अनिन्दाधमम्स्कतग्रन्थावांखः ।

॥
#

`` ग्न्धाङ्ः १
0
श्रीमदृहेपायनपणीतव्रह्मसत्राणि:
आनन्दगिरिकतटीकासंवलितशां करमाष्यसमेतानि |

( द्ितीयाध्यायान्तिमपादद्गयसंमैतौ तूतीयचतुरथीध्यायो )

एक्ंकरेयुपहः वे° शा” रा रा नारायण-
, शाधिभिः संशोधितानि ।
४) तानिच
महादेव विपरणाजी आपे
इत्यनेन
- पुण्याख्यपत्तनं
आनन्दाश्रमसुद्रणादये
आयषाक्षरेभ॑द्रयित्वा
प्रकाशितानि ।
शाल्िवाहनशकाव्दाः १८९१३

चिस्ताब्दाः १८९९

। । क) ८
<< ८4८01१1 ॥ ~

्रहमसूप्रीयपोडशपादार्थदर्शनं

निधैण्टपततम्‌ ।

प्रतिपद्यविषयाः ।
पूवभागेण पथ्चमहामूतश्चुतीनायत्तरभागेण च जीव-
शतानां परस्परविरेधपरिहारः
रिङ्गशरीरश्वतीनां विरोधपरिहारः)... „..

जीवस्य पररोकगमनागमनविचारपूवंकयैराग्पनि-

पणम्‌,
पूवभागेण त्वेपदा्धस्योत्तरभागेण च तत्पदार्थस्य
च शोधनम्‌,
सगुणविद्यास गुणोपसुहारस्य, निुणे ब्रहमण्यपु-
नरुक्तपदापसहारस्य च निषपणम्‌ ,
निगुणज्ञानस्य बहिशुडसाधनम्‌तानामान्नमयङ्ञादीना-

मन्तरद्धसाधनमूतानां च शमदमश्रवणमनना-

दनां निषपणम्‌,

्रवणायादृच्या निगुणमुपासतनसा सगुणं वा ब्रह्म
सल्तात्कृतवतां जावतः पुण्यपापरेपविनाशरक्ष-
णाया मुक्तेरमिधानम्‌, ...

ज्नियमाणस्पोत्करान्तिप्रकारद्चनम्‌,

सगुण ब्रह्मविद्‌। मरतस्योत्तरमार्गामिगमनम्‌

पूवभागेण निरीणब्रह्मविदो षिदेहकेवल्यग्राप्ैः, उत्तर-
भागण च सगणब्रह्मविदा ब्रह्मरोकस्थितेर्मिद्-
पणप्र न अ अ अ क

अध्यायाद्गाः।पदङ्काःपृशङ्काः

५ ३ 4८९
२ ४ ६७७
2३ १९ ७१५
२ २ ७९६

2 २ <

३ ४ ९६८

४ ९ १०३३
१०७५
४ ३ १०९८

०
४

ट ठ ९१२७

जथ व्यासाधिकरणा्दर्चनं. निर्षण्टपत्रम्‌ ।
अविरोधाख्यद्वितीयाध्यायस्य तृतीयपादे ।

प्रठपाद्यविषयाः ।

वेदान्तवादिमत भकाशस्यानित्यत्वकथनम्‌, ... `

सूत्राहाः । भपि ० पृष्ठङ्काः।

९-७ १ ५८५

| २]

(

+

प्रातिपायवि्रयाः | | सत्राहा: । अधि ० पृषठाङकाः।
खूपवता ब्रह्मणो गापोरुत्पत्तिकयनम्‌, „+ ... < २ ६०४
सद्रूपस्य ब्रह्मणाऽजन्यत्वं जगजनकतवं च, ... ९ ३ ६०६
कायकारणयोरमेदेन वायुभूतस्य ब्रह्मणस्तेनचष्टि, १० ४ ६०८
केदोक्ततेजोषपत्रहमणो जखोतत्तिपिद्धिः, ~ „~ ११ ९ ६९१
छान्दोगयोपनिषदुक्तजसोत्पन्नान्नस्य पएरथिव्यर्थकृत्वम्‌, १२ ६ ६१२
पूषपुकेका्पपाधिकाद्ह्मण उत्तसोत्तरफारथोत्पत्तितिद्भिः, १३ ७ ६९४
प्रख्यकारं ए्रथित्यादीनां र्विपरीतक्रमकस्यनम्‌, -.- १४ ८ ६१६
प्राणादीनां मृतेष्वन्तमावन्न तेषां चषकः, ... १५ ९ ६९१८
वेपुषो जन्ममरणयोमुख्पतवेन जीवस्येतयोमांकलप्‌, १६ १० ६२०
जीवजन्मन पाधिकलत्वेन तस्य वस्तुतो नित्यत्वम्‌, १७ ११ ६२२
जीवस्य चिद्रपतघण्डनपर्विंका तचिद्रपत्सिद्धिः, १८ १२५ ६२७
ज।वस्याणत्वखण्डनपृवेकं तत्सरेगत्वप्रतिपादनम्‌,... १९-२२९ १३ ६२९
जीवस्याकतूत्वनिरसनपृ्ैकं तत्कतृत्वप्रतिपादनम्‌, ~. "२३-३९ १४ ६४७
ज।वकतृलस्यथ्यस्तव्वेनावास्तपरिकल्वम्‌, .. .. ४० १५ ६५९१
जवप्यश्वर्रदृत्तत्वेन न रागप्रवृत्तत्वम्‌, ^ „^ ११-४२ ९६ ६५८
आंपाधिककद्पनेजपिशयो जीवानां च परस्परं व्यव-

हारव्यवस्था „ल „~ „~ „^ „^ ४२-५२ १७ ६३२

उक्ताध्यायस्य चतुथपादे |
इ्द्रिपाणामनारित्वनिराकरणपूकं तेषापात्मपतप्रतप-

9 - 0 ध 2 4 = १- १ ६७७
इन्द्रिपाणामेकादशख्याकत्वस्य वेदान्तसमतत्म्‌, ५६ ५ ६८४
सं ख्यसंमतद्रियप्वेगत्निराकरणपृवेक तेषां पररि

[च्छखनप्पक्रथनप्‌, .... ... स स ७ 2 ६९१
प्ाणस्यानादित्खण्डनप्वकं तहुत्पत्तिष्ठमाधानम्‌, ८ ४ ६९२
ग्राणवायाः स्वतन्नताक्रथनप्‌, „^ ९-१५ ५ ६९
णस्य सप्रषपेणाऽऽधिदेविकी विमुताऽऽध्या-

स्मकं तु तस्ासपताऽदरयता चैन्द्रियषदिति, १३ ६ ७००
न्द्रियगणस्य देवताविशेषाधीनलकथनम्‌, .„ १४.१६ ७ ७०१
िर्णलन पणादिह्दियाणां एकत्वम्‌ = „^ १७.१९ < ७०५

(1

प्रतिपायवरिषयाः । | सूताङ्काः । अपि०। पृक

सवेजगत्सजने जीवस्याशक्तत्वादीशस्यैव सर्व॑शक्तिम-

स्वात्तस्येव तनिमातृत्वम्‌, „.. „ „२०.२२ '९ ७०९

इति द्वितीयोऽध्यायः ॥

= ~~ = ~क क

साधनास्यतृतीयाध्यायस्य प्रथमपादे ।
जीवस्य माविशरीरबीजष्टपसुष्षममतवेषएटितस्यैपरतो

गमनम्‌ १ वः," ई
कमन्तरैः सानुशयस्य जीवस्य छोकान्तरारोहणम्‌, ८-११
पापिनां याम्पलकगमनम्‌) „~ ~ ... १२.२१
अवरोहिणौ जीवस्य वियदारिसमानत्वम्‌, .. ५५

स्वगांदवतरणकारे स्वग-वृष्टि-ए्पिवी-पुरुष-योपित्मु

क्रमशो जनिष्यतो जीवस्य स्वर्भे व्रष्टौ च जन्मनि

त्वरा, तदितरेषु च जन्मनि विम्ब इति, .. ५३
सस्याद्‌। जीवस्य न यैख्यजन्म कितु संश्ेपमात्नमिति, २४.२७

उक्ताध्पायस्य द्वितींयपदे।

स्वप्ररध्र्थिथ्यात्वकथनम्‌ .... ~+ ^. „^ १.६
सुषु प स्थानषटपस्य हृत्स्यव्रह्मण एकत्वस्थापनम्‌,.... ७.८
स्वप्रवस्थितस्येव जीवस्य तस्माल्समद्धौधो नापर

स्थति, .... ^ त ९
गाया जाग्रदाचस्थान्तरमिनलसम्‌) „^ „^ १०
ब्रह्मणो नी हपभावस्य वेदान्तसंमतत्वम्‌, ... „~ ११-२१
ह्मणो निपधातीतत्वेन सत्यत्वस्थापनम्‌, „~ ५५३०

ब्रह्मणो ऽन्पस्यावस्तुतखत्यवस्थापनम्‌, ..~ „^ ३१.२७
कमफ़ट। त्यात प्रत।्वरस्यव कत नापूरवस्पेत्ति, ॐ८-४१

उक्ताध्यायस्य तृतीग्रपादे |
छान्दोग्पवहदारण्यकश्ुत्युक्तयाः पञ्चाभिविद्योपात-

शे

नयोक्षिध्यलनपफरसाम्पेनेकलम्‌$ ,. . ^ १-४

१0

७८ <) ६१

८३

[ ४
8 ८
प्रतिपाथविषयाः । |
गुणोपसंहारस्य कतव्यत्वम्‌, ^^ ^
छान्दोग्यकाण्वशाखयोरद्रीथविदयाभेदकथनम्‌
बरह्मरष्टहतुसवेनाक्षरोद्रीथयारेकखसपादनम्‌
वसिष्टतादिगुणानायुपसंहतंब्यत्वम्‌,
आनन्दसत्यत्वादीनां बहमगुणानां प्रतिपत्तिफरुतवेन
स्वशाखाश्च समानलाद्यवस्थापकविध्यभावाश्च
तेषागरपसहतंग्यत्वम्‌, ॥

पुरुषज्ञानस्य संसारकारणात्‌ , ज्ञाननिवतंकतवात्पुरु-
धस्येव वेलम्‌, ॥

ह्वरस्येवाऽ5त्मशब्दवाच्यस्वं न विराज इति,

। काण्वच्छान्दोग्यपष्ठपोद्ंयोवेस्सेकतम्‌, “~ ~

प्राणोपानं प्रति प्राणविचापराप्रयोरनग्रताबुद्धयाचम- `

नयोरनग्रताबुद्धेरेव विधेयत्वम्‌) ....

काण्वानामग्मिरहस्यब्राह्मणवृहदारण्यकयोः पठितायाः
शाण्डिल्पविचाया एकविधात्म्‌, ~~ “^
अहरित्यादित्यगतस्याहमित्यक्षिगतस्य च वेचपुरुष-
स्थेकस्वेऽपि स्थानविशेषे तन्नामविशेषस्य युक्तत्वम्‌,
विचेकत्वाभादात्संदत्यादीनां गुणानां शाण्डिल्य-
विच्यादिष्वनुपसंहायंत्वम्‌ ~ ~
तेत्तिरीयकताण्डिनोः पुरुषवियायाः एरथक्तम्‌
वेदमन्नपबर्पोदीनां विचनङ्तम्‌... „^“
अथेवादस्पेन पाप्पुष्ययोरुपायनस्य
हानावुपसंहतेग्यत्वम्‌
पापपण्यविधुननस्य हनाथंकत्वमेव
न चारनाथंकत्वम्‌
अरमात्पागुपास्पे साक्षात्कृते शुक्‌
तदूष्कृतक्चपः,

उपासकस्येवार्विरादिमागो न ज्ञानिन इत्यस्य

दणेकप्‌ ।
२ व्णंकम्‌ `
३ वणंकम्‌

व्पवस्या) (11, ५ [^ ॥ 1, |^ ^ ७७००१ 999 र

सूत्राङ्काः । अधि०। पृषठङाः।

५
६.८
९
९०

५७८

२

र
र
५

९६

१५७

रे
८३५
८शर

८७

८५०

८५
८५६
८६

८६१२

८७९

८७५

८ ७9

१/4 १५4 © [8

८८८

८९५

८२७

| ५]

प्रतिपाथविष्याः ॥ |
सवाद्रपासनासतरमागविधानम्‌ „
बरह्मतच्वन्ञानिनां युक्िनियता न तु पाक्षिकीत्थस्य
प्रतिपादनम्‌, ^ „न क
आतसरस्वदहपरक्षकाणां निषधानां परस्परोपसंहर्वव्य-
त्वप, .... ,,. .
तं पिबन्ताविति द्वा शुपर्णाविति च मनच्रयोर्वेच
कत्वम्‌» ^ "^ 1
एकशाास्थयोरूषस्तकहोखयोब्राह्मणयोर्विचेक्यप्र-
तिपादनम्‌, ग 6 2
उपाप्तनाथं प्रथक्त्वेनोपास्पस्य द्रेधज्ञानम्‌,....
सत्यविचाया एकतवप्रतिपादनम्‌, ...
दहराकाशहादांकाशयोरूपसंहरतव्यत्म्‌,
उपासकस्य भोजने प्ाणाहुतिरोपापत्तिः, ....
उद्रीथकमाङ्गीमतदेवततोपास्ननाया अनियतत्वम्‌

वग वियोक्ताधिदैववायध्यात्मप्ाणयोरनुचिन्तनस्य.

परथक्त्वम्‌, .... 0
मन्िदादानां स्वतन्नवि्यातस्वीकारः, „^
मोतिकस्याऽऽत्मत्वनिराकरण पूव॑कतदन्यस्याऽऽत्म-

त्वप्रतिपादनम्‌, .. „^^ न „न
एतरेपमताक्यापासनायां प्रथिव्यादिद्षटेः कोषीत-

क्यामपि समानत्वम्‌, ।
विराइपवेन्वानरस्य कृत््रस्थेव ध्यातव्यतवं न तदृ

शस्येति व प
अनुष्टातव्यर्शाण्डिस्पदहरादिविद्यानां वेचयब्रह्ममि-

त्वेन भिन्रतम्‌,

आत्मनः सगणोपास्नायामेकस्य द्रयोबेहूर्ा. चोषा-

सनानां देकल्पिकनियमकथनम्‌, ^^.
विकरूपेन सयुञ्चयेन वा पतीकोपासनायां रेच्छिकत्वम्‌,

सूत्रादाः । अधि °। पृष्ठङ्काः+
२१९ १८ ८९९

2५

२२

दथ

2५-२६

2७

२८

३९
४०.४१
४२

रे
ठ-५र

५२-५.
५५-५द
(९.9
५८

५९
६9

१९

३.

९

2४
३५

विकरपसयुचययोर्याथाकाम्पम्‌, ,.„ „+ „^^ ६१.६६ ३दे

९०

९७७9

९१०

९१
९१४
९१६
९१९६
९५१
९२९

९२०
९२६

[ ६]
प्रातिपादत्िषयाः ।

उक्ताध्यापस्प चतरं पादे ।
आत्मज्ञानस्य स्वतन्रतं न क्रत्वथंतम्‌
उष्वरेतोर्पाश्नमाणामस्तिखन्यव- ] ९ वृणक |
स्थापनम्‌ „~ ॥
खककामिनामाश्रमिणा ब्रह्मनि | २ वर्णक |
नहत्वम्‌ „^
` उद्रीथावयवस्योद्ारस्य ध्येपत्वम्‌ ...
आपनिषदाखूपानानां वि्यास्तादकत्वम्‌
आत्मबोधस्य क्मानपेक्षलम्‌,
विच्ायाः स्वोत्पत्तौ कमसापेत्वम्‌,
आपदि सवान्ाभ्यनुज्ञानम्‌
विद्या्थानामाश्रमधर्माणां च यज्ञादीनां सकृदनुषनम्‌
अनारश्रमिणो ज्ञानसभावनम्‌,
आश्रमिणामवराहामावनिषूपणप्‌ , ....
भ्रष्टध्वरतसः प्रापधित्तसद्रावः, ।
भ्रष्ठोष्यरतसः प्रायश्चित्तस्याऽऽगरप्मिकशुद्धिजनकतं
ताटराशुद्धिमता व्यवहारान्त्व च,
उपापनस्य ऋत्विक्रमलवम्‌)... „न क,
मानस्य विधेयत्वम्‌, ध
बाल्यस्य भावशुद्धित्व न वयःकामचाराभयत्वम्‌, ....

इह वा जन्मान्तरे वा ज्ञानोत्पत्तिर्िति ज्ञानोत्पत्तेः

पाक्षिकत्वम्‌,
साखीक्यादि रतीनां जन्यत्पेन सातिशयत्व निधाणमु-
तेश्च निरतिशयत्वम्‌ त
इति तृत।याऽध्ययः ॥

, ५६-*७

सचाह्ाः । अयि०। पृष्ठकः

१-१७

...१८-५०

, २५९१-२
, २२-२

२५

५८.३१
२२.२५
३६-२९

क
ह ३-५२

४३
-८्‌
६७-८९,

५9

५२९

५९५.

जथ फरूस्यचतथाध्यायस्य प्रथमपादे

श्रवणादीनामावतनीयल्वम्‌, ° ...
नाजा जीयेन स्पात्मतया ब्रह्मणो ग्राह्त्म्‌
प्रतीकेऽहरषएयभावः, „^ ,.“

अब्रह्मणि प्रतीके ब्रह्मधिपः कत्वम्‌) ५ ^

१.२
२

4

द | +

द)

> 6 © म 6 नल ~+

९६८

९८२

९९१
९९
९९.
९.९७
१००९१
१००
९००८
१०२१९

, १०१२

१०१ `
१०१७

१०१९
१०२३

१०५५

१०५.८

[ ७ ]
प्रतिपायविषरयाः । >
कमोद्धेष्वादित्यादिदृष्टीनां कतेग्यस्वम्‌ „~ “^
उपास्तनायामास्नस्य नियतत्वम्‌,
घ्यानस्षाधनस्येकाग्रयस्य प्रधानत्वेन दिग्देशकारना-
मनियमः, ^. ५
उपास्तीनामामरणमःवृत्तिः) ^.
ज्ञानिनः पापर्पाभावः,
ज्ञानिनः पुण्यङेपाभावः,
संवितयोरिवाऽ श्रव्धमोः
विनाशाभावः, ॥ 1
अग्िहोत्ादिनित्यकमणा विद्योपयोग्पशस्याविनाशः,
सोप।सनस्प निरूपासनस्य च नित्पकमणस्तारतम्पन
विदयासाधनत्वम्‌, 1 „^ १.
अधिकारिणां युक्रिसद्रावः; ....

= उक्ताध्यायस्य द्वितीयपादे ।
वागादीनां मनसि वृत्तिप्रविरयो न स्वष्पेण,
मनसः प्राणे बृत्पा प्रविख्यः... र
प्राणस्य जीवे ख्पान्तरं पुनभृतेषु ठ्यः, .-.
ज्ञान्यज्ञानिनोरुत्क्रान्तेरपि साम्यम्‌...
तेजःप्रभृतीनां भूतानां परमात्पनि वृच्या ख्यः,
देहादेव प्राणोत्करान्ते निषेधः)...
तच्छज्ञानिनां वागादानां परमात्मन ख्य
तत्व वि५। वागादीनां निःदोषेण परमात्मनि ख्यः...
उपासक स्योत्क्रान्ते विशेषवचम्‌
निशायामपि मृतानां रहिमपरािः, ~. र
दलिणायनम्रतस्पोपास्कस्व ज्ञानफलप्रा्ठिः).-..

उक्ताध्यायस्य त्रृतीयमदे ।

अवचिरादिकस्य ब्रह्मरोकमागस्येकत्वम्‌, .. ^
संवत्सरादित्ययौमंध्ये देवखोकवायुखोकी संनिवेशयि-
तव्यो,

1, ,/ 896, 9066 ®9868

४ । 86
9 ॥ |

पुण्यपापयोज्ञानोदयसमये ध

सत्राहा; । अधि ०, पृषठाङ्ाः।

8

७-९०

९१
१२

५

४

७
4

१००५०
९०५५

९ ०५७
९०५९

९ १०६२१

९०६५

१०६६
१०६९

१०७१
१०७२

१०७५
र ०.99
१०७९
१०८ >

५ १९०८

९०८६
९०९०
१०९१
र ०९१
९०९
१०९६

९ ०९८

११०९.

(0)

इति चतुर्थाऽध्यायः॥

॥ समाप्तमिदं व्याप्ताधिकरणाथद्रननिर्धण्टप्रकम्‌ ॥

` प्रतिपायतिषयाः। सूत्रकः । अधि ० पृष्ठाः
वरुणादीनां सनिवेशादर्षिरादिमागंस्य व्यवस्थापि-

तत्वम्‌, त ३ ३ ११०४
आर्चिरादीनामातिवाहिकत्वम्‌) -.. ~ „^ -द ४ ११०५
उत्तरमार्गेण कारयब्रह्गमनम्‌, ~ ~~ ~ ७-१४ ५ ११०९
प्रतीकोपास्तकानां ब्रह्मरोकरापापणम्‌, ~ „~ १५-१९ ६ ११६९४

उक्ताध्यायस्य चतुर्थपादे।

गुक्तिषटपस्य वस्तुनः पुरातनतम्‌, .. ^ „~^ १ १ ११२७
भक्तस्य ब्रह्मणोऽभिन्नत्वम्‌, ४ 0 ४ २ ११३०
गुक्तस्वरूपम्‌तस्य ब्रह्मणो युगपत्षविशेषत्वनिविंशे-

षत्वे, ,„ ^^ ५-७ ३ ११३१
अर्चिरादिमागण ब्रह्मरोकं प्रप्तस्योपाप्तकस्थ भोग्य- `

वस्तूनां एष्टा मानससंकल्पस्येव हेतुत्वम्‌... ... ` ८-९ ४ ११३३
एकस्यापि पुरुषस्य देहभावाभावयोर्च्छिकत्वम्‌, .... १०-१४ ५ ११३५
सर्वेषां देहानां सासकतम्‌,... „^ „^ „. १६-१६ ६ ११३८
ब्रह्मराकगतानायुपासकानां जगत्छष्ठो स्वातचयाभा-

मेऽपि भागमाक्षयास्तेषां स्वातन्रय्तिद्धिः, ~~ १७-२२ ७ ११४१

ॐ तत्सहह्मणे नमः ।

श्रीमदूदैपायनप्रणीतव्रह्यसूत्राण्यानन्दगिरिकृतटीकासंव-
छितरशाकरशारीरक भाष्यसमेतानि ।

, (द्वितीयाध्यायस्य तृतीयः पादः |)

„ न वियद्श्चुतेः॥१॥
वेदान्तेषु तत्न तत्न भिन्नपस्थाना उत्पत्तिश्रुतयं उपरुभ्यन्ते ।
केचिदाकाशस्योत्पत्तिमामनन्ति केचिन्न तथा केचिद्रायोर्-
त्पत्तिमामर्नन्ति केचिन्न । एवं जीवस्य पणानां च । एवमेव
क्रमादिद्वारकोऽपि विप्रतिषेधः शुत्यन्तरेषु रक्ष्यते 1 विग्रतिषे-
धाच्च परपक्नषाणामनपेक्षितत्वं स्थापितं तद्र्स्वपक्षस्यापि विप्रति

~=---~-~--- -------------~----~~~-~----- --- = ~

अतिक्रान्ते पदे समुन्वयस्थापनाय परपक्षाणां जान्तिमृलत्वमुक्तम्‌ । इदानीमपि सम-
न्वयस्थित्यै भूतमोक्तुविषयसृषटयादिश्ुतिग्रिगानं निराक्रियते, । तत्रानुत्पत्तिपरसङ्गन
वियतोऽपि तदसंमवमाशङ्कय परेहरन्नादविकदे शिमतमाह्‌ः | न वियदिति । जाका-
शोत्पस्यनुत्पत्तिशरुत्योर्भियो विरोधाद प्रामाण्ये शङ्किते तच्निरासेन समन्वयदृढीकरणादसय
पाद्ादिसंगतिरित्यमिपेत्य पूर्वत्तरपादसंगात व्यक्तकुवेन्नापाततः सृष्टिशरुतिविमविं दशै-
यति । बेदान्तेष्विति । वच तत्रेपि सृधिप्रकरणोफिः। तासां भिन्नपरस्थानत्वमेव पकट-
यन्प्रथममाकाशोत्पस्यनुतपत्तिम्यां तैत्तिरीयच्छान्दग्यश्रुयोर्विमविमाह । केचिदिति ।
नमोवद्रायौरप्यु सच्यनुत्पत्तिभ्यामपि तयेरिवास्ति विमतिरिल्याह । तथेति । न केवलं
भूतविषयसृष्टि नुतितिमतिरपि तु मेक्तुमोगोपकरणविषयाऽमि साऽस्तीत्याह । एवमिति।
यथा नमसों वायोश्वोततत्तिमषीयते तैत्तिरीयास्तथा जीवस्य सवे एत आत्मानो
व्युरन्तीपि जन्माऽऽमनन्ति माध्यंदिन नैवमितरे। तथा प्राणानाम्‌ ^“एतस्मालायते
पाणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च” इत्युत पटन्त्याथवैणा भैवमन्ये । अतोऽस्ति र्षणो
विमतिरिलयथेः । धमद्राराऽपि विगानमाह | एवमेवेति । क्रबादीदयारिशब्देनाक्रम-
संख्ये गह्यते | श्रुयन्तरेषु श्रुति परिशेषेध्विति यावत 4 सृष्टिशरुतीनामखायेपरलवान्मिथो
विरोषेऽपि तात्पयेवद्वक्यपामाण्यादस्मतक्षपिद्धिरिल्याशङ्ाऽऽह । विपरतिषेधा-
घेति । सवैर परपक्षेषु चति । सनेन परपु सोक्तिविरषामवादुत् श्ुतिविरोधो विवक्षितः । खवपक्षो बद्य-
0

५के को पि। २, "क्षतं । ३ क, क्षितं । ४ क, ख. धमिणि। ५ क. "रेषव्क्

२-१ ~

=

५८६ श्रीमपायनप्रणीतब्रह्मसूत्राणि- 1अ० रपा० ३०१]

पेधादेवानेपिधतितसमाशङ्येतेत्यतः सर्ववेदान्तगतदष्िश्ुत्यथ-
निर्मरुतवाय परः पपरश्च आरभ्यते । तदर्थनिमेरुतवे च एं
-यथोक्ताश्चरानिव्रसिरेव । तत्न प्रथमे तावदाकाशमान्नित्य चिन्त्यते
किमस्याऽऽकाश्चस्योत्पत्तिरस्स्युत नास्तीति । तत्र तव्लसति-
पाचते न विपदश्चतेरिति। न खल्वाकाशमुत्पद्यते । कस्मात्‌ ।
अश्रतेः | न ह्यस्योत्वत्तिपरकरणे श्रवणमस्ति । छान्दोग्ये हि
"सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयम्‌'' [छा०° ६।२।१।
इति सच्छब्दवाच्ये ब्रह्म प्रकृत्य “तदन्त” ““तत्तेजोऽचछजतः'
[छा० ६।२4३] इतति च पश्चानां महाभूतानां मध्यमं तेज़ अदि

६)

कारणवादः । विप्रतिपेषश्रतीनमिवान्योन्यमिपि द्र्टम्यम्‌ । सृष्टिश्ुवरिष्वापातिकाविरा-
वोकलया तत्फरमक्त्वाऽनन्तरपादाववतार्यपि । इत्यत इति । तदथेनिमेकत्वमथामा-
सनिवृत्या सम्यगेधीः । प्रपचोऽनन्तरपदृदधयम्‌ । ननु मुमकषणामुक्तसमन्वयादेष
तखयीलामात्कतपेतन्निम॑तनेति तत्राऽऽह । तद्र्थति 4 वेदैकदेशस्य विरोषादपरा-
माण्ये तदेकदेशान्तरस्यापि तयेवापरापाण्यशङया तत्समन्वयात्तवन्ञान।सि दे बद्मकार-
7पक्षस्यानपेक्ष्ण।यतवश्ानिवततिस्तदथनिम॑रत्वे एलतीयथ? | इत्थं पाददयप्तवन्पं
स्थिते मतभोक्तमण््यादिभ्रति्रिवादापवादाे च तीये पादे सत्याद्याधिकरणतात्पयं

माह । तत्रेति । आकाशोत्पस्यनुत्पात्तवादिवाकययोरनेकवाकयत्वैकवाक्यत्वाभ्या
मियो वियेषसदेद वितेषनिरायेनाविरं चसाध्य समन्वयद्‌ाल्यमत्र विव।क्षतम्‌ | सवेषु
चाविकरणेषु पाददयगतेषु पूर्वपक्षेषु श्रुतीनां विरोषादप्राणण्यं सिद्धान्ते वास्ामविरो

धात्मामाण्यं फलम्‌ | अत्र च[ऽऽ५ऽपिकरण श्रयोर्भियां विरोषादप्रामाण्य वियद्‌ ९
कारणे त्रह्मणि समन्वयासिद्धिरेकतान्य॒त्न तयेरिकवक्यतया विरोषाभावासामाण्यात्त-
देस्तत्सिद्िरिति मावः । प्रदये पकप च्रुतीनैं मिथो विशेषः सिद्धान्ते
त्वपिरोषः साध्यते | तेन तिरोधाविरोधाम्यां सदेह वाच्ये गेणवाद्याभेपरयेणाऽऽह्‌ |
किमस्येत्ति । तैत्तिीयच्छन्दोग्यश्रुततिप्यां परिहन गणवाद्यमिप्राय प्रकट-
यितुं सूत्रमादतते | तत्रेति । वदक्षराणि व्याचष्टे | न खिति । वेत्तिरीये वियद्‌-
त्पतिश्रवेरन्यत्र तदश्रतेमिथो वरिरेप पथेवसानमाशङ्च वक्ष्यमाणप्रमाणविरोषाजन्म-
श्रतेगणलाततेज) यसव स{धरिति कवो प्रिरोषाशङ्यारयेनाऽऽह । छान्दोग्ये हीति।
जकारस्य जन्माश्रतरणिऽपि कथमनुमानधिद्धा तदुत्पत्तिरपहयतेयाशङ्याऽऽह |

। +

~~~ ------------#----------------

१ क, ज. पेक्ष, । २ द्ध. "धोक्तश' द्ध. ट, "तिप | क. ज. भ, ज, ट. आरं।
५३,द्‌, ्लांत्रि। ॥

[मं०रपा०३स्‌०२] आनन्दमिरिकृतटीकासवखितिशांकरभाष्वपमेतानि । ५८७

कृत्वा याणां तेजोवन्नानाप्त्पत्तिः श्राव्यते । श्रुतिश्च नः
प्रमाणमतीन्द्रिपा्थंविज्ञानोत्पत्तो । न चात्र श्रुतिरस्त्पाकाशस्यो-
त्पत्निप्रतिपादिनी । तस्मान्नाऽऽकाशस्योत्पत्तिरिति ॥९॥

आस्तत॥९॥

तुशब्दः पक्नान्तरपरि प्रह । मा नामाऽऽकाशस्य च्छान्दोग्ये भृदु-
त्पत्तिः श्रुत्यन्तरे त्वस्ति । तेत्तिरीपका हि समामर्नानित “सत्य
ज्ञानमनन्तं बह्म" [ तै०२।१९।९] इति प्रकृत्य "तस्माद्रा
एतस्मादात्मन आकाशः समृतः" [ ते० २।१।९] इति।
ततश्च श्वत्योविपरतिषेधः कचित्तेजःप्रयुखा छष्टिः कविदाकाडप-
मुखेति । नन्वेकवाक्यताऽनयोः श्रुत्योयुक्ता । सत्यं सा युक्ता
न तु साऽवगन्तुं शक्यते । कुतः । “तत्तेजोऽप्रजत* [ छा°
६।२। ३ ] इति सकृच्छरतस्य सष्टः सष्टव्पद्रपन स्बन्यानुप-
पत्तेः "तत्तेजोऽसृजत 'तदाकाशमश्जत' इति। ननु सकृच्छर-
तस्यापि कतुः कतेव्यद्रयेन पबन्धो हर्यते । यथां सूप पक्त्वादनं
पचतीत्येवं तद्एकाशं छट तत्तेजो ऽषछजतेति योजयिष्यामि ।
नेव युज्यते । प्रथमजत्व {हि च्छान्दोग्ये तेजसोऽक्गम्यते तेत्ति

श्रुतिश्चेति । तर्हि श्रतिरेवास्तीयाशङ्क सा गोणीति सृचितमिलयाह। न चेति |
तेत्तिरीयशुतरणत्वादन्यस्यामुख्यत्वात् मिथो विरोवाऽस्तत्युपसंहरति । तस्मा-
दिति॥ ९॥

पवेपक्षयति । अस्ति चिति । सूत्रं व्यकुवेनपूवैपक्षं विवर्णाति । तुशब्द इति ।
भुयन्तरे त्ाकाशस्ोतप ्तिरस्वात्युक्तं तदेव व्यनक्ति । तेत्तिरीयका हीति । सवे-
नामाधज्ञपना पूवाक्यानुकरमणम्‌ | श्रुत्योराकाशोत्पस्यनुत्पत्तिवादित्वे फक्ितमाह |
ततश्वेति । प्रामाण्यस्यौत्सर्गिकत्वादविरोवेयं प्रामाण्य(योगदिकवाकयतया कथंचत्परामा-
ण्यमेष्टव्यप्मिति शङ्कते । नन्विति । संमवव्येकवाक्यवे तद्भेदो नेष्यते पिधा र-
दयोः श्रुयोनैकव कयवेति परिहरति । संत्यप्रिति । वदाकाशं सृष्ट! वेजोऽसजतये-
केवाक्यतवं ज्ञातुं शक्यमिति शङ्कते । कुत इति । छन्द म्यानुसुरिणकवाक्यत्वाया"।
दशेयति । तत्तेज इति । एकवाक्यतावाद्री द्टन्तेन. शङ्गते । नन्विति । व्िपरविषे
वादी दूषयति । नैवमिति । किमिह व्यापारः सूपािपाकवकत्कि व। युगपदेकस्य द्व
जान्मूलाद्कुरोत्पततिवरत्तदक्रमो नाऽऽद्यो द योःपथमजश्रुतिविरोषदित्याह्‌ | प्रथमेति ।
व

१ कंज, रीयादही।२क. ज. "यंय ऋक सरस स्ज.स्म्धासक्‌ ते । सस्‌" 1४ ज. ट. थासदू ५.
५ ड, ज.ष्यामः। >" । ६ ङ. शीप्राही" । ५ क्ष. ठ, ड. "ेनाप्रा" ।८ ठ, इ. “जलभर" ।

९८८ श्ीमैपायनपणीतबहम्ूत्राणि- [अ०रपा०३ष्‌ ०३]

रीयके चाऽऽकाशस्य। न चोभयोः प्रथमजं संभवति । एषेने-
तरश्ुत्य॑क्षरविरोधोऽपि व्याष्यातः। “तस्माद्रा एतस्मादात्मन
आकाशः संभृतः” [ते० २। १। १] इत्यापि तस्मादाकाशः
संमूतस्तस्मात्तेजः संमभूतमिति सरुच्छुतस्यापादानस्य संमव-
नस्य च वियत्तेजोभ्यां युगपत्सबन्धानुपपत्तेः । वायोरम्रिरिति
च प्रथगाभ्नानात्‌ ॥ २॥

भस्मिन्िप्रतिषेषे कश्चिदाह |

गोण्यसंमवात्‌ ॥३॥ .

नास्ति वियत उत्पत्तिरश्चुतेरेव । या त्वितरा वियदुत्पत्ति-
व(दिनी श्रुतिरूदाहृता सा गोणी भवितुमति । कस्मात्‌ ।
असंभवात्‌ । न चाकाशस्योत्पत्तिः संभावयितुं शक्या श्रीमत्क-
णमभुगमिप्रायानुसारिषु जीवस्षु । वे हि कारणसामट्रय॑संभवादा-
न द्वितीयः प़रठक्रपात्रमसृष्टरिषटत्वादित्याह । न चेति| छन्दोग्यानुप्ारेणेकवाक्य-
तायोगमुक्तवा वेत्तिरीयानुक्रेणापि वद््यागमाह | एतेनेति । एतच्छब्दा५मेव स्फुर-
यति । तस्मादित्यादिना । इतश्च नैकवाक्यतेयाह । वायोरिति । छन्दोग्ये हि
सदुपादानं तेजसो निर्िर्यते । तैत्तिरीयं त्वात्मनः सच्छब्दवाच्यादृन्यो वायुस्वद्पा-
दनमान्नायते वत्नैकवाक्यतेयधेः | २ ॥

प्रथमनत्वेनाऽऽकारवेजसौरसहायत्वे सिद्ध 'तद्विरोषेन ससदहायतकल्मनायोगाद्र-
स्तुनि विकल्पानुपपत्तरिदानरपिनसगंवद्रूतसगस्यापरि तथालवानुमाने सगेभेदेनापि म्यव-
स्थातिद्ेर्मिथो विरुद्धवया परङतश्ुयप्रामाण्यान्न ्रह्मकारणमिति पृवपक्षमनुभाष्य गोण-
वादिनोऽमिप्रायमाविष्कतुं सूत्रान्तरमवतारयति । अस्मिन्निति । ये चतिक्रान्वसू-
घरहयं मतदरयमुपन्यस्य विप्रतिषेधममिदषतूर्वपक्षसंगतमिति म्याचक्षवे तान्व्यावत्य
गोणवा येव पृवे्रापि वियद्नुतक्तिवादीति प्रल्यमिज्ञापयन्न्याचषटे । नास्तीति । तदु-
त्पत्तिश्रुतेरपरि दक्ितत्वादिपतिषेषे कः सगपिरियाशड्ग्याऽऽह । या तिति।
तेजःप्राथभ्यानुरोषेनाऽऽकारशस्योत्पत्तिः प्राथम्यं चेति द्रयवषनमयुक्तमाकरारप्रायम्या-
नुरेषेन तेजि प्राधम्यस्येव वाधनमिति मन्वानश्वोद्यपि । कस्मादिति । न वय॑
तेजःपायम्यमनुरन्ाना यवां रिष्मः किंतु मानान्वरविरोषादित्याह्‌ | असतभ-
वादिति । वैरोषिकापिकरणेन वन्मतस्य निरस्तत्वात्तदवष्टम्भेन कथमसंमवकयेयाश-
इ-याऽऽह । न हरीति । कगमुगमिपाय प्रकृययवि | ते हीति । आकाद्च न।त्प-

9 अ

१ इ, भ, शन्त ।२ जञ, धयमावा। ३ द, “तराप

[भ०रप०३स्‌०३] आनन्दगिरिकृतदैकासंवलितश्चां करभाष्यसमेतानि । ५८९

काडस्योस्पत्ति वारयन्ति । समदाय्यसमवायिनिमित्तकारणेम्पो
हि किरु सवेगरत्पचमानं सत्पते । द्रव्यस्य चंकजातीयकम-
नेकं च द्रव्यं समवायिकारणं मवति । न चाऽऽकाशस्येकजा-
तीयकमनेकं च द्रव्यमारम्भकमस्ति । यस्मिन्समवायिकारणे
सत्यसममवायिकारणे च तत्सयोग आकाश उत्पद्येत | तदभावान्तु
तदनग्रहपृत्तं निमित्तकारणं दूरापेतमेवाऽऽकाशस्य भवति ।
उत्पत्तिमतां च तेजःप्रभृतीनां पर्वोत्तरकाल्योर्विंशेषः संभाव्यते
प्रागुत्पत्तेः परकाशादिकार्यं न बभूव पश्चाच्च भवतीति । भआका-
शस्य पनन पूर्वीत्तरकार्योविरोषः संभावयितुं शक्यते । किं हि
प्रागुत्पत्तेरनवकाशम॑सुपिरमच्छिद्रं बभूवेति शक्यतेऽध्यवसातुम्‌। ,
परयिव्यादिवेधरम्पांच्च षिभुतवादिकक्षणादाकाशस्याजत्र्िद्धः ।
तस्मायथा रोक आकाशं कुबाकाशो जात इत्येवजाती।यको

„-.----~--~-----------~--------~-~ काम ७०० ००
1

द्यते कारर्णेत्रयशृन्यत्वादात्मवदियथंः । रेतुसमथनाथं सामान्यन्यायमाह । समवा-
यीति। परपसिदध चोतना्भो दिशब्दः। तत्र खानम्युपगमं दश्यितुं किरति । आका-
डास्य।(पि तर्द जीणि कारणानि मविभ्यन्तीलयाशङ य समव्रायिकारणव्रिशेषखरूप मारं ।
द्रव्यस्येति । तद्मावमाकारे दरौयति । न चेति । समवायिकारणे निरस्ते सत्यर `
मवायिकारणमपरि निरस्तमेवेल्याह । , यस्मिन्निति । कारणदयनिराप्तन निमित्त, -
रणनिरसनं सुकरमित्याह । तदभावाच्िति । कारणशुन्यत्वादाकाशस्यानुतपत्तिमनु-
माय तत्रैवानुमानान्तरमाह्‌ । उत्पत्तिमतां चेति । य जायन्ते तेषामनुमराथेक्रिये
परागुत्तेनौपरभ्येते यथा तेजःपमृतीनाम्‌ । न चाऽऽकाशस्य तादशो विशेषोऽस्ति
तस्मात्तत्नो्चते कायेलक्षणविकलतादाममवदियथः। प्रकाशनं प्रकाश,ऽनुमवः। आदि
शब्देनाथेक्रिया गृह्यते । अमृत्वा भावित्वं हि कायलक्षणं वदाकाङ्स्यापि संमवत[ति
कथं हेतुसिद्धिरियाशङ्ग्याऽऽह । आकाशस्येति । वदेव स्फुव्यते । किं हति ।
महाद्रग्याश्रयत्वयोग्यो दैेशोऽवकाशः । तद्विरुद्ध द्रव्याश्रयत्वयोग्यं सुषिरम्‌ ।
अणुद्रयतत्सयोगाश्रयत्वयेग छिद्रम्‌ । एतत्रयरहिवं न किचित्याग्रिति विशेषणा-
नामधैः । किंचाऽऽकाशो न जायते विभुत्वान्निरवयवद्रव्यत्वादसशेद्रन्यत्वा्ाऽऽ-
त्मवदिलयनुमानत्रयमाह । प्रथिव्यादीति । उक्तानुमानानामुत्पततिशरुविविरोषमाङ््
रस्या गौणत्वं सद्न्तमुपसंहरपि । तस्मादिति । आकोकादिवदाकाशस्य मेश

9 क, ज, "मवेत्‌ | २. क भभू का" । ३ प्न. "मुषि", इ. उ. "णक ।

५९०. क्रीमहेपायनप्रणीतवरहम्त्नाणि- [अ०सा०३्‌०२]

गोणः प्रयोगो भवति । यथा च घटाकाशः कस्काकाशो ग्रहा-
काश ॒इत्येकस्पाप्याकाशस्येवंमातीयको मेदव्यपदेशो गौणो
भवति। वेदेऽपि "आरण्यानाकाशेष्पारभेरन्‌'"इत्येवमुत्पत्तिश्चति-
रपि गोणी द्रष्टव्या ॥ ३॥

राब्दाच्च ॥ ०॥

शव्दः; खल्पाकाशस्याजतं ख्यापयति यत आह ““ वायुश्चा-
न्तरिक्षं चेतदप्रतम्‌ ” [ ब्रु० २।३।३] इति । न ह्यमृतः
स्पोत्पत्तिरुपपय्यते । ' आकाशवत्सवंगतश्च नित्यः" इति चाऽ.
कारोन ब्रह्म सवंगतत्वनित्यताभ्यां धमाभ्यामुपमिमान आका-
स्यापि तो धर्मो दचयति । न च ताहशस्योत्पत्तिरुपपदते ।
ष यथाऽनन्तोऽयमाकाशच एवमनन्त आत्मा केदितम्य इति
चोदाहारणम्‌ “ आकास्षशरीरं ब्रह्म “ [१० १।६।२]
(आकाश आत्मा” [ते०१।७।१] इतिच । न ह्याकाश-
स्यात्पत्तिम्छे ब्रह्मणस्तेन प्रिरोषणं सभवति नीरेनेवोत्परस्य |
तस्मानित्यमेवाऽऽकारेन साधारणं ब्रह्यति गम्यते ॥ ४॥

भेदवचान्युख्यं जन्मेत्याशड्ूत्य जन्मप्रयोजकप्रेशमेदस्यापि गौणव्वम््ेयाह । पथा
चेति । ठ) किकम्यपदेशस्य ग।गत्वेऽपि वैदिकव्यपदेशप्य मुख्यतमत्रेयाशङ््याऽऽ३।
वेरेऽपीपि । इतिशब्दादुपरिष्टद्रौणो भदव्यपदेशे। भवतीति संबन्धः ॥ ३ ॥

न कैवलमनुमानादाकाशस्य।जत्वं कितु श्रुपितोऽपीयाह । शद्धा्ेति । तद्याच ।
शब्दः खखिति । अमृतत्वमेवान् श्रूयते न त्वनुत्पत्तिरित्याशङ्चाऽऽह । न हीति।
शरुताथोपत्यन्तरमाह । आकराशवदिति । तथाऽपि कथमनुत्प।त्तस्तत्राऽऽह्‌ न चेति।
तदनुतत्ता वाक्यमपि मानपरिलयाह । स यथेति । आदिपध्यावसानैषृयमानन्त्यं
तद्किाकस्याऽऽदिमखे नं"पपयेताऽऽत्मनोऽपि तत्यसङ्गारियथः । किंच नीलमुत्म-
कभितिवद्‌।क।रेन ब्रह्मण विशेषणं दष्टं तदाकाशस्यानुतत्तिमसं साधयतीयाह ॥'
आकाञ्चेति । चकारादुदाहरणमित्यनुकप्यते । ज।कशास्योतपत्तिमसेऽ पि तेन ब्रह्मणो
विशषणत्वं किं न स्यादित्याशङ्क्य ` बहू्रीहिणा तादात्म्यवगमान्मैव। 1 | नः
दीति । न । तस्मादति ॥४॥

ˆ १क,ज, ज, ट.

[भ०रपा०३्‌ ०५] आनन्दगिरिङृतरीकासंवकितिशांकरभाष्यसमेतानि। ५९१ ५.
स्याेकस्य ब्रह्मशब्द्वत्‌ ॥ ९ ॥

इदं पदोत्तरं श्नम्‌ । स्यादेतत्‌ । कथं पुनरेकस्य सभृत्तश-
ब्दस्य “तस्माद्रा एतस्मादात्मन आकाशः सभूतः" [तै० २।१]
इत्यस्मिन्नयिकारे परेषु तेजःप्रश्तिष्वनुवतमानस्य यख्यतवं संभ-
वत्याकाशे च गोत्वमिति } अत उत्तरमुच्यते । स्याचेकस्यापि
सभूतशब्दस्य विषयविशेषवशाद्रीणो मुख्यश्च प्रयोगो ब्रह्म
शब्दवत्‌ । यथेकस्यापि ब्रह्मशब्दस्य “ तपसा ब्रह्मं विजिज्ञा-
सस्व वपो ब्रह्म” [ तै० ३। २1] इत्यसिमिश्रधिकारेऽनादिष
गोणः प्रयोग आनन्दे च मुख्यः । यथा च तपेति बह्मविज्ञानसा-
धने ब्रह्मशब्दो भक्तया प्रयुज्यतेऽञ्रषा तु विज्ञये ब्रह्मणि तद्रत्‌।
कथं पूनरनुत्पत्तो नभसः '"एकमेवाद्वितीयम्‌ [छा ०६।२।१] इतीयं
प्रतिज्ञा समथ्पंते। ननु नभसा द्वितीयेन षद्भितीय.बह्य प्राप्रोति ।
कथं च बरह्मणि विदिते सर्वं विदितं स्यादिदि) तदुच्यते। एकमेवेति
तावस्स्वकायपिक्षपोपपद्यते | यथा रोके कत्चित्कुम्भकारकुरे
पृषं यमदण्ड्वक्रादीनि चोपरुन्यापरेदयुश्च नानाविधान्पमन्राणि

^~ -------- ---- -~-~---

स॑मृतशब्दमापरिकल संमाविवाशङ्कामुच्छिनत्ति । स्याचेति । पददिषयचोचोत्तर-
मदे सूत्रमिति तात्पयैमाह । इदग्निति । तदेव चोद्ये दशयति । स्यादेत-
दिति । एकवाकयस्थस्यैकस्य पद्स्येकस्मिन्नेव प्रकरणे यत्रानुवुततस्तत्र मुख्यत्व
यत्र ॒प्रयोगस्तच्र गौगतेत्ययुक्तमिदयथेः । चोद्योत्तरतेन सूत्रमवतायं म्याक-
ति} अत इति। दष्टान्तं व्याचष्टे । यथेति । दाष्टान्तिके समृतशब्द्‌-
स्येकस्यैव मुख्यत्वगोणत्वे दष्टान्े वु शब्दमेदोऽस्तीति वैषम्यमित्याशङ् प्रक-
रणामेदे शब्द्प्रवत्तेरेकरूपत्वस्यौत्ागकत्वेऽपि तदसंभवेन गौगतमुरूयत्वे दष्टान्तदष्ट
तधाऽचापी येतावन्मान्नस्य विवक्षितवान्यैवपित्याइ । यथा चेति । अदह्वितीयश्रुति-
पिरोधाद्वधारणश्रुतिविरोषाच्वाऽऽकाशानुत्पत्तिरयुक्तेति शङ्ते। कथपमित्ति। का
पुनः शरुलयोरनुपपत्तिरित्याशङ््याऽऽकषपैव त॒ते । नन्विति । एकाविज्ञानेन सविज्ञा
नप्रतिज्ञाविरोषाचाऽऽकाश्चानृतत्तिरयुक्तेयाह्‌ । कथं चेति । चोचद्रयं परिहरति ।
तहु च्यत इति। तत्रावधारणश्रुतेरुपपत्तिमाकाशात्पत्तिपक्षेऽपि दशेयति । एकमिति ।

जपि क्षिकमवधुरणमित्यत्र दृष्टान्तमाह ,। यथेति । कृं रहम्‌ । अमत्राणि

१ स योदयंद्रु"।

५९३३ श्रीमपायनपभीतव्रहमदजाणि- [अणर्पा०३स्‌०५ ]

प्रसारितान्युपरभ्य बूथान्परदेवेकाक्िनी पर्वधुरासीदितिस च
सयाऽवधारणया पत्कार्यजातमेव पूर्व्ुनां ऽऽसीदित्पमिप्रेयान्
दृण्ठक्रादि तद्रदद्भितीयश्रुतिरधिष्ठात्रन्तरं वारयति । यथा
मृदोऽमन्रयकृतेः कुम्भकारोऽयिष्टाता दश्यते नेवं बरह्मणो जग-
स्पकृतेरन्योऽधिष्ठताऽस्तीति । न च नमसाऽपि द्वितीयेन
सद्वितीयं ब्रह्म प्रसज्यते रक्षणान्यत्वनिमित्तं हि नानात्वम्‌ । न
च प्राग॒तपत्ते्रह्यनभसोरुक्षणान्यत्वमस्ति क्षीरोदकयोयि षं.
एयोष्पोपित्वामूर्तत्वादिधर्मेसामान्यात्‌ । सगंकार तु ब्रह्म जग-
, इुस्पादयितुं यतते स्तिमितमितरत्तिष्ठति तेनान्पत्वमवस्तीयते ।
तथां च “ आकाशशरीरं ब्रह्म [ त° १।६।२] इत्यादि.
श्तिभ्योऽपि ब्रह्माकाशयोरमेदोपचारसिद्धिः। अत एव च
ब्रह्मविज्ञानेन सवेविज्ञानसिद्धिः। अपिच सवं कायुत्पचमानमा-
कारोनात्यतिरिकदेशकारमेबोत्पद्यते , ब्रह्मणा नाम्यतिरिक्तदे-
शकाटमेवाऽऽ काशं भवतीत्यतो ब्रह्मगा तत्कायण च विज्ञातेन
स॒ह ॒विज्ञातमेवाऽऽकशं मवति । यथा क्षीरपृणं घटे

पटशर वादीनि परचाणि । त्रापि कथमववारणेत्याशङ्ग्याऽऽह । स चत ।
अन्यथा मृदादिपत्यक्षपरिरोषः स्यादिति मतः । प्ररुतेऽपि लकायपिक्षमवषारणमविर्‌-
द्धम्‌ । तद्कायं तु तदृतिशक्तमपि प्रागवस्यायामस्तु का हानिरिस्याह । तद्रदिति।
अवधारणश्रुविवदद्वितीयश्रुतेरपररोधमाह । अद्वितीयेति । पराप्त्यमवि किम तन्निा-
रणमित्याशङ्व्य प्रापतिदशनपूवेकं वनिवारणभव विवृणोति | यथेति । यदुक्त नमसा
द्वितयेन सद्वितीयं व्रह्म स्यादिति तत्रऽञह। न चेति । नमश्वह्ितीयं कथं तेन तह्न
सद्विएय नेयाशङ्चाऽऽह । रक्षणेति । शब्दवदाकाशमशब्दादिमद्रद्त्यसि प्रस्तु
पऽ प्रे कक्षणान्यत्वित्याशङ्कयाऽऽह । न चेति । निरवयत्वारूपलवारिसंग्रहाभमा-
पिपदम्‌ | लक्षणमेदामावे कथं प्रथक्ठमनयोरेत्याशङडयाऽऽह । सर्गेति । रक्ष-
णानन्यत्वनिमित्तामिदोपचारादद्ितीयत्वमिदयुकतेऽं शरुतिमनुमराहिकामाह । तथेति ।
माकाश आत्मा खं ्रहमेत्याचया भ्रुविरारिशब्दायः । लक्षणान्यतामवेनाऽऽकाशस्य
ब्रह्मानन्यत्वं हेतृरत्य चौ दान्तरमपाकरोति । अत एवेति । इतश्च व्र्नविज्ञानेन
सवेप्िज्ञानमविरुद्ध मित्याह । अपिचेति । ब्रह्मणि तत्कार्य च ज्ञाते तदेकदेशकाटम-
करमपि सहज्ञातभित्यत्न द्टन्तमाहू | यथेति । दृष्टान्तेऽपि कथमन्यस्य ग्रहद्‌-

क न
१क. ज, "याऽऽकाः ।२द्ल. पक "हहा" ॥\३ प्र सवका । ४ क, 'लपाक्रा।५क.
"पूणे" । ९ क, गकर" “ ¦

-------^ न क

भर रेपा०३सू० ६] भनन्दगिरिकृतटीकातंवलितशां कशभिष्यसमेतानि। ५९३

कतिचिदब्बिन्दवः प्रक्षिप्ताः ` सन्तः क्षीरग्रहणेनैव गृहीता
भवन्ति । न हि क्षीरग्रहणादब्बिन्दुग्रहणं परिशिष्यते ।
एषं ब्रह्मणा तत्करेश्ाव्पतिरिक्तदेशकात्वादरहीतमेष रह्मग्रह-
णेन नभो मवति । तस्माद्वाक्तं नभसः संभवश्रवणमिति ॥ ५ ॥

एवं प्राप्र इदमाह | |

प्रतिन्नाहानिरव्यतिरेकाच्छ्देभ्यः ॥ & ॥

“ येनाश्चुत श्रुतं भवत्यत मतमविज्ञातं विज्ञातमिति “
[ छा० @। ९।३ ] “आत्मनि खल्वरे रटे श्चते मते विज्ञात
इदं सर्वविदितम्‌” [ ब० ८। ४।६] इति ^“ कस्मिन्न भगवो
विज्ञाते सवेमिदं विज्ञातं भवतीति “ [ मण्ड० १।९१।३]
न काचन सृद्धहिधां वि्याऽस्तीति चैवंहपा प्रतिवेदान्तं प्रतिन्ना
विज्ञायते । तस्यः परतिज्ञाया एवमहानिरनुपरोधः स्यात्‌ । यच्-
व्यतिरेकः कृत्स्नस्य वस्तुजातस्य वि्ञयाह् ह्मणः स्पात्‌ । व्यति-
रेके हि सत्पैकविज्ञानेन स्वं विज्ञायत इतीयं परतिज्ञा हीयेत । स
चाग्यतिरेक एषयरपपद्यते यदि कृत्छं वस्तुजातमेकस्माह्ह्यण
उत्पद्येत । शब्देम्यश्च प्रकृतिषिकाराव्पतिरेकन्यायेनैव प्रतिज्ञा

न्यस्य अ्रहणमित्याशङ्न्याऽऽह । न हीति । दान्ते निविष्टमथ॑ दाशोन्तिके योजयप्री।
एवमिति । गौणवादी खमतमुपहर पि । तस्मादिति ॥५॥
परियदुत्पत्तिशरुदे५।णवात्तदनुत्पत्तिश्रुया विरोषाभावान्नापरामाण्यमिति गौणवारिमत-
भन्‌ भिद्धान्तयति । एवमिति । सूत्रं व्याकृषैन्पविन्ञास्वरूपमाइ । येनेति । प्रति-
क्य(मपिशब्दपादानं शाखामेदर्यापनायैम्‌ | तस्या विवक्षितत्वपिद्धचं विशिनरि |
पतिवेदान्तमिति । सवस्य व्रह्ममाचत्वपयुकल्या प्रतिन्ञानुपरोषं साधयति । तस्था
{ति । अत एव ब्रह्मविज्ञानेनेत्यादिना पूर्वोक्तन्यायेन व्यतिरेकेऽपि प्रतिज्ञा सिध्यति
मत्किमव्यािरेकेणेत्याशङ्क्याऽऽह । व्यतिरेके हीति । यदुत्पत्तिस्थिपिकयतेन वद-
†रदेकविज्ञानेन सवैविज्ञानं वक्तव्यं नान्यथा तन्मुर्यत्वम्‌ । संभवति मुरुयतवे कृतस्त-
रीपचारिकेतेत्यथैः । ननु मतिज्ञा सवैस्य व्ह्मणि कल्पिततवेनोपपये न वदुतस्याय-
क्षपे तत्र कल्पित समन्वरेणावियातत्कायैयोस्वदुतपस्या्मावारित्याशङग्याविधा वत्सं
नपात रक्तत्वे सति तदुत््याद्यतिरेकेण वन्न कल्ितत्वासिद्धमेषमित्याह । स चेति।
१६ मापते नारे । शे सूतावयवं व्याचष्टे । शब्दे भश्चेति । परतेविकाराणामव्यतिरेक एव

#----------------~-------*--~-- ~

---- <-~----- ---~---- ^-^ चे

१ क, चिष्टसू । .
र्‌

९९४ श्रीमेपायनपणीतत्रहमूतराणि- [मर्सा०३य्‌०्‌]

पिद्धिश्वगम्पते । तथाहि “येनाश्वुतर श्चुतं भवति" [ छा०
६।१।३ ] इति प्रतिज्ञाय यृदादिदष्टास्तैः कायेकारणामभेदप्रतिपाद-
नपरेः परतिन्नषा समथ्य॑ते। तत्साधनायेव चोत्तरे शब्दाः “सदेव
सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्ितीयम्‌"" [ छा° ६।५।१ ] ^“तददैक्षत"'
“तत्तेजोऽसृजत” [ छा० ६।२।३ ] इत्येवं कायजातं ब्रह्मणः
प्दरर्यत्यतिरेक प्रदशेयन्ति “देतदा्म्पमिदर स्वम्‌" [ छा
६।८। ७ ] इत्यारमभ्याऽ5 प्रपाठकषरिस्षमप्रेः । तचद्याकारच
न ब्रह्मकार्यं स्यान ब्रह्मणि विज्ञात आकारं शिज्ञायेत ततश्च
प्रतिज्ञाहानिः स्यात्‌ । न च प्रतिज्ञाहान्या पेदस्यापाभाण्य युक्तं
कतुम्‌ । तथा हि प्रतिवेदान्तं ते ते शब्दास्तेन तेन ष्टन्तन
तमिव प्रतिज्ञां स्थापयन्ति “ इदं स्वं यदयमात्मा "' [ ब्र°
२।४।६] ^ ब्रहमेवेदममृतं पुरस्तात्‌ " [ गृण्ड० २।
२। १९ इत्येवमाद्यः । तस्मार्ब्वलनादिवदेव गगनमप्युत्प-
दयते । यदुक्तमश्चुतेनं विषडुस्पचत इति । तदयुक्तं वियदु्पत्ति-
विषयश्चत्यन्तरस्य दशितत्वात्‌ “ तस्माद्रा एतस्मादात्मन
आकाशः संभृतः ” [ १० २।१] इति । सस्यं दर्दितम्‌।
विशदं तु तत्तेजो ऽप्रजतेत्यनेन श्रुत्यन्तरेण । नेकवाक्यतवात्सवे-

॥

नण ~ न ~ न नन 00 भ मक

न्यायसतैवेति यावत्‌ । शब्दमितरोदाहरति । तथादीति । सेवेत्यादिशब्दानां प्रति-
ज्ञाविषयत्वाभावान्न सा वत्र विवक्ितेत्याशङ््याऽऽह । तच्छाधनायेति । शब्दानां
परतिज्ञापरत्वेऽपि कथमाकाडस्य व्रह्मकायैतत्याशङ्ग्याऽऽह | तद्यदीति । प्रतिनज्ञाहा-
निमनुमोदमानं प्रत्याह । न चेति । किंच परतिज्ञा चेदियमेका स्यात्तदा कथंचिदवि°
वक्षिता शङ्कत तास्तु मृयस्यो युक्तिसरदिताश्च गम्यन्ते तन्नाविवक्षिततशङत्याह ।
तथा चेति । तेन तेन दृष्टान्तेन दुन्दुभिरष्कुवीणामृदादिनेति यावत्‌ । ते ते शब्दा
इत्युक्तं व्यनक्ति । इदमिति । श्रौतप्रतिनज्ञाप्रामथ्य॑पिद्ध मुपसंहरति । तस्मादिति ।
सवपक्षसाधकं प्रमाणमुक्त्वा छन्दोग्यानुखारेण परोक्तमनुवदाति । यदुक्तमिति ।
तेत्तिरीयकभ्रुयनुरोयेन परिहरति । तदयुक्तमिति । एकेदेशिनि दूषिते पूतेपकषी

खवपक्े श्रुतीनां मिथो विरोषमुक्त स्मारयति । सत्यमिति । विरुद्धलेनापामाण्याङ्गाकारा-
देकवाक्यतया प्राम,ण्यमेवाङ्गीकतु . त नेत्यादिना । भरुठीनामेकवाक्यत्व-

1

~~~ ------- -------~--- ~ --~~~--9----

[
१८. इड 'स्तनेति। ठ. इ. साऽ्र। ३ शङ्कयेत ।

अ०व्पा०रस्‌०६]भानन्दगिरिक्तटीकासंवखितर्शाकरभाष्यसमेतानि। ५९५

श्रुतीनाम्‌ । भवस्वेकवाकयत्वमविर्द्धानामिह त विरोध उक्तः
सक्तस्य स्ट खष्टव्यद्वयसंबन्धासंभवाहयोश्च प्रथमजत्वा-
संभवाद्विकल्पासतभवाश्वेति । नैष दोषः । तेजःसगेस्य तैत्तिरीयके
तृतीयत्वश्नवणात्‌ “तस्माद्रा एतस्मादालमन आकाशः संभूतः ।
आकाशाद्वायुः । वायोरभ्भिः' [ ते०२।९१९] इति। अशक्या
हीयं श्रुतिरन्या परिणेतुम्‌ । शक्यां तु परिणतं छान्दोग्य-
श्ततिः। तदाकाशं वायुं च ष्टा "तत्तेजो ऽषजत' इति । न
हीयं श्ुतिस्तेजोजनिपधाना सती श्रुत्यन्तरपसिद्धामाकारस्यो-
त्पत्ति वौरयितुं शक्रति । एकस्य वाक्यस्य व्यापारद्र-
यासंभवात्‌ । स्रष्टा त्वेकोऽपि क्रमणानेकं स्षटव्य हनजत्‌ ।

--~-~ --~--- ~क

स्याविरोषापेक्षत्वाच्पक्ते च श्रतिद्रयविरोवस्य) क्तत्वाननैकवाक्यतेति शङ्कते । भरत्विति।
उक्तं विरोषमेव स्फोरयति | सकृदिति । तत्तेजोऽसजते।ति छटा तच्छन्दाथः परू-
देव श्रतस्तस्य कछ्र्टव्यद्रयेनाऽऽकाशेन वेजसा च संबन्वस्वदाकाशपसृजत्र तत्तेजांऽ-
सृजतेवि नोपपद्यते तत्कथमेकवाक्यतेत्यथः । स सूपं पक्त्वाद्नं परचतीपिवदकस्यापिः
सष्टः सरष्टवयद्रयसंबन्प्रसिद्धिरियाशङ्य दृष्टान्ते क्रमसंबन्पेऽपि दाष्टान्तिके प्राथम्य
दषटेरुभयोः सृष्टिक्रमस्य चेष्टतवाद्युगपदनुतत्तेनै विरोषसमापिरित्याह । द्रयोश्वेति ।
ाखामेदेन प्रथमजचत्वं ?कल्प्यताभित्याशङ् वस्तुनि तद्योगान्मेव मित्याह । विक-
ल्पेति । तेजःसिपराथम्ये वियत्स॒षटिस्तत्पायम्यं चेत्य॒मयं बाध्यपराकजसृ्िपाधम्ये
तु प्राधम्यमव तेजःसृषटबाध्य न तत्मू।व।याराभरति तस्या स्थानान्व (त्वत्र रभात्तिन
श्रतवर्मिबाधकल्पनादुमयवावप्रपञ्जकाद्धमेबाधकल्पनमेव युक्तमित्याह । नेष ईति ।
कच श्रत्योरन्ययोपपद्यमानानपपद्यमानयोरन्यथानुपपद्यमाना श्रुतिबंख।य)।प पत्त
रीयश्रतिय।नमतेग्येत्याह । अशक्येति । छन्दे,ग्यश्रुतेरन्यथापपद्यमानप्वन दुबल-
त्वमाहं । शक्येति । अन्यथापरिणयनमेवामिनयापि । तदाकाशमिति । किच तत्त
जोऽसनतेति श्रतिः साक्षादेवाऽऽकाशस्यःत्प्तं वारयेदथ।द्रेति विकल्प्याऽऽयं दूष-
यति । न हीति न दितीय आकश्रतेदबेकत्वादित्माह ।.श्रुत्यन्तरेति । पेजः
श्तिस्तजेजन्म वियद्नत्पत्तिशवेत्यमयं साक्षादेव ब।वयति चत्का. हान)र्त्याश-
डभ्याऽऽह । एकस्येति । एकस्य स्ष्टरनेकव्यापारदेकस्यीपिं वाक्यस्य कं न,
स्यादित्याशङ्न्याऽऽह । सरष्टा स्विति । बृद्धफ्यगापीर्न. शब्दुसामथ्यववसान
च[ऽऽवृत्तिरहितस्य शब्दस्यानेकंतरापं व्यापारो इष्टो च््टंतु कमाक्रमाभ्याभकस्य षरि
कतुरनेकम्याप(रवखमित्यैः । क श्रत्ये(रेकवाक्यत्वेनाविरुद्धाथंतया प्रामाण्य

१.५. ट, च्क्या प ।. २५ "परः|. क. "नेक्रौषते व्याः ।
॥॥ 9

५९६ | श्रीमदैपायनमपरणीतव्रहमचलाणि- (अ०रपा०३१र०१। ॑

इत्येकवाक्य कल्पनायां सेमवन्त्यां न विरुद्राथंसेन श्रुतिहा-
तव्या। न चास्माभिः सकृच्छरतस्य सष्टः खषट्यद्रयसंबन्धोऽमिपे
यते श्रुत्यन्तरवयेन स्षटव्यान्तरोपसग्रहात्‌ । यथा च^^सप खल्विदं
ब्रह्म तस्नरान्‌"' [ छा०३।१४।१ ] इत्यत्र साक्षादेव सवस्य
वस्तुजातस्य ब्रह्मनत्वं श्रूयमाणे न प्रदैशाम्तर विहिते तेजःप
खमरत्पत्तिक्रमे वारयति । एव तेजसोऽपि ब्रह्मजत्व श्रूयमाण न
श्रतयन्तरविहितं नभःप्रमुखमत्पत्तिक्रम दारयितुमहति । नन्‌
शमविधाना्थमेतद्राक्यम्‌ “ तजलरानिति शान्त उपासीत

[ छा० र.। १६ । १ ] इति भतेनेतत्छषटिवाक्पं
तस्मादेतन्न प्देशान्तरप्रसिद्ध क्रममनुरोद्ुमहतोति । तत्त
जो ऽह जतेत्येतत्छष्टिवाक्यम्‌ । तस्मादन्न यथाश्रुति क्रमो ग्रही
तव्य इति । नेत्युच्यते । न हि तेजःपराथम्यानुरोधेन श्ुत्य-
न्तरप्रसिद्धो' विषतस्पदाथेः परित्यक्तव्यो भवति पदाथघमेत्वा-
रमस्य । अपिच तत्तेजो ऽघछजतेति नात्र क्रमस्य वाचकः कथ्ि-
च्छब्दो ऽस्ति । अर्थात्त क्रमो गम्यते स॑ च वायोरग्ररित्पनेन

-----~~--~----- ~~~ ~~

=---^~~~--~------~~ “~न

युक्तमित्युपसंहरवि । इत्येकेति । एकं वा्यमावृत्तिरहितमनेकव्यापारवनन चेत्कथं
ताह वत्तेनोऽसजतेत्यत्राऽऽकाशस्योतत्तिरुप्ह प व्येत्याशङ् नासिमन्नथ वाक्य
स्थैकस्य व्यापारोऽपि त॒ भिन्नानां वाक्यानाभत्याह । न चेतति | श्रत्यन्तरासेद्धाऽपि
क्रमः श्रत्यन्तरे संयो मवतीत्येतदशन्वेन स्ष्टयति । यथा चेति । दृ्टान्तवेषम्य
दाङ्ते । नन्विति । वत्र पिरषणश्चति प्रमाणयति । त्ञङानितीति । व्यावत्य
कृतयति । नैतदिति । यतस्रः शब्दः स शब्दान चायं इन्दुः सृष्टिपर।ऽतोन
पतिद्धं करमर बाधितुमछामिति फलितमाह । तस्मादिति । दा्ट। न्तके 1वरषमाह्‌ ।
तत्तेज इति । तस्य सृषटिपरत्वेऽपि श्रुत्यन्तरपधिद्धक्रमानुरो पित्वमाशङ्क्ाऽऽ ह ।
तस्मादिति । वत्परलात्वरतवेषम्येऽपि वत्तेज।ऽमूजतेत्यस्य न शरत्यन्तर द्धक्त-
म॑निवारकतेत्याह । नेत्युच्यत इत्ति । किच गुणमूतक्रमपिरोषान्न प्रपानमभूतपदाथे-
त्यागी यक्तो गुणप्रधानविरोषे प्रधानानरोषस्थेव युक्तत्वारेत्याह । न हति ।इप।ऽ।१
तेजःप्राथम्यानरोपेन वियत्दायत्यागानपपाततिरित्याह । अपिचेति । छन्दीन्य
तत्ाथभ्यं शब्दम वा नाऽऽ इद्याह्‌ । तत्तेज इति । न ररव याऽ५पिदट्‌क्र-
मस्य श्रीवक्रमविरोषे बाषकत्वायोग त ह | अर्थाचिति। वियत्पवनयीः भरु विना

सम ३ क. ज.ट.सवाः। ४क. ख. "ष्व

१ क. ज. स, ट. कृयक । ड. न, ननु
„ “म्यं शब्देन $थ । ८ क. 'मारपके वा ॥

ष" । ५ क, "नुत्त" । ६८. इ, श्ये प्रा । ऽ

(अ० २१०३० ९[भानन्दगिरिकतयीकातव लिति करमाण्यतमताति / १९०५

श्त्यन्तरपरसिद्धेन क्रमेण निवार्यते । पिकर्पसगु्या तु विय-
त्तजसोः प्रथमजत्वविषयावसंमवानभ्युपगमाम्यां निवारितो ।
तस्मानास्ति श्चत्योविप्रतिषेधः । अपिच च्छान्दीग्यं ` यनाश्ुत
श्तं भवति” इत्यतां प्रतिज्ञां वाग्योपक्रभे श्च॒तां समययितुमसमा-
म्नातमपि वियदुत्पत्तावुपसंख्यातव्यं किमह पुनस्तत्तिरयक
समाम्नातं नमो नं सग्यते । यच्चोक्तमाकाशंस्य स्वेणानन्यदें
स॑कारतवाहद्यणा तत्कथश्च सह विदितमेव तद्धपत्यतो न
परतिज्ञा दहीयते। न चेकमेवाद्वितीयमितिश्चुतिकोपो भवति ।
्षीरोदकषद्रह्यनभसोरव्यतिरेकपपत्तेरिति । , "अन्रीच्यते ।
न क्षीरोदकन्यायेनेदमेकविज्ञानेन सवेषिज्ञानं नेतव्यम्‌ । मृदा-
दिरष्रान्तप्रणपनाद्धि प्रकतिविकारन्यायेनैवेदं सवेविज्ञानं नेत-
व्यमिति गम्पते । भ्ीरोदकन्यायेन च सवेपिज्ञानं कस्प्यमान न

प्रथमतस्तेजःश्रतिवशात्तस्य सटी प्राथम्यं माति तच श्रयन्तरे तृतीयत्वश्रुया न्याह
वमिः । शाखमिदेन विकल्पो वा स्यादुमयप्राधम्यस्य(मयत्रापसष्वः समुचया
वे्याशङ्याऽऽह । पिकल्पेति । प्रथमजव्वे सिद्धवस्तुत्वाद्विकल्पाप्रमवान्नरस्तः ।
वायोरभिरिति श्रतिविरोषान्नोमयोरूमयन्न प्रथपजत्व न च क्रमसशावि्टायामुनयर-
मयच प्रायम्यमुपस् इत राक्यं तेन द्राम्यां दावपि नरस्तावित्यथः। वात्तर।य्रुत्यनुच्
पेन च्छान्दोग्येश्रतिनयनान्न तयोिरोधोऽस्तीलयुपधहरति । तस्मादिति । न केवलम
विशेषोऽपि त॑ च्छन्दोगश्रतेरनकणैव पत्ति?) यश्रुपिरित्याह । अपिचेति । उतपत्ता
वियदुपसंहारं विनाऽपि प्रतिपादितत्वा्पातिज्ञाया न च्छान्दीग्यश्रुत्यनुकूल। ० ्ति९-
यश्चपिरेत्याशङ्य पर्वोक्तमनषद्ति । यच्चेति । भत। न प्रपित्यत्राऽऽकारास्व-
त्च्यमावेऽपीति रेषः । एकमेवाद्वितीयमितिश्रुतिपमाधानमनुद्रवपि । न चेति। जन्य
थाप्रतिज्ञापपादनं तावद्ूषयति । अनति । क्।रपणषर प्रा्षप्ता नीरमिन्द्वस्तद्भंदणे
नेव गृह्यन्ते न प्रथक्रपाथेोवनिन्द्नां यइणमवश्िष्यते | तथा ब्रह्मण सकाय ज्ञाप तद।५-
न्रदेशकारं नभो विनज्ञातमेव तद्मेन दृष्टान्तेन नेर प्रापिज्ञान नतु युक द्ान्ता-
नरोपित्वाद।छौन्तिकस्य दृष्टान्तस्य च प्रकृ तिविकःररूपत्वाद्रा्टन्तिकंऽपि तथात्वस्व
युक्तत्वात्तस्मादाकाशादेम््चावेकारत्वे तत्परृवम्‌तनह्मणाऽ नस्यत्व्‌(नत्वननव्‌ न्यायत॑द्‌
नेयमित्यथैः | इतश्च न क्षीरोदकदशान्तेनैतननेतम्यमित्याह । न करेति । तच्च
¢ ू

१ज.नगर | २क.ज, ट. त | ३ क. नस । ४८. ड. "दुपक्रमप्राः । ५३.

तिनियमान्न ! ६ क, ख, ठ.ख, ठु च्छन्द । ७क, खपु घ ।*८ क, ज्ञ, ठ. ट, 'ददेणेव ।

५९८ ्रीमदैपायनप्रणीतत्रहमूत्राणि- [अ०रपा० ३०६]

सम्पमिवज्ञानं स्यात्‌ । न हि प्ीशज्ञानण्हीतस्योदकस्य सम्पं-
ग्वज्ञानण्हीतत्वमस्ति । न च वेदस्य पुरुषाणामिव मायार्खीक-
व॑चनादिभिरथीवधारणमुपप्ते | साऽवधारणा चेयम्‌ "एकमेवा-
द्विीयम्‌"” इति श्रतिः क्षीरोदकन्यायेन नीयमाना पीड्येत । न च
स्वकायपिक्षयेदं वस्तेकदेशविषयं सवेविज्ञानमेकमेवाद्वितीयताव-
धारणं चेति न्याय्यं प्रदादिष्पि हि तत्संभवात्‌ । नं तदपूषेव-
दुपन्यसितम्पं भवति “श्वेतकेतो यन्नु सोम्येदं महामना भनृचा-
नम्रानीं स्तब्धोऽस्युत तमादेशमप्रक्ष्यः' [ छा० ६।१।२]
'येनाश्चतं श्रुत भवति" इत्यादिना । तस्मादशेषवस्तुषिषयमेषेदं
सवेपिज्ञानं सर्व॑स्य ब्रह्मकायतापेक्षयोपन्यस्यत इति द्रष्टव्यम्‌॥६॥
यत्पुनरेतदुक्तमसंमवाद्रीणी गगनस्पोत्पत्तिश्ुतिरिति। भन ब्रूमः

यावदिकारं त॒ विभागो खोकवत्‌ ॥ ७ ॥ (१)
तुशब्दो ऽसभवारशङ्ाव्याद्च्यथः 1 न खल्याकाशात्पत्ताव-

हेतुमाह । न हीति । मा भूदेकाविज्ञानेन सवैविज्नानं सम्यम्ज्ानं तत्राऽऽह । न
चेति । मायया भान्विरूपया यदलीकं मिथ्यामाषणं तेन वचद्रमन्यथाबोधनं तेन वा
विपरेतििप्पादिमिवौ नाथोवध।रणमपौरुपेयस्य वेदस्योपपय्यते तेषां पृरुषथमेचवादर-
देऽसंमवादित्य५ः। यतु क्षीरनीयवद्रष्ननममोरव्यतिरेक द द्वितीय श्रुतिरिति तत्राऽऽह ।
साऽधारणेति । यदयद्वितीयपदमोपचारिकं ति कथमवषारणं न हिं माणवके पिह-
त्वोपचारेण पिहादन्यो माणवको नेति प्रयोगोऽस्वीत्यथः । यत्त स्वकाय पक्षया एवे-
मिद्मुपपन्नमिति तत्राऽऽह । न चेति । वर्संमवद्द्मणि विरोषणवेयथ्येमिति पूरयितु
हिशब्दः । मृदाद्विष्वपि सखकायोपेक्षया वस्वेकदेशविषयं सवेविज्ञानमिच्छन्तं प्रति
द।षन्तरमाह । न॒ तदिति । कथमपृवेवदुपन्यासस्तव्राऽऽह । भ्वेतकेता इति ।
त्वत्पक्षे वा कथमिदं प्रतिज्ञानं वत्राऽऽह । तस्मादिति । खकायोपेक्षया वस्तकंरश-
विषयत्वास्तमवादिति यावत्‌ ॥ & |

सावषारणाितीय्रुतेरेकविज्ञानेन सवेवि्ञनप्रपिपादनाच नभसोऽपि ब्रह्मकाय
पृथिन्यादिवदिलुक्तम्‌ । इदानीमनुमानविरधादाकशोत्पत्तेरपमवात्तदुसत्तिश्रवणं गौग-
भिलुक्तमनुवदति । यत्पुनरिति । अनुमानस्य मानान्तरविरोषेनामानत्वान्नाऽऽकाश-
तत्तिश्रुतेगोगत्वापदनसामध्येमितिः सूत्रमवतारयति । अत्रेति । अक्षरोक्तम५ कथ-
यति । तुशब्द इति । व्यवृत्तिप्रक(रममिनृयति । नं खिति । तत्र विभक्तत्वरतु-

* -भजनकक्-- ~ ~~
क [ री व, ----~>----- ~~~.

१ क. ज, -म्यगञानं । २ क. ज. '्यग्ञान\। ३. ज. ज. ट, "वश्वना । ४क.ड. ज
घ. मेकद्ि । ५ क, हिस्र । ६ क.नदहित^६७ क. ड, अ, पप्राक्षो येः । ८ इ, ज. तच्र्‌।
९क. क, ठ, प्रयि । १० इ, (तिपर्यादि' । ११ क. क, ठ, इ.इप्ति" + १२ क. पेक्षाया ।

ॐ

[अ०२पा०३पू्‌० प] आनन्दगिरिकृत्यीकासवङितिशकरभाष्यसमेतानि। ५९९

संभवाद कवव्या । यतते यावत्किचिद्विकारजातं हर्यते
घटघटिकोदश्चनादि वा कटककेयूरकुण्डरादि वा सचीना-
राचनिि्ादि वा तावानेव विभागो रोके रक्ष्ये । न त
विकृतं किचित्कतश्िद्भिभक्तमुपर्भ्यते । विभागश्च ऽ5ऽकाशस्प
परथिव्यादिभ्योऽवगम्यते । तस्मात्सोऽपि विकारो भवितुम-
हति । एतेन दिक्रालटमनःपरमाण्वादीनां कायंत्व व्याख्यातम्‌ ।
नन्वात्माऽप्याकाशादिम्पो विभक्त इति तस्यापि कायंत्वं घट-
दिवत्माप्रोति। न । “आत्मन आकाशः संभूतः” इति श्रतेः। पदि
ह्यात्माऽपि. विकारः स्यात्तस्मात्परमन्यन्न श्चतमित्याकाादि
स्वं कार्यं निरात्मकमात्मनः कायते स्यात्‌ । तथाच गुन्यवादः
प्रसज्येत । आत्मत्वौच्चाऽऽत्मेनो निराकरणशङ्कानुपपत्तिः । न
ह्यात्माऽऽगन्तुकः कस्यचित्स्वयंसिद्धत्वात्‌ । न द्यात्माऽऽ-

[1

कपनूमानं हेतं कवैन्ग्या्िमाह । यत इति । यद्भक्तं ॒वत्काय॑ यथा च षटादीय-
'वयमक्त्वा व्यतिरेकमाह । न त्विति । यन्न कार्यं तन्न विभक्तं यथाऽऽत्मेलयथेः ।
भ्याघ्ठस्य हेतोः पक्षवप्नेतामाह । विभागश्चेति । विमतं कायेमपिद्याव्यतिरिक्तत्वे सति
विभक्तत्वात्सामान्यवीद्राणितवोज्ञ षटवदिल्यमिपरत्याऽऽह । तस्मादिति । दिगादिषु
व्यभिचारमाशङ्क्य पक्षतुल्यत्वान्मैवमित्याह । एतेनेति । आत्मा गगनादिभ्यो विभक्ता
नवा । आये विभक्तोऽपि विकारो नेति व्यभिचारः । दितीये तदमिन्नतरत्तद-
देव तस्यापि कायैतेति मत्वा चोदयति । नन्विति । न ताव्रदात्मनि व्यभिचारः
सति मातरि बाधविधरे विभागामावाव्‌ । न॑ च तस्य पातीतिकविभागेन कयेत्वं सवे-
कारणैत्वभ्ुतिविरोषात्‌ । न च तद्रदेवाऽऽकाङ्ञस्यापि न कायता तत्कायेताय।ः श्रुव-
त्वादिलयमिपरेयाऽऽह । नाऽऽ त्मन इति । आत्मनोऽपि वस्तुर्ववाद्ररवत्काय॑त्वानुमा-
नान्न सवैकारण्तेलयाशङ्न्याथंपत्तिविरोषानिरवामित्याह | यदि हीति । निरत्मकत्वं
निरूपादानत्वम्‌ । तत्पा्तिफलमाह । तथाचेति । इष्टापत्तिं निराचे । आस्मत्वाचेति।
निराकवौऽस्तिन वा । आदे निरकरतेवाऽऽत्मेत्यात्मनो नित्यपचम्‌ । द्वितीये
तद्भावे निराकरणासिद्धर्नियतमियपः । अत्मकारणस्येवाऽऽकाशादिकारणतवान्न
सवस्य निरात्मकत्वमित्याश ्याऽऽह । न हीति । सत्तास्फूत्य।रन्यानपेक्षत्वादात्म-
नोऽनागन्तुकत्वं तत्कथ तत्कारणमाकाडाद्रेकारण मिल्यथेः | प्रमाणापिक्षया सिध्यन्नात्मा
कथं निरपेक्षस्फ़तिरिलयाशङ्ाऽऽह । न हीति । तस्यापि खयमेव सावकत्वाद्लयधः।

१ क.ज, माणनां ।२ड.ज. ज दृाऽऽल । ३ क. दंतक ॥ ४ कृ. ख. ञ्ष. ताच
गुण ।५, क. स. घ्व. त्वाद्भटः ।६ केनत । ७८. इ. णश्रु | ८ कृ, त्लिट ।

६०० श्रीपरीपायनपणीतनरहमत्राणि- [अ०र्पा०३प्‌०६]

त्मनः प्रमाणपपेक्ष्य सिध्यति । तस्प हि प्प्यक्षादीमि परमाणा-
न्यसिद्धप्रमेयपिद्धय उपादीयन्ते । न षछ्लाकाशादयः पदार्थाः
प्रमाणनिरपेक्षाः स्वयं सिद्धाः केनचिद्भ्युपगम्यन्ते। आत्मा
तु प्रमाणादिव्यवहाराश्रयत्वात्पागेव प्रमाणादित्यवहारात्सि-
ध्यति । न चेहशस्य निराकरणं सभवति । आगन्तुकं हि
वस्त॒ निराक्रियते न स्वष्पम्‌। य एव हि निराकतां तदेव तस्य
स्वषटपम्‌ । न हपनरौष्ण्यमग्निना निराक्रियते । तथाऽहमेदेदानीं
जानामि वतमानं वस्त्वहमेवातीतमतीततर्‌ चाज्ञासिषमहमेवाना-
गतमनागततरं च ज्ञास्यामीत्यतीतानागतव्तमानभारेनान्यथा
भवत्यपि ज्ञातव्ये न ज्ञातरन्यथाभावोऽस्ति सवदा वतमा-
नस्वभावत्वात्‌ । तथा भस्मीभवत्यपि देहं नाऽऽत्मन उच्छेदो
वतेमानस्वमावादन्पस्वमावतं वा न संभावयितुं शक्यम्‌ ।

८ ९ न त

पदक्षाद्यतिरेकेणाऽऽत्नः सिद्धत्वे तेषामानपेक्यभियाशङ्ाऽऽह । तस्य
हीति । आत्मनः सर्य॑सिद्धते वस्तु विरषादाकाशारीनमपरि, तथा संमवात्यमाणयै-
यथ्यंताद्वस्थ्यमिय शडयाऽऽह । न हीति । जडलादनम्युपगमाच न खतःसिद्धता
तेषामियधेः । आल्मनोऽपरि खप्कारात्वं वादिनो ने।पणच्छन्तीत्याशङ्कयाऽऽह ।
आमा चिति । परमाणादिसक्षित्वान्न तद्षीनाऽऽत्मपिद्भिरित्यथेः । आत्मनः खप्र-
कारात्वेऽपि कथमनिराकरणमित्याशङ्कचाऽऽह । न षेति । गिराकरणलमपि तद्धी-
नात्मकमं तद्विरुद्धं नोदैतीत्येः | अहमश्मि वरह्ेति तचखनज्ञानान्नाहं कतौ भीक्ता
चेत्यात्मनोऽपि निराकरणं द्टभित्यशङ्कयाऽऽह । आगन्तुक हीति । जी्रचमनाग-
न्तुकमपि नेराक्रियमाणामिषटमित्यारङ्कयाऽऽइ । नेति । किं तट स्वरूपं तदाह । य
एषेत्ति । तदपि निराक्रियतामित्याशङ्कय निरकतेन्तरामावाचैवमित्याह । न हीति |
आत्मनः सत्तारफूत्यरन्यानपेक्षत्वमनगन्तुकल्॑कारणमुक्त्वा स्फृतवन्यानपेक्षलमुप-
पाच सत्तायामपि तदुपपादयति । तथेति । सदाऽहभित्यपरोकषफरूपानुमवान्ाऽऽ-
त्मनः सत्तान्यभिचारो यनान्यतः सत्तामाकाङक्ेदियथेः । जीवतो मातुरन्यथामावामा-
वेऽपि यृतस्य स्यादित्यश्ङ््ाऽऽह । तथेत्यादिना । यत्छमावत्वमनुभवपिद्ं
तस्यान्यथात्वे बापकादवस्तातम्यं .बाषकं च पटादनां खमावाद्विचलनं मानेपनीतं
यस्यतुन तदस्ति ग न नान्यथात्वभिप्े भवः | भत्मनः

प न

9.५ © 1 \ । । ॥
१ करं वाताः । २ ड. ज्यात" । ३ क, 'क्षादिव्यति' ।
१ । 0

[म०रपा०३ष्‌ ० ७भानन्दगिरिकृतटीकासेवरितशांकरमाष्यसमेतानि । ६०१

एवेमप्रत्पाख्येयस्वभावत्वादकांत्वमात्मनः कावत्वं चाऽऽका-
शस्य । यत्तक्तं समानजातीयमनेकं कारणद्रव्य व्योल्नो नास्तीति।
तत्पत्युख्यते । न तावत्समानजातीयमेवाऽऽरभते न भिन-
जातीयमिति नियमोऽस्ति। न हि तन्त्रनां तत्सयोगानां च
समानजा तीपत्वमस्ति द्रत्यगणत्वाभ्युपगमात्‌ । न च निभित्त-
कारणानामपि तुरीवेमादीनां समानजातीयत्वनियमोऽस्ति ।
स्थादेतत्समवायिकारणविषय एव समानजातीयत्वाभ्युपगमो न
कारणान्तरविषय इति । तदप्यनेकान्तिकम्‌ । सूज गोवशिषैनेक-
जातीयेरेका रज्जुः छञ्यमाना दशयते । तथा सूतरखणादिभिश्च
विचि्ान्कम्बखान्वितन्वते । सक्छद्रत्यत्वायपेक्षया वा समान-
जाीय॑त्वे करूप्पमाने नियमानर्थक्यं सर्वस्य सर्वेण समानजाती-
यंकत्वात्‌ । नाप्यनेकमेवाऽऽरभते नेकमिति नियमोऽस्ति ।

"~~~ >

~~न न 9-०००-०० -- न -

स्वतःसिद्धसेनानागन्तुकत्वे फठितमाह । एवमिति । विमक्ततवहे तोरम्यमिचरेऽ पि
वापकतकामावादमयोजकतेत्याशङ्न्याऽऽह । कायत्वं चेति ।* अकायस्याऽऽत्मनः
सरूपोपाधाववापितमेदशून्यत्वान्न मुरूयं विभक्तत्वम्‌ । भकारस्य तथाविषमेद्वच।-
नमुस्यपेमागित्वेन कायत्वमन्यथा मुस्यविमागानुपपत्तिरिति कृतोऽप्रयोजकतेलभेः ।
आकशानुत्पस्यनुमानानां प्र्नुष्पनविरोषमुक्त्वा समवायिकारणशून्यत्व॑ विशेषतो
दूषयितुमनुमाषते | यच्िति । तत्र समानजातीयस्याऽऽरम्भकत्वमयोगन्यवच्छेदेना-
न्ययोगन्यवच्छेदेन वेति विकल्प्याऽऽद्यमङ्गारुल्य द्वितीयं॑दृषयति । तत्पर्तीति ।
नियमो ह कारणमाच्रनिष्ठो वा निमित्तकारणनिष्ठो वा सवमायिकारणानिष्टो वेति
विकल्प्या प्रयाह । न हीति । न द्वितीय इलाह । न चेति । तृर्तयमादत्ते |
स्यादेतदिति । समवायिकारणस्याप्रजाल्या वा परजालया वा॒समानज।त।यत्वमितिं
विकल्प्याऽऽद्ं निरस्यति । तदपीति । अनैकान्तिकान्तरमाह । तथेति । न च
रज्वादेः .सुत्रवालादिमुदायमात्र्म परेरा तथात्वापत्ताववयविसमुदायमात्ापाक-
रणपसङ्गारिपे भावः | द्वितीये समानजातीयविशषेषवेयभ्येमृद्रव्यस्यासतश्चानारम्भ-
कत्वेन स्वेश्यापि समानजावीयत्वसमवादि व्याह । सखेति । समानजावीयभवाऽऽ-
रम्भकामति नियमं निराङत्यानेकेषामारम्भकत्वनियमं निराकरोति । नापीति । तन्नि

¢ | ।
2.

~~~

१ के. एणद्र। २ कृ. ज. "णाभि" । ३ क ज, "्यक्ते ॐ क. ज श्रता" ।
५३ %

६०२ नह्मसूत्रषांकरभाप्यम्‌ । ` [अ.र२पा.१अ.१य्‌.७

त' श्येवज्ञातीयकाधिकारश्चतिरुपरुष्येत । चन्द्रमण्डले चदिष्टादिकारिणामुपभोगो न स्यात्कि-
मशथमधिकारिण इ्टादययायासबहरं कमै कुयैः । अन्नराब्दश्चोपभोगहेतुत्वसामान्यादनननेऽप्युपचय-
माणो द्यते । यथा विशोऽन्न राज्ञां परावो ऽकरं विदामिति। तस्ादिष्टखरीपुत्रमितरभृत्यादिभिरिष
गुणभावोपगतेरिष्टादिकारिभिरयत्खुखविहरणं देवानां तदेवेषां भक्षणममिपरेतं न मोदकादिवन्चः
वैणं निगरणं वा । "न ह वै देवा अश्चन्ति न पिबन्त्येतदेवाय्तं दष्ट तृप्यन्ति" ( छा ३।६११)
दति च देवानां चर्वणादिष्यापारं वारयति । तेषां चेष्टादिकारिणां देवान्प्रति गुणभावोपगताना-
मप्युपभोग उपपद्यते राजोपजीविनामिव परिजनानाम्‌। अनात्मविच्छाश्े्टादिकारिणां देवोपभोः
ग्यभाव उपपद्यते । तथाहि श्रुतिरनात्मविदां देवोपभोग्यतां ददौयति--अथ योऽन्यां देवतामु-
पास्तेऽन्यो ऽसाबन्यो ऽहमस्मीति न स वेद यथा पद्रुरेवं स देवानाम्‌ ( बू ० १।४।१० ) इति । स
चास्मिन्नपि लोक इष्टादिभिः कर्मभिः प्रीणयन्पश्ुवदेवानामुपकरोल्यमुष्मक्नपि रोके तदुपजीवी
तद्‌ादिष्ठं फटमुपभुञ्ानः पश्युवदेवानाभुपकरोतीति गम्यते ॥ अनात्मवि्वात्तथाहि दरोय-
तील्यस्यापरा व्यास्या--अनात्मविदो देते केवलक्मिण श्ष्टादिकारिणो न क्षानकमेसमुञ्चयानु-
छठायिनः। पञ्चािविदयामिदात्मवियेव्युपचरन्ति घकरणात्‌। पश्चा्चिविज्ञानविदीनत्वाचचदमिष्टा-
दिकारिणां गुणवादेनान्नत्वमुद्धाव्यते पश्चाभ्निविक्ञानभ्ररंसाये । पञ्चाभ्रिविदया हीह विधित्सिता।
वाक्यतात्पर्यांवगमात्‌। तथाहि श्रुल्यन्तरं चन्द्रमण्डठे भोगसद्धावं दशेयति--स सोमलोके
विभूतिमञुभूय पुनरावतैते' ( प्र० ५।४ ) इति । तथान्यदपि श्रुलयन्तरम्‌ अथ ये हतं पितृणां

५ ७ ८

न ० १ ~~ ^^ ~ ~~~” ५

रन्नप्रभाव्याख्या
मिति भावः । केन दोषेण तेषां देवभोग्यतेयत आद--अनात्मविच्वाञ्चेति । यथा प्भग्य एवमह्गः स मदी.
मान्‌ देवानां भोग्य इलयर्थः । आत्मशब्दस्य सुख्यत्वबलेन सूररं व्याट्याय प्रकृतप्ाप्नयः सूत्रकृतात्मत्वेनोपचरिता इति
व्याष्यान्तरमाह--अनातमेत्यादिना । वियासतुख्थमन्नतवं न सुख्यमियत्र श्रुयन्तरार्थ सूत्रशेषं व्याक्छे--तथादीति।

- भामतीव्याख्या ।

देवादिभध्यसे ्लर्गकामो यजेत इति यागमावनायाः करपकषितोपायतारूपविपिशरुतिविरोधादन्श््दो भोक्णामेव सतां देवोपनीगि
तामत्रेण भाक्तो गमपितव्यो न तु चर्वणनिगरणाभ्यां घुरुय इति । त्रैव शरुन्तरं संगच्छत इलाह--तथाहि दीयति
श्ुतिरनासविदामनात्विलवदेव प्वदेषोपभोम्यतां न तु चर्वणीयतया । यथा दि वरीवदौदयो भजाना जपि खलं लद्निनो
हृढादिवहनेनोपुवौणा भोग्याः, एव॑ परमत्वमानिद्स इटादिकारिण इह दपिपयपुरोडाशादिनाऽपुधिशच लोके परितारकतपा
देवानाघुपमेग्या इति शरयधिः । जथवा अनात्मविचखात्तथादि ददौयति इयस्यन्या व्यास्या । आल वित्‌ पर्ामितिवामि्‌ †
आरवित्‌ अनासमतरित्‌ । यो हि पच्वाभिवियां न वेद्‌ ते दैवा भक्षयन्तीति निन्यते पन्नाभिविदयां स्तोतुं तस्या एव प्रकृतवात्‌ । ‰
नेनोपचारस्य प्रयोजनयुक्तम्‌ । उपचारनिमित्तमतुपपत्तिमाह-- तथाहि दशयति । श्रुतिभेक्निखम्‌ । स सोमटोके विः

आनन्द गिरीयव्याख्या |
अपिक्रियतेऽनेनेलधिकारो विथिपुरषसंबन्धनिमित्तं कामादि तदुक्ता श्रुतिरधिकारश्ुतिस्त्या वेयश्यैपरिहारा्थमिशदिकारिगामन् *
क्तमेबेलर्थः । उक्तमेव व्यनक्ति--चन्द्रति । न केवरं सुख्याथेवाधादक्नशन्दस्यासुस्याथत्वमन्यत्र प्रयोगादपीलाह--अश्नेति ।
अन्नलस्यामु्यते कथं भश्रयन्तीदयक्त, तत्राहतस्मादिति । न केवरमिषटादिकारिणामन्नलस्यायुस्यलवदमुस्यमेषां भक्षणं १८
श्रूलन्तरादपीलयाद-- न ह वा इति । तथापि पारतन्यत्नेष्टादिकारिणां भोगसिदधिरिति कुतो भोगाय गमर्न; तन्राह-- तेषां चेति ।
केन दोपेण तेषां देवमोम्यतेत्या शक्य सूत्रावयवं व्याचटे--अनास्मेति । अत्र मानं ददयन्नवरिष्टं सूरत योजयति-- तथाहीति ।
अधिधाभिकारारम्माथोऽधशषब्दः । उपास्तिमेव मेददृषटि स्यष्टयति--अन्यो ऽसाविति । भेददृटिनिदानमाह--- न स इति । तध
दृष्टन्तं देवोपभोग्यतवमाद--यथेति । उक्त्रुतेस्ता्पयमाह-- स॒ चेति । अनात्मश्तेभख्याथैत्वानुरेषेन सूत्रं शस्यभमुक्ता र
रणानुसोधेनाथौन्तर माह--अनात्मेति । पचाभ्निनिचाविदीनलवं तेषामनात्मविंच्वम्‌ । तद्रच्वेनात्मविच्ं चतदािेनानानित म
कथमिलयाश्ङ्याह- पञ्चाग्नीति । इष्टादिकारिणां पथाधिविदाशूर्यलेऽपि कर्थ देवान्रयत्रतं, तत्राइ--पञ्चेति । गुणवादेन द ॥
ग्यतेनेति यावत्‌ । किमी प्ररंसेलाशङ्कवाद--पञ्चाभ्रीति 1 तस्यापि तिभित्सितत् देतुमाई-- वाक्येति । त
वाक्यस्य पू्ौपरालोचनया पचाभ्निविाविभौ तात्पयावगतेरिति यावत्‌ । अनात्मिखादिति व्याख्याय तथादील्यादि म्यास्याति--तथ
इष्टादिकारी समैनामाधः । पूर्वोक्तवाक्येन तुस्याथैलवु्या तयेलयुक्तम्‌ । पचाभ्निविधायिकारादन्यत्र प्रवृत्तत्वमा
अत एव श्रलन्तरमिवुक्तम्‌, । परयायन्तरोपक्रमाोऽथशब्दः । जितो लोकः पूष॑सिद्धो रोको भोग्यो यरं तेषामाजानसि

ह--भ
द्वतामिि

कतालयापि० | रलम्रभा-भामती-भानन्दगिरीयन्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ६०२

नन्दाः स॒ पकः कमेदेवानामानन्दो ये कर्मणा देषत्वमभिसंपन्ते (
इतीषटादिकारिणां ४ # बण
४।२।३३ ) इतीष्टादिकारिणां देवैः सह संवसतां भोगप्राभि दरयति । एवं भाक्तत्वादक्नभा-
थवचनय्येष्टादिकारिणोऽत्र जीवा रंहन्तीति प्रतीयते । तसरद्रंहति संपरिष्वक्तं इति युक्त-
मेवोक्तम्‌ ॥ ७ ॥
कृताल्ययेऽलुशयवान्दष्टस्मृतिभ्यां यथेतमनेवं च ॥ ८॥

स्वगावरोही क्षीणानुशयः सालुङ्योऽथवा ॥ यावत्संपातववनात्‌ क्षीणानु श्य इष्यते ॥ १ ॥

५ अधिकम्‌ >) =
(ॐ जातमात्रस्य भोगिस्वादैकमय्ये विरोधतः ॥ चरणश्ुतितः सालुश्षयः क्मान्तरैरयम्‌ ॥ २ ॥

इष्टादिकारिणां धूमादिना वर्त्मना चन्द्रमण्डलमधिरूढानां मुक्तमोगानां ततः प्रत्यवरोह आग्नाय-
ते--'तस्िन्यावत्संपातमुषित्वाथेतमेवाध्वानं पुनर्निवर्तन्ते यथेतम्‌' ( छा ५।१०।५ ) इत्यारभ्य
यावद्रमणीयचरणा ब्राह्मणादियोनिमापद्यन्ते कपूयचरणाः श्वादियोनिमिति । तदं वि-
चा्य॑त-किं निरयुशया भुक्तरृत्छकमोणो ऽवरोहन्त्याहोखित्सानु शया इति । किं तावलपाप्म्‌ ।
निरनुशया इति । कुतः--यावत्संपातमिति विशेषणात्‌ । संपातशब्देना्र कमीदाय उच्यते-
संपतन्तयनेनास्मालोकादमुं खोकं फरोपभोगायेति । यावत्संपातमुषित्वेति च त्रस्य तस्य
कृतस तत्रैव भुक्ततां दर्शयति । तेषां यदा तत्पयैवेति' ( बरृ° ६।२।१६ ) इति च श्रुलयन्तरेणेष
एवाः प्रदद्रयैते । स्यादेतत्‌ । यावदमुष्मिह्ोक उपभोक्तव्यं कमे तावदुपभुङक इति कल्पयिष्या-
मीति । नैवं कल्पयितु शक्यते यक्किचेल्यन्यत्र परामशौत्‌ । श्राप्यान्तं कर्मणस्तस्य यत्किचेह
+.
वं गतिप्यालोचनया वैराग्यमिति सिद्धम्‌ ॥ ७ ॥ इदानीं गलयन्तरभाविनीमागरतिं निरूपयति-ङृताद्यय इति । मो
व्यत्र्मसमाघ्यानन्तय॑मथशब्दार्थः । यथेतमिदयारभ्य श्रादियोनिमिलयन्तं वाक्यं यावत्तावदान्नायत इति योजना । अत्र
वःमंपातमिति विशेषणाद्रमणीयचरणा इति वाक्याच संशयमाह-- तत्रेति । अनुशयः कर्म, अत्र पूर्वपक्षे कमामावेना-
तरनियमद्रैराग्यादार्व्य, सिद्धान्ते कर्मसत्वेनागतिनियसद्िराग्यदाव्यमिति भेदः । तेषामिष्टादिकारिणां यदा तत्कर्म
यति विषरिक्षीणं भवति तदा पुनरावर्तन्त इति श्रुखन्तरेणापि कृत्छकर्मणश्वन्दलोके भुक्ततवमुच्यत इयर्थः । यावत्पद्‌-
प्नेचो न युक्तः श्रुयन्तरविसेधादियाह-नैवमिति । अयं नये यत्किचिदिह ठोके कर्म करोति तस्यान्तं फठं परजोके
भामतीवयाख्या
ृतिमनुभूयेति । शेषमतिरोदिताधम्‌ ॥ ७ ॥ कृतात्ययेऽयुद्ायवान्‌ दघ्स्मरतिभ्यां यथेतमनेवं च । यावत्संपा-
मुपित्वेति यावह्यवन्धात्‌ । यत्किचेह करोल्ययमिति च यतकतेह परम कृतं तस्यान्तं प्राप्ति प्रवणत्‌? परायणस्य चेक्‌-
आनन्दभिरीयष्याख्या
एन्‌ । कमिदेवतवं व्युत्पादयति--य इति । श्रखन्तरस्य तात्ययैमाह--दष्टादरीति । तेपामक्तख माक्तत्ये फलितमाह-~
एवमिति । अत्रेति प्श्रप्रतिवचनोक्तिः । इष्टादिकारिणां मोगाय चन्रं प्रति गमने संभाति तेपमिव ्रभरपरतिवचनयोरपि प्रतीते
तं प्रथमनूध्रक्तमिल्युपसंहरति- तस्मादिति ॥ ७ ॥ कर्मृसमवाधिनीनामधां पवमाहुते। पुपरिणामहेतुमाश्रियाद्धिः परिवेष्टित
पपतिरु्ता सप्रति खर्गादवसोहतां कैव नास्ति कुतस्तत्समवायिन्य आपः कुतस्तरां पुंपरिणाम इ्याचदुयाद-- कृतेति ।
पा यत्र चन्दरमण्डलासेहणमुक्तं त एव प्रलयवरोहन्तौ विषय इति वक्तं प्र्यवतेहवाक्यमुदाहरति--दष्टादीति । ततश्चन््रमण्ड-
शिनि यावत्‌ । तक्सिन्निलयपि तदेवोक्तम्‌ । मोक्तव्यकरमसमाघ्यानन्तयथमथराब्दाथः । यथेतमिदयारम्य श्ादियोनिमिलन्तं ब्रक्वं याव-
रतरयत इति योजना । यावत्संपातमिति विरेषणाद्रमणीयचरणा रमणीयां योनिमिलयादिवक्याच सदाथमाद--तत्रेति । प्रकृतपु
भयवरोहसु जीयेषिति यावत्‌ । निरनु तयज्ञब्दारथमेव सपषटयति-- भुक्तेति । अत्रापि प्र्वरोहतां सानुशयत्वसमथ॑नद्वारा भाग्याय
माति निरुप्यत्‌ इति पवैवत्पादादिसेगतिमसिप्रल पूरपक्षमाकाङ्कषापूरक गृ्णति--किं तावदिति । पूष गतिसव कम-
1 तदभाकछृता त्ागतिः सिद्धान्ते कर्मकरतत्वाविषो दोरिति फलभेदः । तत्र परप चकि दतूफरोति--कुत इति । याव-
1 भातिनतु कर्मेणः सरव॑ख मुक्तलमिलाशङ्कगद-संपातेति । 0 0
मतवा व्यार्थमाह--यावदिति । चन्द्रमण्डले सवकमोंपभोगे शलन्तरसंमनिमाद-- तानत्ति । वथा
पोतनयं कम पेत परिगच्छति परिक्षीणं भवति तदा तत आवतन्त इतयुततरेणन्वयः । यावच्छन्दोपवन्धस्य गलन्तर्‌ रत
त शसन्तरविरोधेन प्रया नैवमिति । तदेव परपयति--पाप्येति । यं संसारी यिनिद लके कर्म करोति
रलं परलोके पराप्य तसातेकालुनरसमै ोकाय कौतु ‰: गथमागच्छति । पुनःदाब्दासपूवमप्यागत श्ति गम्यते संसारस्य.

६०४ ्रह्मसूत्रशांकरभाष्यम्‌ । [अ. ३ पा. १अ.२१्‌.,

करोत्ययम्‌ । तस्माह्लोकात्युनरेतयसमे लोकाय कर्मणे (० ४।४।६) इति शपरा शुति्यलिचे.
स्यविश्नोषपरामश्षेन छृत्ल्स्येह तस्य कर्मणस्तत्र क्षयिततां दशयति । अपिच प्रायणमनार्ध-
फलस्य कर्मणोऽभिन्यज्जकम्‌ । प्राक्म्रायणादारण्धफलेन कर्मणा प्रतिबद्धस्याभिन्यत्त्य जुपपत्तः।
तश्चाविशेषाद्यावत्किचिदनारन्धफटं तस्य सर्वैस्याभिन्यञ्जकम्‌ । नहि साधारणे निमित्ते ते
मित्तिकमसाधारणं भवितुमहैति न ह्यविरिष्टे प्रदीपसंनिधो घटोऽभिव्यज्यते न पर इत्युप.
पद्यते । तस्मान्निरनुशया अवरोहन्तीव्येव प्रापे चरूमः-ङृताल्ययेऽनुश्यवानिति । येन कर्मर
नदेन चन्द्रमसमारूढाः फलोपभोगाय तस्सक्रुपभोगेन क्षयिते तेषां यदम्मयं शरीरं चन्द्रमस्यु
पमोगायारव्धं तदुपभोगक्चयदरानशोका्चिसंपकत्परविखीयते। सवितुकिरणसंपकौदिव हिमक-
रकाः । हुतभुग्चिःसंपकोदिव च धृतकारटिन्यम्‌ । ततः छतालयये ङतस्येष्टादेः कर्मणः फलो.
पमोगेनोपक्षये सति सायुशया एवेममवरोहन्ति । केन हेतुना । दष्टस्यतिभ्याभिव्याह । तथाहि
प्रत्यक्षा श्रुतिः सानुदायानामवरोह दश्चेयति--'तद्य इह रमणीयचरणा अभ्याहो ह यत्ते रम-
णीयां योनिमापेरन््राह्मणयोनि घा क्षत्रिययोनिं वा वैश्ययोनिं वाथ य इह कपूयचरणा
अभ्याशो ह यत्ते कपूयां योनिमापेरङभ्वयोनि वा सूकरयोनिं वा चण्डाल्योनि वा' (छा

^

रन्नप्रभव्याख्या
प्राप्य कमर्थं पुनरायातीति श्रयर्थः । कर्माभावे श्रतिमुक्ता युक्तिमाद-अपि चेति । अभिव्यक्तिः फलोन्मुखता, मरणेना
भिव्यक्तस सर्वस्य कर्मणः परलोकभोगस्यावद्यं भावाकमांभाव इयर्थः । चरण्राल्यश्चीलमात्रादवरोह इति प्रप्ते सिद्धान्त
तिन्ञां व्यच्ै--येनेत्यादिना । तत्‌ तत्रावयोहतां जीवानां मध्ये ये केचिदिह कर्मभूमो रमणीयचरणाः पुष्यकमांणः पुष्
योनिभाज् इति यत्‌ तत्‌ अभ्याशो ह अवद्यं टीरः । कपू पापम्‌ । च्टशब्दख श्रुदर्थमुक्लाथान्तरमाह-
भामतीष्याख्या

प्रषट्केन सकल्कमामिव्यज्ञकवात्‌ । न तल्वमिव्यक्तिनिपित्तस्य साधारण्येऽभिव्यक्तिनियमो युक्तः । फढ्दानामिगरतीकरणं चगि
व्य्तिस्तस्माःसमस्तमेव क फटपुपभोनितवत्‌ । स्फलवरिरेपि च कप । तस्पाच्छतेरुपपततेध निरठशयान मेव चरणादाचारदे
न कमणः । आचारक्यैणी च श्रुतेः प्रतिद्धमेदे । यथाकारी यथाचारी तथा भवतीति । तथाच रमणीयचरणाः कपूयचए्
इत्याचारमेव योनिनिमित्तधुपदिश्चति न तु कमै । स्तां वा कर्मशीठे दे अप्यविरेषेणाचशयस्तथापि यदप्ययमिषटपूतकापी लः
निरसुशयो अक्तमोगतवात्तथापि पित्रादिगतालशयवश्चत्तद्रिपकान्‌ जवयायु्मोगांशरन्रलोकादवरुद्यावुभविष्यति । स्मत चन्यं
एकृतदुष्छृताभ्यामन्यस्य ततंबन्िनस्तकलमागिता--“पतलेरीरेण यस्य मायौ परां पित्‌? स्यादि । तथा श्रादधल
े्टवदेः पितापु्ादिगामिफश्तिः । तस्मायावसंपातमिुपकमादरोधात्‌ “यत्‌ किंचेह करोति" ति च लन्तराठतायामणीः
चरणत्वं तेव्यन्तर्गतमिशपूरतकारिणि माक्तं गमयितव्यम्‌ । तथाच निरनुशयानमेव युत्तभोगानामवरोह इति प्राप उ -
येन कर्मकलायेन फरष्टपभोजितं तस्मिनतीतेऽपि साठश्चया एव चन्छमण्डलादवरोहन्ति । कृतः--दस्छृतिन्याम्‌ । प्रयक््य
्ुतिरटश्ब्दवाच्या । स्मरृतिश्योपन्यस्ता । अथवा दष्टशब्देनोच्चावचरूपो भोग उच्यते । अयममिरंषिः-- कूच पीव
चरणा द्वरोहतमतदिरोषणम्‌ । नच सति एुस्याधसंमवे तंबन्धिमत्रणोप्चत्तिर्थवं न्याय्यम्‌ । न चोपक्मिरोषच्छूयन

३ आनन्द्गिरीयव्याख्या । लो.

त दा । परामदश्तेसतात्प्यमाद--इति हीति । न चोपसंदारे नादाण्यादिदेतंकमौवगमादुपक्रमस्यापि संकोचलदुसा

क्तवत्‌ ॥ उपक्रमे च यावत्संपातमिति श्रवणात्तस्य च प्रथमश्चतस्य बलीयस्तद्राकषण्यादिपाप्कचसस चाचागतय

भतालयापिक० ] रप्रभा-भामती-भानन्द्गिरीयवयाख्यात्रयोपेतम्‌ । ६०५

५।१०७) इति । चरणरब्देनारैशयः सूच्यत इति वणेयिष्यति 1 द्टशायं जन्मनेव प्रतिप्रा-
्ुञचावचरूप उपभोगः प्रविमज्यमान आकसिकत्वासंभवादयुशायसद्भावं सूचयति, अभ्युद्‌-
यप्रयवाययोः खछृतदुष्छृतहेतत्वस्य सामान्यतः शाखेणावगमितत्वात्‌ । स्मृतिरपि "वणी
आ्रमाश्च खकर्मनिष्ठाः परेल कमेफकमनुभूय ततः रेषेण विरिष्टदेशजातिकुलरूपायुःशुत-
वृततवित्तुखमे धसो जन्म प्रतिपद्यन्ते इति सानुश्षयानामेवावरोहे दशयति । कः पुनरनु शयो
नामिति । केचित्तावदाहः- खगाथेस्य कमणो मुक्तफलस्यावरोषः कशिदठुशायो नाम माण्डा-
नुसारिलनेदवत्‌ । यथाहि खेहमाण्डं रिच्यमानं न सर्वात्मना रिच्यते भाण्डाजुसा्यैव कथि-
त्ेहरेषो ऽवतिष्ठते तथाऽयुदायोऽपीति । ननु कायैविरोधित्वाददृ्टस्य न भुक्तफटस्यावशेषा-

(ब

^ ८ ९.८१५.८५५

रन्नप्रभाययाख्या
शेति 1 शुण्यो वै पुण्येन कर्म॑णा भवति पापः पापेन्यादिशाघ्रेण युखदु :खयोधमोधर्महेतुकत्वमवगतम्‌ । ततश्च जन्मारभ्य
> भोगः कर्महेतुकः, भोगत्वात्‌, खगेभोगवदिखयङुशयसिद्धिः, विपक्ष च हेत्वभावात्‌ भोगसखाकसिकलप्रस्ग इयर्थः । स्छता-
प्रमा; आध्रमिणः प्रय सृत्वा लोकान्तरे कर्मफलं भुक्त्वा ततः शेषेण भुक्तादन्येन कर्मणा अनुशया्येन पुनजैन्म प्रतिपद्यन्ते
त दंन्धः । विशिष्टा देशादयो मेधान्ता दश गुणा येषु ते तथोक्ताः । श्रुतं ज्ञानं, रत्तं आचारः । खामिमतानुरायं वतुं
छति-कः पुनरिति | कृतस्य कर्मणः खम भोगे सति भुक्तसख कर्मणो ठेशोऽनुरायसद्रानवरोदति भाण्डे जेहटेशसख
वात्‌, ततः शपेणेति स्मतेश्वलेकदेरिव्याल्यामाह-केचिदिल्यादिना । स््यिमानं ल्हेन षियुज्यमानम्‌ । ननु
ममनाद्यतात्‌ कर्मणो ठेलो न युक्त इति शङते- नन्विति । कृत्लकर्मणो भोगे जाते नाशः खात्‌, नतु भोगो जात
भामततीव्यास्या
गोध एल्याथंमव इति साप्रतम्‌ । दत्तफटेषपूरतकर्पपिकषयापि यावसदस्य मत्किचेतिपदस्य चोपपत्तेः । नहि 'यावज्जीवम-
व ृहृयात्‌? इति यावजीवमाहारविहारादिसमयेऽपि होमं विधत्ते नापि मध्याहादावपि तु सा्प्रातःकलपिक्षया । सयेप्रातःकल-
नम्या , काठस्य चाटपदियतयानङगस्यापि निमिततातुपवेशत्ततैवमिति चत्‌ । न । इहापि सणी्रचरणा द्यदपंस्यथ-
घनेष्तदुपपततेः । तकिमिदानीयुपसंहारातरोपेनोपक्रमः संकोचयितव्यः नयुच्यते । नद्यसावृपरंहारानतरोधेऽ्यहंकचदत्ति-
गनपति । नहि यावन्तः संपाता यावतां वा पसां ेपातासते सव त्रष्रादिकारिणा मेनेन धयं नीयन्ते । पुसषान्तरा्राणा
पहयना तदधोभेन कषयेऽतिय्सङ्षात्‌ । चिरोपभुक्तानां च कमौशयानामततां चन्धमण्डलोपभोगेनापनयनात्‌ । तथाच लव सकु
तमी यवच्छतिरपसंहारातृरोधम्राममपि संकरोचनमनुमन्यते । एतेन शिकिचेह करोति, इयपि व्याल्यतम्‌ । अपि चेधप्रौकारीह्‌
तमति वदं न तन्मा्मका्पीदपि त॒ गोदोहनेनापः प्रणयन्‌ पठफटमप्यपूवे समचषीत्‌ । एवममिशे च वाय्नःसरीरवे-
रि पूष्यपुण्यपिहत्रोपभोण्यं संचितवतो न मलयलोकादिभेोग्यं चन्द्रलोके भोग्यं मवितुमूति । नच स्वफटविरोधिनो्न-
यय क्ते प्रायश्िततादलक्ञानाद्राऽ्दत्तफलस्य ध्वंसः संमवति । तस्माततेननृश्येनायमन्‌श्चयवान्‌ ५रवतत इति शम्‌ त्‌
'तमविकः क्मीशय इयम मा्यदृदरक्यति \ अन्यि तु सकटकशे परातर निर्वनिति मन्यमाना अन्यपापिकरणं वधया
वाह-केचिन्तावदाहुरिति । अटशयोऽ् दत्तफरस्य कर्मणः रेष उच्यते । ततरेदमिह विचायते दत्तरखाना-
कमणापवहेषादिहावतैनते उत ॒तानयुपभोगेन निखरेष कपगिवाम्ठपयुक्तकमवक्षदिहावतनत इति । तरेशदीनां भ-
पि पपूलकराप॑ कपितलाभिरनुशया एदठपभुत्तकर्मवजादावतेन्त इति प्रा उन्यते-सारक्षया एवावतन्त इति । कृतः-
आनन्वगिरीयष्याख्या | १ त
अ--चरणेति । अनुरेते भोक्तारमतुगच्छतीयनुदययः क्मसमूहः स चरणशब्दाथो भविष्यतीत्यथ । ष्टसब्दन परयक्ष्चपरत ।
नस्वानान्तरमाद--दृष्टश्चेति । स्ैप्राणिषु जन्मारभ्य दृषटोऽयसुकृष्टपटृधत्मा भोगोड्धृष्टनिमि तः भोगत्वात्छगोदिभोगवदिलयः ।
म्थमकसिकत्वसभवः, ततराह--अभ्युद्येति । पुण्यो वे पुण्येन कमणा मवति पापः पपिः इति सलदुःलभीः व
पग्रलख सिद्धत्वा्यो भोगः स॒ कमनिभित्त इति व्यपिरनुश्चयसिदिरियथः । वृष्टं व्याद्याय स याच
भाण कूला चनद्रलोकमधिरदत्यथैः । ततः रेषेण भुक्तादन्येन कमेण जन्म प्रतिपघन्त इति संबन्धः । त शानम्‌ ५
# , देश 0 - च कत्तंच वित्तं च खुखं च मेधाचते विशिष्टा येषु ते. तथोक्ताः । अनुयश-
रश्च जातिश्च कुलं च रूपं चाुश्च श्तं च दृत्तं च वित्त च 8 ह िमि्दिकमसकेपतो सुच
रर रूदेमिथारणाथं पृच्छति-कः पुनरिति । एकदेकिमतमाद--केचिदिति । “^
| । - दीनाममुक्तकमौन्तरादा वृत्तिरिति प्रपि ताल
नतिः, अथवा तेषामेवाबशेषादिति संशये युक्तलादिधरानामम्‌

तति 4 यदिष्टदि सगां कतं तस्य भुक्तस्यालये कश्चिदवशेषोऽनुशयस्तद्ानवरोहतीलथः । दृष्ट
न ््टस्याविरोधाधक्तः शेषः । कर्म॑ठु फलोदयविरो-
तदेव प्रप्रयति--यथति । भाण्डानुस्तारिणः हस्य < ध . >
__ नन्विति । श्त्लसय कृ्मणो चदि फलं जति तदा नावशेपतिदि

ह-तस्य ्िषषिद्धिरिति श्त

६०६ । नह्मसूत्रशांकरभाष्यम्‌ 1 [अ.३पा.१अ.२्‌.,

वस्थान न्याय्यम्‌ । नाय॑ दोषः। नहि सवौत्मना भुक्तफलत्वं कमणः प्रतिजानीमहे । नयु निवरो.
षकमेफलोपभोगाय चन्द्रमण्डलमारूढः । बाढम्‌ । तथापि खल्पकमौवश्ेषमभ्रेण तत्रावस्थातं
न छभ्यते । यथा किर कथित्सेवकः सकः सेबोपकरणे राजकुलमुपखप्तशचिरपवासात्परि.
क्षीणबहूपकरणदछत्रपादु कादिमात्रावशषो न राजक्रुेऽवस्थातुं शक्रोति । एवमनुदयमाअपरि.
ग्रहो न चन्द्रमण्डलेऽवस्थातुं शक्रतोतीति। न चेतद्ुक्तमिव । नहि खगोथैस्य कर्मणो भुक्तफलयया-
वरेषानुदृत्निरुपपद्यते कायेविरोधित्वादित्युक्तम्‌ । नन्वेतदप्युक्तम्‌ । न खगेफलस्य कर्णो
निखिलस्य भुक्तफरत्वं भविष्यतीति ! तदेतदपेशलम्‌ । खगौयै किल कमे खभैस्थस्यैव खरीफ
निखिलं न जनयति खगैच्युतस्यापि कंचित्फरलेदां जनयतीति । न शब्दप्रमाणकानामीदशी
कटपना ऽवकद्पते । खेहभाण्डे तु ओेदटेशायुवृत्तिदैष्टत्वादुपपयते । तथा सेवकस्योपकरण-
टेशाजवृत्तिश्च टदयते । न त्विह तथा खगेफठस्य क्मेणो लेरानुवृत्तिदेदयते नापि कल्पयितुं
शक्यते खगफङत्वशास्रविरोधात्‌ । अवद्यं चैतदेवं विज्ञेयम्‌ । न खगेफलस्येष्टादेः क्णो
भाण्डानुसारिख्रेहवदेकदे शो ऽनुवतेमानो.ऽयु शय इति । यदिहि येन सुकृतेन कमेणेष्टादिना ख-
गीमन्वभूवंस्तस्येव कश्िदेकदेरोऽनु श्यः कल्प्येत ततो रमणीय प्वेकोऽजुशायः स्यान्न विप-
रीतः । तत्रेयमयुश्षयविभागश्रुतिरूपरुध्येत--तद्य इह रमणीयचरणा अथ य इह कपूयचरणाः
( छा० ५१०७ ) इति । तस्मादामुष्मिकफटे कर्मैजात उपभुक्तेऽवशिएनेहिकफटं कमौन्तरजा-
तमञुद्रायस्तद्वन्तोऽवरोहन्तीति । यदुक्तं यारिचेत्यविरोषपरामशोत्सवैस्येह रतस्य कमणः
फलोपभोगेनान्तं प्राप्य निरनुशया अवरोहन्तीति । नैतदेवम्‌ । अनुरायसद्धावस्यावगमितः
स्वात्‌ । यत्किचिदिह कृतमामुप्मिकफं कमौरब्धभोगं तत्सव फखोपभोगेन शक्षपयित्वेति ग-

^^ ^^ ^ ८५.

(^~ ^ ०” ^

क 0 ॥ त ^ 1 ९

रन्रप्रभाव्याख्या
इति परिदारार्थः । भोगो न जायत इत्युक्तमिति शङ्कते---नन्विति । भोगः सावशेषो जात इति समाधत्ते-बाढमिल
दिना । इदमेकदेदिव्याख्यानं दृषयति-- नचेति । “खगैकामो यजेत" इत्यादि शाल्चेण खगभोगार्थ करम चोदितं, तच्धः
मदयभोगहेतुत्वे शाद्लविसेध इयर्थः । किंच खगैदेतकर्मशेषरादवरोहे कपूययोन्यापन्तिश्रुतिविरोध इ्याद--अवद्यं चेति
खाभिमतमनुशयमाद-- तस्मादिति । पूर्वपक्षवीजमनूय दष्रयति-यदिद्यादिना । क्षपयित्वा पुनरागच्छन्तीति रय
न्तमिति वाक्येन गम्यत इति योजना । जन्मारभ्य ट्टमोगलिङ्गानुग्रदीतया रमणीयकपूयचरणश्रुयरिक्वुशयास्यकरमषिदा
भामतीन्याख्या
टृषटानुसारात्‌ । यथा माण्डस्ये मधृनि सपिपरि वा क्षालितेऽपि भाण्डटेपकं तच्छेषं मधु वा सर्पिवो न क्षालपि सवयि
र्टमेवं तदूलसारदितदपि प्रतिपत्तव्यम्‌ । न चावेषमातराच्चन््रमण्डले तिष्ठासन्नपि स्थतुं पारयति । यथा सेवको हसिकाश्वीय
दातिवातपखितो महाराजं सेवमानः काटवशाच्छवपादुकावशेषो न सेवितुमरह्तीतिं च्छं तन्मूला च किकी स्मृतिरिति छः
तिभ्यां सादया एवावतेन्त इति । तदेतदूषयति- न चैतदिति । एवकरे प्रयोक्तव्ये श्वकारो यडमिङ्विकयौ प्रयतः । शक
आनन्दगिरीयव्याख्या |
तु तदस्तीलाद--नायमिति । येन कर्मणा चन्द्रमसमारूढास्तत्कमं स्वै तत्र न युक्तमिलयुक्तमिति द्ते--नन्विति । भ
चनद्रारोदणमङगीकृलय विरोषं समाधत्त--बाढमिति । अत्रापि देति व्याच्े--यथेति । अत्र च स्शृतिशब्देन रोभकी
यथोकतदृष्टमूला वा “ततः देषेण' इलयाया गृदीता । तदेतदेकदेशिमतं दूषयति--नचेति । इवकारो मधुरोक्लया रुक्त ६
विवक्षितः । अयुक्ते हेतुमाद-- नहीति । स्वरगायेन कर्मणा खगेशचदारन्धो न तस्य ॒शेषस्तेन स्वगो नारभ्यते चे
तेति मावः । खगीस्यारब्त्वऽपि कत्लस्यानारम्भा्ञोक्तदूषणमितिशङ्कते-- नन्विति । स्वगारथं चोदितस्य कमणः त
वमिल्याद--तदेतदिति । परोक्तं दृष्टन्तं विधरयत्ति--खरेहेति । तथादृ्टत्वादुपपन्नेति यावत्‌. । दाष्टीन्तिकेऽपि तथेव र
त्तिरित्याशङ्कय दृष्टा कस्पिता वा सेति विकस्यायं प्रयाद--न स्विति । इदेति द्ाखीयन्यवहारभूमिरुक्ता । द्वितीयं न
नापीति । रब्देकगम्यत्वात्नायमथः सामान्यतोदृषटगम्य इत्यथः । रिच सखदेत॒क्ेषादनुशयादवरोदे कपूय
तधः स्यादिल्याद--अवर्यं चेति । तदेव स्फुटयति--यदीलयादिना । परमतायोगे लमतयुपसंहरति-तस्मादिति व
पू्ैपक्षवीजमनुमापते--यदिति । यद्यपि यत्किचयावत्संपातशब्दो चन्द्रमसेव सवस्य कमेणो व `
तथापि रमणीयचरणाः कपूयचरणा इति सचदयोनिरिटालारन्महिवनमंसराविलादरोषनोगि ति त । ४
मस्वविषयविषरिन्गेनामुभ्मिकविषयतया संकोचः स्यादिति मत्वाद--नैतदिति । फलभोगेन च

कृतात्याधिक ° ] एलमभा-भाती-भानन्दगिरीयव्यास्याजयोपेतम्‌ । ६।

म्यते । यदप्युक्तं भायणमविहोषादनारग्धफालै छृत्छमेव कमोभिव्यनक्ति तश्र केनचितकम-
णाऽसुष्मिहोके फलमारभ्यते केनचिदसिशनितययं विभागो न संभवतीति । तद्प्यनुशयसद्धा-
वप्रतिपादनेनैव भ्रत्युक्तम्‌ । अपिच केन देत॒ना प्रायणमनारम्धफलस्य कमेणोभिग्यञ्नकं परति.
कायत इति वक्तव्यम्‌ । आरब्धफलेन कर्मणा प्रतिबद्धस्येतरस्य चरयुख्धवानुपपत्तेस्तदुपशमात्था-
यणकाले रर्यो भवतीति यधुच्येत । ततो वक्तव्यम्‌ । यथेव तर्हि प्राक्प्रायणादारन्धफठेन

युगपत्फरारम्भासंभवाद्रखवता प्रतिबद्धस्य दबेटस्य ब्रचयुद्धवानुपपत्तिरिति। न शनारन्धफ-
रत्वसामान्येन जालयन्तरोपभोग्यफलमप्यनेकं क्मकसिन्प्रायणे युगपव्भिव्यक्तं सदेकां जाति-
मारमत इति शक्यं वक्त, भरतिनियतफठत्वविरोधात्‌ । नापि कस्यचित्कर्मणः प्रायणेऽभिव्यक्तिः
कस्यचिदुच्छेद्‌ इति शाक्यते वक्तम्‌ । पेकान्तिकफलत्वविरोधात्‌ । नहि प्रायश्ित्तादिभिरह-
तुभि्विना कमेणामुच्छेदः संभाव्यते । स्खृतिरपि विरुद्धफलेन कर्मणा प्रतिवद्धस्य कमान्तरस्य
चिरमवस्थानं ददोयति-- "कदाचित्सुकृतं कम॑ कूटस्थमिह तिष्ठति । मज्ञमानस्य संसरि या.
वदुःलाद्विमुच्यते इत्येवंजातीयका । यदि च रुत्छमनारन्धफलटं क्ैकसिन्परायणे ऽभिग्यत्त

-“ ~~~ . ~~ ^ ^ ~ ~ ~~~ ~~~ "^-^ ^ ग~ ~ ~ ~क 7 4 “^~ _ ~ ध = ~ --+- ^ ~~

५५

रन्रप्र मायाख्या
परया विरोधात्‌, यक्किचेति यावत्संपातपिति च सामान्यशब्दयोरामुष्मिकविषयतैन स्टोचो न्याय्य इति भावः । भर
एसकमामिव्यक्नकमिलनुक्तम्‌, उक्तानुशयश्रुतिविरोधादियाद--तद्पीति । वलवद्नारव्यकर्मप्रतिवन्धाच न कृत्लकर्मामि
यक्तिरियाह--अपिचेत्यादििना । तस कृत्लक्र्मव्यज्ञकत्ये हैतुर्नास्तीति मावः । प्रश्र मव्वोत्तरं शङ्ते-आरन्थति |
भरव्धवद्नारच्स्यापरि बल्वतः प्रतिवन्धकत्वात्न सर्वकर्मणः फलदानायाभिव्यक्तिरिति समाधत्ते- यथेति । अनारत्ध-
प्टवाविरोपात्स्ैकर्मणामभिव्यक्तिमाशङ्खय मिथोविरुद्रलगेनरकादिदेदफलानामेकदेहा रम्भक्रत्वासंभव उक्तस्तं विव्रणोति-
हीति । अस्तु तहिं दुर्वलस्य कर्मणो नाक स्यत आह--नापीति । नामुक्तं क्षीयते करमलेकान्त उत्सः स च प्राय.
पतत्रदक्ानध्यनिकष्यते न मरणमातरेणे्थः । मरणेन टुबलकमौविनशे मानमाह-स्म्रतिरिति। कर्मनाशपक्षं निरस
0कमामिवयक्तिपक्षि दोधान्तरमाह--यदि चेति। ङत्लकरमणामेकस्मिन्‌ देवादिजन्मनि भोगेन क्षयान्न जन्मान्तर
¶7्‌, जञानाभावान्न मुक्तिरियज्ञदेवस कशान्तरालदशा स्यादिलर्थः । शरशूकरखयोष्रणा गोऽजाविमृगपक्षिणाम्‌ । चण्डा-
भामतीव्याख्या
धन समानयतोाुमानावतर इत्यथः । रेषमतिरोहिता््‌ । पूवप्हेतुमठमाप्रौ-यदप्युक्त परायणमिति । दूषयति--
दप्यनुशयसद्भाव इति । रमणीयचरणा कपूयचरणा दयादिकियालरायप्रतिपादनपरया श्रूया किनद्रमिचर्थः । अपिचे-
दि । ह जन्मनि हि पययेण पखदुःते ज्यमन स्खेते । युगपचदेकमरघट्फेन प्रायेन सुलदुःफटानि कर्माणि म्यञ्यरन्‌ ।
गदर कलानि मन्येरन्‌ । तस्मादुपभोगपर्योयदर्खनाद्ररीयसा दुषटस्यामिभवः कल्पनीयः । एवं व्रिरद्रनािनिपिततोपमो-
पि कहु आव्यम्‌ । न चाभिव्यत्तं च कर्म फलं न दत्त इति च संमवत्नि । फलोपननामिमृख्यं हि कमणममिवयक्िः ।
. आनन्द्गिरसयव्याख्या
वर गसेगालुनरस लोकायागच्छताति प्रापयान्तमित्यादिवाकयेन गम्यत इति योजन। । दवितीय ॒पूतपक्षवीजमनुवरदति--
पीति । मरण्याविशेपेणाशेषानारव्यकमैव्य्चकलते विभागायोगं फलितमाह तत्रेति । रमणीययरणा दत्याचनुदरायवादि्र
0िोपदमिन्यजकमपि प्रायण न सवेकर्मव्यजकमनुमातं यक्यमियाह- तदपीति । म्यजकतं प्रा्णस्या्पीट्युक्त, तदपि नास्ती
1ह-अपिचेति । नि तस्य सतेकरमव्यकले कारण प्िचिदिति भावः । पूवेवादी प्रष्टं मला दुमा --भारग्धेति । नान
पवदःतपस्मेणामपरययिण प्रायणऽभिव्यक्तिशवेत्फलाभिमुख्यलक्षणत्वायक्तेयुगपत्त्तफलमोगप्रसङ्तात्तसय चषलत्तमवलक-
सभवसम्य मोभेव ततत्कमन्यक्तिरिति परिहरति--यथेति । युगफकलारममासंमवादिचसिद्धम्‌ । सर्वसापि कर
म परतानियपाेकनालारम्भकलसंभवादिलाया्ग विरुद्रजातिनिमित्तमोगफलस कर्मणः सास्वुसिविदमजलारमम-
६ । परायणावस्थायामुपरिथते विरुदे कर्मणि परवैरेन दुवंटसाच्छदः ध
त ६ = । प्रायश्चित्तेन बह्ानेन च तत्षयश्चतेरिलयाराङ्व १ र
द मन शा वा विना कर्मणां निच्छरो क व भोगेन क्षयान्मनु्याभिकारिलाचं
शम सदि प 1 नामावानमक्तिरिति दुरतेलर्थः । श्वमकरलरेषणां गोजा-
दनं तक्निमित्तः संसारः छात्‌ । नर «"्नाभावाुक्ति

परऽ

६०८ बरह्मसुत्रश्ाकरभाष्यैम्‌ । [अ.३पा. १.२ सू.
सदेकां जातिमारभेत ततः खगेनरकतिर्यग्योनिष्वधिकारानवगमाद्धमाधमायत्पस्तो निमित्ता

भावान्नोत्तरा जातिरुपपदेत । ब्रह्महत्यादीनां चेकेकस्य क्मेणोऽनेकजन्मनिमिततत्वं सयैमाणमु
परुष्येत । नच धमौधर्मयोः खरूपफटसाधनादिसमधिगमे शाख्रादतिरिक्तं कारणं शक्यं स.
भावयितुम्‌ । नच दष्टफटस्य कर्मणः कारीयौदेः प्रायणमभिव्यञ्जकं संभवतीद्यव्यापिका.ऽपीयं
प्रायणस्याभिन्यञ्जकत्वकटपना । प्रदीपोपन्यासो ऽपि कमैवराबलपदशेनेनैव प्रतिनीतः । स्थूल.
सुक्ष्मरूपाभिव्यक्तयनभिव्यक्तिवश्चेदं दरषव्यम्‌। यथाहि प्रदीपः समानेऽपि संनिधाने स्थूरं रूपः
मभिव्यनक्ति न सृक्ष्मम्‌। एवं प्रायणं समनेऽप्यनारब्धफटस्य क्मरजातस्य प्राप्तावसरत्वे बलवतः
कमणो चृतिमुद्धावयति न दुर्वेटच्येति । तस्माच्छरुतिस्ृतिन्यायविरोधाद शिष्टो ऽयमरोषकमौ.
भिव्यक्लयभ्युपगमः। हेषकर्मसद्धावेऽनिर्मक्षप्रसङ्ग इययमप्यस्थाने संभ्रमः । सम्यग्दरौनादशे-
पकमैक्षयश्रुतेः । तस्मार्स्थितमेतदेवानुशयवन्तो ऽवरोहन्तीति । ते चावरोहन्तो यथेतमनेवं चा.
वरोहन्ति। यथेतमिति यथागतमिव्यथैः। अनेवमिति तद्विपयैयेणेलयथैः । धूमाकादायोः पितृया-
णेऽध्वन्युपात्तयोरवरोहे संकीतेनायथेतंशब्दाञ्च यथागतमिति प्रतीयते । रात्याद्यसंकीतेनादृभ्राः
दयुपसंस्यानाञ्च विपर्ययोऽपि प्रतीयते ॥ ८ ॥

~~~ ^~“ ग~ 9 ~ +~ ~~

0 0 00 ज कि प अ (भेऽ

रनप्रभाव्याख्या

लयपुक्कसानां च ब्रह्महा योनिम्रच्छति ॥ इयादिस्खतिविरोधाच न सर्वकर्मणामेकजन्मारम्भकत्वमिलाद--्रह्मेति । नस्क
कर्मणः कथमनेकजन्मफटकलत्वम्‌, अद्टत्वादियाद- नचेति । किंच व्यज्ञकत्वेऽपि मरणस्य कं सर्वकर्मव्यञ्चकतलवं कल्प
उत यच्किचित्करमव्यज्ञकत्वम्‌ । नायः, इह कृतकारीर्यादेरत्रैव फलदहेतोर्मरणव्यज्यत्वासंभवादिद्ाह-- नचेति । द्वितीयं नि
स्यन्‌ परोक्तं दृष्टन्तं विधययति--प्रदीपेति । सूपाणां प्रदीपवत्‌, मरणं न कखचिद्पि कर्मणो व्यञ्जकं कंतु प्रवरः
तिबन्धाभावर वुबैकं व्यज्यत इव्यर्थः । एवं मरणस्य व्यजञकत्वानङ्गीकारेण प्रदीपट्टान्तो निरस्तः, अङ्गीकारे ऽप्यनुकूलो द्र
इ्याद--स्थूठेति । सूक््ममनुद्रूतरूपमिति मरणे सवैकामंभिन्यक्लयसिद्धिरिति रोषः । एवं सर्वकर्मस्च एकजम्मारम
रयैकभविकः कमौशय इति मतनिरासमुपसंहरति--तस्मादिति । चरणधरुला ततः शेषेण" इत्यादिस्फरया ्रवलप्रतिवन्धाः
इतिन्यायेन चानमिव्यक्तकर्मैसद्धावादिल्थः । ननु मुक्टयनुपपत्याऽहवीकार्यै एेकभविक इयत आट--शेपेति । पूर
व्याच्े---ते चेस्यादिना । अवरोदमागे इत्थं श्रूयते--(तस्मिन्‌ यावत्संपातमुषित्वा अथेतमेवाध्वानं पुनर्निवर्तन्ते मेः
माकाशमाकाशद्रायुं वायुभूत्वा धूमो भवति धूमो भूत्वाश्र मवलयभ्रं भूत्वा मेघौ भवति मेधो भूत्वा प्रवपति त इ रियः
ओषधिवनस्पतयसिलमाषा इति जायन्ते अतो वै खठ दुरनिप्प्रपतरं यो यौ ह्यन्नमत्ति यो रेतः सिञ्चति तदध एव भवति
इह रमणीयचरणा रमणीयां योनिमापयन्ते* इति । धूमाद्यध्वना यथेतं यथागतं तथेतमध्वाने पुनरायान्तीलयुक्लवा भूमादि
पपितृमागस्थरा्यादिकं नोक्तमधिकं चाभ्रादिकसुक्तमिति मत्वा सूत्रकृतोक्तं यथेतमनेवं चेति । अवरिष्शुयर्थेऽ

भामतीव्याख्या |
अपचि प्राणस्याभिव्यजकते सर्मनरकतिभगयोनिगतानां जन्तूनां .तसििज्नमनि कर्मखनयिकारान्पूरकरमोपननः पूवक %
तरायस्य प्रायणाभिव्यक्ततया फटोपभोगेन प्रक्षयात्ालति तेषां कमोशय इति न ते संसरेयुः । नच एुयेरन्ास्ञानामवादिी फः
बतावि दशाम्‌ । किच समवेतमेव प्रायगनामिव्यव्यतेऽप् न परसमयते, येन करादिगतेन कर्मणा वर्तेरननिति । श¶ ¢!

आनन्दगिरीयव्याख्या

विग्रगंपक्षिणाम्‌ । चण्डालपुल्वसानां च ब्रह्महा योनिमृच्छति ।' इत्यादिर्मृतिविरोधोऽपि कर्मारायसेकभविकते सादिलार-्र
एकस्यापि क्मणोऽनेकजालयारम्भकत्वसरणादनेकेषमिकजालयारम्भकत्वं वृूरनिरस्तमिद्युक्तं तदयुक्तम्‌ । एकं ॑हि कर्मकफठं {४ १
समान्यतोदृष्टवरिरुद्ं बचने मानमिलाशङ्कगद-- नचेति । पिच प्रायणं सर्वस्य वा कर्मणो व्यक कस्यचिदेव
इलयाद-- नचेति । कारीयदेरिदैवानुष्ठितसत्रैव मुज्यमानलवान्न प्रायणेन व्यद्गयते्ेः । दितीयं निरखन्यरोक्तं इट व
प्रदीपेति । यश्च प्रदीपदृष्टन्तः सोऽपि प्राणस्य सति व्यजकतेऽतुकरूलः स्यात्‌ । दा तु न तव्यजकं किं ठ्‌
बलं षुष्टमिति दरिततं तदा तेनैव सोऽपि निरस्त शयथे । भवतु ॑वा प्रायणस्य कचित्कर्मणि व्य्कलत्वं तदापि ४
भवतील्याह--स्थूरेति । उक्तमेव व्यनक्ति--यथेलयादिना । इति सवंकर्मन्यजकत्वसिद्धिः । कतिपयन्जवालम
ेकभविकः कर्माशय इति मतनिरासं निगमयति-- तस्मादिति । शतिश्वरणश्चतिः । स्ृतिश्च श्सुकरेलाचा । 0 ^
नेलयादादुक्तः । यदि सर्वं कमेकसिन्सुसु्देहे न मुज्यते तदावरिष्टकमानन्त्यान्न कदाचिन्पुक्तिरतो सुक्यनुपपलय प्र 0
कमेकदेहारम्मकमिलयाशङूथाद- दोषेति । सूत्रावयवव्यास्यानमुपसंहरति-- तस्मादिति । अवरिष्ट व्याच-- ति
रढमेतदिलााद्वाद-- धूमेति । यथेतंशग्दाेति । यथेतमेवाध्वानं पुननिवतैम्ते यथेतमिति शतेशचल्ः । वरि

| त

कृतात्ययाधिक० ] रतप्रभा-भामती-आनन्दगिरीयव्यास्यात्रयोपितम्‌ । ६०९
चरणादिति चेश्नोपलक्षणार्थति काष्णौजिनिः ॥ ९॥

अथापि स्यात्‌ । या श्रुतिरवुशयसद्धावप्रतिपादनायोदाहता--'तद्य इह रमणीयचरणाः (ऊा०
५।१०।७) सा खलु चरणाद्योन्यापतति ददौयति नानुश्यात्‌ । अन्यश्चरणमन्यो ऽनुशयः। चरणं
चारित्रमाचारः शीटमिल्नथान्तरम्‌ । अयुशयस्तु भुक्तफलात्कमणो ऽतिरिकतं कमौभिप्रेतम्‌ ।
श्रुतिश्च कर्मचरणे भेदेन व्यपदिशति--"यथाकारी यथाचारी तथा भवति! ( बृ० ४।४।५)
इति यान्यनवद्यानि कमणि तानि सेवितन्यानि नो इतराणि यान्यस्माक सुचरितानि
तानि त्वयोपास्यानि" ( ते० १।११।२) इति च । तस्माचरणायोन्यापत्तिश्रुतेनौनुशायसि-
द्विरितिचेत्‌ । नैष दोषः। यतो ऽनुश्योपलक्षणार्थवेषा चरणशरुतिरिति का्णाजिनिराचार्यो
मन्यते ॥ ९॥
आनथक्यमिति चेन्न तद्पेक्षत्वात्‌ ॥ १० ॥

देतत्‌ । कस्मात्पुनश्रणदाब्देन श्रोतं शीरं विहाय लाक्षणिकोऽनुशयः पव्याय्यते । ननु
हीटसैव श्रोतस्य विदहितप्रतिषिद्धस्य साध्वसाधुरूपस्य शुभाश्चुभयोन्यापततिः फलं भविष्यति ।
धवदयं च रीटस्यापि किंचित्फलमभ्युपगन्तव्यम्‌ । अन्यथा ह्यान्क्षयमेव शीटस्य प्रसज्येतेति
चत्‌ । नैष दोषः । कुतः-- तदपेक्षत्वात्‌ । इष्टादि हि कर्मजातं चरणापेक्षम्‌ । नहि सदाचार

न ^ ज ~ ^^ ^ ^ ^-^ ^~ ~~~ -~~-~~---^~^--~ ^~ ^-^ ~= ~~ ~~~ ~ ~^ ~~~

रन्रप्रभव्यख्या `
छुटीमविष्यति ॥ ८ ॥ संप्रति श्रुतिस्थचरणशब्दमक्षिपपूरयकं सूत्रकृ्याच्छे--चरणादिति चेदिति । अद्रोहः सर्व
भतेषु कमणा मनसा गिरा । अनुग्रह ज्ञानं च शीलमेतद्विदुधाः' इति स्मृताबुक्तावदोहादयः शाघार्थ्ञानकूपं शठं सर्व-
मानमुक्तं तद्वोधकं चरणपदमङ्गिनः श्रौतादिकर्मणो रक्षकं, कर्मण . एवोत्तरावसा धरममाधर्मल्यपूर्वेमिति कर्मरक्षणंयेव
दमित्रापरवास्यानुदायसिद्धिरिति काष्णाजिनिमतम्‌ ॥ ९ ॥ तदेव शङ्कासमाधानाभ्यामाह-आनशक्यमिति चेदित्या
{ना सूत्रेण । चरणशब्दवाच्यस्थेव प्रहणसंभवानत्र रक्षणा युक्तेतिशह्िलेव व्रृते- नन्विति । प्रतिषिद्धं शीरं कध
दिषपं । किच शीरख निष्फलत्वायोगाच्छरृतयोन्यापत्तिखयैव फलं नानुशयस्येयाट--अव्दयं चति । वेदालदर्थक-
ए्ाचारं विना न फलन्तीति स्मर्या सील कमीज्गत्वान्न पृथक्फलयेक्षा, अङ्गि फटेनार्धवत््वात्‌ । न चाद्गमात्रायोन्या-
ततिः फठमिति वाच्यम्‌ । अङ्गख फलासंभवेन मुख्यार्भ्याचारस प्रहणायोगाष्क्षणा युक्तेति समाधाना । ययाचारखय
भामतीव्यास्या
८॥ चरणादिति चेश्रोपलक्चणार्थैति काष्णीजिनिः । अनेन निर्या एववरोहतीति पूवपधवरीनं निगम
[व निरस्यति । ययपरि "अक्रोधः सर्वभूतेषु कमणा मनमता गिरा । अनुप्रह्ध तान च शीटपेतष्धि {धाः ॥" री सपः शील-
विगेल्रयाद्धिननप्तथाप्यस्यानृशयाङ्गतयाऽनुशयोपलभ्रणलं का््णाजिनिराचर्े मेन । तथच रमणीयचरणाः कपूयचरणा द्वयः
नातुरयोपटष्णास्िद्ध सादुश्चयानमेवावरोहणमिति ॥ ९ ॥ आनथक्यमिति चन्न तदपेक्षत्वात्‌ । 'जाचारहीन न
नति वेदा इति हि स्मृत्या वेदपदेन वेदारथषुपलक्षयन्या वेदाथातष्ानशेषलमाचरस्योक्ते न तु स्वतन्त्र अचरः ¶च्टय ताः
नै तेन वदा्ीनु्ठानोपकारकतयाचारत्य नानधेक्यं कलस्य । त्नेन समिदादिवदाचारसय कवलत । संप्रति सनाद
आनन्दगिरीयव्याख्या
भाद रात्यादीति ॥ ८॥ पूर्वोदाहृता शरतिमक्षपसमाभिभ्यां विवृणोति--चरणादिति । नौर ्याकरोति--अथापीति ।
॑पातुयसे ददितेऽ्पीति याबत्‌ । चरणाया येोन्यापत्तिः सानु्यदेव तयोश्याद्यिारङ्याद-- अन्यदिति । तदवेन्यिल
हं रणानुयशब्दा्थमलुनदति--चरणमिति । तत्र धतिमलकरयति--श्ुतिश्ेति । तवोभद फ़शितमाई--तस्ादिति ।
प वयाच्- नेत्यादिना । “अद्रोहः स्मेभूतेषु कर्मणा मनसा गिरा । अनुग्रहश्च क्षानं च रीटमेतद्िदुवुधाः” वपि रमरृतस्य
शोर्ापि पर्म्गवानरणशब्देन शीरवायिना कमौनुदायो रश्यत इति मावः ॥ ९ ॥ कोाष्णाजिनिवक्बि्य पार्पयतवान्मूरे
॥ मुख्यत्यागेन लक्षणाहेतवभावाचरणकश्चम्दितस्य सीरसेवानथेक्यपरिदार्थं योन्यापत्तिहेतुनलायङ्कय परिदरति--आनथक्यमिति ।
र विभजते--स्यादिति । संभवति ससमेऽ्ये रक्षणा न बिलः । कर्मणैव ोन्यापतिसंभगाच्चरणरन्दन ६
र सासपरामा्वातकमेवचरणस्यापि योन्यापसिदेठता स्यादिति पूया नन्विति । च = ।
गसन धमति रीरस्य तत्कर्येत तस्यापि तिहितस्याफलत्वायोगात्तन चरणसैव यथात 0
त रोपमाह--अन्ययेति । आचारस्य कमगताद्ग्निनोशचकाभिवा रवा व | दाचारयु-
श ् दतुमादाय विशदयत्ति-कुत इति । कथमिषट?कमसमुदायख चरणपिक्षतवं, तद्रद-- नदीति । सदाचस्यु
॥ 1

६१० | ब्ह्मसुत्रशांकरमभाष्यम्‌ । [अ.३पा. १अ.२३स्‌. १२

हीनः कथ्चिदधिक्तः स्यात्‌--*आचारदीने न पुनन्ति वेदाः” इत्यादिस्ण्तिभ्यः। पुरषाथव्वेऽप्या.
चारस्य नानथक्यम्‌ । इष्ठादौ हि कमजाते फरमारभमाणे तदपेक्ष पएवाचारस्तत्रेव कैचिदति-
क्यमारणष्डयते । कमे च सर्वाथंकारीति श्वुतिस्यतिप्रसिद्धिः । तस्मात्कमैव शीखोपलश्षितमनु-
शयभूतं योन्याप्तो कारणमिति काष्णीजिनेमतम्‌ । नहि कमणि संभवति शीराथोन्यापत्ति
युक्ता । नहि पद्धधां पलायितुं पारयमाणो जानुभ्यां रंहितुमहैतीति ॥ १० ॥

सुकृतदुष्कृते एवेति तु बादरिः ॥ ११॥ |
वादरिस्त्वाचार्यः सखुङुतदुष्डते एव चरणश्देन प्रत्याय्यते इति मन्यते । चरणमनुनं कम.
ल्नथौन्तरम्‌ । तथादि-- अविशेषेण कमममात्रे चरतिः प्रयुज्यमानो हदयते । यो दीष्टादिलक्षणं
पुण्यं कम करोति तं लौकिका आचक्षते धम चरत्येष महात्मेति । आचारोऽपि च धमेषिरोष
पव । भेदव्यपदेद्रस्त्‌ कर्मचरणयोव्रह्मणपरिवाजकन्यायनाभ्युपपद्यते । तस्माद्रमणीयचरणाः
परदास्तकर्माणः कपूयचरणा निन्दितकमरण इति निणेयः ॥ ११॥

अनिष्टादिकारिणासपि च श्चुतम्‌ ॥ १२॥

(@ यद >) न्त्रं याति नवा पाषी ते सव्र ईति वाक्यतः ॥ पशमाहुतिलामाश्र भोगाभविऽपि यासौ ॥ ॥

३ अधिकरणम्‌ ^
म मौगा्थमेव गमनमाहुतिव्यभिंवरििणी ॥ सभ्रश्चतिः सुकृतिना याम्ये पापिगतिः श्रुता ॥ २॥
इष्टादिकारिणश्चन्द्रमसं गच्छन्तीर्युक्तम्‌ । ये त्वितरेऽनि्रादिकारिणस्तेऽपि कि चन्द्रमसं गच्छः
रज्रप्रभाव्यास्या

छ्नानादिवत्‌ पुरुषसंस्कारतया पुरुषार्थत्वं तेदाप्यविरोध दया पुरुषार्थत्वे ऽपीति । अङ्गाववद्धोपास्िवदाचायोऽधः
वानिर्थः । अस्तु तिं शीलाख्याचारदेव योन्यापत्तिरियाशाक्य नुष्यो वै पुष्येन कर्मणा" इलयादि श्रुया विरोधरवः
न्याह --कम चेति 1 प्रारयमाणः शक्तः ॥ १० ॥ ययप्यक्ोधादिरूपं शौर साधारणधरम॑त्मकं विरेषरूपात्‌ कर्मणोऽिव्र
तथापि चरणाचारशब्दौ कर्मवाचिनावेव न शीखवाचकाविति न लक्षणावेसर दति बादरिमतं मुख्यसिद्धान्तमाह--
खुशृतेति । चरणकशब्दार्थमुपसंहरति--आचारो ऽपीति । कर्मण एवाचारत्वे यथाकारीयादिभेदोक्तिः कथमिसत
आह-भेदव्यपदे श इति । निरुपपदाचारशब्दात्‌ सदाचाररूपो विशेषो भाति । अतस्तत्समभिन्याहतः कर्म्तामान्यवाचकर
यथाकारीति शब्दस्तदितरविशेषपरः । एवमनवदयानि कमाणीति सामान्यतः, अस्माकं सचरितानीति विशेष इति विवेकः।
तसाद्नुशयबलादागल्य वदयंभावानुसन्धानाराग्यमिति सिद्धम्‌ ॥ ११ ॥ एवं पुण्यात्मनां गल्यागतिचिन्तया वेराग्यं निरूप्यं
पापिनां तच्िन्तया तनिरूपयति--अनिष्रादिकारिणामपीति | ध्ये वै के चः इलयविरेषशरुतेः, धवैवखतं संगमनं जनाः
मामतीष्याख्या
वदुरुषाभवे पुरषसेस्कारवेऽ्यदोष इलाह--पुरुषार्थत्वेऽप्याचारस्येति । तदेवं चरणकषब्देनाचाराचिना पऽण
लधित श्यक्तम्‌ ॥ १० ॥ वादस्तु एख्य एव्‌ चरणशब्दः करमणीलाद - सुरू तदुष्कृते पवेति तु बादरिः, ्राहमणपलि
जकन्यायो गोबटीवदैन्यायः । शेषमतिरोिताथम्‌ ॥ ११ ॥ अनिष्रादिकारिणामपि च श्रुतम्‌ । थ वै के चाशिषः
आनभ्दगिरीयध्याख्या ध

क्तख कर्माधिकार मानमाद--आचारेति । ्दशचब्देन वेदा्थौपलक्षणादाचारस्तच्छेणे न खतत्रफल श्यत्‌ । इदानीं लना
वत्पुरुषसंस्कारतया भिन्नफरतवेऽपि न िरोपोऽसतीलयाद- पुरूपेति । कथं तर्हि प्रथक्फलल, तव्राद--दृष्टादौ हीति । अ,
बद्धोपास्तिवदिलथः । आचारसथव योन्यापतिदेतखेऽपि किमिलनुश्चयसख तत्कस्पनेलाश य कमेणसदेठलमि म
चेति । एकदेदिमतमुपसंहरति-- तस्मादिति । तदेव प्रपथयति- नहीति । अयुक्ततव दृष्ट्तेन सष्टयति-- नदीति । त
दाष्टान्तिकप्रददोनाथः ॥ १० ॥ ताक्षात्िद्धान्तमाद-- सुकृतेति । तदव विवृणोति--ादरिस्त्विति । कथं चरणा्दन न
वृर्या कर्मोच्यते, तत्राह-चरणमिति । बृदधमयोग।मावे कथं तस्य कर्मविषयः तत्राह-- तथाहीति । कमणः क
सिद्धराचारखातथात्द्धत्तेलाशङ्खय पूौततसतेरकरोधादः साधारणधर्मैख शरलसिदमैवमिलाह--आचारोऽपीपि क
रोतो भदवादः, ततराद--भेद्यपदेशरस्वति । रक्षणाय निमिततामावाचरणशष्दोऽलुशये सख्य शति बादरिमतषः
तस्मादिति ॥ ११॥ इृष्टादिकारिणामनुश्चयवतामागतिरुक्ता । संप्रलनिष्टादिकारिणामपि चन्धललस्रितानामः गह ५३3
्रे् चोदयति--भनिष्टादीति । प्रथमाधिकरणेनासय संगतिमाद-दइष्टादीति । व्यवहितमनूानिधदिकारिणो त मि
चेलविदरोधश्चतेवस्वतं संगमनं जनानामिति शरतेश्च संशय ददैयति--ये स्विति । जत्र चानिष्टादिकारिणां शभ

अनिष्टादिकायेधिक ° ] रलप्रभा-भामती-भानन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌। ६११

न्युत न गच्छन्तीति चिन्त्यते । तत्र तावदाहुः-इ्टादिकारिण पव चन्द्रमसं गच्छन्तीलेत्न ।
कसमात्‌ । यतोऽनिष्टादिकारिणामपि चन्द्रमडलं गन्तभ्यत्वेन श्युतम्‌ 1 पथाह्यविशेषेण कौषीत-
किनः समामनन्ति--ये वै के चास्माह्ोकास्यन्ति चन्द्रमसमेव ते सव गच्छन्ति, ( कौषी
१।२) इति । देहारम्भोऽपि च पुनजोयमानानां नान्तरेण चन्द्रप्रािमवकल्पते । पञ्चम्यामाहुता-
वित्याहुतिसंख्यानियमात्‌ । यस्मात्सवै पव चन्द्रमसमासीदेयुः । इष्टादिकारिणामितरेषां च
तमानगतित्वं न युक्तमिति चेत्‌ । न । इतरेषां चन्द्रमण्डले भोगाभावात्‌ ॥ १२॥
संयमने त्वनुभूयेतरेषामारोहावरोहौ तद्भति दनात्‌ ॥ १३ ॥

तुशब्दः पक्षं व्यावतेयति । नैतदस्ति सवे चन्द्रमसं गच्छन्तीति । एतत्कस्मात्‌ । यतो भोगायेव
चन्द्रारोहणं न निष्प्रयोजनम्‌ । नापि प्रयवरोहायैव । यथा कश्चिदरक्षमारोहति पुष्पफलोपाद्‌-
नायैव न निष्प्रयोजनं नापि पतनायैव । भोगश्चानिषएटादिकारिणां चन्द्रमसि नास्तीत्युक्तम्‌ । त-
स्मादिष्ठादि कारिण एव चन्द्रमखमायोहम्ति नेतरे । ते तु संयमने यमाटयमवगाह्य खटुष्ता-
नुरूपा थामीयौतना अनुभूय पुनरेवेमं रोकं प्रयवरोहन्ति । पवंभूतौ तेषामारोहावरोहौ भ
वतः । कुतः--तद्रतिदशेनात्‌ । तथाहि यमवचनसरूपा श्रुतिः प्रयतामनिष्टादिकारिणां यम-

वद्यतां दरशयति--“न सांपरायः प्रतिमाति बालं प्रमायन्तं वित्तमोहेन मूढम्‌ । अयं लोको

^ न~~ ~~~ ^-^ ^+ -~ ~~~ ~^ ~~~ ~ ^-^ ~~~ ~~ "~ ~ ~~
^ «= ~“ ^~

रत्रप्रमव्याख्या
प" इति श्रतेध संशये प्रथमाधिकरणेन सिद्धनियमाक्षेपसंगया पू्ेपक्षसू्रं वयच्-तत्रेलयादिना । यमराजं पापि-
गनां सम्यग्गम्यं, हतिषा प्रीणयतेति श्रद्धः । पूर्वपक्षे पुष्यवतामेव चन्द्रगतिरिति नियमाभावात्‌ पुण्यवैयर्भ्यं पापा.
ग्यादार्व्यं चेति फलं, सिद्धान्ते पापिनां चन्द्रलोकदशनमपि नास्तीति पुण्यार्थवत््वं वैराग्यदार््यं चेति फलम्‌ । पश्चमाप्नौ
रम्भ इति नियमात्पापिनामपि प्रथमदयुलोकासिप्रा्िवाच्येलयाह-देहारम्भ इति । पापिनां खर्ममोगाभावेऽपि
गन्तराभावाचन्द्रगतिरिति भावः ॥ १२॥ सिद्धान्तसूत्रं वयच्छ--तुश्ब्द्‌ इत्यादिना । संयमने यमलोके यमहृता
तना अनुभूयावचेहन्तीत्येवमारोदावरोहाविति योजना सूत्र ज्ञेया । प्रयतां सतवा गच्छताम्‌ । सम्यक्‌ परस्ता.
प्यत इति संपरायः परलोकः, तदुपायः सांपरायः, बालम्घ, विरोषतो वित्तरागेण मूढं मोदात्रमादं क्वन्तं प्रति न
ति। सच बाोऽयं स्नीवित्तादिलोकोऽसि न परटोकोऽस्तीति मानी। स मे मम यमस्य वरमाप्रोतीलर्थः । पापिनां
भामतीव्याख्या
प्रति चन्द्रमसमेव ते सवै गच्छन्तिः इति कौषीतकिनां समाप्नानात्‌ ›देहारस्भस्य च चन्द्रटोकगमनमन्तरेणानुपपतेः पम्यामाहुतावि-
7हतस्यानियमात्‌ । तथाहि--युसोमवृषटवननरेतःपरिणामक्रमेण ता एवाप योषिद््र हताः पुरुषवचसो भवन्तीलयविरेषेण शृतम्‌ !
फतमुप्यमिमरयं, कपूयचरणाः स्वयोनिमिल्यमटुष्यस्यापि श्रवणात्‌ । गमनागमनाय च देवयानपितृ पाणयो मा्मयोराप्नानात्‌ ,
आनन्द गिरीयव्याख्या

सूया वैराग्ये दृटीकरते पूर्वदेव पादादिसंगतयः । पूैपक्ष शुमाश्ुमकारिणामविरेषेण चन्द्रगतेसतत्र शुभकरणमर्िषित्करमिति
तति, सिद्धान्ते लञ्युभकारिणां गलन्तरभोव्याच्च्रगतौ प्रयोजकमिष्टयेवेति मत्वा पूर्वपक्षसूत्रं योजयति--तत्रेति । तेपामिष्टदिकं
9 चद्ररोकपरापकमसतीलतो नियमनिेधो न युक्तिमानिति श्ते--कस्मादिति । थला परिहरति--यत इति । तमेबो-
'एति-यथाहीति । धुतेशवन्द्रलोवण्गमनमुपपाच चकारसूचितयुक्तितोऽपि तदुपपादयत्ति--देहेति । देवयानपितृयाातिरेकेण
नगननमागप्रवणादयैतयोः पथोमं कतरेणचनेत्यारभ्य जायख म्रियखवेलेतत्ृतीयं सानमिति स्यानमात्रलक्चला पितवेनाप्रतीते
भमणडल परापवावतीणौनामपि तोगान्न केषासिदेव गतिरिति मलोपसंहरति- तस्मादिति । सर्भषां ठस्यगतिते तस्मि
ष्नेयध्व॑भिति राड्ते-इष्टादीति । तत्र॒ भोगामवेऽपि मा्गान्तरदयन्यतया रामं गच्छनवक्षमूलन्युपसप॑तीतिवदुपपन्ना गतिर.
पर नेतरेषामिति ॥ १२ ॥ सिद्धन्तमुपक्रमते - संयभने त्विति । सूतं व्याचे-तुशब्द इति । प्याकृतिमेव वव-
वि -गेतदिति । का पुनरत्रानुपपत्तिः । तत्र तेषां तद्गमनमफलं सफलं वेति विकस्य प्याह--भोगायेति । दिीयऽपि

घ प्रयवरोहो वा भोगो वा फलं, नाच इत्याह- नापीति । पक्षद्रयनिरासं दृष्टन्तेन स्पष्टयति--यथेति । कस्यान्दरं निर.
नो १ -भोग्ेति। तुशब्दाथमुपसंहरति--तस्मादिति । कथं ति तेषामारोदावरोहयनिलाशय संयमने लतुभूयेलादि विम
ते । ततर प्रभू ेतुमाह--कुत इति । दें व्याचे-तथाहीति । रयता रे गच्छतां संपरायः परलोकः ।

| परा प्रस्तदविष्पातादीयेते गम्यत इति व्युत्पत्तेः । तत्राप््थः साधनविशेषः सांपरायः । स बालमविवेकिनं वि"
म श्चिनिमिततेन मेन मढ छन्दृधिमत एव प्रमाचन्तं प्रमादं ुवैनतं पिषयप्रवणं प्रति न भति । स॒ न केवलम एव वितु
¡ पद च यरसादयमेव लोकस्यत्नपानादिरल्ि न॒ पर श्ति नी मननशीरस्तसात्तदनुरूपमाचरपुनः पुनज॑नन मरभनरा्ा

६१२ | | ब्ह्मसूध्रशांकरभाष्यम्‌ । [अ. रेषा. १अ.३य्‌. १७

नास्ति पर इति मानी पुनः पुनर्वदामापद्यते मे" ( कट० २।६) इति । 'वेषस्वतं संगमनं जनानाम्‌
इष्येवंजातीयकं च बहव यमवदयताप्रा्तिखिङ्ग भवति ॥ २३॥

सरन्ति च।॥ १४॥
अपिच मलव्यासप्रभृतयैः दिष्टाः संयमने पुरे यमायत्तं कपूयकमंविपाकं स्मरम्ति नाचिकेतो
पाख्यानादिषु ॥ १४॥

अपिच सप्त ॥ १५॥ |
अपिच सघ नरका सेरवप्रसुखा दुष्कतफलोपभोगभूमित्वेन स्मयेन्ते पौराणिकः । ताननिषटादिकाः
रिणः पराघ्रुबन्ति । कुतस्ते चन्द्रं भराप्रयुरिस्यभिभायः ॥ १५॥ ननु विरुद्धमिदं यमायत्ता यातनाः
पापकर्माणो ऽनुभघन्तीति । यावता तेषु रौरवादिष्वन्ये चि्गुप्तादयो नानाधिष्ठातारः सन्त
इति । नेयाह-- ।

तच्नापि च तद्यापारादविरोधः ॥ १६ ॥
तेष्वपि सप्त नरकेषु तस्यैव यमस्याधिष्ठातृत्वव्यापाराभ्युपगमाद्विरोधः । यमभ्रयुक्ता एव हि
ते चित्रगुत्तादयोऽधिष्ठातारः स्मयेन्ते ॥ १६॥
विश्याकर्मणोरिति तु प्रक्रूतत्वात्‌ ॥ १७॥
पञ्चाश्चिविद्यायाम्‌ षेच्य यथासौ रोको न संपूयते" ( छा० ५।३।२) इत्यस्य भश्नस्य प्रतिवचना-
वसरे श्रूयते--अथेतयोः पथोमै कतरेणचन तानीमानि श्ुदराण्यसकृदावर्तीनि भूतानि भवन्ति
` ज्ञायख म्रियखेत्येतततृतीयं स्थानं तेनासौ लोको न संपूयते ( छा० ५।१०।८ ) इति । तत्रैतयो

पथोरिति विचाकर्मणोरित्येतत्‌ । कस्मात्‌ । प्रकृतत्वात्‌ । विद्याकमेणी हि देवयानपितृया-
णयोः पथोः प्रतिपत्तौ प्रङ्ते । "तद्य इत्थं विदुः इति विद्या तया प्रतिपत्तव्यो देवयानः

(०49 ७० 090 ^. ++८ ~^ +~ ^“ ^

[1 + +# 0 प क

रल्ञप्रभाव्याख्या |
यमधड्यतावादिविशेषश्रतिस्मृतिबलात्‌ चे वै के चः इयविदोषशरुतिरिषटादिकारिविषयत्वेन व्या्येयेति भावः ॥ १२ ॥ पूर
यख भाष्यं सुबोधम्‌ ॥ १४॥ १५ ॥ १६ ॥ यदुक्तं मा्गान्तरामावात्‌ पापिनामपि चन्द्रगतिरिति । तन । तृतीयमार्ग
शृतेरियाह--विद्याकमेणोरिति । मारद्धितयोक्यनन्तरे तृतीयमगेक्तिप्रारम्भार्थः शरुतावथशब्द्‌ः । एतयोर्ियाकर्मणो
पथिद्रयसाधनयोरन्यतरेणापि साधनेन ये नरान युक्तास्ते जन्ममरणादरत्तिरूपतृ सीय मारीस्थानि भूतानि भवन्ति, क्रियाकृत
लोट्‌ , तेन पापिनां चन्द्रगत्यभावाचन्द्रोको न संपूयंत इति धरुखरथः । प्रतिपत्ताविति। प्राप्तिसाधने इयर्थः । अपिच पापिन
भामतीव्याख्या
पथ्यन्तरस्याश्रुतेः, 'जायस्व्रियस्वेति तीयं स्थानम्‌ इति च स्थानतवमत्रेणावगमात्पथिवेनाप्रतीते्च्रलोकादवतीणौनाम ॥
ततस्थानत्वसंमवाद्संपूरणेन प्रतिवचनोपपत्तेः, अनन्यमागेतया च ॒तद्धोगनिरहिणामपि अम॑गच्छन्‌ ृूरानुपस्पीि
आनन्दगिरीयध्याख्या का
मे वक्षमापयत शति भूलयोनेचिकेतसं प्रति वचनम्‌ । शरलन्तरमाद--वैवस्रतमिति । जनानां प्रलोकगतानां संगमने भगः
्ैवखतं ममं राजानं इविषा दुवस्यत भरीणयतेलथः । ये वै के चासादिलादिशुला सवषां चन्द्रगतिः सिद्ुक्तमिलाशङय विरो
नेकरिङ्गृषटथा तदन्यथा नेयमि्याह--बह्वेति । थे पै के =' धैवखतं संगमनम्‌” श्यनयोवाकययोः सामान्येन चन्रलेकयमरोगय
तिवादिनोबि्याक्मविेषितमार्गदयभ्रष्टानामनिष्टादिकारिणां तृतीयस्थानगतिवादिवाक्येनेष्टादिकारि्णा चन्द्रगतिवक्षेन च विरोषाः
विषयविशेषनियतिरिति भावः ॥ १३ ॥ श्तश्षटादिकारिविपये ये वे वे चेत्यादिवाक्यस्य कोच इत्याह--स्मरन्ति चेति । ताक
तेति--अपिचेल्यादिना ॥ १४ ॥ इतश्वानिष्टादिकारिणां न चन्द्रगतिरिवयाद--अपीति । त्यास्याति--अपिचेद्यादिना ॥ १५।
अनिष्टदिकारिणां चन्द्रमण्डले मोगाभावाथमवदयतायाश्च श्तिसपृतिसिद्धलवान्न चन्द्रगतिरित्युक्तमिदानीं तेषां यमवति 7
नन्विति । विरुदे देतुमाह--यावतेति । सूत्रेण परिहरति- नेल्याहेति । तद्विभजत--तेष्वपीति । मनोम त
गमाशङ्कधाद--यमेति ॥ १६ ॥ मागंदय्नशनां तृतीयखानोक्तेरपि नानि्टदिकारिणां चनद्गतिरियाह--विधेपि । ।
भकट्यन्भूमिकोक्तिूैकं शतिुदाहरति-। पञ्चेति । तदिति प्रकरणुक्तम्‌ । श्रौती प्ुतिविचारणा्था । तीप र
म्भापौऽश्चब्दः । तत्प्रतिपत्तिफलमाद--तेनेति । श्लथ सृत्रयोजनया विशचदयति--तत्रेति । उक्ता तिः ५ ध
्म्दस्याथन्तिरे सुढेियाकर्माथले न मानमिति शङ्खते--कस्मादिति । ततर प्रकरण माणयति-- पृत्वा ह
वृणोति--शिद्ेति । प्रतिपत्तौ परतिपत्तिसाधने । तत्र देवयानख पथो विगमद्रारा प्रकृतत्वं प्रकटयति--तध्य इति ।

अनिष्टादिकार्यधि° ] रलप्रमा-मामती-भानन्दगिरीयव्यास्यात्रयोपेतम्‌ । ६१३

यन्धाः परकीर्तितः । श्टपूतं दत्तम्‌ ( छा० ५।१०१३ ) इति कमं तेन प्रतिपत्तव्यः पितु-
याणः पन्थाः प्रकीर्तितः । तत्क्ियायाम्‌--'अथेतयोः पथोनै कतरेणचनः इति श्रुतम्‌ ।
एतदुक्त मवति-ये न विद्यासाधनेन देवयाने पथ्यधिषता नापि कमेणा पितृयाणे तेषा
ष शद्रजन्त॒लक्षणो ऽसकदावती तृतीयः पन्था भवतीति । तस्मादपि नानिष्टादिकारिमि-
अन्द्रमाः प्रापयते । स्यादेतत्‌ । तेऽपि चन्द्रविम्बमारह्य ततोऽवरुह ्ुदरजन्तुत्वं प्रतिपत्णन्त
इति । तदपि नास्ति । आरोहानथेक्यात्‌ । अपिच सर्वेषु प्रयत्सु चन्द्रलोक प्राभरुवत्खसो
लोकः प्रयद्धिः संपूर्यतेव्यतः प्रश्चविरुद्धे प्रतिवचनं प्रसज्येत । तथा हि प्रतिवचनं दातव्य
वथाऽसौ लोको न संपूथेते । अवरोहाभ्युषगमादसंपूणोपपत्तिरिति चेत्‌ । न । अश्रुतत्वात्‌ ।
वल्यमवरोहादप्यसंपूरणमुपपद्यते । श्रुतिस्तु तृतीयस्थानसंकीतैनेनासंपूरणं दद्तयति--“पत-
ततीयं स्थानं तेनासौ खोको न संपूरैते' ( छा० ५।१०८ ) इति । तेनानारोहादेवासंपूरणमिति
युक्तम्‌ अवरोहसेष्ठादिकारिष्वप्यविशिष्तवे संति तृतीयस्थानोक्टयानथक्यभ्रसङ्गात्‌। त॒शब्वस्तु
शालान्तरीयवाक्यग्रभमवामदोषगमनाराङ्कामुच्छिनत्ति । प्व सल्यधिकृतापेक्षः शाखान्तरीये
वाक्ये सर्वशब्दो ऽवतिष्ठते । ये वे केचिदधिषृता असाह्लोकासपरयन्ति चन्द्रमसमेव ते सवे गच्छ-
तीति ॥ १७॥ यस्पुनरक्तं देहलाभोपपत्तये सवै चन्द्रमसं गन्तुमरैन्ति, पश्चम्यामाहुताविया-
हतिसेस्यानियमादिति । ततम्युच्यते-

न त॒तीये तथोपलन्धेः ॥ १८ ॥

रन्नप्रभायाख्या
नन्गतौ असो लेकः संपूयेत "अतश्च न संपूथते इत्येत््रतिवचनं विरु प्रसज्येतेयन्वयः । अवरोहादसंपूरणम्रतं न
तय ध्रतहान्यापततरिाह--न । अश्रुतत्वादिति । अवरो एव तृतीयं स्यान ुलुक्तमियत आद--अवगेहस्येति ।
दममध्वानं पूुनर्मिवर्तेन्त इति इ्टादिकारिणामवरोदोक्तरनिष्टादिकारिणामपि अवरोदखार्थपिद्धस्वात्‌ पुनरक्तिनयर्थयर्थः ।
अधतोरिति मार्गान्तसेपक्रमबाधस्तृतीयराव्दबाधधेयतः स्थानशब्दो मामलक्षक इति द्रष्व्यम्‌ ॥ १७॥ एवमविरेषशरते-
मंगौन्तरामावानेति पूरवपक्षबीजदरयं निरख तृतीयवीजनिरासार्थ सू्मादत्त-यत्पुनरित्यादिना । वियाकरमद्याना
ृगीदयदिभावेन जायस्वेदयादिश्रुला निरन्तरजन्ममरणोपब्धेनीहुतिसंस्यादर द्धः । पुरुषरब्दाचैवमियाह--भ-
भामतीष्याख्या
यमनादिु यमवदयताये चन््लोकगमनोपपततेः, "न कतरेणचन" शयसयातपूरणमतिपादनपतय। मा्गदरयनिपेधपरलामावात्‌,
दिकारिणमपि चन्द्लकरमने परिऽभिधीयते-सलं स्थानतयावगतस्य न मगल तथापि प यपा मार्गो न सपू
यस्य प्रतिवचनावसरे मागेदयनिषेधपूे तृतीयं स्थानममिवदनतपूरणाग्‌ त्रतिपकषमाच्षीत । य॒दि पुनतनेव माग
गब नन्प्रणपरबन्धवत्‌ स्थानमध्यासीत नेततततीयं स्थानं भवेत्‌ । नही्टदिकरििग्रदमण्डलाद्वर्य रमणीयां निदा
प्रिपयमानासृतीयं स्थानं प्रतिपयन्ते । तकस्य दैतोः । पितियणिन पथावरेहात्‌ । तदि ुद्रनम्तवोऽयनेनेव पथाव-
नेदेष जनमरणप्रबन्धवततीयं स्थानं भवेत्‌ । ततोऽवगच्छमः संयमन पत च यातनापूमीयेमवरतया मरतिपयमाना
आनन्दगिरीयश्याख्या |
गसपि पकृतवमाह--दष्टेति । वि्ाक्मणोरेवं प्रकृतेऽपि प्रकृते मि ज तदाह--तदिति । विधाकमदहीनानां कषद्रजन्तु"
षेऽ निददिदयते न पुनस्तृतीयोऽष्वेलाशङ्काद--एतदिति । मापदयभ्रष्टानामनिधदि कारिणः ृतीयस्थानोक्तिफलमाद --
सादिति । यदिदं तृतीयरथानकीतनं त चनद्गतिं वारयलागल्यापि तसमषिसंभवादिति शङकते--स्यादिति । मानफलार्भया द
लना न चेह तदुमरयं, तथाच नैवं कल्यनेलयाह--तद्पीति । प्रतिवचन ्त्लाननुरूपलमरसङ्गदपि ने कलनेलाह--अपि"
| त रषसुयुणं प्रतिनचने, तत्राह--तथाहीति । गमनेऽपि तख ्रानुयुभलसिद्धिरिलाह--अवरोहेति । भव-
ोएकतासंपूरयसखाशनेवमपि शरतहान्यादि कपयितव्यमिलाद--नेति । तदेव परपचयति--सल्यमिति । तदि तथैवा्पूर
४ तििरोषान्मैषमिलाह--शरुतिर्स्विति । शतिसिढमपूर त । वरिमिति ५
। श न्मिलारङ्याद--अवरोहसेति । युक्या खपक्षुप्पाय पर्च च्व | पूेवाुद्धागितवाग्यय ५५ ध
पवतुमारभते-तुाग्दसिस्वति । उच्छिसिप्कारं प्रकटयति--पुवमिति । -कतन्ययेनानिधदिरिणां चनदरगलयोगे सतीति
पद| भपहृतर्देनादिकारिणो यूते । सवैशबदखयापङ्ताैते सित विथ ववयायमाद--ये वा इति ॥ १७ ॥ पर्त
तदीयां युक्तिमनुवदति--~मदिति । तदुत्तएतलेन ;-पादत्ते--तदविति । प्रतिशा ूरयन्योनयति--ेद्यादिना ।

६१४ ब्रह्षसूत्रदाकरभाष्यम्‌ | [अ.२पा. १अ.२३य्‌.२०

न तृतीये स्थाने देहराभाय पञ्चसंस्यानियम आहुतीनामावतेव्य॑ः। कुतः-तथोपरब्धेः । तथा-
हन्तरेणेवाहुतिसंख्यानियमं ब्णितेन पकारेण तृतीयस्थानप्राधिरुपरभ्यते 'जायखभ्रियसखेलेततत
तीयं स्थानम्‌, ( छा० ५।१०।८ ) इति । अपिच 'पश्चम्यामाहुतावापः पुरुषवचसो भवन्ति
( छा० ५।३।३ ) इति मनुष्यशरीरहेुत्वेनाहतिसंस्या संकील्यैते न कीटपतङ्गादिददारीरहेतुत्वेन
पुरुषशब्दस्य मनुष्यजातिवचनत्वात्‌ । अपिच पञ्चम्यामाहुतावपां पुरुषवचस्त्वमुपवि दयते
नापश्चम्यामाहुतौ पुरुषवचस्त्वं प्रतिषिध्यते वाक्यस्य दथंतादोषात्‌ । तत्र येषामारोहाव.
योदौ संभवतस्तेषां पञ्चम्यामाहतौ देह उद्भविष्यति । अन्येषां तु विनेवाहतिसंस्यया भूतान्त.
रोपखृष्टाभिरद्धिर्दह आरप्स्यते ॥ १८॥

स्मयेतेऽपिच लोके ॥ १९॥
अपिच स्र्यैते लोके । द्रोणधष्टयु्ल्रभरतीनां सीताद्रौपदीप्र्तीनां चायोनिजत्वम्‌ । तत्र द्रो
णादीनां योषिद्धिषयेकाहुतिनौस्ि । धृष्टयुञ्नादीनां तु योपि्पुरूषविष्ये दे अप्याहुती न स्तः ।
यथा च तत्राहुतिसंख्यानादरो भवलयेवमन्यत्रापि भविष्यति । बाकाप्यन्तरेणेव रेतःसेकं ग्भ
धत्च इति लोकरूढिः ॥ १९॥
| ददोनाच ॥ २० ॥
अपिच चतुर्विधे भूतग्रामे जरायुजाण्डजख्ेदजोद्धिजलक्षणे खेदजोद्धिजयोरन्तरेणेव प्राम्यध-
मैमुत्पत्तिदशनादाहुतिसंख्यानादसो भवति । पवमन्यत्रापि भविष्यति ॥ २० ॥ ननु तेषां
` खल्वेषां भूतानां श्रीण्येव वीजानि भवन्ति “आण्डजं जीवजमुद्धिजम्‌" ( छा० ६।३।१ ) इति।
अत्र नरिविध एव भूतग्रामः श्रूयते कथं चतुर्विधत्वं भूतग्रामस्य परतिक्ञातमिति । अ्रोच्यते-

थ म प ण न न न न ^-^ ~^ ~ ^^ + ~^ ^-^ ^~ ^^ ^^ ^~“ ~+ ^~ ~ ८ ^+ ˆ^ ^^

रन्नप्र माव्यास्या
पिचेति । मनुष्यदेहस्यापि नाहुतिसङ्कघानियम इयाह--अपिचेत्यादिना । बिभिनिषरधरूपार्थदरये वाक्यभेदः खयदिसरथः।
॥ १८ ॥ अनियमे स्यरतिसंवादाथं सूत्रमू--सर्यैतेऽपीति । लोक्यतेऽनेनेति सेको भारतादिरुक्तः । मुद्ार्थमप्याह-
बलाकेति ॥ १९ ॥ “अण्डजानि च जरायुजानि च स्वेदजानि वचेोद्धिजानि चः इतिरुखकटम्भेन सूत्रं वयाच्छे-अपि
चेति । अन्यत्राप्यनिष्टादिकारिष्वियर्थः ॥ २० ॥ अनया श्रुला चातुर्विध्यं कथमुक्तं श्रयन्तरे ज्रीण्येवेयवधारणविोधा
दिति शङ्खत्तरत्वेन सूत्रमादत्ते- नन्वित्यादिना । जीवजं जरायुजं मनुष्यादि, भृमिमुद्धिय जायते प्रक्षादिकं, उदा

भामतीष्याख्या
अनिष्टादिकारिणो न चन्रमण्डडादवरोदहन्तीति । तस्मात्‌ चे ये के चः इतीष्टादिकारिविषयं न सथैविषयम्‌ । पशचम्यामाहृतापित
स्वाथैविधानपरं न पुनरपश्वम्याहुतिप्रतिषेधपरमपि, वाक्यभेदु्रसङ्गात्‌ । संयमने वलुपूयेति सूत्रणावरोहापादानतया तयमनस्े
पादानाचननद्रमण्डलापादाननिषेध आज्ञतः । तथाच सिद्धानतसूत्रमेव । पूर॑पुसूतरवे तु शङ्कन्तराध्याहरेण कथंषिद्रपितनय्‌

। आनन्दगिरीयव्याख्या

ष्ट हेतसुक्तवा व्याच्--कुत इति । भोगाय हि चन्द्रारोदणमिलयादिवणितः प्रकारः । उपलम्भमेवामिनयति--जायख्वेति ।
्ञानकरमदन्या हि कृमिकीरादिमावेन पुनः पुनजौयन्ते म्रियन्ते चेति असिद्धम्‌ । नच तत्राहुतिरसंख्योपलभ्यते । नेच तेषां निरन्त
जायमानानां ियमाणानां चाहुतिसंख्या करप्यते दृष्टविरोभे कल्पनानवकाश्चादिल्ैः । रिच देहमात्रहेतुलवेनाहृतिसस्या
मनुष्यदेददेतुतेन वा । तत्राय पुरुपशब्दविरोपेन प्रलयाह--जपिचेति । दवितीयं निराद--अपिचेल्यादिना । तत देदठमाई--
बाक्षयस्येति । तस वियिनिषेधारथद्याभ्रतायां वाक्यमेदादैक्ये च संभवति तदयोगादिलर्थः । पशम्यामाहुतावपा परुषाकापरिणः
मेऽपि नाप्म्यामाहतौ तासां तन्निपेथश्चततदि तासामुभयथा देहारम्मसंमे कथं व्यवसेलाशङ्कथाई--तत्रेति । अन्येषां िति।
चन्द्रमण्डलं प्रतयारोदस्ततोऽवरोदश्च येषां न युक्तस्तेषामित्ति भावत्‌ ॥ १८ ॥ मनुष्यदेहारम्भं प्रयाहुतिसंख्यानियमामा
संवादयति--स्मयैतेऽपीति । सत्र व्याकरोति--अपिचेति । लोकराब्देन सूत्रभाष्ययोरितिहासादिरपि सुत्योच्यते । *'
निजत्वाविरेषेऽपि द्रोणादिष्ववान्तरविशेषमाद-- तत्रेति । तदृषटन्तेनानिष्टदिकारिष्वप्याहृतिसेख्यानियमाभावधीरिति फलितमाह"
यथेति । देहमात्रहेतुतेनाहुतिसं ख्यानियमो नेलत्रापि सत्रख तात्पयमस्तीलाइ--बलाकेति ॥ १९ ॥ शतश देदमात्रार्ने न
हुतिसेख्यानियमोऽसतीयादइ--दशेनाचचेति । एेतेरयश्वलव्टम्भेन सत्न व्याकरोति-भपिचेल्यादिना । अन्यत्रापीट त
निदिदयन्ते ॥ २० ॥ शलन्तरविरोषं रङ्ते- नन्विति । भण्डजमेवाण्डजं पक्ष्यादि । जीवजं जराञुजस्‌ । उदधि ज

सामाव्यापत्यपि° ] ए्मा-भामती-आानन्द्गिरीयव्यास्यात्रयोपतम्‌ । ६१५
कतीयरान्दावरोधः संदोकजस्य ॥ २१॥

आण्डजं जीवजसुद्धिजम्‌' ( छा ६।३।१) इत्य कतीयनोद्धिजश्देनैवे खेदजोपसंग्रहः छतः

प्रसेतव्यः। उभयोरपि खेदजेोद्धिजयोभू्युदको देदपभवत्वस्य तुल्यत्वात्‌ । स्ावरोदधेदात
विलक्षणो जङ्गमोद्धेद शत्यन्यत्र खेदजोद्धिजयोभेदवाद्‌ इत्यविरोधः ॥ २१॥ +

साभाव्यापत्तिरुपपत्तेः ॥ २२ ॥
शद वियदादिस्वरूपरवं तस्साभ्यं वावरोहिणः । वायुभूत्वेखादिवक्यातत्द्धावं प्रप्ते ॥ १ ॥
(क. क, खवरसुक्ष्मो वायुवदो युक्ता धूमादिभिभंवेत्‌ । अन्यस्यान्यस्वस्पत्वं न मुख्यमुपपद्मते ॥ २ ॥
इष्टादिकारिणश्चन््रमसमार्द्य तसिन्यावत्संपातमुषित्वा ततः सानुशया अवरोहन्तील्युक्तम्‌ ।
अथावरोहग्रकारः परीश्यते । तत्रेयमवरोदशरुतिभवति--अथेतमेवाध्वानं पुनर्निवर्तन्ते यथेत-
माका्रामाकाशाद्वायुं वयुरभूत्वा धूमो भ॑वति धूमो भूत्वाऽम्रं भवलयभरं भूत्वा मेघो भवति मेघो-

भूत्वा प्रवषेति' ( छा० ५।१०।५ ) इति । तच्र संरायः-क्रिमाकारादिखरूपमेवावरोहन्तः प्रतिप-
यन्ते किवाकाशादिसाम्यमिति । तत्र प्राप तावदाकाशादिखरूपमेव परतिप्न्त इति । कुतः--

९ ^ ५८ ~^ [ए शः 8

श््रप्रभाग्यासख्या
भत्वा जायते यूकादि जङ्गममिति भेदः । सशोकः स्वेदः ॥ २१ ॥ एवं पापिनां गलयागती विचार्य संप्रतीष्रादिकारिणाभवं-
हे िरोषमाह-साभाव्यापत्तिरुपपत्तेः। यथेतमनेवं चदयुक्तरीया.यथागतं धूमायध्वान पुनर्निवर्तन्ते, निवृत्ताश्वानुरायिनः
मन्ति हतदेह। आकाशं गता आकारसदश। भवन्ति । आकारासादर्यानन्तरं पिण्डीकृता अतिसूकष्मलिङ्गोपहिताः वायुने-
तिततश्च नीयमाना वायुसमा भवन्ति । सोऽनुशयी संधो वायुसमो भूत्वा धूमसंगतसत्समो भवति, धूमसमो भूत्वाऽ्रसमो
मति । अपो विभर्ता, मेहति सिश्चतीति वृिकता मेघस्तत्समो भूत्वा वर्षधारद्रारा प्रथिवी प्रविस्य ब्रीहियवादिरूपो
| भवतीति सिद्धान्तगलया शुखर्थः । पूवोत्तद्यु्ति्रयं संशयबीजं मन्तव्य, पूर्वत्र मार्भद्रयमुक्त्वा तर तीयतवोक्तेरयुक्तं स्थानशग्दस्य
| मायलक्षकतवमिह तु दुग्धं द्धि भवतीलयादिप्रयोगे भवतिश्तेर्विकारखरूपापत्तौ मुल्यत्वात्‌ साहर्यापत्तिलक्षणाबीजं नास्तीति
| भामतीवयाख्या
जीवं भरायुनप्‌ । सहोकज्ञ संलेद्नम्‌ ॥ १२ ॥ १३ ॥ १४ ॥ ९५ ॥ १६ ॥ १७॥ १८॥ १९॥२०॥ २१॥
समिाग्यापत्तिरुपपत्तेः । ययपर यथेतभाकारमाकाशाद्रायुमिलतो न तादाल्यं स्फुटमवगम्यते तथापि वुपरूवेलदिः
पुटं 7दस्विकगमाययेतमाकशि पियेतदपि तादात्म्य एवावतिष्ठते । न चात्यस्यान्यभावातुपपत्तिः । मदुप्यशरीरस्य नदि.
अनन्दगिरीयष्याख्या

गं कृक्षदि। छन्दोग्य्ुतिविसोधं सत्रेण परिहरति--ञत्रेति । तवाल्याति--आण्डजमिति । उद्धिऽजशब्देन सेदजोपसंग्ररे
<पाह--उभयोरिति । धतरेयके तदि मेदव्यपदेरास्य का गतिः › तत्राह---स्थावरेति । शलोत्रिरोधं निराक्ृतमुपसंहरति--द-
रेष इति॥ ९१॥ अनिष्टादिकारिणामायोदावसोदरूपा गतिरुक्ता संप्रतीष्ठदिकारिणामवरिष्टमवरोहमकारं निरूपयति--साभाभ्येति ।
हिन सेवम दवति--इष्टादीति । निषयवाक्यसुदादरति-- तत्रेति । चन्द्रमसि भोगं समाप्य मघ्नारोदेभिदिकारिधिति
प्‌ । चने मोकतन्यकरमणः समाप्लानन्तयमयेलयुक्तम्‌ । एतमेव वक्ष्यमाणं पन्थानं पुननिवततनते पुनःशब्दादनादे संसारे पूर्वमपि
१ गता निवत्ताचति गम्यते । कोऽसानध्वा यं प्रति निकौन्ते तमाद-- ययेति । यथागतं मासभ्यः पितृलोकं पितृलोकादाका-
भमयाचदमिति गमनक्रम आगमनेऽप्वाकाशेत्तर्ययेतमिति भाति पिवृलोकायकीरवनादभरादिसंकीतनाचनेवमपीति गम्ये । तथाच
'मिलुपलक्षं 1: सस्वापश्चन्द्रमण्डठे देहमारवब्धवलसताः कमेक्षये दुता आकाञ्चं॑गतासत्सदृशा यदा जायन्ते तदा तदुपशिता
पपिनोऽवाकारसमा भवन्तीलयाह--आकाक्ञादिति ॥ तत्तव्यतामापन्नाश्च वायुनेतश्चायुतश्च नीयमाना वायुसमा अनुरायि-
पत वशत्या भनन्तीलाह--आकाश्चमिति । तदनन्तरं यो धूमो गमनदशायामासीतत्ल्यो भवनुरायीलयाद--
। तेतोऽपां पारणा्संशरतोदकं यदभ्रं ततुल्योऽनुशयील्याह--धूम इति । ततो जलसेचनान्मेषो वपणकतौ तत्तुल्यः व
-कासह--अभमिति । तत्सद्श्यमापध वपैधाराभिरनुरायी एथिवीमाप्चत श्याद-मेध इति । भरो 2
मै समं पमिति कभैतवक्तेूमो भवतीत्यादि भवतिशुतेश्च स्देदमाह-- तत्रेति । देवयानपिठ्याणौ पन्थानो क्रम्य तृती
। नशब्द मागंलक्षणलम्‌ । मवति्तेश्च सददयरक्षणतवे हेलमावात्तादालयाथलमेवेत 0
र्पतसारगतिनिरूपणदवारा वैराग्यदृढीकरणासूैवत्पादादिरेगतयः । पूषैप भवतिशतेयंख्याथलसिद्धिः । । 9

षगकार्लपीः । यथेतमाकाद्चमाकाशाद्वाुमिलत तादा्म्बाटृषटेरन्यस्य चान्यात्मत्वासिद्रेनौकाश्चादितादाप््यमनुद

॥ । वेयुभूत्वे्यादौ तादात्म्यसिद्धेेहुषादिषु च + प्रादिभावानुभवाचभेतमाकाशमिल्यादावपरि तादात्यमेवेति परि-

६१६ बरहसूत्रश्चांकरेभाप्यम्‌ । [अ.३पा. १अ.५यू.२

एवं हि श्रुतिर्भवति । इतरथा लक्षणा स्यात्‌ । श्रुतिटक्षणाविशये च श्रुतिर्न्याय्या न क्षणा ।
तथाच वायुभूत्वा धूमो भवतील्येवमादीन्यक्षराणि तत्तत्खरूपोपपत्तावा्नस्येनावकट्पन्ते । तसा-
वाकाश्षादिखरूपभ्रतिपत्तिरिति 1 एवं प्राते बूमः-आकाश्लादिसाम्यं पतिपद्यन्त इति । चन्द्रम.
ण्डले यदम्मयं श्रीरमुपभोगार्थमारब्धं तदुपभोगक्षये सति भ्रविरीयमानं सुक्ष्ममाकाशसमं
मवति ततो वायोर्वशमेति ततो धूमादिभिः संपृचयत इति । तदेतदुच्यते--“यथेतमाकादामाङाः
शाद्वायुम्‌' ( छा०५।१०।५ ) इयेवमादिना । कुत एतत्‌ । उपपत्तेः । णवं हयेतदुपपद्यते । न हान्य-
स्यान्यभावो मुख्य उपपद्यते। आकाशसखरूपप्रतिपत्तौ च वारवादिक्रमेणावरोहो नोपपदयते। विभु.
त्वाश्चाका्षेन निलयसंबन्धवत्वान्न तत्सादद्यापत्तेरन्यस्तत्संबन्धो घटते । श्ुयसभवे च रक्ष
णाश्रयणं न्याय्यमेव । अत आकाशादितल्यतापत्तिरेवा्राकाश्ादिभाव इत्युपचय॑ते ॥ २२॥

नातिचिरेण विरोषात्‌ ॥ २३॥

~$ शः, त्रीद्यादेः प्राग्विरुम्बेन स्वरया वाऽवरोहति । तभ्रानियम एव स्याक्नियामकविवजनात्‌ ॥ १॥
{ ५ अधिकरणम्‌ ; न तेन पृष
५-4-84 ^¢ दुःखं रीह्यादिनिर्याणमिति तश्र विक्ञेपितः । विरुम्बस्तन पूर्वत्र स्वराथादवसीयते ॥ २॥

~ ०4 १ १५.१.१५. न 4 १0 ^ १०५५.८५.०९.५९ ५

न 00८ र ५ ज ~ (^ ^^ "^^

^ ण ^

रज्नप्रभाव्याख्या
्रत्युदाहरणसङ्कतिः । श्रुतिमुद्यलवे फलमिति पूर्वपक्षः । अनुशयिनां पूर्वसिद्धाकारादिखरूपापतत्ययोगा्क्षणेति तिदधान
ति-पवमित्यादिना । समानो भावो धर्मो यख तद्भावः सामाव्यं साम्यमिति सू्पदारधैः । पव ह्येतदिति । एतद्र
मेवं साददयरूपमेवोपपयत इयर्थः । अनुरायिनामाकाशादिभ्यो निर्ममनान्यथानुपपत्त्यापि सादर्यलक्षणेलाद--आकाशः
रूपेति। संयोगलक्षणामाशङ्थाह- विभुत्वादिति । भवतिश्रुलया संयोगलक्षणायामनुवादः स्यादिलर्थः । विविधभूतसाग
मवरोहे भवतीलयनुसंधानद्रिराग्यसुपसंहरति--अत इति ॥ २२ ॥ नातिचिरेण । उक्तं साद्द्यमुपजीव्य रोके गन्‌
मामतीव्याख्या
श्वर्यं देवदेहरूपपरिणामरमरणदिवदेहस्य च॒ नहृषस्य तियैक्लस्मरणात्‌ । तस्मानुख्याधैपर्िगिन न गौणी वृतिरप्रणी
गौयां च वृतौ ठशषणाशब्दः पुतो णे लक्षणायाः संमवात्‌ । यथाहः-“टध्यमाणयो्योगादृततर ठु गौणता षी ।
म्रा व्रुपः-- साभाव्यापत्तिः । समानो भावो रूपं येषं ते सभावाप्तेषां भवः साभाव्यं सारूप्यं साद्दयपिति गरक
कुतः--उपपत्तेः । एतदेव व्यतिरकपुतेन व्यच - नहान्यस्यान्यभावो मुख्य उपपद्यते । युत्तमेतयदेवशधीपनः
वेन परिणमते, देवदेहसमयेऽनगरशरीरस्यामावात्‌ । यदि तु देवाजगरशरीरे समपतमये स्यातां न देवशरीरमजगसशीरं शिषः
नापि क्रियते । नहि दधिपयसी समसमये परस्परासनी शक्ये संपादयितुं, तथेहापि सृक्षयशरीराकशयोयगपद्वावा् परध
भवितुमरैति । एवे वाय्वादिष्वपि योञ्यम्‌ 1 तथाच तद्धावस्तत्तारदयेनोपचासि व्याख्येयः । नन्वाकाशमप्रेन संबोगमा व
किं सष्येनेलत आह--विभुत्वाञ्चाकारोनेति ॥ २२ ॥ नातिचिरेण विशेषात्‌ । 'निथपतस्‌ पि
जनन्दगिरीयभ्याख्या न

हरति-एवं हीति । भवतिश्रुतेः सादृ्यक्षकत्वेऽपि नानुपपत्तिरिलयाराङकघाह--इतरथेति । सापि शब्दद्तिलादािःा
याद श्रुतीति । रतद्ुस्याथते तदक्षरानुकरूटयं फलमाह--तथाचेति । पूताक्तप्रकारेण तेसखया्लमवसादुन
दिखरूपापत्तावक्षराणि सम्यथि भवन्तीलय्ैः । शल्या पूर्वपक्षमुपसंदरति-- तस्मादिति । आकारादितादात्मयं पलाला १५
तव्यमिति पक्षमनुभाष्य सिद्धान्तयति--एवमिति । समानो भावः साभान्यं सादृ तदापत्तिरिति योजनया प्रति 9
आकाक्ादीति । कथ पुनश्चेतनानामनुङयिना मचेतनेराकाशादिभिः सादृर्यमिलयाशङ्य प्रतिज्ञातमेवाथ ध
्रतिक्षासमाप्रावितिशब्दः । उक्तऽ श्रतिमुदाहरति--तदेतदिति । मवतिश्चलया तादासम्यमेवोपेयं न त्सार्यमिति
कुत इति । तत्र हेतुमवतायै व्याकरोति--उपपत्तेरिति । एवं दीलयाकाश्चादिसाद्रदयाङ्गीकारे सतीति य्त्‌ ।
मवनसुक्तम्‌ । युक्तं हि नहषादिदेदारम्भकमभूतानामजगरादिभविन परिणामित्वं तदेहानामयीगपथादिद तु क
यत्वान्न परस्परात्मतेल्युक्तमेव साधयति--न्टीति । वायुभूतेलादिशतेस्तदिं का गतिः तत्राद--आकारोति । अ&^ ध
सादिभ्यस्िलमाषाम्तेम्यः खेनैव रूपेण निष्क्रमणान्यथातुपपत्तिरूपश्रुताथपत््यान्यस्य पूिदान्यमावावुपषलनरध तः
पचरिततद्धावापत्तिविषया श्रुतिरिति भावः । आकाशादिना संयोगमात्रं मवतिश्ुला रक्षतां किं सदनया

त्रवैरूप्या्थ॑वाय्वादावपि साद्ृयमेबेलयाद--विभुत्वाश्वेति । यदुक्तमेवं सति रतिभवतीतरथा रक्षणेति, त
अनुशविनामाकाशादितादात्म्यायोगात्तत्तस्यतापत्तेः श्रुलथैलात्तत्परिहाराय प्रेक्षाकारिणा भवलवता मान्यमिल्युपदः 14

॥ २२५ ूपूषैसारयंगतानामुत्तोत्तरसादद्यापत्तिरविलम्बनेलाद--नातिचिरेणेति | विषयसंशयौ दय

अन्याषिष्टितयि° ] `व्मा-भामती-जानन्दुगिरीयव्यास्ा्योपेतम्‌ । ६१७

ततराकाशादि्रतिपत्तो प्रागरीह्यादिभतिपततेसवति विशयः । कि दीर्ध दी काले पूर्पूर्वसा-
हद्येनावस्थायो्रोत्तरसादश्यं गच्द्छन्ट युतादपमट्पमिति। तत्रानियमो नियमकारिणः शाखः
सयाभावादिति । एवं घाप्त ध्वमाह-नातिचिरेणेति । अल्पमल्पं कार्माकाशादिभावेनावस्थाय
व्धाराभिः सहेमां भुवमापतन्ति । कुत णतत्‌ । विशेषददनात्‌ । तथाहि
रनन्तरं विशिनष्टि--अतो वै खलु दुर्निष्पपतरम्‌' ( छा० ५।१०। ६) इति । तकार पकदछा-
नद्यां प्रक्रियायां लुतो मन्तव्यः । दुर्निप्परपततरं दुरनिष्करमतरं दुःखतरमस्माद्रीष्टादिभावा-
निःसरणं भवतीत्यथैः । तद्र दुःखं निष्पतनं मदशायनपूर्वेषु खुखं निष्प्रपतनं दयति ।
सुखदुःखताविरहोषश्चायं निष्प्रपतनस्य कालाट्पत्वदीधत्वनिमित्तः । तस्िन्नयधो शारीरानिष्पत्त
रुपभोगासंभवात्‌ । तस्माद्रीह्यादिभावापत्तः प्रागस्पेनेव काठेनावरोहः स्यादिति ॥ २३॥

भन्याधिष्ठितेषु पूवैवदभिलापात्‌ ॥ २४॥

(र) ्रीह्यादौ जन्म तेषां स्यास्सं्छेषो वा जनित्रे ॥ जायन्त इति मुरुयस्वात्पश्ह्सादिपापतः ॥ १॥
ण ^ 3
( ४ ह 9 वेधान्न पापसंश्ेषः कमग्याप्रलयनुक्तितः ॥ श्वविप्रादौ मुल्यजनौ बरणव्याप्रतिः शता ॥ २॥

तसिननेवावरोहे भवपणानन्तरं पठ्यते--“त इ बीहियवा ओषधियनस्पतयस्तिलमापा इति

रन्नप्रभाष्याख्या
निराचिरगतिददीनास्संशयं बदन्‌ ूर्वपक्षयति-तमरेव्यादिना । अनियमात्‌ कदाचिद्रिरम्बेन योन्यापत्तिरिति ूर्वपक्षफ़लं,
गद्वान्ते तु त्रीहियवादिभावादनुशयिनां यिलम्बेन निभेमनमिति विरोषादाकाशादिभावाच्छीघ्र निभम इय विटम्बेन गरन्याप-
तरिलनुसंधानद्रिराग्यदार्न्यमिति वित्रैकः । नन्वाक्राशादिष्वनुशयिनां सुखं व्रीहियवादिषु दुःखमिति दुःशब्दाद्धाति न चि-
चिरनिगमनमिद्यत आह --खुखदुःखताविशेषश्चायमिति। अवधिः काठः ॥२ ३॥ अन्यामिटापात्‌ । श्रतिक्रमात्‌
धकमाचाधिकरणानां क्रमो बोध्यः । इट भूमौ वर्षधाराद्रारा पतितासेऽनुशयिनो बीद्यादिसाम्येन जायन्त दति श्रलर्थः ।
भामतीव्याख्या
एं रते न तु व्रिटम्बेनेति मग्यते रवपक्षी । विना स्ूलक्षरीरं न सूष्मशीरे दःतमगीति दुरनिष्पतरं पिठ रश्षयतीति
व्रातः ॥ २१॥ अन्याधिष्ठिते पूवेवदभिलापात्‌। आकारता वायपृमादितंपकेषठङषयिनापनत दहदानीं ्रीहििवा
पिवनस्यतल्तिठमपरा इति जायन्त इति श्रूयते । तत्र सशयः करिमनृशयिनां भोगापिष्ठनं भीहियवादयः स्थावरा मवनि,
रत्‌ र्ञान्तरापिष्ठििषेषु ससगमत्रमलमवन्तीति । तत्र मतुध्यो जायते देवो जायत श्यादौ प्रमो जनः शरीरस
िद्रवादत्रापि नरीद्यादिशरीरपस्िह एव जनि्युख्याथं इति व्रीधादिशरीय एवानृशयिन इति युक्तम्‌ । नच रमणीयचरणाः कपू
#णा इतित कमविरेषातंकीरनात्तदृभावि नीद्यादीनां शरीरभावामव्रासेतरजञान्तरापिष्ितानामव ्सपकमतपिति सप्रतम्‌ ।
आनम्द्गिरीयव्याख्या
तव्‌ तत्तत्ादृरयं गतेषििति यावत्‌ । गन्तृभेदेन चिराचिराभ्यां गतिद्ीनात्तमेव संशयं विरादथति-- किमिति । राखमतीद्धिया्ये
१ न चह दाख्भस्ि तेधाचानिधारणति पूर्यपक्षयति-- तत्रेति । न च अतो परे खलं दन ्रपतरम्‌› इतिं वीघ्ादिभावदूभयनेव
ामनावगमालूमिलम्बसिडिरिति वाच्यम्‌ । तत्र वुःखमिःसरणस्यैव तरिवक्षितलरेन विटग्वस्यानिषटलात्‌ । नव देदाधभावा.
पतिदवेविरमामिप्रायमेतदिति युक्तम । तथापि परकृतसवेपरामरकातःशन्दालूवसादिलम्बगमनप्रतीनेः सयत्र मयवगोरवं तवथ
भवः । अत्र चाकाशादिभावमारभ्य ्रीह्यादिभावपयन्तावसोहरूपसारगतेसतत्तस्सादृरयरूपायाधिरानिरलनिरूपोन परग्यल्यव
-गासादादितगतिः । पूप सत्र तततद्धावपरिहारार् मरयलगोरवं करतन्यम्‌ । सिद्धान्ते तु तदय क्प्ल व
ति पल्दः । पूपक्षमनूय सिदधन्तमवतायं॑परतक्षा पूरमनिदरभोति--एवमिति । निवामकयासामावाितदियाद
ठ इति । नियामकविषयं देत॒मवतायै व्याच्--विरोषेति । वाव्यख विवक्षितमर्थं वदन्पदं पूरयति-- तक्रार इति ।
ता पदा दवाक्याथमाह--दुर्निष्कमेति । कथमेतावताकाशादिभ्यो परिलम्बमन्तरेण निम्र भति तत्राह तदिति ।
प -रमाकारादिपु विशेषणादालक्षयते नारिकम्बनिःसरणमिलाशङ्कथाह-- सुखेति । किम्थमित्यं कटप्यत आकरा;

निं मीहयरिस्तु दुःखेनेति यथाष्चुतमेव फं न स्वात्‌, तत्राद--तस्मि्निति । अतःशानदख प्रकृतपराम क -
च दिपामरितेन निराकाह्तवद्वाकयान्तरोपात्ताकाशायपरामभषिलवादावाशादिव्पणान्तादमिग्धेन निःसरणमिल्युपसंहरति-

दिति । काद ब्रहयादौ च तद्भाव परिदत करतग्यप्रयलस्य लाधवगौर्रविरेषपं निगमपितुमिपीद्युक्तम्‌ ॥ २ त । १
प शादिपरकपणान्तसादृदयं चिरभावि, तत्सारश्यतात्‌, ्रीदयादिसाद्दथवदिलसख मिरोषण्ला बाभुवला परकृतावरोदवाग्धदे-
मध

पयति-भन्यरेति । सगि सूचयन्विषयमाश्-तसथिक्निति । त दहेति तच्छब्देनानुशथिनो गृ्न्त । व्यवहार.
७८ ।

|

६९८ मह्यसू्रशांकरभाष्यम्‌ । [अ.१९पा. १अ.६्‌.२॥

जायन्ते' ( छा० ५।१०६) इति । तत्र संशयः-किमसिश्नवधौ स्थावरजात्यापननाः स्थावर.
दुःखभाजो ऽनु ह्ायिनो मवन्त्याहोखिर्क्षेभक्ञान्तराधिष्ठितेषु स्थावरशयीरेषु संन्छेषमां गच्छन्ती.
ति । कि तावताम्‌ । स्थावरजात्यापश्नास्तत्सुखदुःखभाजो ऽनुद्यिनो भवन्तीति । कुत पतत्‌।
जनेभुख्याथेत्वोपपत्तः स्थावरभावस्य च श्रुतिस्मत्योरुपभोगस्थानत्वप्रसिद्धेः । पशसा.
योगाश्चेष्टादेः कमेजातस्यानिष्टफलत्वोपपत्तेः । तस्मान्मुख्यमेवेदमलनुशयिनां वीह्यादिजन्म ।
$वादिजन्मवत्‌ । यथा श्वयोनिं वा सूकरयोनिं वा चण्डाखयोनिं वेति सुख्यमेवायु यिनां श्वा.
दिजन्म तत्सुखदुःखान्वितं भवति । पवं ब्ीह्यादिजन्मापीति । एवं प्राप्ते बरूमः-अन्येजधैर.
धिष्ठितेषु बरीह्यादिषु संसगेमात्रमनुदायिनः भरतिपद्न्ते न तत्सुखदुःखभाजो भवन्ति । पूर्वत्‌
व न
अत्र जायन्त इति श्रुतेः पूर्वत्राकाशादिवर्षान्तसादर्योक्तेश् संशयमाद-- तत्रेति । असिन्नवधौ वर्षसादरयानन्तरमिदैः
ुर्निष्प्रपतरशब्देन चिरनिगखनलक्षणोक्ता न युक्ता, दुःखेन -निगगमनमिति सुख्यसंभवादियाक्षपसङ्गया पूर्यपक्षथति-
किंतावदिद्यादिना । अत्र पूर्वपक्षे स्थावरत्वनिग्रत्येऽधिकारिणां यल्ञगौरवं, सिद्धान्ते व्रीशादिसंकेषमात्रं परि
यल्ललाघवं वैराग्यदाद्धं चेति विवेकः। ननु देहोत्पच्या जीवानां जन्म स्यान्न खतः, बरीद्यदेस्तु न देत्वमियत आह स्थाव
रभावस्येति । स्याणुमन्येऽयुसंयन्ति' इदयादा श्रुतिः । शरीरजैः करमैदोधैयति स्थावरतां नरः” इत्याया स्मृतिः । नः
सर्गिणां पापाभावात्कथं स्थावरत्वं, तत्राह-पश्विति । सोमायुच्छि्टभक्षणसुरग्रहावादिशब्दार्थः । क्रतर्थसादेरं
हिंसात्वादिसामान्येन प्रवर्तन हिखादियादिशाघ्लनिषिद्धत्वाकारेण दुरितापूरवैकारित्वमविश्द्धमिति साङ्गया आहुः । श्रुतो
ब्रीह्यादिभावोऽनुशयिनां न जन्मरूपः कर्मविशेषपरामर्श विनाघ्रोक्तत्वात्‌, पूवे क्ताकाशादिभाववदिति सिद्धान्तयति-एः
प्राप्त इत्यादिना । पूर्वैवदिति पदं टरान्तत्वेन देत्वशत्वेन च व्या्यातं यदत्र प्रकरणे कर्मविशेषपरामदीपूर्वकसुच्यते तजर््ो
| भामतीव्याख्या
इ्ादिकारिणामिष्टदिकर्म॑संकीतेनादिषदिश्च रिंसादोषद्प्रितवेन सावद्यफठतया चन्द्रलोकमोगानन्तरं स्थावरशयीरभोगयदुःवषटय
स्यापयुपपत्तः । नच “न रस्यास्सवौ भूतानि इति सामा्यशचाखस्यागीषोमीयपश्हिंसाविपयविशेषशान्नेण वाधनं, सामन्यशाघः
हिंसासामान्यद्ररेण विरेषोपतपेणं त्रिटम्बनेति साक्षद्विरिषसपृशः शालाच्छीघतसतरत्ताहपैदतवादविति साप्रतम्‌ । नहि बलवि
रबठं बाधते विंतु सति विरोपे । न चेहापि विरोधः, भिन्नगोचरचारिवात्‌ । अभीपोमीयं प्माल्भेतः इति हि कतु
समान्नातं कवथैतामस्य गमयति न तपनयति निपेधापादितामस्य पूरुं प्रयनभरेतुताम्‌ । तेनास्तु निपेषादस्य पुष प्रयनषुः
विेश्च कवेता को विरोधः । यधाहृः--'यो नाम॒ क्तुमध्यस्थः कठल्ादीनि भक्षयेत्‌ । न क्रतोप्ततर वैगुण्यं यधा चेर
द्वितः" इति । तस्माज्ननेपृस्याथतवद्रीद्यादिशरीरा अदशचयिनो जायन्त इति प्रततऽमिधीयत-मवेदेतदेवं यदि रमणीयचरणाः ¶
यचरणा इतिवद्रीद्यादिष्वतुशयवतां कमैविशिषः कीर्येत न चैतदस्ति । न वेष्टदिः कर्मणः स्थावरदारीरोपभाग्दःलकटप
हेठमावः संमति, तस्य धमलेन पतैकरेतुलात्‌ । नच तद्रतायाः परिसा “न हिंस्यात्‌ इति न्मिपाक्तवधीया जी ६६
आनन्दगिरीयग्याख्या
भूमिः सप्तम्यर्थः । त्रीद्यादिभावमापननेष्वनुशयपिपु, जायत इति श्रतेः कमपूवकतवाश्रतेश्च पिचारहेतं संश्षयमाद--तत्रेति । भसि
धाविति । आकाशादिवपणान्ततत्सादृरयापच्यनन्तरदरायामिल्थेः । जत्र च स्थावरभावस्य संसारगतेरालोचनदयरा पर्यसनं च
णात्पादादिसंगतिः । पूैपक्ष ब्ीकारिजन्मनो मुख्यतेऽनुशयिनां तत्परिदह्यरायाभिकतेनाभिकं प्रयतितव्यम्‌ । भिद्धन्त तदी ^
निराकतु प्रललाधवमिति विवक्षित्वा विमू्वकं मूवेपक्यति--किं तावदिति । मकाशादिष्विव तरीहयादि्पि सं
तदेहतेति शङते--ऊुत इति । विरोषं ददयन्परिहरति--जनेरिति । जीवस्य जन्मामविऽपि देवो जातो मनुष्यो जत्‌ स्व
देहाभिमानद्वारा जनेभुख्यत्वददीनात्तत्रापि सुख्यलार्थ देहाभिमानपू्वक सखदुःखमाक्त्वमास्थेयमिलयथः । कथं स्थावर्नाः ह
नहि तत्र देहाभिमानपूर्वकं मनुष्यादिदि्वद्धोगोऽस्ि, तत्राद--स्थावरेति । ^स्थाणुमन्येऽनुसंयन्ति' इलाया तिः
कर्मदोपेयाति स्भावरतां नरः” इत्याया च स्मृतिः । ननृदाहताभ्यां शुतिस्मृतिभ्यां पापफलत्वं स्थावरमावस आति तत्कथमिध
रिणां चन्द्रस्थरस्वलितानां तस्प्राप्तिः सङ्धते, तत्राह--प्रचिति । सोमपानावसरे परस्परमुच्छिष्टमक्षण मादिशब्देन ०
८अग्रीषोमीयं पशुमालभेत? इति विशेपशाखान्न दहिस्यादित्यादिस्तामान्यशालस्य विरेषविषये बाधातयशयु्दिस्नल रि
ऋत्वथतया पुरषायतया च विधिनिभेधयोभिन्नाथववेनानिरोधाद्राध्यबाधकपासिद्धेरशक्य पडुर्दिसनख निषापिगमन न
समिल्याश्षयवानुपसंहरति- तस्मादिति । पश्ु्िसदरक्चतान्न स्वातव्येण त्री्यादिजन्मेतुतलयाङ्षद्य॒पापन्तरस तद्ध इ
माह--श्वादीति । अवरोदाधिकारे श्वादिभावः श्रुतो नेलयाशङ्कय श्रयन्तरमाद--यथेति । अनुङघयिनां वरीह्यादिजन्मन क
तत्परिहारायापिङ्तेन प्रयलगौरवं कतैव्यभितयुपसंहैमितिशब्दः । पूैपक्षमनूध सिद्धाम्तमवताये तिश ५६५. नाल!
एवमिति 4 तत्र सौत्रं दृ्टन्तमादाय व्याच्े-पूवैवदिति । जनेभेस्यत्वाय बीश्चादिष्वनुञ्षिनस्त्व॒लदुःखभा" ६

द्यारी तृ

अ्यधिष्ठिताधि० ] रलप्रभा-मामती-अानन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ६१९

यथा बायुधूमादिभावोऽनुदायिनां तत्सग्छेषमात्रम्‌ । एषे ब्रीह्यादिभावोऽपि जातिस्थायरैः सं-
केषमात्रम्‌ । कुत पतत्‌ । तदवदेवेहाप्यभिलापात्‌ । कोऽभिलापस्य तद्वद्धावः। कमेव्यापार-
अन्तरेण संकीवैनम्‌ । यथाकाशादिषु प्रवषेणान्तेषु न कैचित्कमग्यापारं परामूृशयेवं वरीह्य-

दिजन्मन्यपि । तस्मान्नास्तयत्र खुखदुःखमाक्त्वमनुरायिनाम्‌ । य तु सुखदुःखभाक्त्वमभिपरेति
परामरति तत्र कमेव्यापारं रमणीयचरणाः कपूयचरणा इति च । अपिच मुख्येऽनुशायिनां
त्ह्यादिजन्मनि व्रीह्यादिषु दटयमनेषु कण्ड्यमानेषु पच्यमानेषु भक्ष्यमाणेषु च तदभिमानिनो-
$नुशयिनः भ्रवसेयुः । यो हि जीवो यच्छरीरमभिमन्यते स तसिन्पीड्यमाने प्रवसतीति प्रसि-
द्रम्‌। तत्र ब्रीह्यादिभावाद्रेतःसिग्भावो.ऽनुशयिनां नाभिरप्येत । अतः संसर्गमात्रमनुद्रायि-
नामन्थाधिष्ितेषु व्रीह्यादिषु भवति 1 पतेन जनेमुख्याथैत्वं प्रतित्रृयादुपभोगस्थानत्वं च
स्थावरभावस्य । नच वयमुपभोगस्थानत्वं स्थावरभावस्यावजानीमहे । भवत्वन्येपां जन्तूनामपु-

^ ^^ ~ +~ ~~~ ~~~“ ~
~. ५+<~ ~^ ˆ~ * ~~ < -”५~<^+ -+~ न
~ ~ ^~ ~~ ~ -“- ~ “^~ ~~~ ˆ~ ~ ~ = ~+ ^ ~~ ~~ ~~~ ~ ज ~

रन्रप्रभव्याख्या
गरतिरिक्रान्तमप्याह--यन्र स्विति । अपिच भो यो ह्यन्नमत्ति यो रेतः लिया सिति तद्भूय एव भवतिः इति वा-
सरमे बरह्यदिषु प्रविषटखानुशयिसंघसान्द्वारा रेतःपिक्ुरुपयोगः श्रुतस्तदन्यथानुपपतत्यापि जन्मश्रुतिन मुद्येखाह--
्रपरचिलयादिना । ब्रीह्यादिरूपदेहनाशे देहिनामुककान्तेसवदय॑भावद्रेतःसिग्योगो न खादिरथैः । पतेनेति । उक्तामुमा-
रथापततिम्याम्‌ । जायत इति श्रतेमुख्यार्थत्वमनुशयिभोगायतनत्वं च व्रीह्यादेः प्रतित्रूयादिखरथः । ननु ब्रीहयदेर्भोगा-
भामतीनव्याख्या
परवमय पुरषाथौया एव न हिस्यादिति प्रतिरेधात्‌ । तथाहि--न स्यादिति निषेधस्य निधेध्याधीननिरूपणतया यदुं निषेध्य
ट एव पमि विज्ञायते । न चैतत्‌ “नानृतं वदत्‌ न तै परो करोतिः शीवकस्यचिद्यकरणे समानत मेनादृतवदनप-
पय तिष्यस्य कलले निपिपोऽपि कलरथः स्यात्‌ । परौ निषिद्धयोराउ्यमागयोः कलभेन निभेषस्यापि कलप भवेत्‌ ।
प्‌ हि सयाव्यमागरहितरपयज्गान्तैररव्यमागसाध्यः क्रूपकारो विज्ञायते । तसमादृनास्मयाधीतेन न स्यादियनेनामिहवितस्य
र षहस पुरुषव्यापारस्य प्रिधिविभक्तिविरोधालकृलिसाकर्मभव्यलपरियिगिन पुरुषां एव भाग्योऽतिषठते । आस्या-
तमि्िस्वापि एरस्य करव्यपारामिधानद्ररेणोपस्थाितात्‌ । केवलं तस्य रागतः प्रा्तवात्दतुवादेन नजै विषि-
। -एतापति, तैन परुपाथो निरेध्य इति तदधीननिरूपणो निेधोऽपि पुरूर्थो भवति । तथा चायमधः संपदयते--यलुरुषाध हननं
कृदिति । कलधस्यापि च निपपे हिंसायाः कतूपकारकलमपि कस्येत्‌ । नच छ पूरुपोपकारकते प्रसर्थिनि सति तत्क-
मातदम्‌ । नच स्वातन्वयपारतन््ये सति संयोगपृथक्ते सादिसतादिवदेकव संभवतः । तसमाुरषाथप्रतिधो न कलथेचमप्या-
ननी बद्पूलफललमेवेधदीनां न स्थावस्रीरोपमोग्यदुःखफल्लमपीति । आकाश्ादियिव क्व्यापारमनतरेगमिटापित्‌ ।
समिन ्री्दिसंयोगमानर न तु देहमिति । अयमेवाथं उलर्गापवादकथनेनोपलक्रितः। अपिच मु्येऽनुशयिनां वीधा-
जन्मनीति । बरी्यादिमावमापन्नाः तलवतुशपिनः पुरैरपभुक्त रेतःतिमभावमनुमक्तीति शरूते । तदेतगी्ादिदेह्प्शिना
आनन्दभिरीयव्याख्या
धन तेपां तेषु न सृश्ेपमात्रमिति शङ्ते--कुत इति । पूववदिति सूत्रभागद्या्दयविवक्षया भयुक्तलादथान्तर देयन्परिदरति--
द्रदिति । वुभूवेलादौ त्ीह्यादिवाक्ये चोक्तिसाम्यऽ्पि खावरादिभावखानुराविना विरोधिनी पूववाक्य दिवा वान
भविदत्तिरसतीति शक्ते--कोऽभिलापस्येति । कमैपरिणामनिमित्तलकथनं विना तद्धवेोक्तिस्तदेहलप्राप्यमावे लिङ्गमिति ब्रुव
करप तददरावमाद- केति । जन्तरेण कमेव्यापारं ब्रीह्यादितेति नास्ति संकीतेनमिलाराङ्य कमविदोषन्यापारस्य निमि"
रनतुनिर्ाह--यथेति । अनुशथिनां त्री्ादिमावेन जन्मालिन्धकरणे कमेव्यरोरि विनोक्ततादाकाादिभाववदिति
भरमा तसरादिति | किच ब्राह्मणादिजन्मन्येव रमणीयचरणा हृत्यादिकममैकीतंनं प्रागपि तन्मनो व्रीह्यादिभावेन जन्मत
५ खात्‌ । अतो नालति पुरलाजम्मेति श्ुताथापत्तिमादइ--यभ्रेति । फिच थो यो यत्तमत्तीयादिनोत्तरवर पुरुपाहृतिवन्धोऽनुयिना
शे स तेय त्रीहयादिभावेन जन्मोपगमन तलवबनादौ मवासप्स्ादयुक्तः सदो न पू सुसमं जन्भति 2 क
अपिदेति । जीवानां त्रीादिम्योऽयला्तीडनेऽपि न प्रवासोऽसीतयाशङयाद--यो हीति । अनुिन वासेऽपि का क्षतिः
-नद-तत्रेति । ूवोक्तदेतुफलमुपसंदरति--अत इति । यतत जनेभुख्यत्वसिद्धेमीगश्ानत्वाच स्थावरत्वस्य मुस्यमवानुशयिना
पदिजमेति, ततराह--पुतेनेति । उक्तयुकल्या जन्मशतेरपचरिताथस्ेनेति यावत्‌ । अदुरषिनां व शा
(भ भेगस्ानति विकरस्यायमुक्तनयायेन दूषयति--उपभोगेति । यदनुरयिनां स्मरत मोगस्थानल्वं तच प्रतिनृयादिति
थ वितीयमङ्ीकोति-- नचेति । वेषां तदि तदुपभोगायतर्न, तन्राद--भवल्िति । अन्येऽपि न तत्र भोक्तारो ६
धतापनुयिवदिाशहूय॒तदहपरिणामिपापराहियमुपाधिरिखर -अघुण्येति । भलुरयिनामपि तीद्ादिभवाुरूलपापतिः

६२० ब्ह्मसूत्रशकरभाष्यम्‌ । अ. रपा. १अ.६य्‌.२

ण्यसामर्थयेन खावरभावमुपगतानामेतदुपभोगस्थानम्‌ । चन्द्रमसस्त्ववरोहम्तोऽनुशयिनो न
स्थावरभावसुपभुञ्जत इत्याचक्महे ॥ २४॥

अश्नुद्धमिति चेन्न चाब्दात्‌ ॥ २५॥
यत्पुनरुक्तं पश्युहिसादियोगादश्ुद्धमाध्वरिकं कमै तस्यानिष्टमपि फमवकल्पत- इत्यतो मुख्य.
मेषाजुरायिनां वीह्यादिजन्मास्तु तत्र गोणी कट्पनानथिकेति तत्परिहियते । न, शाखदेतु-
त्वाद्धमौधर्मविक्ामस्य । अयं धर्मो ऽयमधमे इति शाखमेव विक्षाने कारणम्‌ । अतीन्द्ियत्वा.
तयोः अनियतदेशकाटनिमित्तत्वाश्च । यस्िन्देशे काटे निमित्ते च यो धमोऽनुष्ठीयते स एव
देशकारनिगित्तान्तरेष्वधर्मो भवति । तेन शाखादते धमौधमेरिषंयं विज्ञाने न कस्यचि.
दस्ति । शाखराच्च हिसानुग्रदाच्यात्मको ज्योतिष्टोमो ध्म इत्यवधारितः स कथमशुद्ध इति श-
कयते वक्तम्‌ । नयु “न हिस्यात्सवौ भूतानि" इति शाखमेव भूतविषयां हिसामधमे इत्यवगम-
यति । बाढम्‌ । उत्सगस्तु सः । अपवादः अग्नीषोमीयं पशुमालभेत इति । उत्सगौपवाद्योश्च
व्यवस्थितविषयत्वम्‌ । तस्मादिशुद्धं क्म वेदिकं, शिष्ेरयुष्ठीयमानत्वादनिन्यमानत्वाञ्च । तेन
न तस्य प्रतिरूपं फां जातिस्थावरत्वम्‌ । नच भ्वादिजन्मवदपि बीह्यादिजन्म भवितुमरैति ।

न ण 0 रण ^ ^

रन्नप्रभाग्याख्या
यतनत्वानङ्गीकारे पूवोक्तश्रतिस्मृतिप्रसिद्धिवाध इयत आद--नचेति ॥ २४॥ वेदिकं कमा्द्धं न भवति शान्निदितः
दिति सूत्रार्थं प्रपञ्चयति--अय धमं इत्यादिना । चौ देसे प्रातःसायंकाठे जीवनादिनिमित्ते कृतमम्िदोत्र
भवति स॒ एवाशचुचिदेशे मध्यरात्रे मरणादिनिमित्ते कृतः सन्नधम भवतीति नियः शाघरेकसाध्य इलर्थः । ततः
तत्राह-श्ाख्राच्चेति । नतु या हिंसा सोऽधम इत्युत्सगैस्य विशेषविधिना वाधोऽत्र न युक्तः । नाभिचरेदिति निपि
दयेनख पुरुषारथत्ववत्‌ निषरिदधहिसादेरपि क्रतूपकारकत्वाविरोधादिति, तत्राट--उत्छगौपवबादयोरिति । यमैः
काम्ये कर्मणि सर्वत्र करणे रागतः प्रग्र्तिः, अङ्गेषु विधित इति स्थितिः । तथाच दयेनाख्ये कर्मणि निपेषेऽपर रपः
भामतीव्याख्या |
नोपपयते । बरीदयादिदेहले हि ब्रीद दूने्वहन्तिना फलीकृतेषु च ब्रीदयादिदेहविनाशदशपिनः परयुरिति कषम
पिनां रतःसिमभावः । दंसर्मतरे तु रंसगिषट ्ीदयादिषु नपि न संसगिणोऽदशयिनः प्रवेयुरिति रेतःसिम्माव उपप
आनन्दगिरीयध्याख्या

दोषव्वं करप्यमिलुपापेरसंमवमाशङकथ निरतिशयपुण्यकारिणां म्रबलपापपरिग्रहायोगादर्पपपिशच स्थावरतवापिदधमैवमिलाह-
चन्द्रमसस्स्विति ॥ २४ ॥ परोक्तमनूच निरखति--अशुद्धमिति । अनुनादं विमजते--यदिति । इ्टदिकारिणोऽनिष्फन
वसं मवे फलितमाह--दइल्यत इति । एतेन गोणी जन्मश्वुतिरिति रयुक्तमिलयारइ--तत्रेति । नरीह्यादिजन्मनो मुख्यले मत
यावत्‌ । परिदारमवतारयति--तदिति । न वैदिकं कर्माशुदधमिति प्रतिज्ञायां शाखहेतुत्वादिःयुक्तं विकृणोति-अयमिति । ५
मानमपि कसादसिन्नथं न प्रमाणमिलयाशद्कब दृष्टं सामान्यतोदृष्टं॑वा तदिति विकस्प्यायं भल्याद--अतीन्द्ियत्वादिति | द
दूषयति--अनियतेति । तदेव प्रपधयति--यस्मिभ्निति । शुदे हि दे सा्पातरितयादो काले जीवनादौ च निभि बोर
होत्रदिधमों निशरलते स एवाुद्े देशे मध्यरात्रादौ कारे मरणादौ च निमित्ते कुतः सन्म इति प्रसिद्ध तथाच न त सामा
दृष्टं सावकाशमिलथः । धमो दिज्ञानं नानुमानिके किंतु शाखमात्रकृतमिदयुक्तं तज्निगमयति-- तेनेति । शाखादेव 1
अरकरते किं जातं, तदाई-शाख्र!ेति । दष्टत्वमपि ज्योतिष्टोमस्य निषेधापिगतमिति सांख्यः शङ्कते---नन्विति । पशय ।
धसाम्यौदनधदेतुलमोत्सनिकमिलङ्गीकरोति--बाढमिति । तथापि विधिसामध्यत्तस्य क्तूपकारितेन यदेदलमपा
पेयमिव्याद--अपवाद्‌ इति । तयोः सामान्यविदेपतिषयत्वेन व्यवस्थितविषयत्वादविरुदधतया न नाध्ववापकतेदयु्त १
उश्सनेति । पशदिसाया निषेधादनभेदेतुतव कतूपकारो विेरितयुभयाध॑तारिरोपेऽपि परिहलयवानयं ततूपकरगावहल
विधिरनथकः खात्‌ । नच स्येनेऽपि पधी प्रवृत्तिरिति तस्य विशि्थेतुता । सर्र कामेषु करणांशे पालि
वरेषीतयुपगमात्‌ । ज्योतिष्टोमस्य देयेनयेव काम्येऽपि नाभिनदितिवदनिषिदलादस्ीेमीयितायामितिकमस् ल
ध्यीनल्वादिशिष्टाथसाधनत्वमेव । तथाच विभिनिषेधयोविरेभे सावकाश्चानवकाशन्यायेन व्यवस्थेति भवः । वि मत
फरितमाह-- तस्मादिति । नानृतं वदेदितिवत्कखचिस्पकरणे श्रुत्वाभावादपुरषाधेत्वेन ्रा्दननस्ेव न हियादिति प
करत्व्थ्साया निषेधापिषयत्वान्नानथेतुता । चिं तु खुखफलत्मेवेतल्यथैः । दि्टरनुष्टीयमानमपि देशविरेषे मागन नीत
देशान्तरे दृयते, तत्राद--भनिन्धमानत्वादिति । वेदिकस्य कमेणः शुदधत्व सिद्धमर्थमाह नेति । प्रतिरूप ्रतिषरू 6
यावत्‌ । कमौन्तरनिबन्धनस्तदि बीद्यादिभावोऽनुरयिनां भविष्यतीतयक्त, तत्राह--नचेति । ददेति नीह्यादिजन्मनील

अयापिष्ठिताधि° ] रतप्रभा-मामती-भानन्दगिरीयव्यास्या्रयोपेतम्‌ । ६२१

तद्धि कपूयचरणानधिकर्‌द्योच्यते नैषमिष वैरोषिकः कथिदधिकायो ऽस्ति । अतश्न्द्रमण्डलस्व-
दितानामदुश्यिनां वीद्यादिस्छेषमाभ् तद्धाव इत्युपचयते ॥ २५॥

रेतःसिग्योगोऽथ ॥ २५॥
इतश्च बीह्यादिसं्छेषमात्र तद्भावो यत्कारणं ब्रीह्यादिभावस्यानन्तरमनुशयिनिां रेतःसिग्माव
आश्नायते--यो यो ह्यन्नमत्ति यो रेतः सिञ्चति तद्भूय एव भवति' ( छा० ५।१०६) इति ।
न चात्र मुख्यो रेतःसिग्भावः संभवति । चिरजातो हि प्राप्तयौवनो रेतःसिग्भवति । कथमि.
वा्गपचरितं तद्धावमद्यमानान्नानुगतोऽनुायी प्रतिपद्यते । तत्र तावद्वदयं रेतःसिग्योग एव
त्तःसिग्भावो ऽभ्युपगन्तम्यः । तद्वद्रीद्यादिभावोऽपि बीद्यादियोग पएवेल्यविसोधः ॥ २६॥

योने; इारीरम्‌ ॥ २७॥

अथ रेतःसिग्भावस्यानन्तरं योनौ निषिक्ते रेतसि योनेरधि्ररीरमनुशयिनामलुशयफलोपभोगाय
जायत इत्याह शाखम्‌--'तय इह रमणीयचरणाः" ( छा० ५१०७ ) इत्यादि । तस्मादप्यवगम्यते
नावरोहे बीद्यादिभावावसरे तच्छरीरमेव सुखदुःखान्वितं भवतीति । तम्मा्रीह्यादिसंग्छेष-
भाव्रमनुद्ायिनां तजन्मेति.सिद्धम्‌ ॥ २७॥ इति श्रीगोविन्दभगवत्पूज्यपादरिष्यथ्रीमच्छकरः
मगवस्पूज्यपादरतो शारीरकमीमांसामाप्ये तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पाद्‌; ॥ १॥

{व ~~~ ~~ ~~~ ~~~ ~~~ ˆ ~~ ----- ^~ ~~ ~ ~~ --~--~ ˆ~ ` ~~~ “~ ~~ ~ -~--~- ~~ - ~~ ~~~ ^~

रन्नप्रभाष्याख्या
व्यात्‌ प्रगरतिः खात्‌ कत्वज्गदिसादौ त विधित एव प्रवृत्तिवाच्या । स च बिधिरययुत्समेपराप्तमनरथहेतुतवं न बाधेत तरि
वतको न खात्‌, प्रवर्तकत्वे वा विधिरनर्थाय स्यात्‌, अतो निरवकाशो विधिः सावकाशमुत्सगमविहितर्दिसादिपु स्थाप
यतीति । इदं च निपेधशाल्नसय हिंसात्वादिसामान्येन प्रवृ्तिमद्गीकृलोक्तम्‌ । वस्तुतस्तख रागप्रप्तर्हिसाविषयलतद्वेधर्हिसाया-
मततेनटद्धतवराङ्कावसर इति द्रष्टव्यम्‌ । प्रतिरूपं दुःखरूपं तख फलं नेति योजना । इह व्रह्यादिभवि कथिदधिकारः
वरेपरामो नास्तीदयुक्तम्‌ ॥ २५ ॥ अथ व्रीह्यादिभावानन्तरं रेतःसिग्भावः श्रुतः । तत्राननस्थानुशविनो रेतःसेककवृत्वायो-
गवोगमाघरं वाचं दरुपकरमेऽपि योग एवास्येयः, अन्यथोपक्रमोपसंहारयोंरोधः सादिति मत्वोक्तम्‌--इत्यविरोध इति
९६ ॥ योनेः शरीरभतेनं बीह्यादिशरीरत्वमनुशयिनामिति पूत्रर्थः । एवं कर्मिणां गलयागतिसंसारो दुर्वार इलयनुसन्धानात्‌
प्ल्रिराग्यं तच््ञानसाधनं सिद्धमिति पादासुपसंदरति--इति सिद्धमिति ॥ २७ ॥ इति श्रीमत्परमदहंसपरित्राजका-
धरीमदरोविन्दानन्दभगवत्पादकरतौ शारीरकमीमांसाव्याद्यायां भाष्यरनप्रभायां तृतीयाध्यायख प्रथमः पादः ॥
भामतीव्याख्या
पतम्‌ ॥ २४॥ २५ ॥ रेतःसिग्योगो ऽथ । सयो जातो हि बालो न रेतःसिग्भवल्यपि तु चिरजातः ्रादयोवमः, तस्मादपि
पपव्रमिति गम्पते॥ २६॥ तक्किमिदानीं सक्चैवातुशषिनां तसगेमात्रं तथाच रमणीयचरणा सलाद तथामाव जपति नेवाह--
निः शरीरम्‌। एुगमम्‌॥२७॥ इति श्रीवाचस्पतिमिश्रविरचिते शारीरकमीपापामाप्यविमागे ममयं तृतीयस्याध्यायस्य प्रथमः पाद्‌ः॥
आनन्दगिरीयभ्याख्या
ोऽभिासोऽप्ाधारणो देतु: । अनुयिनां तद्धवोक्तिसदिं कथमिलयादा्याद--अत इति ॥ २५ ॥ फिच वाक्यशेषे संयोगस्यैव
वख धरतेरप्रमेऽपि तद्भावः संयोग त्रा्थान्तरभिलाह--रेतःसिगिति । मूं वयाकरोति-- दतश्चेति । ्ढतोपयोगिलेनान्नमः
एं तरलेन विशिनि--यो रेत इति । तद्धय एव भवतीति शया तद्धावमेवन्नालुगतोऽनुदथी परतिपत दुच्यते न संयो-
मानमियाशङ्कवाद- नचेति । अत्रेययमानात्नानुगतोऽनुरायी वाक्यं वा प्रकृतमुच्यते । रेतःसिचः समावालोचनया मुख्य तद्धाव-
गोपं र्फोरयत्ि-- चिरेति । अनुरशयिखभावालोचनयापि तमेवार्थं समथयते--कथमिति । युस्यल तद्धावस्यायोगे फलि-
'भह-तत्रेति । तथापि ब्रह्यदिभयि विं जातं तदाद-तद्वदिति । अन्युधोपक्रमोपसंहारयोविरोषः स्यात्तत्परिहारमुप-
'सपदुपमोऽपरि नेत्य शत्याद--हदयदिरोध इति ॥ २६ ॥ त स्तरानुरायिनां संसगमातरमिति बरह्षणयोनिभिलादिकामि
शीरपचरितायतयाश्ोत्तम्‌--योनेरिति । सूनं व्याकरोति--अथेत्यादिना । रारीरक्लख विधिष्टवसरत्वदरनाद्रष्यादिषु
गवन दलं नापि सुलाधन्वितलमिति फलितमाद--तखादिति । अनुशयनं तरीघादिननमुस्युपपाधापिकरणाभुप्तः
भाति । तदेवमिषटादिकारिणामनिषादिकारिां चारोदावरोदरूपसंसारगतौ नअ
स रदीक्ृतं भवतीति पादाथुपसंहरति-दरति सिद्धमिति ॥ २७ ॥ ॥ त
पप्यमगवदानन्दज्ञान्रतायां श्चारीरकभाष्यटीकायां तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥ १॥

॥ इति रृतीयाध्यायख गल्यागतिचिन्तमः बैराग्यनिरूपणास्यः प्रथमः पादः ॥

६२२ वह्मसूच्शाकरमाष्यम्‌ । (भ. २षा.२अ.! पू

त॒तीयाध्याये दितीय पाद्‌; ।
सध्ये खष्िराद्‌ हि ॥ १॥

(र) सदया मिध्याथवा स्वञ्जसृष्टिः सदया श्रुतीरणात्‌ ॥ जायदधेराविदिष्टत्वादी वरेणैव निर्मिता ॥ १॥

देशकालाधनोचिदयाद्वाधितस्वाच्च सा मृषा ॥ अभावोक्तदरैतमाश्रसाम्याजी वालुवादतः ॥ २॥

अतिक्रान्ते पादे पञ्चाश्रिविदामुदाहय जीवस्य संसारगतिप्रमेदः प्रपञ्चितः । इदानीं तु तदे.
वावस्थाभेदः प्रपश्ये । इदमामनन्ति-“स यत्र प्रखपिति' ( ब्र ४।३।९ ) इत्युपक्रम्य न तत्र
रथा न रथयोगा न पन्थानो मबन्लयथ रथान्रथयोगान्पथः सजते' ( व° ४।३।१०) इत्यापि ।
तन्न सश्ायः- कि प्रवोध इव खपनेऽपि पारमार्थिकी खष्रिराहोखिन्मायामयीति । तन्न तावत््ति-
पद्यते सभ्ये तथ्यरूपा सृष्टिरिति । संभ्यमिति ख्स्थानमाचष्टे वेदे प्रयोगद शनात्‌ संध्यं तृतीयं
खभ्रस्ानम्‌' ( व° ४।३।९. ) इति । द्योर्छोकस्थानयोः प्रवोधसंप्रसादस्थानयोवौ संधो मवतीति

संभ्यम्‌ । तस्िन्सथ्ये स्थाने तथ्यरूपैव खष्टिभेवितुमहेति। कुतः--यतः प्रमाणभूता श्रुतिरेवमाह

