन्माचवासनाया अमर तिषितत्वप्रसङ्गात्‌ । उक्तानुवदेन फटितमाह-- तदे व मियादिना । ततः कि कार्यं तदाह- तत इलया-

॥देना । तत्प्रकारं प्रतिपादयति-- स्वत इलयादि । उभयमानमसिद्धं जडस्यैव घटदेरिन्द्रयिभी- नादिति शङ्कते--यद् पी्यादिना । तत्र श्रतिमेव हेतुषवेन प्रमाणयति--पराश्ीति। पराग्जडं वस्तु, अञ्चन्त गच्छन्तीति तथा । एतादृशानि खानीन्दियाणि स्वय॑भूर॑श्वरो व्यतृणत्सृष्टवादौ मायया रचितवानियथंः । समाधत्ते-- तथा ऽपीव्यादिना | तत्र मानमाह तमेवेति । फङ्तिमाह-तथा सतीव्यादिना । तत्राऽऽस्यायिकां संवादयति-एतच्चेत्या- दिना । तत्र युक्तिमाह-यथेति । विक्रीणन्मूल्यं दत्वा गृहनपीय्थः । गुत्तमे ति । गुरत्वास्यपीतरूपास्यगुणयोरियथेः । प्रणिधित्सति, प्रणिधातुमिच्छति । उक्तप्रणिधाना-

१क. ङः, च, कारः कः |

चासनाक्षयप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजीषन्पाक्तेि विवेकः । २७१

वधिमाह -यावतेलयादिना । तत्राप्याशङ्कय समाधत्ते- नन्वित्यादिना । अन्तु, शरीरे वातगुत्मम्‌ |

तत्र टष्टान्तं स्पष्टयति यथेत्यादिना-

यथा कुडेमद्‌ाङूव्यचिरेेण क्रियमाणमपि स्तम्मक्‌ङ्य (मकं गृहं न प्रातेविष्ठति । यथावा निरचनेन प्रवलदोषमनिःसार्यं सेवितमप्यौषधं नाऽऽरोग्यकरं तद्त्‌ । ननु ‹ तामप्यथ परित्यजेत्‌ ` इति विन्मात्रवास- नाया अपि परित्यागोऽव गम्यते । तदप्ययुक्तम्‌ । चिन्माचं परित्यज्यान्यस्य कस्यचिदुपादेयस्या मावात्‌ । नायं दोषः । द्धा चिन्माचवासना भनो- बु द्धिसमन्विता तद्रहिता चेति । करणं मनः, कतुत्वोपाधिक्द्धिः। तथा च सत्यप्रमत्तोऽहमेकाेण मनसा चिन्मात्रं मावपिष्यामीत्येतादृशेन कत॒कारणानुसंधानेन समन्विता प्राथमिकी या चिन्पा्नवासना ध्यान. शब्दाभिधेया तां परित्यजेत्‌ । या त्वभ्यासपाटवेन कर्तृत्वाद्यनुषंधान- ग्यवधानरहिता समाधिशब्डाभिपेया तामुपाददीत । ध्यानसमाध्योस्तु लक्षणं पताल; सूच्यामास--‹ तच प्रत्ययेकतानता ध्यानम्‌ ` ' तद्‌- वाथमात्रानेमासं स्वष्परशान्यामेव समाधिः: इति । ताहश्षसमाघौ दाषक्टनरन्तयसच्छारः सवत स्थय टन्ध्वा पश्चाकतेकरणानसः धानपारत्यागाथां यः प्रयत्नस्तमपि परित्यजेत्‌ । नन्वेवं सति तच्पागप- यत्नाऽपं पारेत्याज्य इत्यनवस्था स्यात्‌ । मेवम्‌ | कतकरजोन्यायेन स्वपरनिवतकत्वात्‌ । यथा कल्पिते जले प्रक्षिप्तं कतक्ररज इतररजसा सह स्वात्मानमपि निवतयति तथा त्यागाः प्रयत्नः कतुकरणानुसंधानं नेवतयन्स्वातसानमपि निवतयेष्यति। निवत्ते तस्मिन्मलिनवासनवच्छ- द्ध वास्नानामपि क्षीणव्वाश्चिवासनं मनोऽवतिष्ठते ।

(~, €

कुाध्म हं पाप्ाणबद्धभूमिः । प्रकृतदष्टान्ते देहबाहेभृतवरूपाखरसात्‌ [आद]- यथां वेति । तत्रप्याशद्क्य समाधत्ते-- न न्वियादिना । तत्र हेत प्रतिपादयति -- द्विपे - सदना । मनोबुद्धयोः प्रकृतोपयोगिस्वरूपमाह--करणमित्यादिना । ततः किं प्रकृत इत्यत आह-तथा चेयादेना । एवसुक्तदवेष्यमध्ये ध्यानपदामेधयायाः प्रथमायाः परि- त्यागं विधाय द्वितीयायाः समाधिपदाभिषेयाया वासनायाः समपादानं विधत्ते-पा वि- त्यादेना । तुशब्दः पुवैवैरक्षण्यद्योतनार्थः । नन किं ध्यानसमाध्येरुक्षणमित्यपेश्चायां तत्न यागसत्रमेव प्रमाणयति-ध्यानेति । ते सूत्रे एव पठति-तन त्यादिना । कल्तिमाह-तादक्ञ इत्यादिना । तत्राप्यनवस्थामादङ्कते - न न्वि यादिना । तत्र समाधानं प्रतिजानीते

२७२ पण।नन्देन्दुका युयाख्यव्याख्यासमेतः- (२ श्वितीय-

५ॐ

भवमिति । अत्र हेतुमाह-कतङेति । उक्तन्यायमेव विददयति--यधेति । द्‌ाष्टान्तिके योजयति-तथेव्यादिना । ततः । किं प्रकृत इत्यत्राऽऽह- निं वृत्त इत्यादिना | तन वरमाणयाह-

एतदेवाभिप्रेत्य वसिष्ठ आदह-

तस्माद्रास्षनया बद्धं युक्त निवासनं मनः ।

राम निवासनः मावमाहराऽऽ्जा विवेकतः ॥ सम्पगालो चनात्सत्याह्रास्रना प्रक्षिटीयते । वासनाकिलिये चेतः शममायाति दीपवत्‌ ॥ इति । यो जागति सुदुिस्थो यस्य जायच्न ति्यते।

यस्य निवासन बोधः सर जीवन्मुक्त उच्यते ॥ इति च । खपुप्वल्मशमितमाववृत्तिना स्थत सदा जायति भेन चेतसा ।

कलान्वितो विधारेव यः सदा बै

नषेव्यते मुक्तं इताह स स्प्रतः। इति च।

हद यात्सपरित्यज्य सवमेव महामतिः

यास्तष्ठाते गतभ्ययः स सक्तः परमेश्वरः ॥ समापेमथ कमणि मा करोत करोत वा।

हृद्‌ धनास्तस्रव।रो मक्त एवोत्तमाशयः ॥

न॑ष्करम्यण न तस्याथस्तस्पा्थोऽस्ति न कर्मभिः

न समाधानजव्याभ्यां यस्य निवासन मनः ॥ विचारितमलं शाखं विरम॒द्राहितं मिथः । स््यक्तवासनान्भोनादते नास्त्युत्तमं पद्म्‌ ॥ इति च।

न च नवा सनमनस्कस्य जीवनहेतुव्यवहारो दुप्येतेतिं शङ्कनीयम्‌ । करं चष्चुराद्व्यवहारस्य लोपः) कि वा मान्तव्यवहारस्य लोपः तत्राऽऽ्यम॒हयटको निराचश-

वासनाह(नमप्येतच्चक्चुरादीचियं स्वतः!

प्रतते बहिः स्वायं वासना नाच कारणम्‌ ॥ इति । द्ेतायं वसिष्ठो निराचषे-

अयत्नापनतेष्वस्तिमिग््ष्येष यथा पनः।

न(रागनवे पतति तद्रतकावष धीरधीः; ॥ इति ।

सनक्षयप्र° ] िद्यारण्यप्रणींतजीवन्मुक्तिषिवेकः

२७२ तारया धिया प्रारन्धमोगं स एवोपयाद्यति-

पारेक्तञायोपञ्चक्तो हे मोगो भवति तुष्टये । विज्ञाय सेवितश्चोरो मेन्रीपेति न चोरताम्‌॥ अशशङ्किताऽपि संप्राप्ता यामयात्रा यथाऽध्वभेः। रक्ष्यते तद्देव ज्ञेभोंगधीरवलोश्यते ॥ इति । भ।गकाटऽपि सवास्नेभ्यो निवासनार्नां विक्ेषमाह- नाऽऽ्पदि ग्लानिमायान्ति हेमपद्ं यथा निति) नेहन्ते प्रकृतादन्यद्रमन्ते शिष्टवत्भंनि ॥ एतदूवे।ते । तद्वाक्यान्यपि संगृहणति-तस्मादिसादित्रिभिः । सयप्सत्यत्रह्मविष- यात्‌ । अत्र स्थखन्तरस्थवेनेतिशन्दद्रयं समुचायकश्चकारश्च । एवमेव्रेऽपे वोध्यम्‌ | एवमन्यान्यपि प्रकृतोपयुक्तानि वासिषएटपान्येवोदाहरति--सुषुक्षवरादव्यादिना । तत्राप्या- दाङ्कते-न चेत्यादिना । तत्र समाधातुं विकत्पयति-क्रिं चश्चुरित्यादिना । आदं प्रति वासिष्टप्रसिद्धोदाख्कवचसा समाधत्ते त ्राऽऽद्यमिलयादिना । द्वितीयं प्रयाद-द्धितीय- मिव्यादिना । फरितिमाह-ताषह्हपरेस्यादिना । सएव, वसिष्ठ एव । परीत्यादिना। नन्वेवं भोगः सवासननिव।सनयोः सम एव चेत्कथं तयोनिंणेय इव्यत्ाऽऽह-मांगकाल ऽ पव्यादिना । नित्यमापूणतामन्तरक्चुन्धामिन्दुखुन्द्रीम्‌ । आपद्यपि न मुच्ान्त शश्ेनः शाततामिव ॥ अन्धिवद्धतमयांदा मवन्ति वितताक्षयाः। नियतिं न विमुश्चन्ति महन्तो मास्करा इव ॥ इति । जनकस्यापि समाधेव्यव्थितस्येदकमाचरणं पथ्यते- तू्ण(मथ चिरं स्थत्वा जनको जनजीबितम्‌ । व्य॒त्थिताश्चन्तयामास्र मनसा शमश्ञाटिना ॥ किमस॒पादेयमस्ताह यल्नात्सस्ाघयामि किम्‌ । स्वतः स्थितस्य शुद्धस्य चितः का मेजंस्त कल्पना ॥ नामिवाजञ्छाम्यप्तपाप्ते सप्राप्त न त्यजाम्यहम्‌ । स्वस्थ आत्मनि तेष्ठामि यन्ममास्त तदस्मे ॥ इति संचिन्त्य जनको यथाप्राप्तक्रियामसा । असक्तः करतुमुत्तस्थो दिनं दिनपातियथा

२५

९५४ पणानन्देन्दुकमुश्ाख्यन्याख्यासमेतः-~ [२ तृतीय

भविष्यं नान॒संघत्ते नातीतं चिन्तयत्यसी 1 वतेतानानभषत हुस्षनंवानुवर्तत ॥ इति, तदेवं यथोक्तेन वबासनाक्षपेण यथोक्ता जवरमाक्तमविष्यतपति स्थतम्‌ । इति जीबन्मुक्तिविवेके वासनाक्षयनिरूपणम्‌ 1 नित्यमिति । इन्दुसन्दुरी प्र । चेतन्यानुसंधनैकरिरिरेणेन्दुशब्दिताजदछक्षणसिद्ध- चन्दराधिष्ठेयेन मनसाऽतिरम्यामित्यथंः । शशिन इति बहुवचनं तु प्रतिदिनं कर।पचया- ` दिना व्यक्तेमेदप्रवयक्षात्सोऽयमिति प्रत्यभिज्ञायास्त जातिविषयकत्वस्यापि समवादुपमे्य।भूत- जीवन्मक्तवाद्वव्यानकव्याच्च समचितमेवेति मावः । तथाऽपि तत्र यथष्टचेष्टां निराचष्ट- अन्धिवहदिति । एवं भास्करा इवेति बहूवचनमपि तत्तत्सक्रान्तभेदेन॑व व्यास्येयामोति दिक्‌ । एवं सामन्येन चिन्मात्रवासनोपन्मशाछ्नां जीवन्मुक्तानां रक्षण साक्ेप्य तदुदा~ ` हरणमाह-जनकस्या पीव्यादिना । वासेष्टगतान्येव तदुपाख्यानवाक्यान्यापे सगह्णाते- तष्णीमथेल्यादिना । जने ति । सर्वजनवास्तविकसरूपमद्रेतं ब्रद्ैव यथा स्यात्तयेव्यधेः | उपसहर।ते-- तद वामत्यादिना ।

इति जीवन्भक्तिविवेकटीकायां पण।नन्देन्दु कौमुदी नामेकायां वासनाक्षयप्रकरणम्‌ | ६॥

*~>

पयसी

गु वक्ष्ये विविदिषन्यासं विद्रन्यासं च भेदतः | हेत्‌ षिदेदसक्तेश्च जीवन्सकैश्च तौ क्रमात्‌ ॥ इति मख्कर्िन्धारम्भ एव॒ कथमुक्त विविदिषांसन्यासस्य ज्ञानद्वारा भाविदेहामाव- रूपविदेहकेवस्पकारणवम्‌ (अवद्यास्तमयो मक्षः सा च बन्ध इउदुहतः" इत्सादनातका- नसारणेह यदि ^ लोकवासनया जन्तोः श्ाच्चवासनयाऽपि च ` इत्यादुदाहतवचना।देवशञा- द्विना वासनाक्षयं तच्ज्ञानमेवाऽऽदौ नेदिति क्र पुन्मोक्षः स्यात्‌ | न चाऽऽपातिकता- त्कालिकश्रवणाद्यौपयिकनियानिलयवस्त॒विवेकादिसाधनचतष्टयवदयात्तचज्ञानो पयुक्तं वासनाक्ष- यादि सिध्य्येवेव्यधस्तादेवोक्तामेते वाच्यम्‌ । संस्कारेकरूपायास्तस्याः पुनरप्याविमावसंभ्‌- वादिति चेत्‌, संजाते तचज्ञानेऽनन्तरं ‹ ज्ञात्वा देवं म॒च्यते स्वेपाशैः › इत्यादिश्रुतिभि ज्ञानसमकाट्मक्तः कैवल्यं याति हतश्नोकः ` इत्यादिस्मरतिभिश्च तथा ' शुद्धं ब्रह्मेति विषयीकुवोणा ब्रत्तिः स्वस्वेतरोपाधिनिद्रत्तिरुदयते " इति कल्पतवोद्याकरोक्तेभिय।वनिरपाधि- कथन्तियुक्तिभेराप्रारब्धं बाधितदैतावभासे सकटसोपाधिकभान्तिनिदशनयुक्तेभिश्च निर्‌ कोपक्रम एव परमतात्पयीत्‌ । तट क्तमनपदमेव मरुकारचरणैर्वासनाक्षयनिरूपणे - ^ ज्ञानेनस्तु दग्धवीजवदुमासमत्रा एव र्गदयः । एतदेवामिप्रेयोक्तम्‌- ।

मनोनादाप्र०] विद्यारण्यप्रणीत जी बन्मुकिविवेकः ! २५५

उत्पयमाना रागाद्या विवेकज्ञानव! हना तदा तदैव दह्यन्ते कुतस्तेषां प्ररोदणम्‌ ॥ इत्यु पपा तहिं स्थितप्रङ्स्या।१ ते सनिविति चेन्न । तत्काटे मुख्यवदेवाऽऽभास्मानानां बाधकत्वात्‌ । रब्जुसर्पोऽपि मुख्यसर्षवेदेव तदानीं भ॑षयलुपरम्यते तद्वत्‌ । तद्य।भासत्वा- नसंधानानुद्त्तौ न कोऽपि बाध इति चेत्‌ । चिरं जतु मवानियमेवास्मद्‌।भेमता जीव - मुक्तिः" इति । तदयमत्र ताप्पयेसं्रहः--

(~

इशाज्ञाश्चायमत्रिरितस्कटनिजश्छव्यनित्यादेक्या

सद्धोपास्या निरुद्राऽप्यत॒खमेह मतियेस्य तस्यैव विद्या ।

जीवन्मुक्तिश्च तुव्यक्षण.मेह तु कटावायुरायसखतायाः

राध्यैवोदेति वियाऽग्रिमजनिहतिदेतीम्सितं वातिकेऽस्ति ॥ १ ॥

आप्रारन्धक्षयं चिद्धिगङितिभिदरं व्यागयोगैविचिन्त्या

जीवन्मुक्ते विदाऽपि प्रचुरमिह न चेदुश्यसस्कारयोगात्‌ ।

भावि स्याञ्जन्म यं यं स्मराते त॒ मरणेऽथं जनस्तं तमेव

परापरो तीतीदवाक्यादिति पिवरणक्ृतससमत तेन ते दे ॥ २॥

विदयारण्य्मते अप्यरमिह गदिते गृढतात्पययोगा-

उजीवन्मुक्तेविवेके तदपि त॒ गदितं मुख्यमायं मुनीनाम्‌ ।

प्रामाण्येष्टेयथेष्वं चरममपि स॒खाप्याऽन्तकारेऽपि सदयो-

मक्तेः पक्षे यथाऽहग्रहमजनवशानिगुणस्यतिद्यदधेः ॥ ३ ॥

टीकायां ज्ञानमियादि विशदमदित ज्ञानमज्ञानमत्र-

वस्येवं ज्ञानवोध्यत्रमपि विषरणेष्ठं मूषां प्रसिद्धम्‌ ।

तेन द्वैतस्य वाधे मितिसमसमयं जायमानेऽ।पे तख-

स्मव्याऽऽरब्धान्त इष्टः काथेत इह बुधस्तन्मते ॥त्वत्यभीप्स्य ॥ ® ॥

ज्ञानात्पापायटेपादिह कटिसमये स्यायथेषटप्रवर।्त-

छकानां तननिव्रचे सततमभेमताऽऽत्मस्श तेस्त्यागयोगात्‌ ।

किचाऽऽपातावबे,धान्निखेटजनमनोवञ्चन ये चरान्त

प्रयस्तेषां मृषावं प्रथयेतुमनिश रक्षितुं चापे शाद्धम्‌ ॥ ५ ॥

अत्रा<थ्यपदद्रयं -नेगदव्यास्यमेव । विदयारप्यै ति । तेन निरक्तग्रकारेण । ते वातिकः

विवरणप्रसिद्धे दे अपि मते । अरं सविस्तरम्‌ । इह प्रहृते । जीवन्मुक्ते चवेके जीवन्मुक्ते विवेकप्रकरण इयथः । गदेति । गदिते, वध्ये विविदिषान्यासमि्यादिना सप्रतिह्गमुपपा दिते स्त इ््याथ॑कम्‌ । तत्रापि कै साम्यमेव तद्‌ भेमतमुभयसारकासवेनंतेषामेत्यत्राऽऽह-

व क्वा + ५ 6 | य~ २७द्‌ पर्णानन्देन्दुकोमुयाख्यव्याख्यास्मेतः- [र तृती

तदपि घिल्यादि । तत्र हेत व्युत्पादयति मुनीनामिव्यादिना । यथोत्तरं मुनीनां प्रामाण्यामेति पाणिनीयसाधारणपरिमाषातः । आदं वातिककन्मतमेव । मुख्यं प्रधानं गदितं निरूपि

भवतीति संबन्धः । नन ताह विवरणमतरव्या मनोनाक्चवासनाक्षयतचज्ञानाम्यासानिराते शयं यावज्जीवं कुतः कि फठं स्यादिव्याशङ्कां शमयेष्यस्तानेव वदारण्याचायान्वा- नि सचेत्यादिशिषरेण । यधा सयोसक्तेः पक्षे निरीणस्यद्वितव्रह्मणः । सहग्रहेति । अहं ब्रह्मास्मीति शोधिततच्यपदारथैक्यविपयकयावदेहपातं निरतिशयत्यागयोगपूवैकभावनया प्रारन्धपसिसिमाप्तिसमकास्मेव निरुक्ततच्ंपदार्थैक्यविषयकसाक्षाल्छतिद्ध्योच्छित्तिटक्षणसे- सृक्तिवयावहुपाधिप्रक्तसाधनपरिपाकादेव । सुखाप्या निविकल्पानन्दप्ाप्येते यावत्‌ । अन्तकाटेऽपि, मरणकेऽपि वक्षयमाणविवरणमतांसेद्रतच्वसाक्ात्कारसस्कारतः सकदा- बियातव्याप्यतत्कायीत्मकटद्यध्वंसाविष्ठानीमूत्ितसचिदानन्दात्मकेवल्यं तथेव संभवतीप्यवं प्रकारं दहृदन्तःकरणतासर्य॑येषां ते तथा तैरेताद्डाश्चयवद्विः श्रीविदयारप्यस्ते दवे मते इह जीवन्मुकतेरविवेकेष्े गदिते स्त इति पूर्वेणान्वयः । णवं चेह न कोऽपि विरोधग- न्धोऽपि प्राचीनाचा्थचरणवचनानाम्‌ । अनपदं वक्ष्यामोऽप्यथ तं साक्षपक्षोदक्षमामिति संक्षेपः ] ३ ॥ अथ प्रतिज्ञाताविरोधकथनप्रकारमेव प्रथय।ते--ट क्ायामित्याटियुग्मेन

टीकायां, पञ्चपादिकाख्यायां प्रथमदास॑रमाष्यव्याख्यायामिव्यथः । ज्ञानाम्यादति । यतो ज्ञानमज्ञानस्यैव निवलकमिति पवौदिपदग्रहाथेमादिपदम्‌ 1 ववेशदं स्पष्टमेव । ज्ञानं तचज्ञानम्‌ । अज्ञानेति । अज्ञानमना।देभावरूपं ससारकारण ब्रह्मात्मक्सावपरयक मटाज्ञान ध्वंसयति साधनचतुष्टयपुष्टिमतः सद्ररूपसाचतेपयक श्रवणा।दश्रा।टनः स्वापात्त मात्रेणेव समानाश्र्यविषयतया नि्भृखयतीति तथा । उदितं, कथतमस्ती।ते यावत्‌ । एव चाज्ञानेतरतह्ाप्यतत्कायसंस्कारादिनिवत्तिस्त सोपाधेकश्रमत्वेन वा।घतानुव्च्या तस्य तावदव चिरमित्यादिश्चयादिना प्रतीयमानाऽपि निरुक्ताधिष्टानलप्रयोजकोपाधरनि्र्यव सपद्यत

न तचज्ञानस्य तदथेमन्तकाटे स्मृलयाकाङक्षेयारायः । नन्वथापे विवरणे किमागतामेयत आह-- एवभिव्यादिपूवार्धशेषण । एवं, निस््तपञ्चपादिकावाक्यवत्‌ । ज्ञानेति । ज्ञानने. वर्तं हि विवरणाचार्ममते । मपां प्रसिद्धमेवद्रैतसिष्यादौ | प्रक्रेते वाध्यव्वपारस्तु जीवन्मक्तिस्राधकसोपाधिकभरमाभिप्रयेणैव । ज्ञाननिवत्यतवपारस्वदे तसिष्यादावुपक्रमे विमतं

{ (

मिथ्या दृद्यवाच्छुक्तिरजतवदिति निरपाधिकभ्रमस्यैव टृष्टान्तीकृतत्ात्तदभेप्रायक एवते ध्येयम्‌ । फल्तिमाह-तेनेयाद्रेष्रण । निरुक्तविवरणेषटज्ञानवाध्यलामिधामेध्यात- सक्षणकरणेनेदयर्थः । द्वैतस्य, टस्यस्य । वाघे, मिष्यालनिश्चये । मितीति । अद्रैतव्रह्मा- स्थेक्यसाक्षक्कतितस्यकाट्मेव यथा स्यात्तथा जायमनिऽपे । इह शाच्रे । तु पुनः । न्मते विवरणमते । स्मया दैतमिध्याल्स्मतिपूवकाद्वेतव्रह्मालिक्यानुसंधे(धी)वयय धेः! आर-

१,

न्येति । प्रारव्धकरम॑क्षयः काये इति वुः पण्डितैरिति वक्ष्यमाणं कारणमेवाभाप्स्याभिसघा-

मनोनाषप्र° ] िद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिविवेकः ॥ २५७

यैव कथितः प्रतिपादितो भवतीति योजना । न चैवमप्यदरेतसिष्यादिप्रसिद्धं ज्ञाननिवसत्व- चे

मेव मिथ्यात्वं विवरणमतसेद्ध्‌ विहाय त्वया स्वा।भमताध।नूक्रटमेव ज्ञानवाध्यलवं मिथ्या -

| ५ =

मिति विवरणपाठक्पनं कपोटकखितत्वादसांप्रदायिकमिति साप्रतम्‌ । अज्ञानस्य स्वकार्येण प्रविखीनेन वतैमानेन वा सह ज्ञानेन निब्रत्तिर्बाध इति विवरणाक्षरतातसर्यविषयकस्य तवैव स्फुटतरावरणल्वात्‌ । ज्ञानेन वाघ एव॒ निदृत्तिरिति निद्रत्तिरेव बाध इति च क्रमायो-

जनाम्यां जीवन्मुक्तिसयोमुक्तेपक्षयोरु्तमाधमाधिकायपेश्चयोस्तत एव सिद्धवाच ॥ ४ ॥ र्तीतिपदामिसंधितं कारणं कथयति--ज्ञानादिति । ज्ञानादद्धैतत्रह्मासेक्यविषयका- प्रतिवद्धसाक्षात्कारद्वेतोः । “ एत < ह वाव न तपति । किमह < साघु नाकरवम्‌ । ।कैमह पाप्रमकरवम्‌ › इति । ‹ न वतेते कम॑णा नो कनीयान्‌ › “ तस्येव स्यात्पदवित्तं विदेत्वा न दिप्यते कर्मणा पापकेन ' इलादिश्रुतिभिः । ° तदधिगम उत्तरपूवांघयोरश्ेपवेनाश्च। तद्पदेशात्‌ › इत्यादिसुत्रादिभिः | द्ेप्यते न स पापेन पद्मपत्रामेवाम्भसा | यस्य नाहंकृतो मावो बुद्धियंस्य न टिप्यते |} हत्वाऽपि स इमाट्ोकानन हान्त न निबध्यते । सवथा वतैमानोऽपि स योगी माये वतेते | सवथा वतमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते ॥ | इति च स्मतिभिः । पापादीति । आदिना पुण्यम्‌ । अट्पात्‌ › अध्यासवेधूर्येण तत्फ- टीभूतनरकपातादिदुःखोपभोगरादित्यश्रवणादित्यथः । इह ॒मत्यटोके । कटीति । एतेन देशसामग्रीवत्काङ्सामग्रयप्यासुरसंपदुदीपिका बयोतिता । अत एव टोकानामपकाेकारिणां मादृशां जनानाम्‌ । यथेति । सैराचारतेति यावत्‌ । स्याद्भविष्यत्येव । अतः-तननिवृय परमकारुणिकेन तद्वारणाय । व्यागेति । विद्तसन्यासपूरकवासनाश्षयमनोनाशपरमा्वधे- मूतासंप्र्ञातसमाध्यभासादिय्थैः । तत्रापि सतते, यावस््ारब्धपरिसमाप्ति न त॒ क्षणमच्नम्‌ | आत्मेति । अद्वैतव्रह्मसिक्यानुसंधि(धी)तिपुवकद्दयानाद्ते।रेते यावत्‌ । अ मिमता विवाक्षे- ताऽस्तीति सबन्धः । विवरणाचार्याणामिति शेषः । न केवलमेतावदेव किंतु प्रयोजनान्तर- मप्यस्तीव्याह--कित्चेलयादिना । तदाः पौरयाणिकाः-- सरवे ब्रह्म वदिष्यन्ति संप्रति तु करो युगे । नानुतिष्ठन्ति नैत्रेय शिश्चोदरपरायणाः ॥ ३।ते । आपातेति । पातमविद्ाघातं मयीदीङ्कवयेत्यापातमावरयाध्वंसं विनैव यथाकथं चेद्रावद्‌क- तामद्रिेण योऽवबोधः शब्दपाण्डित्यप्रकटनं तस्मादित्यर्थः । मनःपदमासमव्याुच्यै ॥ ५ ॥

२७८ पूणानन्देन्डुकोमुदयाख्यव्याख्यासमेतः-- [२ ततीय

अत एवोक्तगद्रेतसिद्धो जीवन्मुक्ति प्रय तदुपपचय्थं॑शक्तिपक्षाङ्गीकारमपि विहाया- वेदाटेशानुवतनमाप्रारन्धम्‌ । तच्च जीवन्मुक्तानां स्वानुभव।सेद्धम्‌ । जीवन्मक्तश्च तचज्ञा नन नवृच्ावेयोऽप्यनुव्त्तदेहा।देप्र।तेभासः । न च तखज्ञानादविद्यानाे सद्यःरर्रीरपाता- पातेः | नेवुत्तस पे्रमस्यापि सस्काराद्धयकम्पः यनुवृत्तिवदण्डसयोगनादे चक्रभ्रमणवच्च सस्कारानुत्रत्तेरवेदानिदृत्तावपि तत्कायानुवृत्तिसंमवात्‌ । न च क्रियाज्ञानयोरेव संस्कारो नान्यस्येति वाच्यम्‌ । निःसारेतपुष्पायां संपुटिकायां पुष्पवासनादश्ेनात्‌ । विमतो नाशः सस्कारव्याप्तः सस्वारनाश्चान्यवे संते नाश्चलाज्ज्ञाननाशवादेयनमानाच । संस्कारः कार्याऽपि ध्वंस इव निरुपादानकोऽविदेव च शुद्धात्माश्रेत इति नाविदसापेक्षः | न च भावकार्यस्याध्यस्तस्य संस्कारदेहादितद्वेुप्रार्धकमौदेः स्यथ तद्पादानाज्ञानानुब्च्याऽ- पात इते वाच्यम्‌ । विनद्यदवस्थस्य समवायिकारणं विनाऽपि स्थितिदशनात्‌ । न च क्षणमात्रास्थतावपि कथं बहक्षणस्थितिरिति वाच्यम्‌ । स्युपपादके क्षणगणनाया अप्रयो- जक््वात्‌ । अत्र तु प्रतिबन्धकाभावसहक्रतहेतोस्तःवत्काटममावात्‌ । अत एव पुज्ञाना- निवृत्तस्याध्यस्तस्य तदन।धेकविषयेण कथं निवत्तिरिति निरस्तम्‌ । प्रतिबन्धकाभावसहकारास- टकाराभ्यां विशेषात्‌ । जीवन्सुक्तिदशायामानन्दस्पूत्यापरादनमिष्टमेव । तत्र ज्ञाते द्वच द्रादेवदोषाद्राधितायुवृत्तिसमवाचच । न च तत्रेवात्र ज्ञानानिवल्यदोषामावेन वेपम्यम्‌ । याव्परतिवन्धकसचं ज्ञानानि्त्य॑स्य दोषस्यात्रापि संभवात्‌ । सवेज्ञानानिवल्यस्य॒तस्य कुत्राप्यसंप्रतिपत्तेः । तदुक्तं ˆ न हि जायेव कश्चिदोषोऽश्षि " इति । यद्रा, अविदयाटे- शानुवृत्या देदायनुवृत्तिः । ननु टेन्लो नावयवोऽ ज्ञानस्य निरवयवत्वात्‌ । अत एवाविदया द्ग्घपटन्यायेन ताव।तचतेष्तीयपि निरस्तं, निरवयव एतन्न्यायासंमवादिति चेन । आकार स्येव टेदापदाथवात्‌ । ‹ इन्द्रौ मायाभिः पुरुरूप इयते › इत्यादिश्रत्याऽविद्याया अनेकाका-

(^ (€ (,

रत्वावगमात्‌ । आकारेनिवृत्तावप्याकारानुढत्तिव्येक्तिनिवत्त जातेयखि । ननु कोऽयमाकयो

क

नाम जातिवा, शक्त्यादिरूपो घर्म वा, सुवणैक्ुण्डटादिवदवस्थाविशेषो वा । नाऽध्यौ । तयोदहादि श्मेपादानलेऽविदात्वापातादनुपादानवे चोपादानान्तराभावे देहादिभ्रमोपच्य- योगादात्मान्यवेन ज्ञानानेवव्यववेनावेयातव्कायोन्यतरत्वावद्यमावेनाज्ञाने निवृत्ते ।स्थत्ययो- ग । अत एव न तृतीयः | अवस्थावन्तं विनाऽवस्थ॥स्थव्ययोगादिति चेन्न । अनक शक्तिमदवेयायाः प्रपञ्चे पारमा्थिकलवादरिभ्रमहेतुशक्तेः, प्रपेऽथक्रेयासचसंपादंकशाक्तेश्च प्रारव्धकमेरेमकाटीनेन तचखसाक्षात्कारेण निवृत्तावप्यपरक्षप्रतिमासयोम्याथौमासजनिकायाः शक्तेरनब्रत्तेस्तद्यविदाऽपि तिष्टव्येवेति नोक्तदोषावकाश: । न चाविदायां कथं मुक्त ति व्यपदेशः, शक्तेनारामात्रात्‌ । अत एव समये सवेशक्तिमदज्ञाननाशस्तजातीयेनाप्र- तिवद्धेन प्रययेन । तथा च श्रुतिः-- “भूयश्चान्ते विश्वमायानिवर्तिः । न च भय इयस्य

न

योजना।देयनेनान्वयान टेगानुदृतवस्याः श्रुतेमानतेति वाच्यम्‌ । विरोषणान्वयापेक्षया

मनोनारप्र° |] विद्ारण्यप्रणीतजीवन्भुक्तिविवेकः २५९

वेशेष्यान्वयस्याम्यहितलात्‌ , तचमावादियनेन व्यवधानात्‌ , अन्त इतिपदवैयर््याच वेपरीतयोजनस्यासंगतेः । न च टेशस्थितौ कमीनुवृ्तिस्तदलवुत्तौ च ज्ञानप्रातिबन्धेन टेदास्थतिरियन्योन्याश्रय इति वाच्यम्‌ । न तावज््प्तो । मृयश्चान्त इत्यादिश्रुतेयेव टेशा- चनृत्तरवगतत्वात्‌ । नापि स्थितौ । एकका्खनतेन दोषाभावात्‌ । यद्वा, अज्ञानस्य सुक्ष्म- वस्था ट्दाः । यथा- | तस्मा प्रवृत्तस्य यागदिः शक्तिमात्रकम्‌ । उतसत्ताव पि पश्वादेरपूर्व न ततः प्रथक्‌ ॥

इति वातिकेन यागे गतेऽपि यागसूक्ष्मावस्थारूपमपूर्व यागसाधनतानि्वहिकमद्खी करियते तथाज्ञाने गतेऽपि तत्सुक्ष्मावस्थारूपो च्दो देहादिप्रययानुकूटः स्वी क्रियते स्वगजनकताग्राहकश्चुतरेवात्रापि जीवन्मुक्तिशरुतेस्तादगथस्वीकारात्‌ । तस्मादविदयाटेशानु- वृत्या जीवन्धुक्तिरुपपनतर्‌।ते । नन्ववेवमप्यत्र भवता संगहतद्वितीयश्ोक आप्रारन्धक्षय- मिव्यारभ्येति विवरणक्रत्संमतमिव्यन्तग्रन्थेन जीवन्मुक्तिसाधकाविदत्सन्यासायनग्राहके विवरण- मते किंमागतामेति चटदुच्यते । पञ्चपादिकायां हि- ननु ब्रहयज्ञानादग्रहणापाये तन्निमित्तस्या- हकारम्रन्थस्तत्कार्मेवाभावः प्रसय्येत । न । सस्कारादप्यग्रहणानुवत्तः सभवाद्भयानुवत्ति

देयुक्तम्‌ । उत्र॒ विवरणम्‌ - ननु सस्कारासस्मृतिमात्र कथमपरोक्षद्रतावमासः स्यात्‌ । अविदावत्तत्सस्कारस्यापि चेतन्यदोषवादिति वदामः । अपरोक्षावभासकारणगतो द)पोऽपरोक्षभ्रमहेतरित्ि सिद्धतवादात्ममात्रस्येवाविदाश्रयत्ववत्संस्काराश्रयत्वोपपत्तेश्च । अवि- यांस्कारव्यतिरेक्तकाय।ण।मेवाविद्योपादानवादातसमनो मिथ्याम्‌तसंस्कारोपादानत्वाभवेऽप्या- श्रयोपाधेत्वस्यावेय)पा।धेव्ववद्‌।वेरोघात्‌ तचखज्ञानानुसधानादेव च क्रमेण संस्कारनिवत्ते कृ[चेत्काटमवस्थायव विदेहमक्तिनं विरुध्यते । अवदयार्द्यो वा॒तमोरेदावत्संस्काररशब्देना- भर्धीयत इति नरवद्यांमे।ति । इह तखदापनमप।दम्‌-तचनज्ञानसस्कारस्येतरसस्वारनिव- तेकत्वान किंचिदवदमित्यथेः । संस्कारादन॒ब्रत्तिसिमथने भावकार्यसोपादानमितिप्रभिदि- विरोध इत्याशङ्कय पक्षान्तरं कक्षी करोति- जषेदाटेश् इति । प्रारन्धकायंसंपादनपरी- यानविद्याया अवस्थाविंेषो टेशचब्दाथेः । न च तत्र प्रमाणाभावः | जीवन्मुक्यादि- राख्स्य प्रमाणत्वादित्यथं इति ।

एवं वासनाक्षय जीवन्मुक्तिसाघनत्येन सप्रपञच्य मनोनाङमपि तथावेन निरूपायतु- माचायेः प्रतिजानीतेऽथेत्यादिना --

अथ जीवन्मुक्तिसाधनं मनोनाशे निरूपयामः। यद्प्यरोषवास्नाक्षये सत्यथान्पनो नरयत्येव तथाऽपि स्वातन्ञ्येण मनोनाश्चे सम्यगभ्यस्ते सति वास्नाक्षयो रक्चितो मवति । न चाजिह्वववपषण्डकत्ायम्पासेतैव

२८० पृणानन्देन्ुकोगुदयास्यव्याख्यासमेतः-- [३ तृतीयं -

~,

तद्रक्षा सिद्धेति वाच्यम्‌ 1 नष्टे मनस्पजिहूुत्वादीनामथंसिद्धत्वनाम्या- सप्रयासामावात्‌ । ननु सनोनाक्ञाम्यासप्रयासस्तत्राप्यस्ताति चेत्‌ । अस्तु. नाम तस्याऽऽवरयकत्वात्‌ । अन्तरेण मनोनाक्मभ्यस्ता अप्य- जि्धस्वादयो न स्थिरा भवन्ति । अत्त एव मनक्षो नारनीयतवं अनक ६

सदघ्राङ्करशाखाय्रफलपष्टबक्ाठिनः ।

अस्य संसारवृक्षस्य मनां म्रलभिति स्थितम्‌|

संकट्पमेव तन्मन्ये संकल्पोपशमे न तत्‌ ।

शोषयामि यथा शोषमेति संप्षारपादपः ॥

प्रबुद्ध)ऽध्मि प्रडद्धाऽस्मि दृषटश्चोरो मयाऽऽतममनः ।

मनो नाम निहन्स्येनं मनसाऽ्स्मि चिर हतः ॥

ननु वासनाशब्दितसकठसदसत्सस्कारसंक्षये सपने साते तन्मृट्कसदसदन्यतरसंकल्प-

रक्षणस्य मनसोऽपि नाशः सिद्ध एवेति न तदर्थं ॒प्रयत्नान्तरवेक्षेति व्यर्थेव तननिरूपण- प्रतिङ्ञेयमिति शङ्कामुत्थाप्य समाधत्ते यद्यपीत्यादिना । तत्रपि प्रकारान्तरेणाऽऽशङ्कयापि समाघधत्ते-न देव्यादिना । तत्रापि शङ्कते-नन्दिव्यादिना । गव्यन्तराभावादुक्तदाङ्कामद्धी वरोति--अस्त॒ नामेति । मनोनादास्याऽऽवद्यकवे दैतुमाह--अन्तरेणेत्यादेना । उक्तहेतोर मनसोऽवद्यनास्यवं जनकेनापि वासिष्ठ उक्तमिव्याह--अत एषेति । तद्राक्यमेव सगृहणाति--सहस्राङ्करेव्यादिना । ननु भवत्वेवं संसारशास्मवुक्षस्य मनो मृटमथापि मनसः कि मृटमित्यत आह-संक ल्पमेवेति । तन्मनः । ततः किं तदाह- संकल्पेति । तन्मन एव । फलितमाह--ग्रबुद्ध्‌ [ऽस्पीवयादिना । वीप्सा वत्र सं्र- मदेव । एनं मनोरूपं चोरमित्यथेः ।

उक्तेऽर्थं वसिष्टसमतिम्प्याह- वासिष्ठो ऽप्याह

अस्य संसारवक्षस्य सर्वापद्रुवदायिनः। उपाय एक एवास्ति मनसः स्वस्य नियहः ॥ मनसोऽभ्युदयो नाशा मनानज्ञां महोदयः । समना नाक्ञमम्पाति मनोऽन्ञस्य हि शङ्का ॥ ताविक्ञाथवेताला वह्गन्ति हदि बाकस्षनाः । एक ततस्वहटाभ्पासराद्यादन्न विजितं मनः ॥ परक्षीणवचित्तद्पस्य निगहीतेन्दियद्धिषः। प्न्य इव हेमन्ते क्षीयन्ते मागवास्नाः॥

मनोना्प्र ०] विद्ारण्पप्रणीतजीवन्प्ुक्तिविवेकः। २८१

हस्तं हस्तेन सपीड्य दन्तेर्दन्तान्विचण्यं च ।

अङ्घगन्यङ्खः समाक्रम्य जयदादौ स्वकं मनः \॥

एतावति धराणतले सुमगास्ते साधचेतसः परुषाः ॥

पएरुषकथास च गण्यान जिता ये चेतस्रास्वेन ॥

हदयाषेले करतद्ुण्डल उल्बणकलनाविषो सनोमुजगः ॥

यस्य पशा न्तिमगमचन्द् वडुदितं तमध्ययं वन्दे ॥ इति ।

चिन्तनामिः ङिलास्पेह्‌ मायाचक्रस्य सर्दतः।

स्थाोयते चत्तदाफरम्य तन्न करिचित्पवाघते ॥ इति च । गोडउपाद्‌ाचार्येरप्युक्तम्‌-

॥

मनसा नेयहायत्तममय सवेयामेना(णा)म्‌ ॥ दुःखक्षयः प्रच।धश्वाप्यक्षया शान्तरव च।

यस्व ज्नेनाक्तम-- चञ्चलं हि मनः कष्ण प्रमाथि बटवद्दृटप्‌ ।

तस्याहं नियरहं मन्थ वायो।रव सुदुष्करम्‌ ॥ इति ।

तद्रचन हठयःग विषयम्‌ ।

वासिष्ठो ऽपीति । तद्राक्यान्येव पठति-अस्येयादिना । उपायः, छेदन इत्या्धिकम्‌ ¦ मनोज्स्ययत्र मनः, अङ्गस्येति च्छेदः । हस्तमिति । इदं हि मनोरूपमहादावरु^वहणा्थ तदु पययन्तकोपमृखवर द्रसालुभावसृचकं चेष्टाजातं सवैरोकप्रसिद्धमेव । अङ्का नीव्यादि । भृकुटयोष्ठादीनि । अङ्गैः, ऋोघवद्ररकाटत्रिटीख्यैवरिनैष्कारितदन्तरूयेश्वावयवेरित्यथैः । समाक्रम्य, समावध्योते यावत्‌ । कतकुण्डटः, विरयितकुण्डटाकारावस्थितिविरोष इधे- त्यथः । अयं हि सपेजातिस्भावः प्रसिद्ध एवं यक्ठुण्डटकारतयाऽवस्थानम्‌ । उल्बणे ति। तीव्रसकत्परूपविषदाीव्यथंः। तस्यैव तत्रैव प्रकतान॒क्र वाक्यान्तरमप्यादरातिशया्थमदा- हराति--1चन्तना।मारते | अस्य, साक्ष्यस्य । इदं मायाचक्रस्य द्य्येन्दजाटस्य । चन्त- नाभिः किक; दुक्तः पाथत्रयेनानवस्ित्यादिरूपमननयुक्तेमिरियथः । इद्‌ पदप्रयोगयुगं त॒ दरस्यतवोधद्‌ाद्याथमेव । यद्राऽस्य मायाचक्रस्य चिन्तनाभिः स्रतःसत्ताशन्यतलरश्षणमि. थ्यात्वानुसधानट्रत्तभिरिदं निरुक्तमायाचक्रमेव स्वेतः सवेदेशकाटावच्छेदेनाऽऽकम्य तुच्छ- स्वादिनाऽभिन्याप्य यदि मुम॒क्चुणा स्थीयते चेत्तदा तन्मायाचक्रं किचिदपि न प्रबःघत

द्‌।ते सबन्धः । ।चत्त नामे।रैते पाठे वस्य मायाचक्रस्य नाभिधित्तमेवास्ति तदिद्‌ सवेत आक्रम्य स्थीयते चेन्ममुक्षणा त।हं तन्मायाचक्र त प्रति किचिदपि न प्रवाधत इति घबन्धः।

1

१ क. ख. ग, घ. ङ. च्‌. चित्तं न।९ ।

२८३ एण नन्दृन्दुकाय॒दयास्यन्याख्यासमेतः- [ २ तृतीयं-

पकरणादयमेव पाठः साधुः । अत्र इद्रसंमतिमप्याह-गौडेल्यादिना | गीताविरोधं समा- पत्त--य च्वत्यादिना | उक्ताजुनवचनस्य ह्योगविषयकतं कपोख्कल्ितमितयत अ! हात पएवत्यादिना- अत एव बरिष्ठ आह-

उवावरवापादरयव क्राचत्कन महुमहः । ग राक््यते मना जत वेना यक्तम्नि। न्दताम्‌ ॥ अङरन [वना मत्ता यथा दुष्टमतङ्तजः। चजतु शाक्त नव तथा य॒क्त्या किना मनः । मनावटयहतूना युक्तानां सम्ययरणम्‌ | वासन कुत तावत्तन्चष्ठस्य वक्षो ममः ॥

दंठता युक्ततश्चापि द्रवा निग्रहो मतः| नदह चाक्रवाक्षाण हठा गाटकनेग्रहात्‌ ॥ क द्‌ाचज्जनायत क्राश्चन्मनस्तेन ववेलटंयते। अन्वसमवद्याविगमः साधस्गम एव च| नासनास्पारत्यागः प्राणस्पन्द्निरोधनम्‌ । स्तास्ता युक्तयः एषाः सान्त चित्तजये कल ॥ सतापु युक्तष्वताद्ु हडान्नेयमयान्त ये। चतस्त द्‌।पसुत्सुत्प वे।नेप्रान्त तमाऽञ्जनेः!॥ वष्ट; कतुमुद्युक्ता यं हठटाचेतसा जयम्‌ |

१ 'नवद्चान्त नागन्द्रम॒न्मत्त यसतन्तभिः ॥

< पावरयातं । क।चेदेरे कारेऽपि केनापि पुरुषवि्ेषेणानिन्दितसकटसाप्रदायिकः " र्ता युक्तं ।वना मुहुमुदरुपावेद्योपविद्येव केवटं चिनत्तवृत्तिनिरोधार्थमेकान्ते स्थला स्थिव मनो जेतुं नैव शक्यत इत्यध्याह्यन्वयः । तत्र दृष्टन्तं स्पष्टयति अङ्कशनेति । इहात । स्वाभावकद्टयश्ञाठेगज इत्यथः । वसिष्ठेने ति । एतेनात एव वसिष्ठ आहते पुस्तकेष॒परम्यमानोऽत्रोपविरयं स्योपविस्येत्यादुदाहतशचेकडन्दावतरणग्रन्धो ऽपपाठ एव तनता काव्यः | वाष्टाक्तम्रन्थ एव वासेष्ेनेति पौनरक्यादयापत्तेः | किवत एव वात्िष्ठ द्ववः; वाल्माकमारद्वाज प्रति सवादप्रन्थस्य वसेष्टवाक्यप्राचयीयोगवान्िष्टवासिषरा- मयणसज्ञावन वाव्मीकिरेते कत्र्याहारपाठ एव साधीयान्‌ । अन्यथा निरुक्तसया मरनयास्तागयस्य दुनरसत्वादिति सुधिय एव॒ विदाकुर्बन्िति छृतं पह्टनितेन । तन्निष्ठस्य

४

क-ख. ग, ङ. च. श्ट्यैदवित्तपन

मनेनाशप्र ०] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मक्तिविवेकः ! २८२३

~. (८ (८ _

"सटक्तयुक्तानष्ठस्येययः । जथोदष्टहठादिद्विविधनिम्रहमध्ये प्रथमे हटनिप्रहं व्युपादयति- नयह्‌ इति.। धाक्रयेाति । बुद्धिवृत्तयः श्रोत्रादिः शब्दादिकिषयिकास्तथा निया; चन्दचारणादयस्तत्कारीणि यान्यक्षाणीन्छियाणि तेषाभिय्थः । गोलकेति । गोख्यानि आत्राट्वन त्रलद्वान्यव । ननु किं हटनिग्रह एव श्रय्करः क्षँ वा युक्तिनिग्रह इलयाश ङचा।धकारभेद्नोभयमपीवाह-- कद्‌ चिज्नायत इत्यादि ! जायते पटतीति शेषः | एव हठमागमुक्त्वा युक्तेमागं कमप्राप्तं हितीयं व्युत्पादायितं ताः प्रबोधय ते--अध्यास्मे

दना । नन्वा मागद्रये कः श्रेयानित्यत आह--सती{ब्विव्यादि । उदाहृतप्रन्थतात्पयं संक्षिपति निग्रह इत्यादिना-- `

नहा 1द्वाचधः । हठानयहः कमनियहश्चेति । तत्र चश्मुःश्रो्रादि- सानान्दरवाण वाक्पाण्यादृकमन्द्रुधाणि च तत्तद्रोटकोपरोधमाचेण हठाानेयुह्छन्त । तद्‌दुष्टान्तेन मनोऽपि तथा नियहीष्यामीति महस्य चन्तमवात । न तु तान्नय्यह।तु शक्यते । तद्रोटकस्य हूद्यकमलस्य निर चुमशस्यत्वात्‌ । अतः क्रमनिग्रह एव योग्यः । क्मनिथहे वाव्वात्मावद्याप्राप्त्यादेय एवापायः । सा च विद्या दृहयमिश्यात्वं इगवस्तुनः स्वप्रकाशत्वं च पोधयाते। तथा च सव्येतन्मनः स्वगोचरेष द्रयपु प्रयाजनामावे भ्रयोजनवति दरग्बस्तुन्यगोचरत्वं च बुद्ध्वा नारन्धनाभिवत्स्वयमवोपश्ाम्यातिं । तथा च श्रयते-

यथा नारन्धना बाहः स्वयोनावपक्ाम्यति । तथा वृत्तक्षयाचेते स्वयानावपकशाम्यति॥

य। निरात्मा । यस्तु बाधेतमपाह तत्वं न सम्पग्वध्यते यश्च विस्मरति तयारुमयाः साषुस्षगम एवोपायः । साधवो हि पनः पनर्वोधयन्ति स्मारयागत च । यस्तु 1वेद्यामदादिदुवांसनया पीड्यमानो न साधमनव.- ॥१तुमुत्सहते तस्य पूवाक्तावेवेकेन वासनापरित्याग उपायः | वासनानां पाबठ्यन व्यक्ुमराक्यत्वे प्राणस्पन्दानेरोघनमुपायः । प्राणस्पन्दवास- नय श्चत्तप्ररकत्वात्तयानराध चेत्तक्ञान्तिरुपपद्यते । परेरकत्वं च वास्ठ आह-

दे अ1जे 1चत्तवृक्षस्य वृत्तिद्रतातिधारिणः । एक प्राणपरिस्पन्दो द्वितीयं टटठवासना ॥ सतां सवगता सवित्प्राणस्पन्देन बोध्यते । सवेद्‌नाद्नन्तानि ततो दुःखानि चेतसः ॥ इति ।