१८५१५ ५ +~ ~ ^~ ~~ +^ ~~ ~~~ ~^ ^~ ~~ ^~ <~ -=- -~-*~ ~~“ - ~ - ~ «~~ ~^ ~ -~ ~<“ -~-- ~~ ~~~ <~ ^~ ~~ ~-~^~-~~ ~ ~ ~ ~~~ ~ ^~ ~ ^-^ ~ ~ "^~ ~~~ ~~~ ^
~^ ~~ ~~ ~
+ ~~~

रन्नप्रमाययाख्या

संभ्ये खष्टिह हि । उक्तराग्यसाध्यसतत्त्वपदाथनिवेको वाक्यार्थज्ञनसाधनमस्िन्‌ पादे निरूप्यत इति पर
योहेतुसाध्यभावसंगतिमाट--अतिऋान्त इति । साधनविचारत्वादेवास्य पादस्यासिन्नध्याये संगतिः । असिन्‌ पद
स्थानतोऽपि" इयतः प्रागुदेदयत्वेन प्रथमं जिन्नासितत्वंपदार्थोऽवस्थाद्रारा विविच्यते, तदारभ्यापादसमातर्विभेयततपदा
विवेकः, तत्र पूर्वं गलागतिचिन्तया जाग्रदवस्था निरूपिता तदनन्तरभाविनीं खप्रावस्थां शुतयुक्तां निषरयीकृख तत्र ₹
रथादिसषथक्तेसदभावोक्तश संशाय वदन्‌ पूर्वपक्षं योजयति--तत्र संशय इत्यादिना । खयप्ररथादयो जाग्रथा
वत्‌ व्यावहारिकसत्ताका उत शुक्तिरजतवत्‌ प्रातीतिका इति संशयाः । आरम्भणापिकरणे प्रपञ्च पारमाधथिकल्रनिपेः
दिति मन्तव्यम्‌।अत्र पूर्वपक्षे जाग्रत्‌ खप्रजीवस विवेकासिद्धिः सि दधान्ते प्ातीतिकदस्यसाक्षितया विवेकात्‌ खयंज्योतिि

भामतीन्याख्या ।

संध्ये सृष्टिराह हि ॥ १ ॥ इदानीं तु तस्यैव जीवस्यावस्थामेदः स्वयंव्योतिषटुिद्धबथं प्रपच्यते-किं प्रबोध १
ख्नेऽपि पारमाधथिकी सष्टिरादोखिन्मायामयीति । यचपि बरहमणोऽयस्यानिवौच्यतया जाग्रतखप्रावस्थागतयोरमयो
तर्मयोमौयामयलं तथापि यथा जाप्र्दणरह्यासमावसाक्षाकारासागनवौति । व्रह्मा मावसकषाकारासु निवतैते । ९
स्प्रखष्टिराहोखित्‌ प्रतिदिनमेव निवतेत इति विम: । द्योः इहलोकपरटोकस्थानयोः । संधो भवं सभ्यम्‌ । रेहटंम
च्ररायव्यापाराद्रपादिाकषात्कारोपजननादनेहरोषिकि पारटोकिकिद्धियादिव्यापारस्य च भविष्यतोऽप्रसुतन्नवेन न पारटाशि

आनन्दगिरीयव्याख्या

संसारगतिनिरूपणेन ततो दृदीज्रततैराग्यस्य वाक्याथौवगतये त्वमर्थं संशोधयितु पादमारभमाणस्त्वमर्थख जाग्रदवस्था संपा
रूपणेनेव निरूपितेव्युपेय सखयंज्योतिष्टसिदधये खम्रावस्थां वक्तु ूर्पक्ष्यति--संध्ये सृष्टिरिति । दृत्तमनूच परादसंगतिमाद-
अतिक्रान्त इति । संसारस्य पुनः पुनरारोदावरोदरूपतात्तसिन्नस्वास्थ्ये विरक्तस्य वाक्याथेजञानाथं पदार्थदोधनाय द्वितीयपादारःभः
तन्नापि ल्वमर्भखोदेदयलात्‌ (न खानतोऽपि' इत्यतः ग्क्तनस्यावस्थानिुक्तलम्रतिपादनाय प्रयत्यते । ततश्चा पादसमप्रितत्पदाथा गि
च्यते । तत्रापि ख्यञ्योतिष्टस्पा्वाथं खमावस्था प्रथमं व्यवस्थाप्यत इलयधेः । आरम्भणाधिकरणे खमख मायामयत्वं िद्धवच्छय ज
दवस्थाया मायामयत्वं निरूपितम्‌ । इदानीं तदेव ॒स्स्न्य मायामयत्वं प्रकटयितुं तदिषयवाक्युदादरति--इदमिति । तसिन्वा
खारीं सष्टिमयिकरूल रथादिसगौम्नानाद्रथाचमावाश्नानाच संशयमाहतत्रेति । पारमाथिकलमर्थक्रियासमथतवमिलमि प्रच +
दवेद्युदाहरणमन्यथा तत्रापि बास्तग्याः संष्टनिष्टवेन ताध्यतरकस्यात्‌ । मायामयत्वं प्रातीतिकसत्तामात्रोपेततवम्‌ । अत्र ¶ लमा
खभ्नावस्थानिरूपणेन ततो निष्ृष्टख स्वयंञ्योतिषः शुद्धतया वाक्याथोन्वयिलेन तद्धेतुत्वमस्तीति तस्रतिपादनातादादिसगतयः । ९५
खभ्रलय सलयतया ततो निष्कर्षायोगादञुदधस्याखयंज्योतिषो वाक्याथन्वयासिद्धिः । सिद्धान्ते तख मिश्यात्वात्ततो निष्कृ सव
ति्ठत्तदन्वयेन तदधीहेतत्वमिति मत्वा पूरपक्षमुपादत्त--तत्रेति । म्रतिकषां विद्ण्वन्नादो तथ्यशन्दा्थमाद-संध्यमितीि
तत्र मानमाह--वेद इति । प्रथमप्रयोगामावे कथं वैदिकप्रयोगसिद्धिरिाशङ्कय योगिकातवान्न तदेकष्ाद-द्वयोरिति ।

म्म < ८ „ त

कामुष्मिवौ च यंेन्दरियक॑ं रूपादिज्ञानं तस्यामावाद्नुदयाच खक्नस्थानं तयोः संध्यमुक्तम्‌ । स्थूलदशनस चामाबादरासिनाम।

तत्र मावाल्मवोधसंप्रसादयोवा संध्यं खम्स्थानमिति विवेक्तव्यम्‌ । पदाथभुकसवा परतिशं पूर्थति-- त्ि्निति । श
केवलं सृ्व

मानामावादिल्याह-- त इति । शतिं प्रमाणयतनत्तरमाद--यरत हति । बह्यरथाचमविऽपीलथदन्दः । न

त्यापिक० ] प्लममा-भामती-आनन्द्गिरीयव्याल्यानयोपेतम्‌ । ६२३

अथ रथात्रथयोगान्पथः खजतेः ( ब्र० ४।२। १०) इत्यादि । स हि कतेति चोपसंहारादेवमे- '
वावगम्यते ॥ १॥

निमोतारं चेक पुत्रादयश्च ॥ २ ॥

अपिचेके दाखिनोऽसिक्ेव संध्ये स्थाने कामानां निमोतारमात्मानमामनन्ति-शव एय सुषु

जागर्ति कामं कामं पुरषो निर्मिमाणः ( क० ५।८ ) इति । पुत्रादयश्च तत्र कामा अभिप्रेयन्ते

काम्यन्त इति । ननु कामरब्देनेच्छाविशेषा एवोच्येरन्‌ । न । शतायुषः पुतज्रपोत्ान्बृणीष्वः

( क० १।२३ ) इति प्रकृत्यान्ते कामानां त्वा कामभाजं करोमि' ( क० १२४ ) इति प्रकृतेषु
तत्र तत्न पुत्रादिषु कामराब्दस्य पयुक्तत्वात्‌ । प्राज्ञं चेनं निर्मातारं प्रकरणवाक्यदेषाभ्यां प
तीमः । प्राक्स्य हीदं प्रकरणम्‌ “अन्यत्र ध्मादन्यत्राधर्मातत्‌" ( क० २। १४ ) इत्यादि । तद्विषय
एव च वाक्यद्रोषोऽपि--'तदेव शुक्त तद्भह्य तदेवामृतमुच्यते । तिह्लोकाः भरिताः स तदु
नाल्येति कञ्चन ( क० ५।८ ) इति । याज्ञकलठका च सष्टिस्त्यरूपा समधिगता जागरिता-
भरया तथा खम्ना्रयापि खष्टिभिवितुमर्हति । तथाच श्तिः-अथो खल्वाहूर्जागरितदेदा

रनप्रमानव्याख्या
रति फलम्‌ । मुमूर्षोः सर्वेन्ियोपसंहारदेतछ्रोकाननुभवे सति वारानामात्रेण दमं लोकं स्मरतः कर्मबलाद्रदये मना प्रलो-
पिरप: सरो भवति, सोऽयं लोकदरयसन्धौ भवतीति संध्यः खरः । तथाच रृतिः--^तस्मिन्‌. सभ्ये स्थाने
{नेते उभे स्थाने पयति इदं च परलोकस्थानं च' इति । अयं सप्र: कादाचित्त इलस्च्या नियखप्रस्य प्रवोधसं-
सादसंधिभवत्वसुक्तम्‌ । अन्येतु मयचक्रुरायजन्यरूपादिसाक्षात्कारवच्ं परलोकलक्षणं, दैवचक्षरायजन्यतद्र्ं मल.
फलक्षणं च सपरेऽस्तीति लक्षणतो लोकद्रयस्यिीलात्‌ नियखप्रसैव लोकदवयसंभ्यतवं म्रामद्रयस्परिमार्गख तत्सध्यलवदिति
चते । न केवलं रुला सप्राथीनां व्यावहारिकसललं कितु सकतृकत्वादपीयाद--स हि कर्तेति ॥ १ ॥ किंन लप्राथाः
चाः, प्र्ञनिर्मितत्वात्‌ , आकाशादिवदिति सूत्ार्धमाह--अपिचेल्यादिना। रूटिमाशदर मरकरणात्निरस्ति-नन्विल्या-
ना।यः सप्तेषु नि््योपारेषु करणे जागतं तदेव यकर खभ्रकाशे ब्रह्येयथैः। खप्रख जाग्रद्ः समानदेशव्वश्रुतेरभेदशरुतेशव
भामतीव्याख्या
7 ग स्पादितक्षातकातेऽत्ति खक्नद्षः । तराई मयोोकयोरस्यान्तराठलपिति ब्रह्मासमावततक्नाकारास्ाक्‌ तथ्यस्मेव सषि
वृहति । अयममिसंपिः--इह हि सवीण्येव मिध्याज्नानन्युदाहरणं तेषां सल प्रतिन्ञायत । कृतोपगित्र तु लपज्ञानमु-
“7१ । जञानं यम्थमवत्रोधयति स तयेति यक्तम्‌ । तथाभावस्य ज्ञानारोहात्‌ । अतथालस्य चप्तीयमानस्य तथामवप्रमे-
यधन “पनात्पदलात्‌ वाधकपरययादतथालमिति चेत्‌ । न । तस्य वाधकवापिननेः। ममानमोनेः ६ विरद्राधपारिणी
१ किसे । < दचटवत्तानिश्याचच वाध्यवाधकमावं प्रतिपयेने ! न चेह समानगिधयतं, कालभेदेन व्य्स्योपपत्तः ।
पहि प्रं छं कालन्तरे दधि भवति, एवं रनतं कालान्तरे शक्तिभवेत्‌ । नानास्पं वा तदस्तु । तय्स तत्रतिपानिपहिं
४ म्‌ तस्य रनतर्ूपतां गृहणाति । यरय तु केवलमालोकमत्रपकरतं, स तस्यैव शृकतिरूपतां गृहाति । एवपयलमपि नीरलोहितं
पि पारीमिभौभिरमिव्यक्त नीटतया गृह्यते । प्रदीपामिव्यक्तं तु नक्तं रोहिततयरा । एवमसल्या निशायां सतोऽपि रथादीन ग्रहति
धु गृहातीति समभीभेदादरा कालभेदा पिरोधामावः । नापि प्ोत्तसोयटदवटवचनिणियः । द्रयोरपि सवगोचस्चारि
र पपानतेन मिनिगमनहितोरमावत्‌ । त्मदप्यवर्यमपिरोधो व्यवस्थापनीयः । तसिदमेतत्‌ । वाद ^ 1
पत्‌, नपर्तम्भदिलयवदिति । इमम श्रुतिरपि दशेयति--जथ रथान्‌ रथयोगान्‌ पः सृजते" इति । नच पन तत
जआमन्दगिरीयनव्थास्या |
` घल सुकवैक्ादपि तसाञ्जागरितसषिवदयेक्रियासामथ्य सलयलमेष्यमिलाद--स हीति ॥ १॥ विच तरिमताः म्या
भ्नमनिमितरथादिवदिलाह- निम तारं चेति। भिभितान्कामानििरि नधि--पुत्राद्यश्रति। नि म। तारं पेल्यादि श
4; कर ४. ियवेन रङ्ते- नन्विति । भकरणविरोात्रन ध: न ॥ # णं प्रकटयति-
, `` कण इति भवत्‌ । परकरैकत्वादपि सलेव खमस: संप्रतिपन्नवदियाह-- पर्त चेति । तदियं स ५ दडः
ष येपि विशदयति-- सदिति दथन्तसख ध
ष पवगादुषि भवणऽपि सीवस्य प्राज्ञामेदाय नह्णसद्धावासायकर्तकतेति 0 ; सलतेलयाद- यानीति । उक्त.
` " समत्र सलतेलयाह--तथाचेति । सभजार ५पोरेकाधलश्चलापि समसः सलतेलाद--या

[थ

६९२४ बह्यसूत्रशांकरभाष्यम्‌ । [म.इपा.र२म. षु

" पवास्येष इति यानि शेव जाग्ररश्यति तानि सक्तः (ब ४।३।१७ ) इति खप्रजागरितयोः समा-
न्यायतां श्रावयति । तस्मात्तथ्यरूपैव संध्ये खष्टिरिति ॥ २॥ पवं प्रा प्रलयाह-
मायामात्रं तु कात्स्यनानभिव्यक्तखरूपत्वात्‌ ॥ ३ ॥
तुशब्दः पश्चं ञ्यावर्तयति । नैतदस्ति यदुक्तं संध्ये सृष्टिः पांरमार्थिकीति । मयेव संध्ये सृष्टि
परमार्थगन्धो.ऽप्यस्ति । कुतः--कात्खयेनानभिव्यक्तसखरूपत्वात्‌ । नहि काल्छ्येन परमाथैवस्तुध-
मणाभिव्यक्तखरूपः खमन: । कि पुनरत्र काल्खछय॑मभिग्रेतं देशकालनिभित्तसंपत्तिरबाधश्च । नहि
परमाथवस्तुविषयाणि देदाकाटनिमित्तान्यबाधश्च खग्रे संभाष्यन्ते । न तावस्खमरे रथादीनामु
चितो देश्षः संभवति । नहि संवृते देहदेशे रथादयोऽवकादं भरन. । स्यादेतत्‌ । वहि.
हात्खघ्रं द्रक्ष्यति देश्ान्तरितद्रव्यग्रहणात्‌ । दक्षयति च श्रुतिर्बहिरैहात्खम्रम्‌--"बदिष्कुखायाद्‌-
म्रतश्चरित्वा । स ईयतेऽमृतो यत्र कामम्‌ ( बू० ४।३।१२ ) इति सितिगतिप्रत्ययभेद्श्च नानि.
स्करान्ते जन्तो सामञ्जस्यमश्रवीतेति । नेत्युच्यते 1 नहि सुतस्य जन्तोः क्षणमात्रेण योजन
तान्तसितं देशं परयतं विपर्यैतु च ततः सामथ्यै संभाव्यते । कचिच्च प्रतयागमनवजितं खप्र श्राव-
(~ रन्नप्रमन्याख्या ि
सयते ताप्यमिदाद--अथो खट्वाहुरिति ॥ २ ॥ खप्रर्थादयः प्रातीति जाप्रदथादौ ब्रुप्तसामग्र विना छ
च्छुककिरूप्यादिवदिति सिद्धान्तयति--तुश्ष्द इत्यादिना । चिन्मात्रनिष्टाऽिया चित््वावच्छेदेन जीवेऽपि स्थिता रधा
कारा मायेति सूत्रभाष्ययोरक्ता मायापिदययोरमेदज्ञापनाय । मात्रपदेन तु सति प्रमातर्यवाध्यत्वरूपस्य व्यावहारिकसयल्ख
रास उक्तः । कात्स्यमव्र जाग्रति या कुप्तसामग्री, तजन्यतवं प्रमार्थवस्तुनो जाग्रदर्थसखय कायस्य धर्मः सत्या
तद्भावं स्त विव्रमोति--न तावदित्यादिना । संते सङद्कीणै, पयतु गन्तु, विपगतुमागन्तुं, श्रावयति प्रबुद्धो ज
भामतीव्याख्या
रथा न रथयोगा न पन्थानो भवन्तिः इति विरोधादुपचरिताथां खजत इति श्ुतिव्यीस्येा । सृजत्‌ इति हि श्रतेबहृकठतिपषा
माणान्तरसवादा् वलीयस्वेन तदलगुणतया न तत्र रथा इत्यस्या भाक्ततैन व्याख्यानात्‌ । जाप्रदवस्थादशेनगग्या न ति
तु स्था न सन्तीति । अत एव करश्रतिः शाखान्तरशरतिरुदाहता । प्राज्ञकीकलाचास्य पारमार्थिकं वियदाद्विसगेवत्‌ । नच नं
कतैकलान्न पराञकैकत्वमिति साप्रतम्‌ । “अन्यत्र धमीदु्यत्रापमीत्‌? इति प्राज्ञसव प्रकृतत । जीवकतकतेऽपि च राज्ञाम
जीवसय प्रज्ञत्वात्‌ । अपिच जाग्रसरलययसंवादवन्तोऽपि स्परपरययाः केचिदृद्यन्ते । तदयथा स्वप्र शकराख्वधरः एकान
ठेपनो जह्मणायनः प्रियव्रत प्रयाह--प्रियत्रत । पश्चमेऽहनि प्रात्ोवैरप्रायभूमिदनिन नरंपतिस्ां मानपिप्यतीति । प
जामत्तथासमनो मानमतुभूय स्वपरप्र्ययं सल्ममिमन्यते । तस्मातसष्ये पारमार्थिकी सृष्टिः ॥ १॥ २ ॥ इति प्रप उच्यते- मा
मानं तु कात्ढर्येनानभिग्यक्तखरूपत्वात्‌ । इदमाकूतम्‌ । न तावत्‌ धीरस्येव दधि रतस पर्णम्‌ |
सेभवति । नहि जातवीश्वरग्ररे चिरस्थितान्यपि रजतभाजनानि शुक्तिभावमलभवन्ति ददन्ते । न चेतरस्य रजतातुभवतपरऽ
ऽनकुटेन्दियो न तस्य शुक्तिमावमदभवति प्रयेति च । न चोभयरूपं वस्तु । सामग्रीभेदातु कदाचिदस्य तोयभावोऽनभूयत १
चिन्परीचितेति साप्रतम्‌ । पारमार्थिके चयस्य तोयमवि तत्साध्यापुद्योपशचमलक्षणाथैकियां वुयी्मरीविसाध्यमपि स्वर
आनन्दगिरीयव्याख्या
शरुतेस्ताप्र्यमाद-- ख्वसेति । वाध्यतेन मिथ्यालमाददुय जागरितसष्टेः श्रुखा बाध्यत्वेऽपि त्वसाक्षात्कारात्पागलुवरततेः सयत
स्यापि ख्ख सलतलयाद- तस्मादिति । खसः सलतरे तद्विदिशत्मनोऽशदेन वाक्याथान्वयितेदयुपसंदेमितीदुक् ॥
पू्पक्षानुबादेन सिद्धान्तं सूत्रयति--एषमिति । अक्षरव्याख्यामारभते--पुश्चब्द्‌ इति । पक्षव्यावृत्तिमेव वलन ।
नक्ति- नैतदिति । पूवैपक्षनिषेषं प्रतिज्ञायोत्तरपक्षं प्रतिजानीते-- मायेति । मायावियो्ेदो नेति वक्त सूत्रमाष्ययोमाारनय
युक्िभ्यां लम्रसः तयः

रनयं प्रतिरेति शाक्षते-कुत इति । तथोरन्यथासिद्धेैक्षयमाणत्वं मध्वा देतुमवताये व्याकरोति--कारस्कयनेति । 1
धैः । एक

६
प व्यच्छ- देशेति ।

प्नाइनभिव्यक्तेः सुवत्र॒वस्तुतव्यावृत्तिरिल्षिपति-- किमिति । अतिप्रसङ्ग प्रल्याख्यातुभिष्टं॑कात्स
मेऽपि तत्सिदधिमाशक्याद-नेल्यादिना । तत्र खमे योग्यदेदायोगं विवृणोति--न तावदिति । यत्र लघ्नो दृश्यते स । ^
दीनां योग्यो देशः सख्यादिल्याशङ्कय स॒प्रं देदयादन्तबेदिवैति विकल्पयाचं मर्ाद-- नहीति । दितीयं श्विदि (त |
पपसिमाह--देशेति । तत्रैव शरुततिमाह --दुश्यतीति । देहाकवदिरेव सखमधीरिलत् ुकतयन्तरमाह--स्थितीति । भल

खक्नो न, बहिरिलाद-- नेतीति । मदिगेतस्थागलयनियमात्ततरैव प्रबोधप्रसङ्गादमि न खप्नो बहिरियाद--

्याधिक० ] रप्रभा-भामती-भानन्दगिरीयव्याख्यायोपेतम्‌ । ६२५
यति कु रुष्वहम्य शयानो निद्धयाऽभिष्टुतः खप्र पञ्चाखानभिगतभ्थासिन्धरतिवुद््रति । देहा.
चेदपेयात्पञ्चाटेषु प्रतिबुध्येत न तानसावभिगत इति कुरुष्वेव तु प्रतिवुध्यते। येन चायं देहेन
देशान्तरमश्ुवानो मन्यते तमन्ये पाश्वस्थाः इायनदेश एव पदयन्ति । यथाभूतानि चायं दै.
द्ान्तराणि खर परयति न तानि तथाभूतान्येव भवन्ति । परिधावेशचत्पदयेाग्दरदस्तुम्‌
तमथमाकलयेत्‌ । दशयति च श्वुतिरन्तरेव देहे स्वप्रम्‌-- स यत्रेतत्स्व्यया चरतिः
इत्युपक्रम्य खे शरीरे यथाकामं परिवतेते' ( वृ० २।१।१८ ) इति । अतश्च श्ुतयुपप्ति-
विरोधाद्रदिष्कुखायश्रुतिर्गोणी व्याख्यातथ्या वहिरिव कुखायाद मृतश्चस्त्विति । यो हि वसन्नपि
दारीरे न तेन प्रयोजने करोति स बहिरिव शरीगद्धवतीति। स्थितिगतिप्रययमेदो.ऽप्येवं सति
विप्रटम्भ एवाभ्युपगन्तव्यः । कारुविसंवादोऽपि च खरे भवति रजन्यां सुप्तो वासरं भारते
। रन्नप्रभाव्यास्या । ॥

[श्न्यरतीति शेषः । एतत्खप्रं यथा सात्तथा यत्र काठे खप््यया वरच्या चरति तदा खदशरीरे यथेष्टे चरती; ।

वहिरिवेति । कलायादैदात्‌ बहिरिवामृत आत्मा चरित्वा यत्र कामं यथेष्टमीयते विहरतीयर्थः । गुणमाद--यो हीति ।

दहामिमानहीनत्वगुणेन बदिष्टवहेदस्थोऽपि बहिरिव्युक्त इयर्थः । एवं सति श्रतियुक्तिभ्यां अन्तरेव खप्रे सतीलयथैः । वि-
्रसम्भो विप्रमः योग्यदेश्चाभावसुक्का काटाभावमाह--काटेति । अत्र रात्रिसमयेऽपि केत॒मालादिवषान्तरे वाससो भवति
भामतीव्याख्या

भरणा । न मरीचिभिः कस्यचिततष्णजं उदन्योपराम्यति । नच तोयमेव द्िवरिपमुदन्योपशचमनमतदुपरमनपिति युक्तम्‌ । ततु्‌-

ियकारिविव्याप्ते तोयतं मात्रयापि तामकुवेत्तोयंमव न स्यात्‌ । अपचि तोयप्र्ययतमीचीनलायास्य दवविध्यमम्युपेगते तच्चभ्युप-

गरि न सेदरमहति । तथाहि-असमथविधापाति तोगमतदरिति मन्वानो न तृष्णयापरि मरीयितोयममिधवेत्‌ । यथा मरीचीनन्‌-
भवन्‌ । अजथशक्तं शक्तममिमन्यमानोऽमिधावति । किमपराद्ध मरीचिपु तोयमिप्यापतेन समैजनीनेन यतमतिलङ्घय विपपात
दस्यते । नच धीरदधिप्र्ययवद्‌चमातुखव्राह्मणप्रययवदय तोयमरीचिविज्ञाने सपुधितावगाहिनी, सारभवात्रस्यरविरुदयोरगध्यः
वधकमावावभातनात्‌ । तत्रापि रजतत्तानं पूर्वपुत्तनं व्यत्त { बाधकं शकिज्ञान प्रातिपूषेकलादतिस्य । रजतज्ञानास्ा-
द्रापकमविन जनेरप्रापतायाः प्रतिमेधासेमवातुपज्ञानप्रा्ं तु रजतं छकतिन्ञानमपवापितुमहैति । तदपनाधालमकं च स्वातमवादवती-

र । गहु--आगामिलाद्वाधिवा पर पर हि जायते । पू पुनरवप प नोल कचित्‌, । नच वततमानरनतावभाति

नान मृपप्यत्तामस्यागोचरयन्न भविष्यता सरसमयवर्तिनी शक्ति गोचस्यता प्रययन वाध्यते, कालमदुन विरोपामावाद्िति गन्तम्‌ ।

म नपस ज्ञाषीयलधृ भविष्यतां तलयषठमावि चनपमानपुपकरारमवहूुभिविसिति विनप्रलतोपिपति स्थमानमाकल्यति ।

अपी विनाकप्रलयोपतिपति रनतमिद सिथरं रनततरदुनुमूतप्रलमभिज्ञतिरनतवत्‌ । तथाच रनतगौव( म्यक वसतः स्थि

नत गचेत । तथाच भव्रि्यच्छततिकाज्ञानकाठं, रजतं व्याप्रुयादिति पिरेषच्टरकिञानन कायते । भधान गमा

ह विरस्यायीति गर्ते । मविप्यच्छरक्तिकाल्ञानकाटं व्याप्नोति तेन तत्‌ ॥' इति । प्रयक्रण पिरस्थागरीति गद्यत इति कविद्याचभरते ।

-दयृक्तम्‌ । ग्रदि चिररथापितं योग्यता न सा प्रयक्षगोचरः शक्तरतील्धियलात्‌ । जथ काठा्त्रव्यापरिल, तदुपययुक्ते काटान्त-

ए मिष्य संयोगायोगात्तदपहितसीभ्ो व्यािविस्यातीनियलात्‌ । नच मरयमिन्ञप्रययवद्त्रालि संस्कारः सहकप

| शतापिनमप्याकलमेत्‌ । तसमादलन्ताम्याप्षवशेन प्रयक्षानन्तरं शीघ्रतेलनविनसयद्वस्यनुपानसरितपरयकानिपरायमव चिर

यौति गृह्यत इति मन्तव्यम्‌ । जत एेतलष्मतरं काटव्यवधानमपिविचगन्तः रेगताः प्रादुः, विधो हि वियः प्रलकसय
गपा यवतेयशर । महक्षण एकः ललकषणोऽ्यवसेयश्च संतान इति । एतेन सप्रत्ययो मिध्यालन्‌ व्यास्यत्ः । वरत तल स
पतत तत्रायास्यावा ब्राह्णायनेनाल्यति संवादामावात्‌ । परियत्रतस्या्यतवादसु काक्तालोय न स्मान प्रपाणपितुमर-
तशव बहुलं विवदन्‌ । दित विसंवादो भावयता कास्यनानमिव्यक्ति विदा । रजन्या चुत इति।
1 । | आनन्दमिरीयग्यारूया ठरहाचदिति । सतश्च ददाद्दिशान्तर गलान
४8 दः सन्पाश्स्थानिति देषः । उक्तमथ ग्धतिरकदर १4 र्त व व क
„ (पप्लार-मेनेति । न सभो देतान्तरं गतखलपरैव दैलन्तरमाह--यथेति । तथव न्त्‌ पाति
-ददान्तर्‌ गच्छन्निति यावत्‌ । म केवरं खपरोऽन्तवेदयुपपतनं किंतु श्रातश्याद-- दुशेयतीति । १ स्वपर्वाचि | ॥ि |
प ृत्तवशेष्यते ॥ अन्तरेव खम्नशचक्रथं तहि 8 0 क
सशङ्खयोपचरे निभित्तमाह--यो हीति । यत्त स्थितिगतिग्रलवन्तामि र दयो स्वभस्ोकता

। एवं सतीति । श्च दियुक्तिम्यामन्तरव खमे सिद्धे सतीः । पिप्ररम्भो तिन्रमः । योग्यदर्यायीरयं म्ब ¢

¶कागायोनं स तो बतः भवी सुक्तम्‌ । विधान्तरेण

वोन सषटवति-कारेति । अत्र रानिमभयेऽपि केट-गलादौ कोनतरे वासे मनीति भा स्थ

।

\५९

६२४ नह्यसूव्रशाकरभाष्यम्‌ । भ. इपा.रञ. एय

` एवास्यैष इति यानि शेव जाग्रत्पश्यति तानि सुप्तः ( बृ ४।३।१४ ) इति खभ्रजागरितयोः समाः
नन्यायतां श्रावयति । तस्ात्तथ्यरूपैव संध्ये खष्टिरिति ॥ २॥ प्व प्रात प्रलयाह-
मायामान्रं तु कात्छ्यनानभिव्यक्तखरूपत्वात्‌ ॥ २ ॥
तुशब्दः पक्षं उयावर्तयति । नैतदस्ति यदुक्तं संध्ये खष्टिः पारमा्थिकीति । मयेव संध्ये सृष्टि
परमार्थगन्धोऽप्यस्ति । कुतः--काल्छ्येनानभिव्यक्तखरूपत्वात्‌ । नहि कात्छ्यन परमाथैवस्तुध.
मणाभिव्यक्तखरूपः खम्नः । कि पुनरत कात्खर्यमभिप्रेतं देशकाखनिमित्तसंपत्तिरवाधश्च । नहि
परमाथवस्तुविषयाणि देद्ाकाटनिमित्तान्यबाधश्च खघ्ने संभाव्यन्ते । न तावस्ख॑मरे रथादीनामु.
चितो देशः संभवति । नहि संवृते देहदेशे रथादयोऽवकाशे ठभेरन्‌ । स्यादेतत्‌ । वहि
हात्खम्न द्रक्ष्यति देश्चान्तरितद्रव्यग्रहणात्‌ । दर्शयति च श्ुतिर्वदिदैदात्खप्रम्‌--'वदिष्कुखायाद्‌-
स्रतश्चरित्वा । स ईयतेऽमृतो यत्र कामम्‌ ( व° ४।३।१२ ) इति स्थितिगतिप्रत्ययभेदश्च नानि-
सकरान्ते जन्तो सामञजस्यमश्चवीतेति । नेत्युच्यते 1 नहि खुतस्य जन्तोः क्षणमात्रेण योजनर-
तान्तरितं देश पर्येतं विपर्यैतुं च ततः सामथ्यै संभाव्यते । कचिश्च प्रत्यागमनवजित खयर श्राव-
` रक्रप्रभाव्याख्या
सतवे तात्प्यमियाह--अथो खल्वाहुरिति ॥ २ ॥ खप्रस्थादयः प्रातीतिका जाग्रदथादो कुप्तसामभरी चिना
च्लुक्तिरूप्यादिवदिति सिद्धान्तयति--तु्ञब्द्‌ दूत्यादिना । चिन्मात्रनिष्ठाऽविया चिच्वावच्छेदेन जीवेऽपि स्थिता रधा
कारा मायेति सूत्रभाष्ययोरुक्ता मायाविद्योरमेदज्ञापनाय । मात्रपदेन तु सति प्रमातर्यवाध्यत्वकूयस्य व्यावहारिकसललख
रास उक्तः । कात््थमत्र जाग्रति या कुप्तसामम्री, तजन्यत्वे परमार्थवस्तुनो जाग्रदर्ख कार्यस्य धर्मः सलयत्वश्या
तदभावं खप्रे विवृणोति--न तावदिद्यादिना । संद्रते सङ्कीणे, पयेवुं गन्तु, विपयेतुमागन्तु, श्रावयति प्रबुद्धो ज
भामतीष्याख्या
रथा न रथयोगा न पन्थानो भवनि" इति विरोधादुपचसतिथां खनत इति शरतिव्यीख्येग्ा । सजत इति हि ्र्तितवाय
माणान्तरसवादाच बटीयस्वेन तदूगृणतया न तत्र रथा इ्यस्या भाक्ततमैन व्याख्यानात्‌ । जाप्रदवस्थादशेनयोग्या न सि
तु रथा न सन्तीति । अत एव रकरवश्रतिः शातान्तरश्रतिरदाहता । प्ाज्ञकीकत्वाचचास्य पारमार्थिकं वियदाद्िस्तगेवत्‌ । नच ज॑
कठैकलान पराज्ञकरीकलमिति साप्रतम्‌ । “अन्यत्र धमौदुन्यतराधरमीत्‌? इति प्राञसयेव परकृतात्‌ । जीवकर्कतेऽपि च प्रा
जीवस्य प्राज्ञतलात्‌ । अपिच जाग्रस्लयसंवादवन्तोऽपि सम्र्रययाः केचिद्दयन्ते । तदथा स्र श्ामवरयरः एम
केपनो बह्मणायनः प्रियत्रतं प्रत्याह- प्रियव्रत । पञ्चमेऽहनि प्रात्योवेराप्रायभूमिदानेन नरपतिस्वां मानग्रिध्यतीति । प
जामत्तथासने मानमहमूय सवप्रप्रययं सयमभिमन्यते । तस्मासतष्ये पारमाथिकी सुषिः ॥ १॥ २॥ इति प्रापि उच्यते- मा
मात्रं तु कात्ढर्येनानभिग्यक्तखरूपत्वात्‌ । इदमाकूतम्‌ । न तावत्‌ कषीरस्येव दधि रजतत्व परणमर श
संभवति । नहि जातीश्वरगृहे चिरस्थितान्यपि रनतमाजनानि शुक्तिभायमतुमवन्ति दृदयन्ते । न चेतरस्य रजतातुभवसमगरऽ
ऽनाकुटेद्ियो न तस्य शुक्तिमावमलमवति प्रयेति च । न चोभगरर्यं वस्तु । समग्रीभेदात्त॒ कदाचिदस्य तोयमावोभ्नभूयत १
चिन्मरीचितेति सपरतम्‌ । पारमाधिके द्यस्य तोयमवि तत्ाष्यापुदन्योपशमटक्षणा्तरियां कयीन्मरीचिसाध्यामपि स्वप
आनन्दगिरीयव्याख्या
श्तस्तातसर्यमाद--सखलभेति । वाध्यतेन मिथ्यालवमाशचङ्रुध जागरितसषटेः शवला बाध्यतवेऽपि तवसाक्षात्कारात्पागनुवृत्तः पलत
स्यापि खक्ख सलतलाह--तस्मादिति । खभसषटेः सवते तदिरिष्टात्मनोऽशवद्धेनं वावयाथन्वयितेतुपसतदतैमितीयुक्तम्‌ । ॥
पूवपक्षानुवादेन सिद्धान्तं सूत्तयति-एनमिति । अक्षरव्माख्यामारमते-पुश्चढद्‌ इति । पक्षव्यादृत्तिमेव यव्य ।
भक्ति-- नैतदिति । पूथैपक्षनिपेधं ्रतिकञायोत्तरपक्ष॑प्रतिजानीते-- मायेति । मायावियोभदो नेति वक्तं ध
पत्रे मात्रशब्देन सति मातरि बाध्यत नाम भरान्तिसिद्धल्वं॑खरभख जाग्र्लक्षण्यं विवक्षितम्‌ । ्ुतियुक्ति्या सप पः
्तेनैयं अरतिेति शाश्ते--कुत इति । तयोरन्यथासिदधवेक्ष्यमाणत्वं मध्वा हेतुमवतायै श्याकरोति--कात्डयेनेति । त
योग्यदेश्चकालनिमित्तसादिल्यम्‌ । वस्तुत्वस्य क्छ्येन व्याप्तवात्तथाग्यत्तयभावे तदाप वस्तुत्वमपि व्यावरयेतेथैः । एकापि 6

। | छ 2 देशेति | ६
त्मनाऽनमिब्यकतेः सर्वत्र वस्तुतव्यावृत्तिरिलयक्षिपति--किभिति । अतिप्रसङ्गं प्रलयाख्याठुमिष्ट॒काः र > सण
खम्रो द्दय ~

मेऽपि तत्सिद्धिमाशङ्कयाद- नेत्यादिना । तत्र स्मे योग्ेदयायोगं विदृणोति--न तावदिति ॥ यत्र |तं
दीनां योम्यो देशः स्यादित्याशङ्क्य स॒ रिं देदादन्तवेहिषैति विकल्प्याधं प्रयाद-- नहीति । द्वितीय मिन स
पपततिमाश--बेदोति । तपरव श्रुतिमाह --दैयतीति । देदादवहिरेव समरधीरिलनत्र युक्तयन्तरमाद- ` |

लक्नो न, बहिरित्याइ-- नेतीति । बदिगेतस्यागत्नियमात्ततैव प्रबोधप्रसङ्गादपि न खमरो बिरिया

तध्याधक० | स्जनना-भानता-जानन्दागरायव्यास्यात्रयोपेतम्‌ । ६२५
यति कुरुष्वहटमद्य शयानो निद्रयाऽभिष्ुतः सप्न पञ्चारनभिगतश्चासिन्प्रतिबुद्धश्चेति । देहा.
चद्पेयात्पाेषु प्रतिबुध्येत न तानसावभिगत इति कुरुष्वेव तु प्रतिवुध्यते। येन चायं देहेन
देशान्तरमश्रुवानो मन्यते तमन्ये पाश्वेस्थाः शायनदेश एव परयन्ति । यथाभूतानि चायं द-
दान्ताणि खम्रे परयति न तानि तथाभूतान्येव भवन्ति । परिधायव्ेतयदयेलाग्रददस्तुभू.
तमथमाकल्येत्‌ । दशेयति च श्रुतिरन्तरेव देहे स्वपरम्‌-“ल यत्रैतत्स्व्यया चरतिः
त्युपक्रम्य “खे शरीरे यथाकामं परिवतेतः ( बृ° २।१।१८ ) इति । अतश्च श्रुस्युपपत्ति-
विरोधाद्रहिष्कुखायश्रुतिर्गोणी व्यास्यातव्या वहिरिव कुलायादसतश्चरित्वेति । यो हि वसश्नपि
शारीरे न तेन प्रयोजन करोति स बहिरिव ररीराद्धवतीति। स्थितिगतिप्र्ययभेदो ऽप्येवं सति
विप्रटम्भ एवाभ्युपगन्तव्यः । काटविसंवादोऽपि च खपे भवति रजन्यां सुप्तो वासरं भारते

रन्रप्रभव्यास्या
परशृानप्रतीति सेषः । एतत्लप्रं यथा यात्तथा यत्र कटे ख्या वृत्या चरति तदा खशरीरे ये चरतीलशः ।
वहिरियेति । कुरायादैदात्‌ बहिरिवायृत आत्मा चरित्वा यत्र कामं यथेष्टमीयते विहरतीयर्ः । गुणमाह--यो हीति ।
वरहामिमानहीनत्वगुणेन बहिषवदेहस्थोऽपि बहिरितयुक्त इव्यर्थः । एवं सति श्रतिुक्तिभ्यां अन्तरेव खरे सतीटयरथः । धि-
रम्भो विभ्रमः योग्यदेश्ञामावमुक्ता कालमावमाह--काटेति । अत्र रात्रिसममेऽपि केतुमासादिवभीन्तरे वासरो भवति
भामतीग्याख्या
रणम्‌ । न मरीचिभिः कस्यचिनतृष्णन उदन्योप्ाम्यति । नच तोयमेव दवित्रिषमुदन्थोपरमनमतदुपशमनमिति क्त्‌ । तर्-
रियकारितिव्यातं तोयलं मात्रयापि तामकृवेत्तोयमेव न स्यात्‌ । अपिच तोग्प्रययसमीचीनलायास्य दवि्यमम्युेयते तचभ्युप-
गि न तेदुमहति । तथाहि-जसमयैविधापाति तोयमेतदिति मन्वानो न त्यागि मरीदितोयममिधतरेत्‌ । यथा मरीचीननु-
भवन्‌ । अथाक्क्तं शक्तममिमन्यमानोऽमिधावति । किमपराद्ध मरीचिपर तोयविपयासेन सृपैजनीनेन यत्तमतिलद्भय विप्यातान्तर
कसयत । नच क्रीरदपिप्रययवदाचायमातुल्व्रह्मणप्र्ययवद्य तोयमरीचिविन्ञान सप॒ितावगाहिनी, साठभवात्परस्परविरुद्धयोरभाध्य-
वापकभावृवभासतनात्‌ । तत्रापि रजतक्तानं पू्वमुतपन्नं वाध्यपत्तरं त बाधकं त्तिज्ञानं प्रातिपूरकलात्रति्धस्य । रजतज्ञानास-
द्पक्रमनिन गनरपर्तायाः प्रकतििधासंमवातज्ञानप्राएं तु रजतं शनिनज्ञानमपवापितुमरति । तदुपनाधात्पकं च खातमवादुवसी-
ग । ग्रथहुः--'जागापिलादवापिला परं पूवं हि जायते । पूं पुनखापिलया परं नोखयत कचित्‌" । नच वतेमानरजतावमाति
नन मविपयत्तामस्यागोचरयन्न भविष्यत्‌ सप्तमयवर्तिन छक्ति गोचरयता प्रययेन वाः पत, काठमदुन त्रिरोधामिवरादिति युक्तम्‌ ।
¶ नमस्य ज्ञसीयलयक्॒भवरिप्यत्तां तदृष्ठमावि वनमानपुपकारमवहैतुमिवासति विनदद्रययापतिपान स्थमनमकरलयति ।
शति विनाभग्रयोपनिपति रनतमिद स्थिरं रजतलादुनुनतप्रयमिज्ञातरजतवत्‌ । तथाच रनतगोचः्‌ प्रय बहुतः स्थिव
नित्‌ गोचय्येत्‌ । तथाच भविष्यच्छुक्तिकान्तानकाट, रजतं वयाप्रुयादिति पिरीधच्छक्तिजानन वायते । यथाः "रजते ग्रश्यमाणं
£ रिरस्पायीति ग्यते । मविष्यच्छकतिकज्ञानकालं व्यपरोति तेन तन्‌ ॥ इति । प्रयेण विरस्थायीति गृदयत इति कवियचश्रते ।
प्तम्‌ । यदि चिरस्थाग्रिलं योग्यता न सा प्रयक्षमोचरः शक्तरतीद्धियलात्‌ । अथ कठान्त्यरपिि, तदप्य, कलन्त-
¶ मिपतेन्िथय संयोगायोगत्तदुपहितसीश्रो व्यपिलिस्यातीध्ियलात्‌ । नच प्रयमिज्ञप्रययवदतरालि पेस्वरः सहकारी
पनतपानमष्याकलयेत्‌ । तस्मादलयन्ताभ्यास्वशेन प्रयश्राननतरं सीप्रतरोतात्तविनदयद्वस्ानुपानतरितप्रयक्षमिप्रायपव पिर
पयाति गृ्त इति मन्तव्यम्‌ । अत॒ एवैततूष्मतरं काव्यवधानमविवेचगन्तः हेगताः परह्ुः, दिविपर ट पिः भलक्षसय
मावते । रक्षण एकः सलकषणोऽ््यवतेयश्च संतान इति । एतेन स्पप्रययो मिध्यातेन व्यास्यतः । यन तयं का
नमते त्रायस्यात्रा ब्राह्णायनेनाख्यति संवादामावात्‌ । प्रियतरतस्याद्यातरवादसु काक्तारोषो न स्पत प्ाणयितुमहू-
१ ्रदव बहृटं विसंवाददृशेनात्‌ । दर्ितशच विततंवादो मापयक्रता कारस्यनानमिव्यक्ति विदत । रजन्या सुत्त इति ।
आनन्द गिरीयम्यास्या | _

पदः सारस्मानिति शेषः । उत्तमं व्थतिरद्ारा सोरथति--देहाचचदिति । शत्च ददाद्दिदशान्तर गला न
.पररिला्‌-येनेति । न सखम्रो देयान्तरं गतस्ये्यत्रेव हेलन्तरमाद--यथ॑ति । तदव न्यतिप्फणापपादति--परिषावन्रितिं 1
"हदा गच्छक्निति यावत्‌ । म केवलं समनोऽन्तेवेलयुपप्ं कितु प्रतशचैलाह--द लेयतीति । भतदिति ॥ ७
र स्यति वृत्िविरेष्यते ॥ अन्तरेव स््ेल्थं॑तदि वदिषतुकायश्तिरिति, ततराह--अतश्चति । कथं ६५९ बता

'ुततिरियाशङ्ोपचारे निभित्तमाह--यो द्यीति । यत्त स्थितिगतिप्रलयमेदसामजस्या लकौ बर्हिरिति, र
। एवं सतीति । श्दिुकतिम्यामन्तव सप्र सिद्धे सततील्ः । विप्रलम्भो विभ्रमः । योग्यदसाया समनसो

तेष ५ रो ८ स द {1 4 म्‌ धाः न्त्‌ ण
# स्ति--ारेति । अत्र रतरिममयेऽमि मल-गलादौ वन्ते वासरो भवीति मारन सुक्तम्‌ । धान्य
५९

६२६ ब्रह्मसूतरशांकरभाष्यम्‌ । ` [अ.२पा.२अ. १ सु, ४

वष मन्यते । तथा सुहृतमात्नवर्तिनि खप्रे कद्‌ाचिद्रहुवर्षपूगानतिवादयति । निमित्तान्यपि च
खघ्ने न बुद्धये कर्मणे वोचितानि विद्यन्ते । करणोसंहाराद्धि नास्य रथादिग्रहणाय चक्रा.
दीनि सन्ति । रथादिनिरवैतेनेऽपि कुतोऽस्य निमेषमात्रेण सामथ्यै दारूणि वा । बाध्यन्ते चेते
रथादयः स्वप्र प्रवोधे। स्वभ्र एव चेते सुलमबाधा मवन्ति । आच्यन्तयोग्यैभिचारद शनात्‌
रथो ऽयमिति टि कदाचिर्स्वम्ने निधौरितः क्षणेन मनुष्यः सप्ते मनुष्यो ऽयमिति निधौरितः
क्षणेन वृक्षः । स्पष्टं चाभावं रथादीनां स्वप्ने श्रावयति राख्रम्‌- नन तत्न रथा न रथयोगा न
पन्थानो भवन्तिः ( ब० ४।३।१० ) इत्यादि 1 तस्मान्मायामात्रं स्वप्रददानम्‌ ॥ ३॥

सूचक टि श्रुतेराचक्षते च तद्िदः ॥ ४॥

मायामात्रत्वात्तर्िं न कथिच्स्वम्ने परमार्थगन्धो ऽस्तीति । नेत्युच्यते । सूचकश्च हि स्वमनो भवति
भविष्यतोः साध्वसाधुनोः । तथाहि श्रूयते--'यदा"कर्मसु काम्येषु खियं स्वप्नेषु परयति । स-
ग्द्धि तत्र जानीयात्तसिमिन्स्वप्रनिददोने' ( छा० ५।२।९) तथा पुरषं कृष्णं कृष्णदन्तं पश्यति स
पनं हन्ति" इत्येवमादिभिः स्वत्नेरचिरजीवित्वमावेद्यत इति श्रावयति। आचक्षते च स्वभ्नाध्यायवि
दः-कुञ्जरारोहणादीनि स्वप्रे धन्यानि खरयानादीन्यधन्यानिः इति । मन््रदेवताद्रम्यविशेषनि-
मित्ताश्च केचित्स्वम्राः सल्या्थगन्धिनो भवन्तीति मन्यन्ते। तन्नापि भवतु नाम सूच्यमानस्य वस्तु-
नः सत्यत्वं सूचकस्य तु खीदशेनादेर्भवव्येव बवेतथ्यं वाध्यमानत्वादित्यभिप्रायः । तस्मादुपपन्न
स्वप्नस्य मायामात्रत्वम्‌ । यदुक्तम्‌ “भह हि! इति तदेवं सति भाक्तं व्याख्यातव्यम्‌ । यथा साङ्गं ग-
वादीयुद्रहतीति निमित्तमा्नत्वादेवमुच्यते न तु प्रत्यक्षमेव छङ्कं गवादीनुद्कहति। एव निमि
रज्नप्रनाव्याख्या
इति भारत ह्युक्तम्‌ । पूर्वपक्षानुमानानां जाग्रदर्थष्ान्ते जरप्तसामग्रीजन्यत्वमबाधयोग्यत्वं चोपाधिरिति सूत्रतातपर्म्‌ ॥२।
खप्रसं श्रान्तिमात्रत्वे तत्सूचितोऽप्यर्थः सदयो न स्यादिति रशङ्ोत्तरत्वैन सूत्रान्तरं व्याच्रू-मयेत्यादिन । मन
देवतानुप्रहेणौपपिसेवया वा खद्राः सलयसूचकाथेत्‌ सयाः स्युरियत आद-- तत्रापि भवतु नामेति । सखदहेतो्य
शुक्तिरूप्यस सलयत्वादशनादिति भावः! यथा कृष्रिद्रारा लाङ्गलठस्य गवादिजीवननिमित्तत्वे तथा खप्रभोक्तरदश्ट्रारा ख
सृष्िनिपित्तत्वं न तु कुम्भं प्रति कुम्भकारस्येव साक्षात्‌ खप्कभृतवं सामग्यभाववाधयोरक्तत्वादिलाद--यदुक्तमिला
दिना । तथाच खप्रस्य सक्रतृकल्वं मुख्यं नास्तीति देत्वसिद्धिरिति भावः । श्रुतितात्प्यविरोषाच न खप्रसघ्यतेटाद-
भामतीव्याख्या ,
रजनीसमयेऽपर दि भारतद्रषीन्ते केतुमाल वारो भवतीति भासो वर्म इनम्‌ ॥ ३ ॥ सूचकश्च हि श्रुतेराचकषः
च तद्विदः । दीनं सूचकं तच सरूपेण सत्‌ । असतु दययम्‌ । अत एव सीदर्ेनलरूपसाध्याशररमधातुविसगादो नग्र
आनन्द गिरीयध्याख्या
फालविसंवादमाह- तथेति । योग्यकाटायोगमुक्तवा तादृङनिमित्तायोगमाद--निमित्तान्यपीति । वुद्रव् योग्धनिमिततयो
साभयति--करणेति । अखेति समद्र । कर्मा योम्यनिमित्तामावमाह--रथादीति । अवाधासमवं विभजते -बाध्वन
चेति । न यवर प्रमोधे बाध्यं खमरऽ्पील्याद--सखक्न इति । आदावन्ते च व्यमिनचारथीजौगरेऽपि तस्यात पिरष
माह--रथोऽयमित्ि । न केवलमध्यक्ष स्वम रथादीनां बाध्यलं रितु श्रुतमधीत्याद-- स्पष्टं चति । योग्ये ाचभवरेन पिद
थमुपसहरति- तस्मादिति ॥ २३॥ स्वरस्य मायामात्रेत्े श्युमाश्रुमफललवान्वयन्यतिरेकाभ्यां शाकेण च भिरोषः खादिता?
ङथाद-- सूचकश्चेति । सवव्यावलयामाश्ङ्कामाद-- मायेति । विरोधदयं प्रयाद-- नेतीति । तत्र प्रथमं ्ुतिमिरोषं निरति -
सूचकश्च हीति । स्वरो भविष्यतः साभुनः सूचक शयत्र शुतिसुक्वा ताद्रद्योऽसाधुनोऽपि सूच कोऽसाविलत्र श्रतिमाह--तयेति ह
अन्वयव्यतिरेकविरोधसमाधि स्फुययति--आश्क्षते देति । इतश्चोमयविरोधधुधमिलाह--मश्नेति । तर्द युमशुमद
त्वानुपपत्या सवनस्य सलयत्वान्न मायामात्रत्मिलया्ङ्गुयाथक्रियाकारितेऽपि पर माथत्वामावान्मिथ्याः बरमिलाह--तत्रापीति । नि
सत्याथेसूचकत्वेऽपीति यावत्‌ । द्विविधविरोधसमाधिफलमुपसंहरति-- तस्मादिति । परोक्तमनू्य दषयति--यदिलयादित णव
सुप्तस्य कषटत्वादिवचनम्‌ । घवं सतीति पूतोक्तन्यायेन स्वप्रस्य मायामात्रत्वे सतीत्यथैः । सषृषटरयदिलषटूनध्नि ५
दृ्टन्तेन सपषट्यति--यथेति । लङ्गलस्यापि गवाचुद्रोदत्वं सुस्यमेव कि न स्यदिलत्राह--न सिषिति । तथापि दाक

त्याधिकर० } रलप्रभा-भामती-जनन्दगिरीयन्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ६२७

तमात्रस्वास्घुक्ो रथादीन्ख्जते स हि कर्तति चोच्यते । न तु प्रलक्षमेव सुप्तो रथाीन्सृज्ति ।
निमित्तत्वं त्वस्य रथादि्रतिभाननिमित्तमोद्रासादिदशेनात्तन्निमित्तभूतयोः सुरूतदुष्तयोः
करीत्वेनेति वक्तव्यम्‌ । अपिच जागरिते विषयेन्दरियसंयोगादादित्यादिज्योतिव्धतिकरादचातमनः
ख्ज्योतिषटं दुविवेचनमिति तद्धिवेचनाय सखभ्न उपन्यस्तः । तत्न यदि रथादिखष्टिविचनं श्रुखा
नीयेत तदा खययज्योतिष्ं न निर्णीत स्यात्‌ । तस्राद्रथाद्भाववचरन श्रुत्या रथादि सृष्िवचनं तु
भकयेति व्याख्येयम्‌ । पतेन निमौणश्रवणं व्याख्यातम्‌ । यदध्युक्तम्‌-श्राक्षमेनं निमौतारमा-
परनन्ति' इति । तदप्यसत्‌ । श्रुत्यन्तरे “सख्यं विदह्य खयं निमय खेन भासा खेन ज्योतिपरा प्रख-
पितिः ( य° ४।३।९ ) इति जीवन्यापारश्रवणात्‌ । दहापि भय पष सुरेषु जागर्ति" (क० ५८ )
इति प्रसिद्धासुवादाज्ीव पवायं कामानां निमोता संकीलते । तस्य तु चाक्यरोषेण तदेव शुष
तदकघनेति जीवभावं व्याव ब्रह्मभाव उपदिदयते--^ततत्वमसि' ( छा ६।०।४ ) इत्यादिवदिति
न ब्रह्मप्रकरणं विरध्यते । न चास्माभिः खपरे$पि प्राज्ञन्यवहारः प्रतिषिध्यते तस्य सर्वेश्वरत्वा-
'स्घषाखवयाखधिष्ठातृत्वोपपत्तेः । पारमाथिकस्तु नायं सेध्याधरयः सर्गा वियदादिसमवदिये-
तावसखतिपाद्यते । नच वियदादिसगेस्याप्यालन्तिकं सलयत्वमस्ति । प्रतिपादित हि तद
नन्यत्वमारम्भणदाब्दादिभ्यः' ( ० सू० २।१।१४ ) इत्यत्र समस्तस्य प्रपञ्चस्य मायामात्रत्वम्‌ ।
प्रात ब्राह्मात्मव्वददोनाद्धियदादिप्रपञ्चो प्यवखितरूपो भवति । संध्याश्रयस्तु प्रपञ्चः प्रतिदिनं
धाध्यत इति । अतो वैरोपिकमिदं संध्यस्य मायामान्नत्वमुदितम्‌ ॥ ४॥
रन्नपरभव्याख्या [रि
=श्रपिचेति । व्यतिकरः संकरः, श्ुल्ा तव्परतयेख्ः । जागरिताद्विशेषादिति भावः । फलितमाद--तस्मादिति । पएतेने-
ते । माक्ततेनेय्थः । द्वितीयसूप्रोक्तप्रा्चकर्तृकल्हेतुरपि खरस करि श्रुतिपिद्ध उत प्रा्ञस्य सर्वेरर्वात सिद्धः, नाय
वाह-यदप्युक्तमिद्यादिना । खयं विदल जाम निधरेषटं कृता, खयं वासनया निमाय, स्वेन भासा खीयवु-
रत्या स्वेन ज्योतिषा खरूपचैतन्येन च खप्रमनुभवतीलरथः । न केवठं वृदारण्य़े जीवख खप्रकतृत्वं श्रृ कितु
पकेऽपीलाह--दहापीति । जीवोक्तौ ब्र्मप्रकरणविरोष इलत आह--तस्य त्विति । एवं हेतोः श्रतितिद्धत्वं निरख
तीयमङ्गकरोति-- न चास्माभिरिति । तर्हि देठसिद्धः सप्र सत्वमिल्यायङ्खब सलले व्यावहारिकं पारमार्थिकं वेति
पल्य व्यवहारकारे बाधदकनात्‌, नाय इवाद--पारमार्थिकस्त्विति । द्वितीये दन्तस्य साभ्यवेकल्यमिलाद -
चेति । कर्हि खप्रख जाग्रतो विशेषोऽत्र कथ्यत दयाशक्रय प्रातिभासिकत्वमिलाह-- प्रागिति ॥ ४ ॥ पूवं करप्तसा-
भामतीयाख्या
तययमत्कौने । सीसा्यासतु माल्यविठेपनदन्तक्षतादयो नादवैने । न चासाभिः स्वप्रेऽपि भराक्षव्यापार इति । प्रज्ञ
गपाएवेन पारमार्थिकलातमानं प्रयपेण वाधकप्रययेन विरध्यमानं नासानं ठमत इति मतः । बन्धमेक्षयोरन्तराटिकं तृतीयमेश्व-
आनन्दगिरीयव्याख्या
वंसु चेतनम सषटत्वयोगादिलाशङ्कयाह-न तु प्रलक्षमिति । जाग्रतः शूलच स्यामि तदिष्टं त सय
एदे प्रवोधमत्रेण बाध्यता स्यादिः । यमौधमेयोरेव निमित्तवात्ुतः सुख निमित्ततेलयायाद्भव तत्फलिलिन ततकर्ृनयलाद--
निमित्तत्वं चेति । इतश्च श्रुत्या ख्नसृिवास्तवी नामीयाह--अपिचेति । देतवनतर सफोरयति--जागरित इति । अरतरासनः
सश्योति्विवेचनाय खपोक्तिसतथापि खमन सृष्टिवचनं मुस्यमेयेलारङ्कयादइ- तत्रेति ॥। जागरि तादमि्ेपद्लियः । पूवापरालो-
भनया शतेर्यपरलादसले रथादीनां सिद्धे फरितिमाई--तसादिति । यत निमातारं वला९, तव्राद--पतेनेति । सदि
भाक्ततवोपपादनेनेति यावत्‌ । परोक्तमनुमानमनूच दैलसिद्धवा दूपयति--यदपीति । स्थ पिल ष दह निं
रवा लवं निमौयापूवं वासनामयं देहं संपाच सेन भासा सकीयुदिकतया स्वेन उथोतिषा सस्पेतममेन चेसरथः । न भट
ष्वरप्यके जीवस स्वापकतत्वं श्तं विंतु काठकेऽपीयाह--द्टापीति । प्रकरणवासयदेपाभ्यां परमात्मा निमतिधयुक्तमासाद्रध जीव-
(वाप्य प्रस्य स्वानिद्यया सखक्नोपादानत्वं वा॒विना तद्भावं खानि्या नृदुभिष्ातृतवं वेति निकरपयाघमहीकरोति-नचेति ।
दितीयमपि खीकरोति-- तस्येति । तदि प्राञकतैत्वहेतोः सिद्धेरुमानमदुषटमिलाद्यङ्च व्यावहारिकं पामा्िक्‌ वा सलतवं साध्य
| गधं मलकषविरोभमाद--पारमाथिकरिर्वति । बहार केक “५
प्रे नद । वियदादिसनसासिदधं मिथ्यालमिति कुतो न साध्यविकय स
नमिष्वालं एभगुच्यते, तत्राइ--भावि्वति । व्यदार स्वभ मिध्यालं वरत पृथ

६२८ बरह्मसूत्ररांकरभाष्यम्‌ । [अ.३पा.२अ.१्‌.६

पराभिध्यानान्त तिरोटितं ततो छस्य बन्धविपयेयौ ॥ ५॥
अथापि स्यात्परस्यैव तावदात्मनों ऽशो जीवोऽगनेरिव विस्पफुलिज्गः । तत्रैवं सति यथाश्चिविस्फु-
लिङ्गयोः समाने दहनप्रकादानशक्ती भवत एवं जीवेश्वरयोरपि क्ञानेश्व्थशक्ती ततश्च जीवस
्ञानिश्व्यवदात्सांकल्पिकी खप्ने रथादिसखष्टि्भविष्यतीति । अश्रोच्यते-सलत्यपि जीवेश्वरयोर.
शि क्‌ भ [५9 र टै ¢
हांरिभावे प्रयक्षमेव जीवस्येश्वरविपरीतधमत्वम्‌। #ि पुनर्जावस्येश्वरसमानधमत्वं नास्पेष ।
श \ क (के तः दितं भ
न नास्त्येव । विद्यमानमपि तत्तिरोहितमविचादिव्यवधानात्‌ । तत्पुनस्तिरोहितं सत्परमेश्वरमः
भिध्यायतो यतमानस्य जन्तोरविधूतभ्वान्तस्य तिमिरतिरस्छृतेव टकशक्तिरोष्रधवीयोदीष्वर.
प्रसादात्संसिद्धस्य कस्यचिदेवाविर्भवति न खभावत एव सर्वेषां जन्तूनाम्‌) कुवः-- ततो रीश्वः
राद्धतोरस्य जीवस्य बन्धमोक्षौ मवतः। ईश्वरखरूपापरिज्ञानाद्रन्धस्तत्स्वरूपपरिक्ञानात्तु मोक्षः ।
रेवं [ज च भ
तथाच श्रुतिः--्ञात्वा दे सर्वपाशापहानिः क्षीणः क्ेजन्मसत्युम्रहाणिः। तस्यामिध्यानाततु-
तीयं देहभेदे विश्वेश्व्य केवल आप्तकामः' (अवे ० ११९ ) इस्यवमाद्या ॥ ५ ॥
विकर
देहयोगाद्वा सोऽपि ॥ ६ ॥
% सरि 9 9 श €
कस्मात्पुनजींवः परमात्मांशा एव संस्तिरस्छृतज्ञानैश्वयो भवति । युक्तं तु क्ञानैश्वययोरतिरस्छ
तत्वं विस्फुखिङ्गसयेव दहनप्रकाशनयोरिति । उच्यते । सल्यमेवेतत्‌ । सोऽपि तु जीवस्य कानः

५ न ^” ^^ ~^ ^

रतप्रभाष्यास्या
मम्यभावात्‌ खप्रो मयेद्युक्तमयुक्तं सयसङ्कत्पमात्रेणापि सल्यखष्टिसभवादिति राङ्क कृत्वा परिहरन्‌ सूत्र वयाच्धै-
अथापि स्यादित्यादिना । सलसंकल्पख टि संकत्पात्पष्टिः सखा भवति जीवस्य त्वसलयसंकत्पत्वं प्रयक्षमिति परिः
र्थः । तरिं विरुदरधर्मवत्वाजीवस्येश्वरत्वं नास्त्येवेति शङ्कते-- किमिति । नास्तीति न ॒कल्वात्रतमस्ि, तःपुनरीशवर
सादात्कसयचि्यज्यत इलयाह-- न नास्तीति । विधूत्वान्तस्य निष्पापख संसिद्धस्याणिमादिविरिषस्येलरथः । ब्रहैवाहमि
देवं ज्ञात्वा साक्षाच सर्वपादानामवियादिङ्केशानामपदानिरपक्षयसतद्रूपो भवति । क्षीणेव ङ्करोस्तत्का्यजन्म मरणात्मकरन्धा
इति निगैणवियाफलमुक्तं । सगुणविद्याफलमाद--तस्येति। परस्याभिमुल्येनाैम्रहेण ध्यानाद्रन्धमोक्षपिश्षया मन्रोक्हानद
पेक्षया वा तृतीय विभरशर्यमणिमादिरूपं मलयदेहपाते सति सिद्धे देहे भवति तद्धोगानन्तरमास्मज्ञानात्केवठो ्रेतशन्य आ।
कामः प्राप्तखयज्योतिरानन्दो भवतीति करममुक्तिरिलयरथः ॥ ५ ॥ उक्तेश्रयैतिरोभावे देहाभिमानो हेतुरिति कथनाथ मूः
तननिरां शङ्कामाह--कस्माद्िति । सावरणं नासीयद्गीकृल कल्पितावरणं साधयति--उच्यत इत्यादिना । ज
भमतीव्याख्या |
मिति ॥ ४ ॥ पराभिध्यानात्तु तिरोहितं ततो ह्यस्य वन्धविपर्ययो । देहयोगाद्वा सोऽपि शि प्चद्य
आनन्द गिरीयव्याख्या ।
यदुक्तं स्वक्नो योग्यनिमित्तामावान्मिथ्येति तन्न, जीवमसंकर्पस्थव भिमित्ततलसिद्धरिलयारड्ाद--परेति । मत्रवयावलसनाण
अथापीति । पूरवोक्तरील्या भिध्याते खश्स्यक्ेष्यीलयः । जीवेश्वरयीरंलांसिव्वेऽपि # स्यात्‌, तत्राद--तत्रेति । तसि पीव परा
रतिस्परतिसिद्धे सतीति यावत्‌ । इनिशरयशक्तिसाम्बे फटितमाद--ततश्चेति । नात्रियामयी सम्सषटिः पितु सकनप सरा
चोधमनूचोत्ूत्र परिदरति-- अत्रेति । असर्कषत्वानीश्वरतवथोरध्यक्त्वा्न जीवय ॒संकस्पादेव रथादिसष्टिसियिधः । तदि निर्
देव न तयोरयमिति राङ्कने-किमिति । प्रातीति विरोयेऽपि वसतुतस्तद भावादेवयमियाद --न नेति । किमिति तर्हि जीव च
त्वादि न भातीलयाशङ्कय सूरं योजयति--विद्यमानमिति । अपिचादीयादिपदं तत्कायाथम्‌ । यन्न कदाचिदुपलभ्यते तस्य
त्वमेव कथं, तत्राद- तदिति । आदरदीधैकालनेरम्तयत्रयवच्ं ध्यानस्य मलयति--यतमानस्येति । यनक
बन्धकपापष्वंसं दशैयति--विधूतेति । किमिति तदहि सयैषामीश्वरध्यायिनां तन्नाविभवति, तन्राद--संसिद्धसख्येति । ध
दिष्टस्येति यावत्‌ । ततः स्वतोव्यक्तो दें परच्छति--कुत इति । मूतरपदेनोत्तरम्‌--ततो हीति । कथमीश्वरस्य
तव्याशद्कय विभजते-- ईश्वरेति । तत्र॒ मानमाद--तथाचेति । परमात्मवादमिति सक्षादनुभूय स्वपधानामविपत
नानामपद्ानिर पक्षयो भवति । ्षीणेश्च गो स्तत्कायजन्ममृत्युध्व॑स इति निथुणविाफलसुक्तम्‌ ॥' सव
परस्याभिमुख्येन ध्यानाद्रन्मेक्षपक्षया वा॒ममब्रोक्तपाशहानिजन्मादिप्रहाणसिद्धद्यपिक्षया वा तृतीयम्‌ । अणिमयिश्वय 2 ॥
विषे सिद्धदेरे साधकदेहपाते व! सति जगत्कारणमायुज्याप्या भवति । ततश्च विभ्व्य निरतिशयेशवय युक्ता ¢
केवलोऽदितीयः सन्नाप्रकामो निरतिश्चयानन्दात्मेनेव तिष्ठतीति क्रममुक्तिरिव्यथैः ॥ ५ \ जीवस्य स्वत श र ॥
संकल्यमात्र न सषटतत्यक्तं तत्र हेत्वसिद्धिमाह देहयोगाद्वा सोऽपीति । मूत्वयावलमाह कस्मादिति । "वि
मोत्ति--युक्त त्विति । पारमा्िकस्य प्रतिबन्धस्यामावः साध्यते प्रातिभातिकस्य वेति विकरपयति--उच्यत दति ।

तदमावाधिक० ] रलप्रभा-भामती-भानन्द्गिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ६२९

भवर्यतिसोभावो देहयोगादेहेन्द्रियमनोबुद्धिविषयषेदनादियोगाद्वति । अस्ति चात्रोपमा यथा.
्र्दहनधरकाशनसपन्नस्याप्यरणिगतस्य दहनप्रकादाने तिरोहिते भवतो यथा वा भसमच्छश्नस्य ।
एवमबिाप्रत्युपस्थापितनामरूपकृतदेहाधुपाधियोगात्तदविवेकभमङृतो जीवस्य क्षनिश्वर्य-
तिरोभावः । वाशब्दो जीवेश्वरयोरन्यत्वाशङ्काभ्यावृत्यथैः । नन्वन्य एव जीव ईभ्वरादस्तु तिर.
सछृतक्ञानेश्वयेत्वात्कि देहयोगकल्पनया। नेत्युच्यते । त हन्यत्वं जीवस्येभ्वरा दुपपद्यते सेयं देव-
तेक्षत' ( छा० ६।२।२ १ इत्यु पक्रम्य अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविद्य' ( छा० ६।३।२ ) दत्यात्म-
वधेन जीवस्य परामशौत्‌ । 'तत्सल्यं स आत्मा तखमलि श्वेतकेतो ( छा० ६।९।४ ) इति च जीवा-
योपदिशचतीश्वरात्मत्वम्‌ । अतोऽनन्य पवेश्वराज्ञीवः सन्देहयोगात्तिरोहितक्षनैश्वयो भवति ।
अतश्च न सांकट्पिकी जीवस्य खम रथादिखष्टिधरते । यदि च सांकदिपिकी खमन र्थादिसष्टिः
स्यन्नेवानिष्टं कश्िच्खमर पद्येत । नहि कथिदनिष्ट संकटपयते । यत्पुनरुक्तं जागरितदेशश्रुतिः
छप्रस्य सत्यत्वं स्थापयतीति न तत्साम्यवचनं सल्यत्वाभिप्रायं सखयंज्योतिप्टुविरोधात्‌ । श्ुैव
च खमन रथाद्यभावस्य दृरितत्वात्‌ । जागरितप्रभववासनानिमिंतत्वाचु खघ्रस्य तनतुर्यनिभीस-
त्वाभिप्रायं तत्‌ । तस्मादुपपन्नं सभ्रद्य मायामान्नत्वम्‌ ॥ ६॥

क
तद्भावो नाडीषु तच्छ्रृतेरात्मनि च ॥ ७॥
५
9 ष, नाडी पुरीतद्रक्माणि विकरूयन्ते सुपुश्चये ॥ समुचिनानि वेकाध्याद्धिकल्प्यन्ते यवादिवत्‌ ॥ १ ॥

|; ५

२ अधिकरण .)/ 0 1
५५. क, समुलितानि नाङीभिरूपसृप्य पुरीलति ॥. हस्स्ये ब्रह्मणि यायेकयं बिकल्ये स्वष्टदोषत। ॥ २ ॥

खप्रावस्था परीक्षिता सुषुत्तावस्थेदानीं परीश्ष्यते। तत्रेताः सुषुपिविषयाः श्रुतयो भवन्ति । कचि-

। ि रजप्रमाभ्याख्या | । ५
मररवम्गीकृलयावरणकल्पनातो वरमन्यत्वकल्यनेत्याशङ्मुद्धाव्य श्रुला निरस्ति- नन्वित्यादिना । स्रेऽप्यालोकद्वः
मयते जाग्रतीवास्मनः खप्रकारात्वमस्फुरं खात्‌, प्रातिभासिकत्वेत्वाखोकेनियायसत्वेऽप्यथ।परोक्ष्यमात्मज्योतिषर एवेति
सुरं पिभ्यति । तस्मादशादिसाम्यवचनं खम्रस्य॒जाग्रत्तत्यभानाभिप्रायमिल्थैः ॥ ६ ॥ एवं बाह्यकरणोपरमे सति मनो.
मनोहौपितावियाविलासात्मकं खप्रमात्मनः साक्षिणः खयज्योतिष्थ विचारय प्रतियोग्युयोगिभावसङ्गला खप्राव्यम-
।रयासिकां सुपु विचारयति- तदभावो नाडीषु तच्छ्रुतेरात्मनि च । तदेतत्खपनं यथा सात्‌ तथा । यत्र काले

भामतीषव्याख्या
बदनमस्मामिः प्रथमसूत्रे । निगदव्यास्यतं चैतयेो्मष्यमिति ॥ ५॥ ६ ॥ तदभावो नाडीषु तच्छरुतेरात्मनि च ।
हि नाडीपुरीतःपरमामानो जीवस्य पुषुप्ावस्थायां स्थानवेन श्रूयते । ततर क्रमा स्थानानां विकल अहोछिःसमुञचयः ।
परतो यप्रवम्‌ । एतदतो भवति । यदा नाडयो वा पुरीतदा सुपुपस्थान तदा विपरीतग्रहणनि्ृत्तावपि न जीवस्य प्रमासममाव
?। अविवानिवृततावपरि जीवस्य परमासभावाय कारणान्तरमयश्नितव्यं तच कमव न तु त्यशनं िपरीतज्ञाननितृतिमतरण
घोपमोगात्‌, परिपरीतज्ञननिवृतेश्च विनापि तचचज्ञानं पपुप्तावपि सेमवात्‌ । ततश्च क्मवैयापवर्गो न ज्ञनिन । यधाहः--
आनन्द्गिरीयव्याख्या ध
#- समिति । दितीयं दूषयति--सोऽपीति । मूत्रे देहदान्देन सूरं सूक्ष्मं च देह॑ गृहीता व्याच्े--देहेति । वेदना-
न मुवादयो गृह्यन्ते । आदिदनब्देन तद्धेतुरविचा । तद्ध्मकस्येवान्यसंपरकतिरस्कारे ृष्टन्तमाह--अम्तीति । अरणिस्थोऽद्निरसती-
#. सदिगपमिलयारङूधाद--यथा वेति । दा्टन्तिकमाद--एवमिति । सूत्रे वाशब्दस्य पकषन्तरधोतिलमाङ्याह--
म्द इति । ततरान्यत्वादङ्कं दरीयति--नन्विति । तवयवरत्ति विशदयति-- नेतीति । इतश्च न वासवमन्यलमिाह--
र । अनन्यत्वे फलितमाहअत इति । जीवस्य ज्ञानादितिरोभवेऽपरि कि खात्‌ तत्राह--अतश्चेति । समिन
५ चेति । तत्र देतुः--नहहीति । परोक्तमनूय क 1. व र ५
ध्य खर्थ्योतिष्टं न सिध्येदिवयाद-- स्वयमिति । इतश्च न खमस्य सलयत्वाथमेव तदिथामलाह-- रु
नामिप्ायमेदं साम्बमुक्त, तत्राह--जागरितेति । खम्रस्य जागरितेन तुद्यनिभांसत्वामिपरायं साम्यवचनमिति 0
0 मिष्यात्रसाधयो च फङितमुपसंहरति-- तस्मादिति ॥ ९ ॥ बामकरणोपरम 1 व
णापर सुपु तस्य नक्षत्राय निरूपयति-तद्भाव इति । अविकरणगतिमाह
# पपापीननिरुपयलदतुमेलयः । विषयवाकयान्युदान्रति~-तत्रेति । इपुषिचिन्तप्रलावः स्यथः । त

६२० ब्रह्मसूत्रश्षकररभाष्यम्‌ । [अ. ३पा.२अ.२

टुयते--तद्यतरतत्सुत्तः समस्तः संप्रसश्नः स्वप्नं न विज्ञानाल्यासु तदा नाडीषु सप्तो मवति'
( छा० ८।६।२ ) इति । अन्यत्र तु नाडीरेवानु कम्य श्रूयते--'तामिः प्रस्यवस्प्य पुरीतति शेते
( श० २।१।१९.) इति । तथान्यत्र नाडीरोवानु क्रम्य "तासु तद्‌ मवति यद्‌ सुतः स्वम्न न कंचन
प्यत्यथासिन्ध्राण पवैकधा भवतिः ( कोषी० ४।१९ ) इति । तथान्यत्र य॒ पषोऽन्तहद्य
आकारास्तस्मिश्छेतेः ( ब्र° २।१।१७) इति । तथान्यत्र सता सोम्य तदा संपन्नो भवति
स्वमपीतो भवति' ( छा० ६।८।१ ) इति । ्रा्ञेनात्मना संपरिष्वक्तो न वाष्टं किचन वेद्‌ नान्त.
रम्‌' ( ब० ४।३।२१ ) इति च । तश्र संश्ययः-- किमेतानि नाड्यादीनि परस्परनिरपेक्षाणि
भिन्नानि सखुषुसिस्थानान्याहोस्वित्पर स्परापेक्षयेकं खुषुभिस्थानमिति । किं तावस्पाप्तं भिन्नाः
नीति। कुतः--पकार्थत्वात्‌। नहोकाथौनां कचित्परसुपरापेक्षत्वं ददयते वीहियवादीनाम्‌।नाज्या-
दीनां त्वेकाथता सुषुत्तो दश्यते--नाडीषु सृप्तो भवति' ( छा० ८।६।३ ) "पुरीतति रेते' (वृ
२।१।१९.) इति च तञ तन्न सपमीनिर्देशस्य रतुस्यत्वात्‌ । नजु नैवं सति सप्तमीनिर्देशो द-
श्यते--'सता सोम्य सवा संपश्नो मघति' (छ्ा° ६।८१ ) इति । नेष दोषः । तत्रापि सप्तभ्य.
धस्य गम्यमानत्वात्‌ । वाक्यशेषो हि तत्रायतनेषी जीवः सदुषसपेतीव्याह--'अन्यज्रायतनमः

५ +

रल्प्रभाष्याख्या

सुप्तः सुषुप्तः समस्तो निरस्तबाह्यकरणो मनोलयात्सम्यक्प्रसन्न इयर्थः । खापे नाङीस्थानमुच। नाडीपुरीततोनडीपरमाः्मः
समुचयधरुती आह--अन्यत्रेति । परमात्ममात्रधुतीराह--तथाम्यत्रेयादिना । नाडीपुरीतद्रहमस सप्तमी स
यशरुतेथ संशयमाद- तन्नेति । पूर्वपक्षे स्थानविकष्पाजीवेस् ब्रह्यक्यानि्णयः, सिद्धान्ते नाडीभिः पुरीततै ग्वान्त
रहमण्येव शेत इति समुच्चयात्‌ तज्निणैय इति विवेकः । एकपुरोडाशारधत्व त्रीहियवयोरष्रं ना्यादीनामेकस्मिने खाप
निरपेक्षस्थानतवं तु कुत इयत आद-नाड्यादीनां चति । सति ब्रह्मणि तृतीयाश्रुतेन सप्तमीति रङ्कः । आयतः
व्दात्सप्तम्यथं आधारत्वं गम्यत इल्याह-जैष दोष इति । अन्यत्रावस्था्रे श्रान्तो जीवो विश्रान्िस्थानं प्राणा

भामलीष्याख्या
“करमेणेव तु संहिद्धिमास्थिता जनकादयः" इति । अथ तु परमातेव नाडीपुरीतरहृषिद्रार पुषुपिस्थानं ततो विपरीताः
पृततेरस्ति मात्रया परमाममाव उपयोगः । तया हि तावदेष जीवस्तदुवस्थानो भवति केवषटं । तचखज्ञानाभावेन एपृकाषमय्य
अकाषाजामतलप्रलक्षणं जीवस्य व्युत्थानं भवति । तस्मासयोजनवलयेषा षिचारणेति । किं ताबसर्षिः नाडीपुरीतसया
स्थनेषु सुषुप्तस्य जीवस्य निरयं प्रति विकल्पः । यथा बहुषु प्रस्दिष्वेको नरः कदाचितक्रचिनिटीयते कदाचिकवि्र
जीवः कदाचिननाडीषु कदाचिधपुरीतति कदाचिद्रह्मणीति । मथा निरपेशवा व्रीहियवाः कतुसाधनीमूतपुरोडिप्रकरृतितया धृता ५
विकस्यन्ते, एवं सप्तमीशरुल्ा वायतनशरुलया वैकनिरख्यनाथौः परस्परानपेश्रा नाच्यादयोऽपि विकस्यमूनि । यत्रापि नाडी
रवस्य पुरीतति शेत इति नाडीपुरीततोः तथुञचयश्रवणं "तथा ताम तदा भवति यद पतः स्प न कंचन परयति । अभू
प्राण एवैकधा भवति" इति नाडीब्रहणोराधारयोः सपुञ्चयश्रवणम्‌ । प्राणशब्द च ब्रहम अधासिमन्‌ प्रमे ब्रह्मणि सर्जरपु
भवतिः इति वचनात्‌ । तथाप्यासु तदा नदीषु सपो भवतीति च पुरीतति रत इति च निरेक्षयोनौदीपुरीततोरधास्वेन १
निरपशमोरेवाधारलम्‌ । इयांस्तु विशेषः । कदाचिन्नाडथ एवाधूरः कदाचिन्नाडीमिः संचरमाणस्य पुरीतदेव । एय तमिल ५
माणस्य कदाचिद्रद्ैवाधार इति सिद्धमाधारतरे नाडीपुरीतत्मरमासनामनपेक्षत्वम्‌ । तथाच विकल्पो मीहियववद्रहधधन्तएवदी भा
एवं प्रततिऽभिधीयते--जीवः समुखयेनैवेतानि नाडयादीनि स्रापायोपेति न विकलेन । अयममिसंपिः--नियवदक्नतना ¶
आनन्द्गिरीयव्याख्या ।

ताखवरथासु मध्ये समुतिरच्यते । यस्यामवस्थायामेतत्खपनं यथा सात्तथा सुप्तः । समस्तः संकृतसवेग्नदियः । सपरस्ः ।
तान्तःकरणश्चे्यथेः । न।डीपुरीततोः सुचचयवात्यं पठति-अन्यत्रेति । नादीपरमात्मनोः चमुचयवाक्य द्यति
परमात्ममात्रविषयाणि वाकयन्तराण्याह--तथेति । नाडीपुरीतद्वशचस॒॒सपतमीशटेतः समुचयोक्तश् संशयमाहतत्रेति ह
खापनिरूपणदयारा बह्मामिक्रत्वमथसिदधर्वाक्या्थधीसं मवात्पादादिसंगतिः । पूवैपक्ष स्थानविकस्पास्नीवख ब्रह्मिवयानियमः । ॥
नाडीपुरीतद्वारा ब्रह्मस्थानखनियमाञ्जीवस्य ब्रह्मारमस्वनियतिरियभिसंधाय विस्य ूैपक्षयति--किमिति । १
विकल्ये अशचपूवकं देतमाद-- कुत इति । एकार्थवेऽपि समुचये का क्षतिः, तत्राह--नहीति । पकाल नाजा)
तत्राह--नाज्धादीनां चेति । एकार्थता निरेक्षस्वापाधारतेति यावद्‌ । असिन्भ्राण एवैकषा भवतीत्यपि वाक्ये सका
र्वं तिं सतस्तृत्ीयोक्तरनाधारतेति राङ्खते-- नन्विति । सप्तम्यमवेऽपि तदर्थसिद्धेरापारत्वं सतोऽपि लादिलाह--- नेष चन
== सत्यपि नाड्गादाविनेलयः । तस्य॒ गम्य मानत्वमेव दशेयति--वाकेति । तत्र सतता सोम्येत्यादा्रिति बा । ५

तदमा्ाधिक° ] रलममा-भामती-भनन्दगिरीयवयाख्ानपेतम्‌ ।

दब्ध्वा प्राणमेवोपश्रयते" ( छा० ६।८।२ ) इति प्राणशब्देन तत्र प्रकृतस्य सत उपादानात्‌ । आय
तनं च सप्तम्यथेः। सप्तमीनिदेशोऽपि तत्र वाक्यभे दद्यते--'सति संपद्य न विदुः सति सं
पदयामहे इति! ( छा० ६।९।२) । सर्बश्र च विदोषविक्ञानोपरमलश्चणं सखुषुप्ं न विरहिष्यते।
तस्मादेकार्थत्वान्नाड्यादीनां विकल्पेन कदाचित्किचित्स्थानं स्वापायोपसषैतीति । पवं प्रात प्रति-
पायते- तदभावो नाडीष्वात्मनि चेति । तद्भाव इति तस्य प्ररृतश्य स्वप्रदृकनस्याभावः
सषुपमिलयथः । नाडीष्वात्मनि चेति समुञ्चयेनैतानि नाड्यादीनि स्वापायोपेति न विकल्पे
ने्थेः । कुतः-- तच्छ्रुतेः । तथाहि- सवेषामेव नाञ्यादीनां तत्र तत्र सुषुसिस्थानत्वं श्रूयते
तञ्च समुच्चये संगृहीतं भवति । विकल्पे देषां प्रक्ष बाधः स्यात्‌ नन्वेकाथत्वाद्विकल्पो नाड्या-
दीनां बीहियवादिवदित्युक्तम्‌ । नेत्युच्यते । न शोेकविभक्तिनिदेशमात्रणेकार्थत्वं विकल्पश्चा-
-- ~` `~ - ˆ - व 1
गरद्योपस्पति युषुप्ताविदयर्थः । सप्तमीश्रलया निरयक्षाधारौवमानाद्िकस आस्थेयः । कदाचित्समुचचिदयापि नाख्ादीनां
स्थानल्वमिति न समुञ्चयश्रृतिविरोध इति पूर्वपक्षा्थः । सिद्धान्तयति-ष्टवं प्राप्त दति । सूम चकारः पुरीतत्समुञ्चयार्थः।
दा नायः सुषुप्तिस्थान तदा पुरीततस्थानं न भवतीति उतत्वानत्वस्य पक्षे वाधः स्यात्‌, स न युक्त रव्याह-- विकल्पे
चेपामिति । व्रीहियवयोस्त्वगल्या विकल्प इति भावः + यतत सप्तमीधरला नाञ्पादीनामेकफलकल्वमिति, तकनलयाह--
न हयफेति । प्रासादस्य परयङषारणमरथैः । पङ्कख ठ शयनमिति फलमेदेऽयेकविभक्ति्दयते, व्यवध्रानाव्यवधानाभ्यां
भामतीव्याख्या
परक नाम तदरयन्तरामव्रे कट्यते । यथाहटः--'एवकमषोऽ्छदोपोऽपि यद्रीहियववाक्ययोः । त्रिकस्य ज्रितस्तत्र गतिरन्या न
प्र" इति । अक्रतक्तुप्ाषनीमूतपुरोडशिद्रग्यकरतितया हि परस्परानपेश ब्रीहयो विहितौ शकरतभैतो प्रयेकं पुरोडा-
पमिनिवतमितुम्‌ । तत्र॒ गदि मिश्राभ्यं पुरयोडशोऽभमिनिपर्यत परस्परानपेतरीहियवविधातृणी उमे अपि श्च बाध्येयाताष्‌ । न
त] प्रयोगवचनः समुचेतुमहति । सहि यथाविहितान्यङ्गन्यमिसमीकषय प्रवक्षमानो नेतान्यन्यथधित शक्रोति । मिभ्रमे चान्य.
समतपाप्‌ । न चाङ्गातुरपेन प्रधानाभ्यसो “गोसवे उमे कृर्यात्‌" इतिवयुक्तः । अथरतो यवर प्रधानाभ्यासोऽङगानुरपेन च
ध्यायः । न वङ्गभूतन्दवायवादिहातरोयेन यभा परथानल सामयागस्या्रततिमवापरीति युक्तम्‌ । "मेन यमेतः इति हि
पवागविधिः । तत्र च दृशमणिपरिपितस्य सोमदरव्यस्य श्ोममभिपरणोतिः, 'तोममभिषठावयति इति च परक्यान्तरनलोच-
गर एद्रारिण यागसाधनीभूत्येन्धवायाघरुदेशेन मदेशमवरपरवपत्िु बरहणानि पृथकप्रकत्पनानि संस्कारा परिधीयते, नतु सोम-
गिददेननदवाखवादुयो दैवताश्ोघन्ते, ग्रेन ताप्तां यागनिष्पत्तिल्ुणेकार्धृतेन त्रिकलः स्यत्‌ । नेच मदेशमातमकमूरवपावं
पपरिमितसोमरसग्रहणाय कस्पते, येन तुल्यार्थतया प्रहणानि परिकल्येरन । नच यतिन्मालमेकपृर्वषात्र व्याभोति तावन्मां
†ना प्ररि यञतति युज्यत । देशमुटिपरिमितोपादानस्यार्भयसङ्भत्‌ । एवं तदप मतयर तस्ये याग उपगुञ्येत ।
१२९ सैमवयदएकल्पना न्याय्या | तरमात्सकटस्य सोमरसस्य॒यागरेषलेन संस्काराहलादिकैकेन च म्रहणेन सकलस्य पं.
तवातेदवयवस्यकेन सस्करिऽवयवान्तरसय महृणन्तिरेण संस्कार इति कारथभेदाद्रहणानि समुच्चये । अत एव सुपृचय-
आनन्द गिरीयव्याख्या
(+ सतः स्यात्‌, ततराद-्राणेति ! तथापि कं सप्तम्यथस्य गम्यमानत्वं, तत्राह--आायततनं चेति 8 सति सप
भनिःयखामन्तमुपयोक्तं तदपि नास्तीयाह--सक्तमीति । विरोपन्ञानीपरमलक्षणस्वापख नाडीपुरीततोरयोगात्तयोन सकषन्थानतत्व-
#। िपामाण्यमाश्रिलाह-- सर्वत्रेति । नच जीवाधारत्वं नाड्यददिरयुक्तं ददधयुपामिकजीवाधार्िरोषात्‌ । नच विकन्पऽन्य-
धानुकतः समुचयस्तत्रापि प्रसेकं सप्तमीश्वुतिसिद्धनिरपेक्षाधारघस्यालन्तवाधात्‌ । ताभिः प्रत्यवसप्यलादौ तु कदाचिश्राञ्य
५ पदावित्ताभिः सचरमाणस्य पुरीतदेव कदाचित्ताभिरेवं संचरतो ब्रह्मेवाधार इति युक्तमन्यथा निपपेक्षाधारत्रश्तिविसतोभादिति मल्ोप-
छति- तस्मादिति । विकस्पे जीवस्य नहयैक्यमनियतमिति फलितं वक्तमितिराब्दः। ू्षमन्‌च नि ॥ भर
५ मिभनते- तदिलादिना । चकारेण पुरीतदुक्ति गृहीत्वाद--समुश्चयेनेति । समुचय सिदरान ९ हेतुमुक्त्वा न
त इचादिना । नाञ्यादीनां सुतिस्थानत्वशवतिविकल्येऽपि स्ादिल्याक्याद-- विकल्पे हीति । तषामन्यतमस्य : ॥
वमस दिति पक्षि वाधः स चायुक्तो बाधस्यागतिकगतित्वादिर्थः । पणेक्तं | न | त
(वमह - नेतीति । ्रृतदशोदिसाधनीभतपुरोडाशमङ्ृतितया जीदियवा ती, समर्था च 0 वकषयत,
'पायामनोषसाधनतवाथकडतिनाथादनन्यमतितेन विकर्पाश्रयणम्‌ । नाड्यादीनां तु न प्रत्येक | क
नापि मान ति भावः । यच्ेकार्थत्वं तत्कि मानान्तरसिद्धं किंवा सप्तमीसिद्धम्‌ । नायः । तदनुपलम्भात्‌ । न । प
प्रमाद परहुषाराथेलवं प रुख शयला्थतेति नानार्थतेऽप्येकविभक्तिनिरदे शाः । वयवभानाग्यवधानाभ्यां च ३
कुधारणाथत्वं पयंत्रुसखय ३ (

६३१

च श श च ५ क ५५ ` ~

६२२ बह्मसूत्रशांकरभाष्यम्‌ । भ. ३पा.२अ.रेष्‌.

पतति । नानार्थत्वसमुश्चययोरप्येकविभक्तिनिर्दैशदरौनात्परासादे रोते पयेङके शेत इत्येवमादिषु ।
तथेहापि नाडीषु पुरीतति ब्रह्मणि च स्वपितीवयेतदुपपद्यते समुश्चयः । तथाच श्चुतिः-^्तासु
तवा भवति यदा सुस स्वरं न कंचन पदयत्यथासिन्ध्राण एवैकधा भवति "( कोषी० ४।१९)
इति समुश्चयं नाडीनां प्राणस्य च सुषुप्त श्रावययेकयाक्योपादानात्‌ । प्राणस्य च ब्रह्मत्वं समर.
धिगतम्‌--श्राणस्तथादुगमात्‌" ( ° सू° १।१।२८ ) इत्यन्न । यत्रापि निरपेक्षा व नाडीः सुपि.
स्थानत्वेन श्रावयति-“आसु तदा नाडीषु खप्ो भवति' ( छा० ८।६।३) इति । तत्रापि प्रे
शान्तरप्रसिद्धस्य ब्रह्मणो ऽप्रतिषेधान्नाडीद्वारेणेव ब्रह्मण्येवावतिष्ठत इति प्रतीयते । नचैवमपि
नाडीषु सप्तमी विरुध्यते नाङीद्वारापि ब्रह्मोपसपन्सप्त एव नाडीषु भवति । यो हि गङ्गया सा-
गर गच्छति गत एव स गङ्गायां भवति । अपिचात्र रदिमनाङीद्वाराटमकस्य ब्रह्मलोकमार्ग॑स
विवक्षितत्वान्नाडीस्तुव्यथं खृतिसंकीतेनम्‌ । "नाडीषु सृप्तो भवति' ( छा० ८।६।३) इत्युक्षवा
(तं न कश्चन पाप्मा स्पृश्तति' ( छा० ८।६।३ ) इदि चुवन्नाडीः प्रशं सति । व्रवीति च पाप्मसप
शाभावे हेतुम्‌ (तेजसा हि तदा संपन्नो भवतिः ( छा० ८।६।३ ) इति । तेजसा नाडीगतेन
पित्तास्येनाभिब्याक्तक्ररणो न बाश्यान्विषयानीक्चत इत्य्थः। अथवा तेजसेति ब्रह्मण एवायं निर्दशः
श्रुलयन्तरे--श्रह्मेव तेज पवः ( ब्रू० ७।४।७) इति तेजः शब्दस्य बरह्मणि प्रयुक्तत्वात्‌ । ब्रह्मणा
रज्नप्रभाव्याख्या
कषयनसाधनतवात्‌ समुच्चयश्व, तथेहापि नाडीपुरीततोर्जावस्य संचारद्वार ब्रह्मण्येव सुश्तिरिति समुचय इयर्थः । नाडीनां प्र
च एकेन वाक्येनोपादानान्मिथः समुचय इसाद--पक वाक्येति । आधारत्वमात्रं सप्तम्यर्थो न निरपक्षलमतो न र
चयस्य सप्तम्या वाध इद्याह-न चैवमपीति । समुचयेऽपीयभरैः । अत्र नादीश्रेतो नाडीषु भोक्तुः सुक्िनं विवा
रदिमसंबन्धनाडीरूपमारीस्तुयर्थत्वादियाह--अपिचेति । पित्तेन विषयेश्षणाभावे खुखदुःखयोरभावात्‌ तदधतधरमाधमात
भामतीव्याख्या
द्शीनं 'देतानध्वधुः प्रातःसवने प्रहान्‌ गरह्णातिः इति । समुच्चये च सति कमोऽयुपपते । 'आधिनो दशषमौ गृह्यत छं
हूयते" । तथेव “रे्रवायवाम्रान्रनगृहातिः इति । तेषां च समुचये सति यवददुदशेन गहीतं तावत्तस्य देव्य यनव
ाद्ागस्यावृच्या भवितव्यम्‌ । यदि पुनः प्रृथकतान्थप्येकीकृत्य काचन देवतामुदिद्य लयजरन्‌, पृथक्रणानि च देवतोदशाः
थौ भवेयुः । नच च्छे संमवलयदटकल्पना न्यय्येदयुक्तम्‌ । तस्मात्तत्र समुचयस्यावदयं माविलाद्कणतुरोधेनापि प्रधना
आस्थीयते । शह ॒त्वभ्यासकत्पनाप्रमाणामावापपुरोडाक्द्रव्यस्य चानियमेन प्रकृतिद्रव्ये यस्िन्करसिमधिलपति एकैका परसराम
्रहिथरुतिगेवश्ुतिश्च नियामिकेकाथेतया विकल्पमहतः । न तु नाडीपुरीतसरमातमनामनयोन्यानपेक्षाणमेकनिकयनाथेमवे
विकल्पो भवेत्‌ । नदयकमिभक्तिनिदैशमातरेणेका्ेता भवति समृचितानामप्येकविभक्तिनिर्ैशदशनात्‌ प्के सति परसिदे शा |
तस्मादेकविभक्ति निर्दश्स्यनिकान्तिकलादन्यतो विनिगमना वक्तव्या । सा चोक्ता भव्यकरृता--य्रापि निरपेक्षा इव नाः
खु्तिस्थानत्वेन श्रावयतीद्यादिना । सपिशवुललरोधेन निरषेषश्ुतिनतव्येय्ैः । शेषमतिरोदिताथम्‌ । नद्‌ यदि 4
निरयनस्थानं तावन्मात्रुच्यतां कृते नाडथुपन्यातेने्त आह--भपिचात्रेति । अपचिति सचे न षि । "
पपत्तिसहित पूोपपततिर्थसाधिनीति । मागोपदेशोपयुक्तानां नाडीनां स्तुल्यधमतर नाडीतंकीरतनमिलथैः । पिततेनामिा
न बाह्याचिषयागेदेति तद्रा षखदुःखामविन तत्ारणपापास्प्चन नाडीस्तुतिः । यदा तु तेनो ब्रह तदा कगमष््‌ । ५।
आनन्दगिरीयव्याख्या ५
धनत्वसमुचयः । तद्वदमूषु शतिष्वपि नाञ्यादिषु सप्तमीसमुचयश्चेल्ाद-- तथेति । अनेकश्वतिसामध्याटो चनया 9
तत्रैव शतिमाह--तथाचेति । उक्तशतेस्तात्ययेमाह--समुश्वयमिति । तत्र देतु---एकेति । नाडीनां परण ॥॥

र स ॥ | त
नोपादानान्मिथः समुच्चय इत्यथैः । प्राणस्य नाडीसमुच्चयऽपि ब्रह्मणस्ताभिः समुचये कि जातं; तत्राह--प्राण = तह
शलन्तरं भरेकषवोति विरुष्येेलयाशङ्कयाह-- यत्रेति । नाडीनां दारतरे कथमथिकरणश्चतिः, तत्राह--नचेति । न 0

सामीप्यमथमादाय ब्रह्मण्यधिकरणाथत्वेऽपि न तदिरोधोऽस्तीलर्थः । विरोधाभाव साधयति--नाडीभिरिति । |
स्पष्टयति--यो हीति । इतश्च ब्रहयवेवं स्वापाधिकरणमिसाह--अपिचेति । तरिं नाडीषु सिसंकीतैनमनकथ ^ मा
समेव स्फोरयति--अन्रेति । नादीप्रकरणं सह्यः । मागोपदेशाोक्तानां नाडीनां स्तुखथै सिकीतनमिल _ । तष
नाङीषिविति । ता सप्तल पाप्मास्पं को देवः, तत्राह~--अवीतीति । देव विभजत-- तेजसेति । मिपयदसनान

ति द मक्ष पप तावि ।
धभावात्तद्धेतुधमांधनुमानायोमात्पाप्मभिरस्पशं इति रोषः । हैतुवाक्यं विधान्तरंण व्याकरोति--भथवेति ।

दुमावाधिकण ] रलप्रभा-भामती-भानन्द्गिरीयव्याख्यात्रयेपेतम्‌ | ६३३

हि तष्टा संपक्नो भवति नाडीदारेणातस्तं न कश्चन पाप्मा स्पृदातीव्ययेः। ब्रह्मसंपत्तिश्च पाप्मस्प-
शीभावे हेतः समधिगतः-- सवं पाप्मानोऽतो निवतैन्तेऽपहतपाप्मा देष ब्रह्मरोकः' ( छा०
८४।२ ) इत्यादिश्वुतिभ्यः । पवं च सति प्देशास्तरप्रसिद्धेन ब्रह्मणा सुषुिश्वानेनानुगतो ना-
डीनां समुञ्चयः समधिगतो भवति । तथा पुरीततोऽपि ब्रहमप्रक्रियायां संकीतैनात्तद्‌नुगुणमेव
सुपतिखानत्वं विक्षायते--“य पषोऽन्तहैदय आकाशस्तसिञ्छेते' ( बण २।१।१७ ) इति हृदया-
काशे सुस्थाने प्रकृत इदमुच्यते पुरीतति शेतेः ( वृ० २।१।१९ ) इति । पुरीतदिति हद्य-
परिविष्टनमुच्यते । तदन्तवेतिन्यपि हृदयाकाशे शयानः शाक्यते पुरीतति शेत इति वक्तम्‌ ।
प्राकारपरिक्षिप्तेऽपि पुरे वतमानः प्राकारे वतेत इत्युच्यते । हदयाकादास्य च ब्रह्मत्वं समधि
गतम्‌--श्हर उन्तरेभ्यः' ( ० सु० १।३।१४ ) इलयत्र । तथा नाडीपुरीतत्समुश्चयोऽपि-"ताभिः
प्र्यवसप्य पुरीतति शेते" ( बण २।१।१९ ) श्येकवाक्योपादानादवगम्यते । सल्पाक्षयोश
प्रसिद्धमेव ब्रह्मत्वम्‌। पवमेतासु श्रुतिषु ब्रीण्येध सुपु्निस्थानानि संकीरितानि नाड्यः पुरीतद्रह्म
चरेति । तापि दवारमा्ं नाञ्यः पुरीतच्च ब्रह्मेव सेकं सुषुतनिसथानम्‌ । अपिच नाड्यः पुरीतद्रा
लीवस्योपाध्याधार एव भवति तत्रास्य करणानि वतेन्त इति । नद्युपाधिसंवन्धमन्तरेण स्वत एव
जीवस्याधारः कश्चित्सभवति, ब्रह्माव्यतिरेकेण सखमहिमप्रतिष्ठितत्यात्‌। ब्रह्माधारत्वमप्यस्य
मुपुते नेवाधाराघ्रेयमेदामिगप्रायेणोच्यते कथं तर्हिं तादात्म्याभिप्रायेण । यत आह-+सता
सोम्य तदा संपन्नो मवति खमपीतो भवतिः ( छा० ६।८।१ ) इति । खशब्देनात्माभिटप्यते

~ ~~ ~ ~~~ +~ ~^ ~~ ~~~
हति ५ + ५५

रलप्रभव्याख्या
पप्मासप् इयर्थः । अपहतपाप्मव्रह्मसंपतत्या वा पाप्मास्र इयाह--अथवैति । असन्‌ व्याल्याने ठभमाह-एवं च
सतीति । "तासु तदा भवलयथासिमिन्‌ प्राण एवैकधा भवति" इति श्रुतेः समुच्चथ॒ आश्रितो भवतीयर्थः । नादीव्रह्मणो-
एप्रथानभावेन सुप्तौ समुचयवत्पुरीतद्रह्मणोरपीयाह--तथेत्यादिना । आकाश ब्रह्मणि रत इल्युपक्रम्य तमिः प्रय-
वस्र पुरीतति शेत इव्युक्तं, तथाच नाडीद्रारा पुरीततं गत्वा ब्रह्मणि देत इति समुचयः सिद्ध इयाह--तथा नाडीति।
रता संप्नो भवति प्राञेन संपरिष्वक्त इति सस््राक्ञयोः श्रतेः पञ्च सुप्िस्थानानीयत आद--स्प्राज्ञयोरिति । किंच
ृतदशादिसाधनेकपुरोडाशनिष्पत्तौ मिथोऽनपेक्षतया समर्थत्वायुक्तो व्रीदियवयोर्विकल्यः, नाञ्यादीनां तु बरह्मनिरपक्षतया
गपुप्रजीवाधारत्वासामर््यात्न विकल्प इयाह--अपिच नाड्य इति । उपाधिरिङ्गाश्रयनाडीपुरौततोशपहितजीवा-
भरयत्व परम्परया वाच्यं, तदपि सुप्तौ न संभवति, उपाधिख्यादिलर्थः। ननु ब्रह्मापि जीवस्य न मुकय स्थानं अभेदादिखयत
भाद्‌ त्रह्माधारत्वमिति । जीवसय ब्रह्मप्यभेदेनावस्थानं नाडीपुरीततोसतु खीनोपापेर्जौवख स्थितिरेव न संमवतीत्येका-
भामतीव्याख्या
नाञ्यः पुरीतद्वा जीवस्योपाध्याधरार एव भवतीति । जयमथः--अभ्यृषेय जीवस्यपरेयलपरिदमक्तम्‌ । परमाधतसतु न
मौव्यभियतवमल्ति । तथाहि-- नाडयः पुरीतद्ा जीवस्योपाधीनां करणानामाश्रयो जीवस्तु ब्रह्मव्यतिरकास्महिमप्रतिष्ठः । न चापि
ऋ जीवध्याधारः, तादासयात्‌ । विकस्य तु व्यतिरेकं बरहण जधारलमच्यत जीवं भरति । तथाच सुपृप्तावस्यायपुपाधीनमत्मृदाचा-
जप्रय बरह्ममवमेव्‌ व्रह्मघारते न तु नाडीपुरीतदाधरलम्‌ तदुपाधिकरणमात्राप। रतया तु प॒प्रपदर्वि जीवसय नदीपुरीतद-
आनन्द्गिर्सयव्याख्या
पसरः, तत्राहइ--त्रहमेति । कतर्ाख्यानमदेयं द्वितीथमिद्याह--एव चेति । नाडीनां शरह्यप्रधषद्ास्य सतीति धावन्‌ ।
ग्र हणः साप्खानतरे कथित्ताभिः भलवसप्य पुरीतति येत इति पएुरतदसिवधेखारङ़व पुत्रम ुणगचानतन
ममाद तयेति । उक्तमेव विदृणोति--य दूति । आकाशे येते, चेदुरीतति बर्थ 47, तत्ाह-तदिति । त्येव
शयनन सटवति-भराकारेति । पुरीतदाकाशरयुचयेऽपि कथ ॒पुरीतदरहमणोः संचयः, तव्ाह--द्येति । नाडीनरकषोएिव
पतशषणोरपि समुचवमुक्वा नाडीपरीततोः समुचयमाद--तथेति । सतम्रयोरपि सपरिस्यानलोक्तेखयाणामेव कथ ४6
घावाह--सदिति । समुच्यपकषमुपसंदरति--एवमिति । तष्ववान्तरविभागमाद-- तत्रेति । न पकीदरत
परमाह--अपिचेति । तयोरपाध्याथारत्वमपि कथं, तत्राद--तग्रेति । नाटीपु पुरीतति च जीवसयोपाध्वन्तमूतानि करणानि
कमणि तिप्नीसुपाध्याधार् तयोरक्तम्‌ । जीवस त्वाभासे ब्रहेनेयथः । फिभिति तयोः सदव जीवाधापतं क
| ातते। ति जहमगोऽपि कुतो जीवापारतमैक्वादिलाराङधाह-गर्षेति । तादा्म्ामिप्रिविण स्वपि जीवसय 4
पर रिक्राह-- यत हृति । ` स्वशब्दस्य स्कीयार्थलान्न त ्यमत्र भातीलाङ्य पदाथोकया वाव्याथमादई-- खेत । जीवस्य
०

६३४ बह्यसूतरशांकरमभाष्यम्‌ । [भ.रषपा.२अ.रषू.

खरूपमापक्नः सुतो भवतीत्यथः। अपिच न कदाचिज्ीवस्य ब्रह्मणा संपत्तिनौस्ति खरुपसया.
नपायित्वात्‌ । स्वभ्नजागरितयोस्तूपाधिसंपकैवशात्पररूपापत्तिमिवापेक्ष्य तदुपशमात्सुपपे
स्वरूपापत्तिवेश्यते। अतश्च सुत्तावस्थायां कदाचित्सता संपद्यते कदाचिन्न संपद्यत इतययुक्तम्‌
अपिच स्थानविकस्पाभ्युपगमेऽपि विहोषविक्षानोपशमलक्षणं तावल्सुषुप्रं न क्चिद्विरशिप्यते
तन्न सति संपन्नस्तावत्तदेकत्वान्न विजानातीति युक्तम्‌ “तत्केन कं विजानीयात्‌ ( बू° २।४।१४)
इति श्रुतेः । नाडीषु पुरीतति च शयानस्य न किंचिद्‌विज्ञाने कारणे शक्यं विक्षातु, मेदविषय-
त्वात्‌ यच्र वा अन्यदिव स्यात्तज्रान्योऽन्यत्पद्येत्‌' ( वृ० ४।३।३१ ) इति श्रुतेः । ननु भेदविषय-
स्याप्यतिदूरादिकारणमविक्ञाने स्यात्‌। वाढम्‌। एवं स्याद्यदि जीवः खतःपरिच्छिश्नोऽभ्युपगम्येत
यथा विष्णुमित्रः प्रवासी खग्दं न पयति । न तु जीवस्योपाधिन्यतिरेकेण परिच्छेदो वि.
द्यते । उपाधिगतमेवातिदूरादिकारणमविक्षान इति यदुच्येत तथाप्युपाधेरुपश्ान्तत्वात्सलेव
संपन्नो न विजानातीति युक्तम्‌ । नच वयमिह तैट्यवन्नाञ्यादि समुञ्चयं प्रतिपादयामः । नहि
थसामथ्याभावान्न विकत्प इयथः । सुप्तो जीवस्य मेदकोपाधिखयाचौत्सरमिकन्रह्माभेदस्य विकल्पो न युक्त इयाद्‌.
अपिचेति । किच नाच्यादीनामन्यतमस्थने कचित्सुश्षिवादिनापि सुषुप्त न विशिष्यत इति वक्तव्य, तच वनु न राक
इयाह--अपिच स्थानेति । भेदाभागो हि भेदज्ञानाभावे हेतुः, नाडीपुरीतद्रतसख तु जीवस भेदावस्थात्ाद्धदाकि्
कारणं नास्तीलर्थः । द्ैतावस्यसखयापि द्रेताज्ञने हेतुं शङ्गते- नयु मेदेति। ्टुदयादूरस्थत्वं खाभाविकमोपाधिकं वा । तत्र
सषष्रान्तमनूदय प्रयाद--बाढमिलयादिना । द्वितीयमनूय दूष्यति--उपाधिगतमेवेति । उपाधिसंमित्न्यव ना
भामतीव्याख्या
ारलमिव्यतुल्याथेतया न विकल्प इति । अपिच न कदाचिज्ीवस्येति । ओत्सर्भिकं ब्रहमप्वरूपतं जीवस्यापतति ज्रः
प्रदशारूपेऽपवदि सुपृप्तावस्थायां नान्यथयितु शक्यमिदयभेः । अपिच येऽपि स्थानव्रिक्पमास्थिषत तरपि पिरेषविज्ञनोपएष
क्षणा सृपुप्यवस्थाङ्गीकतव्या । न चेयमासताद्‌स्यं विना नाच्यादिपुं परमान्मव्यतिस्तिु स्थनिपूपपयते । तत्र हि लिते
जीव जसव्यतिरेकामिमानी सन्नवद्यं विेषज्ञानवान्‌ भवेत्‌ । तथाहि श्रतिः-- यत्र वा अन्यदिव स्यात्तत्रान्योऽन्यप्येत्‌' इ
जत्मस्थानघ्वे छदोषः । '्यत्र वस्य सरवमासेवामृत्तकेन कं पय्येद्धिनानीगरात्‌” इति श्रुतेः । तस्मादुयपस्थनतस्य दवार्‌ नार
दीलाह--अपिच स्थानविकल्पाभ्युपगमेऽपीति । अत्र चोद्यति- नु मेद्विषयस्यापीति । भिया:
भेदः । भियमानस्यापि विषरयस्येलर्थः । परिदरति-- बाढमेवं स्यादिति । न तावज्तीवस्यापि स्वतःपरिच्छदत्तस्य ब्रह्ममः
विभवात्‌ । ओपाधिके तु परिच्छेदे यत्रोपापिरसेनिरितस्तन्मात्रं न जानीयान्न तु स्म्‌ । नद्यसंनिधानासमेरमिदा्‌ एवः
मनिहितमपि न वेद । तसमाससवग्रशिषविन्ञानप्र्यस्तमयीं सुपति प्रसापयता तदास्य सरवोपाभ्युपसंहासे वक्तव्यः । १५७३ |
दमस्य तदा ब्रह्मासलमिलथः । यणप्रधानभावेन समुयो न समप्रधानतयश्नेयादिवदिति वदविकस्पमप्यपाकरोति-न
वयमिहेति । खाध्यायाप्ययनपि्यापादितपुरुषा्वस्य वेदरशेरेकेनापि वर्णन नापुरूषाैन भवितुं युक्तम्‌ । नच पर्णि
आनन्द्गिरीयव्याख्या र
हयक्यमेव नाडीपुरीततोस्तु तदुपाध्याधारतया तदाातेखतुरथाधैलान्न विकट्पोऽसतीलयुक्तम्‌ । इदानीं परिकरपायोगे देल
अपिचेति । जीवस्य नेदत्सभिकं हात तदं किमिति खपि तस्य तद्ुपलमुच्यते, तत्राह--स्वप्रेति । सपृततरपवादामाच
भ्यतादात्ये फलितमाह--अतश्चेति । इतश्च षिकल्पातिद्धिरित्याद--अपिचेति । देलन्तस्मेव स्फोरथन्विकसपवादिनो ॥
थैमाह-- स्थानेति । कचिदिति नाडीपुरीतद्वहणामन्यतमोक्िः । अन्यथा सुक्तिभङ्गो जागरादिवदिति भावः । ता
विकल्पे कानुपपत्तिः, तत्राद-- तत्रेति । एकत्वमदेतावस्थात्वम्‌ । सति संपन्नस्य विदोपशानाभवि मानमाह तदि त
ऽपि स्थानदयये यथोक्ते सुपुप्च युक्तमेबेलयाशङ्याद--नाडीप्षिति । नाञ्यारिगोचरस्य पुंसो द्तावस्थलादिरोषाशान्‌ इति
रित्यथः । दतावसस्य निरेषशाननिगमे मानमाह--यत्रेति । तस्यापि विदपाशने देतु॑शङ्कते--नन्विति । टर
भिचमानस्य विषयस्यपीलथः । जीवस्वातिदूरवं स्वामाविकमोपापिकं वा । तत्रा दूषयति--बाढमिति । ल, वदति
लमकषाने हेतुरिलव दशन्तमाह--यथेति । जस्तु भ््ुतेऽपरि ताद्रगतिदूरत्मक्ानदेर्लाह--न ष्विति । वात
उपाधीति । तदि तिकसपसिद्धिरिलाह-तथापीति । स्िदशायामुपयिपरिच्छेदाङ्गीकार्‌ ^ त तवरा
प्विेषकषानश्ूर्यताये निरपायितया जीवस्य ब्रह्मरूपेणावस्थानमास्थेयमिखथः । उपाधीनासुपशम कर्थ नाड्यादिसरयुच ध तच
नचेति । दहेति स्वापस्थानम॒क्तम्‌ । युणप्रपानत्वेन समुच्चयोक्तिरिल्ः । किंच नाख्यादीनां सवापर्थानलोक्तः र प्रला~
विकस्पो बरेलाद--नष्टीति । कथमस्याफलतरमिल्याराङ्य स्वातन्त्येण वा फल्वदङ्गवेन जा फर्वलमिति भिक

मह~
उीषरं
संमतः

मीन्पतिशब्दविष्यधि ° ] रलप्रभा-भामती-भानन्दगिरीयव्यास्यात्रयोपेतम्‌ । ६३५

ताड्यः सु्िस्थानं पुरीतदेतयनेन विज्ञानेन किचित्प्रयोजनमस्ति । न ेतद्विक्षानपतिवद्ध ्षचि-
फलं श्रूयते । नाप्येतद्विक्ानं फलवतः कस्यचिवङ्गमुपदिदयते। ब्रह्म त्वनपायि सुसिस्थानमिले-
तदयतिपादयामः । तेन तु विज्ञानेन प्रयोजनमस्ति जीवस्य ब्रह्मात्मत्वावधारणं खप्रजागरितव्यव-
हारविसुक्तत्वावधारणं च । तस्मादात्मैव सुिस्थानम्‌ ॥ ७॥

अतः प्रवोधोऽस्मात्‌ ॥ ८ ॥
धसमाश्चातमैव खतिस्थानमत एव च कारणाक्नियवदेवास्मादात्मनः प्रबोधः खापाधिकारे शि-
प्यते- "कुत एतदागात्‌" ( व° २।१।१६ ) इत्यस्य प्रश्नस्य प्रतिवचनावसरे यथाग्नेः श्रुद्रा वि-
स्फुलिङ्गा ग्युञ्चरन्येवमेवेतस्मादात्मनः सर्व प्राणाः” व° २।६।२० ) इ्यादिना । (सत आगम्य
न विदुः सत आगच्छामहे" ( छा० ६।१०।२ ) इति च । विकल्प्यमानेषु तु सुषुभिस्थानेषु कदा-
चिन्राडीभ्यः प्रतिबुध्यते कदाचित्पुरीततः कदाचिदात्मन शत्यदास्िष्यत्‌ । तस्मादप्यातैव
सुतिखानमिति ॥ ८ ॥ |

स एव तु कमानुस््रतिराब्दविधिभ्यः॥ ९॥

ति यः कोऽप्यनियमेनाग्र बुध्यते सुप्त एव वा ॥ उदबिन्दुरिवाशक्तेनियन्तु कोऽपि बुध्यते ॥ १ ॥
५-२-९4 < # | कर्माविद्यापरिच्छेदादुद बिन्दुविलक्षणः ॥ स एव ब्ुध्यते हासखरात्तदुपापेः पुनभवात्‌ ॥ २॥

तस्याः पुनः सरसंपत्तेः प्रतिवुध्यमानः कि य एव सत्संपन्नः स एव प्रतिबुध्यत उत स वाऽन्यो
वरति चिन््यते । तत्र प्राप्त तावदनियम इति । कुतः--यदा हि जलराशौ कथिजठविन्दुः
रल्रप्रभाव्याख्या'
त्ये कतिपयसंनि्रषार्थज्ञानप्रसङ्गात्‌ सुपु्निव्याधातः स्यात्‌ । उपाधिखये त्वन्यत्र जीवस्य स्िलयोगाद्रहमण्येव स्वाप
भ्येय इयर्थः । एवं विकल्पं निरस नाडीपुशैततेत्रह्मणा सह तुल्यवत्पमुचयमफलत्वेन टपयन मुणग्रधानत्वेन समुचय-
मुपमेहरति-नच वयमिल्यादिना ॥ ७ ॥ रिच ब्रह्मणः सकाशाजीवसोत्थानधरतेत्रह्यव सपुपतिस्थानमियाह सूत्रकारः--
अतः प्रचोध इति । नाडीपुरीततोः कराप्युत्थानापादानलवाध्रवणान्नमुधिस्थानत्मिय्धः ,तस्मादुपाधिये जीवस्य ब्रद्माभेदादो-
परिक एव मेद दति विवेकद्राक्यार्थामेदपिद्धिरिति धितम्‌ ॥ ८ ॥ स एव तु कमीनुस्मृतिश्ब्दविधिभ्यः। पुती
रयाधिनाश्चात्‌ कर्मानुस्म्रयादेर्ृ्ी नाच संशगे सयस्माद्रद्यणो जीवस्योत्थानधुतेव्रह्मव सुपुतिस्थानमिल्युक्तमयुक्तम्‌ । मृपतादन्यः
पा्युःधानसंभवेन सुपूप्तसय नाच्यादिस्थानत्वसंमवादिाक्षपसंगला नियामकाभावादनियरम रति पू्वेपक्षमाद--तस्याः
एुनरिद्यादिना । पू्वपश्ष ज्ञानवेयभ्यै सुप्येवापुनराद्रत्तिरूपमुक्तिसिद्धेः, पिद्धान्ते तु अन्नातव्र्ात्मना स्थितम्याज्ञानचटेन
भामतीव्याख्या
मीव छस्पेण नाडयादिस्थानलप्रतिपादने किचिययोजनं व्रहमभूयप्रतपादने चलति । तस्मान्न समप्रपानमतिन पपृज्रथो नापि
कय इति मावः । सीताभमन्यत्‌ ॥ ७॥ ८ ॥ स एव तु कमीनुस्मरृतिशचब्दविधिभ्यः । यथपीवरादमिनी जीवः
आनन्दगिरीयव्याख्या
नहीति । प्रतीय दृषयति-- नापीति ! विकःरयसमुचययोरमतिपाचते किमत्र प्रतिपच, तदाट--प्रह्म त्विति । त्निवानतपि
पवमफरतमिलयारादुयाधिकरणलक्ञानस्य ्रयोजनमाह--तेनेति । बरहा खापस्भानमिति शनस पवस॒ पथनमाद्‌
पसादिति ॥ ७ ॥ ब्रह्मण एव प्रनोधापादानलवोक्तेरपि तदेव सृिस्धानमिलाद--जत इति । ५: नधय्--यस्मादिति ।
शिसेऽी तदपादानत्वोक्तगरहयणो घरिष्यतते नेव्याद--विकस्प्यमानेष्विति । नच नाडीपुरीनतोरयानापादानल कावर
दिष्य अहमण एव तु तद्वचने फरितरपसंहरति--तस्मादपीति । एवमात्मनी श्र्मात्मलं यिद्धमिलयपिक्ररणाथमुपसंदतमितीः¶ ६.
ह ध प्रगोोऽसादिति सवापानन्तर ब्रह्मणः सवायामनोभो्त्तदातमनेव मुप्रस्ति्ठतीटयुक्तम्‌ । र व
ध त व परगोधस्ंभवेन तस्य नाखयदिनसर्मादिा्रह ~स ति । । 2 [ि
षन म कलोपभिनाशात्कमानुस्सूलादिदरनाच संशयमाह-- तस्था इति 1 ५ | य 1
१ रहेकययोग्यतया वाक्यीयज्ञानोपयीगितेति पादादिसंयतिः । पूवप शान ११०५ (6 तर्येव न ॥
१ नत्ति<कयक्ञानदेव सुक्तेस्तदथवमियतिरिलयभिप्रेय नियामकानुपरन्या ूर्पक्षयनि-- तत्रेति । नियमनम्‌ न। ॥
त ह इति । नियमायोगं दृष्ट्तेन सापयति--यदेति । । जटविन्दो व व
व नोद्धरणम्‌ । जीवस्य तु सोपायितवादुपाये +? दन्धमावितादुद्ारसिदिरिलासक्षयोपामिनरयामाष रान्मपत्यानदम

६३६ बह्मसूत्रश्ाकरभाष्यम्‌ | [अ.३पा.२अ.६ मू

प्रक्षिप्यते जलरारिरेव स तद्‌ भवति पुनरुद्धरणे च स पव जलबिन्दुर्भवतीति ढुःसंपादम्‌।
तद्वत्सुप्तः परेणेकत्वमापश्नः संप्रसीदतीति न स एव पुनरुत्थातुमदैति । तस्मात्स एवेश्वरो
वाऽन्यो वा जीवः प्रतिबुध्यत इयेवं प्राप्त इदमाह-स एव त॒ जीवः सुप्तः खास्थ्यं गतः पुनः
रुत्तिष्ठति नान्यः । कस्मात्‌ । कमौनुस्मृतिहाब्दविधिभ्यः। विभज्य हेतु दहोयिष्यामि । कमर
षानुष्ठानद्ानात्तावत्स एवोत्थातुमरहति नान्यः । तथादि-पवधुरयुषठितस्य कमंणो.ऽपरेयुः
दोषमनुतिष्ठन्टदयते । न चान्येन सामिङृतस्य कमंणोऽन्यः शोषक्रियायां प्रवर्तितुमर्हति
अतिप्रसङ्गात्‌ । तस्मादेक पव पूंधुरपरेचयुश्चेकस्य कर्मणः कतेति गम्यते । इतश्च स एवोत्तिष्ठति
यत्कारणमतीतेऽहन्यहमदोद्राक्षमिति पूर्वानुभूतस्य पश्चात्स्रणमन्यस्योत्थाने नोपपद्यते ।
न छन्यदृष्टमन्यो ऽनुसखतैमर्हति । सोऽहमसीति चान्मानुसखरणमाःमान्तरोत्थाने नावकपते ।
राब्देभ्यश्च तस्थैवोत्थानमवगम्यते । तथाहि-- पुनः पतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति बुद्धान्तायैव
( ब्र° ४।३।१६ ) (सवौः प्रजा अहरहर्गच्छन्त्य पतः ब्रह्मलोकं न विन्दन्ति" ( छा० ५३।२ ) त
इह व्याघ्रो वा सिंहो वा वृको वा वराहो वा कीटो वा पतङ्गो वा दशो वा महाको वा यद्ध
वन्ति तदाभवन्ति" ( छा० ६।९।३ ) इव्येवमादयः शब्दाः खापग्रबोधाधिकारे पठिता नातमान्तरो.
स्थाने सामजञस्यमीयुः । कमेविद्याविधिभ्यश्चैवमेवावगम्यते । अन्यथा हि कमेविद्याविधयो ऽन.
थेकाः स्युः । अन्योत्थानपक्षे हि सुप्तमात्रो मुच्यत इत्यापयेत । पएवं चेत्स्यादद्‌ कि काटान्त.
रज्नप्रभाव्याख्या
पुनस्तसेवोत्थानावरयंभावादज्ञाननाशाय ज्ञानपिक्षिति फलम्‌ । शशरो वेयनियमदाव्यायोक्तम्‌ । स वान्यो वेत्येव पूर्वपक्षः
ज्ञानं विना बुख्यादुपाधेरलन्तनाशाभावायया वुच्योपहितो जीवः सुषुप्तौ कारणात्मना स्थितस्तयैव नानाकमौनुभवसंस्कारय
परहित उत्ति्टतीति सिद्धान्तयति-स एव त्विल्यादिना । सामिकृत्ादकृतस् एकस्यैव ज्योतिषटोमादेरनेकयजम
नकत्वापातोऽतिग्रसन्गः । स्मतिमुक्तानुशब्दसूचितां प्रयभिन्नामाद- सो ऽहमिति । अयनं गमनं आयः । योनिः तर्त
न्द्ियस्थानम्‌ । प्रतिनियतं गमनं यथा भवति तथा प्रतियोन्यागच्छति जागरणायेति श्रुयर्थः । न विन्द तीय्ञानस्तवास
स्ोत्थाननियम उक्तः । इह पूर्वप्रवोधे ये भवन्ति त एव तदोत्तरप्रबोधे भवन्तीः । विधिं व्याच्े--कर्मति।'
भामतीन्याख्या
स्तथाप्युपाध्यवच्छेदेन भेदं व्रिवक्षिलापिकरणान्तरारम्भः । स एवेति दुःसंपादमिति । स वान्यो वरेति द्वरो वेति सभवमणो
्यापतः । नहि तस्य शद्धमक्तस्वभावस्यावियाकृतव्युलधानसंभवः । अत एव॒ विमचोवसरेऽस्यानुपन्यासः । यद्भि बहा
वेतेनीयमेकस्य पुंस्रोदितं क्म॑तस्य पूैयुरृष्ितस्यालति स्परतिरिति वक्तव्येऽ्लः प्रलभिज्ञानप्रूचना्ः । अत एव सोम
युक्तम्‌ । पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवतीति । अयनं आयः नियमेन गमनं न्यायः । जीवः प्रतिय स
सुपुप्ावस्थायां वुद्धान्तायाद्रवति आगच्छति प्रतियोनि । योदि व्याघ्रयोनिः पुपर बुद्धान्तमागच्छन्‌ स व्यघ्रए भी '
जायन्तरम्‌ । तदिदम्‌ -त इह व्याघ्रो वा सिदो वेति । अथ तत्र सुप्त उत्तिष्ठेदिति। यो टि जीवः %
आमन्दगिरीयस्यास्या ू
वमिति सलवा दाश्टन्तिकमाह-तद्रदिति । नियामकायोगे फरितिमाद- तस्मादिति । संभावनामव्रेणिश्रो वैदयुक्तम्‌ । 1
यमपक्षे मोक्षः सुप्स्येति श्षानवेयथ्यमिति वक्तमितिशब्दः । पूपक्षमनु्य सिद्धान्तप्रतिश्ामाद--एवमिति । देवयात्रधायामपछ
दामामे तस्येवोल्धाने नियन्तुमश्ञक्यमिति शर ते--कस्मादिति । अवच्छरेदकाविवाशक्ति सिद्धव्कृल्य ॒तस्थवोत्थान 1
कर्मेति । पड्यागानामिव समुचितानमिह न देतुलं वितु प्रयेकमिलाह-- विभज्येति । तत्र वर्मशब्योक्तं देत विशय
कर्मेति । रेषानुष्ठानदश्यनमेव प्रकय्यति-तथा्टीति । कथमेतावता तस्यैवोत्थानमिलयारक्रथोक्तम्‌-- नचेति । सामिहथा
मनु्टितस्येति यावत्‌ । एकरथेव ज्योतिष्टोमदेरनेकयजमानकत्वापातादिलाद--मतिप्रसङ्गादिति । उतेह
तस्मादिति । अतः स एवोसिष्ठतीति देषः । अनुगति भ्याकरोति--दइतश्ेति । का पुनसुक्तानुसतेरनयोत्थानेऽनषपत्िः

भ रि ~+ अ पः > ध अयन १
नहीति । अनुरृतिरिलत्ानुरब्देन प्र्यभिशापि सनितेलाद-- सोऽहमिति । राब्दशब्दाथमाह--शब्देभ्यशरेति वमह
नमायः प्रतिनियतं गमनं प्रतिन्यायः स यथा भवति तथा योनिं यमि प्रल्यागच्छति स्वापानन्वरं जागरायेयथः। १ व्याच

। विभिष
।

मपिन्नमेतं न विन्दन्तीति सूचितम्‌ । इहेति पूवैप्रगोधोक्तिः । तदाभवेन्तीति स्वापग्यबहितं जागरितमुच्यते ८
कर्मेति । स एवोत्तिष्ठतीयेतदेवमेवेत्युक्तम्‌ । तदेव व्यतिरेकमुखेन वि्दयति--अन्यथेति । विधान्थक्य मातल
कमेवेयथ्यैमाद्‌-~-णएवं चेदिति । सुप्तमात्रस्य मुक्सयुपगमश्चेदियभैः । अनुष्ठानकाङे फलामावत्कमेणो ध्यानस्य

शराभिकर० | रलप्रभा-भामती-भानन्दगिरीय्यास्यात्रयेपेतम्‌ । ६३७

रकेन कर्मणा विद्यया वा कृते स्यात्‌ । अपिचान्योत्थानपक्षे यदि तावच्छरीरान्तरे व्यवहर-
णो जीव उत्तिष्ठेत्त्त्यभ्यवहारलोपग्रसङ्गः स्यात्‌ । अथ तच्र सुप्र उत्ति्ठेतकरपनान्थकयं
सात्‌ । यो हि यसिज्दारीरे सुप्तः स तसिन्नोत्तिष्ठलयन्यसिञ्शरीरे खुप्ोऽन्यसिश््ति्ठतीति
कोऽस्यां कल्पनायां छामः स्यात्‌ । अथ मुक्त उत्तिष्ेदन्तवान्मोक्ष आपद्येत । निवृत्ताविद्यस्य च
नरस्थानमनुपपननम्‌ । एतेनेभ्वरस्योत्थानं प्रत्युक्तम्‌ । निलयनिवृत्तावि्यत्वात्‌ । अङ्ताभ्यागम-
हृतविप्रणाशौ च दुरनिवारावन्योस्थानपक्षे स्याताम्‌ । तस्मात्स एवोत्तिष्ठति नान्य इति । यतपु-
नर्त यथा जलराशौ प्रश्चि्ो जखविन्दुनौद्धतै शक्यत एवं सति संपन्नो जीवो नोत्पतितुम-
हंतीति । तत्परिहियते । युक्तं तत्र विवेककारणाभावाज्ञखविन्दोरनुद्धरणम्‌ । इह तु विद्यते
विवेककारणं कम चाविद्या चेति वैषम्यम्‌ । दयते च दुर्विवेचयोरप्यस्मज्ातीयः क्षीरोदकयोः
संसृष्टयोर्हसेन विवेचनम्‌ । अपिच न जीवो नाम कश्चित्परस्मादन्यो विद्यते यो जलविन्दुरिव
जलयातनेः सतो विविच्येत । सदेव तूपाधिसंषकोञीव दत्युपच्यत इत्यसरृत्पपश्चितम्‌ । पवं
तति यावदेकोपाधिगता बन्धानुचरत्तिस्तावदेकजीवत्यवहारः । उपाध्यन्तरगतायां तु बन्धानु-
वर्तो जीवान्तरभ्यवहारः । स एवायमुपाधिः खापभ्रबोधयोर्वीजाङ्करन्यायेनेलतः स एव जीवः
्रतिवरुध्यत इति युक्तम्‌ ॥ ९ ॥

मुग्पेऽधेसंपत्तिः परिशेषात्‌ ॥ १०॥

9 स) किमूर्ज्छैका जाग्रदादो किं वाऽवस्थान्तरं भवरेत्‌ ॥ अम्यावस्था न धरसिद्धा तेनेका जाग्रदादिषु ॥ १॥

४ अधिकरणम्‌ }
(८ )

४ 4४ न जाग्त्सवद्नयोरेका द्वेतामानान्न सुप्तता ॥ मुखादिविङ्तेम्तेनावस्थाऽन्या लोकसंमता ॥ २ ॥

ग्ज्नप्रभव्यास्या
पोतिषतीति निशवीयते इयथः । अत्रैवोत्सूतं युक्यन्तरमाह--अपिचेदयादिना । अन्योत्याने बुसादेन पूर्वक्मैकारय-
तयकृतसुखायागमः पूर्वसुप्तजीवकरतकर्मनाशश्वेयर्थः । पूवपक्षयुक्तं दृ्रान्त वपरम्येण दृपयति--यत्थुनरिल्ादिना ॥
असदायरवयमपि विवेचनं प्राण्य्पिक् कथरः कसेतीति मतवा दृ्रन्तमाद--दद्यते चेति । ब्रह्मभेदाच जीवसय
भरविन्दुयैपम्यमिदयाह--अपििचेति 1 अभेदे स वान्यो वोत्ति्ठति इति चिन्तानवकि ईदयाशक् ुद्धिमदेन जीव-
मदाबिन्तेयाह--पवं सतीति । सप्तो वुद्धिनशेन प्रय नुद्धचुपाधिमेदादेकजीवग्य व्यवहारो न म्यादिव्यत आद--
स एवायमिति । स्थूलसूकष्मात्मना तिष््येकोप्ाधिरि्धः ॥ ९ ॥ अवस्थात्रयादन्मानं पिविच्य मूर्च्छति विवैच-
भामतीव्याख्या
7 शरीरान्तर उत्तिष्ठति शरीरान्तरगतस्तु पुपतजीवसंबन्धिनि शरीर उत्तिष्ठति, ततश्च न शरीरान =हारलोष शयधः । अपिच
न जीवो नाम कश्चित्परस्मादन्य इति । यथा घटाकाशो नप न परमाकाराद्यः । जथ चा यावद्वटमनुवतते ।
र ची दुिमेचसतदुपायेधयस्य वित्तात्‌ । एवमनायनिधैचनीयावियोपथानमेदोपामिकपिी जीरो न वृतः पसामनो
प्व तदुपाुद्धवामिमवा्यां चोद्भूत इवामिभूत इव प्रतीयते । तत्र मुादूिपि अभिभूत हव जामद च । त्य
पाद्ाहनोपधेरलादितय।का्वक्णमपिन प्रवहतः एविविचतया तदपरितो जीवः पूरव धि ॥ ^ ॥ मुग्धेऽधसपर्तिः
आनन्द गिरीयष्याख्या
स्पोयानपम्‌ पेयश्यमिलययैः । विचार ध्यानम्‌ । इतश्च नान्योलयानमिलयाद--अपिचेति। अन्यौलयान मोड्धो जीवो वा सयादीश्रो वा 1
सने सुतो वा वद्धोऽपि देहान्तरे व्यवहरमाणस्तत्र युपो वेति िकटयायमरनृय ्रयाद--अन्येति । द्रिीयमनुमाय दूयति--
भेलयादिना | पिफलं गोरवमेव स्फोरयति--यो हीति । कस्पान्तरमनुच निरस्यति--भथेति । अन्तवस क क्षतिः, तत्रा
तेति । हेखमावादिति मावः । युक्तस्य नोत्थानमिलयुक्तन्यायेन कल्पान्तरं निराह--एतेनेति । तदीयसस्पकिश्वा देठमास-
गेति । भये सवपु दोपुकला सापारणं दोषमाह--अक्ृतेति । भम्ोत्ान पराथ्ाल्रमोधक्राठीनसुखदिनं कषे
प्मागचछेकते च सुपसय सुत्तौ फलमदसेव नदयेदिति दोषदममिल्थः । अन्योलधानायगे परितमाद---तखादिति । पृचप-
^ मुदति--यदिति । दृषटन्तमेषम्योक्तय प्रलाद--तदिल्यादिना । नास्मभिरेवान्यैरपि दुधिभेचनल स
पयते चेति । पकारातरेणदृटतेभमयमाद--अपिेति । कति जवः, तवाद--सेवेति । 0 (0.

क त्युक्त इत्याद--एषमिति । उक्तमेव वय्िरकदयरोपपादयति--उपाध्यन्तरेति । उपाभिभेदयुल तत्र पत्र
, भा दो ति । । र ^ 6
` गन्पतामिलयाश्य बीजा्करवभक्ताव्यक्तारमनैकस्यवो पधे सिथितेमैवमियाह-स ए । य॒प्तसयतोत्यानाद्नातन्रह्मणा

- मुग्ध इति ॥ तिय.

तेदेस्थातें ६ द
` बानं सिदमिलयुपसंहरति- -हतयत इति ॥ ९ ॥ अरय +युवला मूस्यमवसनत ९

। ओ

६३८ बह्मसूतरशाकरभाष्यम्‌ । [अ.३पा.२अ.४ष्‌.

` अस्ति मुग्धो नाम यं मूर्धित इति लौकिकाः कथयन्ति । स तु किमवस्थ इति परीक्षायामुच्यत।
तिखरस्ताषद्वस्थाः शरीरस्थस्य जीवस्य प्रसिद्धा जागरितं खम: सुषु्तमिति । चतुर्थ शरीरा.
द्पखिः। न त पञ्चमी काचिद्वस्था जीवस्य श्रुतौ स्थतौ वा प्रसिद्धास्ति । तस्माशचतसुणाः
मेवावस्थानामन्यतमावस्था मूरकेवयेवं प्राप्ते घूमः-न ताबन्मुग्धो जागरितावस्थो भवितुमर्हति
न शयमिन्दरियैरविंषयानीक्चते । स्यादेतत्‌ । इषुकारन्यायेन मुग्धो भविष्यति । यथेषुकारो जाग्र.
व्पीष्वासक्तमनस्तया नान्यान्विषयानीक्षत पवं मुग्धो मुसलसंपातादिजनितदुःखानुभवष्यगर,
मनस्तया जाग्रदपि नान्यान्विषयानीक्चत इति । न । अचेतयमानत्वात्‌ । इषुकारो हि व्याप
तमना ब्रवीतीषुमेवाहमेतावन्तं काटमुपलभमानोऽभूवमिति । मुग्धस्तु ठन्धसंक्षो बरवीलन्ध
तमस्यहमेतावन्तं कालं प्रक्षि्तोऽभूव न किंचिन्मया चेतितमिति । जाग्रतश्चेकविषयविषकत-
` खेतसोऽपि देहो विधियते । मुग्धस्य तु देहो धरण्यां पतति । तस्माप्न जागतिं नापि खप्राय-
इयति निःसंक्ञकत्वात्‌ । नापि गतः प्राणोष्मणोभीवात्‌ । मुग्धे हि जन्तौ श्रृतोऽयं स्यात्न वा
खत इति संदायाना ऊष्मास्ति नास्तीति हृदयदेशमालभन्ते निश्चयाथ प्राणोऽस्ति नास्तीति
च नासिकादेशम्‌ ! यदि प्राणोष्मणोरस्तित्वं नावगच्छन्ति ततो सतोऽयमित्यध्यवसाय दहना-
यारण्यं नयन्ति । अथ इत्यध्यवसाय
यति-मुग्धेऽधसपत्तिः परिरोषात्‌ । मूच्छ प्रसिद्धावस्थान्तर्गता वा प्रश्मावस्था वेति । अवस्थाचतुष्टयसिद्धेमुग
तद्रेलक्षण्या् संराये सोऽहमिति प्रयमिज्ञयोध्ितख सुप्ताभेदयद्विसेषक्ञानाभावाविशेषेण लिङ्गन सुपुभिरेव मूच्छैति र
भिन्ञानाल्षुषत्यन्तगता मूर्च्छति दृटन्तसंगला पूर्वपक्षमाह--तिखस्तावदिति । पूर्वपक्षे प्रसिद्धावस्थातः प्रथमा
मूच्छातो विवेकार्थं यल्ञासिद्धिः फलं, सिद्धान्ते परथग्यलप्रोव्यमिति मेदः । परिरोधरं दर्शयन्‌ सिद्धान्तयति-न ता
दित्यादिना । जाग्रदपि जागरावस्थोऽपरीलथैः । रेन्दियकमर्भ्नानं देह्ारणं च तस्यास्ति न मुग्धस्मेति वैषम्योकः
दूषयति- नेत्यादिना । मूच्छाया जागराद्धेदमुक्ता खप्रखतिम्यां मेदमाद-नापील्यादिना । आरभन्ते. सरन
भामतीव्याख्या
परिदोषात्‌ । पिरोपविज्ञानामवासूव्टी जागरस्वमावस्थाम्यां मिते पुनरुत्थानाच मरणावस्थायाः । अतः सुपि ए
विशेषज्ञानामावाविरेषत्‌ । चिरानच्छप्रेपभुप्रखतयस्तु पष्तरवान्तसममेदाः । तदयथा कथ्रिसुपोयितः प्रह पृतमहूमप।
लघूनि मे गात्राणि प्रत्नं मेमन इति, कथिदुनदुःलमस्ाप्तं यरूणि मे गात्राणि अमलनवस्थितं मे मन इति । न पेता
हषुपतिमियते । तथा विकारानतरेऽपि पृच्छ न घपरिभियते । तस्मा्यकम्रसिद्धवभावानेयं पचम्यवस्भति प्राघम्‌ । एव्र उचा-
यद्यपि विशेषविन्ञानोपश्मेन मोहपुपु्योः साम्यं तथापि नक्यम्‌ । नहि विशेषविज्ञानसद्धावसाम्यमात्रेण खम्रनागरोप्माः
आनन्द्‌ागरयव्याख्या | ध
माह-- अस्तीति । प्रामाणिकस्य प्रिषयलात्तस्य लोकसिद्धतामाह--यमिति । स पिं जागर।धनस्थानामन्यतमावरथानतः ।
ववस्थान्तरगत दव्यवस्थाचतुष्टयप्रसिद्धिनियमवलक्षण्याभ्यां संदेहे प्रयभिज्ञया स एवोत्तष्ठतीदयक्तेविरोपक्ञानाभावाविदपेणवधभया
शानान्मुग्धिः सक्षिरेेति पूर्पक्षयति--स स्विति । त्र युग्पेरवस्थान्तरत्वोक्त्या ततो पिभक्ते त्वमे शोधिते त्य व्याणि
स्द्रीहेतुलात्पादादिसंगतिः । पूवपद मूच्छौतिरेकाथं परथदन प्रयतितव्यम्‌ । सिद्धान्त पृरथवप्रयलभोन्यमिति मला पूपं पृणोि-
तिखस्तावदिति । रारीरस्थसेतिविशेषणसिद्धमवसथान्तरमाह-- चतुर्थीति । मृच्छपि निरोचछरासवषधुप्रमतिषमदादकर
त्याश्रुय सुपतरेववान्तरमेददिवंविधत्वसिद्धन धमिमेदकदपनेलाद--न त्विति । अवस्थान्तरस्यप्रसिद्धतवे सुपुष्यन्तमाविं मूच्छ
मत्वा निगमयति-- तस्मादिति । तथाच तद्तिरेकाय पृथङ्‌ न प्रयतितम्यमिति फलितमितिरब्दार्थः । पूवपक्षमनुय (
यति--एवमिति । परिदेभादिल्यस्याथं परितेप दरयितुमारमते--न तावदिति । जाग्रदवसथो दीद्धियेरथीदपलभत घ
नैवमिति वेषम्यं हेतुमाह-- नदीति । जाग्रदवस्थद्यैव मुग्पस्याथनुपलम्मो दुःखालुमवव्य्रतया स्यादिति वृष्टनन र‰ `
स्यादिति । इपुकारन्यायं प्रपचयति--यथेल्यादिना । वेषम्योक्त्या प्र्ाह-- नेत्यादिना । सुग्धसख जागरितावस्थताभि व
म्तरमाह--जाग्रतश्चेति । देहधारणामावादिपयमानानुपलग्येश्च मुग्धो जाग्रदवस्थो नेति निगमयति-- तस्मादिति ( ह
तिं तस्य स्वमावस्पतवं, नेत्याद--मापीति । तदि तस्य सृतावरथतवं नेलाद-- नापीति । पूर्ववतस्ाणोष्माणो मुग्धे न स्मि |
तोऽस्य ॒मृतादन्यत्वं तत्राह--मुग्धे हीति । उप्मास्ति नेति सशय्थान्यतरनिश्वयाथं दयदेशमारभम्ते सप्शन्तीति र
प्राणोऽसि नेति च संदिद्यान्यत्तराथं नासिकादेक्चमालमन्त इति संबन्धः ! नासित्वनिश्चयफकमादह---यदीति । परख व
गोचरो नेलयारातरह् कारयलिङ्गकमनुमानमाद--दहनायेति । असित्ननिश्वयफलमाद~--अथ - स्विति । तत्रापि कावसििक

भधापि° ] रलप्भा-भामती-ानन्द्गिरीयव्यार्यारयोपेतम्‌ | ६३९

सं्ञालाभाय भिषज्यन्ति । पुनरुत्थानाच्च न दिष्ट गतः । नहि यमराषत्मत्यागच्छति । अस्तु
तदि खुषु्ो निःसंकष्वादग्ृतत्वा्च। न। वेलक्षण्यात्‌ । मुग्धः कदाचिचिरमपि नोच्छरृसिति सवे.
पथुरस्य देहो भवति भयानकं च वदनं विस्फारिते नेत्रे । खुषुपस्त॒ प्रसन्नवदनस्तुस्यकाठं
पुनः पुनरर्चरसिति निमीलिते अस्य नेत्रे भवतः। न चास्य देहो वेपते । पाणिपेषणमात्रेण च
सुषुपरमुव्थापयन्ति न तु मुग्धं मुद्ररघातेनापि । निमित्तमेदश्च मवति मोहखापयोः । मुसल
संपातादिनिमित्त्वान्मोहस्य ्रमादिनिमित्तत्वाचच खापस्य । नच रोके ऽस्ति प्रसिद्धिः सुपर
इति । परिदोषादधसंपत्तिमुग्धततययवगच्छामः। निःसंक्ञत्वात्सपन्न दतरस्मद्वैलक्षण्याद संपन्न
इति । कथं पुनरधसंपत्तिमग्धतेति शक्यते क्तम्‌ । यावता सुपर प्रति तावदुक्तं श्रुलया- सता
सोम्य तदा संपन्नो भवतिः ( छा० ६।८।१ ) इति अत्र स्तेनोऽस्तेनो भवतिः ( ब० ४।३।२२ )
नैतं सेतुमहोरात्रे तरतो न जरान मूल्यं शोको न खुकृतं न ॒दुष्ृतम्‌' ( छा० ८४।१ )
श्यादि । जीवे दि खुङृतदुष्छृतयोः पानिः सुखित्वदुःखित्वप्र्योत्पादनेन भवति । नच सुलि-
चग्रत्ययो दु'सित्वप्रतययो वा खघ विद्येते मुग्धेऽपि तौ परत्य नेव विते । तस्मादुपाध्यु-
पशमात्ुषु्वन्मुग्धेऽपि कृत्लसंपत्तिरेव भवितुमरति नाश्रसंपत्तिरिति। अ्रोच्यते- न नूमो
मुगधेऽधसंपत्तिजीवस्य ब्रह्मणा मवतीति । किः तरश्रन सुपुलपक्षस्य भवति मुग्धत्वमर्भेनाव- |
रलप्रभाव्याख्या
2 मरणम्‌ । युपु्निमूच्छयोः किंचित्सारुप्येऽपि वहुैलक्ष्यद्ेद इयाई- नेति । लक्षणमेदमुक्ता निमित्तमेदमाह--
निमित्तेति । गरयमिक्ञाप्यतिदधेयाद-- नचेति । उक्तसारूप्यवप्याभ्यामर्दसंपत्तिः रैः सुपुपिधर्मैरसंपन्नो मुग्धः
पपर न भवति, सवैर्मरणावस्धायभैरसंपत्े्तोऽपि न किंतु अवस्थान्तरं गत दति सूराः । अत्र सूत्रे जीवस ब्रह्मणा
पपनिशतेति भ्रान्तः शङृते-- कथमिति । यत्मपुत प्रति सत्संपन्नलं धतं तदुपरभ्यमावामिप्रायं । उपाप्यमावश्व सुग्ध-
घाप सम इति यतस्तस्मात्‌ कृत्लरसंपत्तिरेवेयर्थः । सुपुश्चिकटे कमौसंवन्पर पुनस्त्थान कथमिलास्चङ्ख तत्कार्याभावात्त-
रवन्धोक्तिरियाद--जीवे हीति । ब्रह्मणा कृत्लसंपत्तिमङगषलय यरिटरति-न नूम इति । सुग्धत्वं दि सृषु््ार्भेन
पिःसत्ववादिर्मेण साम्येन संपन्न भवति, मरणस्यर्थन कम्पादिना संपत्नमियर्संपत्तिरियर्थः । इतोऽपि सुपुक्तिवेषम्य-
| भामतीष्याख्या
िधियत्यापरमावामावृन्यां तु मदे तयोः सदृतमोहयोरपि प्रयोजनभेदात्कारणमदृ्धणमेदाच मदः । श्रमापनसर्भी हि ब्रह्मणा
पिः एप्‌ । सरीरत्यागाथी तु ब्रह्मणा संपततिमोहः । यपि सलपर मोह म मरणं तथासति मोहे न मरणमिति मरणार्थौ
हः । भृ्रतपातादिनिमित्तलान्मोहस्य श्रमादिनिमित्तवाच सपुषसय मसतव्रादिपरिकारठशरणलामोदस्य परसन्नवदुनतादिधु-
कच सवस्य लवान्तरमेदेऽपि निमिनतम्रयोजनरक्षणमिदृदिकलम्‌। तस्माद्‌ एपर्मोहवस्पयोव्रहमणा ंपत्तवमि एप
| आनन्दगिरीयव्याख्या
"द संज्ञेति । सुग्धस्य मतत्वाभवते देतवन्तरमाह--पुनरिति । यमराज्यं प्रविषटस्यापि पुनरत्थानं पिन स्यात्‌, तत्राद--
हति । परिदिपसिदधं सगभ सापावसलममिलाह--अरिवति । तव सारकषण्यं हुमाह --निःसंजषवादिति । व
पैषयपि रकषपनिभित्तफलानां मेदान्नक्यमिल्याह--नेलयादिना । रक्षणं लक्षणभेदं वहृभामि- युध इति । निमिततभदभुद्‌-
हण--निमित्तेति । आदिपदेनोभयत्रापि ज्वरादि गृह्यते श्रमापनयाथ श्रहमसुपत्तिः सुपुषिः, देदलयागाभ। तसपतिरम, सति मोद्‌
(पातेऽपि तकिन्नसति तदभावादिति फलभेदं मतवा मोहसापयीयये मानाभावमाह-- नचेति । परिदयपायानमथमाद--
। साम्यषरक्षण्याभ्यामधसंपन्ि सापयति--निःसंस्वादिति । अपसंपत्तिमकषिपति--कथमिति ४
पा सुगषसयाधसंपत्यमावं साधयिदट सुततन साम्यं कमेतत्फरेशामविन कथथति--यावतेति । भतयु्त भति स्सपनरतं $ तई
पतुपरमामिप्रायं स चोपाध्युपरमो सुग्य्यापीति छृःलसंपत्तिसेति मावः । वरमसेवन्धसलय शवदरन्धमापिववा्नृपख कर्मरादियममिद-
साराड्य प्काथसखदुःखधीरादिलयात्तदधेतकर्मराहिलं कस्यमिलाद--जीबे हीति । षय युलनुभवाततदविनामृतो 1
पौऽपि रस्तामिलाशृङ्य सवमकाशसवरूपसुलानुमवव्यतिरवोण कर्मत्यतु्रलप्रतितसार्थपीजन्यौ क
2
५ १ति--तस्नादिति । महमसप्यविशेेऽप सिमूच्छो प व
तः रशत तदङ्गीकरोति-- नेत्यादिना । तदि किमयेक्षयाभ॑संपत्ति, ततरा त
भति यत्‌ | १२ितयज्यमानेन ` चार्थेन प्रसन्नवदनलत्वादिनेलर्थः । अवस्थान्तरं मरणम्‌ । उपनवापनयापीभ्यामुमथपशषतं कथ मु

६४ ० महतृश्राकिरभाप्यम्‌ । [अ.३पा.२म्‌,५प्‌.|

सथन्तरपश्स्येति ब्रूमः । दर्दिते च मोहस्य स्वापेन साम्यवैषम्ये। दवार चैतन्मरणस्य । यदाद
क्षपवशेष कमे भवति तदा वाङ्मनसे परत्यागच्छतः । यदा तु निरवदोषं कमे भवति तदा
भ्राणोष्माणावपग्च्छतः । तस्माद धसंपत्ति ब्रह्मविद्‌ इच्छन्ति । यत्तूक्तं न पञ्चमी काचिदयस्थ
भसिद्धास्तीति । नेष दोषः । कादाचित्कीयमवस्थेति न प्रसिद्धा स्यात्‌ । पसिद्धा चेषा रोकायु-
वंदयोः । अधसंपस्यभ्युपगमाचच न पञ्चमी गण्यत इत्यनवद्यम्‌ ॥ १० ॥

न स्थानतोऽपि परस्योभयलिङ्गं सर्वत्र हि ॥ ११॥
(>) बह्म किंरूपि चारूपि भवेन्नीरूपमेव वा ॥ द्विविधश्चुतिसद्धावाद्रह्म स्वादु भयात्मकम्‌ ॥ १ ॥

द. $
येन ब्रह्मणा सुषुत्यादिषु जीव उपाथ्युपहामात्संप्यते तस्येदानीं खरूपं श्रुतिवरोन निधायेते।
सन्त्युभयलिङ्गाः श्चुतयो ब्रह्मविषयाः 'स्वैकमो सर्वकामः सर्वगन्धः स्वैरसः' (छा० ३।१४।२ |
इत्येवमाद्याः सविशोषलिङ्ाः। अस्थूटमनण्वहसरमदीधैम्‌' ( बर° ३।८८ ) इवयेवमादाश्च नि
विशेषलिङ्गाः । किमासु श्रुतिषूभयलिङ्गं बह्म प्रतिपत्तव्यमुतान्यतरणिज्गम्‌ । यदाप्यन्यतरलिङ

नीरूपमेव वेदान्तेः प्रतिपाद्यमपूर्वतः ॥ रूपं त्वनुधते आन्तमुभयसयं विरुध्यते ॥ २ ॥

निति मिपि पि वि 0000111 1 1

रन्नपमागव्याद्या

मिदयाह--द्वारं चेति । अप्रसिद्धिमद्गीकृलोक्तं प्रपिद्धिरप्यस्तीयाद--प्रसिद्धा चेति । आयुर्वेदो पेया
प्रसिद्धो कथं विवाद इयाशङ्खय पञ्चमत्वेनाप्रतिदरेरिलाद--अर्धति । सषुप्िखतिधमीधरसंपतच्या तदन्तभीवदुद्रि्का
मिथः ॥ १० ॥ सवौभिरवस्थाभिरयिप्तस्त्वमर्थं इति विचार्यापादसमाप्तसतत्पदार्थं निरूपयितुकामः प्रथमे तख नि
ओेषत्वमाद-न स्ानतोऽपि परस्योभयलिङ्गं सवैत्र हि । उदेदयलम्पदार्थजिज्नासोपरमानन्तरं तत्खस्पत्रह
चारस्यावसरसंगतिमाह येनेति । निर्विशेषं सविरोषलं चेल्युभयं लिङ्गयते ज्ञाप्यते याभिस्ता उभयलिङ्गः भर

भामतीव्याख्या
यद्र संपत्तिने ताद्री मोह इयधै्तपत्तियत्ता । साम्येषम्याभ्याम्धवम्‌ । यद्‌। नैतदवस्थन्तरं तद्‌। मेदत्तसरविकयाय यतः
मास्थेयम्‌ । अभेदे तु न यज्ञान्तरमिति चिन्ताप्रयोजनम्‌ ॥ १०॥ न स्थानतोऽपि परस्योभयलिङ्गं सयत्र?
अवान्तरसंगतिमाह-- येन ब्रह्मणा खुषुक्षादिप्विति । यथपि (तदनन्यलमारम्भणकषन्दादिभ्यः” शयत निष्प्रभ र
पपादिते तथापि प्रपश्चरिङ्गानां बहनां श्रतीनां दोनाद्भवति पनर्विचिकिसा अतप्तन्निवारणायारम्भः । तस्य च तचज्ानम
गोपयोगीति प्रयोजनवान्‌ विचारः । तत्रोभयलिङ्गश्रवणादुभयरूपलं ब्रह्मणः प्रप्िम्‌ । तत्रापि सविशेषतवनिर्विरोषवयोविरेषा
आनन्दगिरीयव्याख्या

सिद्धं, तत्राह--द्चिते चेति । तथापि कथमस्या मरणपक्षतं तत्राद-- द्वारं चेति । मुग्धत्वं मरणस्य द्वार चेत्तसिन्सति स
वेतयादाङ्क्ाद-- यदेति । कर्मणः सावरोपते गमकमाह--तदेति । तदहं कुतो द्वारलं मरणं प्रति मोहस्मोक्त, तत्राद--यदा षि
कमणो निःदेषले प्रयोजकमाद--तदेति । साम्यवेषम्याभ्यां सिद्धमुपसंहरति- तस्मादिति । अवस्थान्तरमप्रतिद्तात्लुक्तः
वदति-- यत्विति । जीवद्दायां सरवंजीवसाधारण्याभावादप्रसिद्धिनै त्वभेदादिलयाद-नेदयादिना । इदानीमपरसिद्धिपि नः
त्याद- प्रसिद्धा चेति । आयुर्वेदो वैवशाखम्‌ । कथमन्यथा मुस्लपातादिना मुग्धं बन्धुमुपलभ्य तदीयसंज्ञालामाय वीरण
प्रभृतयश्चिकित्साशाखकुशलमनिविष्यानुगच्छेयुरिति भावः । कसात्तहिं प्रथमतया मुग्ध गण्यते, तत्राहद--अधेति । निःसल
प्रसन्नवदनतेल्यादिना स॒श्िमरणान्तमावयिया पधमतया मूच्छ नोक्तेलथः । उक्तवैषम्यादनन्तमीवपिथा पृथयुक्तिरपि सयदियर्‌$।
न्तमौवेऽपि सवैसाधारणत्वामावान्मेवमिति मत्वा त्वम्ोधनयुपसंहरति--दइदयनवधमिति ॥ १० ॥ सखमाचवसोकया तदति?
खप्रकाशं ्र्मत्मकं सदैकरूपं तमथसुदेयं परिरोध्येदानी विभेयतदथदोधनमारभमाणस्तस् तावक्निविेषलमाद--ने्यादिना
संगतिमाह -- येनेति । अर्मस्वरूपस्यासक्रदुक्तत्वात्किमनेनारम्भेगेलयाश ङ्य शतिषु दृष्टविवादनिरासेन ततिभेयधमिलाह--तीपि
विषयोक्तिपूरवकं संशयबीजमाह--सन्तीति । सविशेषत्वं निपरेषलं चोभयं लिज्गधते प्रकाश्यते याभिः श्तिभिस्तासतथा । त ॥
जहम्तीरुदादरति- सर्वेति । चकारेणोक्ताथौः शरुतयोऽन्या यः स्व्ञः स ॒सर्वमिदिलाधाः समुचिताः । सविरेष ऋ (४
भिस्ताः ्तयस्तथा । निविरेषगरह्तीरदाहरति--अस्थूरमिति । यत्तदेश्यमदृदयेऽनास्म्ये नेति नेलयाचाः शरतयश्चकार प
निर्विशेषं जक्ष लिङ्गथते याभिस्ताः श्ुतयस्तयेति । पूवैवत्समिषयं संशयवीजमुक्वा संशयमाद--किमिति । ५ ति
निर्विशेषत्वं च लिङ्गयते यसिन््ह्मणि तत्तथति यावत्‌ । उभयत्र श्रुलयनुग्र्देकत्रोभयोवियोधान्ना्यो विकरः । सविभेषल , न
वन्यतरन्र लिङ्गते तद्रह्य तथेलेतत्‌ । परस्य परिणामितक्रटसयत्वाभ्यां द्वितीयं विकल्पयति--यदेति । + के
थस्य ब्रह्मणो निरूपणे तस्य ॒वाक्याथौन्वयित्तया तद्धे तुत्वलामासपादादिसंगतिः । पूप र ह ध्येयं सिदाने &

उमयलिङ्गापि° 1 रहप्रभा-भामती-भानन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ६४१

तदापि किं सविरोषमुत निर्विशेषमिति मीमास्यते । तत्रोभयलिङ्गशत्यनुग्रहादुभयलिङ्कमेब ब्रहम
लेवं परे शरमः--न ताषस्खत एव परस्य ब्रह्मण उभयलिङ्गत्वमुपपदयते । न श्येकं वस्तु खत एव

हपादिविशेषोपेतं तद्विपरीतं चेत्यवधार्दयितुं शक्यं विरोधात्‌ । अस्तु तरि स्थानतः पृथिष्या-
दुपाधियोगादिति । तदपि नोपपद्यते । न्यपधियोगादप्यन्याद शस्य वस्तुनो ऽन्यादशशशः ख-
आवः संभवति । नहि खच्छः सन्स्फटिकोऽलक्तकाद्युपाधियोगाद खच्छो भवति भ्रममाभ्रतवा-
दृखच्छतामिनिवेशस्य । उपाधीनां चाविदाप्युपस्थापितत्वात्‌ । अतश्चान्यतरलिङ्गपरिगरहेऽपि
समस्तविशोषरहितं निर्विकल्पकमेव ब्रह्म प्रतिपत्तव्ये न तद्विपरीतम्‌ । सर्वर हि बरह्मखरूपम्र-
तिपादनपरेषु वाक्येषु 'अशष्दमस्परोमरूपमन्ययम्‌' ( क० २।१५। मुक्तिको० २।७२ ) इदये-
वमादिष्वपास्तसमस्तविश्षेषमेव ब्रह्मोपदिदयते ॥ ११॥

न मेदादिति चेन्न प्रयेकमतद्वचनात्‌ ॥ १२॥

[काक ाकक िीि

नन” ^~ ^ ^“ ^ ^ ^ २ ~^ ^९^ ^-^ +^
( ॥ न ^~ ^ 11101

रन्नप्रभाव्याख्या
तैरायबीजतवेन सन्तीदर्थः । यथा विशुद्धसुषु्तिमरणोभयरूपं मुग्धत्वं तथा शरुतिप्रामाण्यादुभयरूपं ब्रह्म ध्येयमिति दृष्टान्तेन
क्षः । निर्विशेषमेकरूपमेव क्ञेयमिति सिदधान्तयति-एवमिति । किमुभयकूपत्वं खतः, उत खतो निगैणयख सर्वगन्ध-
वादिगिेष उपाधितः सल्यः, आदहोखित्छतः सविशेषमेव ब्रह्मेति । तत्रायं निरख द्वितीयमनूय दप्रयति--अस्तु त्ति ।
स्यनमुपाधिः । ब्रह्मणि विरोषः कल्पितः, ओपाधिकत्वात्स्फटिकटौहियवदिलर्थः । उपाधेः सखत््रेऽपि तक्कते मिथ्येति
रं बऋ्मणि तूपाधीनां मिथ्यात्वात्तकतो विषेषो मिथ्येति किमु वाच्यमिलयाह--उपाधीनामिति । तृतीयं निरयति-
अतश्चेति । स्वैय विशेष कतिपितत्वदिवेल्थः । निषेधधरतेश्ैवमियाह--सर्वत्र हीति ॥ ११ ॥ भियत इति भेदो
भामतीव्याख्या
परिकलादिपपततेरेकं स्वतोऽपरं तु परतः । नच युख्रतस्तदपासमार्थिकम्‌ । नहि वक्षुरदीनां सखतः्रमाणभूतानां दोषतोऽप्रामा-
यमपारमाधिकम्‌ । विपययज्ञानलक्षणकार्यवपादप्रङ्गात्‌ । तस्मादुमयलिङ्गकसाल्प्रामाण्यादृभयर्पता नर्षणः पारमार्थिकीति प्राप्त
व्यौ स्थानत उपापितोऽपि परस्य बरह्मण उभयचिहतवसंमवः । एकं हि पारमाभिकमन्यदध्यारेपितम्‌ । पारमार्थिके श्युपा-
पिननतस्य रूपस्य ब्रह्मणः परिणामो भवेत्‌ । स॒ च प्राव्रतिषिदधः । ततारिरेष्यात्कयकिमणेलि सभववच्ठपवटस्य लर्षाएता-
गोगोपधिरणिमा सर्वगन्धतादिरोपाधिको बरह्यध्यतत इति पद्यामो निविंषतारतिपादनायैवच्छरतीना्‌। सविशेपतायामपि
पधायपप्यां पृथिव्यां तेजोमय इयादीना श्रुतीनां अहकलप्रतिपादनपरवरिकलवनानाचये्रैकसिच्भवदिकवाकेनव नानालप्र-
पिपदनपर्वसानात्‌ , नानालस्य प्रमाणान्तरतिद्धतयातबायलदिकलस्य चानपिगतेविपेयवोपपतेरभेददशननिन्दया च पधिद्धूय-
हीमि शुतिभिरमेदप्रतिपादनादाकाखद्रहाविषयाणां च॒ कासंचिच्छतीनाएपासनापरवमसति वधऽ्यपरदवनातीयमानमपि
ते । यथा देवतानां विग्रहवस्वम्‌ । सन्ति चात्र साक्षद्वितापवदिनद्धिप्रतिपादृनपराः शतशः शरतयः । कातांचिच्र देताभिधा-
्रिनीनं तयविटयपरम्‌ । तस्मानि्िरेपमेकस्पं वेतन्येकरपं सद्र परमथत, विशेष सर्वमन्धत्ववामनीलादय उपापिवश्ा-
आनन्दगिरीयव्याख्या | ू
7भवमिसमिप्ेय पूैपक्षयत्ति--तत्रेति । उभयविधलवं विकरताविक्रतत्रह्मपिक्षया वा सितिपरलयकरालमभेदेन वा कार्यकारणग्रह्मभेदेन
¶ कारणकारणव्रह्ममेदेन वा न व्यतस्थापयितु इक्यं ब्रह्मदयामावत्‌ । तत्कथमेकस विरुद्धोभयरूपतेल्याराङ्भाद--उभयेति ।
नम निद्िषनरषभकरणस्यब्दानां निरेषयापेन नियेधवाकयैकवाकयतया सपरपचातायीन समिशेपधीरिति वान्यम्‌ । उषासम
कगलतप्रपयवावयान्तरेः स्वरोपिविपिषिरोधञ््यतया स्वापं प्रमभेः सपरप्तासिद्धनिपेधवाम्यिरोपेऽपि तेषा सरोपिवा्थाि-
श्लासरमाण्योपपतरिति मावः । उभयरूपं र ध्येयमिति पूथकषमनूय सिदान्त्त्मादतत- -एबमिति । उभयरिङ्गल बक्षः
सामाविकमाहो परोपाभिकम्‌ । आधे परल्ाह--न तावदिति । अनुपपत्ति सुटयति--नष्टीति । धितीय व
अनते इति व्याच्छे--थिष्यादीति । स्थानडुपामिस्तयोगादिति यक्त । ओपाभिकत्ेऽपि ९
भवः | उपाभिवदादाविधोभयसिङ्कत्वयोगेऽपि न ताखिकमुभयसिङ्गलं दूरस्थ ब्रह्मणो वासतवरूप्तराधागादिषा ॥
भमव दन्तेन सपषटति--नष्टीति । आरक्तकायुपाथिषरित सकयिवारावसवच्छताधीसर्दि कर्थः तत्ाह--भरमेति । ३
भवर फटिकादेरुपायितो दृेऽरुणिमा न वासवः संयुक्तोपयिरेवारुणतया मानादिलयथः । उपाधेरमिषयात्ऽप 2 व
र । इदानीं तस्यापि मिथ्यातवात्तन्मिथ्येति रविं वत्तव्यमिलाह--उपाधीनामिति | उमबरूपलं तलो क्ष 1 तुत्वेन
सषलमेव नानाष्ठतिवकादिष्यतामिलयाशङ्कयाइ--भतश्चेति । सवख विदोपस्यानिकृतत्वदवेति यक्त । १, र क त
पाव्य । निषेध्यमनुय निपेद नन्‌-
वाक-अ्ति ॥ ११ ॥ न स्थानतोऽीलादिनोक्तमाकषिपय समापतत-नेदादिना
८

=

६४२ व्रहमसू्रशांकरमाष्यम्‌ | = [अ.३पा.२अ.५घ

अथापि स्याद्यदुक्तं निर्विकल्पमेकलिङ्कमेव ब्रह्म नास्य खतः स्थानतो घोभयलिङ्गत्वमस्तीति
तन्नोपपद्यते । कस्मात्‌ । भेदात्‌ । भिन्ना हि प्रतिविद्यं ब्रह्मण आकारा उपदिश्यन्ते । चतुप्पा
हष षोडद्राकलं ब्रह्म वाममीत्वादिलक्षणं बरह्म रैरोक्यशारीरवैभ्वानरशब्दोदितं प्रहययेवज्ाती
यकाः । तस्मात्सविद्रोषत्वमपि ब्रह्मणोऽभ्युपगन्तन्यम्‌ । ननूक्तं नोभयरिङ्गत्वं ब्रह्मणः संभव
तीति । अयमप्यविरोधः । उपाधिृतस्वादाकारभेदस्य । अन्यथा हि निर्विषयमेष मेवशारं
प्रसज्येतेति । चेत्‌ । नेति ब्रूमः । कस्मात्‌ । प्रयेकमतद्भचनात्‌ । प्रव्युपाधिभेदं हयभेदमेव ब्रह्मण
` श्रावयति शाख्रम्‌-“यश्चायमस्यां पृथिग्यां तेजोमयो.ऽगरृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं शारी
रस्तेजोमंयोऽस्रतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमात्मा ( बृ° २।५।१ ) इत्यादि । अतश्च न भिन्ना
कारयोगो ब्रह्मणः श्लाख्जीय इति शक्यते वक्तुम्‌ । भेदस्योपासनाथैत्वादभेदे तात्पयौत्‌ ॥ १२॥

अपिचेवमेके ॥ १३ ॥

अपिचैवं मेददरशननिन्द पूवैकममेद द शौनमेवेके शाखिनः समामनन्ति-मनसेवेदमाप्त्य ने?
नानास्ि किंचन । मृत्योः स सृत्युमाम्ोति य रह नानेव पदयति' ( क०.४।११) इति
तथान्येपि “भोक्ता भोग्ये प्रेरितारं च मत्वा सवे प्रोक्तं अिविधे ब्रह्म मे तत्‌ (श्वे° १।१२.
इति समस्तस्य भोग्यभोक्तेनियन्तृरक्षणस्य प्रपञ्चस्य ब्रह्मैकखभावतामधीयते ॥ १२ ॥ क
पुमराकारवदुपदेशिनीष्वनाकारोपदेरिनीषु च बरह्मविषयासु श्रुतिषु सतीष्वनाकारमेव ब्रह्माव
धायते न पुनर्विपरीतमिति । अत उत्तरं पठति-

`~ अरूपवदेव टि तत्प्रधानत्वात्‌ ॥ १४॥
रूपाद्याकाररदहितमेव ब्रह्माबधारयितय्यं न रूपादिमत्‌ । कस्मात्‌ । तस्प्धानत्वात्‌ । अस्थूल:

मनण्वहखमदीधैम्‌ः (ब्रू ३।८८) “अशब्दमस्पशशमरूपमग्ययम्‌ः ( कठ० ३।१५। सुक्ति"
२।७२ ) 'आकाशो वे नाम नामरूपयोनिवैहिता ते यदन्तरा तद्भह्म' ( छा० ५१४१)

(0 0 0 0 न ण ^ ~^

रज्नप्रमल्याख्या
विरोषः, निरवंशेषत्वशरुतावपि बिरेष्यापि शरुतेरभयरूपत्वे खादिति शङ्कं व्यच्छर--अथापि स्यादिति । पूवोकं ग
स्ारयति--ननूक्तमिति । भेदश्ुतिप्रामाप्यार्थमौपाधिकरूपभेदस्वीकारादविरोध इति समाध्यर्थः । किमुपाधिगत
रूपभेदो ब्रहमण्युपचयते ध्यानार्थमुतोपाधियोगात्सयविरुद्धरूपवत्तया ब्रह्मणो मेदो भवतीति । आयेऽस्मदिष्टतिद्धिः, दितः
भेदश्रुखा दूषरयति- नेति ब्रूम इति ॥ १२ ॥ द्रैतनिन्दापूर्वकमद्वेतोक्तश निर्विषं तत्त्वमिति सू्रा्थमाद--भपिचेि
भोक्ता जीवो भोग्यं शब्दादि तयोः प्ररितारमीश्वरं च मत्वा बिचार्यं मे मम प्रोक्तं तत्सर्व त्रिविधं ब्यैवेति जानीयादिर
॥ १३ ॥ द्विविधश्ुतिषु सतीषु निर्विशेषत्वे किं नियामकमिति शङ्कते--कथं पुनरिति । तत्परातत्परविरोधे त्रः
दिति न्यायो नियामक इाह-अरूपवदेवेति । उपासनापरवाक्येषु आकारे तात्प्याभावेऽपि देवताविग्रहादिवदाकार
। आनन्दगिरीयव्याख्या

थमाह--अथापीति । शुतिभिन्रह्णणो निर्धिसेषते मितेऽपीति यावत्‌ । श्रौतस्य नासिद्धिरिति शङते--कमस्मादिति । रुलनतरवि
धात्तदसिद्धिरिति सू्ावयवेन।ह- भेदादिति । तदेव विभजते--भिक्ना हीति । तारगाकारोपदेशस्य फलमाह--तसदि?
निविशेषत्ववदिलयपेरथैः । उक्तीविरोषं सारयत्ति- नन्विति । ओपाधिकमाकारभेदमादाय प्रल्याह--भयमपीति । व
कारेण विरोधसमाधिवदित्यपेरथः । आकारमेदो नोपापितोऽपीप्ुक्तमिलयाशङयाद--भन्यथेति । रूपमेदवादिरासप्रामण्वपमी
पिकस्तद्धेदो वक्तव्य इत्यथः । किंमुपाभिगत एव रूदगेदो ब्रह्षणयुपच्यते किं वोपापिस्निषेस्तत्वत एव ब्रह्मणोऽपि भदो मायं
मथमे ब्रह्मणो नोभयरूपतेलयमिपरेयाद-- नेतीति । आकाङ्क्षापूर्वकं देतुमवतायै॑व्याकुवन्धितीये ्न्तरविरोपाई--
दित्यादिना । कस्पद्यफलमाद--अतश्चेति ॥ १२ ॥ भेददशंननिन्दया भेदोक्तेरपि न तासतिको भेदः ध
अपिचेति । सत्रं व्याकरोति--अपिचेव्यादिना ¦ भोक्ता जीवो भोग्यं शब्दादि तदुभयं प्रेय प्रेरितारं च नियः
मत्वा विचार्यं तत्सर्वे तरिविधं मे मम परोक्तं बहवेति जानीयादिल्थः । उत्तवाक्यार्थमादइ--समस्तखेति ॥ १२ ॥ उतरपवना१
शङ्कामाद - कथमिति । श्तीनां तुलयत्ाद्रहमणो निविंशेषत्े नियामकं नासतीत्थैः । तस्पराततपरविरोपे ४1 7
नियामकं वदन्ननन्तरपूत्रमवतारयति--भत हति । तत्र प्रतिशं विभजते--ङूपादीति । प्रकारा निः पि
गोति-कस्नादिल्यादिना | एतेषोमपि तस्मकूनलञुपालििषिशेषलादसिदढमिताशगादु डिति ।-

उमयलिङ्गषि° | रलप्रभा-मामता-अानन्द्गिरीयव्या ख्यात्रयोपेतम्‌ । ६४३

दिष्यो शमूतैः पुरुषः सबाह्याभ्यन्तरो शजः' ( मुण्ड २।१२), "तदेतद्रह्मापू्ैमनपरमनन्तर-

ब्रह्म सवौयुभूः' ( बृ० २।५।१९ ) इवयेवमादीनि वाक्यानि निष्पपश्चव्रह्मातमतत्व-
प्रधानानि नाथौन्तरग्रधानानीवयेतत्परतिष्ठापितं तन्न॒ समन्वयात्‌! ( तर सू० १।१।४) इत्यत ।
तख्दिवंजातीयकेषु वाक्येषु यथद्श्रुत निराकारमेव बरह्मावधारयितग्यम्‌ । इतराणि त्वाकारष-
दरहविषयाणि वाक्यानि न तत््धानानि । उपासनाविधिप्रधानानि हि तानि तेष्वसति विरोधे
यथाश्रुतमाश्रयितन्यम्‌ । सति तु विरोधे तत्प्रधानान्यतत्रधानेभ्यो वटीयांसि भवन्तीति ।
एष विनिगमनायां हेतुः । येनोभयीष्वपि श्रुतिषु सतीष्बनाकारमेव ब्रह्मावधायते न पुनर्विपरी-
तमिति ॥ १४॥ का त्याकारवद्विषयाणां श्रुतीनां गतिरियत आह-

„. प्रकारावचावैयथ्यौत्‌ ॥ १५ ॥ र

यथा प्रकाराः सीरश्चान्द्रमसो वा वियद्याप्यावतिष्ठमानो.ङ्स्यादयुपाधिसंबन्धात्तष्वृजुषक्रा-
दिभावं प्रतिपद्यमानेषु तद्भावमिव प्रतिपद्यते { एवं ब्रह्मापि पृथिव्यादयुपाधिसंबन्धात्तदाकारता-
मिव प्रतिपद्यते तदाटम्बनो बह्यण आकारविशेषोपदेश्ष उपासनार्थो न विरुध्यते । पवमवे-
य्यमाकारबद्रह्यविषयाणामपि वाक्यानां मविष्यति । नहि वेदवाक्यानां कस्यचिद्‌ थव
कस्यचिदनथैवत्वमिति युक्तं प्रतिपत्तं भ्रमाणत्वाविह्ोषात्‌ । नन्वेवमपि य्पुरस्तात्प्रतिक्षातं नो-
पाधियोगादप्युभयलिङ्गत्वं ब्रह्मणोऽस्तीति तद्विरुभ्यते । नेति ब्रूमः। उपाधिनिमित्तस्य वस्तुधमे-
त्वागुपपत्तेः । उपाधीनां चाविदाप्रत्युपस्थापितत्वात्‌ । सत्यामेव च नैस्िंक्यामविदायां ोक-
वेदव्यवहारावतार इति तत्र तजावोचाम ॥ १५॥

आह च तन्मात्रम्‌ ॥ १९६ ॥
आह च श्रुतिश्चैतन्यमाघ्रं विलक्षणरूपान्तररहितं निर्विशेष ब्रह्म-'स यथा सेन्धवधनो ऽनन्त

~~ = ~~~ ^~ ~ -^~~~ ^~ -~~ ˆ~-~~--+~~ ^, -~ ~~ ~ ~~~ - ^~ ~ ~~ ~ कात कक कक षौ मी

रब्रप्रभाव्याख्या
मार्य निषप्रञचपरश्रतिविरोधान्मेवमियाद-तेष्वस्रतीति ॥ १४॥ कस्पितद्ेते सावकाशत्वाज् सप्रपश्चतवश्रुतयो
ग इयाह-प्रकाश्ाय्यत्ति । नन्वाकारवाक्यानासुपाथिकर्पितसर्यगन्धत्वादिनार्व्ं किमिति वर्ण्यते वैयभ्यमेवोः
ताम्‌, तत्राह- नहि वेदवाक्यानामिति । नन्वेवमपीति । उक्तरीलोभयरूपत्वाद्ीकारेण श्रुतीनां व्यवध्ित-
पीथः । उपाधीनां क्पितत्वादौपाधिकस सदलयत्वानुपपत्ते्न सलयमुभयरूपतवमिति पूर्वमुक्तं संप्रति सं निर्विशेषत्वं
प्या सविरेषत्वमित्युच्यत दल्युभयरूपतवाङ्गीकारेऽपि न पूरवापरविरोध इयाह- नेति बूम इति । रेतस मिथ्यात्वे
नेन बाधादुपासनादिव्यवहारो न सखादिलाशङ्य बाधास्रागेव स दयाह--सखल्यमिति ॥ १५ ॥ यतः शुतिधिन्मात्र-
हतश्च विङेषो मिथ्येति सूत्रार्थमाह--आह चेति । भेन्धवधनो लवणपिण्डः ॥ १६ ॥ रिच शरुतिस्णयोः
आनन्दगिरीययाख्या

य फरितमाह--तस्मादिति । सथ्रप्वामयानामपि तुल्यं तस्मभानलमिः्याराङकवाद--इतराणीति । तेपां वस्तुपरत्वामाे
पुमाइ--उपासनेति । तेषामपि सखशेष्यपिरोधादुक्ता खाय मानतेलाञ्चड्य प्मयीवाक्यवन्मानान्तरविसेषान्मेवमिलाह--
ष्विति । तरिरोधस्य तुस्यल्वल्ुतो निर्धारगेलाशङ्गयाद--सतीतिं । उक्तदैतुक्ृता प्रिनिममनामेवाभिनयति--येनेति ॥ १४॥
तिन्तरं परशरू्वकमवतारयति--का तर्हीति । दशन्तं व्याचे--यथेति । चकाराथ दाष्टनिकमाह--एवमिति । किमी
हणो निराकारस्याकारोपदेदः, तत्ादइ--तदिति । अयेयध्यारिलत्र प्रातिषदिका्थमाद--एवमिति । नि््प्वावयविरोावभ्य
स तां गि न सादिलादाङ्व परलया्थमाद --नहीति । पूवोपरविरोधं राते--नन्विति । एवमपीदयुक्तयीला श्रुतीनां भ्यव
धनीस्ः । ओपाधिकमुभयलिङ्गत्वं वास्तवसुपेल्य विरोधः साध्यते पिवाऽविाकृतमिति विषस्याथं निराह--नेतीति ।
'तुथमतवनुपपततः वस्तुनो भमः सत्यत्वं तद्रत्तासिद्धेरिति यावत्‌ । इतश्च नोपाभिकृतनानालख सलयतलयाद--उपाधीनां चेति । न
प्मागिषतं शातसदधियं विना तदिरि्ेपस्मयोगादिलयाराङकथ तवपेयकमान्र्ान तदशानध्वसतरुपास्यादिन्यवहार्यापि
)एशतादपभीनं वयावारिकसतेऽपि न ताचवकतेलाद--सल्यामिति । भवच ठ॒नानालं न विरोगदठ्स १
भयहादेोरपगोरिति मलाइ--तम्न तत्रेति ॥ १५ ॥ वीदं तकि निवतं नह, ततर भम्‌--आहिति । तदिभनते --
भा चेति । मावरचोऽमाइ--विलक्चणेति । कासौ शतिस्तामाद--स यथेति । एुकरसे िन्मन्रे स दृष्तो यथावन

। रोके भैन्धवस्य धनो यदु लिल्यभाकोऽनतवैहिमेहशाल्यः स्वो लवगेकरसस्तयेवायमालमाऽन्तवंहिर्िभागरितः मस्तोऽपि

६४४ ध महसूत्रंशकरभव्यम्‌ । [अ.रेपा.रज.धपू.।

रोऽबाष्यः शृत््ो रसधन वैवं घा अरेऽयमात्मानम्तरोऽ बाहाः शत्ः प्रज्ञानघन एव, (ृ०
४।५।१३ ) इति । पतदुक्तं भवति-नास्यास्मनोऽस्तवैहिवौ चैतम्यादन्यद्रूपमस्ति चैतन्यमेव ह
निरन्तरमस्य खरूपम्‌ । यथा सेन्धवधनस्यान्तवहिश्च रवणरस पव निरन्तरो भवति न रसाः

न्तरे तथेषेति ॥ १६॥ ^
ददोयति चाथो अपि सर्थते ॥ १७॥

दशौयति च श्रुतिः पररूपप्रतिषेधेनेव ब्रह्म "अ 9 --अथात आदेशो नेति नेति' (इ

२।३।६ ) इति अन्यदेव तद्विदितादथो अविदितादधिः ( के १।३) यतो वाचो निवर्तन्ते अ-

पाप्य मनसा सह' ( ते० २।७।१ ) इव्येवमाद्या । बाप्कलिना च वाध्वः पृष्टः सक्नवचनेनैव

बह्म भरोवाचेति श्रूयते--स होचाचाधीहि भो इति स तूष्णीं वभूव तं ह द्धितीये वा तृतीये षा

वचन उवाच ब्रूमः खङ त्वं तु न विजानासि । उपशान्तो ऽयमात्मा' इतिप तथा स्मृतिष्वपि
` परप्रतिषेधेनेतोपदिद्यते-शषियं यत्तत्प्रवक्ष्यामि ज्ज्ञात्वा ऽखतमश्चुते । अनादिमत्परं ब्रह्म न

सत्तक्नासदुच्यते' ( १३।१२ ) श्वयेवमादयाखु । तथा विश्वरूपधरो नारायणो नारवमुषाचेति

सयेते-*माया ह्येषा मया खष्टा यन्मां पदयसि नारदं । सवैभूतगुणेयैक्तं नेवं मां क्ातम्ैसि'

॥ १७॥ इति |

अत एव चोपमा सूयेकादिवत्‌ ॥ १८ ॥
यत एव चायमात्मा चैतन्यरूपो निविंरोषो वाड््रनसातीतः परप्रतिषेधोपदेदयोऽत एव चास्योः

` पाधिनिमित्तामपारमा्थिकीं विशेषवत्तामभिप्रेलय जलसूयैकादिवदित्युपमोपादीयते मोक्षरा-
खेषु-“यथा ह्ययं ज्योतिरात्मा विषखानपो भिन्ना बहुघैकोऽनुगच्छन्‌ । उपाधिना क्रियते भेद

न ^ ^^ ^ ८ ^^ ++ 7 + ^~ ~^ ~ ~ ^-^ ~~~ ~ 1 (श व ०/7 4

४ रल्भभाव्यास्या .
परनिषेधेन ब्रह्मोपदेशननिष्पपशं बरहमेयाह--दश्शेयति चेति । अथ द्ैतोक्यनन्तरं ज्ञानदेदुल्वन्नेति नेति उपदशः क
इयर्थः । अधि अन्यत्‌ पुनः पुनरधीदि मो इति निबेन्धकारि्णं तं द्वितीये तृ तीये च प्रश्रे तूष्णीभावं लक्रत्वोवाच । उपशः
निरस्द्रेतः । अतस्त तृष्णीभाव एवोत्तरमिति सैौत्रश्च अथोशब्दस्तथार्थकः । आदिम॑त्कार्थ ' तन्न" भवतीयनादिमः
सत्‌ ईन्दरियवेयम्‌ । असत्‌ परोक्षं च न खप्रकाशत्वादिद्यर्थः \ सरवैमूतयुणेर्दिव्यगन्धादिभियु्तं मां मू्तिमम्त पदं
यत्सा माया अत एव सद्रैतो भगवानिति मां द्रष्टुं नाहैसि वस्तुतो द्रैतातीतत्वादिलयर्थः ॥४७॥ कंच यथा जलदु
धिकस्पितः सूयैचन्द्रादेभैदचलनादि्मे एवमात्मन इति द्टन्तश्रुतेश्च निर्विशेषं तत््वमिलयाह--अत एव चोपमेति
आनन्दगिरीयव्याख्या ।

्ृषटवप्येकतानसिषटतीलधः । सविशेषसव भेन्धवधनस दृष्टान्तिततादा्छन्तिकस्यापि ब्रह्मणः समिरेषलवं दषटन्तदा्धनिकयेर
रूप्यादिल्ारङ्कथाह-- एतदिति ॥ १६ ॥ अन्यापोहुखेन बोध्यमानत्वादपि खगतविदोषशर्यं बह्म । विरेषवे तदु
्रतिपादनसिद्धावितरव्याषृत्तिवेयथ्योदिलाह--दक्शयतीति । सूतं व्याच्े--दकैयतील्यादिना । अन्यनिषेषेनेव नक्त ल
तविहनेषामवि देतुमाह--निर्विशोषत्वादिति । रूपद्यन्याख्यानन्तर्यमथ्दाथः । तस्य ब्रह्मपोहेतुत्मतःशब्दायैः । तिदित ¶
मविदितं कारणम्‌ । भो इति निपातोऽम्ैः । जधीतयुपरि्दन्यदिलथैः । तमानन्दं म्मसललभावं विद्वान्न कुतश्चन मिभतीति रः
तत्रैव शचलन्तरमाद--बाष्कलिनेति । स त॒ प्रभे ठते ाध्वस्य तूप्णीमावि भावमविद्रान्भूथो मूधः पप्रच्छ तं नदति
बाध्वो द्वितीये तृतीये वा प्रश्ने प्र्युक्तवानिल्याद-- तं हेति । उक्त चेदुत्तरं किमिति न मया शातं, तत्राह--स्वं त्विति ! क्थ 8
एवोत्तर, तश्राह--उपडान्त इति । अथो श्त्यादि व्याच््े-- तथेति । सू्रगताथोशचम्दस्तयेल्यथं क्षेयः । च
यदिति । शेयमेव विरिनष्टि--भनादिमदिति । आदिरस्यास्तीत्यादिमत्कायं . तदस्य नासीलनादिमतकायैरहितमिसथः |
च न कायैमिलाह--न सद्धिति । नच तत्कारणमिद्युक्तम्‌--नास्रदिति `। तथा वास्तवनि िंसोषतलवरेनेतिः
भूतानां पृथिव्यादीनां गुणा गन्धादयः सर्वप्राणभृतां वा गुणा जनकत्वपालकर्वादयंसौधुक्तं मां पद्यसीति यदेतदेा मा ५
योजना । कस्रदेषा मये्यक्ते निविंशेषश्वुतिमाभ्निलयाह-मेवभिति ॥ १७ ॥ " विरिष्ृटन्तोक्तिरपि (अ
साह--अत इति । साराणि व्याचछे--यत इति । पूवोक्तसवरूपाण्ुपादाय विदोषाणामुपाभिनिनिरप । तन
सत्यत्वं शङ्किवोक्तमपारमाथिकीमिति । जरसू्कादिवदिति कप्रत्ययो बिम्वाद्धेदेन ` प्रतिविम्बस्यामासत्वभिया मयुक्तः त
शालाणि पृक्षिप्याद--यथेति । भयं दि विकस्भार्ज्योतिःखलभावः स्वयमेकोऽपि तत्तत्ा्गता , भिन्न अपोऽकुगच्छनई

-अयलिङ्गापिक० ] रजप्रमा-भामती-आनन्दगिरीयग्याख्यात्रयेपेतम्‌ । =. ६४५

हपो देषः षेत्ष्वेवमजोऽयमात्मा' दति । एक पव हि भूतात्मा भूते भूते भ्यषसितः। एकधा
बुधा चैष हश्यते जलचन्द्रवत्‌ ( ब्र चि १२) इत्येवमादिषु ॥ १८॥ अत्र परतयवस्थीयते-
| अम्बुयदग्रहणात्तु न तथात्वम्‌}! १९॥
न जलसूरयकादितुल्यत्वमिदोपपदयते तद्वदग्रहणात्‌। सूयौदिभ्यो हि मतेभ्यः ¶थभ्भूतं विग्र
शं मूर्त जं गृह्यते तश्र युक्तः सूयीदिप्रतिबिम्बोद्यः। न त्वात्मा मतौ न चास्सात्यृथग्भूता
विश्ररृष्देश्षाश्चोपाधयः सवेगतत्वात्स्वीनन्यत्वाश्च । तस्मादयुक्तोऽयं दष्टान्त इति ॥ १९॥
अत्र प्रतिविधीयते-
बृदिहासभाक्त्वमन्त मोवादुभयसामञ्स्यादेवम्‌ ॥ २० ॥

यक्त एव त्वयं दृष्टान्तो विवक्षितांशसंमवात्‌ । नहि दष्टान्तदाएन्तिकयोः कचित्कचिद्िवक्षि-
तांद मुक्त्वा सबैसारूप्यं केनचिदशयितुं शक्यते सवैसारूप्ये हि दष्टान्तदाौन्तिकभावो-
च्छेद पव स्यात्‌। नचेदं खमनीषया जलसूयकादिदष्टान्तप्रणयनम्‌ । शाखप्रणीतस्य त्वस्य `
प्रयोजनमाधमुपन्यस्यते । कि पुनरघ्र विवक्षितं सारूप्यमिति । तदुच्यते- बृद्धिहासमाक्त्व-
मिति । जलगतं हि सूरयप्रतिविम्ब जलबृद्धौ वधरते जठद्ासे हसति जलचठने चकति जंल-
मेदे भित इदेव जकधर्मालुयायि मवति न तु परमार्थतः सुयैस्य तथात्वमस्ति । पव परमाथ
तोऽविङृतमेकरूपमपि सद्भ्य देहाद्युपाध्यन्तभौवाद्धजत इवोपाधिधमीन्दरद्धिहासादीन्‌। एव-
मुभयोरैषटान्तदा्टौन्तिकयोः सामञ्जस्याद विरोधः ॥ २० ॥

द्द्रीनाच ॥ २१॥

(00 0 प ००.009 ,0५५/१ जि कि

[मी

रन्नप्रमाव्याख्या

जलधप्रतिविम्बरत्वाकारेण सूर्यस्याभासुखवरोत्नाय .सथकेति.कप्रययः; ; । यथायं ज्योतिर्मयो विवखान्त्खत एकीऽपि घटभेदेन
भितनाः अपोऽनुगच्छन्‌ बहुधा क्रियते एवमजोऽयमात्मा देवः खरकार एकोऽपयुपाधिना मायया छषेत्रष्वनुगच्छन्‌ भेद-
सपः कियत इति योजना ॥ १८ ॥ इहातमन्ुकतटषान्तैषम्यशङ्कपूत्रम-अम्बुवदिति । आत्मनो नीकूपतवादूरस्थो.
पष्यमावाच मायया बुद्धथादिषु प्रतिबिम्बमेदो न युक्त इत्यर्थः ॥ १९ ॥ उपाध्यन्तमाविन तकत्पितधर्मवत््वमश्र बिव-
तास्तेन साम्येन समाधानूत्रम्--चद्धिहासेति । च्ान्तसाम्येऽपि नीरूपात्मनः प्रतिविम्बं खबुद्धषा कथं
कत्यत इत्यत आद- न चेदभिति । श्रूयते न कटप्यत इयर्थः ।रृतदान्तख ू्थकादिवत्‌ इतयुपन्यासेन किं फलमित्यत
भह--शाद्ेति । आत्मनो निर्विरेषतवं फलमिय्ैः । अविरोध इति न वैषम्यमिलथः । आत्मा प्रतििम्बश्चुन्यः,
नरुपद्रव्यतात्‌ , वायुवदिलमुमाने आकाशे व्यभिचारः । अव्पयजलेऽिदूराकाशप्रतिनिम्बद्षनादुपाधिद्रस्थतवमपि क्रचिदन-

कितिति भावः ॥ २० ॥ प्रवेशशवतेशोक्तालुमानवाध इलाह मूत्रकार--दशौनाश्चेति । द्विपदः पुरो मनुष्यादिदेदाकर
। आनन्दगिरीयम्यारूया ।
पमवमातमा ततत्त्रेवनुगच्छनकरूटसथसप्रकाशचिद्धातुरकोऽपि सनुपाधिना भेदरूपः क्रियत इति योजना । आदिशम्दोपात्तं जरू
भरकोपमानं दरदोयति--एक एवेति ॥ १८ ॥ उत्तरस्रमवतारयति--अत्रेति । प्रोतः सातश्च दृष्टन्तः सप्तम्यथेः । न तथा-
६ गयाच नेस्पादिना 1 श्देलातमोक्तिः । देतुमवतार्थ॑तद्म्रहणं दि धनतसरूपमाई--सुयोदिम्यो हीति ।
पने तपम्बमाह--न स्विति । उपाधीनामात्मनो मिृषेशत्वाभाे हेठमाह--स्ैगतत्वादिति । तेषां तसात
(भूतत्ामवि हैतुमाद-- सवेति । धैधम्यफलमाह--तसनादिति ॥ १९ ॥ चोचमनुध सिद्ान्तयति--अत्रेति । इ्टनदा-

र्विवक्ितांदोन वा सर्त्मना बा साम्यं ततरायमङ्गीकरोति--युक् इति । दवितीय निराह--नष्ीति । ५ च
एत च दष्टे दृष्टमिह ॒तदमावद्रुपशूल्यलाच्च ह्मणो न॒ मतिषिम्ं कर्यमिलाशङ्याह--नचेति । शरव द भ
तेन साम्येऽपि सवौत्मना साम्यमतिप्रसङ्गीद्युक्त

पड्बाह--शाशचेति लनो निविसेषलक्षानम्‌ , विवधषितां
। प्रयोजनमात्मनो निविंशेषतक्वानम्‌ , विवक्षिता त
| नीमा सूत्रमादाय विभजते--किमिलयादिना । बृदधिहासलारि व्यास्यायावरिष्टं चयाचे--एबमिति द अविर
पासति शेषः ॥ २०५॥ ज न प्रिविमावे गतुमलममूतलान्धनदिलतरामवोजकृलुनल। १ (त

। पूत विद्णोति -शुहीति । दिपरोपलकषिलकने मलुष्वादिकषरीराणि । चतुष्यदोपरक्षितानि च पशस" ।

६५१ बरह्मसु्रशांकरभाष्यम्‌ । [अ.१६१ा.२य.,५ मू. २।

व्रीयति च शरुतिः परस्यैव भ्रह्मणो देहाविषूपाधिष्वन्तरलु्वेशाम्‌-पुरश्के पदः पुरे
चतुष्पद्‌; । धुरः स पक्षी भूत्वा पुरः पुरुष आविषत्‌! ( ज्ृ° २।५।१८ ) इति । अनेन जीवे.
नात्मनायुप्रविय' ८ छा० ६।२।२ ) इति च । तस्मादयुक्तमेतत्‌-*अत एव खोपमा सूैकादिषत्‌
( अ सू० २।२।१८ ) इति । तस्माश्निर्विकट्पकेकलिङ्गमेव ब्रह्म नोमयलिङ्गं विपरीतलिङ्ग चेति
` सिद्धम्‌ । अत्र केचिद्धे अधिकरणे कल्पयन्ति । प्रथमं तावत्‌--कि पत्यस्तमितारोषप्रपश्चमे
„ काकारं बरह्मोत ्रपश्चवदनेकाकारोपेतमिति । दवितीयं तु-स्थिते परघ्यस्तमितपरपश्चत्वे कि सल.
क्षणं ब्रह्मोत बोधलक्षणमुतोभयरक्षणमिति । अत्र वयं वदामः--सर्वथाप्यांन्थक्यमधिक-
रणान्तरारम्भस्येति । यदि तावद्नेकलिङ्गत्वं परस्य ब्रह्मणो निराकतैव्यमिलययं प्रयासस्ततपूै
णेव न स्थानतोऽपि इ्यनेनाधिकरणेन निरारतमित्युत्तरमधिकरणं "पकाशवश्च' एतदयथमेष
भवेत्‌। नच सहक्षणमेव ब्रह्म न बोधलक्षणमिति शक्यं वक्तम्‌ । विकश्षानघन एवेत्यादि शरुतिवेयथ्य
प्रसङ्गात्‌ । कथं वा निरस्तचेतन्यं ब्रह्म चेतनस्य जीवरस्यात्मत्वेनोपदिश्येत । नापि बोधलक्षणमेव
ब्रह्म न सल्क्षणभिति शक्यं वक्तम्‌ अस्तीवयेवोपन्धव्यः ( ८ ६।१३ ) इत्यादि शरुतिषैयथ्यै.
` श्रसङ्गात्‌ । कथं वा निरस्तसत्ताको बोधोऽभ्युपगम्येत । लक्षणमेव ब्रह्मेति शुं

वक्तुम्‌ । पूवोभ्युपगमविरोधप्रसङ्गात्‌ । सत्ताव्यावृत्तेन च बोधेन बोधभ्यावृ्तया {

[4
[9 1 नि 9 व) ~ {^ ^-^ ~ ^ ~ ~ ४" 4 + (^-^ च" ५ 0 9 १७/9७ =. # 00) ४ न ५ ५७५

~ --- न्न

रन्नप्र भान्याख्या
चखंतुष्पदः पुरः पद्यल्कृत्वा पुरशक्षुरायभिव्यक्तेः पुरस्तात्‌ स॒ ईश्वरः पक्षी लिङ्गशरीरी भूत्वा पुर उक्तानि दर
प च प्रविष्टोऽपि पुरषः पूणे एवेदयर्थः । तैत्तिरीयके लिङ्गख पक्षायुक्तेः पक्षित्वं मन्तव्यम्‌ । एवं प्रतिषिम
कल्पितत्वात्‌ निर्विशेषं ब्रह्मेति खमतसमुपसंहरति-तस्मादिति। एकदेरिव्याल्यासुत्थापयति--अश्रेति। न
कमधिकरणे, तत्र ब्रह्मणो निप्प्रपश्चत्वे स्थिते किंलक्षणं ब्रह्यति संदेहे प्रकाशवचेदयादिद्ितीयमधिकरणं प्रवर्त,
तु प्रकाशवच् चिद्रूपं च। कुतः--अवेयभ्यौत्‌। सदयं ज्ञानं सदेव सोम्येत्युभयश्रुतेर्िरूय ब्रह्मण्यथवत््वादिति पूर्वपक्ष
आह च तन्माच्रम्‌ । सन्मात्रं ब्रहम श्रुतिराह, श्ञानसय सत्तानतिरेकरात्‌” इति । इदं द्वितीयाधिकरणं दूप्रयति--अत्र वय
भिति । द्वितीयाधिकरणस्य कीं ब्रह्मणोऽनेकरूपत्वनिरासः फलम्‌, उत॒ बोधरूपत्निरास आदोखित्यत्तानिरास ई
विकल्प्य सर्वैथाप्यानथक्यं प्रपश्चयन्नाये गतार्थतामाह--यदि तावदिति । नदि द्वितीय इयाद- नयेति । त्म
बोधरूपत्वनिरासे जडत्वाजीवाभेदश्रुतिवाधश्च सखादिदयाह-कथं वेति । न तृतीय इवयाह-नापीति । सत्तानिराः
बोधस्य तुच्छत्वं च स्यादिव्याह--कथमिति । नच बोधस्य सत्तानतिरेकानन तुच्छतेति वाच्यम्‌ । सद्रोधपदयोवौच्यान
तिरेके पयौयतप्रसङ्गात्‌ । एवं सिद्धान्तं फलाभवेन दूषयित्वा पूरैपक्षं दूषयति-- नापीति । प्रसङ्गमेवाद--सत्तेति
भामतीव्याख्या
देध्यस्ता इति सिद्धम्‌ । रशेषमतिरोहिताथम्‌ ॥ ११॥ १२॥ १२॥ १४॥ १५॥ १६ ॥ १७॥ १८ ॥ १९ ॥ २० ॥ अ
केचिद्धे अधिकरणे कल्पयन्तीति । फ सणं च प्रकाशलक्षणं च ब्रहम फं सहकणमेव बरह्लोत प्रकाशते
ततर पूैप्ं गृहाति-परकाङवश्चावेय््यात्‌ । चकारातसच्च । अनेय््यीत्‌ । ब्रह्मणि सच्छतेः सिद्धान्तयति ह्‌ ९
तन्माम्‌ । प्रकाशमात्रम्‌ । नहि कं नाम प्रकाश्चरूपादन्यत्‌, यथा सगन्धत्वादयोऽपि तु प्रकाररूपमब र्षि
आनन्दगिरीयभ्याख्या

पुरे पुरशक्षराचमिन्यक्तेः पुरस्तादेव स लषटशवरः पक्षी शिङ्गरशरीरी भूत्वा पुरसतान्येव सृष्टानि शरीराण्याविरासवष्
च बरतुचृतत्या पुरुषः पूरणस्तदतिरिक्तवस्वभावादिलथः । प्रतिविम्बपक्षस्य शतिमूलत्रे फठितिमाद--तस्मादिति । 1
संहरति--तस्मान्निर्विष्पेति । सरमतेनाधिकरणमुक्वा खयुथ्यमतमुत्थापयति--अत्रेति । भ्याख्यतिषु त्ेणिति व
स्यानतोऽपील्यादि प्रकारावचे्तः प्रागेकमभिकरणं तद्रतं विचार ददायतति--प्रथममिति । परकाशवचरलयादि दवितीयमभिकप्य ४
विचारमाह-- द्वितीयं स्विति । तत्र पूषैप्षसत्तं प्रकाशयन्ति । न केवरं सद्ुपमेव बह्म कितु चैतन्यप्रकारावरच श्ल

"तदेष" शत्युमयश्ुतेः । एवं सत्यतैयध्यास्िद्धान्तसूत्रं आह चेति । सं चैतन्यमकाशमाश्रं सदेव विज्ञानमानन्दमिवार्भ
तन्न ब्रह्मणो नानारसत्वद्गङ्कूययेः । दितीयमधिकरणे दूषयति-- अत्रेति । सवैथापि फल्ख संदे्स्य च भवित 6--
फलस्य भवि वैयथ्यैमिलयादाङ्कय तत्किमनेकरूपत्वनिराकरणं विवा सन्मात्रत्साधनमथवा बोधमात्रत्बोधनमिति विकस्या१ कि
यविति । दवितीयं निरसखति--नचेति । न केवरं शतिविरोधोऽपि तु श्वताथौपत्तिविरोश्च्याह--कथं वेत्र । उ |
सिद्धिरक्ता । तृतीयं प्त्याह--नापीति । तिषिरोधवधृक्तिविरोधश्वासतीलाद--कथमिति । त 9

वान्‌ ।९

उमयलिङ्गापि० ] रलपरमा-भामती-भानन्दगिरीयव्याख्ातरयोपेतम्‌ । ६४७

पेतं ब्रह्म अतिजानान् तदेव पूर्वाधिकरणभतिषिद्धं सभपञ्चतवं बरह्मणः प्रसण्येत।शुतत्वाददोष

इति चेत्‌। न । पकस्यानेकखमावत्वालुपपत्तेः । अथ स्तव बोधो बोध एव च सत्ता नानयोः
परस्परग्यादृसतिरस्तीति यद्युच्येत तथापि कि सलक्षणं ब्रह्मोत षोधलक्षणमुतोभयलक्षण-
मियं विकल्पो निरालम्बन एव स्यात्‌। सूत्राणि त्वेकाधिकरणत्वेनेवास्ाभिनीतानि । अपिच
रह्मविषयासु श्वुतिष्वाकारवदनाकारग्रतिपादनेन विभ्रतिपन्नाखनाकारे ब्रह्मणि परिगृहीते
ऽवदयं वक्तव्येतरासां श्रुतीनां गतिः । तादु्यैन भकारवशवे्यादीनि सूष्राण्यथेवत्तराणि संप.
चन्ते । यदप्याहुराकारवादिन्योऽपि श्रुतयः प्पश्चप्रविलयमुखेनानाकारप्रतिपस्यथौ पष न
पृथगथो इति तदपि न समीचीनमिव क्ष्यते । कथम्‌ । ये हि परविद्याधिकारे फेचित्मपश्चा
उच्यन्ते यथा--युक्ता छस्य हरयः शता दशेतययं वै हरयोऽयं घर दश च सहस्राणि बहनि
चानन्तानि च" ( श २।५।१९ ) इव्येवमादयस्ते भवन्ति प्रविख्याथीः 'तदेतद्रह्यापूैमनपरमः
नन्तरमबा्यम्‌ ( बरृ° २।५।१९ ) इत्युपसंहादात्‌ । ये पुनरुपासनाविधानाधिकारे प्रपञ्चा उ.
च्यन्ते यथा (मनोमयः प्राणदारीरो भारूपः ( छा० २। १४।२। ) इत्येवमादयो न तेषां प्र-
विखयाथत्वं न्याय्यम्‌ स कतुं कुवीत ( छा० २।१४।१ ) इ्येवंजातीयफेन प्रङ्तेनेवोपासन-
विधिना तेषां संबन्धात्‌ । श्रुत्या चेव॑जातीयकानां युणानामुपासनाथेत्वे ऽवकल्प्यमाने न टशक्ष-
णया भरविलया्थत्वमवकल्पते । सवेषां च साधारणे ्रविलया्त्वे सति अरूपवदेव हि तत्प.

+ ^^ ^^ ^^ ८.८ ~~ ^^ ~~~ ^~ 4

^^ ^ ^~ "^ ^^ ^~ ^~ ^ ^ ^^ ९ नि पि वि 01 दार रक

१५००१९१९.

रन्नप्रभाव्याख्या
यत्तं भिन्नत्वम्‌ । निष्परपञ्ेकरूपत्वतिद्धान्तविसेधात्‌ भिन्नोभयरूपववपूरवपक्षानुत्थानमिर्थः । उभयश्रुतिबलदुत्था-
नमिति शङते--श्रुतत्वादिति । मेरविन्ध्यवत्परस्परंभिननसत्तावोधयोरेकनह्यामेदशङ्क धृतिशतेनापि न युक्तेयाह--
नेति । सद्वोष योभेदोऽसि न वा । अये श्रतेरपि विशुवा्थतवानुपपततेन पूर्वपक्षोत्यानमिल्युकतम्‌ । संमति द्वितीयं शङ्ते--
अथ सत्तेवेति । सद्रोधपदयो्वाच्यभेदेऽपि रक्षेकयोपपत्तिर खण्डार्थखीकारादिलर्थः । अखण्डा्थख पूर्वपक्षत्वं न स्या-
लिद्वान्तत्वात्‌ । किंचात्र संशयोऽप्ययुक्त इयाह- तथापीति । एकाधिकरणपक्षे सूत्राणि कथं नेयानीदयत आद-
ूत्राणीति । खक्ष सूत्रसामजयं चेलाह--अपिचेति । अवर्ययेक्षितगर्थत्वेनोत्तरसूत्राणां पूरैकवाक्यत्वा्ना-
धिकरणभेद्‌ इति भावः । आकारशरुतीनां कल्पिताकारो गतिरिति सखमतसुक्तः प्रपश्चविलयवादिनस्तु मनोमयः प्राणशरीरः
पयक्रामः' इयायाकारश्रुतीनां तदितराकारप्रविलयो गतिरियाहुः । मनोमय इति कोऽथः, मनोऽतिरिक्तोपाधिश्चन्य इयर्थः ।
ए प्राणशचरीरपदेन पराणातिरिक्तोपाधिनिषेधान्मनसोऽप्यभावसिद्धिः, एवं सँ शब्दा अनाकारत्रह्मपरा एवेति तन्मतमनू्
एयति--यद्पीत्यादिना । कि ज्ेयव्रह्परकरणस्थानामाकारशब्दानां निषेधपरल उतोपासनाप्रकरणस्थानामपि । तत्रा-
पम्ीकरोति-ये हीति । अस्य जीवभावं पराप्स्येशवरसख दद हरयो विषया हरणादृशेन्ियाणे प्राणिभेद्पिक्षया शतानि
बदूघ्ठाणि च तेषामीश्वराद्वेदमारङ्खयाई--अयमिति । शर एव हरय इटयर्थः । द्वितीयं दूषयति-ये पुनरिति ।
मनोमयादिशब्दानां सुल्यकृ्या गुणपरत्वसंमवे निषेधलक्षणापि न युक्तेयाह--श्रुत्या चेति । किं चाकारानाकारध॒ति-
विषये सति ब्र्मानाकारमेवेयनत्र कि विनिगमकमिति शङ्कोत्थानादस्थूलादिश्रुतीनां निराकारतातपर्ये नियामकमिति कथनार्थमिश
पमथवद्धवति । सर्वशरुतीनां निषेधार्थे तु राङनुत्थानात्नियामकपूत्रं यथ सखादियाह-- सर्वेषां चेति । ननूपासना-
जनेन्दगिरीयव्याख्या
यशं तदिरेपित्तत्म्‌ । श्रुयवष्टम्भेन पमपक्षसिद्धि शाङते-श्रुतत्वादिति । विरुद्मथं श्रुतिरपि न बदेदतो न तदवष्म्भा-
| "त्त्रा शङकनीयेतयाद- नैकखेति । रोषं परित वाक्याथंस्याखण्डतां चोदयति--अथेति । वक्याथाखण्डल्वमुपेल् परख
| पवातपपत्तिमाद--तथापीति । एकापधिकरणत्वे सूत्राणामसांगलद्धित्रापिकरणत्वमारङ्कथाई--सूनत्राणीति । इतश्च नापि-
पभरोऽीसाद-अपिचेति । पूवधिकरणपिक्षितदेलन्तरवादित्वनोत्रपत्ाणां तच्छेषलसिद्धेनै भेदकल्पनेति व ध
कयति-्रह्ेति । आकारवद्वह्वादिश्वतीनां प्रकारान्तरेण गतिरिति मतमनुवदतति--यदुपीति । प्रप अक
तदपीति 1 सवेशतीनामेकवाक्यत्वसभवे किमिति तदसमीचीनतेति पृच्छति--कथमिति | परविधाप्रकरणस्थानामकरवद्रह्यवा-
चि ीनामेकबक्यलवं वोपासिप्रकरणस्थानामथ वा सर्वास्तां तत्राचमङ्गीकरोति-ये हीति । यथा रथे वाजिनो युज्यने ५
नः हुतः सविषयपरकाशनाय इरयो हरणादिग्द्ियाणि दश प्राणिभेदपेक्षया च शताः च ४ ौ
भभ्‌-भयभिलाि । तेषां प्रविरयद्वारा ब्रह्मवाक्येनैकवाक्यत्वे हेतुमाद- तदेतदिति । दीर्य 0 ।
नच स्वायीेन नक्षवाक्यैकवावयत्वामवि हेतुमाद--लं क्रतुमिति | रिच मनोमयादिवक्यान्न साक्षाछयो भा त रो
गणा हते्ेडीयस्लादितयाह--्रुलया चेति । दतीं भवाद-सर्वेषां चेति । यदि हि कर

८ २४ { ५. + बहमसूपश्यांकरभाष्वम्‌ छ क्‌ वि ८ 4
क ॑ ध ष्वम्‌ । मभ, ३१, २.अ
1 & शः 7 ५६५ ५१५६ ५ ५ 4 पा \
\ ५ ^. ५९ ॥ " (५ + # क ह्न ग्‌ ¢, \ 1 [५
त | ° तु, :

धानत्वात्‌". (० सु° ३।२।१४ ) इति विनिगमनकारणवच्चनमणवकारोः स्यात्‌ । फरमप्ेषं
यथोपदेशं कचिुरितक्षयः कषचिवैश्वयपापिः कचितकममुक्तिरिष्यवगस्यत एयेत्यतः पा्थेगथ्य

` मेषोपासनावाक्यानां बरह्मवाक्यानां च न्याय्यं नेकवाक्यत्वम्‌ । कथं चेषामेकवा्यतोव्ष्यत
शति वक्तभ्यम्‌ । एकनियोगप्रतीतेः प्रयाजदरोपुणेमासवाक्यवदिति चेत्‌ । न । ब्रह्मवाक्ये
नियोगाभावात्‌ । वस्त॒माश्रपयेवसायीनि हि ब्रह्मवाकयानि न नियोगोपदेशीनीलेतद्विस्तरेण
प्रतिष्ठापितम्‌ "तन्तु समन्वयात्‌" ( त्र सू० १।१।४) इत्यत्र । फिविषयश्ात्र नियोगो ऽमिपरयत
इति वक्तभ्यम्‌ । पुरुषो हि नियुज्यमानः कुर्विति खभ्यापारे कसिश्चिक्नियुज्यते । नच देतपप-
अप्रविल्यो नियोगविषयो भविष्यति । अभ्रविलापिते हि द्वैतप्रपञ्चे ब्रह्मतस्वाषबोधो न भव.
त्यतो ब्रह्मतत्वावबोधप्रतयनीकभूतो द्वैतप्रपश्चः प्रविलाप्यः । यथा खणैकामस्य यागोऽतु.
छ्ठातव्य उपदिश्यत एवमपवर्गकामस्य पपश्चप्रधिखयः । था च तमसि व्यवसितं घटा-
दिवच्छमवबुभुत्समानेन तत्प्रलययनीकभूतं तमः “प्रविकाप्यत पव ब्रह्मतत्वमववुभुत्समानेन
तत्परह्यनीकभूतः प्रपञ्च; प्रविलापयितव्यः । ब्रह्मखभावो हि प्रपञ्चो न प्रपञश्चखमावं ब्र
तेन नामरूपपरपश्चप्रविलापनेन ब्रह्मतच्वावबोधो भवतीति । अत्र वयं पृच्छामः-कोऽयं

[वि ~~~ ~ "^ +^ ~ < ५ ~~ ~ ~~ “<^ +~ - (~~ ^~ + 0 ५. छ ४
पि ५८

गब्नप्रभवव्यास्या

ऽथकवाक्यानां खा्थं फलाभावात्‌ सफलनिषेधवाक्यरोषत्वमिलयाङ्खय फलख श्रुतत्वात्नान्यरोषतेलयादह-फरमपीति।3
क्याभावान्न नैकवाक्यतेलयाह--कथं चेति । अथक्यं दङ़ते-एकफेति । यथा फलवत्परमापूर्वाख्यनियोगेक्यादः
धानवाक्यानामेकवाक्यता तथा तत्त्वावबोधकामस्य प्रपश्चप्रविलय विषयक एको नियोगरूपो ऽर्थाऽस्तीयाकारानाकारवाक
सरवेषामेकवाक्यतेदय्थः । नियोगासिद्धथा दूषयति- नेति । विषयं शङ्कते- ननु दवैतेति । प्रयनीकं प्रतिबन्धक
ननु प्रपञ्चविलये ब्रह्मल्यः खादमेदादियत आह-ब्रह्मस्भावो हि भ्रपञ्च इति । कारणं टि कर्य खरूपमतः फ
भामतीव्याख्या
नोभयरूपत्वं ब्रह्मण हत्यर्थः । तदेतदनेनोपन्यस्य दूषितम्‌ । पत्ताप्रकाशगोरेकते नोभयलक्षणलम्‌ । भेदे न स्थानतो
निराकृतमिति नाधिकरणान्तरं प्रयोजयति । परमार्भतस्वभद एव प्रकर्मपरकशवदिति । सर्वषां च साधारणे प्रवि
यार्थत्वे सति अरूपवदेव हि तस्रधानत्वात्‌' इति विनिगमनकारणवचनमनवकाटं स्यात्‌ । एं
तस्यावकारः स्यायदि काथिदूपासनापरतया रूपमाचधीरन्‌ कथिनरीरूपवरहपरतिपादनपरा भवेयुः । स्ता त प्रविलयः
नीरूपव्रहमप्रतिपादनाथतये उक्तो विनिगमनहैतुने स्यादियथेः । पकनियोगप्रतीतेः प्रयाजदरशंपूणेमासवाक्यर्षा
लयपिकाराभिग्रायम्‌, अलुबन्धभेदातत॒ भिननोऽनयोरपि नियोग इति । कोऽयं प्रपश्चप्रविखय इति । वास्तवस्य वा प्र
आनन्दगिरीयव्याख्या
नाक्रारवादितयोपासनापराः स्युस्तदा सवौसां लयाथैतेन निरूपणाद्रहप्रधानत्वाविश्ञेषदेता ध्यानविषिप्रधाना निष््रपधप्रधानाव
इति विनिगमनं न खात्तथाच सूत्रं विरु्येतेलथः । निष्पपथवक्येष्ेव फलश्रवणात्‌ "फरवत्संनिधावफलं तदङ्गम्‌" इति न
प्पथवाव्यानां तदेकवाक्यतेलाशङ्कयाह--फङमिति । उपासिफठेन फलव्वादुक्तन्यायाविषयत्वमाकारवदयक्यानामिति स्थत फा
तमाह--दहतयत इति । एकवाक्यताहेतदृ्टेपि नेकवाक्यतेलाह--कथं चेति । देतुतवानुपरग्धिरसि दधति एते --एकेत
यपि पाजदरपूर्णमासवाक्वयोमिषयानुबन्धमेदात्नियोगमेदस्तथाप्येकाधिकारनियोग इलेकनियोगत्वम्‌ । तथा त्वाववोधकाम
नियोगः सरवत्रेयेकवाक्यतेत्य्थः। त्वमादिवाक्येषु नियोगाभावादेकनियोगीरपिद्धति दूषयति -नेतिं । तेष्वपि करप्यतां नियोगऽ
आमाण्यायोगादिल्याशङ्कयाह--वस्त्विति । विषयामावाच्च न नियोगोऽेलाह--किमिति । नियोञ्यावच्छित्नो नियागस्तघ वि
येलाशद््याद पुरुषो षीति । विषयोऽपि तं नियोगावच्छेदकलेन कश्चित्कर्यतामिलाशङ्व दैत्यो वा ९ सद्र |
तदविधानिकृत्तिवौ तत्कायैनिदृिर्वेति विकर्प्याथमादत्ते-नन्विति । तस्वावमोधकाभिनस्तत्वावबोधफलके विषये तदुपकाफे
नियोगो युक्तस्तसात्कथं प्रपधल्ये स्यादिलाशङ्कय तदुपकारकत्वादित्याइ--अप्रविरापिते हीति ` । कम्यमानतचाक्वो न
फ़कितिमाह--अत इति । उक्तमथ वैदिकोदाहरणेन रफुटयत्ि-यथेति । खगै प्रति यागस्य साधन नियो भ
म्यमानोपायत्वौभावात्कुतो नियोगः स्यादिल्याशङ्ूय प्रतिबन्धनिवृत्तितया प्रपश्ररयस्यानुषटयतवं लोकिकदृष्न्तेन वति इ
दिना । तस्व्ानकामो द्रत परविकापयेदिति न नियोगो बहमणोऽपि तष्ये ्वापतादितयाशङ्कया-रहयेति । नहि
शेऽपि कारणं नदयलारोपितस्याधिष्ठानान्तभोवेऽपि तस्य तदनन्तमौवादिति भावः । नैयोगिके दैतये परितमाइ-तेनेति ४ तकि
ैतरयनियोगनिह्ेेकवावयतं श्किं अला६--अत्रेति । पश्मेव विददयति--कोऽयमिति । विशब्दोपर

<~

उभयलिङ्गापि °} रलप्रभा-मामती-भानन्द्गिरीयगयास्यात्नयोपेतम्‌ । ६४९

परपश्चपविसयो नाम । किमश्निपरतापसंपकोदूतकाटिन्यथविख्य दष अ्पशचप्विलयः कतध्य

आहोखिदेकसििशवन्द्रे तिमिररृतानेकचन्द्रपरपश्चवदविद्याकृतो ब्रह्मणि नामरूपप्रपश्चो विद्यया

प्रविलापयितव्य इति । तत्र यदि तावद्ठि्यमानोऽयं प्रपञ्चो देहादिरक्षण आध्यात्मिको वायश्च
एथिव्यादिलक्चणः प्रविलापयितव्य इत्युच्येत स पुरुषमात्रेणाशक्यः प्रविापयितुमिति ततप
विख्योपदे शो ऽशक्यविषय पव स्यात्‌ । एकेन चादिमुक्तेन पृथिव्यादिप्रविरयः हृत इतीदानीं
पृथिव्यादिशुल्यं जगद्‌ भविष्यत्‌ । अथाविचाध्यस्तो ब्रह्मणयेकस्मन्नयं प्रपञ्चो विद्यया प्रवि.
लाप्यत इति ब्रूयात्‌ । ततो बरहमवाविदयाभ्यस्तप्रपश्चपरत्याख्यानेनावेदयितव्यम्‌ एकमेवाद्वितीयं
रहम" "तत्सत्यं स आत्मा तत्त्वमसि" ( छा० ६।८७ ) इति तसिश्नावेदिते विया खयमेवोत्पचते
तथा चाविद्या वाध्यते ततश्चाविद्याध्यस्तः सकलोऽयं नामरूपप्रपश्चः खपप्रपश्चवत्मविलीयते ।
अनवेदिते त ब्रह्मणि ब्रह्मविज्ञानं कुरः प्रपञश्चप्रविखयं चेति दातरृत्वो ऽप्युक्ते न ब्रह्मविक्षानं
्रपश्चप्रवियो वा जायते । नन्वावेदिते ब्रह्मणि तद्विज्ञानविषयः प्रपञ्चविल्यविषयो वानि.
योगः स्यात्‌ । न । निष्प्रपश्चव्रह्मात्मत्वावेदनेनैबोभयसिद्धेः । रज्ञुखरूपप्रकारनेनेव हि तत्ख-
रूपविक्षानमविदाध्यस्तसपौदिप्रपञ्चपरविरयश्च भवति । नच तमेव पुमः क्रियते । नियोज्यो-
ऽपि च प्रपश्चावस्थायां योऽवगम्यते जीवो नाम स प्रपश्चपक्षस्येव वा स्याद्रह्मपक्षस्थेव वा। प्रथमे

~^ ५ १८११“ ५ ८ ^+

^“ ^^ + ~^ ८ ~ ~~~ ~ ~ ५ ~~ च + ५ ५

रब्रप्रभावययाख्या
नरकेऽपि कारणस्य न लयः, घटनाशेऽपि मृदृशोनादिलर्थः । प्रपञ्चय सलयसय कस्पितय षा लये विधिरिति पिकल्प्यायं
एयति- तत्र यदि तावदिति । सय ज्ञानादध्वस्तेः मुसखादिना च कृत्दरेतध्वंसायोगात्‌ नभोग्रसनविधिवद-
एक्यविषयरोऽय विधिः, किंच श्ुकादिमुक्या सर्वमुक्तिः खादियर्थः । द्वितीयमनूय दूषयति-अथेद्यादिना । उपदे-
रजन्यहञानादेवावियातजप्रपञ्चलयसिद्धर्नियोगो ग्रथेवेय्थः । किंच व्रहमङ्ञानादौ विधिः किं ब्रह्मण्यज्ञाते ज्ञाते वा । नायः,
अश्क्यवादियाद--अनावेदिते त्विति । द्वितीयं शङ़ते- नन्विति । उपदेशादेव ज्ञाते बरह्मणि साक्षा्तासटैतवाधयोः
िदवर्विधिवैवर््यं सिद्धस्य विधिना कर्तुमयोगादिदयाह--नेति । एवं विषयाभावाननियोगाभावसुक्ता नियोज्याभावात्तद्‌-
मावमाह-नियोज्यो ऽपि चेति । प्रपन्वान्तभूतो ब्रह्म वेयर्थः । आये जोवनाशाद्धि्यय्ोगः, द्वितीये नियोज्या
| भामतीव्याख्या
प्रिटयः सष इवामिंयोगातू । समारेपितस्य वा रज्ञां सपंमघरस्येव रजुतत्तपरिजञानात्‌ । न तवदास्तयः सर्वसधाएणः
िवयादि्रपश्चः पुरुषमात्रेण शक्यः सपुच्छेतुम्‌ । अपिच प्रहादशकादिभिः पुरुषधरिमैः स॒भूटमुनपूटितः प्रप्च इति शल्यै जगः
द्रम्‌ । नच वास्तवं तचज्ञानेम शक्यं सपुच्छेतुम्‌ । आरोपितरूपपिरोधिलात्तचक्ञानस्येयुक्तम्‌ । समरोपितरूपरतु प्रप्रो
गमतसापनपररव वाकय््रहमत्वमवोधयद्धिः शक्यः समुच्छेतुमिति दूतम विधिना । नहि विगिडतेनापि विना तखाकमोधनं
पासरामहञान इति वा वुर्‌ परपश्चप्रविखयं वेति परवततितः शलोति परपवप्रविलयं कत्‌ । न चास्याल्ञानपिपि मिना वेदन्त-
प्रहतसविवोधो न भवति । मौलिकस्य स्वा्यायाप्ययनव्िधियव विवक्िताधतया सकठस्य वद्रशेः फटवदर्भाववोधनपरत-
पदयते वियमानलात्‌ । अन्यथा कमविषिवाक्यल्यपि विष्यन्तरमपेपनिति । नच चिन्तपिाश्राकासोतरिषरिरिति तयप्भी-
आनन्दगिरीयम्याख्या
-किमिलयादिना । वा्तवस्यानास्तवस्य य प्रैत लयो नियोगविपयसनष्ट इति पिकरपाथः । आयमनूच परल्द--
पगीचयादिना । वस्नो शानादध्वसेयुंसलादिना च कृत्स्रेतनिकृत्ययोगात्रमोगरसननियोगवदयं निथोगः सयदियथः । किनानादा
| भार श्िागितो मुक्तो न वा । तत्रायेऽयतनपूरथिव्यावुपलन्धिविरुध्येत । द्वितीय -युकाटिसुकि्तिविरोषः । त
दग ता्याविरोषादिलनेकजीववादमुपेलादइ-- एकेनेति । दितीयसुलथापयनि--अभ्रेति । नरि दन निकोगतग्यमिधाण---
पति इति । अहमतक्ञापनेनैव तदविधाकृतद्रैतल्यात्तदेव वेदानतश्चापनीयं कतमत्र नियीगनेलथः । क तवचनं _ १
। मा तिं दैत्ये नियोगो भद्रके त॒ स्यादिति दवितीयमााद--तस्मक्निति । योक्त शर (1
५ पब्दश्तेरव ज्ञानोदत्तेन॑तद्विषयोऽपि निथोमोऽसतीलर्थः । उत्पतन कषाने नान्तीयकलेनानाननिदृत्तन तशा
र साह तथेति । चतु निरस्ति--ततश्रेति । कारणाविचानिद्नरिति यावत्‌ । रिव 1 ॥
, भते ङ्गनिवा| तत्राचं दू षयति--अनावेदिते ष्विति । द्वितीयमालम्बत-- नन्विति । श्रह्मणि शाब्द तद र क
धि वनयोयेवभमलाद-नेलयादिना । तद्व इ्टन्तेन सुटवति र च 6
^ पनः साध्वमिलारङ्कयाद-- नेति । करणापरयैवसानादिलः । विषया ॥
४ -भषमाइ--नियोऽवोऽपीति । प्रपथान्तममवपक्षं प्रलाह--प्रथम इति । प्रपयश्रविट्यो व्हमरना
॥।

६५० ह्मसून्रशकरभाष्यम्‌ । [अ.रपा.रम.५य्‌.;

विकठ्ये निष्परपश्चग्रह्मत्वपरतिपावनेन पृथिव्यादिवज्ञीवस्यापि भ्रविलापितत्वात्कस्य प्रपश्चविरुये
नियोग उच्येत कस्य वा नियोगनिष्ठतया मोक्षोऽवाप्तव्य उच्येत । द्वितीयेऽपि ब्रह्मैवानियो.
ज्यखभावं जीवस्य खरूपं जीवत्वं त्वधिधाङृतमेवेति प्रतिपादिते ब्रह्मणि नियोज्याभावाक्नियो.
गाभाव एव । द्रष्टग्यादिशाब्दा अपि परविद्याधिकारपितास्तचर्वाभिमुखीकरणप्रधाना न तखा.
वबोधविधिप्रधाना भवन्ति । छोकेऽपीदं पद्येदमाकणयेति चेवंजातीयकेषु निर्देशेषु प्रणिधा-
नमाघ्रं रवित्युच्यते न साक्षाज्ज्ञानमेव कुर्विति । क्षेयाभिमुखस्यापि शाने कदाचिजायते कद्‌.
चिन्न जायते तस्मात्तं प्रति ज्ञानविषय पएव ददौयितव्यो क्षापयितुकामेन । तसिन्द दिते खयमेव
यथाविषयं यथाप्रमाणं च ज्ञानमुत्पद्यते । नच प्रमाणान्तरेणान्यथाप्रसिद्धे ऽथ ऽन्यथाज्ञाने नि.
युक्तस्याप्युपपद्यते । यदि पुनर्नियुक्तोऽहमित्यन्यथा क्षानं कुर्यान्न तु तज्ज्ञानं कि तरं मानसी
सा क्रिया । खयमेव चेदन्यथोत्पदयेत भ्रान्तिरेव स्यात्‌। ञान तु प्रमाणजन्यं यथाभूतविपयं चन
तन्नियोगक्ातेनापि कारयितुं शाक्यते । नच प्रतिषेशश्शतेनापि वारयितुं शाक्यते । नहि तत्पुरुषतन्ं

0 0 0) 0. 0000 0१.७0 धक 0 भ 00 (न 0 0 ण 0)

रन्रप्रभल्याख्या

पद्ध, तदि जञाने विधिप्रसयानां का गतिरियत आह-द्षटवयादिशा्दा इति । नच तं ञान सक्ला तरा
व्यापारविधिः किमिति कल्यत इ्याराङ्खय ज्ञानस्य पुरुषकृयसाध्यत्वादिलाद-क्ञेयाभिमुखस्यापीति । किच हान
पिवादिना ज्ञेयं ब्रह्मावदय वेदानैज्ञौपनीयं विषयानवेबोधे विधिबोधायोगात्‌ । तथाच वेदान्तेरेव ज्ञानोतत्तेविभ्यानर्थः
मियाह-- तस्मादिति । तं ज्ञाना्थिनं प्रतीयर्थः । ननूसन्नंज्ञानमन्यथाकरतुं विधिर्थंवानिति, नेयाह- ने
नन्वनभिर्योषिदिति प्रयक्षप्रमाणादुतपन्नमपि ज्ञानं ताममि ध्यायेदिति विधिनान्यथाकृते र्यत इल्यत आद-यदीि
अन्यथाधीः एतिसाध्या चेत्‌ क्रियैव, कृति विनैव चेद्धान्तिरेवातो मानं पिना विधितो ज्ञानासिद्धेमानवस्तुतन्ने हाने बि

भामतीनग्याख्या
्षायामस्मामिरुपपादितम्‌ । विप्तरेण चायमथप्तत्रैव प्रप्चितः । तस्मात्‌ “ज्तिलयवाणा जहूयात्‌” इतिवद्विधिसरूपा एते “ज
वा अरे ब्रटव्यः इत्यादयो न तु विधय इति । तदिदपुक्तम्‌-द्र्टव्यादिशब्दा अपि तच्वाभिमुखीकरणग्रधाना
त्वावबोधविधिश्रधाना इति । अपिच ब्रह्मतखं निष्प्रपश्वपुक्त न तत्र नियोभ्यः कश्चि्संभवति । जीवो हि नियो
भवेत्‌, स चेद्यप्चपप्रे वतैते को नियोव्यप्तस्योच्छिन्रलात्‌ । अथ ब्रहमपकते तथाप्यनियोज्यः, ब्रहणोऽनिगोव्यलात्‌ । चष
हमणोऽनन्योऽ्यविद्ययाऽ्य देति नियोव्यः । तदयुक्तम्‌ । ब्रह्मभावं पारमार्थिकमवगमयतागमेनाविय्याया निरस्तत्वात्‌ । तस
योग्याभाव्रादपि न नियोगः । तदविदषएक्तमू-जीवो नाम प्रपश्चपक्षस्येवेति । अगरिच ज्ञानविपिपरते तमवच ₹
स्याठसततेप्तखप्रतियादुनपरलमभ्युपगमनीयम्‌ । तत्र वरं तच्लप्रतिपादनपरत्वमेवास्तु तस्यावश्याम्युपगन्तव्यवेनोभयवपरिपि्
एवं च कृतं तचज्ञानविपरिनेयाह-- ज्ञेयाभिमुखस्यापीति । नच ज्ञानापानि प्रमाणानपक्षस्याति कथिदपोगे 01
एवे हि तदुपयोगो भवेद्ययन्यथाकारं ज्ञानमन्यथादधीत । नच तच्छक्यं वापि पुक्तमिवयाह-नच प्रमाणान्तरेणेति
किचान्यन्नियोगनिष्ठतवेव च प्यवस्यव्यान्नाये यदभ्यु पगते मदिः शाखपयीोचनयाऽनियोग्यत्हास ज
तदेतच्छालविरोधादुभमागकम्‌ । अयेतच्डखमनियोव्यन्रहासलवं च जीवस्य प्रतिपादयति जीवं च नियुक्तं ततो दवं च पर

आनन्द गिरीयव्याख्या ४
मुम्॒षोर्नियोज्यलवमादाङ्ोक्तम्‌-- कस्येति । बरहमन्तमौवे नियोञ्यत्वं॑दुवैचनमिल्याह--द्ितीयेऽपीति । ्रह्ममोऽनन्धीऽपि ज
ऽविचयाऽयतान्नियोज्यः खादिल्यारा्कय श्रहमण्यवेदिते मेदकातियायोगान्नवमिलयाद--जीवस्वमिति । नहाने ५५ । ।
यस्तकैण कथं निरखन्ते, तव्राह-द्रष्टव्यादीति । तेपामभिञुखीकरणाथत्वं न कापि उष्टमिलयाशङ्ाद--रोकेऽपीति । र
भर्रल्थश्चया श्रुतं किमिति रोके वेदे वान विधेयमिलाराद्रुषापुरषतन्रत्वादिल्याद--ज्ञेयेत्ति । किच नियोगव।दिनाऽपि >
वस्तुवादितमवदयं वाच्यं नियोगमात्रात्तच्चक्ञानायोगात्‌ । ततो ववियादेव तदुलत्तमियोगानर्थवयमिलयाह-- तस्मादिति (लि

^ ^ ^^ ^^ ^~

भ ९ = + ५ भ ८ ५ ल्या वाद
पुरुपतन्रतया प्रिधेयलवायोगस्तच्छब्दाथैः । तं ज्ञेथाभिञुखं पुरुषं प्रतीति यावत्‌ । तथापि नियोगामावि कथं तत्र व
ॐ #' (0 ण
तस्िज्निति । विच मानानपेक्षो विधिनं सम्यर्क्ञानं जनयति । नच मुमुक्षोभिथ्याज्ञानसुपदुक्तम्‌ । न = म

जनयितुं शक्यम्‌ । तथाच मानेनेव तत्िद्धेनयरथो विपिरिलाह-- नचेति । योषिदादिष्वभ्यादिथीवन्मानतिरंडऽ + ॥
मिल्याराङ्कुयाह- यदीति । अन्यथाक्ञानमपि न मानसी क्रिया रजजुमुजंगादिधीवदिलयाशङ्कयाद-- सखयमिति । ध
पक्षतया जातक्षानस्याकरियातवेऽपि श्चाखलीयमन्यसयान्यक्षानं प्रयलादिकृतं मानसी ्रियैवेलथैः । कर्थभूतं तिं सम्यग्ा ध
ञानं स्विति । तदपि नियौगाधीनं किं न स्वात्‌, ततराह-- नेति । क्तेल्यादिनिपेषविषयल्वदविभिविषयलम) दा
नचेति | तत्रापि संकस्पम्रयल एव विधीयत इति भवेः । सम्यरक्षानस्य विधिनिपेधाविषयतरे देठमाद-- दाप '

मयलिङ्गाधि° | रलप्रभा-भामती-भानन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ६५१

वस्तुतन्नमेव हि तत्‌ । अतोऽपि नियोगाभावः । किचान्यक्नियोगनिष्ठतयेव पर्मवस्यत्याश्चाये
यदभ्युपगतमनियोज्यब्रह्मात्मत्वं जीवस्य तद्प्रमाणकमेव स्यात्‌ । भथ शास्रमेवानियोज्यत्रह्मा-
्मप्याचक्षीत तदवबवोधे च पुरषं नियुजीत ततो ब्रह्मशाखश्यैकस्य वरवथेपरता विरुद्धाथपरत!
च प्रसज्येयाताम्‌ । नियोगपस्तायां च श्वुतहानिरश्रुतकट्पना कमफलवन्मोक्षस्यादष्टफलत्वम-
निलय्वं चेयेवमादयो दोषा न केनचित्परिहतु शक्याः । तस्माद वगतिनिषठान्येव ब्रह्मवाक्यानि
= नियोगनिष्ठानि । अतश्चैकनियोगप्रतीतेरोकवाक्यतेत्ययुक्तम्‌ । शभ्युषगम्यमानेऽपि च ब्रह्मवा-
वेषु नियोगसद्धावे तदेकत्वं निष्पपश्चोपदेशेषु सगप्रपञ्चोपदेशेषु चासिद्धम्‌ । नहि शब्दान्तरा-
दिभिः परमणिनियोगमेदेऽवगम्यमाने सवैत्ैको नियोग इति शक्यमाश्रयितुम्‌ ।प्रयाजदशेपूणंमा-
तवाक्येषु त्वधिकारांेनाभेदाचुक्तमेकत्वम्‌ । न त्विह सगुणनिशणचोद नासु कश्चिदेकत्वाधिः
कारश ऽस्ति । नहि भारूपत्वादयो गुणाः प्रपञ्चभ्रविखयोपकारिणः । नापि प्रपश्चप्रविख्यो भारूः
पत्वादिगुणोपकासी परस्परविरोधित्वात्‌ । नहि रृत्लपरपश्चप्रविलापनं प्रपश्चेकदे शापेक्षणे चेक-

९ ५, ~ ५ -\ ^^
र च ^ १ ९^-९

रन्नप्रभव्याख्या
मेयः । वेदान्तेषु िधिवादिनोऽन्यच दूषणमस्तीयाह--किचान्यदिति । ब्रह्मालेक्ये नियोगे च वेदान्तवाक्यस्य
ममाण्यमारादया्थमेदाद्राकयमेदो विशद्राथैलवादय्रामाप्ये चेति दूषयति--अथेव्यादिना । रिच श्रं ब्रह्म न शरुतो विधिः
दान्तेषु तत्कल्पने च कर्मजन्यतवान्मोक्षस्यानिदत्वसातिशयत्वादिग्रसङ्ग इदयाह--नियोगपरतायां चेति । फलितमाह
_-अतश्चेति । इदानीं प्रौढवादेन नियोगमङ्गीकृख तदेकलवं खण्डयति--अभ्युपगम्यमाने ऽपीति । मित्नक्रियावाचिः
धनदः ाण्दान्तरं यथा यजति ददातीति तथेहापि वेदोपासीतेति खब्दभेदः। निणसगुणरूपभेदः प्रकरणभेदः मुक्रयभ्युदयफ़ल-
मद दवेनैः प्रमागेर्िगणज्ञानसगुणोपासनाविषयकनियोगभेद इलर्थः । कथ तहयीङगङ्गिवाक्येषु नियोगेक्य, तत्राह--
प्रयाति । एकखेव खगेकामख साङ्गयधानाधिकारात्तत्साध्यफवयपूैकयादेकवाक्यतेलर्थः । दापि नियुणयगुणविययो-
रेकाधिकरागत्‌ नियोगेक्यमस्तु, नेयाद-न त्वरेति । सुक्यभ्युदयार्थिमेदान्मिथो विरुद्वार्थविदयोपद्वङ्गिलायोगाच न नियोगै-
वप्‌ । नच निगणविद्यानियोग एक एव सगुणवियानङ्गीकारादिति वाच्यम्‌ । अहो विपरीतं प्राण्डिद्यमायुष्मतः, विभ्ययोग्य-
वरयां विपिर्विधियोग्यायामविधिरिति, तस्मात्साकारवाक्यानामाकारलयद्वस निर्गुणवाक्येकवाक्यतागतिरसद्रतिरेव, कितु
तयां क्पिताकारो गतिस्तदुपासनयाभ्युदयसि द्धः, निगुंणवाक्यानां त परमाथी ठम्बनत्वमियसदुक्त एव विभागः साधीयानिल्युप-
भामतीष्याख्या
यपियाह--अथेति। दर्यौ्णमासादिवाकयेषु जीवस्यानियोव्यस्यापि वस्ुतोऽ यस्तनियोञ्यमावस्य नियोयता युक्त । नहि त्रां
त्य निवव्यतामाहापि तु ठोकिकप्रमाणसिद्धां नियोज्यतामाश्रिय दपूर्णमाप विधत्ते । इद्‌ ठु नियोव्यतापपनयति च निषु
सी दिति मावः । नियोगपरतायां चेति । पौवापयोलोचनया वेदान्तानां तयनिष्ता श्रुता न शृता नियोगनिश्रेयभैः ।
भुवि नियोगनिष्टते वाक्यस्य दशैपौणमास्तकभेण दवपूतीवानस्यापारदालज्ञनकरमणोऽयपवानतर्यापरद् स्वगीदिप्रखवन्पो-
ध्याननदरूयफटस्य सिद्धिः । तथा चानिलं सातिशयत्व लरगवद्धयदिलाह--कर्मफटवदिति । अपिच बरह्मवाक्ये-
पिति | पदमपत्रनिप््रपशनोपदरेषु हि साध्यातुवन्धमेददिकनियोगलमसिदधम्‌ । दुरीवर्णमातसप्रयाजवाक्ेषु तु यद्र्युनु्रन्पमेद्म्त-
' आनन्दगिरीयव्याख्या ॥
पगिनमाट--अत इति । मानवस्तुतत्रत्वमपेरथैः । नियोगवादिने प्रलन्यच्च पिचिदुच्यते दूपणमिदयाह--फिचेति | तद्व
धोयति-नियोगेति । शालस्य नियोगनिषठवे पदाधंयोरेक्योपगमो रानतमूलः स्यादियथः । माभमिदलादुभयमी प्रामाभि-
ममिलाह-अगरेति । अनेकाथैतया वाक्यभेदो विरुदधाधेल्ादप्ामाण्यं चेति दूषयति -- तत दति । उपत्रमोपसंदरकरुप्ापिमिदा
मदपतापि वेदान्तानां नियोमपरते षीड्येतेलाद--नियोगेति । च भियो वियत कतदपू्ववन्तरव्यापारलकलसििरथा
पशवद्श्फल्लमनिलयतं सातिद्ययल्वं च स्वगोदिवत्तत्फरस्य सादियाह--कर्मैति । वेदान्ताना कथं
तह्-तस्ा मोगनिष्टवव कः वेदान्तेषु नियोगाभावादकनियोयतवरिधिरसिद्ध ईपुक्तम्‌ ।
सशता मुनक | तत्र हेतुमाद- नहीति । मलतववभानिषयः
श्यः स्दनतरम्‌ । यथा यजतिददातिजुहोतयस्तमहापि वेदोपासीतेति शब्दभेदः । भदिगन्दन | रूपभेदः प्रकण भः कन
कक 1 सिदे तदेकतवासिदिरिलयैः । अनुबन्धभेदेऽपि प्रयाजदपूणमासवाकयिध्विव वा 448
हिहकपानेनमिलाद--प्रयाजेति । एकस्येव सखगंकामस साङ्गप्योगाभिकार्वदत्रापि मुमृष्रार्कस्यैव ४ ठ
हि नियोगेनयं स्यादिलाशङ्कषाद--न स्विति। भिन्रधिकारतादत्ोन्ोपकारायोगाचेति देतमाह--नदहीति । 7। स
गादिलमनयषं तसिकेव धमिणि द्रति गथतसेकवातमतेसा ङ ह--नदि कृर्खेति । एकवकिवत्वाय

६५२ ब्रह्मसुतरश्ंकरभाष्यम्‌ । [अ. ३ पा.२अ.६्‌.;

सिन्धामिंणि युक्तं समवेशयितुम्‌ । त्मादस्मदुक्तं एव विभाग आकारवदनाकारो पदेशानां
युक्ततर इति ॥ २९॥

परकृतैतावत्त्वं हि प्रतिषेधति ततो व्रवीति च भूयः ॥ २२॥

८७ शः #"द६ श षै ब्रह्मापि नेति नेतीति निषिद्धमधवा नहि ॥ द्विरुक्त्या ब्रह्मजगती निषिध्यते उमे अपि॥१॥
«कश: वीप्सेयमितिशब्दोक्ता सर्वं दृ्यनिपिद्धये ॥ अनिवं सयसयं च ब्रह्मकं रिष्यतेऽवधिः ॥ २॥

शै वाव बरह्मणो सूपे मूते चेवामूतै च ( बर° २।३।१) इत्युपक्रम्य पञ्चमहाभूतानि
देराद्येन पविभज्यामुतैरसखस्य च पुरुषशब्दो दितस्य माहारजनादीनि रूपाणि दहहोयितवा

[ क 1 ८ च ८९ 4 क~~ ^^ ^~ ^ (^-^ ^ ८ +^ ^-^ = ^^ ^-^ ~ ^ ५ ^^ ~+ ^-^ + ~ ^

रब्रप्रभान्याख्या
सेदरति- तस्मादिति ॥ २१ ॥ ब्रह्मणो निरविरेषचिन्मात्रत्वमुकत्वा सर्वेनिषेधावधितमेन सद्ूपत्वमाद--प्रङृतेताव
हि भ्रतिषेधति ततो व्रवीति च भूय इति । एृथिव्यत्तेजोभरूतन्रयं मूतं वास्वाकाशद्वयममूर्तेमिति रारिद्रयमुष्वा ›
द्रयसयामूर्तेख सारः (करणात्मा हिरण्यगभ य एष एतस्मिन्‌ सूर्यमण्डले पुरषो यथायं दक्षिणेऽक्षिणि पुरषः इयुः
तद्य वासनामयानि खप्रहूपाणि (तद्यथा माहारजनं वासो यथा पाण्ड़ाविकं यथेन्द्रगोपः इत्युपमाभिरुक्तानि विचित्रा
तत्र महारजनं हरिद्रा तया लिप्तं वचं माहारजनं, पाण्डाविकमिति धवलं कम्बलादि । केचित्त श्रुतिमुपलक्षणं कृत्व सूक
श्भूतान्यमूतीनि पशचीकृतानि मूतीनि ततशवामूरतैरसत्वोक्लया करणानां पाच्चभौतिकत्वसिद्धिरिति व्याचक्षते । अथ सत
त्मकप्रपश्चोकयनन्तरं, अत उक्तारोपखय निषेधार्थत्वान्नेति नेतीति निषेधेनोपदेशः क्रियत इयर्थः । नेतिशब्दार्थम
भामतीभ्याख्या

धाप्पिकारांशस्य साध्यस्य भेदाभावादभेद इति ॥ २१ ॥ प्रकृतैतावं हि प्रतिषेधति ततो ब्रधीति
भयः । अपिकरणग्रिषयमाह--द्े वाव ब्रह्मणो रूपे इति । द्वे एव व्ह्णो सूपे ब्रह्मणः परम
ऽरूपस्याभ्यारोपिते दे ए रूपे ताभ्यां हि तद्रप्यते । ते दशंयति- मूतं चेवामूतै च । समृच्चीयमानावधूरणम्‌ । :
पृथिव्यपेजांसि ब्रीणि भूतानि बहमणो रूपं पू मूच्ठितिवयवमितरेतरनुपरविटवयवं कठिनमिति यावत्‌ । तव्‌ पिषेः
राणि- मलं मरणधरमकम्‌ । स्थितमव्यापि । अवच्छिन्नमिति यावत्‌ । सत्‌ अन्येभ्यो व्िशिष्यमाणम्ताधारणभमवदिति ग्र
गन्धकेरोप्ताान्योन्यव्यवच्छेदेतवोऽपाधारणाधमीः । तस्यैतस्य ब्रह्मरूपस्य तेजोऽवन्नस्य चतु्विरोषणरभेप रसः सि य ।
सविता तपति । अथापरौ वायुशरन्तरिधं च तद्धि न कटिनमिलयमूतैमेतदमरूतममरणधमेकम्‌ । पूत हि पूतान्तरणामिहनयमानमष
विष्टेषाद्धसते नतु तथाचरवः सभवत्यमूतैस्य 1 एतद्यदेति गच्छति व्याप्तीति । एतच्यं निल्यपरोध्र मिथः । तस्यैतसपूतसयतछा
तस्यैतस्य यत एतस्य लयसैष रसो य॒ एष एतस्मिन्‌ सवितृमण्डले पुरुषः । करणामको दिरण्यगभंप्राणाहयस्यल चष ९
तारे निलपरोक्षता च साम्यपित्यपिदेवतप्‌ । अथध्यासममिदमेव प्रू यद्म्यस्राणान्तराकाशाभ्यां भूतत्रयं ररीरारम्भकमेतपयः
तस्स्थतमेततसत्तस्यैतस्य पूरतैस्येतस्य मर्लस्येतश्य स्थितस्येतस्य सत एष रसो यश्वः सतो दष रस॒ इति । अथापरं प्रात्र क|
मन्तरातमनाकाश एतद्मृतमेतयदेतच्यं तस्थैतस्यमूरतस्येतस्यामृतसेतस्य यत एतस्य लयस्येष रसो योध्यं दक्षिणेन एकस्वर
रसः । लिङ्गस्य हि करणासमकस्य हिरण्यगर्भस्य दक्षिणमक्षयपिष्ठानं श्रुतेरधिगतम्‌ । तदेवं ब्रह्मण ओपाधिकयेर्तमूतयोराया
कापिदैविकयोः कर्थकारणमविन विभागो व्यास्यातः सचयच्छब्दवाच्ययोः । अथेदानीं तस्य करणासमनः पुखस्य लिङ्गख ९
वक्तव्यम्‌ । मूतीपूतैवासतनाविज्ञानमयं विचित्रं मायामदेन्दनालोपमं॑तद्विचिव्ररटानेरादशेयति--“तयथा माहरननम्‌' हव
एतदुक्तं भवति-मृतीमूतैवासनाविज्ञानमयस्य विचित्रं रूपं ठिक्सयेति । तदेवं निरवशेषं सवासनं सयस्प्। व
तलयपुक्तं ब्रह्म तत्लरूपावधारणार्भमिदमारभ्यते । यतः सत्यस्य रूपं निःरेषुत्तमतोऽवरिष्टं सलयस्य यत्सल तस्यान्तरं 0

आनन्दगिरीयव्याख्या (त
फलितमाह- तस्मादिति । अनिर्वच्यदरैतालम्बनाः सविशेषश्वुतयः स्वाभाविकाद्वितालम्बनाश्च निविंशेषश्तय इत्यसदुततो |
निष््रपमदयं चैतन्धेकरसं ब्रहेति तत्पदलक्षयसुपसंहरमितीलयुक्तम्‌ ॥ २१ ॥ निपेधशवतिमि्र॑हमणि निविशचेषे निरूपिते तासा
बेपत्वमाशङ्घयोक्तम्‌-- प्रकृतेति । ब्रह्म सन्मात्रं॑तच सामान्यत्वाद्विशेषपिक्षं तेन तेषु निषिद्धेषु नासि ब्रह्यति दा्यामपिकए
तस्य विषयवाक्यं सोपक्रममाद- द्रे वावेति । वावशब्दोऽवधारणे । रूपद्वयमेवावधृतं विरिनि-- मूत चेति । # १
विच तदमूत॑मिव्याकाङक्षायामुक्तम्‌--पञ्चेति । प्रथिभ्यप्तेनोरूपं भूतत्रयं मूतैरूपं वाय्वाकाशं चामूतैरूपमिति व ५
भूतानि विभागेनोक्तानीवयथः । अमूतैस्य भूतद्वयस्य रसः सारो हिरण्यगमैः करणात्मा य एष एतसिन्मण्डले परा ५
दक्षिणेऽक्षन्पुरुष इत्युक्तस्तस्य वासनामयानि रूपाणि त्था माहारजनमिल्यादिना विचित्राणि दरयित्वा रूपिणो गरष"

न
क््य्थमयेल्यादि वाक्यमिस्याद--भमूर्तति । सल्यस्य सत्यमित्यत्र पष्ठयन्तसत्यशब्दाथक्यनन्तरमित्यथशब्दायेः ।

हतोतावखाधि० ] पलप्रभा-भामती-अनन्द्गिरीयव्याल्यातयोपेत्‌ । ६५३

पुनः पठ्यते-अथात आदेशो नेति नेति न ह्येतस्मादिति नेत्यन्यत्परमस्ि' ( य° २।३।६ )
इति । तश्र कोऽस्य प्रतिषेधस्य विषय इति जिज्ञासामहे । न ह्यतरेदं तदिति विरोषितं किचि.
ततिषेध्यमुपलभ्यते। इतिराब्देन त्वर प्रतिपेध्यं किमपि समप्येते नेति नेतीतिपरत्वान्न्पयो.
गस्य । इतिहष्दश्चायं संनिहितालस्बन एवं राब्दसमानृत्तिः प्रयुज्यमानो दयते ति ह
सोपाध्यायः कथयति इत्येवमादिषु । संनिहितं चात्र करणसामथ्योदरूपद्यं सप्रपञ्चं ब्रह्मण-
स्तच्च ब्रह्म यस्थेते दवे रूपे । तत्न नः संदाय उपजायते- किमयं प्रतिषेधो रूपे रूपवश्चोभयमपि
प्रतिषेधलत्याहोखिदेकतरम्‌ । यदाप्येकतरं तदापि किं ब्रह्म प्रतिषेधति रूपे परिशिनष्टथारो.
खिद्रपे प्रतिषेधति ब्रह्म परिरिनष्ठाति। तत्र मरृतत्वाविरेषादुभयमपि प्रतिषेधतील्याशा-
मदे । ढौ चैतौ प्रतिषेधौ दिनंतिशब्दभयोगात्‌ । तयोरेकेन सप्रपञ्चं ब्रह्मणो रूपं प्रतिषिध्य

^

तेऽपरेण रूपवद्ह्येति भवति मतिः। अथवा ब्रह्मच रूपवत्परतिषिध्यते तद्धि वाड्नसातीतत्वा-

रज्नधभाव्याख्या
नहीति । एतस्मादात्मनोऽन्यन्नास्तीति नेतीत्युच्यत इत्यर्थः । दन्यतानिरासार्थं परं ब्रह्मास्तीव्युक्तमिति सिद्धान्तरीलया
रर्थः । अत्र निषेध्यविरोषानुपलम्भात्संशायमाह-- तन्न कोऽस्येत्यादिना । नञप्रयोगसख्य नकारस्येतिशब्दोपस्थामितवस्तु-
निपरधकत्वादिदयर्थः। इतिशब्दात्निषेध्यसामान्यसमर्पणे विरोषराका्वायां प्रकरणाद्रपद्रयस र्प्रिब्रह्मणश्च निपरभ्यत्वभानात्संशयमुक्त [
वाक्त निविरोषं ब्रह्म नास्तीयाक्षेपसङ्गलया पूवपक्षयति- तन्न प्रकृतत्वेति । पूर्वपक्षे तत्पदाथीभावाद्राक्या्थामेद्‌ा-
मद्धिः, सिद्धान्ते तस्सिद्धिरिति फ़लम्‌ । निरधिष्टाननिषेधाददीनात्सर्वनिष्रभो न युक्त इयरुच्या प्रपन्ने ब्रह्मनिषेध इलयाद--
भामतीष्याख्या
हं खर्प वक्तव्यपि्याह--अथात आदेशः कथन सलयक्तलस्य परमामनत्तमाह- नेति नेति । एतदू्भकभना्भ-
दमिकरणम्‌ । ननु किमितवदेवदिश्यपुतेतः परमन्यदपय्तीलत आह--नद्येतस्मा्र्मण इति । नेलयादिधदन्यत्रमल्ति
एं भवेत्‌ । तस्मदितावदवादैर्यं नापरम्तीत्य्थः । अमेवमभनेतिना यंतिहितं परमं तनिकियते नञा मनिहितं च पूरतपू-
1 वनं रूपद्वयम्‌ । तदुवच्छेदकतरेन च ब्रहम । तत्रेदं विचायेते-किं सूपद्रय सवासनं ब्रह्म च सर्वमेव च प्रतिपरिगरते, उ
वाप सवातनं रूपदयं ह्म तु परिकिष्यत इति । यथि तेपु तेषु वेदान्तप्रदशेषु ब्रहमसतर्पं प्रतिपादितं तदसद्धवज्ञानं च निदि
१्‌। अत्तीलवोपटन्धन्यः" इति चास्य तच्मवधासतिं तथापि सदरोषरूपं तद्र सवासनमूतामृतरूपसाधारणतया च सामान्यं
पय चते विशेषा मृतामूतादयः ।' नच तत्तदविरषनिपपर तामन्यमवस्थातुमहति नििरेषस्य सामान्यस्ययोगान्‌ । यथाहुः--
नरेषं न सामान्यं भवेच्छशविषाणवत्‌" । इति । तस्मात्तदविशेषनिपेधेऽपि तत्तामान्यस ब्रह्मणोऽनवस्थानात्सवस्येवायं निमेषः ।
पिए नचेतस्मादिति नेलन्यतरमस्तीति निमेधात्‌ परं नास्तीति सपनिमेषमेव तमाह रिः 1 जत्तीयवोपलन्धव्यः इति चोपु-
नाविधानकत्नेयं, न तप्तिलमेवास्य तचम्‌ तद्मशंसाधै चसद्धावज्ञननिन्दर । यच्चान्यत्र ब्रह्मल्स्यप्रतिपादनं तदपि मरतमृते-
प्मपादनवन्िषार्थम्‌ । जपतनिहितोऽपरि च तत्र तिपो योग्यवात्तभन्ते । यथाहृः-- पेन यस्यामिरुबनधो दूरस्थस्यापि
† पः । इति । तस्मात्सवस्यैवाविरेषेण निषेध इति प्रथमः पश्वः । अथवा ृथिव्यादिपपत्तस्य समस्तस्य प्रलक्ादि्रमाणति-
आनन्द गिरीयन्याख्या ।

च वक्तन्यवेनावेषादिलयतः शब्दार्थः । अवरिष्टाथस्तु व्यक्तीभविष्यति । वष्योक्तिद्वारा तदथनिपैधमपिकरणतिपयमुक्तवा तिरे.
(पिपमकृतं संदायमाह--तत्रेत्ति । जिक्ासाहेतुसुक्तं॑म्यनक्ति- नहीति । सामान्येन दृष्टरव विरिपतो दृष्ट स्पाण्वही
| शयेर तद्भावे कथमसौ स्यादित्यादाद्गथाद-\ तिशब्देनेति । अस्तु तर्द तदर्थव्रताय यत्किनिदत्र निपेध्यभिलासरदुषो-
। पम-दृतिशशब्दृश्वेति । प्रतयक्षादिसंनिहितघराचालम्बनस्तरदिं निषेधः स्यादिलयायद्कुय सजातीयमान।पतिस्य परिजातीयमानमिद्रादन्त-
पतत्तदालम्बनततैव निषधयेल्याद-- संनिहितं चेति । प्रकृतत्वं विदोपामिद्धिरेति देतृकतवा सथं निगमयति-तग्रेति ।
॥तरनपेभेनापि निपेषसिद्धधा पक्षान्तरमाद--आोस्विदिति । दितीयऽ्पि श्रह्मणो वाद्रमनसातीत्तवाल्मपचख । चाप्यकषारि-

स व्यावहारिकिमानसिदतवऽपि करिपतत्ा्तत्कसपनायिषठानत्वाततिपेधावधिलाच गरदः परिरपालादिति दथ दरौ

` दापीति । अत्र निपेधा्ोबला ततपदाथखेव शोधनाततसेष शुद्धस्य वात्याथासभितेन तददिदुलासपदादिम॑यतिरिति

पयति-ततरेति । पपक्ष निषेधस्य शलयतान्तच्भणः शतयख परलनतेन कानानर्दता । सिद्धान्ते व्यतिरिक्तशचव र
(& ` "हणेन शानयोग्यता सति संभवे प्रासवनिपेधकरपनदेकदेशसयैव तलकसपनं क्त ला १1.१1
दय निषेषद्वयशक्त्या प्राप्तसवेवाधकटपनं युक्तमन्यत्र निपेषद्वयामावादेवदेदास्थ वाया) चेति ।
म्थमभिनयति-- तयोरिति । वस्वन्तराभावनिरि्टवस्लन्तरकञानसैव नेट | रजतमिलयादो निमार्ना् व
1 {--भथवेति -4 तत्र हेतुः-- तद्धीति । प्रमततत्वाविरोषासपधस्यापि निधेधो ब्रह्मवदिलयाशङ्कयाध्यक्षादिविरोधान्म-

६५४ ब्रह्मसूत्रं करभाष्यम्‌ । [अ. २१ा.२अ.६ 6

दसंभाव्यमानसद्धावं प्रतिषेधारैम्‌ । न तु रूपग्रपश्चः भरल्यक्षादिगोचरत्वात्पतिषेधाहैः । अभ्या
सस्त्वाव्राथं इति । पवं मरते ब्रूमः--न तावढुभयग्रतिषेध उपपद्यते शुल्यवादपसङ्गात्‌ । धिनि
¦ दधि परमाथेमारुस्न्यापरमा्थः प्रतिषिध्यते यथा रज्ज्वादिषु सर्पादयः । तश्च परिशिष्यमाणे कि
शिद्धावेऽवकरटप्यते। उभयग्रतिपेधे तु कोऽन्यो भावः परिरिष्येत्‌। अपरिशिष्यमाणे चान्यसिन
इतरः प्रतिपदधुमारभ्यते प्रतिषेद्धमशक्यत्वात्तस्येव परमार्थैत्वापत्तेः प्रतिषेधानुपपत्तिः। ना
्रह्मप्रतिषेध उपपद्यते च्रह्म ते व्रवाणि' (व° २।१।१ ) इत्याद्युपक्रमविरोधात्‌ । "भसङनः
स पव भवति । असद्रलयेति वेद्‌ चेत्‌" ( तेत्ति° २।६।१ ) इत्यादिनिन्दाविरोधात्‌ । 'भस्तीयेवो

^ ^^ ^-^. ~. ~ ^^ र 0 ण ^ न १4१ न ^^

~ ५

रज्नप्रभाव्याख्या
अथवेति । एक्रह्मण एव नियेधे नकारद्रयस्य परौनर्व्यमिलत `आद्‌--अभ्यासस्त्विति । उ्सूतरमेव तावे
द्वान्तसुपक्रमते- एवमिति । श॒ल्यप्रसजग हट इति वदन्तं प्रयाह--किचिद्धीति । तेति प्रतिेधनमिलः । ऽ
एानानवज्ञेषे तत्प्रमारूपहेत्वभावत्‌ निषेधवक्यार्थः प्रमा न सयात्‌, ददमन्र नास्ति इति रोके निषेध साभिष्रन
प्रमितिददनादिदयथः । कंच यद्भाति तत्सदिलयुत्सरीस्य भानार्थाभावाभिष्ठानप्रमितिरपवादस्या पूर्वमानस भ्रमत
येनार्थसत्वापलापात्‌ । अपवादानङ्गीकारे तूत्सभैतः प्रपञ्चस्य सलयत्वापततेर्मिषेधानुपपत्तिरिलयाह--अपरि शिष्य
चेति । अधिष्ठानसच््वं विना घ्रान्तिनिषरैधयोरयोगच्छरन्यवादौ न युक्त इत्युक्ता पूवैवादिनः पक्षान्तरं दृषयति-नापी
देहात्माभिमानवष्टकिकमानप्रापतद्रैतस्य निषेधो युक्तो न वेदान्तप्रमितन्रह्मण इति भावः । यदुक्तं ब्रानमातीतत्वात्‌ `
भामतीव्याख्या
दात्‌, ब्रह्मणस्तु वाख्नसागोचरतय। सकटग्रमाणविरहात्‌, कतरस्यासतु निमेध इति विशये प्रप्प्रतिेये समप्ता
पप्रसङ्गात्‌, बरह्मप्रतिषेधे तव्याकोपाद्रह्यव प्रतिमेधेन संवध्यते योग्यलान्न प्पश्चस्तदपरीलयात्‌; वीप्ता तु तदचन्ताभावमूचन
मध्यमः पक्षः । तत्र प्रथमं प्रं निराकरोति-न तावदुभयगप्रतिष्रेध उपपद्यते द्ुन्यवादप्रसङ्ादिति। अग
रंपिः---उपाधयो यमी पृिव्यादयोऽवियाकषपिता न तु रोणककौदय इव वक्ेषा अखलस्य । न चोपाभिविगम पहि
पोऽ््तीतिवी । नशयुपाधीनां दरपणमणिक्रृपाणादीनामपामे पृतस्यामायोऽपरतीतिवा । तस्माहूपाधिनिपेयेऽपि नोपल्िसय दक्षि
यमानताऽ््रलययो वा । न चेतीति संनिधानाविशेषा्सवैस्य प्रतिमेभयत्वमिति युक्तम्‌ । नहि भावमहुपश्रिल प्रपिध उप
फिविद्धि कचिनिषिध्यते । नह्यनाश्रयः परतिमेधः शक्यः प्रतिपततम्‌ । तदिदमत्त्‌--अपरिशिष्यमाणे चान्यरिमन्य १
प्रतिषेद्धमारभ्यते तस्य प्रतिषेद्धमशक्यत्वात्तस्यैव परमाधैत्वापत्तेः प्रतिषेधानु पपत्तिः। मय
प्रतिभरिपति-नापि ब्रह्मप्रतिषेध उपपद्यते । युक्तं यननेसगिंकावियाप्राघत परप प्रतिषिध्य प्रा्िपरैकलासपिपेध ।
तु नाव्िद्ािद्ध, नापि प्रमाणान्तरात्‌ । तस्माच्छन्देन प्राप प्रतिपेधनीयम्‌ । तथाच यतस्य शब्दः प्रापकः स॒ तत्पर हिप ॥
प्रमाणमिति कथमस्य निषधोऽपि प्रमाणवान्‌ । नच परदासापिकरणपूरवपक्न्यायेन विकल्पः, वस्तुनि सिद्धस्वमपरे तदनुपपतैः
चावाअनसगोचरो बुद्धावारे्ितु शक्यः । जशक्यश्च कथं निषिध्यते । प्रपन्नश्वनायव्रि्यापिद्धोऽनूय बरह्मणि प्रतिषिःयत
युक्तम्‌ । तदिमामदपपत्तिमभिप्रयोक्तपू--“नापि ब्रह्मप्रतिषेष उपपयते" इति । हेववम्तरमाह-- ब्रह्म ते त्रवाणीति । उपर
विरोधादिति । उपक्रमपरामर्ञोपसंहारप्ालोचनया हि वेदान्तानां सर्वपामेव ब्रहपरलमुपपादितं प्रथमेऽयपरे । न २
तयामाकाह्ायां दूरतरस्थेन प्रतिपेधेनैषां संबन्धः सेवति । यच्च वाञ्जनतातीततया व्ऋह्मणस्तलमतिपेधस्य न प्रमाण्तरपितेष
आनन्दगिरीयन्याख्या

वमिल्याद--न त्विति । ह्मात्रनिपेषे निपेधद्यवैयथ्यंमेकेनैव कतत्वारिल्याशाङ्वाह--अभ्यासस्त्विति । प्षदयमनूय पिदा
यति-- एवमिति । तत्र प्रथममुत्सतनमेव प्रथमं पक्षं प्रलाह-- नेति । प्रसङ्गखेष्टवं निराच्े--किचिद्धीति । ग्तनमभि
शात्वारोप्यं निरस्ममिलत्र दृष्टाम्तमाह--यथेति । अस्तु तदि शू्यमेन वतु तदधिगम्धेतरन्नपध्यं नेलाह--तञचेति । 1
तदयैः । रोकसिद्धपदाथौन्वययोम्यतावरोन वाक्या्थखीकारान्नयेव च निपेध।ददीनान्नायमयं नेदिति धभिपरतियोगिधटितसैव
ृ्टविंरोषणावदोपस्यावदयकत्वादयुक्ता शन्यतेत्यथैः । किंच लोके मस्य साधिषठानत्वोपलम्मात्ताचिकाथिष्ठानाभपि ष
देतस्यैव तात्तिकत्वापाताक्नियेधो निरवकाशः स्यादिलाह--अपरीति । दृषटवैनिपेे तेवदेशनस्ुीरापवदा ए ।
न्यायातूवदृष्टम्य वस्तुतम्रसङ्गादनवयिकनिषेधायोगादरस्तुतया च दात्यमानात्तदृ्टया पूतेदृष्टनिषेधासंभवात् ततपयन्तो नक
भावः । पूवैपक्षान्तरं प्रवाद नापीति । प्रापिपूषैकलवातनिपिधस्य ब्रहमणश्चाविधया प्रलक्षादिमिवा दरैतवदप्रापिः ब्देन प
निषेभे पङ्कमक्षालनन्यायान्न त्गिपेथ इति भावः । ज्मणो निपेध्यत्लाभावे हेतव्तरमाह--्रहमेति । आदिपदेन €| ४ नत
दिरुपक्रमो गृष्यते । बरह्मणः सच्वासखधियोणदोषोक्तेरयि न तनिपेध्यमिलाद--असक्निति । बरह्मणः सन्माग ६ 6
पेष्यमिलाह--भस्तीति । किच स्वषु वेदानोषु सक्ष परपरया वा॒ब्रहव प्रतिपावते तेन तदविरोषादवि न १५.“

५१५
पटन्धव्यः, ( कट० ६।१३ ) रत्यवधारणविरोधात्‌ । सर्ववेदान्तम्य

कोपप्रसङ्गाश्च | वाङ्न.
सातीतत्वमपि बक्यणो नाभावाभिप्रायेणाभिधीयते । नहि महता परिकरवन्धेन ब्रह्मविदाप्नोति

परम्‌' ( ते० २।९।१) सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ( तै २।६।१) इत्येवमादिना वेदान्तेषु बह्म परति.
पा तस्यैव पुनरभावो.ऽभिलरप्येत । रक्षाटनादि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरम्‌' इति हि न्यायः ।

। । अप्राप्य मनसा सहः ( ते० २।४।१ ) इति ।
एतदुक्तं भवति-वा्नसातीतमविषयान्तःपातति धत्यगात्मभूतं निव्यशुद्वुद्धमुक्तखभावं

देष राब्द्‌ः
परतिपधति । तद्धि ग्ररृतं प्रपञ्चित च पूवसिन्प्रन्येऽधिदैवतमध्यात्मं च । तजनितमेव ्
वासनालक्षणमपरं रूपममूतेरसभूतं पुरषशब्दोदितं लिङ्गात्मभ्यपाश्चयं महारजनाद्युपमाभिईि-
तम्‌ । अमूतेरसस्य पुरुषस्य चश्चुग्राह्यरूपयोभित्वानुपपत्तेः । तदेतत्सप्रपश्चं ब्रह्मणो रूपं संमि-
दितालस्बनेनेतिकरणेन प्रतिषेधकं नञ प्त्युपनीयत इति गम्यते । व्रह्म तु रूपविशेषणस्मेन
पषा निर्दि पूर्वस्सिन्प्रन्थे न खध्रधानत्वेन । प्रपञ्चिते च तदी रूपद्यये रूपवतः सखरूपजि-
हासायामिदमुपक्रान्तम्‌ "अथात आदेरो नेति नेतिः ( ० २।३।६) इति । तत्र कलिपतरूप-

५ ५ (८ ^~ «~ ५ ^~ ५५ तीती ॥

"४4 + ५ ९.५ ^-^...

= ५ ^~ ५५

रज्नप्रभाष्याख्या
धां वद्य इति तत्राह--वा्जनसेति ` । ब्रह्मणो वागायतीतलवं निधा = चेत्‌ मिमर्थं तदुक्तिरियत आद्‌
प्रतिपादनेति | उक्तां सूत्र योजयति-तदेतदिव्यादिना | द्व वाव ब्रह्मणो स्यः दति स्पद्रयसैव प्राधान्येन
वेतीति निषेध इल्थः । नु 'आदिलमण्डले पुरपः इति बरह्माप्यत्र प्राधान्येनोक्तमियाददरय पुर्पो दिद्नात्मा
अमूतरसलश्चया भूतजनितत्वभानात्‌ खपर्पत्वशवतेशेद्याद-तज्ञनितमेवेति । रूपरूपिणोरमेद उक्त; । नलु बास.
नामय्‌ रूपमेव किमिल्युपमीयते प्रसिद्धरूपमेव किं न स्यादिलत आद--अमूतंरसस्येति । स्पद्रयस्येव प्राधान्येन
ल फटितमाह-- तदिति । प्रतियोगित्वेन समप्यैत इयथः । न चातः प्राधान्यद्रद्मणो निपेधरः रा श्लो नास्ती-
सत्र रननिपेघप्रसङ्गादिति भावः । किंचात्र व्रह्मणः परतिपायत्नात्‌ न निपेध इयार--प्रपञ्चिते चेति । ननु ब्रह्मणि
भामतीव्याख्या
+< -वाड्मनसातीतत्वमपीति । प्रतिपाद्यत वेदान्ता महता परयलिन बहम । नच निधाय तसरिपादुनम्‌, अनुप.
पियृ्तमधस्तात्‌ । इदानीं त नि्रयोजनमियुक्त शक्रालनाद्धि पदस्य" इति व्यायात्‌ । तस्मतदनतवाच। मन्नि संनिधाना-
भा वञ्जनसातीतलवं नाञ्जप्तमपि तु प्रतिपादनप्क्रियोपक्रम एयः । यथा गवादयो विषयाः साश्ाच्छर्ग्राहिकया प्रपरिपायनते
मयने चे नेवं ब्रह्म । यथाहुः--^भेदपपश्नविटयद्ररेण च निरूपणमिति ।› ननु परकरतप्रतिपे ब्हभोऽपि कर्मान्न प्रतिषेध
"7 भह-तद्धि प्रकृतं प्रपञ्चितं चेति । परधानं परकृतं पपवथ पथानेन त तस्य प्वन्ततया प्रपवावच्छदकये-
वनवािलयेः । ततोऽ्द्रवीतीति नेति नेतीति अरतिधाद्न्यदूयो जवीतीति तनिर्वचनम्‌ । रप्ितसमादवियसय यदा
सादि मति नलाद्रहमणोऽनयत्परमस्तीति व्यास्यानं तदा प्रपवप्रतिधादन्यदरयेव वरवीतीति -याष्येयम्‌ । गदा तु
नधनसमादिति सर्वनश्च प्रतिषेधो ब्रह्मण अदेशः परागृष्यते तदापि प्पल्परतिमेधमात्रं न प्रतिपनव्यमपि नु तैन प्रपिप्रेन मर्म
आनन्द्गिरीयव्याख्या |

प्रेति । ५ चाअनसतीत्तलादसंमावितसद्धावं निपेधादं बरवेति, तत्राह-वागिति | तत्र ददः नहीति । कनानित्त्रण
॥ 1 बनप्त(तीतलसुक्त, तत्राह--प्रतिपादनेति । वागाचतीतवेनासच बरह्मणोभगम्धमानि फिर तिपारनधविललाशदु ॥{--
एतदिति । प्द्यायोगे पथितं निषेधा निगमयति-- तस्मादिति । उक्तस सूत्रमवताय चो -नि--तदेतद्वियादिना।
॥॥ पप्रय निषेध्यमिद्यत्र देतमाद--तद्धीति । प्रकृतत्मत्रेण निपेधे श्रह्मणोऽयि नितः ला ५ १दिन्यादाव्ुवाद--प्रपनितं

। अघ्णः पषठवन्तपदवाच्यततया प्रपधतेच्छदनाप्रधानत्वात्पपच एव प्रधानतया निपतन संनन्यत दयः । परपदान्द्वणापल
१ बविपयवाद्रदापि पपथितमिलयाराङ्कव पुर्पश्न्दस्यात्र सिङ्गात्मविपयलान्मेवमिल्याद--तदित्ति । असनाय र५ किरि
ममामिरुध्यते मसिद्धरूपत्वमेव पुरुषस कुतो नेष्टमिल्याशब्रयाह--अमूर्तेति । सुप्य प्राधान्धन प्रकृतत फलमाद-- तदिति ।
| श्णोऽपि प्राधन्येन अ्तत्वाविसाज्िष्यलमिलयायङ्ाह-ब्रह्म त्विति । अर्थतस्तस्य मपान्धऽप 0
देः प्र था प्रकतं मै भनेतिरशब्दे पध्यमिल्यथः । नदःणसतदि प्रायान्यनाभ्रकृनसादपरत्रापि >;
त 1 र व म. व्रि--
| १९ प्रपच्चिते चेति । यवभुपनमेऽपि कथं वाक्यार्थो नि ६
मेति „| निरं भूतटमिच्युक्ते षटयान्यत्र सच्छवद्रह्मणि रूपद्वयनिपमेऽपि ततोऽन्यत्र तद्धवेदित्यादादुयाद- तदू स्पदुभिति |

६५५६ ब्रह्मसूघ्रशांकरभा्यम्‌ । [अ.३१ा.२अ.६ ५

पल्याख्यानेन ब्रह्मणः खरूपावेदनमिदमिति निर्णीयते । तदास्पदं हीदं समस्तं कार्य नेति नेती
प्रतिषिद्धम्‌ । युक्तं च कार्यस्य वाचारम्भणकञब्दादिभ्यो ऽसत्वमिति नेति नेतीति प्रतिषेधनः
नतु ब्रह्मणः सवैकट्पनामूरुत्वात्‌ । न चात्रेयमाशङ्का कतेव्या । कथं हि शास्रं खयमेव ब्रह्म
रूपद्वयं ददयित्वा खयमेव पुनः प्रतिषेधति--श्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पदौनं वरम्‌ इति
यतो नेदं शाखं प्रतिपाद्यत्वेन ब्रह्मणो रूपद्वयं निदिंशति खोकग्रसिद्धं त्विदं रूपद्वयं बरह्म
कदिपितं पराश्रृशति प्रतिषेध्यत्वाय शुदधव्रह्मखरूपप्रतिपादनाय चेति निरवयम्‌ । द्वौ चे
प्रतिषेधो यथासंस्यन्ययेन दवे अपि मूर्तामूर्ते परतिषेधतः । यद्वा पूर्वैः प्रतिषेधो भूतया
प्रतिषेधःयुत्तयो वासनारारिम्‌ । अथवा नेति नेतिः ( व° २२।६) इति वीप्सेयमिती
यावल्फिचि दुतप्रक्ष्यते तत्सव न भवतीत्यर्थः । परिगणितप्रतिषेधे हि क्रियमाणे यदि नेतद्र
किमन्यङ्ह्य भवेदिति जिक्ञासा स्यात्‌ । वीप्सायां तु सलयां समस्तस्य विषयजातस्य प्रति
धादविषयः प्रत्यगात्मा ब्रह्मेति जिक्षासा निवतैते । तस्मात्प्रपश्चमेव ब्रह्मणि कलटिपतं प्रति
धति परिदिनषि ब्रह्मेति निर्णयः । इतश्चेष पव निणेयः । यतस्ततः प्रतिषेधाद्ूयो त्रवी
अन्यत्परमस्तिः ( ब्° २।३।६ ) इति । अभावावसाने हि प्रतिषेधे क्रियमाणे किमन्यत्परः
स्तीति नयात्‌ । तन्नेषाक्षरयोजना- नेति नेतीति ब्रह्मादिद्य तमेव देशे पुननिरव्ति
नेति नेतील्यस्य कोऽथः । न ह्योतस्माद्रह्यणो व्यतिरिक्तमस्तीत्यतो नेति नेतीव्युच्यते न पुः

१,१९.८ ०--~ ~ -^~ ~~~ ^ ^-^ ~^ ८ ४८ "~ 4 +~ ~~ ~ ~ ~^ ~ ८ > "८ ~^ ^-^ ८८८ -~ ^-^ ८ ^ = ^^ ~~~ ^~ ~^ ८ ^~ “~ˆ “ˆ ~ ~~ - ~--~~ ~~

रन्नप्रमाव्याख्या
निषिद्धस्याप्यन्यत्र सिथितिसंभवात्‌ कथं कस्पितत्वमिलयत आह--तदास्पदमिति । उपादनि निषिद्धस्यान्यतरे न ।
रिखरथैः । यत्तु द्तनिषेषे प्रयक्षादिविरोध इति, तत्राह--युक्तं चेति । स्थापितं हि आरम्भणाधिकरणे प्रसक्षदि
हारिकं प्रामाण्यं न तत््वावेदकमिति, अतस्तत्वतो निषेधान्न विरोध इति भावः । ननु वस्तुत्वाद्रैतवद्रद्मणोऽपि निपेधे
नेयाह- नत्विति । द्वैतभावाभावसाक्षित्वादरक्यो निषेध इटयर्थः । न चेद्यादि स्पष्टार्थम्‌ । यजोक्तं निषेधाभ्यां रूप
ब्रह्म च निषिध्यत, इति तत्राह-द्वौ चेताविति । उदेद्यविघेयाथीनां संल्यासाम्ये यथाक्रमं संबन्धं इति न्य
ध्यथासङ्कयमनुदेशः समानाम्‌” इति पाणिनिसूत्रसिद्धस्तेनात्र रूपद्रयोहेरोन निषेधद्वयविधिरिलर्थः । वीप्सापक्
रयनिषेधानि्ञासाशान्तिरिति विशेषमाद-परिगणितेति । मूतं नामूतं नेत्येवं विशिष्यनिषैधे जिज्ञासा न शाः
र्थः । सूत्ररेषं व्याच्े-इतश्चेति । प्रतिषरधानुपपत््या श्रह्यास्तीयवगतं भूयः पुनः परमस्तीति श्रुतिः साई
भामतीष्याख्या

्रहमोपरक्षयते । कस्मादियत आह-ततो ब्रवीति च भूय इति । यस्मास्रतिषेधस्य परतताद्पि तवीति । भप

नामे नाम सखस्य सत्यपिति तदाच श्रुतिः--श्राणा वै सयम" इति । माहारजनादुपमितं लिक््परभयति । तः

सलयमितरयेश्षया तस्यापि परं सलं ब्रह्म । तदेवं यतः प्रतिपेधस्य परस्ता्रवीति तस्मान्न प्रप्प्रतिषेषमवरं रबा ठु भ।
आनन्दगिरीयव्याख्या

उपादामादन्यत्र कार्याथोगात्ततर निषिद्धस्य न कापि सत्तेति भावः यत्तु प्रलक्षादिसिद्धस्य दतस्य न निपेधस्तद्विरोधादिति, ध

युक्तं चेति । त्ववेदनमाना्िद्धलाद्वाचारम्भणादिश्ब्दाच द्वैतस्य वस्तुसच्वेधुयौयुक्ता निपध्यतेति भावः । सतेन {3

निपिध्यते चेद्रहमणोऽपि तथा सिच्यनिदोपानिपेधतादवस्यमिलाशङ्कयाद--न लिति । अआरोपाधिषठानलेन निपिपावपितन ।

ए ९ भ ५ च क ० ४ ध) $ | य्‌

पन्न ह्मणो निषेध्यतेलर्थः । दे ववद्यादिनेोक्तं रूपद्वयं निषिध्यते नेतद्कक्षालनन्यायास्सजयप्रतियेपे गौरवं खास्विः
व क ४ यै + _ |

नचेति । अत्रेति रूपद्वयनिपेधपक्षोक्तिः । श्भा न कार्येलत्र देतुमाह--यत इति । अप्रतिपा्ं चेदनुाचल 0

वादियाद-- ईच

विनाऽनुवादः, तत्राह--रोकेति । तथापि कथं पद्गप्क्षालनन्यायो न स्यादिलयादङ्कय निषेधस्य फलव छ
रध्यमिदयुक्तं रच

उक्तरीत्या नियेधस्य निदौपतवमुकतं निगमयति--इति निरवद्यमिति । दौ निषेधो तोखैवथ्यौथे सवै नि
द्रौ चेति । संमावितं पकषान्तरमाह--यद्वेति । भावामावविपयत्वेन वा निषेधद्वयं विवक्षितम्‌ । पान्त ॥
वीप्सापक्षे वावयार्थमाद- इतीति । यावदिति पक्षान्तरेभ्यो विशेपायैम्‌ । तेपु निराकाङ्क्षो वाक्याथ न 1 ।
वीप्सापक्षे निराकाङ्क्षा वाक्याथधीरिति विशेषमाह--वीप्सायां त्विति । सूावयव्यास्यामुपंहरति-- त न
वान्तरमादाय व्याकरोति-दृतश्चेति । कथं तावत्ता निेधस् नाभावावसानत्वं, तत्राह-भभावेति । नेति =
रमस्तीति प्रतिपादकं विमिलयेक्षायामादेशनिषैचनवाकयमेवेलक्षरथोजनया ददशंयति-तत्रेति । निवेचनप्रकर

तलुन्यो
ए नेति > स्ति तसातरेति नेव
कमाद--नेल्ादिना । दि यसन्नेति नेलादिशदेतस्मद्रहमणोऽन्यब्मतिरिक्तं नासि ब्रहैव परमस्ति तसा

६

कतैतावत्वाधि° | रलप्रभा-भामती-आनन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ६५४

लयमेव नास्तील्यथेः । तश्च द्दोयल्यन्यत्परमश्रतिषिद्धं ब्रह्मास्तीति । यद पुनरेवमक्षराणि यो `
-यन्ते न ह्येतस्मादिति नेति नेति । नहि प्रपश्चप्रतिषेधरूपादादेश्नादन्यत्परमदेरने ब्रह्मणो-
ऽस्तीति । तदा ततो घ्रवीति च भूय इत्येतन्नामधेयविषयं योजयितव्यम्‌ । अथ नामघरेयम्‌--
(ललस्य सत्यमिति प्राणा वै सद्यं तेषामेष सत्यम्‌! ( बण २।१।२०) इति हि व्रवीतीति । तश्च
्हमावसाने प्रतिषेधे समञ्जसं भवति । अमावावसाने तु प्रतिषेधे करं सत्यस्य सल्यमिन्युच्येत ।
तसाद्नह्यावसानो ऽयं प्रतिषेधो नामावावसान इल्ष्यवस्यामः ॥ २२॥
तदव्यक्तमाह हि ॥ २३॥

यरख्मतिषिद्धास्मपश्चजातादन्यत्परं ब्रह्म तदस्ति चेत्कस्मान्न गृह्यत इति । उच्यते- तदव्यक्तम-
निन््ियग्राह्यं स्वैददयसास्षित्वात्‌ । आह दोव श्ुतिः- “न चश्ुषा गृह्यते नापि वाचा नान्यद
रेतसा कर्मणा वा' ( मुण्ड० ३।१।८ ) स एष नेति नेलयात्माऽगरह्यो नहि गृह्यते" ( व°
३९।२६) शयत्तदद्रद्यमग्राह्यम्‌' ( मुण्ड० १।१।६ ) "वदा हेवेष पतसिघ्दटदये ऽनातम्येऽनिरः
ऽनिदयने' ( ते० २।७।१) इत्याद्या । स्मरतिरपि- अव्यक्तो ऽयमचिन्त्यो ऽयमविकार्या ऽयमुच्यते'
( भ० गी० २२५ ) इत्याया ॥ २२ ॥

अपि च संराधने प्रयक्ालुमानाभ्याम्‌ ॥ २४॥
अपििनमात्माने निरस्तसमस्तथरपश्चमव्यक्तं संराधनकाटे पदयन्ति योगिनः । संराधनं च भक्ति-
ध्यानप्रणिधानायनंष्ठानम्‌। कथं पुनरवगम्यते संराधनकाले पदयन्तीति । प्रयक्षाजुमानाभ्या
रविस्मृतिभ्यामिल्य्ैः । तथाहि श्ुतिः--'परा्चि खानि व्यतृणत्छयभूस्तसमात्परा्पद्यति
नान्तरात्मन्‌ । कश्चिद्धीरः प्र्यगात्मानमेक्चदादत्तचश्चुरणरतत्वमिच्छन्‌' ( क° ४।६ ) इति ।

। | सनाव्यास्यो । ।
गरतीयभः । तन्ति । अवशिष्ट बरहम । स्पष्टमन्यत्‌ ॥ २२ ॥ नत्वमराह्यल्हय नास्तीति शङ्ानिरासा्थं सूर वा-
-यस्पतिषिद्धादिति । रूपायमावादव्यक्तमिन्दिया्राह्यं न॒ लसत््वादि धः । अन्येरदधरिन्द्ियान्तरने गृ्यत-
कवयः ॥ २३ ॥ तहि कदा ग्राह्ममिति श्तं सूतं व्याव्याति--अपि चैनमिति । चस्लरथः । इन्दि ग्यते अपि
मराधनेन शाघ्नसंस्छतमनसेयर्थः । भक्तिभ्यानाभ्यां प्रयगात्मनधित्ते प्रकर्थ॑ण निधानं स्थापने प्रणिधानं जपनमस्कारा
दगदििष्दार्थः । खयेभूरीश्वरः । खानीन्धियाणि । प्राच्यनात्मग्राहकाणि कृत्वा व्यतृणत्‌. नाशितवान्‌ । स दि तेपां नागो
दसद्ाहितया सर्जने तस्मात्तेषां तथा स्तवान्‌, सर्व लोकः परार्थमेव प्द्यति नान्तरन्मानम्‌ । कधित्तु धीरो धीमा-
नतृत्तचधुनिरद्धेनधियः द्ुदधे चेतसि प्र्यगात्मानं शास्रेण पद्यत मोक्षा्थीद्थः । ततः कर्मणा विगदनित्तो ्नाना्ययत्वो-

भामतीव्यार्या
भी । तेव पूरषसिन्‌ व्याख्याने निकषैचन ब्रवीतीति व्यार्यतष्‌ । अर्सिततु यस्य सलमिति वीति व्यस्थयप्‌ । शैमम-
आनन्दगिरीयव्याख्या
पववििति निव्रचनखाधः । पत्कारमेतनि्वंचनमनिषिदधं रहम वदतीलाद--तच्ेति । निभचनमेवानिपिद बह्मा शरिय.
तम्‌ । इदानी नामभेयमेव निपेणवरिषट ब्रह्मेति मिधान्तरेण शतिथोजनय। द्दायति--यदेति । धः तत्राभ१५ तदाद--
ते । प्रतनियेधसयाभावान्तलनिपेधाथोऽथशन्दः । ननु नामधेयं निभवसयामावन्तत्रऽपि तद्विषयं भरिषयने । नेन्याह--तश्ेति।
पावयवव्यास्यामुपसंहरति-- तस्मादिति ॥ २२॥ जनिभष्यलेन वसुम नह्मोकवा तम्यम्रा्तेनसवमिदृव भ
-तदव्यक्तमिति । सूत्व्यावदलैमाह-- यत्तदिति ॥ आत्मनि गृह्यमाणे तदरमिन्न्रह्मापि व्रादममिति ब(पायते भात्रसे पट
शरयता तख स्यादिति वा । नाचः । प्रयमभित्रवेऽप्यतरिवावृतलाततदरदेऽपि तदय्हसिदधरि्याद --उच्यत इति । न द्वितीय
तदिति । कथमिग्दियााहय्े बरह्मणः सिद, तवाद--आह हीति । अनिरैरिद्धियन्तररिति यावत्‌ । शुक्ति
न मत्य वयस्याय विधान्तरेण व्याचट--स्तिरिति ॥ २३ ॥ आव महावातं येत्र कदानिदपि गृधः
९-भपीति । सूत्रं व्याकरोत्ति-अपिचेति । नाख सदा ग्क्चलमग्रह्मलं वा समाध्यवस्थायां प्रयक्तन भानाद्धिलथः ।
1 ्कर्येण खीये मनसि प्रतीचो निधानं भक्तिध्यानप्रणिषानभ्‌ । आदिपदेन ततू्कजप्रनमस्कारादरदणम्‌ । १
[७5 प्रमणमाह--कथमिति । स्य॑मूः स्य परमात्मा खानि टिदरोपलक्षितानीन्द्ियाि पराध्यनात्मविषयानि व्यतरण-
पनसा हि तेपां हिसा यद्तदथैविषयतया समपणमिलयाह--पराञ्चीति । तेषा तथास॒ष्व गमकमाद--तसमाद्िति
| पर्मेवाधेमिन्ियैः परयति नान्तरात्मानं कथं तरिं लेकल तत्र जञानमिलाशद्ूय साधनचतुषटयकतः समाधिका < मनति
षन तरधिरियाद- कश्चिदिति । ततो नियाचनुषठनाः :" एवि करणनयुलयाऽनतःकरणस् प्रमादो नै्ैर्यं तेन
८२

६५८ ्हमसूतरंकरमाप्यम | [ज.रषा.२अ.६सू

श्षानप्रसदेन विश्ुड सरवस्ततस्तु तं पश्यते निष्कटं ध्यायमानः" ( मु० २।१।८ ) इतिच
माधा । स्मृतिरपि--शयं विनिद्रा जितश्वासाः संतुष्टाः संयतेन्द्रियाः । ज्योतिः पश्यन्ति युञ
नास्तस्मै योगात्मने नमः ॥ योगिनस्तं प्रपद्यन्ति भगवन्तं सनातनम्‌ इति चेवमादा ॥ २४
नयु संराध्यसंराधकभावाभ्युपगमात्परेतरात्मनोरन्यत्वं स्यादिति । नेत्युच्यते--
प्रकारादिवचावैशोष्यं प्रकारश्च कमण्यभ्यासात्‌ ॥ २५॥
यथा प्रकाशाकाश्सवित्‌प्रभतयोऽङ्कुलिकरकोदकप्रश्रतिषु क्म॑सुपाधिभूतेषु सविशेषा इव
घभासन्ते नच खाभाविकीमविशेषात्मतां जहति । पएवमुपाधिनिमित्त पवायमात्मभेदः खः
स्स्वेकाल्म्यमेव । तथारि-- वेदान्तेष्वभ्यासेनासङृज्ीवप्राज्ञयोरमेदः प्रतिपाद्यते ॥ २५॥
विर क
अतोऽनन्तेन तथादि लिङ्गम्‌ ॥ २६ ॥
अतश्च स्वाभाविकत्वादभेदस्याविद्ाकृतस्वाच्च भेदस्य विद्याऽविद्या विधूय जीवः परेणानन्ते
प्राकतेनात्मनैकतां गच्छति । तथाहि लिङ्गप्-सयो ह वे तत्परमं ब्रह्म वेद्‌ ब्रह्म भवति
( मु० २।२।९ ) ब्रह्मेव सन्त्रह्माप्येति' ( व° ४।७।६ ) इत्यादि ॥ २६॥
उभयव्यपदेात्त्वटिकुण्डलवत्‌ ॥ २७ ॥
तस्िन्नेव संराध्यसंराधकभावे मतान्तरमुषन्यस्यति स्वमतविशुद्धये । कचिज्ीवप्राङ्ञयोभद
व्यपदिश्यते "ततस्तु तं पश्यते निष्कले ध्यायमानः! ( मुण्ड० २।१।८ ) इति ध्यातध्यातव्यत्वे
द्ररद्रव्यत्वेन च। धरात्परं पुटषमुपेति दिव्यम्‌ ( मु° ३।२।८ ) इति गन्तृगन्तव्यत्वेन
यः सर्वाणि भूतान्यन्तरो यमयति' इति नियन्तृनियन्तव्यत्वेन । कचित्तु तयोरेवामेदो व्यपदि
इयते (तच्वमसिः ८ छा० ६।८।७) 'अहं ब्रह्मास्मि" ( ब्रु० १।४।१० ) (पपर त आत्मा सवीन्तरः
( ब० ३।४।१ ) "पष त आत्मान्तर्याम्यसतः' ( वृू० २।७।३ ) इति । तत्रैवमुभयभ्यपदेशे सि
` | । [र रनभ्रभाव्याख्या । = |
तर्षेण संध्यायस्तं निष्ठ पद्य तीर्थः । विनिद्राः वितमस्कः, तत्र दहेतजितश्वासत्वं प्राणायामनिषतव युत्राना या
योगरभ्यः आत्मा योगात्मा ॥ २४ ॥ यथा प्रकाशादय उपाधिषु भियन्ते न खतः, एवं प्रकाशधिदान्मापि ध्याना
मैण्युपाधौ भिद्यते खतस्तस्यविशोष्यमेकरसत्वमेव तत््वमसीलयभ्यासादिति सूत्रयोजना ॥ २५ ॥ जीवस व्रह्मात्मलफवः
हपलिङ्गादपि भेद ओपाधिक एवेदयाह सूत्रकारः--अतो ऽनन्तेनेति ॥ २६ ॥ मेदाभिदपूर्वपक्षपूत्रद्यस्य संगतिम्‌
तस्सिक्नेवेति । यथाहित्वेनामेदः । कुण्डलाख्यसख स्प॑वस्थाविेषय ुण्डलत्वेन मेदः । तथा जीवख ब्रहमतेनामी :
त्वेन मेदः । यद्व सूर्यपरकाशयोरेकतेजस्वधमौवच्छेदेन भेदाभिदवज्ीवपरयोरपि एकैनेवात्मत्वधमेण भदामेद्‌। प्रतिः
त्खीकायाविति सूत्रद्याथः । कुण्डरत्वं वल्याकारत्वं आभोगत्वं वकाकारलव, प्रांत दीषेदण्डाकारतं उद्रतमुखलम।
भामतीययाख्या
तिरोहितम्‌ ॥ २३ ॥ २४॥ २५॥ २६॥ उभयव्यपदेास्वदिकुण्डलवत्‌। अनेनाहिस्ेणमेदः बषः
तु भद्‌ इयत तेन विषयमेदद्ेदाभेदयोरविरोध इययेकविभययेन वा सर्वदोपरब्येरतरिरोषः । विरुद्धमिति हिनः क प्प्रयः
यस्रमाणेनोपरम्यते । आगमतश्च प्रमाणदेकगोचरावपि भेदमिदौ प्रतीयमान न विरोधमावहतः सविवृप्रकाशयोखि प्रः

आनन्द गिरीयष्याघ्या दः । नितः १
निरवयवं निष्प्पधं परल ध्यायन्नविपयतरेन तत्साक्षाकरोतीलाद-- ज्ञानेति । विगता निद्रा येभ्यस्ते तथेति सवापद्धिकः । 1 `

6 ५ = ५ ये जं द्र ट: 1५.

भ्ररिति भाणायामनिषठतोक्तिः । सतु इति मनोव्याङ्ुलताव्यादृत्या सकनादिवेकः । संयतानीन्दियाणि येषामिति ४; वा

९० ५. ४ 3 ~ नन्विति ।

विदेषणानि यमनियमादिसवोङ्गोपसंम्हाथनि । योगातमल्वं॑तञ्जधीगम्थलम्‌ ॥ २४ ॥ सूतरान्तरब्यावलंमाह नि
न्‌ ५ रर [३ 1 रव 0

सूत्रमवतारयति- नेतीति । प्रकाञ्चादिवचेति भागं विमजते--यथेति । यथपि दृष्टान्तादाला ५ [चष्ट--त
व्य

कमेण्युपायौ सनिदयोपस्तथापि वस्तुतस्तस्यविशेष्यमेकरस्यमेवेति दाष्टन्तिकमाह-- एवमिति । अभ्यासादिति ५
हीति ॥ २५॥ जीवस्य बह्यात्मत्वाधिष्तिवक्ञादपि वास्तवभेक्यमौपाधिकं नानालमिलाह--अत इति । र र
व्याचषट--भअतश्चेति । अभेदस्य खाभाविकले स्रावयवं॒न्यादुवांणो देतुमाद--तथाष्टीति । आदिपदेन भति | ग
लयादि ग्रश्चम्‌ ॥ २६ ॥ जीवन्रह्मणोराल्म्तिकमैक्यमुक्ता भेदाभिदवादमुत्थापयति--उभयेति । सद्र 1
भिति । तदुपन्यासफलमाह--खमतेति । अस्तु तिं भेदव्यपदेशात्तयोभिशरत्वमेवः तत्राह-- कचिदिति । 6६
तदन्यस्य व्याञ्यतामाशङ्कयाद---तत्रेति । भेदो नियतो गूयते चेदभेदोक्तिरनालम्बना स्यादिति र्व्यम्‌ । १

कतैताक्तवापि° 1 रप्रभा-भामती-भानन्द्गिरीयव्यास्यात्रयपेतम्‌ |

ययमेद पवैकान्ततो गह्यते भेदव्यपदेशो निरालस्बन एव स्यात्‌ । अत उभयव्यपदैशद््नाद्‌-
हिकृण्डलवदच्र तत्वं भवितुमहैति । यथादिरिलयभेदः ङुण्डलामोगपांशुत्वादीनीति तु भद्‌
एवमिहापीति ॥ २७ ॥ 1

६५९

प्रकादाश्रयवद्वा तेजस्त्वात्‌ ॥ २८ ॥

अथ वा प्रकाश्चाश्रयवदेतत्प्रतिपत्तव्यम्‌ । यथा प्रकाराः सावित्रस्तदाश्चरयश्च संचिता नालन्त-
मिन्नाव्रुभयोरपि तेजस्त्वाविशेषात्‌ । अथ च मेदन्यपदेशभाजौ भवत एवमिहापीति ॥ २८॥

पूववद्वा ॥ २९ ॥
यथा वा पूर्व॑मुपन्यस्तं प्रकाशादिवच्चावेशेप्यमिति तथेवेतद्धवितमर्हति। तथा दविाकृतत्वा-
न्धस्य विद्यया मोक्ष उपपद्यते । यदि पुनः परमाथत एव बद्धः कशिदात्माहिकुण्डलन्या-
येन परस्यात्मनः संस्थानभूतः परकाङ्राश्रयन्यायेन चेकदेशमूतोऽभ्युपगम्येत ततः पारमार्थिक
बन्धस्य तिरस्कतुम्शक्यत्वान्मोक्षराखवेयभ्यं प्रसभ्येत न चात्रोभावपि भेदाभेदो श्रुतिस्तुटय-
वद्यपदिराति । अभेदमेव हि प्रतिपा्त्वेन निद्वंशति भेदं तु पूर्वपरसिद्धमेवानुवदलयर्थान्तरचि-
वक्षया । तसास्पक्षाश्यादिवच्यावेशेष्यमिलेष एव सिद्धान्तः ॥ २९ ॥

प्रतिषेधाच ॥ ३० ॥
हतश्च एव सिद्धान्तः । यत्कारणं परस्मादाव्मनोऽन्यं चेतनं प्रतिषेधति शाखम्‌ -नान्यो-
ऽतोऽल्ति द्रष्ठा ( बरू° २३।७।२३ ) इल्येवमादि । अथात आदेशो नेति नेतिः ( घ° २।३।६)
'तदेतद्रह्मापूवमनपरमनन्तरमवाह्यम्‌' ( ब २।५।१९ ) इति च ब्रह्मव्यतिरिक्तप्रपञ्चनिराकरणा-
द्रह्यमात्रपरिरेषाश्चेष एव सिद्धान्त इति गम्यते ॥ २०॥

रलप्रभष्याख्या
मृधः ॥ २७ ॥ ६८ ॥ सिद्धान्तसूत्रम्‌-पूववद्वेति । धरममेदरेनकधर्मण वा मेदामेदस्ीकारे भेदस्य सथ -
वाद्भेद्वदनिगत्तिः स्यात्‌ । एकत्रैव भेदामेदखीकारे लोके विगेधकथोच्छेद इयमपि द्रष्य, तम्मात्‌ निष्प्रपमनं
विदकरसं॒त्रह्म तत्पदलक्ष्यमस्तीति सिद्धम्‌ ॥ २९ ॥ ३० ॥ यदुक्त नति नेतीवयादिधृतिभिः व्रद्मातिरिक्त
भासतीव्याख्या
पणद्धदामिदूरिति ॥२७॥ प्रकारन्तरेण मेदामिदयोरव्रिरोभमाह-- प्रकाशाश्रयवद्वा तेजस्त्यात्‌ ॥२८॥ तदेवं परमनमृष्यस्य
"मतमाह पूववद्वा । अयमभिसंपिः-- यस्य मतं वस्तुनोऽहिघेनामेदः कृण्डलसेन मेद इति, स॒ एवं ब्रुवाणः प्र्व्यो
मपू, किमहिखकष्डटले वस्तुनो भिन्ने उताभिन्न इति । यदि भिन्न, अदलकुण्डलते भि इति वनव्यं न तु वसतुनस्ता्या
भाम । नदयन्यमेदमिदून्यामन्यद्धि्मभिननं वा भवितुमईैति । अतिप्रसङ्गात्‌ । अधवस्तुनी न मिते अरिघकृण्डलत तभा सति
भ मदमदमोवियभेदल्तयोरवसतुनोऽनन्यलेनामेदात्‌ । न चैकविपयवेऽि सदागृभूयमानलद्रदमदूयोरीरेषः स्वसूपविरुडयोः
यविरेभे ता नाप परेषो व्यवतिष्ठेत । नच सदलभूयमानं पिचारासहं मात्रिकं भवितुमदति । देहाममावस्यागि सवेदानृपूयमानस्य
भविकवतङ्त्‌ । ्रपधितं चेतर गमिः प्रथमसूत्र इति तेह प्रपतितम्‌ । तस्मदनायवि्यविकरीडितमतकस्यामनो जीवमानो
? भाविकः । तधाच तख्ञान(द्वियानिकृत्तावपवरतिद्धिः । ताचिकफले छस्य न ज्ञनाननिृततिसंमवः । नच तचज्ञानाद््यद्प'
एथनमलि । यथाहं श्ुतिः--“तमेव विदिलातिमृदयमेति न्यः पन्था वरितष्यनायः इति । सेषमतिरोहधिताध्‌ ॥ २९ ॥ २० ॥
आनन्दगिरीयथ्यास्या

गे फकितिमाह--अत हति । अत्रेति बरह्ातमोक्तिः । दियुण्डलविलुक्तं िव्रणोति--बथेति ॥ २७॥ अिवुष्टन-
वेन परख जीवः संस्थानभूतो दरतः । संप्रति तदेकदेशभूत इति पिधान्तरमाह-- प्रकाशेति । तथाकरोनि--अयवेति ।
'भम्मेतदिलुक्तम्‌ । वृधन्तं व्याचछे--यथेति । जभेद्‌ पत तदि तरनेलाह--अथ चेति । इहापीति पू्क्ालाक्ति
मतुषनंहतुमितिचन्द; ॥ २८ ॥ स्सिद्धान्तमाह-पूर्ववद्रेति । तलरपभयनि-यथेति । ति मेदथैव प्रतिपाधतो । +
पवातुनप्रसिदख तदधावादिलाह--अभेदमिति । परमतायोगे समतुषंति --तस्मादिति ॥ २९ ॥ स्वमनरमम
(वममाह-- परतिपेधाद्धेति । चकारा्थमाह-- इतश्चेति । इतःदान्दा्यं पिव्वत्रारी नेधनभद्निपषमुदाहरति--यदवति
| ५६ दरयति--अथेति । उक्तनिषधद्रयात्मकशाखतातये गृहात ब्रहेति । तद (1 (98
` 9 भामर्भनवययोग्ं तत्दरकषयमिति ॥ ३० ॥ नेति नेति बकषातिरिक्तं सर्वै निपष्ममिलु्तं तदबुत्त सेतादिन्यप

६६० बर्यसूत्रशांकरभाष्यम्‌ । [अ. ३पा.२अ७घ्‌

परमतः सेतून्मानसंबन्ध मेदन्यपदेरोभ्यः ॥ ३१ ॥
<~) अस्यन्यद्र्मणो न वा विद्यते ब्रह्मणोऽधिकम्‌ ॥ सेतु्वोन्मानवसवाच्च संबन्धा द्धेद वस्वतः ॥ १॥
धकरणम्‌ ,

\9

2845 धारणात्सेतुतोन्मानमुपास्ये भेदसंगती ॥ उपाध्युद्धवनाङ्ञाभ्यां नान्यद्न्यनिषेधतः ॥ २ ॥

यदेतन्निरस्तसमस्तप्रपश्चं ब्रह्म निधीरितमस्मात्परमन्यप्तच्वमस्ति नास्तीति श्ुतिषिप्रतिपर
संशयः । कानिचिद्धि वाकयान्यापातेनैव प्रतिभासमानानि ब्रह्मणोऽपि परमन्यत्तवं प्रतिपा?
यन्तीव । तेषां हि परिहारमभिधातुमयमुपक्रमः क्रियते । परमतो ब्रह्मणो ऽन्यत्तरवं भवितुः
ईति । कुतः-सेत॒व्यपदेश्ादुन्मान्यपदेशात्संबन्धन्यपदेशाद्धेदभ्यपदे शाश्चेति । सेतुन्यः
दैशस्तावत्‌- अथ य आत्मा स सेतुर्विधृतिः' ( छा० ८४।१) इव्यात्मशब्दामिहितस्य ब्रह्मण
सेत॒त्वं संकीतयति । सेतुशब्दश्च हि रोके जलसंतानचिच्छेदकरे म्ुदावौदि्रचये प्रसिद्धः
इह तु सेतुशष्द्‌ आत्मनि प्रयुक्त इति टोक्गिकसैतोगिवात्मसेतोरन्यस्य वस्तुनो.ऽस्तितवं गग
यति । सेतु तीत्वौ' ( छा० ८।४।२ ) इति च तरतिरशब्दभ्रयोगात्‌ । यथा ङोकिकं सेतु तीटः
जाङ्गलमसेतं प्रापोयेवमात्मान सेतुं तीत्वीऽनात्मानमसेतु प्राप्नोतीति गम्यते । उन्मानव्यपः
शाश्च भवति तदेतद्रह्य चतुष्पादष्राशफं षोडशकलमिति । यञ्च लोक उन्मितमेतावदिदर्मिं
परिच्छिन्न कार्षापणादि ततोऽन्यद्वस्त्वस्तीति प्रसिद्धम्‌ । तथा ब्रह्मणो ऽप्युन्मानात्ततोऽभ्य

भ ५९८१०१५४ ५ ~ + +^

श्न्नप्रभलव्यास्या
वस्तु निषिध्यत इति तदयुक्तम्‌ । सेत्वादिधरुतिभिर्वस््वन्तरास्ित्वभानादिलाक्षिपति--परमत इति ।
दुभ्वायधिकरणे सेतुशब्दो विधारक्त्वेन गौणो व्याल्यातस्तथ्रप्युन्मानादिश्रुतीनां गतिमजानतोऽयं पूर्वपक्ष
न्मानादिधरुतीनां सुष्यत्वात्‌ , सद्र ब्रह्मेति फल सिद्धान्ते तक्ताद्वितीयतत्पदलक्ष्यसिद्धिरिति विवेकः । ब्रद् र्रयं, सेतुः
लोकिकसेतुवत्‌ । तीर्णलश्रतेश्रेयद--सेतुं तीत्व॑ति । जाङ्गलं वानमूिष्मिति वेदोक्तः वातग्रचुरे देशो जातस, :
देशमात्रं ग्राह्यम्‌ । दिशश्वतल्ठः कलाः प्रकाशवान्नाम पादः, प्रथिव्यन्तरिक्षं योः समुद्र इयनन्तवान्ाम पादः, अप्नः
शन्द्रो वियुदिति ज्योतिष्मान्नाम पादः च्चः शरोत्रं वाह्मन इयायतनवान्नाम पाद इति चतुप्पादरहयेति पादानामधौनि
शफा अस्येष्टाशफं, पादेषु चतुर्षु प्रत्येकं चतः कला इति षोडशकर्मिखश्रैः । पोडरपणपरिमितं ताम्र काप

भामतीब्याख्या प
परमतः सेतून्मानसंबन्धमेदव्यपदेश्ेभ्यः । ययि शरुतिपराच्या्ह्व्यतिसिक्ं तं नाप्तीलवपाछिं तना
दिश्रुतीनापापाततत्तद्निरोपदशेनात्तदतिसमाधानाथमयमारम्भः । जङ्ग स्थलम्‌ । मरकाशचवदनन्तवञ्ञयोतिपमदायतनवरि)
ब्रह्मणश्चलारस्तषां पादानामधीन्यषटो शफाः । तेऽावस्य ब्रह्मण इलयषटशफं ब्रह्म । षोडश कटा अस्येति पोडशकटप्‌ । पथष्‌ `
प्रतीची दक्षिणोदीचीति चतसः कठा अवयवा इव कटाः स प्रकाशवान्नाम ` परथमः पादुः । एतदुपासनायां परकि,
भवतीति प्रकाशवान्‌ पादः । अथापराः पृमभिव्यन्तरिषुं बोः समुद्र इति चतः कठा एप द्वितीयः पादोऽनन्तवनिम्‌ । ॥
नन्तव्लेन य॒णेनोपस्यमानोऽनन्ततुपासकस्यवहतीति अनन्तवान्‌ पादः । अथामिः सूर्यशरनद्रमा विद्यदिति चतर कट

आनन्द्गिरीयभ्याख्या

वस्तवन्तरसस्वावगमात्‌ । युभ्वायपिकरण सेतुव्यपदेशस्य प्रतिनीतल्ेऽपि भदादिव्यपदेशानां गतिमजानश्ारकूत -- परमि
विषयोक्तिपकं सवीजं संशयमाह--यदिति । सर्वश्ुतिविप्रतिपत्तिनिरासेनादयं ब्रहैव बस्तु नान्यदिति सिते वथमयमारमः 4
ल्याशक्गयाद--कानिचिदिति । मन्दाशङ्कानिरासाय तत्पदलक्षयस्यादरयलप्रपवा्थोऽयमारम्भस्ततोऽख पियति
ूवैपक्े सद्ितीयत्वाद्वहयणो द्वितीयनिषेधासिद्धिः । सिद्धान्ते तसादवयत्वद्वितनिषेषोपपत्तिः । अन्य निषेषद्रसन क

= ध । ज 1
चेद्रष्मातिरिक्तस्यापि श्रलयोक्तवादसितेति मत्वा पूवेपक्षसन्ने योजयति--परमिलयादिना । एतशबदोऽयोजनातम घ
तीयं ६

विवृणोति--सेष्विति । ब्रह्मणः सेतुतेऽपि कथं सद्वितीयलमिलाशद्रय व्यषिमाह--सेतुशषगश्ेति । *€ ^ ध
लैकिकसेतुवदिति मल्वाह-हृह चेति । इतश्च ब्ह्मसेतोः सदितीयतमिल्याह--सेतुभिति । कथर्मतकत। ४

तत्राह-यथेति । जाङ्गलं वातमूपिष्ठमि्युक्ततवादातवहुलो देशो जाङ्गलम्‌ । इह तु न्यायताम्येन स्यलमात्रु्त व
` व्याकरोति-उन्मानेति । पराची प्रतीची दक्षिमोदीचीति चतः कलाः काशावात्पादः । पृथिव्यन्तरिक्षं चौ; २५ स
न्पादः 1 अश्निः सयैश्वद्रमा विषुदिति उयोतिष्मान्पादः । चद्घः भोश्ं बान शलायत्नवान्पाद; । एते पदश्लेष ।
पादानामधान्यष्टौ राफान्यलेलष्टाशाफं चतखश्चतलः कला एकस पादसेति पोडशकरं पोडशावयवमिलथः । नद -त ।
वस्लम्तसस्तिषवं, तत्राद-- यश्चेति । कापौपणरन्देन पोडरापणानां संकञोक्ता । नक्ष सदितीयसुम्मितलवासंमतवपिल

परापिकर० ] एलप्भा-भामती-आनन्द्गिरीयव्या्याजयोपेतम्‌ । ६६१

वस्तुना भवितव्यमिति गम्यते। तथा संबन्धव्यपदेशोऽपि भवति -सता सोम्य तदा संपन्नो
भवति' ( छा० ६।८।१ ) इति “शारीर आत्मा" (ते० २।३।१ ) प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तः ' ( ब्रू
४।२।२१ ) इति च । मितानां च मितेन संबन्धो दष्टो यथा नराणां नगरेण । जीवानां च व
संबन्धं व्यपदिशति सुषुप्तौ । अतस्ततः परमन्यदमितमस्तीति गम्यते । भेदव्यपरेशश्चतमेवाः
गमयति । तथाहि-अथ य एषोऽन्तरादिले हिरण्मयः पुरुषो दयतेः ( छा० १।६६) इत्या.
दिलयाधारमीश्वरं ग्यपदिदय ततो मेदेनाश्याधारमीश्वरं व्यपदिशति--अथ य एोऽन्तरक्षिणि
पुरूषो ददयते' ( छा० १।७।५) इति । अतिदेदौ चास्यामुना रूपादिषु करोति- "तस्यैतस्य त
देव रूपं यदमुष्य रूपं यावमुष्य गेष्णौ तो गेष्णौ यन्नाम तन्नाम ( छा० १।७।५ ) इति। साव-
धिकं चेग्वरत्वमुभयोज्यपदिशाति-थे चामुप्मात्पराश्चो टोकास्तेषां चेष्टे देवकामानां चः
(छा० १।६।८) इत्येकस्य । थे चेतस्मादर्वाश्चो लोकास्तेषां चे मनुष्यकामानां च' ( छा°
१।७६ ) इत्येकस्य । यथेदं मागधस्य राज्यमिदं बेदेदस्येति ॥ ३ ९॥ एवमेतेभ्यः सेत्वादरिव्यप-
देशेभ्यो ब्रह्मणः परमस्तीदयेवं प्राप्ते प्रतिपादयते-

सामान्यात्तु ॥ ३२॥

तुशब्देन प्रददिीतां भ्राति निरुणद्धि । न बह्मणोऽन्यत्किचिद्धवितुमर्हति प्रमाणाभावात्‌ । न हय-
न्यस्यास्तित्वे किचित्परमाणमुपलभामहे । सर्वस्य हि जनिमतो वस्तुजातस्य जन्मादि ब्रह्मणो
भवतीति निधौरितम्‌ । अनन्यत्वं च कारणात्कार्यस्य । नच ब्रह्मव्यतिरिक्तं फिचिदजं संभवति
'सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयम्‌ ( छा० ६।२।१ ) इत्यवधारणात्‌ । एकविक्ञानेन च स-

रनलप्रभाव्यार्या
भवति तेद्रनसद्यं ब्रह्म, परिमितत्वादियर्थः । संवन्धिलाच नगरवदिल्ाद्--तथा संबन्धेति । अन्यदमितमिति अस-
हयातमिग्रः । अन्यस्पो अल्पत्वेन मितत्वनियमादिति मन्तव्यम्‌ । मेदेनोक्तात्वाच घटवदिलाह-मेदव्यपदेशश्चेति ।
मखक्षिस्यस्यामुनादिलयस्येन सहेति यावत्‌ । आधारतोऽतिदेशतश मेदूमुकावधितोऽपि तमाह-सावधिकं चेति।
॥ ३१ ॥ सिद्धान्तसूर्र व्याच््-तुशाब्देनेत्यादिना । यदन्यत्तत्कि साद्यनादि वा, नायः मानाभाव्रात्‌, ऋर्यस
म्ानन्यत्वनिर्णय्ेुक्ता न द्वितीयः प्रागुपत्तेरदरयत्वावधारणादिलयाद- नच ब्रह्मव्यतिरिक्तमिति । उनक्ता-
भामतीव्याख्या

योतिपान्नम पादस्तृतीयत्तदुपास्न ञ्ज्योतिप्मान्‌ भवतीति ज्योतिप्यान्‌ पादुः । अथ प्राणदः श्रौत वागिति चतयः कटाघ्रतुरः
९ अगरतनवननिम । एते प्राणादयो हि गन्धादिविषया मन आयतनमाध्रिल मोगक्ाधने मवन्ती्यायतनवान्नाम परदः । तद चतु-
¶४दटरफं प्रोडगकठ्पुमिषितं ध्रल्या । अतस्ततो ब्रह्मणः परमन्यदह्ति । स्यदितन्‌ । अत्ति चेत्‌ परिमस्यायोच्यतातान-
पी । मत जह--अमितमस्तीति प्रमाणसिद्धम्‌ । न वेतावदिलयपरः । मदव्यपश् विप्रकर--आभारतधातिदशतध्राव-
ध ॥३१॥ सामान्यात्तु । जगतस्त्मयादानां च वरिधारकसं च सेतुसामान्यम्‌ । यथा हि त्धवः पट विधास्यति
सिदरनलादूवे कयापि जगद्विधारयति तदुपपादृकलत्‌ । तन्मयीदानां च विक्रार वरह । सतरभातिचपटसमूदवल्वन्रद-
भगकटिलो नठनिधिरिकापरिमिण्डलमवगिेत्‌ । वडवानढो घर वि्ूमितव्वालाजटिलो जगद्धस्ममाद्धावभत्‌ । पवनः प्रचण्डो
+ आनन्द गिरायन्याख्या ४ ।

1 दं व्यच तथेति । तथापि कथं सद्वितीयत्वमिलादाद्रय व्या्िमाह--मिततानां चेति । व्धाप्तस्य हताः पश्रतमता-
16- जीवानां चेति । विमतं सद्वितीयं, संबन्धवच्वात्‌ , नगरवदिल्याह--भत इति । चत्‌ द शवरीति भेदेति । नतरानारनो-
पदषुराहरति--तयाहीलि । अतिदेदातसतं दशंयति--अतिदेशं चेति । भसेलक्िखरय परपसयेलधः । ८५:
"उरखेन पुरुषेण सहेति यावत्‌ । अवधितोऽपि मेदोक्ति साधयति-- साविकं चेति । एकस्वलायिदैविकस्य पुर्पल्येति यावन्‌ ।
नकसेलयाभ्यासिकस्य पुरुषस्येलयर्थः; । रेश्वर्य॑स्य सावधिकते दृष्टन्तमाह-- ययेति । विमतं सद्धितीथ, भद्न्यधदेदा मावान्‌ ; धटव-
। ।२१॥ पतेपक्षमुपसंदरति-एवमिति । ब्रह्मणः सद्वितीयसे ततोऽन्यस्य निपेष्यलोकतिरयुक्तन वत्तमिनीध्युक्तम्‌ ।
'फमनुच सिदन्तयति--एवमिति । सूतं व्याच्े--तुशब्देनेति । निरोधप्रकारममिनवनि--नेति । तकि माद वानि ।
१ भवाह-प्रमाणेति । तदेव सफुर्यति--नहीति । अभेदेऽपि मानदषटवुनयलायद्व जनमादियवमारर््‌ तत्र त्र सिदढ-
। भएयति- सवै ति । आरम्भणाभिकरणसिद्धमथै कथयति--अनन्यस्वं चेति । छितीयं॑निराद--नचेति । छ
रवभ उतिवत्तदथापततिमाह--एकेति । ह्मणः सिरत मानन्युक्तानीनि शङ्कते- नन्विति । तत्र रेठन्यपरशस्य

८९६९ बरह्यसुत्रशांकरभष्यम्‌ । [अ.३पा.२अ.५ पू

वैविक्ञानप्रतिक्ञानान्न ब्रहमाञ्यतिरिक्तवस्त्वस्तित्वमवकस्यते।ननु सेत्वादिभ्यपदेशा ्रहमभ्यतिरिः
तरव सूचयन्तीत्युक्तम्‌ । नेत्युच्यते । सेतुत्यपदेशस्तावन्न ब्रह्मणो वाश्चस्य सद्भावं प्रतिषाद्पि
क्षमते । सेतुरात्मेति ह्याह न ततः परमस्तीति । तत्र परसिश्नसति सेतुत्वं नावकट्पत
परं किमपि कटप्येत । न चेतत्याय्यं हरो हयप्रसिद्धकल्पना । अपिच सेतुग्यपदेश्ादात्मनो रं
किकृसेतुनिदरोनेन सेत॒वा्यवस्तुतां प्रसञ्जयता गृदारमयतापि प्रासङ्घधेत । न चेतश्याय्यम्‌
अजत्वादिश्वुतिविरोधात्‌ । सेतुसामान्यात्तु सेतुशब्द भारमनि प्रयुक्त इति श्छिष्यते। जगतर
न्मयोदानां च विधारकत्वं सेतुसामान्यमात्मनः। अतः सेतुरिव सेतुरिति परत आत्मा र
यते । सेतुं तीत्वंत्यपि तरतेरतिकरमासंभवास्पाप्नोलयथै एव वतैते । यथा व्याकरणं तीर्ण रह
प्राप्त इत्युच्यते नातिक्रान्तस्तद्वत्‌ ॥ ३२ ॥

बुद्धेः पादवत्‌ ॥ ३३ ॥
यद्प्युक्तमुन्मानव्यपदेशादस्ति परमिति- तत्राभिधीयते--उन्मानम्यपदेशो.ऽपि न ब्रह्मवयर्ति
क्तवस्त्वस्तित्वप्रतिपत्यथैः । किमथैस्तर्हिं बुद्धधथै उपासनार्थं इति यावत्‌ । चतुष्पाद प्रा्ष
षोडरकलमिव्येवंरूपा बुद्धिः । कथं नु नाम ब्रह्मणि सिरा स्यादिति विकारद्वारेण ब्रह्मण उन्य
नकटपनेव भ्रियते । न ह्यविकारे ऽनन्त ब्रह्मणि सवैः पुंभिः शक्या बुद्धिः स्थापयितं मन्दः
ध्यमोत्तमवुद्धित्वात्पुंसामिति । पादवत्‌ । यथा मनभाकाशयोरध्यातमधिदैवतं च व्रह्मप्रती
कयोरान्नातयोश्चत्वारो वागादयो मनःसंवन्धिनः पादाः कल्प्यन्ते चत्वारश्चास्यादथ आका

रन्नप्रभाव्याख्या
युमननामागमवाध इति भावः । उक्तं स्मारयित्वा हेतरूनामसिद्धिमाह- नयु सेविलयादिना । कं सेतुभरया पर्य
रथाद, नाय द्यक्ता द्वितीयं शङृते--तत्र परसिन्निति । सेठतलिङगेनाद्वितीयलश्तिवाधनमन्याप्यमिय
नचेति । लिगं चासिद्धमियाह--अपिचिति । विधारकवं तु कट्पितद्वितीयपिक्षापि युज्यत इति मावः । ती्वहेत
सिच्च इयाह-- सेतु तीत्वति ॥ ३२९ ॥ परिमितत्वमप्यसिद्रमिलाद--वुद्यथ इति । वावप्राणचश्रुःोत्राणि म
पादा अधिवाध्वादिदिश आकारस्य पादा ध्यानाथ कष्पितास्द्रद्रह्यण उन्मानमिलर्धः । रोकरिवं द्रात
भामतीव्याख्या
वाकराणठमेव ब्रह्माण्डं व्रिषस्यदिति। तथाच श्रतिः--“भीपारमद्रातः पवते" इ्यादिक॥२२॥बुद्धधरथः पादवत्‌ । मणो तप
समारोपितनरह्मावस्य वाग्ाण्शचः श्रौतमिति चारः पादाः । मनो हि वक्तव्यप्रतव्यद्रटयश्रोतव्यान्‌ मोचरान वागादिमिः ?
तीति सचरणसाधारणतयरा मनसः पादास्तदिदमध्यासम्‌ । आक्रङस्य ब्रहमप्रतीकस्याभिर्वायुराद्रिल्यो दिश इति चारः पद्‌ '
ध्यापिनो नमस उदर ख गोः पादा वित्रा उपलक्षयन्त इति पादाप्तदरिदमपिदूवतम्‌ । तदनेन पादवदिति विकि #"
आनम्द गिरीयव्याख्या
द्वितीयवसतुसाधकतवं नास्तीलाह-- नेतीति । स दहि शरुतितोऽ्थतो वा वस्वन्तरं साधयति, तत्रायं दूपयति--सेत्िति । ¢
दङ्कते-- तत्रेति । प्रोताथविरोधादायिकाथौ न युक्तो लिङ्गस श्रुतितो दुरबलत्वादिलयाह-- नचेति । इतश्च तथ नवन्त
साधकत्वमिलयाह-- अपिचेति । विवक्तं सेतुसाम्बमुपे्ष्य तव्याप्मथौम्तरं करपयतोऽतिप्रसक्तिः खादिति देलन्तरमेव सुपति
सेष्विति । यावति स्वी्ते शतिनं विरुध्यते तावदेव सखीकर्तव्यं तस्या निदप्रलेन बलवत्तरलादिलयाह--नचेति । %%.
तर्हिं का गतिरियाशङ्कय सत्रयोजनया दर्चयति--सेतुसामान्यादिति । रिं तस्मसिद्धेन सेतुना सामान्यमालनि ५९६
भयोगे निमित्तं तदाह--जगत इति । तस जगतो मयादासतत्तनियताथेक्रियासु व्यवखिततत्रक्षणास्तासां तदाश्रयस्य जगन
भितया यदात्मनो भिधारकत्वं तत्तस्य सेतुसामान्यमियथः । तेनात्मनि सेतुशब्दप्रयोगे सति कि सिध्यति तदाह--अत ५
तरतिशब्दादात्मसेतोः सदितीयल, तत्राद--सेतुमिति । स्वैव खातिक्रमायोगासमाोलय्थसलरतिरिलयुक्ं ्मोतेरपि ललन१

सरतव्यपः दरवद्टितीय
मरह्मविदाम्नोतीतिवदुपपत्तावपि नात्र ॒तरतिस्तद्थौ वृद्धप्योगानुषलन्धेरिलाशङ्कथाद--यथेति ॥ २३२ ॥ सेदव्यपदः

[9 © + द ॥ तुय
निरसखति--जुश्यथं इति । व्यावलंमनुच व्यावतेफ सूतरमादाय विमजते--यदुपीति । उन्मानव्यपदेशोऽपीलगिना द: सिरी
दृष्टान्ते । उपासनाथतवश्ुन्मानम्यपदेशस्य विशदयति--चतुष्पादिति । शद्ध ब्रह्म हिता सोपाधिके किमिति 0 रह

यते, तत्राह-- नहीति । उत्तमवुद्धीनां ज्ञिलयनौपाधिके ब्रह्मणि बृद्धिप्वेशेऽपीतरेषा तदभावात्तेषामपि व । वा
सिरीक्रियते बुद्धिरिति फरितं वक्तुमितीव्युक्तम्‌ । सूत्रभागमादाय वैदिकोदाहरणलरेन स्थाकरोति--पादवदिस्या नी तमेव द
इयादिशब्देन प्राणश्क्चः परोत्रमिति गृहीतम्‌ । अश्यादय इत्यादिशब्देन वायुरादिलयो दिश इति त्रयमुक्तम्‌ । द

न=

राभिकर० ] रलप्रभा-भामती-भानन्दगिरीयन्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ६६३

शसंबन्धिन आध्यानाय तद्त्‌ । अथवा पादघदिति यथा काषौपणे पाद्विभागो भ्यवहारा-
चर्य कटप्यते । नहि सकठेनेव कार्षापणेन सर्वदा सरं जना भ्यवहतैमीशते कयविक्रये
परिमाणानियमात्तद्वदित्यथः ॥ ३३ ॥
स्थानविदोषात्पकारादिवत्‌ ॥ ३४ ॥
इह सूत्र द्वयोरपि संबन्धमेदव्यपदेशयोः परिहारो विधीयते । यदण्युक्तं संवन्धग्यपदेशाद्ेद्‌-
व्यपदेशाश्च परमतः स्यादिति तदप्यसत्‌ । यत एकस्यापि स्थानविहषापेक्षयेतौ व्यपदेशावुप-
पद्यते । संबन्धन्यपदेशो तावदयमथः | बुद्धथाचुपाधिस्थानविशेषयोगादुद्भूतस्य विदोषविज्ञान-
स्योपाभ्यु परमे य उपरामः स परमात्मना संबन्ध इत्युपाभ्यपे्षयेवोपचर्भते न परिमितत्वापे-
क्षया । तथा भेदव्यपदेशोऽपि ब्रह्मण उपाधिमेदापेक्चयोपरच्ते न सखरूपभेदापेक्षया । प्रकाशा.
दिवदि्युपमोपाव्‌ानम्‌ । यथेकस्य प्रकाशस्य सीर्यस्य चान्द्रमसस्य वोपाधियोगादुपजातवि-
रोपस्योपाध्युपशमास्संबन्धव्यपदेशो भवत्युपाधिभेदाच्च भेदव्यपदेशः । यथा वा सूचीपादाका.
द्रादिपृूपाध्यपेक्षयेवेता सबन्धभेदव्यपदेशो भवतस्तद्त्‌ ॥ २४ ॥
उपपत्तेश्च ॥ ३५॥
उपप््यते चात्रेददा एव संबन्धो नान्यादद्राः “खमपीतो भवतिः ( छरा० ६।८। १) इति हि स्वरूप-

सवन्धमेनमामनन्ति खरूपस्य चानपायित्वात्‌। न नरनगरन्यायेन संबन्धो धरते । उपाधिकरूत-
खरूपतिरोभावान्तु-'खमपीतो मवति" ( छा० ६।८।१) इत्युपपद्यते । तथा भेदोऽपि नान्या.
दशः संभवति । वहुतरश्ुतिपरसिद्धेकेश्वरत्वविरोधात्‌ । तथाच श्रुतिरेकस्याप्याकाशस्य स्थानः
कृत भदव्यपदेशमु पपाद्यति--“ोऽयं वहि पुरुषादाकाशः" ( छरा० २।१२।७ ) भ्योऽय-
रन्नरप्रभाव्यास्या ।
अथवेति । पाद्कटपनां विनापि व्यवहारः करं न स्यादियत आद-नहीति। कापापणस व्यवहाराय पाद्‌कट्पनावत्‌ मन्द्‌-
मियां पयानव्यवहाराय ब्रह्मण उन्मानकल्पनेयः ॥ ३३॥ संवन्धभेदो कसितौ न चलद्वितीयसाधकावियाद स्थानेनि।
धानमुपामरिबुद्यादिः । एकसयेवोपाधिना भिन्नस्योपाधियान्तौ सयां संवन्ध उपचर्भते । यथा सोगसोकद्ेरहुल्यायुपाभिना
भत्त्योपाधिवियोगे महाटोक्रायात्मना संबन्धोपचारसद्रत तथादिलचश्रपोः स्थानयोर्भदादविरण्मयतुरपमेदकत्पनेल्ः
। २८ ॥ मुर्यावेव संबन्धभेदौ किं न स्यातामिरत्र सूत्रम्‌--उपपत्तश्चेति ॥ ३५॥ खस्मेण ब्रह्मणा जीवस म॑वन्धो
भामत्तीव्याख्या
पसयवि ट्रिक चेदं निदशनमिलयाह--अथवा पादवदिति । तद्वदिति । टटापि मन्दवद्धीनामाःयानव्यवहारबेल्ः
। २२ ॥ स्थानविशेषात्प्रकारादिवत्‌ । वद्धयायुपात्रिस्यानविङषयोगादृद्तस्य जप्रह्लपयोविद्चपवित्तानस्योपाः युप
मव पुपपवल्थानमिति । तथा मेदव्यपेशोऽपि विविधो व्रहण उपपिमेदपि्मेति । यथा सभनारमनििधिनयः सवि
भ नामर्नप्रपरिभेद द्विना भासे तद्वित तु गमत्तमण्डेनकीमवन्यतन वयन एवमिहापीति ॥ ३५॥
गत्‌ । एकीमावः कस्मादिह संवन्धः कथूनिदयास्यायते न मर्य एरचेतेण पिर --उपपत्तेश्च । ववी
ग ६ सस्पमंवन्धं ते । स्रमाव्चेदुनेन सृतेन्यतेन स्पृषस्ततः सामात्रिक्तादुल्याच्तातिरि्यति इति तवयाद्‌ उपपादितः

आनन्द गिरीयव्याख्या

पिवलेन धीजयति--भथवेति | पादव्रिभागं प्रिनापि व्यवहारवादुव्धं स्यदिलयाद्रुवाद- नहीति । उक्तदृष्टननन (9

पियं ध्यनव्य॒वहाराय ब्रहमण्युन्मानकरनेति दा्टन्तिकमाद--तद्रदिति ॥ २३॥ अवदि दतु्रत निरा व-- स्थानेति ।

पातवमाद्‌--दहेति । तमेव परिदहारमुक्वाऽनुवाददवारा स्फोरयति --यदृपीति । तव दवाव देवृ वाजि

पते इति । रथानविशपो बुद्धिः । आदिलश्चचरिवयादिः । द्थोरपि परिहारं संक्षिप्य तरिमित्य दशया संवन्पत्धपदस। प्रचा
बन्धेति । भेदवयपेऽमि स्थानविदेपादिति पदं योजयति-- तयेति । व्यपदरायौर।ापिकर कायश व्ान्--
| ` "अल्यादिना । आदिरब्दनोक्तमुदाहरणान्तरमाह-- यथा वेति । एवमकसिन्नपि वहयण्युपाध्ययक्ताविनी न्यपदेशनिलाद्‌--
पदषदेति ॥ ३५ ॥ मुख्ये व्यपदेश्य संभवति ठुतस्तदौपचारिकमुच्यते, तत्राह--उपपत्तश्चेति । तत्र सन्वय मूत्र ५
| १ --उपपयते चेति । अत्रेति ब्रह्मात्मनोरक्तिः । ओपचारिकेव संबन्धस्ोपत्तिमुपपादयनि खमिति । ५4
"१ --खर्प्ेति । संबन्धस्य दविनिष्ठलदिकसिन्नयोगमाशङ्खया इ --उपाधीति । इयानीम।पचारिकं मेवमादाग्‌ तं योज
0-तथेति । ्रोतव्यपदेशघ्य मुख्यःवमेव न ॒तवौपचागिि्तमन्यत्र्रिलङ्कयाह- तथाचेति ॥ ३५ ॥ सक दलन्तर्‌

६६४ बरह्मसूत्रश्चाकरभाष्यम्‌ । [ अ. ३१ा.२अ.,७ ू

मन्तः पुरुष आकाराः" ( छा० ३।१२।८) योयमन्तहैदय आकाशा, ( छा० ३। १२९
दति ॥ ३५॥
तथान्यप्रतिषेधात्‌ ॥ ३६ ॥
एवं सेत्वादिव्यपदेरान्परपक्षदेत्‌ज॒न्भथ्य संप्रति खपक्चं हेत्वन्तरेणोपसंहरति । तथान्यप्रतिः
धादपि न ब्रह्मणां परं वस्त्वन्तरमस्तीति गम्यते । तथाहि--स पवाधस्तात्‌' ( छा ७।२५।
'अहमेवाधस्तात्‌, ( छा० ७।२५।१ ), आत्मैवाधस्तात्‌ ( छा० ७२५२) सर्व तं परावादयं
ऽन्यत्रात्मनः सवे वेद, ( य° २।४।६ ) श्रहयवेद सर्वम्‌ "आत्मैवेदं सर्वम्‌? ( छा० ७२५२
नेह नानोस्ति फिचन', ( बू° ४।४।१९. ), ध्यसात्परं नापरमस्ति किचित्‌, ( भ्वे० ३।९ ¦
^तदेतद्रह्यापूर्वमनपरमनन्तरमवाद्यम्‌' ( ब्० २।५।१९ ) दलयेवमादिवाक्यानि खप्रकरण्ान्य
न्याथत्वेन परिणितुमशक्यमानानि ब्रह्मव्यतिरिक्तं वस्त्वन्तरं वारयन्ति सवोन्तर श्रुतेश्च;
परमात्मनोऽन्योऽन्तरात्मास्तीव्यव धार्यते ॥ २६ ॥ .
अनेन सवेगतत्वमायामदाब्दादिभ्यः ॥ ३७ ॥
अनेन सेत्वादिव्यपदेश्तनिरयाकरणेनान्यप्रतिषेधसमाश्रयणेन च सर्वगतत्वमप्यात्मनः; सिद्धं ५
वति । अन्यथा हि तन्न सिभ्येत्‌ । सेत्वादिभ्यपदेरोषु हि मुख्येष्वङ्गीक्रियमाणेषु परिच्छेद भ।
त्मनः प्रसज्येत सेत्वादीनामेवमात्मकच्वात्‌ । तथान्यग्रतिषेधेऽप्यसति वस्त॒ वस्त्वन्तराद्याप
तैत इति परिच्छद एवात्मनः श्रसज्येत । सर्वगतत्वं चास्यायामहाष्दादिभ्यो ऽधि्ञायते । आय।
मराबष्दो व्याप्तिवचनः शब्दः प्यावान्वा अयमाकाास्तावानेषोऽन्तदहेदय आकाराः" (छा,
८।१।३ ) 'आकाशवत्सवेगतश्च निलयः “ज्यायान्दिवः' ( छा० ३।१४।३ ) नन्यायानाकाशात्‌
ˆ नित्यः सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः" ( भ. गी. २।२४ ) इत्येवमादयो हि श्रुतिस्मृति
न्यायाः सवेगतत्वमात्मनोऽववबोधयन्ति ॥ ३७ ॥
| रनप्रमाव्यास्या
भेदनिकृततिरूपो युज्यते न सुष्यः संयोगादिः वस्ुद्रयासच््वात्‌ तथा भेदोऽपि न खत एकतशरुतेरिय्थः ॥ ३६।
द्वितीयाभावे सर्वेगतत्वश्ुतिविरोध इयत आद--अनेन सर्वगतत्वमिति । द्वितीयं सद्यं॒चेत्सेलवादिवद्रह्मणोऽः
स्यात्‌ यत्रान्यत्पर्यति तदल्पम्‌” इति श्रतेः । कंच निरवयवासंगब्रह्मणः सलयप्रपञ्चसंबन्धायोगात्तवेव सर्व गतलश्रतिषि
इति भावः । अधिष्रनेनाध्यस्तं जगव्याप्तमध्यस्तलात्‌ रज्ज्वा व्याप्तसपैवत, इति न्यायः ॥ ३५ ॥ एवं तत्पदलक्ष्यं संप
भामतीत्याख्या
मिथः । तथा भेदोऽपि त्रिविधो वान्यारश्चः खाभाविक श्र्थः ॥ २५ ॥ तथान्यप्रतिषेधात्‌ । गमेन भाष्येण व्यस्य
॥ ३६ ॥ अनेन स्वैगतत्वमायामशब्दादिभ्यः। ब्रहमदैततिद्धावपरि न सभैगतलं सर्वव्यापिता सर्व ऋणा?
पेण रूप्वच्वं सिध्यतीत्यत अ!ह--अनेन सेत्वादिनिराकरणेन परेतुनिराकरेनाम्यप्रतिषेधसमाश्रयणेन च सक्ष"
पन्यासेन च प्वंगतलमप्यासनः सिद्धं भवति । द्रत सिद्धे सर्वोऽयमनिकचनीयः प्रपश्चावभासो ब्रह्माधिषठान इति सर्वस क्र
आनन्द गिरीयव्याख्या
माह-- तथेति । सूत्रतात्पयमाह---एवमिति । बहाणोऽद्वितीयल्वे खपकषः । देलवम्तरमेव सत्रयोजनय। विशदधि--तर्था
यथा सेत्वादिव्यपंदशनिरासेभ्यो न वस्वन्तरधीस्तयेति यावत्‌ । अन्युप्रतिषेधुदाहरति- तथाहीति । तख तार्स्यं व
पत्ति--अष्मेवेति । अकारस्य स्त्मतभ्ाधि प्र्ाह--आस्मैवेति । निन्दानुपपत्या मेदनिपेधं दशीयति--सवैमिति । १
सामानाधिकरण्यादपरि तस्सिद्धिरित्याह--ग्रहयवेति । आधिकीं निषेधयियमुक्ता साक्षादेव तल्मतीतिमाह-- नेहेति ।
सरमिलयत् तेनेदं पू पुरवेणत्लततरेण संबन्धः। सेलादिवयपदेशेभ्यो दशितव्यानां विदोषमाद--खप्रकरणेति । शपो
हैतवन्तरमाद - सवोन्तरेति ॥ ३६ ॥ ब्रह्मणोऽदयतेऽपि सर्वगतत्वं सवत्मत्वं च कथं, तत्राह-- अनेनेति । सूतं व्या १
अनेने्यादिना । सेलादिव्यपदेशानामनिरासे परपरतिेधानाश्रयणे च सर्वेगतत्रमाफाशखेव ब्रह्मणः सादिलारङ्ाह भ
तत्र सेत्वादिन्धपदेशानिरासे सर्वैगतत्वासिदि स्फुटयति-सेत्वादीति ¦ परनिेधानाश्रयणेपि तदसि साधयति-त ।
परिच्छेदभसक्तिरिैेलाशङ्कयावशिष्टं व्याचे--सर्वेति। आदिशब्दः सप्रे सपृतिम्यायपेक्षया प्रयुक्तः । तत्र शल! ९ =
रुका । न्यायस्तु परिच्छिश्नतरे सल्यनिव्यश्वादिलक्षणो यावद्विकारः सूब्रोक्तः । नच स्वैमूतसंयोगित्वं स्गततं सचे ५ {
युक्तम्‌. । ततक्पनापिष्ठानतया ब्रह्मणः सरवैगतत्वोपगमादतोऽद्वितीयमनवच्छिननं ब्रहेति ॥ ३७ ॥ ब्रह्मातिरिक्तं निषिद्धे ऋ

^^

फएलाधिकर° | रलप्रभा-भामती-आनन्दगिरीयव्याल्याजयोपेतम्‌ । ६६५

फलमत उपप्सेः ॥ ३८ ॥
शः 6 कमैव फरुदं यदा कमारारि : ॥ अपृवावार
@ र) द यद्वा कमाराधित्त ईश्वरः ॥ अपूर्वावान्तरदरारा कमणः फलदरातुता ॥ ¶॥

(3 सू 9 [त ह, भ
ह्‌; पश अधेतनात्फलासूतेः शाखरीयाप्पूजितेश्वरात्‌ ॥ कालान्तरे फलोत्पततेनापूर्वपरिकर्पना ॥ २ ॥

तस्येव ब्रह्मणो व्यावहारिक्यामीरित्रीरितम्यविभागावस्थायामयमन्यः खभावो वण्यैते । यदेत-
दिष्टानिषटव्यामिश्रलक्षणं कमफल संसारगोचरं त्रिविधं प्रसिद्ध जन्तूनां किमेतत्कर्मणो स
होखिदीश्वरादिति भवति विचारणा । तत्र तावत्परतिपाद्यते फलमत इभ्वराद्धविलुमररेति। कुतः--
उपपत्तेः । सहि सवाध्यक्षः खष्टिखितिसंहारान्विचि्रान्विदधदे शकालविरोधामिङञत्वात्क्भिणा
कमौनुरूपं फलं संपादयतीत्युपपद्यते । कमणस्त्वलुक्षणविनारिनः कालान्तरभावि फलं भव.
तीदयजुपपन्नम्‌ । अभावाद्धावायुत्पत्तेः । स्यादेतत्क्मं विनदयत्छकाटमेव खानुरूपं फलं जन-
भित्वा विनयति तत्फलं कालान्तरितं कौ भोक्त इति । तद्पि न परिशुष्यति गराम्भोकृ-
। [र र्नप्रभान्याख्या `
व्यार्थमाह--फटमत उपपत्तेः । निर्विरोषत्वादन्यः खभावः फएरदेतृत्वाल्यः दषं सुखं देवादीनां, अनिष दुःखं
नारकिणां, व्यामिध्ं मनुष्याणां, संसारो जन्ममृतिप्रवाहः गोचरः आश्रयो यय तःसंसारगोचगम्‌ । अत्र वर्मश्ररथोः
पवदैतुवशवतेः संशयमाह- किमिति । अत्र पूर्वपक्ष फठ्दातुरीश्रस्य तत्पदवाच्यस्ारिद्धयापिद्धिः सिदरान्त तलि
द्रिरिति फलभेदः । पूरवोक्तनिर्विशेषरत्वसुपजीव्य फलदातृत्वमपीश्वरस्य नास्तीति पूरवपकषोत्यानात्तंगतिः । यथपि सर्वगतत्वं.
फए्दातृतं व्यवहारदशायां सिध्यति तथापि कर्मेण एव्र॒फठदातृत्वमिति राङ्मिरातेनोक्तसक्षयार्धनिर्वाटकवाच्यार्थनिर्म-
यार्थमद्याधिकरणस्यारम्म इति मत्वा सिद्धान्तं तावदाह-- तत्र तावदिति । खर्गादिकर पिदिषटदेशकालकम।भिन्नद तृक,
भ्मफलत्वात्‌ , सेवाफखवदित्युपपत्तिः । यागादिक्रियास्यं करम तावत्‌ क्षणिकं त( खनाशात्‌ फलं जनयल्युत फटमुत्पाद्य
नद्यति, आहोखिदपूौत्फलसिद्धिः, नाय इयाद अभावादिति । दवितीयं रते स्यादिति । कर्मनारक्षणमारभ्या-
भामतीव्याख्या
वद्र पर्वगतमिति सिद्धम्‌ ॥ ३५ ॥ फठमत उपपत्तेः । सिद्धा्तोपतमभिदमप्िकरणम्‌ । स्यदतत्‌ । गिल
पक्तभवस्य ब्रह्मणः कृत इशरलं कुतश्च फलदेतुलमपीयत जह- तस्येव ब्रह्मणो व्यावदारिक्यामिति । नास्य
पमायिकरं सूयमा्रियतचिन्यते कितु साव्यवहारिकप्‌ । एतच तथसा चते बह्म" इति व्याचक्षाणिरस्मामिरपपादितम्‌ । दषं फठं
पमः । यथाहुः-- यन्न दुःखेन संभिन्न नच मरप्तमनन्तरम्‌ । जमिटपोपनीतं च सु स्गप्रस्यदम्‌* इति । अनिषएपवीचय।-
हिथानमेग्े, व्यामिश्रं महध्यभोग्यम्‌ । तत्र तावस्पतिपाद्यते-फटमत ईश्वराकमिरायमितादपरिुमति ।
अ कर्मण एव फट कस्मान्न भवतीलत आह--कर्मेणस्त्वनुक्षणविनारिनः प्रयध्िनाधिन इ । गोदयी--्ा-
रेतत्कमे विनदयदिति । उपात्तमपि फठं भोक्तमयोग्यलद्रा कपीन्तरपरतिवन्धाद्रा न मुव्यत इय्रः । परि्रपि-तदपि
न परिशुध्यतीति । नहि स्वर आत्मानं टमभतापिल्यपिकारिणः कामयते कितु भोगयोऽस्माकं मवविनि । तेन याहदममिः काम्यते
। आनन्द गिरीयव्याख्या
“वत्र फल्दातृलमिलयाशङ्कव व्यवहारतस्तदुपपादयितुमुपक्रमते--फरमिति । पू्रीधिकरणयोग्नयदलध्यं तवोकतनिदाना तत.
वममीश्वरं दशेयतील्यधिकरणसख तात्पवंमाह-- तस्यैवेति । कुतो निविरेपलेनोक्तसय फाव्हवुनयायदुाद--व्यावहारिक्या-
मिति । निधिद्ेपसलयाद्वितीयपूरणस्रभावादन्यतवं फलदेतुतवाख्यं लमावः । तातपययुवला तिचारविपमाद --यद्विति । ए 24
तदि । अनिष्ट तिथक्लादि । व्यामश्च मनुष्यत्वम्‌ । कम॑फटलं साधित ससारावस्यागतलमा-- संसारेति । तिविकमकर
योकानुभवं प्माणयति--प्रसिद्धमिति । उभयोरपि फ़रुदेतुलश्वुतेरुक्ते परिपथ संशयमाद्-- किमिति । -मगतपनन १1
सपि त मानन्यायल्ने कमेपक्षं निराकरिष्यन्नादौ सिद्धान्तसुपक्रमते--नत्रेति । वाच्पाक्तिनदयाातितियलाततस ॥
तेलार पदादिस्सगतयः । पूर्वपक्ष कर्मेण एव फल्दानस्तामध्यौदीश्ररस्यांवित्कस्म्‌ । निदान तम्बस्य कमभाऽमाम-
वद्र प्रस्य तद्धावात्तस्यार्थव्वम्‌ । कयवेष्टनसंस्कारादिवपपुण्यादिसस्कारातकलोवत्त। न प्रदत्त शङ्१-- कृत इति ।
पि सोतं हेतुमता ग्याकरोति--उपपन्तेरिति । देशकालतरिरोपाभिक्षसे योग्यल माह--सर्वेति । कमानुर प्कनदावत प्वु
मह सृष्टीति । विमतं विरिष्टकषानवदावृ्ी, कमैफलतवात्‌ , सेवादिकमफल्वदिलरथः । कमपक्ष रियतो ना तञ्जन्धापूर्वद्रा फल.
११ दपयति-कमणसिस्विति । कियारूपं कमे कणिकं त्च नष्टं वा फयुतादयदुलाय ग॒ फालं नदत्‌ । ध
। । दितीयं शङ्कते स्यादिति । तैव तदि भोगः सादिलारङ्य कनन्तसरतिकाततदा मकमन
'साह-्दिति । सगोदिभोगलवाथयमानलेन फललादयज्ममानमपि पलं सस्पेणसीलयुकतमिलादइ- तदपीति । (व
21

६६६ बह्मसूत्रशंकरभाष्यम्‌ । [अ.६पा.२अ.. मू

संबन्धात्फलत्वानुपपत्ते; । यत्कालं हि यत्सुखं दुःखं वात्मना भुज्यते तस्यैव लोके पलः
भरसिद्धम्‌ । नहसंबद्धस्यात्मना खुखस्य दुःखस्य वा फलत्वं प्रतियन्ति लौकिकाः । अथोच्येत;
भूत्कर्मानन्तरं फरोत्पादः । कमकायौद्‌पूवौत्फलसुत्पत्स्यत इति । तदपि नोपपद्यते । भपूख
चेतनस्य काष्ठरोष्टसमस्य चेतनेनाप्रवर्तितस्य प्रवृच्यनुपपत्तेः । तद्स्तित्वे च प्रमाणाभावात्‌
अथौपत्तिः प्रमाणमिति चेत्‌ । न । शृभ्वरसिद्धेरथापत्तिश्चयात्‌ ॥ ३८ ॥

श्रतत्वाच ॥ ३९ ॥

न केवलमुप॑पत्तरेवेश्वरं फलहेतुं कटपयामः कि तर्हिं श्रुतत्वादपीश्वरमेव फर्हेतं मन्यामहे
तथाच श्रुतिर्भवति- (सल था एष महानज आत्मान्नादो वसुदानः" ८ बू° ४।४।२४ ) शेः
ज्ञातीयका ॥ ३९ ॥

धमे जैमिनिरत एव ॥ ४०॥
ज्ेमिनिस्त्वाचायो ध्म फटस्य दातारं मन्यते । अत पव हेतोः; श्ुतेरपपत्तेश्च । श्रूयते ताव
रतप्रभाव्याख्या ॥

नमिन्यक्तस्वगसुखादिसत्वे मानं नास्तीति दृषयति--तदपीद्यादिना । तृतीयं शङते-अथेति । अपूर्वं कं खत
फलदानाय प्रवर्तेते, चेतनाधिष्टितं बा, नाय इलाह- तदपीति द्वितीये त्वदष्टानभिज्नजीवस्याभिष्टतृत्वायोगादीश्ररर्या
तृत्वसिद्धिरिति भावः । प्रोढवादवेनापूवं नास्तीयाह-तदस्तित्व इति । क्षणिकरयागदेः श्रुतस्वगीदिहेतुलानुषपच्या
भ्यपूतिद्धिरिति चेत्‌। न । कर्मभिराराधितादीश्वरादेव स्थायिनः फलसिद्धेरियर्थः । न केवलतर्केणापूरवं सिध्यतीति :
॥ ३८ ॥ छृतालयेऽनुशयवान्‌” इलत्रोदाहतामिः “ इह रमणीयचरणाः इयादिशतिस्यतिभिरपूविदभरेत्तमिरीभर
` फरदातृतवं स्वीकार्यमिलाद--श्रुतत्वाचेति सूत्रकारः । अन्नरमासमन्तस्प्राणिभ्यो ददातीटन्नादः । वमु
धनदाता, कर्मणो ऽपूर्वय वा जडत्वेनोपकेरणमात्रत्वात्स्वतच्र ईश्वर एव फरदातेति सिद्धान्तो द्रीतः ॥ ३९॥ इः
ूर्वपक्षयति--धर्ममिति । विधिशवतिरविध्य्धः, तख लिढर्थख प्रेरणात्मनो यागो विषयसतद्धावावगमायागः सर्ग

भामतीव्याख्या ।
तीदशस्य फकरलपिति भोग्यमेव सकलमिति । नच तादशं कमौनन्तरमिति कथं फलं, सदपि सरूपेण । अग्रि समन
तीनते सुखदुःखे इति तद्विषयेणाठमवेन भोगापरनाश्नावश्यं मव्रितव्यम्‌ । तस्मादूतमवयेोम्ये अनलपूयमाने शशशूवनर ्
निश्ीयते । चोद्यति--अथोच्येत मा भूत्कमौनन्तरं फरोत्पादः । कर्म॑कायौदपूरवाद्धयेदिति । परी
तदपि नेति ॥ यद्यदुचेतनं तत्तत्सथे चेतनापिष्ितं परवतेत इति परतयक्षागमाभ्यामवधारितम्‌ । तस्मादुपर्वेणाप्यचेतनेन प
पिष्ितेनेव प्रवरतितव्यं नान्यथेयथैः । न चापूर्वं प्रापाणिकमपीव्याह--तदरि्तित्वे इति ॥ २८ ॥ श्रु तत्वाञ्च । अत
अवपरदः ॥ ३९ ॥ तिद्धाननोपकरमय पूरकं ृहाति--धमरै जेमिनिरत प्व । शुतिमाह--श्रुयते तावि?
मनु 'स्वगकामो यजेत" इल्यादयः श्रुतयः फढं प्रति न सधनतया ग्रागं विदधति । तथाहि-- यदि यागादय ए रि
तदतिरिक्त भावना तथापि त एव खपफैम्यः पू्ोपरीमूताः साध्यस्वभावा अवगम्बन्त इति न साध्यान्तरमपेश्तत इ न 6
ताध्या्तरेण संवदुमरनि । अथापि तदतिरेफिमी भवनालि तथाप्यसौ भाव्यपिक्षपि सयदोात्त पूवत च भाव्य ५
थैमपहाय न भिन्नपदोपातत पुरपवरिरेषणं च घछरगोदि भव्यतया सतीकरमति । न चैकसिन्‌ वाक्ये साध्यद्रववयरहमव, वि
भेदप्रष्गत्‌ । न केवठं शन्दतो वरतुतशच पुरुषप्रयत्नस्य भावनायाः सक्षाद्धायै एव साध्यो न तु स्वगौदिषतस्य तदवयागव
स्गंदेसतु नामपदामिधयतया सिद्वरूपस्यास्यातवाच्यं साध्यं घाल प्रति भूतं मव्यायोपदिश्यते' इति न्यवत्िन ए
नामिसंबन्धः । तथाच पारम सूत्र्‌--रव्याणां कतेमोगे युणलेनामितंमन्धः” इति । तथाच कमणो यागातत ¶

आनम्दगिरीयव्याख्या =
लर्मनरकयोरतितीत्रसुलदुःखत्वादननुभूयमानयोरसषिद्धेः खरूपेण फलप््ोक्तिरयुक्तेल्याह--यदिति । प्रसिद्धलमप व्यति #
स्फोरयति- नहीति । कसपान्तरसुत्थापयति--अथेति । तस्य स्वतन्त्रस्य ॒वा चैतनाधिषठितस्य वा फलदातृत्वं नाध क
तदपीति । न हितीयस्तस्े्रप्रामाणिकलादियाई -- तदस्तिष्वे चेति । आश्युतरविनाशिनो यागस्य कालानतरभाविपारह ५
खायिवस््वतिरेकेणानुपपन्नमपूत्रै करपयतीलयथापत्तिरदे मानमिति शङ्गते--अथीपत्तिरिति । कर्मभिरारापितादीश्रपष्व ५
धथोक्तफलसिद्धेमवमिलाह--नेश्वरेति ॥ ३८ ॥ शतिविरुद्वलाश्च न फलदेतुतवेन नियोगकस्पनेलाह--श्तध्वाचैत व
व्याच्े- न केवूमिति । कमेफलतवादिलक्षणा पृतोक्तोपपत्तिः । तामेव शतिमुद्यहरति--तथाचेति । निरुषापिरक सी
सोपाधिकमाह--अश्नाद दति । भन्नमासमन्तास््माणिभ्यो ददातीलन्नादः । वसु धनमथिभ्यो ददातीति नबुदानः त
धु च कमैफलम्‌ ॥ ३९ ॥ संप्रति पूषपकषयति--भममिति । सक्तं विभनते-जमिनिर्तविति । ४१९६.

| रि १

पएडापिकर० ] रप्रभा-भामती-भानन्द्गिरीयव्ार्यात्योपेतम्‌ । ६६७

यमर्ः-“खगंकामो यजेत' इत्येवमादिषु वाक्येषु । तत्र च विधिशरुतेर्विषयमावोपगमादागः
खगसयोत्पादक इति गम्यते । अन्यथा हयनयुष्ठातको याग आपथेत तत्रास्योपदेशवेयथ्य स्यात्‌ ।
नन्वक्षणविनारिनः कर्मणः फालं नोपपद्यत इति परितयक्तोऽयं पक्षः । नेष दोषः । श्रुतिपा-
माण्यात्‌ । श्रतिश्चत्ममाणं यथायं कमेफलसंबन्धः श्रुत उपपथते तथा कल्पयितव्यः । न
वानुरपाय किमप्यपू कमे _विनर्यत्कालान्तरितं फलं दातुं शकतोल्तः कमणो वा सुक््मा
` र्प्रभाव्याल्या ` ` ।
मिति गम्यते । यागस्येष्टसाधनत्वाभावे प्रेरणानुपपत्तेरिलर्थ; । अपूर्वद्रारा कर्मणः फलमुपपयत इत्युक्ता सिद्धान्तं दृष.
भामताव्याख्या
मीत्‌, समीरितस्य च स्रगौदेरताष्यवान्न मरागादयः पुरपस्योपक्वन्यलुपकारिणां चेषां न रष ® अनीशानश्च न
ए तेमबलयपिकायीत्यिकाराभावपरतिपादितानयैक्यपरिदिराय कृःसस्यैव्नायस्य निर्ृनितिखवु खानपदघनिलपुलमयनहाज्ञानपरतं
दपवत्िठयनदरिण। तथाहि-सतरवन्नये कपिकस्यचिद्धेदय प्रविखयो गम्यो -यथा तर्गकामे मेत इति शरीरमा.
प्िटयः । इह लल्वापाततो देहातिरिक्त अपुमिकफलोपमोगसमरथोऽपिकारी गम्यते । तत्रापिकारसयोनेन कमेण तिरकरणा-
मगोऽी प्रतीयमानस्य विचारासहस्योपायतामत्रेणवरस्थानादनेन वाक्येन देहासमवप्रवरिखयस्तसरेण क्रियते । "गोदोहनेन
शृकामरय प्रणयेत्‌" इतयत्राप्यापततोऽपिकरताधिकारवगमदपिकासिमिदप्रविकयः । निरेधवाक्याति न साक्षादेव प्रततिनिेयेन
विक्यापि चान्यानि तमहण्या यजेत प्रामकामः' स्यादीति न तांगहण्यादवियपरततिपराण्यपि तूषायान्तयेषदेशेन सेवादिरशरे-
यपतिेवाभनि । यथा विषं मृद्ख्ल मास्य गहे मुदध्वेति । तथाच रागायप्रिषनतिधकिमिन आमस साखत्मप्यु-
भपय । रागनिबन्धनां तूषायोपदेशद्रारेण प्रतृत्तिमनुजानतो रागसंवधनादृशास्रत्प्रसङ्गः । तत्निपमेन तु बरह्मणि प्रणिधानपादध्डासरं
रषं भवेत्‌ । तस्मात्मेफलरसवन्धस्याप्रमाणिकलादुनादितित्तित्राप्रियासहकारिण रदरव कमानपेकषादधिचित्रफटोसतिरिति ।
कथं तहिं रषिः किमत्र कथं प्रवर्तनामात्रत्वाद्िेस्तस्य चाधिकारमन्तरेणापयुपपततेः । नहि यो यः प्रवयति त सर्वोऽपिश्तमीकषते ।
पदिः परवतकस्य तदनपेकषतादिति शङ्कामपाचिकीरपराह-- तत्र च विधिश्ुतर्विषयभावोपगमायागः सखगस्योत्पादक
एति गम्यते । अन्यथा ह्यनयुष्ठातृको याग भपययेत । अयमभिततपरिः--उपदेशो हि ब्रिधिः। गधोक्तप्‌-- (तस्य
तमुपदेशः" इति । उपदेशश्च नियोज्यप्रयोजने करमणि ठोकशाह्लयोः प्रसिद्धः । तयभारोग्यकामो जी भुज्गीत । ए मरपन्धा
छतु भवाननेनेति । न लाज्ञादिखि नियेोत्तुप्योजनस्तत्रामिप्रायस्य मरवतक्लात्‌ , तस्य चाद संपरेऽसंभवात्‌ । जस्य चोपदैशसय
गियोग्यपरयोननव्यापारविषयलमदष्ावरपेधिताठकूटव्यापारगोचरलमसाभिरपपाितं नयायकणिकायाम्‌ । तथाच (लका गरनेत'
पया स््गकामादेः समीहितोपाया गम्यन्ते यायादयः । इतरथा तु त साधपितारमनुगच्छयुः। 7दृक्तमृषिणा--अतधकं तु
गद्य! इति । अत्ठतरपषटितोपायतारहितप्रवतनामत्राथले यनेतेव्यद्रीनापसाधकं क्म यागादि स्याद्‌ । तापिता नापिगच्छ-
दः । न चो सक्षाद्धावनाभाव्या अपि कपरेरितत्ताधनताविपयुपहितमयीद्‌। भावनेदेया भगितुमनति, येन पुमनपकास्काः
पो नापरिकारभाजो भवेयुः । दुःखेन कर्मणां चेतनसमीहानास्पदवात्‌ । सगादीनां तु भवनापूतरूपकरामनोपधानाचचच । प्रीयाः
नूच । नमपदामिधेयानामपि पुरुषविरेषणानामपि भवनोदेदयताटक्षणमव्यलप्रतीतेः । फलृत्तमविनामव्यललक्षमेन
प परगादिसा्यतेन फलायेपरवृत्तमावनाभाव्यत्वरूपस्य फलसतष्यलस्य तमप्रधानतामतरि कवक्यतमवायसं मवान्‌, मावनाभाव्य-
मत्य च यागादिस्यलस्य करणेऽयविरोधात्‌ । अन्यथा पूर्वत्र तदुचछेदात्‌ । परदरपि चारि ५ । फलस्य
'वदिनव्यायलतरिरहिणोऽपि तदेद्यतया सर्वर व्यापितया व्यवस्थानासरम्ताधने यागादौ सथकमादूरमिकरार इ तदधम ।
ग चप्राप्ाधूविष्याः सम्रहण्यादियागविधयः परि्स्यायका नियामक वा भूव्रितुमनत्‌ । न चापिकाराभवि दैहतिप्रगिलयो वाि-
पतिदमविरयो व्‌ शकय उपपादपितुप्‌ । आपाततः प्रतिमाने चास्य तत्परलमेव नाभीयतपरलम्‌ । सरतत: यमानेऽ
पकयस्म तदर्थ तभवति न सेपातायातपस्वपुचितभ्‌ । न वचेतावता राखतव्याघातः । तस्य स्तगाय॒पायद(मनेऽपि शाच्वलोपपत्तेः ।
आनन्दगिरीयव्याख्या [त्‌
शयत इति । कथमेतावता फलदेतुतं कमणः सिद्ध, तत्राद-- तत्र चेति । व्िधिश्चतिर्विध्ययस्तस्य किडाच्धस्य ५
पाग विषयसतद्धावावगमाचागः सभैस्य साधनमिति गम्यते । पुरुपामिरपितस्वगसाधनत्वामति यागस्थ तत्र ५ ।
परषमवततेरयमावनाय। भाव्याकादक्षत्वदेकपदोपात्ततया यागस्य संनिहितलादव्यलेन स्वमी न व
ययेति । मोगबतायाः संनिभेः सकाशादन्तरङगतवाधागस्य च डेशत्मकलतवेन फल 0 ध ॥
1 भावनोदैर्वरूपभाग्यतवतिदधरपुरा्भे पुरुषस्यापरृत्तः स्वगंदेरेव भाव्यवं ति । क ।
त कणिकत्वादित्युक्तं सारयति--नन्विति । शल्वम्मेन निराच्--- (1
तिरेकदयारा दषरेयति--नचेति । कमावान्तग्व्यापारलमुवेल कर्मणो वेयुक्तम्‌ । फलः

६६८ वह्मसुत्रश्ाकरभाष्यम्‌ । [अ.२३पा.२अ.८ १

काचिदुस्रावस्था फलस्य वा पूर्वावस्थापूवै नामास्तीति तक्यते । उपपद्यते चायम
उक्तेन पकारेण । ईश्वरस्तु फलं दद्‌ातील्यजुपपन्नम्‌ । अविचिच्रस्य कारणस्य विचिश्रकारयानु
पततर्वैषम्यनेधृण्यपसङ्गाद उष्टानवेयण्यापततेश्च । तस्माद्धमौदेव फलमिति ॥ ४०॥
पूवे तु बादरायणो हेतुव्यपदेशात्‌ ॥ ४१॥
वाद्रायणस्त्वाचार्ैः पूरवोक्तमेवेभ्वरं फलहेतुं मन्यते । केवठात्कमंणो ऽपूर्वाद्ा केवलात्फर्ल
त्ययं पक्षस्तुरशबष्देन व्यावल्यैते । कमापेक्षादपूवोे्लाद्वा यथा तथास्त्वीश्वरात्फरमिति
द्धान्तः । कुतः- हेतुव्यपदेशात्‌ । धमौधमेयोरपि हि कारयितत्वेनेश्वरो हेतुव्यपदिद्य
फटस्य च द्‌ातृत्वेन एष ह्येव साधु कमे कारयति त यमेभ्यो छोकेभ्य उन्निनीषते । एष
एवासाधु कमे कारयति तं यमधो निनीषते' इति । सयते चायमर्थो भगवद्गीतास्‌-
"यो यो यां यां तुं भक्तः धरद्धयाचितुमिच्छति । तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विद्धाः
हम्‌ ॥ स तथा श्रद्धया युक्तस्तस्याराधनमीहते । लभते च तत; कामान्मयैव विहितान्हिताः
। ` | ` रन्नप्रभाव्यसख्या
यति-दंश्वररित्वति । शश्र: कि कर्मानयेक्षः फलं ददाति तत्साम्नो वा, आश आदट--अविचित्रस्येलयादरि
द्वितीये संवेष्रनसंस्कारमात्रात्कटाद वे्रनवत्करमापूवौदेव फटसतिद्धेः करिमीश्वरेणेति भावः । अन्र वयं वदामः--चन्दून
कादिदष्रसंपत्मव सुखादिसंभवे कृतं धमधमीभ्यामिति शुतिस्म्रतिवलात्तदपेक्षायामीश्वरेण किमपराद्धम्‌ । अतः दशरन
त्केवलात्कर्मणः फलमि लयुक्तमिति ॥ ४० ॥ सिद्धान्तयति--पूये त्विति । अचेतनस्य कमणः खतःप्र्रच्ययोगा
भामतीन्याख्या
पुरपक्नयोऽमिधायक्तं हि शस्लम्‌ । सरागवीतरागपुमश्रेमोऽमिपायक्लेन सवपासिदतया न तचव्यप्रतिः । तसा
पृयमवोपगमाचागः सगस्योः्पादूक ति सिद्धम्‌ । कमणो वा काचिदवस्थेति । कर्मणोऽवान्तरव्यापारः । एतृ
वति--क्मेणो हि फलं प्रति यसाधनवं श्रुतं, तनिवाहुथितुं तस्मैवावन्तरव्यापारो मवति । नच व्यापारवति स्येव य
नासतीति युक्तम्‌ । जपःस्यमियादरिषु तक्पच्यपूरवाणां परमापूर्वं जनितव्ये तदुवरानतरव्यापास्वात्‌ । असि च. तरपा
तेन पु करतव्यायामन्तर तैलपरिणाममेदानां तदवानतरव्यापररलात्‌ । तस्मकर्मकार्यमपू्ं कर्मणा फले कर्तनये तद्वान
इति युक्तम्‌ । यदा पुनः एलोपजननान्यधानुपपच्य किंचिक्तस्यते तद्‌ फश्य चा पूवौवस्था। अविचित्रस्य कारणये।
यदीखवरादेव केवलादिति देषः । कर्भमिर्वा माभ का््रपोतादे रागादिमचपरसङग इत्याशयः ॥ ४०॥ पू तु वादृराय
हेतुभ्यपदेशात्‌ । द्ानुस्तारिणी हि कल्पना युक्ता नान्यथा । नहि जातु मृपिण्डदृण्डादुयः कुम्भकारायनपििताः १
द्रारम्भाय व्रिभववन्तो दृष्टाः । नच वियुत्पवनादिभिसपरयलपूर्व्यमिचारः, तेषामपि कत्पनास्पदतया व्यमिचारनिदरैनवनषपः
तस्मादचेतनं कमं वपव वान चेतनानपिष्ठितं सतत्र स्रकरये प्रवरवितुपूत्सहते नच चेतन्यमतं कर्मेलस्पसापार्या
योगादिविशषिज्ञानरन्यपपयुस्यते, येन तद्रहितक्त्रज्ञपात्रापिषएठनिन पिद्धसाध्यवगुद्धाग्येत । तस्मात्त्तसरसाद्‌ाद[टगोपुरीरण
जननिदशेनसहसेः पपरिनिधितं यथा चेतनापिष्टानादचेतनानां कार्यारम्भकवमिति तथा चैतन्यं देवताया जप्तति व:
सपृतीतिहापपुराणप्रतिद्धं न सक्यं प्रतिषेद्धमिदयपि स्प निरटङ्कि देवतापिकरणे । टकरिकशेश्ररो दानपस्विरणप्रणमाजनिकप
तिमयीभिरतिश् द्ागमोमिभेक्तिमिरारापितः प्रत्नः खलिरूयमराधकाय फठं प्रयच्छति प्रिरोधतश्रापकरियामिविरेष्मयलिगि
सुप्रसिद्धम्‌ । तदिह केव कम वपर वा चेतनानयिषटितमचेतनं फं प्रसूत इति दृविरुद्धम्‌ । यथा वरिनष्ठं कम न एठं ¦
आनन्दगिरीयय्याख्या
मानत्वं गृहा फलय वे्युक्तम्‌ । उपपत्तेश्चेति दितीयहतु विवृणोति--उपपद्यते चेति । तत्र विधिश्रुतेरियादिर्कतः +"
्ु्युपपत्तिभ्यां सखपक्षमुक्त्वा सिद्धन्तं प्रलाद--दैश्वरस्त्विति । एकरूपात्कारणान्नानेकरूपं कायं कायन्तिराणामाकसिकलरः
लर्थः । श्ुमाञ्युभफल्दाृते रागदेषादिमखापत्तेश्च नेश्वरात्फलमिल्याह- वैषम्थेति । ईधरसख पफलदातृते कमीनुषनष
दोषान्तरमाद- तदिति । उक्तदोपनिवृ्यथमपूवोर्व फलं नेश्वरादिव्युक्तमुपसंहरति--तस्मादिति ॥ ४० ॥ हधराकलभि
दाम्तयति-- पूरव स्विति । उ्तरपक्षप्रतिक्चं विभजते--बाद्रायणस्तिविति । परपक्षनिषधग्रतिशां अरकटयति--केवराित न
देरानेक्षादिति यावत्‌ । कथमीश्रस्यापि केवलस्य फलेतुलं, तत्राह- कर्मेति । यथा परपक्षे कमपिक्षादपूवोपद्ा %
फलमिल्युपगते तथा तदन्यत्तरपिक्षादीश्वरदेव फलमस्तु । तथाच न वैषम्यादील्यथैः । तत्र प्र्षपू्वेकं 1
अपूवैस्याचेतनस्य केवलस्यप्रवृत्तसतेस्यव फल्दातृत्वकटपनायां दृष्टविरोधादेवतापूजाप्मकस्वाच्च यागख वान
6 र ५ ध > ववा सात कथवी
फरवत्वादुक्तशुताथापत्तरीश्वरणोपक्षयाद्रपूवेमप्रमाणमिति मत्वा हेतु व्याचे--धर्मेति । प्रतं देतुभ्यपदेामुक्वा प
स्मयते चेति । तस्य तत्तदेवतासल भावस्य ममेति यावत्‌ । ततस्तसादाराधितादनुषितादित्वथेः । हेदवयपदेशदिलसाषा

५ापिकर० 1 रलम्रमा-भामती-आनन्द्मिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ६६९

(५२१) इति । सववेदानतेषुचेश्वरहेतुका एव ख्यो व्यपद्यत । तदेव चेश्वरस्य फल-
हत्वं यस्लकमांयुरूपाः रजाः खजतीति। विचित्रकायोलुपपत्यादयोऽपि दोषाः कृतप्रयलापिक्ष-
तवादीश्वरख न प्रसज्यन्ते ॥ ४१ ॥ इति श्रीगोविन्दभगषत्पूञ्यपादरिष्यभ्रीमच्छेकरभगवत्पा-
कृतो श्रीमच्छारीरकमीमांसाभाष्ये तृतीयाध्यायस्य हितीयः पादः ॥ २॥

। | | रलप्रभाष्यास्या

शसतातुसारिपुवेवंठीयस्वात्सवैवेदान्तेषवीरश्चख जग्डेतुलध्ुतेधेश्रसपिष्टिताकर्मणो जगद्न्तःपातिफरपसिद्धिरिति समु-

मयाः ॥ ४१ ॥ इति ध्रीमतरमदसपरत्राजकाचायश्रीमोषिन्दानन्दभगवःादकृतौ शारीरकमीमांसान्याव्यायां भाष्यरन-
पमाया तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
भामतीव्याख्या

त कल्यत दृविरोधदिवपिहापीति । तथा देवपूलसको यागो देवता नप्रताद्यन्‌ फक प्रसूत दयवि दशी्द्धप्‌ । नहि राज-

पनाकपमाराधनं राजानमप्रस्राय एयर क्पे । तस्माहृ्वृग्ण्याम्‌ यागाद्िभिरपि दुवताप्रपत्तिमसायते । तथाच देवताप्रसा-

द सापिनः फलोततेर्पपततः कृतमपेण । एवमणुमेनापरि कर्मणा दरेवतािरोभनं श्ुिसमतिप्रषिद्म्‌ । ततः स्ागिनोऽग-

दवः । सच चमूशुमकारिणां तदरूपं एकं प्रपु्वाना देवता द्रषयप्पतवतीति यव्ये । नहि सना सानुकारिणमनुगृह

य वा पृपकारिणं मवति द्वि स्तो का तद्दटाभ्किऽीरवरः । मथा च पम कते उत्पदपूर्वाणापद्गपूरवाणं चो.

पोः । एवं प्रधानारधनेजाराधनानापुयसाराधनानां चोपरोगः । लम्याराधन छ तदमारतपरणयिजनरधनानामिति

५ पुपानमन्यत्राभिनिवेशत्‌ । तस्मदृष्टविरीपेन देवताराधनात्‌ फटन लपूर्वातपणो वा केवलादविरोधते दतुव्यपदेश धतिः

सक वयास्यातः । मे पुनस्त्यीमिव्यापाराया फलोतादुनाया तिलं सर्वसाधारणलयपिति मन्यमाना मव्यक्ररीयमपिकरणं एषः

यवदुतेमयो व्यवहसकियामीशिव्ीरितव्यतिमागवस्थयपिति माध्यं वाकी ॥ ४१॥ ३0 ्रीवाचस्पतिपिश्चपिरपिति भाष्य-

परिमि मामला तृतीयध्याध्यायस्य हितीयः पादः ॥२॥

आनन्द्गिरीयव्याख्या

पति । ६५२ ख सष्टयादिदेतुतेऽपि कथं फलदेतलं, तत्राह-तदेवैति । यथ तिचिव्र्य वारणसलाटि, तमाद--तरचितरेति ।

॥४१॥ इनि श्रीमलरमहंसपरिवानकाचा्शरी्ुदरानन्दपूज्यपादद्ि'वभगवदानन्दूजानक्रन दादीरवमीमांतमो्रिमिगि तपाननिमय

तुतवाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥ २॥

॥ इति दृतीपाध्यायख तखम्पदाथपरिशोधनास्यो हितीयः पादः ॥

ति | ` बह्मसूत्रशांकरभाष्यम्‌ । [अ,३प१ा.३म. १

तृतीयाध्याये तृतीयः पादः ।
सवेवेदान्तप्रल्ययं चोदनायविोषात्‌ ॥ १॥

<> सववेदेष्वनेकरवमुपासेरथवैकता ॥ अनेकसवं कौधुमादिनामधमंवि भेदतः ॥ 4 ॥
0 विधिरूपफटेकत्वादेकत्वं नाम न श्रुतम्‌ ॥ शिरोव्रताख्यधर्मस्तु स्वाध्याये स्मान्न वेदने ॥ २॥

व्याख्यातं विशेयस्य ब्रह्मणस्तच्वम्‌ । इवानीं तु प्रतिवेदान्तं विक्षानानि भिद्यन्ते न वेति विच
येते--नयु विक्षेयं ब्रहम पूर्वापरादिभेद्रदितमेकरसं सैन्धवघनवदवधारितं तश्र कुतो विका
भेदाभेदचिन्तावतारः । नहि कमेबहुत्ववद्भक्यहुत्वमपि वेदान्तेषु परतिपिपादयिषितमिति कं
वक्तुम्‌ । ब्रह्मण एकत्वादेकरूपत्वाञ्च । न चेकरूपे ब्रहमण्यनेकरूपाणि विश्षानानि संभवन्ति ¦;
ह्यन्यथार्थो ऽन्यथा क्ञानमिलयभ्रान्तं भवति। यदि पुनरेकसिन्वरह्मणि षह्ठनि चिक्षानानि वेदान्ता
रेषु प्रतिपिपादयिषितानि तेषामेकमभ्रान्तं ्रान्तानीतराणील्यनाश्वासप्रसङ्गो वेदान्तेषु तसा
तावतप्रतिवेदान्तं ब्रह्मविक्षानभेद आराङ्कितुं शक्यते । नाप्यस्य चोदनाद्यविशेषादभेद्‌ उच्यते

ब्रह्मविक्षानस्याचोदनालक्षणत्वात्‌ । अविधिप्रधानैर्हिं वस्तुपयंवसायिभि््रह्यवाक्य्रहयविश्ञा
जन्यत इत्यवोचदाचायैः "तत्तु समन्वयात्‌ ( ब्र सू° १।१।४ ) इत्यत्र । तत्कथमिमां भेदाभेः

५ ७४ ५ ^~ +
क ५ ८५ ७ ७ = ५५ ^ ~ च ^ च ^ ५ ५५
\

रनरप्रभाग्याख्या ।
मातेण्डं ध्वान्तनाशाय तिलकरखामिनं मुदे । विप्रं विघ्रविध्वस्य प्रणमामि मुहुः ॥

ब्रह्मखरूपं निधाय तज्जञानसाधनोपासनाखसरूपमाद--सवैवेदान्तप्रययं चो दनाच्विरषादिति । पर
तिमाद्--व्याख्यातमिति । पूर्वपादे तत्वम्पदार्थविवेकः क्रत: । इह तत्फठं वाक्रयार्थज्ञानमानन्दादयः प्रधानस्येति
णापुनरुक्तपिक्षिततपदतद्वाच्यार्थोपसंदहारेण निर्धायंत इति फलफलिभावः संगतिः । सगुणवाक्यार्थविदाचिन्ता तु त
चित्तेकाग्यद्वारा निगणज्ञानसाधनत्वाक्कियत इति मन्तव्यम्‌ । संप्रति नियुणज्ञानं मेदाभेदविचारविषयत्वेनोक्तमिति म
आक्षिपति-- नन्विति । वेयभेदे वियाभेदचिन्ता स्यात्‌ , ब्रह्मणस्तु वेयदेक्यान्न चिन्तावसर इत्यर्थः । ्रहकयेऽपि
भेदाचिन्तेलत आद--पकरूपत्वाश्चेति । निधमैत्वादियरथः । एकसूपेऽपि ब्र्मण्यनेकग्रकारसंभवादधेदशङ्खा इयत आ!
नचेद्यादिना।पूवपकष ज्ञानमेदश्कालुपपत्तिमुक्त्वा चोदनायभेदाज्जञानाभेद्‌ इति सिद्धान्तोऽप्ययुक्त इलयाह-नाप्यखे

भामतीव्याख्या

सवैवेदान्तप्रतल्ययं चोदनाद्यविशेषात्‌ । प्रवण संगतिमाह-ज्याख्यातं विक्षेयस्य ब्रह्मण इति । 7
ब्रहमतच्वगोचरं विज्ञानं मन्वान _ आक्षिपति--नजु विक्ञेयं ब्रह्मेति । सावयवस्य हयवयवानां मेदाततदवयवतिरि
गोचराणि विज्ञानानि गोचरमेदाद्धियेरन्निलयवयवा ब्रह्मणो निराष्ताः पूवपिरादीलनेन । नच नानास्वमावं ह्म यतः लमा
दद्वि्नानि ज्ञानानीय्ुक्तम्‌-पकरसमिति । घनं कटिनम्‌ । नन्वेकमप्यनेकरूपं ठोके श्ट, यथा सोम्मकोऽयाचो म
पिता पुत्रो अता भता जापत्ता द्विजोत्तम इ्यनेकरूप इयत उक्तम्‌-पकरूपत्वाश्च । एकस्मिन्‌ गोचरे तंभवनि प

आनन्दगिरीयभ्याख्या

ताचिकमताच्िकं च ब्रह्मणो रूपमुक्त्वा तद्धियां प्रतरििदान्तं प्रतीतानां नामाचमेदादमेदमाद--सर्बवेदान्तेति । पूपाततिः
संगर्ति वक्तुं वृत्तं कोतेयति--श्याख्यातमिति । चये जहाण्युक्ते तज्कानं रविरूपमिल्यवेक्षायां तद्विचारायोत्तरपादप्रर्िरिचह
दू दानीमिति । पदाथंयोः शोधनानन्तरमपुनसक्तपिक्षितपदपदा्थौपसंहारेण सगुणनिर्युणवाक्यानामरथो निर्धार्यते । तत्र सुगति
सचखश्युिद्वारा नियैणविचोपयोगत्पदार्थोपसंहरिण वाक्याथैज्ञानायेत्वाच सगुणवाक्याथचिन्ताथैवती नियणचिन्ता तु तद्वीद्ार ए
हेतरिल्यथः । निरुपाधिकं ब्रह्श्चानं विचायैत्रेनो मिति मतवा पादारम्भमाक्षिपति- नन्विति । अवयवभेदाभावाततत्निमित्त 1
न संभवतीलयाद--पूर्वेति । स्वभावभेदामावात्तछृतोऽपि ज्ञानभेदो नास्तीलाद--एकरसमिति । शरेयस तहमणः सक
दावे फलितमाद-- प्रेति । वेदान्तानां शाक्तितात्पयौलो चनायामपि नेयं चिन्तेाह-नष्टीति । एकस्यापि पिता पुतो र
त्यादावनेकविश्ञानविपयत्ववदिदहापि स्यादिलयाराङ्कबाद--एकेति । एकसिन्नेकरूये ्यायनेकक्षानवदनेकशानतिदिरिि
नचेति । दृ्न्ते तु पूवैकालविशिष्टदेतत्कालविरिष्टमन्यदिति ज्ञानभेदो युक्तो बरह्मणि तु निरुपाधिके नैवमिल्यथः । ठ
कानमनेकरूपं तयो्भदादिलयाशङ्खधाद-- नहीति । तदेव प्रपधयति-- यदीति । पूवैषक्चे हानभेदरशङ्कयोगं निगमयति
दिति । सिद्धान्तेऽपि चोदनाचमेद।उ्ञानमेदो न सिद्धवतीलाद- नापीति । तहिं सूत्विरोषः सयदिलाशङ्य पूप ॥
उ्यमेतदिल्मिभेलयाक्-- विधीति । भक्षेपमुपसंहरति--तदिति । तत्तदनेकोपाध्यवच्छिनननक्षविषयाणि प्राणादिपिषया

पर्दान्तप्रतल्ययाधि ०। प्ल्रमा-भामता-भानन्दगिरीयव्याख्यातरयोपेतम्‌ । ६७१

चिन्तामारभत इति। तदुच्यते--सगुणब्रह्मविषया प्राणादिविषया चेयं विज्ञानमेदाभेदचिन्ते-
सदोषः । अत्र हि कमेवदुपासनानां भेदाभेदौ संभवतः कर्मवदेव चोपासनानि दण्फटान्यशर
फलानि चोच्यन्ते । कममुक्तिफलानि च कानिचित्सम्यग्ानोत्यत्ति्ारेण । तष्वेपा चिन्ता
संभवति । किं प्रतिवेदान्तं विक्षानभेद आहोखिन्नेति । तत्र पू्वपक्षहेतवस्तावदुपन्यस्यन्ते नास
॥ रत्रप्रभाव्याख्या धि
एवं पादारम्भमाक्षिप्य समाधत्ते- तदुच्यत इति । सगुणविदास्मेव भेदाभेदचिन्ता क्रियते निर्गुणवियायां त्वेकं सिद्धमिति
वाच्यार्थूपगुणोपसंहारमातरं क्रियते वाक्यार्थनि्णयायेति भावः । पञ्ामिप्राणदद्रशाण्डिव्यतरैशवानरादिषिय। पिभोभिन्रा
भामतीष्याख्या
हनानि न लवनेकाकाराणीयुक्तम्‌--अनेकरूपाणि । रूपमाकारः । समाधते- उच्यते । सगुणेति । तत्त्णोपाधान-
हमिषया उपासनाः प्राणादितिषियाश् दष्टाख्टकममृत्तिफला विषरयभेदाद्वियन्त इल्यः । तत॒ जपन पिम इ्याह--तेष्वेषा
चिन्ता । परप गृहति-तत्रेति । नान्नस्तावदिति,। अत्ति “जरेप जयोति एतेन सहयदृप्निणेन गनेत' शत ।
तव पैश्य-- फ यजेतेति संनिहितव्योतिष्टोमाठवदेन सहसदकषिणाश्षणगुणविधानम्‌, उततदणवरिशिष्कर्मनतरविधानपिति ।
तवत प्राप्तः ज्ोतिेमस्य प्रकन्तत्वा्जेतेति तदतुवादाज्ज्योतिरिति प्रातिपदिकमा्ं पिला एतनेलनकप्य कर्मसपानामिकरण्येन
कनमव्यवस्यपृनतू्‌, कैणश्राठ्वायतेन तत्तन्तस्य नाक्नोऽपरि तथैव व्यवस्थापनात्‌, व्योतिःशव्दय वने वरन्ते ज्योतिषाः
सी च योतिम योगदश्ैनात्‌ नमिकेदेशेन च नामोपटभरणस्य लोकतिद्धवाद्धीमसिनोपरभ्रणभीपपदृवन्‌ , अभगब्दस्य चान्त-
यु्थल्वनिेऽनपपततेः, यणविशिष्टकमीन्तरत्रिपेध दणमातरविषानस टाघवत्‌? द्वदुरशतदक्षिणयाग्रोखयरिष्तया समभि.
षया पहृषषदुपिणया सह विकल्पोपपत्तेः, प्रकृतसयेव व्योतिेमस्य सहसद्षिणाटक्षणयणव्िधानाग्रमयमनुवदो न तु कर्मत
रिति प्रम्‌ । एवं प्रात उव्यत-मवेलूसिन्‌ गुणत्रिरिदि तदेव प्रकरणं स्यात्‌ । त्रिच्छ्तिं तुतत्‌। तथाहि संनिधि
प्रद्र संञान्तरं प्रतीयमानम्‌ अन्यायश्रनेकार्भूवम्‌ः इति यायदुःसगतोऽधन्तरभैवायू्ववदधि व्यवग्ठिनियपूरवृदं च प्रभूत
पी टोकिदधम्‌ । न जातु देहि देवदत्ताय गामथ दैवाय वानिनमिति देवशव्ददिवदत्तं वानिभानमवस्यति टोकरिकाः । तधा
पोपरित्‌ "यजेत" इति ्रयमाणमसंबद्धाथेपदव्यवयात्ततर्मवुदधिमनाद्धत्‌ तत्र युणव्रिधानमत्रापम्ं क्मानतसेव कित्ति । न
सकवातुपपय टश्रणया ज्योतिः शब्दो ज्योतिष्टोमे प्रवर्त स््यसत्यामनपपत्तौ दाक्षणिको गुनतः । नहि गङ्गायां भोपर ह्यत्र गह
प ला्णिकपिति मीनो गङ्गायामित्यत्रापि लाक्षणिकं भवति । भेदेऽपि च प्रथम संज्ञान्तरेणोद्िछ्िते यजिशव्दुसापनापिकरण्यं
कनाभधेयतमाचतामावहति नतु स्ञान्तरोपननितां भेदपियमपनेतुमासहते । तथा चागश्दोऽपिकारधः पकरणान्तरतामववरी-
ग्र । एपर्दश्वाधिक्रियमाणपरामर्शक इति सोऽ संज्ञान्तराद्रदः ईति ;भवतु तज्ञान्तराकर्पभेदः प्रस्तुत तृ किमगरातमिल्यत
जनन्वगिरीयव्याख्या
पनानि पिचारयोग्यानीलाद-- तदुश्यकष इति । निरुपाभिव्रह्मज्ञाने शयक्यदिक्यं सिद्धमिति न मद।नदयिन्ता । तेत्र पुन्युणोष-
{हरो रक्याखण्डवाकयायसिद्धयर वाच्यार्यतद्राचकपदोपसंहाररूपो वर्तिष्यते तनोक्तविचारारम्भमिद्धिरिलि।द--दूत्यवुोष इति ।
गणमपि तरनार्यमाणद्यं बह्विति कथं तसिन्नपास्तिभेदामेदपिन्तलाश्नवु्ाद-- अत्रेति । सापाधिकरं प्रदम सत्तम््वः । न वनयं
यभेदादवेदः [कतु फलमेदादपील्याह--कर्मषदिति । विरक्तस्य सुसक्षोरलमनेन मिचरणदयाद्गयाद--क्रमेति । त्प
पक्तौ विचारो हेयोपादेयविवेकोपकारीलधः । निरीणविचायां कचिद्धेद्रमापोहेनामेदो निरूप्यतऽपुनर्तव्दानां सलादिमिमाभां
। प्ाषारणलसूपलक्षणाधमुपसंहारो वर्ण्यते । सथुणविचासु पुनरभेदः कवित्कविद्धेदः धचिद्धणानायुपनदहारः कविदनुपमंह।र
(परहति-- तेष्विति । एवं पादारम्ममुकला पतिशासं परतीतशानानि विपवीकृल नामादिदायोदनायनियधचनिकरणा वं
\पयमाद- किमिति । अत्र चोत्समतः सर्वशाखासु विचेक्ये सिदे पूरौत्तन्यायन विधतो यकतिसंमवातपादादिसंगनिरिति । त
= । पूवेपक्े मतिवेदान्तं विमानेवाहुगानुपतंशरः । सिद्धान्ते १ (५१ ि क
` ' पलान्तराधिकरणे (नामहपधरमत्रिशेषपुनरक्तिनिन्दाशक्तिसमापिवचनप्रायश्चित्ता यादन 4 ॥
(१; एति पूवपक्षसू्ेण पूर्वपक्षे कर्मभेदे ये हेतवो नामादयो दरितास्ते प्रियमिदलक्षणपूरवपकषोपयोगिलेनात्रानूनन

ह

(पः । एव नाम्नो भेदकलमुदाहरति-नाशन इति । आदिषददिकमकरणसथािदोनद्ूमामादिवरहणम्‌ । (भष जयी
यष सवग्योतिरेतेन सहस्रदक्षिणेन यजतः शलत्र॒ज्योतिषटोमानुवदेन सह्नदक्षिणयुणतिभिवा तद्वणककमन्तिरमिभियिति सदह,
-कतभोतश्ेमस तवेकदेशवाचिना ज्योतिःशब्देन भीमादिशब्दवदभिधानालमीन्तरविभश 910

ध सहश्रदक्षिणया विकस्पातपकरतानुवादेन युणान्तरविभिरिति प्राप्ते स्यां गतवकस्य र स
(पिकः सब्द इतितावता उ्योतिःशम्दस्यासलयामनुपपत्तौ ज्योतिष्टोमरक्षकलासिद्धरथस मदाच मकरणविच्छदा्न | ५ -
एतिन नविधिरिति द्वितीये स्थितम्‌ । अमिरोत्रदशेपूर मासादिपु संशभेदन सं्तिभदेन तरिप्रनिपत्तिरिति भावः । सकन

१७९ ह्मसूत्रशषाकरभाष्यम्‌ । [भ.३पा.३अ.१

स्तावदधेदप्रतिपत्तिहे तुत्वं प्रसिद्धं ॑ज्योतिरादिषु । अस्ति चात्र पेदान्तान्तरविहितेषु £
नेष्वन्यदन्यक्नाम तेत्तिरीयकं वाजसनेयकं कौथुमकं राठ्यायनकमिदयेवमादि ।
भेदोऽपि क्मभेदस्य प्रतिपादकः प्रसिद्धो वेण्वदेव्यामिक्षा वाजिभ्यो वाजिनमिलयेवमारि

अस्ति चात्र रूपभेदः । तदययथा-केचिच्छाखिनः पञ्चार्चिविच्यायां पष्ठमपरमस्निमामनन्य
पुनः पञ्चैव पठन्ति । तथा प्राणसंवादादिषु केचिदूनान्वागादीनामनम्ति केचिदधिकान्‌। त

तथा ह

~

रज्नप्रमाव्यास्या ।

६ति नानाराब्दादिभेदात्‌" इत्र वक्ष्यते । अत्र तु मिथोभिन्नासाः किं प्रतिशाखं मियन्ते न वेति नामादिभेदाबः
रोप्राच संशयः । पूर्वपक्षे विदामेदाद्णानुपरसंहारः सिद्धान्ते त्वभेदादुपसंहार इति एलमेदः । पूर्वतन रासान्तर
णपूर्वपक्षसूत्रं नामरूपपरमेविशेषपुनरक्तिनिन्दाशक्तिसमाप्तिवचनप्रायधित्तान्यार्थदशेनाच्छाखान्तरे कर्मभेदः यख
तत्रोक्ता हेतवो नामाद्यो विदयाभेदार्थमिहोच्यन्ते “अथष ज्योतिरथैष सर्वज्योतिरेतेन सदघदक्षिणेन

इत्र प्रकृतज्योतिष्टोमा्ुवादेन सहखदक्षिणाल्यगुणविधिमाशङ्ञ ज्योतिरितिपदस्य कमौन्तरनामत्वसंभवे ज्योतिष
कत्वायोगादथेति प्रकरणविच्छेदाच ज्योतिष्टोमात्कमौन्तरं वरिरिष्टदक्षिणाकं विधीयत इति नाश्रः कर्मभेद
ज्योतिरादिष्विलयादिपदेनाध्वय॑वं दौत्रमिति संज्ञामेदात्कर्ममेदो ग्राह्यः । तप्त क्षीरं दघरा कटिनमामिक्षा, तत्र द्रवं ;
षाजिनमिति भेदः, (तप्ते पयसि दध्यानयति सा वेश्वदेव्यामिक्षा वाजिभ्यो वाजिनम्‌" इलयत्र वैशरदेयामिः
वाजिनाल्यगुणविधिः वाजिभ्य इति विश्रेदेवानुवादादिदयाशङ्यामिक्षां प्रत्युपसर्जनत्वेनोक्तविभ्रदेवानां व
इयनुव्रदायोगादुपत्तिशिष्टामिक्षविरुदरे कर्मणि वाजिनद्रव्यस्यानाकाद्ितस्य विध्ययोगाद्वाजिदेवताको वामि,
कमीन्तरमिति द्रव्यदेवताद्यरूपभेदार्मभेदः सिद्धान्तितः । आदिपदात्‌ °रेन्र दध्येनदरे पयः इति द्र्यमेद

भेदो ग्राह्यः । एवमिहापि पथ्वाभिषरडभिषपभेदाद्वि्याभेदो वाजिच्छन्दोगयोः। तथा रेतोन्यूना वागद्‌
भामतीव्याख्या

आह--अस्ति चात्र वेदान्तान्तरविरहितेष्विति । गंधव काठकादिसमाख्या मन्थे प्रयुव्यन्त एवं नेऽ ठ
न चापि विशेषो यतो प्रस्थे पुख्या विजने गौणी भवेत्‌ । प्रणयनं च म्रन्थज्ञानयोरमिन्नं प्र्रततिनिपित्तम्‌। तधान््ः
वाचिका समास्या । तथाच यद्‌[ व्योतिशेमतेनिधा श्रूयमाणं समास्यान्तरं त्रतीकमपि कर्मणो भेदकं तदा केव क्थाद
रीमे विग्रकरष्टतमेऽतदतीकमृतसमास्यान्तराभिपमे ज्ञात इति । तथा रूपभेदोऽपि कममेदस्य प्रतिपादकः प्रधषिद्धो यथा नसे
पि्षा वानिम्यो वाजिनम्‌" स्पेवमादिषु । इदमाम्नायते-- "तपते पयति दध्यानयति सा वदखदव्यामिभराः इति । अत्रहि
देवतासंबन्धापरितो यागो परिधीयते । तदनन्तरं चेदमाश्नायते--“वानिभ्यो वाजिनम्‌" इति । जत्ेदं संदिच्यते--कि १
कमणि वाजिनं गुणो विधीयते उत कममान्तरं द्रव्यदेवतान्तरवरिशिष्टमपूवै विधीयत इति। किं तावन्‌ प्रातः द्रव्यदेवा
एकमीन्तरविधो विधिगौखप्रसङ्गत्‌ क्मन्तरापूवौन्तरकलयनागंखप्ङ्गाचच न कमौन्तरिधानमपि तु पर्वसिनेव भणि
दरव्यविषधिः । न चोपत्तिरिष्टमिक्षायुणावरोधात्तत्र वाजिनमलब्धावकाशे कर्मान्तरं गोचरयतीति युक्तम्‌ । उभयोरपि
समसमयप्रवृत्तेरापिक्षावानिनयोरुपकत समं शिष्यमाणलेन नामिक्षायाः शिष्टम्‌ । तकथमनयावरुद्धं कर्मे न वाजिनं
न च वैखदेवीलव श्रोत जमिकषसंवेनयो विघ्रं देवानां येन वाजिनसेमनधद्वाक्यगस्यादरलवान्मवेदुमयोरपि पोतः
तितया वाक्यगम्यलाविदषात्‌ । नो खन्ु वश्वदेवीलयुक्तं आपिश्षापदूनपेक्षमामिक्षाप्यवस्यामः । अस्तु वा प्रतं त्था
आनन्दगिरीयभ्याख्या

रात्कमभेदेऽपि प्रकतं पिं जातमिलयादबरु्ह--अस्ि चेति। तेत्तिरीयकादिदब्दानां ज्लाखानामले विक्ञाननामल +
ल्वृत्तिनिमित्तस्य च प्रबचनस्य मन्थज्ञानयोरमिरिष्टलात्न कचिन्मुस्यमन्यत्र गौणं नामाप्रसिद्धनिमागायोगादिति भवः । (8
भेदादुक्वा रूपमेदादपि तमुदादरति-- तथेति । आदिषदेनाभ्नेयासीपो मीयादिसंग्रहः । (तप्त पयसि दध्यानयति सा वशदव्य
वाजिभ्यो बाजिनम्‌? इत्र पू्वेसिन्नेव वेश्वरेवे करमणि वाजिनवाक्येन वाजिनयुणत्रिधि्वा ्म्यदेवतान्तरयुक्तकमौनतएविमि 40
विश्वेषामेव देवानां वाजेनाज्नेनामिक्षया युक्तानां वानिपदनोक्तेवामिभ्य इति ताननूध वाजिनयुणविभेरामिक्षावदरजिनमपि वष
न कमान्तरविधिरिति प्रति विन्चेषां देवानामामिक्षां प्रघयुपस्तजनतया प्राधान्येनाप्ङ्तत्वादवाजिपदेन परामशायोगा्ाजिनगत
देवताभिधानेन संबन्धात्क मान्तरदृेसद्धितश्चल्या चामिक्षावरुद्धतया वाजिनस्य त्रानवकाश्चाप्पूवैसात्वमेणः क
कत्वात्तदधितशरुतिविरेपे वाक्यस्य दौर्व्याद्वाजिनवाक्येन द्रव्यदेवतान्तरयुक्तकमान्तरविधिरिति तत्रैव रिथतम्‌ । व 4 ,
मदाद्धेदेन विगानमिति भावरः । अस्तु रूपेभदातकमैभदः प्रस्तुते कि जातं तदाह--अस्ति चेति। अतेति ध
भिन्नं रूपमुदाहरति--तथथेति । यथा यागस्य दरमयदेवते रूपमेवं॑वेधमेव विधाया रूपम्‌ । तथाच वेभेदे विधान
भ्ममेदाद्वियामेदं वक्तु तस्य कर्मभेदकत्वमाद--तथेति । कारीरीवाक्याम्यधीयानासत्तिरीया भूमौ युजते न तथान ।

वं प्रयीगाि

। सेदान्तप्र्याधि० ] एलपरमा-भानती-भानन्दगिरीयगमास्यात्रयोेतम्‌ |
। य्मविेषोऽपि कर्मेदस्य भतिपादक आशङ्खितः क

क र ^ ~ ~.

६७३
रीयौदिषु । अत्ति चात्र धर्मविर्ोषः ।

५ ८ ~ ~ ^-^ ^+ ~

^~

| रल्नप्र भाव्याख्या

न्दोगये तत्सहिता वाजिनामिति प्राणविदामेद्‌ः, कारीरिवाक्याध्ययने तेत्तिरीयकाणां भूमौ भोजनं धर्मविशेपो नान्येषं
अध्यध्ययने केषांचिदुपाध्यायार्थसुदकाहरणं धरो नान्येषां, अश्वमेधाध्ययनेऽश्रघासानयनं केषांचिदेव नान्येषां, नच तान्येन
कारीयदीनि कमौणि धर्मविदेषमपेक्षन्ते नापेक्षन्ते चेति युक्त, अतो धर्मविरेषाच्छाखान्तरे कर्मभेदः दङ्कितिसथात्रापि
्डकध्ययने केषाचिदेव शिरङ्गारपात्रधारणर्पं वरतं नान्येषामिति विद्याभेदः सयात्‌ , पुनरक्तिरभ्यासः । यथ। समिधो
यजति तनूनपातं यजति" इति यजलयभ्यासास्मयाजानां भेद उक्तस्तथा राखान्तरेऽभ्यासाद्वियामेदः, अ।दिपदान्निन्दादिग्रहः,
भ्रातः तरतं ते वदन्ति पुरोदयाज्जुति येऽभिहोतरम्‌' इयनुदितद्ोम यदुदिते सूय प्रात्जुहुयायथातिथये
हुताय शून्यायावसथायादार्यं हरन्ति ताटगेव तत्‌ इ्युदितहोमसख च निन्दाप्रुतरमेद्‌ः, एकसेवोदितेऽनुदिते चानुष्टानायो-
गात्‌, तथोदितानुदितदोमातिक्रमङ्ृतप्रायधित्तादप्यभ्िरोत्रमेदः राष्ितः । एते निन्दाप्रायधितत वेदान्तबिद्यासु न वियते
ति नोदाहियेते । यथा सर्वैशाखाविहितस्य कर्मणो ज्ञातं कुतं चाऽराक्तेभदसलथा सर्यवेदान्ताध्ययन्ञानायशक्तेसत्त्रदान्त-
विद्याभेदः स्यात्‌, तथा शाखानां सर्वासामेकरूपा समाप्षिनौच्यते किंतु कसाधित्कनित्रमणि समाप्निरतः रामाक्तिवचन-
भेदासतिशाखं कर्मभेदः शङ्कितः, तथा कयचिद्रेदान्तयोद्कारसावीत्म्ये समाधिः कस्यचिदन्यत्रेति विद्याभेदः, अन्वार्थदशै.
नम्वादसदधेदातकर्मभेदवद्वियामेद इति पूर्वपकषपूत्रोक्ता हेतवो द्ितास्त केचित्तदधान्ते पूर्वपक्षे चत्रोपयुन्रत इति ।
नथा रव्दान्तराभ्याससंल्यागुणप्रक्रियानामपेयानि कमंभेद्कानि, तत्र नामपरयं गुणो रूपमभ्यासश्चति त्रयं व्या्यातं, यज.
द्याज्ुहुयादिति प्रकृतिशब्दभेदेन धातवर्थभेदात्तद्वच्छिन्नभावनाख्यकर्मभेद्‌ उक्तसतथान्र वेदोपार्त इटादिशम्दमेदाद्धिया-
भेदः, (ति आहुतीञजहोति' इति संल्यया कममेदवत्‌ वायुप्राणौ द्रौ संव दति द्वितवसंल्यया संवर्गवि्याभेदः स्यात्‌ ।
निदयापनिदोत्रप्रकरणात्प्रकरणाम्तरे ङुण्डपायिनामयने.मासमग्निदोत्रंजुहति' इति शुतमसियतर प्रकरणान्तरस्यत्रा्र्मन्तरमिति

भामतीय्याख्या

निष सति पदं वाजमन्नमापिश्षा तदषाम्तीति वयु्या तःसवनिनो व्रिदान्देवठिपटश्रयति । यपि विशवदेवक्षब्दादानिपद्‌ं
त्र पेन च श्देन चोदना तैनैवोदेशे देवतां न शव्दान्तेणान्यधार््थकवेन पूय॑द्वियपदरयोः पौ दियचवेरिकिरवलप्रकगात्‌,
पापि वानिनितीनेः सवनामा स्मरणात्‌ संनिहितस्य च सर्वनामार्थ , विषां देवानां च विश्देवपदेन संनिषापनात्तयद.
रा एवते वाजिषदेनोपस्थाप्या न तु एयादियपदवत्लत््राः । तथाच तदुपट्णा्ं वाजिपदं वरिदतोपहिताकेव देवतागुप-
पयतीति न शब्दान्तरादयवतामेदः । ततशापिश्षासंवन्धोपजीवनेन विदेभ्यो वाजिनं ब्रिधीयमानं नापिश्रया बाभयते करतु तया सह
मीयत इति न कर्मान्तरमि तु वाक्याभ्यां दरव्युक्तमेकं क विधीयत इति प्रा उ्यते-स्यदितदष यदि व्देवीति तद्धि
शरृयािभरा नोचेत्‌ । तद्धितस्य सस्येति सर्वनाम सरणात्‌ संनिहितस्य च व्रिरेव्यरय सर्वनाम्लात्तमव तद्नितस्यापि रत्ति.
¶ नि देषु । न तत्वनये, नापि ततहवन्धिमतरे । ननेवं सति कसमद्वीशव्दमात्रदिव नाभिधा प्रतीमः भरिमिति चाभि
दमोपरामहे । तद्धितान्तस्य पदुस्याभिधानापयैवसानान्न प्रतीमस्तसर्यैवसानाय चपिभरापहे । अवतितामिधान | पद्‌ समः
पिवमापातुम्‌ । छं तु संनिहितविपामिषागि ततसनिषिमरेधमां संनिधापकमामिकषपदूमकषत इवि कृत आगिश्वापदानीश् ज
प्ापरयवपरसत्नः। कुतो वा ततरानपेश्षा । अतश्च सल्यामपि पदान्तरयश्रायां यतदं पदन्तरेश्षमभिपरत्ते तदयमाणसूतप्रभमनागिपदा-
पतनं वीय । यतु पू्यवितामिधानपदाभिदितपदारभवयमसयं त्तचरमधतीतिवाकयगमयं द चेति तद्निश्रु
तािकारपरणुणावरोषातूर्तकमः संयोगि वाजिनद्रव्यं स्तवन्पि पूर्वस्माद्विनत्ति । एवंच सि 1
५१ बानिनद्रयेण तह विकत्पपुचो पराति । न चाले निरुदतादनपेति वाजिपद्‌ कृवि गिकं सपिधवृत्त
शवर देवता वेशदेवीपदादामिकषद्रनयं रसुपत्नीमूतामनगतामच्विवयति । प्रतं हि मरवनमपदगोचरः । प्र व
पृते नोपसनम्‌ । प्रामाणिके च विधिकरनागैसे जम्यवेत्ये एव प्रमाणस्य तत्तप्ियत्‌ । ५ ४4

| ५५५ एणाक्मभेद्‌ एवमिहापि पन्चाभिष्ियायाः प्रडगिविचा ५ षत १ | व

० पमभेदूस्य प्रतिपादकं इति । तथाहि--कारीरीवाक्यन्यधीयानाशतततिरीया पूम्‌/ भौन न

+ नाः निदुपापययस्योदकुम्भमाहरमि नाहृरन्यन्ये । तथश्रमेधमधीयानाः केचिदश्रस्य 8 1

| मिषायरनयनये धमम्‌ । नच त्येव कर्माणि भूमिमोजनाद्विजनितपुपकारमाकाहृति 6.4 4 ब

` भजनिता ताप शाला कर्माणीति । असतु प्रस्तुते फिमायातमिलत अह--अस्ति चात्रेति ।

आनन्द गिरीयम्याख्या
यानाश्च निदुध्ययसोदुम्भमादरनि न त्वन्ये । नच तान्येव कर्माणि भूमिनोजनादिम योपमि क
तर पमभेदाद्धदधीरिलथः । एवमपि प्रहृते पिं खात्तद--भस्ि चेति । अत्रेति पूववद्विवोक्तिः । अन्धां तु शाह
८५

६७9 बरह्मसूच्रशांकरमाष्यम्‌ । [अ.२पा.३अ.!

यथाथर्वणिकानां शिरोवरतमिति । पवं पुनरुक्तयादयोऽपि भेदषेतवो यथासंभवं वेदान्तान्ते

न ^ ^^
८ ण ० ~~~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ^^ ^ ^~ ~^ ~~ ~ ~~ ~ ^ ^ ^ ~^ + ~ ^^ ~ ~^ ^~ +~ ^ ~~~ ~ ~
षि

रन्रप्रभत्यख्या
सिद्धान्तितम्‌ । तथात्र वेदान्तमेदे प्रकरणभेदादुपासिभेद इति पूर्वपक्षः सिद्धान्तयति-पवमिति । सवैवेदानैः पर
माभरतीव्याख्या

नास्तीति शेषः । पवं पुनरुकल्यादयो ऽपीति । समिधो यजतिः शयदिषु पशकरलोऽभ्यस्तो यजतिशब्दः । त्प
कमैभावना किंवा पकेवेति । फि तावां, धालधीनुबन्धमेदेन राब्दान्तरापरिकरणे भवनभेदमिधानाद्धालधरख च
दमन्तरेण भेदातुपपत्तेः समिधो यजतिः इति प्रथमभाविना वाक्येन त्रिहिता कमभावना विपतितेमानोपरितनर्वकस
नच प्रयोजनामावादनलुवादः प्रमाणसिद्धस्याप्रयो जनस्यानचयोञ्यलात्‌ । कर्मभावनामेदे चनिकापू्कल्पनाप्रपङ्गदेकापू्वाव नः
रमेकं कर्मेति प्रापम्‌ । एवं प्राप्त उच्यते-परस्परानपेश्षाणि हि समिदादिवक्यानीति । सवण्यिव प्राधम्याही्यपि युग
नातुपपत्तेः क्रमेणाधीतानीति । न लयमेषां प्रयोजकः कपः । प्ररपरपिश्षाणामेकवाक्यले हि प्रयोजकः स्यात्‌ । तेन प्राभ्य
प्रा्मिलयेव नास्तीति कस्य॒ कोऽ्ठवादः । कथविद्विपरिततिमावस्यीःसगिकाधदरततमवतैनाक्षणविपरिवापवादसामध्यीभा
गुणश्रवणे हि यणविरिषटक विधाने विधिगोरवमिया यणमात्रविभानटीघवाय कमाठवादपिश्रायां विपसित्तेरपकारः । यथा
जुहोतिः इति दुधितरिषिपरे वाक्ये वरिपरिवृयवेशायाम्‌ “अभिहतं जोति" इति विहितस्य होमस्य विपरिवतमानस्यानुबर
चात्र युणाद्धेदः; समिदादिपदानां कमैनामयेयानां गुणवचनत्वाभाव्रात्‌ । अगरृहयमाणविेषतया च किंवचनव्रिहिति
वेदिन कस्य दुणविधिघ्वमिति न विनिगम्यते । न चापू नाम अ्योतिरादिवद्िधानासंबन्धं प्रधममवगतं यतः पूवद
विधीयमानं क्म पूर्रस्माःसं्ञाती व्यवच्छि दात्‌ । किंतु प्रथमत ए कममापमानाधिकरण्येनावगताः मपिदादगप्द्रशाक
धेयतां प्रतिपद्यमाना आस्यातस्यानुवादयेऽ्डवाद्‌ा विपि विधयो न तु स्ातन्त्येण कस्याैदीशते । तस्मात्‌ स्वरससिद्धप्रा
धिपरत्वात्र्मण्ययमभ्यासो मावनानुबन्धभूतानि भिन्दानो भावनां भिनत्ति यथा तथा शालान्तरविहिता अपि ब्रिदाः श्राह
हिताम्यो त्रिदयाभ्योऽम्यासो भेदस्यतीति । अशक्तेश्च । नदयेकः पुरषः मरवृ्ेदान्तप्रयग्रामिकापुपासनाएुपसंहरत शक्रोति सरवन
नातस्तमथ्यौदनधीतार्थोपसंहरिऽ्ययनविधानवेय्यप्रसङ्गत्‌ । प्रतिशतं भेदे तूपासनानां नाव दोषः । समापतिमेदाचच । कै
आनन्दगिरीयव्याख्या

नैवं शिरस्यश्चिधारणं व्रतमस्तीति धर्मभेदारिवामेद्‌ श्लथ: । मेदकान्तराण्यतिदिरति--एवसिति । आदिग्रहणािन्दाऽरक्तिसरमा
नप्रायश्चित्तान्यार्थददैनानि शब्दान्तरं संख्या प्रत्रियेलेतानि च संगृह्यन्ते । तत्र “समिधो यजतिः ह्यादौ पथकृतवोऽभ्यस्ते यजा
किमेकं कमापूवं किंवा पैत्रेति संशये पालथंनुवन्धमेदमन्तरेणापूर्वमेदायोगाल्यक्रते तदयोगदिकं कमोपू्मिति प्रपि मा
वाक्यानां स्ररससिद्धा्राप्कमेविधिपरलादसति विषे पुनः शुतेरानथैग्यास्लमभ्यासमपूरवंमेद इति पुनरुक्तेभदकलं सितम्‌ |
दाखान्तयेक्ता वरिवाः शाखान्तरोक्तवियाभ्यो भिन्नाः पुनरुक्तरिति पुनरक्तितो वरिचामेदः । निन्देलयुदितानुदितद्योमनिन्द्रो त '
परातरनृतं ते वदनि पुरोदयाञजुहति येऽ्निदोत्रम्‌ । दिवाकील्य॑मदिवा कीतीयन्तः मूधो ज्योतिनं तदा ज्योतिरेषाम्‌" रय
होमनिन्दा (यथाऽतिथये प्द्रतायाननं दरेयुस्तादृक्तयदुरति जहति" श्युदितहो मनिन्दा । ततश्वैकसेवोदितेऽनुदिते च कण
योगादधेदः । उदितानुदितहोमातिक्रम्रतमायधित्तादपि तद्वेदीः । नच निम्दाप्रायश्चिते वेदान्तविचास पिवते इति नौर
यस्थ योऽन्यामिलय।दि तद्धेदधीपिप्रयत्वान्न पिया भिनत्ति । ततो भूय ऋेल्यादि तु केवल्देवताज्ञाननिन्दया तस्य कर्मा
यपरम्‌ । अराक्तिशच कर्मवपठियामेदिका । नदि सव॑शालाविदहितं कम॑रक्यमेकेनालुष्ठतुं तथोपासनान्यपि नानशायोक्तानि +
ुषटयेरक्निति मेदः । समाधिरपि शाखिनां केषाचित्कचिदिति कर्मणो भेदिका । तथा वेदान्तेषपि कचिदोकाप्वित
समा्षिरन्यत्र वनिदिलयुपासिमेदः । अन्याथंददीने वायुर क्षेपिष्ठा देवता? (सोऽरोदीचदोदीत्‌ इयाथथवादरूपं ११५९१ ९
निन्दयोरेवत्रासमवायात्‌ ! एवं तरेदानतेष्वपि नानातिधार्थादसय तत्र तत्र दृेविवामेदः । शब्दान्तरादमि कर्मभेदः । वयोगः
"तमेन यजतः, ध्ा्चिणानि जुति" श्हिरण्यमत्रयाय ददातत इलत्र यजतिददातिजुदोतयः संदल वा कथ इ
वेति संदहै संहतानामेकापूवे साधकलवं लाघवादिति पूव॑पक्ष 'दब्दान्तरे कर्मभेदः करतानुबन्धत्वात्‌ः दलयत दाग्दभदे =
नुबन्धमेदाद्धावनामेद इति स्थितम्‌ । तथेहापि श्रह्मविदाशनोति परम्‌? (तरति शोकमात्मवित्‌ इति द्ब्दान्तञ््ान
संख्यापि कर्मणो भेदिका (सप्तदश ॒प्राजापलात्पद्ूनालमेतः इन्र सपदा्भिः परञयुभिरेको वां यागो निल
वेति संशये यो दि बहून्करपयति कटपयलसविकमिति लाधवदिवो यागः सपतदशपदश्ुभिनिवैर्यत इति पूर्वपक्ष पथ, ्थक्तं ।
रा्ख्यायाः सं मवात्तपथक्वस्य च यागमेदाधीनलाचागाः सपतद्ेति राद्वानतितम्‌ । तथात्रापि तौ वा पतो रौ संवगीतरिति ॑
विधाभेदः । प्रतरियापि कर्म॑मदिका कुण्डपायिनामयने 'मासमश्निदोत्र जुदोतिः भ्मासं ददपूर्मासास्यां यनेत द्यत्र र
होवरादो मासयुणविपिौ वमान्तरविभिवेति संदेदे सलमिदोतरादिशब्दख मसिद्धाभिदोतराचदवादिलान्पासमिलषति
देनापरसिद्धय॒णविधिसंभवात्मकरणस्य वक्यादव॑रयाहणविभिरिति प्रापने यस प्रकरणे यदवकय तं न तत्तल नत
द्विश्वरिवेहयुवत्वा मासमनिहोत्रमित्यादिशतेनयमिकाचिदोश्रादो चोपस्लदाम मावात्तदनुबादिन गुणविध्यसिदवेरपतदामगि ५

म

-्दान्तप्र्यापि° । सप्रभा-भामती-भानन्द्गिरीयव्यल्यात्रयोपेतम्‌ । ९७५

योजयितव्या । तस्मालपतिबेदान्त विक्ञानमेद्‌ इति । एव प्रापे ब्रूमः-सवैवेदान्तप्रययानि
विज्ञानानि तसिस्तसिन्वेदान्ते तानि तान्येव भवितुमहन्ति । कुतः--चोद्ना्यविरोषात्‌ ।
आदिग्रहणेन शाखान्तराधिकरणसिद्धान्तसूतरोदिता अभेदहेतव इदाष्ष्यन्ते । संयोगरूपचो-
दनास्याविशेषादित्यथः । यथेकस्िन्नन्निहोत्रे शाखाभेदेऽपि पुरषश्रयल्स्तादश्च एव चोद्यते
यादिति । एवम्‌ भ्यो ह्वै ज्येष्ठं च श्रेष्ठं च वेद' (व° ६।१।१ छा० ५।१।१। ) इति वाजसने.
यिनां छन्दोगानां च तादृदयव चोदना । प्रयोजनसयोगो.ऽप्यविरिष्ट एव “उयेष्ठश्च धेष्ठश्च खानां
भवतिः (ब०६।१।१) इति । रूपमप्युमयत्र तदेव विज्ञानस्य दृत जयेष्टभेष्ठादिगुणविशेषणान्वितं
प्ाणत्म्‌ । यथा च द्रभ्यदेवते यागस्य रूपमेव विक्षेयं रूपं विक्षानस्य तेन हि तद्रप्यते । समा-
व्याऽपि सेव प्राणविथेति। तसात्सवैवेदान्तभ्रययत्व विक्ञानानाम्‌ । एवं पश्चाभ्चिविया वैश्वानर.
विद्या दाण्डिस्यविचेदयेवमादिषु योजयितव्यम्‌ ये तु नामरूपादयो भेदेत्वाभासासते प्रथम एव
रल्नपरैभाव्याख्या `
‡ स्तरेदा्तप्रययानि तेरविहितानीर्ः 1 उक्तनामादिभिरमिहोत्रादिक्मणां ग्रतिशाखं मदे प्राते शाखान्तराधिकरणसि-
सूत्र एकं वा संयोगरूपचोदनाद्याविशेषात्‌” इति । तत्र चोदना विधायकः शब्दश्योदितःपरयज्लो वा । तस्या अविशेषमाद--
धरकसि्निति। एकथातलथहोमावच्छि्प्रयनैकयादु पास्तियेक्यमिलभयथा ज्ेष्वादियुणकप्राणभिया स्वशाखास्वेका
्पतनिवियप्येका फलसंयोगायविशेधात , तथान्यापि वियाऽभिनेयाह --पवं परचम्नीति । पूपक्षदेतूनिरचे-ये
व्रति। काटकमियादिनाम्ना कममेदो न युक्तः, कुतः अचोदनाभिधानव्वात्काटकादिशब्दानां ्रन्थनामतया करमवाचिलमिवा-
नो मि्नामकदासाम्न्थमेदेऽपि तद्विहितं कमँकमेव, अत्परपेदोऽपि न कमैक्यविरोभी, धर्मविशञेषश्वध्ययनातं न कर्मजग-
भामतीन्यास्या
(तिनमोडरतावीस्यकथने समापिः । वेवरचिद्न्यतर । तस्मादप्युपाप्तनामेदः । अन्यादरशनादूपि भेदः । तथाहि-"नतदची-
रोति उति अचीव्रतस्या्ययनामवदशेनादुपाप्नामावः । कुविदचीणत्रतस्याप्ययनद्रीनादृपासनवगम्यते । तस्मत्‌
(द इति । अत्र सिद्धन्तमाह--सवैवदान्तप्रययं चोदनायविश्चोपात्‌ । तथाच--सर्ववेदान्तप्रल्ययानि
पदनमाणानि विज्ञानानि तस्सिस्तसिन वेदान्ते तानि तान्येव भवितुमर्हन्ति । या्येकालन्‌ वेदने
व वदन्तन्तर्वपीयः । चोदुनायतरिशेषत्‌ । आ्विशन्देन तमोगस्यास्याः संयन्‌ । जत्र च चोधत इति चोदना
प्रयवः । सहि पुसपस्य व्यापारः । तत्र वलयं रोमदिषावीवच्छिनि क्षतं । तस्य देवतोद्ररन व्यगस्याततचनादिः
कय॒वच्छेयः पुरृषप्रयतः स एव शालान्तरे यधेवमिहापि प्राणव्येष्रलप्रष्वेदनविपयः पुम्यव्रम्ः ए स रातान्तर्वपीति । ए
आनन्द गिरीयन्याख्या
व्दादन्नोव्रादिदाब्दस्य चास्यातपारतन््थात्तदभस्य च[पिकारालो चनायां रक्यालसिदािोताचपर्वमिक्ञपकलालकरन्तरनि-
दुततम्‌ । तथात्रापि वन्वानराश्मेषोपासनादिपु प्करणमेदा्वियामेद इलयथः । वेदान्तान्तरपविति प्रतिसार्वं ्थवशितततनध न
वति यवत्‌ । प्राच्यां मीमांतायामुक्तदेठभि; सिदध ूपशभुपर्दरति--तस्पादिति । ूप्मनुध विधव तिदवनतमाह-
एवमिति । सर्ववरेदन्तेपु प्रतीयन्त इति स्ेदान्तप्रययानि स्वेदान्तपरमाध्करानि तेत्र तत विरितानीदयययः ॥
गवणिनदानते तान्येव वेदानता-तरे्वयि विहितानीलाद--तस्िन्निति । प
यमानहानसैकलं मरेकलवदवितरकतम्‌ । साधारणनिर्ैदीन तिवीयमानसर्ेपासतनक्ञानानि

पवेदान्तप्रययमिलिकवचनन कतन्यतय। परती.
विवद्भितामीति प्रतित्ना ग्वाला
+क्द्ाए देतुमवतारयति--कुत इति । चोदनासाह चथीदादिाब्देनाथवादसदणमा क व । (1
मधूगर्पचोदुनास्याविरेपात्‌? इति द्राखान्तराधिकरणे सिद्धान्तम्‌ तत्रोनधन्वमीमेददेतूनतरापि तानामा -
संयोगेति । तत्र॒ चोदनाया विपायकपदस् चोदत इति शा पस्पप्रयलस्य पाटपानच्छित्या१4 समी
यथति । प्रतिं रहोमायवच्छिन्नपरथतवदिहापि ्ामन्यष्ठलादिषीविषयशयलस्ाविदपः दावा च्ाययः धत पंथीगार-
पाह प्रयोजनेति । सूपानिशेपमाह-- रूपमिति । कथं शान । रगतसं स्प ततराह--यथा चति । 1
काया याग रूप्यमाणवात्तयोसतद्रुपलवं प्रकृते त॒ कथमिलादद्रवाह--तेनेति । आास्याविदेपमाई--समाष्येति ५ शाखा
फोणसानल समार्याचविेषादैकयं निगमयति--तस्मादिति । उत्त न्यायं पथामितरियदिषु सर्वावासयमरि
॥ ति । परक्तमनूय प्रलयाह--ये स्विति । अखार्थः--करार्टकं कालापकमिलदिनामभेदाति कमभेद । कात्‌ । १ क
नलात्‌ । वाठकादीनां म्न्थनामत्तया कमेनामलाभानात्‌ । ्रन्भयोगादिव कर्मणः त्ति तन्नामतवति ५ ॥
तिवसनायां गौरवा कैकलेऽपि तरद्न्येदमैतयोगातामकमावभित्तमितयदिदयनन ना वर्ममदः । गामि पत
| भः । वेऽ ततत्कन्धसंयोगात्त्न्नामलसिढेः । =" रपमेदो मदधोऽीपोमीमसेककरलेऽ्यकादयापारत नम

|

६७६ ` ब्रहमसूत्रशांकरभाष्यम्‌ । (अ.३षपा.३अ.१

काण्डे न नान्ना स्याद चोदनाभिधानत्वात्‌! दव्यारभ्य परिहृताः ॥ १॥ इहापि कचिदविशेषः
शाङ्य परिहरति-
भेदान्नेति चेन्नैकस्यामपि ॥ २॥

स्यादेतत्‌ । स्वैवेदान्तप्रत्ययत्वं विज्ञानानां गुणमेदाक्नोपपथते । तथाहि- वाजसनेयिनः प
भनिविधां परस्तुलय षष्ठमपरमस्निमामनन्ति (तस्याभ्िरेवाभनिर्मवति' ( श० ६।२।१४ ) इत्यादिने
छन्दोगास्तु तं नामनन्ति पश्चसंख्ययैव च त उपसंहरन्ति अथ ह य पतानेवं पञ्चशरीन्ष
(छा० ५।१०।१०) इति । येषां च स गुणो ऽस्ति येषां च नास्ति कथमुभयेषामेका विद्योप्ेः
न चाध्र गुणोपसंहारः शक्यते भरत्येतुं पश्चसंख्याविरोधात्‌। तथा भआाणसंवादे भेष्ठादन्यांश्चतु
प्राणान्वाक्श्चुः्रोश्रमनांसि छन्दोगा आमनन्ति । वाजसनेयिनस्तु पश्चममप्यामनन्ति रै
वे ग्रजापतिः परजायते ह प्रजया पश्चुभियं एवं वेद्‌" ( ब० ६।१।६) इति । आवापोद्धापभेवा
वेयभेदो भवति वेद्यभेदाश्च विद्याभेदो द्रव्यदेवतामेदादिव यागस्येति चेत्‌ । नेष दोपः । य

५ 4 ४ 1 0 भ ५ ०८५ ५ ~ ८ ध ५ र ५५ 1 ~ ८ ~ 4५ „^

रन्नप्रभाव्याख्या
मतो न कर्मभेदकःशाखाभेदे पुनरक्तिरतिद्धा, निन्दान्या्दर्शनयोरपि न भेदकत्वं त्तद्वििसतुतिमात्रत्वाद्रहुशाखाध्ययना
वपि खशाखानुक्तविरोषस्यपिक्षितस्यान्यतो प्रहसंभवादशक्तिरभेदिका, एकसिन्नपि कर्मण्यङ्गलोपादिना प्रायधित्तं संम
एवं समा्तिवचनभेदोऽप्यप्रयोजक इयेवं कर्माभिद्प्रमाणप्राबल्ये भेदहेतवः परिहृता इयर्थः॥२॥ तर्द शाखान्तरम्ययेनै
कयवद्वियेक्यतिद्धेः पुनरक्तिरियत आद-दइहापीति । रूपसयोतपत्तिशिष्टतवं बिरोषः । पश्चाप्रीन्वेदेयायुपासनोत्ति
स्थपश्चाम्यादिरूपभेदादुपासनाभेदःस्यादामिक्षावाजिनसूपमेदत्कर्मभेदवदियधिकाशङ्कानिरासार्थत्वानन पौनरकमस्यामि
स्येति मत्वाशङक यच्छे -स्यादिल्यादिना।जख पृथक्शाल्नत्वात्करमन्यायानां मानसविदाखु विना सूत्रं दरथोजलाच पुनर
न्धोऽपरि नास्तीति मन्तव्यम्‌ । ननु तख रतस दाहार्थमभिरन्त्ये्टिगतः षष्ठो यः परसिद्धवद्रानिभिरक्तः स छन्दोश्ये रप
इति न रूपभेदः, तत्राह--न चात्रेति । अस्त प्रजननगुणवतो रेतसो वाजिनामावापरछन्दोगानां च तखद्रपसततः
यत आद-आवापेति । छन्दोगे ्ष्टास्यमावमङ्गीकृलयाव्परूपभेदो न वियेकयविरोधीति परिहरतिनैष इ
। भामतीव्याख्या
रतयोगोऽपि ययेषठ्रष्ठमवनलक्षणः स एव । रूपमपि तदेव । यथा यागस्य यदेकस्यां शालायां द्रव्युवतारूपं तेव पए
प्वपीति । एवं वेदनस्यापि यदेकत्र प्राणञष्टलग्रेषठतवरूपं विषयस्तच्लान्तरेष्वपीति ॥ १ ॥ कंचिद्धिशोषमिति । एतं फ
मीयस्योस्पन्नस्य पश्चदिकादशकपार्लादिसंबन्धेऽ्यमेद्‌ इति । यथोत्पन्नस्य तस्य सर्वत्र मरयभिज्ञायमानलादिह वमिषृष
एव ुणभेद इति कथं वैददेवीवन्न भेदक इति विषः । तमिमे विरोषममिप्रे्ाशङ्खते सूकार--भेदान्नेति
आनन्द्गिरीयभ्याल्या
पालत्वरूपभेदो वाचनिकः । तथा्यादिपु रूपमेदेऽपि विचैक्याविसेधात्‌ । नच धर्मविरोषो भेदकः । तख विचग्रहणा
कमीनुपकारिणसद्धेदकत्वाभावात्‌ । उक्तं दि--शियायां करमशाखलम्‌, इति । तथात्रापि भ्मविरोपो न विचा इति व्यते ।
पुनरुक्तिर्भदिका । न्ेतद्विवैचनं यदेकोऽथो वहुभिः शाखिभिरुच्यते । एकरसिन्नपि वेदे बहुभिरुच्यमाने पुनरत
तसादध्येतृभेदेन पुनरुक्त मावाक्वर्मेक्यम्‌ । तदुक्तम्‌--“अद्विक॑चनं शरुतिसंयोगाविशेषात्‌” इति । एवमत्रापि सिचत प्रति
प्रलेतम्म्‌ । अशक्तिरपि न भेदहेतुः । असमथौनामेकसिन्नपि वेदे सव्गोपसंदारानरैत्वात्‌ । समर्थानां ठ
तदध्ययनाभवेऽपरि तदध्येतृभ्यो विश्वस तत्तदरपमुपसंदमौ राक्यल्वात्‌ । नच समापिवचनं मेदकमेकलेऽपि कषविदनय
समाप्तौ समा्िवचनसंभवात्‌ । न चान्या्थद्चनमन्यपरल्वात्वमेरयं कथिवयं वा प्रमिते निषदुमदहेति । शब्दान्तरस्य"
मबलेनाभेदकेन भेदकत्वमपास्यमतो न विचाभेदाशङ्केति ॥ १ ॥ तद पू्ैतत्रोक्तम्थायेतैव प्रतिशाखं विधेद्थतिद्धा ध
लारशङ्याह--दह्ापीति । राखान्तराविकरणे खख्वेकस्यां शाखायामभरीपोमीयदैकादशकपारत्वमपरसां द्वादशकपालः 4
भेदात्कमंभेदं शद्वितवा संख्ययोविकदप इत्युक्तम्‌ । तयुक्तं कपालसंस्ययोरुत्पन्नरिष्टयोरतपत्ततरैकरूप्येण शातकरममरलमिक्ञाना 1
कमामेदकत्वादस्यारिगतपधसंख्यदिरुतत्तिविरिष्टतवादाजिनवद्धेदकलमिति शङ्कामुत्थाप्य परिहारादस्याथैवत्तेलथः । र
जते--द्यादिति । य॒णभेदं सापयति-तथाहीति । छन्दोगाः पष्ठमभ्चि नामनन्तीति कथं सिदद
करुयाह-- परश्चेति । युणमेदमुक्त्वा तत्फलं विधाभेदमाद- येषां घेति । वाजसतेयकगतो योऽभिः व |
दुक्तस्तसख च्छान्दोग्यऽप्युपसंहारान्न युणभेदोऽस्तीलयाशङ्कयाह- नेति । पथाक्निविथायां यणभेदादेदमुक्वा प्रा
दाद्धेदमाह-- तथेति । अस्तु प्रजननगुणवत्तो रेतसो वाजसनेविनामावापदछन्दोगानां चोदधारस्तथापि कथं विचा ध १
आवापेच्नि । स॒त्रावयवं परिदारत्वेन व्याच्े-नेल्यादिना । ननु युणमेदे वेधमेदाद्वि्ामेदो न च पटल

तवेदान्तप्र्ययाधि ° | एतमभा-भामती-मानन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ | ७

एकस्यामपि विदयाथामेवंजातीयको गुणभेद्‌ उपपद्यते । यथपि षषटस्याभनेरुपसंहारो न सेभवति
तथापि चुप्रशठतीनां प्चानामश्रीनासुमयत्र प्रत्यभिक्षायभानत्वान्न विद्यामदो भविनुमति।
नहि षोडरिग्रहणाग्रहणयोरतिरात्रो भिधते । पठ्यतेऽपि च पष्ठोभ्निदछन्दोगेः--तं परेतं दि
मितोऽग्नय एव हरन्ति" ( छा० ५।९।२ ) इति । वाजसनेयिनस्तु सांपादिकेषु पश्चसभिष्वनुषु-
तायाः समिद्ध.मादिकल्यनाया निषृत्तये तस्याभ्चिरेवा्निर्भवति समित्समित्‌' ( बृ० ६।२।१४)
इ्यादि समामनन्ति स नित्यायुवादः । अथाप्युपासनाथे एष वादस्तथापि स गुणः शक्यते
छन्दोगेरप्युपसंहतेम्‌ । न चात्र पञ्चसंख्याविरोध आशङ्कयः । सापादिकाभ्यभिभ्राया हयेषा पश्च-
संख्या निव्याजुवाव्‌भूता न बिधिसमवायिनीव्यदोषः। एवं म्ाणसंवादेष्वप्यधिकस्य गुणस्ये-
तरत्रोपसंहारो न विरुध्यते । न चावापोद्रापमेदद्वे्यभेदो विद्यामेदश्वाशङ्खथः । कस्यचि.

भ,

द्े्ांशस्यावापोद्धापयोरपि भूयसो वे्यराशेरमेदावगमात्‌ । तस्मादकचि दमेव ॥ २॥
खाध्यायस्य तथात्वेन हि समाचारेऽधिकाराच सववच तन्नियमः ॥ ३ ॥

यदप्युक्तमाधर्वणिकानां विद्यां प्रति रिरोत्रता्यपेश्चणादन्येषां च तदनपेक्षणाद्धिवाभेद्‌ इति
(= ट स्य ५
त्मल्युच्यते । सखाध्यायस्यप धमा न विद्यायाः । कथमिदमवगम्यते । यतस्तथात्ेन खाध्याय-

[नी ^ + ५ ५ ~ 4. ५... ण १ ५ ५५

रन्नप्रभाग्याख्या
दिना । अङ्गीकारं यजति--पल्यतेऽपीति । इतोऽस्मा्टोकादिष्टं ऊोकान्तरं प्रेतं गतं ज्ञ(तयोऽगने टरन्तीयर्थः। ननु
दोग्येऽमनिमातर श्रुतं वाजिभिस्तु रामिदादिविरोषः प्यते इति रूपभेदसलदवस्थः, तत्राह--वाजसनेयिनसिविति ।
पपरसद्विरोपस्य चानुवादमात्रत्वेनानुपासयत्वात्पश्चाभ्रय एवोपास्या उभयत्रेति न रूपभेद दर्थः । सविरोषय पष्रपनि-
प्ाखत्वेऽपि न रूपभेद इदयाह--अथापीति। दुलोकादीनां पचानामनप्नीनामभित्वसंपत्तिविधिनैवार्थालचत्वं संपत्तिकसिपि-
पीनां सिद्धमनूयते न प्येयत्वेन विधीयत इयर्थः । छन्दोर्वाजिशा खस्थं रेत उपसंहर्तव्यमिःयुक्ताऽनुपसंदारेऽपि न
याभ्‌ इयाह्-न चाचापेति ॥ २ ॥ एवं रूपभेदो न पियामिद्क् दयुता धमेविरोषोऽपि न मेदक दयाह--
बाध्यायस्येति । गोदानवदध्ययनाङ्गत्वेन रिरोत्रतमा्थर्वेणिकानां सूत्रे विहितं न विवाद्गमिदयथः। अभिक्राराचेति
भामतीव्याख्या
दति । पहारः एतवयवः- न पकस्यामपीति । प्व सपादिका अप्रमो वाजसनेमिनामपि छन्दोग्यानापिव विधी.
पम । पृषटस्वभिः संपद्यतिरेकायान्रयते न तु विधीयते । वैश्वदेव्या ूलततौ यणो विधीयत इति मवतु मेदः । अथवा छन्दोगानामपि
एष्ऽभरेः पत्यत एव्‌ । अथवा भवतु वाजसनेपरिनां पष्ठाभिविधानं मा च भृच्छा्दोग्यानां तथापि परत्रतरस्याया अत्रिधानाननी-
| पिशं सख्यायाः कितूतपन्ेष्वतनिषु प्रचयशिष्टा संस्यते सापादिकानमरीनवच्छेततं, तैन येषापुसत्तिस्तेषां प्रत्यभिज्ञानात्‌ ।
अपचमिज्ञयमानायश्र सेख्याया अुवाययेनातसत्ेविधीयमानस्य चाधिकं पोटरिप्रहणवद्विकल्पतं मवा शातान्तरे ज्ञान
भदः । उततनश्षिएवऽपिद् परणस्तवादादयोऽपरि भवनि प्रल्मभिज्ञानादमिन्नप्ता तातु शवसिति ॥ २ ॥ खाध्यायस्य
तथात्यन हि समाचारेऽधिकाराच्च सववच्च तन्नियमः । येराधवेणिकमन्थोपाया बरिया वेदितव्या तेषमेव िरोत्र-
| आनन्द गिरीयव्याख्या
एयाविरोधात्‌ , ततराह--यद्यपीति । एवैव विदा पष्ठाभियुक्ता तद्रहिता चैति विरुद्रभिलायाव्रुयाद- नहीति । च
रजसनेयवे पषठस्यापि ध्येयत्वमननेस्पेल्योक्तं न तु तश ध्येयलयं प्वा्मयस्तथोच्यन्ते । अनुपास्यलेन पषठक्तिदछन्दोग्यऽपि तुल्ये-
१९--प्यतेऽपीति । इतोऽसा लेका दिष्टं परलोकं प्रेतं गतं पुत्रा श्वाततयो वाम्य नेथननियि विधां दरन्तीलर्थः । अनुष
शते किमिति पूवाभनिवत्य्यते षष्ठोऽभिः, तत्राह--वाजसनेयिनस््विति । तस्योपाप्तकस्य मृतस्य दाहाय्चिरेव्निरिति प्रिढानु-
पो न 0पास्िविधिरुपास्यारतूमयत्रापि पशेवाप्नयः । प्रसिद्धानुवादश्च कल्पनानिवरयथैतलादर्थैवानिलयः । उप्पत्ता युणान्तर्रिध्यमावान्र
॥पाभेदो शेवयाूतपत्तौ विरिध्युणोकतभेद शुक्तम्‌ । इदानीं वाजिनां पष्ातितिधनिऽपि न मिथामेद रयाद--अधापीति ।
पपीन्देति शतन्ख्याविरोधान् पष्ठस्यप्नरुपसंहारसिद्धिरिल्याशङ्कय पथसंख्याया विधेयत्वाभावास्सांपादिकास्यवच्छेदकलनेवानुवा-
^एकवशिष्टलदुतननानां च भलभिक्षानान्न विधमेद्‌ शाद --नचेति । पथाननिगियायुकतनयार्थ प्ाणत्रिािष्वतिरिराति--
। यत्तावपोददापाभ्यां वे्मेदाद्विवामेद इति, तत्राद--नचेति । 9 पर्भि-
पन् विधमेद्‌ श्यः । रूपभेदाद्विधामेदं शङ्कितं निरस्योपसंहरति-- तस्मादिति ह ४ ॥ पक ्
दपवसय ष माद्‌--खाध्यायस्ेति । व्याव व त दिभिरिनियोगे न तद्गतेति
„ पच्थानादि गृह्यते । चोधोत्तरतेन सत्रमवताथं व्याच्--तदिति । सध्यायङ्गतेन धलादिनिरी ति
५. तथालेनेादिनो तरमा _ -यत इति । गोदानादीनि वेदाध्ययनाङ्गतेनानुरेयानि त्तानि । श्रोत्रत

६७८ ब्रह्मूत्र्यांकरभाप्यम्‌ । [अ.३पा.रअ. १

धर्मत्वेन समाचारे वेदव्तोपदेशापरे श्रन्थ आथर्चणिका इदमपि वेदबतस्वेन व्यास्यातर्मि
समामनन्ति । नेतदचीणैत्रतो ऽधीते ( मु° ३।२।११ ) इति चाधिरृतविषयादेतच्छब्द्‌द्ध्य
नशब्द्ाश्च खोपनिषदध्ययनधमे पवैष इति निधौयैते। नयु च "तेषामेवैतां ब्रह्मविद्यां वदेत रिरे
वतं विधिवयेस्तु चीणम्‌' ( मुण्ड २।२।१० ) इति ब्रह्मविद्यासंयोगश्रवणदेकेव सर्वत्र ब्रह
वियति संकीर्येतेष धमः। न । तत्राप्येतामिति प्रृतप्रयवमशगौत्‌। प्रकूतत्वं च ब्रह्मविद्याया ्रन
विशेषपेश्षमिति प्रन्थविरोषसंयोग्येवेष धमः । सववञ्च तन्नियम इति निद रीननिर्दशः
यथाच सवाः सप्त सौयांदयः शतोदनपयन्ता वेदान्तरोदितत्रेता्यनभिसंबन्धादाथ्वेणोद
कास्यभिसेबन्धाश्चाथ्वणिकानामेव नियम्यन्ते तथेवायमपि धर्म; खाध्यायविशरेषसंबन्धाक
तरेव नियम्यते । तस्मादप्यनवय्ं वियेकत्वम्‌ ॥ ३॥

©
ददोयति च ॥ ४॥
दर्शंयति च वेदोऽपि वियेकत्वं सर्ववेदान्तेषु वेयेकत्वोपदेश्ात्‌ "स्व वेदा यत्पदमामननिः
(क० २।१५) इति । तथा "एतं ह्येव बह्चा महत्युक्थे मीमांसन्त पएतमस्रावष्वयैव एवं महाव

९.५ ++ ^^ ~ ^^ ^~ -= -~= ~~ ~

रनप्रभाव्याख्या
व्याच्े-नैतदिति । एतल्हृतं सुण्डकमननुष्टितरिरोत्रतो नरो नधीत इति धरुतेमुण्डकाध्ययनाङ्गमेव रिरोत्रतमिर
ननु वियाङ्गत्वेनापि इदं व्रतं श्रुतमिति शङृते-नन्विति । सर्वशाखासु ब्रह्मवियक्रैव चेद्रियासंयुत्तं व्रतमपि
संबध्येत । नच संवध्यत इति विदययभिद इयः । प्रकृतग्रन्धवाच्येतच्छन्दवला्र्यप्रकाशकम्रन्थपरो व्रद्मवियारष्
परिदरति--नेति । तख रिसेव्रतख सुण्डकाध्ययने नियम इत्र सववदिति निदशेननिर्देशः । सवाः दोमाः । आ
खसूत्रे उदित एकोऽम्िरेकधिसंज्ञया प्रसिद्धस्तसिन्नमनो कायां इति यथा नियम्यन्ते तथेलर्थः ॥ २ ॥ ग्रिच वैध
निर्युणव्रह्मविैक्यं॑तावच्छरृतिदशेयति, तत्संनिधिपरारात्सगुणवियानामपि सर्वेशखाखक्यसिद्धिरियाह सूत्रकरः-
यति चति । सगुणमप्येकं वेदत्रये वेयं दरौयतीदयाह-तथेति । किंच शाखान्तरोक्तपादार्थस्य शाखान्तरे मिद्ध
मो विक्ष्य दशेयतीदाद--तथा महद्धयमित्यादिना । एष नर एतसमतर्वयेऽ्पमप्यन्तरं भई
भामतीव्याख्या
तपूवौप्ययनपरासमन्धवोधिता फलं परयच्छति न्यथा । जन्ये तु छनदरो्यादीनां सेव वरिदाचीषैिरोनतानां ९८४९
णम्न्धाध्ययनसंबन्धाद्वगम्यते । तत्तवन्धश्च वेदु्रतेनेति नतदचीणेत्रतोऽ्धीतेः इति समान्नानादवगस्यते । ्परभिवतां ऋ
वदेत इति विदयासयोगेऽयेतामिति प्रकृतपरमिना सवनान्नाऽप्ययनसंवन्धाविरोधादाथवेविदितेव वियोचयत शी । सुवा
सप सौयोदूयः इतीदनान्ता आधर्मणिकानां त एकसिनेवाधरपणिकेऽसौ करियन्ते न तरेतायाम्‌ ॥ ३ ॥ वियैकलं दशयति
आनन्द गिरीयव्याख्या

वेदन्रेष्बन्त्गततेनोक्तं तेन॒ यथा गोदानावध्ययनाद्गं तथेदमपीलभः । अभिकाराचेति व्याचषटे--जैतदिति । पतद्न्थनातः
णत्रतोऽननुषितरिरोत्रतः पुरुषो नाधीत इति प्रकृतमुण्टकपरामरकादेतच्छब्दान्मुण्डकाध्ययनधर्मं वायं न विधाधर्मं इति ॥
तीः ! अधिकारादमिकृतविपयदेतच्छब्दाचकारादधीत इल्य्ययनशब्दाचेति ब्द्रास्यातम्‌ । इदानीं शङ्कोत्तरतरेन ववाह
यति-- नन्विति । स्त्र ब्रहवियैकैव चेत्तथा दिरोनतस्य संयोगादधमसंकरः स्यात्‌, नच सोऽस्तीति मिमिद्‌ इय" ।
ब्रह्मवियामिति तस्मरकाशकमिमं म्रन्थमिति योज्यम्‌ । अन्यथा प्रकरतविपयतच्छब्दविरोधादिल्याद--नेति । ्रह्ममिचैव ।
सेव प्रामृदयतामिलारङ्खय तस्याः स्वैत्रक्यादथवैविदितैवात्र पराग्रष्टव्येलाद--प्रकृतस्वं चेति । स्नावयवान्तर मवार ।
सवव्धेति । तशय रिरोततस्य सुण्डफाध्ययने नियम इलव सववदिति निदर्ैनमिति योजना । ततश्च शिरो छ ।
चकाराथैः । तदेव विदृणोति--यथति । सवा होमाः । आथवैगेरुदित एकोऽभनिरककरषिसंशया प्रसिद्धलेपामव ९ ॥
ततैवाप्न ्रियन्ते । लाध्यायविरोषसंबन्धदेतच्छन्दादधीतिसब्दाच्च सुण्डकाध्ययनसंबन्धाभिगतेरिति यावत्‌ । धमर ५ ।
फलितमाह--तस्मादिति । नामादिवद्धमभेदस्यापि भेदकलायोगादिलयैः ॥ २ ॥ रिच वेधेकलोक्ला ्रह्मविधायासत॥ क
वेदो ददौयति । तथान्यत्रापि वेधामेदेऽपि विचैक्रयमिलाद--द्शेयति चेति । सतं च~ बयतीलयदिन ८
वियिवयनिषयधुपदेशान्तरमाह--तथेति । च॒ शालानतरोक्तदर्थख शाखान्तरे सिद्धवलरामशौदपि ५ (1
तथेल्याविना । एप पुरुपो यदा यस्यामविदावस्थायामेतसिन्नात्मन्यद्यत्वेन सवैवेदान्तभ्रसिदध लाविधावक्षदिवन्तर

गसंहाराधि० ] रलप्रभा-भामती-भानन्द्‌(-,९।५८५। <भात्रयापतम्‌ | ६७९
कुरुते । अथ तस्य भयं भवति । त्वेव भयं विदुषो ऽमन्वानस्यः ( ते० २।७१) एति । त
वाजसनेयके भ्रादेशमा्रसंपादितस्य वैश्वानरस्य छान्दोग्ये सिद्धवदुपादानम्‌ सततम
्रदेशमात्रमभिविमानमात्मानं वैश्वानरमुपास्ते" ( छा० ५।१८।१ ) इति । तथा सर्यवेदान्तपरल-
यत्वेनान्यत्र विहितानासुक्थादीनामन्यजोपासनविधानायोपादानात््यद्नन्यायनो श
मपि सर्ववेदान्तप्रल्यत्वसिद्धिः ॥ ४॥

8 उपसंहारोऽथाभेदादरिधिरेषवत्समाने च ॥ ५॥

( णः स च 9 ¢ ७ त न
4 व एक(पास्त्ावनाह्यया आहया वा गुणाः श्रुतौ ॥ अनुक्ततवाद्नाहा्या उपकारः रुतैगुणेः ॥ १॥
\ ~, श्रुतस्वादन्यशाखायामाहा्या अभ्भिहोत्रवत्‌ ॥ विशिएवि्योपकारः स्वशाखोक्तगुणैः समः ॥ २॥

ह -प&ः ॥

दं प्रयोजनसुत्रम्‌ । सिते चेवं सचैवेदान्तप्रत्ययत्वे सयविक्षानानामन्यत्रोदितानां विज्ञानगुणा-
नामन्यत्रापि समाने विज्ञान उपसंहारो भवति । अथौभेदात्‌ । य एव हि तेषां गुणानामेकतराथो
क _ ॥ रन्र्रभाव्याख्या [र
पमल तदा तस्य संसारभयं वत्येव, यसाद्विदुषो नरस्य भेदरदानसयैव व्रह्म भयकरं भवति, व्रह्मैवाहमियमन्वा-
न्धसर्थः । प्रादेशमात्रसुपास्त इति सिद्धवहुपादाने वैश्रानरवियेक्यं दुर्शयतीयाह- तथेति । किन स्मैषु वेदान्तेषू-
वथादीनां प्रतीयमानत्वेन हेतुनेतदवगम्यते--अन्यत्रोक्तानां तेपामन्यत्रोपान्र्थमुपादानमिति । ततस्तदुपास्तीनामपि सथ.
दन्तपरमाणकत्वेनकयं बाहुल्येन सिभ्यतीलाह--तथेति । वरद्मवियेकयवटुक्थािवियेग्यमि्भेः ॥ + ॥ सर्वशाखासु
पय््निन्तायाः फलमाह--उपरसं हार इति । शाखामेदे समानविदयायां श्रुता गृणा यथाश्रुति व्यवस्थिता उत एकत्र
शना इतरशाखात उपसंर्तव्या इति संदेहे वियक्येऽपि तत्र तव्रोक्तेरेव गुधियोपकारयिद्धः शाखामेदेन गुणा व्यवलिता
री पूर्वपक्षः, तत्र प्रकृतवियैक्यचिन्तनिष्फल्यमिति फलम्‌ । निद्धान्तत्वैन सूत्रं व्याच्-स्थिते चेलयादिना। गुणानां गु्-
भामतीव्याख्या
्ोमो बिवेकवस्य वेददशनायत्रापि सगुणव्रहम्रियानां न सक्र्द एकलमाह ताप्तापपिं तल्ायपदितानां तद्धिभानां प्रायदद-
कयम । तथाह्यभ्यप्राये छिचितं षट मवेदयमग्य इति वृद्धिरिति । यचच काटकादिममास्ययोपासनामेद्‌ इति तदयकतम्‌ । एना हि
षिः समस्याः काठकादिपरवचनयोगात्तासां शालानां न तूपस्तनानाम्‌ । नयताः कटठादिमिः प्रोक्ता नच 'काग्र-
व्नमसमितरनषठनेम्यो विरेष्यते । नच कटपरोक्ततानिमिततमात्रेण मे प्रत्त तथोगाच कथंचिदशरणयोपासनामु प्रवृतौ
भयपवर्िनामिधानमप्यासां शक्यं कल्पयितुम्‌ । नच तदधेदामेदो ज्ञनमेदामिदममोजकेौ, मा मूचधासठमासाममेदाच्तानानपिक-
(तानामक्यम्‌ । कटादविपुरषप्रवचननिमिततपरेताः समास्या कटादिन्यः रातर्‌ नाप्तनिति तरिवन्धनो ज्ञनमेदो नासीद्िदानीं
नी इभवमापयेत । तस्मान समास्यातो मेदः । अभ्यासोऽपि नात्र मेदकः । युतं यदकशालागतो यनयग्यामः समिदादीनां
ति । त्र हि विभिलमैप्समिकम्ञतज्ञापनमपृत्तमवरतनं च कृषेयाताम्‌ । शतात्तरे सधेतृण्लपनेदादेकलतपि नोमनिक-
मप्रिवव्यक्रोप दति । अशक्तिरपि न भदरेतुः साःायोऽध्येतय्य इति सशशा्ठायामःययननियमः । तत श्ावान्तरीयानर्थान-य-
लद्वम्योऽपरिगम्योपसंहरिप्यति । समापि्रकसिमिजपि तःसवनिनि समति तस्य व्यपदिरयते । यथावन कर्मि उयोतिेमसय
पा व्यपदिशनि--व्योतिष्ठेमः समाप्तः, इति । तस्माःसमाप्तिेदोऽपि न स्ाभनपृपासनामिदुस्य । तदेवमस्ति वाधक चोदः
पवरिपमवदानमलयानि कमणि तानि ताव्यवेति सिद्धम्‌ ॥ ४ ॥ कंमिदिरोपमाशङ्व पूर्त्लपसाधितम्‌ । वध्यमणाधः
नदवम्माहूस सूचक्रन्‌ ॥ चिन्ताप्रयोजनप्रदनार्थ सूत्रम्‌ू--उपसंहारोऽथौभेदाद्विधिेपवत्समाने च । अत्रदभा-
| आनन्द गिरीयव्याख्या
मप करोल्यथ तदा तस्यामवसखायां तस्य मेददसैनवतो भयमावद्थकं शवितीयदर
शववनतो मयकारणमाह--तस्वेवेति । भेदददौनवतो विदुपस्तस्ममन्यानस्य तदव 1
(पदेकतेऽपि वाथ सथुणवि्यायामेकतवं, तत्राह--तथेति । एं जघात्रियक्येऽपि कथमुकंयाधुपानामकय, ८
पथति । या नियुणं सयुणं च ब्रह्म सर्त्रकमिति तद्विचा न भिये तथोक्थादीनां सववेदान्तप्रययत्वदिनहम्यते । 69
ोमन्यवोपरय्थं तेपामाद्‌ानमिति । ततस्तदुपासतीनामपि सवैवेदान्तप्रमाधकलननयं १.१ ५ १
। ८॥ ्वशायापु वयवे गुण्यकृणयुणानां तत्र तोपसंहारमनम्तरिनारफलमाह--उपसंहार इति । तं त ५
8 इदमिति । पूजैविचारफलमनेन सूत्ेणोच्यते तेन तदरदेवासख पादादिमगतिः । 1 1 ।
त सव तत्पद्धिः । तुल्यभीवद्धा युणा विपये कि यपाशति व ध स ४
मा वि दातिरत्र षोडकषिगरदवदुपसंहारसानावदयकलवाचश्चति यस 1
भनते- स्थिते चेति "| तत्र हेतुमुक्त्वा व्याकरोति- अर्थेति । कथं व्यवस्थया ध

भ्यं मवति' ठति श्ुयन्तरादियर्थः ।
यष्मा॒ भयक्रमिल्थः । निर्गुणत्रिधायां

६८० ब्रह्मसूव्रशाकरभाष्यम्‌ । [अ. ३ १. ३अ.३;

विशि्टविक्षानोपकारकः स एवान्यश्रापि । उभयश्रापि हि तदेषैकं विक्षाने तस्मादुपसंहार
विधिदेषवत्‌ । यथाहि विधिरोषाणामभ्निहोत्रादिध्माणां तदेवैकमम्निहोश्रापि कमे सर्व्रेलयथौ
द्‌दुपसंहरणमेवभिहापि । यदि हि धिक्ञानभेदो भवेत्ततो विज्ञानान्तरनिषद्धत्वाहृणानां प
तिविषृतिभावाभावाश्च न स्यादुपसंष्टारः । विक्षानैकत्वे तु नैवमिति । अस्यैव तु परयोजनसूत्
प्रपञ्चः सवौभेदादित्यारभ्य भविष्यति ॥ ५॥

अन्यथात्वं राब्दादिति चेन्नाविरदोषात्‌ ॥ ६ ॥
(~) एका भिन्नाथवेद्रीधविद्या छान्दोग्यकाण्वयोः ॥ एका स्याक्नामसामान्यात्सग्रामािसमस्वतः ॥ १॥

उद्वीधावयवाकारं उद्वातेव्युमयोभिदा ॥ वेधमेदेऽथवाद्‌ादिसाम्यम्राप्रयोजकम्‌ ॥ २ ॥

वाजसनेयके ते ह देवा ऊचुदैन्तास्ुरान्यज्ञ उद्वीथेनाद्ययामेति' ( य° १।३।१) "ते ह वाचः

चुस्त्वं न उद्वायः ( बू० १।३।२ ) इति प्रक्रम्य षागादीन्ध्राणानसुरपाप्मविद्धत्वेन निन्दिः
| | सनघ्रमाष्याख्या ¦ | ।
विनाभावादितच्छाखास्था विया ल्ाखान्तरोक्ततद्ियागुणवती, तदभिन्नत्वात्‌ , तद्वियावदिलयनुमानाद्वियेक्ये गुणोपसंहार
रियः । प्रधानैक्ये तत्तदुषकारक्राणामङ्नानामुपसंहारे दष्रन्तमाह --विधि्ोषवदिति । उक्तमेव व्यतिरेकमुखेन
यदिहीति । नन्वाम्ेययागावरुदधानां गुणानां ततोऽभिनने सय प्राप्तिवद्वियान्तरस्थगुणानां विचयान्तरे प्रप्तिः किंन
ष्यत आद-- प्रकृतीति । प्रकृतिगुणानां विकारे प्ाप्नियुक्ता विधानां तु प्रकृतिविकरृतिभावासिद्धेने तस्पराप्तिरिखरथैः । नै
गुणालुपसंहदारो नेयर्थः। उत्तरसूत्राणामनेन सूत्रेण पोनरक्टयं वारयति-अस्येवेति ॥ ५॥ पूर्य चोदनायविरोष
` गतो वियक्यमुक्तं तस्थापवादं वक्तमाह--अस्यथात्वमिति | अत्र वाजिनामुद्रीथ्राद्मणं छन्दोगानामुदरीधाध्या
विषयमाद-बाजेद्यादिना । ते द देवाः सा्तिक्रव्रत्तयः प्राणा अन्योन्यमुचूहैन्तेदानीमसिमन्यज्ञे उद्रीधरेनौ

भामतीष्याख्या
शङ्ते-- मवतु सवैशालाप्र्ययमेकं विज्ञानं तथापि शालान्तरोक्तानां तदङ्गान्तरयणां न शलान्तयोकतै तसिन्नपसंहरो भवितु
तस्यैकस्य कमणो यावन्मात्रमङ्गजातमेकस्यां शालायां विहितं तावन्मत्रेणेवोपकारति द्वरधिकानपेक्षणात्‌ । अपेक्षणे चापकर
प्रिधीयेत । नच विहितम्‌ । तस्मायथा नेपित्तिकं कर्मे सकठा्वदिहितमपि अशक्तौ यावच्छक्यमङ्गमवु्ठातुं तावन्मावरजै
रेणोपकृते भवलवमिहाप्यङ्गन्तरातिधानादेव भरिष्यति । एवै प्राप्त उच्यते--र्तरैकते कर्मणः स्थिते गृहमेधीयन्ययिन '
रवच्छेदो युज्यते । नहि तदेव कम सततदङगमपक्षते नपिकषते चेति युभ्यते । नमिपतिके तु निमित्ाढरोधादवर्यकतवये सवप
सदातनलवासंमवादुपकारवच्छेदः कल्यते । परकृतोपकारपिण्डे चोदका आव्यभागविधानदहमेभीयेऽपुपकाएवच्छः
इह तु शालान्तरे कतिपयाङ्गविधानं तानि विधत्ते नेतराणि परंचे । नच तदुपकारपिण्डि चोदकराषि भ्य
त्मात्रविधानम्‌ । तस्मात्तेन कमणां सव्गसङ्गम ओतसरमिकोऽसति बरुवति बाधके नापवदितुं गुं शी ।
अन्यथात्वं शब्दादिति चेक्नाविरोषात्‌ । दया दि्रकाराः प्रनापल्या देवाधापुराश्च । ततः कानीयत्ता य
ज्याया अपराः । शाखजन्यया साचिक्या वुद्ध्वा संपन्ाः देवाः ) ते हि दीव्यन्त इति देवाः । शास्युक्तयपप्किखितमत
आनन्द्गिरीयग्याख्या

उभयत्रेति । गुणद्वारा गुणानामपि प्रलभिज्ञाने फल्तिमाह-- तस्मादिति । अ्थामेदादुपंहारे दृ्न्तमाह--विधी।
्थानभ्रल्मिन्चयां सवैतदरमपत्यमिकानात्फलानिरेषाचच व्यवस्थया शुततानामपि युणानामेकक्ानोपाधापसंहार इति दानिम
एथमिति । उक्तमेव व्यतिरेकतः स्मीरयति--यदीति । सनयसौययोभेदेऽ्य्नयगतसेतिकतव्यताजातसय सरथ रि
न्तरानामपि गुणानां शानान्तरे प्रततिः खादि्याशद्कवाद--प्रकृतीति । श्षानैकयेऽपि शालान्तरोक्तयुणाना स्ाखन्तरोः
नोपसंदहारः । तत्रोक्तयुणमात्रेण तज्जानोपकरारसिदधेरधिकानपेक्षणात्‌ । अन्यथा तत्रैव तद्विभिप्रसङ्गात्‌ । तसादक्यादियलाः
नोक्थोरहरहमितियगयोम्यवस्था नवदुषास्यभदेऽपि शाखमिदेनक्तानां व्यवसयवेलारङ्कय राखामेदसोक्तसथानवदुप्रसनिपतप
व्यवस्थापकत्वाभावाद्वम्युंपाधावुक्तयुणानां सवेत्रापि श्रुतेन धर्मणा नियमादनुमानतः सा्वधिकतसिद्धरवियेकये गुणोपंहाे ‹
्राधकाभावे वारयितुं न शक्यते । शाखान्तरे कतिपयगुणवादस्य तदविष्यथेतया गुणाम्तरावारकल्वादिलाद--विकनेति
युपसंशारामावोक्तिः । इतिशब्दः सिद्धान्तसमःप्यर्थः । उत्तरसंदभैस्य पौनरुक्लं परल्याद--भव्येवेति ॥ ५॥ सक्ठभद
तद्रुणानां चाम्यत्रोपसंहार इत्युक्त उदरीधविधयोरपि च्छान्दोग्यबहदारण्यकोक्तयोः सज्ञाभवमाशङ्कय प्रलाह--भः
नचोदनाथविशेषादिलयस्यापवादाथमिदमधिकरणम्‌ । तस्य बृ्दारण्यकस्थसुद्रीथतरह्यणं छन्दोग्यस्थमुद्ीयाध्याय च
वाजसतेयक इति । ते पकृता वागादयः प्राणा देवाः साखिवककृततप्रपानाः संभूयान्ोन्ययुक्तवन्तो ह “

। अत्यथालवाधि° ] एलप्रभा-भामती-भानन्दागरायव्यारूया्योपेतम्‌ | ९८१

स्यप्राणपरिग्रहः पठ्यते-अथ देममासन्यं प्राणमूचुस्त्वं न उद्रायेति तथेति तेभ्य पष प्राण
उदगायत्‌" ( क० १।३।७) इति । तथा छान्दोग्येऽपि-"तद्ध देवा उद्वीथमाजगमुरनेनेनानभि-
भविष्यामः" ( छा० १।२।१) इति प्रकरस्येतरान्प्राणानसुरपाप्मविद्धत्वेन निन्दित्वा तथेव सुख्य.
प्राणपरिग्रहः परठ्यते- अथ ह य एवायं मुख्यः प्राणस्तमुद्रीथमुपासांचकरिरे' ( छा० १।२।७ )
इति । उभयत्रापि च प्राणभरशंसया प्राणविद्याविधिरभ्यवसीयते । तत्र संशयः-किमत्र विद्या.
मेदः स्यादाहोखिद्ियैकत्वमिति । किं तावत्प्राप्तं पू्ेण न्यायेन विथेकत्वमिति । ननु न

त विचेकत्वं प्रक्रमभेदात्‌ । अन्यथा हि प्रकमन्ते वाजसनेयिनोऽन्यथा छन्दोगाः त्वं न
उद्वाय' ( ० १।३।२) इति वाजसनेयिन उद्रीथस्य कैतवेन प्राणमामनन्ति । छन्दोगास्तृद्रीः
धत्वेन 'तमुद्रीथमुपासांचक्रिरे' ( छा० १।२।७ ) इति । तत्कथं विधैकलवं स्यादिति चेत्‌ ।

^ ^^^^ ~~~ ~~~ ~ ~^ ^^
न ^-^ ५ ९५९
"^^ ^ + ^ (९५4९
0

9५

श्ब्रप्रभाव्याख्या

कर्मणा रजसमोदरृत्तिरूपानसुरानतीदय देवत्वं गच्छामः &्ति ते चेवं निदोषमुद्रीथकतीरमुपाखं निषौरयितुं कृतसंवादा;
प्रम वाचं परीक्षितवन्तसत्वमोद्रात्रं नोऽस्माकं कुर्विति तया त्वृतं छृतं तथा प्राणचक्षुःश्ोत्रमनांखमि कमेनासुरपाप्मना
तानीति निन्दित्वा आसन्यमास्ये भवं मुखमध्यस्थं प्राणसुपासं निर्धारितवन्त इलः । तत्तत्रान्योन्याभिभवात्मकयुदधे
प्रृते देवाः पूर्ववदुद्वीथमाहतवन्तः अनेनोद्रीयेनैनानसुरा्येमेदर्थः । भेदामेदमानाभ्यां संशयमाह- तत्रेति ।
अत्र॒पबोधिकरणसिद्धान्तन्यायेनोद्रीधवियेति सं्ञेक्येन वियैक्यमिति पूर्वपक्ष मिथो गुणोपसंदारः फ, सिद्धान्ते
सैष्येऽपि विथेक्यापवादादनुपसंदार इति । एवं यत्र पूवैन्यायेन पूर्वपक्षः तत्रापवादिकी संगतिरिति मन्तव्यम्‌ । सूत्र-
िदरान्तरङ्काभागं व्याच्--नयु न युक्तमिति । सृपरणोद्रीथकरममकता प्राणो वाजिनामुपाखः, उद्वायेति कतृशब्दा-
छन्दोगानां तू्रीथावयव उकारः प्राणटध्योपाखः, ध्मियेतदक्षरमु्रीथमिद्युपक्रम्य प्राणसुद्रीधमिति कर्महपलश्ब्दात्‌ ,
थाच करवृकर्मणोरुपास्ययोभैदाद्विययोरन्यथात्वं मेद इति दाङ्का्थः । उद्रीथत्वेनेति अकारतेनेलथैः । अल्परूपभेदो न

| भामतीभ्याख्या
| सूृतिपरभाना अघ जहुभिः प्रिरनिन्ियरृरहीतैततेषएु तेषु विषयेषु रमन्त श्यपुरा अतएव ते व्यायाः । यतोऽमी तचज्ञानवनाः
उनीयसात देवाः । अज्ञनपूकलात्त्ज्ञानस्य । प्राणस्य प्रनापतेः साविक्रयुद्धव्तामतवृ्यमिभवः कदाभित्‌ । कदूषि-
तमहतरचुद्धवोऽमिभवश्च साचिक्या वृत्तेः) सेयं सधौ । ते ह्‌ देवा ऊचुः, हन्त अषुरान्‌ यज्ञ उद्रीभनाल्ययाम अप्रुरान्‌
गयम्ित्नामिचार्कि यज्ञ उद्रीपलक्षणपतामभक्युपरप्रितेनो दात्रेण कर्मेति । ते ह वाचपूनचुरियादिना संदर्भेण वक्प्राणचश्रुःश-
पनतमातुरपापविद्धतय। निददिखा अध्‌ हेममासन्यमस्ये भवमासन्यं एुलान्तविटस्यं पयं प्राणं प्राणामिमानवततीं देवतमूर-
हवन ददरायेति । तथेतयस्युपगम्य तेभ्य एव प्राण उदगायत्‌ तेरा विदुरनेन प्रमनेद्रत्रा नोऽस्मान्‌ देवा अलेष्यन्तीति ।
पिदर परप्नाऽिष्यन्मुरा यथासानमूला प्राप्य मृदा टे वा विधव॑सत एवं वि्वसयना परि्नोऽ्ुरा किणः ।
दत्‌ पपिप्याहइ- वाजसनेयकः इति । तथा छन्दोगयेऽपेतदृक्तमिवयाह-तथा छान्दोग्ये ऽपीति । पिषयं दशगिला
(एशी-तत्र संशय इति । प्प गृहाति-विधेकत्वमिति । एवपक्षमाक्षिपति- नयु न युक्तमिति । एकतर

आनन्दगिरीयष्याख्या
१लित्नामिचारिके यन्न वयमुद्धीथाख्यभक्तिछक्षितनेद्वत्रेण कमणा तमोदृ्तिप्रपानानमृरनतील सखमस्यादिमावमयमेति । ते यैवं
ठीदा वाचमेद्वतरे कर्मणि प्रपानां लमरमदथंमौदात्ं निर्वततयेति निुक्तवतस्तयोपकम्य वागादीनवाक्ाणचद्ठश्ोत्रमनासि
ना देषा बरदधलादिना पाप्मविद्धतेन निन्दित्वा तेषामध्येयलं निभां सुख्यपराणसोपासं च निश्चि ततरिः शरवत
गववः । वगादीनामनुपास्यत्वनिश्चयानन्तरमिलयथद्यब्दार्थः । आसन्यमासे मवं मुखन्तर्जिलयं प्राणं समुख्यप्राणाभिमानिर्न दवता-
मिग वावत्‌ । उदरीथब्राह्मणमुक्त्वोद्धीथाध्यायं कथयति-- तथेति । तत्तत्रायोन्यामिमवासमके संग्राम दाः पूवद
पमजहुरहृतवन्तः । अनेन कर्मणै नानघुरान्लाभाविकेद्धियवृत्तिलक्षणानभिमविष्याम दल्यमिप्र्य कमरन्धवन्त इयथः । तर्व्ु-
गीषनाहमणवदेवेल्थ; । आद्यायिकैव श्रुता न विवाविधिरिलयाशङ्ूय ब्ाह्मणाध्याययोरविवक्षितम्माई--उभयग्रेति । पादयो.
तिया विपयमुवत्वा विचारीजं संशयमाहतत्रेति । मेदामेदमानाभ्यां तमेत तिरदयति--किभिति । विषररय पूजपश्च-
७ तावदिति । पूर्व॑त्राख्याविशेषाद्िधेकथयुक्तं तदत्ाद्रीषवियितयाथानिरीषदिवयमिदर्थः । अत्र 6 ध
व व्‌ भ । पूप यणोपसंहारः सिद्धान्ते तदसत्तेति फलमदः । | क | ध ॥ व
पूतप्षमक्षिपति- नन्विति । प्रक्रममेदादित्ुक्तं व्यनक्ति--अन्यथा हीति । कभयुमयतर_पकमसयान्यथातं य
१ । इदवीयसयेति । सवस्या भक्तेरिति यावत्‌ । इद्रीयस्मेनेति । तदवयवो योऽयमेोारसतभालेनेतयथः । उदानकत। माणो
नमनेय्रे धययत्रेनोच्यते छान्दोग्ये सवकारः प्राणदृटयोपास्य ~: । तथाच कर्नुकमेणोभेरान्न वियक्यमिति फटिनमाद-- तदिति ।
८8

६८२ बरह्मसूत्रशांकरभाष्यम्‌ । [ अ. ३पा.३अ.३।

नैष दोषः। न शोतावता विरोषेण विधेकत्वमपगच्छति । भविदोषस्यापि बहुतरस्य परतीयमा
त्वात्‌ । तथादि- देवाखुरसंघ्रामोपक्रमत्वमसुराव्ययाभिग्राय उद्गीथोपन्यासो वागादिसंकीः
तन्निन्द्या मुख्यप्राणव्यपाश्रयस्तद्वीयोञ्चासुर विष्वं लनमदमलो्टनिद श्नेनेदयेवं बहवो ऽथा उभ
्आाप्यविरि्टाः प्रतीयन्ते । वाजसनेयकेऽपि चोद्वीथसामानाधिकरण्यं प्राणस्य श्ुतम्‌-एष
चा उद्वीथः' ( बृ १।३।२३ ) इति । तस्माच्छान्दोग्येऽपि कर्तत्वं लक्षयितव्यम्‌। तस्माशच †
दयैकत्वमिति ॥ ६॥

न वा प्रकरणभेदात्परोवरीयस्त्वादिवत्‌ ॥ ७॥
न वा विदयैकत्वमत् न्याय्यं विद्याभेद्‌ एवात्र न्याय्यः । कस्मात्‌ । ्रकरणमेदादिति । प्रक्रमः
दिलयथेः। तथाहि- इद प्रक्रमभेदो दयते । छान्दोग्ये तावत्‌-ओमिलयेतदक्षरमुद्धीथमुपासी
( छा० ९।६।१) इत्येवसुद्रीथावयवस्योकारस्योपास्यत्वं भ्रस्तुतख रसतमादिगुणोपव्यास्यानं =
रत्वा अथ खल्वेतस्येचाक्षरस्योपव्याख्यानं भवतिः ( छा० १।१।१०) इति पुनरपि तमेवोहीथा
यवमोँकारमनुवलयं देवाखुराख्यायिकाद्वारेण तम्‌ श्राणमुद्रीथमुपासांचक्रिरे' ( छा० १।२।२
इत्याह । तत्र यदुद्रीथशाब्देन सकखा भक्तिरभिप्रेयेत तस्याश्च कर्तोद्रातल्िक्तत उपक्रमश्च

~~~ ~+

रल्रप्रभव्याख्या
विचैक्यविरोधीलयुक्तन्यायेन पूर्वपक्षी परिदरति- नैष इति । अघुरा्ययाभिप्रायः असुरजयार् संवादः, यथ्‌
प्राप्य लोटो विध्वंसते तथा प्राणं दन्तुमागता अमुरास्तसय वीर्येण खयमेव ध्वस्ता दति श्र॒तसुभयत्रेयशः। अः
भेदमङ्गीकृलयापि विधेक्यमुक्तं सोऽपि नास्तीयाद-वाज्ञेति। उद्रीथकर्तृरूपत्वेन प्राणस्योभयत्र रुतत्वादेकत्र श्रेत क
पयुभयत्र द्रष्टव्यमिलयथः ॥ ६ ॥ वहुविरुद्रूपमेदात्‌ न विदक्यमिति सिद्धान्तयति-नं वेति । अक्षरं पिरिन
उदरीथमिति । तदवयवमिदयर्थः । एथिव्यादिर्सानां ररातम शकारः, आप्तिः समरद्धिरिति गुणानुक्ता गुणवलयोकरे
रष्िविधानायाल्यायिकरा प्रस्तृतेखाह--रसतमेति । ननु वाजिवाक्यैकवाक्यत्वार्थं छान्दोग्योपक्रमस्थमुद्रीधपदं सं
मभक्तिपरमस्तु, प्राणसुद्रीधमिदयत्राप्युद्रीधकती प्राण उपास इति व्यास्यायतामित्यत आद-तन्न यथुद्रीथेति । :

भामतीव्याख्या
्रातृखेनोच्यते प्राण एकत चोद्रानलेन क्रियो स्फ्य मेद्‌ स्यथः । समाधत्त- नेष दोष इति । वहृतरस्पप्रय
नाद्रयमिजञायमानं कंचिद्क्षणया नेतव्यम्‌ । न केवलं शालान्तरे, एकस्यामपि शालायां दटमेतन्न च तव परि्ामद इल
वाजसनैयकेऽपि चेति । वहूुतररूपप्रत्यभिन्ञानानुग्रहाय चोमित्यनेन।पि उदरीथूवयवेन उद्रीथ एव टक्षभीय इति वपः
न वा प्रकरणमभेद्‌ात्परोवरीयस्त्वादिवत्‌। वहृतसलयमिज्ञानेऽपि उपक्रमभेदुत्तदनयेप्रेन चोपसंहार्णन्ेकि
तस्येव चेोद्रीथस्य पुनःपुनः संकीतैनाहृक्षणायां च छन्दोगे वाजसनेयके प्रमाणाभावाद्वियामेदु इति राद्वान्तः । कार

आनन्द गिरीयग्याख्य।
वदुतररूपप्रलभिज्ञानादप्रयभिज्ञानं रिंचिहक्षणया नेयमिति मला समाधत्ते-नेलयादिना । अविशेषादिलतद्रषाः
नष्ीति । एतावता कनिक्कर्मरूपतवेनोपास्यत्वं कवृतेनान्यत्रल्येतावन्मव्रेणलयथः । वबहुतराविङेपरतीतिमेव प्रव्ट्यति--
हीति । यथादमानं पापाणं प्राप्य सृत्वा विध्वसत एवं॑विध्व॑समाना विधवथो विनेशुरिति श्रयत इयाद--तदि
अविरोषपियं निगमयति--इव्येवमिति । न केवलं दचाखान्तरे रूपमेदो दृष्टः पि स्रेकस्यामपि । तथापि न तत्र विभिः
भयोरपि स्यादिलयाह--वाजेति । प्राणखोद्रीत्वमव्रापि श्रतं चेकथमुपासिः, तत्राह--तस्मादिति । उद्रीथतेन श्रतेरुभयत
पाघदेकत्र कतेत्वं॑तदितरत्रापि लक्षयं, तथाच प्राण करतलेन कर्मत्वेन च ध्यानं शाखरादिल्य्भैः । उभयत्रापि 4
फलितमाद--तस्माच्चेति ॥ ६ ॥ ब्रियेक्ये पूर्वपक्षे तद्धेदं सिद्धान्तमाद--न वेति । वाशब्दस्यावधारणाथैलसुपेल प्रतिर
जते-- नेति | अत्रेति परकृतद्ाखद्यीक्तिः । उभयत्रापि प्राणस्योद्रीथत्वतत्कवत्वाषिरेपसयोक्तत्वदे्ामेदेन विाभेदे संभवति ५
द्ेोक्तिरिति राङ्गते-- कस्मादिति । तत्र दैतुः--प्रकरणेति । शाखामेददेव प्रकरणमेदसिद्धेनै तस्य॒ धीभेदे भोजयतः
ङूयाभीष्टमथेमाद--प्रक्रमेति । चशाखाद्रये तद्धेदं पिवृणोति- तथाहीति । छन्दोग्यगतमुपक्रमभ्रकारं ददीयति-छाः
इति । उपृक्रमवाक्यस्याथमाह--उद्धीथेति । प्रकरणविच्छेदामावं वक्तं तदनुसंधत्ते--रसेति । मूतपृथिव्योपधिपना,
मानां पूरैसख्य॒पूैणोत्तरमुत्तरं॑सारतयोक्वा ॒तेषामोकारं रसतमतेन निरदिदय तमेव ॒पुनरािसमृढयविगणक्ल" गप
ध्येयमाख्यायिकया निधौयेवीधोपास्तिरवतासतिलर्थः । नु वाजसनेयके यथोद्वीयेनाल्ययामेलत्रोद्वीथशब्देन सकला भक्तिस्क |
उद्रायेलयनेनापि प्राणलेनोद्रातोच्यत णवमोमिलेतदक्षरम॒द्रीथमुपासीतेषयुपक्रमवाक्यस्थोद्वीथशचब्देन सकला भक्तिस्स्या* +

ये 5 द न. ४ सिः र धविष
भाणलेनोल्यतां तथाच परकमामेदादिभवयं, तत्ाद-ततरेति । भलिन्ाणलेन निरच्येतेति शेषः । तसिमक्षे यद

मवधालाधि° ] रलप्रभा-मामती-भानन्दगिरीयव्याख्यारयोपेतम्‌ ।

६८३
पर्धयेत लक्षणा च प्रसज्येत । उपकरमानुरोधेन चेकसिन्वाक्य उपसंहारेण भवितव्यम्‌ ।
तक्षादत्र तावदुद्वीथावयव ओंकार प्राणदष्िरुपदिदयते वाजसनेयके तूदरीथशब्देनावयवग्रहणे
कारणाभावात्सकटेव भक्तिरावेद्यते । त्व न उद्रायः (बृ० १।३।२) इत्यपि तस्या; कतोद्रात-
स्वक्प्राणत्वेन निरूप्यत इति भ्रस्थानान्तरम्‌ । यदपि तत्रोद्रीथसामानाधिकरण्यं प्राणस्य
तद्प्यद्वातत्वेनैव दिदशैयिषितस्य प्राणस्य स्वात्मत्वप्रतिपादनाथैमिति न विधैकल्वमावहति ।
सकटभक्तिविषय एव च तत्राप्युद्रीथशष्द इति वेपम्यम्‌ । नच प्राणस्योदरातृत्वमसंभवेन हे.
तुना परित्यज्यत उद्वीथभाववदुद्भातृमावस्याप्युपासनाथैत्वेनोपदिश्यमानत्वात्‌ । प्राणवीर्येणेव
चोद्वातैद्रात्रं करोतीति नास्त्यसंभवः । तथाच तत्रेव श्रावितम्‌ वाचा च येव स प्राणेन