२८४ पणानन्देन्डुका युदयासूयव्याख्यासमेतः- [३ त॒तीयं-

यथा मस्मच्छन्नमा्र ठोहकारा इतिभ्यां धमन्ति) तच च दुत्युत्पन्न. वायुना साअग्रञ्वलाते, तथा रत्तोपादानेन काष्ठस्थानीयेनाज्ञानेना<<- वता सवित्राणस्पन्दन बोध्यमाना ` चत्तवन्िरूपेण प्रज्वलति । तस्माचनत्तव्रात्तनामकात्ावज्ज्वालारूपात्सवदृना दहुःखान्यत्पद्यन्ते सेयं प्राणस्पन्देन प्रेरिता वित्तोत्पत्तिः । मनस इया।थकम्‌ । ततः क तदाह- तच्च त्यादेना । गोखकनिरोषेनेन्दियानेग्रहव- न्मनोनिरोधामवे हेतुं प्रथयति--ठद्रौटकस्येत्यादि । फल्तिमाह--अत इति । तत्र।पायान्प्रागुक्तानव स्मारयातं-- क्रमात । तत्राध्याया कै करोतीत्यत्राऽऽह-- सा चेव्याद्‌ । रुरयाते । मानमास्यतं दृर्यतलम्‌ । स्वतः सत्ताशुन्यत्वं मिभ्यातम्‌ । अनधीनभानत्वं स्वप्रकारावमित्यथः । विस्तरस्वत्र मदायवोधैक्यसिद्धिव्यास्याने मामकः एवादैतात्प्रनोे द्रष्टव्यः । तकट्माह --तथा चेव्यादिना । तत्र श्रुतिं संवादयति-- यथ तिं । तत्र चित्तस्य योनिशब्दितं विमुपादानमित्याकादक्षायां तत्सक्षिपति-यो नि- राटेमोति । अज्ञात इति शेषः । ननु कमेण चित्तनिग्रहेऽध्यात्मविद्यादयश्चतस्रो य॒क्तयो याः प्रदशतास्त्राधेकारिभेदव्यवस्थाऽप्ति न वेव्यत्राऽऽह-यास्त्विव्यादिना । तत्र हेत माह-प्राणस्पन्द्‌ वास्रनयरेत्यादिना । तत्र मानमाह-परेरकत्व मित्यादिना । तदिवरणार्थं ततर दन्त खष्ट्यात--यथव्यादना । दातम्यां भघाभ्याम्‌ । घमन्त्यभयतः प्रजवाखयन्ती- त्यथः । दाष्ठ॑न्तिके योजयति-- तथेत्यादिना । फलितं कथयन्नुपसहरति-- तस्माद्याद्‌ | अथ वृढव!सनाम्‌।खेका चेत्तग्रबरत्तिः कोक्तेव्यत मआह-- अन्यां च स एवाऽऽ्ट- मावस्रावेस्कारतामनतभतां च राघव । चत्तस्यात्पात्तमपरां वासनाजनितां शण ॥ ह ढास्पस्तपद्ाथकमावनादतिचञ्चटम्‌ । चत्त संजायते जन्मजरामरणकारणम्‌ ॥ इति । ग करवट पाणवास्नयााश्चत्तप्रेरकत कित पर्स्परष्रक्लवमप्यास्त) तकाहु कासि; वासनावशतः प्राणस्पन्दस्तेन च वासना । जायते ।चत्तेवुक्षस्य तेन बीजा ङ्करक्रमः ॥ इति । अत पएवास्यतरन् ना मयनारमप्याह~~

-------------------------(----------(-(-[(_[_[

१. च, तत्सेवेः।२क, ख, ड, कियते। ३ क, ख. ग, ड, च, ण्ततनीजस्य ।

मनोनाश्प्र ०] विशरण्यप्रणीतजीवन्सक्तिदिवेकः । २८५

दे बाज चित्तवृक्षस्य प्राणस्पन्दनवासने । एकस्मिश्च तयोः क्षीणे क्षिप्रं द्रे अपि नश्यतः ॥ इति । तयोनांशोपायं नाफलं चाऽऽह-

पाणायामदूढाम्यासेयुक्त्या च गुरुदत्तया । आसनाशनयागेन प्राणस्पन्दो निरुध्यते ॥ असङ्कव्यवहारिव्वाद्धवमावनवजंनात्‌ । कशरीरनाशदश्चिलाद्रासना न प्रवर्तते ॥ वास्नासंपारित्यागाित्त गच्छत्यवित्तताय । प्राणस्पन्दानरोधाच यथेच्छसि तथा कर्‌ एतावन्मा्रक मन्ये ख्पं चित्तस्य राघव । य द्धावन वस्तुनो ऽन्तवस्तन्वेन रसेन च ॥ . यदा न मान्यते किचिद्धेयोपादेयखूपि यत्‌ ¦ स्थीयते सकलं त्यक्तवा तदा चित्तं न जायते ॥ अवासनत्वात्सतत यदान मलते मनः|

छ क कि

अमनस्ता तदादेति परमोपक्मप्रदा ॥ इति! अमनस्तान॒द्ये शान्त्यमावमाह-

चित्तयक्चहटटाक्रान्तं न भिन्राणि न बान्धवाः । राङ्नुवन्ति परितं गरवो न च मानवाः ॥ इति।

क क क, क

आसनाशनय।गनतं यदुक्तं तचऽऽस्रनस्य लक्षणमपायं एलं च नामः सन्नः पतस्ाटः सूचयामास“ 1स्थरसुखमासनम्‌ः श्रयलङोथि-

ल्यानन्तस्षमापात्तभ्याम्‌ ˆ ‹ ततो द्वदरेरनामिघातः ` इति । अन्या चाते । स एव, प्रायुक्तव।सेष्ठ एव । तद्वाक्यसंग्रहमपि करोति-भावे-

+ _ (\ क

सादना । भाववेषयेणं येय सवेचचत्तवृत्तिरूपा ज्ञपषिस्तया प्रकटितां स्पष्टीकताम्‌ । अतोऽनुमूतां, साक्िप्रयक्षीकृतामिय्थः । चः प्रसिष्वर्थः । एताद्शीमपरामन्यां वासनौ- जानेतां चिन्तस्योत्पक्ति हे राघव वं शृण्विति योजना । एवं प्राणस्पन्दवासनयोरनयो

(८. अ क क ९. ©. ह

वरस्परकारणत्वम।प तनवाक्तामात वदस्तद्रचःसम्रहणम।पे तना।ते- न कैवलामया[देना।

9 छ, क,

एवमतयाः परस्परकारणलं यदु क्तभतेनेवेकतरनाश्चादुभयनाश्चोऽपि फक्तीयपि तद्वा-

१ क. खग. घ. ङ, च, दावतित्वाः 1२ क. ख,ग, घ. च, छ, “नदम्‌ | इ“ | रके, ख. वड, दंदानभिः

२८६ परणानन्देन्दुकोगुयाख्यव्याख्यासमेतः- [३ तृतीयं

क्योदाहरणेनैव प्रतिपादयति--अत एवे यादिना । ननु कोऽनयेर्नाशोपायो मेनैकतरं नाशरयता मया द्वयमपि नाद्येताथ किंवा तत्फटमपि येन तत्रावद्यं प्रयतितव्यमपि स्यादिय- त्राऽऽह-- तयो रियादिना परमोपञ्चमप्रदेयन्तेन । आहेलत्र वसिष्ठ इयार्थकम्‌ । गुरुदत्ता युक्तिस्तु मम स्वभूमध्यनिसंक्षणपूवंकं सवेदा सोऽहमित्यनुसधानेन यथासुखं वहमानस्य प्राणवायोमेनसेव सवेदा बहिविरेवनमेव । नन्वमनस्तानुदये किं स्यादित्यत आह-- अमनस्तेयादिना । चोऽप्य्थं । ननु प्रागासनाशनेलादि न विवृतमियत्राऽऽद-आस-

नेयाद्ना । तान्येव सूत्राणि ट्खति-स्थिरसुखमित्यादिना ।

क

तता~ञय ववुणात पद्यकयादना-

पद्मकस्वास्तकाद्ना याद्रशेन देहृस्थापनरूपेण यस्य पुरुषस्यावय- वञ्यथानुत्पत्तिटक्षणं सृषं स्वदेह चलनराहित्यटक्षणं स्थैर्य च संपद्यते तस्य तदेव सुखमासनम्‌ । तस्य च प्रयल्नक्ञोधिल्यं लौकिक उपायः गमनग्रहक्रत्यताथयाताज्ञानहोमादिविषये यः प्रयत्नो मानस उत्साह- स्तस्य शाथत्य कतव्यम्र्‌ । अन्यथा स उत्म्ाही दलाहेहमत्थाप्य यत्र काप भररयाते । अल।किकोपायश्च फणासहस्रेण धरणी धारयित्वा स्यैरय- णावास्थतां याऽयमनन्तः स एवास्मा ति ध्यानं चित्तस्यानन्तसमापत्तिः । तया यथाक्तासनस्पादकमहष्ट निष्पद्यते । सिद्ध चाऽऽसने श्ीतोष्ण- सुखदुःखमानावमानाादद्द्रंयथापूवं नाभिहन्यते । तथाविधस्य चा<<- सनस्य याग्यो दृज्ञः श्रयते-

वचवक्तदेश च उखास्नस्थः शुचः समयीवशिरः शरीरः । इति । समे शुचो राकरवहि वालुकाविव जिते शब्दजलाश्चयादिभिः मनोनुकूटे न तु चक्चुपीडने गहा निवाताभ्रयणे प्रयोजयेत्‌ ॥ इति च। स।ऽयमासनयोगः

तत्र पद्मकस्वास्तकयोटक्षणं तुक्तं पातञ्जटसूत्रस्यैव नारायणती्धवत्तौ ये गप्रद्‌ःपाःदे- प्रासद्धमव--

अङ्गुष्ठो सनिवधीयाद्वस्ताभ्यां ब्युक्रमेण तु }

ऊरूपारे च विपर्र छृत्वा पादतठे उभे ॥

पद्मासनं भवेदेतत्सर्वेषामेव पूनितम्‌ । इत्यादिना । जानृव।रन्तरे सम्यक्त्वा पादतटे उमे ॥

ऋसुकायः सुखासीनः सास्तकं तप्रचक्षते । इत्यादिना च ।

मनोनाश्षप्र° | विद्यारण्यप्रणीतजीवन्भु क्ति विवेकः । २८७

अथ द्वितीयसूत्रमपि विदरणोति- तस्य चेव्यादिनोक्तासनसाधन ममिदधत्‌ । एवं किकादुपदिषठतदु पायद्वयमध्ये प्रथमं प्रस्यापयति--गमनेत्यादिना । अत्र॒ गमनपदेन यागाम्बासष्टकान्तदेशत्यागपूवैकं बहिः संचारः । अथाठीकिकमपि तदुपायं वि्षदयति-- फणत्यादिना । ननु मव््वेव सूत्रोक्तानन्तसमापत्तिपदार्थः । किं ततस्तत्राऽऽह- तये ति। नन्वताद्गात्तनं प्रत्यह्‌ ब्राह्मुदूत।दाववस्थानाम्यासः कियत्कार कार्य इत्याशङ्कय यावत्त- पफट।मातं समादघानस्तत्कथयति---षिद्धे देव्यादिना । यथेति । प्राग्बदिलयर्थः | नन वेव स्वतन्पामत्यत आह--तथाक्षेधस्थेति । ते ए कैवव्यश्चेताश्चतरश्रती क्रमा दुदाहरात--वर्वविक्तदेश्षे चेयादिना । विजनदेद्य इयर्थः । अवस्थानप्रकारं प्रकट- यात्म हाते । ररौ ्रीवाधोमृखधारान्तदेहमागः । एतेषां समत्वं समसत्रलेन

सवररणमव | जलश्रययापिं पाठः | पद्ुःषाडन समर्कााद्दल्ः | ।नयाजयद्‌य।पं पाठः | व प्राक्प्रातज्ञातमासनय [८ पसहरत-साऽयामत |

‰#

2.

4

जथोपक्रान्तक्रमावसरप्राप्तमशनयोगं प्रपञ्चयितुम॒पक्रमते--

दै क.

अश्नयोगस्तु मिताहारम्‌, ‹ अत्याहारमनाहार्‌ नित्यं योगी 1 ब- जयेत्‌ ' इति श्रुतेः । मगवताऽ्प्युक्तभू-

नात्यश्नतस्तु योगोऽस्त न चैकान्तमनश्नतः ।

न चा तिस्वप्रश्शालस्य जागतो नेव चार्जुन ॥

यु क्ाहारबिहारस्थ युक्तचेष्टस्य कर्मञ्च।

यु क्तस्वप्रावबाधस्य योगां भवति दुःखहा ॥ इति । जेतासनस्य प्राणायामेन मनोनाक्ञः श्वेताश्वतरेराश्नायते- चिरुन्नतं स्थाव्य सम शरीरं हृदी न्द्रियाणि मनसा संनिवेर्य । नह्माडपेन प्रतरत विद्रान्सोतांसि सवाणि मयावहानि ॥ प्राणानप्रपाञ्यंह स युक्तचेष्टः क्षाणे प्राणे नासिकयोच्छस्षीत। दशाश्वयुक्ताभेव वाहूमेनं विद्वान्मनो धारयेताप्रमत्तः ॥ इति ।

अआक्ानाते | त॒रब्द; प्राग्रे रक्तषण्यार्धः । तड्धक्षण स क्षप त-मतात | ततर हेतु-

त्वेन श्रुतमेव प्रमाणयते--अत्याहारमिति । तत्र मगवद्रीतामप्यनुक्ख्यति -- भगव - ताऽपाति । तद्वाक्ये ए पटति--नेत्यादिद्राभ्याम्‌ । ` आसनाश्नयोगाच् प्राणस्पन्दो निरुध्यते इति प्रागुपन्यस्तवासिषटवचनोक्तरीत्योक्तयोगयुग्मस्य श्रु्युक्तमेव कार्य मनो- नाश्च॒इयाह-जेदैयादिना । तन्मब्द्रयमेव पटति--जिर्ञ्चतमियादिना | अतर प्राचां दीपिका यथा--प्नासनादीनामन्यतममासनं परिगृद्य शररस्थापनप्रकारा- भिघानपूवैकं प्रव्याहारमुक्वा तदाश्रेेण संसरसमुद्तरणं सिष्यतीसाह--

२८८ पूणानन्देन्दुकोगुयाख्यव्याह्वासमेतः- [३ त॒तीयं-

व्रिरुनतं स्थाप्य, उरो ग्रीवा शिर इति त्रीप्यद्खान्युलतानि यस्य तच्छरीरं त्रिरुनतं यथा मवति तथा संस्थाप्य हृदि हृदथकुहर इन्द्रियाणि मनसा सह साधनेन संनिवेश्य

(ऋ ई, न, (५,

सम्यड्निवेदयित्वा सम्यड्नियम्येति यावत्‌ | ब्रह्मोडुपेन, तार्ेन । प्रतरेत, प्रकषण तरेत । प्रणवखर्ूपं तदर्थं परापरह्म च यथावद्विद्रान्‌ । खोतांसि, स्वणि सुरनरतियक्स्थावरा- दिभेदमिननानि सांसारखोतांसि । भयावहानि, मयप्रदात॒णि । अनेनोपायेन संसारदुःखम- होदधिं प्रतरेदिति येोग्याधिकारिणं ग्रति श्रुतिरटुशास्ति । प्राणायामप्रकारसाह--प्राण- प्राणादिप्रमेदमिनान्वायुन्रपीड्य प्रकर्वेण मनोधारणसुखेन निरुष्य कुम्भकप्राणनिरोध - स्थानवेन योगशाखे प्रसिद्धमृखाधारादौ । सोऽधिकारी । युक्तचेषटः;, नायश्नत॒इत्याद्‌- शाच्रेण युक्ता चेष्ठा यस्य । युक्ता, उपाययुक्ता चेष्टा यस्येति वा स युक्तचेष्टः । क्षीणे प्राण, तत्ततस्थाननिरोधन तत्तत्स्यने क्षीण तनुवं गते वायौ । नासिकयोच्छवसीत, तत्तत्स्थाने सम्यङ्किरुध्यानन्तरं प्राप्तनाडीद्ररेणेडया पिङ्गलया वा॒नािकापुटेन शनैः इनेरुच्छ्सीत वायुस॒त्सजेत्‌ । दुषटश्वयुक्तमिव वाहं॑दुदीन्तेरशवयुक्तं वाहं रथं वुदरारसारधेयि विद्वान्‌ । बाह्यकरणनिरोधप्रकारं मनोनिरोधप्रकारं तदद्रेण वायुनिरोधप्रकारं च विद्रान्‌ । मनो धारयेत, यत्र यत्र वायुनिरोघ इष्टस्तत्र मनो घारयेत्‌ । अप्रमत्तः; अवहितो मुत्वा । यत्र मनस्तत्र वायुरिति वचनादिति | अथोदाहतमन््रयोस्तासर्थं स्वयं मृककार ए विदृणौति योर्भाव्यादिना -- योगी द्विविधः, विद्यामदायासुरसपद्रहितस्तव्छहितश्वेति । तयारा- यस्य बह्मध्यानेन मनसि निरुद्धे सति तन्नान्तरीयकतया प्राणो निरु- ध्यते । त प्रति चिरुन्नतमिति भन्वः परितः । द्वितीयस्याभ्यासेन प्राणे निरुद्धे तन्नान्तरीयकतया मनो निरुध्यते तं प्रति प्राणाग्प्रपीञ्येति मन्तः प्रवृत्तः । प्राणपीडनप्रकारो वक्ष्यते । तेन च पीडनेन युक्तचेशो मवति । मनश्चेष्टा विद्यामदादयो निरुध्यन्ते । प्राणनिरो धेन चित्तदोषान- रोपे दष्टान्तोऽन्य् भ्रूयते- यथा पर्वतघातूनां दद्यन्ते धमतां मल! तथन्दियक्रता दोषा दुह्यन्ते प्रणनिग्रहात्‌ ॥ इति । अतरोपपांत्तदव सिटेन दरहिता- यः प्राणपवनस्पन्दश्चत्तस्पन्दः स एव ह्‌ । प्राणस्पन्दक्षये यत्नः कर्तव्यो धीमतोचकेः ॥ इति ।

ङ, ख, ग, ड. न्ते दृहनान्मङाः ।

मनोनादप्र० ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्ति विवेकः । २८९

नो वाक्चक्चदी स्दियदेवताः स्वस्वव्यापार निरन्तरं कारष्याम इत घते धृत्वा भमरूपेण मृत्युना ग्रस्ताः । स च मरत्यु; प्राण नाऽऽप्र(त । ततो निरन्तरमुच्छरसनिःभश्वासी कुवेन्नप्ययं प्राणो न भाम्याति । तदा विचार्य देवताः प्राणण्पं प्राविशन्‌ । सांऽयमथा वाजसनेयाभरान्नायत-

+

< अधवे तः श्रेष्ठः सचरश्चासचरश्च न व्यथते अथा नारष्यात हन्ता स्येव सर्व रूपमङामेति । तत एतस्यैव सवं रूपममवंस्तस्मादत एतेना 55 स्यायन्ते प्राणाः ` इति । अत इच्धियाणां प्राणद्ूपत्वं नाम प्राणाधी- न चे्टावच्वम्‌ ।

ततः कि तदाह- तयोराद्यस्येयादिना । ननु भववेवमथाप्यन्त्यस्य का गतिस्त- त्रऽऽह --द्वितीयस्येव्यादिना । ननु प्राणपीडनं कौटृक्‌शरतिसंमतं तत्राऽऽह-- मरणेति! तेन विं मवतीत्यत माह--तेन चेति । युक्तचेष्टल्मेव विश्षदयति-- मनश्चेष्टा इति । नन्वेकानिरोधेनापरदोषनिरोघोऽनुपपन्न इत्यत्राऽऽह--प्राण।नराध- नेति । अन्यत्र शाखान्तरे ! तामेव श्रुतिमुदादरति--यथेति । धमतां, बहौ धमनं वर्वतां प्रयलेनेवयर्थः । दहनान्मखा इति सष्टेदतुघटितः । धमिता मख इय।पे क्राचेव्ाठः | ` ननु श्रल्यक्तमपीदं ग्राववनवदेव प्रतीयत इत्यत आह-अचरव्याद्ना । ननु वास्तधनाक्त मषीद राज्ञामाज्ञामात्रमेव युक्त्यभावादिति चेन । ्राणवन्धनं हि सोम्य मनः' इति श्रतेः प्राणस्य व्रियाह्क्तिप्रधानवमपञ्ीक्रतपञ्चमहामतसमस्तराजसांशजन्यवेनेवे।ते मनश्चर्नाक्रयाया जाप तदेकायत्तववाच्च । तस्मादयक्तमेव यः प्रणपवनस्पन्दश्चित्तस्मन्दः स एव हीति वच ६।ते दक्‌ । उक्तेऽथ बहदारण्यकश्तिमप्यनक्ख्यनादौ तदधेमेव सुखप्रातेपच्यथ सपेण्ड।कय स।त्तपत- मनोवाभिल्यादिना प्रा्विशद्धिवयन्तेन । अथेतन्मुदीमूतां श्रु तेमप्यवताय। दहर ति- सोऽयमिव्यादिना । नस्ि्यिति, प्रणसच्व एव॒ जीवन्यवहारानररब्दलाक्षतज विता

द्‌ात्म्यमपि करिष्यतीति यावत्‌ { असाम, सपादयामः । फारेतमाह -- अत ईत |

तत्रतयमेवाग्निमम्रन्थस्थं श्रुतयन्तरमप्यत्र संवादयति--तथेत्यादिना ।

तथा<न्तयीमिव्राह्यणे सचात्मप्रस्तावे भरुयते-° वायुधं गोतम ॒तत्सू् वायुना वै गौतम सू्ेणाय च टकः परश्च लोकः सवण च मूता संहन्धानि मवन्ति । तस्माद्र गोतम पुरुष प्रेतमाहुग्यस्लसिषतास्याङ्गा- नीति । बायना हि गौतम सत्रेण सदृ्धाने मवान्त ` इतं \ अतः प्राणमनःस्पन्दयोः सह माविव्वासपराणनिग्रहे मना नग्रद्यत । नुं सहं

स्पन्द न युक्तः, सषुता चषश््मानजप त्रम्‌ मनसाऽचषटमानलकत्‌ । ग ॥ की

२९० पणानन्देन्डुकोयुद्याख्यव्याख्यासमेतः- [३ तृतीय

^

विटीनव्वेन तदानीं मनसः सचामावात्‌ । न क्षीणे प्राणे नासिकयो- च्छरवसीतेति व्याहतम्‌ । नहि क्षीणप्राणस्य म्रतस्य श्दासं क्रचेत्परयामः। नापि श्वसतो जीवतः प्राणक्षयोऽस्ति। मेवम्‌ । अनुल्बरणत्वस्याच्र क्षय- त्वेन विबसषितस्वात्‌ । यथा खननच्छेदनादिषु व्यापरियमाणस्य पवत. मारोहतः शीघं धावतो वा भ्वासबेगो यावान्मवति न तावान्स्थित- स्याऽऽसीनस्य निद्धिवस्य वा श्वासो विद्यते । तथा प्राणायामपाटवाप- तस्येतरस्मादल्पश्यास्रो मवावि 1 एतदेवामेषेत्य धरूयते-

‹ भूत्वा तच्राऽऽयत प्राणः शनैरेव सबुच्छसेत्‌ ` इते ।

यथा दुटरशस्येतो रथो मर्म त्यक्वा यत्र॒ कापि नीयते स॒ च साराथेना दृटमश्व रज्जष्वाङृष्य सुखमर्गे पुनघीर्ते तथेन्दियेवौसनादिभिरितस्ततो नीयमानं चित्तं प्राण. रज्ञो टं धृतायां घार्यते । प्राणानपरपीञ्येति यदुक्तं तत्र प्राणपीडनप्रकारोऽनयत्र श्रूयते

: सव्यार्ह{ति सप्रणवां गायत्र। शिरसा सह्‌ ।

त्रिः पटेदायतप्राणः प्राणायामः स उच्यते |

प्राणायामाच्लयः प्रोक्ता रेचपूरककुम्भकाः |

उद्लिप्य वायुमाकाह्ं शून्यं कृत्वा निरात्मकम्‌ ॥

शुन्यभावेन युञ्जीत रेवकस्येति ठक्षणम्‌ ।

वक्त्रेणोसटनाटेन तोयमाकषेयेनरः ॥)

एवं वायुग्रहीतव्यः परकस्येति रक्षणम्‌ ।

नोच्छ्सेनिःशसेनैव नैव गात्राणि चाल्यत्‌ ॥

एवे तवन्नियुज्ञीत कुम्भकस्येति रक्षणम्‌ ॥ इति ।

तटन्धानि. व्याप्तानि । एवभपि किं प्रकृत इत्यत आह-अत इत्यादिना । तत्रापि

रङ्कते-न न्विति । समाघत्ते-नेत्याद्‌ना । एवमप्युदाहृतश्रतावेव व्याघातमाशङ्कते- नान्वितव्यादिना । समाधत्ते-प्रेद{मव्यादिना । ङष्णपद्षे 1ह क्ष।णश्चन्द्र इत्याद्वदवयवा- प्रचय एवात्र क्षयः संमतो न तु क्षयः कल्पान्त इलपात्यमरत्साव॥ शकन शि ईवययरायः । तदेवान्वयव्यातिरेकम्यामनस्वणवं प्राणस्य प्रकारायते-एथव्यादना । उक्तऽ श्रयन्त- रमपि सवादयरि-भत्वा तत्रेति ! ताः श्च॒तीयेव पठति-पुवषाह्ातेमेत्यादसाधचतु।भः | अब्र व्यास्येयांश्ो भर एवानुपदं व्याख्यात एव दिङ्मात्रमितिः मयापरम्पत । नाच्छ्रुत।ल- सर्पं मयिखितेतरदपि कचियस्तमे पाठान्तरं प्रतीयते तथाऽपरे मृरश्चय वेरोधःत्तद्पेश्यमे वे.ते दिक्‌ ।

मनोनारप्र° |] विद्यारण्यप्र्णादजीवन्पुक्तिदिवेकः। ` २९१

न

तत्रा ्षप्येव्यादे सदिग्ध व्याकरोति अशथेयारस्ना--

अत्र रशार।रान्तगत वाय बवाहिनिःसारयेतखव्श्वप्य शारीरमाकाशं न्य निरात्मकं वायुरहितं छता स्वल्पमपि बायुमप्रवेश्य शन्यमावेसेव नियमयेत्‌ । तदेदं रेचक मवति । छुम्मको दिविधः, आन्तरो बाह्यश्च, तदुमय च बसि आह-

अपाने स्तास्मितः प्राणे यावन्नाल्युदितो हटि । तावत्सा कुम्भकावस्था याभिमियांनुमूयते ॥ बहिरस्तं गते पराणे यावन्नापान उदतः। तवत्पूणां समावस्थां बहिष्ठं कुम्भकं विदुः ॥ इति। तचनोच्छूवास आन्तरकूम्मकविरोधी । निःश्वासो बाद्यकुम्मकवि- रोधी । गाच्नचालठनममयविरोपे । तस्मिन्सति निःश्वासोच्छरासया- रन्यतरस्यावर्यं मावितात्‌ । पतञ्रलटिरप्यासनानन्तरमाेनं प्राणायामं सन्नयामास-नत स्मिन्स ति नि ९ श्वासय) ध ति विच्छेद ¦ प्राणायामः 9 इति । ननु इुम्मके गत्यमाबेऽपि रेचकपरकयोरुच्छवासनिःश्वास्गतीं वियते इति चेन्न! आधेकमाघ्ाभ्यासन स्वमावमाच्रसिद्धाखाः समप्राण- गतेर्विच्छेदात्‌ । तमेवाभ्यासं सूचयति-' बाद्याभ्यन्तरस्तम्मवत्तिदृशका- टसंस्याभिः परद््ो दीर्घः सृक्ष्मः' इति । रेचको बाद्यवत्तिः । पूरको ऽ- न्तर्वत्ति । कम्भकः स्तम्भवत्तिः । तचेकेको देशादिभिः परीक्षणीयः। तद्यथा-स्वमावसिद्ध रेचके हदयान्निगत्य नास्रासंमुखे द्वादशाङ्खटप- यन्ते श्वासः समाप्पते । अभ्यास्न तु क्रमेण नामेराघाराद्रायुनिग- च्छति । चतुर्विशवच्यङ्गटपयन्ते षटधिरादृङ्कटपयन्ते वा समापेः। अत्र रेचके प्रयत्ना तियं सति नाम्यादिप्रदेशाक्षोमेणान्तर्भिश्चेतं शक्यम्‌ । बहिश्च सक्षम त्रटं धृत्वा तच्चाटनेन निश्वेतव्यम्‌ । सेयं देशपरीक्षा । रेचककाछे प्रणवस्याऽप्व॒त्तया दृश दिशति दित्यादि काटपरीक्षा। अस्मिन्मासे प्रतिदिनं दक रेचकाः, आगामिमासे विंशतिः; उच्तरमास

चरिङ्ञदित्यादिभिः सख्यापरीक्षा । यथाक्तदेक्काटावाशे्टाः प्राणायामा एकस्मिच्िने दश्च विङ्ातिखिकशादेत्यादामः सख्यापारक्षा । पूरक स्प्येवं

य्‌. च. छ. व्यः । सेः । २क.ख.ग, घ. ङ. च. "दिकाट्पर्यक्षाभेः।

२९२ पर्णानन्देन्दुकौमुद्याख्यव्यास्यासमेतः-- [२ ततीरय-

योजनावम्‌ । यद्यपि छुभ्मके देक्ञव्या्िविशेषां नावगम्यते तथाप कालसंस्याव्यातिरवगम्यत एव यथा धनीमूतस्त्लापण्डः प्रस्ताचमाणा

© ® _ ०4 क

द्धो विरलतया सूक्ष्मश्च मवति तथा प्राणाऽपे दुराकाटसख्यापचक्वः नाभ्यस्यमानो दीघा दुटक्ष्यतया सूष्ष्मश्च समवात ।

नियमयेत्‌ , वायुं यावच्छक्ति किचित्काटं बहिरेव निरोधयद्यघ्याहसवान्वयः । एत त्चेत्यादयद्टप्राणायामत्रयमय्ये प्रथमस्येदं रक्षणामेयाह-- ताद्‌दामत्याद्‌ ॥ जय क्रन- प्राप्तमपि परकार्यं निरुक्तरेचकाव्यवहितोत्तरक्षण एव ,विना॒वक्ष्यमाणकुन्भकान्वास (च | असिद्धलाद्धिवैव कुम्भकमेव विवृणोति--कुम्मक इत्यादिना । तत्र प्रमाणाचपक्षायी तदाह-तदुमयं चेत्यादिना । चोऽप्य्थं | उभयमपीत्यः शैः । अघोगतिरान्तरो वायुरपानः । एवं स एवोर्ध्वगतिः प्राण इति स्पष्टे एव॒ तद्छक्षण । अत्र॒ वसित तिमादाम्म्यासेद्ध-

कम्भवद्वये प्रागक्तश्चतिनिषिद्धोच्छरसादीनां प्रयोजनमाह--तच्ोच्छवास ईया<ना | अत्र पतञ्जखिवाक्यमपि संवादयति--पतञ्लिरपोति ॥ तदव सूत्र पठतत तास्म्‌ न्सतीति । तत्र शङ्कते--नन्वियादिना । समाघत्ते--नया।दना । अभ्यास क्टिगि- तयत आह-- तमेवे त्यादिना सावतरणम्‌ । बाहयत्यदुदाहतं सूत्र विदृणोति--र चक्‌ इया

र्ना सभवत) यन्तेन ।

र्वकादेत्रयपश्चयाऽन्याअपं तच्कर्‌ पतज्ञव्यक्त रया€-

रेदकादिभ्यखिभ्यांऽन्व प्रकार सूचयात- साह्याम्वन्तरावेषयानपर्ला

त्थः इति । यथाङ्ञाक्ते सव वायु 1वेरच्यानन्तर्‌ [क्रवमार्ण वाहष्कु~ परमको यथाङ्चद्ति वायमापूर्यानन्तरं क्रियमाणाऽन्तःकुम्भक इत । रच परकावनाहत्य केवटः कुम्मकाऽभ्यस्यमानः पूवचयापन्चा चत॒थां मवति । निद्रातन्दा1द्‌प्रषटदाषयुक्ताना रचकादनच दाोषराहेताना चतर्थं इति विवेकः । प्राणायामफल सूत्रयात-- ततः क्षाचत प्रशाशा- वरणम्‌ इति । प्रकारस्य सच्वस्याऽऽवरण तम्‌। न द्राटस्यादंहृतुस्तस्य क्षयो मवति । क्षये सतिं फटान्तर यत्रयति--धारणासु च याग्यता मनप; इत । आघारनाभिचकहूदयभूमध्यव्रह्यरन्धाद्दशावरषष विकृष्य चित्तस्थापनं धारणा । ¦ दङाबन्धाच्चत्तस्य धारणा ˆ इते स्र णात्‌ ।

१ क. ख, रविषयावनपेक्य च । घ, च. "दपर्व्रयपेटोऽपि च 1 ठ, रविषयक्षिपी च ।

मनोनाश्प्र० ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिविवेकः । २९३

श्रतिश्च-‹ मनः संकत्पकं ध्यात्वा संक्षिप्याऽऽस्मनि बुद्धिमान्‌ । धारयिता तथाऽ<व्पानं धारणा परिकीर्तिताः इति ॥

प्राणायामेन रजागणक्ायाचाख्त्यात्तमागणकाय लस्यादेश्च नेवा- रिति मनस्तस्यां धारणाया योग्य मवति)

‹ प्राणायामहहामभ्यासयंक्त्या च शरुवृत्तया' इत्यन्नत्यन युक्तश व्देने योगिजनप्रसिद्धं शिरोरूपमरुचालनः जह्वागण वाण्ट्कान्चम्‌णा नाभिचक्रे हृदये ज्यो तिध्यानं वेस्म्रातिपरव्‌।षधसवा चत्ववमाद्क गुह्यते

तदेवमध्यात्मविद्यासाधुसगमवासनाक्षयप्राणानसवा ्चत्तनाशोपाया दशिता; । अथ तदुपायमूत समाध वक्ष्यामः) पञ्चमम्यपेतस्य 1चत्तस्य मनमि्यत्यामेनावरिष्टं ममिद्रयं समाधिः । मुमयश्च यागमाव्वङकृता दरशिताः--' क्लिप्तं मदं वाक्षतमकाय निरुद्धमिति पञ्च चेत्तस्य भमयः इति । आसुरसपटटोक शाखदेहवासनासु वतमान चत्त त्तत्त भवति । निन्दातन्द्राद्िस्तं मृटम्‌ । काद्‌ाचत्कध्यानयुक्त ्षताद्व(रा- एतया ववेक्चिप्तम्‌ ।

सेचकादिभ्य इति ॥ तदेव सूत्र परति-बा देति । तशदयति-पथाराक्त- द्यादिना । नन कस्यात्राधिकारस्तत्राऽऽह--नदवेत्यादेना।ननु ॥क प्राणायाम मेत्यतस्तदपि ततरङ्तैवोक्तमित्याह- प्राणायामे ति । तप्सत्रमुदाहरति-तत इति । त्दणात- भका शा स्येव्यादिना } ततः क तदाह-क्षयं सत) लयादिना । घारणाखियादुदाहतसूत्र विवृणाते- आधरित्यादिना । मृखाघारेयथः । आदनाऽअघद्सवक सर्यमण्डटादि | आधिभातिकमा- नाद्रि । तत्र मानं वदन्देतुमाह- देशेति । तन्मूढीमूतां शरुतिमप्यवताच। हत श्रतिश्चेयादिना । संक्षिप्य, तदेकायत्तसत्ताकलेन प्रावखाप्यल्य्चः । = 4 सिंहावरोकन- न्ययेन प्रागदाहतस्परत्यरविरोषं विवणोति--प्राणायामेल्याद्ना ॥ चा्टका सा

विस्म्रतीति।

मितो हरते व्याधिं सतो जावय।ते स्वयम्‌ । रुद्धः खेचरतां घत्ते रसो वायुश्च पारदः ॥

इति हर्प्रदीपिकोक्तरधातुरुद्स्य पारदगु'टकाक्छषल्वातर विदो षसाध्यता दद्यावेस्मरति- द्वारा समाधिप्रदतायाः शिवस्वरूपतदेश्च तच्छाच्र।सेद्धाच् तत्सव मुस तद्वारण्टच्त ट गह्यते । तन संविदासवयेोरमष्ये संविदेव गर॑यसीति वदन्त; सनलसदसक।तताचजयाप।न- धभङ्खं प्रकते ब्रवाणाः शक्ताः प्रलयुक्ताः } ।वस्तरस्वत्र ^ ये शाक्तशातन एव ज्ञेयः|

कोन

आदिना मनसैव प्राणवाघुविस्वनं सामानुसधानं ्र्यम्‌ । उपसदसत-तद्‌तामः

२९४ पूणानन्दृन्दुक।मुद्याख्यव्याख्यासमेतः-- [३ तुतीयं-

त्यादेना । इतः परं मुख्यं चि्तनाशोपायं वक्तु प्रतिनानीते-अभोति । तं ठक्षयति- पञ्चिलादिना । तत्र मानमाह-- भूमय श्चैत्यादि । ताः संविवृणोति-आुरे्यादिना | भवव्वेवमथापि कि प्रकत इयत आह तच्चव्यादिना- तच्च श्षिप्तप्रूढयोः समापिकाङ्कैव नास्ति । विक्षिपते त॒ चेतसि विक्षे- पापस्जनभूतः समायामपि न वतते । दिक्षिपान्तमततया दहनान्त- ग तबाजवत्सद्य एव विनयति । यस्व्वेकामे चेति सम्दतमर्थं प्रयोत- याते क्षिणाति च ह्खुान्कमवन्धनाने श्छथयति निरोधमभिसखी करते स सम्रज्ञातयोग इव्याख्यायते । सव॑वृत्तिनिरोधे त्वसंप्रज्ञातस- माधः । त्न सिप्रक्तातसमापिमूमिमेकायतां स॒त्रयति-" शान्तोदितं तुल्य प्रत्ययो वचेत्तस्येकायतापरिणामः ` इति । शान्तः, अतीतः उदितं वतमानः । प्रत्ययः; चित्तवृत्तिः । अतीतप्रत्ययो यं पदार्थ गृह्नाति तमेव चेदुादृतो गह्भायात्तदा तावुमों त॒ल्यीो मवतः । ताहश श्चत्तस्य परेणाम एक्ायतेव्युच्यते । एकाथताभमिबुद्धिटक्चषणं समाधिं सृचयति-! सव।ध॑तेकायतयोः क्षयोदयौ वित्तस्य समाधिः परिणामः? इति 1 रजोगुणेन चाल्यमानं चित्तं क्रमेण सवान्पदार्थान्गह्नाति। तस्य रजोगुणस्य रोधाय स्ियमाणेन योगिना प्रयत्नविजेषेण दिनि दिने सवाथता क्षीयते, एकायता दोदेति ताहशश्ित्तस्य पारणामः समाधेरिस्युच्यते । तस्य॒ समाघरष्टाङ्गषु यमनियमासनपाणायामप्रत्या- हाराः पश्च बाहेरङ्कानि( णि) तच यमान्सूचरयति-" अहिंसासस्यास्ते- यबह्यचयापरियहा यमाः ` इति । हिसादिभ्यो निषिद्धधर्मेभ्यो योगिनं यमयान्त॒ निवतंयन्तीति यमाः \ चय ति-“ शो चस्ंतोघतपः- स्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः ` इति । जन्महेतोः काम्यधममान्नि- वत्य मक्षहेतों नष्कामधम एनेयमयन्ति भ्ररयन्तीति नियमाः । यमनि- यमयारनु्ानवेटक्षण्य स्मयते- यमान्कर्बीति सततं न कुयान्नियमान्बुघः । यमान्पतस्यकुवाणो नियमान्केवलान्मजन्‌ ॥

पताति निंयमवान्यमेष्वक्षक्तों

न तु यमवान्ियमाटसोऽवस्रीदत्‌ ।

हाते यमःनेयमो समीक्ष्य बुद्ध्या

यमबहुटेष्वनुसंदधीत बद्धिम्‌ ॥ इति ¦

१ छ. श््चिव०ः।>२ क, ख, ड. गमान्पबेत सततं न नित्यं नय ।

मनोनाश्षप्र °] विद्यारण्यप्रणीत जीवन्भक्तिविवेकः। २९५

^<

(कि

यम{नियमफलानि सतचरयति-' तत्छानिधां वैरत्यागः, [करयाफलाभ्रा- वित्वम्‌ , स्वेरत्नोपस्थानम्‌ , बोयलामः) जन्मकथतासवाधः) जननापद्‌- भया मावः, शौ चात्स्वाङ्गजगप्सा परेरसंघः ; सस्वश्युद्धसामनस्यकाय्. तेन्दिथजयात्मदक्लनयोग्यतवानि च मवन्ति। सतषादनुत्तमः इउखलामः कायेन्ियबुद्धिश्चद्धिपापक्षयास्तपसः, स्वाध्यायाद्ष्टदंवत्तास्प्रयामः

समाधिसिद्धिरीश्वरपणिधानात्‌ ` इति । आसनप्राणायामौ व्याख्याता ।

नन्वेवमप्येकाप्रनिरुद्मूम्योः किं स्वरूपामेयाकादश्चायां तव्युत्पादय। त्यादिना सम्रमाणम्‌ । अव्राऽऽदौ संम्ज्ञातसमाधिरेवोपन्यस्तस्तत्र काऽस्ति चित्तभूमेरे- यत्राऽऽह--तचेव्यादि ससूत्रावतरणम्‌ । सूत्रं व्याकरोते-श्षान्त इत्यादेना । एकाम्र- तापरिाकः क इत्यत्र स्त्र योजयति-एकायतेव्यादिना । बनसरूकतसूत्र ।व्णात-- रजो गणेनेवयादिना । प्रयतनविदेषेण, द्ैतमिथ्यात्वपूवैकसावेदिकदवतालानुचिन्तनात्सने त्ययः । तस्य सरमा र्यादियेम (नेयमफटाने स॒ञ्चयत व्यन्तो म्रन्थः सखष्ट एव | तच्छं निधाविययादि | क्रियेति । धार्मिको भव स्वगौ भवेति क्रिया धमेः फर सुखं ते स्ववाचैव जनानां जनयतीत्यथेः । जन्भाते । दुःखबडइ्पूवापरजन्मज्ञानन वर्यार । शो चारित्यादन्याख्याता वव्यन्त सरर्म॑व । ` नन्वेवमपि प्रागुक्तयोगाङ्धाष्टकक्रमग्रपतस्य प्रत्याहारस्य किं स्वरः पमित्यतस्तष्टश्षकसत्र सावतरणमाह प्रव्याहारमिव्यादिना- |

प्रत्याहारं सूच्रयति-ः स्वविंषयासप्रयोगे 1चत्तस्य स्वख्पानुकार इवेन्दिपाणां प्रत्याहारः ` इति । शब्दस्पशरूपरसगन्धाद्वषयास्तर्या निव त्िताः भरोच्ादयथित्तस्वङरूपमनुकुवन्तावावातष्ठन्तं । श्चातश्च भवात

साव्डादिकिषयान्पश्च मनश्चवातिचञ्चटम्‌ । चिन्तेदात्मनो रहम न्पत्याहारः स उच्यत ॥ इति ।

राव्डादयो विषया येषां भोचादानांते भाचादयः पञ्च मन्‌+षडा- नामेतषामनाव्परूपेभ्यः शब्दादिभ्य नेवर्तनमात्सरारमस्वन चन्त्न प्रत्याहारः स इत्यथः । प्रत्याहारफलं सूदखयाते-- ततः परमा बरर्त न्दियाणाम्‌ ` हति । धारणाध्यानस्माधान्घूलाखाभः खत्रयात--

देशबन्धध्ित्तस्य धारणा । तच्च प्रत्ययेकतानता ध्यानम्‌ ॥ तदवाः माजनिमांसं स्वखूपरन्यमिव समाधेः ` इति । जाधासाद्द्राः पूवंमुक्ताः । देशान्तरं धूयत- ~

१ क. ख. ग. घ. ङ. च. "छाथयत्व ।

२९६ पणानन्देन्दुकोमुयाख्यव्याख्यासमेतः- [ २ त॒तीयं-

मनः संकल्पकं ध्यात्वा संक्षिप्याऽऽत्मनि बुद्धिमान्‌ । धारायत्वा तथाऽऽत्मानं धारणा परिकातिता ॥ इति! यत्सवेवस्तुसंकव्पक मनस्तद्ध्यात्वा तदात्मानमेव संकत्पयत॒ न त्वन्य दित्येवं विधः भ्रयत्न आत्मनि संश्चेपः । प्रत्ययस्येकतानता त्वैक- विषयः प्रवाहः । सच द्िविधः-विच्छिय विच्छिय जायमानः संततश्वेति । तावुमां क्रमेण ध्यानसमाघी मवतः। तदुभयं स्वानुमवयो- गिना दरशतम्‌- चित्तेकाध्याद्यतो ज्ञानमुक्तं समपजायते । तस्साघनमता ध्यानं यथावदुपद्रंयते ॥ विलप्य विक्रतिं क्रत्स्नां संम्रवव्यत्ययक्रमात्‌ । परेशिष्टं च सन्माचं चिदानन्दं विचिन्तयेत्‌ ॥ इति ्ह्याकारमनोवृत्ति प्रवाहा ऽहंकरृतिं विना । संप्रत्तातसमाेः स्याद्ध्यरानाभ्या्ठपकषजः ॥ इति । त च मगवत्पादा उद्ाजह्‌रुः-

ह शिस्वरूपं गगनोपमं परं

सक्रद्धिमात जमेकमक्षरम्‌ ।

अलेपक सवगतं यदद्रयं

तदेव चाहं सततं विक्त जम्‌ ॥

ह शिस्तु श द्धोऽहमवि कियास्मको

न मेऽस्ति कशिद्धिषयः स्वमावतः ।

परस्तिरश्चोध्वमधश्च सवतः

संपणमूमा वज आत्मनि स्थितः ॥

अजोऽमरध्येव तथाऽजरोऽमृतः

स्वयधरमः सर्वेगतोऽहमद्रयः।

न कारणं कायमतीव निमलः

सदेव तुप्तश्च ततो विमुक्त ओम्‌ ।। इति ।

ननु संप्रज्ञातसमाधिरङ्की स कथं ध्यानानन्तरमािनोऽष्टमाङ्गस्य

समाधेः स्थान उदाह्धिपते । नायं दोषः । अत्यन्तमेदामावात्‌ । यथा वेदृमधीयानो माणवकः पदे पदे स्ववलन्पुनः पुनः समादधाति । अधी तवेदस्तु सावधानो न स्खटति । अध्यापको निरवधानस्तन्द्रीं कुर्व.

मनोनाश्प्र° ] विधयारण्यप्र्णातजीवन्य क्ति विवेकः । २९७

स्प न स्खलाते। तथा विषयेस्येऽपि परिपाकतारतम्येन ध्यानसमा- ¶पस्सप्रज्ञातानामवान्तरमेदोऽव गन्तव्य इति ।

स्वव्युदाहतसूत्र वदणात--शब्दस्पशव्यादेना । तत्र श्रतिमपि सवादयति- श्रातश्चसादना । तामाप व्याकरोति-र्डादय इत्यादिना । अथ किमनेन भवतीत्यत आषह--प्रत्याहारयादना । धारण याद्‌ समाधी भवत इत्यन्तं त ॒निगदव्यास्या- तमव । तत्र॒ पूवाचायेवचः प्रमाणयति--तदुमयपियादिना । विलाप्येति । उतत्यात्कमादलयशः | ।वङ्ते [वकार दर्यं॒विखाप्य टृङ्मात्रलेन संचिन्त्य । एवसुपदे- रासाहखीवास्यान्यापे सवादयति-- तं चेत्यादिना । तवाप्याशङ्कते--नान्विष्या। दना | समाधत्ते-- नायं दष इयादिना 1 तत्र देत-अत्यन्तेति । तत्र टृष्टान्तमाह- य थत्याद्ना । दाछ्रान्तके योजयति-- तथेत्यादिना ! ननु भवत्वेवं वेदाध्ययनदष्टान्तेन व्यानसमाधिसंप्ज्ञातसमाधीनामवान्तरतारतम्यमथ प्यु- कष्टाङ्गाना मन्य कान बाहरङ्गाणे काने वाऽतरङ्गाणीवयतः सून्मेवावतारयति ध्यान. धारणसयादना- |

ध्यानधारणास्माधत्रय मनावेषयत्वात्संप्रज्ञातस्रमापेरन्तरङ्क यमः. पञ्चक तु ब।हंरङ्गम्‌ । तदेतस्सू्रयति-‹ अयमन्तरक्घः पर्देभ्यः दात्‌ । ततः कनाप पृष्यनान्तरङ्गुः प्रथम लब्धे सति बहिरङ्गलामाय नातव वासः कतव्य; । यदाप पतखखालेना मांतिकम्‌ततन्भाचेन्ियाहं का राद्‌चषयाः सप्रज्ञतसावेकृल्पसमाधयां बहुधा प्रपञ्ितास्तथाऽपि तघामन्तघानादासद्धहतुतया भाक्तेहेत समाधेविरः पिलान्नास्मामिस्त जाऽऽद्रः [क्रियत । तथाच सरात्रेतम्‌--" ते समाधावपस्गाः व्यत्थाने ॥सदद्धयः इति । ° स्थान्युपनिमन््रणे सङ्कस्मयाकरणं पुनरनिष्टप्रसङ्गात्‌" दत च । स्यानना दवाः । उद्ाटको दवरामन्तोऽप्यवनज्ञाय दषा. लार्वकटपकसमाधमव चक्ारत्युपाख्यायत । प्रश्नोत्तराभ्यामप्येवरेवा- व गम्यत--

भ।रामः-ज।वन्मुक्तशरीराणां कथमात्मविदां वर । श क्तयां नेह हरयन्ते आकाडगमनाद्काः ॥

व सष्टः-->अनात्मावेदमुक्तीऽपि नभोवेहूरणाद्किम्‌ । +णमाद्यष्टासिद्धानां सिद्रजलानि वाञ्छति ॥

* कग. व. ड, छ. पुस्त “ अनत्वतिदृमुक हे(ऽि) सिंद्धिज.छा(तःने वाञ्छति) ^ इत्यधपयमेष दृयते । र <&

२९८ पू्णानन्देन्दुकोमुद्यास्यन्यास्यासमेतः- [२ तृतीय

भद्रव्यमन्त्र क्रियाकाल श्ञक्स्पाऽऽप्नोत्येव राघव । नाऽऽव्मज्ञस्यैष विषय आत्मन्ञां हात्ममाचदुक्‌ ॥ आस्मनाऽऽत्मनि संतप्तो रादिदयामनुधावति। ये केचन जगद्धाब(स्तानविद्यामयाान्वदुः ॥ कथं तेषु किलाऽऽत्मन्ञस्त्यक्ताविद्यो निमन्नाति। दरव्यमन्च्राक्ेयाकालशक्तयः साधुसिद्धदाः ॥ परमात्मपदषाप्तो नपदुबान्ति काश्चन । सर्वेच्छ(जालसंज्ञान्तावासलामोदुध हियः॥ स कथं सिद्धिवाञ्छायं मश्चित्तेन टम्यते । इति । न केचन जगद्भावास्तस्वज्ञं रखयन्त्यम। । नागरं नागरीकान्तं द्ुय्रापललना इव ॥ अपि शीदरुचाबक सुतीक्ष्णेऽपीन्दुभण्डल । अप्यधः प्रस्ररत्य्चौ जीवन्मुक्तो न विस्मया ॥ विदान इमा इत्थं प्रस्फुःरन्ताह शक्तयः । इत्यस्याऽऽश्चरयंजाङेषु नाभ्युदेति कुतूहलम्‌ ॥ इति च । “यस्त॒ वा मावितास्ाऽपि सिद्धिजालानिं वाञ्छति । स सिद्धिसाधकैद्रव्येस्तानि साधयति क्रमात्‌ ॥ "› इति[च] । मनो विषयत्वादितिं ! ‹ देशवन्धधित्तस्य धारणा › इत्यादिघारणादिटक्षकसत्र्र. येऽपि देशनन्पप्रयेथेकतानताऽर्मात्रनिभीसेषु प्रतियोगितासंबन्धेन ष्यानादीनां सनोविषय- लादिदयथः । ध्यानधारणयोव्युत्रमस्त्पाच्तरतेन ध्यानपदस्य पूतरप्रयोगादेव । फठितमाह- तत इयादिना । तत्र सूत्रविरोधमाशङ्कय समाधत्ते--यद्यणायादिना । ननु भवदपेश्षया सूत्रकारोऽम्यहित इत्यत आह-तथा चते । स्थानीयादिद्धितीयसूत्रं व्याकरोति-- स्थानेन इत्यादिना । तत्र निदशेनं योगवासिषटप्रसिद्रमुदाख्क एवेयाह-उद्राटक इत्यादिना । एवमेव श्रीरामप्रश्चादिनाऽपि नि्णीयत इयाह-- प्रश्चै ति । तद्राक्यद्न्दमेव संगरहाति--श्राराम इलादेमध्यवासिष्ठनिष्टम्‌ । जीवन्मुक्त तिं । जीवदश्ायां ठोक- दृष्टया प्रतीयमानायां सत्यामपि सक्त मिध्यालनिणयेन शरीरं श्रीयत इति [व्युत्पा ज्ञान-

नि पि 1110 1

# ड. पुम्तके--द्रत्यमन्धक्रियाकालात्तैः सह॒ युकति्यागस्तेन द्रव्यादियुकतः सन्प्राभो- तीत्यथं इत्ययिकृम्‌ । + घ. घ, ड. पुस्तकेष्वं श्छोको नासि ।

मनोनशप्र °| विरारण्यप्रणीतजीवन्भुक्तिदिदेकः। २९९. निवर्यं द्रेतजाङं यस्तेषां तच्विदामित्यथः । एव स्थटन्तरप्र्िद्धान्यपि तद्राक्यान्येवात्र समत्यर्थं सटिखति- न के चनव्यादिना । अस्य आ्मङ्गस्येयथैः | नन्वेवमष्यद्रेतात्मविषयकसंग्रज्ञातसमाधावादरः श्रीमतामावदयक एवेति चदोमेयाहाऽ5- तम विषय स्वि सदिना | आत्मविषयस्तु संप्रज्ञ।तसमा धिवासनाक्षयस्य निरोघसमाषेश्च हेतुस्त- स्माद्चाऽभ्द्रः कृतः । अथ पञ्चमभूमिरूपां निरोपस्रमाधर्निरूप्यते । त च रोधं सूच्र- य ति--' व्युत्थाननिरोधसंस्कारयाोरमिमवप्रादुमांवौ नेरोधक्षणवचित्ता- न्वयो निरोधपारेणामः ` इति । व्युत्थानसंस्काराः समाधेविरोधिनः । ते चोहाटकस्य समाघोाबुदाहूताः- कदाऽहं सक्तमनने पदं परमपावने। चिरं विश्रान्तिमेष्यामि मेरुणङ्गः इवाम्बुदः ॥ इति चिन्तापरवश्चो बलाुह्ालकों द्विजः । पुनः पुनरूपाविरय ध्यानाभ्यासं चकार ह ॥ विषयेरनींयमाने तु चित्ते मकट चञ्चले । नस लेमे समाधंने प्रतिष्ठां पीतिदायिन।म्‌ ॥ कद्ाचद्रादह्यसस्पशपरिव्यागादनन्तरम्‌ । तस्यागच्छचित्तक पिरान्तर्‌स्पशरसचयान्‌ ॥ कदाचिहान्तरस्पराद्राद्यं विषयमादृद । तस्योद्धीय मनो याति कद्‌ारच्चस्तपाक्षिवत्‌ ॥ क द्‌ाचिदुदिताकांभं तेजः परयति विस्त॒तम्‌ । कद्‌ाचित्केवलं व्योम कद्‌ाचिन्निषबेडं तमः॥ आगच्छतो यथाकाम प्रति मासिान्पुमः पुनः । अच्छिनन्मनसा शूरः खद्भ नेव रणे रप्‌ ॥ विकल्पौये समार्छानि सोऽप्य द्भुद याम्बर । तमर्छन्निवेकाकं लोलकमञ्नटमेचकम्‌ ॥ तमप्युत्सादयामास्र सम्यम्ज्ञानविवस्वता । तमस्युपरते स्वान्ते तेजःपुञखं ददं सः॥

१क. ख. य, ध, ङ, च, "धलक्ष° । २ क. खर ग, घ. ड, च. धनप्र ।

२०० पर्णानन्देन्दुकोमुदयाख्यम्याख्यासमेतः- [२ तृतीय-

तव्ललाव स्थलान्नानां वन बाल इव द्रप तेजस्यपरते तस्य घणमानं मनां मनः ॥ निशशाग्जवदगाच्निद्रां तामप्याद्यु टुटा सः निद्राव्यपगमे तस्य व्थोमस्वित्समुययो ॥. व्यामस्विदि नष्टायां मूढं तस्यामवन्मनः। मोहमप्पेषव मनसस्तं ममाज महाशयः ॥ ततस्तेजस्तमानिद्राम।हददृपारवाजताम्‌ । कामप्यवस्थामासाय विश्राम मनः क्षणम्‌ ॥ इत ।

त एते व्युत्थानस्स्कारा निरोधहेत॒ना योगिप्रयत्नेन प्राताद्न प्रति क्षणं चाभि भूयन्ते । तद्विरोधिनश्च निरोधस्सस्काराः प्रादुमवान्त ॥ तथा सति निसो पकेकस्मिनक्षणे चित्तमनगच्छाते । साऽयमादुशाश्वत्तस्य

~.