चोदगायत्‌ (वर १।३।२४) इति । नच विवक्षितारथैमेदे ऽवगम्यमाने वाक्यच्छायानुकारमा-

, ~ "^ 4 ~” ^-^ नः

५ ४
~~~ + ५ ~*~~ ~ ~~~ ~ ~~ 7 ~ ^^ + ^^ + ^~ ५५

रन्प्रभाव्यास्या
रपासयुपक्रमभङ्ग उद्रीथपदे कतृलक्षणा चेति दोषं स्यादिल्थः । ननु सिद्धान्तेऽपि ततदेऽवयवलक्षणा स्वीकार्या ततो वरं
करतगक्षणा श्रुयन्तरानुग्रहात्तथा चो पसंहारे कर्तपराणोपस्िनिश्वयादुपक्रमेऽपि तत्निधय इयत आद-उपक्रमेति। संदिग्धो-
पमो हि वाक्यशेषातिश्वीयते । यथा अक्ताः शकरा” इयत्राञ्ननद्रन्यसंदेहे "तेजो घृतम्‌" इति रोषा्निध्रयः । इह तपक्रमे-
ऽप्रयोपालयतवं निधितं, तत्समानाधिकरणो द्रीथपदस्यावयवलक्षणा च विनिधितेति प्राणमुद्रीथमित्युपसंदारसदेकाधैतया नेय
रय्ः । एवं छान्दोग्ये ॐकार उपास्य उक्तइतरत्र त प्राण इल्युपाखमेदाद्रियामेद्‌ इयाह--वाजेति । यदुक्तं वाजिश्ुता-
वी प्राणखेद्रीधरूपत्वश्रुतेश्पास्येक्यमिति तहूपयति--यदपील्यादिना। तम्नोद्रीथ उपास्यतया नोक्तः फितु प्राणस्योपाखख
गुणय । किचोद्रीथ उश्कारदढान्दोग्येऽत्र तु भक्तिरित्युपाखमेद इयाद--सकरठेति । प्राणस्य जडत्वान्नोद्वातृतं
सितूररीथलमेव वाजिभिरपि प्राह्यमिलिक्यमाशङ्खयाह-- नचेति । स उद्राता वाणिविरिष्टप्राणेनोद्रात्र कृतवानिति श्रतेरसंभवो
भामतीव्याख्या
पायत्वंप्रस्तुल्य रसतमादिगुणोपव्याख्यानमेोङ्कारस्य । तथाहि-पतपृमिव्योषपिपुरषवायकसाशन परवसयोत्तसत्तरं रस-
तया सापतयेोक्तम्‌ । तेषां सर्वेषां रसतम जकार उक्तर्यन्दोग्ये । नच विवक्षिताथमेद इति । प्क्वेपरीधोतारवपस्यलेन
चिपरितवकतर तदवयवं ॐकार इति । तथा दस्युदेयववये इ । एवं हि श्रयेत --्िवा एतं प्रलया परलमिरयति वधयल्यस्य
भतं यस्य हविर्निरपं पुरस्ताचन्द्रमा अम्युदेति स त्रधा तण्डलयिभनदय मध्यमाः स्युप्तान्य दाते परोड्नमषाकपालं
निषे स्थविष्प्तानिन्दाय प्रदात्रे दधंधरं ये कोदिष्ठप्तान्‌ विष्णवे शिपिविष्टाय तो चरम्‌ इति । तत्र सहः काटापरपे
यगान्तरमिद चोत्‌ उत॒ तेष्वेव कर्म प्रक्रतेषु काटापरपे निमित्ते देवतापनय इति । एय तावदु वरिपयः--अमावास्यायमव
दकम वदिक्रियामिप्रणयनकरिया व्रतादिध यजमानसंस्कारः । दथ्ययैत दोहः । प्रिद च दुदुकमरततिसियिनुशरनक्रमह्ताः
चिकः। यस्य तु यनमानस्य कृतथिद्धमनिवन्धनाचतूर्दसयमिवामवस्यवद्धौ दत्र्तपरधोगस्य चन्द्रमा अध्युदीयत, तच श्रा
भ हूिनिरपम्‌' इति । तैन यजमानेनाग्ुदितेनामावस्यायमेव निपित्तापिकारं परिमा पृनष्दसख वथदररादिकम करवा
्रीपदि दृशोः प्रकषीयितव्यः । तुत्रभ्ुद्ये किं नेमित्तिकमिदं कम॑न्तरं दशंचोधत उत तनन दुशकर्पाणि १११९१९८
नं पियत इति । ततर हुमिभौगमाश्वणाचरपिानततम्यीच कर्मनरम्‌ । यि हि प्दैकतन्यो दपि पिमनदि
शन ततेलनयव हवीषि देवतान्तरेण युज्यमानानि न क्मन्तः गमपितुर्म{ति तु प्रकृतम्‌ कम तद्विकमपनीनूवाति
ददतिरयुलं स्यात्‌ । अत्र पुनसेधा तण्डुलान्‌ व्रिभनेदिति हमि एम ममारिण विभागश्रवणदृतपनीता ह्मि
प्रवता इति पूवदेवतावरुद्ध हविषि देवतान्तरमटब्धावकां ्रयपा्ण कर्मान्तरमेव गोचरयेत्‌ । जिवि प्रा पूवस्मिन्‌ कमणि
आनन्द गिरीयव्याख्या
भकरास्यम्रं तत्र प्राणदृधिरुषयेयुपक्रमो वाध्यते । चक्राते वदष्यमादोपसथुचथ । ५:
7 पोद्वथशबद्योदरातृवाचितामावात्तेनोद्रातुरुक्यत्वमपि ते खादिलाद रक्षणेति । अक्ताः 4५1 4 ॥
शमिति रेपातिणयवत्पराणयुदरीथमु आसाचक्निर इति सकलभक्तिविषोपतंदारदपक्रमो नयताना उपकरमेति र तस्थ
पदिषाधवात््यदुपसंदहयरप्रकष । प्रकृते तूपक्रमस्यातिस्पषटतवान्नेवमिलयथः । ओमिलेनदक्नरमियाद् ताद कोऽथः स
सादिति । उद्रीयेनालययमिलत्रापि तदवयवस्य द्रीथदान्दतादद्वातुश्ाश्रतनं ्तरममदरोऽसतीलयासचइवादइ--वजेति । आमल

दक्रमिद्युपतर ह (५ नालययामेलयत्र तु तथा देलदृष्टः सकलभक्तित्रिपयतमेव
। "< -मनुपक्रमद्यावयवार्थः ्युद्रीथदम्देनावयवो गृहीतः । उद्वा नालवाम । ५
त्वात्तदुद्वीथमिल्युद्रीथशष्द | न मामानापिकरण्यधक्नो भवै

द्ावयवमृतमोकारास्मश्वर

न १

तलः + न एरथोरीभकन मसु
। यरक्तमिहापि नोद्वातुरस्ति धीरिति, तत्राह--व्वमिति । कयं प्राणर्याद्थकतु ४ 900
१ त्ाद--यदुपीति । तत्रेति वाजसनेयकोक्तिः । इतश्च तेद समानानि विवैवय्षमभिलाद--स स
त्रः ` स नालम्‌ । प्राभस्याचननलाक्रो-
रिति सामानापिकरण्यननयोक्तिः । अपिरहवयेनलयमितिवावयदृन्तायैः । मेपम्यसुनयत्र विचानानान्‌ । 4 | व

याश , पप्रत्यसमयोऽ ग्लीलयाद~-प्राणे [त्र
पशद्वाह-- नचेति ॥ असं मवमभ्युपेलय वाचनि ९“ ाकेतवमिल्ुतत सप्रलसं मऽ नासतला-- मा

६८४ ह्यसुत्रश्षांकरमाष्यम्‌ । [म.३षपा.२३अ.३

भरेण समानार्थत्वमध्यवसातुं युक्तम्‌ । तथाद्यभ्युदथवाक्ये पश्ुकामवाक्ये च-जरेधा
न्विभजेधे मध्यमाः स्युस्तानस्नये दाशर पुरोडाशमष्टाकपालं कयीत्‌' इ्यादिनिर्देशसाम्येऽ२

&,^. ५ ११४.०१,०४८०७.०१.००१७४०५.०४५०

निनी ती पि पीपी 000 00011०१२, 1

^^ १

रल्नरप्रभान्याख्या
$पि नेलर्थः । यदुक्तं बहुतरार्थाविरेषादधि बियैक्यमिति, तत्राह-नचेति । एकत्रोद्राता प्राण उपाखोऽन्यत्रोर ९
्ोपाखरूपभेदे स्थषटे सति बहिरङ्गार्थवादसाम्यमात्रेण नोपासनैक्यं युक्तमिदर्थः । वाक्यसाम्यमात्रेणभैक्यं नार
शटान्तमाह-तथाद्ीति । ¶्ि वा एतं प्रजया पञ्भिरधयति वर्धयलयस्य भरातृष्यं यख हविर्निरुप्तं पुराः
अभ्युदेति त्रेधा तण्डुलान्विभजेये मध्यमाः स्युस्तानभ्रये दात्रे पुरोडाशमष्टाकपारं कु्याये स्थविषास्तानिन्द्राय प्रद्र
येऽणिष्ास्तान्विष्णवे शिपिविष्टाय शते चरम्‌” इयभ्युदयवाक्यम्‌ । अथ्यार्थः- यख यजमानस्य चतुदैद्यामेवामावाखाः
दक्शकमीथं ्रदृत्तसख पुरस्तात्पूवं हविस्तण्डुलदधिपयोरूपं निरुप्तं दशदेवताभ्योऽम्यादिभ्यः सङ्स्पितं चन्द्रमाश्च पध
येति तमेतं यजमानं कारव्यययापराधात्तदेव निरुप्तं हविः प्रजादिनार्धयति वियोजयति रात्रं चा वर्धयति यस्म
भरान्तिमाग्यजमानः, ये मध्यमादिभावेन त्रेधा भुतास्तण्डुला दध्यादिसहिता निरप्तास्तान्विभजेदभ्यादिभ्यो धियो
योज्य च दातृत्वादिगुणकाम्यादिभ्यो दरीदेवभिननेभ्यो निर्वपेदिति दधन्‌ दधनि स्थविष्ठतण्डुलचरं शते दुग्वेऽणिष्
दर्थः 1 अन्न कालाप्रराधे देवान्तरयुक्तं प्रायधित्तरूपं दशोौद्धित्ं कर्मं विधीयत इति प्राप्ते तण्डुल्रेधात्वायनुवादेन 1
दिति हविषः ्रकृतदेववियोगेन तसमिन्नेव दशेकर्मणि देवतान्तरसंबन्धमात्नविधानं न कमौन्तरमिति सिद्धान्तितम्‌ !
भामतीव्याख्या

दभस्तण्डलानां पयस्तण्डलानां चेन्द्रादिदेवतासंबन्धश्च विधातव्यः । चरतवं चात्र विहितं नाप्तीति तदपि विधातच्यप्‌ । त"
करमण्यनेकटणविधानाद्राक्यं भिधेत । कमान्त्रं तपरं शक्यमेकेनेव प्रयलेनानेकयुणव्रिशिष्टं॒विधातुमिति निमित्ते क
विधीयते । द्शेस्त॒ प्यते कालापराधादिति प्राप्त यते-न कमोन्तरम्‌ । पू्वदेवतातो हविषो विभागपूर्ं निमित्ते देव्‌
विधानात्‌ । चवेथेस्य चाथैप्रापतेः । भवेदेतदेवं यदा त्रेधा तण्डुलान्‌ विभजेदिति तण्डलानां तरेधा वरिभागविधानपसेः
स्यादपि तु वाक्यान्तरपराप्तं तण्डुलानां त्रधालमनूय विभजेदिलेतावद्विधत्ते तत्र वाक्यान्तराछोचनया पूदरेवताभ्य इति ग्‌
तण्डलानिति लविवक्षितं हविरभयत्वत्‌ । तथा च ये मभ्यमा इत्यादीनि वाक्यान्यपनीते पूरैवत्‌ देवतासबने हिः
भेव कमेण्यप्रःयूहं देवतान्तरसबन्धं षरिधातुं शक्रुवनि । तथाच द्रव्यषुेन प्रकृतप॒लप्रलमिज्ञानात्‌ देवतान्तरसंबन्धेऽि न
न्तरकल्पना भवितुमरति । ततश्च समापेऽपि नेमित्तिकाधिकारे निलयाधिकारसिद्धयथै तान्येव पुनः कमौण्य॒षटेयानि । नच दधनि च
चरुसपतम्यधंयोविंधानं तयोरप्यथप्राप्तात्‌ । प्रकृते हि कर्मणि तण्डल्पेषणप्रथनं पुरोडाश्गपाकादि दधिपयसी च तनि |
दयनिमित्ते दुपियुक्तानां पयोयुक्तानां च तण्डुलानां विभजेदिति वाक्येन पूर्वदेवतापनयं कृतवा ये मध्यमा शयादिभिवक्
नतरसबन्धः कृतः । नच प्रभूतदूपिपयःसंसक्तेरयैप्तण्डलैः पुरोडाशक्रिया संभवति । इति पुरोडाशनिदृततौ तद्ध प्न

आमन्दगिरीयम्याख्या .
मुद्भाता प्राणवी्यैण करोतीयेतदेव कथं, तत्राद--तथाचेति । तत्रैवेतयुद्रीथप्रकरणोक्तिः । उद्वाता प्राणप्रधानया वाचा ऊत
मिति रलः । यत्तु बहुतराथाविरोषाद्वियेगयमिति, तत्राह--नचेति । वाजसनेयके तावदुद्ीधोकातारौ ध्येयलेनोच्ते ४ ४
ह्वोकारस्तदवयवः प्राणदृष्टयोपास्य उक्तः । णवं विवक्षिताथैसखान्तरङ्गोपास्यस्वरूपरय भेदे गम्यमाने बहिरङगादथवादानिधपानती
विधेक्यमित्यथैः 1 वाक्यसादृद्यमात्रेणथवयं नास्तीयत्र दृष्टन्तमाद-तथाहीति । चतुदंदयामेवामावास्याप्रान्ला ददाथ प्र
यजमानस्य चन्द्रमाः पश्वादभ्युदेति तद्विषर्य वाक्यमभ्युदयवाक्यम्‌ । तसिन्वाक्ये प्शुकामसेष्टिविधायके च वावेये यथपि
तण्डुलान्विभजेदित्यादिनिदेशस्त॒स्यस्तथापि "नि वा॒एतं प्रजया पृश्ुभिरधयति वधैयल्यस्य तृनं यस्य हविनिरुप पर्त
अभ्युदेति" इति कालातिक्रमापराभेनोपक्रमादभ्युदयवाक्ये निले ददयैकरमण्येव पूवैदेवताभ्यो हविषामपनयनेन दादवाद
देवतान्तराङ्गीकारः । पञुकामवाक्ये च "यः पशुकामः खात्सोऽमावाखामिष्ठ वत्सानपाक्ुयौतः शति निलयं दरक ४
पुनदा्ाथं वत्सापाकरणविध्युपक्रमासश्युकाम खेष्टयन्तरविधानमुपगतम्‌ । न तु वाक्यद्वये निर्देश साृस्यमत्रगर्थ 4 |
येमेदनिश्वयात्‌ । तथा प्रकृते शाखाद्वये बहुतराथ॑वादिकसाडदयेऽपि पूवोक्तमक्रममेदाद्विवामेद इलक्षराथः । एतत्त स
पतं प्रजया पञुभिर्धयति वधयलयसख भ्रातृव्यं यस्य हविनिरुपं पुरस्ताचन्द्रमा अभ्युदेति त्रेधा तण्डुलान्विभजेषे ५
पुरोडाशमष्टाकपालं दुर्या स्विषटास्तानिन्द्राय प्रदात्रे दधंश्वरं येऽणिषठास्तान्विष्णवे शिपिविष्टाय शते चरम्‌ श्यत ५
पुरस्तात्पूवै हनिनिरपं देवतायै संकरिपितं चन्द्रमाश्च प्श्वादाभिमुख्येनोदेति तमेतं यजमानं निरुप्तं दविः परजादिना ।
चास्य वधेयति । तथाचासो चतुदेदयाममावास्याज्नान्तिभामी मध्यमादिभावेन त्रेाभूता ये तण्डुलासतानश्यादिभ्यो ।
द्रिमज्य च दातृतादियुणकाभ्यादिभ्यो देवताभ्यो निषैपेदियेवमथायां श्तौ किमभ्युदये नैमि्िकं कमौनतः ती
द्कर्मण्यव पूरवदेवतालयागेन देवतान्तरं विधीयत इति संदेहे तरभा तण्डुलान्विमजेदिति दविषामेव मध्यमादिक्मण

रलप्रभा-भामती-आनन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपि
अन्यधालाधि० ] तम्‌ । ६८५

पक्रमभेदादभ्युवयवाक्ये देवतापनयो ऽध्यवसितः, पश्ुकामवाक्ये तु यागविधिः तथेहाप्युप-
करमभेदाद्धियामेद; । परोवरीयस्त्वादिषत्‌ । यथा परमात्मदृष्टधध्याससाम्येऽपि 'आक्षाद्यो
हेवेभ्यो ज्यायानाकाशः परायणम्‌" ( छा० १।९।१) “ल एष परोवरीयानुद्रीथः स पपोऽनन्तः
(छा० १।९।२) इति परोबरीयस्त्वगुणनिरिष्टयदरीथोपासनमश्यादित्याविगतदिरण्यदमशव,
दिगुणविरिषटद्ीथोपासनाद्बिकनम्‌ । न चेतरेतरगुणोपसंहार एकस्यामपि शाखायां तद्वच्छा-
खान्तरस्थेष्वप्येवजा तीयकेषूपासनेष्विति ॥ ७ ॥

संज्ञात्चत्तदुक्तमस्ि तु तदपि ॥ ८॥ |
अथोच्येत संशेफतवादविधैकत्वमत्र न्याय्यमुद्रीथविेति हयुभयत्राप्येका सेति । तदपि नोः

ग ~~,

+ १५ ++

रनब्रप्रभाव्याख्या

्ुदयवाक्ये कालापराभेनोपक्रमाद्ीकरमण्येव हविषः पूरवदेवताभ्योऽपरनयो वियोगोऽध्यवपितः, पञ्युकामवाक्ये तु ययुपि
स्यविष्ठस्तानमनये सनिमतेऽष्टाकपालं निर्वपेये मध्यमास्वीन्‌ विष्णषे शिपिविष्टाय राते चर ये क्षोदिषस्तानिन््राय प्रदात्रे
दधश्ररमिति निदशोऽभ्युदयवाक्येन समोऽस्ति, तथापि यः पञ्युकामः स्यात्सोऽमावाखयामिषट वन्सानपकरुयौदिति निलयं दक्षक्म
समाप्य पुनर्दोहार्थं वत्सापाकरणविध्युपकरमात्पञ्चुकामस्य यागान्तरविभिरेव नाभ्युद्यवाक्येनार्थक्यमिति तथा प्रकृतेऽपि निदे.
शसाम्यं न वियक्यप्रयोजकमिलर्थः । वत्सानपाङु्यान्मातृदेशदेशान्तरं नयेदिय्थः । सूत्रोक्तं टन्तं व्यच्े--परो-
वरीयस्त्वादिवदिति । पर इति सकारान्तं परसतात्‌ परश्चासौ वराच वरतर इति प्ररोवरीयानिेकं पद्म्‌ । अन-
नत्र आकृष्य परमात्मा तदृष्टयालम्बनत्वादुद्रीथस्तथोक्त इलयर्थः । आकाशात्मना हिरण्यदमधरुपुरुषात्मना चोद्रीभो-
प्स्ताम्येऽपि बिद्यामेदवदिहापि भेद इयर्थः ॥ ७ ॥ सवयं पूर्वपक्षवीजमुद्धाव्य दूपयति-संक्ञात दति । उपा.
रस्पभेदाद्वियानानात्वं यदुक्तं तच्छरुखयक्षरालुगते बलवत्‌ , संज्ञा तु पौरुषेयी दुर्वेखधः । सङ्गकयं क्मक्यन्यभिचारि
भामतीव्याख्या

नवृतिरनितृत्तसतु पाकोऽपवादाभावात्तथा चार्भ्ा््रोयते । भवतु वा अनेकवाक्यकल्पनम्‌ । ्रकृतापिकारवगमवलादुस्यापि
वायतादिति । तसमत्तदैवेदं कम न तु कर्मान्तरमिति सिद्धम्‌ । पश्टकामवाक्ये वपूर्नकर्मविपिरम्युदयवक्यतास्प्येऽपि । धः पश
मः लातोऽमावस्यामिषट वत्सानपकुर्ययि स्थगिषठाप्तानसये सनिमतेश्टाकपाटं निभरेये मथ्यमासतान्‌ विष्णवे शिपिविष्ट
शरो चर ये प्रोदिष्ठत्तानिन्द्राय प्रदूत्रे दुरम इति । जत्र हि अमावास्यापरिटूति समाप यागे पश्कामेषि्रिधानं नात्र पूर्स्
कणोऽनतुततेयौगान्तरविषिरिति युक्तम्‌ । परोवरीयस्त्वादिवत्‌ । गधोद्रीथोपासनासाम्येऽपि आद्ियगतहिरण्यदमश्रुलादिगुण-
रिषेीधोपासनातः परोवरीयस्वयणकरदरीथोपासना भिन्ना तददिदमपीति । परस्मात्‌ परो वरा वरीयानिति परोरीयानु-
पः परमामसूपः सुप्तः । अत एव अनन्तः । परमामणु्रीये मावपितुम्‌ "आक देवेभ्यो भूतेभ्यो उ्यागान्‌' हृ्याकाशन्देन
प्मामानं निरदशति ॥ ७ ॥ संज्ञातश्चेत्तदुक्तमस्ति तु तदपि । स्फुतेरे मेदावगमे स्तक नामेदपाधनमतिप्रस्‌।-
६ आनन्दगिरीयश्याख्या |

सम्यो हवीपि निमजेदिति चा्ुतेरपनीता हविः पूदेवता इति तदवरुद्ैषु तेषु देवतान्तरमलब्पावकादं श्नं कर्मान्तरमेव गोचर-
ति देवतान्तरयुक्तकर्मान्तरे विधिरिति प्रपि त्रेधा तण्डुलान्विमनेदिलत्र ये मध्यमाः स्युरिादिवावयान्तरप्राप्तं त्रेषाल्रमनुच् विभ
दिस्य तिधानाकसादिलयेकषायां मध्यमादिवाकदेवतान्तरेषूक्तेु त्तियोगिनीना देवतानामेव दष्टानां विमागम्रनियोगिल-
देः । तण्ुलदाम्दस्व च दविमांत्रमिपयत्वादूधिपयसोरपि पूवदेवतातो विभागलामादपनीते पू्रदेवताफरे हविषि देकतान्तरस्य साव
॥रतरासूवदन्यमुखेन परक्रृतकमैप्रयभिकानादेवतान्तरसंबन्धेऽपि कमान्तरकस्पनानवकासानमित्तिकाभिश्षरे समाप्े निलाभिकारा्ं
एत भरमपयनेयानीति नासति कर्मभेद इति सितम्‌ । श्यः परुकामः सवातोऽमावा्यमकष 1 ता
| व तमने निवेपेे मध्यमास्तान्वष्णवे िपिविष्टाय छते चरं य 1 | र
| ० 1 ल्त वत्सापाकरपेन गोदोहन कृत्वा पूवैवदेवताभ्यो हविविभज्य १ # ५ 0 व
। -नतुवर्तरयुदयवाक्यसारुप्येऽ्पि यागान्तरविभिस्तथहापि स्यादिति पूत्तन्रसिद्धं दृष्टन्त वृहिरवोक्ला सत्र न ५५ |
'८-परोवरीयस््वेति । परसादरपराणदेः परोवरात्च तलदेव वरीयात्वरतरोऽयशीभः म च परमालदित॑प्तेरनमतर ८
र्यम्‌ । आकरे चादिलयादौ च परमातमदृटेररोषादु्रीथोपासिसाम्येऽमि परोवीयस्वादियुणकरोीयोपास्तिरन्यान्था च भ
-वदियगगोयोपलिस्तयापीलथेः । ृष्टन्तेप्यभिकयुणानामनयोन्यत्रोपसंहारदिैकयमिलास इह नचेति । पुण्या था"
"रतिस्पशवं हेतु मः म्- मेदादोदधभदेनापोनस्षलेऽपि तालयय्रमययुणमेदविदिष्ेपमनपु नाना"
विभिलयाह ५ 1 अ ्रेदिति । अनुवादं व्याकरोति-अथेति । भ्रति दाखा-
मकम, सति व क ध रिहरति- तदपीति । पूमलोक्तपरि-

हेकातवं विदृणोति--उद्वीथेति । पूरसूत्तगतं + शब्दं तच्छब्देन संयोज्य परिहरति-तव्‌

६८६ ्मसूत्रशाकरभाष्यम्‌ । [अ.२पा.२३अ.४

चते । उक्त छयेतत्‌-न वा भरकरणमेदात्परोवरीयस्त्वादिवत्‌' ( अ सू० २।२।७) इति । तेः
चान्न न्याय्यतरं श्रुत्यक्षरायुगतं हि तत्संजञेकत्यं त॒ धरुस्क्षरबाह्यमुदरी थशष्दमाश्रप्योगा
किकेव्येवहर्वभिरपचयैते । अस्ति चैतत्सकञेकत्वं पसिद्धभेदे्वपि परोवरीयस्त्वाधुपासनेषूी
विद्येति । तथा परसिद्धभेदानामप्यश्चिहो्रदशषपूणमासादीनां काठटकेकग्रन्थपरिपटितानां काट
संज्ञेकत्वं द्यते तयेहापि भविप्यति । यत्र तु नास्ति कश्चिदेवंजातीयको भेदे तुस्तन्न भः
संक्ेकत्वादधिवैकत्वे यथा संवर्गविद्यादिषु ॥ ८॥

व्याप्ते समञ्जसम्‌ ॥ ९ ॥
८) किमध्यासोऽथवा बाध रेक्यं चाय विशेष्यता ॥ अक्षरस्यात्र नास्लैक्यं नियतं हेत्वभावतः ॥ १॥
& अधि त,

~ वेदेषु व्याप्त ओंकार उद्रयेन विशिष्यते ॥ अध्यासादौ फं कल्प्य संनिङृ्टांडालक्षणा ॥ २॥

ओमिव्येतदक्षरसमुद्रीथमुपासीतः ( छा० १।९।१ ) इत्यत्राक्षरोद्रीथशब्दयोः सामानाधिकर'
श्रयमाणेऽभ्यासापवादैकत्वविरोषणपक्षाणां प्रतिभासनात्कतमोऽत्र पक्षो न्याय्यः स्यादि
विचारः । तत्राध्यासो नाम दयोवेस्तुनोरनिवतितायामेवान्यतरवुद्धावन्यतरबुद्धिरध्यस्यते ;
सिन्नितरवुद्धिरध्यस्यतेऽुवर्तेत एव तसिस्तहुद्धिरध्यस्ततस्वुद्धावपि । यथा नाचि ब्रह्मवद्धा
भ्यस्यमानायामणप्यजुवतेत एव नामवुद्धिनै ब्रह्म द्या निवतैते । यथावा प्रतिमादिषु विष
दिवुद्धथध्यासः। पवमिहाप्यक्षर उद्रीथुद्धिरध्यस्यत उद्र वाऽक्षरवुद्धिरिति | अपवादो ना
यन्न कर्सिशचिदधस्तुनि पू्वैनिविष्ठायां मिध्यावुद्धौ निश्चितायां पश्चादुपजायमाना यथाथा पि
, नि ॥ रबप्रमाव्याख्या न । ` ।
चेव्याह--अस्ति चेति । फ सं्ञैकयं सर्वत्राप्रमाणमेव नेलाह--यन्न त्विति । असति वाधक संेकयमपर
यथा संवगेवियेति संत्ेकयात्सर्वशाखास तद्वियेक्यं, तथा पञ्चास्यादिवियैक्यमिलायपूत्रे दरितमिलर्थः ॥ ८॥ व्य
समञ्जसम्‌ । सामानाधिकरण्यं विषर्यकृख संशयमाह--ओमिव्येतदिति । अध्यासादिपदार्थान्याकर- तत्राध्या;
त्यादिना ।वरुद्धिपूर्वकाभेदारोपोऽध्यासः, वाधोऽपवादः, एकत्वं वास्तवामेदः , विशेपणं व्यावर्तकमिति वितरकः। पूर्सुरात
व्मकोद्रीथावयवत्वमोङ्कारख ध्येयख विशेषणं सिद्धव्कृय भ्येयभेदाद्वियामेदः सिद्धान्तितः स न युक्त ददयक्षेपसंगला
भामतीव्याख्या
पतत्‌ । अपिच श्रलक्षरालोचनया मेदुप्रययोऽन्तरङगश्रानपेशश्च । सेजञेकतवं तु श्रतिबाद्यतया वहिरङ्गं च पौर्येयतया सपि
तस्माहुवैलं नभदत्ताधनायालमिति ॥ < ॥ व्यात्तेश्च समञ्जसम्‌ । अध्यासो नामेति । गणी वुद्धिप्यः ।
माणवकेऽनिवृत्तायामेव माणवकवुद्धिव्यपशवरत्तौ सिहवद्विव्यपदेशव्रत्तिः सिंह माणवक इति, एवं प्रतिमायां वावध
आनन्द गिरीयव्याख्या

हारस्य वाधकत्वाचोचाभासोऽयमिलाद--उक्तं हीति । समाख्याविरेषादभेदो गम्यते रूपमेदाच भेदस्तथा सति श्प
तत्राह--तदेवेति । रूपमेदस्यान्तरङ्गतया बल्वत्तरत्ा्सज्ञायाश्च छतिवाह्यतया बहिरङ्गलालोरपेयतया च सोक्षेन दु
दुपमेदादुक्तं विानानःलमेव युक्तमिवययैः । कथं संैकयं श्रुलक्षरवाद्य, ततराह-उद्रीथेति । संेवयादियेन स्यत
रिवस्तीलादि व्यावरोति--अस्ि चेति । अपिशन्दोपात्तयुदाहरणान्तरमाह-- तथेति । संरेवयेऽपि न चन्तं तद तंर
हीथक्ञानऽप्यप्रयोजकमिलाह-- तथेहेति । कथं तर्दिं संशयस्य व्यभिचारि प्रभमूत्रे तस्यैक्ये देतुलगुक्तमिलारद्धय दय
चितमथमाह-यत्रेति । एवंजातीयकः प्रक्रमभेदो वा तनत्यो वेल्थ । असति ववति बाधके सव्यमपि साथकमिसन १
माद--यथेति । आदिपदेन पश्चमिविधा वैश्वानर ििलयादि गृयते ॥ < ॥ ओमिलयेतदक्षरुदरीथुपासीतेलवो पिरे
कारस्यापि सिद्धवल्छख प्रक्रमभेदाद्िवामेदमुक्तवा तमेव निरेषणविरष्यभावं निरूपयति--ग्यातेश्रेति । ओगुद्रीषराब्दयोः प
धिकरण्यमधिकरणस्य विपयं दशंयति-जोभिदलयेतदिति । निरोषानवधारणकरतं संदेदमाद--जध्यासेति । अत्र च विर
शेष्यभावनिरूपणेन त्रिचारस्य वावया्थीसाथनसंकरान्ततया पादादिसंगतयः । पूवपक्षे समानाभिकरणवास्मसवान्यवसितत
माण्यं सिद्धान्ते तस्यायनिश्ववाप्ामाण्यम्‌ । कथमेषां पक्षाणां अतिमानं मेदो वेति तव्राध्यासं स्युखादयति-- तत्रेति । |
योऽध्यासो माम प्रसिद्धः स ब्युताचते । गौणी उद्धिरसाविल्युपरेय वयुत्पादनमभिनयति--द्रयोरिति । कथमन्यतु
मन्यतरवदधरेध्यासः स्यात्‌ तत्राह--यसिश्चिति । अध्यसतदुदधयेतरजद्धेभिवलयल मार्कव दषटन्तमाद-- यथेति । पदिक त
रोकिकमाद--यथा वेति । बविरेपमनवधारयनदारधन्तिकमाह--एवमिति । अध्यासपक्षसमाप्तावितिशब्दः ॥
मतिज्ञाय ब्युत्पादयति--भपवाद्‌ इति । यत्रेति । यसिन्कक्षि्चद्रसतुनीलथः । तेत्रापि लौकिकं वेवि म

कन ८५५२.

्यपिकर० | एलपरभा-भामती-आनन्द्गिरीयव्यास्यात्रयोपेतम्‌ । ६६

पूर्वनिविष्टाया मिथ्यावुद्धर्निवर्तिका भवति । यथा देहेन्दरियसं्रात आत्मबुद्धिरात्मर
बुद्या पञ्चाद्धाविन्या 'तच्छमसि' ( छा० ६।८७ ) इत्यनया यथाथवुद्खया निवलयते । यथावा
दिग््रान्तिबुद्धिददिंग्याथात्म्यवुद्या निवत्यते । पवमिहाप्यक्षरवुच्छोद्रीथवुद्धिर्िव्यत उद्रीथ-
द्या वाक्षरबुद्धिरिति । एकत्वं ्वक्षरोद्रीथरब्दयोरनतिरिक्ताधवृक्तित्वम्‌ । यथा द्विजोत्तमो
ब्राह्मणो भूमिदेव इति । विशेषणं पुनः सधैवेदव्यापिन ओमिव्येतस्याक्षरस् व्रहणप्रसङक ओद.
घ्विदोषस्य समपेणम्‌ । यथा नीलं यदुत्पटं तदानयेति | पवमिदाप्युदरीथो य ॐकारस्तमुपा-
सीतेति । एवमेतस्िन्सामानाधिकरण्यवाक्षये विगरश्यमान पने पक्षाः प्रतिभान्ति तत्रान्यतम-
निधौरणकारणाभावादनिधौरणप्ाप्नाविदमुच्यते- व्याततिश्च समञ्जसमिति । चशष्दोऽयं तुरा-
दखाननिवेशी पक्ष्रयव्यावतेनप्रयोजनः । तदिह अयः पक्षाः सावद्ा इति परुदस्यन्ते।
विरेपणपक्ष पवेको निरवद्य इत्युपादीयते । तत्राध्यासे तावदा ुद्धिरितरत्राध्यस्यते तच्छर-
ब्दस्य लक्षणाचरत्तित्वं प्रसज्येत तत्फटं च कर्प्येत । श्रूयत एव फलम्‌ "आपयिता ह बे का-
मानां मवति" ( छा० १।१।७ ) इत्यादीति चेत्‌। न । तस्यान्यफलत्वात्‌ । आघ्यादिदषटिफलं
हि तन्नोद्रीथाध्यासफलम्‌ । अपवादे ऽपि समानः फलाभावः । मिभ्याक्ञाननिवृत्तिः फलमिति
चेत्‌ । ने । पुरपार्थोपयोगानवगमात्‌ । नच कद्‌ाचिदप्योकारादोकारवुद्धिनिवनत उद्वीथादरो-

येवात्म-

रन्नप्रभाव्याख्या
तयति-तत्रेति। अत्र पूर्वपक्षे पूर्वक्तसिद्धान्तापिद्धिः फठ विद्धान्ते तत्सिद्धिरिति मघ्वा सिद्धान्तसूत्रं व्याच चराष्द्‌
इत्यादिना । प्क्षत्रयस्य दुष्त प्रतिज्ञायाध्यासपकचे दोषमाह--त्राध्यास इति। यसोदरीथस दुद्धिरोारेऽभ्यस्यतेतद्रान-
ग्रीपय्दस्योद्ारे लक्षणा स्यत्तद्ुद्धिविपयत्वगणपरत्वात्तथा संवन्मोऽप्यसिद्धः कल्पनीयः, ग्रतीकोपास्तेः पलं च कट्यमिति
व याद्रिलर्थः। फठं न कल्प्यमिति राइते-श्रूयत इति । आष्यादीति। ओङ्कार आपिः समृद्धिरितिः श उपास्त
1 कमानप्रोतिः इति श्रुतं फलं नाध्यासस्येदयर्थः उद्रीोदारयोरन्यतरवुद्यान्यतरबुद्यपवादमङ्गीकृचान्यतरमिध्यालुद्धिनिव्र-
तफत्वुक्त संपरयन्यतरवुद्धेरप्रान्तित्वान्नापवाद्‌ इयाद--नच कदाचिदपीति । श्रान्तेन नवतत न तु निवतेत
भामतीव्याख्या
1 व्तथोद्ार उदरीभवद्धिव्यपदेशा्रिति । जपवदरिकतलगिरेषणामि चोक्तानि । णक च रन्दयधयोगो त्यते ,
भा वददृव्यामिक्ना विज्ञानमानन्दृम्‌ । व्याख्यायां च पर्यायाणामपि सहप्रयोग यथा निन्ुरः करी पिकः कोकिल इति । विशय
विलपृण पं ग्रति तत्रान्यतम इति । मिद्यन्माद- इदमुच्यने--ध्यानिश्च । प्रयनां रत्युचपपक्रमे
। एमाप्ता चाकारः मृद्ेदव्यापीति किंगतोऽयमोकारस्तत्तदाप्यादिगृणविशिषटम्तसम तमम कामता यादिकटयोपास्यमेनापिक्रियत
आनन्द गिरीयग्याख्या

ये्यादरिना | पूवव न्तिकमाह--एवमिति । इतिराब्दोऽपि पूववत्‌ । एकत्वपक्षं सदृष्टान्तं गध््यति-- एकत्वं त्विति ।
॥॥ ५कर्यपि-- विशेषणमिति । ग्रहणप्रसङ्गे ध्यैयतेन स्ीकारपरमक्तातिति यावत्‌ । उक्तमेव शषटानतन गपष्टतति--
थति । ववतुष्टयं व्युतपादितम्पक्तंदरति--पूवमिति । अध्यामादिपु ब्ृ्ष्वनध्यवसायपद्षु पूर्पश्नयिला निद्धान्तमाद--
प्रयादिना । वत्रस्यचसब्दस्य समुचयाचथोमावादानर्थक्यमासवूुय व्थाचषे--चदन्द्‌ दति । पक्षनयनम्‌ 1
तदिति । ततत्र सामानाधिकरच्यवाक्ये चतुष्टयधक्षेषु दृषटधिति यावत्‌ । व्वावलयं पत्रय विपणन प्रव निता
धमाद व्रि्ेपणेति । कथं त्रयाणां पक्षाणां सावदत्वं॑तत्राध्यासस्य साव्यत्वं सापयति--तत्रेति । उ्ीयतुदधरकषरम्वान-
श्भेरगल्धम्यो)> इ श व भृशम न श्रतिन्धार न्‌ नाधरा
तोर तसिन्वाक्षरवुद्धरध्यातने सद्युद्ीथशन्दसयक्षरे रक्षणा म्यात्‌ । त ॥ ध ४ | ध
\ तत्र दोषान्तरमाह. फर चेति । तत्कस्पनाममूष्यन्नाद--श्रूयत इति । तध्याध्यामफललामविान्मवमिला

॥ ~ र > रं कश्ित्पम 7 वृष्टः
ताक्मनि फतत्वाचनर्थनिदृत्तिरानन्दामिव्यकतिश्च दृष्टा नेवरमोकारवदधयपीयवुदेखस्या वेतरस्या ध्वे कश्चिुपा्ा 1 |

न „ ् उ ग्रद्धि रः व
क फनमिल्याह- नेति । अपवादसुपेल पैफ्यं दोषमुक्त्वा्वीका त्यजति-- नचेति । क |
दवि ,स्वविषयानोकारान्निवतेत । ओंकारवुद्धेवीध्याया मिध्याधीलेन सखथन्यभिचारात्‌ । यदुकारथीरद्रोयवुदधरपवादिका

तः यथः । विापवादं यस्य॒ ताप्पयमुपास्तिपर-
॥ पयपीलाु्ीभीः सखाथोतिवर्तेत । नचैवं दृष्ट > नापवाद इयथः | (कचाप्वादनाल ववि ५

६८८ ब्रह्मसूत्रं करमाष्यम्‌ । [अ.३षपा.३अ.४:

दरीथ्ुद्धिः । न चेदं वाक्यं वस्तुतचखपतिपादनपरम्‌ । उपासनाविधिपरत्वात्‌ । नाप्येकत्वप
संगच्छते निष्प्रयोजनं हि तदा शब्दद्वयोश्ारणं स्यात्‌ । पकेनैव विवक्षिता समर्पणात्‌ । त
हौ्रविषय आध्वयैवविषये वाऽक्षर ओंकारङशब्दवाच्य उद्रीथराब्दपरसिदिरस्ति । नापि स
रायां सान्नो द्वितीयायां मक्तावुद्रीथशब्दवाच्यायामोंकार शाब्द प्रसिदधिर्येनानतिरिकता्
स्यात्‌ । परिशेषाद्विशेषणपक्षः परिगृह्यते । व्याततः सवैवेदसाधारण्यात्‌ । स्वैव्याप्यक्षरग
मा प्रसज्ीत्यत उद्वीथश्चब्देनाक्षरं विेष्यते । कथं नामोद्रीथावयवभूत ओंकारो गृहेतेति
नन्वस्मिन्नपि पक्षे समाना ल्षणा । उद्रीथशष्दस्यावयवलक्षणाथैत्वात्‌ । सत्यमेवमेतत्‌ । ठ
णायामपि तु सेनिकषेविभ्रकर्षौ भवत एव । अध्यासपक्षे श्यथोन्तरवुद्धिरथौन्तरे निक्षि
इति विग्रङृष्ठा लक्षणा विद्ोषणपक्षे त्ववयविवचनेन शाब्देनावयवः समप्यैत इति संनिष्ट
समुदायेषु दि प्रदत्ताः शाब्दा अवयवेष्वपि प्रवतैमाना दष्टाः परप्रामादिषु । अतश्च व्यत
"न ~ ~~ ~ = - ~~~ ~ -- ~~ ध --- (~~~ ---~--~----~---~ - ~~ - ~~ ~
इलयभ्रान्तिरियथः । किंच तत््वबोधकाद्राक्याद्भान्यपवादो भवति नेदं वाक्यं तत््वपरमिलयाद- नचेति । षर्कुम्भश
रिबोद्यरोद्रीधरब्दयोः पयीयलपक्षं दृष्रयति--नापीति । पयौयत्वमपि नास्तीयाद- नचेति । परिरिष्टविरेषणपः
योजयति--ग्याप्ैरिति । “ओमिदक्षरमुपासीत' इत्युक्ते स्ैवेदव्याप्योक्वर इदोपासौ प्रसग्येत तननिरासा्मुदरीथः
भामतीव्याख्या
इयपक्षायामुद्रीथपदेनेति विशिष्यते । उद्रीथपदेनोकारायवयवषटितसाममभक्तिमेदाभिधायिन। समुदायस्यावयवभावातुपपते्तः
वयव ओंकारे लक्षयते, न पुनर्योकरिणावयरत्िन दद्रीथस्य लक्षणा । ॐकारस्येवोपरित्त तत्तदरणविरिष्टस्य तत्तत्र
चोपव्यास्यास्यमानलात्‌ । टश्च समुदयशब्दोऽवयवे लक्षणया यथा रामो दुग्धः पये दभ इति तदेकदशदृहि । अध्यति तु
फलकल्पना च । तथा हि आघ्यादियुणकद्रणवोपाक्तनादिदएद्रीथतोपसनं प्रणवस्यान्यत्‌ । नचात्राघ्यादि उपासनेषिव एलं ५
तस्मात्‌ कल्पनीयम्‌ । उदरीथसंबन्धिप्रणवोपास्नापिकारपरे वाक्ये नायै दोषः । अपिच गण्या व्ृत्तेश्षणावृततिः
लाघवात्‌ । लक्षणाया हि लक्षणीयपरं पदस्य तस्येव वाक्याथौन्तरभावात्‌ । यथा गङ्गायां धोष इति ्यमाणस्य वीरय ठ
्<्तभोवोऽधिकरणतया । गोवोहीक इत्यत्र तु गोसेबन्धितिष््ूत्रपुरीषादिटक्षणया न तत्परलं गोशब्दस्य । अपितु त
सिततद्वणयुक्तवाहीकपरत्वमिति गण्या दृतेदुषेललं तदिदप्तं--लक्षणायामपि स्विति । गेण्यपि वृत्तिरश्षणावयवताद्
यथपि वश्वदेवीपदमामिक्षाया प्रवते तथाप्य्भेदः स्फुटतरः । आमिक्षापदं हि रूपेणामिक्षायां प्रवति । वैदवदेवीपदं तु त
आनन्द्‌ गिरीयग्याख्या
स्वादिव्याह-- नचेति । एकत्वपक्षनिराह- नापीति । पिकशब्दस्य कोविलङब्देन व्युप्पादनवदन्यतरदचम्दस्यान्यतरः
व्युत्पादनं फल्वदेवेलयाशङ्कव संदिग्धाथतदिरसच्वन्मवमिलयाद--एकेनेति । ओंकारोद्रीथशब्दयोरद्ीथा्लादन्यतरेण ता
शब्दान्तरमथेवदिलययैः । रविचेकत्वपक्षे मिसुद्रीधद्याक्षरेऽन्त्मागोऽक्षरस्य वेतरसित्िति विकस्प्या्ं निराह-- नचेति । ।
प्रलयाद-- नापीति । उद्रीद्यम्दस्याक्षेर तच्छब्दस्य चोद्वीथे, प्रसिद्धयभवे तयोरेका्ैत्वरादियं फलतीलयाद--यनेति । ५
सावदयत्वेनापो् निरव पक्षं ृहणाति--परिशेषादिति । तत्र सौत्रं पदमादाय विमजते--ग्यापेरिति । तथापि कथं विः
पक्षसिद्धिः, तत्राद--सवैति । द्तयुपासनोक्तिः । तस््मसङ्गे वाक्यशेपविरोधः स्यादिति मत्वा नते--भत इति । संभवर्या
च विदेषणमर्थवदिल्युपगमादोकारस्य विदोप्यस्य सवैवेदव्यापित्वादुद्रीयेन विरेषणेन व्यभिचारवारणेऽपि सवस्या दितीयद्या
द्रीथशब्दितायास्तदवयवे संमवामावादयुक्तर्मोकारविशेषणत्वुद्रीथयेलयाशङ्कयावयवरक्षणा्थतसुदरीथरग्दसोपेला इ-कथरमि
इतिशब्दो वृत्तक्रियापदेन संवध्यते । न चोद्रीथलेवावयविनो रक्षणा स्यादोकारेणावयवेनति युक्तमोकारस्योपरिष्टादिसरेण वयज
मान्या प्रधानत्वात्तेन भक्तिलक्षणायासुद्रीथपदेन भक्तिविरोषयेवापणे व्यमिचारामावाद्विशेषणतैयथ्य॑मिति भावः । रक्षण
नाध्यासस्य निरस्तत्वादयमपि पक्षो दोषसाम्यान्नोपदेयः स्यादिति शङ्खते- नन्विति । उदरीथकचब्दस्यवये लक्षणामङगीकतो
सत्यमिति । अध्यासपक्षवदयमपि त प्रो नोपादेयः सादिलयाशङ्कगाइ--रक्षणायामिति । प्षदमे वस्यायामि र्ध
भ्यासपकषमुपक्ष्य विरेषणपक्षमाद्ियामहे तत्र लक्षणायेस्य वाक्याथौन्वयित्वेन लक्षणायाः संनिङ्ष्टवि्रयतया बलीयस्वात्‌ । मध्व
गौणी भीरसाविल्क्ततात्‌ । रक्षयमाणयुणक्लेकसिन्नितरशब्दसावसानालक्षणाया विपरङ्ृटविषयलरेन दौषैलथदिल्ः ।
सपक्षे लक्षणाया विप्कृष्टविषयत्वंरपष्टयति--जध्यासेति । सिद्धान्ते लक्षणायाः संनिङृष्टविषयत्वेन प्रबल न
विशोषणेति । अवयनिवचनेन शब्देनावयवलक्षणाया लौकिकल्वामावं प्रल्ाहइ--समुदायेष्िति । परो दयो रो ह
तदेकदेशदादेऽपि समुदायशब्दो लक्षणयावयवे प्रयुज्यते तथोद्रीथशम्दोऽपि द्वितीयभक््यवयवेऽकषरे लक्षणया वर्तित,
द्रीथावयवत्वं तदुपासनं च विधेयमिति वाक्यभेदः । विश्चिक्षरानुवदेनोप।सेरेव तत्तहुणवलयास्तत्तत्फरविरिशयःः सुमन
विधानादिति भावः । उक्तेखनुवदेनाबिषटं सत्रपं व्याङुवैन्विशेषणपक्षसखय निरवथत्वयुपसंहरति-भतश्ेति ॥ ^ ।

<) त वैषमियतः ॥ उक्तस्यैव परामरशादनाहार्यमनुक्तितः ॥ ९ ॥
९.४4 पराणद्वारेण बुद्धिस्थं बसिषठस्वादि नेतरत्‌ ॥ एवंशब्द्परामरंयोग्यमाहायैमिष्यः। ॥ २ ॥
धाजिनां छन्दोगानां च प्राणसंवादे शरष्ठथयुणान्वितस्य प्राणस्योपास्यस्वमुक्तम्‌ । वागादयोऽपि
हि तत्र वसिष्ठत्वादिगुणान्विता उक्ताः। तेच गुणाः प्राणे पुनः प्रस्यपिंताः-्यद्वा भहं बसि- .
ऽसि त्वं तद्वसिष्ठोऽसि' ( द° ६।१।१४ ) इत्यादिना । अन्येषामपि तु शाखिनां कोषीत-
किग्रथृतीनां प्राणसंबादेषु अथातो निभश्रेयसादानम्‌", "पता ह वे देवता अहंश्रेयसे विव.
दमानाः' ( कौ० २।१४) इत्येवंजातीयकेषु प्राणस्य श्रेष्ठमुक्तं न स्विमे वसिष्रत्वादयोऽपि
गुणा उक्ताः। तत्र संशयः--किमिमे वसिषठत्वाद्यो गुणाः कचिदुक्ता अन्यत्राप्यस्येरश्ुत नास्य.
रक्निति । तत्र मां तावन्नास्थेरक्निति । कतः--पवेराब्दसंयोगात्‌ । अथो य एवं विदवान्प्राणे
रज्नप्रनाष्याख्या `
रोषणं समज्ञसमिदय्थैः । अध्यासपक्ष तद्वद्धिविषयत्वगुणयोगरूपः संबन्धः कप्य इति विग्रकृश्य रक्षणा, अवयवलक्षणा
| संनिकृष्टा अवयवावयविसंबम्धस्य कर्त्वा, पटावयवे दग्धे पटो दग्ध इति लोके प्रयोगा । नामाद ब्रह्मशब्दस्य
वया ब्रह्मबुद्िप्राह्यत्वगुणलक्षणाधिता तत्र परतीकोपासेर्विवक्षितत्वात्‌ । इह तु प्रतीकोपास्िविधिकल्पने आघ्यादियुणक्
रे प्राण्िनिधाने च वाक्यभेदः स्यादतः सर्ववेदव्याप्योङ्कारनिरासेनोङ्कारे प्रागरशिविधानार्थ विशेषणमेव समश्नसं
त्मनालाषवादिति सिद्धम्‌ ॥ ९ ॥ सर्वाभिदादन्यन्नेमे । विषयं वन्तु संमतमर्धमाह-वाजिनाभिति । वाचो
िषवं गुणो वाग्मिनः सुखवासदर्शनात्‌ । चक्षुषः प्रतिष्ठा गुणः चक्षुष्मतः पादऽतिष्ठाद्दीनात्‌ । शरोत्रं संपदुणकं श्रवणात्सवी-
पपत्तेः। मन आयतनत्वगुणं तस्य कृत्तिद्रारा सर्वैभोग्याध्रयत्वात्‌। ते च गुणाः प्राण प्रं निश्चि वागादिभिस्तस्िन्नपि-
। इति शाखाद्रयसंमतोऽथः । विषयमाद--अन्येषामित्यादिना । निः्रेयसख प्र्रखादानं निधीरणंपरस्तूयत इयर्थः ।
लता वागाद्योऽरैश्रेयसे खश्रेषटयायेखर्थः। एवंशब्दा्रष्यगुणकप्राणग्रमिन्ञानाच संशयमाह--तप्रेति। गृणानामनुपसंहा-
ीपंहारावेव पू्ोत्तरपक्षयो; फलम्‌ । उद्रीथत्वविरेषणादोङ्कारख सर्ववेदव्यापनिव्यादृत्तिवलकृतगुणमात्रमराहकषवंशन्दाच्छाख-
7प्युण्यत्रत्तिरिति दषान्तेन पूर्वपक्षयति- त्र प्राप्तमिति । यथा वागादिभ्यः प्राणगरषठं सिद्धमथो तथा य एवं रषटयगुणं
भामतीष्याख्या
नेखदविशिष्टायाम्‌ । एवं हि विज्ञानानन्दयोरपि स्फुटतरः प्रवृत्तिनिमित्तभेदः सत्यपि ब्रह्मैक्यं । नच व्यास्यानमुमयोरपि
पिदर्ुवाद्विना्थवाच्च । शषमतिरोहितार्थम्‌ ॥ ९ ॥ सवाभेदादन्यतरमे । पएवंशन्दरः तमिहितपरकारमेदुपरमर्शै
वालसक्रच्छन्दोपस्थापितस्य च तनिधानाच्छलान्तरगतस्य चायुक्रमतया८) संनिधानाभावान्न केषीतकिग्राणतंवादूवाकय प्राणस्य
पिष्ठवादिभिधैयेरुपास्यलमपि तु उयेषठ्रेष्ठतमात्रेणेति पूवैः पक्षः । िद्धन्तस्तु-सय संनिहितं परामृशति एवकारो न तु नय
पमा संनिहितम्‌ । किंतु यच्छन्दाभिहिताथनन्तरीयकतया प्रां तदपि हि वुद्धौ संनिहितं संनिहितमेव । यथा यस्य पर्णमयी
आनन्दगिरीयत्याख्या
। गोतीपगकसैनोपास्येलुकते प्राणस्यापि तत्तदुक्तयुणमात्रस्येव तत्र तत्रोपाखतेलयादाङ्वाद--सर्वेति । विषयं वेक्तमपिगीतम-
ह-वाजिनामिति । शालायेऽपि संमतमथान्तरमाह--वागिति । स। दि वतिषठवयणा वक । वाम्मिनो हि फे ठविनो
वसन्ति । च्ठशच मरतिष्ायुणं चद्चष्मतः पादप्रतिष्ठादशेनात्‌ । संपद्रुणं श्रोत्रम्‌ । तदत एव श्वणायावधारणक्रमसपत्तिदशनत्‌ ।
अकतनगुणं मनः । मोग्यानां त॑त्र बृ्तिद्ारा निधानादि्युमयत्रापि श्रुतमिलयथैः । त तर बहुनात्र धट
त चेति। .सयन्यतिरेकार्म्या प्राणषीनत्वसिद्धवीगादिखितेः प्राणे सगुणा भागादिभिरपिता स्यथः । शाखान्तरपि समतमर्थ-
प-अन्येषामिति ¡ निरयं यं त्यादानं निभौरणं तदन्तरेणोषासतेरयोगात्त्रसतुतमि्तमिलाक--मथेति । पता
॥ १ दवता पागाचभिमानिन्योऽहभ्रयसे स्वकीयम्नेष्ठत्वायेति यावत्‌ । अविगीतमथमुक्वा पिगीतमथमाश्--न धिति । ६
ोरियनसभागमलमिषाना वक्षिषठत्वादियुणेमु संशयमाद--त॒त्रेति । कचिदिति वाजसनेथकष्छान्दग्धोक्ति | छ
न पतिशसोस्यते । अत्र च बति्ठवादिगुणोपसंहारदारा बाष्ययषीदेतोरे निरूपगतपाददिकतगतिः । पू र
। षा । सिन्ते गुण्यतुरोधातदभ्यवसयेति मत्वा पुवपक्षयति--तेत्रेति । | िध्यादुमानाद दरि व
के इति । भकार सत्र आरावुदरीपनिरोषणादनयव्यागसिषें 0 व
वसिह्वदिन्यागृत्तिवु पवंशब्गेति ् 3 (| >
त केत्यार--एवंशब्गेति । यथा प्राण

६९० ्रह्मसूत्रशांकरभाष्यम्‌ । [अ. ३ पा. २अ.५१

निःश्रेयसं विदित्वाः इति तत्र तश्ैवंशब्देन वें घस्तु निवेद्यते । पवंधाष्दश्च संनि
वरृम्बनो न श्ाखान्तरपरिपठितमेवंजातीयकं गुणजातं शाक्षोति निषेदयितुम्‌ । तसा
प्रकरणस्थेरेव युणे्निराकाङ्क्षत्वमिति । एवं प्रापे प्रलयाह--अस्येरक्निमे गुणाः कचि
वसिष्ठत्वादयो ऽन्यत्रापि । कुतः- सवाभेदात्‌ । स्वत्व हि तदेवेकं प्राणविक्षानमभिश्ं प्रल्यमि
यते । प्राणसंवादादिसारूप्यात्‌ । अभेदे च विज्ञानस्य कथमिमे गुणाः कचिदुक्ता अन्यत्र
स्येरन । नन्वेवंशब्दस्तत्र तश्र भेदेनैवंजातीयकं गुणजातं वेधत्वाय समधैयतीव्युक्तम्‌ ।
च्यते-यद्यपि कोषीतकिब्राह्मणगतेनेवशब्देन वाजसनेयिब्राह्मणगतं शुणजातमसंशाग्दितः
निहितत्वात्तथापि तसिक्नेव विज्ञाने वाजसनेयित्राह्यणगतेनेवंशाष्देन तत्संशब्दितमिति न '
शाखागतमप्यभिन्नविक्ञानावसद्धं गुणजातं खशाखागताद्विशिप्यते। न चेवं सति श्रतर्हा
श्रुतकल्पना वा भवति । पकस्यामपि हि शाखायां श्रुता गुणाः श्रुता एव सवैत्र भवन्ति गुणः
मेदाभावात्‌। नहि देवदत्तः रोय दिगुणत्वेन स्वदेशे प्रसिद्धो देश्चान्तरं गतस्तदेश्येरषि
वितश्ौयीदिगुणो ऽप्यतद्ुणो भवति । यथाच तत्र परिचयविशेषादेश्षान्तरेऽपि देवदत्त]
विभाव्यन्ते । एवममियोगविष्ेषाच्छाखान्तरेऽप्युपास्या गुणाः शाखान्तरे ऽप्यस्येरन्‌ । तस

"~^ = ~~ - ˆ «८ ^~ ^~ च ~~ +~ ~

रन्नप्रभाव्यायख्या
विद्रानुपासते स प्राणे प्रें विदित्वा ध्यात्वा प्रषठो भवतीति श्रुयर्थः । एवंजातीयकवियेक्रयालप्ाप्तमार्थिकं वसिष्टलवादिगुण
वशब्दो न गृहणाति श्रतावलम्बिल्वादिति प्रापने सिद्धान्तयति--अस्येरन्निति । बाजसनेयिव्राह्मणे तावदेवंकाब्देन वसि!
गुणजातयय प्राणविद्यासंबन्धः सिद्धः सेव निद्या कोषीतकिश्ुतो प्रयभिन्ञायते, तथाच गुणानां गुण्यविनाभावेनाथतः पराप्त
श्रतगुणैरविरोधात्संदेव श्रतमार्थं च गुणजातं श्रुलर्थाभ्यां सेनिहितत्वाविरशेषात्कौषीतकिगतेनेवंशब्देन परराम्यत इः
तथापीति । कौषीतकिशरुतिस्थः प्राणो वसिष्टत्वादिगुणकः, प्रेषरपराणत्वात्‌, वाजिश्रुतिस्थप्राणवदिखश्रुतगुणानुमने
श्रतदहानिनोसि, अवियोधादिल्युक्त स्पष्यति-न चेवं सतीति । अपरिगणिता अपि गुणाः श्रता एवेयत्र

भामतीव्याख्या |
जुहर्मवति इत्यव्यभिचरितक्रतुसमन्वयया जङ्वोपस्थापतिः कतुः । तस्मादुपास्यफलप्रयमिज्ञानात्तदव्यभिचारिणः प्रकारभेदः
तस्यापि वुद्धो सनिधानालकृतपरामरधिनेवंकरिण परामश युक्त इति सिद्धं कोषीतकिब्रह्मणगतेन तावदैवकरण शक्यत ६
तथाप्यभयपेल्यापि ब्रूम इयाश्चयवता माधयकृतोक्तं--तथापि तस्मिन्नेव विक्ञाने वाजसनेयिव्राह्मणगतन
श्रुतदहानिरिति । केवलस्य श्रुतस्य हानिसितरपहितस्य चाश्रुतस्य कल्पना न चेव्यथः । अतिरोहितमयत्‌ ॥ '

आनन्दगिरीयव्याख्या |
िद्यन्य; कश्चिदधिक्ृतः सन्नपास्ते सोऽपि प्राणे श्रेष्ठं विदित्वोपाखग्राणात्मकलप्रप्ला श्रे्टवाचन्वितो भवतीति श्ुयथः । ध्व
योगेऽपि विद्याया वसिषठलादि गुणव किंन स्यत्‌, तव्राह-तत्र तवेति । वीप्सया तत्तद्विाप्रकरणमुच्यते | एकवा
वेचावकेिवरब्देन दचाखान्तयोक्तानामपि वसिष्ठलादीनां परामर््ः स्यादिल्याश्रुबाह--एवमिति । शब्दख ्राब्दमेवातुमानि
सनिदितमिति कतः श्ाखान्तरीययुणधीरियथैः । विधाया निकाषा शाखान्तरीयमपि गुणजातमिद परधम
तस्मादिति । पूर्पक्षमनुभाष्य सिदधान्तशत्मवतायं प्रतिं व्याकरोति-- एवमिति । कचिदुक्ताना युधान। युशानमष
खादूपसंहरे सर्म तस्पसद्गत्कवविदेवोपसंहरि निमितं पृच्छति--कुत इति । तत्र सौत्रं देतुमुक्तव। व्याचे-स्वति ।
शाखा प्राणज्ञानिवये मानमाद--भभिन्नमिति । प्रलभिक्ञपवं दशंयति--प्रणिति । आदिशब्दः ्रषठप्वादिग्राही । श
यथाश्रुति गुणव्यवस्थामादाद्गुयोक्तम्‌--अमेदे चेति । गुण्याकृष्टगुणानां व्यव्धोक्तिरनुमानविरुदधे्यथेः । ूपक्षमीजमतुभा
न्विति । अनुमानस्य शब्दविरोध परिहरत्राह--अत्रेति । असंनिहितत्वदेवंशब्देन मसिलादिहनोग |
दलयाशङ्कयाद--यद्यपीति । वाजसनेयित्राह्मणखेन तावदेषंशब्देन वसिष्ठलादियुणजातस्य प्राणीवन्धः सि ^ त
बाह्मगेऽपि प्रयभिन्नाता तथाच तद्वतेनापि वसिष्ठत्वाचेवंशब्देन राक्यं परात्रष्मिलयथः । शब्दस्य शब्दोक्तमेव संनि न ५
यानुमासिढमिलयाशष्कुयाह--इति नेति । नदि रब्दस्य शाम्दमेव संनिहितं कठ्‌ ्राब्दोक्ताथनान्तरीयकतया ध ॥
शब्दस्य संनिदितमेव्र पर्णमयीलस्य जुहूषस्थापितक्रतुवदतः संनिध्यत्रिरोपदिवंशब्दन तस्यापि संश्रहसिदधिरिति पि
काखान्तरीययुणोपसंहारे परिगणिततवं श्रतं दीयेताश्रुतानामपि गुणान्तराणामत्रोपसंहारादिलयाशङ्कयानुमाः री
मिलयाह-- नचेति । तदेव ॒व्यनक्ति-पुकस्यामिति । उक्तमर्थं दृ्न्तेन समथयति--नष्टीति । रन्दोक्तन ननित ए
हितमेवेलुक्त दृष्ठन्तेन स्पष्टयति--यथाचेति । देवदततेवयात्तसिनुद्धिखे तदणानां मुदि सख्यतावञ््ञनेक्यात |
सपि तथा भवन्तीलयाह--पषमिति । अनुमानस्याविरोधे फरितमाद-- तस्मादिति ॥ १० ॥ ्राणल

[नन्दाधधिकर० | एलमभा-भामती-जानन्दगिरीयव्मास्या्योपेतम्‌ । ९९१

कधानसंवद्धा धमौ एकवाप्युच्यमानाः सर्तरैवोपसंहर्न्या इति ॥ १०॥
आनन्दाद्यः प्रधानस्य ॥ ११॥
$थ

( क >) नाहायौ उत वाहा्यां जनन्दाधा अनाहतिः ॥ वामनीसलयकामादेरिवेतेषां व्यवस्थितेः ॥ १ ॥
६ अधिकरणम्‌ ) + ४ ॥
हृ विधीयमानषर्माणां व्यवस्था स्यायथानिपि ॥ प्रतिपर्तिफलानां तु स्राखासु संहतिः ॥ २॥

ब्रह्मखरूपशरतिपादनपरासु शरुतिष्वानन्द रूपत्वं विज्ञानघनत्वं सवैगतत्वं सर्वात्मत्वमिव्येवंजाती-
यका ब्रह्मणो धमः कचित्केचिच्रयन्ते । तेषु संरायः-किमानन्दादयो ब्रह्मधमौ यप्र यावन्तः

शरूयन्ते तावन्त एव तत्र प्रतिपत्तव्याः किंवा सरवै सर्वेति । तत यथाश्रुतिविभागं धरम्रतिपत्तौ

रा्यामिवमुच्यते--आनन्द्‌ादयः प्रधानस्य बरह्मणो धरमीः सवे सर्वत प्रतिपत्तन्याः । कसमात्‌।

सवौभेदादेव । सवत्र हि तदेवैकं प्रधानं विशेष्यं ब्रह्म न भिचतते । तस्मात्सावैिकत्वं ब्रह्म-

धर्माणां तेनेव पूवौधिकरणोदितेन देवदत्तशोधादिनिदशनेन ॥ १॥ नन्वेवं सति प्रियरिर-

। । [ ॥ | रन्नप्रभायाख्या ।
~ । फलितमाद-- तस्मादिति ॥ १० ॥ आनन्दादयः प्रधानस्य । वर्मणो ज्यसेक्यातनिर्धि-
पताच संशयमाह-तेषु सदाय इति । पूर्वपक्षे सलयादिपदानुपसंहारद्राक्या्थीनवधारणं, सिद्धान्ते तवधारणमिति
लम्‌ प्राणस्य सविशोषत्वायुक्तः शाखान्तरीयवसिष्टतवायुपसंदहारः, ब्रह्मणस्त निविंशेषवात्खशाखागतपेद्रव प्रमितिपिद्धेनयथः
दान्तरोपसंहार इति प्रत्युदाहरणेन पूर्वपक्षः । सिद्धान्तमाद--इदमिति । आनन्दत्वसलयवतवह्ञानत्वादिसामान्यानि ब्रह्मणि
। तवता धर्मास्तेषां सवेशाखासूपसंहारो नाम तद्राचकानन्दादिपदानामेकवाक्यतयोचारणं आनन्द्‌; सल तानमनमतं ब्रह्म
दमद्रयमात्मेति । तानि च समानाधिकरणानि पदानि विरुदधधर्म्यागेन स्वौपिष्नभूतामेकामखण्डन्यक्ति क्षयन्ति ।
चकरेनव पदेन रक्षयसिद्धेः पदान्तरं व्यर्थमिति वाच्यं, एकसिन्पदे विरोधाभावेन लक्षणानवतारात्‌ । ग्रयपि परद्रयेऽपि
शषणवतरति तथाप्यानन्दो ब्रहयतयुक्ते दुःखत्वाद्पत्वश्रान्तिनिरासेऽप्यसत्वजदत्वादिश्रमो भवेदनस्तनिरासार्थ रायन्नाना-
ददानि प्रयोक्तव्यानि । नच श्रमखानवभितवद्राकयमपयैवतितं खादिति वाच्यम्‌ । सचचिदानन्दन्मकं सर्वधर्मश्न्यम-
भामतीव्याख्या
नन्दादयः प्रधानस्य । युणवदुपासन।विधानस्य व्तव्रगुणव्यस्यानाद्विवेकथमिदमप्रिकरणम्‌ । ममेकस्य ब्ह्मणः सुग
(तदय: सलयकमदरयश्च गुणा न सृकीर्येरन्‌ । एवमानन्दृविज्ञानलादयो विभुलनिव्यलादिभिगेणः प्रेशान्तरोकतैय संकीर्ेस ।
लंक व्‌ सेयद्रमलादयोऽपि सत्यकामादिभिः सेकीर्येरन्‌ । नहि ब्रह्मणो पर्मिणः सते कथिद्ररेष इति पूरैः एकः । राद्रन्तसु
निविभियधरसुध्मतया चादेयतय। चाव्यवस्थाव्यवसे वयवतिप्े । वस्तुधरपा हि याददर्तु व्यवतिम । नाएव्रकनोक्तो-
यानो न्तीति शक्य पतम्‌ । व्रिपरेयस्तु पुरुपग्रयलतन्त्रः पुस्पप्रयलश्च यत्र॑ यवदृणपिरिष् कणि चोद्धितः म॒ तावयेन-
ष नाविहितमि गुणं गोचेरीकतमरिति । तस्य विषपितन्तरलादरिधिश्च व्यवस्थानात्‌ । तस्मादूनन्द्विज्ञानादुयो ब्रह्मता
ता य यत्र बरह्म श्रयते तत तत्राठक्ता अपरि ठम्यन्ते । संयहममादयशोपसनप्रयलविपितिपया मथाव्रियतवनिप्रतन तु यथा-
ध्वी मिद्ध । प्रिरिरस्वादीनां तपास्यलमारोप्य न्यायो दितः । तस्य (१ तु संयहामादिरक्तः । मदना मोदः प्रमोदः
आनन्द्गिरीयत्पाख्या

उनिराववमिषठतवयुपतंदहारो ह्मणो निर्विरेषतवात्तदभेः सशाखागतरेव प्रमितितिद्धनीनन्दावपसंदारः सयदिचास्वक--
ननदादेय हति । पिषयं ददौयति--ब्रह्मति । ब्होक्यनिर्विशेषत्वाभ्यां संश्यमाह- तेष्विति । पधनवयादवंलयनदपवा-
सः यणोपसंहारः स्यदिलाशङ्कय ब्रहवयादानन्दादीनां स्त्रोपसंहारे संयदवामलादयोऽपि परमिति नोपसंधियरन्िल-
स पूपकषयति-- तत्रेति । पंयद्वामलादीनामुपासनाधयुक्तानां यथाविधि व्यवस्य । सलादयनतु वसततसप्मिनभा थत्र
सथाततर तत्रोपसंहिमरजितयुकतवा वावया्पीरेतोेवात्र निरूषातदादिसंगतिः । नैप सताधनुपसदरि तताममििः ।
॥ ने तदुपसं हार तत्ममितिसिद्धिरिति मत्वा सिद्ान्तमाह--दहदमिति । व
1 व्यवरथा स्यादिति शङ्ते--कसादिति । पूषेत॒मिहा्ृषयोदादरति--सरबैति । देठमथ नवृणोनि-सवैत्रेति । ह्मणः
॥ +| $ल्तिमाह--तसरादिति । धर्मिणः सवित्रिकत्वेऽपि ध्मोणां यथाश्ति व्यवस्था सादया ह तेनेति र 8
पो भो निरपणविरेष्यभूता विरुद्धानृतजडादिभ्रान्ति निवर्तयन्तः स्वादिपरापरतामान्यभरभूनामकामानन्दग्यक्ति ॥ लक्षयनि । ह
४ ¶्यरदशं जह सिध्यति पदमात्रभरयोगे विरोधामावाहक्षणानुत्थानासयोक्तव्ये पदान्तरे व
४ भवोतम्मिलारोपितभामिनिकृयय परशाखीयमपि पदढृन्दमन्रोपसंहतेव्यमिति समत्र ॥ ११ ॥ आनन्दमय न

६

भत्नानन्दादिवत्मियरिरस्त्वादयोऽपि तश्र तत्र प्रस (पो चेदानन्दादयोऽपि सायैत्िका न स्युरिति शङ्ने--नन्विति ।

६९२ नहतम्‌ । (भद पा.२म. ६

स्त्वादयोऽपि धमौः सरवै सवैश्र संकीयेरन । तथाहि-तै्तिरीयक आनन्द्मयमातमाले
म्यान्नायते-“तस्य भरियमेव धिरः । मोदो दक्षिणः पक्षः । भ्रमद्‌ उस्रः पक्षः । भानन्द्‌ ४
रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा ( तै० २५) इति । अत उत्तरं पठति-

प्रियरिरस्त्वाय्यप्रासिरुपचयापचयो हि भेदे ॥ १२॥

भियिरस्त्वादीनां घमौणां तैत्तिरीयक आन्नञातानां नास्स्यन्यत्र प्राप्तिः। यत्कारणं प्रियं मोदः
आनन्व्‌ इयते परस्परापेक्षया भोक्रन्तरापिक्षया चोपचितापचितरूपा उपङभ्यन्ते । उपचयापर
च सति भेदे संभवतः । निर्भेदं तु ब्रह्म एकमेवाद्वितीयम्‌ ( छा० ६।२।१ ) इत्यादिशुतिभ्यः
चेते भ्रियदिरस्त्वादयो बरह्मधमौः कोशधमौस्त्वेत इत्युपदिष्टमस्माभिः (आनन्दमयो ऽभ्यास
( ्र° सू० १।१।१२ ) इत्यत्र । अपिच परस्मिन्ब्रह्मणि चित्तावतारोपायमाधत्वेनैते परिकल्पय
न व्रष्न्यत्वेन । पवमपि सुतरामन्यत्राप्राप्तिः भियशिरस्त्वादीनाम्‌ । ब्रह्मधरमस्त्वेतान्क
न्यायमात्रमिदमाचार्येण प्रदर्हितं प्रियदिरस्त्वाद्यगप्राप्तिरिति । स च न्यायोऽन्येषु निधिः
बरह्मधर्मेषुपासनायोपदिद्यमानेषु नेतन्यः संयद्वामादिषु सव्यकामादिषु च । तेषु हि सल्यप्यु
स्यस्य ब्रह्मण एकत्वे प्रक्रमभेदादपासनाभेदे सति नान्योन्यधमीणामन्योन्यन्न प्रातिः । यथा
दरे नायीवेक चृपतिमुपासाते छत्रेणेका चामरेणान्या त्रोपास्थैकत्वेऽप्युपासनामेदो ४
व्यवसा च भवत्येवमिहापीति । उपचितापचितगुणत्वं हि सति मेदग्यवहारे सगुणे ब्रह्म
पपद्यते न निगुणे परसिन्बरह्मणि । अतो न स्यकामत्वादीनां धमौणां कचिच्ुतानां सः
प्रा्िरित्यथः॥ १२॥

+ >^ 02306602; ^ ^~ ^^ ८८ ५ ^ ^^ ^ "^ ^ + ^^ ^ ~^. ^^ ^^ ^+ ^ ^^ ~ ^-^ ~ ^~ ~^ ~~ +^ ^ + ^^ + ^ ~^ च ^^ ^ ५ / =^ = ~^

रन्नप्रभाष्याख्या
दरयमविकल्पं ब्रह्माहमिति विरोषदशने सर्व॑भ्रमनिरासात्‌ । तच्च बिरशेषददौनं यावद्भिः पदैभेवति तावन्ति पद्यु
व्यानीति भावः ॥ ११ ॥ ब्रह्यैक्याचेदानन्दत्वादिधममणां सर्वत्र प्राप्निसर्दिं सगुणब्रह्मविद्यागतधर्मप्रा्िरपि खादिति
निरासार्थं सूत्रं व्यच प्रियेति । पुत्रदशेनसुखं प्रियं तद्रातीदिना मोदस्तस् विदाद्यतिशये प्रमोद इ्येवं तातः
धमौस्त्वदरये क्ञेये न प्राप्ुवन्ति तेषामनब्रह्मखसरूपाणां शह्मज्नानानुपयोगादिति भावः । तेषां ब्रह्मधरमैत्वं चासिद्धमिदा
चेत इति । ब्रह्मणि चित्तावतारोपायत्वेऽपि तेषां प्रािः खादिलयाराङ्घयाह--पवभपीति । अद्तेयत्वदेषां न हेय
्राप्तिरि्ः । किमथ तर्हि सूत्रमिलयत आह--ब्रह्मधमौनिति । कत्वाचिन्ताफलमाद-स चेति । तेये ब!
णामनुपयोगादप्रा्तिरिति न्यायात्संयद्वामत्वादीनामप्रा्तिरिति सूत्रं व्या्येयमिय्थः। ज्ञानानुपयोगेऽपि ध्यने तेषां धमौ
योगादुपाखब्रह्ैक्यात्मप्तिरन्योन्यविद्यासु सादिदयाशङ्खयाह- तेषु हीति । ध्यानविधिपरतश्राणां धमोणां यः

आनन्दगिरीयव्याख्या
अहमपमोणां सनेत्र संकरे सतीति यावत्‌ । ब्रह्मधमेतैव तेषामसिद्धेलयाश्षङ्कयाह--वथाह्ीति । सूत्रेणोत्तरमाह--जव
तत्र प्रतिक्षं विभजते--ग्रियेति । देतु व्याकरोति--यदिति । इष्टवस्तुसामान्याधिङ्ृतं प्रीतिमात्रं प्रियम्‌ । ए
षलाभकरतो हषैविशेषो मोदः । स एव प्रकृष्टः सन्प्रमोदः । सुखसामान्यमानन्द श्येवमेते प्रस्परपेक्षयोप्चयपः
भोक्तभेदा्च तथात्वभाजो जीवेषु सखादिवैचिन्यदृषटरितयथैः । तेषामेवं रूपल्वोपलम्भेऽपि किमायातमिलाशाङ्थाह |
तहिं बरह्ण्यपि भेदोऽस्तु नेलयाद- निर्भेदं स्विति । अतो यत्र य॒त्र ब्रह्य प्रतिपायं तव तत्र प्रियशषिरस्तखादीनां न प्राधिरिति
ब्रह्मधमैत्वमेषामुपेत्योक्तं तदेव नास्तीलयाह- नचेति । आनन्दमयस्य ब्रह्मते कथं तदमौणामेषामनहमषमेतेलाराङषाननदमगा
वृत्तं स्मारयति--कोश्षेति । इतश्च प्रियरिरस्तवादीनां ब्रह्मवाक्ये न प्रा्तिरिलाह्--अपिचेति । भस्तु तदि चिन्तावतारोष
सर्वत्र ब्रह्मवाक्ये तत्पराः, तत्राह--एवमपीति । तेषां नक्षणि चित्तावतारोपायत्वेऽपि न ब्रह्मवाक्ये सवेत्र |
देशात्‌ । अब्रह्मधमेत्वाच । चित्तावतारस्तु तत्र त्रोक्तेरव धर्मैः संमवात्ैषामुपसंहारं काङ्कतीतयथः । भत्रहमषम |
हङ्काभावादनयेकमिईं सृत्रमिलयाराङ्बाद--ब्रह्मति । ङत्वाचिन्ताफलमाह-- सख चेति । तत्रापि महयलिमिलनोनतरे
न स्यादिलयाश््कयाह-- तेष्विति । तेषां ध्यानाथैमुक्तानां विधिपारतण्याथत्र यावद्ुणविशिष्टतयोपास्विविधीयते तत्र ध |
नान्येषामिलन्योन्यत्रानुपसंहार श्यथेः । उपासक्ये कथुपासिभेदो धर्मभेदो वेवयाश्कवार--यथाचेति ।
विभिमतिक्रम्य संकरो नासतीत्युपसंहतमितिशषम्दः । सयुणवन्नि्ुगेऽपि मह्मत्वािरेषादुपसंशरानुपसंहारम्यवस्वा
ततराद-“उपचितेति । सय॒णनियणयेवषम्यशकतवा सते विवक्षितं वद्पसंदरति-भक्तो मेक ।१२ ॥ विनिपरतत्ेनः

परि मष
तला

आध्यानाभिकर० ] रलंपरभा-भामती-जानम्दगिरीयषयाख्यात्योपेतम्‌ । ^

इतरे त्वथेसामान्यात्‌ ॥ १३ ॥

तरे त्यानन्दाद्यो धम ब्रह्मखरूपभतिपादनायेवोच्यमाना अथसामान्यास
धर्मिण एकत्वात्स्व सर्वत्र प्रतीयेरन्निति वैषम्यं अतिविनातबचोा वपथ जो

आध्यानाय प्रयोजनाभावात्‌ ॥ १४॥

<> सवौ म पुरुष एव वा ॥ जेया सर्वा श्रुतत्वेन वाक्यानि स्युषङमिष्ि॥१॥
पुमर्थः पुरुषजानं तत्र यज्ञः शरुतो महान्‌ ॥ तद्धोधाय शतोऽक्षादिर्ेय एकः पुमां सतः ॥ २ ४

काठके हि पठ्यते--शन्दरियेभ्यः परा छथ अर्थेभ्यश्च परं मनः। मनसस्तु परा बुद्धिः" ( क०
३।१० ) इ्यारभ्य पुरुषान्न परं किंचित्सा काष्ठा सा परा गतिः, ( क० ३।१ १) इति । तत्र
संशयः- किमिमे सवै पवाथांदयस्ततस्ततः परत्वेन परतिपाधन्त उव पुरुष पएयेभ्यः स्वेभ्यः
प्रः प्रतिपाद्यत इति । त्र ताघत्सर्वैषामेर्वैषां परत्वेन प्रतिपादनमिति भवति मतिः। तथाहि
भूयते-श्वमस्मात्परमिदस्मात्परम्‌' इति । ननु बहष्वषु परत्येन प्रतिपिपादयिषितेषु षाकष्य-
मेदः स्यात्‌ । नैष वोषः । वाक्यषष्टुत्वोपपत्तेः । बहन्येव दयतानि वाक्यानि प्रभवन्ति बहुषिषया-
न्परत्वोपेतान्प्रतिपादयितुम्‌ । तस्मात्प्लेकमेषां परत्वपरतिपादनमिति । पतं प्राते ्रूमः--पुरुष
+
यवस्येयर्थः ॥ १२ ॥ संयद्वामत्वादिधर्मभ्य आनन्दादीनां वैषम्य जञानोपयोगित्वादिद्याद- इतरे त्विति। सयजहानानन्दा-
मनब्रह्मश्दाः पश्च सर्वैत्रोपसंहर्तव्या इति सिद्धम्‌ ॥ १३ ॥ आध्यानाय वाक्यभेदाभेदानवधारणा्स॑शयमाह- तत्रेति ।
पक्षे वाक्यभेदाद्वियाभेदः, सिद्धान्ते वाक्येक्याद्वियेक्यमिति फलम्‌ । पूर्वतर ्रह्मखभावानामानन्दादीनामुपसंहार्याणां ब्रह्म
हानफ़लोपायत्वमुक्तमत्रत्ववरह्मखभावस्याथौदिपरत्वस्यानुपसंदायैख तदुपायत्वमुच्यत इत्येकफन्कत्वं संगतिः । तत्तत्परत-
वििष्टतवेनाथोदीनामपूरवैतया प्रतिपायानां भेदाद्वाक्यभेदो न दोष इति पूर्वपक्षः । उत्सूत्रसिद्धान्तं प्रतिज्ञाय सौत्र
तं याच्े-पुरुष एवेति । फलवत््वे सद्यपूरवैत्ादुरुषदयेव प्राधान्येन प्रतिपायतमफला्यादीनां परत्व ठ तच्छे
भामवीग्याख्या
ट मोदप्तविमो परस्परपेशवाुपचयापचगौ ॥ ११ ॥ १२ ॥ १३ ॥ आध्यानाय प्रयोजनाभावात्‌ । इन्दियेभ्यः परा
हथो इति । किमत्र सर्वेषामेवाथादीनां परं प्रतिपिपादयिितम्‌, आहो पुरुषस्यैव त्रतिपाद्नाथं चेते परतवप्रतिपादनम्‌ ।
ति प्रलेकमथोदिपरतवम्रतिपादनश्ुतः श्रेयमाणतत्ततरत्वे च संभवति न तत्तदतिकरमे सरवषामेकपरलध्यवसानं न्यायम्‌ । न च
मयोजनाभवादसंभवः । सर्वेषामेव प्रयेकं परवाभिषानस्याध्यानप्रोजनलात्‌ । तत्तदाध्यानानां च प्रयोजनवत्समृतेः । तथाहि
मृतिः द मन्वन्तराणीह तिष्टनतीन्वियचिन्तकाः । भौतिकास्तु शतं पूण सहं वाभिमानिकाः ॥ बौद्धा दश सदसाणि तिष्ठनि
पिगतन्गाः । पूष शतसहसं॑तु॒तिष्न््यव्यत्तचिन्तकाः ॥ पुरषं निथुणं प्राय कालतंख्या न वियते । इति । प्रामाणिकस्य
1्मेदस्यम्युपेयलात्‌ ्रलयेकं तेषामर्थादीनां परतवपराण्येतानि वाक्यानीति पराप्त उयते -इन्ियभ्यः परा हयथौ शेष तावतो
स्ुत्वप्तिपादूनपरः प्रतीयते नाध्यानविधिपरः । तदश्चतेः । तदत्र यस्ययस्य सक्षास्योजनवक्वं ददयते त्त्ययपरलं
१। च च विष्णोः परमपदश्ञानस्य निलिलानर्थसंसारकारणाप्रियोपशमः। तचज्ञानोद्यस्य विपर्यासोपरमलक्षणलेन तत्र तपर

अआनन्दगिरीयन्याख्या

द्यो वसतुपर्माणामानन्दादीनां नहयतच्वमिुपयोगितया यत्न यत्र शेयं न्ोच्यते तत्र तत्र प्रातरिति विरेषमाह-- इतरेत्विति । चः
त्रत विशेषं विशदयति--हशरे स्विल्यादिना । बक्षखरूपसिद्धयधमुध्यमानत्वमेवानन्दादीरना वैषम्या कथयति--प्रतिपक्तीति ।
पसलकनानलानन्दतवासल्वूर्णत्वलक्षणाः पश्च पदाथौ ज्ञानाधिकारे सथेत्रोपसंहतेव्या शति वक्तमितिशब्दः ॥ १२ ॥ शक्षलमभू-
पशवंषमोकयनन्तरमखमावसयानुपसंशैस्यप्यभ दिपरतवरूपथर्मख जहमिसुपायलवं॑वदति--जाध्यानायेति । विषयक
मति काठक इति । वार्यभेदाभेदानिभौरगेनाभादीनषिज्ञल संशवमाइ--तत्रेति । विषामेदामेदपसङगन वाक्यमेदमेदयोसत-
व्षनविाभेरागेदथोव चिन्तया वाक्याथैपीहेतोरेव चिन्तनातपादादिसंगतिः । पूयैपक्षे वाक्यमेदादिषाभेदः 1. सिने ध
त्तदभद्‌ इलयमिप्रेय पू॑पक्षमाह- सत्रेति । तत्र देतुमाद-तथाहीति । पूैप्षमाक्षिपति-नन्विति | सं मवत्यकबारय
वभेदो दोषोऽत्र तु बाभ्यभेद एवेति समाधत्ते---नेति । उपपत्तिमेवादइ--बहू नीति । सवषा प्रयेकं परत्वोक्तिरफलेलयाशङ्कप
९ मन्वन्तराणीह तिन्तीग्दरियचिन्तकाः) इलवादिस्पृतेध्वौनदरारा प्रयेकं ॒परत्ोक्तः सफलत्वलिद्धेरपु्ांय॑तया च १

दवातलेकमर्थादीनां परत्वं परतिपाथमिलुपसंहरति--उस्ादिति । पूवप्मनच पताव 0 य

। पुरषपरल्स्व शकतिविवयस्व तातपयैगम्पलवदभादिपरलानामपि रकतिभिषमलादपूवलाज्च ताः

६९४ ` बह्मसूत्रश्ाकरमाष्यम्‌। . [भ. ३ पा. ३अ, ५ ु

पव ह्येभ्यः सर्वभ्यः परः प्रतिपाद्यत इति युक्तं न प्रत्येकमेषां परत्वप्रतिपादनम्‌ ।
थयोजनाभावात्‌ । नही तरेषु परत्वेन ग्रतिपन्नेषु किचित्परयोजनं इदयते श्रूयते घा । पुरुषे हि
न्द्रियादिभ्यः परसिन्सवौन्थैवातातीते प्रतिपन्ने रदयते प्रयोजनं मोक्षसिद्धिः । तथा
शरुतिः-निचाय्य तन्मरत्युमुखात्पमुच्यतेः ८ क० २।१५ ) इति । अपिच परप्रतिषेधेन काट
रब्देन च पुरुषविषयमाद्रं ददौयन्पुरुषप्रतिपच्यर्थेव पूर्वापर्रवादोक्तिरिति द्‌ शेयति-आध्य
नायेति । आध्यानपूवैकाय सम्यग्दशनायेत्यथः । सम्यग्दकना्थमेव हीहाध्यानमुपदिष्यते
त्वाध्यानमेव खप्रधानम्‌ ॥ १४॥

आत्मदाब्दाच ॥ १५ ॥

इतश्च पुखुषप्रतिपत्यथवेयमिन्दियादिभ्रवाहोक्तिः । यत्कारणम्‌ "पष सखु भूतेषु गूढोत्मा

रकाशते । इदयते त्वध्यया बुद्धा सुष्ष्मया सूक्षमदरिभिः (कट० ३।१२ ) इति प्रङृतं पुरु

मास्मेत्याह । अतश्चानात्मत्वमितरेषां विवक्षितमिति गम्यते । तयेव च वुर्विकञानतां संस्र

मरतिगम्यतां च द्शेयति । तदिज्ञानायैव यच्छेद्राड््रनसी पराज्ञः, ( कठट० ३।१३ ) श्याध्या

विदधाति । तद्यास्यातम्‌ 'आनुमानिकमप्येकेषाम्‌' ( ० सू० १।४।१ ) दत्य । पएवमनेकप्रका
1.
पत्वेनोच्यत इलयर्थः । किंच पुरषान्न परं किंचित्सा काष्टा" इति वेदः परनिषेथलिङ्गिन सर्वबाधावभितविकिन च
तात्पर्यं ददयन्पूरवसमातपूरवस्मादपरस्यापरसय परत्वोक्तिसदर्थेति द्चयतीलयाह-- अपिचेति । अ्थादीनामन्रोक्तिराध्य
तत्तत्यरत्वाध्यानपू्वैकं पुरुषदशेनयिव खतः प्रयोजनाभावादिति सूत्रं योजयति-आध्यानायेति ॥ 9५ ॥ आतः
दिले पुरुष एव प्रतिपाय इयाह-आत्मराष्दाश्वेति । रिच तद्विष्णोः परमे पद्‌, पुरुषान्न परं किंचित्‌" १
कमोपसंहारयोरैकरूप्यातकुप्फलवदेकपुरुषपरत्वेनेकवाकयत्वनिश्वये सति वाक्यभेद्फलभेदकत्पना न युक्ता गौरः

भामतीव्याख्या
दशेनात्‌ । अौदिपर्तवप्रययस्य तु न दृष्टम्ि प्रयोजनम्‌ । नच ट्टे संभवति अच््टकल्ना न्याय्या । नच परमपुरुष
संभवति अवान्तरपुरषाथेतोचिता । तस्मादरृ्टप्रयोजनवचात्‌ पुरषपरलप्रतिपादनार्पोध्यं सदमे इति गम्यते । फिचादरद्‌
मेवस्याथे इ्याह--अपिच परप्रतिषेधेनेति । नन्वत्रध्यानवरिधिनीत्ति तत्कथगुच्यते आध्यानायेलत आह--भा
नायेति ॥ १४ ॥ आत्मशब्दश्च । अनधिगताथ्रतिपादनस्वमावलवासमाणानां विरेषतश्ागमरय, पुरषाः
चात्मनः स्वयं ध्रव दुरधिगमत्वावधारणाद्रसतुतश्च दुरधिगमव्वादर्थदीनां च पुगमलवात्तत्परत्वमेवाथौदिपरवाभिषानस्येयषं
ुतेराशयातिशय श्वाशयातिशयः । तत्तासयैतेति यावत्‌ । किंच श्रुतयन्तरपेधितामिधानादप्येवमेव । अ्थीिपरव तुए
आमन्दगिरीयव्याख्या

स्यादिति दाङ्कते--कस्मादिति । तात्प्थमयत्वनिमित्तफलाभावान्नाथीदिपरल्ानां तन्मेयतति मत्वाह प्रयोजनेति । कथं!
जनाभावोक्तिरिलयारङ्कथान्वयन्यतिरेकसिद्ध॒द्ाख्रसिद्धं वा फलमिति विकस्प्यायं निराद- नहीति । द्वितीयं प्रलाः
चेति । प्रकरणस्यास्य वस्तुपरस्वदृषटरुपास्िविभिपरत्वायोगात्पर मपुरुषाहेतुतच्वधीपरत्वे च संभवतीद्धियाधुपास्त्यपीनस्तितिद्धाव
रपुमथपरत्वायोगान्न प्रयकम्ादिपरतवसिद्धिरिलययः । पुरुषस्य परत्वधीरपि न फलवती प्रत्वीतादथादिपरत्वधीवदिलयनुमान
सवम्मततेऽपि पुरुषायदेतुफलत्वमिव्याशङवानशर्यतोपलक्षितानवच्छिन्नचिद्धातुविषयत्वातपुरुषपरप्वदृष्टरनथेध्वसफलतव मनुमवसि दमः
-- पुरषे स्विति । अज्ञानमिथ्य पीञान्तेदृष्टफलत्वादृषटे सवदृ्ट्कसपना न युक्तेति मलतवाद-दडयते इति । द
विप्रतिपन्नं प्रति पुरुषपरतवदृष्टृश्फलते शतिमाद--तथाचेति । इतश्चासख संदभभस्य सवस्मात्परतवैन पुरुषममितिपरतेः
--मपिचेति । पुरुषान्न प्रमिति निपेधरिङ्गेन सा काषठेति काष्ठा्चब्देन बाधावधित्वेन पर्वोकतिलिङ्गिन च पुरुपविषयम।
तात्पथै दरौयन्वेद इति यावत्‌ । पूत्रोपरप्रवादोक्तिः पूवेस्मात्पवैस्मादपरख(परस्य परत्वोक्तिः । ध्यानविपेरिहामावातपपपुर
मितेष्योनाथेता कथं सूत्रितेलादाङ्कय सूत्रावयवं व्याच्छ--आध्यानेति । निरणनक्षप्रमितिरपि ध्यानाभौ ब्रहमितितात्सयुणनरमि
वदियाशङ्कुथ ततस्तु तमिलयादिषतिविरोषमाद-- सम्यगिति ॥ १४ ॥ सथसात्परत्ेन पुरषसयैवात्र प्रतिपायतरे देवन्तपमाह
भवमेति । सतस्थं॑चदग्दं व्याकरोति--इतश्वेति । , तदेव स्ुटय्नतम्म्दं बिमजते--यदिति । मलनोऽकम
स्वाभाविकमिति राक्षा वारयति--दृश्यते स्विति । तस्यां श्वुतविष आत्मेलस्या्थमाद-- प्रकृतमिति । यत्तगतपचम्या ध
यमाह--भ्रतश्वेति । अतरिष्टपूवौधेसयाथमाह -- तयेति । उत्तराषतात्य॑माद--संस्कृतेति । चशम्दसूचितं क
तदिति । वागादिनियमनमत्रं मत्र प्रतीतं न तु ध्यानविषिरित्याशङ्कयादइ--तग्यास्यातमिति । अशाताधज्गापनलामृषना
सयत्मनश्च धमव दुनलोकतेसतुतश्च तथालादर्थादीनां च सुगमलवात्तेषां परत्वोक्तिरमि तस्पैलेलयमिपरल्लोपसंहरति--

। आत्मगृहीःयधि ०} एप्रभा-भामती-भानन्दगिरीयव्ास्यात्रयोपेतम्‌ । ६९५

आदायातिशयः श्तेः पुरुषे लक्ष्यते नेतरेषु । अपिच "सोऽध्वनः पारमाप्नोति तद्विष्णोः परमं

पदम्‌? (क° ३।९ ) इत्युक्ते कि तव्‌ध्वनः पारं विष्णोः परमं पद्मित्यस्यामाकाङ्क्षायामिन्दि-

यादयुक्मणात्परमपदभ्रतिपच्यथै पवायमायास इत्यवसीयते ॥ १५ ॥ `
आत्मगरहीतिरितरवदुत्तरात्‌ ॥ १६॥

आत्मा ९ इद्मियत्र विराट्‌ स्यादधवैश्वरः ॥ भूतासृषटरनैश्वरः स्याहवाद्यानयन्टिराद्‌ ॥ १॥
(गे भूतोपसंदतेरीका स्याददरैतावधारणात्‌ ॥ अर्थवादो गवाशुक्तर्वक्मारमत्वं विवक्षितम्‌ ॥ २ ॥
> व वा काण्वच्छान्दोग्यपष्ठयोः ॥ उभयत्र पथग्वस्तु सदास्मभ्यामुपक्रमात्‌ ॥ ३ ॥
साधारणाऽय सच्छब्दः स आना त्वमितः ॥ वाक्यसेपादातमवाची तस्माद्रस्तवेकमेतयोः ॥ ४ ॥

पेतरेयके शरूयते - आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीन्नान्यत्किचन मिषरस ईक्षत लोकान्नु सृजा

इति' (पे० १।१) "स दर्मालोकानख्जताम्भो मरीचीमरमापः (पे० ।२ ) इत्यादि । तत्र

संशयः--किं पर पवात्मेहात्मशब्देनाभिरुप्यत उतान्यः कश्चिदिति । कि तावत्पा्त न परमासे-

हावमशब्दाभिखप्यो भवितुमहंतीति । कस्मात्‌ । वाक्यान्वयदशीनात्‌ । नु वाक्यान्वयः सुतरां

परमात्मविषयो दश्यते भ्रात्पत्तरात्मैकत्वावधारणात्‌ । दश्चणपूर्वकस््रत्ववचनाञ्च । नेतयु-

च्यते । टोकखष्टिवचनात्‌ । परमात्मनि हि सष्टरि परिग्रह्यमाणे महाभूतसिरादौ वक्तव्या

रलप्रभाग्याख्या
याह--अपिचेति ॥ १५॥ आत्मगरहीतिः । मिषत्‌ चलत्‌ । लोकानाट--अस्भ इति। अम्भः खः, मरीच.
यऽन्तरिक्षटोकः, मरो मर्यंलोकः, आपः पातालटोक इलयर्थः । आत्मशव्दस्य ब्रह्मणि सूत्रात्मने च प्रयोगाःसंशय-
मह-तत्रेति । अत्र पूर्वपक्षे वाक्यस्य पूत्रोपासिपर्वा्खर्मघरमाणामानन्दादीनामेतरेयकरेऽनुपरसंहारः, सिद्धान्ते
ब्रहमपरत्वादुपसंहार इति फलम्‌ । पुरषवाक्याद्धेदप्रसङ्गाद्थादिवा्यानां नाथीदिप्रतिपादकत्वमिल्युक्तं तद्रदिहाि प्रजापते रेतो
ध्वा इति पूर्साल्जापतिवक्याद्धेदप्रसङ्गादात्मा वा इादिवाक्यख न ब्रह्मपरत्वमिति टष्ठन्तेन ूरवेपक्षयति- न पर-
मत्मेयादिना । वाक्य प्रजापतौ तात्प्दर्शनादिय्थः । पूवेपक्षमाक्षि्य लोकलष्ट्वखिद्नान्न प्रजापतौ वाक्यरान्वय
भामतीव्याख्य।

प विवक्षिते निधिं श्रुतिरचे द्याह--अपिच सोऽध्वनःपारमाभ्नोतीति ॥ १५ ॥ आत्मगृहीतिरितरवदुः
तरात्‌। श्रुतिसपृयोरिं ठोकरष्टिः परमेशवराधिष्ठिता परमेश्रहिरण्यगभरक्वकोपलव्धा तेयमिह महाभूतसरमनमिपाय प्राथमिकी
रकषटियरन्यमानावान्तरशररका्यौ प्रागुलततेरातैकवावधारणं चावान्तर्रसवन्वितया गमय । परमश्रतर्य महाभूताका-
7दिवादस्य च तपरीलयात्‌ । अलति हि तस्वेकस्य प्रिकारन्तरपेशयमरलमल्ति चक्षणम्‌ । अपर चैतपिम्तंसक्र प्र॑सि-
णि प्रनापतिकरतीकेव टोकसृष्िरक्ता । तदनुप्ारादुप्येतेव विज्ञायते । अपिच ताभ्यो गापानशद्िलयादयश्च व्यवहाराः श्रुलोकता
पपचपरमासतुप्रतिद्धाः (2) । ततोऽप्यवानतरशरर एव विज्ञायते । जतमरृब्दप्रयोगश्रात्रापि दप्तसादूपरात्मामिठ(पोऽयपिति
ति ज्यते प्रमातनो गृहीतिरिहि यथा इतरेषु सृषटिश्रवणेषु "एतस्मादात्मन आक्चः संशूतः" इला । तस्मादुत्तरा दश
आनन्दगिरीयब्याख्या ।
फमापसंहारयोरेकरूप्यादपि पुरु,परत्रे तात्य संदर्भ सिदमिलाद--भपिचेति । नतदि'णोः पमं पयम्‌; (4.6
धचितुः इयुपक्रमोपसंडारयोरेकरूप्यात्फल्वति सर्वसात्परते पुरुषस्य प्रतिपाये सलवान्तरवाक्थानां तदकवावथताचम वाव मादिव-
भन गोरवातपरपुरुष्परत्वमेव संद्सयेति हेतन्तरमेव स्फोर्यति--स इति । प्रमित्िततवाय पुप्रथव भमवयाद---ङिनिति ।
पानमिद्ियकरषकलेन परलवत्ररिमन्ात्मनि सर्वनियम्यकयकलेन प्रवं निश्चितमिति मलाद--इन्दियादीति ॥ ¦ ९१
मयमदभयादर्थदीनां पृथकरतिषाचते रक्ते देवादिकरतत्ेन प्रकृतापरह्मणोऽन्यो लोकस प्रो नोषो 1
1द--आाद्मेलि । विषयवावयमुदादरति-- देतरेयक इति । आत्मदब्दस्य परत्र सप्रे च प्रथीगातत ध व
। आत्मशब्दस्य वाक्यार्थज्ञानोपयुक्तस्य परमात्मविषयत्मोक्त्या सलतवादीनां त्मिलुपयोगिनानुपत ५ 1
गतिः | मत्मरबदस्यापरविषयतवे तदथममितययै पूषपक्षे सलयाचनुपसंहारः । सिद्धान्ते तस्य परत्रिषयत्वे तघ्ममिलयय त हि र
पनम विम्य पूपक्षयति-- किमिति । परश्दवाय्यतवदातमशब्दवच्यतमपि तयैव कि न, स |
(मभिपयवाकयस्य सूते तालयत्तदियाऽमाभी्ा त्न युणोपसंहारोऽसतीलयाह-- वाक्येति । व ।
'रामिप्युक्तमेव हेतुद्वयोक्ला प्रकटयति- प्रागिति । लोकसषटतवलिङ्गदवाक्यान्वयः सुत्रविप। न ५ त
अपि लोकस्व समकारणलादिति सिङगसवानयथासिद्धिमागह्वाह--परमातमनीति । तलकर्ैकसमसयाादादिमहा ना

६९६ अ्षसुषश्छकरात्यम्‌ । [भ ११ा.१्‌. ८

लोकखष्टिस्त्वि्टादाशुख्यते । लोकाश्च महाभूतसंनिवेशबिशेषाः । तथाखाम्भः

नैव निम्रेषीसि--भवोऽम्भः परेण विषम्‌" ( पे० १।२) इत्यादिना । कोकसृषटिश्च परमेव
धिष्टितेनापरेण केनचिदीशभ्वरेण क्रियत £ति शतिस्धरस्योरपलभ्यते । तथाहि शरुतिभवति
'आतमेषेवमग्र आसीत्पुरुषविधः” ( बू १।४।१) ्या्या । स्मृतिरपि “स तरै शरीरी प्रथ
स वै पुरुष उच्यते । आदिकतौ स भूतानां ब्रह्मपर समवतैतः इति । शेतरेयिणोऽपि'
थातो रेतसः खष्टिः प्रजापते रेतो देवाः इत्यत्र पूर्वस्मिन्परकरणे प्रजापतिकरकां विचि
खषटिमामनन्ति । आत्मदाब्दोऽपि तसिन््रयुज्यमानो दद्यते--*आलवेदमग्र ` आसीत्पुरदविः
( षू० १।७।१) इत्यत्र । पकत्वावधारणमपि प्रागुत्पत्तेः खविकारायेश्मुपपद्यते । श्षणग
तस्य चेतनत्वाभ्युपगमादुपपश्नम्‌ । अपिच ताभ्यो गामानयनत्ताभ्योऽभ्वमानयन्ताभ्यः पुरुष
नयत्ता अश्ुवक्नियेवंजातीयको भूयान्त्यापारविदोषो रोकिकेषु विदोषवत्छात्मसु प्रसिद्ध १
चुगम्यते । तस्माद्विशोषवानेव कश्चिदात्मा स्यादिति । एवं प्रापे घ्रूमः--पर पवातेहात्म

0 1 ^ ८ ~ 7 - - - - ~ ^~ - ~~~ ^

[वि 0 ^ व य नि वि कि 0 त स क ५
द ~~ ^

रन्नप्रभाष्याख्या
इयाह-नन्वित्यादिना । लोका एव महाभूतानीयत आह--लोकाश्चेति । लोकशग्दस्य मदाूतेष्वरूदलाः
एव लोकाः । निर्ैवनाशेदाह--तथाचेति । अम्भो मरीचीरमैरमाप इति सूत्रयित्वा खयमेव शरुतिव्यि-
दिवं दिवः परस्तादिवि प्रतिष्ठितशन्ब्राऽम्भसा व्याप्तो यो लोकः तदम्भः, अन्तरिक्षं मरीचयः, प्रथिवी मरः, या अष
आप इति । ननु लोकखष्टिरपीश्वरादेव।सु नेयाह-खोकेति । पुरुषविधो नराकारः । आत्मा हिरष्यगमः, आपिपीि
सर्वमदखजतेव्र्थः । भूतानां लोकानामिखर्थः । प्रकरणाद्पि लोकल्लष्टा प्रजापतिरियाह-एेतरेयिणोऽपीति ।
कारयेमिति यावत्‌ । ब्रह्मलिङ्गानि प्रजापतौ योजयति--आत्मरब्दो ऽपील्यादिना । किंच प्रजाः सृष्ट ताः प्रि;
गामानयष्टोकल्ष्टा तथाऽश्वमानयत्‌ । तास्तु गवाशरप्राप्या न तृप्तास्ततः पुरुषशरीरे आनीते ता अुव॑सतृप्ताः स
अयं च व्यवहारो लोकखषटुः प्रजापतित्वे लिङ्गमियद-भपिचेति । आत्मक्षब्दस्य चिदात्मनि सुख्यत्वान्भुर्यप्रं
धकाभावादुत्तरस्यक्षणादेरनुकूरुत्वात्यरमात्मग्रहणमिति सिद्धान्तयति-- एवं प्राप्त इति । महाभूतसष्िपूरवकं लोकानस

। भामतीव्यारूया |

तेती्षणपूषेकसष्टरवश्रवणादतिलवधारणाच्च । एतदभिसंहितप्‌-एस्यं तावत्‌ सगासक्षिवकलमात्मपदलं सष्लं च पेष
भवतः । तदस्त्यामतुपपत्तो नान्यत्र ष्यास्यातुपुचितपम्‌ । नष महामूतयुष्टयनभिधानेन कोकचुष्टथभिधानमुपपत्तिबीजम्‌ ।
शपूरविकायां वस्तुतो ब्रह्मणः सृष्टो यथा कचिततेजःपषैकसृषटयमिधानं न विरुध्यते 'एतस्मादासन आकाशः संभूतः" इति द

आनन्दगिरीयष्याख्या
चातथालदृष्टः सत्रस्य च रोककवैकतायाः श्रुतिस्गृतितिदतवाननत्र परगृहीतिरिलथैः । लोकशब्देनात्र महाभूतानामवोकतः कष
महाभूतादितमिष्टमिलाशङ्कथाह--रोकाश्चेति । महाभूतसंनिवेशविरेषे ोकशब्दस्य रूढतवेऽपि प्रकरणादि महाभूता
गृ्मरतनिस्याशङ्खयाद-- तथाचेति । अम्भो मरीचीरमैरमाप इति सूत्रयित्वा स्वयमेव शुतिविदृणोति । अदस्तदम्भः परेण दिव
परस्तादथोयुपरतिष्ठो लोको दिवमारभ्योपरितनलोकाश्वान्द्रमतेरम्भोभिव्यातिरम्भःश्चब्दिता इयर्थः । अन्तरिक्षलोकः सतितृमरीवि
मरीचयः । स्थानमेदाद्रहूक्तिः । भ्रियन्तेऽसिन्भूतानीति पएृथिवीलोको मरम्‌ । याः पृथिव्या अधस्तात्ता आपः पातालानि तेषम
ल्यादविषेययिक्षया लीलिङ्गत्म्‌ । एवमादिपदेन चौः प्रतिष्ठान्तरिक्षं॑ मरीचयः प्रथिवी मरो या अधस्तात्ता आप शति गृहीतम्‌ । !
परमाल्मेव सरष्टा किं न स्यात्‌, तत्राह--रोकेति । आत्मा हिरण्यगर्भः पुरषविधस्तस््मकारः शिरःपाण्यादिमान्मुताना सः
कार्याणां चराचराणामिति यावत्‌ । प्रजापतिकतंकैव लोकसृष्टिरिल्येतसरकरणादपि भातीव्याहइ--रेसरेयिणोऽपीति । निव
टवानन्तथैमयेत्युक्तम्‌ । नियन्तृसृषटतिरेकेण तत्सष्टरकिचित्करत्वमतःरब्दाथः । किं तरेत यस्य॒ सषटिरिषलाशडुवाह-- भज
रेतो वीय तत्कायत्वादेवालच्छम्दाः । वाक्य तासप्वमाह--हलत्रेति । उपक्रमोपतंहारस्थाम्यामामनहवतिभ्यां परसिनः
कुतो रोकल्षटतवरिज्गेनापरनक्षसिदिः । तिर्या लिङ्गस्य ॒दुबेरत्वादिल्याशङ्य लिङ्गस्यैव प्राधान्यमिति वक्तु तयोरन्यथिदधिमा
आत्मेति । नक्षलोक श्यादो ब्रहमरब्दस्यापि तसिन्प्रयोगोऽस्तीति वक्तमषीप्युक्तम्‌ । एक प्वेलेकल्वावधारणस्य ॥
रम्मिवात्राप्मक्ञष्दः स्यादिलयाशङूयाद--एकरवैति । लवधारणसवं संभवेऽपि तसिन्नीधिदलायोगालसवानरपि (त
हंक्षणमिति । परसिन्नसभावितविशेषदृष्टेरपि सूत्रसयेवा्मद्राण्डतेतयाह--अपिष्येति | शश्वतो हि करणाभिष्त्री्यादिदेषा ह
सह सटवासतीश्च तं प्रति मोगा शरीरमयाचन्त स च ताभ्यो गं गोश्षरीरमश्वश्चरीरं पुरुषशरीरं च यथाकम 1
स्ततस्ता देवताः सोऽरवीधथायतनं यथाचक्ुरादिस्थानमसिन्देहे प्रविशतेति, तदाह--ताभ्य इति । ८ #
एवमिति । इहेति स्ष्टरप्मनो भिरदेशः । शिङ्गपरकरणसिङमपसंहरति-- सादिति । सिदडान्तदतमवत।

्ासगृहीत्यपि° ] . . सपरभा-मामती-भानन्दगिरीयवयास्ा्रोपतम्‌ । ६९७

देन गृह्यत तरवत्‌ । यथतरेषु खष्टिभ्रवणेषु "तस्मादा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः ( ते

२।१।१) इत्येवमादिषु परस्यात्मनो ग्रहणम्‌ । यथा चेतरस्मि्ोकिकात्मरष्द्भयोगे प्रत्यगात्मैव

सख्य मात्मशब्देन गृहते तथेहापि भवितुमहेति। यपर तु 'आमेवेदमग् आसीत्‌ ( ब १।४।१ )
षती पुरुषविधः" ( बू० १।४।१) श्येवमादि षिशेषणाम्तरं श्रूयते भवेत्श् विशेषवत
अत्मना ब्रहणम्‌ । अत्र पुनः परमात्मग्रहणानुगुणमेव विरोषणमप्युसलरमुपलभ्यते “स दक्षत
टोका खजा इति" (प° १।१) स र्मालोकानखजत' (पे १।२) इ्येवमादि । तसानतस्येव
ग्रहणमिति न्याय्यम्‌ ॥ १६॥

अन्वयादिति चेत्स्याद्वधारणात्‌ ॥ १७ ॥

धाक्यान्वयदशोनान्न परमात्मग्रहणमिति पुनय॑दुक्तं तत्परिहर्वम्यमिति । अत्रोच्यते-स्यादष-
धारणादिति । भवेदुपपन्नं परमात्मनो ग्रहणम्‌ । कस्मात्‌ । अवधारणात्‌ । परमात्मप्रहणे हि
्रगुत्पत्तेरातैकत्वावधारणमाञ्जसमवकल्पतं । अन्यथा हयनाज्जसं तत्परिकल्पेत । लोकसष्ठि.
वचनं तु श्ुत्यन्तरपरसिद्धमहाभूतखृष्टयनन्तरमिति योजयिष्यामि । यथा 'तत्तेजोऽसूजत'
( छा० ६।२।२ ) इ्येतच्छतयन्तरथसिद्धवियदायुखष्टनन्तरमित्ययूयुजमेवमिहापि । श्रुखयन्त-
प्रसिद्धो हि समानविषयो विरेषः शरुत्यन्तरेषूपसंहतवयो भवति ` । योऽप्ययं द्यापारवषिशे-
पानुगमस्ताभ्यो गामानयदिव्येवमादिः सोऽपि विवश्चिताथौवधारणानुगाण्येमैव ग्रहीतव्यः ।
न ह्ययं सकलः कथाप्रबन्धो विवक्षित इति शक्यते वन्तु तत्प्रतिपत्तौ पुरुषार्थाभावात्‌ । ब्रह्मा.
सत्वं त्विह विवक्षितम्‌ । तथा छयम्भःपरभूतीनां ोकानां रोकपालानां चा्यादीनां खि रिष्ट
करणानि करणायतनं च शरीरमुपदिश्य स एव खष्टा कथं न्विदं महते स्यात्‌" (पे० ३।११)

नि 01

^ ^ ~ 4८ १0. ण ~^ (मि

^-^ ~ ^

रन्रप्रनाष्याख्या
तियास्येयेति भावः ॥ १६ ॥ पूर्वपक्षवीजमन्‌य दूषयति --अन्वयादिति । आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत्‌" इति श्रहानं
र इति चोपक्रमोपसंहारस्थात्मनरहमश्ुतिभ्यामेकत्वावधारणास्रवेशादिलिङ्गशच लोकलषटत्वादिलिङ्गवाधेन प्रयग्रह्म ग्राह्यमिति
बिः। स॒ परमेश्वरः। एतमेव सीमानं मूधः केशविभागावसानं बिदार्य छिद्रं कृतवा एतया ब्रह्मरग्ध्राद्यया द्वारा लिङ्गविशिष्टः प्रवि.
मामतीष्याख्या
प वायं षेति दि तत्र पूरयितव्यमेवमिहापि महाभूतानि सुषि कल्पनीयम्‌ । पैशालाप्र्ययलेन श्ानत्य भरििद्ष्-
| ्तोपरभ्धौ यद्नवता भवितव्यं न पुनः श्रुते महाभूतादिते सस्य रैधित्यमादरणीयम्‌ । अपिच खाध्यायवरिध्यधीनग्रहृणो वेदराधि-
एययनिष्यपादितप्रयोजनवदधमभिदधानो यथा यथा परयोजनापिक्यमाभ्ोति तथा तथालमन्यतेतरम्‌ । यथा चास्य ब्ह्मगोचरते
पपाथापयिकःवे नेवमन्यगोचरते तदिदुकतम्‌-यो ऽप्ययं व्यापारविशेषाञुगम इति । नच ोकत्गोऽपि हिरण्यग-
| भव्यापरऽपि तु तद्नुप्रवि्टस्य परमासन इत्यत्रैवोक्तम्‌ । तस्मादामैवाग्र इयुपक्रमात्तव्यापरेण चेधणेन मध्ये परामशोदुपरििा्
नां महमूतेः सहालक्म्य बहपरतिष्ठयेन ब्रहण उपतंहारद्रहमामिकपतयमेवासयेति निश्वीयते । यत्र तु पुरुपविधादिश्रवगं
॑ आनन्द्गिरीयम्याश्या
ग-एवमिति । श्देत्युदाहरणोक्तिः । दृष्टान्तमादाय व्या चषटे--हतरवदिति । तस ग्यास्मानतरमाद--यथाचेति ।
रय विशस्तं भगिकत्वमात्मत्वं च मुख्यं तदसत्यामनुपपत्तौ नान्यत्रानुमेयम्‌ । लोकसुष्टिवचनेऽपि महामूतसगे्य पूरवसिद्धतवा
१९ रयलादिति मला दाधन्तिकमाद-- तथेति । आत्मनहायाब्दयोरन्यथासिदि भरयाह--यपरति । सति बापमेऽ्यायैतेऽपि
प्रकृते पदानु साधकसयैव सत्वात्परविषयत्वमेते्याद--अत्रेति । कषणपुतैकसयैस्य परलिन्प्सिद्वतवे फलितिमाह--
॥ १६॥ पूवेपक्षवीजप्रनूय दूषयति--अन्वयादिति । अनुवादं विभजते--वाक्येति । परिहारमवताए्यति--
। स्यादिति पदं॑पूरयित्वा व्याकरोति-- भवेदिति । तत्र परशषपैकं देठमाह-कस्मादिति । अवधारणं बिष
गि--परमातमेति । सूत्रमरदेऽपि सलविकारापेक्षया तदुक्तमिलयाशङ्कयाद--ाञ्जसमिति । तदेव व्यतिरेकतः स्फोर्यति--
भ्ययेति । यच लोकसष्टतवरिङ्गादपरगरणं, तत्राद--छोकेति । शलन्तरं तैततिरीयादिशरतिः । तत्र दृष्टन्तमाह--यथेति ।
एषीलेतरेयकोकतिः । शलन्तरपसिद्ध महाभूतसिरतरोपसंदवंमरक्या वाक्यभेदादितयाशङ्थाह--श्वतयन्रेति । नदि तैत्तिरीयादिवा-
पमेव च भिन्नं सृष्टयनुवादेनाविक्रतन्ह्मविषयत्वाविरोषादि्य्थ; । यत्त॒ व्थापारवस्छात्मसु रसिदन्यापारविेषसतरावुगमा-
ततराह--योऽपीति । किचाफे भेदे वेद्प्रामाण्ाद्रहपर्े च फलरसमवाततदेव विवधितमिलाद--
एति । रबोपवालोचनयापिं बरह्षपरत्वमेवास्य संदभयेलयाह ~ -वथाहीति । स परमेश्वर एतमेव सीमानं मूभैः केशविमागा,
, ८

६९८ ब्हमूत्रशाकरभाष्यम्‌ । [भ.२ पा. ३अ.८१

इति वीक्ष्येदं शरीरं परविवेशेति दहीयति--स एतमेव सीमानं विद्वितया दारा प्राप
( पे० ३।१२ ) इति । पुनश्च यदि वाचाभिग्याहृतं यदि प्रणिनाभिभाणितम्‌' (एे०३॥
इत्येवमाषिना करणव्यापारविषेचनपू्ैकम्‌ अथ कोऽहम्‌, ( पे० ३।११) इति वीक्ष्य 'त।
मेव पुरुषं ब्रह्म ततममपदयत्‌' ( पे० ३।१३ ) इति ब्रह्मात्मत्वदशनमवधारयति । तथोपरि
“पष ब्रह्मेष इन्द्रः" ( पेत० ५।३ ) इत्यादिना समस्तभेदजातं सह॒ महाभूतेरनु्म्य सरव त
ज्ानेत्रं पर्ञाने प्रतिष्ठितं प्र्ञानेन्नो लोकः प्रक्षा प्रतिष्ठा प्रज्ञानं ब्रह्म ( पेत० ५।३) इतिप्र
त्मत्वद्‌शेनमेवावधारयति । तस्मादिहात्मख्हीतिरित्यनपवादम्‌ । अपरा योजना--भात्गृ
तिरितरवदुत्तरात्‌ । वाजसनेयके कतम आत्मेति योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु ह्न्तज्यौ
पुरुषः' ( बू० ४।३।७ ) इत्यात्मशब्देनोपक्रम्य तस्येव सवेसङ्गविनिभुक्तत्वप्रतिपादनेन ग्रह्मा
तामवधारयति । तथा श्युपसंहरति- “स वा पष महानज आत्माजसे ऽमरो ऽसतो ऽभयो
( व° ४।४।२५ ) इति । छान्दोग्ये तु “सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्धितीयम्‌' (३
६।२।१) इत्यन्तरेणेवा्मशष्दमुपक्रम्योदरकै "स आत्मा तच्वमसिः (छा० ६।८।७ ) इति तादाः
समुपदिशति । तत्र संशयः--तुख्या्थत्वं किमनयोरान्नानयोः स्याद तुख्यार्थत्वं वेति । अतुल्य
स्वमिति तावत्प्राप्तमतुल्यत्वादा्नानयोः । न हयाञ्नानवेषम्ये सल्यथेसाम्यं युक्तं प्रतिपत्तु
च्रानतन्रत्वादर्थपरिग्रहस्य । वाजसनेयके चात्मशब्दोपक्रमादात्मतस्वोपदेशच इति गम्यः
व | ` रननव्रभाष्यवारया न ॥ ।
्टवानिदयर्थः । मां विना यदि वागादिभिः खखन्यापारः कृतः, अथ तदाहं क इति त्वेपदा्थ विचाथ खयमेतमेव :
मात्मानं ब्रह्म ततमं व्याप्ततसमपरयत्‌ । तकारलोपदछान्दसः । प्रज्ञा चिदात्मा नेन्रं नीयतेऽनेनेति नियामकं यः
प्र्ानेत्रं चिदातमनियम्यमिदय्थः । उक्तव्याल्याने गुणोपसंहारस्यस्फुटत्वात्न पादसंगतिरिति मत्वैव ग्याष्यान्तरः
अपरेति । उदके उपसंहारः । सच्छब्दस्यात्मानात्मसाधारण्यात्संशयमाह-- तत्रेति । पूर्वपक्ष सत्तासामान्ये ऋ
संपदुपास्िदछान्दोग्ये, वाजश्रुतो निगणवियेति भेदान्मिथोगुणानुपसंहारः । सिद्धान्ते तूभयत्र निर्मुणवियेकंयादुपसंः
फलभेदः । पदानां जातो शक्तिग्रहात्सच्छब्दोऽपि सत्ताजातिवाचीत्युपरकमस्य निधितार्थत्वाद संजाततविरोध्युपक्रमवरेन
भामतीन्याख्या
तस्य भवेचन्यपरतवं गलयन्तराभावादिति स्ेमवदातम्‌ । अपरः कल्पः । सदुपक्रमस्य संदभस्यासोपक्रमस्य च किमेक
खिदथेभेदः । तत्र सच्छब्दस्याविरेषेणासनि चानामनि च प्रवृत्तनीमारथतं किंतु समस्तवस्वतगतसत्तातमानयाः
चोपक्रममेदाद्धिन्नाथलम्‌ । स आतमा तचमीति चोपसंहार उपक्रमाठरोपेन संपच्यथेतया व्याख्येयः । तदवि तत्सामान्यं प
तया संपादनीयम्‌ । तद्विज्ञानेन च सविज्ञानं महासामान्यस्य सत्तायाः समप्तवस्तुविस्तारव्यापिलादियेवं प्राप्त उच्यते-
गृहीतिवौनसनेयिनामिव अन्दोग्यानामप्युत्तरात् आतमा त्वमसीति तादृ्मयोपदेश्चात्‌ । अस्तु तावदात्मव्यतितिस :
सदस्तखाभ्यामनिवौच्यतया न सच्चं सत्वं त्ासधातोरेव तचेन निर्वाच्यलात्तस्मदाप्मैव सनिति । अम्पुपेयाह । 8२
सत्तासामान्याभिधायिलासतिव्यक्ति च तस्य प्वृततेरासनि चान्यत्र च सन्छन्द्रृत्तेः संशये सतयुपतंहारातरोेन सष
आनन्दगिरीयय्याख्या

४ + । , चमेवालेदाह-
वसानं बिदायं च्छिद्रं कत्वेतया दारा ब्रह्मरन्धसंश्चया शरीरं प्रापयत प्राप्तवानिति यावत्‌ । इतश्च ब्रहमपरत्वमवाखलह । पुन
॥ [ £ + [1 क [॥ व्य य भ, तमः

स शरीरे प्रविष्टः प्ररमात्मा तमेव शरीरान्वेतं परमात्मानं बरह्म ततममेकस्तकासे लुप्तो मन्तव्यस्तततमं व्य्ततमं यद्र त"

¢ भ ४ [त्मा श्र
पदयदि्य्ः । इतोऽपि वाक्यस्यासि ब्रहमपरतेल।द--तथेति । यः शरीरे प्रविष्टः परमेश्वर एष एव परस्प

ूरात्मापयेष एव । प्रशा बरह्मचैतम्यं नीयतेऽनेनति नेत्रं नियन्त यस तक्षत्‌ । प्रश्ने पतसिेवाभिन प्ति लोकोऽपि'
मरशनित्रः परशानियन्तृकः 1 सैव प्रशा सवैस्य लोकास प्रतिष्ठाऽिष्ठानम्‌ । त्च प्रह्ानं ब्रह्ेवमवभारणमनेकषा व
पसंहरति-- तस्मादिति । पूवैवरणके वियिक्यगुणोपसंहारनिरूपणास्पा्टयान्न साक्षात्पादसेगतिरिति तदर्थ कीस $

पूर वाकथेक्यबलादथोदिपरतवं परित्यञ्य विथेक्ययुक्तम्‌ । इदानीं भिन्नाथोपक्रमेण वाक्यभदङशङ्कायामाह--भासमेति ४ च
याक्युदारति--वाजसनेयक इति । उदाहतवावयं लमथै तदधैपयनतं लकषयतीलत्र॒ यमकमाह-तथा्ीति न भ
लक्षयद्ाक्यन्तरमाद--छान्दोग्ये स्विति । सच्छब्दस्यात्मानातमाथ्लानिणेयेन वाक्यद्वये संशयमाह- ` क
दि्ामेदोक्ला बाक्याैषीदेतोरेवत्रोकतिरिति पादादिसंगतिः । पूरपक्षे विधामेदादरुणाशुपसंहारः । सिद्धान्ते १५ द ५
तत्राह-- नीति धष

मलाथमेदाद्िथामेदं पूवैपक्षमाह--अवुस्येति । आश्नानतैषम्येऽपि किमियधेक्याद्वियक्यं न स्यात्‌, मभेदः क्षतमा

दयति--षाजसनेयके चेति । छान्दोग्येऽपि वाक्यरेषादात्माथंतवसिदधौ कथमान्नानवैषम्यं कर्थतराम

आलगृहीत्यभि ० } रलप्रभा-मामती-भानन्दगिरीयव्यास्याप्नयोपेतम्‌ । ६९९

छान्दोग्ये तूपक्रमविपययादुपदेाविप्थयः । नु छन्दोगानामप्यस््युदकै तादरा्म्योपदेश
त्युक्तम्‌ । सत्यमुक्तम्‌ । उपक्रमतच्रत्वादुपसंहारस्य तादात्म्यखंपत्तिः सेति मन्यते । तथा
्रतिऽभिधीयते-आत्मगरहीतिः सदेव सोम्येवमग्र आसीत्‌ ( छा० ६।२।१) इत्यपर छन्दो-
शनामपि भवितुमेतीतरवत्‌ । यथा कतम आत्मा' ( बृ० ४।३।७ ) इत्यत्र वाजजसनेयिनामा-
तगृहीतिस्तथैव । कस्मात्‌ । उत्तरात्तादात्म्योपदेशात्‌ । अन्वयादिति चेत्स्यादवधारणात्‌।

यदुक्तमुपक्रमान्वयाठु पक्रमे चात्मद्राब्दश्रवणाभावान्नात्मगरष्टीतिरिति तस्य कः परिष्टार शति
चेत्सोऽभिधीयते स्यादवधारणादिति । भवेदुपपक्नेहात्मगृहीतिः । अवधारणात्‌। तथाि-
धेनाश्रुते श्रुतं भवत्यमतं मतमविक्षातं षिक्षातम्‌ः ( छा० ६।१।१ ) इयेकविक्षानेन सर्मैविक्षान-
व्वधा्यै तत्सपिपादयिषया सदेव इत्याह । तश्चात्मगरदीतौ सयां संपद्यते। अन्यथा हि योऽयं
मुख्य आत्मा स न विक्ञात इति नैव स्वैविक्षानं संपदेत। तथा प्रागुत्पत्तेरकत्वावधारणं जीवस्य
चात्मदरब्देन परामश्चैः खापावखथायां च तत्खभावसंपत्तिकथनं परिचोदनापूर्वफ च पुनः पुनः
(तत्वमसि' ( छा० ६।८७ ) इत्यवधारणमिति च सवेमेतत्तादात्म्यप्रतिपादनायामेषावकटपते
न तादात्म्यसंपादनायाम्‌ । न चान्रोपक्रमतन्रत्वोपन्यासो न्याय्यः । न ह्युपक्रम आत्मत्वस-
कीतैममनात्मत्वसकीतेन वास्ति । सामान्योपक्रमश्च न वाक्यश्ञेषगतेन षिेषेण विरुध्यते

+~ ~~ ~~~ +" ~~~

+ 9

रज्नप्रभष्याख्या
योपदेश: संपत्तिपरतया नेय इति पूर्वपक्षनिष्कषैः । पूर्वत्र वाक्येकयाद्थदिपरतं यक्ता वियेक्यमुक्तमिह तु सदात्मशब्दा-
यं जालयात्मवाचिभ्यामुपक्रमभेदाद्राक्यभेदे सति विद्याभेद इति प्र्युदाहरणसंगतिः। न चात्मशब्दो जातिवाचकः, आल्म-
ययैकरयाजालयभावात्कित सवीन्तरवस्तुवाचकः । कत्यितजातिवाचित्वेऽपयुपक्रममेदः स्फुट एव सत्तात्मत्रयो्दादिति मन्त-
यम्‌ । सिद्धान्तयति--तथेव्यादिना । उपक्रमाम्बयादिति । उपक्रमाधीनत्वादुपसंहारस्येलर्थः । चावधारणं सत्पदे-
गमगृहीतौ सलयां युज्यत इल्याह-तश्चेति । सदेकमेवेखवधारणं, अनेन जीवेनात्मनेति सहैवताकतको जीव.
यामब्देन परामदीः, सुप्तौ जीवः सता संपपनो भवतीति कथनं, भूय एव मा भगवान्‌ विङ्ञापयतिति परिचोदना ।
पितिपदेन सत्तश्रय उच्यते न जातिमात्रं, करैवाचिदातृप्रययान्ततात्‌ । तथा चोपक्रमे सत्ताध्रयतामान्योक्तो क भा-
भय इयकराहवायां वाक्यरोषादात्मेति निश्चीयत द्याद- नचेति । सच्छब्दस्यातमानात्मसाधारण्यसुपेलयोक्तं तदपि नासि

भामतीव्याख्या

वराते । नीतार्थोपक्रमारतेधेन द्यपसंहारवणना न पुनः तदिगार्थैनोपक्रमेणोपकहारे वृणनीयः । अपिच संपत्ती फलं
पयनीयम्‌ । नच सामान्यम ज्ञाते विरेषजञानसंभतः । न ललाकारदे जते िंशपाद्तदिशेषा शाता मवनित । तदेवमवधार"
दि स्वमनामार्भते स्यादपपनमिति भन्दोगय्यासा्धलमेषेति सिद्धम्‌ । जत्र च श्वसन्‌ पूप रिर्यग्मोपसना हि.

आनन्दगिरीयव्याख्या

वमिति रे --नम्विति । प्स आत्मा तमसि इति तादाल्ोपदेशमङकीकरोति-सलमिति । ता तददुसेणोपमीऽपि
नीपतामिलयाशद्ुवाह--रपक्रमेति । स हि संदिग्धाथौ निशिता पसंहरेण नीयते । प्रकते ठु तसया सृदिगपाथवात्तदनुसरिणयुपं
भतिमयां विषणुदठिात्मनि ब्रह रे्ट्येलथैः । वाजसनेयिवात्यं , क्षत्मविचाय छन्दोगयवाकरयं॑त्वासनि ्हदृ्टवथमिति पिथभि-
पूषमंहरति--इति मन्यत इति । अतुलया्थतया मिधामेदमनू्य सिदधन्तमाद--तथेति । तादास्पदेशस्य गलन्तरमनूध
(यति-अन्वयादिति । तत्रातुवादं विभजते--यदिति । उपक्रमान्वयात्त्त्रलाुपसंहारम्येति ति्‌ । उपक्रमोऽपि तर्हि
पदतेसवधारणाद्‌त्मानमेव गोचरयतीत्याशङयाह--उपक्रम हति । तसादुषसंदरिऽपि न परमत्मतादारम्यमात्मनो गृध्यते । नहि
पदनोपरमसेनातोच्यते तस्य तसितत्सिदधलात्‌ । तथाच सततोऽनामनलतायाल्यर्पततिरालर्नि त्वमसीति विवक्षितियाद--
नात्मेति । परिहारमादत्त--स इति । तत्र प्रतिकञां ग्याच्े--भवेदिति । अवधारणादिति दतं गिकणोति--तथाहीति ।
\कवशानेन सवेविशनं सच्छेषदेनानातमभरहेऽपि सतः सपीतमलादविरुरमिला्ाद- तक्षति । उक्तमेव म्विरमेग साध-
पति--भन्यथेति । प्रकारन्तरेण हैतं न्याच्े--तथेति । एकमेवाद्ितीयमिलयेकत्वावधारणम्‌ , अनेन जीवेनात्मनेति जीवात्म
परामशः) सुति संपेल्यादि तत्स्वमावापत्तिवचनं, भूय॒ एव मा मगवान्विकषाप्यलिति परिचोदना । हेठुनातखोक्तखः फलमाइ--

च सवैमिति । यत्पक्रमतशरणोपसहारेण भाव्यमिति, तत्राह--नचेति । जत चछन्धोम्ये स॒ आमेलयदिग्पसहार्खेति
षत्‌ । तर हेतुः नहीति । उपसंहाराुसरेणापि तहिं नोपक्रमो नेयलयोि्िषयलत त्राद--सामान्येति ।
रनशवितेाानल्ारािेषादषयषपंदरदयलष तक्षथ निर्णीयते । सदिगधाधनोपकरमगोपतं्च व
-सकमातुरोषन्यायस्यासंदिग्पोपक्रम विषयष्ादितथेः । उ५क मेदमुपेल शतिदयेऽपि ेक्येन विचैषयमुक्तम्‌ । समयुपकरम

७०० | ्हमसूतरशांकरमाष्यम्‌ । [अ. र पा. ३अ. ९

विरोषाकाङक्ित्वात्सामान्यस्य । सच्छब्याथोऽपि च पर्यालोच्यमानो न मुख्यादात्मनोऽ

संभवस्यतोऽन्यस्य घस्तुजातस्यारम्भणदाब्दादिभ्यो.ऽनतत्वोपपसेः। |

दयमथवेषस्यमावहति । आहर पानं पात्रमाहरेत्येवमादिष्व्थसाम्येऽपि तदशनात्‌ ।

वजातीयकेषु वाक्येषु प्रतिपादनप्रकारमभेदेऽपि प्रतिपा्यार्थाभेद्‌ इति सिद्धम्‌ ॥ १७॥
कायोख्यानादपूवैम्‌ ॥ १८ ॥

अनमशुश्याघमने विधेये बुद्धिरेव वा ॥ उभे अपि विधीयेते द्वयोरत्र शरुतरषतः ॥ § ॥

स्मृतेराचमनं प्राप्त प्रायल्या्थमनू् तत्‌ ॥ अनप्रतामतिः प्राणविदोऽपूर्वा विधीयते ॥ २॥

छन्दोगा वाजसनेयिनश्च प्राणसंवादे श्वादिमयीदं प्राणस्यान्नमान्नाय तस्थेवापो वासं आ
नन्ति । अनन्तरं च छन्दोगा आमनन्ति--“तस्माद्ा पतद्‌रिष्यन्तः पुरस्ताश्चोपरिष्टर्था
परिदधति ( छा० ५।२।२ ) इति । वाजसनेयिनस्त्वामनन्ति--"तद्दिद्वांसः श्रोत्रिया अशिष्य
आचामन्त्यदित्वाचामन्त्येतमेव तदनमनग्नं कुवेन्तो मन्यन्ते ( बृ० ६।१।१४ ) (तसाद
बिदरिष्यन्नाचामेददित्वा चाचामेदेतमेव तदनमनम्नं कुरुते' इति । तन्न त्वाचमनमनय्रताधिनः
च प्राणस्य प्रतीयते तक्किमुभयमपि विधीयत उताचमनमेवोतानस्नताचिन्तनमेवेति विचायः

[न 9

।॥

रन्नप्रभाव्याख्या
आत्मपदवत्सत्पदसख व्यक्तिवाचित्वाद्यक्तिश्च बाधायोग्या चिदात्मेवेति न वाजिचन्दोगयोरुपक्रमवषम्यमिलयाह--
ष्देति । वेषम्यसुपेल्याप्याह--आ्नानेति । वाजिवाक्ये तवमर्थसख तदर्थपथैन्तस्य जक्ष्यसय प्रतिपादनं छान्दोग्यवा
तदर्थस्य त्वमर्थपय॑न्तखय प्रतिपादनमिति प्रकारभेदेऽपि वाक्यायैक्याद्वियेकयमिति फलितिमाह--तस्मादिति ॥
कायोसख्यानादपूर्म्‌ | ममे किमन्नं किं वासः" इति प्राणेन पृष्टा वागादय ऊचुः, “यदिदं करं चाश्वभ्य आकृमिभ्यसत
मापो वासः" इति सर्व॑प्राणिभिभूज्यमानं यदिदं प्रसिद्धं श्वादिपयन्तमन्ने तस्प्राणस्य तवान्नमाप अच्छादनमिदयुप
चिन्तनीयमिदय्थैः । शाखाद्रयेऽप्यविशेषश्रुतिमुक्ता विशेषश्रुतिभेदमाह-अनन्तरं चेति । तस्मादपां प्राणव
शिष्यन्तोऽरानं कुन्तः श्रोत्रिया एतत्कु्वैन्ति । करं तत्‌ , भोजनात्पूूरध्व चाचामन्तीति यत्तदद्भिः प्राणं परिदधट
दैयन्तीयर्थः । पूर्वोत्तराचमनसंबन्धिनीष्वप्सु प्राणवासस्त्वचिन्तनरूपमनप्रताध्यानं कायैमिति भावः । तत्‌ तस
तायं यतः पूवे विदरांसोऽशनात्प्ागृर््वं चाचामन्त एतमेवानं प्राणं तत्तेनाचमनेनानम्नमाच्छादितं कुवैन्तो मन्यन्ते
यन्ति, तस्मदेवंविदिदानीं तनोऽप्युपासक एवं कुर्यादिति वाजिश्रुखर्थः । अत्रोभयोरप्यपूर्वतवात्संशयमाह-तक्तिमि
भामतीष्याख्या

दान्ते तु बरहमभाकनेति ॥ १६ ॥ १७ ॥ कायौख्यानादपूेम्‌ । विषयमाह-छन्वोगा वाजसनेयिन
अननं प्राणनं अनः प्राणः तं प्राणमनमं कर्षतः । अनप्नताचिन्तनमिति । मन्यन्त इति मननं ज्ञानं तद्धयानपैः
चिन्तनम्‌ । संशयमाह--तच्किमिति । खुरखमत्रेणापातत उभयविधानपक्ं प्रीता मध्यमं पमाएन्वो ध्॑१

आनन्दगिरीयष्याख्या ५
नासतीला्-सच्छब्देति । आत्मातिरिक्तसखय सर्वस्यानिवौच्यत्वादनात्मनः सच्छब्दार्थीसिद्धेरातमन एव॒ तदथलान्नोपक्रम
लयः । यच्छान्नानैषम्ये सलथ॑साम्यमयुक्तमिति, तत्राद--जाश्नानेति । तदेषम्यस्याथभेदेनानवश्ंमावे फरितमाह-
दिति । एवंजातीयकेषु योऽयं विज्ञानमयः सदेव सोम्येदमिलयादिषु प्रतिपादनप्रकारभेदः समाम्नानविशेषो वाजसनेयके वा
न्वयित्वमथस्य ॒तदथपर्वन्तस्य च्छान्दोग्ये तदथैस्य तमर्थपयन्तसखय लक्ष्यतया वाक्याथमेदामावादेकैवोमयत्रापि विधा
प्रतिपाद्येति ॥ १७ ॥ संदिग्धस्य सदुपक्रमस्य ॒रेषातनिणैयवदाचामन्तीति वतैमानाप्देशस्य निधित्वसेदेदे षेषादशिष्व्नाचि॥
विधिपरत्वं निभैयमिलयाशङ्कयाह--कारयेति । विषयं वक्तुमविगीतमाभ्नानं दशयति--छान्दोगा इति । यदिद विचार्य
कृमिम्य आ कीटपतङ्गभ्यस्तत्तेऽतरमित्युक्तवा तस्येव प्राणस्यापो वासो वदन्तीति यावत्‌ । छन्दोगानामविदेषान्नानयुक्ला
माह--भनन्तरं चेति । तसादपां प्राणं रति बासोरूपत्वादिति यावत्‌ । अकिष्यम्तः भरोत्रियाः सन्तोऽशनं श
किं तद्धोजनातपूवू््व चाऽद्धः प्राणं परिदधति षरिधापयन्लाच्छादयन्तीलथः । शआालान्तरेऽपर विकशेषान्नानं 0
यिनस्रिति । यसास्ाणस्यापो वाससतसादिलस्मन्े तच्छब्दः । विद्वः भ्राणतिाबन्तसेषां यमध्े्निपषा म
पतमेवानं प्राणं तन्तेनाचमनेनानभ्र वाससा परिदितं ङुबैन्तो मन्यन्ते चिन्तयन्तीलय्थः । काण्वानामान्नानविशेषुर्ला दिनी
नामाह--तस्मादिति । यस्मातपू्वै प्राणविदः स्वयमाचामन्तः प्राणमनप्नं वाससा परिहितं कन्तो मन्यन मयरमः

प्राणविदेवं कुयौदित्मथः । पाठ्त्रयेऽप्यापातिकम्थमाह-- तत्र चेति । उभथोरपूवैल्मुपेलयाह--तदिति (8 ममतम
न्यतमे विेयभिति ऊल्णान्तरं दण्व्यम + रिनीययछि विङोघानवधारणाङेधा विकछरस्पयति----इतेति । तत्रापि

कयोख्यानाध० 1 = स्लममा-मामता-भानन्दगिरीयव्याख्यातरयोपेतम्‌ । ७०१

क्षि तावत्म्ाप्षमुभयमपि विधीयत इति । ङत--उमयस्याप्यवगम्यमानत्वात्‌ । उभयमपि
चेतदयपूर॑तयाद्विभ्य्ेम्‌ । अथवाचमनमेव विधीयते विस्पष्टा हि तसिन्विधिविभक्तिस्तसादेवं-

विदरिप्यन्नाचामेदरित्वा चाचामेदिति । तस्यैव स्तुतयथेमनम्नतासंकीर्तनमिति । पवं पासे
नूमः-नाचमनस्य विधेयत्वमुपपदयते कायांस्यानात्‌ । प्राप्तमेव हीदं कायैत्वेनाचमनं प्राय-
लाथ स्मृतिप्रसिद्धमन्वाख्यायते । नन्वियं श्रुतिस्तस्या; स्मृतमूं स्यात्‌ । नेत्युच्यते । विष-
यनानात्वात्‌ । सामान्यविषया हि स्तिः पुरुषमारसबद्ध प्रायत्यायैमाचमनं प्रापयति । श्रुतिस्तु
प्राणविद्याप्रकरणपठिता तद्धिषयमेवाचमनं विदधती विदध्यात्‌ । नच भिश्नविषययोः श्रुति
स्मृत्योमुंमूकिमावोऽवकल्पते । नचेयं श्रुतिः प्ाणविदयासंयोग्यपू्वमाचमनं विधास्यतीति
शक्यमाभ्रयितुम्‌। पूर्वस्यैव पुरुषमात्रसंयोगिन आचमनस्येद प्रत्यभिक्षायमानत्वात्‌ । भत पव

^^
१

रन्नप्रभाष्याख्या
पिग्थसदुपक्रमस्य वाक्यशचेषानिर्णयवदाचामन्तीति पदध्य॒विधित्वसंदेहे आचामेदिति वाक्यरोषरद्रिधित्वनिणेय इति
धन्तसंगला पूर्वपक्षमाह--कि तावदिति । शनसाधनोपासनाङ्गविभिविचारातपादसङ्कतिबोध्या , पूर्वपक्षे प्राणवि.
द्तवेनापू्वाचमनं विहितमन्यत्रोपसंहर्वव्यमिति फलं सिद्धान्ते तस्याविधेयत्वान्नाङ्गत्वेनोपसंहार इति षिवेकः । उभयविधाने
क्यभेदः स्यादियर्च्या पक्षान्तरमाह--अथवेति । प्रशस्तं हीदमाचमनं यस्मादनेन प्राणमनमरं मन्यन्त इति स्तुतिः ।
पपद्धालुवादेनाम्रसिद्धं विधेयमिति न्यायेन सिद्धान्तयति--एवमिति । प्रयतस्य प्रयलवतो मावः प्रायं शद्धितदध-
मियरथः । स्मृलया शुद्य्थ -कायत्वेन विहितसकलकमाङ्गतयाप्ाप्नाचमनानुवादेनापूर्ेमनम्रताध्यानमेव विधीयत इति सूत्रार्थः ।
सा्तमाचमनं शरुला नानूयते किं त्वनया श्रुला विहितं स्म्रयानूयत इति शाङते- नन्विति । रुतिस्म्रयोरनयोरन मूलमूलि-
भावो भिन्नविषयत्वादिति परिदरति-नेति 1 द्विजो निलयमुपस्परशेत्‌" इद्याया स्म्रतिः। आचमनान्तरविधिमुपेय मूलमू-
। भवं निरस्तं संप्रति बिधिरपिद्ध इलयाह--नचेयं श्रुतिरिति । अत एवेति आचमनविभ्वभावदिषेखरथः । अप्स
भामतीष्याख्या
अथ वाचमनमेवेति । ययेवमनभतासंकीतैनस्य फं ्रयोननमिलत आह-तस्थैव तु स्तुलय्थमिति। अयमभितनिः-
यथपि स्मत प्रायलया्माचमनमल्ि तथापि प्राणोपासनप्रकरणेऽप्रिधानात्तङ्गवेनाप्रपमिति विधानमथेवद्धवति, अनृतवदुनप्र.
पथ छ स्ति ज्योतिष्ोमप्रकरणे समानतो नानृतं वदेदिति परततिभो ग्योिेमादतयाधवानिति । राद्ान्तमाह-पवं प्राप्त
ति । चोद्यति- नन्वियं श्रुतिरिति । परिदिरति-नेति । त्याथोमलमूकिमायो नातुया्मोरिलः । जिगाय
व्षीनं निराकरोति-न चेयं श्रुतिरिति । कलथैपुर्षार्थयोररतवदनप्रतिधयो्यक्तमपानरुक्तयम्‌ । इह तु स्मर्तमाच-
ग सकलकपाद्गतया विदितं प्राणोपासनाङ्गमपीति व्यापकेन समर्तिनाचमनविधिना पुनरक्तवादनथकम्‌ । नच सापीस्यानेन
ररक तस्य च व्यापकलवदितस्य च प्रतिनियतविषयलादिति । मध्यमं पशमपाकृल प्रथमयधमपाकरेि--अत पव च नोभय-
आनन्दगिरीयन्याख्या

धमो विकल्पो दृष्िविपयसंपादनेनाचमनस्यानस्मताचिन्तनरषत्वं मत्वा द्वितीय इति मेदः । अत्र पाटत्रयेऽपि प्राणपिधाङ्गमनप्रता-
(्तनमेकमेव विभेयमिति चिन्ताया वामयारथञानसाधनगामितवातादादिसंगतिः । पूर्वपक्षे दवयोरविभेयत्वादाक्यमेदोऽन्यतरविाबप्य-
मनसेव विभयत्वाद्विरोषनिषयस्य नस्ान्यत्रोपसंहारः । सिद्धान्ते त्वनप्नतायिन्तनसेव विधेयत्वाद्रक्यक्यादाचमनविदोपस्यातिधेयद्य
पहतिरिङगीक्स विभृ ूरवयक्षमाद--छिमिति । गौरवादुमयविधानमयुक्तमिति शङ्के-कुत इति । कर्तव्यत्वेन दयीरपि
1पिवगम्यतवान्न गोरवमिल्यादह--उभयस्थेति । गम्यमानत्वमात्रेण तात्पयंगम्यतया विपेयत्वमतिप्रसक्तमिलारद्रषाद--उभय-
ति । नच ्शृलयाचारसिद्धतवान्नपूरवत्वै तयोरेतदवाक्यमूलत्वात्‌ । नच सामान्यवरिशेषतय। भतिरगरयाचार्णा न मृलमूरिता
(मान्यतिद्धानतवदननिषेषस क्रतुगामितया निधिवदाचमनस्यापि प्रसिद्धस्येव प्राणविधायोगित्वेन विधानादाक्यभद्प्रसङ्गस् नयोपरिधा-

| पिवददोपतवादिति भावः । न युक्तो वाक्यभेदः स्यां गतानि्यादाङ्थ पक्षम्तरमाद--भथवेति । तत्र शवः विस्पष्ेति ।
7६ किमथमनञमताकीतन, ततराह--तस्येति । महा दीदमाचमनं यदनेन प्राणोऽनश्नः सादिति, सतुतिसस्माद्विभेयं॑विदोपतरिषय-
पमनमनय् नोपसंहतम्यमिलवधैः । सिद्धामायति-- एवमिति । तत्र शेठुमादाय व्याचे-कारयेति । ष भयज्तवतो भावः
षं शुद्धत्वं तदय सार्तंमाचमनमनूधत इतयुक्तमाक्षिपति--मन्विति । रसूनेः शतिमूलतेन पामाण्यादुक्तश्तिमूखव सा । नच॑
परिदयोऽयैः शलयानूते बेपरीलयापत्तेरि्थः । भिन्नविषयत्वान्मूलमूकिमावो नानयोरिल्याह--नेति । विषयम्‌
। भिन्नविषयत्वे फकितमाह--नचेति । अरथँकरत्वामविऽपि तद्धविऽतितरसङ्कादित्यथः । व र

अके निरललः संप्रति तदपि नासतीत्या-- नवेति । नच सातोचमनस्य शानुाद भपरीलं १ १

१ सामान्याचमनस्यन्रायुबादादिति मत्वा हेतुमाद--भ४स्येति । अनूतवारनिपेषस्य पुरषा्थतवा (टः

७०२ ्हसूरांकरमाष्यम्‌ | = [भ. रपा. ३.९

च नोभयविधानम्‌ । उभयविधाने च वाक्यं भिद्येत । तस्मात्परा्मेवारिशिषतामशितव्
चोभयत आचमनमनूचय "एतमेव तदनमनभ्रं कुर्वन्तो मन्यन्ते" ( ० ६।१।१४) इति प्राणशया
अ्रताकरणसंकट्पोऽनेन वाक्येनाचमनीयाखप्सु प्राणविद्यासंबन्धित्वेनापूवै उपदिश्यते ।
चायमनग्नतावाद आचमनस्तुत्यथे इति न्याय्यम्‌ । आचमनस्याविधेयस्वात्‌ ।` खयं चान्न
संकटपस्य विधेयत्वप्रतीतेः । न चैवं सव्येकस्याचमनस्योभयाथेताऽभ्युपगता भवति प्रायल्यार्थं
परिधानाथेता चेति । ज्रियान्तरत्वाभ्युपगमात्‌ । क्रियान्तरमेव ह्याचमनं नाम प्रायद्या्
षस्याभ्युपगम्यते तदीयासु त्वप्सु वाखःसंकल्पनं नाम क्ियान्तरमेव परिधानां प्राणस्या
पगम्यत इत्यनवद्यम्‌ । अपिच यदिद किचाश्वभ्य आ कृमिभ्य आ कीरपतंगेभ्यस्तस्ेऽक्न
( व° ६।१।१४ ) इत्यन्न तावन्न सवोन्नाभ्यवहारश्योदचयत इति श्क्यं वक्तुम्‌ । अशब्दत्वादशकं
त्वाञ्च । सवै तु प्राणस्यान्नमितीयमन्नदृष्टिश्चोधते त्साहचर्याच्चापो वास इत्यत्रापि नापः
चमनं चोदयते रसिद्धाखेव त्वाचमनीयाखप्सु परिधानदृष्टिश्चो्यत इति युक्तम्‌ । न ह्यधवैर
| स्तप्रमान्याख्या
प्राणवासस्तवभ्यानाख्यः संकल्पः प्राणवियाङ्गत्वेन बिधीयत इल्याह-- तस्मादिति । स्वयं चेति अपूर्वतादिरधैः।
विनियुक्तस्याचमनल प्राणाच्छादनार्थत्ं विरुद्मियाशङ्कयाह- न चैवं सतीति । आचमनलाच्छादना्थत्मसिद्रमि
किंच यथा पूर्ववाक्ये प्राणखान्नघ्यानमङ्गं विहितं तथाव्राप्ु वासोध्यानं विधीयते, अन्यथाचमनविधौ पूर्वत्र भ्यानविधि
क्रियाविधिरिदयधेवेशसं स्यादियाह--अपिचेति । भक्षयेदिति शब्दाभावाच्छरायमस्य सर्वस्य मनुष्येणोपासकरेन ,
भामतीव्याख्या
विधानम्‌ । युक्तयन्तरमाह--उभयविधाने चेति । उपहरी- तस्मात्‌ प्रा्तमेवेति । न चायमनप्नः
इति । स्तोतव्याभवे स्तुतिर्नोपपदत इत्यः । अग्रि मानान्तरप्रतिनप्राप्तं विधेयं स्तूयेत । न चानप्रतासंकत्पोऽयतः
यतः स्तावको भवेत्‌ । न चाचमनमन्यतोऽप्रप्ं येन त्रियं सत्सुयेतेयाह-- स्यं चानभ्नतासंकल्पस्येति । अपि
कर्मण एका्थतेयेयुचितं तस्य बलवस्रपाणवश्ञादुनन्यगतिलरे सलयनेकार्ेता कल्यते । संकये तु कर्पते विधीयमाने न
ह्याह--न चैवं सव्येकस्याचमनस्येति ! अपिच टृचोदनासाहृव्योदटिवोदनैव न्याय्या न॒ चाचमत
त्याह--अपिच यदिव किंचेति । यथा हि श्वादिमयौदस्यान्स्यात्ुमशक्यलादन्नटष्िश्ोयते एवमिहप्यपां परधानाः
षित चोदत इत्यन्नटषटवरिधि्ाहच्याद्रम्यते । अशब्दं च ययपि गष्टवभ्यवहारयो्ुस्यं तथापि दिः शन्दहयनान्तरी
साश्राच्छन्देन क्रियमाणोपलभ्यते । जम्यवहारस्वभ्याहरणीयः कथंचियोग्यतामत्रेणेति विशेषः । किंच छान्दरोग्यानां वाजः
आनन्दगिरीयव्याख्या
पराप्तस विधानमतिरुद्धमाचमनस्य तु सर्वक्माङ्गतया विहितस्य प्राणोपास्लङ्गत्रमपि सिद्धमिति पुनविंधानानथक्यमिति :
भाचमनस्य प्रकृते विधानायोगं दतूङृलयाचं पपक्ष प्र्ाह--अत एवेति । युक्त्न्तरमाद--उभयेति । न चोपरिषार
नानात्वमदोषः संमवल्येकवाक्रयत्वे तद्ेदस्यनिष्टत्वादिति भावः । त किमिह विधेयं तदाद--तस्मादिति । अनुत्रदे हठ
भ्रा्ठमिति । अनम्नताृतिस्तेकस्पे विधित्सिते एूतमनुवदेनेवयाद्ूधाद--आचमनीयास्िति । प्राणविवाधिकारे चेदनक्नत
विधीयते कथं वक्यमेदो न॒ स्ादिलारशङ्भधाह --प्राणेति । तस्र िभियोग्यलं सूजयति--अपूं इति । एतेनापि
व्याख्यातम्‌ । यच्नञ्नतासकीतैनमाचमनस्तुल्थमिति, तत्राह--नचेति । स्तोतव्यपिभेयामवि स्तुतिरयुक्तेखयैः । गिन मिथ
पराततिन स्तूयते न चानमरतासंकल्पोऽन्येन प्राप्तो येन स्तावकः स्यान्न चान्यतोऽप्ा्तमाचमनं येन पिधेयतया सतोतवयमिः
स्वयं चेति । शुद्धं विनियुक्तसैवाचमनस्य प्राणपरिथानार्थते विनियुक्तविनियोगतनिरोधः स्यादिला्च्कयाह-- नचेति ।
वर्मणः स्यदेकाथतेलयुत्तगांदसति बाधके तदनेकाथैत्वासिद्धेः संकट्पमियिपरत्वमेव वाक्यस्ये्याह--क्रियेति । देठमेव ६५
क्रियान्तरमिति । वासःसकपक्रियातो भेदादाचमनस्य क्रियान्तरत्ं संकटपस्यापि परिधानाथंस्याचमनादम्यलवात्तयालमव |
सत्युत्सगैस्य भङ्गो नास्तीलयाह--हयनवधमिति । च दृष्टिचोद नासा चयौदिष्टापि सैव युक्ता नाचमनचोदेलाइ--नपि
सवात्नमक्षणमेवात्रापि चोचे न दृषटिरिल्ाशङकथाह--अत्रेति । दष्वाचकामावं हेतुमाह--भक्बदस्वादिति । भक `
वहरणं मातीलयारक्षयाह--अश्क्यत्वाच्चेति । नह श्रादिमयीदं सवैमन्नमेकेनात्तं शक्यं मक्ष्याभक्ष्यविभििरोधात्‌ । १
दसामथ्विरोभसलमाधानं त॒स्वा्नाुमलभिकरणे निरस्मिति भावः । अशब्दलस्य दष्ट तस्यलादन्वरणबदमिष

२ | पूरव तच्छान्तावः
नान्तरीयकतया दृष्टः ङब्देन क्रियमाणत्वरादभ्यवहरणस्य तञ्जन्यत्वक्षाप्यत्वयोरभावाद नुपपत्तिकेशानस्य 1 त
पद्विपानमेवेतदि्याद--स्ै स्विति । तथापि प्रृते संकटयविधौ किमायातं तदाहइ--तदिति । प्रकणण ^ १.

‡

विभिषैर्ाभावरे किपरत्वं तदाद--प्रसिद्धास्विति । असत सवशचवाकये वशटिविपिराचमनवाक्ये तु त्रियव चो

तमानाधिकर० ] ` ए्पभा-भामती-भानन्द्गिरीयव्याख्यातरयोपेतम्‌ | ७

संमघति । अपिचाचामन्तीति वत॑मानापदेरिष्वा्नायं शव्यो विधिक्षमः
समानं वतैमानापदेशित्वम्‌ । सत्यमेवमेतत्‌। अवद्यविधेये त्वन्यतरसिन्वास
वासःसंकटपनमेवापूवै विधीयते नाचमनं पूर्ववद्धि तदित्युपपादितम्‌ । यदप्युकत विस्रा
चाचमने विधिविभक्तिरिति तदपि पूयैवत्वेनैवाचमनस्य प्रत्युक्तम्‌ । अत एवाचमनस्याविधि.
त्सितत्वादेतमेव तदनमन कुवैन्तो मन्यन्त इत्यश्रेव काण्वाः प्ैवस्यन्त नामनन्ति तस्मादेव-
विदिव्यादि । तस्मान्माध्यंदिनानामपि पाठ आचमनानुवादेनैवविच्वमेव ्रृतप्राणवासोवि्तं
विधीयत दति प्रतिपत्तव्यम्‌ । योऽप्ययमभ्युपगमः कचिदाचमनं विधीयते कचिद्वासोविक्षान-
मिति सोऽपि न साधुः । आपो वास इत्यादिकाया वाक्यभरवरततेः सर्त्नेकरूप्यात्‌ । तस्माद्वासो-
विक्षानमेबेह विधीयते नाचमनमिति न्याय्यम्‌ ॥ १८॥ |

समान एवं चाभेदात्‌ ॥ १९॥
(~ शाण्डिल्यविद्या काण्वानां वियतो ॥ दिरुक्तरेकशाखायां हेविध्यभिति गम्यते ॥ १ ॥

2 > एका मनोमयत्वाविग्रयभिज्ञानतो भवेत्‌. ॥ वियाया वि धिरेकञ् स्यादन्यत्र गुणे विधिः ॥ २॥
वाजसनेविशश्ाखायामश्रिरहस्ये शाण्डिल्यनामाङ्किता विया विक्नाता तत्र च गुणाः भूयन्ते-
स आत्मानमुपासीत मनोमयं प्राणशरीरं भारूपम्‌" इत्येवमाद्यः । तस्यामेव शाखायां वृह
दारण्यके पुनः पठ्यते--“मनोमयोऽयं पुरुषो भाःसव्यस्तस्िन्नन्तहैदये यदा वीषिवा यवो
वा स एष सवेस्ये्ानः सवेस्याधिपतिः सवेमिदं प्रशास्ति यदिदं किच ( घू० ५।६।१ ) इति।

रज्नप्रभष्याख्या
कयलच्च न पूवेवाक्ये क्रियाविधिरिलर्थः। इतश्चाचमनमत्र न विपेयमियाह--अपिचेति । अनप्नं मन्यन्त दूयत्न वास-
रव्यानमपि न विधेयं दोषरसाम्यादिति शङ्ते- नन्विति । उभयोरप्युवादत्वे प्फल्यादवद्यमेकानुव दिनैकं विेयं तच
वधेयं वासोध्यानमेव वासःकार्यस्यानप्नत्वस्याल्यानाद्पूरवतवाचेति समाधानारथः। पू्ेवदिति स्मया प्राप्तमियर्थः । आचामेदिति
1 विधिः कितु विष्णुरूपा यष्टव्य इतिवदनुवाद इत्र लिन्नमाह--अत एवेति! तस्मादेवं विदरिष्यन्नाचामेदित्वा चाचा-
दिति वाक्यस्याविधित्वे काष्पैरपठनं लिङ्गमिर्थः। तर्हि पाठ्वलान्माध्यंदिने आचमनव्िभिः काण्वेध्यानविभिरिति क सचिन्मतं
गराकरोति-योऽपीति॥ १८ ॥ समान एवंचाभेदात्‌ । शाण्डित्येन ररा तत्नाम्नाऽङ्किता, अन्तहदये व्रीह्यादिवत्पुक्ष्म-
लष्तील्थः । जम्यासप्रयमिह्ञाभ्यां संरायमाह--ततरेति। गुणानुपरसंहारोपसंहासै पूत्ौतसपक्षयोः फठम्‌ । पूव प्रा्ताच-
भामतीव्याख्या
चमन प्रविणाचामन्तीति वकैमानापदेशः एवं यत्रापि विधित्िभक्तिततत्रापि जपरिखयवाया वा गहुयादितिवद्विभिलमररिवधरितम्‌ ।
ने इति न्वस्पता्थैता्समिधो यजतीलयादिवद्विपिखेतयाह--अपिचाचामन्तीति । रेषमनिरोहिना्म्‌ ॥ २८ ॥ समान
व चाभेदात्‌ । इहाभ्यासाधिकरणन्ययेन रवः पशः । द्वोर्वियाविभ्योरेकशालागतयोरृ्माणविशेयतया कस्म कोऽन्‌-
९ त बिनिश्वयाभावाद्ातजञाण्नापवतपव्तनारूपस्य च वरिपिःवस्य स्वरससिदधेमयतरोपासनाभिद्‌ः । नच यृणानररिधानािक-
वाद्‌ उमयतरापरि यणान्तरविधानोपलन्धेपिनिगमनहिवभावात्समानगृणानमिधान सङ्गा । तस्ालपिभो यजतीत्यादिषदभ्याह-
आनन्द गिरीयव्याख्या

हीति । इतश्चाचमने विधिरत्र नास्तीदयाह- अपिचेति । तर्द चिन्तनमपि न विषयं दोपसाम्यादविल्याद-- नन्विति । आचमन-
भ्तनयोवैतेमानापदेशमङ्गीकरोति- स्मिति । तदहि द्वयोरविपेयल्रमिान्षङ्यानुवादमात्रसार्रपित्वरलादन्यतरबिभेरावटशरकतव
पर्षनमेव विेयमिति विधानतरे५। सूत योजयत्ति-भवद्येति । तत्र हेतुत्वेनाचमनस्यान्यतः प्राप्निमुक्ता सारयति--पूवैवदरिति ।
पपवीजमनुमाप्य दूषयति--यद्पीति । पूवेवस्ेनापूववस्वामावेनेति यावत्‌ । तत्र शरुता विभित्रिमक्तितनन्रतापतकसन नया? जि
वा जुहुयादितिवदविवक्ितं वा विभित्वमिति भाव; । आचमनस्वानिथेयतरे टिङगालरमाह--अत इति । तर पटावय्याध
प्वदिनानामाचमने विधिरिष्यतामिव्याराङ्कथ श्रुलन्तरानुसारेण तत्रापि यिव्लनमेव विभयमिलाद--तस्मादिति । व
१ जनक्ति--्रङृतेति । यदाचामेदिलनुच तदेवंविदिति वेदनमेव पिषीयत श्यथः । शाघाभेदेनोदितानुदितहोमकदुमयमि
यभतेकदेसिमतमार्षाद--योऽप्ययमिति । एकीयन्यवस्यायोगे फएर्तिमाह--तस्मादिति ॥ १८ ॥ पतत्र प्रप्ताचनननु-

भताचिन्तनें विपेयमि्युक्तम्‌ । इह तु वा्ययोः कस्य वियित्वं कस्य ॒वानुवादत्वमिलयनिश्वयाद्रयोरपि पिवात्रिभिलमार्‌-
५९- समान इति । शाण्डिस्यविथामुदा्रति--वाः+स्जेयीति । शण्डिल्येन दृति तजान्नाऽङ्िता चिता विरोषि।

७०५४ ब्रहमसृत्रशांकरभाष्यम्‌ । [भ. र पा.रण. १०घ्‌

तश्र संशायः-किंमियमेका विधा्िरहस्यशृदारण्यकयोगणोपसंहारश्चोव द्वे पमे पि
गुणालुपसंहारश्चेति । किं तावत्प्राप्तम्‌ । विद्याभेदो गुणब्यषस्था चेति । कुतः-पौनरक्प्र
्गात्‌। भिक्नासु हि शाखलाखध्येदृषेदितृमेदात्पौनरक्लयपरि्ारमारोच्य विधेकत्वमध्यवसा
कश्नातिरिक्ता गुणा इतरथोपसंहियन्ते प्राणसंवादादिष्वित्युक्तम्‌ । एकस्यां पुनः शाखायामः
तृवेदितृभेदाभावादशकयपरिहारे पौनरुक्त्ये न विधरृष्टदेशस्थेका विश्या भवितुमहेति। न चा
कमाञ्नानं षिद्याविधानाथैमपरं गुणविधाना्थमिति विभागः संभवति । तदा शतिरिः
पव गुणा इतरत्रतरभ्र चाक्नयेरक्न समानाः । समाना अपि तूभयत्रान्नायन्ते मनोमयत्वाद्‌य
तस्माक्नान्योन्यं गुणोपसंहार इति । णवं प्राते नूमहे-यथा भिन्नासु शाखासु विधेकत्वं गु
पसंहारश्च भवल्येवमेकस्यामपि श्ाखायां भवितुमहैति । उपास्यामेदात्‌ । तदेव हि बह्म:
मयत्वादिगुणकमुभयत्राप्युपास्यमभिन्न प्रल्यभिजानीमः। उपास्यं च रूपं विद्यायाः । नच वि
माने रूपाभेदे विद्ाभेदमभ्यवसातुं शाक्लुमः। नापि विद्याऽभेदे गुणग्यवस्यानम्‌। ननु पोनरक
प्रसञ्गाद्वियाभेदोऽध्यवसितः । नेत्युच्यते । अथैविभागोपपत्तेः । पकं शाल्लानं विद्यापिधाना
मपरं गुणविधानमिति न किचिन्नोपपच्यते । नन्वेवं सति यदपठितमभ्चिरहस्ये तदेव बृहद
ण्यफे पठितव्यम्‌ “स एष सर्वस्येशानः इत्यादि । यत्तु पठितमेव मनोमय इत्यादि तन्न पठितव्यः
हि ` रन्नप्रमन्याख्या
मनानुवादेनानम्रताध्यानविधिरुक्तः 1 इद त्वेकशखायां विप्रकृटदेशस्थवाक्ययोरेकख विधित्वमन्यस्यानुवादलमियनिः
योरपि बिदयाविधित्वमिति प्रव्युदादरणेन पूर्ेपक्षयति--कि तावदिति । यप्पुनरुक्त, तद्वियान्तरमिति न व्याप्तः
` श्चाप्यादिविथासु व्यभिचारादिदयाशङ्खय शाखमिदे पुनरुक्तिरपिद्धत्युक्तमिलयाद--भिन्नाखिति । यथाऽमरः
कर्मविधिः, "दधा जुहोतिः इति वाक्ये गुणविधिस्तथात्राप्यस्तु न बियभेद इ्याशङ्याह--नचात्रैकमिति । :
णानां पुनरुक्तिश्ृेथा सयादतोऽभ्यासाद्रियाभेदः प्रयाजमभेदवदिति भावः । उक्तगुणोक्तिनं था कतिपयगुणविरिषटोपाय
लभिज्ञानार्थत्वादत उपाखरूपाभेदाद्धि्रशाखाखिव समानशाखायामपि विथैक्यमिति सिद्धान्तसूत्रं योजयति-यः
सौत्रश्वकारोऽप्यथौ व्याख्यातः । यत्र बहवो गुणाः श्रुतासतनतर प्रथानविधिरन्यत्र तदनुवादेन गुणविधिरिति निधय
भामतीष्याख्या
दुपासनाभेद इति प्राप्त उच्यत-रेककम्थमेकलेन प्रत्यभिज्ञानात्‌ । न चागृह्यमाणविशेषता यत्र भूयांसो शणा यस्य क्णो वरि
तत्र तस्य प्रधानस्य विपिरितरतर तु तददुवादेन कतिपययणविधिः । यथायत्र छत्रचामरपताकाहास्तिकाश्वीयशाततीकयाट
व्ककापीमिकग्रातिकयदातिपवयस्ततरालति राजेति गम्यते न तु कतिपयगजवानिपदातिभानि तदमाले, तयेहापि । न चैक
तानां रणानामितसत्रोक्तिरनथिका प्र्भिज्ञानदाव्यीधेलात्‌ । अस्तु वासिभिलातुवादो नष्यहवादानामवदयं सर्वव ्रयोजनव

आनन्दगिरीयन्याख्या

विति यावत्‌ । एतस्यां शाखायां देशभेदेन कृतां विद्यां विषयी्ृलाभ्यासात्लमभिश्ानाच्च संशयमाइ--तत्रति । तर च {
दादिनिरूपणद्धारा वाक्यथैधीसाधनस्येव निरूपणात्पादादिसंगतिः । पूैपक्ष पौनरक्लयपरिष्ाराय विधभिदाद्रणानुपसंदछरः । †
विथेवयेऽप्यपौनस्कत्या्रणोपसं हार शति मत्वा विदय पूर्पक्षयति--करं तावदिति । गोरबदुष्ट वि्यानानालमयुक्तमिल
कुत इति । प्रामाणिकं गोरवमदूषणमिति मत्वाद--पौनरक्तयेति । विथामेदे पौनरुक्यमन्या्तं मित्ररालाई विथ
पोनसवल्रिय रङ्काद--मिश्नास्िति । अध्येतमेदेन राम्दपौनरकसयं वेदितृभेदेन चाथधौनस््ं परिहियते । ८
देशभेदोक्तबिधाफलाथिनां प्रतिपत्तत्वात्तत्द्वाक्याध्येतृतवाच्चापोनस्क्यमिव्याशङ्खयकशाखाध्ययनसख निल्यविधिवेनैव प्रावा
लाद--एकस्यामिति । अम्न्त्र जुदोतीलन्र सिद्धं जु्ोल्थमनूय दपा जुतीतिगुणविभिवदिदापि सादिलपैनलर
इयाह-- नवेति । दयोरदषटविरषतया मिभित्वालुबादलानिश्चयतुसयय॒णोक्िैयध्वच नेयं व्यवसेलाह--तदेति । °
विषामेदाद्रणानुपसंषयर श्युपसंहरति--तस्माक्नेति । उक्तमनूय सिद्धान्तयति--एवमिति । तरियापदेनेतियन्दर, सवन
हेतुमादाय ग्याकरोति--उपास्येति । तदेक्ये गम्यमानेऽपि न विधेक्यं तदैक्ये हत्व मावादियाशङ्कय रूपाभेदो व
उपास्यं चेति । तस्य हेतुत्वमेव स्फुटयति- नचेति । प्रल्भिशाविरोधादिख्ेः । विधेक्य फरितमाह-- नापीति क
वस्थानमध्यवसातुं शक्कुम शति संबन्धः । अध्येदृषेदितमेदामावात्पोनरुक्छमुक्तं सारयति-- नन्विति । म भूति ग ि
मित्याश-नेतीति । अदृश्यमानविशेषतया कस्य कोऽनुवाद इत्यनिश्वयान्नाथविभागसिद्धिरित्यादङ्कय यत भूयसी यण

ततर प्रथानविधिरन्यत्र तदनुवादेन युणकरिधिरिति विभागमभिपेलाहइ--एकं हीति । तुल्ययणोक्तिवैवभ्यस्ं सारयति >
इहदारभ्मके प्रधानविभिरभिरषस्े गणविधिरिलेवं विभागे सतीति यावल्‌ । प्रल्भिभावाब्धोयं ययो किरषनरीलई

पकथाधिक° | रतमभा-मामती-भनन्दागरायव्ाख्याभयोपेतम्‌ । ७०५

रष दोषः । त्लेनेव मदेशान्तरपदितविधापरस्यभिक्ञानात्‌ । समानगुणान्नानेन ६
्रहृषटदेशां शाण्डिल्यविधां पत्यभिह्ञाप्य तश्यामीरानत्वाद्युपदियते । अन्यथा [1
मयं गुणविधिरभिधीयते । अपि चाप्राप्तांरोपदेशेना्थवति वाक्ये संजाते प्राप्ताहापरामरस्य
नित्यालुवादतथाऽप्युपपद्यमानत्वान्न तद्वलेन प्रत्यभिक्षोपोदितुं शाक्यते । तस्मादत्र समानाया-
मपि शालायां विधेकप्वं गुणोपसंहारश्ेत्युपपश्नम्‌ ॥ १९ ॥

संबन्धादेवमन्यच्नापि ॥ २०॥

संहारः स्याश्चवस्थाया नान्नोरहरहं सिविति ॥ विधेकष्वेन संहारः स्यादध्यास्मािदैवयोः ॥ १ ॥
तस्योपनिषदिस्येवं भिन्नस्थानस्यवर्शनात्‌ ॥ स्थितासीनगुसूपास्तयोरिव नाम्नोग्य॑वस्थितिः ॥ २॥

बृहदारण्यके *सस्यं बरह्म" ( बृ० ५।५।१ ) त्युपक्रम्य "तद्यत्तत्सत्यमसौ स आदित्यो य पष
पतसिन्मण्डले पुरुषो यश्चायं दक्षिणे ऽक्षश्युरुषः' ( एण ५।५।२ ) इति तस्यैव सत्यस्य ब्रह्मणो.
ऽधिदैवतमध्यातमं चायतनविरोषमुपदिहय व्याहृतिदारीरत्वं ख संपा दे उपनिषदाबुपदिद्येते ।
तस्योपनिषदहरित्यधिदैवतम्‌ । तस्योपमिषदहमित्यध्यात्मम्‌ । तत्र संहायः-किमविभागेनै-
धोमे अप्युपनिषदाबुभयश्राजुसंधातम्ये उत विभागेनैकाधिदैवमेकाध्यातममिति । तत्र सूत्रेणेवो-
^ ~ ^ ~~ ~~ ~ ~ ~ ~~~ " (शमण्वार वं ` ` = क न र ७ ५
ह्ये प्रधानविधिवदुत्तरत्र॒ गुणविधिरिति भावः ॥ १९ ॥ संषन्धादेवभरन्यश्रापि । सदधूतत्रयं खयदराय्वाकाशात्मकं,
मलं परोक्षभूतात्मकं हिरण्यगभष्यं ब्रह्मोपक्रम्य, तदुक्तं यत्सत्यं तत्‌ स योऽसावादिलयः किं मण्डलं न तत्र स्थाने पुरुषः
करणात्मकः स एवाध्यात्ममक्षिस्थानस्थ इत्युपदिष्य “तस्य भूरिति शिरो मुव इति वाहुः सखरिति पादौ" इति व्याहतिरूपं
शरीरसुक्ता द्वे उपनिषदौ रहस्यदेवतानामनी उपदिदयेते तस्मादिलयमण्डलस्थसयाहरिति नाम प्रकारकत्वात्तयक्षि-
स्यामिति नाम प्रयक्त्वाधिति । इदं नामदरयं विषयस्तत्र नामिनः सल्याख्यस्य ब्रह्मण एकतवत्स्थानमेदोक्तश संशायमाह--
तपरति । पू्ैपक्षे प्रतिस्थानं नामद्रयावुष्रानं सिद्धान्त यथाश्वलयकेकनामानुष्रानमिति फलम्‌ । ष्ान्तसंगलया पूर्वपक्षसूत्रं
भामतीव्याख्या
अन्ादमत्रस्यापरि तत्र तत्रोपलन्धेः । तस्मात्तदेव वृहदारण्यकेऽ्पुपासनं तहृणेनोपसंहारादिति सिद्धम्‌ ॥ १९ ॥ संबन्धाहे-
वमरन्यत्रापि । ययेकस्यामपि शाखायां तेन प्रत्यभिज्ञानादुपासनस्य तत्र विहितानां धर्माणां संकरः । तथा सति सलयस्वै-
कष्यमेदान्मण्डलद्वयवरत्तिन उपनिषदोरपि संकरप्रसङ्कात्‌ । तस्येति च प्रकृतपरामरिताद्धेदः । सत्यस्य च प्रधानस्य । प्रकृतखादुपिदैव-
अनन्दगिरीयव्यार्य
गेव सुटयति-- समानेति । मलभिज्ञानस्याकिंचित्करत्वमाशङ्खयाद-- अन्यथेति । तस्यां वृहदरण्यके गुणविधाना्थमभ्निरहस्ो-
फायामिति यावत्‌ । अयं गुणव्िधिरीशानत्वादियुणकथनमिल्यथः । अभ्रिरहस्योत्पन्नां विवामनुध विरिष्टयुणत्वेम ब्रहदारण्यके तखां
पभविानमित्युक्तम्‌ । इतश्च तुस्वयुणोकतिपरा्षा प्रमि नोपेक्षितन्भेयाह--अपिचेति । तदेव कुतिवन्यायेन स्फोएयति--
प्रातिति । नान्तरिक्षे न दिवीत्यादिपु निष्फलानुवादस्यापि नि्दोवत्पक्रते तुस्ययुणानुवादस्य प्रलयभिक्ञाना्थतवेनार्थवच्वाततस्ययु-
गोत्तिकृता प्रयभिज्ञा नोपेक्षितुं शक्या तेनेञ्चानत्वादिगुणवद्धिवोक्त्या ब्रहदारण्यकवाक्ये समानां मनोमयस्वादितुव्यगुणानुवादस्य
यक्थचिघोगेऽपि प्रधानप्रलयभिक्ञापकतवेन सफलत्वात्तदथीनप्रयमिज्ञायाश्च विरिष्टविधिरोषत्वाद्र हदारण्यके युणविधिरन्यत्र प्रपानविषि-
पवः । सिद्धे पुनरुक्तिपरिहारे फलितमाह तस्मादिति ॥१९॥ विचैक्ये गुणोपसंहारमुकवा तदक्यऽपि तदनुपसंहारणलं बदन
पति संबन्धादिति । विषयमाह--च्रष्टदिति । अप एवेदमग्र आसुस्ता आपः सलयमसुजन्तेलत्र॒ सथरम्दो हिरण्यगमवाची
(च सलं दिरण्यगमाख्यं अरहा महदिल्युपक्रम्येति यावत्‌ । ततततरैवं सति यत्तरसलयं ब्रह्म सोऽप्तावादिलयो विधेयादियपिक्षया पूलिङ्गप्रयीगः ।
, मण्डलमेवादिल्यो नेलयाह--य इति । तस्य ॒स्थानभेदेनादिल्यचाक्ुषपुरुषात्मनावस्थानमुक्वा तावेतावन्योन्यसिन्प्तिषटितौ रदिम-
भपोऽलिन््रतिष्ठितः मागिरयममुम्मिनप्रतिष्ठित शत्यन्योन्यन्यतिषृङ्गयुक्तादिलपुरुपस्य य॒ प॒ पतसिन्मण्डले १ भरति
9 सुब इति बाहू सरिति प्रतिष्ठेति व्याहृतिदेत्वं संपा्च तस्योपनिषदहरिल्ादितयपुरुपस्याहनामत्वमुक्तम्‌ । अनन्तरं च वोऽ
किणेऽुरपस्तस्य भूरिति शिर इत्यादिना व्याहृतिदेह्वं संपा तस्थोपनिषददमिलहंनामतवमुक्तम्‌ । उपनिषदिति देवतामुपगम-
॥ १ तत्मकाचकं रहस्यं नामोच्यते । अहः ब्दः प्रकाशवचनोऽदंङब्दः प्रलयगत्मिवाची तदाइ-- तश्यल्यादिना उपनिषहूयं
, „ईच सत्नहेक्यस्थानमेदाभ्यां संश्चयमाह- तत्रेति । अत्र च सलयविधायामुपनिपद्यवस्मोक्त्या वाक्वार्थधीरैेत॒चिन्तनात्पदादि-
पतिः । पूमैपक्षे विधेक्यादुणोपसंहारनियमे सत्युपनिषदोः साकर्यादतिदेदातिद्धिः । सिद्धान्ते विधक्येऽपि स्थानमेदोपरमधाना
पामवुपसंहारादुपनिषदोरतेकरादतिदशः स्यादिति मः पूरपकषसत्रमादतते-तत्रेति । सूतरक्षराणि योजयति--यभेति ॥
८९

५) ्हसूतरशंकरमाष्यम्‌ । (ज. ३ पा, २अ. ११६

पक्रमते। यथा श्षाण्डिद्यविध्यायां विभागेनाप्यधीतायां गुणोपसं्टार उक्त पवमन्यत्राप्ये
जातीयके विषये भवितुमहेति । पकविधाभिसंबन्धात्‌ । पका हीयं सत्यविद्याधिदैवमध्याः
चाधीता । उपक्रमाभेदा्यतिषक्तपाटाश्च । कथं तस्यामुदितो धर्म॑स्तस्यामेव न स्यात्‌ ।
ह्याचायं कथिदयुगमनादिराचारश्चोदितः स ग्रामगतेऽरण्यगते च लुद्यवदेव भवति। तश्माः
भयोरप्युपनिषदोरुभयत्र प्रा्िरिति ॥ २० ॥ पव प्रतते प्रतिविध्ते--

न घा विरोषात्‌ ॥ २१॥

न वोभयोरुभय्र प्राप्तिः । कस्मात्‌ । विशेषात्‌ । उपासनस्थानविरेषोपनिबन्धादित्यथः। क
स्थानविशेषोपनिवन्ध इत्युचयते--“य पष एतसिन्मण्डले पुरुषः" ( वृ० ५।५।२ ) इति हाफ
दैविकं पुरुषं प्रत्य तस्योपनिषदहरिति श्रावयति । योऽयं दक्षिणे ऽक्षन्पुरुषः' ( बू ५५४
दति हयाध्यात्मिकं पुरुषं प्रकृत्य तस्योपनिषदहमिति,। तस्येति चैतस्संनिहितावलम्बनं सर्वना
तस्मादायतनविशेषव्यपाश्चयेणेवेते उपनिषदावुपदिद्येते । कुत उभयोरखभयच् प्रातिः । नन्वे
पवायमधिदेवतमध्यात्मं च पुरुष एकस्यैव सत्यस्य ब्रह्मण आयतनद्वय प्रतिपादनात्‌ । स
मेवमेतत्‌ । एकस्यापि त्ववस्थाविशेषोपादानेनैवोपनिषद्विरोषोपदेशात्तदवसयस्यैव सा भवितु
दैति । अस्ति चायं दृष्टान्तः सल्यप्याचायैखरूपानपाये यदाचार्यस्यासीनस्यानुवर्तनमुकत
तत्तिष्ठतो भवति । यश्च तिष्ठत उक्तं न तदासीनस्येति । ्रामारण्ययोस्त्वाचा्यख रूपानपायार
| रि रन्प्रभाव्याख्या | न
व्याच्-यथेति । यथा बिथेकयादुपसंहार उक्त एवमन्यत्राप्येकविद्यायामुपसं हाये भवितुमर्हतीयर्थः । सलं वन
कमाभेदस्तावेतावक्ष्यादिखयपुरुषावन्योन्यस्मन्प्रतिष्ितौ,. आदिलररमीनां चश्चुषि चक्षुषश्वादिस्ये प्रतिष्टानादिति प्यति
मिथः संश्टेषपाठस्ताभ्यां वियेक्यसिद्धिः । विधैक्येऽपि किं खत्तत्राद--कथमिति । वियैक्येऽपि स्थानभेदादुपनिषदोरः
सयादिल्याशङक दृष्टान्तेन परिदरति-यो हीति ॥ २० ॥ नाम्यैक्यात्‌ नामसंकरो युक्तः, तथा चाक्षिस्थोऽहरिति ना
सलयत्रह्मत्वादादिलयस्थवदिति प्रापने सिद्धान्तसूत्रं योजयति- नवेति । नाग्नोरुपासनस्थानविशिष्टसंवन्ितवादि्ः
तस्योपनिषदहरहमिति च वाक्यद्रयेन तच्छनब्दपरागरष्टयोः संनिहितस्थानविशिष्टयोः पुरुषयोनामसंवन्धपरेणोष
रानुमानं बाध्यमिति भावः । विरोष्यैक्यात्तामसंकर इत्याशङ्कय स्थानभेदेन विशिष्टपुरुषभेदान्नामन्यवस्थामाह-नन्वि
दिना । विरिटसंबन्धे दष्टान्तमाह--अस्तीवि । प्रतिद््ान्तस खरूपसंबन्धिवाद्विरिषटे ध्येये प्रकृते खरान्ततवं ना
मामतीष्याख्या ४
मिलस्य विदेषणतयोपसजेनत्वेनप्रसतुतवास्मसतुतस्य च सत्यस्याभेदासूर्ववद्भणसंकरः ॥ २० ॥ इति प्राप्त उच्यते---न वा
षात्‌ । सलं यत्र सरूपमात्रसंवन्धो धमौणा श्रयते तत्रेवं खरूपस्य सर्वत्र प्रघयमिज्ञायमानतात्तम्मात्रसबन्धिवचच पणिम्‌
तु सविकषषणं परथानमवगम्यते तत्र सकरिरेषणस्यवं तस्य धमीमिसंबन्धो न निविरेषणस्य नायत्यविरेषणसहितस्य । नदि १।
आनन्दगिरीयव्याख्या व
उपनिषदोर्विधेक्ये संकरः शाङ्येत तदैक्यं कथमि ङयाद--एफेति । विधैक्ये हेतुमाह--उपक्रमेति । सल मधु
दस्तवेतावन्योन्यि्निल्यादिः्यतिषिक्तपाठस्ताम्यां विचैक्यं सिद्धमिलर्थः । तदेक्येऽपि रकि सवात्तदाह-- कथमिति । ध
सयानमेदादुपनिषदोरसंकरः स्थादिल्यक्ङय॒दृ्टन्तन परिदरति--यो हीति । तस्योपनिषदिति प्रकृत्तलपरमदरत ॥ |
स्याभेदाद्विशेषणतया स्थानस्योपसजंनत्वाद्णभ्रषानयोश्च प्रधाने संप्रल्यात्तदविनामावात्तुपसंहारो गुणानामिल्यथः । ४6
पसंहारभरौन्ये फटितमाद--तस्ादिति ॥ २० ॥ सिद्धान्तयति--एवमिति । वाशब्दस्यावारणायैलमुपल ४
--न वेति । ध्ययामेदे ध्यानमेदात्किभिति न प्रा्तिरिवयाह--कस्मादिति । हेतुं गृदीत्वा ्याचष--विकेादिति ह
ध्येयोपस्जंनभूतौ स्थानविशेषो ताभ्यामुपनिषदोयोगाद्यवस्था तयोधुक्तेखथः । तस्येतिपरागृष्टन्रह्मणो त र न
विशेषसंगतिरसिद्धेति राङते--कथमिति । उपनिषदोः स्थानविशोषयोगं साधयनि--उच्यत इति । निषध व
ग्दमुपनिषद्धथां संबदमिलाशङकयाह-- तस्येति । तस्योपनिषदिल्युभयत्र तच्छब्देनाधिदेवादिविशिष्टस्यैव पराम । 1
खरूपमात्रासंबन्धात्तहययं व्यवस्थयानुसंभेयम्‌ । नहि सर्वनाम संनिहितं हित्वा व्यवहितं स्पृशतीय्थः । (कि ।
फकितिमाह- तस्मादिति । तिशेषणभेदेऽपि विरेष्याभेदादुपसंहारः स्यादिति शक्ुते--नन्विति । ५ नमाह
सल्यमिति । तदि कथमुपनिषयवस्येलयाशङ्य विरिष्टमेदातत्निष्ठल्वा्च तयोरिव्याद--एकस्येति । उत दिरेषाषाके
असीति | परतिवन्तोऽपि दशित अल्यारश्याह_ श्रासेति । तत्र सवरूपोपाधावकततवाथक्तं ठुस्यल्वमिह ठ

तमू्यधि० ] रलप्रभा-भामती-आनन्द्गिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ ।

-लरूप।युबद्धस्य च धभैस्य भ्रामारण्यरूतविरोषाभावादुभयत्र तुख्यवद्धाव इलयदरृ्ान्तः सः ।
तस्राद्यवस्थाऽनयोरूपनिषदोः ॥ २१॥

दद्ोयति च ॥ २२॥
अपि चैवंजातीयकानां धमीणां ग्यवस्थेति लिङ्गदश्नं भवति- तस्यतस्य तदेव रूपं यदमुष्य
रपं यावमुष्य गेष्णौ तौ गेप्णो यन्नाम त्नाम' ( छा० १।७।५) इति । कथमस्य तिमित
तदुच्यते। मश्यादिलयसयानभेद्भितान्धमोननयोनयस्म्षुयसंहायानपइय्निानदेरोनादित्यषरः
पगतान्रूपादीनक्षिपुरुष उपसंहरति -^तस्थेतस्य तदेव रूपम्‌, ( छा० १।७५ ) इत्यादिना ।
तस्माद्यवस्थिते पवते उपनिषदाविति निणयः ॥ २२ ॥

संश्तिदयुव्या्यपि चातः ॥ २६३॥

~ शः आहार्य वा न वान्यत्र संशूयापिविभूलयः ॥ आदहारया ब्ह्मधमत्वाच्छाण्डि
ह्मधमत्वाच्छाण्डिस्यादाववारणात्‌ ॥ १ ॥
(द) क ०.
४ असाचरणधमणा प्रयमिज्ञाऽत्र नास्त्यतः ॥ अनाहा्या ब्रह्ममात्रसेबन्धोऽतिप्रसजजक्षः ॥ २ ॥

ब्रहमज्येष्ठा वीयौ संभृतानि ब्रह्मान ज्येष्ठं दिवमाततान इयेवं सणायनीयानां खिरेषु वीर्य-
संभृतिध्युनिवेशप्रश्चतयो ब्रह्मणो विभूतयः पठ्यन्ते । तेषामेव चोपनिषदि दाण्डिल्यविधाप्रभ-
तयो ब्रह्मविद्याः पठ्यन्ते । तासु ब्रह्मविद्यासु ता बरह्मविभूतय उपसंहियेरन्न वेति विचारणार्या

8 क ` भ । ~ ~~ “>~ <> & अ
याह--ग्रामेति ॥ २१ ॥ उक्तनामव्यवस्थायामतिदेशो रि्गमियाद- दृह्यति चेति । विधैक्यादेवोपसंहारसिद्धाव-
तदेशो ब्रथां यात्तसादेकवियायामपि स्थानमभेदेनोक्तगुणानां विनातिदेशमयुपसंहार इति सिद्धम्‌ ॥ २२ ॥ संभ्रतिदयु-
व्या्यपि चातः । ब्रह्मैव जयेष्ठं कारणं येषां तानि व्रहमज्ेष्ठानि, निोपदछान्दसः, वीर्याणि पराक्रमविरेषा आकासोरा
द्नादयः, तानि च वीर्याणि संभृतानि निर्विघ्े समद्धानि, सर्वनियन्तुः कार्य विप्रकतुरसत्त्वात्‌ । तच ज्ये ब्रह्माग्रे दैवा-
युतत्तः प्रगेव दिवं खगमाततान व्याप्तबत्सदा सर्वव्यापकमिद्यरथः । सवंपराथम्धं रपधनरहत्वमिति वाक्यशेषस्था गुणाः
्श्तिपद्गराह्याः । खिदेष्विति विधिनिपेधशयून्यवाक्येषियर्थः । ब्रह्मसंवन्धाष्धियामेदभानाच संरायमाद-ताखिति ।

भामतीव्याख्या
दग्पमानवेदयुते दण्डरहितः कमण्डलुमानानीयते । तस्मादपिदैवं तयस्योपनिषदना न तदवाध्यासं भवितुमर्हति । यथा चाचर्थस्य
गनछतोऽ्नुगमनं विहितं न तिष्ठतो भवति तस्मान्नोपनिषदोः संकरः कितु व्यवस्थितिः । तद्विदुपन--खरूपानपायािति
॥ २१ ॥ दशयति च । अतिदेशादयेवमेव तचे हि नातिदेशः स्यादिति ॥ २२ ५ स॑ भतियुभ्याप्यपि चातः।
ब्यष्ठा वीया संयतानि ब्रह्मम व्येष्ठं दिवमाततान । अह भूतानां परथमं तु ज तेनाहति व्रस्मणा स्पपितु कः" । बह य्ये्ठयेवां तानि
ऋय जज्ञे जपत । ययपि तषु ताप शाण्डिल्याद्विषियालग्रतनमेदपस्पिहेणाःयामिकायतनलं संम्रव्यादीनां गुणनमापिद्‌ति-
पतमियायतनमेदः प्रतिभाति । तथापि ञ्यायान्‌ दिव इत्यादिना संदरमेणापिदविकविभूतिप्रयमिज्ञानासोडश्चकटाव्ाघु च विधा-
आनन्द गिरीयभ्याख्या

प्थलयथः | विरिष्टोपाध्ुक्तिफलमाह-- तस्मादिति ॥ २१ ॥ उपनिषदोव्धवस्थितत्रे देवन्तरमाद--दुदीयति चेति । तदेष
परोति--अपिचेति । यथोक्तं वाक्य धमीणां संकरमेव दशेयतीति इादरुते--कथमिति । भन्तरक९ सन्यमद्‌ धवेति नाति-
दरसन तदशाद्विवैवयेऽपि खतो नालन्तसंकरो धर्माणामियाह--तद्विति । उपनिपदो्लतिदेसामावाथवस्थपल्युपत्तदरनि--
पस्नादिति ॥ २२ ॥ आयतनमेदाद्रणानुपसंहारमुक्ला तेनेव देतुना संसतिप्रमृतानां युधानां मिवान्तरवुप्महामाद--
पदतीति । पूवन्ययेनैव वाकयाम्तर व्याख्यातुमुदाहरति--त्रहमेति । वीथी दीयीणि पराक्रममदाः । अन्य हि पुरषाः सदयः
व वक्रमान्बभ्ति तेन तत्पराकरमाणां तत एव नियतपूयैत्वरूपकारणत्वे न उयेष्ठा मन्ति मित॒ तत्सदकारिणोऽपि । अक्षीण वु
भध ष्ठं ह्न जयेष्ठ येषां तानि तथा । ब्रह्म खल्वनन्यपेक्षं जगनन्मारि करोति । शिवन्या पराक्रममाणानां बनरदिमध्य भङ्गः
पवत तेन ते खवीयाणि न बिभ्रति । ब्ह्मवीर्थाणि त ब्रह्मणा संगृतात्यनद्न संभूतानीलययः । तज्जं ५ ~
त नि सगेमाततान व्याप्तवन्नित्यमेव विश्वन्य(पकमिलयथः । बरह्म भूतानां प्रथमं तु जभ 8 म्णा क
र : । तिले विधिनिषेषहीनेषु परिरिष्ठोपदेशेषु गरनयेधिति यावत्‌ । विप्मुव्छा संश ब ( व व 1
| प्ाद्विधामेददृष्ा च संशयमाद--ताखिति । अत्र च पि्ाभेदेन गुग्रानुपसंहगेक्त्या वक्याथधीदतोद्र धव द

| ० रप ५ ल्‌ 6 ५ {^ 1 च पः छ
| सिरि । पपे मिघामेदस्य युणव्यवस्थापकत्वासिद्धिः । दाने तस्तिदधिरिति मला पूत्पक्षयनि--ब्रहमेति । न चानिमि

७०५४

=+ न~ ^

७०८ ` बर्तू्शांकरभाष्यम्‌ । [अ. रपा. ३अ. १२

अह्मसंबन्धादुपसहारप्राप्तायेषं पठति । संशतिदयुव्यापिप्रभ्रतयो विभूतयः
तिषु नोपसंहतैव्याः । अत एव चायतनविरोषयोगात्‌। तथा श्ाण्डिल्यविधायां हृदयाय
नत्वं ब्रह्मण उक्तम्‌-'पप्र म आत्माऽन्तदेद्ये' ( छा० ३।१७।२) इति । तद्धदेष वृहरषिचयाय
मपि "दहरं पुण्डरीकं वेदम दहरो ऽस्मिन्नन्तराकादाः' ( छा० ८।६।१) इति । उपकोसलविचया
त्वक्ष्यायतनत्वम्‌ "य पषोऽक्षणि पुरुषो हदयते' ( छा० ४।१५।१ ) इति । पवं तत्र तत्र तततः
भ्यात्मिकमायतनमेतासु विद्यासु प्रतीयते । आधिदैविक्षयस्त्वेता विभूतयः संभृतिधुष्यापिप
तयस्तासां कुत एतासु भ्ाप्षिः । नन्वेताख्प्याधिदैविक्यो विभूतयः भरयन्ते-ज्याया्दि
ज्यायानेभ्यो लोकेभ्यः' ( छा० ३।१७३ ) “पष उ पव भामनीरेष हि सवेषु रोकेषु मा
( छा० ४।१५।४ ) यावान्वा अयमाकारास्तावानेषोऽन्तहेदय आकाश उभे अस्मिन्द्ावापूथि
अन्तरेव समाहिते' ( छा० ८।१।३ ) इत्येवमायाः । सन्ति चान्या आयतनविरोषहीना अपीह प्र
विधाः षोडदकर(द्याः। सत्यमेवमेतत्‌ तथाप्यत्र विद्यते विहोषः संभूव्याधनुपसंहारदेतुः। सः
नगुणाल्नानेन हि प्रत्युपस्थापिताखु विप्ररृष्टदेशाखपि विद्यासु विप्रङृ्टदेश्ा गुणा उपसंहिये
क्षिति युक्तम।संथत्यादयस्तु शाण्डिल्यादिवाक््यगोचराश्च मनोमयत्वादयो गुणाः पर स्परव्यावृ
खरूपत्वान्नप्रदेह्ञान्तरवर्तिविद्याप्रत्युपस्थापनक्षमाः।नच ब्रह्मसंबन्धमात्रेण प्रदेशान्तरवतिंविट
परत्युपस्थापनमित्युच्यते विद्याभेदेऽपि तदुपपत्तेः । एकमपि हि ब्रह्म विभूतिभेदैरनेकधोपाख
7 [ष स्तपमाम्याख्या
अनारभ्याधीतव्रह्मविभूतीनां ब्रह्मसषवन्धेन स्वत्रह्मविदासु प्रयभिज्ञानादुपसंहार इति पूर्वपक्षः । सिद्धान्तमाह
तीति । संभतिश्च युन्याप्निश्च संभेतियुव्याप्नि तदपि सर्वत्र नोपसंहरतैव्यमुपनिषदोरिव व्यवस्थापकबिरोषयोगादिति
योजना । आध्यात्मिकायतनविरोषयुक्तासु विधाखाधिदेविकविभूतीनां प्रयभिन्ञाने देखभावान्न प्रा्तिरिपयुक्त हैतं र
नन्वेताखिति । आधपिदैविकत्वसाम्यादाध्यात्मिकायतनहीनत्वसाम्याद्रा तत्तद्वियास्च संभर्यादीनां प्राप्तिरिति श
उन्तहेतुद्रयं न गुणप्रापकमाधिदेविकविदयानां शाण्डिस्यदहरादीनामायतनहीनविदानां च मिथोगुणसांकयपरसङ्गात्‌, ?
कतिपयसमानगुणविरिषटोपाखस्यैकयं वियेकष्यमावदद्रणप्रा्तिहैतुसद भावान्न प्राप्तिरिति परिदरति-सत्यमिल्यादिः
स्थानविधिष्टमेदान्नाम्नोन्येवस्थावत्संभ्रदयादिगुणविरशिष्टखय ब्रह्मणः राण्डित्यादिवियोक्तगुणविरिषटबरह्मणश्च मिथो भेदेन
भामतीन्याख्या
स्वायतनाश्रवणादन्ततो गरह्माध्रयतया सम्येन प्रलमभिन्ञासंमवात्‌, संश्यादीनां गणानां शाण्डित्यादिवि्ाह षोडशकला
चोपतंहार इति पर्वैः पक्षः । राद्धान्तस्तु--मिथः समानयुणश्रवणं प्रयभिज्ञाय यद्विवया अपू्वोनपि तत्राश्रतान्यणतुपतहाएय
विह संभृत्यादियुणकतब्रह्मविदायां शाण्डस्यादिविद्यागतयणश्रवणमस्ति । या तु काचिदाधिदैविकी विभूतिः शाण्डिव्यादिवियायां
तस्याप्तसकरणाधीनलाततावन्मातरं अहीष्यते नेतावन्मत्रिण संभ्त्यादीनतक्रष्टमहैति । ततरेतत्मयमिज्ञानाभावादिलुक्तम्‌ । ताप
तु प्र्भिज्ञानसमधैनमतिपरसक्तम्‌ । मूयसीनिक्यम्रसङ्गत्‌ । तदिदमुक्त--संभरत्यादयस्तु शाण्डिल्यादिवाफः
आनन्दुगिरीयष्यास्या , ,
कगुणानामाध्यासिकवियाखनुपसंहारः । एप हि सर्वेषु लोकेषु मातील्यादिषु व्यभिचारात्‌ । अनुपत्हयर च प्रथगुपसिन `
च कट्प्यमिति गौरवम्‌ । अतो धनिवेश्यादीनां ब्रह्मसंबन्धेन सवत्र प्रल्यभिज्ञानादुपसंहार इलः । सिद्धान्तमवतायं ग
एवमिति । संमृतिश्च च॒न्या्िश्च संगृतिधन्या्ति तदपि सवत्र नोपसंहतेन्यञ्चुपनिषदोरिव विशेषयोगल्यवखानादिभपए
व्याख्यातमिलयर्थः । दानीं चकारस्यावधारणायेत्वं गृहीत्वा हेतुं विवृणोति--तंथाहीति । आयतनमेदयोगमुक्तयपतं हः
एवनिति । कथं तावता सभृल्यादीनामेतासु पिचाखनुपसंहारः, तत्राह--भाधिदै विक्ष्यस्त्विति । व
लाधापिरेविकयुणानामुपसंदारः सादिति रिदिन शक्ते नन्विति । स्यायान्दिन इति श्ाण्डिसयविचायमिष उ पनल |
विचायां यावान्वा अयमाकाश शति दहरविधायामिति भदः । अध्यात्माधिदैवभेदादनुपसंषारशततर्ि तद्ेदत्योषसनाध
स्यादिलाह--सन्ति चेति । आध्यासमिकवि्यालाभिदैविकविभूतीनामायतनमेदशचन्यन्ह्मभियां चासिन्मकरणे समीक
खल्यमिहि । ता परोडशकलाथाघु॒हानिधासु॒॒तेभूलादियुणानां क्रिमिस्नुपसंहारो न॒ स्ादिलशङ्ाह -त
विरेषहेतुमेव विवृणोति-- समानेति । प्रकृतेऽपि विधाप्रलभिश्ञाया गुणोपसंारः स्यादिलयाशङ्कयाद--स्द ध

तद्मैनिशिष्ट्र्मणः शाण्डिल्यादिविधासु धुतमनोमयत्वादियमैकनह्मणश्च भेदान्न ्रलभिगेति नोपसंहार स्वनः प्रपव +
सखूपम

खलरूपमदास्नलभिक्षयोपसंहारसिद्धिमाशङथाह--न्ेति । कतिपयगुणविरिष्टतयोभयत्रान्नानं विना नेकपोपासले
क

ज्ञानस्य ्ानभिदकत्वे स्यादतिप्रसक्तिरित्य्थैः ॥ तामिव नव्यनक्ति--एकमएीलि । एकस्य नेकयणवत््वेना

हम्ापि° ] ए््रभा-भामती-भानन्दगिरीयव्यास्यभयोपेतम्‌ । ४

इति स्तिः । परोषरीयस्त्याविवदधववर्शनात्‌ । तसमादवी्॑स वीनां
पसंहार इति ॥ २३ ॥ # ज्त्यादानां शाण्डिस्यविद्यादिष्षलु-

पुरुषविध्ायामिव चेतरेषामनान्नानात्‌ ॥ २४ ॥

व< पुविधेका य वा तैत्तिरीयकताण्डिनोः ॥ मरणावभूयत्वादिसाम्यादेकेति गभ्यते ॥ १॥

बहुना रूपभेदेन किंचित्साम्यस्य बाधनात्‌ ॥ न विदयेकषयं तैसिरीये अरह्मषिाप्रशषसनात्‌ ॥ २ ॥

अस्ति ताण्डिनां वैङ्गिनां च रहस्यव्ाह्मणे पुरुषविधा । तत्र पुरुषो यक्षः करिपितः। तदीयमा
युखेधा विभज्य सवन्रयं कल्पितम्‌ । अरिरिषादीनि च दीक्षादिभावेन कब्पितानि । अन्ये
च धमौस्तत्र समधिगता आरीरमन्रप्रयोगादयः । तेत्तिरीयका अपि कंचित्पुरुषयज्ं करप.
यन्ति--तस्थैवं विदुषो यज्स्यात्मा यजमानः श्रद्धा पञ्गी ( नारा० ८० ) इ्येतेनानु-
घाकेन । तत्र संशयः--किं य इतरजोक्ताः पुरुषयकषस्य धमौस्त तेत्तिरीयकेषूपसंहतैष्याः
किवा नोपसंहतव्या इति । पुरुषयज्षत्वाविररोषादुपसंहारप्राप्तावाचक्महे- नोपसंहसन्या इति

। रन्रप्रभव्याख्या
भेदातस॑गृयादीनां नोपसंहार इ्युक्तन्यायातिदेशत्वादस न संगलायपेक्षा थेकस्शुदरीये परोवरीयस्तवादिगुणोपास्तिरण्य-
सभरतरादपास्तिभिद्यते तथैकस्िन्नपि ब्रह्मणि वियामेदोपपत्तेः बरह्मप्रयभिक्ञा न गुणप्रापिकेयाह--परोषरीयस्त्वादिव-
दिति । तसात्संखलयादिगुणविशचिष्टविदान्तरमिधिरिति सिद्धम्‌ ॥ २३ ॥ पुरषविधायां छन्दोगयसथां बियामाद--अस्तीति ।
षो वाव यत्तस्य यानि चतुर्विशति वषौणि तत्मातःसवनमथ यानि चतुश्वत्वारिशद्र्षाणि तन्माध्यन्दिनं सवनमथ
यान्यष्ाचत्वारिशद्रषोणि तश्चतीये सवनम्‌" इति प्रसिद्धयज्ञसाम्यायं सवनत्रयं कल्पितं, (स यदशिशिषति यत्पिपासति यन्न
सते ता दीक्षा अथ यदश्नाति यिबति यद्रमते ता उपसदः अथ यद्धसति यजक्षति यन्मथुनं चरति तानि स्तुतशच्राणि अथ
यत्तोदानादि सा दक्षिणा मरणमेवावभ्रथः वखादिरूपा मे राणा इद्‌ सवनत्रयं यावदायुरनुसंतनुते' दयाशशीः अक्षितमख
च्युतमति प्राणं संश्ितमसि? इति मच्रन्रयभ्रयोगः । षोडश्चाधिकशतवषैजीवित्वं फलमिति दर्धितम्‌ । संशयार्थं शाखान्तरी-
यपुनियामाह-तैत्तिरीयका इति । अत्न विदुषो यज्ञस्येति षष्ठयोः सामानाधिकरण्यवेयधिकरण्यानिश्वयात्संशयमादई--
तमेति । उपसंहारालुपसंहारावेव फलम्‌ । पूत्रासाधारणगुणम्रयमिङ्ञानामावात्वंभयादौ वियाभेद उक्तः । इह तताभार-
परयावरथगुणविरिष्टपुरुषयङ्रूवैकयप्रयमिषानाद्वियकयमिति प्रतुदादरणेन भ्रात षिदधान्तयति-नोपसंहर्तव्या इति।
भामतीव्याख्या
धराशवेति । तसमासंशृतिश् युभ्याश्धिश्च तदिदं संगृतियुव्याप्यपि चातः प्र्भिज्ञानामवान्न शण्डिवयादितरि्यापूपसंरियत
ति तिद्ध ॥ २३॥ पुरुषविद्यायामिव चतरेषामनाञ्नानाव्‌ । पुरषयत्तलपमयतर्यवरिशिएम्‌ । नच विदुषो यज्ञ
? तमानाधिकएण्यसंभवः । यज्ञस्यासेव्यातशग्दूस्य सखरूपवचनतात्‌ । यज्ञस्य घरूपं यजमानस्तस्य च मेतनवाद्विदष
6 समानािकःयतंभवः । तस्मासुरषयज्लावरेषात्मरणावश्थवादिसामाया्चकविवाप्यसाने उभयत्र उभयप पत
अनन्दगिरीयन्याख्या
(र-परेति । यथेद्वीथसैकलैव परोवरीयर्छादियुणवखेन दिरण्यदमश्चलादिदुणवछेन च बहुोपासनं इट तभा भषणो
गकलेनानेकपोपासनादरहमसबन्धमातरेण परलमभिकषनि स्मादतिपरसक्तिरिलरथः । संथेलादीना मनोमवल्वादीनां च विधाप्रलमि-
शाफत्वायोगे फठितिमाह-- तस्मादिति ॥ २३ ॥ तत्तदेदमेदसंभिन्नति्यासु युणनुपसंहारोक्तिपरसब्राक्ारभदवेदिवायां गुणा.
पशपमा-पुरदेति । विषयमाह--अस्तीति । पुरुषो वाव यश्च इति समानापिकरण्य्तेरमाह- तत्रति । रन्दो"
पराताभदः सम्बधः । तस्व यानि चतुर्विृतिवषौणि तत्मातःसवनमथ यानि चदुश्चतारिरदपाणि तन्माध्यदिनं सवनमथ
= तसूतीयं सवनमिति रसिद्धयज्ञसाम्यां सवनत्रयं कलिपतमिलाद--तदीयमिति । स यदिरिषति वतिपप्त्
प १1 अस्य दोक्षा जथ यद्धसति यल्कषति तत्सतुतशखे शब्दववसाम्यादियाह--भशिक्षिपेति । तं
त वाधपतेत्त मृासाणा वा वतसर शद मे प्रातःसवनं माध्यंदिन सवनमनुतुतेलादिरासीः । सोऽ्तमेरागात्रय
44 िमसनयुतमति पराणसंितमसीति मश्रप्रयोगस्तदाह--भन्ये चेति । संरायाध व 1
रेत ॥ ॥ तद्रतयोविदुषो यक्स्यति पष्टयोः सामानाभिकरण्यमैवमिकरण्मनिशचवाुस्पतिधाम पिल 1
। सस्री च्छन्दोग्यभेदोक्तिः । अत्र॒ च मेदानुपसंहारोक्ला वाया्धपीहेतुनिन्तनालादादितगतिः, । न
व तिदधान तद्भेदादलुपसंहार ्यमि्रेलोभयतरापि त
1 पपक्षयति--ुद्ेति । निषादस्थपतिन्यायेन {> पो यक्षखेति सामानापिक्रण्यत्ुरपयश

कस्मात्‌ । तेष्रपधरत्यमिक्षानाभावात्‌ । तद्ाहाचायैः--पुरुषविधायामिषेति । यथेकेषां शा.
खिनां ताण्डिनां येज्गिनां च पुरुषविद्यायामान्नानं नेषमितरेषां तेत्तिरीयाणामाञ्चान,
मस्ति । तेषां हीतरविक्षणमेव यक्ञसंपाव॒नं दयते पलीयजमानवेदवेदिबहिथपाज्यपदूलि-
गाद्यनुक्रमणात्‌ । यदपि सवनसंपाद्नं तदपीतरविलक्षणमेव 'यत्प्रातमेधभ्यंदिनं सायं च
तानि' (नारा० ८०) इति । यवुपि किचिन्मरणावश्चथतवादिसाम्यं तदप्यल्पीयस्त्वादूयसा
वैलक्षण्येनाभिभूयमानं न प्रत्यमिक्षापनक्षमम्‌ । नच तेत्तिरीयके पुरुषस्य यक्षत्वं श्रयते । चि.
दुषो यक्षस्येति हि न चैते समानाधिकरणे षष्टथो विद्वानेव यो यक्स्तस्येति । नहि पुरुषस्य
भुख्यं यक्षत्वमस्ति । व्यधिकरणे व्वेते षष्ठौ विदुषो यो यज्ञस्तस्थेति । भवति हि पुरुष
मुख्यो यक्षसंबन्धः । सत्यां च गतौ मुख्य एवाथे आश्चयितव्यो न भाक्तः । आत्मा यजमान इति
च यजमानत्वं पुरुषस्य निचवन्वेयधिकरण्येनैवास्य यक्षसंबन्धं द रोयति । अपिच तसेवेविदुष

न ५८ “~^ ^ ^ ^ च ~ न~ ^^ ^" ^~ "~~ ^~ ~~~ ~~ २. 2.
हौ 9 1

रज्नप्रभव्याख्या
स्यैव विदुषो यज्ञात्मा यजमानः श्रद्धा पल्ली शरीरमिभ्ममुरो वेदिर्लोमानि बर्हिर्वेदः शिखा हदयं युपः काम आग
न्युः पञ्चसतपोऽत्निदमः शमयिता दक्षिणा वाग्धोता प्राण उद्राता चश्चुरध्वयुर्मनो ब्रह्मा" इति बहुतरधर्मवेरक्षण्यात्न स्य,
पयमिहेलयर्थः । वेदः कुशमुष्टिः शमयिता दमो दक्षिणेखन्वयः। किंच छान्दोग्ये त्रि धाविभक्तायुषरि सवनत्वकत्पना, अग्र
पायकालादाविति वैरूप्यमाह-यद्‌पीति । यन्मरणं तदवश्रथो यद्रमते तदुपसद इति तित्तिरिध्रुतौ सारूप्यमपि भाती.
यत आदह- यदपि किंचिदिति । गजेषयोश्वतुपात््वसारूप्यवदिदं सारूप्यं नेकयप्रयोजकमिलय्थः । वंच छन्दोम
{रुषयज्ञयोरेकयं शरुतमत्र तु भेद इति वैरूप्यान्तरमाह- नचेति । ययपि निषादस्थपतिन्यायेन सामानाधिकरण्यं षो
तथाप्यप्रसिद्धैकयकल्पनागौरवायज्ञसत्मेति भेदोक्तेरेकसेव यज्ञतवयजमानत्वबिरोधादात्मविदो यो यक्घः प्रसिद्धेति वेयि
करण्धमेव युक्तम्‌ । किव विदरत्संबन्धियह्गरूपविरोष्यानुवदिन विदरद्ैर्गसंपद्विधावेकवाक्यता प्रतीयते तां सां रेष
भामतीव्याख्या
राम्‌ । एवं प्रा उत्यते-याटर ताण्डिनां पेक्गिनां च पुरुषयज्ञसंपादनं तदायुषश्च त्रेधा व्यवस्थितस्य सवनतरयतंपदप्‌।
अश्विश्िषादीनां च दीक्षादिभावसंपादनं नेवं तैत्िरीयाणाम्‌ । तेषां न तावत्‌ पुरुषे यन्ञसंपत्तिः । न्यासा यजमान द्यत्र
शब्दः स्वरूपवचनो नहि यज्ञस्ठरूपं यजमानो भवति । कर्दैकमेणोरमेदाभवात्‌ । चेतनाचेतनयेोपरैकयाठपपतेः यजञकमणेधप
तनत्वात्‌ । यजमानस्य चेतनतात्‌ । असनस्तु चेतनस्य यजमानत्वं च विदं चोपपद्यते । तथा चायमथः-एवं ष
पुरुषस्य यः सेबन्धी यज्ञः तस्य संबन्धितया यजमान आसा तथा चातनो गरजमानतं च बिदरससंबन्धिता च यत्‌ ९
स्यातापितरथातमशब्दस्य स्रूपवाचिते विदुरो यज्ञस्येति च यजमानो यज्ञस्ररूपमिति च गौणे स्याताम्‌ । नच सथ गा
तम्‌ । तस्मातुरुषयज्ञता तैत्तिरीये नाप्तीति तया तावन साम्यम्‌ । नच पलनीयजमानवेदुवियादिसंपादनं तैततिरीयाणमिष ताग
आनन्द गिरीयव्याख्या

हारानिलय्थः । सिद्धान्तयति--आषवक्ष्मह इति । पूवोक्तायतननिरेषयोगामाबादुपरसंहारसिदधिरिति शङ्ते-कसादिति |
वियेम्यसाधकवेचेक्यामावातद्वेदे नोपसंदयार दलयाह-तदिति । ऊक्तेऽथ सत्रं पातयति--तदााहेति । तदक्षराणि व्याच
यथेति । अतो विधाभेदादनुपसंहार इति शेषः । यन्त स्ूपैवयाद्वियैवयं गुणोपसंहारेति, तत्राद-तर्षा हीति ॥
हेतुमाद--पत्ीति । (आत्मा यजमानः श्रद्धा पली शरीरमिध्ममुरो वेदिलमानि वर्हिवैदः रिखा हृद्य वृषः ऋ ०
पशुस्तपोऽशि्ष्मः द्ामयिता दक्षिणा वाग्घोता प्राण उद्वाता चश्ठुरध्वदमेनो ब्रह्मा श्रोत्रमप्नीत्‌' श्यादिवहुतररकषा म
मिल्थः । वैलक्षण्यान्तरमाह-- यदपीति । छन्दोग्ये दि पुरुषस्यायु्ञेषा विभज्य सवनत्रयमुक्तम्‌ । तैत्तिरीये ठु साय न
दिनमिति सवनसंपादनमितरविरक्षणं लक्ष्यते, तेन विच्यमेद शयथैः । ‹मरणमेवावयृथः” इति च्छान्देग्ये । '्यन्मर्ण 1
इति तैत्तिरीये । "यद्रमते तदुपसदः इति चोमयत्रापि तुल्यम्‌ । अतो सूपैक्याद्विधक्यमिति सोधमनुबदति--यदपीति नच |
वैलक्षण्ये सति किचिन्मात्रसालक्षण्यान्न विथेक्यमतिप्रसङ्गादिल्याह-- तदपीति । यत्त पुरुषयक्ष्वाविशेषादितिः 0
निषादस्थपतिन्यायेन प्ठयोः सामानाभिकरण्यात्पुरुषस्य यजतवमुक्तमिलयाशङ्कथाह--विदुष इति । व
नक्टीति । अथौनुपपत्यमवि न्यायोऽवतरति । प्रकृते च पुरुषस्य कठैत्वाधक्ञसय करियाखादचैतम्याच्च पुरकयवा । भन
रिलथेः । कथं ति षष्टयोरन्वयः, तत्राह--भ्यधिकरणे स्विति । अथौनुपप्तिस्त्रापि ध तत प
तथामवि्पि प्रकृते पूरपस्य य्तवमेवेलयाशङ्थोक्तम्‌-सस्यां चेति । यक्षस्य कानवधोगिलं मानाम्तरसिडम्ूव
तयाज्यं , तदनुवादेन वरिचाप्रशचं सनाथ पल्यादिसंपादनसंमवादित्यथेः । यजमानतया पुरुषस्य क्षसंवनितवन मदां
लाह-- भामेति । श्नोऽपि तेत्तिरीयकेषु पुरषयकलं ने्टमिलाद--भपिचेति । यथा प्रमतेऽभै भई? ॥

माह

ऋचथि० एलमभा-भामती-आनन्दगिरीयवयाख्यत्रयोपतम्‌ । ७११

इति सिद्वदलुवादश्वुतौ सत्यां पुरुषस्य वञभावमात्मावीनां च यजमानादिभावं पतिपित्समा-
नस्य वाक्यभेदः स्यात्‌ । अपचि ससंन्यासामात्मविां पुरस्तादु पदिदयानन्तरं तस्येवेविदुष
इत्या्युक्रमणं पर्यन्तः पूवेदोष एवैष आन्नायो न खत इति मतीमः। तथाचेकमेव फलमुभ-
योरप्यनुवाकयोरुपरभामहे ब्रह्मणो महिमानमाप्नोति" (नारा० ८० ) इति । इतरेषां त्वन-
न्यदोषः पुरुषविदयान्नायः । आयुरभिवृद्धिफलो ह्यसौ स ॒ह--पोडकं वरतं जीवति य पवं

वेद" ( छरा ३।१६।७) इति समभिव्याहारात्‌ । तस्मच्छालन्तराधीतानां पुरुषविद्याधर्माणा-
मरीमन्रादीनामभातिसतैत्तिरीयके ॥ २४ ॥ पु

वेधाद्यथेमेदात्‌ ॥ २५ ॥

कणः वेयमन्रप्रवरयांदि विय्याङ्कमथवा नतु ॥ विधासंनिधिपाठेन वि्याङ्े मघ्रक्ण
(6 द्धे मध्रक्मणी ॥ १॥
र) } ।

लिङ्गेनान्यत्र मन्नाणां वाक्येनापि ष कर्मणाम्‌ ॥ विनियोगारसंनिभिस्तु बाध्योऽतो नाङ्कता वयोः ॥ २॥

-स्त्याथवेणिकानामुपनिषदारम्मे मन्रसमान्नायः- स्च प्रविध्य हदयं प्रविध्य धमनीः प्रवृज्य
रिरोऽभिगरवृज्य त्रिधा विपृक्त इत्यादिः । ताण्डिनाम्‌-- रेव सचितः प्रसुव यक्षम्‌ इत्यादिः ।
क रेन्नप्रभाष्याख्या = क ।
यह्गानां च धृथग्विधिवादिनस्तव वाक्यमेददोषः स्यादिय्ैः । किंच सलयादिभ्यो न्यास एवापरे च यदेति संन्यासमुक्ता
ई सर्वमिदं जगदित्येवं तमात्मानं ज्ञात्वा भूयो न गरत्युमुपयाति विद्वानिति संन्याससाध्यात्मियां पुरस्तास्राजापलयानु वाके
सपदिरयानन्तरानुवके तस्ेवं विदुष इ्युक्तात्मवियानुवादेन प्ररंसा्भत्वेन तन्छेप्रतया यक्ञसंपत्तिः क्रियते फलेकयश्रतेः,
दोगानां तु खतन्रवियाबिधिरियाह--अपिच ससन्यासामिति । चिन्ताफल्माह-- तस्मादिति ॥ २४ ॥
पेधाद्रथमेदात्‌। देवतामभिचारकता ्रा्थयते-सर्वैमिति । हे देवते, मद्रिपोः स्वमङ्ग प्रविध्य विदार्य विरोषतशर
हदय भिन्धि धमनीः रिराः प्रतरज्ञय त्रोटय रिरश्वामितो नाशय, एवं त्रिधा विषक्तो विश्चिषटो मवतु मे शतरुरिखर्थः ।

भामतीष्याख्या
पिनां वा त्रियते सनसपततिर्येषा व्रिक्षणव । तस्माद्यो वेल्शरण्ये सतिन कितिन्मत्रसाटकषष्याद्रियेकःतपृरचितमतिप्रसक्गन्‌ ।
मपिचि तस्येव विदुष इ्यतुवादशती सत्यामनेकाथेवरिधानि वाक्यभेददोषप्रसक्तिरि्य्ः । अपि चैयं पद्गिनां ताण्ठिनां च पुमषयन्ञ-
याफटानरयुक्ता स्वतन्त्रा प्रतीयते । तेत्तिरीयाणां तु एवंवरिदुष इति प्रवणादूर्वाक्तपरामशत्तफल्लश्रतेश्च पारतन्ध्यम्‌ । नच
शनपरनयोतयमृचितमिलाह--अपिच ससंन्यासामातमविद्ामिति । पतंहरति- तस्मादिति ॥ २४ ॥
धा्थमेदात्‌ । प्रिच।रविषयं दशेयति-आथ्वेणिकानामिति । आधर्मणिकायुपनिपदारम्मे ते ते मन्वाप्तानि तानि
आनन्दगिरीयष्याख्या

म्य माणान्तरमिद्धविदचोगितानुवादेन विदेषणविधिश्रतौ परमितविरेषणानामनूदितपिरोष्यगामिलेनेकवाक्रयलमं मते त्िगेष्यस्य
भपणानां च पृथक्परतिपादनेन वाक्यभेदः स्यादिलयथः । उतश्चोमयनत्र भिन्ना पुरुपवरियेलयाह अपिचेति । मन्यामेनाङ्गन सदि.
मितितया रिथत्तामा्मवि्ां पुरस्ताः जापलो हारुणिरिव्यादावनुवके न्यास इति ब्रहमिलादिनोक्लवा तस्यवैविदुप इनि पूनोक्तपर-
ानेच्ेपत्वमस्य भातीलाह--ससंन्यासामिति । इतश्च पू्दोपोऽथमाघ्नायो न सतत्र दलाद--तथाचेत्ति । ततिरीया्णा
प्पिधम्नायन्य पारतच्यमुक्त्वा पेद्किनां ताण्डिनां च तदान्नायस्य स्वातव्रयमाह--हूतरयां लिति । नत्र दनुमाह--
६ । पोडज्ाधिकं वर्षशतं प्रकर्षेण व्याध्याचनुपद्रतो जीवत्युक्तप्रकरिणात्मानं यज्ञाचात्मके विद्वानिति व्रिचया सदहायुरभि-
दफलस्य सकीतंनात्तत्फलत्वेन स्वात्यं पुरुषविायाः सिद्धभिलयथः । स्वतव्रपरतग्रयोरवयायीग ५.८
९५ पवत्रात्विधासंनिधौ श्रवणाततेत्तिरीयगतपुरुषयज्ञो ज्ञानाञ्जमियङ्गीकृल्यायुरभिवृद्धिफरम्रिधातो मदोऽस्य दर्तः ।
, वयरीनामपि विचासुनिष्यनिकेपातदङ्गलमियाङा्तरालपसहारायं तेषामक्गतं 0 । तत्तदपनिष-
१तेते मवरारतानि तानि च कमणि श्रुतानि विषय इति वक्तुमारभते--भम्तीति । अभिचारदवतामभिनारकना प्राथ.
स्मिति । हे देक, मद्रिपोः समङ्ग प्रविध्य विदारय । बिरोपतश्च दृदयं भरमि मिन्धि । धमनीः शिराः य
सि ब्रोरय्‌ | तदीयं रिरश्चाभितो विदारय ¦ षं मद्विपु्बहुषा विप्क्तो विष्िषो भवविलथः । मिप्रकादकत्वानतमरेनतवा ष
५५८९ : संबोध्यते । सं च यक्षस्य यक्घपतेश्च यजमानस्य निर्वर्तने नियुज्यते प्रसु्रनि । उचैःश्रवाः श्वनोऽशरी यद्य
सष तापसि हरित इनद्रनीरन्तद्र्ीरोऽसीतीन्ः संबोध्यते । मित्रो नामादिलो नोऽसाफ । सुषकरो ८ । पिचार्थ

। एवंश वरुण शत्यादि योज्यम्‌ । इृनद्रादयो देवाः 45 करि्रितूरवसिन्ककले सुत्रं निकततयितुं निविष्टवन्नः शयुपक्तम्य

७१२ बह्मूत्रशाकरभाष्यम्‌ । [अ. ३१, १.१४ ९५

शाक्यायनिनाम्‌--५ेताभ्वो हरितनीरोऽसि' इत्यादिः । कठानां तैत्तिरीयाणां च~ न
मिः हा षरुणः' ( ते० १।१।१ ) इत्यादिः। धाजसनेयिनां तूपनिषदारम्भे प्रथग्य॑प्राह्मणं प्यते.
देवा ह वै सत्रं निषेदुः" इत्यादि । कौषीतकिनामप्यप्निष्टोमग्राह्मणम्‌-श्रह्म वा अग्निष्टोमो र
हमव तवृदरहमणेव ते बरह्मोपयम्ति तेऽखतत्वमाथरुषन्ति य एतवृहसपयन्ति' ति । किमिमे स
भविभ्यादयो मनाः प्रवम्योदीनि च कमोणि विदयासूपसंहियेरम्किवा नोपसंहियेरक्निति भीमा
सामहे। किं तावन्नः प्रतिभाति । उपसंहार पवेषां विधासिति । कतः विधाप्रधानानामुपनिष-
न्थानां समीपे पाठात्‌ । नन्वेषां विद्याथेतया विधानं नोपलभामहे । बाढम्‌ । अनुपलममाना अपि
त्नुमास्यामहे संनिधिसामथ्यात्‌ । नहि संनिधेरथेवत्वे संभवत्यकस्मादसाबनाभयितुं युः!

0 0 0००९ क ठ 8 ४ काक ए कक क क प नी न्न्न न

रन्नप्रभाघ्याख्या
हे देव सवितः, यज्ञं तत्पिं च प्रसुव निर्वतयेदयर्थः । उत्रैः्रवाः श्वेतोऽश्वो यस्येन्द्रस्य स त्वं हरितमणिवनरीलोऽसील।
नोऽस्माकं रौ सुखकररो भवतिलर्थः । अभिष्टोमो ब्रह्मैव स॒ यस्िन्नहनि क्रियते तदपि ब्रह्म तस्माय एतदहःसाध्यं कोः
पयन्दयनुतिष्ठन्ति ते ब्रह्मणव साधनेन ब्रह्मोपयन्ति ते च क्रमेणामृतलमाप्ुवन्तीति योजना । मच्रादिषु तत्तदुपगिष
द्विथाशेषत्वे ्माणभावाभावाभ्यां संशयमाह-किमिति । फलं पूरवैवत्‌ । ननु तेषां शेषत्वे मानाभावाप्नोपसंहार श
शङ़ते-नन्वेषामिति । मश्राद्यस्तत्तद्ियारेषाः फल्वद्वियासंनिहितत्वाैत्तिरीयकगतपुरषयज्ञवदिति समाधते-
बाढमिति । तथाच टष्न्तसंगतिः । सिद्धान्तिपक्षे संनिधिवरैय््यं बाधकमाह- नहीति । अफरमन्रादीनां फलव.
पत्वबोधनं संनिधेरर्थवतत्वं तत्संभवे संलययकस्मादर्थशन्यत्वैनासौ संनिधिराध्रयितुं नहि युक्त इयर्थः । नञपटेतवकसद्ध
विनाऽसावर्थो नाश्रयितुं नहि युक्त इदयर्थः । ननु मच्राणां वियासमवेतार्थप्रकारानसामथ्यौभावान्न वियारोषतवमिी

भामतीव्याख्या
च प्रवग्यीदीनि कमीणि समाश्नातानि । संशयमाह--किंमिम इति । पूपं गृहाति-उपसंहार एवेषां विद्याखिति।
सफला हि सवौ विया आश्नातास्तःसन्निधौ मन्त्राः कमीणि च समाम्नातानि 'फलवत्सजिधांधफलं तदङ्गम्‌” इति स्यायादनिङगभरा
विज्ञायन्ते । चोदयति--नन्वेषामिति । नह्यत्र श्रुतिलिङ्गवाक्यप्रकरणस्थानसमास्यानानि सन्ति विनियोजकानि प्रमाणी,
नहि यथा दृशेपुणमासावारभ्य समिदादयः समाश्नाताप्तथा काचिदियामारभ्य मन्त्रा वा कमौणि वा सपा्नातानि । नकी
सामान्यसंबन्धे संबन्धिसंनिधानमात्र्तादथतभवः । नच श्रुतसङ्गपसिूरणौ विया एतानाकह्वितुमहैति येन प्रकणपित
न्यसबन्धानां संनिपिविकषसंबन्धाय मवेदिलधैः । समापत्ते-बाढमयुपभमाना अपीति । मा नाम भूकटकौना ¶
दानां पसिपणोङ्गानामाक्षा। मन्त्राणां तु स्वाध्यायविष्यापादितपुरुषाथभावानां कमणां च प्रवर्यादीरना सखविष्यपदितपुणाप
भावानां पुरुषामिलपितमाकाहृतां संनिधानादन्यतराकाह्वानिबन्धनो रक्तपटन्यायेन सबन्धः । तत्रापि च विद्यानां फटक्लत्त"
मफलानां मन्राणां कर्मणां च । नच प्रवर््यादीनां पिण्डपितृयज्ञवरसगैः कल्पनास्पदं, फरवततंनिधानेन तदवरोहात्‌ । अनुम
स्यामहे संनिधिसामथ्यीदिति । इदं लढ़ निषृत्ताकाहाया विदायाः संनिधनि श्रुतमनाकाहुया साकाहृसयापि स
म्ौत्तस्या जप्याकाहूमतयापयति । उत्याप्य॒चैेकवाक्यताधुपैति । असमर्थस्य चोपकारकलादपपततेः प्रकरगिन
उपकारसामध्यमासनः कल्पयति । नच प्त्यपि साम्यं तच ्रुलया अविनियुक्ती सुदुङ्तापएुपगन्तुमहतीयनय। परम्परया ९५"

आनन्दगिरीयव्याख्या ॥ र
व्यं कमे श्वतमिलाह--देवा इति । अभ्निटेमनरह्मणमुपनिषदारम्मे पयत इति संबन्धः । अश्निशेमो ब प ^,
करियते तदपि ब्र्मातशचितदरहलिल्यं कमं ये केचिदुपथन्लनुतिषठन्ति ते त्ह्मणेव साधनेन ब्रहमापरयुपगच्छन्ति ¢ ध
जहम क्रमेण प्रा्रवन्तीलथैः । विषयमुक्त्वोपकारभावाभावमानाभ्यां संशयमाद-किमिल्यादिना । अत्र च धरा
नामपि मन्रादीनां तदुपकारकत्वामवेनातच्छेषतया नान्यप्रोपसंहार्यतेव्युक्तिदारा विचारस्य' शनहेहोगताविर १ म |
मश्रादीनां विधोपाथादुपसंहारः । पिद्धन्ते वनुपसंहार इत्यभिप्रेलय विगद्य पूरवैपक्षयति--किमिति । विनियो
विाश्चेषतेति शङते--कुत इति 1 "फलवत्संनिधावफलं तदङ्गम्‌" इतिन्यायात्फल्वद्विथासंनिध्यान्नातानां वता
श्रुत्यादीनां विनियोजकानामन्यतमस्याप्यनुपलम्भादारभ्य कांचन विधामनान्नानादास्नतिङ्गेरेव पूणोया म
रते--मन्विति । विधाया नराकाङ्क्षयेऽपि मन्रादीनां फलवसताय फलवश्ियोगसाकाङकलातस्बिन ,
तया फलवस्वे फलन्तरकल्यनायोगदेकतराकाङक्षायां विधाकाङ्क्षामापाय प्रकरणाथक्षिपिण तच्छेषतेत्याई-- म व
भेधम॑साम्येऽपि संमवात्र विधाेषतेत्याशङ्कयाद-- नहीति । अकसाप्फरं विनेति यावत्‌ । अतुष्टयप्रकाशितान्मत्र

रधाद्यपिकर०] एलप्भा-भामती-भनन्द्गिरीयव्यास्याघयोेतम्‌ । ०१३

नु नैषां मन्राणां विच्याविषयं किचित्सामर््यं पदयामः। कथं च प्रवर्ग्यादी यन्या
तेनेव विनियुक्तानि सन्ति विद्याथेत्वेनापि प्रतिपयेमहीति। तेय दोषः ८४
विदयाविषयमपि किंचिच्छक्यं कट्पयितं हवयादिसंकीतेनात्‌ । हृदयादीनि हि पायेणोपासने-
प्वायतनादि भावेनोपदिष्टानि तद्भारेण च हृद्यं प्रविभ्येसेवंजातीयकानां मच्राणामुपपश्नमुपास-
नाङ्गत्वम्‌ । दष्टश्चोपासनेष्वपि मख्रविनियोगः भूः परपयेमुनामुनासुना' (छा० ३।१५।३ ) इत्येव
मादिः। तथा प्रवग्यौदीनां कमेणामन्यत्रापि विनियुक्तानां सतामविरडधो विच्ासु विनियोगो

"~^ ^ ^~ ~.

रज्नप्रभाव्याख्या
डते नन्विति । पुरसतादुपसवां प्रवग्येण प्रचरन्तीति वाक्येन प्व ऋतुरेषत्वं श्रतं, अमरिधेमादेश तततद्रकयेन
खरगाधर्थतवमतो न वियार्थत्वमियाद--कथं चेति । मन्नाणां विदयासमवेतहदयनाच्यादिप्रकाशकत्वमस्तीयाह्‌--
नैष इति । उपासति मच्रप्रयोगः कापि न दृ इयत आह--दषशचेति । पत्र दीषायुष्यर्थं छान्दोग्ये त्रैलोक्य
कोशतवेनोपालिरुक्ता तत्र पितुरयं पराथनामनच्रः । तत्रामुनेति पुत्रख तरिर्णीम रहति अमुना पुत्रेण सह भूरितीमं लोकमु च
रपय न मे पुत्रवियोगः स्यादिय्थंः । त॑त्तद्राक्येनान्यत्र विनियुक्तानामपि कर्मणां संनिधिना विद्यासु विनियोगो न विरुष्यत
भामतीव्याख्या
तमपा कत्ययति । अ्निपति-ननु नेषा मन्राणामिति । भयोगसमवेतर्थप्रकाशनेन हि मतत्राणापुपयोगो वभि.
तः अविरिष्सतु वाक्यैः" शयत्र । नच वियासंबद्धं कंचन मननु प्रतीमः । ययि च प्रवो न [चिदारम्य श्रते तथापि
वत्वयोगेन कतुसंबन्धं प्रतिपदति । पुरत्तादुपसदां प्रवण प्रचरनि' इति । उपसदां गहूवदव्यमिचसरितकरतुरबन्धतवात्‌ ।
पथि ज्योतिेमविृतावपि सन्द्ुपसदस्तथापि ततरतमानिक्यो व्योतिषमे तु प्रयक्षविहिताप्तेन शीधप्रवृत्तितगा योतिम.
फिव वक्येनावगम्यते । अपिच प्रकृतौ विहितस्य प्रवम्यस्य चोदकेनोपसदततद्धिकृतावपि प्रा्निः । करती वा अद्विरक्तवादिति
यञ्ज्योतिेमे एव विधानपुपस्दा सह युक्त, तेतदाह--कथं च प्रवग्योदीनीति । संनिधानादरधपिप्करपिण वाक्यं
वीय इति भावः । समापते- नैष दोषः सामर्थ्यं तावदिति। यथा्जग्येवा नप्र नि्ैपामि' इति मनने अग्रम ति
वपीति पै कर्म्मवेताथप्रकाशके । शिष्टानां तु पदानां तदेकवाक्यतया यथाक्ंतिद्रयास्यानमेवमिहापि हदयपदस्योपासनागा
रमवेतथलातदनृसारेण तदेकवाक्यतापननानि पदान्तराणि चौण्या लक्षणया च वृत्या कथृचिन्नेयानीति नमतत मन््राणाम्‌ । नच
मनरिनियोगो नोपासनेपु शो येनालयन्ताध्टं कस्य इयाह--दष्श्योपासनेष्विति । ययपि वक्येन बलीयप्ता संनिपि-
लो बध्यते तथापि विरे सति । न वेहाल्ति परिरोषः । वाकेन विनियृक्तस्यापरि ज्योतिष्टोमे परव्रस्य संनिपरिना प्रिधायामपि
परियोगसतभवात्‌ । यथा व््रहमवर्चसकामो वृहस्पतित्तवेन यजेत' इत्रि ब्रहमवर्चसफलोऽप्रि वृहस्पति वाजयेय्घयेन चोयते।
वमन वृहस्पतिप्तवेन यजतेति । अत्र हि क्लः समानकतैकलमवगम्यते धातव प्रययविधानात्‌ । धाल्ीनतरसन्पश्च कथं
प समानः कती स्यात्‌ । ययेकः प्रयोगो भवेत्‌ । प्रयोगाविष्टं हि कवतवप्‌ । तच्च प्रयोगभेदे कथमकम्‌ । तस्मात्समानकरतकला-
दग्रयोगवं वाजपेयवृहस्पतिसवयेोरधीत्वथीन्तरसेवन्धाञ्च । नच गृणप्रधानमावमन्तरेकयोगता समध तत्राप वाजपेयस्य प्रकरणे ,
पक्तानदाजपेयः प्रधानम्‌ । अङ्गं वहस्पतिततवः । नच 'दुशेपूणमासाभ्याग्रिषट्र सोमेन यनेतः शयत्रद्पधानमावप्रपक्गः । नदे-
द्ववन फस्यपिदरोपूर्णमासस्य सोमस्य वा प्रकरणे समाम्नातम्‌ । तथाच द्वयोः सापिकारतया अग्र्यमाण्रिरेषतया गुणपधानभाविं
गी परिनिगमनामविनापिष्ठानमात्रविवध्या लक्षणिकं समानकतरकतवमियदोषः । गदि तु कर्याचिच्छायामारम्याधीतं द्शपूषं-
(तनयापि्टेति । तपाप्यनारम्या्णैतस्येवारम्याधीति प्र्मिज्ञानपिति युक्तम्‌ । तथा सति द्योरपि पृथगपरिकारतया प्रतीतं समग्रपा-
पनं मवेदितरथा तु यषपरधानभविन त्यागो भेत्‌ । तसमाकालर्भधयं सयोग इति हिम्‌ । तिद्नमुपक्मो --
, आनन्दगिरीयव्याख्या अवय
ारायतां न तच्छेषतेति शङ्कते---नन्विति । वर्मणां वियाद्पलं संनिध प्रयाद-- कथं चेति । (५9.
1 तीतिवावयेन अवम्यैख क्रतुशेषलवसिद्धेनै संनिपेविधादेषतं तख वावयादस्यादश्चि्टोमदिश्च उथतिषटमादिवातयेन स्वगो
दिफरुल्ानान् विाशेषतेलथैः । मत्राणां कर्मणां च विचयारेषत्वामावं दूषयति-- नेति । तत्र मत्राणां गिवासमनेता्भरकरायनेन
तच्छेषं सापयति- साम्यमिति | हृदयादील्यादिप्देन नाडीनामादिलयदेश्च संम्रहः । तथापि कथं मन्राणां मिधारिविपयं
| समर्य, पत्राह--हृदयेति । तदसंबद्धान्यपि सन्ति कानिचिदुपासनानीति प्रय्द्युक्तंम्‌ । हदथादिपदस्य विथासमभनावऽपि
गदि कथमितरेषां मब्रपदानां विघाङेषतेलयाशङ्थ हदयादिपदानुसारेण तदेकवा्तया पदान्तराणामपि व
५०, । उपा्िपु मन्रविनियोगखयादृटरक्िष्टा कट्पनेलयशद्रुवाद--श्टशरेति । पुत्रस दीयाुकय छान्दोग्य 1
क 1
4 0 मरग्यादीनामन्यत्र बिनियोगान्न विशेषेति, तत्राह--तथेति । धि पुरस्तादुपस्षदामिवारि
पनान्येपवादिविारेषलसाणकासनिधवलीय स था्यविरोम वाक्येन वाध्यः संनिभिवाक्यिनन्यत्र विनिदुक्तस्यापि प्रवग्यादः
९०

७१४ बहमसूशंकरमाष्यम्‌ । = [अ-२ पा. २अ. १४.२५ ।

वाजपेय इध ब्ृ्टस्पतिसघस्थेति । एवं प्राते बुमः--नेषामुपसंष्टारो विधाखिति । |
वेधाध्थभेदात्‌ । हृदयं प्रविध्येवयेवंजातीयकानां हि म्राणां येऽथौ हदयवेधादयो भिघ्ना
अनमिसंबद्धास्त उपनिषदुदितामिर्विद्याभिः। न तेषां ताभिः संगन्तुं सामथ्य॑मस्ति । ननु हद्‌
यस्योपासनेष्वप्युपयोगात्तद्भारक उपासनासंबन्ध उपन्यस्तः । नेत्युच्यते । हृदयमाभरसंकीतैनख
हयेवमुपयोगः कथंचिदुत्मरेक्षयेत नच हृदयमात्रमत्र मश्राथैः । हृदयं भविष्य धमनीः प्रवृज्य.

व 11 प

0 0 00 0 01

रल्रप्र माव्याख्या
इत्यत्र रष्टन्तमाह-वाज्ञपेय इति । श्रह्मवचसकामो बृहस्पतिसवेन यजेत* इति वाक्येन ब्रह्मवचेसफले विनियुकष्ापि
वृहस्पतिसवस्य “वाजपेयेनेष्टर बृहस्पतिसवेन यजेत" इति वाजपेयग्रकरणस्थवाक्येन वाजपेयोत्तरा्गतया विनियोगवद्िरोध
इयर्थः । यदयप्येकेन वाक्येन प्रकरणान्तरस्थवृहस्पतिसवस्य प्र्यभिज्ञानमङ्गत्वबिधानं च कतुमयुक्तं॒वाक्यभेदपरसङगाद्त
मासाभिहोत्रवत्कर्मान्तरमेव बृहस्पतिसवाद्यमङ्गतया विधीयत इति न विनियुक्तस्य विनियोग इति भद्रगुरुतन्रहयतिदधं, तथापि
यथा नियाभनिोत्नसखाश्वमेधप्रकरणे वाग्यतस्यैतां रात्निममिदोत्रं होतीति नान्ना प्रयभिज्ञा, यथावा दरपूणेमासविकत,
छावाज्यभागौ यज तीत्येकस्मिन्वाकये प्रकृतिस्थाज्यभागयोः पदेन प्रलभिज्ञानं वाक्येन विधानं तथात्रापि वृहस्पतिसवपदेन प्रघ.
भिह्नानं वाक्षयेनाङ्गताविधानं किं न खात्‌ । मच साध्यभावार्थविधायकाल्यातपरतन््रं नामपदं न सिद्धकर्मप्रयमिक्ञक्षममिति
वाच्यं, सिद्धसयाप्य्गतया पुनः साध्यत्वसंभवेऽन्यथातिद्धाख्यातस्यैव प्रसिद्धार्थकनामपारतद्योपपत्तः । नचैवं सति कुण्डः
चिसत्रे ऽप्यज्गत्वेन निल्याभिदोत्रदेव विधिः खादिति वाच्यं, इष्टत्वात्‌ । नच पूर्वैतश्रविरोधः उत्तरतच्रख बलीयस्वात्‌ । पू
तच्रस खतश्रपरतश्रमावनाभेदे तात्पयौच तस्मादेकस्यैव वृहस्पतिनामकस्य धात्वर्थ ब्रह्मवच॑से विनियुक्तख्ापि वाजे
याङ्गतया विनियोग इति भगवत्पादता्पर्यम्‌ । अस्िच विनियुक्तस्य विनियोगे सर्वैसंमतसुदादरणं खादिरत्वादिकं तख क्रतो षि.
नियुक्तस्य वीयौदिफलेऽपि विनियोगात्‌ । तथा मच्रकर्मणामन्यत्र विनियुक्तानां वियाशेषत्वमिति प्राप्त सिद्वान्तयति-मेषाः
मिद्यादिनां । विया हृदयादिसंबन्धेऽपि वेधायर्थानामसंबन्धाकत्लमच्राथीनामभिचारादि संबन्धलिङ्गेत संनिधेवलीय.

भामतीव्याख्या
एवं प्राप्त इति । हदयं प्र्िध्येलयं मनः स्वरसतस्तावदामिचारिकिकर्मसमवेतं सके पदैर्थममि दपटुपटम्यते । तदाः
मिधानसामश्यरक्षणं लिङ्गं वाकयप्रकरणाभ्यां कमाद्रटीयोम्यामपि बलवविमङ्ग पुनः कमात्‌, तमि संनिपिमपोयमि
चारिककर्मशेषलमेवापायते ! यदपि चोपासनाप हदयपदमातरस्य समवेता्थखम्‌ । तथापि तदितां सर्वेषमिव पदानापपपवेतः
धत्वम्‌ । आभिचारिक तु कर्मणि सर्वेषामर्थसमवाय इति किमेकपदसमवेताथता करिप्यति । नच संनिष्युपगृहोताहुपातना पक

आनन्दगिरीयष्याख्या
संनिभिना वचालपि विनियोगादिल्यः । तत्र दृ्टन्तमाह--वाजपेय दति । श्रहवचैसकामो बृदस्पतिसवेन यजेत इति 6
सैसफरोऽपि वृहर्यतिसवो “वाजेन वृहरपतिसवेन यजेत इति वाजपेयाङ्गलेन विधीयते कत्वप्रलयदिकक्ेकततिदरवपो
गतामन्तरेण ' तदयोगदेकमयोगताया रुणमधानमावा्षल्ादाजपेमपरकरण्नानात्सयञितवं वृदस्पतिसवखाज्लम्‌ । नन (44
सकानां सुद्रमेदः तो यदि वृहस्पतिसववाक्यं प्रकरणान्तरसचहस्पतिसवविपरिद्स्यथे कस्तद वाजपेयाङ्गविभिः । मेष पिप
कथं तद प्रकरणान्तरखब्हस्पतिसवसयेह संनिभिः । न चैकमेव वाक्यं दूरस्थं कम संनिधाप्रयलङ्गतेन च विदधाति । तसि
करणा्तरे कौण्डपायिननल मन्तरं इरपतिसवसतन्नाम त॒ परसिददहस्पतिस्तनधमोतिदेशयैम्‌ । तथाच कमोनतरभव वाजययङ्गप
विभीयत इति मतद्वयेऽपि सिते कथं विनियुक्तविनियोगादङकेति सल मभ्युपेख वादोऽयं खादिरत्वादि चात्र च
नच साधिकारयोरपि कमणोरङ्गाङ्गिले दर्पूणमासाविष्ठा सोमेन यजञतेलत्रापि स्यादपूणेमासयोः सोमलख वा प्रकरण व
प्नानात्तयोरगृश्चमाणविदेषतया गुणग्रधानत्वासिद्धेभिन्नप्रयोगत्वेऽपि क्रिययोः कैलापिठानपुरषसेभ्यासलयरिदेरातितम
चाथिष्ठानलक्षणाविरोधादशपुणमासोत्तरकालता सोमानुष्ठानखेति काला्ौऽवं संयोगः । क्ते ठ परकरणाध्ययनसिद्धये रच ४
तमङगङ्गिलमतो इृहस्पतिसवस्ान्यत्र विनियुक्तैव वाजपेये कत्वात्येयन विनियोगवत्वग्यदीनामपि क ५
भिना विचास्वपि विनियोग इति भावः । पूर्पक्षमनूध सतराद्वहिरेवानुपसंहारं परतिजानीते-- एवमिति । ५ नायि
सेनिधेरुपसंद्ारो विचासूक्तः स॒ कसान्निषिध्यत इ्याह---कस्मादिति । तत्र देतुत्ेन सूत्रमवतारयति-वेधादीति अमि
कानां मब्रा्नायस्य विधारोषत्वाभावपरतरेनाक्षराणि योजयत्ति-हृद्यमिति । मिन्नित |
इति । अनभिसंबन्धमेवामभिन्यनक्ति-नेति । हदयपदस्योपासिसंबन्धायत्वा्त्वारा मश्रय तच्ेषतेल्युक्तं सार 4 ं
मच्रसोपासििशचेषलवं भलयादइ-- नेतीति । पदान्तरसममिव्याहतस्य तस्यापि नोपास्ुपवोगो बस्तुतोऽलीति मत! हवतितकरस
हदयस्य विधोपयोगे मनत्राधस तद्धावान्मश्रस्य विधषतेलयाशङ्कथाद--नच्ेति । ञत्रेल्याथवैणश्चलुक्तिः स धोए
मन्रायैस्य विधायोगः स्यादिव्याशद्कय साक्षात्परपरया वेति विकस्म्याधं दूषयति-हृद यमिति । तद्वाए

रपाधधिकर० एलवरना-भामती-भानन्द्गिरीयवयास्यात्रयोपेतम्‌ | क

वंजातीयको हि न सकलो मन्थो विदयाभिरभिसंबध्यते । आभिचारिकविषयो हषो ऽश .
दाभिचारिकिण कमेणा सै भ्विध्येल्येतस्य मन्रस्याभिसंबन्धः। तथा "देव सवितः व
इयस्य यक्षप्रसवलिङ्गत्वादयशेन कर्मणा संबन्धः । तद्विशेषसंबन्धस्तु प्रमाणान्तराद्‌नुस्स्यः।
एवमन्येषामपि मन््ाणां केषांचिलिङ्केन केषांचिद्ध चनेन केषाचित््माणान्तरेषेत्येवमर्थन्तरेष
विनियुक्तानां रहस्यपटितानामपि सतां न संनिधिमात्रेण विदयादोषत्वोपपत्तिः । दुषैलो हि

~^ ^^ ^~ ~. ^~ --~- ~~ ~+".

च ^ ण "^~ ^ ^~ ~ "^ ब +~ + +~
[का 8

^^ ~ ^ ~ २

रनप्रभाग्याख्या ` न
साभिचारादावेव मच्राणां विनियोग इत्यर्थः । दिव सवितः प्रसुव इति मरदक्षिणतोऽ्निं पर्युक्षेदिति वक्यादभिपयुक्षणे
वित्रं जोति कर्मणः पुरसतात्सवने सवने जोति" इति वाक्याद्राजपेये कमविकपे संबन्धोऽस्य मन्रस्येल्याह-तद्धिरोषेति ।
उकतन्ायं शेताश्च इद्यादिष्वतिदिशति-पवमन्येषामिति । प्रमाणान्तरं परकरणादिकम्‌ । ननु लिङ्गादिभिरन्त्र
विनिगुक्तानामपि संनिधिना वियाखपि विनियोगोऽसत्वविरोधादिलयुक्त, तत्राह- दुर्बलो हीति । समवाये समानविषयत्तेन
्योर्विरोधे, परख दौर्बल्यं, कुतः अर्थविप्रकषौत्‌, खार्थगरोधने परस पूर्वन्यवधानेन प्रवृततेरिलर्थः । अयमाशयः--एकत्र
विनियुक्तस्य निरा काहृत्वादन्यत्न विनियोगो विश्द्र एव प्रर॑तु विनियोजकम्रमाणयोः समबलत्वेऽन्यतरविनियोगत्यागायोगाद्‌-
7याकाहोत्पादनेन विनियुक्तविनियोगः खीक्रियते यथा खादिरे यूपो मवति' “खादिरं वीयकामस् यूपं कुयात्‌? इति वाक्याभ्यां
कती विनिथुक्तखय खादिरत्वस्य वी्थफले विनियोगः। यत्र त प्रमाणयोरतुल्यत्वं तत्र न स्वीक्रियते प्रबलप्रमाणेन दुब॑खविनियोगबा-
धात्‌ । यथा (कदचन स्तरीरसि इयसा ऋच रेया गाहंपलयमुपतिष्रत इति तृतीयाविभक्तिध्रयान्यनिरपेक्षतया
गरहपयोपस्थानशञेषत्वबोधिकयेनद्प्रकारनसामर्रूपलिङगप्रप्तमिन््ररेषतं वाध्यते। लिङ्गं हि न साक्षच्छेपतव बोधयति
गिविनद्रपरकाशनमात्रं करोति तेन च लिङ्गनानेन मन्नेण इन्दर उपस्थापयितव्य इति शरुतिः कल्पनीया, तया शेषत्वबोध

भामतीष्याख्या

प्ापयतीति युक्तम्‌ । हृदयपद्स्याभिचरिऽपि समवेतायेस्येतरपदेकवाक्यतापन्नस्य वाक्यप्रमाणसहितस्याभिचाप्किकर्मणः सतिषिना
गालपितुमशक्यत्वादेवं (देवसवितः प्रव यज्ञ्‌" इत्यदिरपि यज्ञप्रतवलिद्गस्य यज्ञा्गते पिदधे न्यो विवतिनिपरिः @ कस्यति ।
(मयेषामवि शेताश्च इत्येवमादीनां केषांचि्रिन केष्चिच्छरृ्ा केषां चिल्पमाणान्तरेण प्रकएेनेति । कसमातुनः संनिपि-
(दादिमर्ायते श्यत जह-- दुरो हि संनिधिरिति । प्रथमतन्गतोऽधः स्मयते । तत्रतु श्रतिरिङ्गयोः समवयि
पमानपिगलवलक्षणे विरोमे किं वीय इति चिन्ता । अतरोदाह्रणम्‌--अस्सन्द्री कक “कद्‌ चन स्तरीरति नेन्द्र शइ्यादिकन ध्रति-
(विवेकी रद्रया गहृपलयुपतिषठतेः इति । त्र हि समध्यलश्षणशिदिन्े परिनियोगः प्रतिभाति । श्रुतेश् गाहूपलमिति
नरितीयातो गाईपतयस्य शेषित्व एनद्रथेति ` च ततीयाश्रतेरेत्या कचः रेषतवमवगम्यते । गचपि गाहपलयभिति द्वितीयाश्रतरापेयीपृचं
री याह्लस्य शेषितनोपपत्तेः । ययपर चेन्येति च तृतीय्रतेरया इन्द्रं प्रति रेषलेनोपपततरपररोधः । पदान्तरसंबन्ये तु
वप्र लिङ्गैन विरोधो न तु तेः । तत्र च विपरीतं बवलम्‌ । तथापि श्रुतिवाक्ययो रूपतो -यापारसेदादेपः । परियात
त्ती हि कारकविभक्तेतया क्रियां प्रति प्रकरलर्थस्य कर्मृकरणमावमवगमयत इति विनिगोजिक्र । क्रियां प्रति हि कभणः शैपरिवं
पणस्य च देपतमिति हि विनियोगः । पदान्तरानपेकषे च क्रियां परति रोषति श्रतिमात्रादतीयेते इति श्रेत । सोयं श्रितः
कातो विनियोगः पदान्तरवशादिरेपेधवसथाप्ये । सोयं विशेषणकरिष्यमावरकषयः सन्धो वामयगोचरः शेषरीिमविसतु
भ, तसद्वायलम्यं विरोभमप्य श्रौतः रोषरेष्रिभावो टिङ्गेन विरुभ्यत इति श्रतिटितपरिरेमे कि सलिङगनुगुमेन गरहूपयप्िति
तपरः स्य व्यार्यायत गाहमलसमीपे देवन्र उपरय इति । आहो श्रलङयुगतया लिन व्यस्यायतम्‌ । भमव
ह सेषः तायां क्रियायां गाहूपतयय इतीन्द्र इन्द्तेरधर्यवचनतादिति । किं तवयप्त रेर्द् वदाय दति । नी ठन यत्रप्तमर्ं
ुतितदसेणापि तत्र विनियो शक्यते । यथा अभिना सिनरेत्‌ प्ाथतता दहेदिति । तस्मात्परं पुरोधाय श्रा विनिग

आनन्दगिरीयव्याख्या ॥
खादिति वितीयमारद्थाह--अमि रिति । स्वैरेव पदैरयं मञ्रः खतोऽभिचारगताथप्रकाकी रथ 9
संनिधि बाधित्वा कमंशषत्वमस्यापादयति । नच स्वपदानामभिचारे समवेताथंये सलेकपदस मवेता्थलमात्रेण विध ेषत्व
स्वपदस्याभिचारेऽपि समवेतार्थत्वादिवय्थैः । आधवैणिकानामुपनिषदुपक्रमस सिङगवशात्कमसंबन्पवत्ता्डिनामपि स
स्किदेव भमततिरिलाद-तथेति । कममातपयोगऽपि केन कास संगतिरिति पनत गमते तेन 0
भषाह-ततदिति । (सावित्रं जुहोति कर्मणः कमणः पुरस्तात्सवने सवने जुहोतिः शति वक्यादराजेयसंबन्धोऽस्य मिध्यतीवर्थः ।

~= | अन्येषां तु शेताश्वो हरितनीलोऽसीत्यादिना वचनं शतिकं वा प्रमाणान्तरं

परणं तेन सवन्पोऽवर सथवत्रानुसतैव्य शति संबन्धः । लिङ्गादिभिरन्यत्र विनियोगे मन्राणां सिदे फल्िमाह--इलयेवमिति ।
" सभः सनिभिकौधष्यते, तत्राह-दुबको हीत । कथं दौ प्रमाणलाविरेषे, तत्रा--हस्युक्तमिति । खार

७९६ बहमसूतराकरमाष्यम्‌ । = [भ. ३ पा. ३अ. १४२५

संनिधिः श्रुत्यादिभ्य इत्युक्तं प्रथमे तचे “श्रुतिलिङ्गवाक्यप्रकरणस्थानसमाख्यानां समवाये पार.

कन

रन्रप्रमाब्याख्या
इति शरुतिव्यवधानेन रोषत्वबोधकं रिग षटिति खारथबोधकघ्ुला बाध्यम्‌ । तथा लिङ्गेन वाक्यं बाध्यं यया योऽन ते का
करोमि धृतस्य धारया सुवेशं कल्पयामि, (तसिन्सीदागृते प्रतितिष्ठ ब्रीहीणां मेध सुमनस्यमानः" इति मच्रभागयोः ॥
सदनकरणे पुरोडाशासादने च तत्मरकाशनसामर््यलिङ्गिन शरुतिद्रारा विनियोगे सति प्रतीतमेकवाक्यत्वं वाध्यते तय
छृत्लेऽपि मच्रे सदनकरणप्रकाशनसामर्थ्यं पुरोडाशासादनप्रकाशनसामर््यं च लिङ्गं कल्पयित्वा ्ुतिकत्पनमोमयः य
मच्नविनियोगवोधने द्वाभ्यां लिङ्गश्रुतिभ्यां व्यवधानेन शुत्येकन्यवहितकृप्तलिङ्गाहुबेलत्वात्‌ । नच सामथ्यं न कल्य
दाच्यं, असमर्थसख विनियोगायोगात्‌, अत एवे गङ्गापदसख तीरबोधविनियोगे लशक्षणारूपं सामथ्यं कटप्यते । तथा न 6
प्रकरणं बाध्यं यथा साहप्रकरणान्रातद्रादरोपसदां द्वादक्चादीनस्येति वाक्येनाहीनाङ्गत्वनोधकेन प्रकरणप्राप्रसाहाङ्गलवाधा.
भामतीग्याख्या
क्त्यम्‌ । तचचास्या कचः प्रमाणान्तरतः शब्दश्च इने प्रतीयते । पथाहि-विदितपदतद्थः कदाचनेत्यचः स्टिन्रमवगच्छी,
श्ब्दाचेन्दरयेतल्यतः । तस्माद्यरुदहनस्येव दहनस्य सलिर्दहने विनियोगो गाहप विनियोग एेन््याः । नच ्रुयतुरोषाजषन्यपरः
स्थाय वत्ति सामरधयकल्यनेति साम्प्रतम्‌ । साम्यस्य पूरवभावितया तदतरोधेनेव शरुतिव्यवस्थापनात्‌ । तस्मदिगयन्र एव ब
लसमीप उपस्थातथ्य इति प्रापतऽभिधीयते--"लिङ्गल्ानं पुरोधाय न श्ुतेर्धिनयोक्तृता । श्रतिज्ञानं पुरोपाय लिङ्गि तुनः
जकम्‌” । य॒दि हि सामर््यमवगम्य शरतेविनियोगमवधासयेखमाता ततः शुतेविंनैयोगं प्रति लिङ्गजञानपिप्वाहुवैखतं भतेत्‌ । 7
तेतदत्ति । श्रुतिविनियोगाय सामध्यंपशषते नपिक्षते सामध्यतिज्ञानम्‌ । अवगते तु ततो विनियोगे नामस्य स॒ इति तनवंह
साम्यं कल्यते । तच्छरतिविनियेोगातरवमलति साम्यम्‌ । न तु पूेमवगम्यते । विनियोगे तु सिद्धे तद्म्यथातुपपया पराप
इति श्वतिविनियोगासराचीना समयपरतीतिप्तदनुरोधेनावस्थापनीया । चिङ्गं तु न स्वतो विनिगोजकमपि तु बिनियोक्रौ कलिव |
श्रुतिम्‌ । तथाहि--न सरसतो छिङगादनेने्र उपस्थातव्य इति प्रतीयते, कितीदगिनद्र इति तस्य तु प्रकएणन्नानतमथ्‌ मर
न्यतः प्रकरणापादितेदमध्यस्य तदन्यथानुपपर्या विनियोगकसनायामपि श्रोताद्विनियोगाकसनीयस्य विनियोगस्यधेपिप्रच
तिरि कट्पयितुमुचिता न तुं तदर्थ विनियोगः । नहि श्रुतमतपपन्नं रक्यमथनोपपादपितुम्‌ । नहि व्रयो ब्राह्मणाः कृकण
न्याविति वाक्यं प्रमाणान्तरोपस्थापितेन माठरेणोपपादयन्ति, उपपादयतो वा नोपहसन्ति राब्दाः । माटरधैति तु धवत
मन्यन्ते । तस्मच्छरुताथससर्थानाहपपत्तिः श्रतेनैवाधौन्तेणोपपादनीया, नार्थान्तरमत्ेण प्रमाणान्तरोपनीतिनेत टोकपिद्धष्‌ । 7" |
छोकसिद्धस्य नियोगातुयोगौं युच्येते शब्दार्जञानोपायभूतलोकविरोधात्‌ । तस्माद्विनियोजिका श्रुतिः कल्पनीया । तथाच याभि
विनियोजिका श्रुतिं कल्पयितु प्रकान्तव्यापारप्तावसरलक्षया श्रुला गाहपले विनियोगः सिद्ध इति निवृत्तकाह प्रकरणमिति कः
लपपस्यां लिङ्गं विनियोक्रीं श्रतिपुपकस्पयेत्‌ । मन्तरसमाभ्नानस्य प्रयक्षयेव विनियोगश्रुलयोपपादितलात्‌ । यथाहूः--ायदगत
दिग्धं केयं तावस्रमित्स्यते । प्रमिते तु प्रमातृणां प्रमरछक्यं विहन्यते" इति । तस्मालतीतश्रौतविनियोगोपपत्यै मनस्य सम ।
तगुणतेन नीयमानं प्रथमां वृत्तिमनहस्जधन्ययापि नेयमिति सिद्धम्‌ । टिङ्गवाक्ययोरिह विरोधो यथा--स्योनं ते पदन
रतस्य धारया पुरेवं कल्पयामि । तसिन्सीदामूते प्रतितिष्ठ व्रीहीणां मेधपुमनस्यमानः' इति । किमयं कतल एव मः एद
पुरोडाशासादने च प्रयोक्तव्य उत कल्पयाम्यन्त उपस्तरणे तसमिम्ससीदेलयेवमादिस्तु पुरोडाशातादन इति । य॒दि वाकं च
कृत््लो मन्त्र उभयत्र, सुरेवं कल्पयामीव्येतदपे्षो हि तस्मिन्सीदेव्यादिः पूरवेेकवाक्यताषटैति यत्कस्पयामि तसि
अथ लिङ्गं बीयस्ततः कल्ययाम्यन्तः सदनकरणे तसकाशने हि तत्समथैम्‌ । तस्मिन्सीदेति एरोडश्तादने त हि तमधि
किं तावस्राप्तम्‌ । लिङ्गादयक्यं बटीय इत्युभयत्र कृतज्ञस्य विनियोग इति । इह हि यत्तसदसमभिव्याहारेण विभज्यमाना
दे ं ॑तद्‌तुरोध भिधा ठ लेतिमसेऽ्यये निषैपमीपि ए
हूतवदेकवाक्यतायां तिद्धार्या तद्नुरेधन पश्चात्तदभिधानसामथ्यै कल्पनीयम्‌ । यथा देवस्यः व
तमवेताथैलेन तदेकवाक्यतया पदान्तराणां तत्पस्वेन तत्र साम्यैकल्यना । तदेवं प्रतीतैकवाक्यतानिवीहाय तदप ध
ङं स्न तद्यापदपिमरति, अपि तु विनियोनिकां शति कल्ययततदलयणमेव कल्येत्‌ । तथाच व ठिक न
त्सदनकरणे च पुरोडाशासादने च कृत््ञ एव मन्तः प्रयोक्तव्य इति प्राप्तम्‌ । एव प्राप्त उच्यते--भवेदेतदेव #
मपू सामध्यौवधारणमपितु अवधूतसामश्यानां पदानां पर्िटपतितानां सामध्यैवशेन प्रयोजनैकलेनेकवाक्यलावधारणप |
पदाति भरथानमेकमथमवगमधितुं समर्थानि विमगि साकाह्णि ता्येकं वाक्यम्‌ । जलय मन्तु काम, ५ सितौ
रणपुरोडाशासादने चादष्ेयतया प्रधाने । तयोश्च सद्नकरणं कलपयाम्यन्तो मनः समर्थः प्रकाशयितुं पुरोडाशासादा ४
आनन्दगिरीयव्याख्या . प
वतत परदान्तरानपेक्ं पदं शतिः । श्रुतभावगता शक्तिरिङगम्‌ । संया बरदत्पदन्दं॑वायम्‌ । तस दौ
रणम्‌ । समानदेकतं स्थानम्‌ । यौगिकः दरष्दः समास्येतयुक्तक्षणानाने्षा समवाये . समानविषयत्वनिरोषे प्रयो

वेषाचरधिकर० | एप्रभा-भामती-भानन्द्गिरीयव्यास्यातोपेतम्‌ । ७१७

५.०८ ।

^^ नीम ५49

भामतीष्याख्या

चादिः । ततश्च यावदेकवाक्यतावेन साम्यमतमीयते तावतीं सामथयमेकेकस्य भागस्येकेकपिननये वरिनिोनिका ति
कल्ययति । तथाच श्रटवेकेकस्य भागरयैकत विनियोगे सति परकरणपायोपपत्तो न वाक्यकम्पितं छिग्ग विनियोजिकां श्रतिमपरां
क्धितुमहैतीलयेकयाक्यताुदधिरुपनञप्यामासीमवति टिङ्गेन वाधनात्‌ । यत्र त विरोधकं लिङग नाह तव समवेतानि
फैकवाक्यता पदन्तराणामपि सामथ्ये कल्पयतीति भवति वाक्यस्य विनियोजकलम्‌ । यथृप्रिव स्योनं त श्यादीनाम्‌ । तरमा
कयं बटीय इति सिद्धम्‌ ॥ वाक्यप्रकरणयोर्विरोपोदाहूरणम्‌ । अत्र च पदानां परस्परपेशावशातककिषिद्विशिष्ट एकसिततय
प्यवतितानां वाक्यत्वं, टन्धवाक्यभावानां च पुनः कोर्यान्तरपिश्षावरेन वाक्यान्तरेण सन्ध; प्रकरणम्‌ । कतैव्यायाः लल
फटमवनाया रग्धधाल्थकरणाया ईतिकतेग्यताकाहाया वचनं प्रकरणमाचधते बद्धाः । यथा दपूणमाताभ्यां सर्मकामो
यनेत' इति । एतद्धि वचनं प्रकरणम्‌ । तदेतस्मिन्‌ स्वपदगणेन किव्प्यय पर्ववति करणोपकारलक्षणकर्यान्तरपेक्षायां परो
यनि" श्यादिवाक्यन्तरसंबन्धः । सपिदादिभावना हि स्तबिभ्युपरहिताः पुरुषे हिं भाव्यमपेक्षमाणा विश्वनिन्ययिन वनुपङ्गतो वार्वा-
दतो बा फलन्तरप्रतिकम्भेन दपूणेमास्तभावनां निर्वारपितुफीशते । तसमात्तदाकहायामुपनिपतितन्येतानि वाक्यानि सकायपिक्षाणि
तदप्रितकरणोपकारलकृणं कायंमाताद्य नि्रण्वन्ति च निवीरयन्ति च प्रधानम्‌ । सोऽयमनयेो्नशश्वदग्धरथवत्संयोगः । तदेवं रकष
पवोवकवप्रकरणयो्विरोोदहरणं सृक्तवाफनिगदः । तत्र हि पौणमसीदेवताः अमावास्यदेवताः समाप्रताः । ताश्च न प्रिध्‌
एकवत्रयतां गन्तुमहन्तीति लिङ्गन पर्णमासीयायादिन्रामीशष्द उकतष्टव्यः अमावास्यायां च समवेतार्थलासयेोक्तव्यः । अगेदानीं
हदते किं यदिन्ातिपदैकवाक्यतया प्रतीयते "अवीवृधं मत ज्यायोऽक्राताम्‌" इति तन्नोक्ए्यमेन्ामिब्दाम्यां सहोकरष्नय-
रति । ततर यदि प्रकरणं बलीयस्ततोऽपनीतदेवताकोऽपि शेषः प्रयोत्तवयोऽध वाकं ततो यत्र देवताशब्दस्तरैव प्रयोक्तव्यः । कं
पि्ासमपनीतदेवताकोऽपि शेषः प्रयोतव्यः प्रकरणस्यवा्गसवन्धप्रतिपादकलात्‌ । फलवती हि मावना परधानेतिकतव्यताव-
गदयति । तदुपजीवनेन श्रुलयादीनां विशेषसंवन्धापादकलात्‌ । अतः प्रधानमावनावचनलक्षणप्रकरणविरेपे तदुपजीकिवक्यं
पयत इति प्रातम्‌ । एवं प्राप्त उव्यते- भवेदेतदेवं यदि विनियोय्यलरूपताम्यमनपेक्षय प्रकरं त्रिनियोजयेत्‌ । अपि तु
परनियोगाय तदपेश्तऽ्यथा पूषरादयतुमन््रणमन््रस्य द्वादशोपसत्तायाश्च नोः स्यात्‌ । तदरूपाटोचनायां च ययैव शीं प्रतीयते
तदठवदविपकृष्ट तु दुबेलम्‌ । तत्र यद तदं श्रला लिङ्गेन वाक्येन वान्यत्र परिनियु्तं ततः प्रकरणं भटक्लोप्यतेः परिशषिण्लु
पकणसेतिकतैव्यतपिक्ा पूते । अथ स्तस्य शीघ्रतरं श्रल्यादि नाकि ततः प्रकरणं विनियोजकम्‌ । गथा समिददिः । तदिह
पणद्रत्स्य सीम्रपरृत्तलमपुच्यते । प्रकरणे हि स्तरपूणीनां वक्यानामुपकरयोपक्रारकाकरहवामातरं दश्यते । वक्तु पदानां
श्य्हवन्धः । ततश्च सह प्रस्थितयोवांक्यग्रकरणयोयावलकरणेनेकवाक्यता कल्यते तावदमवयेनाभिधानसामध्, यावदितिस
व्भेन समर्यं तावदितसतर समर्थेन श्रति्यवदितसर सामेन ्रुतिस्तावदिह शर्या विनियोग्तवता च विच्छित्तयामाका-
ह्या श्रूयतुमानि विहते प्रकएेनान्तरा किते प्िटीयन्त इति वाक्यटीयस्वत्तदेवतरिपाणमपकप एति पिम्‌ ॥ कमपक-
पविरोषोदाहरणम्‌ । राजसूयपरकरो प्रधानस्ैवामिषेचनीयस्य संनिधौ शौनःरपोपास्यानाचश्नातं तत्कि समस्तस्य रानपूयस्या-
गपूतामिपेचनीयस्य । यदि प्रकरणं वटीयस्ततः समस्तस्य राजसूयस्य, अथ कमस्ततोऽभिषेचनीयस्यवेति, कर तवस्राप्तम्‌ ।
प्वमातरं हि संवन्धहेतुः । गामानय प्रासादं परेति गपियस्य क्रियामा्रपिध्रिणः पद्येलनेनापरि संबन्धसंमवाद्िनिगमना-
पतत्‌ । तसमातसंनिधाने संबन्धकारणम्‌ । तथा चानगेलनेनेव गामितयस्य संवन्ध पिनिगम्यते । नच संमिधानमपि संम
ऋणम्‌ । जयेति पुत्रो रज्ञः पुरपोऽपसेतामिलत रज्ञ इयस्य पूतपरपपदसंनिधानामिरेषातमा शूदविनिगमना -
हठा नि्रयहेतु्वततव्या । जत्र पत्ररब्दस्य संबन्धिवचनतय। सपुधितक्रहूुस्यान्तके यदृपनिपतति सवयनतरकरद् ष्टु त्सय
पकहप्तिः पुरषपदेन पुरपरूपमातरभिधापिना खतनेणन न पवयः कितु ेयपसरयतमिलननापरीयाेमी ।
पवी समिधाने आकाहामावादसंबन्धः । तथा चाभाणकः--तं ततेन संबध्यते इति । तथा चोकाद्िपपि न यिसनिषापयि
प्न सेव्यते । तथा संनिरहितमपि यावन्नाकाहुयते न तावत्संबध्यत इति दयोः संबन्ध प्रपि समानवललािमपरकरणयोः
'पचयातंमवाञ्च विकल्पेन राजपूयाभिमेचनीययोरविनियोगः शौनःरेपोपाल्यानादीनामिति प्रापम्‌ । एव । पति र्त
नयते कर्भावाधा हि परविवरादारम्य क्षत्रस्य धृतिं यावदनु्रतति । तथाच--अविच्छिनि कथभाति यद्मप्रनल य |
भनिङ्गातफलं करम तस्य परकरणङ्गताः इति न्यायाद्राजसूयाङ्ृता शोनःरेपोपार्यानादीनम्‌ । अनिपचनीयस्य तु सवक
पराह संनिधिपाठेनाकाहोतथापनीया यवत्तावलिद्धाकिण राजधूयेनेकवक्यिता कन्य । 1 ॥
| नाता कस्यते तावत्या राजसूयैकवाक्यतया तदुपकारकतया सामर््टण य व भ
(६ (प लुपि विनियोक्ीं श्रुतिं कल्ययति यावद्वाक्यकसितेन लिन शरतिरितिरव कर्यं ति त र
५ प्रकरणपाढोपपत्तौ संनिधानपरिकलितमन्तरा वीयते । ्रमाणामव्रिरतिमलात्‌ । र र
“प वृद्िततानिष्येन ततसंनिभेरकत्यनीयत्वात्‌ । तस्माद्र च पविरोषे कमस्य बध एव नच विकला दर्वठतादति ।१९१

९५ भमसस्ून२।कर९म।ण्५य्‌ | (अ, दपा. ईम. १४ २५

दो्ल्यमथेविपकषौत्‌, ( जे सू० ३।३।१३) श्य । तथा कमेणामपि . मवग्यौदीनामनयव

वि 0
~^,
[नि ^ क 2

रन्रप्रभाष्याख्या

दुत्कषैः । प्रधानस्याङ्गाकाह्रूपं प्रकरणं तसयङ्गप्रथानवाक्येकवाक्यतासामर््यशुतिभिः कल्प्यमानाभिः खार्थविनिो
न्यवधानेनाञ्जसामध्यशुोदेयोः कल्पकवाक्याहूैलत्वात्‌ । तथा प्रकरणेन संनियिवौष्यः । यथा राजतूयप्रकरभेन तदन्न
ताभिषेचनीयाल्यसोमयागविशेषसंनिधिपायप्रापतं ्चनःशेपोपा्यानादेरमिषेचनीयरोषतवं बाधित्वा कत्लराजसूदेषतमाप
संनिधेः प्रकरणादिकल्पकत्वेन कुपतप्रकरणाहुवैलत्वात्‌ । तथा संनिधिना समाख्या बाध्यते । तथादि-गौरेडपिकम
स्याके काण्डे आम्नेयपुरोडाशादिकर्मणां कमेण मच्रा आत्नातासत्र द्भिपयोरूपसान्नाम्यसन्निधौ शुन्धध्वं दैव्याय करि
इति म्र आन्रातसत्र॒समाल्याबलेनास्य मचश्रख पुरोडाशपात्रशचन्धनशेषत्व प्राप्तं संनिधिना बाधिता सात्ना्यपपर
डन्धनरोषत्वमापायते । पुरोडाशसंबन्धिकाण्डं पौरोडाशिकमिति पौरुषसमाख्यायाः काण्डान्तर्गतमन्रख पुरोडाशसंक्ध,
सामान्यबोधकत्वेऽपि शोषरोषिभावरूपविनियोगवोधकत्वे संनिध्यादपेक्षत्वेन दुबैलत्वादिति । एवं विरोधे सति रुतिर्वाधिभव
समाल्या बाध्यैव मध्यस्थानां तु चतुर्ण पूर्ववाध्यत्वं परबाथकत्वं चेति श्रुतिलिङ्गसूत्राथैः । तस्मालिहादिनानत विनि.
युक्तानां मश्राणां दुबेलसंनिधिना न विद्यासु विनियोग इति सिद्धम्‌ । तथा कर्मणामिति । कर्मणां मियोपकारत
अनन्दगिरीयव्याख्या
ुतिविरोधे लिङ्ग तद्विरोधे वाक्यस्य तद्विरोधे प्रकरणस्य तद्विरोपे स्थानस्य तद्विरोभे समाख्याया शयत्र देतुमाद--अधविपरक
दिति । स्वाथाक्तेः पूवैपूवोपेक्षतया लिङ्गादीनां विलम्बेनाथषीदेतुत्वमिलथैः । तत्र शतिशिङ्गयो्िरोषोदादरणमेन्या गा्दपलपुपीषन
इ्यत्र॒गापलयमिति दितीयाऽतो गादेपलयस्य करममेतया क्रियां प्रति शेषित्वं सिद्धमेन्यतिठेतीयाश्वतेरैन्यास्य्ः "कदाचन सरि
इत्याधायाः करणत्वेन रोषता । तदयं भतः शेषरेषिमावः कदाचनेलयस्या चश्चेन्रदेवतोक्तिसामथ्यिङगिन विरध्यते । ततर छत
गुण्येन गाषैपत्यमिति तिः सप्तम्यथे तत्समीप इन्द्र उपस्थेय इति व्याख्येया । शरुलनुशुणतया वा लिङ्गमिन्द्र ईरः खोवितफिध
गाहेपत्य इति व्याख्येयमिति संदेहे शतेविनियोगाय सामध्यंपक्षतवेऽपि तञ्ज्ञानानपेक्त्वादवगतश्रौतविनियोगनिवाहाय सपव
तदन्यथानुपपत्या गम्यमानत्वातपूवौवगतश्रोतविनियोगानुरोयेनैव लिङ्गस्थितेसतदेव श्रयनुसारेण नेयमिति स्थितम्‌ .। गिङ्गवययो.
रोधोदाहरणं “स्योनं ते सदनं करोमि रतस्य धारवा सुशेवं कल्पयामि तसिन्सीदाभते प्रतितिष्ठ ब्रीहीणां मेध सुमनस्यमानः ह
किरुपस्तरणे पुरोडाशासादने च कलो मन्रः प्रयोक्तव्यः किंवा कल्पयाम्यन्त उपस्तरणे देषस्तु पुरोडारासादन इति संदेहे मम
स्येकवाक्यताधीपूरवस्वामावात्सदनकरणपुरोडाञ्चासादनयोरनुषठेययोमिभागेनैव प्रकाशने मन्रयोः सामथ्यादेकवापरयतावरेन माम
नुमानास्प्रागेव प्रतीतं सामध्येमेकेकस्य भागसयेकेकसिन्न् मिनियोजिकां भरति कस्पयतीति वाक्यालिङ्गमेव बलवदिति सिढधम्‌ । वषः
प्रकरणयोविंसोषोदाहरणं सूक्तवाकः । तत्र हि पोर्णमासीदेवताः अमावास्यादेवताश्चाम्नातास्ताश्च मिथो नेकवाक्यतां गच्छन्तीति रिम
मथ्यत्पोणमासीप्रयोगादिन््राभ्निशग्दोत्कषं समवेतार्थतवादमावास्यायां च तत्प्रयोगे तदेकवाक्यताप्रतीतम्‌ (अवीवरमेतां महे ज्ययोऽकाम्‌
श्येतदुतछृष्य न प्रयोक्तव्ययुत यतरेदरज्िशब्द उक्छृष्य नीतस्त्रेतैतदपि परौणैमासीत उक्कृष्य प्रयोक्तव्यमिति संशय प्रकए
विनियोञ्यखरूपसामथ्येमनपेक्ष्याविनियोजकत्वाततदरुपालोचनायां च प्रथमभाविनो विनियोजकल्वाल्मकरणाद्वाक्यसख दीप्परृत्तवाय
विनियोजकत्वसंमवाल्मङृतसय साकह्ृत्वं क्ञात्वा तेनेदमेकं वक्यमिलयनुमानास्मागेवोक्तिसा मथ्योत्पदानामेकवाक्यतस्य प्राल्
दविरोधेऽनुमानानुत्थानादेवतापनये तच्छेषाणां वाक्थादपकषै प्वेति । कऋरमप्रकरणयोविसेषोदाहरणं राजसूयसंनिधावमिषेचनीयसम
सौनःरेपोपाख्यानाथान्नातम्‌ । ननेधिपश्ुसोमसमुदायो हि राजसूयसत्राभियेचनीयः सोमथागस्तसख संनिधौ शुनःोपे नाम म
षिपुत्रो हरिश्चनद्रपुत्ेण पुरुषमेधाथं पदयुलेन क्रीतो वरुणाय सखारम्मे कठमारम्पे वरुणं तषट स॒ च तुष्टः सतेनं रसाल
नमक्षदयतादि च श्वतं तत्कि समस्तराजसयाङ्गमुताभिषचनीयदेवेति संशये प्रकरणस्य साकाह्कतायाः रल्षयस्संनिभिपठेनमिर
चनीयस्य स्ववाक्योपात्तपदाथनिराकाह्स्याप्याकाङ्ोत्थापनादुत्थिताकाद्कं प्रकरणमेकवाक्रयतादिकरपनापरपरया प्रगेव वि
कर्पयतीति प्रकरणविरोपे संनिपिवौध्यते । करमसमास्ययो्ररोषोदादरणं पुरोडाशिकाख्याने काण्डे कमेणाममेयादीना ग ध
्तासतत्रामावासकसांनाग्यक्रमे शुन्धध्वं दैव्याय कर्मण इति श्युन्धना्ो मन्रः समास्नातसतत्र पुरोडाशपात्राणां वा शुन `
प्रयोक्तव्यः सांनाय्यपात्राणां वेति संदेदे समाख्या संबन्धनिवन्धना सती तदय यावत्संनिै कल्पयति तावददिकेन मक्ष ह
पिनाकाह्कद्वारा परंपरया श्वत्तिं परिकल्प्य विनियोगस्य कृतत्वात्पुरोडारवादिमग्रबाहुयाचच तत्समाख्यसिदधः खानविरेभ ग
विनियेोक्रीति स्थितम्‌ । तदेवं रिङ्गस्यैकया श्चल्या श्ुलथविनियोगं प्रति व्यवधानं वाक्यस्य द्वाभ्यां शिङ्शचतिभ्यां भर
भिवक्यलिङ्गश्चतिभिः स्थानस्य चतस॒भिः मकरणवाक्यलिङ्गशतिभिः समाख्यायाः स्थानप्रकरणवाक्यलिङ्ग्तिभिः म
दान्मिथो विरोधे कैतेवाधकत्वमे । खिङ्गवाक्यप्रकरणस्थानानां पूैपूवपक्षया बाध्यत्वुत्तरो्तरपक्षया बाधकतेदयु हः
र्याया बाध्येति विवेकः । मभ्राणां विथाशेषत्वं निरस्य भवग्यौदिकमंणां तच्छेषल्ं निरस्यति--तथेति ।

एण

` ऋधिकर० | एतपरभा-भामती-भनन्दगिरीयवयाख्यत्रयोपेतम्‌ । ७१९

विनियुक्तानां न विधारोषत्बोपपत्तिः । न हयेषां विद्याभिः सहकार्य
छ विनियोगान्तरम्‌, ( वाजपेयनेष्ट किंचिदस्ति ॥ वाजपेये तु
ृहस्यतिसवस्य स्पष्टं -'वाजपेयनेषटा इस्पतिसवेन यज्ञतः इति। अपिच.
कोऽयं प्रवम्येः सकृदुत्पश्नो बलीयसा पमाणेनान्यत्र विनियुक्तो न दुेलेन प्रमाणेनान्यग्ापि
भामतीव्याख्या

कमतमाघ्ययोकिरेषोदाहरणम्‌-धोरोडािक इति समास्यति काण्डे साभाग्यनमे च शुन्धध्वं देव्याय कर्मण इति शनधनाो भः
समनातः, तत्र संदिद्यते फं समाख्यानस्य बटीयस्वासुरोडाशषपात्राणां शन्धने विनियोक्तव्यः, आहो सनाय्यपात्राणां शग्धने
को बीयानिति । किंतावसाप्तम्‌ । समाख्यानं बलीय इति । पौरोडाशिकशब्देन हि एरोडाशसंबन्धीनीतयुच्यनते तान्यधिकृल
्रृततं कण्डं पेरोडािकम्‌ । ततश्च यावत्मेण मकरणा्तुमानपरम्परया संबन्धः प्रतिपादनीयः तावत्समास्यया रुव
ह्षदेव स प्रतिपादितं इति अथविप्रकर्षेण क्रमात्तमाख्यैव बलीयसीति एरोडाशषपातरशन्धने मन्वः प्रयोक्तव्यः न सानाय्यपाभ्र-
श्न इति प्राप्तम्‌ । एवं प्रपिऽभिधीयते-समास्यानाकमो गख्वानधविप्रकपीदिति । तथाहि- समास्या न तावत्सबन्धस्य
वराषिका किंतु पोरोडशविरिष्टं काण्डमाह । तदिशिष्टलवन्यधाठपप्या तु संबन्धः काण्डस्याठमीयते न तु सरानमन्रमेदस्य ।
छण च तन्मध्यपातिनो मन्त्रभेदस्यापि तदनुमानम्‌ । न चासौ संबन्धोऽपि लेव शेषशेषिभावः प्रतीयते । अपि तु संबन्ध
माम्‌ । तस्मच्छरृतिसादर्यमस्य दूरापेतमिति कमेण नास्य स्प्ोचिता। तत्रापि च सामान्यतो दरीपूणमातप्रकरणापादितदमश्यस्य
रोनःरेपोपास्यानादिवचारदुपकारकतया परकृतमातरसेबन्धातुपपत्तिः । मन्नसय मरयोगसमवेताथैस्मारणेन सामवागरकाङ्वात्‌ ।
तथाच यं कंचिदक्रृतप्रयोगगतम्ं ग्रकाश्चयतोऽस्य प्रकरणाङ्गलमविरुद्धमिति विशेषपिक्ायां तान्नाय्यक्रमः सान्नाय्यं प्रति प्रकरणाय-
मद्ररेण विनियोगं कल्पयितुपुःसहते न तु समास्यानम्‌ । तस्य दुबेखलात्‌ । तथाहि-समास्या संबन्धनिबन्धना ती
सिद्व सेनिषिषुपकत्यति यवत्ताकैदिकेन प्रल्षच्छेन संनिषानेनाकाहा कस्ये । याप कुतेन संनिधनिनाकाङ्क
वयते तावदितरप्र कुयाकाहयेकवाक्यता । यावच कुसयाकाहयेकवाक्यता तावदितसरकवाक्यतया कुप्तयोपकारसामध्येम्‌ ।
यचाफवाक्यतयोपकारसमरथ्यं तावदत्र लिक्ेन वरिनियोनिका श्रुतिः । यावदु् लिङ्गेन विनियोनिका ्रुतिप्तावदितस
< धा विनियोग इति तावतेव प्रकरणपाठोपपततेः सवै समास्यानकलिते षिच्छिनपूललाद्यमानशस्यमिव निरीं भवति ।
एतेयशमिधायकमन््रवाहुस्यात्काण्डस्य वोरो डाश्िकतमास्थेति मन्तव्यम्‌ । "एकद्वितरचतुप्पञ्चवसवन्तरयकाप्तिम्‌ । श्रत्य्थं प्रति
ऋय ठिददीनां प्रतीयते ॥' शल्भिप्रकपै उक्तः । तत्रापि च '्ाधिकेव ्रुतिर्नियं समास्या बाध्यते सदा । मध्यमानां तु बाध्यत्वं
धधकवमपया" ॥ इति विरेष॒ उक्तो वृद्धैः । तद्य विष्तरषवियतोऽपि प्रथमतन््रानमिज्ञातकम्पया निघ्रा पर्त पतिताः स
टयुपरम्यते । तस्मायथाुज्ञापनारज्ञयोः प्रज्ञातक्रमगेोरुपदत उपदयस्वेलेव मन्वावाभ्रातीो देशसामान्धात्तयेवाङ्गतया प्राभरुतः ।
-पएत इति चिकगतोऽनज्ञमन्रो नावज्ञापने उपदूयसखेति च सिङ्गतोऽवज्ञपने च मन््ो नठज्ञायाम्‌ । तदिह लिङ्गेन क्रमं बापिला
मितं रेषलमापायौ । यावद्धि स्थानेन प्रकरणमुत्पायैकवक्यलयं कल्यते तावचङगिन श्रूतं कन्पपिःवा साधितो विनियोग इति
भकधितरित्टेः नमस्य वाधः । तदिहापि विनियोगे प्रयेकातसतिन चिङ्गेन चतुस्तरतिसय मियाकरम्य बध इति । य
पथपतन्वर एवायमथे उपपादितस्तथापि विरोपे तदुपपादनमिह्‌ त्व विरोधः । नहि रिमरेनामिचारपिकिकभर्वनधः विदयासंबन्पेन करमकरतेन
यते । नच विनिुततविनियोगरक्षणोऽतर विरोधो वृहस्पतिसवेऽपि तलसङ्गात्‌ । अये परतीतिपरिरेभो मच वसतुविरोषः स
वो विगियोगेऽि ततयः । तसमादविरोषमिधदिमलस्योपातनालमिलस्यम्यपिदय शङ्क । तत्रोच्यत--नहि लिक्गत्िरोषेन
| पमोऽमिधीयते । कितु रिज्गपारेच्छितने न कमः कल्पनाक्षमः” । प्रकरणपालोपपत्या हि परीलिक्वाकयप्रकरलेरविनियुक्तः कमेण
| कणवाक्यरिङ्ग्रुतिकल्पनप्रणारिकया विनियुज्यते । तदवरिनियुक्तस्य 1 । ध
(करणपप्रे श्रीणत्वादथाप, ¡ प्रमापुत हति प्रपित्सामवाद्विति । शस्पतिप्तवस्य तु करव ८
| मन ॥ ५५५ 1 ए व ्रन्तरण निरोद्धुं सप्रमामिति
पेषम्‌ । तदिदपु्त व ० वेनियोगान्तरमिति । अपि चैको.ऽयं प्रवर्ग्य
| पृत्तभ्‌--वाजपेये तु ब्ृहस्पतिसवस्य स्पष्टं विनियोगान्तर ५
° । ठत्यवल्तया वृहस्पतिसतवस्य तुन्यताशङ्कापाकरणद्ररिण सषुच्चयो न तु पृथगतितया परस्परेशषलादिति । तं

^

~~~. नी ४ का

आनन्द गिरीवग्याख्या

तेपां तच्छेपतेलर्थः नियूत्त
। भतुपकारकस्य शेषत्वामावादुपकारकसख च प्रवग्योिङृतस्य विचायामनिरूपणान्न तेषा 0 क | 7
वगो न विरोधायेलन्नोपेलवादेनोदाहरणं, तत्राद- वाजपेये स्विति । शति कवाडनिः व ध न
| ध िनि्युकमपि विनियोजयल्यतो न तत्र श्वलोस्तुस्यवल्योरमंथो वाध इत्युभयथाल्वं ष व ममम म्‌ ।
6 शु कोनी सतीलाद--भपिचेति । तुल्यबरलवशङ्कनिरासद्ारा निुकतविनियोगायग क वे ।
| पदपसदामिलादिवाकयं बरटीयः प्रमाणम्‌ । अन्यत्रेति उ" ोटोमाधुक्तम्‌ । दुवैरं प्रमाणं संनिभिः । मः

७२० जहयसूत्रश्चाकरभाष्यम्‌ । । जन २.१. ९ अ. {५१.२६

विनियोगमदैति । अगरृ्माणविरेषत्वे हि भमाणयोरेतदेवं स्यान्न तु बरुवदषरवतोः प्माणयोरगू,
ह्यमाणविश्ेषता संभवति बरुवदबलवस्वविशेषादवेव । तस्मादेषजातीयकानां मश्राणां कर्मेण
वा न संनिधिपाटमाच्रेण विदयाशेषत्वमाशङ्कितव्यम्‌। अरण्याजुवचनादि धमेखामान्यान्ु संनिधिः
पाठ इति संतोष्टव्यम्‌ ॥ २५ ॥

हानो तूपायनशाब्ददोषत्वात्कुराछन्दस्तुत्युपगानवन्तदुक्तम्‌ ॥ २६॥

उपायनमनाहार्यं हानायाहियतेऽथवा ॥ अश्रुतस्मादनाक्षेपाष्ठि्यामेदाश्च नाहतिः ॥ १ ॥

>> विद्यामेदेऽप्यथवाद आहार्यः स्तुतिसाम्यतः ॥ हानस्य प्रयभिक्ञानादेकर्विंहादिवादवत्‌ ॥ २ ॥
विधूननं चालनं स्याद्धानं वा चारन भवेत्‌ ॥ दोधूयन्ते ध्वजाग्राणीस्यादौ चालनद्ेनात्‌ ॥ ३ ॥

हानमेव भवेद्राक्यरोषेऽन्योपायनश्रवात्‌ ॥ कश्रौ न इपरियक्तमन्यः स्वीकतुमहेति ॥ ४ ॥
अस्ति ताण्डिनां श्रुतिः--अश्व इव रोभाणि विधूय पापं चन्द्र॒ इव रादोसुलात्प्मुच्य धूत्वा
श्रीगमङृतं तात्मा बह्मखोकमभिसंभवामि' (*छा० ८।१३।१) इति । तथाथर्वणिकानाम्‌
'तथा विद्धान्नामरूपाद्िमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिग्यम्‌ः ( मुण्ड ३।२।८) इति । तथा
दार्थायनिनः पठन्ति "तस्य पुत्रा दायमुपयन्ति सुहृदः साधुकृत्यां द्विषन्तः पापष्त्याम्‌' इति ।
तथेव कौषीतकिनः "तत्सुकृतदुष्कृते विधूनुते तस्य प्रिया ज्ञातयः खुरृतमुपयन्त्यप्रिया दुष्कृतम्‌
( कौ० १।४) इति । तदिह कचितसुङृतदुष्कतयोहौनं श्रूयते कचित्तयोरेव विभागेन प्रियेरपरि
येश्चोपायनं कचित्तमयमपि हानमुपायनं च॒ त्यत्रोभयं श्रूयते त्र तावन्न किचिद्धकतव्यः

„ ~+ ^ ^~ ~~ ~^ 4 4 ~ ~~ + ~~~ ~~~ ^~ „~ ~^ ~~~ - ^+ ~~~ ~~ ++

1

९ ~~~ + ~~~ ~~~” ^~ ^-^ ~ ^^ ~,

रल्रपरभव्याख्या ।
ताभिः सरैकफलतवे च मानं क्िंचिन्नासीयर्थः । अपिचेल्युकतार्थम्‌ । ननु तदं वेधादिवाक्यानामुपनिषद्धिः सह पाठय फ़
गतिसामाह--अरण्येति । तस्मद्विधादिमच्रकर्मणां वियाखनुपसंदार इति सिद्धम्‌ ॥ २५ ॥ हानौ तूक्तम्‌ । यथ
रजोयुक्तानि जीर्णरोमाणि यक्ता निर्मरो भवति तथाहमपि पापं विधूय कृतात्मा निर्मटीकृतचित्तः सन्‌ूयथा वा राहूपरसश्रत्
राहुमुखात्पमुच्य स्पष्टो भवति तथा इरीरं धूत्वा लक्त्वा देदाभिमानाम्मुक्तः सननकृतं कूटस्थं ब्रह्मात्मकं लोकं अमि
प्रयकत्वेन संभवामीयर्थः । यथा नयः समुद्रं प्राप्य नामरूपे खजन्ति तथा विद्रानिर्थः । तख भृत विदुषः, ध
धनं, तत्तेन विद्याबलेन सुकृतदुष्कृते यजतीलयर्थः । उपायनं प्रदणं तख लयागपूरवैकतवात्‌, अलक्तयोगप्रहणायोग्यः
गोऽथादायाति । यत्र तु ल्याग एव शतः तत्र हानोपायनयोः सहभावस्यावद्यकत्वानावर्यकला्या संशायमाह-

भामत्तीव्याख्या
पाटषटपपादयति--अरण्यादिवचनवादीति ॥ २५ ॥ हानौ तूपायनद्राव्दरोषत्वात्‌ कुशाच्छ्स्तुः!
पगानवत्तदुक्तम्‌ । यत्र हानोपायने श्रूयेते ततराषिवादः संनिपति युत्प्युपायनमात्रश्रवणं तत्रापि नान्तरीयकतया तना
पमिति संनिपातः । यत्र तु हानमात्रं पुकरृतदुष्कृतयोः श्रतं न श्रूयते उपायनं, तत्र किपुपायनयुपादूर्म सनिपतच 4 ॥

आनन्दगिरीयव्याख्या
विरोधाभांवादसति विरोधे वाधाभावादुभयत्रापि प्रमाणाभ्यां विनियोगः स्यादिलारङ्याह--अगृद्यमणेति । पतदमयम (८
युक्तत्वमेवं दवाभ्यां मानाभ्यामिति यावत्‌ । वाक्यदेः संनिधेश्च विषो निश्चितो नास्तीलाराद्वाह--न त्विति । ४६.
शेषग्रहे फलितमाद-- तस्मादिति । प्रकरणपाटसिद्धये विनियोगो मन्रादीनां करप्यते । तथाच बलवस्रमणिनान्यत्र विनियोग र
पाठसिद्धौ न कमो विनियोजको दैैसयादिलथः । ताद संनिषिषाठस्य का गतिस्तामाह--अरण्येति ॥ ९५॥ =
तस्यापि मन्रादेररियाया मसामर्थ्यादनुपसंहायत्कचिदेव हानसंनिभौ श्रुतस्योपायनस्य तदन्तेरेणापि हानसंमवेन 0 |
दनुपसंहार श्याशद्कयाद-- हानौ स्विति । विषयं वक्तं तत्तच्छाखास्यवाक्यान्युदाहरति--असतील्यादिना 1 , | य |
तेमागि रजोभिः सद श्वातयित्वा खच्छो भवति तथाहमपि पापं सर्वं॑विधूय निमेलः तन्रह्लोकमभिसंभवामीति स
च चन्द्रो रादु्रसतो रादोयुखास्मसुच्य मासखरो मवयेवं दारीरमकृतमद्ुदध प्रवाहरूपेणानादिसिद्धं वा भूवा =, च ।
कृतः सिद्धो न पुनरपूपुण्योपचयेन साध्यो यस्यात्मा सोऽदं कत्रल्यः सन््ह्मरक्षण रूपममिसंमवामि भलन् विहय
तथा ताण्डिनामिवाथैणिकानामस्ति श्तिरिति संवन्धः । व्यथा नथः खन्दमानाः समुद्ऽसतं १ स शाल्व
ृष्टान्तं पराश्ृशृति-- तथेति । ताण्डिनश्वाथवैणिकाश्च तयेयुच्यन्ते-तख्येति । विद्मो मृतसेलयथैः । त # ववी
दृष्टान्ताः । तत्तेन निघाबलेन सुकृतं च दुष्कृते चते विधूनुते निरस्यति विद्वानिल्यथेः । क्‌ 1 |
तञ्येति । विषयपरिशेपाथमापाततो वाक्यायमाह--तदिति । तत्तत्र शताविहोदाहतेु वावयेभििति क 10, |
माथवेणिकानां च शतानिलर्थः । कथित्तयोरेवेखत्र कचिदिति शाख्वायनिश्तिरु्ता कचित्‌ मयमिलत कविरिति ¢

्यिक० ] रप्रमा-मामती-भौनन्दगिरीयव्याल्यात्रयोपेतम्‌ । ७२१

प्रस्त । यश्राप्युपायनमेव श्रूयते न ्टानं तश्राप्यथोदेष हानं संनिपतति । अन्येरात्मीययो; सुकृ

योरपेयमानयोरावद्ष्यकतवाचद्धानस्य । यत्र तु हानमेव श्रयते नोपायनं तप्रोपायनं स-
निपतेदा न वेति विचिकित्सायामभ्रवणादसंनिपातः । विधयान्तरगोचरत्याश्च रालान्तरीयस्य
प्रवणस्य । अपिचात्मकवेकं सुरुतवुष्तयो्हानं परकदैकं तूपायनं तयोरसलत्यावद्यकमावे कथं
हानेनोपायनमाक्षिप्येत । तस्माद सेनिपातो हानाबुपायनस्येति । अस्यां प्राप्तो पठति हानौ स्विति ।
हानौ त्वेतश्यां केवरायामपि श्रूयमाणायामुपायन संनिपतितमति । तच्छेषत्वात्‌ । हानशाब्द्‌
शेषो ्युपायनराष्व्‌; समधिगतः कोषीतकिरहस्ये । तस्मादन्यन्न केवलष्टानशब्दश्रषणेऽप्युपायना-
लृत्तिः। यदुक्तमश्रवणादिद्यान्तरगोचरत्वादनावक्ष्यकत्वाश्चासनिपात इति तदुच्यते । भषे-
देषा व्यवस्योक्तियंचनुष्टेय किंचिदन्यत्र श्रुतमन्यत्र निनीप्येत । न त्विह हानमुपायनं षाऽनु-

7 4 ~ ^^ ~ ~~~ ^ ^^ ~ ~ + र ^~ ~~
~ "र^^~- ^^

[किक

रन्नप्रमाभ्याख्या
यश्च त्विति | अत्र पूर्वपक्षे स्तुतिप्रकषसिद्धिः सिद्धीन्ते तत्मिद्धिरिति फलम्‌ । यद्यपि ताण्ड्याथर्वणश्रयोर्निगुण-
वियार्थयोः करमहानमेव शुं नोपायनं तथापि कोषीतकिश्रुतो पर्यङकस्थसगुणब्रह्मविद्यायामुपायनं श्रुतमच्रोपसंहरन्यमि-
याश्च वियामेदान्नोपसंहार शइ्याद--विद्यान्तरेति । किंच यथा मश्रकर्मेणामनावदेयकलाद्रियाखनुपसंहार उक्तः
तथा परैरपादानं विनापि हानसंभवेनोपादानसयानावदयकलवान्न प्राप्तिरिति शृषटान्तसंगल्या प्राते सिद्धान्तयति-्ानो
चिल्यादिना । उपायनशष्दस्य शेषत्वाद्धानशब्देनापेक्षितत्वादिति सूत्रार्थः । अश्वरोमश्टान्तेन विधूतयोः पुप्यपापयोः
प्रत्रावस्थानसपिक्षत्वातपरेरुपादानं वाच्यमिति भावः । विधाभेदे गुणानुपसंहार इति व्यवस्थाऽनुषटानविषया न स्तुतिवि-
(पेलाह-- तदुच्यत दति । मन्यते सूत्रकार इयथः । नयु श्रतहाना्थवदिनापि स्तुतिसिद्धो किम्थमुपायनार्थवाद

भामवीन्यास्या
शयः । अत्र पूर्वपक्षं गृाति-असंनिपात इति । स्यादेतत्‌ । यथा श्रूयमाणमेकत शलायामुपातनाङगं तसिनेोपासने
दान्तेऽ्रुपमाणमुपतेहियते । एवं शलान्तरशरतपायनयुपसंहरिष्यत = श्यत आई--विधान्तरगोचरत्वाश्चेति ।
कवे दुपासनकर्मणामन्यत् शरुतानामप्यन्यत्र समवायो धस्ते । न विहोपा्नानामेकलं, सगृणनिर्गृणलेन भेदादिलयथः । ननु
पोषय श्रुतं हानमुपस्थापयलयेवं हानमपि उपायनमिलत आह--अपि चात्मक्क्मिति । प्रहणं हि न स्वमिनो-
गमपन्तरेण भवतीति प्रहणादपगमपिद्धिखश्यंभापरिनी । अपगमस्वतयप्यन्येन अ्रहणे चो यथा प्राय्धित्तेनापगतिरेनस इति ।
मिद्कथनं वेतदुपोदलनाय न पुनखस्यंमावसय प्रयोजकटुपायनेनानकन्यादिति । सिद्धातमपक्रमते- अस्या प्राप्ताषिति।
यमल कमान्तरे प्रहितं हि न कर्मान्तर उपसंहियते परमाणामवरात्‌ । युन विधीयते वितु सु तिद्रतया तंकी-
ति तदसति बाधके देवताधिकरणन्यायेन शब्दतः प्रतीयमान परियनुमश्क्यम्‌ । तथाच विभृतयोः पक्ृतदुषकृतयोरनर्गणागां
।यायपश्वरोमादिवकि मवविल्याकाङ्षयां न तावलराश्चिततेनेव तद्विकयसंमवस्तथा पलश्चरोपरादृदृटान्तातपपत्तेः । न जात्‌
पमराहमोविकयनमत्ति । अपि लवनं विभागः । नच ने विभूननप्रमोचनारथसमवः । तसमादधवादसयपिर्या
ददपनिधिकृतोऽपि विशेष उपायनं वुद्धौ संनिधापितुं शोप पूरमितुमिति । निगणापरि विया हानोपायनाम्यां स्तोतव्या ।

आनन्दगिरीयष्याख्या
र कापीति्तिने विचारपिक्षिलयाह--तदिति । शास्यायनिश्तिरमि नपिक्षत विच।रमिलयाह--यत्रेति । मार्थं हानरतनिपतं
1पयति-- अन्यैरिति । परिदिष्ट विषयमाद-- यत्र त्विति । हानोपायनयोः सहनावस्यवस्यकत्वानावद्यकवाग्था संसवमाई--
गिति । अत्र॒ च विदयास्तुतिप्रकरप्रयोजनस्योपायनोपसंहारस्योक्या वागयार्थीदेतवणनास्यादादिमगनिः । पूप प्तुतिपरकषी-
दविः मिद्ान्त तस्सिद्धिरिति मत्वा पूवपक्षं गृहणाति--अश्र वणादिति । कचिदश्रवःछ्यन्यत्र श्रवणादिदोपसनहारमागङ्वाह--
थेति । विधक्ये सल्युपसंहारः सान्न चेह तदस्ति दौषीतकिगतपरयद्र विधाया; सगुणलात्ताण्ड्याय्णिकश्रुलीश्च ष्यपपृिषृनन-
लिन श्तबिधाया निर्ुणलवादिति यत्र हानमेव शरुतं तत्र नोपयनं संनिप्तदिलथः । न पवलमश्रवणादननुवृत्ति किति पाद-
ऊ । यथा शाखयायनिश्ताहुपायने शते हानानुदिस्तथ। ताणदिश्ता१मि हान भने स्यहुपायनानुक्हिर्यिः
‰१ ततरानुपप्या संबन्धेऽमि प्रृते नैवमिव्याद-- तयोरिति । अश्रवणादिफलयुपसंहरपत--तस्मादिति । अनुपसंहर वृति
तिद्विरिति बकतभितीव्यक्तम्‌ । सिद्धान्तयति- अस्यामिति । अनरेमादिदृ्नदिभूतयोः सुकृतदुष्कृतयोः परत्वन्यानाप-
पव दानसंनिधौ श्तमुपायनं केवरु्ानश्रवणेऽप्येक्षिततवादायातीति -याने-ष्ानौ स्विति । न
[न विदृणोति--हानेति । हेदफटमाद-- तस्मादिति । ०५५ ताण्डिनः । । -
सुभाष । यत्रानुष्ठत्ेन वणं तत्रोपसंहार विथेक्यमयेक्षितम्‌ । दद लनुपरेयतयक्तस गोष (कु
¶ सतुयथतयोक्तख तेनासंति बवाधवे तखयोपसंहारः र .नप्रकषविल्याद-- तदिति । ्यवसोकिियमिदे युं परति नियम

९१

७२१२ ब्रह्मसूरशाकरभाष्यम्‌ | [अ र पा, , अ. 4 ५ 6 9 ६

यत्वेन संकीर्येते विधास्तुत्यथं त्वनयोः संकीतेनम्‌ । इत्थं महाभागा विद्या यत्सामध्य.
वस्य विदुषः सुकृतवुष्छृते संसारकारणभूते विधूयेते ते चास्य खुहृद्धिषत्सु निविरेते एति।
स्तुव्यथं चासिन्संकीतैने हानानन्तरभाधित्वेनोपायनस्य कचिच्छरृतत्वावृन्यश्रापि हान्ता,
बुपायनानुषृत्ति मन्यते स्तुतिश्रकषैलाभाय । प्रसिद्धा चाथैवादान्तरापेक्षाथैवादान्तरपर
षृत्तिः-"एकर्विश्ो वा इतोऽसावादित्यः' ( छा० २।१०।५ ) श्व्येवमादिषु । कथं हीरैकषि
हातादिव्यस्याभिधीयेतानपेक्ष्यमाणेऽथवादान्तरे द्वावदा मासाः पञ्चतेवस्रयं इमे रोका असा.
वादित्य एकविंशः" इव्येतसिन्‌ । तथा श्िष्टभो भवतः सेन्दियत्वाय' इत्येव मादिवादेषु शद
वे चरष्टप्‌" इव्येवमाद्यथैवादान्तरापेक्षा दश्यते । विद्यारतुत्यर्थत्वाश्चास्योपायनवादस्य कथम
न्यदीये सुषृतदुष्कृते अन्येरुपेयेते §ति नातीवाभिनिवेष्टन्यम्‌ । उपायनराब्द शेषत्थादिति
तु द्ाब्दहाष्द्‌ं समुश्चारयन्स्तुत्यथोमेव हानावुपायनायुवृत्ति सूचयति । गुणोपसंहारविवक्षायां

[1
4
[॥1
~~~ ^~ ` ~~~ ~.~~~-~-~-~-~----~-~-^~---^~- “~^ ^-^ ~¬
[नीम

जि 0 0 0 00 (0

रन्नप्रभाष्याख्या
आनीयते, तव्राह--स्तुतिप्रकर्षखाभायेति । नन्वर्थवादस्य विधिना संबन्धः प्रसिद्धो नारथवादन्तरेणेयत आई- |
प्रसिद्धा चेति । इतो भूलोकादियर्थः । हेमन्तरिरिरयोरेक्यात्पश्चतवः । यज्ञस्य पुरुषरूपकत्पनायां सेन्धियघाय पि
भौ भवत इत्युक्तं बहु चन्राह्मणे, तत्र त्रिष्टुभरछन्दोमात्रत्वात्कथमिन्दियत्वकल्पनेद्याकाह्कायां यजुवाकयं संवायत इलषै।
नन्वमूर्तेयोः पुण्यपापयोः उपादानद्यासंमवादनुपसंहार इयत आह-विद्यास्तुत्यर्थत्वाश्चेति । दि्रनिषटयोरव तये
फलं परे प्राप्रवन्ति बियासामथ्योदिव्युपयन्तिपदेनोच्यत इयर्थः । नन्वन्यनिष्टकर्मणोरन्यत्र फलसंचारः कथ्‌ । मू
वचनबलादिति चेत्‌ । न । फलमुपयन्तीदयश्रुतेः । नच यथा पुच्रकृतश्राद्धस्य पितृषु फलं तथात्रेति वाच्यं, यय एलु
दिद्य यत्कर्म विदितं तस्य तत्फलमिति न्यायेन पितृणां वृ्युहेशेन कृतकर्मेणो व्यधिकरणफरत्वेऽपि विदुषः कर्मकरे
दष्टव्यधिकरणफलायोगात्‌ । किंच विदुषो देहपाते कर्मणोऽसत्वायावज्ीवे विद्रत्सेवकस्य तद्रषिणो वा फलं खादिया
आह-नातीवाभिनिवेष्टभ्यमिति । बिद्रत्सेवाद्रेषाभ्यां विद्रिष्पुण्यपापतुल्ये पुण्यपापे सेवकद्रेषिणोजायेते जातये
फलतः स्वीकार उपायनमिति परिहारसख सुलभत्वादनाग्रह इयर्थः । उपायनादेः स्तुतिप्वे शिङ्गमाह--उपायनेति।
उपायनविवक्षायासुपायनस्थैवोपसंहारं सूत्रकारो ब्रूयादतः शब्दस्य तं चरुबन्स्तुति सूचयतः । विदाविचारत्मके पाद सुति
माभतीव्याख्या
सुतिपरकर्षसतु प्रयोजनं न प्रमाणम्‌ । अग्रकर्मऽपि स्तुदयुपपततः । न चाधवादन्तरपिक्षाथैवादान्तराणां न दश । नव तष
मिलाह-- प्रसिद्धा चेति । विद्यास्तुत्यथत्वाञ्चास्योपायनवादस्येति । ययप्यन्यदीये अपि पुकृतद्कृते अनयच ¶
प्रयच्छतः, यथा पुत्रस्य श्राद्धकषै पितुस्तपिं यथा च पितुररश्वानरीयेष्टिः पुत्रस्य । नार्याश्च ुरापानं भतैनेरकम्‌ 9 £
प्यन्यदीये अपि सुकृतदुष्कृते साक्षादन्यस्मिन्न तमवत इत्याश्येन शङ्का । फलतः प्राप्या स्तुतिरिति प्रः । गुणप
बक्षायामियपि न सखरूयतः सुकृतदष्कृतसंचारामिप्रयम्‌ । नत वरियायुणोपसंहाराधिकरि कोऽयमकाण्ड सुल्विचा #
आनन्दगिरीयष्याख्या
स्दभेदे तदुपसंहार इति निदेश इलर्थः । तरिं किमरथमनयोः संकीरैन तदाह--विथेति । संकीतेनस् सोषपलमभिम
हव्यमिति । अप्तु स्तुल्थं संकीर्तनं तथापि किमथी हानाबुपायनानुङ़क्तिः, तत्राहद--स्तुत्यथं चेति । हानावुपायनानुक्रति ए |
मन्यते चेत्तदि कथं स्ुतिप्रकर्षस्योपायनोपसंहारकल्पकस्वं, तत्राह--स्तुतीति । स्तुति वियायाः कायौ सा च ष ५
नापि कभ्या तदैव प्रकरषोऽमक्येत यथप्रकयै न स्तुतिनै चैवं तसात्प्माणसिद्धोपायनोपसंदारस्य फलं सि
ननुपायनवादस्याथेवादत्वे विधिश्ेषत्वं तशय तच्छेषत्वान्न तु दानवादाथेवादशेषत्वं, तत्राह--प्रसिद्धा चेति । सोऽ त॑
रूपालोकादिति यावत्‌ । तत्रापि कथम्थ॑वादान्तरपेक्षा, तव्रा्--क्थं हीति । इहेति पूवोक्ताथवादोक्तिः । ध
मत्वा पथतेव इत्युक्तम्‌ । अश्रृतमपि श्वलन्तरानुसाराद्राश्चमिलत्र दृ्टान्तमाह--तभथेति । यक्षस्य ुरषाकारकलनाषा ४ १
रिष्टमो मवत इत्युक्तं वहचबराह्मणे । तत्र त्रि्टप्शब्देन च्छन्दोमात्राभिधानात्कथं सन्द्ियल्वमिलयकते वाजसनेय प्लत,
स्वं मृहीतभिलययैः । ननु श्रुलन्तरशरतमप्युपायनं न हानावुपसंहतैभ्यं॑परकीयसुकृतदु्कृतोपादानख ध न

| उपायनवा

सत्राह--विचेति । विधासामथ्यीदम्यत्र सुकृतदुष्कृतफलसं चारोक्स्या विथास्तुतेरिष्टलान्नाभिनिवेश्चाव्का स न्य सदि
सतुलथत्वं कथमिलाशङ्कय सत्रकारोक्तिसामथ्यादिल्याद--उपायनेति । तदेवोपपादयति--गुणेति । 1 दि
स्यात्तच्छब्दरोषला

पोपायनमिषटं फरत उपायनसेष्टत्वात्‌ । फलोपसंहारं विनाऽर्थोपसंहारोऽमीष्टश्ेदुपायनरेषत्वादिति मेष शा
कव प्रासङ्गिकता

वदन्नथस्योपसंष्ारं नेच्छतीत्यथः । विधागुणोपसंहारप्रस्तवि स्तुलथेविचारो न युक्त श्य

शन्यभिक्ष० ] एलप्रभा-भामती-भानन्दगिरीयव्याल्यानयोपेतम्‌ | ७२३

हापायनाथैस्येव हानावुवृक्ति घरयात्‌ । तस्मा हणोपसं हारविचारपरसङ्केन सतुत्युपसंहारभदशच-
नाथमिदं सूत्रम्‌ । ङराछन्दस्तुत्युपगानवदित्युपमोपादानम्‌ । तचथा भाविनाम्‌ (कुशा
वानस्पत्याः स्थ ता मा पात" इ्येतस्िक्लिगमे कुशानामविरोषेण वनस्पतियोनित्वेन श्रवणे शा-
स्यायनिनामोदुस्बरः कुशा इति विरोषवचनादौ दुम्ययः कशा आश्रीयन्ते । यथाच कचिदेवासु-
रच्छन्दसामविद्रोषेण पौवाप्यप्रसङ् देवच्छन्दांसि पृवौणि' इति पैङ्गथान्नानात्पतीयन्ते ।
यथाच षोडरिस्तोश्रे केषांचित्काखाविरोषध्रा्तौ समयाध्युषिते सूर्ये" इत्यार्चशरुतेः काल.
विदेषपरतिपत्तिः । यथेव चाविरेषेणोपगानं केचित्समामनन्ति विरोषेण भाविनः । यथैतेषु
कशाविषु शरुत्यन्तरगतविरोषान्वय पवं हानावप्युपायनान्वय इत्यथः । श्रुत्यन्तरं हि विशोष

१ ज ज क ~» ~^ ~ ~ -~ ~-~~~ <
00

रन्रप्रभाव्याख्या

विचार का संगतिरिलत आह--तस्मादिति। शासान्तरस्थो विशेषः शाखान्तरेऽपि मर्य यत्र दष्टन्तमाह-ङुशेति ।
कुशा उद्रावृणां स्तोत्रगणनाथौः शलाका दारमय्यः, मौ कुशा यूं वानस्षयाः वनस्थमहग्रक्षो वनस्पतिः तल्भवाः
स्थ ता इत्थंभूता यूयं मा पात मां रक्षतेति यजमानप्रार्थना । अन्रता इति श्रीलिङ्गनिरदशादोदुम्बयं इति भाष्या
शलकामु कुशशब्दसय च्रीत्वं मन्तव्यं दभ विषयस्य न ब्ञीत्वं, अन्नी कुशमिदनुशासनात्‌ । छन्दोद््रन्ते व्याच्े--
यथाचेति । नवाक्षराणि छन्दांति आसुराप्यन्यानि दैवानि तेषां कचिच्छन्दोभिः स्तुवत इद्यत्राविरेषप्राप्तौ यैङ्गिवाक्या.
्विरेषद्रह इयथः । सृतिं विदरणोति-यथेति । अतिराभरे प्रोडशिनो ग्रहस्याङ्गभूतं सोत्रं कदेति छन्दोगादीनामाकाहमया-
{दयसमयाविषट सूय षोडशिनः सोत्रमिया्ैश्रतेः कालविशेषप्रह इयथः । ऋचोऽपीयत इलाः । उपगानं विभजते--
पथति । ऋत्विज उपगायन्ति" इयविरोषशरुतेः “नाध्वर्युरपगायति" इति भरु्न्तरादभ्वयुभिन्ना ऋत्विज उपगायन्तीति
रोग्र इयथैः। ननु कुशादिाक्यानामपि किमिति बिज्ञेष्रयन्तरैकवाक्यताऽभयुपगम्यते, तत्राह-श्रुत्यन्तरकृतं हीति ।
मान्यविरेषयोरेकवाक्यतारूपायां गतौ सयां वाक्यभदं कृत्वा नाध्वुरिति निपधाद्विशेषश्रतेशवाध्वयुरपगायति नोपगायति
तयेव सर्वत्र विकल्पो न युक्तः, बीहियवयोस्त्वगलया विकल्प आभ्रित इत्यथः । विकत्पघान्याय्यत्वमष्दोपदुष्रत्वात्‌। तथाहि--
दि त्रीहिवाक्यमाश्रीयते तद्‌ यववाक्यस्यष्ट्रामाण्यलयागः, अनिष्टाप्रामाण्यस्वीकारः, कदाचिद्यववक्याश्रयणे लक्तप्रामा-
यस्वीकारः, स्वीकृताप्रामाण्यलाग्े्येकस्मिन्यववाक्ये चत्वारो दोषा भवन्ति । एवं व्रीहिवाकयेऽपि चत्वारो दोषा ह्येवं

। मामतीभ्याख्या
गए्पतहरनपाक्रेति- तस्माहृणोपसंहारविचारभ्रसङ्गेनेति । वियायणोपतंहारसङ्गतः सतुतिथणोपंह्‌ते त्रिचितिः ।
भोजनं चोपासके सौहा्दमाचसितव्यं न लतौहादैमिति । चन्द एवाच्छद आच्छदनादाच्छनदौ भवति । यथैव चाविशे-
पेणोपगानमिति । किन उपगायन्तीत्यविरेषेणोपगानमृविजाम्‌ । भ्टत्रिनस्तु विरेषेण नाधवयुरुपगायतीति । तद.
7साद्रा्विनां वाक्यमृलिज उपगायन्तीयेतच्छेषं विज्ञायते । एतदुक्त, भवति -अध्वयुवर्जिता कविजन उपगयरन्तीति । कम्‌
पुवं व्याख्यायते । नठु स्वतनत्राणयेव सन्तु वाक्यानीयत आह--शरुत्यन्तरङृतमिति । अष्टोषदिकसपरसक्गममेन
आनन्दगिरीयष्यारुया ,
सादिति । स्तुटयुपसंहारः स्तुत्युपयोगिनो गुणस्य सुकृतदुष्कृतयोरन्यत्र फलकं चारस्योपप्तह्रस्तस्मकारस्यानुपास्यस्यापि भदन
प्तिः । साखान्तरस्थो वितेषः शाखन्तरेऽप्याश्रयणीय इदयत्र दृष्टन्तमाह--कुशेति | तदिदमुपमार्न ययानया स्वास्य.
ति प्रतिज्ञाय कुशादृ्न्तं व्याच्ट--भाष्टविनामिति । मोः ऊुशाः शङ्को यूं भनसा वनस्पतिप्रमवाः न । मतय । न मा
पत रेति यजमानस्य वचनम्‌ । ओदुम्बरा इति हतेद॑निषुशशब्दसालीवम्‌ । भत धवक्ञा ऊरवलमसनादु-
रम्‌ । ओदुम्बयै इति भाष्यक्कुशराब्दघ्य रङ्कविषयस्य सीतरमपीति विवेक्तव्यम्‌ । छनदां क ।
-श्रादीनि देवच्छन्दासि नवाक्षराण्यासुराणि तेषां कचिच्छम्दोभिः स्तुवत इयादावपिशेपेण पूपप्रवमम तिना
तिदिरिलिधेः । सततिदृषटान्तं विदृणोति--यथाचेति । अतिर त्रे षोडशिनः पात्रमिरोषदय रहण वदङगभूत सोत तत्कि २
१षाचिच्छन्दोगादीनां कारविशेषाश्रवणात्कालाषिरोषप्राप्तौ सूय समयाधयुपिते समीप्युपित वथ्वोदयसंनिषा पोदधि-
ोतमुपाकतन्यमिति विशेषधीराचौदिशतेभवत्य॒चोऽभीयत इत्याकसदीयधतमिेपधीः । यदा (तमयति स्थ १ सतीत
पराकरोति" इति तेत्तिरीयशुतेः पोडशिसोतरऽालमितकालविशेषसिद्धिरिलर्भः । उपगानं विभजते--यथवति । ऋनि उपगा्‌-
0सविरेपेणोपगाना्नानन्ावयुखूपगायतीलध्वयुविता ऋत्विज उपगायःतीति विदोपगोपगानमिति शषः । दृष्टन्तेषवनाध्मयमनूच
1 थेति । दृष्टान्तेऽपि शलम्तरस्य शलन्तरान्वयो मा मू द्वन्लेनानि = सतत्राणव नन
तिकस्पोऽपि त्रीहियववदस्तु नेलयाह--स चेति । अगतिका हीयं गपिवदिकसप्रव 0 । क
दिभि्यवैवौ यजेतेति वाक्यदयमपि मानं तत्र त्ीदिवाक्याश ;, यववाक्यमनाश्रयणीयं शवतनेरपेषववितोषायुगपदुमवायुष्ानायोगाव्‌ ।

७२४ | महमसूराकरभाप्यम्‌ । = [अ. र पा,२अ. १५६. ।

धरुतयस्तरेऽनभ्युपगच्छतः सर्वत्रैव विकल्पः स्यात्‌ । स चान्याय्यः स्यां गतौ । तदुक्तं दाद
रक्षण्याम्‌-'अपि तु बाक्यदोषत्धादितरपयुंदासः स्यात्परतिषेधे विकस्पः स्यात्‌ एति

ण ण म कण ज्मा ~ + + ग~ 7 + + + ^~ ५ ~ + भ~ ~ र, ^ ~ न. ~ णी ती कः
0
ह

4

रञ्नप्रमब्यिख्या
दुटबिकल्पपरिहाराय भित्रशाखश्रुोरप्येकवाक्यता जेमिनिसंमतेवयाह-तदुक्तमिति । ज्योतिषोमप्रकरणे दितो
न जोति, इति रुतं यावनीवमभिहो्ं जहुयात्‌' इति चान्यत्र शरुतं, तत्र यदि नदीक्षिताक्यं होमप्तिषेथक सान
कत्वथेत्वान्निषेधोऽनुष्टेयः, याव जीवविधिना होमो वानुष्ेय इति विकल्पः स्यात्‌, स चान्याय्यः । अपि तु याजीव
भ्रति नदीक्षितवाक्यस्य शेषत्वान्नकार इतरपयुदासाथेकः सयादीक्षितान्यलक्षकः स्यात्‌, न होमप्रतिषेधकः, तसाद
यावन्नीवं जुहुयादित्येकवाक्यतेति नदीक्षिताधिकरणसिद्धान्तसूत्राथेः । अन्र भगवत्पादैः सूत्रमेव पठितं, मिश्र पुः
साधिकरणतिद्धन्तसूत्रं अपि तु वाक्यशेषः स्यादन्याप्यलाद्रिकत्पस् विधौनामेकदेशः स्थात्‌" इति स्थितमत्रा्तः पठि
मित्युक्तं तच्चिन्त्यम्‌ । सूत्रार्थस्तु यज्ञमात्रे येयजामहे इति प्रयोक्तव्यमिति श्रुतं, नानुमजेगर येयजामहं करोतीयपि रौ

भामतीष्यार्या
वाक्यान्तरस्य वक्यन्तरशेषत्वमत्रभवतो नेमिनेरपि संमतमि्यह-- तदुक्तं द्वाद शलक्षण्याम्‌ । “अपि तु वाक्ये स, |
न्या्यलादविकलस्य विधीनामेकदेशः स्यत्‌" इ्येतदेव सूत्म्दारेण पठति--अपि तु वाक्यशेषत्वादितरपर्युदासः खः
त्परतिषेधे विकल्पः स्यात्स चान्याय्य इति शेषः । एवं किल श्रयते-“एष वै सप्तदशः प्रनापतिधैत यहेऽयायत् ही
ततो नाङयाजेषुं येयजामहं करोतीति । तदत्रानारभ्य कंचि्ञं यज्ञेषु येयजामहकरणगुपदिष्टम्‌ । तदुपदिश्य चाप्नातं नगर
धिति । तत्र संशयः--किं विधिप्रतिेधयेोर्विकल्य उत परयुदासोऽहयानवर्जितेषुं येयजामहः कतव्य इति । म पदाः
शाल्लीयेण निषेधेन विकल्पः । दृष्टं हि तादाविकीमस्य मुन्द्रतां गमयति नायतो दोषवत्तां निषेधति । तस्य तत्रीदपरीयः
निषधास तु तादाविकं सोन्दमैमबाधमानमेव म्रवृद्युन्पुल नरं निवारयदायल्यामस्य दुःखफटलमवगमयति । प
'अकतैव्यो दुःखफकः इति । ततो रागतः प्रवृततमप्यायत्यां दुःखतो बिम्यतं पुरुषं शक्रोति निवारथितुपिति वपः
शचाज्लीयः प्रतिषेधो रागतः प्रवृत्तेरिति न तया विकल्पमहैति । शल्लीयो तु विधिनिषेधा तुस्यवलतया प्रोडरिग्रहणवद्निस्यौ
तत्र हि त्रिधिदुशेनासधानस्योपकारभूयस्वं कस्यते । निषेधदशैनान्च वैगुण्येपि फलसिद्धिखगम्यते । यृथाह-भका
प्वदिति चेन्न तुल्यत्वादमयं शब्दलक्षणम्‌" इति । नच वाच्यं यावद्रजतिषु येयजामहकरणं यावग्रनतिसामन्फरीण
तयाजं यजतिविक्ेषमुपसपेति तावदठुयाजगतेन निषेधेन तनिगरिद्धमिति सीघपरवृततेः समान्यशाख्द्वरेपनिषेधो वल्वानिी ।
यतो भवलवेवंतरिधिषु ब्राह्मणेम्यो दधि दीयतां तक्रं केण्डिन्यायेति । तत्र॒ तक्रविपिर्नं द्धिविपिमपेक्षते प्रवतितुमिह्‌ द शरीः
पर्वकवास्रतिमेधस्य येयजामहस्य चान्यतोऽपरपेप्तन्निमेधेन निषेधप्रा्ये तद्विधिरेक्षणीयः । नच सपेधुतया पिपिष
लीयानित्यतुल्यशिष्तया न विकल्पः कितु निषेधस्यैव बाधनमिति सांप्रतं, तथा सति निधं प्रमत्तगीतं खार्‌ । १
तुक्तं तुल्यं हि सांप्रदायिकम्‌ । नच न तौ परौ करोतीतिवदथवादता । अतमवेतार्थात्‌ । पशो हि नाञ्यमाी ल
पपदते । न चात्र तथा येयजामहाभावः, यजतिषु येयजामहविधानात्‌ । अतुयाजानां च तद्भावात्‌ । नच पदारलवनतवान
यिति, काल्यायनमतेन नियमप्रक्तेः । तसमािहितप्रतिषिदधतया प्रकल्प इति प्राप्तम्‌ । एवं प्रात उ्यते--उं #
शिग्रहणाग्रहणयोवकल्य इति । नहि तत्रान्या गतिरल्ति । तेनाष्टदोषदष्टोऽपि परिकल्पय आस्थीयते पभम परमधाम
भूखमत्तगीतेति । इह तु पुदातिनाप्ुपपततौ सेभवन्यामन्यय्यं विकल्पाश्रयणमयु्तम्‌ । एं हि तदा नजः एकीन

आनन्द गिरीयव्याखूया ॥
अतो यववात्यस्थं मानत्वं देतुरृते ल्ाज्यं तस्य लक्तमानत्वस्यामानतमेष्टव्यम्‌ । केनापि हेतुना प्रयोगाङ्गलेन ववाङगक^
त्वस्य पुनराश्रयणं तन्निरसेन खीृतामानप्वस्य पुनस्त्यागशचेल्येकसिन्वाक्ये चख्वारो दोषाः । द्वितीयेऽपि वाये प्राप्या
यणलक्तलीकारोपात्तस्यागा इति त एव॒ दोषाः । तथापि तुद्यवलघ्वादरलन्तयामावाच् नरीडियववाक्ययोविकसपोऽीकः ।
यथाहुः--एवमेषोऽष्टोषोऽपि यद्ीहियववाक्ययो; । निकर्य आश्रितस्तन्न गतिरन्या न विधते” इति । शद तु र्या गतौ न वदा
मिलयथैः । अष्टदोषनिकस्पपरिदहाराय वाक्यान्तररोषत्वं वाक्यान्तरस्य जैमिनेरपि संमतभिला-तदुक्तमिति । $
मीमांसायां दारशभिकयुदाहरति--भपि रिवित्ति । दीक्षितो न ददाति न जुददोति न पचतीति ज्योतिेभाषिकरि क ५
स्वदानष्तोमपाकानां निषेधः किंवा तेषामक्रतुप्रयुक्तानामथ वा तस्मयुक्तानामपि चोदकप्राप्तानामाहो पयदास इति र तं
मादिनिषेभे परलक्षविपिविरोधादकरतुभुक्तानां वा तत्मयुक्तानामपरि चोदकप्रा्मानामानुमानिक्रतवा निपेषस्व अय [रर |
सक्यत्वाजिकेभ इति परापे सिद्धान्तद्क्रमपि त्वित्यादि । उक्चब्दोऽकधारणार्थो नायं निषेधः किव न दतोऽ तला
तरेषामविेषेण होमादीनां ज्योतिष्टोमे कस्य पयंदासः स्या दियत्र हैतुमाह~- वाक्येति । अदरष्दैयादितिविर१ , भ 4
मावत. । पवुदासमनाभ्िल्य मिरभऽमीे ज्योतिर्मे दानादीनां विकरः स्यात्स चान्याग्य शवाइ-प्रतिषेध ति |

लक्तमानः

हस्यधिक० ] एलपरभा-भामती-भानन्द्गिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ९६

अथवेतास्वेव विधूननश्वुतिष्वेतेन सुञेणेतश्चिन्तयितम्यम्‌। किमनेन सुरूतदुष्छृत-
योर्हानमभिधीयते किवाऽथोन्तरमिति । तत्र चेवं मापयितव्यम्‌ । न हानं विधूननमभिधीयते
शरञ्‌ कम्पने" इति स्मरणात्‌ । दोधूयन्ते ष्वजाम्राणीति च वायुना चास्यमनेषु ध्वजाप्रेषु पयो-
गददौनात्‌ । तस्माश्चाटनं विधूननमभिधीयते । चालनं तु खुृतदुष्छृतयोः केचित्काटं फल-
परतिवम्धनादिल्येवं भ्रापय्य प्रतिवक्तव्यम्‌ । हानावेवैष विधूननशब्दो वर्तितुम्ति। उपायन-
वराष्दशेषत्वात्‌ । नहि परपरिग्रहभूतयोः खृतदुष्ृतयोरप्रहीणयोः परैरुपायनं संभवति ।

प
^ ^~ ण (++ + + +" <+ # ९ छ ^ छ

रज्ञप्रभाष्याख्या
त्र नकारस्य निषेधकत्वेऽप्यतिरात्रे षोडरिग्रहणाभ्रहणयोरिवादुयाजेषु यज्लाविशेषास्योक्तवयं निषेधान्न प्रयोक्तवयमिति
कल्यः स्टात्‌, तस्यान्याय्यत्वात्‌ येयजामहविधेरेवे नाजुयाजवाक्यमेकदेरः स्यात्‌ , परुंदासग्रत्या विभिवाक्यरोषः
सादिति यावत्‌ । तथा चानुयाजगिननषु यागेषु येयजामह इति प्रयो कव्यमित्येकवाक्यतेति । वरणशन्तरमाह--
अथवेति । पत्र विधूननं कर्महानिरिति सिद्धवक्ृल उंपायनोपसंहार उक्तः, अव्र सेव साध्यत इति भेदः । उभयत्र
रक्षणासम्बा्संशयमाह--किमिति । विधूननख हि फवद्रयमश्वरोमादिषु टट पू्वखभावात्‌ च्युतिरन्यत्र संकान्तिधेति ।
तत्र संकान्तिरूपहानिलेक्षणीया किंवा च्युतिरिति संशयार्थः । तत्र विधूननकशब्दस्य कम्पनं मुख्यार्थं इति तावत्सरवसंमतम्‌ ।
तच्चामूर्तयोः पुण्यपापयोने संभवति । अतस्तयोः खभावः फलद्‌ तृत्वशक्तिसतश्वालनं पियया प्रतिबन्धाश्युतिः सा रक्ष
णीया न हानिरमूर्तेयोरन्यत्र संकरान्तययोगादन्यसपिक्षत्वाजेति पूर्वपक्षाथः। सिदधान्तयति--हानापेवेति। यदि ्युतिमात्रं
रक्ष्यं तदोपयन्तीयनन्वितं स्यात्‌ । नच यत्र धुनोतेरुपायनशब्दसानिभ्यं तग्र हानिलक्ष्यते न केवलधुनोतेद्छनिश्वान्यत्र
भामतीष्याख्या
यने यूजतिप्वलुयाजवनितेषु येयजामहः कतव्य इति । किमतो येवम्‌ । एतदतो भवति-नङयनेवियेतद्रक्यमपपि्णं सा-
हं पर॑वक्येकदेशेन समम्स्यते यदेतयेयनामहंकरोतीलेतनाठयनेप् यावदुक्तं स्याद्नुयानवर्मितेयिति तवहुक्तं॑ मवति
| नातुयाजेविति । तथाच यजतिविरेषणार्भतवादननुयाजविधिरेवायमिति प्रतििधामावान्न प्रिकनः । न चामियुक्ततरपाणिनिविरोपे
-फायायनस्यसुद्वादितं निलयसमासवाद्िनः सेमवति। स हि विभाषाभिकरे समासत शाह्ति । तस्मादुयाजवर्जितेषु गेयजामह्‌-
पानि सिद्धम्‌ । वणेकान्तरमाह--अथवेतास्विति । यथा £ ुकृतदुषकृतयोरमूतेयोः कल्पनं नामं पर्नुतिधा-
पिलाकम्यस्य । तथाम्यदीययेोस्यत्र सचारोऽप्यनुपपननोऽपूते्दिव । तस्मात्र विधूननम्ं शरुतं तत्र कम्पनेन वरं स्वका्यौ-
रभचचानमात्मेव लक्षयतां न तु ततोऽपगल्यान्यव् संचारः कलयनागप्रसङ्गात्‌ । तस्मात्का रममाचारनं रिधूननपिति
्रिऽमिधीयते-यत्र तावदुपायनश्र तिसतत्रावदयं त्यागो धूननं वक्तव्यम्‌ । क्चिदपि चेद्विभूननं ल्यागे वतेते तथा सलन्यत्रि
तत वरतितुमहैति । एवं हि न कैत यदि ्रिभूननमिह शस्यं ठभ्येत । न चेतदतति । तत्रापि स्वक्रवञ्चाठनस् ल्य
आनन्दगिरीयग्याख्या
रोपः स्यादनया्यलदविकस्पस्य विधीनमेकदेशः स्यात्‌ दलेतदाशमिवे वा मूमधद्रार पठति--भपि एविति । एप पर
। पजापतियजञमन्वायत्त इत्युपक्रम्याश्रावयेति चतुरक्षरमस्तु श्रौषडिति चतुरक्षरं येति यक्षरं ये यनाम शति
धक्रर क्षरो वषटार्‌ इति सप्तदशक्षरं मत्रगणं सप्तददाकलिङ्गदहसमष्टिरूपप्रनापतिप्रेन सुला यै यश्ेऽन्वाय्‌.
“गत श्त्यनारभ्यवादन सवैयड& 4 मश्रगभो विनियुक्तः । तश्र च यज्ञेु येयजामदकरणयुक्ता नानुयाजेषिति शतम्‌ । तत्र
गृपारसितिनिादविपिनिषेधसंनिपाताद्विकसपो वा स्यातुदासेनानुयानं वजयिसेतरेषु भजतिषु वेथजामहः करि शति वाव
` सन्विभिरेव वेति संदेहे विषिनिमेधयोः शालीयतया ठल्यवलवततेन पोटधिव्रहणाशरणवद्रिकसे र धिदधततमाि
ति । नातुजेभिययं न निेधोऽपि त॒येयजामहकरणव्ितीत्यदोपः सन्पवुदाकषः खनने तु विकस्पो भवेत्त्यान्वासलवि-
-"महकरणविधीनां नानुयाजेषिति पयुदासः सन्नेवदेशः स्यादतः पोडधिग्रदणाग्रहणयोरगल्या भिकस्पेऽपि प्रकते पदुटामनोपपत्ता
भ वदतुयाजवरितेषु यजतिषु येवनामषः कतव्य शति वरिपिरेवायमिलभः । व्भकान्तरमाह--भयवेति । सुकृतदु मिभूनुत
द विपूननशब्दं विषयीकृत्य धात्व्थमुख्यतोपायनशब्दसंनिभिभ्यां संदयमाद-- किमिति । अथन्तर चालनम्‌ । मकरादीना
तनिषेरकिचित्करत्ववदश्रापि विभूननशब्दस्योपयनशब्दसंनिधिरपरयोजक श्यमिप्रेच पूवपक्षमाह--सेत्रेति । पूवप त्था
[श्न एकतादिनिवृ्तिः । सिद्धान्ते ततलत्तिद्धिः । ाणिनिस्मरणं पूप पतूकरोति- भूमिति । लोकप्योगसाम्वाच 4
(न इति । समृ्या लोकतश्च सिद्धं निगमयति--तस्मादिति । कम्पनस्य मूययनुतरिपानमूतवीः

पी दका)

रृतयोने तथुक्तमित्याराष्य॒विरिदयैतरियाकारिष्वामावस्तदमेऽत्र रक्षणीय इत्याह --चाखने विति \ नकनस्य विषु.
नप षय प सहतादषवसिरिति फुं वज्मितीतयतम्‌ । पूैप्मदाधय द्रः सिढप्तयति-- वमिति । 1
प्दयेपवादितुपायनशब्दसंनिधौ विधूननशम्दख शतलादिः २; । तदेव परपथयति--नहीति । पूनंप्ठेऽपि लक्षणया

७२६ | बह्मतूत्रशांकरभाष्यम्‌ । [अ.३१ा.२अ. १६१९,

यद्यपीदं परकीययोः खुशृतङुष्कृतयोः परैटपायनं नासं संभाष्यते तथापि _तत्संकीतैनात्ता
वस्दालनुगुण्येन हानमेव विधूननं नामेति निणेतु शक्ष्यते । कचिदपि चेवं विधूननसंमिधात
पायनं श्रूयमाणं कुराछन्दस्तुत्युपगानवद्धिधूननश्वुतया सव्रपिक्षमाणं साविकं निषैयका
रणं संपद्यते । नच चालने धवजाम्रवत्छुरूतदुष्कृतयोमुख्यं संभवति । अद्रव्यत्वात्‌ । अधश्च
रोमाणि विधून्वानस्त्यजघ्रजः सदैव तेन रोमाण्यपि जीणौनि शातयति 'अश्व इव रोमाणि
विधूय पापम्‌! ( छा० ८१३ १ ) इति च ब्राह्मणम्‌ । अनेकाथैत्वाभ्युपगमाश्च धातूनां न सरण.
विरोधः । तदुक्तमिति व्याख्यातम्‌ ॥ २६॥

सांपराये ततेव्याभावासथा द्यन्ये ॥ २७॥

(नः | ॥
६ ण) कमेलागो मारगमध्ये यदि वा मरणारपुरा ॥ उत्तीयं निरज तयागस्तथा कौ पीसिशचुतेः ॥ १॥

कमंप्राप्यफलाभावान्मध्ये साधनवजनत्‌ ॥ ताण्डिश्वुतेः पुरा घ्यागो बाध्यः कौषातकिकरमः ॥ २॥
छ.

देवयानेन पथा पर्यङ्कस्थं ब्रह्माभिप्रसिथतस्य ग्यध्वनि सुतदुष्छतयो्वियोगं कौषीतकिनः पथः

पी + ^^ ^^ ~+ ^^ < ~^ ^ ५५८९ ८
१८५८०९८,

रज्नभरनान्याख्या
विदुषः सेवकादो तुत्यकर्मसंकरान्तिरिति नसंभव इति वाच्यं, केवलधुनोतेरपि सुख्याथासंभवेनान्यत्र लक्ष्यतया द
स्थहानिलक्षणाया एव युक्तत्वादिति भावः । उपायनस्यामुख्यत्वान्न कापि हदानिलक्षणावीजत्वमिति शङ्कित्वा पुण्यपापे
फलतः स्वीकरारात्मकमुपायनं हानिं विनानुपपन्नं सह्वक्षणानिणायकमिति परिहरति-यद्यपीलयादिना । यथन्यत्रभरः
मोदुम्बरत्वादिकं कुशादिनिणायकं तथेदसुपायनं विधूननस्य हानत्वे निश्वायकमिदयाह-क्चिद पीति । विधूननं रुप
किमिति नोच्यते, तत्राह -नचेति । तथापि हान कथं लक्ष्यत इद्याशङ् सुट्यसंबन्धादियाट--अश्वश्वेति।
अनुपपत्तिसंबन्धौ लक्षणावीजरूपावुक्त्वा रक्षकं पद्‌ निदिशति--अश्व इवेति । विधूयेति पदं दषटन्ते हानपयैनतं प
दाष्टान्तिकेऽपि हानलक्षकमिलर्थः । यद्रा हानवाचकमेवास्तु नच धूनुक्रम्पन इति धातुपाठविरोधस्तखोपरक्षणा्थवः
दिव्याट--अनेकेति । शाखान्तरस्थमुपायनं विधूननसख हानत्वनिश्वायकमिलत्र जेमिनिपूत्रं तदुक्तमिति गरहीतपूवं यखा-
तमिलयर्थः । एवं विधूननख हानित्वसिद्धेः केवलहान वुपायनोपसंदहार इति सिद्धम्‌ ॥ २६ ॥ सांपराये अन्ये । यी
अधमां । पूर्वोक्तं विधूननख हानत्वसुपजीव्य हानस्य नदीतरणानन्तयशरुतेरश्च इव रोमाणि इयादो देहयागसरक्घाकः
भामतीभ्याख्या

माणत्वात्‌ । नच प्रामाणिकं कल्यनागौरं रोहृगन्धितामाचरति । अपिचनिकेलाद्धतूनां त्यगपि विधूयेत एवाव भौ
प्यति । परादरयेण ल्यगेपि रोके प्रयोगदशनात्‌ । विनिगमनहतोरभावात्‌। गणकारस्य चोपर्षणवेनायभृनिदष्ल ¢
दशनात्‌ । तस्माद्वानायै एवव्रेति युत्त ॥ २९ ॥ सांपराये तर्तव्याभावात्तथा ह्यन्ये । नद पठकमादप्य
दष्छृततरणे प्रतीयेते । वियासामर्थयाज प्रगेवावगम्येते । तथा शाव्वायनिनां ताण्डिनां च श्तेः । श्रुल्थौ च (५
अभिहत होति यवागू पचति" इदयत्र यथा । तस्मासूैपक्षामावादनारम्यमेतत्‌ । अन्रोच्यते । नेतयाठकममात्मि ठु +
कृतदु्कृते विधूत इति । तदिति हि सर्वनाम तस्मादर्थे सनिहितपरामशैक तस्य हैतुभावमाह । सनिहितं † ०
श्रतम्‌। तचधंपथवतिं वरिरजानदीमनोऽभिगमनमिदर्पपथ एव॒ मुक्रतदुष्कृतलयागः । नच ॒शरुयन्तरविेधः। #
पापविधूनने ब्रहमलोकसतभवास्रक्रालतोपपतेः । एवं शाय्यायनिनामप्यविरोधः । नहि तत्र॒ जीवज्निति वा जीवत ¦

आनन्दगिरीयब्याख्या ॥ | ०
धूननशब्दसंनिहितोपायनशब्दानुसारेण हानमेव रक्षयमिल्थः । उपायनस्यापि सुख्यस्यायोगात्तच्छेषतया कथ हानमिलयाशु |
यथ्यपीति । उपायनरृब्दस्य विधूननराब्दसंनिधौ कथिदेव मावात्कथं तद्वशातनिण॑यः, तत्राद--कविदपीति । १ लरत
कविदुक्तेषु संदिग्धेषु श्रुयन्तराक्निणंयोऽङ्गीकृतस्तथेदमुपायनं विधूननसंनिधो कचिदेव शतमपि यत्र यत्र विधूननं 4 #
सर्वत्र तत्संदिग्धाथनिणोयकतवेनपिक्षितं निणौयकमिल्ैः । यत्त॒ लैकिकपरयोगाद्विपूननं कम्पनमेवेति, १ वभूत
कम्पनलव $टेदौ्न्तिकेऽपि तदेव ्रा्मिल्याशद्याद--अश्वश्ेति । हानमपि तत्न भातीलथः । 1.
चालनमेवेत्याशङ्कथ तयोस्तुस्यतवान्भेवमियाद--भश्च इवेति । यन्न॒ पाणिनिसरणादविपूननं कम्पनमेेति, त पि
शलन्धरस्थो विषः श्वलम्तरेऽनाभितश्च्धिकल्पः सर्ेत्र स्यात्‌ । स चायुक्तः स्यां गताविति पयुदासापिक। ग ठ मर
तहुक्मिति ॥ २६९ ॥ कमक्षयहेतुलवं विथायाः सिद्धं कृत्वा हानसंनिधादुपायनोपरसहारो दितः संमति 9 व
शुतकभेक्षयस्य विद्याहेतुकत्वाभावादिव्याशङ्कयाद--सांपराय इति । यद ्वितीयबणैकोक्तविधूनन श्र द उक्तं पमष
निरूप्यते । विधूननं हानभिप्युक्त्वा तदेव कचि्ध्बन्य्पथ शतं विचारयितुं निचारविषयमाई--देवयानेनेति |

तापरायाधिक० ] रलमरभा-भामती-भानन्द्गिरीयव्याख्ात्रयोपेतम्‌ । ७२७

इविद्यायामामनन्ति 'स पतं देवयाने पन्थानमासाचाभ्निलोकमागच्छति' (को० १।३) इट्य
पक्रम्य "स आगच्छति विरजां नवीं तां मनसेवाष्येति तत्सुरृतदुष्डृते विधूनुते (को० १४)
इति । तत्कि यथाश्रुतं व्यध्वन्येव वियोगवचनं परतिपन्तभ्यमाहोखिदादावेव देहादपस्पैण
इति विचारणायां श्ुतिप्रामाण्याद्यथाश्रुति ्रतिप्तिप्रसक्तौ पठति सांपराय इति । सांपराये
गमन एव देहादपसर्पेण इदं विद्यासामर्यातसुरृतदुष्कृतहानं भवतीति प्रतिजानीते । हेते
चाचष्टे ततेव्याभावादिति । नहि विदुषः संपरेतस्य विद्या ब्रह्म संप्रेप्सतोऽन्तराले सुरतः
दुष्छताभ्यां 1कचित्पराप्तव्यमस्ति यदृ कतिचितक्षणानक्षीणे ते कट्पेयाताम्‌ । विद्याविरुद-
फलत्वान विद्यासामर््यन तयोः क्षयः स च यदैव विद्या फलाभिमुखी तदैव भवितुमर्हति ।
तस्माल्प्रागेव सश्नयं सुङृतदुष्ृतक्षयः पश्चात्पठ्यते । तथा हन्ये ऽपि ्राखिनस्ताण्डिनः शाख्या-
यनिनश्च प्रागवस्थायामेव सुरूतदुष्कृतहानमामनन्ति "अश्व इष रोमाणि विधूय पापम्‌!
( छा० ८।१३।१ ) इति, तस्य पुष्रा दायमुपयन्ति सुद साधुरू्यां दिषन्तः पापरृत्याम्‌'
इति च ॥ २७॥

(^-^

नि

रन्नप्रमाष्याख्या
ृतेथ संशयमाह--तत्किमिति । ब्रह्मलोकमार्मम्ये बिरजास्यां नदीमतयेति तत्सुकृतदुष्कृते विभूरुत, इत्र तदिति.
वेनामशरुलास्तेनेयर्थतया संनिहितनदीतरणस्य कर्महानिहेतुत्वोक्तेरपथे करमक्षय इति पर्वपक्षः । .तत्र॒ विद्यायाः
मिक्षयहेतुत्वासिद्धिः पूर्वपक्षे, सिद्धान्ते तत्सिद्धिरिति मत्वा सिद्धान्तयति- सांपराय इति । मरणात्मागि्थः ।
॑परेतस्य मृतस्य कंचित्कालं कर्मसत्त्वे फलाभावादेवयानमार्गप्रवेशायोगाजादावेव क्षय इलर्थः । क्षयहेतोर्वि्ाया मध्ये
मागेमसत्व्रेदयाह--विद्याविरुद्धेति । नदीतरणानन्तरपास्तु बाध्यः, अर्थविरोधादियाद- तस्मादिति । तदिति
प्वनाघ्रापि प्रकृतविेवोच्यत इति भावः ॥ २७॥ किंच मृतख छन्दतो यथाकामं वियानुषानालुपपत्तेरभयोरवियाकम-
भामतीग्याख्या
म्‌ । तथा चधिपथ एव पुकृतदुष्कृतविमोकः । एवंच न परयहकविदयतस्तसक्षय इति पूरवः पक्षः । राद्धान्तस्तु परियासा-
मथ्विभृतकल्मपस्य ज्ञानवत उत्तरेण पथा गच्छतो ब्रहम्रापिनै चापरपीणकल्मपस्ोत्तरमारीगमनं संभवति । यथा यवागूपा-
क्ासाशनिहोत्रम्‌ । यमनियमायवष्ठानसरहिताया विदाया उत्तरेण मर्गेण परहस्थतरहप्राघयुपायसश्रवणात्‌ । अप्रधीणपा्मनश्र
7दतृपपततेः । विधैव तादी कल्पं क्षपयति क्षपितकलमपं चोत्तरमारं प्रापयतीति कथमर्धपये कसमपक्षयः । तसमासा-
टकरमबधनाणक्रमोऽकुसतेन्यः । नठु न पाठकममात्रमत्र, तदिति सर्वनामश्रत्या संनिहितपरमरशीदिःयुनम्‌ । तदयुक्तं बृद्धि
निधानमात्रमत्रोपयुञ्यते नान्यत्‌ , तच्चानन्तरस्येव वियाप्रकरणाद्धियाया अपीति समाना शरुतिरमात्रपीति । अर्धपदा परिि-
धतेतत्र चार्थो बलीयानिति । नच ताण्व्यादिश्रतयत्िरोधः पपक्ष । अश्र शच रोमाणि विभूयेति हि सतन्वरस्य पुरुषस्य
आनन्दगिरीयष्याख्या
व्चनमधिकृल्य श्रुतिविप्रतिपत्या संशयमाह- तदिति । अश्च इव रोमाणि विधूय पापमिल्यारभ्य धूता सररीरमिल्युक्ला शह्मरोक-
मभसंभवामीति शरुत्या देहलयागात"गेव सुक्रतादिदानोक्तेविथासाम्याच्च जीवत ष्व ॒तद्धानसिदधः सति पुष्करे देतो कारयक्ेायोगा-
दरवायाश्च कर्मक्षये पुष्कलहेतुत्वात्सुकृतदुष्करते विधूनुत शयत्र च पाठक्रमाद्येपथ सुकृतादितयागानुगमालारकरमान्चाक्रमसय
(सेलासूरपक्षामावमाशङ्कय॒तस्माततिमाह--श्रुतीति । तत्सक्ृतदुष्ते विभूनुत शयेतन्न पाठमाम्रं नु तच्छब्देन स॒ना्ा
मादिति हेत्वथेन विरजानधतिक्रमस्य विधूननं प्रति हेतुतां वदः्ती इतिर्‌ । नच गृलन्तरिरोषोऽ्यपयेऽपरि कर्मक्षय
लोकसं भवनात्पराकाकत्वसिंद्वरिति भावः । विधूननशब्दवत्सुक्ृतादिहानस्य कालोक्तिद्वरा वाक्याथधीदहेतुकथनात्पादादिसगतिः ।
पे नि्ासामरयानाद्रः । सिद्धान्ते तदादरणमिलमिप्र ू्पक्षमर्िमुक्ला सिदधन्तसत्तमवतथयोजयति--पटती-
पादिना । क फलवशादधेपे दुष्ृतादिहानं कस्पयं विवा ततैव हानहेतोः सच््रात्‌ । तत्रायं भरलाह-नहीति । सपरन
पलो भ्रति प्रसितसेलयैः । दवितीयं निराह-- विद्येति । अनपाकृतपापस्य देवयानेन पथा गमनायोगाजजीवन धव विदुष
वधासामध्यालपहानमिरथः । का तहि करोषीति शतेगतिः, तत्राद--तस्मादिति । तदितिसवंनामश्रूला प्रवर णपनमि-
(पायाः मराधान्यात्परामशद्विरजानधतिक्रमसानम्तसङृतस्ाप्यपराधान्यादपरामञचत्ारकरमनापेनाथकरमः स्वीकतैष्य स्यथः । किन
| सति पुष्कलको काथ मवल्येवेतिन्यायानुगृदीतं श्रल्न्तरमेव बर्वदिति मत्वा शरयन्तरमुदाहरात-- तथाहीति । नि तस्ावि-
| पन नयन (पष युक्तं॒विधूय पापमिति विभूने पुंसः खातब्यदृटरिल्ाशयेनाह--भश्च हेवेति । रिच र
भह्तधादानसय शृततवाते ' च तत््ागात्तदादानायोगान्नाः> कमनिदिरिलाद--सस्येति ॥ २७ ॥ विधाफठतद्कराका-

^ न ~ ^ ^ ^ _ ^+ ५ ५ ^~ ^~ ~ +~ ल न 0 श.

७९८ बहसूशाकरमाप्यम्‌ । = [भ. २ पा. अ. १५.६२९

छन्दत उभयाविरोधात्‌ ॥ २८ ॥
यदि च देहादपखप्तस्य देषयानेन पथा प्रस्थितस्यार्धपथे खुरृतदुष्छतक्षयो ऽभ्युपगम्येत ततः
पतिते देहे यमनियमविधाभ्यासात्मकस्य सुकतदुष्ृतक्षयहेतोः पुरुषभयज्ञसयेच्छातो ऽष
नाजुपपत्तरुपपत्तिरेव तद्धे तुकस्य उुकृतदुष्तक्षयस्य स्यात्‌ । तस्ातपू्मेव साधक्ाव-
स्थायां छन्दतोऽनुष्ठानं तस्य स्यात्‌ । तत्पूर्वकं च सुरूतवुष्ृतहानमिति दरष्टभ्यम्‌ । एवं निमि.
सनैमित्तिकयोरूपपत्तिस्ताण्डिशार्थायनिश्रुलयोश्च संगतिरिति ॥ २८॥
गतेरथेवत््वसुभयथाऽन्यथा हि विरोधः ॥ २९ ॥

वङग नर्‌ उपास्िबोधयोमा्ः समो यद्रा व्यवस्थितः ॥ सम एवोश्तरो माग एतयोः कर्महानवत्‌ ॥ १ ॥
म्‌ देक्ञाग्तरफलप्राप्ये युक्तो मार्गे उपाल्िषु ॥ आरोग्यवद्वोधफलं तेन भागों व्यवस्थितः ॥ २ ॥

कचित्पुण्यपापापहानसं निधौ देवयानः पन्थाः भूयते कचिश्न । तत्र संशयः- किं हानावविशे
वेणेव देवयानः पन्थाः संनिपतेदुत विभागेन कचित्संनिपतेत्कचिक्ेति । यथा तावद्धानावषिः

(१०५५६
[1 ९८ ५५५५५ ५ 0 क क ५.

रज्नप्रबाष्याख्या
्षययोः श्रुतो हेदुफलभावो विरुध्यते । किंच सति पुष्कलदेतो न फायेविलम्ब इति न्यायोपेतताण्ड्यादिभरतिमिरोधत
स्यादस्मत्पक्षे तविरोध इयाह-छन्दत इति । तस्मात्कर्मृहानस्य विधाफलत्वात्केवलदहानाुपायनोपसहारे वियालुतय
इति सिद्धम्‌ ॥ २८ ॥ गतेरथंवच्वं । कचित्सगुणविद्यायां मार्गः श्रूयते निर्गुणविद्यायां न श्रूयते । तत्र हानसंगषर
मार्य श्रुतत्वादनपेक्षितत्वाच संशये टष्टन्तसंगदा पूर्वपक्षमाह-यथा तावदिति । उपायनवन्मार्गखापि किः
भामतीग्याख्या

व्यापारं ब्रूते नच परेतस्यात्ति स्वातन््यम्‌ › तसमात्तदिरोषः ॥ २७ ॥ छन्दत उभयाविरोधात्‌ । केम्य्रिदैय द
सूत्रम्‌ । ननु यथा परेतस्योत्तरेण पथा ब्रहम्रापति्भवतीति वि्याफलमेवं तस्येवार्षपये पकृतदुष्कृतहानिरपि भविष्यतीति शङ्षपटी
तेम्य उत्तरमिदं सूत्रम्‌ । तद्यच्छ यदि च देहादपसप्तस्येति । विद्याफलमपि ब्रहपरापतिनापेतस्य भवितु
शाङ्कापदेम्यः । यथाहुः--नाजनिला तत्र गच्छन्तीति । सुक्रतदृष्कृतप्क्षयस्तु सत्यपि नरशरीरे तेभवतीति समर्थस्य स्लोकः
नियमादिसरिताया वियायाः कायं्षयायोगायुक्तो जीवत एव पकृतदुष्कृतक्षय इति सिद्धम्‌ । छन्दतः खच्छन्दतः तेच
येति यावत्‌ । खेच्छयानुष्ठानं यमनियमादित्तहिताया विद्यायाः । तस्य जीवतः पुरुषस्य स्यान्न मृतस्य । ततूरवकं च एकृतदुपृतछ
स्थाजीवत एव । समर्थ्य कषेपायोगात्‌ । एवं कारणान्तरं का्योसादे सति निमिततनेमित्तकयोप्तद्धावस्योपपत्िप्ताण्डश वाय सो$
संगतिरितरथा स्वातन््यामवेनासंगतिरुक्ता स्यात्‌ । तदनेनोभयाविरोधो व्यासयातः । ये तु परस्य विदुषः कृतु म॑
परत्र संक्रामत इति शङ्कोत्तरतया सूत्रं व्याचख्युः । छन्दतः संकल्यत इति श्रुतिस्मृलयोरविरोधादेव । न वत्रागमगम्येऽ्थं॑ खिन
युक्तिनिवेशनीयेति । तेषामधिकरणशरीरातप्रवेश्े तेभवदयथौन्तरोपवणैनमसङ्गतमेवेति ॥ २८ ॥ गतेरथवस्वमुभयथान्यधा
हि विरोधः । यथा हानिसंनिधावुपायनमन्यत्र श्रुतमिति यत्रापि केवला हानिः श्रूयते तत्रापि उपायनुपस्थापयवेष
तत्सननिधावेवं देवयानः पन्थाः श्रुत इति यत्रापि सुकृतदुष्कृतहानिः केवला श्रुता तत्रापि देवयानं पनधानुपस्थपितुमही ।
नच निरज्ञनः परमं साम्यमुपैतीतयनेन विरोधः । देवयानेन पथा ब्रह्मलोकगप्राप्तो निरञ्जनस्य परमसाम्योपपततः । कारः
निमत्रि देवयानः पन्थाः संबध्यत इति प्राम । एव प्राप्त उव्यते--विद्रान्‌ पुण्यपापे विधूय निर्न: ५
साम्यपुपेतीति हि विदुषो विधूतपुण्यपापस्य विया केमपरातमाह । अमनिबन्धनोशेमो याथाल्यज्ञानरधणया विवय

आनन्दगिरीयष्याख्या मोग
पिवत्करमक्षयोऽपि देदलयागादू्वं स्यादिलाशङ्कयाह-- छन्दत इति । पत्रं व्याचष्टे--यदि चेति । जीवतो ब्रह्मलोका ५
पातपिक्षा कर्महनेस्तु देवत एव॒ सिद्धरनेवमित्यथः । छन्दतः खच्छन्दतः खेच्छयेति व्याकरोति--दृध्छात इति । ५8
हेत्वनुष्टानासिद्धथा साध्ासिद्धौ फलितिमादइ-- तस्मादिति । उभयाविरोधादित्ति भागं ,, ्ाकरोति-- एवमिति । व ॑
्ेपायोगासपुणे हेतावनन्तरमेव कायोत्पत्तिरन्यथा निभित्तनेमित्तिकत्वमेव तयोनँ स्यादिलय्थः । स तई
दत्थ विधासामथ्योस्मागेव सुकृतादिनिवृत्तिरिप्युपसंहवुमितीद्युक्तम्‌ ॥ २८ ॥ सुतादिहानसंनिपानोक्तदेवयानगतर > मौ
तरिकत्वप्रा्ावुक्तम्‌-गतेरिति । विचारविषयमाह--कविदिति । संदायारथं कोव्यन्तरमाह- कचिन्नेति । ६ 1
्रतेविशेषाश्ानाश्च भागेविपये संशयमाहतत्रेति । हानसंनिथो कचिदेव श्रतोपायनख्य सर्तरिकवनककनिद
निधयुक्तस्य पथो देवयानस्य केवरक्षयश्रवणेऽपि दुक्ताऽलुदृत्तिरिति संगतिगे पूैप्षमाद--यथेति । निश
मक्मविचात्वात्सयुणन्रह्मनि्यावदिति भावः । प्रासङ्गिकविधूननसमयोक्लया रसतुतयुणोपसंशयोक्तेरपवादोक्तिदाय १

तिर्थवखाधिक ° ] रतप्रभा-भामती-भानन्द्गिरीयव्यास्यात्रयोपेतम्‌ । ७२९

रेषेणेवोपायनाजुदृत्तिरुक्तेवं देवयानाटवरृत्तिरपि भवितमर्ैतीतयस्ां परा्तावाचक्ष्महे । गतेवेवया-
नख पथोऽर्थवच्वमुभयथा विभागेन भवितुमर्हति कचिदर्थवती गतिः कचिक्षति नाविरेषेण ।
न # $
अन्यथा ह्यविदरोषेणेवेतस्यां गताबङ्गीक्रियमाणायां विरोधः स्यात्‌ । पुण्यपापे विधूय निरञ्जनः
साम्यमुपेति' ( मु ३।१।३) इत्यस्यां श्रुतो र्विरुध ¦

परमं साम्यमुपेति' (मु श्यस्यां श्रुतो देशान्तरप्रापणी गतिर्विरुष्येत । कथं हि
निरञ्जनोऽगन्ता देशान्तरं गच्छेत्‌ । गन्तव्यं च परमं साम्यं न देशान्तरप्राप्यायत्तमिलयानथ-
कंयमेवात्र गते्मन्यामहे ॥ २९ ॥

उपपन्नस्तघ्यक्षणार्थो पलन्धेलोकवत्‌ ॥ ३० ॥
उपपक्रश्चायमुभयथाभावः कचिदथैवती गतिः कचिन्नेति । तलक्षणार्थोपरब्धेः । गतिक्षारण-
भूतो यथः पयङ्विद्यादिषु सगुणेषूपासनेषूपएलभ्यते । तज्र हि पथङ्कारोदणं पयङुस्येन ब्रह्मणा
संवदनं विशिष्टगन्धादिप्रा्तिश्ेलयेवमादि वहु देशान्तर प्राध्यायत्तं फलं भूयते तत्रा्थबती
गतिः । नहि सम्यग्दशेने त्क्षणार्थोपरभ्धिरस्ति । न श्यातमेकत्वदारिनामाप्तकामानामिहेव
द्श्ाशेषङ्कश्शवीजानामारब्धभोगकमीकशयक्षपणग्यतिरेकेणपिक्षितयव्यं किंचिदस्ति तध्रानधिका
गतिः । खोकवच्चेष विभागो द्रष्टव्यो यथा लोके ग्रामप्रापो देशान्तरप्रापणः पन्था अपेश्ष्यते
नारोग्यप्राप्तविवमिहापीति । भूयश्चेनं विभागं चतुथीध्याये निपुणतरमुपपादयिष्यामः ॥ ३०॥
रज्नप्रभावष्याख्या न ।
तववापसर्वत्रोपसंहार दर्थः । अच्र निगुणविदोऽपि मुक्य्ं ` मागपिक्षा पूर्वपक्षे, सिद्धान्ते तनपेन्निति एयम्‌ । देश्ा-
दिव्यवहितवस्तुप्राप्तो माग॑स्पिक्षतिन्यायानुगीतश्रुतिविरोधान्नोपसंहारं इति सिद्धान्तः । निरज्ञनोऽसश्नः, साम्यं ब्रह्म
॥ २९ ॥ ननु तर्हि सगुणवियायामपि मार्गो व्यर्थं इयत आद-उपपक्न इति । सा गतिलक्षणं कारणं यम्यार्धल स
भामतीव्याख्या
पौनीयः । नासो देशविशेषमपेक्षते । नहि जातु रजी सथैप्रपनिवरृत्तये सपु रनुतलज्ञानं देशकरििषमेश्ते । विरो
सादखेव स्वविरोध्यवियानिवृततिरूपलात्‌ । नच वियोत्पादाय॒ब्रहमलोकप्रापिसोशणीया । यमनिगमादिषिशद्धतचसेव
भरणदिमिरविवोयादत्‌ । यदि परमारव्यकायैकमैश्पणाय शरीरपातावःयेतेति न दैवयनिनाप्तीहाध घी श्रुतिचतिरो-
धानिभरितव्य इति । अत्ति तु पहवियायां तस्याथ इत्यक्त द्वितीयेन सूपरणेति । मे तु यदि पण्यमवि तिततेते क्था तहि गति-
एव्व पूप्रमवतारयनि । गतेरथवखमुभयभा दुष्कृतनित्र्या पूकरतनित्रया च । अदि पूनः पूण्यमनर्त ब्रह्मलोकत
सापीह पुण्यफलोपभोगायावृत्तिः स्यात्‌ । तथा चतेन प्रतिपायमानागल्यनाप्रतिश्चतिषिरोधः । तस्मादषकृतस्येव कृतस्यापि
धय इति तैः पृनरनाशङ्नीयमेवाराङ्ितम्‌ । विदयधि्ठयां हि गत केयमषङ्गा यदि श्रीणपुक्तः कमथम यतीति । नवेषा
आनन्दमिरीयष्याख्या
भानोपायगामितवास्पादादिसंगतिः । पक्षे निणविदोऽपि गत्यपक्षाया नियतिः । सिद्धन्ते सगुणविचावते एव तदपेक्षेति विवक्षित्वा
तिदान्यति--अस्यामिति । प्रतक्चां व्याख्याय हेतुं व्यास्याति--अन्यथेति । विरोषमेव साधयति--कथं हीति । सव
प्यसङ्ग्यातमनो नोपाध्यतिरेकेण गद्युपपत्तिरितयथैः । गन्तृरूपालोचनवा गनेरयोगमुकवा गन्यर्पातयेचनषाप तदयो-
गमाद-गन्तभ्यं चेति । खतो भिन्रयोरैवयायोगादाविये मेदे विययैव तजनिकते्िधायाश्च सोल लकल वा १
पाद्नथिका गतिसितयुपसंहरति--हतीति । निथणनर्मधीः सप्तम्यर्थः ॥ २९ ॥ निर्युणविधायां गिन्धति ५५१ 4
वादो प्राधान्येन तदर्थव्वमाह--उपपन् ति । तत्र प्रतिज्ञा व्याकरोति--उपपन्नश्चेति । कविदथवतौ मदिरिखव् ््वु-
मवतां रकषणशब्द्स्य लक्षणया कारणाथलं गरदीलरा व्याच्े--तदिति । उपरम्पिमेवामिनयति--तत्रति । दान्त
श्वायत्ते फे धुते फरितिमाह-- तत्रेति । प्यैडुवियासगुणोपास्िः सप्म्ययः । निर्युणविधायामपि देतुरलतीलादाद्णाद--
१ प्विति । तदेवोपपादयति न्ति । तेषां प्रापरानन्दलमाद--भासेति । दहेति ओवदवश्ोक्तिः । निरसन म्वन-
ह द्यति । ति सथो देहपातः स्य्नेल्याद--आरम्पेति । दैतोर्यमिचारं निरस्य कनिक्रेुं निगमश्ठि--
तेति । सम्बधी: सपतम्यथैः । निरणगह्यविन्नाधिरादिगतिमान्तुक्तिफटमावलान्ुचयमानदिरण्यगभवदिति भावः । क |
पाप्वमायननमृतत्वमेतिः इति शतेदेषयानेनाध्वना गतर ; सुक्तिरियाशङ्काह--भूयश्रप्वि ॥ २” ॥
| ९२

७२३० बहमतूञररांकरभाष्यम्‌ । = [अ. ३१ा. ३अ. १८६.

आनियमः स्वासामथिरोधः शब्दानुमानाभ्याम्‌ ॥ ३१॥

ल भारीः शरुतस्थरेष्वेव सर्वोपास्िषु षा भवेत्‌ ॥ शरुतेष्वेव अकरणास्‌ दविःपाठोऽस्य एथाम्यधा ॥ १।

> श्रोक्तो विघान्तरे मागो ये येम इति वाक्यतः ॥ तेन बाष्यं प्रकरणं द्विःपाठश्चिम्तनाय षि ॥ २ ॥

सगुणा विद्यासु गतिरथवती न निगणायां परमात्मविधायामित्युक्तम्‌ । सगुणाखपि बिदापु
कासुचिद्रतिः श्रुयते यथा पयङ्विद्ायामुपकोसरविद्यायां पश्चाभरिविद्यायां वहरविद्यायामिति।
नान्याखु यथा मधुविधा्यां शाण्डिल्यविधायां षोडशकरूविद्यायां वेभ्वानरविधायामिति । तत्र
संशायः- किं याखवेषा गतिः श्रूयते ताखेष नियस्येतोतानियमेन सवोभिरेवंजातीयकामिपि.
द्याभिरभिसंवथ्येतेति । किं ताबस्मरा्ं नियम इति । यत्रैव श्रूयते तत्रैव भवितुम । प्रकर.
णस्य नियामकत्वात्‌ । यद्यन्यत्रश्रूयमाणाऽपि गतिर्विद्यान्तरं गच्छच्छरुलयादीनां प्रामाण्यं हीः
येत सर्वस्य सर्वाथत्वप्रसङ्गात्‌ । अपि चार्चिरादिकेकैव गतिरूपकोसख्विदयायां पञ्चाग्नि.
यायां च तुस्यवत्पख्यते तसवौथत्वे ऽनथैकं पुनर्वचनं स्यात्‌ । तस्मान्नियम इयेवं प्राते पठति-
अनियम इति । स्वौसामेवाभ्युदयप्रास्िफलानां सगुणानां विद्यानामविशोषेणेषा देवयानाख्या
गति्मवितुमर्ईति । नन्वनियमाभ्युपगमे प्रकरणविरोध उक्तः । नैषोऽस्ति विरोधः । शब्दानु

न ९/१ ७५.
।।

4 न 0 00 ^ ^ ^ ^ ^ ण

शज्नरप्रनाव्याय्या
तहृक्षणार्थः ॥ ३० ॥ अनियमः सर्वासां । अत्राप्यचिरादिमागे एव विषरयसत्र वि्याविशेषप्रकरणादविरोष्रत
संशये पूर्वपक्षमाद--रकि तावदिति । सगुणनिगुणवियासु मागे भावाभावन्यवस्थावत्सगुणाखपि व्यवस्थेति ने
प्राप्तो सिद्धान्ते व्यवस्थापवादाद्रतिनियमोऽनियम उभयत्र फलम्‌ । नियमे प्रकरणमुक्त्वा पुनरुक्तिं लि्िमाह-
अपिचेति । एकत्रोक्तगतेरन्यत्र प्राप्तौ पुनरुक्त्या खादिरः । सिद्धान्तयति-सखवौसामिति । भगदा
ब्रह्मलोकः । अविशेषश्रूयादिना प्रकरणवाधो न दोष इयाद- नैष इति । तत्तत्र अधिष्तानां मध्ये य दथ पतप्रीन्टः

। भामतीव्याख्या
मृतनिबन्धना गतिरपि तु वि्यानिवन्धना । तस्मादृद्धोक्तमेवोपवर्णन सापिति ॥ २९॥ २० ॥ अनियमः सवीसाभविरोध
काब्दानुमानाभ्याम्‌ । प्रकरणं हि धमाणां नियामकम्‌ । यदि तु तचाद्रियते ततो दरपूणिमासव्योतिष्टोमादिमीः एष
भेर्‌ । नच तेषां व्रतिषु सौयादिषु द्वदशाहादिपु चोदकतः प्रातिः । सपैत्रोपदेशिकलात्‌ । नच दुहेमस्यङ्ीरि
रभूतस्याधमिकत्वम्‌ । नच सपधर्मयुक्तं क्मं॑कंचिदपि शक्यमलषठातुम्‌ । न चैवं सति शरुलादयोऽपि विनियोजकालिप्
हि भकरणेन सामात्यसंबन्े सति विनियोजकलात्‌ । यत्रापि विना प्रकरणं शुलयादिम्यो व्िनिोगोऽभगभयते तवि एन
भरकरणस्यावश्यं कल्यनीयखात्‌ । तस्मालकरणं विनियोगाय तन्नियमाय चावर्याम्युपेतव्यमन्यथा शरयादीनामपरपाकृः
तस्मायास्रेोपासनापु देवयानः पितृयाणो वा पन्था आश्नातस्ताखेव न तूपास्नान्तेरपु तदना्नानात्‌ । च धे वेप
्द्धातप इत्युपासते इति सामान्यव चनात्सबैविदा्तु ततथप्रापिः । श्रद्धातपःपरायणानामेव तत्र तत्पथपराषिः यो १८
वि्ापरायणानाम्‌ । अविनवं सेकस्यां विद्यायां मागोपदेशः सवी पियालिलेकमैव मार्गोपदेशः कवयो ग वन
आनन्दगिरीयग्याख्या

गतिमावाभावन्यवस्थावत्सयुणविधाखपि व्यवस्थामाशङ्कुथाह--भनियम इति । कृत्तं कीतय „ अ।
धावे स्थते किमनेनाधिकरणेनेलया्ङ््य ॒विषयमाह--सगुणास्वपीति । विचारवीजं संशय वन्तु ध
अश्धितदिपराणं पन्थानमभिकल विाविकेषाधिकारादाकयादविरेषदृेश्च संशयमाद--तश्रेति । सगुणा तिधा त कती
कल्वोक्लया वक्रयाथधीहेतोरेव चिन्तनात्पादादिसंगतिः । पूवेपक्ष नियताया गतेरुपस्तदारसिद्धिः । ५ ॥
कलमिलङ्गक्रल विश्य पूर्वपक्षमाह--क्किमिति । नियमं व्याकरोति-तत्रेति । तत्र देतः--
म्यतिरेकतो विदृणोति--यदीति । प्राकरणिके सामन्यसंबन्थे श्रुलयादिभ्यो निदोषविनियोगधीः
न प्रकरणं तत्रापि तत्निवौदयाय प्रकरणं कर्प्यम्‌ । तदमव दहपूणमासञ्योतिष्ेमादिषमोणां संकएत्‌ ।
च प्रकरणप्रोव्यम्‌ । अन्यथा श्रुल्याचप्रामाण्यात्तेन प्राकरणिकी विरेषसंगतिरिवयथः । न केवलं नियम र वां मोप
शिङ्गमपीलयाद--भपिचेति । णकत्रोक्तस्य समत्र संबन्धसिद्धौ पुनरक्तिरनधिकेलयरथः । लिङ्गप्रकरणाभ्या ४६ प
इरति तखादिति । नियता गतिनोपसंहाराति प्रात पूप्षमनूय॒सिदान्तवति--मिति । ति
स्षौसामिति । कमसमृदरथादिफलोपासनानि म्यवच्छिनत्ति--णभ्युदयेति । अनियमे प्रकरणविरोधं क
सूतावयवेनोत्तरमाह- नेति । गते्वानमीयान्वयस्य सानिका प्रकरणं बाध्यमिलभित्रज तिमा

ति--सगुणालिति । १५

।

। अनियमाधि | ९८५० "(` ग (न ।।-जनन्द्‌3 सचव्याह्यात्रयोपेतम्‌ | १ ३ १

(
॥
॥

मानाभ्यां श्ुतिस्खतिभ्यामिस्य्थैः । तथाहि श्रुतिः- “तच शधं विदुः (छा० ५।१०१)
इति पञ्चाभ्रिविधावतां देवयानं पन्थानमवतारयन्ती श्ये चेमेऽरण्ये शद्धातप पत्युपासतेः
( छा० ५।१०।१ ) इति विद्यान्तर्ीलिनामपि पञ्चात्निषिद्याविद्धिः समानमातां गमयति ।
कथं पुनरवगम्यते विद्यान्तरहीलिनामियं गतिरिति । ननु शद्धातपःपरायणानामेव स्यास-
्मातरश्रवणात्‌ । नेष दोषः । नहि केवलाभ्यां श्रद्धातपोभ्यामन्तरेण विद्याबलमेषा गति्भ्यते
विद्या तदारोहन्ति यत्र कामाः परागताः। न तत्र दक्षिणा यन्ति नाविदांसस्तपसिनः'
इति श्रुत्यन्तरात्‌ । तस्मादिह श्द्धातपोभ्यां विान्तरोपलक्षणम्‌ । वाज्ञसनेयिनस्तु पञ्चाप्भि-
विद्याधिकारेऽधीयते--“य पवमेतद्धिदुये चामी अरण्ये श्रद्धा सत्यमुपासते" ( षू० ६।२।१५)
इति । तत्र ्रद्धाखवो ये स्यं ब्रह्मोपासत इति व्याख्येयम्‌ । सव्यशम्वस्य बरह्मण्यसङृत्प्युक्त-
त्वात्‌ । पञ्चाच्निविद्याविदां चेत्थंवित्तयेवोपात्तत्वाद्वियान्तरपरायणानामेषैतदु पादानं न्याय्यम्‌ ।
अथ य एतो पन्थानो न विदुस्ते कीटाः,पतङ्गा यदिदं वन्ददुकम्‌' ( य° ६।२।१६) इति च
मागंद्यभ्रष्टानां कष्ामधोगति गमयन्ती श्रुतिर्वेवयानपितृयाणयोरेवैनानन्तमीवयति । तत्रापि
विद्ययाविरहोषदेषां देवयानप्रतिपत्तिः। स्मरतिरपि-शुङ्करृष्णे गती ह्येते जगतः शाश्वते मते ।

^ ग ^-^ +^ ५ ~ ^-^ ^ ८ म “५१, ^~ 7~~ˆ~~-~-~--~ ~~~ ~~ ~ ~~~ ~~ ^^ ^~ ^~ क न > (2 3
~ ^^ ~ ^~ ~~ ^~ ^~ ^~ ^^ ^~ ~^ ~^ 9 (0

रन्नप्रभाष्याख्या
चामी अरण्य श्रद्धातप इत्युपासते श्रद्धातपउपलक्षित ब्रह्म ध्यायन्ति तेऽ्चिषमभिसंभवन्तीलन्वयः । ननु श्रद्ातपो-
मत्रशरतेस्ताभ्यामेव अर्चिरादिगमनं स्यात्न वैश्वानरादिषियाशीरानामिति शङ्ते--कथं पुनरिति । अविदुषां गतिनि-
पेथच्छृद्वातपःशब्दाभ्यां तत्साध्यब्रह्मविद्यारक्षणेति परिहरति- तेष दोष इति । तत्‌ ब्रह्मलोकस्थानं, परागताः
पराकृता, कामक्रोधदोषा न सन्तीति यावत्‌ । दक्षिणाः केवलकर्मिणस्तपखिनोऽप्यविद्रांसो न गच्छन्तीलर्थः । लक्ष-
गदोषहीनं वाक्यमाह--वाजसनेयिनसित्विति । किंच वियाकरमेलक्षणमागंद्रयभरष्टानामधोगतिभुतेः वरैश्ानरादुपाघ-
कानामचिरादिमागंप्राप्तिरिलयाह--अथ य एताविति । दन्दश्चकः सपः । किंच “अग्निर्ज्योतिरहः शुक्कः षण्मासा
उत्तरायणम्‌ । तन्न प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदो जनाः इदविरेषेणोपसकानामचिरादिगतिमुकत्वोपसंहारस्मृतेश
तेषां तप्प्रप्तिरियाह--स्म्रतिरिति । ञ्का गतिरधिरादिक्ना, ष्णा धूमादि क्रा, जगतो वियाकममाधिकृतख, शाश्वते

भामतीव्याख्या
वानरे च श्रूयते । तस्मान्न सर्वोपासनाघ्ठ॒ पथिप्रा्िपिति पराम्‌ । एव परति उष्यते- थे चेमेऽ्ये श्द्ातप शयुपाते

सति न श्रद्धातपोमात्रस्य पथिप्रात्िमाहयपि तु विद्यया तदारोह्तीव्यत्र नाग्रिदापिस्तपसिन इति केवलस्य तप्तः श्रद्धायाश्च

ततिग्रतििधाद्रियातहिते श्रद्धातपती तलाघ्युपायतया वदन्‌ विवान्तरशीलटनामपि पामित्ियाविद्धिः समानमार्भतां दर्शयति ।
0ान्यत्रापि पञ्चामिषिद्यापिकरेऽमिधीयते- श्य एवमेतद्विदुभ चामी अरण्ये घ्रद्धं तलमुपापत' इति । सलशब्दूस्य बहमण्यवानयेकषपर-
ृत्ितात्‌ । तदेव हि सत्यमन्यस्य मिध्यालेन कथ॑चिदपिक्षिकपत्यतात्‌ । पश्चाभिविदां चःथेवित्तयेवोपात्ततात्‌ । विय्याता-
ह्वय वियान्तरपरायणानमिवेदमुपादानं न्याय्यम्‌ । मागेदययत्रष्टानां चाधोगतिश्रवणात्‌ । तत्रापि च योग्यतया देवयानस्थेेहा-
आनन्दुगिरीयन्याख्या र
पाना मध्य ये केचिदगेकादीनभ्िलेन विदुकतेऽथिपममिसंसवन्तीति संबन्धः । ये चेलश्ापि तैवान्वयः । अविशेषेण
विान्तरस्ञाछिनां देवयानप्रापकेवाक्येन प्रकरणं बाध्यमिल्युक्तम्‌ । ददाना वान्यं न पिद्यान्तरशीलिनामपि देवयानप्रापकमिति
रको--कथमिति । वाक्य तहि कीऽथैः स्यादिलयाराङ्कयक्षपैवाद-- नन्विति । श्रद्धातपेोनुष्रानमत्र् युनतात्तनिषठानमेव
पतिवकनोक्ता स्यादित्यथ । वात्या्यथातिदध दूषयति-नेति । अविदुपामेषा गतिर्नलत्र ५ दनुमाद--विथेति । तदिलुक्तं
भष्षरोकाख्यस्थानं विशिनष्टि-- यत्रेति । यसिन्प्रपति कामाः शुद्रविषयाः परागता व्याशृत्ताः कमनो नतं प्राप्यं शरह्मले.
पसानमिलथेः । दक्षिणा दक्षिणमारगामिनः केवलकभिणसतपखिनोऽप्यवदंसो न तत्र गच्छन्तीलविश्ग्दो कषः । ये चेला
7 का गतिः, तत्राद- तस्मादिति । उकतच्छन्दोगवाक्यमिदेवयुक्तम्‌ । उपलक्षगमन्तरेणापर तिषान्तरवीकिनागिवि श
५।९--वाजेति । तत्रापि सलशब्देन सल्याेक्तिरव संग्रहाव्कुतो विधान्तरयुक्तानां गतिषीरितया याद तश्रेति तेध्धपम-
भंमवनतीति संब्धः। सल्श्षब्देन ब्रहमोत्तौ देठमाह--सल्येति । “तं ज्ञानमनतं बरहम, तत्रं स॒ अत्मा, तल
तलम्‌" श्येवमादाविलथः । सला्थवननयहात्सलयाधं्रहो टथीयानिलयुक्तम्‌ । दानी ` प्धचिषि भ्व सलयुपामुत प्ति ¢:
(त इत्याश तेषां पृथसगृहीतलादिलाह--पञचेति । इतश्च मिथान्तरकीिनां गतिरिति तिददन ९० ह
पनानिति हिवान्तरपरा गृह्यन्ते तथापि कथं देवयानयोगत्तेषाभिल्याशदव योग्यतयेलाह--तन्रापीति । तिसृभ्य न रक
माधि परतिश्ाय हतिरुक्ता । सप्रति स्परतिमाई--स्शरू3.रेति । जगतो क्ञानकमपिङृतसयेलथेः । परोक्तं शिङगमनूधान्ययाति"

७३२ मह्मसूत्रशाकरभाष्यम्‌ । [अ.३पा.२अ. १९ १.९१

कया यास्यनादृत्तिमन्ययावतेते पुनः ( म. गी. ८।२६) इति । यसपुनदेवयानस पथो द्विर्ा
नसुपकोसरूषिद्यायां पञ्चन्निविद्यायां च तदुभयघराप्यनुचिन्तनार्थम्‌ । तस्मादनियमः ॥ २१

यावद्धिकारमवस्थितिराधिकारिकाणाम्‌ ॥ ३२॥

(८ >> बह्मतस्वविदां मुक्तिः पाक्षिकी नियताऽथवा ॥ पाक्षिक्यपान्तरतमः्रश्तेजंन्मकीर्तनात्‌ ॥ १ ॥

नानवेष्ोपभोक्तम्यमीशोपासिफरु जुधाः ॥ भुक्त्वापिक्ारिपुरुषा सुच्यम्ते नियता वतः ॥ २ ॥

विदुषो वर्त॑मानदेहपातानन्तरं देहान्तरमुत्पद्यते न वेति चिन्तयते-ननु विधायाः साधनः
भूतायाः संपत्तो कैवल्यनिकत्तिः स्यान्न वेति । नेयं चिन्तोपपदते । नहि पाकसाधनसंपत्तावो-
वनो भवेन्न वेति चिन्ता संभवति नापि भुञ्जानस्तृप्येन्न वेति चिन्त्यते । उपपक्ना त्वियं
चिन्ता बरह्विदामपि केषांचिदितिहासपुराणयोदंहान्तरोत्पत्तिद शनात्‌ । तथा ह्यपान्तरतमा
नाम वेदाचायैः पुराणपिर्विष्णुनियोगातकलिद्धापास्योः संधो कृष्णद्वेपायनः संवभूवेति सरन्ति ।
वसिष्ठश्च ब्रह्मणो मानसः पुत्रः सन्निमिद्ापादपगतपूरवदेहः पुनबेह्यदेशशान्मित्रावरुणाभ्यां
संबभूवेति । शग्वादीनामपि ब्रह्मण एव मानसपुत्राणां वारूणे यज्ञे पुनरुत्पत्तिः श्रूयते । सनः
त्कुमारोऽपि ब्रह्मण एव मानसः पुत्रः खयं रुद्राय वरप्रदानात्स्कन्दत्वेन प्रादुबेभूव । एवमेव
दक्षनारदप्रभ्रतीनां भूयसी देहान्तरोत्पत्तिः कथ्यते तेन तेन निमित्तेन स्मृतो । श्रुतावपि `

~ ~ ^ 4 ~ ~ ~ ^~ ~+ ~~~“ ^^ +~ ^~ ~~ ^~ ~~~ +~ ~~~ ~

[मी पी भ ^-^ ~~ ~~~

रन्नप्रमाव्याख्या
धवे संमते । तेत्रेकया श्या पुनरात्रत्तिवजं कार्य ब्रह्म गच्छति; अन्यया खगे गत्वा पुनरायातीलथैः । पुनश्तिदर
वूषयति-- यत्पुनरिति । तत्र तत्र मागेशरुतिरन्वदं मार्मचिन्तनार्थ, प्रकरणेन मागैध्यानस्य विद्याङ्गप्वावगमात्‌ ।
तथाच वक्ष्यति सूत्रकारः--“तच्छेषगल्यनुस्मृतियोगाच' इति । येषां न श्रुतो मास्ते मागैध्यानं विनापि वियासामधण `
न्मा ऊभन्त इति ज्ञापनाथा पुनरक्तिरिदर्थः । तस्मात्सवौपासनासु प्रतीकमिन्नास्वर्चिरादिप्रा्िरिति सिद्धम्‌ ॥ २
याषद्धिकारम्‌ । निगणविथायां गतिव्यैथौ सुक्तिफलत्वात्‌, सगुणवियासु सर्वत्रार्थवती ब्रह्मरोकफरलादिति यतः
कृता, सा न युक्ता, तत्तवज्ञानिनामपीतिहासादौ पुनजैन्मदश्नेन ज्ञानस्य सुक्तिफलत्वाभावादियक्षिपात्संगतिः । शि
पुनजन्मदशेने संशयबीजं भाष्ये दश्चितम्‌ । पूवेपक्षे ज्ञानान्मुक्तिथरु तीनां ज्ञानस्तुतिमत्रत्वेन ज्ञान मुक्तिफग्वाम
सति ब्रह्मलोकफलत्वाविरोषादाचिरादिमार्गोपसंहारः फलं, सिद्धान्ते तृक्तम्यवस्थासिद्धिरिति विवेकः । श्रुतावपीति । मप

भामतीव्याख्या

धवनोऽभिसंबन्धः ! एतदुक्तं भवति--मवेखकरणं नियामकं यद्यनियमप्रतिपादकं वाक्यं ्रौतं साते बा न स्यादि ३ तः
च प्रकरणादटीयस्वम्‌ । तस्मादनियमो वियान्तरेष्वपि सयुगेषु देवयानः पन्था असकृनमार्गोपदेशषसय च प्रयोजने वरीं मकर
॥ ३१ ॥ यावद्धिकारमवस्थितिराधिकारिकाणाम्‌। सयणायां वियायां चिन्ता कला निथैणायां निन्तयति। ४
विद्यायां नापवगैः फलं भव्रितुमहैति । श्रुतिस्परतीतिहासपुराणेषु विदुषामप्यपान्तरतमःप्रशतीनां तत्तदेहषसििहपरिलागी ११1
तदपवर्मफटते नोपपद्यते । अपतरक्तस्य तदूहुपपततेः । उपपत्तौ वा तद्कषणायोगात्‌ । अपुनरावृततिहिं तक्षणम्‌ । न 9 |
विद्यायां तदलपपततेन मोक्षः फलं विद्यायां विभूतयस्तु तास्तप्तस्याः फलम्‌ । जपुनर्ृतिशतिः नतय क
नच तावदेवास्य भिरं यावन्न विमेोश्येऽथ सपस्य" इति शरतेविदुषो देहपातावपिप्रतीक्षवदरतिष्ठादीनामपि समक्ष |
गपरतीभेति सतम्‌ । येन हि कर्मणा वतिष्ठदीनामार्धं शरीरं तस्तीक्षा स्यात्‌ । तथाच न शरीपन( ॥ र
नच तावदेव चिरमिलेतदपयाजरेन षरे । समर्हेतुसंनिषेो करेपायोगात्‌ । तस्मादेतदपि वरिया्तुैव गमितः र
ज्नापवगो विद्याफढम्‌ । तथा चापवरगोक्षिपेण पूर्वैः प्रः । जत्र च पाक्टिकं मोक्षहेतुत्वमिल्यापततः, अहैतु वेति ए ^

आनन्दगिरीयव्याख्या | ति ॥ २१।
द्विमाह--यदिति । लिङ्गवक्षयाभ्यां प्रकरणं मङ्क्त्वा समुणविासु गतेः साव॑त्रिकलमुपसंहरति-तस्रादि व लाम
सगुणविघासु व्यवहितफलासु सवौखपि गतिर्थवतील्ुक्तम्‌ । श्दानीं नियुंणायामपि विधाया सथोरुर्तिफर 1 ग
निफलत्वाविशेषादविशिष्टा गतेरथवत्तेयाश्ङ्कथाह--यावदिति । विषयसंशयौ दशयति--विदुष दति । १
मन्वानो विचारमाक्षिपति--नम्विति । तदेव इ््तेन स्पषटयति-- नहीति । सत्यां सामध्यामसति तिक म रषिं
कुतो विधया सोमुक्तिरिलाश्चक्रुयाह- नापीति । संरायाभावादधिकरणानारम्भं परिहरति--उपपननेति, । ध
दक्तेः संदायसिदरितयुपपत्िमेव दशयति--्हमेति । ददीनभेव विशदयति--तथा्ीति । सरनामप पलि |
राश्योक्तम--सनत्छुमारोऽपीति। उक्तन्यायमतिदिशति--एवमिति। स्पतेमूलामावादमामाण्यमाराक्रषाद-- ।

मावदधिकाराधि° |] एतपरभा-भामती-ानन्दगिरीयव्यास्यात्रयोपेतम्‌ । ७३३

मश्रा्थवावयोः भरायेणोपलभ्यते । ते च केचित्पतिते पूथैदेहे देहान्तरमाददते केचित्तु स्थित
एव तसिन्योगेभ्वर्यवशावनेकदेहादानन्यायेन । सवे चेते समधिगतसकलवेदाथौः स्यन्ते ।
तदेतेषां देहान्तरोत्पत्तिवशंनात्परापतं ब्रह्मविद्यायाः पाक्षिकं मोक्षहेतुत्वमहेतुत्वं वेति । अत
उत्तरमुच्यते । न । तेषामपान्तरतमःरभरतीनां वेदधवतंनादिषु लोकस्थितिहेतुष्वथिकारेषु
नियुक्तानामधिकारतश्रत्वास्थितेः। यथासौ भगवान्सविता सहस्रयुगपयेन्तं जगतोऽधिकारं
चरित्वा तद्वसान उदयास्तमयवर्जितं कैवल्यमनुभवति अथ तत ऊर्वं उदेत्य नेवोदेता
नास्तमेतेकर एव्‌ मध्ये स्थाता' ( छा० ३।११।१ ) इति श्रुतेः । यथा च वर्तमाना ब्रह्मविद
आरब्धभोगक्षये कैवल्यमनुभवन्ति । त्तस्य ताचदेव चिरं यावन्न विमोभ्येऽथ संपत्स्ये
( छा० ६।१४।२) इति श्रुतेः । एवमपान्तरतमःपरभृतयो ऽपी्वराः परमेश्वरेण तेषु तेष्वधि-
कारेषु नियुक्ताः खन्तः सत्यपि सम्यग्दरीने कैवल्यहेतावक्षीणकर्माणो यावद्धिकारमवतिष्ठन्ते।
तदवसाने चापचरज्यन्त इत्यविरुद्धम्‌ । सङृत्पदृत्तमेव हि ते फठदानाय कमौरायमतिवाहयन्तः
रज्नप्रभाव्याख्या
ध्मेषेतिमन्रे इन्द्रस्य मेषजन्मोपलभ्यते । वसिष्ठ उर्वशीपुत्रो जात इत्येवम्थों बहुचार्थवाद इद्धः । पाक्षिकमिदयापाततः।
महैतुलवमेवेति पूर्वपक्षः । क्ञानस् मुक्लहेतुत्वं नेति सिदधान्तयति- ते चेति । ठोकव्यवस्थास सखामितवमधिकारः,
तस्रापक प्रारब्धं यावदस्ति तावत्कालं जीवन्मुक्तत्वेनाधिकारिकाणामवस्थितिः, प्रारब्धक्षये प्रतिवन्धकाभावाद्विरेदकै-
त्यमिलत्र मानमाह--अथेति । अथ ॒आरज्धक्षयानन्तरम्‌ । ततः पशवदूर्वो विलक्षणः केवलः व्रह्मखसूपः सन्‌ उर.
यो्रम्य देहं लक्त्वेति यावत्‌ । एकड एव अद्ितीयः, मध्ये उद्‌ासीनात्मकखस्पे तिष्तीय्थः । ननु ज्ञानिनामपि
ममान्तरं चेत्कथं सुक्तिरियत आह--सङृ्प्रवृत्तमिति । यदि ज्ञानिना प्रारव्धातिरिक्तकमधीनं जन्मान्तरं स्यात्तदा
मामतीष्यास्या
पि । रदन्तु --वियाकर्म्वुष्ठानतेोितशवरचोदितम्‌ । अधिकारं समते प्रविशसि परं पदम्‌ ॥ निर्गणायां पिदायामप-
करगरक्षणं श्रूयमाणं न स्तुततिमात्रतया व्यास्यातुषुचितम्‌ । परवपयपयीलोचने भूयसीनां शृतीनपित्रव तातप्ीवधारणात्‌ ।
नये यत्र ताप्यै तदन्यथयितुं युक्तम्‌ । उक्तं॑हि न विधो परः रब्दा्थः" इति । नच विदृपामपान्तरतमःयरशरतीनां तत्तदेह-
तचारयामपि बरहवियायामनिर्मोठान जहिया मेकषस हैतरिति सातम्‌ । हेरि सति प्रिये कर्यद्ननो न हु
भतपकरोति । नहि दृन्तफलरंयोगप्रतिवद्ं यरं न पतनमजीजनदिति परतिवन्धापगमे तवर्वन तद्तुः । नच न सेतुर.
बन्धानापपं निभ्रदेशानमितपणमिति सेतुभेदे न नि्नमभि्षैनि । तद्वदिहापि विवाकर्मारधनार्वभितेशरयिहिताधिकारदपरतिवद।
रभव वयप न क्ति दत्तवती तथापि तरितमात प्ति्धविगमे दासयति । यथा हि प्रास्यविपाक्तय करणः प्रधयं पत.
पमणम्ररमदेदसपुयन्न्रहमसाकषात्कारोऽपि परियतेऽथ तयक्षयानमोधं प्रघ्ोति । एवं प्रारव्धापिकारलक्षणफटपियाकमा पुरषो
सणि्वदानपरि तल्यं प्रतीक्षमाणो युगपक्तमेण वा तत्देहपश्मिहपसिामे कुव्तोऽयनामेोगासकया परस्यया सांसारिक
प्र ब्रिहति । तदिदपुत्तम्‌-सङृतपरबत्तमेव हि ते कमोद्रायमपिकारफलदानायेति । प्रारव्धिपाकानि तु
। आनन्द गिरीयन्याखूया ू र -
ता कथेति सेषः । सनल्कुमारादीनां पू्वदेहत्यागान्न देहन्तरोतत्तिरियाद इुधाह--ते चेति । । पएकलयव माधिनो युगपद
॥पदारानृष्म्तोऽनेकदेहादानन्य, यः । तहिं ते न ब्रह्मविदः, तत्राहद--सर्वे चेति । 1 1
पि निगमयति--तदेतेषामिति | नि्गुणवि्यायां गतिं प्रतिषिध्य सयुणव्रिचाधां तद्मयोजरकन्ययविशेपदरोमाद्थव्ता सर्वर
िरिलुक्ते नि्युगविधायामपि मोक्षासिद्धरेर्यफलते वाच्ये गतिरुपसंदर्तन्येति पू्वपश्षमाह--भहेतुस्वमिति । ५ ४
विधा न संसारवितेभिनी नहमति्यात्वादसिष्ठादिनिष्टव्ह्ममिचयाव्रत्‌ । नच तस्य तात्रदेव निरमिवादिन्तिक्रितिभः | ४
१ तवुपपत्तेरिति भावः । निचाम्य तमिलादिशतेह्मनिचाया मेक्षदेवलोक्तो तात्य॑पिधः 1
सविदामभिकारप्तिवन्ानमुकत्यमावस्यान्यथासिद्धेर्तिवद्धाया विचाया न मोक्ष पर्दैतुतति कतो च ० क
॥हनिरूपणातपादादिसंगतिः । पूर्वपक्षे भियो मेक्षादतुतवद्गतयुपसंहारः । सिद्धान्त व (6
}दानवति--अत इति । बह्मविधाया मोक्षं प्रयहेतुतवं निपेधति--नेति । बरह्मवित्स्ेन कविनमोकषरदैतं ने पिध्थ
यास्य मरतिबन्धामावमपेक्च विद्या मेोक्षदेत॒रिति मत्वाह-तेषामिति । वर तविद्व्धितिरिखत्र =
,„ । तेन मानमाह--अथेति । आभिकारिकैः्यदेतुकरमकषयानन्तरं तनः परू विलक्षणः 1 ॥
सता नास्तमेता क्रि तकल एवाद्धितीयो मध्ये खात्मनि स्यात्ता खादियथः । स (तिलकतिफमक्रता
नमाद- तश्चेति । ृष्टन्तयोरथं दान्ते योजयति--एवमिति । बक्षपरिदोऽपि दहान्तरप्राधषिः क । ध |
पनसस्तदविद्ेहन्तरमापिवदिलाइ--सङृदिति | : दन्तरं॑करमान्तरायत्तमिति न व्याक्षिरकसाद्पि बक्ष्रपादः शन

७२४ नहूतरराकरभाष्यम्‌ | = [य.पर.३अ. १९ #

खातन्येणेव शृ्ादिव गृहान्तरमन्थमन्यं देहं संचरन्तः स्वाधिकारनिवेतनायाप्रिमुषितस्ूनय
पव देदेन्द्रियप्ररृतिवशित्वाक्निमौय देहान्युगपत्कमेण वाधितिष्ठन्ति । नचे ॑

इत्युच्यन्ते ^त प्वेते' इति स््रृतिभ्रसिद्धेः । यथा हि सुभा नाम ब्रह्मवादिनी उनके
विवदितुकामाऽव्युदस्य खं देहं जानकं देहमाविदय व्यु्य तेन पश्चात्खमेव देहमाविषेरोति
स्मयते । यदि ह पयुक्ते सङ्रवृत्ते कर्मणि कर्मान्तरं देहान्तसरम्भकारणमावि्मवेत्ततोऽन्यदष्यः
द्ग्धवीजं कमौम्तरं तद्वदेव भसज्येतेति ब्रह्मविद्यायाः पाक्षिकं मोक्षदे तुत्वमहेतुत्वं वाश्यत
न त्वियमाशङ्का युक्ता क्ानातकर्मवीजदाहस्य श्ुतिस्टृतिप्रसिद्धत्वात्‌ । तथाहि भरति
(भिद्यते हदयग्रन्यिदिछचयन्ते सर्वसंशयाः । क्षीयन्ते चास्य कमौणि तसिन्द्े परादौ
( मुण्ड० २।२।८ ) इति । `स्म्तिटम्भे सववंग्रन्थीनां विप्रमोक्षः" ( छा० ७।२६।२ ) इति धेव-
माचा । स्यृतिरपि-यथेधांसि समिद्धोऽभ्निभंससात्कुरुतेऽर्जन । क्षानाच्चि; सर्वकमौणि
भससात्छु खतं तथा' (म. गी. ७।३७ ) "बीजान्यश्युपदग्धानि न रोहन्ति यथा पुनः । क्षानदग्यै
स्तथा ङशे्नात्मा संपद्यते पुनः इति चेवमादया'। न चाविचादिङ्धेशदाहे सति ह्शवीजय
कममौद्रायस्यैकदेशदाह एकदेशपररोदश्चेत्यु पपद्यते । न ह्यचिदग्धस्य दरालिबीजस्येकदेशाप्रोहो
टद्यते । भ्रवरत्तफलस्य तु कमौशयस्य मुक्तेषोरिव वेगक्षयान्निवृत्तिः। (तस्य तावदेव चिरम्‌

^-^
~ˆ "^~ ^ ~~~ <

रन्नप्रभव्याख्या
ञानान्मुक्यभावः स्यात्‌ । नेतदसि । किंतु बहुजन्मफलाय सकृदुद्ूतं प्रारब्धं ते क्षपयन्ति, जन्मग्रहणेऽपि नयो
लात्न शोचन्ति प्रारन्धसमाप्तौ मुच्यन्त इलर्थैः । ज्ञानिनां जन्मान्तर पूर्वजन्महैतुप्रारब्धाधीनतायामलस्मतिलं हेतः । गे
हयजातिस्मरत्वे सति कम न्तराधीनजन्मान्तरवान्‌ , स छप्तसमृतिरिति व्यत । ज्ञानिषु ग्यापकाभावद्विरिष्या्यामाविषट।
ननु तेषां जातिस्मरत्वादलसस्पतित्वमन्यथासिद्धमिदत आह-न चैत दति । तथाच तेषामजातिसरलरूपणे
सति विरेष्याभावादेव विरिष्टाभावसिद्धिरिलर्थः । पूर्वदेहनामप्रयमिह्ञानहीनाः परतच्राः साभिमाना जातिखराः, भि.
कारिकास्तु पूर्वैनामानः खतन्त्रा निरभिमाना इति वैषम्यं । तेन जनकेन सह व्युय विवादं छृत्वेय्थः । गिदुषः पर|
स्धातिरिक्तकर्माभावान्न बन्धः । निमित्ताभावे नैमित्तिकाभाव इति न्यायानुगृहीतानां ज्ञानान्सुकतिधुतीनां न लुपि
त्वमितीमम्मुपपादयति--यदि ्युपयुक्त इत्यादिना । शरुतिस्मयुक्ताथे युक्तिमप्याद--न चाबिेति ।
विद्यया द्ेशदादत्तत्कायकर्मक्षयश्चेतत्हिं प्रारब्ध कथं स्थितिः, तत्राद--रवृत्तफलस्येति । शि
देहपातावधिशवुतेरनुभवाचच ज्ञानस्यावरकान्ञानांशनिवर्तकसय प्रारन्धविक्षेपस्थिल्नुकूलाक्षानांसानिवर्वनसाम्ा म
भामतीव्याख्या |
कमणि वर्भयिता व्यपगतानि क्ञनेनेवातिवारितानि । न चैते जातिस्मरा इति । यो हि पशे देहं परियाच्यौ
च नीतः परवेजन्माठुमूतस्य स्मरति स जन्मवाज्ञातिसर । गृहादि गृहान्तरे सेच्छया कायान्तरं संचएमाणो न |
आख्याते । व्यु विवादे कृत्वा । व्यतिरकमाह-यदि लयुपयुक्ते सशृस्परवृत्ते प्राख्धविपकि कम
कमौन्तरमपरारन्धविपाकमिति । स्यादेतत्‌ । विययाऽत्रियादिङ्िशनित्रत्तौ नाव्यं निःेषस्य॒कमषियघ्य विवरण
दिमवपरम्पराहितस्यानियतविपाककाटस्यापहवेयलात्कमशियस्येलयत आह-न चाविद्यादिङ्केशदाहे सतीति । (6
समाने विनदेतौ कस्यचिद्विनाशो नापरस्येति शक्यं वदितुम्‌ । तत्किमिदानीं प्वृत्तफटमपि कमै विनसेद्‌ । १ ।
विदुषो वसिष्देदैहधारणेयत अह-प्रृत्तफट्सययतु कमेण इति | तस्य तदेव चिरमिति ्रतरमग्यादनागतप
आनन्वगिरीयव्याख्या 4
राधनेकदेहसरणादिलय्थः । किं तिं तेषामसदादिभ्यो वैषम्यं, तत्राह-स्वातश्रयेणेति । खतत्रा्ेककिमिति दह 7 कत
लाशा्कयारब्पाधिकारफलपरमक्षययेलाह-- स्वाधिकारेति । देहान्ते स्यतिभरंशः स्यादि शङ्वाह--अपरिमु व
तथापि देहादिपारतश्यमाशङ्कयाह--देष्ेति । तथापि कथमनेकेपु देदेष्वपिष्ठातृतं, तत्राद--निमौयेति । स प
धषितस्मृतित्वेऽपि जातिस्सरत्वमेव न वसिष्टादिनामतमिलयाशङ्कयाद--नचेद्धि । बरह्मविदां खातश्येण देहत न
माह-- यथेति । व्युच विवादं कृता । कथमेतावता नख नियतफरत्वमिलयाशाङ्कय तिरुपति बी
न्तरमारग्धकमोतिरिक्तं कमेति यावत्‌ । देहान्तरं वर्तमानदेहातिच्कति भाविदेहः । क्षानस्यैकान्तिकफल्तवं ध व
मुक्त्वा क्रमेण श्रुतिस्परती दशेयति--तथाहीद्यादिना । अनादिमवपरपरासंचितस्यानियतकालनिपाकरख ९१ म्मा
निःशेषकर्मक्षयः, तत्राह-- नचेति । नाश्पुष्कलदेतुयोगे नादयेकदेशस्या्क्रियाभवि ्धन्तमाह--नहीति म मेः
कमे नाशदेतुसानिध्यान्नद्येदिति कुतो वसिष्ठदेदेदधारणेल्याशङ्याद-- प्रवृत्तेति । यथा कसो नह
क्षयस्तथा प्रदृत्तफरस्यापि करमेणो मध्ये नास्ति क्षयः । जातेऽपि शने मोक्षस्य . देहपातावयिकरणादारग्म

अक्षरध्यधि° ] एलप्रभा-भामती-भानन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ७३५

( छा ६।१४।२) इति शरीरपातावधि कषेपकरणात्‌ । तस्मादुपपन्ना यावदधिकारमाधिकारि.
काणामवस्थितिः। नच श्ञानफलस्यानिकाम्तिकता । तथाच शरुतिरविशेपेधेव सचा ज्ञानान्मोक्ष
दशयति तद्यो यो देवानां प्रत्यबुध्यत स पव तदेभवत्तथर्षीणां तथा मनुष्याणाम्‌! (शर
१।४।१० ) इति । क्चानान्तरेषु चेश्वयीदिफलेष्वासक्ताः स्युमंहषयः । ते पशाैश्वयकषयदेनन
निर्विण्णाः परमात्मक्ञाने परिनिष्ठा; कैवट्यं प्रापुरित्युपपद्यते । श्रह्मणा सष्ट॒ते सवै संप्रामे
प्रतिसंचरे । परस्यान्ते कृतात्मानः प्रविष्ान्ति परं पदम्‌' इति स्मरणात्‌ । भयक्षफलत्वा्च
क्षानस्य फर्विरहाशङ्काुपपत्तिः । कमेफठे हि खगौदावनुभवानारूदे स्यादाशङ्का भवेद्धा न
वेति । अनुभवारूढं तु क्ञानफलम्‌ "यत्साक्षादपरोश्लाद्रष्यः ( बृ २।४।१ ) इति श्रुतेः तत्वमसि
(६।८७) इति च सिद्धवदुपदेशात्‌ । नहि "तच्वमसि' इत्यस्य वाकयस्याथस्तश्वं सृतो
भविष्यसीव्येवं परिणेतुं शक्यः । तदधैतत्यदयश्रपिरवामदेवः पतिपेदेऽहं मजुरभवं सूश्च ( यण
१।४।१० ) इति च सम्यम्द्‌ शनकालमेव तत्फलं सर्वात्मत्वं दरयति । तसादेकान्तिकी विदुषः
केवल्यसिद्धिः ॥ २२॥

अक्षरधियां त्ववरोधः सामान्यतद्भावाभ्यामौपसदवन्तदुक्तम्‌ ॥ ३३ ॥

८ ८ >) निषेधानामसंहारः संष्टारो वा न संहतिः ॥ आनन्शादिवदुात्मत्वं नैषां सं भाष्यसे यतः ॥ १ ॥
(1 छ, । |
टक श्रुतानामश्चुतानां च निषेधानां समा यतः ॥ आल्मटक्षणता तस्म दाद्यायास्तूपसंहृनिः ॥ २ ॥

~ «^ ~^ ~~ 4 = ^~ "^^ ^^ ^^ ^^ ~+ ^~ "~ ^ ^ ^^ “~^ ~~~ ८ + ^~ ~~ + ~~ ~^ „~ <=

रन्रप्रभाव्याख्या
द्ेमगेनैव प्रारब्धक्षय इति भावः। ज्ञानिनामायिकारिकत्वं केथमिलाशङ्य ञानातपराकृतोपासनादिवशादियाह--ज्ञानान्तरेषु
चेति । प्रतिसंचरो महाप्रलयः, परख हिरण्यगर्भखय, अधिकारान्ते साक्षाकृतात्मानो मुच्यन्ते इटर्थः । व्रह्मभावफलश्था-

0 _ ५

ऽपि भावित्वमाराङ्धय तत््वमसीति श्रतिबाधमाद- नहीति | तस्मातिगुणविदायां मार्गानुपसंहार इति सिद्धम्‌ ॥ ३२॥
भामतीष्याख्या
कम कषीयते न प्रवृत्तफलमित्यवगम्यते । अपिच नाधिकारवतां स्वैषामूपीणामासतचज्ञानं तेनाव्यापकोष्यये पप्च इयाह--
हानान्तरेषु चेति । तकि तेषमनिर्मोक्ष एव, वेवयाह- ते पश्चाेश्वर्यक्षय इति । निर्विण्णा रिरक्ताः।
प्रतिसंचरः प्रयः । अपिच स्वगादावनुभवपथमनारोहति शन्देकमप्रपिगस्ये विचिकिसा स्यादपि मन्दप्रियापापृषिकफकलं
प्रति । य॒था चा्धवादः--्को हि तेद यदमुमि्टोकेऽप्ति वान वेतिः । अदेत्नानफठसे मोश्षस्यानभवसिद्धे विचिकरिसाग-
धोऽ ना्तीयाह-भ्रत्यक्षफलत्वाश्चेति । अदिततलसाक्षाकारो हि जवरियातमारोपित परप् समूलां गि्नोरं संमार-
शपरितापपुप्षमयति पुरुषस्ये्ठमवादपि सफृटषटुपपततिदरषशच श्रतिरिता । तचचाकुमवादामदवादीनां सिद्धम्‌ । ननू त्लमनि
सास दी वाक्यं कृथमतुभवमेव वोतयतीत्यत आह-- नहि तसमसीव्यस्येति । वमूनापदेशस्य ममिनवदता मतशः
दहसारकय इयथः ॥ ३२ ॥ अक्षरधियां त्ववरोधः सामान्यतद्धावाभ्यामोपसद वत्तदुक्तम्‌ । अधर
आनन्दगिरीयष्याख्या ।

पयाप्तमध्यात्‌ । अतः श्तिस्सरप्रामाण्यादनारन्धमेव कमे नदयति न त्वरब्धमिलयर्थः । जप्रवृत्तफटकभनिवत्ताविपि परृत्तफलश्य
भमो न भोगाहृते निवृत्तिरिति रिथते शषानिनोऽपि देहान्तरं शचानेवान्तिकफरुलं चाविरढ मिलुकतमुषमदगति-- तस्मादिति ।
कमभ्नानाधिकृतानां मनुष्याणामेव तदि मोक्षो नान्येषां तदमावादियाराद्रयाह--तथाचेति । वताविकागिकु पृिदमुकत्या
शनस्यानेकान्तिकफलत्वं किवा सर्वेषु तेधिति विकरप्यावे पूर्वोक्तसमवि सिद्धवक्ल दिनी मलाट क्ानान्तरष्विति । तर्पा
शनाभावदेवामुक्तिरिल्थः । देश्रथभेदस्ादिचन्दा्थैः । तर्हिं तपाभ्यीसक्तानां न कदाविन्युकिः, तत्राह--ते पश्चादिति ।
षणा विरताः । तेषां करमुक्तो मानमाद--ब्रह्मणेति । प्रतिसतचरो महाप्रलयः कृतासानः मसाला धा लिः

नियत्तफलपवे हेतवन्तरमाद--म्रतयक्षेति । युजिवद्धियोऽन्वयव्यतिरेवसिद्धफललतवान्न फलामासाद्षयनः । त 1 रा
सोरयति-करमेति । शानफले तुस्यमनुभवानारूढत्वमिल्याशङ्कयाह--अनुभवेति । तलथामलयपक्वाया लन तुचिप |
दयाद--यदिति । परिनिष्यन्नवस्तुविषयत्वाच श्ञानस्य प्रलक्षफटतेलाई - तत्वमिति । ४ ५
(त परनिधून्तविषयतमिलयारा्षाद--नहीति । वतेमानापदेशस्य भविष्यदयना गृतशव्दापयवुकत सः । । ध
धनसकन्तिवफलतेलाह- -तद्धेति । अभ्यवहिते क्रियते शतधिधानालु्कल्दनृतवं सवनम प्रति स व त
तिरटतिवावसिदमरथुपसंहरति- तस्मादिति ॥ ३२ ॥ आधिकारिकिणामारब्पक मवदा्दानतरारम्नति दन म्नि १
पम्‌ । तषापि तत्तस्रकरणाधीतमिषथेरेबोपलक्चणतया -^दवैतनिषेषसिदेन शखान्तरीधनिपधानां तत्र ब्ह्मपमितिदतुनयाश्च-

७२३६ बहमसूतरशंकरमाष्यम्‌ । . ` [ भ. ३ पा. २ अ, २8;

वाजसनेयके श्रूयते--पतद्वै तदक्षरं गां ब्राह्मणा अभिषवन्त्यस्थूलमनण्वहसमदीर्धमरो
तमस्नेहम्‌' ( व° ३।८८) व्यादि । तथाथर्वणे श्रूयते--अथ परा यया तद्क्षरमधिगर
यत्तवुद्ेदयमग्राह्ममगोत्रमवणैम्‌' ८ सु० १।१।५) इत्यादि । तथेषान्यत्रापि विशेषनिराकः
द्ारेणाक्षरं परं ब्रह्म ्चाग्यते । तत्र च कचित्केचिदतिरिक्ता विशेषाः प्रतिषिष्यन्ते । ता
विहोषप्रतिषेधवुद्धीनां किं सवौसां सवैत्र प्रा्िरत व्यवस्थेति संशये श्रुति |
भ्ास्तावुच्यते-अक्षरविषयास्तु विरोषप्रतिषेधवुद्धयः सवौः सर्व्रावरोद्धव्याः सामान्यत
वाभ्याम्‌-समानो हि सवत्र विशोषनिराकरणरूपो ब्रह्मप्रतिपादनश्रकारः । तदेव च सः
प्रतिपा ब्रह्मामिन्न प्रत्यभिज्ञायते । तत्र किमिल्यन्यत्र कृता बुद्धयोऽन्यत्र न स्युः । तथा
"आनन्दादयः प्रधानस्य ( त्र° सू० ३।३।११ ) इत्यत्र व्याख्यातम्‌ । तत्र विधिरूपाणि वि,
षणानि चिन्तितानीह भ्रतिषेधरूपाणीति विदोषः । प्रपञ्चाथेश्चायं चिन्ताभेदः । ओपसदवर्दि
निदशेनम्‌ । यथा जामदध्येऽहीने पुरोडारिनीषूरसत्छु चोदिताखु पुरोडाराप्रदानमन्राणा

ण ५ क ५ ०४ 44 +^ ^ =^

^^ ^~ 4 १

रन्नप्रभष्याख्या
अक्षरधियाम्‌ । अत्राक्षरत्रह्मप्रमापका निषेधशब्दा विषयाः, तेषु यत्र॒ यावन्तः श्रुतास्तत्र तावतामरेषैतमिेध
संमवासंभवाभ्यां संशयमाह-- तासामिति । यथा निगैणविद्यायां मागैखानपेक्षितत्वादनुपसंहारस्था भरुतनिपेधान
लक्षणतया सर्वदरेतनिषेधसंभवाच्छाखान्त रीयनिषेधशब्दानामनपेक्षितत्वादनुपसंहार इति दृष्टान्तेन पूर्ैपक्षलत्र
फलम्‌ । सिद्धान्ते तु दोषद्रयाभावः फलम्‌ । तथाहि--यदि श्रुतशब्दैरश्ुतनिषेधा रक्ष्यन्ते तदा रक्षणादोषः, या
लक्ष्यन्ते तदा सर्वद्रेतनिषेधासिद्धर्निर्विशेषप्रमियभावदोष इति विवेकः । अक्षरे धर्मिणि द्ेतनिषेधधियोऽक्षरधियद
शाब्दा इति यावत्‌, तासामवरोध उपसंहार इति सूत्रयोजना । रोषित्रह्मणः सर्वैशाखामु भावात्ततममितेः समानता
प्राणामुपसंहार इति चेत्तर्हि न्यायसाम्यात्पुनरुक्तितादवस्थ्यमिदयत आह-प्रपञ्चाथं इति । आनन्दा
स्रूपत्वादस्तपसंहारः निप्रेधानामनात्मत्वादानन्याच्चानुपसंहार इधिकराशङ्कायां तेषामनात्मत्वेऽपि निर्विरेषत्रहप्
भामतीव्याख्या # |

विषयाणां परतिेपधियां सवेदवर्तिनीनामवरोष उपसंहारः प्रतिषेधसामान्यादक्षरस्य तद्धावप्रल्भिश्नानात्‌ । आनन्दादयः प्रं
लत्रायप्थोँ ययपि भावस्य विशेषणेषु सिद्धस्तच्यायतया च ॒निपरेधसूपेष्वपि सिद्ध एव । तथापि तस्थेवेष प्रपधोऽवगनः
निददयौनम्‌ । जामदश्ये ऽहीन इति । ययपि श्ञाकरे दत्तोत्तमत्रोदाहरणान्तरं तथापि तुस्यन्यायतयैतदपि द्यप
्युदाहरणान्तरं दर्शितम्‌ । तत्र शाबरमुदाहरणमस्तयाधानं यजरैदविहितम्‌--“य एवं विद्रानभिमाधत्त' इति । ताङ्गवेन ए
एव “य एवं व्िदवन्वाखन्तीयं गायति य एवं विदवानयज्ञायतीये गायति य एवं विद्वान्वामदेव्यं गायति" इति विहितम्‌ । ए
सामानि साममेदेषूयननानि । तत्रं तेदिदयते-किमितानि यत्रो्ते तत्रलयनैवोचच्रन सरेणाधनि प्रयोकतव्यान्यथ तर विण

आनन्द गिरीयव्याख्या त
दुधाद--अक्षरेति । विषयं वक्त वाव्यमुदाहरति--वाजसनेयक इति । अन्यवापीलद्दयेनात्य इत्यादाविति यदि । ,
धमुखेन ब्रह्मवादितत्तद्वाक्यस्थापुनरुक्तशब्दान्विषयत्वेन परिरिनष्टि--तत्रेति । तानधिक्रल न्यायसेमवोपकारातसमवाम्य स्र
माहद-तासामिति । वुद्धिमदणं ततूदैकशब्दोपलक्षणा्थम्‌ । विचेक्येऽपि शरीरानुपसंहारवदनुपसंहाो निषेधद ब्दानमिि ¶
पक्षयति--श्रुतीति । तत्र श्रुतानामेव निपेधशब्दानामुपलक्षणत्वेनाशेषदेतनिषेषद्वारा निविशेषनरहमोकिसामध्वादिखथः । अपु
निषेधशब्दोपसंहारोक्तिद्ारा वावयार्थधीदेतुवादालयादादिसेगतिः । पूैपक्षे भरुतेरेव निषेषैरुपलक्षणतया सरवनिषेष (५
लाधवम्‌ । सिद्धान्ते लक्षणेवदेशपरिरेषौ परिहत्य निरविेषन्रह्मप्रमितिनैराकाङ्कक्ष्यमिति मत्वा सिद्धान्तयति--ऽस्यत हति । ई
धरणि द्ैतनिपिषयियोऽ्षरस मिय श्लथं सूतरपदं व्याचे--अक्षरेति । तत्र देतुमवताय॑विमनते-सामान्येति ।
पितविदेषनिरसेन नक्षोक्तेखत्र तत्र तत्यतवद्क्षणशच प्रतिपा स्त्यन प्रलमिश्ानात्तयोगिनां शब्दपरसथानायुपरद ॥
श्रतकतिपयनिषेधरेव सवेनिषेधोपलक्षणाकििमुपसंहारेणेलयाशङ्याह--तत्रेति । अन्यत्रेति दचाखामेदोक्तिः । अनुपस्हप |
निषेधाय तत्र तत्र कतिपयनिषेषदम्दानां लक्षणा द्वैतेकदेशशेषो वा स्यात्ततो वरं ेतनिषेधात्ृत्लशब्दोपसंहोरेभकवाक्यल | ।
तत्रानुग्राहकन्यायं दशेयत्ि- तथाचेति । तदि पुनरक्तिरिल्यासङ्कय भावाभावधमेविषयतया पिपत
यायसाम्यात्तदवरभं॑पोनस्वलं, तवाद पञ्चेति । महमलसूपलादाननदाधुपसंहरेऽपि = निषेषानामगासला१ि
न््ा्चैकतरोपतंदारायोगाक्किचिन्गिपेनान्यलक्षणायां च श्रुतेनैव सिद्धरुपसंहारामथेक्यान्न निभो सदसतः
मनात्मलेऽप्यात्मलक्षणतया तत्ममिव्ययै सात्रिकत्वात्निषेध्यदरैतख भूतमोतिकत्वादिरूपख मितेन तत्रापि भपपदमं वि।

स्गदिलभिमेलोक्तम्‌-प्रपश्नाथश्रेति । शाखान्तरोक्तानामपि प्रभानयोगिनासुपसैशर शयत्र एधन्तमा्ट `
४ ॐ +

घरध्यधि० ] रलमभा-भामती-भानन्दगिरीयव्यास्यातरयोपेतम्‌ | ७३७

'अग्नेवेरहोत्रं वेरध्वरम्‌ इ्येवमादीनामुदवात्वेदोत्पन्नानामप्यष्वसुभिरभिसंबन्धो भवति । अध्व
कर्तकत्वात्पुरोडाप्रदानस्य भ्रधानतन्त्रत्धाश्चाङ्गानाम्‌ । प्वमिहाप्यक्षरतन््रत्वात्द्विरेपणानां
यत्र क्चिदप्युत्यन्नानामक्षरेण सर्वश्राभिसंबन्ध इत्यथः । तदुक्तं प्रथमे काण्डे-गुणमुख्यव्य-
तिक्रमे तद थैत्वान्सुख्येन वेदसंयोगः (जे० सु० ३।३।८) दइलत्र ॥ २३॥

(१,१५९.८ ९. ॥ 0
ॐ कि स 8 म ~^ ^ क ५

[

रन्नप्रभाव्याख्या
तादनियातजनिषेधत्वेन संभ्रहसिद्धश्च निरपेक्षास्थूलानणुवाद्यस्थतथ) दुप्तनिषेधशब्दानामन्यतनधरुतनिपेधवाक्मकवाणय-
पसंहार इति चिन्ता युक्तेखर्थः । अन्यत्रशरुतरेषाणामन्यत्रस्थरेपिसंबन्पर न्तं व्याच्--यथेति । "जमदि;
कामशवत्रात्रेणायजत' इत्युपक्रम्य विहितो जमदभिना कृतो जामदग्न्यः, अहीनश्वतूरात्रः करतुस्तसमन्पुरोडारिम्य
दो भवन्तीति पुरोडाश्साध्या इटयस्तेत्तिरीयके विहिताः, तासामभ्वयुकवैकतवात्सामवेदोतन्नमन्नाणां तासु विनियो.
वमेव प्रयोगो नोद्त्रेयः । वेर्दैवगणख दत्र अध्वरं च कमनिर्त्वत्त एवेस्यामन्रणमन््रा्थः । उतततिचि.
णः फ़ठविकषत्वादुत्पन्नस् फले विनियोगविधिरयु्यः सफलसवात्‌ । तथान मश्राणामुदरातृवरेदोत्प्रत्वादुदरात्रा प्रयोगः,
योगविषिनाप्वुणा प्रयोग इति गुणमुख्ययोव्यतिकरमे विरोभे सति सुर्येन वठीयसा मन्त्रा्मकरेदसयाप्व्ुणा
ग उलतविनियोगा्त्वादिति जेमिनिपूत्ा्थः । ययि शाबरभाष्य वारवन्तीयादिसाप्नामुजैःखरकसामवदोतपन्न-
द्रानादगतवेनोचैःखरप्रयोगः “य॒ एवं विद्वान्वारवन्तीयं गायति यज्ञायज्ञीयं गायति वामदेव्यं गायति इलाभाने तेषां
नेयोगविधिना याजुपरेण यानुप्रखोपाशचुखरस्य प्रयोग इति गुणमुख्ययोर्विरोषे रल्युतपत्तेर्विनियोगार्थलान्मुद्यविनियो-
ठेन साभ्नां यजुर्बदखरसंयोग इति सूत्रं व्याल्यातं, तथापि न्यायसाम्यादौपसदमन्त्राः शूत्रविष ग्रत्मेनोदाहृता। इय-
भामतीव्याख्या
यनोपपाशुलेन स्वरेण “उच्चः सा्नोपशि यपा इति रतैः । करं तवद्याप्तम्‌ | उद्यतित्रिमितवापषितोपायलामना पहितलादङ्गानां
व परध्यत्तननिवन्धन एवोचचःस्वर प्रा उच्यते--गुणमुख्यन्यतिक्रमे तद्र्थत्वान्मुख्येन वेदसंयोगः । अयम:
तिपिवरियणो पिनियोगविषिस्तु प्रधानं, तदनयेव्यतिकमे विरोधे उश्यतिवरिभ्याटोचनेनोचषट प्रिनियोगपिःय्राटोचनेन चोपाशु
५ विरोधो व्यतिक्रम्तसिमिन््यतिकमे पुस्येन प्रधानेन नियुन्यमानतस्येण तस वाखन्तीयद्र्दमयोगो मघो नोमवमा-
भ गृणन । कृतः, विनियुज्यमानलस्य मृस्यलेनोसयमानतसय गुणेन तदुथुलाद्धिनिगुज्यमानापरवदरपचमानलस्य ।
त मवति य्यपुतपत्तिव्िधावपि चातूरूप्यमति विभितस्याप्रशेषान्‌ । तन्मात्रनान्तदीयकतवाच चातृरूयद्य । पथापि वाक्या
दुपयं भिवे । एकस्यैव वरिधेरुतत्तिविनियोगापिकारपरयोगरूपेषु चनु म्य ररिचिदेव स्प कनसिद्राकयनो्धिस्यते
पतोऽरापम्‌ । तत्र यद्यपि सामवेदे सामानि विहितानि तथापि तद्मक्यानां तदृ्त्तिमत्रपरता विनियोगस्य या्ुरवदिक्
प +ल । तथाचोतति वाक्येभ्यः समीरिता्ीप्रतिटम्भादिनियोगवाकरभ्यश् तदृवगतततदथन्यितो-पपिवाकयानि भव्‌-
7 तत्र येन वावयेन विनियुज्यन्ते तस्यैव स्वरस्य साधनतक्स्पशिनो प्रहूण न तु स्पमव्रस्परिन इ । भाव्यक्रा-
1 पदह्रणमवमेव योजयितव्यम्‌ । उद्ातृवेदोलननानां मन््राणमु्रत्रा प्येते प्राते ज्वृदतकेषपि पगे पिनिगतताः
ृमेनायदरेव तेषां पयोगो नोद्धरिति दाष्टीनिके योजयति - एवमिहापीति ॥ ३२ ॥ इयदामननात्‌ ।
आनन्दगिरीयम्याख्या |

+ दभोतति--यथेति । जमदपनिः पृटकामश्वू्ेणयनतेुप्े अग०५६१ [तदादि उप मवननीति
0५ पराडाशयुक्तासूपसस्तिधिपूषदिष्टस पुरोदाङमरदानमन्राणाुदरावरेदो्यनानामुदाजा परथ आतटवनुवन । मृगो
~ चो्पत््येक्षया प्राधान्यात्तदनुरोभेनाध्वयुमैव तेषां प्रयोगो मोदत्ररयः । उनम | शरत यो तयि -
ति । अत्ैवोदाहरणान्तरविवक्षया ततीय सूत्रयुदाहरति- तदुक्तमिति । यानुतदिकिडथाष। य॒ एव वरानपनिमाभतत
3सवङ्तेन य एवं विद्रन्वारन्तीयं गायति य एवं निद््यशायीयं गायति य एवं विदनमदटय गरदृनीनि | 44 गाम
। धतं तत्र प्िमेतानि वारवन्तीयादीनि सामवेदोतपतत्वात्तत्रोतपन्नो चष्रेन खरेणाधाने य ॥ तिनिुञथन तत्रो
पोपायुेनेति संदेहे सल्युत्पत्तिविधिनैवपिक्षितो पायत्वात्मन। विहितत्वादन्नानां तस्यैव आथमयातनिमितनिर् | ५५ स
णेति । उत्पत्तिविधिगुणो विनियोगवििर्मुख्यस्तयोव्॑ततिक्रमो षिरोष उसतिविप्यानयचनयाचस ०
भति तसिन्ब्यतिकरमे सति सुस्थेन प्रभानेन विनिहुज्यमानेन रूपेण वारवन्तीयादवदस्य साग इ व र नति
५ देवमाह--तद्थष्वादिति | उत्पधमानसख विनियुज्यमानाथंत्वायधपि सामवद मामनि वििनानि 1

ति {परतिटम्भात्तदथन्यवोत्पसिवाकयानीति तथव स्वरम्याथ-
(पततिमातपरत्ं ्िनियोगस्य याजुदिकवक्यैरे प्रतितत एव॒ समोहितार्थ्रतिलम्माततदथन्विवोत्पतिवाक्या र
धनो बहणमिल्ैः । उदाहरणान्तरं तु समानन्यायतयः - देतमिति न दावरिरोधः ॥ ३२ ॥ भतिपयनतलनिजरान जा

९ ३ | „ ‡

७३८ बह्मू्रशाकरमाष्यम्‌ । (अ. रे पा. ३अ. २ १.२४

इयदामननात्‌ ॥ २४ ॥

~$ शक पिबन्तो द्वा सुपणेंति दवे वि्े अथनेकता ॥ भोक्तारौ भोक्रभोक्ताराविति विशये उभे इमे ॥ १
२१अधिकरणम्‌ }
५५ ०. -28# ~+ पिबन्तौ भोकषमोक्तारावि्यक्तं हि समन्वये ॥ दयत्ताप्रयभिज्ञानाद्धिचैका मन्रयोद्योः ॥ २ ॥

(दा खुपणौ सयुजा सखाया समान वृक्षं परिषखज्ाते । तयोरन्यः पिप्पलं खाद्वस्यनश्चप्न्यो
अभिचाकशीतिः ( मु° २।१।१ ) इद्यध्यात्माधिकारे मन््रमाथवेणिकाः श्वेताश्वतराश्च पटन्ति।
तथा कटाः ऋतं पिषन्तौ सुकृतस्य रोके गुहां भ्विष्टौ परमे पराधै । छायातपौ ब्रह्मिदो
वदन्ति पश्चा्मयो ये च त्रिणाचिकेताः" ( क० ३।१) इति । किमत्र विदयैकत्वमुत विद्यानाना.
त्वमिति संदयायः। कि तावत्प्राप्तं विद्यानानात्वमिति । कुतः-विरोषद शेनात्‌ । द्वा सुप्णेयत्र
शेकस्य भोक्तृत्वं द्यते एकस्य चाभोक्तृत्वं दयते । ऋतं पिषन्तावित्यश्नोभयोरपि भोकतत्मेव
खदयते तद्धे्यरूपं भिद्यमानं विदां भिन्ादि्येवं प्रापे ब्रवीति वियैकत्वमिति । कुतः-यत
उभयोरप्यनयो्मैन्रयोरियत्तापरिच्छिन्नं द्वित्वोपेतं वेद्यरूपमभिन्नमामनन्ति । ननु दक्षितो
रूपमेदः । नेत्युच्यते । उभावप्येतौ मन्न जीवद्धितीयमीश्वरं प्रतिपादयतो नार्थान्तरम्‌ । ! द्वा
सुपर्णा" इत्यत्र तावत्‌ “अनश्चन्नन्यो अभिचाकश्चीतिः इव्यश्नायादयतीतः परमात्मा प्रतिपा
दयते । वाक्योषेऽपि च स पव प्रतिपाद्यमानो दद्यते । जुष्टं यदा पदयलयन्यमीशमस्य महि
भानम्‌" ( श्वे० ४।७ ) इति । "ऋतं पिबन्तो" इत्यत्र तु जीवे पिबययद्नायाद्यतीतः परमात्मापि
सादचययौच्छच्निन्यायेन पिवतीत्युपचर्यते । परमात्मग्रकरणं ह्येतत्‌ (अन्यत्र धमोदन्यत्राधरमात्‌,
( क० २।१४ ) इत्युपक्रमात्‌ । तद्विषय पव चात्रापि वाक्यशेषो भवति "यः सेतुरीजानानाम-
व न इ
विरोधः ॥ ३३ ॥ इयदामननात्‌ । मनच्द्येऽपि प्रतिपादनप्रकारभेदात्‌ ्ञेयेक्यभानाच संशयमाट--किमतरेति।
ऋतपानवाक्ये “अक्षरं ब्रह्म यत्परम्‌” इति गुणाः श्रुताः, सुपणवाक्रयेऽनश्चत्वादयस्तेषां मिथोऽनुपसंहार इति पूवैपक्षफर,
सिद्धान्ते तूपसंहारे ब्रह्मखरूपवाक्यायैक्यादुपसंहार इति विवेकः । अस्तु वेयैक्यादक्षरधियामुपसंदारः । ६
भामतीब्याख्या
वि्ठवासमानौ शयत्र सिद्धोऽय्ः प्रपच्यते । एकतर मोक्मेक्रोकेयत।, अत्यत्र भेोक्रोरवेति वेदमदादिामेदं इरि । +
स्टीरुपदधाती तिवत्यिबदुपिवहक्षणापरं पिबन्ताविति नेतुएचितम्‌। सति पुस्याथैसंभे तदाश्रयणायोगात्‌ । नच बरवा
रोधात्तदाशरयणम्‌ । संदेहे हि वाक्यतेशानिर्णयो नच षुस्यलाक्षणिकम्रहणक्िषयो विशयः संभवति, ठस्यवल्लाभावत्‌ । ११५
च ततो बीयस्ता वाक्येन बाधनात्‌ | तस्मद्वियभेदाद्नियमिद्‌ इति प्राप्त उच्यते--दवामुपर्ेयत्र ऋते पिद्ताव्रि्त्र च 74
आनन्दगिरीयव्याख्या ।
नेकयेऽक्षरयियामुपसंहारवसत्िपाचमेदादिचाभेदः सयादिलयाशङ्कथाद--इयदिति । गुदं प्रविष्टाविलत्र सिद्धाथमपि वाप
परसंहारप्रसङ्गासुनरुदाहरति-- द्वा सुपणैति । तथापिथमेव काठकवाक्यमपि पठति--तथेति । मन्दर निषयील परिष
म्रकारभेदादिवामेदभानासरतिपाचाससायासमवृलदैकयद्धे्च संदायमाह--किमिति । मश्रदयेऽपि विचयोकसा ववधार्थषीहत

| पूपक्षमाद--वि दिति
रेोक्तत्वात्यादादिसंगतिः । पूतैपक्षे गुणानुपसंहारः सिद्धान्ते तदुपसंहार शयङ्गीकृल विश्य पूतपक्षमार ॥ 4
ज्थवेयदृष्टेनै विधानानात्वमिति इङ्ते-कुत इति । रूपमेददृ्टरैक्यधीर सिद्धे्ाह-- विशेषेति । १ रक्ष

द्वा सुपर्णेति । मोकरमोक्रोद सपणेलत्र वेचता भेक्ररेवा्यत्रेति वेयभेदाद्विवामेदः । नच छतरिन्याचन , पि श
मुख्यसंभवे तदयोगात्‌ । नच वाक्यरेषालक्षणो पक्रमस्य मुख्यलाक्षणिकंग्रहणविषये तुस्यबरत्वामावाद्व द
(4 ५ ॐ ध # रेति भ

प्रकरणं लक्षणात्रीजं वाक्येन बाधादिति मत्वोपसंदरति- तदिति । मन्रयोविधानानात्वमनुपसंहार् पक्षमनु

व्यान--ष्ि
न्तमाद- प हेतलवेन सूत्र = च्छिश्नमिलेतदेव च |
तमाद- एवमिति । तत्र प्रश्रूवर् हेतुत्वेन सत्रं योजयत्ति-कुत इति । श्यत्तापरि ति 1 सरम वप

तेः । ग
धिद्वा

रुपमेदाप्रिवाभेदं सारयति नन्विति । रूपभेदासिडया प्रलाह-- नेति । अथौन्तरशब्देन जीगो ग ति । क द
परमात्मतस््वं प्रतिपाशमिदेतदाथरववेणादिमग्रे साधयति--द्रा सुपर्णेति । तत्र वाक्यदेषमनुकूलयति--वाक्य(त ॥ ;

योुव्यतां विन °

तथापि काठके मोत्रोरेोकेनैश्राथतेलाशङ्याह-- ऋतमिति । मब्रदयेऽपि दिवसं ख्यावृ्ेर्म मरणादपि परमते
स्यायोगाचचेतनस्य जीवस्य परमातेव चेतनलवान्ञल्य शति पिबन्ताविल्यस्य रक्षणा बलदायातीत्यथैः । रगिच

मातीलयाद--परमास्मेति । उपकरमवदुपसंशरोऽपि तद्विषय पवेलाह- तदिति । न्रापील्यपिशब्दादाथ

स्तरलधि° | रप्रभा-भामती-भानन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌। ७३९

षरं ब्रह्म यत्परम्‌! ( क० ३।२) इति । शुहां भ्रविष्टावात्मानौ हि' (० सू० १।२।११)
दत्र चैतत्पपञ्चितम्‌ । तस्मान्नास्ति वेयमेदस्तसाञ्च विथेकस्वम्‌ । भपिन रिप्वप्येत
दान्तेषु पौवौपयौ लोचने परमात्मवियैवावगम्यते ताद्ातम्यविवक्षयेव जीवोपादानं 7
विवक्षया । नच परमात्मविध्ायां मेदाभेदविचारावतायोऽस्तीव्युक्तम्‌। तसास्प्पश्चाधै प्येष
योगः । तखाश्वाधिकधर्मोपसंहार इति ॥ २४॥

अन्तरा शतभ्रामवत्लात्सनः ॥ २५ ॥
(र) वि्यामेदोऽथ विद्यैक्यं स्यादुपस्तफदोरयोः ॥ समानस दिरक्नान धिय मेदः प्रतीयते ॥ १ ॥

र
म सर्वान्तरत्वमु भयोरस्ति विद्यैकता ततः ॥ शङ्काविरोषनुये द्विः पाठस्तच्वमसीतिषत्‌ ॥ २॥
यत्साक्ादपसोक्चाद्रह्य य आत्मा सवौन्तरः' ( बर° २।४।१-३।५१ ) इयेवं दविरुपस्तकहीलप्रशच-
योनैरन्तर्येण वाजसनेयिनः समामनन्ति । तैत्र संशयः- वियैकतंवं वा स्याद्विद्यानानात्वं वेति ।
विद्यानानात्वमिति ताबत्पा्षम्‌ । अभ्याससामथ्यत्‌ । अन्यथा ह्यन्यूनानतिरिक्ताथं दिरास्नानम-
रब्रमाध्याख्या | _ (षे । ॥ ॥
्र्मेदान्नोपसंहार इति प्रत्युदाहरणेन पूर्वपक्षः । नन्वयं गुह।धिकरणे निरस इति चेत , सलं, कितु पिबप्पद्स्य मुष्यार्थ-
नाय खतः कल्पनया च पानक्ृलयाश्रयौ बुद्धिजीवौ पिबन्तौ ग्राहो, सुपण तु जीवेश्ररावियिकार्वायां मण्ेऽ्पि
्रिवचनशव्दसामान्यादौत्पत्तिकद्ितवविरिष्रतया तुल्यवस्तुद्रयग्रलभिज्ञानस्य वाधक्राभावत्पकरणायनुग्रदाच जीवानुवादेना-
संमारिव्ह्मणि मन्रद्रयतात्प्यमिति प्रपश्चाथमिदं सूत्रमिति भावः ॥ ३४ ॥ अन्तराभूतग्रामवत्सखात्मनः । घटादि
विद्विपयत्वेनापरोक्ष, ब्रह्म तु साक्षादविषयत्वैनापरोक्षमिति । प्रथमार्थे पश्मी । अत्र रुतावत्मधमेऽपरोक्षत्वं बरहम्युक्त,
दर्म सरवान्तरत्वमात्मन्युक्त, तेन तयोरेकं ददीकरृतं मन्तव्यं, तन्मे व्याचकष्वेलुषसप्पर याज्ञवत्ययेन प्राणादिप्ररको द-
ए्वादिमाक्षी प्रतिपादितः । तथैव “यदेव साक्षाद्परोक्षद्रदय य॒ आत्मा सर्वान्तरसतन्मे व्याचक्ष्व" दति कदोलप्रशऽ्कनाया
भामतीव्याख्या
हस्यो प्रतीयते तेन समानतौस्भिकी । पििन्ताविति दयोः पिता या सा वनीया, ता चोपकभोपसंहारानरोभेन
योरपि तु त्रिनयन लाक्षणिकी व्यास्येया । येन दयुपक्म्यते मेन चोपसस्थियते तदूतसेयन म जेयम्‌ । मथा जापिलेष-
"कीतनोपक्रमे तदतिसमाधानोपतंहरि च संदर्भे मध्यपतिनो व्रिगृ्पणु गव्योऽनामिलयिलयादयः पथमिपिलमठममन्‌।
िवमतरिवक्तिवापवादहया नीतास्तस्य सतोरेकवाक्यता हि सीय वाक्यभददिति । तपहपि तदनुगेभेन पिवदुकितत-
ष रक्षणीयं किविन्ताविखनेन । तथाच वेदयमिदादनियाऽ्मद इति । अगिन वरिवचयषु वेदानेषु प्रकरण पवि.
पपौलोचनया परमासश्रियेवावगम्यते । येवं कथे तर्हिं जीत्रोपादानम्ि्त आट--तादास्स्यविवक्षमरेनि ; ।
स्या जीवः प्रतिपादयत रितु पमासनोऽमेदं जीवस्य द्ृवितुमसावनूयत्‌ । परमासविदयास्रनिदिपतन भदन.
गतता । तसमद्धेकविवमत्र सिद्धम्‌ ॥ २४ ॥ अन्तरा भूतत्रामवत्खात्मनः | यो पीतकेयकहोरचाकायणोपृम्त-
भोपनमयेोविवयेतिर्त्मेणाननातयोः किमत्ति मेदो न वेति विशये मेद्‌ एवि वृपः । कवष धोततयरव
†यति । तथापि तस्ेवकस्। पुनः शरोरविरोषादानभकयप्रतक्नायनलम्यापदधदः प्रभः । न (५१ ताना नवव
आनन्द गिरीयनव्याख्या
प्रमोपसंहरिकरूष्यान्मध्यमपि तथा नेयमिति मावः । सिद्धाथल मवद |
पामतयलाद्रुपभेदादवियामेदो नेति निगमयति--लस्मादिति । न वेवं मन्त्द्यमेव प्रतरपध [+ त्मनि
ब्रतनमिलादइ--अपिषेत्ि । आथ्णिकरेताशरतरकाठकविवक्षया त्रिधिलयुक्तम. । किमिति त व ।
॥दायथेति । एेक्यं वक्तं जीयोऽनूचत इलः । तदलुबादिन पूरम्रतिपादनऽपि कुलो विचः | तपाद नचेति ।॥ प्राम
वरद्रपरय सिद्धार्थे किमनेनाभिकरणेनेलाशङ्कयाद--तस्मादिति | गुोपमंहारप्रस्तत मवद इतरप, ४.
सदेति ॥ ३. अनो कित नह्ममोरपि तल्याधतामाह--अन्तरेति व्रहदारण्यके पामि 8
{दनि--यदिति । परादि संवित्कमसवेनापरोकं ह तु साक्षादपरोक्च तदेष परयगासेयाह--य इति | स च १ भक्षण
ड्य सीनूरत्वखात्मनि सितस्य चापरोक्ष्वसय ब्रक्मणि सीतैनादुभयोरयमिनयः । तथ, ५ व ह
बपयीङ्याम्यासात्सर्वान्तरवप्रल्यभिक्ञानाच स दायमाद-- तत्रेति । पिबन्तातरि्य् ४ ६. क
न । इह ल्यैवयेऽपि न विचेत्यमभ्यासतादिति पमार विचि ४ 6
। एकस्येव पुनः श्ुत्िरविशेषादनरथकं वि र" तेन्थायायनल्म्यासिभपुवकमंमेदवद्विथाभद इत्युपसंहरति

पुर (िपयतत्याद--गुहामिति । म्रद
भयसूमलं सतरमपि

ष्‌ ¶्‌ 4 ॥ 1 न

न्व

७४० | हसू करभाष्यम्‌ । (भ. २ पा. अ. २२ (त

नथेकमेव स्यात्‌ । तस्माद्यथाभ्यासात्कमभेद प्वमभ्यासाद्धिचाभेव्‌ इस्येव प्राते

अन्तरास्नानाषिशोषात्खात्मनो विधेकत्वमिति । सवीन्तरो हि खात्मोभयत्राप्यविशिषटः पच्छ र
च प्रत्युच्यते च । नहि दवावात्मानावेकसिन्देहे सवौन्तरौ संभवतः । तदा हेकस्याश्जसं सव
स्तरत्वमवकंस्प्येत । एकस्य तु भूतश्रामवन्नैव सवौन्तरत्वं स्यात्‌ । यथा च पञचमूतसमृह
देहे प्रथिष्या आपोऽन्तरा अद्भधस्तेजोऽन्तरमिति सत्यप्यापेश्षिकेऽन्तरत्वे नेव मुख्यं सौ.
न्तरस्वं भवति तथेहापीलयथैः । अथ वा भूतभ्रामवदिति श्रुत्यन्तरं निदरयति । यथा
"पको देव; सवभूतेषु गूढः सवव्यापी सवभूतान्तरात्मा' (श्वे ६।११) इत्यसिन्मन््रे सथ.
स्तेषु भूतग्रामेष्वेक एव सवौन्तर आत्मान्नायते । पएवमनयोरपि ब्राह्मणयोरिलय्थः । तसा
येक्याद्वियैकत्वमिति ॥ २३५॥ |

अन्यथा भेदानुपपत्तिरिति चेन्नोपदेरान्तरवत्‌ ॥ ३३ ॥

अथ यदुक्तमनभ्युपगम्यमाने विद्ाभेवर्‌ आच्ञानभेदानुपपत्तिरिति तत्परिहतेव्यम्‌ । अद्रो
स्यते-नायं दोषः । उपदेशान्तरवदु पपत्तेः । यथा ताण्डिनामुपनिषदि षष्ठे प्रपाटके- सव
आत्मा तत्त्वमसि श्वेतकेतो" ( छा० ६।८७ ) इति नवकृत्वो ऽप्युपदेशे न विद्यामेदो भवये-
वमिहापि भविष्यति । कथं च नवरृत्वोऽप्युपदेशे विद्याभेदो न भवति । उपक्रमोपसंहाराभ्या-
मेकार्थतावगमात्‌ । भ्भूय एव मा मगवान्विक्ापयतुः ( छा० ६।५।९ ) इति चेकद्यैवा्सय
क क भ
पुनः पुनः प्रतिपिपादयिपितव्यत्वेनोपक्चेपात्‌ । आराङ्कान्तरनिराकरणेन चास दुपदेशोपपत्तः।
एवमिहापि प्रश्चरूपाभेदात्‌ 'अतोऽन्यदातैम्‌' ( ब० ३।४।२-३।५।१ ) इति च परिसमाध्यविरे-

न ^^ ^^ ^^ ^~ ~+ ~ ~~ +^ ~~ --^ >~ ~^^~ ~~~ ~~~ ^~ ^^

रनपरभाव्यास्या
य॒तीतः प्रतिपादितः । तत्र ब्राह्मणद्रयेऽपि प्रश्चदभ्यासात्सर्वान्तरत्वप्रयभिज्ञानाचच संशये मन्रयेरवेयक्यादस्तु वियेक्यं, ई?
तु ब्राह्मणयैरवेयैक्येऽपि अभ्यासाद्रियामेदः, यजलयभ्यासात््रयाजमेदवदिति प्रत्युदाहरणेन पूर्वपक्षः, तत्र मिथो धमः
नुपसंहारः फलं, सिद्धान्ते तूपरसंहार इति विवेकः । द्वयोः स्वान्तरत्वानुपपर्या तावद्राह्मणयोरेकवस्तुपरलं पिद ।
तथाच वेयेक्षयातनियणवियैक्ये न विवादः ॥ ३५॥ ननु अन्यथा वियैक्याज्गीकारे अभ्यासानुपपत्तिशी चु
च्यते-स एवाभ्यासः कर्म॑भेदको यो निरर्थकः, इह तूपस्तव्रह्यणोक्तात्मन एवाशनायादयलययरूपविरोपकथनार्थलाद्य
मामतीव्याख्या
उपेरोऽपि यथा भेदो न मवति स "ज्मा तमति भ्रतकेतो शयत्र तपरेहाप्यमेद्‌ इति युक्तम्‌ । भूय एव मा मग्वा्‌ पक
यतु" इति हि तत्र श्रूयते तैनामेदो युज्यते । न चेह तथास्ति । तेन यदीह वेयमिदोऽवगम्यते तथारकतर तस्यवा्षन
याद्विमात्राल्ययोपपेरुपासनदेकत्र च कायैकरणविरहोपपरेरुपापनादियामेद्‌ एवेति प्रापि म्रसयुच्यते । मेतदुपासतनात्िधानपीः
वस्तुसखसूयप्रतिपादनपरं परकनप्रतिवचन।लो चनेनोपभ्यते । किमतो यदेवम्‌ । एतदतो भवति क्रिेसापप्रापणाभैवालापावनूपपपिः
वस्तुरूपं तु पुनःपुनरन्यमानमपि न दोषमावहति शतक्रलोऽप्ि हि प्यं वदन्याप्ताः । विरेषतसतु वेद, पितृ्यपिथन
हितिः । नच सर्वधा पौनमक्तयम्‌ । एकवशनायाद्लययादूनयत्र च कार्मैकारणप्रविलयात्‌ । तस्मदिका तिया रयमित्ान्‌
उमाम्यामपि तियाग्यां भिन्न जस्रा प्रतिपायते इति यो मन्यते पूपरैकदेशी तं प्रति सवौन्तरवविरोषेो दितः ॥ २५।
पन्थथा मेदानुपपत्तिरिति चेन्नोपदेशान्तरवदिति । अस्य तु पू्वपपरत्लामिप्रावो दशितः । एम
आनन्दगिशयव्याख्या । ५
नराह्मणयोरेकाथंेन विथेकयोकलया वाक्यारभवीहेतोरेवात्र चिन्तनात्पादादिसंगतिः । पूत्रपकषे पिचाभेदाद्रुणाटुपसंहारः । 4
क्यात्तदुपसंदारसिद्धिरिति सिद्धवच्छय सिद्धन्तयनि--एवमिति । ूैसत्रस्थमामननादितिपदमिदालुपक्तमिलक् ल शा |
राम्नानाविरोषादित्युक्तं तदेव स्फुरयति-- सर्वेति । तथापि कथं ब्मणयोरेकार््य, तत्राह नक्षीति । दयोः त
वयतिद्ध वियेक्यमिलभः । कथं पुनदैयोः सर्वान्तर्ानुपपततिमंनोमयत्वादिविदुपपततः, तत्राद--तदा्ीति । ५ ४ |
यथेति । तमेवानूच परिधान्तरेण व्याकरोति--अथवेति । दयोः सवीन्तरलायोगरम्यमुपंहति---त र ध
ूर्वपक्षवीजमनूथ दूर्यत्ति-अन्यथेति । तत्रानुवादं व्याकरोनि--भथति । प्रिहारमवतारवति--भत्रति ॥ कि |
नतेनाम्नानमेदयोपपात्तं सूत्रावयवाथमाह-नेलयादिना । तदेव तरिवृणोति--यथेति । दृष्टन्तोऽपि संमतो नेति नसि
दशान्ते .विथेक्यं साधयति--उपक्रमेति । रेकाथ्यधिदध हेलन्तरमाद--भूय हति । एकस्येव मनवा वलास
लयाश्ङ्कयाद--आज्ञाङ्क।न्तरेति । दा्ट॑न्तिकमाद--एवमिति । शेति बाक्षणद्वयोक्तिः । एवकारसामथ्योदपि

त्‌ ॥ २१।

अतिहाराधिकर °| एलप्रभा-भामती-भानन्दगिरीयव्याखयात्रयोपेतम्‌ । ७४१

पाटुपकरमोपसंहारौ तावदेकाथेदिषथौ हदये । प्यदेव सा्षादपरोकाड् 0

इति द्वितीये प्रश्न पवकारं प्रयुज्ञानः पूवेप्रश्नगतमेवार्थमुत्तरानुङृष्यमाणं दश्षयति। दि ।
ब्राह्मणे कार्थकरणव्यतिरिक्तस्यात्मनः सद्भावः कथ्यते । उत्तरसिस्त्‌ रसेषाशनायादिसण्
रथमीतीतत्वं कथ्यते । इत्येकार्थतोपपत्तिः । तस्मादेका विधेति ॥ ३६॥ "

व्यतिहारो विरिषन्ति हीतरवत्‌ ॥ ३७॥

(4 व्यतिहारे स्वास्मरब्योरेकपा धीरुत द्विषा ॥ वस्वेकयादेकयैकयस्य दाय व्यतिहारगौः ॥
मे पैक्येऽपि व्यतिहारोक्त्या पी षस्त व)
(॥ एक्येऽपि व्यतिहारोक्त्या पद्ध जीवता ॥ युक्तोपास्ये वाचनिकी मूर्निवदाकमा्धिकम्‌ ॥ २॥

यथा-तद्योऽहं सोऽसौ योऽसौ सोऽहम्‌" इलयादियपुरषं ग्रकृलेतरेयिणः समामनन्ति तथा
जाबालाः ध्वं वा अहमसि भगवो देवतेऽहं वे त्वमसि" इति । त्र संदायः-किमिह व्यतिहे.
णोभयरूपा मतिः कर्ैव्योतेकरूपेवेति । पकरूपैवेति तावदाह । न हाात्मन ई्वरेणकतवं मुकतवा-
न्यस्किचििन्तयितव्यमस्ति । यदि चेषं चिन्तयितभ्यो विशेषः परिकरप्येत संसारिणश्चेभ्वरा-
तमत्वमीश्वरस्य संसायीत्मत्वमिति । तत्र संसारिणस्तावदीश्वराः्मत्व उत्कर्पो भवेद्रीश्वरस्य
तु संसायीरमत्वे निक्षः कृतः स्यात्‌ । तसदैकरूप्यमेव मतेः । व्यतिहारा्नायस्त्वेकत्वरदी-
काराथ इति । एवं प्राते प्र्याह -ग्यतिहारोऽयमाध्यानायाक्नायते । इतरवत्‌ । यथेतरे गुणाः
सवौसत्वप्रभृतय आध्यानायाश्नायन्ते तद्त्‌ । तथाहि विर्िषन्ति समान्नातार उभयोशचारणेन
त्वमहमस्म्यहं च त्वमसि' इति । तञ्चोमयरूपायां मतो कतैव्यायामभेवद्धवति । अन्यथा
रनप्रभाव्यास्या ।
मोऽन्यधासिद्धो न बिदयाभेदक इति समुदायार्थः ॥ ३६ ॥ व्यतिहारः । जीवेशयोर्मिथो विरेषणगिरेप्यभावो व्यति.
हारः, तख श्रुतत्वात्‌, उच्छृष्रदृटिर्निकरष्र कृता फलवतीति न्यायाच संदाय जीवे ईश्रसत्वमतिरेव काया उक्तन्यायिान्‌,
व्यतिदहारभृतिसतु तखा एव टदीकरणार्थत्वेनाभ्यासवदन्यथासिद्धेति टष्रन्तेन पूर्वपक्षः । तत्र याघं फठं मिद्धान्ते तु
ूयशवत्वमिति विवेकः । एकेनैव त्वमहमस्मीद्युच्ारणेनेकत्वमतेः तवाद त्वममि इति व्रेधा खादिलर्थैः । उक्तदोप
भमतीव्याख्या
व्यतिहारो विरिषन्ति हीतरवत्‌ । रद्ध रिकृटपापतेनमयतरेमयरूपानचिनन ९ । जप तु निकृ जीव उक
ह्पामेदचिन्तनमेवं हि निष्ट उक्र भवतीति प्रातम्‌ । एवे प्राप्त रव्यते--दततरत्वादुमतलरल्परिधानदु भयतरोमय-
दिशतं परिधीयते । इतरथा तु योऽहं सोऽसाव्रियेतवदेवोचेत । जीवात्मानमतरगरधर्तमसय विधीयत । न रसश्ररस्य
नवाय गोऽपतौ सोऽहमिति । यथ। त्चपसीचत्र ! तस्मादुमयरूपपुमयताः यानायोपदियने । नन्ववपक्ष्र्य निकृषटलपरपक
यनं तवि.मिदानीं सये ब्रहणयुपास्यमानेऽस्य वस्तुतो निर्गुणस्य निकृता मवति । कलमविकदयि तप 'यानमृत्रं विधीयत
आनन्दगिरीयभ्याख्या
यदेवेति । यत्ाक्षादपरोक्षदेव + कदाविदपि परोक्षभिलेवमेवकरासे योञ्यतमिलयाशदव व्यवहितान्वयामेवमिति मलाह--पूर्वति ।
१४ तदि पोनरक््यादानथक्यापत्तिसमापिः, तत्राह-पू्वस्िन्निति । उपलभे काकरणमिरहः म्यत यः वरान परापर
दिनिगाकशेलमक्र लद्नायादिविरहो योऽशनायापिपासे शोकं मोदमिलादिददीनात्तया भेक्धवावारमेदनोक्ता भौनस्त् एनस्व-
मियाह--इयेकाथतेति । देका फरितमाद-- तस्मादिति ॥ ३६ ॥ तलममीलकलोषरेययापदयान्तरवदिनन्‌ शजम"
नोदतलाततस्सङ्गतेका्वादिवाक्यान्तराणां तातयमाद- भ्यतिहार इति । एेनरेयकवातथंतावारवावथ ~
तदिति । वाक्यदरयमपिङ्कल व्यतिहारस्यान्योन्यं विरेपणविरेष्यलस दरेरुकष्टिमिकृट एलवनीति न्यााच संथमात- तत्रति ।
अतकहोरयोनिथेवयेऽपि यथादराथोऽभ्यासस्तथायमपीति मत्वा पूपश्षयति--एकेति । पटानतराणामभान्तरपस्वसाग्लन्कथ मन
वरप्मिचारक्वाह- नहीति । अन्थोन्यासलरमथान्तरमिलयादङयाह--यदीनि । मनयोनयत्मनायुनिनतनस्वा वृ १५.
'मह--तस्मादिति । तहिं किमथे व्यतिहारन्नानं तदाह--व्यतिदारेति । ्यिदा्पठे द्िस्वाना 1
पततोसपधपरेतोरे विन्तनात्पादादिसंगनिः । पूर्वपक्ष मतेरेकपतवे धियम्‌ । निदधन नस्या दवैर्प्य +
पनः सिदानतयति--एवमिति । व्यतिहारो मिपो मिदेषणवियेषयलमध्यानमुमवरनिविरणम्‌ । भन क #
यति इतरवदिति । दृशन्तदा्न्तिकभानौ व्याख्याय हें व्याल्याति--तथा हीति । 6 ०
" तवाद तच्चेति । तदेव व्यतिरेषमुेनाह-- भः पथति । जीवे गकषपीरेकैव चत्त ल महमिलेत वनैव मिदं

च्व

७४ २ बह्मसूत्रश्षाकरभाष्यम्‌ । [अ.६पा. अ. २४ ११,

हीदं विक्षेषेणोभयान्नानमन थंकं स्यात्‌ । एकेनैव कृतत्वात्‌ । ननूभयाल्नानस्याथविरोषे परिक
रप्यमाने देवतायाः संसायीत्मत्वापत्तर्निकषः प्रसज्येतेत्युक्तम्‌ । नैष दोषः । पे पेकातम्यसेवानेन |
भकारोणालुचिन्त्य मानत्वात्‌ । नन्वेवं सति स प्वैकत्वढीकार मापदयेत । न वयमेकवददौ
कारं वारयामः कि तर्हिं भ्यतिहारेणेद द्विरूपा मतिः कव्या वचनप्रामाण्या्नेकरूपेलेताव,
दुपपादयामः । फठतस्त्वेकत्वमपि रदीभवति । यथाध्याना्थऽपि सत्यकामादिगुणोप.
देशे तद्कण इश्वरः प्रसिध्यति तद्वत्‌ । तस्रादयमाध्यातव्यो व्यतिहारः समाने च विषय उपस.
हतेव्यो भवतीति ॥ ३७ ॥
सेव टि स्यादयः ॥ ३८ ॥

द) द्वे सयविथे एका वा यक्षरव्यादिवाक्ययोः ॥ फरमेदादुभे रोकयास्पापहतेः पथक्‌ ॥ १ ॥
द-

भरकृताकषणादेका पापघातोऽङ्गधीफलम्‌ ॥ अर्थवादोऽथवा मुख्यो युक्षोऽधिकृतिक्पकः ॥ २ ॥
6

'स यो हैतं महयक्षं प्रथमजं वेद सव्यं ब्रह्म' ( ब० ५।४।१ ) इत्यादिना वाजसनेयके सल.

भ~ ~ ~ ~ + ^ ~^ ~~ ~~ ~~ - ~ ~ ~ ~+ “ ~~~ ^~ ~~~“ ~ --^~~ ^ < ~< ^<^~^ <^ ~ «~ -+ ~ ~~~ ^~ ~^ ~~~“ ~~~ ~ “ ^~ ^~ “ ^~ ~~ ~ ~^ ५ ५

रन्नप्रभाष्याख्या
स्मारयति- नन्विति । संदिग्धेऽं न्यायः सावकाशः, इह तु श्रुतत्वादन्योन्यात्मत्वं ध्येयं, ब्रह्मणि मनोमयलादिवमै.
वात्मत्वस्य ध्यानार्थमारोपेऽपि निकरप्रसक्यभावादिति परिहरति- नेष दोष इति । ब्रह्मणि निकर हिला जीवत
दातम्यध्याने मदुक्तमेवागतमिति शङ्कते- नन्वेवमिति । मतेदद्रिरपलं लदनुक्तमस्मामिरुच्यते ध्यानपरं वाक्यमिदं
मानान्तराविरोधात्िभ्य तीति समाधत्ते-न वयमिति । अहप्रदोपासिष्वयं व्यतिहार उपसंहरतैव्य इदयाद-तसरादिति
॥ ३७ ॥ सेव हि सस्यादयः । स यः कथिदधिकारी महद्यापकं यक्षं पूज्यं भौतिकेषु प्रथमजमेतःसचच लक
सत्त्यं ब्रह्म हिरण्यगभांख्यं वेदोपास्ते तस्य॒ लोकजयः फलमियर्थः । सलमिति नाम भ्यक्षरं सतियमिनि, तत्र प्रे.
तमे अक्षरे सलं, मध्यस्थमक्षरमनरतमुभयतः सत्येन संपुटितलात्सत्यप्रायमेव भवतीति नामाक्षरोपासना सलविवङ्गते.

। भामतीव्याख्या |

न त्वस्य निकृष्टतापापादयतीति चेदिहापि व्यतिहाराठचिन्तनमत्रपुपदिद्धते फलाय न तु निकृता भवधयुलृषटस्य । अनार
यरिष्टं तु तादास्यदाब्यै भवनोषेक्षामहे । सत्यकामादिगुणोपदेरा शव तद्भगेश्वरसिद्धिरिति सिद्धमुमयत्रोभयामला्ानिं
॥ ३७ ॥ सेव हि सव्यादयः । तदे तदेतदेव तदास सल्मेव स यो हेतन्महय्च॑ प्रथमजं वेद्‌ सलं व्योति जौ
मेष्टिकाज्ञित इन्वसावसय एवमेतन्महयक्चं॒ प्रथमजं वेद सवयं ब्रह्मेति सवयं दयेव ब्रह्म । पूर्वोक्तस्य हदयास्यस्य क्ष
तत्यभिलुपासनमनेन संदर्भेण विधीयते । तदिति हृदयास्यं व्ह्मकेन तदा परामृशति । एतदेवेति वक्ष्यमाण प्रकारतसरद
परामृशति । तत्तदाऽओ्े आन्त बभूव । किं तदित्यत आह-सत्यमेव । सच्च मृते लच्ामूतै च स्यम्‌ । तदुपाप्तकल एलाह
सयो हेतमिति । यः प्रथमजं यक्षं पूञ्यं वेद । कथं वेदे्त अह--सचयं ब्रहमेतीति । स जयततीमात्‌ लोकन । कि
जितो वशीकृत टनुश्द हत्थं शब्दस्या वते । वरिजतव्यतवेन वुद्धिसंनिहितं शत्र पराृशति-अमाविति । जपद््।
उक्तमथ निगमयरति--य एवमेतदिति । एं दिद्रान्कस्माजयतीव्यत आह-सल्यमेव यस्माद्रह्ेति । अतस्तदा
फलोतयदोऽपि सल शयथेः । तवत्तः किमसौ । अत्रापि ततपद्‌मया रूपप्रकारौ परामृष्टौ । कसिन्नलम्बने तदृपसनीसा

आनन्द गिरीयब्याख्या
णमनथकं तसात्तद्थवच्वानुपपतत्या मतिरुमयस्यैव कायैलयथः । उक्तं सारयति- नन्विति । नि
त्मतया ध्यानमात्रख विधानान्न वस्तुतो निक्ृष्टतेयाद--नेल्यादिना । श्रे जीवतादासम्यसयारोप्योषाखलन्नश्रसो निदि
वचनादुभयत्रोभयानुचिन्तने मदुक्तमेवायातमिति शङ्कते---नन्विति । किमिह नान्तरीयतेनैकत्वमपि दी मवतीलुच्यते परवा तत
मस्यादिवत्तदेवोपदिदयत इति, तत्राये प्रल्याद-न वयमिति । न द्वितीयो ध्यानविधिषरत्वादाक्यसखेलाह- कि र्ीत।
ददेत्युदाहरणोक्तिः । एकतवज्ञानसखयापीह भानात्तत्परत्वं विः न स्यात्‌, तत्रादइ--फरूतस्िविति । अथौदिलययः । ध
ऽथादपि तदुढीकरणं, तत्राह-यथेति । अन्यपरलापि मानान्तराविरुदधेऽथं स्यान्मानप्वमिलथः । व
दरति-तस्मादिति । व्यतिदारावुचिन्तनकार्थ॑ताकीतैनस्य पादसंगति सृचयति--समाने चेति । यव
तत्रेति यावत्र । उभयरूपमतिकरणे सलेकत्वमथतो दृढी भवतीति वक्तमितीतयुक्तम्‌ ॥ ३७ ॥ 1 |
रूपा मतिरनुषठयध्युक्तम्‌ । संप्रति जयतीमोँलिकान्दन्ति पाप्मानमिति च फलोक्तिमदाद्विवामेदमाशङधोक्तम्‌ दसं
चामुदाहरति-स यो हेति । अविदेषेणाभिकारी सर्वनामभ्यायक्तः । उपाखप्रसिदथो इकम्दः । पतदिति ऽ ।
रयते । तस्व व्याप्कलमाद-- महदिति । यक्षं पूज्यं प्रथमर्ज भौतिकानां मध्ये प्रथमं जातं सच्च सच

गुणस्य सगुणलोक्षिवदयोगा
ल्यः।

ति सस्यं बरह्म

प्या्यपिकेर० ] एतप्भा-भामती-भनन्दगिरीयव्याल्यायोपेतम्‌ | ७४३

विधां सनामाक्चषरोपासनां विधायानन्तरमाज्नायते--तचत्तत्सत्यमसौ स आदित्यो य एष
पतस्मिन्मण्डले पुरुषो यश्चायं दक्िणोऽकषनपुरुषः ( बू० ५।५।२ ) इत्यादि । तत्न संशयः- कि
द्रे पते सलत्यिये किंविकैयेति । दे इति तावताम्‌ । भेदेन हि फलसंयोगो भवति जयतीगा-
लोकान" ( इ० ५।४।१) इति पुरस्तात्‌ हन्ति पाप्मानं जहाति चः ( ० ५।५।३।४) दतयुष-
रिषत्‌ । श्रहृताकषेणं तृपास्येकत्वादिति । पवं पाते बरूमः-पक्रेवेयं सत्यविधेति । कुतः--
(तदत्तत्सत्यम्‌' ( ब° ५।५।२ ) इति प्रकृताकषणात्‌ । नयु विधाभेदेऽपि पररृताकर्षणमुपास्यैक-
तवाद पपध्त इत्युक्तम्‌ । नैतदेवम्‌ । यत्र तु विस्पष्टात्कारणान्तराद्विचामेद्‌ः भरतीयते तजनैतदेवं
स्यात्‌ । अतर तुभयथा संभवे तथत्तत्सत्यमिति प्रकृताकर्पणासूैवि्ासंबद्धमेव सत्यमुत्तर-
घ्ाृष्यत इल्येकविद्यात्वनिश्चयः । यत्पुनसक्तं फलान्तरघ्रवणाद्विचान्तरमिति । अत्रोच्यते

[3 क 1111181

*^^~^^८ ^^ ~^ ^~ ~~~ ~~~ ^~ न ^~ ^^ “ ~~ ~~ ~~न ~~
क

रन्रपरभव्याख्या ।
नोक्ता । यत्ततपूर्वभ्रकृतं हदयाद्यं तत्संप्रतुक्तयक्षत्वादिशुणकं सोऽसावादियमण्डलेऽक्षिणि च पुर्षलखाहरियहमिति
च नामद्रयज्ञानात्पापक्षयः फलमिदलयर्थः । अत्र पूर्वोत्तरवाक्ययोः फलभेदधरुतेः प्रकृताक्रपरणाच संशयमाद-तश्रेति ।
पक्षे गुणानां व्यवस्थयानुष्ठानं, सिद्धान्ते त्वनुष्टानैकेयमिति फलम्‌ । यथा जौवेशयोरन्योऽन्यात्मत्वभ्रतिभेदान्भतिदर-
ध्यमुक्त, तथात्र फलशरुतिभेदाद्वियामेद्‌ इति टष्रान्तेन पूर्वपक्षयति- द्वे इति । विरेष्यव्रह्ममानाकरपृणमयुक्त, तत्तदिति
स्वनामभिः पूर्वाक्तगुणविरिष ब्रह्म अकृप्यादिलयाक्षिस्थानादिगुणविधानात्‌ , तथाच वक्यदेव विदैवयसिद्धिरिति सिद्धा.
नतयति-एकेवेति । यथा दहरशाण्डित्यविययोव्रू्येक्यप्रयभिज्ञानमात्रं तथात्र नेयाह- नेतदरिति । कारणान्तरं
्रणभेदादिकम्‌ । एवं विदयामेदेऽप्येतदुपास्थेकयज्ञानं सयादत्र तूभयथासंभवे विेक्यनानात्वसंशये सयमिलयुषास्स्मर-
कवकञानाद्वियेक्यनिश्वय इयक्षरा्थः । असलयपवाद्कारणे सूमैवयाद्वियेकयोत्समपिद्धिनं च फलमेदाद्पवादः । अप्गे फलभूतः
धतिमात्रतया फरभेदासिद्धिरिलयाद--यल्पुनरित्यादिना । फिच यत्र प्रथानविधावेवंकाम इति फं श्र, तत्र प्रघान-
फेनेवङ्गानां फलकाह्ानिवृत्तेरङ्गे फलश्ुतेः स्तुतिमात्रतं, इह तु प्रथमजं सदयं ब्रह्मेति वेदेति प्रधानविचाविमिस्यलनं
लोकजयफलल्याभ्युपेलयास्माभिर्नामरूपाङ्गखय फलश्रुतेः सतुतित्वसुक्तम्‌ । वस्तुतस्तु प्रभानविधावप्येवंकामपदाभावाद्रातिसत्र-
भामततीग्याख्या
सरम्‌ स आदित्यो य॒ एष इत्यादिना तस्योपनिषदहुरहमिति । हति पाप्मानं जहाति च य एं वेदैनेन । उपरि
1१ ह्य नाम । तस्य निवेचनं--हन्ति पाप्मानं नहाति चेति । हनोजेहतिषी रूपमेतत्‌ । तथाच निर्वचन कनल पपहानिभा-
0 । तमिमं विषयमाह माष्यकारः--यो वै हतमिति । सनामाक्षसोपासनामिति । तथान धरगिः--तदतदधृरं
प्यमरिति स॒ श्येकमक्षरं तीलेकमक्षरं यमियेकमकषरं प्रथमोत्तमे अशे पलं मःयतोऽनं तदेतदनृतपमयतः मलन पलिहीतं
हयमूयमते मवति नेवंविदवंसमनृतं हिनस्ति" इति । तीतीकारानुबन्ध उच्वारणाथः । निरनुबन्धम्नक्रारो द्रषव्यः 1 अर हि प्रधी
पम अधरे सलं मृत्युरूपभावात्‌ । मभ्यतो मप्येऽनृतमनृतं हि मृटुः । मृध्यरृतयोप्तकारएाम्यान्‌ । ततद पृरूपपुम-
पः रयन पछिहीतम्‌ । अन्तभावितं सत्यरूपाभ्याम्‌ । अतोऽकिंचित्करं तत्सलयभूयमेव सव्यवारव्यमव भवति । भपमतिगटि-
(1 आनन्दगिरीयव्यास्या
भू वे्ोषा्ते तस्य लोकजय. फरमिलैः । तदेतदक्षरं सलमिति स॒ शयेकमक्षरमिलादिना सयनामविरिसुपानतयुकमनवाद--
सनामेति । तत्तत्र बरह्मणो हदयात्मल्वे सिद्धे यत्त्रह्म सलं हृदयस्य सोऽमवराद्यि दयि यौना । ५. ४
वुक्म्‌ । तस्य मण्डलमालं व्यावततयति--य एष इति । तेवाध्यत्मिकलमाह--यद्चेति । ब्य शना समि
विषयीङल फरमेदात्मकृताकषपणाच संद्यमाद- तन्नेति । विचामेदामेदनिरूपणद्वारा वावयाधषीठततेरत पादादिमयतिः । पृथ
॥ यणन्यवस्था सिद्धान्ते तदव्यवस्येत्यमिप्रे पैपक्षयति-दव इति । सलयनाम॑क्षरत्रयपिि एद दरषयुणविदिष्नय विमनथा
सपभाद्िवाभेद्‌ शलयः । ततैव फालसंथोगभेदं हेलन्तरमाह--मेदेनेति । तथदितिप्ृतकपणद््यणः मलयनामाध्रमिनिष मीत
घनगुणमब- [तवं त लमेदसोक्ततवानित्यकाम्यद्‌यौपूणमासद नुत पभदतपि
~ सवनधकथनाद्रपैक्ये कुतो निानानात्व, तत्राह-- प्रकृतेति । फलमेदस 1

विवानानाचमिति भावः । विचाभेदाद्रणग्यवस्थेति पक्षमनूय सेवेति सूत्रावयमेन तिद्धन्तमाह-- एवमिति | तव 2 1
चितं प्श कमाद--ङुत इति । खल्वेतसयैवा्षरस्योपव्य(ल्यानामितिवगरिचामेदेऽपि पदनाकरं 91 चात्‌ ।
रमान्तुपदपवादादवयाभेदेऽपि अ्रङृते तदमावात्तच्छष्देन रक्ृतगरहादमेदेन ममिभानानिधैवयमिवयाद-- नेनद्रिति| । खन
९ दि यत्ुक्तम्‌ । कारणान्तरं फलमेदादि । एतदिति परकृताक्णमुक्तम्‌ । एवमि! तद्य व्रितयन्यनि चर भः 1
भति व्यविचोच्यते । उभयथा संभवो भेदामेदाभ्यामुपपत्तिः । ग्रकृते फटसंवोगम॑दो भगो पपदकरोऽतीय्युकतः त्राह यस्पुन-

। परदसाथेवादकतेनासख फलविधितामावान्न फ, पोगमेदसिद्धिरिलाद--अत्रेति । दतश्च फलमेदादरिवादो नत्ेलाद--

` ज्न

७४४ । बरह्मसृघ्रशषाकरभाष्यम्‌ । [अ. २१. ३अ.२५ ६.२,

तस्योपनिषदहरहमिति चाङ्गान्तरोपवेद्ास्य स्तावकमिवं फलान्तरश्चवणमित्यदोषः । भि
चाथेवाद्‌देव फले कट्पयितव्ये सति विधेकत्वे चावयवेषु श्ूयमाणानि बहून्यपि फठान्य-
घयविन्यामेव विद्ायामुपसंहतंब्यानि भवन्ति । तस्मात्तेवेयमेका स्यविद्या तेन तेन विशे
षेणोपेतान्नातेत्यतः सवै एव सल्यादयो गुणा एकसिक्नेव प्रयोग उपसंहतैग्याः । फेचित्युनर
सििन्सृत्र इदं च वाजसनेयकमश्ष्यादिल्यपुरषविषयं वाक्यं छान्दोग्ये च--अथ य एषोऽन,
रादि्ये हिरण्यमयः पुरूषो दश्यते" ( छा० १।६।६) अथ य एषोऽक्षिणि पुरषो ददयते' (छा
४।१५।१ ) इत्युदाहृत्य सेवेयमश्षयादित्य पुरुषविषया वि्ोभयज्रैकेवेति छृत्वा सत्यादीनुणान्वा.
जसनेविभ्यदछन्वोगानामुपसंहायौन्मन्यन्ते । तन्न साधु लक्ष्यते। छान्दोग्ये हि ज्योतिष्टोमकसव.
न्धिनीयमुद्धीथम्यपाश्रया विद्या विज्ञायते । तत्र ह्यादिमध्यावसनेषु हि कर्मसंबन्धिचिहानि भ.
वन्ति इयमेवगंभ्रिः सामः (कछा० १।६।१) इत्युपक्रमे, 'तस्यक्तं साम च गेष्णौ तस्मादुद्धीथः (छ
१।६।८ ) इति मध्ये, "य एवं विद्वान्साम गायति" (-छा० १।७।९.) इत्युपसंहार । नेवं वाजसन
यके किचित्क्मसेबन्धि चिहमस्ति । तत्र परकरमभेदाद्विचयाभेदे सति गुणब्यवस्धेव युक्तेति ॥ ३८॥

कामादीतरन्र तच्च चायतनादिभ्यः ॥ ३९ ॥

(८) संहृतिः संहृदिवा व्योन्नोदहूरहा्योः ॥ उपास्यज्ञेयभेदेन तद्रणानामसंहूतिः ॥ ¶ ॥
(क स ॥ | ह
६५. श र उपास्त्यं क्चिदन्यत्र स्तुतये चास्तु सष्टतिः ॥ दहराकादा आत्मेव हृदाकाक्षोऽपि नेतरः ॥ २९॥

^ ~ ~~~ ~+ ~~~ --~ ~ “^ ^ ^ -^-^-^^^^^~ ~~ ~~ ^-^ ^^ -~^+~ ~ ^~~~ ^^ ~^. ^+~--~ ~~ ~~~ --~^~~~- - ^~ ~ न ~ ^ ~

रन्नप्रभाग्याख्या
न्यायेन फटे कल्पनीये सति प्रधाने तदङ्गे वा यक्िचितंफलं श्रुते तख सर्वद्यापि श्रुतत्वाविशशेषाजातेष्टिफलन्यायेन सपु
चियेकश्रधानफलत्वकल्पनात्फलमेदोऽसिद्ध हयाह--अपिचेति । सूत्रं योजयति-- तस्मादिति 1 एकदेशिषया्यपु
दभाव्य दृषयति-केचिदिद्यादिना । छान्दोग्ये कम॑ङ्गोदरीये दिरण्मयपुरषदष्टिरिलत्र लिन्नमाह-- तत्रेति । परथि
म्यात्मना- दे ऋक्सामे गेष्णो, तस्माटक्सामगेष्णतवात्‌ , पुरुष उद्रीथ इत्येवं विदरानद्राता कर्मफलसमृद्धिसमरधं इति ूलधै।
सलविदा तु म कमौङ्गाभ्ितेयाह-- नैवमिति । अङ्गविदातः खतच्रहिरण्यग्भविदाया भेदान्न गुणोपसंहार इवय
॥ ३८ ॥ कामादीतरत्र । सगणनिगुणविदयोः श्रुताः सलयकामादयो वरित्वादयश्च गुणा मिथ उपसंदर्तवया न वेषु
भामतीव्याख्या ति
ताथम्‌ । सेयं सयविदयायाः सनामाध्ररोपात्तनता । ययि तयत्ल्यमिति प्रफ़तातक्मैणामेदः प्रतीयते तथपि पटभप्
भेदः साप्यभेदेनेव निल्यकाम्यविषयगोदैशपरणमाप्ताभ्यां स्वगकामो यजेत॒ यावज्चीवं दशेपूणेमासामभ्यां यजतति षै
सल्यप्यलवन्धामेदे मेद॒ इति प्रात प्रसुच्यते-एकेवेयं विया तत्सलयमिति प्रक्रृतपरामश्षीदभेदेन प्र्भिज्ञानात्‌ । नव फलन
तस्योपनिषदहरहमिति तस्यैव यद्गन्तरं रहस्यना्नोपासनं तस्मशसार्ोऽवादोऽयं न एकविषिः । यदि पुनविदातरिषि
कारश्रवणामावात्तकल्पनायामार्थवादिकं फं कस्येत्‌ ततो जातिष्टविवागरृ्यमाणरशेषतया संवरिताधिकारकल्पना ततश्‌ सत
धैवादिकरलयुक्तमेकमेषोपानमिति सिम्‌ । परकीयं व्यार्यानपुप्यस्यति-केचित्पुनरिति । वाजनेयकमयधयिय्ि
छन्दोग्यमपीन्युपास्यामेदादमेदः । ततश्च वाजसनेयेक्तानां सत्यादीनामपसंहार इलयत्रारथं सैव हि सलादय इति प ५
तदेतद्षयति- तन्न साध्विति । ज्योतिष्टोम क्मसं बन्धिनीयमुद्रीथव्यपाश्चयेति । अरबन्धभिदेऽपि १
हति विचमिदाददपसंहार इति ॥ २८॥ कामादीतरत्र तत्र चायतनादिभ्यः । छन्दरगयवाजसनेयकरधयोषैयी ए"
अनन्वगिरीयष्याख्या ह
अपिचेति । विध्यद फलान्तराशते रातरिसव्रव्फरे कस्ये सलयृदीतविशेषतया स्वस्यापि फरस्य तत्सवन्धितकसन क
दादविधामेदाशङ्ेयाह--अथैति । अपवादरहिते देतुमुवत्वा प्रतिक्ञातं वियक्यमुपसंदरति-तस्मादिति । अवि ५
भ्याकुतैन्पूवीपर वाक्याथवि रोषणास्येकीङ्नलय ध्यानं कायैमिल्ाद--दहलयत इति । परलीयनादयायुापयति- केचिदिति
यत्ि--तक्नेति । कममसेबन्धिनीदयत्र कमे ज्यीतिष्टोमस्तदङ्गभूतोद्रीथव्यपाश्रयत्वमेव विधाया विशदयति-- तत्रेति । व
वाच्यकसौमगेष्णत्वासरमात्मोद्रीथदब्दवाच्य इत्याई--तस्मादिति । अथ य एषोऽन्तरादिय स्यसादिनवया |
वमाङ्गयोः पथिव्यादिदृ्िविरिष्टयोध्यैयतवदृरादिलयाक्षिपुरुषविरिष्टकमङगो्टीथध्यानं छन्दोग्येऽमीष्टमित्यभः । वान त
्गावनद्धमेव ध्यानमिष्टमिति न पिधानानात्मितयाशङ्कयाद-- नैवमिति । निलकःम्यामिकषेत्रयोषीलथामेदेऽपि र पते
बयेऽपि फलभेदेन विचयोभेदे गुणानुपसंहार इृतयुपसंहरति-- तत्रेति ॥ ३८ ॥ तथ्तलमितिपताकण ११
सवचिदाकाशसखोपासयतवं कचित्तदाश्रयख शेयतेति रूपमेदादरुणानुपसंदहारः सखादिवाशङ्कयाद-कामादीति । सरथ

*

कामाचभिक० ] एलममा-भामती-भानन्दिरीयव्याल्याभरयोपेतम्‌ । ७४५

(अथं यदिदमस्िन््रह्मपुरे व्हरं पुण्डरीक वेदम बहरो ऽस्मन्नन्तराकाा ;१ ( छा० <५।९। १

इति प्रस्तुत्य चछन्वोगा अधीयते-'पष आत्माऽपहतपाप्मा बिजरो विमूत्युविदोको ५
घत्सोऽपिपासः सत्यकामः सव्यसंकट्पः” ( छा० ८।१।५) इत्यादि । तथा वाजसनेयिनः
स वा पष महानज आत्मा योयं विज्ञानमयः प्राणेषु य पषोऽन्तदटैव्य आकाशस्तसिब्येत
सवस्य वरी ( १० ४।७।२२ ) इत्यादि । तत्न विधैकत्वं परस्परुणयोगश्च {क वा नेति संशये
वि्ैकत्वमिति । तथ्रदमुच्यते-कामादीति सत्यकामादीव्यशः । यथा देवदसो दत्तः सल्य-
भामा भामेति । यदेतच्छान्वोग्ये हदयाकाङस्य सत्यकामत्वादिगुणजातमुपलभ्यते तदि-
तरत्र वाजसनेयके “स वा पष महानज आत्माः इत्यञ् संबभ्येत । यश्च वाजसनेयके घृ-
शित्वाधुपलभ्यते तदपीतरधर च्छान्दोग्ये “पष आत्माऽपहतपाप्मा' ( छा० ८१।५) इत्यव
संबध्यते । कुतः--भायतनादिसामान्यात्‌ । सभानं हयुमयत्रापि हृदयमायतनं समानश्च
वेद्य इश्वरः समानं च तस्य सेतुत्वं लोकासंभेदभ्रयोजनमि्येवमादि हु सामान्यं इष्यते ।
ननु विरोषोऽपि डद्यते छान्दोग्ये हदयाकाशस्य गुणयोगो वाजसनेयके त्वाकाशाश्चयस्य
्रह्मण इति । न । दहर उत्तरेभ्यः" ( त्र० सू° १।२।१४ ) इत्यत्र च्छान्दोग्ये ऽप्याकाराश्दं बरह्े
वेति प्रतिष्ठापितत्वात्‌ । अयं त्वत्र विद्यते विदोषः । सगुणा हि ब्रह्मविद्या छान्दोग्य उपदिश्यते
अथ य इहात्मानमनुविद्य बज्ञन्येतांश्च सत्यान्कामान्‌ः ( छा० ८।१।६ ) इव्यात्मवत्कामानामपि
वे्यत्वश्रवणात्‌ । वाजसनेयके तु निगणमेव परं ब्रह्मो पदिद्यमानं दश्यते “अत ऊर्यै विमोक्षाय
बूहि" ( ब्रु° ४।३।१४ ) 'असङ्ञो ह्ययं पुरुषः' ( ब० ४।३।१५ ) इत्यादिग्रश्रप्रतिवचनसमन्वयात्‌ ।
वरित्वादि तु तत्स्तुल्यर्थमेव गुणजातं वाजसनेयके संकीर्तीति । तथा चोपरि्टात्‌ “स एष नेति
नेलात्मा' ( जु ३।९।२६ ) इत्यादिना निगणमेव ब्रह्मोपसं हरति । गुणवतस्तु ब्रह्मण पकत्वावि-

"~ = +^ + ~ ८८५ ~~ ^ + ~^ ^ ^~" +^ ~ ~, +^. ^ ^^. ~ (नि कि ५ ^

रन्नपमषष्याख्या
परसंदारस्य फलमावाभावाभ्यां संदेहे सलयविदाया एकत्वाणसकर्येऽप्यत्र विययोः सगुणनिगुणरूपमभदेन मेदाश्नि्ुण-
पवां गुणोपसंहारस्य फलाभावाचानुपसंहार इति बहिरेव प्रापे सिद्धान्तयति- तग्ेदमित्यादिना । एवं वियाभेये
छट कथं गुणोपसंहारः, तत्राह--गुणवतस्त्विति । भिन्न वियास्थानामपि गुणानामायतन।दिसाम्येन निर्गुणस्थले बुद्धि.
पानां सतुलर्थमुपसंहारो युक्तः, ्ञानस्तुतिप्रकषस्याकाह्वितत्वात्‌, यत्रक्चिदृटयुणैः स्तुतेः कर्तु योग्यत्वात्‌ । ययपर
भामतीष्याख्या
भतन भदः । तथाहि अन्दोग्ये--“अथ य इहामानमहगरय ब्रननि एता सतयान्कामान्‌! इृलासवःकामानामपि वेत श्रयते ।
पानस्नेये तु निर्गुणमेव पर ब्रह्मोपदिश्यते "विमोक्षाय बूहि” इति तथापि तयोः परस्परयुणोपसंहारः । निर्यूणागां तावदियागरं ब्रह्म
सु्थमेव सगृणविययासंबन्धिशणोपतसहारः संभवी । सगृणायां च यदप्याध्यानाय न वशिलादियुणोपतंहारतेभवः । नहि निगै-
गयां वियायमाध्यातव्यतेतैति चोदिता येनात्राध्येयवेन सेवध्येरनपि तु सत्यकामादिगणन्तरीयकलनेतेषां प्रातिरियुपसंहार
स्यते । एवं व्यवस्थित एष सकपोऽधिकरणार्थस्य-ताम्यवह्येऽयेकवाकाञ्चाधारलस्यपरल चाकाशतादाःम्यस्य श्रवणद्धद
गोन परस्परगुणोपहार इति पूवेपकषः । राद्धान्तस्तु सर्वसतम्यमेवोभयतराप्यमोपदेशादाकाशशन्येनैक्वासोक्तोऽन्यव च दद-
आनन्दगिरीयव्यास्या
(पवदाहरति--अथेति । परावरविथागता वशशित्वादयः सल्यकाभादयश्च युणा विषयास्ते किमन्योन्वत्र नोपसंहतन्याः पितोप
हत्या स्खुभयत्रोभयेषासुपयोगमावाभावाम्यां संशये ध्यानस्तुत्युपयोगित्रेन युणानामन्यौन्यत्रोपसंहारोवला वक्थायर्ातद्तुचिन्त-
(ता दिसगतिः । पपक्ष ५चिदाकाश्चस्य ध्येयत्वं कचित्तदाश्चयस्य ज्ेयतति विशेषसिद्धिः । पिदान्पि (1
स्तिरोषोपपत्निरिलङ्गक्कलय सिद्धान्तमाद--तश्रेति । अवयववाचकेनावयविग्र द्न्तमाह--यथति न +,
-माद--यदेतदिति । हेतुमुक्तं विवृणोति-समानं हीति । भादिपदेनात्मत्वादि गृश्चते । बहुतरसाम्बदकंनादितरेतर णौ पक्र
५५: । अस्याभिकरणस्य पवेपक्षमाद- नन्विति । नायं विरोषसतत्राप्याकःशस्य नक्षतादिलाई-- नेत्यादिना 1
ु धामदाद्पहतपाप्मत्वादीनां वदित्वादीनां चेतरेतरत्रानुपसंहार श्त्याशद्धाई--अयं त्विति । ५ वरिलायुपेश-
पपनद्रह सुर्णमवेलाशङगाद--स्ुलययैमिति । तत्र निणौयकतेन वागयदषं दरयति-तधाचति । कथं ताईं गुणोपसंहार;
तः, तवाद गुणवतस्स्विति । साम्याहुस्याद्रक्षणो ध्येयस्य स्तूयमानखेतरेतरत्र संनिधानाच कविदुपास्यत्वाय कथिच सतुतिपौ-
प्यायकादक्ितत्वातत - | प्मतवादीनां वेततरत्रोपसंशरः । स्तुतिं दन द्रेण
तद्रुमसंयोगयोग्यत्वाश्च ब्रह्मणो वधिः .;पनामपष्तपाप्मत्व
#।

॥

७४६ ्रहमसूत्रशशाकरभाष्यम्‌ । [अ. ३ १ा.३अ.२६ १०

भूतिप्रदरनायायं शुणोपसंहारः सूत्रितो नोपासनायेति द्रष्टव्यम्‌ ॥ २९ ॥
आद्रादरोपः ॥ ४० ॥

(2) म ष्यते खुप्यते वा प्राणाहृतिर भोजने ॥ ज टुप्यतेऽतिधेः पूर भुशीतेत्यादरोक्तितः ॥ ९ ॥
«इ --प4 मुञयथौज्ञोपजीविसा्षटोपे रोप इष्यते ॥ भुक्तिपकषे पूर्वभुक्तावादरोऽप्युपपथते ॥ २ ॥

छान्दोग्ये वेश्वानरवियां भररूदय श्चयते-'तचद्धक्तं परथममागच्छेत्तदधोमीयं स यां प्र
ज॒हयात्तां जह्यात्पमाणाय खाहा" ( छा० ५।१९।१ ) इ्यादि । तत्र पञ्च प्राणाहृतयो पिहिताः विष
तासु च परस्ताद्चिरोत्रशष्दः प्रयुक्तः य पतदेवं विद्धानच्चिहोत्र जुहोति" ( ० ५।२४।२ )
दति यथेह श्चुधिता बाङा मातर पयुपासते । एवं सर्वाणि भूतान्यञचिहोष्रमुपासते' ( छा
५।२४।५ ) इति च । त्रदं विचा्यैते--कि भोजनलोपे खोपः प्राणाभ्चिष्टोत्रस्योतारोप इति ।
- तद्यद्धक्तमिति भक्तागमनसंयोगश्चरवणाद्धक्तागमनस्य च भोजना्थैत्वाद्धोजनलोपे लोपः प्राणा.
त्रिदोत्रस्येति । पवं प्राते न द्ुष्येतेति तावदाह । कस्मात्‌ । आदरात्‌ । तथाहि वेश्वानरवि.

^~ ^~ ^~ ^~ -^ ^~ ~ ~ ~~~ ~ “~ ---~ `~ ˆ ~~~ ~ ~ˆ “ˆ~ --------- ~~~ ~~ ~~--- ~ ~~ ~~~ -~~
^ ~^ ~^ ¬~ <^

रन्नप्रभष्याख्या
सगुणस्थसयकामादिषु निगणस्थगुणा अन्तभूता एव तथापि नोपसंहारोक्तेवैय््यं निर्गुणस्तावकत्वेन श्रुतगुणानामन्यत्राप्ये
यत्वमिति शङ्कानिरासेनान्तमौवदाव्धौर्थत्वादियनवयम्‌ ॥ ३९ ॥ आदरादलोपः । अत्र यच्छब्दामिोत्रशब्दाभं
संशयमाद- तत्रेदं विचा्थैत इति । वैश्वानरोपासकेनातिथिभोजनःत्माक्वाथत्वेन वियज्गप्राणामिरोत्रविचाराल्ापं
गतिः । पूर्वपक्षे भोजनलोपेऽपि द्रव्यान्तरेण प्राणाभिहोत्रानुष्ठानं, सिद्धान्ते तछ्ठोप इति भदः । ननु यद्धक्तमिति यच्छन्मै

9

मोजनाक्िप्तं भक्तमनूदय तद्धोमीयमिति होमसंयोगविधानादाक्षेपकभोजनलेपे तदाक्षिप्तभक्ताध्रितदोमलोप इति सिदार्नी .

दाङ्ते--तद्दिति । निगणस्योपास्तिरोपेऽपि स्तुयर्थगुणस्थेर्यवद्धोजनखोपेऽपि प्राणामिहोत्रस्ादरेण सतुतिनिर्ाह्मसेष
इति दृष्टान्तेन पूरवपक्षसूत्रेण परिदरति-एवं प्राप्त इति । एवं तदिति खयं प्राणाभिहोत्रमकृत्वातिथीनां तत्करणमि्ैः
. । भामतीव्याख्या
राकाशाधारः स एवोक्त इति सरवसाम्याद्रहमण्युभयत्रापि स्वेगुणोपतेह्‌रः । सणुणनिगणतवेन तु व्रि्यामिदेऽपि युणोपकतरप्यव्य
दार्शिता । तस्मास्सवेमवदातम्‌ ॥ २९ ॥ आदरादलोपः | अति वैश्वानरवियायां तदुपासकस्यातिभिभ्यः पूैभोनन्‌।
तेन यदयपीयमुपासनागोचरा न चिन्ता सर्नात्तथापि तसंबद्धप्रथममोजनसंबन्धादस्ि संगतिः । ब्रिचारगोचरं दश्यी-
छान्दोग्ये वेश्वानरविदयां प्रयेति । विचारप्रयोजकं संदेहमाह- कि भोज्ञनलोप षति | अत्र वक्ामपि
संशयमा्षिपति-तद्यद्धक्तमिति भक्तागमनसंयोगश्रवणादिति । उक्तं लत्वेतस्रथम एव तन्त्रे दकम
नयनस्य परार्थत्वात्‌" इल्यनेन । यथा सोमक्रयाथोनीयमानेकहायनीसप्तमपद्पांशुप्रहणमप्रयोजकं न , पुनरेकहय्या क
प्रयोजयति । तककस्य हेतोः । सोमक्रयेण तन्नयनस्य प्रुक्ततात्तुपनीरिलत्स्मपदर्पाश्रहणस्येति । तथेहापि भोजना
गमनसंयोगास्राणाहूतेरमजनामवि भक्तं प्रल्यप्रयोजक्वमिति नालति पूर्वपश्च इत्यपूवपक्षमिदमधिकरणमिलः । पमि
समाधत्े- एवं प्रापे, न खुप्येतेति ताववाह । तावच्छब्दः सिदधानतशङ्कानिराकःरणा्ैः । पृच्छति--कस्मात्‌ । सत `
आनन्दगिरीयष्याख्या
कठ शक्येति सगुणविचासु ध्येयत्वेनोक्तानामपि गुणानां नियणत्िधायां युक्तः स्तुलयथत्वेनान्वयः । ध्येयत्वं सवपूपेतिध्यकयमब्‌

तरेषां ् + रर दत्त |

यत्र वशित्वादयः श्वता न तत्रैषां ध्येयत्वेन विधानमिलन्यत्र गतानामपि न ध्येयत्वम्‌ । स्तुल्थैतवं॑त॒ सख्ात्तदपि न
नयनमपेक्षते सलयकामत्वादिसामथ्यांदव सर्वेश्वरत्वादिसिद्धिः । अतोऽन्तमौवमा्रमुपसंहार इति भवः ॥ ३९ ॥ ति |
५ |

सतुल्त्नेन युणालोपवू्वौऽतिथिभ्य शत्यादिशुयुपपत्तये मोजनरोपेऽपि प्राणा्नष्ेत्रालोप॒ -इति * चोदयति--अदरा र
वैश्वानरविधागतं प्राणाभ्निष्ोत्रं विषयलयेनोपन्यस्त्ति- छान्दोग्य इति । स इति वैश्वानरविधाविदुक्तः । ्रुतितालय॑4 ५ ।
तत्रेति । सदे्ाथं॑शब्दान्तरप्रयोगं पूैपक्षबीजमाह--तास्खिति । न कश्चिदपि पाप्मा तं रृशतीति यच्छब्दल प
भिदोत्रे यच्छब्दाभिद्ोवशम्दाभ्यां संशयमाद--तग्रेति । उपास्तिनिचारमस्तावेन तद्भतपरथमभोजनाश्रितनि चार व ्‌
हेतुविग्यारसंकरान्तेरस्ति पादादिसंगतिः । पूवैपक्षे प्रतिनिभिन्यायेन प्राणान्नि्ोत्रकाय॑तपरोग्यम्‌ । सिद्धान्ते १ , ।
कत्वमिल्यारयेन पूवेपक्षसत्रव्याव्ल्यौ सिद्धान्ताश्ङ्कामुत्थापयति--तद्यदिति । भक्तागमनसंबन्धाताणामनिदोसत ५
होमस्य भक्तागमनभ्रयोजकत्वं भोजनपरयुक्तभक्तोपजीवितवादतस्तछोपे लोपातपूवषकषामावादभिकरणमनारभ्यमिय ५: । > द
समादधानोऽधिकरणारम्भमुपपादयति--एवमिति । तावच्छब्दः सिद्धान्तश्कानिरासा्थैः । पूवप प्रभ? मनोज प
यत्ति--कस्मादिति । आदरमेव स्फोरयति-- तथाहीति । विष्ययक्षितमथेवादं ददयतिं--यथेति । नई खा

आदरपिक ° | रलपरमा-मामती-आनंन्दगिरीयव्यार्यात्रयेपेतम्‌ 1 ८.

यामेव जावरनां शवुतिः-पूर्वोऽतिथिभ्योऽश्नीयात्‌ । यथा ह वे खयमहुतवाऽश्निदोभ्र परस्य
जहयादेषं तत्‌ः दूत्यतिथिभोजनस्य प्राथम्यं निन्दित्वा खामिभोजनं प्रथमं प्रापयन्ती प्राणा-
तहर आदरं करोति। या हि न भराथम्योपं सहते नतर सा प्राथम्यवतोऽञ्निदोत्रस्य
लोपं सहेतेति मन्यते । नलु भोजना्थभक्तागमनसंयोगाद्धोजनलोपे लोपः भरापितः न ।
नसय द्रव्यविरोषविधानाथत्वात्‌। भराङृते ह्निहोत्े पय रतीनां द्रव्याणां नियतत्वादिहाप्य
ि्ोत्रशबदातकोण्डपायिनामयनवलद्धमैमाौ सत्यां भकदरव्यैकतागुणविशेषविधानाथमिदं

न ~ ~ ^ ^

[व

रन्रपरमायाख्या

< सारयित्वा परिहरति- नन्वित्यादिना । यथा कुण्डपायिसत्रगते मासामिहोत्रेऽभनिहोत्रशब्दा्रौणानिल्यामिरोत्र
चकननिलान्निहोत्रधमोणां पयेद्रव्यादीना रा्तियेहापि प्राणाहतिष्वमिहोत्रशब्दवशासयेद्र्यादीनामुत्सगंतः प्राप्तो सयां
जनार्थभक्तद्रव्यविधिनापवादः कृतः, अतो भक्तविधेरपवादा्थतवाद्धोजनलेषे भक्ताल्यगुणख्गखय रेपेऽपि न मुरस्य मिहो.
ख लेपः, भपवादामावे उत्सगप्राप्तपयआदिना तख निष्यत्तिसेभवादिति प्राप्तमिलर्थः। गुणलोपे न मुख्यस्थ' इति
मिनिसूत्रम्‌ । आधाने सन्ति पवमानेष्टयसतत्राप्रये पवमानाय पुरोडाशमष्रकपालं निर्वपेदिति निर्वापः श्रुतस्तदष्त्वेना-
सेत्रहवण्यां हवीषि नि्पेदिति ददपूणैमासाद्यप्रकृतो बिरितामिोत्रहवण्यतिदेशेन प्राप्ता आधानकाले चाभिहोत्राभावा-

भामतीष्याख्या
प्रदरात्‌ 1 तदैव स्फोयति- तथाहीति । जाबा हि ्रावयनि--ूर्ऽतिथिभ्योऽभीयात्‌ इति । अश्रीयादिति च प्रागागिरी-
प्रधानं वचः । चयथा हि क्षुधिता बाला मातरं पयुपासते । एवं स्वणि भूतान्यमिहोपुपासते' इति वचनाद्मिहोत्रस्यातिी-
मृतानि प्रुपजीव्यत्रेन श्रवणात्तदेकवाक्यतयेदहापि पूोऽतिधिभ्योऽश्रीयादिति प्रणहृतिप्रधानं लक्ष्यते । तदं सति (पथा प
छयमहूतवाभनिहोत् परस्य लुहूयादिलेवं तत्‌! इयतिथिभोजमस्य प्राथम्यं निन्दिता खामिभोजनं सामनः प्राणािहोत प्रथं
रती प्राणतनिहोतरादुरं करोति । नन्वाद्ियतमषा श्रतिः प्राणा किंतु स्लामिमोजनपश्ष एव नामोजनेष्पीयत आह--याषहि
न प्राथम्यलोपं सहते नतरां सा प्राथस्यवतोऽग्निदोघ्रस्य कोपं सहेतेति मन्यते । हशः लल्वयमदरः
्रनिहोत्रस्य यदतियिभोजनोत्तरकालविहितं सलामिभोजनं समयादपषष्यातिपिभोजनस्य पुरसाद्रिहितम्‌ । तययदागरहोतरस्य
पपिः प्राथम्यधर्लोपमपि न सहते शरतिप्तदास्याः केव कषा धमिलोषं सहत इलः । पूपैपधभेपमनभा्य दयति -
ननु मोजनाथौ इति । यथा हि दौण्डपामिनामयनगते अभिहत परकरणा्तराजनयमिकािरोताद्धिने ्रव्यदुवतारूपधमीन्तर-
ल्ितया तदाकाकषे साध्यसाद्श्येन नेयमिकाभिरत्रसमाननःमतवा तद्भपातिरेधेन सूपधमीन्तसयपिरं पराणाधहतरऽ्पि नेयमि-
कामिरोतरगतपतःप्रमृतिप्रकषी भोजनागतमक्तद्र्यता परिधीयते । न नरतावता भोजनस्य प्रयोजकलम्‌ । उनमतय्भा भोनन-
काटातिविमाल्याणाभिहेत्रस्य न भोजनप्रृक्तसवमिति । न नेकरेश्व्यतमोत्तराधात्लिषकृत समवृचतीतिवदप्रयो नकलमेकदश

आनन्दगिरीयष्यास्या
मानवो निन्दते कथमेतावता मोजनरोपेऽपि पआणानिहोवे न दुष्यत, ततरा हीति । अतिविनोजनेनसानि्षत
मपि खामिभोजनमपोचयातिथिमोजनास्मगिव प्राणात्निरोत्ररक्षणं स्वाभिभोजनं प्रतिपादयन्ती श्रतिस्तभ्य मरायम्यवमटोपभि न पते
तवर परमिलोपरसदनं तु दूरनिरस्तमिल्भः । पूप सारयति--नन्विति । तयद्धतमितिवावयात्ययरता द जनसपपि

` नलि रोपोऽद्निोत्रयेति दृषयति--नेति । तदेव प्रपशवयति--ग्राङृते हीति , ददाति प्राणान्निदोत्र सपतम्ब्ः । कोण्डपा
गिरत जदोनालत्र निलयास्निदा

गरिनामयनवदिति । सिते भेःलक्षणे प्रकरणान्ते प्रमोजनान्यलम्‌ । वुण्टपाथिनामनन्‌ मात
मामयुभो वा विधीयत कमान्तरं वेति सदेदे प्रदेदमेदे सलपि न्रा निलासिोत्र् व
पमनिपापितायेपरलानिलयश्निहयोतरानुवदिन मास्विभिरिति प्राप्त कान्य रमनिष्पायवननुषादन |
गरन मासविभेरोगा्तदुदेशेन नि्यभिहोतरतरिथेरपि तदसंनिभरततभनाना च सिद्धधरवोधिना 1 ०
सपनालकरणमेदे प्रयोजनस्य विभेयभावनास्यसयान्यल्मिति करमान्तरविधिरिति तद्मपरा्षपिति सतम 1
धानं तच्ुनावन्यत्र विभिप्रदेशः स्यात्‌" मासमभनिहतर जुहयतीलत्रेवमनिेत्रशब्दो निलापिदोतधरमनिदति(शव वति प; =
पदिहोवशब्द्य जुदयतिस्ामानाधिकरण्याविशेषादतरापि नामेधयलाननातिदिरेरिति प्रपि मिद कममधनवाधलन्ा
भिरोररब्दय सुस्यत्वादनयन्र गौणत्वजित्य्निहोत्रे च नाम्रवरसिनिमित्तस्याभिदवना व मवार त
५ सादृश्यस्दृत्िरिति तत्सिद्धं निलधौनतिदिरति किया निलान्निदयतरलाभिषान १ र
परण । तखन श्रवणे विपपरदेशो विथेयधमातिदेरः खादिति ध ० 9 वि ध
थमिवाोत्राद्धित्लेन सिदे व चद्धिरेतयनयोगसवनि ॥ म ू र
मे पतान परसिदधतवात्मणाधितरे च निलाभिदोत्रवाचिदाब्दातढमग पयः्मूतीनां आरा 9८८ ५

गना तवद्धसतमिति व्यिः । तथापि मोः < मक्तोपनीविन्ातागािहीनस माजन टोः धान) तत्रह

लधापनासत्मममिव्यादरतष्यिा स्य
भार्नुपरतीत्यास्यानन होमानु-

धर; । तथा

"ल

७४८ मह्मसूत्रशांकरभाष्यम्‌ । [अ.रपा.र ज. २६४ ।

वाक्यं तद्यदकक्तमिति । अतो गुणलोपे न॒ भुख्यस्येव्येवं घातम्‌ । मोजनखोपेऽप्यद्धि.
बौऽन्येन घा द्रव्येणाविरदधेन भतिनिधानन्यायेन प्राणाभ्भिो्रस्यानुष्ठानमिति ॥ ४० ।
अत उच्चर पठति-

उपयस्थितेऽवस्तदषच्नात्‌ ॥ ४१॥

उपस्थिते भोजनेऽतस्तस्मावेव भोजनद्रम्यात््मरथमोपनिपतितासप्राणान्निोत्र निवैतैयितव्यम्‌।
कस्मात्‌ । तद्वचनात्‌ । तथाहि--' तद्यद्भक्तं प्रथममागच्छेत्तद्धोमीयम्‌' ( छा० ५।१९।१ ) इति।
सिद्धवद्धक्तोपनिपातपरामहन परा्थद्रम्यसाध्यतां प्राणाहुतीनां विदधाति । ता अप्रयो-
जकलक्षणापन्नाः सत्यः कथं भोजनलोपे दव्यान्तरं॑प्रतिनिधापयेयुः । न चात्र पा

"^^ ^^~^ ~^

न ण ^ न ^ ^^ ^^ 0 ण 0 # १0 १००५

रङन्गप्रमाल्याख्या
तस्या गुणभूताया खोपेऽपि मुख्यस्य निवापस्य न लोप इयर्थः । आरब्धनिल्यादिकर्मणोऽवश्यानुष्यताचुत्रयामे
परतिनिहितद्रभ्येणपि करम कर्तव्यमिति प्रतिनिधिन्यायः॥४०॥ सिद्धान्तयति--उपस्थितेऽतस्तद्वचनादिति । तद्धोमीयमिप
तच्छब्देन भोजनाथसिद्धभक्तमाभिल होमनिधानादिलयर्थः। सिद्धवद्ध क्तोपनिपातः प्रकृतभक्तागमनं, तख तच्छब्देन पराम.
नेयर्थः । आध्रिय विहिताहुतीनामाश्रयलोपे खोप एव न द्रन्यान्तराक्षेपकत्वं, यथा कतुप्रयुक्ताप्प्रणयनाध्रितख गोदोहन
कतुलोपे लोपो न त्वाश्रयान्तरप्रयोजकत्वं तथेति फर्ितिमाह-ता इति । यदुक्तमभिदोत्रब्दादरव्यान्तसपापरिपी,
तत्राह--न चात्रेति । तद्रद्वावो निदयामिहोत्रसादश्यमर्थवादस्थशब्दस्य स्तुतित्वेनोपपततेरियर्थः । धर्मप्रापकसे रोपः
भामतीष्यास्या
द्रन्यसाधनस्याभि प्रयोजकतात्‌ । यथा जाघन्या पल्ीः संयाजयन्तीति प्रलीसंयाजानां जाघन्येकदेशद्रव्यरषां नाधनीयोजः
त्वम्‌ । स हि नामाप्रयोजको भवति यस्य प्रयोजकंम्रहणमन्तरेणाथौ न ज्ञायते । यथान प्रयोजकपुरोडाशग्रहणमन्तेणोत
जञातुं शक्यम्‌ । शक्यं तु जाधनीवद्धकतं ज्ञातुम्‌ । तस्मायथा जाघन्यन्तरेणापि पर्चुपादानं परम्रयुक्तपशुपजीवनं वा छण्डशो पिकः
पिणो परण्डादिवदूकरृतिरूपादीयते । एवं भक्तमपि रक्यणठपादातुम्‌ । तस्मान्न भोजनस्य छपे प्राणाभनिहोत्रोप इति मनो प
पक्षी । अद्धिरिति तु प्रतिनिध्युपादानमावश्यकत्वसूचना्थं भाष्यकारस्य ॥ ४० ॥ उपस्थितेऽतस्तद्भचनात्‌ । तद्रोषीयिी
हि वचनं किमपि संनिरितद्रव्यं हेमे विनियुद्त्ते तदः सवैनान्नः संनिहितवगममन्तरेणामिधानापर्यवसानाततदुनेन सिपि
नपयैवसानाय तयद्धक्तं प्रथममागच्छेदिति संनिहितमपेशष्य निभरतितव्यम्‌ ¦! तच संनिहितं भक्तं भोजनारभमिषुत्राद्रप्वि।
समवदयतीतिवन्न भक्तं वपोवा द्रव्यान्तरं वा प्रयोक्तुमैति । जाघन्यास्ववयवमेदस्य नभ्रीषोमीयपश्चधीनं निरूपणं तान
स्यापि तस्य बूनास्थस्य दशेनात्तस्मादस्तयेतस्य जाघनीतो विशेषः । यञ्यक्तं चोदकप्ाप्तद्रव्यवाधया भत्तदरव्यविधानी |
तदयुक्तम्‌ । विष्युदेशगतस्याभिहोतनाम्नप्तथामावादाथवादिकस्य तु सिद्धं किंविः्सादश्यमुपादाय स्तावकलेनोपपतेनं त ि
धातुमरहतीव्याह- न चात्र प्राङृता्चिष्टोत्रधर्प्राप्तिरिति । अपि चाभिहोत्रस्य चोदुकतो धमप्रा्तवम्यपगम्यि
आनन्द्गिरीयग्याख्या

अत इति । अस्याधाने पवमानेषटषवननये पवमानाय पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपतीलयायासु प्रकृताव्निहोतरहवण्या हविनिगेपिति वहि
दविनिवापोऽतिदेशन प्रातो न चाधानकालेऽभिदयत्रमिति कुपोऽभिदोत्रहवणी येन तत्तरवापस्य तलोपे लोपप्रापत। दादामिकं पिदा
माह-- गुणेति । विकृत हि कयेद्ारा पदाथाः प्राञ्ुवन्ति तेन इवरिःसंस्कारा्थो निवौपः प्रथमं प्राप्तस्त्वां च तद्गमनं
बणी पश्वात्माभोति तेनङ्गस्याचिदयोतरहवण्या लोपेऽपि मुख्यस्य लोपो नास्तीति प्रकृते भोजनलोपेऽपि न लुप्यते ध
भ्रतिनिधिन्यायेनेलभ्निहोत्रादिनिल्यकमेसु धतव्रीह्या्यलामे कमोत्समै प्राप्ठि निल्यानामनिलयानां ारव्ातानववनत
तेश्च क्रियमाणप्रयोगस्यावुशिष्टतेन प्रलमभिक्षानात्मतिनिधायापि कमै कर्तव्यमिल्यपिकारलक्षणे स्थितम्‌ । तथात #
जलादिना केनापि द्रव्येण प्राणाभिहोत्रमनुष्ठयभिल्यथेः ॥ ४० ॥ अङ्गलोपेऽपि प्रधानस्य न लोपोऽस्तीति प्रपत
अत इति । तत्र परतिशां पिमजते--उपेति । पू्नोऽतिधिभ्योऽशरीयादितिशचला विरिनि--प्रथभेति । ते
व्यामविऽ्पि स्वतत्ररग्येण प्राणानिहोत्रं निवेलमिति शङते--कस्मादिति । सोत्र देवमादतते-- तद्विति । दमी पोर
्रकृताकाङक्षेण सोक्तिपयैवसानार्थं यद्भक्तं प्रथममागच्छेदिति संनिहितं भोजनाथ भक्तं गमयिततव्यमिति न स
तच्छब्दविरोधादिति व्याच्--तथाहीति । सिद्धस्य प्रमितस्यानम्तरमकृतस्थाथ॑स्य यथा तच्छब्देन पराम भत १
यैमुपनिपातो नामागमन तस्य यस्तच्छब्देन परामर्च॑स्तेन पराय भोजनाय यद्धक्तं द्रव्यं तेन साध्यतां निधैलैतामिति शल |
थागतमक्तदरव्योदेशेन तद्धोमीयमिवयाहुतिवरिधाने फलितमाह-- ता दति । आदवनीयाभवे होमामाववदामिक्षाष^

| भर
४ य म्दातदमप
वाजिनामावकेच्ोदरयामवे स्युपदेयस्याप्रदृत्तेमोजनाथद्रन्यलोपे लोप एव प्राणाधचि्टोत्रस्येलथः । यमिदं दाथ सा
द्रव्यक्रताराणरिधानार्थं लद्य-रक्त्पिन्यारिः वाव्यथिननि नचार__च्कििः + व्यश्ीत्रारग्णायिदोत्रञन्दस्य किचित्सष्सयम त

| 'म्यमिधानेनेति यात्रत्‌ । अस्य प्राणञ्निहोत्रयेलयथेः । तस्य निल्यतां विना प्ाथम्यसिद्धरक्तलादि
| "मद तसरादिि । प्रतिनियिन्यायो नावतसर्ःते करित वकतुमिनीद्युक्तम्‌ ॥ ४१ ॥ वैशानरक्

द्राधिक० । प्लमभा-भामती-भानन्दगिरीयगयास्यात्रयोपेतम्‌ | र
७

॥ 1 त मरा र मु हि मासमश्निहो । रहोभर जुहोतीति विध्युदेशगतो.ऽच्नि-
हो व युक्ता तद्धर्मपरा्तिः । इह पुनरथेवादगतो ऽश्िोध्रशड

न तद्वद्धावं विधापयितुमहेति । तद्धमंभापतो चाम्युपगस्यमानायामदयुधरणययद सो
प्यैरन्‌ । न चास्ति संभवः । अध्युद्धरणं तावद्धोमाधिकरणभावाय न चायमभ्नो होमो ५
नाथंताग्याधातप्रसङ्गात्‌ । भोजनोपनीतद्रव्यसंबन्धाश्चास्य पवष होमः । तथाच जाबालश्रु ति
पूवौ ऽतिथिभ्योऽश्नीयादि्यास्याधारामेवेमां होमनिश्॑सति द्रोयति । अत एष चेहापि संपा
दिकान्येवाश्निहोतराङ्गानि व्शंयति--उर एव वेदितौमानि बहिदयं गाहैपत्यो मनोऽन्वाहायै-
पचन आस्यमा्वनीयः' ( छा० ५।१८।२ ) इति । वेदिश्ुतिश्चाज् स्थण्डिलमाग्रोपलक्षणाथा
द्रष्टन्या । सुख्याश्चि्ोतर वेद्यभावात्‌। तदङ्गानां चेह संपिपादयिषितत्वात्‌ । भोजनेनेव च
कृतकाटेन संयोगान्नाभ्िहोश्रकालावरोधसंमवः । पवमन्येऽप्युपस्थानाद्यो मीः केचित्कथं
चिद्विरुध्यन्ते । तस्माद्धोजनपश्च एवेते प््द्रव्यदेवतासंयोगात्पश्च होमा नि्वतयितव्याः।
यस्वाद्रदशेनवचनं तद्धोजनपक्षे प्राथम्य विधानार्थम्‌ । न ह्यस्ति वचनस्यातिभारः । न स्वने-
नास्य नित्यता शक्यते दशेयितुम्‌ । तस्माद्भोजनलोपे लोप एव प्राणाभ्िहोभ्रसेति ॥ ४१॥

[व 00098 558 क क कक
निनी 99 द कक कक कक ~
^^ >* ^^ “^ ^^ ~ ^~ ^^ ^^ ^^ ~ ~ ^^ अ

रन्नप्रमान्याख्या
मह-तद्धर्मप्राप्तो चेति । अत एवेति तदधर्मप्रा्यभावादेवेद्थः । प्राप्तो संपादनं ग्रथा खादिति भावः । मुष्या-
िद्यतरा्गानि संपायन्ते चेत्कथं तदनङ्ग॑वेदिरत्र संपायते तत्राह--वेदिशरुतिश्चेति । सुख्यामिदोतरसथा्युदधरणवत्सायं-
रतःकालद्रयस्यापि न प्राप्तिरिाह--भोजनेनेति । उपस्थानपरिसरणादयोऽप्यभ्यभावान्न प्राप्रवन्तीयाह--एवमिति।
यसत्तदधरमप्रात्यभावस्त स्माद्धोजनदरव्येणेव दोम इत्युपसंहारः । प्राणाय खाहा इ्यादयो मच्राः । नज खामिभोजनयोत्तर-
काज भ्रुतयादिविहितं कथं पूर्वो ऽतिथिभ्योऽश्चीयादितिवचनेन बाध्यते तत्राह--न हस्तीति । उपासकान्यखामिषि.
षयमुत्तरकाकत्वविधानमिदर्थः । न तिति प्राथम्यमात्रेणेलर्थः। प्राणोपासकख प्राप्ते भोजने प्राथम्यार्थतयाद्रल्यान्यथापिदधौ
भामतीष्याख्या
बहृतरं प्रापतं बध्यते । नच संभवे बाधनिचयो न्याय्यः । कृप्णलचरौ तस्वगत्या प्राप्तवाधोऽभ्युेयत इवयाह-तद्र्मप्रा्ौ
चाभ्युपगम्यमानायामिति । चोदकामावयपोद्रल्यति-अत पव चेहापीति । यत एवोक्तेन करमेणािदेशाभावोप्त
एव सपाद्िकत्वमभिहोत्ा्गानाम्‌ । तसमापौ तु स्पादिकत्वं नोपपेत । कामिन्यां किक कुचवदनायसता चक्रवाकनटिनादि-
सपण तेपाते । न तु नद्यां चक्वाकादय एव चक्रवाकादिना संपा्न्ते । अतोऽयवगच्छापो न चोदकमरािरिति । ग्रलाद्र-
दंनमिति तद्धोजनपश्े प्राथम्यविधानार्थम्‌ ! यस्मिन्पक्ते धर्मानवटोपस्तसिन्धमिणोऽपरि न तावता धिनिलयता तिष्यतीति
भविः । नन्वतिधिभोजनोत्तरकाकता खामिभोजनस्य विहितेति कथमसौ बाध्यत श्यत आ--नास्ति वचनस्यातिभारः।
आनन्दगिरीयन्यास्या
नपि सेमवान्न तद्सञाल्माणासि्त्रे नैयमिकाभिदयोत्रमप्रा्षिरिल्थः । कौण्डपायिनवदिदयुक्तं विय्यति--कुण्डेति । दानति
भयुत्तमेव वैषम्यं विशदयति- षेति । प्राणासिदोव्रं सप्तम्यर्थः । विपक्षे दोपमाद--तद्मति । तेषाम ्रात्ी का हानिः,
पताह नचेति । अतंभवगेव तेषां साधयति--अम्नीति । अस्याारहोमामवाल्राणानिहयत्रे नदुदधरणतिदिरिलथः । अस्तु
शोभि तद्थमेना्युद्रणं नेत्याद-- नचेति । आहुतीनामदयाधारत्वामवि दुक्यन्तरम।द--भोजनेति । तर्द किमितराहूनीनाम-
भ तदाह--आसय इति । प्राणाभिषोत्रे होमाधिकरणमाखमेवेलत्र शयन्तरमाद--तथाचेति । आषटतीनामालापारलं प्राणान
धिहत्ऽभिहेवशब्दान्नेयमिकाभिषोत्रधमाा्तो च गमकमाद--अत इति । तदधरमपराप्तौ सुख्यानामेन ममवाप्संपादन्यव्यमिलभः
२ प नेदिरिलत्नावान्तरविशेषमाह--वेदीति । जत्रति प्राणान्निहोरोक्तिः । वेदिकरणस्यपि संपादनाथमितराक्च 2६ संकीनैनं किन
अति तत्राह-मुख्येति । दीपूणैमासवनमुख्येऽभिषतरे वेदिकरणाभपिऽपि प्रौ प्यानाथ। दिच्यतामिचाशदाद --
गङ्गानां चेति । अञ्निहोत्रवदश्युदधरणायोगमुकतवा कारदवयावरोषोऽपि नास्तीलयाद--भोजनेनेति । अ्युदढरगादावुनन्याथमति-

दिरानि-- हन्ते । सिदधान्तसूत्ाथमुपसंहरति--तस्माविति । धमरोपमपि छतिरमदमाना
एत्र र न्तयू्राथेमुपमहर त
एतरमिति । आदिशब्देन परिस्तरणादयो गृद्यन्ते । सिद्धान्त सूत्ाथमु 0 नियत.

ध न सहते पिलोपमित्युक्तमनूय दूषयति--यस्विति । धमिलोपामावपक्षे धर्मौऽपि न प
थः । अतिथिभोजनेोत्तरकालता खामिभोजनख शतिस्ृतिसिद्धा तत्कथं पराथम्यविधानं, तत्राह--नष्टीति । प्राणा .
। १ मिभोजनस्ोत्तरकालत्वविधानमिल्थः । प्राण्निहोत्रख प्राथम्य कथमागन्कलं, तत्राह--न पिवति त अनेन
ति भावः । आ्रोकेरन्यथसिद्धी

ङगप्राणाहुतीनामनिलस्वोऽ

^~--~~ «~

रि)

७५० | हमसूत्रशांकरभाष्यम्‌ । | [भ. २ पा. ३अ. २७ १.५९

तक्निधारणानियमस्तदृ्टेः एथग्ध्यपतिषन्धः फलम्‌ ॥ ४२॥

@ नित्या अङ्गावबद्धाः स्युः कर्मस्वनियता उत ॥ पणवतकतुसंबन्धो वाकषया्नितयालतो मता; ॥ ¶॥
द्‌ -4-- ् पूथक्फलशुते्नेता नित्या गोदोहनादिवत्‌ ॥ उमौ कुरत इत्युक्तं क्ोपास्यनुपासिभोः ॥ २॥
सन्ति कमोङ्गन्यपाश्रयाणि विज्ञानानि--ओमिलेतदक्षरमुद्गीथभुपासीत' ( छा० १।१ १)
इत्येवमादीनि । कि तानि निव्यान्येव स्युः कमसु पणेमयीत्वादिवदुतानित्यानि गोदोहनारििव.
दिति विचारयामः। कि ताबत्प्राप्त-निद्यानीति। कुतः-प्रयोगवचनपरिग्रहात्‌। अनारभ्याधी.
तान्यपि शेतान्युद्रीथादिद्वारेण कतुसंबन्धात्कतुप्रयोगवचनेनैवाङ्गान्तरवःसंस्पृश्यन्ते। यच्ेषा
खवाक्येषु फलश्रवणम्‌ (आपयिता ह वे कामानां भवतिः ( ऊा० १।१।७) इत्यादि तद्वतैमाना
पदेशरूपत्वादथवादमात्रमेवापाप्छोकथ्रवणादिवन्न फलगप्रधानम्‌। तस्माच्यथा "यस्य पणेमयी
जुष्टमेवति न स पापं शोकं णोति इ्येवमादीनामभ्रकरणपठितानामपि जुहादिद्धरेण करतुपरवे
शास्प्रकरणपटितवन्नित्यतेवमुद्वीथाद्युपासनानामपीति । पव भरात्ते नूमः-तन्निधौरणानियम

^ ^ ^ (^ ण ५५ ८.

[+ 9 01
पौती 9 ^ 8१ 1

रन्नप्रमाव्यास्या
फल्तमाह- तस्मादिति ॥ ४१ ॥ तन्निधौरणा । उभयथा दटान्तददीनात्संशयमाह--कि तानीति । यथाऽनाः
भ्याधीतप्णमयीत्वं जुदरद्रारा कत्वङ्गतया कर्मखु निं प्रयुज्यते, तथाङ्गाश्रितोपासनान्युद्रीथादिद्वाराऽङ्गतया निल्यानि, उ
कतवङ्गपप्रणयनाश्रयो गोदोहनसंयोगः पञ्चफलार्थत्वादनियत्वेन यथा प्रयुज्यते यथा वा पश्वङ्गयुपाधरयं वेसवतवमतरावः
फलत्वादनिल्यं तथा कमेसख्द्धयादिफलकत्वादुपासनान्यनङ्त्वेनानिलयानीति संशयार्थः । पूर्वपक्षे उपासनानां प्रयोग.
लत्वं, सिद्धान्ते त्वनिदयत्वमिति फलभेदः । अनिदययभोजनाश्रयप्राणाभि होत्र स्ानिलयत्ववन्नियकमौङ्ञोपासीनां मिव.
मिति ्रत्युदाहरणदृ्न्तेन पूर्वपक्षमाद--रकिं तावदिति । उपासनानि कमौङ्गानि, अफलत्वे सति कमोङ्गाधितता्-

भामतीष्याख्या
समन्यराख्बाधायां विरोषशाल्लस्यातिभारो नाप्तीदय्थः ॥ ४१ ॥ तज्निधोरणानियमस्तदुट ; पृथश्ध्यप्रतिवन्धः |
फलम्‌ । यथेव यतस्य पर्णमयी र्भवति न स पप ्टोकं श्णोति' श््येतदनारम्याधीतमव्यभिचरितकरतुसवन्धं जह्वार करु `
योगव चनग्रहीतं क्वथे सकठानपेशरं सिद्धवतंमानापदेशेप्रतीतं न रातिसत्रवत्कछतया सीकरोतीति । एवमव्यभिचि
मेसवेनधोद्रीथगतसुपासनं कम॑प्रयोगवचनगरहीतं न सिद्धवतैमानापदेश्षावगतसमस्तकामावापकललक्षणफलकल्पनायाटम्‌ । पर्षत्‌
तथाच पारमे सूत्रम्‌ द्रन्यसंस्कारकमह परा्थवाफलक्चतिर्थवादः स्यात्‌" इति । एवंच सति करतौ पणंतानियमवदुपः
नियम इति प्रि उन्यते-युक्तं पणंतायां फलश्रुतेरथवादमात्रलम्‌ । नहि प्णताऽनाश्नया यागादिवकठसषवनधमदभवितुमही

आनन्दगिरीयम्याख्या

क्तिप्रसक्ल्या कमाङ्गसङ्गिनामपि क्ञानानामनिलत्वमाद--तक्भिधारणेति । अङ्गाववद्ोपासनानि विषयवेनोपन्थलति-- सन्तीति
उभयविधटृषटान्तदृष्टया संद्ययमाद--किमिति । यथा द्रग्यक्तस्कारकर्मसु क्रतवथेषु फलश्वतेरथैवादत्वादगल्या रात्रि्त्राणां परिगम
प्रकृतेषु क्रतुपकारस्य सिद्धत्वादिपरिणामायोगा्रतूपकारदारा पणंमयीत्वं प्रयाजादिवत्तत्र निलयमिष्ट॑तयैतान्यङ्गसङ्गीन्युपासनानि कर
निलन्येवेखेको विकरः । यथा प्राछृताप्प्रणयनाश्रयो गोदोहनोपरागः पञुभ्यो विधीयते यथा च कांस्योपरागस्तदाशरथो हनचर
ऽभिरप्यते बेरवश्चान्ना्यफङो युषाश्रयो दृयते तथेतान्युपासतनानि करमखनिल्यानीति विकस्पान्तरम्‌ । अत्र चाङ्गशचितोपालीना ऋ
निलयत्वानिलत्वनिरूपणद्वारा वाक्याथंभीहेतुनिरूपणत्पादादिसंगतिः । पूर्वपक्ष यथोक्तोपस्तीनां क्रतुषु पणेतादिवदवसक
सिद्धान्ते तद्राहित्यमङ्गीकृय विगृशति--किमिति । अनिलयमोजनाधितप्राणाभभिदोत्रानिलत्ववक्निलकमङ्गशरितो फसतीना +
पूवेपक्षयति--जिल्यानीति । केतुप्रकरणापाढास्योगवचनापरियरदादुपास्तीनां नास्ति तुषु नियतेति शद्ूते--ऊत इति ।
मिचरितक्रतुसंबद्जुहूदारा पणतावदुद्रीथादिदयारेणोपास्तीनामपि क्रतुसंबन्धत्मयोगवचनपरिग्रहादमूषां कठपु |
प्रयोगेति । क्रलङ्गताप्योगवचनपरि्रदयोरन्योन्याश्रयल्वालकरणान्तरत्ाच नोपासतीनां तत्परिग्रहः स्यादिलाशङ्थाह--भनारः च
अङ्गान्तरं प्णमयीत्वादि । उपास्तीनां फलान्तरश्वुतेरसि खातन््यमिल्याशङ्ूथादइ--यस्विति । क्रतुपकारदरिण यिस
दन्यवद्ितश्वतफलस्य साध्यत्वविपरिणामः श्रेषानिलपाप्ोकशवतेरपि फलविधित्वमेवेलयाराङ्याह--नेति । कचिदगदा 9
कृते कमङगत्वं गतिरिति न विपरिणामसिद्धिरिलय्थः । अङ्गाधितोपासनानि प्रयोगवचनेन क्रतङ्गतयोपदियानि ५
दूयत्वे सति क्रत्वङ्गसङ्गितया विहितत्वास्मणंमवीत्वादिवदिति मतवोपसंहरति-तसादिति । एवमादीनामिलास
चशषुरेव भतृव्यस्य वृङ्के यस्मयाजानुयाजा इज्यन्ते वमे बा पतथः भ श्यादि गृयते । सहादत
महणम्‌ ` । उद्रीथाबुपासनानां कमसु निलत्वादविदुषो न कर्मेति प्रन सिदधन्तयति-एवमिति । . ++

तनिधीरणापिक० ] रप्रभा-भामती-भानन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ७५१

इति । यान्येताम्यद्रीथादिकमेयुणयाथात्म्यनिधौरणानि रसखतम आपतिः समद्धिमुख्वप्राण आ-
दिष्य श्येवमादीनि नैतानि नित्यवत्क मसु नियम्येरन्‌ । कूतः-तदृटः। तथा हनियततवमेवजा-
तीयकानां दीयति श्ुतिः-तिनोमो कुरुतो यश्चैतदेवं वेद्‌ यश्च न घेद्‌, ( छा० १।१।१० )
इयविदुषोऽपि क्रियाभ्युक्षानात्‌ । प्रस्तावादिदेवताविज्ञानविहीनानामपि परस्तो्ादीनां याज-
नाध्यवसानदशेनात्‌ श्रस्तोतयौ देवता प्रस्तावमन्वायत्ता तां चेदविद्वान्परस्तोष्यसि' ( छा०
१।१०९) "तां चेद्चिद्ाजुद्रास्यसि' ( छा० १।१०१०) "तां चेदविद्धान्परतिदरिष्यसि' ( छा"
१।१०।११ ) इति च । अपि चेवंजातीयकस्य करमभ्यपाश्रयस्य विक्ञानस्य परथगेव कर्मणः फलमु-
परभ्यते कमैफलसिद्धधप्रतिबन्धस्तत्समृद्धिरतिद्ायविहोषः कथित्‌ तेनोभौ कुरुतो यश्चेत-
देवं वेद्‌ यश्च न षेद । नाना तु विदा चाविद्या च यदेव विद्यया करोति श्रद्धयोपनिषदा
तदेव वीर्यवत्तरं भवति' ( छा० १।१।१०) इति । तश्र नाना त्विति विद्वदविद्धत्योगयोः पृथक्षार-
णाद्वीयैवत्तरमिति च तरप्प्रत्ययप्रयोगाद्विच्छविदहीनमपि कम वी्यैवदिति गम्यते । तश्चानि्यत्वे
विाया उपपद्यते । निव्यत्वे तु कथं तद्धिहीनं कम वीयैवदिलयनुक्ञायेत । सर्वाङ्खोपसंहारे टि

^^ ^ १८८१९ ^

^^ ~ ^-^ ५ ^^ ~ ^^“ ८ --~ ^ +~ ~ ^^“ ^^ ~~~ ^~ ~~~ ~“ ८

रज्ञप्रमव्याख्या
पैमयीत्वादिवत्‌ । तथा चाङ्गतया प्रयोगविधिना नित्येन प्रयुज्यन्त इति प्राप्रे सिद्धान्तसूत्रं व्याचे-यानीद्यादिना।
उद्रीथादयः कर्मणां गणाः अङ्गानि तेषां याथात्म्यं रसतमत्वादिकं तक्निधारणान्युपासनानि यानि तानि कर्ममु निलय
प्णमयीतवादिवनन नियम्येरश्निलयर्थः । एषां क्मात्गत्वे तद्धीनसाविदुषः क्म न सखादङ्गलोपात्‌, तस्मादयिदुषोऽपि कर्म
कतृवधरुतिलि्ैरङ्गत्वानुमानबाध इयाह--तदृष्टेरिति | तसानियमस दक्श॑नादिदर्थः । तां चेदविद्रान््रसोष्यसि मूधते
प्यपतिष्यतीति चक्रायणेनतििजामाक्षिप्तत्वादनुपासकानामपि, कर्मप्रयोगो ऽस्तीलयाह-- प्रस्तावादीति । उपालीनां
कर्मफलात्‌ धथक्फल्ुतेनं कर्मजगत्वमिलयाह-अपिचेति । तेनोमिलक्षरेण यश्ैतदक्षरमेवं रसतमल्वादिरूपेण बेदोपास्त
यधनवेद तावुभौ कम कुरत एव ययपि तथापि तु विदाविधयोर्नानालं भिन्नफरत्वम्‌ । दं हि मभिविक्रयं त्नाना-
नाभ्यां वणिक्शबरयोः फल्यैषम्यं, तस्माथदेव कम विययेोद्रीथादुपास्या श्रदधयाप्तिक्यवुदधधोपनिषदा रदस्यदेवताभ्या-
नेन करोति तदेव कम फलातिशयवदिद्र्थः । कर्मणो वीर्यवत्त्वं नाम॒ फलवत्वं वियादीनस्यापि गम्यमानं विद्या
अनद्गतरे लिङ्गमिति भावः । साश्नि लोकादिटटधुपासनेषु कर्मसमद्धयतिरिक्तगोकादिफलधुतेध नाद्रतरमिद्ाद--
भामतीष्याख्या ध

अ्यपाररूपलात्‌ । व्यापारस्यैव च फल्वच्वात्‌ । यथाहुः--“उ्पत्तिमतः रृठद्शेनत्‌ इति । नि ठादिरतायाभिव # ५.
मवद यूप आत्रयस्तदाश्रयः प्रकृतोऽप्ति अनारम्याधीततातणतायाः । तस्मादाक्यनव नदरसवनयदरण पणायाः कतुराश्रयो
तपनीयः । न चाततरं वाक्यं ज्ञापयितुमरैतीति तत्र वक्यतासयैमवद्याशरयणीयम्‌ । तथाच ततर सन पा व
तक्थमपि गमयितुमरति । वाक्यभेदप्रसङ्गत्‌ । उयाप्तनानां तु व्यापरामलेन खत एव फटसंबन्धोरपपनेः । उदी प
पये धानं न विरुध्यते विशिषट्िधानात्‌ । फलाय लदरीथ्ताधनकपुपतनं बिपीयमान न्‌ वाक्यभेदुमावहूणि । नन्‌ क । ध
पवार जयाहनंप्रोधणादिवदवितीयाशुतेरुदरीषमिति । तथा चाज्नादिविव स्कर फल श्रर १११५१ ४ व 4
पितु तदवयवस्योकारस्येलुक्तपधस्तात्‌ । न चकारः कमोकगमपि तु कमशतदरीपवियः । न च +...

आनन्दगिरीयम्याख्या क
यानीति । निलपरणमवीत्वादिवदिलेतदुमानतो नियमे निवेदिते नानियमप्तिकषेति पति -कत 1 । तः न |
दृरिति ॥ तस्यानियमस्य दृष्टरिति व्याचक्षाणः मतिदविवानामनतलसापनरवमान क र पम करने
सोकारास्यमक्षरमुक्तम्‌ । एतदक्रसुदरीथावयवभूतमेवं रसततमादियुणकं ची स व ४ मो त पिषनिभति
शति योजना । विघायाः दमाङ्गलानियमे लिङ्गान्तरमाद--प्रसतावादीति । 7 च कमाङ्गतलवि्त्रावयनं व्या
चाकरायणनकषिपकरणादविद्त्ता प्रसो्रदेः सिद्ेलैः । उदरीषाधुपासीना १ रि ¶ कमेक वरयत
अपिचेति । क्ानाभवि कमफरप्रतिनन्थे कानस्य कमाङ्गता स्यादिवा शङ्धाह--तदिति ।

ध तैः लयमेव तुशन्दन निर

शनफरं तदमविऽपि वीयवदेव करमेलथैः । फलभेदे मानमाह-- तेनेति 0 तध्व कम
द्ावरवणिजोक्गान । 4

सगि--नाना स्विति । भिश्षफकलं नानालम्‌। दं हि मणिविक्र य ९११ रु सतात्पर्यमाह--तग्रेति ।

् नलैः ।

ववया भङतीहवीथायरथया करोति भदयास्िकयतुदधया तथोपनिप्दा 1 व्यतिकलः ग्फुटवति--

१ पद, उषसि ॥ मिादीमल कर नः म माशङ्याह- सर्वेति । परममददष-
त्विति । अङ्गिमातरस्य फलं वीयेव्वमर्गसरिःष्य त॒ ीनव्तण ।

॥॥

जब

७५२ नह्मतूष्रशांकरभाष्यम्‌ । [भ.र१ा., ३अ.२७. १.४९

वीयैवत्कमंति सतिः । तथा रोकसरामादिषु प्रतिनियतानि भ्त्युपासनं फलानि शिष्यन्ते छ
वपन्ते हासे रोका ऊष्वौश्वाषृत्ताश्च' ( छा० २।२।३) इवयेषमादीनि । न चेदं ।
मां युक्तं प्रतिपत्तुम्‌ । तथा हि गुणवाद आप्ेत फोपदेशे तु सुख्यवादोपपत्तिः। प्रयाजा
दिषु स्वितिकर्तव्यताकाङक्षस्य क्रतोः प्रकृतत्वात्तादथ्यं सति युक्तं फलश्रुतेरथवादत्वम्‌ |
तथानारभ्याधीतेष्वपि पणेमयीत्वादिषु । नहि पणैमयीत्वादीनामक्रियात्मकानामाश्रयमनत-
रेण फरसंबन्धोऽवकरट्पते । गोदोहनादीनां हि प्ररृताप्प्रणयनादयाभ्रयलाभादुपपन्नः फलः
विधिः} वथा बेस्वादीनामपि प्रङूतयुपाद्याभ्रयराभादुपपन्नः फर्विधिः । न तु पणंमयीता-
दिष्वेवंविधः कश्िदाश्रयः प्रकृतोऽस्ति। वाक्येनैव तु जुह्वाद्याधरयतां विवक्षित्वा फलेऽपि विधि

रज्नप्रमाध्याख्या

तथेति । अस्मे विदुषे कल्यन्ते भोगाय समथो भवन्ति भूमेरूष्वा लोका आद्रत्ता अधस्तनाश्वेय्थः। तथाहि गुणाः
ति । फलशरुतेर्थवादमात्रत्वे स्तुतिलक्षणा स्यात्‌, सान युक्ता, सुद्यष्रत्या फल्परत्वसंभवात्‌ । प्रयाजानुयाजकर्मणा ।
प्करणादशौयङ्गत्वलामभाद्ातृव्याभिभूतिफलश्रुतेरगद्या स्तुतिलक्षकत्वं, यदपि पणमयीत्वादीनामङ्गत्ववोधकं प्रकरणं नालि
तथापि तेषु फलश्रतेः स्तुतितं, तेषामक्रियात्वेन क्रियासंबन्धं बिना फलहेतुत्वानुपपत्तेरतस्तेषां फलां क्रयपिक्षि्ाक्ततोध
जुहू परकृतिद्रव्याकाहत्वात्पणमयी जुहूरित्यादिवाक्येनेव भ्रकृतिद्रन्यापैकेण जु्दरारा संनिहितक्रतवङ्गत्वसिद्धयक्तं फर
र्थवादत्वमिति भावः । अक्रियात्मकगोदोहनादेरपि फलश्रुतिरर्थवादः सादत आद- गोदोहनादीनां दीति।
यदपःप्रणयेत्तत्‌ पञ्चुकामसख सतो गोदोहनेन ब्रह्मवचसकामख कांस्येनेति फलार्थविधिरेव नार्थवादः । गोदोहनादेः कर.
नाकाहटितत्वेनाङ्गत्वाभावात्‌, चमसेन निराकाहुक्रियासंबन्धितया खफलसाधकत्वसंभवत्‌ । तथा खादिरत्वेन निराकरः
क्त्वक्गयूपमाभ्रिखय बेत्वमन्नायकामस्य खादिरं वीयकामस्येति फलार्थविधिरेवार्थः । पणमयीत्वादिषु फठविधिः फं न
स्यादत भाह-न त्विति । एवेविधो यूपादिवन्निराकादहु इयर्थः । जुहूरेवाश्रय इयत आह-- वाक्येनेति । उव
्रकृतिद्रन्यपिक्षित्वादनेनैव वाक्येन कत्वङ्गतय। जुहूप्रकृतिद्रन्यसंबन्धो विधेयः पशवान्निराकाहूजुहूमाधरिय तदेव प्री.
` भामतीष्याख्या

लहोतीतिवद्विनियोगमङ्गेनो कारसाधनादुपासनाकलमिति संबन्धः । तस्मायधा कत्वाश्रयाण्यपि गोदोहनादीनि रठयोगादनियाि

एवसुद्रीथादुपासनानीति दर्व्यम्‌ । शेषपुत्तं मग्ये । न चदे फटश्रवणमर्थवाद मात्रमिति । अथेवादमातरवेऽयनफो+

वृत्तियेथा न तथा फएल्परे । न तु वतेमानापदैशत्ताक्नाकलम्रतीतिः । अत एव प्रयाजादिषु नाथवादुद्रतैमानापदेशाफटक
आनन्द गिरीयव्याख्या

तिरिक्तमपि फलं विद्यायाः शरुतं ततोऽपि तस्या न कमौक्गतेलाद--तथेति । लोकसामादिषु लोकदृष्टया सामयुप्नेषित
यावत्‌ । कट्पन्ते भोगाय समर्थी भवन्त्यसे विदुषे लोका भोगभूमयो भूमेरुपरिष्ठात्ततोऽधस्ताच व्यवस्थिता ऊर्व अवृत्तश्
त्यक्ताः । आपयिता ह वै कामानामिलादेरथवादत्वान्न च फलगप्रधानतेद्युद्रीथाधुपास्तीनां कर्म॑सु नियवोक्तिरियारङ्बद-
नचेति । अथेवादमाव्रते फलश्ुतेविधेयप्राशस्त्यलक्षणयालन्तपरोक्षा वृत्तिः स्यात्‌ । फलपरते त॒ वत॑मायापदेशिनोऽपि सक्षत
लप्रतीतेमख्यवादसिद्धिः । ततो मुख्ये संमवति लक्षणाश्रयणमयुक्तमिलयाद-- तथाहीति । तदि प्रयाजादिष्वपि पर्न
मात्रत्नं, तत्राह--भ्रयाजादिष्विति । दशापूणंमासादिप्रकरणस्थत्वेन प्रयाजादीनां तदङ्गत्वान्न पृथवंफलवच्वमिति तत्रक्ो
वादतेलयथः । तदि पणंमयीत्वादिषु प्रकरणाभावातपृथक्फलवचसिद्धेनै फलश्रुतेरथवादमात्रत्वं, तत्राह--तथेति । # । ॥
साक्षदिव फलवन्तं विवा कनुद्देत्ि विकरप्याचं दूषयति- नहीति । द्वितीये करतोद्रव्यसाकाइकषत्वात्पणेमयीवस 0
तोगपेक्षत्वाज्जुहप्रकृतिद्रव्यापैकवाक्यात्रतुयोगे पृथक्फलवच्वायोगादुक्तफलश्ुतेरथेवादतेति भावः । गोचेहनादीनामपि ।
त्पणैमयीत्वादिवत्तुसंबन्धान्न पृथक्फलवत्वं, तत्राह--गोदोहनेति । तसिन्पीदेतिमश्रपदानां साकाङक्षतेऽपि खो ते ५

[1 9 9, ४४ इक्षमावदरम
मित्यादीनामाकादक्षाभावान्मिथःसंवन्धाभाववद्रोदोदनकांस्यादीनां साकाद्कषतवेऽपि ह 1 वर्मे
तवादिरं

यक्रतुसंबन्धासिद्धेस्तादभ्यैनावियेयत्वाथक्तं एथगेव फलमुदिर्य विधानमिल्यथः । वेर्वमन्नाथकामस धूप्‌ विर त
लादिषु फले विधानवतप्णमयीत्ादिष्वपि स्यादित्याशङ्याद-- तथेति । वैटवखादिरदध्यादीनाुपपन्नः क ^", कतत

तत्र हेतुमा्--गप्रकृतेति । तेषु ॒प्रक्ृतक्रतुसंबन्धियुपहोमादिराभ्रयोऽस्ति प्रलक्षविधिशतेः साकषतकामव। „ नतु ण
फले विधिरित्यथैः । पणेमयीत्वादिषु वेषम्यमाह-- नत्विति । यर्विधो ूदिव्यलेषामनारमयगीतला नसा
मवीत्वादीनां विना प्रकरणं वाक्यादेव फले विपिः खन्नल्याद-- वाक्येनेति । पणेतादीरना जद्धि फ

यीयत्वा ; रं तलेषु
वाम्यीयत्वात्त्र॒ वाकयतात्पयकल्पने फलसंबन्धप्रतिपादने न्च तत्कच्पमे तातय्थमेदादवाक्यमेदापातान्न । यु ।

प्रदानधि० ]. ` एलम्रभा-भामती-आनन्दगिरीयवयास्यातरयोपेतम्‌ | |

विवक्षतो वाक्यभेदः स्यात्‌ । उपासनानां तु कियात्मकत्वाविशिविधानोपपततरी

याणां फले विधानं न विरुष्यते । तस्माचथा कत्वाश्रयाण्यपि गोदोहनादीनि कततोतोिनि
सान्येवमुदरीथाद्युपासनान्यपीति दरषटवयम्‌ । अत पव च कट्पसूत्रकारा ेवंजातीयक |
मानि कतुषु कट्प्याचश्कः ॥ ४२ ॥ कान्युपास-

प्रदानवदेव तदुक्तम्‌ ॥ ४३॥

एकीय स्य न्तनम्‌ ॥ तर म
(<) एकत्य एथरवा स्याद्वायुप्राणादुचिन्तनम्‌ ॥ स्वा भेद्ततयोरेकीकरणेनानु चिन्तनम्‌ ॥ १ ॥
4 24 % अवस्थाभेवतोऽध्यात्ममयिदैवं पथकशरुतेः ॥ प्रथोगमेदो राजादि गुणकेनद्परदानवत्‌ ॥ २ ॥

वाजसनेयके--'वदिष्याम्येवाहमिति वाग्द भरे" ( ब० १।५।२१ ) इलत्रा्यात्मं वागादीनां पराण;
्ष्ठोऽवधारितोऽधिदैवतमद्यादीनां वायुः। तथा छान्दोग्ये --बायुर्वाव संवगः, ( छा० ४।३।१)
इलयत्राधिदेवतमध्यादीनां वायुः संवर्गोऽषारितः श्राणो वाव संबर्भः" ( करा०४।३।२) इत्यशरा-
यात्म वागादीनां प्राणः । तत्र संशयः पृथगेवेमो वायुप्राणाुपगन्तव्यौ स्यातामपृथग्बेति।
अप्रथगेवेति तावत्पाप्त तर्वाभेदात्‌। न्यभिन्ने तचे पृथगुचिन्तनं न्याय्यम्‌ । दरशंयति च श्रुतिर-
ध्यात्ममधिदैवतं च तस्वाभेदम्‌-- अन्निवग्भत्वा मुखं प्राविशत्‌" (दे०२।४) इत्यारभ्य । तथाम्त
पते सवे पव समाः सर्वेऽनन्ताः (बू १।५।१३) इत्याध्यात्मिकानां प्राणानामाधिदैविक्षीं विभूति-
मात्मभूतां दशयति । तथान्यत्रापि तञ तत्राध्यात्ममधिदैवतं च बहुधा तत्वाभेददशंनं भवति ।

रत्रप्रभाव्याख्या

घ्यसख् फलसंयोगो विधेय इति वाक्यमेद्‌ इयर्थः । पणतादिवेजक्षण्यमुपासनानामाह--उपासनानां त्विति । खयं
करियात्वाद्यागादिवत्फलविशिष्टतवेन विधानोपपत्तिरियथः । तस्मादिति अङ्गत्वावेदकमानाभावादि्र्थः । अत रेति अनङ्गत।-
दवेख्थः । तस्मदङ्गोपास्यमावेऽपि कमौधिकार इति सिद्धम्‌ ॥ ५२ ॥ प्रदानवदेव तदुक्तम्‌ । बायुप्राणयेभेदाभे-
सवायाभ्यां संशयमाद-- तत्रेति । अस्तु कमं नानां तत्संबद्धोपासतीनां च॒ फलभेदात्नियत्वानिललस्पः प्योगभेदः,
। ९ वु वायुप्राणयोः खरूपामेदात्तत्खरूपप्रा्तिलक्षणफरैक्याच ध्यानग्रयोगेक्यमिति पू्वपक्षयति- अपृथगिति । “अभि.
र्भूता' इारभ्य वायुः प्राणो भूत्वा नासिके प्राविशत्‌" इयभेदं दशयतीयर्थः । यतशनोदेति सूर्यसतं वद' इति
भामतीष्याख्या
शा । फलपर्त्वे तस्य॒ न शक्यं प्रयाजादीनां पार्थैनाफक्लं वृ्तुमिति ॥ ४२ ॥ प्रदानवदेव तदुक्तम्‌ ।
तचछ्यथालोचनया वायुप्राणयोः खरूपामेदे सिद्धे तदधीननिरूपणतया तद्धिपयोपकनाप्यभिन्ना ग च('गाःमापिद्वगुणमेदाद्धेदुः । "
१६ रुणमेदे रणवो भेदः । नद्यन्तरं जहोतीयुयन्नस्यामिहोतरस्य तण्डुल दिगृणमेदद्धिदो भवति । रत्पयमानकर्मयुनो ह
आनन्द्गिरीयव्याख्या
पिपिरिलर्थः । पणंमयीत्वादिषु फलश्रुतेरथंवादत्वमुपपाचोद्वीथापासनेषु तेभ्य वेषम्यमाद~--उपासनानां प्वि्िं । तासां
-4ररूपलादन्यापारात्मकपरणतादि्यो वैक्षण्यातफलवसेऽपि च विानसिद्धेः खगेकामो यजेतेत्यादिवदराक्यमेदामावाधक्तं फलप्रिष>
नमिर्थः । प्रस्तुतो पास्तीनां प्रकरणादिना क्रत्वथश्चिततायाः सिद्धलवात्तदाश्रयणेन गोदोहनादिवदिरिषटफलोदृशन विधानसंभवे
रण्तुपसंहरति-तस्ादिति । उद्रीथादिविचानां पणतादिवत्कमाङ्गत्वाभावे लिङ्गन्तरमाद--भत हति । अद्गत्वामावदेपेति
पत्‌ । तथाच विदुष इवाविदुषोऽपि कमौधिकासेऽस्तीति मावः ॥ ४२॥ पृथगप्रतिवन्धः फलमिति फलपृथक्त्ववदुपगमनपू-
(वमाह--म्रदानवदिति । इ्दारण्यके छान्दोग्ये चापिदेवाध्यात्मभेदनोक्तो वादुपराणाुदादरति--वाजसनेयक हयादिना ।
'छलममभत्ततेनोकृष्टत्वम्‌ । तयोभेदामेदादिवावयान्थां संशयमाद-तश्ेति । अत्र॒ वादुप्राणयोरुपगमनविोक्या । वाक्यार्थ
¶दतरे कथनात्पादादिसंगतिः । पूप विधैकयालतिभेदापिद्धिः । सिद्धान्ते तेऽपि युणमदतसिद्धिरिति भिदक्छ
.'वति--अष्रयगिति । फलभेदात्कमाङ्गानां तथुक्तोपस्तीनां प नियलानिलतवरूपपरयोगभेदवदायुप्राणयोलत्ा मेदात्तस्धि.
याोपासि्योगक्यभिति मावः । तत्तभदेऽपि कथमश्थगनुचिन्तने, तत्राह--नेति । न ॒सस्तेकमित्मितर परथोगमेदो-

तसथः । त्वाभि मानमाद--दुश्षैयतीति । वायुः प्राणो भूत्वा नासिके प्रारिशदिति डतिरतरोषुक्ता । भध्यलिवम्राणस्य-

मभेद लिङ्गमाह--तथेति । जध्यात्मममिदैवं च तयोसतस्चभिदे सरवश्तिसंमतिमाद--थान्यत्रेति । वादुपराणयी-

"तलाभदे वाक्यमपि मानभित्याद--कचिष्चेति । अथेम ;= नामोन्दुथोऽवं मध्यमः प्राण श्तयुपक्रम्य प्राणष्रा एव पं उती
५५,

ग्ब

७५४ रहमसूत्रशंकरमाप्यम्‌ । [भ. ३ पा. ३अ.२८ 1

कचिश्च 'यः प्राणः स वायुः इति स्पष्टमेव वायुं प्राणं चेके कथेति । तथोदाहतेऽपि वाजसनेयि
बराह्मणे "यतश्चोदेति सूयः" ( बरू० १।५।२३ ) श्यसिश्चपसंहार"्छोके ्राणाद्वा एष उदेति प्र
ऽस्तमेति' ( बर० १।५।२३ ) इति प्राणेनेबोपसंहरक्नेकःत्वं दर्शयति । "तस्मादेकमेव वतं चरे.
सप्राण्याश्चैवापान्याश्च' ( ब्र० १।५।२३ ) इति च प्राणततेनैकेनोपसहरक्नेतदेव दढयति । तथा
छान्दोग्येऽपि परस्तात्‌ (महात्मनश्चतुरो देव एकः कः स जगार भुवनस्य गोपाः (छरा
४।३।६ ) इत्येकमेव संवगे गमयति न व्रवीयेक एकेषां चतुणौ संवगौऽपरोऽपरेषामिति । तखा.
द॒पृथक्त्वमुपगमनस्येति । एवं प्रासे बूमः--परथगेव वायुप्राणावुपगन्तम्याविति । कसमात्‌।
पृथगुपदेशात्‌ । आध्याना्थो ह्ययमध्यात्माधिदैवविभागोपदेशः सोऽसत्याध्यानपृथकतवेऽन.
थक पव स्यात्‌ । ननूक्तं न पृथगजुचिन्तनं तच्वामेदादिति । नेष दोषः । तस्वामेदे ऽप्यवस्थाभे.
दादुपदेशमेद वशेनाुचिन्तनमेदोपपत्तः । ्छोकोपन्यासस्य च तच्वाभेदाभिप्रायेणाप्युपपय-
मानस्य पूवोदितध्येयमेदनिराकरणसामर्थ्याभावात्‌ ‹। स यथेषां प्राणानां मध्यमः प्राण एव-
रज्नञप्रमाव्याख्या व ।
रश्च सूत्रात्मकवयुर्वाच्यो वाटुस्थाने प्राणं वदनकत्वं तयोदेशेयतीयाद--तथेति । कंच यदि वायुप्राणयोः ए.
गध्यानं सख्ात्तर्िं ध्याना्गव्रतमेदोऽपि स्यादिह तु प्राणापाननिरोधात्मकवतेक्यश्रुतेध्यानेक्यमिदयाह- तस्मादिति ।
ब्रतैक्यस्य प्रशस्तत्वादियर्थः । किच वायुप्राणो संवगौ भेदेनोपक्रम्य परस्ताद्राक्यरोषे संवरीदेवैकयशरुतेः प्रयोगैकय.
मियाह- तथेति । महात्मन इति द्वि तीयावहुवचनम्‌ । चतुरशतुःसंट्याकानभिपूर्योदकचन्द्रानपरांध वाक्चधुशोत्रमने.
रूपानेको देवः कः प्रजापतिः जगार गीणवानुपसंहूतवानिदर्थः । नं व्रवीति भेदमिति रोषः । यथा “अग्निहोत्रं जु
इत्युत्यननामिहोचरसेकस्येव दधितण्डुलादिगुणभेदेन सायप्रातःकालभेदेन प्रयोगभेदस्तथा “अन्नादो भवति य एवं वेद दलु
त्न्नायाः संवमैविद्याया एकत्वेऽपयुत्पन्नरिष्टवायुप्राणाद्यगुणभेदास्रयोगमेद इत्युतसूत्रं सिद्धान्तयति--पृथगेवेति !
^तौ वा एतौ द्रौ संवो ' इत्यु पाखभेदवाक्यख प्रयोगभेदपरत्वद्राकयादेव भेदसिद्धिरियथः । पूर्पक्षयुक्तमनुय प्रयाह-
ननृक्तमित्यादिना । उपाखतया प्रधानभूतसवगेगुणविशिष्टोपासमेदवाक्यविरोधादलुपास्यवायुतत््वकयवचनं न गः
गेकयप्रापकमिति भावः । सूरयोदयास्तमययोर्वाय्वधीनत्वात्तदभेदाभिप्रायेण प्राणात्तावुक्तो । ततोऽध्यात्मापिदेवावस्थभेग
तस ध्येयमेदसय निरासे "यतश्चोदेति" इति श्टोकख न शक्तिरिलयाह-छोकेति । असामर््यं छिङरमाद--स यथेति।
भामतीव्याख्या
गुणभेदः कर्मणो मेदकः । यथामिक्षावाजिनसंयुक्तयोः कर्मणोः । नोःपन्नकमैसंयुक्तः । अध्यासापिदवोपदेरेषु बोधनोपाएनत्थोगः।
तथोपक्रमोपसंहाराटोचनया विधेकलविनिश्रयदिकैव सदसद्रत्तिसिति परपः । रादरान्तस्तु-सलयं विकल तथापि गुणमेव
, मेदः । साये्रातःकालयुणमेदाययेकसिमन्नग्यािहोत्रे प्रवृत्तिमेदः एवमिहाप्य्यासमापिदेवयणमेदाहुपासनस्यकस्यापि 4
इति सिद्धम्‌ । आध्यानाथो हछययमध्यात्माधिंदैवविभागोपदेदा इति । अिदोतस्येवाप्यानस्य कते दपितडगत्ति।
आनन्द गिरीयय्याख्या
तयुपसंहाराच तयोरैवयमिलयाद--तथेति । यदि पृथगनुचिन्तन तयोर्भिमित्सितं तर्द तदङगतरतो
चय प्राण्यादिति प्राणने प्रात्तऽपान्यादिव्पाननमुक्लवा तसिन्प्रपतिप्राण्यादिति प्राणनवचनेन प्राणापाननिर्‌ व
यति । ततश्चाृथग्‌नुचिन्तनमिलाद--तसरादिति । छन्दोग्यालोचनायामपि तयीः खरूपमदधीरिलाद-तथति । =
सवगेगुणकं मेदेनोपक्रम्य परस्तादरक्यरेपे संवगमेकमेव गमयतीति संबन्धः । मदात्मन इति हितीयाबहुवचनम्‌
ख नौनिन्यां = ~ ति ्ैवानुपसंहतवानिति ११६।
व्याकान्निसूयोदकचन््रानन्यांशच वाक्चध्ुःधोत्रमनोरक्षणानेको निययेक्षः सन्को देवः प्रजापतिजंगार गीणबानुप ध
मेद मानाभावादपि तयोरेक्यमिलयाह- नेति । बहुश्लालोचनया वायुप्राणैक्यसिद्धेसतदपास्तेरपि तदधीनत्वादभेदः क
वयुणमेदाद्धेदः, तदभेदोक्तेरुत्यन्नोपास्िसंयोगाद्धेदकत्वायोगात्‌ । नो खस्वसिरोत्रं जुहोतीद्युप्पन्नामिदत्रख कि
कर्मयोगिगुणमेदस्थेव मेदकत्वात्‌ । तसादोपासियोगिवाुगभदसोपािमेदामावाद्मगलनिनतनमिसु सिद्धन्तयति--
उतक्तनीलया विथेकयेऽम्य्याताधिदेवयुणमेदाखवृत्तिमेदः सायंप्ातःकायुणमेदादेकसिन्नप्य्िदोतरे परृतिभदय क
एवमिति । उपारलेकयाल्मयोगोकयोक्तेनै धृथगनुचिन्तनमिति रङ्खते--कस्रादिति । जमित 1
भेदोपदशातपथगनुभिन्तनसिदधिरिलाद--षएथगिति । तदेव विदृणोति--आध्यानेति । तौ बा एतौ संबगोविति क । उपासत
शिष्टमेदवाचिनो भेदेनानुचिन्तने तात्पयादाक्यप्रामाण्याद्धेदेनेव चिन्तनमिलथः । पप्वीनमदुनदति- नने
मथानभूतसंव्युणकवायुप्राणपरमिमेदविषयेण वाक्येन युणमभूतसमीरणस्वभावैक्ययिषयं बाबयं बाध्यमिलमित
शोदेतीलयादिशषेकोक्तिवायुमाणेम्यसिद्धरुपास्तेरपि तथालवादप्रथयुपगतिरिलाशङ्कयाद-- शोकेति । सु्थोदयास्लमय लैः ।
भिया राणात्ू्योदयास्तमयाबुक्तौ ततोऽध्यात्माभिवविभागोक्तस्य ध्येयमेदस्य निरासे शेकल न ५

पदेशोऽपि पृथगेव खत्‌ ।
रोधं ऊु्यादियेवमेव ऋ

्दानापि° ] एलमना-मामती-जानन्दगिरीयव्याख्यानयोपेतम्‌ | ७५५

मेतासां देव तानां वायुः" ( ० १।५।२२ ) इति चोपमानोपमेयकरणात्‌ । पतेन वतोपदेशो
व्यास्यातः । "दकमेव वतम्‌ ( ० १।५।२३ ) इति चैवकासे चागादिवतनिवतेनेन प्राणवतप्र
तिपत््यथैः। भञ्मवतानि हि वागादीन्युक्तानि (तानि खतयुः भ्रमो भूत्वोपयेमे" ( बु० १।५।२१ )
इति श्रुतेः । न वायुव्रतनिवृस्यथैः अथातो बतमीमांसाः ( ब० १।५।२१) इति प्रस्तुत्य तुस्य-
बदवायुप्ाणयोरभश्नवतत्वस्य निर्धारितत्वात्‌ । “एकमेव चतं चरेत्‌" (बर० १।५।२२) इति
चोक्त्वा तेनो पतस्थे देषताये सायुज्यं सलोकतां जयति' ( व° १।५।२३ ) इति वायुर्राि
फट घ्ुवन्वायुत्रतमनिवर्तितं दक्चंयति । देवतेल्यत्र वायुः स्यादपरिच्छिक्नात्मकत्वस्य परेप्सि-
तत्वात्‌ । पुरस्तात्पयोगाञ्च 'सेपाऽनस्तमिता देवता यद्वायुः" ( वृ० १।५।२२) इति। तथा
तोवा एतो दधौ संवर्गौ वायुरेव देवेषु पाणः पाणिषु" ( छा० ४।३।४) इति भेदेन भ्यपदिराति
"ते वा पते पश्चान्ये पञ्चान्ये दशा सन्तस्तत्कृतम्‌' ( छा० ४।३।८) इति च मेदेनेवोपसंहरति ।
तस्मात्ृथगेवोपगमनम्‌ । प्रदानवत्‌ । यथेन््वाय राक पुरोडाशमेकादशकपालमिन्द्रायाधिराजा-
न्द्राय खराज्ञ इत्यस्यां भरिषुरोडाशिन्यामिष्टौ सर्वेपामभिगमयन्नवयत्यकछंवदूकारमिति ।

= ५ म ^~” ~ +^ 4 ~ ^~ ~~~ ^

रन्रप्रभाव्यास्या

` शरोकोपन्यासवद्रतेक्योपन्यासोऽपि तत््वाभेदाभिप्रायेगेदयाह--पएतेनेति। नन्वेवकारद्रायुतरतनितरततः प्राण एवैको ध्येयो

भातीखत आह--एकमेवेति । वदनदर्शनादीनि वाक्वक्षुरादीनां रतानि श्रमहूपमत्युना भम्रानी्युक्त्वा प्राणल्याभपरवत्वं
निषरित, तथा ज्वलनतापादीन्यम्यादिलादीनां रतानि मममानील्युक्त्वा वायोरभप्नव्रततवं निर्घारितं, (सत यथैषा प्राणानां
मध्यमः प्राणः स्थिरव्रत एवमेतासां देवतानां बाुम्ोचन्ति ह्यन्या देवता न वायुः सेपरानस्मिता देवता यद्वायुः" इति
रतेः । अतो भम्नव्तनिरासार्थं एवकारो न वायुत्रतनिवृत्य्थं इयर्थः । अतरेवर्ये लिङ्गमाह--पएकमिति । उकारश्रार्थः । तेन
मतेन वायोः सायुज्यं समानदेहत्वं सलोकतां च जयतीलर्थः । नन्वत्र वायुप्राप्िन शरुतेयव्राह--देवतेति । तसा-
ततवभिदद्एटया व्रतैक्यमिति स्थितं, संप्रति पूर्वोक्तं प्रथगुपदेशं विव्रणोति-तथा तौ वा इति । सौत्रं शन्तं व्या.
च प्रदानवदिति । त्रयः पुरोडाशा अस्यां सन्तीति त्रिपुरोडाशिनीष्टितसां किं सहपरदानसुत भेदेनेति संदेहे
प्पक्षमाह-- सर्वेषामिति । सर्वेषा देवानामामिमुष्येन प्रापयन्दविरवद्यति गृहात, अच्छवटकारं वषटरकाराल्य-
देवभागमिदयथः । यद्रा सर्वेदेवा्थं युगपदवदानं कार्यमियत्र हेतुरच्छवरुकारमिति अव्यर्थत्वायेर्थः । एकार्थमवते
भामतीव्याख्या ए
एथगृषदक्षः । पतेन्‌ तरतोपदेशा इति । एतेन त्ामेदेन । एवकार वागादिवितनिरकरणारथः । ननयेतस्ै देवत इति देवतामां
धी न ठु वाुस्तत्कधं वायुप्रा्तिमाहेलत आह -देवतेल्यत्र वायुरिति । वायुः तलश्शदीम्तरत इलम्यादीनपेधयान.
च्छनोऽयादूयरतु तेनैवावच्छिना इति सेवगेगुणतया वायुरनवच्छिनरा देवता । सर्वेषामभिगमयन्निति । मिनितानां श्रवणा-
आनन्दगिरीयष्याख्या

धरिेयभेदोऽसतीलाद- स यथेति । यत्त प्राणत्तेनोपसं हारादैवये सलपृथगुपगमनमिति, तवाद--एतेनेति । शेख खर.
पथामिपरायत्ववादेन जतवचनमपि त्वामेदाभिप्रावं दुक्तमिलधः । प्तकारर्मवदतिस मातीलाशाह-- एकमिति ।
कमिति भागादिव्तनिवतनेन प्राणत्रतं साध्यते, तत्राह-- भग्नेति । वायुवरतनिवृ्ययमवावधारणं किं न स्यात, तव्राह-- नेति ।
# नामोदिलध्यात्मं मुस्यप्राणस्य मृत्युनाऽनाप्तत्वमपिदेवतं वचस्थादीनां जवलनादिततनङ्गमुक्छा बरद 11.
१नन्यन्या देवता न वायुरिपि न वायुव्रतनिवृ्तिरेवकाराथं इल्थः । फलोकतिरपि आयुत्ननिव्यमान दवनीचाद्‌--
एकमिति । तेन रतेन । अपिशब्देन समानार्थः सन्नरब्दः सायुज्यं सटोकसरपल्युपरि सवध्यत । धनद एनम्या दवनावाः तावु
पमानदेहतां वा सालोक्य समानतरेकतां चोषासतेसतारतम्या्यति परापोतीयमः । अन्यत्रतानुष्रानादन्य्राहत्र च ^
द्रतनिवृ्तिरिति तितात्य्यमाह--वार्विति । देवताप्ापतिरेवात्र शृता न वाुभारिला फान--देवतेति 6
-पनगच्छत्नो देषो वायुस्ते तु॒तेनवावच्छिन्ना इति संवभयुणो वायुरनयच्छन्ना देवता तदात्मलमव्रातमिष्टमनो दवनाििनुतातति-
थः । न केवरं प्करणालोचनया देवता वायुः क्रित साक्षादव भरुनरि्याह--पुरम्नादिति । यन ०
| वि र तेरदानी विदृणोति-- तथेति । सवर्गमदनोपक्रमवद्धदेनोपसहारादपि थगनूविन्तनमियाह--ते वा इति । 1
वर्प्यफलकपसंहरति- तस्मादिति । तत्रोदाहरणमवता्य व्याच्ट--प्रदानवदविति । ४ क गस्य ४ व्रिपुगटा-
धिनी ायुततिनावयमुदादरति-इन्द्राथेति | फं तस्यां राह प्रदानं रवा मदन ८ व #
न उत्वस्यामिष्टौ दुगपदेवावदानं कुवन्ति तेन सर्व द्वतात्रिश 1 र
[र (्तुमाद--अेवर कारभिति | अन्यत्रा यवत्‌ । एकार्थ सनताज्दाय द

७५६ बहासू्रसीकरमोष्वम्‌ । [अ.२पा. ३अ. २९य्‌. ५४

अतो वचनादिन्द्राभेदाश्च षह पदानाहङ्कायां जादियुणभेदाद्ाज्यानुवाक्याव्यत्यासविधानाशच
यथान्यासमेव देवताप्थक्त्वाटपदानपृथक्षत्वं भवति । एवं तत््वामेदेऽप्याध्येयांशपृथक्तवाद्‌-
ध्यानपृथक्षत्वमित्यथेः । तदुक्तं संकषे "नाना वा देवता पृथग्कञानात्‌ इति । तश्र तु द्रभ्यदेवता
भेदाद्यागमेदो विद्यते नैवमिह विद्याभेदो ऽस्ति । उपक्रमोपसंहाराभ्यामभ्यात्माधिदैवोपदेशेषे
कविद्ाविधानपरतीतेः। विधक्येऽपि त्वध्यात्माधिदेवभेदास््वृत्तिमेदो भवति । अश्निहोषर व
सायंप्रातःकाभेदात्‌ । इवय तावद्भिप्रेलय प्रदानवदित्युक्तम्‌ ॥ ४३ ॥

लिङ्गभूयस्त्वा्द्धि बलीयस्तदपि ॥ ४४ ॥

(द) कर्मरोषाः स्वतन्त्रा वा मनधिसखमुखाप्मयः ॥ कर्मशेषः प्रकरणालिङ्ग त्वन्यायद रनम्‌ ।
(रस्अधिकरणम्‌ ) ऋ क ०
पशे उक्नेयविधिगालिङ्गादेव श्रुला च वाक्यतः ॥ बाध्यं प्रकरणं लस्ारस्वत्त्र वहधिचिन्तनम्‌ ॥२॥ ,

वाजसनेयिनोऽभ्निरहस्ये-निव वा इव॒म्र सदासीत्‌" इव्येतसिन्तराहमणे _मनोऽधिषृतयाधीयते

«~^ ~ ~~~“ ~ ~ ^~

गशज्ञप्रमाल्याख्या
हविषि शेषो यागानक््तया व्रा खादिति भावः । एवं सदावदानश्तेदैवेक्या्च पुरोडाशानां सहप्रक्षेपे पराप्ते परथक््प इ
सिद्धान्तमाह रातेति । राजाधिराजखराजगुणभेदेन विरिष्टदेवताभेदादिलर्थः । किंचाध्वर्युणा यजेति प्पे कृते हेत्रायो
मच्रः पट्यते सा याज्या, अनुन्रूहीति प्रषानन्तरमन््रः पुरोऽनुवाक्येति भेदोऽस्ति, तत्रास्यामिषरो प्रथमपुरोडरप्रदनि बा
कुप्तायाज्यासा द्वितीयप्रदाने पुरेऽनुवाक्षया, या च पूर्वमनुवाक्या सा पश्चादयाञ्येति व्यलयासमन्वाहेति श्रुा विधानात्‌,
यथाशरति प्रकषपप्रथक्त्वमियाह--याज्येति । संकषो देवताक्राण्डम्‌ । वाशब्दोऽवधारणे, नानेव देवता राजादिगुणभे-
देन भेदावगमादिति सूत्रार्थः । दृष्टान्ते देवताभेदाकर्ममेदवद्वियाभेदः स्यादित आह-तत्र स्विति । कमेध्ि-
वाक्यस्थदेवतामेदः कर्मभेदे हेतुरिह त्वत्नादो भवति य एवं वेदेत्युत्पत्तावेकत्वेन ज्ञातवियायाः पश्वाच्तवायुप्राणमेरो न
भेदकः, अभिहोत्रस्येव दध्यादिद्िन्यभेद इत्यथः । तरं केनांशेन प्रदान र्ान्तत्वमिद्यत आदट-विदेक्षयेऽपीति।
अवस्थाभेददिवतामेदः प्रयोगभेदशेलंशेनायं दान्त इयर्थः ॥ ४३ ॥ लिङ्गभूयस्त्वात्‌ । उत्पत्तेः प्रागिदं सवं नेव
सदासीन्नाप्यसदिः्युपक्रम्य मनःसष्टिमुक्त्वा तन्मन आतमानमेक्षतेतीक्षणपू्वैकममप्नीनपदयदिति मनोऽधिकृ पठन्तीदर्थः।
पुरुषायु्ेन करपतशतवर्षन्तगेतेः पटतरिशत्सदसैरहोरातरैवच्छिक्नतया मनो्रत्तीनामसङ्खधेयानामपि पटार्िंशत्सहवतवं । ताः
भामतीव्याख्या
विरोषादिल्द्रस्य देवताया अभेदाच्रयाणामपि पुरोडाशानां सहप्रदान्ष हायामुतपत्तिवाक्य ए राजापिराजखराजगुणमेदावाययाः
वाक्याग्यत्यासव्रिधानाच्च यथान्यासमेव देवतपृथक्लासदानपृथक्वं भवति । सहपरदानि हि व्यलयासविधानमवुपपतनम्‌ । र्षा
्रदनि व्यत्यासविषिरपरैवान्‌ । तथाविधस्येव क्रमस्य विवभ्रितलात्‌ । हगममन्यत्‌ ॥ ४२ ॥ लिङ्कभूयस्त्वात्तद्धि व
यस्तद्‌पि । इह सिद्धा्तेनोपक््य पूर्पक्षयिला सिद्धान्तयति । तत्र यद्यपि भू्यां्ि सनि रिङ्गानि पनधिदादीनां सतिन
आनन्दगिरीयव्याख्या |

मवदाने त्वैयथ्यैमिलर्थः । उक्तद्राक्यात्सवीथं सहावदानश्चुतेदेवतायां भेदामावाच्च त्रयाणां पुरोडाशानां
भत हति । सिद्धान्तमाद- राजादीति । उत्पत्तिवाक्य एव राजापिराजसखराजगुणमेदाथथान्यासं यथाव ध |
भदालसदानस प्रक्षपस्य पृथक्त्वमिल्यथः । किच त्रिपुरोडादिन्याभिषटौ प्रथमपुरोा्चप्रदाने या याज्या सा अ
ूैमनुवाक्या सा पश्चाचाञ्येति व्यलासमन्वहिव्यनेन हितं तसप्रयोगमेदे युञ्यत एकस्या कच व १
लिरोधादिल्याद--याज्येति । अध्वयुणा यजेति प्रेषे ठते त्रा दुज्यमानो मच्रो याज्ाननृहीति ७ ए
मच्रोऽनुवाक्येति मेदः । पूरनोत्तरपक्षाम्यां दन्तं व्याख्याय दा्ौनितिकमाह--एुवमिति । न तसि
प्दानमेदविषयमुदाहरति-- तदुक्तमिति । संभ्यते क मैकाण्डस्यमेवावशिष्ट कर्म संकषिप्योच्यत इति 5फ। सिनध
यावत्‌ । वाशब्दो देवतेकल्वाशङ्कावयावृत्य्थः । नाना देवतेलयतर हेठमाद--पथगिति । उत्प्तिवाकय १. क इति
परथगानात्ततद्वणनिरिष्दवतानामपि प्रथकतवस्य युक्तवादिलयथेः । दृष्टान्त देवतादरन्यभेदातकरमभेदवदिहापि ¶. त । को
दादिल्यं चरं सोथ चरुमि्यादिष्वादिलयसयौदिशब्दभेदादविव देवताभेदेन विधाभेदः स्दिताक्ाह -ता ^ देऽ न #
वाक्यदेव नानाद्रव्यदैवतं कमं दृष्टं तत्र तद्भेदो ्ैश्वदेग्यामिक्षिलयादिवत्‌ । यत्र दूप्यत्तिते एव कमेकयं तत्र देवता
भदोऽमिरोध्रादिवदेव विधैकयमिलथेः 1 तहिं केन साम्येन प्रदानवदिव्युक्तः तत्राद--
देवता मर्यः प्रलापतिश्च प्रातरनुष्टानं चौमयत्रान्यादृद्ं तथापि ध्यानभेदसिधिरिखर्थः ॥ ४२ ॥ वा व
कग्रिविधाचिन्तामारमते--शिङ्गेति । सापादिकानरीन्कियाप्रकरणस्थान्मनश्िदादीन्विषयत्ेनोपन्यस =

+~ + ~ ~ ^~
[1 च "^^ ^ ~ ~~~ ~~~ ~~

सहप्रदानं प्रा्तमिया
चनं तत्तदरणविविष्वा

लि्गमूयस्वाधि° ] रतप्रभा-भामती-भानन्दगिरीयव्यास्यातरयोपेतम्‌ । भ

(त्षदधिश्चससषह खाण्यपश्ष्यदात्मनोऽश्नीनकोन्मनोमयान्मनश्चितः' इत्यादि । तथेव श्वाक्कितः
प्राणचितञ्क्चुशितः श्रो्रचितः कमेचितोऽभ्रिचितः इति पुथगम्नीनामनन्ति सांपादिकान्‌ ।
तेषु संायः--किमेते मनशिदादयः क्रियानुप्वेशिनस्तच्छेषभूता उत खतन्राः केवरविद्यात्मका
इति । तत्र भ्रकरणात्कियानुप्रवेशे पाते खातक्यं तावत्प्रतिजानीते लिङ्गभूयस्त्वादरिति ।
भूयांसि हि लिङ्कान्यसिन्ब्राह्मणे केवटविद्यात्मकत्वमेषामुपोद्वलयन्ति द्यन्ते "तद्यत्किचेमानि
भूतानि मनसा संकल्पयन्ति तेषामेव सा रतिः" इति (तान्दैतानेवंविदे सर्वदा सर्वाणि भूतानि
चिन्वन्त्यपि खपते' इति चेवेजातीयकानि । तद्धि लिङ्गं प्रकरणाद्रलीयः, तदप्युक्तं पर्वसि-
नकाण्डे--श्रुतिलिङ्कवाक्षयप्रकरणस्थानसमास्यानां समवाये पारदोषैट्यमथविप्रकर्पात्‌' ( जै०
सू० २।३।१३ ) इति ॥ ४४ ॥

^ ^ „~ ~~~ ^~ ~~ ~~~ ~ ~ +~ ~ ~~~“ ~^ ~-^~^^~~ ^ ~ ~^ ~^* ^“ ^ ~~~ ~ ~

ध ५
› रन्नप्रभाव्याख्या
भरिकातैन कलत्पितामिर्मनसेवं संपादिता अप्रयो मनधितस्तानकान्पू्यान्मनोमयान्मनैत्रत्तिषु संपादितानात्मनः खस्य
सृवन्धिल्रेन मनोऽपदयत्‌, तथा वाकपराणादयोऽपि खखग्रत्तिरूपानम्रीनपदयन्नियाह-- तथेति । प्राणो प्राणं करमन्धिमेण
हस्तादिना चितः कर्मचितः अभिस्त्वक्‌ पूरवैतराभनिचयनप्रकरणातकिमेतेऽ्रयः क्त्वया उत प्रघरान्यज्ञापकलिङ्गादि-
भूयस्लान्पुरुपाथा वेति संदयमाह- तेष्विति । केवरुवियात्मकाः क्रियाङ्गत्वं विना भावनामया इयथः । एकरप्रयगासं-
भवद्रायुप्राणयोध्यानप्रयोगभेदोऽस्तु, इ तु मनधिदायम्नीनां प्रकरणात्तमङ्गत्रेनकरप्रयोगत्वमिति प्राप्रप्य निद्धान्तमुपक्र-
मते--तग्रेलयादिना । पूर्वपक्षे मावनाम्नीनां कलङ्गत्वमिषटं तेषां कियाङ्नलं विक्रत्यः समुचय वास्तु । सिद्धान्तं पुस्प्राथ-
तमिति फलम्‌ । तत्तत्र सर्वप्राणिमनोत्र्तिभिर्मम सदाप्नयः चीयन्त इति ध्यानदार््ये सति रार्वभूतानि य्किचित्‌ मनसा
पुकपयन्ति तेषामेवाभरीनां सा कृतिः करणमियेकं लिङ्ग, क्रियाङ्गय विवित्करणेन सिद्धद्नादियाह-तश्-
विति । एवंविदे खपते जाग्रतेऽपि तदीयाप्रन्भूतानि सर्वदा चिन्वन्तीति लिङगान्तरं, क्रयक्गख चेदितकालानुरिछ्
सदा सवैरनुष्ीयमानत्वायोगादिर्थः । षटधरिशव्सदत्वसंघ्याप्यनङ्गत्वे छिमं एवंजातीयक्रपदेनोक्तम्‌॥ ४ ५॥ एवं तिद्धान्त-
आमतीवयाख्या
कि तथापि न तानि सातन्येण स्वातन््ं प्रति प्रापकाणि । प्रमाणप्रपितं तु सतन्यफोदरलयति । न चत्रालि सतिन
फ प्रमाणम्‌ । न चेद्‌ सामध्यटक्षणं लिङग येनास्य लातन््येण प्रापकं भवेत्‌ । तदि साम्यममिपरानस्य वास्य वा स्यात्‌ । तथा
एायठमनणमन्स्य पूषालमन्वणे यथा वा वदशना यजेत' इलेकलसंस्याया जभ्य सस्येयावच्छदमामध्यम्‌ । न चेदपन्यस्याय-
नटं ठिङगं तथा । सतुललनास्य विषयुदशेेकवावयतया परिपिपरलात्‌ । तस्मादसि समश्यट्रण विरोद्धरि प्रकए्ण-
प्रयूहं मनधिदादीनां क्रियेपतामवगमयति । नच ते हते वियात एतेलवपरणश्रतिः यानु वर्यति । येन श्रतिः
विरोधे सति न प्रकरणं भवेत्‌, बह्यसाधनतपाकरणायेलाद्वधारणस्य । नच रिहत एवं व्रिदधिता मकतीति पुरपवन्धमापद-
आनन्दगिरीयन्याख्या
उ्पतेः प्रागिदं स्व॑ नेव सदासीक्नाप्यसदिल्युपक्रम्य मनसः प्रादु भ वसुक्ता तदात्मानमक्षतेतीक्षणपू्कः तन्मन आासमनोतरीनपदमदिति
मनोऽपिकरय पठन्तील्थः । पुरुषद्यायुष्रेन ऊशतवानत्गतपा्रयतसद्यदेरातानच्छिनोवााधचनावलवावदपि
वरिष्वालेन माव्यमातिश्वायमानान्तांपदिकानभीन्बदनतीलाह- तदिति । अवोनचनायान्मनोगवान्यनंव्िमागितलनगा
पिमिरिकातेन माविताभिश्चीयन्त इति वाभ्चिदादीनद्रीनात्मनो वगादयोऽ यपरयन्नि्याह--तथेवेति । कलर्सपुरपाधलमिनियी-
सकमानदृष्टवा संशयमाह--तेषिवति । केवखविधात्मकलं क्रियनुप्रवदं निना भवनम (५ । मलु्राणवेरिक्योगाकोगामनीगनदन
'वतेऽम मनश्चिदादीनां कमाङ्गतेनेकप्रयो गत्व युक्तमिलाह-- तत्रेति । सापारिका्रीना (+^ + ^ ५1
पक्याथधीदेतोरेषक्तेरतर परादादिसंगतिः । पूप क्रियाथीनामद्मीन। करियासं सिद्धान्तं पुमा तता ५.41
हस सिद्ान्तसुपक्रमते--स्वातद्रयमिति । दतताक्षरणि योजयति--भुयांसीति । स्वाण्यवीमानि | भूतानि कमपि
क्पयन्ति तेषमेवाभ्नीनां सा कृतिः करणमिलेतत्‌ परृताभ्रीनां सवातच्यण भावनामन खिद्ं । ह र व
करणे सिध्यति चोदनेकरभ्यत्वादिल्याद--तद्यदिति । एवंविदे स्वपते जाग्रतऽपि नानतनवीनभूति सवाणि | ध व र
ि्नरं नहि कंक सर्वदा सैरुीयते परतिनियतदेशकालनिमितेप नोदितलागिलि - तानिति । कथ १९
्रशतहसाहोराच्रावचि | । 1 तरमै: संपाधन्ते । तत्रष्टकासिषु च मंस्याविक्यमस्नीनां केवनव्ियात टम्‌ । नषि
ने च्छि रिष्टकत्वेन भावितेरेतः संपा 0 क
व ्रसिद्वसंख्याततिरेफसिद्धिरिति मत्वाह--एवगिति । अकर ध र 1 (1
याशङ्कयाद--तद्धीति । प्रमाणतवाविरेषे कुतो `'राबलब्यतस्यया २४ इ-त

जन

७५८ | मह्यसूत्रशाकरभाष्यम्‌ । (अ. ३ पा. ३अ.२९्‌ ५

पूवैषिकल्पः प्रकरणात्स्याक्रिया मानसवत्‌ ॥ ४५ ॥
नेतदुक्तं खतश्रा पएतेऽग्रयोऽनन्यदोषभूता इति । पूर्वस्य क्रियामयस्याभ्नः करणात्द्विषय
पवायं विकटपविशेषोपदेशः स्यान्न खतश्चः । ननु प्रकरणाद्िङगं बलीयः। सत्यमेवमेतत्‌ |
लिङ्गमपि त्वेवंजातीयकं न भरकरणाद्वलीयो भवति । अन्याथेद्दनं 'छ्ेतत्‌ । सांपादिकामिषरश
सारूपत्वात्‌ । अन्यार्थदशंनं चासव्यामन्यस्यां प्राप्तौ गुणवादेनाप्युपपद्यमाने न परक्ररणं बाधितु
सुत्सहते । तस्मात्सांपादिका अप्येतेऽश्नयः प्रकरणाच्कियालुपवेरिन एव स्युः । मानसवत्‌
श्न्रपरभव्यास्या
सुपकम्य पू्क्षयति--पूवंति । पूर्वस्येष्टकाभिरभे चिनुत इत्युक्तस्य स एष्र विवष्टकाभिरिति संनिहित्ायं विकि
रोषोपदेशः संकल्पमयत्वाख्यप्रकारमेदोपदेशः क्रियाभिवत्सांकष्पिकामनयोऽप्यज्गमिति यावत्‌ । किं विधिवाक्यस्य सिपक,
द्रलीयः, अर्थवाद्स्थं वा । आयमङ्गीकरोति-- सत्यमिति । न द्वितीय इ्याह--लिङ्गमिति । मानसाभिविभ्यथवादै
लिङ्गानां साथप्रापकमनाभावाहौषल्यमियथः । सूत्रस्थक्रियापदं वाच्छे--तस्मादिति । ननु अकरियारूपाप्ीनां पयान
मयानां कथं ज्ियाङ्लं तत्राह-मानसवदिति । द्वादशादस्यायन्ताद्धयं क्त्वा सध्यस्थदशरात्रैव द्विरत्राु
कृतित्वं, तद्धमाणामेव तेप्वतिदेशात्तख मध्यदशरात्रख दशमेऽदन्यर्थादेकादशोऽहनि मानसग्रहः श्रयते
अनया त्वा पात्रेण समुद्रं रसया प्राजापलं मनोम्रहं याति इति । अनया रसया प्रथिन्या पत्रेण स॒
त्वां प्रजापतिदेवताकं मनोग्रहं गृह्यते इति ग्रहः सोमरसः, मनसा रसत्वेन भावितमध्वयथहातीय्थः । अत एवि
भामतीष्याख्या
यद्वाक्यं प्रकरणमपनापितुमईति । अन्यार्थदृश्चनं खस्वेतदपि । नच तत्स्वातन्व्येण प्रापकमियुक्तम्‌ । तस्मात्तदपि न प्रकणकि-
धायालमिति सपादिका अप्येते अरयः प्रकरणाकियाठपरवेशचिन एव मानप्तवत्‌ । द्ादशहे तु श्रूयते--अनया ता परेण
रस्या प्राजापत्यं मनोग्रहं गृहामि" इति । तत्र संशयः- किं मानसं द्वादशाहादहर्तरमत तन्मध्यपातिनौ दशमस्यदेण-
मिति। तत्र वाग्वे दशाहे मनो मानसमिति मानसस्य द्वादशाहद्धेदेन व्यपदेशाद्राञ्चनसमेदवदधेदः। निर्भृताति ्रक्राह्य
गतरसानि इन्दांसि तानि मानसेनेवाप्यायम्तीति च द्वादशाहस्य मानसेन स्तूयमानलाद्धेदे च सति सतुतिसतुलमावस्योपपावर-
शाहादहुरन्तरं न तदङ्ग, पलीपतयाजान्तवाचाहां पलीः संयाज्य मानसाय प्रसपन्तीति च मानसस्य पलीप्तयाजस्य परतच्छः।
व्रयोदुशदिऽ्यषयुञ्य द्वादशतस्याप्तमवायाकथंचिज्लघन्ययापि वरच्या द्वादशाहसंजञाविरोधामावादिति प्रपिऽभिधीयते-प्रमागनाय
हि तरयोदशलेऽहां सिद्ध द्वादशाह शति जघन्यया वृयोन्नीयेत । न लति तारं प्रमाणान्तरम्‌ । नच व्यपोशभेद्प्तत
कत्पथितुमहंति । अङ्गा्गिमेदेनापि तदुपपत्तेः । अतएव च स्तुत्यस्तावकमावस्याप्युपपत्तिः । देवदत्तस्येव दीर्धः कैरैः । पौ
यानान्तता तु यदप्यौतसगिकी तथापि दशमस्याहो विशेषवचनान्मानसानि अ्रहणासादनहवनादीनि परलीतेयानासरति मक ।
किमिव हि न इुयोदचनमिति । एम वै दश्षमस्याहो विसो यन्मानसमिति वचनादशमादखता गम्यते । विगम
आनन्दगिरीयव्याख्या

पूवैपक्षयति-- पूर्वेति । पूवपक्ष विवृण्वन्नक्तसिद्धान्तप्रतिन्चां निषेधति- नैतदिति । संप्रति सदे पूवष प्रतिजानी--
पू्ैयेति । इष्टकाभिरीधिनुत हइ्युक्तकरियामयाभ्ययिकारे श्रवणादयमपि सांपादिकाश्युपदेशसतद्विपयो विकर्ीषदेशसलथाच %
क्रियाङ्गं क्रियामयोऽननिस्तथा सांपादिकिरपि तदङ्गं स्यादिलर्थः । विक्ररपविशेषः प्रकारमेदः । उक्तं सेडान मता
दति- नन्विति । तेन प्राकरणिकं क्रियादेषतवं हिता लेङ्गिकं पुम्थ॑त्वमेष्टव्यमिति दोषः । विथ्युदेशस्थमर्थवादस्थ षा लि
लयदिति विकस्प्याचमङ्गीकरोति--सल्यमिति । दवितीयं दूषयति-- लिङ्गमिति । एवंजातीयकं सव॑दा सर्वाणि भूतानि ९
लाधथैवादस्थमिति यावत्‌ । तदेव सापयति--अन्यार्यैति । न हीदं साधनात्मक लिङ्गं विध्युदेराकवाक्यतया तत्रव लौ
स्वातश्येण प्रमापकं स्तुतिमातव्रत्वादिलयथः । अन्प्राथददौनानामपि प्रमापकत्वमाशङ्गुथ मृलप्रमाणभावि तथामविऽपि प्त ॥

"~न ~

५1
भ, ् > ` उयाद्यात । क
वान्मेवमिलाश्ट--अम्येति । प्रकृतरिङ्गस्य प्रकरणाबाधकले फलितमाह- तस्मादिति । एतेन क्रियेति पद यास्य व में
ॐ आ, (म क (ष अ = 4 प्रा
्रियारूपाणमितेषां त्रियाशेषत्य, तव्राद--मानसवदिति । द्वादशाह श्रयतेऽनया त्वा पत्रेण सशरः रम्‌ > मानसि

गृह्णातीति । तत्र किं मानसं द्वादशाहादहरन्तरं किंवा तन्मध्यपातिनो दश्चमस्ाङ्गमिति संदेदे वामे द्ादशाहो म |
भदोक्त्या मानसस्य द्ाददयादाद्वेदसिद्धेदाददादस्य गतरसान्यङ्गानि मानसेनवाप्यायन्तीति च मानसेन दादशा्ह् ९८". नीः
भावस्य भद।काङ्क्षत्वात्पलीसंयाजान्तान्यहानि संतिष्ठन्त इत्युक्त्वा द्वाद शाहान्ततानामहां पलीसेयाजान्तल्ेमन क
ज्य मानसाय प्रसप॑ःतीति पतीसेयाजादुपरिष्टदेव शतेदरददाहसंक्ायाशच त्रयोदशदिऽपमि दवादशादसचेन कर्थचि<५१ ल्ल

मानसमिति प्राति मानसस्य त्रयोदश्ाहत्वे मानाभावाद्रादशा्संक्षाया ुणकृ्या नेतुमयकतत्वादगमेदेनोकिभद स लष १
च सिद्धरहां पलीपतयाजान्ततायाश्चौत्सगिकत्ाद्िशेपोक्त्या दशमस्ाहयो ्रहणादीनां मानसानां परलीतान वमे

[५ ्र््पन्तीति ङ
दइरामस्यादो विसगो यम्मानपतमिति चोक्तषंसर्ग स्यान्तस्यान्तवतो धर्मत्वादश्चमा्रङ्गतागगतेदं मेऽह्नि मानस्य म्र

रिङ्गमूयस्ाधि० ] रवप्रभा-मामती-भनन्दुगिरीयवयास्यघरयेपितम्‌ । | ७५९

यथां दशरात्रस्य दशमे ऽहन्यविवाक्ये पृथिभ्या पात्रेण समुद्रस्य सोमस्य प्रजापतये देषताये
गृहामाणस्य ग्रहणासादनहवनाहरणोपहानभक्षणानि मानसान्येवान्नायम्ते । स च मानसोऽपि
रहकल्पः क्रियाभ्रकरणात्कियारेष एव मवव्येवमयमप्यभ्निकल्प इल्यः ॥ ४५॥
अतिदेशाच ॥ ४६ ॥
अतिदेशशेषामम्रीनां क्रियानप्रचेशमुपोद्वख्यति-टूभिरशात्सहखाण्यश्नयो ऽकौस्तेषामेकैक एव
तावान्यावानसो पथैः" इति । सति हि सामान्येऽतिदेशषः प्रवतेते । ततश्च पूरवैणेषटकाचितेन
करियालुप्रवेशिनाऽश्चिना सांपादिकानप्नीनतिदिशन्कियायुप्रवेशमेवेषां द्योतयति ॥ ४६॥
विद्यैव तु मिधौरणात्‌ ॥ ४७॥

तशब्दः पक्षं व्यावर्तयति । विद्यातमका प्येते खतन््रा मनश्चिदादयोऽप्रयः स्युमै क्रियाशेष-
मूताः । तथाहि निधर्यति--ति हैते विधाचित एव' इति । "विद्यया हैवैत ए्वेविदधिता
भवन्तिः इति च ॥ ४७॥

५, +. <~ ~ ~ ^~ ~^ ~ ~ "^+ +~ “~~~ ~~ ~.~ ^ ^~ ^ˆ ~ ~

रङ्नप्रमाव्याख्या

4 ^^ ~ ४ ~ +^ +~ ~ "८ ८ ८ ^" ` ~ ~ ˆ ^+ ५८५ ५५

धयायितया विविधवाक्यो्ारणाभावाद विवाक्यसंज्ञा अहः प्राप्ता । ग्रहणं नाम सोमपात्र्योपादानं, गीतस्य खस्थाने
ल्यापनमासादनं सोमस होमो हवने हुतरेषादानमाहरणं शेषभक्षणायतिजां मिथोऽनुक्ञाकरणसुपहानं ततो भक्षणः
पलेतानि मानसान्येवेल्थः । स॒ च मानसो ग्रहो द्रादशादादहरन्तरे खतच्रमियाशङ्ख द्रादशादसंज्ञािरोधात्राहरन्तर
तु प्रकरणादविवाकषयस्ाहोऽङ्गमिति सिदधान्तमाद-- सं चेति । कल्पः कत्पनाभ्रकारः केचिखत्र भाप्ये द्ररात्रशब्दो
ेकृतिपरः, तत्रापि दशमेऽदन्यविवाक्यसंक्ञके मानसग्रह्यातिदेशभ्राप्ततयाद्गतवादिदाहुः ॥ ४५॥ मनधिदादीनां क्रिया-
ये प्रकरणसुकवा लिङ्गमाह-अतिदेशाश्चेति । ज्रियाङ्गत्वसाद्दयादतिदेश इयर्थः ॥ ४६ ॥ सिद्धान्तमाह--
भमतीव्याख्या
भवतो धमो न सवत्र इति । दशमेऽहनि मानसाय प्रसपन्तीति दशमस्याह अधार्लनिरदेशाच तद्ग मानसं नाहत्तरमिति तिद्म्‌।
दिः द्रदशादसंबनिनो दृशमस्याहोऽ्ग मानसमिति ध्ममीमाणासू्कृतोक्तम्‌ । दशरत्रगस्यि दकषमस्यष्ठोऽ्गमिति भगवान्मा-
यकारः । श्रूलन्तखलेनाहू--यथा दशरात्रस्य दशमे ऽहम्यविवाक्य दूति । अविवाक्य इति दशस्या नाम
। ४४॥ ४५ ॥ अतिदेक्षाञ्च । नहि सांपादिकानामभीनापि्टकाः चितेनाभनिनां किंचिदस्ति सद्दयमन्यत्र रयाद्‌ ।
स्मादपि न स्वतन्त्र इति प्रापतेऽभिधीयते ॥ ४६ ॥ वियेव तु निधोरणात्‌ । मा शूदन्यषां ृतविुरशानाभा्यदयै
मनापप्रपषप्रापकत्वमेतेषु वश्चतविष्युदेशेएु "वचनानि घपूषेवात्‌' इति नयम्रदधिपिस्नेतव्यः। तथा नैतम्यो य्टशोऽयः प्रतीयते तदनृस्प
ए स मवति । प्रतीयते तेभ्यो मनधिदादीनां साम्यं चावधारणं च फएलभेदसमन्ययशच पृर्पहवनय् । न चास गोदो.
ट्नादिवललर्भितलं येन पुरुषाय कर्मपारतन्वयं भवेत्‌ । नच विपित एवे्वधारण वाद्यसाधनापाकरणधिम्‌ । सभवत
ए विवपा वाद्यनपे्षचतिद्वः । तस्मायदिषासानसमहवलियादपवेशशडपाकरणाथमवधाएम्‌ । न वमभ तेभवति
धरोतकवमत्रेण निपातश्रुतिः पीडनीया । तस्मच्छुतिटिङ्गवावियानि प्रकरणमपोय् स्वति मून्निदारीनामवगमयन्तीति हिद्धम्‌ ।
आनन्द्गिरीयव्याख्या नि |
सदङगमेव मानस्तं नाहरन्तरमिति राद्धान्तितम्‌ । तदेवं द्रदशाहयोगिनो दरशमस्ाहो मानस्षमङ्गमिति कममीमातावाुक्त 6
दरव दादशादयि्तित्वाकरमेणाद्मेष्विदिषेु दशरात्रगतदशमाहन्यपि द्वादसाहा"तगेतदयामादरङ्खय मानस्य परहरिव-
मपल व्याच यथेति । अविवाक्यमिति दशमस्याहो नामधेयं विनिधानि वावयनि यतर मानल न सतति तमति

पते; । तेद शैतमनया त्वा पत्रेेलादि लां सदुरमनय। रसमा एषिवया पर ्नापतिदवताकं मनोभ्रद न
दमापायाष्वदुगूकातीति वादूयाथैः । ' तमिमं सोपर्करमुपन्यखति--एथिभ्येति । प्रह् ध
स्थने स्थापने ततः सोमस्य होमो हवनं हृतदोषादानमाहरण पशचद्लिजां तदक्णान मियोऽदुशाकर (८ ध
समख मक्षणमिलेतानि मानसान्थेवेलश्चः । कथमन्यग्रहयोगिनो मानसस्य कल्पनामेदस्य जरियानुमरवेरिष्व, तत्राह

मनश्चिदाचम्नीनां कियनुप्र-
उततदृषटन्तादभिसवमि म रीति दार्धन्तिकमाह--एवमिति ॥ ४५॥ भन
भिसंबन्धिकसर्पनामेदोऽपि क्रियाधिकाराच्छिवानुप्रवः ५ ८वंमति--यदिति । कथं तावता कर्क्ल

वशे रिङगम्तरकाह--: त ति
नतरवैाह--अतिदेश्चाशेति । सत्र व्याकरोति- 6
,१६--सतीति । तिानुप्रेशमनतरेणानयदव साृदयमतिदेक्ृतमिलयाशकय त ध २
“४६ ॥ सिदन्तमा--विश्ैवेति । परप्निपेषं प्रतिजनीते-तकषब्द इति । व 1
४-वथाहति । एवकारुत्या प्रकरणं बाध्यमिति भ); । मनश्चिदा्नीनां विधात्मत श्रुतितात्प्यं वक्तु 4

१

७६० । . ब्रहमसूत्रशाकरमाष्यम्‌ । [अ,द३पा.३अ. २९६, ४९

दोना ॥ ४८ ॥
श्यते चेषां खातन्ये छिङ्गम्‌ । तत्पुरस्तादर्शितम्‌ 'लिङ्गभूयस्त्वात्‌' ( घ० सू० ३।३।४४ ) एय
॥ ४८ ॥ नलु खिङ्गमप्यसत्यामन्यस्यां प्रास्ावसाधकं कस्यधिदथस्येव्यपास्य ततप्रफरणसामध्या.
त्कियाशेषत्वमभ्यवसितमित्यत उत्तरं पठति-

श्रुयादिषिलीयस्त्वाच न बाधः ॥ ४९ ॥
नेवं प्रकरणसामथ्यौत्करियादेषत्वमभ्यवसाय खातशयपक्षो बाधितज्यः। श्ुतयादेवैलीयस्वात्‌।
वरीयांसि हि प्रकरणाच्छुतिलिङ्गवाक्यानीति खितं श्ुतिलिङ्गसूतरे । तानि चेह खातश्यपकषं
साधयन्ति द्यन्ते । कथम्‌ । श्रुतिस्तावत्‌ प्ते हैते विधाचित एव इति । तथा शिङ्गम्‌ स-
वंदा सवौणि भूतानि चिन्वन्त्यपि खपते' इति । तथा वाक्यमपि "विद्यया हैवैत पवबिदश्चिता
भवन्ति" । इति । विद्याचित एवः इति हि सावधारणेयं श्ुतिः क्रियानुप्रवेरोऽमीषामभ्युपगम्य-
माने पीडिता स्यात्‌ । नन्वबाष्यसाधनत्वाभिप्रायमिद्‌मवधारणं भविष्यति । नेत्युच्यते । तद्‌.
भिप्रायतायां हि वि्ाचित इतीयता खरूपसंकीतैनेनैव ङतरवादनथकमवधारणं भवेत्‌। खरु.
पमेव धयेषामवाश्साधनयमिति । अवाद्यसाधनत्वेऽपि तु मानसग्रहवत्करियानुप्रवेदाशङ्कायां श्नः
बृत्तिफलमवधारणमथवद्धविष्यति । तथा शखपते जाग्रते चैवंविदे सर्वैदा सवौणि भूतान्य
तानश्रीिन्वन्ति' इति सातत्यदश्नमेषां खातब्येऽवकल्पते । यथा सांपादिके वाक्प्राणमये-
ऽद्रिदोतरे श्राणं तदा वाचि ज॒होति-वाचं तदा प्राणे जुहोतिः ( कौ० २।५ ) इति चोक्तवोः
च्यते- “पते अनन्ते अमृते आहुती जाग्रच्च खपंश्च सतत-जुहोति' ( कौषी० २।५ ) इति।
तद्वत्‌ । क्रियानुभवेशो तु क्रियाप्रयोगस्याट्पकारत्वेन न सातययनैषां प्रयोगः कल्पेत । न
चेदमर्थवादमा्नमिति न्याय्यम्‌ । यत्र हि विस्पष्टो विधायको लिडादिरुपम्यते युक्तं तत्र
संकीषनमात्रस्याथैवादत्वम्‌ । इह तु विस्पष्टविध्यन्तरानुपरब्धेः संकीतैनादेवेषां विक्षानः

०८१५९ ८ ८ ~ न "^ ५-८-८५ ५ "९८ = ^ १-५८-4 -4^ ^+ ~^ --^ ~ ~ ५ +^ ~ ^~ ~ -+~-~~ ~ + ~ ~~ ~~~ ~^ ^^ ध न ~ ~~ ~ ५

रन्नपरभष्याख्या
विद्येति ॥ ४७॥ न धरुतिलिङ्गवाक्येः प्रकरणे बाध्यमिति सूत्रत्रयार्थः॥ ४८ ॥ तत्रावधारणश्रुतेरन्यथासिदधि श्त
नन्वयाष्येति । वियाचित इतिपदेनैवाबाह्यसाधनत्वस्य रऊन्धत्वादवधारणं व्य्मिलयाह--नेति । तरिं कथमसाध्च
तत्राह--अवाञ्येति । रिङ्ग व्यनक्ति--तथेति । अग्नीनां सर्वकारन्यापित्वेनानङ्गतवे दटन्तमाह--यथेति । तद
ष्यानकाल इयर्थः । होमे यथा सातल्यमुच्यते तदरदभीनां सातलददौनमिखन्वयः । यदुक्तम्थवादस्थलारि्नं देरी
तन्न । सर्वदा सर्वभूतानि मदर्थमभ्रीन्‌ चिन्वन्तीति ध्यायेदिदयपूवोर्थतया विधिकल्पनात्‌ । तथाच विधिवाक्यस्थवक्षिं
प्रकरणाद्रलवदि्याह--न चेद मित्यादिना । एतेनेति विधित्वेनेय्ैः । वाक्यं विद्रणोति-तथेति ॥ ४^ ।

भामतीव्याख्या

(३ = विज्ञेय 1 € क्रः र द
अदुबन्धातिदेशश्यादिम्य एवमेव विज्ञेयम्‌ । ते च भाष्य एव स्फुयः । यदुक्तं पूरवेप्िणा क्रतं पेगेएकायितेन पनि
आनन्दगिरीयव्याख्या

तद्विमजते--दृ्यते वेति।
न्विति । तदुत्तर सू्रमकताए

येत्याचः १ ना &पि प्क
यति--अत हति । न बाध शयेतव्याच्ट- नैवमिति । देठुमवतायै॑व्याचष्टे-श्वु्यादीति । तेषा परकरणाद्लीयस् क
मिलयादिना । तत्रति श

क्यमपि समुचिनोति--विधयेति ॥ ४७॥ न श्रुलेव प्रकरणं बाध्यं लिङ्गादपीलयाद--दश्चेनाच्चेति । त

विद्येति । अवधारणश्चतेरन्यथासिद्धि शद्रते-- नन्विति । दूषयति--नेष्युध्यत इति । छतत्वादमिप्रेतसयाग्चतः
दिति यावत्‌ । खरूपसकीतैनेन कृतत्वमेव स्फुटयति--स्मरूपमिति । विचाशब्देनेव बाद्यसा
करिमधमवधारणमिलयाशङ्कथाद-- अवाञ्चति । संप्र्यवधारणश्रुतिवदेव लिङ्गं व्यनक्ति-तथेति । सातल
तेन हेतुना क्रियानुपरवेशाभवे दृ्टन्तमाह--यथति । तदेति संपादनावस्थोक्तिः । महुसोएलनलम् ति
अभूते इति । तयोरपि कियाङ्गलवशङ्कं प्रयाद--जाभ्श्चेति । उक्तदृषटन्ताङ्ृताभरीनां सातल निभ | स्किन
माह-- तद्वदिति । सातलयप्रयोगेऽपि किमिलश्नीनां करियाप्रवंशो न ख्यात्‌, तत्राह--क्रियेति । यदुना वदि त्यमिन
बाधकमिति, तत्राद-- नचेति । अन्येषां शुतिविध्ुदेश्षानामन्याथैददेनानामप्रापकलवेऽपि प्र्तेषु वचनानि त ततमत
सवैदा सर्वाणि .भूतानि मदथमभ्नं चिन्वम्तीति मन्वीतेति विधिः कर्पते । अपूवौथवादितवा मासमानाना

लि्गमूयस्त्ापि° | रलप्रमा-भामती-आनन्द्गिरीयन्यास्यात्रयोपेतम्‌ " ७६१

विधानं कल्पनीयम्‌ । तश्च यथासंकीतैनमेव कट्पयितुं शाकष्यत इति सातल्यदशशनात्तथाभूतमेव
कलपते । ततश्च सामथ्यौवेषां खातख्यसिद्धिः। एतेन 'तदयत्किचेमानि भूतानि मनसा संकरप-
यन्ति तेषामेव सा इतिः इत्यादि ग्यास्यातम्‌। तथा वाक्यमपि “येविदे' इति पुरुषविशेषसं-
` दरन्धमेवेषामाचक्षाणं न कुसंबन्धं सृष्यते । तस्मात्खातख्यपक्ष एव ज्यायानिति ॥ ४९॥
अनुषन्धादिभ्यः प्रज्ञान्तरपएथक्त्ववदष्टञच तदुक्तम्‌ ॥ ५० ॥
इतश्च प्रकरणमुपमच खातश्यं मनथिदादीनां प्रतिपत्तव्यम्‌ । यक्करियावयवान्मनआदिव्या-
पारेष्वलुबश्ाति "ते मनसैवाधीयन्त मनसाचीयन्त मनसेव ्र्टा अग्न्त मनसाऽस्तुचन्मन-
साऽशंसन्यस्किच यक्षे कम क्रियते यत्किच यक्ियं कमे मनसेव तेषु तन्मनोमयेषु मनभित्सु
परनोमयमेव क्रियते" त्यादिना । संपत्फलो ्यमनुवन्धः । नच प्रत्यक्षाः श्रियावयवाः सन्तः
संपदा लिप्सितव्याः । न चाप्रोदरीथायुपासनवत्कियाङ्गसबन्धात्तद मुप्रवेशित्यमाशङ्कितव्यं
धरतिवैरुप्यात्‌ । न हतर क्ियाङ्गं किचिदादाय तसिक्नदो नामाध्यवसितव्थमिति वदति । षट्‌
विदात्सहश्चाणि तु मनोवृत्तिभेदानादाय तेष्वभ्निव प्रदादीश्च कल्पयति पुरुषयक्ञादिवत्‌ । संख्या
चेयं पुरुषायुषस्याहःसु दृष्टा सती तत्संबन्धिनीषु मनोवृत्तिष्वारोप्यत इति द्रष्टव्यम्‌ । पवम-
सुबन्धास्खातख्यं मनश्चिदादीनाम्‌ । आदि्ब्दादतिदेशाचपि यथासंमवे योज्ञयितव्यम्‌ ।
तथाहि--तिषामेकैक एव तावान्यावानसौ पूवैः इति क्रियामयस्यश्नमादात्मय क्ञानमयानामेकै-
कस्यातिद्िशन्कियायामनादरं ददौयति । नच सत्येव क्रियासंबन्धे विकट्पः पूर्वेणोत्तरेषामिति
क रजप्रभाव्याख्या ।
।पटुपास्से मनोवत्तिषु क्रियाङ्गानां योजनमनुबन्धः रया क्रियते तदन्यथानुपपत्याप्यप्रीनां पुरुषार्थं कर्वैतयऽङ्ानां
द्वेन संपाद्नानुपपत्तरियाद--इतश्चेलयादिना । ते अग्नयः, आधीयन्त तेषामाधानं मनसेव कृयदियर्थः । कालः
यदछम्दखनियमात्‌। अचीयन्त इष्टकाश्वेतव्या इयर्थः । ग्रहाः पात्राणि, अस्तुवन्‌ उद्वातारः स्तुवन्ति, अशंसन्‌ होतारः शंसन्ति,
वदकल यक्िचियज्ञे क्मारादुपकारकं यज्ञियं यज्ञखरूपोतपाद्क च तत्स्व मनोमयं कृदिति रयः । गरत्तिष्भनि
यानख क्रियानङ्गतवेऽप्युद्रीथध्यानवक्कियाङ्गाभि तलं सात्रेयाह--न चात्रोद्रीथेति । अङ्गावत्रद्धधरुतितोऽस्याः ्रतेवस्प्यं
तुटयति- नहीति । अनङगष्त्तिषु साङ्गकरतुसेपादनं पुरस्य यक्त्वध्यानकत्‌ खत्तरमिखथैः । अनाद्रर्थोऽतिदेशो न
मवति करतु विकल्पार्थं इयत आद- नचेति । एकम्िन्साभ्य निरपेश्षसाधनयोर्विकत्पो मवति यथा बीहियवयोपप्
त ्रियरेभ्यीना्नीनां साध्यभेदान्न विकल्प इयथः । अत एव समुचयोऽपि निरम्नः । यदृक्त करियाङ्गतवसामान्ये-

भामतीव्याख्या 1
दीनं विकल्प इति । तदतुल्यका्थैलेन दूषयति-नच स्येव ्रियासंबन्ध इनि । अपिच प्ीषसो भागयोर्वयप्राध
५ आनन्दगिरीयव्याख्या

केण गुणवादूश्रयणायोगादिति मलाद--यत्रेति । उक्तन्यायं वाक्यन्तरेऽपि मृ चारय0ि--एतेनेति । । भनि भिविच्य
वरये पिविनक्ति--तथेति । शतिरिङ्गवाकयेभ्यो भे प्रकरण करितमाद--तस्मादरिति ॥ ४९ ॥ स्वानम्च दलन्तर।द

भयुवन्धादिभ्य दति । सत्रस्य हलन्तरोक्त तात्वमाद- इतरेति । ततरातुननं द (क ।
,मनदिि्यापरिषु संयोजनान्यथानुपपच्याऽपि न त्रियारेषलं मनशविदादीनामिलयेः । नेयो विदुषा भन व
छदि वालनियमात्‌ । मनसाचीय्त इष्टकाशचीयन्ते । मानसेषु मनश्ि्लि १५ प्ताति विदान १0८० ॥

मनतवासतुुद्ातप्रभृतयः स्तुवन्ति । मनेवाऽदोसन्दोत्रादयः रं सन्ति । अन्यदपि यार्छधिचियत्नपु + किथत = यशद
भवथ तव्रानुषठीयते तत्स्थमेव मनोमयं भावनामयं विदुषा मनतैवाक्रियत क्रियत लयः । मिमर्मदमनुवन्भकप तदा-संपदिति ।
इपर्यथौ कषनुबन्धस्तथापि क्नश्विदादीनामक्रिया्गते जिमायातं तदाद--नचेति । तेषां क्रियाद्गल ५
4 सपदितयथेः । तहि कमाङगयोगादुद्रीथायुपासनावदिदमपि क्रियागतमु पासनं सन्रेयाह--नचेति । ध ४ 0
युपिवृति्तिविधिेपरीलमेव प्रस्तुतोपासिविधौ दश॑यति--नष्टीति । कमं तर्हि मिषा तदाह--षडि 8 । म ४ -
षपितादिरदेषु तत्वसपनायां दृषटन्तमाइ--पुस्वेति । कथं मनोद०६ सस्यमिवोपादानं तदार--संख्या १ | स
पथतामसिदप्षषुपतहरति--एवमिति । सौव्रमादिशमदं यरोजयति--आदीति । त मनश्वदादीना ता (त
ध पयवि--तथाहीति । वाक्यतालमाद--श्ियेति । नद पूर्णेष्टकापितेनाभिना मनश्चिदादीनां विकरः च
सापोऽतिदेशो नानाद्र इति, तत्राह-नवेति । 7 ,>मि्योव्ियते यैरपि तावदिति युक्तो विकस्पः । प ठ म
९६

`
,॥

७६२ नह्मसृत्रशांकरमाष्यम्‌ । [अ.२पा. अ. २९१५७

दाक्यं घकुम्‌ । नटि येन व्यापारेणाहवनीयधारणादिना पूवैः क्रियायासुपकरोति तेनोत्तर उप.
कं शाङ्कुवन्ति । यतु पूर्वपकषेऽप्यतिदेश उपोद्टलक इत्युक्तं सति हि सामान्येऽतिदेशः
भ्रवतैत इति तद स्मत्पक्षे ऽभ्रिसामान्येनातिदेशसं भवात्प्त्युक्तम्‌ । अस्ति हि सांपादिक्ानाम-
प्यग्नीमामभ्नित्वमिति । श्वुव्यादीनि च कारणानि व्हितानि । पवमजुबन्धादिभ्यः कारणेभ्यः '
खातन्यं मनशिव्‌ादीनाम्‌ । प्रक्ान्तरपृथकत्ववत्‌ । यथा प्रक्ान्तराणि शाण्डिल्यविचाग्रभृतीमि
खेन खेनाजुबन्धेनालुबभ्यमानानि पृथगेव केभ्यः प्र्ञान्तरेभ्यश्च खतन््राणि मवन्देषमिति।
दृष्टश्चावेष्टे ाजसूयप्रकरणपदितायाः प्रकरणादुत्कर्षो वणत्रयानु बन्धा द्राजयक्षत्वाञच राजसुयस।
तदुक्तं भरथमे काण्डे--क्रत्वथोयामिति चेन्न वणज्रयसंयोगात्‌' ( जे० सू० ११।७।७) इति॥५०॥
प | . रनप्रमाव्याख्या ` #
नातिदेश इति तन्नेयाह-यस्विति । सूत्रे बहुवचनार्थमाह--श्रुत्यादीनि चेति । अनुबन्धातिदेशशरुतिरिङगवक्षेभ
इयर्थः । एवमिति । अर्थं इति रोषः । मनधिदादीनां खातन्त्ये क्रियाप्रकरणादुत्करषः स्यादिल्याशष्कथ स इष्ट इवाह-
ष्ठश्येति । एकादशे चिन्तितं "राजा खाराज्यकामो राजसूयेन यजेत' इति प्रकृयावेष्टिनाम काचिदिष्टिराग्राता--“अप्
योऽश्कपारो हिरण्यं दक्षिणा, 'वाहंस्पलयं चरं शितिपृष्ठो दक्षिणाः, 'टेन्द्रमेकादशकपालगृषभो दक्षिणा" इति । तसां वरणे
प्रयोगभेदः श्रूयते--“यदि ब्राह्मणो यजेत वाहस्य मध्ये निधायाहुतिमाहुतिं हुत्वाभिघारयेद्यदि वैदयो वैश्वदेवं चरं मघे
निदध्यादयदि राजन्यसतदैन्द्रम्‌" इति । अप्नियेन््रपुरोडाशयोर्मध्ये बार्हस्पदयं चरं निधायेयर्थः । तत्रा्नेयादिचष्पु अङ्गां
तश््ेण प्रयोगो भवति मध्येनिधानलिष्गासप्रयोगमेदे मध्येनिधानायोगादेतयान्रायकामं याजयेदित्येकवचनाच । सचतत्र
श्रयोगो राजसूयक्रतुबाह्यायामन्नायकामवणेत्रयकतकायामेवावेष्ट ज्ञेयो न तु क्रत्वन्तगेतायां । ननु किमत्र नियामकं क्र्थंय-
मप्यवेषटौ तच्रप्रयोगः किं न स्थादिति चेत्‌ । न । व्णैत्रयसंयुक्तायां काम्यायामेवाङ्गतच्रेक्यसाधकस मध्ये निधाना,
क्स सत्वादतो रिङ्गेकवचनाभ्यां तच््रेक्ये सति हिरण्यादिका मिलितैकेव दक्षिणा देया, अन्यथा प्रयोगेकयायोगत्‌।
राजमाच्रकतैकक्रवन्तगैतेषटौ तु वणैत्रयसंयोगाभावान्मध्ये निधानादिलिङ्गं नासि ततश्च तच्नेक्यसाधक्‌मावादक्षिणभेद
तश्रभेद. इयज्गानामाद्रत्तिरेव चरुष्विति सूत्रार्थः । अत्र चैकप्रयोगणिङ्गसख करत्वरथषटावसंमवं काम्येष्टौ च संभवं वद्ताभेन
आनन्दगिरीयष्याख्या
दादीनां तद भावात्रेष्टकाचितेन विकल्पः स्यादिलयाह- नहीति | अतिदेश पूवेपक्षानुयुण्यात्कथ मादिशब्देन ग्रहणमिलाशदय,
लुवदति--अ्विति । अभित्वसाम्धेनाप्यतिदेशसिद्ेम॒पारिशेष्यमिति दूषयति--तदिति । अम्नितवसाम्यसंमवमेव सुय
असीति । बहुवचनं धर्यति--श्रुल्यादीनीति । उक्तदेतुफलं निगमयति--एवभिति । दृष्टान्तमवताय ग्याचे--प्रान्हरेति ।
उक्तदृष्टन्तानुसारादनुबन्धायुक्तदे तुभ्यो मनश्चिदादीनामपि खातन्त्यमिति दाष्टोन्तिकमाद--एवमिति । सूतरवि मागव्यास्यासम्म
- तिक्षब्दः । मनश्चिदादीनां खवातन्तये करियाप्रकरणपाठसिदिरित्याशङ्कयाद--दृ्टशचेति । उत्कयै देतमाद--वर्भेति । तथापि प
सूयाङ्गत्वयोगादुत्तषौसिदधिः, तत्राहइ-राजेति । राजा खाराञ्यकामो राजसूयेन यजेतेलयारभ्यान्नेयोऽ्टकपालो दिर दसा
नाञवेष्टिनामिष्टिराम्नाता । तत्र यदि ब्राह्मणो यजेत बाहस्पल्यं मध्ये निधायाहृतिमाहु्तिं हुत्वाऽभिषारयेयदि दधो वैव ॥
राजन्यसतदेनद्रमिति श्रयते । तत्र किं ब्राह्मणादीनां राजस्य प्राप्तानां निमित्तार्थेन शभ्रवणसुत तेषामेव यागो विधीयत प
प्रजापाङनकण्टकोद्धरणादि राज्यं तस्य कतौ राजेल्यायप्रसिदधेखेवणिकानामपि तत्कदरैखप्रसिद्धया राजशम्दवतवेन राजामा ^
बरह्मणो यजेतेलयाथाः श्रुतयो निमित्ताथी इति नासि प्रकरणादुककपोञष्टेरिति प्राप्ते “युणवचनव्राह्मणादिभ्य कणि ६
पाणिनिना युणवचनेभ्यः शदधादिशब्देभ्यो बाह्मणादिशब्देभ्यश्च कर्मणि प्यग्प्रलयसरणाद्रा्ञः कमे राभ्यमिति 1
उयमिलवगमात्कोऽसौ रजेत्येक्षाया मयेषु तत्मसिद्धथभावेऽपि म्रेच्छानां क्षत्रियमात्रे राजशब्दप्योगारमलेच्छप्रतिदधा रान" । 1;
याद्ाहमणादौ च पालनादिकतैरि राजशब्द्य गोणल्वासत्रिसैव राजसूयेऽपिकारादराहमणवैरययोसत्रप्र १
जह्मणादिकठैकाणि कमौन्तराणि विधीयन्त शति राजसूयप्रकरणादु्कपौऽष्टरिति द्वितीये स्थितम्‌ । तत यथा कत्रि पवद
जाहणदिरनधिकारादवेष्टे राजसूयपरकरणादु्कर्षस्तथा मनश्िदादीनामपि करियाभरकरणादु्कमों रिङ्गादिभिरिति भाग । रं
चिन्तितमेतदिलाई--तदुक्षमिति । राजमूयप्रक्रियायामवेष्टिनामेष्टिरन्नातता आश्नियोऽशकपारो हिरण ध व नन ॥
पृ दक्षिणेति । तत्रा्नेयादिदविःष्वङ्गानां त्रेण प्रयोगः किं वावृ्येति संशये पूवेपक्षसत्रम्‌ “अष्टौ तवेकतश्र ल रिरे
वाहैस्पत्यं मध्ये निधायेति लिङ्गोपलम्भास्मरयोगभेदे च मध्ये नषानयोगदेहमाऽवाकामिलतचन
ऽज्ानां तत्रेण मावः सक्ृदनुष्ठानमिति पूैपक्ष छत्वाऽ्ाधकामप्रवोगेऽवटरिदं रिङ्गददोनादि न कलभ यि~
भेदुद्धेद द्यङ्गावृत्तिरेवेति राद्धान्ते क्रत्वथीयामपीष्टाविदं . लिङ्गदशंनाथस्तीलङ्गानादृसिरिलाशङ्कामनूच । ध ।
यामिति चेदिति । काम्यायामिष्टो "वदि ब्रमणः” इत्यादिना धूसंयोगात स्थां च मध्यनिधानादितिन

लिङ्गभूयस्ापि० ] = रलप्रभा-भामती-भानन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ७६१

न सामान्यादसप्युपलब्धषेतयुवन्नहि लोकापत्तिः ॥ ५१ ॥
यदुक्तं मानखवविति ततप््युच्यते । न मानसग्रहसामान्यादपि मनश्विदादीना कियाशेषवं
कटप्यम्‌ । पूषोक्तेभ्यः शरुत्यादिषेतुभ्यः केवलपुरुषाथैत्वोपटब्धेः । नहि किचित्कस्यचित्केन-
चित्सामान्ये न संभवति । नच तावता यथाखं वैषम्यं निवतेते । सृत्युवत्‌ । यथा 'स या एष
एव मृतयुयै पष एतसिन्मण्डले पुरुषः” इति “अमन शयुः, ( बू” ३।२।१०) इति चाश्ादिलय-
पुरुषयोः समानेऽपि सरत्युशब्दभयोगे नात्यन्तसाम्यापत्तिः । यथा च "असौ वाव लोको गोत-
माभ्नि्तस्यादित्य एव समित्‌ ( छा० ५।४।१) इलयत्र न समिदादिसामान्याोकस्याभ्निभाषा-
पत्तिस्तद्टत्‌ ॥ ५१ ॥
परेण च शाब्दस्य तादिध्यं भूयस्त्वास्वनुषन्धः ॥ ५२॥
परस्तादपि अयं वाष रोक एषो.श्रिश्चितः' इत्यसिक्ननन्तरे ब्राह्मणे तादिष्यं केवलविधापि. '
धित्वं दाब्दश्य भ्रयोजनं लक्ष्यते न शुद्धकमौङ्गविधित्वम्‌ । तन्न हि--"वि्या तदारोहन्ति
यश्र कामाः परागताः 1 न तत्र दक्षिणा यन्ति नाविद्वांसस्तपखिनः' इत्यनेन ऋोकेन केवलं
कम निन्दन्विद्या च प्रदोसननिदं गमयति । तथा पुरस्तादपि यदेतन्मण्डलं तपति, इ्यसिन्तरा
क र्नप्रमाध्याख्या [र । ।
प्रेण काम्यः क्रतर्थेष्टिविलक्षणत्वाकततुप्रकरणादुत्कषै इति सूचितम्‌ । स चोक्ष युक्त एव, राजमात्रकरतैकराजपूयक्रतौ
वत्रयकरतैकेटरन्तमावायोगादिति स्थितं, तथा मनधिदादीनामुतकषं इति भावः ॥ ५० ॥ एवं टषटान्तं विधटयति-
न सामान्यादिति । कतवथैत्वपुरुषाथतववैषम्येऽपि मानसत्वसामान्यं न विरुध्यते विष्रमयोरपि साम्यदशंनादिल्थः
॥ ५१ ॥ किंच पूर्वोत्तरत्राह्मणयोः खतच्रवियाबिधानात्तन्मध्यस्थल्यापि व्राह्मणस खतच्रवियाविधिपरत्मियाह--
परेण चेति । चितेऽमौ लोकटष्टिविधानं स्वतन्रसुत्तरत्र गम्यते पूर्वत्र मण्डलपुरषोपास्तिसत्सांनिष्यान्मध्येऽपि मान-
भामतीभ्यास्या
यदु्नाततःम्यपातिनोऽपि तत्तामात्याद्वियप्रथानलमेव र्यते न कोह्ृवमिलाह प्रण--परेण च शराष्दस्य ताद्विभ्यं
भूयस्त्वाच्वनुवन्धः; । स्फुटमस्य भाष्यम्‌ । असि राजपथः एज लारा्यकमो राजपूमेन यजेत इति । तं
प्रकूयाभनन्ति अगर्ठिं नमेष्टिम्‌ । अमेयोऽटाकपालो हिरण्य दकषिणेयेवमादि तां परकृल्याभरीयते । य ब्राह्मणो यजेत
हलं मध्ये निधायाहृति हत्वामिषारेयदि वेदयो वेश्वदैवं यदि राजन्य रेद्मिति । तत संदिदयत्‌-फि बरह्मन
पनां नििततायेन श्रवणपुत बह्मणादीनामयं यागो विधीयत इति । जत्र युटि प्रनापानकष्टकोदधरणादि कमं राज्यं
स्य कती रानेति राजशन्दस्यार्थप्ततो राना राजपूयेन यजेतेति र्यस्य क्तु रानपरूयधेकाहः । तस्मापसमवन्ययविरेषेण
हणधत्िफरया राव्यस्य कतीर इति तिद्ध सयं प्येते राजष प्राता ति ध्यदि ब्रह्मणो यजेत" इलयवमादथो निमि"
तथी शुतयः । अथ तु रज्ञः कमै राच्यमिति राजकर्तृपोगात्तकमं र्यं ततः को रनेदपक्षपमायैु त्िद्धमा-
पिकोमतामरतादिशन्दधौवधारणाय स्देच्छ्प्रतिद्धिखिन्धाणांभत्रियजाती राजकषब्दतिदविम्तदवधारणकारणमिति धत्रिय ए राजति
# बरहमणो्ययोः प्रपतिरिति राजपूयप्करणं भिचा ब्ह्मणादिकर्वाि प्रमगेव कमणि प्रायतत इति न सपित्तिकानि । तष
$ तव्य, नेमित्तिकानीति । राव्यस्य कतौ रजेदया्ाामन्धणा नाविवादः । तथाहि-त्रहणादिष परनापरठनक्षु
त्तकदण्डतपतरश्रेतचामराद्रिलाज्छनेषु राजपदुमाराधायश्रारिवादु प्रयुजाना दरयन्त । तनापिरतपततव्तिपत्तावप्यायन्मिो-
पोयवराह्वदार्यप्रतिद्ेगनप्रतिद्धितो बलीयसीतात्‌ । बटवदार्यप्रपिद्धिविरोधे वतन्मूखयाः पामिनीयप्रतिद्धः शपे लन
आनन्द गिरीयग्यागन्या [ति
पमतिरतोऽङदृत्तिरिल्थः । अत्र चैकप्रयोगलरिङ्गस्य क्रलये्वसंमवं कम्य न संवे कतऽ पयण ५ 6
कण्यसचनाद्वारेणाथाल्करणादुत्कषोऽपि सिध्यतीति ्रिया्रकरणान्मनश्चिदादीनामुतकप। मवयेतदनुगुणञुदाहस्यमिति बर््यम्‌
: ५० ॥ परोदीरितमुदाश्रणं विधय्यति-- नेति । परोक्तमनूच तदु्तरलेन चूत्राक्षराणि न्याचे--यदि्यादिना । मानतन
रहण सह मनश्चिदादीनां च भावनामयलर तुत्ये कथं छल्ादिभिः सवातन्य तत्राह--न । सलयपि सद्य 1
यमव्यदृत्मित्यत्र दृषन्तमादराय व्याचटे--गृष्युवदिति । नदील!९ विमजते--यथाचेति । उतत्तानुोानमानम-
ध मनश्दुदीनां च मावनामयत्वाविशऽपि पारतश्यखतश्रययोः सिदधिरिलाह--तदकदिति ॥ ५१॥ पूोरजक्षणयोरिचा-
"दरोनात्न्मध्ययातिनोऽस्यापि तल्माधान्यमिलाह--परेण चेति । संदिगपद नियो वक्रयशेषादितिनयावरन पायन
भनमयरेषमदुतत्त--परखादिति | उत्तरब्रह्मणस्य विच्राधान्ये गमकमाह--तत्रेति । बण _ वरिचप्राधान्यमत्रिद्यु-
। उपकरमतत्रेणोपसंहारेभेकसिम्वावये भवितन्यभि(५> भयेन चकार व्याकु्वनपवेमपि नाहमणमनुततथते-सथेति ॥ तस

(म्थृटः कलवर

७९४ अव्शकिरमाष्यम्‌ । = (भ. ३ पा. रअ. ३०६१६

हणे विधा्रधानत्वमेव रक्ष्यते *सोऽगृतो भवति मच्युद्ैस्यातमा भवति! इति विद्याफै
षोपसंहारान्न कर्मप्रधानता तत्सामान्यादिहापि तथात्वम्‌ । भूयांसस्त्वद्यवयवाः स
तव्या विद्यायामिस्येतस्ात्कारणावभ्रिनाजुबध्यते विद्या न कमौक्षखात्‌ । तसान्मनधिदा
दीनां केषवरविदात्मकत्वसिद्धिः ॥ ५२ ॥

एक आत्मनः हारीरे भावात्‌ ॥ ५६३॥
(> आत्मा देहस्तवन्यो वा चेतन्यं मदशक्तिवत्‌ ॥ भूतमेलनजं देहे नान्यत्रात्मा वपुस्ततः ॥ ५॥
(८. भूतोपरग्धि भूतेभ्यो विभिन्ना विषयिस्वतः ॥ सेवातमा भौतिकादेहादन्योऽसौ परलोकभाक्‌ ॥ २॥
शह देहम्यतिरिक्तस्यात्मनः सद्भावः समथ्यैते बन्धमोश्चाधिकारसिद्धये । न शसति देहभ्यति.
* रिक्तात्मनि परलोकफलाश्चोद्ना उपपदेरन्कस्य वा ब्रह्मात्मत्वसुपविद्येत। ननु दाखप्रमुख एव
प्रथमे पादे शाख्रफलरोपभोगयोग्यस्य देहम्यतिरिक्तस्यार्मनो.ऽस्तित्वमुक्तम्‌ । सस्यञुक्तं भाष्यङता

न तु तच्रात्मास्तित्वे सूत्रमस्ति । इह तु स्वयमेव सूत्ररृता तदस्तित्वमाक्षेपपुरःसरं प्रतिष्ठापिः
| तम्‌ । इत पव चाृप्याचायेण राबरखामिना प्रमाणखक्षणे वीतम्‌ । अतपव च भग-

ध न ण ^ १ 0/७

[00020010 1) कज ८५ = ५ ^^ ~^ ५ ५

^ ^ ^ ^

रन्नपरमान्याख्या
साप्नयः खतन्त्रा दयः । तरि क्रियान्निना सह पाठः किमथमियत आह-भूयांससत्विति ॥ ५२॥ मनधिदादर
पुरुषाथत्वमुक्तं तदयुक्तं देहातिरिक्तपुरुषामावादिलयाक्षिपति--पक आत्मनः शरीरे भावात्‌ । सिदधान्तफलमाह-
घन्धेति । पूर्वपक्षे तु परलोकाथकर्मसु मोक्षाथैविदयायां चाप्रदृत्तिरिति व्यतिरेकसुखेन फलमाह-न ह्यसतीति।
व्यतिरिक्तातमविचारस् पूर्वतन्त्रे कृतत्वात्पनसक्यमियाशङ्खय॒तन्रयविचारसखापीदमेव सूत्रं मूलं जमिनिसूत्रामावादतः
क ॒पुनरक्तिरियाह- ननु शाखेव्यादिना । यज्ञायुधी यजमानः खर लोकमेतिः इ्यादिवाक्यख भोतुरभावदः
प्रामाण्यप्राप्तावित एवाकृध्य भोक्तर्विचारः कृत इलयत्र दृत्तिकारवचनं रिङ्गमाह-भत एवेति । तत्र सूत्रामावदिवेदषैः।
भामतीव्याख्या ।

स्याद्‌" इति न्यायेन बाधनत्तिदनुगुणतया वा कथंचिन्नलनङलादिवदन्वास्यानमात्रपरतया नीयमानतवाद्राज्यस कतौ रानि पि
निमित्ताथोः श्रुतयः । तथाच यदिशष्दोऽप्याज्ञसः स्याद्विति प्रातम्‌ । एवं प्राप्त उच्यते--(रूपतो न विशेषोऽस्ति च्म
योगयोः । वदिकादक्यशेषातु विेषस्तत्र द्रितःः ॥ तदिह राजशब्दस्य कर्मयोगाद। क्रि प्रयोगः कै्रयोगद्रा कमणि सि
वैदिकवाक्यशेषवदमियुक्ततरस्यात्रमवतः पाणिनेः स्मृतेरनिर्णीयते प्रसिद्धिरन्धाणामनादिरादिमती चायौणां मिदवगोगव्यादिशः ।
नच सेमव्रितादिमद्धावा प्रपिद्धिः पाणिनिस्मृतिमपोययनादिप्रपिद्धिमादिमतीं कुस्सहते । न
दिपदग्रिदधेस्यादिमचापत्तेः । तस्मात्राणिनीयसमृूयवमताननप्रतिद्धिवीयस्सेन पृत्रियलजाती राजशब्द पस्थ ध |
राजशब्दो गौण इति क्षत्रियस्येवाधिकाराद्राजपूये तसरकरणमपोचविटेरकरषः । अन्वयातुरोधी यदिरश्दो न लमू र
तमन्यथयितुमहति । अत एवाहुः-"यदिशब्दपरित्यागो स्व्य्याहारकल्पनाः इति । अयं च व
याजयेदिति नास्तीति चिन्ता । एतस्मिस्छपिकरिऽन्ना्यकामस्य त्रवणिकस्य संमवास्मिनिमितता्ता बहमण
दुरवीसेति ॥ ४७॥ ४८ ॥ ४९॥ ५० ॥ ५१॥५२॥ पक आत्मनः शरीरे भावात्‌ । शि
समथैन्रयोजनमाह्-बन्धमोक्षेति । असमने वन्धमोक्वपिकारामवमाह-न छसतीति । अपतत व
चोदयति-- नन्विति । परिहिरति--उन्तं भाष्यशृतेति । न सूत्रकारेण तत्रकतं येन पुनरुक्तं भवेदपि ठ भाव

आनन्दगिरीयव्याख्या नये का हानिः, ता
विधाप्राान्ये लिङ्गमाद--सोऽदृत इति । पू्वोत्तररक्यणयोविचाप्राधान्यऽपि परकृतत्रहषणय कमंपराधान्य # पमि
तदिति । कथं ताईं विचायाः स्वातन्त्ये कमोधिकारे समान्नानमितयाराक्य भूयस्लादिलादि भवुक
धतिलिङ्गादिभिः सिदधमथमुपसंहरति- तस्मादिति ॥ ५२ ॥ मनश्िदादीनां न पुरुषाथत्वं पुरुष्व नलामणद्वि |
कषिपनि--पूक इति । अधिकरणस्य तातपर्यमाह--दृहेति । तत्सम्थनफलमाद--बन्धेति । ५ त, |
पवगौधिकारिस्वसिद्धौ इतं व्यतिरेकचिन्तयेलयाश्कयाह--नष्टीति । व्यतिरेकविचारस्य पूवैतत्रण ह ववि । १
सत्कृता तश्रातिरिक्तात्मानुक्तेन पौनरक्यमिाष--सल्यमिति । प्रृते पूवैमीमांसातो विशेषमाई व यनानः सा स
प्रथमे पदे दर्दितमात्मास्ित्वं नरि मूलभूतं सुप्र विना मार्यं युक्तं, तत्राद--दइत इति । प भगरगमबधयोति
या्ीतिवाक्यस्यातिरिक्तात्माभावादपामाण्यप्रापतौ तत्परिहारेण प्रथमाध्यायोपयोगितया तदस्तिशवमिदमेवा त यसाद् न
यति-प्रमाणेति । एतसदेवाङृष्य ततरास्मासित्वुक्तमिलतर दत्तिकारवचनं गमकमिलाह--भत

एेकाल्याभि° 1 रहप्रभा-भामती-भानन्दगिरीयव्यास्यात्रयोपेतम्‌ । ७६५

सण प्रथमे तश्र आत्मास्तित्वाभिधानप्रसक्तौ शारीरके वक्ष्याम इत्युद्ारः कृतः । इद
चेदं चोदनाक्षणेषूपासनेषु विचायमाणेष्वात्मास्तित्वे विचायते इस्अशासरोपत्यभद सनाय ।
अपिच पूैसिन्नधिकरणे भ्रकरणोत्कषाभ्युपगमेन मनश्विदादीनां पुरुषाथैतवं वर्णितं कोऽसौ
पुरुषो यद्‌थी पते मनशिदादय शइव्यस्यां प्रसक्ताविदं देहव्यतिरिक्तस्यात्मनो ऽस्तित्वमुच्यते
तदस्तित्वाक्षेपाथै चेदमादिमं सूत्रम्‌ । आक्षेपपूर्विका हि परिदारोक्तिविवक्षितेऽथ स्थूृणानि-
लननन्यायेन श्ढां बुद्धिमुत्पादयति । अत्रैके देदमात्रात्मदरिनो रोकायतिका देह्यतिरि-
लव्यात्मनोऽमावं मन्यमानाः समस्तव्यस्तेषु बाह्येषु पृथिव्यादिष्वदृष्टमपि चेतन्यं शरीराका-
रपरिणतेषु भूतेष स्यादिति संमावयन्तस्तमयशचतन्यं मदशक्तिवद्विक्षानं चेतन्यविशिषः कायः

न“ ~ ^ ~~~ ~ ~~~ ~~ ~

~~ ~ ~~ ^~ ~ ~~~ ~~ - ~ ~~ “^~ ~ ~

[क का

रन्नपरभाव्यास्या
उदार उपरमः । अखाधिकरणखासिन्पादे प्रसङ्गसंगतिरिदाद-इह चेति । आमुष्मिकफटोपरालनानिरणयप्रङ्नेन
तदोक्षितात्मासित्मुच्यत इयर्थः । एतत्सिद्धवकृटश््रथमसूत्रेऽथशब्देनाधिकारी चिन्तितससादिदमधिकरण सरवषान्न-
मिति शाघ्रसंगतिमाद--छृत्खेति । आश्षेपलक्षणामवान्तरसंगतिमाट--अपिचेति । देहातिरिक्त आत्मासि न वैति
नदिविपरतिप्तः संये पूरवपक्षमाह--अत्रैक इति । यदपि समस्तेषु मिरितिपु भूतेषु चतन्यं न द तरोदकुम्भख
| हानामावादयस्तेषु तु नास्त्येव तथापि देहातमकभुतेषु खादिति तभ्यो भूतेभ्यश्रेलन्यं सेभावयन्तो मदशक्तिवद्ि्ञानं
षातजं तद्विक्िष्टसेषात आत्मेयाहुरियन्यः । यथा मादकदरन्येषु ताम्बूरुपत्रादिषु प्त्येकरमदृष्टापि मद्शक्तिसतत्प॑घाता-
भामतीच्याख्या
लपक; प्रमाणलक्षणोपयोगितया तत्र कृत इति । यत्‌ दह पूहृदव्ययत्‌ एव्‌ भगवतोपवंणोद्धारोऽपकष॑सय कृतः ।
चास्य पूोत्तरतन्वरेषलमाह-इह चेति । पू्वीपिकणतंगतिमाह--अपिचेति । नन्वासालिवोपपतय एवतरो-
गनं [कि तदकषिेणेलत आह--भाक्षपपूर्विका दीति । आप्माह--अनरैके देहमात्रातदिन इति ।
पपि समस्तव्यत्ेषु पृथिव्यत्ेनोवायुपु न चैत्यं तथापि कायाकारपरिणतेषु भविष्यति । नहि रिष्वादुयः तमत्त
न मदना छा इति मदिसकारपरिणता न मदुयनि । अहमिति चातुभवे दह्‌ एव गेरद्यकारः प्रथते । ननु तदुतिस्तिः
तदूधिषनः कुण्ड इव दधीति । अत एवाहं स्धूढे गच्छामीतयादविसामानापिकरण्योपपत्तिरहमः रधूठादिभिः । न नतु दधि
हमानाधिकरणानि मधुरादीनि कुण्डेकाधिकरण्यमतुमवति सिते मधुर कुण्डमिति । न चाप्रयपूमामतलपनुमनािनिः
रवयपत्रेतुम्‌ । न लल्वप्रलयक्षं प्रमाणमपि । उत हि--देश्कालादिस्ूपा्ा मदाद्धिलापु शनिपु । भवानामनमानन पर्षि
्वितिदटमाः इति । यदू च उपरन्धिसाष्यनान्तरीयकमवस्य चस्य गतिलदू केव कथा चनयमिचररस्य शन््ाः
धौपतेधालयन्तपरोकषाथगोचराया उपमानस्य च परैकदेशसाद्स्यविकस्पितश्य । स्वपरूण टत. । एकदेशुपारूणे चाति
गर्वस्य सवेणोपमानात्‌ । सौरस्तु रैतुमोष्यकृता व्यास्यातः । चे हितारितमाधिपरिदार व्यपररः । म॒ च शरी-
राधीनतया दयमानः दरीरधमे खं प्राणः शवापुप्रश्वतादिरूपः शरीरम एव । दच्छप्रयतादयश्र यद्रतिः तथापि वरीगानि-
आनन्द्गिरीययास्या ।

निरूपयति तस्मदिवेति यावत्‌ । आ्मासितस्यासातपूवैकाण्ड प्रति नयनमपकपललोद्धायो निविश्य । अथात्रापि ९
ममतरेऽथश्ब्दोपात्तोऽपिकारी ६ चारितस्तत्कथमिद पुनस्निरूपणं, तत्राह- दह चेति । तत्र लोकमिदतमानननाविक दितो
न तद्विशोषश्चिन्तितिः । रते तु विधिप्रमाणकेषूषासनेपु विचायमणेषु तिचा पि्ञेषतस्तदक्तिनल्यसि भ इयथः । प्राम-
क्िकीमध्यायपादसंगतिमभिकरणस्योक्ला शतिशालसंगर्ति सूचयति--कृस््ेति । सर्व वमनाय तदुनिचासतमनश सास्र
रेषभूतमभिकरणमतिरिक्तात्माविचरे सवस्या दुैरलादतोऽतिरिक्तसयसिनः शेषलं दरवत वरिवार्‌ इयः । ५
लः पूोत्तरभिकरणसंगतिमाद--भपिचेति । श्म संगगमिस्ः। भन्न ५ १ 1
गरगतिमाह--तदसिस्वेति । अतिरिक्तातमासिसि सध्ये गि तदािगेलाराङनाह आक्षिपति । , १ क | म
नश्विदादयोऽद्ो यदथ स॒ पुरुपो विषयः स किं देहलदतिरक्त वेति विप्रपत्तः स ध (०
{दतमगादसिद्धिः सिद्धान्ते वैदिकात्मतिद्धिरिति फलभेदः । परीक्कव्यवहारभूमिः मकः । व न
7 व्वावते मनु्योऽहमितिदेहसारप्रययारन्बनलवदतिरिततातमसतसे मान नव गृहत देति 0 | ॥
१मविनानेतनुख कथमात्मसवमिलयाश्वाह--समस्तेति । पकैकलिननविचमानं कथ सपात्‌ ठ › तत्राह-

6भावयन्त इति संवन्धः । संघातविेष कायगिरेषसते दृषठन्तमाह--मदेतिं । १५५५

सातताम्बृलदिरदष पददानिः मधति
थ { ३ मोनत मृत भोगः
मो तथेदं शानमकेकसिशदृ्टमपि देहाकारपरिगतभूतषु संहतेषु भवतीति चाहुरिति योजना । दस्यैव भोर

~र येतम्यमिल्या त्वन: समीपनगसयिनो-
सादिसरृदवाह--चैतम्येति । अभिसनिधानादयः? -वौणयमिवात्मसंनेददवैतस्यमिसतिरिकिस
` 9

७६६ ब्रह्मसूत्रशांकरमाभ्यम्‌। | भ.२पा.३अ. ३० (1

पुरुष इति चाहुः । न स्व्ेगमनायापवगंगमनाय घा समथो वे्टब्यतिरिक्त मात्मास्ति यक्तं
चेतन्यं देहे स्यात्‌ । देह पव तु चेतनश्चात्मा चेति प्रतिजानते । हेतुं चाचक्षते शरीरे भावा-
दिति । यद्धि यसिन्सति भवत्यसति च न भवति तसद्धमत्वेनाध्यवसीयते यथाऽप्निधमोवौ-
ष्ण्यध्रकाश्षौ । प्राणचेष्टाचेतन्यस्खव्यादयश्चात्मधमेत्वेनाभिमता आत्मवादिनां तेऽप्यन्तरेव
उपलभ्यमाना बहिश्चाचुपलमभ्यमाना असिद्धे देदव्यतिरिक्ते धर्मिणि वेदधमौ एव भवितुम.
हैन्ति । तस्मादव्यतिरेको देदादात्मन इति ॥ ५३॥ प्व प्रत्ते ब्रूमः
व्यतिरेकस्तद्धावाभावित्वान्न तूपरुग्धिवत्‌ ॥ ५४ ॥

न त्वेतदस्ति यदुक्तमग्यतिरेको देहाद्‌ात्मन इति । व्यतिरेक एवास्य देहाद्धषितुमरति।
तद्धावामावित्वात्‌ । यदि देहभावे भावादेहधर्मत्वमात्मधमाणां मन्येत ततो देहमावेऽप्य.

५
ए विं ण ^^ ^ 0 ~^

रन्नप्रभाव्याख्या
जायते तद्रदिल्यथः । ननु देहः खयं न चेतनः घटवद्धोतिकत्वात्‌ कितु चेतनः के्चित्खगोदिभोक्ताऽस्ति ततसानिष्याेह
वैतन्यतिभ्रम इयत आह-न स्वगैति ॥ ५३ ॥ मनुष्योऽदं जानामीति देहस्य ज्ञातृतायाः प्रयक्ष्वादा्धरमते
प्रसिद्धानां धमौणां देहान्वयव्यतिरेकानुभवात्तदन्यात्मनि प्रयक्षाभावादग्रयक्षखाप्रामाणिकत्वादैह एवात्मेति प्रप्ते पत्रः
नत्वितिपदेन सिद्धान्तं प्रतिजानीते- नत्वेतदिति । अनुमानस्य तावस्रामाण्यमनिच्छताप्यास्थेयमन्यधा व्यवहारातिदैः।
न ह्यनागतपाकादाविष्टसाधनतानुमितिं विनां भरव्रत्तिः संभवति । तथाच ज्ञानादयो देहन्यतिरिक्ताश्रयाः देहसच्वैऽप्यसत्वः
व्यतिरेकेण देहरूपादिवदिदयाद--ग्यतिरेक पवास्येति । नचादो दयामदेहस्य पश्वादूपान्तरे व्यभिचारः, गुणता
द्य प्यजालयवच्छेदेन असत्त्वसख विवक्षितत्वात्‌ । देहे ऽवस्थिते सद्‌ा रूपत्वावच्छिन्नमस्व्येव । ज्ञानत्वावच्छिन्नं तु नातीति

भामतीष्याख्या
सिततिस्य तदाश्रयहुपब्धेः सति शरीरे भावाद्‌ अन्तःशरीराश्रया एव, अन्यथा दृष्टहानादृ्टकश्पनाप्रतङगत्‌ । सीरिति
आसनि प्रमाणाभावाच्छरीरे च संभवाच्छरीरेवेच्छादिमदासेति प्रा उचते--॥ ५३ ॥ उ्यतिरेकस्तद्धावाभाविवाप्
तूपलम्धिवत्‌ । नाप्रलं प्रमाणमिति बुवाणः ग्र्टनयो जायते कतो भवानहमानादीनामप्रामाण्यमवधातिवानित । र
हि लिङ्कादिरूपमत्रम्राहि नाप्रामाण्यमेषां व्िनिश्ैतुमरति । नहि धुमज्ञानमिरवैषामिद्धियार्थसननिकषीदप्रामाण्यजञानुदेतमहत । क
देशकाावस्थारूपमेदेन व्यभिचरोलेशषमा । न वेतावान््रयकस्य व्यापारः सेमवति । यथाहुः--नहीदमियतो नपर
समथ सनिहितविषयबलेनोदत्तेरविचारकतवादिति । तस्मादुसिन्ननिच्छतापि प्रमाणान्तरमम्युपेयम्‌ । अपिच प्रतिप परमाप
हायाप्रतिपत्नसंदिग्धाः म्रेश्वावद्धिः प्रतिपायन्ते । न चेषापित्थंभावो भवस्लक्षगोचरः । न स्वेत गौरलादिवल्रलक्षगोचशः प
वचनचेशदिरिङ्गाठमेयाः । नच लिङ्गं प्रमाणं यत एते सिष्यन्ति । न पूंसामित्थंमावमविज्ञाय यं कंचन पुरं पिद
परिषतोऽनवपेयवचनस्य प्धषावत्ता नाम । अगिचि पशवोऽपि हिताहितप्राप्िपदिारा्थिनः कोमल्श््पद्यामलायां भवि वानि । ।
परिहरन्ति चाश्यानतृणकण्टकाकीणोम्‌ । नास्तिकस्तु पशोरपि पशरिष्टानिष्टसाधनमविदयान्‌ । न लल्वस्मि्नतुमानगोचरृतिः
ृत्तिगोचेर परल प्रमवति । नच प्रम्यायनाय श ्रयुजीत शन्दस्याथस्यपरलषलात्‌ । तदेव मा नाम पूति
जन्मान्तरमस्मिनेव जमन्युपरिथतोऽस्य मूकलप्रवृततिनवृत्तिविरहरूपो महानरक । पराक्रान्ते चात्र पूरिभिः । अलनपरेषगोका
प्यन्यथाठुपपदयमानार्थप्रमवाथोपत्तिः । मूयःसामान्ययोगेन चोपमानघुपपादितं प्रमाणलक्षणे । तदत्र तावस्माणनतः ५
मेवाहमललयः शरीरातिरिततमारम्बत शयन्यव्यतिरेकाम्यामवधारयेते । योगव्याप्वरस्परदश्चायां च रधर
हेकारसदस्य प्रलभिज्ञायमानलमिुक्तम्‌ । सूत्रयोजना तु न खव्यतिरिक्तः कितु व्यतिरिक्तं आसा वेहद्‌ । 5

आनम्दगिरीयष्याख्या हति ूत्रमरेन
ऽमावात्न देदसय सैतन्यवेदिष्टयमियाशङ्याह- नेत्यादिना । आत्मा तषि कः सख्यादिखयपेक्षायामाद--दह । रणते
दविरिलर्ः । ग्र

श्तेऽय हेतुमबताययं व्याच्ट-- यद्धीति । अन्वयन्यतिरेकाभ्यां चैतन्यस्य दे्षमेतेवेति तात हवासः
भिलया्ट--प्राणेति । चेष्टा हिताहितप्रात्िषरिदाराथौ व्यापारः । आदिपदेनेच्छद्ेषादय उक्ताः । तेषां दद
तदरमतेलाशङ्खथाह--असिद्ध इति । प्रलक्षेणातिरिक्तात्ममोऽदृटेमौनान्तरे चासंमतेगोरोऽदं स्थूरोऽहमिति च
त्वात्तदाधारस्वमेव प्राणादीनामिलययैः । देहाप्मवादी प्रयक्षफलसुपसंहरति--तस्माविति ॥ ५२ ॥ त
एवमिति । तत्र न लिति पूतैप्षनिषेधम्रतिकञां विभजते--न एविति । उत्तरपकषमतिरशा मारो विरोपण
देतुमवतार्यं व्याचष्टे-- तदिति । देहभवेऽपि प्राणादीनाममावो मूतावस्यायामास्थेयः । चैतम्यादयो |
द्धावामावित्वात्‌ । ये तद्विलेषयुणास्ते न तद्धावाभाविनो वथा रूपादय श्याद--देहैति । वैलक्षणय व

नी
^

एकाल्याधि०] ` रलप्रभा-भामती-भनन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । 3६७

त्यमेषेषां किं न मन्येत । देहधमेवेलशक्षण्यात्‌ । ये हि देहधम रूपाद्यस्ते याव-
हहं मवन्ति । प्राणवेष्टादयस्तु सस्यपि देहे मृतावस्थायां न भवन्ति ! देहधमौश्च रूपादयः
परैपप्युपलभ्यन्ते न लखात्मधमशचैतन्यस्मृव्यादयः । अपिच सति हि ताषदेहे जीवद्वस्था-
यामेष मावः शक्यते निश्चेतुं न त्वसत्यभावः । पतितेऽपि कदाचिदसिन्दहे देहान्तरसंचा
रेणात्मधमी अनुवतैरन्‌ । संशयमाभ्रेणापि परपक्षः प्रतिषिध्यते । किमात्मकं च पुमरिदं
चेत्यं मन्यते यस्य भूतेभ्य उत्पत्तिमिच्छतीति परः पयेलुयोक्तव्यः । नहि भूतचतुष्यव्य-
तरेकेण रोकायतिकः किंचित्तसवं परलेति । यद युभवनं भूतभोतिकानां तशचेतन्यमिति चेत्‌।
तहि विषयत्वात्तेषां न तद्धमेत्वमश्चुवीत खात्मनि क्रियाविरोधात्‌ । न ह्निरष्णः सम्स्वा-

क 4 ~ ज
= ~

रन्नप्रभाष्यास्या
तकां देहधम । किंच एते न देद्युणाः पररैरददयतादिलयाह--देह धरमाश्ेति । किच देह्यतिरेके तेषामभावय संदि-
लात देहधमैतलनिश्य इलयाह--अपिचेति । न आनुपरम्भात्तेषामभावनिश्वयस्तवानुपरच्येरमान्वात्‌ , तद्धम्योत्मनो
हान्तरप्ाप्याप्यतुपरम्भोपपत्तेचेति भावः । उपलब्धिवदिति सत्रस्थं पदं व्याट्यातुमुपक्रमते-किमात्मकमिति ।
तकि भूतातिसिक्तं तत्वमुत रूपादिवद्रूतधममैः । नायः, अपपिद्धान्तादिः्युक्ा द्वितीयमा निपेधति-यद्‌नुभवन-
भामतीव्याख्या

भप्रिवात्‌ । चेतन्यादिर्दि शरीरणः ततोऽनेन विशेषणेन भवितव्यम्‌ । न तु सेस्यापसिागकमोगादिवःसमान्यगुभेन ।
तथाच ये मूतविशेषशुणास्त यावद्भूतमाविनो दृष्टा यथा स्पाद्यः । नद्यप्ति संभवः भूतं च रूपादिरहितं चेति । तसमाद्धतपिरैष-
गणरूपादिवेधर्यान चेतन्यं शरीरणणः । एतेनेच्छदीन। शरीरविरेषगणतं प्रयुक्तम्‌ । प्रणचेष्टादमो यदपि देहधम एव
तुपि न देहमतरप्रमवाः । मृतवस्थायामपि प्रसक्गत्‌ । तसमाचस्यते अपिष्ठनदिहधमी भवनि स दहातिषिति जाला ।
अशटकारणसेऽभ्युपगम्यमाने तस्यापि देहाश्रयलाठपपततेराेवाभयुपेतव्य इति । परेभम्यीनतरमाह-देहधमांश्चेति । सपर
प्ल हि देहधमी चा यथा रूपादयः । इच्छादयस्तु लप्रयर्भा एवेति देहधर्मधभ्यं । तादपि देहातित्तिधमी शति ।
तत्र यद्यपि चैतम्यमपि भूतविशेषरुणस्तथापि यावद्ूतमतुवतेत । नच मद्शक्या व्यभिचारः । समध्वर सामानयगणलत्‌ ।
अपिच मदशक्तिः प्रतिमदिरावयथे मत्रयावतिष्त तद्वदेऽपरि चैत्यं तदवयते्वपि मत्या भवेत्‌ । तथा चकसिन््
बह्वप्रेतरन्‌ 1 नच बहूनां चेतनानामन्योन्यामिप्रायादविधानपंभव इति एकपाशनिबद्धा इ बहवो विह्माः ्रिमद्दिक्रि-
यामिपूाः समथ अपि न दृष्तमात्रमपि देशमतिपतितुपरस्सहन्ते । णं रारीरमपि न िषिकतैगसहन । अपच नान
यपात्रात्तद्मधरपिमावः शक्यो विनिशेतु, मा भृदाकसिसय स्रौ पमः रवेष्व्वयात्‌ । अगि लन्वयव्यतिरेकाम्यप्‌ । तंदिग्पश्रव्
यतिक; । तथाच न ताधकलमन्वयमातरसये्ाह--अपिच सति हि तावदिति । शषणानः विवभृरक्रिपति--
क्ेमातमकं चेति । स पेकमन्येनाह- नदीति । नाततिक आह--यद्‌ नुमवनमिति | गरथाहि मूतपरिणमभदौ
सदि तु भूतचतु्यादर्धन्तसेवं भूतपरिणामभेद एव चैत्यं न ए भूतेभ्योऽान्तर गन पृषिव्यापलेजो वृर
तानि" इति प्रतिजञाव्याधातः स्यादिलधेः । एतदुततं भवति--चतुणीमेव भूतानां प्त नगलरिणमे न लल
[चान्तरं यस्य॒परिणमो रूपादयोऽन्यदर परिणापान्तरपिति । अन्रोकतामित्तावदूपपततिमिरहयमैतं । निरत तथाप्ुप्रपयन्त-
भिपिसयाई - चेत्तहीति । भूतधम रूपादयो जडताया एवं धथ 4 तिपपिणः । नच केचदिषयाणामपि भिः

आनन्दगिरीयव्याख्या
नाग्यवृर्ति वारयति--ये हीति । हेव्वसिदधवयाह--प्रणेति । तर्षा ५
मदर्॑नात्‌ । अतो देदातिरिक्तसतदथिष्ठतिति मावः । चेन्यादीना देहमेलामावे हेवन्तरमाह व ९
पौः परैरनुपलमभ्यमानत्वाये तद्धमौस्ते पररुपरुभ्यन्ते यथा सपर्य इल्यः । सतश्च तेर्पान देहर्मतेयाह-- ।

| पपामितेल्याद--सतीति । व्यतिरे.
गहि धमेधर्मितवमन्वयमात्राधक्तमतिप्रसङ्गादतो व्यतिरेकोऽपि वाच्यः सोर संदिग्ध शति न धर्मध्रितेल्याद--सत१ ४
॥ इ--संशयेति । न ताव्तवाद्रीनममावनिश्वायकं प्रलक्र+¶

केह हैतुमाद--पतितेऽ्वीति । तत्रापि न प्रमाणमिलयारय

हध्मल परोरमयीरप निश्चि.
भामाण्यान्मम स्वानो देष्ान्तरसंचारततद्धमेदृषटिरिति संदिशते तावन्मात्रेण चतमयादीना न । तत्कि
तान्वयादेरेव साधकत्वाविवादादिति मावः । उपरुभ्धिवदिति पदं चोधयुेन न्स # अति तिदान्तवियोधमाई--
भूतचतुषटयातिितिं न वेति विमराथैः । अप्रतेष्ये कथं प्रश्नः खात्‌) नागस्य त तम्योऽम्तरलामावान् व्यतिर
षीति । धर्मषभिणोसादाल्यामेदपकषमालम्बते-यदिति । भूतप्रिणामलाचेतन्यख रूपादिव

न्व -7रमाहइ--तद्िति । उक्तस्पं
पिति माव; । भूतपरिणामल्वं चैतन्यस सूपादिवषमबोकसा रक्तमिति मानो दोपानपमाष--तवि
त्यं तहि सात्मानं प्ति भूतभौतिकानां विषयता ्रमैष्वेन तदभदः प्रतिपयेतेखत्र

विदोषगुणत्वामव्रिऽपि न देदमाश्रप्रमवल्यं सृतातरस्याया-

हु माह--स्वात्मनीति ॥ अतिवास

कि

७६८ - बहमसुसरशांकरभाष्मम्‌ । [भ., ६ पा. २-अ. ३५ व

त्नं वहति । नहि नट; शिष्छितः सन्खस्कन्धमधिरोक्ष्यति । नि भूतमौतिकधमेण सता
चेतन्येन भूतभोतिकानि विषयीक्रियेरन्‌ । नहि रूपाद्भि; खरूपं पररूपं घा विषयीक्रियते
विषयीक्रियन्ते तु बाद्याभ्यात्मिकानि भूतभोतिकानि चैतन्येन । अतश्च यथैवास्य भूतभौिव
विषयाया उपरुन्धेभीवोऽभ्युपगम्यत पवं व्यतिरेकोऽप्यस्यास्तेभ्योऽभ्युपगन्तव्यः । व
ग्धिखरूप एव चन आत्मे्यात्मनो देहम्यतिरिक्तत्वम्‌ । निव्यत्वं चोपलब्धेरेकरुप्यात्‌।
अहमिदमद्राक्षमिति चावस्थान्तरयोगेऽप्युपरुब्धृत्वेन प्रत्यभिक्ञानात्‌ । स्मत्यादयुपपत्तेशच ।
यततक्तं शरीरे भावाच्छरीरधमे उपरन्धिरिति तद्णितेन प्रकारेण प्रत्युक्तम्‌ । अपिच सत्सु
परदीपादिषूपकरणेषूपलन्धिरभवत्यसत्सु न भवति । न चैताघता प्रदीपादिधम पवोपलब्धिभै
वति । पव सति देह उपरन्धिभैवत्यसति च न भवतीति न देहधर्मां भवितुमर्हति । उप.
_ करणत्वमात्रेणापि | परदीपादिवदेहोपयोगोपयत्तेः । न चात्यन्तं | देहस्योपलब्धावुपयोगो ऽपि
रन्नप्रमाव्याख्या #
मरिल्यादिना । देहात्मकभूतानां चैतन्यं प्रति विषयत्वात्कर्तृकर्मविरोधेन विषयस्य कतृतवायोगान्न भूतकर्तृकतवं चेत्य
यर्थः । किंच ज्ञानख भूतधर्मतवे रूपादिवजाच्यापत्तेनं तद्ध्मत्वमियाह- नीति । फकितं सूत्रपदार्थमाह--अतशचेति।
या देहातिरिक्ता सद्रुपोपरष्िः स एवाःमा चेदनिलयः स्यादुपलन्धेरनिदत्वादियत आह- नित्यत्वं चेति ! घटः सुरी
पटः स्फुरतीति सर्वत्र स्फूर्तेरभेदान्नियत्वे विषयोपरागनाडे तु नाशभ्रम इव्यर्थः । एवमात्मा देहाद्धिश्न उपरब्धिर्पलाद्‌
पलन्धिवदिव्युक्तम्‌, किंच जाग्रत्खप्रयोददहमेदेऽप्यात्मेकत्वप्रयभिज्ञानादात्मभेदे चान्यानुभूतेऽन्यख स्मरतीच्छरुपपते
खप्रस्म्यादिमानात्मा ठेदाद्धितर इयाह-अहमिति । निरस्तमप्यधिकामिभित्सयानुवदति--यत्तृक्तमिति । उपर
ददान्वयव्यतिरेकौ न देदधर्मत्वसाधकौ तन्निमित्तत्वेनान्यथासिद्धेरियधिकमाह-अपिचेति । उपर्भिमत्रे देह्य
निमित्तलमप्यसिदमिलयाह- न चात्यन्तमिति । सप्रोपरन्धिने देदजन्या, देहम्यापारं विनापि भावाद्ृक्षवत्‌। अत एव तन.
भावेऽपि स्वप्रवयोगिनां भोगं सूत्रकृदवकष्यति।जाग्रदुपलब्यदेहजत्वमस्तीययन्तमिव्युक्तम्‌।तस्मादुक्तानुमानायुगदीतान्मम ररीर
, - भामतीव्याख्या
पिले भविष्यतीति वाचम्‌ । सात्मनि दृत्तिविरोधात्‌ । न चोपलब्धविषर प्रसङ्गप्तस्या अजडाया स्वर्य्कितन्ुा
मात्‌ । कृतोपपादनं वेतसपुरस्तात्‌ । उपरग्धिवदिति सूत्रावयवं योजयति-यथैवास्या इति 1 उपटन्धमराहिग ए प्श
च्छरीरव्यतिरेकोऽप्यवगम्यते । तस्यास्ततः सगप्रकारप्रलयेन भूतधर्मम्यो जडेभ्यो वरैरकषण्येन व्यतिरेकनिश्रयात्‌ । अलु 7
वयतिरकाटुपरब्धभूतेम्यः सत्ता तथाप्यासनि प्रमाणामाव इत आद--उपरश्धिखरूप एव चन आत्मा |
आजानतस्तावदुपरन्धिमेदो नानुभूयत इति विषरयभेदादम्युपेयः ॥ न्‌ चोपरुन्िव्यतिरेकिणां विपगाणां प्रथा सवती
दितम्‌ । नच विषयमेदप्राहि प्रमाणमस्तीति चोपपादितं ब्रहमतत्वसमीक्षायामस्माभिः । एवं च सति विपयरूपतदधदक
पुदुकभाविति दूरनिरस्ता विषयमभेदादुपटन्धिभेदसंकथा । तेनोपटग्येरुपटन्धृत्वमपि न ताखिकम्‌ । किंलवरियाकलितम्‌ । 0 `
वियादशायामप्युपलव्धेरमेद्‌ इ्याह-अहमिदमद्राक्षमिति चेति । न केवट ताखिकामेदा्नैयलमतापिकाद्पि ध
तवेति तस्याधः । स्मृ्यादयुपपत्तेश्च । नानाले हि नान्येनोपलन्धेऽयसय पुरुषस्य स्मतिरुपपयत इभः । त
निराकरणान्तरायावमापते--य चुक्तमिति । यो हि देहव्यापारदुपरग्धिरूपयते तेन देहपमे इति म 9.
“ आनन्दुभिरीयव्याख्या दिः । त
लात्मान छिनतीतिवदेकत्र विषयविषयितवायोगादिति देयैः । किच यो यश्य धमैः स न तत्सापको वथा स | ला
चरैतन्यस्य भूतभौतिकसाधकल्वादेव तदतिरेकसिद्धिरिलयाह--नष्टीति । रूपादिदृष्टान्तं स्टयति--नीति । ति व
साधकलं मा मृत्‌, तश्राह--विषयीति । स॒त्रावयवं फरितिपरत्वेन योजयति-- अतश्चेति । भवतु ति मूतमयोऽत(
खतश्रोपरग्धिस्तथापि कथमात्मसिद्धिः, तत्राद-उपरूढधीति । क्षणिकत्वात्तसया निलात्मरूपत्वमयुक्तमिलारार्षान ४
भावादिषयोपरागात्तद्धानादसवेवानिल्यो नोपरुभ्धिरियाद--निलयस्वं चेति । किंच स्भूलदेहामिमानरीनख सः ४
तिरिक्तात्मसिदिरिलाद--भष्टमिति । स्भ्रेऽपि सूरदेहान्तरेषोपरुग्धरवमिल्याशङ्याद-- सर्द, वसिति ।
जभिदे सल्यन्योपशम्पेऽन्यस्य स्पृतिरिच्छादयश्च नेति न तयोरन्यतेलथैः । दूषित्तमपि दोषान्तरं वतम अननयपरि
तद्धावामाविल्वम्याख्यानेन प्रत्ाख्थातमेतदित्युक्तं स्मारयति-न्लदिति । शपिकं दोषं दशेयति-- 9 ^" सतति
दावन्वयन्यतिरेकौ वाच्यौ देहस्य च चैतन्यान्वय्यतिरेकावपिष्ठानविषयतथाऽन्यथासिद्धाबिति सदृष्टान्तं ॥ नतत ।
उपकरणत्रमपि देदस्योपरब्धो न सिध्यतीलयाद- नचेति । उपकभ्िने देदजन्या तसिव्ा्रियमागेऽपर एल" सूलदेकि
तु व्यज्जकजनकतया कथंविदुपयोगमङ्गीकृत्यालन्तमिष्युक्तम्‌ । सखम द्रष्टं पृश्यामीत्यायवाभिताध्यकषस

अङ्गावद्धाध० | सममा-मामत-भनन्दगिरीय्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ७६९

द्यते निभषटेऽण्यसिन्े्े खमे नानाविधोपरुष्धिदरनात्‌। तसादनवयं देह्य |
नोऽस्तित्वम्‌ ॥ ५४ ॥ + नवच्च दृहम्यतिरिक्तस्यात्म-

अङ्गावबद्धास्तु न शाखासु हि प्रतिवेदम्‌ ॥ ५५ ॥
मे क स्वङ़ाखङ्केष्वेवान्यत्रापि वा भवेत्‌ ॥ सानिष्यारसखश्वश्षाखाङ्कष्वेवासौ म्यवतिष्ठते ॥ ५॥
द

दिसाभान्यं ५१ @ संनि क
द्रीयादिसामान्यं तत्तच्छन्दैः प्रतीयते ॥ श्रुया च धेर्बाधस्ततोऽन्यश्रापि यादययसौ ॥ २॥

समाप्ता प्रासङ्गिकी कथा संप्रति तु रृतामेवायुवर्तामहे-*ओोमिवयेतवक्षरमु्ीथसुपासीत'
( छा० १।१।१) लोकेषु पञ्चविधं सामोपासीतः ( छा०२।२। १) उक्थमुक्थमिति वे प्रजा वदन्ति
तदिदमेवोक्थम्‌' श्यमेव पृथिवी, अयं वाव लोकः णषोऽत्रिधितः' इयेवमाधा य उद्री-
थादिकमोङ्गाववद्धाः प्रययाः प्रतिवेदं शाखाभेदेषु विहितास्ते तत्तच्छाखागतेष्वेवोद्रीथादिषु
मवेयुरथवा स्रशाखागतेष्विति विशयः । परतिशाखं च सखरादिभेदादुद्रीथादिभेदानु-
पादायायमुपन्यासः । कि तावस्प्ाप्तम्‌ । सखराखागतेष्वेवोद्वीथादिषु विधीयेरक्निति। कुतः-
संनिधानात्‌ । उद्वीथसुपासीत' ( छा० १।१।१ ) इति हि सामान्यविहितानां विरषाकाङ्कायां

। रतब्रप्रभाव्याख्या
मिति भेद्‌नुभवादहं मनुष्य इयमेदज्ञानं भ्रम द्युपसंहरति- तस्मादिति ॥ ५४॥ अङ्गाववद्धाः। उद्रीथावयनोङकरि
प्राणटष्टिः, पृथिवी हिंकारोऽभनिः ्रस्तावोऽन्तरिक्षुद्रीथ आदिः प्रतिदाये योौरनिधनम्‌' इति रिंकारादिपविये साग्नि ए्रयि-
यादितोकटषटिः, उक्थास्यशचच प्रथिवीदषटि इषटकाचिताभ्रौ रोकटष्रिरियेवं कमंक्गभरितोपालयः सन्ति, तासृदरीथादिसाभार-
णया विन्चेषसंनिधिना च संशाय: । ननूद्रीथादीनां सर्वशासास्वेकत्वादुपास्तयः सर्वत्रेति वेययातनिश्वये कथं संशय
ध्या आद--प्रतिशाखं चेति । यथा देहात्मनोभेदादात्मधर्मा देहे न संभवन्ति तथा प्रतिवेदमुद्रीथादीनां भिन्नलादे-
#सिन्वेदे विहितो द्रीथादुपस्तयो वेदान्तरस्थोद्ीधादिषु न संभवन्तीति रान्तेन पूपक्षयति--खक्ाखेति । उदर.
भमुपासीतेति विधिवाक्यस्थोद्रीथत्वसामान्यस ग्यक्तयपक्षत्वात्खशाखासंनिहितव्यक्तिग्रह्‌ दयर्थः । सामान्यधरतेः संनि-
भामतीष्याख्या

फ चात्यन्तं देहस्येति । प्रकृतमुपसंहति-तस्मादनवयमिति ॥ ५५ । अङ्गावबद्धास्तु न
बाजु हि प्रतिवेदम्‌ । स्वरादिभेद्‌सरतिवेदमुद्रीथादयो मियन्ते । तदनुवदरासु प्रलयाः प्रतिशत पिहिता भेदेन ।
वि यसिन्वेदे यदुदरीथादयो िहितासतषमिव त्रिः मयया उतान्येदविहितानामु्रीयादीनां ते पर्या
। ‰ तावात्‌ । शओपिलक्षरपुीथपपासीतः द्यदीभश्रवणने दीधसमन्यमवगभ्यते । गिद्रिपस्य च तस्यानुपपतेवि-
^ (हायां सशााविहितस्य विषस्य सेनिधानात्तेनेवाकाह्विनिव्रतेमं शालन्तरीयपद्रीथान्तरमपेभरते । म चं संनिधानेन
हिर, यदि हि श्रुतितमपितमर्थमपवधित ततः रतिं पीढ्येन्न चतदत्ति । नलुदरीथश्रुयमिह्ििरक्षिते। सामान्यविशेष
| आनन्दगिरीयव्याख्या
।हस्कित्मविपयला् देदात्मवादसिद्धिरिति भावः । अनुमानायपामाण्यं तु प्रति्तामातरमिति मलपा तस्मादिति
। ५४ ॥ देदभवे मवतश्चेतन्यख तद्भवेऽप्यभाववदुद्रीथादिभप्रि मवत उपासनस्य तद्भविऽप्यमावमाशवरधाद--अङ्गेति (१5
तिम१--समाेति । उद्वीथाचङ्गत्नितोपासनानि विषय इति तततदरावयोक्या दर्दथति--ओभिलयेतदिनि । ददं वां ५
पपिर भ्याख्यातम्‌ । रोफेपु पृथिव्यादिषु लोक्रशब्दो लोकालोकेषु लाभ्रणिकरः । प्रथिव्धाद्वष्ा पवि गामोपासीतेयधः ।
१५१ ।६कारोऽञ्निः ्रस्तावोऽन्तरिक्षमुद्रीथ आदिल: प्रतिहारो चौनिधनम्‌? इति । उक्थं कमा दासनि वीप्सया यला वदन्ति तदि
१ ५ पृथिवीलुके धथिवीदृ्िविधिः । चितोऽभनिः कमा्रमूतस्तव्रायंलेछ उनि ्टिरिलयः । उद्ीयादिरलवानुक्तानभिङ (0
पादिगमदुपापारण्याच् सशयमाह--त्‌ इति । उद्रीधादरीनां र्वशाखासैवयादुपािव्यवम्ययादाभावदूनारममिदमविकर्णमिलाश-
¶ह-- प्रतीति । नीचेष्टदिस्वरभेदादध्ययनधममदायोद्रीधादेरपि मेदमरीकय परियापरिवार व्ययः । अत्रहि ५ 0
१ भाकरणिकृख विरोषनियम्च वाधात्सर्वशाखाविहितप्रभानकमाङ्गतेन प्रनुक्तसवद्ववादिविदधधु +
क पासामिरतयलेक्तेवागया्भीदतोस चित्तनातदादिसंगतिः । पूपपनुपरनन्वव्यतिद्धिः तिदधान ; 0
त पपविते.विसति--किमिति | यथा देहात्मनो भदादात्मधमी ददे न भवन्लपमकसाखागतेदयपमाणां त |
शनि पचपमाद-स्वशाखेति | निद्याचित एव्रलेवश्चुला मनधिदादीनां ियाभरकरयभर्न 1 ^ र
स्तता ककरणमङ्गाननस्सुपास्तीनां व्यवसेलाह--कुत इति । उदरीवादिसामान्य्ुतः 1
चादुपासतिन्यवसा युक्तेति मत्वाह संनिधानादिति । प्रकरणं विवृणोति--उद्गीथन्निति । अ प्रय

९५७

७७९ भष्यसुत्रशाकरभाष्यम्‌ | [अ. < ५.९५, ३ ! ९.५६

संनिङष्टेनेध स्वहाखाशतेन विरेषेणाकाङ्कादिनिषृत्तेः । तदतिलङ्गतेन शाखान्तरविहिति
होषोपावाने कारणं नास्ति । तस्मात्पतिक्षाखं व्यवस्थेति । पवं प्राते त्वीर्यङ्गाववद्धारित्ति |
तुशब्दः पक्षं व्यावर्तयति । नेते प्रतिवेदं स्वशाखास्वेव व्यवतिष्ठेरन्‌ । अपि तु सवशाखा
वतेरन्‌ । कृतः--उद्गीथादिश्ुल्यविशेषात्‌। खशाखाव्यवस्थायां शयदीथमुपासीतेति सामान्य,
तिरविशेषग्शत्ता सती संनिधानवशेन विशेषे व्यवस्थाप्यमाना पीडिता स्यात्‌ । न त
य्यम्‌ । संनिधानातुश्वुतिषैखीयसी । नच सामान्याश्रयः प्रत्ययो नोपपद्यते । तसात्सरादिभ
सल्यप्युद्नीथत्वाद्यविरेषात्सवेशासरागतेष्वेषोद्वीथादिष्वेवंजातीयकाः प्रत्ययाः स्युः ॥ ५५॥ ।

मच्रादिवद्वाऽविरोधः ॥ ५६ ॥
अथवा नैवात्र विरोधः श्ङ्कितव्यः। कथमन्यशाखागतेषूदरीथादिष्वन्यशाखाविरिताः प्रयया
भवेयुरिति । मश्रादिवव्विरोधोपपत्तेः । तथाहि मच्राणां कर्मणां गुणानां च राखान्तरोत-
,.क्नानामपि शाखान्तर उपसंग्रह दयते । येषामपि दि. शाखिनां कटरूरसीतयदमादानमनो ना
दितन्यक्तिग्रहास्यसंकोचस्तत्र कर्तव्यो यन्न व्यक्तिमात्र्रदो नोपपद्यते, यथा शङ्कां गामानयेदयन्र गोते निहि
छृन्यक्तिपरतया संकोचः, अत्र चानुपपत्त्यभावा्यक्तिमात्रसंबन्धसामान्यमुपाखमिति सिद्धान्तयति-एवभिलयाद्रिा
.॥ ५५ ॥ पूर्वं शाखान्तरविहितोपास्तीनां शाखान्तरस्थाङ्गसंबन्धे यः प्रतीतो विरोधस्तमङ्गकृल संबन्ध रक्तः र
विरोध एव नास्ति, शाखान्तरविहिताङ्गानां शाखान्तरस्थात्निसंबन्धवदुक्तसंबन्धोपपत्तरियाह--अथवेत्यादिना। यै
कुक्ुटोऽसीति मच्रोऽसिति कुटरुरसीति नास्ति तथापि तण्ड़ुलपेषणाथांदमादाने मन्रदरयस्य विकल्पेन विनियोगात्सोऽपि प्र
स्थैः । सूत्रस्थादिपदोपात्तकर्मेणामुदाहरणमाह- येषामिति । मेत्रायणीयानामिलर्थः । हेमन्तशिशिरयोधयावः
पश्च ॒तद्रत्पश्चसंद्याकाः प्रयाजाः समानत्र तुल्यकरमस्थले दोतम्या इति पश्चत्वगुणविधानाद्भुणिनः शाखान्तरविहितः
भामतीव्याख्या |
बाधितौ ` खज्चाखागतयोः खीकरणाच्छालान्तरीयाखीकारेऽपि । यथाहुः--"जातिव्यक्ती गरहीतह वयं तु श्रतरक्षिे । कृण
यदि दुन्नामः का श्ृतिस्तत्र पीड्यते" ॥ एव प्रातम्‌ । एवं प्राप्त उ्यते--उदरीाङ्गवबद्धस्तु प्रयया नानाशालाहु परिप
तर्तन प्रतिशतं॒॑व्यवतिषठरन्‌ । उद्रीथमिलयादिसामान्यश्तेरविशेषात्‌ । एतदुक्तं भवति--युत्तं शफ पमानयेयद्‌। एणी
विशेषप्रवृत्तामपि संनिधानाच्छक्श्ुति्बात इति । विशिष्टायेप्रयायनप्रयुक्ततासदानां समभिव्याहारस्य । अन्यधा तदप । १२
स्वार्थमसमारयिता विरिषटाप्रयायनं पदानामिति विरिषटथप्रुक्तं खाथेस्मारणं न स्प्रयोजकमपवापितुपत्तहते । मा नरी
प्योजकामवेन सलापैस्मारणमपीति युक्तमविशेषपरृत्ताया अपर तरेकस्मिनेव विशेवे अवस्थापनम्‌ । इह दीय
विशिष्ट्थप्रलयायकत्वात्‌ । संकोचे प्रमाणं किचिन्नास्ति । नच सेनिधिमात्रमपनापितुमदैति । श्रतितामान्यद्रंण च पर्विका:
शरुतेरकस्मलवस्थानं पीडैव । तस्मासवोदरीधविषयाः प्रलया इति ॥ ५५ ॥ मन्नादिवद्वाऽवियेधः । पिरद"
आनन्दगिरीयव्याख्या 0
म्बनानां वेदत्रोक्तपरधानकर्मखङगतेन प्रयुक्तानां प्रतिशाखं खरादिभेदेन मेदादुद्ीथादिश्ुतिभिः परलयारम्वनानपुदीयरना १ ।
नोपात्तानां विरेषाकाहवायां तत्तच्छखस्थग्रधानकमाङ्गतेन ्रयुक्तोद्रीथादिविकेषपू्ीथुपासीतेलादिप्रलवःः ५
इत्यथैः । प्रकरणाद्यवस्थायां यच्छखास्थं यदुपासनं तत्तच्छाखिभिरेवानुष्ेयमिन्युपसंहरति- तस्मादिति । पूवपकषमनूध न
यति- एवमिति | सूत्राक्षराणि यो जयति--तुश्ब्द्‌ इति । हिशब्दो पान्तं हेतु प्रश्पूवैकमाद--कुत इति # त
विरेषाकाह्कायां परकरणाद्विशेषनियमो युक्तः । पृते तू्ीथादिसामन्यषूपालिसंमवेन विरोषाकाक्ामनि 4
गिकविरेषनियमवाधात्सवेशाखास्थप्रधानकमोङ्गत्वेन विनियुक्तोदीथादिविरेपेषु तदाम्बनपियामुपसंहारः स्यादिति 1 ॥
सेति । प्रकरणेन शेषाय सामान्यशलवापेऽपि संकोचे मानामावात्ामान्यदासा स्विरोपगाभितरकसिनिश न
वेति मलोक्तम्‌-- पीडितेति । त्वत्य शला परकरणबाधवन्मलयक्षेऽपि तेन शतिबौध्यतामविरे ६ तमि
दिति 1 सामान्यस्योपाख्वायोगाद्विरेषाकाक्यां तदथकं प्रकरणं कथं श्रुलया नाध्यमिलादङ्कयाद-- गवे नि । ~
सवरादिभेदेनोदरीषारिमेदादुपासिव्यवस्थोक्ेलाशङ्कयाद-- तस्मादिति । शतिप्रावल्यं तच्छब्दाथः ॥ ५। । 1
यत्र यत्रोद्रीथादिरुक्तस्तत्र तत्र सर्वत्रैव क्राचित्कस्यापि प्र्यस्यानुकृत्निरिद्युक्तम्‌ । नीया द ।
दिवदिति । वाशचम्दायै कथयति--भथवेल्यादिना । हेतुमवतायाक्षरा्थमाद--मघ्रेति । ततर लय ५
येषामिति । तण्डुल्पेषणार्थं॑कुटस्रसीलयदमादानमग्रो येषां शाखिनां नान्नातः दुक्ुयोऽसि मधुजिह \ होऽ; । 1
तथापि तेषां परयोगस्े विनियोगे सोऽपि मथो दृयते तेन शालानारोलन्रस मभस शालान्तर ९

भ

त्‌
पपी

।#

भमल्यायस्त्वाधि° | रलप्रमा-मामती-भानन्द्गिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ७७१
्नातस्तेषामप्यसौ विनियोगो हश्यते क्कुरोऽसीत्यदमानमावत्ते कुटरुरसीति षेति । येषामपि

समिदादयः भ्रयाजा नान्ञातास्तेषामपि तेषु गुणविधिरान्नायते-“ऋतवो वै प्रयाजाः समान
होतव्याः" इति । तथा येषामपि अजो. न्नीषोमीयः' इति जातिविशेषोपदेशो नास्ति तेषामपि
तद्विषयो मन्रवणै उपलभ्यते-'छागस्य वपाया मेदसोऽनुनरूहि" इति । तथा वेद्मन्तरोत्पक्ना-
नामपि अश्नरवेहो्र वेरभ्वरम्‌, इत्येवमरादिमच्राणां वेद्‌ान्तरे परिग्रहो दृष्टः । तथा बहुचपरटितस्य
सुक्तसय भ्यो जात एव प्रथमो मनखान्‌' (ऋ०्सं०२।६)७) इत्यस्य "अध्वर्यवे सजनीयं शस्यम्‌ इत्यत्र
परिग्रहो दष्टः । तस्राद्यथाश्रयाणां कमोङ्गानां सवत्रानुचरत्तिरेवमाभितानामपि पर्ययानाभि-
लदयविरोधः॥ ५६॥

भूम्नः क्रतुवज्यायस्त्वं तथाहि द्दौयति ॥ ५७॥

$, ध्येयो वैश्वनरांशोऽपि भ्यासच्युः कृत्त एव वा ॥ अंगेषूपासिफलयोरुक्तेरस्यं सधीरपि ॥ ¶ ॥

(विकरणम्‌ >) ,
ट्‌ उपक्रमावसानाभ्यां समस्तस्यैव चिन्तनम्‌ ॥ अश्नोपास्तिफले स्तुलै प्रयेकोपाततिनिन्दनात्‌ ॥ २ ॥
५८५.

प्राचीनशाट ओपमन्यवः' ( छा० ५।११।९१ ) इव्यस्यामास्यायिकायां व्यस्तस्य समस्तस्य च
वेश्वानरस्योपासनं श्रूयते । व्यस्तोपासनं तावत्‌ 'ओपमन्यव कं त्वमात्मानमुपास्स इति दिव-
मेव भगवो राजन्निति दोवाचेष वे सुतेजा आत्मा वैश्वानरो यं त्वमात्मानमुपास्से' ( छा०
५।१२।१ ) इत्यादि । तथा समस्तोपासनमपि तस्य ह वा एतस्यात्मनो वैश्वानरस्य मूर्धैव सुते-
` व रन्तप्रभाव्याख्या ।
संबध्यन्त इति भावः । गुणमुदादरति- तथा येषामिति ` । ययुवदिनामप्रीपोमीयः पञ्चः शरुतो नाज इति जातिवि-
रेपसतथापि प्रेषरमन्रलिन्गाजातिविशेषसंग्रह इयः । मच्राणामुदाहरणान्तरमाह-- तथेति । सामवेदस्थानां युर्दे
परिग्रह इत्यथैः । तथेति "स॒ जनास इन्द्र इ्नेनोपलक्षितं सूक्तं सजनीयं तस्य याजुषाध्ववकतृक्रयोगे शंसनं द-
मिलर्थः । यो जातो बाल एव प्रथमो गुणैः श्रो मनखान्विवेकवान्स इन्द्र एवंविधो है जनासो जना इति श्रयर्थः
॥ ५६ ॥ भूजः क्रतुवत्‌ । यलोकादिषु प्रयेकं वैश्वानरत्वोपासिर्व्यसोपासिस्तदवयन्युपालिः समस्तोपास्तिरिति भेदः।
मामक्तीव्यास्या
एपरययो यल््रमागेन नोपरभ्यते। उपलन्धं च मन्वादिषु श्लान्तरीयेष शाान्तरीयकमतवन्धिलम्‌ । तद्दिहापीति दशनादृविरोषः।
एनच दुरितं भाष्येण सुगमेनेति ॥ ५६ ॥ भूल करतुवज्ज्यायस्त्वं तथाच दद्ेयति । वश्वानर छन्दोम 1४
व्लोपासनं समस्तोपासतनं च उत समस्तोपासनमेवेति । तत्र दिवमेव भगवो राजनिति हो+चेति प्रलकमुप्रा्तनश्रतः प्रक
चे एट्वच्वाभ्नानात्समस्तोपासने च फखवच्श्रतेरमयथप्युपासनम्‌ । नच यथा वेश्रानरीयष्टा गरदष्टक्पाटो मवतीलयादीनामव-
आनन्दगिरीयम्याख्या |
णमुदादरणमाह--येषामपीति । भेत्रायणीयानां समिपो यनत्ति तनूनपातं यजतीढो यजति यजि ५ ६
समिदादयः प्रयाजा नान्नातास्तगापि तेषु संख्यादियुणविधिरास्नायते । द्वादशा मासा; पथते इत्यत्र हमनतदिशनिरयोद्कीकपथन पथ
वः प्रसिद्धाः | तथा चलुवत्पथसंख्याका; प्रयाजाः समानत्र समानदेशे होतव्या शति यावत्‌ । #॥ शाखान्तरोक्नकमर्णा प्ाखान्तर
संग्रहो दणेऽन्यथा तत्र गुणविध्ययोगादिल्ैः । गुणोदाहरणमाद-- तथेति । “अनीषोभीयं पशुमालभत. एत्‌ 1
प्शुरान्नायते नाज इति जातिवि्ेषसतेन विदेषाश्वणाचः कश्चित्पञचुगलम्भनीय दति प्रापि छागे र १, य
देहोमा्थमनुवाक्यं पठ होतरि्यध्वयुपेपाथं॑लिङ्गस्य नियमकारणस्य मावाच्छगोऽप्नीषोमीयः परुरिति 1 परलश्च र
रम्रलिद्ादुपसंम्हो दृष्ट शय यैः । मन्राणाुदाहरणान्तरमाद-- तथेति । वदान्तरब्दा्वामुदरावध्वदुवदावुनयत । त 6
रणन्तरमाह--तथेति । यो जातो बार एव सन्प्रभमो युणैः भरेष्ठो मनखान्विषेकवान्म जनाप्न श १0 ५ 1/0 ।
समोषय्ते स ददर पदिभ इति यावत्‌ । अध्वैव तलववैकभयोगा्य॑ सजनीयं स॒ जनासः शतेष भर ध अ
मलयैः । दटन्ताुवादेन दा्ठन्तिकं॑निगमयति--तस्मादिति । सासानपोतनख (२ 1 । 1 भूख
॥ ५६ ॥ उद्रीथाधुपासनं तत्तदङ्गविद्ेषालम्बनं नेत्युक्तिमरसङ्गेन वैश्वानयोपास्तिरपि नतदमिशपारमवना ननि र
इति । रेव दौलत तथत्ततसल्मिति तच्छब्देन प्रहृतपरामशं्क्युकतम्‌ । जव तु ददम सवमा नि--भ्यसेति ।
समसलस्य च प्ानरस्योपासनं ्रोतमुदादरति--प्राचीनेति | त॒त्र प्रक्षमरतिवचनरूपवाक्यन द)
। शनराधिकरणे व्यवास्यति वाक्यमनुस्यरलय समस्तो दश्यति-सथेति । द्विविधायुपास्िमपिकृत्यो मयत्र

७७२ ह्मतू्रश्चांकरमाभ्यम्‌ । अ, २पा.३स्‌. ३२ ५

जाशवक्षु्विभ्वरूपः प्राणः पृथग्बत्मह्मा संदेहो बहुलो धस्तिरेव' रयिः पृथिव्येव पादौ (
५।१८।२ ) इत्यादि । तत्र संशयः--किमिहोभयथाप्युपासनं स्याद्यस्तस्य समस्तस्य व
समस्तस्यैयेति । किं तायत्माप्षम्‌ । भत्यवयवं सुतेजःपरभतिषूपास्स इति ियापदभवणाद
"तस्मात्तव खतं .रसुतमासुतं कुठे टदयते' ( छा० ५।१२।१) हदव्यादिफरमेदश्रषणाश्च 8
न्यप्युपासनानि स्युरिति प्रातम्‌ । ततोऽभिधीयते-भू्नः पवाथोपचयात्मकस्य समस्तस पैव
नसेपासनस्य ज्यायस्त्वं भराधान्यमसिन्वाक्ये विवक्षितं भवितुमर्हति न भलयेकमवयवोपासना,
नामपि । क्तुषत्‌ । यथा क्रतुषु दहपूणेमासभ्रश्तिषु सामस्त्येन साङ्गपधानपयोग पैक
विवक्ष्यते न व्यस्तानामपि प्रयोगः प्रयाजादीनाम्‌ । नाप्येकदेश्ाङ्गयुक्तस्य प्रधानस्य तदत्‌।
कुत पतद्धूमेव ज्यायानिति । तथा दहि श्ुतिरभु्नो ज्यायस्त्वं दर्षयति पकवाक्यतावगमात्‌।
पकं हीदं वाक्यं वेभ्वानरविद्याविषयं -पौर्बापर्याखोचनात्प्रतीयते । तथाहि प्राचीनशालप्रभ
तय उदालकावसानाः षडकषयो वेश्वानरविद्यायां .परिनिष्ठामभ्रतिपद्यमाना अश्वपति स
राजानमभ्याजगमुरित्युपक्रम्येकैकस्य्षैरपास्यं दुपरभृतीनामेकैके श्रावयित्वा 'मूधौ त्वेष आ.
त्मन इति होवाचः ( छा० ५।१२।२) इत्यादिना मूधौदिभावं तेषां विदधाति । मधीते
ज्यपतिष्यद्यन्मां नागमिष्यः, ( छा० ५।१२।२) इत्यादिना च व्यस्तोपासनमपवदति । पुनश्चग्य.
. . स्ोपासनं अ्यावत्यै समस्तोपासनमेवाजुवत्यै स स्वषु लोकेषु सवेषु भूतेषु सवेष्वास. `

नि ^ ^ ^^“ ^^ ^^ ^^ +^ ^^ ^ ^^ ^^ ~ ~~~ ~^ ^~

रन्नप्रमान्याख्या
आख्यायिका पूवमेव व्या्याता । अत्रोभयत्र विधिफल्योः श्रवणादेकवाक्यत्वोपपत्तेश्च संरायमाह- तत्रेति । %व ?
सल्यादयः* शयत्र तयत्तत्सलयमिति प्रकृताकषाद्वियेकयमुक्तं तद्रदत्रैकयहेत्वभावादगतार्थत्वं मत्वा पूरवतरद्रीषादिश्ा कपि
बाधेनोद्रीथादुपास्तीनां सर्वेहाखासुपसंहारवद्यस्तोपास्तीनां विधिश्रुतेः फलश्रवणसय च समस्तोपास्तिसंनिधिप्ा्ं सुच
वाधित्वा तद्विधेयत्वमिति पूर्वपक्षमाह--प्रत्यवयवमिति । फलालुक्तो पूर्वोत्तरपक्षसिद्धिरेव फलं मन्तव्यं । रुतं सण
सोमद्रम्यं तच्येव प्रसुतत्वमासमन्तात्‌ सुतत्वमवस्थाभेदः सोमयागसंपत्तिस्तव कुले दश्यत इति यावत्‌ । आत्मनो वधान
भामतीव्याख्या
युञ्यवादानां प्रयेकं फएलश्रवणेऽ्यर्थवादुमात्रवं वैश्वानरं द्वादशकपालं निषपेदियस्थैव तु फठवच्छमेवमव्रापि मकरी ।
तत्र हि दादश्कपाठं निषेदिति विधिमक्तिशचतियद्टाकपाटो भवती्यादिषु वर्तमनापदेशषः । नच वचनानि वपव
विपिकलखना । अवयुज्यवादेन स्तुलयाप्युपपत्तेः । इह तु समप्ते व्यस्ते च वर्त॑मानापदेशस्याविरेषादगृ्माणकिरेपष
उभयत्रापि विधिकल्यनायाः फलकल्यनायाश्च भेदात्‌ । निन्दायाश्च समस्तोपासनारम्मे व्यस्तोपासतेऽपयुपपतेः । दपि वर
हृतिमभ्यवहरतीतिवदभयविधुपास्नमिति प्राप्त उच्यते--समस्तोपा्नस्यैव अ्यायस्वं न व्य्तोप्तनस्य । यवि वमु
पदेशतवष्ठभयतराप्यविरिष्टं तथापि प्वीपयौटोचनया समस्तोपासनपरवस्यावगमः । यत्परं हि वाक्यं तदाः । प
भाचीनशालम्र्तयो वेशधानरवियानिभयायाश्वपतिं ककेयमाजग्ुः । ते च तत्तदकदेशोपासनषटुपम्यप्तवन्तः । तत कत
आनन्द गिरीयव्याख्या

मेकवाक्यतवोपपरेश्च संशयमाद-- तत्रेति । एकवाकयतालामेन समस्तैव वैश्वनर सोपक्िरिपयुक्या वाव्या्थपीहेतोरतर

दिशरूला पं

नारपादादिसंगतिः । पूर्वपक्षे वक्रवभेदः सिद्धान्ते तदैक्यमिलङ्गीक्ृल पूवैपक्षाथं॑विगरशति-किमिति । उ्वीषा इ
भाषित्वोदरीाधुपास्तीनां सवशाखासूपसंदारोक्तिवदत्नापि व्यस्तोपासनस्य विधिफल्योः तेः समस्तोपसिसनिभिप्रा ३ #

विभेयतेति पूवैपक्षमाह-- प्रतीति । सुतमिलभिषवस्य कण्डनस्य कमेतापन्नं सोमरूपम्‌ । रसुतमाङुतमियवसया
विशेषणम्‌ । सोमयागकरणसंपत्तिस्तव कुले ददयत इति यावत्‌ । आत्मनो वैश्वानरखेल्यादिवावयप्रकरणान्व , प

ञतवेन तदन्तभीबिऽपि व्यस्तोपासनानामस्यन परयति प्ियमिल्यादिना परलयवयवं विधिफलष्तेः खातश्ेणापि क

मयथोपासनं काथमिति भिन्नान्येतानि वाक्यानी्यथैः । सिद्ान्तसत्रमदतायं भूमनो ज्यायस्ल्मिति प्रवा तमि!
समस्तोपासनवयस्तोपासनमपीष्यतां, तत्राह--नेति । तत्र दृष्न्तमादाय विमजते-कृमुवदिति । १ रो
भमाजादीनां ्रलेकमप्रयोगेऽपि नित्यादीनां किंचिद्ुणवतामपि प्रयोगोऽ्तील्याशङ्खय काम्येषु ेषमिताद-नापी। इत ।
म्यक्तोरिष्ववदैश्वानरोपातनस्यापि समस्तसैव प्राधान्येनषतेलाह--कद्कदिति । हेठै परपूषंकभव व म
साक्षार्जयायस्त्नोकतिरषृेलाशङकयाद--एकेसि । वाकयपरकरणाभ्यमेकबाक्यतवं साषयति--पएकं हीति । तनस जाह
पास्तीनां समस्तोपास्यन्तमौवान्न पृथक्षायतेति मत्वा--तथाहीति । ग्यस्तोपस्स्यपवाद तेश्च समल म |

--मूर्ति ५ 9
भित्वीद | समस्तोपासने वैफत्यान्न तस्य ज्यायस्वमिल्याशङ्कयाह--पुभश्रेति 1 न्य्तोपातन

वादिभेदापिक ७ 1 रप्रभा-मामती-भनन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ ।

७७३
मततिः ( छा० ५।१८१ ) इति भूमाश्रयमेव फलं दक्षयति । यत्तु प्रयेकं सुतेजःप्रभृतिषु
फलमेदश्रवणं तदेष सस्यङ्घफलानि प्रधान एवाभ्युपगतानीति द्रषभ्यम्‌ । तथोपारल त्यपि

पराभिभायालुवादाये न व्यस्तोपासनविधानाधम्‌ । तस्मात्समस्लो-
वासनपश्च पव श्रेयानिति । केचिच्छत्न समस्तोपासनपक्षं ज्यायांसं प्रतिष्ठाप्य ज्यायस्त्यव-
चनादेव किर भ्यस्तोपासनपक्षमपि सूत्रकारोऽनुमन्यत इति कथयन्ति । तदयुक्तम्‌ । पक्वा-
कयतावगतौ सत्यां बाक्यभेदकल्पन्यान्याय्यत्वात्‌ । भमूधौ ते व्यपतिष्यत्‌ ( छा०
५।१२।२ ) इति चेवमादिनिन्दावचनवियोधात्‌ । स्पष्ट चोपसंहारे समस्तोपासनावगमे तद्‌.
भावस्य पूयपक्षे वक्तमदाकयत्वात्‌ । सोप्रस्य च ज्यायस््ववचनस्य प्रमाणव्याभिपभायेणाप्युपप-
मानत्वात्‌ ॥ ५७ ॥ .

नाना शान्दादिभेदात्‌ ॥ ५८ ॥

णेः >) न भिन्ना उत भिन्ते शण्डियद्हरादयः ॥ समस्तोपरासनश्रठपाद्रपनेक्यादुप्यभि्रहा ॥ १ ॥
((्धिररम्‌ )
गश छृस््ोपास्तिरदाक्यत्वाहुणब्ह्पृथक्कुतम्‌ ॥ दह्राद्ीनि भिन्ते पृथक्षपूथगुयक्रमान्‌ ॥ २॥

पूथैसिक्नधिकरणे सत्यामपि सखुतेजःप्रभृतीनां फलमेदश्रुतो समश्तोपासनं स्वाय शव्युक्तम्‌ ।
अतः प्राप्ता बुद्धिरन्यान्यपि भिन्नश्रुतीन्युपासनानि समस्योपारिष्यन्त इति । भपिच नैव

= ^ न~ ^~ +~ ~~ ~ + ^^-~ ^~ ^-^ ~ ^~ ~. न ८ ^ १4५ (~ / ५ 7 + भ ^ ^~ ^ + 4 + [१

रन्रप्रभावष्याख्या
मैव सुतेजा इति वाक्यप्रकरणाभ्यां व्यस्तोपास्तीनां समस्तोपास्यन्तमौवेन प्रयाजदरोवदेकप्रयोगत्ये मिद्ध प्रथानतदृश्गफ-
लानामर्थवादगतानामेकप्रधानफरतयोपसंहारद्राक्यभेदो न युक्त इति तिद्धान्याशयः । एकदैरिव्यादयामनूच दृषयति--
केचिदिति । यदयुभयथोपासनं सिदधान्तस्तहि व्यस्तोपासनमेवेति पूर्वपक्षो वक्तव्यः, स च न संभवतीयाह--
स्पष्टे चेति । कथं तर्हि सूत्रे ज्यायस्लोक्तिसत्राह--सौत्रस्येति । व्यस्तोपास्तीनामप्रामागिकल्वयोतनारथ तदुक्तिरिति भावः
॥५५॥नानाशष्दादिभेदात्‌। शाण्डिस्यादिन्रह्मवियैक। नाना वा तथा संवादि प्राणवियैका नानावेति रूक्य भावा ावाभ्या
सशय दषन्तसंगला पूपक्षमाद--पवैस्िक्निति। रैक्याच वियैक्यमिलाह--सपिचेति। विवैक्यं चदेकशृयुकवियायाः
। मामतीव्याख्या
पपननिन्दुपू्रं तननिवारणेन समस्तोपासनपुपकेजहार । तथा चेकवक्यतालामाय वक्नेदपरिहिराय च समस्तोपरसनपरतव
मदभस्य रक्ते । तस्माद्रहुफलपंकीरैने प्रधानस्तवनाय । तम्तोधाप्तनस्यैव तु एल्वत्वमिति सिद्धम्‌ । एकदेभिव्यस्यान-
एपन्यस्य दूषयति-केचिखतरेति । तेमवयिकवाक्यते वक्यमेदस्यावयाययवात्‌ । नदशं मृवव्यास्यानं समग्रत ॥५७॥
नाना राब्दादिभेदात्‌ । सिद्धं कृता वियमिदमधप्तनं रिचारजातममिनिरवतिप्‌ । संप्रति तु सवीप्ापीश्ररगी चराणां तरिद्रानां
क्ममेदो मेद वा, एवं प्राणादिगोचरस्िति विचाररितव्यम्‌ । मठ यथा प्रययामिपेयाया उपूतैमविनाया आजानतो भेद
भविऽपि धाल्ैन निरुप्यमाणतात्तसख च यागदिेदासकृलयैयायादिषालगीनुबन्धमेदंद्धदः । तदनृरताया एव तखाः परती-
यमानदत्‌ । एवं विद्यानामपरि रूपतो वेस्येश्वरस्मामदेऽपि तत्तःपयसकस्पलादिगुणोपधानमेदाद्वियामेद्‌ इति नास्यमेदा-
गह । उच्यते-युक्तमनुःन्धमेदातकायैरूपाणापपूरवेभावननां भद्‌ इति । इह ब्रह्मणः पिद्धरूपलाद्रुणानामपि स्यतकलयतताीना
आनन्दगिरीयष्याख्या

तत्राह--यखित्ति । व्यसतोपा्ीनां प्रकरणवाक्याभ्यां समसतोपास्यन्त्मवेन प्रथाजद्‌रदपूरणमासवरेकप्रषीगते पिद प्रपाननदङ्ग-
फलानामथेवादगतानामेकीकरगेन समस्तोपासिरेव ज्यायसीलाह-- तदिति । ्र्वयवमुपास्िधिधिशवनवयस्तोपासति न नीतयुक्तमित्यास-
इधाह--तथेति । ओौपमन्यवाथनगतरूपानुबादेन समस्तो पास्तिरेवात्र बिभित्सितेयथः । सपक्षपुपसंदरति-त सादिति । पकदे-
शिव्ास्यामनू्य दूषयति-केचिच्विति । किलकारोऽनिच्छायाम्‌ । एकवाक्यतामङ्गेन वाक्यभद इतरा न्तोप्मनान्पि पृथरिवभी.
वन्तामिवाराङ्याहइ-मूर्ति । यदोमवथोपसिः सिदधन्तस्दा व्यश्तोपसिरषत्र सम्तोपक्ति वा पूपकषः सन्ध श्याह्‌--

चेति । द्वितीयश्च तवायुक्तो वाकयोपकरमखव्यस्तो पसिषीविरोधास्तमस्तोपसिविष्य्य परभिप्रायनुक पिदान्तादमिशपादिति
मावः । समस्तो कायौ न व्यसतोपरसिरिलत्र किमव सौत्रं जयायस्ववचरन, तत्रा--सौश्रद्येति । समम्तोगनतेरमान-
वोक्या व्यततोपालेवामयतात्पयौकिषयतेनप्रामाणिकलं॑चोतथितु सत्रे भूपो ज्यायस्वयु्तन्‌ । समम्तोपस्िरव 1
ष्यत सिद्धेलैः ॥ ५७ ॥ भिन्नश्ुतीनामपि सुतेजस्वप्ररतीर्ना समस्तो पसन ज्यायश्चत्ताद सर्व[स्तीनामपि 1 स भ
तनं ज्यायः स्यादिलयाशवाह--नानेति । दहरविथादिगकषोपसनानि ्राणोषसनानि च वेधामेदादमिन्नानि वा क
११ सदे न्यायेन पूतैपक्यति--ूवस्िश्निति । )डस्यनिषादीनाममदे हेतवन्तरमाद--भपिषेति। तत्र सदन्त शमाई--

~य

७७४ | ब्रह्मसूत्रशांकरमाष्यम्‌ । [अ. ३षा.२अ.३३ ९.५
* प, ५८

वेधाभेवे विद्याभेवो विक्ञातं शक्यते । वेधं हि रूपं विधाया द्रव्यदैवतमिव यागस्य । वेवशव

एवेश्वरः श्वुतिनानात्वेऽप्यवगम्यते मनोमयः प्राणशरीरः" ( छा० २।१७।२ ) फ बह्म से उ,
( छा० ४।१०।५ ) (सत्यकामः सत्यसंकल्पः ( छा० ५९।५) इत्येवमादिषु । तथा ह
प्राणः" श्राणो वाव संवगः ( छा० ४।३।३ ) श्राणो वाव ज्येष्ठश्च भ्रष्ठ" ( छा०५।१।१) न
ह पिता प्राणो माता" ( छा० ७।६५।१ ) इत्येवमादिषु । वेधेकत्वाश्च विधेकत्वम्‌ । श्रुतिन

नात्वमप्यस्सिन्पक्षे गुणान्तरपरत्वान्नानर्थकम्‌ । तस्मात्खपरशाखाविदहितमेकवेद्यव्यपाश्रयं गुण
जातमुपसंहतेव्यं विदयाकाल्छयीयेति । एवं प्रासे भ्रतिपाच्ते नानेति । वे्याभेदेऽप्येवंजातीयका
विद्या भिन्ना भवितुमरैति । कुतः--शब्दादिभेवात्‌ । मवति हि शब्दभेवः वेद्‌" उपासीत, त
करतु कुर्वीत" ( छा० २।१४।१) दवयेवमादिः । शब्दभेदश्च कमैभेदेतुः समधिगतः पुर्तच्छ
व्दान्तरे कमभेद; रृतानुबन्धत्वादिति । आदिग्रहणाहृणादयोऽपि यथासंभवं मेदहेतवो योज.
यितव्याः । नयु वेदेत्यादिषु हाब्दभेद्‌ पएवावगम्यद्े न यजतीव्यादि वद थैभेदः स्ेषामेमैषं

¢ वत + ^^ ~^ ^~ ~ ~^ ^^ ~ ^^ ^^ ^ ^-^ ^^ ^^ ^~^~ ^^ ~~~ ^^ ^^ ९८ ^ ^ +^ ५. ^
^ ^^ ^^
~~ ^ + ^ ~^

रन्नप्रभवष्याख्या
श्रयन्तरेऽपयु्तिग्रैथेयत आह--श्रुतिनानात्वमपीति । पूर्वपक्षफरमाह- तस्मादिति । सिद्धान्ते तु गुणातुपहा
इति मतवा सूत्रं योजयति- वेद्याभेदे ऽपीति । ननु भिन्नभावाथैवाचकशब्दः शब्दान्तरं यथा "यजति ददाति जद्ोति' इ
तस्मिञ्छष्दभेदे कर्मराव्दितविध्यर्थभावनाया भेदो युक्तस्तस्या: कतानुबन्धत्वाद्धेदेन खीकृतविषरयत्वाद्धावार्थभेदादिति याक््‌।
प्रकृते तु वेदोपासीतेदादिशब्दार्थोपास्तेयांगदानहोमवत्खतो भेदाभावात्सिद्धगुणकब्रह्मण एकत्वेन विषयतोऽपि मेदाभावाक.
थमुपासिभेद इति राङते- नन्विति । अत्र सूत्रे शब्दभेदोऽभ्युचचयमाघ्रतयोक्तः, वियानानात्वे सम्यग्पेतवस्ताः
दिपदोपात्ता गुणादय एव । तथाहि सिद्धस्यापि गुणस्य का्यान्वयितया कायेत्वमसि । यथा आरण्यादिगुणानां करयणभावना-
न्वयितया कार्यत्वं तथाच तत्ततप्रकरणेष्रतपत्तिरिष्ैरुपासिभावनान्वयितया साध्येसतततद्कणे्विरिष्टतयोपाखरूपमेदादुपनः
मेदः । यथा छन्रचामरादिगुणभेदेन राजोपास्िभेदः, यथावामिक्षावाजिनगुणभेदेन यागभेदस्तदरत्‌ । तथा प्रतिषियं फ.

। । भामतीष्याख्या

तदाश्रयाणां सिद्धतया सत्रामेदो विद्यापु । नहि विशाव्वक्षाश्चकेरेक्षणः क्षत्रिययुतरा दुश्यवनधर्मेति एकबोपदिशेऽनयत ते
वृषस्कन्धः स॒ एवोपदिश्यमानश्रकोरेभणत्वायपजहाति न खलु प्रसयुपदेशं वस्तु भिद्यते । तस्य सवत्र तादवस्थ्यात्‌ । भाः
दवस्थे वातदेव न भवेत्‌ । नहि वस्तु विकस्प्यत इति । तस्मद्वेयामेदाद्विदयानां मेद इति प्रात्‌ । एव प्राप रच्य-
भवेदेतदेवं यदि वस्तुनिष्ठान्युपास्नवाक्यानि कितु तद्विषयामुपासनाभावनां विदधति । साच कायैरूपा । ययपि चोपाप्तनामाकना
उपासनाधीननिरूपणोपासनं चोपास्याधीननिरूपणपुपास्यं चेश्वरादि व्यवस्थितसूपम्‌ । तथापयुपासनाविषयीभावोऽ्छ कदूचिक्छः
चित्केनचिद्रुपेणत्यपरिनिष्ठित एव । यथैकः स्रीकायः केनचिद्धश्यतया केन चिदुपगन्तव्यतया केनचिदपलयतया केनविरमषि
केनचिदुपेश्षणीयतया विषयीकरियमाणः पुरेच्छतन्तरः । एवमिहापि उपासनानि पुरुषेच्छतन्वतया विेयतां नातिक्रमति ।

आनन्दगिरीयव्याख्या
वेधं हीति । तत्र तत्र शुतिषु सलसतकल्पत्वारिगुणविद्ि्ब्रह्मेदाद्रेधा भेदोऽपि नास्तील्याशष्ुय बरह्मणः सिद्धतवात्तदपाभो (4
व्यवस्थानाधुक्तं वेयैक्यमिलयाद--वेश्चेति । शतिनानावेऽपि तत्तदाध्येयगुणश्चतिभेदेऽपीति यावत्‌ । ब्रह्मोपासनेषु ष
कथमनरह्मोपासनेषिल्याश्ङ्याह--तथेति । तदेकलेऽपि विधानानावे फं न स्यादिलयाशङ्कय ्पाभदनैकमिाद व
विथैक्यं चेदेकत्र विहितायास्तखया नान्यत्र विधानमथवदिवयाशङ्कयाह--श्रुतीति । महमा्तिफलसंयोगसोपासनहर्प
नाभ्यामविच्छिन्नपरतययाथप्रयलचोदनायाश्च बह्मविचासमाख्यायाश्ैक्यादवयैक्ये फितमाह-- तस्मादिति । श्दादिभेदािथ१
वाक्या्धीहेतोरेवात्रापि चिन्तनाष्पादादिसगतिः । पूरवैपक्षे पूवैवद्धियेक्यम्‌ । सिद्धान्ते तश्योगात्तन्नानात्वमिति व श्त
एवमिति । सूत्राक्षराणि योजयति--वे्येति । रूपामेदादभेदोक्तेने विधानानात्वमिलाह--कुत इति । स ।
विभजते--शब्दादीति । तद्धदेऽपि मा भृदुपास्तिनानातमिलयाशङ्कथाद--्ञष्दति । पुरस्तादिति पू ध त |
दष्टः शब्दान्तरम्‌ । यथा यजति ददाति जुष्टोतीति । तस्िन्सति कमेभेदः कृतानुबन्धत्वाद्ालथोवच्छेदे भि ध
विपेभेदादिल्थैः । शब्दान्तराधिकरणं तु सैवेदान्तप्रययाधिकरणेधनुक्रान्तम्‌ । सोत्रमादिशम्द शा ०
दयोपीव्यादिग्रहणेन संयोगरूपसमाख्यादयो गृ्यन्ते । तत्तघमकरणोक्तयुणजातनिशिष्टोपाखरूपमेदासतिविध भन वन्दा,
त्वौण्डपायिवत्कृत्लोपसंदारसाशक्यानुषटानल्ा् पिधानानात्वमिलयेः । सल्यपि शब्दभेदेऽलुवन्धभेदामाव। ध धीयमानमुपतन ।
क्षिपति-- नन्विति । वेदोपासीतेलयादिशष्दानां कचिञ्शानं कचिद्धधानमिव्यथैमेदमाशङईय हानसानिभवता ५
तयाद--श्रथौन्तरेति । अनुबन्धभदाभवे फलितमाह--तदिति । क्रियात्वानिशेषेऽपि यागदानषटोमानामन

सिदधवकय पिदानयहि-

त्रिकल्याधिक० ] एतपरभा-भामती-भानन्द्गिरीयव्मास्यात्योपेतम्‌ । स

मरनोवुस्यर्थत्वाभेदात्‌ । ५ । तत्कथ चाब्दभेदाद्वियामेद इति । नेष दोषः । मनो.
वृत्यथत्वाभेदेऽप्यनुषन्धभेदाद्वे्यमेदे सति विद्याभेदोपपत्तः। पकस्यापीश्वरस्योपास्यस्य प्रति
प्रकरणं व्यावृत्ता गुणाः रिष्यन्ते । तथैकस्यापि प्राणस्य तत्र तत्रोपासयस्यामदे ऽप्य्यादगगुणो-
ऽनयत्रोपासितव्योऽन्यादग्युणश्चान्यत्रेल्येवमनुवन्धभेदावेधभेदे सति विद्याभेद विक्षायते ।
न चत्रैको विद्याविधिरितरे गुणविधय इति शाकयं वम्‌ । विनिगमनायां हेत्वभावात्‌ ।
अनेकत्वाश्च परतिप्रकरणं गुणानां प्रा्तविदयायुवापरेन विधानानुपपत्तेः । न चासिन्पक्षे समानाः
सन्तः सल्यकामाद्यो गुणा असररृच्टरावयितव्याः। प्रतिप्रकरणं चेदं कामेनेदमुपासितग्यमिदं-
कामेन चेदमिति नैराकाङक््यावगमान्नेकवाक्यतापत्तिः। न चात्र वेभ्वानरविद्ायामिव समस्त-
चोदनापरास्ति यद्रलेन प्रतिप्रकरणवर्तीन्यवयवोपासनानि भूत्वेकवाक्यतामियुः । वे्येकत्वनि-
मित्ते च विद्येकत्वे सर्वत्र निरङ्कुशे प्रतिक्ञायमाने समस्तगुणोपसंहारो ऽशक्यः प्रतिक्यत ।
तस्मात्सुघरूच्यते नाना शाब्दादिभेवादिति,। सिते चेतसिन्नथिकरणे सवेवेदान्तप्रल्ययमिलयादि
दरष्टग्यम्‌ ॥ ५८ ॥
विकल्पोऽविरिष्टफलत्वात्‌ ॥ ५९ ॥
(द) अदगरहप्वनियमो विकल्पनियमोऽथवा ॥ नियामकस्य मावेन याथाकाम्य प्रतीयताम्‌ ॥ ¶॥
धकरणम्‌
4

छ = - -“ ~ ~+ ^~

ईशसाक्षच्कृतेस्सवेकवि्ययेव प्रसिद्धितः ॥ अभ्यानधक्यविषेपौ विकलस्य नियामको ॥ २ ॥

~~ ^< ~

रन्नप्रभाव्याख्या

रंयोगभेदादहरशाण्डित्यादिसमाख्यामेदाद्वद इति समाधत्ते-नैष दोष इत्यादिना । यदुक्तं शृतिनानात्वं गुणान्तरविभ्य-
मिति तत्नेयाह-न चात्रैक दति । किंच प्राप्तविथानुवादेनाप्राप्तानेकगुणविधाने वाक्यमेदः सादिदयाह--
भनेकत्वाश्चेति । किंच विदैक्यपक्षे गुणानां पुनरुक्तिदरंथा नच प्रयभिन्ञाना्था व्रह्यकयादेव तत्सिद्धेः, विधानानात्वपक्ष
तु गुणानामप्रापतेः सा प्राप्यर्थलयाह-न चास्िन्पक्च इति । फलमेदाचोदनेक्याभावात्सर्वगुणभयानस्याशक्यत्वाश्च
विद्या ननेयाह--प्रतिप्रकरणं चेत्यादिना । ददहरभ्यातुः सर्वेषु लोकेषु कामचागे भवति वेश्रानरध्याता सरमत्रान्नमत्ती-
यादिफलमेद इटर्थः । ननु विथानानातवे सिद्ध पश्ादृहरादिविया प्रतिवेदान्तमेकाऽनेका वेति चिन्तोचिना तत्क्थमादा
सा कृतेयत आह- स्थिते चेति । वि्यानानात्वाधिकरणं पादादावेव संगतमत्र प्रासङ्गिकमिति भावः ॥ ५८ ॥

भामतीव्याख्या

१. तत्दणतयोपासनानि यणमेदात्न मियन्ते । न चाशिहो्मिोपासनां विधाय द्रितण्डादियुणवदिह सत्यप॑कल्पतादिेणि-
पिर्मनेकशाघ्रतं स्यात्‌ । अपि तूत्पत्तावेवोपाप्तनानां तत्तद्वणविशिषानामवगमात्‌ । ततग्मा त्रिरेषतया सवां मेदसुन्यः ।
व पमतशाताविहितसर्वयुणोपतंहारः शक्याुषठानस्तस्माद्धेदः । न चासिन्पक्षे समानाः सन्तः सत्यकामाद्य इति ।
भरिए यणाः काहनिद्धियाहु समानातनेकविाले वतनता । एकतो्तलात्‌ । वामदे तु न पूनस्कथमे-
रा ्रिययुका वान्ते नोक्ता इति परियान्तस्यापि तदरणलाय वक्तव्या अनृक्तानमप्रपिनि ॥ ५८ ॥ विक्रट्पो-
आनन्दगिरीयव्याख्या

4१ मनोदसतितवतरिदेषेऽपि तत्तसकरणेषूत्िशिषटतत्तद्वषनिशिधतेयरूपमेदादियिषटो परल दवन मित स्य नेन्यािना ।
८पनामपि बरहलोपापौ व्यवस्थानाज्नानुबन्धमेद इयाय वरतुनिष्ठताभावादुषासिवाक्यानां तततलाथ वरमतकानविद्वयन पिरिन
शेपरिःतरिरुवन्धभेदः स्यादिल्भिपरेलाह--एकस्यापीति । ब्ण्युक्तं न्याय॑प्राणर्धपम ददाभनि-- तथेति । भभकम
युणमेरोक्तौ फरितमाह-- एवमिति । यत्त शुतिनानालरं युणान्तरपरमिनि तपति नचेति ।. पृणाति 1
पपत वाक्यभेदान्न युक्तेयं व्यवस्यति दोषान्तरमाद--अनेकत्वाघेति | वक्यं सयक्रनौर्फाना १ 1
भस्रयात्‌ । विच्ाभेदे तु नैवं परिदयान्तरस्यापि तद्रणत्य पुनरुक्तिमभवादनोऽि विचामानालमिलाद--नचेति | नेर्धव
सवन्तरमाह--म्रतीति । षु लोकेषु कामचारो भवति सर्वष्वात्मस्वन्नमत्ति व 1
-कवाक्यत्रायोगाद्विवानानात्वमिल्यथः । युत्त पूरन्यायेन समस्तोपासेर्म्यायस्छमुनः तस्मलाह-- नचेति । मत्रति या ट्या 3
वचि; । यत्त॒ वेयेतरयाद्वियेक्यमिति, तनह तयेति | सनयुणायुवसद््य पयय परिदारणोऽतमवातर ।
पब्दादिभेदन्रतं मिवाभेदसुपसंदरति-- तस्मादिति । द्राम्दादिमेदाद्विवानदः मति कर्थं मदन्तप्रलातिथ विगरक्यभुक्त,
10२ स्थिते चेति । शादादिभेदा्विचादे सिद्धे सति सर्मशालायतततद्र्ानं आणा य मिनोति २८1
श्ानेकमिलयु्मतोऽस्यायिकरणस पादादविवाधिकी संगतिरत्र पु प्रसङ्गदुक्तमिलवः ॥ ५८ ॥ (1 ॥ 6 ्
सागवहपरलीनामुषठानभकारमाद- तिकस्य दा \ . अहगरहोपासनान्ययिज्न याधाकास्यनिकल्पयोर्वियानानावेमाम्यादविकरण-

"बु

५९
स्थिते विद्याभेद विचायते किमासामिच्छया समुश्चयो विकल्पो घा दयात्‌ । अथवा वि
एव नियमेनेति । तत्र स्थितत्वात्तावद्धिद्यामेदस्य न समुश्चयनियमे किंचित्कारणमस्ति (य
भिन्नानामप्यञ्चिहोश्रदशेपूणेमासादीनां समुश्चयनियमो इद्यते । नेष दोषः । नि्यताति
तश्र कारणं नैवं विद्यानां काचिक्निव्यताश्ुतिरस्ति । तस्मान्न समुश्चयनियमः नापि विकत्पति-
यमः । विद्यान्तराधिरूतस्य विचयान्तराप्रतिषेधात्‌ । पारिदोष्या्याथाकाम्यमापथते । नेन्ववि-
रिष्टफलत्वादासां विकल्पो न्याय्यः । तथाहि-*मनोमयः प्राणशरीरः” ( छा० २।१४।२ )
ब्रह्म खं ब्रह्म" ( छा० ४।१०।५ ) "सत्यकामः सल्यसंकर्पः' ( छा ८।१।५) इत्येवमाद्ास्तुस्यवदी.
श्वरप्रात्तिफला लक्ष्यन्ते । नेष वोषः । समानफटेष्वपि खगोदिसाधनेषु कमसु याथाकाम्यदशच-
नात्‌ । तस्माद्याथाकाम्यप्राप्ताबुच्यते विकट्प एवासां भवितुमहेति न समुश्चयः । कसमात्‌।
अषिशिष्टफङत्वात्‌ । अविशिष्ट शछ्यासां फलमुपास्यविषयसाश्ात्करणम्‌ । एकेन चोपासनेन
साक्षात्त उपास्य विषय दभ्वरादौ द्वितीयमनर्थकमरू । अपि चासंभव; । साक्षात्करणय
समुश्चयपक्षे चित्तविक्षेपहेतुत्वात्‌ । सा्षात्करणसाध्यं च विद्याफलं दर्शयन्ति श्रुतयः
यस्य स्यादद्धा न विचिकित्सास्ति" ( छा० ३।१४।४) इति देवो भूत्वा देवानप्येति' (ब
४।१।२) इति चैवमाद्याः । स्मृतयश्च-'सदा तद्भावभावितः, (८६) इलेवमायाः ।

“~ ~ ^~ + ~~~ ~ ~ ~ + \ + +". ^~ ^ ^-^ ०0 (नि नि थ श कथा,
~ ~ ^ 4.
# |

७७६ ` मह्यसृ्रश्चंकरभाध्यम्‌ । [भ.२षा.३अ.२४ पू

र

रज्नप्रभाव्याख्या
विकटपः । विद्यानां खरूपसुक्तानुष्टानप्रकारोऽत्र निरूप्यत इ्युपजीव्यत्वसंगतिमाह- स्थित इति । पिय्ठिविधाः
अहग्रहास्तटस्था अङ्गाप्रिताश्वेति । तत्राहंम्रहविदयाञ्ु याथाकाम्यविकल्पयोर्वियानानात्वसाम्यात्संशयमाह- किमिति ।
पूर्वपक्षे यथेच्छमनुष्टानमिलनियमः सिद्धान्ते विकल्येनानुष्टानमिति नियम इति फलभेदः । तव्रानियमं साधयति-
तन्न स्थितत्वादित्यादिना । एकपुरोडाशफरत्वायथा त्रीहियवयोर्विकस्पस्तथा विकल्पनियम एवासां विदाना ्याघ्,
वुल्यफल्त्वात्‌ । नच फलभूयस्त्वार्थिनः काम्यकर्मेसमुच्योऽपि दृष्ट इति वाच्यम्‌, ईश्वरसाक्षात्कारात्परं फलमेदेऽप्यापामह-
प्रहोपास्तीनां साक्षात्कारात्मकफलस्य तुल्यत्वात्‌, तस्य चैकयाकृतत्वे अन्यल्याः कृलयाभावाचित्तविक्ेपरकतया तद्िषातकः
त्वाशेति सिद्धान्तभाष्या्थैः । मास्तु साक्षाक्तार इयत आद- साक्चात्करणसाध्यं चेति । यख पुः, अद्र
दैश्वरोऽदमिति साक्षात्कारः स्याद्विचिकित्सा च नासि अहमीश्वरो न वेति तस्येवेश्वर प्रा्तिरिर्थः । जीवन्नेव भावनया देवां
भामतीव्याख्या
ऽविषिष्टफटत्वात्‌। अमिरहोत्रदरैपूणेमासादि्पृथगधिकाराणमपि सुनयो टो नियमवां्तेषां निलतादुपा्तनाएु कम्य
न नित्यास्तस्माश्नासां सपुच्वयनियमः । तेन समानफकानां दुशेपृणेमात्तज्योतिशेमादीनामिव ने नियमवाविकस्पः फटपाधिनः
सुञ्चयस्यापि संभवादिति प्रवैः पक्षः । उपास्नानाममूषाफुपास्यसधाकरणसाध्यसाककमेदस्थकेनोपासनेनोपास्यसक्षाकएे त ए
फटप्रतिलामे तु कृतपुपासनान्तरेण । नच साषातकरणस्यातिशयसंभवस्योपायसहसेरपि तादवस्थ्यात्तमात्रताप्यलन्च ष्य
वत्तिः । उपापरनान्तराभ्यतसि च चित्तकाम्ताग्याघातेन कस्य चिदुपासनानिष्प्तेरिह विकस्प एव नियमवानिति रदत ।
आनन्द गिरीयग्याख्या -

संगतिगम॑संशयमाद-- स्थित दति । जदयोपास्तीनां विकस्पेनानुष्ठानोक्ल्या वावयायैधीदेतोरेवोक्तेरवर पदादिसगतिः । ५)
सेच्छया प्रवृततेरनुष्ठानानियमः । सिद्धान्ते ्रीह्यादिष्विव तक्नियतिरिति मत्वा याथाकाम्येनानुष्ठानमिति पूरपक्षविष्यनादो समुच्चयः
नियमं निरस्यति--सत्रेति । उपासनानां भिन्नत्वेऽपि समुच्यनियमे नियमो युक्तो निलाशरिरोतरदरशपूणमासादिवदिति ध
नन्विति । उपास्तीनां काम्बत्वान्मेवभिलाह--नेव्यादिना । अश्नि्ोत्रादिषु सञुश्वयस्तत्रयुक्तः । तर्द किमिति व
नाश्रीयते, तत्राद-- नापीति । समुचयविरकैस्पयोमियमायोगारिच्छयान्यतरोऽद्गीकतैम्य श््याह--पारिगेष्यादिति 6
भिरेव पुरोडाये सिद्धे यवा न समुचीयन्त कृतकरणलत्वप्रसङ्गात्‌ । तथात्रापि ब्रह्म्प्निफलमतिरिषट ।
चेत्रावकाशः समुच्चयखति शङ्ते-- नन्विति । तदेवाविरिष्टफलत्वं स्पष्टयति तथाहीति । काम्बैददपूणमास ` न
षत्फलभूमार्थिनः स्सुचयः स्यादिलयाह- नेत्यादिना । विकरपसमुश्चयनियमनिवृ्तिफलमुपसंहय न
विभजते--तस्मादिश्यादिना । उक्तेऽ्यं मर्षपू्वकं देवुमादाय व्याच्--कस्मादिल्यादिना । ेयसाकाकर यागादिः
कारे का क्षतिः, तत्राद-- एकेनेति । अभीष्टफलधातित्वाचच सयुचचयोऽत्र नास्तीलाद--भपिचेति । ०
वतफलोपायत्वोपपततेरुपाससाक्षात्कारापैव नास्तीलयाशङ्कयादमहोणस्तीनां साक्षात्कारसाध्यफलं तमा््वाद मू
यस्योपासकखाद्वा साक्षादुपास्ं सान्न विन्निकित्सा संशयोऽस्ति प्रा्यामह्ं फलं न वेति तख महाः य सपुचयारण"
जवन्नेव साक्षातकोरेण देवभावमनुभूय पतिते देदे देवानप्येति प्राभरोतील्थः । न॒चावििश्फरते पलमूाथिनः

यथाश्रयमावापि ° | रलप्रमा-मामता-जनन्दागरायव्यास्यत्रयापेतम्‌ ।
७७५७

हष्ठफखानां विद्यानामन्यतमामादाय तत्परः स्याद्य
षि द्‌ वदुपास्विषयसाक्षात्करणेन
काम्यास्तु यथाकामं ससुचीयेरन्न वा प्ूवंहेत्व भावात्‌ ॥ ६० ॥

4

42
((शभागकरगम -4/ मतीकषु विकस्पः सया्ाधाकाम्येन वा मतिः ॥ अदेग्हेषववतेषु साक्षाच विकस्पनम्‌ ॥ ९ ॥
कन दू देवो भूतयेतिवन्नात्र फावित्साक्षाल्ृतौ मितिः
षे र त्साक्षाक्कृता मितिः ॥ याधाकाम्यमतोऽमीषां समुचय विकष्पयोः ॥ २ ॥

अबिरिष्टफलत्वादिलस्य प्रवयुदाहरणम्‌ । यासु पुनः काम्यासु विधासु स य यतमेवे वायु
दिक्षां वत्सं वेद न पुश्ररोदं रोदिति' ( छा० ३।१५।२) स यो नाम ब्रह्मत्युपास्ते त
रापो गतं तन्नास्य यथाकामचारो भवति! ( छा० ७६५) इति चेवमादासु क्रियावददषे-
नात्मनासीयं फलं साधयन्तीषु साक्षात्करणपेश्षा नास्ति । ता यथाकामं समुश्वीयेरन्न वा
समुद्चीयेरन्पूवेहेत्वभावात्‌ । पू्श्याविरिणफ़रत्वादिलयस्य विकटपहेतोरभावात्‌ ॥ ६० ॥

अङ्केषु यथाश्रयभावः ॥ ६१॥

4 र) सबुद्धयोऽङ्गबद्धेषु याथाकाम्थेन वा मतिः ॥ समुचितस्वादङ्गानां तद
((कणकसम) । ॥ खानां तप्रद्धेषु समृश्चयः ॥५॥
६---# हे गृहीत्वा सतत्रसयारग्न दसयादिवन्नहि ॥ श्रयते सह्‌मावोऽत्र याथाकाम्यं ततो भवेन्‌ ॥ २॥

कमङगषूदरीथादिषु थ आश्रिताः प्रत्यया वेदज्यविदिताः # ते समुच्चीयेरन्किवा यथाकाम

„~~~ ~ ~+ -~ ~

रन्नप्रभाव्याख्या
क्षा देदपातोत्तरकालं देवान्प्राप्रोतीति यन्तरार्धः । अरमहाणामलुनप्रकारमुपसंहरति- तस्मादिति
। ५९ ॥ काम्यास्तु 1 तटस्थोपासतयोऽन्र विषरयसतासु कि विकल्प उत यथाकाममनुषटरानमिति पूर्रैवतपंशये सदयुपरासिला-
परेषादहग्रहवद्धिकल्प इति प्राप्तावपवादं सिद्धान्तयति--अविशविष्ेति। सयः कथितं वादुमेवं मोत्वेन कल्पितानां
शां वतय वेदोपासते नासौ पुत्रमरणनिमित्तं रोदनं रोदिति तमति निल्मेव जीवनयुत्रो भवतीयः । अहगरहद्ान्त
1क्षात्कारद्रारघ्वमुपाधिरिति भावः ॥ ६० ॥ संप्रङ्गाववद्धोपास्तीनामनुष्रानक्रमं वर पूरयपक्षयति--अङ्गप्विति । अक्रा
रतत्वातसफरत्वाच सदायमाह--किमिति । यथा कललु्ाने तदाधितागानां समुदधिलालुष्ाननियमसयङ्गनुष्रने तदाः

भामतीव्यास्या
। ५९ ॥ काम्यास्तु यथाकाम समु्चीयेर वा पूवहव्वभावान्‌ । मामृपामनाम, गिोपाताकाकरणमरनव
प्यथ तातां कम्यदुदीपौणेमासादिसुखेच्छवशेन वरिकससपचयापमिपि स्तम्‌ ॥ ६० ॥ अङ्गु यथाध्रयभावः।
विधारणानियरम्तदृटः पृथग्धयग्रतिबन्धः फटपमिलयत्रोपासनाप, फ़टश्रुतः प्मपयीत्ययिनप्रलादलयोपासनान। | करल्धृतेन
पपचयनियमपाशद्भव परुपार्थतयेकप्रयोगवचनम्रहणाभवे सप्चयनियपो निरस्तः । इ तु स्यपि पुपाव क्मानकपरयोगवच-
परणं भवतीति पूरवोक्तमथमाप्रिपन्‌ पर्यवतिष्ठते । ययि हिकाम्याष्ता उपासनप्तधापि म प्या भवितुमर्हति ।
भा पति हि कवधीनाधिततया कतुप्रोगा ढरिस्यमूषा ग्रमोमः प्रसव्यते । मच प्रषुज्त तनक टतः । कलथाधिता-
मि तसं तत्तफलोदेशेन विधानादिति ए चाश्रयततस्ादाधिताना ग्रमोगवचननाध्रया्णां समचयनियमेनाधरितानामि

आनन्दगिरीयव्यास्या

ुषाययाक्षत्कारे तन्निमित्तं तस्प्राप्त च विेषामावादिलारयनेपसंदरति-- तस्माद
गरहाण्यर्कमो ्गाववद्धानि

पारत प्तीनोपरलीनां तसमकारमाद---काम्यार्सविति । अनः ०
यप्रायुपासनानि निषयन्तेषु किं विकस्पनियमो याथाकाम्यं वेलयुममापयच्या सथ4 ्रताकप ॥
$पनियते प्रपि तै परीलयमाह--अविशिष्टेति । अत्र प्रतीकोपास्तिषु द्तैपरीिनानुश्रनशय याथाकराम्योक्या त ९
िनातादादिरगतिः । पूप ्ह्यादिधविवानुष्टाननियमसिद्धिः । सिद्धानि फलवदादतजियनिगि ६ ४
= । स यः कश्चिदेतं वायं दिशां गोतेन कट्पितानां वत्सं थद्‌ नादा पुत्रमरणनिमित्त रद पतन राषिति दमने कषु

य नः ४ { (ह त्र ४८ --
समवरियुततवत् जी ज अग्रह पलि माकषातकारसाधनल्वमुपापिसिति म 9.
वत्ादियुणोपास्तना्मीवः धः । अर्रह्मल+ ~ क
गुणोपासनाञ्जीव्पुत्रो भवत मावः ॥ ६५ ॥ परनीवोापासतीनाम-

ति ॥५९॥ अदयीपास्तीनामनुश्रान-
न मनो लुपा्मातलयवमारीन्यभ्यु
[स्तन पुरानितादहयहेपासिव-
कया (५

दति । प्विमतान्युपास्तनानि य वावनायेयानयवरदमिफललितजयो १ त
गेप्विति । अकर तरिषयं वक्तमङ्गधिति पः

शनक्रममुतत्ाऽङगावबद्धोपास्तीनां क्रमं निरूपयिष्यन्पूवेपक्षमाह--ज
अदे | चद ५
कमति । तद्चितोपासनानि विषयत्वन दशैयति--य इति

त इति । ततिभरणानियमाधिकःएणे पुरषा्थलमः ;.तीनायुक्तमिद सलपि
९१८

कलमनिकपाच संश्रय दाह
नेदयुच्यने । अङ्गो.

| अददा क्तुसवन्ः
पुरुपा्थतर समु्ये मानं

ग्ब

७७८ ्हसूतरशाकरमाप्यम्‌ । (अ. पा.३अ. ३६६. ६,

स्युरिति संशये यथाश्नयभाव श्याह । यथेवेषामाश्नयाः स्तोत्रादयः संभूय भवन्दयषे प्रयया
अपि । आश्चयतश्मत्वालप्रलययानाम्‌ ॥ ६१ ॥
। शिषे ॥ ६२ ॥

यथा वायाः स्तोत्रादयचखिषु रिष्यन्त एवमाधिता अपि प्रययाः । नोपदेशकृतोऽपि कश

ह्षषोऽङ्गानां तदाभयाणां च प्रत्ययानामिलयथैः ॥ ६२ ॥

_ समाटारात्‌ ॥ ९३ ॥

'होतृषवनायचैवापि वुरद्रीथमयुसमादहरति' ( छा० १।५।५) इति च प्रणषोद्धीयेकत्वविक्ान-

माहारम्यादुद्राता खकर्मण्यु्पन्नं क्षतं हदौत्रात्कमेणः प्रतिसमादधातीति ह्ुवम्वेदान्तरोदि

(ण १ >
न न ^^ ^~ ^ &

न १ ^ ^^ ८

१११.

५

रन्नप्रभाष्याख्या
त्नितोपास्तीनां तन्नियम इति सूत्रार्थः । ननु तन्निधौरणानियम इलत्राङ्गाभ्चितानां गोदोहनवदनङ्गत्वसुक्तं तत्कथमनङ्गानामङ्ग.
त्समुचयशङ्त्युच्यते । अङ्गान्यनुष्टापयन्प्रयोगविधिर्य॑ुपासनानि नधुष्टापयेत्तरिं तेषां तदाश्नितत्वं व्यर्थमिति मन्वानख्श्ी
भावः ॥ ६१ ॥ तरं गोदोहनस्यापि समुञ्चयः स्यादित आह-श्िष्टेशचेति । रिष्टिः शासनं विधानमिति यावत्‌ । पिरि
पत्वाविहेषारसमुच्रयोऽङ्गवदियर्थः । गोदोहनस्य तु नानुष्ठाननियमः, चमसस्थाने विदहितत्वात्त्नियमे चमसविधित्ः
ध्यात्‌ । उपासनानां तु न कस्चिदङ्गसख स्थाने विहितलमिति समुच्वयनियमो न विरुध्यत इति भावः ॥ ६२ ॥ रमुच
सिङ्गम-समादारादिति । “ऋग्बेदिनां यः प्रणवः स सामवेदिनामुद्रीथः” इति छान्दोग्ये प्रणवोरीथयोरक्यधान,
विधिरस्ि, तख फलार्थवादो होतृषदनादिलयादिः । होतः शंसनस्थलवाचिना द्यतृषदन शब्देन शंसनं लक्षयते । दाता
खरादिप्रमादादृष्टमप्युदरीथं सम्यक्रुतादधोतृरं सनाद नुसमाहरत्येव निदोषं करोलयेव किल, शंसखमानप्रणवेन लीयो्ीथद्कयः
भ्यानबरादिर्थः । ततः किं तव्राह-्ति तरुवश्निति | सामवेदस्थो द्रीधध्यानस्य ऋग्वेदोक्त प्रणवसंवन्धो योद
स एवाङ्गानां सर्ववेदान्तविहितोपास्तिसमुचये लिङ्ग प्रणवरूपपदाथस्योपास्तीनां च वेदान्तरोक्ततसाध्दयद्रेदान्तरोक्षं
भामतीष्यास्या |

तपुञ्चयनियमो युक्त इतरथा तदाधरितलादुपपततेः । स च प्रयोगवचन उपात्तनाः सपुचिन्व्॑तत्तकटकापनानपदयमाकः
रिषति तदभवे तासां सपुचयनियमामावादिति मन्वानस्य पूतैः पक्षः । राद्धान्तस्तु यथाषिहितोदिषटपदार्थानरोषी ॥ ॥
वचनो न पदाभस्वमावानन्यथयितुमहेति । किंतु तदविरोपेनावतिषठते । तत्र कत्वथौनां निदयवद्नानत्तमित्रल च 8.
वामियमेनैतान्सपुचिनोतु । कामावबद्धास्तूपासनाः कामानामनिलयलान्न समच्चयेन नियन्ुमति । नहि कमा पिष
येन सयुज्मररन्पि तुद्यते । मानान्तराठस्तारी चोदेशो न तदिरोषेनोदेश्यमन्यथयति । तथा सदयुदरशातपपतेः । तसा
मानामनिलयत्वा्तदुववदधानापएुपाप्तनानामप्यनिललम्‌ । निल्यानिलसंयोगविरोषात्‌ सल्यपि तदाश्रयाणां निलयते द्दमेव चतक
प्राध्रितानां यदाश्रय सल्येव वृ्तिनौसतीति । नतु तत्र वृत्तिरेव नव्रृत्तिरिति तदिदधक्तम्‌--आाश्रयतच्राण्यपि ॥
॥ ६१ ॥ ६२ ॥ समाहारात्‌ । होतृषदनाद्धैवापि दुरुद्रीथमनुसखमाहरतीति । अपिर &॥॥ ५५
वेदान्तरोदितप्रणवोद्रीयैकलप्रलयसमध्यौदधोतृकमेणः शसनादुदराता प्रतिसमादधाति किं तदित जह दररीधपपि भ

आनन्दगिरीयम्याख्या , 0 पी |
पासतीनामद्गवत्समुचयनियमः पिवा प्रतीकदषिवयाथाकाम्यभिति संदायमनूयध पूतरोभिकरणवचारुचनु ४ १ 0
इति संशय हति । अव्र चङ्गोपास्िपु यथासुच्यनुष्ठानोक्ला वावयार्थभीसाधनसैव चिन्तनात्पादादिसंगतिः । ण
नाकलबाहुल्यसिदधिः । सिद्धान्ते समुचचयस्याप्रामाणिकलात्तथानुष्ठाने फवाहस्यायोगावभास्च्यनुष्ठाने पितो । ६
योजयति-- यथेति । अङ्गा्ितोपासनानि नियमेन क्रतौ सञुचिलयाष्ठेयानि नियमेन समुजीयमानाङगमरिततत
द्यः ॥ ६१ ॥ शतश्चाङ्गोपास्तीनां समुचिल्यानुष्टानमिलाह-शिष्टश्चेति । रिष्टिः शाप्तनं विधानं तस्या 1
च समुश्चयनियम इयथः । सत्रखक्षतत्थमथमाद--यथा वेति । त्येव तात्पयोैमाह--नेदयादिना ॥ ५ |
समुचधिलानुष्टोयेरजिल्याह--समाहारादिति । समादरणं समताकरणं क्षतस्य संधानं समास नि णः
्रत्ययानामिति योजना । यः प्रणवो ब्चानां स च्छन्दोगानमुद्ीयः । चश्च तेषामुद्रीथः क द सात
थयोरेकत्वेन यदुपासनसुदरात्रा कतं ` तत्फर्वादिवाक्रयं मत वयाकुमनुवदति--ोवृषदनादिति ।. ६ व्यजनि ८
यत्रस्थः श्षसति तदयोतषदनं तेन च हौत्रं कर्म लक्यते । ततः सम्बगनुषठितादुयं इटं यडा ^ सीप |
कृतं तदप्युदराता तेनैक्यवि्ञानेनानुसमाहरति प्रतिसंदधालेव क्षतमिव तैय शत्यथेः. । त दस्यम
त पि प्रकृते किमायातं तदाद-इति ब्रुवश्चिति । वेवद्ययुक्तप्णवोदीथयोरेकयक्चानखर = मानल ।
यानां सवत्रोपसंशारं समुश्जयं सूचयति । सवौपासनेषु ॒वेदान्तरोक्तमत्ययस्य ेदनतरोक्तपदाभन सव.
| 6

ष

यधा्रयमावाधि° 1 रलप्रभा-भामती-आनन्दगिरीयव्यास्यत्रयोपेतम्‌ । च

तथ प्रलयस्य वेदान्तरोदितपदार्थसंषन्धसामान्यारंसवैषेदोदितप्रत्ययोपसेहारं सूचयतीति
लिङ्गदश्ैनम्‌ ॥ ६२ ॥ #
गुणसाधारण्यश्चुतेश्च ॥ ६४ ॥

न्ियागुणं च विद्याश्रयं लन्त्मोकारं वेदत्रयसाधारणं श्रावयति--तिनेयं त्रयी विद्या वतेत
ओमिल्याश्रावयलयोमिति शंसव्योमित्युदरायति' ( छा० १।१।९ ) इति च । ततश्चाध्रयसाधारण्याः
दाधरितसाधारण्यमिति लिङ्कद शनमेव । अथवा गुणसाधारण्यश्ुतेश्चेति । यदीमे कमेगुणा
उद्रीथादयः सवे सवैप्रयोगसाधारणा न स्युनं स्यात्ततस्तदाश्रयाणां प्रत्ययानां सहभावः। तेतूद्वी-
थादयः सर्वाङ्ग्रादिणा प्रयोगवचनेन सवै सवप्रयोगसाधारणाः भ्राव्यन्ते । ततश्चाधरयसहमा-
वाखलययसहमाव इति ॥ ६४ ॥

न वा तत्सदभावाश्रुतेः ॥ ६५ ॥
न वेति पक्चव्याव्वनम्‌। न यथाश्रयभाव आध्रितानामुपासनानां भवितुमर्हति । कुतः-त-
त्सहभावाश्रुतेः । यथा हि जिवेदीविहितानामङ्गानां स्तोत्रादीनां सहभावः श्रूयते--श्रहं वा
गृहीत्वा चमसं वोन्नीय स्तोत्रमुपाकरोति स्तोत्रमजुशंसति प्रस्तोतः साम गाय होतरेतधज'
दलादिना । नैवभुपासनानां सह भावश्रुतिरस्ति । नयु प्रयोगवचन पां सहभावे प्रापयेत्‌
नेति बरूमः--पुरुषाथस्वादुपासनानाम्‌ । प्रयोगवचनो हि क्रत्वथौनामुद्रीथाद्रीनां सहभाव
प्रापयेत्‌ । उद्वीथायुपासनानि ऋत्वर्थाध्रयाण्यपि गोदोहनादिवस्पुरूपाथोनील्यवोचाम "एृथ-
ग््यथ्रतिवन्धः कटम्‌ ( ० सू० ३।३।७२) इृष्यत्र । अयमेव चोपदेशाश्रयो विरषो.ङ्गानां
तदाटम्बनानां चोपासनानां यदेकेषां कत्व थेत्वमेकरेपा पुरपा्धत्वमिति । परं च लिङ्गदयमकारः
णमुपासनसहमावस्य श्रुतिन्यायामावात्‌ । नच परतिप्रयोगमाश्रयकात्छयौपसंहारादाध्रिता-

५ ^~ ^ ~~ ~~ ˆ

रज्नप्रभव्यास्या
बन्ध्रलापि समानलादिदर्थः ॥ ६३ ॥ कारस्य ध्येयस्य साधारण्यादपि तदाध्रितध्यानानां समुच्वियानुष्ानं गम्यत
इति टिद्गान्तरमाद-- गुणेति । तेनोङ्कारेण, वेदत्रयोक्तं कर्म प्रवर्तत इयर्थः । अन्वयमुखेनोक्तमेवार्थं व्यतिरेकतोऽपि
यच्रे--अथयवेति ॥ ६४ ॥ फटेच्छाया अनियमादुपास््यनियम एव युक्तः अम वत्समुचयनियमे मानाभावादिति
सिद्रान्तयति- न वेति । प्रयोगविधिः खलं ताह्गपरधानालुषाननियामको न लनङ्गानां संपराहक इयाद-- नेति ब्रूम
दति । विमतोपास्तयः करतौ न समुचिलानुष्ठेयाः, भिन्फललाद्रोरोदनवदिति मावः । शिष्टश्रक्त निरस्यति--अय-
मेवेति । समादाराद्णसाधारण्यधरुतेशव^युक्तं लिङ्गद्यमपि मानान्तरप्रप्त्य योनकं न खय साधकमेवादस्थतादि-
साह--परं चेति । गणसाधारण्यपूत्र्य द्वितीयां याद्या ूपयति--नचेति । तदयुक्तवामर तद्‌ाधरिततवं कथ-

~ भामतीव्याख्या >
भ्राम कथि उतपन्न धृतम्‌ । ए ्ुवन्वेदान्तरोदितस्य प्र्ययस्येल्यदि योजनीयम्‌ ॥ ९२॥ गुण साधारण्यश्रु श्च
आनन्दमिरीयव्याख्या

ति दलन्तरमाइ--गुणेति । विागुणमि-
वेदत्रयविित क्रय; । भन्वयमुमेन न्वा
नमाधरण्यामावर्ूपन्यति-

॥ ६३ ॥ अदार्योपायस साधारण्यादप्युपासनानां साधारण्य समुचियानुष्रानमि
यख व्याख्या वि्याश्रयमिति । षिचोद्रीभविधा । तनेलोकायोक्तिः 1 तयी पिया कदत
ए्यायुपसंहरति-- ततश्चेति । आश्रयस्तपारण्य तलाधितसायारण्यमन्वयलमेवान्रयसपारणवाम सयाश्च 4
व्यस्यया द्रदभितुं सृत्रमादत्त--अथवेति । व्यतिरेकेण सत्र योजथपि--यदीति । ५ तरि | ध त |
मूर, पराहते त्विति" ! युभेन सदैव गुणिनः ्र्मयस्ागमनं चल इति 0 व
पामने यस्याभिरुचिः स तदनुतिष्ठति सवपासनपमुच्य तु न मानमिति पिद्धान्तयति-न वेत्ति । त" ^"

५ बरीयमानाङ्गाश्रयलद्वि-

नेखदिना । नभ्पद व्याचे--न यथेति । परभपूकमवरिष्टना¡ ' । शरोति--कुत इति । न यदना

सुक्ताऽतुमुनधिया साद्रुते- नन्विति । पिमतोषासनानि न क्रतौ समुचिलातुष्यनिः श ्‌ पततः

मवाद-- नेतीति । उक्तमेव व्यक्तीपरोति--प्रयोगेति । ्विरेश््ुक्तं विष ःति--भयमव | व । | गुणसाधारण्यल्यादो
-- परं (५ „ न वेहोपासनानां समुचय परप्कनह = ~

` ध्मयति--परं चेति । यदथवादसामर््यै तद्न्यतः ्रातस्यावधोतवे, न चेदोषा १-भाश्रयेरि । इमेवा-

` चपिरकव्यास्यानं प्रल्याह-नचेति । उपासनाना ' ग्यमावेऽपि सामनि कथमश्रयतशरल, तथ

।,

"ब

७८० महाूजरांकरमाप्यम्‌ ।: = [ अ. ३पा. ३अ. ३६१ ६६

नामपि तथात्वं विज्ञातु शक्यम्‌ । अतत्प्रयुक्त्वादुपासनानाम्‌ । आश्रयतच््राण्यपि शुपासनामि
काममाश्रयाभावे मा भूवन्न त्वा्रयसषहटभावेन सहभावनियममर्ैन्ति तत्सहभावाश्रुतेरेव । त.
साद्यथाकाममेवोपासनान्यनुष्टीयेरन्‌ ॥ ६५ ॥

दरानाच ॥ ६६ ॥

द शेयति च श्रुतिरसदभावं प्रत्ययानाम्‌-"पएवविद्ध वे ब्रह्मा यज्ञं यजमानं सवाश्चतिविजो ऽभि.
रक्षति" ( छा० ४।१७।१० ) इति । सर्वप्रलययोण्संहारे हि सवै स्वयिदः इति न विक्षानवता
बरह्मणा परिपाल्यत्वमितरेषां संकीर्येत । तसाद्यथाकाममुपासनानां समुश्चयो विकल्पो वेति
॥ ६६॥ इति शरीगोविन्दमगवतपूज्यपादशिष्यश्रीमच्छंकरभगवत्ून्यपादङतो श्रीमच्छारीरकभीः
मासााष्ये तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥ ३॥