नरोधपारणामा मवत ।

(-.

ननु विरेधसमाधेः कोऽपरो यदङ्गमयमित्यत आह-अथातं ! तत्र सूत्रमवतार- ति- तं चेति । उदाहतसूतरं इ्यपे- क्षायां तद्राक्यान्येव पठति--क दाऽहमिव्यादिना । नन्वेवमपि क एतव्महयमीपाय इ्यत्राऽऽह- त एत इल्यादिना । योभी ति । यावदुद्यं स्वतः सत्ताशून्यत्रेनाऽऽकाश- कार्ष्यवन्मिथ्यैवातोऽनर्ध)नमानोऽदमद्वैत एवाऽऽमेति स्वरूपानुसंधानात्नेयथः । एवं विवृ सुत्राथमुपसदरति- सोऽयमिति ।

तत्र शङ्ते-- न॒ ^ प्रतिक्षणपरिणामिनो हि मावा कते वचितिशक्तेः ` इति न्यायेन चित्तस्य सर्वदा पारेणामप्रवाहा वक्तव्यः । बाठम्‌ । तच व्यत्थित वित्तस्य दत्िप्रवाहः स्फुटः । निरुद्धाचत्तस्य त॒ कथमित्याश- ङ्क्योत्तरं सृजयाते--“ ततः प्रशान्तवाहिता सस्कारात्‌ ` इत । यथा समिवाज्याहुतिप्रक्षेपे वह्िरुत्तरोत्तरप्रवद्ध्या प्रञज्वलाते सामदुादृक्षय प्रथमक्षणे किंचिच्छाम्यत्यत्तरोत्तरक्षणे शान्तर्घतं तथा गनरुद्धाचत्त- स्योत्तरोत्तराधेकः प्रकमः प्रवहति । तन्न पतपवप्रशमजानेतसस्कार एवोत्तरोत्तरप्रशमस्य कारणम्‌ । तामेतां प्रक्ञान्तवाहेतां मगवान्वस्प एटमुदाजहदार- यदा विनियतं चित्तमास्मन्येवावतिष्ठते। निःस्पृहः सवकामेम्या युक्त इत्युच्यतं तद्‌ ॥

मनोनाराप्र ° वि यारण्यप्रणीत्तजीवन्मुक्तिविवेकः । ३०१

यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मरता ।

श क की म

योगिनो यतचित्तस्य युञ्तो योगमात्मनः ॥

यच्ोपरमते चत्त निरुद्धं योगसेवया ।

यच्च चेवाऽऽत्मनाऽऽत्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति ।

सु खमात्यन्तिकं यत्तद्बुद्धयाद्यमतान्द्रियम्‌ ॥

वेत्ति यत्न न चेवाय स्थितश्चटति तस्वतः ।

यं टब्ध्वा चापरं टामं मन्यते नाधिकं ततः ॥

यस्मिन्स्थितो न इुःखन गुरुणाऽपि विचाल्यते ।

तं विदयाद्ढुःखसयागवियोमं योगसजितम्‌ ।

स निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिविण्णचेतसा ॥ इति ।

निरोधसमापेः साधनं सूचयति-"विरामप्रत्ययाभ्पासपूवकः संस्का-

रशेषोऽन्यः ` इति । विरामो वुच्युपरमस्तस्य प्रत्ययः कारणं वृत्युपर- माथः परषप्रयलनस्तस्याभ्यासः पोनःपुन्येन संपादनं तस्पूवंकस्तज्नन्यः। अनन्तरातोतसचे सं प्रज्ञातसमाधेरुक्तत्वात्तदपेक्चषयाऽन्याऽसप्रज्ञातस माधिः। तच वत्तिरहितचित्तस्य दुटंक्ष्यलास्संस्काररूपण चत्त रिष्यत । विरामप्रत्ययजन्थत मगवान्विस्पष्टमाह-

संकल्पप्रम वान्काममास्त्यक््तवा सबानशेषतः। भनसेवेन्दिययामं विनियम्य समन्ततः ॥

प ९ अ | (भक्‌ 4५ दानैः शनैरुपरमेद्बध्या धतिगृहातया । आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किंचिदपि चिन्तयेत्‌ ॥ यतो यतो निश्चरति मनश्चरश्चटमास्थरम्‌ । ततस्ततो नियम्येतदाव्मन्येव वश नयेत्‌ ॥ इति ।

नन्विति । उक्तशङ्कामद्धी करोति-- बाढमिति । तत्र सूत्रमनुक्ल्यति-तच्े- त्यादिना । तत्र दष्टन्ते प्रक्यति-- यथेत्यादिना । तत्र स्पृतिमप्युदाहरति--तामे- त्यादिना । स्मरयर्थस्त श्रीमघसदनाचार्येः प्रपञ्चित एवेति नेह मया प्रतन्यते । उक्त निरोधसमाधिः कथं स्यादित्यतः सुत्रमवतारयति--निरा धाति \ त्रेवृणत--1वेरम इत्यादिना । अनन्तरेति । अव्यवहितगतसूत्र इत्यथः । अत्रापि प्रागवद्भगवद्व॑तां सवा- दयति-- विरामे ति । तद्वाक्यन्येव पठति--संक ट्पेव्या।द्ना । अत्रा प्राग्वद्व दाह तवचनसा(छखा)रस्यं गृढा्थदीपिकायामेव द्रष्टव्यम्‌ । ववेस्तरभयादनातेप्रयाजकःाचच गह मयोदाहियत इति शिवम्‌ ।

३०२ पूणनन्देन्दुकोशयाख्यव्याख्यासमेतः- [३ तृतीयं

कः प

उदाहतस्प्रतिं विव्रणोति-- काम्यमाना इत्यादिना - काम्यमाना; स्रक्चन्द्नवानितापुजमिच्गहक्षेत्रादयां माक्षश्ादछकुश्- लविषेकिंजनप्रसिद्धेवह्मिदृपिरूपेता अष्वनाद्यविद्यया तान्दोषाना- च्छाय तेषु विषयेषु सम्यक्त्वं कत्पयान्त तस्मा सकल्पाहददं मे स्यादिव्येवंखूपाः कामाः प्रमबन्ति । तथा च स्मर्यते-- संकल्पमूलः कामो वे यज्ञाः संकल्पसं मदाः । काम जानामेते मलं सकल्पाकिट जाये ॥ न तवां संकल्प यिष्यामि समूलस्त्वं विनङ्क्ष्यसि ॥ इति । तच्च विवेकेन दिषयदोषेषु साक्षत्करृतेषु शाना वान्ते पायस इव कामास्त्यञ्यन्ते । सरद्चन्दनवनितादिविषयेष्विव ब्ह्मलाकादिष्वाणमा- येश्वर्येष्व पे कामास्त्याज्या इत्यभिप्रेत्य सर्वानिव्युक्तम्‌ । मासोपवासव- तिना तास्मिन्मासेऽन्ने त्यक्तेऽपि कामः एनः पुनरुदेति तद्रन्मा मूदित्य- दोषत इत्युक्तम्‌ । कामत्याभे मनःपूवकप्रवुच्यमावेऽपेि चक्ुरादानां रूपादिषु स्व मावसिद्धः या प्रवृत्तिः साऽपि प्रयल्नयुक्तेन मनसेव निय- न्त्या । देवताद्श्ञेनाहिष्वप्यननुस्रणाय समन्तत इत्युक्तम्‌ 1 मूमिका- जयक्रमेणोपरमं विवक्षित्वा शनेः शनेरितव्यक्तम्‌ । ताश्च भूमिकाश्चतघः कठवटहल्ीषु भरयन्ते- यच्छेघ्राखनसीं पराज्ञस्तयच्छेज्ज्ञान आत्मानि । जानमात्मनि महति नियन्छेत्तयच्छेच्छान्त आत्मनि। इति वाग्भ्यापारी द्विबिधः--लोकिको वैदिकश्च । ठौकिको जल्पादि- रूपो वैदिको जपादिष्टपः । तच्र लौकिकस्य बहु विक्षेपकरत्वादष्युत्थान काटेऽपि यागी त परित्यजेत्‌ । अत एव स्मर्यत-- मोनं योगासनं सोगस्तितिक्षेकान्तश्ीटता । निस्प्रहत्वं समत्वं च समेतान्परेकदण्डिनः\ इति ॥ वेदिकं जपादिकं तु दण्डी निरोघसमाधो परित्यजेत्‌ । सेयं वाग्भूमिः प्रथमा । तां ममिं प्रयत्नमात्रेण कतिपयेदिनेमासेवस्सरेवां हठं विजित्य पश्चाद्द्भितीयायां मनोमूमां प्रयतेत । अन्यथा वह्भूमिकपरासादवस्- थममूमिकापातेनेवोपरितनयोगमूमयो दिनद्येय॒ः । यद्यपि चष्ठुरादयो निरोद्धव्यास्तथाऽपि तेषां बाग्भूमो मनोमूमा वाऽन्तमावो दष्टव्यः ।

१ ग. ध. च्‌, "मिका प्रयास्तात्म°।

मनोनष्प्र०] विदयारण्यप्रणीतजीवन्भक्तिविवेकः ३०३

कामानां संकटपजन्यत्े स्प्यन्तरमप्यनुकूट्यति--तथा चेति । ननु काः सन्ति जयाः प्रकृते मूमिका इलयत्राऽऽह--ता श्येव्यादिना । अथोक्तश्चतिं किवृणोति--वाग्व्या- पारो द्रषिघ इते । दवेविध्यमेवाऽऽह-- ल किक इत्यादिना । तौ कथयति-- लौकिको जल्पादिरूप इत्यादिना । तत्राऽऽ्यत्यागे हेतुमाह--तद्धे त्यादिना । तत्यगे स्मरतेमपे प्रमाणयाते--अत एवेत्यादिना । योगेति । पद्मकादि । योगश्चि- ्वृत्तिनिरोधः । वेदिकत्यागकाटमाह--वै दिक ःमेत्यादिना । उपसंहरति-- वै दिकमि- त्यादि । तत्रायादरमाह-- तां भूमिमित्यादिना । नु चक्षुरादयोऽपि रोद्धव्या एवेत्या- शङ्क्याऽऽह-यद्यपात्यादि । तत्रापि शङ्कते नर्विव्यादिना--

ननु वाच मनांसे नियच्छरेदित्यनुपपन्नम्‌ । न हीन्दियस्येन्द्ियान्तरे ग्रवे्षोऽस्ति। मेवम्‌ । प्रवेश्टास्याविव्षितत्वात्‌ । नाना विक्षेपकारिणो- वाउनस्षयोमध्ये प्रथमतो वाण्घ्यापारनियमनेन मनोव्यापारमान्नपररेष इह विवक्षितः । गोमहिषाभ्वाद्‌)नामिव वाङ् नियमे स्वामाविकं संपन्ने ततो ज्ञानास्मनि मनो निवच्छेत्‌ ।! आता चिविधः- ज्ञानात्मा महात्मा शान्तात्मा चेति । जानाम्य स्थत आत्मेति ज्ञातुत्वोपाधिरहुंकाराऽच ज्ञानकब्देन विवक्षितः । करणस्य मनसो नियम्यत्वेन पुथगुपात्तत्वात्‌ । अहंकारं द्व वेधः- विशेषरूपः सामान्यदूपश्चाति । अयमहमेतस्य प इव्यवं व्यक्तिमाभिमन्यमानो विशेषरूपः । अस्मीत्पेतावन्माच्नममिमन्य- मानः सामान्यरूपः ।स च सवव्यक्तिषु व्यात्तव्वान्महानेस्युच्यते। ताभ्या- मरंकाराभ्यां द्राभ्यामुपदहितौ द्वावात्मानो । निरुपाधिकः शान्तात्मा तदेतत्सव मन्तच हिमावेन वत॑ते । शान्तास्मा सवान्तरश्िदेकरसस्तास्भि- न्नाभ्रेतं जडशाक्तरूपमन्यकत्त मृलप्रकरतिः । सा च प्रथमं सामान्या काररूप महत्त्वं नाम धुत्वा व्यक्ता मवति! तत बाहुर्विक्षेषाहुकार- रूपेण ततो बहिमनोदूपेण ततो बहिवागादी ्ियखूपेण । तदेतदाभे. भ्रेत्योत्तरोत्तरमान्तरत्वं विविनक्ति ्रदिः-

+इनन्दरषाणे पराण्याहूररिन्द्रपेभ्यः परे मनः मनसस्तु परा बुद्धिबद्धरात्मा महाम्परः॥ महतः परमव्यक्तमन्यक्तात्परुषः परः । पुरुषान्न पर किंचित्सा काष्ठा सा परा गतिः ॥ इति ।

(निति

कानत ग्यक,

` +क, त, इ. पुस्तकेषु ८ इद्धितेभ्वः परः ह्यधा अर्भेम्यश्च पर मनः 2 इति भिनः पाठः ।

२०४ पणानन्देन्ुकोमुधयाख्यव्याख्यासमेतः~ [ ३ तृतीयं -

एच सत्यन्‌ नानावेधस्कत्पावेकल्पसाघनकरणद्पं मनोऽहंकत?े नवच्छत्‌ । मनाव्यापारान्पारेत्यज्याहं करमां शेषयेत्‌ । न चेतदशक्य- मिति वाच्यम्‌

तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम्‌ । इति वदन्तम्जनं प्रति मगवतोत्तराभिधानात-

जस्राय महाबाहा मना दु नियहं चलम्‌ ॥

अभ्यासन तु कान्तेन वैराग्येण च गद्यते ।

अस्यतालसना योगो दुष्प्राप इतिमे मतिः॥ वरयात्मना तु यतता शक्याऽवाघ्ुमुपायतः । इति ।

~न राङ्ककास्ताकक एव तन्मत एव मनस इन्दयवात्छसिद्धान्ते तदभावाच्च । समा- पत्ते-मेव।मेति । तत्र हेतुमाह- परवेयस्येति । तर्हि किं ववाक्षेत प्रकृते श्तेरिव्यत पह नान्त्यादना । ततः ।क तदाह-गामाहिषेत्यादिना सद्ष्टन्तम्‌ । आत्मेति । ुपयस्तमच्रातरापवदत्यथमवाऽऽ्मत्रविष्यप्रतेज्ञानम्‌ । तदुपपादयति--ज्ञानात्मेया- ।दना । फ।टतमाह -- एव सत;व्याद्‌ना । नियमनप्रकारमेवाऽऽह- मन इत्यादिना । तत्रप्यराङ्कय सप्रमाण समाधत्ते-- न चत्याद्‌ ।

नयु ।नरक्तस्प्रयुक्ते अभ्यासवेरग्ये अपि कौट्शो इत्यत्राऽऽह-अभ्यास वैराग्ये त्यादना-

“वासवरग्व पतल सूतादाहरणनेव व्याख्यास्यते । परव॑पर्बभ(ि-

द° र२।हताऽसयतात्मा तत्साहेता वश्यात्ा । उपायतः भारिं मोड- पाद्ाचाय।; सदरष्टान्तमाह-

उत्सक उद्‌ धमद्रव्छुशश्ायण # बन्दना |

मनस। नेयहस्तद्र द्धषेदपरिखेदतः ॥ इति ।

"वहु मिनं विरोद्धन्यमेकेनापि बलीयसा ।

स परामवमाप्राति समुद्र इव रिङ्मात्‌ ॥ इति । अत सप्रदायविद्‌ आख्यापिकाम।चक्षत-

रुस्याचात्कल पाक्षणारऽण्डानि तरस्थान्युद्धिरत्सेकेनापजहार । त च समद्र शाषयाम।ते प्रवृत्तः सच पक्षी स्वमखायेगेकेक जल विन्दं

------------------------

ख. गर व, च. छ, पुस्तकेषु बहुभिरित्यथं छेको न मयते ।

कि,

मसोनाशप्र °] कविदयारण्यप्रगीतजीवन्धक्तिवेवेकः ! ३०५

4

बहिः प्रक्षिपति स्प । तदा बहूभिः पक्षिभिर्बन्धुवग्वायमाणोऽव्यनुपरतः प्रत्यत तानपि सहकारिणो ववे । तांश्च पतनोत्पतनाम्यां बहुधा ्कुरयत स्बानवटोकय कृपालनीरदो गरुडं समीपे प्रेषयामास ततां गरूड पक्चवातेन छष्यन्सय॒द्रो मीतस्तान्यण्डान्धानीय पक्षिणे ददा । एवमखे देन मनोनिरोपे परमधर्मे प्रबतेमानं योगिनमोश्वरोऽनुगह्णातीति । अखदश्च मध्ये मध्ये तद्लुक्रखव्यापारमिश्रणेन संपद्यते। यथोद्नं मखः नस्तद्रासान्तरे चोष्यलेद्यादीनास्वाद्यति तद्रत्‌ । इदमेवाभिपेत्य वसिष्ठ आह-

चित्तस्य मोग्रं मागो श्ा्रेणेकं प्रपूरयेत्‌ ।

गरुश्श्रषया माभमब्युत्पन्नस्य संक्रमः ॥

रिं विद्ष्युत्पत्तियुक्तस्य मागं मोगेन पूरयेत्‌ ।

गरुशश्रषया माग मागं सास्राथीचिन्तया ॥

व्युत्प त्तिमनयातस्य परयेचेतसोऽन्वहम्‌ ।

रौ मागो दाख्वेराग्येद्रौ ध्यानगुरुपजय! ॥ इति ।

मो गक्ाब्देनाच जीवनहेतभिक्षाव्यापारो वणांश्रमाीचेतव्यापारश्चा-

च्यते । घरिकामाच्रं युहूतेमाचं वा यथाङाक्त योगमन्यस्य ततां सुद्रूत शाखश्रवणेन परिचर्यया वा गनपगम्य मुहूतं स्वदेहमनुसृत्य मुहूतं योगक्षाखं पयत॑लोच्य पनमुहूतं योगमभ्यसेत्‌ । एव यांगप्राघान्येन व्यापा- रान्तराणि मेटय स्तानि दागम्यस्य शयनकाठे ताहेनगतान्यागययुहूतन्म णयेत्‌ । ततः परेद्यवां परपक्षे वा परमासे वा योगगुहूतान्वधषेत्‌ । तथा चेकेकस्मिमुहृतं एकेकक्षणयोगेऽपि संबत्सरमात्रेण मूयान्यागकाला मवति । न चेवं - योगेकशरणते व्यापरान्तराणि टुप्येरश्चिति शङ्क नोयम्‌ ।

नन्वसयताममेति कोऽथ इयत आह--प्रवेत्यादना । एवमुक्तपारखदामकयागा- नकटव्यापारान्तरमिश्रणे वासिष्ठसंमतिमवतासयति--इदमेवेति । तद्राक्यायुदाहर॑तै-- ¶ चेत्तस्येयादेना । तत्र सदेग्ध ।वेवरणातं-मागसादना । सव ।नर्तत्‌। स्त्चना- कतव्यवस्थारीसा प्रत्यहं काठविभागे क्रियमणेऽऽम्यारुरक्षोयोगितरसवेट, किकशाखयश्रेया- क्षय एव म॒यादित्याराङ्कय तत्समाधानं प्रतिजानाते--न चेबामेव्यादिना !

तत्रे्ठापत्तिमेव हेत॒वेनाऽऽह-लैतरव्यादेना-

लपेतरङ्रत्छ्रब्यापारस्येव योगाघेकारात्र । अत एव िद्रव्छन्यास!5- पक्ष्यतं । तस्मात्तदेकानिष्ठः पमानध्येतुदाणगादृवक्छर्षेण यामाद्टा। २९

६०६ पर्णानन्देन्डुकोयुयास्यमव्याख्यासमेतः- [३ ततीयं

मवति । यथाश्ध्य॑ता माणवकः पादकं पादाधपधचयचमण्द्रयं वर्गं च क्रमेण पटन्द्रादङ्ञवर्धैरध्यापको भवति। यथा च वाणिज्यं कुर्थन्नेकनिष्क- द्विनिष्कादिक्ररेण टक्षपतिः कोरिपदिवां मवति तथा ताभ्यां वाणि. गध्येतुभ्यां सहवो पक्रम्य मत्छरयस्त इव यञ्जानस्तावता कटेन कतो न योगमारोहेत्‌ । तस्मात्पुनः पनः प्राप्यमाणान्सकत्पविकस्पातुद्राल- कवत्पौरुषप्रयत्नेन परित्यज्यार्हृकर्तरि ज्ञानात्मनि मनो नियच्छेत्‌ । तामेतां द्ितीयमूमिकां विजित्य बाटमूकराद्विन्निमनस्त्वे स्वाभाविके सति ततां विशोषाहक्राररूप विस्पष्टं ज्ञानास्ानमस्परे सामान्याहुकार मह्‌. त्तर्वे नियच्छेत्‌ । यथा स्वल्पां तन्द्रां प्राप्तवता विशेषाहंकारः स्वत एव संकुचति वनेव तन्द्रां तथा विस्मरणे एयतमानस्या्हुकारसंकोचों मवति सेयं लोकप्रसिद्भया तन्या ताकरिकाभिमतनिर्विकल्पकन्ञानेन च समाना सामान्याहूकारमहत्त्वमाचपरिरोषावस्था तृतीया मृमिः। अस्यां चाभ्यास्पाटवेन वशीङ्तायां तमेतं सामान्याहंकारशरूपं महान्त, मात्मानं निरूपाधितया शान्ते चिदेकरसस्वमावे नियच्छेत्‌

ˆ महत्तत्वं तिरस्करव्य चिन्माचं परिशेषयेत्‌ `

अचरापि पूव।क्तविस्प्रतिप्रयतन एव ततोऽत्यतिकषयेनोपायतामापद्यते ।

यथा शासखराभ्यासे प्रवत्तस्य व्युत्पत्तेः प्राक्ध्रतियन्थव्यास्यानापेक्षायामपि व्युत्पन्नस्य स्वत एवोत्तरयन्था्थः प्रातिमाति तथा सम्यग्वक्ीकरतपवंममे- यागन उत्तरभूम्युपायः स्वत एव प्रातेमाति । तदाह योगमाष्यकारः-

यागेन योगां ज्ञातव्यो योभो योगासपरवरते।

या ऽप्रमत्तस्त॒ योगेन स योगी रमते चिरम्‌ ॥ इति।

ननु महत्तर्वशान्तात्मनोमध्य मह॒त्तत्वोपाद्‌ानमन्यक्ताख्यं श्रत्यादा-

हत तेत्र कुतां नेयमन नामिधायत इति चेन्न । टयप्रसङ्घादिति बमः । यथा घटाऽनुपादाने जले निरुध्यमान न लीयते, उपादानमतायां त मराद ठायतं तथा महत्तच्वमात्मानि न लयते, अन्यक्तेत लीयते। नच स्वरूपठलयः पुरूषाथः । 'आत्सदुकनान्चपयोगात्‌ । “ दहरयते वय्यया बुद्धया स॒क्ष्षया सृक्ष्मदशाभेः ` इति पएववाक्य आलसदरशनं विधाय सक्ष्मत्रासद्धयं बनरोधस्याभेधानात्‌ । लयस्य प्रतिदिनं सषक्तं स्वतः सिद्धत्वेन भयत्नपे यथ्यांच् ।

{7 (^

एवमेव मनसि निषयिव प्रागस्माभिर्जवन्मुकिंसाधमे विद्रसन्यासिन एवाधिकार नं 1वतरस्येति तदर्थं प्रथममेव विदत्सन्यासोऽमिदहित इति चयोतयति--अत पवेयादिना ।

भनोनाराप्र° 1 विद्यारण्य प्रणीतजीवन्भुक्ति विवेकः । २०५७

अथ सदृष्टान्तं फलितं कथयति तस्माद्‌ यादिना ¦ तत्र प्रथमद्ष्टन्तं प्रथम स्पष्टवत-- यथा ऽध्येत्तयादिना । अथ द्वितीयमपि तं व्युत्पादयते--चथ चेयादना । दाष्टा- न्तिके योजयति तथेलयादिना । फटितमाह-- तस्माद लयादिना । एवमुक्त देतीयमू।मे- कापरिाक सदृष्टान्तमभिधाय ततीयामपि तां सदृष्टान्तं वि्यष्टीृलोपसंहरति-- तामे - तामित्यादिना ) एवमेतद्रश्लीकारे सति चत्थौमपे तां विधत्ते--अस्यां दव्यादिना | अत्र तु चतुगुण एवोक्तनिरोधप्रयलोऽपेक्षित इति सदृष्टान्तं स्ष्टयाते--अक्रापाल्या- दिना । उक्तेऽ्थं योगमाष्यङ्द्र चः प्रमाणर्यति--त दाहे व्यादिना स तद्वचनम्‌ । घोभे- नेति । इद चतुर्भिः पदर्यच्छेद्ागिति श्रुयुक्तोऽथ एव क्रमाद्भमिकाचतुषटयात्मा । योगेन

गादीद्धियाणां मन्ति नियमनेन योगः स्थुटादंकारमात्रावशेषो ज्ञातव्यः । योगः, तस्यापि सक्ष्माहकारे नियमनरूपो योगादक्त प्रथमनियमनाप्रवतेते । एवं योगेन महत्त - मात्रावरेषेण योऽप्रमत्तः सावधानः स एव योगे चिन्मात्रावशेषे ।चेरं रमते महत्त्रूपस्‌-.

(क

कष्माहकारप्रविखापनेन पणीनन्दरूपो भवतीति ज्ञेय इत्याशयः । तत्रप्याश्चद्क्य समाधत्ते न स्विवयादिना । द्द्यत इ्यादिनाऽऽत्मददैनप्रयोजकधीसोक्षम्याथमेवोक्तयोगप्रयास इति रहस्यम्‌ |

तत्राप्यादयाङ्क्य समाघत्ते-न न्विव्यादेना-

नन धारणाध्यानसमाषेसाध्यस्य सप्रज्ञातस्यकास्यवृातस्रूपत्वन दद. नहेतवऽपि शान्तास्मन्यवर्द्धस्यासप्रज्ञातसमाधिमापन्नस्य चित्तस्य व॒त्तिरहितववेन सषप्तवन्न दशेनहेतत्वमिति चेन्न । स्वतः सद्धस्य दृ

नस्य निवारयितमक्ाक्यत्वात्‌ । अतः भयामागऽमाहतम-

आच्मानात्माकारं स्वमावतोऽवास्थत सदा चत्तम्‌ । आसेकाकारतया तिरस्करृताना्मदुशि विदधीत ॥ इति ।

यथा घट उत्पद्यमानः स्वतो वियत्पर्णं एवोत्पद्यते जटतण्डलादि- परणं तत्पन्ने घट पश्चात्परुषपम्रयत्नेन मवति । यथा तच जलादां निःसा- रेदेऽपि न वियन्निःसारयेत शक्यते । मखापेधानेऽप्यन्तावयद्‌व- तिष्ठत रव । तथा चित्तमत्पद्यमानमास्सचेतन्यपणमेबोत्पद्ते + उत्पन्ने चित्ते पश्चान्यषानिपिक्तहुतताश्रवदघटप्टषूपरसङखदुःखादवृात्रूपत्व भोगहेत्रधर्माध्मादिवक्षाद्धवति । तत्र रूपरसराद्यनात्माकारे एनेवाः रितेऽप्यनि मित्तश्िदात्माकारो न निवारयितुं हक्यते । तता नरांधस्-

माधिनाऽवत्तिकेन सस्कारमाचशेषतया सूक्ष्मत्वेन चद्‌त्ममाद्ामिषु-

१ क,ख. ग. व. उ. च, 'रेष्यत

३०८ एणानन्देन्ुको मुयाख्यव्यास्यासमेतः-- [ ३ ततीय॑- जल्बाद्‌काण चित्तेन निविघ्नमासमाऽयुभूयते । अनेनैवाभिप्रायेण वारि कक््रसवानुमवयोगिनावाहतः

खखटुःखाद्‌रूपत्वं धिया धघमादिहेततः नहतु त्वात्मसबाधरूपत्व वस्तवेत्ततः ॥ प्रशान्तङ्खात्तेके (चत्त परमानन्ददीपकम्‌ । असप्रज्ञातनामाऽ्य समाधयागनां प्रियः ॥

त्मदृङनस्य स्वतःस प८जप्वनात्मकारणाय नराधाभ्यास्ः । अत

एवक्छम्‌- -आतसंस्थ मनः करत्वा न किंचिदपि चिन्तयेत्‌ ` इति।

य।गशाद्धस्य चत्तचाकेत्सकसमापिमातरे प्रवत्तत्ाच्चिरोधसमाधा- वार्मदृश्ञेन न मर । मङ्ग्यन्तरण तभ्युपगम्यते । ‹ योगश्ि- इत्तानराधः इति सूतच्रायेत्वा ' तदा द्रष्टुः स्वरूपेणावस्थानम्‌ इाते स्जणह्ग । यद्यप नावकरारा दरष्टा सदा स्वरूप एवावतिष्ठते तथाऽपि द तव्रत्पदययमानासु तच वचतिच्छायायां प्रतिषिभ्वितायां तदृविवेकाद स्वस्य इव व्रुष्टा मवाते। तद्प्यनन्तरसू्रणोक्तम्‌ । ' वात्तिसारूप्यमित- स्न इत । अन्यत्रापि सूचितम्‌ ‹ सच्वपुरुषयोरत्यन्तासंकशीर्णयोः प्रत्ययावशषा भोगः पदाथत्वात्‌ ` इति । [चतन्प्रातस्क्रमायास्तदा- कारापत्ता स्वद्द्ूसबेद्नप्‌ ` इति च।

तन चत्रदाकवाक्य सवादयाते-अत इयादि स तद्रचनम्‌ । तत्र दृष्टान्तं स्पष्टयति । यथेसादिना । तत्र वार्तिककारादिसंमतिमप्याह--अनेनैवे यादिना | तदरचने एव वल दुखया।दना । नन्वव यदयात्द्रेनं स्वप्रकाशत्वेन स्तः सिद्धमेव चेत्तर्दिं निे- चनाः कुताजभतषयत इसत्राऽऽह-आत्मदश् नस्येति । तत्र समति प्रमाणयति ~त वला सपितरणम्‌ । अत एव योगश्ाच्चस्याप्यनात्माकारटरत्तिमातरनिरोध एव च न लाल्ाकारवृत्तिजननेन तद्धासना्थं तस्य स्वग्रकाशतवादियाह-योगेत्या दि । ननु नेवानात्माकारचित्तञ्त्तिनिरा्कतिमा्न एव॒ बनेरोघसमा।धेवेधायकयोगश्ास्रोपयोग कै त्वात्मनो ब्रहत्वानुभवासेदध्यथमपि प्रसंस्यानापराभिधनिदिष्यासनद्ररेति वेदान्तेकदं विशेषमतमाशङ्क्य पतञटिसारस्येन समाधत्ते--निरो धसमायिन या। देना- `

५ क, सरग. व. ड» च्‌, बुत्तितः। २ ग. ङ, ग्चिच्छा।

मनोनाशप्र° 1] विदारण्यप्रणीतजीवन्पुक्ति विवेकः । ३०९

नराधसमाधना शोधिते ववपदाथं साक्षात्कृतेऽपि तस्य बह्मत्वं गाचरयितुं महावाक्येन बह्मविद्यानामकं वुत्यन्तरमुत्पद्यते। नच श्युद्ध- पत पद्ायससाक्षात्कारे नेरोधसमाधिरेक एवोपायः किं त विजडवि-

वक्नाप एथद्कतं तत्साक्षाच्कारसं मवात्‌ । अत एव वरिष जएह-

दव क्रमा चत्तनाशस्य योगो ज्ञानं च राघव! यागस्तद्वृत्तराधा हि ज्ञानं सम्यगवेक्षणप्र्‌ ! इति । असाध्यः कस्याचयोगः कस्याचेज्ज्ञाननिश्चयः। पकरार। द्रा तता देवो जगाद्‌ परमेश्वरः ॥ इति च\

ननु ववकाऽपे यागे पयस्यति दर्लनवेलायाव्पममाजमोचराया <कायवुत्तः क्षाणेकसप्रज्ञातरूपत्वात्‌ । बाट्‌ । तथा सति सप्रज्ञातास््र सातयः स्वदख्यतः साधनतश्चार्त्येव महद्धैेलटक्षण्यम्‌ । वत्य क्तिभ्यां <<<: स्वरूपभद्‌ः । साधनं तु संप्रज्नातस्य सजातीयववाद्धारणादिच- यमन्तरङ्गम्‌ । असप्रज्ञातस्य त्ववत्तिकस्य 1वेजतायव्वाह्हुरङ्कम्‌ । तचा च सूत्रम्‌- तदपि बाहुरङ्ख निर्धोजस्य डते । [वजात्ायत्वेजपं ९ चधानात्मत्रात्तानेवारणनोपकारितया बहिरङ्कत्वमविरुद्धम्‌ । तदे- वापकारत्व 1 चशदृयेतु सूचरयति-अद्धावीरयस्मतिसमािप्रज्ञापर्वक स्तरवाम्‌ ` इतं । केषाचहवादौनां पर्वसते जन्मनैव समाधिमक्सवा म छुच्याश््रत्वतदुच्यते । ममाय योग एव परमपरुषार्थसाधनमिति प्रत्ययः

भदा । स चोत्कषश्रवणेनोपजायते 1 तदुत्कर्षश्च स्मर्यते-

तपास्वभ्याऽधेको योगों ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽपिकः । कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद्योगी मवाज्ञन । इति ।

उ तमठाकसाधनतवाक्कच्छ्‌चान्दरयणादितपसो ज्योतिष्टोमादिकर्म- णश्च योगोऽधेकः । ज्ञानं पत्यन्तरङ्गःताचत्तविभान्तिहूततया ज्ञाना- द्‌ -वाधकत्वम्‌ । एव जानता यागे द्धा जायते | तस्यां च भद्रायां वासताया वयमत्साहीं भवा{त--सदथा साग र पादायत्यामात | °ताह शर नात्साहेन तदा तदाऽनुषेयानि योगाङ्गानि स्मर्यन्ते । त्याचं द्त्वा सम्बगजुहतसमाधरध्यात्पप्रसादे सप्यतमरा प्रज्घोदेति ! तत्म- शा पवकस्तत्पज्ञाकारणकाऽसंप्रज्ञातदमाधिरितरेपां देवादिभ्योऽव ची- नानां मनुष्याणां सिध्यति।.

याता

९ घव. ढ. म॒त्पाय।

२१० एणानन्देन्दुको मुयास्यव्याख्यासमेतः-- [३ ततीयं -

एतेन समाहितो मूत्वेयादिश्ुत्यादयोऽपि व्याख्याताः । ननु किं शुद्धलं पदाथसाक्षा- तकारः प्रृतसमाष्यकायत्त इत आह-न देलयादिना । प्रथमिति । शोधितव्वेपदाथं इति शेषः । तत्र मानमाह-अत एवै यादिना । तत्राप्या्ङ्कय समाधत्ते नु विवे- कोऽपायादिना | प्रतिज्ञातवदहिरह्ते सूत्र प्रमाणयति तथाचेहियादिना । उक्तोप- कारिवे सूत्रमवतारयाते-तदृवे यादिना । ब्रदवेयान्ुदाहतपूत्रं विवृणोति-केष चि द्‌- यादिना । उदाहतयोगाधिक्यस्पति वेवणोति-उत्तमलोकलयादिना । अध्यात्मेति । अधिकवुद्धिनेमस्य इयथे; । नचु काऽसावृतमरा म्र्ेव्यतस्तां व्युत्पादयितुं सूत्रमेव तत्राबतास्यति- तां च प्रज्ञां सचयति-“कतंमरा तच प्रत्ता ` इति। कतं सत्य वस्तु. याथा्म्यं बिभति प्रकाशयतः ति कतंमरा तच तस्मिन्समाध्युत्क पजन्य. ध्यात्मप्रसादे सतीत्यथः । कतमरसोपपन्तिं सूचयति (श्रुतानुमानाभ्या- मन्यविषया विहोषाथत्वात्‌ ' इति । सक्ष्मव्यवहितविप्रक्रुशटवस्तुष्वयोगि. परत्यक्षं न प्रवतते । आगमामुमानाभ्यां ताने वस्तन्ययोगिश्ञे्ञायन्ते । तेच शाखरानुमानजन्ये प्रज्ञे वस्तुसामान्यमेव गोचरयतः। इदं तुयोमि- प्रत्यक्ष विरोषवस्तुगाचरत्वादरतमरम्‌ । तस्य च योगिप्रव्यक्षस्यासप्रज्ञात- समाधो बहिरङ्कत्वसिध्यथमुपकारितवं घूत्रयति-" तज्नसस्कारोऽन्पसं- स्कारप्रतिवन्धी ` इति। असप्रज्ञातसमाधवहिरङ्गव्वय्रक्सवा तान्नेरोधप्रयत्नस्यान्तरङ्कसाभधनतां सृच्रयति--' तस्यापि निरोप स्वनिरोधान्निर्बीजः समाधिः: इति । सोऽय समाधेः छषुिसमानः साक्षिचेतन्येनानुभवितुं शक्यः । तदाऽस सवधावृत्तिराहित्यास्सुषुिरेवेति न शङ्कनीयम्‌ । मनःस्वङूपस्य सदस वाभ्यां विशेषात्‌ । तदुक्त भोडपादाचार्थेः- निगहौीतस्य मनसो नेविकल्पस्य धामतः। प्रचारः सतु विज्ञेयः सुषुंततेऽन्यो न तत्समः ॥ लयते हे सुतो तन्निगरहीतं न दीयते । तदेव निमय बह्य ज्ञानालोकं समन्ततः ॥ इति । ( माण्ड्क्यज्ञाखायामपि भ्रूय--)

# धनुश्चिह्वान्ततमयिकमिव दृष्यते । देतययत्यादःनां गोडपाद्‌ाचायकृतकारिकिस्वेव दरेय- मानत्वात्‌ ।

1. | कवित रपामि कनक

४-9-नऽ कनीय

१ क. ख.ग. घ. ङ. च. “मानपर्ाम्याः \ >२क. ख. ग. घ्‌. इ. च. ज्साधन्ल 1 २ क, ख. ड. च, "पुप्त्यन्यो ।

मनोनारप्र ] विद्यारण्यप्रणीतजीषन्मुक्तिविवेकः । ३११

'द्रतशस्याद्हणं तल्य्मयोः प्राज्ञतय्योः ।

प।जानव्रायुतः प्राज्ञः साच तयं न क्द्धिते।॥

स्वपनद्रायुतावायां प्राज्ञस्त्वस्वप्रनिद्या ।

न नदरा नव च स्वप्र तयं परयन्ति निशिताः ॥

अन्यधा गृह्णतः स्वघ्रों नद्रातच्वमजानतः

विपयासे तयोः क्षीणे तुरीयं पदमदनते ॥ `” इति ।

जाया 1वश्वतजस्ता । अद्वतस्य वस्तुनोऽन्यथायहणं नाम द्वैतदखूपेण वातमास्तः स च वश्वतेजस्षय(वतमानः स्वप्र उच्यते । तच्वस्याज्ञानं नद्वा । सा च वश्वतजस्प्राज्ञेषु वतते । तय; स्वप्रनिद्रयोः स्वरूप. पवावपव्ा मर्याज्ञानम्‌ । तास्मन्विद्यया क्षीणे सति तरीयं पदम- त वस्त्वरतुतञचुमवतःत्यः । नन्वस्त्वेवमसप्रज्तातसमाधिुषप्त्योर्महा- न्भेद तच ततर्वाददुक्षादंरनसाधनव्वेन समाध्यपक्षायामपि हष्टत्‌- स्वस्य जावन्मुक्तय नास्ति तदपेक्षा । रागद्रेषाहिङ्कुश्बन्धस्य सषंपताव- चाप ब्रत । ता चात । तव्यच्े-ऋतमिलयादिना । ननु काञत्रानुम्राहिका यक्तिछ्यत्रापि

सूत्रमेवावतारयति ऋतं मरत्वेति । तत्सूत्रं विवृणो ते--सक्ष्मयादेना । नन्वेवं कि पतः आहृत [न।नकट्पसमाघावेसत आह-तस्य चैति । तदेव सूत्रं पठति-तजेति | अच कट कथयन्प्रकतमाह-अस्प्रज्ञातसमाधरियादिना। तदेव सूत्रं पठति-तस्या- पतं । ननु भवत्वेवं निबर/जनिभिकतपनिरोधायपरनामाऽयमसंपर्ञातसमाधिस्तथा<्यसौ केनानुभूयत इत्यत आह- सोऽयमिति । एवं तरह सुप्त्यवेरोष इत्याशङ्कय समाधत्ते तदाऽसाविति । तत्र हेतुः-मन इति । तव मानमाह-- तदु क्तमियादिना धामतः प्र्यग््हक्यविषयकापरेक्षप्रमावतः परोक्षज्ञानिनस्तु ताखगमावनावत इयं विज्ञेयः । प्रोक्तसा्येकप्रयक्षलक्षणेन विरेषेण ज्ञेय रते यावत्‌ । उदाहतमाण्डक्यरा- लावक सप्रदायकरात्या विशदयति--अआगृद्ा वियादिना | एवमपि निष्प्रयोजनला- तविदः समाध्यपेक्षा नवेति शङ्कते---नन्विति ।

तत्र समाधातु प्रतेजानीते- ` {णा * अयं छाकर्डसंन्ञकासिन्दर्यीकपुस्तरे नासति ।

----_______-___------(-(--(----------__

१ क. ख. ड, च. षुप्त्याञ्परि |

६१२ पणानन्देन्डुकोशुयाद्यव्याद्यासमेतः [ ३ तुतीयं- रैवप्‌। किं प्रतिदिनं स्वतः भ्राता कादुाचित्की सपु सिबन्धनिवतिका)

किं वाऽभ्यासेन निरन्तस्वदिमी । अश्येऽपि ^ सुवुरिकालीनस्य द्धेश- अन्धस्य निवकत्तिः) किंवा कालान्तरवतिनः । नाऽऽ्ययः। अप्रसक्तेः । न हि सृहानामपि सुषुप्तौ ङ्ेरबन्धः। अन्यथाऽऽयासः धरसन्येत । न द्वितीयः 1 अस्षमवात्‌ । न छन्यकालानया सपुप्त्या कालान्तरवतिनः केशस्य क्षयः संमवति 1 अन्यथा मूढानामपि जागरणस्वप्रयोः ङ्श. क्षयः प्रसञ्येत । नापि सुषते नेरन्तयंमभ्यसितं शक्यम्‌ । तस्याः कम- क्षयनिमित्तत्वात्‌ । तस्मात्तच्व विद्‌ोऽपि ज्केशक्षयायास्त्येवासप्रज्ञातसमा- ध्यपेक्षा । तस्य च समापेगवाश्वादिष्विव वाङ्निरोधः प्रथमा मूमिः। चाठमूकादिष्विव निमनस्त्वं द्वितीया । तन्दयामिवाहंकारराहित्थ तृतीया । सुषपत्ताविव महत्तच्वराहित्यं चती । तदेतदमभमिचतष्टयमभिप्रेत्य शनेः दानेरुपरमे दित्युक्तम्‌ । अत्र चोपरमे धृतिगर्हाता बुद्धः सा साधनम्‌ । महदहंकारमनोवामादीनां स्वत एव तीववेगेन (ण) बहिः प्रवहतां कूट- कषाया इव नया निरोषे पे महद्पेक्षितम्‌ । ब॒द्धिर्विवेकः। पूव! भूमिर्जिता न वेति परीक्ष्य जितायामुत्तरभूम्युपक्रषः, अजितायां तु सेव पुनरभ्यसनीयेति तदा तद! विविच्यात्‌ । आतरस्स्थामित्याद्िना साध- श्टोकेन चतुर्थमूप्यभ्यासोऽपि स्प्रतः। मोंडपादाचाया जहुः-

उपायेन निगह्णीयाद्िक्षिपतं काममोगयोः।

सुप्रसन्न टये चेव यथा कामो लयस्तथा ॥

दुःखं सरवमनुस्मररय काममोगान्निवतयेत्‌ ।

अजं सवमनुस्मृत्य जातें नैव तु पश्यति ॥

टये संबो धयेचित्तं विक्षेप शमयेत्पुनः ।

सकषायं विजानीयात्समप्रा्ं न चालयेत्‌ ॥

नाऽऽस्वादयेद्रसं तच निःसङ्कः प्रज्ञया भवेत्‌ ।

निश्च निश्वराचेत्तमेक कुयसयत्नतः ।

यदा न लीयते चित्त न च विक्षिप्यते पनः ॥

अनिङ्नमनामाक्षं निष्पन्नं बह्म तत्तदा । इति ।

टय विक्षेपकषायस्षमप्राप्तयश्चतस्चश्चित्तस्यावस्थाः । तच निरुध्यमान

चित्तं विषयेभ्या व्यावृत्तं सत्पूवाभ्याप्रवशायाहदि ठया सपुप्तयेऽभिमुखं

94044 कनतकनः रभो रवनोतनावेकभककः

~>,

१क.ख.म.व.ङ. च. णुत ने २७. ल्यं ।२३क.ख.ग, घ. ड. च. ेत्सुसै त ४ कर ख. ¶, घ्‌, ङ, च, अल्िद्धन ` ।

मनेनप्र °) विद्यारण्यप्रणीतजीवन्म॒क्तिविवेकः। ३१३

मवत्तडानःपरत्थापनप्रयत्नेन ९ यकारणानवारणन वा ताचेत्त सम्यल्प्र- अधयत्‌ |

मवाभातं । तत्र देतु वक्तं विकलस्य प्रच्छति --क्षिं प्ररि दिनमिवयादिना । फलि. तमाह-- तस्मादित्यादिना । अधोक्तसमाघेरपि भनिकाचतटयं स्पष्टयति-तस्य चेव्या- दता । तत्र प्रमाणाकाङ्क्तायां भगवद्राक्यमेवानुक्ूट्यति-तदेत हिव्यादिना । तत्छोक्ता्- रत्वा यजय।त--अत्र देत्यादना । तथा च प्रागुक्तकस्वहटटीश्रतो “ यन्छेद्रा्नसी शङ्गः ` इत्यादख्पायामुक्तम्‌।मेकाचतुष्टयमध्ये त्रयमेतेनार्धनैव विहितं शिष्टं त चतुर्थीं ।चनत--जत्सत्यादना । अत्र साप्रदायिकसंमतिमप्याह-गोडति । तद्राक्यन्येव छ्खति- उ पाधनलादना । तानं व्याकरोते सक्ेपतः--लयविक्षेरत्यादिना । प्रक्रते ख्यो निद्रे । विक्षिपः स्वप्रायवमासः । कषायशचेतसः प्रमसंकटेनानवटम्बनावस्था । समग्रा

५२ [क्त्वादनाऽन्त्माप्तः | ननु कान स्यक्ारणानीवग्रऽऽह-

लयहंतवां नेद्रारोषाजांणवहुश्चनभ्रमाः । अत पवा<ऽ समापय्य निद्रां स्जीणल्पमोजी भपत्याग्यबाधं वेविक्ते प्रदेशे । सद्‌ा<ऽस्।त निस्तरष्ण एष प्रयल्नोऽ-

थच प्राण्रोषा निजःम्वामार्गात्‌ ॥ इति ।

ठ यादुत्थााव्ते चर्त दनादुनप्रवोपाम्यासवक्ञादयदि काममोगयो. [चाक्षप्यत तदा ववेारेखनप्रासिद्कभाग्यदस्तगतसवंद्रःखामस्मरणेन शाखप्राक्षद्ध्‌जन्मादराहतारतायवह्यतानस्भरणपदतेण मोग्वदस्त- द्रानन च पुनः पुनविक्षपारत्तं शमयेद्‌ । कपायस्तीवचित्तदोषस्ती- वरागहुषादवासना तया अस्तं च्च कद्ा{रत्समाहितमिव लयविक्षे- पराहत इुःखङ्यमवातहते । ताहुशं तितत विंजानीयात्समाहितचि- ताद्रवकनावगच्छम्‌ । असमाहितमेतदित्यवगम्य लयविक्षेपवत्कपायस्य ्रत[कार कुयात्‌ । समङ्ञब्देन बह्याभिधोयते ।

“ सम सन॑षु भूतेषु विन्त परमेश्वरम्‌ ` इति स्परतेः ठय वद्तएकपायंघु प। रहत परिरषाञच्ित्तेन समं बह्य प्राप्यते । तच समप्राप्ते चत्त कषायलयभ्रान्त्यान चाटयेत्‌ । सष्ष्मवा बद्धा लयकपा-

॥

१ छ. जण्‌।ऽस^ । २ क. ख. म, द, ड. च. ्वस्त्वद्‌° । 9

३१४ पर्णानन्देन्दुकोपुथास्यव्याख्यासमेतः- [३ ततीयं-

श यप्रापिं विविच्य तस्यां ससप्राप्तावतिप्रयलनेन चित्तं स्थापयेत्‌ । स्थाप्ति तस्मिन्वह्यस्वहूपभूतः परमानन्दः सम्यगाविमवति । दथा चोदाहूतम्‌- ° सुखमाव्यन्तिक यत्तद्वुद्धियाद्यमतीन्दियम्‌ ` इति । थु पतिश्च मवति-- ˆ सभाधिनिधृतमलस्य चेतसो निरेङ्ितस्याऽभऽ्त्मनि ससुखं मवेत्‌ | न राक्यते वणित गिरातदा स्व तदन्तःकरणेन गद्यते ` ॥ इति ।

ननु समाध्याविभूतवबह्यानन्दृस्य इद्धियाद्यतवं श्रतिस्मतिभ्यामभि- हतम्‌ । आचायस्तु-“ नाऽऽस्वादुयत्सुखं तच ` इति ब॒द्धि्राद्यत्वं प्रताषेध्यत इति चेन्नायं दोषः

लयहेतव इति । तत्र प्राचीनाचार्यवचः संवादयति -अत षवेव्यादिना । नन भवत्व ।नद्रास्यख्यकारणवारणेन तदेनिवारणं तथाऽपि विक्षेपावस्थायां प्रधन जागरेऽपि प्रधानीमूतयोर्षटनब्दादेविष्येच्छातदपरोक्षसखानमवयोयेदि चेतः संसग्येत तर्हिं कोऽत्र तसरामपाय इत्यत जाह--ल यादुत्थापेतामव्यादेना । भोग्यवस्तुद्रानेन चेते पुनः- पुनर्यादयुचरत्रवान्वे।ते । तदेयादि तप्परक्तनं तु चित्तं शम्येदित्यत्रैव योज्यम्‌ । कषाय- स्वरूपमाह कषाय इत्यादेना । तन्नेरसनोपाय विशदयति--ताहश्ञमियादिना । अथ समप्राप्त न चाल्येदिति चरणं विवृणोति-- समशब्देन त्यादिना । ततः किं तदाह -- स्थापित इत्यादिना । तत्र॒ मानमाह-तथाचवयादिना । तत्रप्याशङ्कय समाधातु प्रतिजानीते --नन्दिव्यादिना ।

तत्र देतुमाह--समाधीवादिना --

(*# तत्र निराघष्सखं बद्धियाद्यं न प्रतिदिध्यते । रित) समाधप्पिविसे- धना व्युत्थानखूपस्य परामकस्येव प्रतिषेधात्‌ । यथा निदाघदिवसेष मध्याल्लं जाहबाहद्‌ नेमग्नानुमूयमानमपि शेत्यद्ुखं तदा वक्तमशक्यं पश्चादुन्मञ्यनामेघापते | यथा वा छषुप्तावविद्यावत्तिभिरतिसूुक्ष्माभि-

रनुभूयमानमाप स्वशखू्पसुख तदान साविकल्पकेनान्तःकरणबन्तिज्ञानेन

# धनुश्चिह्नान्त।त) ऽवं म्रन्यरछसं् कासिन्सरटीक पुस्तके नास्ति ।

८ 9 0

१क.ख. ग. व, इ, च, चिर° |

मनोनाशरप्र ° वियारण्यप्रणीतजीकन्भक्तिदिवेकः । ६१५

यहातुमशक्यम्‌ । प्रबोधकाले तु स्म्रत्या विस्पष्टं परामृश्यते। तथा समाधी वरात्तराहतन सस्कारमाच्रशेषतया सक्मेण वा चित्तेन सखानमवः उतस्मरत्याववाक्षितः । महदिदं _ समाधिसुखपन्वभवमिस्येताहशो "ऊत्यतस्य विकल्पकः परामज्ञ आस्वादन तद्‌ वाऽऽ्चायः प्रतिषिध्यते । तमव स्वाभप्राय प्रकटायतु निःसङ्घः प्रन्तया मवेदिव्यक्तम्‌ । प्रकरं सावकट्पक ज्ञान पक्ञा तया सह सदः पारत्यजत्‌ । यद्रा पवाक्तां पुतियुहतिा बुद्धः प्रज्ञा तदालमक्रेन साघनेन सुखास्वादनतहणनादि रूपामास्ाक्त वजयत्‌ । समाधा ब्रह्मानन्दं नमय प्चत्तं यदि कदाचि.

त्सुखास्वाद्नाय वा शातवातमशकाद्यपद्रषेण वा निश्चरेत्तहा निश्चवरत्त- सत्त पुनः पुनानश्रल यथा मवति तथा परबह्मणा सहेकी कर्यात। त्र नराधप्रयलन एवे साधनम्‌ । एकामाव एव यदा न टायते चित्तमि-

त्यनन श्छाकेन स्पष्टा क्रियते । अनिङ्गनमनामासमिव्पाभ्यां पदाभ्यां कषायसुखस्वादाद्रां च निषिध्यते । टयविक्षेपकषायसुखास्वादेभ्यो राहत चत्तमावन्नन ब्ह्यण्यवास्थत माते । पतदेवामप्रेत्य कठव्ट्ाष पञ्यते-

यदा पञ्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मन्ता सह ।

बुद्धिश्च न विचेष्टेत तामाहुः परमां मतिम्‌ ॥

तां योंगमिति मन्यन्ते स्थिरामिन्ियधारणाम्‌ ।

अप्रमत्तस्तदा मवति योगो हि प्रमबाप्ययो || इति ।

उपान्त कवग इल्द्रपवत्तनां प्रभते करातिं । अनशछतस्त तासा एयटतु, तत्र दृष्टान्तावाभेदघत्ततकामनुभूयमानं सुखमति्पष्टयति--यथा निदा घेयादिना | अत्र जाहवीजरस्य सेतुदेशावच्छेदेनाभावख्प दटस्वरसे स टृष्छन्तान्तरं स्पष्टयति- यथा वेयादिना । ननु प्रजनाशब्देनोक्तसविकःस्पकज्ञानस्य तदानीं प्रसक्तेरेवाभावाननिः सङ्गः प्रज्ञया भवेदिति निषेष एवानुपपन्न इयस्वारस्यादाह-यद्वा पृवोक्तेयादिना । एवं निश्वटं निश्व- रदित्यदेरप्यथमाह--समाधावि यादिना । एवमनिङ्गनमनाभासमियदेरपि साप्रदायिक- समतमर्थं कथयति--अनिङ्कनमियादिना । चोऽप्यर्थे द्रावपीवय्थः । फल्तिमाद-- ल येत्यादिना । तत्र॒ कटश्ुतिमनुकूख्यति--एतदैवेति । तां श्वुतिमेव पठति--यदे -------- १ क. ख. छ. निश्वस्तिं चित्तं युनर्निश्वठे भवति तदा प} २क.ख.म्‌.घ, डः, च. अदिङ्ख- ।

२१६ पू्णोनन्दन्दुकोपदयास्यव्याख्यासमेतः | ३ तती्य-

यादिना । तत्र प्रभवादिपदार्थौ व्युपादयाते--उपेक्चत इत्यादना । त्र ऋमादाचुकृस्य प्रातकट्यप हत्‌ बाध्य |

उ कऽ यीगर्क्षणसूत्रमनुकुख्यत्यत शदेत्यादिना--

अत एव यामस्य स्वरूपलक्षणं सूचयति--' योगश्ित्तवृत्तिनिरोधः' इति । वृत्तीनायानन्त्यान्निरोषोऽक्चक्य इति ज्ञद्ं निवाररितुमियत्तां सूचय ति--कुत्तयः पञ्चतय्यः द्घिष्ठा अद्धिष्ठाः' इति । रागद्रेषादि्कन्ञ. रूपा आषुर्दत्तयः दष्टाः । रागाइराहृता दंवचुतच्तयाऽङ्कु्टाः । यथाप पश्चस्वेव द्कुशटानामङ्धुष्टानां चान्तमावस्तथाऽपि इ्िशटा एव निरो- द्व्या इति भन्द्बुद्धि वारयितुं ताभिः सहाद अप्युदाहूताः ¦ नाम- धयलक्षणाभ्यां वृत्तोविशद्यितुं सूचरषदट्कमाह--प्रमाणविपययदिक- ठ्पनिद्रास्मुतयःः । तन्न प्रत्यक्षानुमानाममाः प्रमाणानिः । “ दिपर्ययो मिथ्याज्ञानमतद्रूपप्रतिष्ठम्‌ः शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो दिकल्पः' ।

अमावप्रत्ययालम्बना ठत्तिर्भिद्ाः 1 (अनमतावषयासप्रमोषः स्मरति इति। वस्त्वमावः प्रतीयते यरस्मिस्तमस्यावरके सति तत्तमोऽभावप्रत्ययः। तमोगुणं विषयाकुव॑ती ठत्तिर्निद्रत्यच्यते । अल॒भूतपिषयस्यासेप्रमोषरत- द्नुमवजन्यमनुसधानमर्‌ । पश्चविधद्रत्तिनिरोधसाधन सूच्रयाते-अभ्या- सवेराग्याभ्यां तल्निरोधः ` इति । यथा तीक्रवेगोपेतं नदुप्रवहं सेत. बन्घनन निवाय कुल्यानयनेन क्षेचाभिशुखं तियक्प्रवाहान्तरभुत्पाद्यते । तश्रा वेराग्येण चत्तनदया विषयप्रवाहं निवाय समाध्यभ्यासेन प्रशान्तः प्रवाहः सपाद्यते ॥ सन्तजपददताध्यानादानां क्यारूपतेनाऽऽदबात्ते

क्षणोाऽभ्यासः संमाव्यते । सचन्वापारोपरमरूपस्य समापेः साधकः को नामाम्पास इति शद वारयितुं सुजयति-(तच्र स्थितां यलनोऽ- भ्यासः' इति । स्थितिरनश्चत्यं निरोधः । यत्नो मानस उत्साहः । स्वत एब वदहिष्पवाहक्षीखं चित्तं स्बथा नेरोधयिष्यामी्येवंविध उच्साह आव॑तमानोऽभ्यास इत्यच्यते । अयममभ्यास इदान प्रवत्तः स्वयमहटः सन्ननादिप्वत्ता व्य॒त्थानवासनाः कथममिम्वेदित्याशद्ामपवाद्‌।यतु सूचयति-श्सतु दाध्काटनेरन्तयसत्कारसावेता दहमूाभेः इते ।

१

नन्वसस्यात।चत्तवृत्ताना कथ ।नर्‌।घसभव इयत आह-वृत्ताना मादन । प्व

९ क. ख. ग. ड. च. शल्याप्रणय” । २ छ. न्ता ।२ क.ख.ग. ध. ङ. च. प्व्युमा? | ४ क. ख. ग. घ. ङ. च, ०पवादितु । ५क.ख.मग, व. ङ, च. "त्रासे" ।

मनोनशप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजींवन्भुक्ति विवेकः । २१७

तय्यः, पञ्चविधा इदयथः । पञ्चानामपि वक्षयमाणप्रमाणादिख्पाणां सामान्यतः प्रतिज्ञात वष्टवादि विसपष्टयति-रागेलयादिना । उक्तद्ैवि्ये हेतुमाशाङ्कय समाधत्ते-यद्य्पी- त्यादिना । ननु कास्ताः पच वृत्तयः सन्तीव्यत आह-नाम धेयेति । तान्येव षटसू- त्राणि पठति- प्रमाणेव्यादिना । तत्र निद्रासुत्रं संदिग्धत्वादिविणोति--वस्त्वमावु दव्यादिना । अत एव श्रयते तसोभिमत इति सुत्त प्रकृत्य । एवं स्मतिसत्रमपि व्याचष्टे अदम्‌तविषयस्ययादिना । अथतननरोधसाधनं केमित्यत्राऽऽह-पञ्चविधेयादिना । ततराभ्यासेत्याचुदाहतसूत्र सदष्टन्तं स्प्टयति-यथेलादिना । तत्राभ्यासखरूपं समभि. धत्ते - मचेत्यादिना ता्निकखण्डनपूवेकम्‌ । सं माव्यते । अनुपासितङुद्रधेदिकगुरसा- वेभौमानां श्रान्तानां प्रसिध्यति शेषः । तत्रव्यदाहताम्याससत्रं विवणोति--{स्थतिर- त्यादिना । नन्वेवमत्साहव्चेऽपि मे कतौ न वुत्तिनिरोध इत्यत्राऽऽट-अथामियादिना तत्काटादिसुचकसूत्रावतरणपृवकम्‌ ।

4 (~.

नस्कसत्र ।ववुणात---टल शा ह पतप्रयुततना-

लोका हि मूढस्य वबचनमुदाहरन्त-वि्यमानाश्वत्वार्‌ एव वेदास्ता- नध्येतुं गतस्य माणकवस्य पश्च दिवसा अतीता अद्याप्यसां नाऽऽगत इति तादृश एवायं योगी तदा स्याद्यदा दिविसेवां मासेवां योगसिद्धि वाञ्छेत्‌ । तस्मास्संवत्सरेजन्मभिव। द्‌ वकाले यागाभ्यासः सेवितत्यः । तथा च स्मयते-

‹ अनेकजन्मस्सिद्धस्ततो खाति परां गतिम्‌" इति।

व्िरमासेव्यमानाऽ्मे विच्छिय विच्छिय यदा सेव्यत तद्य

त्पयमानानां योगसंस्काराणां समनन्तरमाषवेमेविच्छद्‌काराभव्यु- त्थानकाटीतैः सस्कारेरभिमके सति खण्डनकारोक्तन्याय आपत्तेत्‌ । अये धावन्पश्चल्लीयमानो विस्मरणक्ीलश्चुतवककिमालम्बेतेति । तस्मा- ज्निरन्तरमासेवितन्यः । सत्कार आदरः} अनादरेण सेव्यमाने वसिष्ठा- त्तन्याय आपतत्‌-

अकत इुवदप्येतच्चेतश्वेरक्षणवासनम्‌ ।

दरं गतमना जन्तुः कथासश्रवणे यथा ॥ इते ।

१ क.ख.ग.घ, ड, च. गरभर्न्युच्छेदुकादीनन्धेत्थानसं" । २ क. ख. ग, डू. च, ^श्चाट्टुप्यमाः ।

२१८ पणानन्देन्दुकोमु्ास्यव्याख्यासमेतः- [३ तृतीयं

अनादरे टयविक्षेपकषाययुखास्वादानामपरिहारः । तस्मादादरेण सेवितव्यः । दीर्यक्रालादिन्नैविध्येन सेवितस्य समाघेर्हृढममित्वं नाम विषयसुखवासनया दुःखवासनया वा बारयितुसज्ञकयतलम्‌ । तच्च मग- वता इरितम्‌- यं ठलब्ध्वा चापरं लाम मन्यते नाधिकं ततः । यस्मिन्स्थितो न दुःखेन गुरुणाऽपि विचाल्यते ॥ इति। अपरठा मस्यानाधिक्यं क चवृत्तान्तेन वसिष्ठ उदाजहार- कचः कदृााचेष्टयत्थाय समाधेः शान्तमानसः । एकारते समुवाचेदमका गदूदया गिरा॥ क करोमे क्र गच्छामि किं गृह्णामि त्यजामि किम्‌ । आत्मना पूरितं सवं महाकल्पाम्बुना यथा ॥ सबाह्याभ्यन्तरे देहे ह्यध ऊर्ध्वं च दिष्ु च। इत आत्मतयेहाऽऽत्मा नास्त्यनात्ममयं जगत्‌ ॥ न तदस्ति न यन्नाहं न तदस्ति.न यन्मपि। किमन्यदामिवाञ्छामि सर्वं संविन्भयं ततः ॥ स्फारबह्यामलाम्मोधिफेनाः सर्वे कुलाचलाः | विद्ादित्यमहातेजोमृगतृष्णाजगच्छियः ॥ इति । फ।<तमाह--तस्मादृसादेना । तत्र स्मृतिं प्रमाणयति- तथा देवयादिना | एवं दीघेकाठेतिसौत्रपदक्ृत्यमभिधाय नैरन्त्यैतिपदङ्कत्यमपि 1 वेशदयते-[चिरमिव्यादिना । ननु कोऽत्र खण्डनकारोक्तन्याय इत्यत्र तसुदाहरति--अओे धावन्नित्यादिना । जरे ववन्पश्वा्यमान इत्यत्र पश्चास्स्प्यमान २त्य।प पाठः । 'नगमयात- तस्मा सरन्त्र्‌ः त्यादिना । य.गाम्यास इार्थिकम्‌ । एवं सत्कारपदण्यो जनमप्याह- सत्कार इया-

'दना । कऋ(ऽस। व।सष्टाक्तन्याय इयत आह--अक धि ति । असत्कारे महान इत्याह- अनादर इत्यादिना । फटठेतमाह-- तस्मादिति. । योगाभ्यास इति शेषः । ननु

= (

“व्नतवव समाघद्‌।घकालखादत्रयसे।वेतत्वेन सूत्राक्तदटमूमितमथापि तदेव कथमियतस्तट्टक्ष- ग ____`_`_`___________-----

र कनखर गनध. छ, च. द्रो । २क.ख.ग, घ. छ.च. वा चाध । रेक^खर गरष. च, मेवं | ४क.ख.ग. व, छ. च. आत्मा तयेह ५क ख. ग, ङ, च. ततम्‌ । #

मनोनाशप्र °] विखारण्यप्रणीतजीवन्भुक्ति विवेकः । ३१५

यति-- दीघकाटावीत्यादिना । तत्र॒ मानमाद्‌--तद्धेवयादिना ¡ उदाहतस्मातिपर्वी- समवः क दृष्ट ॒इत्यतस्तं स्पष्टयति--अपरेत्यादिना । तत्त्यवक्यान्येवाऽऽह-- कच इत्यादिना

( , (५

एवे ` यस्मान्स्यता न दुःखेन गुरुणाऽपि विचाल्यते ' इव्य॒त्तरा्पीदाहरणं क्र दृष्टमि- ` त्यत्‌ ऋ ₹ 0 त्यादना | गुरुणा दुःखेनाप्यविचाट्पत्वं शिखिध्वजस्य संबत्सरज्यसभावि- व॒त्तान्तेनाद्ाजहार- नावकट्पसमाधिस्थं तत्रापर्यन्महमीपतिम्‌ । स्वपति तावदेतस्माह्ीधयामि परात्पदात्‌ ॥ इते साचन्त्य चूडाला सिंहनादं चार सः | भूयो मूयः प्रमोरमे वनेचरमयप्रदम्‌ ॥ न चचाठं तदा राम यदा नादेन तेन सा! सूया मूयः कृतेनापितदास्रातं व्यचाटयत्‌ ॥ चातः पातिताऽप्येष तदा नो बु्पे बधः । इति । प्रहादवत्तान्तनाप्येतदेवोदाजहार- इाते साचन्तयन्नेव प्रह्वाः परवीरहा नवकल्पपरानन्दस्मापिं सप्रप्ययो ॥ निावकटपसमापेस्थश्िघ्रार्पित इवाऽऽवमों । पञ्चवपसहस्राणे पोनांसोऽतिष्ठदेकदर्‌ ॥ महात्मन्सप्रबुध्यस्वेत्यवं विभ्णुरुदाहुरत्‌ । पाञ्चजन्यं भद्ध्मी च ध्वनयन्ककमां गणम्‌ ॥ महता तेन शब्देन वैष्णवप्राणजन्मना । वभूव सप्रबुद्धाला दनवेश्चः शनेः शनैः ॥ इति । एवं वी तहव्यादीनामपि समापेरुद्हरणी यः । वैराग्यं द्विविधम्‌ । अपरं परं चेति । यतमानन्यतिरेकेकेन्ियवश्ोकारमेदैरपरं चतम्‌ । तजा ऽऽद्यत्र यम थात्सूत्रयन्माक्षाचतुथं सयात! हष्टानभ्रविक विषय.

वव्रष्णस्य वश।कारसन्ञाषेराग्यमर्‌ ` इति । सक चन्डनवनितापजमिनच-

१क. ख,ग, घ. ङ, च. राजानं }

२२० पणानन्देन्दुके युयाख्यव्याष्यास्रमेतः- [३ वतीयं-

क्न धनादयो हृष्टाः । वेदोक्ताः स्वगाद्ध आनुश्रविकाः। तच्रोमयच् सत्यामपि तृष्णायां बिदेकताद्तम्यन यतमाना दिवेराग्यत्रयं मवति अस्मिञ्चगति किं सारं किमसारमिःते-गुरुशाखाभ्यां ज्ञास्यामीव्युद्योगो यतमानत्वप्र । स्वचित्ते पूवं विद्यमानानां दोषाणां मध्येऽस्यस्यमानेन विवेक्ेनेताबन्तः पङ्का एतावन्तोऽवशिष्टा इति विवेचनं व्यतरेकः । दष्टा- नुभ्राविकाविषयप्रव॒त्तेदुःखात्मत्वमोषेन तां प्रवृत्तिं परित्यज्य मनसश्च. त्युक्यमात्रेण वित॒ष्मावस्थानभेकेन्छियत्वम्‌ । विततष्णस्वं वशीकारः | तदिदमपरवेराग्यमशङ्कयोगप्रवतकस्वेन सप्ररातस्यान्तरङ्कम्‌ ! असप्रज्ञा- तस्यतु बहुरङ्कम्‌ । तञान्तरङ्कुः परं चाज्यं प्त्राति- तत्पर पुरुषः ख्यातेरुणवेतृष्ण्यम्‌ ` इति । सं प्रज्ञातसमािपरपाटषेन गुणक्यःत्नका- प्रानाद्ररक्स्य परूषस्य स्यातः सक्षाक्कार उत्पद्यत । तस्माच्च साक्षात्कारादृर्षशुणत्रयव्यवह्ारे यद्तष्णय तत्पर वराग्यम्‌ |

उदाजहार वसिष्ठ इत्याधिकम्‌ । तत्रस्यश्छक।नेव च्खिति--{नेविक्ल्पेत्यादिना । एवं प्रहादोदादरणमपे तदीयमेव तत्र संवादयति--प्रह्ादयादिना । तत्र॒ तद्वाक्यान्यपि सगृहाति-- इतिच चेन्तयद्चेदेव्यादिना । अत्र व।सिष्ठोपास्यात्वी तहव्यसमाध्यादयो ऽपे संवादनीया इत्याह--एव मितिं । एं सूत्रितं प्चविधदृत्निनिरोधोपायीमृताम्यासमुपदि- स्येदानीं तत्साहचर्येण सूत्रितं तादशं वैराग्यमपि निरूप्रयति--वैराःयामिति । तद्र वेध्यं कथमिव्यत्राऽऽह--अपरमिव्यादिना । तत्राऽभ्ये चातुर्विध्यं विघत्ते---यतमानेलया- दिना । कीटक्तदिव्यत आह-- तद्रे सादिना तस्सूत्रमवतारयन्‌ । अथ दृष्टालुश्रविकेत्यादयुदा- हतसूत्र विदरणोति--स्न(गेव्यादिना । एवमपयेरग्यं निरूप्य तहुपयोगमाह-- त दिद्‌भि- त्यादिना । अथासंग्रज्ञातसमघेरन्तरङ्ग वैराग्यं कौट्रामिव्यवेक्षायां तत्रापि सूत्रमेवावतारयति- तञान्तरङ्खामेति । अथ तपरमियुदाहतपसैरःग्यसूत्रं विश्दयति-शं प्रक्तातेति । नल भवेव व॑राम्यं ततः [कै प्रत इत्यतः सूत्रमेव तखफककथनमवतारयति तस्ये यादिना--

तस्य तारतस्येन समाधेः हा द्रत्वतारतम्यं सूचयति तीवदवेगाना- मासन्नः समापिलामः' इति । स्वेगो वैराग्यम्‌ । तद्धेदादयोगिनसि- विधाः-मृदहुसकेगा मध्यस्वेमास्तावसवेमाश्चेति । आ्षस्नोऽस्पेनैव काठेन समापिछम्यत इत्यथः । तीव्ष्वगेष्यव समापितारतम्यं सत्- याते--धृटुमध्याधिमाचत्वात्ततोऽपि विशेषः इपि । सडुतीन्ये मध्यव)- ोंऽपिमाचतीव इति । तष्वप्युत्त योत्तरस्य त्वरया सिद्धिद्र्टव्या | उत्तमो

# , + श

किन तमे = ५ च भत ` भे आन पीके काकककोयाणकोषणनाधाकााक जातयो ११.७५, ताज, पिना ०००५०१५ १०.८०५ क०-५० कोने ७५१८५९१ ८७१ क५०००.अ२दद १५०) मि 111 1111 11

किः

१क. खरग, व्‌. ङ.च्‌. णतः 1 २क. ख. ¶्‌+ घ, इ. च. शद्धिविक्त° |

सनेनारप्र ०] विद्यारण्यप्रणी तजीवन्युक्ति विवेकः । २२१

त्तमा जनकप्रहदादयोऽधथिमाच्रतीवा । प्हुतंमात्र विचारेण हट त्माधि लामात्‌ । अधमाधमा उहाटकाद्यो मृदुसवगाश्चरपरथासेन तह्छामाति । एवमन्येऽपि यथायीग्यमुन्नेयाः । तदृवमधिमात्रतोत्रस्य हटभूमावस- प्रज्ञातसमाधीो टब्य सति एनव्युत्थातुमशक्त सन्पनां नरयाते । मनना शेन च तासनाक्षये रक्षिते सति जीवन्मुक्तिः सुप्रतिष्ठिता मवति।नच मनोनारेन विदेहसुक्तिरेव न त॒ जीवन्मुक्तिरिति शङ्कनीयम्‌ । प्रभनोत्त- राभ्यां तल्निणयात्‌ । भरारामः-

क

विवेकाभ्युदयाचेतस्वरूपेऽन्ताहते सुने । मेञ्याद्षां गणाः कु जायन्ते यमिनां वद्‌ ॥ व किष्ठ उवाच- दविकिधशित्तनाक्ञोऽस्ति सदूपोऽखूप एव च । जीवन्मक्तौ सरूपः स्यादसूदोऽदेहमक्तितः ॥ प्राक्रतं गणसभारं समेत्य चहु मन्यत । सुखदुःखादयवष्टभ्य विद्यमानं मनां विदुः ॥ चेतसः कथिता सत्ता मया रघुकुटाद्रह । अस्य नाक्षमिदानी त्वं शण प्रभ्नविद्ां वर ॥ सुखदुःखद्का धीरं साम्यान्न प्रोद्धरन्ति यम्‌ ¦ निःश्वासा इव शेटेन्द्रं तस्य चित्त मृत विदुः ॥ आपत्कापण्यसत्साहो मदो मान्यं महीत्सव यं नयन्ति न वैरूप्यं तस्य नष्टं मना विदुः \\ चित्तमाशश्ानिधानं हि षदा नर्यतिं राघव 1 भेञ्यादिभिगंनेयंक्तं तदा सच्वमुदेत्यलम्‌ ॥ भमयोजन्भविनिर्मक्त जीवन्यक्तस्य तन्मनः) सषूपोऽसो मनोनाशो जीवन्मक्छस्य {वयते ॥ अषपस्त मनो नाक्ो यो मोक्ता रघुद्रह । विदेहम॒क्तावेवासो विद्यते निष्कटाव्मनः ॥

~न

१ क. ख. ग. व. ङ. च. ध्योगमुः । २क^ख.ग.ध्र-ङ. च राक्यं स 1 २ क. ख. ग, व्‌. ड. च. "पो देहमक्तिः ! ४ क. ख. ग, व. ड. ममेति 1 ५ क.खन्" व = च+

त्सर | स्‌ ६ ट ४१

२२२ पणानन्देन्दुकोयुयासख्यष्याख्यासमेतः- [३ ततीयं

समयाग्यशगुणाधारमभपि सच्छं प्रर्छायते । विदेहमुक्तावमले पदं परमपावने ॥ सशशान्तदुःखमजडातमकभकख्प- मानन्दमन्थरमपतरजस्तमा यत्‌ । आक्ार्क्षोश्तनबोऽतनव महान्त- स्तास्मन्पदे गलित वित्तटवा वसन्ति ।॥ इति । (“जीवन्मुक्ता न मुद्यन्ति सुखडुःखरस स्थितां । प्राक्रतेना्थकारेण किंवचिव्छुबन्तिवानवा॥ तस्मात्सषपो मनोनाह्ो जीबन्मुक्तिसाघनमिति \ इति जावन्पुक्त- साधन मनोना्प्रकरणं संपणम्‌ । तत्सत्रं विवृणोति- संवेग इयादिना । ननु तीत्रसंवेगानां ययासनः समाधिठाम- स्तदिं मध्यमुदन्यतरसेवेगानां दीधेदीषतरकठेन समाधिखाभः स्पादेवेयशङ्क्य॒ तदाश्रय- सूचकं सूत्रमेवावतारयति-- ती त्रसं वेगेष्वेवे ति । तत्सूत्रं विदेणोति --म्ढुतव इत्या- दिना | तद्वेदफएटमाह - तेष्वपी ति । तत्राधिमात्रतीत्राः केऽतिर््चघ्र समाधिभाजो भवेयु- सि्यक्षायां तानुदादरस्तेषाम॒त्तमेोत्तमतं विधत्ते--उत्तमोत्तमा इव्यादेना । वृहयोगवा- सिष्टस्योत्तररामायणप्रसिद्धस्तेऽत्र प्राक्समुदाहृता एव । आदिपदेन ब।ठेः । तत्र हेतुमाह- मूद्ूर्तमात्रेति । उपटक्षणमेवेदमेतदक्षया किंचिन्न्यूनानां तत्प्रसिद्धानां वीतहन्यादीना । म॒त्तम्यस्यापीति भावः । एवं तर्हि केऽतरमध्यतीत्रा मृदुतीत्राश्च पयेवसितमध्यमलादय इत्या- काङ्क्षायां सव्यां ततरसिद्धानेव कचादीन्मध्यतीत्रानुपटक्षणविधया संसूच्य मृदुःतीत्रानधघ्रमत्वेन कण्ठत एव विधत्ते--अधमा इलादिना सोदाहरणम्‌ । तत्रापि हेत॒माह-- चिरेति । ननु तयोक्तानामुपलश्षणविधयोत्तमानां मध्यमानां तथाऽऽदिशब्दद्रयासेद्धानामुत्तमोत्तमाना- मधमपानां चान्येषां ताद्श्ां ्रा्यवे किं गमकमियत आह-एवमन्येऽपोया- दिना । उपसंहरति-- तदेव मित्यादिना । त्कटं वदन्पूवेप्रकरणेन संगति प्रातिपाद्‌- यति-पमनोनाक्ञेन चेत्यादिना । तत्राप्याश्चङ्कय समाधातुं प्रतिजानीते-न चल्यादिना। तत्र देतुमाह--प्रश्चे ति । किंकर्तैके ते इव्यत्राऽऽह -- श्रीराम इत्यादितदयक्यवृन्देनैव । प्राक्रतामिति । प्ररृव्यास्यमूखाकियकायमियधः । एतद्श्ं॒गुणतभारं सच दिगणपारे

(+, (५,

णामप्रप्चमिति यवत्‌ ! समेय साश्यदिप्रक्च॑करव्येवयथेः । सुखदुःखादि सुखद :खम। ह-

गभनािनि०न तनोमि य कमागनदमवदा तातान सथोनछभसठनसकनदतोि तिकि

# अय श्टोकः क. ख. ग. व, च, छ, प॒स्तकरेषु नास्ति; अयकश्च ।

मनानशप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्सक्तिविवेकः। २२३

कुम्‌ । बह अम्‌ । अवष्टभ्य सत्यलेन निधित्य | मन्यते, प्रमाता जीवोऽयमि्यार्थे. कम्‌ । तदेव तदीयं मननं विद्यमानं मनो विदुरिति संबन्धः । सुखेति । सुखटुःखादय इव्यापे पाठः । तत्राऽऽदिपदान्मोहः । साम्यात्‌ , ‹ निर्दोषं हि समं ब्रह्म : इतिस्मृतरद्रै- तत्र्लादियथः । आपदि ति । साप्हुःखम्‌ । कायं दैन्यम्‌ । सं, तदासखम्‌- दत्यखमिति प्रागुक्तं रजस्तमोनकान्तं मेव्यादिगुणाधारीभृतद्ुद्धसखगुणखरूपमपौय्ेः । उपसहरन्प्रकते योजयति-- तस्मादिति । नन्वयं सरूपो मनोनान्ञोऽसंग्ज्ञातयोगादि- साध्यो जीवन्मुक्तिंसाधनमिवयुक्तं तत्सत्यमेव परं तु श्रीमद्गवत्पादाभिधमाष्यकारचरण- सरोजेस्तु तस्य ॒प्रकारान्तरात्मनो निदिष्यासनसाधनघमेवे तम्‌ । तथा द्यपरोक्षानु- मूतौ-- ।

त्रेपञ्चाङ्गान्यथो वश्ये पूर्वोक्तस्यैव सिद्धये ।

तैश्च सर्वेः सदा कार्यं निदिष्यासनमेव च ॥

नेत्याभ्यासादृते प्राप्तिनं भवेत्सचिदात्मनः ।

तस्माद्र निदिष्यासेजि्ञासुः श्रेयसे चिरम्‌ ॥

यमो हे नियमस्त्यागो मौनं देशश्च काट्कः ।

आसन मूख्बन्धश्च देहसाम्य स्वदुक्स्थितिः ॥

प्राणसंयमनं चेव प्रत्याहारश्च घारणा ।

आत्मध्यानं समाधिश्च प्रोक्तान्यङ्घानि वै क्रमात्‌ ॥

सवे ब्रह्मेति विज्ञानादिन्दियग्रामसंयमः ।

यमोऽयमिति सप्रोक्तोऽम्यसनीयो मुहुः ॥

सजातयप्रवाहश्च विजातीयतिरस्कतिः |

[नियमो हि परानन्दो नियमाक्ियते वधेः ॥

त्यागः प्रपञ्चरूपस्य चेदात्मलावटोकनात्‌ ।

त्यागो हे महतां पृञ्यः सदो मोक्षमयो यतः ॥

यस्माद्राचो निववैन्ते अप्राप्य मनसा सह ।

यन्मोनं योगेभिरगम्यं तदरदेत्सर्वदा बुधैः ॥

वाचो यस्मान्निवतेन्ते तद्वक्तुं यन्न शक्यते ।

प्रपञ्चो यदे वक्तव्यः सोऽपि शन्दविवजतः |

।ते तावद्धवेन्मोनं सतां सहजसंज्ञेतम्‌ ।

गिरा मौनं हि बालनां प्रयुक्तं ब्रह्मवादिभिः ॥

आदावन्ते च मध्ये च जनो यस्मिन्न विदयते ।

येनेदं सतत व्याप्तं स देशो विजनः स्मृतः ॥ `

२२४ पूर्णानन्देन्दुकोमुयाख्यव्याख्यासमेतः- [३ 'तृतीयं-

५

कर्नात्सवेम्‌तानां ब्रह्मा्दानां निमेषतः | काटशब्देन निदिषटो द्यखण्डानन्द नियः | सुखेनेव भवेदयसिनजसघं ब्रह्मचिन्तनम्‌ । आसनं तद्विजानीयानेतसत्सुखमासनम्‌ ॥ [सद्धं यत्सवभतादेवेश्वापेष्ठानमन्ययम्‌ | याप्मान्सद्भाः समावष्टास्तद्व्‌ ।स्द्धासन भर्वत्‌ | यन्मृढं सवेरोकानां तन्मे चित्तबन्धनम्‌ । मख्बन्धः सदा सेव्यो योऽम्य(सो राजयोगिनाम्‌ | अङ्खानां समतां विद्यात्समे ब्रह्मणि टीनता । नो चेनैव समानत्वमूजुतः शुष्कका्टवत्‌ ॥ दुष्टं ज्ञानमयीं कृता पदयेद्र्ममयं जगत्‌ | सा दृष्टिः परमोदारा न नासाम्रविटोकिनी | द्रषटदशेनदृष्टीनां विरामो यत्र वा भवेत्‌ । टृ्टस्तत्रैव कतेन्या न नासाम्रयिखोकिनी ॥ चित्तादिसवेभावानां ब्रह्मवेनैव भावनात्‌ । निरोधः सवेवृत्तीनां प्राणायामः स उच्यते ॥ निषधन प्रपञ्चस्य स्वकास्यः समीरणः } _ ब्रह्मैवास्मीति या वृत्तिः पूरको वायुरीरितः॥ ततः सवृत्तिनैश्वव्यं कुम्भकः प्राणसंयमः । अयं चेव प्रबुद्धानामज्ञानां घ्रणपीडनम्‌ ॥ विषयेष्वात्मतां टष्ट्र मनसश्चिनिमल्नम्‌ । प्रत्याहारः स विक्ञेयोऽम्यसनीयो सुसुद्चमिः ॥ यत्र यत्र मनो याति ब्रह्मणस्तत्र ददीनात मनसा घारण चव धारणासा परामता॥ बह्मैवास्मीति सद्या निराटम्बतया स्थितिः ध्यानशब्देन विख्याता परमानन्ददायिनी ॥ ` नविकारतया व्या ब्रह्माकारतया पनः | दृत्तिविस्मरणं सम्यक्समाधिज्ञानसंक्ितः ॥

इति तदङ्गान्युक्लाऽन्ते--

एभरङ्गैः समायुक्तो राजयोग उदाहतः ! ` केचितक्रकषायाणां हय्योगेन संयुतः ॥ `

मनोनाप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिबिवेकः। २२५

इति राजयोग एव निगणादग्रहोपासनापरपयीय उपसंहतः । प्रपञ्चितश्चायं सदाचारय- करण तेय मूयस्तरामू । विदरेतश्चमयाऽसो तद्धीकायां सविस्तरम्‌ । एवं ठघुवाक्यङ्ततावपि --

{

नष्टे पृवेविकल्पे तु यावदन्यस्य नोदयः । निविकत्पकचेतन्यं स्पष्टं तावद्धिभासते । एकःदि ्रिक्षणेनैवं दिकलत्पस्य निरोधनम्‌ । क्रमेणाभ्यस्यतां . यत्ना ्रह्याजुमवकाङ्‌क्षेभिः ॥

(^ {~

इ्त्यादुक्तवाऽग्रेऽमेहितम्‌-- राक्यः सवेनिरोधश्चेत्समाघिज्ानिनां प्रियः । तदाक्तो क्षणं रुद्ध्वा श्रद्धेया ब्रह्मताऽऽत्मनः ॥ तद्दरहद्राक्यदत्तावपि- महं ब्रह्मेति वाक्याथबोधो यावदृटी भवेत्‌ । रामादिसहितस्तावदम्यसेच्ूवणादिकम्‌ ॥ इति शमादङ्गपूवकं श्रवणमनननिदिष्यासनाम्यासोऽपि विहितः । तथा वाक्यसुधा- यामपि- अ।स्त भाति प्रियं रूपं नाम चेद्यंरापञ्चकम्‌ । आदयत्रय ब्रह्मरूप जगद्रपं ततो द्यम्‌ ॥ इत्यादुक.वाऽग्रे- उपेक्ष्य नामरूपे द्वे सच्चिदानन्दवस्त॒नि । समाधिं सवेदा कुयोद्रदये वाऽथ वा बहिः ॥ सविकव्पोऽविकत्पश्च समाधिर्दविविधो हदि | टृरयराब्दाुवेषेन सविकल्पः पुनर्हिधा ॥

(न

कामायाच्ेत्तसाद्यास्तत्साक्षिवेन चेतनम्‌ ! ध्यायदस्याचुविद्धोऽयं समाधिः सविकसकः ॥ असङ्घः साचेदानन्दः स्वप्रभो दैतव्जितः | अस्मीतिशब्दविद्धोऽयं सविकल्पः समाधिकः ॥ स्वानुभू।तिरसविशाहृद्यराब्दावुपेक््य तु ! निविकल्पः समाधिः स्यान्निवौतस्थितदौपवत्‌ ॥ हृद।व बाह्यदेरोऽ"पे यस्मिःकर्सिमश्च वस्तुनि । समा।घराद्यः सन्मात्रे नामरूपप्रथक्स्थितेः ॥

२२६ प्णानन्देन्टुकतोगुद्याख्यव्याख्यासमेतः- [४ चतुर्थ

अखण्डकरसं वस्तु सच्चिदानन्दलक्षणम्‌ इव्यवच्छिन चन्तेयं समाधिमेध्यमो भवेत्‌ | स्तन्धीमावो रसास्वादात्ततीयः पूवैवन्मतः । एते; समाधिभिः पटूमिनेयेत्काटं निरन्तरम्‌ ॥ देहाभिमाने गदिते विज्ञाते परमात्मनि |

यत्र यत्र मनो याति तत्र तत्र समाधयः ॥

इति समाधिषटूकमपि परमात्मविज्ञानाथमेव व्यधायि । एवं च क्रिमत्र तात्पर्यमिति चेन । एतस्समाघानस्याम्निमप्रकरणविवरणे सविस्तरममिधास्यमानलादिच्बत्रेण प्रागपि तत्र तत्राभिहितवाच्चेव्यङं पट्छवितेन । इति श्रीमत्परम ° पूणानन्देन्दुकौमुदयां जीवन्मुक्तेविवेकाख्यपडपकखप्रकाश्च मनोनाशामिधसप्तमप्रकरणोष्टासः संपूर्णः ॥ ७ ॥ न्याकरणक्षीराव्धौ न्यायमयद्भ तरति विहारपरान्‌ । सन्तगणितप्रणतयः श्रीमनारायणातससूरिवरान्‌ ॥

अथ म्रन्थक्ृदाचायः पूवसगतिं वक्ष्यमाणेन सह सूचयन्वत्तायुवदपूर्वकं तत्तिजानीति के यामि यारिना-

कय जावन्मुक्तिः) किंवा तच प्रमाणं कथं वा तसि द्धिरिव्येतस्य प्रश्न चयस्यात्तर नरूपिम । सद्धा बा के प्रयोजनमित्यस्य चतर्थव्रश्नस्य)- तरामदानामामेधायते ज्ञानरक्षातपोविसवादामावदःखनादासखावि- मावाः सान्त पञ्च प्रथाजनानि। नन प्रमाणोत्पन्नस्य तच्चज्ञानस्यकोनाम वाधप्रसङ्गो यन रक्षाऽपृक्ष्यत इति चेदुच्यते । वित्तविभान्तेरभावे सङयावेपययां प्रसञ्जयाताम्‌ । तथा हि तच्च विदो राघवस्य विभ्रान्तः पव सशय विश्वामित्र उदाजहार-

न राघव तवास्त्यन्यञ्ज्ञेयं ज्ञानवतां वर । स्वयेव सृक्ष्मया बुध्या सर्वं विज्ञातवानसि॥ मगवद्यासपुचस्य श्युकस्येव मतिस्तव । विभ्रान्तिमाचभवाच ज्ञातज्ञेयाऽप्यपेक्षते ॥ इति। शकस्तु स्वयमवाऽद्‌ तच्छं विदृता त्च संशयानः पितरं पर्वा पत्राञपे तथवानुशेष्टस्तच्ापे सयानो जनकमपासायय तेनापि तथवानश्ञ्टस्तं प्रत्येवम॒वाच-

सखरूयसिद्धिप्रयोजनग्र०] विद्यारण्यप्रणातजी वन्मुक्तिषिवेकः । ३२७

भाश्ुकः- स्वयमेव मया एवमेतञ्ज्ञातं बिदेकतः। एतदव हि पृष्टेन पित्रामे सपरद्ाहूतम्‌ ॥ भवताऽप्यष एवाथः काथतो बाग्विद्धं वर | एष एव च वाक्या्थः ज्ञाघेषु पारेटरयते ॥ यथाऽ्य स्वावेकत्पोत्थः स्वविकल्पपरिक्चयात्‌ | क्षीयते दग्धस्ंसारो निःसार इति निश्चयः ॥ तच्किमेतन्महाबाहो सत्य त्रूहि ममाचछम्‌ । त्वत्तो विभ्रान्तमाप्रोमे चतसा भ्रामितं जगत्‌ \ जनकः- | न{तः परतरः काश्चन्निश्चयोऽस्त्यपरां मुने । स्वयमेव त्वय ज्ञातं गुरूतश्च पुनः शतम्‌ ॥ अव्यच्छिन्नशिद्ात्मेकः पुमानस्तीह नेतरः । स्वसकल्पवरशाद्रद्धो निःसंकल्पस्तु मुच्यते ॥ म॒ने त्या स्फुर ज्ञात ज्ञेयं स्वस्य महात्मनः \ मोगेमभ्योऽप्यरतिज(ता इरयाद्रा सकलादृह ॥ प्राप्तं प्राप्तव्यमाखलं भवता ए५चतसा। न दशे यतासं(२) बह्मन्यु क्त स्ट भ्रा न्तमुस्सृज ॥ अनुशिष्टः स इत्येवं जनकेन महात्मना । विशश्राम डाकस्तू।। स्वस्थं परमवस्तुनि ॥ वीतक्षोकमयायासा निरीहाङ्दछन्नसंशरायः। जगाम शिखरं मरोः सप्राध्यथमनिन्दितम्‌ ॥ तच्च वषंसहस्राणि निर्विकल्पसमाथिना । दश स्थित्वा हाश्ामासावात्मन्यस्नेहदी पवत्‌ ॥ इ पति । कैतदित्यपेक्षायां तान्युद्रिनाद-- ज्ञानरक्छ त्यादिना } तत्र प्रथमे स्वयमेवाऽऽशङ्कय समाधातुं प्रतिजानीते-- न न्विव्यादिना । तदुपपादयति-चित्तव्यादिना । रक्षा ऽपक्ष्यत इत्यन्तेन । ताबुदाहरति-- तथा हीत्यादिना । उदाजहार, वासिष्टरामायर्णीयवेराग्यप्रक- रण इति रोषः । तद्राक्यमेव पठति-न र! घदेव्यादिद्राम्याम्‌ । नन्वत्र दृष्टान्त।कृतस्य दकस्य कथं संश्चय इत्यत्राऽऽह-ञ्चु कास्त्ठिव्यादिना । इदमपि प्रासद्धं तत्रैव मुमु्ुव्यवदहारप- करणे । किमुवचेत्याकाङ्क्ायां तद्राक्यमेव संगरहाति-रवयमेबेत्यादिना । वाक्याथः;

[का 1२

१ कृ, ड, च्‌, "तत्‌ । स्व ।

२२८ प्णानन्देन्दुकोमुदयास्यव्यास्यासमेतः-- [ ४ चतुर्थ

महावाक्याथः । यथाऽयामिति । इदं हि प्रतिजीवं प्रपञ्चमेदं सर्वस्यापि दतस्य प्राति- भासकत्व बुद्ष्यवच्छिनिनीवचेतन्याध्रितनानाज्ञानविषयीमतत्रहेश्वरत्वं च वदतां मामती- छतां मते मृखम्‌ । वत्त विश्रामनिव्यपि पाठः । तत्र हेतः-चतसेत्या दे । तत्तज्जी- चन्तःकरण्न त॒ते जव प्रति प्रपञ्चकत्पनयेति यावत्‌ । जनक इत्यादिरवरिष्टो मन्थः स्पष्ट एव । फाेतमाह-- तस्माद्वाद्तजप तच्वं विश्रार्तराहेतस्य श्युकराघवयोरिव संशय उत्पद्यते । स चाज्ञानामिव मोद्षप्रतिबन्धकः । अत एव भगवतोक्तम्‌- अज्ञश्चाभ्रहूधानश्च संशयात्मा विनयति । नाय लाकाञस्तन परान इख संशयात्मनः ॥ इति।

अश्रद्धा वपययः । स तूत्तरत्रादाहरिष्यते। अन्ञानविपर्ययौ मोक्ष मान्रविराधना । सशयस्तु मागमोक्चथोरुमयोरपि विरोधी । तस्य प्रस्परावरुद्धकाटद्रयावलाम्बत्वात्‌ । यदा संप्तारसुखाय प्रवत्तिस्तदा माक्तमा बु स्ता निरुगाद्ध । यदा च मोक्षमार्गे परवत्तिस्तदा संसार- सू द्वस्ता भ्रातवन्नात । तस्मात्सशयातमनो न किवचित्सुखमस्तीति मुद्धणा सवथा सरयश्छत्तव्यः । अत एव भ्रूयते--'छिदयन्ते सर्वसक्याः दात । विपययस्याप नेदाघ उदाहरणम्‌ । कमुः परमकरुणया निद्‌ा- यस्य गृहमत्य बहुधा त बोधयित्वा निजंगाम । बुद्धेऽपि तडुपदिषटे वस्त- न्यश्रद्घाना नदाघः कमाण्येव परमपुरूषार्थहेतरिति विपर्ययं प्राप्य कर्मा युन यथापूव प्रवृत्तः । सोऽप शिष्यस्य परमपुरुषाथभ्रंशो मा मृदिति पया गुरुः पुनरागत्य बोधयामास । तदपि विपययं न जहौ । तुती- न॒-तु बाधन वपयय परित्यज्य विभान्तिमलमत। संक्षयविपर्यया- भ्यामसमावनाविपर्‌तमावनाखूपाभ्यां तच्वनज्ञानस्य फलं प्रतिबध्यते ॥ तदुक्त पराकश्षरण- माणिमन्त्रापवबह्धिः सुदीप्ोऽपि वथेन्धनम्‌ । प्रदग्ध नव शाक्तः स्यासपतिबद्धस्तथेव च ॥ ज्ञाना येरापे सजातः खदीसः सुदटोऽपि च । प्द्ग्धुं नेव शक्तः स्यासतिवद्धस्त्‌ कट्मषम्‌ ॥ भावना विपरीता या या चासंभावना श्चुक। कुरुते प्रतिवन्थ सा तत्वज्ञानस्य नापरम्‌ ॥ इति ।

१८. पा खट्‌ ज्ञाः ।

स्वरूपसिद्धिपरयोजनप्र° ] विद्यारण्यप्रणी तजीवन्भुक्तिविवेकः । ३२९

तस्माद विभ्रान्ताचित्तस्थ संशयविपर्चयप्रसङ्गन तच्वन्ञानस्य फलप्रति- अन्धटक्षणाह्नाधा्रक्षाऽपेक्ष्यते ।