~~~ च~ ~ + ^-^ -„ ~~ न 2

रननप्रभाष्याख्यु
मिलत आह--आश्रयेति । इदमेव तेषां अङ्गाधितत्वं यदङ्गाभावे सलयसत््वं न लद्ग्यापकलमिलथैः ॥ ६५॥
किंच विदुषा ब्रह्मणान्येषामृत्विजां पाल्यत्ववचनान् सर्वोपास्तीनां सहप्रयोग इयाह--दृश्चनाच्चेति। कगवेदादिविहिताङ्गये
व्याहृतिदहोमप्रायधित्तादिविज्ञानवत्वमेवंविच्वं ब्रह्मण इयर्थः ॥ ६६ ॥ इति ध्रीमत्परमहंसपरिवाजकाचार्यश्रीगोषिन्दानन्दम.
गवत्पादकरृतौ शारीरकव्याल्यायां भाष्यरल्प्रभायां तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः॥३॥
भामतीव्याख्या

अस्य सूर्रस्यान्वयमुतेन व्यतिरेकमुखेन च व्याख्या । शेप्मतिरोहिताथम्‌ ॥ ६४॥ ६५॥ ६६ ॥ इति श्रीवाचसपरि्िभि
शारीरकभगवसादमाप्यविभागे भामां तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥ ३॥

आनन्दागिरीयव्याख्या
धितानामाश्रयतनच्रत्वं यदाश्रय स्येव वृत्तिर्नासतीति } नतु तत्र वृत्तिरेव नावृ्तिरिति कामानामनिललात्तदुपवन्भोपसतीनपी
तथात्वाज्निल्यसंयोगविरोधादिवयथैः । अद्नोपास्तीनामङ्गवदसमुचये प्रतीकदृष्टिवयधारच्यनुष्टानमिल्युपसंहरति- तस्मादिति ॥ ६५।
किंच विदुषा ब्रह्मणाऽन्येषामृतिजां पाल्यत्ोक्तेरपि न सर्ववि्ञानोपसहारधीरित्याह-- दक्षंनाच्चेति । सूत्रं व्रिमजते--दुर्यतीति।
ऋग्वेदादिविहिताङ्गलोपे व्याहृतिहोम प्रायश्चित्तादिविज्ञानवच्वमेवंविसं ब्रह्मणोऽमीष्टं कथं तावता विवक्षितानुपसंहारः, तत्रह
सर्वेति । असि च तेनेतरेषामृखिजां पाद्यत्वकीर्वनं तेन प्रल्यानुपसरंहारधीरिति शेषः । अनुमानाछिङ्गाच सिद्धनथसुपसदफी-
तस्मादिति । याथाकाम्यं व्याच््-समुच्चयो विकल्पो वेतीति ॥ ६६ ॥ इति श्रीमत्परमहंसपरितराजकाचयिशरीुदधनषपूय"
पदरशिष्यभगवदानन्दज्ञानविरचिते शारीरकभाष्यविभने न्यायनिणैये तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादुः ॥ ३॥

॥ इति ठतीयाध्यायस्य परापरब्रह्मविचयागुणोपसंहाराख्यस्तृतीयः पादः ॥

रमाथोपि ° ] ए्मभा-भामती-आनन्दिरीयव्यासयातरयपेतम्‌ |

तृतीयाध्याये चतुथः पादः ।

पुरषार्थोऽतः राब्दादिति वाद्रायणः ॥ १॥

> म) फरत्वथमातमविज्ञानं स्वतन्रं वात्मनो यतः ॥ देष्ातिरेकमज्ञात्रा न कु्यारफरतुगं ततः ॥ १ ॥
के ग. नाद्रेतपीः कमेहेतुहनति प्रत्युत करम सा ॥ भाचारो लोकसंग्राही स्त्र अ्रमधीततः ॥ २ ॥

७८१

अथेद्‌ानीमो पनिषद मातमक्ञानं किमधिकारिद्वारेण कमेण्येवानुप्रविशत्याहोखिः्खतश्रमेव -
रुपाथेसाधनं भवतीति मीमांसमानः सिद्धान्तनेव तावदु परक्रमते पुरुषार्थोऽत इति । 7
दान्तविहितादात्मन्ञानात्खतच्रात्पुरषार्थैः सिध्यतीति वादरायण आचार्या मन्यते । कुत पत-
दृवगम्यते शब्द्‌ादिव्याह । तथारि- "तरति शोकमात्मवित्‌" ( छरा० ७।१।३ ) सयो हवै
तत्परमं ब्रह्म वेद्‌ ब्रह्मैव भवति" ( मु० ३।२।९) ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌” (पते २।१।१ ) 'आचा-
यवान्पुरुषो वेद्‌ तस्य तावदेव चिरं यावैन्न विमोश्येऽथ संप्रत्ये' ( छा० ६।१४।२ ) इति।
य अत्माऽपहतपाप्मा' (छा० ८७१ ) इत्युपक्रम्य सर्वाश्च लोकानाप्नोति सवोश्च कामा

। रन्नप्रभाष्याख्या
कमत्र वियाप्रसङ्गाद्रह्मज्ञानस्य कमा्त्वमाशंक्याह--पुरुषार्थोऽतः शब्दादिति वाद्रायणः । ूरैपादे परापरवि.
चानां गुणोपसंहायेक्तया खरूपं निधितमस्मिन्पादे तासां कमीनङ्गतया ुरपाहेतवं निरुप्यते । ततोऽबनाकाहुयां
यतादीनि वहिरङानि शमादीन्यन्तरन्नानि च निरूप्यन्त इत्येकयिया विप्रयतव पादयोः संगतिः। तत्रादौ तचक्ञानं विष
गीय वादिविप्रतिपत्या संशयमाद--अथेति । पूर्वपक्षे जानकर्मणोरव्रा्नित्येन समुच्रयः । सिद्धान्ते केवलकषानान्मु-
रिति फलभेदः । “य आत्मेति प्रजापदयुक्तब्रहमवियायां लोकादिकं सगृणवियाफलं सोधानन्देऽन्तर्मानामिप्रानेणोक्त.
भामतीव्याख्या
पुरपार्थोऽतःशब्द्रादिति बादरायणः । स्थितं कृलोपनिषदामपवरगास्यपुरुषाभसाधनािज्ञानपरलपृपासनानां च
तिनृसपाथेमाधनलमधप्तनं विचारजातमभिनिवर्तितम्‌ । सम्प्रति तु किपोपनिपदामतचज्ञानमपवयसाभनतया पूर्पा्माह
त्योयितितकर्ृम्तिपादूकतया कलग्मिति मीमांहामे । यदा च तरलं तद यावमा कनु्रयोगपिपिनापनितं कर.
पनभिक्फलोपभोकृत्वं च न चेतद्निलयते धरते कृततियणशृताम्यागमप्रतङगादतो निललमपि, तवनमानमपतिषन
पितम्‌ । सतोऽनयदूनपेकषितं विपरीतं च नोपनिषदुभः स्यत्‌ । यथा गुद्धलादि । यरयपरि जीवनुत्रदिन तस्य ब्रह्मवप्रति-
परलमृपनिपदूमिति महता प्रवन्धेन तत्रतत्र प्रतिपादितं तथायतर केषां सिलु्क्शद्वतीजाना निकरे तदेव सृणा-
तिननन्यायेन निश्वलीकरियत इलल्ति विचारप्रयोजनम्‌ । तत्र ययि प्रो्षणादविवदाम्मज्ञानं न कचित्कतुपारम्याधीतप्‌,
ध च कमातरं नात्यभिचसिकरतुरंवन्धं करतमातरस्य ठंिकिवपि क्म्‌ द्दीनयेन पमादिवदुनरन्याधीतमनय-
(भरनिरतुतंवधजहृ्ररेण वाक्येनैव कलग्रमापयते तथापि या ज्मा कर्ोमूिकसवगादिषटलमोगमामी हयरिरिक्तो
पिः प्रीपयते न ताद्शस्यालि टकिकेषु कर्मसूपयोगः । तेपमिरहिकफएलानां अरीरानतिरनिनापि यहशत्ीन करीष
7: । अपृभिकफलानां तु नेदिकानां कर्मणां तमन्तेरणासंमवत्तरसंवन्ध एुवावभषनिपदः करति तद्व्यभिचरातता्यनृस्मार-
छािवदक्येनेव तञ्जानं परणतावक्रतरदमयमापयत इति एटशतिरयवादः । तदृक्तप्‌--द्रवयपत्कारकरमषु पगला
शिवः स्यत्‌" इति अआपनिपदातमन्ञानसस्छरतो हि कती परटाकिकफषोपनोगयोगयोत्मीति विधवाःटद्रविन्किनु-
अननन्दगिरीयव्याख्या
¦ भमातसनिविोक्तिमसजगादरहशानस कमंङ्गत्वमारङ्कय परिदरति-- पुरुषां इति । परारत्र्रविचाना इ
„भाप तातां कमानयकषयमेव पुसपारथताधनतमवतरपत्ो निरूप्यत । ततर वरमान्ागाममू्ा क ध
वतो कारणतेल्यारङ्कुय यज्ञादयः श्रवणादयः दमदमादयश्च विचोदुषयोगिन्य दतिकलव्यना निरुप्य १
पति । फर्मेदागेदौ विना न पिधामेदामेदौ नच तौ विना युभोषसंहाराुपमंहारो तेन पयत वाना मय
वथममपनिपदमात्मञ्ञानमभिक्ल वादिषिपरिपत्या संयमाद्‌ --जौपनिषदुमिति ॥ मनन नालशाननिरगन श
(निरुच्यते । सिद्ध फलवस्वे स्ततत्रमरेदं फलवदिति साधनादध्यायपाद्मगनी । पूप समु्पपकषनिद्धिः 1 कैव
शानप्य भवस्यसाधनतेति मला ूपश्षमम्रे दशंविष्यन्नादौ सिदधान्तमाद-सिद्धानतेनेति । सतस्थं परतिभा व
स्मादिति । तन प्रमाणं एच्छति-- कुत इति । सृत्रावयमेनोतरमाद-शग्दादिद्यादेति । प्रमाणं निति तथा
। सयुणनहमशानेस्यापि खातन्शयेण पुम्देतुतेटि क्तं तद्विषयां श्वुनिमाह--य भारमेति । निरुणवि्ाविशवं वान्त.

-> =-= --~-

७८२ | बहसूत्रशंकरभाष्यम्‌ । = [अ. षा, ४! ६.२
नयस्तमात्मानमजुविद्य विजानाति' ( छा ८।७।१) इति । "आत्मा वा अर द्रष्य” (ष
४।५।६ ) इत्युपक्रम्य “पतावद्रे खट्वगृतत्वम्‌' ( ब० ४।५।१५ ) इत्येवंजातीयका श्रुतिः केष.
खाया विद्यायाः पुरुषाथेहेतुत्वं श्रावयति ॥ १ ॥ अथात्र प्रलयवतिष्ठते-

रोषत्वात्पुरुषाथवादो यथाऽन्येष्विति जैमिनिः ॥ २॥
कतैत्वेनात्मनः कमेशेषत्वात्तदविक्षानमपि बीहिभोक्षभादिवद्विषयद्वारेण, कमसंबन्ध्येवेलयतलः
स्मिश्नवगतप्रयोजन आत्मक्ञाने या फलश्रुतिः साथवाद इति जेमिनिराचायों मन्यते यथान्येषु
द्रव्यसंस्कारकमेसु "यस्य पणमयी जुहरमेवति न स प्पे छोकं एणोति। यदङक चक्रुरेव भ्रातृ
स्य चङ्क । यत्प्रयाजाजुयाजा इज्यन्ते वमे वा पतधक्ञस्य क्रियते वमे यजमानस्य भ्रातृव्या
भिभूये' शयेवंजातीयका फलश्वुतिरथैवादः । तद्वत्‌ । कथं पुनरस्यानारभ्याधीतस्यातक्षा
नस्य प्रकरणादीनामन्यतमेनापि हेतुना विना कतुप्रवेश आरशाङ्कधते । कर्ृद्वारेण वाक्यात
ज्ञानस्य क्रतुसंबन्ध इति चेत्‌ । न । वाक्यादिनियोशायुपपत्तेः । अभ्यभिचारिणा हि केनचि.
दभरिणानारभ्याधीतानामपि वाक्यनिमित्तः कतुसंबन्धो ऽवकद्पते । कती तु व्यभिचारि दरार
ठोकिक्वेदिककमैसाधारण्यात्‌। तस्मान्न तद्धारेणात्मक्ञानस्य करतुसंबन्धसिद्धिरिति। न । प्यति.

मिति मन्तव्यम्‌ ॥ १ ॥ एवं सिद्धान्तसुपक्रम्य पूर्वपक्षयति--शेषत्वादिति । पूत्रेऽ्थवादपदमावर्ेनीयम्‌ । ज्ञनालु
प्ार्थवादोऽर्थवाद्‌ इयर्थः । ज्ञानं कमाङ्गम्‌, अफलत्वे सति कर्मरोषाश्रयलासमोक्षणप्णमयीलादिवदिति भावः । त्वी;
णयार्थ गुरशिष्ययोः कथावादोऽयमिति ज्ञापनार्थ जेमिनिग्रहणम्‌। अङ्गिफठेनाङ्गभूत आत्मावेगतप्रयोजनसदशरये तस्र
ज्ञाने फलशरुतिरर्थवाद इयत्र दष्टन्तः--यथेति । पर्णमयी द्रव्यं, यजमानस्याजनं संस्कारः, प्रयाजादीगि क्ण
तेष्विलयर्थः । वर्मं कवचं । आत्मज्ञानं न कमोौङ्गं मानाभावादिति सिद्धान्ती शङ़ते-कथमिति । पूरवष्ष्मा-
कर्चिति । युक्तो ह्यनारभ्याधीतायाः प्रणताया जुद्दरारेण वाक्यात्कलवङ्गभावो जुह्वाः करतुन्याप्यतया कतूपस्थापकात्‌, १
तथात्मविज्ञानसय “आत्मा दरटन्यः" इति वाक्या्ततुसंबन्ध उपपयते, आत्मनः कतुव्याप्यभावादिति सिद्धान्ती कषि-
नेति । देहभिन्नत्वेन जञातात्मनः कतुनयाप्यलमस्तीति पूर्वपक्षी समाधत्त-न व्यतिरेकेति । स्थेति । वन
भामतीव्याख्या
प्रयोगाङ्गं नान्यथा प्रोक्षिता श्व त्रीह्यः कलङ्गमिति । प्रियादूनितस्य च संसारिण एवामनो ब्र्यवेन प्रजा
आनन्द गिरीयभ्याख्या ।
रमाद-- आत्मेति । उक्तशरुतिपुं विच्याफल्योः साध्यसाधनत्वं न भातील्याशङ्गव तयोरेकपुरुषसंबन्धसामध्य देव तदीरिविए
नाद--ेवराया इति ॥ १ ॥ पूर्वपक्षमवतारयति--अथेति । सिद्धान्तोक्यनन्तरमात्मश्ाने विषये फलष्ठतिमिषय मीमा
दयतीलयथः । पुरुषाथवाद इलत्राथग्रदणं तत्रेभोपात्तं तेन पुरुषाथोधवाद इति द्रटम्यम्‌ । तचक्ञानं मण
विधिनादेयमादीयमानकमाज्गवत्रश्रयेण शाखलतिद्धलाचजमानसंस्काराजनादिवदिति मला रेषत्वादियेतयानषट-- कृ |
तसक्ञानं प्रथोगविधिनद्रियं साध्यफलोक्तिद्यूल्यवे सति कमीङ्गश्रयत्वात्प्णमयीत्वादिवदिति प्रयोगः । सखतत्रफरस ॥॥ भ
दिवत्वरमाक्गतेलाद्कय पुरुषाथवाद इत्यस्यार्थमाद--इत्यत इति । वेदाथजिशासायां तच्छनिणैयार्यं संशयादिप्रतिमो र
दिष्येण ददनीयो गुरुणा च तन्निरासेन तत्वमाविष्करणीयमिति शिष्टाचारं द्चैयितुं जेमिनिग्रह्णं न ्रतिपकषनय। मव
तदयोगात्‌ । फर्तेरथवादतवे सन्नतं दृशम्तं व्याच्--ययेति । पथेमयोदरभये यजमानसानादितैसक वना प
क्रमेण फलश्ुतीराह-- यथेत्यादिना । सा च फलश्रुतिने फल्परा फलवतरतव्थत्वात्मणतदिः फररषत्वायोगत्‌ | च
वाद वेत्ति पणमयीत्वापिकरणे समर्थितम्‌ । तथात्मज्ञानेऽपि फलश्वुतिरथवाद एव स्यादिलयाह--तद्रदिति । ॥ र ।
भावादात्मधियोऽनङ्गत्वात्त्र फलश्टतिनौयैवाद इति शङ्गते-कथमिति । प्रकरणादिना कतव संबन्धऽपि = हि
वयाक्रतुसंबन्धवदाःमभियोऽपि कर्द्ारा वेदान्तवाक्थात्कतुसंगततिरिति पू्रैवा्ाह--करत्रिति । सिद्धान्ती इष न वे
करिृणोति-- भभ्यभिचारिणेति । जुहूवदात्मश्ञाने करतैवाग्यभिचारि दारमित्याशङ्कवाह-कतंति । तल विगत
माद- तस्मादिति । पिं देहातिरिक्तात्मश्ञानस्य ` कमोङगलं विनियोजकाभावाननिरस्यते किं ध दं श
विषथौपनिषदश्ञानयेति विकस्प्यायं पूवैवादी दूषयति--नेति । तस्य विषयद्धारा तेभ्बनुभवेरात् कमर =

सवभति
रोकिककमणोऽपि कमतवदविदिककमैवलुदेदररिणातिरिक्तशानपिक्षेति कतः सापारण्यमिलाशङ्खयाद--नदीति ।

(षार्थाधि° ] एलपभा-भामती-अन्नन्दगिरीयव्यार्यात्रयोपेतम्‌ | ७६

क्तात्मक्षानमन्तरेण थवृत्तिर्नापपद्यत इत्युपयुज्यते भ्यतिरेकविज्ञानम्‌ | नन्वपहतपाप्मत्वारिवि-
व्ोपणादसं सार्यात्मविषयमोपनिषदः दरनं न परबृच्यङ्ग स्यात्‌ । न । प्रियादिसंसूचितस्य ध
रिण एवात्मनो द्रष्टव्यत्वेनोपदेशात्‌ । अपहतपाप्मत्वादि विरोषणं त॒ स्तुत्यं भविप्यति । नमु
तत्र तत्र प्रसाधितमेतद्धिकमसंसारि ब्रह्म जगत्कारणं तदेव च संसारिण आत्मनः पारमार्थिकं
खरूपमुपनिषत्सुपदि दयत इति । सद्यं प्रसाधितं तस्यैवतु स्थूणानिखननवत्फलद्वारेणाक्षेपसमा
धाने क्रियेते दाद्यौय ॥ २॥ |

आचारद्रौनात्‌ ॥ ३॥
जनको ह वैदेहो बहुदक्षिणेन यज्ञेनेजे ( व° २।९।१) शयश्यमाणो वे भगवन्तोऽहमस्मि
( छा० ५।११।५ ) इत्येवमादीनि ब्रह्मविदामप्यन्यपरेषु वाक्येषु कमेसंबन्धदरनानि भवन्ति ।
तथोदाककादीनामपि पुत्रायुशासनादिद्‌ शेनाद्वास्थ्यसंबन्धो ऽवगम्यते । केवटा्चेजज्ञानात्पुर-
पाथसिद्धिः स्याक्किम्थमनेकायाससमन्वितानि कमाणि ते कुः । “अक चेन्मधु विन्देत किम
पर्वतं व्रजेत्‌ ति न्यायात्‌ ॥ ३ ॥

न ^ ^ ज "^ ८ ^ ^-^ 4 ^ ~^ ८ ~~~ ^~ ~ ५ ~ ~^ ~ - ~~ ~

रन्प्रभाग्यास्या
घेनपीलर्थः । देहमिन्नकतृज्ञानसयाद्गत्वेऽप्यकर्वबरह्मात्मज्ञानस् नाङ्गलमिति राष्ते -नन्वपरहतेति । ययाथ जाया-
दिकं प्रियं भोग्यं स॒ आत्मा द्रष्टव्य इति भोग्यलिङ्गेन सूचितमोक्तभिन्नमकतृंखरूपं नास्तीति रामाभ्यर्थः । जन्मादिगुत्र-
मारभ्य सापितं खरूपं कथं नास्तीति शङ़ते- नन्विति । खरूपन्नानं वेदान्तानां फं, तस्य कत्वर्धलरपुद्पार्थत्वविचारेण
वाद्यं क्रियत इयाद-सत्यमिति ॥ २ ॥ ब्रह्मविदां कमौचारदर्शनं ब्रह्मवियायाः कमाङ्गते टिततमिलाह--आचारेति ।
रने यागं कृतवानिलयर्थः । हे भगवन्त इति ब्राह्मणान्संवोध्य ब्रह्मवित्कैकेथराजो घ्रूते अहं यद्यमाणो यागं कर्प्य-
माणोऽस्मि वसन्त्वत्र भगवन्त इत्यर्थः । अन्यपरेष्विति विदाविधिपरेषिलरः । अल्पायासं सुक्तसपायं ज्ञानं टसवा बहा-
यासं कम न कुयुरियत्र दृषटान्तमाह--अक् इति । समीप इयः । अकं इति पटठेऽप्ययमेवार्थः ॥ ३ ॥ व्रद्मवियायाः
भामतीव्याख्या
पहतपापलवादि तु तद्विशेषणं तस्यैव स्तुलैष्‌ । न तु तदस्तप्पगिषदम्‌ । तस्माक्लपमेवामज्ञानं करमस्करापदारा न
एनः पुरुा्मिति । एतहुपोद्लना्थं च ब्रहमरिदामाचाराद्वः श्र्तगत उपय्तः । न केवलं वक्ादुसज्ञानस्य क्वथः
आनन्दागिरीयव्याख्या
शाना्ानयीरिल्थैः । तहिं वैदिकान्यपि कमणि करमत्वादितययन्न व्थतिरेवलातपरदामीवयाय वाद--वद्रिकेषिति । परी मनि-
यथं देहपतित्यादिविशेषणम्‌ । द्वितीयमाङ्ते--नन्विति । अतप्ोगिलादिरोमिलयाय तन्वन दमत मावः । क्वः
क्षिं रूपं दिलान्यदविवक्षितमित्याद-- नेत्यादिना । जायादीनागात्मायलन श्रिगलमुतरवासम परथ 1 ८ दिना
भोग्येन सूचितस्य संसारिणो भोत्तरेव द्र््यत्वमिष्ट भोक्तक्षानं चअ वकरमनपलुतेमता भाकिदिकमानमन न श्रालपिव्यवः |
अपहतपाप्मत्वादिविङ्ेपणस्य मोक्तययुक्तवादतिरिक्तमात्मरूपमटन्यमिलयादाद्‌ काह -- अपहतेति । जया वमार १ (4
धन्ालपरता वेदान्तानामुक्ता ततकथमपहतपाप्मत्वादिकी्तनस् स्तुलगैतनि दग नन्विति । 1
वरयति तद्धेवेति । संसारिणोऽससारीशवरो रूपमिति व्यादि प्रलाह--पारमार्थिकनिति । धव तान 44 र
उपनिपरिसदति । ूवष््षिपं समापत्त--सलमिव्यादिना । पन्द्रारपन्यातन्ानं 4 पन्य नन्दय पन्त 414
विचारदरेणेलर्थः । साधितम्येवाक्षेपसमाभिभ्यां साधनस्य फलमाह दाव्यौयेति 4 (+ ्यरि--आचारेनि । मध
परणददोनान्न केवशेव निचा मेोक्षदेत॒रतः सद्ानुष्ठानं विधायाः खातत्यानातन कमत 1 पुरा क्दा-
गाच्ट-जनको हेति । विदेहान(मधिपतिजनको नाम राजा शहुदक्षिगसंसेन यथनामदन नाक
निदीभे यागं कृतवान्‌ । कैकेयस्य राज्ञो ब्रह्मविदो वावयमाह--यक्षयमाण इति । १ व्राथानि न तमायानीद्यार-
ति भनोध्याहं यक््यमाणोऽसि ततश्च कतिचिदिनान्याध्वमिति राजोक्तवानित्य्ः । उक्तववयानि वियाथ।
स्याह अैन्येत्ति । इतश्च ब्र्मविद।मस्ति कर्मसंगतिरि्याद--तथेति । आवः व (
९ रोततनादि गृहते । कमै कृतं विदधिरे कैश्िदिलेतावता विचाराक्तेरहायीगावन 4 # चेदिति । समीपनचनोऽक-
। अस्पायासमुपायं हित्वा न कोऽपि मदायासं तमाद्वियत इलत्र छाकिकिन्यायमाह-- च

नकानां विद्या श कमा

ममागतान्प्रा-रीनध्दादादीन्भगवन्तं

७८४ ्रह्मसूत्रश्षाकरमाष्यभ्‌ । , [अ.र२पा.४५अ १६

तच्छतेः ॥ ४ ॥
"यदेव विद्यया करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव बीयैवत्तरं भवति' ( छा० १।१।१०) इति चक्ष
होषत्वश्रवणाददिवाया न केवलायाः पुरुषाथहेतुत्वम्‌ ॥ ४॥ ।
समन्वारम्भणात्‌ ॥ ५॥
“तं विचाकर्मणी समन्वारभेते" ( बू० ४।४।२) इति च विद्याकमेणोः फलारम्भे सहकारितवः.
हौनान्न खातच्यं विद्यायाः ॥ ५॥ ।
तदतो विधानात्‌ ॥ ६॥
'आचार्यकुखद्वेदमधीलय यथाविधानं गुरोः कमौतिशेषेणाभिसमाघरय कुटुम्बे शुचो देशे खा-
ध्यायमधीयानः ( छा० ८।१५।१ ) इति चेवंजातीयका श्रुतिः समस्तवेदाथविज्ञानवतः कमपि.
कारं दशयति तस्मादपि न विक्ञानस्य खातन्येण फरहेतुत्वम्‌ । नन्वत्राधीव्येल्यध्ययनमातरं वेदय
श्रूयते नाथविक्षानम्‌ । नैष दोषः । दृष्टाथैत्वद्वेदाभ्ययनमथौवबोधपयन्तमिति सितम्‌ ॥ ६॥

नियमाच ॥ ७॥
कूर्वन्नवेह कमौणि जिजीविषेच्छतं समाः । एवं त्वयि नान्यथेतोऽस्ति न कम चिप्यतेनै
(ई० २) इति 1 तथा "पतद्वे जरामयै सत्रं यदञ्चिहोत्रं जरया वा येवासमान्मुच्यते मृत्युना वां
दूत्येवंजातीयकाञ्नियमादपि कर्मरोषत्वमेव विदयाया इति ॥ ७ ॥ एवं प्राप्त प्रतिविधत्ते-
2 ~
कमक्गितवे तृतीयाधरुतिरप्यस्तीलाह- तच्छुतेरिति ॥ ४ ॥ सिद्गान्तरमाह--समिति । तं प्रोकं ग्न
विद्याकर्मणी अनुगच्छत शर्धः ॥ ५ ॥ गुरोः शुशरुषारूपं कर्मं कुर्वन्नतिशेषेणावरिष्टेन कटेन यथाविधानं दे
मधीदानन्तरमाचार्यस्य कुलादरहात्‌ । ब्रह्मचयौदिति यावत्‌ । अभिसमावर्तनं कृत्वा कुटुम्बे गाहसे. सितः प्रह ५]
देशे खाध्यायाध्ययनं कुर्व्नन्यांध निलयादिषर्माननुतिष्टन्रह्मलोकं प्रप्रोतीति शरुलर्थः । यथावघातसतुपविमोरणत
एवमध्ययनमथावनोधान्तम्‌ । टष्टेऽथीवबोधास्ये फटे संभवति अध्ययनस्यादृष्टरथत्वायोगादिति पूवतच्रे सितम्‌ । तत्रम
वेदार्थं इति तदवबोधवतः क्मविधानमिलय्थः ॥ ६ ॥ यावजीवं कर्मनियमोऽप्यत्र लिङ्गमिलाह--नियमाचेति । €
देहे कर्माणि कु्न्नेव शतं संवसराश्नीषितुमिच्छेदेवं कर्त्वेन जीवति त्वयि नरे कमे पापं न द्िप्यते । शः
मंणोऽन्यथा नासि । कर्मबिना श्रेयो नास्तील्ः । जरामर्यं जरामरणावभिकरमियरथैः ॥ ७ ॥ करतुरधकलासायरमिन
भामतीव्याख्या

लम्‌ । तृतीयाशरतेध । न सेतलकृतोदरीपियाविषयं यदैव विययेति सर्वनामावधारणा््ा व्वतिरपिगमाद्‌ 1 प॥ ११
पूमवान्देशः स वहिमानिति । समन्वारम्भवचनं च फलारममे वरिकर्मणोः सादि्यं दशेति । तच यदयग्रयदियगष
त्समप्रधानतेनापि मवति तथा्युक्तया युक्तया विदायाः कर्म प्रलङ्गमविनैव नेतव्यम्‌ । वेदाज्ञानवतः करपरिषानद्िः
दोऽपि वेदां इति तञ्ज्ञानमपि कर्माङ्गमिति ॥ १॥२॥३॥४॥५॥ ६ ॥ नियमाश्च | एुगमम्‌ ॥ ५॥ पिद्रातयी-

अननन्दगिरीयन्याख्या 1
ब्दः ॥ ३ ॥ न कवलं वियाया लिङ्गादेव कमाङ्गलं रतु तृतीथाश्रुतेरपीलाद--तदिति । सत्रं मिव्रमोति--यदैवति । ॥ |
तश्च न खतत्रा विचा पुमधदेतुरिलाद--समन्वारम्भणादिति । स्रं विवृणोति--तमिलादिना । तं परी व्र
कमेणी समनुगच्छत इति यावत्‌ ॥ ५॥ तदखातव्ये लिङ्गान्तरमाद--तद्त इति । तदयाकरोति--आचा्येति । ए ध
गृहमुपनयनं त्वा ततपराघ्यनन्तरं युरोः शुश्रषारूपं कम विधायातिदेषेण शिष्टेन कलेन यथाव्रिधाने पमिति
दिविषानमनतिक्रम्य वेदमधीलयानन्तरममिसमावृ त्रतविसर् कला दानाहल कुडम्बे गार्य स्थतः ५.
कुमैन्कमान्तराणि च विदितानि यथादाक्ति कुर्वाणो ब्रह्मलोकमभिसंप्त इत्यथैः । अध्ययनरन्दल
ङते- नन्विति । अध्ययनवियेरवधातादि पििवदधत्वादभीवओेधान्तो व्यापारोऽस्तीति प्रथमे तत्रे ,
दिना॥ ६ ॥ इतश्च न स्वतत्रा विद्या पुमथहवरित्याद--नियमाच्ेत्ि | नियमं विभजते-- व
समाः शतसंख्याकान्तंवत्सरान्यज्निजीविपेत्तत्कमौणि कुर्व॑नेवेति नियमविधिः । एवं त्यि नरे वतम क
लिप्यते तेन त्वं न भिम्यस इति यावत्‌ । इतः परकारादन्यथा प्रकारान्तरं नासति यतो न कलषः स त्रेता
रमाद-- तथेति । जरामर्यं जरामरणावधिकरम्‌ । तदेवे विशदयति--जरयेति । ्रुल्यादिभिरास्मधियः ण (दि पमि
फलवत्ममिव्युपसंहैमितीद्ुक्तम्‌ ॥ ७ ॥ पूयपक्षमनूध म्निदधाम्तयति-एुवमिति । स्र योजयति--वुा्य

क्थ्न

शुची देशे ख
4 प गीवा 1
धथाष्ुतमय ¶ृ न
समधितमिलाह--४
रिति । ६५५

8.
ने सलं 5,

रपर्थाधि° ] , रलम्भा-भामती-भानन्दगिरीयव्यार्ात्रयोपेतम्‌।

अधिकोपदेशात्तु वादरायणस्यवं तदशनात्‌ ॥ ८ ॥

तुशब्दात्पक्षो विपरिवतेते । यदुक्तम्‌-'शेषत्वात्पुरुषाथैवाद्‌ः' ( ० सू० ३।४।२) इति तक्नो
पपयते । कस्मात्‌ । अधिकोपदेशात्‌ । यदि संसार्येवात्मा शारीरः कती शौ च ह री.
रमात्रव्यतिरेकेण वेदान्तेषूपदिष्टः स्यात्ततो वर्णितेन प्रकारेण फलश्ुतेरथैवादत्वं त ध
अधिकस्तावच्छारीरादात्मनोऽसंसारीश्वरः करैत्वादिसंसारिधमैरहितोऽपहतपाप्तवािप
रोषणः परमात्मा बेदयत्वेनोपदिश्यते वेदान्तेषु । नच तदिज्ञानं कर्मणां प्रवतो भवति
प्रत्युत कमोण्युच्छिनत्तीति वक्ष्यति उपमद्‌ं चः (त्र० सू० २।४।१६ ) ृत्यघ्र । तस्मात्‌
पुरुषार्थाऽतः शब्दात्‌" ( ° सू० २।४।१ ) इति यन्मतं भगवतो बादरायणस्य तत्तथैव तिष्ठति
न शेषत्वप्रथतिभिर्ैत्वाभासेश्चालयितं शाक्यते । तथाहि तमधिवं दारीरादीश्वरमात्मानं
दशेयन्ति श्रुतयः--“यः सर्व्षः सर्ववित्‌" ( सुण्ड० १।१।९) “भीष।ऽसराद्वातः पवते" (ै०
२८१) 'महद्धयं वज्जमु्तम्‌' (कट० ३।२) (पतल्य वा अक्षरस्य प्रशासने गामि ( शण
३।८९ ) (तदैक्षत बहु स्यां परजयेयेति तत्तेजो ऽसृजत ( छा० ६।२।३ ) इत्येवमाचाः । यसु
प्रियादिसंसूचितस्य संसारिण पवातमनो वेद्यतयाऽनुकषंणम्‌ "आत्मनस्तु कामाय सश्च पियं
भवति । आतमा वा अरे द्रष्टव्यः' ( वृ० २।४।५) ध्यः भ्राणेन प्राणिति सत आत्मा सर्वान्तरः!
( व° २।४।१) ध्य एषोऽक्षिणि पुरुषो ददयते' ( छा० ५७४ ) शव्युपक्रम्य "पतं त्वेष ते
भूयोऽनुव्यास्यास्यामि' ( छा० ८।९।३ ) इति चैवमादि तदपि “अख महतो भूतस्य निःभ्वसि-
तमेतद्यदग्वद्‌ः” ( चर° २।४।१०) धयो ऽङनायापिपासे शोकं मोहं जरां मृल्युमव्येति' ( ०
३।५।१) परं ज्योतिरुपसंपद्य खेन रूपेणाभिनिष्पद्यते स उत्तमः पुरुषः" ( छा० ८।१२।३)
प्येवमादिभिवौक्षयदोषैः सत्यामेवाधिकोपदििक्षायामलन्तामेदाभिग्रायमित्ययिरोधः। पारमे-
` ` ` ` सखभरमाव्याख्या ` ` `
कमरोपवामावाततत्वज्ञानं कमाङ्ग नेति सिद्धान्तयति--अधिकेति । अस महत इति वाकयरोषास्पियस॑पूचित आत्मा
(पर एव दर्यः । यः प्राणादि प्रेरयति सोऽप्यशनायायलययवाकयसेषालर एव । तथाक्षिपुशषोऽप्यवस्थासाक्षि पर॑ज्योति-
रिति मक्यशेषात्पर इति विभागः । जीवानुकर्षणमभेदामिप्रायमिदङ्गीकारे न व्रिध इति कथम्‌, अभेदे जीवत्विरो.
धादियत आह--पारमेश्वरमिति । जञानं कमाङ्गमफलःवे सति कर्मरोप्ा्रयत्वादितयुक्तौ हेुरतिद्ध इति भावः ॥ ८ ॥

७८५

| भामतीव्याख्या

भधिकोपदेशात्त बाव्‌रायणस्येवं तदनात्‌ । यदि शरीरायतिर्तिः कतौ भोक्तामेदेतमात्र उपनिषदः पर्ष-
पिताः सप्तत स्यदिवं, न सेतदत्ति । तास्वेवभूतजीवादवा देन तस्य ॒शदधवृद्धोदासीनव्रहमूपताप्रतिपाद्नपय हति तेत्र
ततरमकरदवेदितम्‌ । अनधिगताथबोधनस्वरसता हि शब्दस्य प्रमाणान्तरतिद्धातुवदेन । तथा चापरनिषदासज्ञानस्य कषवतु-
धनतिरोमिनः कतुसबन्ध एव नालति । किम पुनः तदव्यमिचारत्ततश्च कतुकशेपता । तथाच नापवर्गफटग्रुतेरैवादुमात्रलमपि
1 शटपर्वमेव । अजत ए; प्रियादिपूचितेन संपारिणासमनोपक्म्य तसमैवात्मनोऽपरिकोपदिदिशषायां परमामनालन्तभद उ-
र्यते । युधा समायेपितस्य भुजगस्य रञज॒रूपादव्यन्ताभेदः प्रतिपाद्यते योध्यं सपः पा रुरिति । यथा व्रिद्रायाः कमा.
। । आनन्द्गिरीयव्याख्या व
वतमानमेव पक्षमनूच दशंयति--यदिति । अनुपपि प्र्पूकमाद--कसखादिति । नधिकापदस न्यतिरकन दययनि--
दीति । यः कतौ कर्माङ्गं नासौ वेदान्तवेधो यच्च ब्रह्म तदेयं न तत्कमोङ्गमतल-कञानस्य कुतः सोपा कुना कु
एथवादतेलर्थः । ब्ह्मालनपीज करुपरयोगविभिनोषदेया तदिरोभितवादादीयमानोदितहोमविरोध्यनुदिनदोम१दिति मला भषवुतति ।
पवणखयादि व्याचछे-^तस्मादिति । उन्तामश्षानछ क्रहेषलायोगसच्छबदा्थः । अपिनोपदेदालिद्धिमाशङम तदोनादि-
१ भवाह--तथाहीति । करलेकितं रूपं हिताऽन्यदालरूपमनिशमियकत तताह--यर्विति न
॥ भर द्व्य इति वाकयं बरह्ोपदिदिक्ायां सत्यमित बरह्मा वयामिप्रायमिलत्र ध [0
॥९ वात्यमप्यैत वाक्यसेषं क य॒एपौऽक्षिणीत्यादिवाक्यमपि तथ
ह--परमिति १ क स्यामेव ब्रह्मणो जीवस्यालन्तमेदाभावधिया द्र्य
(श्यमिति क्र नपक्षितमात्मरूपं वेदान्तेषु विवक्षितमित्युपगमे न कश्चष्िरोभोऽस्तीनि योजना । ठुतो जीवत्य भिथो
पास्चाशङ्य ताको पिरोगो नास्तीलाद--पामेश्ररमिति । परातिमातिकस्तु विरोषस्तािकामेद्‌विरोषीति मलवाह--

९ । ।

७८६. वह्मसूत्रशांकरभाष्यम्‌ । म. ३ १.४.१६

भ्वरमेव हि शारीरश्य पारमार्थिकं खरूपम्‌ । उपाधिृतं तु श्ारीरस्थम्‌ (तत्वमसि [
६।८।७) नान्यदतोऽस्ति दरू" ( बू० ३।८११ ) इत्यादि शवुतिभ्यः । सर्व चैतदवस्तरेणासाि
पुरस्तासत्र तत्र वणितम्‌ ॥ ८ ॥ ४

तुल्यं तु ददोनम्‌ ॥ ९॥
यसृक्तमाचारवदोनात्करमेशेषो विदचेति । अत्र बरूमः-तुस्यमाचारद शैनमकर्मरोषतयेऽपि पि
दयायाः । सथाहि श्ुतिभ॑वति-'पतद्ध स्म वै तद्विद्वांस आहुक्रीषयः कावषेयाः किमथं
धथमध्येष्यामहे किमथो वयं यक्ष्यामहे । पतद्ध स वै तत्पू्ै विद्वांसोऽशिो
श्हवांचक्षिरे' "एतं वे तमात्मानं विदित्वा ब्राह्मणाः पुत्रैषणायाश्च वित्तेषणायाश्च लष
षणायाश्च व्युत्थायाथ भिक्षाचयं चरन्ति' ( बृ० २।५।१ ) इव्येवंजातीयका । या्ञवस्क्यादी.
भामपि ब्रह्यविदामशमेनिष्ठतवं दश्यते-“पतावदरे खरवशृतत्वमिति होक्त्वा याक्षवरकयो पिल
हारः ( ब० ४।५।१५ ) इ्यादश्वुतिभ्यः । अपिच यक्ष्यमाणो वै भगवन्तो ऽहमसि' (छ
५।११।५ ) इत्येतलिङ्गद शेनं वेभ्वानरविधयाविषयम्‌ । संभव्रति च सोपाधिकायांब्रह्मवियायं
कममैसादित्यदरानम्‌ । न त्वन्नापि कमीङ्त्वमस्ति, प्रकरणादययभावात्‌ ॥ ९॥ यदयुनरक्तम्‌-
"तच्छयुतेः' ( व्र० सू० ३।४।४) इति । अत्र बूमः-

असावेत्रिकी ॥ १०॥

यदेव विद्यया करोति' ( ॐ1° १।१।१० ) इ्येषा श्रुतिनं सर्वविद्याविषया । प्रहृतवि्ाभिसंवः
न्धात्‌ । प्रङूता चोद्धीथविद्या 'ओभिव्येतदक्षरमुद्रीथसुपासीतः ( छा० १।१।१ ) इत्यत्र ॥ १०॥
विभागः रातवत्‌ ॥ ११॥

यदप्युक्तम्‌-'तं विद्ययाकमंणी समन्वारमेते' ( बण ४।४।२ ) इवयेतत्समन्वारस्भवचनपखातच्ये

विद्याया लिङ्गमिति तत्प्रत्युख्यते । विभागोऽत्र द्रषट्यो विद्यान्यं पुरुषमन्वारभते कमोन

मिति । शतवत्‌ । यथा हातमाभ्यां दीयतामिन्युक्ते विभज्य दीयते पश्चाशदेकसे पश्चाशः
छ. |
ब्रह्मविदां कमवतसैन्यासलयापि दर्शनात्तेषां कर्मदशनात्मकं लिङ्ग लोकसंग्रहा्थत्वेनान्यथापिद्धमियाद- तुद्य तिति।
किच यस्य कमं सन ब्रह्मविदिदयाह-अपिचिति । ताहि वैश्रानरविथायाः कममा्गतवं यादिलयत आह- नत्विति । ऋषिं
छोकसंग्रहाथं क्रियमाणमपि क्म न भवति अभिमानाभावेनानधिकारित्वादिति भावः ॥ ९॥ १०॥ समन्व(रम्भवचन पु

भामतीभ्याख्या ।
गेवे दषैनपुपन्यप्तमेवमकरङ्गवे दसीनपुक्त्‌ । तत्र॒ कर्पीहतवदर्शनानामन्यथातिद्धिरत्ता केवछविद्यादशनानां ठु नरि
तिद्धिः ॥ ८ ॥ ९ ॥ असार्वत्रिकी । व्यािस्ुरीथवियपिश्वया तस्या एव प्रढृतलानन लकेषिक्षया । यथा स त्रा मेयत्
भिति निमन्ितपेक्षया तेषामेव परकरृतत्वात्‌ ॥ १० ॥ विभागः शतवत्‌ । एगमम्‌ । अविभगिऽपि न दोष इस ¶ ॥
आनन्द गि रीयव्याख्या । र

कपाधीति । जीवस्य तासि सूपं ग्रहेश तिसंवादमाद--तस्वमिति । संपदादितरिषयं त्समादिवावं न व |
शङ्याह-- स्वँ चेति ॥ ८ ॥ परोक्त लिन्गद्चनं "(दइ तुल्यं स्विति । उक्तमनुच सत्रमुत्तरलेन ोनपति पिम
हतश्च विचाया न रेपतेल्ाह--यान्ञवर््येति । आदिशब्देन श्रुकादयो गृष्यन्ते । कथं तेपामकर्मनिष्ठतव
दिति । उमयभारिङ्गदरंने संश्यमारा्कव परवीयणिङ्गानामन्यथासिदधि वकतमारमते--अपिचेति । वृत्र यध्वम € । =
शनलान्यथासिदधिमाह-- यक्ष्यमाण हति । तत्रापि विधात्वान्न कमसाहित्यमन्यथा ब्र्मवि्याय।मपि व
संभवतीति । तदि वैश्वानरमिधाया न खातश्येण फलवच्वं करमाङ्गतवाङ्खीकारात्‌ , तत्राह--न त्विति । 4१ ॥ न
दह्यत न तत्तेषां करम तद्धि चोदनालक्षण तेषां चाहंममाभिमानाभावेन चोदनाभावात्कथचिदतुवत मानमि ल तन
भावः ॥९॥ प्रोक्तां श्तिमनृ् तदुकत्तरप्ेन सृश्रमवतारयति-- यदिति) तद्टिमजते--यदेवेतिं । न चि।
पथस्य विशेषाकाङ्षस प्राकरणिकमि द्र पण चरितार्थतवादिति हेतुमाह ~- प्रकृतेति । आत्मधियस्तथातरा। छक सामान
॥ १० ॥ परकीर्य शिङ्गान्तरं दूषयति--विभाग इति । चोधमनूधोत्तरत्वेन सब्र ्याच्े--यद्पीयादन भारि
कथं विमागः स्यात्तत्र सदृधटन्तमाह--शतवदिति । समन्वारम्भवचनसख 'ु्चनिषयतवुपेल करमसादिस१

पलाथाधि० ] रबप्रभा-मामती-भानन्दगिरीयव्यास्यात्रयोपेतम्‌ । 24
दृपरस्मे तदत्‌ । न चेवं समन्वारम्भवचन मुमुक्षुविषयम्‌ ¶ति नु कामयमानः ( १० ४।४
वि । |
इति संसारिविषयत्वोपसंहारात्‌ 1 "अथाकामयमानः ( बू० ७।४।६) इति च ५९६३ 1
कमात्‌ । तत्र संसारिविषये विद्या विहिता प्रतिषिद्धा च परिगृह्यत विशेषाभावात्‌ ।
कृमरौपि विहिते प्रतिषिद्धं च यथाप्राप्तायुवादित्वात्‌ । एवं सलयविभागेनापीदं समन्वारम्भवच-

नमवकटपते ॥ ११॥ यश्चैतत्‌ तद्वतो विधानात्‌! (ब्र° सू ३।४।६ ) इत्यत उत्तरं पठति--

अध्ययनमान्रवतः॥ १२॥
आचा्यैकुखद्वेबमधीयः ( छा० ८।१५।१ ) इत्यत्राध्ययनपात्रस्य भ्रवणादधभ्ययनमात्रघत प्व
कयैविधिरि्यध्यवस्यामः। नन्वेवं सत्यविच्यत्वादनधिकारः कमसु प्रसज्येत । नेष दोषः । न
वयमध्ययनप्रभवं कमीवबोधनमधिकारकारणं वारयाम: कि तद्योपनिषद्मात्मकञानं खातश्ये-
तेव भ्रयोजनवल्परतीयमानं न कमौधिकारकारणतां प्रतिपद्यत इयेतावत््रतिपादयामः। यथा च
न क्त्वन्तरज्ञानं क्रत्वन्तराधिकारेणपेकष्मत एवमेतदपि द्रव्यमिति ॥ १२॥ यदप्युक्तं
पनियमाश्च' ( व्र सू० ३।४।७ ) इ्यत्राभिधीयते--
= छे

नाविङोषात्‌ ॥ १२॥
कुर्न्ेवेह कर्माणि जिजीविषेत्‌ ( दंशा० २) इत्येवमादिषु निथमध्रवणेषु न विदुष इति विशे-
धरोऽस्ति । अविशेषेण नियमविधानात्‌ ॥ १३ ॥

स्तुतयेऽनुमतिवौ ॥ १४॥
कुवेन्नेवेह कमाणि' ( देशा० २) दृत्यज्नापरो विशेष आख्यायते । यद्यप्यत्र प्रकरणसामथ्यी-
विद्वानेव कर्वज्निति संवध्येत तथापि विच्ास्तुतये कमानुज्ञानमेतद्रव्यम्‌ न कर्म लिप्यते
रल्लप्रभवव्याख्या
ुविपरयत्वमङीकृ्य विद्या अन्यं मुमुश्वु युक्तसवेनान्वारभत इति विभाग उत्तः सूत्रा । वर) तत्नास्नीवाह--
नचेदे समन्वारम्भवचनमिति । तत्र ठंसारिविषये त विवरेादिवाकमे यथाप्राप्ानुवादिनि विवरादिपदार्धमाद--
तत्रेति । विहितोदरीधादिविया प्रतिषिद्धा नञ्नल्लीभ्यानादिरूपा ॥ ११॥ यच्चैतदिति । उक्तमिति रेषः । अविय॒घद्टि-
दा्क्ञानशन्यत्वादिल्थः । मात्रपदमात्मज्ञानख व्यावर्तकं न करम्ञानस्येयाद्‌ मेष दोष इति ॥१२॥ १३॥ नियमवा-
मयमङ्षविपयमिल्युक्तं विदुषो क्ञानस्तुयथं वेयाह--स्तुतय इति । एवं करम कुर्वियमि छवि नरं नतो विदारन्धद्रद्मभा-
वाद्न्यथास्ति कर्मणा संसासे नास्तीति यावत्‌ । यतः कर्म न सिप्यते । अपूरवह्षल्पाय न भवतीद्यैः प्रतिति भावः
भामतीष्याख्या

समन्वारम्भवचनमिति । ससारिमिषया विया विहिता यथेदरीथतिया । प्रतिषिद्धा च यसच्छन्रामरिगमनचध्णा
॥{१॥ अध्ययनमात्रवत एव कर्मविधि तूपतिपदप्ययनवतः। एतदकं मवति--गृदष्ययनमपावमोमप्यं करमपूषुज्यौे
यथा कौवपिवक्यानां तन्मात्रवतत एवाधिकारः कपु नोपनिषदध्ययनव्रतः तद्भ्ययनस्य कर्मलनुदमोगदिति । जध्ययनमा
८व१ मातरग्रहणनाथैज्ञानं वा व्यवच्छिन्निति मन्वानो अरन्तशवोदयति-- नन्वेवं सतीति | सानितायमुददपनमवित न
वयमिति । उपनिषदध्ययनपिश्ं मतरपरहणं नार्थवोधािशवमित्यभूः ॥ १२ ॥ नाविशेषात्‌ | वह्‌ कणीचिः
हियभियधैः ॥ १३ ॥ वियावद्वियलेऽयवरिरोषो वियसुच्लादिचाह--स्तुतयेऽयुमतिवा ॥ १५॥ अगवि त्ियाएठ

आनन्दगिरीयव्याख्या | |
ततम्‌ । इदानीममुमुकठुतरिषयत्वादविभागेऽपि न दूषणमिलाह--नचेति । तस्ामुमुधरुविषयते नतएमाह--भेति । श
। रिवषय तं व्रियिल्यादिवावये विधासब्दाथमाह--तत्रेति । उदरीधादिविपया तरिदिता पिया प्रतिपिद्राच मदतीनादिरूपा । तथाभूनक-
मताचयौदपि तथाकिपैव वयेल्ाद--कमौपीति । परते वागे विचयावर्मणोरतिननेषपादाने देाह--यथति । उक्ताय
ारिमिपयते फलितमाह--एवमिति ॥ ११ ॥ रिङ्गान्तरमनुध सूत्रमादसे--यचचेति । यदचैतदुक्तमि्यधः । मृध विदणोति--~
भाचा्येति । मात्रम्रहणिनाधेशचानमात्रं व्यवच्छितनभिति मन्वानः २ .ने--नन्विति । अगिचवविाक्ीनतादिति याद्‌ । म्र.
प्रणमासङ्ञानपिश्च न कसंवनोधयेक्षमिल्याद--नेलयादिना । वदाथतादात्मनसतस्नानमपि कमोधवदपिकारइयपितन्धमिलाश"

₹ “^ ९

1 अविद्द्िपथं नियमवि-
६१द--यथेति । पूर्वसुत्रम्याख्यासमाप्तागितिरम्दः ॥ १२ ॥ लिङगन्तरमनूच मन्ता ध | 0 मत्व
पानमिति व्याचे-ङुवैश्िति ॥ १३ ॥ विददिषयलयुष्य परिहासानतपमाई--सतुनय इति ॥ १११९१ तयति मेदि ।
प मिभजते-ङु्श्नवेति । विरोपमेव विशदयति अ प्रपीति । ल कमौहानमिसतर ब

` प्न

७८८ मह्मसूत्रशांकरमाष्यम्‌ । [भ-रेपा.४अ. १५
मरे, ( देशा० २) इति हि वक्ष्यति । पतदुक्तं मवति । यावज्जीवं क्म क्वत्यपि विदुषि परे

कमे लेपाय मवति वि्यासामथ्यादिति तदेवं विधा स्तूयते ॥ १४॥

कामकारेण चेके ॥ १५॥
अषिचेके विष्टंसः अवयक्षीङतविथाफलाः £ सन्तस्तदवष्टम्भात्फलान्तरसाधनेषु
परथोजनाभावं पराशशन्ति । कामकारेणति श्युतिभैवति वाज सनेयिनाम्‌ "पतद्ध स पै तपू षि.
दासः प्रजां न कामयन्ते कि प्रजया करिष्यामो येषां नोऽयमात्माऽयं रोकः ( बृ० ४।४।२२ )
इति । अदुभवारूढमेव च विद्याफटं न क्रियाफरवत्कालान्तरभावीलयसङृदवोचाम । अतोऽपि
न विद्यायाः कमेशेषत्वं नापि तद्विषयायाः फरशरुतेरयथा्थत्वं शक्यमाश्रयितुम्‌ ॥ १५॥

उपमदे च ॥ १६ ॥
अपिच कमोधिकारहेतोःक्रियाकारकफललक्षणस्य समस्तस्य प्रपञ्चस्याविधाङृतस्य विचासा्र
थ्यौत्खरूपोपमदैमामनन्ति-“यत्र वा अस्य सवैमासमवाभू तत्केन कं पद्य ततत्केन कं जिघ्रेत्‌ (बृ
२।४।१४ ) इत्यादिना । वेदान्तोदितात्मक्ञानपूर्विंकां तु कमौधिकारसिद्धि प्रयाशासानघ्य कमा.
धिकारोच्छित्तिरेव प्रसञ्येत । तस्मादपि खातन्यं विद्यायाः ॥ १६॥
ऊध्वेरेतःसु च राब्दे हि ॥ १७॥
ऊध्वेरतःसु चाश्नमेषु विद्या श्रूयते । नच तत्र कमोङ्गत्वं विद्याया उपपद्यते । कमौभावात्‌।
न हयचचिहोत्रादीनि वैदिकानि कमणि तेषां सन्ति । स्यादेतत्‌ । ऊर्ध्वरेतस आश्रमा न श्रयमे
वेद्‌ इति तदपि नास्ति तेऽपि हि वैदिकेषु राब्देष्ववगम्यन्ते श्रयो धर्मस्कन्धाः (ड
~ ~

॥ १४ ॥ स्वेच्छातः कर्मसाधनप्रजादियागलिङ्गाच विया खतन्रफटेयाह- कामेति । तदेतद्र्य येषां नोऽ
अयमपरोक्ष आत्मा अयमेव लोकः पुरुषार्थस्ते वयं किं प्रजादिना करिष्याम इल्यालोच्य कर्म लयक्तवन्त इयर्थः । नन्व
लोक इति ज्ञानफलस्य प्रदयक्षतवोक्तिरयुक्ता कर्मफलवददृटत्वादियत आह-अनुभयेति ॥ १५॥ न केवलमतुपयोगः
ज्ञानस्य कर्मानङ्गत्वं किंतु कर्मनाशकत्वाेदयाह-उपमदँ चति ॥ १६ ॥ किंच कर्मेततवज्ञाने नाङ्गङ्गिभूते मिप्रायिकरि
स्थत्वाद्राजसुयबृहस्पतिसववदिदयाह--ऊर्ध्वेति। त्रयो धर्मस्कन्धाः करमप्रधाना आश्रमाशवतुो ब्रहमसंस्र इयर्थः रवी
ऋषिभ्यो यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्य एष वा अरणः? इति रतेः । "ऋणानि व्रीण्यपाङर् मनो मोक्ष नितशयेत्‌ । भ
पाक मोक्षं तु सेवमानो ब्रजयधः' इति स्मृतेश्च प्राप्तगादैस्थ्यस्येव निरसतर्णत्रयस्य पारित्राज्यमिलयपि शङ्का न काय । ऋ
चयौदेव प्रतरजेदिति द्वितीयमाश्रममिच्छेत्तमावसेदिति च विधिश्रतिस्टृतिविरोधेन अर्थवादश्रुतिस्मृ्ोरदिरकविपयलकिम'
| भामतीष्थाख्या
रयं दुहीयन्ती श्रुतिः कालान्तरभाविफलकरमङगतं॑वियाया निराकरोतीतयाह--कामकारेण चेके । ककर
॥ १५ ॥ उधपमदै च । अपिकोपदेशादिलनेनाप्न एव ॒श्द्धवुदधोदुपीनत्वादय उक्ताः । हं ठ पपतम

आनन्द गिरीयध्यार्या तिरति यतो

५ ^^ ।

#।

तथापि कथं स्तुतिः, तत्राह- एतदिति । णवं कमे कुकह्यपि त्वयि नेतो ब्रह्मभावद्विधागम्यादन्यथा संसारापततए(ति व
कम रिप्यत इति योजनां गृहीतो हरति-- तदेवमिति ॥ १४ ॥ पूैप्दतूनेवसुन्मण्य सपक दैलन्तरमह काम पी
श्तश्च विथाया न कमोक्गतेति चकाराथमाद--भपिचेति । खेच्छतः । कमसाभनप्रनादियागलिङ्गादपि विषा इ
हेत्वन्तरमेव स्फोरयति--एक हति । येषां नोऽसाकमयमपरोक्षः सन्नाप्मायं लोकः प्रलक्षं फर ते वयं किं ४ |
शति निश्चित्याभ्निरोत्रादि न हुतवन्त श्लथ: । मोक्षस्यादृष्टफलतात्कथं सुक्तत्वनिश्चयास्रजादिलागत्ििः, ५ भि
जरह्मधीनै क्तुप्रयोगविधिनादेया क्रत्वङ्गसंबन्धित्वेऽपि फलान्तरयोगित्वाद्रोरोहनवदिति मलाह--अतोऽपीति ॥ १५ ।

वि ९ कृ मङ्गमियाह-~
पदे शादिलत्रास्मनोऽदानायाचत्ययात्तद्धीनै कमाङ्गिमि्युक्तम्‌ । इदानीमदोषक्रियादिविमागोपमर्दकत्वादपि न वसामो
|

चेति । इतश्चातमथीने कर्माङ्गमिति चकाराधमाद--भपिचेति । देतवन्तरं॑ सफोर्यति--कमति विधालतशय ध
फलितमाह वेदान्तेति । आात्मक्ानस्यादीयमानक्रवङगविरोधित्वे फरितं निगमयति--तस्मादिति ॥ १६। ीजवि--ऊः
न्तरमाह-अध्वैरेतःस्विति । विधाकमणी नाङ्गङ्गिमूते मिथो व्यतिरेकितादृतुगमननैष्टिकव्रततरदिति मला शङ्कयाह-१
दिना । तथापि कथं कमोज्गत्वं॑विथाया न्यासेध्यते, तश्राद-- नचेति , । तेषामपि ज्ञानादि ह
बाधिताय तत्सद्धविऽपि मैदिकाभिदोत्राथमावानन क्रलङगता शानस्येलरथः । ष्दे दीतिसतावयनन

(मपि ० ] रशप्रमा-भामती-भानन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ ।

२।२३।१) चे चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप द्युपासतेः ( छा० ५।१०।९) प्तपः
रषये, ( मु० १।२।११ ) (एतमेव प्रव्राजिनो लोकमिच्छन्तः व 1
च्यीदेव प्रबजेत्‌ ( जा० ४) दव्येवमादिषु । प्रतिपन्ागरतिपश्नगादैस्थ्यानामपाङतानपाङतणे-
त्रयाणां चोष्वेरोतस्तवं श्ुतिस्मृतिप्रसिद्धम्‌ । तस्मादपि खातद्ं विधायाः ॥ १७॥ |
पराम जैमिनिरचोदना चापवदति हि ॥ १८॥
नार-यूष्वरेताः किं वास्ति नास्यसावविधानतः ॥ वीरघातो विपैः क पावन्धपद््रवादिगा स्पतिः ॥ १ ॥

हट >) अस्यपू्विषेः ट र्ीरहाऽनप्निको गृही ॥ अन्धैः एषगुक्ततयातस्स्थानां भूयते विधिः ॥ २॥

७८९

लोककाम्याभमी बरह्मनिष्ठामहेति वान वा ॥ यावक ब्रह्ेव क्ञातुमहैलयवारणात्‌ ॥ १ ॥

अनन्यचित्ता ब्रह्मनिष्ठासौ कर्मठे कथम्‌ ॥ कर्मलयागी ततो ब्रह्मनिष्ठमरहति नेतरः ॥ ४ ॥
त्रयो धर्मस्कन्धाः ( छा० २।२३।१ ) इत्यादयो ये शब्दा ऊध्वरेतसामाध्रमाणां सद्धावायोवा-
हृता न ते तत्पतिपादनाय प्रभवन्ति 1 यतः पराममेषु रब्देष्वाश्रमान्तराणां जेमिनिरा-
चाथा मन्यते न विधिम्‌ । कुतः-न ह्यत्र लिडादीनामन्यतमश्चोदनाशब्दोऽस्ति । अर्थान्तर
परत्वं चैषु प्रव्येकमुपरभ्यते । त्रयो धर्मस्कन्धा इत्यत्र तावद्यज्ञो ऽध्ययनं दानमिति प्रथमस्तप
आ 1 रतप्रमाम्यास्या ` ।
याह प्रतिपन्नेति । तस्मादिति संन्यासनिष्टतवादिलभरः ॥ १७ ॥ संन्यासो नासीलाक्षिपति- परमद जमिनि-
रेति। उरष्वरेतःशष्दितं पारित्राज्यमनुष्रेयं न वेति मानभ्रान्तिमूठत्वाभ्यां संदेहे परान्तिमूखलान्नाुष्रयमिवाद-त्रय इति ।
[श्रमाणामबान्तरमेदपिक्षया बहुवचनं । तथाच कराण्वायनस्मृतिरर्थतोऽनुकम्यते । गायत्रो ब्रह्मः प्राजापल्यो वृहस्निति ब्रह्म
परी चतुर्विधः । तत्रोपनयनादुर्घ्वं यच्चिरात्रमक्षाराकवणादी ` गाग्रत्रीमधीते स गायत्रः । यम्तु वेद्य प्रहणान्ति त्र्य
पय चरति स ब्राह्मः । ऋतुकाले खदारगामी निदं परघ्ठीवियुखः प्राजाप्रयः । संवत्सरं वेदवरतकरट्रदटुवा प्राजापत्यः ।
मरणं गुशुकुलवासी नैष्क वृहनित्युच्यते । ग्रहस्थोऽपि चतुर्विधः वार्तीको यायावरः शालीनो पोरसंन्यमिकभ्रति । तत्र
पिमोरक्षादिकय। वेदयादित्र्या जौवन्निदादिक्रियापरो वाताकिग्र्तिः । यायावरस्वयाचितग्रततर्योजनाभ्यापनप्रतिप्रहवि-
खः । शारीनस्तु षट्क्मेनिरतो याजनादिष्रत्तिः संचयी । उद्तपरिपूतामिरद्भिः कायं कु्व्प्र्य कृनोज्चवृति्रामवासी
रस॑न्यसिक इल्युच्यते, हिसाविमुखत्वात्‌ । वानप्रस्थोऽपि चतुरधि्रः । वरखानस अँदुम्बरी वाठयिल्यः फनपशेति ।

त्रहृपच्यौषधीमि््रामवहिष्कृताभिरमिदोत्र।दिकुर्वन्वलानस उच्यते । यस्तु प्रातरस्यागि चा दिर परयति तत्रा.

्बरवदरीनीवारस्यामकेः कर्मपरः स आदुम्बरः । यस्तु जयरावत्कल्धारी अष्रमासान्वरयुपाजनं कृचा चातुर्मास्ये
ग्रहीताशी कार्तिक्यां संगृहीतपुष्पफल्लयागी स वालखिल्य । फेनपास्ु सीर्णपर्णफ तयो य॒त्र कदिद्वमन्तः कर्मपरा
ति। तथा परित्राजकाशचतु्विषाः । कीचका बहूदका हंसाः परमरैसाश्ति। तत्र खुत्रगरहे भि चरन्तन्बिदण्डिनः कुटी
भामतीव्याख्या ^ =)

चिमगोपमरदं चेति ॥ १६॥ ऊरध्वरेतःसु च शाब्दे हि । छोपप्‌ ॥ १० ॥ परामर जेमिनिरचोदना चाप-
दति हि । पिद उष्वरेततामाश्रमिते तदियानामकपगतयापवर्ोयं स्यत्‌ । अश्रिं समारभ िभ्यति ।
मनात्‌ । समृलाचासप्रिद्धि तेषा परलकशचतिषिरोषादयमाणम्‌ । निन्दति टि या ्रनिराश्रमान्तरं व प्प
वनाः इयादिका । प्रलक्शुतितरोधे च स्मृलाचारयोरप्ामाण्यपक्तं विरोध सतयं स्यादमति चनुमानभू' शी । तवरन
४ आनन्द्मिरीयश्याख्या

देति । मृत्रावयवेनोत्तरमाह-- तदपीति । कमौनयिकरतन्धदिषिप पारित्र।3
गतिभ्यं गृहस्यसमैवापाकृतर्णत्रयखैवोध्रेतःदच्दितयुनासमाचारोपकनि परितस्यमि चाय इ
रिोऽादतिवषवतेलमिपरलोक्म्‌--श्ुतीति । विचा प्व ५०१५ ५

] ति ५ ह र तम्याः स्वात्तः
ममे रवते यमिच्छनततमावर = प वियायाः पिदा फलितमाह--तसाद्विति ।
= च्छ उध्वैरेतःसाश्नमेषु (चा्वाः ^
ततमावसेदित्याघोदाहाय। । ऊर्वर णा दति सिधिपति

भ केवलायाः सिद्ध त | वीथिकरणावान्रमत
सिद्धा सुक्तिफरतेति वक्तुमितीद्युक्तम्‌ ॥ १७ ॥ १ मरति रम इति ।

रामशमिति ह ॥ ~ तरेयं वति श्रानिःप्र पाणमूललाम्या सद्दे पू १९
> श्न उप्‌ म ष्य व्‌ ते 11१८ ^ ५ त { न >। त्न
। ऊध्वैरेतःकब्दितं पारितिज्यं ना्यु्टयमनु । पूष पवाक विधााम्‌ढ [५४रमला-

भ शामीयनम्यग्हानखान्तर्गताधनपसङ्गादनुेययुच्यत ति सुया पारदिलतिः । च, (निरिति व्यास्या५ देलाकादक्ा-
पया न खातक्सिद्धिः । सिद्धान्ते तस्यासत प्रामाणिकलात्तत्तिद्धििति खीकरय परमन ~ ५

भमनोदनेति हेतुतवन व्याचष्ट कुत इति । पूपा प्रिमा इत्तिवत्तद्प्यतां
भमिति चरष्दा्थमाई--भथाौन्तरेति । तत्र नह. पतादिविभिषरतवं तय

पपिचयाशदुवाद--प्रतिपन्नेति । ५।५५१५ श्रुति
दा दुयाह--भपाङ्ृतति ॥ माक्षार्िधि-
दना । स्मृतिस्तु तम्याश्चमक्रिक्र-

विधिरिय।त्र डय ब्रह्मसंसधतादिविधिपरत्वादक्य जति
इत्यादिवाक्यस्य सावयति--ग्रष हस्यादिना ।

ब

७९५ ्रहमतूषरांकरमाष्यम्‌ । [भ.६पा.९अ २६
, १८

षय दितीयो ब्रह्मखा्यायार्यकुरुवासी वतीयोऽस्यन्तमार्मानमत्वायंकुकेऽवसाद्यन्सधच ।
पुण्यलोका भवन्तीति परामरोपूर्वकमाधमाणामनात्यन्तिकिफलत्वं संकीत्यौस्यन्तिकफालतया ध
मह्मसंस्थता स्तूयते--शरह्मसंस्थोऽगतत्वमेति' ( छा० २।२३।१ ) इति । नु परामश
गम्यन्त पव । सव्यं गम्यन्ते । स्सृत्याच्राराभ्यां तु तेषां प्रसिद्धिने पसयक्षश्ुतेः । अतश्च

व्यक्ष्रुतिविरोधे सत्यनाद्रणीयास्ते भविष्यन्ति । अनधिङ्तबिषया वा । ननु गा्रण्म
सहेषोध्वेरेतोभिः परां य्ोऽभ्ययनं दानमिति प्रथम इति । सत्यमेवं तथापि तु गृहर
प्रयेवाभ्निहो्रादीनां कर्मणां विधानाच्छरुतिप्रसिद्धमेव हि तदस्तित्वम्‌ । तसात
वायं परामश न चोदनाथः । अपि चापवद्रति हि रलयक्षा श्वुतिराश्नमान्तरम्‌ वीरहा ह
पष देवानां योऽन्निमुद्धासयते', “आचायौय भ्रियं धनमाहृत्य परजातन्तुं मा ग्यवच्छेततीः
( तै० ६।११।१) नापुच्रस्य कोकोऽस्तीति तत्स्व परावो विदुः" इटेवमाधा । तथा ध्य चमे
ऽरण्ये द्धा तप शव्युपासते' ( छा० ५।९० १) -तपश्वद्धे ये ह्युपवसन्त्यरण्य (मुण्ड
१।२।११) इति च देवयानोपदेशो नाश्चमान्तरोपदेश्ः । संदिग्धं चाश्चमान्तराभिधानम्‌ तप

रन्नभरमष्याख्या
चकाः । बहूद्कास्तु त्रिदण्डिनः रिक्यजलपवित्रपादुकासनरिखायज्ञोपवीतको पीनकाषायवेषधरास्तीथीन्यरन्तो
भात्मानं प्रार्थयन्ते । हंसस्तु एकदण्डिनः शिखावजं यज्ञोपवीतधराः शिक्यकमण्डलपाणयः प्रामकरात्रवातिनः कचः
चान्द्रायणपराः । परमहेसास्त्वेकदण्डधरा मुण्डा अयज्ञोपवीतिनः ल क्तसर्वेकमांण आत्मनिष्ठा इति । अत्र पूर्वपक्षे सन्यासाभवः
ज्ञानस्य खतच्रफरत्वारिद्धिः सिद्धान्ते तद्धावात्तत्तिद्धिरिति फलभेदः । स्कन्धा आश्रमाः आत्मानं शरीरमाचर्
कुरे गृहे कशंयत्रष्ठिक इयर्थः । स्कन्धश्रुतावाश्रमा न विधीयन्ते किंतु ब्रह्मसंस्थतास्तयर्थमनूयन्त इयुकते श्म
नयु परामशोऽपीति । अनुवादपिक्षितपुरोवादात्प्रतीतिमङ्गीकरोति-सत्यमिति । प्रयक्षा स्कन्धभ्रतिरेव पुरेव
नानुवाद्‌ इत्यत आह--स्प्रतीति । तयोरपि इयमेव श्रुतिमूखमस्तु । कुप्तशरुतौ विधिमात्रकट्पनालाघवात्‌ । भख भु
वादत्वे तु मूरत्वेन सामिकानभिकाश्रमरुति्त्र विधिश्चेति द्वयकल्यनागोरवादियत आह--अतश्चेति । सातैवादाधमः
प्रयक्षयावजीवकर्मविधिश्रुलयविरुद्धा ग्राह्याः । विरुद्धास्त्वनसनिकाश्रमा उपेक्ष्याः क्मानधिकृतेरन्धादिभिव अनुष्रेया शः ।
यावज्ीवश्रुतिविरोधाष्ाघवं त्याज्यमिति मावः । स्कन्धश्रुतावनुवा्त्वाविशेषाद्वाहैस्थ्यवदितरेषामनुषरेयतवमाशङ्ञ तए
्रोतत्वादनुष्ठानं नेतरेषामध्रौतत्वादतो ब्रह्मसंस्थतास्तुतिपरमिदं स्कन्धवाश्यमिलयाह-नन्विद्यादिना। तन्तुं स॑ततिम्‌। तथा
ये चेति। तेऽचिषमभिसंभवन्तीति वाक्यशेषादिलयथः । स्कन्धशष्दस आश्रमेष्वरूढत्वाचात्र नाश्रमविधिरियाद- संदिश
भामतीव्याख्या

माह- श्रयो धर्मस्कन्धा इत्यादिना। अनयिकर्ृतविषया वेति। अन्धपद्धवादयो हि ये नैमित्तिककमनिकृताततमव
मान्तरविंधिरिति । अपिचापवदति हि । न केवलमन्यपरतया परामरशंस्याश्रमान्तरं न भ्यते अपि लाध्मान्तरतिनदद्ापा
दपील्यथंः । स्यादेतत्‌ । भवत्वेष परामर्ोलन्याथः । ये चेमेऽरण्य इत्यादिम्यस्त्वाश्रमान्तरं तेत्स्यतीलयत आह-ये चेमे ऽष
इति । अस्यापि देवपधोपदेशपरवान्नेतःपरलमिलयधः । न चन्यपरादपि ुटतराश्रमन्तलय इलाह--संदिगयं चति
नहि तप एव दितीय इलत्रशरमान्तरामिषायी कश्िदलि शव्द इति । ननेतमेव प्रत्रानिन इति वचनद्षन +
| आनन्द गिशयथ्याख्या ¦
अन्यत्र विदिततस्यान्यत्र पररामश्चंदन्यत्र विपिकद्पनादिहैव कस्पना रष्वीद्याशचङ्कते-- नन्विति । परामरस्यादुबादाल्यघ ध
वादयक्षलात्तदशादाश्रमप्रतीतिमङ्गीकरोति--सत्यमिति । तिं तद्विषयश्चतेरनयत्राभिततवदवरवमिलाराङथाह--स ति।॥
रपि शतिमूलत्वादविभियुक्तशरुतिकरस्पनादिदेव तत्कस्पने लाघवमिव्याशङ्कयाद--भतश्वेति । लक्षतियनिजीवदिति | |
नतवात्कथमपि सालम्बनत्वं॑युक्तमिति कल्पाम्तरमाद--भनयिृतेति । येऽन्धादयो निल्यादिकमलनयिकृतालुि त
मान्तरस्मृत्तयक्तदाचाराश्चल््थः । आश्रमान्दराणां परामञऽपि गारस्थ्यवपामाणिकत्वसिद्धेरनुष्यतति श्ते--नन्विि ।
दंसान्यमङ्गीकयोति-सल्यमिति । तिं प्रामाणिकलवनानुष्ेयत्वमपि तुल्यं स्यादिलाशक्षय न प्रामशमात्रदिस््तिदिः (भ
परलक्षश्ुतिविधानादिति विद्ोषमाह-तथापीति । गाहस्थ्यमेव श्रौतमिति स्थिते अक्मसस्थतास्तुल्थमेव त्रय सर |
मिव्युपसहरति-- तस्मादिति । निन्बमानतवाचाश्रमान्तरमननुदेयमिलाह अपिचेति । तत्र सूतावयन योजयति- क)
तत्र त्रय इ्यादिवाक्यस्ानयार्यतमुक। वाज्याम्तरस्वापि तद्देवाथौन्तरपरत्वमाह--तथेति । तेऽ ¢
विरजाः भयान्तीतिवाक्यशोपदवयानोकिपरं तदिलरथः । आश्रमवाचकशम्दामावाचापीन्तरपर्मिलाइ--संदि१

है ५ (६
मसंमवन्ति

परामशोधि०] प्वमभा-भामती-भानन्दगिरीयव्यार्यायोपैतम्‌ | ७९१

एव द्वितीयः' ( छ० २।२३।१ ) शतयेवमादिषु । तथा 'एतमेव परवाजिनो टोकमिच्छनतः प्रघ

जन्ति" ( बृ० ७। ५४ २२) इति खोकसंस्तवोऽ्यं न पारिवाज्यचिधिः। ननु ब्रह्मचयादेव व
दिति विस्पष्टमिवं अलयक्षं पारिवाज्यविधानं जावालानाम्‌ । सत्यमेवमेतत्‌ । अनपेक्ष्य त्वेतां
्रुतिमयं षिचार शति द्रष्टव्यम्‌ ॥ १८ ॥ +.

अनुशय
, अनुष्ठेयं बादरायणः साम्यभ्ुतेः ॥ १९॥
अनुष्ठेयमाध्रमान्तर बादरायण आचार्यो मन्यते । वेदे श्रवणात्‌ । अश्चिहोत्रादीनां चाव.
द्यानुषठेयत्वात्तद्विरोधादनेधिकृतानुषठेयमाधमान्तरमितिदीमां मति निराकरोति गार्हस्थ्यवदेवा-
ध्रमान्तरमप्यनिच्छता अतिपत्तव्यमिति मन्यमानः. कुतः-साम्यश्रुतेः । समा हि गाहरथ्ये
नाश्रमान्तरस्य परामराश्रुतिरेदयते श्रयो धर्मस्कन्धाः" ( छा० २।२३।१ ) इल्याचा । यथेह
्रुलन्तरविहितमेव गाहैस्थ्यं परामृष्मेवमाश्रमान्तरमपीति प्रतिपत्तव्यम्‌ । यथा च शाखा
न्रधरा्षयोरेव निवीतभ्राचीनावीतयो; फरामद् उपवीतविधिपरे वाक्ये । तस्मानुल्यमनु-
यत्वं गाहैस्थ्येनाश्चमान्तरस्य । तथा "एतमेव प्रचाजिनो लोकमिच्छन्तः प्रव्रजन्ति ( बृ
४।४।२२ ) इत्यस्य वेदाजुवचनादिभिः समभिष्यादारः । ध्ये चेमेऽरण्ये ध्रद्धा तप इ्युपा-
रत्रप्रभाग्याख्या
चेति । ति पतरजन्तीलाध्रमविधिरियत आह--तथेतमिति । आत्मखोको महीयान्‌ यद्मदाकया म्रघज्यामपि
कवैतीति स्तृतिर्वतैमानापदेशादिलर्थः । संप्रति पूर्वपक्षमाक्षिपयेयं श्ृतिनास्तीतिकृत्वा चिन्त इयाद- नन्वित्यादिना
॥.१८ ॥ स्कन्धश्रुतावितराश्रमाः श्रुलन्तरविहिता अनृयन्ते एतद्राक्यानुषायत्वदवा्स्थ्यवदिति सिद्वान्तयति--अयुषटेय-
मिति । अनुवादस्य कचिद्रिधिपूरवकत्े दान्तमाह--यथायेति । निवीत मनुष्याणां प्राचीनावीतं पितृणामुपवी्तं
देवानामिति वक्ये दैवे कर्मणयुपवीतं विधीयते । तत्सुते द्रयमनूयते । मादुपक्रिामु देदार्भवक्वन्धना्यनिबीतख
सोकयार्थतया प्राप्तत्वात्‌ पत्ये कर्मणि प्राचीनावीतसापि विध्यन्तरप्राप्तव्वादिर्थः । वाक्यान्तरे च साक्षद्धैव पारिवाज्य-
मिधिर्विधेथः साहियादिलयाह--तथैतमेवेति । असेति पारि्राजयोक्तिः । पिप्रेयवेदानुवचनादिसादियालास्ाज्यख
विधेयतेलर्थः । वाक्यान्तरेऽपि साम्यश्रुतिमाद-ये चति । असेति वानप्रस्थोक्तिः । विपरेयपात्निविद्या वानप्रस्थस्य
भामतीव्याख्या
यत आह--तथेतमेवेति । एतदपि टोकसंतवनपरमिति । अगिकरणार्ममादरिय नाति प्रयृवचनपिनिकृला
धिनोयमिति पमधत्ते- ननु ब्रह्मचर्यादेवेति ॥ १८ ।॥ अनुष्रेयं वाद्रायणः साम्यश्ुतेः । मवलाः
परमरैततपेतसमादाश्मान्तराणि प्रतीयमानानि च नापाकरणमनि । एवं तातयपाििसयवसमाज प्रत्‌ । 1.1
हया वारन्‌ । न तावन्न प्रतीयने । तथाहि-अयो भर्मस्कनधा उति स्कन्नं प्रीक्ञतम्‌ । तत्र रसपरा यृचन्रमपयो न
चादि ठु समृहवचनत्ततो ध्मौणां यज्ञादीनां प्रातिलिकोखत्तीनं मिमपेधय मित्या सयवस्यातरेत । एकाश्रमो.
| । आनम्दगिरीयव्याख्या ४ क
साश्रमवानिशब्ददृष्टेनुषधयं पारिवाज्यमिल्याशङ्कयाह-- तथेति । दवविरिेऽयमातमन्ोत यदेनं सश्रात्कतमिच्छ.ता 5
भ्रा उवन्तीति स्तुतिनं तादयो विधिर्वतेमानापदेशादिच्ः । पूधपक्षमाक्षिपति--नन्विति । प्रवयदतिधानमर्नाकगति--
समिति । तद पूर्पक्षसिद्धिरिलाशङ्खय नासीद विधानभितिकृला निनेयमिला--अनपेषयेनि ॥ १८ ॥ 0
१ न्परोति--अलुष्ेयमिति । पूवैपक्षमनुभाष्य तत्निरासपरति्षं विव्ृणोति--वेद्‌ इति । तव भतत
कृत दति । तस्यक्षराथमाह--समा हीति । त्येव तात्पयाथमाह--यथरेति । त्रयो घर्मस्य दयतानततनि आश्रमाः (
॥ त परामृद्वन्त एतदवाक्यपरागृषटत्वादवाईरथ्यवदिययः । परामर्यल पियिपूतकते 1 (1
चानावीतं पितिणामूपवीतं 2 लक्टममेव तत्कुरुत दलत्रोपवीतविधिपर्‌ वव्र विश्यति
0यीयेथा नर नि ददौपूणमनसयोः शरं तरपं 0 2
४ भति संशये सलपूवोयेलामान्मनुष्यश्ब्दस्य च मनुव्यप्राधान्यवानितवारानिः्य कर्मणि निवात र † ७५
प्त मनुष्याणां क्रियासु सैकयौय कण्डलम्विव्लधारणस्य वा देहापवन्धनस वा निकानिस् ्वामायीनन 1
क “मतिस्तदनुवादेन निवीतभिल्यादिरपीतं स्तोतुमथवाद इति परानयां मौमानां व 4 |
\ शा = +ल द्िलयथः ध्ुतिफन्म।द--
।प 8 (० व ॥ भ्र ४ त्रा स्थी ।
४ दिस (1 स्थ्येन साम्यश्टुतिरुक्ता संप्र _~> चति । असेति वानव्रख्मक्तिः । विधयपनाप्नितिचय।
यतेव्यथेः । तक्यन्तरेऽपि सा. तिमाह-- यं च

~

९्‌ नेष्यसूत्रशाकरभाष्यम्‌ । अ, २पा.४अ.२ प.

सते" ( छा० ५।१०।१) इत्यस्य च पञ्चाश्निविद्यया । यतूक्तम्‌ “तप एव दवितीयः
२।२३।१ ) इत्यादिष्वाश्रमान्तराभिधानं संदिग्धमिति । नेष दोषः | निश्वयकारण

श्रयो धमेस्कन्धाः' ( छा० २।२३।१.) इति हि धरमेस्कन्ध्ित्वं पतिक्षातम्‌ । नच यक्ादयो
भूयांसो धमो उत्पत्तिभिन्नाः सन्तोऽन्यत्राश्रमसंबन्धाश्चित्वेऽन्तमौवयितुं शक्यन्ते । त
यक्ञादिलिङ्गो गृहाश्रम पको धर्मस्कन्धो निदिषटो ब्रह्मचारीति च स्पष्ट आश्चमनिरशसलत

(छ

इत्यपि कोऽन्यस्तपःप्रधानादाघ्रमाद्धर्मस्कन्धो ऽभ्युपगम्येत । ध्ये चेमेऽरण्ये (छा०५। १०१)
इति चारण्यलिङ्गच्छदधातपोभ्यामा्रमगहीतिः । तस्ात्परामोऽप्यनुष्ठेयमाध्रमान्तरम्‌ ॥ १९॥
विधिवो धारणवत्‌ ॥ २० ॥
विधिवौऽयमाश्चमान्तरस्य न परामरौमात्रम्‌ । ननु विधित्वाभ्युपगम पकवाकयताध्रतीति,
रुपरुध्येत प्रतीयते चात्रैकवाक्यता पुण्यलोकफराख्लयो धर्मस्कन्धा ब्रह्मसंस्थता त्वमृताव-
फलेति । सत्यमेतत्‌ । सतीमपि त्वेकवाक्यतापरतीति परिल्यज्य विधिरेवाभ्युपगन्तव्योऽपः
त्वात्‌ । विध्यन्तरस्यादश्नात्‌ । विस्पष्टाच्चाश्रमान्तरपत्ययाहृणवादकल्पनयैकवाकयत्वयोज्ना
| रनरपरमाव्याख्या = 1

सदोक्तया तदपि विधेयमियर्थः । श्रुतत्रित्वान्यथानुपपत्या स्कन्धशब्दस्य आश्रमपरत्वनिश्वय इयाह-यततक्तगि
त्यादिना । उत्पत्तिभिन्ना इति । यजेताऽध्येतव्यं दयादिति प्रथगुलन्ना इलयर्थः ॥ १९ ॥ स्कन्धधतरनुबाकव
मङ्गीकृय विध्यन्तरकल्पनेनाश्रम। अनुष्टेया इ्युक्त ¶ । इदानीं विधित्वं तस्या एव कल्प्यं लाधवादिलाह -विधिरि
यावन्नीवादिरुतेरविरक्तविषयत्वान्न लाघवबाधक्रत्वमिति भावः । अलत्पफल्त्वेनाध्रमत्रयनिन्दया ब्रह्मसंस्थतालुतिप
मिदं वाक्यं भाति । तव्रा्रमविधिचतुष्टयमयुक्तमिति शङ़ते - नन्विति । आश्रमाणां विध्यन्तरग्राप्यमभावाद्नुवादायोगत्‌ ।
स्तुतिलक्षणादोषाज्न वरं विस्पष्टाश्रमविधिमेदकलपनमपूर्वत्वादिलयाह-सव्यमिद्यादिना । प्रतीतकवकयत्वमङ्गेन भदकरको

भामतीष्याख्या ।
पग्रहीतस्ता्रमाणां त्रिवाच्छक्या्चिते व्यवस्थापरयितुपित्याश्रमत्रिवगप्रतिज्ञोपपत्तिः । तत्र गरज्ञादिलिङो गृहा्रम एको पके
ब्रह्मचारीति दितीयरस्तप इति च तपःप्रधानात्त वानम्रस्थाश्रमान्नान्यः, ब्रह्मसंस्थ इति च पािष्यासचिाडिति वध्यी।?
स्मादन्यपरादषि परामशंदाश्रमान्तराणि भतीयमानानि दुवतापरिकरणन्यायेन न रक्यन्तेऽपाकर्तुम्‌ । नच परयकष
वीरहा वेत्यदिः प्रतिप्नगाहैत्थं प्रमाददश्चानाद्राभिपुद्रासयित्‌ प्रत्तं प्रत्युपपत्तेः । एवंच अरिरोधे तिद्धवलरपशः
राणां शाखन्तरभिद्धि वा कल्पपरिप्यामो यथोव पीतत्रिपिपरे वाक्ये "उपव्ययते देवटक्ष्मपव तकुरुते' शयत्र निवीत मतुप
म्राचीनवोतं पितृणामिति शाखम्तरतिद्धयोर्निवीतग्राचीनावीतयोः परामदी इति ॥ १९ ॥ विधिवौ धारणवत्‌ । गयि ¢
संस्थतस्तुतिपरतयाऽस्य संदर्मस्येकवाक्यता गम्यते । संमवन्त्यां चेकवाक्यतायां वाक्यमेदरोऽ्याय्यः । तयाथप्रमानप
ूषैतिद्धरभावात्रमशतुपपत्तेः, अपरम च स्तुतैरसेमतेन किंपरतया एकवाक्यतास्लिति तां मड्कव। धाएवतः
वैसवादिधिरेवस्तु । यथा 'अधल्तास्समिध धारयन्नवद्रवेदुपरि हि देवेभ्यो धारधतिः इत्यत्र सत्यष्यधोधारणेनेकयाक्यपरि ॥
यत्र एवोपरिषारणमपूप्रलात्‌ । तथोक्तम्‌ शिषिस्तु धारणेऽपूर्तरात्‌" इति । तयेहप्याश्रमान्तरपरमशटुतिविषििषि क्थ |

आनन्दगिरीयष्याख्या + -पिकातं
तस्य सहोिरस्ति तन तद्वदेव वानप्रस्धमनुषेयमित्ययथः । परोक्तिमुद्धाव्य प्रत्याह--यस्विलयादिना । ^ रि
पदाह-- त्रय इति । स्क'पराब्दस्य समूहवाचितवेऽपि त्रिलप्रतिश्चा स्यादित्याङ्कयाह-- नचेति । 0
भिन्नाः सन्तो बहवो धमा नाध्रमसंबरन्धमन्तरेण त्रिव्वेऽन्तमौवयितुं शक्यन्ते । यथाश्रमपरः स्कन्धशब्दो न व
यशादीनां त्रिं तेषामधिकृतत्वादतः स्वन्भशब्दख समूहाथ॑लायोग्रितरमेव स्कन्धानामाश्रमलनिश्वयकमिलभः । १ व
शरमाणा विभागः, तत्राह-तश्रेति । वावयान्तरेऽपि निश्चायकं ददयति--ये चेति । प्रोक्तं निरख
तस्मादिति ॥ १९ ॥ परामश्चमुपेल्यानुयत्वमुक्तमिदानीं पिभिरेवायमिल्याह--विधिर्वेसि । प्रतिशां वि 6
स्मृत्याचारयोराश्रमचतुष्टयनिविष्टयो भ्राम्तित्वायोगान्मूलकस्पनायां विधियुक्तवाकषयकल्पनाधीयसय एलादिषशरमनिकिक द्वव
अदपफलतेनाश्रमत्रयनिन्दया जह्यसंस्थतार्तुतेरकवाक्यलनिश्वयाततद्धङगनातराश्रमविभिकल्पनमयुक्तमिति शन (क
ताधीरेव कथं, तत्राह--ग्रतीयते चेति । एकवाक्यत्वसंमवे तदभदो न दुक्तिमानिलङ्गीकपेति--सय ममनायामभ
सिद्धेरमावात्तत्परामेन स्तुतेरयोगारेकवाव्यतैवात्रायुक्तयाद--सतीमिति । किच पिषियुक्तवाकयानतसर । किव $
विदितेत्वोपगमप्रसक्त्या स्वपक्षदानात्तत्कस्पनादिदैवामोष्टे वाक्ये विधिमात्रकस्पना कतेसाह--विध्यनतरसथत न
मान्तरभल्यं वक्तवा स्वुतिलक्षणयेकवाक्यत्वकत्पनायोगाद्वाकयभेदेन निभिरेनायमिव्याद --विस्यषा्ेति |

[३

दवादिलाधतििर

मती
र

रमश्नौधिकण० | रलप्रभा-भामती. भानन्दागिरीयव्याख्ात्रयोपेतम्‌ ।

७९३
वुपपत्तेः। धारणवत्‌ । यथा 'अधस्ता्समिधं धारयश्ननुद्रबेदुपरि हि देवेभ्यो
ह्यत्र सत्यामप्यधोधारणेनैकवाक्यताप्रतीतौ विधीयत पवोपरिधारणमप् त

चोक्तं रोषलक्षणे विधिस्तु धारणेऽपूरवत्वात्‌" इति । तद्वदिहाप्याश्रमपराभदशुतिविभिरेवेति
करप्यते । यदापि परामश पवबायमाश्रमान्तराणां तदापि ब्रह्मसंस्थता तावत्संस्तवसाभ-
थ्यीदवदधं विधेयाऽभ्युपगन्तव्या । साचि चतष्वोश्मेषु यस्य कस्य चिदाहोखित्परिवाजक
सेवेति विषेक्तम्यम्‌ । यदि च भहमचाय॑न्तेष्वा्रमेषु परामृरयमानेषु परिवाजकोऽपि परामृष्ट
स्ततश्चतणोमप्याश्रमाणां परागरष्टत्वाविरोषादनाश्रमित्वाजुपपत्तश्च यः कथिश्चतुप्वौध्रमेषु ब्रहम
संस्था भविष्यति अथ न्‌ परासततः परिरिष्यमाणः परिजाडेव ग्रहसंस्थ इति सेतथति। र
[रि रनप्रभाव्याख्या 7 । क ॥ि
1 1 महापितृयज्ञ प्रेताभिदोत्रे च सुचि परधिप्र हमिरादवनीयं प्रति यद्‌¡ नीयते तद्‌ तस
विपः अधस्तात्समिधं धारयन्ननुद्रवेत्‌' इति विहिताघोधष्रणस्तावकतयोपरि टीययेकवक्यलभानेऽपि दते होमे ुण्दण्डोपरि
समिद्धारणे विधिरेवापूरवत्वादिति वाक्यभेदस्तेतीयाध्याये जमिन्याचार्येणोक्त इटः । एवं चत्वार आश्रमा विधीयन्त इति
कष उत्तः । संप्रयाश्रमन्रयाुवादेन पारित्राज्यमेकमेव विधीयत इति पक्षान्तरमाह--यदापीत्यादिना । व्रह्मसंस्थता-
विधौ कथं पारित्राज्यविधिरित्याश ङ्क विचारयति-सा चेति। ननु त्रथ इति वाक्य आध्रमचतुष्य्यप्रापतरमिर्बजोऽय पि.
वर इयाशहृय तद्वाक्ये परिव्राजकः परामृष्टो न वेति संदिह्याधे पू्वपक्षप्रापिमाह--यद्विचेति । नन्वनाध्रम्येव ब्रह्मसंस्थः
#न स्यादत आह--अनाश्चमित्वेति । अनाश्रमी न पिषेतेति निषेधादिति भाव; ` । द्वितीये सिद्रान्तप्राप्िमाई्‌--
भथेति । एषं परामतदभावाभ्यां संशययुकता पूपक्षयति- तत्रति । वनस्थ ह्यसाभारणं इच्दादिफं तप दति
भामतीष्याष्या
पिति परमरेऽीतरषामाश्रमाणां बरहसंस्यता सतवता वातव्या । न सव्वविभेयं संसृयोो तेदर्मवासम्तस्य-
वह -यद्‌ापीति । उवरवान्तरविचारमारभते--सा च कि चतुध्धिति । विचारप्रयोजनमा्-यदि चेति । ननु
लिरम्य बरहंस्थो भविष्यतीयत आह--अना्रमित्वेति । तव पूपा तत्र तपःशब्देनेति । अगमभि-
पिः। यदि ताद्रह्मसस्थ इति पदं प्रस्तमितातयवा परिाजकेव्यकणादिपदृवदृढ तदाश्रमप्ापतिमत्रवपृतीमाव तिन
विवि ब्रहज्ञानमपपेत । तथाच नान्यः पन्था व्रियतेऽ्यनमिति परिेधः । ` नच सभवेलयवयतार्भं सपुदायश्चिक-
ना । तस्मरहमि संस्थस्येति ब्रहमसस्थः । एवच चत्व यस्व कमणि निषवमाश्रपिणः स बरहममरभोध्मृनव.
पीति युक्तम्‌ । तत्र तवद्रहमचासिगरहस्था स्वशब्दामिहितौ तपःपदेन च तपरपरमानतया भितरवानप्ररातुपस्थापिता ।
शप हि समधिकशौना्यातीमोजननियमादरवति वानतरयव्पःययानः । नच ग्रटयदिः किणो जगिष्वापमवः ।
६ तवत्र्मयोगः क्ता सा भिक्षोरपि कायवाञ्नोमिरम्ति । अथय न व्रमपिगन क्म कुर्बनि तितु कमाता नै
मिणः । तथा सति ग्रहस्थादयोऽपि ब्रह्मापणेन कर्म कुर्वाणा न कर्मणः । तसमद्रद्मणि तास व्र्ममिषता न तु कर्मल्यागः।
गिगरेभात्‌ । तपसा च द्वयोरा्रमयोरीकरणेन घर इ तरिलपुपपयति । एवन त्रयोदयाश्रमा जनद्ममुरधाः सन्तः
आनन्दमिरायम्याख्या
& दृष्टान्तमाह -धारणवदिति । महापिनूयने दष्यतामिोत्र च धतं वावयमुदाहरति-अधम्नाद्विति ॥
दन्या्याप्योगिलेन वक्यस्वामी्टमर्भमाद--अत्रेलि । पर्ने करमतियंय सुनि मतं एमिराहवनीं भति चदा नीम
| पे होमे तस्य हवरिपोऽयसतातसमिं पारयननु्दिलपोषारणस्य विदिता दति तचेषानुायतया तताक्यलति-
पिशतसमिद्धारणस्ापू॑लत होभे वव्यभेद्‌ छता तद्रिमीयत यथः । उततऽ तारत यृत्रुदपति--तथति । उपरि
समयो पारयतीलत्रोपरिषारणं विधीयते न वेति वहे भासयतीति कमानो दीति (मन्यो ५
धमपशवामयहितद्रव्यतेन येन केनाच्छादनप्राप्र सुग्दण्डे य न
पति मति षण्ड समिधसुपसंययेति दविषः पराम्द् समिद्धारणस प्रा्तऽपि तमपि पदार्थ सवा दवम्‌
१ १ विभिरेषायमिलाद--विधिस्विति । द्न्तयुक्ला दा्निकमाद--नददिति । र
मरऽपि पारव विषिरेषटव्यीऽन्यथा रदुलयोगारि्याह-- पदेति । -श्यसंसनाना नृवत 6 ॥ ध ०
| १ पारिव्राज्यस्य फं स्यादिलाञ्ङ्कय तदथं मिचारमवतारयति--सा चेति । ८ नि्वीगिलाभेद्‌ ५ प
मशरश्ुतौ परितबाजकोऽपि परामृष्टो न वति विकस्प्यायमनूय प्रथमपक्षप्राधिमाद--यदीनि । ४ वाश्रं धः
"सरथो भविष्यतीति संबन्धः । बह्मसंस्थोऽनाश्रमी कसान्न स्यादियाद्दुधानाश्रमिलन्य (
| । दतयमनूच दवितीयपक्षमातिमाह--अगेति जि गरो; संभावनया विचारारम्भमुक्त्वा पूवपश्षमाद--तत्र ते । \५
( १००

`"

७९४ | ( नक्षसुश्रशाकरभाष्यम्‌ । [भ.२१ा.४अ.२ १

तपःाण्देन वैलानसप्रािणा पराष्टः परिज्ाङपीति केचित्‌ । त्युक्तम्‌ । नरि सला गहै
धानुप्रस्थविदोषणेन परिधाजको ्रहणमहेति । यथात्र ब्रह्मचारिगृहमेधिन वसाधारणेनेव
सखेन खेन षिदोषणेन विरोषितवेवं भिक्ुवैखानसावपीति युक्तम्‌ । तपश्चासाधारणो धमां १
अस्थानां कायद्केशग्रधानत्वात्‌ । तपःशष्दस्य तत्र रूढेः । भिक्षोस्तु ध्म इनदियसंयमार
क्षणो नैव तपश्राब्देनाभिरष्यते । चतुष्ेन च प्रसिद्धा आभ्मासित्येन परामदयन्त न
थ्यम्‌ । अपिच भेदभ्यपदेशोऽश्र भवति श्रय पते पुण्यलोकमाज पएकोऽदतत्वभाक्‌ तिं
पृथक्त्वे चैष भेदभ्यपदेश्योऽवकल्पते। न शेवं भवति देवदत्तयक्षदत्तो मन्दप्र्ञावनयतरल्,
नयोभेहापरजञ इति । भवति त्वेवं देवदत्तयक्षदत्तो मन्दभ्रहनो विष्णुमित्रस्तु महापर् इति । त

0 ममी + 9 ७ का ००५ पा "१७० ७ १ ७७ ~ ०
क ज -+- ५

रन्नप्रभाव्यास्या
प्रसिद्धम्‌ । तेनेकेन तपःशब्देनोभयभ्रहणमम्याध्यं॑भिक्षोललपलितपरतिदधधभावाश्च । तथाच यक्षयताधाराधा
ृहस्थायाश्रमत्रयवद्रहमसंस्थशब्देनैव ब्रह्मनिष्ठाप्रधानश्चतु्थाश्रमो ष्यते । स च स्तुतिसामथ्यौत्‌ सह वहं
निधीयत इति सिद्धान्तयति-तद्‌युक्तमित्यादिना । धृथग्वयपदेशाच्च ब्रह्मसंस्थः पूवोक्तिभ्य आध्रमिभ्यः प्रथम्‌
इलयाह--अपिचेति। नचावस्थाभेदेन तेषामेव ब्रहमसंस्था स्यादिति वाच्यम्‌ । कालमेदेनापि सति मन्द्रे पाभ
त्सति कारभेत्वे तेषां विक्षिप्चेतसां ब्रह्म॑ संस्थानुपपत्ैः । करभैदयागे च परित्राडव ब्रह्मसंस्थ इयस्मदिष्टसिद्धिरिति भावः । इमे

मामतीव्याख्या
ुण्यटोकभाजो भवन्ति यः पुनेतेषु बहमसंस्थः सोऽमृतलभागिति । नच येषां पुण्यलोकभाक्लं तेषेवमृतवमिि मिषः
यथा देवदत्तयक्षदत्तौ मन्दप्रज्ञावभूतां संप्रति तयोवेज्ञदत्तस्तु शाल्राभ्यामालदरम्रज्ञो वतते इति तथेहापि य एवकरः
पुष्यलोकभाजस्त एव नहमसंस्था अमृततवमभाज इत्यवस्थामेदाद्िरोधः । तथाच त्रह्मसंस्थ इति यौगिकं पदं परक्रमं भी.
ष्यति । यथा आपनेय्याभ्रीधपुपतिष्ठत इत्यत्र विनियुक्तापि प्रकरतैवामेयी गृद्यते । सच विनियुक्तविनियोगविरोधः । यि का
ययुपद्िश्येत ततो यथा प्रतीता तेथोद्िदयेत विनियुक्ता च प्रतीततिभवेदिति विनियुक्तविनियोगविरोधः । इह ठ र्रप
सा निधेयत्वेन विनियुज्यते न तृदिश्यते । विधेयतेन च विनियोगे अभरेयीपदार्थीपेधणाद्यक्तातिक्रमे प्रमाणपत्र ।
तावता च शाल्लोपपततेनप्रकरतानामपि अ्रहणसंभवः । नच यातयामतया न विनियोगः । वाचस्तोमे परवेषमेव मनौ गरी
योगाद्न्यत्राप्यविनियोगप्रसङ्गत्‌ । तपेहापि प्रकृता एवा्रमा वुद्धित्िपयिवतिनः परामृश्यन्ते नाठक्तः पिवेति प्रः प
रद्वानतपुपकरमते- तदयुक्तम्‌ । नहि स्यां गतो वानप्रस्थविशेषणेनेति । युथोपकामतं तथेव पिमाफ।
यरसंस्याकाश्च ये प्रतिद्धास्ते ततसंस्याका एव कीर्लन्ते इति चोचितम्‌ । न तु स्यां गताडुस्गस्यापवादो यु्यौ । भ
धेनेकैकेन ठ्रणेनकेक आश्रमो वततुषुपक्रान्त इति तथेव तमापनुचितम्‌ । न तु साधारणासाधारणाम्युपतरमतपपौ ४
ध्यते । न्व तपो नाम नासाधारणं वानप्रस्थानामियत आह--तपश्चासाधारण इति । न लल्‌ प्रकिगिः
पधानो यथा वानपरस्थस्तया भिश्च: सयप्य्ट्ासादिनियमे । नच हौचसन्तोषशमदमादयत्तप्पमे वने तदत्‌ ५
सिदधरसिदधेः । अत एव॒ बद्धाः तपसो मेदेन दौचादीनाचकते--शरोचसन्तोषतपःलध्ययश्चयणिानानि नियमः 0
सिद्धसंस्यामदेषु च तंस्यान्तरामिधानमशटषटमिलयह--चतुष्टेन चेति । अपिच मेदध्यपदेशोऽतेति । च न ॥
मिश्वरपि परू किंवा भिश्चवजं त्रय एव । न तावत्रय इति भिश्संम्रहे तद्जनमेते त्रय दलत्र क धर्‌ । तव
प्रकृतानां साकलेन परम्म च न तस्य पुण्यटोकावमन्र्मसस्थलामावाद्भि्ोः । तेन तस्य हष ध
. टोकतवममृतलं चेति विरोधः । भष च बहसंस्थपदे येति रंमन्धनीयम्‌ । भिश्नौ च सदेति कव्यम्‌ । +.

आनन्द्गिरीयभ्याख्यां
जकस्यापि यमनियमादितपःसभवादिलयैः । आश्रमाणामेनकशोऽसाधारणधरमरूपदशे नायोपक्रमाततददसरिण किनि
प्चब्देन नोमयम्रहणमिति दूषयति- तदिति । क तर्हि युक्तं तदाह--यथेति । कस्तद तपःरान्दा तद
तेषां तस्मभानवेऽपि तपःदाब्दस् साधारण्यं कं न स्यात्‌, तत्राह--तपःश्चब्दश्येति । तख इ ध, क
वानप्रस्थ एव परामृरयत इयथः । कथं तहिं प्रिवाजकधर्मेऽपि तपःखब्दप्रयोगः, तवाह--भिक्षोरिवति (वते +
नोक श्याह--चतुष्ेनेति । नदि प्रसिद्धसंख्यामदेपु संस्यान्तरोक्तिधुक्तेयथः पृथगुक्तिसामथ्योदपि ७ 1
श्याह--श्रपिेति । भेदन्यपदेदोऽपि कथं प्रथमत, तत्राद-प्थक्वे चेति । सवै पते पुण्वरीका ठ तमत 1
सयापरह्मसंस्थत्वामावादभूतस्वभेवेति न पुण्यलोकं विसेधात््‌ । नच तपःरष्देन भिक्षोपपि म्ह तः 6 ं पथति 4 €
कात्स्येन परामरशंत्‌ । तसाद्धदोक्या पृथक्त्मेवेलैः । अषएथवते भेदोक्तिरयुनेक्् न्तमा नहत दत

कमित
भ च ^ सीति च्य 1 स #
्ति्ुतते्याह--भवतीति । न चावस्थामेदापेश्तया वृषटन्तदाषटन्तिकयोः सिद्धिरप्थकतवर वाच्यम्‌

प्रामशपि० | पतप्रभा-भामती"भानन्दगिरीयव्यास्यातरयोेतम्‌ । ७९५

समादपूरवै ्रय आश्वमिणः पुण्यरोकभाजः परिरिष्यमाणः परि्राडेवामृतत्वभाक्‌ । कथं पुनघ्र

संस्थशाब्दो योगात्प्षतंमानः सर्वर संभवन्परिवाजक्‌ एवावतिष्ठेत । रुक्यभ्युपगमेचाधर ध
माघ्रादशततवभ्राते्ञानान्थकयभ्रसङ्ग इति । अत्रोच्यते ब्ह्मसंस्थ इति हि श्रक्मणि परिमा
रनन्यव्यापारतारूपं तक्निष्ठत्वमभिधीयते । तश्च नयाणामाश्रमाणां न संभवति । खाध्रमधि-
हितक्मानयुष्ठाने प्रल्यवायश्रवणात्‌। परियाजकस्य त॒ सवेकमंसंन्यासास्प्रतयवायो न संभवत्यन-
नुष्ठाननिमित्तः । शमदमादिस्तु तदीयो धमा ब्रह्मसंस्थताया उपोद्रलको न विरोधी । अह्मनि-
त्वमेव हि तस्य हामदमादयुपवृंहितं खाधरमविरहितं कम॑ यज्ञादीनि चेतरेषां तद्यतिक्रमे च तस्य
भ्रयवायः। तथाच न्यास इति ब्रह्मा ब्रह्मा हि परः परो हि ब्रह्मा तानि चा एतान्यवराणि
तपांसि न्यास एवात्यरेचयत्‌ ( नारा० ७८) विदान्तविक्ञानसनिश्िताथः सन्यासयोगा्यतयः
श्रुद्धसच्वाः' ( सुण्ड० २।२।६ नारा० १२।३ फैवस्य २, इव्याद्याः श्रुतयः। स्फृतयश्च--तद्ु-

^-^ "^^ ^^ “^~ ^+ ^~ ~ ^~ ~^ ^
[निनि नि 1159 क ५५ \~+\ ५ ५

4.८ भ ज भा, शो» "भेक नण

र्लप्रभाव्याख्या

र्य सि राङते-कथं पुनरिति । ययपि ब्रह्मसंस्थरान्दः सनयासाध्मे न रूढसथापि योगात्तमेवोपस्थापयति ।
| अन्येषु योगिका्थासमवायादिाद --अन्रोच्यत इति । सर्वैकमलागिनः प्रणवार्थव्रहमनिष्ठातिरेकेणायुं नास्तीलन्र
मानमाह--तथाचेति । न्यासः संन्यासो बह्मेति सततौ देतमाद- ब्रह्मा हीति । हिरण्यगम हि प इति 46
अनो व्दमत्वैन स्तुतः संन्यासः पर एवेति स्तुत्वा कमणि निन्दति तानीति । ततो न्याम एवं ज्ञानद्वारा मोचकत्वाद्धिक
इवर्थः । तद्वद्रयो ब्रह्मचित्तासदात्मानो ब्रह्मखसूयास्तनिष्राः श्रवणादिपरालल्रयगाः नदपरेप्सवः निष्कामा इति
यावत्‌ । एवं ब्रह्मसंस्थशब्दस्य ज्ञानप्रधानाश्रमवाचित्वादमृतत्वकामस्वमुमाधममनुतिष्टेदिति विभिः परिणम्यते । भतो

| भामतीग्याख्या
एथकत्े चेति । पूपक्षामासंसमायति-- कथं पुनव्रह्यसंस्थशम्दो योगादिति । तननिरकरोति-अभ्नोरयत इति।
सममितः । सलं यौगिकः शव्दः सति प्रतरसमये न तदतिपयाष्य्रते वतुमह । अगति तु संमते म॑ मूयमाद
पठ उलप्रकते वतेपितव्यः । दरितश्चाव्रासंमयोऽप्तादिति । एष हि वहमसस्थताटदणो धर्मां मिपोरमाधारण जआत्रमान्तरागि
7मसथन्यततसस्थानि च भिश्रुस्तत्तस्थ स्येव । तत्स्था हि स्वाभाव व्यवच्छिन्दुन्ती त्रिसधाव्रत्ततस्थ एव तत्राजनसी
नाय । हामदमादिस्तु तदीय इति । साहमव्यवधायकमिलगैः। ्रसयलमसामाग्णं पलिजक् श्रगिरादशयतीवयाह-~
तथाच न्यास इति ब्रह्मेति । सर्वसङ्गपसियिगो हि न्याः स बघा कुन दलयत आह्-- ब्रह्मा हि परः। अनः परो न्या
मति । किमपेकय प्रः हंन्यास इत्यत जआह--तानि वा एतान्यवराणि तपांसि न्यास पवाव्यरचयदिति ।
दृततं मवति-तहापरतया सर्वैपणापरिवागलक्षणो न्यासो वहति । तथा जेयं ्यानक्यणं तहमसयतं मिभोलामाधारणं

आनन्दगिरीयव्याख्या
च शषम॑रथताया मदप्रङत्वस्य चायोगादृथवतपरौन्यादिति मलोपसंदरति--तसराद्विति । किमेष ब्रपरमन्धदम्यो यैगिवो स्र
मिति विरथा न प्रिनाजकमातरविषयतेति शङते--कथमिति । प्रतीय निराद--रुढीति । यौगिकलमुषल १रिदिति--
षः । यथोक्तौ ब्रहमसंस्थत्वमन्येषामपि निध्यतील्याश्गथद-- तच्चेति । तल्यं संन्याभिनोभ्पे स्वाश्रमकमाननुषठान प्रल्वाधिष्ं
कुनोऽप्य बह्मसंस्थत्वं, तत्राह -परिव्राजकखेति । तस्यापि दामदमाधनुध्रयमिति कुतो नदासंस्पतेयारदुयाद--शमेति .
त हतुः ब्रहेति । श मदेब्रेष्संस्थताङ्गत्वान्न तदिरोपितेव्यथैः । गृदस्थादीनामपि नद्मयरितत्वा्रिरध्यैव सप्रमदं कर्भ
घारादुइ-- यज्ञेति । तानि दहि रागावाक्षिप्तानि न च रागारिमतां ब्ह्ममस्थतति भावः । दामदमायुपतं मधानिषठवमेव
पयामिनः सवाश्रमकमयुक्तं तदकरणे तस्य प्रयवायितवं॒व्वपदा्थपिवेकामैवेति सछृतरियाद-- तद्विति ॥ चकारादरितरपामपि
तिदाश्रमकमौतिक्रमे प्रयवायित्वमकुवन्विहितं कमेलयारिस्द्ृतिरपि सच्यते । संन्यामिनः सवकमल्यागन म्मरथलमेव सान्रमक-
सत भानमाह--तथाचेति । न्यासः संन्यासो ब्रह्मेति स्तूयते । तत्र देत॒माद--व्रह्मा हीति । दिणवगनी टि व
रोऽमी्तथापि कथं सरन्यापतस्तदात्मकः, तत्राद- प्ररो हीति । तस्र परतरे देवुः--ब्रहमेति । तदेतुलायते यस्मदिष
नयातसतलाद्रहेसैः । तस्य परत्वं सफोरयति- तानीति । पूर्वोक्तानि सयाधीनि प्रभिद्धानि तनि क्षानदीनन्यवराण्यनानि
पि नरषटलदेतुलाध्ास एवैभयोऽतिरिकतः भेण हससथतादाराऽणृनतदतुववादिल्थः । तख वमोन्तगमान व
न्ति ॥ शुदडुधयो विरक्ताः संन्यापयोगददन्तयिशषनेन सुिशविताधा युच्यन री कजनात्कमान्तरामवः स्वाभि
वः । न वरमेणा न अनेय भूयस्यः धरतयोऽव सन्तीति वक्तमादिपदम्‌ । तिन्बह्णि वृदधिमना ध ¢
दव रहास लर २ 9 र माद तज्निष्ठा इति । तरिपवान्तपरवदन्‌ं व्यावतयति-~
सर्प येषां ते तदात्मानः । तत्रैव निश्चयेन सितिमा ॥ त

। यथोक्तान्यपि कमणि परिहायेलयादिसतिसयः ५ दिपदम्‌ । उक्ततिसतितास्वमाद--्रह्षेति । श्र

1

ग

७९६ मह्मसूत्रशांकरभाष्यम्‌ । [अ ३पा.४अ. ३ २}

दयस्तदात्मानस्तन्निषठास्तत्परायणाः' (गी० ५।१७) इत्याद्या ब्रह्मसंस्थस्य कर्माभावं देशय.
न्ति । तस्मात्परिवाजकस्याध्ममाघ्रादसतत्वप्रातेक्षीनानर्थक्यप्रसङ्ग दव्येषोऽपि दोषो नावतरति ।
तदेवं परामरोऽपीतरेषामाघ्रमाणां पारिव्राज्यं ताबद्भह्मसस्थतालक्षणं रभ्येतेव । अन्यैव
जाबाटश्रुतिमाश्रमान्तरविधायिनीमयमाचायंण विचारः प्रवर्तितः । विधत एव त्वाधमान्तर.
विधिशवुतिः प्रलयक्षा । ्रह्मचय परिसमाप्य गरही भवे्ुही भूत्वा वनी मवेद्धनी भूत्वा प्रवरने्‌।
यदि वेतरथा ब्रह्मचयोदेव प्रवजेदुदाद्धा वनाद्वा" ( जाबा० ४) इति । न चेयं तिरनपिह
तविषया शक्या वक्तम्‌ । अविशेषश्चवणात्‌ । पृथग्विधानाच्चानधिषृतानाम्‌ “अथ पुनरेष व्रती
वाऽव्रती वा जातको वाऽस्नातको वोत्सन्नाप्निरनच्निको वा' ( जावा० ४) इत्यादिना । रहन
क्ानपरिपाकाङ्गत्वाच्च पारिवाज्यस्य नानधिङृतव्रिषयत्वम्‌ । तच्च दु्शयति-“अथ परिवादि.
वणेवासा सुण्डोऽपरिग्रहः शुचिर्द्रोही भेक्चाणो ब्रह्मभूयाय भवति' ( जावा० ५ ) इति।
तस्मात्सिद्धा उरभ्वेरेतसामाध्रमाः । सिद्धं चोध्वरेतः्धु विधानाद्धियायाः खातन्यमिति ॥ २८ |

स्तुतिमाच्नमुपादानादिति चेन्नापूवेत्वात्‌ ॥ २१॥

~ नवि) सतोत्रं रसतमत्वादि ध्येयं वा गुणवर्णनात्‌ ॥ जुहूरादिलय इ्यादाविव करमाङ्गसंस्तुतिः ॥ १ ॥
५. ९5 सिन्नप्रकरणस्थत्वान्नाङ्ग विष्ये कवाक्यता ॥ उपासीतेति विध्युक्तेध्येयं रसतमादिफम्‌ ॥२॥

८
४ + ~ ^ ^~ ^ ~ ५१५ 4 न ^~ ~ -^^ ^ +~ ~ + [न ^~ =< य न

रनप्रभव्याख्या
न ज्ञानानर्थक्यदोषर इत्युपसंदरति- तस्मादिति । संप्रति कृत्वाचिन्तामुद्धाययति - अनपेशषयेति । रिष्युद्धिषैदयापं
स्कन्धश्रुतिमादाय चिन्ता कृतेति भावः । यदिवेतरथेति । व्रहमचर् स्थितस्यैव पूरव॒शृतपरिपाकद्रैरग्यं य॒दि खादः ।
यदुक्तं कमं(नधिकृतान्धादिविषयः संन्यास इति तत्नेलाह--नचेति । सामान्यश्रुतेः संकोचहेत्वमावादिति भावः।
पृथगिति । संन्यासस्येति रोषः । व्रती गोदानादिवेद्व्रतवान्‌ । गुस्कृलान्निवरृत्तिरूपल्लानानन्तरमकृतगार्ह््यो गु
लातकः उत्सन्नाभिर्विधुरः अगरृहीतानिरनन्निकः प्रत्रजेदियन्वयः । सक्लाङ्गानामेव कथंचित्कमौनधिषृतानां संयमे
युक्तः । विकलाङ्गानां त्वन्धादीनां न ज्ञानप्रघानसंन्यासापिकार इदयाद--ब्रह्मेति । दृष्टिपूतसंचारथ्रवणादिकं करि
ज्ञानानुत्पत्तेः । “दारीरं मे विचर्षणं जिह मे मधुमत्तमा । करणाभ्यां भूरिविश्रवम्‌" इलङ्गसाकत्यप्ा्थनारिङ्गाच नान्धपमूकवः
धिरादीनामधिकार इलर्थः । तश्चेति । पारिव्राज्यस्य व्रहमजञानाह्त्वं चेः । ब्रह्मभूयाय वब्रह्मसक्षात्कारायेति गमा
॥२०॥ स्तुतिमात्नं ।एथिव्यवोषधिपुरुपवाग्कतान्नं सप्तानां रसानां रसतमोऽटम उद्वीावय॒व ॐकारः परमः परमाप
भामतीव्यास्या
नेतेेषामाश्रपिणाम्‌ । ब्रहज्ञानस्य शन्दूजनितस्य यः परीपाकः सक्षाकारोऽपवरताधनं तदङ्गतया परियं विशम्‌ । र
सनये प्रतीलथैः ॥ २० ॥ स्त॒तिमात्रमुपादानादिति चेन्नापूर्वत्वात्‌ । ययव संनिधान उपाएनविपिनलि
आनन्द गिरीयन्याख्या ॥
परित्राजके रूदिुपेलोपसंहरति- तस्मादिति । यथा गृहस्थब्दस्य यौगिकत्वे सल्यतिप्रसङ्गपरिदयाायाश्रमविर रदवेऽपि 1
गारैस्थ्यमात्रात्पुण्यलेकाश्चिः कितु यथोक्ताभ्निहीवरादिकरणात्‌ । तथा परिव्राजकसापि ब्रह्मसंस्थख वातयधैतकषाका क
तत्वमिति कुतो क्ञानान्क्यमिलयथः । एवमेकदेशिमतं प्र्ाख्याय बरहासंस्थशब्दस्य परित्राजकपिषयते रयत 4
संस्तवं पारि्राञ्यमितरपरामदचऽपि विधेयमिति परम्रकृतसुपसंहरति--तदेवमिति । रिषयवुद्धिविकासा्ं पर. ६
कृत्वाचिन्तया विचारं कला कृताचिन्ताञुदधाययति--अनपेक्ष्येति । यदि वेतरथेति बरह्मच सितसेव पारितरज्यच्छ)

४ = पश्रतिरपति ¶
च वैराग्यं दैवयोगाचदि स्यादिलथैः । यत्वनभिक्रतान्धादिनिषयः संन्यासः स्यादिति, तत्राह-नचेति । = देषः । त्री
न विशेषे संकोचमरैतीलथः । हतश्चेदं वाक्यं नानयिकरृतविषयमिलाह --प्रथगिति । अनपिह्ृतान। तिपो
५ , रः ।
गोदानादिवेदत्रतवान्‌ । अव्रती तद्विपरीतः । ल्ञात्तको गुरुकुलनिवृत्तिरूपलानानन्तरमपि युरुदुशरष (त मी

( [कष ् प ९ पि त व पृ
उत्सन्नश्िरृतमायः पूरवमेवाभ्निपरि्रहरहितो वा । परितरजेदिति कमौभिकारप्रतिप्तिदीनानामपि प न | पणः
न्यासल ह
ति । व |
(4 + ए ४ ॥ प्रमितेन
तसाक्षाकारयेलयथेः । अन्तगेभितापिकररणाथेमुपसंहरति- तस्मादिति । प्रामाणिकत्वं तर
सपि प्रृते कि जातमियादाद्व प्रथमाधिकरणायै निगमयति-सिद्धं शेति ॥२०॥. न
विभेवमिव्युक्तम्‌ । सप्रति रततम्वादीनामङ्गानितत्वेनेयमेव जुहूरिलादिश्रतितुद्यतथा स्वल

सुतिमात्राधि० | प्भभा-भामती-मानन्द्गिरीयव्ास्यत्रयोगतम्‌ |
७९.७9

स॒ पष रसानां र्सतमः परमः पराध्योऽष्टमो यदुद्रीथः ( छा० ९।१।३) धयमेव
साम' ( छा० १।६।१ ) अय वाव खोक पषोऽश्निधितः। तदिद्मेवोकथमियमेव धिव ॥
जातीयकाः श्रुतयः ्षिसुदरीथादः स्तुल्यो आहोचखिदुपासनाविभ्यथौ त र
इति युक्तम्‌ । उद्रीथादीनि कमोङ्गान्युपादाय भवणात्‌ । यथा--श्यमेव जुहरादि +
खगा लोक आहवनीयः" इत्याचा जुहादिस्तु्र्थस्तदवदिति चेत्‌ । नेत्याह । नहि स तिम
तमास शुतीनां प्रयोजनं युक्तमपृवत्वात्‌ । विध्यथतायां ह्यपूर्वाऽथो विहितो भवति ५
तायां त्वानथक्यमव स्यात्‌ । विधायकस्य हि शब्दस्य वाक्यशेषमावं प्रतिपद्यमाना
स्तुतिरुपयुज्यत इत्युक्तम्‌ विधिना स्वेकवाक्यत्वात्सतुलयथैन विधीनां स्युः इत्यत्र । प्रदे
हान्तरचिहितानां तुद्वीथादीनामियं प्रदेशान्तरपहिता स्तुतिवौक्यरोपभावमपतिपदयमानानरथि-
कैव स्यात्‌ । इयमेव ज॒हरित्यादि तु विधिसंनिधावेवा्नातमिति वेषभ्यम्‌। तसमाद्विध्यथा पै
वजातीयकाः श्रुतयः ॥ २१॥ दु
रन्नप्रभाव्याख्या
कलातरख ब्रह्मणोऽपरं स्थानं तदहतीति परार्ध्यं इयथः । आस धृतिष्वङ्गोपादानादपूर्वा्थताच संरायमाद--किमिति । यथा.
ु्रमगादस््यसाम्यश्रुतेः परिाज्यस्यायुप्रयल तद्रदासां धरतीनां जहवादिस्तुतिध्रतिसाम्यात्सुतित्वमिति पवपक्षयति-स्तुष्यथी
इति । जररियमेव एथिवीति स्तूयते । चयनस्थः कूर्म आदिय इति । आहवनीयः खलो इति स्तुतिः । तथोद्रीथा-

4 भर कृ =:

दीनां र॑सतमत्वादिगुणैः स्तुतिरिदयर्थः। स्तृतिलक्षणातो वरं विधिकत्पनमनुष्रानफर्लामादिति सिद्धान्तयति- नहि स्तुतीति।

भामतीव्याख्या
पशान्रसथितोऽपि विषिरव्यमिचसितदिपिसंबन्येनोद्रीमेनोपस्थापितः न ए रसानां रपततम इत्यादिना पदुसंदरमगक्वाक्यमतपु-
पतः स्तूयते । नहि समभिव्याद्धौरेयेकवाक्यता भवतीति कथिनियमहतुरलि । अनुप्ातिदेशलन्भरपि विष्यसमभिव्या्नस.
पदरकवाक्यताभ्युपगमात्‌ । यदि तूद्रीथपुपासीत समोपासीतत्यादिविपितमभिव्याहारः श्रतस्तथापि तद्व विभः स्तुतिरम
पनाविपयतम्पणपर यओमिलेतदृ्षरपुरीपमिलनेनैवोपासनाविपयसम्पणादिति प्रततिधमिधीयतो--न तवदरस्थन कभषिपििक्रान-
कवयताममवः । प्रतीतत्तममिव्याहतानां विपिनेकवाक्यतया सतुलमवमर्यवादानां स्कट्ययेन भवति । न तु सतुल्या विना
काचिददुपपत्तिर्बिेः । यथाहुः “अस्ति तु तदिव्यतिरफे परिदरः" इति । अत एव विरपनानवादवतनायकस्यन्‌प्रतिदेशादिः
मियवद्ाह्मिमानमसमजतम्‌ । नरि कथयधितोपायतायामवगतावं परस्लप्रलमस्यालि कतिपयः । तमपास्य
क्मविः सुतावानयक्यम्‌ । तेनेकवाक्यतानुपपततेः संनिहितस्य तूपासनावरियेः फ विपयममपयनोपयुच्यतमुन सुदति विशे
आनन्दभिररीयव्यास्या

नधिवरणस्य नपय वदन्वाक्यानि परति- स इति । प्यं भूतानां पृथिवी रमः पृथिव्या आपपामोपभय भोपर पृष
शख वषाव कगृचः सनसाश्न उद्रीयो रस हत्युपक्रम्य श्रयते स॒ थ रसानां प्रयिन्यादीना साभानवाना भूतपूतसत्चर
शएवनोक्तानामतिदयेन सारो रसतमः परमः परमात्मरतीकलालरय तरहणोऽयं स्यानं तदहतीति परः 4
सथः । पमिव्यायकषयाटमः बोऽतौ वददरीषो य उदवीथ सोकर इयथः । उटीयायताववदशतीरधिकव ४
वनभ विध्युपरुब्धेस्तथाविभेऽपि खगं लोक श्यै सनुल्युपम्पेश्च संदयमाद--किसिति । भ्ववद्ानामवि श्ना
सतिलामवाद्धिभियतया स्वात्चेण परुषाथदेतुतवे सलनङ्गत्मधिवः स्तत्रतया फलव्तयुपनिषदुपनावाः + वपन्बरिलनः-
त्व परदादिसंगत्तिः । पूवपश्ने रतुतित्वादङ्गधीष्वनुष्ठानापिद्धिः । सिद्धान्त तसां गिधयतवत्तसिदि्लतील । ससथमनृ् त
पवति--हलसिभरिति 4 परिगता; भलया; स्तुतयः कमं्पूकटपदारयम्यासपययस्पतला्लर् टाक आादवनीव्‌ १
दिवः । ज्रियमेव पृथिवीति स्तूयते दूरमश्चयनगतः सन्नादित्य इयाहवनीयादन्निः स ल ॥ व ति
तदिद्‌ कमं दिष्टपफटसुवनिवितवात्ममततदियाद-वि वायु 4
क क 2 | अम्तु तहि (वधायकयब्द्पलनती-
दीयादिशरुः व # र त . र स काथादरित्रियि; सूचन पिता तदुपानितविविसिति भिक

छतीनामपि स्तावकतयाथवादत्वम्‌ । तत्र वाच्य किगुदरीषादिप्रययष्दरीषाः १५ त (भत
+. रपयति--ग्रदेशचान्तरेति । उद्रीथादिविभेः „्रकरणसयलेन व्यवधानान्न तेनेदीयादितानाभ्‌

ज्व

` ७९८ । अरह्मूप्रशांकरमाष्यम्‌ । (भ. पा. ४.३

भावकाब्दाच ॥ २२॥
'उद्वीथमुपासीतः' ( छा० १।१।१ ) 'सामोपासीत' ( छा० २।२।१) "अष्टसुकष्थमस्मीति पिधा
दत्यादयश्च विस्पष्टा विधिक्ाब्दाः श्रूयन्ते ते च स्तुतिमात्रप्रयोजनतायां उ्याहन्येरन्‌ । तथा
च न्यायविदां स्मरणम्‌-“कयोत्करियेत कर्तव्यं भवेत्स्यादिति पञ्चमम्‌ । पतत्यात्स्वेष
नियतं विधिलक्षणम्‌! इति लिङाद्यर्थो विधिरिति मन्यमानास्त एवं स्मरन्ति । रतिपकरणं

(मौ मीमीमीौीपीयौ पी 1 मी ^

^ ^ ५८ ^^ ~ +~ +^ ^ ^^ ~^ न ज
^^ ^.

नी
५५ ९

ह । रन्नप्रमाव्याख्या
केत्वङ्गविधिप्रकरणस्थत्वाभावत्फलवदपूर्वोपास्तिविधायकत्वमेव युक्तं कतवन्तरश्रुतिपरदिति भावः ॥ २१॥ किंचात्र विपि
कप्य इति कत्वाचिन्तयोक्तं वस्तुवस्तु न कल्प्यः कुप्ततवादियाह-भावेति। न चेवमुपासनाविधिसावकलवं रसतमादिष्त
नामिति सांप्रतं । विध्यपेक्षितविषयापैकत्वसंभवे स्ुतिलक्षणायोगादिति भावः । देवो मदिषटं कुयादिति प्रथन
लिडादिप्रयोगादुपासीतेलयादिश्ञब्दानां कथं विधिपरत्वनिश्वय इयत आह--तथाचेति । एतष्टिडादिकं दूस नव
मेनेष्टसाधनत्वाल्यविधेटक्षणं ज्ञापकं स्यात्‌ । उपपदादिवाधके त्वन्यार्थुपरमिदयर्थः । तदिदमाह-लिङादीति । नब छ
पश्चममिल्युक्तेः पञ्चपदानामेव विधिलक्षणत्वं नोपासीतेदयादीनामिति भ्रमितव्यम्‌ । क्रियासामान्यवाचिनां कृम्बसतीनामुदाहरणेन
सर्वधातूपरक्तलिस्यदीनां विधिलक्षणत्वस्य विवक्षितत्वातपश्चमपदं तृक्तपिक्षया श्टोकपूरणाथै॒मूह्युधौवति पचम इतिवत्‌ ।
यद्यपि इकृञ्‌ करण इति धातोरेव करणशब्दितभावनास्यक्रियासामान्यवाचिघं नेतरयोधोत्वोभू सत्तायामस्‌ मुवीयथान्तरके)
तथापि जन्माल्यभवनस्य तत्फलखसित्वस्य च प्रयोज्यनिष्स्य प्रयोजकव्यापारात्मकभावना्याप्तलात्तयोः श्रियासागा
न्यवाचित्वन्यवहारः । तत्र कुयोदिति प्रकृयर्थभावनाख्यातेनानूयते यथा द्वाविति प्रयोगे प्रकृ द्विलं प्रययेनानूयते।
तद्रष्टिडा च तस्या इटसाधनत्वाख्यविधिर्वोध्यते । कता तु तयाक्षिप्यत इलयाक्षिप्तकवैका भावनोदाहृता । तथा क्रिय
लत्रापि प्रकृतिप्रयया्थौ व्याख्यातो । कमोत्र प्राधान्येनाक्षिप्यत इयाक्षिप्तक्िकाभावनोदाहृता । आस्यातानां क्रदि
दाक्तयभावात्कतृकर्मणोरक्षेप एवेति मीमांसकमतम्‌ । कर्तव्यमिति कृलप्रययेन कर्मकारकमुच्यते । तस्योपसर्जनतेन ता
भावनोक्तेति भेदः । तथा दण्डी भवेत्‌ भूयेत दण्डिना भवितव्यमिप्युदाहर्तव्यम्‌ । तथा स्याद्भूयेते भवितव्यमिति.
धातोरप्युदाहरणं द्रष्टव्यम्‌ । अस्तेभूरादेशात्‌ । एतद्धातुत्रयोपरक्तलिडादिभिः सर्वधात्वर्थोपरक्तभावनागतेषसाधवर
रूपो विधिरेक एवोच्यते । धातूनां प्रययानां कतरादिकारकाणां च भेदेऽपि विधिभेदो नास्तीति ज्ञापन प्रतिपत्‌
दाहरणत्रयं दर्शितमिति सर्वमवदातम्‌ । एवं सत्रे भावो विधिरिति व्याट्याय चशब्दात्फलमिति वयाचे-प्रतिः
प्रकरणं चेति । एष ऋतिगुपासकः कामागानस्य गानेन फलसंपादनस्येषटे समर्थ इयर्थः । एवमङ्गाप्रितविथा अपि
भ(मसीष्याख्या ।
वरिपयसमर्पणेन यथाभवं नैवं स्तुलया बदिरक्गतरात्‌ । अगला हि सा । तस्मादुपानाथी इति सिद्धम्‌ । यलि क
भवेत्स्यादिति पत्चमम्‌ । एत्स्यासस्वेदेधु नियतं विपिल्श्रणम्‌ ॥ भावनायाः खलु करतृ्मीहिताटक्ररवं परिधिमिमेध स्तु
ताठुकूटत्वम्‌ । यथाहुः--“कतैव्यश्च पुतफलोऽकतैष्यो दुःतफलः' इति । एतच्चस्मामिरपपादितं न्यायकणिकायाप । रिच
मावना तद्रचनाश करोलयाद्यः । यथाहः-कृम्बस्तयः कियासामान्यवचना इति । अत एव कृम्बस्तीठदाह्तवान्‌ । समायो त
शेषाः पचेद्विलयादुयोऽपि गम्यन्त इति तत कुयोदिलयाध्षिप्तकवैका भावना । क्रियेतेति आ्रिप्तकर्मिका भवना । 4
तु कमैभूतदरव्योपस्जैनभावना । एवं दण्डी भवेदण्डिना भवितव्यं दण्डिना भूमेतेतयेकथालथेविषया विषुपहिता भरा ॥
हयौ: । मवतिश्चष जन्मनि । यथा ुलाटव्यापाराद्यो भवति बीजादङ्कये भवतीति प्रयुञ्जते । नच वीनादङ्कोत
आनन्द गिरीयव्याख्या यनेवेति यं :
धियौ न कमोङ्गस्तुतयोऽतस्मकरणस्थत्वात्करतन्तरवदरिति भावः । परोक्तं दृष्टान्तं विषट्यति- | |
निगमवत्ति- तस्मादिति ॥२१॥ न द्वितीय उपास्यविषयापणेन विध्यन्वययोगे लक्षणया ्ययेलायोगदिलाह 7 |
संनिहितविधेदिषयापगिनायवे रसतमादिवादानां संमति तदीयसतुतिपरवमपि तत्रायुक्तं स्तुयक्षया विषयष्णस (6
ध ध [त छिड दि्रणाक्थर्युप
तश्र कमोौक्गसतुतिपरत्वे नेति किमु वक्तव्यमिति मन्वानो व्याचषे--उद्गीथमिति । निमश्रणादिष्वपि ठि , तिरि
लारिश्चम्दस्य विपिपरतेलाशङ्गयाह-- तथाचेति । धातूनामनेकतवेऽपि “इङ्ृम्‌ करणे" “भू सतायाम्‌ (जथ वि नहु
न्भावनासामान्यवाचिनः । स्ैव्याप्लभेमुदादरति--कुयौदिति । आक्षिप्कवैका भावना दु्यादिलुक्त 1
हृता । सैव कतै्यमिति धात्वथोपसजनमूताऽभिहितेति भदः । भवेरिलयत्रापि भूयेतं भवितम्यमिलयुदादम । च थमि
्ाप्लयाचथ मवति द्रा पृथगस्िमुद्महरति-स्यादितीति । यथापृतमुदाहरणमिहापि द्रष्टव्यम्‌ । पाठक्रममनुस ध
व > लय मेदोऽस्तीपि मत्वाह
एतद्धात्वनुगतप्रलययेः सवंभावनानुगतप्रेयःसाधनत्वरूपो विधिरुच्यते न तु प्रतिातुप्रल्थं च भावन। „ "विता
कथं तर्हिं निमन्रणादिषु लिडादिसरणं भिथोवितोधादिलयाशङ्कयोत्सगतो वेदे विधिपरा विक ४ ।
रिडदीति । उद्वीथादि्टतीनां स्तुयथत्वाभ्गि हेत्वन्तरं चकारसूचितमाह--प्रतीति । फरमेदश्रवणमु १६९

पारिष्ठवाधिक० ] एतम्रभा-भामती-भानन्दगिरीयवयास्ात्रयोपेम्‌ |
७९९

श्राव्यन्ते ॥ & 9
च फलानि ध्ान्यन्ते-भापयिता ह धै कामानां भवति, ( छा० ११।७) "पय ह्यव कामागान

लेषे ( छा० १।७।९ ) "कल्पन्ते हासे लोक्षा उर्वाश्ावृत्ताः
श्च ०
तस्मादप्युपासनबिधानाथौ उद्धीथादिश्वुतयः ॥ २२ ॥ इत्ता्च ( छा० २।२।३) शरयादीनि।

पारिष्टवाथो इति चेन्न विरोषितत्वात्‌ ॥ २३॥

@ नऽ) ८ क वा वि्ास्ततिःस्सुतेः ॥ ऽयायोऽनु्ठानरोषशवं तेन पारिषवार्थता ॥ १॥
मलुर्थवस्वतो राजञेलेवं तप्र मिरोषणात्‌ ॥ अग्र विथेकवाक्यत्वमावा्ियास्तुतिर्मषेत्‌ ॥ २॥

¢ वभू ~
१ ॥ (४ भायं वतुरमत्रेयी च कात्यायनी च" ( ० ४।११ ) तनो
त ४०. स्य प्रियं धामोपजगाम ( कोपी० ३।१) 'जानशरुतिह पौत्रायणः श्रद्धा
४४
स
मा आख्यानश्चुतयः । आस्यानसामान्यात्‌ १८ भ
ततश्च विद्याप्रधानत्वं वेदान्तानां न 1 (र्‌
कि सन्ताना न स्यात्‌, मन्रवत्परयोगरोषत्वादिति चेत्‌ । तश्न । कस्मात्‌ ।
रब्प्रमाव्याख्या = ` ` [7 ``
सतनच्रफलाः क्रमु वक्तव्यमनङ्गात्मवियायाः खातद्यमिति। आत्मनियाखतच्ये चिन्ताया अस्याः पर्यवसानासादसंगमिर्बो^्या
॥२९॥ पारिष्ुवाथोः । अश्वमेधे पुतरादिपरिताय रज्ञे पारिहवमाचक्षीतेति नानाविाद्यानकथनात्मकः पारिषटवप्रयोगो
विहितः । तथाच वेदान्तस्थकथानामाल्यानलरसामान्यद्वियासंनिभानाश्र संरायमाह--किमिति। ए ललये्षया विधि.
यानयषरानलभादिष्युक्तम्‌ । तथेव कथानां न वि्यासावकतवं पारिषवावुएानठाभादिति पूवपक्षः। तत्र फलमाह ततश्चेति ।
यथा देवस त्वा सवितुरियादिमश्र कस्यचित्पदस्य प्रयोगसमवेतार्थतया शेष प्रयोगाङ्गं तथां वेदान्तस्थकथानां
्मोगरोषतम्‌ । तदेकवाक्यतया स्वैवेदान्तानांकर्मरेषलात्न विया्राधान्यमिलरथः। कथानं यररिष्यमानारप्दमेन वद्धि-
श्राय संनिहितवियाशेषत्वं सामध्यैलिङ्गादतो वियाप्रापान्यमिति फलं मला सिद्वान्तमति--तमनेलयादिना । अभमेषे
& भामतीष्यास्या
ध । सादिः सत्तायां न जन्मनीति ॥ २१॥ २२ ॥ पारिशु्ाथा इति चेन्न विरोपितल्वात्‌ । ययि रय.
। िषदस्यानानि वियासनिपौ श्रुतानि तथापि 'स्वीण्यास्यानानि परिषि" इ सर्वधा निशेपार्तया दुवटस्य सनिभष-
| पितिवास्डिवाधौनयवाख्यानानि । नच सवौ दृशितयीरपरूयादिति मिनियोगेऽपि दतीं प्रातिलिकरमिियोगातत्र कत
करमणि यधा विनियोगो न विरुध्यते तथेहापि सत्यपि परि विनियोगे सेनिधानाद्वियादहलमपि मतिव्यतीति वायम्‌ ।
परतवीषु मातिखिकानां विनियोगानां समुदायविनियोगस्य च तुव्यवटलादिह तु संनिधान्‌ श्रोषदीयस्वात्‌ । तस्माप-
सथिवा्थन्येवाल्यानानीति प्राप्त उच्यते--नेपष्रमार्यानानां पारि विनियोगः । पितु परिदमाचधीतत्युपक्रम्य यन्यश्नत्ताति
4 आनन्द गिरीयभ्याख्या
( ूतवापिसियुचयाथैमपीदयुक्तम्‌ ॥ २२ ॥ उद्ीमादिशतेरपा्िगिपयार्पकसं उयो रसतमलदिरितयुकतम्‌ । अृनाग्था-
(पपि चारुः सकाशत्पारिष्वदेषलं ज्यायोलुठानावानयोगादियाशदुव परिदरि--पारिषवेति । विपयोपिपृथ प
व्वानलसाम्याद्विवासनियेश्च संशयमाह~-जथेल्यादिना । पारिप्रुवप्रधोगो नामाश्वमे पुत्रामादयपरिवृनाय रश्ने परिशविम। 4४1 -
पान नानाविधास्यानकथनं विदितम्‌ । अत्र चोपनिपद्रतास्यानानां तादध्यनिरासेन तत्र तत्र सनिरिनखनव्रपु्पायहत्िधाभः
पमथनात्पादादिसंगतिः । पूवैपक्षे प्रयोगरोषत्वादाख्यानानं वेदान्तगतानामपि तद्भावादिवप्ामान्यामिद्धिः । (सिद्धान मिद्पणादुप-
निषदास्यानानां ग्यवच्छेदात्तषामप्रयोगदेषतवादविधाप्रथानलसिदधिरिति सीकर पूर्वपक्षयति--पारिषवेति । युरिवसमा

धनेन बद्धितोकवंदारा च निाशेषतवं सामथ्यलिङ्गादासां सिद्धमिल्यदद्रुय पारिषवश्ठतिनिरोषे (1 |
।साभिने शस्यमाने सू्ऽ्ुदियादपि सवौ दाशतयीरनुनूयादिति स्वंसाशचामाधिन्रदधसनं सरमल। मिनवुननामि
॥ नियोगवदाख्यानानां परारि पारिष्ठवमाचकषोेति नोदितानमितेन रिङ्गेन संनिषी तरिायां मिनियीगः त
१ तिपिनिवोगसं समुदायविनियोगस्य च श्रोतघ्वेन तुल्यत्वे च तदभावानषमिलाद- ततश्चेति 1
भोगप स्वेषां वेदान्तानामतच्छेषत्ायुततं विचा्रमानलमिलाशङ्कधाद--मघ्रवदिति । दव्य लातमच
प समवेतातया योगशेषे सिद्धे तदेकवाक्यतया पदान्तराामपि तच्छेषलनिष्टम, । तथास्यानान। वध © तद#
क्रयतवेन सर्वोपनिषदां -तच्छेषतवान्न विधाप्रधानतेलरथैः । सामान्यशटनिरेषोत्याऽनत्र्ाते तथा र

अति--तकेसादिना 1 अशेष भणमेऽदनि मु" तो राजाह । द्विलेऽनि यमो वैवलत शि ।

|

त्याशङ्क्य
यानानां

कः

८०० वह्मसूत्ररांकरभाष्यम्‌ | (अ.२पा.४अ.५ ू

विरोषितत्थात्‌ । पारिश्चषमायक्षीत' इति हि प्रत्य 'मचुर्ैषखतो राजाः शसयेषम।
चिदेवास्यानानि तश्र विदरोष्यन्ते । आस्यानसामान्याश्वेत्सर्वगृहीतिः ५१ अब
भवेव्‌। वस्मान्न पारिष्ुवाथौ पता आसख्यानशरुतयः ॥ २३॥ व्‌ विशेष

तथा चैकवाक्यतोपबन्धात्‌ ॥ २४॥

असति च पारिष्ठवारथैत्व आख्यानानां संनिहितविदयाप्रतिपादनोपयोगितेव न्याय्या ।
क्यतोपबन्धात्‌ । तथाहि तत्न तत्र संनिहिताभिर्वि्याभिरेकवाक्यता इयते प्रोचनोपयोगा
त्मतिपत्तिसोकर्योपयोगाश्च । मतरेयीव्राह्मणे तावत्‌--'आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः" (वृ ५५।६)
दत्यादचयया विदययेकवाक्ष्यता ददयते । भ्रातवैनेऽपि श्राणोऽसि परकषा्माः इत्याचया। जानश्ु
तिरिद्यत्रापि वायुवोब संवगः ( छा० ४।३।१) इत्या्यया । यथा "स आतनो वपारट-
सिदत्‌ः इत्येवमादीनां कमश्चुतिगतानामास्यानानां संनिदितविधिस्तुलर्थता तद्वत्‌| तस
पारिष्ुवा्ैत्वम्‌ ॥ २४ ॥ । ।

अत एव चाग्रीन्धनादयनपेक्चा ॥ २५ ॥

©>) आत्मबोधः फक्ते कमौपेक्षो नो वा ह्यपेक्षते ॥ अद्धि नोऽद्केष्वपेक्षायाः प्रयाजादिषु दशनात्‌ ॥ १॥
(५ भधिकरणम्‌.// 4 नेरपेश्यं तते
हश अविधातमसोर्ध्वस्तौ दष्टं हि ज्ञानदीपयोः ॥ नैरपेक्ष्यं ततोऽत्रापि विधा कमानपेक्षिणी ॥ २॥

^^ ~^ ~~~ ^~ ^~ ^~“ ~~ +~ «^-^ + ^^ ~~ -“ ~^ “~^ ५“ ^~ ^ "~

1 ० 9 9 ^

रन्नप्रभव्याख्या
प्रथमेहनि मनुैवखत इति कथां बरयाद्भि तीयेऽहनि यमो वेवखत इति तृतीयेऽहनि वरुण आदिल इति वाक्यरोपे कथानां रिष
क्त्वादुपक्रमखय संकोचो युक्त इति भावः॥२३॥ क तरि कथानां विनियोग इलयाशङय संनिधानाद्वियाखिलाह-- तथाचेति
रोचने प्रीतिजननं स प्रजापतिर्वैपामुदखिदत्‌ होमायोद्र तवानियख प्राजापलयमजं तूपरमालमेतेति विधिशेषत्वे एवमन्येष
तत्तद्विधिशेषत्वं दश्न्यम्‌ ॥ २४ ॥ एवमायाधिकरणप्रमेयं वि्याखातचयमधिकरणत्रयेण ददीकृयायाधिकरणल फठमाह--
अत एव चेति । ब्रह्मविदा खफले मोक्षे जनयितव्ये सहकारित्वेन कमीण्येक्षते न वेति वादिविवादात्संशये तेनेति ऋ
वितपुण्यकृत्तेजस इदयादिश्रला ज्ञानकमससुचयेन मोक्षप्राप्िकथनाद्पेक्षत इति प्राप्ते विद्याया सुक्तिहेतुलादत्रिवन्किवालः
भामतीव्याख्या
मलषखतो रजेत्यादीनि तेषामेव तत्र विनियोगः, तान्येव हि पार्छविन विरेषितानि । इतरथा पारिपरे तवीय्यगः
नीलेतावतैव गततासार््िवमाचध्रीतेल्यनथकं स्यात्‌ । आस्यानव्रिशेषणते लवत्‌ । तरमद्विरषणहरेधातरदी
न लरेषवचनः । यथा स्वै ब्राह्मणा भोजयितव्या इत्र निमन्नितिक्षः सशब्दः । तथा चोपनिपदूर्ाननां
सतिपिखतिढन्दी वियेकवाक्यतं सोऽोदीदिलादीनामिव विथेकवाक्यलं गमयतीति सिद्धम्‌ । प्रतिपत्तव्य
नेन हि बाढा अध्यवधीयमे यथा तन्नोपस्यापिकयेति ॥ २२ ॥ २४ ॥ अत एव चा्नीन्धनाचनपे्षा । वरिष
आनन्द्गिरीयष्याख्या

आदित्य श्यायाख्यानविरोपा वत्रयशचेपे छतासद्रलादुपक्रमस्य संकोचो युक्तः । न चोपक्रमस्थसवेशब्दादुपसंहाप ह
रुपरशक्षणायेति वाच्यम्‌ । आदो सवीण्याख्यानानि पारि्वे रंसतीद्युक्तवा पारिषुवमाचक्षीतेतिं च विधाय मनुव॑व्वत र
पथ्यते । तत्र पुनधिधानं वाक्यदोषस्थाख्याननियमाधैमन्यथा पैयथ्यात्‌ । सवेश्यब्दोऽपि ववयरपस्ोपारयानमभस
गमातरमोपरमं व्यावतैयितुमिलधवानिति मला सिद्धान्तं विदरणोति--पारि्वमिति । यतवास्यानतामान्यातपसि च क
इति, तत्राह--भाख्यानेति । विरेषणफलं निगमयति--तस्मादिति ॥ २२॥ तरि तालमान तीत |
धल सर्वशतौ मस्नायां नि्वाधः संनिधिविंधासेवोपनिषदास्यानामि नियुशीतेलयाह--तथाचेति । साय विवृणोति--अ क
एकवाक्यतोपसंबन्धं विभजते--तथाषहहीति । प्ररोचनमनुरागजननम्‌ सनिरितविधामिरा्मानानोतेवातत स गे
मेत्रेयीति । आ्यानलेऽपि परिष्ठ्वाश्वादरनाच न तादध्य प्रकृताख्यानानामिलयाद--यथेति । ० कग
यावत्‌ । छतिलिङ्गसंनिधिमिधियाधते सिद्धे फरितिघपसंहरति-तस्ादिति ॥ २४॥ कथा भिवादोपलं

तिं तच्छेषत्वं तच्छेषल्लामवेऽपि सलादिलयाकषङ्कथ प्रसङ्गागतं विचारं परिसमाप्य पुरुषाथीषिकरण विषयस्य
नरह्मविथा मोक्षे कर्माणीतिकतंम्यतवेनपिक्षते न वेति वादिविप्रतिपत्तेः संदेहे यश्ेनेति वितरिदिषारयां निलन
भ्यायां तस्यामनन्वयाततद्धिषयक्नानसाध्यमोक्षान्वयस्य युक्ततवादपेक्षत शति पूवेपक्ष काष्ठैः परवतीसव भ त्वमे च नै
छाना पाकरेतुलादरौनाञ्ानेच्छजनकान्तःकरणशदिङेदुलेन यश्चादीनां हानिच्छाेतुतसिढेः साक्षदिव मोक्ष

धा विषाणि

वी्ाभि° |] एतममा-भामती-आनन्दगिरीयवयासया्रयपेतम्‌ |

पुरषार्थोऽतः शब्दात्‌ (प्र सु० ३।४।१ ) इयेतद्यवहितमपि ध ॥
एव च विधायाः पुरुषाथेहेतुत्वादश्नीन्धनादीन्याध्रमकमोणि वि ९ रति परायते । भत

यया सासिद्धौ नापितः
नीलयाचस्येषाधिकरणस्य फलमुपसंहरत्यधिकविवक्षया ॥ २५॥ पा खाथसिदधौ नापिश्चितम्या-
सवपिक्षा च यज्ञादिश्रुतेरश्ववत्‌ ॥ २६ ॥

(~) उत्पत्तावनपेक्षेयमुत कर्माण्यपेकषते ॥ कले यथानपेकैवमुखत्तापनपेक्षता ॥ १ ॥
नद

८०५१

यक्तरान्तयाविसपिक्ष विचाजन्म शरुतिदरयात्‌ ॥ हलेऽनपेक्षिततोऽप्यश्ो रपे यद्वदपेक्यने ॥ २ ॥

इदमिदानीं चिन्त्यते कि विद्याया भलन्तमेवानपेशषाश्रमकर्मेणाभुताल्ति काचिवृपेक्षेति । तश्रात
` एवागरम्धनप्ीन्याश्रमकमौणि चिचया खाधेसिद्धौ नापेष्यम्त पवमलन्तमेवानपेश्नायां प्राता
९५ ११९ रन्रप्रभाव्याख्या
त न मपित तिद्ान्तयति--पुरुषाथे इति 1 अभीन्धनपदेन तत्ताप्करमोणि ककयन्ते । चुषकृतैनसः यसतो
दरू तेन वेदनेनेति ब्रह्म ्रपनोतीति धरुतिम्ील्येयेति मावः । सुक्तविव कर्मणमतामरयदनोक्षा वियायां तलि मितत
एवाय तेषामकषलधिकं वक्तुमयमुपसंहार दयुपसंहासपूतरय फलमाह--अधिकेति ॥ २५ ॥ अभिकमाह--
सापेक्षा । यथा प्रमाफरत्वादवियानिवृततो कमानपेक्षा तथा प्रमालद्विवायामपि प्रमाकरणमात्रसाध्यायां नानि
क्रेत पूर्वपक्षः । तत्र विदाथ कर्मानुष्टानािद्धिः फलं सिद्धान्ते तत्विद्िरिति भेदः । अत्र विविदिपायामिष्यमाण-
हने वा यज्ञादीनां कर्मणां हेतुत्वमपूचैत्वाद्विभीयते । प्रमाया अप्युतपत्तिप्रतिवन्धकदुरितक्षयास्यशुद्धिद्रारा कर्मसा^्यलसभ-
व्‌ । नच पारय तृतीयाशरुतिविरोधः । जवालद्वारा परपयेऽपरि कैः पचतीति प्रयोगात्‌, द्रारयायनधामकलात्‌ ।
गुरवे मानामावः । ्ञानमुत्पयते पुंसा क्षयालाप कर्मणः । कयाय कर्मभिः पक्षे ततो जञानं प्रवर्तते" इति
एतेः । अविद्यया मूल्यं तीत्वौ बिययामृतमश्चुते' इयादिधरुला कर्मणा परापनिवृततो जञानेन सुक्तयभिधानाेति पिद्धम्त-
परी-दृद्मिति । नन्वत्र विविदिषन्तीति पञ्चमलकारेण विविदिषां मावयेवुरिति सनयेच्छैव भाव्यतया भाति । तां विपयस-
भामतीव्यास्या

र्ते सति तया करतूपकरणाय स्वका्यौय कतुेध्रितः । तदमपे कसोपकयो पिययेति । गदा तु पसा तद नानया कनुरी-
शः तकं निरेधराया एव तस्याः सम्यत्‌ । जदरीयनादिना च्रमकमपयुषदधयने तदाद्-अद्नीन्यनादीन्याध्रमक्ष-
रणि विद्या खार्थसिद्धौ नापेक्षितव्यानीति । लारथ्िढौ नपिकरितव्यानि न तु सिदध्रिति । एतबापरि
पपषिदरयते । तद्विवक्षया चैतसरयोजनं ूैतनस्यधिकरणस्योनम्‌ ॥ २५॥ अधिकक्ि्रमति दुक्तं तदुभिक्माह--
पवापिक्षा च यक्षादिश्रुतेरभ्ववत्‌ | यथा खायंसिद्धो नेये जश्रमकपोणि एवमुत्तर नपिरनिति शर स्ति
त िविदिषिनिति यज्ञेनेदयादिविरोधः । न्ष पिपिरपि तु वततमानापदशः। सच सुयायुपयदयत । अपिच चमः प्रतिप
प ऋणि + प्रधम तावदुपनिषदवक्यश्रवणमात्रादधवति यां किटाचक्षते श्रवणमिति । द्वितीवा मीम तपराः

आनन्दगिरीयष्याछ्या ।
॥रििणपिभक्तिङ्गत्पारपर्यसेवोपेयतान्नयिश्षत इति सिद्धान्तः । एतदमिप्र् संनिदितसातःदाग्दपरामरसनोग्यल्यावतरादतःपा-

मारा सूत्रक्षराणि योजयति--युरुषाथं इति । आचयायिकररथे यथा परिचायाः सवातशयेण पुमवहेनुलमुफं तथ नध-
पृषते । तथा चम्रयादिषदशनाश्च पुरपाथहेतलं कमंपेकावितेषीति निरलम्‌ । नचात्र परददिसेगतिमनना पमार
।५१ तेफलविषयसयासय तसाः सुगमत्वात्फलमपि ूवोततरपकषथोसग्रेवेलमिमलाइ--आद्यखति । सावनिदतवानष्का न द
७ ततर तदपकषासीयमन्तराधिकरणे निदेुपसंहार शति तकरमाद--अधिकेति ॥ २५ .॥ भविता मन न
पृक्षा प्मालास्संमततवदिद्युक्तः । तरि न सोतत्ततपि तदपेक्षा प्रमालात्दररवेयाङ्कयाद--सत्रति । अधितधिवक्षचयुनः
पिपुहिथामधिकृल भूवं धिकरणन्यायाद्िविदिषुतेशच संशयमाह--दृदभिति । भत्र च 1
गोत्त यक्चदीनां शमादीनां च विविदिपावाक्यीयविनिोगोक्तरस्ति पादादिसगतिः । पूपं यरता

सक्या समुच्यसिद्धिः । सिद्धान्ते परंपरया तेपां डानातयेऽपि नतरा्ध दल मावात्तदमि दथ 1
६ सी पूवेपक्षयति--तत्रेति । अपरोक्षपभियो मानमात्रायततत्वाल्मामाणिवकन मानद ममु व

व्तिरैकामदि चे यक्चादीनां हैतुत्वकस्पनायोगाद्ितिदिषा्चतेश् वरतमानापदेदिल्धिनियोज 7वावोगाज्जानस्य फलतरदुत्ता।प

त ध कु वि भवयः | दी
नवहेषामिति भादः १ विविदिषावाक्ये वतैमानापएरेऽपि यस्य पर्णमवीययद्राविवपृवतवातवमन्कारण ्रहमानुमवकामो यदीनि

१दिति विध ५ च्छायां न्वयरायोगात्तत्फन श्वाने युक्रावन्वयति-
:." " तचध्युपगपादागम व्यतिरेकानपेक्षलादिषय गौन्दवेरुभ्यायामिच्छाय। स६॥९ त
स ॒केवरब्यतिरेकानकृक्षताटि मनद तेव निरधुरा

भदिकरणशरू्ा च तेषामिष्यमाणापरोक्षपीसाधनलध्थशनस्य च मानायत्ततया सक्षिधक्राच
१०१

१५९ _ १

८०२ ब्रहमतूजशांकर्माष्यम्‌ । [अ.३१ा.४अ६ ॥

यामिषृमुच्यते सवोपेक्षा चेति । अपेक्षते च विद्या सर्वाण्याश्चमकर्माणि नालयन्तमनपेै
५ विरख्खमिदं र हि ४० क्षे |
ननु विक्डमिदं वचनमपेश्षते चाश्रमकमीणि विधा नापेक्षते चेति । नेति वृमः। उन्न हि
विया फरसिद्धि भ्रति न फिचिदन्यदयपे्षत उत्प प्रति त्वपेक्षते । कतः-यक्ञादिधुते ।
तथाहि श्रुतिः-- "तमेतं वेदायुवचनेन चाह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन
( ° ४।४।२२) इति यज्ञादीनां विद्यासाधनभावं दशयति । विविदिषासंयोगा्चेषामुतपत्ि
साधनमभावोऽवसीयते । (अथ यथक इत्याचक्षते ब्रह्मचयमेव तत्‌" ( छा० ८५१) हलर च
विद्यासाधनभूनस्य ब्रह्मचयैस्य यक्षादिभिः संस्तवायक्ञादीनाम्पि हि साधनभावः सूच्यते।
सवे वेद्‌ यत्पदमामनन्ति तपांसि सवौणि च यद्वदन्ति । यदिच्छन्तो ब्रह्मच चरन्त ततत
पदं संग्रहेण ब्रवीमि' (कठ २।१५) इत्येवमाद्या च श्रुतिराश्चरमकमंणां विद्यासाधनभाषं

। सूचयति । स्टृतिरपि--"कषायपक्तिः कमोणि क्ञानं तु परमा गतिः । कषाये कर्मभिः प

[वि रत्प्रभाव्यास्या _ 1
न्दर्यलभ्यतयोषटक्चय वेदनं चेद्धाव्यमुच्यते तर्हिं वेदनमप्युषटक्य तत्फलं मोक्ष एव कर्मभिर्भाव्यः क्रि न खादित आह-
विविदिषासंयोगाश्चेति । इष्यमाणतया वियायाः शब्दतः फरत्वभानादश्रुतमोक्षो न फलमन्यथा क; पती
लत्रापि काष्ठानां पाकफलवृषिहेतुतवप्रसङ्गादिति भावः । कर्मणां ज्ञानार्थत्वे लिङ्गवक्यान्याह--अथेल्यादिना । कथि

भामतीव्याख्या

देवोपनिषद्रक्याद्यामाचक्षते मननमिति । तृतीया चिन्ता सन्ततिमयी यामाचक्षते निदिध्याप्तनमिति । चतुर पप्रा
वृततिरूपा नन्तरीयकं हि तस्याः केवस्यपिति । तत्राये तवल्तिपर्ती विदितपदतदर्थस्य बिदितवाक्यगतिगोचस्यछ च ए
उपपयेते एवेति न तत्र कमीपेश्रा । ते एव च चिन्तापयीं तृतीयां प्रतिपर्तिं प्रसुवाति इति न तत्रापि करि ।म्‌
चादरनेरन्तवैदीषेकाठसेतरिता साश्नात्कारवतीमाधत्त एव प्रतिपत्ति चतुर्थीमिति न तत्राप्यत्ति कमीपिश्षा त्तासरीयकं च फेय,
मिति न तस्यापि कपपिश्रा । तदेवं प्रपाणतश्च प्रमेयत उतत्तौ च कर्यै चन ज्ञानस्य क्मापेकति वी शृ्यष्‌ |
एवं प्रास्त उच्यते--उदततौ ज्ञानस्य कमपेश्रा विये वरिविदिषोयादद्वारा 'िविदिषनति यज्ञेन इतिश्वतेः । न कंक
मानपदेशतवास्सतुतिमात्रमपूतेवादभस्य । यथा यस्य पणमयी जह मैवतीति पणंमयताविपिरपूवलान्न चयं वतमानापशः भः
वादाठुपपततेः । तस्मादुत्पत्तौ वियया शमादिवत्‌ कर्माण्यवेश्यन्ते । तत्रापयेवंरिदिति विदाखरूपयोगाद्ससणि शविवां
रमादीनि, बहिरङ्गाणि कंपौणि व्रिविदिषसंयोगात्‌ । तथारि--आश्रमत्रिहितनिलयक्माष्ठानाद्ैसमुत्याद्ततः पामा परिटीको । १
हि त्वतोऽनिल्यश्चिदुःानासनि संसारे सति निलयश्चिप्ुवा्पलक्षुणेन त्िभ्रमेण मलिनयति चित्तपचमधनिवयगतष्ि
रमाणाम्‌ । अतः पाप्मनः प्रशमे प्रलय्रोपपत्तिद्वारापावरणे सति प्रयक्षोपपत्तिभ्यां संसारस्य ताधिकीमनिलषएच्छवः
वामप्रयूहं विनिधिनोति ¦ ततोऽसमि्ननभिरतिसंज्ञं वेरग्यपुपनायते । ततत्तमिहासाऽस्योपातेतिे । तत होप
पर्यूममाणश्वापमतचज्ञानमस्योपाय इति शासादाचागैवचनाचचोपश्रुल् तश्जिज्ञसत इति विधिदिषोपहासपतेनाम्ञनतत
कर्मणामुपयोगः । व्िविदिषरः तलु युक्त एकाग्रतया श्रवणमनने कर्वुमुःसहते । (ततोऽस्य तमसि" दतिवा्यािविविकित
नघुलयते । नच ॒निधिपितं त्मसीति वाक्याधैमवधारयतः कर्मण्यिकारेऽत्ति । येन भावनायां वा मनि

भ्‌ किति [१२ ५ (=, ध ॥
ताक्वापकरे करमणापुपयोगः । एतेन वृत्तिरूपतक्षा्तरकर्येऽयवने कर्मगापूपयरोगो दृरतिरप्तो वेदितव्यः । 1
दमादयो यवजीवमदवर्तनते एवपाश्रमकमोपीयसमीकषितामिधानम्‌ । प्िदुष्तत्ानधिकारादिदक्तम्‌ । 41

> तिरकप्तमपिगमनीयषरे किप ।
दर्जमनपिकरेऽयमक्तस्य सारतिकी प्गरिरपपयत ए । नहि ततरा्यव्यतिरकपमपिगमनीयक ऽति

॥

सतश्च श्न्हया चेद्धकिकं कर्म वदिकं च तथास्तु तेः इति प्रलछपः । शमदमादीनां वु विवोलादायोपात्तानपपरि

आनन्दगिरीयम्याख्या ४ प्क्षितीपि श
्रलक्मवणतामुतपायापरोक्ष्नि पर्वत्तानातपारपयेऽपि पचि कषिरितिवत्करणवरिभक्तिक्मवादुलन्त। शनि 0 ४६
न्तयति--हृदुमिति । आपातेन पुवोपरविरोधप्रतीरतिं शहुते--नन्विति । विभागोक्ला रसाद-नेतीति ध यदि तां भि
पैक देतमाह--कुत इति । देत विषगोति--तथाहीति । नन्वत्र विविदिष्ंयोगो यक्षाधना न यासि क्स
सैौन्दय॑लभ्यायां तेषामन्वयायोगादिष्यमागे श्निऽन्वयोऽभ्युपगम्यते तषि घ्ानस्य माद्ाधीनला्तमणा ए.
तस्फले मोक्षि किमियन्वयो नेष्यते, तत्राह--विषिदिपेति । मेोक्षहेतुतवकस्पनायां नास्त:
हेतुते बाधामावादवद्िश्चुद्धथा तदुत्पत्तवेवान्वयो यज्चादीनामिर्थः ।" यक्गादिश्रुतेरिति वाक्यान्तरमपि ला करणं १८
तत्र ' यश्चादीनां क्ानसाधनवे विज्ञातं लिङ्गमाह--भश्रेति १ तत्रैव लिङ्गान्तर माद सवै इति । ५

्न्तमादाय
सवतिमपि दयति--सद्तिरिति ।. उधपताबिम फकेऽपि श्वान कमापेक्षा पि. न सादिसायक ९

ए्कषिधि° | रलप्रभा-भामती-आनन्दगिरीयव्याख्या्रयेपेतम्‌ । ८०३

वृ भरते 9 ] | ९
ततो कषान प्रयतते दव्येवमाद्या । अश्ववदिति योग्यतानिदर्शनम्‌ । यथा च योग्यतावशषेनाभ्वो

भ ॐ
न टाङ्गलाकर्षणे युज्यते रथच्यायां तु युज्यते । एवमाश्रमकमौणि विचया फरठसिद्धो नापि.
यःत उत्पत्तौ चापेश्ष्यन्त इति ॥ २६॥

क
दामदमादुपेतः स्यात्तथाऽपितु तद्धिधेस्तदङ्गतया. तेषामवदयानुषेयत्वात्‌ २७
यद्रि कथचिन्मन्येत यक्षादीनां विद्यासाधनभावो नस्याय्यो विध्यभावात्‌ । '्य्ञेन विविदिषन्ति
हयेवज्ञातीयका हि श्रुतिरनुवादखरूपा विद्याभिष्टवपरा । न यज्ञादिविधिपरा । इत्थं महाभागा
विधा यचक्ञादिभिरेतामवाुमिच्छन्तीति । तथापि तु शमदमादयुपेतः सयाद्वि्यार्थी "तस्मादेव.
विच्छान्तो दान्त उपरतंस्तितिश्वुः समाहितो भूव्वात्मन्येवात्मानं पद्यति' ( वृ० ४।४।२३ ) एति
विधासाधनस्वेन शमदमादीनां विधानादिहितानां चावदयाुष्टेयत्वात्‌ । नन्वश्नापि दामाधुपेतो
भूत्वा पदयतीति वतमानापदेश उपलभ्यते न विधिः । नेति ब्रूमः । तसादिति प्ररृतप्रश-
सापरिग्रहाद्विधित्वप्रतीतेः । पद्येदिति च माध्यदिना विस्पष्टमेव विधिमधीयते | तस
द्ञाधनपेक्षायामपि हइमादीन्यपेक्चितव्यानि । यज्ञादीन्यपि त्वपेक्षितव्यानीति यज्ञादिश्रुतेरेव ।
नक्तं यज्ञादिभिविंविदिषन्तीद्यत्र न विधिरुपरभ्यत इति । सल्यमुक्तं तथापि खपूबेन्वात्संः
योगस्य विधिः परिकट्प्यते । न ह्ययं यज्ञादीनां विविदिषासंयोगः पू प्राप्तो येनानृदेत ।
'तसरात्पूषा प्रपिष्टभागो ऽदन्तको हि' इत्येवमादिषु चाश्रुतविधिकेष्वपि वाक्येप्वपृवेत्वादिभि
। । [त _ र्प्रभाग्यास्या |
एग: साकषद्र्याट्यं पदं ब्रूते । कथित्त॒ ज्ञानार्थकर्मदरारेति मत्वा सपरं वेदान्ता इत्युक्तम्‌ । स्पष्टमन्यत्‌ ॥ २९६ ॥ एवं
गवोयत्त वहिरह्नानि कमौण्युकत्वान्तरङ्गाण्याट्- शमेति । त्रियास्तुल्त्वेनैकवाकयत्वसं मवे वर्तमानोक्तिमतेन विधि-
पपनमदुक्तं विद्यावाक्यद्धेदप्रसङ्गात्‌ । अतस्त्वमसीति रब्दमात्रकध्या वियति परामिप्रायमनूयाङ्गीररोति- तथापि
त्वति । शमादेरावस्यकलान्न शब्दमात्रठभ्या वियेदर्थः । यस्मद्ववेविन्न टिप्यते कर्मणा पापकेन तस्मादव विदार्था
माुपतो म्वा विचारयेदिति विधिर्मम्यत इादह- नेति ब्रूम इति । अ्रोपरतपदेन संन्यास उक्तस्तस्य श्रवणा ्रत्वमते
मादिषिरिष्टश्रवणमन्र विधीयते । यदि तु "लोकमिच्छन्तः प्रनजन्ति' क्ञानं पुरस्कृत्य संन्यसेत्‌ दादि धरृतिस्छिपषु फ
वेनोतत्रसंन्यासख्याङ्गत्वायोगात्‌ , श्रोतव्य इति बिरितश्रवणानुवादनानेकरमादिषिभाने वाक्यमदापातान्‌, प्ररयदिति च
या ध्रवणरक्षणादोषाच् संन्यासो न श्रवणस्याद्गं किंतु ततः प्रागनुष्ेयत्वेऽपि ध्रवणवज्जानार्थं दतिमतं तद्‌
मादिसमुचयेन ज्ञानं भावयेदिति ज्ञानार्थं शमादिसमुचयविधिरिलनवधरम्‌ । यः पूर्वं यज्ञादिधरुतः स्तुललवातक्रारः
पानतो गुडजिहिकान्यायेन दामादिस्वीकारा्ं कृतस्तमिदानीं लजति-य्ञादीन्यपीति । यत्ादूनां विदासाधन-
्पसंयोगम्यापूतवाद्वान्तरवाक्येदेन विधिः स्वीक्रियते । वद्मविदयावाक्येन महावावयकताकयना चलः । पमन
पशग्रवान्तरविधिरियन्र ूर्वतन्रसंमतिमाह--तस्मात्पूषेति । दूर्णमासप्रकरे शुं पा प्रिषटमाय दति । तत्र पूरा
सता परमाम वा दपूरणम-रयोनसि । अतः समासाद्तीतसर काठ्रयानवयेल दयदेवतसंवनयस्याविनाावन
वियुपस्यापक्लात्‌ प्रयोगङ्ञानाय विधिपदमध्याहय पकरणादुकक्ण पृपोदेन पषटमागः करतवय दति च च ।
आनन्द गिरीयव्यास्या =
शवदियादरिना ॥ २६॥ क्षानोतपत्तौ बहिमुषता तपरवान्तरमुपदिदति-करामदुमादीति । धत (वातत = ४
पीषि । पिचास्तवरकलेनापि सेमवल्थवद्ये वर्तमानतामङ्गन पिधिकसनमभुकतं ववियनद्मनम । =
धनि भवः । एवं तवाभिभ्रयेऽ्पि हेलन्तरमवदयमनुयं न सव्दमात्रस्या विधति गतान 1
िदिशयायतुतवतयः शमादिवाक्यसय नालि विधिप्रोति ङ्क --नन्विति । भमदि व ५
भ्यो तमेवं विधा समाधय भूत्वा किचासयेदिति यम्यते तरिधिरिलयाद- नेतीति । द्यति तससनावव्यदक
स विचार्या शमाधुवेतो भूत्वा विचारयेदिति

ग1९--~

{८ ५ र | विविफ्मा-
वपः । काण्वष्े व्िधिभुक्ला माध्यंदिनपटे विध्यमावददपि नस्तीदयाद--पदयेदिति र 1
सादिति धत त सनिता । इदानीं तदमाधनतदद्ाषि च 4

| त म । प्व {पष नहीनि | मय्‌ 21४44.

सादीनीति " | उक्तं सारयित्वा परिदहरति-नन्विलयादिना । पंयोगलाूवत११ १५११ र विति । वधमा:
सनव्वपूनापतििरजान्तरवावयेन त्रियते न तत्र धावये दोप श्वत 6 पथृनमानयोग
` 1 तसासूषेलादि तव पूष्णः पिषटद्रन्यसंवन्धः ` , "सिकः 1 म ५ ५ ४ य प्रपर्णः
प यतपोगलारतासदनदेवतस नामिन यागविधयुपश्वापकलावतरदर ५ ५७

८०9 ब्रह्मवूल्ररकर्भव्यम्‌ । [ ७५. २१ा., ४ अ, ७ मू, २,

परिकल्प्य पौष्णं पेषणं विकृतौ भ्रतीयेतेव्यादिविचारः प्रथमे तश्र प्रवर्तितः । तथा चोक्तम्‌
'विधिवौ धारणवत्‌ ( ० सु० २।४।२० ) दति । स्म्रतिष्यपिं भगवद्गीताद्याखनभिसंधाय
फरुमनुष्ठितानि यक्षादीनि मुमुश्ोक्ञानसाधनानि भवन्तीति प्रपञ्चितम्‌ । तसाधकादीनि
दमदमादीनि च यथाश्चमं सवोण्येवाश्रमकमीणि विद्योत्पत्तावपेक्षितव्यानि । तश्राप्येवंविदिति
विधधासंयोगात्परल्यासन्नानि विद्यासाधनानि शमादीनि विविदिषासंयोगान्तु बा्यतराणि
यज्ञादीनीति बिषेक्तव्यम्‌ ॥ २७॥

सवीन्नानुमतिश्र प्राणालयये तदददौनात्‌ ॥ २८ ॥

(> त) सवांञनषधिः प्राणविवोऽनुज्ञाथवापदि ॥ अपूर्वेन सवान्नभु्िध्यौतुपिधीयते ॥ १ ॥
प्श“ शरायन्नभोजनाराक्तेः शालाश्च मोऽयवारणम्‌ ॥ आपदि प्राणरक्षाधमेवानुज्ञायतेऽखिलम्‌ ॥ २॥

प्राणसंवादे शरूयते छन्दोगानाम्‌-न ह घा एवंषिदि किचनानन्ने मवति! ( छा० ५२।१
इति । तथा वाजसनेयिनाम्‌--'न ह वा अस्यानन्नं जग्धं भवति नानन्नं प्रतिगृहीतम्‌ ( °
६।१।१४ ) इति । सर्वमेवास्यादनीयमेव भवतीत्यथः । किमिदं सवोन्नानुक्षानं शामादिवद्विचा
विधीयत उत स्तव्यं संकीयत इति संदहाये विधिरिति तावत्प्राप्तम्‌ । तथाहि प्रवृत्ति
विश्तोषकर उपदेशो भवव्यतः प्राणविधासंनिधानात्तदङ्गत्वेनेयं नियमनिचृत्तिरुपदिदयते।
| । रप्रभाग्यार्या ` ।

पौष्णं वेप्रणमिति सूत्रे विचारितमि््थैः । 'खकर्मेणा तमभ्यच्यं सिद्धं विन्दति मानवः" इलयायाः स्मृतयः । कर्म्णा जञनहै
तुत्वे शमादिवयावञ््ञानोदयमनुवरत्तिः खात्तथाच संन्यासाभाव इयत आह--त्रापीति । द्टविक्षेपनिषृतिद्वारा रमादीन
्ानार्थत्वादनुग्रत्तिनै कर्मणामच्द्रारा ज्ञानार्थत्वादिति मावः॥ २७॥ सवौन्नाजुमतिः। एवंविदि प्राणसयत्ने सर्मितिध्यानव
तीः । जग्धं भक्षितम्‌ । अपू्वैताद्विध्यश्तेश्च संशयः । अपूर्वत्ायज्ञादिवद्विधिः कप्य इति पूर्वपक्षयति- विधिरिति
अन्न मक्ष्याभक्ष्यनियमलयागसख विदाङ्गत्वसिद्धिः फलं सिद्धान्ते तु वियास्तुतिरिति विवेकः । न कलक्षं भक्षयेदिति श

भामतीव्यास्या
लाभव्यादनपेकषितानामप्यतुृत्तिः । उपपादितं वेतदस्माभिः प्रथमसूत्र इति नेह एनः प्रयाय्यते । तस्माद्विदिषेवदृ
श्रमकर्मेणां व्रियोत्यत्ताधृपयोगो न विद्याकयै इति सिद्धम्‌ । शेषमतिरोहिताभम्‌ ॥२६॥ २७ ॥ सवीन्नालुमतिश
प्राणालयये तदशीनात्‌ । प्राणसयदि स्ैनडियाणा शरूयते । एप किल विचारविषयः-सवौणि खलं वागादीगनिः
म्राणो पस्य उषवैतानि किं मेऽन्नं भविष्यतीति तानि होचुः । यदिदं छेोकेऽनमा च श्वभ्य आ च प्रकुनि्यः एव्र
यदुन्नं तत्तवान्नमिति । तदनेन सदुभेण प्राणस्य सवमन्नमिलयतुचन्तनं विधाय्राह्‌ श्रुतिः-न ह वा एदि किच
नानन्नं भवतिः इति । स्वै प्राणस्यान्नमियेवंविदि न किंचनानन्नं भवतीति । तत्र सशयः किमेतत्वोतराभ्यहाः
दमादिवदेताियङ्गतया विधीयत उत स्तुल्थं संकीयत इति । तत्र ययि भवतीति वतेमानापदेशान विधिः श्रीयत
तथापि यथा ग्रस्य पर्णमयी उद्रमवतीति वतैमानापदेश्चादपि पलश्षमग्ीतविधिप्रतिपत्तिः पञ्चमठकारपत्ा तभेहापि
तिविदोषकरतालछामे विधिप्रतिपत्तिः । स्तुतौ हि अरभवराद्मात्रं न तथा्थैवयथा विधौ । भक्ष्याभक्ष्यं च रपा
तमनेन विरोषशान्नेण बाध्यते । गम्यागम्यपिवेकशाख्मिव सामान्यतः प्रवृत्तं वामदेवविवाङ्गभूतसम्तद्यपरिदएा्तिण विद
आनन्दगिरीयब्याख्या

दुतकमेण पुोदेशेन पिष्टमागः कतव्य इति कृतौ संबन्धः पौष्णं पेषणं मिक्त ्रतीयेताचोदनाखहृते'
अवान्तरवाकषयमेदेन सूत्रहेतापि स्वीकृतो. परिमिरिलाद-- तथाचेति । स्मृयनुसारेणाप्यवान्तरवाक्यसख विधा
स्रतिष्विति । कमेणां श्ञानोत्पत्िहेतुतवे धतिस्दरतिन्धायसिद्धे फलितमाह--तस्रादिति । यज्ञादीनमिपि
यवे श्रमादीनां तेभ्यो पिरेषामावाचावद्धियोदयमविर्पणानुष्टानं सखादिलयाशचङ्कयाद--तश्रापीति ॥ त
शमादीनां च विथासंनिदितानां तच्छेषतोक्ता तत्प्सङ्गा्विचासंनिष्युक्तस्न्नाभ्यनुक्षानस्यापि विधादेपतामारङक व
स्थानेति । प्राणविदः सर्वान्नानुक्ानं विषयं वक्तं दाखाद्रयखां श्रुतिमाह प्राणति । जग्धं भक्षितम्‌ । वि लु
सर्वमिति । अपूवेतवादविध्यश्तेश्च संरयमाह--किमिति । - अत्र प्राणविध्रायाः सतभपमयहतोववनष १ त्त
सवोन्नालुक्ञानकीतेनमिति कथनात्यादादिसंगतिः । पूवेषक्षे प्राणनिदो मक्ष्यामक्षयविभागासिदधिः । सिद्धान्ते (न
रिति मन्वानः संक्यमनूथ पूवेपक्षयति--विधिरितीति । निपिपकषेऽतुष्ठानविेषलारभं हेतुमाह-- तैथाहीति । त

= {निरि > लज्ज भक्ष
सत्रमेव विषीयतामिलाराष संनिमिविरोषानैवमिलाद---मत इति । सवातत आगिषर् चेतत १ “==,

[न

इलत्र विचारित इषः
यकं वायमिदाद~
भतिसदृतिःयविभयो$

२७ ॥ यक

पवीन्ानुमव्यधि° रलप्रमा-मामता-आनन्दागेरौयन्यासयात्रयोेतम्‌ । ि
9

नन्वेवंसति भक्ष्याभक्ष्यविभागद्राख्व्याधातः स्यात्‌ । नेष दोषः । सामान्यचि
ध्ोपपत्तेः । यथा प्राणि्िसाग्रतिषेधस्य पशुसंक्षपनविधिना बाधः 1 शेषभावादा-
परिदरेत्तद्रतम्‌ः ( छा० २।१३।२ ) इत्यनेन वामदेभ्यविचाविषये 1
= देव्यविद्यावप्रयेण सवेर्यपरिहारवचनेन
तत्तामान्यविषयं गम्यागम्यविभागशाख वाध्यते । एवमनेनापि प्राणविदाविष्येण सयौ
्रमक्षणवचनेन भश्ष्यामक्ष्यविभागशासख वाध्येतति । पवं प्राप्ते बरमः- नेदं सवान
विधीयत इति । न ह्यत्र विधायकः षद्‌ उपलभ्यते "न ह वा पयंविदि किचनानकं ति
(छा० ५।२।१। ) इति वतेमानापदेशात्‌ । न चासल्यामपि विधिप्रतीतो ्रवृत्तिविशेषकरत्वलो-
मनैव विधिरभ्युपगन्तं शक्ष्यते । अपिच श्वादिमर्यादं प्राणलयान्नमि्युक्तवेदमुच्यते भैष
विदः किचिदनन्नं भवति! इति । नच श्वादिमयाव्मन्नं मानुषेण देहयोपभोक्तं कष्यते ।
क्ये तु प्राणस्यान्नमिदं सवेमिति विचिन्तयितुम्‌ । तस्मात्माणाननविक्षानप्रशंसा्थौ ऽयमधै
व्रीदो न सबौश्नानुक्षानविधिः । तदश््यति "सवान्नानुमतिश्च प्राणायम्रेः इति । पतवुक्तं
मबति-प्राणाल्यय पव हि परस्यामापदि सर्वमन्नमदनीयत्वनाभ्यनुक्षायते तदशनात्‌ । तथाहि
तिश्चाक्षायणस्यैः कष्टायामवखायाममक्षयमक्षणे प्रवृत्ति दरौयति--'मटचीहतेषु इषु
( छा० ११०१ ) इत्यसिन््राह्मणे । चाक्रायणः किटर्पियपद्वत इभ्येन सामिखादिताकुस्मा-
रन्न प्रनाव्याख्या । |
्रणविध्तिरिकविषयम्‌ । यथा प्राम्यकर्मैणि वामदेव्यसामोपसिकव्यतिरिक्तविषयं प्रघ्रीनिपेधशाल्नं तद्रदिति प्रपि सिद्धान्त
ए्रा्रहिरेव दशषयति- नेदमिति । प्राणवियाविधिसंनिषेरशक्यत्वाच स्ततिरेव न विधिः कल्प्यः । निपेधशशञाह्लविरोधात्‌
कमो दि बिधिः सामान्यशाघ्लनाधको नतु कल्प्य इति भावः । खध्यख प्राणविदो न र्वात्नानुमतिरिलत्र लिङ्ग षदन्‌ चत्र
योजयति-तद्‌शयतीति । मच्य्यो रक्तश्ुद्रप्षिणक्तेहतेु दुष्देशस्थसस्येषु दुभिक्ष जाते वयया सह्‌ जायया मुनिदेशान्तरं
गच्छनिभ्यग्रामि सितवानिभ्यो दस्िपालवस्तेन सामिखादितानधमक्षितान्‌ कत्सितमापान्‌ याचि भक्षितवान्‌ । दृभ्येन जलं
्ागेलयुक्ते सद्युच्छिष्ं त्रै मे पीतं खादितिप्रतिपिष्यमपाः करिनोच्छिष्टा इतीभ्येनीके सति मापभक्षणे जलल्यागे व कारण
मुवाच । अन्ना मम आपदसि । जलपानं तु स्वेच्छातस्तडागादो ठभ्यत दूति मापान्‌. ख दितवावशिष्रज्ायायं दत्तवान्‌ । सा
वानापरता पलयुरापदं ज्ञाता माषान्संरकषय प्रातसस्मै ददौ । रा च तान्‌. वादा राज्ञा न्ग गला प्रसोत्रादीनाकषिप्य
भामतीग्याख्या क
कि प्रातु उच्यते-अशततेः कट्मनीयलन्मान्तरविरोधतः। ्ाणस्या्मिदं सममिति निपतन्तः ॥ न त्तकः
पकपयादपनन प्रतुप्यजातिना युगप्पयौयेण व्‌[ शक्य्पततुम्‌ । इमकरमकद्वीनिमन्नस्य पी कषो रक पव्कापए्रदरेकस्याीि अदत्रया.
गवात्‌ । न चत्र किङ इव्‌ स्फुटतरा विधिपरतिपत्तिर्ि । नच कल्पनीयो िधिरपतवामवत्‌ । सतुचापि च तदतः + न
सं यौ सामान्यतः भ्रदृत्तस्य शालस्य विप्रो युक्तः । तस्मात मराणलननपिचननिनतन धिनु ता ।
ले च प्रति वरोषकरतोपुज्यते नाशकयविधानले । प्राण्य इ च्धारणप परान सवी । ततोपस्यानच
एमपविधिसपत्र परावन विः समविदसं रति विधानात्‌ । न चनयत्रत । दरभ्येन हालिपकन सामिखादितानपभः
। आनन्दगिरीयभ्याख्या
लं ररध्ेति शङ्कते---नन्विति । पराणनिदतिरिक्तमिषय तदिति पिरोषं ५९९९
ौदहएति--यथेति । ततैव पि्ानिषयं दष्टन्तमाई--यथाचेति । यदुपमन्रथत स॒ 1द्कर दयादिना प्रान्यव्यापराप्वननष्ान्‌
पकरदिदृिषिरि दे नरोपमन्रणं संवेतकरणम्‌ । ृष्टन्तयोस्य दान्ति यौ अभूति --एवमिति । 9१६.
६८अहेता सा वामदेन्यविा ततनोपमव्रणं संवतकरणम्‌ ५ नापेूताहिमिरिति ममन मत्रा
| षतमानापदेशेऽप्यपूवलाप्पथमलकाराङ्गीकारेण विधिकस्पनवन्न द १. दपि कन्धयो (भिरिला-
निति ५ हमाद---नीति क करनाया विरोधाः
त । सानान्भनिभिनाषकःं ऊतविशेपनि 1 (श्य आ यी भयलततमिि
0 । इतश्च स्तुलथैमेवेदं वचो न वभर -अिच ग साति पीसतुययवानमतति-
पी भिमिनं संमवतीलयाह-- नचेति । तर्द वचन

चाह ५ स्शरोऽनथः १।११बृ्टयो
शक्ते त्विति । उक्तेऽ् सूत्रमादपे--तदिति | तदक्षराणि इति म दभ

ति-नेयादिना। दपतमति कमृवरिपयदृशन्त-

| तवा शम्य जद
वरमियादाुध मुय प्रा
व्य क्तेति--पूर्ता दति | भट
[ववधमाह-- चाक्रायण

रतवणः | ध वरत्‌ । आए ध

ध ^ श्रपकषिविेषा वां तैदतेषु कुरुपु तदेरस्यसस्यधिति याच्‌ । [घ्या स नवसन्निम्यन मई द्याह
` नाययाऽनुपजातपयोधरादिसीभ्य शाः; प्रतिचक्रमे । म १५ 1 प्रतिषिध्य किते
ध पयोधरादिसीव्यश्जनया सह देशाः. > गृहमिदुकत सदयुच्छ् म धत सधि तपिधय

प | भ्‌ | [3 [
॥ नितानमकषिान्कुरमाषानकुर्सितमाषाम्भक्ितवानिलभेः । अद

८०६ रहासूत्रशांकरमाष्य॑म्‌ 1 [ भ. ३षा. 9.७ स. २।

षांश्चखाद्‌ । अनुपानं तु तदीयमुच्छिष्वोषाप्रलयाचचक्षे । कारणं चत्रोवाच नन चा अजीपि.
ष्यमिमानखाद्नः ( छा० १।१०।४ ) इति कामो म उद्पानम्‌' ( छा० १।१०।७) इति च ।
पुनश्चोत्तरेधुस्तानेव खपरोच्छ्टान्पयुषितान्कुट्माषान्भक्षयांबभुवेति। तदेतदुच्छि्टोच्छि्पन
षितभक्षणं दशयन्त्याः श्रुतेराशयातिद्रायो लक्ष्यते प्राणात्ययभ्रसङ्गे प्राणसंधारणायामध्य-

-) मपि भक्षयितव्यमिति । खखावस्थायां तु तन्न कतव्य विधावरतापीलयपानप्रलयाख्यानाद्म्यते |
तक्ाद्थैवादो "न ह वा एवंविदि! ( छा० ५।२।१ ) इत्येवमादिः ॥ २८ ॥

„ ८८८: _ __अबाधाच ॥ २९ ॥

पवंच सलयाहारद्द्धो सखशयुद्धिरिलेवमादि भश्षयामक्ष्यविभागश्षाखमवाधितं भविष्यति॥२९॥
अपिच स्मयेते ॥ ३०॥

अपिचापदि सवीन्ञभक्षणमपि स्मयते विदुषोऽव्िदुषश्चाविशेषेण--जीविताययमापश्नो

योऽन्नमत्ति यतस्ततः । लिप्यते न स पापेन पद्मपन्नमिवाम्मसा' इति । तथा द्यं निलयं

ब्राह्मणः! "सुरापस्य ब्राह्मणस्योष्णामासिश्चयुः,' "सुरापाः मयो भवन्त्यमक्ष्यभक्षणात्‌' इति च

स्येते वजेनमनन्नस्य ॥ २०॥

क क
द्ाब्दश्चातोऽकामकारं ॥ ३१॥

दाष्श्चानन्नस्य प्रतिषेधकः कामकारनिचृत्तिप्रयोजनः काटकानां संहितायां श्रूयते--'तखादराः

ह्मणः सुरां न पिवेत्‌ इति । सोऽपि (न ह वा एवेविदि' ( छा० ५।२।१ ) इल्यस्याथवादल्ा-

दुपपन्नतसो भवति । तस्मादेवंजातीयका अर्थवाद्‌ा न विधय इति ॥ ३१॥
` वि ` रल्श्रमाव्याख्या | ।
ग्राणादिकां प्रास्तावादिदेवतामुपदिदय धनं प्राप्य स्थित इति भावः। अत्रोच्छिष्टभक्षणजलल्यागत्मकरिष्ाचारल्ङगिच्ट-
तादनापदि विदुधाप्यमक्ष्यं न भक्षणीयमिति सूच्यत इति भावः ॥ २८ ॥ २९ ॥ सुरापानेनापि जीवनमाशद्कय कदापि ततर
कार्यमियाद--तथा मयं निलयं बाह्मण ति । वर्जयेदिति शेषः । कुत इयाशङडथ मरणान्तप्रायशचित्तविधानादियाह्‌-
सुरापय्येति । उष्णामतितक्तां स॒रामिति शेषः । इतश्च सा न पेयेयाह-सुरापा इति ॥ ३० ॥ उदाहृतस्पतीना
मूरशरतिमाह--शब्दश्चेति । कामकारो यथंषप्ररत्तिः सोऽपि निषरधोऽपि उपपन्नतरो भवति । नहता एवंविदीख
वादल्वात्‌ । यथययमपि विधिः खातर विदितप्रतिपिद्धल्वालोडरिष्रहणाप्रहणवत्षुरापाने विकल्पः सत्स य

भामतीव्याख्या
रितान्‌ । स हि चाक्रायण इत्तिपकोच्छिष्न्ुसपापान्ुजानो दृत्तिपकेनोक्तः । कुसमापानिव मदुच्छ्ुदकं कात्तिक ।
एवमुक्तस्तदुदकपुच्छिटदोषालला चचक्ष । कारणं चात्रोवाच । न वाऽजीवि्यं न जीविप्यामीतीमन्समापानतादम्‌ । ॥
मृ उदुकपानमिति खातन््यं मे उदुक्याने नदीकूपतडागप्रपादरपु यथाकामं प्रप्रोषीति नोच्छिरेदकामवि प्रणलय शी
तत्रेच्छ्षिमश्षणदोप इति मस्चीदतेषु कृरु गटायन्श्चनायया यनिरनिरपतरप इम्येन सामिनण्ान्लाद्यामापि ॥ ^“ ॥ ६.
आनन्दरगिरीयययाख्या = उआवनमेव मे

अषयुच्छिषटा नेति पेणोक्ते कारणं चानुपाननिधेमे कथितवानियाद--भनुपानं स्विति । करमापा्चेव मक्षे जी हः
स्याताम: खेच्छतो मे तडागादिषृदकषानं भवरिष्यतीलथः । खयं खादिता रिष्टज्ञायाथमाजहार्‌ । तथा च म्लमावसमा
नुत्तरव्नि प्रातरेव मकधितवरानिाद--पुनश्वैति । युल्मापमक्षणश्रुतेरमिरायमाह--तदिति । मलुगाननिधथ |
खरथेति । सथा्तमक्चण्य निरकुरातामवि फएकितिमाह--तसरादिति ॥ ९८ ॥ तस्याथवादःे हेवन्रमाह- मरा
सामान्यद्ाललनिरोधान्न कर्यो प्रिशेपविपिरितयुक्तम्‌ । अधुना सामान्यशासं॑ददीयनपूतं योजयति । प
मक्षयामक्ष्यमेदे सतीति यावत्‌ ॥ २९ ॥ आपद्वरयायाममक्ष्यमक्षणानुक्ञनि स्पत सवादयत्ति--अपीति । मृतिरपि न
दूयाह--भपिचेति । सुरापानमवस्थादवयेऽपि न कायमिलयाद-- तथेति । ्ाक्षणो वर्जयेदिति शेषः
तद्ये पतब्येलाश्ङकयाद--सुरापस्येति । उष्णां सुरामिति शेषः 1 उध्णामश्निना तप्तामिति यावत्‌ । येति 1 २ र
्तदृषटेस्तल्मसङ्गेऽपि सा न पातव्येययैः । इतश्च सा सदा न पेयेल्यद--सुरापा इति । त्त्र म सुरप पणः
लादिस्थरतेसातयमाद -वज॑नमिति ॥ २० ॥ स्दृतिपरामाण्याथै तन्मूरषटतिमाद--शब्दश्ेति

न्तिकपायश्चि्दशचनादिति यावत्‌ । श्रौतनिपेषस्य प्रकृतौप्योगमाह-- सोऽपीति । शति कनां सत
~न. _-__ ~ 2. ति = .५ न -न अर -्कदिनभ त्निकि्जाच्यः । एवं विधाथैतवोक्ति 9.