तस्मादिति । ननु तचविद्या द्यविवष्वंसोपरक्षितदितत्रहचिन्मात्रालैक्यटक्षण- मोक्षाभिव्यक्तो स्वप्रकाशेन यावददयमिथ्यात्वपूर्वकं सार्वदिक्यां सत्यां सश्योऽपि यावस्प्रा- रब्व प्रतेभासमानट्स्यवदस्तु का नः क्षतिस्त आह-पष चेति । तत्र मानाकाङ्क्षा प्रतेक्षपति--अत पएवव्यादिना । तद्रःक्ये सं सशयस्सज्ञानर्वपयय।भय।पन्षयाऽप्याघका वक त|रव्वमाह-- अन्न न यादना | तत्र हेतुमाह तस्थाते तत्रोदाहरणं स्ष्टयति--यदृ्यादिना । निगमयति-- त स्मा दिव्यादिना । तत्र श्चुत प्रमाणयति--अत एदेस्यादिना । ननु मचव्येवं सदायस्य सामान्यतः सभे टृर्यवेरक्षणमहानयेकर्वेनावद्यनास्यत्मथापि तत्साम्येन प्रतिज्ञातविपर्ययस्य ' तु न तथाव- मनुभूयत इलयत्र तदुदाहरणोक्त्या तस्य॒ तथाच्मनुभावयति--विप्य यस्या पीव्यादिना । ननु भवत्वेवं सरायादेप्रसक्तिस्तथाऽपि ततः कथं प्रमाणेत्प्स्य तछज्ञानस्य वाध इय- त्राऽऽह--प्क्चासत्याषदेना । तत्र परररपुराणाख्योपपुराणवाक्यानि प्रमाणयति- त दु- क्तमिति । तान्येव परठत--मणीयादिना । तर्तीयेऽयं प्रतिबद्धः सन्यध प्रदग्धुं नैव शाक्तः स्यादित्यत्रान्वति । तथैव चे्युत्तरान्वये । कल्मषमविदादिद्रेतमित्य्थः । शष्ट तु स्पष्टमेव । अथ फच्तिं कथयन्नुपसंहरति-- तस्मा दित्यादिना । ननु सर्वोऽप्ययं संदर्मः प्रमु दिम तेबन्घात्पूव। चर बेरुद्र एव॒ परिस्फुरति । तथा द्यत्र तावदधद्रतसंन्यासप्रस्तावे प्रतिपादितम्‌--'सम्यगनुष्ठितः श्रनणमनननिदिष्यासनैः परं तलं विदितवद्धिः संपाच्यमानो विद्त्सन्यासः इति विद्रत्सन्यासस्खूपम्‌ । तथा तत्रेोदाहरणाकाङक्षायां "तं च याज्ञवस्क्यः सपादयामांसः इत्युदाहरणम्‌ । तद्रदग्र एतलकरणोपसहारे-- "नन्वेवं सति विविदेषास- न्यासफटठेन तच्छज्ञानेनैवाऽऽगामिजन्मनां निवारितत्वाद्र तेमःनजन्मशेषस्य भोगमन्तरेण निवा- रयेतुमशक्यवात्करतमनेन विद्रत्सन्यासप्रयासेनेति चेन्मेवम्‌ । विद्रत्संन्यासस्य जीवन्मुक्तिहेतु. त्वात्‌ ईत्यादिना तप्प्रोेजन च । प्रकृते त॒ पुनः--"वेदेतेऽ।पे ते विश्रान्तरहितस्य इुकराघवयोखि संशय उत्पद्यतेः इ्यक्तमिति स्फुट एव विरोधः । न च वेदनं तत्पोक्ष-

मेवेति वाच्यम्‌ । तदवधेर'पे दटतमापरक्षव्वेन तवैव सप्रमाणं दारतत्वात्‌ । तद्यथा वेद ताया अवधिरुपदेरासाह स्यामाभेदहितः--

देदातनज्ञानवज्ज्ञानं देहासन्ञानवाधकम्‌.। त्मन्यव भवेद्यस्य स नच्छनधप मुच्यते | इ।त । श्रतावपि-“मिदते हृदयमन्थिन्छियन्ते सवसंशयाः । क्षीयन्ते चस्य कमणि तस्मिन्ट्े परावरे ।। इति तस्मादयं प्रथमो विरोधः । एवम्म्रे जीवन्मुक्तिप्रमाणप्रस्तवे-- `

पिन

२३० पणानन्देन्दुकोमुद्यास्यव्याख्यासमेतः-- [ % चतुर्थ -

ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते । सङ्गात्सजायते कामः कामन्कोधोऽभिजायते ॥

क्रोधाद्ववति समोहः समोहास्मृतिविभमः | स्मृतिभरशाहुद्भिनाशेो बुद्धिना्ात्प्रणद्यतिः इति ॥ असति समाध्यभ्यते प्रमादप्रकार उपन्यस्तः । सङ्को व्येयविषयसंनिधिः | समोहो विवे. कपराङ्मुखत्वम्‌ । स्मृतिविभ्रमस्तखानुसंधानाभावः । वृद्धिनाश्लो विपरीतभावनोपचयद्‌त्रेण प्रतिव्रद्रस्य ज्ञानस्य मोक्षप्रद्त्वसाम्याभाव इति न णीतम्‌ | तत्र सम्यगनुष्ठितैः श्रवणम- नननिदिष्यासनेसियादो प्राक्तनग्रनये श्रवणादीनां सम्यगितिविरेषे नासंभावनाविपरीतमाव- नास्यसंशयविपयेयनिर सात्कफटपर्थन्तवेऽवस्यवक्तव्ये तदनन्तरोपनस्य तचक्ञानस्य कथं विपरीतमावनोपचयदोषेण प्रतिबन्धसंमव इति द्वितीयो विरोधः । उपटक्ष- णामेदम्‌ | तत्वमस्याद्िाक्योत्थसम्यग्धीजन्ममात्रतः । अविद्या सह कार्येण नासीदस्ति भविष्यति ॥ इति वतिकेण सह, तथा शुद्धं ब्रहेति वेषयीकुच।णा वृत्तिः स्वसेतरोपाधिनिदरत्तिरुदयत इति कल्पतरणा च सार्धं विरेधस्यापि | एवमप्र जीवन्मुक्तेसाधननिरूपणप्रकरणे जीवन्मुक्तिसाधनानि तचज्ानमनोनादयवासना- क्षयात्मकानि विस्तरेणोपपा्य मनोनाशदेज्ञानसाधनत्मप्यस्तीयस्त॒ तचज्ञानमत्रेणेव जीव- ुक्तिरयाशङ्क्य भूरितपरनथेन तत्समाधानं प्रपञ्च्य फल्तिमठेि । तदेवं तच्चज्ञानादं नां त्रयाणां विदेहसमुक्तिजीवन्सुक्तिवज्ादुणप्रघानमावन्यवस्था सिद्धेति । अथ तत्राप्य शङ्क्य न्यवस्थाप्यते--ननु विविदिषासंन्यासिना संपादितानामेतेषां र विद्रतसन्या साद्ष्वेमनुवु- त्तिमात्र किंवा पुनरपि संपादनप्रयतो तेक्षितः । नाऽऽयः | तच्ज्ञानस्थेवान्ययोरप्ययत्न- सिद्धे प्राघान्यम्रयुक्तादराभावप्रसङ्गात्‌ । न द्वितीयः । इदरयोधि ज्ञानस्यापि प्रयसा. पक्षत्वे सल्युपसजेनवम्यक्तौदासान्यामावग्रसङ्गात्‌ । नाये दोषः । ज्ञानस्यानुवृत्तिमात्रमि- तरथोयत्नसाध्यवमियङ्गीकारात्‌ । तथा हि विद्याधिकार द्विविधः कते पास्तिरकृतोपास्ति- शेति । तत्रोपास्यसा्ात्कारपयैन्तामुपास्ति कत्रा यदि ज्ञाने प्रवर्तते तदा वासनाक्षयमनो- नादयोटढतरत्वेन ज्ञानादुर््व विदरत्सन्यासजीवन्स॒क्ती स्वत एव सिध्यतः । तादृश एव रा्वामिमतो सु्यो वरियाधिकारी । ततस्तं प्रति शाचेषु सहोपन्यासात्छस्येण विवि. ्तवपि विद्रत्सन्यासविविदिषासंन्यासौ सकीर्णायिव प्रतिभासेते | इदानीतनास्त॒ प्रयेणा- कतोपस्तय एवोतसुक्पमत्रात्सहसा विद्यायां प्रवर्वन्ते । वासनाक्षयमनोनारौ च तात्का- ठको सपादयन्ति । तावता श्रवणमनननिदिष्यसनानि निष्पायन्ते । नश्च दृटम्यस्तै-

स्वरूपिद्धप्रयोजनप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिविवेकः । ६६१

(^~ ।

रज्ञानसंखयत्रिपयेयनिरासात्त्ज्ञानं सम्यगुदेति । तस्य॒ बाधकप्रमाणामावानिवृत्तायाम विययायां पुनरूपत्तिकारणाभावाचच नाकि तस्य दौथिल्यम्‌ । वासनाक्षयमनोनाशौ त॒ टृटाम्यासामावाद्रोगप्रदेन प्रारम्धेन तदा तदा वाध्यमानवाच सवातप्रदेरादीपवत्सहसा निवतेते इलयादिना वासिष्ठवचनप्रमाणप्रदशीनपू्ैकम्‌ । तत्र. पू्ैरन्थे तावस्सपृतिथंशादरु- द्वेनाश इयस्य व्याख्याने ह्यसति समाच्यम्यासे विपरी तभावनोपचयदषेण प्रतिबद्धस्य ज्ञानस्य मोक्षप्रदत्वसामथ्यामाव इति निर्णीतम्‌ , इदानीं तु तैश्च दढाभ्यस्तेरिद्यादिग्न्े- नाङृतेपास्तीनाम।प तच्छज्ञानं सम्यगृदेति । तस्य॒ बाधकप्रमणाभावानिड़च्तायामविदायां पुनरुवक्तिकारणाभावाचच नास्ति तस्य ौथिव्यमिःयुच्यत इति तृतीयो विरोधः । यदत्र तचचज्ञानस्य सम्यगिति श्रवणादीनां च टृटाम्यस्तेरिते विशेषणाच्च बुद्धिनाशपदेष्टप्रतिव- द्वतचज्ञानपक्षयाऽत्रयतच्छज्ञाने परिपाकातिशयसंभवाननैवायं विरोधो विभिन्नविषयः्वादिति रषे, तहि प्रमारूपे हि तच्ज्ञाने व्वपक्रवं वक्तव्य बुद्धिनाशपदेष्टे । तचापक्त्वं किं

€. (~.

कोमट्कण्टकन्यायेन दाढ्योभावो वा मृच्छायाप्रतिबिम्बविशिष्टसकट्ङ्कचन्द्रज्ञानवदुक्तप्र-

> + (“~ {~ 9

तिविम्बाधारावच्छिनचन्दरनिम्बांशाग्रहणवद्रलासेक्यविषये रविचिद्विरेषाग्रहणं वा । नाऽऽयः सवत्र प्रसिद्धयावदपरोक्षप्रमावावच्छेदकावच्छिनप्रमानियतस्य स्वोसत्तिमात्रेण स्वसमानाश्र- यविषयकावरणविनिवारणस्य वाघप्रसङ्गात्‌ । नाप्यन्य: । निरुक्तविषयंऽशायसंमवात्तदङ्धी- कोरे सावयवत्वन्याप्यद्द्यवेन तत्र मिध्यात्वापत्तेश्च । यदि चैत्परोक्षज्ञानं तत्र॒ वदसि तहि तस्याऽब्दौ मेोक्प्रदवसामथ्यमेव क॒ प्राप्त यपश्वादसति समाध्यभ्यसे विपरीतभावनोपचयदोषेण बाध्येत । तस्मादयमुत्ततुतीयवेरोधोऽतिष्वुव एव । किंच विद्रत्सन्यासोदाहरणीभूतस्य याज्ञवस्क्यस्य॒ संशयोदाहर्णीमूतयोः' सकराधवयेश्च कतो- पास्तित्वमावस्यकमेव प्राच्यतवान्महानुभाववाच । तथा च तेषां वासनाक्षयम- नोनाशयोदेढतरत्वेन तच्चज्ञानाव्यवहितोत्तरक्षणमेव विद्रत्सन्यासजीवन्मुक्ती कुतो न स्वत एव सिध्यत इति वक्तव्यम्‌ । यद्यजेनं निमित्तीकय सकटं मुमुष्चुजनसुदिधीषभगवा- निति श्रीमद्धगवद्रीतामाष्ये श्रीमद्भगवत्पृज्यपादाभिधभाष्यकारेक्तेः कथायामर्थवादवेन राच्लस्य तात्पयमेव नास्तीति चत्त * तदुपयेपि बादरायणः संभवात्‌ ” इतिभृताथवाद- प्रामाण्यवादिदेवताधिकरणन्यायवाघेन जित प्राभाकर"देभिः प्रतारकः । एवं तद्ुक्तमाष्यर्य का गतिरिति चेत्‌ , अज्जेनस्य नरावतारत्वेन निलयासेद्रज्ञानत्नामिप्रायकवं. वा क्षभ्नि- यत्वेन पारमहस्यानधिकारात्तदकपृवेकादवैतव्रह्यविदामुस्याधिकारित्वविरहाभिप्रायकलमेव वेति गृहाण । किंच मङिनिवासनाप्रस्ताये ऽमे याज्ञवल्क्यस्येव शाख्रवासनया विद्यामदं प्रकयोक्तम्‌ । स्वयं च क्रोधपरवशः शाकल्य शापेन मारयामास। न चास्य ब्रह्मघ्नो मोक्षाभावः शङ्कनीय ¦ | यतः कौषीतकिनः समामनन्ति-- नास्य केनापि कमणा लोको हीयते न मातुवधेन्‌

३६२ पूर्णानन्देन्दुकौयुद्याख्यव्याख्यासमेतः- [४ चतुर्थः

न पितृवधेन न स्तेयेन न भ्रूणहयया › इति । रेषोऽपि स्वकृतायामा्यापाश्ीया- मिदमाह--

हयमेघद्तसहघराण्यथ कुरते ब्रह्मघातरक्षाणि । `

परमातमविन पुष्येन च पैः स्पृश्यते विमरुः ॥ `

इतिप्रनथेन बुद्धिपूवेकव्रहमवधप्रमृतिमहापातवैरप्यपरोक्षतसाक्षातकारक्षणैकसिद्धावि - दाध्वसरक्षणमोक्षस्य बाधो नास्तीति सप्रमाणं सोदाहरणं साशङ्कानिराकरण च । पर्व. पन्थे तु विपरीतभावनोपचयदोष्रण प्रतिबद्धस्य तचज्ञनस्यः मेोक्षप्रदानसामथ्यभिार्वंः समाध्यम्यासामवि स्पषटमेवाभिहितोऽतः फलीमूतवैराग्यादिना जीवन्मुक्तिसिद्धवर्थं॒॑विद्रत्स- न्यासं विधाय तुत्रोदाहरणमपि याज्ञवस्क्यस्येवाभ्यघायि । अथेोत्तरमन्थेऽ ज्ञानरक्षाया एव जीवन्मुक्तेः प्रथमप्रयोजनवं सप्रमाणं सोदाहरणं च निरूप्यते तदयं चतरः पर्वोत्तर- विरोधः । न च सदङन्यायनापक्रमोपसंहारयोरसति समाध्यभ्यासे ज्ञानस्य मोक्षदानप्रति- बन्धवादेभ्यां पूव।त्तरप्रनाम्यां सह विरोधेन मध्ये वणितमेवं सप्रमाणं सोदाहरणं ज्ञानम- दिम्ना ब्रह्महयान्तकभभिरपि टेपनिराकरणमुक्ततच्ञानवैभववर्णनपरायणमेव. मथविति कोक्तवेरोधोप(्थितिरेति साप्रतम्‌। तथा सति समानाश्रयविषयकतैकावच्छिन्प्रमावेनैवापसे. कषङ्ञानस्य समानाश्रय।वेषयकाज्ञानध्वस्तिरूपमक्तिप्रदानवाददरैतश्ाच्वस्यैव वाधापत्तेसितं भदवादाभेः | ॥केचाग्रिमम्रन्थेऽपि वा।सिष्ठोक्त भमिकासप्तकं प्रपञ्चय तात्प्थमाचार्थः स्वय- सव ज्ञानरक्षास्यर्जवन्सुक्तप्रथमप्रयोजनपसहारे प्राह । तत्रायं सम्रहः--पञम्यादिममिन्रय- रूपायां जीन्युक्तो संपद्यमानायां दैतपरतिमासामवेन संशयविपरयप्रसङ्गामाव दुत्पनं तत्वज्ञानमब धेन रक्षितं भवति । सेयं ज्ञानरक्षा जीवन्मुक्तेः प्रथमं प्रयोजनमिति ) तत्र चतुधभूभकायास्तचज्ञानेकरूपवेन तत्सच्लेऽपि द्रैतपरतिमासमात्रेण॒संशयविपर्मयाङ्खीकारः पृवाक्तेन । भिद्यते" हदयग्रन्धिर्छियन्ते सर्मसद्या

क्षीयन्ते चास्यं कमोणि तक्िन्ट््टे परावरे ॥

ईति श्रतितन्ास्याननिर्णतिन ज्ञानसमकाठसंशयादयुच्छेदेन सार्धं विरुद एवेति सोऽयं पचमाञप पूजपबराधः । अत्र शु्ुकतन्नानस्य चतुथमूमिरूपत्वमावस्यकमेव । एवमपसं- ` हास्रन्थऽषयुषक्रान्तविद्रत्संन्यासं विस्तरेण प्रकटीकल्॑ परमहंसोपनिषदं व्य) कुवेन्विदुषाऽपि

कक |

म्रषोचारणादेसकटं क्रियाजातं विधिवदेव विविदिषुवद्िधेया मेत्युक्वा, . ननु तखविदोऽपि

विष्यङ्गाकारे साति तेनपूर्वेण देहान्तरमारम्येत । मेवम्‌ । तस्यापर्स्य चित्तविधरान्तिप्रतिबन्ध- ` निवारणक्षणस्य दृष्टफट्स्य संभवे सव्यदटफठ्कल्पनाया अन्याय्यलादिति सिद्धान्तितम्‌ ।

तत्र यदि चित्तविश्रान्तिप्रतिवन्धस्ततविद प्रागुक्तरीत्या टृटतरवासनाक्षयमनोनाराभाव- ए

स्वरूपसिद्धिपरयोजनप्र० ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मक्तिविवेकः। ३३३

ये

्रयुक्तसेशयविपयंयप्रयोजकदैतप्रतिमास एव तर्हिं तन्निवारणं निर्तरवैव तादृशमनोनाशा- दिजन्यपञ्चम्यादिभूमिकात्रयात्मकजीषन्मुक्त्याक्तिजन्येतप्रतिमासामाेनैव वक्तव्यम्‌ । तथा च संभवति दृष्टफटकवे हयदृ्टफटकल्पनाया अन्याय्यतन्यायस्यत्रैव स चारसंभवेन यथावि विद्रत्न्यासजन्येश्वरपरितोषरक्षणपुष्यापूर्वस्य पुनरवैचित्करःवतादवस्ध्यमेव । अथाऽपि तद्धुकारे किमपर द्धं पुनः प्रागुदाहृतयःङवल्क्यःस्यन्रह्य विक तृकजह्यहप्याउन्येनेशरोपरूपेण पापपूर्वणेव । तथा चायमष्यन्तिमः षष्टः पूर्वोत्तरविरोधः सिद्ध एव । ननु यथा परबृट्कारस्याया दृष्टया एव॒ ब्ृष्टिसामग््याः सचेऽप्यवग्रहाभिधा टृष्टसामग्रीविद्ै- ` पेण॒तत्प्रतिवन्धः क्रियते, तत्र॒ कारीर्या स्जन्येशतोषणलक्षणपुण्यापूव।स्या- दृष्ट वेरोषण निर्क्तावग्रहनिबारणद्रारा वृष्टिः सपाद्यत एव पर्‌ तु तत्र प्रावृट्‌काट्टक्षणदृष्ट- वृष्टिसाम््र॑समेपक्षितैव । यथा च पुत्र्टया स्वजन्येशपरेतेषरक्षणपुण्यापूवेणेव पुत्रो्त्ति- प्रतिबन्धकीमूतदुसितिनिराकरणद्वारा पुत्रो जन्यत एव परं तु तत्र तरण योर्दपव्योः सयो - गलक्षणद््टसामग्य्यपेक्षितैव । अन्यथा प्रावृटकाटेतरकाटेऽपि तद्रननरुक्तदपत्योवियोग- काठेऽपि क्रमाद्रृष्टः पुत्रसष्श्च स्यात्‌ । सा च कारीरीपुत्ेष्व्योः सदखधःऽलुष्ठाने ऽपे निरक्तदष्टसामग्रीविरहे नैव संपद्यते । तद्रद्िदरत्सन्यासस्य यथाविध्यनुष्ठानजन्येशतोषटश्ष- णपुप्यापूर्वस्याषटदरारा चित्तविश्रान्तिप्रतिबन्धकी भूतदुरितविशेष।नेरास पूवैकमुक्तचित्तविश्रान्ति- जन्यसुखविरेपं प्रति सपिक्षवेऽपयुक्तमनोनाशवासनाक्षयादिरक्षणाया द्सामप्रयाः साथं क्यमेमेति चेन | वैषम्यात्‌ । तयथा-न हि रञ्लुजुजङ्धोपरमः सहखधा गारुडादिमच्रज- च्यते विना दीपायालेकसदकृतचक्षुःसंनिकषैजन्यर्जुसाक्षात्कारं, तद्रदस।ति समा- घ्यभ्यास्ते जायमानद््यावभासप्रयुक्तसंशयददेः . संन्यासादपूवशतेनापि निर करणासंभव एव सय्नेऽपीति दिक्‌ । तस्माननिरक्तविरोधस्तु धरुवायत एव । तत्रेदं तावद्वजञाप्यते प [मरेणप्यन न्यशरणेन सुरश्वर्चरणस्तरोजपरागत्रजान््रयेव मया--

प्टतच्चीसारपारंगतचतुरमहाचक्रवर्तीश्वरेनः

किशैद्रान्या विरोधाः परमकरुणया साधु निमटनीयाः । ्रीविद्यारण्यवाक्ये मुकुर इव महानिमेरेऽप्यक्षिदोषा- तसन्यासन्यावभासा इव गुरुभिरिवान्तः सखरमादशेयद्धिः ॥ १ ॥

किच-- क्षं तन्योऽविनयोऽस्मदीय इह वै श्रीदेशिकेशाङ्घरिभेः पर्वाचार्यवचः स्वतोऽमल्मपि भान्या यदाक्षेपि तत्‌ ।

सान्तर्दौषविोषेणेकफल्वं यस्मादतः साघुभि. [क भ (क | द: = (~ नि मादि चारूपृणकरुणाकोरेः सुधीररपे ॥ २ ॥

३३४ एर्णानन्देन्दुकौमुद्याख्यव्याख्यासमेतः-- [४ चतुध-

क न॒ वच इदं वेदारण्यं गभीरतर खतः.

क च वयमिहास्यैदपय प्रकाश्येत क्षमाः । तदपि मछिनोऽप्यव्पः सिद्धाञ्जनस्य कणो न क गुरकरणया भमौ गृढं निधं परिदेयेत्‌ ॥ ३ ॥

क

द्ण्वत्रद्‌ रहस्यम्‌-सवौऽप्ययं (वेरोधस्तचज्ञानस्य ।

ज्ञानाथिरपि सजातः सदीप्तः सुद्टोऽपे च | दग्धु नव रक्तः स्यात्मातबद्धस्तु कत्सषम्‌ ॥

$

इति पराश्चरचनादिसिद्धसंभावितप्रतिबन्धमृखकः एवेति स एवाऽऽदौ तावद्विचाय॑ते यच्चेतस्मिस्मृतिवाक्ये पारारास्पोपपुराणीयतेन प्रसिद्धे समादुपस्तगत्रयदृदपदाभ्यां तत्व- ज्ञाने परोक्षवांिकलप्रमाणाभासजन्यत्वापातिकलत्वानि क्रमास्स्रमे सुधाऽस्त, प्रादेशमा- जश्वन््रः, ‹ परीतः शद्कः, कामिनीयमिलयादिवदेव निवारयितुं विरेषणाम्यां निबोघापरो- क्षप्रमाल्वमनिन्यज्यापि प्रतिबद्धत्वाभिघानं कृतम्‌ , तथा तन्मृरके प्रागुक्ते गीतावाक्यमतबु- द्धिनाङ्गपदव्याख्याने बुद्धिनाशो विपरीतमावन)पचयद्‌।षेण प्रतिबद्धस्य ज्ञानस्य माक्षप्र- दत्वसामथ्यीभाव इति मट्वाक्याटिष्वपि तक्किमभिप्रायकामेति । तत्र प्रथमवाक्यस्य तात्य भगवद्भिः सवैज्ञात्ममनीश्रचरणेः संक्षपशारीरकारम्भ एव सदष्टन्तं सान्वयव्यतिरेक च स्रकटितम्‌- पुरषापराधमटिना धिषणा निखद्यचक्षुरुदयाऽपि यथा ] न फ़टाय भञ्युविषया भवति श्रतिसमवाऽपि तु तथाऽऽत्माने घीः ॥ पुरषापराधविगमे तु पुनः प्रतिबन्धकब्युदसनात्सफला । मणिमच्चयोरपगमे तु यथा सति पावकाद्भवति घूमर्ता । इति ॥

अत्र प्रथमे माधुसूदनी ठका ~- पुरुषस्य प्रमातुरसभावनादिटक्षणेनापराधेन मटिनाऽ- प्रामाण्यदङ्काकट्ङ्किता न तु प्रमाणस्यापराघेन । तस्य दृष्टान्ते दा्छन्तिके च निद्‌।षत्वात्‌ । ननु निदुष्टरमाणजन्यज्ञानमप्रामाण्यराङ्कावशादध्यासं न निवतेयतीते क्र दृष्टामेत्यादाङ्क्यं टृष्टन्तमाह--निरवयेति । भजनामा कश्चित्कस्याचिद्रज्ञोऽयन्तवछ्छमो ब्राह्मणो राजोपजी- विभिमौत्सयौद्धिष्यमाण आसीत्‌ । स कदाचिदैवयोगान्नेत्रे पिवायारण्ये क्षिपतश्वरं तत्र स्थितो दैवयोगेनाऽऽरण्यकोः सह पुरसमीपमागतोऽपि विदरेषिराजकीयावरुद्रपुरमागेः पुरं परवेष्टुं न रश्चाक । राजा । च भजर्मृतः प्रेतो जात इति तैः प्रबोधितः संस्तथेव निश्वयमकरोत्‌ । दैवाकदाचिद्रहिगैतो ब्योपवने तं टषटराऽपि ब्रह्मरा- क्षसं मेन इति । ‹ पुरुषे सोम्य गन्पोरेभ्योऽभिनद्धाक्षमानीय त तताऽतिजने

{~

विसजेत्‌ ' इति श्रतिमृढा प्रन्थकर्वृदेशपरसिद्धिः । यथा भञुविषया निर्दोषचक्षुजे-

व क = (ष श

स्वरूपसिद्धिप्रयोजनप्रर) विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिविवेकः। ३३५

निता प्रमाणमूताऽपि मति्यृतो भबुरषटमयोग्य एव रितु प्रेत एवायं चत इ्य- सभावनाविपरीतभावनारूपदेषेणाभिमूता भज्ुरेवायमिति निश्वयफ़टाय पर्याप्ता न भवति तथा निदष्विदान्तमहावाक्यजन्या प्रमाणमृताऽप्यहं ब्रह्मस्मीति र्र्विदान्ता ब्रह्मपरा न भवन्येव, अद्वितीय ब्रह्म न सभववेव संसायेससारिणोर्यं न संमवव्येवेयसभावनाटि- रूपपुरपदोपामिमूता विचारालागङ्ञानादिनिवृत्तिफलाय न पर्यौप्ता भवतीयं इति । द्वितीयश्चकस्तु सर एव । एवं चोक्तविरेषणविरिष्टज्ञानस्यापि प्रतिबन्धः संभवयेवेति सिद्धम्‌ । तत्र प्रतिबन्धसामन्यटक्षणं तु यावत्कारणसचेऽपि कायीजननमेव । अस्य विस्त- रस्तु प्रतिबन्धोऽस्ति मातीति व्यवहाराहेवस्त॒नि तं निरस्य विरुद्धस्य तस्योत्पादनमिष्यत ट्‌ते तच्वविवेकश्छोकदीकायामेतदाख्यायमिव । मया प्रादर्य्यैव । तदत्र तचज्ञानेऽपि योऽयं विपरीतमावनोपचयदोषादिप्रयुक्तः प्रतिबन्धः कैवस्यप्रदानसामथ्यामावात्ोक्तस्तद्रीजं तु ज्ञानोत्पत्तेः प्रागिव मूर एव ॒प्रसिद्धमक्ृतोपास्तित्वात्मकं समुदाहृतसक्चेपशारीरक तद्य को- तभयुदृ्न्तेनेव पयेवसनम्‌ । तथा हि-तत्र राज्ञे राजकयर्भजुदेषिभिमजुर्ृतः प्रेतोऽमू- देतयुपवने तत्साक्तात्कारतः पूवैमेव निवेदितमिति तन्मूख्क एव निर्दधचक्षुः प्रयक्षीक- तोऽपि भयरयं ब्रह्मराक्षस एव स तु मृत इति राज्ञो निश्चयो यथाऽमूत्तथाञतरापीदानीत- नमुमुक्षोस्तातकाटिकश्रवणादिसाधनैर्योऽयं ब्रह्मात्मैक्यविषयकः साक्षात्कारः सपदयते स तावदकृतोपास्तलमृढकविपरीतभावनादुपचयप्रयुक्तकैवव्यदानादक्षवटक्षणप्रतिबन्धवानेव भवतत्यवसीयते । ननु मेोक्षप्रदानसामथ्य।भाव इति सथुदाहतमृख्वाक्य एव मोक्षशब्देन जीवन्मुक्तेरेव वक्तव्या तस्मदानसामध्य।भावस्तु तच्वक्ञाने विपरीतमावनोपचयादिदोपेण सुप्र सिद्ध एव । तथा च वक्ष्ये विवेदिषान्यासं विन्यासं च भेदतः | हेत्‌ विदेहमुक्तेश्च जीवन्मुक्तेश्च तौ क्रमत्‌ ॥ इति मूलारम्भप्रतिज्ञाकारिकाऽप्यनुगहिता भवति | तत्र हि तचज्ञाडद्रारा बिदेदकैवल्यकार्‌- णतं त्यागदण्डधारणपूवैकपारमहंस्यान्यतररक्षणविविदिषासंन्यासे स्पष्टमेव । तथ। जीवन्मु- क्तेकारणत्रमपि विद्वत्सन्यसि मनोनाश्नादिद्ारेति न कोऽपि पूत्रीपरविरोधः स्यादिति चेन । ˆ अङ्ञश्वाश्रदधानश्च संशयात्मा विनद्यति ` इति गीतावाक्यव्याख्याने मृख्कारैखा- ज्ञानवत्संशयविपयेयोरपि प्रयेकं बन्धकत्वेक्तेः । तस्मादुक्तसंकषेपशारीरकायन॒सारेणोक्तरीति- कल्यवस्थैव ज्यायसीति दिक्‌ । न चेवं तदहि ताद्ातचज्ञानेन मोक्षदानासमर्थनापि कथं ज्ञानेन पापट्ेपः प्रागुदाहते याज्ञवस्क्य एव ब्रह्महत्यां शापेन कुर्वाण इति वाच्यम्‌ । भपरोक्षज्नानस्योक्तरीया विदेहमुक्तिजीवन्मुक्यो दीने प्रतिवद्धवेऽप्यप्रतिवद्रेन परोक्ङ्ञानेनैव तस्य सभवात्‌ । तदुक्तं स्कान्दसूतसंहितावचनेनैव तच वेवेके --

द पूर्णानन्देन्डुकौ युयास्यव्याख्यासमेतः-- [® चतुर्थ

648

परोक्षं ब्रह्मविज्ञानं शाब्दं देशिकपूवेकम्‌ । ुद्धिपूवकृतं पापं इत्लं दहति वडिवत्‌ ॥ इति । एवे तद्यपरोक्षज्नानस्य किं फटमिति चेत्तदप्युक्तं तत्रैव तद्रचसेव- मपरोक्षात्मविज्ञानं शाब्दं देशिकपूवकम्‌ | ससारकारणाज्ञानतमसश्वण्डभास्करः ॥ इति । अत एवोक्तं सवेमिदं शाघ्राथजातं क्रोडीकृत्य मया तावदद्ैताधिकरणचिन्तमणिमाखयां चतुध फल्काण्डे प्रथमे जीवन्मुक्तिगुच्छे नवमाधिकरणसारश्।कतस्मकाशस्यटाकय) :-

ब्रहम्गस्याघल्पोऽस्त्युत न न चरमः क्षीयते कमे नेवा-

मुक्तं कल्यैरपीति स्णरतिपष्र॒ नियमनादाय एवेति चेन्न |

यज्जञस्याऽऽत्माववोधादुमयमःपे तदश्चिष्टनष्ट कमात्स्या-

दद्रैतं शेकरं तं प्रमगुरुमहं सचिदानन्द मीडे ॥ इति ।

नन्वेवमामरणमुपासकवत्तछज्ञानिनाऽपि संचितपापनाशाथमप्रे संभावितपापर्पार्थ चाहं

तरह्म स्मीति वुत्तिसातयमवद्यमनुष्टेयमेव । तत्र ब्रहङ्ग्याघक्पः पापेपोऽस्युताध वा नेति संदाये सति चरमः, नास्ति पापच्ेप इद्यन्तिमः पक्षो न भवति । कतः । अभुक्तं कमं कल्यैरपि नैव क्षीयत इति स्मृरिषु-

नाभक्त क्षीयते कमं कत्पकोट्शितेरपि |

अवद्यमेव मोक्तव्यं कृतं कमे द्युभाद्युमम्‌ ॥

इत्यादिषु नियमनात्‌ , कमणां भोगमन्तरा॒ सवथा क्षयामावनि्णयात्‌ । तथा

चाऽऽ एव ब्रहम्गस्याघटेपो ऽस्तीति पवेपक्ष एव॒ समुचित ईते चेन । कुतः । यतो यज्जञस्य, यमदैतमित्यादिवक्ष्यमाणटक्षणं ` जानातीति यंज्स्तस्यद्वेतन्रह्मासमेक्य- विदः । अआत्मावबोधात्‌ , विचारिततचमस्यादिवाक्यमात्रकरणकाग्रतिबद्ध्‌ ह्मलिक्यवि- पयकद्वैतमिथ्यात्वानुभवफठकसाक्षात्कारात्‌ । उभयमपि ज्ञानप्रागृध्वंकालिकत्वभेदेन द्विवि- धमपि । तत्‌, संचितक्रियमाणास्यम्‌ । क्रमात्‌ , व्युत्रमात्‌ । अश्िष्टनष्टम्‌ , अचेष्ट च नष्टं चानयोः समाहारस्तथा । क्रियमाणमछष्टं छषरब्दितरेपानापादकं संचितं तु नष्ट ष्वसप्रतियगि । स्यात्तभित्यादियोजनया “ तदधिगम उत्तरपृवौधघयो - र्िशविनान्चौ तच्चपदेश्ात्‌ › इ्यधिकरणश्चयं सुचयन्प्रग्वदेव श्रीगुरं स्तौति ब्रहञस्येति। ननु कमाघवाचार्य+-स्वत्राघष्धेषविन रयोः सगुणव्रहमज्ञपरत्वमेव व्याख्यातम्‌ । तद्यथा--

टाभिषानुष्टपूश्छाकतद्वा शल्नकग्रन्थ इत चा३त्‌ु |

क

सवरूपपिद्धिप्रयोजनप्र°] विदयारण्यप्रणीतजीवन्पक्ति विवेकः , २२५

५

(~ ० ७ (7.

तत्र तावन्निगुणतब्रह्मात्मविदः पापटेपशङ्कांऽपि नेदेति । नाका न करोमि न कारष्यामीति काखत्रयेऽप्यकतृब्रह्मस्वरूपतेन निशितत्वात्‌ । न द्यकर्तु्ढपं॑मन्दा अपि शङ्कन्ते नापि सगुणत्रह्मविदो टेपोऽस्ति । अद्ेषविनारायोः श्रतवात्‌ । ब्रह्मसाक्षाकारादर्ष्वं देहेद्धियव्यव- हरवरात्सभावितस्य पापस्याद्छेषः श्रूयते तयथा--“पुष्करपखश्न आपो न छिष्यन्ते एवमेवं विदि पापं कमन शछिष्यते › इति । साक्षात्कारात्प्व॑ विह जन्मनि जन्मान्तरेषु च संचितस्य पापस्य विनाशः श्रुयते त्था--‹ इषीकातुटमप्नौ प्रोतं प्रदयेतैवं हास्य सर्व पाप्मानः प्रदूयन्ते › इति । " नाभुक्तं क्षीयते › इलादिदा्वं त॒ सगणनिरणन्रह्ञानर- हितविषयम्‌ । तस्मानास्ति ज्ञानिनः पापटेप इति । तत्कथं त्वया निर्गणब्रह्मवित्परलेन ज्ञानपूव। त्रयोः पापयोरशेषवेनाशौ व्युक्रमेणोच्येते इति चेत्‌ । सत्यम्‌ । यदाऽन्तश््यीमि परमश्वरास्यसगुणब्रह्मसाक्षात्कारवतोऽपि तत्साक्षात्कार प्पर्वोत्तरमाविनोरघयोः कमादिनान्ञोऽ- षश्च भवति तदा निगौणत्रहमविदस्तु स्दष्टयाखण्डमेवाव््दवेतात्मान्‌मवेन कर्मण एव तदुपठक्षितद्रेतस्यापि वस्तुत्वेनासंभवेऽपि खोकदष्टमा संभावितयोस्तयोस्तौ कैमयसिद्धा- वेवेयाशयेनैव तेस्तथोक्तमिति तत्र॒ तावदित्यारभ्य मन्दा अपि शङ्कन्त॒इलन्तोक्तम्रन्थ- स्वारस्यादवावसीयते । मया तु-- क्षीयन्ते चास्य कमणि त्षिन्ट्े परावरे ` इति श्रया ।

(~ _

यथैधांसि समिद्धोऽथिर्मस्मसाकुरतेऽ्न । ्ञानाभ्रेः स्वकमाणि मस्मसक्ठुते तथा ॥

इति स्मृया च ज्ञानपूवश्षणपयन्तसंचितकमंणां नाशः । तथा--८ एष निलो महिमा

्राह्मणस्य न वधते कमणा नो कनीयान्‌ । तस्यैव स्यात्पदवित्तं विदित्वा न स्प्यिते कसणा

पापकेन › इति च श्रुलया ‹ च्प्यते न स पपिन पद्मपत्रमिवाम्भसा › इति ष्या च

ज्ञानोत्तरक्षणमारम्य यावद्प्रारन्धपरिसमाप्चि ठोकटृष्टवा प्रतिभासमानदेहेन्ियादिसंमावित-

क्रियमाणकमेणामष्ेषश्च मवतीयभित्रेय तथोक्तम्‌ । न चैवमपि निरुकम्रन्थविरोध 9.

पुनस्तव तदवस्थ एवेति वाच्यम्‌ । मयाऽपि निरक्ततदाशयमेव विवृण्वता वोधैक्यसिद्धा वविरोधस्य यथेष्टचेष्टानिरोधस्य च साथितवात्‌ । तथा हि-

नाकाधं नो केष्याम्यपि किं न करोमीति तच्वप्रमातो यस्याकतुुद्रिटेटतरसुदिताऽस्तीह काठ्त्रयेऽपि ॥ तस्याऽऽ्मज्ञस्य शाङ्काऽपि खट भवति क। कर्मछेपस्य शाघ् ध्वसटेपादि स्वं सगुणविदे परं सार्थकं व्तुटष्टय। ॥

* वातिकमते स्क्षिण एवेश्वरत्वं तस्य तु खधकाश्चचि त्व[द्ना नित्यापयोश्चत्वेऽपि विचारादिना तत्साश्नात्कारस्त॒ जन्यजगजन्मायमिननिमिं त परद्नत्वेनान्तयामितया तदिषयकरपर.

मेवेति योतयितुमेवान्तर्यामति ।

3

२३८ पर्णानन्देन्दुकोमुयाख्यव्याख्यासमेतः- [४ चतुर्थ-

दद वस्ियाुक्तेर््यवहारद्वा तु नि्युणविद्यपि निरुक्तरीत्या तत्साधकमेवेति भावः ।

सोऽपि ्रामितचक्रवद्वितनुते सद्धममेवानिशं नानाजन्मतदीयसंस्तिवशात्तस्मान्रणां सग्रहः ॥

अथादेव भवेदयथेष्टविहतेः कुत्र प्रसङ्घस्ततः \

पश्चाययैः समता त॒ या व्यवहृतौ युक्ताऽस्ति सेवं न किम्‌ ॥ इति ।

विस्तरस्तेतद्धीकायामेव द्रष्टव्य इति दिक्‌ । नन्व्टङ्गयोगाम्यापरिपाकपूवेकं तत्तदुपा- सकानाम्िरादिमार्मेण ब्रह्मोकं गतानां मवतु सगुणव्रह्मसाक्षात्कारणोक्तफटमथापि सृतसं- हितायां श्रीमद्वाद्रायणाचायचरणे

परोक्षं ब्रह्मविज्ञानं शाब्दं देशिकपुवेकम्‌ । ुद्धिपवैकृतं पापं छृसस्नं दहति विवत्‌ ॥ इति परोक्षव्रहमविदोऽपि निरुक्तफटठं कथमुक्तं कथं वा माघवाचारयस्तद्रीकायामिदं व्याख्याय तचखविवेकेऽपि यथाश्चतमेवोदाहतमिति चेत्‌ । बाढम्‌ । ! अस्ति ब्रद्येति चरेद्‌ । सन्तमेनं ततो विदुः › इतिश्रुतेयो वदेकादशददोनवादितदेकद्‌शेमततुच्छलबु।दे निघ।रणपूतका- दरतद्ाच्माघ्रसिद्धमगजटादिवदध्यस्तनगदधिष्ठानसयज्ञानानन्तानन्दात्मरूपन्रह्याद्रैतविषयकत्र काछिकाबाधितलप्रकारकप्रमाया एव तप्तपरशग्रहणप्रतिज्ञापयेन्तायाः प्रकते परोक्षज्ञानवेन विविक्षितत्वात्तदतस्तुक्तसगुणविदोऽप्यधिकत्वाच युक्तमेवोक्तवचनामाते तच्चा मात । एवम्‌ ` अज्ञ- शाश्रदवानश्च संशयसा विनदयति ° इति भगवद्रीतावाक्यसारस्यानुसरेणात्र मूख्कारेलाऽऽ- यैरन्नानवत्सदाये विपर्ेये च यद्रन्धकत्वमम्यघायि तदपि द्वैतं मिथ्या न वेदादिवृ्या भोगमेोक्षोभयाप्रवच्या कषायात्मकटुःखैकफख्कतवेन दृदयं सदयमेवेति निधारणतः शब्दा- दयनन्तेष्टविषयककाम्यकमीदिप्रबच्या परमदुरगाहटीकिकादितत्साधनसहस्रासादनविपद्‌कमू रुवत्वेन चेलयवस्यमेव वाच्यम्‌ । तथा चेदिदं दयमङ्नानकार्यीभूतविक्षपकुक्षिनिक्षिप्तमेवेति तु निर्विवादमेव । एवं चाविद्याया जवरणविक्षेपशक्तिद्रयवयाः प्रक्तेऽयं विक्षपाशः स्फुट एव । सोऽपि कार्यक्षमलप्रतिमासमानवाम्यां धममविदेषाम्यां द्विवेध एव॒ । तत्राऽऽदयस्य क्षमचेनैवाविद्यावदनन्तदुःखदत्वरुक्षणं बन्धकत्वमुचितमेव । अत एवोक्त स्वासानुभ- बादर्गो ८ तस्याभिध्यानायोजनात्त्वभावादरूयश्वान्ते विश्वमायःनिवृत्तिः ` इतिश्चुलयाशय विददयितुम्‌- शास्रेण नद्येत्परमाथसच्वं कायक्षमं नदयति चापरो्षात्‌ । प्रारव्धनाश्चात्रतिमासनाद्च एवं त्रिधा नदयति चाऽऽत्ममाया । इति ।

ननूषादानामूतस्याज्ञानस्यैवा ऽदो नाशे सति कथं वा ॒ततकार्यीमूतयोः संशयविप ये ययोरवध्थिति । न च संक्षपेगारीरके जीवमुक्तिपक् प्रक --

खरूपांसेद्धि प्रयोजनप्र०] विद्यारण्यप्रणोतजीवन्पक्तिविषेकः ¦ २२९

५ॐ

जीवन्सुक्तिस्तावदस्तिप्रतीति्दैतच्छाया तत्र चास्ति प्रतीतेः । दैतच्छायारक्षणायातते टेशस्तस्मिनर्थे स्वानुभूतिः प्रमाणम्‌ |

इयङ्गीक्ृतस्य ज्नानोत्तरमप्याप्रारव्धपर्सिमा्षि प्रतिमासमानद्ेतोपादानीमूतस्याज्ञानठे- शस्य ‹ पद्यामि दग्धररनामिव च प्रपञ्चम्‌ › इति तदीयाग्निमवाक्येनेव दग्धरशनान्यायेना- वशिष्टस्य स्वेन युक्तैवोक्तसरायविपथेयादिकायोदयवस्थितिरिति साप्रतम्‌ । दग्धरशनानेद- शनेनैव तस्य कार्यश्चमत्वासच्वात्मकृतसंश्यविप्य॑यादेस्तु कायक्षमतेन विवक्षितवाच्चेति चेन । “ काथेक्षमं नस्यति चापरोक्षात्‌ › इति तनारास्येवापरोक्षङ्ञानेनाभि!हिततवान्ृले तु ज्ञानोत्तरमपि श॒कराघवनिदददनेन संदायायभिधानं भयज्ञानव्रतिवद्धज्ञानामिप्रायेणेवद्युपपा - दितताच्च । तस्मात्तरायादेः प्रतिबद्धज्ञानोत्तरमेव जायमानतमन्ञानवदनन्तदुःखदलवरक्षण बन्धकत्वं प्रमाणदोषदून्यत्वेन प्रमारूपस्यापि ज्ञानस्य प्रमत्रेकदोषेण प्रतिबद्धं च युक्तमे- वेति संक्षेपः । एतेन प्रथमविरोधोद्धारः साघुतर एव । तथा हि-तत्र तावदढतमप्रमारूपा- परोक्षतज्ञानोत्तरमपि छुकादिनिदश्चनेन संशयालयुपपादनं विरोधवीजं तत्तु मजनिदशेन- पुरुषदेषैकमृरुकतयोपपन्नतममेवेति कोक्तविरोधावसर : । अत एव द्वितीयो ऽप्यसौ परास्तः । तत्रापि श्रवणादीनां सम्यगनुष्टानेऽपि पुरुषदोपेणैवाकतोपास्तिवास्येन सम्यगवुष्टितैरपे श्रवणादिभिस्ताकाक्िकिसमावनाविपरीतमावनानिरासठक्षणफलठाभाससमभवेऽप तत्सस्काराणा- मनुन्मूछिततवात्कालान्तरे भरतवद्विषयध्यानसङ्गकामक्रोधसंमोदस्मृतिविभमक्रमेण निरुक्तासं- भावनादिसंस्कारिरव विषयध्यानमहि्ना स्वकार्यं कुवःणदैरिणममत्वास्यविपरीतमावनोपचय- टक्षणविपयैयपरिपोषेण हरिणैकविषयकान्तकाटिकस्मरणेन तजन्मवत्प्रतिबद्धस्य ज्ञानस्य मोक्षप्रदल्सामध्यामावः समुपपननतम एवेति नैव निरूपितद्वितीयविरोधस्याप्यवकाडाः । निरुक्तवार्तिकादिकं त॒ संशयादिसंस्करिरपे विधुराधिकारिपस्मेवेति ध्येयं धीरः । एवं तृतीयोऽपि विरोधोऽ्यविचारितरमणीय ए । तद्यथा-तत्र हि तखज्ञानस्य विपरीतभा- वनोपचयदोषेण मेक्षप्रदानसामथ्याभावो ह्यसति समाध्यभ्यास इति वादिना सुपरसिद्ध- पर्वम्रन्थेन सहाकृतोपास्तीनामपि मृढाबियेच्छेदलक्षणमेक्षंसाधयत्त्वनोध विदधतो- तरम्न्थेन च सार्धं परस्परं विरोध इेव मुस्योऽन्नः । तत्र निरक्तरीयाऽकृतोपा- स्तिवेऽपिे येषां श्रीमच्छकरगुरुवरचरणसरोजकरुणा वादेव नैव विषय-- ध्यानादिना संशयविपर्ययसंस्कारोपचयः संपन्नस्तपपर एवोत्तरमन्थोऽस्तु, येषां तु कतो पास्तीनामपि समुदाहतमरतादीनामिवासौ दुर्टवश्ातसंपनस्ततपर एव पूवैग्रन्थ इति नेगो- तततीयविरेधोऽपि । तद्रच्चतु्विरोधोऽप्युक्तरीयाऽ्थसिद्धबाध एव । तथा हि-तत्र कतो- पास्तीनामपि महामहिश्नां याज्ञवस्क्याद्‌।नां कुतो न तखज्ञानतुल्यकाटस्मेव वद्रत्सन्यास- जीवनमुक्यादीति तथा तन्निद्रनेन ज्ञानिनो ब्रह्मद यान्तपेपरप्यटपो निरूपेतोऽ्युप्करमो,

२४० पर्णानन्देन्दुकौ युय ख्यग्यास्यासमेतः- [४ चतुर्थ

#

व

पसंहारयोस्तु विपरितभावनोपचयदोषेण प्रतिबन्धस्तचज्ञाने कथमविरुद्स्तेनेयेवाऽक्षपर- क्ष्यम्‌ । तत्त॒ कृतोपास्तरपि मरतनिद्नेन दैवाद्िषयध्यानादिना प्रतिबन्धः संभवतीति न ्ञानसमकाल्मेव विद्धत्संन्यासजीवन्सुक्यादेः प्रायोभिप्रायेण प्राक्तन ग्रन्थे प्रतिपादनं विरुष्य- तीति तद्सापव्पस्त॒ परोक्षं ॒ब्रह्मविज्ञनमियादिप्रागुपन्यस्तस्कान्दादिवाक्यैः परोक्षज्ञा- नेऽपि संमवतीति च सुसमाधेयमेवेति नायं चतुर्थोऽपि विरोधः । पञ्चमे तु विरोधे वासि- छटोक्तमूमिकासक्तकमध्ये चतुधमूमिकाया एव तच्छज्ञानरूपत्वं त्ूर्वात्तरतज्चकयोस्तु क्रमात्त- ताधनत्वं फट्प्वं चाभिहितम्‌ । तत्र ज्ञानरूपचतुभूमौ द्वैतपरतिमास्मत्रेण संशायविपयया- दीकारः सुप्रसिद्धः श्रुलयादिभिः सह विरुद्र इति सारस्तु पूरवाक्तप्रतिबद्धज्ञानाप्रतिबद्धज्ञाना. म्यां विमिन्नविषयतयैव निराकरणीयः । प्रतिबद्धज्ञानपरं हि वासिष्ठवाक्यमप्रतिबद्धज्ञानपर तु ्रयादिवाक्यमिति विषयभेदः } द्वेधा हि ज्ञानक्रमः, योगविभागमेदात्‌ । योगः प्रसिद्ध एव चिनत्तदृत्तिनिरोधरूपः । विभागस्त्र चिनडयोरेकीभावावभासात्तद्धिवेचनात्ा विचार एव | तदुक्तमत्रैवाधस्ताद्रासिष्ठवचसेव -- द्रौ कमो चित्तनाशस्य योगो ज्ञान च राघव । योगस्तद्‌वृ।त्तरोधः स्याज्ज्ञानं सम्यगवेन्षणम्‌ ॥ असाव्यः कृष्य चिदयोगः कस्य चिज्ज्ञानानेश्वयः | प्रकारौ द्रौ ततो देवो जगाद परमेश्वरः ॥ इति ।

(

तेन तद्रूमिकासत्तकमपि प्रयेकं द्विविघम्‌ । तत्राऽऽयं॑लत्रैव प्रागुक्तमम्र प्रपाञचेत च` द्ाङ्मुरुकौरेरव-- ज्ञानभूमिः शुभेच्छए्या प्रथमा समुदाहृता । विचारणा द्वितीया स्यात्ततीया तनुमानसी ॥ सत्वापतिश्वतुर्था स्यातच्ततोऽससाक्तेनामिकः पदाथौभाविनी षष्ठी सप्तमी तुयंगा स्मृता ॥ इति ` दवितीयं तु प्रतिपादितं तृक्िदीपे-- अज्ञानमाव्तिस्तद्रद्िक्षेपश्च परोक्षधीः । अपरोक्षमतिः लोकमेोक्षस्तृतिनिरङ्कशा ॥ इति । एवं च सच्ाप्याख्यचतुधभूमौ ज्ञानरूपायामपि दैतप्रतिमासवज्ञा्संशयविपययसं स्कारः प्रतिबद्धवसंमवदेव श्वीमद्धारतीतीथैचरणस्तत्स्थाने परोक्षघीरेव नियोजिता । पच्च म्यादियोगभूमित्रये तु जीवन्मुक्तेरूपत्वमेवेति तत्स्थाने तेरपरोक्षमतियोकमोश्चनिरङ्कशतृकि रक्षणावस्थात्रयमेव निवेशितमिति रहस्यम्‌ । नन्वेवं चेत्तहिं कः क्रमोऽत्र भूमिकानां समु ्ुभिरादणीय इति चेदुभयविधोऽपि । तद्यधा-

स्वरूपसिद्धिप्रयोजनप्र०] विदयारण्यप्रणीतजींवन्मुक्ति विवेकः * २४१

शिवः शक्या युक्तो यदि भवति शक्तः प्रभवितुं

न चदेव देवो न खट कुदारः स्पन्दितुमपि ॥

अतस्वामाराध्यां हरिदरविरिञ्चादिभिरपि |

प्रणन्त॒ स्तोतुं वा कथमिह समर्थो नरप: ॥

इति सौन्दय॑र्ह यायपय एव भगवद्विभौष्यकरिरेव मायिमहेश्वरटीखविग्रहाधनारीश्वरेनर-

बेष्णरद्रनह्यास्यसचादिगणमतिंखीटाविम्रहत्रयं कण्ठत एवोक्तम्‌ । अत्र श्रयादिप्रमाणप्रपञ्चन- व्यवस्थापनं तु सरस्वतीशृद्धाराख्येऽस्मदीयतद््याख्यान एव द्रष्टव्य . विस्तरभयान्मया नेवह्‌ प्रत- न्यते । ननु भववेवमथापि किं प्रकृत इति चेदुच्यते । सुतसदितान्तगेतसृतगीताप्रसद्धमाघवाचा- ` यक्ृततद्रीकाविदृतरीयात्रान्तःसखवदहिस्तमःप्रधानरद्रटीटाविग्रहस्यान्तस्तमः पृडे कविः स- प्रधानविष्णढीखाविग्रहस्य चेश्वरघेन सखस्वसंस्कारवलादनन्तजन्मसुपास्तका जीवा अपप दहिवेधा ममक्षवो द्यन्ते | केचिच्छेवप्रकृतयोऽन्तःसच्चप्रक्ातेकत्वे नातीवानेमंलशयाः परं बहिरेव तमःग्रक्रतिकवेन क्ररा इव भासमानाः । परे तु वेष्णवप्रकृतयाऽन्तस्तमाव।च्छना परं त॒ बहिरेव सचप्रकृतिकवेन शान्ता इव मासमानाः । हरिदरयेरेव सच्वोपहिवादीश्वस्वे- नोपास्यत्वं न त॒ चतराननस्य । तस्य सबाह्याम्यन्तरमपि रजःप्रकृतिकतात्‌ ^ श्रयां।से तत्र खट सत्वतनोनणां सयुः ` इ। तभागवतवचनाच । तथा च य दवप्रङृतया सुदु्तवस्वत्रनन्तः- करणवेमव्याच्छीघ्रमेव ।चजलडवेवेचन बु।द्धमारोहतीते त 'वेचारमागमवावटम्ब्य तद्रू मका- त्रमेणेव काताथ्यभाजो भवन्ति । ये तु वेष्णवप्रकृतयो मम॒क्षवस्तषामन्तःकरणजाच्या त्त्र चिजडविवेचनं नैव बुद्धिमधिरोदतीति ते योगमागमेवावटम्ब्य तद्भूमिकाक्रमेणेव काताध्यभाजो भवन्तीति त्म्‌ । नु भववरेवं व्यवस्था सवांऽपि तथाऽ कोऽनयाः सुगमः रा्रद्‌ सतां संमतो मार्ग इति चेदेवमेव बृह्योगवासिष्ठनि्वाणप्रकरणपृवौ धगत्रयोद्शसरगे श्रीरामेण पृष्टो भगवान्वसिष्ठः स्वाशयमवेदादयत्‌.