आश्रमकमीपि° ] एतपभा-ाम्ती-भानन्द्गिरीयव्यास्या तरयोपेतम्‌ ।
` विहितत्वाचाश्रमकमीपि ॥ ३२॥
द्ग विधा्मा्रमार्थ च द्विश्रयोगोऽथवा स्न्‌ ॥ प्रयोजनविभेदेन प्रयोगोऽपि विगियते 46

४ 4 न) ४6
सद्धधयुक्तया तृततः स्याद्वियारथेनाश्रमस्तथा ॥ अनियनिलयसयोग उक्तेभ्यां खादिरे मतः ॥ २॥

८9७

वापेक्षा च ( ° सु० २।५।२६) इत्यताश्रमक्मणां वि्ासाधनत्वमवधारिन वानी
किममुमुक्षोरप्याश्रममाघनिषठस्य विद्यामकामयमानस्य तान्यनुष्ठेयान्धुताहो नति (४
तत्र तमेतं बदाजुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति' (वृ ५।५।२२) दत्यारिनाश्रमक क ं
विद्ासाधनत्वेन बिहितत्वाद्धियामनिच्छतः फलान्तरं कामयमानस्य (य
मथ तस्याप्यषठेयानि न तदेषां वि्यासाधनत्वं निलयानिलसंयोगविरोधादिति । अयां
राम पठति-आघ्रममाजनिषठस्याप्यमुमुक्षोः कतेव्यान्येव निलयानि कमाणि '्वावज्ञीवम-
रिहतं जुहोति" इत्यादिना विहितत्वात्‌ । नहि वचनस्यानिभारो नाम कश्चिदस्ति ॥ ३२॥ अथ
यदुक्तं नेवं सति वियासाधनत्वमेषां स्यादित्यत उत्तरं पठति-- |

सहकारित्वेन च ॥ ३६३ ॥
बियासहकारीणि चेतानि स्थुरविहितव्वादेव (तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति
( व° ४।४।२२ ) इत्यादिना । तदुक्तम्‌-“सवंपेक्षा च यज्ञादि श्ुतेरभ्ववत्‌' ( त्र० सू० ३।४।२६)
रज्प्रभाष्याख्या
स्पतिमिः रिष्टाचारेण च विरद इति तात्पयर्थः॥ ३१ ॥ विरहितत्वाच्चाश्चरमकमीपि । निलासिलेत्रादिकर्ममु प्िरिननवा-
द्िनियुक्तविनियोगवियेधाच संदाय शाघखान्तरविरोधात्सर्वान्ननयोकतः सतुतिल्ववत्निव्यविनियु क्तत्वध्रनितिरोधाद्विविद्िषायां
विनियागध्ुतेः स्तुतित्वमिति पूर्वपक्षमाद- तत्रेति । ज्ञानकामनयानुष्रने कर्मणामनिलयत्वमनायदयकत्वम्‌ । नखा अनि-
खवाद्रावजौवादिव्रिधिना तु निलयत्वं चेति व्िश्द्रधरमहयापाताद्विविदिपाश्रतेः स्तेतित्मिति एवं पूर्वपक्षे । गिद्धान्ततूम-
पथानुषानं फलम्‌ ॥ ३२ ॥ सह मिलित्वा डुद्धिद्वारा विद्यां कुयन्तीति सषटकारीणि कमाणि । तैषां भावस्तत्वं तनेयर्थः।
भामतीव्याख्या
॥२०॥ ३१ ॥ विहितत्वाच्चाश्रमकर्मापि । नियानि चध्रमकर्मोति याव वीवधरनलियहितोपयतगरालयव्यं कव्यानि ।
परिविदरिन्तीति न्व विदयाप्तयोगाद्धियायाश्चावद्यंमावनियमामावादनित्यता ्रप्रोति । निल्ारिलयथयोगद्यकसय न समवि, जवर
दानवयमतमोरेकत विरोधात्‌ । नच वक्यमेदाद्रस्तयो विरोधः शवोपनतृष्‌ । तसपादूनयवमयि एवत्ति पर्‌ ।
एन "एकस्य तूभयते संयोगपृथक्लम्‌ः इलयध्रिषम्‌ । एं प्रतिऽमिभीयो पिद टि स्वाहिं न वु सान कपचन । विषयः
वीनाःमलामेऽसिन्‌ यथाविधि मता स्थितिः ॥ तिदधहि वसतु विरुदरधभयोगेन वकत । ननु सवस्य यथा पौटङ्िन पकस
ग्रहण । ते हि विध्यधीनत्वाद्विकस्यते एव॒ । न पुनः तिद्ध विकस्वरः । तदिहकमवाभिरोत्राम्मं कण ग्रवजी-
िपितेन युज्यमानं नियेहितोपत्तदसिपधयधयो जनमवदयकर्तव्यं, विददतया च विद्यायाः कोदानित्कयानवदयम्‌
पी प्कम्यो वा नेमित्तिष वा निलमर्धं विरल निविशत" इति व्यायादमिलयगिकररिण नित्िमानमपरि ग िचयमगिययि,
१ तक्षद्धरिति संयोगपृथक्लान्न निलानिलसंयोगविरोभ एक्य कासि सिद्धम्‌ । महक च कान का
विषाः दूलत्त । कोऽ वियासहकारीनि कर्माणीति । जयम--पत्‌कम विदत लक वयव । बा क द्थभिः
आनन्दुगिरीयन्याण्न्या
तेषारिारङ्ाद-- विहि त्वाति । व्यवहितेन संबन्धाद्‌ -सवंपिक्षेति । ॥ प
भनिपोगवोगाच संरायमादु--ददरानीं स्विति । अवरानिदोत्रादीनासुमातवोकया रवतत्रपुय्रतृयासीतवातमदियापनिषत्णनि-
त ॥ पूवपक्ष विच्याहेतुत्वोक्तेः स्तुतित्वारिषिदिपात्रक्रयस् वक्ता 1
„ धमत्स्तिदधिरिलमिपेलय पूरवपक्षमाह--तत्रेति । याव्ीव्तेरमुमशोरपि त्वनु च
1 वासुयोगोऽपि तेषामवदयंमातीयाशहवाह--नियेति । अवदयकलामवादवियकिना चः
नावदयक्सवमिलेकरतरैवावदयकःत्वानावदयकले विरुदे स्याताम्‌ । अन, मिचोपायनवकिः त
(५ व्यकरोति-- अस्यामिति - । नियतया मिदितानां वधा्थतया विधानं (4 श
पकतमनूयोत्तरत्वेन त्रमव्ार्यति--भयेव्यादिना । निललेऽपि विचापयुकवमयिदवयन व (8
। विविदिषासंयोगमात्रमत्र श्रतं कतो पि५. पक्त, तश्राह-- तदुक्तमिति । स्कारि.वोकत्या | शं प्र

रहोत्रादिकमाप्ययिकरय निटितववाथि नियुक्त"
मद्धि: । निदान सयागवृध्वन्यद्िर्मणात"

वम्यनया कर१।गनातदश्रकरल
दनव: । विदरान्नयत्र-

॥

८०८ . ब्रहमसूत्राकरभाष्यम्‌। (भ.र२षपा.४अ्‌, ( १
: ३।

इति । न चेदं विधासहकारित्ववचनमाश्नमक्मेणां प्रयाजादिषदिधाफरविषयं
अविधिलक्षणत्वादिद्यायाः । असराभ्यत्वाश्च विधाफरस्य । विधिलक्षणं हि साधनं र
मासादि खगंफकसिपाधयिषया सहकारिसाधनान्तरमपेक्षते नेवं विद्या । तथाचोक्त्‌ श्व
पव चाभ्रीन्धनाचनपेक्चाः ( ब्र सु० ३।४।२५ ) इति । तस्मा दुत्पत्तिसाधनत्व पवेषां ४
रित्ववाचोयुक्तिः । नचात्र निल्यानिलयसतंयोगविरोध आशङ्कयः, क्माभेदेऽपि संयोगभेवाणि
नित्यो ह्येकः संयोगो यावज्ीवादिवाकयकटिपतो न तस्य विद्याफ़रत्वम्‌ | अनिलस्वप |
संयोगः "तमेतं वेदाजुवचनेन' ( व° ४।५।२२) इव्यादि वाक्यकटिपतस्तस्य विचाफटवम्‌
यथेकस्यापि खादिरत्वस्य नित्येन संयोगेन कर्व्त्वमनित्येन संयोगेन पुरुषाथैत्वे तद्त्‌ त
सर्वथापि त॒ एवोभयलिङ्गात्‌ ॥ ३४ ॥
४ स
सर्ैथाप्यश्रमकरमतवपक्ते विचासहकारित्वपक्षे च त्त णवाश्िहोत्रादयो धमौ जजुठेाः। त
रननप्रभाव्याख्या 0 ।
विद्या सह फलकारितवं सहकारिपदास्रा्रं निरखति-नचेद््‌मिति । वियाय। अविहिततवात्नाङ्गयेक्षासि । अतो विहिता
कमणि अविहिताया न सहकार्यङ्गानि मोक्षसयासाध्यत्वाच न कर्मणां सहकारित्वसंमव इलर्थः। तुल्यवलटश्रतिद्रयेन परिनियोग
थतय सयोगमेदस्ततो न विरोधः । कामनाया अनिलत्वेऽपि कर्मणां नानिखत्वं निलविधिना प्रयोग वतं । त
मनाया काम्यप्रयोगेनेव नियत्वसिद्धेन कशिद्विरोधः । इदंच "एकस तूभयत्वे संयोगपृथक्त्वम्‌" इति सूपे चिन्तितम्‌ । यषा
खादिरे यूपो भवतिः इति श्रुया खदिरत्वख करव्वर्धता खादिरं वीय॑कामस्येति श्रुल्या पुरुषार्थता चेति । अतः फी
वाक्रयद्रये विनियुक्तविनियोगो न विरुध्यत इव्यर्थः ॥ ३३ ॥ ननु निलयाभिहोव्रादिभ्यो मिना एवपूरवयज्ञादयो तिविदिषरायं
विनियुज्यन्ता तत्र कुतो विनियुक्तविनियोगसत्राह-सवेथापीति । नियत्वे काम्यत्वे चेखभरैः । कुण्डपायिनामयने माप
मप्रिदोत्रं जुहतीया्यातसख साध्यदोमवाचित्वात्तदेकार्थकामिदोत्रपदसय व्यवहितसिद्धासिहोत्रपरामशेक्रत्वायोगन्मासगुषः
। भामतीष्याख्या
परभ वृहति गर्भी" इति ससरेव दृशपुत्रेषु सैव भारस्य वाहिफिति । अविधिलक्षणत्वादिति । विहि हि दपि
दौ्युञ्यते न तविरितम्‌ । ्रहकप्रहणपूवकलादङ्गमावस्य त्रिधेशव प्राहुकलात्‌ । अविहिते च तदहपपततेः । चतमणपी
प्रतिपत्तीनां ब्रह्मणि व्रिधानानुपपत्तेरियुक्तं प्रथमसूत्रे । द्रष्टव्यो निद्विष्यापितव्य इति च विधिरूपं न बिपिरिपुततष।
उपपत्तिं प्रति हतुमावस्तु सयशद्धवा प्रिधिदिषोपजननद्रारेयत्तादुपपादितम्‌ । अपाध्यलाचच विद्याकलस्यापवरगख एष्व
स्थानलक्षणो हि सः । नच सं स्पं ब्रह्मणः साध्यं नियलत्‌ । रेषमतिरोहिताथेम्‌ ॥ ३२ ॥ ३२ ॥ सर्वथापि
पवोभयलिङ्गात्‌ । यथा मासमतिहतरं जहतेति प्रकरणान्तरार्ममेद एवमिहापि (तमेनं वेदानुवचनेन बह्मा विरि
पमि यज्ञेन इतिक्रुप्रकरणमतिकम्य श्रवणालसकरणान्तराततृद्धिव्यवच्छेदे सति कमीन्तरमिति प्राप उचय- सलि प्रणा
तदेव कर्म, श्रतेः स्मृतेश्च संयोगमेदः परं यथा "अभिहतं जहुयद्सभेकामः "यावज्ीवम मित्रं जहुयात्‌^ शपि तदेवामु
युक्तम्‌ । नदि प्रकरणान्तरं साक्षद्धेदकम्‌ । किंतु अज्ञतज्ञापनस्वरतो तरिभिः प्रकरणेके सफुटतसलयमिज्ञाबठेन प्रं ¶
आनम्द्गिरीयव्याख्या
त्वमाचायौभीष्टं कमणामिल्यास्च्गाह-- नचेति । हासरीयमन्वयग्यतिरेकसिद्धं चोपकारकत्वम्‌। न च्नोभयमल्तीलाह--विधीति |
ब्ह्मपीः सकार्यं न नोदितपिक्षाऽोरितलवान्मदनवदिल्थः । ब्रह्मधीः स्वफले नेतिकतेग्यतपिक्षा सतोऽपाध्यफरलादृष्
व्यापारवदिवयाह--असनाध्यत्वादिति । अविपिलक्षणलं व्यतिरेकीदाहरभेन प्रप्यति--दिधीति । अङ्गमा्ल ध
कषवाद्विपे्रादकतवािदितं द्शपूर्णमासारि भ्रयाजादिभिर्याहकगृदीतेरङगवज्यते नावरिहिता रिचः । तथापि मतन
विधायां करमणामन्वयराहिलयं तदाद--तथाचेति । कथं तदहि सहकारित्ववचनं तदा--तस्मादिति + सद प ५
मीतिवत्वमेसु सत्खेव विया सखकार्याय व्याभियत इलमिप्रेय सदकारितवोक्तिरियथैः । परोक्तमुद्ध भलाह--नरेति ॥
गभेदं विश्चदयति--निल्ो हीति । तस्यवलश्रतिद्येन पृथगेव संवन्धव्रिधिः सपरोगगेदस्तसादुमयथालमविरुढमिल । तिः
तुभयत्े संयोगपृथक्त्वम्‌” इयव्रैतचिनितितमभिव्युदाहरणेन ददयति--यथेति । वैसो वा खादिरी बा पारश ।
संयोगस्तेन क्रत्थैसख खादिरस्य वीयकामसखेलपरः संयोगोऽनिलस्तेन पुरषाथतेलेकल सादिरलसो भ क
धक्तवं॑देतुस्तथा कर्मस्वभेदेऽपि संयोगभेदादुभयथालमिलयैः ॥ ३२३ ॥ ननु ्रकरणान्तरस्येभ्यो निलयकरमभ्यो भि
विविदिषावाक्ये व्रिघासंयुक्ततया विधीयन्ते प्रकरणभेदल् मेदकलात्तत्कथं तस्यो भयल? तत्राह-स
सवैथापीति । एवकारव्यावलय॑राषटया दयत्रि-त पएवेतीति । मेदाङ्कनिषृतति व्यतिरेकः

क

तेन सध्यति-~

विधुराधिंऽ | रलप्रभा-भामती-भानन्दिरीयब्यास्याप्रयोपेतम्‌ । ८०९

पवेत्यवधारयन्नाचार्यः फि निवसयति । कमेमेद्शङ्कामिति नमः । यथा कुण्ड
भासमन्निष्ोत्रं जुहतिः इत्यन्न नित्यादभ्निहोत्रात्कमीन्तरमुपदिष्यते नेवमिह कमेभेोऽस्ती-
स्यथः । कुतः--उभय लिङ्गात्‌ । शवतिलिङ्गारस्तिलिङ्गाश्च । श्ुतिलिङ्ग तावत्‌ /तमेतं वेदाजुष-
चनेन ब्राह्मणा विविदिषम्ति' (कर० ४।५।२२ ) इति सिद्धवदुत्पश्नरूपाण्येव यक्षादीनि विषिद्रि-
षायां विनियुङ्केन त॒ जहतीत्यादिवदपू्वमेषां रूपमुत्पादयतीति । स्मृतिकिङ्मपि 'अनाधितः
कमेफलं कायै कमे करोति यः (६।१ ) इति विक्षातकर्तव्यताकमेव कमं विद्योत्पत्य्ं दसी
यति । यस्थेतेऽष्टाचत्वारिदात्संसकारा शत्याया च सस्कारत्वरसिद्धिर्चैविकेषु कर्मसु तत्संस्छृ-
तस्य विद्योत्पत्तिमभिपेत्य स्मरतो भवति । तस्मारसाभ्विवममेदावधारणम्‌ ॥ ३४ ॥
अनभिभवं च दीयति ॥ ३५॥
सृहकारित्वस्यैवेतदुपोद्रलकं लिङ्गददौनमनभिमवं च दयति श्रुतिव्रह्यचर्यादिसाधनसंपरश्नस्य
रागादिभिः द्धश; "एष ह्यात्मा न नह्यति यं बह्मचर्थणानु विन्दते" ( छरा० ८।५।३ ) स्यादिना ।
तसाद्क्षादीन्याध्रमकमौणि च भवन्ति विधासहकारीणि चति निशितम्‌ ॥ २५॥

अन्तरा चापितु तष्टे; ॥ ३६ ॥

कः गः) नास्त्यनाश्रमिणो ज्ञानमस्ति वा नैव विद्यत ॥ धीशु्यर्याश्रमित्वस्य ज्ञानहेतोरभावतः ॥ १॥
अ कर्‌ म्‌ की | ९ 9 क नथ
ह. अस्त्येव सवसंबन्धिजपादेश्चित्तश्दधितः ॥ शरुता हि विषा रेक्ाद्राश्रमे त्वतिष्ुद्धता ॥ २॥

विधुरादीनां द्रभ्यादिसंपद्रहितानां चान्यतमाश्रमप्रतिपत्तिहीनानामन्तरालवतिनां कि किद्या-
। | | रन्रप्रभाव्याख्या । । | ।
विशिष्टं कमोन्तरे विधीयत इति युक्त मिह्‌ तु यक्षने्यादि सुबन्तानामास्यातनका्थत्वामावास्सिद्धवयवहितकमानुवादकलात्त-
पमेव कर्मणां ज्ञानार्धत्वविधिरिति भावः| सिद्धकर्मचु संस्कारतप्रसिद्धिरमि यच्यस्यसंस्कारद्वारा ज्ञानार्थककमीभेदे लिङ्ग.
मियाह-यस्यैत इति ॥ ३४ ॥ ब्रह्मचयदिकर्मणां प्रतिवन्धध्वंसद्रारा वियात लिङ्गमाद-अनभिभषं चेति
। ३५ ॥ अन्तरा चापि तु तद्षठः । अनाश्रमेणां जपादिकर्मसत््वाप्निन्दितत्वाज् संशये सति आश्रमकर्मणामेव
भामतीव्याख्या
| हात्‌ । प्रकरणान्तरेण तु विपरपितिप्रयभिन्ञानः सरसमजहस्कमं भिनत्ति । स्ट तु तिद्धवदुयनरूप।ण्येव येजञादीनि पित्रिदिषायों
बिनिगूब्रानो न जहतीयदिवदपूषमेपां रूपमूयादमितुम्हेति । नव तत्रापि सगमिका। मेहो मपत्रिमिनापत्रमिहोप्रोततति-
रिति स्रतम्‌। होम ए सवादविधि्रतः । काटस्य चानुपादेवस्यामिपयलत्‌ । काठ हि कप परिधीयते न कमणि का
युगः । इह तु विविदिषायां व्िधिश्रतिः न यज्ञादौ । तानितु तिदधान्येवानुयन्त द्य ककम्यीःसंयोगपृथक्तं तिद्धम्‌।
रमृतिमक्ला लिङ्गदशनपुक्तम्‌ ॥ ३२४॥ ३५॥ अन्तरा चापि तु तदृष्टेः । यदि वरियातहकारीण्याश्रमकमा१ि हत भो
| आनन्द्गिरययष्याख्या
दे"2पायिनामयनगताभ्निोच्रस्य प्करणनद्मत्ममिद्धानिरोत्राकमीन्तरत्वद्बििपन्मीति वियामयुक्ततया विहिनानामपि कर्मणां प्रक
रभः करमान्तरत्ङ्कायां दृनत यहतीतिहोमविगिशरतमौस। सयका नानुपद्रेयलेनाविययलादमिहवदयग्दयय नास्यातषा.
रतेत्धाराख्य(तस्य च जुहोतेः संनिदितरूपवत्कम॑दित्वा व्यवहितनेयभिकात्निहोत्रपरामेलनागादास्यानायवानिनोऽभिरोत्रथम्द्‌
स्यापि कमौन्तरविषयत्वमेवेति युक्तम्‌ । विविदिपावक्ि तु विविदिपायामव त्रिभिश्रवपालसधिद्धानामेव यश्ादीनां यशारिशग्धररनु
॥दादविधासंयोगमात्रं विधीयने तेषामिति न कर्मान्तरतेचथैः । उक्तमेव प्रश्द्रारा हैत॒मवत।4 रफारयति-- कुत हव्यादिना ।
भनिदकमेमु संस्कारत्वमरिद्धिरपि तेषां चित्तमरनिरासेन शानोत्पततादुपकारकतवमवेदयन्ती कामदं मूचवतील।ह-- भरेति ।
7भाधानाद्यः सषह्टधमे चारिणीक्तयोगान्ताश्वतुश पथमृष्टायङाः सप्त सोममंधाः स॒प्त हविःसंस्थाः मप्त पावसंम्धा दति चत्पारि.
तसन्काराः | जनश्नन्संहिताध्ययनं प्रायणं कर्म जप्‌ उक्रमणं दिकं मस्मसमृहनमन्थिसं चयनं श्रादधानीलवमश्नला{िशत्सं.
नगाः । कर्मभेदाश्ायोगे फर्तिमादह-- तस्मादिति ॥ २४ ॥ निल्यानि कर्माणि स्वतः पुण्यलोकावातिफलन्यपि ज्ानकामिना-
[्िनानि शत्नाधानीद्युक्तम्‌ । इदानीं मक्षचयादीनामाश्रमकमणां छशतनूढरणेन ववो" दवठुनेलत्र रिङ्गमाह--अनभिभवं
। श्रतस्य तात्पयोक्तिपू्कमक्षराथं काथयति- सहटकारिस्वसेति । उमयविध्यधीनम्थमुपसहरति-तस्नादिति ॥ ३५॥
मर्मणां वियोपायत्रे सलनाश्रमकरमणां भेबमिति मन्वान प्रयाह--अन्तरेति । अनाश्रमिणो व्रिधुरादीनिपयीकृल्य तेषा
पितपसिदधेनिन्दापरसिदधेश संश्यमाद--विधुरेति । त्त्रानाश्रमकरम॑गामुक्तविचादेतुलोक्या पादादिसगतिः। +| वथा विधु
१०३

[

#

८१० ्रहमतूत्रशांकरभाष्यैम्‌ | [अं.३पा.४अ.९ ॥॥

यामधिकारोऽस्ति किंवा नास्तीति संशये नास्तीति तावस्परा्तम्‌ । अ्रमकम॑णां वियाहेतुतवाव
धारणाव्‌ाध्रमकमासंभवाश्चेतेषामिति । एवं भात इव्‌माह--अन्तरा घापि स्वनाश्रमितवेन वह
मानोऽपि बिधायामधिक्रियते । कुतः- दुष्टः । रेकवाचक्रवीप्रशतीनामेवंभूतानामपि रहम

धिक््वश्ुत्युपरश्धेः ॥ ३६॥
अपि च स्मयते ॥ ३७ ॥

संवरत॑प्रतीनां च नञ्मचयौदियोगादनपेश्षिताश्रमकमेणामपि महायोगित्वं स्यत इतिहासे
॥ ३७ ॥ नयु लिङ्गमिदं श्रुतिस्श्रतिदरहौनमुपन्यस्तं का चु खद्ु प्राप्तिरिति साऽभिधीयते-
विशोषानुय्रदश्च ॥ ३८ ॥
तेषामपि च विधुरादीनामविरदधैः पुरषमात्रसंबन्धिभिजैपोपवासदेवताराधनादिमिभमषिरमे
शनुग्रहो विधाथाः संभवति । तथाच स्मृति :-जप्येनेव तु संलिध्यदराह्मणो नार संशयः।
कूयीदन्यन्न वा कुयीन्मेत्रो ब्राह्मण उच्यते' इत्यसमवदाश्रमकमेणोऽपि जप्ये धिकारं दशंयति।
जन्मान्तरानुष्ितेरपि चाश्चमक्रममिः संभवल्येव विद्याया अनुग्रहः । तथाच र्मृतिः--अनेक-
जन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम्‌! ( ६।४५ ) इति जन्मान्तरसंचितानपि संस्कारविरेषानयु-
ग्रहीतृन्वि्यायां दशयति । दष्टाथा च विद्या प्रतिषेधाभावमात्रेणाप्यर्थिनमधिकरोति श्रवणा-
| । । र्न्नप्रमव्याख्या । |
विथदितुतवक्नतेरनाश्रमसख निन्दितत्वाजानधिकार इति पूर्वपक्षः । तच्रानाश्रमकर्मणां वियाहेतुत्वासिद्धिः। सिद्धान्ते तत्िद्विरि
फलम्‌॥ ३६॥ ३७ ॥ रेकरादीनां विद्यावत््वलिङ्गसय जन्मान्तराश्रमक्र्मणाऽन्यथासिद्धेरनाश्रमकर्मणो विदार्थत्वप्रापकं मानान्तर
वाच्यमिति शङते- नु लिङ्गमिति । अनाध्रमित्वाविरुद्धानां वणेमात्नप्राप्तधमौणां वियार्थत्वे मानमाह--तथाः
चेति । मैत्रो दयावानिदयर्थः । नन्वनाप्रमिणां कर्म भवतु विदयाैतुस्तथापि तेषां न श्रवणादावधिकारः संन्यास्ामावदिसत
आद- श्रा चेति । बन्धकाज्ञानध्वस्तिफल्कवियाकामसय श्रवणेऽधिकारः । संन्यासोऽपि कदाचित ञान रफ
मामतीवयाखर्या 7
विधुरादीनामनाश्रमिणामनपिकये वरियायाम्‌, अभावाततहकारिणामाश्रमकमणामिति प्रप्र उव्यते--नालन्तमकमाणो सकी
शरक्षवीप्रयृतयः । सम्ति हि तेषामनाश्रमिलेऽपि जपोपवासदैवताराधनादीनि कमणि । कर्मणां च सवात
कर्मेणाएुपलक्षणलादिति न तेषामनधिकारे वरियाषु । जन्मान्तरानुष्ितेरपि चेति । न छल्‌ विया कग |
अप्रितु उदि । उत्पादयन्ति च विविदिषोपहारेण कमणि विद्यम्‌ । उल्यन्नत्रिविदिषाणां परमधसाणा पिष
कतं कर्मभिः । यद्रि चेह जन्मनि कमाण्यनरष्टितानि तथापि त्रिविदिपातिशयदशोनालावि भवेऽ्ध्तिनि ॥ 7िति गर
दति । नु यथाधीतवेद्‌ एव पर्मजिज्ञातायामितरियते नानधीतवेद्‌ इद्‌ जन्मनि । तथ्‌ लनाम
विद्यायामपिकृतो नेतर इतयनाश्रमिणामनपिकाशे व्िवर्रश्तीनापियत आह--दृष्ठाथौ चेति । अवरिवानितरात वष ट ६५
स॒ चान्वयव्यतिरेकतिदधो न नियमभेश्षत इयर्थः । प्रतिमेधो. वरिघतप्तस्यामव इयः ॥ २६ ॥ २५ ॥ ९‹ ५.
॥ आनन्दुमिरौीयष्याख्या
रर्मणां विधा तल्वासिदिस्तयेवाश्रमकर्मणामपि विचांहतुलासिद्धिः । सिद्धान्ते लाश्रमिलछ्य अवा्स्तातत ६
रिति मन्वानः सुशयमनूच पूधपकषमाह--नासतीत्यादिना । त्रिविदिषावावये यज्ञादिषु प्रसेक क ।
वणमा्रथ्माणां दानादीनां सेमवादविधुरादीनामपि निथाधिकारः स्यादिलयाशङ्कय केवलवणैषमाणां विचातीन व
वैय्ध्यादनाश्रमिणामनभिकाते विधायामिलाद-- आश्रमेति । अनान्रमकरमणां न विचदहितुतेति षपू निष्ठ सतः
॥ = ~ >) श्रौतीं 1. ष्च ९ ६
एवमिति । परतिशां न्याकरोति--अनाश्रमिरवेनेति । तद््टरिति व्याच-रेक्ेति ॥ ३९ ॥ जन्मान्तरकतादपि #
दरयति अपीति ॥ २७ ॥ शतिस्मृतिभ्यां मिद्धे सिदधान्तेऽनन्तरसृत्रनिरस्यं चोथमाह-- नन्विति ^ ए आश्रमधमामा
रेकादीनां विधासंमवादणोपाधावुक्ताकमंणो वियेलत्र शतिस्मृलोरनियामकत्वात्नियामकान्तर्‌ वक्तव्यमिल ५ | भत एव पम
वणेधमैविदेपैरनुगरहीता विथेदेष्यतीति सूत्रेण समाधत-सेति । अविरुदैरनाभ्रमित्वाविरोभिभिरिति णा व,
संबन्धिभिरिव्युक्तम्‌ । आश्रमधरमशगूस्यानां जपादिष्वपि दाचलापिरोऽीलायद्र- तथाच मम |
स्वैभूता्हिसको दयावानिलर्थः । विच नेयोगिकफरेषु कामखानन्तरय्याचोदितत्वादनियतकारूते = = आनद

५५०९ ~ ~

मणां सुतं ति

न . {लनम्‌ | पिधानुगराहक^
वर्मभिविधा भविष्यतीति सत्रस्य ग्यास्यान्तरमाह-- जन्मान्तरेति । बानरहि ववी न
हथाष्ठेति । अनेकेषु जन्मसु संचितसस्कारैः सिद्धः सम्यग्धीएरिपाकवानिल्यथः । यथासि बि {पलति ¦

लथान्मिन्नेव जन्यर्याश्रमधर्मरुत्पारितपिविदिषो विधाधिकारी सादियश्वाह--षशर्थति ।

तदूताधि०। -वना-मामती-भनिन्दगिरीयवयास्यात्रयोपतम्‌ ।

| ८११.
दिषु । तस्माद्धि धुरादीनामप्यधिकारो न विरुध्यते ॥ ३८॥
अतस्त्वितरज्यायो जिङ्गाच्च ॥ ३९॥
अतस्त्वन्तरावतिंत्वादितरदाश्र॑मवर्तित्वं ज्यायो विद्यासाधनम्‌ । धुतिस्ग्ृतिसंदषतवात्‌।

रतिलिङ्गा् तेनेति ब्रहमवि्पुण्यकृततेजसश्च' ( बृ ५।४।२ ) इति । अनाश्रमी न तिष्ठत दिन.

मेकमपि दिजः । संवत्सरमनाध्रमी स्त्वा रृच्छरमेकं चरेत्‌ इति च स्मृतिलिङ्गात्‌ ॥ ३९ ॥
तद्धूतस्य तु नातद्भावो जेमिनेरपि नियमातद्रुपामावेभ्यः ॥ ४० ॥

प्र

ने ५ @ ५ ह

करणम) अवरोहाऽस्माभमाणां नवा रागासस विते । पवैषरमश्रद्धया व। यथारोहस्तपे च्छक ॥ १ ॥
नि ५ [७५

५-९४-4 सगस्यातिनेषिद्ध्वाद्विहितस्वेव धर्मतः ॥ भराहृनियमोक्लादेनौवरोहोऽस्स्शा्मतः ॥ २ ॥

सन्तयध्व॑रेतस आश्रमा इति सापितम्‌ । तांस्तु परास्य कथंचित्ततः परच्युतिरस्ति नास्ति षेति
संशयः । पूव॑कमंखनुष्ठानचिकीर्षया वा रीगाद्विवरोन वा परच्युतोऽपि स्यादिकशेषाभावाश्विति ।
पव प्राप्त उच्यते- तद्भूतस्य तु प्रतिपन्नोर््वरेतोभावस्य न कथचिदृप्यतद्धायो न ततः प्रच्युतिः
स्यात्‌ । कुतः-नियमातद्रूपाभावेभ्यः । तथाहि-भलन्तमात्मानमाचार्यकुलेऽवसाद्यन्‌'
( छा० २।२३।१ ) इति 'अरण्यमियादिति पदं ततो न पुनरेयादिध्युपनिषत्‌' इति 'आचार्नै-

। रत्रपरभाष्याख्या `
रोति श्रवणं ग्रयनन्गत्वादिति भावः ॥ ३८ ॥ तद्य॑धरमिल वृयेयत आद--अतसिवति । पुष्यरचजसः शरुद्रसतवस्तेन
्ानमार्गेणेति ब्रह्म प्राप्रोतीदर्थः । अत्र पण्यृत्वलिन्गादाश्रमिलं ज्यायः पुण्योपचये शौद्रं बियालामादनाश्रमसख निन्दित.
ताचेति भावः ॥ ३९ ॥ तद्भूतस्य तु । उत्तमाश्रमाूवाश्रमं प्राप्त प्रच्युतस्य कमापि विदाहैतुरनाध्रमिकर्म्दिति
संगतिः, पूर्वेपक्षफलं चैतत्‌ । सिद्धान्ते तु भ्रष्टस्य कर्मन हेतुरिति फलम्‌ 1 रागादिप्रावत्यस्रच्युतिनिपेधाच प्रच्युतिः
मरामाणिकी न वेति संशयः । सिद्धान्तसूत्रे नियमं व्याचषे-तथादीति। अयन्तमिति तैिकलनियमः । अरण्यमित्येकान्तो.

भामतीव्याख्या
धमपिङरो विया कृते तदयशमैरतिहुलायतिरिलाशङ्वाह्--अतस्तवितर ज्यायो शिङ्गाश्च । लसयेनाभ्रगिलमासये
११्‌। दवासुनः परहेयादिवियोगतः सत्यनाश्रमिते भवेदधिकारो वियायापिति ध्रुतिस्मृति्दर्भेण वरितरिदिषनि यक्ञेनेलयादिना
ग्यायस्वाषगतैः श्रतिलिङ्गप्स्पृतििङ्गाचावगम्यते । तेनैति पुण्यकृदिति श्रुतिलिङ्कम्‌, अनाश्रमी न तिष्ठेयादि च स्मृतििक्रषू
। ५ ॥ तद्ूतस्य तु नातद्भावो जैमिनेरपि नियमातद्ूपामावेभ्यः । आरोटवमचवरेदोऽपि कदाबिदूयरतसां स्या-
दि मनदृशङ्कानिवारणाधपिदमपरिकरणम्‌ । पूरवधेपु यागह्येमादिपु ! रागतो वा गृहस्थोऽं पल्यादिपलितः स्यामिति । नियमं
आनन्दगिरीयभ्याख्या

भद्विधातकनिपधस्यामावमात्रेण तत्र पुरुषस्य प्रदत्तिरित्यथैः । शुतिस्मृतिन्यायसिद्धमयमुपसंदर्ति- तस्मादिति ॥ ३८ ॥
पोपाधदुक्तरममात्रादपि विधोतपथते चेदा्रमित्वमनथेकमिलाश्द्कयाह--भतस्त्विति । विधायाशचिराचिरल्यकिदैतुतयाश्रमिघानाश्र
भत्योविशषान्न वैयथ्य॑मिति मत्वा व्याचष्ट जत इति । साधनोपचयादविरेण विधा तुत्वं ज्यायस्त्म्‌ । आशत्रमिलस्य ज्यायस्त्र
(तरू नुगृहीततवं देठमाह--श्ुतीति । शुतौ पुण्यक्ृत्तविरोपणाठिद्गाचच प्रष्टमाश्रमितमिलाईइ--श्रुतीति । तेन शनपर्गैष
ति गच्छति गह्य प्राति । सच पण्यं खाश्रमोक्तं कर्मे करोतीति पुण्य्ुच्यते । तेजसि परमालन्या्मतवेन वतन शति
मः । तत्र पुण्यक्ृवि्ेषणादाश्रमिलवं ्रहमप्रा्िहेतुतया प्रें सिद्धमियथः । आश्रमितवस्य श्रष्त्ते सार्तभपि ॥+
ति--भनाश्रमीति ॥ ३९ ॥ अनाश्रमिणां कमपि त्रिवहितुश्वेदारूढपतितस्य पूर्वाशरमं प्राप्तस्य धीपूनकं (५ किमु
प्वमियाङ्यादइ--तद्भूतखयेन्ति । वृत्तातुवदिन विषयं सूचयति-- सन्तीति । तानाम धीतरं प्रद्युनम्य क्म
पवत विद्यादतुन॑वेत्ति संशयं सिद्धवत्करल तदधेतुमाद-तांस्स्विति । 1 १ व
५ । उध्रेतसां बद्धिपूवं च्युतानां क्म यथोक्तषिचदिदनैतयुवलया पादादिसंगतिः । पूरपच पूत्रक्तश्रमिल धि | ध
भन भ्युेरपामाणिकातात्त्सिदधिरिति सीकृय पूर्वपक्षयति पूर्वेति । पूर्वशरमोक्तो बागदिमर्मः सुतेन रपस

परीपया रागद्ेषयश्चेन च परल्यवरोष्छोऽपि प्रामाणिकः स्ात्तथाचानाश्रमिकम निन्दितमपि यथा 1
दापि कम विदितुरा्रमावरो्ोऽनुषटयस्तदारोदावरोहयोरन्यतरलवात्तदारोदवदिलवरोहख प्रामाणिकत्वादिच्ः । सिद्वन्तपः

पः ~ पूः १.7 न त्र नियम
1" व्याकरोति--एवमिति । उत्तराशमं माषस्य पूवाशरमपरा्तिरमामाणिकीलव प्रपूरक द्या 1
।अ६- तथाहीति । अरण्यमिलेकान्तोपरक्षितमृष्वैरेतस्वं तदियद्रच्छैदिति न शसमागलतसार १ एुवमिति +
| भसवरोहेदितयुपनिषद्रहयमिलथः । सातंमपि न+ कथयति--माचर्येगेति । उक्तनियमतात्पयम।द६-

८१२ महमृत्रांकरमाष्यम्‌ | (भ. ६ पा. ४अ. १ .४।

णाभ्यनुक्ञातश्चतुणोमेक माश्नमम्‌ । आ विमोक्षाच्छरीरस्य सोऽुतिषठेधथाषिधि' इति चैवं
यको नियमः परच्युत्यभावं वशयति । यथाच श्रह्मचर्यै समाप्य गृही भवेत्‌' (जा, ।
श्रह्मचयोदेव प्रव्रजेत्‌ (जा० ४) इति चेवमादीन्यारोष्टरूपाणि वचांस्युपलभ्यन्ते |
प्रत्यधरोरूपाणि । म चेवमाचाराः शिष्टा विन्ते । यत्त पू्वैकर्मखनुष्ठानचिकीषया परसवे
हणमिति तदसत्‌ श्ेयान्खधमो विगुणः परधमौत्खयुष्ठितात्‌' ( २।३५ ) इति सरणात्‌ |
न्यायाश्च । यो हि यं प्रति विधीयते स तस्य धर्मोन तु यो येन खनुष्ठातं शक्यते चोद्नालक्
णत्वाद्धमंस्य । नच रागादिवशात्प्च्युतिः । नियमशाखस्य बरीयस्त्वात्‌ । नेमिनेरपीरपि
ब्देन जैमिनिबादरायणयोरर संप्रतिपक्ति शास्ति परतिपत्तिदाद्यीय ॥ ४०॥

न चाधिकारिकमपि पतनामानात्तदयोगात्‌ ॥ ४१॥

(ड अष्टोध्वरेतसो नालि प्रायश्चिततमधास्ति वा ॥ अदनोक्तेनौस्येव बरतिनो गर्द भः प्च ॥ ९ ॥

रणम्‌ ॥ + र ॥
श + उपपातकमेवेतद्रतिनो मधुमां सवत्‌ ॥ भ्रायभ्चिताशच सस्काराष्डुद्धियेन्रपरं वचः॥२॥

~ - ~< ८- <~

रन्रप्रमाव्याख्या
पलक्षितं पारिव्राज्यं श्यते । तदियाद्रच्छेदिति पदं दाच्रमार्मसतस्तस्मात्पारिनाज्यान्न पुनरेयान्न प्रच्यवेदिति उपनिष्,
मिथः । अतद्रपं परच्युतौ प्रमाणामावं व्याचशे-यथाचेति । शिष्टाचाराभावमाद- नचैवमिति । चण्डाः परस.
सिताः” इति स्ते पतितानां कमै निष्फलमिति भावः॥४०॥ नचाधिकारिकम्‌ । अवकीर्थेत व्यभिचरेदियभैः । जवी
योनौ निषिक्तं रेतोऽसास्तीयवकीर्णीं । अत्र प्रच्युतस्य. प्रायश्चित्त स्यान्नवेति उपपातकत्वासतनस्मृतेश संशयः । परु
यज्ञादिकं निष्फलमित्युत्तं॑तद्ररमायचित्तमपि निष्फलमिति पूरेपक्षयति-नेत्युच्यत इति । अत्र छृतप्रायित्त् कर
कञानहेतुनै भवतीति फलं सिद्धान्ते तु भवतीति मेदः । यथोपनयनकाङे होमो ङोकिकामावेव कायैः । दारको
भामतीव्याख्या
व्याने-तथाहि-अत्यन्तमात्मानमिति । अतदरूपतमारोहतुस्यतामावे व्याच्छे--यथाच ब्रह्मच समाप्येत।
अभावं रिषटाचारामावं विभजते-न चेवमाचाराः रिष्टा इति । अतिरोहिता्ेम्यत्‌ ॥ ४० ॥ न चाथिकारिकपपि
पतनानुमानात्तदयोगात्‌ । प्रायि न पमामीति नैष्ठिकं प्रति प्रायधित्तामावस्मरणनकषतगदैमारम्भः प्रित
कुवौणकं प्रति । तस्माच्छिन्नशिरस इव पुंसः प्रतिकियाभाव इति पूवः प्रः । सूत्रमोनना तु-न चापरिकापििमधिकाटः
। आनन्द्गिरीयव्याख्या

अतद्रूपमप्र्वसें व्याकरोति-यथाचेति । अभावं शि्टाचारामावं व्याचष्टे--नचेति । परोक्तमनुमानमनूच समृतिविरषेन ए
धत्ति--यस्विति । शतश्वानुमानमयुक्तमिलयाह-न्याया्वेति । यत्त रागारिवशासरलयवयोहणमिति, तत्राह-नचेति । ती न प
रित्यादि नियमशाल्ञम्‌ । अव्निष्ट सत्रावयवं व्याच्े--जैभिनेरिति । अत्रेति प्रामाणिकप्रच्युयमभावेक्तिः । उभि
लमाह- प्रतिपत्तीति ॥ ४० ॥ प्रयवरोदणमशाखीयमिल्युक्तम्‌ । संप्रति प्रमादात्रलवरोहे भायश्चित्तमसतीति वक्त ५५०
नचेति । ऊध्वैरेतसोऽधीपूर्ैच्युतवरक्षचयै विषयस्तेषां पिं नासि प्रायश्चित्तमुतास्तीति मायशचित्तामावसकतमहापातपिन र |
यमाद--यदीति । प्रमादादिलयधीपुवेच्युतब्रह्मचर्याणामेवोध्वैरेतसां प्रायश्चित्तचिन्तेयमिति बोतयति । अवदीयैत योन। स्तः $
अवकीभे योनौ कषिष्तंरेतोऽस्यास्तीयवकीर्णी । प्रमादाच्युतव्रक्षचयांणामूष्वैरेतसां कृतप्रायश्चिततानां कर्म॑ (ति |
गतिः । पूवैपक्षे प्रमादिनामृष्व॑रेतसामालन्तिकादधःपाततात्पुमधौसिद्धिः । सिद्धान्ते तेषामपि रागिन्‌ पतनसमापान। व
युपे पूवैपक्षसत्रमवतायै योजयति--उच्यत इति । तदेव षष्ठाध्याये निधौरितं मायभिततुदाहरति--भवकीर्णति । द
वदीणीलत्र पशुहोमाथेमाधानं कतैय्यं किमा लकिकेभ्वेवभनिषु तत्कर्मेति संदेहे पूवाधिकरणे "यदाहवनीय जुहाति त
भीष्टः भीतो मवति" इत्याहवनीयस्य सवंहोमायैत्वादाइवनीये तावदुपनयनहोमाः कायौ इति प्रापय्य जाना ॥

साप्याधानविधानादुपनयनकले दारामावादापानखाप्रा्कारुतवादाहवनीयामावाहैौकिका्निपूपनयनहोमा हति क

ययाऽवकीणीं सैव तस्य मायो सयात्तोऽध्याधानमिलयभिकां शङ्क निराकतमतिदेशाधिकरणमकषीपशत
कपो दोमस्तथावकीभिपशचश्च तत्रैव होतव्यः । आधानस्य परतीपरिग्र्ोत्तरकातया पू ्राप्यभावादितरलाशच , दः।

। ‡ नार्हतीति `.
भायात्वकस्पनयाभाने मानामाकादिलयैः । यद्भिकारलकषणे नि्णीतिमाभिकारिमै प्राम्रधित्तं तदपि मैक मवि |

|
॥ । |

ममरिकभि° ] „ रतप्रमा-मामती-भानन्दगिीयन्यर्याचयोि्‌ ।

कि कारणम्‌- आरूढो नैष्ठिक धम यस्तु प्रच्यवते पुनः । प्रायि
माम त्यपरतिसमाधेयपतनस्मरणाच्छिक्रशिरस इच प्रतिक्रिय
तादकपतनस्ररणाभावादुपपद्ते तत्परायश्चित्तम्‌ ॥ ४१॥

उपपूवेमपि त्वेके भावमदानवत्तदुक्तम्‌ ॥ ४२॥
अपि त्वेक आचायौ उपपातकमेवैतदिति मन्यन्ते । यनने्ठिकस्य गुरुदारादिभ्योऽन्यत्र वरह्मचयै
विशी न तन्महापातकं मवति शुरुतल्पादिषु मदहापातके्वपरिगणनात्‌ । तस्मादुपक्रुवाणव-
ेष्ठिकस्यापि प्रायधित्तस्य भावमिच्छन्ति बह्मचारित्वाविशेषादवकीणित्वा विशेषाश्च । अदान.
वत्‌। यथा ब्रह्मचारिणो मधुमांसाशने बतलोपः पुनःसंस्कारश्चैवमिति । ये हि प्रायधित्त-
स्यामावमिच्छन्ति तेषां न मूटमुपलभ्यते । ये तु भावमिच्छन्ति तेषां ब्रह्मचार्यवकीणींलेदरत-
विरेषश्रवणं मूलम्‌ । तस्मादभावो युक्ततरः । तदुक्त प्रमाणलक्षणे- “समा विप्रतिपत्तिः स्यात्‌!
(न° सू० १।३।८) शाखस्था वा तश्निमिततत्वात्‌' (जे सू ६।२।९) इनि । प्ायध्ित्तामावः

"~+ +" ५ ^ ५ ^ +~ ८ च +~ ९ +

८१३

तन पदयामि येन शभ्येत्स-
लुपपत्तः । उपकरर्वाणस्य तु

रन्नप्रभाव्याख्या
कालविहिताधानद्य संप्र्प्राप्तकालत्वेनाहवनीयाभावात्तद्रदवकीर्िनो ब्रह्मचारिणः प्रायधित्तपञ्युग॑द्भो ठोकिकप्नौ देत
इयभिकारलक्षणे षष्ठाध्याये निणतिं प्रायश्चित्तमाधिकारिकं तदुपकु्वाणसेव न नेिकस्येति राते सिद्ान्तयति--॥ ५१ ॥
उपप्रृवमिति । उपपदं पूवं यस्य पातक्ख तदुपपातकमिल्थः । श्रायथित्तं न पदयामि' दूतिदर्नाभ(वस्म॒नेः प्रागधित्ता-
। भावपरतवं कल्पयित्वा तन्मूलश्रुतिकल्पनास्रागेव बु्तसाधारणशरुला पआयशचित्तस द्वावसिद्धः कल्पनं नेदिति कुपशरतिविरोधा-
| दिति भावः । प्रायश्चित्त भावाभावसिद्धयोः समत्वेऽमि भवगप्रसिद्धिः ुतिमूखत्वादादरतव्येलत्र संमतिमाद-- तदुक्त
मिति । यवमयश्वररिलत्र यवशाब्दं केचिदीशुके ्रयुज्ञते केचिदेशविरोपे प्रियदव । अतः कस्य चरः कार्यं दति संदेहे
बरदभ्रयोगसाम्यात्समा तुल्या विकल्पेन प्रतिपत्तिः स्यादिति प्रात सिद्धान्तः--राचछमूखा प्रतिपत्तिग्रा्या शाघ्ननिमित्तलाद्धमीदि-
शन । तथाच यदान्या ओष्रधयो म्लायन्स्यथेते यवा मोदमानास्तिष्टन्ति' इति शाघ्रमूलतवादीर्वशचकप्रयोगखवादर दलर्थः ॥
स्तेगतिमाह- प्रायधित्तेति । बरह्मचर्यरकषा्थं यत्नाधिक्यं कार्यमिति ज्ञापनार्थं प्रायधित्तं स्प्रमपि न पद्यमुक्तं
भामतीव्याख्या |
धे प्रथमकाण्डे निर्णीतम्‌ (अवकीर्णिपडश्च तद्रदाधानस्याप्राप्तकाटलात्‌ द्यनेन यत्प्रायधिततं तन्न॒ नधि मवितुमहति।
इः-- आरूढो नैष्ठिकमिति स्मृत्या पतनश्रुलतुमानात्तस्ायधित्तायोगात्‌ ॥ ४१ ॥ उपपूर्वमपीवयेकरे मावमशनवत्तवु-
कतम्‌ । शरृतित्तवःस्वरपततोऽसहचदरतिरहयचास्मित्रस्य नैधिकिस्योपकर्वाणस्य चापि्ेपेण प्राधित्तमपदिशति साधत्‌ । मशि न
पयमीति तु स्पतिः । तस्यामपि च सक्षासरायभरित्तं न कर्तव्यमिति प्रायधित्तनिमेधो न गन्धे, न पदयामीति तु द्नामवरिन
तभ्तमतव्यः। तथा च स्टृतितिमेधा्थेति अदमाय्‌ तदथा श्रतिरमुमातव्या । शरुति्तु सामान्यतया शिषमृपसननी शप्र
आनन्दगिरीयष्याख्या |

अपू दठमाद--किमित्यादिना । करिविपयं तदि प्रायश्चित्तवचनं ब्षवारिलाविदोषादुपङवणन्यापि तद्भागा) तत्राह--
उपेति । तादृगिल्यप्रतिसमाधेयत्वोक्तिः ॥ ४१ ॥ सिद्धान्तयति--उपपूर्वमिति । उपपदं पूं यस्य पतन्य तदुपपूवमिनि व्याक
रोगि--अपि स्विति । प्रायि त्तामावं व्यावतैयितुमपीति प्रयुक्तम्‌ । एवकारार्थमाह-- नेति । नठिकनतरोपस्योपपातकतपि भाप
विते फ जततमिलाशङ्कयोपपातकसामान्यभायितते खादिति मू्ावयं व्यातुधाद--तस्मादिति । उफ (1
वश्वनि--अशनवदिलि । प्रायश्चित्तं न पदयामीति सरणात्तयं तद्धावषीरिलिदाङ्गवाद--ये हीति । भषित नासीति
सरण।भावन्न प्र्यामीति ददोनाभावमात्रसरणादिल््ः । मवतारिनाम्पि तुम्या मूलानुषनध्पिरिलादवाप--ये ध्विनि १
षु न प्यामीति सरणख्य मायश्चित्तनिपेधाथैवम्ुमाय तदयश्चतिकदपनातद्धिरोमे सामान्यश्या मराय्िसना 4
'१द--तसरादिति । यावहदीनाभावसरणस्य प्रायश्चित्तनिपेधाथलकरपनया तदर्थो श्रुतिरनुमीवत तावदविदषशरहणा ५५
तिगमयतीति न स्मृत्या प्रयिशचित्तामावधीरिति भावः । उक्तेऽर्थ यववरादामिकरणसमनिमाह-- तदुक्तमिति |

पनद्व यववरादशब्दाभ्यां प्रि्ययुकृष्णशकुनिग्रद्यो वा दीर्वचयुकरय्रो + दद प वमाद--सभति य #
व पवशब्द्‌ प्रयुजते प्रर्यगुषु चापरे वराशब्दमपि बकरे केविरद्ुः कष्णरवुना न्थ तन त तन्या
कन परिपतति स्यादिव्यथः । सिद्धान्तमाह--श्ाञ्जस्था वेति । वारन्दः प्न्य । या 6 । (3
मरनिनित्तवात्तद्मादिशानस । शाकलं च यदा वान्या ओषषयो म्टायन्लयैने ७ ध 1 ।
रद्रदोदीपदयसूक्तरमिषयम्‌ । तस्मादीपाम्यामावाद्विकसपिद्धेया दानरमूत + 9 ५
भतम शासमृरूतरासयिश्रिचमावप्र्िदेसःतचयुकतगि --थः । प्रायश्चित्त न पदयायीति स्दनेताद्ि का गतिः व्रश्चा

८१४ बरहमसूष्रशांकरमाभ्यम्‌ | [अ. ६. ४अ. १२ स्‌

स्मरणं त्वेवं सति यल्लगौरवोत्पादनाथमिति व्याख्यातव्यम्‌ । प्वं भिश्ववैखानसयोगूमि.
मप्रस्थे दीक्षाभेदे छच्छ्रं दाद शरां चरित्वा महाकक्षं वधयेत्‌' भिश्ुवनिभस्थवःसोमवहिवतं

खशाखसंस्कारश्चः इत्येवमादि प्रायशित्तस्रणमनुससतेव्यम्‌ ॥ ४२॥
बहिस्तु भयथापि स्मतेराचाराच्च ॥ ४३॥

(©) द्धः शिषरुपदेयस््याश्यो बा दोषहानितः ॥ उपारदेयोऽन्यया छुद्धिः प्रायधिततकरता 1
गे $-^ आसुभ्निके च शदिः स्यात्ततः शिष्ास्यजन्ति तम्‌ ॥ भाय्िाद्डिवाक्यादशुिस्वैषिमीपे ॥ १।
यदयध्वेरेतसां , खाश्चमेभ्यः प्रच्यवनं महापातकं यदि घोपपातकमुभयथापि दिषेस्त वरिष
तेभ्याः । (आरूढो नैष्ठिकं धमे यस्तु प्रच्यवते पुनः । प्रायश्ित्तं न पश्यामि येन शुध्ये
मात्मा" इति 'भारूढपतिते विप्रं मण्डलाचच विनिःखतम्‌ । उददं छमिद्ं च सप्र चान
~~
भगवदत्रिणेदय्थः । नेषिकवयतिवनस्थयोरपि प्रमादाद्रह्यचर्यभङ्गे प्रायधित्तमस्तीयाद- एवमिति । च्छ राजप ग.
कक्षं बहुतृणकाष्देशं जलदानादिना वधयेत । यतिस्तु सोमलतावजं व्येत्‌ । ˆसवपापप्रसक्तोऽपि ध्याय्निमिषम्युतप्‌।
भूयस्तपस्वी भवति पड्किपावन एव च । उपपातकसङ्खेषु पातकेषु महत्मु च । प्रविर्य रजनीपादं ब्रह्मध्यानं समाचर्‌
इलयादिस्वशाल्रविहितध्यानग्राणायामादिसंस्कारोऽपि भिक्षुणा कायं इलर्थः। आदिपदात्‌ (मनोवाक्ायजान्दोषानङ्गनोधास्मद्‌
जान्‌ । स्वान्दहति योगाभिस्तूखरारिमिवाऽनलः। नियमेव तु कुर्वीत प्राणायामास्तु षोडश । भपि भ्रूणहनं मासादुनन्यघ्चह-
कृताः । इल्यादिवाक्यं प्रह्यम्‌॥ ४२ ॥ बहिस्तूभयथापि। कृतप्रायधित्तेसेः सह कृतश्नवणादिकं ज्ञानसाधनं न वेति रद
तेषां ्चदधतवात्साधनमिति आपत प्रायधित्तात्परलोके तेषां शद्धतवेऽप्यत्र सख्यमावान्न साधनमिति सिद्धान्तयति--ययु्व॑ति।
भामतीव्याख्या
प्रवृत्तिरिति । स्मात प्राय्चित्तादरैनं तु यल्गोरवार्थम्‌ । एतदुक्तं भवति -कृतनिर्णेजनैरपि एप संख्यानं कर्य ।
सूत्राधस्तु--उपपूर्वमपि पातकं नेषटिकस्यावकीणिलं न महापातकमपिरेवकाराथै भत एके `पायधित्तमावमिच्छन्तीति । अवर्ग
विप्रतिपत्तौ विरेषाभावात्साम्यं भवेत्‌ । शासस्था या वा प्रसिद्धिः सा रह्मा शाख्मूकलात्‌ । उपपादितं च प्रायधिततमाप्रि
ज्ञालमूखत्वमिति । षगममितरत्‌ ॥ ४२ ॥ यदि नेष्टिकादीनामस्ति प्रायश्चित्तं तक्िमेतैः कृतनिरणेननेः सैस्यवहतव्यषठुत नी । फ
दोषकृतत्वादसंव्यवहारस्य प्रायश्चित्तेन तनिवरेणादनिबर्ेणे वा तत्करणवयरध्यरसग्यवहायौ एवेति प्राप्त उष्ये- बहिस्‌
भयथापि स्मृतेराचाराश्च । नििदकमौनुष्टानजन्यमेनो टोकदयेऽयशद्धिमापादयति दरधम्‌ । कस्यविदैनपे टो
येऽयञ्चद्धिरपनीयत प्रायशरिततैरेनोनिवर्हणं कुर्वाणैः । कस्यचित्तु परठोकाशद्धिमावमपनीयते प्रायधिततरेनोनिवरईणं इवणिहिरः
आनन्दगिरीयव्याख्या ॥
तेति ! एवं सति सामान्यश्रूला प्रायचित्तसचे निश्चिते सतीलथैः । यदि करथचिन्नैषठिकंष्य ब्रह्मचयै लप्येत तदा न प्रयश्च
द्यते तेन नैष्किन ब्रह्मचर्ये यलवता भाव्यमिति तद्विषययलस्यप्रमदेन सदाकायतारूपं गौरवसुत्पादयितै प्राय्चितभ
णमिल्थैः । नैष्ठिके दि दरितन्यायमितरयोरतिदिशति- एवमिति । विशेषतोऽपि प्रायश्चित्तविधेस्तयोरसि परामादिकै ५
प्रायश्चित्तमिवयाद-- वानप्रस्थ इति । दीक्षाभेदे ब्रतलोपे प्रमादतो ब्रह्मचयभङ्गे कृच्छं चरित्वा महाकक्षं बहुतृणकाष् देवं वेदित
संवन्धः । कच्छं विशिनष्टि द्वादशेति । दिनत्रयमेकवारभोजनं दिनत्रयं रात्रिमोजनं दिनत्रय मयाचितं दिनतरयमुपवास्कणः
भिलेवंरूपमिलयथः । परित्राजकेऽपि प्रमादतो तरतरोपे तल्यं कृच्छानुष्ठानभिलयाद--भिष्षुरिति । सोमख यशङ्गवात्तदमिवः
नादृ महाकक्षं वर्येदित्याह-- सोमेति । (सवैपापप्रसक्तोऽपि ध्यायत्निमिषमच्युतम्‌ । पुनः स पूतो भवति प ए
मनोवाक्षावजान्दोषान्कानोत्थांश्च प्रमादजान्‌ । सबौन्द्ति योगश्चिस्तूलरक्षिमिवानरः ॥ उपपातकसद्ेषु पातकेषु महत्य च ( ला
र्जनीपादं बह्यध्यानं समाचरेत्‌ ॥ निलयमेव तु कुवीत प्राणायामांस्तु षोडश । अपि भ्रूणहनं मसत न
परितराजकविषयं शाखं तेनाभिहितः संस्कारो ध्यानादिः स च कतैन्यो भिष्ठमेलाह--स्वशाक्ञेति । छष्वेरतस। ।
हयचर्याणां कृतपरायश्चित्तानामधिकारोऽस्ि वरिघायामिति भावः ॥ ४२॥ कृतप्रायश्ित्तानामपि तेषा
बहिर्त्िति । इतप्रायश्चिततैः सह रि्टाचाररूपं कम विपयस्तत्कि विधाङ्क किंवा नेति संश्ये प्रणुक्तमा
हायतासिदधेखमिति प्राप्ते सिद्धाम्तमाह-- यदीति । परतिश्ाथैसुकवा हेतुद्य भ्याकरोति--भारूढ इयादिन न
मेनो रोकद्येऽपि कररशुदधिमादधाति । तत्र प्रायश्चित्तेन रोकदरयेऽपि कल्यविदश्ुद्धिरपनीयते कवि | क तवद
क्रियत, पेिकाशचुद्धिरनुवतेते । उक्तं हि-"वालघ्रंश्च कृतकनांश्च विशुद्धानपि धमेतः । कषरणागतहन्तुध व व
तथेहापि "मारूढो नैष्टिकम्‌' श्यादिस्यृतिलिङ्गादा चारा पररोकाश्ुदेरपनीतलेऽम्यन्यवहार्तवावगमात् ्ै्य॑वहाररु

ङ्किपावन ण्व व॥.

रि्टव्यवहवै्म `

धिततेनैव तेषां बा
| दुश्रपुच

। प्व ना-मानता-भानन्दागरोयव्याख्यात्रयोयेतम्‌ | ८१५

+ चरेत्‌' ति चेवमादिनिम्दातिशयस्पृतिभ्यः । शिष्टाचारा । नहियक्षा४
लि; सहावरन्ति शिष्टाः ॥ ४२॥ टयक्ञध्ययनविवाहादीनि

तेरिलयान्नेय ४५९
स्वामिनः फलश्ुतेरिलयात्रेयः ॥ ४४ ॥
> 3) अङ्कध्यान याज्जमानमार्रिवग्यं वा यतः फरम्‌ ॥ ध्यातुरेव श्रुतं तसाद्याजमानमुपासनम्‌ ॥ 4 ॥

ब्रूयदेवंबिवुद्घतिलयाविञ्यलवं स्फुटं धतम्‌ ॥ करतरवादरिविजल्तेन कृतं स्वाभिङ्ृतं भवेत्‌ ॥ २ ॥

अङ्ेषूपासनेषु संशयः । किं तानि यजमानकर्माण्याहोखिदत्विक्ष्माणीति । तावत्प्राप्तं
यजमानक्माणीति । कुतः-फलश्रुतेः । फलं हि श्रूयते-"वषति हासमे वर्षयति हय पएत-
देवं विद्वान्वृष्टौ पञ्चविधं सामोपास्ते' ( छा० २।३।२ ) इत्यादि । तञ्च खामिगामि न्याय्यम्‌ ।
तस्य साङ्गे प्रयोगेऽधिङ्कतत्वात्‌ । अधिकताधिकारत्वाच्ेवंजातीयकस्य । फट च कतय
पासनानां श्रूयते--वषैत्यस्मे य उपास्ते इत्यादि । नन्दरृत्विजोऽपि फलं दम्‌ “आत्मने वा
यजमानाय वा यं कामं कामयते तमागायति' (व्र° १।३।२८) इति । न । तस्य वाचनि-
कत्वात्‌ । तस्मात्खामिन एव फल वत्सूपासनेषु कतृत्वमिल्यात्रेय आचार्या मन्यते ॥ ४४॥

रन्नप्रभव्याख्या

सुगमं माष्यम्‌ ॥ ४३ ॥ खामिनः फलश्रुतेः | अङ्गाप्रितोपाक्तिपूभयकर्तृकतवसभवापसंशयः । यः करपप्रायधित्तः स
संवार इृयुत्सगस्य निन्दातिरायस्पला नेष्टिकादिषु वाधवरयो यदब्रकता स॒तदाभ्रितखय कलनुनर्मस् कुः फलशरतया
` बाध इति पूरवपक्षमाह-- किमिति । अत्र कर्नृतभोक्तत्वयोरंकाधिकरण्यं फलं सिद्धान्ते लक्नाध्निता ऋतिवकर्षका भ^युपास्तयी
| यजमानगामिस्वतन्रफलाः किमु त्‌]च्यं खनिष्ब्रह्मवियायाः सखातचयमिति एन विवेक्तव्यम्‌ । अतः पादसंगतिः । दिङ्कार-
्रतवोदरीधप्रतिहारनिधनाल्यपशप्रकारे सन्न ब्र्टिप्यातुवषैस मृद्धिः फठमिति श्रु । शरुतं फलं कविग्गत ङ्ग न स्यादियत
आह-तश्चेति । यथासाङ्गक्रत्वथिकृताधिकारत्वादरोदोहनस्य फलं करत्वभिकरारिगतं तदरदप्नोपासनखा१ फलं तदरतपो्रधः ।
अलु तख फलं तद्ूत कतौत्वन्यः फं न सादित आह-- फं चेति । यदृतं यजमानयामि फटसनिति नस्यापवादं
श्त नन्विति । उद्रानेन साधयतीयर्थः । याजमानं फलमिल्यु्सर्गखासति वाधकवनने सिद्धिरिति समाध्यर्थः । तम्मा

भामतीष्याख्या ,
गदधर्लेनसापादरिता न शक्यापनेतुम्‌ । यथा सखीवाठादिवातिन।मू । यथादु-- ध {नि ५ = ॥ 1
प च श्रागभितेसलेनो यदजञानकरतं मवे, कामतः कृतमपि । पाट्ादितु एलनिपननोती वच्‌ इह मोक
ना्रत इति । वचनं च नाधाेलयारि । तस्मात्र्वमवदातम्‌ ॥ ५२ ॥ स्वामिनः फलश्रतरिव्यात्रेयः | थम [णड
सलभ तथाकाम सयत्रविक्तवन्े कर्मणः तिद्ध कामो याजमान उतायं शी मराति मनि यानन
प्व ऋभो रणफटेयिति निर्णत्तमिह वेनातीयकानि चक्ति उपातनानि कि याजमाना यानि विनि,
तीन पुनरुक्तम्‌ । तनरोपासकानां फलश्रवणादूनमिकारिणस्तदनपपततनमानसय त करजितत्णोपभोग ५
प तदनपपतेङ्दिक्च राजा्ञास्थानीयातकचिदयिजां फटश्रुतेरसति वचन यनमानश्य =
नगे दृन्मयो (िडकरियदिरपासनस्य वे सिद्धविषयतया न्याया्ादमामध्यासावावाजमानवीपामनक्ति प्रा रयन
(नि आनन्द गिशयन्याल्या

म्‌ । 1 वुक्ताचारसोक्तवियानङ्गतवाभिधानाल्मासङ्गिकी पादादिमंगतिः । पूवत सायतन र ५ | वात
तुयुण्यभिति भावः ॥ ४३ ॥ अन्यस्िन्पापकारिणि तेन व्यवह्‌ारादन्यखय पवपकसवदन्यनिनपानन | 0 ं व क
'कारमन्यवजमानस्य द्दोयम्पू्वपक्षयति--स्वामिन इति । कर्मालिमदीन्युपामनानि 1 । न ॥
भङ्केपििति । पाखीयाङ्गाभितोपासतीना। स्वतच्रफल।नामृलिकरतृकलस्पि यतमानगामिकदकारनि र ॥ ४
सोकृतवोरकाधिकरण्यासिथिः । सिद्धाने मङृतस कुरसवानद्यानम्य य्गानाानतापत ८4१ स
याविरेदरतेति सिद्धवल्कृतय प्र्पूवैकं पुवैपक्ष माह--किभिति | तत्र दतु प्रभद्र दनि कुत दति | # पीन
ति फलं हीति । श्रतमपि फटगरृविग्गतं छ न स्यान्‌; तत्राई--तथ्ेति । त्र ४ ( षि | 4 गीददन-
तोदेरानलकषालधिकारिण एव प्रा्तसस्थैवोदेदानयीगाततदाश्चितो पासी नां मादान विदन 6 1 फल
'सवद्विधाफलेन संगतिरिलयाह--भधिहृतेति । तथापि कथदुपसलीना यातरनान ध 0 < प--नन्विनि ।
५ , उजमानस्य न सखाकवैत्वमोक्ततरयोरेकाधिकरण्यरिलयथः । यजमानगःन र 1 िुपमदति--
गतो याजमानं फलं वृचनात्कनचिदपवादः स्यादिः, ' -न तखेति । वानिकववादाना ५

1 [निद्रा "त तद

--- "न्ब

८१६ महमसृश्रशाकरमाष्यम्‌ । [अररे पा. ४.१४ प. 9

आस्विज्यमिल्यीङलोभिस्तस्मे रि परिक्रीयते ॥ ४५॥
नेत्दस्ति खामिकमीण्युपासनानीति । ऋत्विक्षमौण्येतानि स्थुरिलयोडटोमिराचारयो मन्ते ।
कि कारणं तसे हि साङ्गाय करमणे यजमनेनत्विक्परिक्रीयते । तत्प्रयोगान्तःपातीनि चोप.
थाघुपासनान्यधिरताधिकारत्वात्‌ । तस्माद्रोदोहनादिनियमवदे वत्विभ्मिनिर्ब्येरन्‌ । तथाच
त ह वको दारभ्यो विदांचकार स ह नेमिशीयानासुद्धाता बभूव' ( छा० १।२।१३) इत्युदरा
तृकर्वकतां विक्षानस्य दरयति । यत्तक्तं कत्रौश्चयं फलं श्रूयत दति । नैष दोषः । पराधत्वार-
त्विजोऽन्यश्र वचनात्फरसेबन्धानु पपत्तेः ॥ ४५ ॥
क
श्चुतेश्च ॥ ४९ ॥

युं वे कांचन यज्ञ ऋत्विज्ञ आदिषमारासत इति यजमानायैव तामाशशासत इति होवाचेति
"तस्मादु हैवंविदुद्वाता बरूयात्कं ते काममागायानि' ( छा० १।७।८-९.) इति । तच्चतियक्तकय
विज्ञानस्य यजमानगामि कठं दहयति । तस्मादङ्गोपासनानाभृत्विक्षमेत्वसिद्धिः ॥ ४६॥ `

सहकायेन्तरविधिः पक्षेण तृतीयं तद्वतो विध्यादिवत्‌ ॥ ४७॥

© ४, अधिपेयं विधेयं वा मौनं त्न विधीयते ॥ माप्तं पण्डिलयतो मौनं कज्ञानवाध्युभय यतः ॥ १॥
४ *अधिकरणम्‌ ) / 2 व ५
| निरन्तरक्षाननिष्ठा मोन पाण्डिलयतः पृथक्‌ ॥ विधेयं वद्धेददधिप्राबस्ये श्निष्ृत्तये ॥ २॥

'तस्माद्राह्यणः पाण्डित्यं निर्वे वाद्येन तिष्ठासेद्राल्यं च पाण्डित्यं च निर्विद्याथ मुनिर
[नि ति रज्नप्रभाव्याख्या |
त्फलभोक्तत्वादिलर्थः ॥ ४४ ॥ उपासनमालिज्यं ऋतिक्तृकमियत्र श्रोतं लिब्गमाह-- तथाचेति । तमुदीया्यं पण
प्राणटृषटधा भ्यातवान्ध्यातवा चनेमिशीयानां सत्रिणामुद्रातासीदिलर्धः। यजमानेन खगामिफलकसाङ्गप्रयोगकरणायलिनां करतः
त्वातकर्ततेऽपि न तत्फलभाकत्वमुत्सर्मसख बाघकाभावादिघ्युक्तत्वात्‌ । कयणद्रारा कवृत्वभोक्ततसामानाधिकररणय चोप्यते
मृह्यकतके युद्धे राजा युध्यते जयति चेतिवदिति भावः ॥ ४५॥ ४६ सह कायेन्तरविधिः । यसा ब्रह्मणा आस
विदित्वा संन्यस्य भिक्षाचर्यं चरन्ति तस्मादययतनोऽपि ब्राह्मण आपातन्नानकरूपपण्डावान्पण्डितस्तस कृं पाण्डिय प्रवण तति
विय निश्चयेन रन्ध्वा बाल्येन श्रवणजज्ञानस बलभावेन मननेनासंभावनानिरासेन बालस्य भावेन वा गुद्रचित्तलैन पु
मिनच्छेदेवं मननश्रवणे कृत्वाथानन्तरं मुनिर्निदिभ्यासनकरःस्यादेवममेोनं च मौनादन्यद्वा ल्यप्राण्डिखद्र मनंच नरिःापन
लब्ध्वा अथ ज्ञानसामग्रीपौष्कल्यानन्तरं ब्रह्माहमिति साक्षात्कारवान्‌ ब्राह्मणो भवतीः । मानदाब्दस्य मिद्धह्मं १
भामतीष्याख्या ॥
॥ ४४ ॥ आत्थिज्यमिल्योडकोमिस्तस्मै हि परिधीयते । उपाल्यानाततावदुपासनमेद्रावपनगन्या ' तली
तति वाधकेऽयभोपयाद्नीयम्‌ । न चलिकैक उपातने यजमानगामिता रकसांमविनी तेन हि स परतीतवरषक
धटत । तस्मान्न व्यसनितामात्रेणोपास्यानमन्यथगितुं युक्तमिति राद्धान्तः ॥ ४५॥ ४६॥ तस्माद्राह्मणः ग (५
रम्धवा माल्येन तिष्ठहेद्ालयं च पाण्डिलयं च निविचाथ मुनिरमौनं च मौनं च निर्याय ब्रह्मण इति । ° ( तैति
आनन्दगिरीयव्याख्या त ल |
तस्मादिति ॥ ४४ ॥ अद्वोपास्तीनां याजमानलवान्न स्वतन्रफटतमि प्रतत तिद्धान्तयति--आस्विञप्रमि ॥ ष
विमजत-- नैतदिति । अन्यकदृकस्र कथगन्यख फलमिति शङ्कते-- कं कारणमिति । पलापयवनोतपाह - तवि
श्रतििजो यजमानेन सखगाभिने फलाय क्रीततवान्नानुपपत्तिरियथः । साङ्गकमा्थं क्रीतत्वेऽपि ॥ कि
मेत्वं, तश्राद-- तदिति । अङ्गोपास्तीनामपिकृताधिकारते फकितमाह--तस्मादिति । तासालिक्षवकत छ निदिवा च ¦
तथाचेति । तभुद्रीथाख्यं प्रणवं प्राणादिदृषटिनिरिष्टं बको नामतो दल्भश्यापलयं दादभ्यो विदांचकरि 0. रे
नैमिस्ीयानां सत्रिणामुद्वातासीदिलयथः । पूर्वपक्चवीजमनुवदति--यश्विति । उत्सर्गतो त ॥
मा = क, त्र
उत्तः शतिक सिदमर्थयपसंदरमि-तस्मादिति । सिद्धे चोपासतीनागलिक्षठैकतवे तति" 4 पनस |
तसिद्धिरिति भावः ॥ ४६ ॥ विधुरमगृतीनां मन्दाभिकारिणां धीसाधनोक्तिमस्ेना्गोपासनमपमधीताभन नदिलालसोषान
स्तद्र -पण्डितक्षय ‰ ८
व्युत्थाय ` भिक्षाचयै चरन्तिस्म तस्मादधुनातनोऽपि ब्रह्मणः पाण्डिलयं पण्डाञध्ययनजी महद्धि धेन ॥
ण्डलं श्रवणं तत्निविथ निश्चयेन ग्ला बरासेन शानवमवेन धुक्तितोऽसतभावनानिरासरूपमननेन २"

{दप ष

४ ट 0 सव लाह;
नैवं तत्रोत्समेस्थितिरिद्युक्तमिलयाह--नेल्यादिना ॥ ४५॥ श्तश्चोपास्तीनागरलिक्घवृंकत्वं चज
सू बाह्मण
धीसायनं ` वक्तुमारमते-- सह कान्तेति । विषयवात्युदाहरति-तस्मादिति । यसात +

सहका्न्तराव्य।भ० एपरभा-भामतो-आनन्द्गिरीयव्यास्ात्रयोपेतम्‌ | ८१७

=, ॐ र,

मनं च मौन च निर्विद्याथ ब्राह्मणः! ( चू० ३।५।१ ) इति बृहदारण्यके श्रूयते । तत्र संशयः
मनं विधीयते न वेति । न विधीयत इति तावल्या्म्‌ । बाल्येन तिषठासेदिलत्रैव विधेग्वसि-
तत्वात्‌ । न थ सुनिरिव्यत्र विधायिका विभक्तिरुपलमभ्यते तस्मादेयमनुवादो युक्तः
कुतः प्रा्िरिति चेत्‌ । सुनिपण्डितशब्दयोक्ञाना्थत्वात्पाण्डित्यं निविचेलेवं प्रां मौनम्‌ ।
अपि चामोनं च मौनं च निर्विद्याथ ब्राह्मण इ्यत्र तावच ब्राह्मणत्वं विधीयते पागेव प्राप्तत्वात्‌ ।
तस्मावथ ब्राह्मण इति प्रशंसावादस्तथेवाथ मुनिरित्यपि भवितुमहैति समाननिरदशत्वा-
दिति । णवं प्रात बूमः सहकार्यन्तरविधिरिति । विद्यासहकारिणो मौनस्य बाद्यपाण्डिलय-
वद्विधिरेवाश्रयितव्यो.ऽपूर्वत्वात्‌ । ननु पाण्डिलयशब्देमैव मौनस्यावगतत्वमुक्तम्‌ । नेष दोपः ।
मुनिशव्वस्य क्ञानातिरायाथत्वात्‌ । मननान्मुनिरिति च व्युत्पत्तिसंभवात्‌ मुनीनामप्यष्टं
व्यासः" ( गी० १०।३७ ) इति च प्रयोगदर्शनात्‌ । ननु मुनिाष्द उत्तमाध्रमवचनोऽपि श्रयते
(गाैस्थ्यमाचायंकुलं मोनं वानप्रस्थम्‌ः इल्यत्र न । 'वाद्मीकिरमुनिपुंगवः' इत्यादिषु व्यभि- १...
चारदशनात्‌ । इतराश्रमसंनिधानान्तु पारिरोप्यात्तप्रोत्तमाश्रमोपाद्‌ानं क्षानप्रधानत्वादुत्तमा-
भ्रमस्य । तस््ाद्राल्यपाण्डित्यापेक्चया तृतीयमिदं मनं ज्ञानातिशयरूपं विधीयते । यन्नु चाल्य

न ~ ^ = "^ ^~ 4 ^^ ^^ ~~ ८९ - ~ ~ ~

रलप्रमाव्यास्या
राज्ये अनुषरेये च^ध्याने प्रयोगात्संशयः । यथा च ह वक यादिवाक्यशरोषादुद्रीथायुपासनद्यालियत्यनिर्णयन्तद्रदथ ब्राह्मण
इति विधिदहीमवाक्यरेषान्मौनस्याप्य विधेयत्वनिश्रय इति पूर्वपक्षमाद- न विधीयत इति । अत्रभ्यानया ऽननुष्रनं सिद्वान्ते
वयु्टानमिति फलम्‌ । यदि मोनं पारिव्राज्यं तदा वाक्यान्तरग्राप्तमनूयते वाल्यविधिग्रशंसार्थम्‌ । यदि ज्ञानं तदा पण्डि्य-
शब्दा्माप्तमिति पूर्वपक्षग्रन्था्थैः । सुनिशब्दाद्वि्ञानातिशायः प्रतीयते तस्य न्ानमात्रवाचिपाण्डिशब्दात्न प्राप्तिः । नापि
मुनिशब्दः परित्राङ़चकः, वाल्मीकयादिपु प्रयुल्यमानत्वात्‌ । तस्माद्राप्तं मौ नमपूर्व्वाद्रियि कल्पयतीति सिद्धान्तयति -एव-
मि्यादिना।आपस्तम्बप्रयोगसख गतिमाह-इतराश्रमेति।किंचामौनं च मौनं च निर्वियेति श्रवणमननवदनुपरेयत्वोभेमौनख
भामतीष्यास्या
रयत स॒ व्िधेयः । बाल्येन तिष्ठासेदियत्र च सा श्रयते नश्य तु मनि । तस्मायथं व्रण इलेतदशरयमाणपरिमिकमगि
भयम मोनमपि । न चापूषेवाद्िपेयं, तस्मद्राह्मणः पण्डिलं निर्वियेति एण़डिलयमिषानदिव मौनिद्धेः पाण्डित्ये मौनमिति ।
भवा भिक्ुवचनोऽयं युनिशब्दस्तत्र दृश्नात्‌ (गाहैस्थयमाचा्यकरटं पत वानप्ररमम्‌" सयत । तस्यान्यो विहिलर्यायमनादुः ।
आनन्द गिरीयव्यास्या
पथातुभिन्छेत्‌ । उक्तदाव्याथं बाल्यं चेल्यादिरनुवादः । श्रवणमननानन्तरं शुनिम॑ननदील्यो निदि्यासनपरः
एाव्यं पाण्डियं चामौनं मोन च निदिध्यासनं निश्चयेन लब्ध्योक्तदतुत्रयस्य शदापारतु्वा्रद्ादमिन्यवयल्डतीति नाद्मणः साश्वा
छत्रा मवतीलयथः । तत्र धतं मौनं विषयीकृल मौनशब्दस्य सिद्धे पारित्राञ्य साध्ये च वानास्यानि प्रधोगनिदः सदभमाऽ--
त्ति, निरपाभिविचान्तरङ्गसापनमौनमिभिसाधनात्वदादितंगतिः । पूप नौनख्रषलति धिः । ग (1
मवि रैलादिवावं ्गो ति थ ब्राह्मण इति विविदहीनवाकयदययादय मुनिर्विप्र न तिदिरत पूतः
ति १. पिधिररतु नलाश--बराल्येनेति । तदवोपपादूकनि नहीति ।
पधत्रापि विधेयत्वं ति विभिः श्रयेत बाट्यवन्न च श्रयतेऽतः प्रोतन्यतर रत्यश्रवणाद्रिस्यनावसिद्धिखियिथः । वाद मानवाय
5 गतिः, तव्राह-- तस्मादिति । अनविगतस्ालुवादायोगादनयत् विभ्यनुपलव्यिसिरवायमिति रद--कृत इति । ५५८५14१1
स मौनमपि सिद्ध तस्येव मौनत्वादिलाह- मुनीति । सुनिशब्दस्य निव परनतप तसयान्धन विपानादराना ६ | मवा
सिपेते देखन्तरमाद--अपिचेति । एकवातरयनानुरोधान्मौनवादयतपि न विपिरियथः । बता ५५५ ; श 9
भधीयमानवःसयखेतथ प्रशसा । नहि पाण्डिलं स्वरूपेण चानं कितु ब 1 ष ५
प्य मरम्‌ । यदा मोनसोत्तमाश्रमसय विध्यन्तररा्यानुवादलन। 6 ध । तं न
कतििति मत्राह-तस्मादिति । बाद्यपाण्डिलयातिरिक्तस्य मौन स।वरिधयल्वान्त (9 0
एवमिति । अपूर्व्वमसिद्धमिति शङ्कते---नन्विति । पण्डितशब्दस् ज्ञानमात्राय्वान्ुनियद्दस्य तदियाधय,
0दतयब्दन सुनिज्ञब्दस्य म्राप्ार्थतेलयाह- नेत्यादिना । वृद्धप्रयोगाभव 7

द्वात । मन।दनव-

धं तदथ, नत्राद--मुनीनामिति । शाशरमऽपि

योगद निति याद नन्विति । उत्तमाश्रम युनिटव्ललमावाणः

.२नादनियतं दरा त्वं सयत्र विधानादनुवाचत्वमेवति रात | # 0
9 वि १ २ पोगादयुक्तमियनिप्र्य प्रयौग्यान्ववानिढिमाद--

धारणो वेति न्वं सेकस्यानिका्थसाय
त विकेस्पय == साधारणत्वं त्वेकस्यानकानचः 0 नु
। क ६ .. वृन्फलितिमाह--तस्ादिति । व्रयमेदप्रसङ्ग दकत्व विविगव्युक) तै-

तरति ॥ मीनसापूलुपपक तृतीयमिति प्रदं ८
©

८१८ । नह्मसूत्रशांकरभाष्यम्‌ } . [भ.२१ा.४अ १४
पव विधेः पयंबसानमिति तथाप्यपूर्वत्वाम्भुनित्वस्य विधेयत्वमाश्नीयते मुनिः स्यादिति। ह
वैदनीयत्धनिर्वेशादपि मौनस्य बाल्यपाण्डत्यवद्धिधेयत्वाधयणम्‌। तद्वतो विद्यावत; >
सिनः । कथं च विद्यावतः संन्यासिन इत्यवगम्यते । तदधिकारास्‌ “अस्मान विदित्वा
दयषणाभ्यो व्युत्थायाथ भिश्षाचये चरन्ति इति । नलु सति विद्यावस्वे ्राप्नोखेव र

त्राति
दायः किं मोनविधिनेत्यत आ्ट-पक्षेणेति । पतदुक्तं भवति-यसिन्पक्ष मेददशैनपरा
ल्यान्न प्रा्नोति तस्मिन्नेष विधिरिति । विध्यादिषत्‌ । यथा--दर्चपूणणमासाभ्यां सगां
यजेत' ्येवंजञातीयके विध्यादौ स्टकारित्वेनाश्यन्वाधानादिकमङ्जातं विधीयते । एव
विधिग्रधानेऽप्यस्िन्विद्यावाक्ये मोनविधिरिस्यथेः ॥ ४७॥ पं बाल्यादिषिशिे केवला
श्वुतिमति विद्यमाने कस्माच्छान्दोग्ये गृदिणोपसंहारः अभिसमाव्रृल्य कुटुम्बे ( छा० ५१५१
दस्यत्र । तेन श्युपसंहरंस्तद्विषयमाद्रं दश्रौयतीति । अत उत्तरं पठति- |

करत्सभावान्तु गृहिणोपसंहारः ॥ ४८ ॥
वशब्दो विद्रोषणाथैः^ रत्लभावोऽस्य विशेष्यते । बहुलायासानि हि बहम्याश्मकमौणि यता
रन्नपरभाष्याख्या

विधेयतेयाद-निवंदनीयस्वेति । नच त्रयाणां विधाने वाक्यभेदो दोषः । उपरिधारणवदिष्टतवा्तद्राक्यमेदप्येति भा

कस्येदं ध्यानं विधीयत इ्याह- तद्वत इति । आप्मानं विदित्वेति परोक्षज्ञानवतः संन्यासिनः प्रकृतत्वादि । ए

साक्षात्कारसाधनत्वेन ध्यानादेः षडजादौ लोकतः प्राचि शङ्कित्वा नियमविधिमाद- नन्वित्यादिना । ननु त्म

वाक्ये कथं जञानाङ्गमिति चेत्सफलकरतुपरवाक्येऽङ्गविधिवदिव्याद-विध्यादिषदिति । प्रधानमारभ्याकगपयन्तो पिभिः

प्रधानः कतुर्विभ्यादिरत एवाङ्गं विध्यन्त इत्युच्यत इव्यथः । एतत्सूत्रभाष्यभावानमिन्ञाः संन्यासाश्रमधर्मध्रवणादौ वषि

स्तीति वदन्ति । विधो शप्रा्तिमाध्रमयेक्षितं तश्च भेददशंनप्राबल्यादृक्षितमिति संप्रदायविदः ॥४७॥ समावर्तेनानम्तरं कु

स्थितो ब्रह्मलोकं प्राप्रोति नच पुनरावर्तत इत्युपसंहारात्स॑न्यासो नास्तीति शङ्कार्थः । आयासविरिष्टकर्मवाहुत्यदिण
भामतीष्याख्या

तस्माद्राल्यमेवात्र विधीयते मौनं तु परप प्रशेसाथमनूद्यत इति युक्तम्‌ । भवेदेवं यदि पण्डितपयीयो पुनिशब्दो भवेत्‌ । भ ११

मत्रे पाण्डित्यं ज्ञानातिदागरसंपत्तिस्तु मानं तत्रैव तदसिद्धेः । आश्रमभेदे तु तल्यवृत्तिगौरैस्थ्यादिपदसंनिधानात्‌ । तसाद

माल्यपाण्डिलयपेश्चया तृतीयमिदं मौनं ज्ञानातिशयरूपं विधीयते । एवंच निर्वेदनीयत्वमपि विधान आजत स्यादिह

दनीयत्वनिदेदादिति । कसं मौनं परिधीयते वियासहकासिगेलत आह--तद्कतो विद्यावतः संग्यासिनो १

ृच्छति--कथमिति । वियावन्त प्रतीयते न तेन्याितेवयथैः । उत्तरं तद्धिकारात्‌ मिकषप्तदपिकाात्‌ । त्प

त्मानं विदित्वेति । पत्रावयवं योजयितुं शङइते- नन्विति । परिहरति-अत आह पक्षेणेति । वियवनि॥ 1

तिशयो विवक्षितः । अपि तु वियोदयायाभ्याते प्रवृत्तो न पुनरुप्यन्नत्ियातिरयः । तथाचास्य पे कदाचि द्धदद्रनकमः नै

वरिध्यादिर्विपिषठस्यः प्रधानमिति यावत्‌ । अत एव समिदादिविध्यन्तः स हि विधिः प्रधानविधेः प्रादित । ५८४

पिवेऽपरैला्िपिरस्येय इलशरः ॥ ५० ॥ नह यथयमाश्रमो बाल्यप्थानः कसमासुनरगहस्ेनोपरंहलीति भेदा

धाल्यादि विरिषटेति । उत्तर पठति-ङृत्लभावाच्त गृहिणोपसंहारः । छान्दोग्ये बहुटाग्राससापयक ह्व

आनन्द्गिरीयव्याख्या मेदं म विवा
शाह यत्विति । उपरिधारणवन्मोन वाक्यभेदेन विधेयमिलन्रैव हैखन्तरमाह-- निवैदनीयत्वेति । १६९ * फी !
रितया विधीयते, तत्राह--तद्त इति । विदोषणप्रापकं पृच्छति--कथमिति । प्रकरण तथेलाद-- तदिति तत
नो त्तरलेनावतारयति- नन्विलयादिना । ब्रहैव प्र्गद्वयं वस्तु द्वैतं सवंमविधामयमिति शास्वा भ वलम

नाभ्यासे स्वयमेव पुरुषसयौम्मुख्यादन्थको विधिरिति चोदिते संन्यासप्रकरणात्तद्धमेस्य श्रवणः सक्षुकारदम ग

(न त तति तरय ती र्त्‌ ४
सद्विधिरिति समाधिः । पियावन्तमभिकारिविदपं प्रति व्रिधेरानथैक्यमुक्तमिलाशङ्य विधावत म 1 ३।*

दोपूणमासविषिः समिदादिस्तु विध्यन्तसतत्रा्ठततरिधिकेऽपि विभिरास्थेय दथः । इृष्टान्तस्थन ^ = मह-पव
॥ ४७ ॥ बास्यादिप्रधानः संन्यासो यथनुष्ठैयस्तदिं कसाद्राहस्थ्यनोपसंहरति रतिरिखनन्तरपत्र नान
गृहिणोपसंरेऽपि कैवल्याश्रमस्य किं जातमिल्ाशङ्ानास्थाविषयत्वं प्ा्मिघयाह-- तेनेति । त ञादनि न
पसंहारो न तेनैव समापनादिलाद--भत इति । सूं व्याच्े--वुशब्दु हति । नय यधा ^ ध |

भनाविष्काराधि° | एलप्भा-भामती-भानन्दगिरीयव्यास्यात्रयोपेतम्‌ । ८१९
` दीनि तं प्रति कतेभ्यतयोपविष्टान्याधमान्तरकमौणि च यथासंभवमरहिसेन्द्ियसंयमागीनि तस्य

विचन्ते । तस्माष्रहमेधिनोपसंहारो न विरुध्यते ॥ ४८॥

मोनेवदितरेषामप्युपदेकात्‌ ॥ ४९ ॥
यथा मौनं गार्हस्थ्यं चेतावा्रमो श्रुतिमन्तावेवमितरावपि वानप्रसगुरुकुलवासो । दृता
हि पुरस्ताच्छरुतिः--^तप एव द्वितीयो बह्मचायांचायंकुलवासी तृतीयः ( छा० २। २३।१)
इत्याद्या । तस्माश्चतुणोमप्याभ्रमाणामुपदेशाविरोषान्ुट्यवद्विकटपससुञ्चयाभ्या प्रतिपत्तिः ।
इतरेषामिति दयोराश्रमयोवहवचनं दृत्तिमेदपिक्षयाऽनु्ठातृभेदापे्षया वैति द्र्भ्यम्‌ ॥ ४९ ॥

अनाविष्कुवेन्नन्वयात्‌ ॥ ५० ॥
~र) बल्यं वयः कामषारो धीड्धियं प्रसिद्धितः ॥ वयस्तस्यामियेय्वे कामवारोऽस्तु नेतरा ॥ १॥
६१५ अधिकरणम्‌
~

मननस्योपयुक्तस्वाद्धावश्यदि्धिवक्षिता ॥ अल्यन्तालुपयोगिस्वाद्धिरुद्स्वा्च न दयम्‌ ॥ २॥

तस्माद्राह्मणः पाण्डित्यं निर्वि वाल्येन तिष्ठासेत्‌" ( ब” ३।५।१ ) एति बाल्यमनुषेयतया
श्रयते । तत्र वाटस्य भावः कम वा बाट्यमिति तद्धिते सति वालभावस्य वयोविरोषन्य.
च्छया संपादयितुमशक्यत्वाच्यथोपपादं मूत्रपुरीषत्वादिवाटचरितमन्तमता वा भावबि-
शद्धिरप्ररुढेन्द्रियत्व दम्भदपौदिरहितत्वं वा बाल्यं स्यादिति संशयः । कि तावत्प्राप्तं कामचा-

[ब ५0 ^^ ^^ +~ ~~~ ~~ ~ ^~ ~

रज्ञप्रभाव्याख्या

रः कृतो न संन्यासाभावादिति समाध्यः ॥ ५८ ॥ संन्यसगार्हस्थ्यद्रयमत्र सूत्रकृतोक्तम्‌ । ततोऽन्यदाध्रमद्रयं नास्तीति
सयचिद्धमः स्यत्तं निरस्ति-मोनवदिति । आश्रमदयवदिलधः । इतरयीरपीति वाच्ये वहृक्तिरवान्तरमेदमपेक्ष्य ।

चस्माभिः प्रग्दर्शितः ॥ ४९ ॥ अनाविष्कुर्वन्नन्वयात्‌ । तत्र बाल्ये विप्रये तद्धितसख भावार्थत्वासंभवातकमार्थतं
त्वा तिष्रनमूतरत्वादिकर्मणोऽप्रढेन्दियत्वादिरूपभावद्ुद्धेध वालकमैत्वाविरोषस्संशयमाद- तत्रेति । पूर्वपक्ष विधाङ्गत्वेन `
एमूत्रत्देरप्यनुष्ानं सिद्धान्ते भाव्द्धेरेवेति फलम्‌ । पूर्वत्र मौनशव्द् ज्ञानातिशये ध्याने प्रसिद्धत्वात्‌ ध्यानं विधेभमि्यु-
म्‌ । तद्द्राल्यशब्द्स्य कामचारादौ प्रसिद्धेसद्विधिग्रहणमियाद- फ तावदिति । कामतश्चरणवदनभक्षणामि यख

भामतीगयाख्या

स्य चाश्रमान्तरधर्माणां च केषांचिदहिंसादीनां समवायत्तेनोपसंहारो न पुनप्तेल समापनाद्रिययः ॥ ४८ ॥ एवं तद्‌

द्रयोपन्यात्तिन कचिक्रदाचिदितराभावशक्का मन्दबुद्धेः स्यादिति तदुपाकरणा्र तूत्र्‌-मौनवदितरेषपामप्युपदेशात्‌

ेवनप्रस्थानामनेकवियैरं बहाचारिणोऽपीति वृत्तिभेदोऽ्तष्टाताये वा पुरुषा भिन्ते, तस्माद्विेऽपि वहूवचनम विरम्‌

४९ ॥ अनाविष्ठुर्वन्नन्वयात्‌ । वास्येनेतिं यवद्मठ्चतिश्रतेः कामचारवादम्रतायधरायन्तवाव्य॑न प्रषिद्धैः शचा

गयमविधाथिनश्च सामान्यशचालरस्यानेन विशेषशञ्चेण वाधनात्सकल्वाटचसिविधानपिति प्रपिऽमिधीयतै--वियङ्गसेन बस्य-

आनन्दगिरीयव्याख्या |

ने तथाश्रमान्तराणामपि करणसंयमादिकमौन्तराण्युच्न्ते तथाच ोऽश्य मिदयषः, तत्राह--आश्रमान्तरेति । रृहमधिनि

पि सिद्ध फलितिमाह-- तस्मादिति ॥ ४८ ॥ मौनं गारस्थ्यमिलयात्रमदयोक्तरितराश्रमामावाभगुा प्यति द पत्निाम५ माह

पिदिति । कथं तयोः शतिमन्लं, तत्राद--दितेति । शतिमचाधिरेषे फलितमाह -- तस्मादिति । श्र मिति ०

स्वस्यापि परामश न त॒ सिद्धवदुपन्यास इयाशङ्याद--हतरेषामितीति । गायत्रो माघः तपलयो बृषनिति ८ व

विषः । गृहस्योऽपि वातावृततिः शालीनवृ्तियांयावये घोरसन्यासीति चतर्विधः । वानत्रस्यश्च ममानमदुलसयानमितयकनपर ~

विधः । तथा परिव्राडपि कुटीचकवहूदकहंमपरगहंसमेदेशचतु्धिभ इति पोडशाप्रमदासलवदाश्रमान्तप 0 ।

ढाः । ततो ब्रह्मचारिणि वानभ्रसय चालुषटातरभेदमनुष्ठानमेदं वाऽपक्ष्च बहूनि गाह्यमवदय तल (4

देयथः ॥ ४९ ॥ बाल्यस्य पिभेयत्वमुपेलयावान्तरवाक्यमेदेन मौनमपि व्रिभयलरान्मुमुधरुणा कावनिलयु्तम्‌ । १ ^ | ५

वीक्षयामाह--अनाविष्कुवैन्निति । नतषेयलेन श्नं वास्यं विरयतनोदाहरति-तस्मादरिति । तत्र ध वेषय ध

संवन्ध५। संशयका(रणमाह--बाछूखेति । तर्द बालभावो वयोविदे पो कटयताभित्याश्व व तमाह बा ४ ॥

पला परिशिष्टं बाद्यमाधरिल्य संद्धयमभिनयति-- यथेति । वाल्यरब्दाथविवि चनन स क

पाददिसगतिः । पूष तिष्ट्मूत्त्वाथपि विदुपोऽनुयं सिध्यति । भिदानत त
ी येेिदधिरिति मला भू पूप्षम „~ -किं तावदिति । चरणं चारो बदन वारो मकण भ

८२० मरह्यतूत्रशाकरमाण्यम्‌ | [अर पा.४अ. १६्‌.\

रवादभक्षणता यथोपपाद्मूज्पुरीषत्व च परसिद्धतरं रोके बास्यमिति तद्गहणं युक्तम्‌
पतितत्वादिदोषप्राप्तेन युक्तं कामचारताद्याश्रयणम्‌ । न । विद्याघतः संन्यासिनो व
थ्यांदोषनिवृत्तेः पशु्िसादिष्विवेति । पवं प्रापतेऽभिधीयते--न । वचनस्य गव्यन्तरसेमवात्‌।
अविरुद्धे हयन्यस्मिन्वाट्यराब्दाभिटप्ये लभ्यमाने न विध्यन्तरन्याघातकल्पना युक्ता । प्रथः
नोपकाराय चाङ्गं विधीयते । क्ञानाभ्यासश्च प्रधानमिह यतीनामनुषेयम्‌ । नच सकटाया
बालचयायामङ्गीक्रियमाणायां क्ञानाभ्यासः संभाव्यते । तस्मादान्तरो भावविशेषो बाल.
स्याप्ररूढेन्दरियत्वादिरिह बाल्यमाध्रीयते । तदाह-अनाविष्ुतेक्निति । शानाध्ययनघामिकतवा-
दिभिरात्मानमविख्यापयन्वम्भदपोदिरहितो मवेत्‌ । यथा बालोऽप्ररुढेन्द्रियतया न परषा-
भात्मानमाविष्कतैमीदते तद्वत्‌ । एवं ह्यस्य वाक्यस्य प्रधानोपकायैथोनुगम उपपद्यते । तथा
चोक्त स्सृतिकरिः--यं न सन्तं न चासन्तं नाश्रुतं न बहुश्रुतम्‌ । न सुदत्तं न दुत्त वेद क-
चित्स ब्राह्मणः ॥ गूढश्मौश्चितो विद्वानक्ञातचरितं चरेत्‌ । अन्धवज्ञडवश्चापि मुकवश्च मही
चरेत्‌ ॥ अन्यक्तलिङ्गोऽव्यक्ताचारः' इति चैवमादि ॥ ५० ॥

ेटिकमप्यप्रस्तुतप्रतिबन्धे तददोनात्‌ ॥ ५१ ॥

इषैय नियतं ज्ञानं पाक्षिकं वा नियम्यते ॥ तथाभिसेर्यक्तादिः क्षीणो विविदिपाजनौ ॥ १॥
©> ६ र)
-ण्ण#

असति प्रतिबन्धेऽत्र ज्ञानं अन्मान्तरेऽन्यथा ॥ श्रवणायेलयादिशास््राद्रामदेवोद्धवादपि ॥ २॥

न “~ ~ = ^-^ ~-- ~ ~ <८~~-~~ --~ ~~ ८८ ^~ ~~~ ˆ~ + + +* <~ ~, < ~~ = ˆ ~~ ~~“ -~-- “^ ^~ "^~ (~^ ~ 0 0 ००७१६ ७० ८१५

रन्ञप्रमानत्यास्या
स कामचारवादभक्षणस्तख भावस्तत्तेदर्थः । यथोपपादं यथासंभवं मूत्रादि यस तद्धावस्तत्त्वं बाल्यरवियिवलापातिलशघ्न
मन्यविषयमिति भावः । “यस्त्व विज्ञानवान्भवलयमनस्कः सदाऽशुचिः । न स ततपदमाप्रोति संसारं चाधिगच्छतिः इयादि गोष
.भिक्षादिनियमविधिशाल्नाविरुदधस्य भावशदधा्यवास्यस्य विधिसंभवान्न यये्टचेष्टाविधिरिति सिद्धान्तयति --एवमिति। ध.
नविरोधित्वाच् न तद्विधिरियाह---प्रधानेति। मावशदधर्वियोपकारकत्वेनान्वयादनाविष्ठर्वैन्भवेदिति बाट्यविष्यधं इति पुत्र
योजना ॥ ५० ॥ एेहिकमपि संन्यासादिबात्यान्तं साधनजातमुकत्वा तत्साध्यविदयाजन्म विचार्यत दति संगतिं वदन्‌ सधन
भामतीव्याख्या
विधाना्समस्तवाख्चर्यायां च॒ प्रधानविरोधप्रसङ्गायत्तदूतरणमप्देन्दियतादि भावक्द्धिरूप तदेव विधीयो । एवं
शाजञान्तरबाधेनप्युपपत्तौ न शाशनान्तराधनमनयाय्यं भविष्यतीति ॥ ५० ॥ देहिकमप्यप्रस्तुतप्रतिवन्धे तदशेनात्‌।
आनन्द गिरीयव्याख्या
यस्य स तथा तस्य भावस्तत्ता । यथोपपादं यथासंभवं यत्र कापि मूत्रं च पुरीपं चास्येति तथोक्तस्तस्य भवसत्तम्‌
मसिद्ध देतुमाद-- प्रसिद्धेति । शाखान्तरविरोधादयुक्तमुक्तविधवार्यस्य विभेयत्वमिति शाङते--नन्विति । आदि
गृहते । सामान्यकाखसंकोचो विदोपविधेः सादिलाद-नेलयादिना । सामान्यवियेविंशेपिधिना संबोच द्नमाद-
पश्चिति । विदुषो ययेष्टचेष्टायामपि न दोषोऽस्तीति प्रा्तमनूच सिद्धान्तमाह--एवमिति । विदुषो यथव न (4 ५
` न्तरविरोधादिति प्रतिजानीते--नेति । सामान्यशाखस्योक्तः संकोचो बाल्येन तिसेदितिवचनादिलयाशाङ्याह--वचन्येति। ध
न्यपृततविधिदालाविरुधेऽे संभवति तदवरदार्थकरपनायोगानन कामचारादि विभेयमिद्युक्तेव व्थनक्ति-अविरुढे हीति |
कामचारादि न विधेयमिलाद-- प्रधानेति । वं तल्मपानं यदङ्गलेन बात्यादि विधीयते तदाह--्ञानेति । उ".
त्वामावान्न कामचारादरि विभेयमित्युक्त्‌ । तदविरोभित्वाच तदविभेयमिलयाद--नचेति । कं ता विषयं बल्य ् ॥
तस्मादिति । रहति प्रकृतवाक्योक्तिः । उक्तऽ सूत्रमादाय योजयति-- तदाहेति । कर्थ यथोत 1 न

थति (1 ( $ ष [स्य धा
्राह-- यथेति । अन्वयादिति पदं व्याकरोति-एवं दीति । अप्ररूढेन्द्ियत्वादिरूपमावश्ुद्धिलक्षणबल्वसल । सदाचारः
्रुत्तत्व |

| तत्र टक
देन षं

माद-- तथाचेति । वुलीनत्वपरकटनं सत्यं तद्ेपरीलयमसम्‌ । दालरथक्ञानराहिल्मश्तत्वं तदैपरील गडु ब, साह
( ५ [व नीं = 6 70 #.-
तत्वं सुृतततव दुराचारनिष्लवं दुत्तत्वमिति भदः । तत्किमिदानीं बरह्मधीयोग्यस्य॒सुयुकषोनौस्यव ०
शानि

गृडेति । चक्षरिन्द्रियपारवस्यं निरसितुमन्धवदिद्युक्तम्‌ । रसनादिपारवदयं निरसखति--जडवदिति । ५ "गलिपस
करमद्धियपारवदयं परिदरति--मुकवदिति । धर्मध्वजितवाप्रकटनमन्यक्तरिङ्गत्वम्‌ । तदेवं सुयुक्षोरुपरततव ५
मेोक्षु्ाथनं तक्छह्ञान मवयंमावीति मावः ॥ ५० ॥ बास्यान्तमुन्चावचं विदाहैतुमुक्वा तत्फलं |
पेहिकमिति । उक्तरेत्वभीनभीजन्मविषये क रीयोदिफले चित्रादिफले चोमयोप्म्भै्ातुबादपूषैकं संशयम?

+ `` गन्ना
2द्किधिक० ] रप्रभा-मामती-भानन्द्गिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ८२१

¶ सू.

| स्वपेकषा र यज्ञादि शुतेरश्ववत्‌ ( क २।४।२६ ) इत्यत आरभ्योचावचं विद्यासाधनमवधा-

। रितं तत्फलं विद्या सिध्यन्ती किंमिदेव जन्मनि सिथ्यत्युत कदाचिदृमुत्रापीति चिन्त्यते

| कि तावत्धा्म्‌ । देवेति । कि कारणम्‌ । श्रवणादिपूषिका हि विया । नच ।

म विदा जायतामिव्यभिसंधाय श्रवणादिषु प्रवर्तते । समान एव त॒ जन्मनि व
धायेतेषु प्रवतैमानो दयते । यक्ञादीन्यपि ध्रवणादिद्वारेणेव विधां जनयन्ति प्रमाणजन्यन्वा-
द्विधायाः । तस्मरादैहिकमेव विदयाजन्मेति । एवं प्राते वदामः-पेहिकं विाजन्थ भवत्यसति
रस्तुतश्रतिबन्ध इति । पतदुक्तं भवति यद्‌ भरक्रान्तस्य विद्यासाधनस्य कथ्चिलरतिबन्धो न
क्रियत उपस्थितविपाकेन कमौन्तरेण तदेहैव विचोव्पयते यद्‌ तु खल्तरं तत्प्रतिवन्धः क्रियते
तदामुत्रेति । उपस्थितविपाकत्वं च कमणो देशकालनिमित्तोपनिपाताद्धवति । यानि चेकस्य
कर्मणो विपाचकानि देहाकारनिमित्तानि तान्येवान्यस्यापीति न नियन्तु शाक्यते । यतो विरद्ध-
फलान्यपि कमोणि भवन्ति । शाखमप्यस्य कम॑ण इदं फलं भवतीद्येतावति पर्यवसितं न देशका-
ठनिमित्तविरोषमपि संकीतैयति । साधनवीयैविशेषा्वतीन्द्रिया कस्यचिच्छक्तिराविभवति

= ^ ^ ^+ ^~ ^~ ~+ ^ ^+ ^+,“

५

रन्नप्रभाव्याख्या
द्धा फरसंभवात्संशयमाह--सर्व॑त्यादिना । कारीरीषटिवदैरहिकफलत्वनियमः श्रवणादीनामिति पू्वपक्षमाद--ङ्रिताव-
दिति । नन्वामुष्मिकफलकयज्ञादिसाध्यवियायाः कथमेहिकत्वनियम दयत आद--यक्ञादीन्यपीति । दधिद्रारा यज्ञा
दिमिः ध्रवेणादिषु साक्षाद्वियाहेतुषु घरितेषु वि्याविलम्बो न युक्तः दयते च विलम्बः । अनतः ध्रवणादेर्विदादेतुतर-
मिद्धमिति पूर्वपक्षे फलम्‌ । प्रतिवन्धकवशाद्विम्बेऽपि हेतुत्वसिद्धिरिति सिद्धान्ते फले मत्वा चिच्रादिवदनियतफल श्रवणा-
द्करमिति सिद्धान्तयति--पएवमिति । नलु प्रारस्धकर्मविोपेण श्रवणादिप्लप्रतिषन्धः किमिति क्रियते धरवणादिनेव कर्म-
विपाकप्रतिबन्धः किं न सादित आद-उपस्थितविपाक्त्वं चेति । देशादिमदिन्ना कमाणि विपच्यन्त दयः ।
तेन ध्रवणादिकमेव किमिति न विपच्यन्ते, तत्राह--यानि चेति। विपाचकत्वं फलोन्मुल्यहेतुत्वम्‌ । नरु तर्दिध्रवणादिविपा-
चक्देशादिकं कीटशमिदत आह--शास्नमपीति । फलवलदेशारिङानमिति भावः। तथापि कर्मभे शरवणादिपरतिवन्धो न
वपरीलमित्र को हेतुस्तमाद--साधनेति । प्रतिवन्धकःवशक्तिरपि फटवठाज्जनातव्येति मतरः । परतिबन्धकसद्भावै श्रौतं
भामतीव्याख्या
एंगतिमाह--स वीपेक्षा चेति । किं श्रवणादिमिर्हिवि वा जन्मनि परिया साःयते उतानियम दृट्‌ वामत्र वैति । यश्व
क्ौणि गृ्ञादीन्यनियतफलानि तेषां च वियो्यादसाधनलेन वियोतादस्यानियमः प्रतिमाि । तथाच ग्रस्य वमव.
स्ाःपरतिबोधश्रवणात्‌ , 'नेकजन्मसंसिदधप्ततो याति परां गतिम्‌" इति च स्मरणादृृमिकरवमपयवगम्यत्‌ । तथा गरदन
म्मेयाणमप्रमाणलवच्चूवणदिश्च प्रमाणलात्तिषमिव सधाद्ियासाधनलम्‌ । यज्ञादीनां सच दवाधानन वः विोयादृकशवणादिः
रक्रणप्रमणप्रवृत्तिविप्नोपरमेन वा वियत्ताधनलम्‌ । श्रवणादीनां ठनपेक्षाणामेव वियोतादक्लम्‌ । लत परमाणु कतानः
आनन्दगिरीयव्यास्या ति त

दिसामगरीप्रतिदन्धदयस्या विशिष्टषीप्रसवमभूमिरित्युक्तेरत्र पादादिंगतिः । पूप श्रवणादीनां वियोपालनियमानिद् ॥ मद्धान्ते
रतिवन्धामावपेक्षया तेषां तन्नियमसिद्धिरिव्ुपेलय प्र्षपूरवकमेदिक्वनियमं पृपक्चमाह - -किमिति । फ किपल तियय
नासि हेपुरिति शङ्ते--किमिति । तत्र कारणमाह--श्रवणादीति । वित्रादिविदमुत्रापि पीत वाः 0
नचेति । कथं त तषु ्रृ्तिरिलयाशङ्कय तेपां कारीयोदिर्यलमाह--समान इति । वणानां वणान
न्तरीयकरुम्भोपलम्माय चक्षुरन्मीरनाभाववञ्नन्मान्तरीयविथ प्र श्रवादिषु रस्योयादुपलस्यमानमनादुनि प प्‌ (व
पनादानाज्ज्ानात्कारीयादिवत्तल्यजन्मन्येव विाजन्येलयेः । यादना जन्मानतरीषकला्ना नाक गिविदविवाववीयलान-
मान्ते धीजन्मेचाशङ्थाह--यज्ञेति । तेषां धीशुदधध। शरवणादिषरकलादर्पु न ५ 1 र व
अणादीनां कारीयदिवुयते फलितमाद--तस्यादिति । शवगाद्पुवृतेषमि न चदव धाः नात ॥
भिभावदनियतफलथीपतापनमिति सिद्धान्तमाद--एवमिति । तेष्वपि श्रवादिषु का त
नियतं सादियाघादं-- एतदिति । इते्वपि तवणादिषवव वि्यानुदय कारीर्यद्िविवि प्रिव ५ 1 ५
कनीयः परतिबन्धदीना हि सामथी कार्येतुम चेतावत्ता तद्धतुहनि।; यथः । 1 । कग
थमाया द्नाह--उपस्थितेति । तैरेव देशा दिमिचार्थमेव श्रवणादि कम शित न विपच, । न 01
कमणो ्ानाथस्य च श्रवणाददेशकारनिमितैकरूप्यामावि देतुमाह--यत इति । ४५ 0 1 =
तवाद शासं म्यादन्येतेत्याराङ्याद--श्षाख्मिति । तथापि कम्मण एव प्रतिकरपवलं न श्रवात्‌ | 4 । :) $
साधनेति । यचि विभामनि कारीयोदिवसतिमम .-सस्सकेल्पनेन पिय आसुध्मिकलवकत्पनमयुक्तमि्व म ॥१५। ^“

(या = प्रयत त्ति तयां तद्यत्र
पथा

८२२ बरह्मसूरशाकरमाष्यम्‌ । [अ. दपा. 9. १७ १.५१

तच्परतिषद्धा परस्य तिष्ठति । न चाविरोषेण विधायामभिसंधिर्नोत्पथत रासु वा मे पिया
जायताभितयभिसंधेर्निररूकुःशत्वात्‌ । धरवणादिद्धारेणापि विद्योत्पथमाना मरतिबन्धक्षयापश्य
वोत्पद्यते । तथाच श्रुतिदुर्बोधत्वमात्मनो द्शयति--शश्रवणायापि बहुभियौ न रभ्य;
छण्वन्तोऽपि बहवो यं न विधुः आश्चयोस्य वक्ता कु शरोऽस्य लम्धाश्वयो ज्ञाता कशलानुिण
( क० २।७) इति । गर्भस्थ एव च वामदेवः प्रतिपेदे ब्रह्मभावमिति वदन्ती जन्मान्तरसंचिता-
त्साधनाज्ञन्मान्तरे विद्योत्पत्ति दृशौयति । नहि गर्ैस्थसयेवेदिकं किंचितसाधने संभाव्यते ।
स्खृतावपि-जम्राप्य योगसंसिद्धि कां गति प्ण गच्छति, ( गी ६।३७) इतयजुनन पर
भगवान्वाछ्ुदेवः नहि कस्याणङृत्कश्चिहुगेतिं तात गच्छति" ( गी० ६।४० ) इत्युकवा पुनः
स्तस्य पुण्यलोकप्राभि साधुकुटे संभूतिं चाभिधायानन्तरम्‌ "त्र तं बुद्धिसंयोगं रमते
पोवदेहिकम्‌' ( गी० ६।४३ ) इत्यादिना “अनेकजन्भसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम्‌
( गी° ६४५) इत्यन्तेनेतदेव दशयति । तस्मदेहिकमृसुष्मिकं वा विधाजन्म प्रतिषन्धक्ष
यापेक्षयेति स्थितम्‌ ॥ ५१॥ |
एवं सुक्तिफलानियमस्तद्वस्थावधतेस्तद्‌ वस्था वध्रतेः ॥ ५२॥

©> मुक्तिः सातिशया नो बा फलत्वाद्रह्मरोकवत्‌ ॥ स्वगैवच्च नृभेदेन मुक्तिः सातिश्चयैव हि ॥ १॥
{१७अधिकरणम्‌
६१ अ कर्‌ 4 ब्रह्मेव ४

4 महमेव मुक्तिम ब्रह्म क्रचित्सातिशायं श्रुतम्‌ ॥ अत एकविधा मुक्तर्वेधसो मनुजम्य वा ॥ २॥

+ ^+ "~ ~“ ~^” ~~ ^~ ^~. -=~ ~ ~ ~~~ ^ ~~

^-^ = +^ ^^ ^ ~ ~ ^ ^"^^ ~^, ^ थ ज ज~ ~ ^ ज ^ ५

रन्नरपरभाव्यास्या
सतं च लिङ्गमाद-तथाचेव्यादिना । शण्वन्तोऽपि न वियुरिपयक्तेः प्रतिबन्धसिद्धिः । आत्मनो यथाददर्ताप्यायः
अद्धतवत्‌ किदेव भवति । तिष्टतु ग्धा साक्षात्कारवान्‌ , परोक्षतो ज्ञाताप्याश्वर्यः। कुशलेनाचायैनानुरिषटोऽपीद्थः॥ ५१॥
असति प्रारन्धकर्मप्रतिबन्धे श्रवणादिनेहेव वियोदयः यज्ञादिभिः संचितपापप्रतिबन्धस्य निरस्तत्वात्‌ । सति तु भोगेन तमिर.
सादमुत्रेति वियाया एेहिकासुष्मिकत्वविरोषनियम उक्तसद्रत्तःंफटेऽपि मोक्ष कशिदुत्कषौदिविरोषः स्यादियत आद-एवं

मुक्तिफलानियमस्तद वस्थावधृतस्तद वस्थावधृतेः । युक्तिरत्र विषयः। तस्यां विदावद्विरषनियमोऽस्ि न वैति फर
भामतीव्याख्या
प्रमातार रेहिकमपि चिरभाविनं प्रमोतादं कामयन्ते किंतु तादाविकमेव प्रागेव तु पारटोकिकम्‌ । नहि कुम्भिदुशप
स्मीलयति कालान्तरीयाय कुभ्भदशनाय कतु तादाचिकाय । तस्मदिहिके एव वियोलादो नानियतकालः । शतिसृतौ ष एए
लोकिकं विदोतपादं स्तुत्या ब्रूतः । हतथंभूतानि नाम श्रवणादीन्यावश्यकफलानि यत्कालन्तरेपि विया्ुलपादयन्तीति । एवं
उच्यते- यत्‌ एवात्र व्रिदयो्दवे श्रवणादिभिः कतेव्ये यज्ञादीनां सत्तशद्धिदारेण वा वि्ोपक्चमद्वारा वोपयोगोऽत ए ता
यज्ञादीनां कमौम्तरप्रतिजन्धाप्रतिबन्धाम्यामनियतफट्ेन तद्पे्राणां श्रवणादीनामप्यनियतफललं न्याय्यमनपहतविननाना ष
दीनामदत्पाद्‌कल्वादविशद्धसच्वाद् पुंसः प्रयततादकतवात्‌ । तथाच तेषां यज्ञादयपेक्षाणां तेषां चानियतफट्तेन ५
परत्वं युक्तमेवं शरुतिरमरतिप्रतिबन्धो न स्तुतिमात्रलेन व्याख्येयो भविष्यति । पुरुषाश्च विधाथिनः साधनसमध्यीद्तरण तवद ।
कामपिष्यनत तदिदणक्तम्‌--अभिसंधर्निरङ्कुशात्वादिति ॥ ५१ ॥ णवं मुक्तिफलानियमस्तदवस्थावधूतेसदव
आनन्दगिरीयष्याख्या = ~ व्यादिलमिषे
संधिदटृटेरिति, तत्राह- नचेति । दृरयमानसंसारदःखस्यनेकजन्मगाभित्वे जानतो यदा कदाचिदनथेनिवृक्तिः €^ दीत।
साधनसामथ्योनुसारेण संमावितत्वादिव्याद--अभि्तधरिति । यत्तु श्रवणादीनां चश्चरादिवदृष्टफत्वमितिः शा |
तेषां विधानाददृषटदारापि सापनत्वमवयातवदवगततं॑वज्ञादीनामनियतकालफलानां ज्ञानसाधनतवविेश्च विधोतततेरनिय? ।
यत्त यक्घ(दीनां घटकत्वाद्ररितेपु श्रवणादिषु विच्याऽवदयंभाविनीति तत्र॒ म्रतिबन्धस्त्वस्य तरिता वण
आत्मनः श्रवणमपि दुष्करं वहूनामिलयाह--श्रवणायेति । कथंचन श्रवणेऽपि तत्फलं शानं स तक्ष
तत्र हेतुः---जाश्चयं इति । यथावदस्ातमनो वक्ताश्चर्योऽद्भतवत्कश्चिदेव संभवृत्ति । सम्यगाचायैसिदवपि तनुत
त्कताऽखाश्चयैः । तिष्ठतु साक्षाक्तारः कुशलेनाचा्येणानुदिष्टेऽपि शासरात्परोक्षतो शाताप्याश्चयं एवेलथः | त ध जना"
भियो रिङ्गमाह-गर्मस्थ शति । कयानुपपत्या शतिरिममरथं दर्दयति, तत्राह---नषहीति- । 4 आदिवदनियतत'
नतरेऽपि पियं साधयतीलत्र स्पृतिमाद--स्छताविति । श्रवणादीनां पौष्कस्येऽपि तिरि ्िेषनिवमो £
रस्वसिद्धेनानैकन्तिकफरत्वं तेषामित्युपसंहरति--तस्मादिति ॥ ५१.॥ विभ्ार्पे फे कारोकपष ध
दितः । संमति विथाफले मोक्षे कस्यचिदपि बिशेषनियमस्यामावं दरयति--पवमिति । विधाफरं दुक्तिविष्यः

एक्तिफलानियमाधि° 1 = रतप्रभा-मामती-भानन्दगिरीयवयास्यगरयपेतम्‌ । ८२३

यथा धनावरम्बिनः साधनवीयैविशेषादिद्रालक्षणे फल रेरिकामुप्मिक
तृतो विशेषप्रतिनियमो दष्टः । पये सुक्तिलक्षणेऽप्युत्क्षौपकपकतः दश्चद्िशथप्रनि म
खादिल्यादाङघाह-एवं मुक्तिफलानियम इति। न खलु मुक्तिफठे कश्चिदे्वभूतो
आदाङ्कितब्यः। कुतः-- तद बस्थावधृतेः । मुक्तयवस्था हि व | 4
हि सु्यवस्था नच ब्रह्मणोऽनेकाकारयोगोऽस्ति । एकलिङ्गत्वावधारणात्‌ “अस्थूलमनणु 1
३।८।८ ) "स पष नेति नेद्यात्मा' ( बू° ३।९।२६ ) "यन्न नान्यत्द्यति' ( छा० ७।२४।१) न
वेदमग्रतं पुरस्तात्‌ ( मुण्ड २।२।११ ) इदं सवे यदयमात्मा ( वृ० २।४।६) स वा एष महा-
नज आत्माजसेऽखतो ऽमरो ऽभयो ब्रह्म, (वरू० ४।४।२५) यत्रत्वस्य सर्वमात्मेवाम्‌ तत्केन कं पद्ये-
त्‌' (बू ४।५।१५ ) इत्यादिश्ुतिभ्यः । अपिच विदयासाधनं खवीयैविशोपात्खफल पव
विद्यायां कंचिदतिश्षयमासञ्जयेन्न विद्याफले सुक्तो । तच्छ साध्यं निलयसिद्धखभावमेव विद्यया-
धिगम्यत इत्यसङृदवादिष्म । नच तस्मामप्युत्कपषेनिकपोत्मको ऽतिशय उपपद्यते निष्ठाया
बरियात्वामावादुतछ्ेव हि विया भवति। तस्मात्तस्या चिराचरोत्पत्तिरूपो ऽतिशयो भवन्भेत्‌।

रन्नप्रभव्याख्या

ौमयासेमवात्संशये पूर्वपक्षमाह-यथेति। युक्तिः सविषा, फटवाद्वियावदतः कर्मनाध्या मुक्तिरिति फलम्‌ । पिदधानत
नि्विरोषत्वावधारणश्रतिबाधितमनुमानमतो ञानेकन्य्गवा मुक्तिरिति फलम्‌ } किव ध्रवपादितारलम्यद्वियायां केचिदति-
यम्य बियालभ्यमुक्तौ नातिशय इ्याद--अपिच धिद्यासाध्नमिति । ननु ब्रहमणे। नियगिद्धलादधिानिवत्त-
नयत त।पत्तेः,अनन्यत्वे चासाध्यत्वाकति वियाफठमिलत आद -तद्धीति। विययाभि्॑कततयेन वदमान एव सुतम.
व्यक्तिरवियानिव्र्तिरानन्दखसर्यस्फरति प्रतिवन्धकाभावतया विदयः साध्यते सा चानिवन्यिति न दरेवापतिः । अन््ेतु सा
हमानन्येखाहुः । नच साध्यत्वानुपपत्तस्तन्र विदयतियर्थ्यमिति वाच्यम्‌ । यदभावे यदमावत्तत्तत्ता यमिति स्रानात्यवोौ येकः
वतते । तथाच विद्याया अभावे ब्रह्मखल्पमुक्तेरमावोऽनशरूपा सपिदुवा्ति । अस्या अवियात्रा एन मुक्तिनास्तीति-
पवहारविषयत्वेन सुक्तयभावत्वात्‌ । तथाच विदां विना मुक्तिनास्तीति निभ रियासुपादतते। विवोदये च खतः सिद्रनिल-
ृतानर्थखप्रकाशब्रह्मानम्दात्मनावतिष्त इयनवयम्‌ । संप्रति विद्ायामनिरायाद्वररं यजति ~ नचेति। एकरूप विपये
मायां तारतम्थानुपपत्तेरियर्थः। कथं त पूर्वाधिकरणे वियाया विशेष उक्तः, वत्र तस्मादिति । गत्यामपि साम्या

भामतीव्यास्या
धावधृते; । मज्ञायुपकृतविदासाधनश्रवणादिवीमैतिशेषालिल तठ रि्ायाप्रदिकापमिकवटण
। यथा ताधनोतकनिकषीम्यां तटस्य व्रियाया रत्कषनिकपथं परिचापययापि गकसकनिक्ता सनात । तष
लपिहिकागुभिकललक्षणो विशेप उपपयते ब्रहमोपासनपतिपिकलव्धनमनि वयाया जीवतो परतवदयमवतियमानव पः
(ककमभ । तुस्मान्पुक्तावेव रूपतो निकमत्वमौ स्याताम्‌ । अपचि गणान निदनापकवतकपया तलि
सिक ददाविति पुकतेरपि वियाफटलादरपतशोतकीनिकरौ स्यातामिति परप उच ५ मृ्तमलत तवकश ।
॥ हि सापनविरेषाद्विशेषवद्ववति । मच पुक्तिब्रह्मणो निदस्यस्पावस्थानदधरुणा निन्य सती सा+ भूद
तरं आनन्दभिरीयव्यास्या
कपपकयक्ृतविरोपवती रवा नेति फरस्योभयथाद्ट साये प्रहतपित्ाकय्य धमम्‌
५९ मोक्ष कमेसाध्यतया पुरषाथौभिकरणापिद्धिः । सिद्धा तर न्यव १7111
भति । सुक्तिरुपचयापचयवती फललाद्धियवदियनुमानातस्नः ततपा्यलयायिगमासस्पायाविकन्‌षम (+ ह १
वाम मरति विभजते--न खल्विति । उकतधलमाने जायति कथमाद्‌ 4। मिलक्रति सक दूति । 1 1
(सवावधारण्चासविरोषाचननुमेति मत्वा सूत्रावयवमाद्मय व्याच--तदरुवस्थति ॥ मुनहिनाम १ ६ (ग्धा | क
{वगिरोधादवस्थालाज्नाप्रदवस्थावदसावपि निवृत्तिमती स्यादियाराक्राः वरदेति । १५५ व 8 (1
प पवाद्‌--नचेति ॥ न स्थानतोऽपीत्यधिकरणे निविशेषत्वमस्भूलाद ति 4 1
1 | काछोपयापनवार्म ठ विधेति 1 (विध ५ |
ए स्पबपि तो त व ४ 1 नं्रा--विद्यति । ^“
माधय 0 ॥ ध ध त त ताति जवनी यद- नयति । ५4 +
प्क 8 नातिशग्रोऽस्तीव्युक्तम्‌ । इदान विप मो्देतत्वना ५ भाः 1 भियाति, तवान्‌ प्विनि ।
याया विशेषो दारितः, तत्राह--तस {^.ति । युक्तावपि त।६ १८“ ` |

दयत दितिः । तेषा

मो निरि {4 ^]. [ ।

रुला शरणी निरूप
पगननुरततद्िर ननदन 110
[वा ई 1011.

(11

८२४ नरह्मसूतरशां करं माष्यम्‌ । [अ.दपारभ्म. १५६५

नतु मुक्तौ कुथ्चिदतिश्षयसंभवोऽस्ति । वि्यामेदामावादपि वत्फरमेवनियमाभावः कपपर
नदि सुकतिसाधनभूताया विधायाः क्ेणामिव मेदोऽस्तीति । सगुणा ठ पित
वराण्चसीरः" ( छा० २।१७।२ ) इत्यायासु शगुणावापोदवापवसादवेदोपपत्तौ सस्यामुपपचते यथासं
कलमेदनियमः कर्मेफलवत्‌ । तथाच सिङ्ददौनम-"तं यथा यथोपासते तदेव भवति, इति।
नैवे निगणाया विद्यायां गुणामावात्‌ 1 तथाच स्मृतिः--*नहि गतिरधिकास्ति कश्य चिः
त्सति हि गुणे प्रबदन्यतंल्यताम्‌ दति तदवस्थावधूतेस्तदवस्थावधृतेरिति पवाभ्यासोऽध्याय.
परिखमाधिं योतयति ॥ ५२ ॥ इति भमस्परमहेसपरिमाजकाचायश्रीमच्छंकरभगवरपाद्त
वारीरकमीमांसामाष्ये वृतीयाध्यायस चतुथः पाद; ॥ ७ ॥

[कि इ ।७।१॥ क कक च + णी , ^^ +^ [क क नी <. ^~ ^ ^^ ^^ ^^ ^^^^^ ^ ५१५५
११.१९.१५५...
क 001

गन्ञप्रभाव्याख्या
ने विलम्ब उक्तो न तारतम्यमिलर्थः । तर्हि सत्यपि ज्ञाने मुक्तौ विलम्बः किं न खादित आद- नत्विति] वामा
प्रतिबन्धाहीपोलत्तिविलम्बेऽपयुलयत् तमोनिग्रत्तिविलम्बादशेनात्सति नाने नाज्ञाननिग्रतो विलम्ब इति भावः \ किच कषु
पासनानां च गुणभेदेन तारतम्यात्फरुतारतम्यं युक्तम्‌ । नि्णविदायास्वेकल्पलाततफरेकम्यमिलाद वियामः
विना । स्पती कस्यचिननिमुणविद इत्यः । तस्माद्वियासमकारैव मुक्तिरिति सिद्धम्‌ ॥ ५२। इति श्रीमलरमहपत
जकाचार्यधीगोनिन्दानन्दभगवकृतौ शारीरकन्याष्यायां भाष्यरलप्रभारीकारया तृतीयसाध्याय चतुधैः पादः ॥ ४॥

आमतीव्याख्या

हेति । नच एवासतननिःलेपेशकमौशयम्रधयो विया विषान्‌? येन तदविरेषानमोधो विशेषवान्मवेद । मच धरे श.
दपर्षयो मेभ्राय कल्पते । नच चिरचिरेतादाठघादावन्तरेण तरियायःमपि रतो भेदः केथिदुपट्यते तसा सफ
सेन श्रुतेः । सयणायास्तु वियायाल्तततदरणवपेवापाम्यं तत्कागस्य करस्योकर्षनिकर्षी युज्येते । न च विदां एपायौष्
भवति । आगमत भवमुक्तिापितवैन काराययापद्टितत्‌ । तस्मात्तस्य पुत्तयवस्थायां रेकरूप्यवपृतेपृततिरणय एं
स्याविरेषो युक्त इति ॥ ५२ ॥ इति ्रीवाचसयतिमिभ्रषिरचित शारीरकमगवलयादमाष्यविमगि भूयां तृतीयाष्यस च
पादुः ५ ।
| आनन्दगिरीयव्याख्या
नि्ोलतिनान्तरीयकलेनानिानिवृत्तिसपा्या ुकतेवश्यकः्वादिलयः । सुक्तेनिविद्चेपतवे हेलन्तरमाद--विवयेति | एवस्पवदाणनः
सदाकारविधायां वि्ेषामायादनेकरूपफलोादकलायोगात्तः विरेषासिदिरिलथः । विायां भेदामव ्पथयति--नहीति ।
सगुणविचावदात्मविचाया मेदः स्यादियादङ्य विषयमेदाततत्र मदेऽपि नात्र विषयमेदोऽलीलाह--सगुणासिति । द्व
फलभेदे मानमाद--तथाचति । दा्टम्तिके वि्ेषमाद-- नैवमिति । तच्वविचाविरेषे गुणाभवि सृतिमाइ--तथाचत ।
कस्य चित्‌ नि्णविचावतः पुरुषस्य गतिः फलमिति यावत्‌ । तत्र न्यूनाधिकमावामवि हेतुमाह--सति हीति । पुनरेवम
, तदवस्थति । तदेवं मुक्तेनिरतिशयत्वा्न कामसाध्यतति युक्तं पुरुषाथीधिकरणमिति माव; ॥ ५२ ॥ इति ्रीमलसमदपिज्षन
भ्चान्पूखयपादमिप्यमगवदानन्द शनत दारीरकमाप्यविभाने त्यायनिर्णये वृतीयाध्यायस्य चतुः पादः ॥ ४॥

(त +
॥ इति तृतीयाध्यायस्य निरीणविद्याया अन्तस्गबदिङसाधनविचारस्प पदः ॥

॥ इति श्ीमद्रहयसु्रशाकर म्य लाधनाख्यस्तृतीयोऽध्याय ॥

.

०

न

५ चिरोधिकार्योदय एत पूरमध्वस दूति मतमाश्रिल यय वरिधाजन्भेति सामानाधिकरण्यम्‌ ।

ब्रह्मसूत्रश्ांकरभाष्यम्‌।

नप

रलप्रभा-भामती-न्यायनिर्णयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ ।
अथ चतुर्थोऽध्यायः ।
आचरत्तिरसक्रदुपदेरात्‌ ॥ १॥

( मे अधिकरणम्‌ भअवणाद्याः सकर्कायां आवया बा सङ्यतः ॥ शाख्ारथस्तावता सिष्येस्पयाजादौ सदत्छृतेः ॥ १ ॥
द आवया व्ेनान्तासे तण्डुलान्तावघातवत्‌ ॥ षृटेऽघ्र संभवलयथे नादं कल्प्यते जुधेः ॥ २ ॥

तृतीयेऽध्याये परापरा विद्यासु साधनाध्रयो विचारः प्रायेणाल्यगात्‌। अथेह चतुथे फला-
भ्रय आगमिष्यति । प्रसङ्गागतं चान्यदपि किचिशिन्तयिष्यते। प्रथमं तावत्कतिभिधिदधि-
करणेः साधानाभ्रयविचारशेषमेवानु सरामः । "मात्मा वा अरे द्र्टभ्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो नि-
दिभ्यासितव्यः' ( बृ० ४।५।६ ) (तमेव धीरो विक्ञाय प्रकषां कुर्वीत" ( ब्रृ° ७।४।२१ ) 'सोऽन्वे-
एवय: स विजिक्ञासितव्यः' ( छा० ८।७।१ ) इति चेवमादिश्रवणेषु संहायः--कं सङृत्परत्ययः

«^~^~^~^~~~~--~^+~--^~^~- ~~

रज्नप्रभाव्यास्या
यज्ज्ञानाजीवतो सुक्तिर्त्कान्तिगतिवर्जिता । लभ्यते तत्परं ब्रह्म रामनामास्ि निर्भयम्‌ ॥ १ ॥

ॐ । आघृत्तिरसङृदुपदेशात्‌। साधनं निरूप्य फलं निरूप्यत इदयप्यायथेरदतुफलभावं संगतिमाद-- तृतीय इति ।
"रपरसङ्गेनोत्तान्तिरविरादिमारमश्च विचार्यत दयाह--प्रसङ्गेति । पूवं सक्षदिव श्ुयुक्तं संन्यासादि साधनं चिन्तितं,
प्रति फलार्थापत्तिगम्यमाद्रत्यादिकमघाशटेषाधिकरणा्याक्‌ चिन्यते, तदारभ्य जीवन्सुक्तिस्ततो द्वितीयपादे उक्कान्ति-
तृतीये अ्चिरादिमार्भस्य गन्तव्यस्य च निर्णयश्वतु्ं ज्ञानोपासनयोः फ़लनिणय इति परादार्भविचेकः । आद्याधिक्ररणम्य
विणादिसाधनं विषरयमनूय द्वेधानुष्ठानदर्शनात्संशयमाद-- आत्मा वा इति । ्रोतात्मधीसाधनफठविचारात्मकत्वात्यवा-
करणानां श्रतिज्ञालञाभ्यायसंगतय उक्ताः। तत्ततयदा्थसंबन्धाततत्तपादसङ्तिः । मोघ वि7पामाववन्छूवणादूवावृ्तििरेषो

भामतीष्याख्या
नाभ्य्यौ इह्‌ सन्तः खयं प्रवृत्ता न चेते शक्याः । मत्सरपित्तनिवन्धनमचिकिस्यमतोचकं चैषाम्‌ ॥ १ ॥
शङ्के सप्रति निर्विशद्मधुना स्वारा्यसीस्यं वहतेन्ः सा्द्रतपःस्थितेषु कथपयुद्रेगमभ्यष्यति ।
यद्राचरपतिमिधनिरमितमितव्याल्यानमतरसपुदरेदान्तावििकवतितमवाः सर्गयभी निशः ॥ २ ॥
आचरत्तिरसरूदुपदेश्षात्‌ । साधनाव्ठानपूरवकवाककतिदधेकियक्रमण पिषमिणोरपि तद्विचारः कभभ तृती
ऽध्याय इति । पुकतिलक्षणस्य फटस्यायत्तपरोक्षलाततद्थीनि द्धनशरवणमनननिविष्यामनि सोयमानान्यदाभीनीति
पदियानमनदेयानि न तु ततोऽधिकमावकैनीयानि प्माणामवत्‌ । यत पुनः मकृदपद उपनीता त रोगः
यानादिवदिति प्रा उच्यते । ययपि परक्तिरटवयी तथापि तवामनागरिेच्छेदेनालनः स्वरूपवस्यानटक्नणावास्तसवः ्रुति.
नन्दगिरीवब्याग्या ध.

पूव्यायान्तिमाभिकरणे मोक्षि प्रतिनियमामवो रः | सुरति मोधरोपभिकवियासानपु (1
पग--भवृत्तीति । परवोत्तराध्याययोः संबन्धं देतुदेतमद्वाषं व ानीयमयमद वि दृतीम इति )
नाव प्रथिभेल्ुक्तम्‌ । साधनाथीनघ्वात्फलसिद्धेलद्विचारयोरपि युक वध्मिलायभरानाद अपेति । त
प्थायाङ् फलोक्तिमसङ्गेन तदुक्तिरपि मनिष्यतीलयाह--प्रसङ्गति । ५५५५५५५१ 0
तयं दौयन्वान्तरसंबन्धमाद- श्रथममिति । साक्षात शुकतं साधनं [तितम्‌ । भना ^ १५ ध ॥
कत तदौप्यायत्ता च तच्चिन्ता फलाध्याये संगतैवेति मावः । परथमापिकसय ५५१५ संशवमाट-- रमति । >

१०४ र

८२८ मक्षसूत्रश्षाकरभाष्यम्‌ । [अ.४पा. १अ द्‌
वाक्यं सषृच्छयमाणं ब्रह्मात्मत्वप्रतीतिं नोत्पावयेत्ततस्तदेवावरघय |
भ्रस्यारा स्यात्‌ । अथोच्येत न केवलं वाक्यं कंचिदर्थं साक्षार्कत दाक्रोत्यतो युस
घाक्यमनु भावयिष्यति ब्रह्मा्मत्वमिति । तथाऽप्यादृस्यानथक्यमेव । साऽपि हि यु
सृत्वेव खमर्थमनुभावयिष्यति । अथापि स्याद्युक्व्या वाक्येन च ।
कषान क्रियते न विरहोषविषयम्‌ । यथास्ति मे हदये शुमिव्यतो वाक्याद्वाश्रकम्प
शूलसद्धावसामान्यमेव परः प्रतिपद्यते न विशेषमनुभवति यथा स पव शूली । विशेषानु
भवषश्चाषिद्याया निवतैकस्ततस्तद्थाघृचिरिति चेत्‌ । न । असङूदपि तावन्माभे क्रियमाणे पि
दोष्विश्षानोत्पत्यसंभवात्‌ । नहि सङृत्प्रयुक्ताभ्यां शाखयुक्तिभ्यामनवगतो विषः शतशत.
ऽपि भयुज्यमानाभ्यामवगम्तुं शक्यते । तस्माचदि शासुक्तिभ्यां विशेषः प्रतिपादते यदि
वा सामान्यमेवोभयथापि सरृतधचरत्ते पव ते सखका्ये कुरत दव्यारत्य नुपयोगः । नच
सङ्त्पयुक्ते शाखयुक्ती कस्यचिद्प्यलुभवं नोत्पादयत इति शक्ष्यते नियन्तुं विचिबग्रहत्वा-
त्पतिपत्तृणाम्‌ । अपि चानेकांशोपेते लोक्षिके पदाथ सामान्यविरोषवयेकेनावधानेनकमंश-
मवधारयल्यपरेणापरमिति स्यादप्यभ्यासोपयोगो यथा दी्ैपरपाठकग्रहणादिषु । नु
निर्विशेषे ब्रह्मणि सामान्यविरोषरहिते चेतन्यमात्रात्मके प्रमोत्पत्तावभ्यासापेक्षा युक्तेति ।

~ ~ ~~~“ ~^ ज 1 ++ <^ ^~ ~ ~+“ ^-~-~---~ ~“ ~ ~ ~~~ ~~~ ~ ^-^ ^~ ~~~

॥ 1

रन्नप्रभाष्यास्या
कावपीयर्थः । वाक्ययुक्तिभ्यां परोक्षज्ञाने जतेऽप्यपरोक्षषानार्थमात्रत्तिरिति शडते--अथापि स्यादिति । तेः पर.
क्ज्ञानहेदुत्वखाभाव्यादादृतावपि न साक्षात्कारः सादिति परिहरति-नासरृदषीति । यदि तयोः साक्षाकासाः
मभ्यं यदि वा परोक्षज्नानसामभ्यैसुभययाप्याग्ृस्यनपेकष्ाह-- तस्मादिति । प्रमातृवैचित्याद्पयाृ्यनिवम इवाह-
नचेति । प्रमेयस्यानंशतवाच तयेदयाह-भपिचेति । द्विविधो ह्यधिकारी स्यात्कधिजन्मान्तराभ्यासानिरससमसार,
भावनादिप्रतिबन्धः कचित्तु प्रतिबन्धवानिति । तत्रायं प्रया्रृत्तरानर्थक्यमिष्ट, द्वितीयस्य तु प्रतिबन्धनिरासाय तदषी
भामतीव्याख्या

तया सदहातुवरत्तेरविरोधात्‌ । विरोधे वा तस्य निव्यतवान्नाविधोदीयेत कुत एव तु तेन सहाुवर्तैत । तस्मा्तनिधृत्तमे आगनतुतसपः
त्कार एषितव्यः । तथाच प्रययातुवरत्तिरथवती । अधेप्ता सरवपूर्वोक्तक्षेपेण प्रत्यवतिष्ठते न । आवृत्तावपीति। न तह योपि
मवाक्याथप्रल्ययः शतशोऽप्यावतंमानः साक्षाकारप्रमाणं स्वविषये जनयति । उतपननस्यापि तादशो टृषव्यभिचारखेन प्रवाद्‌ ।
बरह्मात्मत्वभ्रतीति ब्रह्मामसाषात्कारम्‌ । पुनः शङ्गते- न केवरं वाक्यमिति । अधप दूषयति-तथाप्यावृ्यानः
थक्ष्यमिति । वाक्यं चेदुक्त्येश्ं साक्षात्काराय प्रभवति तथा सति कृतमाध्रया । सक्््रत्तस्ेव तस्य रोपपक्तिक प
रकतैव्यकरणादिति । पुनः शङ्कत--अथापि स्यादिति | न युक्तिवाक्ये ताश्चात्कारफले प्रत्यक्षस्येव प्रमाणस्य तकटतद्‌ ।
ते तु परोक्षाथौवगाहिनी सामान्यमात्रमभिनिषिरेते न तु विषं साक्ष्कुरत इति तद्विशेषताकषाकारायाृत्तिरपस्यो । ¶
हि सत्कारदीषेकालनैरन्तयेतेविता सती द्टभूमिधिजेषपताकषात्काराय प्रभवति कामिनीभावनेव सरेणस्य पुं इति । भ
म | असकृद पीति | स तल्वयं सब्षुतव्कारः शा्लयुक्तियोनिव्‌ स्याद्धावनापात्रयोनिवौ | न तावलरोकामागिक्नषर वृष
` युक्ती साक्षाकारलक्षणं प्रयकषप्रमाणफलं प्रसोतुमहेतः । न खलु कुटजबीनाद्रदाङ्करो जायते । नच मावनाप्रकरपपपतजनमपरेषतः
मामपि ज्ञानं प्रमाणं व्यभिचारादियुक्तम्‌ । अष्टिप्ठा स्वपश्चपुपसहरति-तस्माद्यदीति । जषता
सङत्प्वृ्त दति । कथित्वलु शद्धसत्वो गभेस्थ इव वापदेवः श्रुता च मत्वा च प्षणमवधाय जीवालनो बरह्मामतमदभव
ततोऽ्यावृत्तिरनधिकेति । अतश्चवृ्तिरनर्थिका यभिरशस्य प्रहणमग्रहणं वा न तु व्यक्ताव्यक्ते सामान्यविशेष

आमम्दगिरौयष्याख्या भयेति । इषि

दिवाक्षयं न खाय साक्षात्तारक्षममिलयथंः । ` युक्तिपरसंख्यानसदितं वाक्यं खयं साक्षात्कारं जनयेदिलाह-- भथ < क
लमुपेत्ागर्त परत्याह--तथापीति । आाृततेरथ॑वस्वं समथयमानः स्वयूथ्यशवोदयत्ति-अथाकीति । तदेव दथ 4
यथेति । शलविशेषस्यानुमवायोग्यत्वदिवमिलयारङ्कयाह--यथेति । भस्तु॒ प्रस्तुतेऽपि सामान्य | हि
त्याशङ्कथाह्--विशेषेति । स श्तर्दिं भावनाजन्यो वा शाखयुक्तिजन्यो वा. नायस्तस्यामानजन्यलवेनाविध 8
मघ्वा दवितीयं प्रतयाह--नेति । प्रलक्षातिरिक्तस्य न साक्षात्ारदेतुतेयथः । रकिष्व युक्तिवाक्य साक्षात्ते तद शी
चेदादृत्यानर्थक्यम्‌ । दितीयं निराह- नहीति । सामभ्यौसामथ्यवोर्तयान्वययुपसंहरति-तस्ादिति ह तदार
साक्षात्वारेु्वोपगमेऽपि व्यथांृत्तिरिलयाह--नचेति । मानखभावानुपतारेणादृ्यानरथक्यमुक्ा ४
क्यमाह--भपिचेति । यं कंचिद्भिकारिणं प्रति श्रवणायावृत्त्यानथैक्यं चोपते सवीनेव वा प्रतीति विक ।

अवृत्यधि° | रलप्रभा-मामती-आनन्द्गिरीयव्यार्यातरमपेतम्‌ । रा

सत्रोच्यते--मवेवाबस्यानथक्यं तं परति यस्तर्वमसीति सष दुक्तमेव ग्र्या? मत्वमनुभषित
दाक्कयात्‌ । यस्तुन शक्रोति त॒ प्रत्युपयुज्यत पवाचृत्तिः । तथाहि छान्दोग्ये कि
भेतकेतो' ( छा० ६।८७) इत्युपदिर्य “भूय एव मा मगवान्वि्षापयतु' ( छा ६।८।७ )
इति पुनः पुनः परिचोद्यमानस्तत्तदाराङ्काकारणं निराकृलय तत्वमसीव्येवासरूदुपदिशति ।
तथाच श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः ( वृ० ४।५।६ ) इत्यादि द्दिीतम्‌ । ननूक्तं
सष्च्छतं चे्तस्वमसिवाकयं सखमथेमनुभावयितं न शाक्तोति तत आव्यैमानमपि नेच राक्य-
तीति ॥ नेष दोषः ॥ नहि रष्टेऽयुपपन्नं नाम । रद्यन्ते हि सरृच्छुताद्ाक्यान्मन्द प्रतीत चा-
कयाथंमावतंयन्तस्तत्तदाभासग्युदासेन सम्यक्प्रतिपद्यमानाः । अपिच तर्थमसीत्येतदवाकषयं
त्वंपदाथेस्य तत्पदाथभावमाचे । तत्पदेन च प्रतं सद्रह्यक्षित जगतो जन्मादिकारणम-
भिधीयते सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ( ते० २।१।१ ) 'विक्षानमानन्दं व्रह्म" ( यृ० ३।९।२८) "अदृष्टं
द" ( बू ३।८।११) अविज्ञातं विज्ञातु" (० ३।८।११) 'अजमजरममरम 'अस्थूल-
मनण्वहखमरदीधेम्‌ः ( बरू० २।८५८) इत्यादिशाखप्रसिद्धम्‌ । तत्राजादिष्ै्जन्मादयो
मावविकारा निवर्तिताः । अस्थूलादिशब्दैश्च स्थौल्यादयो द्रव्यधमौः । विश्षानादिष्यैश्च
चेतन्यप्रकाज्ञात्मकत्वमुक्तम्‌ ¦ पष व्यावृत्तसवसंसारधमेको ऽनुभवात्मको ब्रह्मसंश्षकस्तत्प-
दार्थ वेदान्ताभियुक्तानां प्रसिद्धः । तथा त्वंपदार्थोऽपि प्रयगात्मा धोना देहादारभ्य प्रत्य-
गात्मतया संभाव्यमानश्चतन्यपयैन्तत्वेनावधारितः। तत्र येषामेतो पदाथीवक्षानसंशयविपय-
। ~. रज्जप्रमाग्याख्या ।
समाधत्ते--अत्रोच्यत शति । आघ्रत्ेः प्रतिबन्धनिरासार्थत्वे लिङ्गमाह- तथाहीति । यथा पडजादिखरमेद्राक्षा-
कारशक्तमपि ध्रोत्रमभ्यासमपेक्षते तथा त्रह्मात्मसाक्षाव्छारशक्तं वक्यं तदयेक्षमियनुभवमाधरिलयाह- नहि ष
$नुपपक्नं नामेति । तत््वंपदलक्ष्यार्थसय दु्बोधत्वाज्ञान्रयुक्तसंशयरादि प्रतिबन्ध संभवाततदरुंसायष्रतिरेएव्येति = वाच्य-
रक््यविवेकपूर्वकमाह--अपिचेव्यादिना । यदुक्तमनशत्वात्ममेयसवरत्यानर्थक्रयमिति, तत्राह-यश्चपीति । अरो
भामतीष्याख्या
अह-अपि चानेकांदोति । समाधत्ते--अघ्रोचयते भवेदावृत्यानथक्यमिति। अयममिसनिः-- सव्यं न बरहमसक्षा
कारः प्नादागमयुक्तिफलमपि तु युत्तयागमभज्ञानाहितसस्कारसचिव चित्तमेव त्मणि स्रात्कारवतीं वृदधवरति समवत्तं । ता
च नाठमानितवहिताक्षातकारवस्ातिमवेनाप्रमाणं तदानीं वहिम्वलधणस्य परोक्रलात्दातनं तु तरह्मलरूपथोपापिस्ीतस्य
नीस्यापरोक्षतम्‌ । नहि शद्धबुदधलादुयो वस्तुतस्ततोऽतिसियिमे । जीव एव तु तत्तदपापिरहितः शद्धादिवभानो वरघि गम्यत ।
नच तत्तदुपापिविरहोऽपि ततोऽतिस्यिते । तस्मायथा गान्धपमशाखाधज्ञानाम्यासाहितसस्कारः स्निषन श्रोत्रेण पदूनादि्वरः
्ममूच्छनामेदमध्यक्ेभकवते एवं वेदान्ता्जञानादितसंस्कारो जीवस्य ब्रह्मलमावभन्तःकरणनति । यस्तस्वमसीति सङः
दुक्तमेवेति । शला मला पणमवधाय परभवीयाम्यासजाततंस्कायदिलयभधः । यस्तु न टाक्तोतीति। प्रामवीगत्रह्मान्याः
परहित शवरैः । नहि दृ्टेऽनु पपन नामेति । यत्र परोक्प्रतिमापिति वाक्यार्थत । 1 | तत्र |
मननोत्तरकाल्माध्यासतनाम्यासनिकपरकैकमजत्नि प्रययगरवहि सश्रकारावभ व्यनितरतम्य प्रणि कव कथमः । १६१
वत्यमात्रस्यार्थेऽपि न द्रागिलेव प्रयय इव्ुक्तम्‌ । तचमसीति तु वाक्यमलयन्तदृहूपदाधं ८ पदायत्तातपू क वा
द्रागिव प्रवते । किंतु विकम्बिततमपदाभ्ञानमतिपरिटम्नेवयाह--अपिच तत््रमसीलयतद्वाक्य त्वप्काधल्यत ।
आनन्दमिरीयष्याख्या
मचमङ्गीकरोतति-- भवेदिति । त्रहममोऽपरेकषलादात्यल परोकरोभिते भामाणामोगदमि [१
पि्वमवेलयैः । दवितीयं दरूषयति--यर्त्विति । व व अनुमयानुतागण पर्किरति
तथाहीति । सूत्रङृतापि शिङ्गमङ्गकृतमिलाह--तथचेति । पूर्ववारी स्वोक्तं सारथि नन्वत । "न, न
नेत्यादिना । कथमादृत्तरथैवतछं दृष्ट यन नानुपपत्तिः, तत्राह--दइग्न्ते हीति । १ ४
इशनतवादाकृ्या क्रमेगैव धीरिति देखन्तरमाद---अपिचेति । दत त सावनम्‌
पलयमिक्ति । अजमित्यादिवाक्यस्या्थमाह--तत्रेति । सस्यूलदिवाव्यखमान्‌ नस्वृ यं ल्यं य सप्ममाणयुवता घंपद
मद--विज्ञानादीति । शरेति तदये विद्रदनुभवमपि प्रमाणयति --एष व रिनति पेषः । चानामैतौ
धमपि त्रिभज्य ददौयति--तथेति । अवधास्ति योऽयं विक्ानमयः पभय ध व । भारोपित-
दाथ तथापि कथमादृत्तरथंवच्तं, तत्राद--तत्रति । यतत मेयस्यानं शत्वादवृस्थन५१५।म(त) |

तविशपा(पितिविनप नसवापरोकरी-
[यथः । नत्र श्रौतं निक्रमाह~~

८३० मह्मसूत्रशांकरभाष्यम्‌ । [ज. ४ पा. १.

यप्रतिषद्धौ तेषां तत््वमसीयेतद्वाकयं खाय प्रमां नोत्पादयितं शाक्तोति पवाथकषानपूर्वकताह
कयाथस्थेत्यतस्तान्मयषटग्यः पदाथैविवेकपरयोजनः शाखयुकल्यभ्यासः । यद्यपि च तिप
तव्य आत्मा भ तस्िन्बहंशात्वं देहेन्द्ियमनोडुदधिविषयवेदनािरक्
ततैकेनावधानेनेकमंशमपोहत्यापरेणापरमिति युज्यते तत्र क्रमवती प्रतिपत्तिः । त
मेवात्म्रतिपत्तेः । येषां पुनर्निपुणमतीनां नाक्षानसंशयविपर्थयलक्षणः पदाथैविषयः ।
म्धोऽस्ि ते शक्कुषन्ति सछृदुक्तमेव तस्वमसिवाक्याथंमनुभवितभिति तान्धलयावृच्यान
क्यमिष्टमेव । सङृदुत्पननैव श्यारमप्रतिपत्तिरविद्यां निवर्तयतीति नात्र कश्चिदपि ्रमोऽभु-
पमम्यते । सत्यमेवं युज्येत यदि कस्यचिदेवं प्रतिपत्तिर्भषेत्‌ । बरवती शात्मनो दुःखितादिर
तिपत्तिः। अतो न दुःखित्वा्यभावं कश्चित्प्रतिपदयत इति चेत्‌ । न। देदाद्यभिमानवहुलि-
त्वाद्यभिमानस्य मिथ्याभिमानत्वोपपत्तेः । परत्यक्षं हि देहे छिद्यमाने दश्यमाने वाऽहं छि श
इति च मिथ्याभिमानो ष्टः । तथा वाद्यतरेष्वपि पुत्रमित्रादिषु संतप्यमानेष्वहमेव संतप्य
इत्यष्यारोपो दष्टः । तथा दुःखित्वाद्मिमानोऽपि स्यात्‌ । देहादिवदेव चैतन्या दरहिरुपलभ्य,
मानत्वाहुःखित्वादीनां सुषुप्तादिषु चानयुदृत्तेः । चेतन्यस्य तु सुषुसेऽप्यनुचृत्तिमामनन्ति प
श. " त ~ = = "च
पितांशनिरासाय न मे देहो नेन्दियमियभ्यासो युक्त इयर्थः । वाक्यार्थञाने सति कथमस्यासनियमः, प्रमाहनघाम।
सायोगाज्ानिनः श्रवणदिनियमायोगन्चयत आदह--तच्विति । ज्ञानास्रगेव श्रवणादिव्यापारनियमनं कियत इ ।
अधिकं शह्िुसुक्तमनुवदति- येषामिति । अपिकं शङ्ृते-सद्यमिति । दुःखित्वप्रयक्षविरोधादराकयदिवयभनत
र्थः । प्रक्ष्य भ्रान्तित्वादविरोध इयाह- नेत्यादिना । दुःखादयो नात्मधरमाः रदयत्वाहैहादिवत्‌ › नाप्यात्षलवह्यः
आत्मनि सलयप्यननुदृत्तित्वाद्यतिरेकेण चेतन्यवदियर्थः । निरदुःखे चिदात्मनि दुःखादिधियो प्रान्तित्वा्रक्याथानुभवे
भामतीष्याख्या
स्यदेतत्‌ । पदृथेस्सगौतसा वाक्याथैः पदा्जञानक्रमेण तदधीननिरूपणीयतया कमवस्रतीतिरज्यते । वरह तु नितिन
एनानात्वपदाथेकमिति कस्यालुक्रमेण कमवती प्रतीतिरिति सक्रदेव तदृद्येत न वा गृयेतेयुक्तपिल्यत आह्-य्चपि च
प्रतिपत्तव्य आत्मा निरंश इति । निरंशोऽयहमपरोभोऽ्यासा तततदेहायारेपग्युदासाम्यापरावानिवालन्तपरेष घ्र ।
ततश्च वक्याथेतया कमवलत्यय उपपद्यते । तक्किमियमेव वाक्यजनिता प्रतीतिरातमनि तथाच न स्षालतीतिरामयनग-
फरत्वादस्या इत्यत जआह-तत्तु पूवेरूपमेवात्मप्रतिपत्तेः सध्षातकारवलयाः । एतदुक्तं भवति- वाकाः
मननोत्तरकाला विशेषणत्रयवती भावना ब्रह्मता्राक्ताराय कल्पत इति वाक्यार्थप्रतीतिः ताक्षाक्तारस्य पह्पमिि । $
इते--सत्यमेवमिति । समरोपो दि तचप्रलयेनापोयते न तखप्रलयः । दुःलिलादिपरलयश्रासनि सरं तवेदा
इत्यबाधितत्वातससमीचीन इति बलवान्न शक्योऽपनेतुमिलय्थः । निरकरोति- न । देहाद्यभिमानवदिति। नदि वषं पेष
दत ह्येतावता ताचिकलम्‌ । देहामाभिमानस्यापि सत्यलप्रपङ्गःसोऽपि सर्वेषां सर्वदोत्पयते । उत्त चास्य तव तोप
बधनमेवं दुःलितवायमिमानोऽपि तथा । नहि निलशचदधवुदधस्वभावस्याप्मन उपजनापायधर्माणो दुःखशोकादय आसानो भक
हन्ति । नापि धमोः, तेषां ततोऽलन्तमिन्नानां तद्मापपततेः, नहि गौरशवस्य धर्मैः संबन्धस्यापि व्यतिरेकव्यतितकाग ध
न्धासबन्धाम्यां च विचारातदत्वत्‌ । भेदमिदयोश्च परस्परविरोपेनैकतरासभवात्‌। इति सर्वमेतदुपपादिते द्वितीयाय । पद
देहादिवदेषव चेतन्धाद्वहिरूपरभ्यमानत्वादिति । श्च दुःसिलादीनां न तादाल्यपिलाह--सुपुषाि।
आनन्द गिरीयव्यास्या
ग्यावर्टयशबाहुल्यात्रमवच्वं प्रतिपत्तेरथंवदित्यथः । तच्वमसिवाक्यादहनरह्मेतिवाभ्यारथज्ञाने सति (
ततिति । क्रमेण जातं पूर॑चानमाप्मपतक्षात्करापत्ैकालमेव ततोऽसंभावनादिनिराससदितवाकयोत्यतक्नाक्षात
ेक्षेयथैः । मन्दमध्यमो प्रति साक्षात्कार तपू श्रवणाावृत्तेरथवच्वमुक्तम्‌ । शदानीमुत्तमं ्रयादृ्यानकययु
येषामिति । उतयन्नाऽपि धीरादृत्तिमेक्षते फकयेलयाशङ्कयादइ--सङ्कदिति । उन्न शाने यदावृ्यानथक्य 7 वाद्रनिप
सत्यमिति । वाक्यादीदृसी धीः सदिलादाङ्भुयाध्यक्षादिवितेषान्मेवभितयाद-- बह्वतीति । सा ४ ॥)
लयानङ्कयाद--अत हति । दुःखित्वादिप्र्यस्य सवदा स्वेषामुत्पधमानस्य वलवच्वादेव विचोच्छेयलायोगातन भ्रान्ति ० |
विधस्यापि देहत्माभिमानख भरन्तित्वाहुःखित्वाथमिमानस्यापि युक्तिवाधितख ्लसिदविलाह ना सि | धः
मर्दन्ताम्यां सपषटवति- पर्क्षं हीति । दःखादयस्तसतो नात्मधमा तैधत्वाससंमतवदिति दाधनतिकन न
भिचारितवाच्च दुःखादीनां सूपादिवत्तसवतो नात्मषमेतेल(द--सुुतेत्रि । तिं चैतन्यमपि न त

¶

क

कथं क्रमेय
नासेव

विणो
(148

आलल्रोपासनाधि° ] रलप्रभा-भामती-आनन्दगिरीयव्यास्यात्रयोपितम्‌ । ८२३१

तन्न पयति प्यन्वे तश्र पदयति' ( बृ० ५।३।२३ -सविनिमक्तेक
चैतन्यात्मकोऽहमिव्येष आत्मानुभवः । न ०५५ ध ।
तथाच श्रुतिः-- कि प्रजया करिष्यामो येषां नोऽयमात्मायं लोकः ( च० ४।४२२ ) त
विदः कतेव्याभावं दशेयति । स्मृतिरपि--्य्त्वात्मरतिरेव स्थादात्मवृस्शच मानन; । आत्म.
नयेव च संतुष्टस्तस्य काय न विद्यते" ( गी० ३।१७) इति । यस्य त॒ नेषोऽनुभषो द्रागिव जा-
यते तं प्रत्यजुभवाथे पवावृत्यभ्युपगमः । तत्रापि न तत्वमसिवाक्यार्थात््च्याघ्यावृन्तौ भ्र
वतयेत्‌ । नहि वरघाताय कन्यामुद्धाहयन्ति । नियुक्तस्य चासिन्नधिकतो ऽह कलौ मयेदं
कतेव्यमित्यवदयं ब्रह्मपत्ययाद्विपरीतप्रत्यय उत्पद्यते । यस्तु खयमेव मन्दमतिरपरतिभानास्त
वाक्यार्थं जिहासेत्तस्येतसिक्नेव वाक्यार्थ सिरीकार आवृत्यादिवाचोयुक्ल्याभ्युपेयते । तसरा-
त्परबरह्मविषयेऽपि प्रत्यये तदुपायोपदेरेष्वावृत्तिसिद्धिः ॥ २॥

आत्मेति तूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति च ॥ २॥
$, शत्रा स्वान्यतया ब्रह्म प्राह्यमारमतेयाथवा ॥ अन्यत्वेन बिजानीयादुःख्यरःखिधिरोषलः ॥ १ ॥
( श + =
॥

जओपाधिको विरोधोऽत आत्मत्वेनैव गृह्यताम्‌ ॥ गृहणन्येवं महावाक्यैः स्वकिप्यान्प्राहयम्ि च ॥ २॥
[1 ।
न विरुष्यत इत्याह- तस्मादिति । अनुभवे जतेऽप्याव्रच्यायनुष्ानं क्रि न सखादियत आद- न श्चेवमिति । रतिः
फामः आत्मकामतया तृप्ति विंषयतृष्णाक्षयः तेन संतोषे आत्मानन्दानुभव इति मेदः । नन्वा्रप्तौ नियोगास्यप्रततिकौर्या तथां
च निथुक्तत्ववुदधेरकत्र।त्मधीनं स्यादित आह-तच्रापीति । आग्रच्यभ्नुपगमेऽप्यकतीहमिलनुभवासमच्यव्य गुरुरन्यो वा
नियोगान्नप्रवर्तयेदुक्तदोषादिलथैः । कथ तर्हि प्रृत्तिरिलयत आद--यसत्विति । अप्रतिभानादसंभावनादिनेशैः। शिष्य-
वु्नुसारेण श्रोतव्यादिवचोभिः प्रधानसिव्यर्थम्रत्याद प्रवर्वयेदिल्थैः ॥२॥ आनेति तूपगच्छन्ति प्राहयन्ति च।
पूर्वत्र ध्यानदेराग्रत्तिरुक्ता तामुपजीन्य तत्तवज्ञाना्थं ध्यानात्रत्तिकाटे किमहं व्रह्मति ध्यातव्यमुत मलत्खामीश्वर ददक्रयभेद-
भामनीव्याख्या ।
, चेति । स्यतत । कस्मादूठुभवाै एवयम्यूपगमो यवता तव्यः श्रोतव्य इत्यादिमिस्तसमिवतयविषयादुन्यगिवतृति-
वषरास्यत इयत आह--तत्रापि न तच्वमसिवाक्याथीदिति । आला वा ऊर दर्वय स्ला्त्पपिषियं दर्शनं विषरी-
| ग्रत । नच तसखमसिवाक्यविषयादन्यद्‌ासमदशैनमाम्नातं मनोपक्रम्यतै मेन चोपसदियते म वाक्याधः । सदैव सोम्पेदपिति
भोपक्रमय तत्वमसीययुपसहत इति स एव वाक्याधः । तदितः परव्याव्याृतिम्यत विदधानः प्रधानमङरैन ब्रिहति । वरो हि कम-
णामितरयमाणलवतसप्दानं प्रधानम्‌ । तमुढहिन कर्मणङ्गिन न पिदस्तीति । नन्‌ विपिपपानवद्वाक्यश्य न भूताभ्ानलं शूत-
स्वथ्तदङ्गतया प्रत्याय्यते । यथाहुः “चोदना हि भूतं मवरन्तम्‌" द्यादि शावरं वाक्यं व्या क्राणा ---कायमदमतगमयन्ी चो-
दना तच्छेषतया भूतादिकमवगमयति' इलयाशङ्खयाह-- नियुक्तस्य चास्िन्नधिृनोऽहमिनि । यथा नादधूनाधपवमिता
वेदान न कायैविधिनिष्ठाप्तथोपपादितं (तत॒ समन्वयात्‌" इत्यत्र । प्रसयुत वरिपिनिणते मनिविगदधल्योतपादन्मक्तिविःनृचमवस्ये
लेम्पुञ्चयमात्रमत्ो्तपिति ॥ २॥ आत्मेति तूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति च । मरय त्ममीनयाद्राः श्रवः समारिः
आनन्दगिरीयनव्याख्या

याशद्वाद--चैतन्यस्येति । दुःखित्वादिधामिध्यामिमानय्ेतन्यमेवाव्यमि नारिस्वरूपरमिति न्थ 06 यथी.
कानुममे वाभ्यादविशुदधेऽपि किमिलयवृ्िनष्यते, तत्राद--नचेति । तसादवानुभवा्ृतकतयनयत्र मानम्‌।१--तथ ।
रतिरासक्तिस्तत्फलं तृकनिस्तृतेरपि फलं संतोष इति भदः । यत्त साक्षात्त रातूतमवृततर्‌थवस्वमुक तदवति च्या (0
स्येति । द्रागिति करिति, नियोगवलादावृततौ प्रदरततेनियोगाथवृततिनातिमवा््रलयासत्रुयार--- तत्रापीति । शााति्र्वाि
प्याय नावृत्तो पुरुषं प्न्पयेल्मधानविरोषात्‌ । अकत्रात्मामुमताय हि श्रवणादिवििन निनौगविन्ययैः । ममानविगााच ४.1
न्माह-- नहीति । नियोगाथैमवृचयुपगमेऽपि तस्मदिवाकर्चातमधतिद्धेन तथदतिदिवायदुधार--नियुक्तसयेनि । 1
करि कुतः परोतन्यादिवाकयः श्रवणाचावृ्तितिद्धिः, तत्राह--यस्त्विति । अप्रतिनानादमंमावनादििवनयानिति यात्‌ | (3
ऽमावनार्वपोहेनावगमदान्ै पेदोपासीतिलावृत्तरवायोगुक्तिः । सदिशव्देन शोतल्थादिवाक्यं गष । महपरीपरमर्नष ध
#। सगुणनिरणसतक्नात्कारफरष्वादृच्याऽनुष्टानमिययिकरणाधमुपसंदरनि-तस्मादिनि | (8 | 1
॥२॥ श्चणमनननिदिध्यास्तनादि साधनान्यावृ्याऽनुषयार्नादयुक्तम्‌ | तत्र निदिध्यातनक्राद कर प्न्यवव्ूतिः, नत्राह--

रि ब्रहधिकय मिरक्तं तवायि नान।भव वरिग्ढ५ः [दूपचरितविपयत्वमाशचषटुयात्र
। यथपि श्षब्दादेव प्रमित दइल्यारिषु जीवन्हक्यं शतिभिरुक्तं तवापि ताता (वन्द

८३२ भह्मतुध्रशाकरंभाष्यम्‌ । [अ.४१ा.१अ.२ ू
यः हशाखोरविशेषणः परमात्मा स किमहमिति प्रहीतभ्यः किं घा मदभ्य इतये

कथं पुनरात्महाष्दे प्र्यगास्मषिषये श्रूयमाणे संहाय इति । उच्यते--भयमाः
शक्यतेऽभ्युपगन्तुं सति जीवेश्वरयोरभेवसंमव तरथा तु गोणो.ऽयमभ्युपगन्तम्य इति मले
कि तावत्परात्ं नाहमिति प्राहः । न शपषतपाप्मत्बापिगुणो विधरीतगुणत्येन शाक्यते ग्र हं
धिपरीतशुणो वापष्टतपाप्मत्वादिगुणत्वेन । अपहतपाप्माविगुणओ परमेश्वरस्तद्विपरीतगु
णस्तु शारीरः । ईश्वरस्य च संसायौत्मत्व रेश्वराभावप्रसङ्गः । ततः शाखानथेक्यम्‌ । व
रिणोऽपीश्वरात्मत्वेऽधिका्यभावाच्छास्नानथक्यमेव । प्रत्यक्चादिविरोधश्च । अस्यत्वेऽपि त |
रम्यद्ौनं शाखात्कतव्यं प्रतिमादिष्विव विष्ण्वाविद्श्रौनमिंति चेत्काममेवं भवतु । ४६
संसारिणो मुख्य आत्मेश्वर शययेतन्ः प्रापयितभ्यम्‌ । पवं धाते ब्रमः--आलोत्येव =
प्रतिपक्षव्यः। तथाहि परमेभ्वरप्रक्रियायां जाषाला आत्मत्वेनैवेतमुपगच्छन्ति- “वं वाह ।
मसि भगवो देषतेऽ्टं॑वै त्वमसि देवतेः इति । बथान्येऽपि अहं ब्रह्मासि येवमाद
आतेमत्वोपगमा द्रष्टव्याः । प्रायन्ति चात्मत्वेनेषेश्वरं वेदान्तवाक्यानि “पष त आतमा सवः
न्तरः' ( बर० २।४।१ ) "एष त आत्माऽन्तयोम्यम्रुतः' ( ब्र ३।७।३ ) 'तत्सलयं स आत्मा त-
मसि" ( छा० ६।८७ ) इत्येवमादीनि । यदुक्तं प्रतीकद शनमिदं धिष्णुप्रतिमान्यायेन भविष्य-

॥ ^ ^ 0090120 ~+ ~ ^ 9१
1 श 1 ^^ 4 ^ ,^^^.^^^~~~ ~~~“ `^ ^ ^^ ^~ +^ ८ ^~ ^-^ + ~^ ^~ ~~ ^= ~~~ ८ ~~~
५

रन्नप्रमम्याख्या
मानाभ्यां संदायमाह-य इति । शब्दादेव प्रमित इत्यादावयमात्मा ब्रष्मेयाथमेदश्रतिभिरेक्यनिषणयात्वंशयमाक्षिपति-
कथमिति । भेदश्रुयनुग्रहाद्धेदभ्रयक्षादिप्राबल्यमालम्ब्य संशय इत्याह--उच्यत इति । अभेदश्रुतीनां गौण्ुलयते
उभयत्र फलं, यद्यप्ययं प्रयक्षादिविरोधपरिहारो द्वितीयाभ्यायसंगतस्तथाप्येक्यश्रुतेरविरुद्धस्वनिश्वयस समाधवनत.
त्वादिह संगतिः । विरुद्धयोरेक्यदटिरसिदधेयाह- नाहमिति । किंच किमीश्वरस् जीवमात्नत्वमेक्यं जीवस्येशवरमतरलं पी
विकल्प्य क्रमेण दषयति-ईंश्वरस्य चेत्यादिना । एकत्वश्ुतिप्रामाण्यथिक्षयध्यानं कायैमिति शङते-अन्यवेऽपीति।
एकत्वभ्यानमस्रदिष्टमेव । एकलं त॒ नास्तीयाह- काममिति । अभेदश्रु तीनां फलवदपूवौरथैतात्पर्येण गौणलायोगद्रदर्तनं
कल्पितभेदानुवादिलाल्प्रयक्षादेरपि तद्विषयत्वाद्धिम्बप्रतिबिम्बयोरिव विर्द्धधर्माणां मिभ्यातवान्मुल्यमेक्यमिति सिद्धानतयति-
पवमिव्यादिनिा । इश्वरस्य जीवत्वं न प्रतिपादं येनेश्वराभावः सयाकितु जीवसयेश्वरत्वम्‌ । न वैवमधिकायेभावः । एकव

भामतीष्यास्या
परमात्ममवं प्रतिपादूयन्ति तथापि तयोरपहतपापत्ानपहतपाप्मतादिरक्षणविरुद्धधर्मसंसर्मेण नानालस्य विनिश्चय
, सील्यादाया "मनो ब्रह्मः 'आदिष्यो ब्रह्म" इत्यादिवस्रतीकोपदेशषपरतयाप्युपपततः प्रतीकोपदेश एवायम्‌ । नच यथा समनं सतम
रज्जलं पुरोवर्तिनो द्रव्यस्य विधीयत एवं प्रकाशालमनो जीवमावमनू्य परमासःवं विधीयत इति युत्तम्‌ । युक्तं हि एषी
द्रव्ये द्राधीयसि सामान्यरूपेणारोचिते विरेषरूपेणागृहीते विशेषान्तरसमारोपणम्‌ । इह तु प्रकाशामनो निविरेषसमायघ्यपरधी
प्रकाशस्य नग्रहीतमस्ति किंचिद्रूपमिति कस्य विरेषस्यम्रहे फं विरेषृन्तरं समारोप्यताम्‌ ) तस्मद्रहमणो जीवभाव

आनन्द गिरीयष्याख्या

समाभीयते । विरोधसमापेरविरोभाध्यायसंगततवेऽपि महावाक्याेविरोधसमाभेः समाधान्तरङ्गलादिह संगतिरिति ४५ भिर
क्तववैकमुभयधाप्रसिद्धः संशयमाद--य इति । संदशायाभावादयिकरणमाक्षिपति-- कथमिति । जत्मरब्दस स्यात पभ
िदिस्तत्सिद्धो च तस्य मुस्याथत्वसिदिरिलन्योन्याश्रथान्मानान्तरविरोषाच्च तन्मुख्यार्थत्ासिद्धेसखदालम्बनन पध
र्णमारभ्यमिलाह--उष्यत इति । यत्र॒ च विरोभपरिदारफे समाध्युपयोगितया प्रासङ्गिके । ध्यानापसाया 1 ता
तिपर्यनुषठानोक्त्या पादादित्तंगतिः । पूर्वपक्षे श्ुतीनामक्यगो चराणामुपचरिताथैत्वम्‌ । सिद्धान्ते तासां ५ ध
यवान्विमृर्य पवेपक्षं गृहाति-- किमिति । द्वा सुप्णेलयादिभेदश्ुतेरुपास्योपासकादिमावभेदलिङ्गश्च मेद इयथः । 1
नहीति । तयोविरुढुणतमसिडमिलादङ्कयाह--अपष्तेति । विं चामेदेऽपि किमीश्वर जीवातमा (9 लमत
हेति विकसप्याथं दूषयति--दश्रखयेति । द्वितीयं प्रलाह--संसारिणोऽपीति । अहं तीयचतभन न _ भ
दहनतुदिनवदिलनुमानेन च विरोधान्न तयोरैयमिल्याह--प्रयक्षादीति । पकतवोषदेदानां तदि ९ 0 रषः
तद्कतिमाद-- श्न्यस्वेऽपीलयादिना । तादःत्म्यदर्ननाङ्गीकारे नासि विप्रतिपत्तिरिलयारङकथाद-- न व्विति । ५१५ | अलप
चरिताथत्वमनृय सिडान्तयति-- एवमिति । सिद्धान्तसृत्र योजयति--आ्मेदयेवेति । तत गातमाट-तपी व्यक
पगमान्तराणि दर्धयति--तथेति । आदिशब्देन तथोऽष्ं सोऽसौ योऽत सोऽदभिल्यादयो गृहने । पतान स

(भ्यां लवि
म्राहयन्तीति । परोक्तमनूव दृषयत्ति--यदुक्तमियादिना । एकल््टतीनामपूवाैतरफलवलाभ्यां ९.

भाप्मलयोपासनाधि ०] एलप्रभा-भामती-भानन्दगिरीयव्याख्यातरयोपतम्‌ । ८५१
तीति तदक गोणस्वप्रसङ्गात्‌ । वाक्यवेरुप्या् । यत्र हि

वचनं भवति । यथा--मनो बरह्म' (छा० ३।१८१) आदित्यो ब्रह्म ( ५) वै १९११
इत्यादि । शह पृनस्त्वमहमस्म्यह च त्वमसीव्याह, अतः प्रतीकशुति )
मेदष््टधपवाव्‌ाश् । तथाहि-- अथ योऽन्यां देवतामुपास्तेऽन्यो ऽसाषन्यो ऽहमसमीति न स वेद्‌"
(बू० १।४।१०) शत्यो; स इत्युमापोति य॒ शह नानेव पयति" ( ० ७।४।१९। कट०
४१०) “सवे ते परादादयोऽन्यश्रात्मनः स्वै वेद्‌" ( एृ० ७।५।७) इलयेषमा
४ 1 द्या र
श्तिभेवव्शंनमपवदति । यत्तूक्तं न विरद्धगुणयोरन्योन्यात्मत्वसंभव इति । नायं दोष;।
दगुणताया मिथ्यात्वोपपततेः। यस्पुनरुक्तमीश्वराभावभ्रसङ्ग इति। तदसत्‌ । शासखमभामाण्याद्‌-
नभ्युपगमाश्च । न हीश्वरस्य संसायोत्मत्वं पतिपाद्यत इत्यभ्युपगच्छामः किं तहि संसारिणः
संसारित्वापोहेनेव रात्मत्वं प्रतिपिपादयिषितमिति । पवं च सद्यद्वैतेभ्वरस्यापहतपाप्मत्वापि-
गुणता विपरीतगुणता त्वितरस्य मिथ्येति ग्यवतिष्ठते । यदप्युक्तमधिकार्यभावः प्रव्यक्षा-
दिबिरोधश्वेति । तदप्यसत्‌ । भ्ाक्पवोधात्संसारित्वाभ्युपगमात्‌ । तद्विषयत्वाश् प्रलक्ादि-
व्यवहारस्य । "श्र स्वस्य सवेमात्मेवाभूत्ततकेन कं पद्येत्‌' ( ए २।४।१४) इत्यादिना हि
पयोधे ्रव्यक्षाद्यभावं दरयति । प्त्यक्षा्यभावे श्वुतेरप्यभावग्रसङ्ग इति चेत्‌। न । त्वात्‌ ।
"अश्र पिताऽपिता भवति! ( ब ४।३।२२) इत्युपक्रम्य शवेदा अवेदाः ( बृ० ७।३।२२) शति
वचनादिष्यत पएवास्माभिः श्रुतेरप्यभावः प्रबोधे । कस्य पुनरयमप्रयोध इति चेत्‌ । यस्त्वं पू-
च्छसि तस्य त इति वदामः । नन्वहमीश्वर एवोक्तः श्रुत्या, ययेवं प्रतिबुद्धोऽसि नास्ति कस्यचि-
द्रवोधः। योऽपि दोषश्चोचते कैश्चिद्विद्यया किलात्मनः सद्रितीयत्वाददवेताजुपपत्तिरिति
रन्नप्रमलव्यास्या
` प्रवोधाल्मागधिकारिभेदङ्गीकारादियाह--यत्पुनरुक्तमिव्यादिना । वेदसललश्रद्धाठः शङते-प्रतयक्षाचभाष पति ।
` वर्णेषु कमरयोरभावादुपलग्धध्वनिस्थयोरारोपो वाच्यस्तथा चारोपितक्रमस्वरविरिष्टव्णाःमकवेदस्य मध्यात दुवौरं, वादिनां
सयत्वाप्रहस्वनिद्याविजुम्मभित इति वेदक्यत्वाभावो न दोष इत्याह-नेति । अविद्यामाक्षिपति--कस्येति । परभरिङञेन
` त्येव तस्याः सिद्धस्त्वदाक्षेपानुपपत्तिरिदयाद-यस्स्वमिति। अङ्ञानमूकत्वासश्नादेरिति भावः । सर्षाभिन्ने मयि कथम.
्नानमिति शङ़्ते- नन्विति । अभेदश्षानास्राक्‌ चिन्मात्रस्य तवेवाज्ञानाश्रयत्वमनुभवसिद्धक्ञानस्यापलापायोगात्‌ । कषान त्वनि-
वाच्यस्य तस बाधान्नाश्रयापेक्षयाह- यदेवमिति | अनिवाँच्यत्वेन दोषान्तरमपि निरस्तमिदयाह--यो ऽपीति ॥ > ॥
भमतीव्याख्या ह
वाजो जीवो ब्रह्म च ब्रह्मेति तत्वमतीति प्रतीफोपदेश एवेति प्रम्‌ । एतं प््तऽमिधीयते-धेतकेतोरासव्‌ परश्रः अरि
पर्तव्यो न तु शरेतकेतोव्य॑तिरिक्तः परमेश्वरः । भेदे रि गौणत्वापततिनं च मुख्यसंभवे गणलं यक्तम्‌ । अग्रि तीकोपद
सकृदरचनं तु प्रतीयते भेद्दशैननिन्दा च(१)। अभ्थासे हि भूयस्तरमर्स्य भवति, नाल्पलमतिःवीय एवोपचरिततम्‌ । तमालो"
याखोचनया शरतेप्तावज्नीवस्य परमासता वास्तवीलेतःपरता रश्यते । नच मानन्तरकिरोधादुत्रप्रामयं श्तेः न 9
तरिरोध इत्यादि तु सर्वपुपपादितं प्रथमेऽध्यामरे । निरशस्यापि चानायनिवौ्यानिदयाद्रातनासमरोपितवितिपपषामनः साशस्येव
क्स्यविदशस्यामहणाद्रिभम शव परमार्थस्तु न विभ्रमो नाम कथि च संसा नाम । तु 0
यमिति युकतसदयामः । तदनेनाभिरधिनोत्तम्-यचेवं प्रतिबुद्धोऽसि नास्ति क्यचिद्प्रतिषोध इति ।
आनन्दगिरीयम्यार्या ॥ (1
गौणतायोगद्िश्चतीनां तथिङ्गानां च ते परीलात्वदिपतभेदालम्बनतवानमुख्यमेव जीवनकषणोरषयमिलथः । इतश्च १
मेवेति । पिरुदस्मावलादेदो जीवनक्षणोरिषुक्तम-
नमियाई--वाक्येति । भेदस्य निन्थमानत्वाचचामेदस्ैव प्रतिपाधतेव्याद-- भेदति । (4९ 0
नथ ॒मत्याह--य्विति, । विम्बप्रतिशिम्बवदुपाथिकृतो 1 नति | अनः 0 म॑बिवू.
ससायात्मतलवमीश्वरस संस'रिणो वा ॒तदात्मत्वमिति विकर्प्याये यदृषणं तदनुभाष्य दूषथति--यप्ु | 4
णोति तीयं से ते किमिति । विरुदाद्यदान्या जीव म्रह्मतव प्रतिपाये निरुदधरमत्वमुक्तमतिद्धमेवेति
-नषटीति । दिती मकषू्कमङ्ीकरोति-- ति--यदुपीति । अपिकायमावादिरेकलक्षानातपवै-
फषितमाद--पुवंचेति। संसारिणः संसारितवापोहेन ब्र्षते साध्य परोक्तमनृच निरलि--थद्‌ ते श्रलक्षादीति । तस्व
ूध्वं॑वेहि विकस्प्वायं निराह--प्रागिति । दितीयमङ्कीकरोति- यत्रेति । शतिश्रदक्तिया २

° सन्पच्छरति स्येति |
नाद्‌ क त ति--भत्रेवि । गृढामितरायः सन्च्छति--कृ
शनादूध्वं श्वुलमावयेष्टतवान्नानिष्टापत्तिरित्याह--नेष्टस्वादिति । तदव + नि

ख भ्नन्ति्तसयक्ञानमित्याइ--यरूवमिति । साभिप्रायं पूर्ववादी रक । न
सति तयोरमस्वाजाश्रयपिकषेलाद--य्रेवमिति । अनिनीच्यतवादविभायाश्नोषन्तरम निरसमिल्यार--पोऽपीति । भभव
१०५ ,.

` ८६४ बरहमसू्रशांकरमाष्यम्‌ । [अ.४पा.! | भ.
सोऽच्येतेन प्रत्युः । तस्मादास्मेष्येषेभ्वरे मनो दधीत ॥ २ ॥ |

न व्रतीके नहि सः॥४॥

-<-2) परतीकेऽहरशटिरसि न वा ब्रह्माविभदेतः ॥ जीवप्रतीकयोत्र्ष्ठाराहंशहिरिष्यते ॥ १॥ ५
परतीकस्वोपासकत्वहामिभेहोक्यवीक्षणे ॥ अवीकणे सु मिश्नतवन्नास्प्हदषियोरयता ॥ २ ॥

“मनो ब्रहमतयुपासीतेत्यध्यात्ममथाधिदैवतमाकारो ब्रह्मेति" ( छा० ३।१८१) तथा भारिदो
ब्रह्मेत्यादेशः" ( छा° २।१९।१) “स यो नाम ब्रहमव्युपास्ते' ( ऊ० ७।१।५) इत्येवमादिषु
कोपासनेषु संशयः-- किं तेष्वप्यात्मग्रहः कर्तव्यो न वेति । फ तावत्प्राप्तं तेष्व य
पव युक्तः । कस्मात्‌ । ब्रह्मणः श्ुतिष्वात्मत्वेन प्रसिद्धत्वात्परतीकानामपि ब्रह्मविक ६
हयत्वे सत्यात्मत्वोपपत्तेरिति । पवं प्राप्ते बूमः- न प्रतीकेष्वार्ममति बषध्रीयात्‌ । नहि भ
सकः प्रतीकानि व्यस्तान्यारमत्वेनाकलयेत्‌ । यत्पुनव्रह्यविकारत्वात्प्रतीकामां ब्रह्मसव ततं
समत्वमिति । तदसत्‌ । मरतीकाभावभरसकएत्‌ । विकारखरूपोपमदेन दि. नामापिजातसा ऋः

©> ( ३ भ

# + ण अ

% रन्नप्रमाव्याख्या
न प्रतीके नहि सः । उभयथा ध्यानसंमवात्संशयः । यथा ब्रह्मण्यभेदसत्वादहंमह उत एवं प्रतीकेष्वपि र्मम
जीवाभिम्ब्रह्माभिघ्रत्वाजीवाभेदसत्वेनाहं्रहः काये इति दष्टान्तेन पूर्वपक्षः । अत्र प्रतीकोपास्तीनामहम्रहोपासिभिरविेष
सिद्धान्ते तु विरोषसिद्धिरिति फलम्‌ । एतदारभ्याधिकरणत्रयसखय प्रासङ्गिकी पादसंगतिः, व्रहरकयध्यानप्रसङ्गगतलार्धि
विवेकः । कि प्रतीकेष्वात्मत्वानुभवबलादहंम्रह उत वस्तुतो जीवाभेदसच्वात्‌ । नाय इत्याद--नहि स इति । नागतं
लर्थः । द्वितीयमप्यलिद्धथा दृषयति-यत्पुनरिति । विकारस्य ब्रह्मणा खसूपैक्यायोगादवायनैक्यं वाच॑ पर॑
भामतीष्याख्या
जन्येऽप्याहुः--“ययदेते न तेोषोऽप्ति युक्त एवाति सर्वदा" इति । अतिरोहिता्थमन्यदिति ॥ २॥ न प्रतीके नहिसः
यथा हि शालोक्तं शदधुक्तस्वमावं ब्रहमत्मतेनेव जीवेनोपास्यतेऽहं ब्रह्मास्मि तत्वमसि भरेतकेतो स्यादि तक हेन
1 ब्रमरूपेण ताचिकतादद्वितीयमिति श्तेशच । जीवात्मानश्वाविवादर्पणा यथा ब्रहमप्रतिषिम्बकास्तथा यत्र त्र प्रन क
दिव्यो ब्रहेत्यादिषु बहरुपदेशस्तत्र सर्वत्राहं मन इत्यादि द्रष्टव्यं ब्रह्मणो पुस्यमामत्वमिति । उप्पनं च मनश
बरह्मविकारत्वेन तादात्म्यम्‌ । घटशरावोद्लनादीनामिव मृद्धिकाराणां मृदासकल्वम्‌ । तथाच ताद्शानां प्रतीकोपदैशानां क
कसयचिद्विकारस्य प्रविलयावगमद्धेदप्रपश्चप्रवियपरत्वमेवेति प्राप्त उच्यते---न तावदहं ब्रहमल्यादिभि्ंाहङ्करासपदस्य ऋमवप्
दिरयते एवं मनो बऋहषत्यादिभिरह्कारास्पद्तवं मनःप्रभृतीनां, किंत्वेषां ब्रह्मतेनोपास्यतवम्‌ । अृ्कारास्पदस्य त्रहमतया ऋकेगोपः
` नीयेषु मनःश्रशतिष्वप्यदृङ्ारास्यदलेनोपासनपिति चेत्‌ । न । एवमादिष्वहमितयश्रवणात्‌ । बह्मासतया वहशषगतदत
सपने तस्रतिविम्बस्येव तदिकारान्तरस्याप्याकाशदरमनःप्रशतिषुपास्तनप्रसङ्गः । तस्मायस्य यन्मात्रासतयोपासनं विहि तष
तन्पात्रारसतैव प्रतिपत्तव्यं "यावद्वचनं व्‌।चनिकम्‌' इतिन्यायात्‌ । नापिकमध्याहृतंग्यमतिप्रसङ्गात्‌ । नच सवस्य व्यनि
रप्चस्य वियः प्रयोजनम्‌ । तदेते हि मन इति ्रतीकमरहणमनर्भफं विश्वमिति वायं यथा तव॑ पसिः +,
ति । नच सवोपलक्षणा्ं मनोग्रहणं युक्तम्‌ । पुस्या्थसंभवे टक्णाया अयोगात्‌ । आदिवयो ्रहमे्यादीना चानः
पत्तः । नष्युपासकः प्रतीकानीति । अदभवाद्रा प्रतीकानां मनःपरश्तीनामात्मत्वेनाकटनं ्रुतेवी, न सिम
लैः । प्रतीकाभावप्रसङ्गादिति । नव॒ यथावच्छिननस्याहङ्कारास्पदस्यानवच्छिनरब्रहमासतया भवयमा ५ ॥/
जनन्दगिरीयम्यासरूया पसः
सिद्धे सख्या्थतरे फल्तिमुपसंदरति-तस्मादिति ॥ ३ ॥ आत्मत्वमतिरीश्वरे कायेसयुक्तम्‌ । दानी प्रतीकतिरेपणसा ध
त्मतवात्त्ारा॒प्रतीकेष्वात्मत्वधीरिति प्राति प्रलाह--न प्रतीक इति । अतीकोपासनान्ुदाहलोपालिपूमयगटः ४
मन इद्यादिना । जीवबरह्यामेदं पूरवोक्तसुपजीन्य ब्रहमदृष्टिमाक्च प्रतीके ब्ह्माभिन्नजीवदृषटिरषटमिति कौयिति क)
माद--किं तावदिति । अत्र प्रासङ्गिकादंमतिनिरासेन प्रतीकोपासतिषु प्रयोगभेदोक्या पादादिसंगतिः । पवैपक्ष व न
अहोपास्तिभिरविदोषः, सिद्धान्ते विदोषः सिध्यतीलङ्गीकृतय पूवैपक्षे हेतुं एच्छति-कस्मादिति । लवर +
पपत्तिहेतुमाह--ब्रह्मण इति । तस्यात्मव्वेऽपि तेषां कथमात्मलव, तत्राद--प्रसीकानामिति । बदयुक्तनि 1 धवि
गरद्माणि ब्रह्मामिन्नत्वात्तददिलथः । द्विविधोपासिष्वविदेषे प्राते सिदढाम्तमाह--एवमिति । न प्रतीकेष्वासमम बर ५
दनामवि सति खतो भित्नत्वादुद्रीथादिवदि्याह--नेष्यादिना । यत्त॒ बरक्मरूपत्वाददमिति ग्राक्ाणीति तत्र कि रो ।
आक्षाणि कि वा मामान्तरसिद्धत्वाद । नाध श्याह-- नहीति । दितीयमनूच दूषयति--थविति । रसङ्गमेव परक

ब्रह्मर्षि ° 1 रसप्रभा-भामती-भनन्द्गिरीयव्यास्याघ्रयोप
| ४. ८२५

|,
त्वमेधाधितं भषति । खरूपोपमरदे च नामादीनां कुतः परतीकल्वमातम
ध त्वमा
आत्मत्वाडह्यषटयुपवेरोष्वात्मरष्टिः ` करण्या । र्तवायनिराकरण त "0 नख ब्रह्मण
धमेनिराकरणे हि ब्रह्मण आत्मत्वोपदेशः । तदनिराकरणेन चोपासन ।
पासकस्य प्रतीकैः समत्वादात्मव्रहो नोपपद्यते । नहि रुचकखस्तिकयं 1
गोरितरेतरात्मत् ८.

मस्ति । खुवणीत्म्वेनेव त॒ ्रह्मात्मत्वेनेकत्वे भरतीकाभावपरसङ्गमवोच
म। |
तृ्टिः क्रियते ॥ ४॥ अतो न प्रतीकेष्वा

ब्रह्मटृष्टिरत्कषोत्‌ ॥ ५॥

(ल क स्यादन्यकिन्ह्मपीरुत ॥ अन्यद्ृ्टपोपासनीयं ब्रह्मा फरुवुरबतः ॥ ¶ ॥

> इ उ रस्वाभ्या ब्रह्मदृष्टधान्यचिन्तनम्‌ ॥ अन्योपास्त्या फरं दते ब्रह्मातिध्याशपास्तिवत्‌ ॥ २॥
तेष्वेवोदाहरणेष्बन्यः संशयः किमादिल्यादिदष्टयो बरह्मण्यध्यसितव्याः किंवा ब्रह्मदृष्टिरावि-
द्यादिष्विति । कुतः संदरायः- सामानाधिकरण्ये कारणानवधारणात्‌ । अत्र हि बह्मश्तब्वस्या-
दिव्यादिशब्दैः सामानाधिकरण्यमुपलभ्यते । आदित्यो बरह्म प्राणो बह्म विदुद्रह्येत्याविसमान-

"~^ ^ ^ ^^ ^+ र

+^ ~ ९ ~
^^ ^ ^~ ^^ ~-~~ ~~ ^~ ~ˆ-~-~^~-- ~^ ~~~ ~~ -~ ^ + ~ ^ +~ + «~ < ~ ^~ ^^ ^^ ^~ ~~ ~ ~

रज्ञप्रभव्याख्या
{वधे चोपास्िबिधिनं स्यादिदयर्थः । किंच कर्वैत्वा्यनाधेनोपरासि बिधिप्रढरत्तिर्वाच्या बाधे तदयोगात्‌ । तथाच वाधमूलनरकषे-
यज्ञानं द्वारीकृ प्रतीकेष्वहैग्रहोपासिकल्पना न युक्ता, वाधविरोधादिदयाह- नच ब्रह्मण इति । अतो जीवप्रवीकयोः
वरूपभेदादर्ह्रहे विध्यश्रवणाच नार्ह्रह इति फलितमाह--अतश्चेति । यथा सुचकखसिकयोः सुवणौलममेवयेऽपि मिथो.
नेक्यं तथा जीवप्रतीकयोः ब्रह्मामनैक्येऽपि भेदः समः । यदिच धर्मिव्यतिरेकेण तयोरभावनिश्वयाद्रस्तैकयं तदोपा-
नोच्छेद उक्त इलर्थः ॥ ४ ॥ ब्रह्मृष्टिरुत्कषौत्‌ । एकविषयलवं सगतिः । प्रपूर्व संदायवीजमाद--कुत शया
देना । सामानाधिकरण्यं श्रतं तन्न तावन्ुख्यं, ब्रह्मविकारयोगवाश्रयोरिवामेदायोगात्‌ । नापि प्रकृतिविकारमावनिवन्धर्न,
सक्यश्य विक्रारबाधेन ब्रह्मपरत्वापातात्‌। न चेष्टापत्तिः नाम ब्रहय्युपासीतेति विभिश्रतिविरोधान्‌ , परिमितनामश्रहणानक्या-
'पाताच । ब्रह्मपरत्वे सर्व ब्रह्मेति वक्तव्यत्वात्‌ । अतः परिरेषादध्यास एव सामानायिकरण्यक्रारणम्‌ , अभ्यासे च नियामका-
| भामतीव्याख्या
मपि मविष्यतीलत आह--खरूपोपमर्दे च नामादीनामिति । इ रि परतीक्यहदयस्यदलनोपस्यतया प्रधानेन
विधििताति । न तु तच्वमसील्यादूवहङ्षरास्पदपुपास्यमवगम्यते । किंनु सर्पलानु्दिन रञगतचज्ञापन सवाहूपीरसदुस्यव्छि
धस्य पविखयोऽवगम्यते । किमतो ययेवम्‌ । एतदूतो मवति-प्रधानीूतनां न प्रतीकनमृष्टदो युतो मय तदृच्टदे विर
यस्यापुपपत्तिरिति । अपिच नच ब्रह्मण आल्मत्वादिति । नद्यपासनम्रिषानाति जीवामो ्रह्मप्वमावप्रतिपादनप-
स्तचमस्यादिंदभरेकवाक्यभावमापयन्ते येन तदेकवाक्यतया ब्रहमरधयुदेशे्वामटटिः कलयत नि्तरकरणलत्‌ । तवचि तत्र वथा
लोकपतीतिव्यवस्थितो जीवः कर्त भोक्ता च संसारी न क्रमेति कथं तस्य बसतया वमदवुपतवामरषिन्पदितनषः ।
सतश्चोपासकस्य प्रतीके समत्वादिति । यथप्युपासको नीवासा न ्ह्मप्रिकारः, प्रतीकानि क पनःप्रगृतीनि १९१
कर्ताप्यवच्छिबरतया नीवालनः प्रतीकैः साम्यं दरट्यम्‌ ॥ ५ ॥ बरह्मदषटिरत्कथन्‌ । य सामनविकरण्यमुम-
थापि परते तथापि बरह्मणः सवष्यधतया एटरतवसमर्थेन फठवचालाभारन तदादिः पुरकव्यमि यदिद
अआनन्दागेरीयव्यास्या ।

तथापि को दोषः, तत्राद--सखरखूयेति । वस्तुरततेन पिकाररूपण नामारीना नध्तवायोगानीवलचचव न चति
तीकल्ल्येन तेषामपि ब्ह्मलोक्तावालम्बनामावादुपास्तिनिषिन स्ादिययः । यया नद्यस मन्याय तत्रा । ॥
मतीकोपेरेपु कथं ववैत्वाधनिराकरणं॑तदाद--कवत्वादीति । तनिराफरणे तग्रित्िर्ब न न्या: लि भावः| 4. १
च परिच्छिन्रतया साम्यं गहीत्वा फकितमाह--अतश्वेति । स्यपि न्ध किमिति जीवस्य ^ 1 ॥ स
तत्ाद- नहीति । सरूपेणैकयामवेपि सु्चकसखस्तिकयो; सुरणत्मनैकयवदिराति नामन न व
वर्णेति । व्रिकाररूपतिरस्कारेभैक्ये न प्रतीकतेद्युक्तमिल्यथः | र्‌लक्रखस्तिकयीर (५ ४ |
ष सिति सिद्धवछलोपसंहरति--अत इति ॥ ४ ॥ अद्रा ५ 1 मगति म-
पटानी प्रतीकोपरसनेष्वेव क ंदृषटिरप्यलतामिति संदिदयानं “य -त्रह्मटृशटिरिति 1 ० क
भानो निषयसशचयौ दशैयति-तेष्वेवेति । पर्पूरं संशववीजम्‌।इ--ङत दति । रषः ५ | म सोतवमितिवद्ललनि.
संयति --मन्रेति । तथापि यथाकथनिदस्य सामानामिकरण्यख समप ठतः 14

त नदा विद

ग<

८९६. ५ नक्षसत्रशाकरमाण्यम्‌ । अ.४्पा. १.४ रू

विभक्तिनि्वेदात्‌ । न चात्राज्जसं सामानाधिकरण्यमवकदपते । मरथन्तरवचनतवदहयि ॥
स्यादिशम्दानाम्‌ । नहि भवति गौरश्व इति सामानाधिकरण्यम्‌ ! ननु मरतिषिकारभावाद्य
िस्यादीनां शृच्छरावादिषरसामानाधिकरण्यं स्यात्‌ । नेत्युख्यते । षिकारपधिलयो हषं भ
तिसामानाधिकरण्याव्यात्‌। ततश्च प्रतीकाभावम्रसङ्मवोचाम । परमात्मवाक्यं चेदं (५
स्या्तश्चोपासनाधिकारो बाध्येत । परिमितथिकारोपादानं च ष्यथैम्‌ । तस्माद्राह्णोऽप्नि
वैश्वानर दस्यादिषदन्यत्रान्यद्टधभ्यासे सति क किदष्िर्यस्यवामिति संदायः । तपरानियमो
नियमकारिणः शासस्याभावादिवयेवं प्रातम्‌ । अथवादित्यादिदष्टय एव ब्रह्मणि कतमया येषं
प्राप्तम्‌ । पवं शादित्यादिदृष्टिमिब्रह्योपासितं भवति ब्रह्मोपासनं च फर्वदिति रास
धंदा । तस्मान्न ब्रह्मदष्टिरादित्यादिष्विति । एवं प्राते बरूमः-ब्रह्मद्रिवादिव्यादिषु स्यादिति ।
कस्मात्‌ । उत्कषात्‌ । एवमुत्कर्षणादित्याषयो शटा भवन्ति । उत्कृषटदषटस्तेष्वभध्यासात्‌। तथाच
लौकिको न्यायोऽलुगतो भवति । उ्डृष्टदष्टिि निष्ट ऽष्यसितव्येति छोक्षिको न्यायः । यथा
राजरष्टिः क्चत्तरि । स चानुखतैग्यः । विपये प्रत्यवायप्रसङ्गात्‌ । नहि कषत्तृदष्टिपरिगृहीतो
राज्ञा निकषे नीयमानः श्रेयसे स्यात्‌ । नयु शाखप्रामाण्यादनादाङ्कनीयो.ऽघ्र
` नच लोकिकेन न्यायेन शासरीयां दष्टिनिंयन्तु युक्तेति । अघ्रोच्यते-निधौरिते शाखा एह
वेवं स्यात्‌ । संदिग्धे तु तसिस्तन्निर्णयं प्रति लोकिकोऽपि न्याय आश्रीयमाणो न विरुध्यत) तन

9 ॥

५ .५.०..

^ ^~ न+ ^-^ ^~ ^^ ~ ^~“ ^~ ^~ ^-^ ~~ ^-^ ^ ०९ ५. न ^-^ ^ ५

रन्रप्रभाष्याश्या ।
भानात्संशय इव्यर्थः । उकृष्टनिक्ृष्टयोर्निङृष्टमप्युपास्यं फलवत्वादिति न्यायो नियामक इयश्चेराह-अथवेति ।
अश्र विकारदष्टिमित्र्योपासिसिद्धिः फलं, सिद्धान्ते तु विकारद्टया ब्रह्मण उपाखत्वे निकरषप्राप्तौ सयां फलवन्तारिदेषिकार

भामतीव्याख्या

ब्रह्मण्येव कतेव्या न तुं बरहटिरादियादिषु । न चैतेविपेऽवपते शालं निकृषटटटिनोकृष्ट इति लौकिको व्योः
प्भवत्यागमविरोधेन तस्यैवापोदितत्वादिति पूर्वपश्संश्ेपः । सवय सवीध्यधतया फल्दतिखेन ब्रह्मण एव सर्वत्र वालं प्रवं
तथापि शब्दगत्यतुरोधेन कचिकमेण एव प्राधान्यमवसीयते । यथा 'ददपूर्णमासाम्यां यजेत स्वगीकामः” “चित्रया यनेत पुमः
इत्यादौ । अत्र हि सर्वत्र यागायाराधिता देवतैव फठं प्रयच्छतीति स्थापितं तथापि शब्दतः कर्मणः करणव
फञ्वतवप्रतीतेः प्राधान्यम्‌ । कचिद्रव्यस्य यथा ब्रीदीन्रोधतीव्यादो । तदुक्त--थेस्तु द्रव्यं संचिकीष्येते गणत्तत्र प्रपत शी।
तदिह ययपि सवोध्यक्रतया वस्तुतो हयव फलं प्रयच्छति तथापि शासं ब्रह्मबुद्धयाऽऽदि्यादौ प्रतीक उपास्यमाने ऋ एटा ₹
स्पते इृत्यभिवदति किंवादिल्यादिुद्धवा बह्व विषयीकृतं फलयेत्युभयथामि ब्रह्मणः सवोध्यक्स्य फलदानोपपतेः श
देहे टोकाठसारतो निश्वीयते । तदिदपुक्तम्‌--निर्धारिते शाखां एतदेवं स्यादिति । न केवलं टैभ्कि ये

आनन्दगिरीयग्याख्या
मित्तं वा प्रङृतिविकारत्वनिमित्तं वा समारोपकृतं वा तदिति विकस्प्याय दूषयत्ति--नचेति । भिन्रा्थशन्देु तदमावमुदाति--
नक्टीति । दवितीयमादतते- नन्विति । उपास्ततिरोधान्मैवमिलयाद- नेतीति । प्रविल्यपरमेव वाक्यं नोपालिपरमिलारहपी
तेतिशवुतिविरोधान्मेवमिलाद--परमास्मेति । प्रपप्रविलयद्यारा प्रमात्मपरत्वे वाक्यस्य कतिपयादिलयादिहणमनथकम्‌ 4
सवौपलक्षणा्यं तद्रहणं सख्यस्तभवे लक्षणायोगादिलाद--परिभितेति । पक्षदयायोगात्परिरिष्ट तीये पूर्तः एः ४
त्युपसं्रति- तस्मादिति । प्रासङ्गिकपरक्ृतप्रतीकोपासनेषु स्रतव्रपुमथेदेतुषु ब्रह्दृष्टथानुष्टानोक्त्या पाददिर्तगतिः प
निकन्याय्विरोषः । सिद्धान्ते तदविरोषः सिध्यतीलमिप्रे् पूैपक्चयति--तत्रेति । यथालन्तिकमेदो नामाद्य व
स्तथा तेष्वेव ब्क्मपीनियामकं न र्विचिदृष्टं तसादनियम इत्यथः । उ्छृषटनिङृष्टयोरुत्कृष्टमेवोपास्य स भ
दङ्कथ साक्षात्पूवैपक्षमाद--अथवेति । आदिलयादिश्ब्दानां प्रथमश्वतानामनुरोगेन चरमश्चतं॑ब्रक्षपदं नृतन्यमिति प हित
सति फलामावापातादिलयाद-ग्रह्येति । पक्षेऽपि फठितमाह--तस्मादिति । भादिलादिद््या जरहोप्रखमिति (न ति
यति--एवमिति । नियमहतु ्र्षपूवंकमाद---कस्मादिति । देतव विकृणोति-एवमिति । व षः
दारिलयादिदृष्टवा ्रहवोपास्वमिलयुक्तमाशङ्कथाई--तथाचेति । कं तदनुसरणेनेलाशङ्कथाह-स चेति । भर व विम रष
यति--नद्ीति । तरहमण एव फलमत शतिम्यायासफलदातृलवात्तसैवादिलयादिथीभिरुपसतेति श्ते- नन्विति ह मे तक
सत एव प्रामाण्य लोकिकन्यायापेकषेयाह-- नचेति । बह्षण पव फरदावृलेऽपि शलमादिलयादो परती £ |
रुदमिति वा तरवीलादिलादिषिया ब्रहमण्युपासे वेति शालाधैसंदेहे रोकादुसरिण निषौरणमिलाह-अ ति। 8 ॥
यदेतुते । विपक्षे दोषमाद--तेनेति । न केवकं लैक्रिकन्यायो निश्चायकः वि लवादिलादिरब्दाना १.

पि

भीदिव्याविमल्यषि० ] एप्रमा-मामती-भान्दगिरीयवयारथायपेतम्‌ !

चोक््ृष्टश्टवभ्यासे शाखायै ऽवधार्यमाणे निषृषदष्टिमध्यस्यन्धतययेयादिति शिष्यते ।
प्राथम्याश्वादित्याविशब्वानां तव्यम्‌

व्यम्‌ । तेः सखाथवृतिभिरवर्यायां
बुद्धौ पश्चादवतरतो ब्रह्मशष्दस्य सुख्यया तत्या सामानाधिकरण्यासंमवादरहमदधयिथाना्थ
तेवावतिष्ठते । इतिपरत्वादपि ब्रहमशब्दयैेष वाथो न्याय्यः । तथाहि श्रह््यारेशः प्रहर
पासीत श्रह्येत्युपास्ते' इति च सर्वत्रेतिपरं बरह्मशब्द्सुश्चारयति शुद्धास्त्वादि्यादिकव्वान्‌ ।
ततश्च यथा शक्तिकां रजतमिति प्रयेतीयत्र शुक्तिवचन एव शक्तिकाशब्दो रजतराष्वस्तु
रजतप्रतीतिलक्षणा्थैः । भरत्यत्येव हि केवलं रजतमिति न तु तत्र रजतमस्ति। पवम्राप्यादित्या-
दीन््ह्मेति प्रतीयादिति गम्यते । वाक्यरोषोऽपि च द्वितीयानिवशेनादित्यादीनेवोपास्ति्निययां
याप्वमानान्दरोयति स य॒पतमेवं विद्वानादिव्यं ्रह्ेत्युपास्ते ( छा० ३।१९।४) “यो षाचं
्रहमत्युपास्ते' ( छा० ५ ७।२।२ ) यः संकल्पं ब्रहमतयुपास्ते' ( छा० ७।४।२ ) इति च। यत्तकतं ब्रह्मो-
फलत्वायेति । तदयुक्तम्‌ । उक्तेन न्यायेनादित्यादीनामेवोपास्यत्ावग-
मात्‌ । फलं त्वतिथ्याधुपासन इव आदिव्यायुपासनेपि ब्रहैव दाश्यति सर्याभ्यक्षत्वात्‌ । ष-
रितं चेतत्‌ "फकमत उपपत्तेः" ( त्र० सू० २३।२।३८ ) इत्यत्र । इहश्ां चाभ्र ब्रह्मण उपास्यत्वं यत्प-
तीकेषु तदुषटयभ्यारोपणं परतिमादिष्बिव विष्ण्वादीनाम्‌ ॥ ५॥

आदिवयादिमतयश्चाङ्क उपपत्तेः ॥ ६ ॥

व न अदिलयाव्‌ावक्घदिरङ्के रभ्यादिधीरत ॥ नोरकर्पो त्रद्मजश्वन दयोस्तेनेच्छिकी मतिः ॥ 4 ॥
५ ् आदिलयादिधियाङ्कानां संस्कार कर्मणः कठ ॥ युभ्यतेऽतिशयस्तसमादपेष्वकादि द्यः ॥ २ ॥

~~ ~ ~~~“ ~~~ ~ ~~ ^~ ~~ ^ ^ ~~~ ^~ ^ ^~ ^~“ «^~ ^~ ~“ ~^ ~+ ^~ + ~ ^^“ ~^

^

= =” ^^ ^ ˆ^ ^^ “^ ^ + म ^ ~^ ~~ -(<^\-^~ ^~ ^~ ^ ^~ ^~ ~ ~^

रन्रप्रमाव्याख्या
एवोकृब्रह्मरष्टयोपास्या इति फलम्‌ । किंच टोकिकन्यायाविरुदधार्थसंभवे विहद्धा्थौ न ग्राह्यः प्रयवायप्रसङ्गात्‌ । किच प्रथम-
श्रतानामादिलयादिपदानामसंजातविरोधितया मु्यार्थतवग्रदो न्यस) व्रह्मशब्दे = द्िरक्षणाग्रहः, तथा चादियादयो श्रह्म-
| रषोपासया इयेव वाक्यार्थ इयाह--प्राथमाञ्चेति । व्रद्मशव्दस्येव रष्रयथत्वे हेव्वन्तरमाद-इतिपरत्वादिति |
इतिरब्दशिरस्कः शब्दः समभिन्याहतकरियालक्षक इति लोक प्रसिद्धमिदर्थः । द्वितीयाश्रुतेशादियादीनामेवोपास्िकमैत्वमि-
याद-वाक्यहेषो ऽपीति । उक्ृष्टमेवोपास्मिति न्यायमुक्तमनुवदति-यततूक्तमिति । द्विनीयतिभरुतिभ्यां लाङि-
कन्यायाचोक्तन्यायवाध इ्याह- तदिति । व्रह्मणोऽनुपास्यत्वे कथं फर्दातृत, तत्राद--फ़लं त्विति । रिच
यदृषटया विकारखोत्करषैः तख ब्रह्मणो विकेषणत्वेऽप्युपायतवं चासीवाद- ददद चेति ॥ ५ ॥ आदित्यादि ।
भामतीब्याख्या .
निघ्रये हेतुरपि तु आदिलादिशब्दानां प्राथम्येन पस्यार्थचमपीलयह--प्राथम्याश्चेति । ईतिपर्वमपि प्रनदसयाम॑व
्यायमवगमयति । तथाहि स्रतवृ्या आदिलादिशब्दा मथा साथे वतैनो तथा ब्रहमश्दरोऽपि सलभ व्यि गद स्वाधास्स्य
रितिः स्यात्‌ तथाचेतिपरलमनर्थकं तस्मादितिना सरार्थालव्याव्य ब्रह्मपदं ज्ञानपर म्वस्ूपपर्‌ वा कतन्यष्‌ । ध ब्रह्मपराः
दियदिपदा इति, प्रतीतिपर एवायमितिपरः शब्दो यथा गौरिति मे गवयोऽमवदिति । तच आदिलादयो व्री प्रतिपत्तव्या
शयथ भवतीवयाह--दतिपरत्वाद्‌पि ब्रह्मराब्दस्येति । रेषमिरोहिताचम्‌ ॥ ^ ॥ आदिद्यादिमतयश्चाङ्ग उष.
आनन्द गिरीयव्याख्या | ति

साह प्राथम्यादिति । ब्रह्मरब्दस्य धीपरते युक्तयन्तरमाद-इति परत्वादिति । ननपस्यमव ० ।
आदित्यादिशब्देषु वेलक्षण्यमाद--श्ुद्धानिति । भस्त ब्रह्मदाच्दद्यतिपरत्वमाद्रियादिदव्द्राना च युद नथा 08. १
धपरसन्यव्खेलाराङ्कधाद--- ततश्चेति । रजतशागदस्यापि धकतिरान्दरधपरतं नदिगिकगदूयोगो थः स्दिः । + (१
निरारम्बनत्वायोगाद््ेव ` रजतमपीलाशङकाद-प्रस्येसथवेति ॥ प्रतीतराभासतन्न श १ ५
प्रकृते योजयति-- एवमिति । कि चादिलयादीनां द्वितीयाश्रुलोपास्तिकमन्रेन ्ापान्यनिदेधनन्दस्य व
वाक्येति । उ्ृटनिङषटयोरुकृ्टेषोपाखं फलविशेषप्रला्वाजादिवदितयुक्तमुदनि-यसिति । व (क
तीयाशचतिकिरदमनुमानमिलाद-- तदिति । कथं तदि फलमिदधिरिलयायद्य दतीरन्यवातिदिमाद्‌ फ त्विति न ४
सवातो बरह्णस्तथात्वं, तत्राद-- वर्णितं चेति । दितीयेतिशब्दश्तिन्यमुःकया निकट दपास्यमिनिन्वायातुृता
मानमङगादसजातविरोभित्वेन भथमश्ता आदिलादय एव चरमशचततया सं जाततिरोषाश्रचयमानपर

शरदाम्देनापितनद्यदृष्टिविरिष्ट
ं तर्द मिति प्रसिदिः, तत्रा्--दषक चेति
रषणतयोपालन्षसामण्यैलग्पफकमिरोषा ध्येया भवन्तीति मावः । कर्थं तर्हि ्रठोपासनमिति प्रसिद्धिः, तत्राह-ं

८१८ ्ह्मसूरदांकरमाष्यम्‌ | . {अ.४पा. म.५ष६

ध्य पषासो तपति तमुद्ीथमुपासीतः ( ऊ०-९।३।१ ) लोकेषु पञ्चविधं सामोपासीत [६
२।२।१ ) "वाचि सप्तविधं सामोपासीत" ( छा० २।८१ ) शईयमेषगेन्निः साम' ( छा १।६९)
इ्येवमाविष्वज्ञावयचेषरूपासनेषु संदायः । किमादिस्याविषूदीथाविषटष्टयो विधीयन्ते कषिवोद्ौ
थादिष्वेवादिल्यादिदृष्टय इति । तत्नानियमो नियमकारणाभाषादिति प्राप्तम्‌ । नहात्र ब्रह्मण इष
कस्यचिदुत्कषविहोषोऽव धायते श्रह्म हि समस्तजगत्कारणत्वावपहतपाप्मत्वादिगुणयोगाश्चा-
दित्यादिभ्य उत्छृष्टमिति हाक्यमवधारयितं न त्वादिल्योद्भीथादीनां विकारत्वाविरोषाए्कि
चिदुत्कषविरोषावधारणे कारणमस्ति । अथवा नियमेनोद्गीथादिमतय भआवित्यादिष्वध्यसेः
रन्‌ । कस्मात्‌ । कमात्मकत्वादुद्रीथादीनां कर्मणश्च फलप्रापिप्रसिद्धेः। उद्रीथादिमतिभिर.
पास्यमाना आदित्यादयः कमौत्मकाः सन्तः फलदहेतवो भविष्यन्ति । तथाच श्रयमेवगेपनि
साम" ( छा १।६।१ ) इयत्र 'तदेतदेतस्यागृच्यध्यूढं सामः ( छा० १।६।१ ) इत्य॒कशब्देन प
थिषीं निर्दिशति सामश्ब्देनाभरि तश्च पृथिव्यश्यो्रकसामदष्िचिकीर्षायामवकस्पते न.
ऋक्सामयोः पृथिव्यग्निदृष्टिचिकीषोयाम्‌ । क्षत्तरि हि राजदष्टिकरणाद्राजशाष्द्‌ उपचर्यते न
राजनि क्षतृशाब्डः । अपिच /लोकेषु पञ्चविधं सामोपासीत ( छा० २।२।१ ) इत्यधिकरणनिदेः

^ चन ~ ^^” ^~ ^~ ^~ ~+ ८५ = ^ ~^ ^^ न

प न ~ ~ ~ ~ ~ +" = 9 ~” ~ ~ ~~~ ^

रज्रप्रमाष्याण्या
एथिव्य्यन्तरीक्षादिलययुसंहषेषु रकेषु रहिकारभरसतवोद्रीथप्रतीहारनिधनेरंशेः पशचांशं साम, तैरेवादिरिति उपदव ति
भक्तद्रयाधिकैः सप्तं सामेति भेदः ! अत्र विशेषाज्ञानात्संशयः । पूर्यवदुत्कपौनवधारणादनियम दति प्लुदादरेन पूष
पक्षमाद-तन्नेति | सिद्धरूपादिलयादिभ्यः कर्मरूपोद्रीधादीनां फलसंनिकर्षेणोत्कषाद्रह्मवद्िरेषणत्वे नियम इति छ.
न्तेन युख्यं पूर्वपक्षमाद-अथवेति । तत्तत्पक्षसिद्धिरेव पूर्वोत्तरपक्षफलं मन्तव्यप्‌ । रंचानद्गष्वेव्गटश्िरियतर तेष
वाचिपदग्रयोगं लिङ्गमाह-तथाचेयमेवेति । तदेतदध्याट्यं साम एतस्यां पृथिवीरूपायामूच्यभ्यूदमुपरिधितमिसगै।
ऋचि सामव्प्रथिव्यामश्निदेद्यते, अतः साम्यच्छथिव्येवगंभिः सामेति ध्यानं विहितं, तन्न यदि ऋक्सामात्मकयोः कर्मगयोः
पथिव्यभिदृ्टिः खात्‌, तदा पृथिन्यभ्यो्छकसामपदप्रयोगो न खादिलयत्र षान्तमाद--्चत्तरीति । अतः प्रयोगानध.
नुपपत्या पृथिन्यम्योक्कसामदृष्टिरिय्थः । विप्रयसप्तम्या चेवमेवेलयाह--अपिचेति । गयत्रसंज्ञं साम । रिव प्व

| भामतीव्याख्या

पत्तेः । अथवा नियमेनोद्धीथादिमतय आदिलयादिष्वध्यस्येरन्निति । सखम आदिदयाद्िपु एटलयाददृषतिपतः
कर्मण एव फलद्शैनातकमव फलवत्‌ । तथा चादिदयादिमतिमियेवुद्रीधादिकमौणि विषयीक्रियेरप्तत आदिलयादिदिभिः का्पाप-
मिमूयेरन्‌.। एवंच कर्मर्पेववसःकसपेषु इतः फकषसयेत । आदिलादिपु पुनरद्रीपादिच्णवृद्रीपादिवृद्धयोपस्यमाना आदिवष्ः
कमीसका।ः सन्तः फछाय कसिष्यन्त इति । अतएव च पृथिन्य्योक्रवक्षामशब्दप्रयोग उपपन्नो यतः मियय
च सामदष्टिः । साश्नि पुनरभि्टो ऋचि च पृथिवी विपरीत भवेत्‌ । तसमादय्येतदेव युक्तमिव्याह--तथाचयमेवेति
उपपयन्तरमाह--अपिच टोकेष्विति । एवं लल्वपिकरणनिरदशलो विपयलप्रतिपादनपर उपपयते यदि टके पमः

आनन्दुगिरीयव्याख्या
॥ ५॥ पूवैवदु्कपरूपविदापानववारणादनियमन वा गीतिलेन क्रियूपाद्वीथादीनां फलसंनिकरपैणोक्तपीदा्
प्रभमनिदिष्टानामादिलादिपु बहद्रथिलाथभिकादिलादिपूद्रीयादङ्िध्िरण वा म्रपति प्रयाद--जादिल्यादीति । 4
नान्युदादय वियेपानुपलध्थ्या संशयमाद--य ए्रेयादिना । एृथिन्यश्यन्तरिकष।दित्यचसकषकेषु रो 0
हारनिधनरूपं पशप्रकारं सामोपासखं टोकदटृटा तदुपाल्मिलयथः । वापि सप्तविधमिति हकाल
निथनरूपं सप्तप्रकारं साम वाच्युपासं वन्द्या सामोपाखभिल्थः । प्रासङ्गिकाङ्गाववद्धोपासनेपु स ।
निरूपणात्पादादिसंगतिः । पूर्वपक्षे दृिकरणस्य फलवच्वम्‌ । सिद्धान्तेऽपि तद्विरुद्धं सिध्यतीति स्कल 1 (त)
नियमकारिणः शाख्वाभावादि्यकत व्यनक्ति--नहीति । वैषम्दरन्तं सष्टयति--्रहयेति । अङ्गानङयोरपि याच "छ
तामिलाशद्भयाद-- न सिति । कर्मरूयाणामुदरीथादीनायुकधमानसुपेलय साक्षात्ूषैपक्षमाद--भथवेति । (
कस्मादिति । उद्वीथादिकमाङ्गानां क्रियासमवाया्लसाधनतयोकृषटत्वादिति देतुमाह--कमेति । किच सद्र

[९ भ त्वं लाह--इद्वी
वेदुद्रीधादयो दृष्टासदा न फलहेतवः । यदा तुद्रीथादिदृष्टवारिलादयो दृष्टस्तदा तेषामपि फर; वी पीचधगः

[ दिषु त्‌ दृ

भनगेषववाङ्गमतिकतम्यतं पृरथिन्य्योकवसामदब्दरयोगादपि मातीलयाह--तथाचेति । तदेतदश्या ननि च्रिरिध
यासूच्यध्यूढसुपरिश्रितमिति यावत्‌. । उक्तमेव दृष्ट्तेन स्टयति-क्षत्तरीति । ऋवि । 0
्योगयैपरीलंस्ात्तसा्भिम्यभ्योकेकसामर्दप्योगानुपपत्या तत्र॒ कमेङ्गभूतकसौमाध्याससिदिस

धादिल्यादिमत्यपि° ] ` पलमभा-भामती-भानन्दगिरीयवमास्यपरयोपतम्‌ | ६

शाष्टोकेषु सामाध्यसितभ्यमिति भरतीयते। "पतद्वायभरं प्राणेषु भोतम्‌
चैतदेवं दशयति । भथमनिर्दिषेषु चादिल्यादिषु चरमनिदि पान | व
| © म्‌ आदिद्यो प्रहम-
त्यादेः ( छा० २।१९।१ ) इत्यादिषु । प्रथमनिर्दिष्टाश्च पथिव्याद्यश्चरमनििष्ठा हिकारादयः
"थिवी हिंकारः" ( छा० २।२।१) इत्यादिश्रुतिषु । अतोऽनङ्गष्वादि्यादिष्वङ्गमतिनिषेप इति ।
पवं प्राते ब्रूमः--आदिष्यादिमतय पवाङ्गपूद्रीथादिषु क्षिष्येरन्‌ । कुतः--उपपत्तेः। व
हेवमपू्संनिकषौदादित्यादिमतिभिः संस्कियमाणेपूदरीथादिषु कमसमृद्धिः । "यदेव विद्या
करोति ्रद्धयोपनिषद्‌ा तदेव वीथवत्तरं भवति ( छा० १।१।१० ) इति च विधायाः कर्म॑सम-
चिहेतुरवं दरयति । भवतु क्म॑सद्धिफलेष्वेयं खतच्रफेषु तु कथम्‌ प्य पतदेवं षिद्धहकेषु
पञ्चविधं सामोपास्ते, ( छा० २।२।३ ) इत्यादिषु । तेष्वप्यधिङृताधिकारातप्कृतापूरवसंनिकर्पेणेव
फलकल्पना युक्ता गोदोहनादिनियमवत्‌ । फखात्मकत्वाञ्चादिव्यादीनामुद्रीथादिभ्यः कर्मा.
केभ्य उत्क्पोपपत्तिः । आदित्यादिप्रा्निलक्षणं हि कर्मफलं रिष्यते श्रुतिषु । अपिच "ओमि.
लेतदक्षरमुद्गीथमुपासीतः ( छा १।९।१) (लल्वेतस्येवाक्षरस्योपव्यास्यातं भवतिः (छा
१।१।१० ) इति चोद्रीथमेवोपास्यत्वेनोपक्रम्यादिल्यादिमतीर्विदधाति । यसृक्तमुद्रीथादिमति-

^^4^ ^ ^~^~~ ~+ +~ ^~ ~~~ 3९,
~ ~ «~ «^^ ~~~.

| रज्ञप्रभाष्यास्या

धिकरणसिद्धान्तन्यायेनाप्येवमिवयाह-- प्रथमेति । अनज्घवुद्धथङ्गान्युपायानीति सिदधान्तयति-- एवमिति । उपास्तीनां
दि कर्मसग्रद्धिः फलं श्रूयते, सा च ताभिरङ्गषु संस्करियमणेपूपपयते, अङ्गानां सम्र्यकूलप्रकृतवर्मापू्ैजनकलादियर्भः ।
ननु य॒त्रोपास्तीनां अ्रकृतकमापूर्वसंनिकृङ्गदरारपिक्षं फलं श्रुतं तत्र फलोपपत्तयेऽद्रानामुपाखत्वं भवतु तदनगेक्षरोश्दिफलेषु
तूपासनेषु कथमुपाखविवेक इति शङ्ते--मवत्विति । यथा खतन्रपञ्ुफलसयापरि गोदोहनसख अद्गद्रारपेक्षयैव फलि
तदरषठोकादिफटेषूपासनेष्वेपि कमौपूवौज्ञद्रारैव फलकल्पना युक्ता, कमौधिकृतस्येवाङ्गाप्नितोपासनेष्वधिकारात्‌, अतोऽङ्गा-
नामेवोपाखत्वमिति समाधत्ते- तेष्वपीति । उत्क्षानवधारणादनियम इत्युक्तं निरस्ति-फलात्मेति । उपक्रमय्ला-
ब्नमुपायमिदयाह--अपिचेति । रसतमत्वादिगुणादुपसंख्यानमिलर्थः । द्वितीयं पूर्वपक्षं दूपरयति--यन्नक्तमित्या-

भामतीव्याख्या
स्यत ना्ययेति। पूवीधिकरणराद्ानतोपपत्तमतरैवाै बरत -रथमनिरिटेषु चेति । सिद्धान्मत प्कमते--आदित्यादिमलय
पवेति । यदुद्रीपादिमतय आदित्यादिषु धिणेर्तत आदिलादीनां स्यमकावैवदुदरीयादिमतेपततर वेय प्रष्येत । नादि
चारिभिः िंचिकतियते यदवियया वी्रैवततरं भवेदादिलादिमला वरिययेद्रीादिकर्मष कार्थ सदैव विया करोति तदेव वीव
वत्तं मवतीवयादिलयमतीनापुपपयते उद्ीथादिषु संस्कारकलेनोपयोगः । चोदयति-भवतु कम॑समुद्धिफरेप्वेषमिति ।
यत्रहि कर्मणः फ़ठं ततैव भवतु यत्र तु रुणाकठं तत्र युणस्य सिद्धवेनाकैल्तरोतीयेव नात्तीयत्र विधायाः क उपयोग
इयथः । पहिहिरति- तेष्वपीति | न तव्रद्रणः पिद्धस्रभवः कायाय फलाय पयः) य मःकृतकर्मानिमेधिनी गकि.
कलोत्पादः, तस्मात्कृतापूर्वसनिवेशिनः एटोत्माद इति तस्य क्रियमाणत्वेन बया वीगवत्तरतरोपपपिरिति । फखातकः-
त्वाश्चादित्यादीनामिति । यपि ब्रहमविकारलेनादिवेोद्रीषयोरविशेषप्तथापि फटालक्लेनादि्यादीनमस्यु्रीषदिशयी विशेष
व्यधः । दितीयानिरशादप्युदरीषादीनां पराधान्यमि्ाई--अपि चोमितीति । स्वयमेतोपतनसय कर्मवाकटठवचयोपपतेः ।
आनन्दगिरीयव्याख्या ध.

केन्येलयाद--अपिचेति । सप्तम्या लोकानां सामधीविषयलनिशादिलाह--अधिकरणेति । मन्यतापि 1
भीलाह--पतदिति । पुवाधिकरणसिद्धान्तन्यायेनाप्वनङ्गे्क्गटिः शिषयाद-- प्रथमेति । 1
फलव्छसिद्धिरिति प्राघषमनूय सिद्धान्तयति-एवमिति । अनेषवक्मनिरकता तथा वना, निभृभो 1 र
एङते--कुत हति । नियमदेवुमवतार्ंव्याकरोति--उपपत्तेरिति । यथा पोक्षणादिना वीनि गु म व
भङतकमौपूवसंनिधानादुदधीशदीनामादिल्यादिमतिभिस्ेषु संस्कियमणिपु कममण्दधिरपपचत ना 5 त
तमतिकषेप इत्यथैः । कर्मेसमृद्धिरुपास्िफलमिलेतदेवासिद्धमिलयराङ्षाद--यदेवेति । यत कर्मन्द व र वि व
्षपोऽस्वादिलयादिमतिसंस्छृतानामङ्गनां कमातिशयदेतुलात्छतत्रफलेषुपुनरुपासनेषु कथं मतिपः 0

-प-लकसपन पिक्रतसैव तद्गमंबन्पपूषस-
भवतिवतति = ्व्यपाश्नयेणङ्गेष्येव मतिकरणफलकना (1
भवतिविति,। खतश्रफठेष्वपि तेपु प्रकृतकमोज्गन्यपश्रयेणा सना म पणि पवि

प्वधिकारात्‌ । यथाधिकृताधिकारेषु गोदोहनादिषु स्वतन्रफटेषपि + करेति । तदेव स्फुटयनि--भाद्िसया्रीति ।
तष्वपीति । यत्वादिलयादीनामुद्भीधादीनां ोत्कर्ैविरोपानवधारणमितिः त रा ह 1 दूषय नि--पविल्वादिना ॥

८४० ब्ह्मसूत्रशषांकरभाष्यम्‌ । [भ. ४ पा. १अ.५
" "परु

मिरुपास्यमाना भादिस्यादयः कर्मभूयं भूत्वा फलं करिष्यन्तीति । तवयु
कमेत्वाट्फलवस्वोपपततः । आदित्यादिभावेनापि च ४ सपा
यात्‌ । 'तदेतदेतस्यागूच्यध्यृदं सामः ( छा० १।६।९) इति तु छाश्षणिक पव पृथि |
मशष्दप्रयोगः। रक्षणा च यथासंभवं संनिङृ्टेन विप्रकष्टेन षा खा्थसंबन्धेन व्य्योक्रकसाः
यद्यप्युकसामयोः पृथिष्यञ्निष्टिचिकीषो तथापि भसिदधयोककलामयोभेवेना भ । त
स्योश्च ` संनिधानात्तथोरेवेष ऋक्सामदाष्दप्रयोग क्रक्सामसंबन्धादिति निधीयते (2
ष्दोऽपि हि कुतश्ित्कारणाब्राजानमुपसपेन्न निवारयितु पायते । %यमेवकै' ( । षतः
इति च यथाक्षरन्यासश्च पव पथिवीत्वमवधारयति । पृथिव्या द्यकत्वेऽवधा क |
नवेलक्षर्यासः स्यात्‌ । “य णवं विढान्साम गायति" ( छा० १७७) इति चक
दिना । कर्मभूयं कमौत्मकत्वं प्राप्येलर्थः । सि 0 न
. त्मकत्वं प्राप्येयर्थः । सिद्धादियाग्रात्मना कर्मणां ट्ट
ल्यादिभावेनेति । माणवकेऽमिदधिवदुद्रीधादिष्वादियादिधियां 1 स्यादित आह-भा|
विर्दधेदयाशयः । प्रयोगानुपपत्तिमुक्तां निरस्ति- ०
ौ युपपत्तियुक्तां निरखयति- तदेतदिति । लक्षणाबीजे संबन्धमाह--
गङ्गायां घोप्र इयनत्र संनिकृष्टसंयोग संबन्धेन तीरलक्षणा, अभिमांणवक इलयत्राभिनिष्ञ्ुचित्वादिगुणव ० चि
न्येन लक्षणा दष्टा, तथा चात्र ऋक्सामयोः एृथिव्य्निदशटिपक्षेऽपि कऋक्सामपदाभ्यां खवाच्याथं 1
बन्धेन परथिव्यभ्िलक्षणा युक्तेयर्थः । ननु प्रतीकवाचिपदख ध्येये अथे लक्षणा न युक्ता, क्षत्तपदख न
दङ्गते- तश्र यदयधीति । तथापि ऋक्सामसंबन्धात्पृथिन्यम्योरेषैतस्या सृच्यध्युटं सामेत्येष ५८०४ प
ननु सुख्यार्थ एव न कुतो गृह्यते, तत्राद--प्रसिद्धयोरिति । तसादच्यष्यूढं सामेति मुख्ययोः ५६
त्रापि तयेोग्रहे पुनरुक्तिः स्यात्‌, अतः प्रतीकाभेददटथा प्रथिव्यभ्योः प्रतीकसंनिधानात्तयोरेव त
दभेददाव्यौयेर्थः । तरं क्षक्तशञ प्रतीकपद्प्रयोगः हत,
दभेददाव्यायेलयर्थः । तरं क्षत्तशब्दोऽपि राजनि स्यादियत आद-क्षज्रिति । स्थितप्रयोगख निमित्त किमपि वायं
निमित्तमस्तीति प्रयोग आपाय इति भावः । क्षत्ता सूतः, तस्य कायं रथचयादि यदा राजेव करोति 8
राजन्यप्यस्तीयक्षरार्थः । ऋगादावेव एृथिव्यादिद्टिरियत्र हैत्न्तरमाह- 9
| श्यमिति । सप्तम्या रोकानामुपणषु
नदं तिद्धस्पैरादिवयादिभिरध्यस्तेः साध्यभूतत्वमभिमूतं व
भवेदेतदेवं यदध्यासेन कमरूपममि र 1 जाह-आादित्वादिमावेनापि च दयमानानामि?
हीय । भूत्‌ । अपि तु माणवक इवाभिदष्टिः केनचित्तीत्रवादिना यणेन गौण्यनमिभूतपाणवकवात
4 । नहीयं शुकिकायां रनतथीरिव वहिधीर्ेन माणवकलमभिभवेत्‌ । कतु गोभी । तेयमयुरीपवपिर
ष ॥ सामेति त्विति । जन्यथापि लक्षणोपपततौ न ऋक्सामिल्याकसना धिका
ध साकोचनया तु ` विपरीतमवेलाद--इयमेवर्मिति । “टोकेषु पञ्चविधं सामोपातीत' शी दष
कमभू आनन्दगिरीयभ्याख्या
कमेभूयं भूत्वा कमैभावमनुभूयेति यावत्‌ । सिद्धरूपैरादित्यादिभिरध्यस्तैः साध्यरूपत्व कर्मणोऽभिभूयेते्ारष्वाह-रभा
ह्यादीति । माणवकेऽभनिधीवदुदरीथादिष्वादिलयादिधियां गौणत्वादनभिमवादङ्गष्वनङ्गपीरविरुद्धेयथः । यत पृथिव्याम
्रोगानुपपत्या शृथिव्यादाकृगादिषीरिति, तत्राह-- तदे्वदिति । तृ्िमन्तरेणापि लक्षणोपपत्तो पृथिव्यादावृगाचध्वासो न ९
नीय इत्यथैः । संकन्पामते कर्थं रक्षगलारङराद-रक्षणा चेति । रोणो भावतीलत्र गुणवाचिरोणरब्देन १ ५
शति संनिङष्टा लक्षणा अभ्निरपीतेऽनुवाकमिलत्राभिशब्दस्तीन्त्वादियुणं लक्षयित्वा माणवकं लक्षयतीति किकध । नहि पा
देवाभिशब्दाथ॑स्य माणवकसंबन्धोऽस्तीलथः । रक्षणद्विविध्येऽपि भक्ते किं जातं तदाह--तत्रेति । मवसामयोः एषियपि।
संनिङृष्टवास्तवसंबन्धामावेऽपि विप्रेन पृरथिव्य्भिवुद्धिसंबन्धेन तयोः संबन्धात्तच्छब्दा्यां तक्षणा केस; । तथी ¢
रेव श्थिव्यस्योरेष तदेतदस्य च्यध्यूदं सामेत्युक्सामशब्दप्रयोग इति योजना । मुख्यसंभवे देदह
ऋच्यध्यदं हि सामेति प्रसिद्धयोः एथक्तेसतदेतदेतस्यामिलत्रापि तयोरेगोक्तो तैनरलासभिनयध्ोश्ाध्यलतरतम्नषत
मरब्दयोक्टणया एृथिव्यश्य्थतेलथः । कचि पृथिवीधीः सान्नि चाप्निधीरिलयेतावता संबन्धेन पथिव्यसयोसामशम्पय ग
णिको नोपपधते क्तरि राजषीकृरणेऽपि राजनि ्त्तरब्मयोगादेनादिलुक्तमिलयशङयाइ--शषभिति 7
सत्तस्य रथनयनादि कमौचरति तदा तत्र कृत्तशब्दो लक्षणया प्रयुज्यत एव । नच सति निमित्ते प्योगस्यावदयकत |
व्यभिचारादिति मावः । ऋगादिव धृथिवयादिषीरिल्र हेलन्तरमाह--इयमेवेति । एतदेव ्यतिरकद स्पोप्यति- "प
ऋगनुवदिन पृथिवीत्वे विधेयमिल्यवधारणसामध्यादधिगतमिलय्थः । इतश्चङ्गेष्बनङ्गधीरियाद-- य एवमिति । न कि
कषदुपास्तिविषय्वं रोकानामिति, तत्राद--तयेति । यदि सामभीकोकिष्वारोप्येत तदा तात्तेतिदतीयायं निष

मासीनाधि° 1 * रम्भा-भामती-आनन्दगिरीयव्यालयाप्रयोेतम्‌

विहनपरुपसंहरति न परथिव्याद्याश्रयम्‌ । तथा पञ्चविधं ।
२।२।१) इति यद्यपि सप्तमीनिदि्टा लि म (ण
सान्न उपास्यत्वावगमात्‌ । सामनि हि लोकेष्वध्यस्यमानेषु साम खोकात्मनोपासितं भवति
अन्यथा पुनलाकाः सामात्मनोपासिताः स्युः । पतेन 'पतद्रायत्रं प्राणेषु भरोतम्‌। ' (कछ ॥
२।११।१) इव्यादि व्याख्यातम्‌ । यत्रापि तल्यो दवितीयानिरेशः-अथ खतवमुमादितय
सप्तविधं सामोपासीत' ( छा० २।९।१) इति तत्रापि समस्तस्य खल सान्न उपासर्म साधुः
( छा० २।१।१) ति तु पञ्चविधस्य ( छा० २।७२ ) अथ सप्तविधस्य" ( छा० २।८ १) षति
च सान्न एवोपास्यत्वोपक्रमात्तसिन्नेवादित्याचध्यासः | पतस्मादेव च सान्न उपास्यत्वावगमास्‌
शृथिवी हकारः” ( ऊा० २।२।१) इत्यादिनिदेशविपर्यये.ऽपि हिकारादिष्वेव पृथिव्यादिः ।
तस्मावृनङ्गा्या भादिल्यादिमतयो ङ्गेषूदीथादिषु क्षिप्येरक्निति सिद्धम्‌ ॥ ६॥

| जसीनः संभवात्‌ ॥ ७॥
(मे नास्स्यासनस्य नियम उपास्तावुत विषते ॥ न देहस्पितिसपिक्ं मनोऽतो भियमो महि ॥ १॥
क.

शयनोत्थानगमनेरविकषिपस्यानिवारणात्‌ ॥ धीक्षमाधानहेतुष्यास्परिकशिष्यत आसनम्‌ ॥ २॥

८४१

~न ^" ^“ +^ ^^ ^~ ^-^ ^~ ~^ ~^ +. ~ ~~ ^~ + ^+ ~^ ५4 ^ ^~ ~~~ ~~~ ~

रन्नरप्रभाष्यख्या
निरति --तथा छोकेष्विति । सामात्मना लोकानुपासीतेति द्वितीयासप्तम्योषरवया। काय॑सतो कर लोकाप्मना
सामोपासीतेति सप्तमीमात्रभङ्ग इयर्थः । एतेनेति एकविभक्तिभन्न लाघवेन प्राणात्मना गायत्रं सामोपाखमिति व्यास्मा-
तमिरथः । नतु विभक्तिसाम्ये कथं निर्णयसत्राह--यत्रापीति । “साम्न उपासनं साधुः इत्युपक्रम्य प्रथिवी हिर
इ्यादिना दटिङ्कारादिपच्चावयवस्य सान्न उपासनमुक्छा इति त॒ पश्चविधस्योपासनम्‌' इत्युपसंहय, अथेति सप्तविधस्य सान्न
८६ प्रकम्य प्रपश्चितमतः सान्न एवोपाखत्वमिलयर्थः । यदुक्तं प्राथम्बाटथिव्यादेरुपास्यत्वमिति, तत्राह-पतस्मा-
देवेति । यद्यपि दिङ्करोदेरोन परथिवीत्वविधेरहेस्यख ` प्रथमनिदैधो वाच्यस्तथाप्युक्तन्यायबलाद्यययो प्राश्य इयर्थः ॥ ६ ॥
भामतीष्याख्या
शत्नाएुपास्यत्वमवगम्यते । तत्र॒ यदि समधीरभ्यस्येत ततो न सामान्यपासयेस्‌ अपि तु ठोकाः परिवादः । तथाच
द्वितीया परियञ्य तृतीयाः परिकस्येत सान्नेति । ठोकेविति समी द्वितीयां कथंचितरीयते । अगरे यवो वारयनां प्रावि
एमानीतिवत्‌ । तेनोक्तन्यायानुरोधेन सपतम्याग्ोमयथाप्यवदयं कलपनीयाधवादरं यपाशरतद्वितीया्ोनोधाय तृतीया सपमी
यास्यता । लोकपृथिव्यादिवुद्धया पशविधं दिङकरमस्तवोद्रीथप्रतिहारनिधनप्रकारं सामोपासीतिति निर्णाम । ननु यप्रोभयत्रापि
्ेतीयानिर्दैशो यथा लल्वषमेवादियं सप्तविधं दिङरप्रप्तावोकयेद्रीयद्रतिहरोपद्रवनिधनप्रकारं समोपासीतति, तत्र को पिनिगमनायां
तरित आह--तश्रापीति । तत्रापि समस्तस्य सप्तविधस्य सान उपातनपिति सश्च उपस्यलभरुतेः सामि पव पिय । तापनं
रय धमैलम्‌ । तथाच शुतिः--'सधुकारो साधुमेवति* इति । हिदारानुवादेन पृथिवीिविधाने दिर प्रथिवीरि प्रपि वि-
ैतनिदशः पृथिवी हिंकारः ॥ ९ ॥ आसीनः संभवात्‌ । कमासंबनिषु यत्र हि क्षिः क्म चोदित तत्र तपसंबदरोपास-
आनन्दगिरीयष्याख्या

केषिति च सपमी- द्वितीया कथंनिन्नेया तथा सल्युभयथापि सप्तम्याः करप्यायन्तरत्तद्पनान्पताथयानरुनदितीयार्पानुसेधाय
तीयाथं सप्तमी व्याख्येर" । तेन एथिव्यादिलोकवुदधभा दिकारादिस्ामोषखम्‌ । ततः मपतमी पतप दिनीवावा निद्धानत वनी
लुभयथा भजनीया । पूवपक्षे त॒ सामगतद्ितीयामङ्गोऽधिक रत्य: । दपिव्यावतमना ईिकारादस्वादयत्वोपददान वावत्र्यापि
'गात्मनोपाखत्वमुक्तमिलतिदिशति-- एतेनेति । यत्र दवितीयासपम्यो ततरासतु श्रिदयभङ्गगौरवपरिद्ारा्मद्षवनङ्भीः । ८
म द्वितीया तत्रान्यतरश्तिमात्रभङ्गसख पूवेपक्षसिद्धान्तयोस्तुस्य.वातरथं नियमसिदधिरिल्यागड्वाद--यग्रापीति 0 हि
भस्तस्य सप्तविधस्य पशद्विधस्य च साम्नो ध्यानं साधुयुणकमिद्युपक्रम्य लोकेषु पधविधं सामोपामीननि शमिता कषण
तावरोऽनतरिक्षमदिथ आदिः प्रतिहारो चौमिभनमिलादिना पविषस सपनो ध्यानयुक्वेति तु + तु
विपसतयुपक्रम्य वाचि सप्तविधं सामोपासीतेलादिना सप्तविषसयप्युपासनमुक्तम्‌ । णवं च समस्तस साघ्र व स।ध्विनि (1
ौस्यलश्तेरिति तु पथनिभस्य साञ्न उपासनं साध्विति पथविषस्यपि तयोस्ते 0 निध्यती-
धः । यर पूवौयिकरणन्यायेन प्रथमश्रते चरमश्वतमध्यस्यत इति. तवःद--एत सादिति । हिकारोदुरोन धिवीलर्रिपान कारः
वीति निदेशो युक्तस्तस्य वैपरीलेऽपि साम्नोऽधिकारादमेयतलावगमाद्ेषु दिकारादिषयवानङगपिव्यािः कावयरथः । >

। बाध्यो दुरषलः त्वोपसंहरत्ि--तस्ादिवि ॥ € ॥ भङ्गश्रिनोपामने-
(राश्चरमशचतं नेयमिति न्यायोऽपि दितोयाश्चला बाध्यो दुैलत्वादिति मत्वोपंदरति--तस्मादि 0
सीनकर्मतानियमामाववदितरोपासनास्तपि तजियमामावमाशषटयाद--मासीन दति । विषयं पििनि--कमति । भदिषदन

१०४

८४२ बह्मतूत्रशांकरभाष्यम्‌ः । [भ. धपा. १.६ ।

कमौङ्गसंषसेषु ताधदुपासनेखु क्मतश्मत्वान्नासनादिचिस्ता नापि सम्यग्व्दौने
दिकषानस्य । दतरेषु तूपासनेषु किमनियमेन तिष्ठभनासीनः रायानो वा भ्रषतैतोत नियमेन
सीन एवेति चिन्तयति । तत्र मानसत्वादुपासनस्यानियमः. शरीरस्थितेरिति । पव प्र
बरवीति--आसीन प्वोपासीतेति । कृतः- संभवात्‌ । उपासनं नाम समानप्रत्ययप्रवाहकरपं
नच तद्रच्छतो धावतो वा संभषति गव्यादीनां चित्तविक्षेपकत्धात्‌ । तिष्ठतोऽपि देहधारणे
व्यापृतं मनो न सुक्ष्मवस्तुनिरीक्षणक्षमं भवति । हायानस्याप्यकसमादेव निद्रयाभिभूयेत । भासी.
नस्य त्वेषंजातीयको भूयान्दोषः श्ुपरि्र इति संभवति तस्योपासनम्‌ ॥ ७ ॥
ध्यानाच ॥ ८ ॥

अपिच ध्यायत्यथं पष यत्समानप्रत्ययप्रवाहकरणम्‌ । भ्यायतिश्च प्रशिथिलाङ्गचेशषु प्रतिषि

तदषटिष्वेकविषया्षिप्तचित्तेषूपचयमाणो द्यते ध्यायति बको ध्यायति प्रोषितबन्धुरिति।

आसीनश्चानायासो भवति । तस्मादप्यासीनकर्मोपासनम्‌ ॥ < ॥ |

अ्वरृत्वं चापेक्ष्य ॥ ९ ॥
अपिच ध्यायतीव पृथिवी ( ङा० ७।६।१ ) इत्यत्र पृथिव्यादिष्वचरत्वमेवापे्ष्य ध्यायतिषादो
भवति तश्च लिङ्गमुपासनस्यासीनकमत्वे ॥ ९ ॥
स्मरन्ति च ॥ १०॥
सरन््यपि च रिष्टा उपासनाङ्गत्वेनासनम्‌--'श्युचौ देशो प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः" (गी
६।११ ) इत्यादिना ! अत एव पश्मकादीनामासनविद्ोषाणामुपदेशो योगक्ाखे ॥ १०॥
न रन्ञप्रभाष्याख्या ि
आसीनः संभवात्‌ । कर्मण उत्थितेनोपविष्टेन वानेकधानुष्ठानदशंनात्संरायः, कमां्गक्नितोपासनानामासननियमानक
णामनुष्ठानप्रकार उक्तस्तद्रदज्गानाश्रितोपासनेष्वप्यनियम इति पूवैपक्षयति--तश्रेति । अत्रासनाभ्यासापिद्धिः, सिद्राने
मनोदेहयो भिन्नत्वेऽपि देदचाश्वल्ये मनसोऽनवस्थानस् अनुभवसिद्धत्वान्मनोग्यापारेषूपासनेषु देहस्थेयो्मासननियमापी
फलभेदः तिष्टत उस्थितस्य ॥७॥ किच ध्यातार आसीना एव स्युः ध्यायतिशब्दा्तवादकादिवदिलाद-ध्यानाश्चेति ॥८॥ भै
श्रौतं द््ान्तमाह-भचलत्वं चेति ॥ ९ ॥ बाह्यस्य शारीरस्य चासनस्य स्मरणाभ्नियम इव्याह--स्मरम्ति चेति॥१,।
भामतीष्याख्या
नापि तिष्ठतैव क्ैव्या । यत्र तासीनस्य तत्रोपासनाप्यासीनेनैवेति । नापि सम्यग्दने वस्तुतन््रल्ासमाणतनलाच । ¶
णतन्त्रा च वस्तुव्यवस्था प्रमाणे च" नािश्षत इति तत्राप्यनियमः८१) । यन्महता प्रयलेन विनोपासितुमशक्यं गधा ्तीकादि' प
वा समयगद्शनमपि तच्वमस्यादि, तेषा चिन्ता । तत्र चोदकशासामावादृनियम प्रते यथा शक्यत इयुपवनपाद्शीनसीव ९९।
नद यस्यामवस्थायां ध्यायतिरुपचयैते प्रयुज्यते किमसौ तदा तिष्ठतो न भवति न भवतीवयाह । आदीनशरागिवमागा
आनन्दगिरीयष्याख्या ८

सितिशयने गृहते । सम्यण्द्नशब्देन श्रवणायम्यासवासितमनःसहङृतवाकयङतसाकषात्कारो निरुच्यते । "अङ्गपातन च
गदश्नाच्चातिरिक्तान्युपासनानि विपयीकृलयानेकधानुष्ठानदृ्टेः सं शयमाद--दहतरेष्विति । शासीयषु सतुतोषसनेमलुद्िर
न्तया पादादिसंगतिः । पूर्वपक्षे कमोङ्गानाभितोपासनेषु देदिकनियमासिद्धिः । सिद्धान्ते ध्यानख मनोव्यापारलेऽ ५०५
मनोनवस्थानाततेषु तन्नियमसिदधिरिति मत्वा पूर्वपक्षयति--तत्रेति । मनोदेहयोभिन्नत्ान्मनोग्यापारयुपा्तन , प्रति १
पकारितवादासीनेन तिष्ठता वा यथाकथंचिदनुष्ेयानि प्रहृतान्युपासनानीलथेः । अनङ्गशितोपासनाना 1 |
पक्षमनूच सिद्धान्तयति-- एवमिति । श्षपूव॑कं नियामकमाद-- कुत इति । संभवं सनष |
तथापि कथं तदास्ीनसैवेति नियम्यते, ततराह-- नचेति । तिं तिष्ठतो विष्यति विक्ेपाभावात्‌ › तत्रात ।
तिं शयानस्य दे्षारणव्यापारामावादुपासनं स्यन्नलाद---श्षयानख्ेति । देेऽनवस्ते श वृणोति
सनमनुष्टेयमिति परिशेषसिद्धमधमा्ट-भासीनस्य स्वि ॥ ७॥ इतश्रोपासनमासीनकमेलाइ--ध्यानाश्चति । वने तषी
अपिचेति । उपासिथ्यायलयोरेकाथंतेऽपि प्रकृते फ जातं तदाह--ध्यायतिश्रेति । अथ ध्वायतिववा नि
विष्ठतोऽपि संभवति नेलयाद--भासीनश्चेति । लौकिकं रशिङ्गमुपसंहरति- स्मादिति ॥ ८ । 0१. ।
भन्त्वं चेति । सूत्रं विभजते--भपिचेति ॥ ९ ॥ आसनविधानानुपपस्याऽ्ुपासनस्यासीनक > | इह
गा्याप्तमनिषयतवेन सूतं योजयति--सखरण्त्यपीति । शारीरासनविभानविषयत्वेनापि तदेष धोजगति-- भप

भातराक्णाध० 1 =" रलपरमा-मामती-आनन्दिरीयव्यास्या्रयोपेतम्‌ ।

यत्रैकाग्रता तच्राधिद्ोषात्‌ ॥ ११॥
दिग्देशकारभियमो चि्यतेऽथ न विते ॥ विद्ते वैदिकरवेन कमस्थेतस्य दशनात्‌ ॥ १॥

4

(1

एकाम्रस्याविक्षेषेण दिगादिनं नियम्यते ॥ मनोऽलकूर इरयुक्तेरंशा्ं देश मापणम्‌ ॥ ९ ॥

वि्देशकालेषु क्रयः किमस्ति कशथ्िन्नियमो नास्ति परेति । प्रायेण वेदिकेम्वारम्भेपु दिगादि.
नियमद्शीनात्स्यादिहापि कथिन्नियम इति यस्य मतिस्तं प्रत्याह दिग्देशकारेप्वर्थलक्षण एष
नियमः । यज्रैवास्य दिशि देशे काले धा मनसः सोकयेणेकाप्रता भषति तत्रेघोपासीत
भाचीदिक्पूषोक्षराचीनभ्रषणादिषद्विशेषाध्रवणात्‌ । पकाप्रताया दृष्टायाः स्त्राषिरोषात्‌।
नय विशेषमपि केचिदामनन्ति- “समे शचौ दकेरावहिवालुकाविवजिंते शाम्दजराभयावि.
भिः । मनोजुक्ूले न तु चश्ुपीडने गुहानिवाताश्रयणे प्रयोजयेत्‌ ( भ्वे° २।१० ) इति यथेति ।
` उच्यते-सस्यमस्त्येवजातीयको निषमः। सति त्वेतसिस्तद्रतेषु पिरोपेप्वनियम इवि सुषु
त्वाचायै आचष्टे । नोक" इति चेषा श्रुतियभ्रकाघ्रता ततरयेतयेतदेष वुधायति ॥ ११॥

आ परायणात्तन्रापि हि टम्‌ ॥ १२॥

2 उपास्तीनां यावदिच्छमादृततिः स्यादुतामृति ॥ उपास्त्य्थाभिनिष्यत्तेयावदिन्छं न तूपरि ॥ १॥
59
अन्यप्रययतो जन्म भाग्यतस्तःप्रसिद्धये ॥ आमृह्यावतैन न्याय्यं सद्ासद्धाबयाश्यत' ॥ २॥

श "^-^ ८ ^ ^ ~^ ~^ ~^ ^~ ^+ ^^ ~^ ~ ^^ ५ ^~ “^~

= ९ ^~१~\ ~+ ५ "~^ ^^ ^+ ~+ + 4 ५ ^~ ~ - + ~ ~^ ५

रन्नप्रभाव्याख्या
यत्रैकाग्रता तत्राविशेषात्‌ । तेप्वेवाङ्घानाधितोपासनेषु भ्ाच्यादिदिशि तीथौदिदशे प्रदोषादिकारे नियमोऽसि न वैः
भयथासंभवात्संशयः । एकविषयत्वं संगतिरुपास्तीनां विहितत्वायागादिवदस्ि दिगादिनियम इति पूर्वेपक्षः। भत्र विगा|
ध्वादर्‌ः फल सिद्धान्ते त्वनादरः । ध्येये चिन्तैकाभ्यसख प्राधान्यात्परधानाक्षिप्तदेशादिग्रदणस्योचितत्वादिविवेकः । अथक
एवेति । रेकाम्यफललिङ्गक एवेलर्थः । प्राचीनग्रवणे ्राग्दरे निप्रस्थाने वैश्वदेवं कुयादितिवदत्र दिगादि
न श्रूयते जतोऽलुमानमग्रयोजकमिति भावः । विशेपाध्रवणमसिद्धमिति शड़ते- ननु पिदेपमपीति । र्का; सूक्ष्म
षाणाः । जलाश्रयवजनं शीतनिवर्यर्थम्‌ । चश्चुःपीडनो मशकः । वाचनिकं समदेदादिनियमम्चकरय चितैकाप्यपिश्ं
देशादिगतेपु प्राचीनप्रवणत्वादिष्वनादर इति सुहद्धावेन सूरहृदुपदिशति । देशायाग्रहे चित्तविक्षिपात्समाधिभ्ः सास मा

मागतीष्याख्या ॥
भवतीति .। अतिरोहिताधमितस्‌ ॥ ७॥ ८ ॥ ९ ॥ १० ॥ यभेकाध्रता | तघ्राविोपात्‌ | समे श्च शकरा
हिवालुकाविवर्जित इत्यादिवचनाियमे सिद्ध दिषदश्षादिनियममवाचनिकमपि मराचीलप्रवण व्दूवेन मृनतेतिवददिकारमभस्‌मान्यातर
चित्कधिदाशङ्कते । तमलग्रहीतुमाचायैः ुदृद्धविनेव तदाह स । यत्रकाम्रता मनसस्तत्रव भावनां प्रयोजयन्‌ । अविशेषात्‌ । नष
धाल्ति वैश्वदेवादिवद्रचनं विरेषकं तस्मादिति ॥ ११॥ आ प्रायणात्तत्रापि हि दृष्टम्‌ । अपिकरणविपरयं परििचयति-

आनन्दभिरीयष्याख्या

सीनकर्मत्वदिवेलय्थः ॥ १० ॥ अनङ्गाधितोपासनेष्वास्तननियमवद्धिगादिनियमोऽपि स्यादिन्याशष्ूषाह--यत्रेति । भनङगत्नितोपासन।^
विषयस्तेषु दिगादिनियमोऽस्त्युत नेति पिहितिषु ह्विषाटृ्या संशयमाद-- दिगिति । अहपार्यतिरिततोपलिपु याभी
दिगादिनियमे विनाऽनुष्ठानक्रमचिन्तनात्पादादिसंगतिः । पूरप्च दिगादिनियमाद्तेषु चिेकाध्यमन्तरणानुषठानम्‌ । दान्ते दिगारि
प्वास्थाभावेऽपि प्रधानानुयुण्यादनुष्ानमिलङ्गीकृलयानङ्गोपासनानि नियततदिग्दश्चकालानि यओदनागक्षणलदिश्दकवरिलाश्चयैन पूवैपक्ष
यति--प्रायेणति । प्रदोषादिकाले प्राच्यादिदिसि तीथौदिदशे प्रकृतोपामनानुष्टानमिति प्राप्त पिदान्तथति--तनिति | चोश्नादिः
बरेनोततोपासनेषु न देशादिनियमः तूप चिततेका्वलक्षणार्थादि् एव त्यम इतयु विरभो --यनरति ।
दनारक्षणत्वादिवयनुमार्न तत्र श्रतदेरादिमच्वमुपाधिरिति वदज्नविद्धपाठिति व्याचष्ट प्राचीनेति । प्राचीनप्रवण मदर मन
वैश्वदेवेन यागविशेषेण यजतेत्यादिवदग्र विद्ेपो न श्रयते । एकाग्र्यं ६ि ध्यानं परवन्त तसिन्मध्याहादावरषि सं ः
क्षायां रेषिवाधादनियम इत्यथः । ध्यानान्तरङ्गमैकध्यमपि नियतदिगाचपेक्षमिल्यश दर व र
पाभ्रवण ते- दार्कराः सष््मपापाणाः । जलाशयवर्जनं शीतनिवृ्य्म्‌ । च्चः शकः =
षदो त भि स्यादिलर्थः । वाचनिके नियम मलव 9 र
तद्गतेष्विति ! तच्छब्देन श्रीतो विदिष्ट देशो ग्यते तसिन्गता विनेषासतु प्राचीनप्रवणादयस्ततनियमे ५
गल्रानविरोधात्तदनियमः प्रयानिलथः 1 नियमादनियमो युक्तः दे्याुयु्यादिलत त्रम क त
ऽपि हि कतिरसाकमनुकूरेषेलयाद--मन एति ॥ ११ ॥ देश्ायविषानात्तदपेश्चावददमरदयेपास्तिष्वददपातादवृततेरतिष।

८४४ ` ब्रहमतृत्रशाकरभाष्यम्‌ । [भ.४पा. १अ.८ १

आवृतिः सर्धोपासनेष्वादतव्येति सितमाधेऽधिकरणे । तत्र यामि ताचर्सम्यग्दहोनाधो्ु
पासनानि तान्यवधातादिवत्कार्यप्यवसानानीति क्ञातमेवैषामाबृत्तिपरिमाणम्‌ । नहि सम्यम्‌.
शने काये निष्पन्ने यल्ञान्तरं किचिष्छासितु शक्यम्‌ । अनियोज्यत्रह्मात्मत्वगतिपततेः शाख.
स्याविषयत्वात्‌ । यानि पुनरभ्युदयफलानि तेष्वेषा चिन्ता किं कियन्तचित्काटं परययमाव-
स्योपरमेदुत यावज्जीवमावतैयेदिति । कि तावत्प्राघ्म्‌ । कियन्तचित्कालं प्रतययमभ्यस्योत्से
दावृत्तिविदिष्टस्योपासनराब्दाथंस्य तत्वादिति 1 पवं प्राप्ते ब्रूमः-भाप्रायणादेवावतैयेतमल.
यम्‌ । अन्तयप्रल्यवशाद दृ्टफलप्रासेः । कमौण्यपि हि जन्मान्तरोपभोग्यं फलमारभमाणानि
तवजुरूपं भावनाविक्षानं प्रायणकार आक्षिपन्ति, 'सविक्षानो भवति सविक्ञानमेवान्वषक्ष.
मति "यश्चित्तस्तेनेष प्राणमायाति' “्राणस्तेजसा युक्तः सहात्मना यथासंकल्पितं रोकं नयति
` इति चैवमादिश्रुतिभ्यः। तणजकानिददौनाश्च । परत्ययस्स्वेते खरूपायुवृत्ति मुक्त्वा किमन्य.
स्यायणकालभावि भावनाविक्ानमपेक्षेरन्‌ । तस्मा प्रतिप्तन्यफलभावनात्मकाः प्रययास्तेष्वा- `
धरायणादाघृत्तिः । तथाच श्रुतिः-स यावत्कतुरयमस्माह्लोकात्येति' शति परायणकारेऽपि
` स्ममाव्यास्या
दिति॥ ११ ॥ आग्रायणात्‌ । व्यवहितेनाख संबन्धमाह-- आवृत्तिरिति । अनियोज्ये ब्र्मण्यात्मलप्रतिपत्ति॑य त
बिदुषर इयर्थः । अहप्रदोपासनेष्वनुष्टानस्योभयथादृशः संशयमाह-यानि पुनरिति यथा दिगादिनियमखाविभेरनादर
दामरणसुपाखा्ततेः अविधानादनियम इति पूर्वपक्षः । मरणपयैन्तम्त्तिरिति सिद्धान्तयति--एवमिति । उप्तं
कर्मणां चान्यकाले प्राप्तव्यफलस्फतिद्रारां फलदेतुत्वे मानमाह--सविज्ञान इति । भावनामयं विहञानं फरपुर ते
सहितः सविक्ञानो विक्ञानस्फुरितफलं विक्ञानमियर्थः । यसमं्टोके चित्तं संकल्पोऽस्येति यच्चित्तस्तेन संकल्पितेन ोकेन स
फलस्फूैनन्तरं मनः प्राणे लीयते इति यावत्‌ । तेज उदानः आत्मा जीवः 1 जलौकारष्टान्तधरुतेशच माफ.
स्फूरतिरस्तीद्यर्थः । अस्तिदमन्यफलं विज्ञाने कर्मणामिवादृष््रा रोपास्तीनां ततः कुत आमरणमागृत्तिरियत आह--प्रयया
भामतीष्याख्या ।
तन्न थानि तावदिति । अव्रियमाननियोज्या या ब्रहमासप्रतिपत्ति्तस्याः ) शान्लं हि नियोज्यस्य कायेरूपतियोगपकथा-
वबोधयति तस्येव करमण्येशववलक्षणमपिकारं तचेतदु मयमतीद्ियलाद्रवति शाललक्षणं प्रमाणान्तरप्राये शसस्ययवचाम
पलप्रतीतस्तु जीवन्ुक्तेन द्टलाल्ाप्तीह तिरोहितमिव किंचनेति किमत्र शाश्च कस्यति । नचेवमप्यमयुदफ़लानुपाहनि
तत्र नियोञ्यनियोगटश्णस्य च कर्मणि सामितारक्षणस्य च सेबन्धस्यातीन्वरियखात्तत्र सकरृत्करणादेव शाघार्थतमापे प्रपथः
पुपासनपदेदनीयादृत्तिमाप्रमेव कृतवत उपरमः प्राप्तावेव एृतशा्ा्लादिति प्रपिऽभिधीयते-सविजञानो मवी
तेत्र लगीदिकलानामपि कर्मणां प्रायणकाठे खगीदिविज्ञानपिक्षकलं तत्र कैव कथादीग्धियफलनटपासनानाम्‌ । तति एटं ज
प्रायणं तत्तुपास्यगोचरबद्धिरवाहुवाहितया च्छेनैव रूपेण प्रायणसमये तहुद्धिं भावयिष्यन्ति । किमि ॥ 414
-ुद्धबभरिेण नहि दृष्टे संभवलद््टक्पना युक्ता । तस्मादाप्रायणं प्रवृत्ता वृत्तिरिति । तदिदपुक्तम्‌-प्रत्ययास्वत एति।
आनन्वगिरीयव्याख्या शा?
लयाद्चङ्वाद--आ प्रायणादिति । व्यवहितेन संबन्धा वृत्तं॑कीतयति-आघ्रततिरिति । संप्रति संबन्धं वदनवप्य 1
तत्रेति । सम्बग्नाने जतिऽपरि मुक्ल्यथमावृह्िरामरणात्काययाश्द्रधाह-- नष्टीति । नियोज्यस्यापिकारिणोऽभवान्युक्तथ क
नान्तरीयकत्वादावृत्तिरनधिकेलय्थः । उक्तदेत्वभावादनुष्टानस्योभयथादृष्टेरदय्दोपासिपु संदायमाद--यानीति । (1
सनेषु सखतब्रफष्ेतुषु यावञ्नीवमनष्ानमितिचिन्तनात्पादादिसंगतिः । पू्ेपक्षे सवौपासनेष्ववृत्तिरविशेषः । ५ त:
विशेष दतयुपेल विश्य पूैपक्षयति-- कं तावदिति । सरवोपासनेष्वावृत्तौ विशेषो नेति प्रपि ्रतोपासनेष्वामरणादाव प
सिद्धान्तमाह--एवमिति । उपास्यापरोक्षये दृष्टफले सिद्ध तद्वारा दृष्टफल्स्यापि सदेव तदह--
शन्ति । अन्लप्रययातिरेकेणैवोपासनानां फलम्राततियोगान्न तादध्येनादृत्तिरियाशङ्कयाद-क्माणीति । मिमत 6 ननि
सविज्ञान इति । विशानेन भोक्त्यफलविषयभावनामयेन , सितो श्रियमाणो भोक्ता सविश्ञानः । सविशातं १
फलम्‌ । यसिनिषये चित्तमस्य स यच्चित्तस्तेन विषयेण हृधभिव्यक्तेन सह तेज उदानसेजोदेवताकवादता भोक्ता ॥
मो्तु्ानवच्ते दृ्टन्तशतिरपि प्रमाणमिल्याद--वृणेति । यत्रापरययात्मकानामपि कमैणामन्यमरलया्षप क | तेषां भा
कानामुपासनानां कि वक्तव्यमिलर्थः । तदि कमैवददृष्टद्ाराल्लग्रलयापे्षोपासनानां खक्नेयाद- अनासो त
बाहिकतया दृषदरिणाक्षेपकलवसंमवे नादृकरपनेति मावः । सवमावनानां खावान्तरजातीयनिरप्षतया १। तथात |
मावनान्तरपेक्षकलवं सकूपसंनिधनेनैव चाृषटफलोपयोगितेति मत्ोपसंदरति-तस्मादिति । तत्रापि ृषटमियेत्

न मन १,१८५.७१

दधिगमाधि० 1 एलमरभा-भामती-भानन्दगिरीयब्यास्यात्रयोपेतम्‌ । ८४५

भ्ययानुदृति ददोयति । स्टतिरपि--थयं य घाऽपि सरन्भावं त्यजत्यन्ते करेषरम्‌। तं तमे-
वैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः" ( गी० 4६ ) शति श्रयाणकाठे मनसाऽचेन' ( गी°

८१० ) इति च । 'सोऽन्तवेलायामेतच्नयं प्रतिपधेत' इति च मरणधेलायामपि कतेव्यशोषं
श्रावयति ॥ १२॥

तदधिगम उत्तरपूवीघयोरछेषविनारौ तद्व्यपदेशात्‌ ॥ १२॥
(ॐ शानिनः पापलेपोऽसति नास्ति वाऽनुप भोगतः ॥ अना इति क्ाश्ेषु घोपा्ठेपोऽस्य विते ॥ ¶ ॥
>>>,

अकर््रात्मधिया वसतुमटिन्नेव न शिष्यते ॥ अश्षेषनाशावप्युक्तावज्ञे घोपस्तु सार्धः ॥ २ ॥

गतस्तृतीयशेषः । अथेदानीं ब्रह्मविद्याफलं रति चिन्ता प्रतायते । ब्रह्माधिगमे सति तद्ठिष-
, रीतफं दुरितं क्षीयते न क्षीयते वेति संदायः। कि तावत्प्राप्तम्‌ । फल्थैत्वात्कर्मणः कम-
दत्वा न संभान्यते क्षयः । फलदायिनी शस्य शाक्तिः श्रुत्या समधिगता । यदि तदन्तरेणेव
फलोपभोगमपवृज्येत श्रुति; कद्थिता स्यात्‌ । स्मरन्ति च नहि क्म क्षीयते" इति । नन्येषं
सति परायशित्तोपदेशोऽन्थकः पाप्नोति । नैष दोषः । प्रायथ्ित्तानां नैमिसिकत्वोपपत्तेृह्‌-

1 0 ~ 4 ~~ ५ +~ 1 ^ ^ ~~ ५९ ५. १ ^ ++ ^ ^ "+~ ^+ ५ ५,१९.५

रञ्नप्रभाव्यास्या

सित्विति । उपासिग्रयथानां धारावाहिकतया खरूपानिष्रत्तिरेवान्यं विज्ञानं, नत्वटृषटद्रारकमन्यदपेक्षितं रार्थभाषानामेव
खसमानजातीयद्रारानपेक्षतया प्रययानां प्र्ययान्तरापेक्षायोगात्‌, कर्मणां तु रटद्रारान्यधीफलव्वानुपपत्तेः अररदरारकलत्पनेति
भावः । क्रतुभध्योनम्‌ । उपासक एतन्रयम्‌ अक्षितमसि" “अच्युतमसि' 'प्राणसंशितमसिः इति मश्रघ्रयं मरणकारेऽपि
स्मरेदिदयर्थः ॥ १२ ॥ यथोपासकानां यावनीवं कर्तव्यमस्ति न तथात्मविदामिति कर्मक्षयलक्षणां जीवन्मुकतिमाह--
तदधिगम इति । ज्ञानसाधनेषु फलाधिक्यार्थं फलाध्ययेऽपि साधनविचारः कृतः, संप्रति फलाभ्यायस्था फठचिन्ता
क्रियत इव्याह--गत इति । कर्मणां फलान्तत्वशाब्नाज्ज्ञाननारयत्वशाघ्राच संशयः, पूर्वपक्षे ज्ञामिनोऽपि संचितपापभोगा.
नन्तरं सुक्तिः, सिद्धान्ते तु ज्ञानसमकाटं पापनाशाजीवन्मुक्तिरिनि फ़लम्‌ । न हिस्यादियादिनिपेधश्रया दुरिताद
दुःखदायिनी शक्तिरधिगता “नामुक्तं क्षीयते कर्म" इति च स्मरन्ति । अतः फलकान्तमेव पापं न मध्ये नद्यतीनि पर्वपक्षः ।
ननु तर्हिं तन्नाशाय प्रायशित्तविधि्नं स्यादिति चेत्‌ ! न । यथा आदितमनगददाहे निमित्ते सति .अप्रमे क्षामवते पुरोडाश्ञ-
मष्टाकपालं निवपेत्‌ इति इष्टिविधि्तद्रहोपे निमित्तमात्रे सति प्रायधित्तवियेद्‌पिनाराभैत्वापिद्धः । ननु पिपम उपन्यासः,

भामतीयव्याख्या
गिथाच शतिः सवोतीद्धियविषया--त यथक्रतुरसमाशरेकान्‌ परति तावरतृहपं टोकं प्रत्यामिमभवति' शति । क्रतुः
संकल्पविशेषः । स्मृतयश्चदराह्ता इति ॥ १२ ॥ तदधिगम उत्तरपूवांघयोगग्छेपविनाश्षौ तद्यपदेशात्‌ । ।
गतलतृतीयशेषः साधनगोचरो विचारः । इदानीमेतदध्यायगतफलग्रिधया चिन्ता प्रत्ये । ततर तावद्ममिदं विचार #
महमापिगमे ब्रहज्ञाने सति ब्रहमज्ञानफटानमोक्षदविपरीतफरं दृतिं बन्धनफ़टं धीयते ग क्षीयत इ संशयः । कि तविषः
शलेण हि फलाय यद्विहितं प्रतिषिद्धे चानर्थपरिहारयाशवमेधादि ब्रहहलादि वापूर्ीवानस्यापारं किं तदरमूपतेऽपि कपै-

आनन्द्गिरीयष्यास्या वः ्
उपासकः सवेनामाथैः । पतुः संकस्पविरेपः । असमाहोकादभिमानतो गृदीनदिहिनि धावन्‌ । 1 शत्रान
यवं योजयत्ति--स्दतिरिति । तत्रैव शरौतदशनान्तरमाद--सोऽन्तेति । पूर्ववदुपामकः सवनाः । ५
भाणसरितमसीति मश्नतरयं स्मरेदिलयनुषठेयं मरणकालेपि दयन्त श्तियिलानदृक्ति सजचयनील्थः ॥ १२ ॥ यथापान्तेविन्तकाे
तभ्यमस्ति न तथा ब्ह्मविधायां कर्तव्यं विचिदप्यत्ति तदुपसतिमत्रिणाशपपापक्षयादिल्यादइ-- तदधिगम इति । प्।भनागुष्ने
पनापितरयाथे फलाध्वायेऽपि साधनसंबद्धमनुषठान्रमं विचार्यं फला्यानरथां फलविन्तामेवावततारथति--गत इति । तविमधिकल
1 फलावसानतवभ्रतीते तना्षयपरतीतेश्च सं शयमाद--ब्रहमति । तिपरीनफलं वन्धनसवमनमिलयः । । मध्र ४ (५
मियो दुरितक्षयफलोवत्या पादादिसंगतिः । पूप दुरितफ़लमोग मपे ब्रह्मभि मोक्षदैलम्‌ । 1
{तिन तस्यासतदेतुतवमिद्ुपेल् पर्प पूव॑पक्षयति-ं तावदिति । १ ध ्रिन। स
लं कथमस्य पिद्ध, तत्राह--फेति । ध्नाह्ममो न दन्तव्यः? ¢ कनं 4 । ^ ररि पल
पद्रमिष्ययैः । उक्तमेव स्फोरयति--यदीति । तदिलनिषटकरमोक्तिः । “नामृतं षीय करम कल्पकोिदततरप व 1 ।
गं विना न नारो दुरितसेतयाद-- स्मरन्तीति । भोगादृते कम॑न हीय चेसमायि पि नयेतरयमिति म व ६
द्विषीनां दोषनिषरणायैत्वामावान्भैवमिल्याद--नेति । यथा य्यादिनकनिरभिगृहन्ददेदिनि प्रतत ष |

८४६ बरह्मसूजदांकरभाष्यम्‌ । भि. ५ पा. १अ.९ १

ददिष्टयादिव॑त्‌। भिव परायभ्धित्तानां दोषसंयोगेन विधानाद्षेदपि दोषक्षपणाता न सेषं
्रहम्रि्यायां विधानमस्ति । नस्बमभ्युपगम्यमने ब्रह्मविद्‌ कर्मक्षये तत्फलस्यावदयंभोरष्य
त्वादनिमोश्षः श्यात्‌ । नेत्युश्यते । देशाकाठनिभिचापेक्षो मोक्षः कर्मफणवद्भविभ्यति । तसात
ब्रह्मप्रधिगमे दुरितनिवृत्तिरिति । पवं भ्रात घ्रूमः- तदधिगमे ब्रह्माधिगमे ।
योर्छेषविनाशो भवतः उत्तरस्यान्छेषः पूरैस्य विनाशः । कसात्‌ । तश्यपदेशात्‌ । तथाहि
ब्रह्मविधाप्रक्रियायां संभाव्यमानसंबन्धस्यागामिनो दुरितस्यानभिसंबन्धं विदुषो ्यपदि.
शंति- यथा पुष्करपलाश आपो न श्छिष्यस्त एवमेषंधिदि पापं कमै न श्छिष्यते ( छा
४।१४।२ ) इति । तथा विनादामपि पूर्वोपचितस्य दुरितस्य व्यपदिदाति-तथ थेषीकातूरमग्न
रोते भदूयेतेषं हास्य सवे पाप्मानः भरदुयन्ते' ( छा० ५।२७।३ ) इति । अयमपरः कमेश्षयग्यप.
वेशो भवति-- भिद्यते हृदयग्रन्थिदिछचम्ते सवैसदायाः । क्षीयन्ते चास्य कमणि तसिन्दर
परावरे" ( मु० २।२।८ ) इति । यदुक्तमञुपमुक्तफरस्य कमेणः क्षयकल्पनायां शाखं कद्धितं
स्वादिति । नैष दोषः । नहि वयं कमणः फलदायिनी शक्तिमवजानीमहे विद्यत एव सा
सा तु विद्यादिना कारणास्तरेण प्रतिबध्यत इति वदामः । रक्तिसद्धावमात्रे च शासं व्यापन
यते न प्रतिबन्धाप्रतिषन्धयोरपि । नहि कमे क्षीयत इत्येतदपि सरणमोत्स्िकं न भोगा
कम क्षीयते तद्‌थेत्वादिति । इष्यत एव तु पायथित्तादिना तस्य क्षयः "सर्य पाप्मानं तरति"
रन्नप्रमाष्याख्या | ।
युक्तं गृहदाहस्य सिद्धत्वादयोगयलाच्ञाफलतया निमित्तमात्रत्वं दोषवान्प्रायधित्ते कुयौदिलयत्र तु मिनि: त्नायादितष्ै
षपदस्य निढृत्तिद्रारा फलपरत्वसंभवात्‌ "तरति ब्रह्महदं योऽश्वमेधेन यजतेः इति प्रायशित्तात्मापनिवृत्तिुतेधायुं
प्रायधित्तख नैमित्तिकत्वमियत आद-अपिचेति । ज्ञानसख दोषनाशार्थतया विधानं नासि श्षीयन्ते चा कर्णि
श्यदेक्त॑नस्तावकमात्रत्वादिलर्थः । कर्मभोगानन्तरं॑देशकालन्तरे मोक्षो भविष्यति शघ्तप्रामाण्यादियाह-नैवु-
ख्यत इति । ज्ञनाकत्वर्मक्षयखपपूर्वतान्मानान्तरविरश्द्धत्वा्च तत्परानेकवाक्यानां सतावकत्वायोगात्तयास्िवमिति
सिद्धान्तयति--पवभमित्यादिना । पापक्रियातोऽपूवानुतपत्तिरश्टेषः। सगुणव्रह्मवि्यायां व्यपदेशमुक्ता निगुणायां तमाह-
अयमपर इति । परोक्तं दृप्रयति--यदुक्तमित्यादिना । विधिनिपेधशान्नं “नाभुक्तं क्षीयते' शयादि, स्यति करणः
भामतीय्यार्या
ण्यत्र पुखदुःखोपभोगासज्ञविस्तुमईति । स हि तस्य विनाश्हेतु्तदमवि कथं बिनश्येदिति । तस्याकसिक्तपर
शाखव्याकोपा्चेति । अदत्तफलं चेतकमापूवै विनश्यति कमेण एव फटप्रसवसाम्यबोधकञालमप्माणं भवेत्‌ । नच प्क
पिव ब्रह्मज्ञानमदत्तफलान्यपि कमोपकणि धिणोतीति साम्प्रतम्‌ । प्रायश्चित्तानामपि तदप्रक्षयेतुलात्‌ तद्विषानस्य चनि
कारिपरापिमात्रेणोपपत्तादपात्तदुरितनिबदैणफलक्षिपकवायोगात्‌ । अत एव स्मरन्ति नाभुक्तं क्षीयते कर्मेति । यि एनसे
आमन्वगिरीयण्याख्या
षये क्षामवते पुरोडाश्चमष्टाकपालं निवपेत्‌ इति क्षामवतीष्टिविभीयते तथा पापसंवन्धिनि नरे प्रति
शत्यादिप्रायश्चित्तानि विभीयन्ते । तस्माद्रहमेलयादिविशेषणमभिकारिव्यावृत्तिपरं न फरपरमिलथः ।
भिन्ने जुशोति स्तर जुोतीलयादिनेमित्तिकग्रदणं युक्तम्‌ । गृहदाहदिनिषपननतवेन निष्पादयितुमशयलवादभिकारि तक.
तनिवृततस्वु कठ योग्यलादिष्टपताधनत्वगोधी प्रायश्चित्तविधिस्तत्फरः स्वादिलाशद्भय प्रायश्चित्तानां दोषनिवरतिफरर्धषय 1
म्यमाद~--भपिचेति । मोक्षद्ालप्रामाण्यानुपपच्या विधया दुरितनिवृत्तिरे्व्येति शङ्कते---नन्विति । 4
माण्यदिव मोक्षसिद्धेनै तच्छाङ्विरोधोऽस्तीलयाद- नेतीति । ब्हमश्चानस्य प्रायश्चत्तेभ्यो वैषम्य ुरितानिवतैवतऽप १,

। व्याकरोति
भिरोधे च फलितिमाद-तस्माज्ञेति । न ब्रहमविधा दुरितनिबहंणहेतुरिति प्रा्तमनूध भय #॥

तथेति । स

पकं (८ 1

(ब्रह्महा द्वाद्वा चरत्‌
ृहददेश्यदिवदिलत्दप
व्यावृत्य दु

एवं सिद्ानपुाः
मशेयविनारवचनमुदाहृ्य निथणविधायामुदाहरति--भयमिति । कमक्कषस्यपि व फल्दति ९
परोक्तमनुवदति--यदुक्ृमिति । ज्ानात्क्मदादादिपक्षि शलविरोषं प्रल्याह--नेद्यादिना । ५५.९4 । दवितीयं भरा

साधने वा दाकत्रितेधः .सलयामेव तस्यां भोगं विना तन्निवृत्तिसाधने वेति विकट्प्याचं ९ त मोग करम
सा रवति । कथं तदि शाखविरेभसमभिः, तत्राह--श्क्तीति । यत॒ (नाभुक्तं क्षीयते कमं ८८० प शत
ऽस्तीति, तप्रा-- नहीति । भपवादस्तहि केनोत्सगैस्य स्यादिति, तत्राइ--दृष्यत दति । भा.

` तद्धिगभा्पि ] रतप्भा-भामती-भानन्दभिरीयष्याख्यातयोपेतम्‌ । ८४७

तरति ब्रह्महत्यां योऽश्वमेधेन यजते य उ चेनमेवं वेदः स्यादि
नैमिसिकानि प्रायस्िसानि भविष्यन्तीति । तदसत्‌ । मः र
धोतफलसंमवे फलान्तरकल्पनाजुपपत्तेः । यत्युनरेतदुक्तं न प्रायश्चित्तवहोषक्षयोदेरोन चि-
द्याविधानमस्तीति । अत्र धरूमः-सगुणासु ताषद्धिद्यार्र विद्यत पष विधानम्‌ । तासु चया-
क्यदोष पेभ्वयप्रातिः पापनिवृत्तिश्च विधावत उच्यते तयोश्वाषिवक्षाकारणं नास्तीष्यतः
पाप्मग्रहाणपूवेकेभ्वयपराप्तिस्तासां फलमिति निश्चीयते । निगुंणायां तु विच्ायां यथपि विधानं
नास्ति तथाप्यकश्रार्मत्वबोधातकर्मपरदाहसिदिः । अण्छेष इति चागामिषु कमसु कतैत्वमेव
न पतिपद्यते ब्रह्मविदिति दशयति । अतिक्रान्तेषु तु यदपि मिथ्याक्षानात्कवतवं प्रतिपेद्‌
इव तथापि विच्ासामथ्यान्मिथ्याज्ञाननिवृ्तस्तान्यपि भरविलीयन्त इत्याह विनाश इति ।
पूवैसिदकतैत्वभोक्तृत्वविपरीतं हि भिष्वपि कारेष्वकर्तृत्वाभोकतृत्वखरूपं ब्रह्माहमसि

= पी 85 कक क कक ~ ^
"५ ~ भद ८ 7 ती 00 8 द स त क क क क ५ <

रन्रप्रभाष्याण्या
फलशक्तौ प्रमाणमतः शक्तस्यापि कुतधिश्राशाङ्णीकारेण शाल्ञपिरोध इयथः । तत्त्वक्षानमात्मन्यरोषनुरितनाशक
तन्मूलाभ्यासबाधकत्वात्खपदुरितमूलकतैत्वाभ्यास्नाधकजाग्दरोवदित्याह--तथाप्यकश्रीतमयोधादिति । श्रुतार्थमेव
युत्या ्रढयति-अश्छेष इति चेति । मूलाष्यासाबुत्पत्तेः पापस्याक्टेषः, तप्नाशाप्द्विनाश इ्य्थः। अभ्यासाभावे विद्रदनुभः
भामहीष्याख्या
तात्मा प्रायश्चित्तविषिने नियोज्यविशेषप्रतिठम्भमातरेण निषणोतील्येक्षिताकाह्यां दोषसोगेन श्रवणात्ततिबणफलः कन्येत । तथापि
ब्रह्मज्ञानस्य तस्संयोगेनाश्रवणान्न दुरितनिवरणतामर््ये प्रमाणमस्ति मोश्रवत्‌ । तस्यापि स्वगीदिफटवदेशषकालनिमित्तापेधमोपपतेः ।
शाल्लप्रामाण्यात्सं भविष्यत्यसाववस्या यस्यागुपभोगेन समस्तकरमक्षये ब्रह्मज्ञानं मोध्ं प्रसोष्यति । योगद्धर्ृर वा दिवि व्य्तं
बहनि रशरीरेन्धियाणि निमौय कलान्युपयुज्यद्धेन योगस्थेन योगी कमणि कपिला मौरी रोप्यते । स्थिते वेत.
सिमन्नथ॑न्यायवलायथा पुष्करपलाश्च इत्यादिग्यपदेशो तह्मवियास्तुतिमात्रपरतया व्यास्येय इति प्रप उय्यते-व्यास्यकिवं
व्यपदेशो यदि कमेविधिविरोधः स्यान वयमत्ति । शाखं हि फरोदादुनसमर्यमातरं करपैणामवगमयति न तु कृतथिदागन्तु-
काञिमित्ततः प्रायधित्तदिस्तदग्रतिबन्धमपि । तस्य ततरीदासीन्यात्‌ । यदि शाल्लवोपितफलप्रसवपामथमप्रतिवदधमागन्तुकेन केन.
चित्‌ कमणा ततस्तकलं प्रपूत एवेति न शाल्लव्याधातः ) नाभू करम कषयत इति च स्मरणमप्रतिबदधमाम्येक्मोमिप्रायम्‌ ।
दोषक्षयोदेरेन चापरविदयानामलति प्रायधित्तवद्विधानमेशवयेफलानामप्युमयसंयोगाविशेपात्‌ । यतापि निरगंणायां परियायां दोषौ-
देशो नास्ति तत्रापि तत्छभावाटोचनदिव तपक्षयप्रसवसामध्यमवसीयते । नहि तखमपतिवाक्याथपरििःतनाभूवा प्रसस्यानेन
निगृष्निलिखकतैमोनृत्वादिवि्मो जौवः फलोपभोगेन युज्यते । नहि रञ्ञ्वां भृनङसमयेपनिवन्यना भयकम्पद्यः सति रनु
त्लसाकषात्करि प्रभवन्ति, किंतु तंस्कारशेषाछियित्काटमवत्रना अपरि निवत्त एव । उमूमेनाभमनुवद्न्तो यथा पृन्कपला्च
इत्यादयो व्यपदेशाः समवेताथीः सन्तो न स्तुतिमत्रतया कथैपिद्वयाल्यानमहनि । न दृततं समतरि्यति । सवरथा जीव्रामनो
गस्य पयागेणोपभोगाद्वा योगैः प्रभावतो युगपननैकतरिधकायनिमाणिनापर्यागरेणोपनोगाद्रा जन्तुः कमौणि धरपथिला मौभ्री भपस्य
यत जह--पएषमेव च मोक्ष उपपद्यत दति । अनादिकाटय्रवृत्ता हि कमोङञया अनियनकाटपिपाकाः कमना ता्रद्धोगेन
आनन्द गिरीयष्याख्या

विधोच्यते । (्ञानिनः सर्वपापानि शीयन्ते नात्र सदयः क्रीडन्नपि न लिप्येन पपिनानाकिपिरपिः दयायाः रमूनयः । मचनरिनान। न
पापक्षयहेतुत्वं गृहददिष्टादिवन्नमित्तिकेत्वेन फलान्तरयोगादित्युक्तमनुवदति--यस्विति । यथा । मानिन : + प स्नानफलं
मलनिवृ्तिगेम्यते तथा ब्रह्महा दादशवापिकं व्रतं चरेदिषयुकते ब्रद्मह्यानिवृततित्रनफन नीथ गन क ४
क्तेाद-- तदसदिति । प्रायश्चित्तानां पापनिदृत्तिफलत्वेऽपि विदाया न तथात्वं तद पत्रिकृ्यदयन त 9.0
तुदवति--यदिति । दोपृक्षयोदेशेन सयुणत्रियासु वा विध्यमावो नि्यत्रिधायां भति । 0 त
पगुणास्सविति । तासाभेश्वय॑फलत्वात्न पापश्षयोदेशेन विपिरिव्याश $।दइ-- तास्विति । िपि्नितिथानगिवि ध न :निशत्ति
्ुतिरित्या्चक्ुयाइ- तयोश्चेति । उभयसंयोगितवेन पिचानिपिसंभवादि्यः । पप्मदादादिश्रुनेः क ध 1५
भत इति । द्वितीये विध्यभावमुपेल्य विधास्व भावादेव पापक्षयफलत्वमाह--निर्युणायां विति । (6 व
दरितकवृतवादिबाधकस्वात्खभदु रितक वस्वादिबाधकतया व र । 0 व
स्यत्वाशष्ाश्षविभागोक्तिरयुक्तेयाशककधाश्षोक्तगोतिमा-- अशेष इति चेति ( ति स्यं कर्मृष्वाभिमाना.
यतरह्मात्मदशौ करत्वमेव स्वस्य न मन्यते । नच पररकर्दृकेण पापेन लि्यत व |
भवेऽपि प्राग्भावात्कयं कमेनिषृत्तिरिलाशङ्कय दाहोकतिुपपादयति--भतिक्रान्तेष्विति ।

क

८५० बहसूतराकरभापयम्‌ | = [ थ. ४. १ अ. | ॥

योरनारब्धकाययोश्च भवत्युत विरेषेणानारब्धकार्ययोरेवेति विचायते । तथ ने ष
पते तरति' ( ० ४।४।२२ ) श्येवमादिश्वुतिष्वविशेषध्चवणादविषोषेणेव क्षय इति । र
मव्याह्‌ -अनारज्धकार्ये पव स्विति । अप्रदृत्तफले एव पूरये जन्मान्तरसंचिते शपि भा
जन्मनि प्राग्नानोत्पत्तेः संचिते सुकृतदुष्ृते क्षानाधिगमात्क्षीयेते न स्वारब्धकार्थ ५८२५ २
फे याभ्यामेतद्भह्यक्ञानायतनं जन्म निर्मितम्‌ । कुत पतत्‌- "तस्य ताघदेव चिरं त
मोकष्येऽथ संपर्स्ये' ( छा० ६।१७।२ ) इति दारीरपातावधिकरणार्क्षेमप्रासेः। इतरथा हि ष
दरोषकरमक्षये सति खितिहेत्वभावाञक्ञानपाघ्यनन्तरमेव क्षेममश्रुवीत तत्र शरीरपां ५५५५
नाचक्षीत । ननु वस्तुबटेनेवायमकन्रीत्मावबोधः कमणि क्षपयन्क्ं कानि
चयोपेश्षेत । नहि समानेऽन्निवीजसंपके फेषांचिद्वीजराक्तिः क्षीयते केषांचिन्न +न ग
9 ५ 1 क्षीयत ति
दाकयमङ्गीकतैमिति । उच्यते--न तावदनाधिल्यारन्धकायं कमौशर्थं क्ञानोत्पत्तिरपथः
आभिते च तसिन्कुखाखचक्रवत्पृत्तवेगस्यान्तराके प्रतिबन्धासंभवाद्ववति वि
91 अकत्रौत्मवोधोऽपि हि मि्याज्ञानवाधनेन | कमोण्युच्छिनत्ति । वाधितमपि त॒
( रन्रप्रभल्याल्या
त आरन्यान्यकमनिपयत्यपवादं सिद्धान्तयति-पवमिति । सामिशब्देऽपेवाचकः । प्राथावाः
विमुच्यते तावानेव विरम्बसतनमोकष ब्रह्म संपयत इति श्रुख्थः । देहपातावभिविङगात्त्वयिदां यक्ञवतवयादान स
तिस्मृतिरिद्गाच प्रारब्धकर्मणस्तत्तवज्ञानं प्रति हेतुत्वेनोपजीग्यत्वाच प्रावल्यसिद्धेस्तत्परतिवद्धं तच्चज्ञानं ततििद्धवर्थमणिव
विक्षिपशक्तयाए्यं विहायावरकाबि्यांशं नाशयतीदयाद--उच्यते न तावदिति । विक्षेपकावियाटेदय एव तम॑
मामतीव्याख्या
याणां युक्ता । नद्येषा शरतिरवधिमेदविधायिन्यपि तु शषप्रतापरा । यथा लोक एतावन्मे चिरं यततो भवानत्र । रः
सलानभोजने अवधिलेन विधीयेते कितु क्षेषीय्ता प्रतिपायते । उभयविधाने हि वाक्यं भिवरेतावपिमेदः निरता की पर
धीयते-ययप्दतवरहतचसाश्ाकारोऽनायवरियोपदरितप्रपननमात्रविरोपितया तन्मध्यपतितसकटकमपिरोभी । वथाना्यी
कमेतं द्रागियेव समुच्छिनत्ति न लार््पत्िपाकं संपादितनाल्ययुिततपूवौपरीभूतषलदःोपभोगपवां कन्‌
सणुदूचरदरत्तितयेतरे्यः प्रषुपवृत्तिभ्यो वलवत्‌ । अन्यथा देवर्षिं रहिरण्यगर्भपनूदाटकप्रृतीनां ग्रिगतििक्षिः
जालावरणतया परितः प्रयोतमानवुद्धिसानां न व्योग्जीव्िता भवेत्‌ । श्रूयते चपँ श्रुतिस्मृतीतिहसपृरणप तचचक्ा १४६
कत्पकत्पमन्वन्तरादिजीविता च । न चैत महापियो न ब्रह्मविदो बह्मविदशवाल्पपुण्यमेधो मनुप्या इति श्रद्धेयम्‌ । तसा
सुतारतोऽप्ति प्रारव्थिपाकानां कर्मणां प्भरयाय तदीयसमस्तफटोपभोगप्रतीक्षा सलि तचसाक्षकरे । त्व पी
चिरता विधीयते । अगि तु शुयन्तरतिद्धां चिरतामनूय देहपातावपिमातरविधानं तदेतदमितंमायेचिलयमपरतयह ख ५
माप्यकारः-न तावदनाधिल्यारब्धका्य कमीरायमिति । न चेदु न जतु च्छ यद्वरोषिसमवति रिषन
इ्याह-अकत्रीत्मबोधो ऽपीति । यदा टोकेऽपि परिरोप्रिनोः फिचित्काछं सदातत्त्तिरपटब्धा तोहागवददाया
भवतीति न शक्या निवारयितुम्‌ । प्रपाणतिद्धस्य निगोगप्य॑तुयोगावपपरततैः । तदेव मध्यस्थन्प्रतिपा्य ग मापकमि प
। आनन्दगिरीयव्याख्या ।
पक्षयति-- तत्रेति । सिदरान्तमू्रमवतायं व्याकतेति--एवमिति । सत्रावधारणा्थमाह--न त्विति । अयुत
दरा पिरिनि याभ्यामिति। पियारक्यनुग्रदीताविदयपश्चतेविद्रदेदहारम्भकयोरपि कम॑णोनाशः सयादिवािपति- त
त्रमाह- तस्येति । कथमेतावता कमरोपसिदधिः, तव्राह--दइतरथेति । क्ञानकसषमकालमेव सर्भकरमक्षयामम शानम्‌ पाम ५
न देहपातं तदवभिमभिदधीत । तथाच श्रुताववध्यन्तरकरणलिङ्गाञ्ज्ानादूध्वमपि दारीरमनुवतेमानं कम॑२१ यमय 1
रगुपपत्तेरिवयथः । विधाया दृष्टसामथ्य॑न करमक्षयदेतुतवान्न शासलेण तत्निराकरणं दृवरेसोभिनसललख १
शङ्रते- नन्विति । दाहकसंनिध्यमिरम दाहव्यवस्थासिदिरिलत्र एृषटन्त माद-- नहीति । त्त
पावधिकरणरिङ्गम्‌ । उदालकादीनां तच्वविदामिव देहधारणत्रिपथैः शतिस्पतिरिङ्गैससवगिद्धिरपि यरः
पपस्या चानुगृहीतं मब्रादिभतिवदधस्येरदाहकत्वज्कानस्य सवैकमेक्षये शक्तसयप्यारग्धकभनिशृत।
उच्यत इति । विच ज्ञानाय क्म स्यमेव देहमारम्य शानं तसिन्करोति कमान्तरारन्भे वेति
नदि हानारथख कमैणो देहारम्भकःवं कार्यं गौरवात्तेन कमाम्तरारभ्भे देहे श्ानोत्वत्तिरियथः ।न
पजीम्यकर्मनःधकःवानुपपततेरित्याह--भाश्रिते चेति । अकत्रातमश्ानं करमनिदानमकषानं निवतयलुपः मि,
वृत्तिः, ततराह--अक््रत्मेति । कर्माण्यपीति सबन्धः । सोपादानानि कमाण्युच्छिनानि । । मि
याधितमिति । समृतिहेतुतवेऽपि संस्कारखयाविधावन्चैतम्यदोषलादपसोक्षश्रमदेतुतेलभिप्रय संस्कारवशादित्ु

त कमणो काय
इति । ४१
दर्थ

म्राव्ुवनश्रति ।
वरध भिरमिति वरदे दष
विषयाणां तकाय
प्रतिबन्ध कपयतीव
प्रिक्यां दूषयति ४
द्वितीयः । तथा सति ¶ ^
युपादानामाषे च कथक

6

्रिहोत्रा्यधि० ] एलप्भा-भामती-आानन्द्गिरीयव्यास्यात्रयोपेतम्‌ | ८५१

मिथ्याक्षानं दविचनदरक्ञानवस्संस्कारवशात्कंचित्कालमनुवरैत एव । अपिच नेवात्र विषदि-
. तव्यं ब्रह्मविदा कंचित्काटं शरीरं धियते न वा भियत इति । कथं कस्य खहवृयप्रलययं
ब्रह्मवेदनं देहधारणं चापरेण भतिक्षेतु शक्येत । श्युतिस्यरतिषु च स्थितप्रक्षरक्षणनिरदरोनेतदेव
निरुच्यते । तस्मादनारब्धकार्ययोरेव सुकृतदुष्छृतयोरविासामथ्यात््षय इति निर्णयः ॥ ९५ ॥

भभ्रिहोध्रादि तु तत्कायांयैव तदरछनात्‌ ॥ १६ ॥

नि ट ~“ नद्ये्नो वा्मिहोत्रादि नियं क्म विनश्यति ॥ यतोऽयं र ;
(८ २ भाभकरणम्‌ >) श य वस्तुमष्टिमा न क्रविश्प्रतिहम्यते ॥ १॥

€

पुण्यस्याप्यन्ेषविनारायोरघन्यायोऽतिदिष्रः सोऽतिदेशः सर्वपुण्यविषय शरत्याशङ्कथ अति-

वक्ति-अच्निहोत्रादि त्विति । तुशब्द आशङ्कामपनुदति यन्नित्यं कम वेदिकमभ्निहोश्रादि

तत्ततकाययेव भवति ज्ञानस्य यत्कार्यं "तदेवास्यापि कार्यमित्यथैः । कुतः "तमेतं वेदायुवच-

नेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यक्षेन द्‌नेन' ( घ० ४।४।२२ ) इत्यादिदशंनात्‌ । ननु क्षानफर्मणो-

। रजलप्रभमाव्यास्या
शिष्यान््रति जीवन्मुक्त खाुभवमाद--अपिच नैवेति ॥ १५॥ अश्चिदोत्रादि तु । निलं नेमित्तिकं कमे ज्ञाना-
त्रदयति न वेति संदेहे उभे पुण्यपापे तरतीव्यविशेपध्रतेन॑र्यतीत्याश्ोत्तरम्याऽपीव्यक्तातिदेशसय मियायतिरिक्तकाम्य-
पु ण्यविप्रयत्वेनाच्रापवाद्‌ सिद्धा न्तयति--पुण्यस्येत्य दिना | अन्न पू्यप क्षन्ञा नाधनिद ग्रनुषए्रानागिद्धिः पडुभायनन्यायात्‌ ।
मिद्रान्ते तु ज्ञानोतपत्यर्थत्वात्तन्सिद्धिरिति विवेकः । अत्र भाष्ये ज्ञानवर्मणोः राक्षादेककार्मलं परमतेनोक्रला सा्षात्पारम्प.
यम्यां मोक्षहेतुत्वं स्वमतमुक्तमिति मन्तव्यम्‌ । अत एटरेति ज्ानादृर्ं कमामावाूर्वकरमपिपयमियभमः । निर्युणवियायाः
भामनीव्याख्या
तान्‌ प्रलयाह--अपिच नेवान्न विवदितव्यमिति । स्थितपरलत्र म मधकतस्योतो्तरयानोनरषण प्ययानतसित-
स्यत्‌ । निरतिशचयस्तु स्थितग्रज्ञः । म॒ च पिद एव । नन ज्ञानकायां भयकम्पः, त्तानमापादकपद्त्‌ । सपविच्छदो
हि तस्य भयकम्पादिहेतुः । स चतित निर्वचनीय दहि कृतो वरतुसतः केदः । यच करम भयकन्पादि वसनुसत्‌ ।
तस्यापि व्रिचारासहखेनानिर्वाच्यलात्‌ । अगिर्वाच्याचचानिवाच्योखत। नानुपपनिः । यहो हि य्ह्ताशो भदिरिति सर्वमवदातम्‌
॥ १५॥ अञ्चिहोत्रादि तु तत्कायोयेव तदशनात्‌ । यदि पृष्यसयाययकरिश्नौ ह्न गिलमायधरि्ोवादि म क्यं
योगमारुरुकुणा । तस्यापीतरपण्यवदिद्या विनाशात्‌ । प्रभषालनाद्धि पदर दरादेसपनं वरमिति सायात्‌ । नच विविदिषति
थतञन दनिनेति मोक्षलधथेककयतया वरिकरणोरतिरेषः । सहाम॑मवरतकका्लामेमवात्‌ । गननमामानं विदो विगि-
तलिलकतमोततृलादिपपश्विभ्रमस्य पूर्वोतति निल त्रियाजन्ये पुण्य समवतः । तस्माद्ददाति यनि वमन
्हञानस्य यज्ञादीनां वा सतुतिमातरं न तु मोक्माणस्य मृतिताघमं यकञादितिपिणिी प्रम उमा म्य न पियवककं
कणां परस्परविरोधेन सहासं मवात्‌ । विधोःपादकतया तु कमणामरादुपकारकाणमस्तु मेधोपयोगः । नव कर्पा विया पिरय
मननां न तरियाकारणल्वं, स्वकारणविरोधिनां कार्याणां वहृपृपटव्यः । तथाच बिदाठद्मणङयपियनया ज कथकिनार्थाना-
मपि कर्मणमूपादानमथेवत्‌ । तदमव तकासन मोधरसयासं मवत्‌ । पंच विदिदिपलि मजनि ततमापननय िदधा
जूर्वर्थ प्रापयतः पश्षम-कारस्य नालन्तपरोधरवृतितया ज्ञनस्तुचयनया कथंनिद्यास्यानं सकि । वदुलनानिममिनोन
आनन्दगिरीयष्याख्या 1

जीवन्मुकतिमुकतवा शिष्यान्धलयाह--अपिचेति । उविन्युिः सम्य । पिवदायोगे दतमादर कथं हीति । ८
जीवन्मुक्तिः खीकार्यल्याद--श्रुतीति । उ्तामुत्सगापवादशुपसंदः नि--तसमाद्विति ॥ १५॥ विधा 1
मुक्तवाऽनारम्धकर्मस्वपि केडुवित्तदपवादं दर्यायति--अभ्रिहोत्रादीति । दतमीतनपूतकममिणन ~ ध
अभ्िशेत्रादिनिलनैमित्तिकमाणि तिषयः । तेपामिनरवज्छानेनाशटपविनादौ दतां न भति सोयरणवततितिदिपाशत र , मह.
तशब्द स्ुण्यविपयत्वाद्निदोवादीनामपि पुण्यान्तरवदविनादवलातदाननयानापताद्‌ णापि ता 1 च
पिद्धन्तयति--त्याशङ्कयेति । अत्र च तममियामामध्यन्न निलयननितिकरनि्धिनना ८ ९ ५ ॥ र १
। ष तदधान त्‌ तपत्‌ क्ानातपतम्नदनुप्रानद्रव्वप्ज्चनन्रद्य
सगतिः । पूवैपक्षे लौकिकन्यायादाररश्ोरपि निन्याचननुष्टानम । पिदा ११०. व 7 (1
सूत ग्यवषट--तुक्ञव्द्‌ हति । धीनादरयानामपि कमणामनुष्टानम्य विोगयन्यवनया क 1१. ४ । र
यसनिहोत्रादीनीति सिद्धान्तपतिशं विवृणोति--यदिति । अम्नि्त्राथगु्ठानस्य िचातर्य १4 ५१५ ५. ११िद्‌-
मविदिपावकं प्रमाणयति तमेतमिति । कर्मणां मियोतस्यरथतेऽवि न तथेकका्यति वे --नन्विति, ॥ एमन ५

अनुषक्तफरादम्य नाऽप्यन्यो न नश्यति ॥ विध्ायामुपयुक्तत्याद्भाव्य्षेषस्तु कास्थवत्‌ ॥ २॥

८५२ , ब्रहमसूव्रशाकरभाष्यम्‌ । [अ.४१ा. १. १२. ६,

विंटक्चषणकार्यत्वात्कार्थैकत्वानुपपसिः । नैष वोषः । उ्वरमरणकाययोरपि दधिविषयोरौडम-
श्रसंयुक्तयोस्तृिपुष्टिकायेद दौनात्‌ । तद्वत्क्मेणोऽपि ज्ञानसंयुक्तस्य मोक्षकार्योपपत्तेः । नन्वना,
रभ्यो मोक्षः कथमस्य कमैकायैत्वमुच्यते । नैष दोषः । आरादुपकारकत्वार्क्मेणः । ज्ञानसेष
हि प्रापकं सत्क्म॑भ्रणाड्या मोक्चकारणमित्युपचयैते । अत एव चातिक्रान्तविषयमेतत्कायै.
कत्वाभिधानम्‌ । नहि ब्रह्मविद्‌ आगाम्यञ्निहोच्रादि संभवति । अनिथोज्यन्रह्मातमत्वप्रति.
पत्ते; शाखस्याविषयत्वात्‌ । सगुणासु त॒ विद्यासु करैत्वानतिवृत्तेः संभवल्यागाम्यप्यश्नि
होत्रादि । तस्यापि निरमिसंधिनः कायौन्तराभावाददिधासंगत्युपप्तिः ॥ १६॥ किविषयं
पुनरिदमग्छेषविनादावचनं किविषयं वाऽदो विनियोगवचनमेकेषां शाखिनाम्‌ "तस्य पुत्रा द्य.
मुपयन्ति सुहृदः साधुङृलयां द्विषन्तः पापशृल्याम्‌' इति । अत उत्तरं पठति-
अतोऽन्यापि द्येकेषासुमयोः ॥ १७ ॥

अतोऽच्रिदोत्रादेर्निलयाक्म॑णोऽन्यापि यस्ति साधुृलया था फलमभिसंधाय क्रियते तस्या एप
विनियोग उक्त एकेषां शाखिनाम्‌ सुहृदः साधुशृत्यामुपयन्ति' इति । तस्या पव चेदमघवद्‌
श्छेषविनाशानिरूपणमितरस्याप्येवमनग्छेष इति । तथाजातीयकस्य काम्यस्य कमणो विद्यां प्रय
नुपकारकत्वे संग्रतिपत्तिरुभयोरपि जेमिनिबादरायणयोराचा्थयोः ॥ १७ ॥

देव विव्ययेति हि ॥ १८ ॥
© किमङ्खोपास्तिसंयुक्तमेव विद्योपयोग्युत ॥ केवरं वा प्रशस्तव्वात्सोपास्येवोपयुञ्यते ॥ ५ ॥
ष्म

केवलं वा्थवद्वियासंयुक्तं वीर्यवत्तरम्‌ ॥ इति श्रुतेस्तारतम्यादुभयं ज्ञानसाधनम्‌ ॥ २॥

समधिगतमेतदनन्तसयधिक्रणे मित्यमच्चिरोत्रादिकं कमे मुमुश्चुणा मोक्षप्रयोजनोदेशेन छृतमुपाः
त्तदुरितक्षयहेतुत्वदवारेण सच्वश्युद्धिकारणतां प्रतिपद्यमानं मोक्षप्रयोजनव्रह्माधिगमनिमित्ततवो
ब्रह्मविद्यया सहैककाय भवतीति। तत्रा्चिदोत्रादि कमोङ्गव्यपाश्रयविद्यासंयुक्तं केवछं चास्ति। ध
पय विद्धान्यजति' "य पवं विद्धाञ्जहोति' य पवं विद्धाञ्छंसति' "य एवं विद्धान्गायति' (तसाद
विदमेव ब्रह्माणं कुर्वीत नानेचविदे' ( छा० ४।१७।१० ) (तेनोभौ कुरुतो यश्चैतदेवं वेद्‌ यश्च नष

ए्मसाहियं तृचि प्रति भोजनलख लाङ्गटेनेव दशितं, संप्रति सगुणविध्ापरत्वेन सूत्रख।जस्यमाह-सगुणाखिति ॥१
उत्तरपन्रपम गहाति-किपमिसयत्दिल, \ यतप्रारस्नदन्यत्याम्ये पुष्य पपे च तदल शिद्रुहद्धिषपतो; स्वमन
तोये कमे जनयति खयं च काना्दयकति भावः \॥ १७ \ यदेव त्विद्यति ह \ उक्तनिलयादिकं विपयमुपजीच स
. भामतीव्याख्या =
--ल्ञानस्येव हि भ्रापकं सत्क प्रणाड्या मोक्षकारणमित्युपचयैते । यत एव न बिद कृति नी
परस्तादपि तु प्रेव विद्याया अत ए चातिकरान्तविषयमेततर्थिकलाभिधानम्‌ । एतदेव सफोरयति-नहि न
विद इति ॥ १६॥ सूत्रानतरमवतारयितुं पृच्छति-किंविषयं पुनरिदमिति । अस्योत्तरं नर
हेकेषामुभयोः । कम्यकर्मविषयमशेपरिनाशवचनं शातान्तरीयवचनं च तस्य पत्रा दायषपयनीत ॥ ध न
धि्ययेति हि । अत्ति वरियासंयुन यज्ञादि य एवं विदवान्यजेतेलयादिकम्‌ । अपति च केवलम्‌ । तत यथा बर्हण पं 4

आनन्दगिरीयग्याल्या = एसी
रति- नेष्यादिना । सखरमतं दश्षयितुं शङ्कयति- नन्विति । स्वमतेन समाधत्ते-नेलयादिना । क र
--्ञानयेति । विपयमिदं कार्येकलवरचनं तदाह--अत हृति । यतो विचाकाठे पर्ता कम श ¢
एवमत प्वेति यावत्‌ । धीकाठे प्रसाद्व कर्मस्व रङुध्यति- नदीति । निरयुगवियाविषयलं त
वनहेतुतावद्वीकमैणोः साक्षात्पारम्प्याभ्यां मेोक्षहेतुत्वभुक्तम्‌ । संप्रति सगुणतरिधाविषयते सतख व
खिति । तथापि तख कुतो विवापंगतिः, तत्राह--तस्यापीति । सगुणविधाफले निलकमेणां सक्षादुपयगामि ति । हवः
लभः ॥ १६ ॥ सूतरान्तरमवतारयितु एृच्छति--्िमिति । काम्यकमैविपर्यं वचनद्वयमिति पवमवतादति अतत निव
राणि ग्याकरोति--अत हल्यादिना । उक्त्य दाव्यंथेमाचायंम्तरसंवादं दर्यति-तथेति ॥ १५ । 6 नेति।
ाववद्रोपस्िसाहिलानियमं निरूपयति--यदैवेति । दृतं कीर्तयति--समधिगतमिति । विचारविष 9 । पूं हस
सङ्गिविासंयुक्तवे प्रमाणमाद--य एवमिति । निल ममिहोत्रादिकमे विषवीकृय सं ्यम।ई-त्‌

विद्याज्ञानसाधनत्वाधि ° ] रलप्रभा-भामती-आनन्दगिरीयव्यास्यात्रयोयेतम्‌ । ८५३

( छा० १।१।१० ) त्यादिवचनेभ्यो विासंयुक्तमस्ति केवलमण्यस्ति । तन्रेदं विचार्यते
विदयाखंयुक्तमेवाभ्चिदोत्रादिकं कमे मुमुक्षोर्विद्याहेतुत्वेन तया सहैककार्यत्वं प्रतिपद्यते न
केवलमुत विद्यासंयुक्तं केवलं चाविशेषेणेति । कुतः-संशयः--“तमेतमार्मानं यकेन विवि-
दिषन्तिः इति यक्ादीनामविशेषेणात्मवेद्‌नाङ्गत्वेन श्रवणात्‌ । विद्यासंयुक्तस्य चा्चिदोत्रादेर्वि-
शिषएटत्वावगमात्‌ । कि तावत्प्राप्तं विद्यासंयुक्तमेव कमाभ्निहोत्राद्यात्मविधयाशेषत्वं प्रतिपद्यते न
विद्याहीनम्‌ । विद्योपेतस्य विरिष्टत्वावगमाद्विद्याविहीनात्‌ । "यदहरेव जोति तदहः पुनम-
व्युमपजयययेवं विद्धान्‌ इद्यादिश्चुतिभ्यः । चुद्धथा युक्तो यया पार्थं क्म॑बन्धं प्रहास्यसिः ( गी°
२।३९ ) दूरेण यवर कम बुद्धियोगाद्धनंजयः ( गी° २।७९ ) इत्यादि स्मरतिभ्यश्चेति.। एवं प्राते
प्रतिपद्यते--यदेव विद्ययेति हि । सल्यमेतत्‌ । विद्यासंयुक्तं कमा्निद्योतरादिकं विद्याविदहीना-
त्कर्मणोऽिदोज्रादिशिष्टं विद्वानिव ब्राह्मणो विद्याविदहीनाद्रा्यणात्‌ । तथापि नाद्यन्तमनपेश्च
' विद्याविहीन कमोधिदोजादिकम्‌ । क्गमात्‌-तमेतमात्मानं यज्ञेन विविदिषन्ति" इव्यविशोषे-
णाञ्चिहोत्रादेर्वि्यादेतुत्वेन श्रुतत्वात्‌ । नज विद्यासंयुक्तस्या्िहो्रदेर्वि्याविदीनाद्िशिष्-
त्वावगमाद्धि्याविदहीनम्चिहोत्रायातमविद्याहेतुत्वेनानपेक्षमेवेति युक्तम्‌ । नैतदेवम्‌ । विद्या-
सहायस्याध्चिहोत्रादिर्विद्यानिमित्तेन सामथ्यौतिशयेन योगादात्मन्ञानं प्रति कश्ित्कारणत्वा-
तिशायो भविष्यति न तथा विद्याविहीनस्येति युक्तं कल्पयितुम्‌ । न तु 'यक्ञेन विविदि.-
षन्ति" दत्यत्राविरिषेणात्मक्ञानाङ्गत्वेन श्वुतस्याच्चिहोत्रादेरनङ्गत्व शक्यमभ्युपगन्तुम्‌ । तथाहि
शरुतिः--“यदेव विद्यया करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं भवतिः ( छा० १।१।१० )
दति विद्यासंयुक्तस्य कमणोऽ्चिहोत्रादे्वींयैवत्तरत्वाभिधानेन खकरा परति कंचिदतिदायं
तुवाणा विद्याचिदीनस्य तस्यैव तस्पयोज्ञनं . प्रति वीयैवस्य दीयति । कर्मणश्च वीयव
तद्यत्खप्रयोजनसाधनप्रसहत्वम्‌ । तस्माद्धिद्यासंयुक्तं निलयमश्चिदोत्रादि विद्याविहीन चोभयमपि
मुमुश्चुणा मोक्षप्रयोजनोदैशेनेद जन्मनि जन्मान्तरे च प्राग्नानोत्पत्तः रतं यत्तयथासाः-
मथ्यं ब्रह्माधिगमश्रतिबन्धकारणोपात्तदुरितक्षयहेतुत्वद्वारेण ब्रह्माधिगमकारणत्वं प्रतिपद्यमान
र व ` # । # रत्रप्रभाव्यास्या न न "1
परयमुक्ता ूर्वपक्षमाद--विद्यासं युक्तमेवेति | अत्र पूर्वपक्षे कमत्निपास्तिटीनसर्मणो जानाथ निद्धि, निक्त चानि
देरिति भेदः \ भचतु लिखपलि्िष्टस्य कमेण ज्ञाने प्रति शीप्रकारित्वाए्यः कश्चिदतिशयो वियासामर्ध्यात्‌ । नैतावता केवलस्य
च ससिषरलरपवपत \ न्च तत्र श्रुतः यकगाहिरव्दना वियोपतकमेप्रतया संकोचो युक्तः । हि
भा(णर्न्‌च्याखय्‌!
रक्ते विदुमे बरह्मणाय दु्यान् बरह्मणव्रुयाय पूर्यिति विरेधन्रतिलन्मः तत्कस्य द्नोन्त्यातिक्तयवयात्‌ 1 ण पियारहिनायज्ञादि-
वियापहितमतिशषयवदिति तस्येव परप्रियासयनतपुपत्तदुरििभयदयरा नेतरस्य । तस्मादिति य्तनलयद्िरपश्रतमवि विदः
सदि यह्ञादावुपत्तहतव्यमिति प्रपिऽमिधीयत-यंदूव रियया करोति तदेवास्य वीयतनरमिति तरवर्धशरतरिदारहििस्य वीतः
तामात्मवगम्यते । नच सर्वृथाऽरिपिकरस्य तदुपपययत । तस्मादस्यस्यापि कयापि मत्रया परविदोपादोषयोम दि पधार
आनन्दगिरीयव्याख्या
कारणमाह--ऊुत इति । प्रोतवरदमधीदेुनया प्रकृतमियकरमलङ्गा्चिप्िितयोयानियमवाददत पसि पदादिः | १५.
एके वेवल्क्मणो मोक्षान्वयासिद्धिः । भिद्धान्ते तस्यापि पार्म्पवीपन्मिद्धिसिति मला तिदद पूपशतमा -- कि तावदिति ।
अविद्येपतो य्ेेयादिशतेरमयस्यापि करमो पिचाद्गोलया्दुय आसयाय दयादिति न तदधीन विनपनामनिषी-
याह नेलयादिना । > पिचासदितरय कर्मो परशिष्ये मानमाद-- वदृहरिति । न 1 +
रुखाभिोत्रदिधहििलाभ वान्मतो नेति मनू सिद्धानतवान--एुवमिति । क निवायूनयय कथा िथाननद्ता्‌
कतमुच्थते वा केवरं कम तिगाहितरेव नेति । तवरायमङगीकरोनि--सलमिति । तती दषभणि--नथापीति । नच प्रभू
वकं शुतिविरोधं हेतुमाद--कस्मादिति । उनमथमन्िपसमापिरभ्ा मयति नन्विदाव्िना 1. ६ शन.
गतमेव 'किं नस्यात्‌, तव्राह--न त्विति । वितरिदिषनिति मृलनेत्यपरियेषथुनमपि पिवामि 7
धल्या केवरुस्यापि कर्म॑णो वीयवस।भ्यनुताना^मेवमिति सूत्रव्यास्थापूतमाद-- तथाहीति । वीयनीनाचि नौ | व्रि्यासाप-
नत्वभिलयाज्ञङ्कुमारिचित्करस्य दू्वतायोमादित्याद--कर्मणश्रेति । क (र ५ ९.
दिति । तिधुरदेराश्रमकरमैलनयिकारात्तीयं जप्यादि रिग्रस।धनमियन्तपं चापयनाकम्‌ । ९8 9 +. +

८५४ बहातूत्रशाकरभाष्यम्‌ । = [अ.४पा. १अ. १४८. १९

अवणमननश्चद्धातात्पयाचन्तरङ्गकारणापेक्षं ब्रह्मविद्यया सहैकका्य भवतीति सितम्‌ ॥ १८ ॥
भोगेन त्वितरे क्षपयित्वा संपद्यते ॥ १९॥
> ग प मुद ॥ विधालोपे कृतं कम फलदं तेन नालि मुक्‌ ॥ १ ॥
भार्य भोजयेदेव न सु विधां विलोपयेत्‌ ॥ सुपु बद्श्ठेपतादवस्ध्यारछुतो न मुक्‌ ॥२॥
अनारभ्धकायवेयोः पुण्यपापयोर्विद्यासाम्यौत्क्षय उक्तः । इतरे त्वारध्धका्ये पुण्यपापे उपभो.
गेन क्षपयित्वा ब्रह्म संपद्यते "तस्य तावदेव चिर यावन्न विमोध्येऽथ संपत्स्ये ( छान्दो
६।१४।२) .इति रह्मैव सन्बरह्मप्येति' इति चेवमादिश्रुतिभ्यः । ननु सत्यपि सम्यग्ददौने यथा
प्राग्देहपातद्धिद दशनं दिचन्द्रदरनन्यायेनानुष्ठत्तमेवं पश्चादप्यनुवर्तेत । न । निमित्ताभावात्‌ ।
उपभोगशेषक्षपणे हि तत्राुवृत्तिनिमित्तं न च तारामत्र फिचिद्स्ति । नन्वपरः कमाशय.
ऽभिनवमुपभोगमारप्सयते । न । तस्य वग्धबीजत्वात्‌ । भिथ्याज्ञानावष्टम्भं हि कमौन्तरं देह.
पात उपभोगान्तरमारभते तच्च मिथ्याज्ञानं सम्यग्ञानेन "द्‌गधमित्यतः साध्वेतदारण्धका्क्ये '
विदुषः कैवस्यमवश्यं भवतीति॥ १९ ॥ इति श्रीगोविन्दभगवत्पूज्यपादरिष्यश्चीभच्छंकरभगव-
त्पादङृतौ शारीरकमीमांसामाष्ये चतुथौध्यायस्य प्रथमः पादः ॥ १॥
~ सादाव
यतः । यदेव विद्याः इति शरुतिः केवलख्याऽपि वीर्यवत््वं गमयतीति सिद्धान्तम्न्धार्थः ॥ १८ ॥ भोगेन लिते
क्षपयित्वा संपद्यते । ततत्वविदत्र विषयः, स किं प्रारव्यक्षयानन्तरं संसरल्युत नेति निमित्तमावाभावाभ्यां संशये रिदा.
सुपकमते-अनारब्धेति । अनारव्यकमेणः क्षयोक्तावारव्धस्य कथं क्षय इयाक्ाहायामस्योत्थानात्सङ्गतिः । प्रप्र
विदेदकंवल्यातिद्धिः सिद्धान्ते तत्सिद्धिरिति भेदः । देदपातोत्तरमपि तत््ववित्संसरति संसारयोग्यत्वायथा दरहपातात्पू
मियनारन्धाधिकरणदृशान्तेन पूवपक्षमाह- नन्विति । भोगनिमित्तकर्माभावादधेत्वसिद्धिः । यत्त॒ संचितं कर्मान्तरं त
निमित्तं फलस्य, द्ग्धमूलत्वात्‌ । अविद्यादयो हि केशाः कर्मेणसत्फलस्य च मूलम्‌ । तदुक्तं योगशाघे छ@िशमूलः कमाय;
सति मूले तद्विपाकः* इति । तच मूरं ज्ञागाप्निना दग्धमिति कुतः पुनः संसारस्तस्मादहपाते केवत्यमिति सिद्धम्‌ ॥ १९॥
इति श्रीमत्परमहेसपरित्राजकाचा्यश्रीगोविन्दानन्दभगवत्पादकृतौ भाष्यरलप्रमायां चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पादुः ॥ १।
भामतीव्याख्या
हितमपि यज्ञादि परवियायिनाऽृष्टयमिति सिद्धम्‌ ॥ १८ ॥ भोगेन त्वितरे क्षपयित्वा संपद्यते । अनस्य
हयस्य नजः फट भोगेन निव्र्तं दशैयल्यनेन पत्रेण । अस्य तूपपादनं पुरस्तादपङृष्य कृतमिति नेह क्रियेते पृनरक्तिभया्‌
॥ १९ ॥ इति श्रीवाचस्पतिमिश्चविरचिते शारीरकमगवलादमः्यविभागे मामां चतुथस्याध्यायस्य प्रथमः पादः समाप्तः ॥
आनन्दगिरीययाख्या
तस्यगेन फैवलकर्मकारिणो न विद्या सेत्छतीलादङ्कव समादितमिति द्रष्टव्यम्‌ ॥ १८ ॥ अनारन्धकायमभचिहोत्रादि बिधायुतं
कैवलं च तद्धेतुलान्न क्षीयते ब्रानेनेल्युक्तम्‌ । इदानीमारव्धकार्ययोः दुभाञ्चुभयोश्चानादनिवृत्तयोर्निवृत्तिप्रकारमाद--भोगेनेति ।
निगुणब्रह्मविद्विषयः । स॒ देहपातादूर्ध्वमपि संसारवान्नवेति तत्निमित्तमावराभावाभ्यां संदे पू्ेपक्षममरे दरवि्यन्नाये नुग
सृत्रतात्प्यमाद--अनारञ्धेति । अत्र श्रौततब्रह्मविचावतो भोगेनारग्धक्र्मनिवृततौ ब्रह्मभाव स्यावद्यंभावोक्लया पादादिसंगतिः । १५६
बहममिदोऽपि न युक्तिः । सिद्धान्ते तस्य स्वदयेमातरिनी लां साम्यां कायु्रौवयात्‌ । अनारब्धकायं एवेलन्र ननार्पकम निष
ग्यीवतितं तस्य फं भोगेन क्षयलक्षणमधुना ददयतीयुक्तम्‌ । इदानीं नियुणब्रह्मविद्वानारन्धकर्मक्षयानन्तरमपि संसारी क
संबन्पयोग्यत्वातपूरैकाटीनब्रह्मविद्वानिवेयनुमानेन पूरैपक्षमाहु--नन्विति । भोगनिमित्तकमेवच्वमुपाधिरिति परिहरति--न
दिना । तदेव स्फुटयति--उपभोगेति । तप्रति प्राक्षालीनन्ाविदुक्तिः । देदपातोत्तर्कालीनेऽपि बहमविदि मोगनिमित्तं किनिदर१.
ष्यतीति साधनमग्यापिमासङ्गयाद- नचेति । अनारन्वं के जनमान्तरारम्भकमिति कुतः साधनाग्या्िरितरि शङ्कते---नन्विति |
तस ज्ञानेन प्रतिवदरक्तिवान्मैवमिवाद--न तदेति । किं तख वीजं तदाद-मिथ्येति । केन तदि तल दाहः घर
दयत्ति-तश्वेति । अथ संपत्स्य श्लयादिश्वतिवाधनाद्वीजामावस्य च व्िद्रदनुमवसिद्धतवा्न पूव कमानुमेयमिति भवः । 8
फरमोगादृध्वै मोक्षेऽपि तत्क मेजम्यानेकददसतमवात्तव च विधप्रमोपोपपत्तेसतच्छृतकरमेणामश्टेषाभावेन समानम
देहान्तरे शनाप्रमोषस्यागमिकत्वादसदादीनामथ संपत्स्य इनि श्रुतिसिद्ध्वादारम्धमोगानन्तरं ुतिरवदयमानिनीयगिकर १
रति--हत्यत इति । साधनानुष्टानक्रमो निर्युणवि्ाफलं चोक्तमिति पादारथमुपसंद तमितीद्युक्तम्‌ ॥ १९ ॥ शति ध
नाजकाचार्शी्युद्धानन्दपूञ्यपादशिष्यमगवदानन्दक्षानविरचिते शारीरकमाधयश्रिमि न्थायनिर्णये चुषौध्यायख प्रथमः १६ ।

॥ इति चतुथंखाध्यायस्य जीबन्छुक्तिनिरूपणाख्यः प्रथमः, पादः ॥

न+ ~

वागधिक० ] रलप्रभा-भामती-आनन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ८५५
चतुर्थाध्याये हितीयः पादः ।

वाङ्मनसि दरोनाच्छब्दाच् ॥ १॥

(म वागादीनां स्वरूपेण दृष्या षा मानसे खयः ॥ श्रुति्बादमनसीव्याह स्वरूपवि ख्यस्ततः ॥ १॥
कृ 84“ न लीयतेऽनुपादाने कार्यं सिस्तु लीयते ॥ वद्धिषृतेअजठे शान्तेवाक्दाब्दो बृत्तिरक्षकः ॥ २ ॥

अथापराखु विद्यासु फलप्राप्तये देवयानं पन्थानमवतारयिष्यन्प्रथमं तावद्यथाशाखमुत्क-
न्तिक्रममन्वाचष्े । समाना हि विद्वद्‌ धिदुषोरत्रातिरिति वश्ष्यति। अस्ति प्रायणविषया श्रुतिः
अस्य सोम्य पुरुषस्य प्रयतो वाङ्मनसि संपद्यते मनः प्राणे प्राणस्तेजसि तेजः परस्थां देव-
तायाम्‌" ( छा० ६।८।६ ) इति । किमिह वाच पव वृत्तिम्या मनसि संपत्तिरुच्यत उत
वाश्वृत्तेरिति वि्ायः । तत्र वागेव तश्वन्मनसि संपद्यत इति प्रातम्‌ । तथाहि श्रुतिरनुग्रहीता
भवति । इतरथा रक्षणा स्यात्‌ । श्रुतिटक्षणाविषये च श्रुति््याय्या न रक्षणा । तस्माद्वा
एवायं मनसि प्रख्य इति । एवं प्रापे ब्रूमः- वाग्बृत्तिमैनसि संपद्यत इति । कथं वाग्बृत्तिरिति
व्याख्यायते यावता वाड्रनसीलयेवाचार्यः पठति । सत्यमेतत्‌ । पटिष्यति तु परस्तात्‌ अवि
भागो वचनात्‌ ( ० सु० ७।२।१६ ) इति । तस्मादत्र बरस्युपशममान्रं विवक्षितमिति गम्यते ।

रञ्प्रभाव्याख्या
वाङनसि द्दौनाच्छब्दाच्व ज्ञानफलोक्तयनन्तरमुपासनफलं ब्रह्मलोकस्थं वक्त्यं तच्चार्चिरादिमागप्राप्यं, मार्गप्रा्ति-
भरोकरान्तिसाध्या तस्मादुपासितिफलक्षिप्तोत्कान्तिपादस्यास्त्यध्यायसंगतिः । युक्तं चास्य पू्ैपादानन्तयं ज्ञानफलोक्तयनन्तरं
वक्तव्योपास्तिफटेनाकषिप्तत्वादित्याद--अथति। ज्ञानिन इवोपासकस्याप्यु्रान्तिनेलयत आह-समानेति। विद्रानुपासकः,
तस्यानुपासकवदुत्कान्तिरसिति, अङ्गत्वादिति वक्ष्यत दलर्थः । प्रयतो त्रियमाणयेखथंः । वाक्पदस्य करणमावब्युत्पत्तिभ्यां `
करणतदृत्योर$यभानात्वंशयः । पूर्वपक्ष करणानां खरूपलयान्गरतमात्रस्य युक्तिः, सिद्धान्ते ठ संसरसिद्धिः । अनुपादाने
नति वाचस्तत्वलयायोगेन व्यापारमात्रोपश्मादिति विवेकः । सूत्र वरत्तिपदाध्याहयरः कथमिति शङ्कते-कथमिति ।
उत्तरत्र हि सूत्रकृत्तचयविद इन्द्रियाणां खरूपलयं वक्ष्यति तद्रलादिहाध्याहार उचितः । अन्गस्यापि इन्धियखयक्ताम्ये वक्ष्य-
भआमतीव्याख्या
वाञ्नसि ददानाच्छब्दाश्च । अथासन्‌ फलविचाररलक्षणे वाखनति संपद्यत स्लादिषरिवारोऽपतगत श्वत आह--
अथापरासु विद्यासु फलप्रा्तय दति । अपरवियफव्ग्रघ्यपरदेवयानमागभतादुतकरानेसतदूते विचारः परुमप्येण भवति
फलविचार इति नासंगत इव्यर्थः । नन्वयपुकरानििक्रमो विदुषौ नोपपद्यत न तस्य प्राणा उत्कमन्तयतरेव समवनीयन्ते इति श्रव.
गत्तकथमस्य वियाभिकार इयत आद--समाना हि विद्धदविदुषोरिति । व्ियमाह--अस्तीति । गिृश्ति--
किमिदहेति । विशयः संशयः । पूर्वप्षमाह--तत्र वागेवेति । शृतिलणाविशये संशये । सिद्धन्तपूतं पूरमरवा पठति-
वाग्वृत्तिमैनसि संपयते इति । वृयध्याहारमयोजनं प्रषधकमाद--कथमिति । उत्तराधिकरणपयाटो चनेन परितः
आनन्दगिरीयष्याख्या
ू्ैपादान्तिमाधिकरणे निर्युणव्रह्मसंपत्तिरत्ता संप्रति सयुणबरहमसंपि निरूपथिष्यतनुकतान्तौ वागादीनां मनसि इत्तिलयं दश-
यति--वागिति । सगुणविचाफ़रस्य बराह्यलेक्रिकस्या्ररादिगतिप्राप्यस्यानुत्कम्य पराप्त्ययोगात्तदर्थमुकरान्तिनिषूपणं व्यापिव्रह्मात्म-
मतरे नियुमविचाफे तक्गिपेधाथं वेद्मि पादस्याध्यायसंगतिमाह--अथेति निरीणधीफलोक्ल्यानन्तंवमथशव्दाथः । विदो

नोतकान्तिरतरैव समवनीयन्त इति ्तेस्तकिमुत्कानितनिम्तयलयादङ्वाइ--समानेति । विद्वानपरबद्विदुक्तः । पादाथं संषिप्या-
बीरिति यावत्‌ । वानसि संपत शयत्र वाचमपिक्रय

धाधिकरणस्य विषयमाद--अस्तीति । प्रयतः प्रयाणं वुवेत उचिक्रमि

मरणब्युत्पस्या सरूपसंपत्िप्रतीतेभिन्युत्पच्या च स्वदृक्तिसंपत्तिवित्तः संञ्चयमाह--किमिहेति । श्रौतसगुणन्रहमपीफल्थगच्ु-
पयक्तोत्न्येक्देशनिरूपणात्पादादिसंगतिः । पूैपकषे कारणे कयर्यनियमसिद्धिः । सिद्धान्ते ठैकिकपरीक्षकाभीष्टनियमतिदिरिति
मला पूरपक्षयति- तत्रेति । तत्र वाकूदा्दशत दतं करोति-तथाष्ीति । वृत्तिमदाचकशन्द् वृत्तिमत्रपरते दोपमाद--
इतरथेति । रक्षणापि शम्दकृित्वादविरढलाश गाह --शवुतीति । श्लतुसारिणमथमुपं दरति तस्मादिति । अकृतात्‌ विका-
प्य इति नियमामावं प्राप्तमनू् सिद्धान्तसूत्रं पूरयित्वा पठति-एवमिति । अध्यादारमसदमानः शङ्कतेकथमिति
उत्तराधिकरणारोचनया -विवक्षितमध्यादारं साधयति--खल्यमिति । रत्तिमहयसय वक््यमाणल्रऽपि प्रकृते किं जातं तदाद

[1

८५६ | बह्मसूत्रशांकरमाष्यम्‌ । [अ.पा.२ज.१्‌.२

तत्वप्रल्यविवक्षायां तु सर्वत्रेवाविभागसाम्यात्कि परत्रैव विरिष्यादविभाग इति । तस्माद
बृच्युपसंहारविवक्षा। वाण्चृत्तिः पूवेमुपसंहियते मनोबृत्ताववस्थितायाभित्यथः। कस्मात्‌ । दश
नात्‌ । दद्यते हि वाण्ठृत्तेः पूर्वोपसंहारो मनोडृत्तो विद्यमानायाम्‌ । न तु चाच एव वृत्ति.
मत्या मनस्युपसहारः केनचिदपि द्रुं शक्यते । ननु श्रुतिसामभ्याद्वाच एवायं मनस्यप्ययो
युक्त इत्युक्तम्‌ । नेत्याह । अतत्परूतित्वात्‌ । यस्य हि यत उत्पर्तिस्तस्य तत्र भ्रर्यो न्याय्यो
सुदीव शरावस्य । नच मनसो वागुतद्यत इति किचन प्रमाणमस्ति । वृच्युद्धबाभिभवौ त्वपर
छृतिसमाश्रयावपि दश्येते। पाथिवेभ्यो हीन्धनेभ्यस्तेजसस्यागनरवैत्तिरुद्भवव्यमप्ु चोपदाम्यति।
कथं तष्छौस्मिन्पक्षे दाष्दो वाङनसि संपद्यत इति । अत आह रब्दान्चेति । शाब्दो ऽप्यस्मिभ्पक्षे
ऽवकद्पते चृत्तिव्रतत्तिमतोरभेदोपचारादिव्यथः॥ १॥

अत एव च सवाण्यतु ॥ २॥

'तस्मादुपरान्ततेजाः । पुनर्भवमिन्दियेमैनसि संप्रयमानैः' ( प्रश्च ३।९ ) दत्यत्राविशेपेण स्र
चामेवेन्द्रियाणां मनसि संपत्तिः श्रूयते । तच्राप्यत एव वाच इव चश्चुरादीनामपि सचरत्तिके मन-
स्यवस्थिते वृत्तिखोपदहौनात्तच्वप्रलयासंमवाच्छब्वोपपत्तेश्च वृत्तिद्धारेणेव सवौणीन्दरियाणि म-
नो ऽनुवतैन्ते । स्वैषां करणानां मनस्युपसंहाराविरेषे सति वाचः पृथग््रहणे वाञ्रनसि सपु त

दत्युदाहरणानुरोध्रेन ॥ २ ॥ #॥

| + ग ~+ [म ~ ^~. +~ ~ ~~ + + ^ *

रन्नप्रभव्याख्या
माणविशेषोक्तययोगादिति समाध्यर्थः । प्रकृतावेव विकारछय इति न्यायविरद्धाथं श्रुतिरपि न व्रृत इति सिद्वान्तयि-
अतत्प्रकृतित्वादिति । न्यायस्य निरवकराशत्वाद्ररीयस्त्वं शब्दस्य तृक्तिवौगितिन्युत्पत््या लक्षणया वा सावकराशलमिति
द्योतयितुं राब्दाचेत्युक्तम्‌ ॥ १॥ वाय्युक्तं न्यायं चश्रुरादिष्वतिरशति--अत पवेति । उपशान्तदेदौःण्यल्षसादृक-
मणादुर्ध्वं पुनर्भवं प्रतिपद्यत इति श्रुयथः । इन्दियशब्दस्य श्ुतिस्थख दृत्तिपरतयोपपत्तेः । सर्वन्धियप्रत्तिलयशरेदिष्सरदि वाञ-
भामतीष्याख्या
मिलैः । तस्य धर्परंणो वाचः प्रटयविवक्षायां विह समरत्रैव पसह चाविभागसाम्याछि पेत व्िरिप्यादत्रिमाग शीय
तत्रापि । तस्मादिहाविमागेनाविरिपतोऽतर वृदयुपसंहारमात्रकरिश्ना सूत्रकारखेति गम्यते । ्िद्ान्तहेपुं प्रश्पूवकमाह-- कसा
दिति । सलयामेव मनोकृतौ वामृततेरुपतंहारदर्शनात्‌ । वाचस्ूपसहारमद्ं नागमोऽपि गमयितुमरति । आगमप्भवगु्तिषिः
धा । आगमो हि द्णादसारतः परकृतौ व्रिकारणां ठयमाह्‌ । नच वाचः प्रकृतिमेनो येनास्मिनिगरं रयेत । तश्माटृति्र्तिमतोर
मेदश्रिक्षया वाक्पदं तदतौ व्यास्मेयम्‌ । संभवति च वामृ्तेवीगगरकृतायपि मनसि टयः । तथा तत्र तत्र दुयेनाद्िचाहू--
बृस्युद्धवाभिभवाविति ॥ १ ॥ अत एव च सवाण्ययु । यत ए ्रकरृतिविकारमावामावान्मनपि न स्वरूपल्यो वा
चोऽपि तु वृत्तिटयः, अत एव च सरवर चरुरादीनामिग्धियाणां सलेवर सदरत्तिके मनति वृत्तरहगतिकयरो न स्वरूपट्यः । वाच
आनन्द गिरीयग्याख्या |
तस्मादिति । विपक्ष दोपमाद-तच्वेति । तसस्य धर्मो वाचः प्रलयविवक्षायामिह तत्र चाविभागसाम्ापरतरानि भागवि
पणमयुक्तमिलथः । विरेषणसाम्यसिद्धमथेमुपसंहरति--तस्मादिति । सत्रलाबीष्टम्थ संक्षिपति--वागिति । सिद्ानार
र्पूैकमवतायै व्याने । कस्मादिति । वृत्तिमदुपरहारेऽपि तल्यं दरनमिलाशङ्कय लोकिकमागमिकं वा तदिति गिकस्वि
पर्याह- न त्विति । दवितीयम।लम्बव- नन्विति । आगमस्यापि दृष्टानुसारालकृतो विकारयोक्तिपर्वाद्यचश् ५
वात्त्र र्यायोगादृततिवत्तिमतोरपरेदधिया वावब्दो वृत्ततरवेलाद--ने्याहैति । तदेव विवृणोति-- ययेति । वाग ॥: मन
विकारोऽरतु न मानामावारिलयाद- नचेति । वृत्तरप्यतस्मकरतिलाष्छुतो मनसि ल्यः, तव्राह--वृत्तीति । ददनं पिशदयति-~
पार्थिवेभ्य इति । शरुतिलक्षणाविशये श्तिन्यौये्युक्तं सरयति--कथमिति । सुख्याायोगादुपचारसिदधिरिति सूत्रावयवमादाय
व्याकरोति--अवं इति । ॥ १ ॥ वाचि दर्शितं न्यां चश्चुरादिष्वतिदिरति--भत एवेति । यतः ्रक़ृतिनिकारमावामाव्न ५
पलयो वाचोऽपि त॒ वृत्तिरुयोऽन णव सवृततिके मनसि सलेव सवौणीन््ियाणि तदनुव्तन्ते न ठ तत्र सरूपेण रीयनत र ति
सूत्ा्षराणि व्याच्े-- तस्मादिति । उक्रमणादूध्वैमिति यावत्‌ । उपश्चान्तमौष्ण्यलिङ्गकं तेजोऽस्येति तथोक्तः । | र
तिप्त इति देषः । तत्रापि सवीणीन्द्िाणि इसिदरेभैव मनोऽुवरैनत शति संबन्धः । भत प्रेतं देठं सधन ^ ि
वाच इवेति । यत्राविेषेण स्मेन्धिाणां मनसि वृद्युपसंहारो विवक्षितसतदि किमिलयाये सत्रे वाचः ¶थ्यह, श

मनोधिक० | रलप्रभा-भामती-मानन्द्गिरीयम्याख्या्रयोपेतम्‌ । ८५७
तन्मनः प्राण उन्तरात्‌ ॥ ३॥

मनः प्राणे स्वयं श्श्या वा लीयेत स्वयं यतः ॥ कारणाभोद्कद्ारा प्राणो हेतुभनः प्रति ॥ १ ॥
साक्षारस्वदेतौ लीयेत कारये प्राणाङिके न लु ॥ गौणः प्राणाडिको हेतुस्ततो दृत्तिलयो धियः ॥ २॥

समधिगतमेतत्‌ 'वाइ््रनसि संपद्यते" ( छा० ६।८।६) इत्यत्र वृत्तिसंपत्तिविवक्षेति । अथ यदुत्त-
रघाक्यम्‌ मनः प्राणे' ( ऊा० ६।८।६ ) इति किमत्रापि चृत्तिसंपत्तिरेव विवक्ष्यत उत चृसिम-
तसंपत्तिरिति विचिकित्सायां वृत्तिमत्सपत्तिरेवा्रेति प्राप्तम्‌ । श्रुलयनुग्रहातच्तस्परूतिकत्वोपप.
तेश्च । तथादि--*भन्नमयं हि सोम्य मन आपोमयः प्राणः" ( छा० ६।५।९ ) इल्यन्नयोनि मन
आमनन्स्यभ्योनि च प्राणम्‌ । अपश्चान्नमखजन्त' इति श्रुतिः । अतश्च यन्मनः प्राणे प्रीयते ऽ-
नमेव तव्प्छु भ्रलीयतेऽन्नं हि मन सापश्च प्राणः प्रकृतिविकारामेदादिति। पवं प्राते नूमः--तव्‌-
प्यागृहीतबाष्यन्द्रियवरसि मनो वृत्तिद्ठारेणेव प्राणे प्रलीयत इत्युत्तराद्वाक्यादवगस्त्यम्‌ । तथा
हि खषुष्सोभमूषोश्च प्राणवृत्तो परिस्पन्दात्मिकायामवस्थितायां मनोदृत्तीनामुपदामो दयते ।
नच मनखः स्वरूपाप्ययः प्राणे संभवति । अतस्परङृतित्वात्‌ । नु दर्ितं मनसः प्राणग्रकृति-
त्वम्‌ । नैतत्सारम्‌ । न दीहशेन प्राणाडिकेन तत्प्रकृतित्वेन मनः प्राणि संपनतुम्टेति। एवमपि
। शक्न मनः संपदेताप्छु चान्नमप्स्वेव च प्राणः । न होतसिश्नपि पक्षे प्राणभावपरिणताम्यो

५

^ 0० ण (0000 00 9 0 0 १५ ५ ०१५०७०१ ५ पन 90 व प.

रन्नप्रमलल्याख्या
नसीति ध्रथक्सूध्रं किमर्थमिलयत आह--सर्वेषां करणानामिति ॥ २ ॥ त्मनः प्राण उत्तरात्‌ । वाकषयक्रमादथै-
करमाच्चाधिकरणक्रमः । श्ुतिन्यायाभ्यां संशयः पूर्वं प्रलन्यायवषिरोधाद्वागिति श्रुतेबीधः कृतः। इह त्वबात्मकप्राणख अत्नत्म-
कमनःप्रकृतित्वेन प्रकृतौ विकारलय इति न्यायानुम्रहान्न मनःशरुतिर्वाध्येति पूर्वपक्षफरं पूर्ववत्‌, सिद्धान्तस्त्वबन्नयोः
्तिविकृतिभावेऽपि न तद्विकारयोः आराणमनसोसद्भावो हिमघययोरपि तद्धावप्रसङ्गादतो न्यायविरोधादूर्ववश्छरुतिबोध्येति
विवेकः । आगृद्दीता ब्येन्ियदृ्तयो येन तत्तथा लीनेन्धियद्रत्तिकं मनोऽपि इृत्ति्येनेव प्राणे जीयत इयर्थः ।
पवम्रपीति । प्राणखाच्विकारत्वपक्षेऽपीलयर्थः । तस्मादिति प्रणस साक्षान्मनःप्रकृतिष्वाभावान्मनःशब्दो बृरसि

आमतीव्याख्या
पथक्‌ प्रहणं पूर्वपत्रे उदाहरणपेकषं॑न तु तदेवेह विवधितमि्यधेः ॥ २ ॥ तन्मनः प्राण उत्तरात्‌ । यदि स्वकृतो
विकारस्य छयस्ततो मनः प्राणे संपदयते शयत्र मनःस्वरूपस्थेव प्रणि संपस्या भवितव्यम्‌ । तथा हि मन इति नोपचारतो व्याख्यानं
भविष्यति । संभवति हि प्रकृतिविकारभावः प्राणमनसोः । अन्नमयं हि सोम्य मन इयन्नामतामाह मनसः शरुतिरापोमयः प्राण
हति च प्राणस्याबात्मताम्‌ । प्रकृतिविकारयोस्तादास््यात्‌ । तथाच प्राणो मनसः प्रकृतिरिति मनसो वृत्तमतः प्रणि ख्य इति प्रि
ऽभिधीयते--सत्यम्‌, आपोऽन्रमसृनम्त इति धुतेरक्नयोः प्रकृतिषिकारमावोऽवगम्यते । न तु तद्विकारयोः प्राणमनसोः। स्वयोनिप्रणा-
डिकया तु परथो विकारयोः प्रकृतिविकारभावाभ्युपगमे संकरादतिप्रसङ्गः स्यात्‌ । तस्मादो यस्य॒सषाद्रिकारस्तस्य तत्र ल्य
र्यनस्याप्तु लयो न तम्विकारे प्रणिऽ्तविकारस्य मनसः । तथा चात्रापि मनोकृततषत्तिमति प्रणि छ्यो न तु वृत्तिमतो मनस

आनन्दगिरीयष्याख्या
सवैषामिल्षि ॥ २ ॥ इन्दियःत्तिलयाधारस्य मनसो वृत्तिरयाधारं निरूपयत्ति-- तन्मन इति । दृत्तमनूधापिकरणस्य विषय
मा९- समयिगतमिति । तरिमन्नपि वाक्ये सवृत्तिकं मनोऽपिङृल ब्युतत्तिद्ैधिष्यपिदधया संशयमाद--किभिति । पूतैवाक्यं
दथनयितुमपिराब्दः । अत्रापि पूवैवरपादादिसेगतिः । पूत॑क्ष भुलथंसिद्धिः । दान्ते तदयोगाहक्षणाखीकरणमिति मन्वानो मनःश-
दशर्य पुवेपक्षृयति--बृत्तीतिं .। वक्श्चब्दवन्मनः शष्दस्योपचारिकत्वमारङय बाधकामावादत्र ुर्याथतमेवेलाह--तविति |
प्राणप्ङ्रतिकल्रे मनसो न मानमिलयाक्षङ्कयाद-तथाहौति । अन्नमनसोरप्माणयोश्च प्रकृतिविकृतिभावेऽपि कथं प्राणमनसोसत.
धात्व, ततराह--भपश्चेति । सन्नयः प्रकृतििकृतिभःवाततस्काय॑योरपि प्राणमनसोः प्रकृतितादात्मयद्रारा प्रहृतिविकृतित्वतिद्धया
प्रणि वृत्तिमतो मनसो कय इति फङितमाद--चतश्वेवि । प्राणे लीयते मनः सवृत्तिकमिति प्राप्तमनूचय सिद्धाम्तसूत्रमवता्यं भ्याक-
रोति--एषमिति । आगृदीताः स्वैतः सात्मन्युपसंहृता ब्िनदियार्णा वृत्तयो येन तन्मनस्तथा । दशनादिति पूर्वोत्तयुक्तिमव हेतु-
सेन सेगृकषाति-- तथाहीति । मनःशम्दश्रल्या खरूपसंपत्तिरतेति किं न स्यादिलाशङ्कया्--नशवे्ि । उक्तं स्मारयित्वा
निरस्ति-“नस्विल्यादिना । सलकारणद्वारा विकारयोरन्योम्यं परहृतिधिकारतव धरादेरपि श्षरावादिप्रकृतिष्ठप्रसक्तिरियपसारत्वमेव साध-
यति-नहत्ति । प्राणाडिकमार्यकारणतोपगमेऽपि यो यख साक्षाद्विकारस्ततरैव तख लयो युक्त श्याइ--प्वमपीति । प्राणाकार्‌-
परिणतानाभपां मनःसंस्थितान्नाकरेण परिणामास्राणमनसोरपि सक्षालमकृतिविङृतित्मस्तीलयाशङ्कुभाद--नदहीति । तयोः साक्षाद-

१०८ |

८५८ ब्मसूत्रशांकरभाष्यम्‌ । [अ.४पा.२अ.३य्‌.

ऽदो मनो जायत इति किचन प्रममणमस्ति तस्मान्न मनस; प्राणे खरूपाप्ययः । वृस्यप्य-
येऽपि तु शब्दो ऽवक्पते षृच्िष्स्तिमतोरभेषोपश्वाराविति दरदितम्‌ ॥ ३॥
सोऽध्यक्षे तदुपगमादिभ्यः ॥ ४ ॥

(वरम मिरग )) असोभूंतेषु जीवे घा लयो भूतेषु तच्छतः ॥ स शात मतु जवि इति क्षित्‌ ॥ १॥
दवमेवेममारमानं प्राणा यण्तीति च श्रुतेः ॥ जीवे रीवा सदेतेन पुन्ूतेषु रीयते ॥*२ ॥

स्थितमेतद्यस्य यतो नोत्पससिस्तस्य तस्मिन्दृत्तिप्रलयो न स्वरूपथरलय ति। इदमिदानीं प्राणस्त
जसीस्यत्र चिन्त्यते-- कि यथाश्चुति प्राणस्य तेजस्येव षस्युपसंहारः_ किंवा देदेन्दरियपश्चर.
ध्यक्चे जीव इति । तत्र शरुतेरनतिशङ्कधत्ारपाणस्य तेजस्येव संपत्ति; स्यादशरुतकटपनाया
अन्याय्यत्वादिति । पवं प्राते प्रतिपद्यते सोऽध्यक्त इति । स धर्तः प्राणो.ऽभ्यक्षेऽबिदया-
कर्मपूवभरकशोपधिके विक्षानात्मन्यवतिष्ठते । तस्प्रधाना पराणकृत्तिभेवतीस्यथः । कतः-तदु
पगमाविभ्यः । 'एवमेबेममातमानमस्तकाठे सवे प्राणा अभिसमायम्ति यतैतदृष्वोरकरासी
भषति, इति हि श्रुत्यन्तरमध्यक्षोपगामिनः सर्वान्प्राणानविरशेषेण वरयति । विषेण च (तमु. .
त्कामन्तं प्राणो ऽनूत्कामति' ( ब० ४।७।२ ) इति पञचदृततेः ्राणस्याध्यक्षानुगामितां दशयति
तदबवृल्तितां चेतरेषाम्‌ ्राणमनूतकामन्तं सवं प्राणा अनूतकरामम्ति' ( ० ४।७।२ ) इति ।
'सविक्षानो भवति, इति चाध्यक्षस्यान्तर्विक्षानवस्वप्रदशोनेन तस्मिक्नपीतकरणध्रामस्य्‌ षण, ,
. स्यावस्नं गमयति _ ।_ नयु शाणस्तजसि" इति श्रयते कथं माणो ऽध्यक्ष पत्यधथिकावापः
रजप्रभाग्याख्या ॥
लक्षयतीय्थः ॥ ३ ॥ सोऽध्यक्षे तदुपगमादिभ्थः । उक्तन्यायतिद्धंप्राणसयापि दृततिलयसुपजीव्य श्राणसेजरि'
इति श्रतेरुपगमादिधुतेश्च संशयमुक्त्वा जीवे खयं विनापि उपगमादिसंभव इति पू्वेपक्षयति-स्थितमिल्यादिना।
अन्न सेजःशब्दख युल्यत्वे, सिद्धान्ते त भूतोपहितजीवलक्षकत्वमिति मत्वा सुप्र योजयति-स प्रकृत इत्यादिना ।
अज्ञानकर्मवासनोपाधिक शयरथः। तं जीवं प्रति प्राणानासुपगमानुगमनावस्थानश्रुतिभ्य इति हेत्वरथः। यथा यात्रेच्छावन्तं रा.
जानं भला उपगच्छन्येवमेव परलोकं जिगमिषुं जीवं स प्राणा आभिसुख्येनायान्तीत्युपगमः धुतः। तसुत्कामन्तमिखनुगमनं
रुतम्‌ । जीवे प्राणावस्थानधुतिमाह-सविज्ान एति । भवख प्राघव्यफ़लावगमाय दि विज्ञानसादिलश्रुखा मु्यप्राणसरि-
तकरणानां जीवे स्थितिभौतीदयर्थः ॥ ४ ॥ यद्यपि प्राण तेजसन्यवधानेन लयः श्रुतसथाप्युभयश्चेसुप्रहाय प्राणो जीवै
भामतीम्थाख्या
इति तिद्धम्‌ ॥ ३ ॥ सोऽध्यक्षे तदुपगमादिभ्यः । प्राणस्तेनसीति तेजःशष्दस्य भूतषिशेषवचनलाद्वज्ञानासनि चापरतिदध
प्राणस्य जीवान्युपगमात॒गमावस्थानश्रुतीनां च तेजोदरारेणाप्युपपततेः। तेजसि समापश्नवृत्तिः खलु प्राणः । तेजस्तु जीवानि समापत्र
वत्ति । तङ्कार जीवाससमापश्षवत्तिः प्राण इतयुपपयते । तस्मात्तेजस्येव प्राणवृततिप्रविलय इति पराप्तेऽभिधीयते-स प्रकृतः प्राणोऽथ विः
्ञानातमन्यवति्ठते तततन्त्रृत्तिमैवति । कृतः--उपगमाठगमावस्थानेभ्यो हेतुभ्यः! तत्रोपगमशतिमाइ--णवमेवेममात्मानमिति।
अुगमनशरुतिमाह--तमुत्करामन्तमिति । अवस्थानश्ुतिमाह-सविक्षानो भवतीति चेति । विक्यत ऽनेनेति विषं
पवृत्तिपराणसहित इन्दियमरामसतेन सदावतिष्ठत इति सविज्ञानः। चोदयति- ननु भराणस्तेजसीति श्रूयत इति । अपिकषं
आमम्दगिरीयव्याश्या
रकृतिविकृतित्वे फरितिमाह-- तस्मादिति । कथं तदं मनःशब्दोपपत्तिः, तश्राद- शीति ॥ ३ ॥ यरिमन्मान मनसो वृत्तिर.
यस्तस्यापि दृत्तिरुयाधारं निरूपयति-सोऽध्यक्ष इति । वक्ष्यमाणपूवपक्षोपयोगित्वेन दृत्तं कीरतयति-र्थितमिति । संति विष.
यक्तिपूवकयुमयद्चदुपर्पेः प्ंशयमाह--हदभिति । पादादिसंगतयस्तु पूवैवत्‌ । फरभदोऽपि तथेति सवी$य ४
हत्रेति । प्राणस्य तेजःप्रकृतिकस्वामविऽपि तेजसि दृत्तिर्यस्योक्तन्यायेन हाक्यराङ्कथत्वाततेजःशण्दस्य च भूषविशेषवानिनो
प्रसिदधयमावास््ाणस्य जीवा्मन्युपगमनानुगमनावसानश्वतीनां च तेजोद्राराऽपि तसमव तेसेजसेव प्राणि
। : भ्याव्यति पवीक्तम्यायेन खह-
ख्व इयथः । सिदान्तसज्रमादाय योजयति--एवमिति । परियं चिद्धतुं भ्याबतयतिः ॥ पू छ
पलयं म्यवच्छिनलि-- तदिति । प्रशनपूवैकं देतूनवतारयति--कत इति । तक्रोपगमनं छतितो व्याकरोति--एवमिकिं । न
राः भयाणामिप्रायमातेण सवै मलाः समागच्छन्येषमिति योजना । पतदिति क्रियाबिशरषणम्‌ । ता
ला विशदयति-बिरोषेणेति । आदिशब्दोपालतमवसानमपि शला ॒म्याच्े-सविक्ान इति । विश्षायतेऽनेनेति 9
करणजातं तेन पथशहिप्राणसहितेन सह तिष्टतीति यावत्‌ । अग्यवधानेन तेजःप्ि्ला विरोधं शहते- नन्विति ।

अध्यक्षाधिक०] रप्रभा-मामती-भानन्द्गिरीयव्यार्यात्रयोपेतम्‌ । ८५९

यते । नैष दोषः । अध्यक्षप्रधानत्थादुत्कमणाविष्यवहारस्य
क्षणीयत्वात्‌ ॥ ४॥ कथं तिं प्राणस्तेजसीति श्ुतिरित्यत ग्य च विरोषस्यषि-

भूतेषु तच्छतः ॥ ५॥

स प्राणसंपृरक्तो ऽभ्यक्चस्तेजःस्टचरितेषु भूतेषु दैदवयीजभूतेषु सृक्मेष्ववतिष्ठत शत्यवगन्तभ्यम्‌
प्ाणस्तेजसीति श्रुतेः । ननु चेयं श्वुतिः भ्राणस्य तेजसि स्थिति ददीयति न प
षस्य । नेष दोषः । सोऽध्यक्ष शत्यभ्य्षस्याप्यन्तराखेऽप्युपसंख्यातत्वात्‌ । योऽपि हि शुघ्रानम-
थरं गत्वा मथुरायाः पाटलिपुप्ं बज्ञति सोऽपि शु्नात्पारलिगुभ्ं यातीति शक्यते बदितुम्‌।
तसमात्प्राणस्तेजसीति प्राणसंपरक्तस्याध्यक्षस्येवेतत्तेजःसह्वरितेषु भूतेष्ववस्थानम्‌ ॥ ५॥ कथं
तेजःसह्रितेषु भूतेष्वित्युच्यते यावतेकमेष तेजः श्रूयते प्राणस्तेजसीति । अत आह-

नैकसमिन्दरोयतो हि ॥ ६॥

नैकसिश्नेष तेजसि श्ारीरान्तसरष्लवेरायां जीवो ऽवतिष्ठते कावस्य शरीरस्यानिकात्मकतष-

दशनात्‌ । दरशयतश्चैतमर्थं प्रश्नप्रतिवचने "भापः पुरषवचसः' ( छा० ५।३।३ ) इति । तद्या-

स्यातम्‌ %यात्मकत्वात्तु भूयस्त्वात्‌" ( ० सू० २।१।२) द्यत्र । श्रुतिस्मृती चैतमथै दही.
छ । श्वुतिः ्ृथ्वीमय आपोमयो वायुमय आकाशमयस्तेजोमयः' इत्याद्या । स्मृतिरपि-

रन्नप्रभाव्याख्या ।
रीयते, जीवद्वारा च तदुपाधिषु तेजआदिभूतेष्विति श्रुखर्थरफुरटीकरणा्थं सूध्रं गृहाति--कथं तर्हीति । नचव्वं ,.
विनापि जीवे प्रत्युपगमादिसंभवात्तेजःश्ुति्ल्यास्त्विति वार्य, जीवं प्रयाग प्राणस्य निव्यौपारत्वेन स्थितेरेवात्र
लयत्वादिति भावः । भूतेषु जीवस्थितिः किबलाश्याद्यायत . इत्याशङ्कय "सोऽध्यक्षे' शतिपुत्रोदाहतश्चेतिबलादियाद-~
नन्विष्यादिना । प्राणस्य जीवद्वारा भूतग्राप्ौ दषटन्तमाह--योऽपि हीति ॥ ५ ॥ स्थूलदेहारम्भाय पर्चीङृतमूता-
न्यावद्यकानीति रेहलयधिकरणे व्याख्यातम्‌ । भष््यः सुक्ष्माः, मीयन्त इति माघ्राः परिच्छिन्नाः, प्राखयोक्ादनिनाशिन्यः,
भामतीष्याख्या
पेऽ्शब्दापैव्यास्यानम्‌ । परिहरति--नेष दोष इति । यथपि प्राणप्तेनसीलयतस्तेजसि प्राणवृत्तिखयः प्रतीयते । तथापि सर्व-
शालप्रत्ययतवेन वियानां श्वृलन्तराखोचनया विज्ञानासनि ठयोऽवगम्यते । नच तेजसस्तत्रापि ठ्य इति साम्प्रतम्‌ । तस्यानि-
टाकाशक्रमेण परमात्मनि तच्वलयावगमात्‌ । तस्मात्तेनोम्रहणेनोपलक्षये तेजःसदचरितदेदीजभूतप्नभूतसृ्षमपस्विराष्यक्षो जी.
ध्मा तसमिन्‌ प्राणवृत्तिरष्येतीति । चोदयत्ति- नयु चयं श्रुतिरिति । तेजःसहचरितानि भूतान्युपलश्यन्तां तेजःशब्देना-
प्पे तु किमायातं तस्य तदुसाह्वयीदिवयधः । परिहरति--सो ऽधभ्यक् हयध्यक्षस्यापीति । यदा यं प्रणोऽन्तराठेऽध्व
रययकषसपकवरादेव तेजःप्रमतीनि भूतपृ्माणि प्रापनोति तदोपपयते प्राणप्तेनसीति । अत्रैव चन्तमाह--योऽपि
सुघ्नादिति ॥ ४॥ ५ ॥ सूत्रास्तरमवतारयितु पृच्छति-कथं तेजःसहचरितेष्विति । नेकसिम्व्रोयतो हि । अत्र
भाष्यकारोऽतमानदरनमाहई-- कायस्य शरीरस्येति । स्थूटश्षगीरादसूममदमेयं पृक्ममपि शरीरं पशातमकमिलयथेः । दशेयत
इति पूतरावयवं व्याच्छे--द्क्षयतश्चै तमर्थमिति । प्र्षपरतिवचनाभिप्राय द्विवचनं श्ुतिसपरयमिप्राये वा । अण्व्यो मत्रा
आनन्द गिरीयव्याख्या

शुलनुग्रदाय जीवे प्रलीयते तेन सह प्राणस्य तेजसि रयः सखादिलाद-नेल्ादिना ॥ ४ ॥ सत्रान्तरमाकादकषापूवंकसुत्थापयत्ति--
कथमिति । प्राणस्य जीवद्वारा तेजःसंपत्िरिति स्रयोजनया दशैयति--स इति । नच प्राण तेजेद्रारा भीव॑प्ितेजसो
ूत्यदारा परसिकनव संपतेरिलात्‌ । तेजो्हनोपरकिपु मेषु जीवसय प्राणेन स्ट ल्यः खदिलमिभरेयाह---तेन इति ।
तेनःशब्देन भूतान्युपरक्षयितु॑शबयन्ते साहचर्यात्न जीवस्तदभावादतो न प्राणस्य जीवे ल्य शति दरा शते--नन्विति । माना-
नरालोचनया जीवस्योपसं्हो न तेजःदष्देनति परिदरति-नेलयादिना । पदापि प्राणोऽन्तरले जीवं प्राप्य पुनसेजः संपथते
तापि प्राणल्ञेजसीति श्वतिदपपक्नेले्दृष्टन्तेनं साधयति-योऽपि हीति । शरुलथमुक्तयुपसंहरति--तस्मादिति ॥ ५ ॥
तरान्तरमवतारथितं पृच्छतिकथमिति । रक्षणया भूतान्तराश्रयणमयुक्तं युक््यभावादिति मावः । धुक्तिपर सतमवतारवति--
अत दष । तत्र परतिशा विभजते--जेकश्षि्िति । स्ूरदे्सय पशामलदृेतककारणं पकषमरारीरमपि पश्वात्मकमनुमेयमिलुक्तेऽथै
यत्तिमाह--कार्यसयेति । सृष्षमस्य पएथात्मकते मानं ब्रुवाणः सत्रावयवं ग्याच्टे--दुश्ष॑यतश्चेति । नयु देहान्तसरप्तविङायाम-
शेव परिमितत्वं भक्षपरतिवचनाभ्यामभिगम्यते न भूतसक्षमप्कप्रिवेष्टिततवं, तत्राह--तदिति । मू्ावयदसाभाम्वरमाइ---
धतीति । भण्न्यः" सूक्ष्मा मीयन्त इति मत्रा; ्शरक्षादविनादिन्यो ददचाधानां पधान मूतानामिलथैः । जीवस्य मू

८६० बष्मसूभरशाकरभाष्यम्‌ । [भ. ४पा.९अ.४सू.७

अण्भ्यो माश्राऽविनारिन्यो दाधोनां लु थाः स्ताः । ताभिः साधैमिदं सै संमवत्यनुपू
वेशः' इत्याद्या । नु चोपसंहतेषु घागादिषु करणेषु शरीरान्तरपेष्सावेखायां “कषायं तदा
पुरुषो भवति ( बृ० २।२।१३ ) इत्युपक्रम्य श्ुव्यन्तरं कमीश्रयतां निरूपयति-^्तो ह यदृचतुः
कम हे घ तवृचतुरथ हट यदप्रशरोसतुः कमै हैव तत्रशदांसतुः' ( इ” २।२।१२) इति ।
अध्रोश्यते- तत्र कमप्रयुक्तस्य प्रहातिग्रहसंक्षकस्येन्द्रियधिषयात्मकस्य षन्धनस्य प्रवृत्तिरिति
कमौश्रयतोक्ता । शह पुनभूतोपादानादेषटाम्तरोत्पत्तिरिति भूताश्रयत्वमुक्तम्‌ । प्रशंसाशण्दादपि
तत्र प्राधान्यमात्रं कमेणः प्रदर्शितं त त्वाध्रयान्तरं निवारितम्‌ । तस्मादचिसेधः ॥ ६॥

समाना चाखत्युपक्रमादस्रतत्वं चानुपोष्य ॥ ७ ॥

शान्यज्ोस्काग्तिरसमा समा वा नहि सा समा ॥ मोक्षसंसारसूपस्य फलस्य विषमरवतः ॥ १॥
* ५ 4 आसुस्युपक्रमं अजन्म व्वमानमतः समा ॥ पश्चातु फर वै षभ्यादसमोस्कान्तिरेलयोः ॥ > ॥

सेयमुत्कान्तिः कि विद्वदविदुषोः समाना किंवा विदोषवतीति विद्ायानानां विेषवतीति
तावत्प्राप्तम्‌ । भूताश्चयविरिष्टा हयेषा । पुनभेवाय च भूताम्याधीयन्ते । नच विदुषः पुनभवः
संभधति । भसरतत्वं हि विद्वानश्रुते' इति खितिः। तस्मादविदुष प्वेषोत्करान्तिः । ननु विदा.
प्रकरणे समान्नानाद्विदुष प्वेषा भवेत्‌ । न । खापादिवद्यथाप्राप्ताजुकीतेनात्‌ । तथाहि
ध्त्रेतस्पुरुषः खपिति नाम भदिरिषति नामः "पिपासति नाम" ( छा० ६।८।१,२,५ ) इति च सरवै

भ्राणिसाधारणा एव खापादयोऽ्ुकीयैन्ते विधाप्रकरणेऽपि प्रतिपिपादयिषितवस्तुप्रतिपाद-

^^“ (^ ण 00 ५ 01 ८ न ^+ ^+ (~

। इन्रप्रमाष्याख्या
दशाधौनां पञ्चानां भूतानां सुक्ष्मभाग इति यावत्‌ । जीवस्य भूताश्रयत्वं कमौश्रयत्वश्रुतिविरुढमिदयाशङ्कथ कर्म निमित्ततरेना-
भ्रयः, भूतानि तु देहोपादानत्वेनेत्यु भयमविश्चमियाद- नयु चेस्यादिना । तौ याज्ञवल्क्यार्तभागौ यज्नीवाधारमूचतु-
स्त्कमेति श्रतेर्वैचनम्‌ ॥ ६ ॥ एवं ब्येन्धियाणां मनसि प्रथमं इृत्तिलयराभात्ततो मनोदत्तेः प्राणे लयः प्राणदततेभूतोपहित-
जौवे ख्य इत्युकरान्तिव्यवस्थोक्ता । साच सर्वप्राणिषु तुस्येयाद-समानां चालुपोभ्य । धुरुषस प्रयतो वाखनसि'
इत्यविरोषश्चतेः "विधयाग्रृतमश्चते' षति श्रुतेश्च सैदायमाद-सेयमिति । बिशयानानां संदिहानानामिलर्थः। पूर्वपक्षे सगुण-
ब्रह्मनिद संबन्धित्वमुत्कानतेर्विरेषः साध्यते । ततोऽनृत्कान्त उपासको मुकतिमश्रत इति फल, सिद्धान्ते तूक्तान्तो ब्रह्म
लोकभागीति फलभेदः । पूर्वपक्षमाक्षिप्य समाधत्ते- ननु विद्येत्यादिना । विथयामृतमिति ्रुतिर्नियैणविदावत्परा । न
तख प्राणा उक्रामन्तीति प्रतिषेधोऽपि तद्विषयः ! अतः सगुणविदोऽप्यज्यैवोत्कान्तिरिति सिद्धान्तयति-एवमिति।
भमाभतौष्याख्या
त्मा दश्ञाधानां पश्चभूतानामिति । श्रयन्तरविरोधं चोदयति- ननु चोपसं हृतेषु वागादिष्विति । कमोश्रयतेति मतीयो
न भूताश्रयतेलय्ः । परिहरति--अश्रोच्यत इति । अरहा इन्द्रियाणि अतिगरहास्तदरिषयाः । कर्मणा प्रयोजकलेनाश्रयलं पूतना
तूपादानत्वेनेलव्रिरोधः । परशेता्षब्दोऽपि कमणां प्रयोजकतया परकृष्टमाश्रयलं जूते सति निष्ट आश्रयान्तेरे तदुपपत्तवाह
प्रशसाराब्दादपि तन्नेति ॥ ६॥ समाना चासव्युपक्रमादशखतत्वं चाजुपोभ्य । तरमृतलप्राधि्तः परियाय
प्रत्यतदिति मन्वानस्य पूः पश्रः । विकश्यानानां संदिहानानां पुंसाम्‌ । चोदयति- ननु विधाप्रकरण दूति । परि
हृरति-न खापादिवदिति । परविययैवामृतलप्राप्यवस्थामास्यातुं तत्सधमौश्च तदिमश्ान्या जष्यवस्या्तदयणतव।
आनन्दगिरीयग्याख्या |
ताश्रयत्वं श्वलन्तरविरुदमिति शङ्गते-- नन्विति । तो याज्ञवल्वयातेमागे । जीवाधारभूतकर्मणां बश्यप्रयोजकत्वेनाश्रयत्व र
देशोपादानलेनेलविरोधमाईइ--भन्नेति । कम धवे्वधारणलया बारितमाभयान्तरमिलयाशङवाद-- शंसति । सोऽपि कण! *£
श्रयत्वं वदग्निकृशटाश्रयान्तरसस्ं॑सूचयतील्थ; । कमणां भूतानां चाभयत्वसंभवे फरितमाष--तस।दिति ॥ ६ ॥ व
तेरपरविधान्वयमन्वाचे- समाना शेति । उत्करान्तिर्िषयस्तत्र विचयाऽयृतमश्त इति शतेरसखय सोभ्य पुरषख्यविरेष 6
सेशयमाह--सेयभ्निति । विशयानानां संदिहानानामिल्ेः । श्रोतापरवियाञ्च॒ फलमापडुपयोगितेनोत्रान्यमबयोक्सा 1
गतिः । पूैपक्ष विदुषो देहादनुत्छान्तख् मोक्षसिद्धिः । सिद्धान्ते तस्यापीतरवत्तसादुतक्रन्तेरमतिबन्धेन ततसद्विरिलक् त
मृतभशचत एति सगुणोपासकानामप्यमृतत्वफरावगमास्सगणब्रहमविदो तैवोतकाम्तिरिति पूरपक्षयति--विरोषेति । च
न्तिरिति निशेषवतछमेब दशेयति--भूतेति । पूवैपक्षमा्षिप्ति- नन्विति । वस्तुतत््व्रतिपादनाय सकिकमभनन त ४
भरकरणं िद्द्विषयमिति समापत्ते--ने्यादिना । दृष्टन्तं पिदृणोति- यथेति । दन्तकं विमजते--एुवमिति । “ |

भूताना

समार्य१५९२॥ ० । ९ । मनतान्मानन्दागरायव्यास्यात्रयोपेतम्‌ । ८६९

नालुण्येन म वं विदुषो षिरोषवन्तो विधित्सन्ते । पवमियमप्युकरान्तिमहाजनगतेवालुकी-
त्यते यस्यां प्ररस्यां देवतायां पुरुषस्य प्रयतस्तेजः संपद्यते स आत्मा तचरवमसीयेतत्प्रतिपाद्‌-
यितुम्‌. । अतिषिद्धा चैषा विदुषः न तस्य प्राणा उत्क्रामन्ति ( ० ५।४।६ ) इति । तस्माद्‌-
विदुष पवैषेति । वं प्रतते भ्रुमः--समाना चेषोत्कान्तिवीडनसीतया्या विद्वदविदुषोरासत्यु-
पक्रमाद्धषितुमहैति । अविदोषश्रवणात्‌ । अविद्धान्देहवीजभूतानि भूतसूकष्माण्याभ्ितय कर्मर
युक्तो देहप्रहणमजुभवितुं संसरति। विद्धस्तु ज्ञानपरकाशितं मोक्षनाडीद्वारमाभयते। तदेतद्‌ास्‌-
त्युपक्रमावि्युक्तम्‌ । नन्वसृतत्वं हि विदुषा प्राव्यं नच तदे दान्तरायत्तं तत्र कुतो भूताभ्रयत्वं
सत्युपक्रमो वेति। अत्रोच्यते-अलुपोष्य चेदम्‌, अदग्ध्वाऽलयन्तमविचादीन्हकेशानपरविद्ासाम-
थ्याद्‌पेक्षिकमण् तत्वं परेप्सते संभवति तश्र खत्युपक्रमो भूताश्रयत्वं च । नहि निराश्रयाणां भा-
णानां गतिरुपपद्यते । तस्मादवोषः ॥ ७ ॥

तदाऽपीतेः.संसारग्यपदेशात्‌ ॥ ८ ॥

>> स्वसूपेणाथ बृस्या वा भूतानां विङथः परे ॥ स्वरूपेण रुयो युक्तः स्वोपादाने परास्मनि ॥ ५ ॥
आस्मज्घस्य तथास्वेऽपि बृच्यैवान्यस्य तैष्ठयः ॥ न चेर्कस्यापि जीषस्य न स्याजम्मान्तं कचित्‌ ॥ २ ॥

तिज्ञःपरस्यां देवतायाम्‌! (छा० ६।८६ ) द्यत्र प्रकरणसामथ्यात्तयथाप्रकृतं तेजः साध्यक्षं सभ्राणं
सकरणभ्रामं भूतान्तरसदहितं प्रयतः पुंसः परस्यां देवतायां सपद्यत इत्येतदुक्तं भवति । कीटश्ी

५ ^~ ८4 ^^ १ ^ ~ ~~~ ^^ ^^ ~ ^ +^ ^-^ ५८ = - (^-^ ~ ^ ^~ ~~~ ^ ^~" +^

रन्नप्रमाबयाख्या
तृतिमौगससयोपक्रमोऽिःप्राप्तिसतः प्राक्तना उक्रान्तिस्तुल्या, तत उपासको मूरधन्यनाडीद्राराऽ्चिरादिमार्गे प्राप्रोति नान्य
इति विशेषः । यत्त॒ दहरोपासकस्याखतत्वं श्रुतं (्तयोर््वमायत्न्ृतत्वमेति' इति तदपेक्षिकमेव न सुट्यं॑ थ कामं काम-
यते सोऽस्य संकल्पादेव समुत्तिष्ठति" इति भोगश्रवणादियाह--भयुपोष्य चेदमिति । उप दाह इति धातोरिदं रूपम्‌
॥ ७ ॥ तदाऽपीतेः । पूर्वोदाहृतोकरन्तिवाक्यशेषं व्याख्याय लिङ्गाश्रयपश्चभूतानां किमाखन्तिको ब्रह्मणि लय उतानाल-
न्तिक इति लयस्योभयथादर्शनात्संशयमाह--कीडक्ी पुनरियमिति । पू्त्रपिक्षिकममतत्वमित्युक्तं तदयुक्तमिलयक्षि-

भामक्तीव्याख्या
स्यायन्ते । साधम्यवैधम्याभ्यां हि स्फुटतरः प्रतिपिपादयिषित वस्तुनि प्रलयो भवतीति । न तु विदुरः सकाशाद्विरोषवन्तोऽवि-
द्रंसो विधीयन्ते येन विाप्रकरणव्याघातो भवेदपि तु विया प्रतिपादयितु लोकसिद्धानां तददशुणतया तेषामदुवाद इति । एव
म्रतिऽभिधीयते-समाना चेषोत्करान्तिवांडनसीद्याद्या विद्वदविदुषोः । कतः-आखस्युपक्रमात्‌ । रतिः
मरणे देवयनिन पथा कारयब्ह्मछोकप्रापिरसतेराका्यब्रह्मरोकप्रापतेः । अयं विदयोपक्रम आरम्भः प्रयल इति यावत्‌ ।
तसमदितदुक्तं भवति- नेयं परा विद्या यतो नादीद्यरमाश्रयते । अपि सपरविदयेयम्‌ । न सनस्यामायन्तिकः व्रैशप्रदाहो यतो न
तत्रोतकात्ति्मवेत्‌ । तस्मादपरवियासामश्यौदपिकषिकमाभूतसंटवस्थानममूतःवं प्रप्ते पुरुषाथाय संभवलेष॒ उत्तन्तिमेदुवान्‌
सुयुपक्रमोपदेशः । उपपरवादुष दाह श्यस्मादुपष्येति प्रयोगः ॥ ५ ॥ तद्‌ाऽपीतेः संसारव्यपदेशात्‌ । सिद्धां कृत्वा
बीजमावावशेषां परमातमसेपन्नि विददविदुषोरत्कान्तिः समर्थिता । सेव संप्रति चिन्तयते । करिमसनि तेजःप्रृतीनां मूतसू-
माणां तत्वप्रविख्य एव संपनिराहोखिद्वनभावावरेषेति । यदि पूषैः पक्षः, नोकान्निः । अथोत्तरः, ततः सेति । तत्रप्रङती

आमन्दगिरीयव्याख्या १,
दविषयत्वामनि देखन्तरमाद-- प्रतिषिद्धेति । विशेषवस्वसुकरानयरक्तयुपसंहरति- तस्मादिति । सतेमोगेसोपक्रमादवकर्मिणां सयु-
णोपासकानां च तुस्यैवोत्कान्तिरिति सिदधान्तयति--पवमिति । भ सोम्यलाधविशेषश्वतेविददवरदुपोः साधारणी चेदुतकरान्तसतरदि
तयोविशेषामावाद्विववयर्थ्य, तत्राहद--अविद्वानिति । अवाङ्नाडीभिरविद्रान्िवृलोक लोकान्तरं वा खकमोनुसरिण प्रतिप्यते विदा-
नुनमूपेन्यया नाङ्या श्रद्मठोकमिति विश्ेषस्तयोरियेः । सतिः सरणं देवयानो मार्गसदुपक्रमासुस्योत्कान्तरितयुकतेऽथं मृश्रावयवं
पातयति--तदेतदित्ति । भविष्टसत्रावयवम्यावव्यौ शङ्कामाई-- नन्विति । सृत्रावयवमुन्तरखेनावतायै ग्याकरोति--अश्रेति ।
मनपेतान्कामान्पदयन्ममते स॒ एकधा भवतीत्यादिषतरश्िरादिभार्गगमनेन सेन्द्रिय फलमोगम्रतिपादनादिन्द्रियाणां च निरा्र-
याणां ग्नायोगाञ्जीवस्यापि तदाश्रयभूताश्रयस्य गतिरवगतेल्याद--नषटीति । अपरवि्ासवमृतत्वमपिक्षिकमिति सिते तत्रोत्ान्ल-
मयो युक्त श्युपसंदरति- तस्मादिति ॥ ७ ॥ उक्तोक्करान्तिकाले या सत्सपरतिस्तव्छरूपं॑निरूपयति-तदाऽपीतेरिति ।
उदाहरणवाक्यस्याथेक्तिपूषैकमभिकरणस्य विषयं दशेयति- तेज इति । वीजभावावक्तेषां सत्संपत्ति सिद्धवल्छरूल विदुपोऽप्युल्करन्ति-
र संप्रति संपततरभयथाटृेरायन्तिकी सत्संप्तिरनासन्तिकी वेति संशयमाद--कीदशिति । उत्ान्तिकालीनसतसंपतेः छायाः

८६२ मरहमसूजशांकरमाष्यध्‌ । = [ ल. ४ पा.रभ.५्‌. १,

पुनरियं संपत्तिः स्यादिति चिन्त्यते । त्राव्यन्तिक पव ताबत्छङ्पग्रषिखय इति प्राप्तम्‌ । तल्‌
तित्वोपपत्तेः। सवस्य हि जनिमतो वस्तुजातस्य भरूतिः परा देवतेति भरतिष्ठापितम्‌ । तस्मावास्य-

\4

न्तिकीयमषिभागापत्तिरिति । पवं भ्राते मूमः-तत्तेजावि भोत्राविकरणाध्रयभूत
माऽपीतेरा संसारमोक्षात्सम्यगाननिमित्तादवतिष्ठते । योनिमन्ये भ्रपन्ते दारीरत्वाय दे-
दिनः । स्थाणुमन्येऽलुसंयन्ति यथाकमे यथाश्चुतम्‌' ( क० ५७) इत्याविसंसारव्यपदेशात्‌ ।
अन्यथा हि सवैः भ्रायणसरमय पवोपाधिप्रत्यस्तमयादव्यन्तं ब्रह्म संपद्येत । तत्र विधिश्ाख्मन-
थंकं स्याद्विदयाशासखं च । मिथ्याक्ञाननिमित्तश्च बन्धो न सम्यग्शानाहते बिखंसितुमष्ति । त.

स्मात्तत्प्रकृतित्वेऽपि सुषुक्षपरकयवद्रीजभाषावदोषेवैषा सत्संपत्तिरिति ॥ ८ ॥
सूश्ष्मं प्रमाणतश्च तथोपरुब्धेः ॥ ९ ॥
तश्वेतरभूतसदहितं तेजो जीवस्यासाच्छरीरात्पवसत भश्रयभूतं खरूपतः प्रमाणतश्च सूक्ष्मं भवि.
तुमष्ेति। तथादि-नाडीनिष्कमणभ्रवणाविभ्योऽस्य 1 । तत्र तजुत्बात्संचारोप-
पत्तिः । खच्छत्वाश्चाप्रतीघातोपपत्तिः । अत पव च न्पाश्वेस्थैरनोपरभ्यते ॥ ९॥ `
नोपमर्देनातः ॥ १०॥
अत एष सृश्मत्वान्नास्य स्थूलस्य हारीरस्योपमवंन वाहादिनिमित्तेनेतरत्यक्ष्मं शसीरमुपभृधते ९०
रन्नप्रमाव्याख्या
पात्संगतिः । पूर्वपक्षे मरतमात्रख सुक्तिसिद्धिः, सिद्धान्ते ठु कर्म॑वियाशान्नवलात्सावशेषलयसिद्धिरिति विवेकः ॥ ८ ॥ ननु
लिङ्गात्मकस्य तेजसः कथं सूक्ष्मतमनाडद्रारा गतिः कुतो वा केनचिन्पूर्तेन प्रतिघातो नासि कुतो वा न दृद्यत इत
, आह--सुक्ष्ममिति ॥ ९ ॥ प्रमाणसौक्षम्याद्रतिरनुदधतस्पशरूपवत्वाट्यखच्छन्त्वाद्प्रतिषातानुपलब्धी इयर्थः ॥ १०॥
मामतीष्याख्या
न ॒विकारतत्वप्रविख्यो यथा मनति न वागादीनाम्‌ । सवस्य च जनिमतः प्रकृतिः परा देवतेति तप्रयं एवालनिकः
स्यात्तेनःप्र्तीनापिति प्रिऽभमिधीयते--'योनिमन्ये प्रपयन्ते शरीराय देहिनः । स्थामन्येऽ्वसंयन्ति यथाकम यथाश्रतम्‌ ॥
इत्यविदयावतः संसारणुपदिशति श्रतिः सेयनालयनितके तत्वल्ये नोपपद्यते । नच प्रायणस्यतेष महिमा विद्वंपमविदांसं वा प्रतीति
` सप्रतमियाह--अन्यथा हि सवैः प्रायणसमय पवेति । विपिशाज् श्योतिष्टोमादिविषयमनर्थकं प्रायणादेवालनिकपरवये
पुनभेवाभावात्‌ । मोक्षशालं चाप्रयललभ्यास्रायणादेव जन्तुमात्रस्य मेोक्षप्रपिः । न केवलं शाक्चानथेक्यमयुक्तश्च प्रायणमात्रामोपु
इ्याह-मिथ्याक्ञानेति । नाप्तति निदानप्रशम प्रशस्तद्तो युज्यत श्यभः ॥ ८॥ अभेतरभूतसहितं तेनो जीवस्याश्रयमूतपृलम-
देहादेदान्तरं वा संचरतकस्मादस्मामिने निरीक्ष्यते । तद्धि महखादानेकदरन्यलाद्वा रूपवदुपलग्धन्यम्‌ । कस्मान्न मूतीम्तरः प्रि
बध्यत इति शङ्ममपाकतैमिदं पूत्रम-सुक्षमं प्रमाणतश्च तथोपलब्धेः । चकारो भिन्नक्रमः। न केवल्मपीतै
स्तदवतिष्ठते । तच्च पूष्पं स्वरूपतः परिमाणतश्च स्वरूपमेव हि तस्य ता्शमद्दयप्‌ । यथां चा्ुषरस्य तेजसो महतोऽपि
अद््टवशदतुद तरूपस्परी रि तत्‌ । परिमाणतः तोक्ष्यं यतो नोपलभ्यते यथा त्रसरेणवो जालपूर्यमरीचिम्योऽनयत्र प्रमाणत-
स्तथोपठन्पिरिति व्यच्छे--तथाहि नाड़ीनिष्क्रमण इति । आदिप्रहणेन चक्षष्टो व मूरभौ वा अन्येभ्यो वा शरीरे
इति संगृहीतम्‌ । अप्रतिषति हैतुमाहइ-खच्छत्वाश्चेति । एतदपि हि सुक्षतेनैव संगृहीतम्‌ । यथाहि काचत्रपट्ट
स्च्छस्वभावस्य न तेजसः प्रतिधातकम्‌ । एवं सर्वमेव वस्तुजातमस्येति ॥ ९ ॥ नोपमरदंनातः । अत एव च खच्छाद्ध
आमन्द्गिरीयव्याख्या । क्ष
सविरोषत्वसाधनात्पादादिसंगतिः । पूर्वपक्ष देदादुत्ान्तखापुनराइृत्तिः । सिद्धान्ते तस्यापि शानहीनस्य पुनरादृत्तिरिति विवक्षत
पूरवपक्षयति-तग्रेति । पूर्ोक्तातलङ्तित्हेतोरमावादिति हेतुमाद--तश्वक्ृतिववैति । उपपत्तिमेव दरयति-सरवसयेति ॥
निमता सत्संपत्तिरालम्तिक्यन्तकलीनसस्सं पत्तितवाद्वक्षविदः सप्संपत्तिवदिव्युपसंहरति--तस्मादिति । सिदधान्तसन्रमादाय ई
ुक्तालमानस्य शतिविरोभमाद--एवमिति । उत्कान्तकाशीनसत्सपततेरालन्तिकत्वे दोषाम्तरमाद--भन्वथेति । इ्पततिमागड
देदान्तरभोगाय कमैविष्यनुपपत्तिरिलनुमानलय भाधकान्तरमाद--तग्रेति । हाभविष्यनुपपश्यापि काभितमनुमानमिति मला [नि
विद्येति । युक्तितोऽपि बाधितं तदिल्याह-भिथ्येति । निदानना्षातिरेकेण निदानिनाशोः ना्यन्तिको युक्त प्यर्ः। ¢
तत्मकृतितवोपपत्तरिति, तत्राद--तस्मादिति | श्रताथाँपत्तियुक्तिविरोधसतच्छम्दाथैः ॥ < ॥ ननु यथासंसारममोक्षरेनाद ।
सक्षमयुक्तलक्षणमवति्ठते किमिति तिं देहाननिगंच्छदस्माभिर्नोपलभ्यते किमिति वा मूतौम्तरैने प्रतिहन्यते, तत्राद--पुः त ४ ।
सलरूपसौक््यसमुशवाथैश्कार इलङगीक्ृत्य भ्या चष्े-तेश्वेति । उपलब्पैरिलयेतव्वाकरोति-कहधादीति । परिमाणतः न लाई--
करे लाम ददयति--तश्रति । खरूपतस्तदङ्ीकारे शाममाद--सवण्छरवादिति । उभयविध्वदेवानुपरभ्धिरपि वि मानः
भत इति ॥ ९ ॥ धो्यकृतं कामान्तरमाह--मोपमदनेति । तदेव विवृणोति--भत प्वेति ॥. १० ॥ सक्मदेदस

1

रतिरेधापि° ] रबरपरभा-मामती-भानन्दगिरीयव्याख्याप्रयेपेतम्‌ । ८६३

अस्यैष वोपपगेरेष उष्मा ॥ ११॥
अलैव च सुषम शरीरस्येष ऊष्मा यमेतसिऽ्शरीरे संस्पशेनोप्माणं विजानम्ति । तथाहि
शरृतावस्थायामषस्थितेऽपि देहे विद्यमानेष्यपि च रुपादिषु देगणेषु नोष्मोपलभ्यते जीषदवस्था-
यामेव तूपकभ्यत इत्यत उपपद्यते प्रसिद्धशरीरष्यतिरिक्तव्यपाभ्य एवैष उप्परेति ! तथाच
शरुतिः--उष्ण एव जीविष्यडशीतो मरिष्यन्‌! इति ॥ ११॥

प्रतिषेधादिति शारीरात्‌ ॥ १२॥

(ठग दि जीवादथवा देहारमाणोष्काम्तिमिषार्थते ॥ जीषािवारणं शुकतं जीवेदेहोऽभ्यथा सदा ॥ ¶॥
तपतादमजरूवदेहे प्राणानां पिरयः स्मृतः ॥ उच्छवययेव देहाऽन्ते देहास्मा विनिवायते ॥ २॥

'अग्तत्वे ाजुपोष्य' श्यतो षिशेषणादाव्यम्तिकेऽसतत्वे गत्युकान्त्योरमाबोऽभ्युपगतः ।
"तत्रापि केनचित्कारणेनोतकान्तिमादाङ्थ परतिषेधति-अथाकामयमानो योऽकामो निष्काम
आप्तकाम आत्मकामो भवति न तस्य प्राणा उत्कामन्ति ब्रह्मेव सन््ह्मापयेति' ( ० ४।४।६ )
द्यतः परविद्याविषयास्रतिषेधाश्न परग्रह्मविदो देहात्माणानामुत्करान्तिरस्तीति चेत्‌ । नेतयुच्यते।
यतः क्ञासीरादात्मन एष उत्करान्तिप्रतिषेधः प्राणानां न शरीरात्‌ । कथमवगम्यते न तस्मा-
सराण उत्रामन्ति' इति शालान्तरे पञ्चमीप्रयोगात्‌ । संबस्धसामान्यविषया हि षष्ठी शाला-
न्तरगतया पञ्चम्या संबन्धविरोषे व्यवस्थाप्यते । तस्मादिति च प्राधाल्यादभ्युद्यनिःशरेयसा-
रलप्रभाभ्याश्या "1
चिङगसद्धाे चौष्यरिक्गकालुमानमाह--भस्यैव चेति ॥ ११ ॥ प्रतिषेधादितिचेन्न शरीरात्‌ । पूर्वमुपोष्य
पेन दग्धारोषष्ठेशख नियुंणहानिन उक्तान्यायभावः सूचितस्तयात्राक्षिप्य समाधानद्रथवहितेनाख संगतिरिदयाह-
भरतत्वं चेति । सकामस्य संसारोक्त्यनन्तरं निष्कामख मक्तिप्रकरणाथोऽथशब्दः आत्मकामत्वात्‌ पृणानन्दात्मट
त्वादाप्तकामः प्राप्तपरमानन्दः, अतो निष्कामः अनमिव्यक्तान्तरवासनात्मककामदन्यः, तसाद्कामः व्यक्तबहिष्कामरदित
शो योऽकामयमानसयेखन्वयः । क्षानिन उक्तान्तिरस्ि न वेति पक्मीष्ठश्ुतिभ्यां संदेहे सिद्धान्तिशङ्कानिरार
पैक पूर्वपक्षयति नेत्यादिना ॥ १२॥ काण्वभ्रुतौ तावत्तयैति सर्वनाम्ना प्रकृतं क्ानिनं परामृद्य संबन्धसामान्यमुः

भामतीष्याश्या
णासोक््यादुसक्तवापरनाप्नः ॥ १०॥ अद्येव चोपपत्तेरेष उष्मा । उपपत्तिः प्राधिः। एतत भवति-शचुतम्यापूष्मणोऽन
यव्यतिरेकम्यामलि स्पूखादेहादतिरतिं किविषवदामासक्यं शरीरमिति ॥ ११ ॥ प्रतिषेधादितिचेक्न शारीरात्‌
अपिकरणतासर्यमाह--अभरतत्वं चानुपोष्येलयतो विशेषणादिति । िषयमाह--मथाकामयमान इति । पि
तिमतमाश््य तज्िराकरणेन पूरैपी खमतमवस्थापयति--अतः परबिद्याविषयातिषेधादिति । यदि हि प्राणोपः
्रितल पूष्शरीरस्य जीवासमनः स्थूरश्रीरदुकरानि ्रतििपच्छरूतिः तत एददुपपयते । न ततदि । न तसासा
उक्रामन्तीति हि तदा सवेनान्न पधानावमर्विनाम्ुदयनिःपरयसाधिकरृतो देही पधानं परागृश्यते । तथाच तस्महिष्िन
आनन्वगिरीयध्याख्या

मोण्यलिङ्षकमनुमानमधीलयाह- -धयेवेति । सूत विद्ण्ननतुमानमेव स्फोरयति--भयेति । ओष्यस्य सृक्मदेहे व्यभिचाए
श््योपपततेरिति योजयति- तथाहीति । अन्वय्यतिरेकाभ्यां स्थूढशषरीरातिरिक्ते लाश्वयमृष्मा गमयतीदयुक्तम्‌ । इदानौमागमोऽ
ूमेदषमैषमस्य सूचयतील्ाह--तथाचेति ॥ ११॥ उत््ान्तिकालीनसतसंपत्तेः सावशेषलयुक्तम्‌ । संपर्युत्ाने्ियुणन
देदिष्वमावमाद- प्रतिषेधादिति । व्यवहितेन संबन्धं दशेयन्नपिकरणस्य तारपयमा६--भमूतष्वं चेति । परब्रहमविदं विषयत्वेन
दादरति--भयथेति । दुक्तिप्रकरणोपक्रमार्थोऽथशब्दः । बाक्चविषयवैदृष्यमकामत्वम्‌ । आन्तरकामवासनारािलयं निष्कामतवम्‌
्ापपरमानन्द्ल्माप्तकाम्व॑म्‌ । सवौतमेकलदशिसवमास्मकामलम्‌. । उत्तरमुत्तरं पूषैसय पूव॑सय निमित्तमेवमकामयमानो बरह्षविदत्र १
तोऽत्ीयथेः । तस किलुतान्िरसत विवा नास्तीति पथमीषीशतिभ्यां संदे परमरहमविदो मु्यामृतप्वे गलयुतान्योरमषोरे
ख प्रासङ्गिकी पादादिगतिः ! पूप निेषखान्यविषयतवपरदुषोऽविदुषशचविशेषः । सिदानत राखद्रयेऽपि देहापादानोनि
निपधादिक्ेषसिदधिरिल्यभिगरे् सिद्धान्तिनो मतनिराकरणेन पूषैप्षी सवमतमाह--नेलयादिना । न तस्य रागा उकरमन्तीति विद
देषदेोत्ान्तिनिषिध्यते न शरीरादिति शद्ते-कथमिति । मध्यदिनशचा प्रसाद न्‌ तादित । शारीरादुक्तान्तिनिः
का गतिः षषठीश्ुतेरिसयाशङ्कय पथम्यन्तमाध्यंदिनश्या षषटपन्तकाण्वश्रतिः संबन्धसामान्यविषयापादानरूपसंबन्धविरेषे व्यवस्था
नैयेवयाह--संबण्पेति । माध्यदिनश्ृताषपि तसादिति शरीरमेव पराशृष्यतामिलाशश्षयार--तक्षादिति चेति । क्लि !

८६४ रससू्रशाकरभाष्यम्‌ । =“ ,[भ. ४ पा.रभ.६त्‌.१

धिकृतो देष्ी संवभ्यते न देहः । न तस्मादुश्िक्रमिषोर्जीवारपाणा अपक्तामन्ति सहैव तेन
भवम्तीष्यथैः ॥ १२॥ सप्राणस्य च प्रधसतो मषल्युतकरास्तिवंहाविस्येवं प्राते प्रत्युख्यते-

स्पष्टो द्येकेषाम्‌ ॥ १३॥

न तदस्ति यदुक्तं परब्रह्मविदोऽपि देहादस्त्युकान्तिर्तक्रान्तिप्रतिषेधस्य देष्ापादानत्वादिति।
यतो देष्टापादान प्वोत्करान्तिप्रतिषेध पकेषां समाल्नातृणां स्पष्ट उपलभ्यते । तथा हि-भवभा-
गप्रश्चे "यत्रायं पुरूषो ध्रियत उदस्मात्प्राणाः क्रामन्त्याहो नेतिः ( बृ० ३।२।११ ) इत्यत्र नेति
होवाच याक्षवल्कयः' ( श्° ३।२।११ ) इत्यनुतान्तिपक्ष परिग्र्य न तष्टोयमनुतकान्तेषु प्राणेषु
त्रियत हत्यस्यामाशङ्कायामत्रैव समवनीयस्त इति भरविखयं प्राणानां प्रतिक्षाय तत्सिद्धये ख
उच्छरयत्याण्मायव्याध्मातो शतः शेते' ( बृ० ३।२।११ ) एति सशष्दपरामृष्टस्य प्रूतस्योतरा.
न्त्यवधेख्च्छ्रयनादीनि समामनन्ति । देहस्य चेतानि स्युनै देहिनः । तत्सामान्यात्‌ शन तस्मा-
सप्राणा उत्करामन्त्यत्रैव समवनीयन्ते, इत्यघ्राप्यभेवोपचारेणं दे्ापावानस्थैवोत्कमणस्य प्रतिषेधः।
यद्यपि भ्राधान्यं देहिन इति व्याख्येयं येषां पञ्चमीपाठः। येषां तु षष्ठीपाटस्तेषां विद्ठत्संबन्धिन्युः
त्कान्तिः धतिषिभ्यत इति भराप्तोत्कान्तिप्रतिषेधा्थैत्वादस्य वाक्यस्य देहापादानैव सा प्रतिषिद्धा

0 771
^~ ^~ ~

रन्नप्रभाव्याख्या
तन्र माध्यंदिनक्षाखायां तस्मादियपादानत्वरूपविरेष उक्तो प्राह्यसथाच जीवासप्राणोत्ान्तिप्रतिषेधो भाति न दे
तच्छब्देन देदस्यानुक्तेस साञ्ज्यनिनोऽप्युक्रान्तिरस्तीति ज्ञानवैयथ्यैमिति पूर्वपक्षफलम्‌ । सिद्धान्ते तत्सार्थकयमाह- स्पष्ट
. हीति । अत्र पुरुषशब्दवाच्यो देह एवास्मादिष्युकतान्यवधिश्च्यते । सशब्दपरा्टख प्रकृतस्य पुसषसयोच्छरयनादिषर्मक
जीवत्वायोगादिदयर्थः । उच्छ्रयति बाह्मवायुप्रणाद्रथते, आध्मायति आ्रैभेरीवच्छब्दं करोतीदयर्थः । येषां पञचमीपाठसेष
यद्यपि देहिनः प्राधान्यं तथापि देददेहिनोरभेदात्तस्मादिति देह पराग्धश्य तदपादन एवोत्कान्तिप्रतिषेधः इति व्याष्येयम्‌
तत्सामान्यादुक्तशरु्याखय पाडस्येकार्थत्वादिति योजना । इदानीं कण्वपाठखानुगुण्यमाह- येषां तु षष्ठीपाठ इति
मामतीष्याख्या

प्राणाः पूष्मं शरीरषुकरामन्त्यपि तु तत्सहितः क्षितरज्ञ एवोत्रामतीति गम्यते । स पुनरतिक्रम्य ब्रह्मनाडथा सृप्ताखण्डलं हिणय
गरभपयैन्तं लिङ्गो जीवः परस्मिन्ब्रह्मणि ठीयते तस्माधरामपि देवतां विदुष उत्तानितिरत एव॒ मगेश्वृतयः, सपृतिश एषी
शकस्यादिल्यमण्डलप्रस्थानं दकषंयतीति प्रातम्‌ ॥ १२ ॥ एवं प्रते प्रयुष्यते-स्पष्टो हयकेषाम्‌ । नायं देदयपादानस्यग्रतिषः
अपितु दैहापदानस्य । तथाहि-आर्तभागप्रशोत्तरे द्येकस्मिन्पक्े संतारिण एव जीवामनोभ्वुत्रानति परिगृह्य न तर्ष पतः प्राणान
मवकतान्तेरिति स्वयमाशङ्कच प्राणानां प्रविरुयं प्रतिज्ञाय ॒तत्पिद्धधथेषुतान्त्वपेरुच्छरुयना्माने बरुवन्यस्योच्छुयना्मने त
तद्वधित्वमाह्‌ । शरीरस्य च ते शति शरीरमेव तदपादानं गम्यते । नन्वेवभप्यस्वविदुषः संसारिणो विदुषस्तु किमायाति
आद-तत्साभान्यादिति । नव॒ तदा सर्वनान्ना प्रधानतया देही परामृष्टः तत्कथमत्र देहावगतिरियत आह--अभेदो
पचारेण । देहृदेहिनोदेहिपरमर्िना सर्वनाप्ना देह एव॒ परामृष्ट इति पश्मीपटठे व्याख्येयम्‌ । षष्टीपठे तु नोपचाः
इ्याह- येषां तु षष्ठीति । अपिच प्रधतिपूषैः प्रतिषेधो भवति नाप्राप्ते । अविदुषो दि देददु्तामणं दृ्टमिति विषपो
। आमन्दगिरीयष्याख्या |

वयार्थः स्यादिव्यपेक्षायामाद-- न तस्मादिति ॥ १२ ॥ तथापि प्रकृते किमायातमिल्याशङ्कय सप्राणस्य क्षेत्रस्य शरीरदु्तनि।
सिदधेलाद-सप्राणस्येति । पर्रदाविदोऽपि गघ्युकान्ती सतामिति । भ्रा्मनूच सिदधाम्तयति--पवमिति । सनतं देलेन व्याल
बिव परति्ठामाद-- नैतदिति । ततर दद्या सूत्रं योजयति--यल्न इति । उपलम्ममभिनयति--तथा्ीति । दला
उक्रामन्तीलत्रोत्करान्त्यवधिमत्वमसादित्युक्तं सशब्देन पराण्दयोच्छयनादिधमेक्तिैसयोच्छरयनाध्माने तयेवोत्करान्त्य वपित ५
अथोच्छुयनादिधरमेजातं देिनोऽस्तु तेन तदवोत्कान्यवयित्वं नेलाह-देष्टस्येति । काण्वशते निषिध्वमूनो्कातर्दहादन
माध्यदिनश्वुतौ दे्िन एव तदपादानत्वं तव प्राथान्यादितयाशङयाह-- तदिति । वियाप्रकरणत्वसामाम्यादक्षविदो देदापादानोतत
न्तिनिपेधः श्षाखाद्येऽपि तुस्य श्त्य्थः । तच्छम्देन सवैनान्ना देहिनः प्रधानतया परामृष्टत्वा्छुतोऽत्र .देहषीरियाशक्षथाद--भ
देति । प्राधान्यादेिनसच्छम्दातवेऽपि देददेहीनोरमेदोपचारादेहिपरामशिस्नाप्ना देहस्यैव परामश्शौत्तसदिवोक््ान्तिरतर निषि #
पथमीपाठे व्याख्येवमिलयर्थः । माध्यंदिनषाठथ्य सिद्धान्तानुयुण्यसुक्छवा काण्वपाटस्यापि तदानुयुण्यमा्- येषां त्विति व
तसेतयादावपादानापिक्ायां चक्शे वा मूं वेति देहांशानामु्काम्यपादानत्वेन प्शतानाभिष् ंवनधाातोकामिनि भ
वाक्यस्य न तस्य प्राणा देशरिभ्यः सकाशादुत्रामन्तीति वाक्यवरिपरिणामदन्यथा वा प्ाप्तनिषेषापातात्संबन्धतामान्या कणी.
प्राणेन रक्षन्माणमय इवादिकदैकरणोपा्ुपदिततवमहृततेगन्धविदोषपयंवसानादन्वशालार्थापादानसंमन्षविेषपिक्ामाव तस

वगादिकयाधि° ] रलप्रभा-मामती-भानन्दगिरीयव्यांस्यौत्रयोपेतम्‌ । ८६५

मवति, देहादु्रान्तिः भाता न देहिनः । अपिच श्चश्ुष्टो षा मू वाऽन्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्य.
स्तमुत्कामन्तं भाणोऽनूत्करामति भ्राणमनूल्कामन्तं सर्व प्राणा अनृत्करामन्ति' ( बू० ७।४।२)
दयेवमविद्द्विषयं सप्रपञ्चमुक्रमणं संसारगमनं -च ददरीयित्वा इति जु कामयमानः! ( ०
४।४।६ ) इत्युपसंहत्याविद्धत्कथाम्‌ अथाकामयमानः" ( बू० ७।४।६ ) इति व्यपदिश्य विदां
यदि तद्धिषयेऽप्युत्कान्तिमेव प्रापयेदसमञ्जसख पव व्यपदेशाः स्यात्‌ । तस्मादविद्टद्धिषये पा-
पयोगेत्युत्कान््योर्विद्द्विषये प्रतिषेध इत्येवमेव व्याख्येयं व्यपदेशा्थवसवाय । नच ब्रह्मविदः
स्वेगतब्रह्मात्मभूतस्य प्रक्षीणकामकमेण उत्करान्तिगौतिर्वोपपद्यते निमित्ताभावात्‌ । अत्र ब्रह्म
समश्ुतेः इति चंवजोतीयका; श्रुतयो गव्युत्कान््योरभावं सूचयन्ति ॥ १३॥
स्मयते च ॥ १४॥
समयेतेऽपि च मष्टाभारते गव्युत्कान्त्योरभावः--'स्वैभूतात्मभूतस्य सम्यग्भूतानि पद्यतः।
देवा अपि भाने मुद्यन्त्यपदस्य पदैषिणः इति । नजु गतिरपि ब्रह्मविद्‌; सर्वगतब्रह्मात्मभूतस्य
सयते शुकः किल वैयासकिर्मुमुष्ुरादिलयमण्डलमभिप्रतस्ये पित्रा चानुगम्याहृतो भो इति घ्र-
तिश्युश्राव' इति । न । सारीरस्थैवायं योगबलेन विरि्रदेशप्रापिपूर्वकः शरीरोत्सगै इति
दरष्ट्यम्‌.। सवैभूतददयत्वाद्युपन्यासात्‌ । न ह्यश्ारीरं गच्छन्तं सर्वभूतानि द्रष्टुं शक्षुयुः । तथा
च तत्रैवोपसंहतम-“श्ुकस्तु माख्ताच्छीघ्रां गति शृत्वा ऽन्तरिक्षगः। दद्ीयित्वा प्रभावं खं
सर्वभूतगतोऽभवत्‌' इति । तस्मादभावः परब्रह्मविदो गव्युरान्त्योः । गतिश्वुतीनां तु विषयमुप-
रिष्टाद्याख्यास्यामः ॥ १४॥ र
तानि परे तथाद्या ॥ १५ ॥

(~) क्षस्य वागादयः स्वस्वहेलौ लीनाः परेऽथवा ॥ गताः कका इति श्रुया स्वस्वहेतुषुं तयः ॥ १ ॥
आधकरण क ष ४ ^
(० नयभ्धिलयतसाम्योक्तर्विहदृष्टथा खयः परे ॥ अन्यदृटिपरं शाखं गता इयाधुदहृतम्‌ ॥ २ ॥

++ “~+ ~ ~ क 0000 0 0091

रलप्रमाव्याख्या
संबन्धनिशेषाकाङ्कायां भोक्ता प्राणानां भोगोपकरणत्वविशेषोऽत्रेव प्राणमयो मनोमयः इति पूर्श्ु्युक्तो प्राह्यः । न शाखान्त-
रघ्मपादानलं ्राष्यं जीवादुक्ान्तेरप्रात्तायाः प्रतिषेधायौगात्‌ । अतो विद्रत्संबन्धिप्राणानामुक्तान्यपादानपेक्षायां चक्षुष्टो वा
मूधो बेद्युक्तदेदग्रदेशा एव ग्राह्याः । तथाचायमर्थः- तख विदुषो भोगोपकरणात्मक्राः प्राणाः देहप्रदेशेभ्यो नोत्कामन्तीति। एवं च
्ा्तो्रानितिनिषेधार्थत्वं वाक्यस्येति सर्व चतुरखम्‌ । अपिचेति स्पष्टार्थम्‌ । सम्यगात्मभावेन भूतानि पर्यतः अपदस्य प्रा-
प्मपद्रहितस्य पदैष्रिणो देवा अपि मर्गे मुह्यन्ति मार्गे न जानन्ति तदभावादिति स्मृतियोजना । स्मृयन्तरविरोधं `
शते नयु गतिरपीति } सगुणविद्ाबलेनेषा गतिरिति परिदरति-सश्रीरस्येति 1 नलु तर्हि ^तयोध्वमायन्नमृतत्व-
मेतिः “स एवैतान्त्र्म गमयति" इलयादिश्रुतीनां का गतिः, तत्राह-गतीति ॥ १३॥१४॥ तानि परे तथाद्या । पूर्वत्र
भामतीष्याख्या
तसमान्यदिहाद्करमणे प्राप्ति प्रतिमेध उपपद्यते न तु प्राणानां जीवावपिकं कचिदुकरमणं षटं येन तनिष्यते । अपिचा-
हरतपरिभिवनायुवा प्रसंख्यानेन निृष्टनिलिप्पक्ावभासजातस्य गन्तव्यामावादैव नात्ति यतिप्ाह--नच ब्रह्मविद्‌ इति ।
अपदस्य हि ब्रह्मविदो ममं पदपिणोऽपि दवा इति योजना । चोदुयति- नयु गतिरपीति । परिदरति-सशरीरस्थैवायं
योगबलेन । अप्रविदाबरखेनेति ॥१२।१४॥ तानि परे तथा्याह । प्रतिष्ठ विख्यनश्रुलोविंप्रतिपत्तेविमरेस्तमपनेतुमयमारम्भः ।
आनन्दगिरीयन्याख्या
पाधिभूताः प्राणा देहावयवेभ्यो नोत्कामन्तीति वाक्यार्थः खादिल्थः । इतश्च विद्रदुल्न्तिनिेषपरं वाक्यमिल्याद--अपिचेति ।
ध्यपदेशसामभ्येसिद्धसुपसंहूरति-- तस्मादिति । न केवलं मानाभावदेव ॒गद्युक्रान्यमावः श्रतु युक्यभावादपील्याह-- नेति ।
उपपत्यभावे हेतुमाह- निभमित्तेति । गमनस्य कमैकरणादिकारकासंमवादिलयैः । तयोः सचे मानं नास्तीत्युक्तं तदसस्वे मानम-
रीलाद--्ग्रेति ॥ १३ ॥ 'नोत््ामन्ति मुनेः प्राणा व्यापी सर्वैगतो हि सः। तेन व्याप्तमिदं सर्वं ङुत उत्क्रम्य यास्यति" इति-
स्मृतेरपि जह्यविदो नोकराम्तिेतिके्याह--सयते चेति । सतनं भ्याच्--सख्येतेऽपीति । अपदस्य प्ाप्यपदशूल्यस्य क्षविदः
पषिणो शैवा अपि माम भुद्यन्ति मी न जानन्ति । तदभावादिति योजना । स्मृयन्तरविरोधं शङते-नन्बिति । भपरवि-
धावलेनेषा गतिरियाह--नेति । तश्र नियामकमाद--सर्वैति । आदिशब्देनानुगमनादि गृषयते । तथापि कथं सशरीरस्य गतिः-
तप्राह-- बीति | उक्तेऽर्थे वाक्यशेषमनुकूरयति-तथाश्रेति । स्मूलनुग्रदरुग्धमय॑मुपस्रति-तसादिति । तयोध्वमायन्न)

शृततवमेति स एनान्न्च गमयतील्यादिभतिश्वतीनां तर्हिं का गतिः, तत्राद-गतीति ॥ १४॥ पर ब्रह्मविदो ब्रह्मणि परसिन्प्रा,
१० ९ ॐ

८६६ ह्मसुत्रशांकरभाष्यम्‌ । [भ. ४पा.रभ. <स. !

तानि पुनः प्राणशष्वोदितानीन्दियाणि भूतानि च परब्रह्मविदस्तसिन्नेव परस्मिन्नात्मनि प्री.
यन्ते । कस्मात्‌ । तथाद्याह श्वुतिः-"पवमेषास्य परिद्रष्टुरिमाः षोडश कलाः पुरुषायणाः
पुर्ष धाप्यास्तं गच्छन्तिः (-प्रञ्च० ६५) इति । ननु "गताः कलाः पञ्चदश प्रतिष्ठाः
( मु° ३।२।७ ) इति बिद्धद्विषयेवापरा श्रुतिः परस्मादातमनो ऽन्यत्रापि कलानां प्रलयमाह
सस । न। सा ख्दु व्यवहारपेक्षा, पार्थिवादयाः कलाः पृथिव्यादीरेव खप्ररृतीरपियन्तीति।
इतरा तु विद्धसप्रतिपत्यपेक्षा, छृछं कखाजातं परब्रह्मविदो ब्रह्मेव संपद्यत इति । त-
स्माददोषः ॥ १५॥
अविभागो वचनात्‌ ॥ १६॥

$ सथ-- सद्यः शक्तिशेषेण निःरेयेणाथवारमनि ॥ शक्तिरोषेग युक्तोऽसावज्ञानिष्बेतदौक्षणात्‌ ॥ १॥
(§ ८ भधिकरणम्‌ )) प ह व
नामरूपयि मेदोक्तेर्निःरेचेणेव त्यः ॥ अन्ते अन्मान्तगार्धं तु शक्तेशेषत्वमिष्यते ॥ २।९

सष
स पुनर्विदुषः कराग्रलयः किमितरेषामिव सावशेषो भवल्याहोखिन्निरवशोष इति । तन्न प्रर-
यसामान्याच्छक््यवद्षोषताप्रसक्तौ ब्रवीति--अविभागापत्तिरेवेति । कुतः- वचनात्‌ । तथा
हि कलाप्रखयमुकत्वा वक्ति--'भियेते तासां नामरूपे पुरुष इयेवं प्रोच्यते स एषोऽकरो.ऽमृतो
__ । | _ रलश्रभाग्याख्या त । । ।
गतिनिषेधेन विद्र्कलानां घ्राणादीनामत्रैव छ्य उक्तः । तमुपजीव्य स करं तत्ततकलाप्रकृतिषु पएरथिव्यादिषुं स्यादुत परमात्मरनी
श्रुतिद्रयदशेनत्संशयः कायः । तन्न साक्षासृतौ विकारल्य इति न्याथाुग्रदीतया “गताः कला इति श्रुया पूैक्षमः
षदन्नादौ सिद्धान्तमाद- तानीति । यथा नयः समुदं प्राप्य ठीयन्त एवमेवाख परितः सर्वत्र व्ह्मदरटुरिमाः प्राण
द्वायाः पुरुषायणाः पुषे कल्पिताः पुरुषमेव ज्ञेयं प्राप्य यं गच्छन्तीदयर्थः । मनःप्राणयोरेकीकरणेन कठानां प्बद्‌
त्वम्‌ । प्रतिष्ठा इति द्वितीयावहुवचनम्‌ । खस्य प्रकृतीः एथिव्याया इलयर्थः । वस्वुगलया विद्रृष्टया परमात्मनि कला?
येऽपि लोकदष्टया प्रतिष्ठा लयोक्तिरविरद्धा । तथाच कठाः खप्रकृतिष्रं विलाप्य ताभिः सह पुरे ठीयन्ते इति श्रुतिद्रयत।
स्यम्‌ ॥ १५॥ अविभागो वचनात्‌ । उक्तल्यमुपजीव्य स्यस्य द्वेधादशीनात्संशयमाह--स पुनरिति

भामतीव्याख्या
तानि एनः प्राणकषब्दोदितानीन्धियाण्येकादश सृक्माणि च मृतानि पत्र । ब्रह्मविदस्तस्सिन्नेव परसिन्नात्मनीति
आम्भवीनं प्रिममाहइ- नयु गताः कडा इति । घ्राणमनसोरेककृतितं प्रिवकरिला पञ्दशषतवपुक्तम्‌ । अत्र धरयो
व्यवस्थया विप्रतिपच्यमावमाह-सा खल्विति । व्यवहारो ठेकिकः । साव्यवहारिकिप्रमाणयेश्ेयं श्रतिः । न ताचिक्पि
पेश्वा । इतरा तु "एवमेवास्य पष्ट? इत्यादिका किदिसतिपयपेशा तायिकप्माणपिक्षा । तसमाद्िषयमेदाद विप्रतिपत्तिः चोरधि
॥ १५॥ अविभागो वचनात्‌ । निमित्तापये नेमित्तिकस्याल्न्तिकापायः । अत्रि्यानिमित्तश्च त्रिभाग नापि वि
आनन्दगिरीयग्याख्या ।

णानां प्रलयो द्दितस्तदयुक्तं तेषां प्रथिव्यादिषु ल्यश्रवणारिलारङ्काद-- तानीति । विद्वत्कलप्रविलयो विषयः स
व्यादिषु किंवा परक्िन्नात्मनीति शतिदयोपलब्येः संदहे घ्रोततरिधाफलभूतकलात्िलयो शरहण्यवेतयुवल्या पादादिसगतिः । ९
रकृतावेव विक्रृतिख्यिद्धिः । सिद्धन्ते ग्यवहारतस्तथातवेऽपि त्तो ब्रह्मणि कलामिल्योपपक्तिरिति मन्वानः ध
तानीति । उक्तायै भश्मू्वकं देतमाह-- कस्मादिति । यथा नयः समुद्र पाप्य प्रीयन्त एवमेवास्य जीवस्य परितः समना
वैतोऽनवच्छिक्नप्रलयग्बहमद्रुरिमाः खानुभवगम्याः प्राणश्रद्धाधाः पोडश्चसंस्याकाः कलाः पुरुपायणास्तदाश्रयास्तमेव पुष व
विषयसङ्गत्यागेन तसिन्निष्ठाय विरयमान्तादयन्तीति श्रलधः । अस्याधिकरणस्य पूवैपक्षमाह-- नन्विति । मनःमाणयोरक ^
कलानां पथद्रातवं, प्रतिष्ठारग्देन प्रथिव्यादीनि तच्वानि कलाकारणान्युच्यन्ते । तथाच प्रकृतावेव त्रिकृरल्य पिना
तश्चत्या भूतेषु विद्त्कलाविकयर इत्यथः । वस्तुस्थिला परलिन्नाप्मनि कलारयेऽपि व्यवहाएृष्ट्वा ए्मिन्यादिपु 1
विीय तैः स परसिन्नारमनि कलानां पिलयसिद्धेशच छतिद्यमनिरुदभिलयाद--न सा सद्विति । गदद१९९८। ॥
प्रवृत्ते फलितमाद--तस्मादिति ॥ १५ ॥ पृथिन्यादिदारा ब्रह्मण्युक्तस्य निद्रत्कलाविलयस्य निरवेषत्वमाह-अविभाग ति
प्रकृतमेव विद्ककलाविल्यमयिकरय ल्यस्योभयथादृष्टवा संश्वयमाह--स पुनरिति । अत्र ीतथीफरमूतवदकल ति हि
वशेषत्वनिरूपणात्पादादिसंगतिः । पुरैपक्षे मोक्षसिद्धिः । सिद्धान्ते पत्ति्विरितुषैल ूषैपक्षमति- तत्रेति । ५
काराषिरयः सवशेषः, ब्रह्मणि कलाविल्यत्वादुस्कान्तिकारीनकलाविलयवदिलयथैः । धरतियुक्तिविरुढमदुमानमिति न ध
मरवीतीति । तत्र शतित्रिरोधं प्रहारा द्यति--कुत दूति । नदीसमुद्रम्यायेन पुरुषे कल विलीयन्ते तातां च कलग

व

धि
॥

तदोफोधि° ] रलप्रभा-भामती-आनन्द्गिरीयव्याख्याघ्रयोपेतम्‌ । ८६७

भवति ( प्र ६।५ ) इति । अविद्यानिमित्तानां च कलानां न पिदयानिमि ।
पपत्तिः । तस्मादविभाग एवेति ॥ १६॥ दयानिमितते प्रख्ये सावशेषत्वो

तदोकोग्रञ्वलनं तत्पकाशितद्वारो विदयासाम््या्तच्छषगललुस्मर- `
तियोगाच हादौनुगृदीतः इाताधिकथा ॥ १७॥

(<) अविशेषो विषो वा स्यादुतकरान्तेरुपासितुः ॥ हृतमयतनसाम्योक्तेरविशेषोऽन्यनिर्गमात्‌ ॥ ५ ॥
ह्ण मूधन्ययेव नाख्यासो ब्रजन्नाङीविचिन्तनात्‌ ॥ वि्ासामध्यैतश्चापि वि्ेषोऽस्यन्यदषंनात्‌ ॥ २ ॥

समाप्ता प्रासङ्गिकी परविद्यागता चिन्ता । संप्रति तपरविदयाविषयामेव चिन्तामनुवतेयति ।
समाना चाखत्युपक्रमादिद्धदविदुषोरत्कान्तिरित्युक्तं तमिदानीं सत्युपक्रमं दशयति । तस्यो-
पसंहृतवायादिकलापस्योचिक्रमिषरतो विज्ञानात्मन ओक आयतनं हृदयम्‌ “स पतास्तेजोमात्राः
समभ्याददानो हृदयमेवान्ववक्रामति' ति श्रुतेः । तदग्रपरज्वलनपूर्विका चश्रुरादिस्थानापा-
दाना चोत्करान्तिः श्रूयते-(तस्य हैतस्य हृदयस्याग्रं प्रद्योतते तेन प्रद्योतेनैष आत्मा निष्क्रामति
चश्चुष्टो वा मूर्धा वान्येभ्यो वा हारीरदेशेभ्यः' ( घर० ४।४।२) इति । सा किमनियमेनेव विद्ध-
दबिदुषोर्भवव्यथास्ति कशिद्धिदुषो विरोषनियम इति विचिकित्सायां श्रुल्यविरोषादनियमप्रा-
पावाचष्टे-समनेऽपि हि विद्धदविदुषोहैदयाग्रप्रयोतने तत्प्रकारशितद्वारत्वे च मूर्ध॑स्थानादेव

^ न~ (^ ^ ~~ ^~ ५ न ~ ~ ^ ~ च~ +~ + + ~~~ ~~ ~~~ ८ ८ ५-८५4-4८

र 0 वि 00 0

रल्लप्रभलत्याख्या
युत्यसिद्धिस्तत्सिद्धिशवेद्युभयत्र फलम्‌ । अवदोषो मूठकारणे शक्तयात्मना सिति; पुनजंन्मयोग्यतेति यावत्‌ । विमतः कलालयः
रावरो, कसाख्यत्वास्मुषुप्निवदिति पूर्वपक्षः । विमतो निरवशेषः, विद्यकृतत्वादरजज्वा विद्यया स्ैल्यवदिति युक्तयुपेत-
रुला सिद्धान्तयति--व्रवीतीति । नामरूपे शक्तयात्मके अपि भियेते इयर्थः ॥ १६ ॥ तदोकोगत्रज्वलनम्‌ ।
सृते्मागस्योपक्रमो नाडप्रवेशनियमस्तं वक्त सूत्रभागव्याख्याद्राराऽयिकरणविषयमाह-- तस्येति । स समुमूस्तेजोमात्रा
दन्दियाणि । तस हदयययाग्रं नाडीमुखं तख ज्वलनं भाविफ़रस्फुरणं प्रयोता्यम्‌ । चश्च वेदयनियमश्रतेस्तयोप्वैमायश्निति
विशेषश्रुतेश्च संशयः--किमुपासकोऽप्यनुपासकवयेन केनचिद्धारेण निगच्छति उत मूद्धन्यनाञ्येवेति । अत्र पूर्वपक्षे बि्याकृ-
तातिश्षयासिद्धिः, सिद्धान्ते तत्सिद्धिरिति विवेकः । वचनादविभागवदनियम इति प्रापे सिद्धान्तयति--भाचष्र इति ।
येन केनचिन्मार्गेण निगतस्यापि ब्रह्मलोकम्राप्तौ विद्याशेषत्वेन मागानुस्परतिविधेः केवरश्रर्थत्वं सयादतोऽन्वहं स्मृतेनैव

। भामतीव्याख्या
समृखधातमपहतायां सावरेषो भवितुमहैति । तथापि प्रविलयसामान्यात्‌ सावरेषताशङ्ामतिमन्दामपनेतुमिदै सूत्रम्‌ ॥ १६ ॥
तदोकोग्रञ्वलनं तत्प्रकारितद्धायो विद्यासामथ्योत्तच्छेषगल्यनुस्परतियोगञ्च हादानुगृदीतः शता.
धिकया । अपरतियाविदोऽविद्पश्रो्तानतिरक्ता । तत्र किं विदरानविदशराविेषेण मृधीदिम्य उक्तामि विद्ाूर्धस्थाना-
देवः अपरे तु स्थानान्तरेम्य इति । अत्र वियासामथ्यंपपश्यतः पूयपक्नः । तस्योपपहतवागादिकल पस्योचिक्रमिषतो विज्ञा
नासन ओक आयतनं हदयं तस्याग्रं तस्य ज्वलनं यत्तस्रकारितद्मये विनिष्कमद्रारो विद्ानमूषस्धानादेव निष्कामति नान्ये्यग्शच-
रादिस्थनिभ्यः । कुतः-विवाप्तामध्यौत्‌ हादैविवासामथ्यीत्‌ । उकृएस्थानप्रतिलस्माय हि हादैव्ियोपदैशः । पूरधत्थानादनिष्कमणे च
आनन्दगिरीयव्याख्या

रक््यात्मके अपि भिचेते विदीयैते पुरुषमात्रमवशिष्यते स च विद्रानकलः कलात्रिरदितः सन्नगृतो मर्रैति पूणरूपेण तिष्ठतीलथेः ।
ध्रतिविरोधमनुमानस्योक्तवा युक्तित्रिरोषमाइ-अविय्ेति । अनुमाननिरासफलमुपसंहरति - तस्मादिति ॥ १६॥ विदरत्कलानां
वेचनादविभागापत्तिवंदपरब्रह्मविदामपि चशे वा मूर्ध वेल्मिरेषवचनायया कयाचिन्नञ्या प्राणनिष्करमणमिति प्राप्ति प्रलाह-~
तदोकोभ्रञ्वरनमिति । वत्तानुवादपूवैकमुत्तराभिकरणानां तात्पयंमाह--समा्ेति । संप्रयस्याधिकरणल वृत्तमनूध तादय.
माद-समाना चेति । सूत्तमागव्याख्याद्वाराधिकरणस्य विषयमादह- तस्येति । हयमायतनमियत्र मान गाह-स इति ।
अस्तु हदयं जीवस्यालम्बनं तथापि षि स्यादिलान्चङ्कयोक्तम्‌--तदृग्रेति । अदृष्टक्षिप्तं प्रतिपत्तव्यज्ञानं प्रचोतः । चक्षुष्टो वेति
द्ारानियमश्ुतेस्तयोष्यैमायन्नमृतत्वमेतीतिषिरोषश्तेश्च संशयमाद--सा किमिति । उपासकानुपासकयोरनियमेन येन , केनचिद्वारेणो-
कान्तिरथवोपासकानामस्ि द्वारनियम इति पिमशायैः । जत्र चापरनरह्मनिदां फलाभौत्कानतेदरनियमोक््या पादादिसंगतिः ।
पूपकषे ध्यानछृतातिशचयशचः्यतवं सिद्धान्ते तत्तातिशषयसिद्धिरिति सिद्धवल्छल पूरमपक्षमाह-- श्रुतीति । चक्च्ेवेल्ाचविशेषश्तेयैतः
ऊतश्विदङगदुत्तामतीति प्राप्तमनुध सिदधान्तमाह--आचष्ट इति । तेन प्रचोतेन प्रकारितद्वरवत्ते चोत्कान्तिरिति शेषः । तस्य
मिदुषोऽबिदुषश्वोचिक्रमिषोरोको हदयमायतनं तसमज्वलनं प्रधोतसंशितमादो भवति तेन प्रकारितद्मरो विद्वानविंश्रोतकरान्तो

, ८१८ बहसू्रांकरभाष्यम्‌ । = [अ. ४ पा.रअ. १०६. १.