श्रीराम उवाच--सम्यग्ज्नानविखसेन वासनाविल्योदये | जीवन्मुक्तपदे ब्रहमन्वद विश्रम्यते कथम्‌ | श्रीवसिष्ठ उवाच-संसारोत्तरणे युक्तिय।गरब्देन कथ्यते | तां विद्धि द्विप्रकारां त्वे चित्तोपश्मधमिणीम्‌ ॥ आन्मज्ञानं प्रकारोऽस्या एकः प्रकथितो भुवि । द्वितीयः प्राणसंरोधः णु सोऽयं मयोच्यते ॥ श्रीराम उवाच-सुटभवाददुःखलात्कतरः सोमनोऽनयोः ।

येनावगतमात्रेण मुयः क्षोभो न बाधते ॥

३४२ पृर्णानिन्देन्दुकोमुयार्यव्यास्यासमेतः- [ ? चतुर्थ भ्रीव॑सेष्ठ उवाच-प्रकारौ द्वावपि प्रोतौ योगशब्देन यद्यपि | तथाऽपि रूढिमायातः प्राणयुक्तावसौ भृशम्‌ ॥ एवं योगस्तथा ज्ञानं संसारोत्तारणक्रमे । समाबुपायौ द्वावेव प्रोक्तावेकफट्प्रदो ॥ असाध्यः कस्यचिद्योगः कस्यचिज्ज्ञाननिश्चयः । मम त्वमिमतः साधो सुसाध्यो ज्ञानजः क्रमः | यज्ज्ञानं न तदज्ञानं स्वमेष्वपि पुन्वेत्‌ । ज्ञानं सवास्ववस्थासु नियमेव प्रवर्तते ॥ धारणासरनदेशादिसाध्यवेन सुसाधताम्‌ नाऽप्याति योगो ह्यथवा विकव्येनैष शोभनः |} द्वावेव किर यत्नोव्थौ ज्ञानयोगौ रदघृह्‌ । तत्रोक्तं भवतो ज्ञानमन्तः स्थक्ञेयनिमेरम्‌ | प्राणापानरथारूटो रूद्देश्गुहादरायः । अनन्तसिद्धिदः साधो योगोऽयं प्रोच्यते शृणु ॥ सुखानिटस्फुरणनिरोधसंमवे स्थितिं गते नृपसुत चेतसः क्षये ।

~ (~ क {

समादितस्थितिरिह योगयुक्तितः परे पदे विगङ्तिभीर्निवत्स्यक्ि ॥ इति !

{~ (५,

अथ षष्टविरोघस्तु विदरत्सन्यासिनोऽपि विष्यङ्गीकारात्मा प्रागुपपादितरीतया प्रतिबदधज्ञान- रालिविदर्ेनैव सुसमायेयश्चित्तविश्रान्तेस्तस्य साध्यवात्‌ । याज्ञवल्यत्रह्वधपाप्रतिबन्दी- ग्रहणं व्वधस्तादेवोपपादितस्कान्दवाक्येन तदधिगमाधिकरणन्ययेन च परोक्षज्ञानादिमहि- भनैव निरस्तमिति नात्र म्रन्थे कश्िदप्यणुमात्रोऽपि भाति सतां विरोध इति शिवम्‌ ।

ननु भवत्वेवमवेश्रान्तचित्तस्य ज्ञाने सरायादिरक्षणफटप्रतिबन्धरूपाद्राधाद्रक्षासपे- क्त्वं परं तु प्रकृते ज्ञानं विचारिततच्मस्यादिमहावाक्यजन्यमहं ब्रह्मास्मीयाकारकचर- मप्रमारूपान्तःकरणकृ्यामकमेवेति तु निर्विंवादमेव । तस्य तु चित्तब्तिविरोषताच्िक्षणा- वस्थायेत्वेन स्वयमेव नष्टलादियं क स्यादिति चेत्‌ । सम्‌ । एवं हि प्रमप्रक्िया सर्वो- पानेषदसमता यद्ममायाः पूरैक्षण समुत्िष्वितीयक्षणे स्थितिस्तृतीयक्षणे स्वसमानाश्रय- विषयाविद्यया सहैव स्वस्या जपि च समाप्तिः । ‹ शुद्धं ब्रहेति विषर्यकुर्वणा वृत्तिः स्वस्ेतरोपाधिनेदात्तेरुदयते › इति कल्पतरूक्तैः क्षणमभङ्गवादप्रसङ्गमङ्गा्थ यथा टु. चा्भिकायां ब्रहमानन्दाचार्थः प्रकृतं व्यास्यातं तथैव तु वास्तविकम्‌ । तयथा--शुदं

स्वरूपसिद्धिपरयोजनप्र° ] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्सक्तिविवेकः । ६४२

्रह्मेती ति । इतिकनव्दोऽन वृक्तिविषयसमातौ । द्भवति शुद्धत्र्णो वृरयुपितं रूप- मिथः । तथा च वुद्युपहितं ब्रहैव विषर्ुरबाणिवय्थः । अथवेतिशब्दो वुर्युपहिता- कः । तथा च डुद्धरब्देनैव वृ्युपहितान्याविषयकत्वलाभः । स्वस्ेतरोपाधिनिढत्तिः, स्वं सेतरश्नोपाधिरधस्यं तदुच्छेदव्यापयेत्य्थः । इत्यत्रोदयत इति पदमविरतर्मपि तत्तात्पय- निरुक्तक्रस्यदयतत्तदितरद्दयध्वंसानां तुल्यकाट्िकलमेवेवयभिग्रायकमिति प्रतिभाति ! तत्रो- सत्तिप्रतिबन्धस्य वहेररण्याद्रलादिवचित्तवेमव्यवैकल्ययुगुरस्यामवेऽपि प्रकृते संशयवि- पर्ययसंस्कारसंचयटक्षणप्रतिबन्धस्य मणिमन्त्रदेरि स्वे स्कार्याभूतदाहरक्तेः प्रतिन- न्धेऽपि प्रकाश्चशक्तेः काष्ठेऽवस्थित्यावदयकत्ववदिहापि स्वकार्यीभूतनिरक्ताविदध्वस्तप्र- तिबन्धेऽपि संस्कारात्मना स्वावस्थितिसंभवाननेवोक्तदाङ्कावकाशः । अत्र॒ विस्तरस्द्रैतरलन- रक्षणीयमदीयव्याख्यायां मुक्तिरमाटंत्रियास्यायां मङ्गख्वाद एवानुसध्येयः । परं तु विश्रा- न्तिरपि चित्तस्य काचिनिरद्धैकाम्रान्यतराऽबस्थैव वाच्या । तथा च तत्रापि जन्यभावतेन विनाशिवप्रौव्याद्द्बुटीप्रभातन्यायापत्तिरियाश्कां प्रयाह । विश्रान्ताचेत्तस्य वि- लयादिना- |

विश्रान्तवित्तस्य तु मलोनश्ेन यवा जगदेव प्रलीयते तदा संशय- विपर्ययोः कः प्रसङ्कः ! जगस्परतिमासरहितस्य बह्यविदौ देहव्यवहा- रोऽपि विनैव स्दप्रयत्न परमेश्वरपरेरितेन -प्राणवायुना निष्पाद्यते । अत एव छन्दोगा आमनन्ति (नोपजनं स्मरिदं शरारं स यथा प्रयोग्य आचरणे युक्त एवमेवायमास्मिजङ्रीरे प्राणो युक्तः ' इति \

तुशब्दः प्रोक्तशङ्काशान्यथः । ननु प्रख्यो हि स्वोपादाने सस्कारात्मकसूकष्मावस्थयाऽ- वस्थानमेव , पुराणप्रसिद्धाकतिक्वैकृतिकदैनंदिनामिधप्रख्यत्रये तथैव इष्टवात्‌ । आलय- न्तिकस्य तु तस्य वस्ततोऽप्रतिवद्रतचज्ञानसमसमयसिद्धतेऽपि म्यवहारतः प्रारन्धपरिसमा- तिक्षण एव मोक्षाख्यस्य संभवात्‌ । तथा चात्र जगदेव बाध्यत इति स्वाभिसध्यनभिज्ञा- क्षेपं तद््वननात््तिक्षिपति--जगत्परतिमासषेयादिना । ञत्र द्यचयेस्य ' टृषटिुष्टिमिमां ्रह्मानुभवी बहु मन्यतेः इयनुभूतिप्रकाजञे प्रकाशितवान्नानाजीववादेऽपि मामतीछृतां मत द्व टृष्टिस्॒टिवाद एवाभिसंधित इति ब्रह्मविदो देहन्यवहारे ऽषीत्यादिमन्थेन ध्वन्यते । एवै च खट्टा सवल्यैवारूपस्य जगतोऽग्रतिभासेऽप्यन्यदष्टया तत्संमवेन प्रख्यपदप्रयोगो युक्त एवेति भावः । तत्र म।नमाह--अत एवेयादिना सावतरणम्‌ ।

१क. ख. ग. छ, च. निष्पयः ।

२४४ पणानन्देन्दुकोमुयास्यव्याख्यासमेतः- [४ चतुर्ध-

उपजन जनानां समीपं वतमानमिदं शरीरं न स्मरन्ह्मविदर्तते पाश्वस्था जना एव तत्व विदुः शरर्‌ं पश्यन्ति । स्वयं त निमनस्कत्वा- न्मदायामदं रारारामेतिन स्मरते । प्रथोग्यो रथक्कटाद्विहने प्रयो- सुमह: शाक्षताञ्श्टवल।वद्ादहिः स यथा सारथिना मार्ग॑स्य(ऽऽचरणं भ्ररतः पुनः पुनः साराथप्रयत्नमनपेक्ष्य स्वयमेव रथक्कटादिक्र परोवर्ति- याम नयते, पएचमेवाप प्राणक्रायुः परमेग्वरेणास्मिञक्ारीरे नियक्तः

सत्वस्ति वा जावप्रयत्नं व्यवहारं निवाहुयाते । मागवतेऽपि स्मयते-

दहं वेनभ्वरमर्वास्थतमुत्थितं घा सिद्धां न परयति चतोऽध्यगमत्स्वदूपम्‌ । देवादुपेतमथ देवव्षाद्पेतं वासा यथा परिकरं महिरामदान्धः । इति । वासिष्टठोऽप्याह-पाभ्व॑स्थबो पिताः सन्तः पूवा चारक्रमागतम्‌ । आचारमाचरन्त्यव सपघ॒द्धवदक्षताः ॥ इति! सेद्धो न परयत्याचारमाचरन्तीत्यमयोः परस्परविरोध दाति चत्‌ । न । ववश्राान्ततारतम्येन व्यवस्थोपपत्तेः । तक््व॒ तारतम्यमामिपेत्य भूयत-- आत्मक्राड आत्मरातेः क्रियावानेष बरह्मविदां वरिष्ठः इति । अनर चत्वारः प्रतायन्ते । बह्यवित्मथमः, बह्मविद्ररो द्वितीयः, बह्यवि- दरयास्त्तयः) बह्मदिद्ररषटश्चतुथं इति । एते सप्त योगमूमिषु चतुथा यगमूममारम्य क्रमेण भरूमिकाचनुष्टयं प्राप्ता इत्यवगन्तव्यम्‌ ।

इद ।ट जक्ष उत्रममाणः स्रीभिवो यानवा ज्ञातिभिवा नोपजनं स्मरन्‌ इतिवाक्य- रेषीमूतमिति बोध्यम्‌ । तेन तद्ाक्यं मरतदेरपत्तिः पुराणोक्तेति चेत्तदा “ जक्षत. ड्रति विन्दनिवयश्रोषीनै किं श्रतिम्‌ । इति चित्रदीप नुसारेण यथेष्टचेष्टाप्रतिष्ठापकमिति प्जल्पन्तो भ्रान्ताः प्रयस्ता: । अत्र चित्रदीपकरैरवैतद्वाक्यरोषस्यास्य द्ैतप्रतिमासदान्यक- पमदेवदेवहूल्यास्यजीवन्सुक्तपरतयैव व्याख्यातत्वात्‌ › अनुमतिप्रकाशेऽपि तैय तद्वाक्यस्य

नद्रराजादिदेदेषु नाना खाचानि भक्षयन्‌ › इत्यादिना सावौत्यपरतयैव विदरतवाच्च । सत्यस।तं नातं. । एव चाजावन्मुक्तानामपि देहनिवीहमीश्वरपरेस्तिप्राणवायुरेव करोती- तयेव सिद्धान्तः परं तु भ्रान्ता देहेन्दियादितादास्याध्यासेनाहं करेमीयभिमन्यन्ते ।. तथा

(^ _ (^~

च॒ भगवद्धारतीतीथप्रणीततृप्िदीपप्रजितप्राग्दशचितचिन्जडविभागमूमिकाखप्यपरोक्षमतिशे -

१क. ख. ग. च. छ. निर्वंह° ।

#

स्वरूपसिद्धिपरयोजनप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजीबन्मु क्तिविवेकः ¦ २४५

कमोक्षनिरङ्कुशतृप्याख्यपञ्चम्यादिसपतम्यन्तजवन्ुक्तेमूमिकात्रयं समधिरूढानामपि खप्रय- तनाध्यासबधे्षयुक्तरीत्यैव देहनिवंहणमिति दचयोलत । तत्र भागवतमपि प्रामाणयति-- मागवतेऽपाव्यादेना सावतरणम्‌ । एवं च पुराणदेः स्मतिलेनैव प्रामाण्यमिति ध्वन्यते | एतन भागवतामद च।पद्वक्रत न तु वैयासक तत्त देर्व।भागवतमेवेव्यपपुराणान्तगंतं देवी. भागवतमेव महापुराणान्तग॑ततेन मन्यमानाः शक्ता अपि प्रदुक्ताः । अवध्ितमपविष्टम्‌ | सिद्धः, ऋषभदेवदेवहूत्यादिः । उक्तेऽथं वसिष्ठवाक्यमपि संवादयति- वासष्टोन्पी- यादना सावतरणम्‌ । एतयोविरोघमाशङ्क्य समाधत्तै-सं द्भ इत्यादिना ] रिं तत्तारत- म्यमिलयतः श्रुत्व त््दरोयति तदेद यादिना । तत्तात्प्ममाह--अवे याना । शिष्ट तु स्पष्टमेव । `

कास्ताः प्रतिज्ञानभू(मेका इत्यतः सप्रमाणे सावतरणं ताः प्रपचयति भमयश्रेयादिना।

भूयश्च वरस्ष्ठिन दर्डिताः

ज्ञानभूमिः डमेच्छा स्यादथमा समदाहूता। वचारणा हिताया स्यात्तताया तनुमानसा ॥ सत्वापत्तिश्तुथ( स्यात्ततोऽस्सक्तनामिक्रा । पदूाथामाविनी षष्ठी सप्तमी तुर्यगास्दटरता।) इति ¦ स्थत; फि मू एवास्मि प्रक्षऽ्दं शाल्नवज्नेः । पेरःग्यश्ुभयोरिच्छ। प्रथमा पोच्यते दयं

खर सज्जनस्पकवेराग्याभ्यासपवकम्‌ । सा्रचारप्रवासया प्राच्यते सा विचारणा । वच र्णाद्युगच्छभ्यामान्द्र्‌याथ्प्वसक्तता ॥ यत्र सा तनुत्तामेति प्रोच्यत्ते ततमानसा । भूमंकातेतयाम्यास्राचित्तऽथतिरतेव॑शात्‌ ॥ सस्वस्मिनि यातः द्युद्धं सच्वापात्तरूदृहूता | द्ृशाचतुष्टयाभ्यासादस्सगफल्पचया॥ रूटसच्व चमत्कारा भ्राक्ताऽससक्तिनामिक्ा | भू।मेकापञ्चकाभ्यासात्स्वात्मारामतया मुश्ञम्‌ ॥ आभ्यन्तराणां बाह्यानां पदाथनाममासनात्‌ । परप्रयुक्तेन चिरप्रयत्ननावब) घनम्‌ ॥ पद्ाथामाविनी नाम षष्ठी मवति भूमिका ।

१ ड. च. गग्यपूवेमिच्छेति । इमेच्छन्युच्य" ¦ रक. च. ग, घ. ड. च, स्थिति ।

२४६ पर्णानन्देन्दुकौमुदयाख्यन्याख्यासमेतः- [४ चतुध-

ममिषरकचिराभ्यासाद्धेद्स्यानुपटम्मनात्‌ ॥ यत्स्वमावेकनिष्ठत्वं सा ज्ञेया तुगा स्थितिः । इति । अच्च भमिकाचितयं बह्मकिद्यायाः साधनमेव न तु विद्याकोटावन्त- वति । भरमिन्नरये भदुसत्पत्वद्ुद्ध्‌रानंवाततत्वात्‌ । अत पवतसज्नामस्मः मिति व्यपदिर्यते । तदुक्तम- भूमिकावितयं व्वेतद्राम जाग्रदिति स्थितमर । यथाव द्धेदवबुध्येदं जगन्नायति दश्यते ॥ इति । ततो वेदान्तवाक्यानि विकल्पक ( बहणे क्यसक्षात्कारश्चतुां मिका फलटरूपा सत्वापत्तिः । चत॒थ॑म॒मा सवजगदुपादानस्य बह्यणो वास्तमद्वितीयसत्तास्वमावं निशित्य तस्मिन्बह्यण्यारोपितयीजगच्छब्दा भिधेययोर्नामखूपयोमथ्याव्वमव गच्छाते 1 मुमुक्षोः पवाक्तं जामरणमपेक्ष्य सष मूमिः स्वप्र; । तदाह- अद्रेते स्थेर्यमायातद्रेते च प्रशमं गते, परयन्ति स्वप्रवहोकं चतुर्था भूभिकामिताः विच्छिन्नश्षरद्श्रांशं विटाप्यं प्रविलीयते । सत्तावरोष एवाऽऽस्ते चतुथा मूमिकामितः॥ + स्वस्वेतरं च सन्मात्रं यत्मवोंधादुपासते । योगिनः सवम्‌तेषु सदरूपान्नामेतं हरिम्‌ ॥ सत्तावशेष एवाऽऽस्ते चतुर्थी भूमिकामितः 1 ` इरि ॥

सोऽयं चतुथीं मूमिकां प्राप्तो योगी बह्यविदित्युच्यते । पञश्चम्याद्य- स्तिघ्ो ममयो जीवन्म्क्तेरवान्तरमेदाः। ते च निबिकत्पसमाध्यभ्यास- करृुतन वेभ्रान्ततारतस्येन सपद्यन्ते । पञ्चमभमा नेविकल्पकात्स्वयमेव व्युाततेष्ठते 1 सोऽयं योगी बह्माविद्रररः । षष्ठमूमो पाश्चस्थैर्याधितो व्युत्ति- घते । साऽय बह्मविद्वर।यान्‌ । तदेतद्धमिकाद्यं सुषुिर्गाहसुषसिरिति चाभिधीयते । तदाह-

# के. ख, ग. ध. ङ, च. छ. पुस्तकेषु तत इत्यारम्य सक्वापति।त्वन्तो किष म नास्ि। + क. ख ग, व. ुस्तकष्वय शाका नास्ति । अयं चाधिकाऽयक्श्च ।

क ९९. ऊ नवात । रक.ख.ग. व, ङ, च. भरांचत्रियं प्रः ¦ २ क, ङ, च, न्रब्ेन ।

की केषितन) पक्क प्िपप्ता 1

सरूपसिद्विपरयोजनप्र०] विशारण्यप्रणी तजी वनम क्ति विवेकः । ६४५७

पञ्वमीां भूमिकामेत्य सुपषुप्िपद्नामिकाप्‌ | शान्ताश्ञेष षिशोषांशस्तिष्ठत्यद्रेतमाचके ॥ अन्तञ्ुखतया नित्यं बहिवत्तिपरोऽपि सन्‌ । परिश्रान्ततया नित्य निदराटलरिव लक्षते ॥

¢^ =

जससाक्तेनामका पञ्चमीतं रषः | एतासामन्वधंकान्यव नामानं तथव ववरणात्‌ |

दान्द्रयाथाष्वाते । इन््रयेरथ्येमानेष्वमेखषेतदब्दादिविष्येषिित्यथः । असक्ता, अनासाक्तेरप्रीतिरिति यावत्‌ । उदेतीया्थिकम्‌ । यत्रेयनेन संबध्यते । सा, सदिचारप्र- वत्तिः पृवमूमिकोक्ताऽपीत्यथेः । तनुतां स्वद्पतामिव्येतत्‌ । खट सच्व ति । वध्यधिरूढ-

(ष

सच्चगुणजन्यपुनःपुनानविकत्पास्थातेचमत्कारेसथः । अपरं वतिसरख्मेव । ततः कै तत्राऽऽद । कवान्चव्यादिना-

कवेन्नभ्यास्मतस्या भामकाया ववासन घर्टी गाटसुषुप्त्याख्यां क्रमात्पतति मूमिकाम्‌॥ यत्र नासन्न सद्रूपा नाहं नाप्यनहंकरतिः केवट क्षीणमनन आस्ते द्वेतेक्यवजितः ॥ अन्तः जन्यो बहिः शून्यः शुन्यकुम्म इवाम्बरे । अन्तः पणा वहिः पर्णः पर्णकुम्भ इवार्णवे ॥ इति । गाह नविकत्पसमापि प्राप्तस्य सस्कारमाचशेषस्य चेत्तस्य मनो- राज्य कतुं बाह्यपदार्थान्यहीतु वा सामथ्यामावादाकाश्ाबास्थतङ्कुरमव- द्न्तबंहिःशुन्यत्वम्‌ । स्वयप्रकाशसञधिदानन्दृकरस्रे बरह्मणि निमय त्वेन बहिश्च सर्वत्र बह्महष्ट्या समुद्रमध्यस्थापितजलपणंक्रुम्भददन्तबं- हिःपूणेत्वम्‌ । तुरीयाभिधां सप्तममूमिं प्राप्तस्य योगिनः स्वतः परतो वा व्य॒त्थानमेव नास्त । ता दुक्शमेवोदिश्य ‹ देहं बिनश्वरमबस्थितमुत्थितं [ ` इत्यादिभागवतवाक्यं प्रवृत्तम्‌ । असप्रज्ञातस्माधेपतिपादकानिं योगङ्ञाखाण्यवेव पयवसितानि सोऽयमीदृशो यागी पृदोदराहतश्ुती बह्य विद्ररिष्ठ इत्यच्यते । तदेवं पाश्वस्थवोधितः सिद्धो न पर्यतीत्य- नयोभूमिद्ये व्यवस्थितत्वान्न कोऽपि विराधः । तज्नाय सग्रहः- पञ्चम्या.

€>. ® ~ (भ)

दिममिचरयरूपायां जीवन्मुक्तो संपद्यमानायां द्वेतप्रतिमासामावेन

©>,

१.कृ. ख, ग, घ, डः, च. (क्यनिगतः।२ग्‌, घ, इ. छ, मन स ।२ क. ख. घ. च्‌, "्येन्‌ व्य | ४ घृ. संपायः |

२४८ एर्णानन्देन्दुकोमुयाख्यव्यास्यासमेतः- [ 9 चतुथ संशयविपर्ययप्रसङ्खा मावादुर्पन्न तच्वज्ञानमबायेन रक्षितं मवति । सेयं ज्ञानरक्षा जीवन्मुक्तः प्रथमं प्रयाजनम्‌ ।

अन्तःपुर्ण इत्यदेरर्थमाह-गाहं नि विकल्पसभा धि मिति । फल्तिमाह-तज्राय संग्रह इयादिना। उपसंहरति-पेय मि ति । जीवन्मुक्तेः, प्रकृतपचम्यादित्रिभूमिकयोगा मया- सासादितावस्थाविशेषस्येय्थः। उपटक्षणमिदं प्रागुक्तचिञ्जडविभागीयमूमेकासप्तकान्तगता-

परोक्ष्ञाबद्मोकयोश्चनेरङ्द्यतृप्यास्यपञ्चम्यादेम।मेकात्रयात्मकस्वा।भमतज।वन्मुक्तेर।पे | अत एवाक्रमघस्तान्यृड एव । मन्‌ [वं।जग।घ।रत्सवाघ एव नाप्त | रागो लिङ्गमबोधस्य चित्तव्यायामभूमिषु । कुतः शाद्रख्ता तस्य यस्या्चिः कोटरे तरोः ॥ इत्याचार्यरभ्यपगमादिति चेन । रागादयः सन्तु काम न तद्धाषोऽपराध्यते | उत््ातदष्टोरगवदविद्या किं करिष्यति । इत्यत्र तेरेव रागाद्यम्युपगमात्‌ । न च परस्परव्याहतिः । स्थितप्रत्ने ्ञानिमर््रँ च वच- नद्रयस्य म्यबस्थाघनोपयुक्तवात्‌ । ननु ज्ञानिनो रागादयम्यपगमे ध्माधर्मद्रारेण जन्मान्तर- प्रसङ्ग इति अन्धेवम्‌ । अद्ग्घवीजवदविदयापू्वैककामदेरव मख्यरागादिवेन पुन्ज- नमहेतुवात्‌ । ज्ञानिनस्तु दग्धवीजवदामासमात्रा एव॒ रागादयः । रएतदेवाभिपर- त्योक्तम्‌-- उतपदयमाना रागाद्या विवेकज्ञानवह्िना । तदा तदा प्रदह्यन्ते कुतस्तेषां प्ररोहणम्‌ । इति ॥

(. , (~,

तदि स्थितग्रजञस्यापि ते सन्तिति चेन । ततकाठे मख्यवदेवाऽऽमास्तमानानां बाधव- चात्‌ । र्जसर्फोऽपि मुरूयसपवदेव तदानी भीषयजुपठभ्यते तदत्‌ । तद्यीमासलानुसंधा. नानुृत्तौ च कोऽपि बाध इति चेत्‌ । चिरं जीवतु भवान्‌ , दृयमेवास्मदभिमता जीवन्म या्ञबस्क्यस्सु ।बे।अगाचुदज्ञायां नहीददाः, चित्तविश्रान्तये विद्रतसन्यासस्य तेन काश्ष्यमा- णता।दाते । सदेब हते मिथ्यालानुसंधानमेव जीवन्मुक्तिरिति । वास्तविकः सन्यासोऽपि परमात्षन,धे एव । तदुक्त मतभष्ये-- न हि केवटसम्यग्दर्रननिष्ठा विद्यादिसिंसार्बलजिं नोन्मृख्यति कदाचिदियथः ॥ १२ ॥ परमार्थदक्चिन रएवेषकरमसन्यासिलं भवति अविचाध्यारोपितव्वादामनि करियाकारकफटानाभेतयष्टाद्चाध्यायभाष्य इति ।

एव जविन्क्तः प्रातज्ञातपलप्रयाजनेषु मध्ये ज्ञानरक्नास्यं प्रथमं तनिरूप्येदेशक्मप्ात्ं तपः सङ्गं द्वितीयं तदुपक्रमते-

स्वरूपसिद्धिप्रयोजनप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्प त्ति विवेकः । २४९

(कि, क

पपा द्रत्ताय प्रयोजनष््‌ १ रोगभुमीनां देवत्वादि प्ापिहेततया तपस्त्वं

मटव्यम्‌ । तद्धतुत्व चाज्ञनममवतीोः श्रीराबवरिष्ठयोश्च प्रश्रत्तराम्पाम- वे गम्यते । अजन उवाच-

अयतिः श्रद्धयोपेतो योगाञ्लितमानसः

अप्राप्य यांगसंसिद्धि कां गतिं कृष्ण गच्छरहि॥

काचचन्नामरविभ्रषटश्छिन्नाभ्रमिव नश्यति ।

अप्रतिष्ठा महाबाहो विम्रसो बह्यणः षयि ॥'

# एतन््े सराय कष्ण च्छेत्तुमहेस्यरोपवः ¦

त्वदन्यः संशयस्यास्य च्छेत्ता न हपपद्यते ॥

भां चगबानुवाच-

पाथं नेवेह नामु विनाङ्घारतस्य दिद्यते;

न हे कल्याणकरत्कशचिददुगतिं तात मच्छि ।

प्राप्य पृण्यक्रतां टोकानुषित्वा शाश्वतीः माः ।

शु चानां भामतां गेहे योगभर्टोऽभमिजायते ॥

अथवा योगिनामेव कुटे मवति धीमताम्‌ ।

एतद्ध दुट मतरं लोके जन्म यदीदुक्म्‌ ॥ `

तच त बरद्धसयोमं लभते पोवेदेहिकम्‌ ।

यतते च तता भूयः संसद्धा कुरुनन्दन । इत्यादि ॥ भारम उवाच-

एकामथ द्वितीयां बा तृतीयां भूमिकाममत ।

आरूढस्य प्र॒तस्याथ कोदरा! सगवन्गतिः भबसिष्ठ उवाच-

योगम मिकयोत्कान्तजीवितस्य शरीरिणः

भूमिकांशामुसारेण क्षीयते पूवदुष्करतम्‌ ॥

ततः खरभेमानेषु टोकपाटपुरेषु च +

मेरूपबनकुञ्जेषु रमते रमणासखः ॥

मक्त सङक्कतसमभारे दुष्कृते च पराक्रुते।\

भ क. ख. ग. घ. छ. पुस्तकेषठ॒एतद्‌ादिश्छोकदयं नास्ति । च. पुस्तके त्वयमेक्ठ एव श्टोको नासि । ड खुरतके चेतद्‌ादिश्छोकदययं व्यत्यासेन वतते, क रैतन्म इत्यस्म्पर्वमर्जन उवाचेति, पाथं नेवेहेत्यस्मात्पाणेत्यस्माच्र पूर्व भगवानुवा चति च वर्तते ।

३५० पुणानिन्देन्डुकौ ञ्ुयाख्यन्याख्यासमेतः- [४ चतुर्ध-

मोगक्षयपरिक्षीणे जायन्ते शोभिनो मवि ॥ सु चीनां भ्रमतां गेहे गुप गुणवतां सताम्‌ । तच प्रारमावनाम्यस्तयोगभुूमिचय बुधाः ॥ स्पष्टवा परिपतन्प्युशेरसमं मूमिरूःकमम्‌ । इति । अस्त्वेवं योगभूमिकानां देदलोकप्रािहेटुतवं, तावता तपस्त्वं कुत इति शेच्छरतेरिति न्रूमः। तथा च तैत्तिरीया अमनन्त--तपका दवा ५) दबतामय आयन्‌ । तपसर्पयः सुवरन्वकिन्द्न्‌ ' इतिं । तच्वज्ञानात्माचीनस्य मूमिकाञ्चयस्य तषर्त्वे सति तत्वन्ञानात्तरका- नस्ब निदिकल्पस्माधिदपस्व पश्चम्बादिमूमिकाचयस्य तस्तव

मातेकन्यायसिद्धम्‌ । अत एव स्मयते-- मनसश्रेन्दियाणां द पएेद्धाथ्य परम तपः।

किन

भ्यः स धमः पर उच्यते॥ इति!

तज्ज्यायः सर्व धमं यदप्यनेन न्यायेन तपसा पराप्यं जन्मान्तरं नास्ति तथाऽपि लोकस- गरहाव तपां यज्यते) तप इति । नन प्रथमादियोगममित्रयस्य ज्ञानसाघनताच्चतुध्योस्तदरुपलात्यञचम्यादि- त्रयस्य तु तकख्त्वात्कथमुक्तेतरसुखसाधकतपस्वमुपपयत इयत्राऽऽह--यागभूमाना- मिति 1 एवे च भोगमेक्षोभयसाधकलवमत्र ज्ञानभूमीनां तु तन्मात्रसाधकलमिति" मनसि निधायेव प्रागुदाहतोमयप्रतिपादकवासिष्ठवाक्ये “ मम त्भिमतः साधो सुसाध्यो ज्ञानजः क्रमः › इतति भगवद्रसिष्टस्य तथतदायखिटद्रेतयाघ्रारयविदोः श्रीभारतीतीथविारण्यगु वाश्च ॒तुक्तिदीपोपन्यस्तेनाज्ञानमादृ्तिस्तद्रदियादितदेकमूमिकाक्रमेण तथेयमवेत्यनुपदोक्तवा - क्येन च तत्रैवाऽऽदरः समुपपद्यत इलयाकूतम्‌ । तत्र मानमाह--तद्धेठुस्वं चेयादिना । दुष्कृते चति । मोगक्षये ति । एवं च दुष्कृते योगजधर्मेण पराकृते तथा तदनिरस्य महेन्द्रादेः सहसरभगप्राप्यादिरूपभोगस्य यः क्षयस्तेन परिश्वीणे च सतीलयथः । गुप्ते, तपसा रक्षित इयथः । उत्तममिति । एतेन चतुथ्यौ मध्यमघ्वं प्राथमिकत्रिकस्याधमलं च ध्वनितम्‌ । तत्राप्याशङ्क्य समाधत्ते--अस्स्वेव मि यादिना । एवमपि ज्ञानौत्तरकालि- कभूमिकात्रये कथं तपस्त्वं तत्राऽऽह--तच्वज्ञाना दित्यादिना । तत्रापि मानमाह-- अत एवेत्यादिना सावत्तरणम्‌ । नन्ववमप्यस्य तपसः क्ोपयोग इष्यत आह-यद्यपी- त्यादिना ।

तत्र मानमाहात एवेव्यादेना-

स्वरूपसिद्धिप्रयोजनप्र° 1 भिञ्चारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तेिविवेकः । ६३५१

अत एवे ममवानाह- ' लोकसग्रहमेवापि ङंपहयत्कर्तमर्हसि ` इति । सगष्यश्च लोकचखि विधः, शिष्यो मक्तस्तटस्थश्चेति । तत्न शिष्यस्या-

न्तमुख याागने गुरा प्रामाणिकव्वब्वध्यतिशयेन तहुपदिष्टे तत्वे परमं वन्वास् प्राप्व सत्त सहस्रा बिभ्राम्यति । अत एव शयते ।

यस्थ दवे परा भकिर्थथा देवे तथा गसै। तस्यते काथता र्था प्रक्षाङ्षन्ते महात्मनः ॥ इति ।

स्मत च~

श्रद्धादाहमते ज्ञानं तत्परः संयतेन्दियः ।

ज्ञान लभ्ध्वा परां शान्तिशिचिरेणाधिगच्छति ॥ इति । अन्नप्रदानानिवासस्थान कल्पनादिना चोगिनं सेवमानो धक्तस्तदीयं

तपः स्वयमेवाऽऽदत्ते । तथा च श्रयते शतस्य पा दायम्रपयान्त खहदः सापुक्कत्यां द्रषन्तः पापक्रत्याम्‌ ` इति ।

ननु के वाऽस्य खकाः सग्राद्या इत्यत आह-संगाह्यश्रेव्यादिना । तत्रास्य शिष्यस्य सम्रहप्रकार्‌ प्रकारायति-- तत्र †शेष्यस्येयादिना। तत्र श्रतिमनुक्ट्यति--अत ९वे- त्यादिना सावतरणम्‌ । जथेदिशक्रमप्राततस्य भक्तस्य टक्षणमनुग्रहं चाऽऽह-अन्नप्रदा. नेव्यादना । तत्र मानमाह-- तथा चेयादिना । अ्रोपपत्ति्तु प्रप्चिता मदीयद्रैताधि- करणाचेन्तागणरिमाखायां साघनकाण्डे तृतीयगुच्छे पञ्चदशाधिकरणविवरणपदे--

्ञानित्यक्त ।हे पण्यायपर उपञ्चनक्तीह नो वाजन्त्य आप्तो

विदयभेदात्तदीयेस्तदुपम॒गदिताऽस्तीशवियेव वेदे ॥ `

तस्यागोडदरेतविद्ाग इति नयदिहोभे अपीष्टे यदैक्या-

ददरैतं शकरं तं परमगुरुमहं सच्चिदानन्दमीडे ॥

टीका नन्वेवमपि ज्ञानेव्यक्तं हि पुप्यादि ^ अश्च इव रोमाणि विधूय पापं चन्द्र॒ इव

राहोमुखात्परमुच्य › इत्यादेसगुणवेयाप्रकरणे ताण्डिसमान्नतन्‌ । तथा ° तदा विद्रान्पुण्य. पपि विपूय निरञ्लनः परमं साम्यमुपैति › इत्याथवेणिकपठितम्‌ । निरञ्जनः, भाविजन्म- कारणरहितः । साम्य, ब्रहमस्वरूपमित्यथं इति श्रौमाधवाचायौः । एवं सगुणविदा पुण्यादि तथा निगुणविदा च तच्यक्तम्‌ । इह, खोक शाले च । अपर उपञुनक्ते नो वा । (तस्य पुत्रा दायमुपयन्ति सुहृदः साधुक्त्यां द्विषन्तः पापङ्रत्यम्‌ › इति शान्यायनिपल्तिा ¦ अस्यायमथः-ज्ञानिनः पुत्रस्यानीया; सर्वेऽपि प्राणिनस्तदीयं वित्तस्थानीयं कर्म यथयोग्यं

३५२ ` पर्णानन्देन्डुकौयुद्यास्यव्याख्यासमेतः-- [ ४ चतु

गहन्तीति श्रीभाधवाचायीः । एवं चेदं निर्गुणविदाप्रकरणस्थमेव । ` ज्ञानी त्वात्मैव मे सतम्‌ › इत्यादिस्मृतो ज्ञानपदस्य तत्रैव रूदिददनात्‌, सवैप्राणिप्रयुक्तपितृतस्य सवोधि- छानतेन तत्रैव संमवाच्च | तथा ‹ तत्र सुकृतदुष्कृते विधूनुते ¦ तस्य प्रिया ज्ञातयः मुकृतमुपयन्त्प्रिया दुष्कृतम्‌ ' इति कोषीतकिसमाश्राता च तस्य ॒पुत्रादिशन्दितभक्तादि- ग्दितसुक्ृताद्युपञक्तिः । तत्र, ब्रह्मटोकप्रक्षिविखयामियथं इति श्रीमाधवाचायो एव । इति वचनचतुष्टयेन संदेहे सति । चिदयाभेदात्‌ । तथा हि-त्दीयेज्ञानिसंबन्धिभिः प्रियजना- दिभिः । तदुपभुक्‌ , तत्कमेस्वीक्ृतिः । वेद इशवियेव, सगुणवि्यायामेव । उदिता, उक्ताऽक्ि । तथा त्यागः, ज्ञानिकर्तृकपुण्यादिखागः । उद्वैतवियागः, निगुण- विदाप्रकरणपल्तिऽस्ति । निरुक्तकोषीतकिश्रुतावितरस्ीकारवाक्यद्य सगुणविदयाप्रक- रणस्थम्‌ । ‹ तदा ॒दिद्रान्पुण्यपापे त्रिधूय › इत्यादित्यागवाक्यं तु मुण्डकशाखा-

८ (+ = (^ द

यामाधवेणेकैर्निर्गुणविदयाप्रकरण एवाधीयत इत्ति विदयाभेदोऽस्तीति देतोरन्तयो नै- वोपमनक्तीति चरमः पक्ष आप्तः प्राप्त इति चैन । कुतः । यदप्माद्रेतोरिदादेतश्नाखे नान्तरपरसिद्धिविरोधयोरभवेन मताथेवादसात्‌ । उमे अपि, ब्रह्मवित्कतेकपुण्यादित्याग- तत्पुत्रादेकतृकतदुपमुक्ती अपि । यदेक्यात्‌ , यस्य परमात्मन रएेक्यात्छो # पटक्षेतस वेद्द्यमिध्यात्वपृवकं स्वावच्छेयचिन्मात्रामेदबोधात्‌ । तमि्यादेयोजनया प्राग्वदेव हाने। तुपायनं शब्दरेषतल्कुदयाच्छन्दस्तुद्युपगानवत्तदुक्तम्‌ › इत्यधिकरणारायेन श्रीगुरं स्तोति - ज्ञानीति । नन्वेवं निगौणज्ञानिना जाग्रता देवदत्तेन स्वप्रकृताश्चमेधव्रह्मवधजन्यपु. ण्यपापे इव तचापरोक्षप्राकक्षणपयेन्तमनादिकार्मारम्य संचिते पुण्यपा् मिथ्यावेन परि त्यक्तं स्यातां नाम तथाऽपे तय।स्तद्क्तादिभिग्रहणं श्रद्युक्तमपे कथं सपपन्नं स्यात्‌ । न च नय श्रुत्याद्ुत्तेत्रे्यविदः सीचतस्य । तस्य तु निर्क्तयुक्त्या ‹ क्षीयन्ते चास्य कमणि तस्मिःदष्टे परावरे › इति श्रुत्या ' ज्ञानाभ्निः सधैक्मीणि भस्मसाकुरुते तथा › इति स्मृत्या चद्धितब्रह्मल्मिक्यसाक्ाव्कारक्षण एव॒ तन्मात्रावि पयकमृलज्ञानवाघनान्तरीयकसिद्धत- तकायीभूततज््ञाप्यतापन्नाकाशादौश्वरादियवदै तवाधान्यथानुपपचेव तथालय्येष्टवात्‌ । रितु तदन्तःपातिनः फट्प्रदानाय प्रदत्तस्य तच्ेनैव प्रारब्धास्यस्य कर्मविदेषस्य यावतटो पम।ग तदुपयुक्तदेहेन्ियाद्सकचख्ट्द्यसंवातं सस्थापयतः प्रतीयमानवेन मक्तेषु न्यायाद्ा- वत्तद्रगप।रसमाप्तसभावेतखीकद्ेकव्पतज्ञाताज्ञातपुण्यपापयोरेव गङ्गाखानसर्यदर्दानादिपि- खकामरणघृतख्नीवेपदशनादिक्रियादिजन्ययो; क्रियमाणयोरिति साप्रतम्‌ । एवमपि तदयदृष्टवा क्रयमाणपुप्यपापयोरपि खघ्नानुष्टिताश्चमेधादिन्यायेन मिध्यालस्य सुतरामि- रव्वद्वक््यमाणतदावधगमाघकरणन्यायाच् ज्ञानेकतेकाश्ेषरक्षणत्यागसंमवेऽपि निरुक्तत-

स्ता द्कतृकतद्रहणापपत्तिप्रश्नतादवस्ध्यमेवेति चेन्न । तचचज्ञटष्टया स्वपुण्यपापयोर्भिध्या-

»# जानिररीर ।

स्ररूप)सद्धिप्रयोजनप्र ° 1 रण्यप्रणातजावन्म्राक्ते विवेकः । ३५३

त्वेऽपि तद्भक्त दिदृक्षा तत्र॒ सव्यवेन तर्द यश्रद्रायतिशयेन च तदुपसप्रहणादि खतरा समवात्‌ । तथा चोक्तमिदं साक्षेपं सनिदर्लनं च मदीयवोधेक्यसिद्धौ--

क (^\ . {~

नन्वामज्ञाकया प्राग्गुरभेरभिहिता मर्जितत्रीहितव्या । नतदावामिदग्बादपि वनकदर्टवेतसानां तु बीजात्‌ ॥

पन्ति प्रारम्भन्ष्टवत्यपे सु नेगदितं श्च एवेति तस्मा- द्वज मा [नद्य गुरुवरचरणैः संश्नयध्वान्तसर्यैः |

सत्य तद्रतसानां जनयति न तरून्कित वन्यैकरम्भा चत प्ररम्भव्ष्टया भव।ते खट तथा मह्यवत्सर्‌कय | तद्धक्ताच्यपु नजक्रति जनयति तत्सफीतरत्यादिरीत्या

°“ "पत्तत्तसुखा(द द्रयुणमपि म्वेद्न्यरम्भोपमानम्‌ । इते ॥

(~

गनात्‌ ब्रह्मक्चाभरेना [मेध्याव्वरूपमर्जनमापादित मिति शेपः | एव सत्तद्र क्तायेपु ब्रह्मविद्धक्त- भू।तड गज्कति स््द्शं कम॑न्तरं जनयति । तदियादि । ब्रह वेद्रक्तादिक्रतविपट्प्रीया- "सतरण्ना । तस्माद्र्मवित्कमणा तद्धक्तादिषु नि; मतस्रसमानकमणः सकाश्चादियर्भः | ९ त दत्या।र्‌ । वन्यते | यथा वनकदल्याः पत्रपुष्पफलानि द्ेगुण महान्ति भवन्ति तद्र- ^: । द्वयुणम्पीत्या्यन्वयः । विस्तरस्तु तङ्ककायामेव ज्ञयः । सगण ्ञस्याप्येतद्धताथे- चदत्वत्समचस्येवे।ते ! नः नस स्वटष्टया ।मथ्यव्‌ सत्परत्र स्वसच्द्र तद्‌ा।दटष्टया सत्सत्स्य-

तव तत्र सदेव कार्य जनयतीति विवक्षिते प्रकतेऽ निदर्शनं न वाऽऽयात्तमिति चेन । तस्यापि तत्रैव म्र उक्त) त्‌ । तद्था-- आदश्चप्रतिविभ्विता्करुचितोऽप्यन्तः एरान्तस्तम- स्तद्वातायनयाततक्किरणतस्तत्संनिवेः शाम्यति | तदद्रह्मवेदाहितं तु सङ्ृतायेतथियदेपेणो- र्तः सप्रातं ।वम्ब।ते प्रतैदिनं तःसंनिकष।किख || इ।त | अथ कमप्राप्त तदस्थस्य योग्यनग्राह्यतं विराद धितं तं ।मेनत्ति- तट स्थाप द्रविधः, आस्तिको नास्तिकश्चेति । तत्राऽऽ{स्तको पजन: सन्मामाचरण हषएवा स्वयमापे सन्मां प्वतते । तथाच स्म सत-- पद्यदाचर।ते भष्टस्तत्तदेवेतरो जनः । स यत्ममाण छरूते छोकस्तदुनुवतेते ॥ इति । माास्तकाऽपि योगिना हृष्ट; पापान्श्ुच्यते ! तहुक्तम्‌-- ४५

३५४ पृणांनन्देन्दुकायद्याख्यव्यास्यास्षमतः [४ चतर्ध-

यस्यान॒भवपयन्ता तत्वे बुद्धिः प्रवर्तते । तद्दशिगोचराः सरव मुच्यन्ते सर्वपातकेः ॥ इति । अनेन प्रकारेण सव॑प्राण्युपकारेखं योगिनो विक्षता पव्यते-- # धपछ्चातं तेन समस्तत्ीथसटिले सवाऽपि द॒त्ताऽवानि- य्॑ञानां च सहस्मिष्टमखिटा देवाश्च संपजिताः। संसाराच्च सयद्धताः स्वपितरखेलोक्वपू ज्योऽप्यसो यस्य ब्रह्मविचारणे क्षणमपि स्थय मनः प्राष्ुयात्‌ ॥

कुले पविचं जननीं करताथां विश्वंभरा पण्यवतां च तेन) अपारस् वित्सखसागरेस्मह्ान परे बरह्माण यस्य चेतः॥ इति

न केवट योगिनः शास्र हारस्येव तपस्त्वं किंतु सवस्यव लाक. व्यवहारस्यापि । तथा च तैत्तिरीयाः स्वश्ाखायां नारायणस्यग्न्तमेना- लवाकेन विदुषोऽपि महिमानमामनन्ति । तस्मिश्चानुवाके पूवमाभं योगिनोऽवयवा यज्ञाङ्कनद्रव्यत्वेनाऽस्नाताः--'तस्येवं विदुषो यज्ञस्याऽऽ- त्मा यजमानः शद्धा पत्नी शरीरमिध्ममुरो वेदिलोमानि. बर्हिवद्‌; शिखा हृद्यं यूपः काम आज्य मन्युः पञ्युस्तपोऽिर्दृमः शमयिता दक्षिणा वाग्घोता प्राण उदराता चष्ुःध्वयुमनो व्ह्या भ्रोच्मद्मात्‌ ` इति \ अञ्च दान दक्षिणेति दानपदमध्याह्‌तत्यम्‌ । ˆ अथ यत्तपा- दानमार्जवमाहसासत्यवचनमिति ता अध्य दृक्षिणाः ` इतिं च्छन्दा गेराक्नातव्वात्‌ । उक्तानुवाके मध्यममागेन योगित्यवहारास्तज्जांवन्‌का- लाश्च ज्योतिष्टोमावयवाक्षियारूपत्वेनोत्तरमागे सवयज्ञावयवाक्रियारूप- त्वेन चाऽऽश्राताः; ‹ यावष्ड्ियतेसा दीक्षा यदश्नाति तद्धविय्यवतिं तदस्य सोमपानं यद्रमते तदुपस्रदां मत्संचरत्युपविशच्युत्ते्टते चस प्रवग्यां यन्मखं तदाहवनःया या व्याहूतिराहतियदस्य वेत्ञानं तञ्जु हाति यत्सायं प्रातरत्ति तत्षभिर्धं यतपातमंध्दरदिनः सायं च तानि सवनानि य अहःरातरे ते दङपणमासरा येऽघमास्श्च मासाश्च ते चातु- मास्यानि य कतवस्ते पद्यबन्धा ये संवत्सराश्च परवत्छराश्च तेऽहगणाः सद्वेदस् घा एतत्सत्नं यन्मरणं तदवभ॒थः ` इतिं! सबषेदसखं सवेस्वद्‌ क्षिणाकम्‌ । अनेतच्छब्देन प्रक्रताहारात्रादपररिवत्सरान्तं सवक्राटसम-