विदाक्भिष्कामति स्थानान्तरेभ्यस्त्वितरे । कुतः-विश्चासामथ्यत्‌ । यदि विद्ठानपीतरवयत;
कुतश्िदेहवेशादुल्कामेन्नवोक्छृष्टं लोकं खभेत । तत्रानथिकेव विधा स्यात्‌ । तच्छेषगत्यनु्म
तियोगाश्च । विदादोषभूता च मूधैन्यनाडीसंबद्ा गतिरलुश्शीखयितव्या विधाविशेषेषु वि.
हिता तामभ्यस्यंस्तयैव प्रतिष्ठत इति युक्तम्‌ । तस्माजरुदयालयेन ब्रह्मणा सूपासितेनानुगृही-
तस्वद्धावं समापन्नो विदान्मुधैन्ययेव शताधिकया शतादतिरिक्तयैकरशाततम्था नाड्या नि.
षक्रामतीतराभिरितरे । तथाहि हार्दविधां प्ररूलय समामनन्ति-श्रातं चेका च हृदयस्य
नाड्यस्तासां मूधौनमभिनिःसृतैका । तयोध्वंमायन्नश्धतत्वमेति विष्वङ्ङन्या उत्कमणे भवन्ति
( छा० ८।६।६ ) इति ॥ १७॥
रदम्यन॒सारी ॥ १८ ॥
# ©> अहम्येव भृतो ररदिम याति निश्यपि या निशि ॥ सूयेरदमेरभायेन भृतोऽहन्येव यातिन्तम्‌ ॥ १॥
(9°भधिकरणम्‌ च ६ ^ वति ` ।
याषरेहं ररिमनाख्योर्यागो प्रीष्मक्षपास्वपि ॥ पेहदाहास्छरूतर्वाच्च रदर्मीं यायसौ ॥२॥

अस्ति हार्द विदा-अथ यदिवमसिश्ब्रह्मपुरे दहरं पुण्डरीक वेदम" ( छा० ८।१।१ ) इत्युप.
करस्य विहिता । तत्प्रक्रियायाम्‌ “अथ या पता हृदयस्य नाड्यः' ( छा० <।६।१ ) इत्युपक्रम्य
सप्रपञ्चं नाडीरदिमसंबन्धमुक्त्वोक्तम्‌ अथ यत्नैतदसाच्छरीरादुतकरामत्यथेतेरेव रदिमभिरुध्व-
माक्रमते' ( छा० ८६५ ) इति । पुनश्चोक्तम्‌ (तयोध्व॑मायन्नमुतत्वमेति' ( छा० ८।६।६ ) इति।
तस्माच्छताधिकया नाड्या निष्करामन्रदम्यनुसारी निष्कामतीति गस्यते।तत्किमविरोषेणेवाहनि
राघो वा क्रियमाणस्य रदम्यनुसारित्वमादोखिदहन्येवेति संशये सत्यविरशोषश्चवणादविरोपेणेव

तावद्रदम्यज्चुसारीति प्रतिज्ञायते ॥ १८॥
॥ 1. भ 44
मा्मिण गमनं युक्तमिति भावः । हार्दं ब्रह्म । विष्वड्‌ नानाविधा अन्या नाच्योऽन्येषामिखरथः । सुषुप्राद्या नाडी एदा
निग॑ता दक्षिणाक्षिताटकण्ठान्तस्तननासिकामध्यभित्तिद्रारा ब्रह्मरन्ध्रे प्राप्ता सुथरदिमभिरेकीकृता ब्रह्मरोकमागे उपासकस्य
स्थितम्‌ ॥ १७॥ रदम्यजुसारी । प्रकरणशोधनपूवैकमुपासकख रदम्यनुसारित्वं विषयमाह--अस्तीत्यादिनिा।
अथ प्रारब्धान्ते एतदुक्तमणं यदा खादथ तदा एतैरेव नाडीसंबद्धे रदिमभिर्कमतीदय्थः । अत्र संबन्धस्य कालविशेषः
्रवणाद्रात्रौ रदम्यभावाश्च संशयमाह-- तत्किमिति । पूवोक्तनाडीसंबद्धरदमीनामव्रोपजीव्यत्वात्सेगतिः । पूर्प्े तर
मृतस्य रदिमप्राघ्यर्थ सूर्योदयप्रतीक्षास्ि, सिद्धान्ते नास्तीति मत्वा सिद्धान्तं प्रतिजानीते--भविरशषेणेति ॥ १८।
भामतीव्याख्या
नोकृषटेशपरापिः । अथ स्थानान्तेभ्योऽयुत्ामन्कस्मानेकषृष्टं न प्रभरोतीयत जह--तच्छेषगव्ययुस्दतियोगाञ्च। ह॑
विद्यारेषमूता हि मृषैन्या नाडी गलै उपदिष्टा । तदठसीटनेन स्वयं जीवो हिन सूपाप्ितेन ब्रह्मणानुग्रहीतस्तस्यानसतत
द्धावमापननो पूर्थम्ययैव शताधिकया नाडधा नि्कामति । हृदयदुद्रता हि ब्रह्मनाडी भारा ताद्मृकं भिखा मूषानमेल १1
मिरेकीभूता आदिलमण्डलमलुप्वि्टा तामुशरीलयतस्तयवान्तके निगमनं भवतीति ॥ १७ ॥ रदम्यजुसारा । रवी
चाविरेषेण ररम्यदुप्ताी सन्नादिलयमण्डलं प्रातीति सिद्धान्तपकषप्रतिज्ञा ॥ १८ ॥ पूर्वपधमारङते सूत्रावुयेन-
1 आमन्द्गिरीयष्याख्या
वचपीष्यते तथापि तयोरुकरान्त्रपादानन्यवसखायां हेतु पृच्छति- कुत इति । तत्र सत्र देठमवतायं व्यतिरेकद्वारा वोत
विचेति । सानान्तरेभ्योऽपि निष्कामन्गकृष्टं फलमाशुयादित्याश्ङ्य सन्रावयवं व्याच्टे--तष्ेषेति । सयानान्तरेभ्यो निर्गच्छ
विरिष्टलोकाप्तौ विरिष्टगतिचिन्तनविधानवैयध्य स्यादिः । फकितोक्तिपर्वेनावशिष्टं सृत्रभागं व्याचे- तस्मादिति । ५
स्यव्ायां श्रुतिमाह~-सथाहीति ॥ १७ ॥ नाडीदरारा . निष्कान्त यदिदं रदम्बनुपरारिलं तक्निशायामपि व
रमीति । प्रकरणदोभनपूरवकं विषयमाह--भसीति । परथमोऽधशम्दो दहरविधोपक्रमाथों द्वितीयो रनाय
धस्तृतीयस्वारम्धकमैवासनानन्तर्ोथैः । एतदिति क्रियाविशेषणम्‌ । चतु्ोऽधकषम्दक्तदेलथः । यत्रेति कालस्ोक्तताप
रम्धं निगमयति तस्मादिति । मूैन्यना्या निगंच्छतः सुणन्यविदो रश्यनुसारित्वं किमहन्येव फ वाहनि रात्रो केहि ५.
नादीयोगस्य काठविदषाश्वते रात्रौ रदम्यमाव।वगमाच्च संश्चयमाद--तदिति । अत्र चप्रजक्षविदां फलाप्तये वत
रदम्यनुसारित्वस्याविरोषवादात्पादादिसंगतिः । पूवैपक्षे रात्रौ प्रतानामहरागमनमयेक्ष्य फलप्राप्तिः । सिद्धान्ते स याम म र
छतेलदेव ` तधमाहिरितुपेल सिद्धान्तं प्रतिजानीते--भविशेषेति ॥ १८ ॥ सतातयवेन पूैप्षमितवा तद्वत पिद

1) ^ # # 0 0 # 0 + 0000002 ^ ९ ^ ८९. ^ ^~५^ "¬^ 0

रदम्यधिकर० ] रलप्रभा-भामती-आनन्दगिरीयव्याख्या्नयोपेतम्‌ । ८६९
निहि नेति चेन्न संबन्धस्य यावदेह भावित्वाददयति च ॥ १९॥

अस्त्यहनि नाडीरदिमसंबन्ध इत्यहनि मृतस्य स्याद्रहम्यनुसारित्वं रात्रो तु प्रेतस्य न स्यात्‌ ।
नाडीरदिमसंबन्धविच्छेदादिति चेन्न । नाडीरद्विमसंबन्धस्य यावहेहभावित्वात्‌ । यावदेहमावी
हि शिराकिरणसंपकेः । ददौयति चेतमथं श्वुतिः-अमुष्मादादित्यस््ितायन्ते ता आसु नाडीषु
सृप्ता आभ्यो नाडीभ्यः ्रतायन्ते तेऽमुष्मिन्नादिद्ये साः" ( छा० ८।६।२ ) इति । निदाघसमये
च निशाखपि किरणानुवृत्तिरुपलभ्यते प्रतापादिकार्यदद्येनात्‌ । स्तोकानु्वन्तस्तु वुकुक्ष्यत्वमु-
त्वन्तररजनीषु हैशिरेष्विव दुर्दिनेषु । अहरेवेतद्रात्नो दधाति इति चेतदेव दशयति । यदि
च रात्रो प्रेतो विनेव रदम्यनुसारेणोध्वमाक्रमेत रदम्यनुसारानथक्यं भवेत्‌ । न दयतदिक्षि-
ध्याधीयते यो दिवा प्रेति स रदमीनपेश्षयोध्वैमाक्रमते यस्तु रात्रो सोऽनपेषयेवेति । अथ लु
विद्धानपि रात्रिप्रायणापराधमात्रेण नोध्वैमाक्रमेत पाक्षिकफला वियेत्यप्रबत्तिरेव तस्यां स्यात्‌ ।
मल्युकालानियमात्‌ । अथापि रात्राबुपरतोऽहरागममुदीक्चेत । अहरागमेऽप्यस्य कंदाचिष्‌-
रदिमसंषन्धारईं शरीरं स्यात्पावकादिसंपकात्‌ । "स यावरिक्षप्येन्मनस्तावदादित्यं गच्छति'
( छा० ८।६।५ ) इति च श्ुतिरनुदीक्चां ददयति । तस्ात्तदविरोषेणेवेदं रात्रिदिवं रदम्यु-
सारित्वम्‌ ॥ १९॥ |
~ ~ न
पूरवपक्षबीजसुपन्यख दूषयति--निक्षीद्यादिना । शिरा नाडघः प्रतायन्ते विस्तृता भवन्ति खपाः संबद्धाः । श्रुतसंबन्धस
रात्रौ सत्वे युक्तिमाह-- निदाघेति । तदि हेमन्तादिरात्रिष्वौषणयोपर्धिः स्यादियत आह--स्तोकेति । सविता रात्रा-
वप्यहरईधातीति धारणाभिधानं स्तोकरदम्यनुग्रच्यमिप्रायमेवेदयर्थः । किंच यदि रात्रौ तख रदिमयोग विनैवोर्ध्वगतिः
स्यात्तदा रदिमध्रुतेदिवामृतविषयतया संकोचः खादूभ्वंगलखभावे चे वियायामप्ग्रत्तिः स्यात्‌ । नच प्रतीक्षयो्वेगतिरिति
वाच्ये, रदम्युदयास्प्ण्देददादे आदिलयप्रतीक्षवेयभ्यौपातादप्रतीकषा्रुतिविरोधाच। तस्मायदाकदाचिन्तस्यरदिमप्राघ्या क्षटिति
रह्म लोकम्राप्निरिति सिद्धम्‌ ॥ १९ ॥ एवं दक्षिणायने खतो विद्रान्वियाफलमःप्रोति न वेति वियाया निखवत्फरशरुतेरुत्तराय-
भामतीग्याख्या
निचि नेति चेत्‌ । सूत्रावयवानरेण निराकरोति-न संबन्धस्य यावदेहभावित्वादशोयति च । यादेहभावि दि
िराकिरणसपकः प्रमागान्तरासतीयते । दशयति चतम श्रुतिरप्यशेषेण । अपुष्माददिल्यासतयन्ते रमयस्त आशु नाडु दता
भवन्ति य जम्थो नाडीभ्यः प्रतायन्ते विस्तायन्ते ते रमयोऽषुमिन्नादिय सृप्ताः । प्रतापादिकायेदरौनादिति । आद्हणेन
चन्द्रापः संगृह्ने । चन्द्रमसा लल्वम्मयेन संबध्यमानानां प्रीण मासां चद्धिकातलम्‌ । तस्मादप्यल्ि निशि सोगेररिमप्रचार
इति । ये साहस यावसिषयेन्मनस्तावदादिलयं गच्छेदिति निसेधश्रवणाद्रात्रो परते नस्ति रद्यपेशेति ।. तान्याह -
यदि च रात्रौ प्रेत इति। नद्येतद्विशिष्याधीयतेऽभयेतारः । ये तु मम्यते विद्वानपि रतरिरियणापराधन नोध्वमक्रमत इति
तारलाह--अथ तु विद्धानपीति । नियवकसंबनधेन विहिता विया न पशषिकफूला युक्तेति । ये तु तरी प्रेतस्य विदु-
पोषं पूयमण्डलपरापिमाचक्षते तन्मतमाशद्षयाह--अथापि रात्राविति । यवत्तावदुपवनधेनानयक्षा गतिः शता । न
आनन्द गिरीयव्याख्या |
निश्ीति । तत्र पूर्वपक्षं विृणोति-अस्तीति । सिद्धन्तमवतायं व्याचषे-ने्यादिना । रिरा नाल्यः । नाडीरदिमसवनधरय
यावदेहमाविते पमाणोक्तिपरं सत्रभागमादाय विभजते--दृक्शयतीति । प्रतायन्ते विस्तीयन्ते सका गताः । नाडीरदिमप्तबन्धस्य भ्रत-
तेऽपि कुतो यावदेह भावित्वमिव्याशङ्कथ युक्ति दरोयति--निदाघेति । चन्द्रगतप्रकाशान्यथानुपपमा रात्रावसति सथैरदिमरितिवक्तुमादि-
पदम्‌ । नहि चन्द्रमस , एव प्रकाशसस्याम्मयत्वात्तदथोगात्‌ । तहं िशिरादिष्वपि रात्रिषु किरणानुदृततिरपलम्येतेयाश्द्याह--
सोहि । यदरात्री तापो दृश्यते तददेरेव राप्नो सविता दधातीति पारणामिषार्न स्तोकरदम्यनुकृ्यमिप्रायमिः्युकतेऽथं॑छयन्तर-
माद--भहरेवैति । स॒ यावस्ष्येन्मनस्तावदादिलं गच्छतीति नैरपेक्ष्ये रात्रो प्रेतस्य न रदम्पोक्यशाङ्वा--यदीवि
दिवामरणबरिषयमेतदितयाशङकाह-- नहीति । तदं रदम्यनुसारिलश्तेरथैवत्वाय विदुषो रात्रो परेतस्य व 1
अथ स्विति । नित्यवत्फरसंबन्धितया विधाया विधानान्न पाक्षिकफल्तेयथैः । तर्हिं विदुषो मरणमहन्येवेति नियमादुक्तदोषनि-
र्तः तत्राह-स्युकारेति । रात्रौ सृतखापि तिं सथदयपयेन्तभतीक्षा खात्‌, ततराह--भथापीति । आदिशब्देन गतीदि
गृह्यते । यावत्तावदुपबन्धेन शरपश्यश्रतिविरोधाञ्च न प्रतीक्षाकरपनेलाई--स यावदिति । भपरविधाविदो रदम्यनुसरारिलस्या-
परति --स्मादिति ॥ १९ ॥ पूतन इमी रभम दक्षिणायनेऽपि तस्य फरापिरविशिष्ेलास--भतशरेति ।

^ ४

८७० बह्मसूत्रशांकरमाष्यम्‌ | [ अ.४१ा.२अ. १ १ पू.२ !

अतश्चायनेऽपि दक्षिणे" २०॥

वमे जयने दक्षिणे मूर्वा धीफरं नेत्यधेति वा ॥ नैस्युत्तरायणाध्वेक्तेमौप्मस्यापि प्रतीक्षणात्‌ ॥ १ ॥
् आतिवािक्देवयो कतेवरसूयाले प्रतीक्षणात्‌ ॥ फलैकान्लयाश्च विद्यायाः फलं प्राभोस्युषासकः ॥ २ ॥
अत पव चोदीक्ाजुपप्तेरपाक्षिकफलत्वाश्च विद्याया अनियतकालत्वाश्च सृत्योदैक्षिणायनेऽपि
त्रियमाणो विद्वान्प्राभोस्येव विध्ाफकम्‌ । उत्तरायणमरणप्राशस्त्यप्रसिद्धे्मीष्मस्य च परतीक्ञा
दद्रीनात्‌ 'आपूर्यमाणपक्षा्यान्षड़दङ्ङति मासांस्तान' ( छा० ४।१५।५ ) इति च श्चुतेरयेक्षित-
व्यमुत्तरायणमितीमामाशाङ्कामनेन सूत्रेणापञुदति । प्रास्त्यप्रसिद्धिरविद्वद्विषया । भीष्मस्य
प्रतिपाषछममाचारप्रतिपालना्थं पितप्रसादटन्धखच्छन्दसरत्युतास्यापनाथ च । श्ुतेस्तव
वक्ष्यति 'आतिवाहिकास्तलिङ्गात्‌ ( ब्र° सु०७।३।४ ) इति ॥ २० ॥ नु च-'यत्र काले त्वनाघू-
्तिमाषृत्ति चेव योगिनः । प्रयाता यान्ति तं कां वक्ष्यामि भरतषेभ' ( गी० ८२३ ) इति का--
लग्राधान्येनोपक्रम्याहरादिकालविशेषः स्थृतावपुनराछृत्तये नियमितः कथं रा्नौ दक्षिणायने वा
प्रयातोऽनावृसति यायादिति । अन्रोच्यते-

योगिनः प्रति च स्मयते स्मार्ते चेते ॥ २१॥
योगिनः प्रति चायमह रादिकालविनियोगो ऽनावृत्तये स्मयते । स्ते चेते योगसांख्ये न भ्रोते ।

. णप्रारस्यशाघ्ाच संदेहे पूरवोक्तहैत्‌नतिदिशति- अतश्चायनेऽपि दक्षिणे ।पूर्वपक्षमाशङ्कथापनुदति-उत्तरायणेलयाः
दिना । अक्ञानामुत्तरायणे देवान्मरणं चेतप्रशस मिदयभिज्ञाभिवचनरूपाचारपरिपालनाथं भीष्मस प्रतीक्षा । षण्मासानिति रतिः
स्तूततरायणदेवतापरेति वक्ष्यते । तथाच देवतायाः सदा सत्वाद्वियया दक्षिणायनकाटेऽपि तस्प्राप्षिरविरुद्धेति भावः ॥२०॥
स्मतिबलात्कालग्राधान्यं शङृते- ननु चेति । श्रौतदहरायुपासकस्यास्माभिः कालानपेक्षोक्ता, सातैयोगिनां तु कालप
स्ृतावुच्यत इलयविरोधमाई--योगिन इति । योगी दहरादुपासक एव स्मृत्युक्तः करं न स्यादियत आह--स
सेति । भगवदाराधनबुद्धथाऽनुष्ितं कम योगः (अनभ्रितः कर्मफठं कार्यं कर्म करोति यः । स संन्यासी चयेोगीव
भामतीष्यास्या
चपा शक्यावगमा उपवन्धविरोधादिति ॥ १९ ॥ अतश्चायनेऽपि दक्षिणे । अतएेदुक्तरेतुपरामशे श््याह-अतपव चो-
दीश्चालुपपत्तेरिति। पूषैपकषबीनमाह--उत्तरायणमरणभ्राशस्त्य इति । अपनोदम।ह--प्राशस्त्यपरसिद्धिरिति।
अतःपदपरामृहेतुबल(दविदुषो मरणं प्रशस्तपुत्तरायणे विदुषसतूभयत्रप्यविरेषो वियसमध्यादिति । विदुरोऽपि च भीपोत्तः
रायणप्रतीश्षणमविदुष आचारं आहयति यथद्‌ चरति प्रष्ठप्तत्तदेवेतरो जनः” इति न्यायात्‌ । आपूयमाणपक्रादियाद्या च रति
कालविशेषप्रतिपच्यथौ, अपि लातिवाहिकीरदैवताः प्रतिपादयतीति वक्ष्यति । तसमादृविरोधः ॥ २० ॥ पूत्रान्तरावतरणाय चोदयति -
ननु च यश्र काले त्विति । काठ एवात्र प्राधान्येनोच्यते न त्वातिवाहिकी देवत्यः । योगिनः प्रति च स्मयते
` स्मा चेते । स्पातीपुपासनां प्र्यं स्मार्तः कालभेदुविनियोगः प्रयासत्तेः न तु श्रौतीं प्रतीयथैः । अत्र यदि स्मृतां कलभः
आनम्दगिरीयव्याख्या
दक्षिणायने गतो व्िदवान्विषयः स किं पिधाफलं नाभोद्युताप्नोतील्युत्तरायणमरणप्राजस्त्यप्रसिद्धेनिलवत्फरसंबन्धेन विचाय। विधाता
संदेहे दक्षिणायनेऽपि शतस्य ब्रह्मविदो विचाफलमवदयं भावीति साधनात्पादादिरसंगतिः । पूैपक्ष दक्षिणायने शरतख फलमत
दुत्तरायणमरणारथं प्रयतितव्यम्‌ । सिद्धान्ते देतवसिदधसताद्रवप्रयलो नातीव फलवानिलमिप्रेय सिद्धन्तमाह--अत हति । १! चि
करणन्ययिन सिदधान्तमुक्तवा पुवेपक्षमाद--उक्तरायणेति । शतिस्मरतिप्रसिद्धिभ्यो दक्षिणायने सृतख विदुषो नास्ति फलापिपिते
पूवपक्षमनुध सिदान्तमद--हृतीमामिति । अपनोदप्रकारमाह--प्राश्चस्येति । यत्तु भीष्मस परतीक्षद्घशेनादिति, तत्र
भीष्मस्येति । उत्तरायणभरणं प्रश्समिलविदुपामभिश्षाभिवचनरूपो ग्यव्रस्तत्पालनद्वारा सदाचारे तान्रवतैयितुं तख कर
तीक्षणमिलथैः । तत्रतिपालनस्य गलन्तरमाद--पित्रिति । उत्तरायणस्य मागंपवैतवेनपिक्षणीयतवं श्वतमिव्युक्तं तुतो दकषिणधन
तो विद्वान्विथाफलमाम्ुयादिलाशङ्कयाद--शरुतेरिव्वति । नहि काक्वादिनी श्रतिः किं त्वातिवा्िकदेवतार्थेयथः ॥ २० |
काल एवात्र प्राधान्येनोध्यते नातिवाहिकी देवतेति स्मृतिमाभ्रिलय शङ्कते---नन्विति । तदुत्तरतवेन तुतरमवतारयति-भत्र ॥
समातैमुपासनं प्रययं कालमेदविनियोगः सातोऽम्बुपगम्यते प्रल्ापत्तेरिति ग्याच्े--योगिन इति । योगी दहरधुषास क
ि नस्यात्‌, ततराद--साति चेति । निलमभिदोतरादीश्वराराधनसूपेण यदनुदठीयते स॒ योगः (भनश्रितः क ।
दस्तेः । अन्दियाणीन्दिययेषुवतैम्त शति पारणापूवैकोऽकवैत्वादुमवः सांख्यमिति भेदः । भैतदह्रपुपरसीन। सवी

दक्षिणायनाधि० ] रलप्रभा-भामती-भानन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ८७१

अतो विषयभेदात्प्रमाणविशोषाश्च नास्य स्मार्वस्य कारविनियोगस्य श्रोतेषु विक्ञानेष्ववतारः।
नलु -अश्निज्योतिहर+शुह्ृः षण्मासा उत्तरायणम्‌ । धूमो राभिस्तथा रृष्णः षण्मासा दृश्चिणा-
यनम्‌! ( गी० ८।२७२-५) इति च श्रोतावेतौ देवयानपितृयाणौ प्रत्यभिज्ञायेते स्मरृतावपीति ।
उख्यते--त कालं वक्ष्यामि' ( गी० ८२३) इति स्मतौ कालप्रतिक्ञानाद्धिरोधमाश्ङ्कय परिहार
उक्तः । यदा पुनः; स्सरतावप्य्यादयया देवता एवातिवाहिक्यो गृह्यन्ते तदा न कश्चिद्विरोध
इति ॥ २१ ॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिवाजकाचार्यश्रीमच्छंकरभगवतः तो शारीरकमीमांसा
भाष्ये चतुथोध्यायस्य दवितीयः पादः ॥ २॥ |

^^ = ० ~+ ~ + र~ ~~ = ८ 2 = 6 0 ५.2

रप्रमाब्यारूया
इति स्तः । धारणापूरवकोऽकवत्वानुभवः सायं, न्धियाणीन्धिया्थषु वर्तन्त इति धारयन्‌” इति स्मृतेः । ननु शरतिस्म-
लोरभिन्नार्थत्वमयुक्तं प्रयभिज्ञाविरोधादिति शङृते- नन्वञ्निरिति । कालाग्रहिणं प्रति भित्रार्धत्वमुक्तम्‌ । यदि तु श्रौतार्थ-
परलैभि्ञया कालशब्दो देवतापरसतद्यकार््यमेवेति समाध्यर्थः । तस्माद्ियासाम््यात्तर्वदैव दिषटगतस्य उपासक फलप्राप्ति-
रिति सिद्धम्‌ ॥ २१ ॥ इति श्रीमत्रमहंसपरित्राजकाचार्यश्रीगोषिन्दानन्दकृतौ श्रीमच्छारीरकमीमांसाव्याद्यायां भाष्यरल-
प्रभायां चतुधौध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥ २॥
भामतीष्याख्या

धिः शरुतो चाभिव्योतिरादिविषिप्तत्रा्यादीनामातिवारिकतया तरिषयव्यवस्थया विरोधाभाव उक्तः । अथ तु प्रलयभिज्ञानं तथापि
प्रकाल इत्यत्रापि कालमिधनद्रारेणातिवाहिक्य एव देवता उक्ता इतयविरोष एवेति ॥ २१ ॥ इति श्रीवाचस्पतिमिभरव्रिरचिति
शरीरकभाप्यविभागे भामलयां चतुथस्याध्यायस्य दितीयः पादः ॥ २॥

आनन्द गिरीयब्याख्या
ङितमाह--अत इति । तिस्मृलोभित्ना्थतं प्रयभिशपरिरुदमिति शङ्कते---नन्विति । काकमेदविभिपरवमङ्गीक्नय तिषयव्यनर
क्ता प्र्भिश्चानेन कालाभिधानद्वारा देवतोक्तो शति्रलयोरेका्त्वमेवेति कुतो पिरोषशङ्कयाह--उच्यत इति । तदेवं. दक्षिणायने
तस्यापि विदुषो भरिधाफलमवदयमाव्रीयपिकरणाथैमुपसंह तमिती्युक्तम्‌ ॥ २१ ॥ इति श्रीमत्परम्हसपरि्राजकाचायंश्रीञ्युद्धानन्दपूज्य-
1दरशिष्यभगवदानस्दज्ञानविरचिते शारीरकमाष्यविभागे न्यायनिणये चतुथौध्यायसखय दितीयः पादः ॥ २॥

॥ इति चतुथेखाध्यायसयोत््रान्तिगतिनिरूपणाख्यो हितीयः पादः ॥

८७२ बह्मसूत्रशांकरभाष्यम्‌ । [भ.9पा.३अ.१य.

चतुर्थेऽध्याये तृतीयः पादः ।
अर्चिरादिना तत्प्रथितेः ॥ १॥

0 2 - नानाविधो ब्रह्मलोकमागों यह्ाशिरादिकः ॥ नामाविधः श्यद्वियासु वणर्नोद्न्य वान्यथा ॥ १॥
(€ >) |
५. द: एक एवाधिरादिः स्यान्नानाश्रु्युक्तपर्वकः ॥ यतः पद्चाभ्निवि्ायां वियान्तरवतां श्रुतः ॥ २॥

आखत्युपक्षमात्समानोत्करान्तिरित्युक्तम्‌। खतिस्तु श्रुलन्तरेष्वनेकधा श्रूयते । नाडीरद्विमसंव-
स्धेनेका 'अथेतेरेव रदिमभिरूष्व आक्रमते" ( ा० ८६।५) इति । अ्चिरादिकेका तेऽर्चिषमभि. ,
संभवन्त्यिषो ऽहः” ( बृ०६।२।१५ ) इति । स एतं देव्रयानं पन्थानमासौद्याञ्चिलोकमागच्छति'
( को० १।३ ) इत्यन्या । यद्‌ वे पुरुषोऽस्माछ्टोकाव्यरेति स बायुमागच्छति' ( बृ० ५।१०।१)
दयपरा । "सूर्यद्वारेण ते विरजाः प्रयान्ति ( मुण्ड० १।२।११ ) इति चापरा । तत्र सशयः-- .
कि परस्परं भिन्ना पताः खतयः क धेकैवानेकविक्षेषणेति । ततर प्राप्तं तावद्धिन्ना पताः सतय
इति । भिन्नप्रकरणत्वात्‌ । भिक्नोपासनादोषत्वाश्च । अपिच (अथेतेरेव रदिमभिः ( छ०
८६५५) दयवधारणमर्चिराद्यपेक्षायामुपरुष्येत । त्वराव चनं च पीड्येत “स यावरिकषप्यन्मनस्ता-
वद्ादित्यं गच्छति" ( छा० ८।६।५ ) इति । तस्मादन्योन्यभिन्ना पवेते पन्थान इति । एवं प्रा

न ध श ४ ५ 3 ~~~ ~ +~ ^-^ ^-^ +^ ~~ ~ ~^ ^~^^~ ~^ "~~ ~~ ~^ ^+ ~ \ +~

रन्नप्रभाव्याख्या

एवसुत्कारित निरूप्य तत्साध्यं मार्गं गन्तव्यं च निरूपयितुं पादमारभते--अर्चिरादिना तत्प्रथितेः । शरततायुषाद
पूर्वकमायाधिकरणस्य विषयं मा्गमाह--आसृतीति । विरजा विरजसः निष्पापा इयर्थः । श्रुतिविप्रतिप्त्या संरयः।
पूर्वं यदाकदाचिन्मृतस्यापि फलग्राप्तिरक्ता तद्रयेन केनचिन्मार्गेण गतिरिति पूर्वेपक्षफठं विकल्पः, सिद्धान्ते मागैकय.
मिति विवेकः । उपासनामेदात्तच्छेषरत्वेन ध्येयानां मार्गाणां मेदः, एवक्राराच । किंच मागेभेदे सयस्मादयं मार्गस्व.
रया प्रापक इति युक्तं न माभैक्य इयर्थः । उपासनमिदेऽप्यु पाखन्रहयैक्यवन्मर्गेकयमविरुद्धमिति सिद्धान्तयति--एवमिति |

। आमतीभ्याख्या

अर्चिरादिना तत्प्रथितेः । मिन्नप्रकरणस्थलाद्धिन्नोपासनयोगतः । अनपेश्ा मिथो मागौर्खरातोऽधतेरपि ॥ गभयं
नगरं प्रति वकरेणाध्वना गतिमेक्षय क्रजनाप्वना गतिस्वरावती कल्यते । एकमागते तु कमपरमेध्य तरा स्यात्‌ । अप तख
रदिमिभिरि्यवधारणं नोपपयते प्यन्तरस्य निवक्ैनीयस्यामावत्तस्मायरानवेक्षा एवैते पन्थान एकब्रह्मलोकप्रघयुपाया व्रीहियवा
विकसेरननिति प्राते प्रसयुच्यते--एकवेऽपि पथोऽनेकप्ैसंगमसं भवात्‌ । गे(रवानिव नानालं प्र्भिज्ञानशिङ्गतः ॥ सपव हि पथा
नगरादिकमेकं गन्तव्यं प्रापयति नामागः । तत्र किमेते ररम्यहवीयुसूरदुयोऽभ्वनः पवाणः सन्तोऽध्वनेकेन युज्ये, अहि यधा
यथमध्वानमपरि भिन्दन्तीति सदेहेऽभदेऽय्वनो भागमभेदोपपततेनै भागिभेदकलनोचिता, गौरवप्रसङ्गात्‌ । एकदेशपरल्मिज्ानव
विरेषणविरेष्यमावोपपतेनानिकाप्वकल्पना । अतेव रशमिभिरिवधारणं न तावद्ौन्तरनिदर्य तदयापकेरेव वामन
रोधात्‌, तस्मादन्यानयेशरामस्यावधारयतीति वक्तव्यम्‌ । न चैकं वक्यमप्र्धवानं प्रापयति तस्य चानपे प्रतिपादीचः
दयाय पर्या, तसमादरििसामथप्रा्मयोगव्यवच्छेदमेवफारोऽतुवदुतीति युक्तम्‌ । त्वरावचनं चेति । न तसेकस्मनेव गतय

आनन्दगिरीयव्याख्या

अपरविधाफलाय देवयानं पन्थानमवतारयितुं तदङ्गभूतोत्करम्तिश्चिन्तिता । संप्रयङ्गिनं पन्धानमेव वक्तु पादान्तरमारभ्यते । त्ष
पूवौधिकरणे प्रायणक्रालानियमाद्विधाफंललख चावंदयरकत्वाह्मतीक्षणस् चायुक्तेदक्षिणायनेऽपि वृतस्य विदुषो विधाफला्निरसीलुक्तष्‌।
भरायणकाल्वत्मयतो गतिरनियतेलयाशङकय ॒परिदरति--भविरादिनेति । दृत्तमनृ् प्रङृतोत्तरमागैमधिकरणस्य विषयतो -
आसूतीति । श्रुलन्तरेषु भिन्नाषठु सृतिष्विति यावत्‌ । संशयहेतुं श्रुतिविप्रति्पति वक्तुमनेकयेत्युक्तम्‌ । अयेतुान्लानमयोत |
विरजा विरजसो रजःदब्दितह्मलोकापिविरोमिविधुरा इति यावत्‌ । उक्तं देवयानं पन्थानमधि्कल शतिविप्रतिपतति दनिता
करय संरयमाह--तन्रेति । अत्रापरविधाफलाषिहतुमागेतयोक्लया पादादिसगतिः । पू्ैपक्षे माग॑बहुत्वे विकरः पिदधान्ते त |
विकर्परङ्कैव नेलङ्गीङृल पूवपक्षयति- तत्रेति । सतीनां भिथो भिन्ने हेतुमाह--भिश्रेति । नानाप्रकरणखत्वेऽपि ५
देकलं किं न खाद्‌, तव्ाह--भिश्नेति । परतिप्रकरणं निथाभेद ्तिमेदानामपि तद्वणल्रेन निन्लानां युभिभेदाद्ेदः सार! ।

य ए त
गतिभेदे हेतवन्तरमाश--भपिषवेति । क्विच वक्राध्वना गतिमपेकषयावकेण गतिरवरावती कल्प्यत एकत तु किमपक्ष प्र
साद्रतिभेदसिढिरिल्ाह--स्वरेति । माग॑मेदे केनाध्वना ्रह्रोकातिरियाशक्य॒ सयुच्चयायोगाग्रीादिविकलः कि विभी

त्वाह--वस्मादिति । उपा्तिमेदेषुपास्यगरहयक्यवद्णभूतगलक्यसिदधेरचिरादिरेकैव गद्िरियाह--षवमिति | तश्र प्र

अर्चिराद्यधि° ] रलप्रमा-मामती-आनन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ८५७३

॥॥

तेऽभिदध्मह--अचिरादिनेति । सर्वो ब्रमप्रप्सुरचिरादिनेवाध्वना रंह तीति प्रतिजानीमहे ।
कुतः-- तत्प्रथितेः । प्रथितो शेष मागैः सर्वषां विदुषाम्‌ । तथाहि पश्चान्निविद्याप्रकरणे ये.
ऽचामी अरण्ये श्रद्धां सत्यमुपासते' ( बृ” ६।२।१५ ) इति विद्यान्तरशीलिनामप्यचिरादिका
सतिः श्राव्यते । स्यादेतत्‌ । यासु विधा न काचिद्रतिरुष्यते ताखियमचिरादिकोपतिष्ठतां
यासु त्वन्या श्राभ्यते तासु किमिव्य्चिरादयाश्रयणमिति । अत्रोचयते-भवेदेप्तदेवं यचत्यन्त-
भिन्ना पवेताः सृतयः स्युः । पकेव त्वेषा खतिरनेकविशेषणा ब्रह्मलोकप्रपदनी कचित्केन-
चिद्धिशेषणेनोपरश्षितेति वदामः । सर्वत्कदेशप्रत्यमिक्ञानादितरेतरविरोषणविशेष्यभावोप-
पत्तेः । प्रकरणभेदेऽपि हि विधैकत्वे भवतीतरेतरविरदोषणोपसंहारवद्वतिविदोषणानामप्यु-
पसंहारः । विद्याभेदेऽपि तु गवयेकदेशप्रलयभिक्ञानाद्वन्तव्यामेदाश्च गत्यमेद्‌ पव । तथाहि
ते तेषु ब्रह्मलोकेषु पणः परावतो वसन्ति' ( बृ० ६।२।१५ ) तस्िन्वसन्ति द्ाश्वतीः समाः'
{ ब्रु° ५।१०।१ ) ला था ब्रह्मणो जितियौ व्युषिस्तां जिति जयति तां व्युष्टि प्यश्चुते' ( कोषी०
१।४) (तद्य प्वैतं ब्रह्मलोकं ब्रह्मचर्थेणानुविन्दति' ( छा० ८।४।२ ) इति च तत्र तत्र तदेवैकं
फल ब्रह्मरोकप्राप्िलक्षणं प्रददयैते । यच्वेतैरोवेत्यवधारणमर्चिराद्याश्रयणे न स्यादिति । नेष
दोषः । रदिमप्राप्तिपरत्वादस्य । न ह्येक एवदाब्दो रदमींश्च प्रापयितुमहैव्य्चिरादीश्च व्या-
वतयितुम्‌। तस्माद्रदिमसंबन्ध एवायमवधायेत इति दर्व्यम्‌ त्वरावचनं त्व्चिराद्यपेक्षायामपि
गन्तभ्यान्तरापेश्षया शोध्या्थत्वान्नोपरभ्यते । यथा निमिषमात्रेणात्रागम्यत इति । अपिच ^अ-

«< १ ^+ ^ ^^ ^^ ^^ ^^ ~~~ - ~~ ~ ~~ “^ ~ ~ ~~~ 0 ^ (^ ^^ ^ ज

रज्ञप्रभाग्याख्या .
तस्य मामस्य प्रसिद्धत्वादिति देलर्थः । ये चेद्यविशेषश्रुतिरश्रतगतिविद्यानिषयेति मागमेदं शङ्ते-स्यादेतदिति ।
एकस्यैव मारमस्यानेकान्यभ्यादीनि विशेषणानीव्युक्ते लाघवान्न मागैमेदः प्रयभिज्ञानाच्ेति समाध्यर्थः । गन्तव्येक्यं विषृ-
णोति-तथाहीति । परावतो दीर्घायुषो हिरण्यगर्भस्य परा दीधः समाः संवत्सरान्वसन्ति कायंन्रह्मणो या जितिः
सर्वत्र जयः, व्युष्व्याप्तिसां लभत इत्यर्थः । एवं गन्तव्यैक्यवतस्रयभिज्ञया मार्गेक्यनिश्वयास्रकरणभेदोऽप्रयोजक इत्युष्तं
सप्रत्येवकारत्वरावचनयोगीतिमाह--यच्िव्यादिना । रात्रौ स्पष्टरदम्यभावाद्विदुषो रक्म्ययोगप्राप्तौ त्निरासा्थमेव-
कारो नान्यव्याद्र्यर्थः । यथा डोकिकमार्गे विलम्बस्तथा अ्िरादौ नेति त्वरावचनोपपत्तिरियर्थः । मर्गेक्ये लिज्गमाद--
अपिचेति । छभमारीबाहुल्ये तृतीयस्थानोक्तिनै सादिति भावः । उत्तरमागेक्येऽप्यचिरादिनेति विशेषणे को हेतुरिखयत

भामतीन्याख्या
पथिभदमपेक््य त्वराऽवकस्यते किंतु गन्तव्यमेदादपि तदुपपत्तिः । यथा कदमीरेभ्यो मधुरां श्षिप्र याति चेत्र इति तथा
आनन्दगिरीयव्याख्या

-- सव इति । नानाविधाध्वसु शतेषु कारणमवधारणे वक्तम्यमिति पृच्छति--कुत इतिं । देतुमवताय व्याच्ट-तदिति ।
पािविदामेव तेऽचिषमभिसंभवन्तीलयनरिरादिगतेः श्रुतत्वा्ुतः सवैषामिति विरोपण, तत्राह--तथाहीति । साधारणश्ुतरशरु-
तगतिकथीविषयत्वाद्विवान्तसणां सखापिकारस्थगतिनिरपेक्षाणां नाचिरारिगतिसंगतिरिति शङत--स्यादिति । एकत्वेऽपि पथोऽनेकप-
वयुक्तसवयोगाद्भतरेव न भेदो गौरवादिलयाह--भत्रेति । एकदेशग्रलभिक्षानादपि गतेरेवयं सर्वत्रे्याद--सवेत्रेति । यत्त॒ भिन्नप्र
करणत्वाद्धिन्ना गतय इति तत्र प्रकरणमेदमात्रादेव गतिभदो वियामेदाद्वा नाच इल्याह--श्रकरणेति । नहि दितीय इलाद--
विद्येति । तद्भेदेऽपि वेधबरहषेक्यवद्रणमूतगयेक्यमविरुढमिलयथः । गन्तव्याभेदं विवृणोति-- तथाहीति । ते नषविदो नानाभोगदे-
शभाजि ब्रह्मलोके परावतो ब्रह्मणो हिरण्यगरम॑स्य पराः समाः प्रकृष्टान्सवत्सरान्वससन्ति यावदायुत्रह्यणस्तावन्तत्र तिष्ठन्तील्थैः ।
तसिन्निति ब्रह्मलोको गृह्यते । शाश्वतीः समा निल्यान्संवत्सरान्वसतीति पूवैवत्‌ । ब्रह्मणो दिरण्यगभ॑स्य या जितिः सर्वेलोकजयो
या च ब्युष्टिन्य्चितां लमते समानदहतां प्रातः सत्रियः । कयेतत्फल, तत्राद-- तद्य इति । तत्तत्रायिकृतानां मध्ये ये
केचिद्रक्षचयौदिसाधनेन ब्रै्योपासते ते पुनरेतं ब्रह्मलोकं बह्मणाधिष्टितं लभन्त इत्यथः । उक्तश्रतीनां तात्पय॑माद-- तत्र तश्रेति ।
परोक्तमनुघ प्रलयाह--यर्विति । रात्रो स्पष्टरम्यदृषटस्तदनुसारित्वाभवि तत्र मृतस्य प्रपि सोऽप्येतैरेव रशिमिभिरिल्ययोगग्यव-
च्छेदाथंमवधारणं नान्ययोगग्यवच्छेदयिलथैः । अन्ययोगम्यवच्छेदकत्वमपि वचनस्य किं न स्यदिलाशङ्कयाद-- नहीति ।
एकस काक्यस्याप्ा्तार्मप्रापकलं तस निरोक्षलपरतिपादकतवं चाटुक्तं बवाक्यमदप्रसङ्गादि्यथः । उभयथारथत्वायोगे फलितिमाह--
तस्मादिति । विथिसाम्यप्ा्मयोगव्यवच्छेदमेवकारोऽनुबदतीलयैः । यत्त त्वरावचनं पीडितं स्यादिति, तत्राहु--स्वरेति । अि-
रादिमाग॑सैक्येऽपि कुतश्चिदन्यतो गन्तन्यादनेनोपायेन सल्यलोकं क्षटिति गच्छतीति गम्तव्यभेदापश्वया वचनं युक्तमिलथैः । देवया-
नमागकये देलन्तरमाह--अपिषेति । मागंमेदे खानान्तरस्यापि योगात्ततीयस्थानोक्तिने स्यादिव्यथेः । पितृयाणातिरिक्तमर्मिक्येऽपि
ध

॥

११०

८७४ नह्मूत्रशषकरभाष्यम्‌ । [अ. ४ पा..९अ.२्‌.;

येतयोः पथोनै कतरेणचव' ( छा० ५।१०।८ ) इति मार्गदय्रष्टानां कष्टं तृतीयं स्थानमाच-
क्षणा पिवृयाणव्यतिरिक्तमेकमेव देवयानमचिरादिपर्बाणं पन्थानं प्रथयति । भूरयास्य्चिरादि
खतो मागेपर्वाण्यत्पीयांसि त्वन्यश्र । भूयसां चाजुगुण्येनाटपीयसा नयनं न्याय्यमिस्यतोऽप्ययि.
रादिना तत्प्रथितेरित्युक्तम्‌ ॥ १॥

वायुमब्दादविरदोषविदोषाभ्याम्‌ ॥ २॥
८ संनिवश्षयितुं वायुरत्राशक्योऽथ क्षस्यते ॥ न शक्यो यायुरोकस्य शुतक्रमविषजजनात्‌ ॥ १ ॥
प्श वायुच्िद्राद्विनिष्करम्य स आदिष्यं त्रजेदिति ॥ शुतेरवौप्रवेको युद वलोकससतोऽप्धषः ॥ २ ॥
केन पुनः संनिवेशविशेषेण गतिविरोषणानामितरेतरविशेषणविशेप्यभाव इति तदेलतसुष्ू
त्वाचार्यो श्रथयति । "स एतं देवयानं पन्थानमापद्याश्चिखोकमागच्छति स बायुरोक स घर
णरोकं स इन्द्रलोकं स प्रजापतिलोकं स ब्रह्मलोकम्‌"*( को० १।३ ) इति कौषीतकिनां देवः
यानः पन्थाः पठ्यते । तत्राचिरभ्रिटोकशब्दौ तावदे कार्थौ ज्वलनवचनत्वादिति नात्र सनिषेश-
कमः कचिदन्वेष्यः । वायुस्त्वचिरादौ वत्मनि न श्रुतः कतमस्िन्स्थाने निवेशयितव्य इति ।
उच्यते- तेऽचिषमेवाभिसंभवन्दयर्चिषोऽहरह आपूय॑माणपक्षमापूथेमाणपक्षायान्षडुदङ्ङति
मासास्तान्‌। मासेभ्यः संवत्सरं संवटसराद्‌ादिव्यम्‌' (छा०५।१०।१,२) इत्यत्र संवत्सरात्पराश्चमा-
विल्यादवोश्चं वायुमभिसंभवन्ति । कस्मात्‌ । अविशेषविदहोषाभ्याम्‌ । तथादि--'स वायुलोकम्‌
| ` र्प्मावयार्या `
आद- भूयांसीति ॥ १ ॥ उक्तं मार्गसेक्यसुपजीव्य पर्वक्रममाह-वायुमष्डात्‌ । अचिरादिष्वस्ादयमनन्तर शी
कमेण विशेषणविरोभ्यभाव उच्यत इत्यधिकरण तात्पयंसुक्छा विषयमाह-स पतभिति । अत्राभ्यनन्तरं पठितो वादु
विषयः । स किं अचिरात्मकामेरनन्तरमुत संवत्सरात्पर इति पाठाद्वक्ष्यमाणविरोषश्ुतेश्च संशये सिद्धान्तमेवोप्रः
मते-उच्यत इति । पुरुषः उपासकोऽस्मा्टोकादेहात्मैति निर्गच्छति तसमै प्राप्ताय पुरुषाय स वायुस्तत्र खात्म
मामतीव्याख्या
प्न्यतः कुतथिदरन्तव्यादनेनोपायेन ब्रह्मलोकं भिप्ं प्रयातीति । भूयांस्यर्चिरादिश्रुतो मार्गपर्वाणीति । अयमधः-ए
तवास्ाप्तव्यस्य ब्रह्मलोकस्याल्पपवेणा मर्गेण तत्रात सभवन्यां बहुमागपदेशो व्यथैः प्रतञ्यते । तत्र॒ चेतनस्यप्रवृततः । तसाद
यसा पर्वणामविरोधेनाव्पानां तदयुप्रवेश एव युक्त इति ॥ १) वायुमब्दादविहशोषविरशोषाभ्याम्‌ । शुल्यायमवि पटल
कमं प्रति नियन्तृता । ऊर््वक्रमणमत्रे च श्रुता वायोनिंमित्तता ॥' “त वायुमागच्छति तस्मे स तत्र विजिहीते यथा रथचक्र ष
तेन स उर्व॑पाक्रमते' इति हि वायुनिमित्तमूष्वोक्रमणं श्रुतं न तु वायुनिमित्तमादित्यगमनं “स आदित्यं गच्छति” इ्यादियगपनः
मातरप्रतीतेः । नच तेनेत्यनन्तरशरुतोधवाकमणक्रियाप्तबन्धि निराकाहृमादिल्गमनक्रिययापि संबन्दुमरति । न चादिल्यागमन्य तेन
विना काचिदुनुपपतिर्येनान्यंबद्धमप्यठ्षञ्यते । तत्रामिटोकमागच्छति स वायुलोकमिलयादितंदर्भगतस्य पाठस्य कचिगिपक
आनन्दगिरीयग्याख्या
किमिल्यचिरादिनेति विरोषणमिलयाशङ्भयाद - भूयांसीति । अल्पपवणा मार्गेण गन्तव्यप्रात्िसंभवे बहुपवैमागोपदेशो व्यथः सपर
क्षावतस्तत्रप्कृत्तेः । अतो भूयसां पवंणामनुोेनाल्पीयसां तदनुपरवेश णव युक्तो बहूनामनुग्रहस्य न्याय्यत्वादियभेः ।
जधन्यविकटपशङ्कापि नेति वक्तमपीलयुक्तम्‌ ॥ १ ॥ सर्वत्राधिरादिमागैपरवप्रलभिश्ानाद्रलक्ययुक्तम्‌ । संपरलतं देवयानं पन्धानम्"
त्निलोकमागच्छति स वायुलोकमिलयत्रा्िरात्मकाभ्यानन्तयंप्रलभिश्नानादविषोऽनन्तरं निवेशनीयो वायुरिल्याशङकुयाह--वायुमिति ॥
इतरेतरविरोषणबिशेष्यतवेनोपसंहारोऽधिरादीनायुक्तः स कीश इति विचारयति-केनेति । मागेपरवणां विशेषणविशेष्यत सिदे योग्यतया
स्वयमेव संनिवेशबिदोषसिद्धेएनर्थकं तत्रिरूपणमिल्याशक््याद-- सुहृदिति । संनिवेशविशेषणनिशिष्टं विशषणविरेष्यलव तदव
क्तम्‌ । संक्षिपतोऽभिकरणस्य तात्पयैमुक्त्वा विषयमाह--स इति । ततर प्रथमश्चतमप्निलोकमतिक्रम्य किमिति वायोः
विचार्यते, तत्राह--तत्रेति.। असंदिग्धमंशमुक्त्वा संदिग्धमंशमाद--वायुस्स्विति । अचिषोऽनन्तरम्निलोकं ४
करमबलादरायुवेशयितन्यः विवा वक्ष्यमाणन्यायेन संवत्सरदेवरोकयोः प्रस्तादादियस्य चाबोगिति संशयस्सि ५ 1
इथ; । अत्र॒ चापरविधाफला्थै मागंपव॑णां सेनिवेशविशेषचिन्तनासपादादिसंगतिः । पूवैपक्षे पाठानुक्रमसख्ानु्र! नरं पि
त्वथक्रमात्तख बाध्यतेति मन्वानो वायोरादित्यादण्यवहितपुवैतवेन संनिवेशं सिद्ान्तमाह--ड्यत ईति । पाहत
वेशनीयो वायुरिति रङ्ते--कसमादिति । सतरप्देनोत्तरमा्--भविशेषेति । विशोषदशैनसेव स्थानविशेष न
बायोरचिरादिके पि सामान्यमराप्तावविदेषोकतिरपि देरिति मला म्याचटे तथाहीति । भ षीतिद्टतेगानसन य“ -

वाय्नधिक० 1 रप्रभा-भामती-आनन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ८७५

%
( को० १३) इत्यश्राविशेषोपदिष्टस्य वायोः श्रुत्यन्तरे विशेषोपदेशो द्यते ‹ ॥
ऽस्माष्योकात्यैति स वायुमागच्छति तस्मे र विजिहीते यथा र ४ ५ ५
भ्वेमाक्रमते स॒ आदित्यमागच्छति! (० ५।१०।१) इति । पतस्मादादित्याद्ायोः पूवेत्वदह-
नादिशेषादब्बाविव्ययोरन्तराके वायुरनिवेशयितव्यः। कस्मात्पुनर घनः परत्वददनाद्धिशेषादचि-
घोऽनन्तरं वायुने निवेद्यते । नैषोऽस्ति विरोष इति वदामः । ननूदाहता श्रुतिः-“स पतं
देवयानं पन्थानमापदयाभ्निलोकमागच्छति स वायुलोकं स वरुणलोकम्‌' ( कोषी० १।३)
इति । उच्यते--केवलो.ऽश्र पाठः पौर्वाप्येणावसितो नाश्र क्मवचनः कश्चिच्छब्दोऽस्ति । पदा-
थापव्‌शेनमातरं ह्यत्र क्रियते पतमेतं चागच्छतीति । इतरस्र पुनवीयुरत्तन रथचक्रमाप्रेण
च्छिद्रेणोष्वेमाक्रम्यादिस्यमागच्छतीत्यवगम्यते कमः । तस्मात्सुक्तमविशोषविरोषाभ्यामिति ।
वाज्ञसनेयिनस्तु मासेभ्यो देवरोकं देवलोकादादित्यम्‌ ( बू० ६।२।१५ ) इति समामनन्ति ।
'त्रादिस्यानन्तयौय देवरोकाद्वायुमभिसंभवेयुः । वायुमब्दादिति तु छन्दोगश्रुतयपेक्षयोक्तम्‌ ।
छान्वोग्यवाजसनेयकयोस्त्वेकत्र देवलोको न विद्यते परत्र संवत्सरः । तश्र श्ुतिद्वयपत्य-
याडुभावष्युभयत्र ्रथयितव्यो । तत्रापि माससंबन्धात्संवत्सरः पूरैः पिमो देवलोक इति
बिषेक्तव्यम्‌ ॥ २ ॥

ˆ “~~~ ^^ ~~ ~~ ~= ~ ~ ~~~ -^+ ~ ~ ~~~ ~~~ ~ ~ ^^ ^^ ~ ~^ ~ ^~ ~~~ ^ ^~ ५. मि

रन्नप्रमान्याख्या
विजिहीते छिद्रं करोति, तेन वायुदत्तेन रथचक्रिद्रसु्येन द्वारेणोध्व॑मादिदयं गच्छतीति श्रुय्थः । इदानीं पूरवपक्षमाह--
कस्मात्पुनरिति । पाठ्बलाद्िषोऽनन्तरो वायुरिख्थः । कौषीतकिनां पाठमात्र, न क्रमविशेषवाची कथिच्छब्दोऽस्ति । ,
काण्वानां ठु तेनेत्यूष्वेमिति च शब्दाभ्यां क्रमनिश्वयात्पाठबाध इति सिद्धान्तार्थः ! अस्व्चिरादिमागे छान्दोग्यस्थे संवत्स-
रपाटाद्रायोरब्दात्परत्वं, वाजिश्रुतिस्थे त॒ संवत्सरस्याश्रुतेः कथमनब्दात्परो वायुरियत आद-वाज्ञेति । तर्द . देवलोकाद्रा-
युमिति सूत्रं स्थादियत आह--वायुम्वादिति त्विति । संवत्सरस्य मासावयवित्वान्मासानन्तर्यं संवत्सरात्परो
देवलोकस्ततः परो वायुवयोः पर भादरिय इति श्रुतिद्रये कमो निष्यननः । तेनेति तृतीया्रुया वायोरादिदपूर्वैत्वावगमा-
1 आमतीव्यार्या -
सेन कुषस्ामभ्यौदशभिवायुवरुणक्रमनियामकश्ुल्याधभावादिति प्राप्ते प्रघयुयते--ऊरशष्यो न ठोकस्य कस्यचितिपा-
दकः । तद्धेदपिक्षया युक्तमादिलेन विशेषणम्‌ ॥ भवेदेतदेवं यवुध्वैशब्दाकधिदटोकमेदः प्रतीयेत त तुपरिश्मत्रवाची लो
कमेदाद्विनाऽपयवर्स्यहटोकमेदवाचिनादिलयपदेनादिलये व्यवस्थाप्यते । तथा चाद्विललोकगमनमेव वायुनिमित्तमिति श्रोतकमनि-
यमे, पाठः पदाधमातप्रदरशौनार्भो न तु कमाय प्रभवति श्रुतििरोधादिति सिद्धम्‌ । वाजसनेषिनां सेवत्सरखोको न पल्यते
न्दोग्यानां देवशोको न पठ्यते तत्रोभयातुरोधादु मयपटि माससंबन्धात्तवत्सरः पूपैः पिमो देवटोकः । नहि मासो देवोकेन
पेवध्यत किंतु संवत्सरेण । तस्मात्तयोः परस्परसंबन्धामासारभ्यताच संवःसरस्य मासानन्तरं स्थिते देवलोकः संवःसरस्य परप्ताद्रवति ।
तत्रादित्यानन्तयाय वायोः सेवत्सरादिलस्य स्थाने देवटोकाद्मयुमिति पटितभ्यम्‌ । वायुमन्द्‌दिति तु सूर्रमन्नापि वाचकमेव ।
तथापि संवत्स्रात्पराश्मादियादवशं वायुममिसंमवन्तीति छन्दोग्यपाटमानपिशषयोक्त, तदिदमाह--वायुमब्दादिति स्विति ।
आनन्द गिरीयव्यास्या
न्तरम्‌ । पुरुषो ध्याता लोको <दः । प्रेतीलत्र तदेति द्रव्यं यदेव्युपक्रमात्‌ । तसै प्राप्तायोपासकाय वादुम्तत्र स्वात्मनि विजि-
हीते दवारं प्रयच्छतीति यावत्‌ । वायुप्रत्द्रारपरिमाणं दृष्टान्तेन स्पषटयति--यथेति । विषोक्तिफलं निगमयति--एतस्मादिति ।
सिद्धान्तेनोपक्रम्य पूर्वपक्षमाह--कस्मादिति । पाठक्रमादचिषोऽनन्तरं निवेशनीयो वायुरिलियैः । वाुप्रत्तमर्गेणैवोध्यमादियमाक्र-
मत इत्युष्वेतवश्चतेदिग्व चनत्वेऽप्यर्थक्रमधोतित्वात्तेनेति च वायुप्रत्तरथचक्रपरिभितावकाशाम्योध्यक्रमणं प्रति देतुतसिद्धेवायोरपि तन्नि
मित्त्दृटरूष्वंशम्दशुतिभिद्धाक्रमेण पाठक्रमो बाध्यत इयाह-नेलययादिना ! उक्तमेवाथं पिवृण्वन्नाराक्रते-- नन्विति । तत्र
सिद्धान्ती स्वाभिप्रायमाह--उच्यत इति । तरं वाक्यस्य वैयध्यै नेलाह--पदार्थेति । खरूपविधिपरमेतदचनं न क्रमपरमिल्यभः ।
वाजपनेचिशुतावपि क्रमवाचिशब्दो नास्तीलयाशक्याद-हवरत्रेति । कौषीतकिवाक्थोक्तस्य वायोरछन्दोग्योपदिषशािरादिमागे निवेश.
यक्तुपसंहरति-तस्मादिति । वाजसनेयिनां संवत्सराश्रवणात्कथं वाुमब्दादिति सूत्रं, तत्राह--वाजसनेयिनस्त्विति । तहं देव-
सोकादायुोकमिति वक्तव्यमिव्याशङ्कव छन्दोग्याभिप्रिणेतदुक्तमिलयाद--वायुभिति । क्रमलतर्दि कः स्यादिलारङ्गोभयश्ुला-
रोचनया क्रम दरीयति--छान्दोग्येति । तरिं कथमेकवाक्यघं, तत्रादइ--तत्रेति । तक देवलोकस्य प्राथम्यं संवस्सरस्य पाशाद
न स्थात्‌ › तत्राह--तश्रापीति । संवत्सरस्य मासारभ्यत्वान्मासानन्तर्यं स्थित देवलोकः संवत्सरस्य परस्ताद्ववल्यादिल्यानन्त-
यय ॒देवलोकादपि वादुरुपरिष्टद्रष्टव्यः । सूत्रे तु संवत्सरहिवलोकं प्राप्य वायुमभि्ंमवतीति पिवक्षितं वायुश्दस्य देवरोको-

८७६ नहमसू्रशांकरमाष्यम्‌ । [अ. ४पा. ३.४. ४
॥,॥

तरितोऽपि वरुणः संबन्धात्‌ ॥ ३॥

> ज स) बरुणादेः संनिवेहो नासि तत्राथ विद्यते ॥ नास्ति षायोरिवैलस्य व्यवस्थाश्रुख मावतः ॥ १ ॥
अ
व विशुत्सबन्धिषृषटिस्थनीरस्याधिपतित्वतः ॥ वरुणो विद्तस्तूर््व तत इन्द्रप्रजापती ॥ २॥

'आदित्याञ्चन्द्रमसं चन्द्रमसो विद्युतम्‌ ( छा० ४।१५।५ ) इत्यस्या विद्युत उपरिष्टात्स वरण-
खोकमित्ययं वरुणः संबभ्यते । अस्ति हि संबन्धो विद्युद्धरुणयोः । यद्‌ हि विहाला विचयुतस्ती-
बस्तनितनिर्घोषा जीमूतोदरेषु प्ररृलयन्यथापः प्रपतन्ति । विद्योतते स्तनयति वर्षिष्यति वाः
( छा० ७।११।१ ) शति च ब्राह्मणम्‌ । अपां चाधिपति्वैखण इति श्रुविस्मरतिप्रसिद्धिः । बरुणाद्‌-
धीन्द्रप्रजापती स्थानान्तराभावात्पाटसामथ्याश्च । आगन्तुकत्वादपि बरुणादीनामन्त एव नि.
वेदयो वेरोषिकस्थानामावादिधुश्चान्याऽ्चिरदौ वत्मनि ॥ ३॥

आतिवाहिकास्तछ्िङ्गात्‌ः॥ ४ ॥ `

दरगे ईं मोगभूरवा नेतारो वा्िरादयः गौ माग॑चिङ्घसाशूप्याह्यो [ ४
(© भधिकरणम्‌ मार्गबिह्ठं मोगमभूरवां नेतारो वाविराद्यः ॥ आयो स्यातां मा कङ्ञ्दतः ॥ ९ ॥
श

अन्ते गमयतीत्युक्तेरनतारस्तषु बेद्शः ॥ निर्दे शोऽस्तयत्र लोकाख्या तन्निवासिज्ञनान्प्रति ॥ २॥

तेष्वेवा्चिरादिषु संशयः--किमेतानि मागेचिहान्युत भोगभूमयोऽथवा नेतारो ग्वृणामिति ।
दिति, सूत्रे तु वायुपदं देवलोकपूर्वकवायुपरमिति स्थितम्‌ ॥ २॥ एवे कौपीतकिभिरभ्यनन्तरं पठितस्य वायोः स्थानमुषवा
-बाय्वनन्तरं पठितख वरुणस्या्विरादिमान स्थानमाह--तडितोऽधिवरुणः संबन्धात्‌ । पठितो वरुणादिमौगीपवैेन
संबध्यते न वेति संदेहेऽ्चिषोऽहरिलयादि पञ्चम्याऽर्बेरादीनां क्रमेण मागैपर्वतया वद्धतवा्रायोरिव स्थानविशेषशरू्भा-
वादकम्धस्थानो वरुणादिर संबध्यत इति प्राते सिद्वान्तमाह--आदिल्यादिति । अपां बियुत्वार्यत्वेन संबन्धे मानमाह-
विधोतत इति । वरुणखद्दरारा वियुत्संबन्धात्‌ 'आगन्तुकानामन्ते निवेशः” इति न्यायाच्च बिदुदानन्तय सति यथापाड,
मिन्द्र परजापलयोः क्रम इयर्थः ॥ ३ ॥ एवमचिरादीनां क्रमं निरूप्य खरूपं निरूपयति--भतिवाहिकास्तलिङ्ात्‌
मामतीव्याख्या
॥ २॥ तङडितोऽधि वर्णः सयन्धात्‌ | त डिदन्तेऽविरायेऽध्वन्यप्पतिस्तडितः प्रः । तत्संबन्धात्तथेन्दरादिरष्पतेः प्र इष्णृत ॥
आगन्तूनां निवेशोऽनते स्थानाभवायस्ताधितः । तथा चन्द्रादिरागन्तुः पञ्चते चाप्पतेः परः ॥ ३ ॥ आतिवाहिकास्तलिङ्गात्‌ |
मारचिहतरूपताचिहन्येवार्चिरादयः । मतृभोगभूवो वा स्यु्खकता्ातिवारिकाः ॥ जचिरादिशब्दा हि जटनादूविचतन
आनन्दगिरीयभ्याख्या
पलक्षणा्थत्वात्‌ । अततः श्रतित्रयवदशदिवलोकसहितवायोः संवत्सरादिलयान्तरारवर्तित्वमिल्य्ः ॥ २ ॥ वायोः संनिवेशे द्भिते तदन
रपरितवरणादिमनिवशं दर्यति--तडितोऽधि वरण इति । स वरुणलोकमिलयादिना शतो वरुणादिविपयः स किमधिरादिमागतः
घ्वेन न संवध्यते विवा संवध्यत इति तस्य तत्र संन्विद्चरथानासंभवसंभवाभ्यां संदेहे स वायुलोकं स वरुणलोकमिति वरुणा.
दीनां पाठक्रमेण वायोरूध्वमारिलयाल्यागृध्वश्रुतिसिद्धाथक्रमविरोषेन निवेशासिद्धक्रियुतश्वोपरिष्टाद मानवपुरषद्यैव नेत्लश्रवणा्सणा-
दीनामनुपयोगाश्नितरेयस्थानान्तराद्ष्टश्च तेषां मागंपवत्वेन संक्षो नास्तीति प्रपत सिद्धान्तम।ह-आदिल्यादिति । विधतो
परणसंनिवेदे सत्राक्तं देतमाद-अस्तीति । तत्र टोकप्रमिदधि मनुदरूखयति-- यदेति । विचुदुद्धवानन्तरं लालयाम
बतयोरसीलयथः । तत्रव धति सवादयति--विशनोतत इति । अपां विुधोगेऽमि वरुणस्य किमायातं तदाह--अपां चेति ।
बायोरनन्तरमधीतख्यापि वरुणस्य विधयृदानन्तयवबदिनद्र्रजापत्योषेरणानन्तर मथीतयोरपि स्थानान्तरं वार्यमिलाशङकवाह--वरणानचति |
तदि तयोमौगपवैलेन संगतिरेव मा भृदिलाद्कयाद--पा़ेति । आगन्तूनामन्ते निवेश्य ररनयायाच्रसायरगसमनतन
रुणादीनां तडिदानम्तयसुक्तमिलयाद--भागन्तुकस्वादिति । यथा ददापूणमा्तिकविक्रतौ नक्षत्र सोऽत्र जुद्ोखभ्रय स
काभ्यः खदितयादीनामुपद्येमानां प्रभानशचग्दमृहीतप्रकृतनारिषटहोमान्ते प्रयोगो निरूपितस्तथार्िरादिमा्ैऽपि र
मन्ते निवेशः स्यादिति भाव्रः । कथं विचयुतोऽन्लत्वं नदि तदन्लत्ववाची सम्दोऽस्तीलयाश्रय विधुदनन्तरं पवन्तरस

2
१ ६ पमि वरा
दन्यल्भिला--विदुश्वेति । वरुणादीनमुपयोगरूबमानवेन सदं नेवृलसंमवादिति वक्ष्यते । भत्र च विथाफलं ध

+ (= > ^ ९ ९..५ 3 थ = # 7 न्ते निवेश

संनिवरोक्तया पादादिसगतिः । पूर्वेपश्षे वरुणादिषाढठस्यषृष्टाथत्वं सिद्धान्ते वरुणादीनां वानाम तिसामासि

तेते द्रव्यम्‌ ॥ २ ॥ अविरादीनां कमं निरूप्य खरूपं निरूपयति--भातिवाटिका इति । 6 पादादि
गमय तत्व चिन्त ना ६

शब्दादतिनेतूपवलिद्गाच् संशयमाष-- तेष्येवेति । अत्र च वि्याफलम्राप्यथमयिराद्‌ावध्वनि प्रवृत्तय बिदुषो

आतिवाहिकाधि° ] रप्रभा-भामती-भानन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ८७७

तत्र मागेलक्षणभूता अर्चिरादय इति तावत्प्रा्म्‌ । तत्खरूपत्वादुपदेशस्य । यथा हि लोके
कथन्नाम नगरं वा प्रतिष्ठासमानोऽनुरिष्यते गच्छेतस्त्वमसुं गिरिं ततो न्यग्रोधं ततो नदीं
ततो भ्रामं ततो नगरं वा प्राप्स्यसीदयेवमिहाप्यिषो ऽहरह आपूयेमाणपक्षमिव्याद्याह । अथवा
मोगभूमय इति प्राप्तम्‌ । तथाहि-लोकशब्देना्यादीननुवश्राति 'अभ्भिरोकमागच्छति' (कौषी०
१३) इत्यादि । रोकशब्दश्च प्राणिनां मोगायतनेषु भाष्यते- मनुष्यलोकः पितृरोको
देवरोकः' ( बृ० १।५।१६ ) इति च । तथाच ब्राह्मणम्‌--अहोरभ्रेषु ते रोकेषु सज्जन्ते
इव्यादि । तस्मान्नातिवाहिका अर्चिरादयः। अचेतनत्वादप्येतेषामातिवादिकत्वालुपपत्तिः। चे-
तना हि कोके राजनियुक्ताः पुरुषा दुगेषु मार्गष्वतिवाद्यानतिवाहयन्तीति । पवं श्रा वूमः-
आतिवाहिका पवैते भवितुमर्हन्ति । कुतः-तलिङ्गात्‌ । तथाहि चन्द्रमसो विधुतं तस्पुस-

` पोऽमानवः स पतान्त्रह्म गमयति' ( छा० ४।१५।५) इति सिद्धवद्रमयितृत्वं व्यति । तदढ-
चनं तद्विषयमेवोपक्षीणमिति चेत्‌ । = । प्राप्षमानवत्वनिवृत्तिपरत्वाद्विश्रोषणस्य । यद्यचिरादिषु
पुरुषा गमयितार; प्राप्तास्ते च मानवास्ततो युक्तं तक्निवृस्य्ं पुरुषविदोषणममानव इति ॥ ४॥
नजु तद्िङ्गमात्रमगमकं न्यायाभावात्‌ । नेष दोषः ।

उभयनव्यामोदात्तत्सिद्धेः ॥ ५ ॥
ये ताव्रदर्चिरादिमागीस्ते देदवियोगात्संपिण्डितकरणय्रामा इत्यखतशरा अर्चिरादीनामप्यचेतन-

रज्नप्रभाव्याख्या
चिहनिर्देशसाम्याष्टोकशब्दान्नतृत्वलिङ्गाचच संशयः । आयपक्षदरयं पूर्वपक्षः । अर्चिरादयो विदुदन्ताश्वेतना नेतारशामानवपुर-
पेण नेत्रा सह पठितत्वादिति सिद्धान्तयति- एवमित्यादिना । यथाश्रुखमान॑वस्यास्तु नेतृत्वं ना्विरादीनामिति शङ्कते
-तद्धचनमिति । पुरुषस्यामानवत्वं नेतृत्वं चेत्युभयपरपवे वाक्यभेदः स्यादतोऽर्भिरादिपदेर्नेतार एव मानवाः कृताः
प्रकरणेबलाद्वियुदनन्तरं मानवस्य नेतुः प्राप्तौ प्रकरणग्राप्तनेतृत्वानुवादेनामानवत्वमेकमेव प्रतिपायत इति वक्तव्यमि-
याह-- नेति । नेतृप्रकरणानङ्गीकारे त्वमानवः पुरुषो गमयतीति वाक्यं भियेत अमानवः्ववनेतृत्वस्याप्यप्राततिरिति भावः ।
नेतृत्वानुवादलिन्गस्ानुप्राहकन्यायपरे सूत्रं गृहाति- नन्विति ॥ ४ ॥ यद्नेतारोऽचेतना एवाचिरादयस्त्दिं मार्गत
भामतीव्याख्या
निरूढवृत्तयो छोके । न चेषां स्वावधिकानामिव नियमवती सवहनस्ररूया स्वतत्रक्रिया वुद्धपूवी संभवल्चेतनानाम्‌ । तस्माशेक-
रब्द्वाच्यवाद्धतुं नीवासनो भोगभूमय एवेति मन्यामहे । अपि चा्थिष इल्यस्मादपादानं प्रतीयते । न दैतुनौयणे हेतौ पश्वमी दश्यते
कचित्‌ ॥ जाब्याद्वद् इत्यादिषु यणवचनेपरु जाच्यादिषु हैतुपश्चमी दा । न चार्चिरादिशब्द गुणवाचिनो येन पशवम्या तेषां वहनं
मरति हेतुखघ्यते । अपादानं चचेतनेष्वप्यस्तीति नातिवाहिकाः । न चामामवस्य पुरुषस्य ्रिचदरदिषुं वोदलदशीनादृचिरादीना-
मपि बौदतमुननेयम्‌ । यावद्वचनं हि वाचनिकं न तदवय संचारथितुमुचितम्‌ । अपरि चारभिरादीनां वोदूवे विथयदादीनामपि
बोदूलान्नामानवः पुरुषो वोढा श्रयेत । यतः भ्रूयते ततोऽ्वगच्छामो विदुददिवन्नापिरादीनां वोदृूखमिति । तसमाद्धोगभूमय एवार्चि-
रदयी नातिवाहिका इति प्रपते प्रस्युष्यते-संपिण्डकरणानां हि सूष्षमदेह्वतां गता । न स्तन्यं न चभ्याया नेतारोऽचेतनास्तु
आनन्द गिरीयष्याख्या
गतिः । पूरपक्षे निदेशस्य कोकश्रुतेवौ मुख्यत्वं सिद्धान्ते न्यायवलिङ्गखेलङ्गीकृन् पूर्वपक्षमाह- तत्रेति । उक्तेऽयं निदे शकाम्य
हठमाह--तदिति । उक्तमेव देतु दृष्टान्तेन स्पटयति--यथेति । पूवेपक्षान्तरमाह--मथवेति । कथं लोकशब्दप्रयोगेऽप्य्चि-
रादोनां मोगमूमित्वं, तत्राद--रोकेति । मा्पर्वणां मोगभूमिते श्तिमपि दर्शयति- तथाचेति । अहोरात्रधमतिषुं लोकश-
ग्दतेषु मोगायतनेषु ते कमिणो ज्ञानिनश्च सङि भोगमनुमवन्तीति यावत्‌ । पक्षद्येऽपि फलितमाह-- तस्मादिति । अध्रिरा-
दिशब्दानामचेतनेष्वद्यादिषु रूढध्वादपि न तेषामातिवाहिकतेलयाह--अचेतनत्वाद्विति । तदेव व्यतिरेकरष्टन्तेन रकफोरयति--
चेतना हीति । सिद्ान्तस्रमादाय प्रति विमजत--एवभिति । तत्र देतु प्रशषपूषरकमादाय व्याच्ट--कुत इति । भमन-
वपुरुषस्य विधुदादावातिवादिकत्वषृेरयचिरादीनामपि तदुत्रेयमित्यथैः । यावद्चनं वाचनिकमिति न्ययान्न तेषामातिवाहिकतसापक-
मेतदिति शङ्त--तदिति । उभमयपरले वाक्यभेदः स्यादिति भावः । प्राप्ठममयितृमानवपुरुषानुवादेनप्राप्तामानवल्ववादितवादराक्य-
स्योभयपरत्रेन वाक्यभेदप्रसङ्गातपूतैषामपि मानवपुरुषतया गमयिवृत्वं॑ग्रह्वमिलाद-- नेति ! उक्तमेव प्रप्यति--यदीति ॥ ४ ॥
रिङ्गखानुगराहवन्यायाभवे गमकलवासिद्धिरिति राङ्गते-- नन्विति । न्यायोक्तिपरं सूत्रमवत्तारथति-- नेति । चेतनस्य यलदीनस्योध्वेग-
तिशरतनान्तराधीनेति लौकिकन्ययिन यल्हीनानां गन्तृणां गमयिततासेऽचिरादयश्चतनाः स्युरिति सूतरयोजनया मृते--ये तावदिति ।

८७८ ` ब्रहमसूरशंकरमाष्यम्‌ । [भ.४ पा. ३ भ. 9सू.१

त्थादस्ातश्यमिस्यतो ऽधिराधभिमामिनश्वेतना देषताविषहोषा अतियात्रायां निथुक्ता इति ग
म्यते । लोकेऽपि हि मन्तमूर्छितावयः संपिण्डितकरणाः परप्रयुक्तवत्मीनो भवन्ति । अनव-
सितस्वादृष्यश्चिरादीनां न मा्मलक्षणत्वोपपत्तिः । नहि राभरौ प्रेतस्याहःखरूपाभिसंभव उप.
पथते । नच प्रतिपालनमस्तीत्युक्तं पुरस्तात्‌ । धषस्वाच्त देवतात्मनां नायं दोषो भवति,
अधिरादिशब्दता चेषामचिराधभिमानादुपपद्यते “अ्चिषोऽहः” ( छा ४।१५।५५।१०।१ )
दृत्यादिनिदंशस्त्वातिवादिकत्वेऽपि न विरुध्यते अचिषा हेतुनाऽहरभिसंभवति । अहा हेतु
नापूर्थमाणपक्षमिति । तथाच रोके प्रसिद्धेष्प्यातिषादिकेष्वेवंजातीयक उपदेशो दयते ।
गच्छ त्वमितो बरुवमौणं ततो जयसिहं ततः ष्णगुप्तमिति । अपि चोपक्रमे 'तेऽचिरभिसं-
भवन्तिः ( बर० ६।२।१५ ) दति संबन्धमाघ्रमुक्तं न संबन्धविदोषः कथित्‌ । उपसंहारे तु स
पतान्त्रह्म गमयति ( छा० ४।१५।६ ) इति संबन्धविशेषोऽतिवाष्यातिवाहकत्वलक्षण. उक्तस्तेन ,
स पवोपक्रमेऽपीति निर्धायेते । संपिण्डितकरणत्वादेक च गन्तृणां न तत्रोपमोगसंमवः।'
कोकशब्दस्त्वनुपभुञ्ञानेष्वपि गन्तृषु गमयित शक्यते । अन्येषां तल्ोकवासिनां भोगभूमि-
त्वात्‌ । अतो.ऽभ्िखामिकं लोकं प्राप्नोऽभ्रिनाऽतिवाष्यते बवायुखामिकं प्राप्तो बायुनेति योजयि.
तव्यम्‌ ॥ ५ ॥ कथं पुनरातिवाहिकत्वपक्षे वरुणादिषु तत्संभवः । विद्युतो शधि बर-

~ + “+^ ~ ~ ` ~ --*+ ~~~ - ^-^ ^+ ^~ ^~ न ~ (^ ण क ग ५ ८ ९.

रन्नप्रमाभ्याख्या
द्रश्रोरभयोरपि व्यामोहादज्ञत्वादुर्ध्वगतिनै खादतः खयं प्रयन्नश्ुन्यश्चेतनान्तरेण नेय इति लोकिकन्यायानुप्रहात्ततिद्धेनत.
, त्वसिद्धेरक्तलिङ्ग न्यायोपेतमिति सूत्रार्थः । पूर्वपृकषद्रयं दृष्रयति--अनवयितत्वादित्यादिना । अर्भिरहरादीनामधि.
रत्बादरा्यादौ मृतस्य प्रतीक्षा नास्तीत्युक्तत्वा्च न मागैचिहत्वं भोग्यत्वं वा, देवतात्वे त्वस्थिरत्वदोषो नासीदधः।
यत्तूपदेश खारस्याच्त्वं भातीति, तत्राह-अ्चिषोऽहरिति । चिहत्वनेतृत्वसंशयाच्च वाक्यशेषानिर्णय इयाह-
अपिचेति । यदुक्तं लोकराब्दाद्रोग्यत्वमिति तत्नयाह--संपिष्डितेति । सूत्रान्तरं गहाति-कथं पुनरिति ॥ ५।
भामतीष्याख्या ।
ते ॥ दटशी हि नियमवती गतिः स्वयं वा प्रश्षावतोऽ््रेक्षावतो वा प्ेश्वावस्रयुक्तस्य । न तावद्विगलितस्थूटकलेवराः पूष.
देहवन्तः संपिण्डितकरणग्रामा उक्तान्तिमन्तो जीवासानो मत्तमूच्छितवरल्यं प्रे्रावन्तो यदेवं स्वातन्त्येण गच्छयुस्तययविरदः
योऽपि मागेचिह्ठानि वा शमीकारस्करादिवद्धोगभूमयो वा सुमेरशेरेलावृत्तादिवदुभयथाप्यचेतनतया न नयनं प्रयेषामलि लाह.
त्यप्‌ । न चैतेम्योऽन्यस्य चेतनस्य नेतुः कल्पना सति श्रुतानां चैतन्यसंभवे । नच परमेश्वर एवास्तु नेतेति युक्तम्‌ । तस्याचन-
साधारणतया ठोकपाछग्रहादीनामाकिंचित्करतवात्‌ । तस्माद्यवस्थित एव परमेश्वरस्य सवौध्यक्षते यथा यथासं टोकपालादीना
स्वातन्ध्यमेवमिहाप्य्विरादीनामातिवाहिकलमेव दशेनावुसाराच्छन्दाथ इति युक्तम्‌ । ईममेवारथममानवपुरुषातिवाहनधं
सकगपोद्रलयतीुक्तम्‌ । अनवितत्वादर्चिरादीनामिति । अवस्थितं हि मागेचिहं भवलयन्यमिचाराज्ानवस्थितं भिः
चारादिति । अर्चिम इति च देतौ प्लमी नापादाने । गुणं चाभ्निततया । नच वैशेषिकपरिमाषया नियम आस्थेयो रोक
रोधात्‌ । अपचि तेऽधिरभिसंमवन्तीति संवन्धमात्रयुक्तमिति । सामान्यवचने शब्दे विरेषाकाष्विणि स्फुटम्‌ । यद्िशपपद तिन
आनन्दमिरीयब्याख्या

उभयोमामैतदरब्रोग्यौमोदादश्त्वात्तसिद्धेगैमयिवृतिदधेन॒॑न्यायहीने लिङ्गमित्युक्वा न्यायमेव स्फुटयति-छोकेऽपीति । पूष्णः
योगे हेतम्तरमाद--भनवस्थितस्वादिति । अहःशुद्पक्षोत्तरायणानां कालान्तरेषु माभैचिहृत्वमोगभूमित्वे न संभाव्यते तदा तेष-
ममावादिति हेत साधयति- नटति । तदि तदागमनं प्रतीक्ष्य राश्यादौ प्रेतो गमिष्यति नेल्याह--नचेति । अनवसित"
विदेषादातिवादिकल्वमपि कुतस्तेषामिल्याशङ्कयाद--शुवस्वादिति । अधिरादिशब्दानामचेतनेषु रूढेने तेषां देवतावाचितेलाश ङ्व
--अ्बिरादीति । न. चाभिमतव्यादारादिदहाभवि तदेवतानामनवसानमिति वाच्यम्‌ 1 ेरयोगाततासामनेकविप्रप्रदणवीग |
अतो देवद्तादिदाम्दवदथतशरेतनेषु भुख्वतेल्थैः । जाद्यादद्र श्यादौ गुणवचनेषु जा्यादिषु पमीदशेनाद्चिरादीनां च
चनत्वाभाव्द्रहनं प्रल्यचिरादीनां हेतुत्वानवगमादचिष श्यसादपादानलग्रतीतेनौ तिवाहिकल्वसिदधिरिलया शङ्थाह-अवि प्‌ ६ |
ताकिंकप्रकरियासिद्धयुणत्वामवेऽप्याश्रितत्वेन तत्सिदधेरेतवेषा पधमीलथै; । उक्तेयं ोकिकम्यपदें दक्यति-- तथाचेति व
रतश्राधिरादिशम्दानां गमयिदृविषयतेत्याह--भपिचेति । सामान्यवचने शब्दे बिरेषािधषिणि श्ट विरोषश्दन ५ |

मोगभूमिः मधिरादीनाध
नियन्तम्यमितिन्यायादततिवाश्चातिवादकसंबन्धसिदधिरिति देतवन्तरमेव स्फुटयति--डपक्रमेऽपीति । यतु मागभु क मिति ममि
तदषयति--संपिण्डितेति । ठोकराग्दादधोगभूमितसुक्तं भ्याद--ोकेति । गन्तृणां भोकतृत्वाभवेऽपि वाक्य र । नु तवि
तमाहै--गत हति ॥ ५ ॥ सूत्रान्तरमवतारयितुं कशङ्खते--कथमिति । का पुनरवुपपरतिः, तत्राद~~ हीति ।

। ४

कायोधिकर ° ] रलमप्रमा-मामती-आनन्दगिरीयव्याख्यातरयोपेतम्‌ । ८७९
णादय उपक्षिप्त विश्रुवस्त्वनन्तरमा ब्रह्मपराततेरमानवसयैव गमयितृत्वं श्ुतमि
अत उषरं पठति-~ ` म ४
| वैद्युतेनेव ततस्तच्छरूतेः ॥ ६ ॥

ततो विद्युदमिसंभवनादृभ्वै विदयुदनन्तरवतिनेवामानवेन ं

0 पुरुषेण वरुणलोकादिष्वतिवाश्माना
ब्रह्मलोकं गच्छन्तीस्यवगन्तव्यम्‌ । "तान्वेदयुतात्युरषो ऽमानवः स एल ब्रह्मलोकं गमयति' इति
तस्यैव गमयिदृत्वशरुतेः । वरुणादयस्तु तस्यैवाप्रतिबन्धकरणेन साहाय्यायुष्ठानेन घा केनचिदनु-
मराहकरा प्त्यबगन्तज्यम्‌ । तस्मात्लाधूक्तमातिवाहिका देवतात्मानोऽधिरादय इति ॥ ६॥

काथं
कां वादरिरस्य गत्युपपत्तेः ॥ ७ ॥
©> गे परं ब्रह्माथवा कायसुदहमार्भेण ध ॥ मुस्यस्वादमृतस्वोक्तैर्गम्यते परमेव तत्‌ ॥ १ ॥
कारय स्याद्रतियोग्यत्यात्पररसिमस्तवसं भवात्‌ ॥ सामीप्याद्रकषशम्दोक्तिरमृतस्वं फमाद्धवेत्‌ ॥.२॥
'स पनान्त्रह्म गमयति! ( छा° ४।१५।५ ) इत्यत्र विचिकिरस्यते-किं कायैमपरं ब्रह्म गमयत्याहो-

_ खित्परमेवाविङृतं मुख्यं ब्रह्मेति । कुतः संशयः । ब्रह्मशाब्दप्रयोगाद्वतिशरुतेश्च । तत्र कारयमेव

# 0)

श्ज्नपरमाध्यास्या

अमानवो बिथुष्ठोकमागतो वेदुतस्तेनेखर्थः । श्रुतौ तु वैगुताष्टोकादियर्थः । श्रुखा वरुणादीनां नेतृप्वाभावेऽप्यनुप्राद्‌-
कत्वेन मारगान्तभाव इति भावः ।। ६ ॥ एवं मार्ग निरूप्य गन्तव्यं चिन्तयति-कार्यं बाद्रिरस्य गत्युपपत्तेः । ,

परं ब्रह्म गन्तन्यमिति पूर्वपक्षे माभस मुक्तयर्थता कायं ब्रह्मेति सिद्धान्ते मोगार्थतेति मत्वा प्रथमं सिद्धान्तमाह- वन
कार्यमेवेति । सर्वगतस्यापि प्रदेशान्तरनिशिषटत्वेनाकादासय गन्तव्यत्वं श्ट, ब्रह्मणस्तु प्रयक्वान्न कथमपि गन्तव्यतेदयरथ; ।
भामतीष्याश्या
तत्सामान्यं नियम्यते ॥ यथा ब्रह्मणमानय भोजयितव्य इति तद्विशेषपेक्षायां यदा तत्संनिषाबुपनिपतति पदं कण्ठादि८१) तदा तेनैत-
नियम्यते एवमिहापीति ॥ ४ ॥ ५ ॥ वैद्युतेनेव ततस्तच्छुतेः । वियुद्ोकमागतोऽमानवः पुरुषो वैदयुतस्तनैव न
तु वरुणादिना स्वयथहयते । तच्छृतेस्तस्यैव स्वयं वोदृतश्रुतेः । वरुणादयस्तु तत्साहायके वतमाना वोढारो भवन्तीति च वैषम्यं
न वोदृतवे इति सवमवदातम्‌ ॥ ६ ॥ पाठक्रमाद्थेकमो बलवानिति यथाथक्रमं पच्यन्ते सूत्राणि--परं जेमिनिमुख्यत्वात्‌ ।
स एतान्‌ ब्रह्म गमयतीति विचिकित्स्यते । किं प्रं ब्रह्म गमयव्याहोसिदपरं कायं ब्रह्मेति । पुर्यत्वादमृतप्रापतेः परप्रकरणादपि ।
गन्तव्यं जेमिनिरमैने परमेवाचिरादिना ॥ ब्रह्म गमयतील्यत्र हि नपुंसकं ब्रह्मपदं परसमननेव ब्रह्मणि निरूदलादनपेक्षतया पस्य
मिति ति संभवे न कर्थ ब्रह्मणि गुणकल्पनया व्यास्यातुएुचितम्‌ । अपि चामृतत्वफटादसिमै॑कार्बह्प्राप्तो युज्यते । तस्य
कायैतवेन मरणधरैवत्त्वात्‌ । किंच तत्र॒ तत्र परमेव ब्रह्म प्रकृतय प्रजापतिदप्रतिपत्यादय उच्यमाना नापर्रह्मविषया भवितु-
महैन्ति प्रकरणविरोधात्‌ । नच परस्मिन्सवैगते गतिर्नोपपयते प्राप्तत्वादिति युक्तम्‌ । प्रतेपि हि प्रा्िफला गतिरैदयते । यथैक-
सिन्यम्रोधपादपे पूलाद्ममगराचच पठं गच्छतः शालामृगस्येकेनेव न्यमप्रोधपादपेन निरन्तरं सेयोगविमागा भवन्ति । न चेते तद-
वयवविषया न तु न्यम्रोधविभया इति साम्प्रते तथा तति न शालामृगो न्यभरोपेन युज्यते । न्यप्रोधावयवस्य तद्वयवयोगात्‌ ।
एवं दृश्यमानानामपि तदवयवानां न योगस्तदवयवयोगात्तदन्तेन करमेण तदवयवेषु परमाथपु व्यवतिष्ठते । ते चातीद्धिया
इति कस्मिन्नु नामायमतुभवपद्धतिमध्यास्तां संयोगतपस्वी । तस्मादकमेनाप्यतुभवातरोधेन प्राप्त एव प्रापिफरतावगतिरेषितम्या ।
तद्र प्राप्तमपि प्रात्निफरायावगतेगोचरो भविष्यति । ब्रह्मलोकेष्विति च बहुवचनमेकस्मिन्नपि प्रयोगसाधुतामत्रेण गमयितव्यम्‌ ।
रोकरशब्दश्चालोकने प्रकाशे वततैयितव्यो न तु स्निवेदावति देराविशेषे । तस्मात्‌ परब्रह्माय गत्ुपदेशसाम्यादयमर्थो भवति ।
यथा विद्याकमेवशादविरादिन' गतस्य स्यरोकमतिकरम्य परं जगत्कारणं ब्रहम लोकमालोकं स्वयं प्रकाशकमिति यावत्‌ । प्राप्तस्य
तत्रै ल्क प्रीयते न तु गतिमेवंभूतां विना शिङगप्रविरय इति । अत॒ एव शरुतिः--पुरषायणाः परं प्राप्यास्तं गच्छनि ।
तदनेनामिसन्धिना प्रं ब्रह्म गमयत्यमानव इति मेने नैमिनिरचायैः। कायै बादरिरस्य गत्युपपत्तेः । तत्वदशीं
बदृहिददहो--कायंमप्रापपूर्ववादप्रा्प्रापणी गतिः | प्रापयेद्रह्म नप्र प्राप्तवाखजगद्‌सिकम्‌ ॥ तत्वमसिवाक्यायमापधराकाराप्माक्षिख
“ आनन्दगिरीयष्याख्या
त्वमपि नियतं नेस्पुक्ते प्रत्याह--शत इति । वरुणादिषु वचनादपवादमङ्गीकृय बिभज्ते--तत इति । किं तह तेरिलयश-
ईथार--वर्णाद्यस्तिविति । तेषां स्वयमवाहकत्वेऽपि तत्साहाग्यकरणेन तथात्वायुक्तमविरादिशम्दानां गमयितृविषयत्वमितेवुपम-
हति-चस्मादिति ॥ -६ ॥ गतिनिरूपणानन्तरं गन्तव्यं निरूपयति--कायमिति । नह विषयीकृत्य संरयमाह-स हृति ।

८८० ्क्षसूत्ररौकरमाष्यम्‌ | - [ल.४पा.रअ.५्‌.,

सगुणमपरं ब्रहमेनान्गमयत्यमानवः पुरूष इति बादरिराचायौ मन्यते । कुतः--अस्य गत्युपपत्तेः
अस्य हि कायैब्रह्मणो गन्तव्यत्वमुपपद्यते परदेश्ावत्वात्‌ । न तु परस्मिन्ब्रह्मणि गन्तृत्व गन्तम्यत्वं
गतिवौऽवकट्पते । सर्वगतत्वात्पत्यगात्मत्वाश्च गन्तृणाम्‌ ॥ ७ ॥
विदोषितत्वाच्च ॥ ८ ॥

श्रह्मलोकानामयति ते तेषु ब्रह्मलोकेषु पराः परावतो वसन्ति" ( ब ६।२।१५ ) इति च श्रुख-
न्तरे विदोषितत्वात्कार्यघ्रह्मविषयैव, गतिरिति गम्यते । नहि बहुवचनेन विदोषणं परस्मिन्बरह्म
ण्यवकटपते । कार्ये त्ववस्थाभेदोपपत्तेः संभवति बष्ुवचनम्‌ । रोकश्चुतिरपि विकारगोचरा-
यामेष संनिषेशविरि्टायां भोगभूमावाञजजसी । गौणी त्वन्यत्र श्र खोक एष सन्ना इया,
-र्ममाव्याख्या 9
॥ ७ ॥ ब्रह्मलोकेष्विति बहुवचनलोकराब्दाधारसप्तमीश्रुतिभिगेन्तव्यख परस्राब्याष्त्तत्वाश्च न परं गन्तव्यमिदाह-
विदोषितत्वाश्चेति । परब्रह्मणि भोग्यत्वोपचाराद्रौणी लोकश्वुतिरिद्यर्थः,। नपुंसकब्रह्मशब्देन कारणवाचिनी कार्यं रक्त

भामतीव्याण्या
जीवात्माऽबि्याकर्मवासनाद॒पाध्यवच्छेदादरस्तुतोऽनवच्छिननोऽवच्छिननमिवामिन्नोऽपि रोकेभ्यो भिन्नमिवातमानममिमन्यमानः सखरपाद-
न्यानप्रा्तानरचिरादीद्टोकान्गल्याभ्रोतीति युज्यते । अदेतब्रह्मतचसाक्षात्कारवतस्तु वरिगङ्तिनिविखप्रपश्वावभासविभरमस्य न गनतयं
न गतिम गमयितार इति किं केन संगतम्‌ । तस्मादनिदर्शनं न्यभरोधसंयोगत्िभागा न्यप्रोधवानरतद्रतितत्संयोगविभागानां मरिषो
भेदात्‌ । नच तत्रापि प्राप्तप्रा्तिः कर्मजेन हि विभागेन निरुद्धायां पूर्वप्राप्ठावप्रा्सेवोत्तरपरपतिरुसत्तेः । एतदपि वसे
विचारासहतया सर्वमनिपैचनीयं विन्रम्मितमविदायाः सपुतन्नादेततखसाक्नात्कारो न विद्वानभिमन्यते । विदुषोऽपि देहतां
, स्थितमक्ञस्य यथामासमात्रेण सांसारिकधमौववृत्तिरम्युपेयते एवमालिङ्गशरीरपातादिदुपस्तद्धमीवुत्रत्तिः । तथाचाप्रा्प्रतगलयुपपतत
स्तदेशपरापो च सिद्गदेहनिवृतेरक्तिः श्ुतिप्रामाण्यादिति चेत्‌ । न । परवियावत उक्कामिप्रतिषेधात्‌ 'जहयेव सन्रमप्येति न तस्माल्राण
उत्करामन्ति अत्रैव समवनीयन्ते इति । यथा विया्रहप्राप्योः समानकालता श्रूयते--“जह्य वेद ब्रहैव भवति" “आनन्दं ऋणे
विदा बिभेति (तदात्मानमेव वेदाहं ब्रह्मास्मीति तत्सषैमभवत्‌” (तत्र को मोहः कः शोक एकःवमठपर्यतः' इति पोवापगरभवणा्‌
परवियावतो क्ति प्रति नोपायान्तरपेकषेति श्यतेऽभिसंधिः श्रुतेः । उपपन्नं चेतत्‌ ¦ न ललु ब्रह्मवेद विमं वहा
सपीति परिभावनाभूवा जीवासनो त्रह्ममावसाक्षा्कारेणेम्पूलितायामनवयवेनाविदायामस्ि गन्तव्यगन्तृविभागो विदुषस्तदुभवि कष
मयमविरादिमां प्रवतत । नच छयामत्रेणापि सांसारिकधमौठवृत्तिस्तत्र प्रच्य्ग याद्च्छिकप्रवृततेः । श्रद्धाविहीनस्य चष्टाधनि
कर्माणि फलन्ति न फलनि च । अष्टाथीनां तु फटे का कयथेद्युक्त प्रथमसूत्रे । न चाचिरादिमा्ग भावनायाः पत्रहप्रघ्षः
मविदुषः प्रलयुपदेशस्तथा च कमीन्तरेष्ििव नितयादिषु तत्रापि स्यात्तस्य प्रर्तिरिति साम्प्रतम्‌ । विकल्पासहत्वात्‌ । किमियं परि"
यानपेधा परब्रहप्रातिसाधनं तव्येधषा वा । न तावदनपक्षा "तमेव विद्िखातिमृ्युमेति नान्यः पन्था वियतेऽयनाय' इति पतह.
विज्ञानादुन्यस्याध्वनः साक्वासरतिेधात्‌ । परवियपिष्रते तु मागेमावनायाः किमियं वियाकार्य मा्मभावना साहायकमाचरयथ वयो.
त्पदे । न तावद्वियाका्ये तया सह तस्या द्रताद्वैतगोचरतया मिथो विरोधेन सहासंभवात्‌ । नापि यज्ञादिवदवियोपदे तक्ष
द्रहप्रास्युपायत्वश्रवणोदतान््रह्म गमयतीति । गज्ञदेस्तु विविदिषासंयोगेन श्रवणाद्धियोत्पादाङ्गतम्‌ । तस्मादुपन्यस्तहश्चयतरोषद्पः
तेश्च बहमशब्दोऽं मवन्युर्यवृतति्रह्मतामीप्यादुपरत्रह्यमि लक्षणया नेतव्यः । तथाच रोकेषिति बहुवचनोपपत्ते कार्त्रह्रोकल ।
प्रस्य स्नवयवतया तद्रारेणाप्यनुपपत्तः । टोकत्वं॑चेलादृत्तादिवत्सनिवेशषविश्ेषवति भोगमूमौ निरूढं न कथंचियोगेन मरक
व्यास्यातं भवति । तस्माससाघुदर्शी स भगवान्वादरिसाधुदक्षी जमिनिरिति सिद्धम्‌ । अप्रामाणिकानां बहुप्ररपः पवग
द्रव्यस्य णाः सर्वगता एव चैतन्यानम्दादुयश्च गुणिनः परमात्मनो भेदामेदवन्तो णा इत्यादयो दृषणायालमाष्यमा न
प्रामाणिकतवमावहृन््यस्माकमित्युपेश्िताः । ्न्धयोजना तु ग्रत्यगात्मत्वाश्च गन्तृणां प्रतिप्रति अश्वति गच्छतीति + ॥ |
मावत बह तदासलद्रमृणां जीवातमनामिति । गौणी त्वन्यघरेति । यौगिक्यपि हि योगणेया च

आनन्दगिरीयव्याख्या ५ रभूतस
पररपुवकं तदेत॒माद--ऊुत इति । पूपषस्यायो द्वितीयस्तूत्तरपक्षस्यानुयुणो हेतः । मरृतया गला ह । व
बह्मणो निरूपणात्पादादिसंगतिः । पूर्प्षे प्रविदोऽपि गल्युत्रान्ती सिध्यतः । सिद्धान्ते ततोऽन्य्यैव ते नियत सतामिति स
स्रं योजयन्रादौ सिढान्तमाह--तश्रेति । साधारणे ब्रह्मदाब्दे कायविषयतवं गतेरदेतुकमिति शङ्ते-ङंत इति । ४
व्याच गतिरिति । सवैगतव्वेऽपि प्रदेश्चान्तरवतिनसतस्याकाश्चस्यवे गन्तम्यल्व मा दूधाह--प्रत्यगिति ॥ ७॥ ५
व्यमिलत्र हेत्वन्तरमाष्ट-- विह्ेषितेति । सत्तं व्याचष्ट-- ब्रह्मेति । बहूक्त्या गन्तब्यस्य विश्चेषितव्वेऽपि कर्थ ॥ =
सनं, तत्रा्-- नष्टीति । येकयात्कायस्यापि बरह्मणो बहूक्तिरयुक्तवयाशङ्कयाह--कार्ये स्विति । चशब्दः ८ त
रोकेति । परसिक्षपि कविषृष्टा लोकशरुतिरितयाशयादट-- गोणीति । मक्षलोकेष्वित्वभिकरणतपतम्या रहमण्ययोगाद

ण ५ कन ग र ^^ =

1

हयषिकर० 1 एलप्रमा-मामती-भानन्दगिरीयव्यार्यात्रयोपेतम्‌ । ८८१

दिषु । अधिकरणाधिकतेव्यनिरदे शोऽपि परसिन्ब्रह्मण्यनाज्जसः स्यात्‌ । तस्मात्कायविषयमेवेवं
नयनम्‌ ॥ ८ ॥ नजु कायैविषयेऽपि ब्रह्मशब्दो नोपपद्यते समन्वये हि समस्तस्य जगतो जन्मा
दिकारणं ब्रह्मेति स्थापितमिति । अक्रोच्यते-
. सामीप्यानतु तद्यपदेहाः ॥ ९ ॥
तुशष्व्‌ _आशङ्काव्यावृस्यथः । परब्रह्मसामीप्यादपरस्य ब्रह्मणस्तसिन्नपि ब्रह्मशब्दप्रयोगो न
विरुध्यते । परमेव हि बरह्म विशुद्धोपाधिसंबन्धं कचित्कैशिद्धिकारधभमनोमयत्वादिभिर-
पासनायोपदिश्यमानमपरमिति स्थितिः ॥ ९॥ ननु कायप्राप्तावनाचरृत्ति वणं न धरते । नहि
परस्माद्रह्मणोऽन्य् कचिन्निव्यतां संभावयन्ति । दर्शयति च देवयानेन पथा प्रस्थितानाम-
नाठृक्तिम्‌ "पतेन प्रतिपद्यमाना दमं मानवमावतै नावतेन्ते' ( छा० ४।१५।६ ) इति तेषोमिह न
पुनराबर्ञिरस्ति 'तयोध्वंमायश्नृतत्वमेति' ( छा० ८।६।६। क० ६।१६ ) इति चेत्‌। अत्र बूमः-
। कायौल्यये तदध्यक्षेण सहातः परमभिधानात्‌ ॥ १० ॥
का्यव्रह्मलोकप्रख्यप्रत्युपस्थाने सति तत्रैवोत्पन्नसम्यग्दश्षेनाः सन्तस्तदध्यक्षेण हिरण्यगर्भेण
सहातः पर परि्ुद्धं विष्णोः परमं पदं प्रतिपद्यन्त इति । इत्थं कममुक्तिरनावरस्यादिश्वुलयभिधा-
नेभ्योऽभ्युपगन्तव्या । न ह्यञ्जसैव गतिपूर्विका परप्राप्िः संभवतीत्युपपादितम्‌ ॥ १०॥
स्मरते ॥ ११॥
स्थ्रतिरप्येतमथमनुजानाति-श्रह्मणा सह ते सर्वे संप्रा प्रतिसंचरे । परस्यान्ते ृतारमानः
भविद्ान्ति परं पदम्‌ इति । तस्मात्कार्यब्रह्मविषया गतिः श्रूयत इति सिद्धान्तः ॥ ११ ॥ कं पुनः
पूवपश्चमाश्ाङ्कधायं सिद्धान्तः प्रतिष्ठापितः कार्य बाद्रिः' ( ब्र° सु० ४।३।७ ) शत्यादिनेति । स
इदानीं सूत्रैरेबोपदद्येते-
परं जैमिनिसुख्यत्वात्‌ ॥ १२॥
जेमिनिस्त्वाचार्यः “स पनान्त्रह्म गमयतिः ( ऋा० ७।१५६ ) इत्यत्र परमेव ब्रह्म प्रापयतीति .
मन्यते । कुतः मुख्यत्वात्‌ । परं हि बह्म ब्रह्मशब्दस्य मुख्यमारम्बनं गोणमपरं मुख्यगोणयोश्च

[कि क ^) ^-^ ^ ^~ -“ ~~~ ~~ -^^-^ ~^ +^ +^ ^-^ ^ ^-^ ~~ --“ + +^ ~^ +~ ^^ ` ~^ + ^^ ~~~ - ज~ भ क ज 4 + ~“ ५ ~ ८ ८7 ^ = ^ ^~ ^ ^ १

रज्नप्रमाव्याख्या
गन्तव्यत्वन्यायोपेतबहुवचनायनेकश्रुयनुग्रहाय । न चानावृत्तिलिङ्गात्परस्य गन्तव्यता, क्रममुक्त्या लिङ्गस्यान्यथासिद्धेरिति
भावः ॥ ८ ॥ प्रतिसंचरो महाप्रलयः, तस्मिन्प्राप्ते परस्य हिरण्यगभस्यान्ते समश्टिलिङ्गशरीररूपविकाराव साने ब्रह्मलोकनिवा-
सिनः कृतात्मानः शुद्धधियस्त्रोत्पन्नसम्यग्धियः सर्व ब्रह्मणा सुच्यमानेन सह परं पदं एविशन्तीति योजना । एषं सिद्धान्त-

स्ता तेन निरस्तं पूर्वपक्षमाह--कं पुनरित्यादिना ॥ ९ ॥ १० ॥ ११ ॥ १२ ॥ दहरनिद्यायां कठवद्टीषु परब्रह्मप्रक-
भामतीष्याख्या
विष्ुद्धोपाधिसबन्धमिति । मनोमयत्वादयः कल्पनाः कायोः । कायलादविशद्ा जपि प्रयोहेतुताद्रिशृद्धाः । प्रतिरंचरो -
आनन्दगिरीयव्याख्या
गतिरिति हेत्वन्तरमाह--आंधकरणति । सूत्रोक्तदेतूनां फलितं निगमयति- तस्मादिति ॥ < ॥ बरह्मशब्दश्तिविरोपं रङ्ते--
नन्विति । वृद्धग्यवहरे प्रयोगप्रययाभ्यां बरह्म ब्दस्य परापरब्रह्मणोः शाब्दं मुख्यत्वं तुस्यमिव्याशङ्भुयानवच्छिन्नतयाथंतो मुख्यत्वं
परसेवेत्याह- समस्तसेति । सूत्रेण परिदरति--अत्रेति । सुख्या्ायोगे यौगिकतयापि ब्रह्मपदं नेयमिति मत्वा व्याचष--
तशब्द इति । अविरोषं साधयति-- परमेवेति । विश्युद्धोपाधिसबन्धं साचिकोपायिविशिष्टमिति यावत्‌ ॥ ९ ॥ ब्रह्मश ्दस्य मुख्याथेग्रहे
महुत्रकायैलिङ्गभङ्गवतकायगरदेऽपि तुस्यानावृततिश्वलनुपपत्तिरिति शङ्कते---नन्विति । तत्र देतः-- नदीति । मा भूद्चिरादिना
गच्छतामनादृ्तिेह्यलोकमातिमात्रस ्ुततवादिलयाशङ्कयाइ--दु्ष॑यतीति । क्रमञुकल्मिपरायमनाद्तिश्रवणमिति सत्रेण मल्ाहइ--
अग्रेति । सूत्राक्षराणि योजयति--कार्यति । साक्षदेव ब्रह्मपरप्लयानाव्ृ्तिसिदधै फिमिति परम्पराश्रवणं, तत्राह-- नहीति ॥ १० ॥
कममुक्तौ स्मृति प्रमाणयति स्मूतेश्चेति । तमेगोदाहरति--स््तिरिति । प्रतिसंचरे महाप्रलयस्तसिन्प्रप्ति प्रस्य दिरण्वग-
भखान्तौऽधिकारावसानं तदा कृतात्मानः श्ुदधियो ब्रह्मरोकनिवासिनसत्रोपपन्नसम्यग्धियः सर्वे ब्रह्मणा मुच्यमानेन सह परं पं
प्रविशन्तीति योजना । सिदधान्तमुपसदरति-- तस्मादिति ॥ ११॥ उत्तरसृत्राण्याकादक्षापूवैकमवतारयति-कमिति । नक्ष-
राम्दस्य मुख्याथत्वमाभित्य पर सैव ब्रह्मणो गन्तव्यत्वमाद-- परमिति । तत्र प्रतिक्शां वि मजते-जैभिनिरस्सविति । युक्तियुक्तस्थब
मा्त्वादत्तुगौरवमक्षिचित्करमिति शक्रत--कुत इति । सौत्रं हेतुमाद--मुख्यत्वादिति । गौणस्यापि मुख्यवद्रह्ममब्दालम्बनत्व्‌

१११ ॥

८८२ | ` ` ` बरह्मसूत्रक्षाकरभाष्यम्‌ | [अ. ४ पा.२अ.५्‌. १
मुख्ये संप्रत्ययो भवति ॥ १२॥

दद्ोनाच्च ॥ १३॥
'तयोष्व॑मायश्नद्धतत्वमेति' ( छा० «५६।६। क० ६।१६) ति च गतिपृवंकमग्रतत्वं दशयति ।
अखतत्वं च परस्मिन्ब्रह्मण्युपपद्यते न कायं विनारित्वात्कायस्य । “अथ यध्रान्यरपश्यति-तदस्पं
तन्मयम्‌! ( छा० ७।२७।१ ) इति प्रवचनात्‌ । परधिषयेष चैषा गतिः कटबरहटीषु पठ्यते । नहि
तत्र विदान्तरग्रकमोऽस्ति 'अन्यश्र धमौदन्य्राधर्मात्‌ः ( क० २।१४ ) इति परस्थेव ब्रह्मणः
प्रक्रान्तत्वात्‌ ॥ १२३ ॥

नच कार्थ प्रतिपन्यभिसंधिः ॥ १४॥

अपिच प्रज्ञापतेः सभां वेदम प्रपयेः ( छा० ८।१४७।१) इति नायं कायेविषयः प्रतिपस्यभिसधिः ,
(नामरूपयो्निवेहिता ते यदन्तरा तद्ह्य' ( छा० ८१४१ ) इति कायैविलक्षणस्य' परस्यैव.
ब्रह्मणः प्रकृतत्वात्‌ । "यशोऽहं भवामि ब्राह्मणानाम्‌ ( छा० ८९७।१ ) इति च सवौत्मत्वेनो-
पक्रमणात्‌ । 'न तस्य प्रतिमा अस्ति यस्य नाम महद्यशः (श्वेता० ४।१९ ) इति च परस्यैव
बरह्मणो यशोनामत्वप्रसिद्धेः । सा चेयं षेदमप्रतिपत्तिगौतिपूर्विका हदैविधायामुदिता तद
पराजिता पूर्णः प्रभुविमितं हिरण्मयम्‌" ( छा० ८।५।३ ) इत्यत्र । पदेरपि च गव्यथ॑त्वान्मा-
गपेक्षा ऽवसीयते । तस्मात्परब्रह्मविषया गतिश्रुतय इति पक्षान्तरम्‌ । ताचेतो दौ पक्चाषाचा-
येण सूत्रितो गत्युपपस्यादिभिरेको मुख्यत्वादिभिरपरः । तच्च गत्युपपस्यादयः प्रभवन्ति मुख्य-
त्वादीनाभासयितुं न त॒ मुख्यत्वादयो गत्युपपत््यादीनिव्याद्य पव सिद्धन्तो व्याख्यातो दि.
तीयः पूर्वपक्षः । न शसत्यपि संभवे मुख्यस्थेवार्थस्य ग्रहणमिति कश्िदाक्ञापयिता चिद्यते।

^ ^^ ^^ ^^ ^^ ^ ^ ^ ^^ ^ १ ^^ ^^ ^ ^

रन्नप्रभाव्याख्या

रणे च तयो्वमायन्निति गतिददिता ॥ १३ ॥ एवं ब्रह्मश्रुयमृतत्वलिङ्का्यां प्रकरणाच्च परविषया गतिरितयक्तं, संप्रति
प्रजापतेः सभां वेदम प्रापुयामिति उपासकस्य मरणकाले कायेप्रप्तिसंकल्पश्रुतेन परं गन्तन्यमिति शङ्कं निरस्पति--
नच कार्यं इति । परथ प्रकृतत्वात्‌ , यशःपदस्य परमात्मनामत्वप्रसिच्या यश्चःपदेनात्मोक्तिः । यदा आत्मा ब्राह्मणः
नामहं भवामि, तथा राज्ञां यशो विशां यश इति सावास्म्यलिङ्गाच्च परप्रात्धिसंकल्प एवायमिलयर्थः । अस्तु बेदमग्रतिपत्ीच्छा
परब्रह्मविषया तथापि सा कथं गतिपूर्विका स्यादित आद-सा चति ! तत्तत्र ब्रह्मलोके विदाविदीनेनापराजिता पूर
ब्रह्मणो दिरण्यगभेस्य तेनैव प्रभुणा विमितं निर्भितं हिरण्मयं वेद्मासि तत्परतिपदयते विद्रानिति दहरवियायां गतिपू-
विका वेदमप्राप्िरुक्ता । तेन परब्रह्मण्यपि वेदमप्रतिपत्तिशब्दसामान्याद्रतिपूर्वैकत्वं तस्याः सिध्यतीलय्थैः । किंच पद गताः
विति धातुपाठद्वैरम प्रपये इलयत्र मागपिक्षा भातीलयाह--पदेरपीति । पूर्वपक्षमुपसंदरति--तस्मादिति । आव
एव सिद्धान्तपक्ष इति ददीकतुसुपसंक्रमते- ताविति । ब्रह्मशब्दमुख्यत्वादिहेतूनामाभासलवं स्फुटयति-नहीति ।
। अनन्दगिरीयव्याख्या
मिष्टमविरोषादिल्ाशङ्याइ-- मुख्येति ॥ १२ ॥ इतश्च युस्यमेव नह गन्तव्यमित्याद--दक्षनावेति । दशनं विभजते--तयेति !
भपिक्षिकं ततकषन्तरेऽपि स्वादिलयाशङ्कय मुख्यसेमवे नेवभिलाहट--अश्ृतस्वं चेति । कायस्य नादिते मानमाह-भेति ।
परसिन्न युक्ता गतिरिदुक्तमिलारङ्कथाह--परेति । कथमेतज्क्ातमिल्याङ्कय॒प्रकरणसामर्थ्यादिलयाद-- नहीति ॥ १२ ।
नक्षश्रतरगृतत्वश्चतिरिङ्गात्तयोरध्वमायज्नितिप्रकरणाच परविषया गतिरिपयुक्तम्‌ । संप्रति प्रजापतेः सभां वेदम प्रपे यमिति मय
काले यः प्रतिपत्यभिसंधिः प्रा्िसंकस्पः स कार्यगोचर इति तसैव गन्तव्यतेदयाशङ्थाद-- नचेति । तदिदणोति--अपिचेति ।
परस्यैव गन्तव्यत्े हेत्वन्तरमादइ--यश्ञोऽ्मिति । आत्मा यश्चःकब्दायैः । ब्रह्मणानामहमात्मा भवामि *यशो राशा यरो विश"
मिति सर्वातमत्वोक्तेरपि न परिच्छिन्रकायौपत्तिरित्यथः । यशःरब्देन विशवुतत्वमुक्तं ना्मेलयाङ्वाद-नेति । असवपिकार्रत
विषयैव वेदमग्रतिपस्यादिसंकल्पना तथापि कथं सा गतिपूविका वेदमप्रतिपत्तेः स्तुतिमात्रतल्वादिलयारङ्कयाद- सा चेति ।
मक्षलोके केनापि ब््षचयो दिनेन न प्राजितिलपराजिता पूरस्य ब्रह्मणो िरण्यगभैख तेनेव प्रभुणा निमितं हर्म्य न, क
तसप्पचते विद्वानिति दहरविधायां गतिपूविका वेदमपरतिपत्निरुक्ता तेन परजक्षण्यपि वेदमप्रतिपत्तिसाम्याद्रतिपूवंकत्वं तस्याः सिध्य
त्यथः । किच प्रद गताविति स्मृतेरपि वेदमप्रतिप्तेमागपिक्षा भात्रीलाद--पदैरिति । पपिर ॥ि
जेमिनिरिल्ादिसिद्ान्तसत्राण्युततरस्‌त्तवातू्वाि पूवेपक्षसत्राणीलारशद्कुय भ्यवस्थाथै पातनिकां करोति-- ताविति । तथ ५
वयवस्थताद्वाइ-तत्रेति । दविपीये पे ग्षशम्दस्य सुख्याथैलामात्तैवोत्तरयक्षत्मिलयाश्कयाह-नहीति । यर्‌ ५ |

कर्यीधिकर ०] रप्रभा-मामती-भानन्दगिरीयव्यास्यात्रयोपेतम्‌ । ८८३
परविधाप्रकरणेऽपि च तर्स्तुस्य्थ विद्यान्तराश्रयगव्यजुकीतेनसुपपद्ते विष्वङन्या उमणे
भवन्ति' ( छा०.८।६।६) इतिवत्‌ । ्रजापतेः सभां वेदम प्रये" ( छा० ८।१४। १) इतितु
पूरघंवाक्यविच्छेदेन कायं ऽपि प्रतिपद्यभिसंधिन विरुध्यते । सगुणेऽपि च ब्रह्मणि सवौ-
त्मत्वसंकीतेनं सवेकमौ सर्वकाम इृत्यादिवदवकट्पते । तस्मादपरविषया एव गतिश्रुतयः।
केचित्पुनः पृबोणि पृवेपक्षसुत्राणि भवन्त्युत्तराणि सिद्धान्तसूत्राणीयेतां व्यवस्थामयुरुध्यमानाः
परविषया पव्‌ गतिश्वुतीः प्रतिष्ठापयन्ति तदनुपपक्षं गन्तव्यत्वानुपपत्त्रह्मणः । यत्सर्वगतं
स्वीन्तरं सवौत्मकं च परं ब्रह्म आकाशवत्सर्वगतश्च नित्यः" 'यत्साक्षादपरोक्षाद्रह्य' ( ब
२।४।१ ) "य आत्मा सवोन्तरः' ( बर° २।४।१ ) “आत्मेवेदं सवम्‌" ( छा० ७।२५।२ ) "्रह्षेवेदं
विश्वमिदं वरिष्ठम्‌" ( मु० २।२।११ ) इत्यादिश्वुतिनिधीरितविशेषं तस्य गन्तव्यता न कदाचि-
देप्युपपद्यते । नहि गतमेव गम्यते । अन्यो शन्यद्रच्छतीति प्रसिद्धं लोके । ननु खोके

गतस्यापि, गन्तव्यता देशान्तरविशिष्टा ष्टा । यथा पृथिवीस्थ पएव परथिवीं देदान्तरदवारेण ग-

` चछतीति । तथानन्यत्वेऽपि वालस्य काखान्तरविशिष्टं वार्धकं खात्मभूतमेव गन्तव्यं दषं
तद्वद्रह्मणोऽपि सवैदाकत्युपेतत्वात्कथंचिद्वन्तव्यता स्यादिति । न । प्रतिषिद्धसर्वविशोषत्वाद्र-
ह्मणः । निष्कलं निष्क्रियं शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम्‌ ( शवेता० ६।१९ ) अस्थूलमनण्वहसख-

५ ~ + = ^-^

^“ ^^. ^“. ^~ ^~ ^ ˆ~ ^-^ ~~~ ^~ ^-^ ~~~ ^ ^^ ~ नीम पि 98

| रङन्नप्रनाव्याख्या
गन्तव्यत्वस्य ब्रह्मलोकेष्विति बहुवचनादेः संकल्पादेव गन्धादिदिव्यभोगश्रतेश्च परत्रहमण्यसंभवान्सुख्या्थयाग, इयर्थः ।
यद्यप्येतद्रे सल्काम परं चापरं च ब्रहमेयादिश्रतिषु प्रयोगसाम्याद्र्यशब्द उभयत्र रूढतयां मुख्य एव तथापि पृणँ पर-
स्िन्नवयवार्थस्य निरतिशयमहत्वख लाभादपरब्र्मण्यमुद्य इदयङ्गीकृतमिति मन्तव्यम्‌ । यदुक्तं कठटवदीषु प्रकरणबसाद्रतिः
परविषयेति, तत्राह-परेति । यथा वियासंबद्धसुधुत्रास्तुय्थं तदसंबद्धनाच्न्तरकीर्वनं तथा परविधास्तुयर्थं तत्मक.'
रणेऽप्यपरविधाश्नरयगतिकीर्तनं युज्यते, गतिं विनापि हि परविया निरतिशयफला तस्यां त्वपरविदयाफलङं गतिसाध्यमन्तर्भव-
तीति स्तुतिलाभादिदयर्थः । यद्युक्तं प्राप्निसंकल्पोऽपि प्रकृतपरविषय इति तन्नेयाद- प्रजापतेरिति । प्रजापतिसभा-
वेदमध्रुतिभिसतत्संघातात्मकवाक्येन च प्रकरणं बाध्यं, यशोऽहमिति सावौतम्यं तूपासनार्थमपरब्रह्मण्युपयुज्यत इत्यर्थः ।
खपक्षमुक्ा परमतं दूषयति-केचिदिदयादिना । सर्वगतस्य खात्मभूतस्यापि ब्रह्मणः संसारदेशदेशान्तरेण तत्काला
त्रालान्तरेण विशिष्टतया गन्तव्यत्वं खादिति एूथिवीवयोदृष्टान्ताभ्यां शङ्कते- नन्विति । यतरं॑विनेव प्राप्तमनन्यत्वम्‌,
अवस्थातद्वतोरभेदात्खात्मभूततवम्‌ । नयु युक्तं भूवयसोः प्राप्तयोरपि देशान्तरकालान्तरविरिषटत्वेन गन्तव्यत्वं तयो्न्तृभि-
` म्नत्वात्‌, ब्रह्मणस्तु गन््रमिन्नख कथे गन्तव्यतवं तत्राह--सवेश्क्तीति । या प्राप्ता भूः सान गन्तव्या यच्च गन्तव्यं
भामतीष्याख्या
महाप्रलयः परतिपच्यमिसपिः प्रतिपत्तितः पदैगेखथलात्‌ । अभिसंपिस्तातपयम्‌ । यसय बरह्मणो नामाभिधानं यश इति । पूर्यवाक्य-
विच्छेदेनेति। श्ुतिवाक्ये बलीयसी प्रकरणात्‌। सगुणेऽपि च ब्रह्मणीति । प्ररोसाथेपिलथैः। चोदयति- ननु गतस्यापि
पारमार्थिकी गन्तव्यता देश्चान्तरविरिष्टस्येति । न्यगरोधवानरच्णन्त उपपादितः । परिदिरति- न । प्रतिषिदडस-
वैविद्ोषत्वाद्रद्यण इति 1 अयमभिसन्धिः यथातथा न्यगरोधावयवी परिणामवातुपजनापायध्मभिः कर्मजैः सेयोगविभगिः
आनन्दगिरीयव्याख्या
ध्योत्पर विषयत्वं गतेरिति, त 1द-परेति । यथा ब्रह्मनाडीगनिप्रञ्चसाथं नाञ्यन्तराणि विचासंस्मशुन्यान्येव तत्प्रकरणेऽनुकी्य॑न्ते
तथा दहरादिविद्याश्रयगतिनिमित्तफलालुकीतैने परविधाधिकारेऽपि युज्यते तस्या गतिराहिलेऽपि तत्पू्वैकफलस्य तयेव सिद्धम॑हतीयं
त्रिया निरतिशयेश्वथहेतुत्वादिति स्तुतिप्रकरष॑सं मवादित्यथैः । यत्त॒ काय प्रतिप्यमिसंधिनास्तीति, तत्राहद--प्रजेति । दतिवाक्रयाभ्यां
प्रकरणं हेयमिति भावः । यत्त॒ सर्वालममलवानुक्रमणात्परविषयलव प्रतिपत््यभिसंपेरिति, तत्राह--सगुणेऽपीति । प्रदासाथमुपास्यर्थ
वा तदनुक्रमणमिलयथैः । प्ररविषयगल्ययोगे फरितिमाद--तस्ादिति । पक्षान्तरमनुमाष्य ॒दूषयति-- केचिदिलयादिना । ब्रह्मणो
गन्तव्यत्वानुपपत्तिमुपपादैयति--यदिति । यदुक्तविशेषणं परभक्ष तस्य कदाचिदपि न गम्तव्यतेति संबन्धः । तख सवगतत्रे मान.
माह--भ।काक्वदिति । सवांनतरवेऽपि शतिमाद--यदिति । सर्वामकतेऽपि शतिमाह--आ्मेवेत्ति । अनुपपत्तिमेव स्फर.
यति- नहीति । गतेरकरिचित्करत्वादिलयथैः । प्रपि प्रा्तिफल्य गतिरयुक्तेलेत्यतिरेकेण स्फुटयति--भन्यो हीति ५५ सरूपेण
प्रा्तखश्पि ब्रह्मणो विकारापत्तितया गन्तन्यतासिद्धिरिति दृष्ट्तेन श दृते--नन्विति । सवेगतस्यायुक्ता गन्तव्यतेवयुक्तं प्रलाह--
तथेति । अनन्यत्वं साभनसाध्यतवं विना प्रा्ठलम्‌ । यत्त प्रलगात्मलद्भहयणो न॒ गन्तव्यतेति तम्राह--स्वाप्मेति । पक
ह्मणो गन्तृगन्तव्यता सिध्यतीलत्र हेतमाद--सर्वेति । तथापि भ्रामादिवन्न गन्तव्यतेलयाशङ्थाद--कथंचिदिति । वैषम्यं द्दय-
नाद--नेतयादिनिा । बक्षणो निविरेषते मानमाद--निष्करूमिद्यादिना । (अनादिमसरं नकष" इयाथा सृतिः । न्यायस्तु मि

८८४ | | ्रहमसूत्रशंकरभाष्यम्‌ [अ.४पा.२अज.५सू. | १४

मदीर्धम्‌' ( श्र° ३।८८ } "सबाष्याभ्यन्तरो शजः' (मु० २।१।२) "स वा पष, महानज
आत्माऽजरोऽमरोऽखृतोऽभयो ब्रह्म" (ब० ४।७।२५) "स एष नेति नेत्यात्मा (वृण
३।९।२६) श्त्यादिश्चतिस्शतिन्यायेभ्यो न देशकलादिविश्रेषयोगः परमात्मनि कल्पयितुं श-
क्यते ।. थेन भूप्रवेशवयोवस्थान्यायेनास्य गन्तग्यता स्यात्‌ । भूवयसोस्तु प्देशावस्थादिवि.
शेषयोगादु पपद्यते देदाकालविशिष्टा गन्तव्यता। जगदुत्पत्तिस्थितिप्रलयदेतुत्वश्रुतेरनेकशक्तितवं
ब्रह्मण इति चेत्‌ । न । विशेषनिराकरणश्चुतीनामनन्याथत्वात्‌ । उत्पत्यादिश्रुतीनामपि स
मानमनन्यार्थत्वमिति चेत्‌ । न । तासामेकत्वप्रतिपादनपरत्वात्‌ । श्वादिषटष्टान्ते्हिं सतो
ब्रह्मण एकस्य सत्यत्वं विकारस्य चारृतत्वं भ्रतिपादयच्छासखरं नोत्पस्यादिपरं भवितुमर्हति ।
कस्मात्पुनरुत्पत्त्यादि श्रुतीनां विश्ञेषनिराकरणश्रुतिशेषत्वं न पुनरितररोषत्वमितरासामिति ।
उच्यते--विरोषनिराकरणश्वुतीनां निराकाङक्षाथत्वात्‌ । न ह्यात्मन पएकत्वनिव्यत्ददुद्धत्वा- `
धवगतो स्यां भूयः काचिदाकाङक्षोपज्ायते पुरुषा्थसमापिवुद्धशुपपत्तेः "वत्र को मोहः '
कः शोक पकत्वमयुपदयतः' ( इृशा० ७ ) अभयं वै जनक प्रासोऽसि' ( शर० ५।२।४ ) 'विद्रान्
बिभेति कुतश्चन । एतं ह वाव न तपति किमहं साघु नकरवं किमहं पापमकरवम्‌' ( तेत्ति
२।९।१ ) इत्यादिशुतिभ्यः । तथेव च विदुषां तुष्टधनुभवादिदश्शनात्‌ । षिकाराताभिसंध्यप
वादाश्च “स॒त्यः स सृत्युमाम्नोति य शष्ट नानेव पद्यति' इति । अतो न विशोषनिराकरणश्र-
तीनामन्यश्ञेषत्वमवगन्तुं शक्यते । नैवमुत्पच्यादिश्चुतीनां निराकाङ्क्षाथप्रतिपादनसाम्य-

^^ ^ णण ध 4 ण (४ न ^^ (+ ~ + (~

4 रन्नप्रमाष्याख्या

देशान्तरं तच्वप्राप्तमिति कुतः प्राप्त्य गन्तव्यता वयसोऽपि कालान्तरेऽभिव्यक्तिमात्रं न गन्तव्यत्वमिति वस्ुगतिः।
अङ्गीकृलय विरिष्टभूवयसोगैन्तव्यतां परब्रह्मणो देशकाल्वैरिष्टयाभावान्न कथचिदपि गन्तव्यतेदयाद-नेद्यादिना । "अन.
दिमत्परं ब्रह्म' इयाया स्तिटंरयविरोस्य दशि कस्पितत्वादृगात्मनोनिर्विरोषतेति न्यायः । सगुणमेव व्रह्म त्रा
त्मपिक्षया परं गन्तव्यं, निर्विशेषं तु नास्त्येवेति शङते-जगदुत्पत्तीति । क निर्विरोषस्यासत्वं मानाभावात्सविरेष-
शरुतिविरोधाद्रा । नाय इयाह- नेति । द्वितीयं शङृते--उत्पस्यादीति । सविशेषधरुतीनां निर्विंरोषश्रुतिशेषलान्न विरोध
इत्याह-- नेति । निर्विरेषश्रुतीनामेव सविशेषधरुतिशेषत्वं किं न सादियाद--कस्मादिति। तासां खाथे फलवत्वेन निरा-
काहूत्वाच्छेषिता विशेषश्रुतीनां त्वफलत्वानिषे्यविशेषसमपंणादिद्रारेण शेषत्वं फलवत्संनिधावफलं तदङ्गमिति न्यायः

भामतीव्याख्या
सेयुज्यतामयं पुनः परमातमा निरस्तनिलिलभेदुपरपशवः कूटस्थनिलयो न न्यपरोथवत्संयोगविभागभाग्‌ भवितुमर्हति । काल्पनिकः
योगविभागस्तु काल्पतिकस्यैव कार्म्रह्मलोकस्योपपदते न परस्य । श्‌ हूते-जगदुत्पत्तिस्थितिप्रलयहेतुत्वश्रुतेरिति |
नह्ुसच्यादिरेतुमवोऽपरिणामिनः संभवति तस्मातरिणामीति । तथाच भाविकमस्योपपयते गन्तव्यतव॑पमिलैः । निराक्शेगि-
न । विशेषनिराकरणश्रुतीनामिति । विरेषनिराकरणं समस्तशोकादिदःलशमनतया पुरपार्थकल्वत्‌ । अफलं तूष्यादिषि
धानम्‌ । तस्माकल्वतः संनिधावान्नायमानं तदुर्थमेवोच्यत इव्युपपत्तिः । ताद्विजिज्ञासखेति च श्रुतिः, तस्मच्छलुपपति्य
निरस्तसमस्तविरोपन्रहम्रतिपादनपरोऽयमाश्नायो न तू््यादिप्रतिपादूनपरः । तस्मान्न गतिप्तासिकी । अपि चेयं गिन विषा
आनन्दगिरीयव्यारूया ू

देषाणां तदरटनिविष्टसेन दृदयत्वासिद्विरंशतः सद्रदयत्वापातान्न च तदुदयत्वं विना तत्तिद्धिजैडत्वात्लतःसिद्धले चात्मानतिरेकातत-
सत्तस्य निनिशेपतेति । देशकालादीलयादिरन्देनावसथावयवादि ग्यते । निविशेषत्वे फरितमाह-येनेति । येन सविदोषलयेन मप्र
देशादिदृष्टन्तेन बक्षणो गन्तम्यता न तथा तस्य सविोषतेति योजना । दृष्यन्तेऽपि कथं गतस्थैव गन्तन्यतेलयादङ्याह--भूवयसो-
सिस्वति । अवस्थादीलयादिदाग्देनावयवप्रिणामादियहः । सरवशक्तिवाधुक्तं ह्मणो विशेषवसवेन गन्तम्बतवमिलुत्त ०
जगदिति । अपरिणामिनोऽकारकत्वात्तत्कारणत्वाय परिणामि का्परतियोगिक्तिमस्तं चास्तीति कुतो गम्तन्यलातिद्धिप्लि५ः ग ॥
देषनिराकरणस्य निःरोषशोकादिनिरासफलत्वदुत्परयादिविधानसख चाफरत्वात्फर्वत्सनिधावफलरं तदङ्गमितिन्यायात्त त
तेति टूषयति---नेल्याविना । उक्तमेवायै चोधसमापिभ्या विदण्व्नादौ चों दङयति--शत्यस्यादीति । तासामनन्वा^ + ४
मिलयाह--नेति । एकत्वपरतवमुपपादयति--षदादीति । रोषशेषितवे नियामकामावमादाय शङ्कते-कसमादिति । 1
यति--उध्यत हति । परवत्तया भैराकाडकषयं स्फोरयति नहीति । एकलश्नाने सर्वाकाक्षाशान्तिरिखत व
दिनि । रीति विधाफले विद्रद्नु मवमनुकरूल्यति-- तथैवेति । दवेतस्य निन्धमानत्वादपि न प्रतिपाधतेलाद--विकारेति । (१
पे्टतीनां निराकादकष्ठानोतादकतने फलितमाद--भतो नेति । तुस्यमुतस्यादिश्ुती नामपि तथाविभभीजनकल्मिलरि ईव

1

न्यगा

कायधिकर० 1 रलप्रभा-भामती-आनन्दगिरीयग्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ८८५

मस्ति । प्रत्यक्षं तु तासामन्याथेत्वं समयुगम्यते । तथाहि (तभतच्छुङ्गमुत्पतितं सोम्य
विजानीहि नेदममूरं "भविष्यति" ( छा० ६।८।३ ) इत्युपन्यस्योदके सत प्वेकस्य जगन्मू-
टस्य विक्षेयत्वं द्दोयति । यतो बा इमानि भूतानि जायन्ते । येन जातानि जीवन्ति । यलप्रय-
न््यभिसंबिशन्ति । तदिजिन्नासख । तद्रह्य' ( ते० ३।१।१) एति च । एवमुत्पत्यादिशरुतीनानेका-
त्म्यावगमपरत्ाक्नानेकरशाक्तियोगो ब्रह्मणः । अतश्च गन्तव्यत्वानुपपत्तिः । "न तस्य प्राणा
उत्कामन्ति ब्रह्मैव सन्ब्रह्माप्येति" ( बृ० ४।७।६) इति च परस्िन्ब्रह्मणि गति निवा- "
रयति । तद्याख्यातं । स्पष्टो दयेकेषाम्‌' ( ० सू० ४।२।१३ ) शत्यत्र । गतिकट्पनायां
च गन्ता जीवो गन्तव्यस्य ब्रह्मणो ऽवयवो विकारो वान्यो वा ततः स्यात्‌ । अल्यन्ततादास्म्ये
गमनालुपपत्तेः । यदेवं ततः कि स्यात्‌ । उच्यते । यदेकदेशस्तेनेकदेिनो नित्यप्राप्त-
“ त्वान्न वयुनब्रह्मगमनसुपपद्यते । पकदेरैकदेरित्वकल्पना च ब्ह्मण्यनुपपन्ना निरबयवत्वभ्र-
सिद्धेः । विकारपक्षेऽप्येतसुल्यं विकाशेणापि विकारिणो निलयप्राप्त्वात्‌ । नहि घटो भूदात्मतां
परित्यज्यावतिष्ठते परिल्यागे वाऽभावप्रापेः । विकारावयवपक्षयोश्च तद्वतः स्थिरत्वाद्रष्षणः
संसारगमनमप्यनवङ्कप्तम्‌ । अथान्य एव जीवो ब्रह्मणः । सोऽणुग्यीपी मध्यमपरिमाणो वा

0 क 1 11711 1

० ^ ^^ ^^ ^~ ण 0

रन्नप्रमाव्याख्या
दिद्याह-उच्यत इत्यादिना । न केवरं न्यायच्छेषता किंतु ध्रुदयापौलयाह--प्रदयक्चं त्विति । तत्र मूलकारणे ब्रह्म
ण्येतच्छुङ्गं जगदात्मकं कारयसुत्पन्नमित्युपक्रम्य तेन श्ङ्गैन सन्मूलमन्विच्छेत्युपसंहारे सत एव ेयत्वमुक्तं छान्दोग्ये ।
तथा तेत्तिरीयकेऽपि जगनन्मायुवादेन ब्रह्मण एव ज्ञेयत्वं दरितमतः खष्टश्ुतीनां शरुलेव निर्विंशेषधीशेषता भाती- ,
र्थः । एवं ब्रह्मणो निर्विं्ेषत्वान्न गन्तव्यतेति फटलितमाद-पएवमिति । स्पष्टनिषेधाच् परस्य न गन्तव्यतेदयाद--
न तस्येति । एवं गन्तव्यालोचनया गतिं निरस्य गन्रालोचनयापि निरस्ति-गतिकल्पनायां चेत्यादिना । मेदाभ-
देन द्वौ कल्पावलन्तभेदस्तृतीयः कल्पः । नन्वलयन्तामेदकल्पः किमिति नोक्तः, तत्राह--अल्यन्तेति । कल्पत्रये किं वूषण-
मिति ष्रच्छति--यद्येवमिति । कस्पद्रयेऽपि दोषान्तरमाह--विकारावयवपक्षयोश्चेति। विकारावयवरूपजीवविशिष्टख
ब्रह्मणः स्थिरत्वाज्नीवानां गद्यागती न स्याताम्‌ । नद्यचलातिस्थूलपाषराणस्थयोर्मण्डरकपाषराणावयवयोश्वलनमस्तीदयर्थः ।
अस्माकं तवज्ञानात्कल्पितोपाधिमिगेदयागतिविश्रम इति भावः । तृतीयकल्पमनूय विकल्प्य दूषयति-अथेव्यादिना ।
भामतीव्याख्या
सहत इयाह-गतिकरपनायां चेति । अन्यानन्यलाश्रयाववयवविकारपधो 1 अन्यो वालयम्तम्‌ । अथ कस्मादायन्त-
कमनन्यलं न कल्प्यत इत्यत आह-अव्यन्ततादाद्स्य इति । पृदालमतया हि स्रभवेन घषयादयो भावाप्तद्रिक(रा व्याप्ताः,
तदमव न भवन्ति शिंशपेव वृक्षलामाव इति । विकारावयवपक्षयोश्च तद्वतः सह्‌ विवारावयतेः स्थिरत्वादचरलाद्रहमणः
ससाररध्षणं गमनं विकारावथवयोरदपपन्नम्‌ । नहि स्थिरारमकमस्थिरं भवति। जन्यानन्यवे अपि चैकस्य विरोधादसंभवन्ती इति भावः।
अथान्य एव जीवो ब्रह्मणः ! तथाच बहमण्यसंसर्यपि जीवस्य संसारः कल्पत इति । एतद्विकर्य दूप्यति-सोऽणुरिति ।
आनन्दगिरीयव्याख्या
मिति । न केवरं युक्तिमात्रेणोत्पत्यादिशचतीनामन्याथैतवं किंतु शरतिसतामध्यौदपील्याद--प्रल्यक्षं त्विति । तत्र छन्दोगश्चया तास
मन्यां स्ुटयति-- तथाहीति । तत्रेति मूलकारणोक्तिः । एतच्चुङ्ग जगदःत्मकं कारयमुत्पतितमुतयन्नमिति यावत्‌ । तेजसा सोम्य
सुनैन सन्मूलमन्विच्छेति सत एवोत्तरत्र कार्यलिङ्गेन शेयतोक्तस्तत्तजोऽसृजतेलयादिशतीनां तच्छपलव पिद्धभिलयथैः । तेत्तिरीय-
्रलयापि जन्मादिश्वुतीनभिक्यधीचेषत्वमाद--यत इति । तासामन्यपरते फरलितिमाद-- एवमिति । ह्मणोऽनेकदाक्तिमच्वाभावे-
ऽपि न प्रविषया गतिरिलत्र किमायातं तदाह--अतश्रेति । इत परविषये न गतिरिलाद--न तस्येति । न तस्मादिति
माध्यंदिनश्चला निषेधश्क्तएर्थत्वमाश्र्कगोक्तं स्‌।रयति- तदिति । गन्तव्यरूपालोचनया गतिरयुक्तेदयुक्तम्‌ । अधुना गन्तृरूपालोच-
नयापि सा न युक्तेति वक्तु निकल्पयत्ति- गतीति । अन्यानन्यत्वमाभ्निलयावौ विक्रसावलन्तमेदमाश्रिलन्त्य इति भेदः । आल-
न्तिकमनन्यत्वं किमिति न विकरप्यते, तत्राद--अल्यन्तेति । कदपत्रथेऽपि दोपजिज्ञासया पृच्छति-- यदीति । पक्षत्रयेऽपि
रोषमाह--उस्यत हति । आदयमनूध प्रलाद---यदीति । प्रथमपक्षस्वोत्थानमेव नास्तीलयाह--एकदेशेति । उक्तदोषसाम्याद्धितयं
निराह--विकारेति । निलप्राप्तवं दृष्टान्तेन स्पष्टयति--नष्टीति । विपक्ष दोषमाद---परियागे वेति । पक्षद्वयेऽपि दोषन्तर-
माह--चिकारेति । ब्म सविकारं सावयवं चेष्ट तस्य सह विकरररवयेेश्च निश्वरुलव्छुतो जीवानां संसारगमनरूपं चलन न
हि सिरात्मनामस्थिरतवं युक्तमन्यानन्यत्वं च विरुदधतवान्नोपगन्तु दचक्यमिल्यभः । वृतीयमनुवदति--अथेति । तं त्रेधा विकाम
पूषवत्ति-सोऽणुरिष्यादिना । अनिलयत्वप्रसङ्गो षःःदिपु तथृटरिति देषः । पक्षदवयानुपपत्ति तपाद नियत्पदे चोक्तं स्मार

रि

८८६ महमसूरशंकरभाष्यम्‌ | = [अ., ४ पा. अ. ५ पू, १५४

भवितुमर्हति । व्यापित्वे गमनाजुपपत्तिः । मध्यमपरिमाणत्वे चानित्यत्वप्रसङ्कः । अणुत्वे छत्त्र
शरीरवेदनायुपपत्तिः । प्रतिषिद्धे चाणुत्वमध्यमपरिमाणत्वे विस्तरेण धुरस्तात्‌ । परसा.

न्यत्वे जीवस्य "तत्वमसि" ( छा० ६।८७) इत्यादिशास्नबाधप्रसङ्गः । विकाराघयवपक्षयोरपि
समानोऽयं दोषः । विकारावयवयोस्तद्वतो ऽनन्यत्वाव्दोष इति चेत्‌। न । सुरख्यैकत्वानुप-
पत्तेः । सर्वेष्वेतेषु पक्षेष्वनिर्मोक्षभ्रसङ्गः । संसायीत्मत्वानिवृत्तेः । निषत्तो घा स्वरूपनाद-
भरसङ्गः । ब्रह्मात्मत्वानभ्युपगमाश्च । यत्तु कैथिलटप्यते नित्यानि नैमित्तिकानि क्माण्यनुष्ठी
यन्ते प्रयवायायुत्पत्तये काम्यानि प्रतिषिद्धानि च परिष्ठियन्ते खगनरकानवाप्तये साप.
देहोपमोभ्यानि च क्मौण्युपभोगेनेव क्षप्यन्त इत्यतो वत॑मानदेहपातादूध्य॑देहान्तरपरतिसं-
धानकारणाभावात्खरूपावस्थानलक्षणं कैवट्यं विनापि ब्रह्मात्मतयेवबृत्तस्य सेत्स्यतीति ।
तदसत्‌ । प्रमाणाभावात्‌ । न द्येतच्छाखेण केनचित्प्रतिपादितं मोक्षाथीत्थं समाचरेदिति ।
खमनीषया त्वेतत्तरकितं यस्मात्कमनिमित्तः संसारस्तस्माक्निमिसाभावाश्न मविर््यतीति। न.
चैतत्तकंयितुमपि शाक्यते निमित्ताभावस्य दुक्षानत्वात्‌ । बहूनि हि कमौणि जाल्यन्तरसंचितानी.
छटानिष्टविपाकान्येकेकस्य जन्तोः संभाव्यन्ते । तेषां विरुद्धफकानां थुगपदुपभोगासंमवात्ा-
निचि्धब्धावसराणीदं जन्म निर्मिमते कानिचित्तु देश्कालनिमित्तप्रतीक्षाप्यासत इत्यतस्तेषा-

~~~ ~ ^ 4 ^ ~ ~ न = ^ ~ ^^ ^ ~ "~~

रन्नपभाव्याख्या
अभेदश्रुतिविरोधरूपो दोषो मम नास्तीति भदामेदवौयाह-विकारावयवयोरिति । भिन्रयोरभेदो मु्यो न युक्तो र.
धादिति परिहरति- नेति । किंच पक्षत्रयमप्ययुक्तं संसारित्वख तात्तिकजीवभावस नारो तातििकजीवखरूपनाशप्रसकषत्‌।
* नचास्माभिरिव त्वया ब्रह्माटमत्वे जीवस्य तात्तिविकरूपमङ्गाकृतं यदस्य संसारनाशेऽपि न नय्येदियाह-- सर्वेष्विति । नतु
किं ब्रह्मत्वेन, संसाराभावः किल मोक्षः स च कमोभावमात्रेण सेत्यतीति कर्मजडानां मतमुद्धाव्य निरस्ति-यखिला-
दिना । तदिति । एव॑गरतं मेोक्षषटेतरियस्मिन्रथं मानाभावादियः । तकं एव मानमियत आह--न चेतत्तकेयितु-
मिति । ननु तवाप्येतत्तकेमात्मेकस्मिज्ञन्मन्यनेकबिरद्धफलानां कर्मणां भोगायोगादस्लयवरिष्टं क्म जन्मान्तर निमि.

भामतीव्याख्या
मध्यमपरिमाणत्व इति । मध्यमपसिाणानां षदादीनामनिलयतददीनाह्‌ । न । मुख्यैकत्वेति । मेदामेदयोवितेभिे
तकतरासंमवाद्रदधिव्यपदेशमेदादर्थमेदः। अयुततिद्धतयोपचरिणाभिन्नमुच्यत इत्यपरुयमस्यैकलमिलयथैः। मपिच जीवानां ब्रहमवयवतपः
रिणमालन्तमेदपकषषु ताचिकी संपासिति युक्त स्वभावदानाजीवानां विनाशप्रसङ्ग । ब्रह्मविवतैले तु ब्रहवैषां सभावः प्री.
विम्बानामिव बिम्बं तचाविनाश्चीति न जीवत्िनाश इतयाह--सरवेष्वेतेष्विति । मतान्तरपुपम्यस्यति दूषयितुम्‌-यनु कै-
शिजल्प्यते पिनैव बहज्ञानं निव्यनेमित्तिकानीति । यथा दि कफनिमित्तो ज्वर उपत्तस्य कस्य विशेषगादिभिः
प्रश्रे कफान्तरोतत्तिनि पित्तदध्यादिवनने प्रञ्न्तोऽपि न पुनभवति । एवं कम॑निमित्तो बन्ध उपात्तानां कर्मेणापुपभोगय
्राम्यति । कमोन्तरणां न बन्धहेतूनामनवष्टानत्कारणामवि का्यातुपपततेवन्धामावाःलमावतिद्धो मोक्ष आशेग्यमिव । उपार
तनिबरणाय च निलयनपित्तिककमाव्ठनाहुरितनिमिन्तपरलवायो न मवति । प्रयवायादसततौ च लस्थसवान्तो न निगरिदधा्यारदित।
तदेतद्ूषयति- तदसत्‌ । प्रमाणाभावादिति । शासं ललसिमन्मरमाणे तच्च मोभरमाणरयासज्ञानमेवोपदिरति नतूकतमच ।
न चात्रोपपत्तिः प्रभवति तैसारस्यानादितया कमीश्चयस्याप्यसंस्येयस्यानियतविपाककालस्य भोगेनोच्छेतुमशक्यलादियाह- न च.

आनन्दगिरीयव्याख्या
यति--प्रतिपिद्धे चेति । अन्धलवप शतितरिरेषं दोषान्तरमाह--परस्माचेति । पूरवक्तेऽपि पक्ष्ये तिनिरोषस्य वल्यलम
विकरेति । तयोस्तद्भतोऽन्यत्रवदनन्यलस्यापि भावान्नति शद्रते--विकारेति । मेदामेदयोविरोभिनोरेकतरायोगाद्धिन्यपदर १५९.
कारावयवयोखलदतो भेदे सलदुतसिद्धलवादुपचरिणाभेदोक्तिरिलभुख्यं जीवस्य ब्रहैतयं सादिलयाह--नेति । मिव पतथः
संसारिलवस् तासिवकत्ात्तखालन्तिकनाओे जीवरूपनादादक्तं पकषत्रयमपीलाद--सरवैषिति । संसरते निवृत्तेऽपि तिद
जीवरूपनादाप्रसक्तिरियाशङ्कयाद-- ब्रह्मेति । संसारस्य कर्मनिमित्तवात्तदभाविऽभावान्युक्तिरनायाससिद्धेति मं
यत्विति । देदान्तरप्रतिसंधानं तेन ॒संबन्धस्तद्वहणमिति यवत्‌ । एवेषृत्तस्य निल्याधनुष्ठानवतो वर्णितचसितख २४
रिथ: । किं शाखदिवमुच्यते भ्रिवा तकौदिति विकत्प्याधं प्रयाद--तदसरदिलि । प्रमाणामावं भकटयति न 9
दवितीयमनुबदति--स्वैति । सखोमोक्षितमपि युक्ततवदिश््यमिति पक्ष परलयाह--नचेति । निमित्तामावस्य इनः प्रपय
बहूनीति । सर्वाण्येव तानि सुमुष्देदे भोगेन क्षपितानीलयारङ्कयाह-- तेषामिति । अनुपयुक्तकमंगा मातो.
त्रिया नुष्ठानवतोऽपि तच्क्षानं विना नासि मोक्षारेति फरितमाह-हृस्यत ईति । टेकमविकतवात्रमोशथख ॥

^ ^^ ^

देष्टः तर्समव

कायोधिकर० ] रलपरमा-भामती-आनन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ८८७

मवरशिष्टानां सांप्रतेनोपमोगेन क्षपणासंभवान्न यथावर्णितचरितस्यापि वतैमानदेहपते देहान्त-
रनिमित्तामावः शक्यते निश्चेतुम्‌ । कर्मशेषसद्धावसिद्धिश्च "तद्य इह रमणीयचरणास्ततः
शेषेण" हत्यादिशवुतिस्तिभ्यः । स्यादेतत्‌ ।' निष्यनेमित्तिकानि तेषां कषेपकाणि भवि.
ष्यन्तीति । तन्न विरोधाभावात्‌ । सति हि विरोधे क्षेप्यक्षेपकभावो भवति । नच जन्मा-
न्तरसंचितानां खुृतानां नित्यनेमित्तिकरैरस्ति विरोधः । शुद्धिरूपत्वाविशेषात्‌ । दुरितानां
त्वशयद्धिरूपत्वात्सति विरोधे भवतु क्षपणं न तु तावता देहान्तरनिमित्ताभावसिदिः । सुर-
तनिमित्तत्वोपपत्तेः । दुश्चरितस्याप्यशेषक्षपणानवगमात्‌ । नच निव्यनैमित्तिकानुष्ठानात्य-
त्यवायायुत्पत्तिमात्रं न पुनः फटान्तरोत्पत्तिरिति प्रमाणमस्ति फलान्तरस्याप्यनुनिष्पादिनः
संभवात्‌ । सरति द्यापस्तम्बः-(तद्यथाम्रे फलार्थे निर्मिते छायागन्धावनूत्पयेते पवं धरम च्य.
` माणमथौ नूत्पद्यन्ते' इति । न चासति सम्यग्द्‌ दने सवीत्मना काम्यप्रतिषिद्ध वर्जनं जन्म-
भ्रायणान्तराठे केनचित्परतिक्ञातुं दाक्यैम्‌ । खुनिपुणानामपि सूस्मापराधदक्ेनात्‌। सं शयितव्यं
तु भवति तथापि निमित्ताभावस्य दुर्षानत्वमेव । न चानभ्युपगम्यमाने क्षानगम्पे ब्रह्मा-
त्मस्वे कतेत्वभोक्त॒त्वखभावस्यातमनः कैवट्यमाकाङ्कितुं शक्यम्‌ । अब्रयोष्ण्यवत्खभाव-

णीन मी भभम न र क कक क कक क्क कथ

ती रि 01 8, 8 ।

रज्रपमाव्यास्या
तमिद्याराङ्खय तत्र मानमाह-कमेशोषसदद्धावसिद्धिश्चेति । सन्त्वनारब्धफलानि पुण्यपापानि तेषां निवयायनुष्टानेन
यान्न जन्मान्तरमिति शङ़ते-स्यादेतदिति। पुण्येन पुण्य न नाशः अविरोधादन्यथाऽतिप्रसङ्गात्‌। पापस्यापि सर्वात्मना
{ण्यनार्यत्वे मानं नास्तीति संचितपुण्यपापराभ्यां जन्मान्तरं दुवीरमिवयाद-तन्नेव्यादिना । करियमाणनिलयादिनापि जन्म
यात्‌ , कर्मणा पितृलोक इयविरोषश्रुतेः, स्म्रतेशवेलयाह- नच नि्येति । प्रल्व्रायनिरासार्थे निलयायाच।रे सलयनु पशा-
फलान्तरं निष्पद्यत इत्र दन्तः । तद्यथेति । निर्भेते आतेपिते सतीदयर्थः । तथापि काम्यादिकर्मसत्तानिश्वयो
स्यत भाद-संश्यितव्यं स्विति । ज्ञानं विना देहपाते मोक्ष एवेति निश्वयालाभाक्वतयक्षे क्षतिरिति भावः । ब्रह्म-
भन्न जीवस्य कतृत्वादिखमावस् मोक्षाशापि न युक्तेयाद-नचेति । कर्तृतवादिरूपे कार्य न खभावः क्तु तच्छ.

भामतीष्याख्या
तत्तक॑यितुमपीति । चोदयति--स्यादेतदिति । नियति । परिहरति- तन्न विरोधाभावादिति । यदि हि निल-
मित्तिकानि कमणि सुकृतमपि दृष्कृतमिव निपेहेयुप्ततः काम्यकरमोपेशा दुत्तनलाज्नख्यः प्रस्तव्यरन्‌ । नह्यस्ति कथिचचातुर्ण्य
वातुराश्रम्ये वा यो न नित्यनेमित्तिकानि कमीणि करोति । तस्मामेषां पुकरृतवियोपितेति । अभ्यृचचयमात्रमाह-नच नि-
यनेमित्तिकायुष्ठानादिति । न चासति सम्यग्दहीने इति । सम्यण्दशीं हि विरक्तः काम्यनिषरिदधे वजैयन्षपि
पमादादुपनिपतिते तेनेव सम्यग्दर्शनेन क्षपयति । ज्ञानपरिपकि च न करोलेवे जज्ञस्तु निऽणोऽपि प्रमादारोति । एते चन
पपमितुं कषमत इति विशेषः । न चानभ्युपगम्यमाने क्ञानगम्ये ब्रह्मात्मत्व इति। क्तुवमोनृसे समाप्षिपक्रियाभोगे ते
वेदुत्मनः स्वभावावधासिते न तारोपिते ततो न रशक्यावपनेतुम्‌ । नहि स्रमवराद्धाबोऽवरोपगितुं शक्यो भावस्य विनाशप्र
ङ्गात्‌ । नच भोगोऽपि सस्भावः रक्योऽसत्कर्तु, नो वल नीठमनीठं शक्यं शक्रेणापि कतु तद्विदमृक्त-सखभावस्यापरि-

आनन्दगिरीयभ्याख्या
न क्षेपणसंभवान्मोक्षपिदधिरितयाश् द्रव कृतालयेऽनुक्षयवानिलत्रैकममिकल्वं॑दूषितमिति मव्वाह-कर्मेति । अनारब्धफलानामपि
एमैणां निलनैमित्तिकेभ्यो निवृ्तरुक्तचरितस्य मुक्तिरिति राद्रत-स्यादेतदिति । विः तानि सुक्रतानामपि क्षेपकाण्याहो दुरितानामे-
ति विकस्प्याधं निरसखति- नेल्यादिना । तेषां सुक्रेतविरोधिले काम्यकरममेपरदेरवेयभ्यै तेषामपि तैविनाशादिति मन्वानो विरोधं
वेवृणोति- सतीति । दितीयमङ्गीकरोति-- दुरितानां स्विति । तदि त्निवदणे तावतैव देहान्तराभावान्मुक्तेरक्यधीवेयभ्य नल्याह--
7 विति । केवलसुकृतप्र= रीर नास्त्यभ्रियस्यापि दरितफलस्य तत्र द्नादिलयाशङ्कथाद--दुश्वरित्येति । किंच सुमुश्चभिरनु-
ेतनिलनेमित्तिकवदादपि देहान्तरसंमवान्नोक्तचरितस्य समुक््याश्चास्तीलाद-- नचेति । तेषामानुपङ्गिकफरतवं संभाविततमपि न
पभितमिलयङ्षक्याद-- स्मरतीति । निरभिते आरोपिते सतीति यावत्‌ । विच काम्यनिषिदधकमंरोषवशःदपि ेहन्तरतिदनोक्तचरितस्प
ृक्तिरिलयाद--नचेति । असदादीनां स्थूलथियां सम्यरिथियं विना सवत्मना कोम्याथवजेनेपि जञानादशेषकाम्यादिवजेनसिदधिरि
याशङकथाद-- सुनि पुणानाभिति । प्रमादो भवदलेवेयनियमान्नो जन्मान्तरमिलयादद्याद--संशयितब्यमिति । वि
नेश्वयाभवि जन्मान्तरमनिश्ितमसिद्धमेव खादिल्याशङ्कथाह- तथापीति । तख दुज्ञोमत्व जम्मान्तरामावस्यापि तथालालतकषा-
तदधिरिलययैः । किं चात्मनि कठैत्वादि स्वामावरिकमारोपितं वयिऽमि तत्कार्यं तच्छक्तिव सभावः । प्रथमे तसिश्निवृत्ते सिते वा
क्तिः । नाथः । खभावस्य निवतैयितुमशक्यत्वात्‌ । न £तीयो ग्याधातादिलाद-- नचेति । द्वितीयं द्रुते - स्यादिति । कि श्चक्तेरल्ति

८८८ नह्मसूध्शांकरमाष्यम्‌ | [अ. ४ पा. ९अ.५ सू. १,

स्यापरिहायैत्वात्‌ । स्यादेतत्‌ । कतैत्वभोक्षवत्वकायैमनथों न तच्छकतिस्तेन दाक्स्यवसथानेऽपि
का्येपरिारादुपपश्नो मोक्ष इति । तश्च न । शक्तिसद्भावे का्प्रसकछस्य दुर्निषारत्वात्‌। अ.
थापि स्यान्न केवला शाक्तिः कायेमारभतेऽनपेक्षयान्यानि निमित्तानि । अत पकाकिनी सा
स्थितापि नापराभ्यतीति । तश्च न । निमित्तानामपि श्क्तिलक्षणेन संबन्धेन निस्संबद्ध्वात्‌ |
तस्मात्करतैत्वभोक्तृत्वस्वभावे सत्यात्मन्यसत्यां बिद्यागम्यायां ब्रह्मात्मतायां न कथंचन मोक्षं
प्रतयाह्ास्ति । श्ुतिश्च- नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय (श्वेता० ३८) इति ्ञानाद्न्यं
मोक्षमाग वारयति । परस्मादनन्यत्वेऽपि जीवस्य सर्वव्यवहारलोपप्रसङ्गः । प्रतयक्षादिप्रमाणा.
अचरुत्तरिति चेत्‌ । न । प्राक्प्रवोधारस्वम्नभ्यवहारवत्तदुपपत्तेः । शाखं च यत्र हि दवेतमिव
भवति तदितर इतरं पश्यतिः ( बृ० २।४।१४४।५।१५ ) इत्याविनाऽग्रबुद्ध विषये प्रयक्षादि-
न्यवहारमुष्तत्वा पुनः ` भरबुद्धविषये यत्र त्वस्य सवेमात्मैवाभृत्तत्केन कै पदयेत्‌ (पृ०,
२।४।१४६७।५।१५ ) इत्यादिना तदभावं दशयति । तदेवं प्ररब्रह्मविदो गन्तव्यादिविक्षानस्य बा-
धितत्वान्न कथंचन गतिरुपपादयितुं हाकया । किंविषयाः पुनम॑तिश्ुतय इति । उच्यते- स-
गुणविद्याविषया भविष्यन्ति । तथाहि कनित्पश्चाभ्रिविधां प्रकृ गतिरुच्यते कचित्पर्यु
विदां कचिदधेश्वानरविद्याम्‌ । यत्रापि ब्रह्म प्रकृत्य गतिरुच्यते यथा श्राणो ब्रह्म फं ब्रह्म सं ब्रहम
( छा० ४।१०५ ) इति अथ यदिदमसिन््रह्मपुरे दहर पुण्डरीकं वेश्म' ( छा० ८।१।९१) इति
च तत्रापि वामनीत्वादिमिः सत्यकामादिमिश्च गुणेः सगुणस्थेवोपास्यत्वारसभवति गतिः । न
क्षचित्परब्रहमविषया गतिः भाष्यते यथा गतिप्रतिषेधः श्रावितः न तस्य प्राणा उत्कामनििः
( बू ४।४।६ ) इति । श्रह्मविदाभ्रोति परम्‌ ( ते० २।९।१ ) इत्यादिषु तु सस्यप्याप्नोते्मल्यत्य
वर्णितेन न्यायेन देशान्तरप्राघ्यसंभवात्खरूपप्रतिपत्तिरेवेयमविदाध्यारोपितनामरूपश्रविटया-

+ ^~ = + ~ ~ = ^“ ^~ ~ ^^ ~~~ ~~~“ ~~“ ~ ~^ ~^ ~----~^~ ~~“ -~ ~~~ ~ ~~~ ~~~“ ^~ ~^ - ^ ~^ ८4 ~ ८ +, + ५८५

[1

रन्नप्रमाष्याख्या
क्तिरिति शङूते-स्यादेतदिति । कार्यगम्यायाः शक्तेः कार्थालयन्तासुत्पादे सत्वमयुक्तमतः शक्तिसत्वे तद्विषय कायै
स्यादृषटदेशकालादिनिमित्तानां चात्मना शक्तिद्रारा निखसंबद्धत्वान्मोक्षो न स्यादिति परिहरति- तश्चेत्यादिना। मोक्षतिदरध
जीवस्य ब्रह्मत्वाङ्गीकारे संसारानुपपत्तिमाशङ्गाज्ञानादुपपत्तिमसकृदुक्तां स्मारयति-परस्मादिदत्यादिना । प्रासङ्गिकं पर.
हृद्य परमं प्रकृतसुपसंहरति--तदे वमिति । नव॒ परतिधायामप्याप्रोतिपदेन गतिः श्रतेयत आदह--ब्रह्मविदाप्नोतीति ।

भामतीव्यार्या

हार्यत्वादिति । समारोपितस्य तनिवेचनीयस्य ततस्वभावस्य शक्यस्तचज्ञानेनावरोपः कर्तं सर्पस्येत रलुत्ज्ञनेनेति माः।
भावमिममविद्रान्परिचोदयति-स्यादेतत्‌। कतैत्वभोक्तत्वका्यैमिति। अप्रकारितमावो यथोक्तमेव समाधत्ते-तञ्चनेति।
कर्तृतभोक्तत्वयोनिमित्तसंबन्धस्य च शक्तिद्ररेण नियताद्धविष्यति कदाचिदषां समुदाचारो यतः एदे भोययेते दी तमव.
नातः कुतः केवल्यनिश्चय शय्थैः । भूयोनिरस्तमपि मतिद्रटिन्ने पुनरप्यस्य दूषयति-परस्मादनन्यत्वे ऽपीति । 2

आनन्द गिरीयव्याखूया
कार्यारम्मकल्वमुत न । अवेऽपि सा नियोक्षा कार्यमारभते सयेक्षा वा । नाय इ्याद-- तश्च नेति । कल्पान्तरमुत्थापयति--
अथापीति । अदृष्टादिनिमित्ताभावादुपभोगलक्षणोऽनथौ नास्तीलयथः । कतूतवभोक्तत्वयोनिमित्तसंबन्धसयात्मनोऽृष्टदिनिमित संबन्ध
च शाक्तद्वारा सदातनत्वात्तदाचित्तस्या मोगारम्भकत्वसंभवात्न मुक्तिरिलयाह--तश्चेति । सा चेत्का्यं नारभते तर्द तस्या अप,
मेव कार्यैकगम्यत्वादिति मत्वा राक्तेवौ कार्यस्य वा स्वामाविकत्वनिरासमुपसंहरति-तस्मादिति । आत्मनि कठैलदिर रपि
्ञानदिव तज्रिवृततेनं कर्मसाध्या युक्तिरित्युपेल्य शानमात्रायत्ता सेलयत्र मानमाह--श्रुतिश्चेति । प्रासङ्गिके परमते परा मोक्षि
द्वये जीवस्य ब्ह्मात्म॑त्वोपगमेऽपि तस्याऽनुपपत्तिरिति शङ्गते--परस्मादिति । तश्वक्षानात्मागृध्व वा व्यवहारामावो नाधः 1
बदुपपततेरिलाद -न प्रागिति । तत्रैव शालालुमतिमाद--श्षाद्ं चेति । अपरबुद्विषय इतिच्छेदः । द्वितीये प्रसत्रसता ।
वष्ट्मेनाचष्ट-- पुनरिति । प्रासङ्गिकं परिहत्य ्रङृतं निगमयति तदेवमिति । परमतं निराङृल पूवोकं नि

विदृणोति--किमित्यादिना । गतिश्चतीनां सयुणधीविषयत्वं विशदयति--तथाहीति । गक्ष परकृलापि गतेरते व

षयत्वमिव्याक्कया्--यत्रापीति । सयुणविथाविषये गतिश्वुतिभुकवा परविय।बिषये तदभावमाह--नेति । र सवगतं
गतिरषेेत्याश इधाह--ययेति । आभोतेगलथत्वातपरविचाधिकारेऽपि गतिश्तिरसतीत्याशङ्कयाह--ब्र्मिदिति । 1 नाति

सबीन्तरत्वं सवोत्मल्लमित्यादिव णितो -न्यायः । मा्नोति्तष्टिं परविषये कथमिल्ाशङ्कयाह-स्वरूपेति । शत्च `

अपरतीकारभ्बनाषि० ] रकप्रमा-मोमती-भानन्दगिरीयव्यास्यात्रयोपेतम्‌ । ८८९

पक्षयाऽभिधीयते श्रहयेव सन्प्रह्माप्येति' ( बु० ४।४।६ ) इत्यादिवदिति द्रष्टव्यम्‌ । अपिच पर-
विषया गतिव्यास्यायमाना प्ररोचनाय वा स्यादनुचिन्तनाय वा । तश्र परोचनं ताबद्रहय-
विदो न गत्युक्तया क्रियते । खसंवेचेनेवाव्यवहितेन विधासमरपितेन खास्थ्येन तत्सिद्धेः ।
नच नित्यसिद्धनिःशेयसनिवेदनस्यासाध्यफलस्य विक्ञानस्य गव्यनुचिन्तने काचिद्पेक्षोपप-
द्यते । तस्माद्परब्रह्मविषया गतिः । तश्च परापरब्रह्मविवेकषानषधारणेनापरस्िन्ब्रह्मणि वतमाना
गतिश्ुतयः परस्िन्नध्यारोप्यन्ते । किं दे ब्रह्मणी परमपरं चेति । बादं दे तद्व सल्यकाम
परं चापरं च ब्रह्म यदंकारः' ( प्र० ५।२ ) इत्यादिदश्तंनात्‌ । किं पुनः परं ब्रह्म किमपर-
मिति । उच्यते । यत्राविद्याकृतनामरूपादिविशेषप्रतिषेधादस्थूलादि शाव्यैरक्षोपदिर्यते तत्प-
रम्‌ । तदेष यत्र नामरूपादिविहोषेण केनचिद्धिशिष्टमुपासनायोपदिषश्यते मनोमयः प्राण-

° शरीरो भारूपः" ( छा० ३।१४।२) श्यादिश्ष्दैस्तदपरम्‌ । नन्वेवमद्वितीयश्चुतिरुपरध्येत ।
"न । अविदाहृतनामरूपोपाधिकतण परिषतस्वात्‌ । तस्य चापरब्रह्मोपासनस्य तस्सं-
निधौ श्रूयमाणम्‌ स यदि पितृलोककामो भवतिः ( छा० ५।२।१ ) त्यादि जगवैशभ्वर्यल-
क्षणं संसारगोचरमेव फलं भवति । अनिवर्सितत्वादविद्यायाः। तस्य च देशविरोषाववच-
त्वात्ततपराघ्यथं गमनमविरुद्धम्‌ । सर्वगतत्वेऽपि चात्मन आकाशस्येव घटादिगमने बुख्याधु-
पाधिगमने गमनप्रसिद्धिरित्यवादिष्म 'तद्णसारत्वात्‌' ( व्र० सू० २।३।२९ ) इत्यत्र । तस्मात्‌
(काये बादरिः" ( त्र° सू० ४।३।७) इत्येष एव स्थितः पक्षः । "परं जञेमिनिः' ( ० सू० ७।३।१२ )
दति तु पक्षान्तरप्रतिभानमाश्नपरव शनं प्रज्ञाविकासनायेति द्रष्टम्यम्‌ ॥ १४॥

अप्रतीकालम्बनान्नयतीति बादरायण उभयथाऽदोषात्ततक्रतुश्च ॥ १५ ॥

र) प्रतीकोपासकान्त्रह्मलोकं नयति वा न वा ॥ अविङेषश्वुतेरेतान्त्रह्मोपासकवन्नयेत्‌ ॥ १ ॥
(> अधिकरणम्‌ )
ष्ट

ब्रह्मक्रतोरभायेन प्रतीकार्हफरूभवात्‌ ॥ म तान्नयति पञ्चाभिविदो नयति सचछ्ृतेः ॥ २ ॥

~^^^ ^^ +^+^^~ ^~ ^~ ~~ ~ < ^~ = ^~ ^~ ~ <^ ^^ ~^ ^~ ^^ ८-4८0-५१

स्थितमेतत्फार्यविषया गतिम परविषयेति । इदमिदानीं संदिशते कि सौन्विकारारम्बनान-

रज्ञपरनष्याख्या
वैफल्याच्च गते परविषयत्वमिदयाह--अपिचेति । अनुचिन्तनपक्षं प्रयाद- नच नितव्यसिद्धेति। कथं तरिं कैि-
त्रविषयतवं गतेरुक्तमियारङ्खय घ्रान्त्येयाह-तच्र परापरेति । प्रशचपूर्वैकं परापरब्रह्मविभागं वदन्नपरब्रह्मणि गतेरर्थवत्व-
माह--कि दवे इत्यादिना । व्यापिनो जीवय कथं गतिसत्राद- सवेगतत्वे ऽपीति ॥ १४ ॥ एवं गन्तव्यं निरूप्य
गन्तननिधारयति--अग्रतीकेति । “स एवैनान्‌ ब्रह्म गमयति" इयविशेषश्रुतेः तक्ततुन्यायाच संशयमाद--दमिति ।
। भामतीव्याख्या
मतिरोहिताथम्‌ ॥ ७॥८॥९॥ १०॥ ११॥ १२॥ १३॥ १४॥ अप्रतीकालम्बनान्नयतीति बादरायण उभ
यथा दोषात्तत्क्रतुश्च , अग्रहमक्तवो यान्ति यथा पश्वामिवियया । त्मलोकं प्रयास्यन्ति प्रतीकोपासकास्तथा ॥ सन्ति हि मनो
आनन्दगिरीयव्याख्या
गतिरिव्या्ट--अपिष्वेति । तदेव दयितं विकस्पयति-- परेति । प्ररोचनपक्ष प्रयाह-- तत्रेति । खसंवेथते देतमाह--
अष्यवहितेनेति । स्वापादिव्यावृस्यथं विशिनष्टि-- विधेति । अनुचिन्तनपक्षं प्रतिक्षिपति- नचेति । पक्षद्वयनिरासफलं दशैयति--
तस्मादिति । कथं तक्टि केषाचिदाचार्याणां परविषयत्वोपगमो गतेरित्याशङ्थ सङ्षमदृष्िशु्यत्वादिलयाई--तत्रेति । अपसिद्धान्तं
रङ्ते--किभिति । सौपाथिकनिरुपापिकतेन ब्रह्मणो मेदः, छतिवेरूप्यात्तेन नापराद्धान्तापत्तिरिलाह--बषाठस्िति । परापरविभागं
रशवपूवैकं विरदयति--किमिस्यादिना । उक्तमेवापिद्धान्तपरिहारं चोचदवारा स्फोरयति-नन्विष्यादिना । परापरतिभागस्य
मिथ्यत्नि फं स्ादिलाशङ्कथापरबक्मणो गन्तव्यत्वा्थ तदुपास्तिफलमा्ट- तस्येति । अपरन्रक्षोपासनस्योक्तफएलपस्वेऽपि कर्थं पदिषये
गतिरिचशङ्कयाद-- तस्य चेति। तख गन्तन्यत्वऽपि गन्वृत्वमात्मने विभुल्वादयुक्तमिलयाशङ्कथाश--सर्वेति । अनिवंचनीया गतिरनिवेच-
नीयसगुण्रह्मविषयैवोचितेति भावः । परविषये गल्भावादपरविषये तदुपपत्तरस्मदुततेव ूर्वोततरपकषन्यवसेत्युपसंदरति--तसा-
दिति ॥ १४ ॥ गन्तम्यविरोषोक्लयनन्तरं गम्तृविशेषोक्यर्थमाह--भप्रतीकारुम्बनानिति । संबन्धं वकु वृत्तं कीतयति--~
स्थितमिति । अमानवपुरुषं विषथीक्ृलयाविशेषश्तेसतत्कतुस्वेनागमनभानाच् संङृयमाह--हदुमिति । विधाफला्ं देवथाने प्रयि
११९

८९० ` ` बह्मसूत्रशाकरमभाष्यम्‌ । [भ. शपा रभ. ६त्‌. १५

विरषेणेवामानषः पुरषः प्रापयति ब्रह्मलोकत कांश्िदेवेति । कि लावसपरापं सवैषामेपैषा
विङुषामन्यत्र परस्माद्रह्मणो गतिः स्यात्‌ । तथाहि-- अनियमः सर्वासाम्‌ (० सू ३।३।३१)
इ्यत्राधिरेषिणेवैषां विधान्तरेष्ववतारितेति । पवं प्रति परस्याह- |
पतीकाखम्बनान्वजयित्वा सवोनन्यान्विकारालस्बनाक्ञयति ब्रह्मरोकमिति बादरायण आचायौ
मध्यते । न शेवसुभयथाभावाभ्युपगमे कथिदहोषोऽस्ति । अनियमन्यायस्य प्रतीकभ्यतिरिकत-
च्प्युपासनेषूपपत्तेः । तत्करतुश्चास्योमयथाभावस्य समको हेतुद्ठ्यः। यो हि ्रह्मकतुः
स ब्राह्ममेश्वयमासीदेदिति श्लिष्यते "तं यथा यथोपासते तवेव भधति" इति श्तेः । न त
भरतीकेषु अरह्मतुत्वमस्ति भ्रतीकम्रधानत्वाहुपासनस्य । नन्वब्रहक्रतुरपि ब्रह्म गच्छतीति श्रूयते
यथा पञ्चाप्निविधायाम्‌ “स एनान्ब्रह्म गमयति' ( छा० ४।१५।५ ) इति भवतु य्ैवमाहस्यवाद्‌

१०११९ ५०

रन्नप्रनष्याख्या 9
भअनियमाधिकरणे तस्वविदोऽन्यत्र सर्वोपासकानां मार्गोपसंहार उक्तः, शदांनीमप्रतीकोपासकानामेव मागो न सैषां विक.
रोपासकानाभिस्युभयथाभावोक्तौ पूवोक्तविरोधः खात्‌, तस्मादुपासकमाच्र ख्योत्तरमार्गसिद्धिरिति पूर्वपक्षफलं, षिद्वाने
तूमयथाभावसिद्धिः । अदोषादिति सूत्रे पदच्छेदः, अविरोधादिवयर्थः। अनियमः सर्वासामिति सूत्रे सर्वशब्दस्य प्रती.
पासकान्यपरत्वादिति भावः । यद्यपि प्रतीकथ्यायिनां पितृयाणतूतीयस्थानयोर प्रवेशादचिरादिमार्गो वाच्यसथापि तेषा
वियुत्ययन्तमेव गमनमस्तु न ब्रहमप्रापिब्रहमकतुत्वाभावात्‌ । यो यत्‌ ध्यायति स तत्पराप्ोति दि तक्कनुन्यायः श्ुतिमूलः ।
प्रतीकेषु च नामादिषु ध्येयेषु ब्रह्मणो गुणत्वात्‌ , न ब्रह्मध्यायित्वमस्ि । अस्य च न्यायस्य पश्चाभिषिधायामाहलवादात्रल-
। भामतीष्याख्या
भह्युपासीतेस्याद्याः प्रतीकविषया विद्याः । तदरन्तोऽप्य्चिरादिमार्गेण कायंतरह्मोपासका इव॒ गन्तुमहैन्ति “अनियमः सर्वासाम्‌" इल.
विषेण विदयान्तरेष्वपि गतेरवधारणात्‌ । न वेषां परब्रह्मविदापरिव गलयसंभव इति । नच ब्र्क्रतव एव ब्रह्मलोकभानो नातक्तव
इत्यप्येकान्तः । अततरतूनामपि पन्वाभिविदां तत्परिः । न चेते न ब्रहक्रतवो मनो बह्नदयुपासीतेयादो सर्वत्र ब्रहमाहुगेन
ततकरतुतवस्यापि संभवात्‌ । फठविशेषस्य बह्मटोकम्रा्ावप्युपपत्तेः, तस्य सावयवतयोत्कषैनिकर्ैसंभवादिति प्रत ्रयुष्यो-
उररोत्तरभूयस्तवादज्रहमकरतुभावतः । प्रतीकोपासकान्‌ ब्ह्मटोकं नमानवो नयेत्‌ ॥ भवतु पञ्चाभिवियायामतरहमक्रतूनामपि ऋये-
कनयनं, वचनात्‌ । किमिव हि वचनं न कुयौत्‌ नास्ति वचनस्यातिभार इह तु तदभावात्‌ । ^तं॑ यथायथोपाप्तते तदेव भवति हति
शरुतेरौत्सर्गिक्यान्नास्ति विशेषवचनेऽपवाो युज्यते । नच प्रतीकोपासको ब्रह्मोपासते सत्यपि ब्रहमल्यलगमे । किंतु नामादिषि-
शेषं ब्रह्मरूपतया । तथा खल्वयं नामादितन्त्रो न जक्षतन्तरः । आशभ्रयान्तरप्र्ययस्याश्रयान्तरे प्रक्षेपः प्रतीक इति हि वृद्धाः । ब्रहाप्नध
प्रत्ययो नामादिषु पक्िप् इति नामतन््रः । तस्मान्न तदुपासको ब्रहमक्रतुः किंतु नमादिक्रतुः । नच ब्हाक्रतुते नामायुपतकाः
नामविरेषादुत्तोत्तरोत्कमैः संभवी । नच बहाक्रतुस्तदवयवक्ततुरयेन तद्वयवयेश्वयो्करषो वर्ण्येत । तसमा्रतीकाठम्बनावि दुषो
वर्जयित्वा सवीनन्यान्विकाराङम्बनान्नयत्यमानवो ब्रह्मलोकम्‌ । न धेवघुमयथाभाव उभयथाथेचे काधिसतीकारुम्बनान्न नयति प

भनन्दगिरीयष्याख्या

गन्त्विश्षिषोक्त्या पादादिसंगतिः । पूवैपकषे सरवेषूपासनेष्वनियमन्यायाद्विकारालम्बनेषु विशेषासिद्धिः । सिद्धान्त रतीकोपासनातिरिरे
तक्रतुन्यायाद्विशेषसिद्धिरिति मत्वा विग्य पूवैपक्षयति-- किं तावदिति । परसमाद्रक्षणोऽन्यत्रेति कायेगरह्मोक्तिः । तत्र योप
हारस्थानियमाधिकरणन्यायं हेदुखेन सारयति- तथाहीति । प्रतीकारम्बनानामपि पितृयाणकतीयस्थानासंबम्धितवास्मतीकषिरषन
जह्मणोऽपि तैध्यौतत्वाये वै के चेत्यादिवाक्येन च तेषां म्टदेतान्बक्म गमयतीले्तच्छब्देन तेषामपि परामश सिद्धेविघान्तरेषु च
गतेरवतारिवस्वादविशेषेणामानवः पुरुष पतान्सवांनेव विकारालम्बनान्न्मोकं नयतीति प्रा्तमि्य्थैः । पूवैपक्षमतुभाष् ्
न्तप्रतिश्चामवता्य॑ व्याकरोति---एवभिलि । आभ्रयान्तरपरत्ययस्याश्रयान्तर क्षेपो हि प्रतीको यथा "नाम महा इत्यादौ नामादिषु
रह्माश्रयस्य प्रसययस्य प्रहेपः । तदारम्बना; प्रतीकारम्बनास्तान्विाय विकारारुम्बनान्सयुणविधावतः सवानिति याबत्‌ । यलनिवम
न्यायादविशेषेण सर्वेषा धिकाराशम्बनानामेषा गतिरिति तदुषयज्ुभयथाऽदोषादिलेतगराचष्े-- महीति । भतीकारननाः ध
विकारालम्बनांसतु नयतीत्युमयथात्वोपगमे सत्यजियमः सवौसामिति न्यायस्य न कंश्चिहोषः सर्वशब्दस्य प्रतीकाठभ्बनाति ५
षरयतवसिदवेरिखधः । तत्तुश्चेति पदं ` पदान्तराध्याहरेण ग्याकरोति--तस्कलुरिति । तस्य हेतुत्वं सापयति--यो हीति ए
मानमाह-- तमिति । परतीकालम्बनैरपि तदविरोषणतवेन ह्म ॒ध्यातमिः्युक्तमिल्याशङ्याह--न त्विति । र्य न |
प्रतीकानां प्राधान्येनानुचिन्तनान्न प्रतीकारम्बनानां आरक्रतुत्वमिलयथैः । तत्रलुस्द्धषतीति न्यायख स्यभिचारः ए)
न्यायस्यैस्समिकतवेऽपि विशेषवचनादपवादः, तत्राह~--भवत्विति । भादट्यवादुः साक्षादपवादकः ॥ १५ ॥. इतोऽपि म

अप्रतीकारम्बनाधि ० रलप्रमा-मामती-भानन्द्गिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ८९१
उपलभ्यते" तव्भावे त्वौत्सर्गिकेण ततरतुन्यायेन ब्रह्मकषतूनामेव तत्पातिनेतरेषामिति ग-

म्यते ॥ १५॥ 9
` विदोषं च दरयति ॥ १६॥

नामादिषु भ्रतीकोपासनेषु पूर्वसमाप्पूर्वस्मात्फर्विशेषमु्तरसिश्च शरस्मिक्षुपासने द्दीयति-
'यावन्नान्नो गतं तध्रास्य ` यथाकामचारो भवति" ( छा० ७।१।५ ) "वाग्वाव नोन्नो भूयसी'
( छा० ७।२।१ ) यावद्वाचो गतं तत्रास्य यथाकामचारो भवति' ( छा० ७।२।२ ) "मनो घाव
धाचो भूयः" ( छा० ७।६।१ ) इस्यादिनः । स चायं फलविशेषः प्रतीकतश्त्वादुपासनानामुप-
पथते । ब्रह्मतश्रस्वे तु ब्रह्मणोऽविरि्त्वात्कथं फलविशेषः स्यात्‌ । तस्मान्न प्रतीकालम्बनाना.
मितरेस्तुल्यफलत्वमिति ॥ १६॥ इति भीगोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यश्रीदांकरभगवसत्पादङृतौ
ˆ श्रीमरुछप्तीरकमीमांसाभाभ्ये चतुथोध्यायस्य तृतीयः पाद्‌: ॥ ३॥ ।

न अ ११.१.१५.

रन्नप्रभव्याख्या
क्षवचनाद्वाध दष्ट इति सूत्रभाष्यार्थः ॥ १५ ॥ किंच प्रतीकतारतम्येन फलतारतम्यशरुतेनै भरतीकष्यायिनां ब्रहमप्रा-
प्तिरि्याह- विशेषं चेति । तस्मादसति वचने ब्रह्मध्यायिन एव ब्रह्मगन्तार इति सिद्धम्‌ ॥ १६ ॥ इति श्रीमत्परम्टस-
परिव्राजकाचायंश्रीगोविन्दानन्दभगवक्कृतौ माष्यरल्प्रभायां चतुथौध्यायख्य तृतीयः पादः ॥ ३ ॥
भामतीष्याख्या
कारारम्बनानिविदुषस्तु नयतीव्यभ्युपगमे कश्चिदहोषोऽ्ति “अनियमः सवौसम्‌” इलस्य न्यायस्येति सर्वमवदातम्‌ ॥ १५ ॥ इति श्रीषाच-
स्पतिमिश्रविरचिते भगवत्पादभाष्यविमगे भामल्यां चतुथस्याध्यायस्य ठृतीयः पादः ॥ २ ॥
आनन्दगिरीयण्याख्या
नानां न बरह्मगतिरित्याह--विशेषं चेति । उत्कषौपकरषवश्वात्फलसय मरतीकोपासनानां नैकरूपन्रहक्रतुत्वं तत््ा्तिवा हेतूपचयाएचया-
तिरेकेण फले तदयोगादिति ब्याचट--नामादिष्विति । फलविशेषोपलम्भेऽपि किमित्युपासनानां प्रतीकतश्रतवं, तत्राह-- स शेति ।
मरतीकानामुत्कषेनिकर्षव्वादियैः । विपक्षे फलविशेषदृ्ेरकि्टतवमा--ब्येक्ति । प्रतीकारम्बनार्विरिक्तानां विकारारम्बनानां ह्म.
लोकगतिरिति रिथते फकितमुपसं्रति-- तस्मादिति ॥ १६ ॥ इति श्रीमत्परमहंस परिजाजकाचावेश्री्ुदधानन्दपूज्यपादशिम्यमगवदा-
नन्दश्ञानविरचिवे श्ारीरकमाष्यविभागे न्यायनिणैये चतुथाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥ ३ ॥

॥ इति चतु्खाध्यायख सगुणविधावतो ृतस्योत्तरमागाभिधानाख्यस्ठतीयः पादः ॥

८९४ महमसूत्रशांकरभाष्यम्‌ । [अ.४ प्रा, 9म.३्‌.१

इति. हि भरते परस्िन्नात्मनि नाकस्माद्धोतिकं ज्योतिः शाक्य प्रदीतुम्‌ । प्रजृतदहानापरूतप्र
कियापसङ्गात्‌ । ज्योतिःशब्दस्स्वात्मन्यपि हश्यते “तदेवा ज्योतिषां जयोतिः ( च° ४।७।१६)
इति । प्रपञ्चितं चेतत्‌ “ज्योतिदं रोनात्‌' ( अ० सू० १।३।४० ) इृ्यन्न ॥ द ॥

अविभागेन इष्टत्वात्‌ ॥ ४ ॥

, अुकस्पाद्रक्म भिन्नमभिन्नं षाय भिद्यते ॥ संपथ ज्यो तिरिस्येवं कमेकतृमिदोक्तिहः ॥१॥
अभिनिभ्य्स्यस्य स उत्तमपुमानिति ॥ ब्रहमस्योक्तेरभिन्ं शद्धेदोकििरपकारः ॥२॥

परं श्योतिख्पसंपद्च खेन रूपेणाभिनिष्पथधते यः स फि परस्मादारमनः पृथगेच भषस्युताषि-
भागेनैवावतिष्ठत इति वीक्षायाम्‌ "स त्र पर्येति" ( ८।१२।३ ) इत्यधिकरणाधिकतव्यनिदेशात्‌
श्योतिख्पसंपथ' ( छा० ८।१२।३) इति च कर्तुंकर्मेनिदे शाद्धेदेनैवावस्थानमिति यस्य मतिसतं *
स्युत्पादयस्यविभक्त पव परेणात्मना सुक्तोऽवतिष्ठते । कुतः दृष्टत्वात्‌ । तथाहि "तत्वमसि.
( छा० ६।८।७) “अहं ब्रह्मासि" ( बरू० १।४।१० ) यत्र नान्यत्पश्यति ( छा० ७।२७।१) न तु
तद्धितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यत्पदयेत्‌' ( शर ४।२।२३ ) श्तयेधमादीनि व्ाक्यान्यविभाभेनैषे
परमात्मानं वशंयन्ति । यथादरोनमेव च फर युक्तं तत््रतुन्यायात्‌ । "यथोदकं शद्धे शुद्धः
मासिक्तं तादृगेव भवति । पवं मुनेर्विजानत आत्मा भवतिः गौतमः ( क० ४।१५ ) इति चेष.
मादीनि मुक्तखरूपनिरूपणपराणि वाक्यान्यविभागमेव वुर्शयम्ति । नदीसमुद्रादिनिदर्छनानि
च । मेदनिदरास्त्वमेदे ऽप्युपचयेते। स भगवः कसिन्परतिष्ठित इति खे महिक्षि' ( छा० ७।२४।१ )
इति “आरमरतिरात्मक्रीडः' ( छा० ७।२५।२ ) पति चेवमादिवर्शनात्‌ ॥ ४॥

बराष्येण जेमिनिरूपन्यासादिभ्यः ॥ ५ ॥
क्र नः) कमेण युगपद्वास्य सविशेषाविेषते ॥ विरुडधस्वारकारुभेदाद्यवस्था भुतयोसतयोः ॥ १ ॥
गश मुक्तामुक्तदो भंदाश्यवस्थासं भवे खति ॥ अधिरुदं यौगपथमश्ुतं छमकस्पनम्‌ ॥ २ ॥

खितमेतत्‌ खेन रूपेण" ( छा० ८।३।४) शतयत्रात्ममात्ररूपेणाभिनिष्पद्यते नागन्तुकेनापररुपः

१ ^^ ^^ +

(इदमे अधिकरणम्‌

[मि वि

रन्रप्रमाष्यास्या
सक्तः कं न स्यादित्यत आह-न चानतिषत्त इति ॥ ३ ॥ अविभागेन शृ्टत्वात्‌ । खरूपस्थितसुक्तमुपजीय
बादिविवादात्‌ ब्रह्ममेदामेदसंशये सलययन्तभेदं पूरवपक्षमुकषत्वा सिद्धान्तमाद- यस्येति ॥ ४ ॥ ब्राह्मेण ज्ञेमिनिः । उक्तं
बरह्म खरूपमुपजीन्य स किं सत्येन सर्वज्ञत्वादिधर्मेण युक्तसिषटति उत धर्मस शशशशङ्गवदलयन्तासत्वाचिन्मात्रात्मना तिष्ठति
भामतीव्याख्या

स्वमिति प्रापे प्रसयुष्यते--अ्योतिष्पदस्य घख्यत्वं भौतिके यद्यपि स्थितम्‌ । तथापि प्रक्माद्मक्यादासन्येवत्र युज्यते ॥ १
ज्योतिरिति हि परपद्तमभिव्याहारा्परतस्य चानपेधुस्य ब्रह्मण्येव प्रवृत्ते्योतिषरि चापे किंचिदयेक्षय परत्वात्रं ज्योतिरिति वाक्य.
दातमवात्र गम्यते । प्रकरणं चोक्तम्‌ । यत्‌ संपद निष्पयत इति तन्युखं व्यादाय स्वपितीतिवत्‌ । तस्माञ्जयोतिस्पतंपन्न ए
इति सूक्तम्‌ ॥ ३ ॥ अविभागेन इष्टत्वात्‌ । ययपि जीवात्मा ब्रह्मणो न भिन्न इति तश्र तत्रोपपादितं तथापि सत्रपः
तीत्याधारापेयमावव्यपदेशस्य संपत्तसंपत्तव्यभावग्यपदेशस्य च समाधानार्थमाह्‌ ॥ ४ ॥ ब्राह्मेण ज्ैमिनिदपन्यासादिभ्यः।

अनिन्द्गिरीयग्याख्या का
विनेति यावत्‌ । प्रकरणादपि प्रयोगाभवि कथमात्माथो अ्योतिःशष्दः, तत्राद--उयोतिःश्ाब्द्‌ हति । अद्पिक्ितं न्याय पूर्वर
सु चयन्पुनरक्ति प्र्ाई--प्रपञ्चितं चेति ॥ ३॥ विदुषः खरूपेऽवयितस्यापि दिकादिदणोऽयलमाशद्ाद भ
गेनेति । विषयोकतिपूवैकं वादिविप्रतिपत्तेः संशवमाद- परमिति | अत्र भुक्तस्य ब्रह्मणोऽध्यन्तामेदवादार्पादादिसंगदिः । प जीप
श्रयोरालन्तिकमन्त्वं, सिद्धान्ते तयोरायन्तिकभमित्रलमङगीङृत्य पूर॑पक्षयति-इति वीक्षायामिति । शिदवानवनः
ग्याच्े--इति यस्येति । दृषटवमेव स्फुट्यति- तथाहीति । परमाप्मन्यैक्येन दृष्टे फकितमाइ--यथेति । क
कयेष्वविमागस्य दृ््वादपि मुक्तस्य परसमादास्यम्तिकैष्यमिति ध्याख्यान्तरमाश--यथेति । उक्तमेदनिदेशस्य तं का गतिः, त"
भेदति । उपचारो गिरित्र तथान्यत्र दृष्टत्वं हुमार--स इति ॥ ४ ॥ बरहामतांप्रा्स्यापि जीवसय समप,

|,

्रह्माधिकं ० ] रलप्रभा-भामती-आनन्दगिरीयव्याख्या्रयोपेतम्‌ । ८९५

णेति । भशुना छ तद्विशे षघुभुत्सायामभिधीयते खमस्य रूपं व्राह्ममपहतपाप्मत्वादिसत्यसं-
कल्पत्वाषसानं तथा सथक्षत्वं स्ें्वरत्वं च तेन खरूपेणाभिनिष्प्यत इति जेमिनिराचार्यौ
मन्यते । कुतः--उपन्यासादिभ्यस्तथात्वावगमात्‌ । तथाहि--'य आत्माऽपहतपाप्मा ( छा० `
८।७।१) इस्यादिना सत्यकामः सत्यसंकटपः' ( छा० ८।७।१ ) इत्येवमन्तनोपन्यासेनेवमात्मकताः
मात्मनो बोधयति । तथा स तत्र पर्येति जक्षतीडन्यममाणः' ( छा० ८।१२।३ ) इयेश्व्यरूपमा-
वेदयति । "तस्य सर्घेषु लोकेषु कामचारो भवतिः ( छा० ७।२५।२ ) इति ख । 'सर्वशषः सर्वेश्वरः”
इत्यादिव्यपदेशाश्चैवमुपपन्ना भविष्यन्तीति ॥ ५॥
चितितन्मान्रेण तदात्मकत्वादियौडलोमिः ॥ ६ ॥
यद्यप्यपहतपाप्मत्वावयो भेदेनैव धमौ निर्दिश्यन्ते तथापि शाष्दविकल्पजा प्येते । पाप्मावि.
“ निषृ्तिमयत्रं हि तत्र गम्यते । चेतन्यमेव त्वस्यात्मनः खरूपमिति तन्मात्रेण खरूपेणाभिनिष्प-
'त्ियुक्ता । तथाच श्ुतिः-“पवं वौ अरे ऽयमात्मानन्तरो ऽयाः कत्लः परश्ञानधन पव” ( बू०
४।५।१३ ) ्येवंजातीयकाऽवुगरही ता भविष्यति । सत्यकामत्वादयस्तु यथपि षस्तुखरूपेणेष

कि 1

रन्नप्रभष्याख्या
किं वा बस्तुतश्िन्मात्रोऽपि जीवान्तरव्यवषारइष्टथा कल्पितसर्व्षत्वादिमानिति सुनिविभ्रतिपत्ेः संशये सव्याथं पूर्वपक्षमाह
--अधुनेद्यादिना । तत्तदक्षतिद्धिरेव फलं द्रव्यम्‌ । सोन्वेषटव्य इतिविष्य्थ उदेशो य आत्मेलयादिरुषन्यासशब्दार्थः ।
आदिपदाद्विधिव्यपदेशग्रहः । तत्राह्तातज्ञापको विधिस्तमाह-तथा स तत्रेति । सर्वश्च इत्यादिस्तु व्यपदेशोऽयं हि नेदेशः
विध्यभावान्नापि विधिः सिद्धवन्निदेशादिलयर्थः ॥ ५ ॥ सद्यत्वादिधर्माणां सदयत्वं दूषयन्नलयन्तासच्वपक्षमाह--चिति ,
तन्मात्रेणेति। चितिशैतन्यं, शब्दश्षानायो निकल्पोऽसन्प्रययसनाः अल्यन्तासन्त इति यावत्‌ । अस्तवभावधर्माणामसच्वं
भाषधमोणां तु सत्वमिलयाशङ्खय तेषामप्यौपाधिकत्वादघत्व्मियाह-सत्यकामेति । चिन्मात्रे सुकते जक्षणादिशरुतिः कथं
भामतीष्याख्या
उपन्यास उदेशो ज्ञातस्य यथा य आतमाऽपहतपापमेल्यादिः । तथाऽज्ञतज्ञापनं विधिः । यथा स त्र पर्येति जघुद्रममाण इति, तस्य
सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवतीयेतदज्ञात्ञपनं विधिः । सर्वज्ञः सर्वेश्वर इति व्यपदेशः । नायगुदेशो विधेयान्तराभावात्‌ । नापि
विधिरप्रतिपायतात्‌ । सिद्धवव्यपदेशात्‌ । तन्नर्वंचनसाप्यादयमभैः प्रतीयते- त एते उपन्यातादयः । एतेभ्यो हेतुम्यः। भावामाव।-
सके सूपेभौविकैः परमेश्वरः । पुक्तः संपद्यते स्रित्याह स्म॒ किल जमिनिः ॥ नच चित्छभावस्यासनोऽभावासानोऽपहतपापमला-
दयो भावासमानश्च सर्वजञत्वादयो धमौ अदेतं घनति । नो खल धमभिणो धमी भिन्ते, मा भूदरवाश्ववद्धमिंधरममभावाभाव इति नेमिनि-
राचाये उवाच ॥ ५ ॥ चितितन्माग्रेण तदात्मकत्वादित्योडुलोमिः । अनेकाकारतेकस्य नेकलभिकता भवेत्‌ । परस्य-
रविरोधेन न मेदामेदसंमवः ॥ न द्येकस्यासनः पारमार्थिकनिकधरमसंभवः । ते चेदामनो भिद्यन्ते दवेतापततेरेतश्ुतयो व्यवतैरन्‌ ।
अथ न भिद्यन्ते तत॒ एकसमादासमनोऽभेदान्मिथोऽपि न भियेरन्‌ । आत्मरूपवत्‌ । आत्मरूपं वा भिद्येत । भिन्नेभ्योऽनन्यत्वा-
त्रीरपीतरूपवत्‌ । नच धर्मिण आतमनो न भिन्ते मिथस्तु भियन्त इति साम्प्रतम्‌ । धम्येभेदेन तदनन्यत्वेन तेषामप्यमेदुपरपङगात्‌ ।
भेदे वा पर्मिणोऽपि मेदप्रसङ्गादियुक्तम्‌ । भदाभदे च परस्परविरोधदिकत्राभावान्न संभवत इत्युपपादितं प्रथमे सूत्रे । अमावरू-
पाणामदेताविहन्तृलेऽपि तस्य पापमदेः काल्पनिकतया तदधीननिरूपणतया तेषामपि कास्पनिकत्मिति न ताचिकी तद्धम॑ता
कष्यते । एतेन सत्यकामसवेज्ञसर्वशचरलादयोऽप्यौपाधिका व्यारूयाताः । तस्मानिरस्तरिषप्रपवेनाग्यपदेदयेन वचेतन्यमात्रातममनाभिनि-
पद्यपानस्य॒पुक्तावास्मनोऽधशययैरेवापदतपाप्मसत्यकामादिशब्दैव्यैपदेर श्योडलोमिर्मेने । तदिदपएक्त--शब्द विकट्पजा
आनन्दगिरीयब्यास्या

यति--श्राहेणेति । त्तं कीतेयति-- स्थितमिति । विषयसं शयो ददोयति-- अधुनेति । येन च ब्रह्मरूपेण सुक्तस्यावस्थानं तत्कि
सम्रप्वमेव किंवा निष्प्रपशमेवाथय बोभयरूपमिति ` विप्रतिपत्तेः संशये ब्रह्मणो युक्तोपसप्यसख दृष्िदयमाश्रिलयोभयरूपत्नोकल्या पादादि-
संगतिः । वृवैपकषे सप्रपशत्वश्तीनां वा निशरपधत्वध्तीनां वा सुख्ययैतवसिदिः । सिद्धान्ते द्विविधश्तीनां शषटदियाव्टम्मान्ुस्यारथत्वो-
पपत्तिरिव्युपेत् पूवैपक्षयति--भमिधीयत इति 1 उपन्यासेन ब्रह्मणः सप्रपषत्वसिद्धि विवृणोति-तथाष्ीति । उपन्यासो नामेोदेशः
स चान्यत्र ज्वातस्यान्यविधनायानुवादः । आदिशब्दार्थं विधि दशैयति-- तथेति । अज्ञातज्ञापनं विधिः । आदिश्ब्दनोक्तं व्यपदशमाद--
सर्व॑श्ष° हति । विभेयान्तररहितवेनानुदेदयस्याप्रतिपाधत्वेनावियेयस्य च सिद्धवदमिधानं व्यपदेशः ॥ ५ ॥ पूैपक्षान्तरम।इ--

॥ उपन्यासादिना ननारसत्रे दरिीते कर्थचिदेकरसत्वमिलाराङ्घाद-- यद्यपीति । कथं विकल्पमात्रत्नमिलाशङ्कय
काल्पनिकस्वात्पाप्मदेस्तन्निसतिरूपाणां तेषामपि राद्ोः दिर इतिवत्कारपनिकत्वमेवेल्याद-प।प्मादीति । कि तर्हिं तख बास्तवरूपं
तदाह-^~चेदस्यमिति । तत्र मानमाद- तथाचेति । सलयकामत्वादीनामपहतपाप्मत्वादिवननेतुमरक्यत्वा्कुतो बरक्षणश्चेतन्यमत्रतेद्यार

८९१ अहयसूत्रशांकरभाष्यभ | [अ. ४ पाष. ४.

धम उच्यन्ते सस्याः कामा अस्येति । तथाप्युपाधिसंबन्धाधीनत्वाेषां न चेतम्थवत्खह-
पत्वसंभषः । अनेकाकारत्वपतिषेधात्‌ । प्रतिषिद्धं हि ब्रह्मणो ऽनेकाकष्त्वम्‌ (न ष्यानतोऽपि
परस्योभयलिङ्गम्‌' ( घ्र सूु० ३।२।११ ) इत्यत्र । अत एव च जक्षणादिसंकीतनमपि चुःखाभा-
घमात्राभिप्रायं स्तुव्यर्थमात्मरतिरित्यादिवत्‌ । नहि मुख्यान्येव रतिक्रीडामिथुनान्यात्मनि
शक्यन्ते बणैयितुं दितीयविषयत्वात्तेषाम्‌ । तस्माज्निरस्ताशेषप्रपश्चन परसक्षेनाग्यपदे द्येन धो.
धात्मनाऽभिनिष्पद्यत शत्योडुलोमिराचाययों मन्यते ॥ ६ ॥

एवमप्युपन्यासात्पूवेभावाद विरोधं बादरायणः ॥ ७ ॥

पवमपि पारमाथिकयेतन्यमात्रखरूपाभ्युपगमेऽपि व्यवष्ारापेक्षया पूचेस्याप्युपन्यासादिभ्यो.
ऽवगतस्य ब्राहास्यैश्वर्यरुपस्यापरत्यास्यानाद्विरोधं षादरायण आचार्यो मभ्यतते ॥ ७ ॥

संफल्पादेव तु तच्छूतेः.॥ ८ ॥ ॥

(वद वा बाह्यो हेतुः संकल्प एव घा ॥ आहामोदकवैषम्बद्धेलुषाह्मोऽलि शोकथत्‌ ॥ १॥
संकस्पादेव पितर इति शुत्यावधारणात्‌ ॥ संकल्प एव हेतुः स्यद्वैषभ्यं चानुबिन्तनात्‌ ॥ २॥

हादेविधायां श्रूयते-“स यदि पिवृलोककामो भवति संकल्पादेवास्य पितरः समुत्तिष्ठन्ति
( छा० ८।२।१) इत्यादि । त्र संदायः--किं संकट्प एव केवलः पिश्रादि समुत्थाने हेतुरुत नि.
मित्तान्तरसहित हति । तश्र सस्यपि संकट्पादेवेति श्रवणे लोकयश्निमित्तान्तरापेक्षता युक्ता ।
` यथा लोकेऽस्मदादीनां संकट्पाद्रमनादिभ्यश्च हेतुभ्यः पित्रादिसंपत्तिभैवत्येवं सुक्तस्यापि
| | रनमरमव्याख्या ` ` `
तत्राह--अत एव चेति । सरवधर्मनिषेधदेवेत्यथः ॥ ६ ॥ धमौणां सवयत्वमलन्तासत््वं चेति पक्षद्रयमयुक्तम्‌ । यैर
पीनां सर्क्षत्वादिशरैतिव्यवहारयोश्च बाधापातादतस्तृतीयपक्षः प्रेयानिति सिद्धान्तयति- एवमपीति । अन्र केचिन्ु-
हन्ति- अखण्डचिन्मात्रह्नानान्मुक्तस्याज्ञानाभावात्कुत आशज्ञानिकधर्मयोग इति, ते इत्थं बोधनीयाः । ये ईश्रधममीस एव
चिदात्मनि मुक्ते जीवान्तरै्व्यवहियन्ते इति । नच मूलावियैकयात्तन्नारो कुतो जीवान्तरमिति वाच्यं, न वयं तप्ना्े जीवा-
स्तरव्यवहारं ब्रूमः, कितु तदंशनाशेनांशारन्धाध्यात्मिकशरीरद्रयाभिमानिनो मुक्तावंशान्तरोपाधिका जीवा व्यवहार इति
बदामः । तर्हि नानाविद्यापक्ष एव कुतो नाद्रियते जीवभेदस्यावद्यकत्वादिति चेत्‌ । न । प्रकृतिनानात्वं प्रतिजीवं प्रपश्भेद
इलयायप्रामाणिकानेकाथगोरवादिति सर्वबृद्धसंमत एकाविद्यापक्ष एव श्रेयान्‌ , अंशमेदेन च बन्धमुक्तिव्यवस्येति संक्षेप
॥ ७ ॥ एवं परनिद्याफलमुक्तमिदानीमपरविधाफलं प्रपश्वयति-संकल्पदेष त॒ तच्छतः । एवकारस्यायोगान्ययोग-
मामतीष्याख्या
पेते अपहतपाप्मवादयो न तु साग्यवहारिक अपीति ॥ ६॥ पवमप्युपन्यासात्‌ पूैभावादविरोधं बादर
यणः । तदेतदतिरण्डीयमाडरोमेनं मृप्यते । बादरायण आचार्यो मृप्यन्नपि हि तन्मतम्‌ ॥ एवमपीत्यौडरोमिमतमदजानाि ।
शण्डीयं तु न सहत हवयाह-व्यवहारापेक्षयेति । एतदुक्तं भवति- सवयं ताचिकानन्दचैतन्यमात्र एवामा, अपहतपापतलः
कामलादयस्वैपःधिकतयाऽ्तास्विका अपि व्यावहारिकप्रमाणोपनीततया लोकतिद्धा नालन्तासनतो येन तच्छब्द राहोः शिर इतिदः
वास्तवा श्वथैः ॥ ७॥ संकल्पादेव तु तच्छुतेः । यत्ानपेक्षः सेकत्पो ठोके वस्तुप्रसताधनः । न दृटः सोऽत्र यतस्य चपः
वादुवधारितः ॥ टोके दि कंचिदर्थं चिकीषः प्रयतते प्रयतमानः समीहते समीहानस्तमर्थमभोतीति क्रमो च्छः । न ॒विन्डानन्तसी
आनन्दगिरीयम्याख्या 4
शङ्कथाह--सव्येति । उपाधीनामपि तदभेदादवास्तवमेव धमैत्वमित्याशङ्कयाद--भवेकेति । उपन्यासस्येव 1
भत इति । अनेकाकारत्वस्ट निषिद्धत्वादेवेति यावत्‌ । दृष्टान्तेऽपि मुख्यत्वमाङ्शङ्थोक्तम्‌--न्टीति । श ^
दत्वे धृतिसिद्धमर्थमुपमंहरति-- तस्मादिति ॥ ६ ॥ सिदधान्तयति- एवमपीति । चिन्मात्रस्यापि सतो ननरला
्िषात्वतिद्धिरिति सत्राय विवृणोति- एवमित्यादिना ॥ ७ ॥ पू्वाधिकरणेषु परविधाफलममिधायाप्रविथाफं 1
मते--संकक्पादिति । विषयं वक्तं वव्यमुदारति--हदति । एवकार स्यायोगान्ययोगन्यवच्छेदसाधारणतवा संकलपं वि।६.

गतिः । पू लोकदृत्ाुसार
संशयमाद--तश्रेति । अत्र॒ च सयुणनक्षमिदो मक्षमूतख विभूतिनि्ाणसाधननिरूपणत्पादादिसंगतिः । पूषैपक्ष ब
चरणं पिदान्ते शरतिवृत्तानुसारि चरणमिलयमिप्रेल्ावधारणश्रल्या संकद्पस्य निरपेक्षत्वसिद्धथा रपालन न नहि 7.
८

लोकवदिवयुक्तं विवृणोनि--यथेति । युक्तस पित्रादिमोगदेतुसंपत्तिः संकर्पातिरिक्तयजञादिसविश्वा भोगेदुस

पंकसपाधिक० ] रलप्रमा-भामती-भानन्दगिरीयव्याख्या्रयोपेतम्‌ । ८९७

स्यात्‌ । णवं शृष्टविपरीतं न कटिपतं भविष्यति । संकल्पादेवेति तु रा थ संकल्पिता्भसि-
दिकरी साधनान्तरस्ामग्रीं खखभामपेक्ष्योच्यते । नच संकल्पमात्रसमुत्थानाः पित्रादयो
भनोरथविज्गम्मितवश्चलत्वात्पुष्कल भोगं समपयत पर्याघ्ाः स्युरिति । प्वं प्रप्त घ्रमः- सं-
कल्पादेव तु केवलाप्पित्रादिसमुत्थानमिति । कुतः--तच्छुतेः । “संकल्पादेवास्य पितरः समु `
तिष्ठन्ति ( छा० ५२।१) इत्यादिका हि श्रुतिर्निमित्तान्तरापेक्षायां पीञ्येत । निमित्तान्तर-
मपि. तु यदि संकल्पानुविधाय्येव स्याद्भवतु न तु प्रयललान्तरसंपाय्ं निमित्तान्तरमिती-
ष्यते । प्रा्त्संपत्तेवेन्ध्यसंकदपत्वप्रसङ्ात्‌ । नच श्रुलयवगम्येऽथै लोकवदिति सामान्यतो-
दष्ट क्रमते । संकल्पवलादेव चेषां यावत्प्रयोजनं शेयोपपत्तिः । प्राङृतसंकल्पविलक्षणत्वान्मु.
त्संकट्पस्य ॥ ८ ॥ ।

^ अत एव चानन्याधिपतिः ॥ ९ ॥
अत पव चावन्भ्यसकट्पत्वादनन्यधिपति्विद्वान्भवति नास्यान्योऽधिपति्भवतीदय्ैः । न
हि प्राङतोऽपि संकट्पयन्नन्यखामिकत्वमात्मनः सव्यां गतौ संकल्पयति । श्रुतिश्चेतदहौयति-

^~ म ५ ८ ~ ~ ज 4 4 ^+ +^.“ ~ ^ ० ^ ~क ण ^ ~ = ॥ ^ ८ ~ ~ ^“ `

रन्नप्रमनत्याख्या
व्यवच्छेदसाधारण्यात्संशयः, ब्रह्मलोकं गतस्योपासकस्य संकल्पो यन्नान्तरसापेक्षः, भोगसामग्रीसंकत्पत्रादस्मदादिसंकलत्पवत्‌ ।
न चेवकारविरोधः संकल्पेन सामभ्या अयोगन्यवच्छेदेन सौलभ्यार्थत्वात्‌, यललानङ्गीकारे भोगपुष्टथसिद्धेभेति पूरवपक्षार्थः ।
अत्र लोकवृत्तानुसरणं फलं, सिद्धान्ते तु वियाबलेन संकल्पस्येव भोगपुष्टिकरत्वसिद्धिरिति भेदः । किंच यदि भोगसकत्पान-
न्तरमपि यलान्तरसाध्यनिमित्तपिक्षा स्यात्तर्हि निमिततप्रातः ्राग्जातसंकल्पस्य वन्ध्यत्वं स्याद्धोगे विलम्बात्ततः सदयसंकल्पश्ु- ,
तेने यन्नान्तरपिक्षेलयाह-निमिन्तान्तरमपि स्विति ॥ ८ ॥ नन्वीश्वराधीनस विदुषः कथं संकल्पमाच्राद्धोगसिदधिस-
त्राह-अत एवेति । इश्ररधर्मं एव विदुष्याविभूत इति न संकत्पभङ्ग इति भावः ॥ ९ ॥ एवकारवन्मनसेति विरोषणेनान्य-
भामतीव्याख्या
वास्येष्यमाणपुपतिष्ठते । तेन श्रलापि टोकवृत्तमयुरुध्यमानया विदुषस्तादश एव कमोऽतुमन्तव्यः । अवधारणं तु संकस्पादेवेति छोक्रिकं
यलगोरवमपेक्ष्य वियाप्रभावतो विदुषो यत्नलाधवात्‌ । यद्वु तदसत्कत्पमिति । स्यदितत्‌ । यथा मनोरथमात्रोपस्थापित। ल्ली ज्ञैणानां
चरमधातुविसगेहेतुरेवे पितरादयोऽप्यस्य सेकस्पोपस्थापिताः कसिपष्यने स्वका्यायेल्त आह--नच संकल्पमात्रसमुत्थाना
इति । सन्ति हि लु कानिविद्वस्तुस्वरूपसाध्यानि का्यौणि यथा सीवस्तुपस्ताध्यानि दन्तक्षतमणिमालादीनि । कानिचितत ज्ञानसाध्यानि
गरथोक्तचरमधातुव्रिसगैरोमहषीदीनि । तत्र मनोरथमत्रोपनीते पित्रादौ भवन्तु तञ्ज्ञानमात्रसाध्यानि कायौमि नतु ततसाध्यानि मवि-
तुमरन्ति । नहि सेणस्य रोमहृषौदिवद्ववन्ि सीवस्तुसाध्या मणिमालदृयस्तदिदपृक्तं पुष्करं भोगमिति प्रातेऽभिधीयते-- पित्रादीनां
समुत्थानं सेकत्पदेव तच्छतः । न चातुमानवाधो्त श्रलया तस्यैव बाधनात्‌ ॥ प्रमाणान्तरानपे हि श्रुतिः साथै गोचरयन्ती न
प्रमाणान्तरेण शक्या बापितुम्‌ । अद॒मानमेव तु स्वो्ादाय पक्षधमेलादिवन्मानान्तरागापितविषयत्वं स्रपतामग्रीमध्यपातेनविक्वमाणं
सापग्री्ण्डनेन तद्विरुद्धया श्रुत्या बाध्यते । अत एव नररिरःकपाटादिश्ोचानुमानमागमनापितविषयरतया नोपपद्यते । तस्माद्विाप्र-
आनन्दगिरीयभ्याख्या
देतुसंपत्तिवदिति मत्वा दा्टीन्तिकमाद-- एवमिति । अनुमानफलमाद-एवं दृष्टेति । लोकवृत्तानुसारेण श्रुतेरथैवच्वसिद्धावेव
तद्विपरीतं न कर्प्यभिह त्ववधारणसयय तदनुसरणे सत्य्थवच्वमेव न स्यादिल्याशद्ुयाद-संकल्पादिति । पित्रादेः संकस्पमात्र-
जन्यत्वे मनोरथविजम्मितस्ीपुत्रादिवदथक्रियासाम्याभावादपि संकद्पातिरिक्तेसाधनयिक्षा वक्तनयेवयाह--नचेति । मनोरथनिभितादपि
हषौदिकायै दृष्टमिव्याशङ्कय ज्ञानमात्रसाध्यकायेसच्वेऽपि ज्ञेयवस्तुसाध्यं काये तत्र॒ नास्तीलयाद--पुष्करूमिति । संकल्पस्य यज्ञादि.
सपिक्षसेव पित्रादिनिमीणहेतुतेलेतदनुध सिद्धान्तसूत्रमवताये व्याकरोति--एवमिति । संकल्पस्य यलसपेकषत्वेऽनुमानस्योक्तत्वान्न
तस्य केवलस्य पित्राुद्धवहेतुतेति शङ्कते-कुत इति । श्रतितिरुदधतया कालालययापदिष्टमनुमानमिलाद--तच्छरुतेरिति । किंच
निमिचान्तरभपि संकस्पायत्तं वा यज्ञाम्तरसाध्यं वा, तत्राचमद्गीकृलय दितीयं दूषयत्ति-निभित्तान्तरमिति । तस्य यलाधपेक्षस्य
संकर्पपिक्षया विलम्बितोत्पत्तिकत्वासपमाक्तदत्पत्तेविदुपो मोधसंकस्पत्वं स्यात्ततश्च द्वितीयखायुक्ततेलाद--प्रागिति । यत्त॒ लोकवन्नि-
मित्तान्तरापेकषेति, तत्र ह--नचेति । यदपि मनोरथगजिभ्भितवदतिचचललान्न भोगसाधनत्वं संकल्पप्रसूतानां पिघ्रादीनामिति,
तत्राह -*संक्पेति । जसदादि्तकस्पितेष्वदृष्टं सैयं॑कथं मुक्तसंकरिपतेषु कर्पते, तत्रादइ--म्राकृतेति ॥ < ॥ विदुषः सल-
संकरपत्वे लाभान्तरमाह--अत इति । उपासितुरीश्रराधीनो भोगो न संकस्पमात्रादधनिठुमलमिलाशङ्ध सूरं व्याकरोति--
अत एवेति । सलयसंकर्पतेऽपि कथमीश्वराधीनत्वं विदुषो नेष्यते, तत्राह- नहीति । दशरपरसादाद्धोगः स्यादियपि प्राथैयमानो-
जनो दृश्यत इत्याशङ्याद-- सत्यामिति । विदुपोऽनन्याधीनमेशववेमस्तीलत्र मानमाद--शरुतिश्चेति । विधानुवादद्वारा तक्फरो-
११३

८९८ बह्मसूषशांकरभाष्यम्‌ । [अ. पा. ४ णै, ५ स्‌. १।

“अथं य शृहात्मानमलुषिध वजन्तयेतांशच सत्यान्कामां स्तेषां सवेषु लोकेषु कामथारो मवति
(छा० <८।१।६) इति ॥ ९॥ ह ।
अभावं षादरिराषश् देवम्‌ ॥ १०॥
© म्यवस्थितापैष्िकौ वा भावाभावौ लनोयतः ॥ विरुद्धो तेन पुमेदादुमौ स्यातां भ्यवरिथतो ॥ १॥
५ मरणम्‌)
पशे एकसिन्नपि पुस्येतावेच्छिको कालभेदतः ॥ अविरोधास्स्वभ्जाप्रद्धोगवशुञ्यते द्विधा ॥ २॥

संकल्पादेवास्य पितरः समुत्तिष्ठन्ति" ( छा० ८।२।१ ) इत्यादि श्रुतेमेनस्तावत्सकर्पसाधनं सि.
खम्‌ । शरीरेन्द्रियाणि पुनः प्रापतभ्वयैस्य विदुषः सन्ति न बा सन्तीति समीक्षयते । तत्र वाद्‌.
रिस्तावदाचायैः शरीरस्येन्दरियाणां चाभावं महीयमानस्य षिदुषो मन्यते । कस्मात्‌ । एवं
हयाहान्नायः मनसेतान्कामान्पदयन्रमते' ( छा० ८।१२।५ ) "य पते ब्रह्मलोके" ( छा० ८।१३।१ ) “
इति । यदि मनसा शइारीरेन्द्रियेश्च विदरेन्मनसेति विशोषणं न स्यात्‌ । तस्माद्मावः शरी."
रोन्दरियाणां मोक्षि ॥ १०॥ ।

भावं जेमिनिर्विकल्पामननात्‌ ॥ ११॥

जेमिनिस्त्वाचार्यो मनोवच्छरीरस्यापि सेन्द्रियस्य भावं भुक्तं प्रति मन्यते । यतः 'स एकधा
भवति त्रिधा भवतिः ( छा० ७२६।२ ) इव्यादिना ऽनेकधाभावविकव्यमामनन्ति । न ह्यनेकवि.
, धता विना शरीरमभेदेनाज्जसी स्यात्‌ । यद्यपि निभणायां भूमविद्यायामयमनेकधाभाववि-

रक्नप्रभमवयाख्या
योगव्यवच्छेद दिहायभाव इति पूर्वपक्षयति-अभावं बादरिराह ह्येवम्‌ । अत्रापि वादिविवादास्संश्यः, तत्र देदादयो
न सन्त्येव सदा सन्त्येवेति च पक्षद्रयं पूर्वपक्षः । कालभेदेनेच्छया सन्ति न सन्ति चेति सिद्धान्तपक्षो रष्टयः । फठं तु
| भामतीग्याख्या
भावाद्विदुषां सकस्पमात्रादेव पित्रादुपस्थानमिति सांप्रतम्‌ । तथाहुरागमिनः-को हि योगप्रभावादतेऽगस्य इव सपुद्रं पिति तस्र
दण्डकारण्यं खजति । तस्माससवेमवदातम्‌ ॥ ८ ॥ ९ ॥ अभावं बादरिराह शवम्‌ । अम्ययोगव्यवच्छित्या मनसेति १
शेषणात्‌ । देहेद्दियावेयोगः स्याद्विदुषो बाद्रेमेतम्‌ ॥ अनेकधामावश्द्धिप्रमावमु्रो मनोभेदाद्रा स्तुतिमात्रं वा कथंचिदधमतियापं
नि्ैणायां तदसंभवादसततापि हि यणेन स्तुति्भवव्यवेति ॥ १० ॥ भावे जेमिनिर्विंकल्पामननात्‌ । शरीरेन्धियभ हि
नानाभावः समञ्जसः । न चार्थसभवे युक्तं स्तुतिमात्रमनर्थकम्‌ ॥ नहि मनोमात्रभेदे स्फुटतरोऽनेकधाभवो यथा सरीरेद्रियभदे।
अत एव सौमरेरभिविनिरभितवि विषदेहस्यापयीयेण मान्धातृकन्यामिः पश्चाशचता विहारः पौराणिकैः समेते । न चाभ
सुतिमात्रमनर्थकमवकल्पते ! संभवति चास्यार्थवखम्‌ । यद्यपि निणायामिदं भौमविचायां पठ्यते तथापि तस्याः पएरतदुनन
आनन्द गिरीयष्याख्या |

कट्यारम्भार्थोऽथशचम्दः ॥ ९ ॥ विदुषो ब्रह्मीभूतस्य सप्रपधत्वनिष्प्रपच्त्वयोव्यीवहारिकतासिविकतास्यां न्यवस्थामुक्त्वा संकलपातिरिक्त
साधनभावाभावयोरेकोपाधावापाततो विरोषादल्येकसि दपदपदाथपिक्षायाः शुतेछौकिकादनुमानाद्वाध इति पूर्वपक्षयित्वा पदपदा्पीमत्रण
्चुतेरपेक्षायामपि वाक्याथनोधने तदभावाद्विमतो यल्लायनपेक्षसंकस्पजन्यो योगजन्यसाम्यृ्तवादगस्ल्ृतसमुद्रपनवदिलदुमान
गृहीतश्चुल्या बायितत्वादनुमानस्य संकट्पमात्रसिद्धधा विदुषो भोगहेतुिद्धिरिष्युक्तम्‌ । संप्र्यवधारणादन्ययोगव्यवच्छेदन संकलपदष
पित्रादि साधनत्ववदिष्ापि मनसेति विद्लेषणस्यान्ययोगन्यवच्छेदकतवेनावधारणाथंत्वाद्विदुषो देदाचभाव इति पूक्षयति--अमावमिति |
मनसः सद्धागोऽपि किमिति विदुषो न विचा्थते, तत्राद--संकल्पादेवेति । शरीरेन्द्रियाणि विषयस्तानि कि विधा) त्त
सन्ति पवा न सन््याहो सन्तिच न सन्ति चेति वादिविप्रतिपत्तः संश्चयमाद-श्षरीरेति । अत्र सगुणनर््िदः व
दिभावाभावयोरुक््या ब्रह्मधीफलविभूतेरुक्तेरसि पादादिसंगतिः । पूर्वपक्ष विशेषणश्चतेरनेकधामावश्रुतेवौ शस्याथलतिढिः । तावम.
दरवोरपि श्वलयोरविदुषः सत्यसकस्पत्वदेव मुख्याथत्योपपत्तिरिलङ्गीकृय पूनपक्षसत्ं योजयति--तत्रेति । 1 ल
वनियमासिद्धिरिति शङ्ते--कस्मादिति । विदषणश्रूल। परिदरति-एवं हीति । पक्षान्तरेऽपि 0 म तन
मिलयारङ्या्--यदीति । अन्ययोगन्यवच्छेदाय मनतेतिविशेषणाद्रामेन प्दयतीलादानिनेतरव्याकृतिगैमयते । अ रणि बत
तथा वित्तेषणमथैवदिलयथैः । विदोषणफलमुपसंहरति- तस्मादिति ॥ १०॥ पूैपक्षान्तरमाह--भावमिति ध दुमैणलात
यति-जेमिनिस्सविति । विकर्पामननं मनोभेददिव किं न स्यादिलाशङ्कथाह-- नदीति । ेहमेदामवि मनोभि प्रियदिपोगी
तद्धेदङ्तं विकस्पामननमिदलथः । नियुणविच्ापिकरि पाठाद्धिकस्प।मननं सुतिरेेलयाश्क्वाद--यथपीति । द

भभावाधिकर० ]. ` ˆ रतप्रमा-भामती-भानन्दगिरीयव्याख्यात्रयोपेतम्‌ । ८९९

कटपः पठ्यते तथापि विध्मानमेवेवं सगुणावस्थायामिश्वयै भूमविधास्तुतये संकीर्यत इत्यतः
सगुणधिधयाफकभवेन्मोपतिष्ठत इति ॥ ११॥ उच्यते-

द्रादक्ञाहवदुभयविधं बादरायणोऽतः ॥ १२॥ |
बादरायणः पुनराचार्योऽत पवोभमयलिङ्गश्ुतिदहौनादुभयविधत्वं साधु मन्यते यदा सशरी
रतां संकर्पयति तवा सशरीरो भवति यदा त्वशरीरतां तदाऽ शरीर इति । सव्यसंकल्पत्वात्‌ ।
संकल्यवेचिभ्याश्च " दाद शाहवत्‌ । यथा द्वादशाहः सघ्रमहीनश्च भवति । उभयलिङ्गधुति
दशेनादेवभिदमपीति ॥ १२॥

तन्वभावे संध्यवदुपपन्तेः ॥ १३॥

यदा तनोः सेन्द्ियस्य शारीर स्याभावस्तदा यथा संध्ये स्थाने शारीरेन्दियविषयेष्वविधमानेष्वप्यु
परुष्धिमान्ना एष पित्रादिकामा भवन्त्येवं मोक्षेऽपि स्युरेव श्ेतदुपपद्यते ॥ १३ ॥

भाषे जाग्रदत्‌ ॥ १४ ॥
भवि धुनस्तनोर्यथा जागरिते बि्यमाना एव पित्रादिकामा भवन्त्येवं मुक्तस्याप्युपप्ते ॥ १४॥

0 न ~~ ~ ~ ^^ ^ ~ ~~ -५+ ~^ *^ + ^~ ५

शज्नप्रभाव्याख्या
तत्तश्ृतेयख्यत्वमिति विवेकः ॥ १० ॥ ११ ॥ द्वादशाह वदिति । य एवंविद्रौसः सत्रसुपयन्ति इत्युपायिचोदनागम्यत्व-
रुद्रो दश्चाहय सत्रत्वं, आसतेति चोपयन्तीति वा चोदितत्वं सत्ररक्षणमिति स्थितिः । तथा द्वादशाहेन प्रजाकामं याजय.

मामतीष्याख्या
सगुणावस्थागतेनेश्वैण निर्युणेव विद्या स्तूयते । न चान्ययोगव्यवच्छेदेनेव विरोषणम्‌ । अयोगव्यवच्छेदेनापि विशेषणात्‌ । यथा चेतर
धतुधरः । तस्मान्मनःशरीरेन्धिययोग रेशचयंशाडिनां नियमेनेति मेने नेमिनिः ॥ ११॥ द्वादश्लाहवदुभयविधं बादर
यणोऽतः । मनसेति केवलमनोविषयां च स एकधा भवति त्रिधा भवतीति शरीरोद्धियमेदविषयां च श्र तिपुपछस्यानियमवादी खट
बादरायणो नियमव पूवयो सहते । द्विविधश्वतयठरोधाद्‌ । न चायोगव्यवच्छेदनैवेविपेषु विशेषणमवकल्यते । कमेषु हि रमणं सम
नस्केद्ियेण शरीरेण पुरुषाणां तिद्धमेवेति नास्ति शङ्का पनोयोगस्येति तब्यवच्छेदौ व्यथः । सिद्धस्य तु मनोयोगस्य तदन्यपरिसंख्यानि
नाथेवच्वमवकस्पते । तस्माद्वामेनाकष्णा पदयतीतिवदुत्रान्ययोगन्यवच्छेद्‌ इति साप्रतम्‌ । द्वाद शाह वदिति । द्वादशाहस्य सत्रत्वमास
नोपायिचोदने । अहीनं च यजतिचोदने सति गम्यते ॥ द्वादशाहमृद्धिकामा उपेयुसियुपापिचोदनेन य एवं विद्रां्ः सत्रमुपयन्तीति
च द्वादशाहस्य स॒त्रसवं बहु कतकस्य गम्यते । एवं तस्येव द्वादशाहेन प्रनाकामं याजयेदिति यजतिचोदनेन नियतकतपरिमाणलेन
्िरत्रेण यजेतेत्यादिवदहीनतलमपि गम्यत इति । संप्रति शरीरेद्धियाभविन मनोपात्रेण विदुषः स्वप्रवततक्ष्मो भोगो भवति । कुतः--
उपपत्तेः । मन॑सेतानिति श्रुतेः । यदि पुनः सुपुप्तवदभोगो भवेत्‌ नेषा श्रुतिरुपपयेत । नच सशरीरवदुपभोगः शरीराय
पादानवेय्यात्‌ । सशरीरस्य तु पुष्कटो भोगः । इहापयुपपततेरियलपन्ञनीयम्‌ । तदिदएक्तं सूत्राभ्याम्‌ तन्वभावे संभ्यवदुप

आनन्दगिरीयव्याख्या
नियणक्ञाने स्तुतित्वेनानेकधात्वस्यान्वयेऽपि विदिष्टमोगसंसगैयोग्ये दहराघ्यपासने फलतवेनान्वय शलयः । नच मनसेति विश्चेषण

ययोग्यावतैकं देहादि व्यवच्छिनक्तीति युक्तं चतरो धनुर इतिवदयोगम्यवच्छेदेनापि तदयोगादिति भावः ॥ ११ ॥ सिद्धान्तयति

उध्यत ति । सूत्रं व्याच्-बाद्रायण इति । मनसेतिविरशेषणसामथ्यादेकधा भवति त्रिधा मवतील्यादिविकस्पामननसामथ्या-
चेत्यतः शब्दाय स्फुटयति- उभयेति । सरीरत्वमशरीरत्वं चैकस्थेव विस्द्मिलयाशङ्गथ कालमेदादविरोधं ददीयति-- यद्‌ त्विति ।
शतिर ब्दस्यो भयविधत्वमिति पूर्वेण संबन्धः । विदुषः संकस्पानुसारि का्थमिलत्र हेतमाद-सययेति । काथवेचिन्ये देतुः--संकस्पेति ।
धनुधेरत्वादि हि विशेषणं पाक्षिकप्राप्तविशेषपदयोगव्यवच्छेदकं युक्तं नदि चैत्रो धनुदैषान एवावतिष्ठते । प्रकृते तु मनसैतानि.
त्यादो कामभोगेषु मनसो निलप्रा्तत्वात्तदनुवादेनान्ययोगनिवृस्यथतेत्याशा ङ्ध दएष्टान्तमवतायै ग्याच्--द्रादुश्चाहवदित्ति । तस
बहुकतफतया स्रत द्भिय तकठकतयाऽहीनत्वे च हेतुमाह--उभयेति । द्वादशाहो हि यजमानवबहुतवादासनोपायनोप्देशाच्च सत्रे च एवं
विदांसः सत्रमुपयन्तीत्युपायनचोदनादश्च॑नात्सप्तदश्चावराश्वतुरविंशतिपरमाः सत्रमासीरन्निलासनचोदनायाश्च दादश्ाहाधिकरि दृष्टत्वादास-
नोपायनचोदनयोरम्यतरत्वस्य सत्रलक्षणलाद्राद शदेन प्रजाकामं याजयेदिति यजतिचोदनादशनाज्रियतक्तैकत्वावगमाच्च द्विरात्रवद-
हीनत्वं चास गम्यते । तथेदमपि विदुषः सशयीरत्वमशरीरत्वं॑ च द्विविधश्वत्तिसिद्धं॑विचित्रसंकस्पनिबन्धनमविरुद्रमित्यथः ॥ १२ ॥
विदुषो देहाथस्वमयुक्तं भोगामावप्रसक्गादिलाशङ्कधाद--तन्वभाव इति । खपे देदामवेऽपि तत्र संनिकेष॑स् क्षानहे॒ता मनः-
सितिमात्रहैतुत्वेनान्यथास्िद्धत्वायोगिनश्च विचास्तामथ्यादेव ममोवस्थानादिति मत्वाह-संध्यवदिति । सत्राक्षराणि ्याकरोति--~
यदेस्यादिना । विदुषो देहदेरमावे मनसेतिविरोषणोपपन्ति हेतूफरोति--एवं हीति ॥ १२ ॥ तर्द देहायुपादानमनर्थकं, तत्रा
--भाव हति । पुष्कलमोगसिद्धथय दे्ाधादानमि मन्वानः पृज्नं योजयति--मावे पुनरिति ॥ १४ ॥ संकस्पापीनमनेकदेह

८,

€ [9 म

९०० . " अहमसूत्रशांकरमाष्यम्‌ । [भ. ४पा.४अ.६्‌.!
प्रदीपवदावे्ास्तथा हि द्यति ॥ १५॥
(इः रगे निरात्मनोऽनेकदेहाः सारसका वा निरास्मकाः ॥ अभेदादारभमनसेोरेकङ्षकेव वर्तनात्‌ ॥ 4 ॥
"प्श

एकसान्मनसोऽन्यानि मनांसि स्युः प्रदीपवत्‌ ॥ आरमभिस्तदषष्डकगः सास्मकाः स्युखिपेखत, ॥ २ ।

. भावं जेमिनिर्विकट्पामननात्‌' ( ० सू० ४।७।११) इत्यभ्र सशरीरत्वं मुक्तस्योक्तम्‌ । ततर त्रिधा.
भाषादिष्वनेकशरीरसगे किं निरात्मकानि शरीराणि दाख्यण््ाणीव खज्यन्तेँ किवा सात्मकान्य-
समद्‌ादिशरीरवदिति भवति वीक्षा । तच्च चात्ममनसोर्भदायुपपत्तरेकेन शरीरेण योगादितराणि
शरीराणि निरात्मकानीति । पव प्राप्त प्रतिपद्यते-प्रदीपवदावेशा इति । यथा प्रदीप एको ऽनेकप्र-
दीपभावमापद्यते बिकारशक्तियोगात्‌ । पवमेकोऽपि सन्विद्टानेभ्वयैयोगादनेकभावमापद्य स-
वोणि हारीराण्यावि्ाति । कुतः, तथाहि वशयति हाख्ममेकस्यानेकमावम्‌- स प्रधा भ-
घति तिधा भवति पञ्चधा सप्तधा नवधा ( छा० ७।२६।२ ) त्यादि । नेतदारयश्नोपमाभ्य- ।

» भ ज ^ ~ ~ ५ ५ ^~ = ~ ~ ^ +~ ~ ~ ~~~

रन्नप्रभव्याख्या
दिति यजतिचोदनादशेनान्नियतक्ंकत्वावगमेन द्विरात्रादिवदहीनत्वं चेयर्थः ॥ १२॥ १३ ॥ १४ ॥ प्रदीपवद्‌वेशः
संकस्पमात्राज्नर्मितदेहानुपजीन्य तेषूभयथादशंनात्संशयमाह- भावमिति । अनादिलिङ्गशरीरस्येकसिमतनेव रारीरे भाव
निर्भितानेकदेदैषु भोगासिद्धिः पूर्वपक्षफलं, सिद्धान्ते तस्िद्धिरिति मत्वा सूत्रं व्यच्छ--यथेव्यादिना । स एकया त्रिध
पञ्चधेदयादिभरुल्या विदुष एवानेकधाभाव उक्तः । विद्रु न देहो नापि चिन्मात्रः । किंतु लिङ्गोपहितात्मा । नच तख स्मे
विनाऽनेकत्वं संभवति । अतः श्रुतिबलादेकल्येवानादिलिङ्गस्यानेकदेदेषु प्रवेरोन भेद एष्टव्यः । यथपि मूलग्रदीपर
वलंन्तरेपूत्पन्नदीपानां चायन्तमेदोऽसि लिङ्गस तु देहभेदङृतो भेदौ न खतः, खतो लिङ्गभेदे तदुपहितजीवमेदादुमं
धानानुपपत्तेः । भागन्तुकानेकलिङ्गष्टावसत्कार्यवादापाताच । तथापि प्रदीपत्व जालैक्येन व्यक्तिष्वैकयारोपात्‌ टषन्तदा
न्तिकयोःसाम्यं द्षट्यम्‌ । तथाच यथा प्रदीपोऽनेकवार्तिषु प्रविशति एवं वियायोगबलाद्द्छि्गसख व्यापित्वादनेकरदेहेषु युगप
दावे इति सूत्रार्थः । बिदुषोऽनेकधात्वं श्ुतमन्यथा न घटते इयाद-नेतदिति । इतश्च सात्मकलमियाह-
मामतीव्याख्या
पत्तेः । भावे जाग्रद्वत्‌ । इति ॥ १२ ॥ १३॥ १४॥ प्रदीपवदावेशस्तथाहि दृश्रौयति । वस्तुतः परमालनोऽभ
भोऽप्ययं विज्ञनात्माऽना्यविदयाकल्पितग्रदिशिकान्तः करणावच्छेदनानाद्विजीव भावमापन्नः प्रदिशिकः सन्न देहन्तराणि समभधनिरिता
न्यपि नानाप्रदेशवतीनि साम्तःकरणो युगपद्वेषटुमहैति । न वासान्तरं ख्टमपि । खञ्यमानस्य स्टिरेकेऽनासवादामते वा फक
भावामावाद्ेदाश्रयत्वाद्स्य । नाप्यन्तःकरणान्तरं तत्र सृजति सृज्यमानस्य तदुपाधिलाभावात्‌ । अन।दिना हल्वन्तःकरणेनैयतिकना
यमवरुद्ध। नेदानीन्तनेनान्तःकरणनोपाधितया संबद्ुमहति । तस्माद्यथा दारुयन्त्रं तसयोक्रा चेतनेनापिष्ठितं सत्तदिच्छापरर्यौ ।
एवं नि्माणक्षरीराण्यपि सेन्दियाणीति प्राप्ते प्रयभिधीयते--शरीरवं न जातु स्याद्धोगापिष्ठानतां तिना । स त्रिधति शीर
लकं यत्तं च तद्विभो ॥ स त्रिधा भवति पश्वा सप्तधा नवधेलयादिका शरुतिर्विदुषो नानाभावमाचक्षाणा मिन्रशरीरश्ियोपाि
संबन्पेऽ्वकलपते नदहहेतु(भृत)मेदे । नहि यन्त्राणि भिन्नानि निर्माय वाहयन्यन््रवाहो नानात्ेनापदिश्यते । भोगापिष्टानलं च शरीरत
नामोगापिषठनेु यन्त्रेपविव यु्यते । तप्मादहान्तराणि सृजति । न वानेनापिष्ितानि देहपक्षे वर्तते । नच सर्वगतस्य व
विगितप्रायाविदस्य विदुषः पूर्ग्ननस्ेवासक्तिका्तः करणवदयता येन॒ तदौतक्तिकमन्तःकरणमागनतुकानतःकरणानतरएवम
आनन्द गिरीयभ्याख्या

निमौणमफलं निरात्मकेषु देहमदेषु भोगायोगादिलयाशङ्भयाह--प्रदीपवदिति । इत्तानुवादपूवकं सुक्तस्योक्तानि साकसिकानि
शरीराणि विषयीङृतयोमयथोपलम्धेः संदहमाद- भावमिति । तत्रति मुक्तोक्तिः । मुक्तस्यापरविधाफलभूतख साकरपिकेषु प्रवेश
परकारोक्या परादादिसेगतिः । पूर्वपक्षे भोक्तरेकत्वादकत्रैव भोगसिद्धिः । सिद्धान्ते भोक्तुैषयेऽपि खेच्छया तद्धानेकत भोगोपिरिति
मत्व! पूवपक्षयति-- तत्रेति । आत्मनो विभुत्वेऽपि मनस्येवं चेतन्यग्यक्तस्तदवच्छेदवौकदेहावसितख् देहाम्तरविशायोगादन्तःकरणानरे"
पादानेऽपि तस्यानाचन्तःकरणाधवच्छिन्नस्य पुनरागन्तुकान्तःकरणावच्ेदासंभवात्संमते च नीवमेदा्ोगनलुसंगानमदतस ^
तराणि निरत्मकानीति प्राप्तमिलर्थः । पूवक्षमनूध सिद्धान्तसृत्रमवतारयति--एषमिति । तत्र धन्त यावति ।
दीपादनां भिन्नत्वऽपि दीपत्वस्येकत्वमेकवर्तिवतिदीपेषूपचरयं भिश्रवर्तिवर्तिनां दीपानां भिन्नेति दृष्टान्तसुक्तवा 1
ग्दितं दशंयति-- एवमिति । तत्र हेतुवेनावरिष्टं सूत्रावयवं व्याचे--तथाहीति । यथा द्‌।रयश्रं नतन्यश्चूलयमपि व
मनुरुध्यते तथा नि्मांणशरीराणि सेन्दरियाणीति कल्लाक्नाभ्युपगम्यते तेन॒ निराप्मकल्वमेव शरीरान्तराणामिलार ९ त.
दिषि । यशरवाहकस्य हि यत्राभि भिन्नानि निर्माय बाहयतोऽपि नानालेन म्यपदेशामावाग्शच तथा वयद

पवीपपि°] ` रपरमा-मामती-भानन्दगिरीय्यास्या्रयोपेतम्‌ । ९०

पगमेऽवकटपते नापि जीवान्तरायेदो । नख निरात्मकानां शरीराणां प्रवृत्तिः संभवति । य-
रवात्ममनसोरभदानुपषततेरनेक्ारीरयोगासंभव इति । नैष दोषः । पकमनोनुवतींनि समनस्का-
न्येवापराणि शरीराणि सत्यसंकस्पत्वात्खक्ष्यति । खष्ेषु च तेषूपाधिमेदादारेमनोऽपि मेदेना-
धिष्ठातृत्वं यक्ष्यते । प्तैव च योगरशाख्ेषु योगिनामनेकशरीरयोगप्रक्िया ॥ ९५ ॥ कथं
पुनमक्तस्यानेकशरीरावेदादि लक्षणमेभ्वयेमभ्युपगम्यते यावता "तत्केन कं विजानीयात्‌" ( ङृ०
४।५।१५ ) न तु तद्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यद्विजानीयात्‌" ( ब ४।३।३० ) सिल
पको ०७४ भवति ( बू० ४।३।३२ ) इति चेधंजातीयका श्रुतिर्विशोषधिक्ञानं बारयतीदयत
उत्तरं पठति- |

सवाप्ययससपस्योरन्यनरायेश्चमाविष्करनं हि ॥ १६॥

खाप्ययः सुषुप्तम्‌ 'खमपीतो भवति तस्मादेनं खपितीत्याचक्षते' ( छा० ६।८१ ) इति श्रुतेः ।
संपत्तिः कैवल्यम्‌ ब्रह्मेव सन्त्रह्माप्येति' ( बू० ४।४।६ ) इति श्तेः । तयोरन्यतरामवस्थामपे-
ष तद्िक्तेषसंज्ञाभाववचनम्‌। कचित्ुषुततावस्थामपेशष्योच्यते कचित्कैवट्यावस्थाम्‌। कथमव-
गम्यते यतस्तत्रेवैतद्धिकारवरशादाविष्कृतम्‌ “पतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानु विन-
इयति न प्रेत्य संज्ञाऽस्तीति" ( बर° २।४।१४ ) ध्यत्र त्वस्य सवैमात्मैवाभूत्‌' ( ब० २।४।१७ )
"यत्र सुप्तो न कंचन कामं कामयते न कंचन खप्नं पद्यति' ( बू० ४।३।१९ माण्डू० ५)

^^ ~~~“ ^-^ ^^“ ~~ ~~~.“ ^ ~~“ ˆ ~~~ ^-^“ ^^ ~ ~ ^^ ^-^ ^+ ~ + ९.५

रज्नप्रनाव्याख्या

, नच निरात्मकानामिति । यदनादि मन एकदेदस्थं तदनुसारीणि देहान्तरस्थानि मनांसि भवन्ति तदवस्थानां तत्नियम्य
त्वसंभवादिति। अत्र योगशाल्लसंमतिमाह-पवेवेति। निर्माणचित्तान्यस्ितामात्रातमद्ृत्तिभेदे प्रयोजकं चित्तमेकमनेकेषार्मि
हि भगवत्पतज्ञलिना सूत्रितम्‌ । योगिनोऽभिमानमात्रान्निमाीणचित्तानि निमीणदेदेषु भवन्ति, तेषां नियामकमनादिचित्तमि
र्थः ॥ १५ ॥ उत्तरसूत्रव्यावयशङ्कामाह--कथं पुनरिति । सलिलवत्सलिलिः, खच्छ इत्यर्थः । न तु तद्वितीयमस्ती
कचित्सुगरप्तिमधिकृयोक्तं (तत्केन कम्‌' इदयादि कचिन्ुक्ति, प्रकृयोक्तम्‌ ।एवं विशेषक्ञानाभाववचनं सुषुपिमुक्तयन्यतरापेक्षं सगु
णोपासकस्य मोगोक्तो न विध्यते भित्निषयत्वादियाह--खाप्ययेति । तत्रैव श्रुतौ तदधिकारवशात्ुषुत्यादिप्रकरणवलात्‌
उक्तवचनानामन्यतरापेक्षात्वमाविष्कृतं हि यतस्ततोऽवगम्यत इयर्थः । अत्र समुत्थानादिवाक्यं मुक्तिविषयं यत्र सु

। भामतीग्याख्या |
धारयत्‌ । तस्माद्रदरा्‌ सर्वस्य वशी सर्वेश्वरः सत्यसंकल्पः सेन्द्रियमनांसि शरीराणि निर्मीय तानि चैकपदे प्रविद्य तत्तदिन्धियमन्तः
करणेप्तेषु लोकेषु युक्तो विहरतीति सांप्रतम्‌ । प्रदीपवदिति तु निदर्शनं प्रदीप्य परदीपव्य्तिपूपचयेते भिक्नवर्तिवर्तिनीन
भिन्व्यक्तीनां मदात्‌ । एवं विद्ाजीवासा देहमेदेऽ्येक इति परामशः । एकमनोनुवतीनीलेकाभिप्रायवरतीनीलयथैः ॥ १५1
तपनः केवरो युक्त इष्यते । न चैतस्यत्थंभावसंमवः श्ुतिविरोधादिवयुक्तमर्थनातम्रिपति-कथं पुनमुंक्तस्येति । सिर
इति । सङिलमिव सलिलः सिलप्रातिपदिकास्सरवप्रतिपदिकेभ्य इतयुपमानादाचरे क्तिपि कृते पचायति च कृते रूपम्‌ । एतदुत्
भवति-यथा सलिकमम्णेनिधो प्रक्षिप तदेकीभावष्ुपयाति । एवं द्र्टापि बह्मणेति । अत्रोत्तरं पूच्र९-ख।प्ययसंपच्योर
न्यतरापेक्षमाविष्रृतं हि । जु काथिच्छरुतयः शप्िमपेश्य कधितु संपतते तदधिकारात्‌ । रेशव्गरुतयस्तु सयगवियानिः
आनन्दगिरीयव्याख्या ।

ध्यवच्छेदो भातीलर्थः । तदि निमाणदेदेष्वास्ान्तराणि सजति विद्ानिल्याशञङ्याद-- नापीति । जीवान्तरावेशचेऽपि नैतदभक्षरपरं
इति संवन्धः । एकस्यनेकधाभावश्वतिविरोधादननुसंधानप्रसङ्गाबेलथः । शरीरान्तराणां निरात्मकतवामावे हेतवन्तरमाद--नचेति ।
भत्मानथिष्ठितानामचेढ़नानां प्रवृच्ययोगाद्धोगामावपरसङ्गाचच श्वरीरान्तरेषु न निरत्मकत्वमिलथैः । पूवैपक्षवीजमनुम(षते--्विति ।
सतश्रानादिमनोभेदे सयेव जीवभेदादेकमनःसंकल्पस्तमुत्थान।त्तदायत्तानां मनसां भेदेऽपि जीवभेदाभावात्तत्तदुपाधिव्यक्तचैतन्यो
विद्रनेश्वयैमागित्युपगमे न कैचिदवथमिति परिदरति-- नेत्यादिना । एकमनोनुवतैनमेकाभिप्रायाविरोधित्वम्‌ । रक्तेऽथं योगशा.
समतिमाह--एषेवेति । निमाणचित्तान्यसितामात्रं भवृत्तिभेदप्रयोजकं चित्तमेकमनेकेषामिलयादिनेषेव अक्रियोक्तेयथैः॥ १५ ॥
सक्तस्य यथोक्तमेशवय विरोषश्चाननिषेधकश्वतिषिरुडमिति शङ्कते--कथमिति । शको ततरत्वेन सत्रमवतारयति--अत इति । प्रतिशा
व्याचट--खाप्यय इति । उक्तमेव व्यक्तीकतौ विभजते--कृचिदिति । तत्केन कमिलयादिकं वाक्यं कचिदिः्युच्यते द्वितीयस्तु
कचिच्छम्दः सलिलादिवाक्यगोचरः । देतमागमाकाङ्कादरार व्याकरोति--कथमिलयादिना । तात्रत्युक्तवाक्यप्रकरणोक्तिः । वद
धिकारः खुषुततिमोक्षयोरन्यतरस्य प्रकरणम्‌ । त समुस्थानवाक्यं यत्र सुप्वाक्यं खापाधिकारविषयम्‌ । यत्र त्वसति मोक्षाभि*

९५०२ अक्षसूत्रशाकरभाण्यम्‌ | [स्‌.४पा. ४.७६. १५

इत्यािश्युतिभ्यः । सगुणविद्याविपाकावस्थाने त्वेतत्खगीदिवद्वस्थान्तरं य्रेतदैभ्वरयमुपव-
ण्यते । तस्माददोषः ॥ १६॥ कः ५

जगद्यापारवजं प्रकरणादसंनिरितत्वाष ॥ १७॥

>) जगस्खष्त्वमस्येषां योगिनामथ नास्ति वा ॥ अस्ति स्वाराज्यमाभ्नतीस्ुक्तेषवर्यानवप्रहात्‌ ॥ ९ ॥
७
। (न खष्टावप्रकृतस्वेन सरष्रता नास्ति योगिनाम्‌ ॥ स्वाराञ्यर्मीश्षो भोगाय ददे युक्तिं च विया ॥ २॥

ये सगुणब्रह्मोपासनात्सहेव मनसेश्वरसायुज्यं जन्ति किं तेषां निरवश्रहमेभ्वथं भवल्याहोखि.
व्सावग्रहमिति संशयः । कि तावस्प्ाप्तम्‌ । निरङ्शामेवैषामेभ्वये भवितुमर्हति “आप्नोति खारा-
ज्यम्‌ ( ते० १।६।२) 'सर्वेऽस्ने देवा बङिमावहन्ति" ( ते०१।५।३ ) तेषां सर्वेषु लोकेषु काम
चारो भवति! ( छा० ७।२५।२; ८।१।६ ) इत्यादिश्युतिभ्य इति । एवं प्राते पठति-जगृद्यापार- *
वज्ञेमिति । जगदुत्पत्यादिव्यापारं वजेयित्वाऽन्यदणिमादात्मकमेभ्वये मुक्तानां भवितुमर्हति `
अगद्यापारस्तु नित्यसिद्धस्थेवेश्वरस्य । कुतः-- तस्य तत्र प्रकृतत्वाद संनिदितत्वाश्चेतरेषाम्‌ । पर
पव हीश्वरो जगद्यापारेऽधिरूतः । तमेव प्ररृ्योत्प्याश्चुपदेश्चात्‌ । निद्यशशष्दनिबन्धनत्वाञ्च ।

¬^ र~^ = ^ ~^^^^^^~^~^^^~~-^^~^~ ~~ ^~^~^^~^~ -^~^-~^^^ ~ ^~ ८ ^^ ^~ ~~~ ^^ ^^ 4 ^ ~+ ९
^^

[00 0 ती 0

रन्नप्रमाव्याख्या
इति सुप्तिविषयमिति बिभाग: ॥ १६ ॥ जगद्यापारवजेम्‌ । संकल्पादेवेलादिनोक्तेश्वयैस्य जगत्सृषटथादिव्यतिरिक्तपिषय.
तवेनात्रापवादात्संगतिः । उभयथा दशेनात्संशयः । ईश्वरनानाव्वं पूर्वपक्षफलं, सिद्धान्ते तु वियायोगिनामीश्वरनियम्यतरादे-
कसय निलसिद्धस्येश्वरसेव जगत्कवत्वसिद्धिरिति विवेकः । प्रल्यात्सर्मसमये यस्येक्षणपूरवे कर्तत्वं श्तौ प्रकृतं तसैव निय-
नतृत्वादिजंगद्यापारः । नष्यपासकानां देहं विनेक्षणं संभवति । किंचेश्वरस्य निदयसिद्धतवाच्छब्देकसमधिगम्यत्वा् जगत्स
युक्तं, न तु तत््रसादलन्धसिद्धीनां जीवानामियाह-नित्यक्ाष्दनिबन्धनत्वाश्चेति । किंच विदुषां समप्राधान्ये भिधो

भमतीष्याख्या
पाकावस्थपेश्रा पुक्तयभिसंधानं तु तदवस्थासत्तेयैथाऽरुणदशंने संध्यायां दिवसाभिधानम्‌ ॥ १६ ॥ ज्ञगद्यापारवज प्रकर.
णादसंनिहितत्वाश्च। स्वाराज्यकामचारादिश्रेतिम्यः स्यानिरङ्कशः । स्वकाय $श्वराधीनसिद्धिरप्यत्र साधकः ॥ 'जप्रोति साराय!
स्वेऽलमे देवा बलिमावहन्ति स्वषु टोकेषु कामचारो भवति" इत्यादिशरुतिम्यो विदुषः परब्रह्ण इवान्यानधीनतश्रयैमवगम्यौ ।
नन्वस्य ब्रहमोपासनान्धमेश्वय कथं ब्रह्माधीन न तु स्वभावः । नहि कारणाधीनजन्मानो भवाः स्वकार्य सकारणपपक्ने ।
वत्र ते खतन्त्र एव । यथाहुः-पृषिण्डदण्डचक्रादि धये जन्मन्यपे्ते । उदकाहूरणे लस्य तदपेक्षा न विद्यते ॥ नच विदा
परमेश्वराधीनेश्वयपिद्धित्वततद्रतमेश्वयै येन टोकिका इव राजानो महाराजाधीनाः स्वग्यापरि विद्वांसः परमेश्वराधीना भवेयुः । न ष
यदधीनोत्पादू यस्य रूपं तत्तदुपादूनं भवतीति कशिन्ियमः। तत्समानां तद्धिकानां च दशेनात्तथा न्तेवासी गुवधीनविदयः तल
मरस्तदधिको वा ददयते । दुष्टसामन्ताश्च पा्थिवाधीनैश्वयीः पार्थिवान्स्र्धमानास्ताविजयमाना वा दृदयन्ते । तदिह निरीकः
र्यरवात्‌ परमेश्वरस्य मा नाम भूवनििद्वसस्ततोऽधिकास्तत्तमास्तु मविप्यनि । तथाच न तदुधीनाः । नहि तमप्रधानमाव्रानामत्ति
मिथोऽयेश्वा । तदेते स्वतन्त्राः सन्तस्तवापारे नगत्सर्जनेऽपि प्र्वतैर्निति प्राते प्रत्मभिधीयते-नित्यतादनपेश्वत्‌ तलक

आनन्द गिरीयभ्यार्या
कारविषयमिति भेदः । विशोषश्ानामावाभिधानं सुतिमुक्लोरन्यतरामिप्रायेगत्यक्तम्‌ । श्दानीमैश्वयौमिधानस्य सगुणविचात्रिषयलेन
भिश्रगोचरतवान्न पिरोधाशङ्के्याह--सयुणेति । कथं तदि सयुणविधाफले सुक्तिशब्दपदृततिरित्याशङ्कथ संध्यायां दिवाशन्दवत^
सत्तिमात्रेगति मत्वाइ-- तस्मादिति ॥ १६ ॥ मनोदेहसगीदावुत्सग॑तो यदैश्र्यमुपासितुरुक्तं तस्य जगत्सरौऽमाणादप्रार दी.
यति-जगदिति । भपरनक्षणा साज्यं गतानामैशव्वं विषयीकृत्य तस्योभयथादृष्टया संश्चयमाह-ये सगुणेति ।
विधाफलमूतैश्वयस्य निरति शयत्वनिवारणात्पादादिसंगतिः । पूैपक्षे विद्वदैशय॑स्य निरङक्ात्वादीश्वरभेदादनेकमला ५
ग्यवस्थाऽसिदिः । सिद्धान्ते तद्ेदामावात्परमेश्वराधीनतया जगदुदयादिग्यवस्थोपप्तिरिलयभिप्रेय प्रशचपू्ेकं पूप्षयति--क न
विति । तीनां श्वता्ग्रहेण पूर्वपक्षयित्वा सिदधान्तयति--एवमिति । तत्र प्रतिं विमजते-जगदिति । तत दतु
पूषैकमाह-- कुत इति । दशवरसख ॒निल्यसिद्धयैव जगदुत्य्यादिन्यापार शलत्र॒ प्रकरणादिति देत विदरणोति--पर म
प्रलयादु्थानकारे स्वस्य जगतो यः कतौ तस्यैव सिथिव्यादावपि कवलोक्तेरन्यस्य चादिसर्म कदैलामवादीश्रन ध ह
संनिधिरिलाद-वमेवेत्ति । किंच परस्यैव निलतेन सखहेखनपेक्षणस्य कृ पशक्तित्वाञ्जगत्सजेनं रति 1
पामीशवरविषथैव जगत्स्॒टिरे््या । किच पौवपर्यालोचनायामीश्वरसैव जगत्सगैः शग्दा्म्यते । जन्मादिसतरमार+ ि
दितम्‌ । ततोऽदधितीयप्रतिश्ठा सिदडवेल्याद्--निदलेवि । दशवरस्य जगगयापरे संनिथियुक्तवा विदुषां तश्रासनिधिमाधपरति ।

जगद्वयापाराधि० ] रलप्रभा-मामवी-भानन्दगिरीयव्यास्यात्रयोपेतम्‌ । ९०३

तदन्वेषणयिसिक्षासनपूृैकै त्वितरेषामणिमायेश्वर्य श्रयते । तेनासंनिदितास्ते जगथ्यांपररे ।
संमनस्कत्वादेवं चेतेषामनैकमस्ये कस्यचिर्स्थित्यभिप्रायः कस्यचित्संहाराभिप्राय इयेवं विरो.
धोऽपि कदाचिरस्यात्‌। अथ कस्यचित्संकर्पमन्वन्यस्य संकस्प इत्यविरोधः समर्थ्यत ततः परमे-
श्वराकूततश्रत्वमेवेतरेषामिति अ्यवतिष्ठते ॥ १७॥
प्रलयक्चोपदेरादिति चेन्नाधिकारिकमण्डलस्थोक्तेः ॥ १८ ॥ ।
अथ यदुक्तम्‌ 'आभ्रोति खाराज्यम्‌' (ते १।६।२ ) इत्यादिप्रव्यक्षोपदेशाक्निरवग्रहमेभ्वय विदुषां
न्याय्यमिति तत्परिहतैव्यम्‌ । अन्नोच्यते । नायं दोषः । आधिकारिकमण्डलस्थोक्तेः । आधि-
कारिको यः सधितृमण्डलादिषु विरशेषायतनेष्ववसितः पर शंश्वरस्तदायत्तैवेयं खाराज्यप्रा-
सिख्च्यते । यत्कारणमनन्तरम्‌ 'आभ्नोति मनसस्पतिम' ( ते० १।६।२ ) इत्याह । यो हि स्षेम-
“ नसां फतिः पृवैसिद्ध दे्वरस्तं प्रा्नोतीव्येतदुक्तं भवति । तदजुसारेणेव चानन्तरम्‌ वाकप-
` तिश्चश्चुष्पतिः श्रोत्रपतिर्विक्ञानपतिश्च मवति" ( ते° १।६।२) इत्याह । एवमन्यत्रापि यथासंभवं
निस्यसिद्धेश्वरायत्तमेषेतरेषामेभ्वयं योजयितव्यम्‌ ॥ १८॥

विकारावतिं च तथाहि स्थितिमाह ॥ १९॥

न ^ ^“ ^^“ ~~~ --~---^~----- --- ---------- ~~ ~^ ~ ~ ^-^ ^^ (40०००१११ ७

रन्नप्रनाष्याख्या
विरोधः। एकं प्रयन्येषां गुणत्वे त्वेक एवेश्वर इयाह-समनस्कत्वादिति ॥ १७ ॥ अधिकारे नियोजयल्यादिल्यादीनिदयाधि .
कारिकः, स चासौ मण्डलस्थश्च तस प्राप्यतवोक्तरिलर्थः। मनसस्पतिः सूथैमण्डलान्तःस्थः परमात्मा "तत्‌. सबितुरबरेण्यं भगे.
देवखय धीमहि । धियो यो नः प्रचोदयात्‌ इति श्रतेः । तथाच यदि पूर्वं निररं खाराज्यमुक्तं खात्तर्दिं शश्वरस्यात्रे प्राप्यतां नः
ब्रूयात्‌। अतो भोगे खाराज्यं न जगनन्मादिष्विति भावः। वाक्पतित्वादिकमपीश्वराधीनमिलयाह-तव्‌ नुखारेणेति । उक्तन्यायं
कामचारादिवाक्येष्वतिदिशति-पवमिति ॥१८॥ जगद्य पार उपासकम्राप्यः तदुपाख्यनिषटत्वात्व॑कल्पसिद्धथादिवदिलयाशङ्खयो-
प्रस्यस्थनिगुणखस्पेव्यभिचारमाह--विकारावतिं चेति ॥ १९ ॥ निर्गुणस्वरूपे प्रमाणमाह--दृशयतश्चेति । यथा

भामसीव्याख्या
माद्पि । देकमव्याच्च विदुषां परयश्वरतन्तत्रा ॥ जगत्सर्गलश्षण हि कार्यं कारगेकसभावस्यैव हि भवतु आहो कार्यकारणस्-
भवस्य । तत्रोभयस्वभावस्य स्वोपततौ परूलकारणपिधवस्य पूथैतिद्धः परमेश्वर एव कारणमम्युपेतव्य इति स एवैकोऽस्तु नगत्का-
रणम्‌ । तस्यैव नित्येन स्वकारणानपेश्षस्य कुपतसामध्योत्‌ । कल्मयसामथ्यौस्तु जगस्सर्जने प्रति विद्वांसः । नच जगतखषटत्वमेषां
्रूयते । श्रयते तत्रभवतः परमेश्वरस्यैव । तमेव प्रकृत्य सर्वासां तच्छरृतीनां प्रवृत्तेः । अपिच समप्रधानानां हि न नियमवदैकमल्य
च्टमिति यदेकः सिसृश्वति तैवेतरः संजिरीरषृतीतयपययिण सृषटिसंहारौ स्याताम्‌ । न चोभयोरपीश्वरतं व्याघातात्‌ । एकस्य तु तदाधि-
पये तदभिप्रायाठरोषिनां सर्वैषामेकमयोपपत्तरदोषः । तत्रागन्तुकानां कारणाधीनजनैश्व्याणां गृह्यमाणविरेषतयाऽपमतवानिलेश्वय-
शालिनः स एव तेषरामधीश इति तत्तन्ना विद्वांस इति परमेश्वरन्यापारस्य सर्गसंहारस्य नेशते ॥ १७ ॥ पूेपक्षिणोऽवुश्चयबी.
नमाशक्ष्य निराकरोति-भ्रत्यक्षोपदेशादिति चेश्नाधिकारिकमण्डलस्थोक्तेः । यतः परेश्वराधीनमैशयै तस्मात्तं

न्ूनमणिमादिमात्रं स्वाराज्यं न तु जगत्सषटलम्‌ । उक्ताध्यायात्‌ ॥ १८ ॥ तिकारावतिं च तथाहि स्थितिमाह ।
आनन्दगिरीयव्याख्या

समथयते-तदृन्वेषणेति । श्रूयते तेषां सर्वेषु रोफेषु कामचारो भवतील्यादाविति शेषः । सृष्यु ्तरभाविनामुपासकानां सष्टि,
काले सत्वाभावूेकर्पसिद्धानां प्रलयकाले सुक्ततान्न सषटतवादि तेषां शिष्टमिलर्थः । इतश्च विदुषां न निरङ्कशेश्येभिव्या्--
समनस्कत्वादिति । किं विदुषां समप्रपानतमादहो ुणप्रषानत्वम्‌ । आये समप्रधानानां नियमेनैकमत्यादशनदेकस सिख-
क्षायामपरस्य संजिहीषसंमवादपयोयमेव सगैसंहारौ स्याताम्‌ । अपरथा दयोरपि नेश्वरत्वं कायविधातादिलथः । ठितीयमनुभाष्व
दूषयति--अथेत्यादिन्ना । एकाभिप्रायानुवरतितायामन्येषामागन्तुकैश्वयाणामयू्चमाण विशेषतया कख्चित्राधान्यायोगादनागन्तुकैश्वयै.
परमेश्वरवतित्वमितरेषामेषितव्यमिलयथः ॥ १७ ॥ पवैपक्षबीजमनुय दूषयति-- प्रत्यक्षेति । अनुवादभागं व्याकरोति--भथेति ।
परिहारमवतारयति--अत्रेति । नजथमुक्त्वा हेतुमवतायं व्याचष्टे-नेद्यादिना । अधिकारे नियोजयत्यादित्यादीनिल्वाधिकारिकस्तत्
देतमाद--यदिति । यस्त्कारणत्लिाराज्यप्राप््यनन्तरमाहाभोति मनसस्पतिमिति । यदि पूवमेव निरङ्कुशं स्वाराज्यसुक्तं वर्हि
पश्चादीश्वरप्राक्तिवचनं न सखात्तसाद्धोगे खाराज्यं न तु जगतः स््टत्वादातिल्यथः । विवक्षितथेसिद्धये वाक्या केथयति--यो
हीति । विदुषामीश्वराधीनमैश्यं स्वाराज्यमिलघ्र वक्यशेषमनुकूलयति-तवुनुस्तारेणेति । प्रमेश्ररापीन मणिमादिलक्षणैशवयं विदुषा
ध न तु जगतः स्टतवादीदयुक्तमर्थ तेषां सवेषु लोकेष्वित्यादिवाक्येषु संचारयति--एवमिति ॥ १८ ॥ निरति यैश्च.

९ पसकास्तदात्मतां प्राततः सातिशयैशवयवन्तो “बन्तीलयुक्तं तदारमप्वविरोषादित्याशङकय नहषयेऽपि सयुणपराप्ाना नि्यणप्रा-

,०४ नह्मूत्रश्चाकरभाष्यम्‌ । [अ. ४ पा. ४.७.२१

धिकाराषरत्यपि च नित्यमुक्तं पारमेश्वरं रूपं न केवरं विकारमाघ्रगोखरं सबिवृमण्डलाद्यधि-

छानम्‌ । तथा श्यस्य दिरूपां स्थितिमाहान्नायः "तावानस्य महिमा ततो कयायांश्च पुरुषः । पा-

दोऽस्य श्रव भूतानि त्रिपादस्याखरृतं दिवि! (छा° ३।१२।६) इत्येवमादिः । नच तक्षिविकारं

रूपमितरारम्बनाः प्राप्ुवन्तीति शाक्य वक्ुमतत्क्रतुत्वात्तषाम्‌ । अतश्च यथैव द्विरूपे परमे्वर

निगुण रूषमनघाप्य सगुण पवावतिष्ठन्त पवं सगुणेऽपि निरधग्रहमेभ्वयैमनवोप्य सावग्रह

पवावतिष्ठन्त इति दष्भ्यम्‌ ॥ १९॥ नि
दरीयतश्चैव प्रलयक्चानमाने ॥ २० ॥

द्हयितश्च विकारावर्तित्वं परस्य ज्योतिषः श्रुतिस्खती । न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं
नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयम्चिः' ( कठ० ५।१५। श्वेता० ६।१४। मुण्ड० २।२।१०) इति । न
तद्धासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः' ( गी° १५६ ) इति च । तदेवं विकाराषर्तित्वं परस्य
ज्योतिषः प्रसिद्धमित्यभिप्रायः ॥ २०॥ - ।

भोगमाश्रसाम्यलिङ्ा् ॥ २१॥
इतश्च न निरु विकाराखम्बनानामैश्व्यं यस्माद्धोगमात्रमेवैषामनादिसिेनेश्वरेण समान
मिति श्रूयते-"तमाहापो वै खलं भीयन्ते लोकोऽसौ' इति “स यथैतां देवतां सवौणि भूता-
न्यवन्स्येवं हेषंविद्‌ं सवाणि भूतान्यवन्ति" तेनो एतस्यै देवताये सायुज्यं सखोकतां जयति'
( ब्र° १।५।२२ ) इत्यादिभेदग्यपदे शलिङ्गभ्यः॥२१॥ नन्वेवं सति सातिहायत्वादन्तवस्वमेश्व्थय

क ज 0 १ -4ब-५॥ ५/५ + ५ <^ ~ ५८ ५५ ~^ ^~ ~ --- ~ ५८ ५ ^-^ «^ +^ +^~ ^~» "~ ~+ ~~

रन्नप्रमाष्याख्या
्ञानाभावातनिर्युणं न प्राप्तं तथा भ्यानाभावाजगत्छष्टृत्वादि न प्राप्यते । ध्यानाभावश्च विध्यभावादिति भावः ॥२०॥
तमुपासकं ब्रह्मलोकगतमादह हिरण्यगर्भः मया खल्विमा आपो अमृतरूपा मीयन्ते भुज्यन्ते तवाप्यसो लोकोऽमृतोदक-
लक्षण इयर्थः । ध्रुयन्तरमाह-स यथेति । भोगसाम्ये स दृष्टान्तो यथेदयर्थः । तेनो इत्युशब्दोऽप्य्थः । सटोकताम-
भामतीष्यार्या
एतावानस्य महमेति विकारवतिं रूपमुक्तम्‌ । ततो अ्यायाभ्ेति निविकारं रूपम्‌ । तथा पादोऽस्य विश्रा भूतानीति क्करिखपि सं
त्रिपादस्यामृतं दिवीति नि्िकारमाह रूपम्‌ ॥१९॥ दश्ेयतश्चापरे श्रुतिस्मृती निर्विकारमेव रूपं भगवतस्ते च पठिते । एतदुक्तं भवति--
यदि नरपे सरणे ब्रह्मणयुपास्यमाने यथा तद्णस्य निरवग्रहत्वमपि वस्तुतोऽस्तीति निखग्रहत्वं॑विदुपा प्राप्तव्यमिति तदनेन यभिचा-
र्यते । यथा सविकर ब्रह्मण्युप।स्यमाने वस्तुतः स्थितमपि निर्विकाररूपं न प्राप्यते तत्कस्य हतोः, अत्रतुतवादुपास्तकस्य । तथा तरणो
पासतनया वस्तुतः स्थितमपि निरवग्रहृवं नाप्यते । तच्वोप।सनाए पुरुषक्रतुत्वात्‌ । उपासकस्य तदक्रतुतं च निखग्रह्स्णै-
पासनविध्यगोचरत्वाद्विधयधीनत्वाचचोपासनाष्ु पुरषस्वातन्व्याभावातस्रातन्व्ये वा प्रातिभवप्रसङ्गादिति ॥ २० ॥ भोगमात्र-
साम्यलिङ्गाश्च । न केवटं स्वाराव्यस्येश्वराधीनतयाऽजगत्स्जनम्‌ , स्ाद्धोगमत्रेण तेन परमेश्वरेण सान्यामिधानादृपि व्यपदेशः
लिङ्गादिति । भूतान्यवन्ति प्रीणयन्तीति भोजयन्तीति यावत्‌। सूत्रान्तरावतारणाय शङ्ते- नन्वेवं सति सातिङहायस्वादिति।
तह परसेशरस्यातिशयेन वरत इति विदृष रेशर्य सातिशचयम्‌ । यश्च कार्थ सातिशयं तञ्च यथा ोकिकोम्‌ । तदनेन काप॑लप
आमन्दगिरीयब्याल्या ।

प्यभाववदेतयुक्तमिति वर्तं क्षणो द्ैरूप्यमाह--विकारावर्तीति । तच्च प्रतिश्ञविभागं व्याच्ट--विकारेति । चकारस्‌वितमथः
माद नेति । देठुभागं व्याच तथा्ीति । तत्र प्रथमतृतीयपादाभ्यां विकारवसिं रूपमुच्यते दवितीयचतुपादाभ्ा विकर ,
वति ब्रह्मणो रूपमुक्तमिति भदः । अस्तु ब्रह्मणो विकारावर्ति कूप तथापि स्यात्‌, तश्राह-- नचेति | बरतुतस्तथाचिऽपि यथो.
पासनमेव ततप्ापिरुपासनं च विध्यधीनं निरवग्रदमहत्वादिधमेस्य चोपासत्यगोचरत्वादनुपा्षितस्याप्र्तिरिति फटता)
॥ १९ ॥ व्रिकारावतिं रूपमस्तीत्यत्रैव श्रुतिस्मृती प्रमाणयति--दक्षेयतश्चेति । प्रसिद्धे प्रलक्षानुमाने प्र्ाचक्षाणः त
योजयति--दुशंयतश्रेल्यादिना । उक्तेऽये सलमान श्रुतिस्पतिवचनानीति मन्वानो बाक्यार्थमाह- तदेवमिति ॥ २० ॥

ह्षविदां विश्वल्ष्टत्वाधमाने हेत्वन्तरमाह--मोगमाभ्रेति । न केवलं खाराज्यस्य प्रमेश्वरायत्ततया विदुषां व
तेन मोगमात्रेण साम्योक्तिलिङगादपीलयैः । चकारार्थमाह-- दूतशचेति । हेतवन्तरमेवावरिष्टसजक्षरयोजनया क उयते
दिति । तं बरह्मलोकगतय्ुपासकं दहिरण्यगभः स्वसमीपमुपागतं सानुनयमाह मया खल्वाप एवागृतमस्यो मीयन्त | ४
तवाप्यसावग्रतरूपोदकलष्षणो लोको भोग्यो यथासुखं भुञ्यतामित्याह--तमाहेति । उपासकस्योपास्यदेवतय। ध
नरमा स्‌ अयेवि । सशब्दो ृष्टन्तपरः । अवन्ति भजन्ते । ततैव वामयान्तरमाद--तेनेति । उशम्दोऽनयः

५

जगद्ापाराधि° रलप्रभा-मामती-आनन्दगिरीयव्योख्यात्रयोपेतम्‌ । ९६५

दयाश्चतश्चेषामाघचिः प्रसज्येतेत्यत उत्तरं भगवान्बादरायण आचार्यः पटति-
| अनावृत्तिः हाब्दादनावृत्तिः चाब्दात्‌ ॥ २२॥

नाडीरदिमिससन्वितेना्चिरादिपवेणा देवयानेन पथा ये ब्रह्मटोकं हाद्ोक्तविश्ेषणं गच्छन्ति `
यस्िन्नरश्च ह वे ण्यश्चाणैवी ब्ह्मटोके तृतीयस्यामितो दिवि यस्िन्नेरं मदीयं खसो यस्सिन्न-
भ्त्थः सोमसवनो यस्मिन्नपराजिता पू्रह्यणो यस्मिश्च भरभुषिमितं हिरण्मयं वेदम यश्चानेकधा =
मख्राथवादादिप्रदेशेषु परपञयते ते तं प्राप्य न चन्द्रटोकादिव भुक्तभोगा भावतेन्ते । कुतः।
'तयोध्वमायन्नमतत्वमेति' ( छा० ८।६।६। कठ ० ६।१६ ) "तेषां न पुनरावृत्तिः" ( कू० ६।२।१५ )
(पतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानवमावतं नाववैन्ते' ( छा० ४।१५।६) ब्रह्मलोकमभिसंपद्यते' ( छा०
८१५१ ) (न च पुनरावतेतेः ( ऋा० <८।१५।१ ) इत्यादिशब्देभ्यः । अन्तवच्वेऽपित्वेश्वयस्य

, यथाऽनौवत्तिस्तथा वर्णितम्‌ 'कायीत्यये तदध्यक्षेण सहातः परम्‌" ( ब्र० सूु०४।३।१० ) इत्यन्न ।

५^ ~^ ~ ~~“

॥ रन्नप्रभवव्याख्या
पीलयन्वमः । सायुज्यं समानदेहत्वं क्रमेण सुक्तिवौ ॥ २१॥ शाच्नसमारिं सूचयन्त्सूत्रकारं पूजयति-भगवानिति ।
भगवते सर्वज्ञत्वम्‌ । सूत्रद्रारा शिष्याणामा चारे स्थापनादाचायत्वम्‌ । वादरायणपदेन बदरिकाश्रमवासोक्तया निदखसवैक्षसख
परमगुतेनीरायणख प्रसाददयोतनात्तत्प्रणीतशान्ने निरबयतां द्योतयति । सगुणविध्ायाः सातिशयफरुत्वेऽपि ततो निगरंणवि-
ययानादृत्तिरिलाह--अनाच्त्तिः शाष्दादनाच्त्तिः शब्दात्‌ । ये ब्रह्मलोकं गच्छन्ति ते तं प्राप्य नावर्तन्ते इति सं-
बन्धः । लोकं विरिनष्टि--यस्िन्निति । इतोऽस्माणथिवीलोकात्तृतीयस्यां दिवि यो ब्रह्मलोकस्तसििन्नर इति ण्य इति
चार्णवतुल्यौ सुधाहदानिलयर्थः । एेरमन्नमयं, मदीयं मदकरं सरः, सोमसवनः अगरतवर्षी । यद्यपि तेषामिह न पुनराषृत्तिरिम.
मानवमिति च भ्रुतिष्बिहेममितिविशेषणादस्मिन्कल्ये ब्रह्मलोक गतानां कल्पान्तरे आढृत्तिमोति, तथापीश्वरोपास्ि बिना पश्चा-
भिविदयाश्वमेधदढब्रह्मचयीदिसाधनेर्ये गतास्तेषां तत्तवज्ञाननियमाभावाद्‌ठत्तिः स्यात्‌, ये तु दहरादीश्वरोपास्त्या गतास्तेषां
सगुणविद्याफलक्षयेऽपि निरवग्रहेश्वराचुग्रहलन्धात्मज्ञानान्मुक्तिरिति नियम इदयभिग्रेयाद--भन्तवघस्वेऽपि त्विति । नन्वत्र
सूत्रकृता सगुणविदामेवानावृत्तिक्रम उक्तो न निगुणविदां तत्र को हेतुरियाशङ्खय तेषामाव्तिशङ्काभावादिदयाद-सम्य-
भामतीभ्याख्या
क्तम्‌ । तथाच काथैलादन्तवस्माप्तमिति तच्च न युक्तमानन्यन तद्विदुषां तत्र प्रवृत्तेरिति ॥ २१॥ अत उत्तरं पठति--भना-
वृत्तिः शाब्दाद नावृत्तिः शब्दात्‌ । किमचिरादिमार्ीण ब्रह्मटोकप्राप्तानमिश्वयैस्यान्तवच्ं तया साध्यते । आहोखिचन््ररो-
कादिव्‌ ब्रह्मलोकादेतषटोकप्रा्तिपुक्तरन्तवनच्वम्‌ ! तत्र पूवेस्मिन्‌ कल्पे सिद्धसाधनम्‌ । उत्तरत्र तु श्रुतिस्पृतिविरोधः । तद्विधानां च
आनन्दगिीयभ्याख्या
पीति संवध्यते । प्रकृतेनोपासनेनोपास्याया देवतायाः सायुज्यं तेन समानदेहतां समानलोकतां च भावनाविशेषादाभतीलयथः ॥ २१ ॥
विदुषां निरङ्करो्वयोभावे दोषमाशङ्गुते-- नन्विति । सद परमेशवरयेश्वयेणातिशयेन वतैत हति सातिशयं विदुषभिश्वयं तथाच
परमेश्वराधीनत्वाहोकिकैश्वयैवत्काय कायैत्वाचान्तवदिलथेः । विद्वदेश्व्यस्ान्तवच्े का क्षतिरिव्याशङ्कय विदुषां मुक्तता न स्यादिलयाइ--
ततश्चेति । णतदुत्तरत्वेनोत्तरसत्रं सकारं पूजयन्नवतरयत्ति-भत हति । मगवानिलनेन सषेश्त्वादिसपत्तिरक्ता । आचायै-
श्रब्देन शाखराथेबहुलीकरणं सदाचरे शिष्याणां स्थापनं स्वयं॑तद्ाचरणं चेल्यत्र नेपुण्यमुक्तमिति भेदः । यत्त॒ सातिशयत्वेन का-
यत्वं ततश्चान्तवच्वमित्यनुमानं तच्र॒किमश्वयेस्यान्तवसवमात्रं साध्यं॑किंवा सुक्वभावो पिदुषामिति विकरप्याचे सिदधसाध्यत्वे मत्वा
द्वितीये क्रमसुक्तिवादिश्रतिविरोधमाद--भनावृत्तिरिति । सत्रस्य प्रतिक्षापदं ब्याच्ट--नाङ्ीति । अचिरादिषदोक्तदेवयान पन्थानं
सारयितुं विशेषणद्वयम्‌ । ये ब्रह्मलोकं गच्छन्ति ते तं प्राप्य मुक्तभोगास्ततो सावर्वन्त इति संबन्धः कानि तानि श्ाखोक्तानि
विशेषणानीत्यक्ते यथाल तान्वनुक्रामति-यस्मिश्रिति । इतो लोकत्पृथिवीशग्दितात्तृतीयस्यां दिवि यो ब्रह्मलोकस्तसिश्नरण्यसंकतो
दावणवाविलयथेः । वसिकनेवान्नमयं हषकरं च सरोऽस्तीलयाद-- यस्सिक्नेरभिति । सोमसवन श्लयत्र सोमश्ञम्दोऽगृतवचनः । कमे-
शनञ्र्यानां दुपप्रापत्वमपराजितघ्वम्‌ । ब्रह्मणो दिरण्यगभैस्येति यावत्‌ । प्रयुशम्दोऽपि हिरण्यगर्भमेवाभिकरोति । उक्तविरेषणवति
नह्रोके मानमाद-- यश्चेति । चन्द्रलोकादिवेति वधम्योदादरणम्‌ । प्रतिक्षामेवं व्याख्याय मोक्षेतुमाकाद्धक्षापूषेकं व्याख्याति--
ऊत शत्यादिना । ननु दसितानामनावृत्तिश्तीनाम्थवादत्वादविरोये प्रामाण्यमिति नानुमानापबाषने साम््यमिमभिेति च वि-
रपणात्कस्पान्तरे भवल्यावृत्तिरिति, तत्राद--अन्तववेऽपीति । ये तावदृध्मैरेतसः खाश्रमधर्ममात्रनिष्ठा ब्रह्मचर्येण बह्मलोकम-
धिरूढात्तिषामन्तेरेण विधां बन्धधवंसासिदधरस्येवादत्तिः । ये तु सगुणोपासकास्तपभेशवयेस्य कट्पमाश्रसयायितवेऽपि करममुक्तिविवक्ष-

पाऽनाह्ृत्तिरविरुदधेत्यथेः । सयुणब्रह्मनिदामेवानादृत्तिरत्र प्रतिपाधते न निर्युणभरह्यविदां तत्र को देतुरित्याशङ्कय तेष्ममावृत्तिश्षङ्घ-
११४ +

९९६ बह्मसूत्रशांकरभाष्यम्‌ । [भ. ४ पां, ४ अ. ७२;

सम्यग्दशनविध्वस्ततमसां तु निव्यसिखनिर्वाणपरायणानां सि्ैषानाषुसिः । तदाश्रयणेनेव
हि सगुणशरणानामण्यनादृसिसिदिरिति । अनावृतिः दाब्दादनावृक्तिः रष्दादिति सूतराभ्यासंः
शाखपरिसमाप्नि द्योतयति ॥ २२॥ इति श्रीमच्छारीरकमीमांसाभाष्ये भ्रीमत्परमहंसपरि.
माजकाचारय्रीमद्वोविन्दभगवत्पूज्यपादरिप्यश्चीमच्छंकरभगवत्पूज्यपादकृतौ चतुर्थाध्यायस्य
, चतुथः पादः ॥ ४॥ ॥ समाप्तमिदं ब्ह्मसूज्रहांकरभाष्यम्‌ ॥

0 ण ध ण ण ण 0 ण 00 क प ष 0. ८०

वि

मि 8 ^^ ~~~ ~

रन्नप्रनाव्याख्या
गिति । तदाश्चयणेनेति। सगुणविदामादृक्तिप्रापतौ सम्यग्द्शनाश्रयणेनैवानकृत्तिः साधिता, अतः खत एव सम्यग्द्रिनामा-
इृत्तिराङ्ा नेति किमु वाच्यमिखर्थः । य॒त्राध्यायसमाप्षिसतत्र पदमात्र्याभ्यासो दरतः, इह सूत्रसेवाभ्यासाच्छाञ्नसभापि-
यौलयतदयाह--अनावुत्तिः हाब्दादिति । एवं समन्वयोक्त्या ब्रह्मात्मेक्यसख वेदान्तप्रमाणकत्वमवधारयितुं वाक्यार्थ
्ाने स्यृतितकोदिसर्वप्रकारविरोधः परिहृतः, साधनसंपत्तिश्च दर्शिता, तस्माद्विवेकादिसाधनसंपन्नस्य श्रवणादयाद्रिनिरसलसमस,
प्रतिबन्धस्याखण्डात्मसंबोधात्समूलबन्धध्वंसे सया विभूतनिष्कलङ्कानन्तख प्रकटा चिदानन्दात्मनावस्थानमिति सिद्धम्‌ ॥ २२१
नानाविधप्रन्थजातं वीक्ष्य सम्यग्यथामति । शारीरकख भाष्यस्य कृता व्याख्या सतां मुदे ॥ १ ॥
अन्तयोमी जगत्साक्षी सर्वैकतौ रघूद्रहः । अतोऽत्र दोषोऽशङ्खयः स्देष हयेवेतिशासनात्‌ ॥ २ ॥
वक्षस्यक्ष्णोश्च पारश करतलयुगरे कोस्तुभाभां दयां च सीतां कोदण्डदीक्षामभयवरयुतां वीक्ष्य रामाङ्गसङ्गः ।
खस्याः क स्यादितीयं हदि कृतमनना भाष्यरलप्रभाख्या, खात्मानन्देकटन्धा रघुवेरचरणाम्भोजयुग्मं प्रपतना ॥ १॥
इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचायेश्रीमद्रोपालसरख तीपूज्यपादशिष्यश्नीगोविन्दानन्दभगवत्कृतौ हारीरकमीमांसाव्यास्यायां
भाष्यरल्प्रभायां चतुथौध्यायस्य चतुर्थः पादः समाप्तः ॥
† भामतीव्याख्या
कमपुक्तिप्रतिपादनादिति । तत्वमसिवाक्यारधैकोपासनापरान्‌ प्र्ाह--सम्यग्दश्चनविषध्वस्ततमसामिति । द्विधाऽविया तमः। '
निरुपापिग्रह्मसाक्ात्करप्तच्वदश्चनम्‌ । न चेतन्निवौणं स्वरूपावस्थानलश्रणं कायै येनानिल्य स्यादिल्याह-नित्यसिद्धेति ॥ २२।

भङ्क्त्वा वायरे्रन्दमिटाविदयोपधानातिगे येनाञ्नायपयोनिभेभयपथा ब्रह्मामृतं प्राप्ते ।
सोऽयं शाङ्करभाप्यजातविषयो वाचस्पतेः सादरं संदभः परिभाव्यतां षएमतयः स्वार्थेषु को मत्सरः ॥ १॥
अज्ञानसागरं तीखी ब्रह्मतत्वमभीप्सताम्‌ । नीतिनाकणिधरेण मयाऽपूरि मनोरथः ॥ २ ॥
यच्यायकणिकातच्समीक्षात्व विन्दुभिः । यञ्यायसांर्ययोगानां वेदन्तानां निबन्धनैः ॥ ३ ॥
समचैषं महदुण्यं तकल पुष्कलं मया । समर्पितमथेतेन प्रीयतां परमेश्वरः ॥ ४ ॥
नृपान्तराणां मनस्ताप्यगम्यां भ्पमात्रेण चकार कीर्तिम्‌ । कार्तस्तरातारष्पूतिताथसारथः स्वयं शाख्लविचक्षणश्च ॥ ५॥
नरेश्वर यच्चरिताठकारमिच्छन्ति क नच पारयन्ति । तस्मिन्महीपे महनीयकीर्तौ श्रीमन्गेऽकारि मया निबनधः॥ ६॥
इति श्रीवाचस्पतिमिश्रविरचिते शकरभगवयादभाष्यविभागे भामल्यां चतुथस्याध्यायस्य चतुथः पादः समाप्तः ।
आनन्दगिरीयम्याख्या
मावादिलाह-सम्यगिति । सगुणनर्यविदामपि ब्रह्मोकगतानां तत्रोत्पननसम्यण्द रौनप्रसादादेव मुक्तिरिति स्थिते सम्यग्दिनामनाृत्िः
तरां सिध्यतीति कैमुतिकन्यायमाद--तदाश्रयणेनेति। उपा्तकानामीश्वरायत्तमेश्वयं न निरतिङयमित्यधिकरणाथमुपसंहतमितीलुकतम।
सत्राभ्यासस्य प्रयोजनमाद--भनादृत्तिः श्ब्दादिति । यत्राध्यायपरिसमा्िरेव तत्र पदस्यैवाभ्यासो दृष्टः प्रकृते सत्रस्थैवाभ्यासाच-
लक्षणस्य वेदान्तमीमांसाशाखरस्य समन्वयापिरोपप्ताधनफलानां साकस्थेनोक्तःवादक्तव्यानवरशेषास्परिसमापनसुचितमिति भावः ॥ ९९।
व्याख्याऽसंख्याततकक्रकचचयरयसस्तद लकडाद्रा राङ्काव्याजप्रकारप्रसरणसमता वस्तुतत््ं श्रयन्ती ।
शुदानन्दादप्रियुग्मस्मृतिभरनिभ्नप्रोढगाोक्तिरूढानन्द क्ानप्रणीता जगति सुदमियं सद्धिं संनिधत्ताम्‌ ॥ १ ॥
सन्लेव वहुलानीह व्याख्यानानि महापियाम्‌ । व्याख्या तथापि सौख्येन व्याख्यानाय मया कृता ॥ २॥
इति श्रीमत्परमहंसपरित्राजकाचायंश्रीश्युद्धानन्दपूज्यपादरिष्यभगवदानन्दश्ानकृते ्रीमच्छारीर्कमीमांसामाध्यविमागे
चतुथोध्यायस्य चतुथः पादः ॥ ४ ॥

॥ इति चतुथखाध्यायख ब्रह्मापि -बक्षरोकस्थितिनिरूपणार्यश्चतुथेः पादः ॥
॥ इति श्रीमद्रह्मखुव्रशांकरभाष्ये फलार्थशतुर्थोऽध्यायः ॥
॥ ॐ तत्सत्‌ ॥

न्यायनिषेषे

९०६ ` श्रीगेपापत्रे्रणीतव्रहमचे्ीणि- [अ०देपा३स्‌०२२]

इति चैवमाद्या । न चाविधादिष्धेशदाहे सति शबीजस्य

कर्माशयस्य कदेशदाह एकदेशपररोहश्स्युपपथते । न हभनिव-
ग्धस्य वाखिवीजस्येकदेशप्ररोहो हर्यते । परवृत्तफलस्यं बु
कर्माशयस्य मुक्तेषोरिव वेगक्षयानिढृत्तिः । ““ तस्थं तावदेव
विरम्‌ ” [ छा० ६ ।१४।२ ] इति शरीरपातावधिक्षेपकर-
णात्‌ । तस्मादुपपन्ना पावदधिकारमाधिकारिकाणामवस्थितिः।
न॒ च ज्ञानफरस्यानैकान्तिकता । तथां च श्रुतिरविशेषेणैव
सर्वेषां ज्ञानान्मोक्षं दशेयति “ तथी यो देवानां प्रत्यबुध्यत स
एव तदभवत्तथर्षीर्णो तथा मनुष्याणाम्‌ "' [ कृ ०१।४।१०]
इति । ज्ञानान्तरेष॒ वचेश्वयीदिफरेष्वासक्ताः स्पुमेहषेयः । ते
पश्चदे्व्क्षयदशनेन निर्विण्णाः परमार्मन्नने परिनिषः
केवदंपं प्रापुरिस्युपपद्तेः-

““ब्रह्मणा सह ते स्वै संप्राप प्रतिसंचरे ।

परस्यान्ते कृतात्मानः प्रविशनिति परं पदम्‌"

------ -----~-----------~ ---- ~ -----~------- --* = -“~~~------ ~ ५ ५;

तवात्कुतो निःरेषकमेक्षयस्व्ाऽऽह । न चेति । नारपुष्कठहेतुयोगे नाश्यैकेश-
स्याथेक्रियामावे दृष्टान्तमाह । न हीति । वर्हि पारन्धमपि कमे नाशेतुसांनिध्यत्न-
दयेदिति कुतो वसिष्टदेरदृह पारणेत्याशङ्न्याऽऽ ह । प्रडृत्तेति । थथा युक्तस्येषोबेह-
वल्पीतबन्धकाभावे मध्ये न क्षयस्वया पवृत्तफलस्यापि कमेणो मध्ये नासति क्षवः।
जवेऽपि ज्ञाने मोक्षस्य देहपातावधिकरणादारन्धकरमोपादानाज्ञाननिववेने तस्याप्ाप,
ध्यात्‌ । अतः श्रतिस्प्रृतिपामाण्यादनारम्धमेव कमे नश्यति न त्करब्धमित्यधेः । भः
वृ्तफठकमोनैवृत्तावपि प्रवृत्तफढस्य कमेणो न मोगाहते निवृत्तिरिति स्ते ज्ञा.
नोऽपि देहान्तरं ज्ञानस्यैकान्तिकफत्वं चाविरुद्धमियक्तमुपसंहरपि । तस्माहिति।
कपञ्ञानापिकूतानां मनुष्याणामेव वर्हि मोक्षो नान्येषां "वदमावादित्याश्ङ््वाऽ६ ।
तथा चेति । किंचाऽऽपिकारिकेषु केषुचिद मुक्त्या ज्ञानस्यानैकान्तिकफठतवं कवा सव
तेष्विवि विकल्प्याऽऽये पूरवोक्तसमापि सिद्धवत्कल्य द्विवीयं प्रया₹ । ज्ञानान्तर
ष्विति । वेषां ज्ञानामावादेवामुक्तिरित्यथेः । देश्वयेभेदस्त्वादिशब्दराधः । वारि तषि
योसक्तानां न कदाविन्पुक्तिस्वत्राऽऽह । ते पश्चादिति । निर्विण्णा विरक्ताः ।
कमुक्तौ मानमाह । ब्रह्मणेति । पविकषचरो महापकयः कासमानः सृस्छवानन
न

१८ श्यकं. ।२ द. ज. ज. "पाक्षि + ३२. श्याश्रुः।४ङ्‌ ब, श्योदे 14 ५
णाम ।६ द, म. "निष्ठाय कै" । ७३, म, "त्यं यवर ।

[भ०३पा० ३० ई}भानन्दगिरिङ़तटीका्तवर्ितिशा करभाष्यसमेतानि। ९०७

इति स्मरणात्‌ । प्रत्यक्षफलत्वाश स्नानस्य एर्विरहाशङ्कानु-
पप॑त्तिः । फमफखे हि स्वेशादावनुभवानाष्टे स्यादाशद्म भवेद्वा
न वेवि । अनुभवाष्ढं तुं न्नानफलम्‌ "“ वत्साक्नादपरोक्षाहह्म "
[बृण०२।४।१) इति श्रतेः ^“ तमति [ छा०६।
८ । ७ ] इति सिद्धवहुषदेशात्‌ । न हि “ वत्वमति “ [ छा°
६ ।८। ७ ] इत्यस्य वाक्यस्पा्थस्तत्वं प्रतो भविष्यसीत्येषं
परिणेतु शक्यः । “ तद्धेतत्पश्यनुष्ामदेवः प्रतिपेदेऽहं मनुर
भवं सूश्च [बु० १।४।१० ] इति च सम्यग्दशेनका-
मेव तत्फटं सवात्मत्वं दशयति । तस्मदेकान्तिकी विदुषः
कैवल्यसिद्धिः ॥ ३५॥ ( १९)

अक्षरधियां ववरोधः सामान्यतद्वावाभ्यामोप-
सद्वत्तदुक्तम्‌ ॥ ३३ ॥ ( २०)
वामस्तनेयके श्रूयते “एतद्रे तदक्षरं गार्गिः ब्राह्मणा अभिवद-
न््पस्थरुमनण्वहुस्वमदीपेमरोहितमस्नेहम्‌”' [बृ ३।८ । <|

का ० कमक ० -----~~---~----~-~~----~-

णाज्ञानिनः । ज्ञानस्य नियततफलत्वे हेत्वन्तरमाह । प्रत्यक्षेति । मुजिवद्धियोऽन्वय-
व्यतिरेकपिद्धफकल्नान्न फलामावकशङ्कलयथः । उक्तमर्थं व्यतिरेकदारा स्फोरयति ।
कैति । ज्ञानफले पुल्यमनुभवानारूढलपियाशङ्चाऽऽइ । अनुभवेति । वत्कथ-
परित्यपक्षायां प्रस्यक्षवस्तुिषयत्वादित्याइ । यदिति । परिनिष्पन्नव्रसतुविषयत्वा्च
ज्ञानस्य प्रत्यक्षफठतेत्याह । त्वमिति । उपाप्तपराध्यत्वाद्रक्षभावस्यापिद्ध ज्ञानस्य
परिनिष्पन्नविषयतवामि त्याशङ्क्याऽऽह । न हीति | ववेमानपपरैशस्य भविष्यद-
थता पृतशन्दाध्याहरश्वायुक्त इत्यथैः । इतश्च ज्ञानस्यैकानतिकफलतेत्याह । तद्वेति ।
भम्यवहिते करियहेवौ शवुर्विपानातपुष्कठदेतुलं सवौत्मत्वं प्रवि सम्यगियः सिद्ध-
मिदेः । भ्रुविस्ृतिन्यायसिद्धमथेमुपसहरति । तस्मादिति ॥ ३२॥ ( १९ )

आविकारिकाणागारम्धकपैवशादेशान्तसारम्भपि दधेते कमौन्तरनिित्तपत्युक्तम्‌ । तथे"
हापि तत्तत्यकरणाधी वनिषेैरेवोपटक्षणवया सवेद वनिपेषसिदधेने शाखान्तरीयनि१-
धानां तञ बरह्मपमिविहेतुपेत्याशङ्कन्याऽऽई । अक्षरेति । विषयं वक्तु वकयमुदाहरषि।
पेज्ञसनेयक इति । अन्यघापीलयहश्येऽनासम्य इत्यादाविति यावत्‌ । निषेधमुखेन
न -- ~~~ --~-
कमपि" । ५ क. टमु" | ९ ह, "रिणा" । ७ क, क्ञ, “धीननि" । ८ क. ल. श्षणायैत" । ९ 2.
द. “त्र आह्ममि" । ।

~+

‰१८ शरीभैपायतपीतवह्स््रामि- [अ>रेप०दम्‌०३६]

इत्यादि । तथाऽऽथवंणे श्रूयते ““ अथ परा यया तद्‌-
क्षरमधिगसम्यते यसदद्रेश्यमश्लमगोत्रमवर्ण म्‌" [युण्ड ० १। १ ।
६ ] हत्यादि । वेथेवान्यज्नापि विशोषनिराकर्णद्रारेणाक्षरः
परं ब्रह्य श्राव्यते । तनं च कचित्केयिदतिरिक्ता विशेषाः पति-
पिध्यन्ते । तास्मं॑विशेषप्रतिषेधबुद्धीनां किं सर्वासां सर्वजन
राप्निरुत व्यवस्थेति संशये श्ुतिविभागाद्यवस्थापाप्राबुख्यते ।
अक्षरेविषयास्तु विशेषपरतिषेधबुद्धयः सर्वाः सवेजावरोदधव्याः
सामान्यतद्वावाभ्याप्‌ । समानो हि सवेत्र विशेषनिराकरणद्पो
ब्रह्मपतिपादनप्रकारः । तदेव चं सर्वत्र प्रतिपाथं ब्रह्माभिशं पत्य-
मिन्नायते । सत्न किमन्यत्र कृता बद्धयोऽन्यत्र न स्युः। तथ
च॒“ आनन्दादयः प्रधानस्य “ [व्रण दू०३।३।१९१९]
इत्य व्याख्यातम्‌ । त. विधिषटपाणि विशेषणानि चिन्तिता-
बरह्मवादिवत्तद्राक्यस्थापुनरुक्तशब्दान्विषयत्वेन परिशिनष्टि । तत्रेति । तानधिरृत्य
न्यायस्तमवोपकारासंमवाभ्यां सेशयमाह । तासामिति । बुद्धिग्रहणं ततुवेकशब्दो
पठक्षणाधेम्‌ । विचैक्येऽपरि शरीरानुप्संहारवद नुपसंहारो निषेधशब्दानापिति पव॑
पक्षयवि । श्चतीति ॥ वत्र ्रवानामेव निषेषकषब्दानामुपकक्षणत्वेनाकेषदरेतनिषेषदारा
निर्विेषवह्मोक्तिसामथ्यौदित्ययेः । अपुनरुक्तनिपेषशब्दोपहारोक्तिद्वारा वक्या
धर्षीहेतवादात्पादादिसभंतिः । पूवैपक्षे श्रुतेरेव निषेषैरुपरक्षणत्या सवेनिषेषे निति
जेषृबरह्मपरमिया काघवम्‌ । सिद्धान्ते छक्षणेकदेशपरिशेषौ परिहृत्य निविशेत
मिकितैराकाद्धक्ष्यमिवि मत्वा सिद्धान्तयति । उच्यत .इति । भक्षरे षमिणि देतनि॥
परपियोऽधषैरस्य पिय इत्यथेकं सूतरपदं व्याचष्टे । अक्षरेति । व्र हेतुभववायं पिम
जते । प्ामान्येति । भारोपितविशेषनिरासेन ब्रह्मोक्तस्वत्र त्र कुस्यत्वादरक्नणश्र
तिपाचस्य सवैत्रैकयेन प्र्याभिज्ञानात्तयागिनां शब्दृपयययानामुपंहार दृत्यथः
न्रतकातिपयनिपेपैरव सपरनिषेधोपठक्षण।तिकिंमपसंहरिणेदयाशङ्कयाऽऽह । तनेति ।
अन्यत्रेति शाखमिदोक्तिः । अनुपसंहस्श्रेदश्रतद्वेतनिषेषाय वत्र तत्र कतिपयाः
वेषशब्दानां लक्षणा द्पैकदेशशेषो वा स्यात्ततो वरं दैवनिषवात्छलशम्द पह
कवाक्यत्वमित्ययैः । वत्नानुमाहकन्यायं दर्होयाति । तथा चेति । वादं पुनरि!
ल्माडाङ्कश्य मावामावधमैविषयवया परिहरति । वतरेवि । वथाऽपि न्यायततम्पि

१८. तथाऽन्यः 1 २ज, "त्रः ३क., ड, ब, श्रुक्र' । ४ ट, गतु व्यक ५ 8 ५
रचियस्तु । ६ श. ज. चि ५क.ड.ज. भ. ट, किमिदयन्य 1 ८ ध. ड 9
ड. “दकता । १० क. गतयः । पू 1 ११८. दइ, शप्र" । १२९ क, ^एि" । १६. च
ठ. ड, दत्र ०) १४ फ. क्लन्नां शाब्द ।

[भ० ईमा ० ३०३३] भनन्द्निरिकृतटीकासंवकितर्शाकरमाष्यतमेतानि । ९०९

नीह भरतिषेधदटपामीति विशेषः । प्रषथार्थश्वायं चिन्ताभेदः ।
मौपसदवदिति निदशेनम्‌ । वथा लामदगन्पेऽदहीने पुरोडारिनी-
धूपसत्छ चोदिता पुरोढाशञमदानमन्राणाम्‌ “ भ्ररवेहमं
देरष्वरम्‌ “ इत्येवमादीनापुदरातृषेदोतननानामष्यष्वयमिरमिसं -
बन्धो भवति । भष्वयुंकतकत्वत्पुरोडाशपदानस्य प्रधानतश्न
त्वा्चङ्कानाम्‌ । एवमिहाप्यक्चरतन्रत्वात्तद्विशेषणानां पत्र कचि -
दप्युत्पन्नानामक्षरेण सवेन्ाभिस्तबन्ध्‌ः इत्यथः । तदुक्तं प्रथमे
काण्डे “ गुणभख्यव्यतिक्रमे तदर्थत्वान्पुख्येन वेदसंयोगः

दवस्यं पौनसकत्यं तच्रऽऽह । पपश्चेति । बद्मस्वरूपत्वादानन्दाद्युपसंहारेऽपि
निपेषानामनात्मत्वान्निषेध्यानन्त्येनाऽऽनन्याेकत्रोपपंहारायोगाक्किचिननिषेषेनान्यक-
पणायां च श्ुवेवैव सिद्धेरुपसंहारानयेक्यान्न निषेषोपसंहारपिद्धिरियाञ्ञङ निश्षाना-
पनालतवेऽप्यात्मङक्षणतया वत्परमि्यधै-सतैत्रिकत्वान्निषेभ्यद्वेतस्य मृतभीतिकतादि-
रूपस्य मिरत्वेन वन्नापि मितिपिदधेरुपसंहारः स्यादित्यमिपेत्योक्तम्‌। परपश्चाथशवेति ।
शाखान्वरोक्तानामपि पधानयोगिनामुपसेहार इत्यत्र दृ्टान्तमाह । भोपसदबदिति ।
मिदेनं विवृणोति । थेति, जमदृभरः पु्टिकामश्वतूरात्ेण यजेवेत्युसन्ने जामद
न्येऽहने पुरोडाशिन्य उपसदो मवन्वीवि वैत्तिरीये पुरोडाशयुक्तपूपसत्छिधिषुपदि शु
एरोडरापदानमन्राणामुदरतविदोलन्नानागु्राज्ा प्रयोगे पापेऽध्वयुपदानके पुरोडाशे विनि-
योगस्य चोतस्यपेकषायाः पाषान्यात्तदनुरोषेनाध्वयुणेव वेषा प्रयोगो नेद्रात्रत्यथः |
उक्तमथ दाशंन्तिके योजयति । एदमिति । अत्रैवोदाहरणान्वरिक्षया वार्षी
ूुदाहरति । तदुक्तमिति । याजुवेोदिकेऽग्न्याषाने य एप विद्वानभनिमापत इवि
ेस्तदङ्गतेन.य एवं विदवान्वाखंन्तीयं गायति य एवं विद्वन्यज्ञायज्ञीयं गायत्रि बे,
= एवं दहान्वामदेव्यं गायतीति तनैव सामगानं रुवं तत्र किमेतानि वाखन्तीयाद्‌ीनि

सामवेदो सन्ना ्ोतपन्नोरै्येन स्वरेणाघाने प्रयोक्तम्यानि किंवा यत्र विनियु"
गयन्वे्नोसननोपांश॒तेमेति देहे सत्युत्पत्िविधिनैवपिक्षिषोपयत्वात्मना विक
तादह्नानां वस्यैव पायम्याचननिमित्तोचैःखरे पोषे प्रयाई । गुणेति । उत्पत्तिबि-
पिगणो विनियोगविषिरुरूवस्तयोव्यंतिक्रमो किष उतत्धिविध्याोचमयोैस्तं
विनियोगविभ्यालोचमयोपांश॒तमिति वसमन्ब्यतिक्रमे सवि मुख्येन प्रवानेन विनिषु-
ग्यमानेनं रुपेण वारवन्तीयदवैदस्य सयोगो आघा नोखयमानत्वेन गुणेनेषि परवि-
षायां हेतुमाह | तद्ंलवादिति । उत्पथमानस्व विनियुग्यमानायतवा्च मरि साम
0

9 ड, अ, “ेषप्र" | २ ठ, शभिः सं॥ ३८, इ, यजत इनु" ४ क, 2, ढ, पहा प्रा ।

९१० श्रीमदेपायनप्रणीतब्रह्मह्त्राणि- [अ०३पा०२स्‌०२४]

[ जै०्सू० ३।३।८ ] इत्यत्र ॥ ३३ ॥ ( २० )

इयदामननात्‌ ॥ २ ९ ॥ (२१)

५५ द्धा दपण सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषस्वजे ।

तयोरन्यः पिप्प स्वादस्यनश्चश्नन्यो भमिषाकशीति'" [मुण्ड ०.

३६! १ । १।शे० ४।६1} इत्यध्यात्माधिकारे मन्न

माथवेणिकाः श्वेताश्ववराश्च पठति । तथा कटाः “ऋतं पिबन्तो

ुकृतस्प रोके गुहां प्रविष्टौ परमे पर्य । छायातपौ

अरह्मविदी वदन्ति प्श्चाप्रयो येव त्रिणाचिकेताः" [ कठ

३।९ ] इति ¦ किमत्र दि्ेकत्वयुत वियानानात्वमिति पंश्चयः।

क्षं तावत्पाप्ं विद्यानानात्वमिति । कुतः । विशेषदशेनात्‌ । द्रा

सुपर्मैत्यन्न चैकस्य भोक्तसवं इयत एकस्य साभोक्तुत्वं हइयते।

प्रतं पिबन्तावित्य॑त्रोभयोरपि भौर्त्वमेव दश्यते तद्ेचष्ूपं भिच-
वेमे सामानि विदितानि तथाऽपि तदक्यानां वदुतत्तिमात्रपरत्वं विनियोगस्य याजु-
वेदिकवक्थेरेव प्र्रेष्तव प्र॒ समीदिवाथेपविकम्भात्तदान्येवोतसत्तिवक्यानीवि
तस्यैव सरस्य धेपस्पिनो म्रहणमित्यपेः । उदाहरणान्तरं तु समानन्यायतया दार्थ

तमिति न शौबरवियोषः ॥ ३३ ॥ (२० )

परतिपायवद्मपत्यभिज्ञानाज्ज्ञामैकयेऽक्षरवियापुपपंहारवत्पाङपांधमेदादियमिदः
स्वादित्याशङ्कयाऽऽह | इयदिति। गुहां पविशातियत्र सिद्धायमपि वज्यमुपसंहीरतु-
परसहारपसङ्कात्पुनरुदादरवि । द्वा पर्णति । तयाविषमेव काठकवाकर्यमपि पठपि |
तथेति । मश्रदयं विषयीरूलय पतिपादनप्रकारमेदादवि वामिरमानात्पविपाचामततायल.
दर्वदैकयद्टेश्च सङयमाह | किपरिति । मन्रदयेऽपि विधेक्याक्या वक्यापेष्ेतः
रेवोक्तवात्यादादिसंगाविः । पूर्पकषे गुणानुपसंह।रः सिद्धान्ते वदुपसंहार इत्यङ्त्
पिमृशय पूरैपकषमाह । किं तावदिति । भयैतयद्येयं , विचानानलमिवि शङ्के ।
कुत इति। ङूपमेददटरयक्यषीरमिदधेत्याद । विशेषेति । वदेव वित्रृणेवि । दवा ए
गति । मोकत्रमोकत्रोद सुपर्णेत्यत्र वेताः मोक्त्रोरवान्यत्रेति वेधमेदाद्विवमिदः । ग
च च्छविन्यायेन पिबन्तापिपि ढक्षणा मुखूयसंमवे वदय।गत्‌ । न चं व्‌।कयरोषाक्
णोपक्रमस्य मृर्यल्षणिकमद णविष्य वुर्पबरत्वाम(व्‌।देव संशयानुपपत्तेः । ¶ च
पकरणं ठक्षणानीजं वाक्येन बाघ।१8 मत्वोपंदरवि । तदिति । श्र + ठक्षणावीजं वाक्येन बाष।(३पि मत्वोपंदरवि । तदिति । मश्रयी्विनित/

। । [| ; ॥ ^ र प
१क.ञ. "द्धं । छाः । २क. ङ. ज. ज, ट. "कलम्‌ । ऋ । ३क ९, भ, ¢

तुभ ।४३.ब्‌. तुतं दर । ५ क, शवर" । ६ ठ. "पयाद्धिः । ७ क" स" "हास"। ८ १
क्ष, "क्यमिति प" । ९८. द, "टे । ह |

[भ०३१।०३्‌०३ यभानन्दगिरिङृतयीकासंवलितशांकरभाभ्यसमेतानि । ९१४

मानं तां भिन्यादित्येवं प्ते रवीति विचैकत्वमिति कुतः ।
यत उभयोरप्यनयोमंब्रयोरियत्तापरिष्छिश्ं द्वित्वोपेतं वेधं इप-
ममिश्नमामनन्ति। ननु दशितो पमेदः | नेत्युच्यते । उभावप्येतौ
मश्रो जीवद्भितीयमीश्वरं प्रतिपादयतो नार्थान्तरम्‌ "द्रा दुपर्णा
इत्यन्न तावत्‌ “अनश्न्नन्यो अभिचाकशीति" इत्यशनायाचतीतः
परमात्मा परतिपाचते । वाक्यशेषेऽपि च सएव परतिपायमानो
दश्यते । ““ ज्ञष्ट यदा परश्यत्यन्यमीर्चमस्य महिमानम्‌ ^“
० ४।७] इति । “ ऋतं पिबन्तौ "' इत्यत्र तु जीषे
पिबत्यशनायाचतीतः परमात्माऽप्रिं साहवर्याच्छत्नन्पायेन
पिवतीत्युपचयंत्ते । परमात्मपकरणं ह्येतत्‌ “ अन्यत्र धर्माद-
न्यज्राध्मात्‌ ” [ कठ० २।१४| इत्युपक्रमात्‌ । तद्विषय
एव चनापि वाक्यशेषो भवति “ य; सेतुरौजानानामक्षरं ब्रह्म
यत्परम्‌ ^ [ कट० ३।२] इति । “ गुहां प्रषिष्ठवात्मानौ
हि" [० चू०१।२।११] इत्यत्र चैतत्पपञ्चितम्‌ । तस्मा-
नास्ति वेचभेदस्तस्माञ्च विचेकत्वम्‌ । अपि च निषवप्ेतषु

तमनुपसंहारश्ेवि पक्षमनूच बदिरेव सिद्धान्तमाह । एवमिति । वत्र पश्नपूरक हैवुतेन
तं याजयति । कुत इति। इयत्तापरिच्छिननमित्येवदरव व्याच | प्विसेति । सूपभे-
दादिचमेदं स्मारयति । नन्विति । रपमेदापिदध चा प्रत्याह । नेति | अयान्वरश-
नेन जीवो गृहते । जीवानुवादेन वचायाथ्यं परमाव पविपाचमित्येवदापवेण-
दिम सापरयवि। द्वा यपर्णेति । तत्र वाक्यशेषमनुकरय ति । वाक्येति। तमेव दमयति ।
तथाऽपि काठके भोक्त रेवोक्तने ्रराथतयाशङ्ाऽऽह । ऋतमिति । मत्र येऽपि
वितृषंस्याहरेरेमयोस्तुल्यवां विना च द्वितवसंस्यायोगाबेतनस्य जीवस्व परमाव
चेवनत्वातुल्य डि गरिबन्वावियस्य लक्षणा बलादायावीदयथेः | किच प्रकरणादरमि
परमात्मा मावीलयाह्‌ | परमात्मेति । उपक्रमवदुपसंहारोऽपि वद्विषय एवेद्याह ।
तदिति । अत्रापालय पिशञब्द्‌दाथवेणिकादविवाक्यं दष्टान्त्यते । उपक्रमोपसेहरिकङ-
-वन्मध्यमप्रि वथा नेयमिति मावः । षिद्धायेतवु्च मन्रदयस्य प्रविषरयतेत्याह |
गुहामिति । मश्रदयस्य प्रमलेकायैतवपामिदाद्िचमिदौ नेति निगमयरि । तस्मा.
दिति । न केव मश्रदयमेव परविषयं कितु वत्संनिध्यान्नावं सवैमपि मभ्रजावपि-
याह्‌ । भपि चेति । भायवैणिकशेवाश्ववरकाठकविवक्षया तिषिवत्युक्तम्‌ । किमिति

) क. ज. ट. भिदादि" । २ क.उ. ज. अ. वेय । ३ इ. म, "याती? ।४क.ढ. ज.
* २, बम्‌" ।५ङ, भ. "पि त्साह" । ९ 2, द, "सत्वं भर" | ७ 2, "दूपमे" ।

=+ ~

९१९ शरीमहेपायनपरणीतमद्मद्नाणि- [अ ०१०३१०३५]

वेदान्तेषु पौर्वापयालोचने परमात्मविदयेवावगम्यते तादारम्पवि-
वक्षयेव जीवोपादानं नार्थान्तरविवक्षपा । न च परमात्मविधायां
भेदाभेद विचारावतारोऽस्तीत्युकतम्‌ । तस्मात्यपञ्चाथं एवैष पोमः।
तस्माश्चाधिकधर्मोपसंहार इति ॥ ३४५॥ ( २९ )

अन्तरा भ्रूतग्रामवत्स्वात्मनंः ॥ ३५ ॥

“५ यत्सा्नादपरोक्नाद्रह्म य आत्मा सवान्तरः "' [ बृ० ३।

४।१ | इत्येवं द्विरुषस्तकहीरुपश्नयोर्नरन्तर्पेण वाजसनेयिनः

समामनन्ति । तत्न संशायः | विचेकत्वं वा स्याद्विधानानाष्वं

वेति । विद्यानानास्वमिर्तिं तावत्पप्रम्‌ । अभ्याससामथ्यौत्‌ ।

अन्यथा ह्यनूनोनतिरिक्तयं द्विरान्नानमनथंकमेव स्यात्‌ । तस्मा-

द्यथा ऽभ्यासतात्कमभेद एवमभ्यासाद्विचामेद इत्येवं प्राप्ते पत्याह।
तहि जीवोपादानं तदाह । तादाम्येति ।"देक्यं वक्तु जीवोऽनृ चत इत्यथैः | एद्‌.
नुवादेन परपरविपररदनेऽपि कृतो विधेकयं वताऽऽह । न चेति । पागेव मत्रदयश्य
सिद्धायेत्वे किमनेनापिकरणेनेत्याशङ्कयाऽऽह । तस्मादिति । गुणोपसहारपस्प

मश्रद्रयविरवैरणं कुतोपयुक्तं तत्राऽऽह । तस्माच्ेति ॥ ३४ ॥ ( २१ )

मश्रयोरथोमेदोक्तिपरसद्न व्राघ्मणयोरपि तुल्याथेतामाह । अन्तरेति । वृहदा
ण्यके पाञ्वमिकं ब्राह्मणद्वयमुदाहरति । यदिति । षटादि संवित्कमेत्वेनपराकष ऋ
तु साक्षादपरोक्षं वदेव प्रत्यगात्मेत्याह्‌ । य इति । स च सवान्तरो ब्रह्मि पिस्य
सवौन्वरत्वस्याऽऽत्मनि स्पितस्य चापरोक्षतवस्य बरह्माणि संकीपैनादुभयोरैकयमित्यषेः।
तन्मे व्याचक्षयेवि शेषः । बराह्मणदयं विषयीरृलयाम्यासात्सवीन्त्रत्वपरत्यमिज्ञानाब
संशयमाह। तत्रेति । परिबन्ताविलयस्य लाक्षणिकत्वं गृदीत्वा भन्रयोमेक्नमोक्तपरते-
नाऽऽतीक्याद्वि यैक्यमुक्तम्‌ । इह त्वयक्येऽपि न वि्ेकयमम्यासारिवि पुेप्षमह ।
विचेति । हेतु व्यतिरेकतः स्फोरयवि । भन्पधेति । कयेव पुनःश्रुविरविेषदः

एष्‌ स क 1
१. नः ॥ ३५ ॥ यः साक्षा । २ ड. मर "पल्तिक्क । ३ कमर ति। ॥
वि ४३. ब. “ति | कुतः। अ" । ५ क. ठ, भ, ट, शम्दूना + ९ क. भ. नाहि ,
भ. "कायं द्वि" । ८ ट.ड. नकु" | ९८. द. सैवं पुण । १० 3. नर्थलकद्या
ड. © कृ । ।

[भ०३पा०३य्‌०३६]भनन्दगिरिकृतटीकासंवर्तिशांकरभाष्यसमेतानि। ९१३

भन्तराऽऽन्ञानाविशेषत्स्वात्ममो विधेकतवमिति । सर्वान्तरो
हि स्वाऽऽत्मोभयनाध्यविशिष्टः एृच्छश्यते प्रत्युच्यते च । न हि
द्वावात्मानवेकस्मिन्देहे सवान्तरी सभवतः । तदा हेकस्याऽ5-
, जपं सर्वान्तरत्वमवर्केरुप्वेत । एकस्य तु भतग्रामवन्ैव सर्वान्त-
र्वं स्यात्‌ । यथां च प्श्चभ्रतसम्हे देहे पएरथिव्या आपोऽन्तरा
अब्यंस्तेजो ऽन्तरमिति सत्यप्यपिक्षिकेऽन्तरत्वे नेर्वं मुख्यं सवां
न्तरत्वं भवति तथेहापीत्ययः । अथवा भृतग्रामवदिति श्रुत्य
न्तरं निदशेयति। यथा-

(“एको देवः सवभूतेषु गूढः सवैव्यापी सर्वभृतान्त॑रात्मा “

[ श्वे° ६ । १९ ] इत्यस्मिन्मन्ने समस्तेष भत.
ग्रमेष्वेक एव सवांन्तर आत्माऽऽच्नरायते । एवमनयोरपि ब्राह्म-
णयोरित्यथेः । तस्माद्वेयेक्याष्टियेकत्वमिति ॥ ३५॥

अन्यथा भेदान॒पपत्तिरिति
चेन्ोप्दशान्तरवत्‌ ॥ ३६॥ (२२)

अथ यदुक्तमनम्युपगम्यमाने विद्याभेद आश्नानभेदानुपपत्ति-

रिति तत्परिहतैग्पम्‌ । अनोच्यते । नायं दोषः । उपदेशान्तरष-

दुषपत्तेः । यथा ताण्डिनायुपनिषदि षष्ठे प्रपाठके “ सत आत्मा

तत्वमसि श्वेतकेतो ” [ छा० ६ ।८। ७ ] इति नवकृतोऽ-
द्रीकृत्य खात्मनोऽन्तरान्नानाविरोषादित्युक्तं तदेव स्फुरयति । सर्वेति । तथाऽपि
कयं ब्रा्णयेरिकया्ै वत्राऽऽइ [ न हीति । द्ववोः सवौन्तरतवायुक्ते रपैक्यपिद्ध
वियेकयमित्यथैः | कथं पुनदवैयोः सवौन्वरत्वानुपपत्तिमेनोमयत्वादिवदुपपततस्व त्रा ऽऽ ।
तदा हीति । मृतम्मामशृ्टान्सं व्याचष्टे । पथति । वमेवानूच विधान्तरेण न्याकरोति।

भथ वेति । दयोः सवन्रत्वथीमलम्यमयेमुपसंहरवि । तस्मादिति ॥ ३५ ॥

पक्षनीजमनूच दूषयति । अन्यथेति । वत्रानुवादं व्याकरोति । अथेति ।
परिहारमवतवारयवि । अत्रेति । नमोऽयैमुक्रता दशानतेनाऽऽन्नानमेदीपपत्तं सूत्राद-
मह । नेत्यादिना । वदे वृणोति । यथेति । श्ानवीभगि पो

१७८. हिख भतो रक. ट. तेचप्र | ३ङ्‌ भ. तवक | कज,
कषयेत । ५ क, ज. थ, श्या प०। ६३. "हे प" । ७, ज, “भ्यश्च तेजोऽ । ८ क, अ. ट, 4
स ५ ङ, दशयति । १० ह. "ति | एको । ११ ज. ट. "तमा" इत्येतस्मि' 1 १२ क. द" त. भ
यकतवाद्वि" । १३ क, इ, ज, अ, कृत्व उप" । १४ ठ. "योगष्भ्य' ।

९१४, ` शरीमैपायनप्रणीतब्रहमहजाणि- [अ० दैपा०रम्‌०२७]

प्युपदेशे न विद्याभेदो भवस्येवमिहापि भविष्यति । कथं च
नषङृत्वो ऽप्युपदेशे विद्याभेद न भवति । उपक्रमोपसंहाराभ्या-
मेकाथतावगमात्‌ । ““ भूय एव भा भगवानिविन्नापयत्‌ '' [ छा
६ । ५। ४] इति येकस्यैवायंस्य पुनः पुनः परतिंपिपादपिषि-
तव्यत्वेमोपन्तेपात्‌ । आशङ्ान्तरनिराकरणेनं चासकृदुपदेशोप-
पत्तेः । एवमिहापि परश्नषूपाभेदात्‌ “अतोऽस्यदातंम्‌” [ब्र ° ३।
४।२] इति च परिसतमाप्त्यविशेषादुपक्रमोपसंहारो तावदे.
कार्थ विषयो द रयेते । ““ यदेव साक्षादपरोक्षाहह्य ” | बृ० ३ ।
५। ९] इतिं द्वितीयः प्रश्न एवकारं प्रयुञ्ञानः परवंप्रश्नगतमेवा-
थयुत्तरतनुकृष्यमाणं दर्शयति । परवंस्मिश्च ब्राह्मणे कायकरण-
व्यतिरिक्तस्याऽऽत्मनः सद्भावः कथ्यते । उत्तरस्मिस्तु तस्पैवा-
शानायादिसंसारधमां ततत्रं कथ्यते । इत्येकाथेतोपपत्तिः । तस्मा-
देका रिचेति ॥ ३६ ॥ ( २२) `

व्यतिहारो विशिंषन्ति हीतरवत्‌ ॥ ३७ ॥ ( २३)

यथा ““ तद्योऽहं सोऽसो योऽसो सोऽहम्‌ "” इत्यादित्पपरषं
शते । कथं चेति ¡ दृष्टान्ते विथेक्यं सावयति | उपक्रमेति । रेकाथ्यंपिद्धौ हेव.
न्तरमा्ट । भूय इति । एकत्यव भूयःशब्दाप्पविपा्यत्वे पौनरुक्त्यमिल्याश इ्ग्याऽऽ।
आशङ्गन्तरेति । दा्टन्तिकमाह । एकमिति । इहेति बराह्मणद्रयोक्तिः | एवकार
सामथ्याद्पि विचेकयामित्याह । यवेदेति । यत्साक्षादपरोक्नादेव न कदाचिदपि परौ
कषमित्येवमेवकारो योभ्यतापित्याशङ््च ग्यवाहितान्वयपनभेवमिवि मृत्वाऽऽह | पएर्वति।
कथं तां बोनद्कलयादानयकयापत्तिसमापिस्सत्ाऽञ्ह । पुवं स्मिन्निति । उप्धश्
कायेकरणविरहः साध्यते यः प्राणेन प्राणिर्वीद्यादिनिर्देशात्कहाखपश्रे तवश्नग्राि
विरहो योऽशनायापिपासे शोकं मोदमिलादिदशनात्तश चैकस्थैवाऽऽकारेदनोकतो
पौनरुकयं कतस्त्यमित्याह । इत्येकार्थतेति । रेकाथ्यं फठिवमाह । तसाः

दिति ॥ ३६ ॥ (२२) 1

तस्वमसीस्येकत्वोपदेशस्योपदेशाद्तरवा त्यनेन सूश्रावयवेनोदाह्ृतत्वात्तत्यसङ्ग+क
वाहिवाक्यान्वराणां तासपय॑माह। व्यतिहार इति । ेवरेयकवाक्यं नावाय चः
हरवि । तदिति । वाक्यदयमविरुत्य व्यतिहारस्यान्योन्यं विरोषणविशेभ्यवत

भ |

१क.ङ७.ब.चनन"।२क.ड.ष.ष्दोमः । ३क.ड. ज. अ सज. रि
४ कृ, "तिपाद्यित* । ट. "तिपत्तव्य* । ५ ड, भ. "तत्वे" । ६ ज. “न वाऽप" । ७ क, =^
दवि 1८ ड, भ, येऽपिप्रः। ९क्र, इ, ज. अ, "जा$ऽह' |

[भ०देप० रस्‌ ३७] आनन्द्मिरिङृतटीकासेवङ्तिाकरमाष्पसमेतानि ।९१५

रकृत्येतरेयिणः समामनन्ति। तथा जाषारः “त्वं बा अहमस्मि `
भगवो देवतेऽहं वे त्वमसि” इति । ततन संशयः। किमिह व्यति-
हारेणोभयषपा भंतिः करतव्योतेकष्टपेवेति । एकैष्टपेवेति ताव-
दाह । न हत्राऽऽत्मन दश्वरेणेकत्वं मुक्ताऽन्यत्किचिचिन्त-
पितम्यमस्ति। यदि चेवं चिन्तयितव्यदिशेषः परिकल्प्येत संसा-
रिणश्चेश्वरात्मत्वमीश्वरस्य संसायोत्मत्वमिति । तत्र षंषा-
रिणस्तावदीश्वरात्मतयै उत्कर्षो भवेदीश्वरस्य तु संसार्पालमत्वे
निकषः कृतः स्यात्‌ । तस्मादैकष्टप्यमेव मंते; । व्यति-
हाराज्नायेस्त्वेकत्वहदीकाराथं इति । एवं प्राप्रे प्याह ।
व्यतिहारोऽयमध्यानायाऽऽन्नायते । इतरवत्‌ । यथेतरे
गुणाः सर्वांत्मत्वपश्चतय आध्यानायाऽऽन्नायन्ते तद्वत्‌ ।
तथाहि विथिषनिति समान्नातार्‌ उभयोच्चारणेन “ त्महम-
स्म्यहं च तमसि ” इति । तच्ीमयष्टपायां मतो कतेव्यायाम-
धवद्रवति । अन्यथा हीदं विशेषेणोमयान्नानमनथकं स्यात्‌ |
एकेनेरवे कृतत्वात्‌ । ननूभयान्नानस्या्थविशेषे परिकरप्यमाने

~ ~ ~=

हटेरत्टटदष्िनिकटे एवतीति न्यायाच्च संशयमाह । तत्रेति । उपस्तकह्येलयो-
वियेक्येऽपि यथाऽश्दरार्थाऽभ्यापरस्तथाऽयमपवि मता पृवेपक्षयति । एकेति । १दा-
न्तराणामथौन्तरपरतवस्वारस्यात्कथं मतेरेकरूप्यमिलयाशङ्याऽऽह । न हीति । अन्यो-
न्याततमथान्तरमिलयाशङ्याऽऽह । यदीति । भन्योन्यात्नाऽ नुचिन्तनस्यायुक्ततवे
फितमाह । तस्मादिति । वाहि क्रिमथं व्यविहारान्नानं वदाह । व्यतिहारेति ।
व्यविहारपटे द्विरूपाया मदेरनु्टेयत्वोकत्या वि्कयोक्तेवौक्यायेषीदेतोर्व चिन्वना-
पादितः 1 पूर्वपक्षे मतेरेकरूपरते लाघवम्‌ । सिद्धन्ये तस्या दरूप्ये दहते.
क्यस्य सिध्यतीति मन्वानः पिद्धान्वयति,। एवमिति । व्यतिहारो मिष विशेषण-
विशेष्यत्वमाध्यानमुभयर्पमतिकरणम्‌ । पविन्ञातमरथं दृष्टान्तेन स्यति । इतख-
दिति । दष्टन्वदाणन्विकमागौ व्याख्याय हुं व्यासूयाति । तथा हीति । उभय-
रूपोचारणेऽपि कथ प्रविज्ञािदिस्वत्राऽऽह । तद्धेति । वदेव व्यपिरेकमुखेनाऽऽई ।
अन्यथेति । भवि बरहमधीरेकैव चेत्तदा त्वमहमित्येवावतैव्‌ सिदधेरमयोचारणमनथकं
तस्माततदथेवखानुपपर्या मविरुभयूपवे कथयथ; । उक्त स्मारयति । नन्विति ।
निगणस्य सगुणतवोक्तिवद्न्योन्यात्मतया ध्यानमात्रस्य विधानान्न वस्तुतो निर्वे.

(न

न>

१ ट, मन्त्यम्‌ 1२ ड्‌. म, "स्तावकः ॥ ३ ड» ज्‌» "दीकरणाथ | ठ ©* व तु क (
२४३

६१६ | भीगदेपायनपणीतबभ्श्चमाणि- [भर देपा०दपू०३<]

देवतीधाः संसायोत्मत्वापततेर्निकषः परसश्येतेत्युक्तम्‌ । नैष दोषः।
ठेकात्म्पस्येवानेन प्रकारेणानुचिन्त्यमानत्वास्‌ । नन्वेष सति स
एषैकत्वदृडीकार आपचेत । न वयमेकत्वहदढीकारं वारयामः कि
तर्हिं व्यतिहरेणेह द्विपा मतिः कतंब्या वचनपामाष्यानेकद्-
पेत्येतावहुपपादयामः। फरतस्त्वेकत्वमपि हढाभवति । षधाऽ5ऽ-~.
ध्याना्थऽपि सत्यकामादिगुणोपदेशे तद्रण इन्वरः प्रसिध्यति
तद्वत्‌ । तस्मादयमाध्यातन्यो व्यतिहारः समाने च विषय उप
हतंव्यो भवेतीति ॥ ३७ ॥ ( २३ )

सेव हि सयादयः ॥ ३८ ॥ ( २५ )

सयो हतं महयन्त प्रथमजं वेद सत्य ब्रह्म” [बु० ५।४।
१ ] इत्यादिना वाजक्तनेयके सत्यप्रिद्यां सनामान्नरोपासरनां षिधा-

~~~ --- ~----~ --~----------~-------~-----~--~--------------~-- ~ ~~~ र ज उक भम का ज क-म ०० -०>-

स्याह । नेत्यादिना । ईश्वरे जीवरतादात्म्यस्याऽऽरोप्योपास्यत्ान्नश्वरस्योत्कपेनिवृत
रित्यथः । वचनाद्‌ मयत्राभयानुचिन्तने मदुक्तमवाऽऽयातामपि शडुते । नविति।
किमिह नान्तरीयव्वनैकत्वमपि दृढीमवपीद्युच्यते किंवा तख्मस्यादिपैत्तदेवोपरिश्यत
इति तत्राऽऽद्यं प्रल्ा्। न वयमिति । न हिवीय। ध्यानविधिपरत्वाद्राकयस्पेत्याह।
किं तर्हीति । इहप्यदाहरणोक्तिः । एकत्वज्ञानस्यापीह भानात्तत्परतं # म
स्यात्तजाऽऽह | फरुतस्त्विति। जगीदित्यथः। कथमुपास्तिपरव्वेऽ योद पि" तदृढोकएं
त्राऽऽह । ययेति । अन्यपरस्यापि मानान्तराषिरुद्धेऽयं स्यान्मानत्वमित्यथेः | उभ.
योच्ारणसामथ्येसिद्ध मुपसंहरति । तस्मादिति । व्यविहारानुचिन्तनकाय॑ताकीण्नछय
पादसंगािं सुचयाति । समाने चेति । यत्र यजां ्रहेणो पास्तिस्तत्न तनति यवत्‌ |
उभमयरूपमतिकरणे सत्येकत्वमर्थ॑तो दढीभवतीति वक्रतुमितीत्य क्तम्‌ ॥ ३७ ॥ (२३)

जीवव्रह्मणोरन्योन्यासमत्वोक्तिमेदाहिरूषा मपिरनुष्टयेदयुक्तम्‌ । संप्रति जयत।१६/
कान्हन्ति पाप्मानमिति च फलोकिमेदाष्टिचामेदमाशङ्कचोक्तम्‌ । सेवेति । सत्य
यामृदराहरति। स यो हेति। अर्विशेषेणापिकार समैनामध्यामगृक्तः। उपास्वपरपिदधचष।
दशब्दः । एतदपि बुद्धिस्थमुपास्यं परामृश्यते । वस्य व्यापकलमाह । महदिति।
यक्षं पज्यं प्रथपजं भौतिकानां मध्ये परमं नावं सच त्यञ्चेति सस्यं बह्म हिरण्यगमह्

पास्पे तस्य कोकजयः फलामत्य्ैः । तदेतदक्षरं सत्यमिति स हृत्येकमक्तर।१त।
दिना सत्यनामविशिष्टमुणासनमुक्तमित्याह । .सनामेति । वक्त्र ब्र्णो दवा

क~

शेष्यादित्यवरन १
) ट. ्ितुच्यः | रङ.अ. रेव द्विः । ३. | ९ दप्ति"

५२, अ. ट. "वति। ५. "दत्सदे। ७8. द."पिष्डीण । ८ क, ह, "रेषणा
१० छ. "यमज ।

[भ०३पा० ३० ३८] भनन्दगिरिङृतटीकाषंवछितशांकरभाष्यषमेतानि ।९१७

यानन्तरभान्नायते “ तद्यत्तत्सत्यमसौ स भादित्यो य॑ एष एत-
स्मिन्मण्डहे पुरुषो यश्चायं दक्षिणेऽकषन्पुरुषः” [ ब० ५। ९।
२] इत्यादि । तत्र संशयः। कि द्वे एते सत्यविचे विंवेकेपेति।
दे इति तावत्पाप्तम्‌ । भेदेन हि फरुष्योगो भवति “ जयतीमा-
द्वीकान्‌ [ त्र° ५। ४।१] इति पुरस्तात्‌ “हन्ति पाप्मानं
जहाति चै ” [ब° ५। ५।३ ] इत्युपरिष्टात्‌ । पकृताकरष॑णं
तृपास्पेकत्वादिति । एवं प्रे व्रूमः. एतेषं सत्यप्रिचेति ।
कुतः । “ तशत्तत्सत्पम्‌ '” [त्रृ० ५। ५। २ ] इति
परकृताकषेणात्‌ । ननु विदयामेदेऽपि प्रकृताकषेणगुपास्पैकलत्वादु-
पपद्यत इत्युक्तम्‌ । नैतदेवम्‌ । यत्र तँ विस्पष्टात्कारणान्तरा-
द्विचामेदः पतीयते ततरैतदेषं स्यात्‌ । अत्र तूभयथा समवे तच-
तत्सत्यमिति प्रकृताकषेणाप्पुवेविद्यासबद्धमेव सत्पमरत्तरत्राऽ5-
कृष्यत इत्येकविच्यात्वनिश्वयः । यत्पुनरुक्तं फएरान्तरश्नवणादि-
इयुक्तम्‌ । वस्य मण्डलमात्नत्वं व्याववेयति । य एष इति । तस्यैवाऽऽध्यात्मिकत-
माह । यश्चेति । वाक्यद्वये श्रुतां सत्यविधां विष्यीरुय फठमेद्‌त्परतकषैणाब
संशयमाह्‌ । तत्रेति । किथमेदामेदनिरूपणदारा वाक्याधदुीदेतूकेर पदादि-
संगविः । पूवेपक्े गुणन्यवस्था िद्धान्वे पदग्यवस्यत्यमिपरेत्य पृवपक्षयवि ।
द्रे इति । सत्यनामाक्षरचयविशिष्टदहरहगृगवेिरेस्य॒विकक्षणवय। रूपभेद
द्विधमिद इत्यथः । ततव एदयागमेदं हैतन्वरमाह्‌ । भेदेनेति । तचरिविपर-
वाकषेणाद्ह्मणः सत्यनामाक्षरविशिष्टस्योत्तरत्र स्थानगुणसंबन्धकथनादूषैक्ये कुतो
विघानानात्वं तज्राडऽह । प्रकृतेति । फठमेदस्योक्ततवानित्यकाम्यदशेपुणमासवदनु-
बन्पमदेऽपि क्थानानातमिति मावः । विधाभेदाहूणम्यवस्येपि पृक्षमन्‌द्च सेवेति
पूतरवैयवेन सिद्धान्त माह्‌। एवमिति । वत्र हेतु दिशब्दसूचितं पश्नपूकमाह । कुत इति।
खल्वेवस्येवाक्षरस्योपव्याख्यानमिपिवद्विधमिदेऽपि प्रकवाकषैणं स्यावि शङते ।
नन्विति । वत्र कारणान्वरादपवादाद्वियभेदेऽपि प्रकते वद्भवात्च्छब्देन मरुत.
हाद्मेरेन परत्यमिज्ञानादिथेक्यमित्याह । नैतदिति । खल्वेतस्येत्यारि यनेदुक्तम्‌ ।
करणान्तरं एठमेदाहि । एवदिषि परुवाकषणुक्तम्‌ । एवमिति वस्य िधेशयव्य-
मिारितवमिषि मेद्‌; | अनेपि सत्यवियोच्यते | उमयथा समवो मेदमिद्‌।म्य मुपपैततिः।
परते एलपतेयोगभेदो मेदोपपादकोऽस्तीतयुक्तं तत्र ऽऽह । पलपुनरिति । प्रशंसाथे-
ष
) ट, न, "सबन्धौ भः । २ड.चयएवंष्रेद इण ।३ज.ट. यं वधा | ४ के.ड,
भ" ब. हि। ५ क. "महामे" | ६ क, लः “कयं व्य॥ ७ उ, र.“पत्तितः । प्र।

९९१८ श्रीमदेपायनप्रणीतव्रहम्रनाणि- [अ° ३पा०३्‌०३०]

दान्तरमिति । अत्रोच्यते । तस्थोपनिषदहरहमिति चाद्गान्तरो-
पदेशस्य स्तावकेमिदं फएखान्तरश्रवणपिंहयदोषः । अपि चा्थ-
वाददिव फे कल्पयितम्ये* सति विद्येकत्ये चावयवेषु
श्रूयमाणानि बहून्यपि फङान्यवयविन्यामेव विद्यायामुपसंहतं-
व्यानि भवन्ति । ` तस्मास्तेवेयमेका सत्पविचा तेन तेन
विशेषेणोपेताऽऽश्नतित्यतः सवं एव सत्यादयो गुणा एकस्मि-
न्प्रयोग उपरसहतैव्याः. । केचित्पुनरस्मिन्यत्र इद" च
वाजसनेयकमक्ष्पादित्यपुरूषविषयं वाक्यं छान्दोग्ये च ^“ अथ
य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषो दरयते" ”“ [ छा ९।
६ । ६ ] “य एषौऽक्षिणि पुरूषो हस्यते '' [-छा० ४।१९।
९ ] इत्युदाहृत्य सेवेयमक्ष्यादित्यपुरुषविषया विद्योभयतरकैवेति
कृत्वा सर्त्यादीन्गुणान्वाजसनेयिभ्यरछन्दोगानामपसंहार्यान्म-
त्यन्ते । तन्न साधु रक्ष्यते | छान्दोग्ये हि ` कमसंबन्धिन्युद्री-
व्यपाश्रया विद्या विज्नायते। तत्र ह्यादिमध्यावसानेषु हि क्स
बन्धिचिह्वानिं भवन्ति “इयमेवगेभरिः सामः [ छा० ९।६।
१ } इत्यपक्रमे ““ तस्यक्चं साम च गेष्णी तस्मादुद्रीः "

~~~ ~¬, ---------------------~-~--- ~~~

फठमेदाद्वि चामेदो नानेत्याह । भपि चेतति । विध्युदेशे फएकान्वराश्रते रात्रिम.
त्फठे कल्पये सत्यग्हीतविेषतया स्वस्यापि फठस्य तत्स॑बन्षिवाकल्पनान्न एमे
दाहिचमेदाशङ्कत्याह । अर्थेति । अपवादराहिवं हेतुमुक्त्वा मरविज्ञातं विधेक्यमृप
हरति । तस्मादिति । भवशिषटं॑सूजावयवं व्याहुवनपूषौपरवाक्याधेविरोषणान्यकी-
कत्य ध्यानं कायेमिलया । इत्यत इति । परकै।यव्यारूयामुत्थापयैपि । केषि-
दिति । वद्ूषयति । तन्नेति । कमसंबन्विनीयत कमे ज्वोतिष्टोमस्वदद्गमृरीपमवा
अयत्वमेव विद्याया विङयदयति । तत्रेति । उद्रीथशब्दवार्च्यक्सामगेष्णवातससात"
्रीयशब्द्वाच्य इत्याह । तस्मादिति ।; भप य एषोऽन्वरादित्य इत्यस्वाऽऽ
मध्यावरसौन ऋक्सामयोः कमीङ्गयो; प्रथिन्यादिदधिपिशिष्टयोध्येयतदटेररित्याम-
पुरुषविरिष्टकमाङद्रीपध्यानं छान्दोम्येऽभीष्टमित्यथैः । वाजसनेयकेऽपि कमाङ्गबबद
१ ड. ज. 'कत्वमिः| २ ट. "मिती" | ३ ड. भ. म्नायत इस" । ४ इ. ज. ५९८. |
५ क.जन्न. ट. ते" अथय । ६क्‌.ज.ज. ट. "पोऽन्तरक्षि ॥ ७ क. <, क,
< इ. न. "वादिग" | ९ ट. हि ज्योतिशेमक"। १० कं ड. ज्‌, न. न्धिनीयगुी । 1
ढ.ज.न, पक 1१२८. र, "दूते" । १३ द. "कीयांव्या | १४८.इ. “च्यवाक्प्राणक
१५ स. "तनेष्ठरकषा" ।

[म०दपा०३प्‌०३९।अनन्दभिरिकृतटीकासवरितर्शाकरभाष्यसमेतानि। ९१९

[छा०१।६। ८ ] इति मध्ये “य एवं दिद्राम्धाम
गायति " [ छा० १।७। ९ ] इत्युपसंहारे. । नेवं वाजसने-
यके किंचित्कमेसबन्धि चिद्भमस्ति । तत्र प्रक्रममेदा्विचाभेदे
, सति गुणत्यवस्थेव युक्तेति ॥ ३८ ॥ ( २४ )

कामादीतरत्र तत्र चाऽऽयतनादिभ्यः ॥ ३९ ॥ ( २५)

अथ यदिद्मसिमन्ब्रह्मपुरे दहरं पुण्डरीकं वेदम दहरोऽ-
स्मिन्नन्तराकाशः ” [ छा०<।१।९१९ ] इति प्रस्तुत्य
च्छन्दोगा अधीयते “ एष आत्माऽपहतपाप्मा विजरो विम॒सयु-
विशोको विजिधत्सोऽपिपाप्तः सत्यकामः सत्यसेकल्पः" [ छा०
८।१।५ ] इत्यादि । तथा वाजसनेयिनः“ सवा एष
महानज आत्मा योऽयं विज्ञानमयः प्रणेषु य एषोऽन्तहृदय
आकाञञस्तस्मिञ्शोते स्वस्य वरी” [ त्॑° ४।४। २२ ] इत्यादि।
तत्र वियेकत्वं परस्परगुणयोगश्च किं वा नेति संशये विचेकत-
मिति । तत्रेदमुच्यते कामादीति सत्यकामादीत्यथेः | यथा
देवदत्तो दत्तः सत्यभामा भामेति । यदेतच्छान्दोग्ये हृदयाका-
रस्य सत्यकामत्वादिगुणजातमुपरुभ्यते तदितरं वाजसने-

=. ((

यके “स धा एष महानज आत्मा" इत्यत्र संबध्येत । यच्च वाज-
मेव ध्यानमिष्टमिपि न विद्यानानावमिलयाशङचाऽऽह । नैवमिति । नित्यकाम्याभिः

होत्रयापात्वथोमेदेऽपि साध्यमेदेन मेद्वदुपास्थेकयेऽपि फलभेदेन विचयमैदे युणानुष-
सहार इत्युपसंहरति । तत्रेति ॥ ३८ ॥ (२४)
तद्त्तत्सत्यमितिप्रकताकषेणाद्रपामेदा द्रुणो पसंहारशवेत्कचिदाकाशस्योपास्यतं कचि-
तद्यस्य जेयवेवि रुपमेदाद्रणानुपसंहारः स्वादियाशङ्चाऽऽह । कामादीति ।
सगुणनिगुणविद।विषयं वाक॑यमुदाहरति 1 अथेति । प्रावरवि्यागता वशित्वादयः
सत्यकामाद्यश्च गुणा विषयास्ते किमुन्योन्यत्र नपसंहवेव्याः किंवोपसंहवेव्या
इत्युमयनोमयेषामुपयोगमावामावाभ्यां संरोये ध्यानैस्ुत्युपयोगित्वेन गुणानामन्योन्य-
भोपसंहारेक्ा वाकयाथेधीतद्धेतुचिन्तनात्पादादिरसंगतिः | पूवेपक्ष कचिदाकाशस्य
भ्ययतवं कवित्तदाश्रयस्य ज्ञेयतेति विशेषपिद्धिः । सिद्धन्वेऽपि ब्रह्मण एवाऽऽ-
कररब्दल्रादुक्तविंशेषोपपत्तिरित्यङ्घीकलय चिद््‌न्तमाह ( तत्रेति | अवयववाचकेना-
वन) 1

१ क, ट, संबध्यते । २ छ, नश्य" । ३ ठ, 'विश्योपपाति' ।

६२७ श्रीमेहेषायन्र॑मीतत्रघषद्धनाणि- (भनरपा०दे०३९]

समेयके वरित्वायुपरुभ्यते तदपीतरन च्छान्दोग्ये“ एष भत्माऽ-
पहतपाप्मा” [छा०८।९।५] इत्यत्र संबध्येतं । कुतः । भापत-
नादिक्षामान्पात्‌ । समाने द्ुभपन्नापि हृदयमायतनं समानश्च
वेच ईष्वरः समानं च तस्य सेतुत्वं सोकाक्भेदप्रयोजनमित्पेष-
मादि बर्हुसाशन्यं दश्यते । ननु विशेषोऽपि दश्यते छान्दोग्पे
हृदयाकाशस्य गुणयोगो वाजक्षनेयके व्वाकृशाश्चयस्य ब्रह्मण
इति । न । “ दहर उत्तरेभ्यः ” [ बण १।३।१४]
इत्यत्र च्छान्दोग्येऽप्याकाशशब्दं ब्रहमेवेति प्रतिष्ठापितत्वात्‌ ।
अयं त्वत्र बिद्यते विशेषः सगुणा हि ब्रह्मविदा छान्दोग्य उपदि-
र्यते ^“ अथ य इहाऽऽत्मानमनुविद्य व्रजन्त्येतांश्च सत्या
न्कामान्‌ ” [छा० <। १। ६ ] इत्यात्मवत्कामानामपि
वेद्यत्वश्नरवणात्‌ । वाजसनेयके तु निगंणमेवे ब्रह्मोपदिरयमानं
दश्यते" ^ अत उर्ध्वं विपक्षाय ब्रहि [ बृ० ४।३।१४]
«५ असङ्गो ह्ययं पुरुषः ” [ बृ० ४।३।१५ ] इत्पादिपरश्षप-
तिवचनस्षमन्वयात्‌ । वित्वादि तु स्तुत्पथेमेव गुणजातं वाज
नेयके संकीर्यते । तथा चोर्पारष्टात्‌ “ स एषः नति नेत्यात्मा "
[ ब॒०३।९।२६ | इत्यादिना निगगमेवं बरह्मोपत-
हरति । गुणवतस्तु ब्रह्मण एकत्वाद्विभू तिपदशनायायं गुणोप-

हेतुगुक्तं विवृणोति । समानं दीति । आदिपदे नाऽऽ त्मत्वारि गह्यते | बहुवरपाम्यः
ददोनादितेेतरगुणोपरसंहार इत्यथैः । अस्यायिङ्रणस्य पूवेपक्षपराहं । नरन्ति ।
नायं विशेषस्तव्राप्याकाशस्य व्रद्मत्रारित्याह । नेत्यादिना । सगुणनिगणतया विध
मेदादपहवपाप्मत्वादूे। वरिखादीनां चेवरेवर 3 नुपसंहार इत्याशङ्न्याऽऽह । धर
त्विति । वाजसनेयकेऽपरि वरशिव्वायुपदशेदशेनाद्द्. स गुणमेवेत्या्ङ्याऽऽ६ ।
स्तुत्य्थमिति । तत्र निणोयकत्वेन वाक्यशेषं दर्शयति । तथाचेति । कथं १९
गुणोपसंहारः सूनवस्तत्र ऽऽह । गुणवतस्त्िति । साम्यवाहुल्याद्रष्रणो धये
स्तूयमानस्येवरेतरतर संनिधानाच्च क चिदुप।स्यत्वाय क चिच सवुतिपौष्कल्यायाऽऽकर'

क्षितत्वातत्तदरणसंयोगयोग्यत्वाच ब्रह्मणो व्षित्वादीनामपहूतप(प्मत्वादना चेव

~ म सज नण मम

=+

त

9 ज, 'त्वादिगुणजातमुप" । २ क. ज, "दपि त्त्र । ३ क. ज. ध्व. ट. तमू । ४.
म. तरं सा" । ५ ज. "णं परं ्र*। ६ क. ड, ज, "व एं ब्र" ।,७ क, 'ते ^ वि. । ^, (|
"धिव ब्‌" । ९ ड. अ. तु तस्तुत्य* । १० ज. 'मेवोप" । 4१ च, ना चे" । 1२2. रना
१३ क. "णयोः । | `

[भ०३पा०१य्‌०४०] भानन्दगिरिकतदीकासंवङितशांकरंभाष्यसमेतानि ।९२१

संहारः शरत्रि्ो मोपाप्तनायेति द्रष्टम्यम्‌ ॥ ३९॥ (२९)
आदरादृरोपंः ॥ ० ॥

छान्दोग्ये षैश्वानरविचां प्रकत्य श्रुयते “ तचद्धक्त प्रथममा-

, गच्छेत्तद्धोमीयं स यां मथमामाहूति जुहुयात्तां ज्ञहुयात्माणाय
स्वाहा” [ छा? ५। १९ ।१] इत्वादि । तत्र पञ्च माणाहूतयो
विहिताः। तामु च. परस्तादभिहात्रशष्दः प्रयुक्तः “य एतदेवं
विद्राननिहोत्रं जुहोति" [ छा० ५) २४।२ |] इति “येह
षुधिता बाछा मातरं परयपाप्तते । एषं सर्वाणि भतान्यप्रिहोत्र-
मुपासते" [ छा० ५।२४।५ ] इतिं च । तत्रेदं विचायते
कि भोजनसेपे खोपः प्राणा्िहोत्रस्योताखोप इति । तयद्रक्त-
मिति भक्तागमनसयोगश्रवणाद्भक्तागमनस्य च भोजनाथंत्वाद्ो-
जलनलोपे रोपः प्रागाञ्होतरस्पेति । एवं प्रपि न टुप्येतेति ताव-

पहारः । स्तुति।दं देन दरेण कतुं "श केयेषि सगुणत्रिधाम्ु ध्येयतेनोक्तानामपि
गुणानां न्ीणव्रियायां युक्त. स्तुत्यभेत्वेनान्वयः । ध्येयवं तवपूवविध्येकगम्यम्‌ |
यत्र वरित्वाद्यः श्रुता न तत्रेषां ध्येयत्वेन विधानमित्यन्यत्र गतानामप्रि न ध्येय
खम्‌ । स्तुत्यथप्वं तु स्यात्तदपि न शब्दतस्तन्रैषां नयनमपेक्षते, सत्यकामत्वादिसाम-

ध्योरेव सर्वेश्वरत्वादिसिद्धिः। अतोऽन्तमोवमान्नमृपपंहार इति भावः॥ ३९ ॥ (२५)

उपाप्विल।पेऽगि स्तुलय्त्वेन गुणालपकवत्ूोऽतिपिम्य इत्यादिशरतवुपपत्तये मोन-
नलोपेऽपर प्राणाभिहोतराछोप हति चे,दयति । आदरादिति । वैश्वानरविद्गतं
प्राणामिहत्रं विषयववेनोपन्यस्यत्रि । छान्दोग्य इति । स इति वैश्वानएत्रि्यावि-
क्तः । श्रुतिवात्वथै संहात । तत्रेति । सद।५ शब्दान्तरपयोगं पूषेपक्षबीन-
माह | तास्विति । न कश्चिद्मि पाप्मा तं स्तीति यच्छब्दस्य सबन्धः । प्राणा-
मिरौजे यच्छब्द्‌/होनशब्दाभ्यां संशयमाह । तनेति । उपासितिविचारपस्तावेन
तदरतप्रपममोजन।न्ितविच।रद्रारा वाक्याधेषीडेतुविचारसंकरान्वेरस्वि पदादि्तगतिः ।
वैपक्े पतिनिधिन्यायेन प्राणाभिञेतरका्यैतापरौम्यम्‌ | धद्ध्वे तदनवतारत्तदनाव-
स्यकत्वमिलारयेन पूवैपक्षसूत्रव्यावत्यौँ सिद्धान्ता शङ्कमुत्थाप्यति । तद्यदिति ॥
भक्तागमनत्षबन्धात्पाण्िहोत्रस्येवि समनः | न च हास्य भक्तागमनप्रयोजकत्वं
भोननप्रयुक्तभक्तोपर्ज।वित्वाद्‌ वस्ते लोपातपू्पक्षामावदपिकरणमनारम्यमित्यः ।
मेण पूवैपकषं समाद्षानोऽमिकरणारम्भमुपपदयति । एवमिति । वव्रच्छब्दः सिदा-
१ उ. ज, इति | २ द्व. ट. "ति। तः 1३5. ढड, "तिष्ट । ४ क, ख. त्वत्‌ प | ९,

र. लंष्‌"। ५४, द. "लं स्याद" | ६ ठ, ४, “दिसु + ७ क. ह, "तः । स्ति '

९२२ ्ीमदेपायनपणीति्रहमचजोणि- [० दपा०३१्‌ ०४०]

दाहि । कस्मात्‌ । भद्रात्‌ । तथा हि वेन्वानरविधायामेव
जाबाखानां श्रुतिः “पूर्वोऽतिधिभ्योऽश्नीवात्‌। यथा ह वै स्वय-
महुत्वाऽभ्िहोत्रे परस्य जञहुयादेवं तत्‌ *‡ इत्यतिथिभोजनस्य
श्रथम्य निन्दित्वा स्वामिभोजने प्रथमं. पापयन्ती पाणान
आदरं करोति । याहि न प्राथम्यखोपं सहते नतरां सा पराथ
म्यवतोऽग्रिहोत्रस्य खोपं सहेतेति मन्यते । ननु भौजना्थभक्ता-
गमनसंया गाद्रोजनरोपे खोपः प्रापितः । न । तस्य द्रव्यविशे-
षविधानाथत्वात्‌ । पाकृते ह्यगरिहोतरे पयःपरश्तीनां द्रव्याणां

न ~~ ~~~ ~=

> -~------- ~~~ =--- ~~~ ~ ~~~ ~~ -~ - -~

न्तशङ्कानिरासाधेः । पूवपक्षी प्रश्नपूकें स्वं हेतुमववारयावि । कस्मादिति । भादर.
मेव स्फोरयति । तथा हीति । विष्यपेक्षितमथेवारं दरयति | यथेति । नन छापर.
भोजनस्य प्राथम्याभवोऽज निन्धते कथमेतावता भांजनरोपेऽपि प्राणाचिहोनं न
लुप्यते तज्राऽऽइ । या दीति । अत्िधिमःजनोत्तरकालविहितममि खापमिभोजनमपो
ह्यापिथिमोजनात्मगेव प्राणा्िहात्रलक्षणं खामिमोजनं प्रतिपादयन्ती रतिस्तस्य
म्यषमलोपमपि न सहते तत्र घर्मिलोपसंहननं तु दूरनिरस्तमिलययेः | परवैपक्ष्षष
स्मारयति । नन्विति । तद्यद्भक्तमिविवाक्यस्यान्याथत्वाद्ाजनरोपेऽपि नास्ति लोपोऽ.
अ्रहाजस्येति दूषयति 1 नेति । तदैव प्रपथयपि । प्राकृते हीति । इहापीति परण-
भ्रहाते सप्तम्यथः | कण्डपायिनामयनवाद्ति स्थितं भेदलक्षणे “प्रकरणान्तरे प्रयोज.
नान्यत्वम्‌” [पू० मी० सृ० २।३।२४] कुण्डपायिनामयने मासमभिहोत्रं जहोीदत्र
निल्याभनिहोत्रे मास्षगुणो वा विधीयते कमौन्तरं वेति संदेहे पैदेशमेदे सलयपि नत्र
निलया््रहा्स्य बरुद्धिसंनिधापनात्तत्सममिन्याहतारूयावस्य तत्संनिवापिताथपरल-
ज्लयाविहोतानुवादेन मासावीषोरीति प्रापे काठस्य -परूषानिष्पाद्यत्वेनानुपादेयत।बु

हावील्याख्यातेन होमानुवादेन मासविषेरयोगात्तदुदेशेन नित्याभिहो्रविषेरपि प
निवेरसंभवान्नान्ना च सिद्धायेबोधिना पृवौपरीमवतयाऽऽरूपिनोक्तस्यानुपस्यापनायक
रणमेदे प्रयोजनस्य विपेयभावनाख्यस्यान्यत्वमिति कमीन्तरविषिरिति वद्धमेमाप्ताविति
सक्षम स्थिवम्‌ “उक्तं क्रियामिषानं तच्क्रवाबेन्यत्र विषिपदेशः स्यात्‌^” [१०५०१
७।३।१] मासमभिरोनं जहोवीतयत्रवाभरिहो्शब्दो नित्यामिहोत्रषमोनिहावििशे
वेति सदेह गोणत्वामावाद्िोवशब्दस्य जहोविसामानायिकरण्याविरीषादती
न।पषेयत्वान्नािदिशेदिति मापते सिद्धे क्ममेरेऽनेकायैत्वस्यान्याय्यत्वदिकवाभिहानिर'
व

| ५ कर

ए

१ ट. सहत इति । ८८. ड. "कंद" ३ कर. "पिनोमो।४८. तेता न" ।
नघ्यला ६ न्ध, ठ, इ. "पिन । ७४, प्रेक्ष | ८ कर, तस्संनि"। ५9३. द, तत्य

[० ३पा०३प्‌ ०४०] आनन्दगिरिइतटीकासवछितशाकरभाष्यसमेतानि ।९२४

नियतत्वादिहाप्यमनिहोत्रशब्दात्कोण्डपायिनामयनवततद्ध्मपाप्ौ
सर्त्यां भक्तद्रव्यतागुण विरेषविधानाथमिदं वाक्यं तथद्रकतमिति।
भतो गणछोपे न मुख्पस्येत्यैवं प्रापम्‌ । भोजनरोपेऽप्य-
दविौऽन्येन वा द्रव्येणापिरुदधेन प्रतिनिधानन्पायेन प्राणाग्निह-
जरस्यानुष्टानमिति ॥ ४०॥
अत उत्तरं पठति-

॥,

[णा
द्य मख्यत्वादन्यत्र गौणत्वान्नित्यामिहोत्रे च नामपवृत्तिनिमित्स्याभ्निदेववासंबन्ध्य
भावा्त्ैव मुर्यतवालरङबदस्य परत्र सादश्यातयवृत्तिरिति तस्द्धय नित्यवमीन-
विदिशति क्रियाया नित्याभिहोतरस्यामिषानं नामधेयमभिहोचपदमुक्तं ततरूयाधिक-
रणे । तस्यान्यत्र श्रवणे विधिपदेो विषेयषमौविदेशः स्यादिति स॒त्राथेः | थाच
यथा कृण्डपायिनामयनगवे कमणि परकरष्छन्तराचैथमिकामिहोतराद्धिनत्वेन सिद्धे तैय
पिकाभिरोत्रवाचकाश्रेहो्शब्दपरयोगात्द्धमीतिदेशरूपथमान्तरपरापिः। वधा नैयमिका-
पिहोतरे प्रयोधृतादीनां प्रिद्धतवत्पमाणाभिहोजे च नित्यामिहोत्रवाचिक्षब्दात्तद्धमोरणा
पयश्मृतीनां पातौ मोजेनगवमक्तद्रव्यक्वामिषानाथ तद्यदक्तमिवि वाक्यमित्यथः |
तथाऽऽपि मोजनायेमक्तेपजौ वितवात्माणाभरदननस्य मोजनोपिकोपः स्यात्तन५५६।
अत इत्ति । अग्न्याधने पदमानेष्टष्वग्मये पवमानाय परोडारमष्टकपाकं निवे-
परीत्यायासु परङुवावभिहो्रहवण्या हविर्भवैपेरिवि विहितो हविर्भिव॑पोऽतिदेशेन
रो न चाऽऽधानकाकेऽगिहो्मिति कृतोऽभिद्ोरहवणी येन तनिवोपस्य तषटोपे
लोपा दाशि सिद्धान्तमाह । शुणेति । पिरत हि कायेदारा पदापाः मपु
वन्ति तेन हविःसंस्कारर्थो निकषः प्रथम पाप्तप्तदरा च तदङ्मयिहोचहवणी
पशतयाप्ोवि " तेनाङ्गस्यामिहोचहवण्या लोपेऽपि पुरुयस्य लोपो नास्ती परर
मोजनलोपरेऽप्ि न टुप्यटे परणाभनिहोत्रमिलयैः । प्रतिनिधिन्यायेनेयभिहोत्रादिनिय-
कवु पृतनीह्ययकामे कमों्सने प्राते सित्यानामनित्याना वाऽऽरब्यानामवश्यकाये-
तवात्यपिनि्ितेः शतैश्च करियमाणपयस्यावकिष्टलेन प्रयभिज्ञानत्मविनिधायापि
कई कतेव्यमित्यपिकारलक्षणे स्थिव । तथाच . मोजनक)१ऽपि जक [दिना केनापि
रम्येण प्राणाञनिहोत्रमनुष्ेयमित्यथेः ॥ ४० ॥
भङ्करोपेऽपि पानस्य न छोपोऽस्वीवि प्रे सिद्धान्वयापि । अत ईति । तत्र
न [रा

, १क.ड. ज, ज, (दव्धैकता' । रक इ. ज. न, "दधिर्ये । ३ क. “न्यस्याम । ४ ठ.

1 । । |] क = 9 | क] ।

र. "साद्या" । ५ ज्ञ^देत्े वि" । ६ कौ, ठ. द."जनाग" । ७ इञ" पन । ८ ¶ तेऽपि भो" ।
+ ऋ 2, |

९२४ शीमदेपायनपणीतबम्ञाणि- (० ईपा०३य्‌०४६]
उपस्थितेऽतस्तदवनात्‌ ॥ ४१॥ ( २६ )

उपस्थिते भोजनेऽतस्तस्मादेव भोजनद्रव्यात्पथमोपनिपति-
तात्माणाग्निहत्रं निषेतेयितव्यम्‌ । कस्मात्‌ । तद्वचनात्‌ । तैथा
हि “ तच्द्भक्तं प्थममागच्छे्तद्धोमीयम्‌ "” [ छा० ५। १९ । ९ १.
इति सिद्धद्धक्तोपनिपातपरामर्शेन प्राेदरन्यसाभ्यतां भाणाहु-
तीनां विदपतति । ता भपपोजकरक्षणापंन्न। आहुतयः सत्यः
कथं भोजनरपे द्रव्यान्तरं पतिनिधापयेयुः। न चात्रं पाङ़ताप्नि-
हानिधमपाधिरस्ति । कुण्डपायिनामयने ' मासमभिहोत्र जुहोतीति
विध्युदेशगतोऽग्रिहोनशब्दस्तद्वद्धावं विधापयेदिति युक्ता तद्ध्ै-
प्राप्िः। इह पुनरथवाद गतोऽग्निहोतशब्दो न तद्रद्वावं विधापपि-
तुमहंति । तद्धमंपाप्तौ चाभ्युपगम्यमानायामड्युद्धरणादयोऽपि
पाप्येरन्‌ । न चास्ति संभवः । अगन्युद्धरणं तावद्धोमाधिकरण-

पविन्ञा विभजते । उपेति । पूरवोऽविथिभ्योऽश्नीयादिविश्रत्या विशिनष्टि । प्रथमेति।
भौजनामावे वत्ययुकतद्रव्यामविऽपि खतश्रद्रध्येण माणाभनिहो्रं निवत्वमिति शते |
कस्मादिति । सौ हेतुमादतते । तदिति । वद्धोभ।यमिति वच्छ्देन पररुवाकारेण
खोक्तिपयेवसानाथे यद्भक्तं मथममागच्छेदिति संनिहिवं भोजना मक्त गमयितन्यमिति न
खवेश्द्रन्वं प्रयोक्तव्यं तच्छब्द्‌ प्रिरोधारिति व्याचषे। तथां हीति । सिद्धस्य परमितस्यान-
न्वरपकुवस्याथस्य यथा तच्छब्देन परामशस्वथा भक्तस्य मोजनायैमुपनिपातो नामाऽऽ-
गमनं तस्य यस्वच्छब्देन परामशेस्तेन परायै भोजनां यद्क्त दर्यं तेन साध्यतां निष.
ल्येवाभिवि यावत । मोजना्ागवभक्तदरन्योहेशेन तद्धोपीयमित्याहुविविषाने एकिव.
माह । ता इति । आहवनीयामवे होमामाववदामिक्षौयेदध्यानयनामापे वाजिनामव-
वोदेश्यामावे सलयुपादेयस्यापव्तमो जनाधद्रम्यकोपि कोष, एव प्राणाभिहोतरस्येययः।
यच्वभ्रिहाजशब्दारद्धमेयाप्तौ मक्तद्रन्यकतागुणविषानार्थं दंयदधक्तमित्यादि वाक्यमिति
वचाऽऽह । नचेति । अथवादस्थामिशेत्रशब्द्स्य किंनिस्साहश्यमादाय स्ताकवेना)
समकल वदरात्पाणाभनिहोते नैयमिकामिशोतधमेमाधिरित्यधेः । कौष्डपायिनवर
सुकतं विकेरयवि" कुण्डेति । ा्टीन्तिके प्रागुक्तमेव वैषम्यं विशदयति । इति ।
पाणाभिहोतरं स ¢ ५८ : । विपक्षे 'दोषमाह । तद्धर्मेति । तेषामपि माघ का शानिः
भाऽऽह्‌ । न चेति । भस॑मवमेव `तेषां साधयति । अग्रीति । अप्याषार्होमामवाः

क । [/ [| | # ४ निम 1
) कड. पाःसः। २2. “प्र ३क.ड. न. ने हिमा । कः ५
कमठ, ड, तश्र" । ६ नञ, यथा तच्छ ठ, इ. यतस्त | ७ क, ज्ञ, शकषायद।

[भ०दपा०सू०रभानन्दगिरिङ़तटीकासंवलिवंशांकरमाष्यमेतानि। ९२१

भवाय नं चायमभो होमो भोजनायेतान्पाधातपसङ्ात्‌ । भोजंनो.
परनीतद्रव्यलंबन्धान्चाऽऽस्य एवैष होमः। तथा च जावारश्चुतिः
पूवोऽतियिभ्योऽश्नीयादित्यास्थाधारामेकेमां हीमनिशासि दर्श.
- यति । अत एष चेहापि सांपादिकान्येवाभिहोत्राङ्कानि दरयति
“ उर एव बेकिर्खोमानि वर्हिहदयं गार्हपत्यो मनोऽन्वाहायं-
पचन आस्यमाहवर्भायः ” [ छा० ५।१८।२ ] इति ।
वेदिश्ुतिश्वात्र स्यण्डिलमात्रोपरु्षणायां द्रष्टव्या । अरख्यामि-
हतर वे्भावात्‌ । तदङ्गानां वेह संपिपादपिषितत्वात्‌ । भोज-
नेनेव च कृतकालेन तयोगान्नाग्निहोत्रकालावरोधसंमवः । एवभ-
नयेऽप्युपस्थानादयो धर्माः केचित्कथंपिद्विरुध्यन्ते । तस्मादधो-
जनप एवेते मन्नद्रव्यदेवतासंयोगात्पथ होमा निर्व्॑पितम्याः।
यत्वादरदशनवचनं तंद्धोजनपे प्रायम्पविधानाथेम्‌ । न हयस्ति

गिर

त्ाणभ्निहोतर नाग्नयुद्धरणसिद्धिरित्यथेः । असतु प्रस्तुतेऽपि वदधेपेवाग्नयुः्रणं नेत्याह ।
न चेति । आष्टुतीनामग्न्यापारत्वामवे युक्त्यन्वरमाक । भोजनेति । वर्हि किमि-
दाऽऽ्टुतीनामपिकरणं तदाह । आस्य इति। प्ाणामिहोतरे होमापिकरणमास्यमेवेत्यतर
यत्वन्तरमाह । तथा चेति । आहतीनामास्याषारतवे प्राणाभिरोनेऽगनिहोषशमब्दानै-
यमिकाभिहोषरममापाक्ौ च गमकमाह । अत इति । दद्धमेपापौ युख्यानामेव समवा-
त्सप।द्नवेयथ्येमितयथेः | उर एव वेदिरित्यश्रावान्वरविशेषमाह । वेदीति । अने
पाणमनिहोधोक्तिः+। वेदिकरणस्यापि सपरादना्मिवराङ्गवदिष् सकवैनं किं न स्यत्त-
ऽऽह । मुख्येति । दशेपृणेमासवन्मुरूयेऽगबरिहोते वेरिकरणामवरेऽपि परते
ध्यानाधौ वेदिरुच्वतामित्याशङ्चाऽऽह । तदङ्खानां चेति । अब्रिहोच्रवदग्नयुदधर-
णायोगमुक्त्वा काठदयाबरो्षोऽपि नास्त्या । भाजनेनेति । अन्न्युद्धरणाद वुक्त-
नयायमापि दिशति । एवमिति । आदिशब्देन परिस्वरणादयो गहन्वे | पिदधान्वसू-
नाधयपतंहरवि । तस्मादिति । भम॑होपपपि श्रुविरसहमाना सुतरां न सके षि

रोपमिलुक्तमनू ध दूषयापे । यत्तिति। पमिोपामावपकते षऽपि न दुष्यते न
चेषाववा पर्मिणो नित्यतेल्यधेः | अविपिभोजनोत्तरकाठता खामिभोजनस्य भ्रुविस्टृवि-
षिद्धा वत्कथं प्राथम्यविषानं वत्राऽऽह । न दीति । पाणामिकतराविरिक्तविषय्‌
सामिभोजनस्योन्तरकालत्वविषानमित्यैः | पाणामिहोत्रस्य पायम्ये. कथागन्तुकतवं
"न~

१ ज, न चैवम ।२ ड्‌, ज, “जनायोप। ३ ट. एवेहा" । ४ ड. ज, तततु मोत ।

९२६ शीमहेपायमपणीतनहमद्भाणि- [भ० देषा०रेयू° ४२)

परचनस्यातिभारः । न त्वनेनास्य नित्यता शक्यते दशं पतम्‌ ।
तस्माद्रोजनरोपे रोप एव पाणाप्मिहोत्रस्येति ॥ ४१ ॥ (२६)

ततिधारणानियमस्तहषटेः एथग्ष्यप्र-
तिबन्धः फम्‌ ॥ ४२ ॥ (२७)
सन्ति कमाङ्गव्यपाश्नयाणि विज्ञानानि ““ओमित्पेवदक्षरषदरी-
युपासीत” [ छा ० १।१।१] इत्येवमादीनि । किं तामि नित्या-
न्येव स्युः कमेषु पणंमयीत्वादिवदुतानित्यानि गोदोहनादिवदिति
विचारयामः । रक तावत्पाप्ठं नित्यानीति । कुतः । प्रयोगवचनपरि.

तत्राऽऽह | न त्विति । अनेन पाथम्यविषानेनेवि यावत्‌ |. अस्य पराणागर्ञत्रल
त्यथः । वस्य नियतां विना प्राधम्यतिद्धेशक्ततवादिवि मावः । भादरोकतेरन्यथापिदरौ
फठितमाह । तस्मादिति । प्िनिषिन्यायो नावतरतीति फठिवं वक्षित.
लुक्तग्‌ ॥ ४१॥ ( २६ ) ।
वैश्वानरविचाङ्पाणाहुतीनामनित्यत्वोक्तिपसकत्या कमोङ्कसङ्किनामपि ज्ञानानापमिः
त्यत्वमाह्‌ । तन्निवोरणेति । जङ्का्रबद्धोपासनानि विषयतवेनौपन्यस्यवि । सन्तीति ।
उभयविषदृष्ान्वह्ट्या संशयमाह । फिमिति । यथा द्रन्यसस्कारकमसु कल.
थेषु एलश्रुेरभवादत्वादगत्या राज्िसत्राणां व्रिपरिणामेऽपि प्तेषु क्रतूपकार्
सिद्धत्वादिपरिणामायागा््रतुपकारदारा प्णेमयीतवं प्रयाजाद्िवत्त् नियमिषटं वयैत-
न्यङ्गसद्धान्युपासनानि कमसु निदयान्येवेत्येको विकल्पः । यथा प्राङ्वाप्पणयनाश्रयो
गोदोहनपरागः परुभ्यो विषीयवे यथा च कास्योपरागस्वदाश्यो बरह्मवच॑सफलोऽ-
मिटप्यते वेस्वश्वानाचफ़लो युपाश्रयो दश्यते तथेतान्युपसनाति कमेस्वनित्यानीपि
विकल्पन्तरम्‌ । अत्रे चाङ्गा्निवोपस्वीनां क्रतुषु नित्यत्वानित्यष्वनिरूपणद
वाक्याथधीहे वुनिरूप्णात्पादादिसंगतिः । पूर्वपक्षे यथोक्तोपाश्तीनां क्रतुषु पवाद
द्वश्यकत्वम्‌ । सिद्धान्ते तद्राहित्यमङ्कीरुस्य विमृश्ावि । किमिति । नित्यम.
अनभ्निवपाणामिहेतानित्यत्ववन्नित्यकमोङ्खश्चितोपास्वीनां नियतेति पूकषयति ।
नित्यानीति । कतुप्रकरंणःप(ठत्ययोगवचनापरिग्रहादुपास्वीनां नासि क्रवुषु निव
वेति श्वे । कुत इति । भव्यमिचरितक्रषुसमैदधनुहूदारा पणेः
यादिद्रेणोपास्वीनामपि कवुसंबन्पत्पयोगवचनपरिहादमूषां क्वुषु नित्यत्वा ।
भयोगेवि । क्रत्वङ्गवापरयोगवचनपरिमरहयोरन्योन्याश्रयत्रासकरणान्वरलराच् न1

कीययनकरणठोभ्ठयदो

9 कृ. क. ठ. द. फर | २क.च्.ट.द. “तिक । ६८. ड. श्यमियङ्गी' | ४५४
ठ, इ, रपा" | ५ क. सर ट, इ, "बन्धज" । ६ ठ, ढ.. "दश्चार(न्त* ।

[मररेप०३्‌० ४२भानम्दगिरितटीकासंदणितिशांकरभाष्यसमेतामि । ९२७

हात्‌ । . अनारमभ्पाघीतान्पपि ेवान्युद्रीथादिद्वारेण
क्रपुतेषन्धात्करतुपरयोगवचनेनेवाङ्कान्तरवस्संस्एरयन्ते । यच्वेषां
स्ववाक्येषु फएङश्चवणम्‌ ^“ भपयिता ह वे कामानां भवति "
[षछा०।१।१। ७] त्यादि तद्रतंमानापदेशषटपत्वादर्थवा-
दमात्रंमेवापापष्छोकश्रवंणादिवन्न फरप्रधानम्‌ । तस्माद्यथा यस्य
पणमयी जुहूभवति न स पापं छोकं शृणोतीत्येवमादीनामपरक-
रणपटितानामपि जुहवादिद्रारेण क्रतुप्वेशोद्मकरणपटठितवनि-
त्यतेवसूद्रीथादयुपास्नानामपीति । एवं प्रप त्रमः। तन्निधौरण।-
नियम इति । यान्पेतान्युद्रीथादिकर्मंगणयाथास्यनिधररिणानि
रसतम भापिः समृद्धमख्यपराण भादित्य इत्येवमादीनि नैतानि

नित्यवत्कमेस् नियम्पेरन्‌ । कुतः । तदृषटेः । तथा हयनित्यत्वमेवं-
लातीयकानां दशयति श्रुतिः “तेनोभौ कुरुतो यश्चैतदेवं वेद
यश्च न वेद [ छ० १।९१९।१० ] इत्यविहुषोऽपि क्रिया-

स्वीनां वत्मरियहः स्यादिल्याशङ्याऽऽह | अनारभ्येति । अङ्कान्तरं पणेमयीत्वादि ।
उपस्तीनां फढान्तरश्ुवेरस्ति स्वातशयमित्याशङ्चाऽऽह । यच्िति । कतूपकार-
दरेण व्यवहिवफलोपदानादव्यवदिवश्ुवफलस्व, साध्यतवविपरिणामः प्रेयानित्यप-
पछोकश्ुतेरपि फर्विपित्वेवेत्याशङ््याऽऽह । नेति | कचिदगत्या विपरिणामेऽगि
प्रते कमौङ्कत्वं गतिरिवि न विपरिणामिद्धिरित्येः । अङ्कान्नितोपासनानि
पयोगवचनेन कत्वङ्गवयोपरादेयानि साध्यफ़लोक्तिमून्यत्वे सति क्रतद्गसङ्गिकया
विहितत्वात्णैमयील्वादिवदिपि मत्वोपसंहरति । तस्मादिति । एवमादीनामित्यादि-
शब्देन यदाऽङ्क चकुरेव भावृन्यस्य वृङ्के यत्पयाजातुयाजा इज्यन्वे व षा एवच-
ज्य करियव इत्यादि गृह्ये । नुहादिद्ररेणेत्यत्राऽऽदिपदेन कत्रणम्‌ । इद्री-
या्युपासनानां कमसु नित्यस्वादविहुषो न कोति पराप्तमनु् सिद्धान्वयवि । एवमिति
मविज्ञां विजते । यानीति । नित्थपणमयीतवारिवदित्येवदनुमानवौ नियमे (न१े-
दषे नानियमविज्ञेति शङ्कते । कुत इति । वचर सूत्रपदमवतास्यति । तद्ृ्रिति ।
तस्व नियमस्य हरेरिति व्याचक्षाणः र वैिङ्वि्ानामनङ्गत्वपापनैरुमानं बाध्यमि-
त्याह । तथाहीति । वेनद्योकाराख्यमक्षरमुक्तम्‌ । एतदक्षरमुदरीयावयवमूतमेवं रप
तमादिगुणकं यो वेद यश्च न वधा तावुभावपि ्ाजञो कमे कुरुत इवि योजना ।
` पक्ड्जःन सनका (रफ. ज. ज मपाः । ३ द्‌. 'वणवं | ४ इ, ठ ।
8, अ, "शात्स्वप्रक* | ५ €, ज, %मेवैवे" । ७ क, क्ल, ठ, इ. "वेते ८ ठ, ड, तस्यानि ।
ठ, इ, "मस्याद"। |

९२८ . .. श्रीगदेपायनपणीत्रस्द्नाणि- [०३१०३१०४]

भ्यनुन्ञानात्‌ । भस्तावादिदेवताविङ्कानविहीनानामपिं प्रस्तोता
दीनां याजनाध्यवसानदशचनात्‌ ‹रस्तोहयां देवता पस्तावम-
न्वायत्ता तां चेद विद्धान्पस्तोष्यसि'"" [ छा० १५।१०।९ |
तां चेदविद्रानुद्रास्यकि'" [ छा० १।९०।१० ] “तां चेद.
विद्वान्प्रतिहरिष्यसि" [ छा० १।१०। ११] इतिं च। अपि
चेवंजातीयकस्य कमेव्यपाश्चयस्य विज्ञानस्य 'एयगेव कमणः
फरगुपरभ्यते कमफरुसिद्धश्च प्रतिबन्धस्तत्सम्द्धिरतिशयविशेषः
कशचित्‌ “तेनोभौ कुरूतो यश्चैतदेवं देद यश्च नवेद।नानातु
विद्या चाविद्या च यदेव विया करोति श्रद्धयोपनिषदा, तदेव
वीयेवत्तरं भवति" [छा० १। १। १०] इति। तत्न नाना त्विति
विद्रदविद्रत्मथोगयोः एथक्ृरणाद्रीयंवत्तरमिति च तरंप्पत्यय-
प्रयोगाद्वि्याहीनमपि रबुरयवदिति गम्यते । तश्चानित्यते
विद्याया उपपद्यते । नित्यत्वे तु कथं तद्विहीनं कमं वीयेवदित्य-
ज्ञायेत । सवाङ्गोपसंहारे हि वीयेवत्कर्मेति स्थितिः । तथा रोकसा-
मादिषु प्रतिनियतानि प्रत्युपापनं फएखानि शिष्यन्ते “ कल्पन्ते

वि्ायाः कमोङ्गत्वामियमे लिङ्गान्वरमाई । भस्तावादीति । वां चेदविद्वान्मस्तो
ष्यति मूधो ते विपतिष्यतीति चाक्रायणेनाऽऽक्षपकरण।दविदरत्ता परस्वोधादैः सिदध
त्यथेः। उद्रीयाद्यपास्तीनां एकफटश्चवणःदापि न कमाङ्वेत्यवरिषटपूज वयं व्याचषे।
अपिचेति । ज्ञानामवे कभेफलप्रतिबन्षे ज्ञानस्य कमाङ्कता स्यादित्याशङ्कयाऽऽह |
तदिति । कमेफलस्य वीयवत्तरत्वं ज्ञानफलं वदमविऽपरि वीयेवदेव क
त्यथेः । फृटमेरे मानमाह । तेनेति । पूर्पक्ुपन्यस्य भुविः स्वयमेव वुशुबदै
निरस्यति । नाना तिति । मिन्नरफठत्वं नानात्वम्‌ । द््टं हि मणिविक्रये सत्स
गिजेोज्ञानमावामावाभ्यां फखवेढक्षण्यम्‌ | तस्माद्यदेव कपर विधया ्रतोीपापया
करोति श्रद्धयाऽऽस्तिक्यबुद्ध चा तथोपनिषदा वत्तदेवताध्यानेनेयभेः । सात
माह । तत्रेति । किं वाववा ठे सिद्धं वत्राऽऽह । तच्चेति । व्यानस्य कमो वी
व्रं कमणि वद्नित्यत्वगमकमिवि 'ज्यविरेकवः स्फुटयति । नित्यत्वे तिति। =!
स्य फं वीयेवच्वमङ्गसदि तस्य तु वीयैवक्तरत्वमित्यनुज्ञोपपत्तिमाशङचाऽऽ६।६
कमेसमृदधन्यतिरिक्तमपि फं विधायाः श्चवं ततोऽपि वस्या न कमोङ्गवेयाह । तथति।

४ + ह | ङ्‌, ॐ,
9 क.ज. णपि चप्र। २क्‌.ज. ज, ट, शति। अ" । क. अ, ^ए्पःप्रयो (मत |.
न, "याविदही" | ५क. ड, ज. अ, श्वि कर्मं वी । ९ क्र, मन्यते | ७ कर ड, जर न,

[भिरदेपारदेप्‌० ॐर]भानन्दगिरिषृतटीकासवखितशाकरमाष्यसमेतानि । ९२९

हास्मै लोका ऊर्ध्वाश्वाऽश्त्ताश्च"' [छा० २।२६1इत्येवमादीनि।
न शेदं फलश्नवणमथेवादमात्रं युक्तं प्रतिपत्तम्‌ । तथा हि
गुणवाद आप्ेत फरोपदेशे तु युखपवाहोपप॑त्तिः । भयाजा-
दिषु त्वितिकतंव्यताकाद्कषस्य क्रतोः प्रकृतत्वात्ताद्य सति
युक्तं फरश्रुतेरथेवादत्वम्‌ । तथाऽनारभ्याधीतेष्वपि पणंम-
यीत्वादिषु। न हि पणंमयीत्वादीनामक्रियात्मकानामाश्रयमन्त-
रेण फरुसंबन्धो ऽवकल्यते । गोदोहनादीनां हि प्ऱताप्पणय-
नाचाश्नयलाभादुषपन्नः फेटविधिः । तथा बेल्वादीनामपि

लोकपामादिषु छोकटया सामाशुपासनेष्विवि यावत्‌ । कल्पन्ते मोगाय समथो मव-
न्य विदुषे कोका मोगभूमयो मूमेरूपरि्टत्ततोऽधस्ताच व्यवस्थिता उध्वं आवृतताश्र-
त्यक्ताः। आपयिता ह वै कामानापियादेरथैवादतवान्नं च फषपपानतेत्युद्रीथायुपास्वीनां
कमेसु नित्यत्वोक्तिरित्याशङ्ख!ऽऽह । न चेति । अयेवादमात्रत्वे एटश्रृतेविषेयपा-
शसत्यलक्षणयाऽत्यन्तपरोक्षौ वृत्तिः स्यात । एलपरःवे तु वतेमानापदेशिनाऽपि
पाक्षात्फलपरतीतेमुंल्यवादपिदिः । ववो मुख्ये संभवति क्षणाश्रयणमयुक्तपिलयाहं ।
तथा हलि । वर्हि प्रयाजादिष्ठमि एलश्रतेनायेवादमात्रत्वं वत्राऽऽह । प्रयाजा-
दिष्िति । दपूर्णासाद्िपकरणस्यत्वेन प्रयाजादीनां वदङ्गतवान्न एषकफलवखमिवि
तकलश्चवेरथैवाद्ते्धैः । वाह पणैमवीत्वोदिषु प्रकरणामाव तृथक्फवखसिद्धेन
फठशुतेरयेवाद्मा्रसवं तन्राऽऽह । तयेति । किं तेषां सक्षादेव फ़लवच्यं विवा
कतुदरेपि विकरप्याऽऽथं दूषयति । न हीति । द्वितीये क्रवोद्रैग्यसाकाड्कषत्वा-
तणिमयीतस्य च पुमयैत्वाय तंचोगपिक्षत्वान्युहपरतिद्रम्यापैकवाक्यातकुयोगे
एयकफटैवच्वायो गादुक्तफलभूतेरथवाद्वेति मावः। गोदोहनादीनामपि वरि द्रन्यत्वा-
पणैमयीत्वादिवत्कतुसेबन्धान्नं एयक्फलवष्वं तत्राऽऽह । गोदोहनेति । वसिन्सी-
ेषिमश्रपदानां साकाङक्षतवेऽपि स्योनं ते , सदनमिलयादीनामाकाद्क्षामवान्मिषःतव-
न्पामाववद्रोदोहनकांस्यादीनां साकाड्क्षत्वेऽपि प्रणयनादेश्वमसय्‌पा्यन्रयकामादाका-
हाभाव दक्यीयक्रतुसंबन्ध सिद्धेस्वादध्यैनाविषेयतेवायुक्तएथगेव एमुदिश्य विषा-
नमित्यधैः । वैर्वमन्नायकामस्य यूपं या त्लादिरं वीयेकामस्वेत्याहिषु एके विधान-
वतणेमयीत्वादिष्वपि स्यादिलयाशङ्कन्याऽऽह । तयेति । बेल्वलादिरदध्यादीनापु-

त
१ ज. ट, "पत्तेः । प्र २क. ड. पएठेविः। ३क.ठ.द. भफ। ४३, "क्षा ऽन" ।
५९ ख. त्वेऽपि व*। ६ क, व. "ठलायौ* ।

९३० श्रीमहेपायंनरणीतं्रह्मसजाणि- [अ०३१ा- २९०४१]

पकृतगपाचाश्नयलाभाहुपपनः फरषिधिः । न तु पर्णंमयीता-
दिष्वेवंविध. कश्चिदाश्रयः पकृतोऽस्ति । वाक्येनेवं तु ज्हा-
द्ाश्रयतां विवक्षित्वा फरेऽपि विर्धिं विवक्षतो वाक्यभेद

स्यात्‌ । उपासनानां तु क्रियात्मकत्वाद्विशिष्टविधानोपपत्तेरुद्रीया-
द्याश्नयाणां ९ विधानं न विर्ष्यते । तस्माद्यथा क्रत्वाश्रया-
ण्यपि गोदोहनादीनि फएरस्षयोगादनित्यान्येवमुद्रीथादयुपासतनानी

त्यपि द्रष्टव्यम्‌ । अत एकं च कल्पद्चन्र कारा नेवेजातीयकान्पु

पास्तनानि क्रतुषु कल्पथांचक्रुः ॥ ४२ ॥ ( २७॥

प्रदानवदेव तदुक्तम्‌ ॥ ४२ ॥ (२८ )

वाजसनेयके ““ वदिष्याम्येवाहमिति वाग्दधे”” [व° १। ५।

पपन्नः एके विधिरिवि संबन्धः । वत्र हेतुमाह । प्रकृतेति । तेष प्ररवक्रतप-
भन्ियुपहोमादिराश्रयोऽस्वि परत्यकतविषिभ्रुतेः साक्षा्कैमिवादयुक्तफलश्चतेश्च युक्त
स्तेषां फले विषिरित्यथः । पणेमयीत्वादिषु वैषम्यमाह | न तिति । पवि
य॒पािपुल्यस्तेषामनारम्याघीवत्वादित्ययैः । ननु परणेमयीलवादीनां व्रिना प्रकरं
वाक्यादेव फले विधिः स्यन्नेयाह । वाक्येनेति । प्णवादीनां जहादिदरा करवा
अयताया वाकयीयत्व,त्तजच वाक्यवात्पयैकल्पने फक सबन्वप्रतिप्र,दने च वत्कल्पे
तात्येमेदाद्राक्यभेदापातान्न युक्तस्वेषु फठे विविरित्यषैः । पणेमयीत्वादिषु फलू
तेरथेवादत्वमुपपायोद्रीयाश्चपासनेषु तेभ्यो वैषम्यमाह । उपासनानां सिति । वपं
ग्यापारङ्प्रत्वादन्यापारात्मकपणेतादिभ्यो वैरक्षण्यात्फल्वस्वेऽपरे च विधोनपिद
स्वगेकामो यजेतेत्यादिवद्वक्यमेदाभावाययुक्तं फलविषीनामलययः ` | प्रस्तुते
पकरणादिना कत्वयात्रिततायाः पिद्धत्वात्तदाश्रंयणेन गोदोहनादिवद्विशि्फलः
शेन विषानसंमवे एकिवमुपसंहरति । तस्मादिति | उद्रीथादिविचानां पण
वत्कमङ्गत्वामावे लिङ्कान्रमाइ । अत इति । अङ्गत्वामावदेवेवि यावत्‌ । तथाच
विदुष इवाविदुषोऽपि कमौपिकारोऽस्तीदि मावः | ४२ ॥ ( २७)

गपतिबन्धः एकमिपि एठ्षकत्ववदुपगमन्रयकत्वमाह । प्रदानपरिति ।
बृहदारण्यकं छान्दोग्ये चापिदैवाध्यात्ममेदेनोक्तौ बायुभाणावदाहरति । वाजपनेपक

१ क. भात्‌ ।न। २८. वज" । ३क.ज. ट, च्ठेवि न, ठचि".
फडति । ५ कृ. ढ्‌, ज. भ. ट. “नान्यपीति द" । ६ क. ख, 2, ड, "न्धी 9 9
स्कमिवा" । < ठ. इ. "सेन वरि | ९ घ. "धानासि । १० ठ, इ, फठे वि ११ क, सः +
भोः 1 १२क. ज्ञ, "भलादि* | १३६. ड, "यक्लाप्र" |

° ेषा० २६० ° र भानन्दगिरिडतदीकासेवठितलकरभाप्यसमेतानि। ९१ १

२१ । इत्यन्नाध्यात्मं वागादीनां प्राणः श्रेष्ठ ऽवधारितोऽधिै-
वेतमरन्यादीनां वायुः । तथा छान्दोग्ये ^ वायुवोव संवर्ग;
| छा० ४ । ३।१ ] इत्यत्राधिदतैतमण्न्यादीनां वायुः संवगोऽ-
.वधारिवोऽध्यात्मं वागादीनां भाणः । तत्न संशयः । एेखेमौ
वायुमराणाडुपगन्तन्यौ स्पाताम्टथग्बेति । अष्रधनेपेति ताव-
तमाप तच्वमेदात्‌ ,। न ह्यमिने त्वे प्रथगनुचिन्तनं
न्याय्यम्‌ । दशयति च शरुतिरष्पास्पमधिदैवतं च तच्वमेदम्‌
“अग्िवागूत्वा मुखं पादिशत्‌” [ फेत० २। # ] इत्यारभ्य ।
तथां “ त एते सवं एव समाः सर्वेऽनन्ताः | बृ०१९।९।
१३ ] इत्याष्यात्मिकानां पागानामापिैष्िकीं विमृतिमात्मभृतां
दशेयति । तथाऽन्यनापि तज तत्राष्वात्ममपिरेक्तं च बहुधा
तत्वाभेददशेनं भवति । कविच “ यः प्राणः स वायुः "” इतिं
स्पष्टमेव वायुं पाणं " चैकं करोति। तथोदाहृतेऽपि वाजसनेपित्रा-
हणे ““ यतश्चोदेति शैः ” [ बु० १।५।२३ 1 [ कठ० ४।९ ]

स
इत्यादिना| ्ठतवमभ्नतरतेनोत्कषटत्म्‌ । वयोभदामेदवादिविक्याम्यां सञ्चयमाह |
तनेति । अत्र वायुपाणयोरूपगमनवियोका वुक्यायषीहिपरव कथनासाद्वारिं-
गविः । पूर्त विधक्यासवृक्तिेदा सिद्धिः । सिद्धान्ते वदैक्येऽपरि गुणमेदात्तत्सि्धि-
रिति सिद्धवत्कलय पू्पक्षयति । अष्ट्यगिति । फलमेदात्वमोक्कानां तद्क्तोपास्वीनां
च पत्यतवानित्वतवकपपयोगमेदवदवायुपाणयोस्तचमिदेतयाधिएकेकयाोषा सिप
यागेश्यमिति भावेः,। तवाभेदैऽपरि कथम्यगनुचिन्नं तत्राऽऽह । नेति। न खत्षे-
कापन्ननिहोते पयोगमेदोऽस्वीत्य्ः | खपे मानमाह । दशयतीति । वायुः
राण] पत्वा नापिके याशि शुविर्ोपयक्त । जाघ्यात्मिकप्राणस्याऽऽपिरैषि-
केवाखभेहे लिङ्गमाह 1 त थेति । अध्यातमपिद्वं च वथोस्वचमेदे सवश्रविसमवि-
गह्‌ । तथाऽन्यत्रेति । वायुपराणयास्तखामेदे वाक्यमपि मानमाह । कचिच्चेति ।
भथेपमेव नाऽऽ प्ान्मृदुयोऽयं मध्यमः प्राग इत्युपक्रम्य प्राणाद्वा एष सूये उदेती-
सुपारा तयेरेक्यमित्याह । तथेति। यष एथनुचिन्तनं तयार्विषित्तिवं ताईं
पेङ्गबरवोपदेडोऽि पृथगेव स्यात्‌ | जि पगे स्वात्‌ । इह च माप्वादिवे प्राणने पर्चऽपान्ादि च पाण्यारिति प्राणने प्राप्ऽपान्याद्नि

१ क. र, म. श्वम* । २ क, उ,अ, "वम ।३ डः, भ "रेतः ^ प्राणो वाव संवर्भैः
स्वनाध्या।* ड, म. श्यः। श्च ए" 1५३. ज. ट. "यगेवेमौ । ६क.ठ्‌. ज. ज, "गिति ।
७ड,अ. "था ^ अत्त ।८ क. ड. अ. वंच ।९द्‌, ज, "ति विष्य" । १० ड. अ, चेकक।
१ के. "रापः" । १२९८. इ, तत्त्वा `

२४५

९३२ भ्रीमहेपायनपणीतब्रहमदधभाणि- [अ० \पा० ३१०४१]

इत्यस्मिश्वपसहारश्छोके “ प्राणाद्रा एष उदेति पाणैऽस्त-
मेति” [ बु० १।५। २३ ] इति पाणेनैबोपसंहरम्ेकतवं दरश

यति । “ तस्मादेकमेव त्तं चरित्माण्योश्चैवापान्पाञ्च ” [ बु

९।५। २३ ] इति च प्राणव्रतेनेकेनोपसेहरजेतदेव द्रहयति।
तथा छान्दोग्येऽपि परस्तात्‌ “ महात्मनश्चतुरो देव एकः कः

सं जगार भुवनस्य भोपाः ” [ छा० ४।.३। ६ ] इत्येकमेव
संवग गमयति न जवीत्येक एवेषां चतुर्णां संवर्गो ऽपरोऽपरेषौ-
मिति । तस्मादप्रथक्त्वयुपगमनस्येति । एवं प्रपर श्रमः । प्रथगेष
वायुप्राणादुपगन्तव्याविति । कस्मात्‌ । एथगुपदेशात्‌ । भाष्या-
नाथा ह्यमध्यात्माधिदेवविभागोपदेशः सोऽसत्याध्यानप्रथक्त्वेऽ-

त्यपाननमुक्त्वा तस्मिन्पाष्ठे प्रा्यादहाति पाणनवचनेन प्राणापाननिरोषं कादि
कमेव तरतं दशर्यति । ततश्वाष्यगनुचिन्तनपित्याह । तस्मादिति । छाने
ग्याङोचनायामपि वयोः स्वरूपामेदधीरित्याह । तथेति । वायुं प्राणं च रेवै.
गणकं मेदेनोपक्रम्य परस्तद्रक्यशेषे संवभेमेकमेव गमयतीति संबन्धः । महात्म
हृति द्वितीयावह्ुवचनम्‌ । चतुरश्वुःसेख्याकानच्धिसृयाकचन्द्रानन्यांश्च वाम्चक्षु-
भत्रमनोलक्षणानेको निरपेक्षः सन्क्रो देवः पजापतिजंगार गीणिवानुपसेष्टववानिति
यावत्‌ । मेदे मानामावादपि तयोरेक्यमित्याह । नेति । बहुश्ु्यालोचनया वदु-
पाणेक्यसिद्धेस्तदुपास्तर पि वदषीनत्वादमेदः । न चाध्यात्मािदैवगुणमेदा द्ेदस्वदभ
दोक्तेरुत्पन्नोपा्विसंयोगाद्धेदकत्वायोगान्नो खल्वभिहोत्रं॒जुष्टोतीलयुतपन्नाभिहोतरस्
दपितण्डुलादिमेदाद्वेद उत्पद्मानकमेयोगिगुणमेदस्यैव मेदकत्वात । तस्मादु
परस्तियोगित्वाद्रुणमेदस्योपास्तिमेदामावाद्श्थगनुचिन्तनमिलयुपसंहरति | तस्मादिति ।
उरक्तनीयया विथेकथऽप्यध्यात्माधिंदेवगुणमेदात्पवृत्तिमेदः सा्यपरावःकाल्गुणन्चः
कस्मन्नप्य निहते पवृक्तिमेदवदिति सिद्धान्ठयति । हवमिति । उपाप्तचकंयादय
यीगेकयोक्तेने प्रयग नुचिन्तनमिवि शङ्कते। कस्मादिति । भग्मिहोत्रस्येव द्पिषण्डूलाः
ध्यानस्य प्रकृते द।१दशाटयगनुचिन्तनाधिद्धिरिल्याह । एथगिति। तदेव विवणोधि।
आाध्यानेति । सौ वा एदौ सेवगोविदिवाक्यस्योपास्यगुणविशिष्टमेदवाता
मेदेनानुचिन्वने ठत्पयौदाक्यपामाण्यद्धिदेनैव चिन्तनमिद्ययैः । पूतपतवीजमनुर

१२. "ण्याच्चापाः । २ क. "मैवम" 1 ङ्ज. ब, "नैवैफे"। ३ कर ड. ज. धु. न. |
ठक. ज,ट. रर” इ 1 ५ ङ, ट, गोष्ठा“ इ" । ६ इ. अज. ब, ट. एकेषां ।७ढन ¶९।
त । ८, ट, "यमाध्याः । ९8. नन्दोगरेडो" । १०क, ज्ञ, “करीया । 11
"ध्यानाः प्रज * ।

[भ° दैप ०३प०४३.भानन्दगिरिङतटीकासवङ्तिशाकरमाष्यसमेतानि। ९३३

नथेक एव स्यात्‌ । मनूक्तं न एयगनुचिन्तनं तच्वाभेदादिति ।
नेष कोषः । तत््वामेदे ऽप्यवस्थामिदादुपदेशमेद्वशेनानुषिन्तन-
भेदीपपत्तेः | शोकोपन्यासस्य "च तच्ाभेदामिप्रापेणाप्युपपच-
, मानस्य पूर्वोदितध्येयमेदनिराकरणसामथ्यामाषात्‌ । “स येषां
पराणानां मध्यमः पराण एवमेतासां देवतानां वायुः ” [ इञ°
९।५९।२२ | इति चोपमानोपमेयकरणात्‌ । एतेन व्रतोप-
न्यासो व्याख्यातः । ¢ एकमेव त्तम्‌ ” [ बृ १।५।
२३ ] इति चैवकारो वागादिव्रतनिवतंनेन प्राणव्रतपरतिपच््वर्थः।
भग्व्रतानि हि वागादीन्युक्तानि “ तानि म्रत्युः श्रमो भृत्वोप-
येमे "* [ बु° १।९।२९१ ]इति श्रुतेः । न वायुत्रतनिदृच्पथः
“ अथातो व्रतमीमांसा ” [ बु० १।५९।२९ ] इति पस्तुत्य
तुल्यवद्वायुपाणयोरमभग्नत्रतत्वस्य निधौरितत्वात्‌ । “एकमेव व्रतं
चरेत्‌” [ बू° १।५। ५२ ]इति चोक्त्वा ^“तेनो एतस्यै देव-

दवि । नन्विति । ति । नन्विति । उपस्यतया प्रथानमूवसर्भगुणकवायुमाणपापमिदविपयेन व्येन
गुणमूवसपीरणखलमविकयरिषयं वाक्यं वाध्यपिद्यमिपेल्ाऽऽह । नेति । यवश्वोरेवी-
त्यादिन्छोकोक्तेवायुप्राणेक्यािद्धेरुपास्वेरपि वथात्वादप्यगुपंगतिरित्याशङ्क्चाऽऽह ।
शोकेति । सूर्योदयास्तमययोवोय्वीनतवा्तदमेदषिया पाणातपूर्योदयास्वम-
यदृक्त तत्तोऽध्यात्मापिदैवविमागोक्तस्य ध्परेयमेदस्य निरासे शोकस्य न सापथ्यै-
मरियथेः । इतोऽपि वििष्टध्येयमेदोऽस्तीलाह । स यथेति । यत्त प्राणत्रवेनोपहा-
रिकये सत्यष्थगुप्गमनभिति वत्राऽऽह । एतेनेति । “कस्य खरूपेक्यामिपायत्व-
वादेन नदवचनमपरि वस्वाभेदामिप्रीयं युक्तमित्यधैः । एवकारशरुतेरषपक्पृत्तिरव
भावीत्याशडन्यांऽऽह | एकमिति । किमिति वागादित्रवनिववनेन पाणत्रवं साध्यत
पताऽऽह्‌ । भरेति । वायुत्तननिवृत्यथमेवावषारणं किं न स्यात्तत्राऽऽह्‌ । नेति । भये
ममेव नाऽखपरोदित्यष्यासं गुरुयप्ाणस्य मृत्युनाऽनाघ्तवमधिदैवतं चाम्यादीनां ज्वल-
नादिििवभङ्गमुकत्वा वायोरमम्ननवंतवमुक्तमः। िम्डोचैनत्यन्या देवता न वायुरिति नः
पायुत्रवनिवृत्तिरेवकाराधे इत्यधेः । फलोक्तिरपि बुयुत्रतनिवस्यभावं दृशेयवीत्याह ।
। वेन ब्रतेनापिशब्देन समानाधः सचचशब्द्ः सायुज्यं सकोकवा-
मपत्युपरि सेबध्यते । एवस्या एतस्या देवतायाः सायुज्यं पमानेकवां वा सा्टोक्यं
पमानठोकें चोपास्वेस्वारतम्याजयाति पराप्रोतीयषेः । अन्यत्रतानुष्ठनाद्न्यापरापेरलं
ज. ट, "भेदेनाप" । २ ठ. ढ. "पपततिर+ ३ ट. इ.प्रायमुक्त। ४ 2. ₹, "वमु । ५ क.

न" २, चन्या ॥ ६2. , तां वोपा" (७ 2.द. “घवा

९३४ भीमदेपायनमणीतग्रह्मदजाणि- [० देपा०३्‌०४३]

ताये सायुज्यं सखोकतां जयति "” [ ० १।५। २३ ] इति
वायुमा एं बुवन्वायुत्रतमनिवर्तितं दशयति । देवतेत्पत्र वायुः
स्यादपरिच्छिक्नात्मंकत्वस्य मरेप्सितत्वात्‌ । पुरस्तात्मयोगाश्च
^ सेषाऽनस्तमिता देवता यद्वायुः ”“ [ ब ० १।५।२२ ] .
इति । तथा “तो वाएतो द्रौ सवौ वायुरेष देवेषु प्राणः
प्राणेषु ” [छा०४।३। टं] इति भेदेन व्यपदिशति “ तै
वा एते पश्चान्पे पथान्ये दश ॒सन्तस्तत्कृतम्‌ ” [ छा० # ।
३। ८ ] इति च भेदेनेवोपसंहरति । तस्मात्छयगेवोपगमनम्‌ ।
पदानवत्‌ । यथेन्द्राय राज्ञे पुरोडाशमेकादश्चकपारमिन्द्रियाधि-
राजायेनद्राय स्वराज्न इत्यस्यां त्रिएरोडाशिन्यामिंठौ सदेषाममि-
गमयन्नव्यर्ंछ वैट्कारमिति । अतो वचनादिन्द्रामेदाश्च सह-

च वायुप्रा्चिनिरदेशान्न तद्रतनिवृक्तिरिवि श्रुविवातयैमाह । वाच्विति । देवतामाक्ि-
वात्र नुवान वायुप्राप्तिरित्याश्ङ्चाऽऽह । देवतेति । अगन्यादीनपेक््यानवच्छिन्नो
देवो वायुस्ते तु वेनैवावच्छिन्ना हति संब्गुणो वायुरनवच्छिन्ना देवता तदासल
जाऽऽघुपिष्टमतो देवतािवंयुप्ा्िरित्यभः | न केवलं पकरणालोचनया देवता वायुः
कितु सक्षादेव भ्रुवेरित्याई । पुरस्तादिति । यतु ए्थगुपदेशाषगुरपनयन पतं
तदिदानीं विवृणोति । तथेति । संवगेमेदेनोप्रक्रमवद्वेदेनोपसं्रादपि प्रपगनुचिन्तनि.
त्याह । ते वा इति । उपक्रमोपसंहरिकर्प्यफलमुपसंहरवि । तस्मादिति । वत.
दाद्रणमववाये- व्याचष्टे । प्रदानवदिति । रयः पुरोडाशा यस्यां सा निपुरोडशिगी
तस्यागुतपत्तिवक्यमुदाहरति । इन्द्रायेति । किं वरस्या सह प्रदानं रकिवा मेदि
संदेह पूवेपक्षमाह । सरवैषामिति । याज्ञिकाः सल्वस्यानिषटौ युगपदेवावदानं न
वेन सर्वेषां देववाविशेषाणाममिगमयन्प्ापयन्नपरयायेणेव परोडाशानवधवि वत्र
णातीत्यतर हेतुमाद्‌ । अछ वट्‌कारमिति। भन्यथेत्वायेति यावत्‌ । एकायै सवैतोऽवदा
शेषो यागानहैः स्यादयुगपत्सर्वापमवदाने त्वैयथ्य॑मित्यधैः| उक्तादाक्यात्सवायं सहाप
दानशरुतेदेववायां मेदामावाशचं व्याणां पुरोडाशानां सद्पदानं प्ाठमिल्याह्‌ । अत इति।
क. अ. पच्छ व" | ५ क, वषट्‌ फा* । ६ क. से नुतेः।७क, लल, भात्रप्रपु। ८ क ५ ्
द, पगमनमु" 1 ९ ल. "४ वधटूहा । घ, छं बट्‌" । १०३. द. श्व त्रया ।

[भ० दैपा०३सू०* द]भानन्दगिरिङ़व्ीकासंवछितिशांकरमाष्यसमेतानि | ९३५

प्दानिशद्ायां राजादिगुणमेदाद्यास्यानुवाक्पाग्यत्यास्तविधाना-
श्च यथान्यासमेव देवताषथक्त्वात्पदानप्रथक्त्वं भवति । एवं
तत्वामेदेऽप्याध्येयांशिष्थक्त्वाकाध्यानष्टथक्त्वमित्य्थः । तदुक्तं
संकर्ष “नाना वा देवता परथग्न्नानात्‌ ” इति । तत्रतु
द्रव्यदेवतामेदाचागमेदो पिचयते नेदमिह वियाभेदोऽस्ति । उप-
क्रमोपसंहाराम्यीमष्परात्माधिदैवोपदेशेष्वेकवियाविधानप्रतीतेः ।
विचैक्येऽपि तध्यात्माधिदेवमेदात्यदृत्तिभेदो भवति । भगप्निहत्र
इव॒ सायंप्रातःकारभेदात्‌ । ईत्येतावदमिप्रेत्य प्रदानवदित्यु-
त्तम्‌ ॥ ४३ ॥ (२८ )

षिदधान्माह । राजादीति । उत्त्तिवाक्य एव राजापिराजखराज-
गुणमेदाचयान्यासं यथावचनं तेत्तद्ुणविशिष्टदेववमिदात्पदानस्य परक्षपस्य प्रथक्तव-
मित्यथैः । किंच त्रिपरोडाशिन्यागिषटौ .. प्रथमपृरोडाकपदाने या यान्या सा पुनः"
प्रयोगेऽनुवाक्या यांत पूवैमनुवाक्या सा पश्चाद्याज्येति व्यत्यासमन्वाहेत्यनेन
विहितं वद्ययोगमेदे युज्यत एकस्या ऋच एकस्मिन्पयोगे याज्यानुवाक्यात्वविरोषा-
दित्याह । याञ्येति । अध्वर्युणा यजेति पेषे कते होत्रा प्रयुज्यमानो मन्रो याज्याऽ-
रावि परैषानन्तरं प्रयुज्यभानस्तु मत्रोऽनुवाक्येति मेदः । पूवाततरपक्षाभ्यां दान्त
व्यास्याय दार्ट॑न्विकमाह । एवमिति । उक्तेऽप्ं॑देवताकाण्डस्थमपिकरणं परदानभे-
दविषयमुदाहरवि । तदुक्तमिति । सैरुष्यते कमेकाण्डस्थमेववजिष्टं क संक्िप्यो-
च्यत हृति संकषो देवताकाण्डं वसिनत्नेति याव । वाङञब्दो देवतेकंवाशडाग्यार-
रयधेः । नाना देवतेलयत्र हेतुमाह । एथगिति । उतत्तिवाक्य एव राज पिराजदिगुणारना
ञानात्त्तहृणविशिष्टरेववानामपि प्रयक्त्वस्य युक्तववादिययेः । दान्ते देववाद्र-
व्येदात्कमैमेदवदिहापि वायुः प्राण इतिकन्दरादादित्यं चरुं सौय चरमित्यारि-
ष्वादियसूयेिदिशष्दमेददब् देवतामेदेन ,विद्यभिदः स्यादित्यारङ्चयाऽऽ६ । तत्रेति।
यतरोर्पा क्तवाक्यादेव नानाद्रन्यरैवतं कमे दष्टं तत तद्ेदो श्वरेव्यागिकषत्यादिवत ।
यत्र तूतपन्तित एव कंथैकयं तत्र देववादिदेऽपि न कभमेदोऽगनिदीवािवदेव विचे-
क्यमिलयैः | वहि केन साम्येन परदानवदिसुक्ं वृत्ाऽऽह । विचेति । अभिहत
दि सायमभिः पद्धापदिश्व देववा यूयैः प्रजापतिश्च प्रातरनुषठानं चेभयतरान्यादं
तथेहापि ध्यानभेदासिद्धिरित्वः ॥ ४३ ॥ ८ २८ )

9 त्व र 9 इः ------------------------- ग, ५ क
१ टगम्दानसः रक. इ -स्यामाघ्याः। ३ स. त्माध्या" | ठ ड. ज. इयाम ।५क.
८ तदु ।६क.ड.याच पू" । ७८, ठ, ष्क" । ८८, ह, व्यव 1 ९ कं, ठ. €. वदिह्‌

लत्निहोत्रादिषदे' ।

देष ` शीमहेपायनपरणीतब्रहमदू्ाणि- [अ०देषा० रू ०४४]
रिङ्गमूयस्तात्तद्धि बरीयस्तदपि ॥ ४ ॥

पाजसनेपिनोऽभिरहस्ये “नेव वा इवमभे सदासीत्‌” इच्येतस्मि-

न्बाह्मणे मनोऽपिकृत्याधीयते' “तत्षटूभिशतं सहस्राण्यपरयदा-

त्मनोऽम्रीनकान्मनोमयान्मनश्वितः"” इत्यादि । तयैव “वाक्चितः

माणचितशवशचश्चितः ्रोनवितः कमेवितोऽमिचित्तः "' इति एथ-

गमरीनामनन्ति सांपादिकान्‌ । तेष संशयः ! किमेते मनश्चिदा-

दयः क्रियानुप्रवेशिनस्तच्छेषभूता उत स्वतन्राः केवरवि्ात्मका

इति । तत्र प्रकरणात्करियातुपवेशे पापे स्वातश्चयं तावत्पतिना-

नीते लिद्गमपरस्त्वादिति । भर्पांसि हि छिद्ान्पस्मिन्बराह्मणे

केवरबिचात्मकत्वमेषागुपोद्धख्यन्ति दरयन्त “4 तद्यत्किचे-

मानि भूतानि मनसा . संकल्पयन्ति तेषामेव सा कृतिः “ इति
` वागुविधोक्यनन्वरं सापादिकामिरियचिन्वामसते ¡ डक । लिष्गेति । सापादिकान-
ओीन्क्रियापकरणस्यान्मनशधिदारीन्विषयत्वेनोपन्यस्यवि । वाजसनेयिन इति ।
उत्पत्तेः पादं सवै नैव ददासीन्नाप्यसरित्युपक्रम्य मनस; प्राहुभोवमुकतवा वदाता-
नमेक्षवेवीक्षणपृवैकं तन्मन आत्मनोऽग्रीनपशयङ्िवि यनोऽबिरूलय पठन्वीत्यैः |
पुरुषस्याऽऽय॒ष्टेन छषराववपान्तगैवषटनिशत्सहसाहोराजावच्छिननैमेनोवाकथाणचकुः
ओनत्वकायवृत्िनिचयैरिष्कातेनं माम्यमनैश्वीयमानान्साप रिकानग्रीन्वदन्वीत्याह ।
तदिति । जकानचेनीयान्मनोमयान्यनोवृत्तिभाश्िवत्वाद्वागादिवृत्तिमिरि्टकातेन भारि
ताभिश्चीयन्व इवि वाङ्किदािन्रीनात्मनौ वागादयोऽप्यप इयन्नित्याह । तथैवेति ।
कर्त्वथत्वपु रुषाधेत्वविनियोजकमानदट्या सशयमाह । तेष्विति | केवरति्ालकतं
क्रियानुपवेशं विना मावनामयत्वम्‌ | वायुपाणयोरेकपबोयायोगात्ययोगमेरेन भ्येयतेऽी
मनश्चिदादानां कमाङ्तवेनैकपयोगत्वं युक्तमित्याह । तन्नेति । परपरदिकप्रनं
केवछविधयातभपवेन पुर्पापेवत्भथेनद्वारा वाक्यायेषीहेवेरेवोकेरतर पादा ।
पपक्ष क्रियाधोनाभग्रीनां क्रियात्वं सिद्धान्ते पुमथानां तेषां केवङविद्यामयत्वमित्य'
रय सिद्धान्वमुपक्रमवे । स्वातक्यमिरि । सूराक्षराणि योजयवि । भयांषीरि।
सव।ण्यपीमानि मूदाने यत्किमपि, मनस्ता संकल्पयन्ति वेषामिवाभ्रीनां र 9
करणमित्येतत्‌ । प्रक्ता्मीनां स्वावश्येण मावनामयत्वे छिङ्ग न ६ करिवाङ्गं पतिः
चित्करणे सिरष्ववि चोद्नैकलमभ्यत्वाद्ियाइ । तद्यदिति । एवंविदे स्पते ज
१ क.ष्च.अ. ^ते षट्‌" । २७. “ट्त्रिश।३क. स्यन्वि न्क १)

कप्य" 1 ६८, र, नसभा ।७क, च, षडिति | ८ ठ. द, ्येपु । ९ $, ^

१० ध्यत्तीति । ।

[भ०ईेषा०३सू० ४५]भानन्दगिरिङ़त्गीकासयसितसाकरभाष्यसमेतानि । ९३७

“ताङैतनिवंविदे सर्वदा सर्वाणि मतानि चिन्वन्त्यपि स्वपते" इति

यैवंजातीयकानि । तद्धि छिदं पकरणाद्धरीयः । तवष्युक्तं पुव-
स्मिन्काण्डे ^“ श्रुतिखिद्कवाक्यप्रकरणस्थानसमाख्यानां सम-
.वाये पारदोर्बेल्पमथविप्रक्षात्‌ ” [ जनै० सू०३।३। १३]
इति ॥ ४४ ॥

पूर्वविकटपः प्रकरणास्स्याक्िया मानसवत्‌ ॥ ५९ ॥
नैतद्युक्तं स्वतश्रा एतेऽग्नयोऽनन्यशोषभूता इति । पूवस्य
क्रियामयस्यागरेः प्रकरणात्तद्विषय एवायं विकल्यविशेषो-
पदेशः स्पान' स्वतन्रः । ननु प्रकरणादचिङ्घं बरीयः ।
सत्यमेवमेतत्‌ । रिङ्कमपि वेेवंजातीयकं न प्रकरणाद्धलीयो
भवति । अन्यार्थदर्शनं श्चेत्‌ सपादिकामिपरशंसाष्पत्वात्‌ ।

तेऽपि तानेवानम्नन्भूतानि सर्वाणि सवैदौ चिन्वन्तीति लिष्कान्तरं न दि
कोहं सवैदा सरैरनुष्ठीयते यतिनियवदेशकाछनिमित्तेषु चोदिवत्वादि-
या । तानिति । का्ैकरणव्यापरिः पट्‌निशत्सदलाहोरात्रावच्छि्नरिष्का-
तेन मापिपरेतैः संपाथन्ते । वत्रषटकासवपिषु च. संख्याधिक्यमध्ीनां केवविदयातव
लिङ्गम्‌ । न हि क्रिया्त्वे पसिद्धसंख्यापिरेकिदरिपि मलाऽऽ₹ । ` एव-
पिति । पकरणादेषां करियाङ्गत्वं सिद्धं शिङ्गाच खवातशयं तेन संशयः स्यादिलयाश-
इन्थाऽऽह | तद्धीति । प्रमाणत्वाविशेषे कुतो बलाबठन्यवस्थेयाशङ्चःऽऽह ।
तदपीति ॥ ०४ ॥

पिद्धान्ेनोपक्रम्यापुना पूर्वपक्षयति । पूर्वेति । पूवष विवृष्ुकतपिद्ान्व-
यविज्ञां निषेधति । तै तदिति । संपति सहेतुकं पूर्वपक्षं प्रतिजानीदे । पूवस्येति ।
इटकामिर्ीधिनुत इटयक्तकरियामयास्न्यधिकारे भअवणादयमपि सापादिकागयुषेश
स्द्विषयो विकल्पोपदेशस्तथाच यथा क्रिया क्रियामयोऽभिस्वथा सांपादिकाभनिरपि
वद्ङकं स्यादित्यथैः । विकल्पप्रशेषः प्रकारभेदः । उक्त मैद्धान्विकं गतमनुवदावि ।
नन्विति । तेन पाकरणिकं क्रियारोषतवं हिला लेद्ेकं पृमथतवमे्व्यमिि शेषः ।
विध्युदेशस्थमथेवार्दस्यं वा लिङ्गं प्रकरणाद्ल्वदिवि विकलप्खऽ ऽधमङ्गीकरोति ।
सत्यमिति ,। दिवीयं दूषयति । टिङ्गमिति । एवनारीयकं सवेदा स्वणि
पानि विन्वन्तीयायथेवादस्थमि ति यावत्‌ । ददेव साषयति । भन्याथति ।

द. वतः । २, "दा तरिचि"। क. क्ञ, विरेषः। ४.5, 1 7 तरिचि' ।

६३८ शीमहेपायनपणीतिब्रक्षद्मत्राणि- [अ०३पा० ३्‌ ०४५]

अन्यायेदशंनं चासत्यामन्यस्यां प्रष्ठी गुणवादेनाप्युपपचमानं
न अकरणं बाधितुमत्सहते । तस्मार्सापादिका भअप्येतेऽ-
मयः मरकरणाक्तक्रियाटुमवेशिन एव स्युः । मानसवत्‌ । यथां

~~~ ~~.

न हीदं साधनात्मकं शिङ्ग विध्युदेशकवाक्यतया 1 वलरलादतो नेदं लार
प्रमाप्रकं स्तुतिमाजत्वादित्यथेः । अन्या्षदर्शनानामपि पमापरकत्वमाङकचख मूलपमाण-
मावे तथामेव्रेऽपि प्ररे तदमावान्मेवमिल्ाह । "अन्येति । प्रकु तलिङ्स्य
भकरणाचाधकत्वे फकितमाह । तस्मादिति । एतेन क्रियेरि पदं व्यास्यातप्‌ |
कथमक्रियारूपराणमितेषां क्रियरेषत्वं॑तत्राऽऽह । मानस्वदिति । दाद्शाहै
श्रयतेऽनया त्वा प्रर्चरेण समुद्रं रसया प्राजापत्यं मनोह सहातीवि | त्र
कि मानपं द्वादश्ाहादहरन्वरं किंवा तन्मध्यपातिनो द्रामस्याङ्गमिति सरह
वागे द्वादशाहो मनो मानसमिति मेदोक्त्या मानसस्य द्वादशाह द्वेदपिष्ट
दोदशाहस्य गवरसान्यङ्गानि मानसेनैवाऽऽप्यायन्तति च॒ मानसेन द्रा
राहस्य स्तुतेः स्तुतिस्तुत्यमावस्य मेदाकाङ्नक्षत्वातल्नीसंयाजान्तान्यहानि पंति-
न्व इल्युक्तवा द्ादशाहान्तगंतानादा परत्नीसयाजान्तत्वदेमनिपस्य च प्रणी.
संयाज्यमानसाय परसमन्तौति पत्नीसंयाजादुपरिष्टदेव श्पेदीदशाहसंज्ञायाश्च त्रयो.
पशाेऽपि दवादशाहसचेन कथचिदुपपत्तेदौदशाहादकरन्वरं मानसाभिति प्राते मन.
सस्य . चयोदशाहत्पे मानामावाहादशाहसंज्ञाया गुणवृत्या नेतुमयुक्तत्वदङ्गाह्
भदेनोक्तिमेदस्य स्ठुतिस्तुत्यमावस्य च ` पिद्धरहां पलीसंयाजान्ववाय्वोत्ी.
कत्वाद्विशेषोक्त्या दशमस्याद्रो अहणादीनां मानसानां प्रलीसयाजातरलारित.
देष वै दशमस्वह्ो विसर्गो यन्मानसभिति चोक्तर्िरस्यान्वस्यान्वतो
घभत्वादशमाहरङ्गतावगवेदैशमेऽहनि मानसाय ` प्रसपैन्वीति चाऽऽपारलोते-
स्वदङ्गमेव मानुसं नाहरन्तरमिति राद्धाश्विवम्‌ । तदेवं दवादक्ादयोगिनो शल.
मस्व मानसमङ्गमिति कममीमासायामुक्तं तथाऽ दशरात्रस्य द्वादशाह.
रुवितवात्कमगाटेमप्वविदिटेषु दशरात्रगवदकाहन्यपि दवादाहान्वगैवदरगाः
रङ्गस्य मानसस्यास्वि प्राधिरि्यमिपरेत्य भ्याचष्टे । यथेति । अविवक्यति
दशमस्वष्रो नामेयं विविषानि वाक्यानि यत्र मानसत्वादलिजां न सनि
वत्तेवि व्युत्पत्तेः । तत्रेदं श्चुवमनया त्वा परत्रेणेलारि* चा समुद्रमा
रसया एथिन्या प्रतरेण परजापविदवताकं मनोह ध्यानमेयं अरहमापाचाध्वयुाीवि

प

काक

~

ह । शमेऽह' ।
॥ क. ज. इ, ट. "था द" । २ ठ. "िद्र्‌* । ३ ठ. इ. श्युक्या द्वा । ४ द, "२१5
५८, ड, `हो मानसमङ्गमिति ना"। ६ क, ख. ठ, ड, श्वय" ।

नि,शप.३स्‌.४९६।४७]भानन्दगिरिकृतटीकसिवरितशांफरभाष्यसमेतानि।९१९

द्वादशरन्नस्य दशमेऽहन्यविवाक्ये एथिव्या पत्रेण सपु-
द्रस्य सोमस्य प्रजापतये देवतायै ष्ठमाणस्य ग्रहणा-
सादनहवनाहरणोपह्वानभक्षणानि मानसान्येवाऽऽघ्रायन्ते ।
स च मानसोऽपि ग्रहकर्पः क्रियापरकरणात्कियाशेष एव भव-
त्येवमयमप्पभ्निकल्प इस्यथः ॥ ४९॥

अतिदेस्चाच ॥ ४६ ॥
भतिदेशशैषामग्रीनां कियानुप्ेशमुपोद्धख्यति "'षदटनिशस्सह-
साण्यभ्रयोऽकोस्तेषामेकेक एव तावान्यावानसौ पर्वैः ” इति ।
सति हि सामान्येऽतिदेशः प्रवतेते । ततश्च पर्वैणष्टकाचितेन
क्रियानुपवेशिनाऽभिना सांपादिकानग्रीनतिदिशन्क्रियानुपवेश-
मेवेषां द्योतयति ॥ ४६ ॥

वियेव तु निधारणात्‌ ॥ ४७ ॥
तुशब्दः पक्षं व्यावतंयति । विचयात्मका एवेते स्वतन्ना मन-
धिदा्योऽग्रयः स्युनं क्रियाशेषभताः । तथा हि निधार

वाक्याधेः | तमिमं सोवस्करमुपन्थस्यवि । ए्रथिव्यैति । अहणं सामाधारपात्रस्योपा-
दानमासादनं गृहीवस्य स्वस्थाने स्थापनं तत; सोमस्य होमो हवनं हुवशेषादानमाह-
रणे पश्वा्तविजां वद्भक्षणाय मिथोऽनुज्ञाक्रणमुपहवानं तगोऽवक्िष्टस्य सोमस्य मक्ष.
णमिदयेवामि मानसन्येवेद्यैः । कथमन्य्रहयोगिनो मानसस्य कल्पनामेदस्य क्रिया-
ुपरवेशिप्वं वतराऽऽ€ । स चेति । उक्तद्न्तादमिसंबन्धिकत्पनामेदोऽरि क्रियाधि-
कारत्ियानुपवेशीति दाष्टीन्विकमाह । एवमिति ॥ ४५ ॥

मनशधिदा्द्मीनां क्रियानुपवेशे लिद्गन्तरमाह । अतिदेशाचेति । पू व्याक
रोति। अतिदेशश्चेति । तमेव दकषेयति + षडिति । कथं तावा कवङ्गतवं तदा ।
सतीति । कियानुपवेशमन्तरेणान्यदेव साहश्यमविदेशकृतमिलाङङ्च रस्य योग्या
मुषठम्भान्भैवपरि्याह्‌ ।. ततश्चेति ॥ ४६ ॥

सिद्धान्तमाह । विचैति । परपक्षनिषेषं पतिजानीते । तुशब्द इति । तिद्धान्त-

9 ह, "णोपाह्ा* । २.३, दढ. "पस्करा" । ३ क, व च र ।
>०~४६ |

६४० श्रीमदेषायनप्रणीतग्रहमदन्राणि-[अ ० ३ेपा ०३९०४८४९]

यति “ते हैते पि्ापित एव” इति । “विश्या देषेते एवंविद-
श्विता भवन्ति" इति च ॥ ४७ ॥

दर्शनार्च॥ ‰८॥
दश्यते चेषां स्वातश्ये र्घम्‌ । ततपुरस्तादरितम्‌ ““लिष्गम्‌-
धस्तात्‌" [ ब० छ ३।३। ४१] इत्यत्र ४८॥
ननु सिङ्कमप्यसत्यामन्यस्यां प्राप्ावसताधकं कस्यचिदथंस्पे-
त्यपास्य तस्पफरणसामथ्यात्कियाशेषत्वमध्यवसितमित्यत उत्तरं
परति-

श्रुयादिवरीयस्ताच्च न बाधः ॥ ४९ ॥
नेवं परकरणस्तामथ्यात्करियाशेषत्वमष्यवसाय स्वातन्ेयपश्षो
बाधितव्यः । श्ुत्यैदिवलीयस्त्वात्‌ । बरीयांसि हि पकरणच्छर
तिटिङ्कवाक्यानीति स्थित श्ुतिरिङ्भ्ते । तानि चेह ॒स्वात-
न्त्यपन्नं साधयन्ति दरयन्ते । कथम्‌ । श्रुतिस्तावत्‌ “ते हैते
विद्याचित एव” इति । तथा खिद्घम्‌ "सवेदा सर्वाणि भूतानि
चिन्वन्त्यपि स्वपते” इति । तथा वाक्यमपि “ विद्यया हैषेत
एवंविदश्चिता भवन्ति” इति । ““विथाचित एव" इति हि साव-
धारणेयं श्रतिः क्रियानुप्वेरोऽमीषामभ्युपगम्पमाने पीडिता
स्यात्‌ । नन्वबा्ठसाधनत्वामिपायमिदमवधारणं भविष्यति ।
नेत्युच्यते । तदमिपरायतायां हि विच्याचित इतीयता खषपरसका-
मिति भावः । मनश्चिदाचभ्नीनां विध।स्मत्वे ्ुवित्रातयं वक्तं भुत्याभासं वशेयनव-
कयमपरि सपु्चिनेति । विद्ययेति ॥ ४७ ॥ (सि
न शरुैव प्रकरणं बाध्यं लङ्गाद्पीत्याह । द्नाजञेति । वद्विमनते । द
चेति । किं तदिदयपेक्षायामाह । तत्पुरस्तादिति ॥ ४८ ॥ ,
उत्तरसृत्रव्यावत्यं पूर्वोक्तं चोधमनुस्मारयति । नन्विति । वदुत्तर सूत्रम्रतप्यति।
अत इति । न बाध इत्येवद्याचे | भ्रैवमिति। देवुमवरायं व्याचरे । श्ुत्पादीति। ४
प्रकरणाद्रीयसवेऽपि प्रहृते किं" जातं तैनाऽऽह । वानि चेति । खावन््यतापः
्र्यादिधिमव परश्र्ार स्फुरयति । कथमित्यादिना । व्र श्रुतिं विवृणोपि | िचेत।
भवषारणश्ुतरन्यथासिद्धि शङ्कते | नन्विति । दूषयति । नेत्युच्यत इति । ९ > (1) ॥
{को रक रजन जिना रस ज भि ४२१२
क्रियास्व" 1 ५८. द, स्सेप्रः | ६कर्ख. ठ. द. तदाह।

[भ०देपा०य्‌ ०४९भानन्द्मिरिकृतटीकासपकितर्शाकरभाष्यपतमेतानि । ९४१

तेनेनेव कृतत्वादनथकमवधारणं भवेत्‌। स्दधपमेव हेषामनाद्यसाध-
नैमिति। भवाह्मसाधनत्पेऽपि' तु मानसग्रहत्किौ तुवेराशङ्ाया
तज्निषृत्तिफलरमवधारणमथेवद्रविष्यति । तथा “ स्वपते जाग्रते
चेवंविदे सवेदा सवाणि भतान्येतानग्रीशिन्वन्ति" इति सातत्य-
दशेनमेषां स्वात्येऽवकल्पते । यथा सांपादिके वाक्पाणमयेऽ-
होत्रे “ भाणं तदु वाचि जुहोति वाचं तदा पाणे जुहोति "
[ कौषी २।५९ ] ईति चोक्तवोच्प्रते “ एते अनन्ते अपरत
आहुती जाग्रञ्च स्वपंश्च सततं जुहोति ” [ कौषी० २।५]
इति । तद्वत्‌ । क्रियानुपवेशे तु क्रियाप्रयोगस्यास्पकाठेतवेन न
सातस्येनेषां पयोगः कर्पेत । न चेदम्थंवादमात्रमिति न्पाय्पम्‌ ।
यन्न हि विस्पष्टो विधायको र्लिदिरूपरभ्पते युक्तं तत्र षंकी-
तेनमात्रस्याथबादत्वम्‌ । इह तु विस्पष्टविष्यन्तरानुपरब्धेः
संकीतेनादेवेषां विन्नान विधानं ` कल्पनीयम्‌ । तच्च यथाषंकीत-
नमेव कल्पयितुं शक्यत इति सातत्पदरौनात्तथाभतमेव

्रवस्याबाहमसाषनत्वस्य ज्ञावत्वारिवि यावत्‌ | स्वरपरसंकीैनेन करतत्वमेव स्फुटयति
सखष्टपमिति । वि्ाक्षब्देनेव बाह्यपाघनत्वं व्फावत्यैते चेखन्पवेऽपि किमथमवधा-
रापिलयाशङ्क्याऽऽह । अवाह्येति । संप्रयवपारणश्रुविषदेव लिङ्गं म्यनक्ति ।
तथेति । सावत्यं सवैकालपपुरुषव्यापित्वं तेन हेतुना क्रिये।नुपवेश्ञामवे द्टन्त-
माह । यथेति । तदेवि संपादनावस्थक्तिः । आहुत्यारनन्वत्वमक्षयफठत्वादित्याई ।
भमृते इति । तयोरपि क्रियाङ्त्वशङ प्रत्याह । ज ग्रचेति । उक्तद्टन्वात्मक्वा-
नां सावल्यश्शेने क्रियापवेहितेति दान्तिकमाह । तद्वदिति । सावयप्रयोगेऽपि
किरपियग्रीनां कि यापवेढो न स्यात्रताऽऽह । क्रियेति । यत्पुनरथवादस्यं लिङ्ग न
करणवाधकमिति वत्ाऽऽह । न चेति । अन्येषां शुविवि्युदेशञानामन्यादस-
नानामपरापकत्वेऽि परेषु वचना तवपूषैत्वारिवि न्यायेन सवेदा सवाणि भूवानि
मदथेमाप्रं चिन्वन्दीति मन्दीरेति विधिः कंल्प्यवे । अपुवोयेवादिवय) भासमानां
योतकत्वमावाङ्काकरेण गुणवादाश्रयणायोगारिवि "मवाऽऽह । यत्रेति । ऊकतन्यायं
क

१. भ, "कमिदम* । २ ड. अ, "नमि" | ३ ज.श्वेतु। ४ ङ्न. पिमा ।५दट'
यप्र" । ९ व॑ं, ड. ज, ज, मेतेषां । ७ ड.अ, “ज्येव क 1 ८ ड, भ. इट्ुक्रलो" | ९ क. इ»
ज, ज, "ठतान्न सा । १० ङ, ज. ज, लिङ्गारि" | १३ द. अ. हञानानां वि" । १२ इ, "तेन
१२ ट. "यासु प्र | १४ क, उक्तं न्या ।

६४२ श्रीमहेपायनपणीकब्रहमद्न्नाणि- [भ०रेपार ३१०९०}

करूप्यते । ततश्च सामथ्योदेषां स्वातश्यसिदधिः । एतेन ““ हथ-
त्किखेमानि भूतानि मनसा संकल्पयन्ति तेषामेव सा कृषिः ”
इत्यादि व्याख्यातम्‌ । तथा वाक्यमपि “ एवंविदे ” ` इति
पुरुषविशेषसंबन्धमेवेषामाघक्नाणं न क्रुसंबन्धं मृष्यते । तस्मा-

त्स्वातश्यपन्त एव ज्यायानिति ॥ ४९ ॥

जनुबन्धादिभ्यः परज्नान्तरष्टथक्तवष्षटश्च तदुक्तम्‌ ॥ ५० ॥
इतश्च प्रकरणयुपगृ् स्वातज्रयं मनध्िदादीरां प्रतिपत्तव्यम्‌ ।
यतकरियावयवान्मनभादिव्यापरिष्वनुबधाति ^“ ते मनकैवाऽऽ-
धी्न्त मन॑सा चीर्यन्ते मनसैव ग्रहा अश्द्चन्त मनसाऽस्तुन्मन-
साऽरोसन्य्किव यन्ने कमे क्रियते यत्किंच र्य्नियं कमं
यनसेव तेषु तन्मनोमयेषु, मनश्चि मनोमिर्थेमेव क्रिधते"' इत्या-
दिना । संपत्फखो हयमनुबन्धः । न चव प्रत्यक्षाः

या =-= काकि ~~~ ------~-~

वाकयान्तरेऽपि संचारयति । एतेनेति । श्रुविलिङ्घ विविच्य वाक्यं विरिक्त
तथेति । श्रुतिलिङ्कवाक्येम्यो भग्ने प्रकरणे एक्तिमाह । तस्मादिति ॥ ४९॥
लावण्ये हेतवन्वराण्याह । अनुषन्धादिभ्य इति । पूवस्य देवन्वरोक्तौ वातः
यमाह । इतश्चेति । वत्रानुबेन्पं हेतुं विवृणोवि । यदिति । क्रियाङ्कानां मनभारि.
व्यापररेषु संयोजनान्यथानुपपर्याऽपि न क्रियाशेषतवं मनश्विदादीनामियषैः | तेऽ-
मयो विदुषा मनसेवाऽऽषीयन्वाऽऽभियन्ते छंदति काानियमात्‌ | पनसा चीयन्व
इष्टकाश्वीयन्ते | मानसेषु मनश्वित्सभिवु अहाः पत्राणि विडुषेौऽगृदनन् श्न |
मनतेवासतुवुतररमृतयः स्तुवन्ति । मनतेवाऽशंसन्दो्ादयः शंसन्त । भन्दा
यत्किचिद्ज्ञेषु पुरुषार्थं क्रियते यच्च यज्ञा क्रत्व तत्नानुष्ठीयते वत्सवेमेव मनी
मावनामयं विदुषा मनसेवाक्रियत क्रियव इत्यथैः | किमथेमिद्भनुबन्धकरणं दाह |
संपदिति । उपास्त्यथों हनुबन्षस्तथाऽपि मनश्विदादईनामक्रियङ्गतव रिम
ते धिका संपरियैः।
वदाह्‌ । न चेति । वेषां क्रियाङ्गते साकषादैवाऽऽषानाप्रि्रसिद्धेरनधिकर संपि ।
तर्हि कमह्योगादुद्रीथाय्यूपापनवदिषद्मपि क्रियागतयुपासनं स्यान्ेयाई

[रि

"१ क, यतः क्रिया" । २, “यन्तेम| ३ ढ्‌. ज. ^नदैराऽऽची"। र कड, भ न
म^॥ ५क. “वत मन ९ ठ, ग. "कविय | ७ ड, भ. "(रकावियहीयं । ८ ट. य न ।
मर्यं कि । १० क. ठ, घ. श्यमाक्रे" । ११क. ङ्‌, ल, च्यत ° ६" । १२क.ट'
१३ क्ष. ठ. र, षा गृष्यन्ते । ।

[०३१०३०५०] आनन्देगिरिङ़ृतदीकासंवखितशाकरभाष्यसमेतानि ।९४३

क्रियावयवा; सन्तः संपदा रिप्सितनव्याः । नं चनेोद्रीधा-
चुपासनवत्कियाद्गसंषन्धात्तदनुषवेशिंत्वमाशङ्तिष्यं शरुतिवैठ-
प्ात्‌ । न त्र क्रियाङ्गं किंविदादाय तस्मिन्नदो नाम.
ध्धवसितव्यमिति वदति . । षटूनिशेत्सहसाणिं तु मनोषतति-
दानादाप तेष्वरिलं हाद्व कर्पयति पुरुषयत्नादिवत्‌ ।
संख्या सेयं पुरुषायुषस्याहःय दृष्टा सती तस्वबन्धिनीषु मनो-
वृत्तिष्वारोप्यत इति द्रष्टव्यम्‌ । एवमनुबन्धाद्सछातच्यं मनश्चि-
दादीनाम्‌ । आदिशब्दादतिदेशायपि यथाप्तभव योजयितव्यम्‌ ।
तथा हि “ तेषामेकैक एव तावान्यावनसो परवैः ” इति क्रिया-
मयस्यन्माहात्मयं ज्ञानमयानामेकेकस्यातिदिशन्क्रियायामनादरं
दृशति । न च सत्येव क्रियासंबन्धे विकल्पः पृथणोत्तरेषामिति
शैक्यं वक्तुम्‌ । न हि येन व्पापारेणाऽऽहवनीयधारणादिना पवः
क्रिया्ीपुपकरोति तेनोत्तर उपंकतुं शक्बन्ति । यत्त परवेप-
्षेऽप्यतिदेश उपोद्धख्क इत्युक्तं सतिं हि सामान्येऽति-
देशः प्रवतत इति तदस्मत्पकषेऽग्नित्वसामान्येनातिदेरसभवा-

= ~--------- "न~~ ----* -~-----*-----~ -~~--*~

न चेति । उपासनं स्रम्ययेः । उद्रीयायुपास्तिवत्तिशरुविविषितेपरीयमेव
प्रसृतोपस्विविधौ दरौयति । न हीति । कथं तर्हौह विधानं तदाह । षडिति ।
मनोवृततिेेष्वभभित्वादिरदितेषु तत्कल्पनायां दृष्टान्तमाह । पुरषेति । कर्थं
मनोवृत्तिषु संस्यभेदोपादानं वदाह । संख्या चेति । अनुवन्पामथ्यंपिद्धमय-
मुपसंहरति । एवमिति । सौ्मादिशब्दं योजयति । आदीति । तत्र मनश्चिदादीरना
सावन्त्यपापकपतिरेशं विरद यवि । तथा हीति । वाक्यवात्मयमाह । क्रियेति । ननु
पेणेश्काचिवेनाभिना मनश्विदादीनां विकल्पः स्यादिघुक्तं वेन विकलमाथोऽिेशो
नाऽऽद्रा इति वन्ाऽऽइ। न चेति । त्रीहिमियौवच्करियवे यशरपि ताविव युक्त
विकस्पः । प्ररूते तु मनश्चिदादीभौ तदभावान्नष्टकाचितेन विकत्पः स्यारियाद । न
दीति । भविदिशस्य पू्ैपकषानुगुण्यात्ंयमादिशब्देन अरहणमिलयाङ्गयानुवदपि ।
पत्चिति | अभितवसाम्गेनाप्यदिदेशपिदधेनै पारिशैष्यमिपि दूषयति । तदिति ।
न

१अ.द८. न चैद्री । २ क्ष. “शितत्व' । ३ क. 'प्राययति" | ४३. ज. न, ट. ध्यति ।
५फ. इ, भ्र" शतं त॒ सह्‌" | ६ ज. ट, "गिम" | ७ ङ. ज. शक्यते । < क, ड. जनन" वा
उप" ९क.ड्‌.ज, भ, नजेऽ्पयत्नि" । १० ठ, ट. "स्तिविधिधृत्तिि' । ११क. ष. प्रकृतो ।

०२८. इ. दधमु । १३, नां नेर ।

९४४ श्रीमहेपायनेपरणीतत्रह््त्राणि- [अ०३१ा० ३१०५०]

त्मत्युक्तम्‌ । अस्ति हि सापादिकानामप्यप्रीनामग्रित्दमिति ।
त्यादीनि च कारणानि दरीतानि। एवमनुबन्धादिभ्यः कार-
णेभ्यः स्वात्यं मनध्िदाद्नाप््‌ | परज्ञान्तरण्रयक्त्ववत्‌ । यथा
भ्नान्तराणि शाण्डिल्यव्रि्याप्रश्वतीनि स्वेन स्वेनानुबन्धेनानुब-
ध्यमानानि पएथगेव कर्मभ्यः ्ज्नान्तरेभ्यश्च स्वतन्राणि भवन्त्ये- .
वमिति । दष्टशावेष्टे राजघ्रूपपरकरणपठितायाः प्रकरणाहुत्कर्षी
_ _ वणत्रयानुबन्धाद्राजयज्ञत्वान्च राजद्रयस्य । तदुक्तं प्रथमे काण्डे
अभ्ित्वसाम्यसंमवमेव स्फुरयति । अस्तीति । बहुवचनं वरयति | त्प स कह; बहुवचनं षरयवि । श्ुत्पादीनीति।
उक्तहतुफढं निगमयति । एवमिति । द्टान्वमववा्ं व्याच । भज्ञान्तरेति | उक
द्टान्वानुसार दनुबन्यायुक्तेतुभ्यो मनश्रिदादीनामपि खाचन्ञ्यमिवि दार्शनिक
माह । एवमिति । सूनविमागव्यारूयासमाप्राविविशब्दः । मनश्चिदादीनां लादन्भ्य
क्रियाप्रकरणपागतिद्धिरियाशङ््याऽऽह । इष्शचेति । उत्क देषुमाह । वर्ति ।
तथाऽपि राजपयाङ्गत्वयोगादुत्कषौसिद्धिस्वक्नाऽऽह । राजेति । राजा खारान्यकम
राजसूयेन यजेतेत्यारभ्याऽऽग्ेयोऽष्टकपालो हिरण्यं दक्षिगेत्यारिनाऽवेषटिनौम.
िरान्नावा । तत्र यदि ब्राह्मणो यजेव बार्हस्लं मध्ये निधायाऽऽहविपष्
इुत्वा(ऽमिषारयेचयदि वैश्यो वैश्वदेवं यदि राजन्यस्वैन्द्रमिति श्रूयते । तत्र
किं ब्राह्मणादीनां राजसूये प्रा्ठानां निमित्तार्थेन भ्ररणमुव वेषपरिषं यगो
विषीयव इवि संहे प्रजापाठनर्कण्टकोद्धरणादि ` राज्यं दस्य कवौ रत्यां.
पसिद्धख्वर्िकानामपि वत्करत्वपिद्धया राजज्ेबदत्वेन राजसूयापिकारिताषि
ब्राह्मणो यजेवेत्याद्याः श्रुतयो निमित्ताथौ हति नस्ति प्रकरणादुत्कर्षोऽवे्टारीति पष
““गुणव्चनब्राह्मणादिभ्यः कमोणि च” [पा० ९०५।१।१२४] इवि पाणिनिना गुण-
वचनेभ्यः शुल्कादिशब्देभ्यो बाह्मणादिशब्देभ्यश्च कमौगि ष्यञ्पत्वयस्मरद्रन्ञः कौ
राज्यमिवि राजकवरयागाद्राज्यमित्यवगमात्कोऽसो राजेत्यपेक्षायामायेषु'वत्पापिदधचमः
वेऽपि म्डेच्छानांक्षत्रियमात्े राजसब्द्प्रयोगान्म्डेच्छपपिद्भ्ा राजकशब्दाधनिणेयाद-
बा्नणादौ च पाठनादिकवैरि राजशब्दस्य गौणतातक्ष(जेयस्यैव राजमयेऽपिकाराद्रापन
णवैश्ययोस्ततापाप्े राजसूयप्रकरणं हित्वा श्ाघ्मणादिकतुकाणि कमौन्तराणि विपीरृन्
इवि राजसूयप्रकरणादुत्क्ऽवेष्ेहिवि द्विवीये स्थिवम्‌ । वत्र यथा कषत्रिय
राजमूये ब्रह्मणदेरनपिकाराद्वेटे राजसूयप्रकरणादुत्कषैस्तथा = मनश्चि"

^~ , = + क > ४) नि प्रेत
नामि क्रियापकरणादुत्कषों लिङादिमिव मावः । एकादशेऽपरि चि। क
त्याह । तदुक्तमिति । राजसूयप्रक्रियायामवेशिनामििरान्नावा यामिन जामा |
` + ङ्ध. न्धवन्धाः। रल. ठ. र. खमा, ३क सख. प्रयागो । ४ व । ।
५ २, उ, "यापर" । ६८. इ, “रब्देन्‌ । ७ ठ. द."नब्दान्म्तेण । ८८, द,

[अ०रेप०१पू०५१]भानन्दगिरिकृतटीकासंवङितिशांकरमाष्यसमेतानि । ९४९

८८ क्रत्वथीयामिति चेश्न वर्ण्रयसंयोगात्‌ ” [ जे० ० १९।
४ । ७ ] इति ॥ ५०॥

न सामान्याद्प्युपरब्धेमृरयुदत हि रोकापत्तिः ॥ ५१ ॥

यहुक्तं भानसवदिति त॑त्पस्युच्यते । न ॒मानपग्रहसामान्पा-
दपि मनश्विदादीनां क्रिपशेषतवं करप्यम्‌ | पवोक्तेभ्यः श्त्या-
दिहेतुभ्यः केवरपुरूषा्थत्वोपरब्धेः। न हि किंचित्कस्पचित्केन-
वित्छामान्यं न संभवति । न च तावता यथासं वेषम्पं निव-
तते । मल्पुवत्त्‌। यथा “सै एर्ष एष मृल्युये एष एतस्मिन्मण्डले
पुरुषः ” इति “अरि मृत्युः” [बृ० ।३।५१९०] इति
चागन्यादित्यपुंरषयोः समानेऽपि मृत्युशब्दप्रयोगे नाघ्न्तसा-
म्पापत्तिः। यथा च “असो वाव रोको गोतमाप्निस्तस्पाऽऽदित्य

हिरण्यं दक्षिणा बाहस्पयं चरं शितो दक्षिणेति । तत्राऽऽ्ेयादिहविष्व्गानां
करेण पयोगः फ वाऽऽवृस्येषि संशये पूैपकषसूत्मवेष्ो सेकवत्रं स्यालिङ्गदशना-
दिति बाखल मध्ये निषायेति लिङ्खोपलम्भात्मयोगमेदे ˆ च मध्य निधानायोगदेत-
याऽन्नाचकामपियेकवचना्ैकतश्येमवे्टवेकसिन्पयोगे लिङ्गानां तत्रेण मावः सरुद्‌-
नषठानमिवि पूपं रुत्वाऽन्ना्कामपयोगेऽवे्ेररं लिङ्गदशोनाश्नि तेन कल्वथेपयोगे
वस्य तु दकषिणेपरिदादवेद इयङ्गावृत्तिेवि राद्धान्तिते कत्वथयामपीशविदं लिङ्ग
दरीनाचस्वत्य्कानावृत्तिरित्याशङ्कामनू ' दूषयति । करत्वयायामिति चेदिति ।
काम्यायामिष्टौ यदि ब्राह्मण इत्यादिना वणै्यदयोगात्तस्यां च मभ्यनिषानादिि-
मै राजकतैककतवयष्ट तत््ािरणेऽङ्गवृततिरित्यधैः । अत्र चैकपयोगतवशि्गस्य
कवये वसेभवं काम्येषटो च सेमं वदताऽनेन मत्रेण काम्ये्टेः कत्वथेषिवेकक्षण्य-
सूचनाहारेणाथौत्मकरणादुत्वषोऽपि सिध्यवीति करियाप्रकरणान्मनश्रिदादीनामुतकर्ष
भवदयेतदनुगुणमुदाहरणमिवि््र्टम्यम्‌ ॥ ५० ॥

परोररिवमृदाहरणं परषययत्रि । नेति । परोक्तमनूच तदु्तरतेन पूवक्षराणि
व्याचरे। यदित्यादिना । मानसेन मदेण सह मन्वादौ च मावनामयतवे दुल
कध श्त्यादिभिः खातश्यं प्राऽऽह । न हीति । सत्यपि साद्दये यथासं वेष्म्यमव्या्र-
म वन्यम नाचे तुदति दीवा वमन । पथा

` १क.ड, ज. अ. शदिभ्धो हे" । २क. ज. मवति।३ड,ज.सवा ए । ४ क.ज. प
मृ"। ५ज.्र. ट. श्तौ प ठो" 1 क. "सौ ठोकोऽभिर्गोतम तत्याऽऽ । ६ ड. ब. "कौ गोत |
५३, अ. "मास्याऽऽ* 1 ८ 2, ड, '्देन गि ९८. ड. "न््यमाचषट एकः । १० इ. “गादधेदा' ।
१12. ब. श्रा । १२८. द्‌. नां मा १३८, ड, तदाह्‌।

९४६ श्रीमहेपायनंपरगीतम्रहमद्रभाणि- [अ०३पा० ३१०५२]

एव समित्‌" [छा० ५। ४। १] इत्यत्र न समिदादिसामान्य-
छोकस्यागिभावापत्तिस्तद्रत्‌ ॥ ५१॥
परेण च शब्दस्य ताहिभ्यं
भूयस्त्वाच्चनु बन्धः ॥५4२।॥ ( २९)
परस्तादपि “अयं वावि खोक एषोऽग्निश्ितैः”/ इत्य स्मित्ननन्तरे
ब्राह्मणे ताद्विध्यं केवर्विश्ाविधित्वं शब्दस्य प्रयोजनं $क््यते
न युद्धकमाङ्गविधित्वम्‌ । तत्र हि-
“विद्यया तदारोहन्ति यत्न कामाः परागताः |
न त्तत्र दक्षिणा यन्ति नाविद्वांसस्तपस्विनः “
इत्यनेन श्यीकेन` केवरं कमं निन्दन्विद्यां च यशक्षन्निदं गम-
यति। तथा पुरस्तादपि “पदेतन्मण्डटं तपति” इत्यस्मिन्ब्राह्मणे
विचाप्रधानत्वमेव रक्ष्यते ^ सोऽमृतो भवति मयु
स्याऽऽत्मा भवति ” इति विद्याफटेनेवोपसंहारानन कम॑प्रधानता
तत्सामान्यादिहापि तथात्वम्‌ । भयांसस्वगन्पवयवाः सपादपि-
तव्या विद्यायामिस्येतस्मा्कारणादम्मिनाऽनुबध्यते विचा न क-
माङ्गत्वात्‌" । तस्मान्मनश्िदादीनां `केवर्विवात्मकत-
सिद्धिः ॥ ५२॥ (२९) |

उक्त ्टान्तानुरोषान्मानसग्रहस्य मनश्विदादोनां च मावनामयव्वा्रिशेषेऽपि पाए
$यखप्रश्ययाः िद्धिरियाह । तद्वदिति । ॥ ५१॥
पूवोत्तरिबाश्चणयोविद्यापाधान्यद्‌ शनात्तन्मध्यपातिनोऽस्यामि तत्पाधान्यपिचयाह।
परेण चेति । संदिग्स्य निणैयो वाक्यशेषादिविन्यायेन सूत्रावयवं व्यवुवनायः
शेषमनुसं पत्ते । परस्तादिति । उत्तरबरा्मणस्य विद्य।पावान्ये गमकमाह । तत्रेति ।
बा्म्ैस्य विदयाप्राषान्यमेवदित्युक्तम्‌ | उपक्र मवन्तरेणोपंहरिगैकस्मिन्वाक्ये भतिन
मिगिन्वायेन चकारं व्याकुवैनपैपापि बाह्मणमनुसंत्ते । तथेति । वस्य 9
लिङ्गमाह । सोऽत इति। पूर्वो्रवाह्मणयोर्विधामावान्येऽपि प्रुवताद्नण्व ९
प्ाषान्ये का हानिस्वन्राऽऽह्‌ । तदिति । कथं वरं विधायाः लावन्तये क!
पिठ ॥ ठ ्रविलिङ्गा१४
समान्नानपित्याशाङ्कन्व मृयस्तवादिलयादि व्याचष्टे । भूयां सस्त्िति। 4५९१ “
सिद्धमधमुपसंहराति । तस्मादिति ॥५२॥ (२९)
` १८. “न्यासेकः। २ जन्त” एतस्मि ३ ड, भ, इल्येतस्मि" । ४ ड"
श्यां प्र। ६ क. ड. ज, अ."सनतद्रय ७ ड, ज, नर्त्युय स्या$ऽ 1८ ड, ज"
९ ट, "त्मत्व। 4० ट, इ, "णवि ।

[9

ञ्‌, भ्यते ॥ ५ --------- ५४

[भ० ३१० दप ०५ ३] भनन्दगिरिकतटीकासंवलितशाकरमाष्यसमेतानि ।९४७

एक जर्मनः शरीरे भावात्‌ ॥ ५३ ॥

इह देहव्यतिरिक्तस्याऽऽत्मनः सद्रावः समथ्य॑ते बन्धमोक्षाधि-
फारतिद्धये । न हसति देहव्यतिरिकतात्मनि परटोकफश्चो-
'दना उपपदयरन्कस्य वा ब्रह्मात्मखटुपदिश्येत । ननु शाघ्रप-
मुख एव प्रथमे "पादे शाघ्रफरोपभोगयोग्पस्य देहन्यतिरिक्त-
स्याऽऽत्मनोऽस्तितवयुक्तम्‌। सत्यगक्ते भाष्यकृता न तु तत्राऽऽ-
त्मास्तित्वे एूजरमस्ति । इह त॒ स्वयमेव सूत्रकृता तदस्तिलमाक-
पपुरःसरं प्रतिष्ठापितम्‌ । इत एैव चाऽऽकृष्याऽऽचार्पेण राबर-
स्वामिना प्रमाणलक्षणे वणितम्‌ । अत एवं च भगवतोपव-
षण प्रथमे तत्र आत्मास्तित्वाभिधानपसकतौ शारिके वक्ष्याम
इत्युद्धारः कृतः । इह चेदं चोदनारतनणेषूपासनेषु विचा्ंमाणे-

मनश्िदादीनां न पुरुषायत्वं पुरुषस्येव देहाविरिक्तस्यामावादिदयाकषिपपि । एक
इति । अधिकरणस्य वात्मयंमाह्‌ । इहेति। तत्समथैनफठमाह । बन्धेति | साषनानु-
षानपामध्योदेहस्येव खगापवगोधिकारिखपिद्धौ कवं न्यविरेकचिन्तयेलाशङ्कबाऽऽइ।
न हीति । व्यतिरेकविचारस्य' पुवेवश्रेण पौनस्कत्यं शङ्के । नन्विति । सृचरूा
तत्राविरिक्तात्माुकतेन पौनरकत्यंमियाह । सत्यमिहि । मक्ते पूैमीमांसावो
विशेषमाह । इह तिविति । कथं वर्हि प्रथमे पदे दक्षिवमात्मास्िलं न हि
भूवं सूत्रं विना भाष्यं युक्तं तत्राऽऽह । इत इति । यज्ञायुधी यन-
निः स्वगं ठोकं यातीतिवाक्यस्याविरिक्तात्ामवरादपरामाण्यपराप्ौ वत्ररिहारेण प्रथ-
1४्यायोपयोगितया ` तदसितित्वमिद्मेवाधिकरणमव्टभ्योक्तमिति सूचयति । प्रमा-
गति । एवस्दिवाऽऽक्ष्य तच्नाऽऽत्मास्तित्वमुक्तमितर वृत्तिकारवचनं गमक-
त्याह । अत इति । यद्ाद्न सूत्रकारो निरूपयाति वस्मदेवेषि यतर ।
गात्मासित्वस्वाप्मासूवैकाण्डं प्रावि नयनमप्कषैस्वस्ये द्वारो निवृत्तिरित्यधेः ।
भयात्रापि प्रथमरसूत्रेऽथशब्दोपात्तोऽधिकारौः विषारिवस्वत्कयमिह एुनस्वनिर-
णं वन्नाऽऽह । इह चेति । वत्र ठोकसिद्धासादानेनाभ्रिकारी दशितो न
द्विरेष्शिन्वितः । प्रते तु विषिप्रमाणकेषुपासनेषु विचायेमाणेषु विचायेवे
वेशेषवस्तदतितितेयस्ति मेद॒ इदः । प्रासङ्धिकीमध्यायपाद्संगविमयिकरण-
वि

१क.ज., ड. अ. ट. शक्त आत्म । २ ड, ज, एवाऽऽछृ" । ट, एवाप । ३ ट्व भ
८ तेन पौ"५ ट. इ. शस्तत्वीमति चोयते न । ६ क. स, ठ, इ, सगेठो"। ७ ठ. इ. ^ति।

11८च्‌, ठ. द. 'सृतरष्याय"।
२६५७

९४८ भ्ीमदेपायनपणीतनहमच्त्राणि- [भ०रेपा० ११०५३]

ष्वात्मास्तित्वं विचायते कृत्सरशाल्लशेषत्वपदरौनाय । अपि च
पस्मित्नधिकरणे प्रकरणोत्कषाभ्युपगमेन मनध्विदादीनां पुर-
षथेत्वं वर्णितं फोऽसो पुरूषो यदर्था एते मनध्िदादय
इत्यस्यां प्रसक्ताविदं देहव्यतिरिक्तस्याऽऽत्मनोऽस्तित्मुच्यते।
तदस्तित्वाक्षेपाथमिदमादिमं शतम्‌ । अप्ेपपूर्विका हि परि
हरोक्तिविवक्षितेऽथ स्थणानिखननन्यायेन दृढां बुद्धिमुत्पाद-
यति । अत्रैके देहमात्रात्मदशिनो रोकायतिका देहव्यतिरि.
कतस्याऽऽटमनोऽभावं मन्यमानाः समस्तव्यस्तेषुं बाह्येषु एथि-
व्यादिष्वदृष्टमपि चेतन्यं शरीराकारपरिणतेषु . भतेषु स्यादिति
संभावयन्तस्तेभ्यश्चेतन्यं मदशक्तिवद्रिज्ञाने चैतन्यविशिष्ट

स्याक्त्वा श्रुतिशाख्रसंगतिं सचथति । कृत्प्नेति । सेवैस्यैवाऽऽन्नायंस्य तष.
विचारात्मनश्च शास्य रोषमृतंमधिकरणमतिरिक्तात्माविचारे सषैस्यास्य दधरता
दताऽतिरिक्तस्याऽऽत्मनः शेषत्वं दशेयितुमेष विचार इत्यथः । संगतिचतष्टय.
मित्थमुक्त्वा पृवात्तराधिकरणसंगतिमाह । अपि चेति । हतश्वेदमिह संगतपि
त्यथेः । अनेन सूत्रेण वन्नोच्यत इत्याशङ्कयाऽऽ चसूत्रस्यावान्वरसंगविमाह्‌ ।
तद स्तित्वेति । अवि रिक्तात्मास्ितवे साध्ये किं वदाक्षिपेणे्याशङ्कचाऽऽह । आप्ते
पति । इत्याक्षपस्योपयुक्ततेवि शोषः ।.मनश्विदादयोऽम्रयो यदथौः स पुरूषो शरिय
स कं -देहस्तद विरिक्तो वेति विप्रतिपत्तेः संशये पवेपक्ष्याति । अतति । ९
पक्षे दहात्मवादत्तिद्धः। सिद्धान्ते वैदिकात्मसिद्धिरिदि फठ्मेद्‌ः | पराक्ष्य
बहारमूमिः सप्तम्यथः | खवश्रमन्याधारं वा दैतन्यमाघ्रं वा व्याववेते मनुष्या
हीमविदेस्याहपल्ययालम्बनत्ववदविरिक्ताल्धसवे मानामां गृहीत्वाऽऽह । हि ।
चैतन्याधारस्याऽऽत्मत्वाद्रौ तिकत्वनाचेतनस्य कथमालमत्वमित्याशङ््याऽऽह । सम
स्तेति । एफैकसिमिनिविद्यमानं कथं साते स्यात्तथाऽऽह । तेभ्य इति ।
चेवन्यं सभावयन्त हति सबन्धः । सघावविशेषे काथविशेषसत्वे दशनमा ।
मदेति । यथेकेकस्मात्ताम्बूलादेश्टाऽपि मदशक्तिः संवावे श्यते वद्‌ ता
मेकेकसिमन्नृ्टमपि देहाकार१रेणवमृतेषु संहेष मववीवि चाऽऽद्ट्रिवि यज |

अ
देदस्येव भोक्तृत्वे मृवदेेऽपरि मेगः स्यादिलाशङ्चाऽऽ६ । नन्दति ।
१ षृ
१ क.ध.ङ, म, प चेदमा्यंसू्‌" । २क.ड.,ज. घ, दयेदिति । ३ ष |
४क.जनट. पत्या" । ५ क. वस्याऽप्रा ५ क. क्ल, "यरवैत। ७क, घ, 2, ६

< इ. नत्ाद्‌ । ९क्ष. लेनचे। १०, "समिन्व्य" ।

[अर पा०३य्‌०५४]भानन्दगिरितदीकासंवङ्तिशा करभाष्पसमेतानि | ९४९

कायः पुरुष इति चाऽऽहुः। न स्र्भगमनायापव्गंगमनाय
वा समर्थौ देहव्यतिरिक्त आत्माऽस्ति यत्कृतं चैतन्यं देह
स्थात्‌ । देह एव तु बेतनश्वोऽऽत्मा चेति प्रतिजानते ।

हतुं चाऽऽचक्षते शरीरे" भावादिति । यद्धि पस्मिन्ति
भवत्यसति च न भवति वत्तद्धमेत्वेनाघ्यवसीयते यथाऽग्निधमी-

तौष्ण्यप्रकाशौ । प्राणचेष्टचेतन्यस्मृत्पादयश्वाऽऽत्मधमंतेनाभि-
मरता आत्मवादिरनां तेऽप्पन्तरेव देह उपरभ्यमाना बहिश्रा-
नुपरभ्यमाना असिद्धे देहम्यतिरिकते धमिणि देहधमां एव भवि-
त॒मर्ैन्ति । तस्मादव्यतिरेको देहादात्मन इति ॥ ५३ ॥

एवं प्रपि ब्रूमः- |

नि वाम (क
व्यतिरेकस्तद्वावाभाविखात्र
तूपरुब्िवत्‌ ॥.49 ॥ ( ० )

न सेतदसिति यदुक्तमव्यतिरेको देहादात्मन इति । व्यतिरेक
एवास्य देहाद्रवितुमरैति । तद्धावाभाविलात्‌ । यदि देहभवे
भादादेहधमेत्वमात्मधर्माणां मन्येत ततो देहभावेऽप्यभावादत-

पनिषानादयः पिण्डस्यौष्ण्यमिवाऽऽत्मसंनिषेदैचैतन्यमिलविरिक्तस्याऽऽत्मनः पाऽजलसनिदेदैवन्यमिसविरिकतस्याऽऽ्मनः सगौ.
एवगान्वयिनोऽमावान्न देहस्य चैवन्यवैशिष्टयमिलाशङ्चाऽऽह । नेत्यादिना ।
आत्मा वटि कः स्यादित्यपक्षायामाह ।. देहेति । सूत्मागेन परविज्ञावेऽ
ेदुमवायं व्याच । यद्धीति । अन्वयन्यदिरेकाम्यां चैवन्यस्य देहषभे-
वि नविरिक्तासषिद्धिरियधैः । प्राणवेष्टाद्यः रयाः कायैतवात्संमववर्िय-
नुमानात्माणायाश्रयस्याविरिक्तात्मनः पिद्धिरित्याशङ््ानुमीनापामाण्यात्मामा-
येऽपि सिद्धसाध्यतानमेवित्याह । प्राणेति । चेटा दिगहिदपरारिषरिदा-
रायौ व्यापारः | भादिपदेनेच्छाद्रेषादय रक्ताः | तेषां देहषम॑तेनादश्टनां कथं तद्ध.
मवेलयाशङ््ाऽऽह । असिद्ध इति । ्रतयकषेणापिसिकासनोऽद्ेनान्दरे चासते.
गेरिऽहं स्थढोऽष्टमिपि च देहस्यैवाऽऽत्मषिना्यक्षत्वात्तदाभारतवमेव प्राणादीना।^+-
त्यथः । देहात्मवादी पर्यक्षफ़लमुपसंहरपि । तस्मादिति ॥ ५३ ॥
पिद्ान्वसू्मवतारयपि । एवमिति । त न विवि पूवैष्षनिषेषपविज्ञ विम-
मे । न त्विति । उ्तपक्षमविज्ञा व्याकरोि । व्यतिरेकेति । तम्र देवुभववाय
व्याच । तदिति । देहमविऽपि प्राणादीनाममावो मृतावस्थायामास्येयः । चैवन्या-
१३.७० "दिदहिदे ।२३,४६. --1मयनमहह् म्स

६९० शरीमहेपायनपणीतब्रहमद्धनाणि- [अ ° देप ००५४]

दमेत्वेभेवेषां कि न मन्येत । देहधमेवेरुक्तण्यात्‌ । पे हि देह-
धर्मां इपादयस्ते यावदहं भवन्ति । परणणवचेष्टादयस्तु सत्यपि देहे
मृतावस्थायां न भवन्ति । देहधरमाश्च पादयः परेरप्युपरुभ्यन्ते
न त्वात्मधमोध्ेतन्पस्प्रत्यादयः । अपि च सतिं हि तादे
जीवदवस्थायामेषां भावः शक्यते निश्चेतुं न त्वसत्यभावः। परति
तेऽपि कदाचिदस्मिन्देहे देहान्तरसंचारेणाऽऽत्मधमां अनुवर्तै-
रन्‌ । संशयमात्रेणापि परपक्षः प्रतिं षिध्यते"। किमात्मकं च पुन-
रिदं चैतन्यं मन्यते यस्य भूतेभ्य उत्पत्तिमिच्छतीति परः पव.
नुयोक्तव्यः। न हि भूतचतुष्टपव्यतिरेकेण खोकायतिकेः फिवि-
त्त्वं परत्येति । यदनुभवनं भरतभोतिकानां तचचैतन्थमिति चेत्‌ ।
तरिं रिषयत्वात्तेषां न तद्धमेत्वमश्रुवीत स्वात्मनि क्रियाविरो-

यथा रूपादय इत्याई । देहेति । वैरक्षण्यं सष्टयन्ृ्टान्वस्य साघनान्यावृक्तं वार
यति । ये हीति । हेत्वसिदधिपत्याह । प्राणेति । वेषां विशेषगुणतामवेऽपि न देह-
मात्रपरमवत्वं मृतावस्थायामदशेनात । भतो देहापिरिकतस्वद्‌ षिष्ठावेति मवः। येव
न्यादीनां देहषमेत्वामवि हैतवन्वरमाह्‌ । देहेति । विमवा न देहधमोः परैरुपठभ्य-
मानत्वाये वद्धमौस्पे प्रैरपकम्यन्वे यथा रूपादय इत्यथैः । इतश्च वेषां न देहम
वेत्याह । अपि चेति । न हि षमेषित्वमन्वयमाजाचुक्तंमविपरसङ्गादवो न्यतिरेकोऽीि
वाच्यः सोऽ संदिग्ध इवि न षर्मष्िवेत्याह । स्तीति । न्यविरेकसंदेहे हेदुमाह ।
परिवेऽपीति । वत्रापि न पमाणमित्याशङ्कन्याऽऽह । संरायेति । न ॒वावत्तवादैः
नममावनिश्वायकं पत्यक्षस्थेव परामाण्यान्मम त्वात्मनो देकान्वरसंचारात्तदधभदिरिवि
संदिह्यते तावन्मात्रेण चैवन्यादीनां देहषमेत्वासिद्धिरावयोरभयोरपि निधिवान्वयदे
रेव साधकलाविवादादिवि भावः । उपलाभ्विवादिपे पदं चो्मुखेन व्यस्य
च्छति । किमात्मकमिति । व्क मृतचदु्यादिरिक्तं न वेति विमष।थः | अ५९-
देऽथ कथं प्रश्रः स्या्त्राऽऽह । यस्पेति । भये सिद्धान्वविरोषमाई । न दीति ।
प्मषर्पिमोस्वादात्म्पामेदपक्षमाठम्बते | यदिति । मूतपरिणामतवा्ैवन्यस्य सूप॥^
दूतिम्योऽथान्वरत्वामावान्न विरेकापर्तिरिति मावः । मूतपरिणामचव चेवन्य्य ९1.
दिवैषम्योकत्या प्रयुक्तमिति मन्वानो दोषान्वरमाई । तदिति । उक्त! वेचेवनय
वहि खात्मानं प्रवि मृतभौतिकानां विषयत्वान्न वद्धमेप्वेन वदभेदं प्रतिपत्य ६६
माह । स्वात्मनीति । भसिधारा खात्मानं छिनक्तीविवदेकत्र षवि

ज, घ, ति ताण | ४ ट+ ्ि

| क. 2 5. छि 0 "मेषां | ब्‌ ^ ज्‌. मवन्तु ॥ | क ङ ए, ४,

^ ® „ छ"
ध्य । ५द्‌. ड, ज, न, "तिक्षाः कि । ६क, ड, ज, ज, प्रतियन्ति । ५ क

्रस्तुतेऽ ।

[० देप ० ३ ०५४।अनन्दगिरि़तदीकासव रितशंकरभाष्यसमेतानि। ९५१

धात्‌ । नं इग्निरुष्णः सन्स्वात्मानं दहति । न हि नटः
शिक्षितः सन्स्वस्कन्धमधिरोक्ष्पति । न हि भूतभोतिकधर्मेण
शता चेतन्येन भूतभोतिकानि 'विषयीक्रियेरन्‌ । न हि श्पा-
दिभिः स्वद्पं परडपं वा विषयीक्रियते । विषयीक्रियन्ते तु
बाह्याघ्पात्मिकानि भूतभोतिकानि वेतन्येन । अतश्च यथैवास्पा
भूतभौतिकविषपाया, उपरब्येभौवोऽभ्युपगम्यत एवं व्यतिरे
कोऽप्यस्यास्तेभ्योऽभ्युपगन्तव्यः। उपरखब्धिस्वष्प ए च न
आस्मेत्यात्मनो देहन्यतिरिक्तत्वम्‌ । नित्यत्वं चोपरुब्पेरेकद्-
प्यात्‌ । अहमिदमद्राक्षमिति चावस्थान्तरयोगेऽप्युपरब्धृेन
प्रत्यभिज्ञानात्‌" स्थ्रत्पाद्युपपत्तेश्च । यत्तक्तं शरीरे भावच्छयी-
रधम उपरुव्धिरिति तद्रणितेन प्रकारेण प्रत्युक्तम्‌ । अपि च
सत्र प्रदीपादिषपकरणे षपरब्धिभवत्यसत्छ न भर्वेति। न चेता-
पता प्रद़ीपादिधमं एवोपरुष्िमेवति । एवं सति देहं उपरुष्धि-
दिवि हेव्वथेः। किच यो यस्य धमेः सन वत्साधको यथा रूपादिः । तथाच
चैवन्यस्य मृतमेतिकप्राषकत्वादेष वदपिरेकापिदधिशित्याह । न हीति । रूपान
सष्टयपि । न हीति । वर्हः चैतन्यस्यापि साधकत्वं मा मूत्तत्राऽऽह । विषयीति ।
सूत्रावयवं फषिवपरतवेन योजयापि । अतश्चेति ! मवु वर्ह मूवेभ्योऽपिरिक्ता खव-
श्रोपरन्धिस्वथाऽपि कथमातमसिद्धिस्ततराऽऽइ । उपरब्धीति । त्षणिकतवात््या
नियात्मरूपत्वमयक्तमिलयाशङ्न्याजानवस्तद्वेदामावाद्िषयोप्रागाततदवानादसावेवागित्यो
नोप्षिरियाह । नित्यत्वं चेति । किं च स्यृलदेहामिमानहीनस्य खप पत्य~
भज्ञानादविरिक्तालपिद्धरित्याह | अहमिति । स्कोऽपि स्यूलदेहान्वरस्यवापठन्मव-
मित्याशङ्ग्याऽ७ऽ६्‌ । स्मरत्यादीति। उपठब्धृस्मतरोभ सत्यन्योपश्पेऽन्यस्य स्मृवि
च्छादयश्च नेप न वयोरन्येत्यथैः । दूषिवमपि दोषान्तरं वकुमनुभा्ते । यत्िति।
तदरावामावित्वन्याख्यानेननं प्र्याूयातमेतदि दुक्तं स्मारयति । तदिति । अपिक दष
दशयति । अपि चेति । भनन्यथासिद्धबन्वयन्यविरेकौ वाच्यौ देहस्य च चेवन्याः
न्वयन्यतिरेकावविष्ठानविषयतयाऽन्यथासिद्धावि षि सदन्त साषयवि । सरिस्वति |
उपकरणत्वमपि देहस्योपढन्पौ न पिष्यवीत्याह | न चेति । उपठम्मिन हन्या
~~-~--~---------------------

स
# एतद्‌ादिरधेरोक्षयतीयन्तो भरन्धः क, ज. ट, पुस्तकेषु नोपठभ्यते ।

®
,, १३,अ. ट. भिः स्वं ङ1२क, "स्य गर्न ट मचल्मपक म्य । ३ ट, “पल । इ क. कतीति | ५ डः, ४
पथस. ।६ ङ्‌. भ. देहमाव । ७क.क्ञ. "क्ता स्वातन्न्योप । ८ ब, “व्येरन्य । ९कं, ङ
इषगान्त्‌ ( १०८, ह, भन्‌ व्याष्याः । ५

६५१ श्रीपपायनप्रणित्रहममाणि- (अ० ३१०३ म्‌०५५]

भवत्यसति च न भवतीति न देहर्मा भवितुमर्हति । उपकरण-
त्वमात्रेणापि मदीपादिवदेहोपयोगोपपत्तेः । न चात्यन्तं देहस्यो-
पठष्धावुपयोगोऽपि हडइयते निशेषटेऽप्यस्मिन्देहे स्वप्रे नाना-
विधोपरुव्धिदशंनात्‌ । तस्मादनवच्यं देहव्यतिरिक्तस्याऽऽत- .
नोऽस्तित्वम्‌ ॥ ५४ ॥ (३०)

अङ्गावबद्रास्तु न शाखासु हि प्रतिवेदम्‌ ॥५५॥

समाघ्रा पास्िकी कथा संपति पकृतामेवानुवतामहे । “भोमि-
त्येतदक्षरमुद्रीथगुपासीत"” [छा० ९। १। ९1 “'रोकेषु पथचविधं
सामोपासीत" [ छा० २।२। ९ ] “उक्थयुक्थमिति वे परजा
वदन्ति तदिदमेबोक्थम्‌"” “इयमेव प्रथिवी" (अयं ववि रेकः"
[ छा० १।१३। १1 ““एषोऽग्निश्चितः" इत्येवमा्या य उद्री-
धादिकमांङ्घावबद्धाः प्रत्ययाः प्रतिवेदं शाखाभेदेषु विहितास्ते
तच्छालागतेष्येवोद्रीथादिषु मवेयुरथ वा सरव॑शाखागतेष्विति

माणानि मा क जके

तस्मिन्नन्याप्रियमाणेऽपि सखाद्थान्तरवत्‌ । जागरे तु व्यञ्जकंजनकतया कथं चिदुप-
योगमङ्गीकुत्यात्यन्तपित्युक्तम्‌ । स्ने दर्यैहं पश्याशीयायबापिवाध्यक्षस्य स्पदे.
हाकारहीनस्य देहाविरिक्तात्मविषयत्वान्न देहात्मवादसिद्धिरिवि भावः । अनुमानाद
प्रामाण्यं वु प्रविज्ञामात्रमिति मत्वोपसंहरपि । तस्मादिति ॥ ५४ ॥ (३०)
देहमेव मवतशवैतन्यस्य वद्रविऽप्यमावयदुद्रीथादिभावे मव उपासनस्थ तद्ापऽ-
प्यमावमाश्ङ्क्याऽऽद । अद्भंति । अवान्वरसंगतिमाह । समाप्रवि। उद्रीषाधङ्गाति
वोपास्तनाति विषय इवि वततद्राकंयोकत्या दशेयवि । भोमित्येतदिति । इद वाक्य
ग्यतशेत्येवदाषिकरणे व्यारूयावम्‌ । ठोकेषु एथिन्यादिषु ठोकशशब्दो ठोकारोष
टाक्षणिकः । थिन्यादिदश्या प्शचविं सामोपासीतिलयेः । धथिषी िकरोऽगि
परस्ववोऽन्वरिकषमदरीथ भादित्यः पविहारे चौर्निषनपिति । उक्थं कम्ग रि
वीप्सया यत्मजा वदन्वि वदिदमेव येयं प्रिवीत्वुकये एथिवीदधिविषिः । वितो
कमीद्गमृवस्ववायं ठोक्टिरित्यधेः । उद्रीथादिमत्ययानुक्तानपिरुत्य परकणर
रिल्ब्दसाषारण्या संशयमाह । त इति । उद्रीषादीनां सवर्शालालेक्यादुगर
न
॥ ३ इ" घ. "दीं १ ।

१ कृ, ध, ड, ज, र ग्गो 4 1 र, 2 ज. ब्‌. छ्टेऽपि ह्यस्मि ॥॥ -
वेया श्रा । ८

४ ट, तच्च्छा । ५ ड, “रेकत्वात्‌ । ५ २. ड. चवेनम' । ७क.
“शलैक्या" ।

नि ° सपा० ९९०५५.भानन्द्गिरिकृतटीकातवस्विाकरभाष्यसमेतानि। ९ ९३

विशयः । पतिशाखं च स्वरादिमेादुद्रीथादिभेदानुपादायायञ-
पन्यासः । फ तावत्पाप्रम्‌ । स्वशाखागतेष्वेवोद्रीथादिषु दिधी-
येरल्िति । कुतः । संनिधानात्‌, । “उद्रीययुपासीत” [ छा°
,१।१।१ इति हि.सामान्यविहितानां विशेषाकाङ्न्षायां
संनिङ्ृष्टेनैव स्वशालागतेन विशेषेणाऽऽकाद्शषदिनिदततेः। तद्‌-
तिरङ्घनेन शखान्तरविहि तविशेषोपादाने कारणं नास्ति ।
तस्मात्मतिञ्ाखं व्यवस्थेति । एवं पप्ने ब्रवीत्यङ्गाववद्धास्तिति।
तुशब्दः पक्षं व्यावर्तयति । नैते प्रतिवेदं खशाखास्मेव व्यवति-
रन्‌ । अपि तु सरवंशाखास्वनुवतैरन्‌ । र्तः । उद्रीयादिशरत्य-
ग्यवस्थाशङ्कामावादनारभ्वमिद्मधिकरणमित्याशङ्‌्ाऽऽह | परतीति। नी्ैस्वारि 1
रेदादृध्ययनधममेदाचेद्वीधादेरपि मेदमङ्गीकत्य वि्याविचार इत्यथैः | अत्र हि
्रोवेन सामान्येन माकराणिकस्य विरोषनियमस्य , वाधात्सवैशालाविदहितपपानकमाह्ग-
चेन प्रयुक्तसवरद्वीयादिविशेषेषु तदाहैम्बनोपास्वीनागुपसंहारोकत्या स्मैशाखाभिरनु-
एयत्वाक्तेवाकयाथेषीहेतोरेव चिन्वनात्मदा्संगावैः । पूवैपकषेऽनुष्ठानम्यवस्थापिद्धिः
सिद्धान्ते वद्व्यवस्थेल्यास्थाय पूवैपक्षयिवुं विमृशति । किमिति । यथा देहालनोरभ-
दादात्मपम। देहे न भवन्त्येकमेकशाखागरोद्रीयषमौणां भिन्नशाखेद्वीभादौ न पाधिरिति
पृवपक्षमाह । स्वशाखेति । वियाचिव एवेत्येवश्रुत्या मनभिदादोनां क्रियाप्रकरणम-
धेन पुरुषाथेत्ववदिंहाप्यद्रीयाि शुवेमेलीयस्त्वात्तया पमरकरणमङ्ान्नास्त्यपास्तीनां व्यव-
स्थत्याह । कुत इति । उद्रीथािसामान्य श्रुतेः पमकरणोपनीत विरोषाकारक्षत्वेनावाध-
कत्वादुपास्तिन्यवस्या युक्तेति मत्वाऽऽह । सनिधानादिति । प्रकरणं विवृणोति ।
उद्रीथमिति । उद्वीयोक्तचित्याग्नीनां पत्ययालम्बनानां वेदत्रयोक्तपरथानकमेस्वङतवेन
पयुक्तानां पात्रेशाखं स्वराविभेदेनं मेदादु्राथारिश्रुतिमिः प्रत्ययाम्बनानामुदरीादीनां
सिन्येनापात्तानां विशेष।काङक्षायां वत्तच्छाखास्यमधानकमीङ्त्वेन पयुक्तद्रीथारि-
विशेषृपद्रीथमपादयवेल्यादि प्रत्ययाः प्रकरणाज्नियम्यन्त इत्यथैः । प्रकरणाद्यवस्यायां
यच्छासास्थं यदुपासनं वत्तच्छासिभिरेवानुेयनित्युपसंहरति । तस्मादिति । एवे
पक्षमनूद्य सिद्धान्तयति । एवमिति । सृत्राक्राणि योजयति । तुशब्द इति । दिश
ब्दोपात्त हैवं पश्नपूवैकमाह । कुत इति । सामान्यपवृत्तशरतेर्विरोषाकाड्क्षायां परक-
रणादिशेषनियमो युक्तः । प्रकते त्ाथदिसामान्येषूपासिसमवेन विरोषाकाङ्कनाभवि
ओवसामपुयेन प्राकरणिकविकेषीनयमवाषात्सकशाखास्थपरपानकमे गतेन विनियुक्त
१ क, ड, अ. "मेदमादाया* । २ क, ड. अ, शश्षानि" । ३ 2."दानका । ४ ड, न, पपक्ष ।
१, जञ, साम्येन । ६ इ, "ठम्बोपा 1.७ स, ुक्तपू्री" ।

९५४ शरीमहेपायनपणीद्रह्मह्ाणि- [० ३पा० ३१०५६]

विशेषात्‌ । स्वशाखाग्यवस्थायां हदरीथयुपासीतेति पामान्यश्च-
तिरविशेषपषत्ता सती संनिधानवशेन विशेषे व्यवस्थाप्यमाना
पीडिता स्यात्‌ । न चैतग्याय्यम्‌ । संनिधानांनु श्ुतिबेडीयसी।
न च सामान्याश्रयः प्रत्ययो नोपपचते । तस्मात्स्वरदि

मेदे सत्यप्युद्रीथत्वा्यविशेषात्सर्वंशाखागतेष्वेषोद्रीयादिष्वेवंजा- `
तीयकाः प्रत्पयाः स्युः ॥ ५५॥

मन््रादिवहाऽविरोधः ॥ ५६ ॥ ( ३१ )

अथ वा नवात्र विरोधः शङ्ितिव्यः | कथमन्यशाखागतेष-
द्रीथादिष्वन्यशशाखाविहिताः प्रत्यया भवेयुरिति । मच्रादिवदपि
रोधोपपत्तेः । तथा हि मनच्राणां कर्मणां गुणानां च शाखान्तरे
त्प्नानामपि शाखान्तर उपरषग्रहो ₹श्यते । येषामपि हि शासिनां
कुटरूरसीत्यरमादानमन्रो नाऽऽन्नातस्तेषामप्यसतौ विनियोगो
हर्यते कु्कटो ऽसीत्यरमानमादृत्ते कटररसीति वेति । येषा-
म्पि समिदादयः प्रयाजा नाऽऽगश्रातास्तेषामपि तेषु गणविधि-

-=~---- ~~~ --~--~~~~--.

~-~----~-~-------~

द्रथारिविशेषेषु तदालम्बनवियामुपसंहारः स्यादिति हेतु विवृणोति । स्वेति । परक-
णेन विशेषार्थं सामान्यश्रत्यवापेऽमि संकोचे मानमावात्सामान्यद्वारा सवेविकशेषगाि
श्ुतेरकस्मिन्विशेषे नियमनं पडेवेवि मत्वोक्तम्‌ । पीडितेति । त्वत्पक्षे श्रुत्या प्रक
णबावृवन्मतप्षेऽपि वेन श्रुतिबोभ्यतामविशेषादित्याशङन्या ऽऽह । सनिधानादिति।
सामान्यस्वापस्यत्वायोगाद्विशेषाकारक्नायां वद्थेकं प्रकरणं कंथं शरुत्या बाध्यमिय-
शङ्व्याऽऽह | न चेति । वथाऽपिं प्रतिवेदं स्वरादिमेदेनोद्रयादिमेदरदुपस्िम्यव्-
केल्याशङ्न्याऽऽइ । तस्मादिति । श्रुतिपाबल्यं वच्छब्दाथः ॥ ५५ ॥
उद्रीयादिश्ुयवष्टम्मेन यत्र यत्रोद्र॑थादिरेक्तस्तत्र वत्र सवत्व कचिकस्या
पलययस्यानुतृत्तिरियुक्तम्‌ । हदानीमुदाहरणेनापीममं समभेयवे. । मन्रादिवदिति ।
वाहब्दायै कथयति । अथ वेत्यादिना । रेतुमववायोक्षरायेमाह । मन्रेति । च
मश्रोदा््रणं दश्षंयति । येषामिति । वण्डलेषणा्ै कुटररसीदलयदमादानमतरो च
शाखिनां नाऽऽग्नावः कुकुटोऽपि मथुजिह इल्ययमेव मन्न समाज्नायपे वधाऽ¶ च
पयोगसूत्रेण विनियोगे सोऽपि मश्रो दश्यते तेन शाखान्वरोसन्नस्व मश्रस्य शा।

द नां एम
न्वरे सं्होऽप्वीयथेः । कमेणामुदाहरणमाह । येषामपीति । भत्रायभीय

पिशा । ४१
ति। ष ।

१क.इ. ज. अ, नद्धिश्रुः | रके. ड. ज, न. ^तेध अशि |३ ट.
ड, ज. म्‌, पिच" |५क, ^सक्तोनतत्रतत्नस्‌* । ६ क, "व क्षवि'। ७६,
ठ. इ. णीनां ।

[भरदपा०३१्‌९५६]भनन्दगिरिकृतटीकासंवरितशांकरमाष्यसमेतानि। ९५५

रान्नायते “ तबो वे प्रयाजाः समानत्र होतव्याः ” इति ।
तथा येषामपि “ भजोऽग्रीषोमीयः "” इति जातिषिशिषोपवेशो
नास्ति तेषामपि तद्विषयो मन्रव्णं उपकभ्यते “ छाभेस्य वपाया
. मेदसोऽनुब्रूहि ”” इति । तथा वेदान्तरोत्पननानामपि “ अ्र-
वहति वेरष्वरम्‌ ” ईत्येवमादिमन्रार्णां वेदान्ते परिग्रहो
दष्टः । तथा बहृढृचपरितस्य सक्तस्य “ यो जात एव प्रथमो
मनस्वान्‌ ” इत्यस्य ““अध्वयेवे सजनीयं शस्यम्‌” इत्यत्र परि-
ग्रहो ष्टः । तस्मा्धाऽऽश्रयाणां कमोङ्ानां सवेतरानुदृत्तिरिषमा-
नितानामपि प्रत्ययानामित्यविरोधः॥ ५६ ॥ ( ३९ \

=" --------- ~~~ ~

धो यजति तनूनपातं यजतीडो यजति बर्ियेजति खाहाकारं यजतीवि समिदादयः
प्रयाजा माऽऽन्नावास्तथाऽपि वेषु संस्यादिगुणविषिरान्नायते द्वादश मासाः प्रैव
इत्यत्र हेमन्तश्चिशिरयोरेकीकरणेन प्तेवः र॑भिद्धाः । तथा चतवतश्चसंख्याकाः
प्याजाः समानत्र समानदेे होतम्या इति यावत्‌ । तत्र शाखान्वरोसन्नकम॑णां
गाखान्तरे संग्रहो दोऽ््य॑था वत्र गुणविष्ययोगादिययेः | गुणोदाहरणमाह ।

# 9, ®

तथेति । भभ्रीपोपवं प्रमाल्मेतेवि यजरवैदिनामंग्रीषोमोयः पशप्रायवे नाज इवि
जातिविशेषस्तेन विशेषाभ्रैवणा्यः कश्चित्ज्घुरारम्भमनीय इवि परे “छागो वा मन्रव-
णात्‌" इतिसूत्रेण च्छागादेहोमाथेमनुवाक्यं पठ होवरित्यध्वयुरेषाय लिङ्गस्थं नियम
कारणस्य मावाच्छागोऽद्नीषोमीयः पशुरिति स्थितम्‌ । भवश्च गुणस्यापि पेषमत्रटिङ्ग-
दुपसं्रहो दष्ट इत्यथः मन्राणाप्रदाहरणान्वरमाह । तथेति । वेदान्वरशब्दभ्यामु
्राज्ध्वयैवेदावुच्येते । वत्ैवोदारणान्तरमाह । तथेति । य) जातो वाक एव
सन्यथमो गुणैः श्रेष्ठो मनल्लान्विवेकवान्प् जनास इन्द्र हवि शेषः । जना
जनास्ते संबोध्यन्ते स इन्द्र एवं वरिष इषि यावत्‌ । अध्वर्यवे वत्कतकथयोगायं सज-
नीय स जनास शयेेनोपलक्िवं सूक्तं शस्यं रंसनीयभियथेः । दष्टान्तानुवा-
देन दाषटोन्विकं निगमयति । तस्मादिति । शाखान्वरोवन्स्य शाखान्तरे सं्रव-

हत्व तच्छन्दायेः । ॥ ५६ ॥ (३१)
~~ _..___ ___-________-~_--~_~_----_~~~~~~~~~_~~-~
) ड. अ. ण्िरोषविष २ क. क्ष, "वह" । ३ ड. ज. इत्यादि ४८. ड हिद्राः|५ क

भयाः । ६ ठ. इ, पपि" । ५ क, ख, “यं ज" । ८ क, दयन्तनो । ते इयनेनो ।
+ 1.

९५६ श्रीमदेपायनप्रणीतवद्य्वभ्राणि- [अ०३१ा० ३०९७]

भूमः क्रतुवज्ज्यायस्व तथा
हि दर्शयति ॥ ५७ ॥ ( ३२ ) `
ˆभाचीनशाल ओपमन्यवः” [ छा० ५।११। १ † इतः -

स्यामारूयायिकायां व्यस्तस्य समस्तस्य च वैश्वानरस्योपासनं :

श्रूयते । व्यस्तोपासनं तावत्‌ “आओौपमन्यव कं त्वमात्मानमुपास्स

इति दिवमेव भगवो राजनिति होवाचैष वै तेजा आत्मा व्वा-

नरो यं त्वमात्मानशुपास्से” [ छा० ५।१२। १. इत्यादि ।

तथा समस्तोपासनमपि ^ तस्य ह वा एतस्याऽऽत्मनो श्रश्वान-

रस्य मूर्धव पतेजाश्चघुर्विश्वदधपः प्राणः एथग्वत्मांऽऽत्मा संदेहो

धहुलो बस्तिरेव रयि; एषिव्येव पादौ ” [छा० ५।१८। २।

इत्यादि । तत्र संशयः । किमिहोभययाऽप्युपा्नं स्याद्य

स्तस्य समस्तस्य ॒चोत समस्दस्यैवेति । कँ तावत्पापम्‌ ।

प्रत्यवे ृतेजःपश्तिष्रपास्स इति क्रियापदश्नवणात्‌ “ तस्मा-

तव सुत पष॒तमाघतं कुरे दश्यते ” [ छ० ५। १२। १]
उद्रीथायु पासनं वततदङ्गविशेषालम्बनं नेत्युक्तिपसङ्खेन वैश्वानरोषास्विरपि वत्त
विशेषाठम्बना नेति साधयति । भन्न इति । थेव हीत्यत्र तचत्तत्सत्यमिति वच्छ.
मदेन प्रकवपरामाद्विचेक्वमुक्तम्‌ । भत तु तद्वदभेरे रेतवमाधादगवाथेतेति मला
न्यस्तस्य समस्तस्य च वै शवानरेस्योपासतनं मरोवमुदाहराति । पाचीनेति । वत प्रशन.
वचनङ्प्वाक्रयेन व्यस्तोपास्तिमुपन्यस्याति । व्यस्तेति । वैश्वानराधिकरणे व्यास्यातं
वाक्यमनुस्प्रत्य समस्तोपास्ति दशयति । तथेति । द्विविधामुपास्विमपिरुत्योभयतर
विविषलशरुतिभ्यामेकवाक्यत्वोपपततश्च संरायमाह । तन्नेति । एकवाक्युवालाभेन एम
स्वस्येव वेशवानरस्योपासतिरिल्युक्त्या वाक्याथषीेतोरेात्रापर चिन्वनात्मादािसगति।
ूवेपक्षे वाक्यभेदः सिद्धान्ते वदैकयमित्यङ्गीरय पूपं विमति । किमिति।
उद्रायाद श्रुत्या संनिधिं नावितवोद्रीथादयपास्तीनां सवैशाखासूपसहारोक्तिवदत्राी
व्यस्त।पासननस्व विषिफल्यीः श्रुतेः समस्तोपास्विद्यनिषिपाघरं सुलभं शिवि
विेयतेति पूवेपक्षमा । प्रतीति । सुतमित्यमिषवस्य कण्डनस्य कमैवाप
रूपम्‌ | परसुतमासुवमिलवस्याविशेषुपेक्षं तस्यैव विशेषणम्‌ । सोमयागकरणतंपपि
स्तव कुरे श्यत इति यावत्र । आत्मनो वैश्वानरस्येदयादिवाक्यपकरणाग्या ४,
स्तोपासनङ्गरवेन तदन्तमोवेऽपि व्यस्वोपासनानाभेस्यन्नं पश्यतिः प्रियमित्या्ना

र [) | व्‌ [ । + भं क # ठ ढ,
१क.च | २ क. ल. “दस्यैवोपा ठ, ड. "स्य चोप, ३. ५ बोधि । ४४
“मट्यन्तं प ।

[भररेपः३०५७भानन्दमिरिङ्‌ददीसातेवस्तिशां करमाष्यतमेतानि। ९५७

इत्फदिफरभेदश्रवणाश्च व्यस्तानयुपासनानि स्युरिति प्र्‌
ततोऽमिर्धयते भन्तः पदार्थोपचयात्मकस्प समस्तस्य वैश्वानरो.
पाष्ठनस्य ऽयापस्त्व प्राधान्पेनास्मिन्वाक्ये विवक्षितं मषित-
-महंति न परत्येकमवपवोपास्तनानामपि । क्रुत्‌ । पथा क्रषुषु
दशंपूणेमाषयश्चतिषु सामस्त्येन साङ्खपधानपयोग एवैको पिव-
क्ष्यते न व्पस्तानामपि मयोगः प्रयाजादीनाम्‌ । नाप्येकदेशाह
युक्तस्य प्रधानस्य तद्त्‌ । कुत एतंदूमेव ज्यायानिति । तथा
हि श्ुतिभृन्नो ज्यायस्त्वं दक्च॑यति । एकवाक्येतावगमात्‌ । एकं
हीदं वाक्यं बरेश्वानरविधाविषयं पौवापयालोचनांत्तीयते ।
तथा हि पराचीनशरपभृतय उदाखकावसानाः षटङ्रषयो बैन्वा-
नरिधायां परिनिष्टामपतिपचमाना सश्वपतिं कैकेयं राजानम-
भ्याजग्परित्युपक्रम्येकेकंस्यपैरुपास्पं दप्र्रतीनामेकेकं श्राव-
पिता ^“ धां त्वेष आत्मन इति होवाच “ [ छा ५।१२।
२] इत्यादिना गधोदिभावं तेषां विदधाति । “मूधा ते
व्यपतिष्यदचन्मां नाऽ ऽगमपिष्यः ” [ छा०५।१२।२]

मत्यवयवं प्रिधिफलश्ुवेः लत्त्रयेणापि विषानं कल्प्यं तेनोमयथोपासनं कायै-
मिति मिन्नान्येवैतानि वाक्यानीत्येः । सिदधान्वसूत्रमववाये मू्रो ज्यायस्वपरिवि
परतिज्ञा व्याचष्टे | ततं दति । समस्तोपासनवद्यस्वोपासनमपीभ्यतां तत्राऽऽह ।
नेति । वत्र दष्टन्वमादाय विभजते । क्रतुवदिति । सौगरयनेत्यैतसगिकोक्तः ।
पयाजादीनां परत्येकमपयोमेऽपि नित्यादीनां किंचिद्रणवतामपि प्रयोगोऽस्वीत्याशङ््च
काम्येषु नवमित्याह । नापीति । सवीद्गेपेतकाम्यक्रतोरिषटतवदधतिेपासनस्वागि
पमत्तस्येव प्राधान्येनेष्ठेत्याह ।तद्रदिति। हुं पशनपुवेकमेव व्याकरोति | कुत इति।
पक्षान्न्यायस्तवोक्तिरदृटेत्याङङ्ग्याऽऽह 1 एकेति । वाक्यपकरणाम्यामेकवाक्य
पयव | एकं हीति । विहिवानामपि व्यस्तोषास्तीनां सम्तोपास्यन्तमावात
धथककयेवेति मत्वाऽऽह । तथा हीति । व्यस्तोपास्त्यपवाद्श्ुेश्च समस्वस्यवोपास-
गस्य स्यायस्वमित्याह । मूर्धेति । समस्तोपासने वैफल्यन्न वस्य ज्यायस्तवग्रि्याश

ज, अ, ट. ग्ततान्यप्यपा ! २ ड, ज, "क्यलाव" । > क. क१। ४ क. ज्ञ. ट,
षामान्येने" । ५ 2. इ, क्षम्य ¦ ६ क, ब, नरस्पोप ।

९९८ शवीमदेपायनपणीवब्रहमयूजाणि- [भम०३१ा० ३१०५७

इत्यादिना अ व्यस्तोपासनमपवदति । पुनश्च व्यस्तोपासनं
व्यावत्यं समस्वोपासनमेवानुवत्थं “ स सर्वेषु लोकेषु स

भरतेषु सर्वैषवात्मस्वभमत्ति ” [छा० ९। ९८ । १] इति भूगा-
श्रयमेव फर दशयति। यत्तु मत्येकं घ॒तेजःपश्चतिषु फखमेदश्.
वणं तदेवं सत्यङ्गफखानि पधान एवाभ्युंपगतानीषि द्रष्टव्यम्‌ । -
तथोपास् इत्यपि परत्यवयवमाख्यातश्नवणं परएभिपायानुवादारथं
न॒व्यस्तापासनविधाना्ंम्‌ । तस्मात्समस्तोपासनपक्ष एव
श्रेयानिति । केचिन्न सषमस्तोपासनपक्षं ज्यायांसं प्रतिष्ठाप्य
उ्यापस्त्ववचनादेव किङ व्यस्तोपासनपक्षमपि चूज्रकारोऽनुमन्यत
इति कथयन्ति । तदयुक्तम्‌ । एकर्वोक्यतावगतौ सत्यां वाक्य-
भेदकस्यनस्योन्याय्यत्वात्‌ । “पधा ते व्यपतिष्यत्‌ ” [छा
५।१२। २ ] इति चेवमादिनिन्दोविरोधात्‌ । स्पष्टे चोप.
संह।रस्थे समस्तोपासनावगमे तदभावस्य परव॑पपे वक्तमशक्य-
त्वात्‌ । सोत्रस्यं च ज्यायस्त्वदचनस्य प्रमाणवच्वामिपायेणा-
प्युपपद्मानत्वात्‌ ॥ ५७ ॥ ( ३२)

इश्याऽऽइ । पुनश्चेति । न्यस्तोपसनेऽपि एकश्रवणमस्वीुकतं ववाऽऽह। यचिति।
व्यस्वोपास्तीनां प्रकरपावाक्याभ्यां समस्तोपास्त्यन्तभौवेन प्रयाजदृशेषृणेमाप्तवदेकप्रय-
गत्वे सिद्धे पानवदङ्कफढानामथैवादृणवानामेकीकरणेन समस्तोपास्िरेव ज्यायपीत्याह।
तदिति। मत्यवववमुपास्विविधिश्ुवेग्वंस्तोपास्तिमोतीलयुक्तमित्या शङ्का ऽऽह । तपेति।
आओपमन्यवाच्वगवरूपानुवादेन समस्वोपास्विरेवा् विधित्सिवत्यैः । सपक्ष
रावे । तस्मादिति । एकदेशिन्याख्यामनूय दूषयति । केविचिति । किठ्कातेऽ.
निच्छायाम्‌ । एक्वाक्यतामङ्गेन वाक्वमेदं कत्वा व्यस्वोपासनान्यैपि धयगिभीयना-
मित्याशङ्ूश्वाऽऽह । मर्धति । यदोमयथोपांस्िः सिद्धान्वस्वदा ग्वस्वोपाक्ितित्
समस्तोपरीस्वेरव वा पूवपक्षः स्यान्नाऽऽय इत्याह । स्पष्टे चेति । दविवायश्च वैवाव
वक्यापक्रमस्यन्यस्तोपास््विधीविरोषात्समस्वोप्रस्वितिष्यर्थं प्रामिप्रायानुवादे पिदा
न्वाद्विशेषादिि मावः । समस्तोपास्विरेव . कायौ न न्यस्तोपास्तिरित्यत्र किमव
सौत्रं ज्यायस्त्ववचनं वजराऽऽह्‌ । सो्रस्पेति । समस्तोपास्तेमीनवच्वोकत्या यतोः
स्तेवाक्यवात्मयाविष्यत्वेनापामाणिकतवं चोवयिदुं सूरे भन्लो ज्यायस्तमुक्तम्‌ । भः
समस्वापास्विरेव कार्येत्येकवाक्यवा सिदध त्यर्थः ॥ ५७ | ( ३२)

1 क.ज.ट, य सर्वै २ क. इ. भ. “भ्युिनोतीति। ज, ्युशिता^ ३
४. भ. .वाक्याव" ।,५ क. ज. ट. "क्यग” । ६ ड, ज. ^न्दावचनि1 1 क. तत्रा
<८ज.?, स्यज्या। ९क. ल्ल. "पप्िपि। १०८, द, श्वेवासः। 29 क

क” ज. कलय ।
9 हि त।

[भ०३१ा०३स्‌०५<]आनन्दगिरिकृतगीकासतवख्िश्ञाकरभाष्यसमेतानि। ९५९
नाना शब्दादिभेदात्‌ ॥ ५८ ॥ ( ३२)

पवंस्मि्नधिकरणे सत्यामपि उतेजःपथतीनां फलभेदश्रुतो

समेस्वस्योपाक्षमं ऽ्याय इत्युक्तम्‌ । अतः पप्रा बुद्िरन्यान्पपिं

. मिन्श्रुदीन्युपासनानि समंस्योपाशिष्यन्त इति । अपिचनेव

वेश्ाभेदे विचामेदो विज्ञातुं शक्यते। वेचं हि ष्पं विचापा

दरव्यदैवंतमिव यागस्य । वेदयश्वैक एवेश्वरः श्रुतिनानात्वेऽप्यव-

गम्यते “ मनोमयः प्राणशरीरः “ [ छा०३।१४।२]

८ क ब्रह्मखब्रह्म ^“ [ छा०४। १०।९५] (सत्यकामः

सत्य्षकल्पः'' [ छा० ८ । १। ५] इत्येवमादिषु । तथा (एक

एव प्राणः ” “ प्राणो वाव सवर्गः" [.छा०४।३।३]

« प्राणो वाव उ्येष्श्च श्रेष्श्च' [छ० ५।१।१] ^ प्राणो

ह पित भाणो माता” [ छा० ७११५। १ ] इत्पेवमा-

दिषु । वेयेकस्वान्च वियेकेत्वम्‌ । श्चतिनानातमप्यस्मिन्पक्ष

गुणान्तरपरत्वान्नान्थैकम्‌ । तस्मातस्वपरशाखाविहितमेक्वेचव्य-
मिननश्रुवीनामपि सुवेजस्तपभृवीनां सस्तोपासनं ज्यायश्वेततदिं सवपिास्तीनामबर
मिन्र्रुवीनां समस्तोपासमं ज्यायः स्यादित्याशङ्ग्याऽऽह । नाति । दहरविधादि-
ब्ोपासनार्नि प्रापोपासनानि च वेचामेदादमिन्नानि वा शब्दादिभेदाद्वि्नानि वेवि
संदेहे पुवैन्यायेन पुवैपक्षयति | पू्व॑स्मिनिति। शण्डल्यविद्यारीनामभेरे हेतन्वरमाई।
अपि चेति । वत्र सदन्त हेतुमाह । वें हीति । तत तत्र शुतिषु सत्यसंकेस-

तामा |५ङ. न, "कतं श्रुतम्‌ । ६ क, शसोपा । ७ क, शस्योपा*। <. निच ।९
क, ज्ञ, 'वंत्पादि* | १० ठ, इ, "मवार । ११ ठ, इ, ध्या त्र ।

९३० शरीमदेपायनणीतेब्रहमत्राणि- [अ ० ३पा० ३१०९]

पाश्रयं गुणजातमुपसंहवंष्यं विद्याकात्स्न्यायेति । एवं प्रप परति-
पथते नानेति । वे्यामेवेऽप्पेवंजातीयका विचा भिन्ना भवितुम-
हेति। कुतः। शब्दादिभेदात्‌ । भक्ति हि शब्दभेदः “वेद” “उपा-
सीत" “स क्रतु कुर्वीत” [ छा ०३२३।१४।९१] इत्येवमादिः । शब्दभे-
दश्च कमभेद्हेतुः समधिगतः पुरस्ताच्छब्कान्तरे क्मेदः कृता. `
नुबन्धत्वादिति । आदिग्रहणादरूणादयोऽपि परथासभवं मेददहेतयो
योजयिवन्याः । ननु बेदेत्यादिषु शब्दभेद एवाबगम्यते न पज-
तीर्पादिवदर्थमेदः सवैषामेवेषां मनोदृच्यथेत्वमेदात्‌ । अर्थान्त-
रासंमवान्च । तत्कथं शष्दभेदाद्िचामेद इति । नेष दोषः । मनो-
वृत्यथेत्वाभेदेऽप्यनुबन्धमेदाद्वेवमेदे सति विचाभेदोपपत्तेः। एक-
स्योपीश्वरस्योपास्पस्य प्रतिप्रकरणं व्यादृत्ता गणाः शिष्यन्ते ।

वत्कृत्य सिद्धान्वयति । एवमिति । सवाक्षराणि योजयति । वेचेति। रूपमिदादमेदो-
तेन विधानानातमित्याह | कुत इति । सौबहेतुमुक््वा शब्दभेद विमते । शब्दा.
दीति । तद्वेदेऽपि मा मदुपास्विनानात्वमित्याशङ््याऽऽह । शब्देति । पुरस्वादिि
पव॑तत्रोक्तेः | मिन्नमावाथप्रिषयः शब्दः शब्दान्तरम्‌ । यथा यजति ददाति जुहोवीषि।
तसिमन्सावि कमेमेदः रवानुबन्धत्वाद्धात्वयोवच्छेदे . मिन्नषात्वथोवच्छिन्नवया विष.
मदादित्वथैः । शब्दान्वराधिकरणं तु सवैवेदान्वपत्ययामिकरणेऽुकरान्वम्‌ । सोत्र
माशब्दं व्याकरोषि । आदीति । गुणादयोऽपीत्यादिभहणेन संयोगङ्पसमाक्यादवो
गृह्यन्ते । वत्तत्पकरणोक्तगुणजातविशिषटोपास्यरूषमेदात्यविविये फकभेदाननामषेयमेदा-
तकौण्डपायिवत्छत्त्नोपसेषारस्याशक्यानुष्टानत्वाचच विद्यानानातवपरिखयेः | सलि शम्‌
मेदेऽनुवन्धमदामावान्न विचा भिन्नो शब्दमेदमाक्षिपति । नन्विति.। केदोपसी-
त्यादिशब्दानां कजिन्ज्ञानं कचिद्धश्यानमित्यथमेदमाशङ्चच ज्ञानस्याविपेयतवाहिपीव"
मानमुपासनमेवेत्याह । अर्थान्तरेति । अनुबन्धमेदामाये फङिवमाह । तदिति ।
क्रियालापिरेषेऽपि यागदानहोमानामवान्वरमेदवदेदोपासीतेयादीनां मनोवृत्ति.
विशेषेऽपि वत्तत्पकरणेषुसर्तिडिष्टवन्तद॑णवि शिष्वेय रूपमेदाद्िशि्टोपस्युबनी
भिचत इलाह । नेत्यादिना । गुणानामपि ह्नोपाषौ व्यवस्यानानातुबन्द हव '
शङ्क्य वस्तुनष्ठतवामावादुपास्विवाक्यानां वक्त्फकाय कचित्केनजिषुणिन (४
्नोपास्विविभेरनुबन्धभेदः स्यादिलयमिपेत्याऽऽ€ । एकस्यापीति । ष्य न्प
1
१ क. द, भ. दृद्विथाः। २क.ड,भ., स्यापि दश्च । ३१० क्' 2, २, तत्र ६ ।

॥ । एके ।

४८. स्भ । ५८, इ, “भित्रतेति।

[भप ०३१०५ ८भारनन्दगिरिकतटीकासंवङितिशांफरभाष्यसमेतानि | ९६१

तथैकस्यापि प्राणस्य तेत्र त्नोपास्यस्यामेदेऽप्यन्यादग्गणोऽन्य-
्रोपापितन्योऽन्याहग्गुणश्चान्यत्रत्येवमनुबन्धमेदाद्विधिभेदे सति
विधाभेदो विज्ञायते । न चत्रको वि्याविधिरितरे गुणविधय इति `
` शक्यं वक्तुम्‌ । विनिगमनायां हेत्वभावात्‌ । अनेकत्वाच्च परति.
प्रकरणं गुणानां प्ाप्तविद्यानुयादेनं विधानानुपपत्तेः । न चास्मि-
न्पकषे समानाः सन्त; सत्यकामादयो गुणा असकृच्छ्ावयितव्याः।
प्रतिप्रकरणं चेदकमेनेदमपासितव्यमिदंकामेन चेदमिति नेरा-
काद्कष्यावगमात्रेकवाक्यतापत्तिः । न चात्र वेश्वानरविद्यायामिव
समस्तचोदनाऽपराऽस्ति यद्धरेन प्रतिप्रकरणवर्तीन्यवयवोपा-
सनानि भूतवैकधाक्यतोभियुः । वे्येकलनिमित्ते च वियेकत्वे
स्वेन निरद्कुशे प्रतिज्ञायमाने समस्तगुणोपतहारोऽशक्यः परति
ज्ञायेत । तस्मात्षच्यते नाना शब्दादिमेदादिति। स्थिते" चेत
स्मिनधिकरणे सवेवेदान्तपरत्ययममत्यादि द्रष्टव्यम्‌ ॥५८॥ (३३)

प्रेऽपि दृक्षयति । तपेति । प्रविपरकरणं गुणमेदोक्त फणिवमाहं । एवमिति ।,
यत शुतिनानात्वं गुणान्वरपरभिपि तद्ूष्यवि । न चैति । गुणान्तरविषिपरे
वाऽपाघ्रोकगुणपरवय। वाक्र्यमेदान्न युकतयं व्यवस्थेति दोषान्तर भाई । अनेकत्वाचेति।
विधैक्ये सत्येकयोक्तानां गुणानामन्यन्ोकतिप्युक्ता पौनस्क्याव । विधामिदे तु तव
विचान्वरस्यापि तद्णत्वाय पुनरुक्तिसंमवादप्रोऽपि विचानानालमियाह । न चेति ।
ततैव हेवन्तरमाह । रतीति । सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवति सर्वप्वालखन्नमात्
जयतीम धीकानिदया्विफङसयोगमेदादाकारक्षाभावादेकवक्यतायो गाद्‌विद्याननाच-
मत्ययः । यत पृव॑न्यायेन सुस्तोषासेन्यायस्वमुक्तं तत्मत्याह्‌ । न चेति । अनवि
शाण्डिल्यादिविधोक्तिः । यतत वेधेक्याद्रयेकयमिवि वत्राऽऽह । वेचेति । स्वगुणा
पस्य प्रत्ययकबुरषिकारिणोऽसमवान्न, विथक्यमित्ययेः | शब्दादिमेदरूतं विचमि-
दमुपसंहरति। तस्मादिरि। शब्दारिभेदाहिामेदे सपि कथं स्ैवेदान्तप्रत्ययावपिकरणे
विचेक्यमुक्तं त्राऽऽह | स्थिते चेति। शष्दादिभेदाद्िमिर पिदधे सापि सवज्ञाखाग-
तततद्दमज्ञानं पाणज्ञानं च मिन्नमवेति शङ्कते सवेवेदान्वगंतं तदिज्ञानमेकमिदुक्तमतोऽ-

१ घ.नददवेयमे"। २ क. ड, ज. भ, "गमनहे' । ३ द. भ. न गुणि । ४ क. ध. ड,
ज. म, ट. "कामलादु"। ५ क, ड, चच. भ, "वयतां ययुः । ६ ज, 'तामीयुः | ७ क. ज. "त तेत ।
ठ. द. ते चाप्र । ९३, ड. त्रैव | 3० क. क्ल, ठ, "मस्योपा | ११ क. ख. ठ. द" "ण्डिल्य-
्रिद्यादि" । १२ क, ख.ठ८, बढ. द्‌ क । १३अ.ठ८. इ, °त्तगृतं । १४ के, "तत ।

९६२ श्रीमदेपायनमणीतबरहमद्जाणि- [अ ०३१ा० ३१०५९

विकल्पोऽविशिष्टफर्ताव्‌ ॥ ९ ( ३९ )

स्थिते वि्याभेदे विचार्यते किमासामिच्छया सयुखयो पिकर्पो
वा स्यात्‌ । अथ वा विकल्प एवे नियमेनेति । ततर स्थितला-
तापद्विचाभेदस्य न समुश्चयनियमे किंचित्कारणमस्ति । नतु -
भिन्नानामप्यपनिहोत्रदशंपणमासादीनां सयु्चयनिरएमो दरयते। नेष
दोषः । नित्यताश्वुतिर्हि तत्र कारणं नेवं विनां काविभित्य-
ताश्रुतिरस्ति । तस्मान्न सयुच्वयनियमः। नापि विकल्पनियमः।
विद्यान्तराधिकृतस्य विधान्तराप्रतिषेधात्‌ । पारिशेष्याधाधाका-
म्यमापद्यते । नन्वविशिष्टफरत्वादासां विकर्षो न्याय्यः । तथा
हि “मनोमयः प्राणशरीरः” [ छा ३।१४।२ ] “कंब्रह्म
खं ब्रह्म" [ छा० ४।१०। ९५] “सत्यकामः सत्यसंकल्पः"
[ छा ८।१। ५ 1 इत्फ्वमाचास्तरट्यवदीश्वरपाप्रिफर
लक्ष्यन्ते । नेष दोषः । समानफङेष्वपि स्वगादिसाधनेषु कषु
याथाकाम्यदशेनत्‌ । तस्माचाथाकाम्यपाप्राुस्यते विकल्प

--~---~

प्रियमेदमुक्खा तदनुष्ठानमेदं वदन्नादाव्हहोपास्वीरामनुष्टानपकारमाह | प्रिकल्य
इति । अहं ग्रहोपासतनान्यपिकत्य मायाकाम्यविकल्पयोर्वि्यानानात्वसाम्यादषिकरण-
संगतिगभ संरायमाह | स्थित इति । अर्हमरहोपास्तीनां विकलपनानुष्नोक्तय
वाक्यायेषैदितेरिवोक्तेरत पादादिसंगतिः । पूवेपक्ते स्वेच्छया प्रवृततेरनु्ठानानियमः।
सिद्धान्ते नीहादिष्विव वन्नियविरिवि मत्वा याथाकाम्येनानुषानमिवि पूषक्षयिष्य-
जावे; समुचयनियमं निरस्यति । तत्रेति । उपासनानां भिन्नत्वेऽपि समुञ्यनियम
नियमो युक्तो नित्याभिहोदशेपूणैमासादिवदिति शङ्कते । नन्विति.। उपरा
काम्यत्वान्धैवमित्वाह । नेत्यादिना । अभिहोरािषु समुयस्ततलक्तः । ई
किपिति व्िकल्पनियमो नाऽऽश्रायते वजाऽ5ऽई । नापीति। समु्चयविकसपयोनियप-
योगादिच्छयाऽन्यतरोऽद्खाकपैव्य इत्याह .। पौरिशेष्यादिति । यथा ब्रीदि^
पुरोडशे सिद्धे यवा न समुचीयन्ते रुवकरणतपरसङ्गात्‌ । वथाऽतारि वमार |
मविकिष्ट तदकेनैषोपासनेन कतं चेन्नावकाक्ञः समुयस्येपि शङ्कते । नन्विति । ५
वातरििटफललं स्याति । तथा हीति । काम्यद्रोपूणेगसन्योविषोगादिवक९^
मायिनः समुच्चयः स्यादित्याह । नेत्यादिना । विकल्पसपुद्चयनियमिषृ्िफक्छ
टय सिदधन्वमू्मववायै परविज्ञा विमजके । तस्मादित्यादिना । उक्तऽ पः

१ क, "मिच्छात* । ६ क. “नाथनि* । ३ क. परिरिषादिति ।

[भ०्पा९३६०६ ०भानन्दगिरितटीकासवलितशांकप्माष्यसमेतानि। ९६३

एवाऽऽसां भवितुमर्हति भ सपुशयः । कस्मात्‌ । अविशिष्टफछ-
त्वात्‌ । अविशिष्टं ह्वासां फर्युपास्यविषयताक्नात्करणय्‌ । एकेन
चोपासनेन सापात्कृत उपांस्ये विषय दशवरादौ द्वितीयमनर्थकम्‌।
अपि चासभेवः। साक्षात्करणस्य सयुश्चयपक्षे चित्तविक्षेपहैषु-
"त्वात्‌ । सान्नात्करणसाध्यं च विच्ाफटं दृश्यन्ति श्रुतयः
“५ यस्य स्यादद्धा न विचिकित्साऽस्ति “ [ छ०३। १४।
४] इति “देवो भृत्वा देवानप्येति" [ ब॒० ४।१।२]
इति चेवमाद्याः । स्मृतयश्च ^“ सदा तद्भावभावितः ” [भ०
गी० ८। ६] इत्येवमाचाः । तस्मादविशिषटफरनां विचा-
नामन्यतमामादृप तत्परः स्पाच्यावदुपास्यविषयसाक्षात्करणेन
तत्परं प्राप्तमिति ॥ ५९ ॥ (३४)

काम्यास्तु यथाकामं समुचचीयेरत्
वा प्रवहतभावावर ॥ &०॥ (३९५)
अविशिष्टफर्त्वादित्यस्य प्रत्युदाहरणम्‌ । याष पुनः कम्पा

वैकं हेतुमादाय म्याचष्टे । कस्मादित्यादिना । ध्येयसाक्षात्काराथेमेव समुचयाङ्गी-
कारे का क्षतिस्व्राऽऽह । एकेनेति । अभीष्टफरषातिवाच समुचयोऽच नास्वी-
त्याह । अपि चेबि । उपास्वेरदष्ट्रारा यागादिवत्फोपायत्वोपपत्तेरुपास्यसाक्षात्का-
रापकषैव नास्वीत्याशङ्न्याहं्रहोपस्वीनां .साक्षाक्कारस।ध्यफढं तयाश्रुतेरित्याह ।
साक्षादिति । यस्योपास्षकस्याद्धा साक्षादुपास्यं स्यान्न विचिकित्सा संशयोऽस्ति
प्राप्याहं फठं न वेवि तस्य बह्माप्तिः स्यादित्यथेः । देवो भूत्वा जीवन्नेव साक्षा
त्कारेण देवभावमनरमूय पतिते देहे देवानप्येति प्राप्ोतीयैः । न चाविशि्टफकत्व
फठमूमािनः समुचयानुष्टानमुपास्यसाक्षात्करे तन्निमित्तं वत्पाप्ठौ च विरोषामवारि-
साशयेनोपसेहरवि । तस्मादिति ॥ ५९ ॥ ( ३४)
अदंग्होपास्तीनामनुषठारैमकारमुक्ला" परवीकोपास्तीनां वल्यकारमाई । काम्पा-
सििविति । अनहंगहाण्यकमाङ्गावद्धानि च मनो व्रहमलुपासीवत्येवमादीन्वम्युदय-
एठान्युपासनानि विषयसतेषु किं विकल्पननियभो याथाकाम्यं चेत्युमयोपपस्या संशये
परतीकोपास्तीनामुपास्वित्वादह्रहोपाप्तिवद्विकलम्रियमे प्रधि तद्वपरीत्वमाह । अदि-
। भत्र पतीकेपास्विषु पथवपरीत्येनानष्टानस्य यााकाम्योक्लया वाक्याप-
पीरतोरेव ` कथनातादारिसगतिः । पूर्वपक्षे त्रीहमादिष्विवानुषठाननियमसिद्धिः ।
तिदधान्ते फलवशादतन्नियतिर्ङ्ग)कख सूतराक्षराणि योजयति । यासिति । प
ध

3 द, म. ट. "पालयति र२ड.ज. 'मवणसा।३ड अ. शयः । ४ ज. कात्र
१,।५ड, भ. "तकठप्रा्िपिति । ६ क, स्ञ, 2, ढ, (ताध्यं फ ।
२०४९

९६४ श्रीमहैपायनपणीतब्रह्म्त्राणि- [अ० ३१० ३०६१]

विधाष्ठ “सय एतमेवं वायुं दिशां वत्संवेदन पुत्ररोदं
रोदिति ” [छा०३।१५ । २] “सयो नाम बरह्म.
सयुपास्ते यावन्नान्नो गते ` ततनास्यं पथाकामचारो भवति "
[ छा० ७।१।५ ] इति चैवमाधाञ्च क्रियाववदृष्ेनाऽ5-
त्मनाऽऽत्मीयं फं साधयन्तीषु साक्षात्करणपिक्षा नास्ति । ता
यथाकामं सयुखीयेरन वा समुचीयेरनपहेत्वभावात्‌ । पर्वस्यापि-
शिषटफरुत्वादित्यस्य विक्पहेतोरभावात्‌ ॥ ६० ॥ ( ३५ )

जङ्गषु यथाश्रयभावः ॥ ६१॥
कमाङकपद्रीयादिषु य आश्चिताः प्रत्यया वेदत्रयविहिताः 8
ते समु्ीयेरान्किवा. यथाकामं स्युरिति संशयेः यथाश्नरयभाव
इत्याह । येयेवेषामाश्रयाः स्तोत्रादयः संभृय भवन्त्येष प्रत्यया
अपि। आश्रयतन्रत्वात्पर्ययानाम्‌ ॥ ६९ ॥
यः कश्चिदेवं वायुं दिशा गोन कालिवानां वतं उद नस्त पननम वायुं दिशां गोत्वेन कारिपतानां वत्सं वेद नासौ पुत्रमरणनिमितं रोर
रोदनं रोदिति मते कितु नित्यमवियुक्तवत्सारिगुणोपसनाजीवसूत्रो भवतीयधैः।
जहंग्रहापास्तिषुं॒साक्षात्कारसाधनत्वमुपािरिति मत्वा विशिनष्टि । साक्षादिति।
विमवान्युपरासनानि याथाकाम्येनानुषठेयान्यविरुद्धमिन्नफलध्वाचिनान्ये विष्टो मिति
भावः ॥ ६० | ( ३५ ) ॥ | ।
पतीकापास्तीनमनुष्ठानकममुक्त्वाऽङ्गाववद्धोपास्वीनां कमं निरूपयिप्यमूकष
पाह । भङ्केष्विति । अधिकरणस्य विषये वक्तमङ्ष्विति पदं व्याच । कर्मति।
तदा्नितोपाप्नानि विषयत्वेन दशञेयवि । य इति । अङ्द्वारा कतुसवन्धाकतट^
निकष संशय इत्याह । किं त इति । वननिधौरणानियमापिकरणे ृरषषिलर
परस्वीनामुक्तमिह सपि पुरषायेतवे तुजये मौनं नेत्युज्यते । अङ्गोपसवीनाहः
तसमु चयनियमः कवा पतीकष्टिव चाथाकाम्यमिति संयमन पृषधिकरणवर्धप
रुच्यनुष्टानं नेवि पूपक्षयति । इति संशय इति । अन चाङ्कोपा्वषु यथादचय-
ुष्ठानोक्या वाक्यायवीसावनस्यैव चिन्तनात्पादादिसंगविः। पूवैपक्षे समुचयानुटन"
कठ्बाहुल्यसिद्धिः । सिद्धान्वे समु्चयस्यापामाणिकत्वा्तथाऽनुर्धैन फवलगे
गायथ।रच्यनुषठाने पतृ्तितकयमित्युपेख पूरपक्षपू्ं योजयवि । यथेति ।
वोपासनानि नियमेन क्रतौ समुचित्यानुष्ेयाति नियमेन समुचधीयमानाङ्गत्रिवतात
श्रितोपाद्वरिलययः ॥ ६१ ॥
9 ङ.भ. भेववाः। २. न. म्लकाः। ३३. न. तत्तलठं। ४ =
५द्‌, ज, म यैष" ६ ज, ८. ठ, मानने । ७ घ, ठ. ड, नात" ।

----------- वर |

[अ.शपा.२८्‌.६२।६४]भानन्दगिरिकृतटीकांवरििर्शाकरमाष्यसमेतानि।९६९

रिषटे्च ॥ ६२॥
` यथां वाऽऽश्रयाः स्तोत्रादयच्चिषु शिष्यन्त एवमाभिता
अपि प्रत्पयाः। नोपदेशक्रतोऽपिं कधिद्विरोषोदङ्गानां तदाश्रयाणां
, च प्रत्ययानापित्ययेः ॥ ६२॥

` समाहारात्‌ ॥ ६२ ॥

+ होत्रषदनादवैधापि हुरुद्रीतमनुसमाहरति "” [ छा० १।
५। ९] इति च प्रणवोदरीथैकलविज्ञानमहातम्पाहुद्राता सवकम
प्युत्पभ क्षतं हीत्रात्क्मेणः प्रतिसमादधातीति बुवन्वेदान्तरोदि-
तस्य प्रत्ययस्य वेदान्तरोदितपदाथंसंबन्धसामान्पास्सवेवेदोदित-
प्रत्ययोपसंहारं छचयतीति रिङद्दशेनम्‌ ॥ ६६ ॥

गणसाधारण्यश्रुतेश्च ॥ ६ ॥
वि्यागुणं च वि्याश्नयं सन्तमोंकारं वेदत्रयसाधारणं श्नाव-
इतश्वाङ्ञोपास्तीनां समुचित्यानुष्ठानमित्याह । रिषटशचेति । शिष्टिः शासनं
विधानं वस्या विशेषामायादङ्गानां मत्ययानां च समुच्यनियम इत्यथे । सूत्रस्यक्षरो-
त्यपेमाह । यथा "वेति । परस्यैव वालयोधमाह । नेत्यादिना ॥ ६२॥
हवश्चोपसनापि समचिलयातुषठीयेरनियाह । 'समाहारादिति । समाहरणं समता-
करणं क्षतस्व संधानं समादारस्वसमालिङ्ातसमुश्चयो गम्बते प्रययानामिति योजना ।
यः प्रणवे टवृचानां स च्छन्दोगानापदरीषः। यश्च वेषमुदरीपः स प्रणवोऽन्येषापिति
्रणवोद्रपयोरेकतवेन यदुपासनमुद्रात्रा कतं तत्फढवादिवाक्यं सूर म्याकतमनुवदप्रि ।
होहृषदनादिदि । होतु; सदनं स्थानं होपा यतस्थः शोपापि वदो वृषदनं ठेन च
दीनं क ठक्थते । ठतः सम्यगनुषठिवाहृश्वीवं दुष्टं यदुदरानं खरव्यज्ञनापिपमादादु-
द्रा कतं वद्प्युद्ात। दैनैक्यविज्ञनेनानुसमाहरति परविसंदषायेव क्षवमिव वैध
इदर्थैः । वाक्यस्यामीष्टमथं कथयति । परणवेति । तथाऽपि प्रते िमायवं वदाई।
इति इवभ्निति । वेददययुक्तपणगेदरीयेरिक्यज्ञानस्येदे फठं वुतराणः सवेवेदसथाना
परययानां सपैषोपसंहारं समुच्चयं सूचयति । सवोपासनेष वेदान्वरोक्तप्र्यस्य वेदा-
न्रोक्तपरदार्थेन संबन्धस्य समानत्वादिति योजना ॥ १३ ॥
कारस्योपास्यस्य साषारण्यादप्युपासनानां सधाण्य समुचिद्यनुषटानमिषि
१ ड, जरल. ट. था चाञऽञत्र | २द. पड ज. न. दम्या चाञ्ज । २८. "म्स ६क. ख. ठ. इ.वेति। डफ.
९. इ. बह्चां । ५, च होतृकं । `

९६६ ` | श्रीमरैपायनपरणीतव्रहमदभाणि- [अ° ३पा०३६्‌०६१]

यति “ तेनेयं जयी विचा वर्तत भोमित्याश्नावयत्योमिति श्॑स-
त्पोमित्युद्रायति"" [छा० १।१९] इति च । ततश्चा ऽऽ श्रयकषाधा-
रण्यादान्नितसाधारण्यमिति खष्कदशेनमेव । अथ बा गुणसाधा-
रण्यश्तेश्वति । यदीमे कर्मेगुणा उद्रीादयः सँ सव॑भयोगसा-
धारणा न स्युनं स्यात्ततस्तदाश्रयाणां प्रत्ययानां सहभावः । तै `
ूत्रीथादयः सर्वाद्ग्राहिणा पयोगवचनेन सवै सवैपर॑योगसाधारणाः
भाव्यन्ते । ततश्चाऽऽश्नयप्रहभावात्मत्ययतसहमभाव इति ॥ ६४ ॥

न वा तत्सहभावाश्चुतेः ॥ ६९ ॥

न वेति पक्षग्यावतेनम्‌ । न यथाश्रपभाव आभितानामुपापत
नाना भवितुमहेति ॥ कुतः । तत्सहभावाश्चतेः। यथा हि त्रिपद.
विहितानामहुानां स्तोत्रादीनां सहभावः श्रुयते “ ग्रहं वा शृहीता
चमस वोन्नीय स्तोत्रय॒पाकरोतिं स्तोत्रमनुशंसति परस्तात शाम
गाय होतरेतचज ” इत्यादिना । नैवगपासनानां सहभावश्चुति-
रस्ति । ननु पयोगवचन षां सहभावं भरापयेत्‌ । नेति ब्रमः।
पुरुषाथत्वादुपासनानाम्‌ । प्रयोगवचनो हि क्रत्वथानायुद्रीथा-
दीनां सहभावं प्रापयेत्‌ । उद्रीथादुपासनानिं कर्तवथाश्रयाण्यपि

वनरयोकरोक्तिः । यी विचा वेदश्रयविदवं कचः । जन्वयग्सेन वेद्यविहितं कमेत्येः। अन्वयमुखेन म्यास्यापुपसं
हरपि । ततश्चेति । भाश्रयसावारण्ये सयाभ्रिवसाधारण्यमन्वयस्वमेवाऽऽश्रयसाषार
ण्यामाव्े सदयात्रितसाधारण्यामावङूपन्यतिरेकव्यारूयया द्रढयितुं सूत्रमादतते । भय
वेति । व्यपिरेकेण सूत्रं योजयति । यदीति । उद्रीयादीनामापि तरि साषा्यं भ
मृत्तवाऽऽह । ते त्विति । गुणेन सहैव गुणिनः प्रत्ययस्याऽऽगमनं सूच्यत इषि
फठितमाह । ततश्चेति ॥ ६४॥ , | ।
यस्मुपासतने यस्यामिरुचिः स ॒वदनुविष्ठवि स्पासनसमुद्ये बु म गा
मिति सिद्धान्तयति । न वेति । वत्र वाकारार्थमाह । नेत्यादिना । नभं
ग्याच्ट । न यथेति । पश्नपू्ैकमवशिष्ठम्वाय न्याकरोवि । कुत इति । निय
मेन समुचीयमानाङ्गाश्रयत्वादित्युकृत्वाऽनुमाममिया शङ्के । नन्विति । विमो
परासनानि न क्वौ समुचिलयनुषटेयन्यङ्कानिवत्वे सवि भिन्नरकत्व्रोदेहनः
दिवदिपि मत्वाऽऽह । नेतीति । उक्तमेव व्यक्तीकरोति । प्रयोगेति ।
१८. ट. 'वेदवि"। रक, इ, भ. -तिस्लुतमः। ३, ज, ट, सामानि। ४8१.

। | ए 1 ४ ह
एवाऽऽ्सां स ५ ङ. भ, प्रापयति । ६, भ, प्रापयति ।७क,. ङ, ज, बर ननितु्र |
ङ्‌, ज, ज, "तवङ्गाघ्नर ° । |

एन क 1

[अ०३पा०३स्‌ ०६६] आनन्देगिरिकृतदीकासंवलितर्शाकरभाष्यसमेतानि। ९६७

गोदोहनादिवत्पुरुषाथोनीत्ययोचाम “'परथश्व्यपरतिबन्धः एखम्‌”
[ ब्रण्द्० ३ ।३। ४२] इत्यत्र । अयमेव चोपरेशाश्रपो
विशषोऽङ्कानां तदारम्बनानां शोपासनानां यदेकेषां क्रत्व्ं-
, तमेकेषां पुरुषाथेत्वमिति । परं च खिङ्कद्रपमकारणयुपासतन-
सहभावस्य श्चदिन्यायामावात्‌ । न च प्रतिप्रयोगमाभ्रयका-
त्छ्यौपसंहारादाभितानामपि तथात्वं वषिन्नातुं शक्यम्‌ । अत-
त्मयुक्तत्वादुपासनानाम्‌ । आश्नयतन्राण्यपि हपासनानि काम-
माश्रयाभावे मा भवन्न ताश्रयसहमावेन सहभावनियममहन्ति
तत्सहभावाश्ुतेरेव । तस्मा्यथाकाममेवोपसनान्नुद्ठीयेरन्‌ ॥ ६५ ॥

दुर्घनाच्च ॥ ६६ ॥ ( २६ )

दशयति च श्चुतिरसहभावं परत्ययानाम्‌ ^ एवंविद्ध वे ब्रह्मा
यत्तं यजमानं सर्वाश्चदविजोऽभिरर्भति “ [ ० ४।१७।
१० ] इति । स्वैपत्ययोपसंहारे हि “ स्वे सवेविदः "” इति

ऋ
रित्युक्त विषटयि । अयमेवेति । समाहरादरुणसाधारण्यशुवश्तयव दूषयति ।
परं देति । यदथैवाहसामथ्यं वदन्यतः परा्स्यव द्वके न चेरोपाप्तनानां समृचये
प्रपकमस्तीत्यथेः । गुणप्तापारण्येत्यादो भ्यविरेकव्यास्यानं प्रत्याह । न्‌ चेति ।
उपासनानामाश्रयमवेऽपि स्वाभाव कथमाशयवन्रतं वत्राऽऽइ । आश्रपेति ।
इदमेवाऽऽभ्रिवानामीश्रयवन्रतवं यदाश्रये सत्येव वृत्तिनांसवीति । न तु वज व्तिरेव
नृक्तिरिवि कौमानामनित्यत्वा्दुपन्पोपास्तीनामपि तथालानित्यसंयोगविरोषादि-
तरप; । अह्नोपस्वीनङकवदसमुये परवीकटष्िविचयारुच्यनुषानमिषुपंहरि ।
तस्मादिति ॥ ६५ ॥ । |

किंच विदुषा ब्रह्मणाऽन्येषमृत्विा; पाल्यतलोक्तेरपि न वैवज्ञाोपतहारषी-
रिह । द्ञनाचेति । सूरं विमनवे । दशयतीति । ऋगवेदादिविहिवाङ्गरोषे
वयाहतिहोमपायश्चित्तादिविन्ञानवचमेवंविसं॑वह्मणोऽमीष कथं तावता विवक्षिवानु-
पहारसतत्राऽऽह । सैति । अस्ति च तेनेररेषाग्तिवजा पाल्यत्वकीतेनं वेन प्रयया
८ 9

का 9 १ पं

१. “वमाना । २ड,घ, शक्यते । ३क.ड.म, वेस । ४९. ्षविति ॥

५ क, ष्ज्ञा" | ४

९६८ त्रीमहेपायनपणीतव्रह्मचभाणि- [अ ०३पा०४्‌९

न विज्ञानवता ब्रह्मणा परिपाल्यत्वमितरेषां संकीर्येत । तस्मा-
दचथाकामयरपासनानां समुश्चयो विकल्पो वेति ॥ ६६ ॥ ( ३६)
इति श्रीमोविन्दभगवतपूज्यपादरशिष्यश्नीमच्छकरभगवत्पूर्यपादकृतौ
श्रीमच्छारीरकमीमांसामाष्ये बुतीयाध्वायस्य वतीयः पादः॥३॥ ¦

परुषार्थोऽतः शब्दादिति बाद्रायणः ॥ १॥

अयेदानीमोपनिषदमास्प्ज्ञानं किमधिकारिद्रारेण कर्मण्येवा-
न॒प्रविशत्याहीसित्स्तश्चमेव पुरुषाथसाधनं भवतीति मीमांस.
मानः सिद्धान्तेनैव तावहुपक्रमते पुरूषा्ौऽत इतिं । अस्माद
दान्तविहितादात्मन्नानार्स्व तज्नाप्परूषाथः सिध्यतीति बाद-
रायण आचार्यो मन्यते । कृत एतदवगम्यते शष्दादित्याह ।

नुपसंहारषीरिति शेषः । अनुमानादिद्गाच पिद्धमयेमुपसंहरति । तस्मादिति । याधः
काम्यं व्याचष्टे । समर्वपो पिकल्पो वेतीति ॥ ६६ ॥ (३६ )
हति श्रीमत्परमहंसपरिताजकाचायन्रीशद्धानन्द्पूज्यपादशिष्यमगवदानन्दज्ञान-
विरचिवे शारीरकमाष्यविमागे न्यायनिणेये वृ वीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥३॥

कमोङ्गसङ्धिवियोक्तिपसङ्गाद्रद्मज्ञानस्य कमोदङ्कत्वमाशङ्ग्य परिहरति । पुरुषाय
इति । परापरव्रह्मविधानां गुणोपसंहारोक्त्या परारेमाणमवधायं वासां कमानपक्षाणपि
परुषाथसापनत्वमवसरयाप्तौ निरूप्यते | वत्र कमौनपेक्षाणाममूषां का नमितिकतेनया
न हि तां विना कारणतेलयाक्षङ्ष्य यज्ञादयः श्रवणादयः शेमदमादयश्च विधोतचु
पयोगिन्य इविकरवम्यता निरूप्यन्ते तद्मिपेत्याऽऽई । अथेति । परमद
विना न विचमेदाम्ौ न च वी विना गुणोपसंहारानुपसंशरौ वेन, पगेव विचा
पुमधेहेतुते स्वे पथप्रमोपनिषदैमासज्ञानमपिर्त्य वदिविपरतिपर्या संयम,
ओपनिषदमिति । भगेन चाऽऽस्मज्ञानविशेषणेन रान्न ुषिसेगविरुच्यपे | ॥
एवे स्वतश्रमेदं फठेवदिवि सापनादध्यायपादसवी । पूवत समुदय
सिद्धान्ते केवस्य ज्ञान्य कैवल्धताषनपोवे मत्वा पूवैपक्षमग्रे व्या
सिद्धान्तमाह । सिद्धान्तेनेचि । सूत्रस्था प्रतिज्ञां योजयवि । १ ्
पमाणे एच्छति । कुत इति । ाववेनोषगाह । शापिता _

9 क, सकीत्येते । २ क. स. भ, "ति। भतोऽत्मा" । ३ ड, वि । ४ ४, "विय

।, |, [। ४ ड" भ ५
५क. ख. ठ. भ. ठ. द. शमा । ६, "ट आत्म" । ७ इ, ज. "मतिः। ¶ । “
सा।९द्‌. ज, “चैयन्ना' | =

[भ०देपा०४ष०र]भानन्दगिरिकृतटीकासंवस्तिशांकरभाष्यसमेतानि । ९६९

तथा हि ^“ तरति शोकमासदित्‌ ” [ छा०७।१।३]
पयो ह वै तत्परमं ब्रह्म वेद ब्रह्मेव भवति ” [ युण्ड० ३।
९।९] ^“ ब्रष्मविदाप्रोति पुरम्‌ ” [ ते०५।१।१]
८“आवा्थवान्पुरुषो वेद॒. तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमो
` कषयेऽथ संपर्स्पे'” [छा० ६। १४। २] इति । “ य आत्माऽ-
पहतपाप्मा ” [` छा० ८ । ७। ९} इत्युपक्रम्य “ स सर्वाश्च
लोकानाप्रोति सर्वाश्च कामान्यस्तमास्ानमनुविच विजानाति “
[ छा०८।७। ९] इति । ^ आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः ”
[ ० २।४। ५ ] ईतयुपक्रम्य “ एतावदरे ख्वग्रतत्म्‌
० ४।५।१५] इत्येवंजातीयका श्रुतिः केवखये विचायं
परुषा तुत्वं श्रावयति ॥ १.॥
अथात्र प्रत्पवतिषठते- |

शेषतासुरुषार्थवादो यथाऽन्येषिति जैमिनिः ॥२॥
कर्तेनाऽऽत्मनः कमेरोषत्मदनज्ञानमपि ब्रीहिमोक्षणादि-
वद्विषयद्रारेण कमेसबन्ध्येव | इत्यतस्तस्मिन्नवगतप्रयोजन

[2
विृणोषि । तथा हीत्यादिना । ` सगुणन्रह्मजञानस्वाि स्वातडयेण पुमथेहेतुतेवि वतं
दविषयां शरुगिमाह । व आत्मेति । निगेणविद्यविषयं वाक्यान्तरमाह । आस्मेति ।
उक्त्रुतिषु व्ारलयोः साध्यस्राधनत्वं न ` मातोत्याशङ्ग्य तयोरेकपुरूषसनन्पषा-
मध्योदेव वर्रित्याशयेनाऽऽहं । केवखाया इति ॥ १॥

ूवैपक्षमवतारयत्ि । अथेति । सिदधान्तोकत्यनन्तरमासज्ञाने विषये फढश्ुवि-
मित्य मामासकश्चोदयवीत्ययैः । पुरुषथेवाद इत्यत्रायैगरहणं तगरेणोपाततं वेन
परुपौथधेवाद इति द्रष्टप्यम्‌ । तज्ञानं कमौडुकतुद्रारा प्रयोगविषिनाऽऽदेयमा-
दीयमानकमीङ्कतरौभरयेण भाल्पिद्धवाथनमानसंाराज्जनापिवदिवि मत्वा शेष"
चादित्येवद्याचषटे । कतुतवेनेति । तचन्ञानं प्रयोगविषिनाऽऽदेयं साध्यफलोक्ति
शृन्यते सति क््कश्नयेत्वास्मयीत्वादिविदिवि प्रयोगः| सतत्रफढस्य कृष प्रन"
दिवत्कमोदधतेत्याशङ्न्य पुरुषाथेवादं हत्यस्याथेमाहं । इत्यत इति । ेदाभाजज्ञा
सायां ्खनिभया संहायादिपरतिमासो गुरोरभे शिष्येण दरेनीयो गुरुणा च वन"
इति -------- 1 १० यं । ३, ज, भ्ुतिर्विया ।
"णविष' | ७ क. ख, ° त

१ उ.श्न. नाति” “आ | २क.ड.ज. भ
नि याः केवाया; प | ५ड, भ. श्प प्रः ।६ङ.न.
पायेवारोऽये" । ८ क. घ इ, म, श्रयण | ९ इ, ज, यगत ।

९७० भ्ीमहेपायनपणीत्क्षदजाणि- = [अ०रे१ा०४्‌२

भात्मन्नाने या फटश्चुतिः साऽ्थवाद़ इति जैमिनिराचायौ मन्यते
यथाऽन्येषु द्रव्यसंस्कारकमंद् “यस्य पणमयी जुहूमवति न ख
पापं शोकं गुणोति । यदाद्धं चक्षरेव भ्रातृव्यस्य बद्धे । यत्मया-
जानुयाजा इज्यन्ते वमे वा एतचन्ञस्य क्रियते वं यजमानस्य
भ्रातृव्पामिभत्ये'" इत्येवंजातीयका फलश्ुतिरथवादः । तद्त्‌ |
कथं पुनरस्पानारभ्पाधीतस्याऽऽत्मन्ञानस्य प्रकरणादीनामन्य-
तमेनापि हेतुना विना क्रतुपवेश आंशाङ्ुन्यते । कतुद्वारेणं वाक्या-
तद्विज्ानस्यं क्रतुसवन्ध इति चेत्‌ । न । वोक्याद्रिनियोगातुपपतत।
अन्यमिचारिणा हि केनचिहरेणानारभ्याधीतानामपि वाक्यनि
मित्त; क्रतुसेवन्धोऽवकल्पते । कतां तु व्यभिचारि द्वारं लक्षि
कमेदिककमसाधारण्यात्‌ । तस्मान्न तदारेणाऽऽत्मज्ञानस्य क्र-
संबन्धिद्धिरिति । न। व्यतिरेकेविज्ञानस्य वैदिकेभ्यः कमेभ्योऽ-
न्त्रानुपयोगात्‌ । न हि देहव्यतिरिक्तासज्नानं रकिकेषु कर्म-
रासेन तस्वमाविष्करणीयमिवि शिष्टाचारं दशेयितुं नेमिनिमरहणं न प्रि
पक्षतया शिष्यस्य वद्योगात्‌ । फलश्चुतेरथैवादत्वे सनिवं दषटान्तं भ्याचरे |
यथेति । पणेमयीद्रन्ये यजमानस्याञ्जनादिसंस्कारे ‹ प्रयाजादिकर्ु च क
फलश्चतीराह । यस्पेत्यादिना । सा च एछश्ुविन फङपरा फ़लवक्रव-
येतवातणतादेः एटशेषत्वायोगात्‌ । अतः साऽथ॑वाद एवेति प्रणमयीलापिव-
रणे समधितम्‌ । तथाऽऽत्मज्ञानेऽपि फएटश्रतिरथवाद एव स्यादित्याह । तद्रदिति ।
विनियोजकमानामावादालयियोऽनङ्गतवात्तत्र फएलश्रुविशरौरथवाद्‌ हति शङ्कते । कथ-
मिति । पकरणादििना क्रत्वसंबन्पेऽगि जुषटदारा परणैमयीत्वस्य धाक्या्तवुवन्धाः

~ क~ ®

दत्मिवियोऽपि कतरद्रारा वेदान्ववक्यात्कतुसंगतिरिति पृषैवा्याह । कर्ति |
सिद्धान्ती दूषयवि । नेति । तदेव विवृणोति । अव्यमिचारिणेति । लुवदालक्ञ
कर्वेवाग्यभिचारि दारमिलयाशड्-्याऽऽह । कर्तैति । तस्य म्यमभिचासिते फकितमाः।
तस्मादिति । किं देहातिप्क्तत्मज्ञानस्य. कर्माङ्गत्वं विनियोजकामवानिरप्वे
वाऽपरतपाप्मत्वादिविरषितासुसायात्मविषंयौ पनिषदज्ञानस्येति विकल्प्याऽऽचं । ।
वाद्‌। दूषयति | नेति । वस्य व्रषयद्वारा वेष्वनुपेशान्न कमङ्कतवं निषेदं शकय
त्यथः | टठैकिककमैणोऽपि कमता िककपवत्करदरिणातिरिक्ज्ञान विषति क
सापररण्यमित्यारङ्कचाऽऽ₹ । न दीति । स्येति व्यविरेकजञानाज्ञनुयोरिय" ।
४ १ द.मण्ङत। रक. ज. म. ग्म तदवि “। ३ क. ड, अ, शस्य वक्यत्रतु । ४९ #॥
वाक्थविनि" । ५ द. "कडा । 4 ढ्‌. ज, न, "लव | ७ ठ, इ, "तिरय"

[भ०६पा०२्‌ ०२]भानन्दगिरिकृतदीकासंवलितर्शाकरभाष्यतमेतानि। ९७१

दूपयुज्यते । सर्वथा हृष्टाथपदरयुपपततेः । वैदिकेषु तु देहपातोत्त-
रकफारूफटेषु देहस्यतिरिक्तातमन्ञानमन्तरेण परदृततर्नोपप्यत इत्यु
पयुल्यते व्यतिरेकविन्ञानम्‌ । नग्वपहतपाप्मतादिविशेषणादत-

, सारयात्मविषयमोपनिषदं दशनं न पद्यं स्पात्‌। न। प्रियारि-
संदूचितस्य दंषारिण एवाऽऽत्मनो द्रष्टव्यत्वोपदेशात्‌ । अपह
तपाप्मत्वादि विशेषणं तु स्तुत्यर्थं भविष्यति | ननु तत्रतत्र
प्रसाधितमेतदपिकमससारि ब्रह्म जगत्कारणं तदेव च संसारिण
आत्मनः पारमार्थिकं सखरूपयुपनिषत्सूपदिरयत इति । सत्यं परसा-
धितं तस्यैव . तु स्थूणानिननरत्फरद्ररेणाऽऽे्पसमाधाने
क्रियेते दाद्याय ॥२॥ |

तहिं वैदिकान्यपि.कमीणि कमत्वाररिवयन्न व्यपिरेकं्ञानपक्षाणत्याशङ्चाऽऽ६ई ।
््िकेण्विति । काीयोिनिवृरयरथं देहपवित्यादितिशेषणम्‌ । द्विवीयमाशङवे ।
नम्विति । अनुपयोगित्वादविरोषित्वाच कस्यै न क्रलङ्गतेषि मावः । करत्वं
रपं हिताऽम्यद्विवक्षिवमित्याह । नेत्यादिना । जायादीनामासमाेतेन परितव-
मुक्त्वाऽऽत्मा द्र्टन्य इति वदता जायादिना मोग्येन सूचितस्य संसारिणो
मोक्खे द्रष्टन्यत्वमिष्टं भोक्तृज्ञानं च॒ कमेसूपयुक्तमतो मोक्विरिक्तमात्पङ्पं
न श्रौवमित्यथैः । अपहवपाप्मतादिविशेषणस्य मोक्तयेयुक्तत्वादविरिक्तमात्मरूपमे-
एम्यमित्याशाड्न्या७ऽह । अपहतेति । जन्मादिपूत्रमारम्य तत्र वताप्रपचनह्नाल"
परवा वेदान्ठानामुक्ता तत्कयमपहवपाप्मलादिकीवैनस्य स्तुत्यथवि शते ।
नन्विति । अभिकमिविधकेषणाराशङ्िवं दैतं वारयति । तदेवेति । संसारिणोऽ-
देसारीश्वरो इपमिवि व्याहविं प्रत्याह । पारमा्िकमिति । पक्वे प्मर्ण
वक्तं सृचयवि । उपनिषत्खिति । पूपं समाप्ते । सत्यमित्यादिना ।
१कद्ारेणेयासमज्ञानं वेदान्वानें फं वत्कत्व पुरुषा वेवि विचाारेणेययेः ।

सापितस्येवाऽऽकषेपसमापिभ्यां साधनस्य एकमाह । दास्यायेति ॥ २॥
~
१ कड. भ. 'त्मणिज्ञा\ २ क. "व्यतेनोप"। \ टक ङ ४ क, ड" ज न "प्रतिस" ।
५क, इ, घ. ठ. इ, "माठम्बते । ६ च. 2. तय क्र" | ७ ङ, भ. श्वर । ८ ब. पक्षं घ ।

९क. ङ, भ. नंत 1१०. न, भ्य धै ।
केष५०

९७२ परीमदेपायनपरणीतव्रहमस्त्राणि- [अभ०्परा० ४य्‌०३।४

आचारदर्शनाह्‌ ॥ ३ ॥

“ जनको ह वेदेहो बहुदक्षिणेन यन्ञनजे ” | त° ३।१।
९1 “ यक्ष्यमाणो वे भगवन्तोऽहमस्मि ^ [ छा० ९ ।
११९। ९ ] इत्येवमादीनि ब्रह्मबिदामप्यन्यपरेषु वाक्येषु कर्मसं- .

बन्धदशंनानि भवन्ति । तथोदाटकादीनामपि पत्रानुशाप्तनादि-
दशंनाद्राहंस्थ्यसंबन्धोऽवगम्पते । केवखाचेजज्ञानात्पुरुषा्थ-
सिद्धिः स्यात्किम्थमनेकापाससमन्वितानि कर्माणि ते कुयुः |
(अरफे चेन्मधु विन्देत किमर्थं पवतं जेत्‌” इति न्यायात्‌ ॥३॥

तच्छतः ॥ ¢ ॥

“^ यदेव विध्या करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं
भवति "“ [छा० १।१।१०१ इतिच कमेशोषत्वश्नवणाद्वि-
धाया न केवलायाः पुरुषा्थहेतुत्वम्‌ ॥ ४ ॥

~~~ ~

किच जनकानां त्यया सह कम।चरणदशेनान्न केवछैव विचा मेषु
सहानुष्टानं वियायाः श्वातक़यामावेन काङके लिङ्गमित्याह । भआचारेति । प
व्याचष्टे । जनको हेति । विदेक्छानामधिपतिजेनको नाम राना वहुदषिणपत
यज्ञेनाश्वमेषेन वा बहुदक्षिणायुक्तेन पुरा कदाचिदीजे यागं रृतवाद्‌ । कैकेयस्य
रज्ञो बद्मविदरो वाक्यमाह । यक्ष्यमाण इति। वियार्धिनः समागतान्याचीनरा
न्मगवन्व इति संबोध्याहं यक्ष्यमाणोऽस्मि ततश्च कविचिदिनाट्याध्वपिवि राज
क्तवानित्यथेः | उक्तवाक्यानि वि्यायानि न कमापोनीत्याशङ्चाऽऽइ । अन्येति ।
इतश्च ब्ह्मविदामस्ि कमसंगविरित्याह । तयेति । आदिपदेन न्यासयाज्ञवल्क्याः
संग्रहः । द्वितीयेन मायांनुशासन।रि शह. । कम रुव. विद्र द्विरेव कै्िदितयेवप्ा
विाशक्तेरपद्ववायोगात्केवलेव सा मुक्तिदेवुरित्याशङ््याऽऽह । केवलादिति ।
अल्पायापमुपायं हित्वा न कोऽपि महायापं वमाद्वियव ह्यन्न टौकिकन्यायमाह ।
भके चेदिति । समीपवचभरोऽर्कङगन्दः ॥ ३ ॥
न केवढं विचाया लिङ्दिव कमोदकत्वं कितु वृतीयाश्ररेरपीयाई । वदिति ।
मूत्राथं विवृणोति । यदेवेति ॥ ४ ॥ '" रा त)
1 ड. अक्त। ज, ट. अक्ते।२ ढ्‌. थ. "नाद्यो गु । ३ ड. भ. गृषनते।* डः
तेय 1५ दः अक्ते। ६ ड, 'नोऽकेश्चग। १

[अ.३१ा.०्‌.५।६।७] आनन्दगिरिकृतटीकातेवलितशांकरभाष्यसमेतानि ।९५३

समन्वारम्मणात्‌ ॥ ९ ॥
^ तं विद्याकमंणी समन्वारभेते, " [ ब्र०४।४।२]

इति च विधाक्मणोः फएरारम्भे' सहकारित्वदर्शनान्न स्वातच्यं
, विद्यायाः ॥ ५॥

तहतो विधानात्‌ ॥ ६ ॥

५ आचापकुखाद्रेदमधीत्य यथाविधानं गुरः कमीतिशेषेगा-
मिसमाषृत्य कटम्बे चो देशे स्वाध्यापमधीयानः " [ छा°
८ । १९। १ ] इति वेवंजातीयका श्रुतिः सपस्तवेदाथेि-
ज्ञानवतः कमीधिकारं दशयति तस्मादपि न विज्ञानस्य स्वात-
श्येण फरहेतुलम्‌ । नन्वनाधी्पेत्यध्ययनमात्रं वेदस्य श्रुयते
नाथंविज्ञानम्‌ । नेष दोषः । दष्टथत्वद्वदाध्ययनमयावबोधपय-
न्तमिति स्थितम्‌ ॥६॥ ` |

नियमात ॥ ७ ॥
(कुवे कमणि जिजीविषेच्छतं समाः। एवं तपि नान्य" __

इतश्च न सतन्ना विया पुमभेहेतुरित्याह्‌ । घ्मन्वारम्भणादिति । पूतं विवृ
णोति । तमित्यादिना । वं परलोकं व्रजन्तं विधाकमेणी स्मनुगच्छत इवि
यावत्‌ ॥ ५ ॥ ।

वदलातश्ये शिङ्खन्वरमाह । तद्रत इति । वद्चाकरोति । आवचार्ेति । वस्य
कलं गृहमुपनयनं , कला तत्याप्यनन्तरं गुरोः शृशूषारूपं कमे विधायावििषेण
शेन कारेन. यथाविधानं पवि्पाणित्वपाङ्मुखलादिविधानमनविक्रम्य वेदमषीया-
नन्वरममिसमावृत्य जविसर्ग रुला दारानातय कुटुम्बे गाये स्थिवः कुचौ देशे
साघ्यायाध्ययनं कुषन्कमान्िराणि च विदितानि यथाशक्ति कुवोणो वह्लठोकममिसं
पत इत्यथैः । अध्ययनशब्दस्य यधाश्ुवमथै रदीत्वा शङ्कते । नन्विति । अध्य-
यनविषेरवधावादिविषिवदृशापैतवादथोवनेवान्वौ व्यापारोऽस्तीति प्रथमे तत्रे सर्माध-
पमित्याह । नेत्यादिना ॥ ६॥ |

इतश्च न खतश्रा विचा पुमधेवुरित्याह । नियमा्ेति । नियमं विभ ते।

पमि ४ र „_ _ 2. = (५
कुपेनिति, । इह॒ देहे श्वं ॒समाः शवसश्याकान्पंवत्परांन्यजिजीविषेत्त्तमाणि

१क. ड. ज. "म्मे सादिचद्‌* । २ क. ड. घ “निचय । ३ करई, नर" एञजिञ। ।
र ( -0 पेत्क" { । ॥।

९७४ भ्रीमहेपायनमणीतव्रहमद्धञाणि- [अ०रेपा०४्‌०८]

यतोऽस्ति न कमं छिप्यते नरे ” [ श्ंशा० २] इति । तथा
^“ एतद्वै जरामयं सत्रं यदग्निहोत्रं जरया वा हेवास्मान्धुच्यते
ृत्युना वा” इत्येवेजातीपकाक्षियमादपि कर्मेरोषत्वमेव विधाया
इति ॥ ७॥ |

एवं परप परतिविधत्ते-

अधिकोपदेशात्च बाद्रायणस्यैवं तदर्घनात्‌ ॥ ८ ॥
तुशब्दात्पक्षो विपरिवर्तते । यदुक्तम्‌ "शओेषत्वत्पुरूषा्थवादः "”
| ब्र° स० ३।४।२] इति तन्नोपपचते । कस्मात्‌ । अधि-
कोपदेशात्‌ .। यदि संतार्थवाऽऽत्मा शारीरः कतां भोक्ता च
शरीरमात्रव्यतिरेकेण वेदान्तेषृपदिष्टः स्यात्ततो षणितेन पक।-
रेण फरश्चुतेरथंवादत्वं स्यात्‌ । अधिकस्तावच्छारीरांदात्मनोऽ-
संसारीश्वरः कतवरत्वादिरुंसारिषमेरहितोऽपहतपाप्मत्वादिविशे-
षणः परमात्मा वेदयत्वेनोपदिश्यते वेदान्तेषु । न च तदज्ञानं
कमणां प्रवतेक भवति पस्युत॑कमाण्युट्च्छनस्ीति व्यति
““ उपमदे च ') { ब्र० ०३) \ ९६) इर्य \ तस्पात्‌
^“ पुरुषार्थोऽतः शब्दात्‌ ” [ ब्र सू०३.।४।१] इति
यन्मतं भगवतो बादरायणस्य तत्तथैव तिष्ठति न शेपत्वपश्ति-

कुवननेवेवि नियमविषिः । एवं त्वायि नरे कव॑माने सलयडमं कमे न छिप्ये वेन तं न
छिष्यस इव्रि यावत्‌ । ईतः प्रकारादन्यथा प्रकारान्वरं नास्ति यतोन कमेहेपः
स्यादत्यथेः । नियमान्वरमाह्‌ । तथेति | जरामर्यं जरामरणावधिक्रमू । वदेव विश-
दयवि। जरयेति। श्रत्यादिभिरात्मतरियः सिद्धे कमीङ्तवे वत्फटेनैव एठवखमितयुपप
इतुमिवीयक्तम्‌ ॥ ७ ॥ +
पूवैपक्षमनू च सिद्धान्वयति । एवमिति । सूरं योजयवि । तुशब्दादिति । पष
विप्रिवेमानमेवर पक्षमनूच दशयति । यदिति । अनुपपततेवुं प्शनपुकमह ।
कस्मादिति । अधिकोपदेशे व्यपिरेकवो "दयति । यदीति । यः कतौ कम
नासौ वेदान्वेधो यच ब्रह्म दद्ेचं न वत्कमोक्कमवस्वज्ज्ञानस्य कुदः देषा कृत
स्वरां एलश्चवेरयेवादवेयथेः। ब्र्नात्षीन क्रतुमयोगविषिनोपादेया वद्विरोितवदा
यमानोदिवहोभविरोध्यनुदिवहोमवदिति मत्वाऽऽह । भर्युतेति । बादरायणस्य
भ्याच्टे । तस्मादिति । उक्तासज्ञानस्य कवुेषत्ायोगस्च्छब्दापैः । गिक
न

9 2, `रत्म" 1 २ क, ड, ज, भ. शतार" | ३ क, द, ज, भ्र." तत्कमौ"। ४ ङ, न, सथ ।

१० ६पा०४प्‌०<८] आनन्दगिरिकतरीकासंवङितिशाकरमाष्यसमेतानि । ९७९

मिरैत्वमाश्रारधितुं शक्यते । तथा हि तमधिकं शारीरादी-
शवरमात्मानं दशंयन्ति श्तयः ^“ यः सर्वतः सरित्‌ "
[ शुण्ड ० १।९। ९] “भीषाऽस्माद्वातः पवते “ [ तै० २।
| क । १} ““ महद्भयं वच्रगुद्यतम्‌ ” [ कठ० & । २]
ौ एतस्य वा भल्तरस्य प्रशासने गामि ” [ बृ० ३।८।९]

तदैक्षत बहु स्यां मजापेयेति तत्तेजोऽसृजत " [ छा ६ ।
२।३ ] इत्येवमाद्याः । यन्तु प्रियादिसंयवितस्य संसारिण
एवाऽऽत्मनो वेचतवाऽनुकषेणम्‌ ' ¦ आस्मनस्तु कामाय सव
भियं भवति । आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः ” [ व्र° ५।४।९]
“ यः प्राणेन प्राणिति सत आत्मा सवान्तरः ” "[ ब्‌० ३।
४।१]“ य एषोऽक्षिणि पुरूषो दश्यते “ [ छा ८ । ७।
% ] इत्युपक्रम्य ^“ एते त्वेवते भयोऽनुव्पाश्यास्पापि "'
[ छा०८।९।३ ] इति चेषमादि तदपि ^“ अस्य महतो
भूतस्य लिःवर्वितमेचदभ्वेदः *” { ब० २१४९० )
५५ पोऽङ्नापपषसि होक भर॑ जर मृर्युमस्पेति ` ९
३।५।९} “परं ऽयोतिरूपसंपद्य स्वेन शपेणार्भिनिष्पद्यते

स उत्तमः पुरुषः" [रा ८।९२।३१ त्येमादिभिवाक्यरषः

सत्वामेवाधिकोपदिदिकषापामस्यन्तामेदामिपायमित्पविरोधः ।

|

पारमेन्वरमेव हि शारीरस्य पारमाधिकं स्वष्पम्‌ । उपाधिकृतं

__ पारमश्वरमव हिशारारस्य वा _ ` ------------
ेशसिदधिमाशङ्कय वददीनादिसयनेन प्रत्याई । तथा दीति । क्रत्वपेक्ितं ङ्प
हिताऽन्यदात्परूपमनिष्टमिदयुक्तं तत्राऽऽह । यत्तिति । आत्मनस्तु कामायेत्युपक्र-
` म्याऽऽत्मा वा र द्रष्टव्य इति वाक्यं ब्रह्मोपदिदिकषायां यामेव ब्ह्मासेक्यामिपाय-
मित्यत्र वाक्यशेषमाह । अस्येति । यः प्राणिनेत्यारि बाकयमप्यैदयपरमिलयतर वाक्यशेषं
द्रेयति । योऽशनायेति । य एपोऽक्षिणीत्यादिवाक्यमपि तयेत्यसिमन्नथं शोषानुगुण्य-
माह्‌ । परममिति । उक्तैः शेषैः संसारिणो यदधिकं ब्र् तस्योपदिदिक्षायां सत्यामेव
बह्मणो जीवस्यात्यन्तभेदामावमिया द्रषटव्यादिवाक्यमिपि करलनपेक्षिवमात्मर्पं वेदा-
नेषु पिवकषिवमितयुपगमे न कश्वद्वरोषोऽस्तीपि यौना । कृतो जीवत्वयं मिथो
विरोषादित्याशङ्क्च वास्विको षिरोषो नास्तीयाह । पारमेन्वरमिसि । मापिमापि-
भु मिधतासिकाे्षि म्ताऽऽ्‌ । पधीति । ज |

१क.दट. ग्व; न्ह रह. अ, "ते । भीषोदेति सूपः । “१५३३. अ" ग्व, ॥
` ४क,ज. 'मिर्पय" । ५ क, ठ, न, शायां नायन्तमे" १ ६८. < । ७टन्तश।

९७६ श्ीमदेपायनपणीतव्रहमयूजाणि- [अ०३पा०४म्‌०९]

षु शारीरत्वम्‌ “ तवमसि ”” [ छा० ६।८।७1] “नौ.
न्यदतोऽस्वि द्र” [ ज्ञ ३।८। ११ ] इत्यादिश्चुतिम्यः।
सवं वेतंद्विस्तरेणास्मामिः परस्तात्त्न तत्र वर्णितम्‌ ॥ < ॥

तुर्ये तु दश्चनम्‌ ॥ ९ ॥

यतु क्तमाचारदशंना्कमेशेषो विचेति ।.अत्र ब्रूमः । तुल्य-
माचारदशेनमकमशेषत्वेऽपि पिधायाः । तथा हि श्रुतिभषति
“ एतद्ध स्म वे तद्िद्रांस आहुषयः कावषेयाः किमर्था वयम-
ध्यष्यामहे किमथां वयं यक्ष्यामहे । एतद्ध स्म वै तत्प बिदा
सोऽग्रिहोत्रं न जुह्षाचक्रिरे ”“ [ कौषी० २।५] “ पेतं
तमात्मानं विदित्वा ब्राह्मणाः पुत्रेषणायाश्च वित्तैषणायाश्च रोक
षणायाश्च व्युत्थायाथ भिक्षाचर्यं चरन्ति ” [ ब० ३।५। १]
इ्येवजातीयका । यान्नवर्क्यादीनामपि ब्रह्मविदामकमेनिष्ठलं
द्यते “ एतावदरे खल्वमृतत्वमिति होक्त्वा याज्ञवल्क्यः भ्व-
नाज ” [ब्रु० ४।५। १५] इत्यादिश्वुतिभ्यः। अपि च
“^ यक्ष्यमाणो वे मगवन्कीऽहमस्मि “ [ छा० ५।११।५ ]
इत्यतद्चिङ्गव शनं वेश्वानरविद्राविषयम्‌ । संभवति च सोपाधि.
वह्वेत्यत् शरुषिसंवादमाह । तखमिति । संप्दािविषयं तसमादिवाक्यं न वस्तुव

पयमित्याशङ्न्या ऽऽह । सर्वं चेति ॥ < ॥ | |
परोक्तं लिङ्गदशेनं प्रत्याह । तुख्यं सिति । उक्तमन्‌ च सत्रमत्तरत्वेन योन.
यति । यदित्यादिना । इतश्च विद्याया न शेषतेत्याह । याज्नवल्क्येति । भादि.
शब्देन कादयो यहन्ते । कथं तेषामकमैनिष्ठत्वं वदाह | एतावदिति । उमयथा-
ठिङ्कदशेने संशयमाशङ्कव्य प्रकीयलिङ्गानामन्यथासिद्धि वक्तुमारभवे । अपि चेति।
तन यल्यमाण इत्यादिलिङ्गदशेनृस्यान्यथासिद्धिमाई । यक्ष्यमाण इति । वेत्रापि
विदयातवा्न कमेसाित्यमन्यथा बद्मवि्यायामपि तत्पसङ्गारित्याशङ्ख्याऽऽह । समः
वतौति । वहं वैश्वानरविद्याया न स्वावश्येण फठवचचं कमोङ्गत्वाङ्गीकारात्ततराऽऽह |
१ङ.भ. नान्योऽतो" ।२ड. अ. दरा = इमेवमादि" । ३ क, ज, "तद्वस्तु वित्त । ४३

ज. यदुक्त । ५ ट, एं चैत । ६ ठ. ढ, अन्रापि ।

भ.३१.४प्‌.१०।११।भानमग्दगिरिकतदीकासवङ्तिशाकरभाष्यसमेषानि।९७७

कायां बरह्मविधा्यां कमेसाहित्यदशनम्‌ । न तत्रापि कर्माङ्त्-
मस्ति । प्रकरणाद्यभावात्‌ ॥ ९॥

यत्पुनर्क्तम्‌ तच्छरृतेः ” [ब्र सू०२।४1। ४] इति।
अत्र त्रमः-

, जसारवप्रिकी ॥ १० ॥

4 यदेव विद्या करोति “ [ छा० १।९।१० ] इत्येष
श्रुतिनं सवेविद्यादिषया । परकृत विचाभिसंबन्धात्‌ । प्रकृता चोट्री-
थविधा “ ओमित्येतदक्षरमुद्रीयमुपाीत ” { छा १।९१।१ 1]
इत्यत्र ॥ १० ॥ ।

विभागः श्चतवत्‌ ॥ ११॥
यदप्युक्तम्‌ “तं दिचाकमंणी समन्वारभेते" [ ब० ४। ४।
२] इत्येतत्समन्वारम्भवचनमस्वातश्ये विचाया लिष्खमिति तत्प-
त्युच्यते । विभागोऽ द्रष्टव्यो विच्ाऽन्यं पुरुषमन्वारभते कमौ-
न्यपति । शतवत्‌ । यथा शतमाभ्यां दीयतामिल्युक्ते विभज्य
दीयते पञ्चाशदेकस्मे पथाशदपरस्मे तद्वत्‌ । न चेदं समन्वार-
म्भवचनं मुमुकषुविषयम्‌ ` “ इति नु कामयमानः ” | वृ° ४।

(न ्----------~~-------------------------- ~~.

न सिति । येषं च व्रश्षविदामपि कमै दश्यते न तत्तेषां कमं तद्धि चोद्नाठक्षणं
तेषं चादममामिमानाभवेत चोद्नामावात्कथाविदनुववमानमपि वदहामासमात्रमिति
भवः ॥९॥ ,

परोक्ता श्रुतिमनूय तदुततरेन 'ूत्रमववारयति । यदिति । वद्विभनते । यदे-
देति.। तरियाशब्द्स्य सामान्यविषयस्य विशेषकाङ्क्षस्य प्राकरणिकविशेषेण चरिता-
पेवारिति हैतुमाह । प्रृतेति । अओआत्मधियप्तथालशङ त्याह । मका
पेति ॥ १० ॥ |

परकीयं ठिङ्कन्तरं दूषयति । विभाग'इति । चोयमन्‌ घोत्तरत्वेन पूतं व्याचष्ट |
पदपीत्यादिना । सामान्यश्रुवौ कथं विमागः स्यात्तं सान्वमाह्‌ । शतवदिति।
पमन्वारम्भक्चनस्य मुमृक्षुविषयत्वमुपेत्य क्मसाहित्येन वहिद्गं विभागादिदयुक्तम्‌ ।
एानीपपुमुतुविषयतवादविमोगेऽ पि न दूषणित्याह । न चेति । वस्यापुपृुिषयल

1 ढ, ब. एषं सम । २ द, ष्वमार। ३ द. भ. चेववो। ४८. "तद ।५क'
इ, ष, 'भगोऽपि । ५

९७८ श्रीमहैपायनपणीतत्रहमद्रनाणि- [० देषा ४०१२]

४ । ६ ] इति सं्षारिविषयत्वोपरहारात्‌ । “मधाकामयमानः'"
[ ० ४।४। ६] इतिं च मुयुक्षोः एथगुपक्रमात्‌ । तत्र संसा-
रिविषये विधा विहिता प्रतिषिद्धा च परिणये विशेषाभावात्‌
कमपि पिहितं प्रतिषिद्धं च यथापराप्रानुवादित्दात्‌ । एवं सत्य-
विभागेनापीदं समन्वारम्भवचनमवकल्पते ॥ १९१ ॥ |

यंच्ेतत्‌ ^“तद्भतो विधानात्‌" [ब्रण्घु०३। ४। ६1 इत्यत
उत्तरं पठति-

अध्ययनमात्रवतः ॥ ३९॥

“'आचायकुराद्रेदमधीत्य'” [ छ० ८ । १५। १ ] इत्य॑-
नाध्ययनमात्रस्य ्रवणादध्ययनमान्रवत एव कर्मविधिरित्यध्य-
वस्थामः । नन्वेवं सत्यविद्त्वादनपिकारः कमसु प्रसज्येत । नेष
दोषः। न वयमध्ययनप्रभवं कपमीवबोधनमधिकारकारणं वार-
यामः कि तर्खोपनिषदमात्मन्ञानं स्वातन्येणेव प्रयोजनवत्पतीय-
मान न कमोधिकारकारणतां प्रतिपद्यत इत्येतत्परतिपादयामः | `
यथाच न कत्वन्तरज्ञानं क्रत्वन्तराधिकरेणापक्ष्यत एवमेतदपि
द्रष्टव्यमिति ॥ १२॥ |

हैत्वन्वरमाह । अथेति । संसारिविषये तं वियेत्या दिवाक्ये विद्ाञ्चन्दाथेमाह । तत्रेति।
उद्रीथादिविषया विहिता विद्या प्रतिषिद्धा च नब्रह्लीदशेनादिरूपा । तथामूवकमेसाह-
चयाद्मि वथाक्िवेव विचेत्याह । क्मापीति । प्रवे वाक्येऽपि" वि्याकमेणोरविशे-
षोपादमे हेतुमाह । यथेति । उक्तायेत्राकयस्य संसारिविषयत्वे फएठिविमाह । एव
मिति॥ ११॥

ठिङ्गान्तरमन्‌च सू्रमादत्ते । यच्चेति 1 यचचैवदुक्तमित्यथेः । सूत्रं विवृ ।
आचार्येति । मात्र्रहणेनायन्ञानमाजं म्यवच््छिन्नमिति मन्वानः शवे । नन्विति ।
भविचत्वादविया्ीनत्वादिति यावत्‌ । मा््हणमासज्ञानपिक्षं न कमोवनोषपक्भ
त्याह । नेत्यादिना । वेदाथैखादात्मनस्वन्ज्ञानमप्रि कैमेबोषवदषिकारेऽपक्षितव्य।^
त्याशङ्ग्ाऽऽह । यथेति । पवैसूत्रन्या्यासमाघ्राविविशब्दः ॥ १२ ॥

१ज. तिम २ ड. न्‌, ्वव्रावि"। ३ ड. ततं प्रहितप्रः। ४ क. यदत्तं तद्‌ । ह

भ. यचोक्तं तद्र" । ५ ज. "ध्य" । ६ ड, घ. "विदरस्वाद्‌* । ७ क, ङ, ज. भ, "येताव । < ~
भ, "कारिणा" । ५ ज, ऽपे" । १० इ, म, गिद्वखाद्धि' । ११ इ, घ, क्रमौवतरो ।

[म.देपा-२प.१३।१५]भानन्दगिरिकृतटीकासंवसितश करभाष्यसमेतानि।९७९
1 ' नियमाञ्च" [ब्र० सू ३।४। ७] इत्यत्ामि-

नाविशेषात ॥ १३ ॥

^कुवशेह कर्माणि निजीषिपेत्‌” [ईशा० २] इत्येवमादिषु
नियमश्नवणेषु न विदुष इति विशेषोऽस्ति । अविशेषेण निय-
मविधानांत्‌ ॥ १३॥

स्तुतयेऽनुमति्वा ॥ १५ ॥
^‹ कुवेननेवेह कर्माणि "” [ ईशा० २] इत्यत्रापसो विशेष
आस्पायते ।' यद्यप्यत्र प्रकरणसामथ्याद्रिद्रानेव ऊ्ननिति
सध्येत तथाऽपि विचास्तुतये कमीनुन्ञानमेतद्रष्व्यम्‌ “५ न
कमं प्यते नरे ” [ ईशा९.२ ].इति हि वक्ष्यति । एत-
दुक्तं भवति यावज्जीवं कमे कु्वैत्यपिं विदुषि परुषे न कमं
रेपाय भवति वि्याप्तामर्यादिति तदेवं विद्या स्तूयते ॥ १४॥

कामृकारेण चैके ॥ १५ ॥
अपि चेके विद्राप्नः परत्यक्षीकृतुषियाफलाः सन्तस्तदवट-

लिङ्गान्रमनूद्य सूत्रान्तरमादत्ते । यदृपीति । अविद्रदविषयं नियमविधानमिपि
व्याचष्टे । कुव॑निति ॥ १३॥
िदरदिषयतमुषरे्य परिहारान्वर्‌माह । स्तुतय इति । एं" तरि प्रकरणममग्र-
मवि मत्वा सूत्रं विमजते । कुरवनेवेति । विशेषमेव विशदयति । यद्यपीति ।
सुत्यं कमीनुज्ञानमिखजर बकयशेषमनुकूयति । नेति । वथाऽपि कथं स्तृतिस्व-
चाऽऽह । एतदिति । एवं कमे कुवैयप्रि खयि नेतो व्रह्ममावाद्विवागम्या-
दन्यथा संसारापत्तिरस्वि यतो न कमे हटप्यत इति योजनां गहीतपह्रवि ।
तपेवमिति ॥ १४ ॥ ।
पपक्षदैतूनेवमुन्मथ्य सपक्षे हैवन्वरमाह्‌ । कामेति । इतश्च विया न कम
पवि चकाराधमाह । अपि वेति । सेच्छातः कमप्ानमजादित्यागलिङ्गादपि
पिायाः स्वावश्रयापरिति हैवन्रमेव स्फोरयति । एक इति । येषां नोऽस्माकम्य-
१ घ. “भेव क०।२ङ्‌, भ, तेवध्यते । ३. त्र. “पि पुरषे विदुषिन।ट.पि त्वि वि।
५२३. ववंदिप्रः।५क.ख. ड. ज. शपे टैः ।
५१

९८९ श्रीमहैपायनपरणीतनरह्य्त्राणि- [अ० पा धसू ०१६]

कामकारेणेति श्चुतिभेवति वाजसनेयिनाम्‌ “ एतद्ध स्मवे
तत्पूर्वे विद्वांसः परजां न कामयन्ते किं प्रजया करिष्यामो
येषां नोऽयमात्माऽयं रोकः ५ [ ब्र ४ । 2 । २२]
इति । अनुभवाषटढमेवं च विद्याफ़रु न क्रियाफख्वत्का- ,
खन्तरभावीत्यसकृदवोचाम । अतोऽपि न विद्यायाः कर्म॑-
रोषत्वं नापि तद्विषयायाः फरश्चुतेरयथार्थत्वं शक्यमाश्न-
पितुम्‌ ॥ १५॥ |

उपमदं च ॥ १६ ॥

अपि च कर्माधिकारदैतोः क्रियाकारकफलरक्षणस्प सम-
स्तस्य प्पञ्चस्याविद्याकृतस्य विचासामथ्यात्स्वदूपोपमदेमाम-
नन्ति “ यत्र स्वस्य सर्वमात्मेवाृत्तत्केन कं पश्येत्तत्केन कं
जित्रेत्‌ ” [ ब्र २।४।१४ ] इत्यादिना । वेदान्तोदिता-
त्मज्ञानपूर्विकां तु क्माधिकारसिद्िं पत्याशास्ानस्प कमाधिका-
रोच्छित्तिरेव.प्रसज्येत । तस्माद पि स्वातचय विद्यायाः ॥ १६॥

# १
॥

मपरोक्षः सन्ना्माऽयं कोकः परत्यक्षं एलं, ते वयं किं प्रजया करिष्याम इति निधि.
त्या्निहोतरादि नं हुतवन्त इत्यथः । मोक्षस्यार्टफठत्वात्कथं मृक्तत्वनिश्वयात्मरना-
दित्यागसिद्धिस्तनाऽऽह । अनुभवेति । व्रह्मधीने कतुप्रयोगविषिनाऽऽदेवा
कत्वङ्ुसंबन्पित्वेऽपरि फलान्वरयोगिच्वाद्रोदोाहनषदिति मत्वाऽऽह ।. अतोऽ
पति ॥ १५॥ ।

भधिक।पदेशादियनाऽऽत्मनोऽङनायीचत्ययात्तदीनं कमोङ्गमित्युक्तम्‌ । इदानाम-
रोषक्रियादिविभाग।पमदेकत्वाद्पि न कमाङ्कमित्याह । उपमदं चेति । इवश्वाऽऽल-
थने कमौङ्कपिवि चक(राथमाह । अपि चेति । हैतन्वरं स्फोरयति । कर्मेति ।
विद्यासामध्यौलयपञ्योपमदें फठिवमाह । वेदान्तेति । आसमज्ञानस्याऽऽदीयमानक्-
तवङ्कविरोपित्वे फलितं निगमयति । तस्मादिति ॥ १५३ ॥

०.५. 3. - 6 ° |
१. ्सोन। रट, काक । ३ क. ज. ट. प्रसज्यते । ४. भ, न €
५ ड, "यायः । ^

[० ३पा०४पू ०१७]भनन्दगिरिकृतदीकाषंवलितरशांकरभाष्यषमेतानि। ९८१

ध्वंरेतम्मु च शब्दे हि ॥ १७॥ (१)

उष्वरेतःछ चाऽऽश्रमेषु विचा श्रुयते | नच तत्र कर्मा
त्वे विद्याया उपपयते । कमोभावात्‌ । न ह्यमिहोत्रादीनि
` वैदिकानि कमणि तेषां सन्ति । स्पादेतत्‌ । ऊध्वरेतस आश्र-
मान श्रुयन्ते" वेद्‌ इति तदपि. नास्तितेऽपि हि वैदिकेषु
रब्देष्ववगम्यन्ते ^“ त्रयो धमेस्कन्धाः "” [ छा० २।२३।
१] “वये चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप इत्युपासते "“[ छा० ५।
१०। १] “ तपःश्रद्धे पे हुपवष्न्त्यरण्ये ” | मुण्ड० १।
२। ११] "“ एतमेव प्रव्राजिनो रोकण्च्छन्तः परतरजन्ति
[ बृ° ४।४। २२] (व्रह्मचयादेव परब्रनेत्‌"' [ जाबा० ४]
इत्येवमादिषु । प्रतिपन्नापरहिप्नगाहस्थ्यानामपाकृतानपाक्त-
णत्रया्णां चोष्वैरेतस्तं श्रुतिस्मृतिप्रसिद्धम्‌। तस्मादपि खातच्य
विद्यायाः ॥ १७॥ ( १)

(काणि भा णक
[ककय क क प्री

प्रिचाल्ातड्ये हेत्वन्तरमाह । उध्वैरेतःस्विति । विचयाकमेणी नाङ्गङ्गिमूवे मिथो
व्यपिरेकिताहतगमननैष्ठिकत्रतवदिति मत्वा योजयाति । ऊध्वत्यादिना । वाऽपि
कथं कमौङकत्वं वि्याया व्यासेध्यते सत्राऽऽह । न चेति । तेषामपि लानादि कम
सीयाशङ्न्याऽऽह । न हीति । बापिवानुवृस्या तत्सद्रविऽपि पदिकाभ्िहानाचमा-
वतन क्रत्वा ज्ञानस्येल्यैः। शब्दे हीतिसूत्रावयवव्यावय।माशङ्ामाह । स्यादिति।
सूवावयवेनोत्तरमाह । तदपीति । कमानपिकृतान्धादिविषयं पालान्यानयाश-
इन्याऽऽह । प्रतिपन्नेति । कऋणापाकरणे श्रुविस्ृतिभ्यां रस्पस्येवापाहवणेनय-
सयवोध्वेरेवःशब्दितमेथनासमपचारोपरुक्षिवं पारित्रान्यामित्याशङ्ग्याऽऽह । अपाङ़्-
तेति । साक्षादितिश्राविषिरोपेऽपेवादश्रविसपत्योबौध्यतेत्यमिपेदयोक्तम्‌ । श्रुतीति ।
ृषिरेहमचयौदेव प्रतरजेदित्याया दशितम । स्मृतिस्तु तस्याऽऽश्रमविकरपमेके वु
यपिश्ठेत्तमावसेदित्वाचोदाहायौ । उध्पैरवःलाश्रमेषु विचायाः सिद्धौ एकिविमाह्‌ ।
तस्मादिति। तस्याः खावश्येकेवलायाः पिदधा भँक्तिफलवोति वक्तमिती॒क्तम्‌॥१७॥८१)
स
\ कश्य. ङ, ज. ज, ट, न्तणौनां चो" । २क.ख. श्रङ्गीम्‌ । ३ क, छ. सेध्येतत ।

४३, अ. "वात्र | ५ ल्ल, इ, "ददतं मै" । ६ ड. ज. ^स्तु य्या । ५ क. ल" ॐ"
क्तिः पषति"

९८२ । श्रीमहपायनपरणीतगब्रह्मद्रन्ाणि- [अन देपा०ण्‌०१८]

परामशं जेमिनिरचोदना चापवदति हि ॥ १८ ॥

` (न्यो धमंस्कन्धाः ”” [ छा० २।२३। १ ] इत्यादयो ये
शब्दा उर््वैरेतसामाश्रमाणां सद्रावायोदाहृती न वे तत्परतिषाद-
नाय प्रभवन्ति । यतः परामशेमेषु शब्देष्वाश्नमान्तराणां लेमि- .
निराचार्यो मन्यते न विधिम्‌ । कुतः । न ह्यत्र रिङ्गादीनामन्प-
तमश्चोदनाशब्दो ऽस्ति । अ्थौन्तरपरस्वं चेद परत्येकमुपरुभ्यते ।
नयो धम॑स्कन्धा इत्यत तावज्ञो ऽध्ययनं दानमिति प्रथमस्तष
एव द्वितीयो ब्रह्मचायाचायेकुख्वासी तृतीयो ऽत्यन्तमात्मानमाचा-
यंकुरेऽवसादयन्सवं एते पुण्यलोका भवन्तीति परामशेपुवंकमा-
श्रमाणामनात्यन्तिकफरत्वं संकीत्याऽऽत्यन्तिकर्फरुतया ब्रह्म
संस्थता स्तृपते “ ब्रह्मसंस्थोऽमरतैत्वमेति | छा° २।२३।
२ ] इति । ननु परामर्ञऽप्फयश्नमा गम्यन्त एव । सत्यं
गम्यन्ते । स्मरत्याचाराभ्यां तु तेषां परसिद्धिनें पर्य्ञश्चतेः।
अतश्चपरत्य्नश्चतिविरोधे सत्यनादरणीयास्ते भविष्यन्ति ।

पुवौषिकरणावान्वरसूतेणाऽऽक्षपठक्षणां संगतिं विवेक्ष्नाक्षिपति । परामरशमिति ।
उध्वैरेतःशब्ितं पारिव्राज्यं नानुष्टेथसनुष्ेयं वेविभ्ान्वि पमाणमूलत्वाम्यां संदेहे पूवेष-
क्षयाति । जय इति । अच शाघ्नीयसम्यग्ज्ञानस्यान्वरङ्गसा षनपसद्धाद्नुष्ेयमुच्यव
इवि स्फुटा प्रादादिसंगतिः। पुवंपनतेः परिताजके विच्यापरसिद्र्विभ्मत्वात्तस्या न घात
इयसिदधिः । सिद्धान्ते तस्यास्तत्र प्रामाणिकत्वात्तत्सिद्धिरिवि खीरुलय प्राम नेमिनि-
पिवि ग्याख्याय हेत्वाकाद्क्षायामचोद्ने वि हेतुत्वेन म्याचष्टे । कुतं इति । पूषा पररि
माग इतिवत्कल्प्यतां विधिरियाशङ्ग्य बरह्मसंस्थतादिविधिपरत्वाद्ाक्यजातस्य नैव-
पिवि चशब्दाथेमाह । भर्थान्तरेति । व्र ब्रह्मसंस्थतादिविपिपरतं त्रय ईइ्यादिवा-
क्यस्य साषयवि । ज्य इत्यादिना । अन्यत्र विहिवस्यान्यत्र परामशचोदन्यत्र विनिः
कल्पनादिहैव कर्पना ठष्वीत्याशङ्कते । नन्विति । परामशेस्यानुवादारूयस्य्‌ ¶रो-
वद्पिकषत्व्तदरजाद्शरमपवीषिमङ्गीकरोवि । सत्यमिति ।, विं द्विषय््व-
ताऽऽश्रितत्वाद्रोरवमित्याशङ्क्याऽऽइ । स्मरतीति । तयोरपि ्रुविमूढतवादवियृक्तः
श्ुविकल्पनादरिहैव वत्कपने खायवमित्याशङ्न्याऽऽई । अतश्चेति । प्रत्यक्षश्च पि.
9 द्य. "वादयो" । २ ट. न्तानैते।३ङ भ, "्वैतेषां प्र । डक. द, ज, भ कषायः ।
शु | ५. ज. वक्ष्या । ६ क. यं । ७ क. ट. भ. छ पाटः । ८ क. ङ. म, पुपर ।
९. नयप्र । १० .'पि स्मृति" । १) ठ. इ, "नेय ।

[भ ० देपा०४यू = १<]आनन्दगिरिकृतटीकाषवलितकांकरभाष्यसमेतानि। ९८३

अनधिकृतविषया वा । ननु गाहस्थ्यमपि सहेवोष्वैरेतोभिः परा-
मृष्टं यज्ञोऽध्ययनं दानमिति प्रथम इति । सत्यमेवं तथाऽपि ष
हस्यं परत्येवाभनिहतादीनां कमर्णां विधानाच्छतिपरसिद्धमेवं हि
तदुस्तिखम्‌ । वस्मास्स्तुत्यथं एवायं परामर्श न चोदनाः ।
` अपि चापवदति हि प्रत्यक्षा श्रुतिराश्रमान्तरप्‌ “ वीरहा बा
एष देवानां योऽग्निपुद्रास्यते ” “ आचार्याय प्रियं धनमा-
हृत्य प्रजातन्तुं मा व्यवच्छेत्सीः,” [ त० १।११।९]
‹ना्पु्रस्य खोकोऽस्तीति तत्सवं पशवो विदुः” इत्येवमाचा ।
तथा “ये चेमेऽरण्ये नद्धा तप इत्युपासते"' [ छा० ५।१०।१]
“तपःश्रद्धे पे हुपवसन्त्यरण्ये”' [ युण्ड० १। २1 ११ ] इति
च देवथानोपदेशो नाऽऽश्रमान्तरोपदेशः । संदिग्धं चाऽऽश्र-
मान्तरामिधानम्‌ “तप एव द्वितीयः" [ छा २।२३।२ |]
इत्येवमादिषु । तथा “ एतमेवं परत्राजिनो रकमिच्छन्तः मत्र

म ह क

जन्ति "” [ बृ० ४। ४।२२ ] इति रोक॑संस्तवोऽपं न पारि

दवादिश्रतिः । निरालम्बनलात्कपमपि सालम्बनत्वं युक्तमिति कतपान्तरमाह ।
अनधिकृतेति । येऽन्धाद्यो नियादिकमेखनधिरेवास्तद्विषया" भश्रमान्वरस्ृवयस्व-
दचारशवेयैः । आश्रमान्वराणां परामङेऽपि महिर्धयवत्यागाणिकृलपिद्धरनय वेति
शड्ते । नन्विति । परामश साम्यमद्भकरोति । सत्यमिति । वर्हि परामाणिकलेना-
ुषठयत्वमपर वुल्यं स्यादित्याशङुन्य न परामरोमात्रद्राहेस्थ्यसिद्धिः । अरि तु प्रत्यक्ष
शृतिविषानादिवि विशेषमाह । तथाऽपीति । गादेस्थ्यमेकमव श्रौतमिति पष ब्रह्म
सतासुत्यथेमेव चथ इत्याययाभ्रमान्तरवचनमित्युपहरति । तस्मादिति । निन्य
मनत्ावांऽऽश्रमान्तरमननुषेयमित्याहं । अपि चेति । वत्र पूवावयवं यजय ।
अपथदतीति । वत्र चय तयादिवाकयस्यन्यापतूका वाक्यान्तरस्यापि वद्रदे-
वापोन्वरपरत्वमाह । तथेति । वेऽिषभमिसेमवन्व पूयदवरेण वे विरा: पयान्ती-
पिवाक्ष्यशेषादेवयानोक्तिप्रं वदिल्यथः । आन्रमवाचकशब्दामावाचायन्वरपरत्वामे
चार । संदिग्धं चेति । पत्रजन्दीलयाश्रमवाविरब्दद््ेरुषयं पारत्रान्यभियार-
इधाऽऽह । तयेति । पएव॑पिशिषोऽयमालकोक यदेनं पाक्षात्ववुपिच्छन्ो दुनु
यामि पर्रन्यां कुवन्ति स्तुविन तद्विषयो दिपिवैैपरनापदेशादिययेः । पूेपकषमा-
उदतद(च्च्जम दद ्जयः ति दे" । ४ ह, "कस्तन्तव5।
५३.१, कल्पनाम्त'। ६ ठ, ड, "ति । तरय । ७ ङ. ज. "ति । ते विजाम । ८ इ" न" "का येन
भ ।५६,अ, "ति श्रुति"। १० ज्ञ, इः ज, 'मानोप ।

९८४ श्रीमहैपायनपरणीतव्रह्मद्त्राणि- [अ०३पा०४्‌०१९]

त्राज्यविधिः। ननुं च ब्रह्मचर्यादेव पत्रजेदिति विस्पष्टमिदं प्रत्यक्षं ,
पारित्राज्यविधानं जाबारनाम्‌ । सत्यमेवमेतत्‌ । अनपेक्ष्य वेतां
श्ुतिमयं विचार इति द्रष्टव्यम्‌ ॥ १८ ॥ |

अनुष्ठेयं बादरायणः साम्बश्चुतेः ॥ १९ ॥

अनुष्टेयमाश्नमान्तरं बादरायण आचार्यो मन्यते । "वेदे श्रव-
णात्‌ । अश्निहोतरादीनां चावदयानुष्टेपत्वात्तद्विरोधादनधिकृतानु-
हेयमाश्चमान्तरमिंतीमां मतिं निराकरोति गारहस्थ्यवदेवाऽऽश्र-
माम्तरमप्यनिच्छता प्रतिपत्तव्यमिति मन्यमानः । कुतः ।
साम्यश्रतेः । संमा हि गाहंस्थ्येनाऽऽश्रमान्तरस्प्‌ परामरश्चुति-
देरयते “ जयो धमेस्कन्धाः ® [छा० २। २३ । १] इत्याचा।
यथेह ॒श्चुत्यन्तरविहितमेव गाहस्थ्यं परामरष्टमेवमाश्नरमान्त-
रमपीति प्रतिपत्तव्यम्‌ । यथा च॑ शाघ्नान्तरपाप्रयोरेव निवीत-

~---~---~.---~-----~-~-~~-----~---~ ~~~ ~~~ ~~~ ~~~ ~~~ ~~~ ~~

क्षिपवि । नन्विति । परत्यक्षविधानमङ्गोकरोति । सत्यमिति । तरद पृवेपक्षापिदिरि-
त्याशङ्क्य नास्वीद्‌ं विधानमिति रत्वाचिन्वेयमित्याह । अनपेश्ष्येति ॥ १८ ॥
सिद्धान्वसूत्रमवताये व्याकरोति । अनुष्टेयमिति । पुवेपक्षमनुभाष्य तन्निरासप-
विज्ञा विवृणोति । वेद इति । तच “परश्नपूवेकं हेतुमाह । कत इति । वस्याक्षराष-
माह । समा हीति । तस्येव ॒तात्पयथेमाह । यथेति । जयो धमेस्कन्धा इदयतरोध्व
रेवस आश्रमाः श्रुयन्वरपपिद्धा एव प्रामृश्यन्त एतद्वाक्यपरामृष्टतवाद्रादस्थ्यवदि-
यथः । परामरस्य विषिपूवैकत्वे द्टान्तमाह | यथेति । निवीतं मनुष्याणां प्राच
नावीवं पितरणामुपवीवं देवानामुपन्ययते देवलक्ष्ममेव व्कुरुव इतय्ोपवीववि पिपर
वाक्ये विध्यन्वरसषिद्धयोरव निवीवमाचीनावीवयोयथा परामरेस्तथाऽजपीत्यक्षरापः।
निवीतं मनुष्याणामिलयादि दशेपूणेमासयोः शुवं वजोपदीवं विधीयव एवेवरयास्तु बिभि.
रथ॑वादो वेति संशये सत्यपूवोयेलामान्मनुष्यशञब्दस्य च मनुष्यपाधान्यव्‌ चितवद्‌/
तिथ्ये कमणि निवीवं पिच्य च प्राचीनावीदमिति प्रापे मनुष्याणां क्रियाघ्ु सकय
केण्टरम्बिवल्लवारणस्य वा देक्ापेबृन्धनस्य वा निवीवस्य मा्ठवास्राचीनावीवह्य 3
पितृयज्ञे वाक्यान्तरेण परा्स्वद नुवादेन निवीमित्यादिरपवीवं स्व।वुमधवाद ६“
प्राच्यां मीमांसायां स्थितम्‌ | तथेव पराम्श्रुवावपि त्रय इत्या्यायां ग्ेस्ण्यवव"
का
१३.अ. ननु त्र २क. द. म, वेदेषु । ३ इ. ज. जमिति हीमां । ड, न. द ।
५ ठ, उ, '्पदमा" । ६ ड, न, "ति" । ७ ठ. द, शवौिण । ८क.ड,भ,ठद, "वारिता ।

[अ०३१०४्‌ ०१०] अनन्दगि रिकृतदीकासषवरितज्चाकरभाष्यसमेतानि । ९८९

प्राचीनावीतयोः परामशे उपवीतविधिपरे वाक्ये । तस्माततल्यम-
नुष्ेयत्वं गाहंस्थ्येनाऽऽश्रमान्तरस्य । तथा “ एतमेव प्रव्राजिनो
खोकमिच्छन्तः प्रव्रजन्ति ” [ ब्रै० ४।४६।२२] इत्यस्य
वेदानुवचनादिमिः समभित्याहारः । “ चे चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप
` इत्युपासते “ [ छा० ५।१०। १] इत्यस्य च पञ्चाभिवि-
यया । यन्तम्‌ “ तप एव द्वितीपः ” [छ०२।२३। २]
इत्यादिष्वाश्नमान्तरामिधानं संदिग्धुमिति । नेष दोपः । निश्वय-
कारणसद्रावात्‌ । ^“ त्रयो धमेस्कन्धाः ” [छा० २।२३। २]
इतिं हि धमेस्कन्धत्नित्वं प्रतिज्ञातम्‌ । न च यज्ञादयो भयास
धमा उत्पत्तिभिन्नाः सन्तोऽन्यनाऽऽश्नरमसबन्धात्रितवेऽन्तमाव-
पितुं शक्यन्ते । तत्न यज्ञादि एहाश्रम एको धमेस्कन्धो
निविष्टो ब्रह्मचारीति च स्पष्ट आश्नमनिर्देशस्तप इत्यपि कोऽ-
न्यस्तपःप्रधानादाश्रमाद्धमंस्कन्धोऽभ्युपगम्पेत । “ ये चेमेऽ
रण्ये "” [ छा° ५।१०। १] इति चारण्यरिद्गाच्छरद्ातपो-
भ्यामाश्चमण्रहीतिः । तस्मातपरामर्शोऽप्यनुष्टेयमाश्नमान्तरम्‌॥१९॥

्रमान्तरमपि विहितमेवान्यत्रं परामृश्यते वस्य विध्यपेक्षतादित्यथेः । साम्यश्रुतिफ-
रमाह । तस्मादिति । जयः इत्यत्राऽऽग्रमन्वरस्य गाहेस्थयेन साम्यश्रुविरुक्ता
सुपति पारिवास्यवाकंयेऽपि साम्यश्रुतिमाह | तथेति । अस्येषि प्रारित्रान्योक्तिः ।
पिपेयसाहित्याद्स्यापि वियेयवेत्यथेः । वाक्रयान्तरेऽपि साम्बशरुतिमाहं । ये चेति ।
अप्येति वानपस्थोक्तिः । विवेयेप्चाधिविच्या तस्य सहोक्तिर सि तेन तद्वदेव वान-
पसथमनुष्ठेयमित्यैः | पैरोक्तिमुद्ान्य प्रत्याह । यच्ित्यादिना । किं तन्निशवयका-
रणै वदाह । त्रय इति । स्कन्धशब्दस्य समृहवाचित्वेऽपि तरित्वपरिज्ञा स्यादित्वा-
शडु-्याऽऽह । न चेति । "यजेत दचादित्यायुतत्तिविपिमिन्नाः सन्वा बहव भ्‌।
नाऽऽश्रमसंबन्धमन्तरेण चित्वेऽन्तभोवयितुं शक्यन्ते | यदाश्रमपरः सन्धो न
स्यान्न स्यात्ततो यज्ञादीनां चितवं तेषामघ्ररु वत्वाद्तः स्कन्धशब्दस्य समृहायेत्वायोगा-
त्व स्वन्धानामाश्नमन्वनिश्चायकमित्वधेः । कृं ताईं वेषामाश्रमाणां विभागस्व-
वाऽऽह । तत्रेति । वाक्यान्वरेऽपि निश्चायकं दरयति । ये चेति। परोक्तं निरस्य
पमवमुपसंहरपि । तस्मादिति ॥ १९॥ = __ _
प्म । रद. मतिषः। ३३ ज. घ, दिस्कः। ४क. ड, अ. ्थेसा।

५. "यप्प^। ६ ठ, इ, शोक्तमु* । ७ ड, भ, "यकर" । ८ इ, "स्यात्त । ५ . न. 5. ^“
पिल" । १०, ज, श्वयो" । `

९८६ . श्रीमहेपायनमणीतन्रह्मद्त्राणि- [अरदपा०ण्पू०रन

विधिव धारणवत्‌ ॥ २०॥ (२)

विधिवीऽयमाश्चमान्तरस्यं न परामक्चेमात्रम्‌। ननु विधित्वा-
भ्युपगम एकवाक्यताप्रतीविरुपरुष्येत प्रतीयते चात्रीकवाक्यता
पुण्यखोकफखान्नयो धर्मस्कन्धा बरह्मसंस्थता त्वमतत्वफरेति । `
सत्यमेतत्‌ । सतीमपि स्वेकवाक्यतापतीतिं परित्यज्य विधिरेवाभ्यु
पगन्तव्योऽपएवेत्वात्‌ । विष्मन्तरस्यादशंनात्‌ । विस्पष्टाश्चाऽऽ.
श्रमान्तरमत्ययादणवाद कल्पनयेकवाक्यतवयोजनानुपपत्तेः। धार-
णवत्‌ । यथा. “ अधस्तात्समिधं धारयन्ननुद्रवेदुपरि हि देवेभ्यो
धारयति ”” इत्यत्र स्त्यामप्यधोधारणेनेकवाक्यतापरतीतौ विधी-

[1

®> (> क

परामशेमुपेयानुषटेयत्वमुक्तपिदानीं विधिरेवायपरियाह | विधिवैति। पतिन्ञां विभजते।
पिधिरिति । स्प्रयाचारयोराश्रमचतुष्टयनित्रिष्टयोभौन्तित्वायोगान्मूलकल्पनायां विधि.
युक्तवाक्यकल्पनाहर्।यघ्रय इत्यादिष्वाश्नमाविपिकल्पनमि।ते मावः। अल्पफठत्वेनाऽऽ-
श्रमजयनिन्द्‌ या बरह्मसंस्यतास्तुतेरेकव।कयत्वनिश्वयाततदरङ्गनाताऽऽश्रमा्षेवेकल्पनमयु-
क्तमिति शङ्कते । नन्विति । एक्वाक्यवापीरेव कथं तत्नाऽऽह । प्रतीयते चेत्ति।
एकवाक्यतसेमे तद्वेदो न युक्तेमानिदङ्गीकरोति । सत्यमिति. आश्रमाणां पू.
सिद्धेरमावात्तत्पराम्ेन स्तुतेरयोगदेकवाक्यतैवात्ायुक्ते्याह । सतीमिति । किंच
व्रिधियुक्तवाक्यान्तरकल्पनायामाश्नमान्वराणां विहितत्वेप्मप्रसकंत्या खपक्षहानात्त-
त्कल्पनादिदेवाभी्े वक्ये विषिमात्रकल्पना युक्तेत्याह । विध्यम्तरस्येति । किव
मख्यमाश्नमान्तरपत्ययं त्यकला स्त॒ तिलक्षणैकवाक्यत्वकल्पनायोगाद्राकयमेदेन विषै.
रेवायपित्याह । विस्पष्टनचेति । एकव क्यवाज्ञानेऽपि वस्यागेनपुवयेत्ि दशत.
माह्‌ । धारणवदिति । महापित्ये दिष्टगवाचिहत्रे च भ्रुवं वाक्यमुदराहरप।
अधस्तादिति । उदाहरणव्याखूयोपयो गितन वाक्यस्यामीष्टमथमाह | अत्रेति । परर
कभविरप स्च प्रक्षिप हविराहवनीयं प्रते यदा नीयवे तद्रा पिञ्य॑ं ह।^ तस्य ६4
पोऽषस्वात्समिपं घारयन्नुद्रवेदित्यमोवारणस्य विडिवत्वाढुपारद)(वच्छषनुवाद्वरथा

तदेकव।क्यत्वसिद्धवुपरिशत्मिद्धारणस्यापूतैतवा दैवे हम वाक्यमेदं रत्वा तद्वषतक्
व [क
9. अ. "लप्रयोः | २ ड, न, "तीमपीति। ३. ज, शमाप्र | ४ ड, न, कषक ।
५ क. ड. ज, दतरा 1६ क. ल्ञ, ड, अ, द्ात्रपयुपर ।

[अ०दैपा०४१्‌०२०]आनन्दगिरिकृतटीकासवखितशाकसभाष्यसमेतानि । ९८७

थत एवोपरिषारणमपपत्वात्‌ । तथा चोक्तं ोषलक्षणे “ विधिस्तं
धारणेऽपृवंश्वात्‌ ” इति । तद्रदिहाप्याश्नमपरामशंश्ुतिर्विधिरे-
वैति करप्यते। पदाऽपि परामश, एवायमाश्रमान्तराणां तदाऽपि
ब्रह्मसंस्थता वावत्तस्तवसामथ्यादवंरपविधेाऽभ्युपगन्तम्या ।
साच किं चतुष्वोश्नमेषु पस्य कस्य चिवाहोखित्परित्राज-
कस्येति विवेक्तव्यम्‌ । यदि च ब्रह्मवयौन्तेष्वाश्नमेषु परापर
इयमानेषुं परित्राजकोऽपि परागृष्स्तवश्चतुणौमप्याश्रमाणां परा-
मषटत्वाविशेषादनाश्नमित्वानुपपततेश्च यः कशिचतुष्वाश्नमेषु ब्रह्म
संस्थो भविष्यति । अय न परामृष्टस्ततः पऱिरिष्यमाणः
परिव्राठेव ब्रह्मसस्थ इति सेत्स्यति । तत्न तपःशब्देन
्रैानसग्राहिणा. परामृष्टः ' परित्राढपीति केचित्‌ ।

श
हत्यै; । उक्तेऽथं वारतीयं सूत्रमुदाहरत्रि 1 तथेति । उपरि हि देवेभ्यो धारयवीत्य-
ब्रोपरिषारणं विधौयते न वेप संदेहे षास्यतीविववेमनोपदेशादुपरि दीवि दिशब्द-
वेश्वोपरि समिषः पाघेदैपिषश्चाम्य्हितद्रव्यतेन येन केनाऽऽच्छादनापत सुण
पिधमुपसंग्रुद्रवेतीविवाक्यान्तरमाघसमिन्नियमनादेयमनुवादो न विधिरिति प्रा
दष्ट समिधमूपसंग्ेति हविषः मरौदेशे समिदधारणस्य प्राघतत्ेऽपि वस्मदुपरि
वदवारणस्यापर्िमङ्क्तवा हिशब्दं पञ्चमलकारेण विपिरेवायमिलयाहं । विधिस्तिति।
दृ्टन्तमुक्तवा दाशौन्तिकमाह । तद्रदिति।. प्रामशेपक्षमेवावलम्म्याऽऽश्रमाणां परा-
मेऽपि पारिान्यस्य विपिरटन्योऽन्यथा स्तुत्ययोगाित्याह । यदेति । ब्रहमसस्य-
तोया यत्सतूयते वद्धिधयव इवि न्यायाद्विषेयत्वेऽपि पाछराज्यस्य कि स्यारिया-
ङ्य बद्धं पिचारमववारयापे । सा चेति । पकषदरयस्य निर्ीनवाननदं विचायमि-
याश्च पशम श्तौ पररिवाजकोऽपि परामृष्टो न वेवि मिकल्प्याऽऽचमनूय मरथम-
पपाधिमाह । यदीति। परमृष्टत्वाविरेषएसुषवीभ्नमेषु यः कश्विहूद्यसस्णो भविष्य
वरति सबन्धः | ब्रह्मसंस्योऽनाश्रमा कषपमान्न स्यादियाशङ्चानश्रचवस्य
निन्धमानलादिदयाहई । अनाश्मिरवेति । दविरीयमनू्ं द्वितीयपक्षपराघ्रिमाहं ।
भति । पक्षयोः संभावनया विचारारम्भमुकला पूररप्षमाह्‌ । तनेति ।
१एाजकस्यापि यमनियमादिवप१ःसमवादित्यधेः । आन्रमाणमिकैकशोऽसाषारणषमे-

क्क ~~~ |! ।. ॥ , †
१ क, ज्ञ, ह, द, चद्यंवि। २अ. ट. 'ह्वचायौ'। ३ क. 2, £ मानपि । घ. मान
ए । ४८, इ. भुवदूती" ॥ ५ठ, ड, "न्तीति" । ६ उ. म. "दन्‌। ७. म. -बद6 । ८ ४.
६ एवा" ९इ. भ, ^ता यावतत्‌" । १० ङ. भ. विवयेदतो। ११. षस्यापि ।
१ ॥ क, दुः, नर "शु चतु ॥ १ ३ ड, ञ्ञ, श्ट तत्पक्ष्याप्ति |
॥ ऋ । ।

९८८ श्रीमहेपायनप्णीतबह्यस्चत्राणि- [अ०देपा०भम्‌०२०]

तदयुक्तम्‌।न हि सत्यां गतो वानप्रस्थविशेषणेन परिव्राजको ग्रहण -
महंति। यथां ऽत्र बरह्नचारिग्हमेधिनावसाधारणेनेव स्वेन स्वेन विशे-
णेन विशेषितवेवं भिक्षवेखानलावपीति युक्तम्‌। तपश्चास्राधारणो
धर्मो वानप्रस्थानां कायङ्कशप्रधानत्वात्‌1 तपःशब्दस्य तत्र टेः |.
भिन्नोस्स॒ धमं इन्द्रियसंयमादिंररषंणो नैव तपःशब्देनामिरुप्पेत।
चतुष्टेन च प्रसिद्धा आश्नमाच्ित्वेन परामृधन्त इत्यन्याय्म्‌ ।
अपिच मेदन्यपदेशोऽतन् भवति “शन्नय एते पुण्यखोकभान एकोऽ-
मृतत्वभाक्‌”" इति । एयक्त्वे चं मेदत्यपदेशोऽवकस्पते । न हेवं
भवति देवदत्तयज्ञदत्तौ मन्दपन्ञावन्यतरस्त्वनयोमेहापरज्न इति ।
भवति सेवं देवदत्तयज्ञदत्तौ मन्दयज्ञो विष्णमिनस्तु महाप्रज्ञ
इति । तस्मात्पूर्व जय आश्नमिणः पुण्यखोकभाजः परिशिष्प-

रूपद्रोनायोपक्तं ात्तदनु सरेण चोपसंहारस्य युक्तत्वात्तपःशब्देन नोभययरहणमिति
दूषयति । तदिति । किं तरिं युक्तं तदाह । यथेति । कस्तद तपःशब्दाधस्त-
घ्राऽऽइ । तपश्चेति । तेषां तत्पषानत्वेऽपि तपःशब्दस्प साधारण्यं किं न स्यात्त
जाऽऽह । तपःशाब्दस्येति । वस्य .रुच्छारौ रढेरन्यत्र तद्‌ भावात्तेन वानप्रप्य एव
परामृहयव इत्यथैः । कथं तरिं परित्राजकयरंऽपि वपःशष्डुपरयोगस्तत्राऽऽह । भिक्षो-
स्त्विति। इतश्च पई परि्राजको नोक्त इत्याह । चतुष्टेनेति। न 1 परपिद्धसंस्य-
मेदेष॒ संख्यान्तरोक्तियंक्तेत्यपः। एयगक्तिसामथ्य)द्‌ पि प्ररुताश्रमजयाविरेकतो व्र्मसस्य
इत्याह । अपि चेति । मेदव्यपदेशेऽगि कथं पएरथक्त्वं तत्राऽऽह्‌, | एधक्तवे चेति ।
सव एवे पृण्यलोका इलयत्र भिक्षरपि परामृषटश्चे पस्याव्रद्मसस्थत्वामावादमृ त्वमत 1
पुण्यलोकत्वं विरोधात्‌ । त च तपःशब्देन भिक्षोरपि अहे तद्वजनं युक्तम॑त ३1५ १६
तानां कार्त्स्येन परामर॥।त्‌ | तस्माद्ेदकत्या पएथक्रत्वमेवेत्यथः । जण्रयकत्व मद
र्यक्तेयत्र दृष्टान्तमाह । न हीति । प्रथकत्वे त॒ दुक्त केल्या । भवर्त।ति । ¶
चावस्थमेदपक्षया द्ान्तदार्टन्विकयोः " सिद्धिरष्यकैत्वेऽपीवि वाच्यम्‌ । ६५
कपित्वे मन्दप्रज्ञते च ब्रह्मसंस्यवायः महाप्रज्ञत्वस्य चायोगात्परथकतवभरौन्यादिते मल
सहरि । तस्मादिति । किमेष नह्यसस्थशब्द्‌ा य॥५कां कृढ। वप विकहप्याऽऽचं
नि क

कन

१८. ्यातुब्र। २ ज. चेतेव । ३ ज. गदेक्ष। ४ ट. शक्षणायैत । ज. णव । ष
"रामर््यन्त। ६क.घ. ड, ज. न. 2, चव्य । ७क., ख. ड. ल. "करमस्तद्‌ । ८ क <" `
"रेण 1 ९ द.न्‌. "दौ दचे | १०, त्र, "नघ्यत्रः | 4१ कृ, डनम कृतेऽपि वा ।

[भ०देपा०४्‌ ०२० [भानन्दगिरिङृतरीकावरितिश्ां करमाष्यसमेतर्घन। ९८२

माणः परित्ादगृतत्वभाङ् । कथं पुनब्रह्यसंस्थशब्दो योगाखव-
तमानः सर्वत्र संभवन्परिाजक एवावतिषटेत । व्यभ्युपगमे
चाऽऽश्नरममानादगरतत्वपापज्ञानानयेक्यप्रसङ्क इति । अत्रोच्यते
ब्रह्मसंस्थ इतिं हि बरह्मणि परिसमापरिरनन्यग्यापारताष्टपं तति.
= हत्वममिधीयते । तच्च तरयाणामाश्नमाणां न संभवति । खाश्र-
मविहितकमानवैष्ठाने प्रत्यवायश्रवणात्‌ । परिव्राजकस्य तु सव.
कमसन्यापा्पत्यवायो म संभवत्यननुषठाननिमित्तः | शमदमा-
दिस्तु तदीयो धर्मा ब्रह्मप्तस्थताया उपोद्धरुको न विरोधीं बह्म-
निष्ठस्वभेव हि तस्य शंमायुपनृहितं स्वाश्रमविहितं कमं यत्तौ
दीनि चेतरेषां 'तद्यतिक्रमे च तस्य प्रत्यवायः। तथा च “न्पास
इति बह्मा ब्रह्मा हि परः परोगहि ब्रह्मा । तानि वा एतान्यव-
राणि तर्पासि न्यास एवात्यरेचयत्‌!” , [ महानारा० २९ । २]

"~~~ य

न प्रित्राजकमात्रविषयतेति शङ्ते । कथमिति । द्वितीयं निराह । षटदीति। यौगि-
कवमुमेलय परिहरति । अत्रेति । यथोक्तं ्रह्मसंस्पत्वमन्येषामपि पिध्यतीलयाशङ्खाऽऽह।
तच्चेति । तुल्यं सन्यासिनोऽपि" खाश्रमकमननुष्ठाने प्रयवापितवं वत्कुवोऽस्य ब्रह्मं
स्त तत्राऽऽह । परित्राजकस्येति । वस्याप्रि शमद्माचनुषटेयमिति कृतो बद्म-
म्यतेयाशङ याऽह . । शमेति । तत्र हेतुः । ब्रह्मेति । समदि त्द्मसंस्यताङ्गतान्न
वद्विरोपितेययेः । एृहस्थादीनामापि व्रह्मपस्थिंतत्वाविरोध्येव खाश्रमविदिवं क्मया-
शङ््याऽऽह । यन्नेति । तानि हि रागाचयाक्षिष्ठानि न च रागादिमवां ब्रह्मसंस्थतेवि
भवः | शमदमायुपेतं ब्रह्मनिष्ठत्वमेव सन्यासिनः खाश्नमकभलुक्तं तदकरणे वस्य परय
बापितवं त्वपदाधरविवेकायेपेति स्मृतेरिलयाह । तदिति । चकारादितरषामपि तत्तदा-
मकम तिक्रमे पर्वायिलमकुवेन्विहितं कप॑लयादिस्ृतिरमि सूच्यते । संन्यासिनः सवे-
क्यागेन ्ह्मसंस्यत्वमेव खश्रमकरमेयत्र मानमाह । तथा चेति । न्यासः संन्यासो
धवि स्तूयते । वत्र हेतुमाह । ब्रह्मा हीति । दिरप्यगमो ६ शरुव्सिविषं परोऽ-
म््वथाऽपि कथं संन्यासस्वदासकरेतै्रऽऽह । परो दीति । रस्य परते हेतुः ।
्र्मति। वद्धादेतुतालरो यस्मादेष सेन्यासस्वस्पा्क्ेत्यथः । तस्य परत स्फ।रयति।
तानीति । पएषक्तानि येत्यादीति प्रिद्धाति ताति ज्ञानहीनान्यवराण्येवानि तपा

न

१ ड, "व्रदवामू" । च्च, "तित्र"। ३ ट, स्सेत्याया।४क, ङ, ज, जर ट. यमद्ना ।
५२.अ, ्ादिवे"। ६ न्ध. श्थोक्तब" । ७, न. १ तत्याऽऽभ्र । ८क. लर उ. ^ ९.
३, "ष्या ९ ठ, इ, "सृतेरिति सृ १० इ, ज, ठ. द, "तदाह । 9१ ठ, इ, सन्यातिभिन ९

६ ० ४

६९० श्रीमदेपायनपणीवब्रह्मदजागि- {ज<देप०४म्‌०२०]

^“ वेदान्तविन्नाननिश्वितायांः
संन्याक्षयोभाद्यतयः शुदसत्वाः"'

[ अुण्ड० ३।२।६। महानारा० १०।६। केवस्य० ३1

इत्यायाः श्रुतयः । स्मृतयश्च--
“तहूद्वयस्तदात्मानस्तन्निष्टस्वत्परापणाः

[भण पी ०५ | १७] इत्याद्या बह्मसतस्थस्य कमोभावं
दशेयन्ति ।' तस्मात्परित्राजकस्याऽऽश्नममात्रादग्रतवप्रापिन्नाना-
नथंक्यप्रसङ्क इत्येषोऽपि दोषो नावतरति । तदेवं परामर्शऽपीतर-
षामाश्नमाणां पारिव्राज्यं ताबहद्यसंस्थतारक्नण रभ्पेतेव । अन-
पक्ष्येव जावारुश्वुविगाश्रमान्तरविधायिनीमयमाचार्थण विचारः
वर्तितः । विद्यत एव त्वाश्र्मान्तरवि धिश्चुतिः प्रत्यक्षा ।
“(ब्रह्मचर्ये समाप्य ही भवेद्रही श्रत्वा वनी भवेद्रनी भूत्वा पर-
जेत्‌ । यदि वेतरथा बरह्मचयांदेव प्रजेदरहाद्रा वनाद्वा [ जावा०

निकुष्टतवहेवुत्वान्यास एवैभ्योऽपिरिक्तः श्रेष्ठो बह्मसंस्थाद्राराऽमृवत्वहेतुत्वादियभैः।
तस्य कमौन्तरामवे वाक्यान्तरमाह । वेदान्तेति । शृद्धबुद्धयो विरक्ताः संन्यासयो-
गाद्वेदान्वविज्ञानेन पुनिश्चिताथो एच्यन्त इति बचनात्कमान्तरामावः संन्यापिनां
मादास्यथः | न कमणा न प्रजयेद्याच्या भूयस्यः श्रुतयोऽत्र सन्तीति वक्तुमादिषदम्‌।
तसिमन्वह्मणि बुद्धिम॑नो येषां ते तथा तदेव बरह्माऽऽत्मा खरूपं येषां ते वदात्मानः।
तत्रैव निश्चयेन स्थिविमाह । तन्निष्ठा इति । विषयान्तरपाँरवश्वं म्याव्वेयवि ।
तदिति । यथोक्तान्यपि कमीणि परिहये्यादिस्मृतिसंम्रहायेमापिपदम्‌ । उक्तश्रुति-
स्यृविवासर्यमाह । ब्रह्मेति । ब्र्संस्यशब्दस्व परिव्राजके रूढि पुमरत्योष६€१ |
तस्मादिति । यथा रदस्यशब्दस्य यौगिकत्वे सलयविपसङ्कपरिहारायाऽऽश्रमविशेप
ङूदत्वेऽपि न॒ गाैस्थ्यमात्राुण्यलेोकाधिः रितु यथोक्ताभिष्ेत्रादिकरणाव ।
` तथा प्रिव्ानकस्यापि बह्मसंस्स्य वाक्याधसाक्षतकारदरीरेव मुरूयमशतत्वमिवि कुतो
ज्ञानानर्थक्यमित्यथैः । एवमेकदेशिमतं पंलाख्याय बह्मसंस्थदान्दस्य परित्राजकरि
षयते स्थते संस्ववसामथ्यौद्रह्मसेश्यत्वं पारि बास्यमिवरपरामज्ञेऽपि विभेयमिपि १.
पकतमुपसं हरवि । तदेवमिति । शिप्यबुद्धिविकासा्ं परापेश्रुविमाभिदय इत
चिन्तया विचारं रत्वा कत्वाचिन्वामुदधारयति । अनक्षयेति । यि ३९५८
` १ड.न. ठभ्यत एव 1 ट. उमेति" । ९ क.उ, न. "परग । ६३, म. "टोका,
ड्‌. अ, "्ररिणैव ॥ ५८. ट. शुद्रारय' । |

[भ० दैप ०२०२ ९]भानन्दगिरिकृतदीकासवङ्ितिशांकरमाष्यसमेतानि। ९९१

४ } इति । न येयं शरुतिरनधिकृतविषया शक्या वक्तुम्‌ । भवि-
शेषश्नवणात्‌ । एथगििधानाच्चानधिङृतानाम्‌ “ अथ पुनेर
बरती वाऽत्रती वा स्नातको वाऽस्नातको वोत्सन्नाप्निरनभ्निको वा”
[ जाबा° ४ ) इत्यादिना । ब्रहज्नानपरिपाकाङ्खत्वा्च पारि
` जयस्य नानधिकृतविषयत्वम्‌ । तच्च दशंयति “ अथ परित्राहि
वणेवासा मुण्डोऽपरिग्रहः थचिरद्रोही भक्षाणो ब्रह्मभूयाय
भवति" [ जावा० ५ | इति । तस्मात्सिद्धा ३ष्वैरेतेप्तामाश्नमाः।
सिद्धं चोध्पैरेतः ष विधानाद्वियायाः स्वावच्यमिति॥ २०॥ (२)

स्तुतिमात्रमुपादानादिति चेत्रापर्वखात्‌ ॥ २१॥
५४ स एष रसानां रसतमः परमः परा्याऽष्टमो वदुद्रीयः “
[ छा० १।१।३] ^ हयमेव्गभनिः साम" [छा० ९।

विपि पि णण

यखनधिरूवान्धादिविषयः संन्यासः स्यादिति तत्राऽऽह । न चेति । अविशेष-
्विरसवि बाधके न विशेषे संकोचमहैतीलयथेः । इतश्रेदं वाक्यं नानपिरुतविषय-
मिद्याह । प्रथमिति । अनधिकूवानां सेन्यासस्येवि शेषः | व्रती गोदानादिवेदत्रत-
वान | अव्रती तद्विपरीतः । 'लातको गुरकुङनिवृत्तिरु पलानानन्तरमपि गुरुशुश्रूषा
प्रः । वदिपरीवोऽलावकः | उत्सन्नायिषरेतमायैः पृवेमेवाननिपरिग्रहरहितो वा । परिब्-
जदि कमीषिकारपरतिपरत्तिदीनानामपि संन्यासस्य परथगुक्तेने वाकयमनषिक्पविषय-
मित्यथेः | संन्यासविषेरनषिरूताविषयत्वे हेखन्रमाह । ब्रह्मेति । भवणादिद्ार
सेन्यासस्य व्रघ्ठज्ञनिदाग्बौधेतवं प्रकरणादिसिद्धं वेन समधैस्यैवाविकारस्तस्मिन्नियधः ।
परिपान्यस्य -ब्मधीदाब्यौयते भरति पमाणयति । तद्वेति । त्नमूयायं ब्रह्ममावाय
वतपाक्षात्काराये्यैः । अन्तगे्िवाभरिकरणाधुपसंहरति। तस्मादिति । प्रामागेकतवं
त्छन्दा्ैः । तेवां परमिपैत॑नानुष्ठोयमानतवेऽपि परते किं जावमिद्याशङ्कच प्रथमाि-
करणाय निगमयति । सिद्धं चेति ॥ २९ ॥ (२)
भनु्ेवसाम्यश्रपेराशरमान्तरमनुेयवया विषेयमिदुक्तम्‌ । संपति रसतमादाना-
मङग्रिवत्वेनेयमेव जुूरिलयादिश्रुवितुल्यतया 'सुलथेतमिलयाशङ्श्च प्रत्याह ।
सतुहीति । अषिकरणस्य विषयं वदन्वाकयानि पठति । स॒ इति । एषां भूवा
(दद्य मचत न कज जसम मभ । २१.८.३

न, 2. द. षरं" । ४ कष. ख, ड, भ. “सूपः जञा घ, "रपं ल” + ५ ल. ठ. ड. सस्य वि ।
९६.म,'्यत'।५ इ, घ, "तेऽपि ।८ क, ल. इ, ज, ठ, द, 'दिसतुति ।

९९२. श्ीमहेपायनपणीतब्रह्मब्रनाणि- [० देपा०पू०२१]

६।१] ^“ भयं वाव खोक एषोऽगिध्ितः । तदिदमेवो-
क्थमियमेव एथिवी ^” इत्येवजातीयकाः श्तयः फिमुद्रीथादेः
स्तुस्पथां आहोस्िदुपासेनाषिध्यथां इत्यस्मिन्संशये स्तुत्यथा
इति युक्तम्‌ । उद्रीथादीनि कमा्धान्युपादाय श्रवणात्‌ । यथा
“इयमेव जुहूरादित्यः कूमः स्वर्गो खोक आहवनीयः'' इत्याचा `
लह्वादिस्तुत्यथोस्तद्रदिति चेत्‌ । भेत्याह । न॑ दहि स्तुतिमा-
नमासां श्तीनां पयोजनं युक्तमपूवेत्वात्‌ । विष्य्थंतायां हपू-
वे ऽथा विहितो भवति स्तुत्यर्थ॑तायां त्वानर्थक्यमेव स्यात्‌| पिधा-
यकस्प हि शब्दस्य वाक्यञ्चेषभावं प्रतिपद्यमाना स्तुतिरूपयु-

पृथिवीं रसतः ए्रधिन्या जपोऽपामोषषय आषषीनां पुरुषः रोषभीनां पुरुषः पुरुषस्य वाग्वाच ऋरच;
साम सान्न उद्रीथो रस इच्युपक्रम्य श्रूयते उ एष {सानां एयथिव्यादीनां सामान्यानां
मतेषृत्तरोत्तेरं साशत्वेनोक्तानामतिशंयेन सारो रसतमः प्ररमः परमात्मप्रतीकत्वात्मरस्य
ब्रह्मणोऽष स्थानं तदृदं वीवि पराध्यंः परत्रह्मवदुपास्य इदः । प्रथिव्याचपेक्षयाऽ-
टमः कोऽसौ यदुद्रीथो य उद्रीयं ओकार इव्यथः । उद्रीथाचद्कावबद्धश्चतीराषिरत्य
पणेमयीत्वादावङ्गसंबन्पे विध्युपब्वेस्वथाविपेऽपि खगो कोक इत्यादौ स्तुत्युपकगमेशच
संशयमाह । किमिति.। अङ्काववद्धानामपि बुद्धीनां स्ुवित्वामावाद्विषेयवया खात-
ध्येण पुरुषाथहे तुत्वे सत्यनङ्गालमपियः सलतन्र वया फठ्व्छमुषनिषदुलन्नायाः $ वक्त-
व्यमित्युक्तेरत्र पादादिसंगविः । पवेपक्षे स्तुतित्वादङ्गषीष्वनुष्ठानापिद्धिः । सिद्धान्ते
तासां विषेयत्वात्तात्सिद्धिरित्यङ्गीरुत्य स्रंशायमनूच पूवेपक्षयाति । इत्यस्मिनिति ।
विमताः प्रत्ययाः स्तुतयः कमोङ्केषूत्कषटपदाथाध्यासपत्ययरूपत्वात्लगां ठोक आहव-
नीय इत्यादि परत्ययवदिवयथेः । जुहूरियमव प्रथिवीति स्तूयते कूमेश्चयनगतः सत्ना-
दिय इत्याहवनीयोऽच्िः वगो लोक॒ इव्रिवत्स्व तिरेषेत्यथः । स्त॒तिकल्पनाद्विपिक-
स्पनमेव युक्तमनुष्टानफलाभावादरिते परिहराते । नेत्याहिना । विपताः प्रत्यया न
केमाद्ुस्तुवयोऽपुवयेत्वात्करतन्तरवदित्याह । नेति । विमता षियौ न कमद्गन्ु-
तयो विशिष्टफ लसंबोन्धित्वात्संमतवदित्याह ।; विधीति । वार्य क्षिषित्यादिवदद्रप-
दिशरुवीमां स्तुत्वथैत्वेऽपि कस्मादथेवच्वं न स्यादिल्याशचङ्कचाऽऽह । विधायकस्यवि।

ञ्‌, व प्रथिवी ज ॥४६
ल, ललक त 1 ति | ६ 1 यो ॥ ७ प्त, तिविय ४८ करल
रसादीनां । ९ क. ख. ङ. ज. ठ. इ. "तरता" । १० ड. ब, "शयवेन । 9१ ड, न. यम ।

, द°
१२३, द, च्या । १३ द्ध, श जलगः। १४ क,ल्ल., ड, ल, ठ, स्वर्गटोः ॥ १५०
@, 99
बन्धृत्सिं |

[भरदेपा०४१्‌०२र]भानन्दगिरिकृतटीकासेवङ्तिशां करमाष्यसमेतानि। ९९३

उ्यत इत्युक्तम्‌ “ विधिना त्वेकवाक्षयत्वात्सत्य्थेन विधीनां
स्युः ”' इष्यत्र । प्देशान्तरविहितानां तद्रीथादीनामियं प्रदेशा-
न्तरपठिता स्तुतिवाक्यशेषभावमप्रतिपद्यमानाऽ्नधिकेव स्यात्‌ ।
इयमेव ज्ञहूरित्यादिं तु विधिसनिधावेवाऽऽच्रातमिति वैषम्पम्‌।
, तस्माद्िष्पथां एवजातीयकाः श्तयः ॥ २१॥

भावशब्दाच्च ॥ २२॥ (३)
^“ उद्रीयमुपास्ीत ” [ छा० १।९।१९ ]/“ सामोपा-
सीत ” [ छा० २।२।९१)] “ अहमुक्थमस्मीति विद्यात्‌ ”
इत्यादयश्च विस्पष्टा विधिशब्दाः श्रूयन्ते ते च स्तुतिमात्रपयो-
जनतायां व्याहन्पेरन्‌ । तथा च न्यायविदां स्मरणम्‌-
^“कुयात्करियेत कतव्य, भवेत्स्पादिति पञ्चमम्‌ ।
एतत्स्यात्सवेवेदष नियतं विधिरुक्तणम्‌''

+-----
@ _ ¢ ध.

वाच्यम्‌ | किमुद्रीथादिप्रत्ययेरुद्रीयादिविधिः स्तुयते किंवा तदुपास्तिविपिररिति.विक-
त्प्या§ऽ द दूषय।व | प्रदेशान्तरेति । उद्रीथादिषिषेः कमप्रकरणस्थत्वेन ग्यवधानान्न
तेनेद्रीयारिश्रतीनामेकवाक्यवा | विमता पियो न कङ्कस्तु वयोऽतत्मकरणस्थत्वात्र-
लन्तरवदिति मावः । परोक्त“ दान्तं व्रिधरयति । इयमेवेति । अनुमानत्रयफलं
नेगपयति । तस्मादिति ॥ २९१॥

न द्वितीय उपास्यव्रिषया्ेणेन विध्यन्वययोगे लक्षणया स्तुत्यपेत्वायागादित्याह।
भवेति । संनिहितविधेर्विषयापणेनायवसे रंस्तवमादिवादानां सेमवाते तदायसलुतिषर-

तमपि तत्रायुक्तं स्तुत्यपेक्षया विषयापेणस्यान्तरङ्गलात्‌ । तत्र कमाङ्गस्तुतिपरत्वं
नेति किम वक्तव्यभिवि मन्वानो व्याचष्टे | उद्रथपमिति । निमन्रणादिष्वप खड
दि्रणाच्कधमुपासीतेलयादिशब्दस्य विधविपरतेत्याशङ्चाऽऽह । तथा चेति ।
पावरनामनेक्त्वेऽपि “इञ करणे"? “म्‌ सत्तायाम्‌“ “अस्मृत्रि” इति तचीनेव पातून्भाव-
नापमन्यवाकिभः सवेव्याप्टयधमदाहरति । कुर्यादिति | आक्षिपकतैका मावना कुया
तक्ता तैवाऽऽप्षिप्रकनिका क्रियेतेत्यदाहटता । रैव कवेन्यिति षालयापसजनमभूवाऽ-
मिपिषि भदै; | म्वेदिद्यत्रापि मयत मत्रिवम्यमित्युदाहायम्‌ । मववेरस्तेशवकाथ्यऽपि
प्त्याद्चथ॑ भवतिं टा एथगस्तिमदाह्रति । स्यादित।ति। यथापुवेमुदाहरणपिहापि
द्रव्यम्‌ । पाठक्रममनुस॒ल प्रथमगितयुक्तम्‌ । एतद्धातैनगवपययेः समेमावनानुरव-
्रयःसाधनतद्कपो विधिरुच्यते न वु प्रतिधातुंप्ययं च मावनामेदोऽस्तीति मत्वाऽऽ६्‌।
एतदिति, । कथं वाह निमत्रणादिषं ठिङादिस्मरणे मिोविराधारियाशङ्च।-
न

१८ दिषु वि“ 1२८. इ, “पेक्षाया। ३ नेक्राथेलेऽ- । ४ ड, अ. प्युक्ता तै" ।
५३, भ, मावः । ६८, इ, त्वधान ।५७ ङ, ज गतःभ्रे" । ८ क, इः, ब, ठ, इ, तु भतिप्र।

९९४ श्रीमहेपायनप्रणीतेब्रहमच्जाणि- [अररेपा०्पू०२३)

इति छिशाथर्थो विधिरिति मन्यमानास्त एवं स्मरन्ति ।
प्रतिप्रकरणं च फलानि श्राव्यन्ते “ आपयिता ह वै कामानां
मवति “ [छा १।१।४७1“ एष हेव कामीगानस्येष्टे
[ छा० १।७।९]“ कल्पन्ते हास्म खोका ऊर्ध्वांश्चाऽऽब-
ताश्च ” [ छा० २।२।३ ] हत्यादीनि । तस्मादप्युपासन- `
पिधानाथां उद्रीथादिश्चतयः॥ २२॥(३) `

पारिष्टवौर्था इति चेन्न विरेषिततात्र ॥ २३॥
“ अथ ह याज्ञवल्क्यस्य द्वे भार्ये बभूवतुरमेत्रेयी च कात्या-
यनी च” [ब्०४।५ ।१]“ प्रतदृनो ह वै दैवोदातिरि-
द्रस्य परियं धामोपजगाम ” [ कोषी० ३।१९१ “ जानश्च-
तिहं पोत्रायणः श्रद्धादेयो बहुदायी बहुपाक्य आप्त ” [ छा°
४।९।९] इत्येवमादिषु वेद्रान्तपहितेष्वाख्यनेषु संशयः
` किमिमानि पारिष्वप्रयोगाथान्पाहोखित्सनिहितविद्याप्रतिपत्य-
थानीति । पारिपुवाथां इमा आख्यानश्चुतयः । आख्पानसामा-
न्यात्‌ । आख्यानप्रयोगस्य च पारिपएवे चोदितत्वात्‌ ।
त्सगेतो वेदे विपिपरा लिडादयोऽपवादादन्यथाल्वमिलयमिप्रयाऽऽइ । छिडाद्रीति !
उद्रीयादिश्रुतीनां स्तुत्यथेत्वामावे हेत्वन्वरं चकारसूचितमाई । प्रतीति । फलमेदश्र
वणमुपसंहरति । तस्मादिति । पृरोक्तापूतैत्वादिसमुच्चयायेमपीत्युक्तम्‌ ॥ २२॥(३)
उद्रीयादिश्रतेरूपास्िविषयापैकत्वं ज्यायो रसवमत्वादेरित्युक्तम्‌ । अपुनाऽऽस्या-
नानाम विद्यास्तुतेः सकाशात्पारिशवशेषत्वं ज्यायोऽनुष्टानावसानयोगादित्याशचङ््य
परिहरति । पारिषुेति । विषयोक्तिपषेकमार्यानतवसराम्याद्विचासंनियेश्च संशयमाह ।
अथेत्यादिना । पारिखवपयोगो नामाश्वभपे पृत्रामात्यपरिवृवाय राज्ञे पारिरुवमाच्‌-
्षवेत्यादिना नानाविपराख्यानकथनं विदितम्‌ । अत्र चोपानिषद्रेताख्यानानां तादृथ५-
निरासेन तत्र वत्र संनिदिवलवश्रपुरुषाभदेहुवि याथेत्वसमेधेनालादरदिसंगविः । ९४-
पक्षे प्रयैशेषत्वादाख्यानानां वेदन्विगवानामपि वद्भावाद्ि्ाप्रावान्यापि।दः ।
सिद्धान्ते विशेषणादुपनिषदारूय।नानां ग्यवच्छेदात्तेषामप्रयोगरे।षत्वाद्वि धाप्रवानलाप-
द्धिरिति सील पूर्वपक्षयति । परषटमेति । गुरुशिष्यसमाचारपदेगेन वृद"
कयंद्वारा च विशेषत्वं सामध्येिङ्गदासां सिद्धमित्याषङ्् पाटिरवश्रिषिर।
छिङ्गमपरयोजकमिव्याह । आख्यानेत । यस्याऽऽज्धिने शस्यमानं योऽभयः
१. न, "येवमादी" । रक, ड. म. ववैवस्वाहि। ३८. ड, ददित ।॥४क,
ह. म. “दिनानापि०। ५ ढ, ज "विदाख्या* । ६ ठ. ड. शद्रतोपाद्या*। ७ घ, "गवि । ८ ^
ड, "दान्ताना"। ९. भ, "छते पृ" । १० इ, भर्यय छि" | ११ड, घ, "ठिडादी संति ।

[मरदेपार४्‌०२दुभानन्दगिरिङृवटीकासंवरितशाकरमाष्यषमेतानि। ९९५

ततश्च विचयापम्रधानतवं वेदान्तानां न स्यात्‌। मन्रवत्पयोगशेषला-
दिति चेत्‌ । तन्न । कस्मात्‌। विोषितत्वात्‌।“पारिप्ुवमाचक्षीत"
इति हि परकृत्य “ मनुर्वेवस्वतो गजा "इत्येवमादीनि कानिचि-

, देवा ऽऽखू्यानानि तत्न विशेष्यन्ते । आख्यानपामान्पाचेत्सवंश-
हीतिः स्यादनथकमेवेदं विशेषणं भवेत्‌ । तस्मान पारिपुवा्
एता आख्यानश्रुतयः ॥ २३ ॥

दपि सव दाशतयीरनुत्रयादिवि सवोसाग्रचमाधिनम्रहशंसने' सैश्रत्या विनियुक्ता
नामपि प्राविस्िकविनियोगवदाखूयानानां पारिशवे पारेमाचक्षीपेति चोदिवानामेवेन
ङ्न संनिपेवौ वि्यायां विनियोगः स्यादित्यासङ््व पादिसकपिनियोगस्य समु-
दायविनियोगस्य च श्रोवत्वेन वुल्यतवात्प्ते च्‌ तदमावान्यैवमिलाह । ततश्चेति ।
आस्यानानां परयोगशेषत्वेऽपरि सवेषां वेदान्तानामतच्केषृतायुक्तं वि्यापषानत्वमि-
त्याक्षङ्न्याऽऽह । मञ्रवदिति । देवस्य तेयादिपतरे कस्यचिदव पदस्य सम्वेताधे-
तय। प्रयोगशेषत्वे सिद्धे तदेकवाक्यतया पदान्वराणामपि तच्छेषत्वमिषटम्‌ । वथाऽऽ-
यानानां परयोगजेषतवे वदेकवाक्यत्वेन सर्वोपनिषदां तच्छेषवान पिचप्रधानवे-
तथै सामान्यश्रवेशेषोक्त्याऽतसपरलान्न वया िङ्गादिवाधोऽस्वीवि सिद्धान्तयवि।
तत्रेत्यादिना । अश्वमेषे प्रथभेऽहानि मनुषो राजेदयाह । द्वितीयेऽहनि यमी
व्व इति । तुवीयेऽइनि वरुण आदिद इया्ाश्यानविरेषा वाक्ये श्रुवास्तद्र-
टाद्पक्रमस्य संकोषो युक्तः | न चोपक्रमस्थसवेशब्दादुपसंहारस्या विरेपोक्तिरुपल-
प्णाैवि वाच्यम्‌ । भादी सवौण्यारूयानाति पारि शंपतीत्युकतवा पारेषवमाच-
षवेति च विषाय मनुरवैवल्व इत्यपि पट्यते । तत्र पुनर्विधानं वाक्यरेषस्थार्यान- -
नियमाथेमन्वा प्ैथ्यात्‌ । सैशब्दोऽप्रे वाक्यरोषस्थोपाख्यानमष्यस्यकतिपयर्थ-
च गमामरेणोपरमं व्यावधैयितुमिदखयेवानिवि मत्वा सिद्धान्तं विवृणोति । पारिपुवमिति ।
पसास्यानसामान्यात्वारिढवाथा इमाः श्रुवय इदि वत्राऽऽह । आसख्पानेति ।
विशेषणं निगमयति । तस्मादिति ॥ २२॥

(~~ ---]---~--~-~-~-~-~----~_

| । ॥ ॥
, 9 ड. भ. "चामक्तिन्प्रहु"। २७. घ. नेप्वे। ३ष.ठ. डद मेव छि । ४७.
पेऽ । ५२. न. "चि" .। ६, द, श्वेषतर| ७ क, ल, इ, भ ट, द, "एमि ।
€ ७ न्‌, 'नमन्य 1

3०६४

९९६ श्रीमहेपायनप्रणीतबह्मद्नाणि- [अ.३१.४्‌.२४।२५]
तथा चेकवाक्यतोपबन्धात्‌ ॥ २४ ॥ (¢ )

असति च पारिपुवाथत्व आख्यानानां संनिहितविद्याप्रति
पादनोपयोगितेव न्याय्या । एक्वाक्यतोपवंन्धात्‌ । तथा हितत्र
तत्र सनिहिताभिर्विचयामिरेकवाक्यता इश्यते प्ररोचनोपयोगात्प- .
तिपत्तिसोकर्योपयोगाच । मेत्रे्यीत्राह्मणे तावत्त्‌ “आत्मा वा अरे
द्रष्टव्यः" [ बृ० २।४।५ ] इत्याद्या विचयैकवाक्यता
हडयते प्र ¢ नेऽपि “प्राणोऽस्मि प्रन्ात्मा” इत्याचया जान-
श्ुतिरित्प्रत्रापि ^“ वायुवाव संवगः” [ छा०४।३। १)
इत्याचया । यथा ““ स आत्मनो वपामुदखिदत्‌ ”' इत्येवमादीनां
कमेश्रुतिगतानामाख्धानानां संनिहितविधिस्तुत्य्थ॑ता तद्वत्‌ ।
तस्मान्न पारिपुवाथंत्वम्‌ ॥ २४ ॥( ४)

अतं एव चा्रीन्यनाद्यनपेक्षा ॥ २५॥

^“ पु रुषार्थाऽतः शब्दात्‌ [ ब्र° सू°३।४। १] इत्ये-

तहि कुत्राऽऽस्यानान्युपयुक्तानीलयाशङ्कय विशेषणतया सवैश्ुतौ भग्नायां निबौषः
संनिषिर्वि्याखेवोपनिष्दारूयाननिंनियुञ्ज वित्याह । तथा चेति । सूत्रापं वि
णोति । अस्तीति । एकवाक्यतोपष्टबन्ं विमजते ¡ तथा हीति । पररोचनमनुराग
जननम्‌ । संनिितविद्याभिरारूयानानामेकवाक्यतापवीतिमुदाहरति । मेत्रेय।ति।
आरूयानत्वेऽपि पारिष्वाधेत्वादृशेना्च न तादथ्यं प्ररूतारूयानानामित्याहं । यथेति।
उद्खिददुद्ध तवान्होमायेति यावत । भश्रुतिलिङ्गसंनिषिमिर्विचाथत्वे सिद्धे फकितमु
पस्हरति । तस्मादिति ॥ २४ ॥ (४)

कथानां विद्याशोषत्ये दिते कमेणामपरि वर्हि तच्छेषत्वं तच्छेषतवामवेऽि
स्यादित्याशङ्क्य प्रसङ्गागतं विचारं परिसमाप्य पुरुषाथोधिकरणस्य फलमाह । अत
इति । ब्रह्मविद्या मोक्षे कमौणीतिकर्म्यत्वेना पक्षे न वेवि वाठिविपरतिपततेः ५६६
यज्ञेनवि विविदिषायां विनियुक्तयज्ञादीनः विषयसीन्दयेकभ्यायां तस्यामनन्वयाप"
द्विषयज्ञानसाध्यगोक्षान्वयस्य युक्तत्वाद्पेक्षव इवि पूवेपकषे काष्ठैः पचदीयत्र क
साधनन्वाराजनककाष्टानां पाकंहेवुत्वदशेनान्ज्निच्छाजनकान्तःकरणशुदधिद दुत
यज्ञादीनां ज्ञानेच्छाहेतुत्वसिद्धेः साक्षादेव मोक्षान्वये च यज्ेनेल्यादिकरणविभापिम
क्ात्पारपयंस्यैवोपेयतान्न पिक्षत इति सिद्धान्तः | एतदमिमेलय संनि हवस्य शान्दप
रामशेयोग्यस्यामावादवःपदानुपपत्तिमाशङड् सूतराक्षराणि योजयवि। पुरुषां इति।

~~ ----------------- मस (
१३, अ, शन्धनाद्‌ 1 २ ्.ढ.भ, उ.द “नि विनि ३ ड.ज."हिताभिरविया। ४ 2.८. क्ति

[भ०३पा०४य्‌०२६]मानन्दगिरिकृतदीकासवरितिशांकरभाष्यसमेतानि ! ९९७

तद्यवहिवमपि सेभवादत इति परामृश्यते । अत एव च विदयापाः
पुरुषाधहेतुत्वादग्नीन्धनादीन्पाश्रमकर्माणि विधायाः स्वा्थेसिद्धो
नापेक्षितव्पानीत्याधस्येवाधिकरणस्य फरमुपहरत्पधिकदिव-
पतया ॥ २५॥ ( ९)

सवपेक्षा च यत्नादिश्वतेरश्वत्‌ ॥ २६ ॥

इदमिदानीं चिन्त्यते किं विद्याया, अत्यन्तमेवानु्ाऽऽश्न-
अकरैणायुतास्ति काचिदपेकषेति। तत्रात एवाप्रीन्धनादीन्यान्न-

[०
आद्याषिकरणे यथा विधायाः खातनयेण पमधेहेतुखमुकतं तच्च वथेवानूयते | तथा
वाऽऽग्रयादिष्वदशेनानने पृरुषायेहेतुतवं कमोपेक्षाविरोधीति निरस्तम्‌ । न चाव
पादादिसंगतिषेक्तव्या प्रथमाविकरणस्येव तत्फलग्रिषयैस्यास्य तस्याः सुगमत्वा-
समपि पूरवोत्तपपक्षयोस्तददेवेत्यमिपेयाऽऽह । . आद्यस्पेति । खधसिद्धावेवान-
कषान वु स्वपिदधौ वत्र वदपक्षाऽस्वीत्यनन्वराधिकरणे निदष्टमुपसंहार हति पतल
माह । अधिकेति ॥ २५ ॥ (९ )

र्वि लफठे न कमौपक्षा परमालवात्तेपववदित्युक्तम्‌ । वाहं न स्रोततताषपि
वदना प्मालात्तदरदवेत्याशङ्याऽऽह । सवेति । अपिकविवक्षयेलुकतं व्यक्तीकु-
नविचामपिरत्य पूवाषिकरणन्यायाद्विविदिषाशरुवेश्च संशयमा । इदमिति ।
भत्र च एवतत्रपुषाेहेतौपनिषदासज्ञानोतततौ यज्ञादीनां इमादीनां च बिविि-
पवा्यायविनियेगेक्तसस्वि पादादिसगविः । पू यज्ञादीनां विज्ञानान्वये तक
ठेऽपि वलसक्या समुचयसिद्धिः । सिद्धान्ते परपरया वेषां ज्ञानान्वयेऽपि वक्तङा-
ने हेतमाबाचदपिदधया ज्ञानस्यैव देेदुतासिष्धित्यङगीकय पूक्षयवि ।
तत्रति । भपसेक्षियो मानमात्रायत्ततवात्यामाणिकज्ञानस्य मानहेतुषु स कमाच-
मकिानुद्यादशेनातकेवलग्यविरेकामावे च यज्ञादीनां हेतुखकल्पनायोगाद्विविदिषा ८9
रे वपैमानाप्देलिवःदविनिसाजकल्वायोग ज्ञानस्य एलवदृलततवि नान्वयस्वेष-
भिपि माव; । विविदिषावाक्ये वतमानापदेशेऽपरि यस्य पणमयीत्यादाविवापूवेत्वास -
श्मठकारेण वह्मानुमवकामो यज्ञादीनि कुयोदिवि विष्युपगमदागुमस केवरव्यतिरे.

कनपेक्षवाद्विषयतैन्देयेकभ्यायामिच्छायां पाक्ष््वयायोगात्तकले ज्ञाने यज्ञायन्व-
भिद्धेयजञनेयादिकरणश्रुया च तेषामिष्यमाणापरेक्षपीसाधनतवदृेजञोनस्य च

१द.म, विद्या । २, भ, क. "यस्य" । ३ ठ. म, "दि यन्म त । ४ मनते । ४ इ, भरतव ।
\8. इ, "न्द्येच्छ'। ९ इ, “द्नन्व' । ऽक, ल्ञ, इ, अ, ठ, इ, "साध्यतेऽ ।

९६९८ श्रीमदेपायनप्रणीतव्रह्मदजराणि- [भ० देपा०४्‌ ०२६]

मकर्माणि विचायाः स्वार्थ॑सिद्धो नापेक्ष्यन्तं एवमत्यन्तमेवानपे-
षायां प्राप्रायामिदयुच्यते सवपिक्षा चेति । अपेक्षते च विशा
सवीण्याश्रमकर्माणि नात्यन्तंमतपेसेव । ननु विरुद्धमिदे षचन-
मपेक्षते चाऽऽश्रमकमणि विधा नापेक्षते चेति । नेति ब्रूमः।
उत्पन्ना हि विचा फकसिद्धि प्रति न किविदन्यद्पेक्षत उत्पत्ति प्रति `
त्वपेक्षते । कुतः । यज्ञादिश्चुतेः । तथा हि श्रुतिः “ तमेतं बेदा-
नुवचनेन ब्रह्मणा विविदिषन्ति यन्न दानेन तपसाऽनाशकेन"
[ व° ४।४।२२] इति यह्नादीनां विचाप्षाधनमावं
दृश्यति । विविदिषाक्षयोगा्चेषामुत्पत्तिसाधनभावोऽवष्ीयते
८ अथ य्यन्न इत्याचक्षते ब्रह्मचयंमेव तत्‌ ” [.छा० < । ५।
१] इति । अत्र विधासराधनभूतस्य बह्मचर्येस्य यज्ञादिभिः
संस्तवाच्ञादीनामपिं हि साधनभावः इच्यते । “ स्वै वेदा
यत्पदमामनन्ति तपांसि सवाणि च यद्वदन्ति । यदिच्छन्तो
बरह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदं संग्रहेण वीमि “ [कठ ० २। १५ |]
इत्येवमाच्ा च श्चुतिराश्चरमकमंणां विचाप्राधनभावं दवयति ।
स्मरतिरपि--
५ कषाबपक्तिः कमणि ज्ञानं तु परमा मतिः।
कषाये कर्म॑भिः पे ततो ज्ञानं प्रवतेते /”“ इत्पेवमाचा ।

रोक्षज्ञाने प्यैवसानात्मारेपयेऽपि पचि काष्ठैरेविवत्करणषिभाक्तसंमवादुतपतत) ज्ञानस्व
कमौपेक्षाऽस्वीवि सिद्धान्तयति | इदमिति । भापाठेन पृवौपरविरोषपरतीतिं श्वे ।
नन्विति । विमागोक्टया परत्वाद्‌ । नेतीति । उक्तन्यवस्यायां प्रशनपूवकं, हुमा |
कुत इति । दैवुं विवृणोति । तथा हीति । नन्वत विविदिषासयोगो यज्ञादीनां
ज्ञायते यहि तस्यां विषयसीन्दर्यलम्यार्यां वेषामन्वयारोगादिष्यमाणे ज्ञानेऽन्वय।ऽ-
भ्युपगम्यते तरद ज्ञानस्य मानाधीनत्वात्कपैणां तत्रान्वयासिद्धेः "त्यागेन वकरे
मोलि किमित्यन्वयो नेष्यते वत्राऽऽह । शिविदिषेति । मोक्ष्ेतुखकल्पनार्या नास्य.
कृतः र्वेनेत्यादि विरोधात्मरपरयाऽपि हेवुसे बापषाभावादरुदधिशुडश्या तदृतलत्त वेष
न्वयो यज्ञादीनामित्यथैः । यज्ञािश्ुवेरिषि वाक्यान्वरभपि अहीतव्यमियार ।
अथेति । वत यज्ञादीनां ज्ञानसाधनते विक्षातं िङ्गमाह । भत्रेति । कतरैव विक्र
न्वरमाई । सर्वै इति । परंपरया कमणां षीहेवुतव स्यृषिमपि दशेयवि । विमि दयवि । स्मृतिरिति |
` उक.र्ज.न. न्तस्येनः [रक ङ्ज.ज. ट चवि ।३७म. "पिथ ।
४ ङ, म, ववीम्योभू” दइ" । ५ ठः, ल, करिमन्व* । ६ स्च, ड, अ, विज्ञानं ।

[भ०३पा००४प्‌०२७]आनम्दगिरिकृतटीकासवल्िवशांकरभाष्यसमेतानि। ९९९

अश्ववदिति योग्यतानिदशनम्‌ । यथां च योग्यतावशेनाश्वो न

खङ्घरकषेणे पुज्यते 1 युज्यते । एवमाश्रमकमीणि
विचैया फएरुसिद्धो नपेक्ष्यन्त दत्पततो चपेक्ष्यन्त इति॥ २६॥

शमद्मायुपेतः स्थात्तथाऽपि तु तदिषेस्तदङ्ग-

तया तेषामवश्यानुष्ेयवाव्‌ ॥ २७ ॥ (६ )

यदि फश्चिन्मन्येतं यज्ञादीनां वि्ासाधनभावीो ! न न्याय्यो
विध्यभावात्‌ '“ यज्ञेन विविदिषन्ति" इत्येवंजातीयव॑ौ हि श्रुति
रनुवाद स्वषपा विचांमिष्टवपरा । इत्थं महाभागा विचा यच्ना-
दिभिरेतामवाघुमिच्छन्तीति । तथाऽपि तु शमदमायुपेतः स्यादि
यार्था ^“ तस्मदेवविच्छान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुः पमाहितो
भृत्वाऽऽत्मन्येवाऽऽत्मानं परयति " [ त्र० ४ ।४। २६३]
इति विद्यासाघनत्वेन शमदमादीनां विधानाद्विहितानां चाव-
रयानुष्टेयत्वात्‌ । नन्वतापि शमाद्युपेतो भूत्वा पर्यतीति वतेमा-
नापदेश उपरभ्यते न विधिः । नेति ब्रूमः । तस्मादिति प्कृत-
प्रशंसापरिग्रहाद्विधिवपरतीतेः । परयेदिति च माध्यंदिना विस्प-
टमेव विधिमधीयते । तस्माचन्ना्यनपक्षायामपि शमादीन्पपेक्षि-

------~ ~~~ ~

~~~ ~~~ ---*---

उतत्ताविव एटेऽगि ज्ञानस्य केमपिक्षा किं न स्यादित्याशङ्च दृष्टान्तमादाय
व्याकरोति । अश्ववदित्यादिना ॥ २६ ॥

ज्ञानोत्पत्तौ बहिरङ्गमुक्तवा तजेवान्वरङ्कमुपदिश्षवि । शमदमादीति । त्र
व्यावर्त्यं शङकामाईं । यदीति ।, विचयास्तावकतेनापि सेमवत्यथेवखे कवेमानवामङ्गन
विषिकल्पंनमयुक्तं॒वाक्यमभेद्पसङ्गाव्‌ । अतः शब्दमात्ररभ्या विधति मावः । एव
तवामिपायेऽपि हतवन्तरपवद्रयमनुष्टेयं न शब्दमात्ररभ्या विधेति सूत्रयाजनया पार
हरपि । तथाऽपीति । विषिदिषवाकयवुल्यवया शमादिवाक्यस्य नास्ति विषिपरः
ति शङ्कते । नन्विति । यस्मादेवमा्मापनं विदिता पापेन कंमेणा न छिष्यते तस्मा
वं विया शमायुपेवो मृत्वा विधारयेदिति गम्यते विषिरियाई । नेतीति । विध्य-
मवे तत्यशोसावेयथ्यौदक्तपिषिभिद्धिरित्यधेः । काण्वपाठे विधिमुक्त्वा माध्यदनप
्यमावशङ्ाऽपि नासवीत्याह । पदयेदिति वेति । बिपिफरमाह । तस्मादिति ।
1

१ द,ज, श्वा यो*।२ट. विद्यायाः। ३ ङ. जन्तौ तपे" ।४इ.न. त १५ ।
रभ. वन्या" । ६२.१५. यस्तुत्तिपः । ट, यास्तव । ७८ धिप्रः। ८ ट, दिनाः
प 1१8. द, " दिलनत्र ह" । १० ढ, मै, तज । ११. ज विचरे" ।

१००७ श्रीमहेपायनपणीतव्रहमद््ाणि- [अरश्पा०४्‌०र७]

तव्यानि । यन्नादीन्थपि त्वपेक्षितनव्पानीति यज्ञादिश्चुतेरव ।
ननक्तं यज्ञादिभिर्मिविदिषन्तीत्यत्र न विधिरूपरुभ्यत इति ।
सत्ययुक्तं तथाऽपि त्वपव॑ल्वात्संपोगस्य विधिः परिकल्प्यते । न
ह्ययं यज्ञादीनां विविदिषाक्षपोगः पूर्व प्राप्तो येनानुयेत। "'तस्मा- .
त्पूषा प्रपिष्टभागोऽदन्तको हि" इत्येवमादिषु. चाश्रुतविधिके-
ष्वपि वाक्येष्वपूषत्वाद्विपिं परिकल्प्य पौष्णं पेषणं विकृतो परती-
येतेत्यादिविषवारः प्रथमे तन्रे प्रवतितः। तथा चोक्तम्‌ ^“ विधिवाँ
धारणवत्‌ " इति । स्मृतिष्वपि भगवद्रीताचास्वनभिसं
धाय एरमतुष्टितानि यज्ञादीनि युयुक्षोज्ञोनसाधनानि भवन्तीति
प्रपञितम्‌। तस्मायज्ञादीनि शमदमादीनि च यथाश्चमं सवोण्ये-
वाऽऽश्रमकमोणि वि्योत्पत्तावपेक्षितव्यानि । तत्राप्यवेविदिति
विद्याक्षयोगात्पत्यासन्नानि वि्ाप्षाधनानि शमादीनि विविदि-
षासंयोगात्तु बाह्मतराणि यनज्ञादीनीति विवेक्तव्यम्‌ ॥ २७॥ (६)

यज्ञादीनामसाघनत्वशङकामापाववोऽभ्युपेय साधनान्तरा्कषोक्ता । इदानीं दसाधन.
स्वशङ्काऽपि न युक्तेत्याह । यज्नादीनीति । उक्तं स्मारयित्वा परिहरति । नन्व
त्यादिना । संयोगस्यापूवत्वमेव स््टयवि । न हीति । सलयपि. मंहावक्येक्येऽनुष्-
नयोग्यापुवोधेवि धिरवान्वरवाक्येन क्रियते न तत्र वाक्यमेदो दोष इत्यत्र पुवेतश्रष
मविमाह्‌ । तस्मादिति । दशेपुणेमासयोः भ्रुवं वस्मातूषत्यारि । व्र पूष्ण; पिष्ट
द्रव्यसंबन्धः सामासिकः | न च पषा देवता पिष्टमागो द्रवं दशेपुणेमास्योरसि वेन
तदेकवाक्यतायोगात्कातयारृष्टद्रन्यदेवतासंबन्धस्याविनामवेन यागविध्युपस्पाप-
त्वाद्यवहारधिद्धये विपिपदमध्याहत्य प्रकरणादुत्कर॑ण पुषोदेशेन परष्टमागः कव्य
इवि विक्त संबन्धः ““पौषणं पेषणं विवी पवीयेताचोदनात्यकवौ” {जै ०ू०३।२।
३० ] इत्यत्र विचारिव इत्यपः । अवान्वरवाक्यमेदेन सूत्रङुवाऽपि खीरवो विभ
रित्या । तथा चेति । स्पृत्यनुसारेणाप्यवान्वरवाक्यस्य विषायकत्वं वाच्यमियाई।
सप्रतिष्विति । कमणां ज्ञानोतचहवुतवे शुविस्मृविन्यायसिद्धे एठितमाह । तस्मा
दिवि । यज्ञादीनामपि श्चविस्परविन्यायेभ्योऽनुषेयत्वे शमादीनां वेभ्यो विशेषाभावा-
द्यवद्वि्योदय मविशेषेणानुष्टानं स्यादिलयाशङ्कश्याऽऽह । तनापीति ॥ २५,॥ (९

ट, शमा ।
ण््णुः प्रपि 1

१ क, ड, ज. म, “व्यानि य"। २ड. न, "संबन्धः पू । ३ क. ड. ज. =,
४ ड, म, वाह्यानीत" । ५ ड, न, 'क्ोक्येदा^ & क, द, ल, "पवत्तवमे । ७ इ, नः

[अ-३पा.४प्‌.२८] आनन्दगिरिकृतटीकासंवसितिश्चांकरभाष्यसमेतानि।१००१

सर्वात्रानुमतिशच प्राणायये तदशनाद्‌ ॥ २८ ॥

प्राणसंवादे श्रयते" छन्दोगानाप्र “ न ह षा एवंविदि किच-
नानन्नं भवति "' [ छा० ५।२। १] इति । तथा वाजसने-
. पिनाम्‌ “ न ह पा अस्यानन्नं जग्धं भवति नान प्रतिष्दीतम्‌ ""
[ बृ० ६। १.। ९४ ] इति । सवेमस्पादनीयमेव भवती-
त्यथः । किमिदं सवान्ानुज्ञानं शमादिवद्विचाहं विधीयत उत
सत्यथ संकीत्यैत इति संशये विधिरिति तावत्पक्षम्‌ । तथा
हि पदृत्तिविशेषकर उपदेशो भवत्यतः प्राणविद्यासनिधानात्त-
दङ्कतवनेयं नियमनिडृत्तिरुपदिदयते । नन्वेवं सति भक्ष्यामक्ष्यवि-
भागशानच्नव्याघौतः स्यात्‌ । नेष दोषः । 'सामान्यविशेषभावा-
द्वाधोपपत्तेः । यथा प्राणिंसाप्रतिषेधस्य पशुसंन्ञपनविधिना
बाधः । पथा च “न कांचनं नियं प्रिहरेततद्रतम्‌ “ [ छा°
२।१३।२ 1 इत्यनेन वामदेव्यवि्याविषयेण सवेहयपरि-
हारवचनेरने तत्सामान्यविषयं गम्पागम्पविभोगशाघ्नं बाध्यते।

~~~

यज्ञादीनां रामादीनां च विचयापंनिहिवानां वच्छेषतोक्ता वल्यसङगादियापंनिध्यु-
तपवौन्नाभ्यनुज्ञानस्यापि वि्याशेषवामाशङ्य प्रयाह। सर्वाननिति । प्ाणविदः सवौ-
्नुज्ञानं विषयं वक्तु शाखाद्वयस्यां शुविमाई । प्ाणेति । जम्ब भक्षितम्‌ | विष-
यव्या संग्ावि | स्मिति । अपूर्ोादिध्यशरुवेश्च संशयमाहं । किमिति ।
भ प्राणविधायाः खतत्र्पमथदेवोवाक्याेजञानोपयक्तायाः स्तुत्य सवानानुज्ञान-
दातिनमिति कयनालादादिसंगविः । पूर्वपक्षे प्राणविदो मह्यामह्यविमागा दः ।
पिदान्े विपोऽयिदुषश्चानापदि 'वत्सिद्धिरित मन्वानः संशयमनूथ पूपक्षय ।
विर्ारतीति । विषिपऽनुषटानविरेषला हेतुमाह । तथा हीति । सवोन्नायजञान
हतत्रभेव पिधोयतामिदयाशषड्न्य सनिविधिरोषान्भेवमित्याहं । भत इति । स्वेना
ततं पाण्ियाङ् चेत्ता न कठञ्लं भक्षयदियारि शच विहध्येवेति शङप ।
न्वा | प्राणधिद्‌ 2 रिक्तविष्यं ददि रोषं परिहरपि । नेत्यादिना । उपपति
मेव केभव्रिषयद््टन्तेनोदाहरद्ि । यथेति । न्नैव दिघाविषयं दष्टान्तमाह्‌ । `
पथा चेति । यदुपमश्रयतरे स ईकार इलादिना आम्बव्यापारगदचेशषु सकारा
स

५ ट. "ते छन्हो । २ घ, शं पण" | ३ क. इ अ, न, ण्त्‌ प।४कं, इ, । ज. न. १
न्‌ सामा | ५ ट, ग्भामे ह्या । ६ क, ख, ड, न, ्विधिश्र | ७ ड, ज, तन्न ।1८ ड, न्‌, पु
पशा" । ९३, ज, इतीति । 2, इ, इति संय ति ! १०२. ९" ४" ।

१००२ शनीमदैपायनपणीतव्रहद्रनणि- [भ०दैपा०४१्‌०२८]

एवममेनापि प्राणविद्याविषयेण सर्वामक्षणवचनेन भक्ष्यामक्ष्य-
विभागशाघ्नं बाध्येतेति । एवं परे श्रमः । नेदं स्वानानुज्ञानं
विधीयत इति । न त्न विधायकः शब्द्‌ उपरभ्थते “नह
वा एवंविदि किंचनानन्नं भवति ^ [ छा० ५।२।९।] इति
वतेमानापदेशात्‌ । न चासत्यामपि विधिप्रतीती बरषृत्तिविशेष- `
करत्वरोभेनेव विधिरभ्युपगन्तं शक्यते | अपि" च श्वादिमयादं
पाणस्यानमित्युकत्वेद मुच्यते ““ नेवं विदः किचिदननं भवति “
इति । न चं श्वादिमयोदर्मनं मानुषेण देहेनोपभोक्तं शक्यते ।
शक्यते तुं पाणस्यानमिदं सर्व॑मिति.विचिन्तयितुम्‌। तस्मास्पाणा-
नविन्नानप्ररंपार्थोऽयमर्थवादो न सवांन्नानुज्ञानविधिः । तदशैयति
“ सर्वां्नानुमतिश्च ` प्ाणाच्यये ” इति । एतदुक्तं भवति
प्राणात्यय एव हि परस्यामापदि सवेमन्नमदनीयत्वेनाभ्पनु्ना-
यते तदशनात्‌ । तथा हिः श्रुतिश्चाक्रायणेस्पर्षः कण्ट
यामवस्थायामभक्ष्पभक्षेणे परवृत्ति दशेयति “मटचीहतेषु कुरुषु"
[ छा० १।१० । ९ ] इत्यस्मिनब्राह्मणे । चाक्रायणः

दिदृषटिविहिवा सा -वामदेव्यविद्या तत्रोपमन्रणे संकैत्रकरणम्‌ । द्टन्तयोर्थं
दाोन्विके योजयति । एवमिति । विविदिषावक्ये ववेमनपरेशेऽप्यपूषैता-
सञ्चमलकाराङ्गाकारेण विधिकर्ल्पनवन्न दहेत्यादौ वपमानापदेशेऽप्यपुरैताद्िषि-
रिवि मवमनू द सत्रादाहैर्व सिद्धान्तमाह | एवपिति । तत्र हेतुमाह । न हीति।
यस्य॒ प्रणेमयत्याद्‌ापिव ववेमानापदेशेऽपि कल्प्यो विधिरित्याशङ्कन्याऽऽहं । न
चेति । सामान्यविधिबाघकतवं श्रुेविशेषविपेरेष्ं , विज्ञेषकल्प्नौ वु सामान्यविधिना
बाध्या कल्पनाया विरोषामवापेक्षत्वादित्यभैः । इतश्च स्तुत्यथेमेवेदं कचो न विरषिरि
त्याह । अपि चेति। ज श्वभ्य जा शकुनिभ्य आ कीरटपवङ्कम्यस्वत्तऽन्नमिति श्रवणाई्र-
कयविषय विधिनं समवरवीत्याह । न चेति। तिं वचनैयभ्येमित्याशङ्कय सवं पाणः
स्यामि पीस्तुत्ययेतवान्भवमित्या्‌ । राकपृतते पिति । ऊंकेऽपेसूत्रमदतते। तदिति।
तद्क्षराणि व्याकरोति । एतदिति । मरच्य)ऽशनयः पाषाणवृष्य। 4 214
पक्षिविशेषा वा तैहतेषु कुरुषु॒वदेशस्थसस्येष्विति यावत । आख्यायिकायपाई ।
चाक्रायण इति । स ह दुर्भिक्षे जाते जाययाऽनुपजावपयोषरादिजीन्यजनव। ९.
व ०।५क,
रति" ।

भि [4 |

9) ज. “यश्चा | २ ड. अ. थवेदि फः । ३ ज. फिचनान* । ४ इ, “नरं मनुष्ये
ज. “गर्वे: । ९ ट. शक्षणप्रः । ७ ड, ब, नापू" । < कड. म. ल्पना । ९८. ९.
१० ड, भ्‌, "नासाः । इ, "नाञ्त्रसा" 1 ३१६. ब, $क्तायं।

[अ.रपा.*सू.२५२०भनन्दनिरिङृतटीकार्तवरितिशाकरमाष्यसमेतानि। १००३

किरुषिरापद्रत इभ्येन साग्रिखादितान्डुह्माषांशचखाद । अनुपानं
तु तद्ीयसुच्िषटदोषात्यत्याचवक्षे । कारणं चात्रोवाच “ न
वा अजीविष्यमिमानखादन्‌ ” [ छा० १।१० | ४] इति
(“कामो म उरदपानमू” [छा० १।९० । ४ ] इति च। पुबश्चो-
- त्रेश्युस्तानेव स्वपरोचि्टान्पयुषितान्डुरमापान्भक्षयां बभूवेति 1
तदेतदुच्छिषटोचषिष्टपयुषितभक्षणं दरयन्त्याः श्रुतेराश्चयाति-
रायो रक्ष्यते ्राणात्ययप्रसद्वे पाणसंधारणायमक्ष्यमपि भक्षयि-
तव्यमिति । स्वस्थावस्थायां तु तन्न कतेव्यं पिचावत्राऽपीत्यन-
पानप्रत्याख्पानाद्रम्यते । तस्मादथवादो “नह वा एवंविदि”
[ छा ५।२। १] इत्येवमादिः ॥ २८ ॥

` अबाधाच्च ॥ ९९ ॥
एवं च षत्याहारशथुद्धो स्व्॒द्ररित्येवमादि भक्ष्यामक्ष्यवि-
भागशान्नमवबाधितं भविष्यति ॥ २९॥
अपि च स्मयते ॥ ३०॥

. अपि चाऽऽपदि सवानभक्षणमपि स्मत विहुषो ऽविदुषश्ावि-

शेषेण-- |
देशान्तरं पविचक्रमे स कदाचिरिभ्यममामे निवसननिभ्येनं सहं हश्यारोदेणं सामिमोनि-
तानषेमक्षिवान्कुल्मापरान्कुत्ितमाषान्मक्षिववानित्यथेः । अनुपानं गृहाणेदयुक्तं सयु-
च्छिष्ट मे पीवं स्यादिति परविषिध्य किमेवेऽप्युच्छिष्टा नेति परणोक्ते कारणं चानुपा-
ननिषेषे कथिववानित्याह । अनुपानं लिति । कत्मापाश्चे्न भक्यन्पे जीवनमेव मेन
स्यात्कामः सेच्छादौ मे वैटाकारिषूदकपानं भविष्यवीत्यथेः । खयं खादिता रिष्ट-
्ायाधमाजहार तया च मृस्वभवज्ञया निहिवानुत्तरारिने पारे भक्षिववातित्याह्‌
नचेति । कृल्माषमक्षणशरुवेरमिप्रायमाह । तदिति । अनुपाननिषेषश्वेस्वापयेमाह ।
खस्येति । स््नभक्षणस्य मिरद्कुशलाम्रवरे फकिवमाह । तस्मादिति ॥ २८ ॥

तस्यायेवादत्वे ैखन्वरमाह । अवाधाच्ेति । सामान्यशाल्नत्िरोषानन कल्प्या
विेषिषिसित्युक्तम्‌ । अधुना सामान्य्ाललं दशेयनसूत्रं योजयि । एवं चेति ।
स्यवस्थायां मक्ष्यामक्ष्यमदे सतीवि यावत्‌ ॥ २९॥
आर्द्वस्यायापमशष्यभक्षणानुन्ञाने स्मृति संवादयवि । अपीति । स्प्विरपि विद्व

दषेलयाशङ््ाऽऽह । अपि चेति । सुरापानमवस्यद्रयेऽपि न कायेमित्याह्‌ |
ङ्म | रक. ज. मूकः । २. ज. न हत्याः । ४ ड, न, ग
तामि" ।५क.ख.ड.ब.र, द्‌ "त्वतान्माषा* । ६८. इ. "वन । ७ ड, भ. तडागादि ।
८ इ, पयव* । ४

९५

१००४ श्रीमैपायनणीतजरह्म्त्राणि- [अ० इपा० स्‌ ०३१।६२]

५ जीवितत्ययमापक्रो योऽन्नमत्ति यतस्ततः ।
ङिप्यते न स पापेन पञश्चपत्रमिवाम्भसा”
इति । तथा “मं नित्यं व्राह्मणः” ““छरापस्य ब्राह्मणस्यो.
ष्णामासिश्चेयुः"' ““दुरापाः कृमयो भवन्त्यभक्ष्यभक्षणात्‌"' इति
च स्मयते वजंनमनन्नस्य ॥ २० ॥ । ।

शब्द्श्वातोऽकामकारे ॥ ३१.॥ (७ )
शब्दश्चानमस्य प्रतिषेधकः कामकारनिदृत्तिप्रयोजेनः काट-
कानां सहितायां श्रूयते ““तस्माद्राह्मणः घरां न पिवेत्‌” इति।
सोऽपि“न्‌हवा एवंविदि [छा० ५।२।१] इत्य-
स्या्थवादत्वाहुपपन्नतरो भवति । तस्मादेवंजातीयका अथवादान
विधय इति ॥ ३९१९ ॥ (७)

विहितत्वाचचाऽऽश्नमकमापि ॥ ३२॥

“सवापेन्ञा चः' [ ब्र०घू० ३।४। ५६] इत्यताऽऽश्रम-
कमणां विद्यासाधनत्वमवधारितम्‌। इदानीं तु किमयुमुन्नोरप्याश्न-
तथेति । बराश्षणो वजेयेदिति शेषः । जीविवाल्यस्मृत्या सुराऽपि तदत्यये प्रत्ये.
त्याशङ््याऽऽह । रापस्येति । उष्णां सुरामिति देषः । उष्णामभिता तघ्ामिवि
यावत्‌ । मरणान्विकपायश्चिचदरेस्तत्पसङ्गेऽपि सा न पातव्येत्यभरः । इतश्च सा सदा
न पेयेत्याह । भुरापा इति वत्र हेतुः । अभक्ष्येति । मद्यमित्यादिस्मृतेस्वापय-

माई । वजेनमिति ॥ ३०॥

स्मृविपामाण्याय तन्मूलश्रविमाह । शब्दश्चेति । तस्माद्भाद्णस्य सुरापस्य
मरणान्तिकपायश्चित्तदशे नादिति यावव । शरौवनिषेषस्य परृतोपयोगमाई । सो ऽपीति।
भरुतिस्परविसिद्धमथैमुपसंहरन्रवःशब्दं व्याचष्टे । तस्मादिति ॥ ३१ ॥ (७),

स्वान्नत्वोक्तिः शाघ्ान्तरदिरोषे स्तुविरि्युक्तम्‌ | एव॑रविचयधैतोक्तियेजञाना सटुविः
त्यत्वश्रुति विरोषादित्याशड्न्याऽऽ€ । विहितत्वाश्ेति । व्यवहितेन संबन्धमाई ।
सवापेक्षेति । भभ्रिहोतरादिकमोण्य वित्य विहिवत्वादिनियुक्तविनियोग योगाच
संशयमाह । इदानीं त्वितिं । अतवाभ्रिहोतरादीनामुमययातवोक्त्या खतश्र १११९९
ोत्थात्मवि्योपायोपवणनात्मादादिसंगविः । पूर्पक्े विच देवुतोक्तेः स्तुतिवाद
दिषावाक्यस्य विवक्षिवाधैत्वासिद्धिः। सिद्धान्ते संयोगघ्थकतन्यायत्कमेणमुमयच-

ड. न. “युः मुरापध्ये मु" । ज ट, युः सुरामास्ये सु" २ ट. "जकः का ॥.६ क" <

भ. कठानां । ४ इ. न. भिना ५क. ख. द. अ. ठ. द. स्वादीनां । ९. ठ, ग `
भ. तितत्रा ८ श्च. अप्नि। ड, न, “न्ते योः 1,

[भ.दपा.४६्‌.३३] भानन्दगिरिकृतटीकासंवलितञांकरभाष्यसमेतानि । १००५

ममात्रनिष्ठस्य विद्ामकामयमानस्य तान्यनुष्ेयान्पुताऽऽहो नेति
चिन्त्यते । तत्र ““ तमेतं वेदानुपचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति ”
[ बु० ४। ४ । २२ इत्यादिनाऽऽन्नमकमंणां विदासाध-
नत्वेन विहिततवाद्विधामनिच्छतः फखान्तरं कामयमानस्य
` नित्यान्पननुष्टेयानि । भथ तस्याप्यनुषेयानि न तरेषां विच
साधनत्वं नित्यानित्यसंपोगविरोधादिति । अस्यां प्राप्तौ पठति।
आश्रममत्रनिषटस्याप्ययुमुक्लोः करतव्यान्येव नित्यानि कर्माणि
^“ पाविल्लीवमम्मिहोतरं होति '” इत्यादिना षिदिततीत्‌ । न हि
वचनस्यातिभारो नाम कश्चिदस्ति ॥ २॥ |
अय यदुक्त. नेवं सति विचापताधनलत्यमेषां स्यादित्यत उत्तरं
पठति- +

सहकारितेन च ॥ ३३ ॥

विचयासहकारीणि चैतानि स्पुर्विहितत्वादेव “तमेतं ेदानुच-
नेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति" [ बृ° ४।४।२२ ] इत्यादिना ।
तदुक्तम्‌ “सवपिक्षा वे यन्नादिश्ुतेरण्ववत्‌" [्र०सू ०.३।४। २६
इति । न चेदं विद्यासहकारित्ववचनमाश्रमकमणां प्रपाजादिव-

भवात्तत्सिद्धिरियमिपेदय पूवेपक्षमाह । तत्ेति। याव्वीवश्ुतेरमुमुक्षोरमि तान्यनुषटेया-
नीयाशङ््याऽऽह । अथेति । विविदिषाश्चेिच संयोगोऽपि वेषामवश्यंमावीत्याशच-
इश्याऽऽहं । नित्यैति । भवश्यकत्वाभावाद्वि्याकामनायाः काम्यतया कमणामनाव-
रयकत्वं ` नित्यतया चाऽऽवइयकल्वमियेकनैवाऽऽवरश्यकतवानावकश्यकतवे विरुद्ध
स्याताम्‌ । भतो विद्योपायत्वोक्तिः स्तुतिरेवेत्ययेः । सिद्धान्तसूत्रमवतायं म्याकरोवि ।
भस्पामिति । नित्यतया ` विदितानां 'विच्ायेवया विषानं गौोखादयुक्तमित्याश्-
ईयाऽद्‌ । न हीति ॥३२॥ |

उक्तमम्‌ योत्तरत्वेन सुत्रमवतार्यवि । अथेत्यादिना । नियतेऽपि वियसयुक्तष-
म्रहोधदीनां विषिवक्षदेष्व्यमिवि व्याचष्टे । विचेति । िविदिगासंयोगमाज्म
यपं कुवो विसंयुक्तं तत्राऽऽह । तदुक्तमिति । सहकरिोक्त्या फढं परयेवो-
पकारितवगुचायौमीष्ं कर्मणामित्याशङ््याऽऽह । न चेति । शल्लीयमन्वयन्यतिरेका-
स

काण

१ इ; म, "क्तिः श्रुति |

१००६ भ्रीमदेपायनपरणीवब्रहमद्जाणि- [अ ०३१०४०१३]

द्विचाफर्विषयं मन्तव्यम्‌ । अविधिरतणत्वाद्विधायाः । भसा.
ध्यत्वाश्च विद्याफरुस्प । विधिलक्षणं हि साधनं दशेप्णंयासादि-
स्वगंफरुपिषाधयिषया सहकारिसाधनान्तरमपेक्षते नेवं विधा |
तथा चोक्तम्‌ “ अत एव चाग्रीन्धनाधनपेक्षा “ [ ब्रण दू०३।
४ । २९ ] इति । तस्मादुत्पत्तिसाधनत्व एवैषां सहकारित्ववा- `
चोयुक्तिः । न चात्र नित्यानित्थसंयोगविरोध आशङ्थः कमा

भेदेऽपि संयीगभेदात्‌। नित्यो ज्ेकः संयोगो यावस्ीवादिवाक्य-
कल्पितो न॑ तस्य विचयाफटरलम्‌ । अनित्यस्तपरः संयोग

५ तमेतं वेदानुवचनेन ”' [ बु° ४ । ४ | २२ ] इत्यादिवा-
क्यकल्पितस्तस्य विद्याफखत्वम्‌ । यथेकस्यापिं खादिर्स्प
नित्येन संयोगेन क्रत्वर्थत्वमनित्पेन संयोगेन पुरुषार्थ
तद्रत्‌ ॥ ३२३ ॥

सिद्धं चोपकारकतवं न चानोमयमस्वीत्याह । अविधीति। बह्मषीः स्वकार्ये न चो
तपिक्षाऽचोदिवत्वान्मदेनवरिल्यथः । ब्रह्मषीः स्वरे मेविकतैम्यतापिक्षा स्ववोऽसाध्य-
फ५कत्वात्कूपखननन्यापरवदित्याह । अक्ताध्यत्वादिति । अविषिलक्षणत्वं व्यतिरेको
दाहरणेन प्रपश्चयति | विधीति । अङ्गमावस्य यहकम्महणपुवैकत्वादिषे्रहकतादि-
हितं दशेपूणमासादि प्रयाजादिमिगौहकण्दीवेरङेयुन्यवे नाङिहिवा विचेदधेः |
तथाऽपि कथमप्ताध्यफरत्वेन विद्यायां कमेणामन्वयराहियं वदाह । तथा चेति।
कथं तर्द सहकारित्ववचनं वाह । तस्मादिति । सह पूत्रमोरं व€ति गदेभीकि-
त्कमेसु सत्स्वेव विद्यास्ठकायाय व्याप्रियत इद्यमिपेय सहकारित्वोक्तिरित्यथः ।
परक्तमुद्भ(न्य प्रत्याह । न चेति । संयोगमेःं विशदयति । नित्यो हीति । ुस्यब-
ठश्रुविद्रयेन श्थगेव संबन्धविषिः संयोगमेदस्वस्मादुभययथात्वमविरुद्धमिल यः । “एकस्य
तूमयत्ये संयोगष्यक्त्वम्‌/” [ प° ० प्र० ४। ३५६] इलयत्रैतचिन्विता"-
लुदाक्षरणेन दशेयवि । ययेति । भैस्वो वा खादिरो वा पााज्ञो वेत्येको नियः
संयोगस्वेन क्रत्वथेस्य खाररवस्य खादिरं वीयेकामस्येत्यपरः संयोगोऽनितयस्व"
परुषातेत्येकस्य खा्दित्वस्योभेया्तवे संयोगथकतवं देुस्वथा कमेलमेदेऽपि स्व
गमेदादुभयथात्वपित्यधेः ॥ ३३ ॥

न र (
१८. अ. भ. रमाश्मद्क्षते । ३ ज. "ठम्‌ ।३ ङ, भ. "पि दि 1 0
५ क. न. "यताऽनि" | ६ ठन. श्येता चत्‌ ।७ ठ. दढ, “ल ।<ठ, र र्या ।
द. "मयायं ° । ठ, द, "मययादे ।

भ.३पा.४्‌.३४]भानन्दमिरिकृवरीकासंवङ्तिशांकरभाष्यसमेतानि । १००७
सर्वथाऽपि त एवोभयरिङ्गावर ॥ ३९ ॥

सवेथाऽप्याश्नमकमेत्वपक्षे विचापतहकारित्वपक्षे च त एवाभि-
होत्रादयो धमां अनुष्ठेयाः । त एेत्यवधारयनाचा्यः किं निव-
, तयति । कमेभेदेशङ्मपरिति ब्रूमः । यथां कुण्डपायिनामयने
५८ मआसमग्निहोनत्रे सहति ” इत्यत्र नित्यादभिरोत्रात्कर्मान्तरमुष-
दिरयते नेवमिह कमेभेदोऽस्तीत्यथंः । कुतः । उभयरिङ्खत्‌ ।
श्रुतिखिङ्गास्स्परतिरिद्गाश्च । शुतिरिङ्गं तावत्त्‌ ^ म्तमेतं वेदा-
नुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति " [ बु० ।४। २२] इति
सिद्धवदुत्पन्नहपाण्ये व यज्ञादीनि विविदिषायां विनियुङ्कनेतु
ज॒ह्ृतीत्यादिवदै एवमेषां एपयुत्पादयतीतिˆ । स्म्रतिरिङ्खिमपि
५ अनाभितः कमफ कार्यं कमे करोति यः ”

[ भ० गी० ६। १] इतिं विज्ञातकतेव्य्तकिमेव कमे विचो-
त्पच्य्थं दशयति । पस्यैतेऽषएटाचल्वारिशस्सस्कारा इत्यायां च

त

ननु परकरणान्वरस्येम्यो नित्यकमेम्यो मिन्नान्येव कमणि विविदिषावाक्ये विध
सुयक्तवया विधीयन्ते प्रकरणमेदस्य मेद्कत्वात्तत्कथं तस्योभयतं तत्राऽऽह । सवं
येति । प्रविज्ञा व्याचष्टे । स्ेधाऽपीति । एवकारव्यावत्यं शया दशयति ।
त एतीति । मेदशङ्कानिवति व्यतिरेकदृ्न्वेन स्यति । पथेति । कृण्डगाय-
नामयनगवािहोत्रस्य प्रकरणमेदातधिद्धाबिहेतात्कमान्वस्लवद्विविदिषन्वीपि षच
युक्ततया विहितानामपि कमेणां प्रकरणमेददेव कमन्वरतवकषङ्गाया दश ते जह
दीविहोपदिविश्रतेमंपाल्यकाठस्य चानुपादेयतेनाविपेयत्वादननिहीवशब्दस्य चाऽ-
स्यावपारपृश्यादाखूयावस्य च जक्शेवेः संनिहि वरूपवत्कमे हिला भ्यवाहवनयामक
भिहोत्रपरार्बित्वायोगादाख्यावायवायचिनोऽभिहात्रशब्दस्यापि कमोन्तरविषयत्वमेवेद्ि
क्तम्‌ । िविदिषवक्ये वुं विदिदिषाप्नमिव विथिश्रवणाद्यपिद्धानाव यज्ञादीनां
यज्ञादिशषबदैरनुवादाद्वि चासेयोगमात्रं विधीयते । तेषामिति न कर्मान्तरतेत्यथैः |
उक्तमवायं प्रश्नद्राय हेतुरववायं स्फोरयति । कुत इर्यादिना । प्रतिद्धकमषु स्का
रवप्रसिद्धिरि वेषां चित्तमङनिरसेन ज्ञानोतपततावुमकारकत्वमाव९ वच कमभेद सूच-
यतीत्याह्‌ । अष्टूति । गर्माषानादयः सर्हैषमेचारिभीसयागान्वा्रपुरर पथमहा-

~ ___--------

१ ड्म. "धप" | २क. ङ. ज, "मेदार ३ ज.ट. थामा ४. जन = जुहाति ।
५क.ज.ञज, ट, नज्ञः ६, घ, शरोवेषां | ७ ट. "ति निहत 1८. ज भम ९क्त
यासं" । १० ठ, ड." मायो )१ इ, ख, "पाया। १२2. ट. "दकम" । १३ क" गः ।

९००८ श्रीमहेपायनपरणीतब्रह्मद्चत्राणि-[न ० रपा ० रसू ०२५३९]

संस्कारपतिदिरवैपिकेषु कर्म तत्संस्कृतस्य विद्योत्पत्तिममिषेत्य
स्मरती भवति । तस्मात्साध्विदमभेदावधारणम्‌ ॥ ३४ ॥

अनभिभवं च दर्शयति .॥ ३५ ॥ (८ )
सहकारितवस्पेवेतदुपोद्धलकं रिङ्गदशोनमनमिभवं च दशेयति `
श्रुति ्ह्मचयादिसाधनसपमस्य रागादिभिः रोः “ एष ह्यात्मा
न नरयति यं ब्रह्मचर्यणानुविन्दति [ छा०८।५। ६३]
इत्यादिना । तस्मौद्ज्ञादीन्पाश्चनमकम।णि च भवन्ति विधासह-
कारीणि चेति स्थितम्‌ ॥ ३५॥ (८ )

अन्तराःचापि त तद्रष्टः ॥ २६ ॥
विधरादीनां द्रव्यादिक्षपद्रहितानां चान्यतमाश्नमप्रतिपत्ति-
हीनानामन्तराख्वर्दिनां कि विद्यायामधिकारोऽस्ति किंवा

यज्ञाः सप्र सोमदस्थाः सप्र हविःसंस्णाः सप्र पाकसेत्था हाप चत्वारिशत्ससकाराः।
अनश्नन्संहिवाध्ययनं प्रायणं कम॑ जप उक्रमणं दैहिकं मस्मसमृहनमध्थसंचयनं
आद्धानैीत्येवमष्टाचत्वारिशत्संस्कारा;+ । कमेमेदाशङ्कायोगे फकितमाह । तस्मा
दिति ॥ ३४॥

निदयानि कमौणि स्ववः पुण्यठोकावाधिफढान्यमि ज्ञानकामेनानुषठिवानि ज्ञाना
नीदयुक्तम्‌ । इदानीं ब्रह्मचयोदीनामा्मकमेणां देङवनूकरणेन विद्योदये दैतुतेलवर
टिङ्गमाह । अनमिभवं चेति । सूत्रस्य वात्प्योक्तिपुवेकमक्षराथ कथयति । पहका
रित्वस्येति । उमयविध्यधीनमथेमुपसंहरवि । तस्मादिति ॥ ३५॥ (८) `

आश्रमकमेणां विद्योपायत्वे सत्यनाश्रमकमेणां नैवमिति मन्वानं प्रत्याह । भन्त-
रेति । अनाश्रपरिणो विधरादीन्विषयीकुलय . वेषां का्म॑त्वपपिदधर्निन्दापसिद्धेश्च सराय"
माह्‌ । विधुरेति । अतरानाश्रमकमैणाुक्तवि् वुत्वोकत्या पादादिरसंगविः । पैर
यथा विधुरकैणां विचादेतुतवासि द्वस्वयैवाऽऽश्नमकमैणामपरि विधाैवुत्वाहतः ।
विद्धान्ते त्वाश्रमित्वस्य ज्यायसंवात्तत्कमेणां सुवरां तत्सिद्धिरिति मन्वानः संबायमनूप
नि

म न , 9 () (| ड नद्रस्याः।
१ छ. शत्वप्र' । २ ह, ज, “न्दते” इ । ३ ज, "स्तत यक्षा+ २ क. कड न, <

म" ।५क. क्त, ड, ज, "नीये" | ६ ड, भ, “स्ास्क ।

[भ.रपा.गदू.२५३न]भआमन्दरिरिकृतटीकासवङितिशांकरमाण्यसमेतानि । १००३

नास्तीति संशये नास्तीति तावस्पप्रम्‌ । आश्रमकर्मणां विचा-
हेतुत्वावधारणात्‌ । आश्नमकर्मासंभवाचेतेषामिति । एवं प्रप्र
इदमाह । अन्तरा चापि त्वनाश्रमित्वेन वतैमानोऽपि विधाया-

अधिक्रियते । कुतः । क । रेकवायक्तवीपरथतीनामेवभूताना-
` अपि ब्रह्मविखश्रुत्युपरब्धेः ॥ ३६ ॥

अपिच स्मयंते ॥ ३७ ॥ ,,
संवतेपथ्रतीनां च नग्रचपादियोगादनपेक्षिताश्रभवंमणामपि
महायोगितं स्मयंत इतिहासे ॥ २७ ॥

ननु लिङ्गमिदं श्वुतिस्मरतिदशेनयुषन्यस्तं का नु खट्‌ प्ापि-
रिति साऽमिधीयते- ।

विशेषानुग्रहश्च ॥ ३८ ॥

तेषामपिं च विधुरादीनामविशुदधः पुरुषमात्रष्बन्धिभिजंपोप-
वासदेवताराधनादिभिधमेविशेषैरनुग्रहो पिच्ायाः संमवति। तथा
च स्म्रतिः-

ेक्षमार । नास्तीत्यादिना | मिबिदिषावाक्ये यज्ञादिषु पत्थकं करणविमक्तथुते-
राश्रमकमौमावेऽपि "वणमात्रधमोणां दानादीनां सेमवाद्विषुरादीनामापि विद्यापिकारः
स्वारित्याशङ्न्य केवलवणेवमीणां षियासाधनवे सत्यान्रमकमेणां वैयभ्यादनन्रमि-
गामनपिकारो विद्यायामिलयाह । आश्नमेति । अनाध्रमकमेणां न विद्यहेतुतेति पुवे-
प्मनू च सिद्धान्व दति । एवमिति । परतिज्ञा व्याकरोषि । अनाश्रमितवेनेति । वद्‌
रेवि व्याचष्टे । रेति ॥ ३६॥

श्वी दष्ट शिष्य रमारतीमपि दशयति । अपीति ॥ २७ ॥

शुतिसृविभ्यां सिद्धे धिद्धान्वेऽनन्वरमतरनिरस्यं चो्यमाहं । नन्विति । जन्पा-
न्वररूवाद्पि कमणो शकादीनां वि्याघमवाद्र्णोपाषादुक्ताककमेणो विचयत्र श्रविस्मू-
त्वोरनियामक तान्नियामकान्तरं वक्तव्यमित्ययेः । आश्रमषमौमाविऽपि वणेषमेविरेषे-
रुण्टीता विथोदेष्यकीवि सतेण समाधत्ते । सति । अविरुदधरनाश्रमित्वाविरोषिमि-
(एवि यवत्‌ । अत एवं पुरुषमात्रसंबन्धिभिरित्युक्तम । मश्रमधमेशून्याना जपारि-
प श्रादित्नापिकारोऽ्वीत्याशङ्कचाऽऽह । तथा वेति । मेनो पितरमा
व -------

, १, भ. 'व्वेनान्तराठे व" । २, कृप्मिणाः । ३दइ.ज.न, पि वि*। ४८. इ.

१०१५ भीमषेपायनपरणीतब्रहमद्ज्ाणि- ` [अ० दपा ०४०३९]

४ ज्प्येनेव तु संतिध्येद्वाष्मणो नात्र संशयः ।
कुर्यादन्यन्न वा कुर्यान्पेत्ो ब्राह्मण उच्यते
इत्यसभवदाश्रमकमेणोऽपि जंप्येऽधिकारं दशयति । जन्मा-
न्तरानुष्ठितेरपि चाऽऽश्नमकममेमिः संमवत्पेव विद्याया अनुग्रहः ।
तथा च स्य्रतिः-
“ अनेकजन्मसंतिद्धस्ततो याति परां गतिप्‌ "

[भ० गी० ६ ।४५ ] इति जन्मान्तरसंवितानपि सस्कार-
विशेषानन्‌ग्रहीतन्विद्यायां दर्शंयति । दृष्टार्था च विद्या प्रतिषे.
धाभावमात्रेणाप्यधिनमधिकरोति श्रवणादिषु । तस्माद्िध॒रादी
नामप्यधिकारो न विरुध्यते ॥ ३८ ॥ ।

अतस्तितरज्ज्यायो छिङ्गाच् ॥ ३९ ॥ (९)

अतस्त्वन्तराख्वतित्वादितरदाश्चमव तित्वं ज्यायो विचयासाध-
नम्‌ । श्रुतिस्प्रतिसंष्त्वात्‌ । श्वुतिरिङ्ञाच्च "तेनेति बरह्मवित्प-
ण्यकृत्तेजसश्च ” [ बृ० ४।४।९] इति।

सवेमतार्दिंसको दयावानित्ययेः । किंच नैयोगिकफ़ठेषु कमेलखान्तयस्याचोदितवा-
द्नियतकारत्वे नैयोगिककमोमावेऽप्यामुष्मिकेरेव कमेमिर्विं्ा मविष्यतीति सूत्रस्य
व्याख्यान्तरमाह । जन्मान्तरेति । जन्मान्तरसेचितकणां .वि्ानु्राहकतवे मान
माह । तथा चेति । अनेकेषु जन्मसु संचिवसेस्करिः सिद्धः सम्यग्वीपरिपाक्वानि-
त्यथः । यथाऽप्मिज्न्मन्यधीतवेदो षमनिज्ञासायिकारी पथाऽस्मिन्नेव जन्मन्याश्रम-
धूमेशत्पादितविविदिषो विद्ययायिकार्‌। स्यादित्याश्चङ्खाऽऽह । दृष्टर्थति । अविच्य-
निवृततरे्टफकत्वान्नियमपिक्षामावाद्िषातकनिषेस्यामावमातरेण वन्न पुरुषस्य' वृत्ति

त्ययः । श्रतिस्मृतिन्यायसिद्धमयमपस॑हरति । स्मादिति ॥ ३८ ॥ |
व्णोपाथावक्तषममात्ादपि विच त्वे चेदाश्रमित्वमनथैकापित्याशङ्याऽऽह । भत-
स्त्विति । विद्यायाध्रिद्चिरव्य (क्तैहेत॒तयाऽऽश्रमित्वानान्नमिखयीर्विशेषान्न वयथ्य-
पिति मत्वा व्याचरे । अत इति । सानोप्रचयादवचिरेण विचाहेवुत्वं ज्यायस्वम्‌ ।
जआश्रमित्वस्य न्यायस्ते श्रपिस्मृयनुश्दावत्वं हेतमाह । श्वुतीति। श्रुवौ पण्वरुच।+
लोषणाधिद्ाच शरेष्ठमाश्रमिखमित्याह्‌ | तेतीति। तेन जञानमगेण बरमविदेव श
१२४. ज,

१८. ज. ट, भवाद्‌ । २ ड. अ. जपेऽधिः + ३क.ङ.भ.ट. याद्‌ #
° टन्धत्वा* । ५ द, तथा तस्मि । ६८, उ, 'मकर्ममिङ । ७ ज, "ध्माता । ८ कर छ" =
ट, इ, "वणारङ्गा* । ।

[भर०दपा०४य्‌ ०४० भानन्दगिरिकृतटीकापतवैरितशाकरभाष्यसमेतानि।१०११

^ अनाश्नमी न तिष्ठत दिनमेकमपि द्विजः ।
सवत्सरमनाश्रमी स्थित्वा कृच्छमेकं चरेत्‌ "
इति च स्प्रतिरिङ्गात्‌ ॥ २९ ॥ (९ ›

तद्रतस्यं त॒ नातद्गावो जैमिनेरपि
नियमातद्रपामावेभ्यः ॥ ‰० ॥ ( १०)

सन्प्यष्वरेतस आश्रमा इति स्थापितम्‌ तास्तु प्रधरस्य कथं-
वित्ततः प्रच्युतिरस्ति नास्ति वेति संरायः । पव॑धमेस्वनुष्टान-
विकीषेयां वा रागादिवशेन वा प्रच्युतोऽपि स्याद्विरेषामाबा-
दिति । एवं प्राक्च उच्यते । तद्रूतस्य तु प्रत्निपनोष्वैरेतोभावस्प
न कथंचिदप्यतद्भायो न ततः प्रच्युतिः स्यात्‌ । कुतः । नि-
मातद्रुपामवेभ्यः। तथा हि “ अत्यन्तमात्मानमाचायेकुरेऽव-
ह्म प्राप्रोति सच पुण्यं स्वाश्रमाक्तं कमे करोतापि पृण्यकृदुच्यपे | वेनसि परमा-
सन्यात्मत्वेन ववेव हति वैजसः । तच पण्यरखवविशेषणादाश्रमितं ब्रह्मपाधिहेत॒तया
ष्ठ धिद्धमित्यथेः । आश्रमित्वस्य ्रष्ठतवे स्मावेमपरि लिङ्गमनुकूरयति । अनान्न-
परीहि ॥ ३९॥ (९) `
अनाभ्रमिणां केमाप्रि विद्यहूतुश्वेदारूढपातैवस्य पृ।श्रमं परास्य प।पृवकं
परस्युतस्य कमे किम्‌ वाच्यमिलयारङ्न्याऽऽहइ । तद्भतस्पेति । वृत्तानुवारेन विषयं
सूचयति । सन्तीति । वानाश्रमान्पापठस्य षीपूवं परच्युकस्य कमे विषय-
साकं विदय[हैतुने वेवि संशयं सिद्धवत्कृत्य तद्धेतुमाडई । तांस्त्िति । क्थः
विद्रागाचुद्रकादित्यथैः । सा मानवती न वेति संशयाः | उ्वैरेतसां ुद्धपु
पस्युानां कमे 'यथोक्तवि्या्तु्तयुक्या पादादिसगविः । एप पर्वोकता्नमितवगर
प्याप्तद्धिः । [तद्धान्वं परच्युपेरपरामाणिकरतवात्तात्पद्धारेपि स्व(रृल्य पूथपक्षवाद्
एषति । पएृवोश्रमोक्ती यागाद्विषमेः सखेन शक्योऽनुषटातुमिपि त्चिके।षया रागढप-
वशेन च प्रयवरो्ोऽपि प्रामाणिकः स्यात्तथाच नाश्रमिकमे निन्दितिमपरि यथा तचि(
सापिनपुक्तं वथा प्रयवरूढस्यापि कमै विधे तुराश्रमावरोहोऽनुषेयस्तदारहावर।ह-
पोरन्यवरलाचदृारोहवदित्यवरोहस्य प्रामाणिकत्वारित्वधैः । सिदधान्तसूत्रमववायं
व्यकरोवि । एवमिति । उक्तरान्रमं प्रास्य पूवोश्रमप्रापिरमामाणिकत्यत्र प्रभ्षप
पके शतु्रयभाह । कत इति । तण नियमं म्याचष्ट । तधा हीति । अरण्याभल-
न

१ ङ््स्यनाः|रक.ड.न.ग्युराः। ३८. "दत" । ४ ठ, घ्य! र 0
सभ, द्‌ ति वरिम | ६ इ, कर ठ. पोक्तय। । ७ क, घ नत्र ॥

१०१ शरीमरैपायनपणीतत्रह्मदभाभि- [अ० देपा०४्‌०४१]

सादयन्‌ ” [छा०.२। २३ । १] इति “अरण्यमियादिति षदं
ततो न पुनरेयात्‌” इत्युपनिषदिति ।
“+ आसर्येणाभ्यनु्नावश्रतुणामिकमाश्चमम्‌ ।
आ विमोक्ताच्छदीरस्य सोऽनुतिष्ठेयथाविधि ”

इति चैवेजावीयको नियमः पच्युत्यभावं दशंयति । पथा
५‹ ब्रह्मचर्यं समाप्य गही भवेत्‌ “ [ जाबा० ४.] ““ ब्रह्मचर्या
देव प्रनजेत्‌ ” [ जाघार ४] इति चेवमादीन्यारोहश्पाणि
वर्चास्युपरुभ्यन्ते नैवं धत्यवरोदष्टपाणि । न चेवमाचाराः शिष्ट
विन्ते । यत्तु पृवंधमस्वनुषानविकीषया प्रत्यवरोहणमिति

द्सत्‌ .
५ श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः प्ररधमारस्वसुशिवित्‌ ”

[ मण०गी०३।३५ ] इति स्मरणात्‌ । न्यायाच्च ।
योहि यं प्रति विधीयतेस तस्य धर्मोनतु यो येन स्वनु्ठातु
शक्यते चोदनाङक्षणत्वाद्धमंस्य । न च रागादिवजात्पष्युतिः।
नियमशान्नस्य बरीपस्त्वात्‌ । जैमिनेरपीत्यपिशष्देन जेमिनि-
वादरापणयोरज प्रतिपत्ति शास्ति प्रतिपत्तिदान्योय ॥४०॥०१०)

न चाऽऽधिकारिकमपि ` पतनानुमानात्तदयोगात्‌ ॥ ‰१॥
यदि नैष्ठिको ब्रह्मचारी परमादाद्व्ीरयैत किं तस्य ^“ ब्रह्म

कान्तोपठक्षितभृध्यैरेवसतवं वदियाद्च्छेदिषि पदं शाल्ममारगस्वतस्तस्माद्रण्यन्न पुनरया-
सपुमनाऽऽगच्छेन्न पलयवरोदेदित्युपनिषद्रहस्यमित्ययेः । स्मावैमपि नियमं कथयति ।
आचार्येणेति । उक्तनियमवात्प्येमाह । एवमिति । अवदूपमपयवोहं व्याकरो वि ।
यथा चेति । भमावं शिष्टाचारामावं व्याच । न चेति । परोक्तभनुमान
पृतिविरोयेन दृषयाति । यत्तिति । हवश्ानुमानमयुक्तमिलयाह । न्पाया्ेति ।
यतु रागादिवशास्पत्यवरोहणमिति वक्रऽऽह । न चेति । हतो न पुनर्या
नियम्ाललम्‌ । अवशिष्ट सूत्रावयवं व्याचष्टे । जैमिनेरिति । अत्रेति परामाणिकम
स्युत्यमावोक्तिः | उमयसपविपर्तिफकमाह । प्रतिपत्तीति ॥ ४० ॥ ( ९ 9)

मत्यवरोहणमजञाल्ीयमित्युक्तम्‌ । संपति पमादौत्यलवरोे परायन्ति 4
पवप्माह । न चेति । उभ्वरेवसोऽपीपैवै्युवनरह्मचयै विश्यस्ेष ॥ ना

प्रायश्ित्तमुतारस्वीति पार्यण्वि्ताभ।वस्पृतेमेहापातकेष्वनुक्तेश्च संकशषयमाह्‌ । यदीति ।

द *त्‌((६ ----- लं 1
१ उ, "वकम | २ ङ, "दत्तस । ३३. प च्यु॥४द, प्रद्यु ॥ ५ घ्व, ठ, इ, तत्व

[.३पा.४१.४६]भानन्दभिरिङृवटीकापवलितश्ाकरभाष्यसमेतानि। १०१३४

चार्यवकीणी नेतं मदभमारुमेत ” इत्येतरपायश्चित्त स्पोदत
नेविं। उच्यते । यदप्यधिकाररुक्षणे निर्णीतं प्रायश्चित्तम्‌ 'अवकी.
निपश्चश्च तद्रदाधानस्याप्राएकारव्वौत्‌ ” [ पू०. मीर बू०६।
८।२१] इति तदपि न नैष्ठिकस्य भवितुमर्हति । क कारणम्‌-

““आङ्ढो नेकं धमं पस्तु प्रच्यवते पुनः।
प्रायधित्तं न परयामि येन शष्येत्स अत्म"

इत्यपरतिस्षमाधेयपतनस्मरणाच्छिन्नशिरस इव प्रतिक्रिपानुप-
पत्तेः । उपकुबाणस्य तु ताहक्पतनस्मरणाभावहुपपद्यतै तलसा-
यश्चित्तम्‌ ॥ ४१ ॥ +

~~~ ~ ~~~] ~ ---~-----------~-
मादादित्यधीपूरच्युवव्रह्मचयौणामवोध्ैरेवसां प्रायश्चित्तयिन्तेयमिति चयोतयति ।
नीरत योनौ रेवः सिवेदवकाणै योनौ कषिप्तं -रेतोऽस्यास्वीत्यवकीर्णी । प्रमादा-
्ुतव्रह्रचयाणामृषवेरेवसां कतपायत्ित्तानां कमविच्ादितुरितयक्या पदादिष-
हिः । पू्ैपकषे परमादिनामृष्वैरेवसामात्यन्तिकदषःपवात्पुमधापिद्धिः । सिद्धान्े
पामर प्रायश्वितेन पतनसमाषानाचत्सिद्धिरिलुपेत्य पुवपक्षमूत्रमवताये यौजयति।
उच्यत इति । वदेव षष्ठाध्याये निषौरिवं परायग्ित्तुदादरति । अवकर्गीति ।
्ह्नचायेदकीणीत्यत्र पञुहोमाधेमाषानं कण्वं विवा रीकिकेष्येवमिपु तत्कर्मेपि
सदेह एवौषिकरणे यदाहवनीये जुहोवि तेन सूथाऽस्याभीष्टः प्रीतो भवाय वनी
यस्व सरैहोभापेत्वादा्टवनीमे वावदुपनयनहोमाः कायौ हवि प्रापय्य जावपृ तरोऽ
्ानादधीयेवि कवदारस्यारन्यापानविषानावुपनयनकाठे दारामवदषानस्याप्राप्रकाल-
लादाहवमीयामावा्ौकिङाभिषूएनयनश्ेमा इति राद्वान्विवे बरह्मचारी ययाऽवकी्-
धव वस्व मायौ -स्यात्तवोऽग्न्यापानमित्यविकं शङ निराकवुमविदेशापिकरणमवकीणि-
पशुभपि यथोपनयनकाठे ठँ.किकाभ्री होमस्वपाऽवकानिषरुश्च वनद हावभ्यः।
आधानस्य प्रतीपरिगरहोचरकाछवया पूष" प्राप्त्यमावादिवरस्याश्च परपरिगरहमूाया
मायौलकल्मनयाऽऽपामे मानामावादित्यपैः । यदविकारलकषणे निर्णावमामिकारिक
मायि वदपि भरष्ठिकस्य मदितु नैति संबन्वः । परभपवेकं देदुमा । किमि-
त्यादिना । किविषयं वहि परायन्िरदवनं ब्रह्मचारित्वाविसेषादुपकुषीणस्यापि वद-
योगावाऽऽश । उपेति । वागित्वपरविस्मापेयत्वाक्तिः ॥ ४९.॥

0
, १ कअ, स्यादिति । नेद्युच्य' । २ड. भ. "ति । बे्युच्य" । ६८. &, "न्तेति । ४४

क ।५द्‌. लठ, द, गपा । ठ, न, "पिक" । ६क. ड. म, एवा । ५९, ^
पर । ५

१०१४ श्रीमहपायनप्रणीतव्रह्मह्रनाणि- [अ०३ेपा०स्‌०४२

उपपूर्वमपि त्वेके भावमशनवत्तदुक्तम्‌ ॥२॥ (११)
अपि त्वेक आचाय उपपातकमेवैतदिति मन्यन्ते । यनैष्ठि-
कस्य गुरुदारादिभ्योऽन्यतर ब्रह्मचर्यं॑विशीर्पेत न तन्महापा-
तकं भवति गुरुतल्पादिषु महापातकेष्वपरिगणनात्‌ । तस्मादू- `
पङ्वांगवनेष्ठिकस्यापि पायश्चिचस्य भावमिच्छन्ति ब्रह्मचारि.
त्वाविशेषादव कीर्णित्वाविशेषाच्च । अशनवत्‌ । यथा ब्रह्मचारिणो
मधुमांसाशने ब्रतखोपः पुनः संस्कारश्चेवभिति । ये हि पायर्धि-
तस्याभावमिच्छन्ति तेषां न मुखमुपरभ्यते। ये तु भावमिच्छन्वि
तेषां ब्रह्मचायंवकीर्णोस्पितद विशषश्रवणं मृखभ्‌ । तस्मादभावो
युक्ततरः । तदुक्तं प्रमाणरक्षणे “ समा विप्रतिपत्तिः स्यात्‌ "

सिद्धान्त यपि । उपपू्वमिति । उपपदं पूर्वै यस्य पवनस्य तदुपपुवैमिति व्याक
रोष । अपि त्विति । पायश्चित्तामावं ग्यव्रवैयितुमपीति प्रयुक्तम्‌ | एवकाराथमाह |
नेति । तैष्ठिकववलोपस्यपपावकत्वेऽपि प्रायश्वित्तसखे फं जावपित्याशङ््योपपाव-
कपामान्यप्रायश्चित्तं -स्यादिपि सूत्रावयवं व्याक्वेन्नाह । तस्मादिति । उक्तम
ृष्टान्वमवताये सश्टयति । अश्चनरदिति । परायश्चित्तं न परयामीति' स्मरणाककयं
तद्वावषीरियाशङ्ाऽऽह । ये हीति । पायक्धित्तः 'नास्वीि स्मरणा
मावान्न पश्यामीति ददौनामावमान्रस्मरणादिद्ययः । माववादिनामपि तुल्या
मलानुपरुष्षिरियाशङ्कचाऽऽ्ह । ये त्विति । ननु न पडयामीवि स्मरण
प्रायश्ित्तनिषेधा्त्वमनुमाय वदधेभ्रुविकल्पनततद्विरोवे सामान्थश्रुया प्रायश्धि्त
सत्ता नाभ्युपगम्यते वत्राऽऽह । तस्मादिति । यावदशैनामावस्मरणम््य “प्रायश्चित्त
नितेषाथत्वकल्पनया तदधो श्रुविरनुमायपरे वाव विशेभषवृत्ता पायश्चित् शरुविगय
तीति न स्मर्या प्रायश्चित्तामावषीरिति मावः । उक्तेऽथं यववराहािकरणसंमतिगाई ।
तदुक्तमिति । यवमयश्वरवं राही उपानद्याविल्यत्र य्वराहशब्दाम्यां प्रियगुरुष्णर-
कुनि्र्ो वा दीवेशृकैम॒कर्हो वेवि संदेहे पूरवपक्षमाह । समेति । केविरीषेरूक
यवशन्दं प्रयुञ्जे पिर्यगुषु चापरे षराहशब्दमपि सूकरे केचिदाहुः क्ष्णशकुनी चा
तेन प्रयोगसाम्यात्समा तुल्या विकल्पेन पतिपत्तिः स्यादरियधेः । सिद्धान्तमाह ।
न
) क. र. ज. भ. विदर्यते। २क. ज. ट."णक्व। ३ इ. त्र.“तमा * ङ. भै. वित्तम ।

५७. भ.न्तिनते५ ६ ब. "वमू" ७ ड. भ, प्रयुक्त < ङ, ज. “ति श्रवणा। ^ 8, ।
शर्वश्च १० उ. भ, "तिरो" 1१ ड, न.बदृ्या प्रा १२ ङ, न."कयूक" १३ क, म, १३

[भ.दपा.४्‌.४२]ानन्दगिरिकृतदीकातंवलितशांकरभाष्यसमेतानि। १०९१५

[ पूण मीण्षू० १९।३।७] “ शाच्रस्था वा तन्निमित्त
त्वात्‌ “ [ १० मी०श्रु° १।३।८] इति । प्रायश्चित्ता-
भावस्मरणं त्वेवं सति य्गोरेवोत्पादनाथमिति व्याख्यात-
व्यम्‌ । एवं भिधुवेखानसयोरपि वानपस्थो दीक्षामेदे कच्छं
द्वादशरात्रं चरित्वा महाकक्षं दर्धयेत्‌ । भिक्चवीनपस्थवत्सोम-

,„ --~-~~-~---~------------४-----------~----- ˆ~ ~-----------------------------~---~---~----------
डाघ्स्था वेति । वाशब्दः परक्षग्यावृस्यथेः | या शाघ्लमूला धी; सैव म्ाह्मा शाघ्ननि-
पिच्तवाचद्धमादिज्ञानस्य। शान च यदौ वाऽन्या ओषधयो म्ङ़ायन्लथेवे मोदमाना-
स्विष्ठन्ति वरां गावोऽनुधावन्तीति च यववराहशब्दयोदींषेशुकसकरविषयमर । तस्मा-
द्री साम्याभावाद्विकल्पासिद्धेयो शल्लमूला पसिद्धिः पैव घनेति प्रथमेऽसिद्धम्‌ ।
तथाऽत्रापि शाख्रमृकतवं त्यायश्वित्तमावेपसिद्धस्वत्स॑खमन्तमिदयपेः । प्रायध्वित्तं न
परयामीतिस्प्रवस्व हि का गतिस्तत्राऽऽह । प्रायश्चित्तेति । एवं सति सामान्यश्रु्ा
प्रायश्चित्ते निश्चिते सवीलयथेः । यदि कथेचिनेष्ठिकस्य बरह्मच ठ्प्मेत वदा न
परायश्चित्तं दश्यते वेन नैषिकेन त्रक्चचयं यत्नवतवा माग्यमितिं तद्विषयेधलस्याप्मादेन
सदाकायेवाष्पं गौरवमृत्पादयितु परायश्चित्तामावसमरणाप्ियथेः । नैष्ठिके हि दरिवन्या-
य॒मिवरयोरतिदिशति । एवमिति । विशेषवोऽपि प्रायश्चित्तविषेस्वयोरस्ति प्रामादिक
ब्रतठेपे प्रायश्चित्तमित्याह | वानप्रस्थ इति । दीक्षामेदे व्रतषोषे प्रमादतो ब्रह्मचये-
मदगे रच्च चरित्वा महाकक्षं बहुतृणकां देशं * वभयदेपि संबन्धः । रच्छं विशि-
नष्टि । द्वादशेति ।` दिनत्रयमेकवारमोजनं दिनत्रयं रात्रिभोजनं दिनत्रयमयाचिवं
दिनत्रयमुपवासकरणमित्येवरूपमिर््यथेः । परित्राजकेऽपि प्रमादता त्रवलोरे तुल्यं
रच्छानुष्ठानपित्याह । भिक्षुरिति । सोमस्य यज्ञाङुत्वात्तदमिवृद्धिमनाहत्व महाक
वपेयेित्याई । सामेति ।
५५सकैपापणसक्तोऽपि ध्यायननिमिषमय्युतम्‌ ।
पुनः स पूतो मवति पड्किपावन एव च ॥
मनोवाक्तायजान्दोषजज्ञानोत्यांश्च प्रमदजान्‌ ।
सवन्दृहवि योगागनिस्तढराशिमिवानलः ॥
उपप वैकस्येषु पातकेषु महत्सु च ।
परविश्य रजनीपादं ब्रह्मध्यानं समाचरेत ॥
१ क्‌. त्वापद्‌* । २ इ, ध. दा चान्या । ठ. "दाऽन्या । ३ क, ज्ञ, ठ, भ, ६. ९. ` दन चप पा । रस. म. ठर. 9
यये सि" ४ ह, भ, "धिततामा" । ५.ड. म, "वसि" । ९ ड, न, 2, इ, `स्वं यकत । ७ ड
न. यस्य य| ८ क, ङ, घ. श्वः । पारे" । ९ ह. ध्यायेन । 9० 2, <" ११९५.
प्यान्यमा° । १२ इ, भ्‌, "पतिषु स्वेषु पा" । १३ ह, 2, ६" तकेषु समषुपा ।

१०१६ शरीमदेपायनपणीतत्ह्मदरनाणि- [० ३पा०४९०४३]

हृद्धिवजं स्वशाल्नसस्कारशचत्येवमदि याय्ित्तस्मरणमलंस्मरत-
व्यम्‌ ॥ ४२॥ (११)

बरिस्तूभयथाऽपि स्मृतेराचाराच्च ॥ ४३ ॥ ( १२)

यंदूष्वैरेतसां स्वाश्नमेभ्यः परर्यवनं महापातकं यङि बोपषा- -
तकमुभयथाऽपि शिष्टस्ते बहिष्करतव्पाः-
“'आडो नेष्ठिकं धर्मं यस्तु परस्पवते' पुनः ।
पापचित्तं न परयामि येन दुष्येत्स आत्महा ” इति
(भदधढपतितं विभरं मण्डला विनिःतम्‌ |
उद्धवं कृमिदष्टं च स्प्रष्टा चान्द्रायणं चरेत्‌ ”
इति चेवमादिनिन्दाविशयस्मरतिभ्यः । शिष्टाचारश्च । न हि
यज्ञाभ्ययनविवाहादीनि तैः सहाऽऽचरन्ति शिष्टाः ॥४३॥(१२)

नित्यमेव तु कुर्वीति पाणायामास्तु षोडञ्ञ ।
अपि भ्रूणहनं मासातपुनन्त्यहरहः कृताः |
इत्यादि प्रित्राजकविषयं शाखं वेनामिषहिवः संस्कारो ष्यानादिः स॒ च कर्वन्यो
मि्णेत्याह । स्वराश्चेति । उष्येरेवसां पमादच्डुवग्रह्येयोणां कवमायश्निचानाम-
िकारोऽस्वि विघायामिवि भावः ॥ ४२॥ ( ११ )` |
कतपायश्वि्तानाममि वेषां क्षि्टाग्यवष्ायेत्वमाह । बहिस्त्विति । कूवपराय््विततः
सह लिष्टचारङ्पं कमे विष्यस्वत्कि विथाङ्गं॑किंवा नेवि संशये पागुक्तपायिरे-
नैव तेषा न्यवशयंवासिद्धेरङ्गमिषि पा सिद्धान्तमाह । यदीति । परविज्ञेमक्वा
हेगुहयं न्याकरोवि । आढ इत्यादिना । दुश्वरिवाचरणक्वमेनो 'ढोकदयेऽपि कवु
रशुद्धिमादषावि । ठव मायज्वच्ेन ढोकद्येऽपि कस्यविदशुद्धिरपनीयते कंस्यनिषु
परढीकिकाशुद्धिरपाक्रियव रेहिकाङदधिरनुक्वंत्रे । उक्तं हि-
““वाठम्नांश्च रुवघ्रां श्च विशुद्धानपि षमेवः ।
ररणागवदहन्वृश्च ब्रीदैन्तृश्च न संवदेत"! ू
इषि । वथहापि ^“ भाङूढो नैष्ठिकम्‌ ^” इत्वादिस्यृविणङ्गादाचाराचच पस्छाकाशु-
दरपनीवत्वेऽप्यन्यवहारयत्वावगमान्न वैन्य॑वहारङपाचारस्य विथाङ्कतवग्‌ ।, वदेव
चारस्योक्तववचानङ्गत्वामिषानास्ासङ्किकीपादादिसंगविः | पूर्वपक्षे “ वाढत्राव्‌ ।
शत्यादिस्यृविविरोषः । धिद्धान्वे वदानुगुण्यमिविमावः ४ ४३ ॥ ( १२) *
9 कन्डनज, अ. ट, “नुत्त 1 २कु. क्क, ट, यक्षै" “| देकरध्‌, ज, दि ` उद्मजनयमुक्तरद न्य क्क रकस कर ४५ 1
तैः ५क, दःम, ज । ६ क्.चित्पार1 * किव

[भ० ३१०४ = र ४ाभानन्वगिरिकृतटीकासबरितर्शाकरमाष्यहमेतानि।१०१७

स्वामिनः फएरश्ुतेरियप्रेथः ॥ ‰ ॥ `

अद्धेषपासनेषु संशयः । किं त्तानि पयजमानकर्माण्याहसि-
हत्विकमोणीति । फं तावत्पापरं यजमानकर्माणीति । कुतः ।

` फङश्चुतेः । फक हि श्रूयते “वषत हास्म वर्षयति ह य एतदेवं
िद्वान्ष्टो प्श्विधं सामोपास्ते “ [ छा०२ । ३।२]
इत्यादि । तञ्च स्वामिमामि न्पाय्यम्‌ । तस्य साङ्ध'प्थोगेऽधि-
कृतत्वात्‌ । अधिढ़वापिकारतवाचेवंजातीयकस्य । कैं च कतं-
युपाक्तनानां श्रूषते “ वष्यस्मै य उपास्ते ” इत्यादि । नन्द
सिजोऽपि फक हष्टम्‌ “आत्मने वा पजमानाप्र या यें कामं कामयते

अन्यस्मिन्पापेकारिणि वेन म्यवहारादृन्यस्य , त्वपकारवद्न्यद्िुपास्तिकैरि तेन
व्यवहारात्छरछक्षणोपकारमन्ययनमानस्य दृशेयन्पुवेपक्षयति । स्वामिन इति । कप-
्पंङीन्वुपास्नानि विर्षयस्वेषुभयकतृकेत्वषिया संशयमाह्‌ । शद्धे्विति । शाल्ली-
याङ्ाश्निवोपास्वीनां खतश्रफलानामगृतिकव्रेकतवेऽपि यजगानगामिफ़टतोक्तेरस्ति पदा-
दिसंगतिः । पूप करै तमे कतलयेरिकाभिकरण्यातिद्िः ॥ षिंान्ते प्रव्य कुर
खातड्यात्तस्य यक्षमानाधीनत्वाततत्करौत्वमपरि वदनम कापिकेरण्यस्य विरद्धवेषि
पिदरवच्छय पश्नपूपकं पूवैपक्षमाह । किमिति । वत्र वु मनद्वारा दशेयवि ।
शुत इति । फटश्रुविमेव विशदयति । फं हीति । शरुवम्पि फएलगृिणतं किं न
सयात्त्राऽऽह । तेति । ततर देवुः । तस्येति । उद्रीयाद्युपास्तिमिधीनां प्रापतोदेश-
नत्ाच्रतवैषि।रिण एव पाेसतस्यैवोदेकनयोगा्दानरितोपास्तीनां गोदोहनवदपिर-
वाभिरत्वाक्रत्वमिकरिण एव गोदोहनपरुषेदियाफठेन संगविरियाहई । भधिक्-
तेति । रपाऽपि 'कथमुपास्वीनां याजमानत्वं तत्राऽऽइ । फं चेति । कवते
फकिःवमपि यजमानस्य न स्यात्करोखमोकतृतवयोरेकापिकरण्यापित्यभः । यजमानगामि
एठमिलनज्न व्यभिचारं श्ये । नन्विति । उत्सगेता याजमानं फं वचः
न

१ द. ज.भ. न्मोणिक्ि| २८. मि फलं न्या | ३अ. नायां भर | ४ ठे. "दिना । न
५६. ये ध करं | ९ घ. पहार । ७ ङ. भ, दान्यु। ८ ड, भ. -पयात्ते ' $ ५. द. कपि ॥
१० च, (येका । ११ क. शणतावि" । ९२ ४, "धिकरण । १३ क, छ, ड. न. ६. <" कार.
ता । १३. ठ, द, श्पिकरण | १५, ज, "वतो विया ! १६ क, इ, भ, यितत्व ।

१०१८ श्रीमहिपायनप्रणीतब्रहमञ्त्राणि- [अ०देपा०४्म्‌०४५]

तमागायति” [बृ° १।३। २८ ] इति । न । तस्य वाचनि-
कत्वात्‌ । तस्मात्स्वामिन एव एख्वत्टपाषनेषु कनत्वमित्यानेप
आचार्यो मन्यते ॥ ४४॥ " .

आचिभ्यमियोडलोमिस्तस्मे हि परिक्रियते ॥ ¢५ ॥

नेतदस्ति स्वामिकमोण्युपासनानीति । ऋरिवक्षमाण्येतानि
स्युरित्योडुरीमिराचारयो मन्यते।किं कारणं तस्मे हि साङ्गाय कमेणे
यजमानेनर्खिक्परिक्रियते । तत्मयोगान्तःपातीनि चोद्रीधायुपा-
सनान्पधिकृताधिकारत्वात्‌ । तस्माद्रोदोहनादिं नियमवदेवलि-
म्मिनिवर्थरन्‌ । तथा च “तंह बकों दाल्भ्यो विदांचकार स
ह नेमिशीयानामुद्राता बभूव” [ छ० १।२।१३ ] इत्युद्र-
तृकतकतां विज्ञानस्य दरयति । यन्त॒क्तं कत्रौश्रेयं फर श्रूयत
इति । नैष दोषः । पराथंत्वाहत्विजोऽन्यत्र षचनात्फरसंबन्धा-
नुपपत्तेः ॥ ४५ ॥

नात्कचिदपवादः स्यादित्याह । न तस्येति । वाचनिकापवादामवे तुत्सगेस्थितिरि-
ल्यपसंहरति । तस्मादिति ॥ >४॥

अङ्को पास्वीनां याजमानत्वान्न खतत्रफठतेति पापै सिद्धान्वयति । आरलिन्प-
मिति । तत्र परतिज्ञां विमजपे । नैतदिति । अन्यकतुकत्वे कथमन्यस्य फलमिप
शङते । कि कारण पिति । सूत्रावयवेनत्तिरमाह । तस्मे हीति । तिजो यन
मानेन लगापिने फलाय क्रीतत्वान्नानुपपत्तिरि ल्यः । प्ताङ्कमोथ करीतत्वेऽपि ध्यान.
मक्रीवत्वात्कथमपास्तीनागृचिकमेत्वं व्राऽऽह । तदिति । अङ्गोपास्तानामविरव्‌ा
विकारत्वे फलितमाह । तस्मादिति । ताम्नामाविक्वृक्वे रावं .लङ्माह्‌ । तथा

® क क

चेति । वमद्रीथारूयं प्रवं प्राणादि शिष्टं बको नामतो द्य॑स्यापत्यं दाटम्य।
विदांचकार विदिववान्‌ | विरला च भरमिंशीयाां सत्िणामुद्रावाऽऽघवदित्यध ।
पृवेपक्षबीजमनुवदवि । यच्िति । "उत्सगेतो याजमानत्वेऽपि एठस्य वचनाद्पवाद्‌।

यत्र नैवं तच्रोत्सगेस्थितिरित्यक्तमिदयाह । नेत्यादिना ॥ ४५॥

1,

१क.८६.ज.ज्‌, ट, "मण ऋल्विक्य- | २ ङ. भ. 'दिकमेनि" । ३ ट, (निवये" । ४ ॥
न. ववर्ते । ५ ड. भ, %मिषीयाणामु ६ ट. श्वयप१ ७ क. ड. ब. "कारिते | < ड, दस्य
९, भ, -मिषीयाः । १० ड. ज, "याणां स । ११ क्र. ड, म, नियाणा ।

भ. ा.५मू.*९।५०] आनन्दगिरिङृतदीकापवलितजंकरमाष्यतमेतानि। १०९९
श्रुतेश्च ॥ ‰६ ॥ ( १३ )

यां वे फचिन यन्न ऋतिज. आरिपेमाशासत इति यजं
मानायेव तामाशासत इति होवाषेति ^ “ तस्माहु हेवंविदुद्राता
्रुयात्कं ते काममागायानि " [छा० १।७।८] इतिं।

तश्वविव्कतुंकस्यु विन्नानस्य यजमानगामि फङं दक्चयति। तस्मा-
दद्धीपासनानाग्रतिवक्रमेत्वसिद्धिः ॥ 8६ ॥ ( १३ )

सहकार्यन्तरविधिः पक्षेण तृतीयं

तहता कल्याद्वतर्‌ ॥ ४७ ॥

“ तस्माद्ाह्मणः पाण्डित्यं निर्विच बाल्येन तिष्ठिद्धाल्यं च
पाण्डित्यं च निर्विंचाथ मुनिरमोनं च मौनं च निर्विचाय ब्राह्मणः”
[बु० ३।५। १] इति बृहदारण्यके श्रूयते । तत्र संशयो मौनं

हृवश्चोपास्तीनागृविकवृकत्वं यजमानगामिफलत्वं॑चेत्याह । श्रुतेश्चेति । उत्स-
गवः शरुविलिङ्गेश्च तिद्धमथेमु पंहरवि । तस्मादिति । सिद्धे चोप स्तीनामृलिकव
कत्वे व्निषारणानियमन्यायेन खतश्र एठेचिद्धिरिति भावः ॥ ४६ ॥ ( १३)

विधुरपरमृतीनां मन्दापिकारिणां षरीसाधनोक्तेपसङ्गनाङ्गोपासनमधमषीपताषनम
निषाये पुनरत्तममेव्‌, पीसाधनं वक्तमारमवे । सरैकार्यन्तरेति । विषयवाक्यमुदाह-
रति | तस्मादिति । यस्मातूवं त्राह्मणा विदिखाऽऽत्मानमेषगणाम्या व्युत्थाय भिक्षा
षयं चरन्विस्म वस्माद्भुनावनोऽपि ब्राह्मणैः पाण्डित्यं पण्डाऽध्ययनजा बर्मुदधिस्त-
दानपण्डितस्तस्य ङृद्यं पाण्डित्यं श्रवणं वनिर्विदय निश्चयेन ठब्ध्वा बाल्येन ज्ञानबरह-
भविन युक्तिवोऽसमावन।निराक्षश्पमनमेन शद्धवीत्वेन वा तिष्ठपिस्स्यातु५िच्छेत्‌ |
कृद म्यों ब्राल्यु चेयादिरनुवाद | श्रवणमननानन्तर मनिमननरीख। न
ध्याप्तनपरः स्यात्‌ । मौमदृन्यद्राल्यं, पाण्डित्यं चामौनं मनं च निरिध्यासनं
निश्चयेन रभ्ध्वोक्तहेतु्रयस्य ब्रह्मषाहेताद्द्याहामदयवगच्छत॥प व्राह्मणः सानः
व्ह्या म्रदीत्यथेः | वत्र श्रुवे मौनं विषयीकलय मौनशब्दस्य धिद्धे पातान्ये
पध्यं च ज्ञानाभ्याे प्रयोगसिदधः संशयमाह । त्रेति । निरूपाविविचान्तरङ्साष-
मभानदिषिसाषनासाद्‌दिसेगतिः । प्वपते मौनस्यानषटेयत्वापिद्धिः । सिद्धान्ते वस्वा
एयत्तपिद्धिरिति मत्वा प्ं॑हित्यादिवाक्रयशेषादङ्गोपापनगलिक्त^तिवदय ब्राह्मण
"क

ककन

क

१ क. स. ट. प आशा ।२क. ड, ज, "ति च्लि" । ३ट. रवियाथवा । जडम
गफलगामिलवं । ५ क. ह, "ठवस्वधि" 8,.द, "ठि" । ६ क. च. ड. ज पेवंनि।७इ.अ
५ । ८ इ, अ. श्त्थाप्राधि भि. । ९2. द. णः । १०७. न. 2. & ब्रह्मम ।

१०२० शरीमदेपायनपरणीतबह्मयज्ाणि- [० ३पा०४्भू०४७]

विधीयते न वेति। न विधीयत इति तवतपाप्रम्‌ । बाल्येन तिष्टा-
सेदित्यत्रैव विधेरवसितत्वात्‌ । न हथ मनिरित्यतर विधायिका
विभक्तिरूपरुभ्यते तस्मादयमनुवादो युक्तः । कुतः प्राप्तिरिति
चेत्‌ । मुनिपण्डितशब्दयोज्ञानार्थत्वात्पाण्डित्यं निर्विचत्येव परप्
मौनप्र्‌ । अपि चामोनं च मोनं च निर्विद्याथ ब्राह्मण.
इत्यत्र तविन्न ब्राह्मणत्वं विधीयते प्रागेव प्राप्रत्वात्‌ ।
तस्मादथ ब्राह्मण इति परशंसावादस्तथैवाथ मुनिरित्यपि भवि
तमति समाननिदेशत्वाविति । एवं प्राप्रे बमः । सहकायन्तर-
विधिरिति । विद्यास्हकारिणो मौनस्य बाल्यपाण्डित्यवद्विधिरे
वाऽऽ श्रयितव्योऽपृवत्वाब्‌ । ननु पाण्डित्यशष्देनेव दीनस्पाव-
गतत्वमुक्तम्‌ । नेष दोषः । युनिशब्दस्य ज्ञानाविशशयाथत्वात्‌ ।
मननान्मुनिरिति च व्युत्पत्तिसंभवात्‌ “ मुनानामप्यहं व्याष्ठः"'

इति विधिदहीनवाक्यरोषादथ मुनिरित्येषोऽपि न
दिना। ननु बाल्येनेत्युपक्रमे विधिभ्रुतेमेोनिऽपि विपिरस्तु
नेति । तदेवापपरादयेति । न हीति । यद्यत्रापि विपेयत्वं तर्हिं विपिः श्रूयते
बाल्यवन्न च श्रयवेऽतः श्रोवव्यत्रे सद्यश्रवगाद्विध्यमावक्षिद्धिरिव्यथेः। दहि मोनवा-
कयस्य का गतिस्तत्राऽऽह । तस्मादिति । अनयिगतस्यानुवादायागादन्यत्र वध्य
नुपठव्पेर्विविरेवायमिति शङ्ते । कुत इति । पाण्डित्यविवानादेव मनमापे पिद
तस्यैव गनत्वादियाह । मुनीति । मुनिशब्दस्य भिक्षवचनत्वऽपि तस्यान्यत्र विषा-
नाद्तानवाद्‌ प्रेति मत्वा मौनप्याविषेयत्वे हेत्वन्तरमाह । अपि चेति ।
एकवाक्यतवानुरोवान्पौनवाक्येऽपि न विविरित्ययेः। यदा पाण्डित्येन मौनस्य प्राता
वरिषीयमानबाल्यस्येत्थं प्ररंसा | न हि पाण्डित्यं सरूपेण ज्ञानं किंतु बल्यंऽनुष्ट
तेऽनन्तरं मननापरपयायं पाण्डित्ये कृतं स्यात्तस्माद्वाल्यं प्रशस्तम्‌ । यद्‌ मौनस्य
तमाश्रमस्य व्ि्यन्पैरपप्रस्यार्ुवादस्तदा बाल्यमात्रानुष्टानवानुत्तमाश्रमित्वेन स्तूथप
इवि व्यक्ता स्ततिरिवि पव्ाऽऽइ । तस्मादिति । बाल्यपाण्डित्यािरक्तस्व मीन
स्यापरिपेयलान्न तन्मुमुक्षोरनुषयमिति परां. पक्षमनूय सिदधान्वमाह । एवमिति ।
आपूपरैमपिद्धमिति शते । नन्विति । पण्डितशब्दस्य ज्ञानमात्राथेत्वानमुनिशनदल
तदतिशयगाभित्वादथमेदानं पण्डिवक्षब्देन मनिशब्दस्य परा्षधैतेत्याह । नेत्यादिना ।
वृद्धपयोगामावे कथं तदभ॑ववं तत्राऽऽहई । युनीनामिति । जाश्रमेऽ॥ प्रयोगदशन+

ञ्‌, त न ।व |
ञ्‌, तर

१ क.ज. ट. श्येवं प्रा | २ ड. ज. 'वद्माह्य" । ३ ज. ्येवि। ४ ड
५ छ, ड. ज "तिरस्ति तत्राऽऽ । ठ. ड. "तिरस्तु तत्र ऽऽ" । ६ क. न्तरं प्रा 1 ७ इ
पाण्डिद्यश्च ८ दभ, "पियो । १५८, इ, धेगादनि'

[अ.३१.४६्‌.४७] आनन्दगिरिकृतटीकासवलितिजांकरभाष्यसमेतानि। १०२९

[भ० गी° १०। ३७ ] इति च प्रयोगद्शंनात्‌ । ननु मुनि-
शब्द उत्तमाश्नमवचनोऽपि श्रृयते “ गारस्थ्यमाचायंकुङं मौनं
वानपरस्यम्‌ ” इत्यत्र । न । ५ वास्मीकियनिपुंगषः ” इत्या-
, दिषु व्यमिचारदशेनात्‌ । इतराश्रमसनिधानांत्त॒ पारिशेष्यात्त-
्रोत्तमाश्रमोपादानं ज्ञानप्रधानत्वाहुत्तमाश्रमस्य । तस्माद्भास्प-
पाण््डित्यापेक्षया वरैतीयमिदं मोनं ज्ञानातिशयद्पं "विधीयते ।
यत्तु बाङ्य एव विंधिपस॑वस्तानमिति ' तथाऽप्यपुषत्शान्मुनित्वस्य
दिषेयत्वमाश्नीयते मुनिः स्यादिति । नि्व॑दनीयत्वनिरदशादपि
मौनस्य बाल्यप्राण्डित्यवद्विषेयत्वाश्रयणम्‌ । तद्वत विद्यावतः
सन्यासिनः । कथं च विद्यावतः संन्यासिन इत्यवगम्यते । तद-
धिकारात्‌ “ आत्मानं विदिता पुत्नाचेषणाभ्यो व्युत्थायाथ
भिक्नाचर्थं चरन्ति “ इति । ननु सति विचयावच्वे प्राप्रोतेपेव

<

द्नियतं ज्ञानातिशयवाचित्वं तस्य चान्यत्र विषानादनुवीचयत्वमेवेप राहत । नन्विति।

उत्तमाश्रमे मुनिशब्दोऽपाधारणः साधारणो वेति विकल्प्याञऽच प्र्याहं ।
नेति । साधारणे त्वेकस्यानेकाथधायेगादयुक्तेमियमिपरेय प्रयोगस्यान्ययापषिदधि

माह । इतरेति । * मौनस्यापुपैखमुपपा्य तृतीयमिति पदं व्यकुेन्फठितमाह्‌ ।
तस्मादिति । वाक्यमेदपरसङ्कादेकेनैव विषिरित्युक्तं तत्राऽऽह । यच्िति । उपरि-
धरणवन्मौनं वाक्यभेदेन तिवेयमित्यभैव हेत्वन्तरमाह । निवंदनीयत्वति । कष्यद
मौनं व्रिधास्टकारिशया विधौयते तत्राऽऽह्‌ । तद्वत इति । विरषणधापकं ¶च्छात |
कथपिति-। प्रकरणं तथेत्याह ।' तदिति ~| प्ररणेति पदं शङ्कत्तरतवनविवारय)त |
नन्बित्यादिना | ब्रधैव प्रत्यगद्रयं वस्तु दैवं सवमविद्यामया+प शाल्ल क्तिभ्यां सिद्धे
तसाक्षात्कारसावनामभ्यासे संयमेधै पुरुषस्वैन्मुख्याद्न५को ॥।पर।५ चप स त
प्करणात्तद्धमेस्य श्रवणदिः साक्षात रहेतुमावस्यापुवैवादेषटम्यस्व४।।९।त समा(प; ।
विघवन्तमपिकारेविशेषं प्रवि विपेरानभर्कधमुक्तमित्यारङ्य वच इति विद्यापि-
शययुक्तो नोच्यते कितु वि्ोदयाय तदुपायाम्कापि पवृततस्वनास्वि ५ कद्‌ चिद्रेद-
=

9 ड, अ, दृद्यते । २ ड, अ. अ, प्रस्य । ३ ङ. भ. नाच प । ४ ड, ज. अ, विधः
१।५३.्‌, ज. श्यंवि*| ६ ज, श्येवापि" । ७ क ड. ज, 2 द, चाच्नावि। ८ इ न.
षद्ल" । ९ ड, घ्‌, "ति । अता" १० इ. "वं चैह । ११३. धुत्वा । १२४.

१ पष्‌} २क, त्कारिदे ।१४द'्भ, केयमय॒क्तं ।

१०२२ श्रीमदेपायनपणीतव्रह्मदज्ाणि- [अ ° देपा०म्‌ ०४०]

तेनातिशयः । कफं मोनविधिनेत्यत आह । पक्षणेति । एतदुक्त
भवति यस्मिन्पषे मेददशेनप्राबल्यान्न पाप्नोति तस्मिननेष विधि-
रिति। विध्यादिवत्‌। यथा “दशपए्णमासाभ्यां स्वगेकामो यजेत"
इत्येवंजातीयके विध्यादौ सहकारित्वेनंगन्यन्वाधानादिकमङ्क-
जाते विधीयते । एवमदिधिपधानेऽप्यस्मिन्विद्यावाक्ये मौनवि- `
पिरित्ययैः ॥ ४७॥ ,

एवे बास्यादिविशिषटे केरस्याश्नमे श्रुतिमति विचमाने कस्मा-
च्छान्दोग्ये एदिणोपकंहारः “ अभमिसमादृस्य कुटम्बे ” [ छा०
< । १५ । १] इत्यत्र । तेन हयुपंहरंस्तद्विषयमादरं द्चंयतीति।
भत उत्तरं पठति--

कृत्स्रमावात्त गरहिणोपसंहारः॥ ४८ ॥
तुशब्दो विशेषणार्थः ` कृत्प्रमावोऽस्य विशिष्यते बहुख-
याप्तानि हि बहून्याश्रमकमोणि यज्ञादीनि तं प्रति कतैव्य-
तयोपदिष्टान्याश्रमन्तरकमागि च यथाषभवमरिषेन्द्रिपसं-
यमादीनि तस्य विन्ते । तस्माद्‌ ग्हमेधिनोपसहारो न विङ-
ध्यते ॥ ४८ ॥

दशेनं प्रप्रोल्यतो विषेरथवत्तेति सूत्रपदार्थं विवृणोति । एतदिति "। भेवननिष्ठवाकयस्य
बद्विषायकतवे दृशान्तमाह । विष्यादिवदिति । वदेव व्याचष्टे । यथेति । भरि
मुख्यं परधानं विषेरादिर्विध्यादिदंशेपूणेमा सविषिः समिदादिस्तु विध्यन्तस्तताश्रुवविभि-
केऽपि विषिरोध्पेय इयथः । द्टान्वस्थमथै दा्टौन्तिके योजयकि। एवमिति ॥४७॥
बाल्यादिपरवानः संन्यासे! यचनुष्टयस्तर्ह ' कस्मादराहैस्थ्येनोपसहरति श्रुतिरित्यनन्रप-
अन्यावल्यैमाह्‌ । एवमिति । रहिणोपसंहरेऽपि केवल्याश्रमस्य किं जावपियाशङ््"
नास्पागिषयतं पाघमित्याह । तेनेति । क्हुलायाससाध्येषमेवाहर्याचेनोपंहे ग
वेनैव समापनादित्याह । अत इति । सूत्रं न्याचषे । तुशब्द इवि । ननु
रिणो यज्ञादीनि कैव्यतवेनोक्तानि तथाऽऽश्रमान्वराणामपि करणसंयमादिकगोनव
राण्युच्यन्वे वथा च कोऽस्य विशेषस्वघाऽऽह । आश्चमान्तरेति । एहमेषिनि

नतत विद एकिवमाह । तस्वादिि ॥ *८॥ _ -----

१ ट. म. तच्र विदयाति। २ छ, तज्िपेषवि"। ३क. ङ. ज. भ, न ५१ व
ज ५ ङ. भ. शुतिसिद्धे । ६ क. ज. ट, "ंहारस्त* ॥ ७ क. ज. ट. विरेष्य्‌ । ८ द. 9 धैः 9
वि ५ छ. अन्तनिष्ठ" । १० ङ, ब, "ठस्यीयत इ । ११ इ, ६ बह्मा । १२२ * `
डर धयम" । १३क., श्वे तै'। |

[भ. पा. गू. ५.*आनन्दगिरिकृतदीकासंवरितशांकरमाष्यसमेताति। १०२२

मोमवदितरेषामप्युपदेशात्‌ ॥ ‰९ ॥ ( १९ )

पथा मोनं गाहस्थ्यं चेतावाश्रमौ श्रुतिभन्तावेवमितरावपि
वानपस्थगुरुकुखवाषो । दरिता'हि पुरस्ताच्छरति; “ तप एव
द्वितीयो ब्रह्मचायाचायेङुटवासी तृतीयः ” [ छा० २।२३।
१ 1 इत्याचा 4 तस्पाच्लतुणामप्याश्नमाणायुपदेशाविशेषात्तल्य-
वद्विकरूपतमुश्चयाभ्यौं प्रतिपत्तिः । इतरेषामिति द्रपोराश्रम-
योबेहुवथनं वृत्तिमेदपिक्षयाऽनुष्ठतुमिदपिक्षया वेति द्रष्
व्यम्‌ ॥ ४९ ॥ ( १४)

जनाविष्कुव्रन्वयात्‌ ॥ ५०.॥ ( १५ )

“५ तस्माद्ाष्मणः पाण्डित्य निर्वि बार्येन तिष्ठेत्‌ “
[बृ० ३।५ | १] इति बाल्यमनुष्ैयतया श्रुयते । त॒त्र
बारुस्य भावः क्यषा बाख्यमिति तद्भिते सति बारुभावस्य

मौनं गाहैस्थ्यमित्याश्रमद्रयोक्तरिवराश्रमामीवाशङ् कस्यचिद्रवेसननिरासाधेमाह ।
मीतवदिति । कथं वयोः अविमचं वश्राऽऽई । द्चितेति । श्रुविमखाविशेषे फलि
तमाह । तस्मादिति । इवरेषामिति बहृङ्त्या गाहेस््यस्यापि पराम न वु पिड-
वदुपन्यापत इत्याशङकश्राऽऽह । इतरेषामितीति । गायत्रो ब्राह्मः प्राजापत्या बृह्‌
निवि ब्रह्मचारी चतुर्विधः । एृहस्थोऽपरि वागोवृत्तिः शकीनवृत्तियायावरा पोरस-
न्यापीति चतुरविषः। वानपरस्यश्च वैखानपैदुम्बरवाटखिल्यफेनपपेश्वतुविषः |
रथा परित्राहि कुरीचकवहूदकहं सपरमपेमदेश्वषुपिष इति षोडशपमेदास्वावदाश्रमा-
सषद्धमेदिशेषयुक्ताः भरुविस्पृति प्रसिद्धाः । तगो ब्रह्मचारिणि वानप्रस्थे चानुषटतृमेद-
मबष्ठनमद्‌ वाऽपशष्य बष्टक्तेने गाहेस्थ्यमपेशष्य वस्य प्रगेवारदिग्धत्वेनोक्तवा-
रित्यथेः ॥ ४९ || ( १४१ +
~ बर्यस्य विषेयत्वमपेत्याबान्वरवाक्यमेदेन मोनमपि विषेयतवान्गृषुणा कायमि-
सक्तम्‌ । हदानीं क वदाल्यापिवि वीक्षायामाह । अनाविष्कुदेन्निति । अनुष्ेयवन
श्रत बाष्य्‌ विषयत्वेनादाह्रति तस्मादिति |° त॒त्र बत्य विषयं सशय इवि
सन्धः | संशञयकारणमाह । बारस्पेति । वर्हि बालमावो वयोविरेषोऽपि कर्प्य-
रामित्याशुङ्् तदग्रहे हेतुमाह । बाठेति । तद्धितश्रुत्या परिशिष्ट बाल्यमाभरतय
1 न

„ „_ ----- ----~--~---~^

१, ज, घ. ट, °तिसमतवि* । २ ज. "कुलावा । २ ड. ज.भ* शनम । ४ ध
भाक" । ५ क्‌, ङ, ग, “तुप्रभे । ९ ष "सात्र परम ५७ छ. 2, इ, "दं चापे | < इ, लय॥ ।

१०२४ श्रीमदेपायनपणीतब्रहद्रनाणि- [भ०देपा०४्‌०५०

वयोविशेषस्येख्छया संपादयितुमशक्पत्वात्‌ । यथोपपाद्‌
मज पुरीषत्वादिवाख्चरितमन्तगतां वा भावंविशुरदधिरपष्टडे-
न्द्रियेत्वं दम्भादिरहितत्वं वा. बाल्यं स्यादिति संशयः ।
किं तावत्प्राप्तं कामचारवादभन्नेता ययोपपादमूत्रपुरीषस्वं च परसि-
द्तरं रोके षास्यम्रति तद्ग्रहणं युक्तम्‌ । ननु पतितत्वादिदो- `
षपरापेने युक्तं कामचारतादोँश्रयणम्‌ । न । पिचावतः सन्या-
सिनो वचनसामय्पादोषनिदरततेः पथ्दिंसादिष्विवेति। एवं परप्ेऽ-
भिधीयते । ने । वचनस्य गत्यन्तरसभवात्‌ । अविरुद्धे हन्यस्मि-
न्वाल्यशब्दाभिर्प्ये छभ्यमने न षिष्न्तरव्याघातकल्पना
युक्ता । मधानोपकराय चाद्भं विधीयते । ज्ञानाभ्पासश्च प्रधा
नमिह यतीनामनुष्टेयम्‌ । न च सकृखयां बाड्चयायामद्ीक्रिय-

संशयममिनयति । यथेति । बाल्यश्चब्दायेविवेचनेन स्वतश्नपुमथेदेतुवियारन्वरङ़प्यैवा-
तापि निकूपणात्पादादिंसंगतिः । पृक्षे तिषठन्म्‌ जत्वा्यपि विदृषोऽनुषटैयं सिध्यति |

सिद्धान्वे बाल्यस्याप्ररूढ न्दरयत्वादिरूपमावशुद्ेरनुष्ेयत्वान्न विदुषो यपेष्वे्टापि-
द्विरिवि मत्वा प्र्नपूतकं पृतरपक्षमाइ । किं ताददित्ति। चरणं चारो वद्नं वाहो
मक्षणं मक्षस्वे कामत यस्य स्त वया तस्य भावस्वत्ता। यथोप्रपादूं यथासंमवं यत्र
कापि मनं च पुरीषं चस्येदि वथोक्तत्तस्य मवस्तखम्‌ | तजर कोकपिद्धं हेतुमाह ।
प्रसिद्धेति । शाछन्वर विरोषादयुक्तयुक्तव्िषबाल्यस्य विवेयत्व पिति शङ्कते । नन्विति।
आदिशब्देन शिष्टगह शृते । सामान्याल्लसंकोचो विशेषरपिषेः स्यात्याह ।नेत्पा-
दिना । सामान्यविषेविशेषतरि विना संकोचे द्टान्वमाह । पिति । विदुषौ यथ
चेष्टायामप्रि न दोषोऽस्वीवि प्राघ्रमनूचय िद्धान्वमाह्‌ । एवमिति । विदुष। यथे्टचा
न पिपेया जञाख्रन्वरविरोधादिवि प्रतिजाने । नेति । सामान्यशालस्थीक्तः संक
बाल्येन विष्ठासेदि।वेवचनादिल्याशङ्क्याऽऽह्‌ । वचनस्यति । सामान्यम ततििश"
चपिरुदधेऽथ संमवपि वद्विरुद्धाथैकल्पनायोगान्न कामचारादि विषेयमिंलुक्तमेव व्यन्त
अविशुदे हीति । इतश्च कामचारादि न. विषेयमिल्याह्‌ । प्रधानेति । # व्ल
चानं यदद्गत्वेन बाल्यादि विधीयपे तदाह । नानेति | उक्तमवानोपक। रलमन
कामचाराप विमेयमित्यक्तमू । वद्विरोपितवाच वदविपेयमिलाह । न चेति । $ धर
` भक.ढ.न. पादम्‌" रट. तामा ।३क. व्यु । ४ङ्‌.ज्‌. न. 'द्विदम्मदप ।

॥# (~ [ । ड || ० ,9 1441 ड, ञ्‌
५ ड. ज. न. "यलादिरदितता वा । ६ ज. ट, 'क्षेणता । ७ ङ न, याच्य ॥ 7
रतस्य" । ९ ड. ज. श्वं प । १०६.ज. शना । तमानवि"। ११.८.२८. प

१२. "विरोधनि।

--- ~ ~ ~ -~ न ~ ~

[भ.शपा.४स्‌ ५१] आनन्दगिरिकृतटीकासंवलितशांकरभाष्यसमेतानि।१०२५

माणां ज्ञानाभ्पास्रः सभाग्यते | तस्मादान्तसो भावविशेषो बार-
स्याप्रश्टेनिद्रयत्वादिरिह बाल्यमाश्रीयते । तदाहानाविष्कुवै-
न्निति । ज्ञानाध्ययनधार्भिकत्वादिभिरारमानमविख्पापयन्दम्भद-
पौदिरहितो मवेत्‌ । यथा बारोऽप्रष्टेन्द्रिपतया न परेषामात्मा-
` नमादिष्कतंमीहते तद्वत्‌ । एवं हयस्य वाक्यस्य प्रधानोपकयौ-
थानुगम उपपद्यते । तथा चोक्तं स्प्रतिकारेः
"यं न सन्तं न चास्षन्तं नाश्रुत न बहुश्रुतम्‌ ।
न सुदत्तं न दुक्त वेद कथित ब्राह्मणः ॥
गट ध्माभितो विद्रानन्नातचरितं चरेत्‌ ।
अन्धषन्जडवचचापि मकवच्च मही चरेत्‌" ॥
५'अव्यक्तरिङ्घो ऽव्येक्ताचारः “
इति चेषमादि ॥ ५० ॥ (१५).

हेहिकमप्यप्रस्त॒तप्रतिबन्धे
तदशीनाद्‌ ॥ ५१ ॥ ( १६ )

„-------~ ~~~ ˆ-~----- ----~- ------ ~~~ =~-~~---- ~.
,.-------~~ --~---*---~ ~~ ---------------

व्ियेयं बाल्यं तद।ह । तस्मादिति इहेति प्रकतवाक्यीक्तिः । उक्तेऽथ पूत्रमादाय
योजयति । तदिति । कथं यथोक्तेऽथं बाल्यञन्दः परुज्यपे तत्राऽऽहं । यथेति ।

नवयादिति पदं म्याकरोति । एवं हीति। अपरूढेन्द्रियतादिरूपमावयुद्रन्षणवर-
त्यस्य प्रधानोपकारित्वे मानमाह । तथा चेति । कुटानतवप्रकटनं सस तदपरत्वम+
एखम्‌ । शाल्ल(धृज्नानराहिलयमश्रुवतवं तद्वैपरीलयं वहुश्रुतत्वम्‌ । सदाचारानस्तत्व दुब
ततं दराचारनिष्ठतवं दषत्तत्वमिति मेदः । तक्किमिदाना ब्रह्मधायग्यस्य पुदुलन
ठेव किचिदनरयं तनाऽऽह । गूदेति । चक्षरदियपाखर्यं [नर पिु१११।१-
यक्तम्‌ | रसनादिपारड्यं * निरस्यति । जडर्वादति । ज्ञानीद्द्रयपाखरय परिहृत्य
कमन्दरियपारव्यं परिहरति । मरकवदिति । धभध्वजि वापकटनमन्यक्तास्तवन्‌ |
तदेवं मुमुक्षोरुपरतसवल्द्रयस्य श्रवणाद्परस्य मक्षा तखज्ञानमवर्यभा्, वि
भवः ॥ ५० | ( १५ ) |

वाल्यान्तमचादचं विधा मुक्त्वा तत्फलं विदाजन्मकार निरूपयति । हिक
पिति । उकहेवधानधीजन्पविषये कारीयौदिकठे चित्रािफके नोमयापकन््‌-

, १. भ, "से्वाला^ २. द्‌. "कापी ३क. न बाऽ्त । षट, चत्‌ 1५९
भ. "वक्तचरः* । ९ इ, एवमिति । ५ ठ. घ, 'द्ययो" । < इ, दयं भक्ति |

१०९६ श्रीमहेपायनेभणीतव्रह्मसूजाणि- [० ३षा०४१्‌०५१]

तवपिभ्ना च यज्ञादि श्युतेरश्ववदित्यतं आरमभ्योशावचं विद्यासा-
धनमवधारितं तत्फलं षिथा सिध्यन्ती किमिव अन्मनि तिष्य-
त्युत कदाचिदयुत्रापीति चिम्त्य॒ते । किं तावत्पा्म्‌ । इहैवेति।
किं कारणम्‌ । श्रवणादिपूर्विका हि विचया। नच कश्िदमुत्रमे
विद्या जायतामित्यमिस्षधाय श्रवणादिषु प्रवतेते । समन एव `
तु जन्मनि विद्याजन्मामिसधोयेतेषु प्रवतंमानो ईरयते । यन्ना
दीन्यपि श्रवगादिद्रारेणेव . विद्यां जनयन्ति प्रमाणजन्पत्वादि
दयायाः । तरंमादेहिकमेव विथाजन्मेति । एवं प्रे वदामः
एहिक वियाजन्म भवत्यसषति परस्तुतप्रतिबन्ध इति । एतदुक्तं
मवति यदा प्रक्रारतस्य विद्यासाधनस्य क्चित्पतिबन्धो न
तानुवादपृवेकं संशयमाह | स्वेति । ओअवगीदिसामग्रीप्रविबन्धशुन्या विशिष्टधीप
सवभूमिरित्युक्तेरत्र पादादिसंगतिः । पृेपक्ष. ्रवणादीनां वि्योपायत्वनियमापिदिः।
सिद्धान्ते प्रतिबन्धाभावापक्षया तेषां तन्नियमपिद्धिरित्यपेय पश्नपवकमेहिकतमि-
यमं पवपक्षमाह । किमिति । फदरेविध्योपन्धा तन्नियमे नारित हेतुरिति शङ्ूतरे |
किमिति। वत्र कारणमाह । श्रवणादीति । चित्रादिवदमुजाि पीहैतुत्वं भ्रव
णादेः स्यादिल्याशङुष्याऽऽह । न चेति । कथं . तह वेषु प्रवृत्तिरिलयाशङ्भय तषां
कारीय। दिवुल्यतमाई । समान इतिं । अरवणादीनां चक्षरादव द्वीसाधनत्वात्काा
न्तरीयकुम्मोपलम्माय चक्ुरुन्मीङनामाववल्लन्मान्तरीयव याये श्रवणाङ्गिषु पवृत्ययागा-
दुपरम्यमानसंसारदुःखनिवृत्तये च विद्यासाव॑नादानाज्ज्ञानात्कारी यौ दिवततुल्यजन्मन्यव
विद्याजन्मेदययेः । यज्ञादूानां जन्पान्वरीयफलानां वीह तुतस्य, विविदिषावाकय
यत्वाजन्मान्वरे धाजम्मेत्याशङ्न्याऽऽह । यज्ञेति । वेषां धीशुद्धचा श्रवणादिषरक-
त्वाद्तिषु वेषु वियाऽवर्यंभाग्यमित्यैहिकंखनियम इत्यथैः । श्रकणादीनां क
यदि तुल्यत्वे फकितमाह । तस्मादिति । श्रवणादिषु रवेष्वपि न चेत्र ५।
स्यात्तेषामतढुपायतैवेति प्राप्ठमनद्य चित्रावदानेयतफल्षौपाधनमिति सिद्धान्तमाह ।
एवमिति । कवेष्वपि त्रवणाद्िष कदाचिद्धिया नोत्पद्यते चेत्तादं वेषां वदुपयत्‌
मनियतं स्यादित्याशङ् चाऽऽह । एतदिति । करेष्वपि अवणादिष्वत्र विचार
कारीय।दाविव प्रविनन्धो वा पौष्कल्याभावो वा तेषां कल्पनीयः प्रठिवन्धदीना ।९
सामञ्मी का्य॑हेतम चैतावता तद्धेतषहपि त्यथः । उपस्थितविपाकश्रवणा।१६

व व

१ क, इ. ब. "तेय" २०. "तथाऽऽ । ३.८. "न्तीति कि ठडरञ. त र
५ क, इ, ज. थ, श्धायते | ६ ट, वैवप्र। ७, अ. शठत्रैषि"। ८ डज. कत
९ इ, अ, "पनघात्ता। ठ, ड. "वनात १, ड. ल, “ष पि" ११ द, "लहानिर ।

[अ.६पा.४्‌.५६] आनन्दगिरिछतदीकातवलितिशां करभाष्यसमेतानि।९०२७

क्रियत उपस्थितविपाकेन कमौन्तरेण तदेहैव विचोतपद्यते यदा
तु खद वत्मतिबन्धः क्रियते तदाऽमुत्रेति । उपस्थितविपाकश्वं
च कमणो देशकालनिमित्तोपनिपोताद्रवति । यानि चैकस्य
कममेणो विपाचकानि देश्चकारनिमित्तानि तान्येवान्पस्यापीति
` न नियन्तुं शक्यते । यतो विरशुद्धफराम्पपि कर्माणि भवन्ति ।
शाख्मप्यस्य कमण इदं फरमिस्येतावति पयंवसितं न देशका-
रनिमित्तविशेषमपि संकीतेयति । साधनदीष॑विशेषाखतीन्द्रिपौ
कस्यचिच्छक्तिराविमवेति तत्यतिषद्धा परस्य तिष्ठति । न चाषिः
शेषेण विद्यायाममिसंधिनत्यत इहामुत्र वा मे विचा जायता-
पित्यमिसपेर्निर्कुशत्वात्‌ । श्रवणादिद्रारेणापि विचोत्य-
माना प्रतिबन्धक्षयापेन्नयेवोत्प्यते । तथा च श्तिदबाधलत्वमा-
त्मनो दर्शंयति “श्रवणायापि बहुभिया न रभ्यः गण्वन्तोऽपि
बहवो यंन विचः आश्चपा वक्ता कशखऽस्य र्न्धाऽऽ-

८ ~ ~---- ----~- ~ = ~~~. ~“

धात्कपेण एव प्रपिबन्धमाशङ्गयाऽऽह । उपस्थितेति । पर्व दंशादिमिरविचामव
वणाद कम किमिति न विपच्यते तत्राऽऽ्ह । यानीति । भोगाथस्य कमणा
ज्ञानाभस्य च शअवणदिर्ैशक्रालनिमिततेकर्प्यामवे हेतुमाह । यत इति । कभा
अ्रदणादोनां प्रतिबन्पे तेभ्यो वेद्योतपत्तिवादि , शां ग्याहन्येतयाशङ्याऽऽ६ ।
शाघ्रमिति । वथापि. कमण एव प्रतिबन्धकं न॒ अवणादनामात कुव 1तयम्‌-
स्त्राऽऽह । साधनेति । यच्िह व्िचामापे कारय दवत्यतिवन्वादपखकलमनन
पिय आमुष्मिकत्वकल्पनमयुक्तपरेरेव मे विद्या स्यादयमिसविदृ्रं वत्राऽ ०९ ।
न वेति । दश्यमागसंषारःखस्यनेकजन्मगापितवं जानत। यदा कद्‌ चद्नन पि
स्यादित्यमिषंयेः साषनसाभथ्यानंप्तारेण समावतत्वारया । अभमिस्धेसिति ।
यत श्रवणादीनां चक्षरादिवदश्फलत्वमिति वत्राऽऽह्‌ । भ्रवणादीति । पषा षा
नददष्टद्राराऽपि प्ाषनत्वमर्वयातवदवमवं यज्ञ(दनामनियतकालफलनां ज्ञानतावन -
सविपेश्च पिद्योतपततेरनियवत्वामिययैः । यत्त यंजादानां षरकतवद्ध९चषु
विधाऽवर्यंभािनीति वन्न प्रतिबन्धस्च्य भ्रीवलिङ्पिद्धला वामया । तवा
चेति । आत्मनः श्रवणमपि दष्करं बहून।पलाह्‌ | श्रवणायेति । कथचन चव
णेऽपि तत्फलं ज्ञानं दुममिदयाह । शष्वेन्तोंऽप।ति । तन हेतुः । आश्चयं इति ।
न =

„ज भ
~~~

ज

१ धर्ट, विद्या विपच्यते । २ड. अ, "ोपपद्य । ड. ॐ ८) ञं
निनता।५३. ५ "तिनि" । ६द.म.्यादिक । ७ ड १, १ द. परख
पयेतहय" । ९ ड, भ, विदः । १०८, द, मणा श्र" । ‰१,2. . 4 + । =

केत्यमि" । १३ ड, ज, श्ानादीनां । १४ ऋ, ड, ज. सरक । १ < मर पुनत ५५ ॥

१०२८ श्रीमहैपायनपरणीतब्रहमद्रत्राणि- [अ०देपा०४म्‌०५२]

श्रयो ज्ञाता कुशखातुशिष्टः "” [ कठ० २। ७ ] इति । गर्भस्य
एवं च वामदेवः प्रतिपेदे ब्रह्मभावमिति वदन्ती जन्माम्तरसंचि-
तात्साधनाजन्मान्तरे षिद्योत्पातति दशंयति । न हि गर्भस्थस्यै-
वेहिकं किंचित्साधनं संभाव्यते । स्मृतावपि-
“अप्राप्य योगसपिद्धि कां गति कृष्ण गर्छति ””
[भ० गी° £ । ३७ ] इत्यज्ञुनेन पष्ट भगवान्वासदेवः-
“न हि कल्याणकृत्कश्िहुगेतिं तात गच्छति "
[ भ० गी ६ । ४० ] इत्युक्त्वा पुनस्तस्य पुण्योक-
प्रापि साधुकुर समति चामिधायानन्तरम्‌--
"तनं तं बुद्धिसंयोगं रभते पो्॑देहिकम्‌
[भ० गी० ६ । ४३] इत्यादिन-
“अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम्‌
[भ० गी ६ । ४५] इत्यन्तेनेतदेव दशंयति । तस्माद
हिकमामम्मिकं वा विद्याजन्म प्रतिबन्धक्षयपक्षयेति स्थितम्‌
॥ ५९ ॥ ५ १६)

एवं गुक्तिफ्खानियमस्तद्वस्थावध-
तेस्तद्वस्थावधृतेः ॥ ९२ ॥ (१७ )

यथावदस्याऽऽत्मनो वक्ताऽऽश्च्योऽ द तवत्कश्चिदेव सेमवपि । सम्यगाचायधिद्धा्ि
तच्छत्वा कन्धा साक्षात्कतोऽस्याऽऽश्वयैः । तिष्ठतु साक्षात्कारः कृशरेनाऽऽच५-
णानुरिष्टोऽमि शा्लात्मरोक्षतो ज्ञावाऽप्याश्चये एवेत्यथः | संपत्यामुष्िकतवं ॥५य।
लिड़माह । गर्भस्थ इति । कयाऽनुपपस्या श्रतिरिममथ दरयति 'तत्राऽऽई | त
हीति । जन्मान्वरसंचितं सावनं जन्मान्तरेऽपि पियं ,सावयवीत्यत्र स्पृतिमाह |
स्मतावित्ति । श्रवणादीनां पैप्कल्येऽपि श्रुविस्मृविलिङ्गातश्वदिफर। चनाः
नियतकाठत्वतिद्रनतिकान्तिकफल्लं वेष प्रिलयुपसंहरवि । तस्मादिति ॥५६॥५९)

विद्यारूपे फटे कालोत्कषौपकपैरुतो विशोषनियमो दिवः । संपति विच१९
मोक्षे कस्यचिदपि विशषनियमस्यामावं दशयति । एवमिति । चष्ट क्ति
ष्यः सा फ विधावदुत्कषौपकपैरर्वावशेष्वती किंवा नेति एकष्यमियपः
संशये परङुवव्रिचाफ़कस्य प्रसङ्गतो निरदिर्डीय॑तरोक्त्या पादादिसंगपिः | पू

{1

गये
) ट. ्ववा"॥ २ ढ्‌. ज, “नाद्पि जन्मा | क. ड, भ, "फटमो 1४४
क्या । ५ क. इ, ज, "यतोक्या । ।

[अ.३पा.४्‌.१र]भानन्दगिरिङृतटीकासेवितशांकरभाष्यसमेतानि । १०२९

यथा युुषतर्विधासाधनावरम्बिनः साधनदीर्थपिरोषाद्िधार-
क्षणे फर एेहिकायुष्मिकफटतकृतो विशेषप्रतिनियमो इष्टः ।
एवं युकतिरु्णे ऽप्युत्कषोपकर्षकृ्तः कशिद्भिशेषपरतिनियमः
स्यादित्याशङ्च्याऽऽह । मुक्तिफखानियम इति । न खट्‌ युक्ति
'फरे कशिदेवभूतो विशेषपरतिनियम आशङ्तव्यः । कुतः ।
तददस्थावधूतेः । य्तपवस्था हि स्वे दान्तेषमेकषपेवावधायंते।
ब्रह्मैव हि गक्त्यवस्था । न च ब्रह्मणोऽनेकाकारयौगोऽस्ति।
एकणि्खत्वावधारणात्‌ ““ अस्थूलमनणु "” [ वर ३।८।
८] “ स एष नेति नेत्यात्मा ” [बृ०३।९।२६ ]
¢ यत्र नान्यसुशयति ” [ छा० ७ । २५ । १] ^ त्र्य
वेदमगरतं पुरस्तात्‌” [मुण्ड ९ २।२। १९] “।६दं सवं यदय-
मात्मा” [ बृ० २।४।६]“ स्वा एष महानन भत्ाऽ-
जणिऽमरोऽग्रतोऽभयो ब्रह्म [ बृ० ४ । ४। २५ |
“यत्र त्वस्य सवैमास्मेवामत्तत्केन कं परयेत्‌"' [ बृ ४।५।
१९ ] इत्यादिश्चुतिभ्यः । अपि च विचयाप्ताधनं स्ववीयंवि-

मोक्षस्य कौसाध्यवया पुरुषाथोषिकेरणापिद्धिः । सिद्धान्ते वस्य ज्ञनिकसाध्यतवतत-
तििद्धिित्यभिपे्य पूर्वपक्षमाह । यथेति । पुक्तिरेपचयापंचयवती फएलताद्धि्चीवदि-
त्युमानात्तस्याः कमसाध्यत्वापिगमासुरुषायापिकरणमयुक्तमित्याशङ्य सिद्धान्व-
मवेतायै प्रतिज्ञां विभजते । न॒ खल्विति । उक्तेऽनुमाने ज्रति कथमाङङ्ा
मिखकाशेति शङ्खो । कुत इति । पूक्तिखरूपत्रह्ैकरूप्यावपारणशाघ्लविरोषा-
्ानुमेति .मत्वा सूत्रावयवमादाय व्याचष्टे । तदवस्थेति । मकतिनम कामि-
दवूथा विते चेद्िवीयत्वविरोपादवस्यावाजाग्रदवस्यावदसावपरि निवृत्तिमती
स्यादि्ाशङ््याऽऽह । ब्रद्यवेति। कषगतावव। कतरुत्कपैनिकपैकतविशेष्राहित्यमि-
द्ाशङ््वाऽऽह | न वेति । न स्थानतोऽपीलपिकरणे निरविशेषत्वमस्धूलादि शरुत्या
ह्मणो निद्पितमिवि स्मारयति । एकेति । इतश्च यकतोरगिरपशयत्वभियाह । भपि
वेति । शष्टोपचयापचयाम्यां ज्वाठोपचयाप्चयर्टेरन्रद्गबहिरङ्गतदभ्यासारिपाप-
मोपचयापचयाम्यां विशवायामुप्चयापचयसमवात्ततरे मुक्तावपि त स्यातापिलयाश-
प

१ 2०“भ्बना सा" । २ ङ. युक । \ ज. पक्ताव' । ४ र. तऽ, । ५८. २ घ
षम । ६2. ड, "पिकारिणाऽसि* । ७ ठ, ज. नैक्यता । ८८, ड, यादिविः । ५ क, इ. म,
\ तवम | ११ इ. अ, ष्पद । ११क, ल, ड्‌, ज, विवोपचया' |

१०३० श्ीमहिपायनपर्णतिब्ह्मद्त्ाणि- [> रपा०४्‌ ०५२]

दोषात्स्वफरु एव पिचायां फचिदतिशयमासन्नयेन्न पिधाफरे
मक्त तद्धचसाध्यं नित्यसिद्धस्वभावेमेव विचयाऽधिगम्पत इत्य-
सकृदवादिष्म । न च तस्यामप्यत्कषनिकषस्मको ऽतिशय उप-
पद्यते निकृष्टाया विचात्वाभावाहुक्कृेव हि विचा भवति । तस्मा- .
तस्यां चिराचिरोत्पत्तिदपोऽतिशयो भर्वन्भवेत्‌ । न तु मक्त
कथिदतिशयसमवोऽस्ति । विद्यामेदाभावादपि तत्फरमेदनिय-
माभावः कमेफख्वत्‌ । न हि युक्तिसाधनभूताया विद्यायाः कर्मणा-
मिव मेदे।ऽस्तीति । सगणा तु विचा ^“ मनोमयः प्राणश-
रीरः "“ [ छा० ३।१४। ५] इत्याद्या गुणावापोद्रापवशा-
द्ेदोपपत्तो सत्यामुपपयते यथास्वं फरमेदनियमः कर्मफल्वत्‌ ।
तथा च रिङ्गिदशेनम्‌ “तं यथा यथोपासते तदेव भवति” इति।
नेवं निगंगायां विद्यायां गुणाभावात्‌ । तथा च स्मृतिः--

डुग हेत्वन्तरं स्फोरयति । न विचेति । वरियैव सातिशया सखसाध्येऽपि कम.
चिद्‌ वि्यमादध्यादिय शङ्कयाऽऽह । तद्धीति । वर्ह मुमृक्षणां विचार्धिनां पृत्वा
नथक्यं तत्राऽऽह । विद्ययेति । वस्यामविंशयमाभ्नि मुक्तौ नाविशयोऽस्वीयुक्तम्‌।
इदान विद्याऽग्रे माक्षहेतुतखसाक्षात्कारलक्षणा नाविशयवतीदयोह । न चेति । कथं
तहिं पुव।धिकरणे विद्याया विशेषो द्‌रशिवस्वज्ाऽऽह | तस्मादिति । क्तावपि ताह
ताहरोऽविश्यौ मविष्यति तत्राऽ्ह | न तिति । वि चयोत्पात्तिभान्तरीयकतेनावि-
चानिवृत्तिरूपाया पुक्तेरावश्यकत्वादिलयषेः । मुक्तेमिर्विशेषत्वे हेतन्रमाह । विचति ।
एकरूपत्वादात्मनस्वदाकारविचायां विशेषामादाद्नेकरूप्रफकोत्पादकःवायगाचतक
विशेषासिद्धिरियथेः । विदायां `मेदामावं प्रपञ्चयति । नः हीति । सगुणवि्यवदिध।
वादासमावर्याया मेदः स्यादिव्याशङ्कन्य विषयमेदाच्त्न भेदेऽपि नात्र विषयमेदोऽ-
स्वीत्याह । सगुणास्विति । वन्न फलभेदे "मानमाह । तथा चेति। दाष्टोनतके र
पमाह । नेवमिति । वच्वतियाविशेषे गुणामव्े स्पृविमाह । तथा चेति । कल
चिन्नगौणविद्याववः पुरुषस्य गविः फएङमिवि यावत्‌ । ततर न्यूनाधिकमावामवि ६९.
१द्.न. ट. -वसूतमे" । २ ट, निष्कृ्यां । ३ . न. "तिस्र । ४ ट? न्तम ।

इ,
५ ङ. ज. दो्त्ति | स । ९ क. जरस, ट, "्छनिः| ५७८. अ सिनान्त । ८ क व
ल. श्चषशांभेः

[अ.ईपा.४यू.५२]भानन्दगिरिकृतदीकासवलितशा करमाष्यप्तमेतौनि । १०३९१

“न हि गतिरधिकाऽस्ति कस्य चि-
त्सति हि गुणे प्रवदन्त्यतुरयताम्‌ "
इति । तदवस्थावधृतेस्तदवम्थावधृतेरिति पदाभ्ाष्तोऽध्या-
, पपरि षमा द्योतयति ॥ ५२ ॥ ( १७ )
इति श्रीमत्परमहंसपरित्राजकाचार्श्रीमच्छंकरभगवत्पादक़तो
शारीरकमीर्मासाभाष्ये तृतीयाध्यायस्य चतुथः पादः ॥४॥

समाप्ठोऽयं तृतीयाध्यायः॥३॥

(> ~~~ ~~
माह । सति दीति । पनसुक्तेरथेवत्वमाह । तदवस्थेति । तदेवं पुकतर्मिरविजयतवान्न
कमसाध्यतेति युक्तं पुरुषाथोधिकरणमिति भावः ॥ ५२ ॥ ( १७)
हूति श्रीमत्परमष्ंसपरित्राजकाचायश्रीञयुद्धानन्दपुल्यपादरिष्यभगवदान-
न्दृज्ञानरूवे शारीरकमाष्यव्रिभि न्यायनिणंये तृतीयाध्या-
यस्य॒ चतुथेः पादः ॥ ४॥

इति वृतीयाध्यायः समाप्तः ॥ ३॥

॥ इति समाप्ोऽयं वृतीयो ऽध्यायः ॥
॥ श्रीरस्तु ॥

४ वः [त 0 2 ५

का~ ~ ज ~ नन - ~ = "~ ~ ~ ® =

॥ श्रीः ॥

ॐ तत्सहह्यणे नमः ।

अथ चतुथांऽध्यायः |

॥ि भो 9, , +~

आदरततिरसङृदुपदेशात्‌ ॥ १॥

तृतीयेऽध्याये परापरा विचा साधनाश्नो षिचारः राये.
णात्यगात्‌ । अथेह चतु एटान्रयप आगपिष्यति । प्रसह्रागतं
चान्यदपि किचिचिन्तयिष्यते। प्रथमे तावत्कतिमिध्िदपिकरणे
साधनाश्रयविचारञेषमेवानुसरमः । “ आत्मा वा अर द्रष्टव्यः
श्रोतश्पो मन्तव्यो निदिध्यासितम्यः ” [ त्रे ।५।६]
“ तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीति ” [बृ०४।४।२१]
५ सोऽन्वेष्टव्यः स विजिज्ञाषितव्यः ”{छ०८।७।१]
इति चेवमादिश्रवणेषु सशयः । किं सकृतत्ययः कर्ैव्य आहो-
स्िदादृर्येति । कि तावत्पाप्ं सकृत्पत्पयः स्पास्याजादिवत्‌ ।

पत्ाध्यायान्विममधिकरणे मोक्षे प्रतिनियमा्वो दृरितः। संपति माक्षौपविकरति
याप्ताधनेषु श्रवगारिष्वावृच्याऽनुष्टानपविनियमं दशेयति । अद्रृत्तीति । पूतरत्तरा-
ध्याययो; संबन्धं हेतुहेतुमद्भावं वक्तं वार्तीयमथेमनुद्रवति । तृतीय इति । साधनवि-
चररेषधोतनाय मयेगेतयुक्तम्‌ । साधनाधीनत्वात्फलसपिद्धस्वद्विवास्योरपर युक्तं
परवापयंपरियाङायवानाह । अथेति । कथं॑तर्दीहा्िरादिचनमिलयाशङ्य फलो.
पपपसङ्गन वदुक्तिरपि मविष्यतीयाह्‌ । प्रसङ्धेतिं । अध्यामपतवन्धमुक्त्वा तदधिगम
पिकरणाल्याक्तनाविकरण। ना तात्य द्‌ शेयन्नवान्रसंबन्धमाह । प्रथममिति । सक्षा-
8 शलयुक्तं साधनं चिन्विवम्‌ | अधुना फलापौपततिठब्यमदृच्यारिं चिन्चवे वद्धा
पर्यायत्ता च तच्चिन्ता फलाध्याये संगहैवेवि मावः | प्रथमापिकरणस्य पिषयमनूच
संशयमाह्‌ | आत्मेति । साधने पृभयथातदृरेः अवणादिसाषनेषु संशयमुक्रत्वा मुक्ति-
हतुश्रोतात्मघीपाषनश्रवणादिष्वःवस्याऽनुष्टानसाषनात्रादारिसंगपिः । पुवपकष अवणा
२नामदष्टायेत्वम्‌ | पिद्धान्पे दष्टाथतैव तेषां फएरूवीयद्रुय पश्नपूर्वेके पूपक्षयात |
कि तावर्ित्ति । यथा प्रयाजादयः सङृद्नष्टित दशपू णेमासफेपकारिणस्वथा
अ

9 ड, म, 'तुऽध्याये फ़" ।*९ न्‌, रिश" । ३ क. ठ. इ. `प्र ।

१०३४ श्रीमहैपायनप्रणीतब्रह्मद्जाणि- [अ०्भ्पा- ११०१]

तावता शाल्लस्य कृतार्थत्वात्‌ । भश्रूयमाणा्यां ह्याष्त्तो क्रिय-
माणायामशाच्ार्थ;ः कृतो भवेत्‌ । नन्वसकृदुपदेशा उदाहूता
श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिष्यासितम्य इत्येवमादयः ।. एवमपि
यावच्छब्द मावतयेत्सकृच्छरवणं सकृन्मननं सकृनिदिध्याप्तनं चेति
नातिरिक्तम्‌ । सकृदुपदेशेष तु वेदोपासीतेत्येवमादिष्वनाब्रत्ति- `
रिति । एवं पापे ब्रमः । प्रत्ययाबृत्तिः कतंव्या"। कुतः । अप्ष-
कृदुपदेशात्‌ ““श्नोतम्यो मन्तव्यो निदिष्यात्तित्यः'' इत्येवजाती-
यको ह्यसकृदुपदेशः परत्ययाद्रात्त सूचयति । ननूक्तं यावच्छब्द-
मेवाऽऽवतेयेन्नाधिकमिति । न । दशंनपयेवस्रनत्वादेषाम्‌ । दर.
नपर्यवसानानि हि श्रवणादीन्या्त्यैमानानि दष्टाभ्रनि भवन्ति ।
यथाऽवघातादीनि तण्ड रादिनिष्पत्तिपयंवपतानानि हि तद्वत्‌ ।
अपि चोपास्न निदिष्यास्षनं चेत्यन्तणीतावत्तिगशणव क्रिणाऽ-

श्रवणाद्विपर्ययोऽपि सकदनु टितः सम्यग्वीरेतुरिल्य।न५क्यमित्यथेः । भवघातादिविक-
कपयेन्वमावृस्यनुष्टानमाशङ्न्ाऽऽइ । तावतेति । श्वस्य सरूदनुष्टानेन कताभै-
त्वेऽपि वत्पयेन्वमनुष्ठानं किं न स्यात्तत्राऽऽह । अश्रूयमाणायामिति । दशेनक्रि
यायाः सावैनाकाडश्नायां सरदेव साघनोपदृशेन नेराकादु्ये संभवत्यसकुदुपदेशानुप-
पर्या तात्येमावृत्तौ कल्प्यते तथा च नाशाच; कुवः स्यादिति शङ्कते । नन्विति।
समुच्चितानां श्रवणादीनां सायनलपियाऽप्यसकदुपदेशोपपततेरिरोवान्नावृततौ तात-
यंभिलयाह । एवमिति । निर्विशेषव्रह्मसाक्नात्कारफर्षु श्रवणादिष्वावृत्तिमपाकय
सविशेष व्रह्मसाक्षात्कारफकष्वहयह)पासनेष्वावृतैमपाकरोति । सकृदिति । श्रवणा
नामहं गरहोपास्तीनां च प्रयाजाद्विवदनुष्ठान(ददृष्टायेतेति पराप पुकपक्षमनूय सिद्धान-
यति । एवमिति । आवृत्तौ हेत्वमावमाङ् क्य हेतुमवताये म्याच्टे.। कुत इत्या
दिना । पूत्रेवादी पूवोकं स्मारयति । नन्विति । अवि योच्छेदेनाऽऽत्मनः खर्प
स्थानरूपाया मुक्तेः श्रत्यनुमवपिद्रतादवद्यायाश्च विद्यानान्वरौयकतय।च्छदस्य रल्‌
तयसताक्षत्करादौं दृष्टत्वेन श्रवणादीनां द्टफटत्वाद्यावत्फकमवधावादिवदविवनवा्ि
तानीदयाह । नेत्यादिना । उक्तमव स्फोरयति । दरनेति । यचवहं हप
सरदुक्तेष्वावत्तिशङ्कव नास्ती वि तन्राऽऽह । अपि चैति । यस्य स्यादद्धा न
कित्साऽ्वि देवौ मृत्वा देवानप्येद।ति लिद्धादहंमरहेपास्वीनामुपास्यपाक्ताकताप्दपि
इष्टापतवस्य वक्तव्यलाययावत्फलमाव्तिस्वाखपि गम्यते शब्दसामथ्य।न त्राल।६

~~~ = ---- --- ~ --^~ ~ न क

१ ड. अ, इयाद्‌" । २ छ. "वसितला° । ३ क. ज. च. "विमा" । ४ क, "वायत ।
५८, ट, "यना । ६ क, प्रात्तपू" । ठ. इण प्राप्तम । ७ ल अत्रात ।

[अ.४पा.१य्‌.र]भनन्दगिरिकृतटीकाक्षवरितिशौकरभाष्यसमेतानि। १०३९

मिधीयते | तथा हि रोके गुरुगुपास्ते राजानयुपास्त इति च
यस्त्य गुवादीनमुवतेते स ॒एवगुच्यते । तथा ध्यायति
भ्रोपितनाथा परतिमिति पा निरन्तरस्मरणा पतिं प्रति सोत्कण्ठा
त्षवममिधीयते । विधुषास्त्योश्च वेदान्तेष्वव्यतिरेकेण प्रपोगो
हर्यते । कचिद्विदिनोपक्रम्योपापिनोपसंहरति यथा “ यस्तद्रेद
यत्स वेद स मयेतदुक्तः”' [ छा० ४।१। ४] इत्यत्र “नुम
एतां भगवो देवतां शाधि यां देवतागुपस्ते” [ छा० ४।२।
२ ] इति। कचिश्चोप।सिनोपक्रम्य विदिनोपसंहरति थथा “मनो
ब्रह्मत्युपासीत"” [छा० ३। १८ । १] इत्यत्र “भाति च तपति
च कीत्यां यशञप्ना ब्रह्मरचेषेन प एवं वेद ” [ छा ३।१८।
३ ] इति । तस्पात्सक्रदुपदेशेषप्यावृ्तिपिद्धिः । अपषकदुपर-
रस्त्वावृत्तेः चकः ॥ १॥

रिङ्गा् ॥ २॥ (३)
रिङ्खमपि प्रत्ययादृत्ति प्रत्याययति । तथा हद्रीथविज्नानं

रित्यथेः । अन्तणीविवृत्तिगुणमुपासनमित्यत्न छोकसपतिमाह । तथा हीति । ध्यान-
मपि तथाविधमिलन्न तामेव दशयि । तथेति । उपासूनशब्दश्चताग्वृत्तिपिद्धावपि
केेत्यादिपरयोगे कर्थं तत्सिद्धिरित्याशङ्भयाऽऽह । विदीति । विदिनोपक्रम्योपति-
नोपहारे संवमंविचयामुद्‌ाहरति । यथेति । स रको यद्वेद तत्पाणतचं सवं षमफल-
ममितंगच्छते । एं रकवद्न्योऽपि यद्ैकवेयं वेद तस्यापि स्वैषाधुफलावापिभेवति
स तथामृतो रेको मथोक्तः | एतदिति क्रियाविशेषणम्‌ । रेकपरि जानश्रुतिमल्पकं
कमात्पेवि हेसान्तरं प्रति हंसवचनमर्‌ । हे मगवो रेक यां देवतामुपास्स तामेवां माम-
नुशाषि शिक्षय ज्ञापयेवि , जानश्चतेरुक्तिः । अवोपकरमोपपंहारयेकरप्यसिद्धे
विुपाप्येरेका्य॑. वाच्यम्‌ | उपाकिमोप्क्रम्य विदिनोपसहारे द्टान्तमाह ।
देति । विश्युपास्त्योरेकयमुपास्तिश्वाऽऽवृततिगुणेपति थते फठितमाह । तस्मा-
इिति। भ्रवणादिष्वावृत्तः शब्द सामथ्यैटभ्यत्वामावात्कयं तेषु ततितिद्धिस्तत्राऽऽह्‌ ।
भसङृदििति ॥ १॥ ।

विषयपाक्षात्कारफ़लेषु प्रययेष्वावृत्तौ हैतवन्तरमाई । खिङ्गाचेति । न केव-
रमृदुकतुराव॒त्तिसिद्धिरपि वु लिङ्गादपीत्ययैः । तदेव विवृणोति । लिङ्गमपि ।
८. कठ ज, ज. ट, यत्रतु । ३. ज, "पस्तिनो' ।

४ 5, इ, यप्तद्रै' । ५ इ, "पनि" ।
९०७ &

१०३६ श्रीमहेपायनपणीतब्रहमचन्राणि- [भ०४पा०१स्‌०२्‌]

पस्तुत्य ““ आदित्य उदरीयः” [ छा० १1५1९] इत्ये.
तदेकपुत्रतादोषेणापोध ““ ररर्भीस्त्वं पर्यावतंयात्‌ "” [छा० २।
५।२ ] इति ररिमबहुत्वनिज्ञानं बहुपुत्रताये विदधत्सिद्धव-
त्पत्ययादृत्ति दशयति । तत्षामान्यात्सवेप्र्ययेष्वाषृत्तिसिद्धिः ।
अत्राऽऽह । भवतु नाम साध्यफरुषु परत्पयेष्वावृत्तिः । तेष्वव-
त्िसाध्यस्यातिशयस्य संभवात्‌ । यस्तु षरब्रह्मविषयः प्रत्ययो
नित्यशद्धद्वद्धमुक्तस्वभावमेधाऽऽत्मभूतं परं ब्रह्म समपयति तत
किमर्थाऽऽङृत्ति रिति। सकृच्छरतो च ब्रह्मात्मत्वपरतीत्यनुपपत्तरा-
वरत्यभ्युपगम इति चेत्‌ । न । भबृत्तावपि तदनुपपत्तेः । यदि हि
८ तत्वमसि ” [षछा०ष।८,। ७] इव्येवंजातीयकं वाक्यं
सकृच्छ्यमाणं बरह्मात्मत्वप्रतीतिं नोत्पादयेत्ततस्तदेवाऽ ऽवत्यमा-
नयुत्पादपिष्यतीति का प्रत्याक्चा स्यात्‌ । अथोच्येत न केव

हे पुत्र त्वं रश्भीनादिलयं च भेदेन पयोवतैयादिति तकारमन्तभाँग्य पयोवतेयवािति
मध्यमेकवचनं त्वंयोगात्‌ | प्रयौववेयोपास्वेयथेः। आद्ित्यस्यकस्येषोद्रोये संपाचोपापत
नाखमेके। मे पुचोऽसि त्वं तु रद्मीनुदरीथ संपाद्य प्रयावतयतात्ततो बहवस्ते पुत्रा
भविष्यन्ती सिद्धवध्पलययावत्निदेरतेवयेतलिङ्गपमिलययेः ॥ उद्रीयप्रत्ययावृत्त वपि
कथं प्रल्यान्तरेषु तत्सिद्धिस्वत्राऽऽह । तदिति । वेन प्रकतेनोद्रीप्रलययेन सक्ष
त्कारफलतया ध्यानत्वेन वा साहश्यादिति यावत्‌ । सवेपरल्ययेष्वहं ्रहापासनािषु
श्रवणादिषु चेदर्थः। अधिकरणा्मुकतवा तस्य निर्युणत्रद्मविषयत्वमाक्षिपति । अत्रेत।
महं ग्रहोपास्तयः श्रवरणादयश्च सविरोषरतिर्विशेषव्रघ्यसाक्षात्कारफल।(स्वावदिहराहएण
ततराहुयहोपास्विष्वावृ्तिमङ्गाकरोति । भवत्विति । अवणाद्विषु तां निरच।
यस्तिति | निशगनवरह्मण्यापरोक्ष्याक्तिरायः .साध्यो नाकि तस्य ,नित्यापराक्तवात्ति
वत श्रवणायावृत्तिरनधिकेयधैः बरह्मणो नित्य परोक्षतेऽपि वावताऽविधाध्वस्वेसमतरः
सद्यमागन्त॒कः साक्षात्कारः श्रवणाच वृ ्िक्षाध्योऽस्वीति शङ्कते । सक्रदिति । १५
वायाह । नाऽऽवृत्ताविति । अनुपपत्तिमेव प्रकटयति । यदीति । ज्या व्ाम"
वाकयवदावृत्तिमद्पि तसखमादिवाक्यं न स्वापं पाक्षात्कार्षममिलयषेः । यु्तिप्र॑स्या
मसहितं वाक्य स्वाथे साक्षात्कारं जनयेदियाह । अथेति । यु क्तेसादित्यमुपचाऽऽ

कोक = > > -- = - ~

1 व ॥ |
१. इः तर, २, "ति, त्मात्तत्छा ज, "ति । तश्मात्साण । २क.ड्‌. रज भ. त

३ इ. ज. 4 = 5५11 ४ उ. वक्मादि" । ५ क. चः, इ, गते त्र |

[भ.४पा.१्‌.ुभानन्दगिरिडतरीकारंपखित्चाकरभाष्यसमेतानि। १०६७

वाक्यं कंविदर्थं सातषात्कतुं शक्तोत्यतो युकत्यपे्ं दाक्यमनुभा-
बपिष्यति ब्रह्मात्मत्वमिति। तथाऽप्याष्च्पानर्थक्यमेव । साऽपि
हि युक्तिः सकृत्यवृत्तेव स्वमथेममुभावपिष्यति । अथापि
स्याचुक्त्या वाक्येन च सामान्य विषयमेव विज्ञानं क्रियते न विशेष-
विषयम्‌ । यथाऽस्ति मे हृदये शूरुमिस्यतो वाक्याद्रात्रकम्पादिं
सिङ्खाश्च गृरसद्वावसामान्यमेव परः प्रतिपद्यते न विशेषमनुभ-
वति यथा सष एव शृडी । विशेषानुमभवश्चाषिचाया निववैकस्तंद-

†5 वृत्तिरिति सेत्‌ । न । असकृदपि तावन्मात्रे" क्रियमाणे
दिशेषविन्नानोत्पस्यसंभवात्‌ । न हि सकृत्पयुकताभ्पां शाच्नयुक्ति
भ्यामनवगतो विशेषः शतकृत्वोऽपि ' पयुञ्यमानाभ्यामवगन्तुं
शक्यते । तस्माचदि शाघ्रयुक्तिभ्यां पिशेषः प्रतिपाचेत यद
वा सामान्यमेवोभयथाऽपि स्कृत्पदृत्ते एव ते सखकायं कुरत
इत्यादृत्यनुपयोगः। न च सकृर्तमयुकते शाघ्रयुक्ती कस्थविदप्य-
नभवं नोत्पादयत इति शक्यते नियन्तु विचित्रपरज्नत्वात्पतिपत्त-
णाम्‌ । अपि चानेकांशोपेते रोकिके पदाथ सामान्पविशेषवत्पे
केनावधानेनेकमंशमवधारयत्यपरेणापरमिति स्पादप्यम्पासोष-
योगो यथा दीधेप्रपादकग्रहणादिष । न तु निपशेषे ब्रह्मणि
सामान्यविशेषरहिते चैतन्यमात्रात्मके प्रगोत्पत्तावभ्पाप्तपिक्षा

--~~---~-~----~~-- --~ -------~--=

तति प्रत्याह । तथाऽपीति । भवृत्तेरेव्खं समथयमानः स्वयूभ्यश्रोदयावे ! भया-
0ति। तदैव दन्न स्ष्टयदि । यथेति । शूढविरोषस्यानुमवाय एयत्वद्विमत्याञ-
इयाऽऽह। यथेति । भस्त प्र्तुक्ऽपि समन्यपरेव कि विशेषधियत्याशङ्चा ऽऽह ।
रिशेपेति । स तर्हि मावनाजन्यो वा शा्युक्तिजन्यो वा नाऽऽचस्वस्यामानज-
न्यतेनाविधा्वसित्वायगादिपे मत्वा द्वितीयं पल्याहं । नेति । प्रतयक्षावित्कश्य
न्‌ साक्षात्कारहेबतेत्य्ैः । किच युक्तिवाक्मे सक्षात्काशषमे वदृक्षमे वा समप चेदा-
ृप्यानेक्यम्‌ । द्वितीये निरा । न दीति । सामध्यासामध्येयोरवृत्यानधक्यमुप-
संहरति । तस्मादिति । शाघ्लयुक्त्योः साक्षात्कारहैवुतव।प्ग+ऽ।४ >।ऽ९३।-
।(त्याह्‌ । न चेति । पानस्वमावानुपरारेणाऽऽवृत्यान पकय मुक्त | भयस्वमाबालाचन-
पाऽपि वदानधैक्यमाह | अपि चेति | ये केचिदषिकारिणं प्ररि भवणाचतृस्वान-

१ क, "दिषेदनाछि* । २ ट, "स्ततस्तद*। ३ ट. "खयुक्ते ए. । ४क*ज त्मवत्ते शा" ।
+क, इ, अ, "न्य" । ६ छ. 2, श्ट । निरे" ।७क. क वता फटस्व ।

१०३८ शरीमदेपयनपरणीतब्ह्मदनाणि- [भ०धपा०११०२]

युक्तेति । अत्रोच्यते भवेदाश्च्यानथंक्यं तं प्रति यस्तत्त्वम-
सीति सकृदुक्तमेव ब्रह्मात्मत्वमनुभवितुं शक्यात्‌ । यस्तु
न॒ शक्रोति ते प्र्युपयुञ्यत एवाऽऽएृत्तिः । वथा हि
च्छान्दोग्ये “ तत्वमसि श्वेतकेतो ” [ छा० ६।८।
७] इत्युपदिश्य ““ मूष एव मा भगवान्विन्नापयतु ””
[ छा०पै।८।७] इति पुनः पुनः. परिचोचमानस्तत्त-
दाशङ्कारणं निराकृत्य तच्यमसीत्येवासङ्ृदुपदिशति । तथा
च ““ श्रोतध्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः “ [ बृ° ४।५।
६ ] इत्यादि दरितम्‌ । ननूक्तं सङृच्रतं चेत्तत्वमसिवाक्यं
स्वमर्थमनुभावयितुं न शक्तीति तत आवत्य॑मानमपि नेव शक्ष्य-
तीति । नैष दोषः । न हि दृष्टेऽनुपपन्नं नांम । श्यन्ते हि
सङृच्छरताद्राक्यान्मन्दभर्‌।तं वाक्याथेमावतंयन्तस्तत्तदाभाप-
व्युदासेन सम्पक्पतिपचमानाः । अपि च॒ तत्वमसीत्येतद्राक्य
त्वंपदार्थस्य तत्पदाथभावमाचष्टे । तत्पदेन च परकृतं सह्रह्म्षित
जगतो जन्मादिकारणमभिधीयते ^“ सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म
[ तै० २।१। १] ““ विन्नानमानन्दं ब्रह्म” [ बर° ३।९।
२८ ] “ अद्ं द्रष्ट ” [ बृ०2े | ८। ११] ^“ अविज्ञातं
विज्ञात “ [ बृ° ३।८। ११ ] ““अजमजरममरम्‌”' [ उधि-
होत्त ° २] “अस्थूरुमनण्वहस्वमदीधेम्‌” [ ब्रु० ३ ।८।८]

[1

धक्यं चोद्यते सक्र॑नेव वा प्रतीवि विकल्पयति । अत्रेति । आम्रः
करोते । भवेदिति । बह्मणोऽपरोक्षतवादाकवस्य परोक्षबोयित्वे, प्ामाण्याया-
गादसवि वित्तविक्षपादिपदिबन्मे वस्यापरोक्षबोपित्वमेवेल्यथेः । दशय
दूषयति । यस्त्विति । असंभावनादिगविबन्पे वभिवृर्ययैमावृतिरपवतीयथः।
तत्र श्रौतं ठिद्धमाह । तथा हीति । सूत्रकताऽमर लिङ्गमद्गरुवामियाई । त्था यत्रि
पूैवादी सोक्तं स्मारय प । नन्विति । भगुमवानुसारेण परिहरति । नेत्यादिना ।
कथमावृततरथैवचं ष्टं येन नानुपपर्तिस्तत्राऽऽह । दृर्यन्ते हीति । वाक्याथन्ञ
नस्य पदायिषीपुषफतवात्पदाथयोश्च दुज्ञनित्वादावृतत्या मेणैव धीरिवि हेतवन्वरमाई।
अपि वेति। वत्र वतपदवास्यमधमाह । तदिति । वस्यैव ठषष्यमथमाह । सत्यमिति
=

१ ट. नामिति । इ" । २ च, "तिपा । क्ष, ८. ड, श्वात्तद्रा* ॥ ४८, ढ, वत्रा |
५ क. इततवा" | |

[अरधपा०१पू०रआनन्दभिरिङृतटीकासंबणितिशांकरभाष्यमेतानि। १०६९

इत्यादिशाच्रपसिद्धम्‌ । तत्राजादिशब्रैर्जःमादयो भावविकारा
निवर्तिताः । भस्पररादिशब्देशच स्थौर्पादयो द्रव्यधमीः । विन्ना-
नादिशब्देश्च चेतन्यपरकाशात्मकखगुक्तम्‌ । एष व्याद्र्तसदसंसा-
रधमेकोऽनुमवात्मको ब्रह्मसंजञकस्तत्पदार्थौ ेदान्तामियुक्तानां
` प्रसिद्धः । तथा तवपदार्थऽपि ' प्रत्यगात्मौ श्रोता देहादारभ्प
प्रत्यगत्मतयाः सभाव्यमानश्चेतन्पपयेन्तत्वेनावधारितः । तत्र
येषामेतो पदा्वज्ञानसंशयविपयंयप्रतिवद्धौ तेषां तच््वमधीतप-
तद्वाक्यं स्वां म्मा नोत्पादयितुं शङ्गोति पदाथवैकलवाद्राक्षा-
यस्येत्यतस्तान्पत्येष्टव्यः पदार्थविवेकप्रयोजनः शाघ्नयुकत्य-
भ्यासः । पचपि च प्रतिपत्तव्य आतमा निरंरस्तथाऽप्य्यारो-
पितं तस्मिन्बहर्शतवं देहैन्द्रियमनोदुद्धि विषयवेदनादिलशक्षणं तत्रै.
केनावधानेनैक मशमपाहत्यपरेणापरमिति युज्यते तत्रे क्रमवती
प्रतिपत्तिः । तत्त पूवेरूपमेवाऽऽत्मपरतिपत्तः। पेषां पुनर्निपुणम-
तीनां नाज्ञानसंशयविपर्ययरक्षणः पदाधेविषयः प्रतिबन्धोऽस्ति
ते शक्घवन्ति सकृदुक्तमेव तच्वमतिवाक्याथेमनुभवितमिति तान्प-
त्प दृच्पानथक्यम्िष्टमेव । सकृद त्पनेव हयात्मपतिपत्तिरविययां

भजमियादिवाक्यस्वाथमाह 1 तेति । मस्थूलादिवाक्यस्याथमाह । अस्थू-
खादति । सलन्ञानादिवाक्यस्यापुनरुक्तमथमाह । विज्ञानादीति । श्रौपे तदयं विद-
दनुभवमपि प्रमाणयति । एष इति । ततदाथ॑ वाच्यं लक्षयं च सप्रमाणमुक्ला त्वप-
दाथमपि विभन्य दृशेयति । तथेति । अवधारित योऽयं॑विन्ञानपयः प्राणेषु यः
पाणेन माणितीत्यादिनिषि शेषः। स्यातमितौ पदाथ वथाऽपि कथमवृत्तेरथेवसं
वनाऽऽदं । तत्रेति । यनु मेयस्यानरातवोदावृच्यानभक्यमिति वताऽऽह । प्पीति।
भरोपिव्यावर््याशबादल्य्त्कमव्चं प्रतिपत्तेरथेवदित्यधेः । तखमसिवाक्यादह ब्रह्य
पिवक्याधज्ञाने सवि कथं क्रमापेक्षया चाऽऽह । तचिति । क्रमेण जावे पूव
शनमात्मसाक्नात्कारातूवैकाठमेव तवोऽसंभावनादिनिरासपरदिववाकयोत्थवच्वसाक्षा-
तारे नातयेवाऽऽवृच्यपेकेत्ययेः । मन्दमध्यमौ प्रवि साक्षात्कार भवणाचदृत्त-
५वसमुक्तम्‌ । इदानीपुत्तमं म्यावृर्यानधकयमुकतं वृणोति । येषामिति । उतन्नाऽ॥
पदृततिमीकषते एकयेल्यशङ््याऽऽह । सङ्ृदित । उसने ज्ञाने यद्या
१ ङ, न, “जैन्याद्‌ | २ब. न्मा वष्ट श्रो। ३ड. ज, ट, भोतुरंहाः । क. भीतो. ।
४९.ज, "क्यं न स्वा" । ५ क, ज, प्रमामुत्पा । ६ ड. ज. ज ट. ङ्ञानपू । ७ इ. न, ५"
नस्ये । ८ ट, "कतं | ९ छ. शत्र विक्त" ॥ १९ ट, भयान ।

१०४० श्रीमहैपायनपणीतबरह्म्न्राणि- [अ०ध्पा०१म्‌०२]

निवतेयतीति नात्र कश्चिदपि कमोऽभ्युपगम्यते । सत्यमेवं
युज्येत यदि फस्यचिदेषे परतिपत्तिभेवेत्‌ । बलवती हात्मनो
दुःखित्वादिपरतिपत्तिः । अतो “नु दुःखित्वाचभावं कश्चिल्पतिप-
द्यत इति चेत्‌। न । देहाचभिमानव हुःखिद्माचभिमानस्य मिथ्या
भिमानत्वोपपत्तेः । परत्यक्षं हि देहे छिथ्माने दह्यमाने वाऽहं `
छ्यि दद्य इति च मिथ्यामिमानो दृष्टः | तृथा ` बाह्नतरेष्वपि
पुत्रमित्रादिषु संतप्यमानेष्वहमेव संतप्य इत्यध्यारोपी ष्टः ।
तथा दुःसित्वीयमिमानोऽपि स्यात्‌ । देहादिषेदेव चेतन्पाद्ध-
दिरूपरभ्यमानत्वादुःखित्वादीनाम्‌ । सुषुप्रादिषु चाननुवृत्तेशचेत-
न्यस्य तु घषुतेऽप्यनुद्ृत्तिमामनन्ति “यद्वै तन्न पडपति पर्यन्य
तन्न परयति ” [बृ०४।३।० ] इत्यादिना। तस्मा-
त्सवैदुःखे विं निभक्तेकचेतन्यात्मकोऽहमित्येष आत्मानुभवः । न
चैवमात्मानमनुभवतः किंचिदन्यत्कृत्यमवरिष्यते । तथा च
श्चतिः ^“ कि प्रजया करिष्यामो येषां नोऽयमात्माऽयं खोकः
[ ०४।४।२२ ] इत्यात्मविदः कतेव्यामावं दशंपति ।

ग्रतिरपि-- .