चक [1 भेक करयो शन == कयम सोणे - % मु"तकािण् १४ गे कितो, किकिभि $ सज वोन ०५८३४८अ४* शै

जज सभन ज न नोने = कृत छकनक 0, के तोकेन न्ध्म कनक 8, । क

#* अयं श्छोको ङ. पुस्तक ख वतते

स्वरूपसिद्धिप्रयौजनप्र०] वि यारण्यप्रणीतजीबवन्मक्ति विवेकः । २५५५ युपल क्षितं योगिन आयुर्बिवक्ष्यते । यद्ायुस्तत्सवेस्वदृक्षिणापेतं सञ्चमित्यथः।

तरस्थोऽपौति । तत्राऽञ्ये यीम्यनुग्रहमाह--ततव्रेत्यादिना । तत्र॒ मानमवता- योऽऽह-- तथा चेत्यादिना । जन्येऽपि तमाह- नास्तिको ऽपाव्यादिना सप्रमाणम्‌ । फाटित कथयस्तत्र प्राचां संमातिमाह-अनेनेव्यादेना । नु मवतु जीवन्मुक्तस्य शाच्वीयन्यवहारस्तपः परं टी किकस्वस पद्युतुव्य एव । तदुक्तमध्यासभाष्य एव॒“ पश्चा- दिमेश्वाविेषात्‌ ` दति । तथा चास्मदादीनामप्यविहेष एव ॒शाच्वीयदेकिकयव्यवहारयो- स्तपस््वपद्युतौव्याभ्यां योगिनीयत्राऽऽह-न केवल मित्यादिना । तत्र मानमाह-तशथा चेत्यादिना । तत्रापि मागत्रयस्य तापर प्रयेकं वदन्ादावायस्य तदाह-तस्मिश्चे यादिना | तमेव पुवभागं पटति-तस्यैवमिव्यादिना । श्रो मद्धीदेवन्तेन । अत्राक्षराथस्तु प्रायः सर एव, विस्तरपेक्ता चेदेतद।यदी परिकायामेव ज्ञेयः । तत्रापेक्षितमाचायंः स्वयमेव पृर- यःते । अन्न दान{िव्यादिना । तत्र श्रुयन्तरं संवादयंस्तत्पठति-अथत्यादिना । ननु भवत्वं प्रथमभागतात्येमथापि कि तद्ेतीयमागस्येवयत्राऽऽह-उक्तानु वाक इव्यादेना । तमेव भागं पटति-पावर्ध्टियत इत्यादिना । तदवभृथ इत्यन्तेन । शिष्टं तु स्पष्टमव ।

अथ तृतीयमागतात्पयमाहाोच्छासतवाङ् इव्यादेना

उक्तानवाके चरममागन(ण) स्वेयनज्ञात्मक योगिनमुपासीनस्य क्रमय॒क्तिख्प सूयाचन्द्रमसोः कायकारणबह्यणोस्तादातम्पलक्षण फलमाश्नायते-एतद्रे जरामर्यमथिहाच र सचय एवं विद्वानुदगयने प्रमीयते देवानामेव महिमान गत्वाऽबदित्यस्य सायुज्यं गच्छत्यथ यो दक्षिणे प्रमीयते पित्तुणामेव महिमानं गत्वा चन्द्रमसः सायुज्य सलो- कतामाप्रोव्येतौ वै सूयाचन्द्रमसोमाहेमानां बह्यणाो विद्वानभिजयति तस्माद्रह्यणो महिमानमाप्रोति तस्माद्वह्यणो महिमानमिव्युपनिषत्‌। इति। जरामरणावाधिक यद्योगिचरितमस्ति तदेतद्रेदोक्तायिहोचादि- सवत्सरसचान्तकमस्वरूपमेवेव्येवमपासीनो मावनातिक्यन सयाचन्द्र मसोः सायज्यं तादास्म्पं प्राप्रोति । मावनामान्यन समानलोकं पराप्य तस्मिह्ोके स्याचन्दरमसोधिभितिमनमय तत ऊध्वं सत्यलोके चतुमु- खस्य बरह्मणो माहेमानमाप्राति । तच्रोत्पन्चतच्वज्ञानेन तत ऊर्ध्वे सत्य. ज्ञानानन्दस्वरूपस्य परब्रह्मणो महिमानं केवल्यमाप्रातं । इस्युपानष-

© „~~. 0

१ क. ख. ग. घ. ङ. च. उत्तरानु । २क.खर्गर व. ड. च," पाम ॥ २ क. सस ग्‌, ङ, च्‌. रानस्तत |

२५६ पणानन्देन्दुकौमुदयास्यव्याख्यासमेतः-- [४ चतु५- दित्यनेन यथोक्तविद्यायास्तस्रतिपाककमन्थस्य चोपसहारः क्रियते ¦ तदव जीवन्यक्तस्तपाखूपं द्वितीयं प्रयोजन सिद्धम्‌ । कायकारणव्रह्मणा रत्यादि । एतत्त मृट्दीपेकायामेवाग्र स्प्भ।वेष्यत्यनुपद्‌- व-"एतद्वे इयाद्‌ “महिमानमिव्युपनिषत्‌" इव्यन्तम्‌ । अत्र दीका माघवाचाय।णामव- जरामरणाव।घेकं यदी गेच।रेतमस्ति तदेतदेदोक्ताहोत्रादेसवत्सरसव्रान्तकमस्द रूप्‌। म्ये यः पुमान्वद्रानुपासीन उत्तरायणे म्रियते स उपासको देवानामेन्दरादौनां माटेमानमश्व्यं प्राप्य तदष्वेमादियस्य सायुज्यं सहवासं तादाप्म्यं वा॒मावनातारतम्येन ग्रााति । सथ पूवोक्तविटक्षण्येन य उपासको दक्षिणायने भ्रियते स॒ उपासकः पितृणामभ्नेष्वात्ताद्‌नामे- शय प्राप्य चन्द्रमसः सायुज्यं पृववत्ाप्ोति । य एवमेतौ सुय।चन्दरमसोमदहिमानावनुभवन््- दणस्तत्र सगुणव्रह्मरूप दिरण्यगभ॑ विद्रांस्तटध कवासिनासपदे रेनासुपास। न ऽभिजयति हिर प्यगभसाक्ात्काररूपं प्रापो ति तस्मात्साश्षात्कारत्तष्टोकवा।सिदहपातादुध्यं॑हिरण्यगभटलो कं गत्वा तत्र ब्रह्मणो हेरण्यगभस्य माहेमानमेश्चर्य प्राप्नोति । तत्रपपनव्रह्यत्साश्नात्कारस्त- स्माज्ज्ञानःद्र्यरेकवेनाशचादष्वं सयज्ञानादिटक्षणस्य ब्रह्मणो महिमानं मह च प्राप्नोति । दव्युपनिषदेति वाक्येन यथोक्तवेयायास्तस्परतिपःदकम्रन्थस्य चोपसंहारः क्रियत इति) अव्राप्याचायः संक्षेपेणाध्॑कथयति--जरामरणावधिकरमियादिना । निरक्तद परिका- मन्थ एवायं संक्षिप्त इति तच्चम्‌ । अथाऽऽचायेस्तावञ्जावन्मुक्तष्ितीयं प्रयोजनं निगम- यति--तद्व मिव्यादेना ।

अथ जीवन्मुक्तेस्तृतीयं प्रयोजनमु दष्टकरमायातमुपक्रमते--

विसंवाद्‌मावस्ततीयं प्रयाजनम्‌ । न खत्वन्तम॑खे बाद्यन्यापारम- परयति योगीश्वरे लोकिकस्तैथिको वा कश्िद्रिसंवदते । लौकिको विसंवाद द्विविधः, कलदहरूप निन्दाङरूपश्च । तच क्रोधादिरहितेन यागिना सह कथ नाम लोंकिकः कलहायते । तद्राहिं च स्मयते- करध्यन्तं न प्रति्कुष्येद्द्घुशटः दशल वदेत्‌ । अतिवादांस्तिातक्चेत नावमन्येत कचन ॥ इति । ननु जीवन्मुक्तेः प्राचानों दिद्रूस्सन्यासस्ततोऽपे प्राचीनं तच्वज्ञानं तस्मादपि प्राचीनो विविदिषासन्यासः । तचेते करोधादिराहितव्यादयोा धमः स्मृता इति चेत्‌ । बाढम्‌ । अत एव जीवन्भक्तस्य क्रोधादृयः राद्धितुमप्यश्चक्याः । अव्यवा।चनपदे विेदिषासार्घन्यासरेऽपि यदा क्रोधाद्या न सान्त तदात्तसपदे तस्वन्नाने कृतस्ते स्यः, कृतस्तरां विद्र

लपन्तं ।

= "कक 0) ५५० दोक को =५।

1 1

१ क. ख. ग. व. ड. च्‌, “भावात्तस्यास्त- 1 २गर ष्‌ ङ, च. म्माः कथं स्प्र।

स्वरूपसिद्धिप्रयोजनप्र०] विद्यारण्यप्रणीत जीचन्धुक्तिविवेकः $ ३५७

त्संन्यासे कतस्तमां च जीवन्मक्तौी । अतो न योगिना सह लौ कि- कस्य कटहुः संमवति । नापि निन्दाखूपो वेसवादुः शङ्कन।यः; नन्य- त्वस्यानिश्चतत्वात्‌ । तथा च स्मप्ते- यन्न सन्तं न चासन्त नाश्रुतं न बहुश्रुतम्‌! न ख॒वृत्तं न दुर्वृत्तं वेद्‌ कथचितसवे यतिः ॥ इति । सदसतस्वे उत्तमाधम्जाती । तेथिक्ोऽपि कि क्षाख्रप्रभये विसवदते किंवा योगिचरिते \ अयेन तु योगां परश्ाच्प्रमेयं दूषवाति--“तमे- वेकं जानथ आत्मानमन्या वाचो विम॒श्चथ । नान॒ध्यायेद्रहूढशद्वान्वाचां विग्लापनं हि तत्‌ ` इत्यादिश्रुव्यनुरोधाद्‌ । नापि स्वक्ञाञख्पमेधं भ्रति वादिनोऽगे समथयते, । ‹ पलाल मिष धान्याथां व्यजद्न्थमशेषतः । परमं बह्म षिज्ञाय उल्कावत्तान्यथात्सुजत्‌ ` ॥ इव्यादिश्चत्यर्थपरत्वात्‌ । यदा योगी प्रतिवादिनमपि स्वात्मतया वीक्षते तदा विजिगीषायाः का क्था । नापि लोकायतिक्रव्ाति!रक्तः सर्वाऽपि तैथिकों मेक्षमङ्धीक्न्योगिचरितेऽपि विसंवदितुमहंति । विस्वादेति। नयु ज्ञानिमत्रेऽपि संवैजीवाविसंवाद एव वतैते तस्थ सवोत्मलवात्‌ ; ततः कोऽयं पञ्चम्यायन्यतममूमिकाधिरूढे जीवन्मुक्त एव ॒ता्रेशेष इत्यत आह--न खल्वित्यादिना मनोराञ्यं॑कुर्बन्तं व्युदसितं--बाद्ये्यादिं \ तत्राप्यज्ञसमादिताषद्‌

१५ श

नेराक्त--यागीत्यादि । एवं चान दयशि याज्ञवस्क्यादो ज्ञानिमात्रेऽपे ।वेदग्धशाकल्या- देर्विसद्धसवादद्ीनादिदं युक्तमेवेति भावः । तत्राऽऽयस्य विवादस्य दैवेध्यं वेधत्-- लौकिको विसंवाद इत्यादिना । तत्राऽऽ्चं प्रयाह--ततरे क्रोधार्दीति । नन्वत्र क्रोधादिराहित्यनैयये क मानमिव्याराङ्क्य तदाह--तद्वा{हेत्या माते । तत्राप्याराङ्क्य समाघत्ते--नन्वित्यादिना कृतस्तमां च जावन्मुक्तावेत्यन्तेन । फ(कतमाह-- अत इत्यादिना । एवं कहं परिह्य निन्दां नेराकरोति--नापत्यःदना । तत्र दतु निन्यव्वस्येति । तत्र स्मतिमचक्ख्यति- यामेति । एव॒ ते।धकावेसवादपक्षम प्रतिक्षिपति- तैधिकोऽपीत्याईद्‌ ।