नर्थक्यं वदङ्गाकुवेन्नाह । सत्यमिति । बक्यादीद्शा षीः स्यादिदयाशङ्ग्याध्यक्षारि
विरोषान्भेवमित्याह । बदख्वतीति । सा बाक्रयीयवि्ोच्छेद्यत्वाद्‌भान्िरियाश
इम्याऽऽढ । अत इति। दु खित्वादि पत्ययस्य सवदा सरवेषामुलचमानस्य ब्वसादेव
वे योच्छेचत्वायोगान्न भरान्तितेत्यथः | तथाविधस्यापि देहाध्मामिमूनस्य भाता
ह्ःलित्वीचमिमानस्यापरे युक्तेवाधिवस्य ।न्तित्वसिद्धेनेवमियाह । नेत्यादिना ।
हक्तं दृष्टान्तं प्रत्यक्षच्टान्ता्यां सषटयति । प्रत्यक्षं दीति। दुःखाद्यस्वचवा
नाऽऽत्मघम। वेधत्वात्संमतवदि वि ` दा्टान्तिकमाह । तथक्ति । व्यभिचारत दुःखाः
दनां रूपादिवत्तर्ववो नाऽऽत्मवमेतेत्याह । सुषुप्ति । वर्हि चैवन्यमपि न सलक्प..
मननुवृत्तत्वादूःखादिवदिल्ाशङ्क्ाऽऽह । चैतन्यस्पेति । दुःखित्वादि षी॥५४य॥*।
नश्वेतन्यम्वाग्यभिचारिन्नषूपमिति स्थिते फटठिवमाह्‌ । तस्मादिति । यधोक्तानुमे
वाक्याद्‌ विरुद्धेऽपि किमित्यावत्तिर्नेष्यते तताऽऽह । म चेति । वस्मादवानुभवात्ट-
बरुत्यतेयत्र मानमाह । तथा वेति । रतिरासक्तस्वत्छं वृिस्तृषेरपि ९८ सवाप

~ 8

हवि भेदः । यत्तु साक्षात्कारात्ुषमाव्॒तेरथ॑वच्छमुक्तं तद्धिकविवक्षया निभमरयपि ॥
व
४ क. ्वयै"। २ज. "नि ३. भ. ट, "विमते । ४ क. वामि" ५ ल, द ।

[भ.ध्पा.१्‌.३) भनन्दगिरिकृतदीकासेवलितंशांकरभाष्यसमेतानि । १०४१

५५ यस्त्वाःपरतिरे .स्यादात्मतृप्श्च मानवः।
आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य कार्यं न विते "

[भण गीर ३। १७] इति । यस्य तु नेषोऽनुभवो
द्रागिव जायते ते ` प्त्यनुभवाथं एवाऽऽदृत्यभ्युपगमः ।
तत्रापि न तच्वमसिवाक्पायौत्यच्याग्पाऽ दत्तौ परवतयेत्‌ । न
हि वरधाताय कन्यायुद्राहयन्ति। नियुक्तस्य चास्मिनधिकृ-
तोऽहं कता मयेदं कतेव्पमित्पवश्यं ब्रह्मपत्येयाद्विपरीतप्रत्पप
उसचते । यस्तु स्वयमेव मन्दमतिरप्रतिभानीत्तं वाकाय निहा
से्तस्येत्तस्मकरेव वाक्यार्थं स्थिरीकार आद्ृर्पादिषाचोयुक्त्याऽ-
भयुपेयते । तस्मास्सरबह्मविषयेऽपि प्रत्यये तदुपायोपेशेषवा्‌-
त्तिषिद्धिः ॥ २॥ (९)

आत्मेति तूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति. च ॥ ३॥ (२)

स्येति । द्रागिति इटि । नियोगबलादावृततौ पवृततेनियोगायौऽऽवृ्तिनोनुमवा-
पाशङ्न्याऽऽह । तजरापीति । जं बह्मासीपिपरत्या्च्याग्य नाऽऽवृत पृषं
वतयेखपानविरोषात्‌ । अकननोसानुभवाय दि भ्रवणारिविषिने नियोगयेत्यषः ।
पानविरोधायोगे नमाह । न हीति । नियो गापेमृतुपगमेऽपि तपमदिवाक-
पतषीपिदधम वद्याहविरित्याशङ्याऽऽह । नियुक्तस्पेति । नियोगानङ्धिकारे कृतः
रेन्यािवाक्थैः श्वणाचावृत्तिपिद्धिस्वत्नाऽऽइ । यस्तिति । अप्रविमानदसभाव-
1दिप्ाविबन्धादिवि यावत्‌ । स्थिरीकारोऽसेमावनायपोहेनावगमदाव्यं केदोपसीवेया-
िवचोयु्धिः । आदिशब्देन 'भ्रोवल्यादिषाक्यं गहे । ममरहोपासनेष श्रवणा
कष च सगुणनिर्गुणसाक्ात्रारफलेष्ववृस्याऽनषानमितयापिकराध षुत | तस्मा-
दिति | अपरतर्चविष्यपत्यैये खरूपावृत्तिवदित्यपेरयः ॥ २ ॥ ९ ° )

[क ®

- अरवणमलननिदिध्यासनादि सापनान्या्रसयाऽनु्वानीतयुक्तम्‌ । वन ।1द्दा

क

के कथं प्रस्ययावृत्तस्तत्राऽऽह । आत्मेति तिति । चच । शब्द भभव
इत्यादिषु जीवव शरुविभिरुकतं तथाऽपि ताव पिरुदवापैलादुपचरितव्िषयव-

= _ श „९५ भ ह
माशङ्यात्र समाधीयते । वितेध्मामेरवितषाध्याय्तगतल ॥
समापेः समाषादन्वरङ्तादिहं सेगतिरिषि मला विषयोक्तपूवकुभयथारातः स
=

१ क. जयेत | २ क. द, ज. न, ट, "यग्रविप । ३९. €. ञ्‌, 'नाद्राक्या । ४६. ति।
न ॥ ५ कृ, ५; व्यप" । ॥

१०४१ श्रीमहेपायनप्रणीतंब्रहम्त्राणि- [म०४पा०१्‌०३]

धः शाघ्रोक्तविशेषणः परमात्मा ष॒ कफिमहमिति ग्रहीतव्यः
फि वा मदन्य इत्येतद्विवारयति । कथं पुनरात्पशब्दे पत्यगा-
त्मविषये श्रृषमाणे संशेय शति । उच्यते । भपमात्मशब्दो
मुख्यः शक्यतेऽभ्युपगन्तुं सति जीवेश्वरयोरमेदसंभव इतरया
त॒ गौणोऽयमभ्युपगन्तव्य इति मन्यते । किं तावत्पाप्ं नाह- `
मिति ग्रहः । न धयपहतपाप्मत्वादिगणो विपरीतगुणत्वेन
शक्यते ग्रहीतं विपरीतगुणो वाऽपहतपाप्मत्वादिगुणस्वेन। अप-
हतपाप्मादिगणश्च परमेश्वेरस्तद्विपरीतगुणस्तु शारीरः । इन्व
रस्य च संसार्थात्मत्व इश्वराभावप्रसङ्कः । ततः शाघ्रानथंकर्वम्‌ ।
संसारिणो ऽषीश्वरात्मत्वेऽपिकायेभावाच्छाच्नानथंकप्रमेव । परत्य
्षादिविरोधश्च । अन्यत्वेऽपि ताद्रारम्यदशेनं शाघ्रात्कतव्यं
परतिमादिष्विव विष्ण्वादिदशौनमिति चेत्काममेवं भवतु ।
नतु संसारिणो मख्य आत्मेश्वर इत्येतन्नः प्रापयितम्यम्‌ ।

„^---.~~~-----*---~---------~---~--~ 1

यमाह | य इति । संशयामावाद्पिकरणमाक्षिपति । कथमिति । आत्मशब्दस्य
मख्यार्धत्वे सत्यभेद सिद्धिस्तत्सिद्धौ च तस्य य॒खूयायेत्वर्धिद्ध रित्यन्योन्याश्रयान्मान-
न्रत्रिरोषाच्च वन्मख्याधेत्वासिद्धेस्तद्रारम्बनेन संशयाना क्षिपादषिकरणमारभ्यतित्याह्‌।
उच्यत इति । अत्र च विरोषर्परहरिफले समाध्युपयागितया - प्ासङ्िके ध्रानाव
स्थायां प्रत्यक्रलेन बरह्मपपिपच्यनष्ठानेकत्या पादादिसगतिः । पुवेपक्षे श्वीन
गोचराणामपचरिताभत्वम्‌ | सिद्धान्ते तासां मरख्याथलं फठर्त।लयाक्ञयवान्िमृध्य
परवरप्च गृहाणि । किमिति । द्वा सुपणरयादिभदश्चतरूपास्यपाप्कादिमावमदरङ्गश्च
इत्य ५: । य॒[फत।[ भद्पाह । न हीति । वयप्वरुदगृणत्वमाप्तद्धा"याशङ्यः.
ऽऽह । अपहतेति । कि चभेदेऽपि किमीश्वरस्य जीवाल्ता कं वा जवि्य्रलि
तेति विकलप्याऽऽ द्यं दृषयापि । ईश्वरस्येति । द्वितीयं प्रत्याह । संसारिणो ऽ१ि।
अहं म॒खीत्याद्नभवेन विरुद्धल्मावववाद्रदो दहनतुदिनवरित्यनुमानेन च (क.
यान्न तयरकयित्याह । प्रत्पक्षादाति । एकत्व।परराना वाह्‌ का गविरित्याश्ईय
व्यासेन वद्रतिमाह । अन्यस्य ऽपीर््थादना । तादात्म्यदशेनाङ्गीकार नात 1१५५
त{रिव्याशङ्न्य!ऽऽ ह । न च्वि । पकवान माघमुपचरिवापंलमत च ११

----~ ~ -

१द्‌ः म. इति तार्रद्ि"। २८. शयः । उ*। इक. "पाप्मादि ।॥४ ड, ज भ, ट"
पप्नलादि" । ५ क. श्वत विष" । ६ क. “गुणः चा" ७ ट, "सङ्गा्तः । < ट. "व्व । ५ ।
९क. ज. घ. 'तयेतावध्ः। १० €, श्र, “व्यमिति । ए । ११ ८. ६ "पाधि । १९१ त्वि ।
१३. ८. "रद्राव्या ।

[भ.४पा.१य्‌.३।भनिन्दगिरिकवदटीकाक्तवल्तिशांकरभाष्यसमेतानि। १०४३

एवे परे भूमः । आत्मेत्येव परमेश्वरः प्रतिपत्तव्यः । तथा हि
परमेन्वरक्रियार्थां जावाखा आ्मत्वेनेवेतयुपगच्छन्ति ^ तं
वा अहमस्मि भगवो देवतेऽहं वै त्वमसि देवते "” इति । तथाऽ-
न्येऽपि “ अहं ब्रह्मास्मि ' इत्येवमादय आस्मघ्लोपगमा
द्रष्टव्याः । ग्राहयन्ति चाऽ ऽत्मतवनेवेश्वरं वेदान्तगक्यानि "एष्‌
त आत्मा सर्वान्तरः” [ बृ° ३। ४।१]“ एष त आत्माऽ
न्ताम्पप्रेतः ” [ ब्रृ०। ७।३] ^ "तत्सत्यं स
अत्मा तत्वमसि ” [छा ६।८।७] इत्मेवमादीनि।
यदुक्तं परतीकदशेनमिदं विष्णुप्रतिमान्यायेन भविष्यतीति तद-
युक्तं गोणत्वपरसङ्गात्‌ । वक्पवेहप्पाञ्च । यत्र हि -पतीकहदण्िर-
मिग्रेयते सकृदेव तन्न वचनं भवति । येया “ मनो ब्रह्म “
[ छा ३। १८ । १ ] अदित्या बह्म" [ छा० ३।१९।
१] इत्यादि । इह पुनस्त्वमहमस्म्पह चं तमसीत्पाहातः परती-
कश्चुतिरैषप्यादमेदपरतिपत्तिः । मेददृष्श्चपवादाच्च । तथा हि
^ अथ योऽन्यां देपताम॒पास्तेऽन्योऽसावन्योऽहमस्मीति न स
वेद ” [ व्रृ० १९।.४।१० ] "मृत्योः स ग्रृप्युमप्रोतिय इह
नानेव परयति ” [ बर ४।४।१९। कठ० ४।१० |
आत्मप्रबो १] “ स ते परादाचोऽन्यत्राऽऽत्मनः सं वेद "
[ त्रु° ४।५॥। ७ ] इत्येवमा्या भूपसी शतिभेददशेनमपव-
दति । यत्ृक्तं न विर्द्धगुणयोरन्योन्यासमत्वसभव इति । नाय

--.-~~-------~ ~ ~--------- ~~

यपि । एवमिति | पिद्ान्तसूत्, योजयति । आ्मेररेति । व्र मानमाह । तथा
दीति । आलमतवोपगमान्तराणि दशेयवि | तथेति । आगरिशब्दन तदाऽहं ९।७६।
यौऽपौ सोऽहमित्याद्यो, गृहन्ते । सूत्रावयवमवकष्टं व्याचष्टे | श्रयन्ति ।
परोक्तमनू च दूषथि | यटुक्तमित्पादिना एकवशूतीनामपूता पतक टवया
। रातय तिद्ेमख्यवृत्तिसंमे गौणत्वायोगहतभ्रुतीनां ति्गाना च पपरीतयातक ह्पिव-
मेदाटम्बनवान्युर्यमेव जीवत्रप्नणोयकेयमित्यथैः | इतश्र नेदं मदीकदशेनमिलयाई । |
वाक्येति । भेदस्य निन्धमानतवाचमेदस्येव प्रतिपायवेत्याहं । भेदेति ।
विरु्सख्ठमावताद्रेदो जीवत्रह्मणोरिदुक्तमनूच प्रत्याह । यत्ति । न
विवि्बवहपाधिकपो विरुढपमोष्यासो न वास्ववस्तपा च ताचिकभक्याभवमः ।

_ ~~~ ----~-

___-----~------~------- ~ ` [ । क
१कं्न,ज्‌,ट, °्वैनमु' ५२द्‌, अ. ब्रहैदादिो । ३ च. व तत्वा ।
+

१०४४ श्रीमहेपायमपणीतब्रह्मद्त्राणि- . [अ०४्प०१य्‌०३]

दाषः । विरुद्धगुणताया मिथ्यात्वोपपत्तेः । यत्पुनरुक्तमीश्वराभा-

वपरस इति तदसत्‌ । शाद्लपामाण्यादनभ्युपगमाश्च । न दीश्व-

रस्य संसायोत्मत्वं प्रतिपाचत इत्यभ्युपगख्छामः कि तर्हि संसा-

रिणः संसारित्वापोहेनेश्वरात्मतवं प्रतिप्रिपादयिषितमिति । एवं ¦

च सत्यद्वेतेश्वरस्यापहतपाप्मत्वादिगुणता विपरीतगुणतौ त्वित-

रस्य मिथ्येति व्यवतिष्ठते । यदप्युक्तमधिकार्यभावः पत्यक्षादि-

विरोधश्चेत्ति 4 तदप्यसत्‌ । ` प्राक्प्रवोधात्ससारित्वाभ्युपगमात्‌ ।

तद्विषयत्वाच्च प्रत्यक्षादिव्यवहारस्य । ““ यत्न त्वस्य सवेमासे-

वाभूत्तत्केन कं पर्येत्‌ ^ [ ब० २।४। १४ ] इत्यादिना हि

प्रबोधे परत्यक्षायभा्वं दशयति । प्रस्यक्षायभावे श्रुतेरप्यभावप-

सङ्क इति चेत्‌ । न । इष्टत्वात्‌ । “ अत्र पिताऽपिता भवति ”

[ बृ० ४।३।२२ ] इत्युपक्रम्य “ वेदा अवेदाः " [ ब

४ ।३।५२ ] इति वचनादिष्यत एवास्माभिः शतेरमप्यभावः

प्रबोधे | कस्य पुनरयमगरबोध इति चेत्‌ । यस्त्वं एच्छसि तस्य

त इति वदामः । नन्वह मीश्वर एवोक्तः श्रुत्या ययेवं भतिबु-
अभेदेऽपि संसायौत्मल्रमीश्वरंस्य सेत्ताशणो वा वदात्मत्वतिति . विकल्प्याऽऽदे यदू
षणं तदनुमाष्य दूषयति । यल्पुनरिति । अनम्युपगमं विवृणोषि । न हीति।
द्वितीयं पश्नपुवैकमङ्खाकरोति । किमिति । तिरुद्ांशहान्या जीवस्य ब्रष्मते प्रति-
पाये विरुद्धवमेत्वमुक्तमधिद्धमेवेति एलिवमाह । एवं चेति । संतीरिणः तपतास्वा-
पदेन ब्रहमत्मे साध्ये परोक्तमनूये निरस्यति । यदपीति । भधिकायेभावौदिरकत
ज्ञानापपूवेमृध्वं वेति व्रिकल्प्याऽडद्यं निराह । प्रागिति । द्वितीयमङ्गाकर।प । पत्रेति।
्रविभ्रद्धाकुवया श्वे । प्रत्यक्षादीति । तचज्ञानादृष्वै श्रुत्यमवि्येषटतानान.
पतिरिल्याह्‌ । नेष्टस्वादिति । वदेव सटा । अत्रेति । गूढाभिप्रायः सनछच्छ |
कस्येति । यस्य भान्वस्तस्याज्ञानत्याह । यस्त्वमिति । खामिपाय पूवर
टय पि । नन्विति। भविधावजभान्त्योरति वौच्यत्वाद्वोषे सति वयरस्खान्ाऽऽ ५
त्याह । यदेवमिति । जगि्ाच्यत्वादमिचायाभ्रोचान्वरमपि निरपवाद |

0 1 0» अ
- -- --~ ~~ --~ --~ ~~ - ~------~- ~----~~

~ ॥,
र क, 4
१क.ज. न्धः । २अ "ता ली ।३ज. 'रध्येति। ४. प्रतु ।
ठद्षयति। ।

[अ.४१.१स्‌-४] भानन्दमिरिङतदीकातंवखितशांकरमाष्यसमेतानि। १०४५

द्धोऽसि नास्ति कस्यविदप्वोधः| योऽपि दोषश्चोधते कैशिदषि-
चया किखाऽऽत्मनः सद्विरीयत्वादद्वैतानुपपत्तिरिति सोऽप्येतन
प्रत्युक्तः । तंस्मादांसस्येवेश्वरे मनो दधीत ॥ ३ ॥ ( २)

न प्रतीके नहि सः ॥ ४॥(३)

५५ मनो ब्रहमत्युपासीतेत्यध्यात्ममथापिदैदतमाकाशो ब्रह्मेति
[ छा०३। १८१] तथां ““ आदित्यो ब्ह्मेत्पादेशः “
[ छा० ३।१९।१] ^“ सयो नोम ब्रहमतयुपास्वे ” [छा
७।१। ९५} इत्येवमादिषु प्रतीकोपामनेषु संशयः । फि तेष-
प्यातमग्रहः कतेव्यो न वेति । किं तवत्त तेषप्यासग्रह एव
युक्तः । कस्मात्‌ । ब्रह्मणः भरुतिष्वात्मतेन '्रपिद्धतवात्‌ । प्रती
कानामपि ब्रह्मविकारत्वाहक्षत्वे सत्यात्मत्वोपपत्तरिति। एवं पप
ब्रमः । न प्रतीकेष्वारममतिं बध्रीपात्‌। न हिं स उपासकः प्रत
कानि व्यस्तान्यात्मतेनाऽऽकल्येत्‌ । यत्पुनब्रंह्वविकारत्वाघ्म-

~~~

योऽपीति । अमेदशरुवीमां पिद मुख्याथेत्वे फटितमुपसेहरति। तस्मादिति॥ ३॥ (२)
आत्मतवमविरीश्वरे कायतयुक्तम्‌ । इदानीं परतीकविशेषणस्यापीश्वरस्याऽऽतमलतत-
हारा पवीकषष्वासमत्वषीरिपि पा प्रत्याह । न ' प्रतीक इति । प्रतीकापासनान्युरा-
हयोपास्तिषूमयथादरेः संशयमाह । मन इत्यादिना । जीवव्रहठमेदं पूक्तशप्जीन्य
्हमदथिमाक्ष॒ पर्वीकेषु ब्मामिन्नजीवदह िरहमिति कार्येति परश्षपवेकं पृपक्षमाह्‌ ।
कि ताददिति। अत्र प्रासङ्किका्मतिनिरापेन प्रवीकोपाप्विषु पयोगेरोक्या पदा
दिसंगविः । प्वपक्षे प्रवाकेपास्वीनामदअहोपास्तिमिरविरेषः । पिधान विशेषः
पिष्यतीत्यद्धल पृषे देवं एच्छाते [ कस्मादिति । पर्वकिष्वातलग्रर वषाम-
सत्वोप्पसिहेतुमाह । ब्रह्मण इति। तस्य(ऽऽल्मत्वेऽपर वेषां कथमा १६ (
परतीकानामिवि "। बरह्मपीयुक्तानि परतीकान्यहमिति प्रहाणि त्रद्नामिन्‌लातद
दिः । दविविोपास्विष्वविरेषे प्रापे पिदधान्वपाह । एवमिति । न परथकिर
मिं कुयोदैकयोदनामावे सति सलतोमिननताददरीधादिर्वरित्वाह्‌ । नेत्यादिना |
यत्त त्र्मरूप्तादहमिप्रि आदह्याणीपि वत्र किमात्मतानुभवादात्मषवैन , आह । किं
वा मानान्दरिद्धवान्नाऽऽच इत्याह । न हीति द्विदीयमनू च दूषयति । पदिति ।
1

॥ ^ व ` ज
५ इ, म, 'दात्मन्ेवे* । २ ट. "त । आलेश्वतपिकरण^्‌ । न । २ ^" तेष्वाम ध
२, "न यस्ता" । ५ ट."सेनाङ्ग' । ६ 2, इ, "तमतत्वम । ° इ, "पदे । ° ‰"# "° ~
> $, 'पमत्ततानु" | ।

१०४६ श्रीमहैपायनपरणीतब्रहमसज्ाणि- (भ०धपा०११०५]

तकानां ब्रह्मत्वं ततश्चाऽऽत्मत्वमिति । तदसत्‌ । परतीकाभा-
वप्रसङ्कात्‌ । विकारस्वषटपोपमर्देन हि नामादिजातस्य ब्रह्मत्व
मेवाऽऽधितं भवति । स्वषटपौपमदे ख नामादीनां कुतः परतीक-
त्वमात्मग्रहो वा । नच ब्रह्मण आत्मत्वाहष्दष्युपदेशेष्वात्म-
दृष्टिः करप्या । कतृत्वा्निराकरणात्‌ । कत्वादिसर्वसंसार- '
धमेनिराकरणेन हि ब्रह्मण आत्मत्वोपदेशः .। तदनिराकरणेन
चोषासनविधानम्‌ । अतश्चोपासकस्य प्रतीकेः समत्वादत्म

ग्रहो नोपपर्यते । न हि रुचकस्वस्तिकयोरितरेतरात्मत्वमस्ति ।

सुवणात्मनेवं तु ब्रह्मात्मनेकत्वे प्रतीकाभावप्रसङ्खमवोचाम ।

अतो न प्रतीकेष्वात्मदृष्टिः क्रियते ॥४॥ (३)

ब्रह्मदष्टिरुकर्षाद॥ ५॥ ( ¢ )

तेष्वेवोदाहरणेष्वन्यः संशयः । फिमादित्यादिषदृष्टयो बरह्मण्य-
ध्यसितव्याः किंवा ब्रद्मदृष्टिरादित्यादिष्विति । कुतः सशयः।

~~ -----~- ~~~.

प्रसङ्कमेव प्रकटयति । विकारेति । तथाऽपि को दोषस्वत्राऽऽहं | स्वषटपेति ।
वस्तुवृत्तेन विकारद्पण नामदीनां ब्रह्मत्वायोगान्लीवत्वङ्येन जीवस्य ब्रह्मतवोक्तिवत्म
तीकत्वलयेन वेषामपि बह्मत्कोक्तावाखम्बनाभावादु पास्तिविधिने स्यादित्येः । यत
ब्यत्वे सत्यात्मत्वमिवि वन्नाऽऽहे । न चेति । प्रतीकोपदेदोषु कथं कतूतायनिर-
करणं वदा । कतत्वादिति । वन्निराकरणे वद्विषिरव न स्यादिति मावः । परत
कानां जीवस्य च परिच्छिन्नवया साम्यं गृहीत्वा एटिवमाह । अतश्चेति । सत्यपं
त॒ल्यत्वे किमिति जीवस्य तेषु विधिवशाददहंयहो न स्यात्तत्राऽऽह। न हीति । घर
पेणीकयामावेऽपि सुचकस्वस्विकयोः सुवणौत्मतैकयवि्ापि बरष्ात्मनेकयादईभः
स्यादियाङ्ग्याऽऽह | सुवण तिः। विकार रूपतिरस्कारेषोक्ये न प्रतं कवेतयुक्तमितय्ै।
रुचकलखस्तिकयोरपि मिोनग्यातृ्चयोनौनुव॒त्तसुचारमत्वकस्पनामूते सिध्य वि ।रड.
बत्कृत्योपस्टरति । अत इति ॥ ४ ॥ (३)
अद ग्रहोपासनेष्विव प्रदकोपासनेष्वहं गरहेणानृष्ठानं नेत्युक्तम्‌ । इदान। प्रतीव
पासनेष्येव क किदषटिरध्यस्यवामिवि संदिशानं प्याह । ब्रह्महषटिरिति । १२७.
यतमेनायिक्रणयोः संगविं मन्वानो विषयसंशयौ दरैयप । तेष्वेवेति । पशपु
संशयबजमाह । कुत इति । उक्तमेव व्यर्तकपु सामानातरकरण्य। ११५ वाव"

2 ट, "णय
१ क. श्व त्र*|२ड., अ. "तवते | ३८. "ते. | प्रतीकाधिकरणम्‌ । तर । ५

ध्याति" । ५ ख, “ह । नेति। ६ उ, इ. ° णालक्रलं क ।

[भ०द१ा०१य्‌ ०५ भानन्दमिरिकृतटीकासवरितशांकरभाष्यसमेतानि। १०४७

सामानाधिकरण्ये कारणानवधारणात्‌। अत्र हि बरहमशब्दस्याऽऽ-
दित्यादिक्षब्दैः सामानाधिकरण्यपुपरुभ्यते । आदित्यो ब्रह्म
पराणो ब्रह्म विद्ह्वदमत्यादितमानपिभक्तिनिरैशात्‌। न चात्राऽऽ-
ञ्जषं सामानाधिकरण्यमव्रकल्पते । अथान्तरवचनताद्रह्मादि-
त्यादिशब्दानाम्‌ । न हि भवत्ति गोर्व इति सामानाधिकर-
ण्यम्‌ । नतु धक्रतरिविकारमाबाद्रह्मदित्यादीनां गरच्छराषादि-
वत्सामानाधिकरण्यं स्यात्‌ । नेत्युच्यते । विकारपरषिरुयो हेवं
परकृतिसामानाधिकरण्यात्स्यात्‌ । ततश्च प्रतीकारमादपरसटुमगो-
चाम । परमात्मवाक्यं चेदं वदानां स्यात्ततश्चोपास्नाधिकागो
बाध्येत । परिमितविकारोपादानं च व्यथमू । तस्माद्राह्णोऽ-
पिविानर इत्यादिवदन्धतान्ध्हष्ध्याते सति क किदष्टिरध्य-

यति | अत्रेति | वथाऽपि यथाक्थचिदस्य सामानाधिकरण्यस्य सभवे कुतः संशयपि-
दिरियंशङ्व्य सोऽयमिपिवदरेकत्वनि पित्तं वा परुपिषिकारसनिमित्तं वा समारोप
वा तदिति विकर्प्याऽऽचं दुषयुति । न चेति । मिन्नापैशब्देषु वदमावमुदाहरति ।
न हति । द्विवीयमादतते । नन्विति । उपासिपिरोधंनवपित्याह । नेतीति ।
्रवियप्रमेव वाश्यं नोषास्विपरमियाशङ्कयोपासीतेतिशतितिेवानवित्य ह ।
परमासेति । परपैपवियद्रारा परमालपरते वाक्यस्य कतिपयादित्यादिव्हणमन-
कम्‌ । न च.सकोपठक्षगा\ तक्रहणं मुस्यपमे कक्षणायोगापियाहं । परि
मतेति ।.पशद्रयायोगालङिष् तृतीय पूर्वोक्तः संशयः स्यादिलुपसंहरव । तस्म
षति। ्सद्िकपरूवपवीकरोपसनेषु खदतरपेहेुष बहठद्वाऽनुषठानकत्ा पर"
हिसगविः । पृक्ष ठै किक॑न्यायव्रिरोषः । सिद्वान्वे वद्विरोषः सिष्यतीयमिमिय
पप्षयति । तत्रेति । ययाऽऽलन्विकरो नपादिष्हयहामप दषुरु्तसतथा ९०
बह्मपीनियामकं न र्रिचिदृषटं तस्मादनियम इत्यधेः | व
प्ये एलविशेपव्खद्रानादिवदिलयशङ््य सकषालूवेपकषमाह । अथ बति । 4.
वादिशधाना मथमश्तानामनुरोषेन चरमं ब्रम नेयमिति च | वप ९५

_____ .-----------~

~ ~~~

^ ट एवि" । २क. ष्ठ्यएवष्ये । ३क. ड. ज. =. व्यता । ४क.ज. 9
५२. लल सृ" । ६ ठ. ट, *सिविभिवि" । ७ क, ख "वि । ८ क ^
वतृगोति | एप्मिति । तया | ९३, द, भला" ।

१०४८ श्रीमदेपायनयणीतत्रमदूजाणि- [अ०४पा०६्‌०९]

इस्येव प्राप्यम्‌ । एवं हयादिस्यादिष्टष्टिमित्रेन्मोपोसितं भवति बरद्मो-
पासनं च फख्वदिति शाज्लमयौदा । तस्माश्न ब्रह्मदणटिरादित्या-
दिष्विति । एवं प्रप ब्रैमः । ब्रह्महष्टिरिवाऽऽदित्यादिष
स्यादिति । कस्मात्‌ । उत्कर्षात्‌ । एवमुत्कर्षेणाऽऽदित्पादयो ष्टा .
भवन्ति। उत्कृष्टदष्टेस्तेष्वध्याप्तात्‌ । तथा च छोकिको न्यायोऽ-
मुमतो भवति । उत्कृष्टदषटि्दि निकृषटेऽध्यसितव्येति रोको
न्यापः। यथम राजदष्टिः पत्तरि। स चानुसतन्यः। विपये परत्यवा-
यप्सेङ्कात्‌ । न हि क्षत्नदष्टिपरिग्हदीतो राजा निकषं नीयमानः
श्रेयक्ते स्पात्‌ । ननु शाद्यपरामाण्यादनाशदुःनीयो §न प्रत्यवायप-
सङ्खो म च लोकिकेन न्यायेन शात्रीपा दष्टिनियन्तुं युक्तेति ।
भनोच्यते निर्धारिते शान्नायं एतदेवं स्यात्‌ । संदिग्धे तु तस्म
स्तनिर्णयं प्रति रोकिकोऽपि न्याप आश्नीयमाणो न विरुष्यते।
तेन चोत्कृष्टषटचध्यासे शा्नार्थऽवधापमाणे निकृष्टरषटिमध्पस्प-

एटाभावौपावादियाह । ब्रह्मेति । पक्षदयेश्मि फएक्िवाह | तस्मादिति । आदि.
त्यादिषटव्या ब्रद्चोपास्यभिवि परा ति द्धान्वयवि । एवमिति । तयम पश्नपू
कमाह । कस्मादिति । हैतं विवण।पि । एवमिति । उक्कष्टनिरष्टयारुत्छष्स्य
द्र्टव्यतादारित्यादिदटश्चा बद्धैव पस्यभित्युक्तमाशङुन्याऽऽह | तथा चेति । #
वदनुसरणेनेत्याङकयाऽऽह । स चेत । परसङ्गमेव दृष्टान्तेन खषटयति। न हति ।
ह्मण एव फढमत इविन्वायात्फलदतृत्वाक्तस्येवाऽऽदित्यादिषाभिरुपास्यत। शङ |
नन्विति । किच शालस्य स्वत, एव प्रामाण्यान्न ठौकिकृत्यायपक्षत्याह | न चेषि।
ब्रह्मण एव एठदातृत्वेऽपि शाल्लमादित्याद। परतके ब्रह्मषिया ध्येये तत्फछदमिवि ब
बवीत्यापित्यादिषिया बरह्ण्युपास्ये वेवि इपलञायेददेहे ठेकानुसरेण निष।रणभया६।
अत्रेति । डे किकन्यायस्य निश्चयहैवुत्वे विपक्षे दोषमाह । तेनेति। न केवडं 2॥९

कन्याये! निश्वायकः पिं त्वादित्यादिशब्दानां प्यमश्तत्वेन मुरूयायैतवमपीत्याह्‌ ।

वि
9 क, टवा ब्रह्मो" । २ ङ. "पासनं म" । ३ ट, "दिषु । ए" | ठक. ड, ५४८. क

५. क. ज. म, ट, 'नुगन्तव्यः। ९६ क, "सको न । ७ क. "तरा" । ८ इरन. ल्य रन ।

2, द, "वदिव्याशङूपऽऽह्‌ । १० ठ, इ, 'मिवयार । `

[०४१०१६०५ ]नन्दगिरिङृवटीकातेवर्तिशांकरभाष्यसमेतानि। १०४९

सपत्यवेयादिति दिष्यते । प्रथम्पाश्वाऽऽदिस्यादिशष्दानां
गुख्पा्ंतवमविरोधादग्रहीतन्प्‌। तैः स्वाथेवृत्तिमिरवरुदार्पा बुद्धौ
श्वादवतरतो ब्रह्मशब्दस्य युर्यैयाः वृत्या सामानाधिकरण्पा-
संमवाद्रह्महषटिविधानायतेवावतिषठते । इतिपरतवादपि बरहमशष्द-
स्पैष एवाथौ न्याय्यः । तथा हि ' ब्रह्मेत्यादेशः ' ' ब्रह्ेत्पुपा-
सीत" बरह्मत्पुपा्ते'इति च सवत्रतिपरं ब्रह्मशब्द युचारयति येद
स्त्वादित्यादिशेब्दान्‌ । ततश्च यथा शुक्तिकां रजतमिति प्रतय
तीत्यत्र शुकतिंवचन एव शुक्तिकाशब्दो एजतशब्दस्तु रजतप-
दीतिरु्णाधः । प्स्येत्येव हि केवरं रजतमिति न तु तत्र
रजतमस्ति । एवमन्राप्यादित्यादीन्बह्येति प्रतीयादिति गम्यते ।
वाक्यशेषोऽपि च द्ितीप्रानिर्दैशेनाऽऽदित्यादीनेगोर्पास्ति-
क्रियया ग्याप्यमानान्दशंयति “ सप एतदेवं विद्वानादित्यं
ब्रचत्पुपास्ते ” [ छा० ६।१९।४] ^ यो वाच ब्रहम
लयुपास्ते ” [ छा०७।९।२ 1“ यः संकस्पं ब्रह्मेयु-
पास्ते ” [ छा० ७।६। ३ ] इतिं" च । यत्तं ब्रह्मोपाषन-
मेवात्राऽऽद्रणीयं फ़रुव्वापेति । तदयुक्तम्‌ । उक्तेन न्पये-
नाऽ§ _नाऽवित्यादीनमवोपसपलावपमाद्‌। कर तष्य" = _ । एरु त्वतिथ्यादपा-

प्राथम्पादिति । ब्रह्मशब्दस्य षीपरले युक्तयन्तरमाह | इतिपरत्वादिति । वस्यति
परमे स्फोरयति । तथा हीति । आहित्यादिश्देषु वैरक्षण्यमाह । शुद्धानिति ।
मकु बर्मशब्दस्येविपरस्वेमपरतवमादित्यादिशब्दानां च शृतं तथाऽपि कथं दृष्टि
परएवाभपरतन्यवस्थः्याशङकयाऽऽइ । तत्त । रनत्शा्स्यापि शुक्तिश-
गृपद्धपरलं चेदि विशिब्दयोगो व्यैः स्यादित्यथैः । प्रवीपि्र्स्या निराल-
मक्वायोगादस्त्येव रजवम्भीत्याशङ्चयाऽऽइ । 'प्येसयेदेति । परतीपेरामास-
चन्न योग्यमाटम्बनस्वात्यथैः । लोकतिमयै पररूपे योजयति । एवमिति ।
रि चाऽऽदित्यादीनां द्विरीयाशरुत्योपप्विकमत्वन प्रापान्यसिदेब्रह्यशब्दस्य षीपररव-
मेयाह । वाक्येति । उत्छष्टनिकष्टयोरुत्क्टमेवापास्यं फलविशेषुपरत्वाद्राजादिवदि-
त्यक्तमनुवद्ति । पचिति। आदिलादीनमिवोपास्यतापकद्ितीयाश्ुतिविरुडमनुमानामि
याह । तदिति। कथ वहि एलपि्धरित्याशङ्ख देशोरन्यपासिदमा६। फ़रं चिति ।
~ न्न (ग्ट. तित ~

१अ०३., श्वान्न हात | रफ. ड. जनन, श्यत । ३ क. "तेव व्यव । ४ ट. तिषः।
५अ. ट. शुदास्ला* । ९ ज. ट, "दन्दाः । वतथ । ७ $. "क्तिकाव" । ८ क. "पासिक्रि । ९,
८ ° भने ्हि्युपास्ते ° ˆ वः । १०क० ज, भूति । य । 9१८, इ. ^तमा।

१०५० श्रीमदैपायनपरणीतन्रहमहनाणि- [अ०र्पा०१्‌ ०६]

सन इव आदित्याद्यषासनेऽपि ब्रह्मेव दास्यति सवाध्पक्षत्वात्‌ ।
वणितं चैतत्‌ ““ फरुमत उपपत्तेः ” [० ० ३। २।२३८}
इत्यत । शंदशं चाऽऽज ब्रह्मण उपास्यत्वं यत्मतीकेषु तदष्टय-
ध्यारोपणं भरतिमादिष्विव विष्ण्वादीनाम्‌ ॥ ५॥ ८४)

आदियादिमतयश्वांङ्ग उपपत्तेः ॥ ६ ॥ (९) `
५ य एवासौ तपति तयुद्रीथमुपास्ीत ^ [ छा० १।३।
१] ^“ रोकेषु पञ्चविधं . सामोपाप्तीतं [ छा० २।२।१]
५ वाचि सप्तविधं सामोपासीत ˆ { छआ०२।८।९]
^“ इयमेवगभ्िः साम ” [ छा० १।६।१ ] इत्येवमादिष्व-
दवेवेदेषपासनेषु संशयः । किमादित्यादि षद्रीयादिदष्टयो विधी-
न्ते कि बोद्रीथादिष्वेवाऽऽदितषादिदृष्टय इति । तन्नानियमो
नियमकारणाभावादिति प्रापम्‌ । न ह्यत्र ब्रह्मण इव कस्यचिदु-

धर्मस्येव फल्दत्वात्कतो ब्रह्मणस्तां तत्राऽऽह । वर्णितं चेति । रव
येतिशब्दश्रतिभ्यःमर्छषटद्टवया निकष्टमपास्यमितिन्यायानुग्रदावाभ्यामुक्तानुमानमद्ग-
दसंजातविसेविसेन प्रयमश्रता जादित्यादय एव चरमश्रुततय। संजातवि राषाद्पत्यय
माचपर रह्मरम्दे न।५बव्रह्मदृटिविङि्ट। विशेषणतयोपस्यव्रह्मसामध्यलन्वफलविरशेषा
ध्येया भवन्तीति भावः | कथं तर्द ब्र्मोपाप्ननपित्रि परसि।दस्वत्राऽऽह । इद्श
चेति ॥ ५॥ (२)

पववद्त्कषेङप प्ररोषानवधारणाद नियमेन वा गीतितेन क्रियाङ्पाद्रोधादीनां कलप
निकर्षणोत्कषाोदारित्यादिष तदकरणे प्रयथमनिदिशानामादित्यादेषु व्रह्म वताय
कादिलयादिषद्वीयादिदषिकरणे वा प्रापे प्रलाह । आदित्यादीति । अङ्काश्ितोपाप्
नान्यदाहत्य विशेषानपरम्ध्या संरयमाह । य॒ एवेत्यादिना । ए्रथिव्यनग्न्यन्त((ता
यय संज्तकेष छोकेष हिकारपस्तावरद्रीथपविदारनिषन स्म पथप्रकारं सामोपास्यं टका
लोक्या वदुपास्यमित्यधः । वाचि सष्विधमिति िकारपस्तार्वोकारेद्रीषपतिह
पद्रवनिषनरूपं सप्पकारं साम वास्युपास्यं, वाग्दष्ट्ा सामोपास्वमित्यथेः । पराप
काङ्यववद्धोपास्तनेषु सतत्र फठेष्वनङ््ट्टयाऽनुष्टाननिरूपणत्पादार्दलगति । ¶
परे दषटिकरणस्य फठ्वखम्‌ । सिद्धान्पेऽपि वदविरुद्धं सिध्यवीति सरद पवप्
माह । तत्रेति । नियमकारिणः साह्लस्याभावाद्िलयुक्तं ग्यनाक्त । न्‌ हीति । १

इ त।
१क. नेतः | ९८. "म्‌ । बरहषटध्ययिकरणम्‌ | अ" । ३ 2. "ङगपूपपत्तः५ * ॑
छोकेषु वा ५ ह. न. "वदे | ६ ट, देषु 1७ क. ङ. ज. भ, "दिषवदिया। ६
ढक, ठ, द.स्तत्रागृद्गाः । ।

[अ.४पा.१्‌.६] भनन्दगिरिकृतटीकासवरितशाकरभाष्यकषमेतानि । १०५१

त्कषेविशेषोऽवधायेते । ब्रह्म हि समस्तजगत्कारणत्वादपहतपा-
प्मस्वादिगुणयोगाञ्चाऽऽदित्यादिभ्य उककृष्टमिति शक्पमवधार-
पितुं न त्वादित्योद्रोयादीनां विकार्वाविशेषात्किविहुत्कषरि-
रोषावधारणे कारणमस्ति । अथ वा नियमेनेवोद्रीथादिमतय
' भादित्यादिष्वष्यस्परन्‌ । कस्मात्‌ । कमौत्मकत्वादुप्रीथादीनां
कमेणश्च एख्याप्रिप्रसिद्धः । उद्रीधादिमतिमिषपास्यमाना
आदित्पादयः कर्मात्मकः सन्तः फरुहैतवो भविष्यन्ति ।
तथा च“ इयमेवगम्निः साम" [छ०१९।६}१) इत्यत्र
८ तदेतदेतस्यामृच्यध्यृदं साम " [ छा० १।६।९१] इत्य्‌
कंशब्देन एयिीं निर्दिशति सामशब्देना्धिं तच्च एथिव्यगन्पोश्न-
क्सामरषटिविकीषांयामवकल्पते न ऋक्सामयोः परथित्पपिरषटि-
विकीषीयाम्‌ । प्षत्तरि हि रंजदष्टिकरणाद्राजशष्द उपचयते
न राजनि प्षत्तशष्दः। अपि च ““ छोकषु पञ्चविधं सामोपा-
सीत ? [ छा०२।२।१] इत्यधिकरणनिदशाद्धोकेषु सामा-
ध्यसितव्यमिति प्रतीयते । ““एतद्रायत्रं प्राणिषु ग्रोतम्‌” [ ड°

4

मदन्तं सष्टयति । ब्रहेति । अङ्गानङ्गयोरपि कष्यचिद्धरेषो गम्यवामित्याश-
इन्याऽऽह । न ह्िविति । कमरूपाणामुद्रीथदीनामुत्कपेमानयुषरेत्य सक्षातूतपक्
माह | अथ वेति । ` नियमहेवुं पच्छ । कस्मादिति । उद्रीपारिकमाङ्कना
क्रियास्षमवायातफलटसाधनतय।त्कष्टत्वाएति हतमाह । कर्भति । किच तिद्ध
ङ्परादित्यायात्मना चेदुद्रीथादयो दृ्टस्तदा न फलहेतवः । यदा तूद्र॑पा-
हिच्श्चाऽऽदित्यादयो द्टास्तदा तेषामपि फठरेतुतं स्यारित्याह । उद्रीथादींति।
अनदेष्येवाङमविकैव्यत्वं प्रयिव्यगन्योककमामशब्दपयगादपि भावत्वाहं । तथा
चेति | तदेवद्गन्याख्य स्िस्यां पश्दरक्षणायामृस्यध्य॒दमुपारे त्रिताभे।त यावत्‌ |
उक्तेमव हशान्त्रन स्ष्टयार । प्तत्तरःति । कवि प्रथिवादिः सान्न चा्रद।ध्रा
चेत्तदा प्रयोगैपरीद्यं स्यात्तस्मालूयिव्यग्न्योककसामशब्दप्यागानुपपतत्या वनते कम
्मूतकसोमाध्यापिदधरित्यथैः । इवश्वानङ्ेपवदकमतिः कपव्येत्याइ । अपि चेति ।
सप्तम्या लोकानां सामधीविषयत्वनिरदैश।दियाहं । अधिकरण । अन्यन त"
मीशुेरनङ्खष्वङ्पोमौवीयाह । एतदिति । पएषीषिकरणतिद्धान्तन्यायनाप्यनक्रवनर

~ [य
"~~~--~-#.....___ .

१क. ङ. ज. न, ट, श्वयतेऽव" । २ ज, ट, "णका" । ३ क ट. वस्या | ४ क ल" ९,

९, एृथिवील" । ५ क, क्ल. ठ. इ. "रे स्थित | ६ क्ष, पिव्याई।
~~ ०

१०५२ शरीमहेपापमपणीतनब्रह्म्ज्राणि- भ०४पा०रस०६।

२। ११।१] इति चेतेदेव वरशंयति । प्रथमनिर्विषटेषु चाऽऽदहि-
त्यादिषु चरमनिर्दिष्टं बह्माध्यस्तम्‌ “ आदिस्यो ब्रदमेत्या-
देशः "” [ छा० ३।१९। १] इत्यादिषु । प्रथमनिर्दिष्टाश्च एथि-
व्यादयश्चरमनिर्दिष्टा हिकारादयः "' एथिवी हिकारः ” [ छार.
२।२। १] इत्यादिश्चतिषु 1 भतोऽनद्भेष्वादित्पादिष्वङ्गप-
तिक्षेप इति । एवं परपर ब्रूमः । आदित्यादिपभरतय एवङ्घषद्रीथा-
दिषौ क्षिप्येरन्‌ । कुतः । उपपत्तेः । उपपचते हेवमपृवैसनिक-
षीदादित्यादिमतिभिः सस्क्रियमाणेषद्रीथादिषु कमेसम्रद्वः ।
“यदेव विचया करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव वीयेवत्तरं भवति"
[ छा० १९।९।.१९०} इति च विद्यायाः कमेसप्द्िेर्तुं
दशेयति। भवतु कमेसमद्धिफरेष्वेवं स्वतन्रफरेषु तु कथम्‌ “प
एतदेवं विद्र ्धीकेषु पञ्चविधं सामोपास्ते ” [ छा० २।२।
३] इत्यादिषु । तेष्वप्यधिक़ताधिकारात्पकृतापूर्व॑सनिकर्षेणेव फर -
कल्पना युक्ता गोदोहनादिनियमवत्‌ । फखात्मकत्वाच्ाऽऽ-

क # ^,

रष्टिः शिष्ेत्याह । प्रथमेति,। जदित्यादावुद्रीयादिषीकरणाक्तस्य फएकवखप्तिदरव
पा्तमनू् सिद्धान्वयवि । एवमिति । अनङ्गष्वङ्घमविरुक्ता तथा चान्यथा नियम
निरभाजत्वादयुक्त इत्रि शते । कुत इति । नियमे तुमववाय म्याकरोवि । उपपत्ते
रिति । यथा पोक्षणादिना ब्रीह्मारिषु संस्कठेषु कमौपुवेमुत्म्ते तथा प्रकतकमीपवप
निषानादुद्रीपादीनामादित्यादिमविमिस्वेषु संस्करियमाणेषु कमेसमूद्धिरुप्पद्ते तथा च
करमसमृद्धिढोपपत्तेङ्ेष्वनङ्गमदिक्ेप इत्यथैः । कमेसमृद्धरूपास्विफलमिलतदेवापिः
दमित्याशङ्कयाऽऽइ । यदेवेति.। यव कमेसमृद्धः ट्र श्रूयते तत्रङ्गप्वनङ्
सेपोऽस्तादित्यादिमतिसंस्कवानामङ्कानां कमोवियहेवुतवात्लतश्ररृरेष पुनराप
कथं भिक्ष स्यादिति विके नास्ति शङ्कते । भवत्विति । सत्रफरेष्वी षु
यरुतकमोङ्कव्यपाश्रयेणा्ेष्येव मविकरणात्फढकल्मना युक्ता कम पिररस्यव वर्वर
बनपेषुपसनेष्वयिकारात्‌ । यथाऽपिक्वाधिकारषु गेकोहनादिषू सतगरपेषय
पकवकमङ्गाव्टम्भनैव फटरमि वयेकापरीवि परिहर । तेष्वषीति । य॑ ऋ
नागदरीथादीनां चोत्कमिरेषानवधारणामिवि वन्राऽऽह । एकेति । वव इयय |

१द.अ्‌. "तदथ 1२ ह र प्रक्चि । अ, ष प्रतिषि । ३, भसिद्धिः
म, "तुतांद्"।५क. ल, श तद्रूपा" । ६ क, स्पथ्यति।

॥ ४३.

[भ.४१.१स्‌.६] भानन्दमिरिङ़त्ीकासंवखितशांकरभाष्यसमेतानि | १०५३

दित्यादीनायुद्रीयादिभ्यः कर्मात्मकेभ्य उत्कर्पोपपत्तिः । आदि.
त्यादि ाप्िखू्षणं हि करमेफरं शिष्यते श्रुति षु।भपि च “भोमि-
त्येतदक्षमद्रीय युपासीत" [छा ० ९।१।१] “खस्पेतस्यैवाक्षरस्पो-
पव्याख्यानं भवति"[छा० २।१।१०] इति चोद्रीधमेवोपास्पत्वेनो.
` पक्रम्याऽऽदित्थादिमतीरविदधाति। यतूक्तमुदरीयादिमतिभिरपा-
स्यमाना भादित्यादृयः कमभू भूत्वा फर करिष्यन्तीति । तदयु-
क्तम्‌ । स्वयमेवोपासनस्प कमेत्वात्फख्वत्षोपपत्तेः । आदित्या
दिभावेनापि च हश्यमानानमुद्रीधादीनां कमौतमंकलखानपायात्‌
^ तदेतदे तस्यामूृष्पध्यूढं साम ” [ छा०१।६।१] इति
त॒ लाक्षणिक एव एपिव्यगन्योकरक्साभशब्द्प्रयोगः। रक्षणा च
यथासंभवं सनिकृष्टेन विप्रङृषेन वा स्ार्थसंबन्ेन परवर्तते ।
तत्र यद्यप्युक्सामयोः एषिव्यग्निदष्टिविकीषां तथाऽपि प्रसि-
द्योकक्तामयोभदेनानुकीतेनाल्यिव्यंगन्योश्च संनिधानात्तणो-
रेवेष ऋक्सामशब्द्प्रयोग ऋक्सामसंबन्धादिति निश्वीयते |

~~~ -------~----- ~ -> - ~ ~~ -- --

आदित्यादीति । उपक्र मानुसारादप्बदित्यादिषीरुद्रीथादिषु करयेत्याह। अपि चेति।
द्वितीयां पूवेपक्षोपपततिमनुमाप्यै दूषयति पेदित्यादिना। कमेभूयूत्वा कम्ैमनुभूयेवि
यावत्‌ | सिद्धङ्पैरादित्ादिभिरध्यस्तैः पाध्यर्ूपत्वं कमेणोऽभिभूयेवेलयाशङ्चाऽऽइ |
आदित्यादीति। माणवकेऽमिषीवदद्रीयादिष्वादिलयारिषियां गौणत्ारनमिमवादङ्गष्व-
नङ्गषीरविशुदधेत्यधेः। यतु एथिव्यगन्य ककसामशब्दपयोगानुप्परया पएरपिव्यादावगारि-
धीरिति तत्राऽऽह । तदेतदिति । तद्ृष्टिमन्वरेणापि लक्षणोपपततौ एथिव्यादतृगाच-
धयाप्तो न कल्पनीयं इत्यथैः । ौबन्धामावे कथं ठक्षगेयाशञड्न्याऽऽह । रक्षणा
चेति । हणो पादवीलत्र गुणवाविंशोणब्देन गुणी क्ष्यव इति संनिरु्ा छक्षणा
नभिरषीवेऽनुवाकमित्यत्ामिशन्दसतीत्वादि गुणं रक्षयित्वा माणकं ठक्षयतीति
विपरुष्टा । न हि.साक्षदेवाभिशब्दाथैस्य माणवकसंबन्धोऽस्वीत्यषैः । छक्षणदिवि-
ध्येऽपि पकते कं जातं तदाहं । तत्रेति. भरक्सामयोः एथिन्यम्येश्च संनिरृष्व-
स्वसवन्षाभावेऽपि विप्रकेन एथिव्यदनिबुदधिसंबन्धेन तयो; सवन्पत्तच्छन्दा्मवा
वक्षणा युक्तेत्यैः । तथाऽपि वयोरेव एथिव्यम्नयेरेष वदेैदस्यसूच्यध्यूढं समि-
पृकसामङब्दपरयोग हति योजना । पुरूयापंमवे हैदुमाद । प्रसिद्धयोरिति।
छ, 2, इ, यत्विया* | ६ ठ. ड, "वनाम" । ७ ख, शेतो । ८ क, ल, “वचिविरेषण' । ९ श, ए

` ।१०क्‌, ठ, "तस्या स, इ, न्तदतस्या"।

१०५४ श्रीमहैपायनपणीतब्रह्म्ज्ाणि- [अ०्धप०१म्‌०६]

क्षचृशब्दोऽपि हि कुतश्ित्फारणाद्राजानमुपसपेन्न निवारयितुं
पायते । “ इयमेवकं ”” [ छा० १।६।९१९] इतिच यथा.
प्षरन्पासमृच एव एथिवीत्वमषधारयति । एथिव्यां `हुक्त्वेऽव-
धार्यमाण इयमृगेवेत्यक्षरन्यासः स्यात्‌ । “ य एवं विद्वान्साम
गायति ” [ छा०१।७।७.] इति चाङ्गाश्रयमेव विन्ना-
नमुपसहरति न पएथिव्याद्याश्नयप्‌ । तथा ““ रोकेषु पञ्चविधं
सामोपासीत ” [ छा०२।५। ९१] इति यद्यपि सप्रमीनि
दिष्टा खोकौस्तथाऽपि स्वाम्न्पेव तेऽध्यस्येरन्द्रितीयानिर्दैशेन
सान्न उपास्यत्वावगमात्‌ं । सामनि हि रोकेष्वध्यस्यमानेषु
साम रोकात्मनोपासितं भ॑वति । अन्यथा पुनखेकाः सामात्म-
नोपासिताः स्थुः । एतेन “एतद्व्रतं पाणेषु प्रोतम्‌ ” [ छा०
अरुच्यध्य॒दं हि सामेति प्रसिद्धयोः एरथगुकतेस्तदे तदेतस्यामि त्यत्रापि वयोरवोक्तौ पीनरु
कत्यालधिन्यग्नयोश्वाध्यस्त ऋ कसामसनिधानाह्कसामजञब्द्‌ योठेक्षणया प्रथिन्यग्नयथेे-
लैः | चि प्रथिवीषीः सान्न चाश्चिधीरिव्येवावता संबन्धेन प्रथिव्यगन्योककपाम
शब्दप्रयोगो छाक्षणिको नोपपचवे क्षत्तर राजपीकरणेऽपि राजानि क्षपृशब्द प्रयोगाद
दौनादित्यु क्तमित्याशङ्न्याऽऽह । क्षत्रिति । यदा रालाऽपि क्षत्तुः सूतस्य रथनय
नादि कमोऽऽचरति वद्‌, वत्र ,क्षत्तृशब्दो लक्षणया प्रयुल्यत एव | न च सति
तरिमित्ते प्रयोगस्याऽऽवशयकत्वं पङजारिशब्दे म्यभिचारािति ' मावः । ऋगाद्पेव
पृथिन्यादिषीरित्यत्न हेचन्वरमाह । इयमेवेति । एतदेव ग्यिरकद्वारा स्फारय। |
परथिष्पेति । ऋगनुवादेन पृथिवीत्वं विपेयमित्यवषारणसामथ्याद्षिगतापत्यषः |
इतश्चाङ्ष्वनङ्कर्ध((रत्याह । य एर्वामति । यपिकरणनिर्दे शादुरपापतिविषयत्व ठ
नापिवि वत्राऽऽह । तथेति | यदि सागर्षीरकिष्वारोप्येव तदा सञक्नतिवृत्यप
द्विदीयाश्चविः परिया ठोकेप्विवि च समी द्वितीयां. कथचिन्नेया तथा सलु
ययाऽपि सपम्या; कल्प्याधैत्वात्कल्पनाकाधवाचयाश्रुवदवितीयाथीनुरोषाय वृ०।५५
सध्री व्याख्येया वेन पए्रभिन्यदिलोकालोकबुद्धन्या रिकारादिसामपस्य क
समी पूवेपक्षे द्विवीया्ी सिद्धान्ते तुवीयारथतयुमयथा मञजनीरया त
तु साम्रगवाद्िवायामद्भोऽधक इव्यथः । एाथन्याद्यासन। हिकारादेरूपस्यत।
पदेशेन गायत्रस्यापि पाणातमनेपास्यत्वमुक्तमित्यविरि शाते । एतेनेति । व
दिवीयासम्यौ वत्रास्ु भरुदिद्रयमङ्गगौरवपरिहारायेमङ्गष्वनङ्षीः । ^ ज
अत्र॒ द्वितीया तत्रान्यवरश्रुविमावमङ्गस्य ।_पूप्षसिद्धान्वयादु
१ ज. “या कक्तवेऽ। उ. `व्यास्क्तेऽ। २ ट्या" 1 ३ क, ट. सामन्येवे ४ ˆ ध

[अ.४पा.१्‌.७] भआनन्दनिरिक्तटीकावखितिशांकरमाष्पषमेतानि। १०५५

२।१९। १ ] इत्यादि व्याख्यातम्‌ । यत्रापि तल्यो द्विती-
यानिर्देशः “ भथ खख्वमुमादित्यं सप्तविधं सामोपष्षीत ”
[छा२।९।९)] इति तत्रापि समस्तस्य खड्‌ सान्न उपा-
। सनं साधु । “इति तु प्चुविधस्य"' [ छा० २।७।२ ] ^ अथ
सप्रविधस्य "” [ छा० २।८. १] इति च सान्न एवोपास्प-
त्वोपक्रमात्तस्मिनेवाऽऽदित्याचध्यासतः । एतस्मादेव च सान्न
उपास्यत्वावगमात्‌ "ए्रथिवीं हिंकारः" [छा०२।९। १]
इत्यादिनिर्दैशविपययेऽपि हिकारादिष्येदव एथिव्धादिदृष्टिः ।
तस्मादनङ्काश्नरया आदित्यादिमतयोऽङ्गेषद्रीथादिषु त्षिप्पेरनिति
सिद्धम्‌ ॥ ६ ॥ (५) | ।

आसीनः संभवात्‌ ॥ ७ ॥
कर्मादसंबेदेषु तावहुपासनेषु कर्मपन्रखनिाऽऽसनादिविन्ता

नियमपिद्िरित्यासड्याऽञह । यत्रापीति । छान्दोग्ये [हे समस्तस्य सप्त
विधस्य पशविषस्य च सास्नो ध्यानं सराधुगुणकमिव्युपक्रम्य केषु प्चविषं
सामोपासीवेपि परथिवी िकरारोऽभ्निः पस्ताऽन्तरिकषमद्रीथ आदित्यः प्रति-
हारो यौनिधनपित्यादिना प्रेष्य साम्नो ध्यानमुक्त्ेपि तु प््विषस्यत्युपह-
त्वाय तु सप्तविषदयेत्युषक्रम्य वामि सप्तविधं सागोपारसतिप्यादिना सूकतरिव्यापयु-
पपनपुक्तमेवं च समस्तस्य सान्न उपासनं साघ्वििः सान्न एवोपास्यतश्रवेरिति तु
पप्िषस्व सान्न उपासनं साभ्विति पशविधस्यापि तस्योपास्यलश्रुतेः सान्यवाऽऽ-
दित्योयध्यासः सिध्यतीत्यथैः। यत्त पृवोधिकरणन्यायेन प्रथमश्ुप चग्मश्ृतमध्यस्यत
इति तत्राऽऽह । एतस्मादिति। िकास्चदेरेन परयिवीत्वविधाने हकारः एिवीपि
निदेशो युक्तस्तस्य परपरत्येऽपि साप्नोऽधिकाराद्रयेयत्वावगमादङ्गपु हिकारारिष्येवा-
नहगृयिन्यादिदषिः कायंखरः। परथमश्चखनैसाराचरमशवं नेयमिप न्याय)ऽपि द्िता-
व्रत्या बाध्यो दुैरुतवादिति मत्वोपसंह्रति । तस्मादिति ॥ ९ ॥ ^ ^ )
अङ्गारिवोपासनेष्वासोनकमेतानियमोमाववादिवरोपासनाघपि तन्नियमामवमाश-
इचाऽऽइ । आसीन्‌ इति । विषयं परिनि । कर्मेति । मािपदेन प्थिविश-
ये गदेते । सम्यग्देनङम्देन श्रवणाचम्यासवातितमनःसहरुदवाक्यक्व पा"
१ क.ट, "तिसा २क., ङ, न. "तयध्या" | ३ क. "दिषु "4 । ४क.भ, (बन्धु
२, चन्ेषु । ५ छ, ¶त एव्मिधस्यापि ।*६ठ उ, "लाध्य" । ७ ल. 'ठ्वाए ।

१०९६ श्ीमदेपायनपणीतव्ह्मदचजाणि- [अ ०४पा०६९०८]

नापि सम्पग्दशंने वस्त॒वश्रत्वाद्विज्ञानस्य। तरेषु तृपासनेषु फिम-
नियमेन तिष्ठमासीनः शयानो वां प्वर्तेतोत नियमेनाऽऽसीन
एवेति चिन्तयति । तन्न मानसत्वादुपासनस्यानियमः शरीर-
स्थितेरिति । एषं पापे ब्रवीति । आसीन एवोपासीतेति । कुतः।
संभवात्‌ । उपासनं नाम समानपरत्ययप्रवाहकरणं न च तद्रच्छतो `
धावतो वा संभवति गत्थादीनां वित्तविक्षेपक॑त्वात््‌ । तिठतोऽपि
देहधारणे व्पाषएरतं मनो न शृक्ष्मवस्तुनिरीघ्षणक्षम भवति । शया-
नेस्पाप्यकस्मदेव निद्रयाऽमिभूयते । आीनस्य स्वेवेजातीयको
भूयान्दोषः इपरिदैर इति संभवति तस्पोपासनम्‌ ॥ ७ ॥

, ध्यानाच्च ॥ ८ ॥
अपि च ध्यायत्यथं एष पसमानप्रत्ययप्रवाहकरणम्‌ ।
ध्यायतिश्च प्रिथिखङ्खचेषटेषु प्रतिष्ठितदृष्टिष्वेकविषयाक्षि्ठचि-
त्ेषपचयंमाणो हउयते.ध्यायति बको ध्यायति पोषितबन्धुरिति।

तयानिकषानुष्ठान दृटः सेशायमाह । इतरेष्विति । शाल्लीयेषु प्रस्तुठोपासनेष्वुषटा-
नविद्येषाचिन्तया पादादिसंगविः। पूररेपक्षे कपमोङ्गानाश्रिरोरासनेषृ देहिकनियमापिदधिः।
धिदधान्वे ध्यानस्य मनोन्यापरारत्येऽपर देहानवस्थाने मनोनवस्थानात्तेषु तन्नियमपिदि-
रिति मत्वा पृवेपक्षयावि । तत्रेदि । मनेदे््योरमित्रत्वान्मनोव्यापारंमुपासनं धरि देह-
व्यापारस्यानुपकारित्वादासतीनेन विष्ठता वा यथाकर्थचिदनुष्टेयानि परङूवान्युपासनानी-
त्यथः | अनङ्काश्रिठोपास्ननानां यथाकथचिद्नुष्ठानापिवि पक्षमनूच सिद्धान्वयवि ।
एवमिति । प्रश्नपुवैकं नियामकमाह्‌ । कुत इति । संभवं वक्तुमुषासनशब्दायमा€ ।
उपासनमिति । तथाऽपि कथं वदासीनस्यैवेवि नियम्यते ववराऽऽह । म चेति ।
वाहि विष्ठतो मविष्यति विक्षिपामावात्त्ाऽऽइ । विष्टतोऽपीति । विं शयान
देहषारेणन्यापारामावादुपासनं स्याजेत्याह { शयानस्येति । देेऽगवस्यिते मनो.
नवस्विवेरध्यक्षतवादासीनस्वैवोपासनमनुषठयमिति परिरेषसिदधमधमाह ।
तिति ॥ ७॥

इवश्ोपासनमासीनकमेत्याह । "घ्यानाशेति । सूरं विवृणोवि । अपि चेति।
उपास्विध्यायत्येरिकायेत्वेऽपि पररुते क जातं वदाह । ध्यायतिश्चेवि।

ज, ~~~ श २९
१क. ठ, ज. अ, ट, श्ठाउङ्गान , श्वा व कृ, ङ, ज, भ, "क्क । ४५
त्वाज्ङ्ञान 1२. वावं | ३ भिेपू

“रव्या” । ५ ड, भ" “नव्प्य" । ६ इ, "मूयेव । भा*। ७ छ, "ददार । ८ ॐ" 5"
९ छ, "षु वैदिक“ । ३° क, “एगाग्या" । धि

[म.*पा.१ूः ५११] ,आनन्दगिरिडृतदीकाक्वरितशांकरमाप्पसमेतानि। १०५७
भासीनेश्वानायासो मवति । तस्मदिप्यासीनकमेपासनम्‌ ॥ ८ ॥

अचरं चापेक्ष्य ॥ ९ ॥

भपि च “ध्यायतीव एथिवी”” [ छा० ७।६। ९ ] इत्यत्र
` एथिव्यादिष्वचरत्वमेवपिकष्य ध्यायतिवादो भवति तश्च रिङ्यु-
पासनस्पाऽऽपीनकमेते ॥ ९ ॥

स्मरन्ति च ॥ १०॥ (६ )

स्मरन्त्यपि च शिष्टा उपासनाङ्कसेनाऽऽपनम्‌--
(८ नते देशे ति रि र,
शुचो देशे प्रतिषप्य स्थिरमासनमात्मनः
[भण गीर ६।११] इत्यादिना । अतत एवै पव्रकादी-
नामास्नविशेषाणामपदेशो योगशा ॥ १०॥ ८६ )

यत्रैकाग्रता तत्राविशेषात्‌ ॥ ११॥ (७)

दिग्देशकारेषु संशयः किमस्ति कधिन्निमो नास्ति ३ति ।
प्रायेण वेदिकेष्वारम्भेषु दिगा्िनियमदशंनास्स्यादिहापि कतिः

ध्यायतियैस्यां परयुज्यदे साऽद्था , विष्ठतोऽपि संमववि नेत्याह । आीनश्ेति ।
ठम ठिङ्गमुपसं्रति । तस्मादिति ॥ <॥ `
तत्रैव भेदि लिङ्माह । अचलत्वं चेति । सूं विभनपे । भपि चेति ॥ ९ ॥
आसनविषानानुपपस्याऽप्युपासनस्याऽऽसीनकभेेद्ाह । स्मरन्तीति । बाा-
सनविषयत्ेन सूत्रः योजयापे । स्मरन्त्यपीतिं । शारीरासनविषानविषयतवना¶ि
पतरेव योजयद्र । अत ईति । उपासनस्याऽऽपीनकमेतवदेवेयधेः ॥ १० ॥ (५१ )
, अनद्ाभिवोपासनेष्वाप्ननतियमवदिगादिनियमोऽपरि स्यादिलाशङ्नयाऽऽईइ _ ।
पतेति । अनङ्खान्चिवोपासनाति विषयस्तेषु दिगादिनियभोऽस्तयुव नेप वि।हपषु
.दविषाष्््या सक्ञयमाह । {दागति । अङ्गोपस्त्यपिरिक्तोपाततिषु रास्ना दिगा
रिनियमं विनाऽनुष्ठानक्रमयिन्वनात्पादादिपंमतिः । पूप दिगा्िनेवमादप चित
काम्चमन्तरेणानुष्ठानम्‌ । सिद्धान्ते दिगादिष्वास्थामविऽपि मपानानुगु०५।१्‌ ४१९ -
ररद्यानङ्गोपासनानि नियतदिग्देशकालान भोद्न।रक्षणतदवश्वदेव दित्वाह्न ६
पषयति | प्रायेमेति । परदोषादिके प्राच्यारईरेशे वीषौदिदेशे परुवोपसनाृषट
~

, १३.भ. नस्यानाः 1 २ड्‌ञ. "दर्थादासी"1 ३ क. इ. न, व चप४क. प्तित।
भा ।५§, "दकि" । ६ च. "ति। शरी" । ७, इ, ण्यन्‌ ।

१०५८ , न्नीमहिपायनप्रणीतव्रहमबूजाणि- [अ०ध्पा०१य्‌०११]

न्निपम इति पस्य मतिस्तं प्रत्याह दिग्देशकारेष्व्थरक्षण एव
नियमः । यत्रैवास्प दिशि देशे काडे वा मनसः सौकर्येणैकाग्रता
भवति त्त्रैवोपासीत पाचीदिक्पर्वाह्माचीनप्वणादिवद्विशेषा-
श्रवणात्‌ । एकाग्रतापा इष्टायाः सवेत्राविशेषात्‌ । ननु विशे-
प्रपि केचिदामनन्ति-
“समे यचौ शर्करावद्विवालसा- `
„ विवर्निते शब्दजखाश्रयादिभिः।
मनानुकूरे न त॒ चक्षपीडने
गुहानिवाताश्रयणे प्रयोजयेत्‌" ,

[ श्वेता० २।१० ] इतिं यथेति । उच्पते सत्यमस्त्ैवना-
तीयकौो नियमः सतिं तवेत्मिस्तद्रतेषु विशेपेष्वनियम इति
सु्ट्त्वाऽऽचायं आचष्टे । “ मनोनुकरे ”” इति चैषा श्रुतिय-
जैकाग्रता तत्रेवे्येतदेवे दंपति ॥ ११॥ (७)

न न

प्राप्ते सिद्धान्तयति । तमिति । चौदनादिवरोनोक्तोपासनेषु न देशषादिनियमः
कितूपास्ये चित्तकम्यलक्षणाथािप एव तन्नियम इलयुक्तं विवृणोति । यत्रेति ।
यत्तु चोद्नालक्षणत्वादित्यनुमानं तत्र श्रतदेशादिममुपाधिरिवि वदन्नविशेषा पति
न्यच । प्राचीनेति । प्राचीनपवणे प्राग्देशनिन्ने देशो वैश्वदेवेन यागविरोपेण यने-
वेत्यादिवद्त्र विशेषो न श्रूयते । रेकाग्यं दि ध्यानं प्रत्यन्वरङ्कं तैसिन्मध्याह्दा-
वपि समति परदोषायपेक्षायां शेषित्रापाद्नियम इत्यथैः | ध्याबान्वरद्गमेकाग्यमपि
नियतरिगाचपेक्षमिलयाश्चङ्् हेतोरयान्वरमराह । एकाग्रताया इति ।. विशेषश्रवण-
मधिद्धभिपि शङ्कते । नन्विति । शकाः सक्ष्मपाषणाः | जलाङ्ञयवजनं रीवा
स्यथम्‌ । चकषपीडने। मशकः । यंय। श्रुतिभिदधो विजेषस्तपाऽन्योऽप्र कालादि)
ध्याने स्यारित्यथैः । वाचनिके नियम सत्येव दविग।दिनियमनिरसनातित्याहं । उच्यत,
इति । तद्रतेष्वति । तच्छब्देन श्रवो मिरिषटो देशो गह्यते वसमिन्यता विष
परचिनप्रवणाद्रयस्तन्नियमे कदाविदेकाग्रतायोगेनोपासनायोगादवानपिरोवात्तदनियमः
भरयानित्यथः | नियमादनियमो युक्तः रोष्यानुगुण्यादित्यत्र सूत्रकारसमपिमाई ।
इति दिति । उक्ताऽपि हि श्रुविरस्मक्रमनुकृढेवेत्याह्‌ । मन इति ॥ १६॥८५)

४ षी
कि

= 0 क > 9 ०4 -क-- -ण

| ७ ॐ ¢ @ ~ १ क एण
१ ज, "ति। उ" । ८ इ. ज्र. नित्त | ट, शति चैत इट, "ति। एवात्र 4

भा। ५३, द, त्‌त्तस्मि ।

[अ.धपा.र्‌.१२] आनन्दमिरिकृतदीकाषवलितसकरमभाष्यपमेतानि। १०५९

जप्रायणात्तत्रापि हि दृष्टम्‌ ॥ १२॥ (८)

आष्ृत्तिः सर्वोपासनेष्वादतैव्येति स्थितमायेऽधिकरणे । तत्र
यानि तावत्सम्पग्दशंना्ान्युपांसनानि तान्पवघातादिवत्काय-
` पर्थवस्ानानीति ज्ञातमेषेषामाब्रृत्तिपरिमाणम्‌ | न हि सम्पग्द-
दनि कार्थं निष्प्रभे यतान्तरं किचिच्छाप्तितुं शक्यम्‌ | अनियो-
उ्यब्रह्मास्मत्वपरतिपसैः शाघ्नस्यापिषयत्वात्‌ । यानि पुनरम्युद-
यफखानि तेष्वेषा चिन्ता फि कियन्तेचित्कारं प्रह्पयमावत्यौ-
परमेदुत यावज्जीवमादतयेदिति । कि तावत्पाप्म्‌ | कियन्तंचि-
र्कार पत्ययमभ्यस्योल्घठजेदाद्त्तिविशिषटस्योपासनशब्दाधेस्य
कृतस्वादिति । एव प्रष्ठ त्रमः। आप्रापणादेवाऽऽवतेयेत्पत्य-
यम्‌ | अन्त्यप्रत्ययवशाददष्टफखपप्रिः। कमीण्यपि हि जन्मा-
न्तरोपभोगम्य फरमारभमाणाति पदनुषटपं भावनागिज्ञानं
प्रायणकार आक्षिपन्ति “ सविज्ञानो भवति सविज्ञा

देशाद्यविषानाचदपेक्षापरदहं महोपा्तिष्वादेहपातादवृततरप्रिवानात्तदनभेक्षयाश-
ङन्याऽऽह | आपप्रायणादिति । व्यवहितेन संबन्वा्भं वृत्तं कीपेयति । आद्रत्तिरिति।
परति संबन्धं वदन्विषयं विवेचयति । तत्रेति ।' सम्बग््ाने जातिऽपि मुक्त्यथमा
वत्तिरामरणात्कारयेत्याशइन्याऽऽह । न हीति । नियान्यस्याधिकारिणाऽमावान्मुक्तशव
सम्यग्धीनान्तरीयकत्वादावत्तिरनथिकेत्यथेः । उक्तहव्वभावादनुष्ठानस्योमयथादधरहं-
अरहोपास्तिषु संशयमाह । यानीति । शाघ्रीयाद्रहोपासनेषु खतत्रफरदतुषु यव-
सोवमनष्टानमिविचिन्वनातादारिपरगतिः। पूवपकषे सवोपासनेष्वावृत्तरविशेषः। पिदधान्वे
्रृवेषु॒विशेषं॒॑हृदयपेय विमृश्य पूवैपक्षयति । किं तावदिति । सवापासनष्वा-
वृत्तौ विशेषो नवि पापे प्ररडोपासनेष्वामरणदवृत्तिः कार्यापि सिद्धान्तमाह । एव-
पिति । उपास्यापरीक्षये दषटफले (पदे वदरा द्टफटस्यापि सिदरवधातारेवदामर-
णदिनष्नमिलयाह । अन्त्येति । अन्त्यफत्ययापिरकेयेवोपासनानां एडप्तवोगान्
पद््यनाऽऽवत्तिरित्याशङ्न्याऽऽह । कमाणीति,। किमत्र परमाण वदाह्‌ । सविज्ञा-
न इति। विज्ञानेन भोक्तव्यफटप्रिषयमावनामयेन सरित त्रियमाण। भक्ता सतञान्‌ः।
पविज्ानं विज्ञानेन सादिवं फठ्‌ । यस्मिन्विषये नित्तमध्य स यंचिततसयेन विपरभण
हयभिन्यफेन्‌ सह तेभ उदानस्तेजोदिषवाकलादासा मोक | प्ियमाणस्व भान"
स

) क. "तथ्वोप्प । २ ड. भ्‌. श्रतीतेः "| ३, तेनोरा । ४ ख. "ता सविज्ञानः । ननि
६१

१०६० श्रीयदेपायनपरणीतव्रह्मद्नाणि- [अ०र्पा०१स्‌०१२]

नमेवान्ववक्रामति “ “ यञ्चित्तस्तेनेष प्राणमायति "
८ प्राणरतेजसा युक्तः सहाऽऽत्मना यथासकस्पितं खोक
नयति "” इति चेवमादिश्चुतिभ्यः । वृणजेटकानिदशंनाच ।
परत्ययास्त्येते स्वरूपौनबृत्ति मुक्त्वा -किमन्यंप्रायणकारभावि
भावनाविज्ञानमपेक्षेरन्‌ । तस्माद्ये प्रतिपत्तव्यफरुभावनात्मका |
परत्ययास्तेष्यापायणादावृत्तिः । तथा च श्रुतिः “ स यावत्र
तरंयमस्माद्धोकात्येति ” इति प्रयाणकारेऽपि प्रत्ययानुदृत्ति
द्रायति" स्म्रतिरपि-
« यंयं वाऽपि स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कट्ेवरम्‌ ।
तं तमेवेति कौन्तेय सदा, तद्भावभावितः "'

[० गी० ८ | ६] इति ““प्रयाणकारे मनसाऽचरन" [भ
ग० ८ । १०] इतिं च । ““सोऽन्तवेखायामेत्रयं प्रतिपद्येत "'
ति च मरणवेरोयामपि करतेव्यशेषं श्रावयति ॥ १५॥ ( < )

~~ ---- = „__„ __ „~~~ ~~ --------~ ~~ ~~~ ~~~ -“ ------~~+-~~------ "~ *-~--- ~ ~ -~------- -- ----

वखे दष्टान्तश्रतिरपि . प्रमाणाम्त्याह्‌ । तृणेति | यत्राव्रलययात्पकानामाप कमणाम

यप्र्ययाक्षेपेण फलजनक्त्वं तत्र प्रत्ययातमकानामृपासनाना क वक्तव्यपरित्यधः।
तहि कमवददषटद्राराऽन्त्यप्रत्ययापेक्षपासनानां स्यान्नलयाह । प्रत्ययास्त्विति | पषा
धारावाहिकतय)। दषटद्रारेणाऽऽक्षपकत्वघंमवे नाद्टकस्पनति भवः । सवैभावनानां खावा
न्तरजातीयनिरपेक्षेतया भावनात्मकापासनाना न मावनान्पररपेक्षकत्वं खलरूपसतनपानं
व" चादृटफलोपयोगितेवि मलोपसंहरति । तस्मादिति । वत्रा र्टपित्येतद्य
चे । तथाचेति । उपासकः स्वेनामाथेः । क्रतु संकल्प विशोषः । अस्माक
मानतो गृहतादेहादिति यावत । स्मावेदशेनमान्नित्या सूत्रावयवं योजयि ¦
स्मृतिरिति । तत्रव ्रीवदशनान्तरमाह ।.सोऽन्तेति । पृवदुपासकः सैनान्नाः।
अक्षितमस्यच्युतमतसि प्राणतशेपिवमस्तीपि मत्र्य स्मरेदित्यनुष्य मरणकछ५।
दशेयरन्त श्रुविर्विज्ञानावृत्ति पूचयतीलषः ॥ १२॥ ८८) ॥ १२ ॥ ( < )

न्यल्मपाण'

) क. "जलागका। इ. न्नर. "जलागूकाः । रक इ.ज. न. पा क
कं पिचप्र १८

ज, काठ माव । ५ द्‌. "घवाप्रयाणाः | ६. न. रस्मा ॥ वि,
सोऽ । ९ ड. अ. "लाक । १०८. ति। आप्रदाणापिकरणम्‌ । त । । ठ, इ. "ण ।
क्षलाद्धात्र' । १२ क. ठ इ, राक्षिपक । १३१ न्न, "व वाद । १४

[अ.४पा.१.१ ३।अनन्दगिरिकृतटीकासंवलितिशांकरमाष्यसमेतानि । १० ६९

तदधिगम उत्तरष्वाषयोस्शेष-
विनाशो त्यपदेशाव्‌ ॥ १३॥ ( ९ )

गतस्तृतीयशेषः । अथेदानीं ह्मविधाफरुं भरति विन्त;
मेतायते । ब्रह्माधिगमे सतति, तद्विपरीतफङं हरितं क्षीयते ‡
क्षीयते वेति संशयः । किं तप्रसापम्‌ । पएराथैतवात्कमंणः
फरमदनत्वा न संभाव्यते क्षयः । फर्दायिनी हयस्य शक्तिः
शरुत्या समधिगता । यदि तदन्तरणेव फरोपमोेमपर्बज्येत
शरुतिः कदर्थिता स्पात्‌ | स्मरन्ति च" नहि कमं क्षीयेते”
इति । नन्वेव सति परायश्चित्तोपदेशोऽनर्थकः पप्रोति । नेष
दोषः । प्रायश्चित्तानां नेमि त्तिकत्वोपपत्तहददिष्टवादिवत्‌ |

यथोपास्तार्वन्तकारे कवेग्यमस्ति न. तथा , तह्मविचायां कवैग्यं किंचिदप्यस्ि
वदुलत्तिमातरेणशेषपापक्षयादियाह । तदधिगम, इति । सापनानुष्ाने यलनाि-
क्यायं फलाध्यायेऽपि साधनसंमद्धमनुष्ठानक्रमं तरिचायं॑फलाध्यायस्थां फलचिन्ता-
मेवावतारयवि । गत इति ! दुरिवमषिरूय तस्य फएलावसानत्वपर तिज्ञानाक्षयप्-
तीतेश्च सशयमाह । ब्रह्मेति । तद्विपरीवणटरं बन्धनसाधनप्रियथेः | अन साक्षादेव
भरतत्र्चात्मषियो दुरिवक्षयफलोक्त्या प्रादादि्तगतिः । पूर्ैपक्े दुरितफलमोगम-
पत्य ब्रह्मधियो मोकषहतुतवम्‌ । सिद्धान्ते स्वोत्पततिनान्तरौयकंत्वेन तस्यास्द्धेतुत्व-
पिदुपेत्य प्रशनपुवकं पूरैपक्षयाति | किं तावदिति । फषनाश्यत्वाददष्टस्य फएषदानं
विना नाशो नास्ोत्यथेः | फटाधैत्वं कथमस्य सिद्धं वत्राऽऽह्‌ | एफृठेति । ^. वह्मणो
न हन्तव्यः” ("न" कलञ्जं भक्षयेत्‌” इत्यादिनिषेषानुपपस्या दुरितस्यानिष्टफरत्वं
सिद्धमित्य॑थैः"। उक्तमेव स्फोरयति । यदीति । तदित्यनिषटकमेक्तिः।
| (नुतं कषीयते कमै कलपकोटिररैरगि"

इतिस्मृतेरपरे * एरमोगं विना न नशो दुरितस्ये्याह । स्मरन्तीति ।
भागाहते कम न क्षीयते चेत्मायध्वित्तविध्यानपैक्यमिति शङ्कते । नन्विति । वदविवीनां
रोप्निरेरणायैत्वामावानवमित्याह । नेति । यथा यस्याऽऽदहिवभेरमिषहान्दहेदिषि
पर एहदाहवत्याहिवाद्मावधिकारिणि “भग्मये क्षामवते पुरोडाशमष्टाकपाठं निवे१त्‌"

(> [बे ® म ५ # ® भ भ प 27
३ क्षामवर्तीिप्रैषीयते तथा पापसंबन्धिनि नरे पराप्र (4 तरह्महा द्वादशवार्षिकं चरेत्‌
न _._-.~~ ~~ क

† म, प्रजाप" । ट. प्रतीय" । २ढ्‌. ज, नवा क्षीयत इति । २ प ज. 'गमुप्येत ।
४४. दङ्येत । ५ ड, अ. कर्माणि । ६.ड. ज. क्षीयन्ते । ७ ट. चि 1८ क.स्ञ.ठः ड,
व्यप्र ।९य, ठ, इ, "न्यम । १० ब्ध. “न्स 12, इ, न्धनावस्ानाम ।

१०६९ श्रीमहेषायनप्रणीतबह्मसज्ाणि- [भ०४्पा०१्‌०१३]

, भपि च प्रायश्चित्तानां दोषसंयोगेन बिधानाद्भवेशपि दोषक्षपणा-
येता न त्वेवं बह्मवि्थायां विधानमस्ति । नन्वनम्पुपगम्यमाने
ब्रह्मविदः कर्मक्षये तत्फरस्यविटूयभोक्तव्यत्वादनिमेषः स्यात्‌।
नेत्युच्यते । देशकारनिमित्तपिक्षो मोक्षः कमंफखवद्भविष्यति।
तस्मान्न ब्रह्माधिगमे दुरितनिशृमिरिति । एवं प्रप ब्रमः ।
तदधिगमे बरह्माधिगमे सत्युत्तरपरेयोरेघयोरगडेषविनाशो भवतः।
उत्तरस्याऽश्वेषः पूवस्य विनाशः । कस्मात्‌ । तद्यपदेशात्‌ ।
तथा हि प्रह्मविधापक्रियायां संमाव्यमानत्तबन्धस्पाऽऽगामिनो
दुरितस्पानभिसंबन्धं विदुषो व्यपदिशति “ यथां पुष्करप-
खाच आपो न श्िष्यन्त एवमेवंविदि पापं कमं न शिष्यते ”
[ छार 2।१४। ३ ] इति । तथा विनाङामपि पूर्वोपचितस्प
दुरितस्य व्यपदिशति “ तथथेषीकातूलमभरो प्रोतं रदूयेतेवं
हास्य से पाप्मानः दूयन्ते ” [ छा० ५।२६। ३ ] इति।
अयमपरः कमक्षयव्यपदेशो भवति-

इत्यादि प्रायश्चित्तानि वि वीयन्ते । वस्म द्रष्ये य दिविशेषणमविकारिव्यावृत्तिपरं न एल
परापित्यरथः। एृहद्‌ाहे्श्ादिवदित्यजाऽऽदिपदरेन भिन्ने जुहोति स्के जुहोवीयासििः
मित्तिकम्महणं युक्तम्‌। गृहद॑देमिष्पन्नत्वेन निष्पाद्यितुमशकयत्वाद पिकारिव्यावृचय-
धतव दुरिवनिवृत्तस्तु कतुं योग्यतवादिष्टसाषनत्वबोषी प्रायश्चित्तविपिस्वत्कलः स्वार.
ल्याशङश्य प्ाथधित्तानां दोषनिदरत्तिफकत्व मुपे प्रते वैषम्यमाह । अपि वेति ।
मोक्षशाल्लपरामाण्यानुपपच्या विद्या दुरिवनिवृक्तिरे्ग्येति शङ्क । नन्विति ।
दुरिवफलमोगानन्तरं शञाख्प्रामाण्यादेव मोक्ततिद्धे वच्डछाल्लविरोधोऽस्तीयाह ।
नेतीति । ब्रह्मज्ञानस्य प्रायशिततभ्यो वैषम्य इुरितानिवर्कत्वेऽपि मे्षशालिरोभ
च फएठितमाह । तस्मान्नेति । न ब्रह्मविच. दुरिवनिबदेभहिवुरिवि पराष्षमनूच षद"
न्वसूषमवतायं परतिज्ञां व्याकरोति । एवमिति । विमागदेवुं पर॑नपूवकमते
कस्मादिति । उत्तराखेषविषयत्वेन हेवुं व्यशचे | तथा हीति । निषिद्धानाचण.
द्य दुरिवाशष्वचनमिविशङ्कानिराप्रायै॑विकिनि । संभाग्यमानेति । १६
कमेण नाशेऽपि हेतुं योजयति । तथेति । सगुणवि्ायामशष्विनाशवच"ः
मदाहत्य नि्ुणविधायामुदाहरति । अयमिति । कमोखेषस्यामि वत्षयवचनयुष९

इयं मो" । ४६. %

१ क. "पप्रस्ैन | २क. ङ. ज.ज, श्यय्ावि"। ३ ज. ध्र. ट, व इ
# ॥ [4 क, ख, ¢

ब्रह्मविद्याधि" । ५ क. ल. "पूवो" । ६ ट. "एप्यध । ७८. ष्दाहे निष्प
त्फकं स्या | ° घ. ठ, “शाज्ञवि" | ।

[भ.४पा.१य्‌. १३] भानन्दगिरिकृतटीकास॑वलितशकरभाष्यसमेतानि | १०६३

' मिते हदयग्रन्धिच्छिचन्ते सवसंशयाः ।
क्षीयन्ते. चास्य कमणि तत्मिन्हे परावरे

(मुण्ड ० २।२। ८] इति | पदुक्तमनुपभुक्तफरस्य कर्मणः
. भयकल्पनार्यां शाच्रं कदंधितं स्यादिति । मेष दोषः । नं
हि वयं कमणः फरृदापिनीं शक्तिमवजानीमहे विचत एव सा
सातु दिद्या्दिना कारणान्तरेण प्रतिबध्यत इति वदामः
राक्तिसद्वावमात्रे च शाघ्रं प्यापियतेनं प्रतिबन्धाप्रतिबन्धयो-
रपि । न हि कमं क्षीयत इत्येतदपि स्मरणमोत्समिं नं भोगा-
हते कमं क्षीयते तद्त्वादिति । इष्यत एं तु प्रायश्चित्तादिना
तस्य क्षयः ^ सर्वं पाप्मानं तरति '” ^ ठ्रति ब्रह्महत्याम्‌ ”
“योऽश्वमेधेन यजते”८य उन्वैनमेवं वेद"'इत्यादिश्चुतिस्मरतिभ्यः।
यत्कं नेमित्तिकानि प्रायश्चित्तानि भविष्यन्तीति । तदसत्‌ ।
दोषसंयोगेन चोद्यमानानामेषां दाषनिघातिफरंभवे पलान्तरक-
1,
षणम्‌ । एवं सिद्धान्वमुपपा् परोक्तमनुवदवि | यदुक्तमिति । ज्ञानात्दाहारिप
रालनविरपं मत्याह्‌ । नेत्यादिना । कमणो नासि फलदाने , शक्तिरिव सपने वा
शाललविरोपः सत्यामेव तस्यां भोगं विना वनिवृत्तसाषने वेवि विकस्प्याऽऽं दूष-
यति । न हीति ।"द्विवीयं प्याह । सा लिति । कथं वहि शाघठवररोषपमाधिस्त-
नाऽऽइ । शक्तीति । यत्त “नामुक्तं क्षीयते कमे" हृत्यादिस्परतेनं मोगादपे कर्मक्षयोऽ-
स्तीति वच्ाऽऽह । न हीति । भपवादस्ताह केनोत्सगेष्य स्यापि तत्राऽऽह |

ईण्यत इति । आरिशब्देन पवन पायश्चित्तवदत्र व्ियोच्यते |

" (ज्ञानिनः सवैपापानि शीषेन्वे नात्र सशयः ।
करीऽनेपि जन ङिप्येत पपिनौनाविपरपि"

श्त्याद्याः स्पृवयः । प्रायश्धित्तानां न पपक्षयहेतुतं एहदाहे्टयादिवनेमि त्तिकत्वेन
। १रन्तरयोगादित्युक्तमनुदति । यत्ति । यथा मठिनः लायादित्युक्तं लानफर मल-
निवृत्तिगेम्यते तथा बह्मा दादशवाषिकै तरतं चरेदित्युकते बर्मदरत्यानिवृत्तितेवफठं प्रती-
थते वेन ृष्टत्यागेनादृण्कल्पना न युक्तया । तदसदिति । पायश्ित्तानां पापनिवृ्तिफ-
छवेऽपरि विद्याया न तथात्वं तद्रत्तननिवृच्युदेशेन वस्या विध्यमाव।दित्युक्तमनुद्रवति ।
० बी कः

, १ क, इ, भ. शाल्ञक* । २ क, '्दर्थना स्या। ड, च, दनं स्या ।३.न ५
भो" | भ, ण्व प्रा । ५ ङ, भ, दुरितस्य । ६ ड. ज, ब, निहूनुतिप । ७ उ. ड. कं
८ घ्च, ९, + 'व्यादिनिण ।

१०६४ श्रीमदैषायनपणीतबरह्मघर्ाणि- [अ०४पा०१्‌०१३]

र्पनानुपपत्तेः। यस्पुनरेतदुक्तं न प्ायशित्तवदोषक्षयोदेशेन विद्या-
विधानमस्तीति । अत्र ब्रूमः। सगुणा तावद्विचा् विद्यत एव
पिधानम्‌ । ता च वाक्यशेष देश्वयंपा्िः पापनिदृत्तिश्च विधयावत
उच्यते तयोश्वाविवक्षाकारणं नास्तीत्यतः पाप्मप्रहाणधूवेकेश्वय-
परास्तं फरपिति निश्चीयते । निगणायां तु विधाया
यद्यपि विधानं नास्ति तथाऽप्यकन्रीत्मत्वबोधात्कभप्रदाहंसिद्धिः।
अश्छेष इति चाऽऽगामिषु कर्मश कलुत्वमेव न प्रतिपद्यते ब्रह्म-
विदिति दशयति । अतिक्रान्तेर्षं तु यचपि मिथ्याज्ञानात्कततव
प्रतिपेद इव तथाऽपि विचाप्षामथ्यीन्मिय्याज्ञाननिदृत्तस्तान्यपि
भेविरीयन्त इत्याह विनाश इति । परवेसिद्धकतृललभक्तूर्त्वेविप-
रीतं हि जिष्वपि कारेष्वकपत्वाभोक्तृत्वस्वष्पं ब्रह्माहमसि
नेतः पदमपि कतां भाक्ता वाऽह मासं नेदा्न[ नापि भवि्प्यत्कार
इति बरह्मविदवगच्छति । एवमेव च मोक्ष उपपद्यते | अन्यथा

--------~---- -------~

यदिति । दोषक्षयोदेरेन सगुणविद्यास॒ वा विध्यमाव निगणवि यायां वेति विकल्पयति |
अत्रेति । प्रथमं प्राह । सगणास्विति। ताप्तामेश्वय॑फलवतवान्न प्रपक्षयादेरन भिर
त्याशङ्न्याऽऽहइ । तास्विति । विषित्सितत्ि चास्तुतिरेवं पाप्मानिवृत्तिशरुविरित्याशच
ङ चयाऽऽह । तयोश्चेति । उभयसंयेषमित्वेन विाविपिपतंमवादित्यथः । पप्मदराहादि
श्वेः स्त॒त्यथत्वामवे फएलिवमाह । अत इति । द्वय विध्यभवियुपलय चामा
दिव परापक्षयफटत्वमाह । निगणायां त्विति । विमतमात्मन्यरषदु(रव।वप्क
दुरितकतंत्वादिबाधकत्वात्सवप्रदुरवकवृ त्वादिबाषकवया तत्कीनदु{र्वबाधकृजग्र
द्वोधवदि ति मावः । पवैत्रापि इुरतनिववेकस्य वुल्युत्वादाहाःरुषविभागः।क्तरयुक्तया
रशङ्चा“छषोक्तेगेतिमाह । अशेष इति चेति | स्वेमपि व्यापारं कायकरणह्नषवि/
अयं परयन्नविकरियवद्रासदी वतेतवमेव स्वस्य न मन्यै । न च परकदृकण १“
न छिप्यते स्वयपिल्यभः । विचे।त्पत्तेरध्व कवृत्वामिमानामवेऽपि प्राग्मवात्त क“,
निवृ तिरित्याशङ्च्य दाहाक्तेमुपपाद्रयवि । अतिक्रान्तेष्विति । .वद्याधान कभनारी
विधोदनुभवानुसरेण विवृणोवि ( परैति । मोक्षशा्नानुपपस्याऽपि विया
पापहा रत्याह । एवमेवेति । योगपमावायुगपदनेकदेहनिमोणेनापयायेण पैक

फटठपभये मृक्तियुक्तेत्य।शङ््ाऽऽह्‌ । अन्यथेति । कमणा नियतकाविपकलाध"
&» ज, प्रर। ।
कध

१ क. ज. 'पूर्विकरेः । ९ क. मेदा ३क. ट, हुप्रति ।४ट घु य। ^ ह
६ क. ड. ज. अ.र्वप्रि"। ७ इ, ब."तस्वषूपवि ८ क. ड, ज, न ट श्यति का ९ ^"
ट. इ, धवमभ्युये १० ब, यकार ११८. द, च्यान॒भ। १२ छ. याह ।

[अ.४पा.१य्‌.१ ४।भानन्दगिरिङृतदीकासंवङ्तिशांकरभा्यसमेतानि | १०६१

इनादिकालमहृततानां कर्मणां ्षयामवे मोक्षाभावः स्यात्‌ । न
च दशकाखनिमित्तपिक्षो मोक्षः कर्मफल्यद्धबितुमर्हति । अनित्य -

त्वप्रसङ्गात्‌ । परोक्षत्वानुपपततश ्ञानफरस्य । तस्माह्ुह्याधिगमे
दुपितिक्षय इति स्थितम्‌ ॥ १३ ॥ (९ >

इतरस्याप्येवृमसं छेषः पाते तु ॥ १९ ॥ (१०)

[क पु

गपदृपभागायागादुपमोगस्यापि कमान्तरसंचयमन्तरेणासंमवाकलपशतारिक्रमकाल-
भोग्यानामधुना माक्तुमयुक्तत्वादीषैकालानां च परिमित्रकालमोगानुपपततेने त्रियातिरेकेण
निःशोषकमेनिवृर्तिरित्यथैः । सतपि कमौन्तरेषु मोकषहेतुकमवशान्मोक्षमनुमूय कमौ-
न्वरफलानि प्श्वादरोष्यन्त इत्याशङन्याऽऽह । न चेति । द्टफलवाच प्रियाया
न तत्फलस्य काठान्तरपिक्षा येनोतपन्नविचोऽपि कफलान्यनुमूय पश्चानमुच्येतेत्याह।
प्रक्षि । शरतिष्विन्यायशषिद्धमुपघंहरि । तस्मादिति ॥ १३॥ (९ )
ज्ञानात्पापनिवृत्तिमुक्त्वा तस्मादेव पुण्यनिवृत्तिमतिदिशति । इतरस्यापीति ।
भषिकरणस्यपुवेविषयतां वक्तुं वृत्तं कीतेयति । परवैस्मिनिति । ण्यं कप विषयस्त-
क्कि बरह्मधिया न प्तीयते क्षीयते वेति प्वेवत्कमैणां फलान्तत्वपवीविन्ञोनादाहयतीपेश्च
प॑र पादरादिसंगतिरतिदे शे प्रयह्न वाच्येति मन्वानोऽर्िकां शङ्कामाह । धर्स्पेति।
नू सुकुवज्ञानेः बाध्यवाधकम्‌ते चोदनालक्षणवादधिहो्दशपूणेमासतवत्‌ । न च
पीयन्ते चेत्यादि पिरोधस्तत्य सामान्योपधौ प्रवृत्तस्य सर्वे पाप्मान इतिविरेषानुसारेण
. फ़पकमेणि संकोचासपुण्यपामे विधूयेति पण्यं फैठोर्षमोगेन पापं ज्ञानेन विधूयेति
नियमतो विद्यावतः सुकताधीनः ससार). स्यादिति मावः । अपिकाशङ्ामनूच सिद
न्ति | इत्याश दे ति | अतिदेशसूत्रपदानि व्याकर्‌ाति । इतरस्यापीति
शाष्लीयत्वेन तयोर्विरोषो नास्तीत्युक्तमिति शते । कुत इति । अभ्निहोतदशेपृणे-
माप्तयेरविरुद्धफठत्वान्न निवत्यैनिववैकमावो न शाल्रीयत्वादियमिपरेय हेतोरपरयो-
अ 0

) ट, मू । बरह्माधिगमाधिक्ररणमू । ईइ" । २. "यङ" । ३८. दकि | ४ ख. ट. पुण्यक ।

+ स, "धिकार" | ६, च्यते वे" । क, पफठमो | ८ "पयेगि" । ९ क, धिका श ।

१०६६ श्रीमहैपायनेप्रणीतव्रहमदनाणि- [अनटपा०१म्‌०१५]

तस्यापि सखफरहेषुत्वेन ज्ञानफङप्रतिबन्धित्वपसङ्कात्‌ । “ उमे
उ देवेष एते तरति ” [ ब्र०४।४। २२] इत्यादिश्चतिषु
च दुऽकृतवत्ुकृतस्पापि प्रणाशत्यपदेशात्‌ । अकनौत्मंतबोध-
निमित्तस्य च कमन्यस्य घकृतदुष्कृतयोस्तुल्यत्वात्‌ “क्रीयन्ते
चास्य कमणि" [ मुण्ड० २।२। ८) इति चाविशेषश्चुतेः |
यत्रापि केवर एव पाप्मशब्दो पस्यते तत्रापि तेनव पण्यमप्या-
कलितमिति द्रष्टव्यम्‌ । ज्ञानापेक्षया निकृषटफरत्वात्‌ । अस्ति चं
श्रता पुण्येऽपि पाप्मशचष्दः ' “नैनं सेतुमहोरात्रे तरतः” [ छा°
८।४।१ } इत्यन्न सह दुष्कृतेन सृकतमप्यनुक्रम्य सर्वे पाप्मानोऽतो
निवतंन्त इत्यविशेषेणेव प्रकृते पुण्ये पाप्मशष्दप्रयोगात्‌ । पते
तिति तुशब्दोऽवधारणायंः । एवं धमीधममेयोबेन्धहेत्वोरिचासा-
मथ्यदिश्चेपविनाशसिद्धेरवश्यंभादिनी विदुषः शयरपाते यक्ति-
रित्यवधारयति ॥ १४॥ ( १० )

अनारब्धकार्ये एव त पूरवे तदवधेः ॥ १९५ ॥ ( ११)
पूवेयारधिकरणयोज्ञाननिमित्तः एकरतदुष्कृतयोर्विनाशोऽवधा

जकत्वमाह । तस्यापीति । पापं द्टान्तयितुमपिशब्दः । कालाल्ययापरदिष्टवाच्च
नानुमानमिल्याह । उभे इति 4 विमतं तखीनिवल्यं॑तद्विरुद्धत्वाह रितवदितिपत्यनु-
मानव्िरोषाचायुक्तमनुमानपित्याह । अकत्रात्मेति । सामान्यश्चुतिविरोषाचानुमाना
सिद्धिरिह । क्रीयन्ते चेति । यत्त सामान्यशाघ्लस्य सर्वे पाप्मान इतिविशेषश्रत्य
पाप्पकमागि संकाचः स्यारिति तत्राऽऽह । यत्रेति । परप्मक्ब्द््य निरु्टफलकप
विषयत्वादुच्कष्टफछं कमे कथं तेन शृते तत्राऽऽह , | ज्ञानेति । वद्धपुागाभाय
कथमुपचरेणामि परप्मश्ञन्दरः सुकूवे स्यात्तत्राऽऽह । /भस्तीति । तत्रापि पाप
न्दृस्य युरुतविषयत्वमतिद्धमिलयाशङ्च पक्रममर्मसृत्या$ऽह । सहेति । यतु
पुण्यप्रपि विषृयेलयत्र पण्यं फलभोगेन पाप॑ वरिज्ञानेन (क विभजनं वन्नाश्रुतकल्पः
नादेत्वमावारिति मत्वा ज्ञानसामथ्यदरोषकरमश्षये वैद्व च एठितमथ सूत्रावयवम-
वतायै व्याकुवननाह्‌ । पाते त्वितीति । एवेन फङमविकरणयोडक्तम्‌ ॥१४॥ (१०)

तखनज्ञानेन सैकर्मेणामौत्साणको क्यो म्याख्यावः । संपरल्यारब्धकमेविषये वदप
वादं दकेय त । अनारव्येति । वृत्तं कीपेयननपिकरणस्य विषयमाह । पूंयोरिति ।

= =-=

0

१६.अ. धु द्‌ । २ डज. न. "तके" । ३. ष्डते।४ड.ठ 1
तु । ६ ट “ति। अतिरेशचधिङ्गरणम्‌ | अ" । ५ खच, 8. ड, पाप" । ८ क. छ. रुष्टया

[भ.४पा.१य्‌.र८भानन्दगिरिङृतदीकापिवखितश्चाकरमाष्यसमेतानि। १०६७

रितः स किमविरोषेणाऽऽरव्धकाययोरनारष्यकारयपोश्च भवस्युत
दिशेषेणानारब्धकायंयोरेवेति विचायते । तत्न “ उभे उ दवेष
एते तरति " [ बु० ४।४।२५ ] इत्येवमादि श्वतिष्वषिशे-
पृश्रवणाद विशेषेणेव क्षय इति । एवं प्रे परत्याहानारब्धकार्य
` एव सिति । भप्दृत्तफरे एवे पूर्वै जन्मान्तरसंचिते भष्मि्नपि
च जन्मनि पराग््नानोत्पत्तेः संचिते सुकृतदुष्कृते ज्ञानाधिगमा-
तीयते न त्वारब्धकायं सापिभुक्तफठे याभ्पामेतहुहज्ञानायतनं
जन्म निर्मितम्‌ । कत एतत्‌ “ तस्य तावदेवं चिरं यावन्न
रिपरक्ष्येऽथ संपत्स्ये" [ छा० ६। १४।२] `इति शयैर-
पातविधिकरणात्ेमपरपिः। इतरथा हि ज्ञानादशचेषकमेक्षये सति
स्थितिहेत्वभावान्ज्ञानपराप्त्यन्‌न्तरमेव क्ेममश्वुवीत ततर शरीरपा-
तपरतीक्षां नाऽऽचक्षीत । ननुं वस्तुबलेनेवायमकनोत्मावबोधः
कमोणि क्षपयन्कथं कानिचिपयत्कानिविच्चपक्ेत । न हि

प ऋ [च

ज्ञानाधीनं कम॑क्षयं विषयीरलय क्षीयन्ते चेदय परिरोषश्रतेस्तस्य तावदेव चिरमिति भ्रतेश्व

ह ५

सृरायमाह । स किमिति । भीती बह्मधीरपतिवदधेव फरदेयमिधानात्दादिसंगतिः ।
पपत कषमपरापेरवपिकरणासिद्धिः । सिद्धान्वे विदुषोऽपि प्रारभ्यक्मेणा कंवित्काठ-
मवस्थानात्तत्सिद्धिरिद्यङ्गो रत्य पवौविकरणन्यायेन पूवेपक्षयति । तत्रेति । सिद्धान्-
सत्र मवतारयं व्याकरोति । एवमिति । सौत्राप्रथारणापेमाह । न सिति । अषेमुकतफणे
कमेणी कायेद्ारा विशिनष्टि । याभ्यामिति । बिशक्तयनुगरदीतविेषशुपेरविदद-
हारम्भकयोरपि कमेगोनशिः स्यादित्या्षिपति । कुत इति। शरुत्योत्तप्माह । तस्पेति।
कथमेतावता कशेषपि दिस्वत्राऽऽइई । इतरेति । ज्ञानसमकालमेव सवेकमेक्षया-
नक्ते ज्ञानमेव श्िमपापरेरवपििति न देहपावं ठदवविमाभद्ध।त | तथा च श्रुववकविध्व-
न्वरकरणाटेङ्गाज्ञानाद्ष्पेमपिण्शर।रमनुवतवमान कमर ममयाप तद्मर्ष व्दनुवृपरनु-
पपततेरित्यथैः । विधाया दृष्टसाम्येन कमेक्षयहेतुत्वान्न शाण त।नराकंणा दात"
रोषिनस्तस्य यावशटवनश्रविवदपायाण्यादरिपि शङ्ते । नन्विति । दाईकप्तनिध्यवि-

(व

फे दाहृम्यषस्थासिद्धिरियत्र दृष्टान्तमाह । न दाति । तस्य वविदव ।वमर

(9

विदुषो देहपावावपिकरणलिङ्म्‌ | उदालकादीनां वखपिदमेव दहषारणवेषयः शरुबि-
सविशिङ्स्तखविद्विरापि गरूभिः शिष्याणां सवन्धान्ययानुपपत्या चानृष्टति मत्र
~ ~
१ दडः प्रष्ठदत्याः |२ फ वतुप्‌ ॥ ३ डः द्रह्य्गा । # कृ, ङ, ज. ज ठ मर्ष
१।५ क. 'वतत्वाव" | इ, अ, ट, "जौतमबो* । ६ क, स, धानक । ७० नदा
२६२

१०६८ शरीमहेपायनपणीतव्रहमद्नाणि- [अ^रपा०१य्‌०११]

समानेऽप्रिवीजपंपके केर्षाचिद्धीजशक्तिः भीयते केषांचिन्न क्षीयत
इति शक्यमदङ्धीकनुमिति । उच्यते । न तावदमानित्याऽऽर-
च्धकायं कमांशयं ज्ञानोत्पर्तिर्प्रप्ते । आध्निते च तस्मिन्कु-
खारुचक्रवत्यकृत्तवे गस्पान्तराले प्रतिबन्धासेभवाद्ववति वेगक्ष.
यग्रतिपारनम्‌ । अकनौसिबोधोऽपि हि मिथ्याज्नानवाधनेन
क माण्युच्छिनत्ति। बाधितमपिं तु भि्यान्नाने द्विचनद्रज्ञानव-
त्सस्करवशात्कचित्कारमनुवतेत एव । अपि च नैवात्र
विवदितन्यं ब्रह्मविदा ` कंचित्काछं शरीरं भियते न वबा
भियत्त इति " कथं ह्येकस्य स्वहृदयप्रत्ययं ब्रह्मवदनं देहधारणं
चापरेण परतिपेप्तुं शक्येत | श्रुतिस्मरतिषु च स्थितमरज्ञरत्तषणनि

देरोनेतदेव निरुच्यते । तस्मादनारब्धकाययोरेव सुक्तदुष्कृत-
पोवियासरामथ्पास््षय इति निभयेः ॥ १५॥ ( ११)

~------- 0 क ४ क 1 9

दिपतिवद्धस््नेरदाहकत्ववन्जञानस्य सत्कमय शक्तस्याप्यारम्धकमेनिवृत्तौ पिव
कलपयदीत्याह । उच्यत इति । किच ज्ञानाय केप स्वयमेव देहमारभ्य ज्ञानं
तस्मिन्करोति कमान्तरार म्पे. वेति विकल्प्याऽऽद्यं ददषयति | नेति | नहि ज्ञाना
थस्य कमणो देहारम्भकलं कल्प्यं गोरवात्तेन कमोन्वरारम्षे देहे, ज्ञानो तत्तिपत्यः ।
न द्वितीयस्तया सति ज्ञानस्योपज)न्यकमेवाघकत्वानुपपत्तेरित्याह । आशिते चेति ।
अकवःतमज्ञानं कमेनिदानमज्ञानं निवरेयलुपदानामवे च कथं कमोनुवृत्ति्तत्राऽऽद्‌।
अकन्रात्मेति । केमाण्यर्प।ति सबन्धः। सोपादानानि कमाण्युच्छिन्नानि चत्कथमारम
कमीनृवृत्तिस्तजाऽऽह । बाधितमिति । स्पतिहेतुष्वेऽपि.संस्कारस्यापिधाक्चैवन्य।
पत्वाद्परोक्षभ्रपहेतृवेयमिगेत्य संस्कारवशारिदयुक्तम्‌ । विपतिपननान््रपि जिनतं
सकला शिप्यान्यत्याह्‌ । अपि चेति । षरीवन्युक्तिः सप्म्यथेः। विवाद।५ ६.
माह । कथं हीति । पमाणव्रयाद पि जीवन्सक्तिः सवीकायत्याह | श्रुतीति । उक्त ।

प्वादमुपस्हरत । तस्मादिति ॥ ५५ ॥ ( ११)
न

9 ९ । ५ 9 भर चन्र
१ ज श्रीतमारब । र कृ. इ, अ. "तलो । ३ ड भ. पि मि ० अ*| ५ १
दिष्ठा । ५ क. ड. ज. छ. भ. "विदः परै । ६८. शयः। अनारन्धकायाभिकसम्‌ ।

द. "तो पाकवद्रैकत्यंप्र। ८९.४६. नन्दा क <.ह, कमेण्य ।

~> ~~

[भ.४ १.१.१६] भनन्दगिरिकृतटीकासेवलितशांकरभाष्यसमेतानि। १०६९

अग्निहोत्रादि तु तकायीयेव तददर्शनात्‌ ॥ १६ ॥

पुण्यस्याप्यश्छेषविनाशयोरघन्पायोऽतिदिष्टः सोऽतिदेशः
सर्वेपुण्यविषय इत्याशङ्य प्रतिवक्ति । अग्निहोत्रादि त्विति।
, तुशब्द भआशद्कामपनुदतति यन्नित्यं कमं वेदिकमग्निहोत्रादि
तत्तत्कार्यायेव भवति ज्ञानस्य यत्काय तदेवौस्यापि काय
मित्यर्थः । कुतः ' “ तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा पिवि-
दिरषन्ति यत्नेन दानेन ” [ व° ४ । ९, | ५२ |
इत्यादिदशैनात्‌ । ननु ज्ञानकमेणो्िरक्षणका्षलरात्कय-
कत्वानुपपत्तिः । नेष दोषः । ज्वरमरणकाययोरपि
दपिविषपोगैदंमच्रतपुक्तयोस्तृपनिपुष्टिकायेदरोनात्‌ । तद्रत्कमे-
णोऽपि ज्ञानसंयुक्तस्य मोक्षकर्योपपत्तेः | नन्वनारभ्पो मोक्षः
कथमस्य क्मेकायत्वयच्यते । नेष दोषः । आरादुपकारकता-
त्क्भणः। ज्ञानस्यैव हि पापकं सत्कम प्रणास्या माक्षकारणपितयु-

~~~ - ----~- ~~ ------- -- ~--- ~~ =

~~~

विघाजन्यकमेक्षयस्याऽऽरग्वंकमेसखपवादमुक्तवाऽनारम्वकमस्वापि केपुचित्तदृपवद
दीयति । अग्मिहोत्रादीति । वृत्तसेकीेनपूवेकमपिकरणस्य तातवमाह्‌ । पुण्य-
स्येति । अगपरिहोत्रादिनिलयनमतिकिकमाणि विष्यस्तेषामितवन्ज्ञानना सपृ
यावं न वेवि सापूरणश्रतेिविदिषाश्रुवेश्च संशय सुङबशब्दस्य पतदुष्वाकप चत"
दमिहत्रादीनामपि पण्यान्तरवद्विनारयतात्पङ्क्षारनन्यायापवादाहरष्षुणाऽ (ष तानि
नानुष्ेयानीषि प्रापय्य सिद्धान्तयति । इत्याराङ्चेति । अत्र च वरह्मषचासामथ्यनि
नत्यमित्तिकनिव विस्वेषां तदतस्ययेत्वादियाप्वादिका परित । पूप
ठैकिकन्यायादाररक्षोरपि नित्या्ननुष्ठानम्‌ । [सद्धा तदनवतरातृष ज्ञानोलत्त-
स्दनुष्ठानभरोव्यमित्यभपरेत्य सूत्र व्याचष्ट । तुरी इति । षीनारयानाम।प कमेण(-
मनषा्स्व विद्योसस्यपत्यए पड्प्षालनट्यायानवकरा५ ज्ञानादनुषेयान्यभरिह्‌
ब्र्ीनीति सिद्धान्वपतिज्ञां विवूण॥व। यदिति । अ्िहानाधनुष्नस्य वि्विस्व-
पे पमाणं एच्छवि । कत इति । वक्र तिविदिषावकय मम | तमेतमिति ।
कमणां विघोत्पस्यपतवेऽपि न वथेककायतेवि ₹डध । नन्विति । परमवेन १६
एत । नेत्यादिना । स्वमवं दशेयं शङय।त । नन्विति । ख्मतेन समधत्त ।
नेत्यादिना । भारादुपकारकपव स्फोरयति । नान्येति | किविषयमिरं का५२५१-

_ ._-------~--~--- ~
---+~
न्न

= ट, जर
१ ज दव. भ्न्यावो निः । २३. घ. "व्यक । \१ ५ | त ७ *।

कयितयेपपत्तः | ५ श, ट, प्रनाढ्य( । ६ ट.ड. "यादा । ७२ ^

९३, इ, "येलप्र* |

१०७० श्रीमहेपायनपणीतेतब्रह्मदवत्राणि- [अ०४१०६्‌०१७]

पच्यते । अत एव घातिक्रान्तविषयमेतत्कर्येकत्वाभिधानम्‌। न
हि बह्मविद आगाम्पग्मिद्दोनादि संभृवति। भनियोज्यग्रह्मात्मत-
रतिपत्तेः शाल्नस्याविषयत्वात्‌ ¦ सगुणा तु विद्या कतवत्वा-
नतिषृ्तेः संभवत्यागाम्यप्यभरिहोजादि । तस्यापि निरमिसंधिनः `
का्यान्तराभावाद्विचासंगत्यपपेत्तिः ॥ ९६ ॥ ,.

फिविषयं पुनरिदमश्रेषपिनाशवचनं किंविषयं वाऽद विनि-
योगवचनमेकेषां शाखिनाम्‌ ^“ तस्य पुत्रा दायमुपयन्ति शदः
साधुकृत्यां द्विषन्तः पापकृत्याम्‌ *” इति । अत उत्तर पठति-

अतोऽन्याऽपि देकेषामुभयोः ॥ १७॥ ( १२)

अतोऽग्मिहोत्रादेर्ित्यात्कमणोऽन्याऽपि ह्यस्ति साधुकृत्या या
फरममिसेधाय क्रियते तस्या एष विनिपोग उक्त एकेषां शाखि
नाम्‌ “सुहृदः साधुकृत्यामुप यन्ति" इति। तस्पा एव चेद मघवद-
इरेषविनाङनिदधपण मितर स्याप्येवमसंइटेष इति । तंथाजातीय-
कस्य काम्यस्य कमणो विया प्रत्यतुपकारकत्वे संप्रतिपत्तिरुभ-
योरपि लैमिनिवादरायणवोराचायंयोः ॥ १७ ॥ ८ ५२

चनं तदाह । अत इति । यतो विदयाकाठे परस्वाद्रा कमे नाश्व प्रागेव तदस्ति
त्वमत एवेदि यावत्‌ । घीकले प्रस्ताद्वा कमीसस्वं स्फुटयति । न हीति । निगेण-
विद्यादिषयत्वं सृत्रस्येपरय ाङ्गकमोजनयोर्जीवनहेतुवावद्धोकमेणो, साक्षाम.
यौम्यां मोकषदेदत्वमक्तम्‌। संपति सगुणविधाविषयते सूत्र सामञ्ञस्यममिमेयाऽ६।
सगुणास्विति । वथाऽपि तस्य कुतो विधागविस्तत्राऽऽह । त स्यापीति । स्णुणः
विथाणटे नियकमणां साक्षादुपयोगामिप्रायमिदं सूतरमिलयथेः ॥ ६६ ॥ |

सूतरान्तरमववारयितवुं च्छति । फिमिति । काम्यकःविषयं वचनद्वयमिति प्व
मवत्तारयवि। अत इति । वदक्षरा ¢ व्याकरोति । अत इत्यादिना। उकतेऽयं दादयः
माचायौन्वरसंवादं दशैयति । तथेति ॥ ५७ ॥ (१२)

, ५ ----------------- (५ वी
9 अ, ट. "तवानिवृ" । र क, "पततः ॥ १६ ॥ कि. । ३. यवा वेद्वि" । ज, ४
वि*। 9 ड, घ, ट. तधैवंज्ञा । ५ ट, “योः । अपिहोत्रथिकरणम्‌ । य ।

[अ.४पा.१्‌.१<८] भानन्दगिरिङतटीकासंवलितिशांकरमाप्यसमेतानि | १०७१

यदेव विद्ययेति हि ॥ १८ ॥ ( १३)
समधिगतमेतदनन्तराधिकरणे नित्यमग्निहोत्रारिकं कम मुपु-
क्षणा मोक्षपरयोजनोदेशेन कृतपात्तदु रितक्षयहैतुद्रारेण सच्वशथु-
. द्विकारणतां प्रतिपचमानं मोक्षपयोजनत्रह्माधिगमनिमित्ततवेन
बह्मवि्यया सहैककायं भवतीति । तजापरिहोत्ादि कमाङ्कव्यपा-
श्रयविचासयुक्तं केवरं चास्ति। “ य एवं विद्रान्यजंति"““प एषं
विद्राञ्ुहोति” “य एषं दिद्वाञ्छं्ति” ^य एवं विद्रान्गायति"'
^“ तस्मादेवंविदमेव ब्रह्माणं कुर्वति तेनोभौ कुरुतो यश्चेतदेवं वेद
यश्च न वेद "' इत्यादिवचनेभ्यो विद्यासयुक्तमस्ति केवरम-
प्यस्ति । तत्रदं विचायते फं विचाततयुक्तेवागिहनारिकं कमं
गुुकषार्वियाहेतुत्वेन तया सेहेकका्यत्वं परतिपद्यते न केवलमुत
विद्यासंयुक्तं केवरं चाविशेषेणेति । कुतः संशयः “‹ तमेतमा-
त्मानं यज्ञेन विविदिषन्ति" इति यज्ञादीनामविशेषेणाऽऽत्मवेद-
नाङ्गत्वेन श्रवणात्‌ । वि्यासयुक्तस्य चागरिहेत्रादेिरिष्टत्वावग-
मात्‌ । किं तावत्पापं षिद्याषषयुक्तमेव कर्मागरिहोनाचयात्मपिवाञे-
षत्व परतिपद्यते न विद॑हीनम्‌ । विचोपेतस्य विशिष्टत्वावगम।-
द्वियाविहीनात्‌ । “ यदहरेव ज्ञहोदि तदहः पुनगत्युमपजयत्येवं
विद्वान्‌ ” ईत्यादिश्रुतिभ्यः।

छ च

पूक्ताभनिहोत्रादिष्वेवाङ्गावनद्धोपास्तिसादिलयानियमं निरूपयपि । यदेपेति ।
ततं कीवेयवि । सैमपिगतमिति । विचारविषयं दशचेयपि । तत्रेति । अङ्गसङ्ग-
विचाष्ठयुक्तले प्रमाणमाह | य एवमिति । निलमामिहोनादिकपै विषयीरय संशय-
भार । तत्रेदमिति ¡ पशपूवैकं संशयकारणमाह | कुत इति । भरोवव्मषीहितुतया
परवनिलयकमस्वङ्काभ्रितविचासयोरगानियमवादादतर पासद्िकी पादारि्गविः । पू
` पक्षे केवलकमेणो मोक्षान्वयासिद्धिः । सिद्धान्ते तस्यापि पारपयात्त्सद्धिरिषि मला
विश्य पूर्वपक्षमाह । कि तावदिति । भविशेषवो यजञेनेलादि श्रवमयस्यापि
कमणो वरिघाङ्कतेत्याशङ्ग्च ब्राह्मणाय द यादित्युक्ते विदुषे न वद्धीनायेतिपिशेषलाम-
पदिहापीयाह्‌ । नेत्यादिना । विधासहिवस्य कमेणो वैरिष्टये मानमाह । यदहरिति।

१९.४. हि ॥१८॥ सुप्त" । २८. जते। य । ३ क, ड, ज, द्वानुदाय, । ५ व
° त नानेवदिदं ते । ५ द्‌ ज, “गुक्त के । ६ ड. न, दयाविष्टी। ७, त्त स्र +
गादिनि" । े

१०७२ श्रीमहैपायनप्रणीतबरह्मद्जाणि- [०४१०१०१०]

५‹ बुद्धा युक्तो यया पाथं कमंबन्धं प्रहास्यसि”
[भ० गी०५।३९]]
“५ दूरेण इवरं कमं बुद्धियोगाद्रनजय "
[भ० गी० २।४९] इत्यादिस्मृतिभ्यश्चेति । एवं प्रपर
प्रतिपद्यते । यदेव विचयेति हि ।सस्यमेतत्‌ । पियासंयुक्तं कमा- `
प्रिहोन्ादिकं विदयांविहीनात्क्मणोऽग्रिहोत्रद्विशिष्टं॒विद्भानिव
ब्राह्मणो विचांविहीनाद्राह्मणात्‌ । तथाऽपि नात्यन्तमनपेक्षं विचा-
विहीनं कमाग्निहोत्नादिकम्‌ । कस्मात्‌ ““तमेतमात्मानं यज्ञेन
विविदिषन्ति” इत्यं विशेषेणागिदोत्रादेर्वियाहे तुतेन श्रुतत्वात्‌ ।
ननु विद्या्षपुक्तस्पाभ्भिह)नादर्विचां विहीनाद्विशिष्त्वावगमादि-
यादिहीनमग्रिहोनायात्मविचाहेतु तेानपेक्षमेवेति युक्तम्‌ । नेत-
देवम्‌ । विद्यासहायस्पाग्मिहोनत्रादेर्वि्यानिमित्तेन सामय्यांतिश-
येन योगादात्मन्ञानं पति कश्ित्कार्दणत्वातिश्चयो भविष्यतिन
तथा विचाविदीनस्पेति' युक्तं कर्पपितुप्‌ । नतु ^“ यज्ञेन
विषिदिषन्ति "” इत्येत्राविशेषेणात्मन्नानाद्गत्वेन श्रुतस्याग्निद-
जादेरनङ्खत्वं शक्यमभ्युपगन्तुम्‌ । तथा हि श्रुतिः ^“ यदैव
विचया करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव दीयैत्तरं भवति “
[ छान्दौ० १।९१।१० [ इति वि्याकषुक्तस्य कमेणीऽग्निहो-
जादेवीर्यवत्तरत्वाभिधानेन स्वकायं प्रति कचिदतिक्चयं ब्रुवाणा
दिय विहीमस्य तस्यैव तत्पयोजनं प्रति वीयवच्वं दशंयति।

शर वेऽ्ये स्मृिमनुकूरयति । बुद्धश्येति + केवरस्यामिहोवदििवुत्वामााः
नमक्षान्वयो नेवि प्राप्तमनूय सिद्धान्वयति | एवमिति । किं वियुक्तस्य कमणा
विधाहीनादन्वरङ्कतवमुच्यवे किव केवलं कमै वियादे र्वं नेवि वत्राऽऽयग्रक
रोति । सत्यमिति । दविवीयं" दृषयपि । तथाऽपीति । वच्च पशनपूवैकंशरगि१२५
वाड । कस्मादिति । उक्तमथमाकतेपसमाधिम्यां साषयदि । नन्वित्यादिना ।
केवकस्व कमणो विया मत्यनद्गतवमेव किं न स्यात्त्राऽऽह । न तिति । ॥५*
षन्ति यरमे्यगरिशोषश्रतमपि विचासदेठे यज्ञादावुपसंकवंम्यपियाशङच शया ५"
1.1
न जञ, चै. विवार
९ ॐ» ॐ,

. -१क, टन याही" ज२.अ. शरेधिशि" । २८, "यद्दी । ४क. ष
हित । ५३. ज, म. श्यतवीवि! 1६ क. याही" । ७ इ, "जिर । ८ ट त्वा ।
ज. ट, तरिः । १० क, "यादी" ।

[भ.ण्पा.्‌.६९] भानन्द्गिरिकृतीकापतवरितरशांकरमाष्यपतमेतानि । ९०७३

कर्मणश्च वीयवत्वं तथतसवप्रयोजनपाधेनषहतम्‌ । तस्माद्रिचा-
संयुक्तं नित्यमग्मिहोत्रादि विधाविहीनं चोभयमपि गुरुष्वणा मोक्ष-
प्रयोजनोदेरोनेह जन्मनि जन्मान्तरे च प्राग्नानोत्पत्ेः कृतं यत्त-
चथासामथ्यं ब्रह्मापिगमप्रतिबन्धकारणोपात्तदुरित्षयदैतुतद्रा-

` रेण ब्रह्माधिगमकारणतयै परत्रिपयमानं श्रवणमननश्रद्धाताल्-
याधन्तरहुकारणापेक्तं ब्रह्मविचपा सहैककायं भवतीति
स्थितम्‌ ॥ १८ ॥ (१३ )

भोगेन वितरे क्षपयिता संपद्यते ॥ १९॥ ( १४ )
अनारब्धकाययोः पुण्पपापयोविचयासामथ्याक्षय उक्तः । इतर
लारब्धकाय" पुण्यपापे उपभोगेन क्षपयित्वा ब्रह्म सेपचयते
८“तस्प तावदेव चिरं याव ,विमोक्ष्पेऽथ संपत्स्ये" { छान्दो
६।१४ ५] इति “' बरदयव सन्ब्रह्माप्येति ” इति चेवमा-

[1
वरयवखप्रततिवपि कुतो विद्यासाधनघ्वमित्याशङ्ाकिचिक्रस्य वीयेवचायोगादि
साहं | कमणशचेति । कमणां पाप्येण मोक्षान्वय देशेयिदुपसहव । तस्मादिति ।
विुरादेराश्रमकमेखनपिकायत्तरीय जप्यादि वरियाप्ायनमित्यन्वर चा्ीत्यतरक्तम्‌ ।
इह तु विद्योपेतेषु कमसु शक्तस्य त्यागेन केवकमकारणा न विचा पेस्तीया-
श्य समाहितभिदि दर्व्यम्‌ ॥ १८ ॥ ( ४२) ` ॥ि
भनारम्धकायेभूपरहोत्राद्रि पिचायुक्तं केवलं च तदधतुलान्न तीयते ज्ञनितयु-
कम्‌ । इदानीमारब्धकार्ययोः शुमाशुभयोज्ञोनदनिवतयोितृ चिपक२१६ । भोगे-
नेति । निगौणब्रहैद्विषयः स किं देहपावादूपवमप संपाति तनिमि्तमावाम-
वाभ्यां संदेहे पूवैपक्षमग्र दसयिप्यन्नाद वृत्ानुवादेन सूत्रालवमा६ । अनारब्ेति।
भत्र श्रोतन्रह्मविचारत मोगेनाऽऽरम्धकमेनिवृतता ्रहममावस्यवश्यंभावाक्या पारि
सगतिः । पू्पक्े त्षविदीऽपि न मिः । षिद्ध. वस्य सवव एवा
- साभ्यां कायेपौम्यात्‌ | अनारन्पकायं एवैत मजाऽऽव्यकमनितूतेन्ापत
कसय फलं मोगेन क्षयलक्षणमधुना दरोयरीत्यक्तम्‌ । इदान नवर ७
कभक्षयानन्तरमपि संसारी ादकयय्यालूकठन् नसत
त

ज म (किक

| + (२ ९7
१ ट श्यक्त्व। २ ड, भ. "तद्रा। ३ड. न. द्राध्यानता। ४ ८.मू। अतिश््राधिकपणम्‌ ।

भोर ५ र ड. | दोयनुप' । ६ क} 2^ ड, ष्य जाप्या) ४. ॐ. न ध त (6 {^

८ 1

/1 ८ नहि 4 ^ #१

४ ~ ५,
„¦ = 118 ^ ५ |

१०७७ न(मपायनप्रणातत्रद्मद्नजाणि- (भर्म १५ १९]

दिश्वुतिभ्पः। ननु सत्यपि सम्यग्रशोने यथा पामदेहपातादेष
द्रोनं द्विचन्द्रदशेनन्यायेनानुदृत्तमेवं पश्वादप्यतुवर्तेत । न। नि.
मित्ताभावात्‌ । उपभोगशोषक्षपृणं हि तनानुदत्तिनिमित्तं न च
तादृशमन्र किंचिदस्ति । नन्वपरः क्मांशयोऽमिनवभुपभोगमार-
पस्यते । न । तस्य दग्धवीजत्वातू । मिध्याज्नानावष्टम्भं हि कमा. -
न्तर देहपात उपभोगान्तरमारेभेत तश्च मिथ्यान्नानं सम्वग्ा-
नेन दग्धमित्यतः साध्वेतदारब्धकाय॑षये विदुषः केवल्यमवरपं
भवतीति ॥ १९॥ (१४)
इति श्रीगोविन्दभगवत्प्स्यपाद शिष्यश्रीमच्छकरभगवत्पादकृतौ
शार॑रकमीमांपामाष्ये चतुथध्यायस्य
प्रथमः पादः॥ १॥

पूवेपक्षमाह्‌ । नन्विति । मोगनिमिततक्रमैवखमृपाषिरिमि परिहरति । नेत्यादिना ।
तदेव स्फुटयति । उपभोगेति । तत्रेति पाकाठीनवध्नविदुक्तिः । देहपावोत्तरका-
रीनेऽपरि ब्रह्मतिरि मोगनिपित्तं फियिद्धक्िष्यतीपि सावनन्यािमाशङ्ाऽऽह ।
न चेति । अनारम्पं कमे जन्मान्वरारम्भकमि।प कुवः साधनान्याि रति शङ्ते ।
नन्विति । तस्य ज्ञानेन प्रतिबद्धशक्तितान्मेवपिलयाह | न तस्येति । तस्य
मजं तद्राह | मिथ्पेति 1. केन ठह तस्य दाहः स्यात्तद शयति । तेति ।
भथ सपत्स्यत इयारेश्रुतिबाधनाद्रीजमिावस्य च विद्रदनुभवसिद्धप्वान्न पव॑ कमानु
मेयपिति मावः | प्रारम्बकमफलमेगादृध्व १४5 वत्कमजन्यानकैदे ह संमवात्तत्र च
विद्याप्रमष।प्पत्तेस्तस्ट तकमणामचछषामविनि मक्त्यभावमाशङ्चापिकारिणां देहान्तरे
जञानापमोषस्याऽऽगमिकत्वादस्मदादीनामय संपत्स्य हृति श्रावेसिद्धत्वादारग्बमोगान-
न्त्‌ मृुक्तरवरयमाविनीत्यविकेरणाथमुपसंहरवि । इत्यत इति । सापनानुष्ानक्रम
निगेणविधाफएलं चोक्तमिति पादाभमुपह ुमिर्वीदुक्तम्‌ ॥*१५९ ॥ ( १४)

इति श्रामत्परहसपार्राजकाचायंश्रशुद्धानन्दपृज्यमर-
रिप्यमगवदानन्दज्ञानविरयिवे शारीरकमाष्य-
विभागे न्यायनिणेयं चतुथाध्यायस्य
प्रथमः पदः ॥ १॥
[ता

क
१८. न. ^रमतेत'।२क. "इयंभव्रीति। ३ इ. न. "वति। भट. 'ति। ४
॥ १९॥ ५ क, ख. ठ. द. "त्वान्नापू । € कंदोपतं" ७ क.ल्ञ. वेम ।८क ५
कतरा । ९ क ८» तिप्रति । 1* ह, ठ१ड तिष्ठा ।

एणम्‌

[भ.४१.९य्‌.१] भनिन्दभिरिङतटीकातंवलितशांकरभाष्यसमभेतानि | १०७१९
वाद्रमनसि दर्शनाच्छब्दाच्च ॥ १॥

अथापरा विाद् फपाप्ये देवयानं पन्थानमतारपिष्य-

नप्रथम तविचयाराननुतकानतिक्रमंमन्वाचटे । समाना हि विद्व -

. बिहुषोरुत्कान्तिरिति वक्ष्यति । अस्ति प्रायण दिषया शरुतिः

“ भस्य सोम्य पुरुषस्य यतो" वाञ्यनसि संपयते मनः भाणे

प्राणस्तेजसि तेजः परस्या देवतायाम्‌ ” [ छा० ६। ८ । ६]

इति । किमिह वाच एव वृत्तिमत्या.मनति संपत्तिरुच्यत उत

वाणटृतेरिति विशय: । त्र वागेव ताबन्मनति संपद्यत इति

पाम्‌ । तथा हि शतिरनुष्हीता भवति । इतरथा रक्षणा

स्यात्‌ । श्तिरुक्षणापिश्ये च श्रुतिन्यौय्या न रक्षणा |

तस्माद्राच एवायं मनसि प्रलय इति । एवं प्रघ ब्रूमः । वागर-

ततिमनसि संपद्यत इति । कथं वाग्डत्तिरिति व्याख्यायते
1
पूवेपादान्विमातरिकरणे निगणतरह्मसपतरुक्ता संधवि सगुणवरहमपपत्ि निरूपयि-
पयल््करान्तौ वागादीनां मनि वृत्तिकयं दरोयति । वागिति । सगुणव्िाफलस्य
बह्रलोकिकस्याचिरारैगविपराप्यस्यानुतकम्य प्रप्त्ययोगाततदथैुत्कान्तिनिरूपणं
व्यपितरह्मात्ममवे निगणविद्याफठे बनिपेषा्ै चेलमिपरत्य पादस्याध्यायषमविमाह ।
अथेति । निगणधीफककत्यानन्तर्यमथशन्दायैः | विदुष नोत्करान्विरमैव समवनी-
यन्त इति शरुवेस्वत्किमुत्करान्तिचिन्वयेत्याशङ्कव्याऽऽह । समानेति । विद्रानपरब्रह्-
विदुक्तः । पादां संक्षिप्याऽऽद्यापिकरणस्य विषयमाह । अस्तीति । प्रयवः प्रयाणं
कमेत उचचिक्रमिषोललिवे यावतै । वाज्नपि संपत इत्यत्र वाचमधिकृत्य करणब्यु-
तस्या खह्पसूपर्तिपतीतेमोवभ्युलस्या च -खवृत्तिसंपततिविततेः संशयमाह । किमिहैति ।
शवसगुणव्ह्मपीफठरगदयुपयुकतोत्क न्त्येकदेशानिरूपणातादादिषसतिः । पूष
कारण कायेकयनियमापिद्धिः । पिद्धान्त. लै किकर्परक्षकामीष्टनियमपिद्धिरिति मखा
प्क्षयति । तनेति । वत्र वाकशब्दश्रातं "हेतूकरोति । तथा हीति । वृत्तिमद्राच-
कशब्दस्य वृत्तिमा्परतवे दोषमाह । इतरथेति । लक्तणाऽपि शब्दवृप्ितवाद्विरुधे
याशड्श्याऽऽह | श्चतीति । श्रलनुसारिणम्थमुप्पहरवे । तस्मादिति । परुवेव
विकार्य हवि नियमामावं ा्मनूच सिद्धान्तसूत्रं पूरयित्वा पठति । एवमिति ।
ध्वाहारुमसष्मानः शङ्कते । कथमिति । उत्तरपिकरणाटोचनया विवक्तिवमध्या-

क. ड, ज. भ. ममाच। २. ज. विषयः। ३७. विल 4४ ठ. डः ततिभाना-
नषि । ५. ठ. द. हेतुक"! ६ ल. “वे काधकमा"। ५ ल" 'चनामि।
६३

१०७द .. श्रीमरहेपायनप्रणीतब्रहमचत्राणि- . [अ०४्प०२१०१]

यावता वाञ्पनसीत्येवाऽऽघापः पठति । सत्यमेतेत्‌ । परटिष्यत्ि
तु परस्तात्‌ ““ अविभागो वचनात्‌ ” [ब्र० सू ४।२।
१६ ] इति । तस्मादत्र शृं्छपशममानं विवक्षतीति गम्यते ।
तच्चपख्यविवक्षायां तु सपेत्रेवाविभागतसाम्यात्कि परत्रैव विशि-
्यादविभाग इति । तस्मादत्र .वृच्युप॑संहारविवक्षा । वाग्डृत्तिः `
परवेमुपसंहियते मनोदृत्ताववस्थितायामित्प्थः ,। कस्मात्‌ ।
दशनात्‌ । र्यते हि वाग्डृत्तेः पर्वोपसंहारो मनोवृत्तौ वि्मा-
नायाम्‌ । नतु वाच एव ` इृत्तिमतस्या मनस्युपसंहारः केनचि-
दपि द्रष्ट शक्यते । ननुः श्रुतिसरामथ्याद्रा्च एवापं मनस्यप्पयो
युक्त इत्युक्तम्‌ । नेत्याह । अतत्पकृतित्वात्‌ । यस्प हि यत उत्पत्ति
स्तस्य तत्र प्ररुयो न्धाय्यो मृदीव शरावस्य । न च मनसो वागुत्य-
द्यत इति कंचन प्रमाणमस्ति । वैर्पुद्धवामिमवो त्वपरकृतिस्षमा-
श्रयावपि दरयेत । पाथिवेभ्यो दीन्धनेभ्पस्तैनसस्पेषै-
त्तिरुद्रवत्यप्यु चोपशाम्यति । क्थ तष्ठीस्मिन्पन्ने शब्दो
वाङ्मनसि संपचत इति । अत आह शब्दाश्चेति । शब्दोऽप्य॑स्म-
त्पक्षेऽवकस्पते इृत्तिषत्तिमतोरभेदोपचारादित्यथः॥ १॥

हारं सावयति । सत्यमिति । वृत्तिमृ्ठयस्य वक्ष्यमाणव्वेऽपि प्रकते किं जातं तदाह ।
तस्मादिति 1 विपक्षे दोषमाह । तेति । वस्य ध्िणो .वाचैः प्रलयविवक्षाय-
मिह तत्र चाविमागसाम्बात्परत्रैवाविमागविशेषणमयुक्तमित्यथेः । विशेषणपाभिथ्य
घिद्धमयेमृपसंहरति । तस्मादिति । स॒त्तस्याभोष्टमथे संक्िपवि । वागिति । पिदा
न्वहेतुं पशनपुवैकमवतायं म्याचष्टे । कस्मादिति । व॒िमहुपसंहररिऽपि वुल्यं दरन-
मिल्य। शङ लौकिकमागपिकं वा तदिति विकल्प्याऽऽयं प्रयाह । न लिति वयः
माम्बते । नन्विति । आगमस्य इ्टनु साराच्कवौ, वरिकरयोक्तिपरत्वद्वाच्
मन विकारत्वामावात्त्र कयायोगो ुचिवृक्तिमोरमेदमिया वाकब्धो वृत्तविवेयाह ।
नेत्याहेति । ठदेव विवृणोति । यस्येति । वागपि त मनसो विकारोऽस्तु न मानामाव॥९'
व्याह । न चेति।वृततरप्यतत्पङ्‌वित्वाच्कुतो मनसि छयस्वश्राऽऽह्‌ । इृत्तीति। ददनं विश-
दयति । पाथवेभ्य इति। शरुविलक्षणापरिशये भरुविन्याय्े्यक्तस्मारयवि। कथमिति ।
मुरूयाथौयोगादुपचारापि द्धिरेवि सृत्रावयवमादाय व्याकरोति । भत इति ॥ ॥

(व । ध, --------------- (च ससयती
7|८घ.

[भ.४प.२पू २।३]आनन्दगिरिङ़त्धकासंवर्तिशांकरमाष्यपतमेतानि। १०७७

अतं एव च सर्वाण्यनु ॥ २॥ (१)

५४ तस्मरादुपशान्ततेजाः पुनभेदमिन्द्रयेमेनसि पंप्मानेः ^

[ प्रश्ष० ३ । ९ ] इत्यत्राविशेषेण सर्वेषामवेन्द्रियाणां मनति

` संपत्तिः श्रूयते । तत्राप्यत एव दाच इव चक्षरादीनामपि सवर.

न्तिके मनस्यरदस्थते गृत्तिरोपदशीनात्तच्वपररयासंभवाच्छष्द)-

पपततश्च इृतिद्भारेणेवे सर्वाणीन्दरिपाणि मनोऽतुवतैन्ते । सवषा

करणानां मनस्पुपषंहाराविशेषे सति वाचः एथग्रहणं वाद्म-
नति संपत इत्युदाहरणानुरोधेनं ॥ ५॥ ५९)

तन्मनः प्राण उत्तरात्‌ ॥ ३.॥ (२)

समपिगतमेतत्‌ “ वाढ्मनंसि संपद्यते ” [ छा° ६।८।
६ 1 इत्यत्र शृत्तिसंपत्तिविवकषेति । अथे पदुतचतेरवाक्यम्‌ “ मनः
प्राणः ” [ छा० ६।८। ६] इति किमनापि वृत्तिसंपत्तिरेव
वियत उत दृत्तिमसंपत्तिरिति विचिकित्सा वृत्तिमत्स-
~ --
वाचि दिवं न्यायं चक्षुरादिष्वतिदिशति । अत एतेति । यवः प्रकुतिविकार-
भवामावा्न खरूपलयो वाचोऽपि ठु वृततिकयोऽव ए सवृ्िके मनसि सत्येव सव।-
पौन्दरियाणि तदनुवैन्वे न वु वत्र सरूपेण ीयन्व इत्यथः | सूत्राक्षराणि व्याचश।
स्मादिति । उकत्रमणादष्वेमिति यावत्‌ । उपञशान्वगैषण्यलिद्गकं वेजोऽप्येति
रपोक्तः । पुनर्भवं परतिपत इवि शेषः । दापि सवणीन्द्ियाणि वृत्तिदररेणैव
मनोऽनुववनत, शति सेषन्धः ।' भव पयु हतुं षशन्पं स्यपि । वाच
नति । यथतरावितेमेण स्वयां मनप वृ्यपसंद? विवक्षिवस्तदिं किमि-
त्याचे पूते वाचः एथग्यहणे वत्राऽऽदं 4 सवैवामिति ॥ २॥५६)
इनद्यवृचतिकयाारस्य मनसो वृततिधयाभार निरूपयति । तन्मन इति । प
मृथापिकरणस्य विषयमाह । समधिगंतमिति । तसिन्नपि वक्त्ये सवृत्तिकं मनाऽ
त्व व्युलतिविध्यसिद्ध चा संशयगाह । किमिति। क्यं दटनतयवु१-
ब्दः । भक्रापि पूवैवलादादिसेगपिः।पषैप् रयधेसिद्धिः। सिद्धान्ते ६६११8.

, # ट, "न्‌ । वाडूमनोषिक्णम्‌ । त्‌ । २८. तद" \ ६ क, इ, ज, भ, पद्मन वा" ४ &.
भ्‌, व्(्तोत्‌ । ५६६. क्ष, 2, ढ्‌, भ्चतन्या" ॥

१०७८ | श्रीमदहैपाथमषणीतबह्मष्रनाणि- [अररषरयय्‌०३]

पत्तिरेवात्रेति पाघ्रम्‌ । श्रुत्यनुग्रहाचत्पकृतिकत्वोपपत्तेश्च ।
तथा हि “अन्नमयं हि सोम्य मन आपोमयः प्राणः” [छा० ६।५।
४ ] इत्यल्ञयोनि मम भामनन्त्पष्योनिं घ प्राणम्‌ । आपश्चान-
मखजन्तेति श्चतिः। अतश्च यन्मनः पाणे प्ररीयतेऽश्नमेव तद्य
प्रटीयतेऽ्नं हि मन आपश्च प्राणः प्रकृतिविकाराभेदािति।
एषं पापे ब्रमः । वर्देप्यारहीतवा्ेन्द्रियष्त्ति मनी इत्तिद्वारिणैव
भाणे प्रडीयत इत्युचरद्वाक्यादवगन्तध्यम्‌। वथा हि एषुष्सोमुमू-
पश्च पाणदृत्तो परिस्यन्दात्मिक्रौपां मनोषृत्तीनाशुपशमो हर्यते।
न च मनः स्वष्पाप्ययः प्राणे संभवति । अतत्मङृतित्वात्‌ ।
ननु दरदितं भनषः पाणधकृतितम्‌ । नैतत्सारम्‌ । न हीदशेन
धाणाडिकेन तत्पकृतित्वेन मनः. राणे संपन्चमहेति । एवमपि
हने मनः संपयेताप्छु चान्नमप्स्वेवं च पाणः । न होतस्मन्नपि
पक्त माणभावपरिणवाम्यो §द्रश्चो मनो जायत इति किंचन प्रमा

वा
नःशन्दस्वौपचारिकत्वमाशङ््य बापकामावादन् मुरूयाधत्वमवेत्याई । तदिति ।
प्राणपरूविकत्वे मनसो न मानमित्याशङ्न्याऽऽह । तथा हीति। अन्नमनसोरप्पाण.
योश्च परूविविरूतिमवरिऽपरि कथं प्राणमनसेस्तग्रात्वं॑तत्राऽऽइ 1 आपशचेति ।
सबन्नयोः परकतिविकविभवाततत्कयेयोरपि पाणमनसोः . एक्विचादाल्यदर
परङविविकुवित्वसिडध्या प्राणे वृत्तिमतो मनसो ठय इवि एङितिमाह । भत.
रेति । पाणे ढीम्रते मनः सवृत्तिकमिति प्राघमनूच सिद्धान्तसूश्रमवतायं न्यर्‌"
रोषि । एवमिति । आण्टावाः समवः खातमन्युपसंष्टवा बन्द्ियाणा वृत्तयो
येन वन्मनस्वथा । दृशनादिवि पूर्वोक्तयुकतिमत्र देतुत्वेम ष्ाति, । तथा
हीति । भनःबब्श्रुत्या स्वरूपशपत्तिरेवेति किं न स्यादित्याशद््ाऽऽह्‌। न चेति।
उक्तं स्मारयित्वा निरस्यति । सन्वित्या्िना । स्वकीरणद्वारा विकारयोएन्यन्य
परकतिवरिकारत्वे वटादेरमि शरावादिग्रृतित्वपसक्तिरितयसारतवम्ब सय । 7
हीति । पराणाहिकका्यकारणरोपगमेऽपि योयस्य ॒साक्षा्िकारसतन्ैव वस्य 241
युक्त इद्याह । एवमपीति । प्राण(कारपरिणदानामपां मनःसंस्थिवा्न रिण १.ग्‌/

9 क.ङ्‌.ज. न. ट, "तिलो । २ क. सौम्य 4 ३क, ज, “निभा । ४ क; ५
५ भ्‌, “व्यात्मगृ" । ९ क, "छ्वन्दनाल्मि" । ७ इ, ज. भ. ट. “कायामवस्यिताय म । जन
ह्मनाडिकेन । ज. प्रभादिपरेन । भ, प्रणाछिकेन । ट, प्रनाडिकेन 1 ९ ज. ट. प्रा । १०८.
म ।११ ख. तोम, ।

[भ०४१०२्‌ ° ठ ]भानन्दगिरिङृवटीकात्तवल्तिशांकरभाष्य्तमेतानि। १०७९

हपरस्ति । तस्मान मनसः प्रागे स्वषटपाप्ययः । बत्य

प्थये ऽपि तु शष्दोऽवफर्पते दृत्तिश्तिमतोरभेदोपचारादिति
दर्तितम्‌ ॥ ३॥ (२)

सोऽभ्यक्षे तदुपगमादिभ्यः ॥ ¢ ॥

स्थितमेतच्य यतो नोत्पत्तिस्तस्य तस्मिन्ृत्तिरुयो न
स्वहटपपररुप इति । ईदमिदानीं प्राणस्तेजसीत्यत्र चिन्त्यते ।
ङि यथाश्रुति प्रणस्य तेजस्येव बृच्छुपसंहारः किंवा देहन्द्िय-
पञ्चराध्यक्षे जीव इति । तत्र श्रतैरनतिशङ्ग्यलत्रास्माणस्य
तेजस्येव संपत्तिः स्याद श्रतकल्पनाया अन्याय्पलादिति । एषं
प्रापे . परतिप॑ंचते सोऽध्यक्ष, इति । स॒ प्रकृतः; प्राणोऽध्यक्तऽ-
विचयाकमेपुपेपरज्ञोपाधिके विज्ञानात्मन्पदतिष्ठते। तत्पधाना पाण-
ठृत्तिमेवतीत्पर्थः । कुतः । तदुपगमादिभ्यः । एवमेवेममातमा-
नमन्तकारे स्व पाणा अभिक्तमा्यन्ति धत्रेतदृरष्वच्छुसी भव-
तीति हि श्रुत्यन्तरमध्यक्षोपगामिनः सरवान्पराणानविशेषेण दशे-

साकषादपकपिविकुतित्वे फठिवमाई । तस्मादिति । कथं वारं मनःश्द।पपतति्त-
त्राऽऽह । वृत्तीति ॥ ३॥ (२) ।

यसिन्याणे मनसो वृत्तिकयस्तस्यामि वृत्तियाषारं निरूपयति । सोऽध्यक्न
इति । वकष्यमाणपूवैपक्षोपयोगितयेन वुत्तं कीैयति । स्थितमिति । संमति िपयो-
पिपूषैकमुमयश्रु्कम्येः संशयमाह । इदमिति । पदादिगतयस्ु पैषत्‌ । फठ-
भेदोऽपि वयेति खीरुख पृैपक्षयवि । ताप्नेति । माणस्य तेजःपहतिकलवामाविऽपर
वेनति वृतचिकयस्योन्यायेभ शक्यङङ््यतवततेजःसब्दस्य च भूषविशेषवाचिनो भवे
्रपिद्ध्यमावात्पाणस्य जवात्मन्युपगम्नानुगमनाव॑स्यानश्चपीनां च वेजेोद्वाराऽपि
` वक्िननुपगमनादियोगाहुपपततेस्तेजस्येव प्राणवृत्तिकय इत्यथः । सिदधान्वसूतरमादय
योजयि । एवमिति । परशुं विद्धां व्यापतेयवि । अविचयेति । पूवत
येन सरूपषटयं व्य्वाच्छनपि । तदिति । पश्नपूैकं हूनव्ारयपि । कुत इति |
तजोपग्म श्रुविवो व्याकरोति । एवमिति । यथा रज्ञः प्याणामिपायमात सवे
भृत्याः समागच्छन्त्येषमिवि योजना । एतदिति क्रियाविशेषणम्‌ । आशब्दह
1

१८, “म॒ । मनोधिकरणम्‌ । सो । २ क, ड, ज "सिप्र" । ३८. द्या ४ इ, पठ्यत ।
५३. "धनाशा । द, येनारक्य" । ६८. इ, जीवप्र ।

१०८० श्रीमरैपायनपणीतबह्मस्न्ाणि- [अरर्पा०रस्‌०५]

यति । विशेषेण च “ तयुतक्ामन्तं पाणोऽनूल्कामति ” [ व°
छ | ४। २] इतिं पञ्चवृत्तेः प्राणस्याध्यक्षानुगामितां दशं-
यति तदनुद्ृत्तितां वेतरेषाभ्‌ ““ भाणमनूत्कामन्तं सर्वं प्राणा
अनूत्क्रामन्ति ” [ ब्र ४।४।२.] इति । ^“ सविन्नानो .
भवति ”” इति वाध्यक्षस्यान्तर्विज्नानवत्त्वपदशनेन ` तस्मिभपी-
तकरणग्रामस्य पाणस्यावस्थानं गमयति । ननु ““ पाणस्ते-
जसि "” इदि श्रुयते कथं पराणोऽध्यक्न इत्यधिकावापः क्रियते ।
नेष दोषः । अध्यक्षप्रधामत्वादुत््रमणादिग्यवहारस्य शरुत्यन्त-
रगतस्यापि च विशेषस्यापेक्षणीयतवात्‌ ॥ ४॥ ,

कथं तरं प्राणस्तेजसीति श्वुतिरित्यत आह-

रतेषु तच्छरतेः ॥ ५ ॥

स प्राणसष्कोऽध्यक्षस्तेजःसहचरितेषु भूतेषु देहबीजमृतेष
सक्मेष्ववतिष्ठत इत्यवगन्तव्यम्‌ । प्राणस्तेजसीति श्रुतेः । ननु

तमनुगमनं श्रत्या विशदयति । विशेषेणेति । भादिशब्दोपा्तपवस्थानमपि भरत्या
न्याचषे । सविज्ञान इति । विज्ञायतेऽनेनेति विज्ञानं करणजावं वेन पर्चवृत्तिपाण-
सदिवेन सह विष्ठपीपि यावत । अन्यवधानेन वेजःप्ाधिश्रत्या विरोषं शङ्ते ।
नन्विति । उभयश्रुयनुग्रहाय जीवे प्रीयते वेन सह प्रणस्य दजसि ठ्यः स्यार
त्याह । नेत्यादिना ॥ ४॥ ।
स॒त्ान्तरमाकाङकषापूवैकरयुत्थापयति । कथमिति । प्राणस्य जदा तन
संपर्तिरिति सूत्रयोजनया, दशयति ([. स इति 1 नच च, प्ाणह्न तेनो
वारा जीवसंपतिस्वेजसो यवद्रयद्ारा परस्मजेव संपतेरिष्टलादं । तेनोग्रट
नोपछक्षितेषु भूतेषु जीवस्य प्रणिन पह ठय स्य] दित्यमिपेत्याऽऽद ।
तेज इति । वेजःशब्देन भूवान्युप्षयितुं शक्यन्त साहचयान्न जव
द्मावाष्ट्वो न प्राणस्य जीवे ठ्य इति शद्भते । नन्विति । मानान्तराठच

[री

------------------ &*
१८, तिच प । २ट, "स्मिभापीण । ३ क. पवि" । ४, तेष्वतः 9, (न

भ. श्युक्तो" । ६ क. *म्‌ । तष्टतेः। प्र | ७ कन्प,ड.ज,भ.ट °तीतयतः भर
ल, “प्रपस्याप। ९, प्ररयःः। १० क, ज्ञ, "रक्षितुं 1

[म.धपा.२९्‌.६]भानन्द्गिरिष़तटीकासंवस्तरशाकरभाष्यसमेतानि | १०८१

चेयं श्रुतिः प्राणस्य तेजसि स्थिति दशयति न पागएकस्या-
ध्यक्षस्य । नैष दोषः । सोऽध्यक्ष इत्यध्यक्षस्वाप्यन्तरंङेऽ
पयुपसंख्यातत्वात्‌ । योऽपि हि दू्रान्मधुरां गत्वा मथुरायाः
पाटरिपुत्रं ब्रजति सोऽपि सुप्रोत्पाटलिपुत्रं पातीति श्यते
` वदितुम्‌ । तस्मात्माणस्तेजसीति पाण॑कस्पाध्यकषस्पेवेतततेनः
सहचरितेषु भतप्ववस्थानम्‌ ॥ ५॥
कथतेजः सहवरिेषु मूतेष्विरयुच्यते यापतेकमेव तेनः-
श्रूयते मराणस्तेजसीति । भत ह~ ।

नैकसिन्दरशेयतो हि ॥*६ ॥ (३

नैकस्पिननेव तेजसि शरीरान्तेमेप्सविलायां जीवो ऽवतिष्ठते
कास्य शरीरस्यानेकात्मकैखदशनात्‌ । दशञंयतश्चेतम्थ प्रभ्न-
प्रतिवचने आपः पुरुषवचषः '' [ ° ५।३। ३] इति ।
तद्चाख्यातम्‌ =“ तयामकत्वात् भृयम़तवात्‌ ” ( ब्र° घर”
३।१।२ 1] इत्यत्र । श्रुतिस्मृषीं चैतमथ दशयतः । श्रुतिः
2

रेथ्वीमय आपोमयो वायुमय आकाशमयस्तेजोमयः'' इत्याच ।
स्मरतिरपि-

क का

शा त
नया कनीवस्योपसम॑हो.न वेजःकब्देनेति परिहरवि । नेत्पादिना। यदाऽपि प्राणोऽ-
नराल जीवं प्राप्य पुनस्तेजः संपयते वदाऽि प्राणस्तेजसि शरुतिषपपनेत्येतदू-
छन्देन सायत । योऽपि हीति । शुतवभमुमपंदत । तस्मादति ॥५॥

तरान्वरमवताौधेषुं ष्च्छति । कथमिति । ठन ूवान्वराश्रयणमयक्त
युक्त्यभावाद्धिते भवः) युक्तिपरं सूत्रमवतारयाति । भत इति । वत्र प्रध््ा रिभ
जते नेकस्मित्िति । ध्थूरदेशस्य पश्चूसतवदटतत्करणं ूमशरीरमपि प्रास-
कमनुमेयमितयुक्तेऽये युिमाह । कायस्येति । 6९ पथालकते मानं कषः
सृधावयवं व्याचष्टे | दृशं यतश्वेति । त्रत ेहान्तसेप्सवलयागदविरव परि ध्वल
पक्रपतिवचनाम्यामपिगम्यते न भतसू््मप कपर पत्राऽऽहं । तदिति ।
म्रावयवस्याथान्तरमाह । श्चतीति । अण्व्यः षर । मीयन्त इवि मात्राः प्राङ्गे-
दरि सिन्वो दशाषोनं पानं पूना दाधोनां पञानां ूतानाभितवषैः। जवल मूवश्रयतव श्तवन्व~
१३. घ, "युक्त" | २. ज, न. एर उप | ३३. अ, "गृ । ४१ ८
५८. ष्यप्र । क्र, ज. न्न, ट, ^ति। एत । ७१ इ. ज. अ. धरथितीम । ^"
इ, जवोप | ^

१०८२ श्रीमदेपायनप्रणतिब्रह्मशरत्राणि- [अ०४१०२्‌०७]

+ अण्डयो भात्राऽविनांशिन्यो दशार्धानां तु षाः स्मृताः।
ताभिः सामिषं सवं संमवत्यनुपूवैशः ”
[मनुस्य ० १। २१] इस्याया । ननु चोपसंहृतेषु बागादिषु
करणेषु शरीरान्तरपेप्सावेखायाय्‌ ^“ कायं तदा पुरूषो भवति ”
[ त्र० 2।२। १३ ] इत्युपक्रम्य श्रुत्थन्तरं कमाश्नयर्ता नि- `
पयति “तोह यदृचतुः कमं हेव तदूचतुः । भथ ह यत्पश-
रो सतु; कमे हेव तत्पशंसतुः ” [ ब० ३ { २।१३ ] इति ।
अत्रोच्यते तत्न कमेपयुक्तस्य ग्रहातिग्रहसंज्ञकस्येन्द्रियविषयात्म-
कस्य बन्धनस्य प्रवृत्तिरिति कर्माश्रयतोक्ता । इह पुनग्रेतोपादा-
नादेहान्तरोत्फएत्तिरिति भृलमश्नयत्वमुक्तम्‌ । परशंसाशष्दादपि तत्र
पराधान्यमात्रं कमेण; प्रदरितं न .ताश्नयान्तर निवारितम्‌ ।
तस्मादविरोधः ॥ ६॥ (३) ।

समाना र्चाऽभृद्युपक्रमाद-
मृतं चानुपोष्य ॥५७॥(४)
सेयमुतक्रान्तिः ॐ विद्रदविहुषोः समाना कि वा विशेषव-
तीति विशयानानां विशेषवतीति तावत्प्ापम्‌ । भूताश्नपविरिष्ट
हयेषा पुनर्भवाय च भरतान्याश्नीयन्ते । न च॑ विदुषः पुनभेवः सम
विरुद्धमिति शङ । नन्विति । ती याज्ञवल्क्याकेमागी । जीवापारमूवकमेां बन्य-
परयोजकत्वेनाऽऽश्रयत्यं मूवानां देष्ेपदानत्वेनेयत्रिरोषमाह । अत्रेति । कप देवत्य
वघारणश्रत्या वारितमाश्रयान्वरपित्याशङ्कयाऽऽह । प्रशंसेति । स्प्ऽपि कर्मणां गर
एाश्रयत्वं वदन्निरुष्टाश्रयान्तरसचं सूचयतीत्ययेः । कमणां भूतानी च]ऽ९ श्रय
मवे फलितमाह । तस्मादिति ॥ ६ ॥ (३) , .
उक्तोच्कान्पेरपर िान्वयमन्वाचषटे । संग्राना चेति [ उत्करान्वि्विषयस्वत् ।१ध.
याऽमृतमश्रुव इति श्ुवेरस्य सोम्य पृरुषस्येलयविशेषश्रवेश्च संशया । सेयमिति ॥:
विशयानानां संदिदान(नामिल्यधैः | जश्रौवपपरविचाघ्ु फृठप्रप्तुपयोगितेनीच्कनल-
न्वयाक्त्या प्रादादिपंगतिः। पृ वपक्षे विदुषो देशादनु्रान्वस्य मोक्षिः । पिडा
तस्याऽवरवसस्मादुत्करन्पेरपाविबन्पेन वस्सिद्धिरिखङ्गारूय वि्याऽगृवमश्रुः १
सगुणोपाप्तकनापप्यमृवत्वफल।वगमस्सगुण ब्रह्मविदे] त्रैवोत्कान्ति रिषि व
विशेषेति । अविष एवोत्करान्तिरिवि विशेषवखमव दशेयवि भूतेति । 4१९.

(का न -
[

जका =

9. ज. पि तनः । २, धः । मधयिकलम्‌ । ठ ।

[भ.४१.२्‌.७] आनन्दमिरि$तदीकापवरितर्शाकरभाष्यसमेतानि। १०८३

बति । “ भग्ृततवं हि िद्वानश्रुते ” इति स्थितिः। तस्पादवि-
दुष एवैषोत्कराम्तिः । ननु विापकरणे समान्नानाद्विहुष एषा
भरेत्‌ । न । स्वापादिवद्ययाप्राप्रानुकीते नात्‌ । पथा हि ““यत्रेपतः
त्पुरुषः स्वपिति नामािरिषति नाम पिपासति नाम" [ छन्वो°
६।८।१] इति च सवेप्राणिसाधारणा एव खापादयोऽनु-
कीर्यते विचाप्रफरणेऽपि प्रतिपिपादयिषित्स्तुपरतिपादनानु-
गुण्येम न तुं विदुषो षिशेष॑तो विंपिस्स्यन्ते । एवमिंपप्युत्ान्ति-
मेहाजनगतेवानुकत्पेते यस्पां परस्यां देवतायां पुरुषैस्य प्रयत-
स्तजः संपद्यते स आत्मा तच्चमसीत्येतत्पतिपादयितुप्‌ । प्रतिषिद्धा
चैषा विदुषः “त तस्य पाणा उत्क्रामन्ति” [ ब्रु० ४।४६।६]
इति । तस्मादविहुष एवैषेति १ एवं प्राप्ते ब्रूमः । समाना चेषो-
तकरान्विवौन्मनर्सात्पाचा विद्र विदु पोराघ्त्युपक्रमाद्वविहमहति ।
अविशोषश्रवणात्‌ । अविद्रान्देदबजमूतानि मूतदक्षमाण्यानित्य
कर्मपयुक्तो देहग्रहणमनुमेवन्पंसतरति विद्वा ज्ञानपकारितं मोकष-
नादीद्रारमाश्रयते । तदेतदाचरत्युपक्रमादित्युक्तप्‌ । नन्वत
विदुषा पराप्यं न च, तदेशान्तरायत्तं तनन कुतो , भूताश्रपवं
तयुपक्रमो वेति । अत्रोच्यते । अनुपीष्य चेदमदगष्वाऽत्यन्तम-

वा
तिपपि । नन्विति । दप्वुवखपतिपादनाय लोकसिद्धषमोणामनू यमानतवान्न मकरणं
दविषयमिति समाधत्ते । नेत्यादिना । न्वं विवृणोति । यथेति । दाशन्विकं
विमनवे | एवमिति । उक्काल्तेिदद्विषयलामावे हेतवन्तरमाई । प्रतिषिद्धेति ।
` विरेषवमृत्कान्वेख्कमुपसं हरवि । तस्मादिति । सतमोगस्योपकरमादौकर्िणं सगु-
णोपासकानां च तुल्यैव त्करान्विरिषि धिदधान्तयवि । एवमिति | ५ सामपयाच-
` विरेषशविद्रदविदुषोः सापारणी चेदुत््न्वि्व् दयोशिषामवद्वियियम्य
भाऽऽह्‌ । भविद्रौनिति । भवाद्नामिरविद नपवृककं लोकान्तरं वा सकमान-
ता प्रतिप्थवे विद्वान्पृनमषेन्यया नाव्य ब्रह्मलोकमिपि वि शषस्तयार्यि५ | ४५
णं देवयानो मामेसवदुरक मततर्योतकान्विरिलुकेऽय सूत्रावयवं पाच । ततः
ति । भविषटसूत्रादयवम्यावत्य। शङ्कामाह । नन्विति । ूतावयवमु्तवनव"
तायं व्याकोवि। १ वयाकरोदि । अत्रेति । मनतान्कामानस्वन्मत 5 ------ | मनपैवान्कामान्श्यन्रमवे स॒ एकष। भववीद्यादिश्रुपर
क
१३.५४, श्रतिः । रक. इ. ज. घ, "पवन्त वि । ३६. पिधीयन्ते । ४ ट. युस, ।
\१,३.अ., घ. न्तीति प्र ।६क.ज. भ, ट, "षः । तस्मा" । ५ इ" ज" न" ६८ भति | ।

०३, भग मोक्षं ना । ५क्‌, य समये" ।
२९४ `

१०८४ ` श्रीमपाप्रनपरणीतज्हमद्लनाणि- = [भ०्४पा०र्‌०८

विधादीन्डरशानपरविद्यासामथ्यादपेक्षिक्षमगतत्वं पेष्सते संभ-
वति तन्न सल्युपक्रमो भूताश्रयत्वं च । न हि निराश्नयार्णा गौणानां
गतिरुपपद्यते । तस्माददोषः ॥ ७॥ ८ ४)

तदाऽ्पीतेः संसारव्यपदेशाव्‌ ॥ ८ ॥

तेजः परस्यां देवतापामित्यत्र प्रकरणसाभय्यांत्तचयथा-
प्रकृतं तेजः साध्यक्नं सप्राणं सकरणग्रामं भूतान्तरसहितं प्रयतः
पुसः परस्यां देवतायां संपद्यत इत्येतदुक्तं भवति । फीटशी
पनरियं' संपत्तिः स्यादिति चिन्त्यते । तत्राऽऽ्त्यन्तिक एव
तावत्स्वषूपप्रविरुय इति.प्राप्पर । तत्पकृतित्वोपपत्तेः । सवस्य
हि जनिमतो वस्तुजातस्य प्रकृतिः परा देवतेति प्रतिपत्‌ ।
तस्मादात्यन्तिकीपमविभागापत्तिरिति । एवं प्राप्रे ब्रमः । तत्ते
जदि मतक श्रो्नरदिकरणाश्रयभतमाऽषीतेराससारमोप्ता-
त्सम्यग्ज्ञाननिमित्तादबतिषए्ते-

‹‹ योनिमन्ये प्रपचन्ते शरीरत्वाय देहिनः।
स्थाणुमन्ये ऽनुसयन्ति यथाकम प्रथाश्चुतम्‌ “

शिरादिधागैगमेनेन सेन्द्रियस्य फलमोगपरतिपाद्नादिन्द्ियाणां च निरश्रयाणां गमन
योगाजीवस्यापि तदाश्रय भूवाश्रयस्य गतिरवगतेत्याह । न हीति । अपरविधाः
मृवत्वमाम्षिकमिति स्थिते ठघोत्कान्त्यन्वयो युक्त इदयुपसंहरवि ।. तस्माद
॥ ७ ॥ (४)

उक्तोकरान्तिकाठे या सत्सुपततिस्वत्स्वरूपं निङ्प्रयति । तदाऽपीतेरिति। उदा!
रणवक्रवस्यार्थोक्िपूवेकमविकरणस्य विष्यं दशेयवि । तेज इति । बाजमववर
सत्दपन्ति सिद्धवत्छय विदुषोऽप्युत्कान्पिङक्ता संपति, संपतेङमययादष्टात्या 4
सत्धपत्तिरनात्यन्विक वेवि संशयमाह। कीध्सीति। उतकरान्विकाढीनसत्संपतः शृण
सादशेषत्वसाघनालाद्‌।दिपगविः । पूर्वपक्षे दैदादुत्कान्वस्यापुनरावृत्तः । ॥ २
दस्यापि ज्ञानहीनस्य पुनरावृ ्िरिवि विवक्षित्वा पवैपक्षयवि । तमेति । ९: ष
वित्वदेवोरमाव।दिति हदुमाह । तत्यङृतित्वेति । उपपततिमेव ९ । सवेस्यति
विमत। सत्प॑पततिर।लयन्विक्ष्यन्तकारीनसत्संपततित्वाद्ह्मविद्‌ सत्स॑प्षिवदियुपसदर"
तस्मादिति । सिद्धन्वसूतरमादाय ग्याङुवुक्तानुमानस्व ¶ व्याकुवजुक्तानुमानस्य श्रतित्रिरोषमाई, एवमि

शृ | ५
$क, ढ्‌, ष्‌, ्ेष्ट्यति । २ ज. ट, प्राभिनां । ट "तिष्ठति क १

मन्यन । ६५ क, च. इ, 'तेरिला.।

[भ.र्प.रसू.९।६०}भानन्दगिरि इतटीकासेवरितर्शाकसभाष्पसमेतानि ।१०८५

[ कट० ५। ७ ] इत्यादितंसारष्यपदेशात्‌ । अन्यथा हि
सवैः भायणसमय एवोपाधिपरत्यस्तमयादत्यन्तं ब्रह्म संपथेत ।
तत्न विधिजशचान्नमनथकं स्याद्विद्याशान्नं च | मिथ्याज्ञाननिमित्तश्
बन्धो न सम्यगहानाहते, विसंतितुमहंति । तस्मात्तत्पकृति-
त्वेऽपि दषुषरप्रटयवद्वीजभावावशेषेवेषा सत्र्पत्तिरिति ॥ ८ ॥
सूक्ष्मं धरमाणतश्च तथोपर्पैः ॥ ९॥
तश्ेतरभतसहितं तेजो जीवस्यास्माच्छरीरात्पवयुत आभय-
भूतं स्वपतः प्रमाणवश्च शक्ष्मं भवितुमहेति । तथा हि नांदीनि-
षक्रमणश्रवणादिभ्योऽस्य सोक्ष्यगुपहभ्यते । तत्र तनुत्वास्स-
चारोपपत्तिः ।' स्वच्छत्वाश्चाप्रतीधातोपपत्तिः। अत एवं च देहा-
निर्मच्छत्पाश्वस्ेर्नोपरभ्पते ॥ ९॥
नोपमर
दैनातः ॥ १०॥
अत एंव सकष्मत्वामास्य स्थस्य शरीरस्योपमदेन दाहादिनि-
पित्तेनेतरद्दैक्ष्म शरीरमपम्रधते ॥ १०॥
उत्कान्विकाटीनसत्सपपेरायन्विकलते दोषान्तरमाह । अन्यथेति । इ्ापत्तमाजञङ़च
ेहान्वरभोगाय कमेविध्यनुपपच्चिरित्यनुमानस्य बाधकान्तरमाहं । तत्रेति । ज्ञानवि-
धयनुपपस्याऽपि बाभिवमनुमानामिति मला ब्रूवे । विचि । दुक्तितोऽपि बाधि
तदित्याह । मिथ्येति । निदाननाशारिरिकेण निदानिनाशो नाऽऽल्यन्तिको युक्त
इत्यथैः । यतु दतपरवित्योपपतरिति वत्राऽऽह । तस्मादिति ।. ृ्थोपत्िुक्ति
पिरोषस्वच्छब्दायेः*॥ < ॥ | व
ननु कथापतसारविभोक्षाेनजादिमूतसुष्मगुक्तरक्षणमवपिषठप ।११4 चर देहा-
निगेच्छदर्मामिनोपठभ्यदे किमिति वा मनवे पतिहन्यदे वत्ाऽऽह । दप
मिति । लरूपसपरम्यसमु्यायेश्वकार इत्यद्रत्य व्यान ८ । तच्चेति । उपड
सतददयाकरोि । तथा हीति । परमाणवः सौकार ठाम इव । धु
सस्पदसतवङ्ककारे काममाह । स्वच्छतोदिति । उमयविपलितुपल र १
त्याह । भत्त ९॥ ।
क्‌ । मो ९
9 ज कै प्रयाणः । २ ङ. भ. "पिपर । ३ क पठ 1४," पत्तिः, ॥८॥

॥ , (+ ४ ॥ छ, ट* "प्रतिधा | € ८.
।५क.ध, नतः परिमा । ६ ट. नाडिभिः कम । "श
९ ध, ज. ज, ट, "तः परिमा । ९ अ.्वचरसू" | ११... ठश।

वदे" ।९क.ङ. जन. शच्छन्पाशै" (1० कड, ज,
१२३. ब, "सृष्म" । १३ क, जञ, इ, 2. ` तस्माच्छ ।

१०८५ श्रीमहैषायमपणीतब्रह्मद्वभाणि-[भ०४पा०२म्‌०११।१२]

अस्यैव चोपपततेरेष उष्मा ॥ ११॥ ( ९)
अस्यैव च दु्ष्मस्य शरीरस्येष ऊष्मा पमेतेस्मिष्शरोरे संस्प-
ईनोष्माणं विजानन्ति । तथा हि मृतावस्थायामवस्थितेऽपि देहे
विथ्मानेष्वपि च पादिषु देहशुणेषु नोष्मोपरुम्यते जीर्दवरस्था- `
धामेव तृपरभ्यत इत्यत उपपद्यते प्रसिद्धशरीरव्यत्िरिकतष्यपाश्नय
एवैष ऊष्मेति । तथा च श्रुतिः “ उष्ण एव जीविष्यञ्शीतो
मरिष्यन्‌ ^.इति ॥ ११॥८५)

प्रतिषेधादितिःचैतर शारीरात्‌ ॥ १२॥

“ अमतं चानुपोष्य' ” इत्यतो विशेषणादात्यन्तिकेऽ-
मृतत्वे गत्युत्करान्त्योरभावोऽभ्युपगतः । तत्रापि केनचित्कारणे-
नोत्करान्तिमाशङ््च पतिषृधति ““ भथाकामयमानो योऽकामो
निष्काम आ्रकाम आत्मकामो भवति न तस्य प्राणा उक्क्रा-
सन्ति ब्रह्मेव सन्ब्रह्माप्येति ” [ घ्ृ° ४।४।७ | इत्यतः
पर विद्याविषयातपरतिषेधान्न परब्रह्मविदो देहात्पाणानापुतक्रान्ति-

रा
सूक्ष्मे इ सद्भि मानमोष्ण्यलिङ्गकमनुमानमपीत्याह । अस्येवेति । सूतं विवृष्व्नु-
मानमेव स्फोरयति । अस्येति । ओौष्ण्यस्य सक्ष्मदेहै व्यमिचारमाशङ्कयोपपत्तीव
योजयति | तथा हीति । अन्वयन्यतिरकाम्यां स्थूलशरीरां खाश्रयमूष्या गम-
गरवीत्युक्तम्‌ । हदानीमागमोऽपि पृक्ष्मदेहषम त्वमस्य सूचयवीत्याह । तथा
चेति ॥ १९१ ॥ (५) ॥ +
उत्छान्विकाीनसत्संपचेः सावशेषत्वमुक्तम्‌ । पप्युत्कान्वेनिगणुर्षेदिष्वमा
वमाह । प्रतिषेधादिति । व्यवदिवेन संबन्धं दशेयन्नधिक्रणस्व वालवेग ।
तत्वं चेति । परजह्विदं विषरयलेनोदाहरति । अथेति । मुक्तिमृुकरणापक्रमाप।ऽ"
थकाब्दः । बाह्यविषयपैतवृष्ण्यमकामलम्‌ । आन्वरकामवासनाराहियं निष्कामलम ।'
पाक्षपरमानन्दत्वमाघ्ठकामत्वम्‌ । सवौरकतवद शषैत्वमात्मकामत्वम्‌ । उचुः ¶५
पूर्वस्य निमिकतमेवमकामयमानो ब्र्मविदत्न श्ुवोऽस्तील्ेः । वस्य ७०५७५

1, [८ कण्‌ [| । [द्‌ ---------------------------- मनि र्न वि
१ ट. "तमह" । २ ड. न. "समिज्गीवच्छरी* । २ क. ध. ङ, अ. न £. 3 तं

४ क, विजानाति | ५ज. "पि ङ" । ६ ट, नोप । ७ ट, "ववद्‌ 4 ८ ज. ट. स्थया र
शवयतेऽत । १० ट. "तरार्यरव्य । ११ उ. एवैष जी*4 १२८. ति। कताव

१६द्‌, ठ, ज.म,^मोन। १४ क. ल, देदव्य'। १५४. "स्य नि । १६१. ,॥

[भ.४१ा.२म्‌.१३) आनन्दगिरिङवटीकावल्ितिशांकरभाष्यमेतानिः | १०८७

रस्तीति चेत्‌ । नेत्युच्यते । यतः शारीरादात्मन एष उतर -
न्तिपरतिषेधः प्राणानां न शरीरात्‌ । कथमवगम्यते “ न
तस्मात्पाणा उत्क्रामन्ति "“ इत्नि शाखान्तरे पश्चमीपयोगात्‌ ।
, संबन्धसामान्यविषया हि. षष्ठी शाखान्तरगतया पम्पा संबन्ध-
विशेषे व्यव स्थाप्यते | तस्मादिति च प्राधान्यादभ्युदयनिःम्रेय-
साधिकृतो देही सुबध्यते न देहः । न तस्माहुचिक्रमिषोरमी-
बात्माणा अपक्रामन्ति सहैव तेन भवन्तीत्यर्थः | १२॥
सप्राणस्ये च प्रवसतो मवद्युत्करान्तिदहादित्ि | एवं प्रप
प्रत्युच्यते- | ।
' स्पष्टो केषाम्‌ ॥ १६३ ॥
नैतदस्ति यदुक्तं परब्रह्मविदोऽपि देहादस्तयुतक न्तिरुत्करा-

नतिप्रतिषेधस्य देद्चपादनत्वादिति । यतो देहापादान एवोत्का-
न्तिप्रतिषेध एकषां समाघ्नात्रणां स्पष्ट उपरम्यते । त्था ह्याते-

रमवेक्तेरत प्रासङ्खिकी पादादिंगविः । पुवेपक्षे निपेषस्यान्यविषयरत्वादविदुषीऽति-
दषश्वावरिरोषः । सिद्धान्वे रौखाद्येऽपि देहापादानोत्करान्विनिषेषाद्विशेषतिद्धिरित्य-
भिित्य सिद्धान्तिनो मतनिराकरणेन पूवप खमद्माह । नेत्यादिना । न तस्य
प्राणा उक््रामन्वीपि विदुषौ देहादवोच्रान्वि्मिषिध्यते न शारीरादिवि शङ्पे । कथ-
मिति । माध्यंदिनश्रुया प्रत्याह | न तस्मादिति । शारीरादुक्रान्तिनिषेषं का गपिः
ृष्ठी्रतेरित्याशङ्कय पम्यन्वमाध्यंदिनश्रुत्या पष्ठचन्वकाण्वशरुविः सबन्वसामान्य-
विषयापरदानेरूपसबन्धुविशेषे व्य वस्याप्नीयत्याहं | संबन्धेति । माध्यदिनशरुतावषि
वस्मादिवि शरारमेव प्रामृहयताभित्याशंडयाऽ७इ । तस्मादिति चेति । कस्वाहं
वक्यायेः स्यादित्यपक्षासमाह । न तस्मात्‌ ॥ १२॥

, तथाऽपि प्र्षे किमायातपिलयारङ्क सपणस्य कषेत्जञप्य शरीरादकरान्विः पिदधे
त्वाह । सपाणस्येति | परव्मविदोऽरि गत्युत्कान्तीं स्तारिति प्राघमनूच सिद्धान्व-
यति । एवमिति । पृं हैवुतेन व्यारूयाुं ूर्िरव प्रतिज्ञामहं । न । व्र
हेतुतया सूत्रं योजयति । यत इति । उपलम्भम मिनयति । तथा हीति । उद
स्ाल्ाणा उत्कर मन्वीत्यनोत्कान्त्यवापिमलमस्मादित्युक्तं सश्दन परामृष्य

४, ^त्यप्रः। ६, ज, ज. "कारितः, १०।७ 8. शा ह्यते । ८ ह. "लवादुविदषरो विदुष ॥ ५.
नेत" ।

९०८८ शरीमैपायनपणीतव्रहमद्वनाणि- [अ०४१०२्‌ ०६३ ]

भागप्रश्मे “ यत्रायं पुरुषो त्रिपंत उदस्मात्पौणा उत्क्रामन्त्वा-
्ो नेति "" [ घृ० ३।२। १९] इत्यन्न “ मेति होवाच याज्ञ-
वल्क्यः "” [ ब्रृ° ३। २ । * ९९ ] इत्यमुत्करान्विपकषं परिग्ष्
न तद्वयमनुत्करान्तेषु भाणेषु मृत ॒इत्यस्पामाशङ्ायामन्ेव सम-
वैनीयन्त इति पविखयं पराणानां बति्नाय तत्सिदपे “स उष्घु- `
यत्याघ्मायत्याध्मातो मृतः शेते ” [घ ० ३।४। ११ ] इति सश.
व्दप्रामृष्टस्य परकृतस्योतकरान्त्यवधेशच्छु पनादीनि समामनन्ति।
देहस्य बेतानि स्युने देहिनः । तत्सामान्यात्‌ ^“न्‌ तस्मा्माणा
उत्क्रामन्त्पत्रेव प्मवेनी्यन्ते ” इत्यन्ाप्यभेदोपचारेण देहपादा-
नस्यैवोत्करमणस्य प्रतिषेध! । यद्यपि प्राधान्यं . देहिन इति
व्याख्येयं येषां पथचमीपाठः । येषाँ बु षष्ठीपाठस्तेषां विद्रस्तब-
न्धिनयुत्कान्तिः पतिषिष्यत इति मरा्तोत्क्रान्तिपरतिषेधायेतवा-
दस्य वाक्यस्य देहापादानेव सा मरतिषिद्धा भवति देहादत्करान्तिः

च्छयनादिषमोक्तयेस्योर छयनाध्माने तस्थैवोत्कान्त्यवपित्वं देहस्येत्यथः |
भथोच्छरयनादिषमेजावं देष्िनोऽस्तु वेन वस्यैवोत्कान्त्यवपित्वं नेत्याह । दद
स्येति । काण्वौ निषरिघ्यमानोतकान्तदेदापादानतवेऽपि माध्यदिनश्चुवौ देहिन एव
वदपादानत्वं वस्थैव पाधाम्यादिलयाशङ्क्ाऽऽह । तदिति । विदयाप्रकरणतवत्तम-
नयाद््रविदो देहापादानोत्कान्विनिेषः शाखाद्येऽपि दुस्य इत्यः । दच्छबये
सपेनान्ना “हिनः पधानतया परटमृषटत्वात्कुतोऽत्र दे ह्षीरित्याशङ्ाऽऽद । भभे-
हेति । पाषान्यादे दिनस्तच्छब्द्‌ादत्वे-पि द हदेहिनोरमेदोषचारादेष्टिपरामर्िसवेनानना
दस्यैव प्रामशोचसमदेवोत्कान्विर्र निषिदधेवि एञगपठे व्यौर्येयमिलपेः ।
माथ्यदिनपाठस्य सिदधान्दानुुग्यमुक्तवा काण्पउस्य।पि वदानुगुण्यमाई । पेष
तिति । न दस्येदयादावपाद्तपिश््यां च्चदो वा मूषो पैवि देशान्स
दानत्वेन परूदानामिह संमन्धाताधोत्कान्विनिषेधपरप्वादच वाक्यस्य न वस्य प्राण
वेहिभ्यः सकाशादुत्करामन्वीति वाक्यविप रेणामादन्ययो वाऽपाघनिकषेषापवातत
बन्धसामान्यायेषह्याश्च प्राणेन रकषटमाणमय इत्यादिक्रेकरणोपाभ्युपदिदप्वप्र `
संबन्धविकेषप्वसानादन्यशाखास्यापादानसबन्धपिदोषापिक्षामावा्स्य करणोपषि'
मृवाः पाणा देहावयभ्यो नोत्ामन्तीवि दाक्यायः स्वावित्वथैः । इव दल
` १ब्.ब.यततद्ः २ कृ, उ, ट, "छागाः क्राम" । ३३. दन चन च म 6 ह
बु" । ५९, घ, "दलीय" | ६ इ. म. "वीव" । ५ कृ. ख, देहिनां । ५ ॐ स एमश्‌
$ क, ट. दर पाचाप्रा। ।

[भ.४पा.२य्‌. १४] भानन्दमिरिकृतरीकातवखितर्शाकरभाष्यसमेतानि। १०८९

्राक्ठा नं देहिनः। अपिच " चधुष्टो गं गृ वाज्न्येभ्योषा
शरीरवेशेभ्यस्तमुत्क्रामन्तं प्राणो ऽनृत्क्रापति प्राणमनूतकरामन्तं
स्व पाणा. धनूत्करामन्ति ” [ ब्ु० ४।४।२ ] इत्येवमवि-
द्विषे सपपश्चयुत्क्रमणं संसौरगमनं च दशंपिला “ इति तु

` फामयमानः ” [ ब्र ४।४,। ६ ] इत्युपसदत्याविद्वत्कथाम्‌
‹ अथाकामयमानः ' [ बृ०४।४।६] इति व्प्रपदिश्य
विद्वि यदि तद्विषपेऽप्युत्कान्तिमेव रापयेद्मन्चप एव व्यप-
देशः स्यात्‌ । सस्मादविद्वद्विषये प्राघ्योगेत्युत्कान्त्योरदद्रद्विषये
प्रतिषेध इत्येवमेव ध्याख्पेयं व्यपदेशधेवत्वाय । न चं ब्रह्मविदः
स्मतब्रह्मात्मभूतस्य प्रक्षीणकामफपेण उत्क्रान्विगेतिवोपपच्ते
निमित्ताभावात्‌ । “ अनर, ब्रहम समश्रुते “ इति चेवंजातीयकाः
श्तयो गल्युलक्ान्स्योरभाव सूचयन्ति ॥ ९३ ॥

समर्थते च ॥ १४॥ (६)

स्मर्यतेऽपि च महामारते गस्युत्रान्त्योरभावः-
¢" स्वेभूतात्मभतस्य सम्यग्भूतानि परयत; ।
देवा अपि मागे गुह्न्त्यपदस्य पदैषिणः "
इति. । ननु गतिरपि ब्रह्मविदः स पगतब्रह्मात्मभूतस्य
स्मर्यते “ शुकः किर वैयासकिभेमु्षरादित्यमण्डरममिभतस्थ

५४ ५५७

=
` न्विनिषेषपरं बक्यमित्याद् । अपि येति । व्यपदशसाम्येसिद्धगुपरसंहरति ।
तस्मादिति । ष केवले मानामावदेव.गसुक्रान्त्यमरः. क्षतु युक््यमावाद्पीत्याई ।
न चेति |"उपपस्यमवे हैवुमाह । निमित्तेति । गमनस्य कमेकरणादिकारकासमवा-
दित्यः । वमोः सखे "नं नास्वीदोक्तं तद सवे मानमस्वीत्याहं । अतेति ॥ १३॥
"धनोक्गामन्वि येः पाणा व्यापी स्वगो हि सः ।
हेन व्यापि सर्ग कुत क्म्य यस्यति

इदिस्यवेरपि ब्रह्मविदो ने कान्तिगेतिरवत्याह । स्मर्येते चेति पूज व्याच ।
स्पयैषेऽपीति । अपदस्य प्राप्यपदयुनयस्य ्र्विदः प्दषिणा। देवा ज माँ
तो माम न जानन | वदाादिपि वाना = ------ 5 मर्म न जानम्वि। वदभावादिगि योजना। समृ्न्तरविरोधं शवे । नन्विति ।

स* । २. न्देश्ति वि" 1३४९. ष्ठत्‌ |४क.ज,

) क. ज. "वेस" । ड. भ. 'पयपु 2. इ, श््ुश्ला त ।

म. द; स" । ५ द. "मध्पंसिद्ध' 1 ६2, त । तदुपपरयं । ७ क" ७"

१०९१ श्रीमहैपायनप्रणीतव्रहमद्धत्रागि~ [अ०धपा०रस्‌०१५]

पित्रा चानुगम्पाऽऽदूतो भो इति प्रतिशुश्राव ”“ इति।न।
सशरीरस्येवायं योगबलेन विशिष्टदेशपाधिपूर्कः शरीरोत्सं
इति द्रष्टष्यम्‌ । सवेभूतदश्यत्वाद्युपम्यासात्‌ । न हशर
गच्छन्तं सवेभूतानि द्रष्टं शक्कयुः । तथा च तत्रैवोपसंहतम्‌--
“ थुकस्तु मारुताच्छीधां गतिं कृत्वाऽन्तरिन्गः।
` दर्शेपित्वा प्रभावं स्वं सर्वभृतगतोऽगवत्‌ ”
इति । तस्मादमावः पर ब्रह्मविदा गत्युत्करान्त्योः । गतिश्व-
तीनां तु षिषययमुपरिष्टाद्याख्यास्पामंः ॥ १४॥ (६ >)
तानि परे तथा ह्याह ॥ १९५ ॥ (७ )
तानि पनः प्राणशब्दोदितानीन्द्रिधाणि भूतानि च परत्रह्य-

विदस्तस्मिनेव परस्मिन्नात्मनि प्रीयन्ते | कस्मात्‌ । तथा
ह्याह श्रुतिः ^ एवमवास्प परिद्रष्टुरिमाः षोडश कलाः पुरूषा-

अपरविद्या्रलनेषा गतिरित्याह । नेति । वज्र नियापकमाह । सवैति । जर
देनानुगमनादिं गृह्यकः । तथाऽपि कथं सशरीरस्य ' गतिस्वत्राऽऽ्ह । नं
हीति । उक्तेऽथ वक्यरोषमनुकुलयाहि । तथा चेति । स्मृत्यनुग्हलमन्षमधेमपर-
हरति । तस्मादिति । तयोष्वेमायन्नमृतत्वभति स एंनान्त्रह्म गमयवोत्यादिगति-
श्रुतीनां तह का मतिस्तत्राऽऽह । गतीति ॥ १४॥ (8 ) |
परबरह्मविदो वद्मणि पररिमन्पाणानां प्रलयो दृशितस्तदयक्तं तेषां प्रथिव्यािषु
लयश्रवणादेद्याशङ्कचाऽऽह ( तानीति । विद्रत्कलाप्रविलयो. व्रिषथः स के एधि
व्यादिष किंवा परश्मन्नत्मनीवि श्रविद्रयप्छम्पेः संदेहे ज्रौतविथ्ाफलम्‌तकावि-,
ख्यो ब्रह्मण्यवेत्युक्लया पादा्रिसंगपिः । पवपक्षे प्रवति व्िरुविख्यसिद्धः।
सिद्धान्ते म्यवहारतस्तथात्वेऽपि तयतो ब्ह्मणि कंडाविखयोपपरत्तिरिति मन्वान
िद्धान्तमाह । तानीति । उक्ता प्श्चपृवेकं तमाह | कस्मादिति | यथा तचः
समुद्रे पाप्य पेढ।यन्त एवेपवास्य जीवस्य परितः समन्तात्सवैतोऽनवच्छिन्नपरत्यग्ब-
ह्द्र्टारमाः खानुमवगम्धाः प्राणश्रद्धायाः षोडशसंस्याकाः कंठाः पुरुषायगणास्वदा

यास्वभेव पुरुषं प्राप्य बाह्यविषयापङ्गत्यागेन वस्मिनिष्टाय विरयमासद्वन्प¶
-----*----

रका ०५ १ ही
जा = काः @ % छन सोन ^= ज

१ ट, मः; । गटयुक्रानितप्रतिषेधापिक्ररणम । ता । रक क्ल. छ, ते । तेनत ।२३क.
2. € एतानन । ४ छ. ए, "न्य ते" । ५ क. न्न, ठ. ६. उक्तभ्ये । ९ क, लं, रथन्त।

1४६ ८ १।भानन्दागा र कतदीकासंवहितञांकरभाष्यसमेतानि । १०९१

पणाः पुरुषं प्राप्यास्तं गच्छन्ति ” [ प्रश्न० ६।५ ] इति ।
ननु “ गताः कलाः पञ्चदश प्रतिष्ठा; ” [ गण्ड० ३।२।
७. इति विद्द्रिषयेवापरा श्चुतः परैस्मादात्मनोऽन्यन्ापि
फलानां पख्यमाह स्म।न ता खलु व्यवहारपि्षा पाधि

` वाथा: कटाः एरयिव्पादीसे स्वपरकृतीरपियन्तीति। इतरा तु
विद्वत्पतिपच्यपेक्ना कृत्पनं कराजातं परब्रहमपिदो बद्मेव सपद्यत
इति । तस्माददोषः ॥ १५॥ ( ७ )

जकिभागो वचनात्‌ ॥ १६॥ (*८ )

स पुनर्विटुषः कलाप्ररुयः किपितषामिव सावो भवत्या-
होस्विनिरवशेष इति । तत्र प्ररयसामान्याच्छक्तपवरोषताप-
सक्तो रवीति । भविभागाप्िरेवेति । कुतः । वचनात्‌ । तथा
हि कराप्ररय मुक्त्वा वक्ति ८ मिहे चाऽऽघतां नामष्पे पुरुष
इत्येव परोच्यते स एषोऽकलोऽमृतो भवति ” [ प्रश्ष° ६ । ५1

त्यथः । अस्यापिकरणस्य पवेपक्षपाह । नन्विति । मनःपाणयोरेकीकरणेन
कठानां पदृशत्वं प्रविष्ठाकम्देन एथिन्यारीनि तखानि ,कठाकारणान्दुच्यन्ते |
तथाच परङूवावेव विकारल्य. विन्यायानुग्हीत रुला मूवेषु॒विदरत्कलाविकय
इत्यथैः । वस्तुस्थित्या प्रसन्नात्मने कठाठथैऽपि व्यवदारहश्या एथिव्यािषु
तदुक्तेरविरुद्धा वेषु विरीय तेः सह परसिन्नात्मनि कलानां विलयापिदेश्च भ्रुतिदय-
` मविरुद्धमित्याह । न सा खल्विति । विद्रददिदरदृश्या शरविदरषे परवृत्ते एटिष-
माई । तस्मादिति ॥ १५ ॥ (७).

ए्रथन्यादरिदारा ब्ह्ठण्युक्तस्यं॑विदरत्कलावियस्य 'निरवरेष्त्वमाह । अविभाग
हृति । प्रकतमेव विद्रकटाविछयमपिङय छयस्योमयथादश्या संशयमाई्‌ । स
एुनरिति.। भक श्रौतधीफकमृतविदरत्कलापिकयस्थ निरवशेषत्वनिरूपणासादारि-
` गतिः । पूरेपकषे मोक्षासिद्धिः । सिद्धान्वे. वत्तिद्धिरिदुपत्य पू्पक्षयति । तत्रेति ।
विदुषो ब्रह्मणि कठा्रिकयः सावरोषो व्द्माणि काविकयताटृत्कान्विकाटीनकला-
विढयवदिलथेः । भरुतियुक्तिविरुद्धमनुमानमिति" सिद्धान्तयावि । बवीतीति | वत
ृविविरोषं पशरद्वारा दहोयि । कुत इति । नदीपमुद्रन्यायेन पुषे कठा वि
पन्ते वासां च कठानां नामरूपे शक्यते भि मिते विदीयते पुरपमवभवाश-
नि

9 क, “स्तं यन्ति । २ क्‌, "हमास।३ घ. ताः षृ |

#॒। भ ५, घै, तासां ।
२.८६ ६७५

१०९२ श्रीमौपायनपणीतब्रह्मस्न्राणि- [अ ०४पा०२्‌ ०६७]

इति । अविथानिभित्तानां च कानां न विधानिभिसे प्रख्ये
सावशेषत्वोपपत्तिः । तस्माद्विभागं एवेति ॥ १६ ॥ ८८)

तदीकोग्रज्बखनं तत्काशितदारो विदासा-
मर्थ्यात्तिच्छेषगयनुस्मृतियो गा हादतिग्रहीतः
शताधिकया ॥ १७ ॥ (९) `

समाप्ता प्रासङ्भिकी परविश्याग॑ता चिन्ता । संप्रति त्वपरवि-
द्याविषयामेव चिन्तामनुवतंयति । समाना चाऽऽचरत्युपक्रमाद्वि
दरद वरिदुषोरुत्करान्तिरितयुक्तं तमिदानीं चत्युपक्रमं दशेयति ।
तस्पोपसंहतवागादिकरापस्योशिक्रमिषतो विज्ञानात्मन ओक
आयतनं हृदयम्‌" एतास्तेजोमात्राः समभ्याददानो हृदयमेसन्व-
वक्रामति ” इति श्रुतेः । त्दग्रेपञ्वकंनपूर्विका चक्रादिस्थाना-
पादाना चोत्क्रान्तिः श्रूयते “तस्य हितस्य हृदयस्याग्रं ्रयो-
तते तेन प्र्योतेनेष आत्मा निष्क्रामति चक्षुष्टो वा पर्भो वाऽ-
न्येभ्यो षा शरीरदेशेभ्यः ^ [बु०४।४।२] इति। सा
किमनियमेन व्रिद्रदविदुषो्मवत्यथास्ति कश्चिद्धिदुषो विशेषनि-

स्यते स च विद्वानकलः कलाविर दिवः सन्नमृढो मवावि परणरूपेण विष्टदात्यधैः।
शवित्रिरोधमनुमानस्योक्त्वा युक्तेविरोधमाह । भविति । भनुमाननिरासफलमुपस-
हरति । तस्मादिति ॥ १६ ॥ (<) |
विद्त्कल।नां वचनादविभागापत्तिवदृपरब्मविदाममि चक्ु्टोवा मूत्र व्य
विशेष्वचनायया कयाचिन्नाब्यां प्राणनिष्कमणमिविं पारे ` परलयाह्‌ । ` तदाको
्रज्यखनमिति । वृत्तानुवादपूवेकमुत्तरावरिकृरणानां पयेमाह । समफठति ।
संप्रसैस्याधिकरणस्य वृत्तमनू च तात्यंमाह ।` समाना चेति । सूत्रमणरन्यास्यद
पिकरणस्य विषयमाह । तस्येति । हृदयमायवनमिलयत्रै मानमाह । स इति । अ
हृदयं जीवस्याऽऽलम्बनं वथाऽपि किं स्यादित्याशङ्कश्यक्तम्‌ । तद्ग्रेति । भद्ध
सिं प्रतिपक्तव्यज्ञानं प्रथोतः । चक्षष्टा वेतिद्वारानियमश्वस्तयोध्यमायन्नृततवमती
रिविशेषशरदश्च संशयमाह । सा किमिति । उपासकानुपासकयेरनियमेन भन %
त

अवः ततमि।
१क. इ, जज. ट. वतं" । २क.ञ, शादइति । ३ ट, (गतवि।४ज रै व,
५ क. तदिदा । ६ ड. ब. ट. परख" | ७ इ. भ. "ठन तत्व" । ८ क. ड. ज दु क्िपपर।
९ ७..व्वदनिदु"। १० ठ.द “व्या गि" ११.०१ १४. कदय, न प्रमागमाई। ) ३

[भ.४१.रपू.१७]आनन्दगिरिडतटीकासंवकितिशांकरमाष्यसमेतानि । १०९१

यम इति विचिकित्सापां श्रुत्यविशेषादनियमपाप्रावाचषटे ।
समनिऽपि हि विद्वदविदुषोेदयाग्रप्रयोतने तत्मशाशितद्रोरे च
रधस्थानादेव विद्वाभिष्कामति स्थानान्तरेभ्यस्तितरे । कुतः ।
¦ विचासामर््यात्‌ । यदि विद्वानपीतरवचतः कुतधिदेहरेशादुतका-
मेभेवोतषट. रोकं रमेत । तत्नानधिकेव विद्या स्पात्‌ । तच्छेष-
गत्यनुस्मृतियोगाशच। विधारेषभूता च मूधैन्पनादीवदधा गति-
दनुशीरूयितव्या विधाविशेषेषु विहिता तामभ्पस्प स्येव प्रतिष्ठत
इति युक्तम्‌ । तस्माद्दयाख्येन ब्रह्मणो बपासितेनानुग्दीतस्त-
द्रवं समापन्नो िद्वान्पृषैन्पयेव शतोतिरिक्तयेकशततम्पा नादा
निष्क्रामतीतरामिरितरे। तथा हि हादेविरां परकृत्य समामनन्ति-
८ शतं चेका च हृदयस्य नाड्य
स्तासां यर्धोनममिनिःएतेका ।
तयोध्वंमायन्नृतत्वमेति
विष्यङ्ढन्या उत्क्रमणे मर्वन्ति
[ छा० ८।६। ६ ] इति ॥ १७॥ ९९ › '
विषटरेणोत्कान्विरथ वोपासकानाम्वि दवारनियपर ईइविविम रौधेः | अत्र चापरत्रहम-
विदां एढारपाकानैद्ौरनियमोकत्या पादादिसंगाविः । पवैपप्ते ध्यानङतादिशयगू-
"यतं विधा नते वत्तवातिशयापिदधिरिवि पिदवस्छय पूंकषगद ! %तीति । च
वेलाधविशेषशुतेय॑वः कुवु्िदङ्गादुत्कराम्वीवि माघमवूच सिद्धान्वमाह्‌ । भाचष्ट
इति । तेन पथोर्न प्रकाशितदराएचे. चोतान्वरिति शेषः | वस्य विदुषऽविदुष-
शोबिश्छमिषोरोको हदृयमायवनं तस्याग्रशवनं परधोसंज्ञिवमादौ मति वेन परक
{तद्वार विद्वानविदरश्व्कन्तो यथीप्यपे तथाऽपि वयोदत्कानयपादननधव-
सपाया देत एच्छैवि । कुतं इति । तथं सौ हेमवरवाये व्यपिरकदारा विवृणीति |
` देति । सयानान्वरम्योऽपि निष्कापतठै्ं एटमएयारितयई ` ववयं
वाचे | त्छेषेति । स्यानान्वरेभ्यो निगेच्छवामा िक्षटलोका्त विरिष्गपि
चिन्दनविषानवैयथ्यं॑स्यादित्यधः । फटिवोक्तिपरवेनावरिषट ९१ व्याच ।
रित । उता किह । तथाहीति ॥ ९११.

$ 9 श न्धा ¢ ट सैव ॥
१०्क. इ, अ, अ, ट. द्रारले षष । क. कष्टो ।,१ ज. क कं ॥ि व ना" ।
१४.अ्‌. "णा समुप । ६ कड, न, "द्वावमा । ५ ध. तति ॥ न कः ।
५८, भूते । विासामध्याधिकरणम्‌ । ए । १० क ल“ पान्ति य १११ `

१०९४ श्रीपरैपायनपणीतब्रहमदवत्राणि- [भ.कपा.२स्‌-१८।१९]

रश्म्यनुसारी ॥ १८ ॥

अस्तिं हाद विधा "“ अथ यदिदमस्मिन्ब्रह्मपुरे द्रं पुण्डरीकं
वे्म ” [ छा० ८ । ९। १“ इत्युपक्रम्य विहिता । व॑त्यक्नि-
यायाम्‌ ^“ अथ या एता हृदयस्य नास्यः ^” [ छा० < ।६।
९ ] इत्युपक्रम्य सपपश्चं नादीररिमसंवन्धयुक्त्वोक्तम्‌ ““ अथ `
यत्रेतद स्माच्छरीरादुत्करामस्यथैतेरेव ररिममिदष्वंमाक्रमते
[छा० ८।६। ५] इति । पुनश्वोक्तम्‌ “ तयोध्वंमायश्नमू-
तत्वमेति ”“ [ छा० < । 8 । ६ ] इति । तस्मा
च्छताधिक्रया नाड्या . निष्क्रामन्ररम्यनुसारीति गम्यते ।
तत्किमविरोषेणेवाहनि रतनी वा न्िपमागस्य रदम्यतुसारित-
माहोस्विदहन्यैवेति संशये ` सत्यविशेषश्चरवणादविशेमेणेव तावद्र-
उम्यनुसारीति प्रतिज्ञायते ॥ १८ ॥ ॥

निशि नेति.चेन्न संबन्धस्य यावदेहमा-

वितादर्धयति च ॥ १९॥ ( १० )
अस्त्यहनि नादीररिमसंबन्ध इत्यहनि मृतस्य स्याद्र रम्यनु-
सारितं रत्रौ तु प्रेतस्य न स्पात्‌ । नादीररिमसंबन्धविच्छेदा-

_ दिति चेन । गादीरिमसंबन्धस्य यावदभाविल्वत्‌ । पादह ___

नाडीद्वारा निष्क्रान्तस्य "यदि * रहम्यनुसारित्वं व्निशायामपि तुल्यमिया्‌ ।
ररमीति । पकरणक्ञोषनपूरवकं विषयमाह । अस्तीति । प्रथमोऽधकब्दो दहरविधो-
परकतमारपो दविवीयो रदिमनााेबन्धपदहोनप्रारम्मायसततीयस्तवारव्पकमेवासनानन्त
योैः। एतदिति क्रियाविशेषणम्‌ । चदुोंऽपरब्दस्तरेत्य$ः। यत्रेति काटस्याक्तवा-
स्यकरणशुद्धिकब्धं निगमयति । तस्मादिवि ¦ मुषेन्वनाब्या `निगेच्छत्‌ः परगुणनन
विदो रदम्यनुसारित्वं किमहन्येव किं वाऽदनि रात्रौ वेति रदिमनाढीयोगस्य कारविः
रोषा्रुवे रात्रौ रदम्यमावावगमाचच संशयम. । तदिति । अत्र चाप्रश्विदा ए८-
धये अघ्ननाड्ा गच्छवा रदम्यनुसारित्वस्याविरोषवादालादादिंगविः। पूते रत्र
परेवानामहरागमनमपेश्य फएढपाधिः । सिद्धान्ते स यावल्क्प्येदियादि शरुेपतदैव ए्ल^
परिरिदयपेदयं सिद्धान्तं पतिजानीते । भविशषेति ॥ ५८ ॥ |

सूतनावयमेन पूर्वपक्षयित्वा वद्वयवेन परिकटरवि । निश्षीति । वत्र पूवैप्ं मि

णोवि । अस्तीति । सिद्धान्वमववायं न्याचे । नेत्यादिना । शिरा नाई, |

नव अवक्ाव्ससङ्धप्लकनक 1 ~) न्त

१ ड, ज, अ, ट. स्ति दहगोऽस्मिन्रन्तराकराथ्च इति हा" । क. रम १५६
काश इतयु" । ३ ट. "यय तै" | * ड. अ. थ्‌, ट, "ती निष्क्रामतीति । ५ ४.८ "
श्रीप्रेः। ५ क, च, ये । व 1 ८ क. क. ४, "व दूत्रेणसि।

[भ.रगा. रत्‌ ९,।भनन्दागरिकृतदीकाक्तवरितिशांकरमाष्यसमेतानि। १०९९

भावी हि शिराकिरणसेपकः । दशयति चैतमधं शतिः ५ अयु-
प्ादादित्यात्मतायन्ते ता भाष नादीषु छपा आभ्यो नाडीभ्यः
प्रतायन्ते तेऽगुष्मिन्नादित्ये एषाः " [छा०८।६।२ ] इति।
. निदाघसमये च निशास्वपि फिरणानुषत्तिरुपलभ्यते परतापादि-
कायेदशैनात्‌। स्तोकानुदतसतु दरक्ष्यतमरतलन्तेररजनीषु ररि-
रेष्विव दुर्दिनेषु । ‡ अहरेवेतद्रत्ौ' दधाति” इति चैतदेव दशं-
ति। पदि च रात्रो मेत बरिनेव ररम्यनुपतारेणोष्वमाक्गमेत रदम्य-
नुसारानथेक्यं भवेत्‌ । न हवेतद्विशिष्यांधीयते यो दिवा.मेति ष
ररमीनपेक्ष्योष्वेमाक्रमते यस्तु रात्रौ सोऽनश्ैवेति । भय तु
विद्वानपि रात्रिमायणापराधुमात्रेण नो्वेमाक्रमेत पाक्षिषफला
विेत्यपरृत्तिरेष तस्यां स्यात्‌ । गृत्युकारनियमात्‌ । अथापि
रात्राबुपरतोऽहरागेमं परतीक्षेत। भहरागंमेऽप्यस्य कदाचिदररिम-

नाडीररिमसवब न्धस्य याउदेहमाविते प्रमाणोक्तिप्रं सूनेमागमादाय विभजते | दशेय-
तीति । पवायन्वे विस्तीर्य सृता गताः नाडीरदिमसंबन्धस्य श्रोवत्वेऽपरि कतो
यावदेहमावित्वमिल्याशङ्क् युक्ति दृशेयति । निदापेति । चन्दरगवप्काशान्यानुप-
पर्या रात्रावस्ि संयररिमरिति वक्तृमादिपद्म्‌। न हि चन्द्रमस एव परकाशस्तस्याम्मय-
वात्तदयागात्‌ । वहं शिशिरादिष्वपि रात्रिषु किरणानुवृत्तिरपठभ्यतेाशङ्चाऽऽह्‌ ।
स्तोकेति । यद्रात्रौ वापो दृश्थते वदहरेव रात्रौ सविता द्षाकीति वारणामिषानं
सताकररम्यनुवृस्यभिपायमित्युक्तेऽयं श्रुयन्वरमाह । अहरषेति । स॒यस्िप्वे-
न्मनस्तावदादिदं गच्छतीवि नैरपे्षयश्चते रात्रौ पेतस्य न'ररम्यष्षेयाशङ्याऽऽह ।
यदीति । दिवामरणविप्रयमेवदियाशङ्न्याऽऽह । न हीति । वर ररम्यनु-
पारितवश्रुवेरथेवस्वाय विदुषौ राजौ पेक्य फलप्वन्षो नास्ति वत्राऽऽ्ह । अथ
त्विति । नित्यवत्फलसंबेन्धिवया विद्याया विषानान्न पसिकफकरेत्यप ¦ | वर्हि
विदुषो मरणमहन्येवेषि नियमादुक्तदोरनिवृततस्तत्राऽऽइ । परह्युकाङेति । त्र
व्यापि वा पू्ोद्यपयन्तपक्षा स्या्त्ाऽऽह । अथापीति । आदिरनदेन
गदोदि गृहते | यावन्तावदुपवन्येन भैरेश्यश्ुतिविरोपा्च न पवीक्षाकस्पनेयाई ।
व

93, "न्ते रज २ड अ, द. श्रौ विद । ३ ट, "व्यामिधी | ई ङ, न्भ. ५ व स |
५ क, ड, ज, घ, "गममुदीक्ष" । ६घ्.ठ. ड, भ्रमा । ७ क, छ, रयत प त । 9 |
ताह क्ष्ये" । $ ठ, इ, "वन्येन विदा ।

१०९६ श्रीमहेपापनपणीतव्रह्म्जाणि--. - [न०४पा०२स्‌०२०

संबन्धा शरीरं स्या त्पावकादिसंपकौत्‌ । '“ स यावत्लिप्येन्म-
नस्तावदादित्यं गच्छति ” [छा० £ ।8। ५] इति च श्वति-
रनुदीक्षां दशंयति । तस्मात्तदविशेषेणेवेदं रात्रिदिवं ररम्यनुषा-
रित्वम ॥ १९॥ (१०) `

अतश्चायनेऽपि दृक्िणे ॥ २० ॥

अत एंव बोदीक्षानुपपत्तेरणक्षिकफलस्वाच्च विथाया अनि-
यतकारुत्वाच भृत्ये क्षिणायनेऽपिं न्रियमाणो विद्वान्पराप्रत्येव
विचाफङम्‌ । उत्तरायणमरणप्राशस्त्य प्रसिद्धेरभीष्मस्य च प्रती-
ल्षादशंनात्‌ . “ आपयंमाणपताचा न्षडुदङ्हेति मासांस्तान्‌ “
[ छा० ४।१५।.५ } इति ख श्युते एपेत्ितव्यंत्तरायणमिती-
मामाशङ्ामनेन सतरेण।पनुदवि ।'पाशस्त्यप्रसिद्धिरविद्भद्विषया।
भीष्मस्ये प्रतिपारनमाचागेप्रतिपालनार्थं पिषुप्रसाद र्धस्वच्छ-

स यावदिति । अपरंविधाविदों रशम्यनुसारशत्वस्याविरोषमुपसंहराति । तस्मारिति।

॥ १९ ॥ ( १० ) ।
पूवोमिरेव युक्तिम्‌ रात्राविव दक्षिणायनेऽपि मस्य एठा रविरिषटत्या ।
अतश्चेति । दक्षिणायने मृतो विदवान्विषयः स कि विद्याफठं नाऽऽप्रत्ुवाऽऽगररीः
्युत्तरायणमरणपाशास्त्यप्रसिद्धेभिलवत्फटसंबन्येन विधाया विभानैच संदेहे दल्िण
य॒नेऽपरि मृतस्य ब्रह्मविदो विचाफ़कमवरश्यम।वीति साधनात्पदादिसंगविः । पूषेक
दक्षिणायने मृतस्य एलामावादुत्तरायणमरणायं प्रयविवम्यम्‌ । सिद्धान्ते हेवतिद-
स्वारकपयत्नो नादीव फएर्वानित्य भिपेत्य सिदधान्वमाह । अत ईति । पएृषामिकए-
न्यायेन सिद्धान्वमुक्तवा पूप क्षमाह । उ्नरायणेतिं । अिस्विनिर्डिभ्यो दक्षि
णायने मृतस्य विदुपो नासि फठाधिरिदि पूषैपकषमनूचु, सिद्धान्वाह । इतीम
मिति । भपनोदपकारमाश -। भाशस्त्येषि । यज्ञ मीष्मस्य प्रवीक्मेनाि
वशथाऽऽह । भीष्मस्येति । उत्तरायणमदणं + शस्वमित्यविदुषाममिज [मिैचनस्पी
व्यवहारस्तताछनद्वारा सदाचरि वान्पदपैयिवुं वस्य काढपतीक्षणमित्वयः | वध
विपालनस्य गत्यन्वरमाह । पित्निषि । उत्तरायणस्य मगैपपैत्वेनपिक्षणीयतव 4“
मिलयकतं चत्कृतो दक्षिणायने एतो विद्रन्विाफषमापुयदित्याशङ्ऽऽ६।
न
क. ङ. उ, म. "लाई ट. “म्‌ । रदम्यधिकरणम्‌ । भ । ३९.४१, ९

९ 1 | ॥
डक. णपि चनि" । ५७, घ. 'त्य तूतएयणप्र । ६ क. क. भ. "रपरिपा । ५ तः पै
<८क्ः १दवभ्यां द्‌" । ९ क्‌, फटपाि" | १ ट, द, शाव । १ 9 कर क्षर ह, । 2 वदन

[भ.४प.२य्‌.२१]भानन्दगिरिकृतरीकासंवङितशां करभाष्यसमेतानि। १०९७

नदप्तयुताखूयापनार्थं च । शतेस्त्वयं वक्ष्यति “भातिषाहिकास्त-
छिङ्गात्‌ " [ ब्र पू०४।३।४] इति॥ २०॥
५ अ ।
“ यत्र कारे तवनादृततिमादृति चैव योगिनः |
परयाता यान्ति तं कं वक्ष्यामि भरतषभ "
[भ० गी०८, २६ ] इति कारपाधान्येनोपृक्रम्पाहरा-
दिकारूविशेषः स्मृतावनादृत्तये नियतः कथं रात्रौ दक्षिणायने
वो पयातोऽनादृत्ति पायादिति । भत्रोच्यते-

योगिनः प्रति च स्ते
स्मत चैते ॥ २१॥ ( ११)

योगिनः परति चायमहरादिकाररिनियोगोऽनादृत्तये स्प॑ते।
स्मरते चैते योगसांख्ये न श्रोते । भती पिषयभेदात्ममाणविशे-
पाच्च नास्य स्मास्य कारषिनियोगस्य भरतिषु विज्ानेष्वव-
तारः । ननु-
^ अग्निज्यौतिरहः शुकः षण्मासा उत्तरापणम्‌।
धूमो रत्रिस्तथा कृष्णः षण्मासा द्िणायनम्‌ “

% 9 =

[० गी० ८ | २४] इति च श्रौतवितौ देवयानपितूर्पाणौ

सृतेस्िति । न हि कारुवादिनी शरुतिः क त्वातिवाहिकदेववाकतयथः ॥ २० ॥

काल एवा प्राभान्येनोश्यवे नाऽऽदिवाहिकी देवतेति सृतिमाश्रित्य शवे |
नन्विति । वदुत्तरतयेन पूत्रमवतारयति 1 अत्रेति । स्मतिमुपापनं प्रत्ययं कठभेद-
विनियोगः समावोऽम्युपगम्यते प्रतयासततरिपि व्याच । योगिन इति । यागी दह-
रचुपासक एव फं न स्या्तत्र।ऽऽह । स्मत वेति । ,नित्यमभिहोत्रादीश्रारा-
मकण यदनुषठीयते स योगः “भनाभितः. कमफठम्‌ इत्यारिसपवे।न्वियाणीन्दि
यु ववेन्त इवि धारणापूव॑कोऽकवैलातुमवः सास्यमिति मेदः । शोवदहरयुपा-
सनां समय्षयत्वे फङिवमा₹ । अत इति ।.शरवि्पत्योमित्यववं मत्यमिजञावि"
रदमिषि शङ्खे । नन्विति । काठमेदिभिपरतवमङ्गीरःत्य विषयव्यवृस्पक्ता परत्य
मज्मेन काामिषानदवारा दववोक्तौ भरविपृत्येरेकापेति कवा पिरप
, १. अन. ति प्रा | २ क. वाप्े्यन्नना । ज. वा "5 ।३६.ज. "कैव दे।४६.
पौ प्र । ५ क, भ्त्याऽऽश ।

१०९८ श्रीमहेपायनपणीतब्रह्मह्नज्नाणि- [अ०धपा०३स्‌०

परत्यभिक्चायेते स्मतावपीति । च्यते “तं कालं वक्ष्यामि”
[भ० गी० ८ । २३] इति स्प्रतो कार्भतिन्नानाद्विरोधमाशेङ्ग्च
परिहार उक्तः । यदा पुनः ५५. दैवता एवाऽ§-
तिवादिक्यो श्यन्ते तदा न कश्चिद्विरोध इति ॥ २९ ॥८(१९१९)
इति श्रीमत्परमहंसपरिषराजकन्ना्यश्रीमच्छकरभगवतः कृतो `
शारीरकमीर्मासामाण्ये चतुथाध्यायस्य द्वितीयः पादः॥॥२॥

अधिरादिना तत्पथितेः ॥ १॥ ८१)

आघ्रत्युपक्रमात्छमानोत्क्रान्तिरित्पुक्तम्‌ । खतिस्तु श्रुत्यन्तरे-
प्वनेकंधा श्रूयते नाढीरदिमसंबन्धेनेका ““ अथेतेरेव ररिमभि-
ङ्ध्वं भाक्रमते [ छा०८।६।५ ] इति । भविरादिकेका
५ तेऽचिषममिसमवन्त्य्िषो ऽहः ” [ ब्र° ६।२।१५ ]
इति । “स॒ एतं देवयान्‌ पन्थानमापद्यागभ्निलोकमागच्छति
[ कोषी० १९।२३] इत्यन्या । “ यदा वे पुरुषोऽस्माष्टोका-
स्थेति स वायुमागच्छति ” [बु० ५।१०। ९ ] इत्यपरा |

न त का जा नाका ५०००० अ. -०->

प्याह । उच्यत इति । वदेवं दक्षिणायने मृतस्यागि विदुषो विद्याफमवक्यंमाय
त्याधकरणाधमुपसेह तेमिवीदयुक्तम्‌ ॥ २६ ॥ ( ५९१)
हति श्रीमत्परमहंसपारेनाजकाचायेश्रश्द्धानन्दपुज्यपाद्रशिष्यमगव-
द्‌ानन्दज्ञानविरचिते शारीरकमाप्यव्िमागे न्यायनिणेये
चतुथाध्यायस्य द्विवीयः पादः ॥ २॥

भप्रवि्याफटाय देवयानं प्न्थानमववारयिवुं वदङ्गभृगोत्करानतिशचिन्विता । ष
स्याङ्गैनं पन्थो नमेव वक्तुं पादान्वरमारभ्यवे.। तजर पूर्वौभिकरणे प्रायणकालागियमाप
याफलस्य चाऽऽव्यकत्वात्पवीक्षणस्य चायुकतेरदक्षिणायुनेऽपि मतस्य विदुषो गि
फृलापिरस्वीत्युक्तम्‌ । पायणकाङवत्पयतो गविरनियतेत्याशङ्कश्च भरिहरपि । भद
रादिनेति । वृत्तमनृ् प्रकूतोत्तरमागंमिकस्णस्य विषयत्वेनदाह्रति । आघुतीि
शरत्यन्वरेषु भिन्नाघु सूविष्वति यावत । संशयहेतुं श्रुवििपतिपतं वकुमनेकषत
क्तम्‌ । भयेत्युक्रान्त्यानन्तर्योक्तिः ! विरजा विरजसो रजःशब्दिवग्रशनरोकापिपिर प
विषुरा इति यावत्‌ । उक्तं देवयानं प्न्थानमभिकत्य शरुविविपतिपत्ति पूवि €.
"अ विधा । # क. ज, ------------- स

१ इः, न. “दाकूधागं प २क.ज., छ, ट, "हिन्यो गृ ३ कट. क |
( “स्थने वतु । ८ 4

रमि" । ५क. ख. "न्तिका । सं" ६ क. क, श्गिनमेवप।७क छ
ए, 'दविपे । ९ इ. 'यानप । “

[भ.४१ा.३१्‌.६] आनन्दगिरिकृतटीकासवणितशांकरभाष्यसमेतानि। १०९९

¢ बुवद्ररेण ते षरिरजाः परयान्ति ” [ युण्ड० १।२।११]
इतिं चापरा । ततन संशयः । किं परस्परं भिन्ना एता; उतयः
कि वेकेवानेकविशेषणेति । ततर प्ं तापद्विन्ना रताः तय
` इति। भिन्नप्रकरणतवात्‌ । मिन्नोपाषतनरोषत्याचच । अपि च “अधै.
तेरेव रहिमिभिः "' [ छा० ८ ।६। ५ ] इत्यवधारणमर्धिरा्-
पक्षायायुपरुष्येवे । त्वरावचनं चं पीद्येत “ स यव््षिष्पै-
न्मनस्तावदादित्य गश्छति ” [छा ८।६।९] इति।
तस्मादन्योन्यमिन्ना एवेते पन्थान इति । एषं परप्रेऽभिदध्मर ।
अविरादिनेति । सवौ ब्रह्म पेप्मुरचिरादिनैवाध्वना रंहतीति
प्रतिजानीमहे , | कत; । तत्पमथितेः । प्रथिते द्येष भगः वैषां
विदुषुम्‌ । तथा हि पश्चाप्रिवि्यापरकरणे “ येऽचामी अरण्य
शरद्ां सत्यमुपासते ^ [ बृ०.६।२। १५ | इति विचान्तर-
रीलिनामप्यर्चैरादिका सतिः श्राव्यते । स्यादेतत्‌ । पाष
विचा न काचिद्रतिशूच्यते तांस्वियमविरादिकोपतिष्ठतां याष

कृत्य संशयमाह । तत्रेति ।*अतरापरवि्याफठाधिहेतुमगक्योकृत्या पदादिंगविः ।
पूैप्े मागे विकल्पः सिद्धान्दे तदैक्ये विकलपशङकव नेत्यङ्ीरत्य एूवेपक्षयति |
तत्रेति । सतीनां भिघो मिन्नत्वे हेतुमाह । मिमेति । नानाप्रकरणस्पतेऽपि विचा
वेकत्वं किं न स्याचत्राऽऽह । मिमेति । परविप्रकरणं विचमदप्रतिमेदानामगि दु
णत्वेन विन्त्यानां गुणिमेदद्विदः स्यादित्यधैः । गिदे हेखन्तपमाह्‌ । अपि चेति ।
किच वक्ताध्वना गंपिमपेश्यौवकेण गविस््वरावती कैल्प्यव एकतवे तु किमपकष्य तरा.
स्यासस्मद्रपिभेदसिदधिरित्याह ।' त्वरेति । मागमेदे केनौध्वना ऋ्मरोकािरित्या-
र्य संमृच्चयायोगादूरीह्यादविवदविकंलपः स्यादि पि मत्वाऽऽ६ । तस्मादिति । उपः
स्िदेषुपास्यतर्चकृयवदरणमूवगतयैक्यिद्ध रादिव गतिरत्याह । एवमिति । वज
-पतिज्ञां विमजते । सवं इति । नानाविधाध्वसु रुतेषु क(रणमवधारएणे वक्तव्यमिति
ए्च्छति । कुत इति । देवुमवताये व्यच । तदिति । पएथाथिविदुमिव वेऽचिष-
ममिसभवन्तीत्यधिरादिगवेः श्रुतत्वल्छुवः सवेषां विशेषणं वन्नाऽऽह । तथा
रीति । साधारणश्ेरश्ुवगदिकधवियलवदविधान्वराणा लाधिकारस्यगविनिसंकतागा
नाचिरादिगविसंगि२ शङपे । स्यादिति । एकतेऽगि पथोऽनेकपवेयुक्तत्वयागा.
~~

अ. घ. ट, श्त्वरमि०। रक, ङ, ल. ट. एवैताः। ३३. भ. ` पस्विततवा । ४९, च
पपी" । ५३. तो मा*।६३, ज. घ्न. तास्वेव" । ७ क, कसयत ।

2 €

१९८० शरीगदधेपपनपणीतव्रहमदनाणि~ [भरध्पा०३म्‌०१

त्वन्या श्राव्यते ताश्च किंमित्यर्विराद्याश्रयणमिति। भनोर्यते।
भवेदेतदेवं यद्यत्यन्तभिना रएवेताः पतयः स्यः । एकेव त्वेषा
सतिरनेकविशेषणा ब्रह्मखोकमंपदनी कयित्केनचिद्िशेषणेनोप्‌-
छलितेति वदामः । पवेत्रेकदेशपत्पमिन्नानादितरेतरविशषेष-
णविशेष्यभावोपपत्तेः । भकरष्मेदेऽपि हि विद्येकत्वे भव- `
तीतरतरविशेषणोपषहारषद्रतिविशेषणानामप्युपसंहारः । पिथा-
भदेऽपि वतु गत्येकदेशपत्यमिन्ञानाद्रन्तव्पाभेदाश्च गत्यभेद
एव । तथाहि “ते तेषु ब्रह्मलोकेषु पराः परावतो वसन्ति "
[ बु० ६।२।१५ ]` ^“ तस्मिन्वसति शाश्वतीः समाः "
[ वृ ५।१० । १ ] “शवा या ब्रह्मणो जितियें व्युष्टिस्तां जितिं
जयति तां व्युष्टं व्यश्च॒ते ” [ कोषी० ९।४ ] ^“ तच्च
एवैतं ब्रह्मरोकं ब्रह्मचर्येणानुविन्दति [ छा < । ४। ६] इति
च तत्न तन्न तदेवैकं एं ब्रह्मरोकप्राप्तिरुक्षणं परदर्य॑ते । पसे
तेरेषेत्यवधारणम्चराच॑श्नयणे न स्यादिति । नेष दोषः। रदिम-

नि मिण 1111 पी

तेरेव न मेदो गौरवादित्याह । भन्रेति । एकदेशपत्यमिज्ञानादपि गवेरकेयं सवते
त्याह । सवेत्रेति । यत्तु मिन्नपरकरणत्वांद्विन्ना गतय इति तत्र प्रकरणमेदमात्रापि
गतिमेदो विद्यमेदाद्रा नाऽऽ इत्याह | प्रकर्णेति । हि द्वितीय हइयाह
विद्येति । वद्धेदेऽपि वेयवरदयेकयवद्रणमतगत्यैक्यम विरुद्धमित्यधेः । गन्तव्यामेदं विवृ
णोवि । तथा हीति । ठे ब्रह्मविदो नानामोगदेशभानि बरह्मछोके परावतो बरह्मणा हिर
ण्यगमस्य पराः समाः प्ररु्टान्संवत्सरान्वसन्ति यावदायुव्रे्यणस्वाव्तत्र विष्न्वाल
तसिननिवि ब्रह्मलोको गृहते. । शाश्ववीः समा नित्यान्तेवहसरान्वैतीवि पूषैवत
ब्रह्मणो हिरण्यगर्भस्य या जितिः सैटोकञजयो या च व्युषटिन्वा्चिस्वां कमते समान
दैहणां प्राठः सनित्यथैः । कस्यैवत्फढं वश्राऽऽष् । तथं इति । तततत्रापिरवा
मध्ये ये केचिद्धद्मचयःप्ि साधनेन ब्रह्मोपासते ते पुनरेतं ब्रष्लोकं ब्द्मणाऽ।१६.
मन्व इत्ययः । उक्तश्चवीनां वात्पयेमाह 4 तन्न तत्रेति । परक्तमनृच प्र्याह
यविति । रात्रौ सपष्टररम्यदरेस्तद्नुतारित्वामवि व्च मृवस्य प्रापे ६७५९५
रदिममिरिदयययगन्यवच्छेदूाभमववारणं नान्ययोगनम्यवच्छेद्‌येत्यः । अन्ययागन्यव

नि ---------------------- मण
१क, ड. ब, "तन्याडन्या। ङ्‌. भ. किमि" ३ ज. ट. प्रतिपादिनी । ज र ९६

पवि" 1५ द्‌. घ. तु । ६ अ.भ. शपि ग" ७ इ, "तन्तिश्चा।८ट १ 1
ब, श्या न्यष्टि । १. ट. अयन्ति। १), घ्‌, व्यष्टि १२३. द. नद्वि। १
न्तीति । १४८. इ, च गगरिः ।

[अ४प.३.द्‌.९] भानन्दगिरिङतटीकाषेवसितिशांकरभाष्यषमेतानि । ९१०१

ध्ाधिपरत्वादस्य । न छेक एव शब्दो रदमीश्च प्रापितस्य
वराद व्यावतेपितुम्‌। तस्माद्रहिमिपंबन्ध एवापमवधायत इति
द्रष्टव्यम्‌ । त्वरावचनं त्वविराचपृक्षापामपि गन्तव्यान्तरापिक्षय।

केण्यार्थत्वा्ोपरष्यते । यथा निंमिषमानेणंत्राऽऽपम्यत इति ।
अपि च “अथेतयोः पथोनं कतरेणचन" [छा० ५। १० । ८]
इति मागंद्रयशरष्टानप्ं कटे तृतीयं स्थानमाचक्षाणा पितृौणव्य-
तिरिक्तमेकमेव देवयानमार्वैरादिपदांणं पन्थानं प्रथयति । मूर्य-
स्यपिरादिघतौ मागेपवाण्यल्यीयांसि सन्यत्र । प॑त. चाऽऽ-
नुगुण्येनाल्पीयकां नयनं न्पाय्यमित्यतोऽप्य्विरादिना तस्थि.
तेरित्ुक्तप्‌ ॥ १॥ (१) ॥

वायुम्दाद्विशेषविरैषाभ्याम्‌ ॥ २॥ (२)

केन पुनः संनिवेशविशेषेण गतिषिरोपंणानामितरेतरविशे-
च्छेदुकत्वमपि क्चनस्य फ न स्यादित्यारङ्चाऽऽह । न हीति । एकस्य वक्य-
स्यपा्मागंप्ापकत्वं तप्य निरपेक्षतवप्रविपादकलं चायुक्तं वक्यमेदपसङ्गारित्यपेः ।
उमयथापेत्वायोगे फठिवमाह, । तस्मादिति.। विषिसामध्यपाप्योगन्यवच्छेदमेव-
कारोऽनुवदतीत्यथेः । यतत त्वरुवचनं पीडितं स्यारिऱ वत्राऽऽह । त्वरेति । आर्च-
एादिमामंस्यैकयेऽपि कवश्विदन्यतो गन्तस्यादनेने पायेन सलयलोकं इटिति गच्छतीपि
गन्त्यमेदृपिक्षया वचनं युक्तमित्यथे । देवयानमर्गेकये हेतन्वरमाहं । भाप चेति ।
मगेदे स्यानान्वरस्यापि योगात्तीयस्थानोक्तिने स्यादित्यथः । पिवृयाणाविरिकत
मक्येऽपि किमित्मिरादिमि ति विरेषणमित्याशङ्कबाऽऽह । मृपांपीति । अल-
पवा माण गन्तनयपरा्िसंमवे ` बहुपवैमोपदेशो व्यपे; स्यसिकषक्तत्रापवृतत ।
भो ूवंसां प्वैणामनुरोपेनाल्पीयसां वदतुपरवेश एव युक्तो बहूनामतगरहस्व न्वाय्-
वादित्ययः । मर्ये जघन्यविकलमशङ्ऽपि मेदि कुपीयु्म्‌ ॥ १॥( ९)
. सवैवाधिरादिगिपमैपलमिज्ञान्रतयेकयपुकतय्‌ । संपरेतं देवयान पन्थानमापया-
प्रिछोकमागच्छैति स वायुलोकमित्यत्ाविरालकाग्यानन्वयभयमिज्ञाना्‌ ११न

न

नर िवेशनीयो वायुरित्याहङ््ाऽऽह । वायुमिति । इदरवरधिरष१।१२०१९.-

९.९... ®"
ोपसेहारोऽधिरादीनामुक्तः स कीरा इवि विचारया । केनेति । मागण ॥9-
~~ ~---------------------- + व * 9

१द, या षप । २ क. ज. निमेष" | ३ ज. "णाऽ । ४8, 1 | ५द.
+ “तीयस्या" । ७ ट, यानन्ध" । ८ इ, ज. "योपि चाधि । ९ क. य सामानु ।
श्चन ११८, शू । अविराधिकणाम्‌ | वा । १२ ८.५. ररेषाणामि। १६६. इ,
१ । १४३. द, “मणं प १५ क. लः 2. इ. "छन्हि ।

११०२ श्रीपरेपायनप्णीतबरहमद्रत्राणि- [भरड्पा०३म्‌०२]

षणविशेष्यभाव इति वदेतत्घहृषस्वाऽऽवार्पो प्रथयति । “स
एतं देवयानं पन्थानमापचाभरिरोकमागच्छति स वायुखोकं स
वरुणलोकं स इन्द्ररोकं स परजापतिरटेकं स ब्रह्मलोकम्‌ ” [ कोषीण
१। ३ ] इति फोषीतकिनां देवयानः पन्थाः प्यते । तत्रार्थ
रप्रिखोकशब्दौ तावदेकार्थो सवलुनववनत्वादिति नात्र संनिवेश- `
क्रमः कचिदभ्वेष्यः। वायुस्त्वर्विशदो वर्त्मनि न धुतः कतमस्मि-
ज्स्थने' निषशयितव्य इति । उच्यते ^“ तेऽविषमेवामिषं-
भवन्त्य्विषोऽदहरह आपयंमाणपक्षमापयंमाणपक्ाचान्षडुदङ्रेति
मासास्तान्मासेभ्यः संवत्सरं पंवत्सरादावित्यम्‌ ” [ छा० ५।
१०। ९ ] त्यत्र संवत्छरात्परा्चमादित्यादवां ञं, वायुममिसंभ
वन्ति । कस्मात्‌ । अविशेषविशेषाभ्य्राम्‌ । तथा हि ^“ स वायु-
रोकम्‌ ”.{ कौ० १ । ३ ] इत्यत्राविशेषोपदिष्टस्प वायोः

(० -----4- - न -- --~ ~ ~-~~ ~ 6

४
~ ---~~-~--------~~--*

षणविेष्यत्वे सिद्धे योग्यतया खययेव संनिवेशविशेषसिद्धेरनथेकं तच्निरूपणमित्याश-
ङष्याऽऽह । घहुदिति । संनिवेशविशेषणवरिशिष्टं विशेषणविकेष्यत्वं तदेवदित्ुक्तम्‌।
संक्षपवोऽषिकरणस्य तात्पयेगुकत्वा विषयमाह । स इति, | वत्र प्रथमश्चुवमञ्भिलोकमः
पक्रम्य रिमिति रव्योः संनिवेशो 'विचायेवे वत्राऽऽह । तत्रेति । भसदिगम॑श-
मुक्त्वा संदिग्धमशमाह । वायुस्त्दिति । अचिषोऽनन्वरमभिल्येकं वायुकोकमिवि
पाठक्रमबढाद्वायुरमिवेशयिवम्यः किंवा वक्ष्यमायन्यायेन संवत्सरदेवछोकयोः परस्ता.
दादित्यस्य चावागिति संशयात्स एव विचारविषय इत्यथः । अत्र चप्र वद्याफराप्‌
मा्मपरवणां संनिवेदाविरोषचिन्वनात्पादारिसंगविः । पूरपक्षे प्रठानुक्रमस्यानुसरणं
सिद्धान्ते स्धकरमाततस्य बाध्यतोवि मन्वानो 'वायोादियादन्यव्िव पूते संनषें
सिद्धान्वमाह्‌ । उच्यत इति । पाठक्रमादभनरमन्वरं निवेशनीयो वायुरिवि राड३,।
कस्मादिति । मूत्रपदेनोरसाइ । भविशेदैति । विपैददैनस्यव्‌ स्थानविशेषः
दे्देवुत्वेऽपि प योरभिरादिके पथि सामान्यप्राघावविकेषक्तिरपि हुरिवि मद्वा
न्याचे । तथा दीवि । दौषीदकिशवेवाजंसनेधिशचविः श्रुयन्वरम्‌ । पुरुषो ध्याय
कोको देहः । पेदीयत्र वदवि द्रट्ं यदेतयुपक्रमात । वसै परा्ायोपासकाय 4९.
स्व खतम विलिष्ीते द्वारं प्रयच्छतीति यावत्‌ । वायुपर्द्रारपरिमाणं द
र
न्वष्ध्यः । वा ।
अ. “ममि ।
वायु ।

१३.अ. कौषित"। २क.ड.अ, म, ग्मः कविद्‌" । ३क.ड. भ. `
कने, "रादिव" । ५ ङ. म, (लन्यश्रुः। ६९. ङ.अ, भ. श संनि" | ड. अ,
८ क. इ, वायुस” । ५ क. ड, ठ, ड, पाठक्र* । १* कः ठ, इ, धरे हे । १ °

[भ.४पा.३१.२] आनन्दमिरिङृतटीकासरितशांकरमाष्यसमेतानि | ११०३

श्रुत्यन्तरे विशेषोपदेशो हश्यते “ पदा ३ पुरुषोऽस्माह्ठोका-
तेति स वायुमागष्छति तस्मे स तत्र विजिहीते पथा रथच.
क्स्य घं तेन स उष्वमाक्मवरे त आदित्यमागच्छति "
[ व° ५।९०। १ ] इति। एतस्मादादित्याद्वायोः पूवद.
` नाद्विशेषादब्दादित्ययोरन्वरासे वायुिदेशयितव्पः' । कस्मा-
त्पुनरमेः परत्वदशेनाद्विशेषादधिषोऽनन्तरं वायु निवेश्यते ।
नैषोऽस्ति विशेष ईति वदामः । नंनुदाहूता शरत्तिः ^ स एतं
देवयानं पन्थानमापच्ग्निरोकमागच्छति स वायुक्षोकं स वरण-
खोकम्‌ '" [ कोषी० १।३ ] इति । च्यते । केवरोऽ्र पाठः
पोवापर्थणावस्थितो नात्र कमक्वनः " कश्रिच्छष्दोऽस्त । पदां
थोपदशोनमातं ह्यत्र क्रियते ^“एतमेते' चाऽऽगच्छति"" इति ।
इतरज पुनर्वायुपत्तेन रथर्चकमातरेण च्छिद्रिणोष्वमाक्रम्पाऽऽ-
दित्यमागच्छतीत्यवगम्यते क्रमः । तस्मात्टूक्तमविशेषदिशेषा-
भ्यामिति । वाजसनेपिनस्तु “ मासेभ्थो देवरोकं देवरोकादा-
दित्यम्‌ ” [बृ° ६। २। १५] इति समामनन्ति। ततराऽ5-
त्यानन्तयाय देवुखोकाद्वायुममिसेमवेयुः । वापुमब्दादिति ठँ

सष्टयवि । यथेति । विरेषेक्तिषटं निगम्यदि । एतस्मादिति । सिदधान्वेनोपकरम्य
पक्षमाह । पेस्मादिति । पाठकरमादार्चपोऽनन्वरं निवेशनीयो वायुरित्यषः ।
वायुपरतमगििषोषव॑मादित्यमाक्रेत ` इुध्वैवश्रतेदिवचनतवेऽप्यधंक्रमचो ित्विनेषि
. च दुयुपत्तरथचक्रपरिमिवावकाशस्योध्वक्रमणं प्रति हेवुत्वषिदेवोयोरी वत्निमरत्तत-
चटेरुधवशब्दश्तिसिद्धेक्रमेण पाठक्षमो बाध्यत इयाह । नेत्यादिना । उक्तवा
विवृषन्नाशङ्वे । नवति । वत्र पिद्धान्वी स्वामिपरायपाह्‌ । उच्त इति । वाहं
पक्वस्य वेवध्यं नेत्याह । पदति ।५ सरूपविशिपरमेषचनं न करपरमिवषः ।
वाज्नेनिशरवाबपि करमवाचिकब्दो नासीत्याशङ्कयाऽऽहं । इतरेति । कीत
वक्योक्तस्य वायोहछान्दोम्योपदिशविरादिमाग निवेशमुकतगपसंहर वि । तस्मादिति ।
पाजसनेयिनां दवत्सर।भवणात्कथं वायुमब्दादिति पूतं वत्राऽऽ६ । व्व
स्विति । वा देवढोकादथुोकमिवि वक्तव्वमित्याड्च च्छन्न "
पदुकतमिर्याह । बायुमिति। क्रमस्तं कः स्यादित्याशङ्यीमय शत्या चनय।

न्शेगयशर। < क 5"

न

# भ. दण्डेन ।२अ. ट. ननु तप्नोदा' | ३ क. ड. अ, ^ ध
५३.ज.भ. एतं चतं चसग'। ९ क. ^तंचसग ।७5,५. र
वु । ९६, द." तन्चङ्ग | १० कं, स॒, 2, ६, मि ।

१९१०४ श्ीमहेपायनप्रणीतबह्मष्ज्राणि- [अ०जपा०३स्‌०३]

क्छन्दोगश्ुत्यपेक्षयो्तप्‌ । छान्दोग्यवाज्ञसनेयकयोस्त्वेकन
देवरोको न विधते परत्र संवत्सरः । तत्र श्रुतिद्रयपस्ययादुभा-
वप्युभयत्न ग्रथपितव्यौ । क्तापि माससंबन्धात्संवत्सरः परव;
पिमो देवलोक इति विवेक्तव्यम्‌ ॥ २ ॥ ( २)

तडितोऽपि वरुणः संबन्धाद्‌ ॥ ३.८२)

“ आदित्याशबन्द्रमसं चन्द्रमसो विद्युत्‌ [छा ४।
१५। ९ ] इत्पस्या विच्युत उपरिष्टत्छ वरूणलोकमित्ययं
वरुणः संवध्यते । अस्ति. हि सबन्धो विचयुद्ररुणयोः । यदाहि
विशाख विश्युतस्तीव्रस्तवितनिर्घोषा जीमरतोदरेषु प्रदत्यन्त्थ-
थाऽऽपः प्रपतन्ति । “ विद्योतते स्तनयति वर्षिष्यति वा”
[ छा० ७|१९।९१९] इति च' ब्राह्मणम्‌ । अपां चाधिप-

कमं दशयति । छान्दोग्येवि । वरि कथमेकवाकयतवं वश्राऽऽह । तत्रेति । गाई
देवछोकस्य प्राथम्यं संवत्सरस्य पाश्चात्यं किं न स्यातत्राऽऽह । तत्रापीति । पव
त्सरस्य मासारंभ्वत्वान्मास्ानन्वर्ये स्थिते देवखोकः संवत्सरस्य परस्ताद्रवत्यादित्यान-
न्तयोय देवकोकादपि वायुरूपरिष्टद्र्टव्यः. । सूत्रे तु संनत्सरदिवरोकं प्राप्य वायु-
ममिंमव्वीति विवक्षिवं वायुशब्द्स्य देवछोकोपठक्षणाधेत्वाव्‌ । अतः भ्रुतित्रयवश-
देवोकषहिववायोः संवत्सरादित्यान्वराठव्ित्वपित्यैः ॥ २॥ (२)

वाय]; संनिवेशे दृते वदनन्वरपटिववरुणादिसंनिवेशं दशेयतवि । तहितोऽधि-
वरुण इति । स ` वरुणलोकमित्यादिना श्रुतो वरूणादिर्विषयः स किमचिरािमगे- `
पवेतवेनं॑न संबध्यते र्वा संबध्यत हति तस्व वतं संनिवेधूस्थानासंभवसम
वाभ्यां संहे स वायुङोकं स 'वरुणलोकमिकि वरुणादीनां पाठक्रमेण वायोडध्वेमारिः
त्यात्पागृष्वश्चविसिद्धायेक्र म विर्‌। पेन निवेश दिद्धविचुवश्वोशूदिादमानवपुरुषस्येव ॥8
र्श्रवणाद्ररुणादीनामनुपयोगानिवेशस्यानान्वरा्टेश्च वेषां पागेपद्वेतवेन , संबन्ध
मास्वीवि प्राप्रे सिद्धान्वमाह । अदित्यादिदि। विचुवोऽनन्वरं वरुणसंनिषेशेः
सत्रोक्तं हेवुमाह । अस्तीति । वत्र ठोकणसिदिमनुष्कयति । यदेति। वियुदृदरगः
नन्वरंवृष्तवात्कायकारणमावस्तयोरस्वीत्वधेः । ततैव श्रुतिं संवादयति । विधो
इवि । भगा विधु्ोगेऽपि वरणस्य किमायातं ठदाह । अपां वेति । वायोर
रमधीतस्यापरि वद्णस्य विथु दानन्वर्यैवदिन््रमजापरलयोवेङणानन्वरमषीत्य।0 ^

। 9 --------------------------- पनस, नु रघ 1
१, म. प्रपित"। २क. घञ, ^न्यला" । ३क. घन ठु कृ.
५ क. ख. श्रोक्तहे' ।

[भः सा" ९६.२। भानन्दगिरिकृतदीकासवलितिाकरभाष्यसतमेतानि। ११० ९

तिवेरुभं $ति श्ुतिस्परतिपसिद्िः । वरुणो्धीन्द्रमजापती
स्थनान्तराभावात्पाटसामथ्याच्च । आगन्तुकत्वादपि वरुणादी-

मनामन्त एव निवेशो वेशेषिकस्थानाभार्वा न्त्यौऽविरः
वेत्मनि ॥३॥ (३) , " दचुचचन्त्यीऽरचिरदो

आतिवाहिकास्तशिङात्‌ ॥ ¢ ॥

तेष्येवधिदादिषु संशयः किमेतानि मागेचिद्कान्पुत भोगभू-

मपोऽथ वो नेतारो गन्तृणामिति । तन मा्ैरक्षणभूता अचि.

रादय इति तावत्पाप्म्‌ । तत्स्वरूपत्वादुषदेशस्य । यथा हिः

लोके कश्िद्राम नगरंवा प्रतिष्ठास्षमनो ऽनृशिष्यते गच्छेतस्त.

मु गिरि ततो न्यग्रोधं तततो नदीं ततो प्रमं ततो नगरंवा

भाप्स्यसीत्पेबमिहाप्यर्चषोऽहरह आपूयेमाणपक्ष॑मित्याचाह ।

अथ.वा भोगभूमय इति प्रम्‌ । तथाहि रोकशब्देनागन्यादीन-
स्थानान्तरं वाच्यपियाशञङ्ाऽऽह । पृरुणाचचेति । वरि वयोकषगैपवैतवेन संगतिरेव
मा भदित्याशङ्चाऽऽह । पाठेति । आगन्तूनामन्पे निवेश इविन्यायाज्ासाषार-
णस्थानहीनानां वरणादीनां तडिदानन्वयेमुक्तमियाह । आगन्तुकत्वादिति । यथा
दशषपर्णमासिकविकतौ नकषत्रेशटो सोऽत जुहोत्यग्नये खाहा रु्तिकाम्यः स्वाहेत्यादीनामु-
पहामानां परघानशब्द्गृदीत्परतनारिष्टहोमान्पे प्रयोगो निरूपितस्तथाऽिरादिमा-
मेऽपि स्यानामवेनाऽऽगन्तूनामन्वे निवेशः स्या्रिति मएः। कयं विचुपोऽन्त्यलंन हि
वदन्त्वतववाची शब्दोऽस्वीत्याशङ्च विचुदनन्तरं प्रव।न्तरस्वानुकतेस्तदन्त्यत्वमि-
त्याह । विशुञवेति । वरुणादीनामुपयोगस्तवमानवेन स मेवृलसंभवादिि वश्यते।
भ च विद्याफलं पयि वर्णादीनां संनिवेशेक्त्या परदादिसंगविः । पूतपक्े वर
णादि पादस्यादष्ठथेत्वं सिद्धान्ते वरुणादीनां स्यानान्तरामविऽप्यागन्तूनामन्वे न्वि-
कालाद््य ्टामेतैवेति द्रश्न्यम्‌॥ ३॥ (३) ॥
भविरादीनां क्रमं भिकप्य खरूपं मिरूपयति । आतिवाहिका इति । विषयो-
तपूषेकमुक्तिसाभ्याषठोकशब्दराद विनत तवैलिङ्गा्च ' संशयैमाई । तेष्येवेति । ०
वि्ाफठप्ाप्यथेम विरादावध्वनि पवृत्य विदुषो गमयितृत्वचिन्तनालादादिसगतिः
पपक्ष निरैकास्य लोकश्रुतेवा मृरूयत्वं सिद्धान्वे न्यायवहिद््येत्यङ्गीरत्य पूष्षमाह ।
तत्रेति । उक्तेऽथं निरदेशसाम्य॑हेदुमाह } तदिति । उक्तम द
स्याति । यथेति । पूपक्ान्तरमाह । भथ वेति । कथं अय वेति । कथं ठोकशबदपयोगेऽप्वविरा
६कन.ढ द तः 1 र ठ. 'रादिव। ३ इ, भ. "दिकस्त" ।*४ छ. तष्वयि । ५ ड,
वाऽतिने'। ६. अ. हि कश्चिदरोते प्राम । ७ क. डज. भ. "मंन । ८क. ङम. पए

इ ।९क्‌, ६. भ+"दीनुपव" । १० ठ\ इ. “शेपोणे' ।

११०६ श्रीमदैपायनभणीतब्रहम्ज्ाणि- = [भ०४पा०देसूर

नुबधाति ("भग्रिखोकमागच्छति"” [ फोषी० १। ३ ] इत्यादि |
खोकशब्दश्च पाणिनां भोभायतनेषु भाष्यते “ मनुष्यरोकः
पिषृखोको देवखोकः ” [ बं? १।५। १६ ] इति च | तथा
च ब्राह्मणम्‌ ^“ अहीरात्रेषु ते रोकेषु सञ्न्ते ”” इत्यादि ।
तस्मान्ञाऽऽतिवाहिका अधिरादयुः । भचेतनत्वादप्येषामातिषा- `
हिकत्वानुपपत्तिः । चेतना हि रोके राजनियुक्ताः पुरुषा दुर्गेषु
मार्गेष्वतिवाद्चानतिवाह यन्तीति । एवं पप ब्रमः । आतिवाहिका
एषेते भवितुमहेन्ति । कुवः [ तद्िङ्कात्‌ । तथा हि “ चन्द्रमसो
विद्युतं तत्पुरुषोऽमानवः स इतान्ब्रह्म गमयति” [छा० ४।१५।
५] इति सिद्धव द्र मयितृत्वं 'दशेयतिं। तद्वचन तद्भिषयेभेवोपक्नी-
णमिति चेत्‌ । न 1 पराप्तमानवत्वनिषृत्तिपरत्वाद्विशेषणस्य।
यदर्चिरादिषु पुरुषा गमपितारः पाप्रास्ते च मानवास्ततो युक्तं
तल्िदृच्यथ पुरुषविशेषणमभानृव ईति ॥ ४॥
ननुं तद्धिङ्गमात्रमगमकं न्यायाभावात्‌ । नेष दोषः

= ~ ~ ~

दीनां मोगमभूमित्वं वत्राऽऽह । खोकेति । मागेपवेणां मोगभपित्वे श्रतिमपि दशेयवि
वथाचेति। अहोराच्पभृतिषु रोकशब्दिरेषु मोगायतनेषुष्ते कर्थिणो ज्ञानिनश्च प
भोगमनुभवन्तवि यावत्‌ । पक्षद्वयेऽपि एल्ितमाह'। तस्मादिति । अविरादिशगा
नामचेवनेष्वगन्याद्विषु रूढत्वादपि न तेष्रामाविवाहकतेत्याह । ` अचेतनत्वादिति

व व्यतिरेक णान्यन स्फे।रयति । चेतना दीति । सिद्धान्वसूत्रमादाय प्रविज्न
विभजवे । एवमिति । ततर हतुं प्रक्नपुरेकमादाय व्याचष्टे | कुत इति । अमानव
परुषस्य विद्युदाद्‌ावातिवाहिकत्वदषटर्चिरादृ (नामपि वदुननेयमित्ययः", यावदूनं वाच
निकमिवि न्यायान्न ेषामाविवाहिकत्वसाधकःव दिति शङ्कते । तदिति. ।* उभयपरे
वाक्यभेदः स्यादि भावः । पराप्गमयितमाज्वपुरषानुव देनापा्तामानवत्ववादिरव्
कंयस्योभयपरत्वेन वाक्यमेदवसङ्कप्पुदषामपि मानवपुकषतया गमथ्यत्व. अ्रहि"
त्याह । नेति । उक्तमेव पपश्चयवि । यदीति ॥ २॥ ।

दिदकस्यानुमराहकन्यायामवे गमकत्वापिद्धिरिति शङ्कवे । नन्विति । अप/
क्तिप्रं सुश्रमववारयवि । नेति । चैवनस्य यलहोनस्योधपैगविशरेवनान्तरापन
ठकिकन्यायेन यतनहनानां गनूर्णा गमयिारोऽनिराद्यशरेवनाः स्यु ९ शून

ष चनं
५ ड. भ. तेष रक. ड. म, "प्यतेषा ° । ३८. एनन्र। जङ्‌, भ. "ति। बावद्
2 मरति ।

वाचनिक्रमितिन्यावा्तद्रः 1५८, यणएवो" । ६ इ. स्तेमाः 1७ क.डज. नः
< §, मागानंभवमः 1 ९८. इ. सपाट ।

[भ.४प.३प.५} भनिन्दगिरिकृतटीकासंवलितिशाकरभाष्यकषमेतानि। ११०७

उभयन्यामोहात्तस्तिदेः ॥ ५॥

ये तावदचिरादिमागास्ते , देहविधोगात्संपिण्डितकरण-
भ्राभा इत्यस्वतच्रा अचिरादीनामप्यषेतनत्वादस्वातग्यगित्य-
` सो$र्धिराद्यमिमानिनश्वतना देवताविशेषा अतियात्रायां नियुक्ती
इति गम्यते । छोकेऽपि हि मत्तमितादयः संपिण्डितकरणाः
परग्रयुक्तव्मानो भषन्ति । अनवस्थितत्वादप्यर्चिरादीनां न
मार्गरक्षणत्वोपपत्तिः। न हि रात्रो प्रतस्पाहःस्वषटपामिसंमव
उपपद्यते। न च प्रतिपालनमस्तीप्यु्तं पुरस्तात्‌ । धृरवर्वोतिु देव-
तात्मा नायं दोषो भदति। अर्विरादिशब्दता वेषमथिराचमि-
मानादुपपथतें “ भविषोऽहुः ” ( छा° ४ ।१५।५।९।
१०।.९ ] इत्यादि निरदैशस्त्वौतिबाहिकत्वेऽपि न विरुध्यते ।
भिषा हैतुनाऽहरमिसभवेति। अङ्का हैतुनाऽ$पयेमाणप्षमिति ।
तथा च के प्रसिद्धेष्वप्यातिवाहिकेष्येवंजातीयक उपदेशो
ददते । गच्छ त्वमितो बखषरमीणं ततो जयत्तिहं ततः कृष्ण-

लनया बरवे । ये तावदिति 4 उभयोमीगत्रत्ोगयामोहवक्ञत्वत्ततिसद्धगंमयतृषिद
न्ययनं लिङ्कमितयुकवा न्यायमेव स्फुटयम्न । लोकेऽपीति । पूवैषदरयायोगे
हेत्वन्तरमाह । अनवस्यितत्वादिति । भहःसुककपक्षोत्तरायणाना काछान्तरेषु माग-
चिद्ववमोगमूमित्वे न संभाव्येत वदा तेष्ाममावादिपि हेतुं साभयवि। न हीति । वई
तदा गमनं परवी्य राज्यादौ शेत) गमिष्यति नेखाह। न चेति । अनवस्यिवतागि-
दोष्दाविवाहिकल्वपरौपि कृतस्तेषामिदा्ङ्य।ऽऽद । पुबत्वादिति । अपिरादिश-
्ानापचेतनेषु रदेन रेषा देव्ावाचिवेलाशङवाऽऽह । अरचिरादीति | न चागि'
मतम्या्ारादिदेहामवि तद्वद नार्मनवस्थदा पिच वाच्यम्‌ । देश्वये योगात्तासामनेकवि.
अहमहेणयेगाद १ अतो दैवदत्तादिशब्द॑वदधेतभभतेनेषु पृख्यतेलयथैः। जाडचा्द
इत्यादौ गुणवचनेषु जाब्यादिषु प्र मदशनादौचरादीना च गुणक्चनत्वामवदवह
्त्यविरादीनां हेतुरवानवगमादपिष इयस्मादपादानत्वपवीविनोऽऽपिवा्िकतवि-
दविरियाशङ्न्थाऽऽइ । अ्थिष इति । ताक्षिकपरियासिद्धगुणत्वामविऽप्याभ्निवत्वेन
वतिदधे्ैवायेषा पशचमात्यथैः । उक्तेयं ठ किकम्यप्ेशं दशयते । तथा चेति ।
व व

४. हत ५ टः
१ङ्‌'अ. भ्णत्रामाः प" । २ ट. "क्षकतो' । ३३. ५" ्यक्तमधघत्ता । ४ 8" ज. न,
लोकप्र । ७ क, प्रनोऽ्यंग्‌ । < 8" ९"

२. "तदेव । ५. अ. ट, चन्ति । अ" । ६३ भ,
१ ।९८. इ. "द्धी" ।

११०८ ` श्रीमहैपायनप्रणीतक्रहमद्जाणि- [जररपा०३यू्‌०

गु्ठमिति । ` अपि चोपक्रमे “ तेऽधिरमिसंभवन्ति " [ ब्र
६।२। १५ ] इति संबन्धमात्रशुक्तं न संबन्धविशेषः कश्ित्‌।
उपसंहारे त ““स एतान्ब्रह्म गमयति” [ छा० ४। १५ । ५1
इति संबन्धविशेषोऽतिवाह्चातिवादर्कस्वरक्षण उक्तस्तेन स एवो-
पक्रमेऽपीति निधीयते । संपिण्ड्ितिकरणेत्वदिव च गन्तां न `
तेतनोपभोगसंभवः। रोकशब्दस्त्वनुपयुञ्ानेष्वपि गंन्तृष गम.
यितु शक्यते। अन्येषां तष्ोकवासिनां भोगभरमित्वात्‌। भतोऽ-
भिस्वामिक °खोकं प्रप्तोऽग्रिनाऽतिवाद्वते बायुस्वामिकं प्रापो
वायुनेति' योजयितव्यम्‌ ॥ ५॥

कथं पुनंरतिवहिकत्वपक्े वरुणादिषु तत्संभवः । विद्यतो
द्धि वरुणादय उपक्षिप्ा विचुतेस्त्वनन्तरमा बरह्मपातेरमानवस्पेव
परुषस्य समयिवृत्वं श्ुतमिति । अत उत्तरं पठति-

वैवुतेनेव तत॒स्तच्छरतेः ॥ ६ ॥ ( 9 )
ततो विद्युदभिस्तभवनादृध्वं विद्युदनन्तरवर्तिनेवामानवेन पुर

षेण वरुणलोाकादिष्वेतिवाह्वमाना ब्रह्मलोकं गच्छन्तीत्यवग-
न्तव्यम्‌ । तान्वे य्तात्पुरूषोऽमानेवः. स. पतेय ब्रह्मरोकं गम-

इ तश्चाविरादिशब्दानां गमयितृविषयतेत्याह ।, अपि चेति । सामान्यवचने श
विशेषेक्षिणि दे विशोषशब्दन तत्सामान्यं नियन्तव्यपिविन्यायादतिवाद्ात्वि
कसेबन्धसिद्धिरिति रैत्वन्तरमेव स्कुटयति । उपक्रेमेऽपीति । यतु भोगमूमितम
रादूनामुक्तं वद्रषयति । .संपिण्डितेति । कोकृशब्द द्ोगमभूमित्वमुक्तं प्रया
लोकेति । गन्तृणां मै्कित्वामावेऽपि विय. शक्यं नेतुमिवि फढितमाई 14
इति ॥ ५ ॥ ध र
पृथान्वरमवतारथितुं शपे । कथमिति । का एुनरनुपपततिसतनीऽऽद । विधु
हीति । भादिवाहकत्वमपि नियत ॒नेयुक्ते. प्रलया । अत ईति । नी
वचन।द्पवादमद्गरत्य विमजके ।, तत ईति । क तदं तैरित्याशय।ऽ

भो ०० >

क ' 1, ष 1

१ ड, ५. "षमभि" | २ क. ट, एना" ॥ ३ ट. "वाहिकठ" । ४ क. र ज", ५
५ ङ्‌, श्र, "णप्रामला । ५ क. ह, ज. बन ट. तच्रभा' । ७. ट. भरति । ५ 1
९क. ड. न. "तथान" । १० क. ड, ज, ब. "तान्पुरु । 9१ क, ज. 2. = त । १६१
एतान्बह्म" । १३ ध. "लोकरान्यम। १४ क, स्फोग्यति । १५ क, त ठ. ४ ५

ख. “नेतु शक्यामि । ॥

[भ.रपा.३प्‌.७। ~भानन्दगिरिङ़तटीकातेपितिशांकरभाष्यमेतामि ! ११०९

यतीति वस्वेव गमपितुतशचतेः । वरुणाद्पस्तु तस्यैवाप-
तिबन्धकरणेन साहाय्यानुष्ठानेन वा केनचिदनुग्राहका इत्पवग-
न्तव्यम्‌ । तस्मात्साष्क्तमातिवाहिका देवतात्मानो ऽविराइय
इति ॥६॥८४) `

काथं बादारिरस्य "गत्युपपत्तेः ॥ ७ ॥

“ स दैनान्बरह्म' गमयति "” [ छा० ४। १५ । ५ ] इत्यत्र
विचिकिर्स्यते किं कार्यमपरं ब्रह्म गमयत्याहोसिवत्परमेवा विदतं
मुख्यं ब्रह्मेति । कृतः संशयः। ब्रह्मरास्दप्यागाद्रतिश्रुतेश् |
ततर कायमेव सगुणमप्रं बरदयनान्गपयत्यमानवः. पुरुष इति
बादरिराचार्यो मन्यते । कुतः । अस्य शत्युपपततः । अर्थ
कायत्ह्मणो गन्तत्यत्वमुपपंथते प्देशेवत्वत्‌ । न तु परस्मि-
नब्रक्मणि गन्मृतवं गन्तव्यत्वे गति्वांऽवकल्पते । सर्गतत्वाल्-
त्यगात्मत्वाञ्च गन्तणाप्‌ ॥ ७॥

विशेषिता ॥ ८ ॥

“ बह्मखोकान्भमयति ते तेषु ब्रह्मलोकेषु प्राः परावतो

पनी ःभोख्कय

भि

वरुणादयस्त्विक्ति। वेषां लयमवाहकतेऽपि तर॑ाक्षाय्थकरेन वथालाचुक्तमरचिर-
दिशब्दानां गमवित्विषयत्वमिदयुपसंहरपि । तस्मादिति ॥ ९ ॥ (४,

गविनिङूपणानन्तरं गन्वम्यं निरूपयति । कार्यमिति । बह्म .पिषयारुत्य संञ्न-
यमाह । स इति + पश्नपूकेकं तद्धेुमाह । कुत इति । प्रषैपक्षस्य।ऽऽचो द्िवीय-
सूत्तरपक्षस्यानुगुणी शैवः । प्रक्तया भत्या गन्वव्यस्य॒विद्याफ़टमूवस्य ह्मणो
निक्प्णात्ादादिसंगविः । पूवैपक्षे १रद्वरऽगि गदयुक््रान्त। सिध्यतः । सिद्धान्ते
ववोऽन्यस्यैव ते नियते स्यावामिवि ,मन्वानः सतन मोजयन्नारौ सिद्धान्तमाह ।
दत्ेति । साभारणे बघ्मशब्द कायं विषयत्वं गतेरहेवुकमितरि शङ्कते । कुत इति ।
हैतुमववाये म्याचटे । गंतिरिति । सवैगवत्ेऽपि परदेशान्वरवर्धनस्स्य।ऽ७काश-
स्येव गन्वग्यत्वमाशङ्न्वाऽऽह । प्रत्यगिति ॥.७ ॥

कायेबह्म गन्वम्यमिदत्र हेत्वन्वरमाई । विशे पितेति । सूत्र नपाचषट ब्रह्मेति ।
ष्का गन्वभ्यस्य विशेषिवत्वेऽपि कथं प्रस्य गन्वम्यत्वनिरसनं तत्राऽऽई ।

१ ज. ज, एतान््र* | २ फ. ब्रह्म नयत्येनानमा* । ड, ज. ब्रह्म नवयेतनमा' । ३ क, "तः ।

“ । क, द, क, श्य हि का" । ५ क, ड, अ, 'दत्वाद्‌ । ६ क, ख, ठ, इ. गतीति ।

१११० श्रीमहेपायनपणीतब्रहमदजाणि- [भर दैपापदपू०ः

वसन्ति ” [ बृ° ६।२। १५ } इतिं च शत्यन्तरे विशेषित-
त्वात्का्ंब्रह्मविषयेव गतिरिति गम्पते । न हि बहुवयनेन
विशेषणं परस्मिन्ब्रह्मण्यवकस्पते । कार्ये त्ववस्थाभेदोपपत्तः
संभवति बहुवचनम्‌ । रोकश्चुतिरपि ` विकार गोवरायामेव संनि-
वेशविशिष्टयां भोगभूमावान्नस । गौभी तन्यत्र “ ब्रहैव `
खोक एष सन्नाट्‌ ”' इत्यादिषु । अधिकरणाधिकरेव्यनिर्दैशोऽपि
परस्मिन्ब्ह्मण्यनाज्ञसः स्यात्‌ । तस्मात्कायेविषयमेवेदं नय-
नप्‌ ॥ ८॥

ननु कायय॑विषयेऽपि ब्रह्मशब्दो नोपपद्यते समन्वये हि सम-
स्तस्य जगतो जन्मादिकारणं ब्रहेति स्थापितमिति । भरो.
च्यते- ।

"सामीप्यात्त. तद्यपदेश्चः ॥ ९ ॥

षुशब्द आशङ्ाव्या्त्यर्थः । परब्रह्मसामीप्यादपरस्य ब्रहम
णस्तस्मिन्षपि बह्मशब्दप्रयोगो न विरुध्यते । परमेवं हि ब्र
विश्द्धोपीधसबन्धं कथित्केशचिद्िकारधर्ममेनोमयत्वादिमिर्पा-
सनायोपदिरय॑मानमपर मिति स्थितिः ॥ ९॥

~=

न हीति । देक्यात्कायंस्यापि बरह्मणो बदूक्तिरयुक्तेयाशङ्क्वाऽऽद । कर्यं लिति
चशन्दसूचितरं युक्र्यन्वरमाह । रोकेवि । परसिन्नापे कचिददटा कोकश्रतिरिया
कु-याऽऽह । गौणीति । बद्नलोकेष्विलयपिकरणसम्या , बरह्मण्ययोगादि कयविष
येव गविरिति हैतवन्वरमाह । अधिकरणेति । पृतोक्तहेवूनां फडितं निगमयति
तस्मादिति ॥<॥ (न ¢ क. ,
रह्मशब्द श्चतिविरोषं शङ्कते । नन्विति । यु डग्यवहारे ध्योगपरययाभ्यां बरह्मशन्दस
प्रापरबह्मणोः शद पुश्य वुल्यामियहाङकयानवच्छिन्नवयाऽयेतो रूवं परसय
वेत्याह । समस्तस्येति । सूत्रेण ररिहरति । अन्नेति । मुख्याथोयोगे यौगिकः
याऽपरि ब्रह्मपदं नेयमिति मत्वा व्याचष्टे । शब्द इति । भविरोषं साधयति । १
मेवेति । विशडधोपाभिसंबन्ं सासविकोपाधिविशिष्टमिति यावव ॥ ९ ॥
+न. श्तिश्रु" „ भ, ध , अ, "यनि नाऽऽ" | ४ १.१. 9.
स्व । ॥ 1 र ॥ न्‌ ॥ 0 ॥ ॥ 7 भ. ॥ गति प्रतिष्ापि' १६.
परतः । ९८, "व न १०३. श्न, ज, ट, "करबात्कामि"। ११ ट. "विद्वि। १९४. °. ॥
१३८. इ. साभमु । १४८. पिमिः। ॥

[भ.रपा.३्‌. १०।११ -भानन्दगिरिङृतटीकासंवलितशांकरमाप्यमेतानि । ११११

नतु का्यपाप्रावनागृततिश्चवणं न पटते। न हि परस्माह्रह्मणोऽ-
न्य कृविभ्ित्यतां संभावयन्ति । दशयति च देवयानेन पथा
परस्थितानामनादृत्तिम्‌ “ एतेन परतिप्माना इमं मानवमावरद
नाऽऽवतेन्ते ” [ बृ०४।१द्‌ | ५ ] इति “(तेषामिह न पुन-
` राषत्तिरस्वि ^“ तयोष्वेमायन्नपृतत्यमेति ” [ छा० ८। ६।६।
काट० ६ । ९६] इति" चेत | भत्र बूमः--
कार्यायये तदध्यक्षेण सहातः
परममिधानात्‌ ॥ १०॥
कायंब्रह्मलोकपलयपरत्यपस्थाने .सति ततरेयोत्पनसम्पग्द-
शनाः सन्तंस्तदण्यक्षेण हिरण्यगभेण सहातः परं परिशुद्धं विष्णो;
परमं पदं परतिपन्त इति 1 $त्यं क्रममुक्तिरनाद्त्यादिश्रुत्पभि-
धानेभ्योऽम्युपगन्तव्या । न छर्खपेव गतिगर्वका परमापनः
संभवतत्पुपपादितम्‌ ॥ १०॥

स्मृतेश्च ॥ ११ ॥

स्परतिरप्येतमथेमनुजानाति-- ।
"` ब्रह्मणा सह ते सरवे संप्रा पतिसंवरे ।
` परस्यान्ते कृतात्मानः परविशन्ति परं पदम्‌ “
इति । तस्मात्कार्वत्रह्मविषया गतिः श्रूयत इति सिद्धान्तः ॥११॥
व त

ब्रशबग्दस्य मुख्याथेग्हे बहुतरकायंिङ्गमङ्गवत्कायै्देऽपि तुल्याऽनावृततश्रुत्य-
कुपपततिरिवि शङ्खं । नन्विति । वत्र.हेतुः । न हीति । मा मूरविरादिना गच्छ-
तामनावृचतिक्द्मोकरपाधिमातरस्यं ्रवत्वादियोशङ्याऽऽह । दशेयतीति .। कमम
क्यमिपरायमनावृततश्रवणापिपि सूत्रेण प्रत्याह । अत्रेति । वाक्षराणि योजयति ।
करयेति। साक्षादेव बह्मपाप्त्याऽनावुत्तसिद्धौ "किमिति परपराश्रयणं वत्राऽऽह ।
ने दीति ॥ १० ॥

कममुक्ती स्मृवि प्रमाणयति | स््रतेश्वेति । तामेवोदाहरति । स्मरतिरिति । परति-
संचरो मक्टामकयस्व स्मन्परापे परस्य हिरण्यग॑मस्यान्तोऽपरिकारवसानं तदा कता-
पमानः ङद्धधिय ब्रह्मटोकनिवासिनस्वत्रोतन्नस्म्बग्धियः सवे बरह्मणा युच्यमानेन सह्‌
पर पदं.पविशान्वीवि योजना । ~? श्द"दशन्तीवि योजना । सिद्धान्तमुपसंहरवि । तस्मादिति ॥ ११॥ __

१, ज. अ, ट, “यता सेमवाति। ९ ज. श्च. 'तिपाय। ३ कः तिल्लय ५ 9५ |
५क. ड, भ, वेयं । ६ 2, °न्तस्तो त | ७ इ, न, परं । ८ इ, भ. "स्यैव । ९,

१११२ श्नीमहैपायनपरणीतब्रह्मद्चत्राणि- [अ० ष्पा०३६्‌ ०१२१२

के पुनः पूर्वपक्षमशङ्ग्धायं सिद्धान्तः प्रतिष्ठापितः “ कायं
बादरिः '” [ ब्र चू० ४ ।३।७] इत्यादिनेदि। स इदानी
दतैरेवोपप्रद श्यंते-

परं जेमिनिमंख्यतवावः ॥ १२ ॥
जेमिनिस्त्वाचाय॑ः ^“ स एनान्ब्रह्म गमयति ? [ छा० ४।
१९५ । ५ ] इत्यत्र परमेव ब्रह्म प्रापयतीति मन्यते । ङुतः। गुख्य-
त्वात्‌ । परं हि ब्रह्म ब्रह्मशष्दस्य मुख्यमाङम्बनं गोणमपरं
युख्यगोणयोश्च मुख्ये सेषत्ययो भवति ॥ १२॥

नाच्च ॥ १२ ॥

¢“ तयोष्वंमायन्नमृतत्वमेति ” [ छा० ८ । द ।६ | कौट
६।१६ ] इति च गतिपएुवंकमगरृतत्यं दशयति । भगृतत्वं च
परस्मिन्ब्रह्मण्युपपद्यते त फां विनाशित्वात्कापंस्य | “ अथ
यत्रान्यत्पश्यति तदस्पं तन्मर्य॑म्‌ ” [ छा०७।२४। १]
इतिं प्रवचनात्परविषयेव चेषां गतिः कठवद्धीषु प्यते । नदि
तन्न विचान्तरपक्रमोऽस्ति ^ भन्यत्र ध्मोदन्यत्राध्मोत्‌ “
[ काठ० २। १४ ]. इति भरस्येव ब्रह्मणः ' प्रक्रान्तत्वात्‌ ॥ १३॥

[प

उसतरसृतराण्याकाङ्क्षापुवैकमववारयापि । कमिति । ब्रह्मशब्दस्य मुख्यायेखमा-
्रिलय परस्यैव ब्रह्मण गन्वन्यत्वमाह । परमिति । वत्र रविनज्ञां विमजवे । जेमिनि-
स्त्विति । रयकतियक्तप्यैव आह्वताद्वक्ृगौरवमकरचित्करमिवि शे । कुत इति ।
सौरं हेतुमाह । मुख्यत्वादिति । गैणस्यापि मुख्यवद्रशषशब्दाकम्बनत्वमि्टमविष
दित्याशङ््याऽऽह । यख्येति ॥ १२॥ ८ °. |
इवश्च पुरुयमेव ब्म गन्वध्यमितयाह । द्शेना्ेति । दलनं विभजे ।-तयेति।
अ पिक्षिकं तत्पक्षान्वरेऽपि स्यादित्याशङ्क्य मुूयसंमवे नैवमित्याह । अग्रततव चेति |
कायस्य नाक्ित्वे मानमाह । भयेति । प्रन युक्ता गविरितयुक्तमित्गि"
इ थाऽऽह । परेवि । कथोवन्श्ौवमित्याराङ्क्य परकरणसामध्योदित्याद । †
हीति ॥ १३॥
9७...) २८. "रेव", ३. ज. न. "निदयोदाण इ, "निरावा"। ४२५.

® ८ इ.
भ. एतान्प्र 1 ५ क, इ, ज. ति व° | ६ क, "वाडकग* ॥.७ ट, "लादिति ॥,१३ ५ न्‌ ।
छ, युक 1 ९३. इ, नाति । |

[भ.४पा.द्‌-९४] भानन्दगिरिकितिदीकसिंवेरितर्शाकरमाण्यसमेतानि । १९१६
न च कार्थ प्रतिपत््यभिसंधिः॥ १४ ॥ ( ५)

अपिच “ प्रजापतेः सरमां वेम प्रपये” [छा०<।
१४। १] इति नायं कायविषयः प्रतिपस्यमिसंपिः “ नाम-
हपयोनिवेहिता ते यदन्तरौ तद्ह्म ” [ छा० ८।९४।१1]
इति का्यवरिरक्षणस्प पेरस्येद ब्रह्मणः पकृतत्वात्‌ । “यशोऽहं
भवामि ब्राह्मणौनाप्र" [छा०८।१४ । १] इतिं च सर्वातसे-
नोपक्रेमणात्‌ । “ न तस्य प्रतिमाऽस्ति यस्य नाम महद्यशः”
[ श्वेता० ४।१९] इति च परस्येव ब्रह्मणो यशोनामत्वप-
सिद्धः । सा चेयं वेरममतिपत्तिगेतिपूमिको हादगि्यायायुपिता
५ तद्पराजिता पूत्रह्णः प्रभुषिभितं हिरण्मयम्‌ ” [ छा ८ ।
५।.३ ] इत्यत्र । पदेरपिःच गत्यथत्वान्मागपिक्षताऽवसीयते |
तस्मात्परबरह्मविषया गतिश्चुतय इति पक्षान्तरम्‌ । तवेत द्र पक्षा-
वाचारयेण त्रितौ गत्युपपच्यादिभिरेको युरूयत्वादिमिरपरः। तन

वा
्र्म्तेरमृवतवश्विणिङ्गात्तयोध्यैमायन्निषिपकरणाच परविष्या गविरिपयुक्त्‌ ।
समवि प्रजापवेः समां वेश्म प्रपथे प्राुयामिवि मरणकाठे यः प्रतिपस्यमिसषिः
पा्िसकल्पः स काव॑पोचर इहि दस्यैव गन्वव्यरेलयाशङक्याऽऽह । न चेति ।
तदविवृणोवि । अपि चेति । 'परस्यैव गन्वन्पवे दहेष्वन्वरमाई । यशोऽदमिति ।
आत्मा यश्चःकब्दाधे; । बाक्चणानषिदमतमा , मामि यशो राज्ञां येः विशाभिति
सवात्मत्ोक्तेरगि न प्रच्छिननकायौपवचिरत्ययैः। यज्ञशब्देन विश्रुवतपक्तं नऽऽ८५-

` द्याशङन्याऽऽह | नेति अस्त्व पिकाराद्कघच्िषयैव पेदमपतिपस्यादि सकरन तथाऽपि
कथं सा गतिपूथिका पैश्मपतिपत्तः स्तुविमानत्वादिया्ङचाऽ०९ । सा चेति।
तत्तत्र श्रष्यठे,र केन।पि बर्मचय।द्वदीनेन न पराजरेत्यपराजिवा पूरस्य ब्रह्मण
दिरण्यगभेस्य पेनेव पर्भुण निरि दिरेवं वेदम चर्व वतमपवे पिद्वानिपे २९.
, .रायायो गपिपूर्विका वेहमपदिपततिरुक्ता पन पर्‌तरह्मण्पपि वेशमपविपतिसाम्या। ४५
कवं दस्याः सिष्यदीत्यथः। किंच पकोवािवि स्पपर\ दममतिपत्तमा १ भतल
त्याह । पदेति ।पप्युपहरवि। तस्मादिति १६ अमिता १
णयुत्तरस्‌त्रत्वात्पूव।णि ुवेपक्षसूत्रणीत्यारङ्य वयवस्याप प्रवक्‌ केर्‌[ब्र । ताविति
तथाऽपि कयं व्यवस्येत्यारङ््याऽऽह। तेत्रेति | वीय १६ ब्रह्मशब्दस्य पृर्या५
> स भरत्वानुक्र" । ५ ड, ज, भ.

~ ~~ ड
ह ५ ९ न्ति त ॥ द क ९ ) ५
५ ज. हष. प्रयमि' । २ ट. त्यैव । ३ ९्क. द. “णु तिनि ।

+ 4 क्रमात्‌ । ६ दु ग्का दहे" । ४ (:/ "विमतं | € 2, ट, नामा 1

१९१९४ श्रीमहैपायनपणीतश्रहम्जाणि- [भ०४्पा०स्‌०६४

गस्युपपत्यादयः प्रभवन्ति युखयत्वावीनाभासयिलुं न बु युख्यत्वा-
द्यो गल्युपप्यादीनित्याथ एष सिद्धान्तो व्याख्यातो द्वितीयः
पूर्वपक्षः । न हमसत्यपि संभवे शुरुपस्येवाधंस्य ग्रहणमिति कश्चि,
द्न्नापयिता विते । परविध्याप्रकरणेऽपि खं तत्स्तुत्यर्थं विथ।-
न्तराश्रपगत्यनुकीतैनमुपपच्ते ,“विष्वङ्कन्या . उत्क्रमणे भव- `
न्ति [छा०८।६।६ ] इतिवत्‌ । ^“ भ्रजापतेः सभां
परम भंपये " [ छा० ८ । १४ ।१ ] इति तु पूरववाक्यषि-
च्छेदेन कार्यश्पि प्रतिपत्यमिसंधिनं विशुध्यते । सगुणेऽपि च
ब्रह्मणं स्ीत्मत्वसकीतनं ' सवकमा सवंकाम इत्यादिवेदवकल्पते ।
तस्मादपरविषया एव गतिश्चुतयः । केचित्पुनः पृवांणि परधेपक्न-
सत्राणि भवन्त्युत्तराणि सिद्धान्तद्त्ाणीत्येतां ग्यवस्थामनुरहध्य-
मानाः परदिषया एव गतिशरुतीः प्रतिष्ठापयन्ति तदनुपपंनं गन्त-
व्यत्वानुपपत्तब्रह्मणः । यत्सक्रातं सान्तरं सर्वात्मकं च परं
बरह्म ““भकाशवस्छवेगतश्च नित्यः" ““धत्साक्तादपरोक्नाहह्म"
[ वर०३।४।१] “य आस्मा सर्वान्तरः“ [बु०३।
४।१९] “ आत्पेवेद स्वेम्‌ ” [छ्ा० .७। ९५।२]
“श्रहमवेदं वि्वमिदं वरिष्ठम्‌ ” [मण्ठ० २। २। ११]
लामात्तस्थेवोत्तरपक्षत्वमिल्याश ङ-याऽऽह्‌ । न हीति । यत्तु प्रकरणंसामथ्यात्परविष-
यत्वं गतेरेति वत्राऽऽह । परेति । यथा त्रह्मनाडीगविपशञंसाथं नाडन्यन्तराणि विदा
सगेशुन्यान्येव वत्पकरणेऽनुक।लेन्ते तया दृहरादद्वि्याश्रयगविनिमित्तफलान
कंतैनं प्रविद्यापिकरेऽपि युज्यते तस्या गविरारि्येऽपि, वतू्ेकछलस्व
तथेव सिद्धमेहवीयं पद्या निरविशयैश्वयैडेतुत्वादिपि स्तुदिपकप॑संमबदि्य ५: |
यत्त॒ काये प्रतिपच्यभिसंयिनास्वीवि वजत्राऽऽह् । रजति । श्रुविवाक्रवा््या
प्रकरणं हेयमिति मावः । `य ` सवात्मल्वनक्रमणात्सरविषयत्वं मतपच्या५१
रवि वजाऽऽह । सगणे ऽपीति । परकषंसाथमप्रास्त्यथ वा वद्नुक्रमणमित्यथेः । १-
विषयगल्ययोगे एठितमाह । तस्मादिति । पक्षान्तरमनुमाष्य दूषयति । केचिदित्या-
दिना । ब्रह्मणो गन्वम्यत्वानुपपत्तिमुपमादयति । यदिति । यदुक्तविरेषण (एत
तस्य कदाविदरपि न मन्तन्यतेति संबन्धः | तस्व स्वेगवत्वे मानमाह । भाकरिष
दिति। सव।न्वरत्वेऽपि श्रुविमाह | यदिति। सवौपमकलेऽप शरूविमाह । भत्ति ।

1
9 &. ज. "ती्स्तुप्‌" | २ ड्‌. ल. प्रतिप" 1३ ङ्‌. न. वित्र | र्ङ्.न णिष्
५ इ, ज, "वत्कल्य" । ६ क. "पत्तिः । ग | ७ द्‌. घ्न, विश्यं व | ८८. इ. ९ ।

[म.४्पा.३स्‌.१ भानन्दगिरिकतदीकास्लितशाकरमष्यतमेतानि । १११९

इत्यादि शवुतिनिरधारितदिरषं तस्य गन्तष्यता न कद़ाचिदप्युपप-
ते। न हि गतमेव गेम्यते । अन्धो इन्यद्च्छतीति पसिद्ं
रोके । ननु छोके गतस्यापि गन्तव्यता देशान्तरविशिण इषट।
यथा एविवीस्थ एव प्रथिवी रंशान्तरद्रारेण गच्छति। तथाऽन
न्यत्वेऽपि बारुस्य फाटान्तरििह वाधेक्यं स्वात्मभ्रतमेव
गन्तव्य ` दृष्ठं तद्वद्रह्मणोऽपिः सवेराक्ट्ुपेतत्वात्कयंवित्रन्तन्यता
स्यादिति । न॑ | पतिपिद्धसवेविरेपैताह्रह्मणः । “ निष्कलं
निष्क्रियं शान्तं निरवचं निरज्ञेनम्‌ ” [ शवत्रा० ६। १९ 1
“ भस्पूरुमनषहस्वर्मदीषैम्‌ ” | बृ ३।.८ | ८]
सबाह्नाभ्यन्तरो हजः ” [ युण्ड० २८।१९।२ ]
“सवा एष महानज .आत्माऽजरोऽमरोऽग्रतोऽभयो ब्रह्म ”
[त्र०४।४।२५] '“स एष नेति नेत्यात्मा," [ त्रु० ३।
९। भद | इत्यादिश्चुतिस्म्रतुन्यापिभ्यो न देशकारादिषिशेष-
यगः परमात्मनि कल्पयितुं शक्यकते । येन मप्रदेशवयोवस्था-

"~~~" --~----- ~ ~~~ ~~~. ------------ ~~~

जनुपपर्तिमव स्फोरयति । न दीति । गतेरफिचित्तरतारित्यषैः । प्रे पारि
फढा गविरयुकतत्यवद्यपिरकेणु रुरयपि । अन्यो हीति । लूपेण म्स्वापि
नक्षणो विकारपपत्तितया गन्तव्यतापिद्धिरिकि दान्पेन शङ्कते । नन्विति । सगत
स्याक्ता गन्तन्यतेलुक्तं मला, तथेति । अनन्यत्वं साषनपाध्यलं पिना पघ्-
प्वमू | यत्तु परत्यगात्मताद्ह्मणो न गन्तन्यतेप वत्राऽऽह | श्वासेति । एकष्यैव
म्मणो गन्तृग्नन्यता पसिष्यवीयत्र हेवुमाह। समैति । तथाऽपि मरामादिवन्न गन्त-
ग्यवेद्याशङ्ाऽऽह । कथंचिदिति । प्रषम्यं दशचयन्नाइ । नेत्यादिना । ह्मणो
निर्विंरोषृत्वे मानमाह । निष्कलमित्यादिना ““अनादिमत्रं बह्म" इदययाया स्विः ।
न्यायस्तु विशेषाणां वद्रषनिविश्लेनु दश्यत्वापिदधिरशंवः वगम्‌ वर
र्यत्पं विना वत्सिद्धिजैडतात्लवःसिद्धते चाऽऽत्मानतिरेकात्तस्मात्त्य निरपिसपपेति
दशकालादीलयािशन्देनावस्थावयवादि हते । नि विषते एषिवमाह। पनेति । न
पविशेषत्वेन मूप्रदेहादिद्टान्वेन बरह्मणो गृह्तव्यता न॒ वभा तस्य सविशेषो

अ ॥४ड.ज. भ दिष्ट्य ।
ज, शिषे द| ५८. "शिष्टस्य वार ६ क. ज, ट. वारक । ७ ठ, षत । ध ° ज, मजमद। 1
५डइ.ज. भट. श््यादि। १० क. ज, तनः क| ११८. इ. एकतः स्ट । १३क' ख."

९, त्वे तदूदर्य" । १३ क. त, “शतश्च इ" ।

१११६ जीमपायनप्रणीतव्रहमबभ्राणि- [भन४्षा०१य०११]

न्थायेनास्य गन्तग्यता स्यात्‌ । भवयसोस्तु प्रदेशावस्थादिषिशे-
षथागादुपपथते देशकाखविशिष्ा गन्तव्यता । जगदृस्पत्तिस्थि-
तिमररुयहेतुत्वश्चतेरनेकशक्तित्वं ब्रह्मण इति रेत्‌ । न । विष" .
निराकरणश्रुतीनामनम्पर्थत्वात्‌ । 'उत्पस्यादिश्चुवीनामपरि समा-
नमनन्याथत्वमिति चेत्‌ । न । तास्ामेकत्यपरतिपादनपरत्वात्‌ ।
गरदादिदएटा-ते्हिं सतो ब्रह्मण एकस्य सत्यत्वं विकारस्य चानू-
ततं प्रतिपादयच्छान्नं नोत्पत््यादिपरं भवितुमहेति । कस्मात्पु-
नरुत्पत््यादिश्चुदीनां विशेषनिराकरणश्चुतिशेषत्वं न पनरितरशे-
षत्व मितरास्तमिति । उच्यते । विशेषनिराकरणश्चत्तीनां निरा-
कादल्ञाथेत्वात्‌ .। न ज्ञात्मन एकत्वेमित्यत्वशद्धत्वाचवगतौ
सत्यां भूयः काचिदाकाङ्क्षोपजायते पुरुषाभसमापि बुद्धश्वपपत्तः।
“५ तन्न को मोहः कः शोक एकत्वमनुपंरयतः " [ ‡शा० ७ ]
4 अभयं वे जनक प्राप्ोऽति “” [ बृ० ४।२। ४ ] ““विद्नान्
बिभेति कतश्चन” “ एते ह वाव न तपति किमहं साधु नाक-
रवं किमहं पापमकरवम्‌ ” [ तैत्ति० २।९। १] इत्यादिश्च-
तिभ्यः। तथेवे च विदुषां तु्श्चनुभवादिदशेनात्‌ । विकारारता-

योजना । ्टान्वेऽपि कथं गतस्थैव गन्तम्यतेदयाबाङ्न्धाऽऽह । भषशसोस्तिति ।
गवस्थादीत्यादिशब्देनावयवपरिणामाद्िग्रहः । सवेकपक्तिलाद्यक्तं बरह्मणो विशेषखेन
गन्तव्यत्वमिदयुक्तं स्मौरयवि । जगदिति । भपरिणामिनोऽकारकलतवात्तत्कारणत्वाय
परिणामित्वं कार्यपवियोगिशक्तिमस्यं चास्तीवि कुतो गन्वगयषासिदधिरित्यपैः। विके
षनिराकरणस्य निःरोषशोकादिनिरासफङत्वादुत्पर्यादि विधानस्य चारकतवाकलवतत-
निषावफटं ववङ्गमिविन्यायान्न बरह्मणः सविेषतेबि' 9 नेत्यादिना । उक्तम ,
बाथ चो्समाधिभ्यां विवृष्वन्न्रौ चोचं दशे । उत्पत््ादीौति । व्रासामनन्यः
यत्वमन्निद्धमित्याह्‌ ।` नेति । एकत्वपरत्वमुपपादयपति। ग्रदादति । शेषहोपितवे निया- `
मकामावमादाय शङ्कते । कस्मादिति । नियाम दहोयति । उस्प्रत इति । १९.
शया नेराकाद्कयं स्फोरयति । न हीति,। एकतन्ञाने सवकाद्क्ादयाशवरियन ६०/
राह । तनरेत्यादिना । त्रैते वियाफरे विदरदतुभवमनुङूकयवि । तथैवेति । दवस
निन्धमानत्वादपि न प्र्िपाचतेत्याह्‌ । विकरिति । विक्ेषनिषेषश्रुदना निराका-
न 1

® , # ह त ध ह प्त ; कृ,
) क "लशु" २ ड. “यः कृदा्थि"। भ. शः कचिदा। ३क. क, ज. दृत ।
ट, 'ल्रमिया" । ५८. ववि । ६, ल, थव | ७ ठ, ई, “व्यतासि ।

[भ.४्पा.३य्‌.१४]मामन्दगिरिकत्दीकासेवहितिशांकरमाष्यसमेतानि। १११७

मिसध्यपवादाच “गत्योः सं मृत्युमाप्रोति य इह नानेव परयति"
इति । अतो न विदोषनिराकरणश्ुतीनामन्पशेषतवमवगनतं
- शक्यम्‌ । नेवयुत्पत्त्यादि श्तीनां निराकारसधंखपतिपादन-
सामथ्यंमस्ति । परत्यं तु तासतामन्याथघं समलगम्यते । तथा
हि "लतरेतच्छुङ्कगुत्पतितं सोम्य पिज्ानीहि नेदममूडं भविष्यति"
[ छा०६८४८।३] इत्ुषेन्पस्योदकै सत एवैकस्य जगन्प्र-
छस्प विज्ञेपत्वं देशयति “यतो वा इमानि भृतानि जापन्ते। पेन
जातानि जीवन्ति । पत्पयन्त्यमिसंविशन्ति । ब्रह्रिजिज्गाकस्व ।
तद्रह्म ” [ते० ३।१। १] इति च । एवगुच्यादिश्वती-
नामिकातम्यावगमपरत्वाननानेकशक्तिपोगो ब्रहमणः। अतश्च गन्त-
व्यत्वातुपपत्तिः । “ म. तस्य प्राणा उक्रामन्ति ” [ बृ° ४।
४।६] ^ ब्रह्मैव सन््प्येति ” [ वृ० ४।६।६] इति
स परस्थमिन्ब्रह्मणि गरि निवारयति । तद्यास्पातम्‌ “' सपो
हेकेषाम्‌ ” [ रण घू० ४।२। १२ ] इत्यत्र । गतिकल्प-
नार्यां च गन्ता जीवो गन्तव्यस्य ब्रह्मणोऽवयवो विकपेऽन्यो
वा ततः स्यात्‌ । अत्यन्ततादार्पे गमनानुपपत्तेः । पयेव्‌

्ञानोतादकते एठिवमाह । अतो नेति । दुस्यमुतस्यादिशरवीनामपि तथरिषषी-
जनकत्वमित्यांशङ्कव्या ऽऽह । नैवमिति । न केवल युक्तिमात्रेणोतच्यादि्रुवीनामन्य ~
थतं किंतु भुविसामथ्यादपीत्याह्‌ । प्रत्यक्षं सिति । तत्र च्छन्दगश्रुय। वापाम-
न्याधैखं स्फुटयति । वृथा हीति । वत्रेवि मूढकारणोक्तिः । एवच्च जगद्‌त्मक
कायैगुलविवेमुरपन्नमिति यावव । वेजस्ा सोम्य शृङ्गेन सन्मूढः न्विच्छति सत एव।-
त्तरत काय॑टिद्धेन ` ज्ञेयतवोकेस्वततजोऽसृजवेत्यादि श्रुतीनां वच्टेपलं सिद्धभित्यधेः ।
वैपिरीयश्चत्याऽपि ज्ञःमादिश्रवोनपकयपीशेषत्वमाद्‌ । यत इति । व्िमन्वपरत५
फलितमाह 4 एवमिति । ्रह्मणोऽनेकराकतिमरवामविऽपि न परविषया ह
किमायातं तदाह । अतश्चेति । इदश्च परविषये न गदि्या्ं । न तस्याति ।
तस्मावि माण्यदिनशतया तिषेषशतेरनयायतवमशङ्कयीक्तं स्यि । तदिति ॥
ग॑वन्ग्यङ्पाठोचनया गविरयुक्तेयुक्तम्‌ । भषुना गन्तृङूपालोचनयाऽपि ए।न युक्त च
पक्तुं विकल्पयति | गतीति । अन्यानेन्यत्वमाभ्नत्याचौ िकसपातवनवयमा ।
सान्त्य इवि भेदः । भात्यन्विकमनन्यत्वं किमिति न विकरप्यवे तनाऽऽद्‌ । भ.
नतेति । कस्पयेऽपि दोषनिज्ञासया शच्छति । यदीति । ११५०५ ५ पिमाह्‌ ।

-~------------------------ 0 ए क | [ # सत्त प्डय्त्यु, ( । इ, ऽप. {
१८, ्षाप्र“। रक. ष. ग्यप्र । ३ क. तवा | ४ ह्र, चते व्राजन्यी । ५2 |

११९८ ` श्रीमदेपायनणीतब्रह्म्नाणि- [अ०ध्पा०३स्‌०१५)

ततः फं स्पात्‌ । अत उच्यते। यथेकदेशस्तेनेकदेशिमो
नित्याप्त्वान्न पुनर्ह्मगमनयुपपद्यते । एकदेरौकदे शित्वक-
ल्पना च ब्रह्मण्यमुपपना निरव्रयवत्वप्रतिद्धेः। विकारपक्षेऽ- .
प्येतततुल्यं विकारेणापि विकारिणी नित्पपरा्तवात्‌ । न दहि
घटो मूदात्मतां परित्यञ्यावतिषठते, परित्यागे वाऽभाषपरिः ।
विकारावयवपक्षयोश्च तद्वतः स्थिरत्धाहह्मणः संसारगमनमप्यन-
वृषम्‌ । अधान्य एव जीवो ब्रह्मणः । सोऽणर्व्यापी मध्यमप-
रिमाणो वा भक्नतुमहंति । व्यापित्वे गमनानुपपत्तिः । मध्यम
परिमाणत्वे ˆ चानित्यत्वपसङः । भणुौत्वे कृतघ्रशरीरवेदना-
तुपपत्तिः । प्रतिषिद्धे चाणुत्वरष्यमपरिमाणत्वे विस्तरेण पुर
स्तात्‌ । परस्माञ्चान्यत्वे. जिस्य ““ तच्र्मेसि ” [ छा० ६।
८ 1. ७. ] इत्यादिशाच्रवाधपसङ्गः ^: विकारावयवपक्षपोरपि
समानोऽयं दोषः । विकारावयव्रयोस्तद्रतोऽनन्यत्वाददोष इति
चेत्‌ । न । युख्येकत्वानुपपततेः । सर्वेषु "चैतेषु पलेष्वनिमेक्षप-
उच्यत इति । आचमनूय प्रत्याह । यदीति । प्रथमपक्षस्योत्यानमेव नास्वीयाह ।
एकदरोति । उक्तदोप्रसाम्यादूदिवीयं निराह । पिकारेति । निव्यपरघतवं द्टान्तेन
स्पष्टयति । न हीति । त्रिप दोषमाह । परित्यागे वेति ॥ पक्द्रयेऽपि दोषान्वर-
माह । विकारेति । वह्न सप्रिकारं सावर्वं चेष्ट तस्य सदं विकरिरवयुपैश्च निश्व॑ल.
त्वत्कुतो जीवानां संसारगमनरूपरं चलनं न हि स्थिरात्मनामप्थिरतवं युक्तमन्यान.
न्यत्वं च विरुद्धत्वाह्नोपगन्तुं शक्यमिययेः । तुवीयमनु्दाति । अथेति । वं त्रेधा
विकल्प्य दूषयति । सोऽण़रित्यादिना । भनियत्वप्सङखो घर]दिषु तथा
ेरिवि शोषः । पक्षदरयानुपपत्रिं वकपहे वियत्पादे, चोक्तौ सारयति |
शतिषिद्धे चेति । भन्यत्वपक्षे ब्रुविविरोष, दोषान्वरमाक । परस्मा
चेति । पूवकतेऽपि पक्ष्ये शुविविरोषरस्य॒वुल्यत्वमौहं । विकरेति ।
वयोस्वदववोऽन्यत्ववद्नन्यत्व्यापिं मविन्नेवे शङ्कते । विकारेति "। भेम
दयारविरोभिनोरिकवायोगाुदधिन्यपदेशमेद द्विकारावंवयेरसदवो मेदे सत्वयुवपि-
दत्वादुपचारणमिरोक्तिरियमुरूयं जीवस्य बरह्ठत्यं स्वादिप्याह । नेति । र
च पक्षत्रयेऽपि पंसारिचस्य वाच्िकत्वात्तस्याऽऽत्यन्तिकनाशे जीवङूपनाशाद्‌-
युक्तं पृक्षतनरयमपीत्याइ । सर्वैष्वित्ि । संसारित्वे निवृत्तेऽपि पिदा

"^ जक 0०७० > ~ 9 क =

-~ ज द्द ® , 2 ट
9 क, स्यार्दिति। उ | ड. न, क्याद्‌ ।उ'। २7, ङ, ज. न ४ | ध
यै चामा । ३ क, ज. "णुवेऽपिव कु.“ । ड. ज, "णुलेऽपि §*। ४ क. मस्य
न, मनो दो" | ६ क, ज, वैय | ७ ल्ल, 'धञलार । = क. दं, °स्तच्वतो* ।

~~~ ~ ~~~ - ~~~ -------=- ~

[अ.४्पा.३१.१४] आनन्दमिरिकृतदीकाषंवरितशांकरभाष्यपतमेतानि। १११९

सङ्गः । संसायात्मत्वानिषत्तेः । निषत्तो वा खद्पनाशपरसङ्गः।
ब्रह्मात्मत्वानभ्युपगमांच । पतु कैश्चिरप्यते नित्यानि नमि-
चिकानिं कमाण्यनु्ठीयन्ते पत्यवायांमुतपत्तये काम्यानि प्रति-
षिद्धानि च परिष्टियन्ते. स्वगनरकानवाप्रये सांपतदेहोपभो-
ग्यानि च कमोण्युपमोगेनेव कप्यभूव इत्यतो वतेमानदेहपाता-
द्वै देहान्तरपरतित्तधानकारणाभागात्छष्पवस्यानरक्षणं
केवस्यं विनाऽपि ब्रह्मात्मतयेवदृ्तस्य सेत्स्यतीति ।
तदसत्‌ । पमाणामावात्‌ । न दचतच्छाप्रेण केनवि-
त्पतिपादितं मोकतार्थत्थं समाचरेदिति । स्वमनीषया सेत
त्र्कितं यस्मात्कमेनिपमित्तः संसारस्तस्मानिगित्तामावान भवि-
ष्यतीति. नँ चेतत्तकंयितुं शकते निमित्तभावस्य दुक्षीनतात्‌ ।
बहूर्नि हि कममाणिं जाल्यन्तरसंचितानीनिषटविपाकान्येषिकस्प
जन्तोः संभाव्यन्ते । तेषां विरुद्धानां युगपदुपभागासभवा-
त्कानिचिद्धग्धावक्षराणीदं जन्म निपिमते कानिविनु देशकार-
निमित्तपरती्षाण्यासत इत्यतस्तेषामवरिष्टानां साप्रतेनोपभागेन
्षपणाक्षभवान्न यथावणिततचरितस्यापि वतंमानदेदपते देहान्त-
रनिपित्ताभावः शक्यते निश्चेतुम्‌ । कर्मशेषसद्भावतिद्धिशच तच

-------*_-------------------------------- + इ
जीवरूपनाशपसक्तिरित्यांशङ्न्याऽ३ह „। ब्रह्मेति । सारस्य कमावत्लाच-
दमऽमावानपुक्िरनायाससिद्धेति मतं दरौयति । यिति । शन्वरमविर-
पानं देन संबन्धस्तद्ुहणमि द्रि यावत्‌ । एवेवृत्तस्य नित्वाचनषठानव। वा-
चरितस्य मुमृक्षोरियधे; । फं शश्वदेव पच्यते (५ वकद
कल्प्याऽ्डय प्याह | तदसदिति | प्रमाणोमावं प्रकटयति | न हीति । [दतयः
पि । सखेति । लोलेकषतथापि युक्तलोदेटन्यभिि प प्रत्या । न चेति ।
्तिमावस्य दज्ञानेलं परपश्यति । बहुनीति । सवीण्यव तान
ीवानीत्याङ््याऽऽह | तेषामिति। अभुपमुक्तकभणा ेहान्तरसमवा नया"
पितऽपि वचज्ञानं विना नास्ति मोक्षाशेति एटिवुमाह्‌ । इतत इति । एकम
सित्वमोशयस्य वपेमानभोगेन क्षपणसमवान्मोक्षपिदधिरेत्यारई च ठतात्य ऽ ˆ
पानित्यतरैकमविकत्वं ाितयैकमविकलवं दूमिवमिवि मतऽऽह । कति । अ ---- । क्ति | अनारव्यफङानामापि कमं
7--- ग ठ नियत
१ क). भवानतिवर" । ट. "खानुतर' । २ क, ड, ज. भ. मत्‌ | य । ७ ज, ज
४े.ज. "निच क" | ५ कषप्यन्त । ६.क. ज. 'नीषिक्या । ५ 8" ¶ ~ त्‌ ८ इ, ज न,
कृ ॥९क. नका" व ^ 9

११२० श्रीमपांयमणीतब्रहषठत्राणि-~ [भ०४पा०३य्‌०

इह॒ रमणीयधरणास्तषः शेषेण ”” [ छो° ९।९०। ७]
इत्यादिश्रुतिस्पतिभ्यः । स्थदिवत्‌ । मित्थमेमितिकानि तेषां
केपकाणि भविष्यम्तीति । धञ्न विरोधाभावात्‌ । सति हि विरोधे
लेष्यकषेपकमायो भवति न च जन्माम्तरसंचितानां घकृतानां
नित्यनेमितिकेरस्ति विरोधः / शदधिड्पत्वापिरोषात्‌ । हरितानां
त्व धद्धिङ्पत्वात्वतिं विरोधे भवतु क्षपणं त मुं तावता देहान्त"
रनिमित्तानावसिद्धिः। एषृतनिमित्तत्वोपपत्तेः। ईश्रितस्याप्यशे-
ैक्षपणानवममात्‌ । म॒च नित्यनेमित्तिकानुष्ठानात्पत्यवायानु-
त्पत्तिमाजं न पुनः प्ान्तरात्पत्तिरिवि प्रथाण्रस्ति फएरान्तर.
स्पौप्युनिष्याविमः संमवात्‌ । स्मरति यापस्तस्वः त्यधाऽऽ-
र" एका ' निभिते छाय्भिन्धावन्‌स्पथेते एवं धर्मं चैय॑प्राणमथा
अनूत्पर्न्ते ”” इवि । न चासति सम्यग्दशने सवात्मना काम्य-
प्रतिषिद्धवजेनं जन्मप्रायणन्तिरारे केनवित्पतिन्नातुं शक्यम्‌ ।
सुनिपुणानामपि शक्ष्मापराधदशेनात्‌ । संशयितन्पं तु मवति
नित्यनेमिचिकेभ्ये। निवृत्तकक्तचरितस्य मुक्तिरिति शवे । स्पादेतदिति । ग
सुक्वानापपि क्षपकाण्याहो दुरितानामेवेवि विकल्प्याऽऽधं निरस्यति । नेत्यापि
तेषां सुक्पिरो पित्व काम्यकमोपदेशतयस्ये तेषामपि तैर्विना सादिति मन्वानो
विवृणोवि । सती ति । दिवी यमङ्गाकरोति । दुरितानां चिति। व वन्निवहण
तैव देहान्वरामावान्मक्तेर्कयषीवियथ्यै त्याह । न तिति । केवर्घुरूवारभवं
नास्स्वपरियस्य।प दुरिवफ़रश्य वध्र ददौनादित्याशङ्क्ाऽशह । दशवरितसप
किंच मुमुकषुमिरनुषटिवनित्यतमि त्िकवशाद प देहान्परसेमवानोक्तनरितस्य. युक्त्या
स्वात्या । न चेति । देषामानुपङ्गिकफठलूं संमाविदमपि न पमिदमित्याराईचः
स्मरतीति । निमिश्च आरोपिते. सतीति यावद । किच काम्यनिषिडकमेरेषवः
ेक्ान्तरसिद्धेनोक्तबरिवस्य मुक्तिरित्याक । न चेति। अस्मदादीनी भिया
न्वियं विना सवत्मना काम्याचवजैनेऽपि ज्ञानादकषेषकाम्यादिवनेनिडि १
इ्याऽऽह । षनिपुणानामिदि, । पमादो. मदष्येवेलयमियमाज्ो जनमान
इाऽ३ । तंशपितष्यमिति । निपिदाेऽपि नमयामि नना
$ ट. ध्पेक्षप्य २. भ. "तिहि वि" ३ ङ- मर क्षेपणं। ज्ज इर | |
५2. “स्यानु" ¦ ७ ज, ट. "त्रे निर्धिते फ छ. “ते नैमित्ते फा ८ ज, 8.८,

| 9 ५ ६.
निमित्ते छ" । १० क. शाम्ध इत्यन्‌" । ११ भ. च चवे" । १.८. ५
छपर । १४ अ. ट. ननां चेति। १५क. 'ह्पञ्चः । १६९ क. छर दुरि।

[भ.भपा.द्‌.१४] भनन्दगिरिक़वदीकातंवछितिशाकरमाष्यसमेतानि। ११२१

तथाऽपि निमित्ामावस् ुङगानलमेव। न वानम्युपगम्यमान नान

गम्ये ब्रह्मात्मत्े कतुंतभोक्तृतयस्वमावस्पाऽऽत्मनः केवर्यमाका-

रितु शक्यम्‌ । भरन्योप्ण्यवत्सवभूवस्पापरिहायौवात्‌ । स्यादे.

तत्‌ । कतुत्वमोक्तरवकायं मन्था न तश्छकिस्तेन शक्स्यवस्था-

नेऽपि कापरिहाराहुप्पमरो ष ५३ति । पश्च | शक्तिसद्रामे

काय॑परसवस्य दुरभिवेरत्वात्‌ । भेापि स्यान्न केवला शक्तिः

कापंमारभते ऽनपेक्ष्यान्यानि निमित्तानि । अत एकाकिनी सा

स्थिताऽपि नापराष्यतीति । तश्च न । निमित्तानामपि शक्ति

लक्षणेन संबन्धेन नित्यसद्धतात्‌ । तस्मात्कतृ्वभोकतृखस-

भादे सत्पात्मम्पुसत्यां विद्यागम्यायां 'बरह्मात्मतायां न्‌ कथ

चन भोक्षं परत्याशाऽस्ति । शत्च “ नान्यः पन्था (ि्यतेऽप-

नाय ” [ श्ेता० ३।८ ] इति न्ञानादन्यं ोक्षमागं कोरपति।

परस्मादनन्पत्येऽपि जीवस्यं संग्यवहाररोपपरसद्गः । पत्यक्षादि-
रा क्क
तमषिदधमेव स्यादित्याशङाऽऽह्‌ । तथाऽपीति । वस्य ज्ञानत्वे जन्मान्वरामाव-
स्यापि वथातवखतक्षासिद्धिरि्धैः । किं चाऽऽत्मनि कतेतवादि सामाविकमार-
पितं बाऽऽयेऽपि वत्कायै , वच्छक्तिवौ स्मावः । प्रथ तित्ति
ते स्थिते दा “पुक्तिनोऽऽयः स्वमस्य ' निवतेयदुमरकचलात्‌ । 1
यो व्याावादित्याई । न वेति 4 दविवीयं शङते । स्यादिति । ॥; राते.
रवि कायौरम्मकत्वमुद न । भायेऽपि सा निरपकञा कथेमारभते सितता वा
नाऽऽ इत्याह । तक नेति" । कल्पान्तरमुत्थाप्यति । अथापीति ॥ अदष्टादिनि-
पिामावादुपभोगहकषग ऽमो मास्वीत्वधेः करवुलमेकततवयोनिंपितसेबनधस्याऽऽ-
भगऽच्शदिनिमितः संबन्धस्य सकता सदावनलातदवितस्व मोगारम्म-
कतवस॑मवात्न मुक्तिरित्याह । तश्वति । सा जेत्काय॑ नाऽऽ रभते १९ व्वा 9
प कोयैकगम्यत्वाहिवि मतवा रक्तेवो कारस्य वा सामाविकलनिरापपह(१ ।
तस्मादिति । भातमनि करदिररोपिततव जञानाव वलिते काध्या कति
दत्य ज्ञानमा्रायत्ता सेन मानमाह । श्रुतिश्चेति । परसरं १२५५ पराके
क्षति जीवस्य त्रह्मात्मत्वोपगऽपि तुल्याऽनुपपततिरवि शङ्कवे। परस्मादिति ।
~

् "सलं का" ; । तद्धा ।
१ क. भवमा । २ भ. "कार्ष्य" । २ भ. तृत र । ४ न य ॥ |
५२. "वायैला" । ९ ष, तथाऽपि । ५ क. स्थिताना । ८ कं, ॐ, बन्धात्‌
*जे, घ, ट, शस्य सुर्व$्य" 1 ११ द्ध, "त्वल्प ।

` ११२२ श्रीमहेपायनप्रणीतब्रह्यबजाणि- [अ०्पा०देपू९।

प्माणापरहेततेरिति सेत्‌ । न । पांक्पबोधात्सछप्रव्यवदारवत्तदुप-
पत्तेः। शाच्नं च “यत्र हि द्वैतमिव भवति तदितर इतर परयति"
[ बृ०२।४। ९४; ४.।.५। ९५ ] इत्यादिना ऽपबुद्धवि-
षये प्रत्यक्षादिष्यवहारमक्त्वा ` पुनः परबुद्धविषये “ यन त्वस्य
सर्वेमात्मेवाभृत्तत्केन कं + " [ बु०९।४।१४;४।
५ । १५ ] इत्यादिना तदभि दरयति । तदेवं पर ब्रह्मविदो
गन्तम्यादिविज्ानस्य बाधितत्वान्न कथंचन गतिरूपपादयितु
शक्या । किंविषयाः पुनगेतिश्वुतय इति । उच्यते । सगुणवि-
शाविषया भविष्यन्ति । तथा हि कचित्पश्चाप्रिविदयां प्रकृत्य
मतिरच्यके कचित्पयंङ्वि्यां कचिद्धेश्वानरविद्याम्‌। यत्रापि बरह्म
प्रकृत्य गतिरुच्यते “यथा प्राणो बरह्मकं ब्रह्म खं ब्रह्म ^ [छा०४।
१०। ९ ] इति ““ अथ यदिदमस्मिन्ब्रह्मपुरे दहरं पुण्डरीकं
वेदम ” [ छा०८।९॥१९ ] इतिं च तनापि वामनीता-
दिभिः सत्यकौमादिभिश्च गुभैः सगुणस्येवोपास्यत्वात्सभवति
गतिः। न कचित्परब्रह्मविषया गतिः श्राव्यते यथा गतिप्रति-
वधः श्रावितः “न तस्य प्राणा उक्कराम्ति “ [वृ० ४।४।
८] इति । ^“ ब्रह्मविदाप्नोति फम्‌ ” [ त° २।१।९ |
इत्यादिषु तञ सत्यप्या्रौत गत्यत्वे वणितेन न्यायेन देशान्तर

०8 गी
०० ~~~ >

ठचज्ञानात्ागृध्वं वा व्यवहारामावो नाऽऽ चयः खप्रवडुपपततरित्याद । म्‌ प्ागि।
ठनरैव शा्लानुमविमाह । शान्नं चेति । अपरवुद्धविषयः इति छदः । द्वितीये
इस्येष्टतां शा्रोवष्टम्भनाऽऽचषटे । पुनरिति । प्रासङ्गिकं प्ररि प निगमय
तदेवमिति । प्रणतं निरारुय पूरो स्वमतं श्न विवृणोति । - किमि
दिना । गविश्चवीनां सगुषीमिष्रयलं विशदयति । तथा हीति । ऋ १६
गवेरक्तेश्तंस्या युक्तं॒परव्िषयत्वमिल्याशडन्याऽऽह । यघ्रार्पीति । । सगुणा"
विषये गदिश्रतिमुकत्वा परविद्याविषये तदभावमाह । नेति । बह्मतवाविशेषातः
गविरेपैवेलाशङ्कश्याऽऽदइ | यथेत्नि । जगरतिगेल धैत्वालरतरि्ापिकेरिऽपि १५.
रस्वीद्याशङ्कन्याऽऽई । ब्रह्मविदिति । बद्षणः सर्वगतत्वं सवौन्तरत्वं सव

|] । । ९ , ---------------- कमी ।
१९, ज, ह्व, ट, "ृत्तिरि*।॥ २ ट. प्रागम्बाधा । ३ क. धयन्तीति । त 9 | ‹
५क. अ. श्पिचवा*। ६ क. "कापलदिन। ७, ते तद्यथा । ८ इ. १५

इ. "दाच" | )* क, स्तस्या गरू" । 3 क. च. छर ग

[भ.४पा.३य्‌. ६४] भानन्वगिरिङतदीकातंवखितसाकरभाण्यसमेतानि | ११२३

पराप्त्यसभवात्स्वदपप्रतिपत्तिरेवेयमपिधाध्यारोपितनामद्पेप्ठि `
सुयपिक्षयाऽमिधीयते “हमेव सन्ब्रह्माप्येति" [बर ४।४। ६]
इत्यादिवदिति द्रष्टव्यम्‌ । अपि च परविषया गतिव्यख्याय-
भामा प्ररोचनाय' वा स्यादनुचिन्सनाय बा । ततन प्ररोचनं षाव-
द्र्विहो न ग्पुक्तपा रिते, । स्वतवेयेनेवान्यवहितेन पिधा
समर्पितेम स्वास्थ्येन तत्सिददेः। न च नित्यसिद्धनिःशेयसनि-
वेदमस्यााध्यफरस्य विज्नानस्य गस्यनुचिन्तने काचिपिनोप-
पद्यते । वस्मादपरविर्षया गतिः । तत्र परापरब्रह्मविवेकानवधा-
रणेनापरस्मिन्ब्रह्मणिं वतमाना गतिश्रुतयः परस्मि्ध्यारो-
प्यन्ते । किं दे ब्रह्मणी परमपरं वेति । बौढम्‌ ^“ एतदव सत्य-
काम परं चापरं च ब्रह्म यदाकारः '' [ प्रश्न ५।२। इत्या
दिदशचैनात्‌ । कै पुनः परं ब्रह्म किमपरमिति । उद्यते । पता
विथ्ाकृतनामदपादिपिशेषपतिषपरीदस्थूखादिराब्दमोपदिश्यते
तत्परम्‌ । तदेव यत्न नामदपादिपिरोषेण केनचिद्विरिषटुपा्तना-
योपदिश्यते “ मनोमयः माणशरीरो भाषः ' [ छा०३।
१४ | २। भैत्रे०,२।६ ] इत्यादिशष्देस्तदपरम्‌ । नन्बेवम-
दिहीयश्ुतिरुपरेष्येत + न । भविचाकृतनामहपापाधिकतया
परितलद्‌ । तस्यै चापरव्षोपासनस्य सनि भूपमाणम्‌ _

द्यादिर्बाणतो न्यायः । आप्रोविस्ताई परविषये कपमियशङ्चाऽ6ह । सषश्पेति ।
` इतश्च प्रिषये नास्ति गरिरित्याई । भपि चेति । वव दयितं विकल्पयति ।
परेदि । प्रोचे पत्याह । तततनि । सरसंबेयते ददु१६ । भर्पहितेनेति ।
जपादिव्यप्रस्ययै विशन [ विचेति.। अनुचिन्तनंपक्षं प्रतिक्षिपति । त चेति ।
-पकषदयनिरापफढ दचयेयृविः। तस्मोदिक्ति । कथं वि केषाचिदाचायाणा पर्षथ
त्वोपगमो गवेरियाशङ्ग्य सृष्मषटशूःयलादियाई । तत्रेति । भपसिदधान्व श इते ।
. .किमिति । सोपाधिकनेरूपाधिकत्वेन ्ह्मणोमेदशुविवेकप्यात्तन ` नापराद्धन्वापति-
रिखाह । बाहमित्ति | परापरविमामं प्रषपूषैकं विशदयति । किमित्यादिना
उक्तमेवापसिद्धाम्दपरिहारं चोधद्वारा शरव । नन्विस्ादिना । पर रविमागस्व
मिण्यासे व स्ादितयषङ्ापरनषणो गन्वभयतवपि वुष्वफ९१६। तस्पेति।
ताः
"प्य" , ४ कर नन्धयैव ग। ५. "गि

८अ, शरद्य व्यप ९, "दषरणेन के ।
गद्य तप १३ द्ध स्फेयय।

) भ, श्पप्रपणप्र । ९, ^दिचद्र ।३न.
पर| ९ फ. भ. वादं द्र। ए" ७ क. त. पेषेनास्प्‌ ।
१* अ, “न्वेवं सत्यषटि ११ ज. ट “शध्यते । न । 9२ ज अ, ट,
१४ इ, शङ्ख प. । ह

६१२४ श्रीमैपायनपणीतव्रह्मत्राणि- [भ.४पा.३य्‌.१५

* स यदि पिवृखोककामो भवति ” [छा०८।२) १]
इत्यादि जेगदेश्वयेरुक्षण संसारगोचरमेव फरं भवति । अनिवर्ति
तत्वाद विचायाः । तस्थ च देशविशेषावबद्धत्वौतत्याप्त्य्थं मम-
नमविरुद्धम्‌ । सवेगतस्वेऽपि चाऽ इत्मन भाकाशेस्येव घटादिभ-
मने बुद्धयाद्पाधिगमने गमनम द्ररित्थवादिष्म “ तदणसा-
रत्वात्‌ ” [ब्र०सू०२ । ९५.२९] इत्यत्र । तस्मात्‌

काय बादरिः [ ब्र०सू०४।३। ७ ] इत्येष एव स्थित
पक्षः। “ दरं जमिनिः 2 [भ्र० सू०४ 1३ १२]
इति तु पनान्तरपतिंभानमातेप्रदशंनं परन्नाविकासनायेति द्रष्ट
ग्यम्‌ ॥१४॥(५)

अप्रतीफारुम्बनान्रयतीति बादरायण
उमयथाऽदोषात्तक्रतुश्च ॥ १९८ ॥

स्थितमेतत्कायविषया-गतिनं परविषयेति । इदमिदानीं स॑दि-
ह्यते कि सवान्विकारारम्बनानविशेषेणेवामानवः पुरुषः भ्रापयति
ब्रह्मरोकमुत कांश्चिदेवेति । किं तावत्पाप्रं सरवैष्रामेवेषां विदुषाम-
न्यत्र परस्माद्ह्मणा गतिः स्यात्‌ । तथ हि “ अनियमः सवा

----------~ =£ „~~ ~-----9- ~

-न-----~-~

अपर ब्रह्मोपाप्ननस्याक्तफरूत्वेऽपि कथं तद्विषये गतिरित्याशङ्ग्याऽऽह । तस्य येति!
तस्य गन्तन्यत्वेऽप्रि गन्तृत्वमात्मनो वियुत्वादयुक्तमिल्याशङ्कयाऽऽह । सर्वेति । भा
वेचनीया गतिरनिवेचर्मय पगुणवद्यविषयवोचितेति भावः | परविषये गत्यभावादपर
विषयं तदुपपत्तेरस्मदुक्तेव पृत्रा्तरपक्षम्यवस्थद्युपसंहरति | तस्मरादिि ॥ १४॥ (५)

गन्तव्यविशेषोक्त्यनन्तरं गन्त विशेषो क्लययेमाह । अप्रतीकारम्बनानिति । सवन
वक्तुं वृत्तं कीतयति । स्थितमिति । अमनिवपुरुष्‌ शिषर्थरुलयाविशेषश्रपस्तततः
तुतवेनागर्मनमनाच्च संशयमाह । इष मिति ।' वियाफका् देवयाने "पथि न्वः
षोक्या परदादिगविः । पृरवपक्षे सर्दषूपासनेप्वनियमन्यायाद्विकाराटम्बनषु धर
सिद्धिः । सिद्ध्ये पतीकोपासनादिरिकतेषु वत्रुन्यायाद्वरोषसिदधिरिवि ५
विभृ पूवपक्षयति । कि तावदिति" परस्माद्द्मणोऽन्येवि कायनह्मक्तिः । 7
गुणोपसंहारस्यानियम।विकरणन्यायं हेवुतवेन स्मारयावि । तथा हीति । प्रतीक

श व: ।॥ ५८. भामा ।

१८. ्षणतं"। रज. द. लाला" ।३अ.च)४ब्‌. तिपाद्न 1
६८, श्रः ।७ क, ज्ञ, तेनग'। < क, क, "मनामा । ९८, उर पान
रर्वानि ॥

= --~~ न ~

[भ.्पा.रय,६५|भानन्दगिरिृतटीकातवरितिशांकरमाष्यपतमेतानि। ११२९

साम्‌ "' इत्यन्नाविशेषेणेवैषा विचचान्तरेष्ववतारितेति । एवं पराप
प्याह । अप्रतीकारम्बनानिति। प्रतीकारम्बनान्वजपितया सर्वा-
नन्यान्विकाराङम्बनान्नयति ब्रह्मरोकमिति बादरायण आचा
अन्यते । न शिवमुभयथामरावाम्ुपगमे' कश्िदोषोऽस्ति । अनि-
यमन्यायस्य भतीकल्पतिरिचेपवप्युपासनेपूपपतत । तत्क्रतुश्वा-
स्योभयथामावस्य समथको दतुदरष्टव्यः । यो हि ब्रहम्रतुः स
ब्राह्ममेश्वये मासीदेदिति शिष्यते 4 तं यथा यथोपासते तदेव
भवंति ”” इवि श्रुतेः । न तु प्रतीकेषु. बरह्यकतुलमसित प्रतीक-
पधानल्बाहुपासनस्प । मन्वब्रह्मक्रतुरपि ब्रह्म गव्छतीति श्रूयते `
यथा प्श्चाग्रिविच्यायाम्‌ “ सत एनान्ब्रह्म गमयत्रि” [ छा०४।

नानाम पित्याणतृदीयस्यानासंबन्वित्वात्यतीक्रविशेषत्वेन व्रह्मणोऽपि वेध्यतत्वाचे
वै के चेयाद्वाक्येन च वेषां अहादेवान्व्रह्म गप्यवीयेतच्छब्दैन तेषामपि परामश.
सिद्धर्वदयान्वरेष च गवेरवतारिवत्वादविशेषेणामानवः पुरूष एतान्सवानेव विकारालम्ब-

न््रष्मलोकं नयतीति प्र्मिययेः । पूवैपृक्षमनुमाप्य सिद्ध न्तपरविनज्ञामवतायं न्याक-
रोवि । एवमिति । भश्रयाल्वरतरत्ययस्याऽऽश्रयान्तरे क्ष दि पतक यथानाम
्षत्यादौ नामादिष्‌ ब्रद्माश्रयस्य प्रत्ययस्य प्र्षपः | तदाठम्बनाः प्रणोकालम्बन।-
स्वान्विह्ाय विकारालम्बनान्सगणव्विधाववः सवानिपि यावत्‌ | यख(नयमन्याय।्‌
` विरेषेण 'स्वेषां विकारालम्बनानापेषा मविरि व पदूषयन्नुभयथाऽदषदित्येतद्याचषे ।
न हीति । प्रवीकाठम्बनान्न नर्थोवि विकाराटम्बरनास्तु नयवी्युमयपातवपमम सत्यानं
, यमः क्षवासौमिति न्यायस्य न कश्चिद्‌षैः सवशब्दस्य प्रतोकठम्बनात्तत त
सिद्धरित्यथे; । तक्करतुश्चवि पदं पदोन्वराध्याहारेण व्याकर्‌। ति । तर्तक्रतुरिति ।
` .वस्य हेतुत्वं स्नायति । यो हीति । षत्र॒ मानमाह । तमिति प्रवकाठम्बनेरषि
तद्विरषणत्वेन बघ्ठ ध्यार्वमिदयक्तमित्याराङ्याऽऽह। न विति । व्रह्मदथया ननः
दीनमिव प्रतीकामे प्राधान्येनानुचिन्वनान्न परतीकालम्बनानां वरह्कर्ुत।य५ः ।
वतकरवुसवद्भवपि न्यायस्य व्यभिचारं श्वे । नन्विति । न्वायस्मतसा क

न्न

द, °एषः सव" ।

१ज.ट८. भ्म हविस" । २ ड, न, “वन्तीति ।रन तुमान॑पि । ४5
तुसित । ८ इ.

५ख., ८. इ, श्यतीति । ६९ क, ल्ल, ठ, इ. सवेषामि । ५ कृ, स्त, घ्व, ठ, "त
८, तुवाश्नन॥ ९ क न्न श्नां घ्यानेना ।

११२६ भमीमैपायमप्रणीतमरस्महभाणि- [अ०्ड्पा०३१०१।

१५। ९५ ] इति । भवतु यत्रैवमाहत्यवाद उपलङभ्थते. तवद-
भावे तवोत्सणिकेण तत्कतुन्पायेन बरहमक्रतृनामेव हत्यापिेतरेषा-
मिति गम्यते॥ १५॥

विशेषं च दर्शयति ॥ १६ ॥ (६ )

नामादिषु परतीकोपासनेषु ईवंस्मात्पूषस्भात्फलबिशेषय॒त्तर-
स्मिन्नत्तरस्मिश्पासने दशयति “ यावक्नान्नो गतं वश्रास्य
यथाकामचारो भवेति ” ({ छा०७।९१९।५]“ वाग्वाव
नान्न मृयंसी ” [ छा०७।२।१९] ““ यावद्वाचो गतं
तत्रास्य यथाकामचारो भक्ति ” [ छा० ७।२।२] “मनो
वाव वाचो भूय; “ [ छा० ७।३। १] इत्यादिना । स चापं
फरविशेषः , प्रतीकतन्नत्वादुपासनानमुपपचते । ब्रह्मतश्रत्वे तु
ब्रह्मणोऽवि शिष्टत्वात्कथं फलविशेषः स्थात्‌ । तस्मान्न प्रतीकाट-
म्बनानामितरेस्तुल्पफर्त्वमि ति ॥ १६ ॥ (६ )
इति श्रीगोविन्दभगवत्पुज्यपाद शिष्यश्रीशंकरभगवत्पादकृषोौ
श्रीमच्छारीरकमी्मासाभाष्ये चतुथोष्यायस्य तृतीयः
पाद : ॥ 2 ॥ `
विकशेषवचनादपवाद्‌र्द्राऽऽह । भवत्विति । भदे ल्वादः साक्षादपवादकः॥ १५।
इतोऽपि प्रतीकोपासनानां न ब्ह्मगतिरिलयाह । विशेषं येति । उस्कषौपकपेव
सवात्फृटस्य परतीकोपासनानां नैकरूप ब्रहमक्र तुत्वं षत्माधिवा हेतूपचयाप्चयाविरके
फे तदयोगादिपि न्याचरे । नामादिष्विति'। एरविशेषोपठम्मेऽपि किमनियुपासः
नानां प्रवीकतश्रत्वं वजाऽऽह । स चेति ८1 एतीकानामूत्कवेनिकषवसादिहषः ।
विपक्षे एकविशेषरटेरक्िष्टत्वमाह । अद्येति ।. परवीकारम्बनातिरिक्ानां विकोराठम्बं
नानां ब्र्मढोकगर्दिरिवि स्थिते एकितमुपसंहरवि । तस्मादिति ॥ १९॥ (६)
इवि श्रीमत्परमहसपरित्राजकाचायैश्रीशुद्धानन्द पूर्यपादरषिष्य-
मगवद्रानन्दज्ञानविरचिते शारीरकमाष्यमिभगे
न्यायनिणेये बतुधोध्यायस्य वुवीयः
पादः॥ ३ ॥

४ क, ड्‌
9१ क. अ. भ. मन्यते २३ न. छ. ट, व्तीपि।. २३ अट वतीति । ४क

"ल्तरेत्याह । ५ स. 'हल्यचिवा* ।

[म.४१.४प्‌, १।भनन्दगिरिङ़तटीकासवलितशांकरमाषयतमेतानि | ११२७

संपद्याऽपविभावः खेन शब्दाद्‌ ॥ १।

, एवमेवे संयसादोऽस्मास्छारीरातपुतयाय प्र ऽपोतिरुप.
प्च स्वेन इपेणामिनिष्पधत " इति श्रूयते । ठन संशय;
` किं देवलोकाच्ुपमोगस्थानेष्ववाऽऽगन्तकेन केनविष्िरेपेणा-
मिनिष्पतं "भहोखिदालमक्रेणेति । कि तावल्‌ ।
स्थानान्तरेष्विवाऽऽगन्तुकेन फेनसिदरूपेणाभिनिष्पतिः स्यात्‌
माकषस्यापि फरुतग्रतिदधेः। भमिनिष्यचत {ति भोतसिपयौ-
पत्वात्‌ । स्वष्पमात्रेण येदमिनिष्यत्तिः परवासप्यवस्थाधर
स्वदपानपाषाद्विमव्पेत । तस्मादविशेषेण केनविदमिनिष्पचत
इति 1 एवं म्प्र दमः । केवैरेनेवाऽऽत्मनाऽविर्मवति न धम.
न्तरणेति । कुतः । स्वेन द्पेणामितिपचत इति सशब्दात्‌ ।
1
भये पदे निगणविघाफटैकरेशे बन्पवृत्तिरक्ता | द्वितीये सगुणनिगैणफल-
पिशेषतेन वद्विदोरत्कान्तयनुकान्ती विन्ते । वृतरीये स्गुणविया़लोपयोगि-
पया गतिगन्तभ्यगन्तविशेषा निर्पिताः। संप्रि चहुं पे परविचाफठेकरेशो बघ्
भावाविभौवः सगुषविचाफ़टं च सैश्वरतुल्यमोगेत्वमवधारिष्यते । वतापरप्ियाप्ा
प्यमुक्तवा प्रवि्यापाप्यमाह । संपदि । निगुणवरिचाफ़रमृदाहतु वद्विषयवक्यमु-
. दाहरवि | एवमेवेति । स्वशब्दस्य स्वकीयवावितवेनाऽऽगन्तुकत्वमपनात्खरूपवचनवे-
नानागन्तुकत्वनुदधेभ् संशयमाह । तत्रेति । अत्र च निगणत्रह्मविचाफ़कस्य ब्रह्मा
दाविभाच्स्य निलंसिद्धत्वोक्ला.पादादिंसेगविः । पूषैपते मोक्षस्य सगंदिरविकेषः ।
सिद्धान्ते वस्य ततो विशेषोऽसतीपि एटील्ना विमृश्य पूवैपकषमाह । किमिति। विमवमाग-
नुकं एकत्वात्वगेवदिति मला हेतुमाह गो्षस्येतनि। असिनिपपततिशब्दाद्ि परागमृतस्य
निष्परिः पिध्यतीवि हेत्वन्तरमाह । अमिनिष्प्यत इति। पिद्ान्वेऽरि स्यादमिनिष्प-
पिरोपनारिकीत्यागङ्याऽऽह । सहपेतिं । उक्तवुपानादमिनिपपत्तिशम्‌
दधे निगमयवि । तस्मादिति । पुकतेरागनुकवममूय तिधनतयवि । एवमिति ।
फेऽनुमाने जीवि कथमनागन्वुकलं मृकतेर्ाह । कुत इति । विशषण
प्पमनुमानप्रियाह । स्मेनेति । परं बह्म स्योतिःशब्दितमुपपच् साक्षादनुमूय तने
~~~ ~~~

१३. ष, दुपाथा" | २ ज. भ. "छव" ३ क. स, ४. "देशा ब" | ४ इ, वरेन । ५६.
इ, षि | अन*॥ ८ ॐ = ० | + छः गत्र, ८ यअ. ष्व पवक" ।

११२८ ` शरीमदेपायनग्रणीतव्रह्मपनाणि- [भ०ध्पा०४१्‌

अन्यथा हि स्वशब्देनेति विशेषणमनवङ्कप्ं स्यात्‌ । मन्वात्मी-
यामिपायः स्वशब्दो भविष्यति । न । तस्यावचनीयत्वात्‌ ।
येनैव हि केनचिद्रपेणामिनिष्पश्चते तस्येवाऽऽत्मीयेत्वोपपत्ते
स्वेनेति विशेषणमनर्थकं स्यात्‌ । आतत्म्व्नता्थां त्वं
वत्केवलेनेवाऽ ऽत्मद्पेणामिनिष्कयते नाऽऽगन्तुकेनापरद्पेणा- `

पीति ॥ १॥ ।
कः पुनर्विंशेषः पूवावस्थास्विह च स्वड्पानपायसाम्ये सती.
त्यत आह-~ `

मुक्तः प्रतिज्ञानात्‌ ॥ २॥
योऽत्रामित्निष्पचत इत्युक्तः सं सवेबन्धवि निगुतः थ॒दधेनेवाऽ5ऽ-
त्मनाऽवतिष्ठते । पवेत त्वन्धो भवत्यपि रोदितीव पिनिम
वापीतो भवतीति चावस्थानयकरुषितेनाऽऽत्मनेत्ययं विशेषः ।
कथं पुनरवगम्यते मुक्तोऽयमिदानीं भवतीति प्रतिज्ञानादित्याह ।
तथाहि“ एतं त्वेव ते भृयोऽनुव्याख्यास्यामि " [ छा०८।
९।३;८।१०।४;८।११। 2३ | इत्यवस्थत्रयदाष-

स्वेन रूपेण।ऽऽविभोवोऽवस्थानमित्यनङ्क।कुवेन्वं प्रल्याह । अन्यथति । विषान्व
स्वशब्दस्यापेवच्ं शङ्कते । नन्विति । भज्ञावज्ञापकत्वे संमत्यनुधादकतायोगा
मित्याह | न तस्येति । वदेवावचनीयत्वं साधयति । येनेति । परपक्षे विशेष
न्थकयमुकत्वा सपक्षे वदयैवखमा।ह । आत्मेति । भथेवच्वं स्फुटयति, । केव
नेति ॥ १॥ +
सृत्रान्तरमाकादक्ताद्राराऽवतारयति । करः पुनरिति । दतस्य युक्तश य।
यति । योऽत्रेति । पूरश्रपि वस्तुत)ऽस्थवमृतैत्वान्न विदप्र्िद्धिरिल्याशङूच विह
येऽपि यथाक्रमं ग्यावहारिकषपेणपदशत्वमाई । पूरवतेति । जार्गास्वे पुत्रदार
मामिमानादन्धवत्रवश्चो मव।३ स्वप्रे तन्न।शदटया वासनामयं रोदनायनुभवषि षु
विशेषज्ञानशून्यश्िद्धादुरज्ञानमाच्परवशस्तिष्ठदी यवस्यात्रयेण बन्पापरनान्ना 4
प्येण दूषितं यदरातम्पं वेनौऽऽत्मा -संसारदश्चायामषविष्ठे मेति बु निशरशनिसि
दुःखानुषङ्गपथोतमानपटिशद्धपरमानन्दररूपेणिवि विशेष इत्यथः | ूत्रवयव शड्‌

प्र
वैकम।द्ते । कर्थामित्ति । ए विज्ञावमेव प्रकटयति । तथा हीति । प्ररतोषयुमि

पकः एवै" ५
१ क. ज. घ. २. "देन षि | २ ब, "यल्ाप्रत्तेः। ३ क, वालव । ४भ, त

वैवन्धो | ६क ल. ठ.ढ. "नान्या । ७ क, द, इ, "नाडऽलमना सं ।

[अ.9पा.४्‌.३ ] आनन्दगिरिकृतटीकारतवलितिरो करमाष्यसमेतानि । ११२

विहीनमात्मानं व्याख्येयत्वेन प्रतिज्ञाय “ अशरीरं वाव सन्तं न
प्रियाप्रिये स्एशतः ” { छा०८।१२ । १] इति चोप
र्यस्य “स्वेन हपेणामिनिष्पद्यते .सं उत्तमः पुरुषः” [ छा०८।
२। ४ ] इति चोपसंहरति"। तथाऽऽख्यायिकोपक्रमेऽपि “ प

` आत्माऽपहतपाप्मा ” [ छा ८ । ७। १ ] इत्यादि युक्तास-
पिषयमेव भरतिङ्ञानम्‌ । फएरतेपौसद्विरपि मेक्षस्य बन्पनिवृत्ति-
मआन्नापेभ्ना नापर्वोपज्ञननपेक्षा । यंदप्यमिनिष्यद्यत इप्युत्पत्तिष-
यायल्वं तदपि एवौवस्थापेक्षं यथा शेगनिवृत्तविरोगोऽभिनिष्प-
द्यत इति तद्त्‌ । तस्माददोषः ॥ २॥

आमा प्रकरणात्‌ ॥*२॥ (१)
कथं पन्त इत्युच्यते भ्राता परं ऽयोतिर्पर्षपच'' [ छा°
८।३।४ | मेनरे० २।२९ ] इति कार्यगोचरमेवनं श्राव
यति । ज्योतिःशब्दस्य भौतिके श्योतिषि दृटत्वात्‌ । न चान-
तिदतो विकारविषयात्कश्विःशुक्तो भवितुमहं ति । दिकारस्याऽ ऽत-
तपषिदधेरिति । नैष दोषः । यत आत्मवान स्योतिःशब्देनाऽ€-
केचते प्रकरणात्‌ य आत्माऽपहतपाप्मा विजये विगृषयुः
[ छा० ८।७।१.] इति प्रकृते परस्मिन्नात्मनि नाकस्मा
द्रौतिकं ऽयोतिः शक्यं अ्रहीतुम्‌ । प्रकृतहनाभकृतपक्रियाप्रतः
जञान्परमाह । तेति । एकतवादोगन्तुकवं मुक्त पत्राऽऽई । फृरुप्वेति । ब्द
सामध्योत्तदगन्तुकतमुक्तमतूच दूषय। । यदपीति । हेगेरन्यपापिद्धतवे शगधस्य
चौपचारिकतवे मुकेरनागन्ुकतवै युक्तमसुपसंहरवि । तस्मादिति ॥ २॥
्योधिसप॑प्स्य मुक्तायोगमीशङ्कय परिहरति । आत्मेति । ूतरव्यावत्य-
माह । कथमिति । कारयगे्वरते हेत माह । ज्यो तिःशब्दस्पेति । ज्योविपक्पच
सवेन रूपेणामिर्गिष्पद्यत इति पौवापयश्वयेकेरनयौ ज्योविःपततिरियशिङ् व त्म
पपद्यत इत्युक्ता तेनामिनिप्पततिरित्यशरवणादध्याहर च तदुपरसपचेतयुक्तिवैयध्य-
र्येीवपो मूतसवेन कथेत्वादत्यगि कुतो मक्तिरित्याह । न चेति । विकारगोचर्‌-
स्यापि मुक्तत्वमाशड््योथ यदृ तन्मत्य प्रित्या श्रुतिमाभरियाऽऽईं । विकारस्येति।
कक) -्थननि" । ३ क, ज, ब. "उना. ट. -- म ८ रय पचप्य। ५१ ५ क,
३, इ, "क्तं प्रयाह 1" |

१९१३० . श्नीमपायनंपणीवब्रहमदरजाणि-- [ भ ०७पा०४्‌‹

गात्‌ । उयातिःशब्स्त्वात्मन्यपि इदयते “ तदेवा स्योतिषां
स्योतिः"” [ बृ ०४। ४। ९१ ] इति। पपञ्ितं चेतत्‌ “ ज्योतिदंश-
नात्‌ ” [ बण द° १।३.।४० } इत्यत्र ॥३॥ (१)

अविभागेन दृष्टत्वाद्‌ ॥ ¢ ॥ (२) |

परं ज्योतिरूपसंपच स्वेन शपेप्रामिनिष्यचतें यः स. कि परस्मा-
द।त्मनः एथमेव भवत्पुताविभागेनेवौवतिष्ठत इति वीक्षायाम्‌ “स
तन्न पयति, ”* इत्यधिकरणाधिकरतव्यनिर्देशात्‌ “ ज्योति-
रुपसंपद्य. ” [ छा० ८4 द। ४। मेते २२] इति चकु
कमेनिरदेशाद्ध देनेबावस्थानमिति यस्य मतिस्तं ष्युत्पादयत्पवि-
भक्तं एव परेणाऽऽ ताना युक्तोऽवतिष्ठते । कुतः । दृष्टत्वात्‌ ।
तथा हि ““ त्वमसि” [छा 8 ।८।७ ] ^" अहं
अरह्मास्मि ” [ बृ० १।.४। १० ] “ यत्र नान्यत्पश्यति ”
[ छा०७।.२४।१] “न तु वहितीयमस्ति ततोऽन्य-
द्रिभक्तं यत्पदयेत्‌ “ [ बृ०४।३। २३] इत्येवमादीनि
वाक्यान्यविभागेनेव परमात्मानं दशेयन्ति । यथादशेनमेव च
फर युक्तं तत््रतुन्पायात्‌ । ^^ यथोदकं शद्धे ्द्धमातिक्तं ताद-
गेव भवति । एवं युनेर्विजएनत आत्मा भवेति गोतम ” [ ०

भ क कक्‌

अभकस्माप्पकरणरविच्छेदं विनेवि यावत्‌ | पकरणादूषि परयोगामावे कथमात्मा ग्या
गन्दस्तत्राऽऽह । ज्योतिःशब्दं इति । अत्रापेक्ितं न्ययं पूर्वं सूचयन्पुनर
प्रत्याह । प्रपञ्चितं चति ॥'३॥ ८१). . * , "न
विदुषः स्वङ्पेऽवस्थिवस्यापि वेशेषिका।दिषिद्रद्मणोऽन्ध्रतवमागङ्कन्याऽऽहं । भ
भागेनेति । विषयोक्तिपूृवेकं "वादि बिप्रतिपक्तेः-घंशयमाह । परमित्रि । भत्र पतत
बह्मणोऽत्यन्तमेदवरादात्मादादिसंगविः । पूद्रपक्षे जविश्वरयोरात्यनितिकमन्यतव्र
सिद्धान्ये वयोरात्यन्विकमामिननलमङ्कीरत्य ` पूव॑पक्षयवि । इतिं वीक्षायामिति
पिद्धान्वसुश्र पवतायं म्याचष्टे । इति. यस्येति । दष्टत्वमेव स्फृटयति । वथा
परमासमन्यश्येन दृष्टत्वे फठितमा् । यथेति । फसा
ह्टत्वाद्मि युक्तस्य प्रस्मादाल्यन्त्िकमैक्यपिवि नयास्यान्वरमाद्‌ । १५८. _
9 ज. ट, विविक्ित्वाधाम्‌ । २, जञ..ठ. इ, 'ङ्खितन्याः । ३४, पि िविङ्िस
ढल, परात्यक्येः । ५. च. ठ, इ, "कस्यमेः। ` ॥

[1

[भ.४पा.४१्‌५] भानन्दगिरिकृतटीकाषवरितिशाकरभाष्यसमेतानि। ११३१

न्यविभागमेव दशोयन्तिं । नदीसमुद्रादिनिवशनानि च । मेदनि-

देशस्तवमेदेऽप्युपचयंते “ स भगवः कस्मिन्पतिष्ितः "

छा० ७।२४ । १] इति “८ सवे मरिन्नि " [ छा० ७।

२४ । १ ] इति ““ भत्मरतिसत्मक्रीडः “ [ छा° ७ । २९ ।
` २] इति चेवमादिद्येनात्‌ ॥ ४ ॥ (२)

ौ
ब्राह्मेण जेमिनिर्षन्यासादिभ्यः॥ ५॥

स्थितमेतत्‌ ““ स्वेन रपेण ” [-छा० ८।३। ४ ] इत्य-
नाऽ ऽत्ममत्रंहपेणाभिनिष्पद्यते नाऽ€गन्तुकेनापरद्पेणेति ।
अधना तु तद्विशेषबुभुत्सायाममिधीयते स्वमस्य .ष्प बराह्मम
पहतपाप्मत्वादिसत्यस्षकल्पत्वावक्षान तथा ` पवेज्ञाष सवेश्वरतव
, च तेनं सहपेणामिनिष्पथक्ष इति जैमिनिराचार्यो मन्यते ।
कुतः । उपन्यासादिभ्यस्तथात्वावममात्‌ । तथाहि ^“ पं
आत्माऽपहतपाप्मा ” [ छ ८।.-७।१९ } इत्यादिना
५४ सत्यकामः सत्यसंकल्पः ” [ छा० ८ । १। ५ ] इत्येवम-
न्तेनोपन्पासेनैवमात्मकतामात्मनो बोधयति । तथा “सतत्र
पयति नक्षत्कीडन्रममाणुः “ [ छार ८।१२। २३] इत्य-
र्यहपग्पेदयति ““' तस्य सरैषु ोङेषु कामचाते भरति “

„---~------------क

महै

वा
मदनिरदशस्य तई का गृविस्वत्रौऽऽह । देति । उपचार्‌। तिदयन पार्यत
इत्वं हेतमाह । स इति ॥ ४॥ (२)

््वात्मतां प््ठस्यामि जीवस्य सप्रपञ्चं चदय । ब्राह्मणेति 1 वृत्तं कीप
यति । स्थितमिति । विषयदुशयो-दरोमवि । अधुनेति । येनं च वर्मणः ^ `
प्यावस्थानं तकि ` सप्रपश्मेव विवा“ निष्पपयमवाय्‌ वोमयरूपभिवि विमतिपत्त
संशये ब्रह्मणो मुकतोपरसृप्यस्व हइ िद्यमात्रित्योभवरूपत्वक्या पादािसगविः । पुत्रै
पक्षे सप्रपश्चत्वश्रुतीनां वा निप्परपथुलशरुतयना १ मख्यापैदक्षिद्धिः। पिडान्ते
दिविषश्रवीनां श्षिद्रयावष्टम्भान्ख्याथेतापपतति(रलुपत्य पूव॑पक्षयवि । अभिधीयत

इति। उपन्यासेन व्रह्मणः सप्पश्चतवसिद्धिं विवृणोति। तथा हीति । उपन्यासो नामो

| | तथे |
देशः स चान्यत्र ज्ञातस्यान्यविषानायानुवादः। ५11९२ पवष दवि | तपति
वक

नात । ५ कमज. न

) कृ, र्त ऽप ।४ क
१. ^त्मगति" । २अ्‌, त्रस्वङ । ३ तत्रः ९, "सय सृष्टि" |

रू । अर, ट, शस्मन क । ६ अ, एष [७८ यसं । ८ 2, 2,
१० क्‌, ख । ^| 0समिर

११३१ श्रीपदेपायनपरणीतबह्मद्त्राणि- [अण्ड्पा०्४प्‌

[ छा० ७। २५। २ ] इति च । ““ स्वतः सर्वैश्वरः ” इत्या-
दिव्यपदेशश्चेवयुपपन्ना भविष्यन्तीति ॥ ५९॥

चितितन्मात्रेण तदात्मकलादियोडइरोमिः ॥ ६ ॥

यद्यप्यपहतपाप्मत्वादयो भेदेनैव धमी निर्दिश्यन्ते तथाऽपि
शाब्द विकल्पा एवैते । पाप्मार्िनिषृत्तिमान्नं हि तन गम्यते |
चैतन्यमेव त्वस्याऽऽत्मनः स्वष्पमिति तन्मात्रेण खद्पेणाभमि-
निष्पत्तियुक्ता । तथा च श्ुतिः “ एवं वा भरेऽयमात्माऽनन्त-
रोऽबाह्मः कृत्स्रः प्रज्ननघन एव ” [ ब० ४।९। १३]
इत्येवजातीयकाऽनुश्रहीताः भविष्यति । सत्यकोमतवादयस्त
यद्यपि वस्तुष्पषपेणेवे धमा उच्यन्ते, सत्याः कामा अस्पेति।
तथाऽप्युपािसबन्धाधीनत्वात्तेषां न चेतन्यवत्स्वष्टपंत्सभवः।
अनेकाकारत्वप्रतिषेधात्‌ । प्रतिषिद्धं हि ब्रह्मणोऽनेकाकारत्वम्‌
न स्थानतोऽपि परस्योभयरद्धम्‌ ” [ ब्रण षू०३।२।
९१ ] इत्यत्र । अत एर्व च जक्षणादिसकीर्तनमपि हुःखाभाव-
मात्राभिप्रापं स्तुत्पथमात्बरतिरित्यादिवत्‌ ।.न हि .युख्यान्येव
रतिक्रीडामिथनान्यात्मनि निमित्तानि शक्यन्ते वणंयितु द्वितीय-

भज्ञावज्ञापनं विषिः । आदिशैनक्तं न्यप रामा । सवन इति | विधेयान्वः
दिवप्वनानुदेश्यस्थ]पतविप।दयत्वेनाविवेयस्य च सिद्धवद्मिधानं न्यपदेशषः ॥ ५

पपक्षान्वरमाह । वितितन्माजेणिति । उपन्यासादिना नानषएसत्वे दिते क
चिदेकरस्षत्वमिल्या इन्ाऽऽह्‌ । यद्यपीति । कृथं परिकल्पमात्रत्वमिलयाङ्भत्च कार
निकत्वातप्मादेस्तननिव॒त्तिरूपाणां तेषामपि राहोः किर इतिवत्काल्पनिकत्वमेवेयाई
पाप्मरादीति । किं तर्हिं वस्य वास्पवङ्पं तदाह । चैतन्यमिति ॥ त्र प्रानमाई
तथा सेति । सल्यकामत्वादीनामपहवपाप्मत्वादिवनेवुमशकयत्वात्कृत)। ब्रह्मणश्चैतन्यम
्रतेत्याश्ू्याऽऽह । सरयेति । उपाधीनाममि वदमेदाद्वास्तवमेव धभत'त्वरि
ङ"्याऽऽह । अनेकेति | उपन्यासरस्येष विधिम्यपदेकयोगेविमाह ।. अत ईति । 9"
केक।रस्वस्य निषिद्धत्वादरेवोति यावत । इ्टान्तेऽपि रूवत्वमाङ्ोक्तम्‌। न हति

इये" । ५
नैवोक्तन्य

१ धाप्पलाद" । २ क. तरेणा । ३ ट, स्वल ॥ ४ ज
कामाद | ६ क्ष. "पसं" । ७ क, ज. ट, थ्व ज । ८ क. ब्देनैवोक्तं । स्ट, ड.

@& -ड > ॐ ॐ प ५

[भ.धपा.४य्‌-गनभानम्द्गिरिकृतदीकासंवङितिशांकरभाष्यसमेतानि । १९३३

विषय॑त्वात्तभाम्‌ । तस्मानिरस्तारेषपरपशचेन प्रसन्नेनाव्यपदेरयेन
बोधात्मनाऽमिनिष्यचत इत्योहुोप्रिराचायौ मन्यते ॥ ६ ॥

एवमप्युपन्यासाद्वभावादविरोधं
बादरायणः ॥ ७॥ (२)

एवमपि पारमार्थिकवैतन्यमोत खष्टपाभ्युपगमेऽपि व्यवहा-
रापेक्षया पर्वस्याप्युपन्यासतादिभ्योऽवगतस्य ब्राह्मस्यैशवय्टप-
स्यापस्पाख्यानाद्‌ विरोधं बादरायण आचारा मन्यते ॥७॥ (३)

+ सकट = 2 » न
ल्पाद्व तु तच्छतः ॥ ८॥

हादैविचयां श्रूयते “ स यदि पितरृखोककागरो भवति संक-
दपाष्ैवास्य पितरः समुत्तिष्ठन्ति" [छा० ८ । २) १] इत्यादि।
तत्न संशयः । किं संकल्प एव. केवरः पित्रादिसपुत्थाने
हेतुरुत निमित्तान्तरसहित इस्तिं । ततन सत्यपि संकस्पादे-
वेति श्रवणे रोकवनिमित्तान्तरपिक्षता युक्ता । यथा खोकेऽस्म-
दादीनां संकल्पाद्रमनादिभ्यश्च हेतुभ्यः पित्रादिसंपत्तिभेवत्येवं
यक्तस्यापि स्पात्‌ । एवं दष्टविपरीतं न कल्पक भविष्ति ।

उपन्यासादीनामग्ययासिद्धवे भ्रुविधिद्धमधमुपसंहरति | तस्मादिति 4 ६॥
सिद्धान्वयपि । एवमपीति । चिन्मातरस्यापि सगो व्रह्मणस्तचातत्वमिभागादिषा-
तसिदधरिवि सूतचराधं विवृणोपि । एवमित्यादिना ॥७॥ (३) _
पूवौषिकरणेषु एरविद्याफकमभिषायापरविाफकं पपश्चयुमुनोपक्रमते। संकल्पा-
दिति । विषयं वुं वाक्यमुदादरति ।,हा्दैति । एषकारस्यायोगान्ययं गन्यवचछे-
<दसाारणवया सकल्पं विषुयीरुख सखयमाह । तमेति । अत्‌ च ९९११९।५।
बह्मूवस्य विमुषिनिमौणसाधननिरूपणतादारिसृगतिः , । पूष ठद्ृतारत्तर
"परणं सिद्धान्ते श्विवृत्तानुसारि चरणमित्यमिपेत्यावपारणशत्या कपय निरत
तपिद्धश्या पुवेपकषानुत्यानमाशङ्याऽऽइ । तत्रेति । ठकार ववृणोवि ।
यथेति । पुक्तस्य पित्रादिमोगहतुसंपत्तिः संकल्पापिरिक्तयतनादिसापक्षा मगहवु्त-
परित्वादस्मदादिभोगहेदुपत्तिवदिषि मत्वा दाशन्विकमाद । एवमिति । अनुमान-

+ क ६; ५
एकमाह । एषं दृष्टेति । ोकवृ्तानुसारण वेरयवसखसिद्धविव वद्वि न कर

१ क. "यविषयलवा* । > कं, ज, ८" च।
५२. द. तंकवन। ।

३८ केवद्धं।४ज, ~ | यु" । ५ ट. श्यतीति।

१९३४ शरीमहैपायनपरणीब्रहम्चनाणि- = [भ०४पा०४१्‌८

संकदपादेवेति तु राज्ञ इव संकल्पितायसिद्धिकरी , साधनान्वर-
सामग्री मुरभामपेक्ष्योच्यते। न च संकल्पमात्रसतमुत्थानाः पिना-
दयो मनोरथविलुम्भितवश्वश्चङतवात्ुष्करं भोगं समपपितु
पीपर स्युरिति । एवं पपत बमः। संकंख्पादेव तु केवखतिपत्रादि- ..
सयुत्थानमिति । कुतः। तच्छतः ||“ संकर्पादेवास्य पितरः सषु-
चिष्ठन्वि'” [छा०८।२। ९] इत्यादिका हि श्वतिरनिमित्तान्तरापे-
षायां पीड्येत । निमिततान्रमपि तुः यदि संकल्पानुविधाय्येव
स्याद्रवतु. न तु प्रयननान्त॑रसंपाचं निमिचान्तरमिंतीष्यते ।
प्क्संपततेबैन्ध्यसकल्पत्वप्रसद्गात्‌ । न च शरुत्यवगम्येऽर्थे रोक-
वदिति सामाम्प्रतो दष्टं क्रमते । संहरटपवलादेव चेषां पावर-
योजनं स्थैर्योपपत्तिः । प्राकृतसंकल्पविखक्षणत्वान्पुक्तसंक-
र्पस्य ॥ ८ ॥ ^

&

पिह त्ववधारणस्य तदनुसरणे सत्यथेवखमेव न स्यादिलयशङन्याऽऽह । संकल्प
दिति। पित्रादेः सेकल्पश्र्जन्यत्वे मनोरथविलुम्मित्ञीुत्रौदिवदथक्रियासामध्वाभाय
दमि सेकल्पाविरि क्तपाधन पिष वक्तस्ेतयाक । न वैति । मनोरथनि्रिवाद्ि इषा
कायं द्टमिलयाशङ्न्च ज्ञानमा्साध्यकायेससरेऽपि ज्ञेयवस्तुसाध्यं कायं तत्र न
साह । पुष्कङमिति । संकल्पस्य यलादिसपेकषस्थैव पित्रादिनिमोणेतुवेतयव्पत
सिद्धान्वसूत्रमवता्यँ न्याकरोवि । एवमिति । संकल्पस्य यृलसाकषवेऽनुमौनस्योत्
सान्न व्य केवठस्य पित्रायुद्रवहैतुवोदि शदे । कुत शति ।° शिविर
काठात्ययापदि्टमनुमानपिलाह । तच्छरृतेरिति 1 किच निमित्तान्तरमपि संकला
यतं वा यलान्तरसाध्यं वा तत्राऽ ऽच्महकीरुत्य द्विवीयं दुपयपि । निगिततान्तर्‌
मिति । वस्व यत्नायपेक्षस्य संकल पिक्षया विकम्बितोलपिकतााक्तदु ततेव
मोषसकल्यत्वं स्यात्ततश्च द्विवीयस्यायुक्तपेयाह । भरागिति । यतु टोकवनि
न्वरपित्ेवि वश्राऽऽइ । न चेति । यदपि मनोरथविजृम्मववद्विचथकलान भोगः
साषनत्वं संकस्पपरसूवानां पि्ादीनामिवि वत्राऽऽह । संक्पेति । स्मदा
लिितेष्वह्ं स्यं कथं गुक्तसंकल्मिवेषु क्प्यते वत्राऽऽइ । प्रङृतेति ॥ १

4 [| । त॑प१।
%कृ.्जर म्‌, "वापुयुरि | २ ट, "सेषं स्या ३. अ. मिष्य | ५ अ, प्राक्त
५४. ज, भ, श्रुतिन" 1 & क, ठ, इ, "ज्ीवज्ञादि" । ७ च्च, ३, <, सिला ।

[अ.नपा. ६.५१ ।आनन्दगिरिकृतटीकातंवसितिशकरभाष्यसमेतानि । ११३५
जत एव चानन्याधिपतिः ॥ ९॥ (¢ )

भत एव चावन्ध्यसक्पत्वादनन्यापिपतिर्विद्ान्भदति
नास्यन्योऽधिपतिमवतीत्यथंः। नं हि पराकृतोऽपि संकल्पयन्नन्य-
स्वामिकत्वमात्मनः सत्यां गती संकरपयति । भुतिैतदशयति
५ अथय इहा ऽऽत्मानमनुविद् ्रजन्त्येतशर सत्पान्कामां स्तेषां
सर्वेषु रोकेषु का्रचारो भवति ” [ छा०८ | १।६ ]
इवि ॥ ९॥ ८४)

अभावं बादरिराह येकम्‌ ॥ १० ॥
^“ संक्पादेवास्य पितरः सगततिन्ति [ ० ८। २।
१ ] इत्यतः श्रुतेमेनस्तावासिकल्पसाधनं सिद्धम्‌, । शरीरेन्द्रि
याणि पुनः प्रप्नव्थस्य विहुषः सन्ति य॑ वा सन्तीति समी-

= ~

विदुषः सलयसेकल्पतवे छाभान्तरमाह्‌ ।' अत इति । उपापितुरीश्वराषीनो मगो
न संकत्पमात्रादरवितुमरमिलयाशङ्ग्य धतं व्याकरोति । अत एवेति । एयकल्प-
तेऽपि कथमीश्वरापीनत्वं विदुषो नेष्ये वत्राऽऽह । न हीति । हैशरमसादङ्गोगः
प्याद्ियपि प्राधैयमौनो जगी श्यत हृदयाशङ्याऽऽह । सत्यामिति । विदुषोऽन-
न्यापोनमैश्वयैमस्तीयत्र मानमाह | श्रुतिश्चेति 4 षिादुवदद्रार व्तलक्लारम्भ-
धोऽयशब्दः ॥ ९॥ (४ )
विदुषो ्रष्वीमूवस्य सपपश्चतवनिष्पपशथचतवयोग्योवहारिकवाचिवक्रवाभ्यां व्यवस्था
` भुक्त्वा संकल्पाविरिकतेसाधनमावामावयेरेकेपाधावापातवी विरोषछोकसिद्धपद्पदाधा-
पक्षायाः शुवेटोकिकादनुमानाद्वाष हि पूवैपक्षयितवा पैदपदायवीमानेण रुतेरक्नाया-
मपि वादयाथनोषने वदभावा मतो, यत्तायनपेकषसंकल्पजन्यो योगजन्यसाभभ्यद-
'तादगस््रुवसमुद्रपानवदिस्यनुमानानुहीव श्रुत्या बाशरितवदिनुमानल्य सकसपमातर-
पिद्धधा"विदुषो भोगहेदुसिदधिरियुक्तगु । म्वपारणान्यवोगन्यवच्छेेन सक-
ल्पसथेव पि्ादिसाषनत्वषदिष्षापि मनसेविविशेषणस्यान्ययोगन्यवच्छदकतवन वषार 17
धतवादिडुषो देहा्यमाव इति पूप्षयवि । अभावमिति । भनसः १३१७।११।1८.
विदुषो न विचाथैते वत्राऽऽहं । संकल्पादेवेति । शरीरेन्द्रियाणि विषयस्वा
कि विद्यावतो मुक्तस्य सन्ति किवान सन्त्याहो सन्विचन 1 भेविवादि पः

9) क, ग्स्यापि" । २ ट, "न्ति" इदि" । ३ क. ज, न. ¶ ष । ४८. ५
५क्‌ प्न, शदः काण, ५ ठ न्वं श्र, ७८. द, पदा ८ ठ. मनस । ९ घ,

११३६ श्ीमदेपायनपणीतब्रहमस्रत्ाणि- [भ०४पा०४य्‌०१

क्ष्यते । तत्न वादरिस्तावदाचापं; शरीरस्येन्द्रिपाणां चाभावं मही-
यमानस्य विदुषो मन्यवे । कस्मात्‌ । एवं दयोहाऽऽन्नायः
५ मनसेतान्कामान्परयन्रमतेः” [ छा० ८ । १२। ९] ^ पु
एते ब्रह्मलोके ” [ छा०° ८ । १३।.९ ] इतिः । पदि मनसा
शरीररन्द्रयेश्च विहरेत मनसेति विशेषणं न स्या । तस्मादभावः
शरीरेन्द्रियाणां मोक्षि ॥ १०॥ 1 . |

भावं जेमिनिरविंकल्पामननात्‌ ॥ ११॥
जेमिनिंस्त्वाचायों मनोवच्छरीरस्यापि सेन्द्रिपस्य भावं सक्तं
रति मन्ते । यतः “स एंकधा भवति त्रिधा भवति” [छा० ७।
५६ । २] इत्यादिनाऽनेकधाभावषिकस्पमामनन्ति । न हने-
फविधता विनौ, शरीरभेदेनाऽऽञ्जसी श्यात्‌ । यद्यपि निगणायां
भूमविदच्यायाभयमनकधाभावविकसल्पः प्यते तथाऽपि विद्मान-
मेदेदं सगुणावस्थायामेश्व्यं ` मूप्रविचास्तुतये संकीत्य॑त इत्यतः
सगुणवियाफरमावेनापलिषठित इति ॥ १९१॥
वयोरक्त्या ब्रह्मवीफलविमृतेरुक्तेरस्वि पादादिसंगतिः । पूरवैपक्षे विशेषणशरुवेरनेकषा
भवश्ुकेवो मुरूयापेत्व्तिद्धिः । सिद्धान्ते. दरयोरपि श्त्शोर्विदुष! सत्यसंकस्पत्व रे
मरूयात्वोपपत्तिरिव्यङ्गास्य , पूर्वपक्षसूत्रं योजथवि, । तत्रेति । संयमा
विपरविपत्तावभावनियमासिद्धिरिवि शङ्के । कस्मादिति । विशञेषैणश्रुलया परिदरवि
एवं दीति । पक्षान्वरेऽपि विक्षेषणमयोगव्यवच्छेदकत्वेन युक्तमिलयाशङ्ग्याऽऽ€ '
यति । अन्ययोगभ्यवच्छेदाय मनसेपिविशेषणाद्रामेन प्यतीलयादाविवेतस्यवृषि
मेम्यते | भयोगग्यवच्छेदे तु न तथा विकञेषणुमथवदिदयभेः | विज्ञेषणफ़ढमुपसदर |
तस्मादिति ॥ १०॥ ` ह, ^ 4
पवपक्षानतरमाह । भावमिति । सूतराषराण यीजयव। जैमिनिस्त्िति । गि
ल्पामननं मनोमेद्धेव किं न स्यादिल्याशङ्कयाऽऽह्‌ । न हीवि । देहमेदामाप न
भेदस्यापि दुरमेणत्वानन वद्धेदकृवं विकड्पामननमितयधैः | निगीणविधापरिकरि पया
सपामननं ्तृतिेत्याशङ्ग्याऽऽद। यथपि । दे भियादिभोगक्ीने निगृणज्ञान सु
सेनानेकषात्वस्यान्वयेऽपि विशिष्टमोगस॑सगेयोग्ये दक्रायुपासने फढत्वेनान्वय ईच ।
न च मनसेति विशेषणमन्ययेगन्याववेकं देहादि न्यवच्छिमकीति युक्त वतो पु
इतिवद्‌ यगन्यवच्छेदेनापि वथोगादिवि मावः॥ ११॥ ५॥ ___ _ _-~--
१ ट द्यत्र रन. न्ते इकर महसन (ज्म, निरा ०
विः 1६८. द, तयांवि* 1७६. द, श्रु. -

भवि

४प्‌,४ सू. १३।१६३ न्दभिरिक़तदीका ] म्‌
[अ.भ्पा.भ्पू भानन्दगिरिृतटीकसंवर्तिशांकरभाष्यसमेतानि | ११३७

उच्यते-

दादशाहवदुभयविधं बादरायणोऽतः ॥ १२॥
वि बादरायणः इुनराचा्योऽत एवोभयरिद्श्तिंदशचनाुभयवि-
धत्व साधु मन्यंते यदृ ' सरोरीरतां संकरपयति तदा सश-
रीर भवति , यदा त्वशरीरतां तदौऽररीर इति । सत्यसक-
रपत्वात्‌ । संकर्पवचित्याच, ॥ द्वादशाहयत्‌ । यथा द्वादशाहः
सत्र महीनश्च भवति । उभयं टिद्गश्चतिदशनादेवमिद मपीति ॥१२॥
तस्वमावे संध्यवदुपरपंततेः ॥ १३॥
सिद्धान्तयति । उच्यत इति । सूतं व्याच । बादरायण इति ।
मनसेविविशेषणसामध्वोदेकधा मयेति तिषा ' मवतरीलारिविकल्ापननसामथ्यि-
्दुःशबदाधं स्फुटयति । उभयेति । सरीरत्वमसरीशतवं चैकस्यैव विरुद
पिङ्च काठमेदादविरोषं दरयति ।.यदा त्विति 1 इतिशब्दस्योमय-
विपतवमिति पूर्वेण संबन्धः । विषदुः 'संकषपानुपारे क्यपियत्र देवुमाह ।
सत्येति । केयेवौचभये हेतुः । ' संकख्पेति । पनुषैरतादि ह विकिषणं
पक्तिकम्विशेषपदृ योगन्यवन्छेदकं युक्तं न हि चेतरो धनुदैषान एवावविष्ठे।
पङते तु मनपैवानित्यादौ कामभोरेषु मनसो नित्ययाप्वात्तुवादेनान्ययोगनिवृचय-
धतेत्याराङ्ग्य ह्टान्तमववा्यं न्याचष्टे । द्वादशाहवदिति । तस्य बहुकरैकतया
सत्त्वे नियवकवरकवयाऽदहनतरे च देुमाई । उभयेति । दारशाहो दि यजमानव-
. दत्वदास॒नोपायनोपदेशाज्च सन्नं य एवं विद्वांसः सवमुपयन्वीत्वुपौयनचीदनादशेना-
सस्द्शोवराश्वतुरैशविषरमा; सतरमासीरनित्यासनचोदनायाश्च द्रादशाहापिकार
दटतवादासनोप्राय चोद नयोरग्यतरत्वस्य सत्ररक्षणत्वह्वादशाहेन प्रजाकामं याजये-
"दिवियजविचोद्नादशैनान्भियतकतकत्युवगमाच द्िरात्रवदहीनत्वं चास्य गम्यते ।
पथेदमपि विदुषः सकरौरत्वमरीरलं, च दविविृश्विषिद्धं विवितरकसमगिबन्पनम-
-विरुद्धमेयथैः ॥ १२ ॥ | |
विदुषो देहायससमयक्तं मोगामावपरसङ्गदित्यशङ्कचाऽ७ह । तन्वभाव इति ।
सप देहामावेऽपि वत्र संनिकसय जञानरदुदधौ मनःप्थिविमात्रहेुतेनान्यथासिद्ध
ताच्ोगिनश्च विद्यासामथ्यौदेव मनोवस्थानादिति मत्वाऽऽह । संध्यवदिति । सूत्रा
न ----मूातपति षम. यदि। ५क. र
ल १. र ^ ध प 1
कारय ्ै" । १, ल. गदते" । ९२६. "दिवी प्रात पि १३, निय प्रा। १४८४. दरवा ।

१५ २. स गविः 9 „~ ~ ४ त श्वा ्त्रम्वि |

११३८ श्ीमहैपायनेपरणीतव्रहमदजाणि- [अ.ष्पा.र्‌,१४

धदां तनोः सेन्द्रियस्य शरीरस्यामावस्तदा यथा संध्ये स्थाने
शरीरेग्द्रियविषयेष्व विद्य मानेष्वप्युपरुष्थिग्मना एव पित्रादि
कामा भवन्त्येवं मोक्षेऽपि स्युरेव ज्ञेतदुपपथते ॥ १३॥

मावे जाग्रहद ॥ १९.॥ (५)
भावे पुनस्तनोयेथा जागरिक्े विद्यमाना एव पित्रादिकामा
भवन्त्येवं य॒क्तस्याप्युपपद्यते ॥ १४॥ ( ९ )

प्रदीपवदावेशस्तथा हि दर्शयति ॥ १५ ॥

“ भार्वं जेमिनिर्विकल्पामननात्‌ ” [ ब्र ्ू०४। ४ |
११ ] इत्यत्र सशरीरत्वं युक्तस्योक्तम्‌ । तत्न तिधाभावादिष्वनेक-
शरीरसर्गे किर्भनिरात्म॑कानि शरीराणि दारुयच्नवत्छज्पन्ते फिवा
सात्मकान्य्मदादिशरीरवदिति भवति वीक्षा । तत्र चाऽऽत्प-

मनप्ताभदानुपपत्तेरकंन शरारण, योगादितराणि शरीराणि निरा-
त्मकानीति । एवं प्रपि परिप्यते । प्रदीपवदावेश इति । यथा

राण व्याकराति । यदेत्यादिना । विदुषो देहादेरमावरे मनसेविव्रिशेषणोपपरततिं 8
कराति । एवं हीति ॥ १३ ॥ ॥
तर्हि देहाद्पादानमनथकं पत्राऽ्ह । भाव इति | पुष्करमोगतिद्धच्ं देहा
दानमिति येन्वानः सूं योजयति । भावे पुनरिति ॥.१४॥ (५)
सकल्पावानमनकृरेहनिमाणमकफं निरास्केषु देहमेदेषु भोगायोगादियाः
इ्याऽऽह । प्रद पवदिति । वृत्तानुवाद्पुर्वकं मक्तस्योक्तानि साक्धिकानि शारीरा
विषृयीरूलयोमयथेपरन्षेः संदेहमाह्‌ । भावमिति । ठल्नेवि मुक्तोक्ति; । मृक्तस्याप
विदयाफलमूतस्य साकिलिपकेषु पवेशपकारोक्लया प्दारिसंगरविः ।' पूरके भोक्त
त्वादेकनैव भोगसिद्धिः । सिद्धान्ते मे क्तुरकयेऽप्रि स्वेच्छया 'तस्यानेकत्र मोगोपपां
रिवि मत्वा पृरेपक्षयपि । तत्रेति । अ।स्मनो विभुवेऽपि मनस्येव चेवन्यन्यक्तप्
दवच्छेदकेकंडे हावस्थितस्य देक्ान्रावेशायोगादन्तःकरणान्रोपादानेऽपि वसा
नाचन्वःकरणान्तरावच्छिन्नस्य पुनरागन्तुकान्वःकरणावृच्छेदासिमवात्संमे च जीव
दाद्रोगाननुसषानपसङ्भेकसमादिवरा्िं निरातकानीवि प्रा्मित्थयैः । पूवप
मनूद्य सिद्धान्वपूत्रमवतारयवि । एवमिति । वत्र इष्टान्तं व्याचष्टे । यथेति । ९॥
(0

४
जट. दातुत। म. तुते । रभ. वत । ३कः घ, यनो । प्र ।
तत्राञ्डःम ।५कणज, भ. ट, णिनि।६ घ, मस्वास्‌^। |

[भ.४पा.४प्‌.१५] अनिन्दगिरिक़तरीकासवधितशकिरमाष्यसमेतानि। १९१३९

धहीप एफोऽनेकम्रदीपभावमापयते विकारशक्तियोगात्‌ । एवमे.
कोऽपि सन्विद्वानेश्व्योगादमेकमाषमापचं सर्वाणि शरीरा.
प्याविाति । कुतः । तथा हि दरयति शाघ्नमेकस्यनिकमावम्‌
५४ स एकधा भवति तिधा भवति पञ्चधा सपधा नवधा “ [ छा?
७।१्द।२]. इत्यादि । नेतदारूयश्रोपमाभ्युपगमेऽवकल्पते
नापि जीवन्तरवेशै । न चर निरात्मकानां शरीराणां पषृत्तिः
संभवति | धच्वात्प॑मनसोभेदातुपपततेरनेकशरीरयोगापतमव इति ।
नैष दोषः 1 एकमनोनँवर्तीनि समनस्कान्पेवापराणि शरीराणि
सत्यसंकल्पत्वात्खक्ष्यति । चष्टे च ' तेषूपाधिमेदादात्मनोऽपि
मेदेनाधिष्ठतूत्वं योक्ष्यते । एषैव च .यौगशान्नेषु पेगिनामनेकश-
रीरयोगप्रक्रिया ॥ ९५॥० सि,

® ०

ए
दीनां मिननतेऽपि दीपत्वस्यकल्वमेकविवैतिदरिषूपचयेमिनवरिर्विनं दीपानां भिन्न
तेति दटान्तमुक्तवा दाशन्तिकमवेशङृन्दिि दक्षेयति । एवमिति । ततर हेतुलेना-
वशिष्टं सूजावयवं व्याचष्टे । तथा हीति} यथा दारुयत्रं चेतन्यशून्यममि चेतनेच्छाम
ुरुध्यते तथा निमौणकञरीदृणि सेन्धरियाणीति कस्मा्नभ्युपयम्थते वेन निराप्मक-
समेव क्षरीरान्वराणामिलयाशङकवाऽ ऽइ । नेतरदिति । यत्रवद्कित् हि यत्राणि
भिन्नानि निर्माय नाहयतोऽपि नानालेने व्वपपैश [माधाद्िदुषश्च वथा म्यपदेशात्तत्त-
हेहोपाध्यवच्छेदो मादीत्यधेः 4 तदि निभीणदेहैष्वातमान्तराणि सृजति विद्वानित्वा-
। शङ्क्ा्ऽह । नापीति । जीवान्तरापेरेऽ नैवदवकत्पत इपि' संबन्धः । ए१-
स्यनकषामावशुिवरोषादुनुषानपसङगच | करान्वराणां निरातमकवाभषे
हेवन्वरमाहू । न चेति । आह्मान्‌पिषिवानामचेवनां ्व्ययोगाद्धोगामावपसङ्गच
-शरीरान्वरेषु न निरातमकलुियथः। रवपक्षवीजमनु मपवे । पचिति। खतत्रानारि-
मनोभेदे सत्येषु सौवमददिकमनःपंकल्मूसमृत्थानातदा यतना पनसां भेदेऽपि जीवभ
तदपा माणिम न कषिविदवधिति परिहरति ।

| उक्तेऽं योगशाख्चसेमविमाह ।

. -दामावाततदुपाधिव्यक्तवैवन्यो विद्वान
नेत्यादिना । एकमनोनुववेनमेकामिपरंयाविरो लमू त
दूपरयोजकं चितमेकमनेकेषामित्यादिभैव

1

एष्वेवि । निमौणचिच्तान्यलिदामरन वृत्तिम

वोद | ६५॥ __ ` _ ॥ १५ ॥ ` |
५ज.श्धास" 1२, श्वाप् | २ज. "पषा" १" । ३ ट. यथाऽ्श्म ४५ ४.४५
५. षु वैते" । ९ ठ. निदो" ७ पर पणां । ८ क, ५५. प्वनतेते" । ५ ब", 14

च्य | ।
ण्यु 1 १०२ ग. चन्यं नार । #

११४० श्रीमदैपायनपणीतत्रहमद्जाणि- [भ०४पा०भप्‌०

कथं पुनगु्तस्यानेकदारीरावेशादिरुक्षणमेषवयमम्युपगम्यते
धावता ““ तत्केन कं विजानीयात्‌ ” [ ब्र ° ४।५।१५ ]
“ नतु तहितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यद्विजानीयात्‌ “
[ च०४।३।३० ] “ सखिलं एको द्रष्टडदेतो भवतिं "
[ बृ०४।३।३२ ] इति वेवंजातीयका श्चुतिर्विशेषविद्नानं `
वारयतीत्यत उत्तरं पठति-- 1 ,, `

स्वाप्यथसेपत्योरन्यतरापे-
क्षमाविष्कृतं. हि ॥ १६ ॥ (६ )

स्वाप्ययः दषप्रम्‌ स्वमपीतो भवं ति तस्मादेनं स्वपितीत्याच-
षते" [ छा०६।८। ९१] इति श्रुतेः । संपत्तिः केवल्पम्‌
^“ ब्रह्मेव सन्ब्रह्माप्येति ” [ बृ०.४।४।६ ] इति श्रषैः।
तयोरन्यतरामवस्थामपे््येतद्विशेषसंन्नाभाववचनम्‌ । कचित्पुषुषा-
वस्थामपेक्ष्योच्यते कचितछवस्यावस्थाम्‌ । कथमवगम्यते यत-
स्ततरेवेतदधिकारवशादाविष्कृतम्‌ ““ एतेभ्यो मृतेभ्यः समुत्थाय
तान्येवानु क्निरयति न परेत्य सू्ञोऽस्तीति ", [ बृ २।४।
१४ ] ^“ यत्र त्वस्य सरव॑मास्मेवामरत्‌ "! [ ब्र° २।४।१४]
५ यत्न प्रो न कचन कार्यं कामयते न कखन स्वप्र परयति ”
[बृ ४।३। १९ । माण्डु° ९ । उर्तिहपएवेता° ४। १। °
उ० ता० ९। रामोत्तरता० ३] इत्यादिश्चतिभ्यः। सगृण्‌-

मुक्तस्य यथोक्तमश्वय विशेषज्ञाननितेषकशरुतिविरुद्धमिति शङ्ुवे' .। कथमिति
शङ्कोत्तरत्वेन सूअमवतारयति । अत इति 4 परतिज्ञां व्याच । स्वाप्यय,इति
उक्तमेव न्यक्तकतु विभजते । कविदिति । प्वत्केन कर्धत्यदिकं वाक्यं कचि ९
च्यते द्वितीयस्तु कचिच्छब्द्‌ः सक्कादिवाक्यगोचरः । हेवुभागमाकार्ादवासा व्या
रोति । कथमित्यादिना । तत्रयुक्तवःकयपकरणोक्तिः । वदविकारः पुपुधिक्षय।
न्यवरस्य प्रकरणम्‌ । तश्र समुत्थानवाक्षयं यत्र सुप्वाक्यं ल्ापाधिकारविषयम्‌ । †
त्वस्येति मोक्षाभिकार पिषयमिति मेदः। विशेषन्ञानामावाभिषानं पिपुक्योरन्यतराः
मयेणेदुक्तम्‌ । इदार्मपेश्वयोमियानस्य सगुणविधाविषयववेन मित्नगौचरतान ्
धाशङ्धत्याह । सगुणेति । कयं वहि सगुणवि्ाफठे मुक्तिशब्दपवृत्तिरित्युरड
क

= 89 | ® | र ----------------- पि [ ऽन्ति
१, ट, “ति” इरः | २, “वतीति । २ मन्वत" । ४ क. ज. भ, ८. 4

[अध्पा.४.्‌.१६७] भानन्दमिरिकतटीकासवरितर्शाकरभाष्यसमेतानि । ११६१

विचाविपाकस्थानं स्वेतरस्वगोदिवदवस्थान्तरं पतरतरैश्वययुप-
व्यते । तस्माददोषः ॥ १६॥ (१६)

` जमद्यापारवनै प्रकरणादसंनिहितत्वा्च ॥१७॥

पे सगुणब्रह्मोपासनात्सैव मनतेन्वरसायुच्यं ब्रनम्ति कि तेषां

निरवग्रहमेन्वयं भवस्याहोसिवित्सावग्रहमिति संशयः। किं ताव-

तमाम्‌ । निरस्कुशमेवेषमिन्दयं" मवितुमहंति “ भाप्रोति सारा-

ज्यम्‌” [तैत्ति १।६। २] “ऽसमे देवा बलिमावहन्ति"

[ ते० १।५।३ ] “ तेषां सर्वेषु छोकेषु कामचारो भवति ”

[ छा० ७।२५।२; ८।१। ६1 इत्यादिश्रुतिभ्य इति।

एवं पराप्ते पठति । जगद्यापारवजेमिति । जगदुत्पस्यादिष्यापारं

वजैपित्वाऽन्यदणिमाचयात्सकमेशवयं गुक्तानों भविहमहेति जग

*" द्यापारस्तु नित्यसिद्धस्येवेश्वरस्य । कृतः । तस्प तत्र मकृतत्वाद-

संनिरितल्लाचेतरेषाम्‌ । पर एष हीश्वरो जगद्यापारेऽधिकृतः।

तमेव प्रकृत्योत्पस्थाच्यपदेशात्‌ । भित्यशष्दनिषेन्धनताच् ।
संध्यायां दिवाशब्दवत्पत्यासाततिमात्रेणेवि मत्वाऽऽह । तस्मादिति ॥ ११॥ (९)
मनेोदेहसगौदावुत्सगेवो "यै शवयेमुपापिषुरुकतं पस्य जगत्सगेऽपमाणदपवादं दशे.
यति । जगदिति । भपरत्रह्षेणा सायुज्यं गवानापिश्चय विषयीरुत्य तस्योभयथा-
शा सेरायमाई।.ये सगुणेति। सगुणवरहषि्ाफटमूतिशवयप्य निरतिश्षयत्वनिवा-
रणात्मादादिसंगतिः | पृ्ैपकषे विदरदै श्वयंस्य निरस्कुशत्वादीश्वरमेदादनेकपया जग
` दुत्स्यादिन्यदस्यासिदिः । पिद्धन्वे तद्वेदामावाससेश्वराधीनवया जगदुदयादिम्य-
वस्षोपपत्तिरेभिपेय प्रशपूवैकं पूवेपक्षयति । कि तवदिति। श्रुतीनां श्रुवाधग्रहेण
ूपक्षयत्वा सिद्ान्वथवि । एवमिति \ वत्र परिज्ञा विमनपे । जगदिति । पत
देवदरयं प्रभपूकमाह (*कुते इति 1 दैशवरस्य निद्यपिद्स्थेव व)
इसन परादि हेवं विणो वि । पर इति । प्रयदुतथनकाढे सवस्य नग
` चः कतौ स्थव स्पितयादावपि कतलोक्तेएयस्य चाऽऽदिषं ११११११९ |
लगद्ापरे संनिरिरित्याह । तमेवेति । किंच परयैव नित्यत्वेन सरवन
दृपरशाक्तेतवाणगत्सजनं प्रवि -कल्प्यसामस्यत्वाच विदुपाीश्वरविषृयव 0
व्या | कंच पवोपयोढोचनायाभाश्वरसैव नगतस^: न (त

१.८. “नतित } २2, "पारपि"। ३०२.
घर छ, प्रङृतत्वादि । ।

११४२ श्रीमहेपायनपणीतवद्मद्त्राणि- [०४१०४०१

तदन्वेषणविलिन्नासनपूपैकं त्वितरेषांमणिमाचैन्वयं श्रयते ।
तेना्निदितास्ते जगद्यापारे । समनस्कत्वादेव सेतेषार्भेनेकमत्ये
कस्यचिरिस्यत्यमिप्रायः कस्प्रवित्सहारामिप्राय इत्येवं विसेः
धोऽपि कदावित्स्पात्‌। भथ करस्यक्ित्संकल्पयन्वन्यस्य संकल्प
इत्यविरोधः समर््येत ततः परमेश्वरो$ूततश्रत्वमेवेतरेषामिति `
व्यवतिष्ठते ॥ १७ ॥ 1, ।

प्रयक्षोपदेशारिति चेन्राऽऽधि-

. कारिकमण्डरुस्थोक्तेः ॥ १८ ॥
भथ यदुम्‌ “ आप्रोति स्वाराज्यम्‌ ” [ ते० १।६।
२ ] इत्यादिग्प्यक्षोपदेशाजिरवग्रहमेश्वयं विदुषां "न्याय्यमिति

तत्परिदतेव्युम्‌ । अत्रोच्यते । नायं. दोषः । आधिकारिकमण्ड- ,

छस्थाक्तेः । आधिकारिको पः सविषुमण्डलादिषु विशेषायतने.-
प्ववस्थितः परं हैश्वरस्तदापरसेयेयं स्वाराज्यपापिरुच्यते। यत्का-
रणमनन्तरम्‌ ““ भाग्रोति मनसस्पतिम्‌ ” [ ते० १।६।

लगद्यापरे संनिषिमुकव्‌। विदुषां व्ासंनिधिमाचपतिज्ञातिडध चथ समधेये । तद
न्वेषणेति । श्रूयते वे सर्वेषु छोकेषु कामचारो "भवग्री्यादाविवि शेषः । मृटु
रभाविनामुपासरकानां सूी्टके स्वामावातूषकल्पसिद्धानों पठवैकाठे युक्तता;
सषटत्वादि वेषं छर्टमियथेः । इतश्च विदुषां न निरङककैश्वयेमित्याह । समनस्क
त्वादिति । किं ` विदुषां समपधानत्वमाहो गुणपधानत्वम्‌ । भये समानान्‌
नियमेतैकमल्यादशेनादेकस्य सिसूक्षायामपरस्य संजिदीषासंमवादपर्ौमरमेव सगे
स्यावाम्‌ । मपरथा इयोरपि नेश्वरत्वं कायविषाददिदयथः । ` दिवीयमनुमाप्य दृष
यति | अथेत्यादिना । एकामिपायानुवर्विवायामन्येषत॑मागन्तुङेश्वय।पामण्हमाणः
विशेषतया कस्यचित्याषान्यायोगादनागन्तुकै्वयपरमश्वरदतित्वमिकषमिशरिवम्यमि
त्यथः ॥ १७॥ न

पूरपक्षमीनमभूंथ दूषयति । पत्यप्ेति । भनुवादमागं व्याकंरोवि । भयेति ।
परिहारमवतारयावि । अत्रेति । नज्युक्त्वा देदुमववायै व्याच । नेत्यादिना ।

१ भ. "वेकमित" । २ क. म. "पामादिमरेश्वः । ३ क, ज. भ. वैषा । ४ श न.

कस्य° । ५ म-"राृत ५ ट. 'रामिप्रायत। ९ ट. विदुषो । ७ भ, शेषु यव । ८१"
५८. ३. नाचप्रः । १० ठ. इ, शमनमष्यदर। "

स)

[अ.४प.४य्‌. ९] मानन्दगिरिकृतदीकासंवर्वाकरमाष्यतमेतानि । ११४१

> ] इत्याह । यो हि सवेमनसां पतिः पूर्वसिद्ध शन्वरस्तं प्रानो
तीत्येतदुकतं भवति । तदनुसारेणेव सानन्तम्‌ “ दाक्पतिश-
्ष्पतिः श्रोत्रपतिर्विन्ानपतिश्च भक्ति ” [ त° १।६।२]

इत्याह । एवमन्यत्रापि यथासषभवं नित्यतिदे श्रायत्तमेषेतरष-
भेश्वयं योजयित्यष्‌ ॥ १८ ॥,

विकारावतिं चै तथा हि स्थितिमाह ॥ १९॥

विकारावत्य॑पि च नित्यमुक्तं पारमेश्वरं षप न के विका-
रमात्रगोचरं सवितृमण्डखावधिष्ठानप््‌ । तथा , ह्यस्य द्विषटपां
स्थितिमाहाऽऽज्रायः "'ताद्रानस्य महिमा पततो ज्यायांश्च पृरषः।

* पादौऽस्य सर्वा भूतानि त्िपादस्यागृतं दिवि ” { छा० ३।
१२ । ६, ] इत्येवमादिः । न च, तंनिविंकारद्पमितरारम्बनाः

.ॐ>

=

णारखारान्यप्राप्यनन्वरमाहाऽऽप्रोति मनससषपिभिपि । यदि पृवेमेव निरं खारा
न्यमुक्तं वष्ट पश्वारोश्वरप्यापिक्चनं न स्यात्तस्ाद्रोगे स्वारास्य न तु जगः सष्त्वा
दावित्यथः । विवक्षिताथसिद्धषे वक्यं कथया । यो हीति । विहुषामीश्वरा१-
नैश्वयै स्वाराज्यमियत्र वाक्यरोषमनुकृकयवि । तदनुसरणेति । परश्वराषीनम-
णिमारिकक्षणपश्वय विदुषां स्वाराज्यं न वु जगतः सष्टवादीत्युक्तम५ वपा सवषु कक-
'प्वत्यादिवाक्येषुं सेचारबाति । एवमिति ॥ १८ ॥
निस्विश्यैश्वयेवद्यश्वरोपा्षकास्तदात्मतां प्राप्ताः ` साविक्षपश्वववन्व। १०१९
-युक्तं षदात्मत्विरोधादियद्राङ्न्य ` कर्व येऽपि सगुणपाप्राना निरगणप्राप्त्यमाववदे-
तदयुक्तमिति वक्र ब्क्मणो द्ररूप्यमाह । विक्षारावक्षीति | तत्र प्राविज्ञाविमाम
व्याचष्टे । विकरेति । चकारसाचितमृधेमाह । नेति । देतां याच । तथा
हीति । वत्र प्रथमतृवीयपादाम्यां विकारि सूपपुज्यव द्ितीयचुपपादाभया
विकरावर्व बरह्मणो रूपमुक्तमिति मेदः । अस्तं ब्रहमण। विकारावर्ति रूपं तथाऽपि क
स्याप्तत्राऽऽह । न्‌ सेति । वस्तुतस्वथात्वऽ यथोपासनमेव वत्पाधिरूपासन च
षो

* ८८ ट, श्रेवैष' ।
१ 9 कान ध प्रोस्ये ४ ° | ट. न्तर वाक्यम्‌ वा ॥४
॥ क + क 3 गत्य ५ भर स । + = श्मीप् । ९7. ड जामा ॥

१९४४ श्रीमहेपायनपणीतब्रहमदमनाणि- [अ.४१,२्‌.२०।२१]

याप्रुबन्तीति शक्यं वक्तुमतत्क्रमुत्वात्तेषाम्‌ । भवश्च यथैवं
हिप परमेश्वरे निशैणं इपमनवाप्य सगुण एवावतिष्न्त एवं
सगरुणेऽपि निरवग्रहमेण्ववममङ्गाप्य सावग्रह एवावविषन्त इति.
द्रष्टव्यम्‌ ॥ १९॥ ।

दर्शयतशवेवं प्रत्यक्षानुमाने ॥ २० ॥
दशेयतश्च विकारावतित्वं परस्प ज्योधिषः श्रुतिस्प्वी ।
५नतत्र द्यौ भाति न चन्द्रतारकं नेमा दिश्ुतो भान्ति
कुतोऽपमभ्निः ”“ [ क ०.५.। १५ । श्वेता० ६ । १४ । युण्ड०
२।२।१०.] इति । .. |
५ ने वैद्धास्षयति इर्यो न शशाङ्ो न पावकः
[भ० गी० १५। ६] इति च । तदेवं विकारावर्वित्व परस्य
ज्योतिषः प्रसिद्धप्रित्पमिपायः 4 २०॥ ।

भोगमात्रसाम्यरिङ्गाच्च ॥ २१ ॥
इतश्च न “तिरङशं विकारारम्बनानागेश््द यस्माद्वोगमात्र-
मवैषामनादि सिद्धेनेश्वरेण समानमिति श्रयते “ तमाहाऽऽपो वै

विध्यधीनं निरषग्रहमहच्वादिषमेश्य चोपास्त्यगोचरतवाषनु पासिवस्यापराध्चिरिवि फलि.
तमाह । अतश्चेति १ १९ ॥ .
विकारावविं इपमस्वीत्यत्रैव श्रुविस्मृदी प्माणयपि 1 दर्शंयत्रशचेति । प्रधि
पत्यक्षानुमाने प्रत्याचक्षाणः सधाक्षराणि योज्ञयवि । वशेयतश्रेत्ादिना,। .उक्तेऽ्
सुरूमानि श्रुतिस्मृतिवचनानीपि मन्वानो वाक्यषथेमाह । बुदेवृ मिति ॥ २०॥
अपर ब्रह्मविदां विश्वलष्टत्वाचमप्रे हेत्वन्त्ररमा्ट । भोगमात्रेह्ि । न कषठ
स्वाराज्यस्य प्रभेश्वरायत्तवया विदुषां जगृद्यापारराहित्यं॑किंवु वेन भोगमत्रेणः
साम्योक्तिलिङ्ादपीत्यथैः । च काराथेमा । इतश्चेति । हैत्वन्तरमेवावशिष्टसूत्राषरयो-
जनया स्पष्टयति । यस्मादिति । वं र्यटोकगवमुपाप्कं हिरण्यगमेः स्वसमीपुपा
गवं सानुनयमाह मया खल्वाप एवामृवमय्यो ` पीयन्वे इयन्त भुज्यन्ते ववाप्य्वं
मृवरूपोदकलक्षणो ठोको भोग्यो यथासुखं मुज्यतामित्याह । तमाहेति । उपासक

१ ट. "वणर । २ भ. "त ए । ३ क. "प्रं जगरैश्च* । ४ भ्‌, "त ई" । ५ क, ज. %"
"रेषा. ।

[अ.४पा.४्‌.२२] भानम्दगिरिषृवटीकासंवलिविशांकरभाष्यसमेतानि । ११४५

खड गीयन्ते लोकोऽसो ” इति “ स॒ यथैतां देवतां सर्गाणि
भूतान्यवन्त्येवं वविं सर्वाणि भ्रूतान्यवन्ि ” तेनो एतस्यै
दैवताय सायुज्य सछोकतां जयति. ” | बृ° १९।९। २३]
इत्यादिभेदव्पपदेशरिष्गिभ्यः ॥ २१ ॥

नन्वेवं सति पातिशयत्वादन्तवत्वमेश्वयस्य स्यात्ततश्रैषामा-
वृत्तिः प्रसऽ्पेतेत्यत उत्तरं भूगगान्बादरायण भावाय; पठति-

अनाहत्िः शब्दाद्नात्तिः शब्दाद्‌ ॥ २२॥ (७ )
नादीररिमसमन्वितेनायिरादिपर्वणप देवयानेन पथम पे ब्रह्म
रोकं शाब्नोक्तविशेषणं गच्छन्ति युस्मिन्नरश ह बै ण्यश्वाणवौ
बह्मरोके वृत्तीयस्यामितो दिवि पस्मिनेरं मदीयं प्रयो पस्मि्न-

सयोषास्यदेववया मोगमात्रसाम्ये शुत्यन्परमाह । स॒ यथेति । सब्दो इ्ान्वपरः |
भवन्वि मजन्वे । तन्नैव वक्यान्तरमाह | तेनेति । उकशब्दोऽप्यथेः सठोकताम-
पवि संबध्यते । परूवेनापासनेनोपाप्याया देक्वायाः सायुण्थं वेन समानदेहतां
समानढोकवां च भावनाविशेषादाप्रोवीत्यथैः ॥ २१ ॥

विदुषां निरडश्याम्न दोषमाशङ्कवे । नन्विति । सह भरमेश्वरस्यैश्र्ेणाि-
शयेन वैव इवि साविश्यं विढुषतशवर्य वथा च पसश्वरपीनताहौकिरैश्वयंव-
तकाये कायंत्वाच्चा^ववदित्यथेः। विदधैशवयंस्यान्ववसे का क्षतिरित्याश ङ विदुषां पुक्तवा
न स्यादित्याह । ततश्चेति 1 एतदुत्तरतवनोत्तरसतं स्कार पूजयन्नववारयवि ।
. अत इतति. । भगवानित्यनेन सवेज्ञत्वादि सेपत्तिरुक्ता । आचायेशब्देन साघ्नायेबहुरी-
करणं सदाचरि किष्याणां' स्थापनं खयं तदाचरणं चेत्यत्रनैरपण्यमुक्तमिति मेदः। यतु
सारिशषयलेनृ का्ैतवं तवश्चान्धवच्मित्यनुमानं वत्र किभेश्वयस्यान्तवखमात्रं साध्यं
पक्वा मुक््यमावो विदुषूम्पि विकल््याऽऽये सिद्धपाध्यतं मत्वा द्वितीये कममु-
क्तिवादिशुतिविरोषमाह । अनादृत्तिरिति । पूतस्थं पतिज्ञापदं व्याच । नादीति ।
अविरादिपदोक्तदेवयानं पन्थानं स्मारयितुं विहेषणद्रयम्‌ | ये व्ष्मरोकं गच्छनत वे
ते पराप्य भुक्तमोगास्वतो नाऽऽववेन् हवि सबन्धः । कानि तानि शाह्नोक्तानि विश
पणानीडकते यथाल वान्यनुकामवि । परिमिननिति । हवो ोकातयपिवीरनिदवा-
तृतीयस्यां दिवि यो ब्रह्मटोकस्तसिन्नरण्यसंज्ञो द्ावणेवाविदयथैः । वसिनेवाननमयं
इडं च सरोऽस्वीलयाह । यस्मिभेरमिति । सोमपवन इलव, सोमकान्दोऽगृवव-

1 न

१, ग्व ष्य । २३, द, "ज्यं २०। ३४, ठ. "कावैताः । ड ठ, ड, -पुणमु । ५ क,
ञ्च, 'पिव्यादिश्च" | ४ ८

११९४६ श्रीमहैपायनप्रणीतनह्मदताणि- [अण्णपर्टय्‌०२य्‌]

श्वत्थः सोमसवनो यस्मिक्नपराजिंतां पूब्रह्मणो यस्मिश्च परभुवि-
मितं हिरण्मयं वेम यश्चानिकधा मन्रथवादादिषरदेशेषु प्रपशयते
तेतं प्राप्न चन्द्ररोकादिग्र भुक्तभोगा आवतन्ते। कुतः!
““ तयेोध्वैमायन्नम्रतत्वमेति ” [ छान ८ । ६ ।९ । कठ ६।
१६ ] “ तेषां न पुनराश्ृत्तिः 2 [ बृ ० ६ । २। १५ ] “एतेन
परतिप्यमाना इमं मानवमावतं गाऽऽवर्तन्ते ” [छा० ४।१५।
५ ] (ब्रह्मरोकममिसपर्येन्ते"" [ छा० ८ । ९५ । १ ] ^“ नवं
पुनरावतेते ८ [छा० ८ । १९५९.।१। वाद्ुदेवोप० ४]
ईत्यादिशष्देभ्यः । अन्तवच्वैऽपि त्वैश्वयंस्य यथाऽनाशृत्तिस्तथा
वर्णितम्‌ "“ कायात्यये तदध्यक्षेण सहातः परम्‌ ” [ बण खू9
।३। ९४] इत्यन्न । सम्पग्दश्नविष्वस्ततमसां तु नित्य-
सिद्धनिवाणपरायणानां पिद्धेवाना्त्तः । तदाश्रयणेनंवहि सगु-
णशरणानामप्यनाद्रत्तिसिद्धिरिति । अनाड़ृत्तिः शब्द [दनाटृतति

चनः । कम॑ज्ञानश्न्यानां दुष्पेपत्वमपराजितत्यम्‌ । ब्रह्मणो हिरण्यगभेस्येति यावत्‌ |
पभुश्ब्दोऽपि हिरण्यगतमेवाविकरोति । उक्तविशेषृणवति बद्यलोके मानमाह ।
यश्चेति । चन्द्रकोकाद््रिति वैषम्योद्ाहरणम्‌ । पविज्ञामेवं न्यारूयायं माक्षहेतुमाका-
द्कषापुवैकं व्याख्याति । कुत .इत्यादिना । ननु द॑रिदानामनावृत्ति्रुवीनामथवत्वा-
दवरिरोपेऽघामाण्यमिति नानुमानापबाधने सामथ्येमिमपिहेति च विशेषणात्कल्पान्वरे
मवद्यादत्तिरिपि क्त्राऽऽह । अन्तवन््वेऽपीति । ये वावदृष्यरेतसः स्वाश्रमधमेमात्र-
निष्ठा बह्मचर्यण बह्मटोकम विरूढ स्तेषामन्तरेण विद्यां बन्ध्वं सापिद्धरस्त्येवाऽऽवृत्ति। '
ये तु सगणोपासकस्वेषिश्वयैस्य कल्पमात्तस्यएयित्वेऽपि क्रममुक्तिकिवक्षयाऽनावृत्तरः
विरुदधेलथैः । सगुणन्ह्मविदामेवानावृ्तिरच' परदिपाचते न ॒निथूणक्रहपिदां ततर को
हेवुरित्याशङ््य वेषामवृत्तिशङ्कामावारित्याह । सम्यगिति । सगुणन्रह्मविदामागि
बह्म्रकगवानां वत्नोतन्नसम्यग्रशै्परताददेवै दकिपिवि स्थिते सम्यन्दिनमनावरः
स॒तरां सिध्यतीति कैमुरतिकन्यायर्माह । तंद्राश्रयणोनेति । उपसकानाम।श्वर।य
तमेन्वयै न निरतिशयक्दिपिकरणयमुपसहपुमितीदयुक्तीम्‌ । सूत्राम्यासस्य पयजिन-
माह । अनादृत्तिः शब्दादिति । यथाध्यायमरसिसमेक्षिरेव वच पदस्येवाभ्या्‌। इ
पके सृत्स्यैवाभ्यासाचतङैष्स्य' वता ्दपमसाराल्लस्य समन्वयाविर।पपताषन-
१क. घ. ता पुरी ब्र्म+रक.ब. "तेतंते प्राः । ३ श्न. ट. "वद्ुक्तः । भ, "कद्वयक्त ।
४. ट. च्यते“ न।५ज. ट, ब। ६ ट, इतिश्च ७ ज, "णपरयणा। ८ ज. ट 'व्दादि 1
क. "घाप्यतव" । १० क-क.ठ. य हि| 11 क. दवि ३२ ठ.विरेषेऽ्रा५ १ ६5.२.८१ १.

[अ.४पा.४म्‌.२२] भआनन्दगिरिकृतटीकाषवङितिशांकरभाष्यसमेतानि। ११४७
शब्डादिति दतराभ्याप्तः शाघ्नपरिसमाधं चोतयति ॥ २२॥ (७)

इति श्रीमच्छारीरकमीमांसाभाष्ये श्रीमत्परमहंसपरितराजकाचायश्रीम-
दरोदिन्दभगवत्पञ्यप्रादशिष्यश्रीभच्छंकरभगवत्पञ्यपादढ़तौ
चतुथोध्यायस्य चतुथः पादः ॥ ४ ॥

लानां साकल्येनोक्ततवाहक्तम्यानवशेषासच्छिमापनमुचितमिति मावः ॥ २२॥ (७ )

व्याखूयाऽसंख्यात वकेककचचयुरयस्नस्तदुस्तकंशङडा
राङ्ान्याजप्रकारपस्रणसमतावस्तुतचं श्रयन्ती ॥
श्रद्धानन्दाङ्पियग्पस्मृत्तिमरनिमेतप्रादगादोक्तिरूढाऽऽ-
नन्दन्नानप्रणीवा जगवि मुदमियं'सद्धियां सविषत्ताम्‌ ॥ १॥
सन्त्येव बहलानीह श्याख्यानानि महाषियाम्‌, ॥

व्याख्या तथाऽपि सौख्येन व्याख्यानाय मया कवा ॥ २॥

हृति श्रोमत्परमहंसपरित्राजकाचायंश्रीशुद्धनुन्दपूर्यपाददिष्यमगवदानन्द-
ज्ञानक्ते श्रामच्छारीरकमीरमासामाष्यविभागे न्यायनिणेये चतुधो
ध्यायस्य चतुथः पादः ॥ ४॥

४

॥ प्षमा्ठमिदं बरह्ममीभासाशाच्र सटीकशांकरभाप्युतम्‌ ॥

॥ ॐ तच्छहह्मापेणमस्तु ॥

__ _
| ५, दशयति ।
५७२

श्रीमदहैपायनप्रणीतव्रह्मसूतराणां वर्णानुक्रमपञ्कम्‌ ।

मीस

अंशो नानान्पपदेशादन्यथा चापि दशिकितवादित्-

मधीयत एके
अकरणत्वाच्च न दोषस्तथाहि दशेपति
त्रिया त्वविरोधः सामान्यतद्वावाभ्यामोपसदव-

तदुक्तम्‌ ~ ६
अप्तरमम्बरान्तधृते र र
अग्निहोत्रादि तु तत्कार्यायैव तदशनात्‌ ..:..
भरन्यादिगतिश्चुतेरिति चेन भाक्तत्वात्‌
अद्कावबद्धास्तु न शाघाष दि प्रतिवेदम्‌

अह्भितानुपपत्ते्च „~ ~~~" "^
अङ्केषु यथान्नयभावः = “~ "=
भचरुत्वं चपिक्ष्य „~ ^ च न
अणवश्च न त त क क
अणुश्च ^^ „^

अत एवं च नित्यम्‌

अत एव च सवांण्यनु

अत एद चब्रीन्धना्नपक्षा

भत एव चानुन्थापिपतिः “-“

अत एव त्नोपरमा यपेकादिित्‌ , “+
अतं एव न देवता मत्त त्र ~ '
अतणए्रप्राप्ः ~^ „~ ५, ^
` अतः प्रवोधोऽस्मात्‌ ~
अतश्चायनेऽपि दक्षिणे क
अतस्तितरञ्याषो रिष्गाच्चः. ~“ ^“
अतिदेशाश्च 1
सतोऽनन्तेन तथाहि खङ्गम्‌

भतोऽन्याऽपि हयेकेषपुभयोः “~
भत्ता चराचरग्रहणात्‌“ ^

७ च्ल ध ७ ७ ८ + = ~= 4 च्ल ~ ० ~ ^ ० ७ ७ 4 + च <

अर पाट स्‌० पृण

९)
49

२ ६६२
१९१ ६९८

८९)
न

३३ ९०७
० ३८

2 श्रीमहेपायनप्रणीतब्रह्महनाणां-

अण
अथातो ब्रह्मजिज्ञासा „^ ^ „~ „^ १
अह्रयत्वादिगुणको धमकतिः „^ .... „^^
_ अदृष्टानियमात्‌ „~ ^ „~~ „^ “२
अधिकं तु मेदनिर्दैशात्‌ ~ ~ „~ ` „.. . २
अधिकोपदेशात्तु बादरायणस्येवं तदशनात्‌ .... दे
अधिष्टानानुषपत्तेश्च .... = „~ „ „"" २
अध्ययनमात्रवतः !... 4 „^ ३
अनमिभवं च दक्चैयति ... † .. न, ३
अनवस्थितेरसभवाच्र नेतरः... १. 6
भनारब्धकाय एव तं तदवधेः „. „~ ः
धनाविष्कुवनन्वयात्‌.... ... „^ = ३
अनाग्रृत्तिः शब्दादनावृत्तिः शब्दात्‌ ..,. ४
अनियमः सवांसामविरोधः शब्दागुमानाभ्याम्‌ ३
अनिष्टादिकारिणामपि च श्रुतम्‌ .. ३
धनुकरतेस्तस्य च ^. ~ ~~ ४ 2
अनुज्ञापरिहारौ देह्तबन्धाञ्ज्योतिरादिवत्‌ २
अनुपपत्तेस्तु न शारीरात्‌ ४ ~
अनुबन्धादिभ्यः प्रज्नान्तरए्थक्त्ववदष्टश्च तदुक्तम्‌ ३
भनष्टेयं बादरायणः साम्पश्चुतेः .... ~~ ३
अनुस्पतेबादरिः ^^ 1
अनस्मतेश्च .... ~ " . , „+ "~ १
अनन सदेमतत्वमायामशब्दादिभ्पः.. ५ „~ „१
अन््र्‌ उपपत्तेः 9 श
अन्तरा चापि तुं तष्ृष्टः ... .. ~ दे
अन्तरा भतग्राप्रवत्स्वात्मनः 2

अन्तरा विज्ञानमनसी क्रमेण तद्धिङ्खादिति चेन्नावि-

शतात्‌ - 4 = - = ~
अन्तयाम्यदिदे वादिषु तद्धमव्यपदेशात्‌ १
अन्तवच्वग्रसवेन्नता वा... „. „^ „~ „^ भ
अन्तस्तद्ध्मोपदेरात्‌..+ „^ ^ „^ ^^ १

4 ०८ ७ ^ ७. > न ^ 3 ^ ^ = ७ ० ० ^ ७ ० न ० = #
[+
^

पा० मूर

।
१,
2 छी

वणानुक्रमः।

धन्त्यादस्थितेश्ोभयनित्यत्वादपिशेषः
धन्यत्रामावाक्च न तृणादिवत्‌
अन्यथात्वं शब्दादिति चेन्नोविशेषात्‌ `
अन्यथानुमितौ च ज्रोक्तिविपोगात्‌... ...
अन्यथा भेदानुपपत्तिरिति चेनोपदेशान्तरवत्‌
धन्यभावन्यादृसेश्च
धन्पापिष्ठितेषु एवेवदभिखपात्‌

अन्यार्थं तु जञेमिनिः प्श्नव्पाख्पानाभ्यापपि चैवमेके
अन्यार्थश्च परामरे व
धन्वयादिति चेस्स्यादवधारणात्‌, „~ „~^ ~
धपरिग्रहाषात्यन्तमनपेक्षा .. `
भपिचपप ..
धपि च स्मरते

७9५१ 9७०१ ९१७७ [क 1१

।॥। 16, 9०० # । 1 । 71) ७१५७
धपि वैवमेके 4, , 4 „+ „^
धपि संराधने परत्यप्तानुमानाभ्यम्‌ ... `
, भपीतौ तत्पसङ्गादसमन्नसम्‌..

धपरतीकारम्बनोनयतीति बादरायण उमयथाऽदाषा-
तत्कृतिश्च ^ ^ + ^
"अवाधाश्च „^ + ण ४ ० न
भम्बुवदग्रहणत्तु न तथात्वम्‌ = “^. ^“ ^"
अमां बादरिराह देवम्‌ ““ ॥
अमिष्योपदेशाच्च ^ ~~ .

अभमिमानिष्यपदेशस्तु दिशेषानुगतिम्याम्‌

भभिन्पक्तेरिर्यादमरथ्यः
भमिुध्यादिष्वपि चैवम्‌ „~“ ~“ ““
भम्युपगमेऽप्य्थाभावात्‌ „^ „~ "" ^

99 । [1

भट्पवदेव हि-वल्मधानतात्‌ + ““ ^“ “” '

£
।

9" क = > 9 2 9 49 9 ^ न)

3 9 3 9 ज ६9 2 ~

७७ 3 9 „2 < < ० ~ ~ ^<

४ श्रीमैपायनप्णीतन्रह्षस्तर्णा--

अण प | © स्‌ प्र @

भर्विरादिना तत्पितः... ..“ ध ३` १९ १०९८
अर्भकौकस्त्वात्तद्यपदेशाच नेति चेन. निचाय्यत्वादेवं
व्योमवश्च क 2 2
अल्पश्चतेरिति चेत्तदुक्तम्‌ ... २ ३ २९ ५६६
अवस्थितिवेशेष्यादिति चेनाभ्युपगमाददि .हि २ ३ २४ दें
अवस्थितरिति काशकृत््नः ~ ~ ~ ~ ९ ४ ५२९ २७९
अविभागेन दषटतात्‌ + „~ ~~ ~` ~ चै ४ ष ९९२०
अविभागो वचनात्‌. „~ `~ ~~ . = ४ २ र्द १०९१
अविरोधश्चन्दनवत्‌ „4 ~ +“ "~ २.३ २३ ६१
अशुद्धमिति चेन शब्दात्‌ ... „„ „~ १ १ २५ ७५१
भरमादिवच्च तदनुप्त्तिः . „~ ~ ~~ २ ९ रद ६
अश्चतत्वादिति वेनेष्टादिकारिणां प्रतीतेः... ^ र १ $ ७
, अषति प्रतिज्ञोपरोधो ागपद्यमन्फ्था =... २ २२९ ५३९
असदिति चेन्न प्रतिषेधमात्रत्वात्‌ ~~ „~ ~ २ १.७ ४९८
धसद्यपदेशानेति चेन धमौन्तरेण वाक्यशेषात्‌ ~~ * ‰ `^ १७ ४४७
मतततेश्ाव्यतिकरः.. „~ ~` ~~ "न २ 2 ४९ ६०
असंभवस्तु सतोऽनुपपत्तेः ... “~ “^ ^ > . र ९ ६०६
बसात +. „ल „~ ~ ~" ~ ३ ४ १० ९७७
अस्तितु „~ ^ ~ ~ = ३ २, ५८७
अस्मिन्नस्य च तथोगं शास्ति „~ ^ ~ "१ ६.५९ ११६
अस्यैव चोपपत्तेरेष उष्मा „~ ~ ~. ~ ४ ९५६ १०५९
आ. ' ` ..
आकाशस्तद्िद्कात्‌ ... ०, 2 ५ ९ १०५२ * ९३०
सकाश्चे चाविशेषात्‌... „^ ^ न ~ 2 ५ ५४९
आकाशोऽ्यीन्तरत्वादिनव्यपदेशात्‌ .. ~ १९ ३ ४९ ३९५
आचारदशतात्‌ „^~ ~ ३ ई ३ ९७५
भातिर्वाहिकास्त्िङ्गात्‌ «~ ~ “~ ~ ४ > ४ ११००
आरमकृतेः परिणामात्‌ “~ “^ ~ ~ १ £ २६ ,२९१
भात्मरहीतिस्तिरवदुत्तयत्‌. ~^ = ^ द ३ १४ ५६८
आत्मान चैवं विचित्राह्वहि, ^ ^ "~ २, १८ ४७३

वणानुक्रमः |

आत्मशब्दाच्च. ~

नात्मा प्रकरणात्‌

आत्मेति तपगच्छन्ति आहन्ति च '

आदरादखोषः „^, ॥

आदित्यादिमतयश्वाङ्" उपपत्तेः .^.* „.

आध्यानाय प्रयोजनामार्वत

आनन्दमयो ऽभ्याषात्‌

आनन्दादयः प्रधानस्य ि

भानथेक्यमिति चेत्न तदपेक्षतात्‌ ~ ~

आलूमानिकमप्येकेषामिति येन्न श्रीरषूपकविन्यस्त-
गृहीते इशेयति च .

आपः... | व

आप्रायणात्ततापि हि ष्म. ^ ^

आभास एव च

आमनन्ति चेनमस्मिन्‌ *

आ्विग्यमित्यौडुरोमिस्तसम टि परिक्रीयते

आदृत्तिरसकदुप॑देशात्‌

आपीनः संभवात्‌

` भाह च तन्मात्रम्‌

| ६ ।
इतरपरापमशात्स एति चेबक्षिमवात्‌+ „~ ^^
इतरव्यपदेशाद्धिताकरणादिदाषपसक्तिः „~
इतरस्याप्येवमसंरटेषः पति तु „^
इतरतरपत्ययत्वादिति वेनोत्पसतिमात्र्निमित्तत्ात्‌
इतर्‌ त्वथस्तामान्यत्‌ ^
इतरेषां चानुपर्ष्पेः „^ ^
इयदामननात्‌

है 99७

ई.

प्षपिकमव्यपदेशातसः ^ ^ ^ ^^ '

= क ७) > ~ व्ल ~ न्ल न्ध < प
छ
©
2
©

,
«<.
१,

^ न नल 4७ क ९ न ^ ~< `
४)
१, +
4)

+) 9 03 49 रद ४) 2
४ ६
[+
किः

4.

कि

अ

इक्षतेनौशष्दम्‌

७.

उत्क्रमिष्यत एवंभावादित्योदडुरेमिः

उत्क्रान्तिगत्यागतीनाम्‌
उत्तरा चेदाविभतस्वषपस्तु ....
उत्तरोत्पादे च पुव॑निरोधात्‌
उत्पत््यसभवात्‌ . .. „^
उदासीनानामपि चेवं सिद्धि

। । { ॥ ॥॥

उपदेशभेदानेति चेमोमयस्मिन्नप्पविरोधात्‌

उपादानात्‌ =
उपपत्तेश्च

उपपचतं चाप्युपरुभ्यते च... “~~

उपपन्नस्त्टक्षणार्थोपरम्पेर्छोकवत्‌

उपपुवेमपि त्वेके भावृमशनवत्तदुक्तम्‌ ...

उपमदं च ¢
उपरुब्धिवदनियमः ,.„
उपक्तहारदशनानेति चेन्न क्ीरवदि

। 8

उपसहाराऽथामिदाद्विपिशेषवत्समाने च

उपस्थितेऽतस्तद्र चनात्‌
उभयथा च दोषात्‌

॥ 0
उभयथाऽपि न कमातिस्तदभाव
उभयव्यपदेशाच्हि कुण्ड रवत्‌
उभयनव्पामोहात्तत्षिदे

उष्येरेतुच शब्देहि ...

एक आत्मनः शरीरे भावात्‌
एतेन मातरिशा व्याख्यातः...

०८ ४ ५ 3 ९ ७ ७ ९ 3 ॐ ७ ॐ 3 ७ छ ~ र छ छ क - 3 =

श्रीपहैपायनप्रणीतबरह्मद्नाणां-

अ० पान स्‌० पृ

1

१,॥
न
(+
11
0
>
।

०
१, +
१

& ^
१» 9
०9 <
० ©

वणानक्रमः।

एतेन योगः प्रत्युक्तः

एतेन शिष्टापरिग्रहा अपि व्याख्याता
एतेन स्वे व्याख्याता ध्याष्याताः ....
एवं चाऽऽत्मा कात्स्न्येम्‌ ..

एवे मक्िफडखानियमस्तदवस्थावधूृतेस्तद्रवस्थावध्रते
एवमप्युपन्यासात्पूवेभावादधिरोधं बादरायणः

भ, $

एेदिकमप्यप्रस्तुतपरतिबन्धे तदश्च॑नात्‌

# क. * `
कम्पनात्‌ ~
करणवचेनन भोगादिभ्यः „~ „~
कर्ता शाच्रयेवत्वात्‌ „~ +
कमंकतव्यपदशाच्च .... „~~ ०.

कर्पनोपदेशाच्च मध्वादिवदविरोधः....
कामकारेण चैके. „+ „..
फामाच नानुमानपेन्ना , ~“

फामादीतरत तैत्र.चाऽऽपतनादिभ्यः

काम्यास्तु यथाकामं समुषीयेरनन वा पूवंहत्वभावात्‌

कारणत्वेन चाऽऽकाञ्ादिषु यथान्यपदिष्टक्तः
फार्यं बादरिरस्य गत्युपपत्तेः +
कापांख्यानादपृवेम्‌ ' ... `". ~+
"कायोत्यये तदध्यक्तेण षहातः परभमिधानात्‌
कृतपरयत्नापेक्स्तु विहितप्रतिषिद्धावेयय्यादिभ्यः ,
कृद्ात्पयेऽनुशयवान्दषटस्मृतिभ्पां यथेतमनेवं च
कृतस्रभावान्तु शहिणोपसहारः ~ ~
कृतस्लपरसक्तिर्निरवयवत्वशब्दकापा वा ~.
भणिकत्वाच्च ए ॥
भप्ियुत्वगतेश्चोत्तरत्र चेनरधेन रिङ्गात्‌ „“.
भ

42 3 3 9 र 4) च्ल ७ ० ~= ४» ~ = > ~< ^ ¢ ~<

गतिशष्दाभ्यां तथाहि दष्टं शद्ग च ^^ ^“ र

क ^ © न्ट = + ॐ ७ ~ तल ७ + ॐ ० ० र ७ छ ~
नि
०

पार म्‌०

ल ० ^ ० ॐ
02
(- अ

€
6»
2

2 १५

८ श्रीमहैपायनप्णीतब्रह्मसताणा--

अ० पाण २० प°
गतिसामान्यात्‌ । १ १९१० १०३
गतेरथवत्वमुभयथाऽन्यथा हि विरोध ३ ३ २९. ८९७
गुणसाधारण्यश्चुतेश्च + “३ 2 ६४ ९६५
गुणाद्रा खोकवत्‌ "२ २ ५५ ६३५
गृहां प्रविष्टावात्मानो हि तदशनात्‌ १. ५ १९ १७६
गोणश्चेनाऽऽत्मशब्दात्‌ „~ „~ . ++ १ १ ६ ९
गोण्यसंभवात्‌.... «. ~ ५. २ ३ ३ ५८८
9) स ` स ०५ 2 > ६८९१
| । ५ च्‌, ॥
चक्रादिवन्ञ तत्षहिष्टयादिभ्यः ... ^ २ ४ १० ६९७
चमसवदविशेषात्‌ ° ० १ श < ३४५
चरणादिति चेनोपरक्षणार्थति काष्णदजिनि 2 “१ ९ ७३६
चराचरव्यपाश्रयस्तु स्पात्तद्यपदशो भाक्तस्तद्भावभा-
वित्वात्‌ .... ० ३.१६ ६२०
चितितन्मानेण तदर्फ्कित्वादित्योदुलोमिः... ...' ४ "४ ६ ११३२
छन्दत उभयाविराधात्‌ ~ ~. „~ ^ ३ ३ ०८ ८९७
छन्दोविज्ञानानेति. चेन्न तथा चेतोपंगनिगदात्तथाहि ॥
दशनम्‌ .... „~ ~ „^ „~ „१ १ २५ १४५
| ज्‌ |. ॥
लगद्वावचिघ्वात्‌ र १... + १ "४ १द ३६७
जगद्यापारवजं प्रकरणादसनिहित्तवाच् ट ४ १७. ११४९
जन्माचयस्य यतः .... „^^ ५ „~ १९ १९ २ ३०
जीवमख्यप्राणरिद्गानेति चेत्तद्याख्यातम्‌ १९ १७ ३७९
जीवमुख्यप्राणरिद्गानेति चेनोपासत्रे विध्यादाभित- ।
त्वादिह त्यागात्‌ .... „^^ १९ ९३१ १५७
्ञेयत्वावचनाच्... ... ए १ ४ ४. ३३७
ज्ञोऽत एव .. „२ ३१८ ६२.
उपातिराद्यपिष्ठनं तु बदामननात्‌ ^ ^^ "^ २ ४ १४ ७०६

वेणान॒क्रमः।

ज्योतिरपक्रमा त तथाष्ठधीयत एषे +.
ज्यातिददानात्‌ व
उ्यीतिश्वरणाभिधानात्‌ः.... ... ४
ज्योतिषि भावाच्च .^ .... „^^
ञ्योतिषेकेषामसत्यके.. „~ „^

त्‌.,

तच्छतेः ^. ५
तडितोऽधि वरण्टः संबन्धात्‌

तत्त समन्ययात्‌.... +
तत्पवेकत्वाद्राच व
तत्पाक्श्रुतेश्च ६ 6.
तन्नापि च तद्यापारादविरोध

तथाच दशयति... ^ ~

, तथाचेकवाक्यतोपवन्धांत्‌ ...; “~
तथाऽन्यप्रतिषेधात्‌ .... `. „~ =
तथाप्राणाः ... ... 3

तदधिगम उत्तरपवाघयोरश्धेषविनाशां तद्यपदेशात्‌ ४

तदधीनध्वादथवत्‌
तद्नन्यत्वमासम्मणश्ब्दादिम्प

तदन्वरपरतिपत्तो रंहति संपरिषक्तः्र्ननिषटपणाभ्पाम्‌ 2

तदभावे नादीपु तचषटतेरात्मनि च ~
, तदभाव॑निधारणे च पत्तेः...
तदभिध्यानादेव तु तहिङ्गास्षः `
तदव्यक्तमाह हि
तदाऽपीतेः संक्षारब्यपदेशात्‌
तहुपयेपि बादरायणः सभवात्‌
तदोको ग्रज्वलनं तत्पमफाशितद्रारो विचाप्तामथ्यत्त-

च्छेषगत्यनुर्मृतियोगाच्च. हादातुगरहीतः रताधि- ,

कया ॐ968 ण 9886 [| | ७9७११ 9999

॥।

श
भ,

४

2 (€ + „१९ ~<

८
>

+) 3 9 4) 2 8 ~< ~ जल ~ ० ^ ० छ 2 न न < ^ ~< (* °
[=|

> ९७

हिर
८०९
१०८
५७५

९०९

१० श्रीमहेपायनपरणीतन्रह्यघूनाणा-

तहणसारत्वान्त तद्यपदेशः प्राज्ञवत्‌

तद्रतस्य त नातद्ागोजेमिनेरपि निममातद्रपाभावेभ्य

तद्रतो विधानात्‌
तद्धेतत्यपदेशाश्च

तन्िधारणानियमस्तदृष्टः ए्रथरघ्यप्रत्तिबन्पः

तनिष्टस्य मोक्षोपदेशात्‌
तन्मनः प्राण उत्तरात्‌
तन्वभावे संध्यवदुपंपत्तेः

तर्काप्रतिष्ठानादप्यन्यथःऽनमेयमिदि चेदेवमप्यविमो-

पप्रषङ्क व
तस्य च नित्यत्वात्‌. „^
तानि परे तथाष्लाह ...
तुखय तु दशनप
तृतीयशब्दावरोधः संशोकजस्प
तेजोऽतस्तथाह्याह

99७७ ८

त्रयाणामेव चैवयरपन्यासः प्रश्नश्च .... '

त्यात्मकत्वात्त भूयस्त्वात्‌ ....

द्ंनाच्च „. „^

ॐ‡ 29 ०००० 9७०७
दशयते प्रत्यक्षानुमाने ...
दशयति च „~ „^

११ 29 ००० ५०
दर्शयति चाथो अपि स्मर्यते
दहर उत्तरेभ्यः , . +
हर्यते तु .... ^
देवादिवदपि खोके ,.

फर्म

99@@ {

० ० «७ 1

4५ < ^ ७ «७ ०८ ७ ७

# # < ^ ५ 9 च्ल ०८ ७ + ^ ७,

त

पा स्‌ प्र ©

2

५९ द

४ ४० १०९११

ठ
श
2
श
२
ट

ॐ ० ^ ~ ० + ० ~

2
व

व

द
२
श

१

9 2) „4 6

६ ९७३
९१४ ११३
४२ ९२६

७ ९६

2 ९०७७
१३ ११३७

१९ ४२५
१६ ७५४
१५ १०९०
९ ९७६
२९ ७४५
९० ६०८
६ २३२९
५ ७१९

७४५
७९१
९४०.
९६७

४८
१९

१३ १११२.

29 ९२४५८

ट ८३१
२ ८७४
१७ ७८८
१४ °२९५५

६ ४१४
२५ ४६५

वणोनुक्रमः।

अग
देहयोगाद्वा सोऽपि .... 4 0 3
चयुभ्वाद्यायतनं स्वशब्दात्‌ „~ ., ,. .. १
द्रादशाहवदुभयविधं बोदरोपणोऽतः ` हि
ध ध्‌.
धर्म जैमिनिरत एव..." „आ „.. ९
धमोपपत्तेश्च ५ ५ 0
धृतेश्च मरहिश्नोऽस्यास्मिन्लपर्धेः .... `. „... १.
ध्यानाच्च न, ^ ~ , ४ \
„, न्‌.
न कमोविभागादिति वचेक्नानादित्वात्‌ 2
नच कतुः करणम्‌ 1
न च कर्य प्रतिप्यमिसुधिः „^ "^ „^ ४
न च पयोयादप्यविरोघ्रो विकारादिभ्यः „.. २
न च स्मातेमतद्धमामिरखापात्‌, „2 ^ ^~ ` १

न चाऽऽधिकारिकमपि पतनातुमा नात्तदपोगात्‌ .. ३
न तु दृष्टान्तभावात्‌ द

न तृतीये तथोपरुब्पे

न प्रतीकेनदहि सः... ल ^

न प्रयोजनवत्वात्‌ ^

, न भावोऽनुपरुब्े 1

न भेदादिति चेन्न परत्पेकमतद्रवनात्‌ .

, न वेक्तुरात्मोपदेशादिति चेदध्यात्मसतबन्धभृमा ह्यस्मिन्‌
न वा तत्सहभावाश्चुते क

न वे प्रकरण्भेदात्परोवरीयुस्त्वादिवत्‌ ध
न वायुक्रिये एथगुपदेशात्‌ ^“ `~“ ^

न वा विशेषात्‌ 4
न वियदश्चुतेः... „क न
न विलक्षणत्वादस्य तथात्वं च शब्दात्‌
ने सख्योपसंग्रहादपि नानाभावादतिरकाच्च,

॥ ।

[ 1

क | ।
# |

= 9 + क „९ ७ ७ ~ ७ 9 4 न ७

पार 5०
च,

्

र
ट

2 402 .&)2 ६)

€ < 8 49 न्द द 9 6 र) ६ 2 ८ 2 = न द च «^ ९

१९१

प9

६ ७६५
१ २२९१

९२ ९१३७

0 ८२९१
% २३७
१६ २५३
< १०५६

२५ ४८
२ ५८९१
१४ १११३
2३५ ५६८
१९ १९५
रे १०१२
९५ ९२०
१८ ७४४
द॑ १०४५
२० ७७9
2३० ५५९
१२ ७८४
१५४
९६६
७9. ८३८
९ ६९
८७३
१ ५८५
श ०८
३५९

१९ श्रीमहेपायनप्रणीतषद्मद्त्राणां-

न सामान्यादप्युपरब्धेमरत्युवनन हि खोकापत्ति ३ ३ ५९ ९४९
न स्थानतोऽपि परस्योभरयरिष्धं सर्वर हि > १९१९ ७८२
- नाणुरतच्छतेरिति चेनेतराधिकायात्‌ ~ ~ २ ३२१९ ६३२
नातिचिरेण विशेषात्‌ ~ „~ ~ ३ १२ ७४८
नाऽऽत्माऽश्चतेर्नित्यत्वाच्च ताभ्यः... ०... २ ३ १७ ६२२
नाना शब्दादिभेदात्‌ | ३ ३ ५८ ९५९
नुमानमतच्छब्दात्‌. „~ ५4 ... १ ३ ३ २२७
नाभाव उपरुब्धे न" २ २२८ ५९६
नाविशेषात्‌ ~~ „^ | ३. ४१३ ९७९
नासतोऽदृषटत्वात्‌ २ २ ५६ ५४६
नित्यमेव च भावात्‌ २ २१४ ५९१९
नित्पोपरब्ध्यनुपरूव्यिपसद्खोऽन्यतर नियमो वाऽ- ।
न्यथा „^ „० ० ~ ^ ^ > ३ ३२ ६४५
नियमाच्च „~ ~ ~ ~ ~ + ३ ४ ७ ९७६
निमातार चैके पुत्रादयश्च ^ ~ .„ ३ २" २ ७५७
निशि नेति चेन्न संबन्धस्य यावदेहभावित्वादशंयतिच ४ २१९ १०९४
नेतरोऽनुपपत्तेः ^ .. ~ ^ „^ १ , १०१६ १९१४
नेकस्मिन्दशयतो हि. ~ न ४ २ ६ १०८१९
नेकसिमिननसभवात्‌ व २ २३३. ५६२
नोपमर्देनातः. "न न न न ~ "४ ३ १० १०८५
पः. : . -"* ~ ,
पञ्चदृत्तिमेनोवद्यपदिर्यते .... ध ˆ 2 ४ १२९ ६९९
पच्च = „^ = र " ~ „~ 2 ११९ ˆ ४५८.
पत्यादिशब्देभ्पः ^ "^ „^ ~ , १९ ३ ४३ ३२४
पत्युरसामस्चस्यात्‌ ... ^ ^ „~ "~ २ २.३७ ५७१
पयोम्बुवचे्त्नापि ~ न „न ^ ० 2 ३ ४९४

पर जमिनिमुख्यत्वातु „न „^ „^ ४ ३2 १२ १११२

परमतः सेतून्मानसन्नन्धमदव्यपदशेभ्पः „^ .. ३ > ३९१९ ८११

पराच तच््ूर्तः = न = ०० र , २ ३ ४९ ६५८
2

परामिष्यानात्त तिरोदितं ततो हस्य बन्धविपर्ययौ ३. २ ९ ५६"

वणानुक्रमः।

परामर्शं जेमिनिरचोदना चापवदति हि
परेण च शब्दस्य ताद्विध्यं भूयस्तवात्चनुत्र्धः
पारिषएुवाथां इति चेन्न पिशेषितत्वोत्‌ ` `
पुस्त्वादिवसस्थ सतोऽभिव्क्तिंयोगात्‌ ...
पुरुषविद्यायामिव चैतरेषामनाश्नानात्‌ ,
पुरुषाथाऽतः शब्दादिति बदरायणः
पुरुषादमवदिति चे्तथाऽपि ` ~
पर्वं तु बादरापणों हैतुव्पपदेशात्‌ ....
पपेवद्रा ~ १.
प्वेविकल्पः प्रकरणात्स्यात्करियामानसवत्‌
यक्रपदेशात्‌ ~ ~ „~
परथिव्यधिकारष्पशब्दान्तरेभ्यः ^“ . ~~
प्रकरणाच्च... „4 न १
प्रकरणात्‌ ४ क 1.
प्रकारवच्चावेयथ्यात्‌ ॥
` प्रकाशादिवचचविशेष्यं प्रकाशश्च 'कर्मण्यभ्यापात्‌
प्रकाशादिवरनेषः पर ध
प्रकाश्चाश्रयवद्रा तेजस्वात्‌ ...
` प्कृतिश्च*परतिज्ञाद्टन्तानुपरेधात्‌ ...

परकृतेतावच्ं ट प्रतिषेधति ततो. ब्रवीति च भूयः.

परतिन्नापिदेरिङ्मादमरस्यः ` ^~
प्रतिन्नाहानिरग्यतिरेकाच्छष्देभ्यः ...
पतिेधाच्च :.. ध
प्रतिषेधादिति चेन्न शरीरात्‌ ~~
प्रतिसख्याप्रतिसख्यानिरोधाप्राप्िरविच्छदात्‌

यक्नोपदेशारिति चेनाऽऽधिकारिकमण्डरस्थोकते

पथमेऽश्रवणादिति चेन ता एव ह्पपत्तेः ^“
परदानक्देव तदुक्तम्‌ ^ „~ ~ ~~
प्रदापवदादेशस्तथाहि दशयति

मदेशादिति चेकान्त्ावात्‌ ^ „^ „^

^ 6८ ७03 ७ ०८ ७ न्ल ७ ^ = < ~= ~ ७ ७ . ~= =

2
०

3 ४ ५ 3 ७ ` 40

५) - ^ छ 4

॥ 0

९३

प°
९८२
९४६
९९
34.
८ ७.9
९६८
९९
८२२.
८१९०
९२७
६३७
६९२
१७३
२.२८
७८ ॐ
८ ०८
९६६६
८१०
३८५
८ ५ 9
३७७
५९३
८१०
१०८६
५६०
१९१४२
७५२
९२.०
११३८
६७५

१४ श्रीमहेपायनप्णीतब्रह्मस्त्रार्णा--

परशत्तेश्च ...,

- प्राणगतेश्च ,. „न न च"
माणवता शब्दात्‌ ~ “~ “~ "~ „४

प्रणव र - ~ अ क. > +
प्राणस्तथाऽनुगमात्‌ ^ . .^* 0 + - ५ 2
प्राणादयो वाक्यशेषात्‌... ... | = -,
परिपरिरस्त्वाचर्पापिरूपचयापच्ी हि मेदे ३
०“ „ ९

फठमत उपपत्तेः ह ८ „~ ३

क व्‌.
वहिस्तभयथाऽपि स्मरतेराचाराच = अ
बुद्धयः पादवत्‌ „~ ~ „^ ~ ~ ३
बह्मदष्टिरुत्कषांत्‌ ५ र ~, चै
ब्राह्मेण जेमिनिरूपन्यासादिभ्प ४
, भ.

भाक्तं वाऽनात्मविच्वात्तथाहि दशयति
भाषं जेमिनिर्विकर्पामननात्‌ „^ ~ „^^, ४
भावं तु बादरायणोऽस्ति हि ५
भावशब्दाच्च ^ „~ „~ „^ " & „३
भावे चोपर्भ्धे ए
` भवे जाग्रद्रत्‌ ज „^ ,
भृतादिपादन्यपदेशोपपत्तेशैवम्‌ ~ ~~ „~ १
भूतेषु तच्छतेः =. ^ ~ ~ न ४
भूमा सप्रसादादध्युपदेशात्‌ र
मज्जः क्रतुवञ्यायस्त्वं तथाहि दशयति वै
द्व्यपदेशाच्च ° ~^ 9 4 4) 2
भेदन्यपदेशाचान्यः+ „= ^ „= , „^ १९
मेदन्पपदेशचात्‌ न त ० १ ४

प्रसिद्धेश्च „ल क „= „न , „१ |
। । * | , |

१)

“ ५ ८ , “<

१ ०७ © ~» १ ०४ „० ०८, ~= ०६ „छ ००८

वेणोनुक्रमः।

भेद्श्चुतेः „^ „^ च
भेदानेति चेनेकस्यामपि „~ ~ ^
भोक्त्नापत्तेर विभागश्चेरस्याह्टयोक्वत्‌ः.... '

भोगमात्रसाम्यरिद्गाच : „~` ...
भोगेन त्वितरे क्षपयित्वा पपद्यते

9 >

188 ॥!

म. ,
मध्वादिष्वक्षभवादनधिकार्‌ं जेमिनिः
मन्रवर्णात्‌ „^ „~ ^ „~ „+
मबादिवद्वाऽविरोर्षं न
मह सेघवद्रा हस्वपरिमण्डराभ्याम्‌
महद्रच ०००७ ~
मासादि भोम यथाञ्ञष्दमितरयोश्च ह |

माच्र्वाणकमेव च गीपते षि
ग्यामत्रं तु कल््न्यनानमिन्यक्तस्वषटपत्वात्‌

° मुक्तः प्रतिज्ञानात्‌ त
म॒क्तोपषटप्यव्पपद्वेशात्‌ „~ „^
युग्धंऽधसपत्तिः परिशेषात्‌ ^. . ...

: मोनवदित्रेषामप्युपदेरात्‌ ....

भ . य.

यत्रकाग्रतां तत्नात्िरेषात्‌. „~. † +
यथाच तक्षोभयथा „^ `
यथाच धारणादि „^ „^
यदेव विचयेति हि इ - 4
यवदपिकारमवस्थितिराधिकारिकाणाम्‌

` यावषहत्ममापित्नाञ्च न दाषस्तदशन्पत्‌
यवद्विकारं तु विभागो ोकवत्‌

यक्तेः शब्दान्तराच्च. „~ ५
योगिनः परति च स्मर्यते स्मर्त चेते ^
पानिश्च हि गीपते ., न „^ न

।

॥

५ ७ < न ल ~ म्ल ~= 0" ~ ~= +

< न ` 9 ६) ९2 > @€ र ^ ज

७ < ७ „© ~ „८ < ७9 <
9, +
६)

न् 9 ^ न ७ < च ० 4 ~ «4 ७)
2
9

|,
` 5

१६ श्रीमहेपायनप्रणीतनब्रह्महूनागणां--

योनेः ररीरम्‌

रचनानुपपत्तेश्च नानुमानम्‌ ....
रदम्यनुसारी. „र
द्पादिमच्वाच्च विपयंयो दशनात्‌ ....
ष्पोपन्यासाज्च ५ ~
रतःसिग्योगोऽथ

रिद्वभूयस्त्वात्तद्धि बरीयस्तदीि ...
रिदा
रोकवत्तु खीरकेवल्यम्‌

वदतीति चेन्न प्ाजञो.हि प्रकरणात्‌...
वाक्यान्वयात्‌ .-. ^~
वाञ्यनसि दशनाच्छब्दाच्च ˆ...

^

वायुशब्दाद विशषविशेषाभ्पाम्‌ “^. „^^

विकरणत्वानेति चेत्तदुक्तम्‌ ....
विकस्पोऽविशिषटफएरत्वात्‌

विकारावर्ति च तथाहि स्थितिमाह
विकारशब्दान्नेति चेन्न प्राचुर्यात्‌... ^.
विज्ञानादिभावे वा तद्प्रतिषधः . 4 ^
` विच्ाक्मणोरिति तु पकृतलात्‌ः ....
विचेव तु निधरिणात्‌ ति
विधिवां धारणवत्‌ „+ „.
विपर्ययेण तु क्रमोऽत उपपद्यते च...
विप्रतिषेधाच्च... ॥
विप्रतिषेधाचासमश्नपम्‌ ...
विभागः शाततवत्‌ ^.

विरोधः कमणीति वचेननिकम्रतिपत्तेदंरशनात्‌

अण

॥

९) © ^ ज „द

पा० स० प°

१ २७ ७५५

२ १९ ४०८६
५ १८ १०९
२ १५ ५२०
२ 2 १०५
१९ २द्‌ ७५

२ शै ९६६
१९ .२ १५६५
१ २३३ ४७८

,# ५ ३३८
४ १९ ३७४

, 2 १ १०७६

2 म १९०१
१३९. ४७
५९ ९६२
४.९१९.११४
०१ १२ ` १९१
२, ४ ५८९
श १७ ७४५
३ ७9 ९२९
& २० ९८६
2 १४ ६१६
२ ४५ ५८
२ १० ° ५०२
1 ९९१ ९७७
2 २७ >७७

पणाुक्रम ¦ | १७

अण पा भ षु [.]

विवक्षितगुणोपपत्तेश्.... „^

विशेषं च दरोयति „१ ८ + । . ३ ष नि
विशेपणमेदग्यपदेशाभ्यां च नेतरौ.“ .4 ~ १९ २ २२ ५०४
विशेषाच्च ~ ~ „~ „^ ^ ~ ९ २ १२ १८०
विशेषानग्रह्च..~ " ~ `. ९७ ^ „^ ३ ४ ३८ १००९
विशेषितत्वा्चः „2. ~ ~ ~ दै 2२ < १९१०९
दिहारोपदेशात्‌ „4 ~` ~~ ~~ ~~ २ ३१४ ध
विहितत्वाचाऽऽश्रमक्मापि ~, „~ २“ ४ २२ १००४
वृद्धिहासभाक्त्वमन्तभावादुभयसामञ्चस्याद्रेव ५३ २ २७ ७९०
वैधादध्थमभदत्‌ ६ ., ९ प ०५ ८८०
युरेनेव ततस्तच्छरतेः ', , „ ४ ३ ६ ११०८
वेधरम्याच न स्वभादिवत्‌ „^ „° ९ २ ५९ ५५८
वैरक्षण्पाच्च „ज „~ न 9 , ~ २ ४ १९ ७०७
वैशेष्यात्तु तद्वादस्तद्वादः -«. २ ४ २२ ७२९४
वैश्वानरः साधौरणशब्दविरेषात्‌ .& २२९६ २०७
्ैषम्यनेर्धृण्ये न सपिक्षतवान्तथाहि दशयति २ ९ ३९६ ४८०
व्यतिरिकस्तद्वाधाभाविखान्न तूपरखब्धवत्‌ २ 2 ५४ ९४९
व्यतिरेकानवस्थितेश्वानपक्षत्वात्‌ ... २.२८ 8 ४९६
व्यतिरेका गृनधुदरतु +. क २*३ ५६ ६३६
[~ 1 ५ ३ ` ३७ ९११

५ २ ३ ६४८

३ 2 ९ <षरै
शक्तिविपयेयात्‌ .. ~^. 9 ~ २ ३ २८ ६५०
शष्द इति चेन्नातः प्रभवात्पर्यक्षानुमानाभ्पाम ९ ३ ५८ २७९
शब्दविशेषात्‌ ^ ^^ ~~ ~ ४ 2. > 4 १
डब्दश्चातोऽकामकारे 9 ३ £ ३१ १००
शब्दाश्च २.३ 8 ५९०

शब्दादिभ्योऽन्तःपरतिष्ठानाश्च नेति चेन्न तथा चय
पेशादमबापपुृषमपि चैनमधीयते ८१ २१६ ०२९२

१८ श्रीमहैपायनप्रणीतबदह्मस्त्रार्णा---

अ० पा ५ प्र ©

शब्दादेव प्रमितः .. ` १९ ३ > २७१

जशञमदमाशपेतः स्यात्तथाऽपि तु तद्विपेस्तवङ्खतया |
तेषामवशहयानषएटयत्वात्‌ ,.. „^ 2 ४ २७ ९९९
शारीरश्वोभयेऽपि हि ेदेतेनमधीयते... .... „९ २९ १६६
शालदृ्टचा तृपदेशो वामदेववत्‌. ... “ˆ .... , ९ ९३० १५६
शाब्नयोनित्वात्‌ ~~ ~~ ~ ~ ~ ९ १ ३ ३९
शिष्टेश्च. + ~ ३ ३ ६२ ९६५
शुगस्य तदनादरश्नवणात्तदाद्रवणात्छृच्यते हि ९ ३ ३४ ३०६
शेषत्वात्पुरुषाथंवादो थाऽन्येष्िति जेमिनि ३. ४ > ९६९
श्रवणाध्ययनाथंप्रतिषेधात्स्मृतेश्च १ ‰ ३८ ३९१२
श्रुतत्वाच्च „^ ८ ~ न ` १ १९ ११ रण
ध 4 0 ३ २३९ ८२०
तिश न द ~ म = = ३ ४ ६६ १०६९
श्रुतेस्तु शब्दगूरुत्वात्‌ „~ ~~ ~ ~~ २ ९, ५७ ४६९
शतोपनिषत्कगत्यधिधुानाच्च. “^ = ९ > १६ १८९
श्ुत्यादिवरीयस्तवाश्च नवाधः “~ ` + र २ ४९ ९४०
न २: ४ ८ ६९२

श्रेष्ठश्च ७००७ [71 [| ७७७७ | म्न ००७७ क

" ८५
५,
।९।
# ६। ८ १३ ` ५4
[ ॥
५ 4 ५
८ \4 * ९.४ ५
1 ¢ ५ ध (नि श
०
१
4

सन्नात

सयमनेत्वननैतिरकानीरै नासो
संस्कारपरामर्शात्तदभावामिरखपास
श एव तु कमानुप्पृतिशब्द विधिभ्य ३

संकढपादेव सु तच्छते; ~ ^^ १५. ,. ४

व्वाश्चावरस्य .... .. „^ = ~ >

स्ये घणिराह हि ^ ^ ^ ^ „~ ३

ह्न गतेरविशेषितत्वाश्च „ल „4 „~ ` 2 ४ ५ ६८
वमन्वारम्भणत्‌ , ^ = 3-9
समवायाभ्युपगमाश्च साम्यादनवस्थितेः .. , ~ र

राक्त्‌ .. “9 ^ = न ^ ४

व्णानुक्रमः।

समाध्यभावाच्च ४ ~ 4

समान एवं चमेदात्‌ “
समाननामषटपत्वाच्ाऽऽव्ृत्तादप्यपिरोधी दशनारस्पतेश्च
समाना चाऽऽदत्युपक्रफ्नादप्रतत चानुपोष्य „+
समाहाराद्‌ (1
समुदाय उभयहेतुकेऽपि तैदप्राप्िः... ^ „~
संपत्तेरिति जेमिनिस्तथारि दशयति
संपद्याऽऽविभावः स्वेन शब्दात्‌. ....
संबन्धादेवमन्यत्रापि.-. „~ , ^ „^
संबन्धानुपपत्तेशच व
सश्तिदयव्याप्त्यपि चात „+ ~ ~ "^

संमोगपाप्िरिति, चेन्न वेशेष्यात्‌ “~ , :
सवत्र प्रसिद्धोपदेशात्‌ ~^ र "+
स्वेथाऽनुपपत्तेश्च ५ „~ "^
सवेथाऽपि त एवोभयलिङ्गात्‌ “+,
स्धमौपपत्तेश्च „^ +) ५"
सवेवेदान्तपत्यपरं चोदनाधविशेषात्‌

५. 0५. ५ 9; व. 8 १ तिश ५ #
"9 "न #.
{* ०५ >...

+ "क 4 ५ न, {

र ५ { ।

पवापता चूतद९नत
। 1

सहकारित्वेन च “१ .“ * .

सहकायंन्तरविधिः पर्ण वतीयं तद्वतो विध्यादिपत्‌
-साषाश्ंभयान्नानात्‌ ~ ~
त्ाप्नादप्यविरोधं लेमिनिः ^ ^. ~

सा च प्ररासनत्‌ ^, ~ ‰*
सामाव्पापततिषपपततेः.. . + “~ ^
सामान्यात्तु „.. ^ ^ ~ ^
सामीप्यीन्त तद्यपदेशः „~ ^ ^
सापराये ततेव्याभावातथा न्प्र ५
सुङतदृष्कृते एरेति बु बादरिः ^+ “~ ""

॥

। ८9
५
# + भनि +,
' (शीः
८ ^. १,
"7.44 5 ~ 4

१९
पा सू प्र
३ ३९ ,.६५१
2३ १९ ८६९
२२० ९१
२ ७ १०८१
३ २६९ ९६५
२, १८ ५३१
२ २३ ५९७

"ट १९ ११२७

३ २० ८७९१
५ ३८ ५७
३ ०३ ८७५
2 ८ ९७६
२, ९ १६४
२२. ५६२
ई ३४ २१००७
१ ३५ ४८४
३ १९ ८९३

। टं ५८ ?४०९

५६ ९९७

४ ३३ १००५

` ¢ 4७ १०९१३

"हे ५९ २८९
२ ८ ५९१५
३ १९१९ >ध॑०
९ ५२ ७८६६
२.३२ ८१३

2 € १९९०

2 2७ ८९५
१९११ ५३८

श्रीमहेपायनप्रणीतबद्मदत्राणा--

सुखिरिष्टामिधानदेव च ,... „^ „4 .. १
घषुष्युत्करान्त्योरभेदेन..) „न ५ ९
. सष्ष्मं तु तदरेत्वात्‌ .... न ९
यक्ष्मं प्रमाणतश्च तथोपरब्धेः , „^ „~ ~ <
एचकश्च हि श्रुतेराचक्षते च तद्विदः ' ~ „~
सेव हि सत्यादयः ... न "व
सोऽध्यक्षे तदुपगमादिभ्यः „ल „~ ^^
स्तुतये ऽनुर्मातवां 4 द
स्तुतिमात्रमुपादानादित्ि चेनापव॑ल्ात्‌ .... ३
स्थानविशेषात्पकार्ञादिवत्‌ ३
स्थानादिव्यपदेशान्च श
स्थित्यदनाभ्यांच ....
क्पष्टो हयकेषाम्‌

स्मरन्ति च ...

७@®9 `

समृत्यनवकाशदापमरसङ्ग इति चनान्यस्परत्यनदकाश-
षप्रसङ्गात्‌

स्पाच्चकस्प ब्रह्मशब्दवत्‌ ^. .

स्वपक्षदाषाच्च ह 1
॥ ४ + अ

स्वशब्दोन्मानाभ्यां च

स्वात्मना चोत्तरयोः न क

स्वाध्यायस्य तथात्वेन हि पमाचारेऽधिकाराश्च प्तव-
वच्च तनियमः .... „^ „^ न,

स्वाप्यय्तपत्योरन्यतरंपिक्षमाविष्करतं हि ^ „^ ४,

ह} 1 । । [7१ |

0)

। ~^

५ ७ ७ ७ ७ ७ न्द च्छ ७ ५ ७ ७ ० ७

७ ‰ ^¬ „© + „<

क ॥ ।
७ ७ ७ ७ ७ क इ = ०.७ च्ल न्ध ७ + न

42 ९9 ©
न०& ~< ० न

€

४
© ^

। 2) 2 र 6 ^ छ
०. = 9, र ० ० न @

३ ३

+

८२

£ १६ ११४०

रो 4

+ अम पार सू० प्र*

स्वाप्ययात्‌ ( 1 ~ „~ ९ १९ ९ ११०

स्वामिनः फएरश्रुतेरित्यात्रेयः ... % ५ “2 ४ ४४ १०१७

ह्‌ .

हस्तादयस्तु स्थितेऽतो नेदम्‌ =... „ २८ ४ ६ ६८६
हानौ तूपायनञ्ब्दशेषत्वाल््शाछन्दस्तत्युपगानवत्त- “

क्तम्‌ =. ० ५, >, ५ ३ ३ २द ८८८

हृचडक्षया श्रु मनुष्यप्धिकारल्वात्‌ <+ ^^ ९.३ २५ २७३

चनाश्च ० = = नु = १ ९ ८ ९९

(ॐ

---- (व न (रे
(\१0३। १६.
१६१९ ॥ १११५७ #

र