ननु निरुक्तरीत्या योगिनश्चरिते कस्यापि मेदवादेनो माऽस्तु विसंवादः परं तु॒तत्तद- शनसिद्धान्तानां विभिनरूपत्वात्तदभिमानिनां तेषामद्रैतमात्रानिष्ठेऽस्मिन्मुयादेव स॒ इा- राड्कां प्रत्याह--

~~~ ~ ~~~

५ ५ ५, ©

१ छ. “जातिरिति ; तै । २ छ. “को ये" ।

० % नत न ३५८ पणानन्देन्ुकौ युद्याख्यव्याख्यासमेतः-- = ( ४ चतु

०

आरहतवौद्ध वैशे विकनैयायिकशेववेष्णवजाक्तस। स्ययोगादिमोष्चकश्षाखे- घ॒ पतिपादयप्रमेयस्य नाराविघत्वेऽपि मोक्षसाधनस्य यमानयमादयहाज्ञः या- गस्येक {वे घत्वात्‌ ! तस्माद्‌ विसंवादेन सवसंमती यागाश्वरः । एतद्‌ चा- मव्रत्य बास जह

यस्येदं जन्म पाश्चात्य तमाश्वेव महापते । विशन्ति विद्या विमला मुक्ता बेणामिवात्तमम्‌ ॥ आर्यता हृद्यता मेची स)।म्पता मुक्तता ज्ञता । समाश्रयन्ति तं निव्यमन्तःपुरमिवाङ्गनाः॥ पेशलाचारमधरं सव बाञ्छन्तित जनाः । वेण मधरनिध्वानं वने वनम्रगा इव ॥

स्थितः सदा जायति येन देतसा । फलान्वितो विधुरिव यः सदा बुघ.

पिषेव्यते मुक्त इतीह स स्मृतः ॥इति। मातरीव शम यान्ति विषमाणि सरदूानि च) विश्वासमिह भतानि सवाणि क्मक्ारखिनि॥ तपस्विषु बहुज्ञेष याजकेषु पेषु च ।

बलवत्य गणादहयेष शमवानेव राजते ॥ इतं । तदेवमवाधं जीवन्युक्तेविसवादामावरूपं त्रतीयं प्रयोजनं सिद्धम्‌ ।

दुःखनारासुखाविमाविद्पे चतुथपश्चमप्रयाजने विदयानन्दात्मकेन बह्यान- न्दगतेन चत॒थोध्यायेन निरूपिते । तदुमयमच साक्षप्योच्यत--

‹ आतान चद्विजानायाद्यमस्माते परुषः । किमिच्छन्कस्य कामाय शरीरमनु संज्वरेत्‌ ॥ ` इत्या ङिश्त्या दुःखस्येहिकस्य विनाश उक्तः। (एत ह वावन तपति ! किमहर् साधु नाकरवं किमहं पापमकरवम्‌ ` इत्याद्श्रुतय आम्व्मिकटहेह पएण्यपापचिन्ताखूपस्य दुःखस्य नाज्ञमाहुः । सखि भाव- ख धा--सर्बकामावात्तिः, करतक्रत्यत्वं, पराप्तप्रा्व्यत्वं चेति । सवकामा- वातिखेधा- स्व साक्षित्वं, सवंजाकामहतत्वं, सवभोक्त रूपत्वं चेति । {हिरण्यगर्मादिस्थावरान्तदेहेष्वनुगतं सा क्षचेतन्यरूपं यद्भह्म तदेवाह-

स्वरूपतिद्धप्रयोजनप्र° ] विद्यारण्यप्रणातजीवन्पुक्तिविवेकः। ३५९ मस्मोति जानतः स्वदेह- इव परदेहेष्वपि सर्वकामसाक्षिवमस्ति ३ तदेतद मिपरेत्य श्रूयते--' सोऽश्रुते सवांन्कामान्सह ब्रह्मणा दिपश्चिता ` इति । लोके भक्तेषु भोगेष्वकामहतत्वं यत्सा कामात्िरुच्यते । तथा च सवभोगदृषदृश्िनस्तच्वविदः सर्वत्राकामहतव्वादस्ति सर्वकामावातिः । अत एव सार्वभोमोपक्मेष हिरण्यगभपर्यन्तपत्तरोत्तरशतगणेष्वानन्देष ˆ भ्राव्रियस्य चाकामहतस्य ` इति श्रतम्‌ । सद्रपेण चिद्रपेणाऽऽनन्द्‌- रूपण च सवच्ावास्थतं स्वातानमनुसंदधतः सर्वमोक्तत्वमस्तीत्यभि- भत्यवं श्रूयते-' अहमन्नमहमन्नमहमन्नम्‌ । तादा २हमन्नादोरहम- न्नाद्ः' इति । क्रतक्रत्यत्वं त स्मते- ज्ञानामृतेन तप्तस्य क्रुतक्रव्यस्य योगिनः । नैवास्ति किंचिव्कतेव्यमास्ति चेन्न स तच्ववित्‌ ॥ यस्त्वात्मरतिरेव स्याद्ास्मतुप्तश्च मानवः! आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते ॥ इति! प्राप्तप्राप्तव्यताऽपि श्रूयते ^ अमय वे जनक प्राप्तोऽसि ` इति। ' तरमात्तत्सदममवत्‌ ` इति । ‹ बह्यवेद बह्येव भवति ` इति च नन्वेतो द्वो दुःखबिनाक्षरखावि्मावौ तच्वन्ञानेनेव सिद्धलान्न जीवन्मु- क्ते प्रयोजनतामहतः । मेवम्‌ । सरदक्चितयोस्तयोरत्न विवश्षितत्वात्‌ । यथा तत्वज्ञानं पर्वप्रेवोत्पन्नमपि जीवन्सक्तों सुरक्षितं मवति, एवमेताः वापे सुरक्षतां मवत आहं तेत्यादि । फटितमाह-तस्मादि तिं । तत्र वासिष्ठ सवादयति-एतदि- त्यादिना । जथ तृतीयं प्रयोजनं निगमयति-तदेवमबाधमित्यादिना । ततश्चतुथपच्चमे उपन्यसति-दुःखनाङ्ञो यादना । अथ प्रातेक्ञातं तदुभयसक्षपकथन प्रपञ्चयति-- आत्मानं चेदित्यादिना । तत्रप्यादाङ्कवय यथा ज्ञानस्य द्दयमिध्यालपृवेकमेतव्रह्मात्मे क्यानुसघानसातत्यमेव सुराक्षतत्वमेवभेवतयोरपिं तज्जन्ययोदुःखनाशसुखापविभावयोरपौयाश्च- येन समाघत्ते-नन्विव्यादिना । अथात्रापि वासिष्टवाक्यावष्टम्मेन शङ्कते । नन्वेवं जी वन्म॒क्ते स्यादिना- नन्वेवं जाचन्मुक्तेः पञ्चप्रयोजनत्वे सति समाहिता वोगोश्वरां लोक- व्यवहारं कुवतस्तत्व विद्‌ऽपि भ्रष्ठ ३ यप्र । तच रामवास््ठयोः प्रश्रोत्तराभ्यां निराकतम्‌ ।

[ +)

१. छ. श्ह्मविदूव्रह्यैः। २ क, ख. ग, ड, च. नन्मुवत्या सु°।

९, ४१९ न, १ | चत ५ ३६० पूर्णानन्देन्डुकामुद्ास्यव्याख्यासमेतः- | ४ चतुध-

भ्र [रामः-- ऋः _ मगवन्भूतमभ्येश्ञ कश्चिज्जातु समाहतः । प्रबद्ध इव किधान्तो व्यवहारपरोऽपि सन ॥ कथ्िदेकान्तभाश्भिव्य समाधिनिषमे {स्थतः । तयोस्तु कतरः भयानिति मे मगवन्वद्‌ ॥ श्र।वासष्ठ उवाच- इमं गणसमाहारमनात्मत्वेन पर्यतः । अन्तःशौतलता यार्सौ समाधिरिति कथ्यते ॥ टदै मम स्बन्ध हति निश्चित्य क।तटः)। क श्चत्संब्यवहारस्थः काश्चध्यानपरायणः॥ द्वावेतौ रामघ्समावन्तश्ेत्परिक(तलो । अन्तः शीतलता या स्यात्तदनन्ततपःफूलटम्‌ ॥ इति । नेष दोपः । अच वासनाक्षयरूपत्वे सत्यन्तःशीतलत्वमवरइयं संपाद

नीयमिरयेव सपाद्यते । न त॒ तदनन्तरमाविना मनोनाश्स्य श्रेष्ठत्वं निवार्यते । रा तटत्वं तु तभ्णायाः प्रमनमिति तादशं विवक्षां स्वय-

मेव स्पष्टा चकार-

अन्तःशाोतलतायां त॒ ठन्धायां शात जगत्‌ । अन्तस्त्तष्णापतप्तानां दावद्ाहंमय जगत्‌ ॥ इति ॥

नन समापिनिन्दा व्यवहारभशंक्ा चाच्ोपलम्पते- समापिस्थानकस्थस्य चेतश्चेदृवरत्तिचश्चटम्‌ ¦ तत्तस्य त॒ समाधानं समम॒न्मत्तताण्डवेः॥ उन्मत्तताण्डवस्थस्य चेतश्चसक्षीणवासनम्‌ । तदस्योन्मत्तन॒त्यं त॒ सभ बह्मस्रमायेना ॥ इति । मवम्‌ 1 अत्र हं समाषप्रश्स्त्यमवाङकरत्प वासना नन्द्यत्‌ । इयम वचनब्पाक्तिः--यदयपि व्यवहारान्तु समाधिः प्रशस्तस्तथाऽप्यसां

१९ क. ख. ग. ड. च. “ज्जातपमाधिकः । प्र । २ क. ख. ग. घ. ङ. च. 'पमन्तः° । क. ख. ग. व. ड, च, 'त्येतावदेव प्रदिपाच° । ४ क, ख. ग, घ, च. हभिदं ज^ ।

स्वरूपसेद्धिपरयःजनप्र०] विदारण्यप्रणीतजीवन्भुक्तिविवेकः॥ ३६१ सवासनश्चेत्तदा निवासनव्यवहारादधम एव । यदि समाहितव्यवहतार- वु भावप्यतचवन्ञो सवासनं च तदा समाघेरुत्तमलोकप्राकिहैतुपुण्यतेन प्राकषस्त्यम्‌ । यदात्मा ज्ञाननिष्ठो नित्रासनी च तदाऽपि वास्नाक्षय- रूपां जाबन्सुक्ति परिपालटयन्नयं मनोनाह्ञरूपः समाधिः प्रज्स्त एव । तस्माद्योगीग्वरस्य भरष्ठतवात्पञ्चपरथजनोदेताया जीवन्धुक्तेन काऽपि [निघ्न इति र्िद्धम्‌ ।

इति जावन्युक्तिविवेकप्रकरणे स्वरूपप्रमाणस्राधनप्रपाजनेजीवन्ु-

की कः

!क्तानषूपेता ।

प्रातेज्ञात प्रश्चादिकमेव प्रकाशयति --श्राराम इत्यादिना । जातु समाहेतः कदाचे- देव समाध कुवौण इयेव पाठो वाक्यशषभूतविकल्पद्वितीयकोटचनुगुणा न तु जातसमा - धिक इति । प्रघवद्ध इवेति । काश्वस्वप्रे दृष्टव्याघ्रभदया पलखायमानस्तत्रैव तं स्वप्भिमं पयसि मा भैषीः प्रबुद्धो भवाऽऽश्िति वदता तत्रैव दृष्टेन केनचिदःपिन प्रवेधितः सन्यथा तक्षणावच्छेदेनैव जागर प्राप्य सुखश्रय्यायां व्याप्रदययखलनथनवृच्या विश्रान्तो मवति तद्रदिय्थः । समाधीति । समाधेः प्रत्यहमनुष्राननियमे तत्पर इत्यथः । समाधत्त-- नैप इत्यादिना । तत्र वासिष्टवाक्यमवानुकृख्यति -- शीतलत्वं 1तया- दिना सावतरणम्‌ । पुनरपि वासिष्ठवाक्यान्तरावष्टम्भेन शङ्कते - नान्व तिं । समाधत्ते भवामि ति प्रमतिना । एवमन्योन्यविरुद्धवचनता्प्य वक्तु प्रतिजानीते -- इय मञ्चे ति । तयकटयति --यद्यपालयादिना फट्तं कथयनिगमयति --तस्मादेत्यादेना ।

इति पञ्चप्रयोजननिरूप्रणप्रकरणविवरणं स्पृणेम्‌ ।

ससन्त

८\ (५4

अथ वृत्तानुवादपृकं वततिंष्यमाणघ्ेन चिकीित प्रतिजानीत एवमित्यादिना -

एवं स्वरूपप्रमाणसाधनप्रयाजनेर्जाविन्पुक्तिनिङपिता । अथ तडूपक्रा- रणं विदरत्षन्यास निपयामः । विद्रत्सन्यास्रश्च दरमहंसापनिषदि प्रतिपादितः । तां चोपनिषदमनदय व्याख्यास्यामः । त्न (ऽऽदां विद्र्सं- न्यासयोग्यं प्रश्चमवतारयति--' अथ योगेनां परमहुघानां काऽ मार्गस्तेषां का स्थितिरिति नारदो ममवन्तमुपगत्योवाच ` इतिं । यदयम्यथङ्ाव्दापेस्चित आनन्तर्यपरतिषोगी न कोऽप्यच्च प्रतिमाति तथाअप प्र्व्यार्थोऽत्र विद्रव्छन्यासः । तस्मिश्च विदिततत्वो ठोकव्यव्रहर [्रक्षिप्यमाणो मनोविश्रा{न्त कामयमानाऽधिकारा । ततस्ताहश्नाषे

१क.ख.ग.घ. ड. च. एवेतिपसनप्तपावे; ।यदाप्तः। २क.ख. ग... च, "नो चेत्तदा । न

दे

३६२ पर्णानन्देनदुकौ मुय स्यव्यास्यासमेतः- | ५ पम

र ५)

9 ¢.

क! रिसंपस्यानन्तर्यमथक्शब्दा्थः । केवलया गिनं केवलपरमहुसं च वार पितं पदद्रयसक्तम्‌ । केवलयोगी तच्छन्ञानामावेन वच्रकालज्ञानाकाशः गमनादिषु योगेश्वयंचसत्कारव्यवहारेष्वासक्तः सयमावरचस्तन्न तना नरक ततः परमपरुषाथां द्भृश्टो मवति । तास्मन्नय सन्त प्रूचन्वदद्ाः हतम्‌: ते समाधावुपसगौ व्युत्थाने ।सद्धयः ईत । केवलपरम- हेसस्त॒तस्वविवेकनेष्वयष्वसारतां बुद्ध्वा वर्वात । त दप्युद्‌ा- हतम

चिदात्पमन इमा इत्थ प्रस्षटुरान्त हं राक्तयः

नत्यस्याऽऽश्रर्यजालटेषु नामभ्युदेति कुतृहरम्‌ । इ।त ॥

विर्क्तोऽप्यसो बह्यविद्याभरण ववापानेषधानुषछङ्वयात । ‹ तदु- क्म्‌--“ निखेगुण्ये पथे विचरतां कां वाधः का निषेधः ` इति) तथा च श्रद्धाटवः शि्टास्तमवे [नन्दन्त--

स्वं बह्म वाद्ृष्वान्त सप्र्ततु कटा यग । नानातष्ठास्ति मचय शेशद्रपरायणा, ॥ इत 1

योनिमि त परमहस दाषट्ुय नास्त । अन्योरप्यस्यातेशयः प्रन्नः तराभ्यां दृरात

ननु विद्रसंन्यासस्त प्राग्ितीये तनामकप्रकरणा ~ प्रपञ्चित इति चेत्सत्यम्‌ । सक्ष पविस्तराम्यां हि शाखस्य प्रवत्तिरिति न्यायन तत्राक्तदण्ड चा (॥ देटक्षणस्य मोणवेद्रत्स- न्यासस्य जीवन्धुक्तिसाघनीमृतवासनाक्षयमनोनाशद्वुलन । पेतवेऽपि मुख्यस्य पारः महस्यरूपस्य तस्य तत्रानिरूपणात्तस्य त॒ फट।भूततन . ~ वन्मक्टयुपकारक।बेद्रव्सन्यासस्य परमहसोपनिषरयेव प्रतिपादितत्वाचच । एव ताह तच्यास्ा न वे कूर्वव्यं स्यादिति चेद्‌ मिति ध्वनयंस्तव्तिजानीते--विद्वस्सन्यारश्चलाद्ना । यत; प्रतिपादेतोऽतः । चोऽवधारणे । तामेवोपनिपदमनुद्य॒व्यास्यास्याम यत्तत्पद्‌ाध्याहारेण सबन्धः | उथेक्तोपनिषद्याख्यानमेवाऽऽरमते -- तत्रा दावाद्‌ | इत आरम्य बहुधा स्छट- तमतासर्यका एवापरिमम्रन्थस्तथाऽपिं तत्र तत्रास्महुद्धया सदग्च्‌ < | वेच यिष्याम्येव । प्राते- योगी निरूपकः । उदुड्फे, युजिर्‌ यागे; उद्याग कर(त।९। श्रः । विष्यादुद्टङ्घने दैतः- {निञ्चैगण्ष इयाद्‌ । ननु निन्दन्त श्रद्धाख्वः शष्ट अप्प चः तत इति चेन । ततस्तेषां नरकपतिऽसेव प्रयोजक पि पे।र्याशवः ।

` ~

11

_ _____------------ ~

१क.ख.ग.व. ङ. च. "कप्त 1 ९कनग. <. च्‌. भ्व्ोपयुङ्के ।

विद्रतसन्यासप्र०] विद्यारण्यप्रणी तजी वन्मुक्ति विवेकः । ३६३

अथ प्रतिङ्नातप्रङ्ृतयोमिपरमदहंसनिष्टातिकशयान्तरप्रकाङके प्रश्नोत्तरे एव प्रकटयाते श्रीराम इत्यादिवासिष्टवाक्योपन्यासेन-- | श्रीरामः--एवं स्थितेऽपि मगवजञ्च्जीवन्ष्ुक्तस्य सन्मतेः । अप्चाऽतिकशयः कोऽसां मवत्यात्मवदा वर्‌ । व {सिष्ठः- ज्ञस्य कसिमिख्िंदप्येषा मवत्यातंशये न ४५।:। नेत्यत्रुप्तः पशान्तात्मा स आव्मन्यव तडि ५ न्वसिद्धेस्तपः सिदद्धेयागासद्धश्च भूर्शः। -तमाक्षाष्ायानादि तच का स्यादपूतवता ॥ एक एव विशेषोञ्स्यन समा मूटबुहद्धाभः सर्व्ाऽऽ्स्थापारित्यागान्नारागममद मन एतावदेव खल लिङ्कमलिङ्कस्रतः सक्रान्तससखतिचरभ्रमानदृतस्य। तज्ज्ञस्य यन्मदनकोपावषादुमाहं लो भापदामनादेनं निदुण तनुम्‌ ॥ इति । अनेनातिक्षयेनोपेतानां दोषद्रयरदहिंतानां मागास्थित पृत्‌ । वेष- माषादिरूपो व्यवहारो हं भागः \ 1चत्तपरमद्प आन्तरा धमः स्थिः) भगवाश्च्मखो ब्रह्मा । यथाक्तप्रश्चत्तरमवतारस्षाल् । ‹ तं भगवानाह ` इते) वक्ष्पमाणमार्मे भ्रद्धातिशयमुत्पाद्ायतु त माग रः सात- <ाऽयं परमहंसमार्म लोके दुल मतरा न तु बहुलय; । दातत यः पृष्टः सोऽयामेातं खजना)। अयमिव्यत्तरमन्थे वक्ष्यमाण अच्छा दनादिः स्वशरीरोपमोगन लाक पिकारण च निरपश्षा मख्यां मागः पराः मश्यते । तदरक्ञस्य परमकष्ठा प्रात्तस्व्‌ वैराग्यस्यादष्टचरत्वात्तस्य मागस्य दुठंमतरत्वम्‌ । नं चेतावताऽत्यन्ताभावः शङ्कनाय इत्पाभप्रत्य बहल मेव प्रतिषेधति- न त॒ बाहुल्य इति । ल ङ्गन्यत्यवयन्छन्दत्" । नन्वयं मार्गा दुल मतरश्चत्ताहं तदथ प्रयासा न कतव्य, तेन भ्रया जनामावादेत्याहङ्‌क्याऽ०ह~-- ‹ यथेकोऽपि भवति स एव नित्यपतस्थः स एव वद्छुर्व इति वि दुषो मन्यन्ते ` इति । १ क. ख. ग. ड. च. श्चिदेबाड्‌ ठत यक मन्युं भ २क.द. च, ' | २ क, ड, च, “धस्तन्वि ॥ र व- छ. य] ल्यं} ४ छ, °दिस्वः 1 ५७. °%पेष्यते ¦ न । ।

२९४ पणानन्देन्हुकोमुद्यास्यव्यास्यासमेतः-- [९ प्रम

५

मटप्याणां सहृस्रषु कश्चिद्यतति सिद्धय । यततामपि सिद्धानां कश्चिन्मां वत्ते तत्तः॥ इति न्यायेन यत्र क्रापि यद्‌ाकदाचिद्योगीं परमहंसो यदि कश्चि- भ्यते ताह स एव निस्यपूतस्थाो । मवति । निव्परतः परमात्मा । "य अआरमाऽपहतपाप्मा ` इति श्रुतेः । एवकार॑ण केवलयोगीं कवलपरम- हंसश्च व्यावत्यते । केवलयोगी नित्यपतं न जानाति । केवटपरम्हुसों जानन्नपि चित्ते विभ्रान्त्यभावाद्वाहसखो बह्यणि न त्ति । वेदुप्रति- पायः परुषा वेद्पुरुषः । विदुषो विद्भसो उह्यानुभवाचत्तावेश्रान्तिप्र- तिपादकशादूपारगतायोगिनः । परमहसस्य वह्यनिष्ठत्वं सवजना मन्यन्ते । यथोक्तविद्वंसस्तु तद्प्यसहमाना चह्यम्वमेव मन्यन्ते । तथा च स्मयते-- द्‌।ना दृं हिला स्वयं केवलरूपतः । यास्तष्ठति स त॒ बह्यन्वह्य न चह्यादेत्स्वयम्‌ ॥ इति । अतो न प्रयोजनाभावः शङ्कतुमापे शक्यते । नित्यपूतस्थत्व वद्‌ पुर- पत्वं च मुखता विकाद्यन्नर्थात्का स्थितिरिति प्रश्चस्योतरं युत्रयति-- ‹ महापुरुषो यच्चिं तत्सदा मय्येवावतिष्ठते, तस्मादहं च तस्मि सरे वाव॑स्थितः ' इति । अटिङ्घेति । अटिङ्गा, एकदण्डघारणादिटेद्वदहीना मृतिमुस्यपरमदसलसृचिका यथाजा- तरूपधराऽऽृतिर्यस्य ¦

महापुरुषपदं निवक्ति षेदिकेत्यादिना--

वेदिकन्ञानकमापिकाररेषु पुरुषेषु मध्ये योगिनः परमहंसस्यात्यन्तम॒- त्तमत्वान्महापुरुपत्वम्‌ । स च महापुरुषो याचित्तं स्दकीयं तत्सर्वदा मय्येवावस्थापयति; संस्रारभोचराणां तदीयाचेत्तवृत्तीनाममभ्यासवेरा- ग्याभ्यां निरुद्धत्वात्‌ । अच्र मगवान््रजापतिः शाखखसिद्धं परमात्मानं स्वारुभवन परा्रुशन्मयाति व्यपदिशति । यस्माद्योगी चित्त मय्येव स्थापयति तस्मादहमपि परमास्मस्वरूपत्वेन तस्मिन्नव योगिन्या विभतोऽ-

वास्थताोजस्म नेतरष्वन्ञानेष, तेषाम विदयावतत्वात्‌ । तच्वविस्स्वप्ययो. मिष बाद्याचत्तवत्तिमिरावतत्वान्नास्त्यावेमांवः।

९ख.ग.व.छ-यः। २ क.ख.ग- व. छ. सूचय?। र के.ख.ग. ष्‌, ड, च. (वरस्थायते 2 ६ । ४ क. ख. ग. ङ, अत एव भः ।

१ सन्य क्न +, (| क क ७ ।वटत्सन्यासप्र ° | वद्ारण्यप्रणातजावन्शक्तविवेकः) ३६५ इदानां कोऽयं मा इति प्रष्टं मागमुपदिशलिति- असो स्वप्रत्रमिजकटघवबन्ध्वाद्‌) डिङखायनज्ञ पवीते स्वाध्याय च स्वंकमाणि संन्यस्यायं बह्याण्डं च हित्वा कोपनं दण्डमाच्छादनं च स्वशरीरोपभोगाथाय च लोकस्योपकारा्थाय च परयहूत्‌ ` इति ¦

9 क) क ~

यो गहस्थः एवजन्मसवचितपुण्यपुश्रपारेपाक सति मातुपच्रज्ञा- दिना गिभमित्तेन विविदिषासंन्यासरूपं परमहसाश्रममस्वीकूस्येव श्रवणा. दिसाघनान्यनुष्ठाय तच्वं सम्यगवगच्छति ) तते गृहस्थस्य प्रात्तलोक- कवेदिकव्यवहारसहस्चथित्ते प्वे्षपे सति विभान्तिसिद्धये विद्रस्सं- न्यासं चिकीषति, तं प्रति स्वपुच्रमिचरेव्याद्यपदश्ञः । पदमेव विषिदिषा- संन्यासं कृत्वा तं विदितवताो विद्त्संन्यास चिकोषोाः पचरकलच्ादि- प्रसङ्खामावात्‌ | नन्वयं विद्रव््न्यासः किमितरसन्यास्वस्ेषोच्च!(रणादिः 1वेष्युक्तप्रकारण संपादनीयः, किंवा जीणवसख्रसोपद्वयामा।द्त्यागव- छाकित्यागमाचखूपः । नाद्यः । तच्वावेद्‌ः कतृतवराहिव्यन विधिनि- पेघानयिकारात्‌ । अत एव स्म^ते-

ज्ञानामृतेन त्तस्य क्रुतक्कत्यस्य यागिनः ! नैवास्ति किचत्कतंव्यमास्त चेन्न स तत्वावेत्‌ 1 इ।ते।

न द्वितीयः ॥ कोपीनदण्डाद्याश्रमलिङ्कविघानभ्वणात्‌ | नष दोषः) प्रति पत्तिकमवदुमयरूपत्वो पपत्तेः । तथा हि । ज्योतिष्टोमे दीक्षतस्य दूक्षा- द्नियमानुष्ठानकाठे कण्डूयितं हस्तं प्रतिषिध्य कृष्णविषाणा विहिता ध्यद्धूस्तेन कण्ड्येत पामानंमाङ्ुकाः प्रजाः स्युयत्स्मयेत नशं मावुक्ताः ` इति, “ करष्णविषाणया कमष्डरयते ` इति च। तस्याश्च कृष्णविषाणायाः समापते नियमे प्रयोजना मावाद्रोटमक्षाक्यलाच् व्यागः स्वत एव प्राप्तः । तं च त्यागप्रकारं वेदो विदधाति नीतासु दक्षिणासु चात्वाटे कृष्ण. विषाणां प्रास्यति ` इति । तदिदं प्रतिरपात्तकमे लोकिकं वैदिकं चेत्यु. मयरूपम्‌ । एवं विद्रत्सन्यासोऽप्युमयरूपः । नच तत्वविदि कतुंत्व. स्यात्यन्तामावः शङ्कनीयः । वचेदात्मन्यारोपतस्य कतत्वस्य विद्यया पोहितत्वेऽपि विच्छायोपेतान्तःकर्णोपाघो विेकेयासहस्रय॒क्तं स्वतः सिद्धस्य कतत्वस्य यावद्रूव्यमा{वेतयाऽनपोहितत्वात्‌ । न च ज्ञानामृते-

१ क. ख. ग, घ, ड, च, "पितृज्ञात्याद। २ क, खर ग्‌. व. ड. च. "तो गाहं- स्थ्पपा९ । |

४६६ पणानन्देन्दुकोग्यास्यव्याख्यासमेतः- [५ प्म

नेव्यादिस्मरतिविरोधः । सत्यपि ज्ञाने विश्रान्तिरहितस्य तुप्त्यभावेन विश्रासितिस्ंपादनलक्षणकतव्यशेषस्द्धविन करतक्स्यत्वामावात्‌ ।

0

एतेन ताच्चिकज्ञनायधिकारवतां नपद्युव्मेवेति ज्ञाप्यते । एवमवतिष्ठत इयास्याते यथाश्च॒तान्वयाहं विपारेणामं स्पष्टयति--अवस्थापयताति तत्र हेतु-ससारातें । कृष्ण।वेषाणा, कष्णसारद्यद।मेयथंः । चाताटे+ यज्ञमण्डपस्थरे यस्माददाद्भाम खानत्वा ज्योतिष्टोमादाुक्तवेदिः क्रियते स॒ एव भृगतैभागश्चालाटसंङ्ञक इति याक्ञिकास्तास्माने- यथः | श्रत संज्ञा | |

तत्राप्याशङ्क्य प्रागुक्तरीत्येव समाधत्ते नान्वव्यादिना--

ननु तच्वविदाऽपि विध्यद्धीकारे साति तेनापूवेण देहान्तरमारभ्येत । मेवम्‌ । तस्यापूवेस्य 1चेत्तविश्रान्तिप्रतिबन्धानेदारणलक्षणस्य हृष्टफलस्य समवे सत्यदृरफलकल्पनाया अन्याय्थत्वाद्‌ । अन्यथा श्रवणादवोधे- ष्वपि बह्यज्ञानो त्प्तिप्र तिबन्धनिवारणद्पं दरष्टफटमुपेक्ष्य जन्मातरहेतुत्वं कल्प्येत । तस्माद्िष्यद्ग)कारे दोषामावाद्िविदिषुरिव कद्रानपि गहस्थां नान्दीमखश्राद्धोपवासजागरणादि विधिमनुसरत्येव सन्यसेत्‌ । यदयप्य् श्राद्धादिकं नोपदिष्ट तथाञ्प्यस्य विद्व्सन्यासस्य विविदिषासन्यासवि- छतित्वात्‌ । पक्रतिवद्धिक्रतिः कर्तव्या › इति न्यायेन तदीया धमाः सवऽ. प्यत्र प्राप्रवन्ति! यथाऽञचेष्टोमस्य विक्रतिष्वतिराचादिषु तदीयधमप्रासि स्तद्रत्‌ । तस्पादितरसंन्यासवदच्ापि प्रेषमन्त्रेण पुामेचादृस्याग संक ल्पयेत्‌ । बन्ध्वादी नित्यादिरशब्देन भरत्यपश्ुगरहक्चच्रादटाककपारय- हदिविकशेषाः समगद्यन्ते । स्वाध्याय चेति चकारेण तदृथानणयापयु- क्तानि पदवाक्यप्रमाणङ्ञाखाणे वेदोपवबहकाणाातहासपुराणादाान च स्चिनोति । ओत्छक्यनिवत्तिमाचप्रयोजनानां काव्यनारक्रादाना त्यागः केमतिकन्यायसिद्धः । सवकमाणाति सर्वराब्द्‌न लाक्कवाद्‌- क नित्यनेमित्िकानि षिद्धकाम्यानिं संगद्यन्ते । पुचादित्यागनर्हकूमामः परेहूतः । सर्वकमत्यागन चाऽभमुभ्मकमोगाश्ञा चत्तवक्षपकाारणां परिहता । अयमेति च्छान्दसावेमाक्तालेङ्कव्यत्ययेनद्‌ ब्रह्माण्डानातं योजनीयम्‌ । बह्याण्डत्यागो नाम तस्ापिहेता{विराडुपसनस्य त्यागः । ब्रह्माण्डं चेति चकारण सूचात्सप्राप्रहेतोहहिरण्यगमापास्नस्य तत्वज्ञा- नहतनां भ्रवणादीनां च समुच्चयः । स्वपुच्ाद्‌ 1हेरण्यगभपास्षनान्त- भारक्मामाप्मक् च उससाम्‌. त्व प्रष॒मन्चास्चारणन पारत्वन्य

िदरसन्यासप्र० ] विद्यारण्य भ्रणीतजीवन्मु क्ते विवेकः \ ३६७ कोपीनादिकं परिगरह्वीयात्‌ । आच्छादनं चेति चकारेण पादुकाद्‌निं सम{चनति। तथा चस्मतिः मे पोनयगलं वास कन्थां शातानवाारणि | पादुके चापि गृह्णे।याल्छुयान्नान्यस्य संग्रहम्‌ ।¦ इतं । स्वक्षरीरोपमोगो नाम कोर्पीनेन ठलज्जाव्वावरत्तः । दण्डनं गासपा. दापद्रवपरिहारः ! आच्छादनेन शातादपार्हार । चकारात्पादकाभ्या मच्छिष्टदेश्स्य स्पशादिपरिहार समु च्चनाात | परतिबन्याऽपि दष्टफल्त्वसंभवन्यायं द्रट्यति--अन्यथलया(<न । निगमयति- तस्मा दिव्यादिना । तत्रापि कतव्यविरषा तदपेश्चया न्यूनवौचित्यमाशडक्य समाधत्त-- यु दुप{सादना । प्छितमाह-तस्मद्वयादन वन्ध्वादी निवायारम्य सकद्यापक९- नमिव्यतः प्राक्तनो ग्रन्थः स्पष्टः । लोवस्योपकाराय चेति श्रुय्थमाह--टछोकस्यापकारा नम लयादिना- लाकस्योपकारां नाम दण्डादिलिङ्कनतद्‌ययुत्तमान्रम पारन्ञाय तदवितानिवन्दनभिक्षाधदानादप्रवृत्व। सक्रतसिद्धः। चकाराञ्यामा- ्रममसदायाः शिटाचरप्राघ्ायाः पटत सम्{ख्चनातिं। क्तोपीनादिपरिम्रहस्यानुक््‌ ल्य मा भभत्य मुख्यत्व + षेधा ४ तच्च न म॒रख्यास्त ` इात। यर्कीपीनादिपरसिथिहणमस्ति तदस्य यगन, परमहंसस्य य॒ख्यः कल्पो न मदति \ \के चलुकद्प एव) विविदिषासन्यासनस्तु दण्ड- ग्रहणं मख्यामात कत्वा दण्ड वियोगस्य नषधः स्मयत-- दण्डात्मनास्तु संयागः सर्वदव विधायते । न दण्डन षिन गच्छे दिषक्षेपचयं बुधः} इात ॥ प्रायन्ित्तमपि दण्डनाशे प्रणायामशत्‌ स्म+ ते-- द्ण्डत्यागे शतं चरत्‌ इत । योगिनः परमहंसस्य सुख्य कल्प प्रश्चोत्तराभ्या दृशय त-~ ‹ कोऽयं मख्य इति चेदय मुख्या न इन्ड न शिखं न. यज्ञोपबोत नाऽऽच्छादनं चरति परमहंसः इत । न किखमिति च्छन्दसा टज्ञ इयत्पयोऽनस् येयः ! यथा वत्तिाद्कच्ुः परमर्हसः शिखायज्ञापवातार्ष्‌ रहितो मख्यस्तथा याग( दण्डाच नाभ्यां र्त सन्प्ुख्य{ भवति | दण्डस्य च णवत्बा(दटलक्षणमच्छद-

२६८ चण नन्देन्दुको्यःख्यध्यास्य [सम त ~ | + प ४

नस्य कन्थत्वादेलश्चषणं च परीक्षितुं दृण्डादिकं संपादयितं रक्षितं च (चत्त व्यपध्रत सात्‌ ।[चत्तव्त्तानेरापलक्षणो योगो न सिष्येदिति। तव न युक्तम्‌ । न है वरविघाताय कन्याद्वाहः ` इतिन्यायात्‌ ।

आच्छाद्नदययमावे श ।ताद्बाधायाः कः; प्रतीकार इत्याश ङक्याऽऽह--

रतन चाष्णनहुःख नसुखं न मानावमधनौ च पद्मि वजम्‌ ` इति ।

।नरुद्वारषाचत्तवृत्तयागेनः शात नास्ति । तेत्पत्ययामावात्‌ । यथा «८ पवामासक्ता चत्तस्य बालकस्याऽऽ्च्छादृनाद्रिहितस्यापि हेमन्त. ।रा रस्याः प्रतिःकाठजपे इतं नास्ति तथा परमात्मन्याषक्तस्य व्य्नर राप्तामावः । घमकाले तुष्णामावश्च तयथेवावगन्तव्यः । वष नवप्तशुचयाथश्वकारः । इ३।।तोष्णयारप्रतीतौ तजन्यस्खदःखभोर व उपपन्नः । नद्ाघं रातं सुखजनक हेमन्ते दुःखजनकम्‌ । उक्त पपचय उष्ण व्रष्टव्यः । मानः पुरुषगन्तरेण संपादितः सत्कारः । अध- म नास्तस्स्क(रः। यदा योगिनः स्वात्मव्यक्तिरिक्त परुषान्तरमेवन प्रत- यत॑ तदा मानावमाना इरापेतां । चक्रारः शच्यु(मजराणद्रेषादि्द्रामावें तजखनात । षटड्मयः--ष्ुत्पपासे राोकमोहौ जरामरणे च । तेषां

जयणाद्रद्राना क्रमण प्राणमन) ९८६ घभत्वादात्सतच्वएाभेएखस्य यग गस्तद्रजन यस्पत |

नन्वव दण्डक।प।नकन्थादिसग्रहे योगिपरमहंसस्य तद्रक्षगादिना चित्तविक्षेप यादि. यत्राऽऽट-- कां पीनादुी यादिना । तर्हिं कस्यासौः कौरपनादिरप र्रहटक्षण। मुख्यः ट इत्यत जाह---1वावेदृ षास न्पासिनास्त्वियादिना | एव ताह यगन: परम. लस्य क वा मुख्यः क्प इत्यत्राऽऽह--येगिनः परमहंससेलयादिना साव. तरणम्‌ ।

(> अ

पनर'प योगिपरमहंसस्य विक्षेपमाशङ्क्य सम। वुमग्रसवमक्यमवत.ःरय।ते । नाय- सादेना--

गन्तस्त्वतं समाप्दश्ायां श।तादयभा(वः ०< त्थानद्श्चाया त॒ नन्डा- एकरा ससा(रणामवन बाधत एवेत्यपा द्‌ क्थाऽऽहु-

पन ०१५१ निप कयना तयेकनो "कपदभि.धनक भ # भकष, भोकने

१क.ख. गनध. च, "व्यठृतते।२क.ख.ग.घ.ङ,. च्‌, प्नानेच | २ इ. “न्‌ पिरध्यते । न° |

बेदत्सन्यासप्र०] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्तिविवेकः। २६९

रे प

‹ निन्दागवंमत्सरदम्मदर्पच्छद्वषसुखदुःखकामक्रो पलोममोहहषासुया - हं कारादांश्च हित्वा ` इति)

८1 ~ ॐ ड ~ (~ = ~ ~~ ^ ~ = {चि

विविधः परुषे; स्वास्मिन्नापादिता दोषोक्तिनिन्दा । अन्पेभ्योऽधे- कोऽहमिति वचित्तव्रत्तिर्गव॑ः । विद्याधनादिमेरन्यसदरशो मवामीति चद्धिर्मत्सरः । परेषाम जपध्यानादिपकटनं दम्भः । मत्संनाद्षु दटब॒द्धिदंपः। धनादययमिलाष इच्छा । शद्चवधादृुद्धिद्रषः । अनुक लद्रभ्यादिलामेन बद्धिस्वास्थ्यं युखम्‌ । तद्विपययां इःखमर्‌ । याष. दाथमिलाषः कामः । कामिताथविघातजन्यो बद्धक्षोमः क्रोधः । लब्धस्य धनस्य त्यागासहिष्णत्व ले(मः । हेतेष्व हित बुद्धे राहेतेषु 1हेत- ख ध माहः । वित्तगतस्ुखामिव्याञिका मुखविकासादिहेतुर्धावत्तिहंषः परकौीयशगुणेषु दाषत्वारोपणमसूया । दृहेन्दियसघतेष्वात्मत्वभ्रषोऽदहं कारः । आदिशब्देन मोग्यवस्तषु ममकारसमीचीनत्वादयाो बुद्धया गरस्तं । चकारा यथोक्त निन्डादावपर(त स्तत्याद्क् समञ्चन । एतान्सवान्िन्दादी न्हित्वा पथाक्तवासनाक्षयामभ्यासन पारत्यञ्यवात छत इति शेषः ।

^

नय विद्यमाने स्वदेहे तत्परित्यागो न समवतात्याशङूयाह- : स्ववपः कुणपमिव दुशयते यतस्तद्रपुरपध्वस्तम्‌ ' ५ इति ! पू्‌ यत्स्वकीय वपुस्तदिदार्ना योगिनः स्वात्मचेतन्याप्पथगमूतत्वेन कृणपामिवाऽऽलछोक्यते । यथा श्रद्धादुमीत्या शवदेहं दूरे स्थितोऽवला कयति तथाऽयं योगी तादाल्म्यभ्रन्त्युद्यभीत्या सावधानो देहं विदा- रनः सक्राशाननिरन्तरं विविनक्ति । यतः कारणात्तद्रपुराचायापदेशा- गमान भवेरपध्वस्तं चिदात्मनः सकाशान्निराक्रतम्‌ । ततश्चेतन्यातयु-

त्तस्य देहस्य शवतल्यतया हश्यमानतवात्सत्यपि देहे निन्दादित्वागो टत ट्लयामत्राच, |

नन्रस्पन्नो दिश्भ्रमः सूर्योदयद्श्ेनेन विनष्टोऽपि यथा कद्ाचिद्नुव- तते तथा कदाचिदालमनि देहात्मसवसश्यायनुषत्तो निन्दा दिद्धेशः पुनः पनः प्रसज्यतेत्याशङ्त्याऽऽह-

£

कन, ">, ५५,

१ क. खम. ङ, च, विरोधेभिः पुः २ छ.- ररस्यस | २क.खम ग. घ, ङ्‌, द लुः स्श्चनभीत्या । |

8.

२५० पर्णानन्देन्दुको युद्यास्यव्याख्यासमेतः-- [९ परश्म-

संकायविपरीतमिश्याज्ञानानां यो हेतुस्तेन नित्यनिवृत्तः इति । आत्मा कर्नत्वादिघर्मावेतस्तद्रहितो वबेत्यादिकं सदायन्ञानम्‌ । देहादि खूप एवाऽऽत्मेति विपरीत ज्ञानम्‌ । एतदुभयं कतत्वभोक्तत्वविषयम्‌ । मिथ्याज्ञान त मोग्यविषयमिति विवाक्षतम्‌ । तच्ानकावधं ˆ सकत्प- प्रमवान्कामान्‌ ` इत्यत्र स्पष्टाक्रतम्‌ ।

निन्दादीनां स्वरूपमाह- विं वि धे रियादिना । पुनरप्येतदंशविदोषमाररङ्भय समाधत्ते- नन विद्यमाने स्वदेह इत्यादिना । एवमवतारितं वाक्यं विवणोति-परवमियादिना ! कुणपमिवेल्यक्तदृष्टन्तं विवृणोति--यथेयादिना। तत्र हेतुः -- यतः कारणा दिलयादृना । फटितमाह-तत इलयादिना । तत्राप्याशङ्कक्य समादधानोऽग्रिमम्रन्थमवतारयति-ननृत्पन्ना दिग्भ्रम इयादिना । तद्विवणोति-आल्पव्यादिना ।

नन्वनेकविधस्य मिथ्याज्ञानस्य को हेत॒रियत आहत द्ं त सियादिना ।

तद्धतश्चत्विधः ' अनित्याक्ाचदुःखानालसु नित्यद्ाचसुखात्मख्या- तिरविद्या ` इति स्रू्णात्‌ । अनित्ये गिरिनदसमृद्रादां नेव्यतभ्रान्त- रेका । अशाच प्रभाय! दिशरारं शाचत्वभ्रानन्ताष्रताया । दुःख केष वाणिच्यादौ सुखत्वभ्रान्तिस्तताया । गाणामेध्यात्माने पुचमायदावः- च्मयादावनात्माने मुख्यावमत्वभ्रान्तश्चतुथा ।! पतषां सकशयाद्ाना ह्‌तरद्ितीयवब्ह्यात्मतत्वावरकमन्ञान तद्रासना च । तचाज्ञान यानः परमहंसस्य महावाक्थाथयोषेन निवत्तम्‌ ।वासनातु योगाभ्यासेन (नवृत्ता। उदाहूतायां दिग्भ्रन्तावन्ञाने निवृचेऽपे वासनायाः सद्धावाद्यथपूव भ्रान्तिव्यवहारः । योगिनो भ्रान्तिहुत॒द्रयराहित्पातव्कतः संशयादृान्यर- वर्तेरन्‌ । तमेवमन॒वस्थमावमामिप्रत्यनेन हेतुद्रूयेन सामो नित्यानचुत्त इव्यक्तम्‌ । सत्यामप्यज्ञानतद्रासनानेवत्तां निवत्तविनाङ्ञाभावाान्नत्यत दश्टव्यम्‌ ।

तस्मिचित्यतव्वे हेतुमाह-

' तच्चित्यबोधः ` इति ।

सवंनामत्वासासिद्धा्थवाची तच्छब्द्‌ाऽज सववेदान्तप्रासद्ध परमा त्पानमा चष्टे 1. तास्मिन्परमातरनि निस्य यस्य योगिनः सोऽयं तान्नि- यब्ा[घः ! योगां ह ' तमवे धारां व्रज्ञाय. प्रज्ञा कवात बाह्मणः

~ त ति ण म ० 09० म 1 १ 1 1] [भ (1 8 1 8 1 1 1 1 1 जकन" भन कनि "ग केन भ क र

गमीन कमन ०» १,५.५७ ०००४

१क. ख, ग. घ, ह. च.ध्यं भोक्तवे।२.क. ख यन बै] २ क. ग. ड. च. °वुत्तएत्पत्तौ तस्या नि" ।

विद्रस्सन्यासप्र० }] विद्यारण्यप्रणीतजीबन्मक्तबवेकः। ३५१

इति श्रतिमनसत्य चत्तदिक्षेपान्योगेन पारेहत्य नैरन्तयेण परमात्मवि- षयामव प्रज्ञां करोति \ अतो बोधस्य नित्यत्वाद्वोधावेनारययरज्ञानत- द्रासनयार्मिव्रत्तिर्मित्यत्यथंः। बुध्यमानस्य परमात्मनस्ताकिकेश्वरवत्तटस्थत्वश् ङ्का वारयति- ‹ तत्स्वयमेवावास्थिातिः ` इति । यद्रेद्‌ान्तबेद्यं परं बह्यास्ति तस्स्त्वयं न च स्वस्मादइन्यदित्यवं निश्चित्य या गेनोऽबस्थितिभवाति । तस्य योगिनां बह्मा मवप्रकारं दुक्शयति- त शान्तमचलमद्रयानन्दविक्ञानघन एवास्मि तदव. मम परभ धाम ` इति। तमित्यादिपदल्रये द्वितीया प्रथमाय द्रष्टव्या । यः परमात्मा ज्ान्तः क्रोधादिविक्षेपरदितः, अचलो गमनादिद्ि.यारहितः) स्वगतस्तजात।य- विजातीयमेदशन्यः सच्चिदानन्देकरसः स एवाहमस्मि } तदेव वबह्यतच्व मम योगिनः परभ धाम वास्तवं म५। य्कर्च॑त्वमोक्तत्वादि तन्न यक्तम्‌ । एतस्य मायाकल्पितत्वात्‌ । नन्वात्मनः परब्रह्मत्द आनन्द्ावा- पिरेदानीं कतो नेत्यचचाऽऽनन्दावासिः सद्रष्टान्तमुक्ताऽभेयुक्त गवां सिः शरीरस्थं न करोत्यङ्कःपपणमर्‌ । तदेव कम॑रचितं पनस्तस्येव भेषजम्‌ 1 एवं सर्वक्रीरस्थः स्पिवत्परमेश्वरः। विना चोपासनं देवो न करोति हतं नषु ॥ इति ।

यदि योगिनः प्वश्रमप्रसिद्धा आचार्यपितश्रात्रादयः कमणः श्द्राजडाः शिखायज्ञो- प्वीतसध्यावन्दनादिराहियेन पाखण्डित्वमारेप्य व्यामोहयेयुस्तदा व्यामोहायनुत्पचये यो।गेनो वसमानं निश्चयं दशेय।ते--

तदेव च रेखा तदेवोपवीतं च परमीात्मात्मनोरेकवज्ञानेन तयोमद एव विभग्न: सा

व्याः इतिं ।

तत्र मानच्छटेन है तमप्याह-अनिस्सयादिना । तद्िवणो।ते-आनेत्य इलया- दिना | नन भवत्वेवं मिथ्याज्ञानस्य हेतुचातुविध्यमथा'पे सदायाद्‌।नामेव को हेतु।रसत्राऽऽह- एतेषाभित्यादिना । तद्वासनेति जीवन्मुक्ताभेप्रायेणेव । तदुक्त सक्षेपार।रक-- दरत- चछायारक्षणाया। स्त देशः" इ।ते । अज्ञानसर्काराप्पक एवाज्ञानदटशस्ताद्धनस्य तस्ात्तमन-

१ कृ. म, ड. च, प्येदेतशी- (२ क. ख. ग. व, ङ, च, पाक्ष

१७२ पणानन्देन्दुकोमुद्याख्यव्यास्यासमेतः- [५ प्म

दिति भावः । प्रज्ञां करांतीति । पूवं यथाविधिविचारितेवदान्तमहावाक्यजन्याप्रतिव- द्वापरोक्षप्रमासस्कारसंजातस्मृतिसततिमेव सवदा संपादय्ताय्थः । बोधविनाश्ययोरिति। निरक्तरीतिकप्राथमिकप्रमास्मकबोधविनाद्यमज्ञानमेव । यतो ज्ञानमन्ञानस्यैव निवर्तकम्‌ इति पञ्चपादेकावचनात्‌ । तत्संस्कारस्तु यावदहं निरक्तस्मृतिसंतयेकविनास्य इत्यादयः ¦ तस्येव, गवामङ्गस्येव । उपासन, प्रकते निरुक्तस्मृतिसंततिय । अयोक्षज्ञानिनः परोक्ष- ध्यानादिरक्षणोपासनस्यासभवात्‌ । एवं हितमप्युक्तसंस्कारध्वंसेनाऽऽनन्दाविभौवमेवेति- भावः । रिष्ट तु स्पष्टमेव ग्रन्थजातमिदम्‌ । उक्तश्रुतिमेव विवृणोति यद्व्यादिना--

यद्वेदुान्तवे्यस्य परब्रह्मणो ज्ञानं तदेव क्मङ्किमूतबाद्यशिखायज्ञोप- तस्थानीयम्‌ । अन्ये च मन्वद्रव्यलक्षणे कर्माङ्गमूते चकाराभ्यां सम- चीयते । शिखाद्यङ्गसाध्येः कममिरुत्पन्नं यत्स्वर्गादिसुखं तत्सर्वं बह्यज्ञा- नेनेव लभ्यते । विषयानन्दस्य सर्वस्य ब्रह्मानन्दटेश्षत्वात्‌ । ‹ एतस्यै. वाऽऽनन्दस्यान्यानि मूतानि माच्रामुपजीवन्ति ` इति श्रतेः । एतदेवा- मिप्रत्याऽऽथवाणेका बह्मोपनिषदययामनन्ति-

सशिखं वपनं करत्वा बहिः सृतं त्यजेद्‌धः ।

यदृक्षर परं बह्म तरसू मिति धारयेत्‌ ॥

स चनात्सूत्रामेत्याहुः सृं नाम पर पदम्‌ ।

तत्सूत्रं वेदितं येनस विप्रो वदेपारगः॥

येन सवमिद्‌ं प्रोतं सूत्रे मणिमणा इव ।

तत्सूजर धारयेयोगी योगवित्तखद्‌वान्‌ ॥

बाहः सूच त्यजेद्िद्रान्योगयुत्तममास्थितः।

बह्यमावामिद्‌ सूत्रं धारयेद्यः सचेतनः ॥

धारणात्तस्य सूत्रस्य नोच्छिष्टो ना्युवि्भवेत्‌ ।

सूत्रमन्तगतं येषां ज्ञानयन्ञोपवीतिनाम्‌ ॥

ते वे सृच्रक्द लोके ते च यज्ञोपवीतिनः।

ज्ञानशिखा ज्ञाननिष्ठा ज्ञानयन्ञोपवीतिनः ॥

ज्ञानमेव परं तेषां पविच्ं ज्ञानमुच्यते ।

अग्रोरिव शिखा नान्या यस्व ज्ञानमयी शिखा. ॥

र

१ घर इ, छः शिखिनो जा ॥

कवने न्क दवततार जनयिन

जिनत्सन्यासप्र° | विद्यारण्यप्रणीतजीवन्मुक्ति विवेकः । २७३

सर शिखीव्य॒च्यते विद्रान्नेतरे केश्धारेणः । कर्मण्यधिक्रृताये त वेके बाह्यणाद्यः ॥ तेर्वेधायमिदं सच्चं क्रियाङ्ख तद्धि वे स्मृतम्‌ | शिखा ज्ञानमयी यस्य चोपर्वातं च तन्मयम्‌ ॥ बराह्मण्यं सकट तस्य इति बह्यविदो विदुः । हदं यज्ञोपवीतं च परमं यत्परायणम्‌ ॥

$ ®

विद्रान्यज्ञोपवीती स्यात्तञ्ज्ञास्तं यज्विन विदुः} इत ।

तस्मायोगिनः शिखायन्ञोपवीते यथा विद्येते तथव सध्याजप विद्ते । यः श्ाखरगम्यः परमात्मा यश्चाहुप्रत्ययगम्यां जावात्मा तचार स्वज्ञानेन महावा क्यजन्येन भ्रान्तिप्रतातो भदा विङेषण म्न एव ! पनम्रन्त्यनदया मङ्धस्य वेषः) येयम्‌ कव्वब्द्धः सयमुमयारात्मनः, संधौ जायमानत्वात्सध्येच्युच्यते । अहोरात्रयोः सध्ययरनुछवा [क्रया यथा संध्या तद्रत्‌ । एवं सतिं योभी भ्रद्धाजडेनं व्यामाहचतु राकः ।

कोऽ्यं मार्गम इति प्रश्नस्यासौं स्वपतेत्यादिनोत्तरमुक्तम्‌ । का 1९7 रिच्येतस्य महापरुष इत्यादिना साक्षेप्यात्तरमुक्त्वा संकाय विपरातेत्या- दिना तदेव प्रपञ््येदानीोमुपसहरात-

सर्वान्कामान्परित्यज्य अद्रेते परमा स्थातः इति।

क्रो धलो मादीनां कामर्पूरकल्वात्कामपारत्यागन 1 चत्तद्ाच्‌ः सवप परित्यज्यन्ते । एतदेवामिप्रेत्य वाजसनेयि भरान्नातम्‌- ज खल्वाहः काममय एवायं परुषः ` इति । अवतां `नष्कामस्व यो गि चित्तस्याद्रतं विघ्ना स्थितिरूपपयते ।

अन्ये श्िखायज्ञोपवीते प्रासेद्ध त॒ मन्त्रदव्यरक्षणे । मन्त्रसस्छतकेदा वेरषकापाससूत ^ -मवावस्तनी एवेय्थः । तत्र हेतमाद--शिखाद्यङ्गे सादना । त, ्रत्यन्तरं संवादे. यति---एतदेदेत्यादिना } एव योगिनः सष्याऽपीयाह--तस्मादूयाषदना । जच वर्तानुवादपषैकमम्रम प्रन्थमवतास्यते-- काश्य म्‌] इ ती त्यादिना । फार्तमाह-- क्रोधलो माद्‌ नाभययाद्ना । त्ेधस्य रावणादिविषयकस्य श्र\रामानष्टस्य प्रसिद्धमेव जानकीखाभादिटक्षणकामपृरकलवम्‌ । एव ` सभस्। ध्रवनिष्ठस्याक्षयराज्यादे।वेषयकस्य ~ __---------------

९ क.ख.-म,घ. ङ.च.. एवपुः । २क. फ. ग. घ, छ. च. संधावनु .1\ रे क. ग. घ. ड, च, ° से स्थि? । ४.क.खर ग, वर ८ च्‌, °पवेक्रः ।

३७४ ूणनन्देन्डुकामुयो ख्यव्याख्यासमेतः [५ प्म

च श्रीभगवदर्शनद्रारोक्तध्रवपदावाक्तिठक्षणकामपूरकत्वम्‌ । आदिपदान्मःसरस्यापि विश्वा- मित्रनिषठस्य ब्रहमिवरूपकामपृरकल्वं तपोद्धारा ग्राह्यम्‌ । कामपूदैकत्वाषदे।ते पाठयतु सरछ एव | ततः कं तदाह--कामपरित्यागेनेति । तत्र मानमाह-- एतदु वेव्याषदना सावतरणम्‌ ।

तत्राप्याशड्क्य समादघानः श्र॒तिमवतासयति नान्वयादिना--

क

नम॒ दण्डयरहण वि धिबलेनोपेता विविदिषासंन्यासिनो योगिनं दण्डेन रहितं परमहसं नाभ्यपगच्छन्तीत्याराङ्क्याऽऽह- ‹ ज्ञानण्दडो धतो येन एकदण्डा स उच्यते । काष्ठण्दण्डो धतो येन सवाज्ञा ज्ञानवाजतः॥ स याति नरकान्योरान्महारारवसज्ञकान्‌ । तितिष्चाज्ञानवेराग्यकमादिगुणवाजतः ॥ भिक्चामाञ्चेण यो जीवेत्स पापी यतिल्ात्तहा । इदमन्तरं ज्ञाता स परमहंसः ` इति ॥ परमहंसस्य योऽयमेकदण्डः स द्विवेधः-ज्ञानदण्डः काष्टद्ण्ड- ध्रेति | यथा िदण्डिनो वाग्दण्डो मनोदण्डः कायदण्डश्चाते चावध्य तद्वत्‌ ! वाग्दृण्डादुयो मनुना स्मयन्ते- वाग्दण्डाऽथ मनोदण्डः कमदृण्डस्तथवच । यस्यैते नियतां बद्धो ख चिदृण्डाति चोच्यते चिदण्डंमेव निक्षिप्य सवभूतेषु मानवः । कामक्राधो त संयम्य ततः {साद्ध नियच्छाते । इते ॥ तेषां स्वद्प दुक्षः स्मरात- वाग्दण्डोऽथ मनोदण्डः कभ॑दण्डस्त्थव च । यस्यैते नियता दण्डाघखिदण्डाते स उच्यते. वाग्दण्डे मोनमातिष्ठेत्कमदण्डे खनाहताम्‌ । मानसस्य च दण्डस्य प्राणायामो विधायते । इतं! कर्मदण्डोऽल्पमोजनम्‌ ' इति स्मृत्यन्तरपाठः । इद्र 1चद््‌ाण्डत्व परमहंस स्याप्यसिति । तदेतदभिप्रेत्य पितामहः स्मरात-- यतिः परमहंसस्त॒ त्याख्यः श्रुतिचोदितः ।

९ क. ख [° तन ४ [धव्रास्नय। प) २ कु, खवर मन्व इ व्च, “ता दण्डान्िद्‌ | २ क. ख, ड. च. भेतनेक्ि" । ४ क. ख गर घ, ङ च. नगरच्छ |

विदरत्सन्यासप्र ०] विद्यारण्यप्रणीतजीवन्पुक्तिविवेकः । ६७५

यश्च नियमैयक्तो विष्णरूपी चिदण्डमूत्‌ ॥ इति । एवं सति मौनादीनां वागादिदमनहेतत्वाद्यथा दण्डत्व तथेवाज्ञानत- त्कार्यदमनहतोनज्ञानस्य दण्डत्वम्‌ । अयं ज्ञानदृण्डां येन परमर्हसन धृतः

स एव मख्य एकदण्डोत्य॒च्यते । मानसस्य ज्ञानदण्डस्य कदाचाचत्तविक्ष- पेण विस्मृतिः प्रसज्येतेति तन्निवारणाथ स्मारकः काष्ठद्ण्डा तरयत ।

तदेतच्छाखाथरहस्यमबदभ्वा वेणामाच्रेण एरुषाथासाद्धमाभत्रत्य काठः दण्डो येन परमहसेन धृतः स पुरुषो बहुतिधयातनोपतत्वाद्‌घ। रान्मरह्‌[- रोरवसंज्ञकान्नरकानाप्रोति । तत्र हेतुरुच्यते-परमहंस्वष द्क्घा सान्‌. त्व भान्त्या सर्द जनाः स्वस्वगहे त भांजयान्त 1 अय च जह्वाटम्पट। वञ्य{विञ्यविवेकमकृत्वा सबमश्नाति तेन प्रत्यवाय पराप्नाति । चान

नान्नदोषेण मस्करी ` ‹ चतुवेण्यं चरेद्धक्षम्‌ ` इत्यादानं वाक्या तानि ज्ञानिविषयाणि। अयं च ज्ञानवाजत इति युक्ताऽस्य नरक" अत पव ज्ञानहीनस्य यतेभिक्षानियममाह मनुः-

न चोत्पातनिमित्ताभ्यां न नक्षचाङ्विद्यया। नानशासनवादाभ्यां भिक्षां टिप्सेत कादहाचत्‌ ॥ एककालं चरद्धेश्चं न प्रसज्येत वस्तरम्‌ ।

मैष्चि प्रघक्तो हि यतिर्विषयेष्वपि सजात ॥ इप्त ।

सानाभ्यासंन प्रत त्वव स्मयत-

एकवारं द्विवारं वा मुख।त परहसकः येन केन प्रकारेण ज्ञानाभ्यास मवेत्सदा ॥ इत ।

एवं सति ज्ञानदण्डकाष्ठदण्डयोयत्तारतम्यमुत्तमाधमलतवङ्प तादद्त- वगत्योत्तमं ज्ञानदण्डं यो. धारयति सर एव मुख्यः परमहस इत्यच्‌ गन्त व्यम्‌ । नन्वस्रष्य परमहस्रस्यास्तु ज्ञानदृण्डा मा म त्का्टदण्डानेबन्य इतरा त चया कीदुश्लीस्याशशङूक्याऽऽह--' आ शाम्बरा 1नन स्क नं स्वधाकारोन निन्वा न स्तुतियांहच्छिकां म्बेन्दिष्ुनाऽज्वाहन न विसर्जनं न मन्त्रं न ध्यानं नोपासनं चन लक्ष्य नालक्ष्य न॒ प्रचङ्ुन- पुथङ्न चाहंनत्वन च सवन चानकतास्थातरत स {मेक्षुः साव वर्णाह्षीन्नैव परि्रहेन्न टोकनावलाकच इति॥

-१क. ख, ग. घ. ङ, च. वेषमा । २ क. ग. व, ऊ धसतापोपेः 1 २ क. ख, ग, घ, ड, च, न्ज्जेत विस्तरे । मे? 1 ४ क, खरग, च. ङ्च दना नच

६.७६ पृणानन्देन्दुकोयुयाख्यव्याख्यासमेतः- [५ पत्म -

उक्तश्ुतितात्पयेमाह--परमहंसस्येव्यादिना । तत्र. दष्टन्तं सष्टयति--यथेव्या- दिना । तत्र मानमाद--बाग्दृण्डादय इत्यादिना । सावतरणम्‌ । सर्भृतेष्विति विषयसप्तमी । एवं च सवैभृताविषयकं वाग्दण्डादित्रयं निक्षिप्य यक्ता “ अर्हिसा परमो धमेः › इति वचनात्कायिकादिहंसात्रयमपि परिवर्जये; । नियच्छति संपादयतीति यावत्‌ । स्मव्यन्तरमप्याह--तेषा मित्यादिना । फर्तिमाह-एवं स तीव्यादिना । नन्वेवं दिगम्बरः परमहंसः प्राचीनाचार्येषु कोऽपि न प्रसिद्ध इत्यत आह--मानसस्ये यादिना । न चोत्पाताते । उत्पातो भृकम्पवेदयुत्पातादिः । निमित्तं क्षुदादि तत्फख्कथनाम्यामे- यथः । न नक्षन्रेत्ति । नक्षत्रविदया, ज्योतिःशञाल्नं तदादिय।ऽद्गविद्या शिक्षादिषड- द्विद्या तयेत्यथः । नानु्ासनेति । अध्यापनपाण्डिव्याभ्याम्‌ । अपरं तु सरट्मेवा- खिलम्‌ । `

उक्तश्रति व्याकरोति, आक्षा ह््यादिना-- आशा दिशस्ता एवाम्बरं वखमच्छादनं यस्यासावाशशाम्बरः। यत्त॒ स्प्रतिव चनम्‌- जान्वोरूध्वंभधो नामे; परि धयेकमम्बरम्‌ । द्वितीयमत्तरं वासः परिधाय गहानटेत्‌ ॥ इति। तादेद्मया गि विषयम्‌ । अत एव पर्वं त्च न मर्थोऽस्तीत्यक्तम्‌ । सत्त स्म्रल्यन्त्रम्‌--~ यां मवेत्पूवसंन्यास। तुल्या वं धमतो यदि । तस्मे प्रणामः कर्म्यो नेतराय कदाचन ॥ इति । तस्याप्यन्यविषयत्वान्नास्य नमस्कारः कर्तभ्योऽस्ति । अत एवं बाह्यणटक्षणे ˆ निनमस्कारमस्त॒तिम्‌ ` इव्याद्यदाहूतम्‌ । गयाप्रपागा- दितीथषु श्रद्धाजाज्याल्ात्तः स्वधाकारो निषिध्यते । पूर्वत्र निन्दागर्वेः त्याद्वाक्ये परेः करूतया स्वात्मनिन्दया क्रुशो निवारितः, अत्र तु स्वक- तुके परविषये निन्दास्तुती निषिध्यते । यादुच्छिकत्वं निर्बन्धराहित्यम्‌ । न क्रचदृपि व्यवहारे निबन्धं कयात्‌ । यस्त देवपजायां निर्बन्धः स्मर्यते- भिक्षाटनं जपः शोच घ्नं ध्यानं सुरार्चनम्‌ । कतव्यानि षड़तानि सर्वंधा चपदण्डवत्‌ ॥ इति ।

ष्कोरककन

१ छ.. “यमोत्त°। २ क. ख, ङ, च. '्ययोगिि ।

तन ०. र्‌ क्र वेदूत्सन्यासप्र °| वरारण्वप्रणतजावन्याक्तावेवेकः। 9)

तस्याप्ययाोगेषिषयत्वामित्यभिप्रेत्य नाऽऽवराहनमित्याद्याम्नातप्‌ । सक्रत्स्मरणं ध्यानं, नैरन्तधगालनुरमरणमुपास्तनमिति तयो्ेदः । यथा यागेन: स्तुतिनिन्दादिटो किकन्यवहारःमावः, यथा च देवपूनाद्धर्म. साखव्यवहाराभावः) तथा लक्ष्पत्वालक्ष्पत्वादिन्ञानक्षाखूव्यबहारोऽपि नास्ति। यत्साक्षिचेतन्यमस्ति तदिदं त्वमसीति वाक्ये स्ध॑पदेन लक्ष्यम्‌ । दहादिविशिष्टं च॑तन्यं टक्ष्पं न मदति कें त वाच्यम्‌ ! तच वाच्य तत्पदाथत्पथक्‌ । तह्छक्ष्यं पथक्‌ । स्वदेहानिष्ठा बवाच्योऽर्थोँऽह- मिति व्यवहाराहंः। परदेहनिष्ठस्तमिति व्यवहाराः । लक्ष्यं वाच्य- मिव्युमयविधं चेतनोपेतमन्यञ्नडं जगत्सव॑ममिति ग्यवहाराहमिव्येता- हश वकल्पो न को<पि योगिनोऽस्ति, तदीय वित्तस्य बह्मणि विश्रा- न्तत्वात्‌ । अत एवस श्क्षरनिकेतस्थितिरेव । यदि नियतानिवासार्थ केचिन्भठं सपादृये्तद्‌ानीं तस्मिन्ममत्वे सति तदीयहानिदद्धयोश्चत्तं विद्िप्येत । पएतत्सवमाभभस्य गोडपादाचखाया आहुः--

ल्‌ व । [

निस्तुतिनि{निमस्कारां नेःस्वधाकार एव च । चटावलनिकेतश्च वातियद्च्छको मवेत्‌ ॥ इति । यथा मठो न पारयहीतेव्यस्तथा सुबणरजतादौनां (मेक्षाचमनपाजा- णामेकमपि न गशरह्णायात्‌ । तदाह यमः- {दरण्मयानि पाचाणि काष्ण(यसम्यामि च।

(ज

यत\नां तान्यपाच्रएणि वर्जयेत्तानि भिष्चुकः। इति । मनुरपि--अतेजसा{ने पात्राणि तस्य स्युनिकणानि च । षाम्‌ श्त शच चमसानामवाद्वर्‌ \| अलाबुद्‌ा रूपात वा सून्मयं वेण तथा । एतानि खतिपाच्राणे मनुः स्वायञ्चुवोऽबात्‌ ॥ इति । चोधायनो ऽपि-स्वयमाहूतपणेषु स्वय शीणषु वा पुनः। भुरख(त न बराश्वत्थकरखानां च पणंके ॥ आपदययापे न करस्यिषु मटाक्ञी कांस्यभोजनः। सौवर्णं राजते तास्चे मन्मये चण्सीसयोः ॥ इति।

२ कृ, ख. ग. व, ड. च, धनां नान्य! २ क. ख.ग. घ. छ, च. पेषां द्धः!

1.8.

कष पणानन्देन्डुकामुयास्यव्याख्यासमेतः- [५ पदम

तथा लोक जन जिष्यवर्मं न गह्न(यात्‌ । तदाह मनुः-एक एव चरेन्नित्यं सिध्यर्थमसहायकः | सिद्धिमेकस्य संपन्न जहाति न हीयते । इति । निरुक्तयोगिव्यवहरे स्पृतिषिरोधमाश्षङ्क्य तस्यमुस्यपरमहसपरत्मन समाधाने कृतेऽपि तदव्य सप्रदयायकसमतिमपि तत्राऽऽह-- एतत्स वामयारि । कठ वतवनपु मवराततियः प्रकारान्तरेणापि संमतास्तदर्मान्सगहाति- मे धातियि- २प१।यादिना-- > मवाताथराप-- (८51: आसन पत्रालापश्च स्चयः शिष्यसयहः । दवा स्वापां वरथाऽस्लाषप यतबन्धकराणि षर ॥ एकाहात्परता यामे पञ्चाहात्परतः परे} वप।ज्याऽन्यत्र यत्स्थानमासनं तदुदाहूतम्‌ ॥ उक्तालटान्वादृपात्राणामेकस्यापि न संय 1भक्षामक्ष्मजश्चाप पाचलोपः स उच्यते ॥ ग्रहातस्य तु दण्डाद्‌ द्रतीयस्य परियरहः | कालास्तरापम।गा५ सचयः परिकीतितः।॥ सुश्रूषालामपूजाथ यशो वा पारग्रहुः । शस्वाणा न त कारुण्यात्प रय. परष्पकषय वद्या दन परकाशत्वादविद्या रािरुच्यते। वयाभ्यास् प्रमादा पः स दिषवास्वाप उच्यते ॥ अभ्वाात्मते कथा मुक्त्वा भक्षचर्यां सरस्ततिम्‌ । नुदः पाथ प्रश्ना वृथाऽस्लापः स उच्यते ॥ इति। ट कि हशष्यजनष्प न ग्रह यादत्यतावदेव न मवति सि तु तस्य ल कस्यावलाक दृङ्ञनमपि न क्यत्तिस्य पन्धहंत॒त्वात्‌ । न चत्यननान्प-

दाष र्म्ूतानषद्ध न स्ुयादित्यामिप्रतम्‌ । तच्च नाषद्ध मेधातिथिद्‌- शयाते-

स्थावर जङ्खम बाजं तेजसं विपमायघम्‌ । षड़तानि न गृह्णयाद्यतिमत्रप4षवत्‌ ॥ नि िििनिणिििनन कख. ग. व. छ. च. (लोभ । रक.फ.ग्‌. छ ष्टोभःसं।३क.क्‌.ग, छ, च्‌, ग्रहात्प्रथि ।

विद्रत्सन्यासप्र०] ` वियारण्यप्रणी तजीवन्भक्तिविवेक्षः । ३५९

५

।

रसायन क्रियाचारं ज्योतिषं क्रयः वेद्यम्‌ | वधान च शिल्पानि वर्जवेत्परदारवत्‌ । इति \

पगना ल कंकवेदिकव्यवहारगतानि यानि बाधकानि स त तषां चजनम।भाहेतम्‌ । अथ परश्नोत्तराभ्यामत्यन्तं बाधकं प्र स्य तद्रर्ज भग माह-~ जबाधकः क इति चेदाबाधकोऽस्त्येव | यस्माद्धक्चुहिरण्यं रसन दुष्ट चत्स बह्यहा भ्वेत्‌ । यस्मा दश्च! हरण रसेन स्पष्टं चेत्स 41 ल्कस्‌। मवेत्‌ । यस्मा द्धिक्षदहिरण्य ररेन याद्यं चेत्स आत्महा भवेत्‌ । पस्साादृष्ु।हरण्य रसेनन दृष्टं चनस्पृष्टंचन याह्य च इते । जकिराऽ।भव्याप्त्यथः । 'आङीषदर्थऽभमिव्याप्ौ इत्यामाहुतत्वात्‌ । -[मन्यात्ता बाधकारत्यन्तवाधकस्तस्य सद्भावं प्रतिज्ञाय हिरण्यस्य तथावेधषाधकतवमच्यते । रसना गलाषयुक्तना<ऽद्रेण हिरण्य यदि ६८ स्यात्तदाना स द्रष्टा भिष्ुब्रह्यहा मवेत्‌ । हिरण्यासकल्था तत्सं- - दनरक्षणयाः सवदा प्रयतमानस्तद्वैय््यपरिहाराय प्रपञ्वामेथ्यात्वप्र- 10 वाद्कान्वदान्तान्द्राषियेत्वा तन्सत्यत्वमवटम्बते । ततः शाखा सद्ध्‌- माद्ताय बह्म तन । न्घुणा हतमेव भवति) तस्माद्स। बह्महा मवेत्‌ । तथा च स्मयते-- जह्य नास्तातिं या ल्रयादू ष्टे बह्मविदं च यः| जसतब्रह्मवादेा च जयरते बेह्यघातक्राः। इति ॥ # ^“ वह्यहा सत॒ विज्ञेय सवेधम्बहिष्क्रतः । ` -पमटाषपू वक ॥हरण्य स्पृष्टं चेत्तदा सस्प्टा भिक्षु प।ततत्वात्पों रक्सो म्टच्छसदशो मवेत्‌ । पातित्यं च स्मय-- पतत्यस्ा शव 1भष्षुयस्य भिक्षोद्रयं मवेत्‌ धाप्व रत उत्सगा द्रव्यसग्रह एव च ॥ इति। अआभिलाषपुरःसर हरण्य न ग्राह्य गहीतं चेत्तदा स मिक्षदहान्ध् यादृसााक्षणमसङ्घः चिदात्मानं हतवान्भवेन | असङ्कत्वमपाद्य स्वात्मना 1हरण्वा।ददरन्य भराति माक्तृत्वेन प्रतिपन्नत्वात्‌ । तस्याश्रा न्यथा प्रतिपत्तेः सर्वपापशरूपत्वं स्मय॑त- + `

------------------- #* बह्महत्य प्य क, ख. ग. द. च. पुस्तकेषु नास्ति । अधिकः चैतत ।

१ क. घ. ग, घ. ङ, च, “यावद्‌ ज्यो° |

२८० पणानन्देन्दुकोमरद्यास्यव्याख्यासमेतः- [ ५ पञ्चम

योऽन्यथा सन्तमास्मानमन्यथा प्रातिपद्यते । करितेन न कतं पापं चेरिणाऽऽ्त्मापहारिणा ॥ इति । मक्षे ति । भिक्षाठने नारायणसमरणम्‌ । अनुग्रहो मन्त्रेपदेशादिः । पथि मेोक्षमार्म विषय प्रश्न आक्षेपः । आसनं पात्रलोपरश्चव्यादिवदन्यानभरे तासमतान्यतिधमीन्सेग्रहतु श्र तिगतं न चति निपातद्रयं तातथेमेदेन विदादयति--न चेत्यनेन यादिना | स्थावर रत्नादे । जङ्खम गव्रादि । वीजं तुख्ष्यादेः । तैजसं काचपात्राटि | विपमःयुघं च प्रसि- द्रमेव । परदारेदि । यथा पृवोश्रमे परदाराः सवेथा वार्जतास्तद्वदत्राऽऽश्रमे रसाय- नाद्यखिरसपि वजयेदियथेः । इदाऽशश्रमे तु स्पुत्रमित्रक स्त्र्यादिना खदाराणामपि व्यक्त- त्वेन परदारबजनस्य केमुलयकषिद्धत्वादिलयाशयः । एवमाःबाधकोऽस्ेवेति श्रुत्याऽऽवाघकस्य केमुत्यमपि ज्ञेयन्‌ । तद्रदरहदहेवयुक्त विद तस्या तत्र ब्राह्णवध्रपापस्यापि संग्रहः | एवमापमहे- यत्रापि कैमुतिकन्यायः स्पष्मेवन्यत्‌ ¦ उक्तेऽ्थश्चुतिमपि संवादयति किं देयादिना-- कि चाऽऽत्मघातिनः ुखलेशेनापि रहिता बहविदुःखेनाऽभ्व॒ता टोका: भ्रयन्ते- असुया नाम ते टोका अन्धेन तमसाऽऽवताः। तास्ते प्रत्याभगच्छान्तेये के चाऽऽत्महनो जनाः ॥ इति हृष्टं चेत्यनेन चकारेण श्रुतं चेति समुच्चीयते । स्पृष्टं चेत्यनेन कथि तस्य समुचयः । गराह्यं चेत्यनेन व्यवहूतं चेति सम॒द्चीयत । दृद्नस्प- शनग्रहणवद्‌भिलाषपूवकाहरण्यवत्तान्तभ्रवणतद्भणक्थनतदीयक्रियादि- व्यवहारा अ! प्रत्यवायहूतवं इत्यथः । यस्मात््ामिलाषांहूरण्यदर्शना- त्या दृचक्रारणस्तस्मा्ह्णा हरण्यदश्चनदया वजनयपा इत्यथः हिरण्यवजंनस्य फलमाह- ` | सवं कामा मनोगता व्यावतन्ते दुःखेन) द्वय सुखे नं {स्पुटस्त्यागों रागे सव्र शुमाद्चभषोरनमिस्रेही नद्रेषिन मोदते च सरषामिन्ि-

4

याणां मातरुपरमत य आलत्मग्येवादस्थीायते. इति) एत्रमायागहुक्षचादिकामानां सवषां हह॒रण्यमटलाद्धिरण्ये परित्यक्ते

[ कि)

सातेते कामा मनोगता मनस्यवस्थानादूञ्यावतन्ते व्यावत्ता मवन्ति | कामानेवृत्तो सत्यां कमप्राप्तयोदुःखसुखय)। रुद्रे गस्प्रहे न भवतः । एतच्च

~ ®^

स्थितप्रज्ञप्रस्तावे प्रपञ्चितम्‌ । एाहुकयाः सखद्ःखप्ोपिक्षपकतनाऽऽम

कि

४९ १ ©

१क.ख.म.ध. ड, च. योरधिद्धेपकले सत्पामु° ।

विद्रसन्यासप्र०] विद्यारण्यप्रणी तजीवन्मुक्तिविदेकः । २८१

त्मकावषयरागऽपे त्यागा मवाते। ५1द६कदछसस्पहा्ता !ह तद्देशान्त नानुमत जामुष्मक् सुख रागवान्मवात । तस्मादहुके निं स्धट्‌स्या<ऽ-

मक रामामा्वा सुज्छत । एते म्राते सवच टोकद्रयेनप यो ख॒भ््यु भावयक्लटप्रात्कटलटादषया तय रनाभमल्लहः । पतच द्वषराहत्यस्यप्यपप- टक्षणम्‌ । ताहशा ववद्रनद्युमकाारण कचदाप पर्षन {ट शभक स्णमचदहद्ूवान वच मद प्रात द्रषमद्राहदां २ पमानात्मन्येव सर्वदाऽ्वातष्ठते तस्य सवस्य सवषामिन्द्रयाणां गातिः प्रवात्तिरुपरमते । रच्द्रयापरता न कदाचदापे गनाचकल्पकसमधावषघ्ां भवाति । तेषां ठ! [स्थातारत प्र्नस्य सक्षपावस्तराभ्यामत्तर पवमक्त तद्‌बात्र पनरषप हर्ण्वानपषपप्रसङ्खमन स्प्टक्रुतम्‌ ।

अथ 1वेद्रत्सन्यासमपसहराते-

यत्पणानन्द्‌कबधस्तद्भह्याहमस्माति करतक्रत्यो भवति कृतकरत्यो मवति ` इति ।

यद्वृह्म ५ दन्तेषु पूणनन्दंकबाधः परमात्मेति निरूपितं तद्रद्याहम- स्मत्यव सवेद्‌)ऽनुमवन्नय याभो परमहंसः क्रतकरत्पो मवत।ति। तथा च स्मयत-

ज्ञानाम्रतन तप्तस्य क्रुतक्रतव्यस्य योगिनः । नेवास्ति किंचित्कतत्यमस्ति चेन्न स तत्ववित्‌ | इति । दृष्ट चयादिश्रुतचकार्रयस्ारस्यमाह- दृष्टं चेत्यननेत्यादिना । फलितमाह -- यस्मादित्यादिना । ततः कै तदाह--हिरण्यवञनस्थेत्याद्ि । सम॒दाहतश्चुतिं वेदणोति-पुच्च माय त्यादिना । व्यावृत्ता इति । मनसः सकाश्ात्सामग्रयभावादेव निगेता भवन्ती्यथैः । तक्क्माह-काम निवत्त वित्यादिना । कर्भति. । प्रारव्धकमी- गतयोतियथेः । तत्रोपपच्यपेक्षायां तां स्मारयति--एतञेति । ततोऽपि क तदाह-- एाहंकयारत्यादना । नगमय।ते--तस्माद्‌।हैक इति | फल्तिं कथयति-एवं सतीत्यादिना । अथ इत्तानुवादपृव॑कमवशिष्टमरन्थरहस्यमाह-तेषपम्यादिना । उदाह- परेषद्वाक्य व्याकरो।ते-य द्व ्यादिना । अव्याब्त्ताननुगतं वस्त॒ ब्रह्मेति भण्यते ! ‹ हार्थो हुकभो$त्र श्या तीये सति वस्तुनि › इति वातिकोततर्देतबाधोऽथीदेवेति भावः | कात्य शबमाह-क्घथा बत्यादिना | अथाऽऽचायेः प्रकरणा्थं॑संक्षिपन्मङ्गरादीनि मङ्गलमध्यानि मङ्गटन्तानि प्रथन्ते राच्राणीयादिमहामाष्योक्तरीया म्रन्थान्तेऽप्याीव।दरक्षणं ` मङ्गर कुवौणः परमकरुणया

२८२ पूणानन्दन्दुकोगुदयाख्यभ्यास्यासमेतः- [५ पचमं-

श्रीमद्धारतीतीर्थाभिधस्यगावेभिनं प्रकृतप्रकरणतात्पयप्रतिपाययमानं परमात्मानमेवाविटमुमुश्च- जिवुक्षया प्रथयते जीवन्मुक्तीयादिश्छोकेन प्रन्थानामपि प्रकृतप्रकरणे परेक्षावसरृ्यथ संम्रथयन्‌-- जीवन्मुक्ति विवेकेन तमो हाद निबारयन्‌ । एमथमाखिलं देया द्विद्यातीथंमहेश्वरः ॥ १ । भद्‌ मेदौ सपदि गित पुण्यपापे विङ्ःणें मायामोहो क्षयम धिगतो नष्टसं दे हवति: । ङाब्दातीतं चरिगणरहितं प्राप्य तच्वावबोधं निखेगशण्ये पथे विचरतां को विधिः को निपेधः॥२)॥) दीथानि तोय्पूणानि देवान्पाषाणमृन्मयान्‌ । योगिन न प्रपद्यन्ते आस्मन्ञानपरायणाः। ३॥ अथिद्वो द्विजातीनां मुनीनां हदि दवत्‌ । प्रतिमास्वल्पबुद्धानां सवच विदितात्मनाम्‌ ॥ ४॥ सवंचावस्थितं हान्त न प्रपद्ये जनादनम्‌ ।

भ

ज्ञानचष्ुविहीनतादृन्धः सूयमिवादेतपर्‌ ॥ ^ ॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिवाजकाचार्यश्रीभारतातीथंभगव-

च्छष्यभ्रीमद्भिद्यारण्यगुरुवरविराचतो जीव- न्मुक्तवेवेकः संपणंः।

क क

विद्येया यारम्भे व्यास्यातमपीह प्रकारान्तरेणेव व्याक्रियते तथा हि-वि्यातीथमदेश्वरः । तीथं शाख्राध्वरक्षत्रोपायनारीरजःसु च | अवतारपिजुष्म्बुपात्रोपाध्यायमन्तरिषु ` इति ॥ मह्‌ उत्सवतेजसोः ` इति च मेदिन्याः | ' मह उद्धव उत्सवः ` इयमरात्‌ | महनं महः, मह पूजायामिति रामाश्रमीयवचनाचच विद्याया अपरोक्षद्धतव्रह्मवियायास्तीथ- मपाध्यायः स चसौ महेश्वरश्चेति तथा । : ईशानः सवेविद्यानाम्‌ › इति श्रतेः, ज्ञानं मदेश्वरादिच्छेत्‌ " इति स्मृतेश्च निरक्तव्र्मवियाप्रदसहुवैभिननः श्रीदोंकर इयथः । सुपमृ्ुभ्य इलयाथिकम्‌ । तथा च केनचिन्निमित्तेन प्रतिबद्धैषोचारणादिविधिपूवेकैकदण्डघारणादि- विविदिषासंन्यासिलेऽपि तीत्रसम॒क्षया ‹ यगेनैके अगृतत्वमानञ्चः " इति श्रयुक्तगोण-

# इत उत्तरं मेद्भिदावित्यारभ्तदृन्तिमं श्टोक चतुष्कं ड. पुस्तक एव वतेते नान्यज । तेनेतद्मन्थकर्दुर्यस्य वेति न विग्रः ।

विद्रसन्यासप्र०] विद्यारण्यप्रणातजावन्मुक्तिविवेकः॥ ` ६८३

विविदिषासंन्याक्षिम्य इत्यः । अचिरं विदेहकैवल्यटश्षणं पुभर्थ॒॑मोक्षम्‌ । देयात्‌ कृपया विचासित्स्वन्नाखामहावक्यैककरणका प्रतिवद्धापरोक्षप्रमाविभवक्षण ए दैतनाध- एके मृखावियाध्वस्तिर्पं स्वपरकाश्ाखण्डानन्दा्मना प्रकादयविति प्रन्धङृत्कतेकप्रा थना | तत्र हेतं॑दोतय॑स्तं॑विशिनष्टि-जी ब्ध व्यादिपुवार्धेन । अओीवन्मुक्तेः प्राक्प्रपञ्चिताया विवेकः प्रचुरोहापोहपृवकः म्रमाणादिविचारो यस्मिस्तेनानेन द्ार।मृतेन मत्सम्रधतप्रन्धन- यथं; । हादेम्‌, अहमज्ञ इत्यनुभवादन्तःकरणावच्छेदेनेव साक्षप्रयक्षमना।दभावरूप निवारयनिर्मटयन्सन्निति यावत्‌ । अत्राखिरमिति पुमथविशेषणेन सगुणसायुव्यादिव्युदासो व्यज्यते | एवं मृ प्रथमोपकरान्ताघमाधिकायनुजवृक्षया । यस्य देवे परा भक्तियेथा देवे तथा गुरौ । तस्यैते कथिता द्यथौः प्रकाशन्ते महात्मनः |

इतिश्रतेरश्वराभिनर््रगुरप्रार्धनपरतेन व्याल्यातमिदं पद्यं व्यास्यायेदार्नं क्रमप्राप्तने- रक्तबिध्यक्तदण्डधारणादिद्ाट्पिारमरस्यवद्धिवेदिषासंन्यास्यमेधामध्यमा।धेकारिपरतया तदु- च्यत--वेद्यात । वदयायाः प्रागुक्तखक्ष णायास्तीथमुपाय : । अय दषा व्यायापे क्षया साघनमात्रवेन न्यूनश्रम एव॒ । प्रकृतविविदिषोः संन्यासिनस्तावत्‌--“जत्मा वा अरे द्रष्व्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः ' इत्यादिश्रवणादिविधिं ब्रह्मचर्यऽधी- तसाङ्गसाध्यायव्ेन विनिर्णीयैव तद्विज्ञानार्थं“ स गुरमेवाभिगच्छेत्समिसाणेः श्रात्रिय ब्रह्मनिष्ठम्‌” इति श्रुतिमनुसुलैव चतुक्षण्युत्तरमी मांसाविच राथमेवा ऽऽचायेमुपसनलेन श्रवणोतच्तरं मननादौ स्तःःप्रबृ्यादिसंमवादाचस्याधमादेका\रेणस्तु तदसमवात्तत्राऽऽचा- सस्य श्रमाधिक्यायक्तमेवोपाध्यायत्म्‌ । अत एव याज्ञवद्क्यवाक्य मेतरेयीं प्रते-लव्याच- क्षाणस्य त॒ मे निदिष्यासस् ` इति मननेकसाध्यनिदिध्यासन'वेधायक बृहदारण्यके । एव महश्वासावी्रश्ेति क्भधारयं विधाय पुरौधिकारिखामादुत्सवाभिनोऽन्तयार्मीति फाटेते ` गुधैभेदार्थं तस्य कियातीर्थं चासो महेश्वसशधेते पुनरपे प्राखद्व त्‌ ्र्रह कायः | शिष्ट तु प्रागनतिरिक्तमेव । अथेदं पदं वियमेवस्मदभिमता जीवन्मुः्तरेयादप्रागुपन्यस्त- मलख्कारादिवचनध्वनितवैचारिकपन्चम्यादिमूमिकापनगेःणवेद्रत्सन्याससपनीत्तमा।धका।रपरत- याऽपि षिवरणीयम्‌ । तदययथा-विदयायाः प्रागुक्तायास्तीथ क्षत्रमुत्पाततस्थानम॑तादृ्ा यय मक्तरूपलदेवोत्तमाधिकार्तिन महान्स इश्वरः प्रारव्धपरेसमाप्त्यवाघप्रतिमासमानदृस्य- विषयकखकाष्ण्मवत्तच्छत्वानसंधानसमर्थो येनेति तथा । इतः पर यागेपरमहसाल्यमुख्य।व- दत्सन्यास्यमिधोत्तमोत्तमचरमा।धकारपरतयाऽ'पं . याच्यम्‌ । ।वद्यायास्तप्यम र “ तस्यव विटुमो यज्ञस्याऽऽत्मा › इतिप्रमूलनुवाकेन पूर्वं व्याख्यातो यङ्घस्तस्य॒यन्महब्द्वर च्यतपो रूपोन्वस्तयेश्वरो निरूत्तनि्विकव्यसमाध्यतिसातत्यनियामक इत्यथः ।

क

८४ विदयारण्यप्रणीतजीवन्पुक्ति विवेकः [५ प्म

%नारायणदाकररघुवरगुरुपादप्द्मरेणम्यः | जस्तु नम्‌।ऽत मम ।नखि्दु खध्वंसात्मसुखदेम्यः | १ | साक्षल्नापटक्ष्यऽदेतयसदमितप्रयगानन्दसंवि- भलत्मक्याश्ते क्ङकृतक्तजनितं दुःखमाध्यामिकादि | दतस्यवात्र वाघायमपरे च नभःकाष्ण्यतल्यं मृषाल्ा- ना कम्शच कामः क्त नु स मदितरः पूणं एवाच्युतोऽस्ि ॥ २ |

इति श्रीमत्परमहैसपखिजवाचार्यर॑मददैतसिदानन्दे्रसरसती शिष्य्रमतपदवा- क्यप्रमाणाक्षीराणवविहरणश्रीमददरैतवियेन्दिरारमणश्रीमलष््पनामकश्रीना- ` रयणलाच्चचरणसरोजराजहसायमानमानसेन मोडकोपाह्ययेनाच्य ` तदरामेणा विदयार्थिना विरचितायां पर्णानन्दे नुकोमु्यां १८२: प्रकारोऽयं जीवन्मुक्तिविवेकव्या- स्यातकः संपू्णैः ।

क: