कक = |

पतया सरता शार

॥

| | ॐ== 0 हः [| = ५. = 1४०. °+ | > === (> =< 14 भादि + ४ १4 11.41, = = 07 १) #१११९.।१॥११११।.1 १.०१९११.१०१०११११)। 3231 11 “1, (1) + ४11 116 0) एणापालोार १

+ भप) 1 + 2.1" & {4५8 07 4 (प्त 11१ &: ५41८4 ४ । ॥\ भा) ४.410.414. ०५१०।६९।11 ^ (प्र? । ग्रह ए4कका^ 9414 00६ (वष्ट 21801447 0 ॥. ॥. 111 )1^ 11 7॥1॥ 07 1170 । प) ॥# ५4700१५ (प्राप्ता 4 एष, ए. 4, 1.

1' 1.1; 4 1) [; ।[[(;11 001, 1, 41) श्रि,-0\४ 01 (ष्म एर सकृप ५1 6804:2.;9

७

11) 44 व ५ -\ 3334314 ' 11283, 0014. 1892. ( ^ 11 [६121115 108९१५९५. ) (40८9८7९ २८९" 1.८ 1". 1" ०," 14८71 °

भेके

॥ भक #॥ ॥ |

[)10111260 0\/ 1/16 1161798 ^\1611\/6 11 2011 ५11 1410104 1017) (111\/68151\/ 0 1010710

| ://\॥८\॥/\४५/.216111/8.010/4618॥15/|811111111\/81\/2\/21118 00111802

आनन्दाश्रमसंस्कृतग्रन्थावरिः। ग्रन्थाः २४ र (@ यर व जासनाचन्यायमासख। अथोत्‌ मीमांसाधिकरणन्यायमारा ।

श्रीवक्णमहाराजामायवरेण श्रीमाधवाच्येण विरचिता । स्वविरचितविस्तराख्यव्याख्यया विभषिता ।

> कण, (0

तत्तदावकरणव्रददाकमहधजसानप्रणतवमसत्रः पयंटक्रृता ।

, जयपुरमहाराजाभितेन संस्कृतपाठशाराध्यापकेन दाधीच- पण्डितवद्रीनाथारमजेन शिवदत्तशर्मणा संशोधिता । साच महादेव चिमणाजी मापे इयनेन , पुण्याख्यपत्तने

आनन्दाभ्रमस॒द्रणालये आयसाक्षरेभेदरयितवा प्रकाशता ।

गाखिवाहनशकाब्दाः १८१४ खिस्तराग्दराः १८९२

( अस्य सर्वेऽपिकारा राजज्ञासनानुसारेण स्वायन्तीकताः )

शिल 8१ | ह०0००ॐ 0712712 ¡ 12 ^ ए ज्व् 1013 5४.५3०): इ +9ष्चि॥ 2. {75438 9

॥

-न््ि-

ॐ तत्सहूह्मणे नमः ॥ जेमिनीयन्यायमाराविस्तरममिका ।

-----__-_~-"~-अ्=०कनक------------ गापारसेवाप्तततानुरक्तश्रीमाधवाधीशमुदष्टिपषटे ॥ रक्ष्मीसयद्वासितकान्तिचन्द्रामात्यप्रसादेन निंरन्धकारे ॥ १॥ दुण्डारदेशे जयपत्तनेऽस्मिन्नधीतिना सस्कतशाघ्रसथ ॥ दाधीचविद्रच्छिवदत्तनान्ना प्रयत्यते शोधनभूमिकार्थम्‌ ॥ २॥

‹धमरायेकाममोक्षाख्यपुरुषायेचतुष्टयसंपत्तिरिं वेदायथेज्ञानाषीना' इलयत्र न केषा- ष्यायोणां विपरातिपत्तिः । वेदश्च (मन्रव्राह्मणयोरवदनामपेयम्‌"” इत्यापस्तम्बायुक्तं- येश्रव्राह्मणोभयात्मकः करमोपासनाज्ञानप्रतिपादकः । वत्र--देवद्रव्योभयसाध्यो यागादिः कमे वद्चजीवयोरूपास्योपासकत्वदषटिरुपासना, जीवव्द्मणोरमेद एवात्र ज्ञानम्‌ । तत्र च वेदे पूवोपरविरोधादिना वास्तवाथेविचिक्रित्सायां प्र॑सक्तायां वदार- णाय मीमांसाशाह्ञं रचितम्‌ । वध्र कमसाधिकानां श्रुतीनां विचाररूपो मागः पृरैका- ण्ड--प्रथमतत्रशब्दग्यवहतो मीमांसात्वेन प्रसिद्धो जेमिनीयत्वेन स्यापि गतः । उपासनाज्ञानस्ापिकानां श्रुतीनां विचाररूपो वेदान्वत्वेन प्रसिद्धो भागः शारीरक- डष्द्वाच्यो वेयापिकत्वेन ख्यातिं गवः । बहूनामृषीणां गीमांसकत्वेऽपि जैमिनीय- त्व--वैयापिकत्वमा्नस्यातौ कारणं वु देवा एव जानन्ति । जैमिनीयत्वेन ख्याते मोर्मास्तात्वेन व्यवह्वेऽस्मिन्मीमांप्तामागे मेषसख( २७४५ मितानि सूजाणि, संनिषि-

( ९०७ ) मितान्यधिकरणानि ववंन्ते |

सपुदिवस्याप्यस्य पीमांसाशञा्लस्योपरि वृत्तिव्योकरणाचायेभगवत्पाणिनिगुरूमगव- दरषैपहोद्रेण कथापरित्ागरीयकथापीरटलम्बकोपवर्णितनन्दरास्यसमयवर्विना भगव-

५ ध न्ह

तोपवषेण र्वा ॥

१ श्रीमन्महाराजाषिराजभश्री १०८<युतसवाईइमाधवतिहजी (6. ©. 8. 1. )वरमर्णा सौम्यद््टया हर्षिते |

२ रावबहादुरबानूसाहेवश्रीकान्तिचन्द्रमुकुरजी (€. 1. 9. )शमेणां परसन्नवया ।

३ उत्कोचादिजन्यान्यायषूपान्धकारशेन्ये |

४ तथा च याज्ञवल्क्यः--

' पुराणन्यापमीमांसाधमशाच्राहमिनिताः। वेदाः स्थानानि विचानां धमेस्य च चतुर्दश इति ।

५ तथा चतत्न तत्र शवरभाष्ये--वृत्तिकारस्तु-अन्ययेमं मन्थं वणयांचकार'-

हति, भगव्रानुपव्ः' हाति च ““ एक आत्मनः शरीरे माकत्‌ (व्र. नू. ३।

॥ > 4 ततः शं बरस्वामिना भाष्यं रचितम्‌ । वतः कुमारिरख्भट्रपदेवौिकं व्यरचि ।

३।५३ ) इत्यत्र रोकरमाष्ये ‹ भव एव च मगववोपवषेण प्रथमे तत्र आल्माभिषानप्रसक्तौ ‹ शारीरके वक्ष्यामः" इच्युद्धारः कतः” इति, ाष्यरत्नपमाया च--वृत्तिकारवचनं लिङ्गमाह--अतव एवेति इति, जैभिनीयन्यायमााविस्वरे (अ० ६ पा०५ अपि० २) ग. छ. पृस्तकयोः-“उपवरषस्तु वृत्तिकारः” इति समुपभ्यते | १ तथाच “एक आत्मनः शरीरे मावात्‌"” ( ब सू० ३।३।५३ ) इलयत् भाष्ये--ननु--शाघ्लपमुख एव प्रथम पदे (पृ मीन्स्‌१।१।५ ) शाघ्लफकोपभोगयोग्यस्य दे हव्यतिरिक्तस्याऽऽत्मनोऽस्तित्वमुक्तम्‌ । सलयम्‌ | उक्तं भाष्यरूवा, न तु तत्राऽऽत्माप्तित्वे सूत्रमस्ति । इह तु स्वयमेव सूच्ररुवा वद्स्वि- त्वमाक्षेपपुरःसरं प्रतिष्ठापितम्‌ । इत एवाऽऽरुष्याऽऽचार्येण शबरस्वामिना पमाण- लक्षणे वर्णिवम्‌" इति ॐ इकरभगवत्पादिरुक्तम्‌ । = चिस्त १८७८ वपींयप्राचीनवृत्तपद शकपुस्तके(170192 47110 पशा} ७ पिते पृष्ठ ° व्याडः शेकरचन्द्रयोवेररुचेरवि्यानिधेः पाणिनेः घ क्तादचिङ्खविधीन्विचायं सुगमं श्रीवर्धनस्याऽऽत्मजः। श्रव्यं व्यापि च हषेवधेन इदं स्पष्टीकृतपरत्ययं िङ्ानामनुश्ासनं रचितवानय्येथसंतिद्धये ॥

“ सूक्तादिङ्गविषीन्विचाये प्याोच्य तेभ्यः सारं गृहीत्वा सुगमं श्रव्यं व्यापि चेदं लिङ्गानु शासनं रचितवान्‌ । अन्यच्च कीटशम्‌--सष्टाकतप्रययम्‌, अखषः स्पषटीरुताः प्रययाः क्तिन-वम्‌--ष्टून्‌-इत्यादयो यत्र । प्रत्ययानां सोदाहर- णानां प्रदशेनाल्मुस्सष्टतां पर्याछोच्य मन्दमतयो न मृद्यन्ति, इति मावः |

इति मददीप्रसखाभिसनेवेणेवागीश्वरस्य शवरस्वामिनः क्तो हषंवधंनरूत- िङ्गानुशाप्तनटीकायां सवेवणेकणायां त्रिलिङ्पकरणम्‌ ।

इति पयोलोचनेन "हषैवधेनरुवलिद्धानुशासनव्याख्याता शबरस्वामी मद्रदीघ्र- खामिसूनुः' हति प्रतीयते । परं तु “वीरमास्रामाष्यक्ैव छिङ्धानुश्ासनम्यार्याता! इत्यत्र निश्चयस्तु न |

२ कुमारिरभट्रानां शेकरभगवत्पादानां च प्रयागे समागमः समजनि! .

( 4. 1. 7868 तया च क्षकरमन्दारसौरभे--

प्रासूत तिष्यशरदामतियाततयमिकार शाधिकशतान नतु: मदेर्याप्‌” इति ।

+ अ |

चदनुपारिणी च शाघ्लदीपिका पा्थसारथिमिभ्रः पाकवयं पीवा । एवं बुना काठेन रचितेवहुमिमन्येः सागरवां गतेऽस्मिन्मीपां साशा दुरवगाहतामवटोक्य ज्ञ॑रिलयवबो- धाय श्रीकैम्पराजस॒त--श्रीसंगममहाराजमव्रिवरश्नीमौयणतन्‌जेन श्रीमर्तीगमेज्ं हापि शेकरदिग्विजये व्यक्तमेव ॥ आवधंमानविरचितर्गणरतमहोदधिवृत्तौ- “संपिष्डिवाद्भावयवा उदीयुः पद्मा नवाः कण्डकितोष्वैद्ण्डाः | अन्तर्जकावासविवृद्धशीवच्रस्ता वसन्वातपकाम्ययेव' ॥ इवि छोकस्य कुमारिठीयत्ववणेनेन “कान्यमप्यनेन विरचितम्‌! इति प्रतीयते । परंतु “काव्यकर्तेव वा्रिककतां, अन्यो वा कश्चित्‌” इत्य विनिगमकगवेषणा कवेन्या॥ १ वथा चासिननेव अरन्ये प्ारम्मे--(माष्यरीकादीनां बहुत्वाहूरवगाहत्वा भामासा सागरसमा पूवेमासीठ्‌ | क्रियमाणेनानेन अन्येन दोषदय( बहुव--दुरव- गाहत्व >रहिवेन राजपृत्राणां वाकानां कीडा्थं निपिवया नाभिद्घन्या पृष्करिण्या समा भवष्यति! इत्युक्तम्‌ | २ तथा च माधदीयधातुद्रत्तौ पविगणसमाप्तौ- "हवि श्रीपुेदक्षिणपश्चिमस- मद्राषीश्वरश्रीकम्पराजसुतसंगममहाराजमहामन्रि(णा) मायणसुतेन माधवसश्छेः द्रेण सायणाचार्येण विरचितायां माधवीयायां धातुद्रत्तौ" इति, पारम्भ.छकेषु- (अस्ति श्रीसंगमक्ष्मपः परथ्वीतर्पुरद्रः। यत्कीर्तिमोक्तिकादश त्रिरोक्या प्रतिबिम्ब्यते ॥ तस्य मब्रिशिखारलमस्ति मायणक्तापणः।

ह - ~त ^~ ~~ | तेन मायणपुत्रेण सायणेन मनीषिणा । आख्यया माधवीयेय धातकृत्तिर्विरच्यते' । इति सग्रपरभ्यते ॥ ३ तधा च पराशरमाधवीये- ॥ “श्नीमती जननी यस्य छकीतिमोयणः पिता । सायणो भोगनायश्च मनोबुद्धी सहोदरो ॥ , बोधायनं यस्य सतर शाखा यस्य च याजुषीं । भारद्राजं कुर यस्य सवज्नः स हि माधवः" इत्युपरुभ्यते। अन्यत्रापि तत्सप्रदायविदामक्तिः- | “निधिनागिभवहथब्दे ( ३८८९ ) विभवे मास्ति माधवे । शकक तिथौ दच्म्यां तु रोकरार्योदयः स्मरतः” इति ॥ अधिकं तु--मष्टयशचेश्वरप्रणीत आयैवियामुधाकरे द्रश्व्यम्‌ ॥ # गणरलनमहो दधिनिमांणसमयस्तु- सप्तन वत्यधिकेष्वेकादरसु शतेष्वतीतेषु । वषाणां विक्रमतो गणरलमदहोदधिर्विदहितः* ॥ इतिवदता श्रीगोविन्दसूरि्िष्यश्रीवधैमनिन स्वयमेव संवत्‌ ११९७ (4. 7. 1140) टिदितः॥ † इदं सायणपद्‌ं वंशनामत्वमवगमयति । तथा च सर्वदर्धनसप्रहे- ^ श्रीमत्सायणदुग्धान्धिकौस्तुमेन महौ जसा । ॥ क्रियते माषवार्येण स्वदशैनसुमरहःः । इतयुपरभ्यते ॥ ` ॥

॥ + 8

सापण-भोगनाथामंनेन चन्दरवंशपूषणन्रीसंगममहाराजात्मज--

१ वथा च-तैत्तिरीयसंहिताभाष्ये ( कलिकावानगरे १८६० मिते बिस्वाब्दे दिते ) मूमिकार्या तैलिङ्गलिपिटिखितपुस्तकपाठमेदो द्शिवः- 'आदिशन्माधवाचार्यं वेदायेस्य प्रकाशने" । इत्युसरम्‌- ‹स ह्याह उपति राजन्सापणायां ममानुजः । सव वेच्येष वेदानां व्पाख्यातृत्वे नियुज्यताप्‌ । इत्युक्तो माधवा्यण वीरबुकमहीपतिः। अन्व्ात्सायणाचायं वेदाथस्य प्रकाशने" इति ॥ २ तथा च काम्यमाछान्वगैतपाचीनलेखमालायां चतुश्चतवारिश्ो (४४) ठेखः- कारणं जगतां वन्दे कण्डादुपरि वारणम्‌ । मातामहमहाशेङं महस्तद पितामहम्‌ ॥ । क्षेमं वः परचरीकुाल्ोणीमभ्युद्रहन्हरिः। क्रोडाकृतेरभयस्य क्रडापल्वरमम्बधिः ॥ अस्ति क्ीरा्णवोद्धतमपां पुष्पमनुत्तमप्‌ । अम्छानं यदनि्माद्पमाधत्त शिरसीश्वरः ॥ सदामोदनिधेस्तस्य संताने यदुसंन्ञिते । अभूदाश्चयेमाधुयं वसुधायास्तपःएरम्‌ ॥ संगमो नाम राजाऽभत्सारभते तदन्वये । रेजे यस्य यशञःसिन्धोः सरणीव रापगा ॥ सवेरतनिधेस्तस्य सम्राडासीत्तनूभुवाम्‌ । मध्ये बुक्महीपारो मणीनामिव कोस्तभः॥ तस्य गोराम्बिकाजानेस्तनयोऽभूदुणोतन्नतः। हारगोरयशःपूरहारी हरिहरेश्वरः ॥ यत्षोडशमहादानयशसां दिगिवहारिणाम्‌ । भृयसामभवनारं भुवनानि चतुदश ॥ प्रतापदेवरायाऽस्य पुतोऽभरद्धवि विश्चतः। प्रमोद इव पर्तोऽयं प्रजानां सेगगेरभत्‌ ॥ पर्पधि्तमिधो हुता प्रतापाग्रो रणाङ्कणे । विहितो पेन वीरेण विजयश्रीकरग्रहः ॥ तस्य हेमाम्बिकाजानेस्तनयो विनयोन्नतः । वियानिधिर्विंशेषज्नो वीरो विज्ञयभूपतिः ॥

॥ च 1

भस विजयभरूपारः पित्रा दत्तं स्वतेजपा । समस्तं द्राविडं देशमासिन्ध्याः पथपाख्यत््‌ ॥ बक्कक्षितीशक्षदने हरितान्ववापः श्रीतिहस्ररिरभवत्प्थमानकीर्तिः । यह्ारपञ्चरथकाः किरु सवेशाघ्र- सिद्धान्तभञ्जनस्षमथनकेरिरोखाः ॥ तत्पुत्रस्तार्किकाचायेः पदवाक्यप्रमाणवित्‌ । षवे हरिहरक्रोगीभिरजां यद्धमेमनत्रवीत्‌ ॥ तत्प्नो हम्पणाचायंः स्वेवि्याविशारदः । निजेन चरितेनाऽऽसीद्रसिष्ठ इव प्जितः॥ राज्ञा हरिहरेणापि देवरायेण भरभुजा। अचीकरदसो विद्रान्महादानानि षोडश ॥ चै सोऽयं विज्ञयभरपारो हम्पणायांय धीमते । स्वदेशो चेटृट्पेडाख्यं ग्रामं मान्य प्रदत्तवान्‌ ॥ ‹सवास्ति श्रीविजयाम्युदयज्ञकयषै१३३८ववेमानदुमुंखसंवत्सरद्‌ माद्रपद्वौन' ( इत्यादि ठु केवलमेकदेशमापात्वेन लक्तम्‌ ) एकैव भगिनी रोके सवषामेव भयुजाम्‌ । न भोज्यान करग्राह्ा विपरदत्ता वषधरा ॥ दानपारनयोमंध्ये दानाच्छेयोंऽनुपारनम्‌ । दानात्स्वगेमवाप्रोति पारनादच्युत पदम्‌ ॥ स्वदत्ताटिगण पुण्य परदत्तानुपारनम्‌ । परदत्तापहारेण स्वदन्तं निष्फरु भवेत्‌ ॥ स्वदत्तां परदत्तां बा यो हरेत वयुधराम्‌ । वष्टिविषसहसखाणि विष्ठायां जायते क्रिमिः ॥ षामान्पोऽयं धमेतेतुनपाणां काटे काटे पारूनीयो भवद्भिः । सर्वानितान्भाविनः पाधथिविन्दरान्भूयो भयो याचते रामचन्द्रः" । इति ॥ एवं च १३३८ शके ( ^. 2. 1416 ) विजयभ्रपतेवेसेमानत्वेन वतः पक्पुरषदरय ५ ०व्पैव्यवदितो बुकक्षितीशसमयः १२८८ इककालः (^. 2. 1366 ) प्रतीयते ॥

[| & | श्रीषि्याती्थयति-रिष्यभ्रीवीरवुक्तमहीपविभहामायेन श्रीमारतीतीयंयति-शाद्गं

मा ना ---

१ वधाच-वद्भाप्यप्रारम्म- "यस्थ निः्वसित वेदा वेदेभ्यो योऽखिरं जगत्‌ । निर्ममे तमहं बन्दे विद्यातीथंमहश्वरम्‌ ॥ तत्कटाक्षेण तदरूपं दधहूकमहीपतिः' इति । भयं श्राविद्यातीथः ओभारतीततीथंयवेरपि गुरुय प्रतीयते । अत एव काक- भाषवन्वाख्याता सुदशेनमाथुरः- व्यामूढानामिह तनुधरतां जाहदीतीथमेकं विद्यातीर्थं प्रकृतिविमलं सष्धिवेकोदयानाम्‌ । सर्वेषां तु प्थमसुखदं भारतीतीथमाहु- स्तद्वावान्मे विमररुमनसो निणये शक्तिरस्ति ॥ इवि कन्याख्यायाम्‌--'वीयेपदावसानानि च गुरुतरगुरुतमनामाति स्मृवानि । था हि वेदान्तापिकरणमालादौ भारतीतींस्य पम- प्रणम्य परमात्मन श्राविच्ातीधहूपिणम्‌ । वैयासिकन्पायमाख शोकः सण्रह्यते स्फटम्‌' इति ॥ २ तथाच खयमेव मन्यप्रारम्भे चतुथनछके- “इन्द्रस्या ऽऽङ्खिरसो नरस्य सुमतिः शेष्यस्य मेधातिथि- धेम्यो धर्म्ुतस्य वेन्यदपतेः स्वोजा निमेर्गोतमिः । परत्यग्ष्टिररुन्धतीसहचरो रामस्य पुण्यात्मनो पद्रत्तस्य विभोरभत्ङुख्गुरुमेन्री तथा माधवः ॥ इति व्यक्तमेवोपरभ्यते ॥ ३ तथा चात्रैव विस्तरारम्भे सप्रमछके-

वन्द्याद्वारतीती्थयतीन्द्रचतुराननात्‌ । कृपामन्याहतां रब्ध्वा पराध्यंरतिमोऽभवत्‌ ॥ इति, स्वेदशनसंमह- “पार गतं सकरदरीनसागराणा- मात्मोचिताथचरिताधितसवैरोकः ।

=. ,

, पाणितनयसवज्ञविष्णशिष्यण ज्रीमाधवाचायण प्राणप्रार-पराशरस्मता व्याह्याय वेदूभाष्यतवः पाक्श्रीतवमेपकारिकयं जैमिनायन्यायमाछा ' विरच्य वीरवुक्घाज्ञयेवं विस्वीणा ॥

श्रीराङ्कुपाणितनयं निखिखागमज्ञ स्वज्ञविष्णुगुरुमन्वह माश्नयेऽहम्‌' । इति समुपरुभ्यते ॥ १ तया चात्रैव मन्य “श्ुतिस्मृतिसदाचारपाख्को माधवो बुधः । स्मार्तं व्याख्याय स्वार्थं द्विजार्थं श्रोत उद्यतः" ॥ इति प्रथमन्छोकं (सवेवणोश्रमानुप्रहाय पुराणसार-पाराशरस्म्रतिव्यार्याना- दिना स्मावों धमेः पत्र व्याख्यातः इदानीं द्विजानां विशेषानुरहाय श्रोतषमेढया-' शयानाय पवृत्तः' इति सखयमेव व्याख्यातवान्‌ ॥ २ तथा च वेद्माष्यप्रारम्भे- "ये पर्वोत्तरमीर्मांसे ते व्याख्यायातिपतग्रहात्‌ । कृपाः सायणाचार्यो वेदार्थं वक्तमुचतः' ॥ इति समुपलभ्यते | अत्रोत्तरमीमां साया व्यास्यातत्वकथनेन ‹ वेयासिकन्यायमाछा स्वयं रचयित्वा गुरुनान्ना स्थापिता" इति, “व्याख्याय इति ल्यपा य एव परमा साम्याख्याता स एव भवेद्‌ व्याख्याताः इत्यपि प्रतीयते ॥ ३ तथा च विस्तरारम्भे पश्चमपष्ठ्छोकयोः- ("स खट्‌ प्राज्नजीवातुः सवंशाघ्नविशारदः । अकरोज्ेमिनिमते न्यायमारां गरीयसीम्‌ ॥ तां प्रशस्य सभामध्ये वीरश्रीवुक्भूपतिः। कुरु विस्तरमस्यास्त्वमिति माधवमादिशत्‌"॥ हति सयपरुभ्पते ॥

+ तया च ताण्ड्यमहाव्राह्मणभाष्ये - “स्याख्यातात्रगयजुवंरौ सामवेदेऽपि सहिता । व्यायता, ब्राह्मणय्य्ाख्यां करोप्योद्वात्रषुद्ये' इति ।

+ ॐ.

निश्रलिखित "ईइण्डियन पेनण्टीक्ररी' ( इ ० सन १५८७७ प्रष्ठ १६२ ) निष्क- ` षस्तु--“अये बुक्ृणराजकुमारो विजयनगरस्य राज्यं पचवषोणि ( इ° सन १३६५१३७० ) चक्रे इति छेप्तनूपण्डितकथनानु सारेण प्रतीयते ।

परं तु पाराशरस्मृतिव्याख्या--कालनिणेय-जेमिनीयन्यायमाला-विस्वर-यनु- वेदभाष्य--ग्वेदमाष्य--सामसंहि तामाष्य--प्रथविशव्रा्मणमाष्य-- पश वाध्च- णमाप्य--हतीयत्सु अन्येषु राज्ञो बुकणस्य बुकस्य वा॒खस्वापित्ववणेनेन "श्वभ्यो वर्पेभ्योऽपिककालं कदाचिद्रार्यं कृतं भवेत्‌" इति संभावय ।

सामसंहितापथममागभा्यप्ारम्भन्टेकेषु माधवः वं श्रीनारायणासनत्वेन वणे- यति-

(पश्चाचिना माधवेन ओ्रीनारायणसनुनाः इति ॥ (प 1714 7 ^ 77 ८4 7 1877, ८268 162.

` ५ «^ (व्मतांणह 0 1.25861), 10: 41: [४ 28 (168) 977 1118 17166 ° 1] 872128219 76106 ^ {707 800 13651370. ” 2६0109९9, 111 {16 10{70वप्रलछण ४0 {€ ९6181119. 9, 716711018 {12{, {धिः (०60 118 607106€0.{काफ 0) 116 0101008 104788*878 ( 866 41180111, (@81810व पऽ, 1. 264 8), 16 0९0. 10 ९0701]0086 {118 0, {6 18117998. 01010 116 10170त76110113 10 1116 &0पा0670 7168 0 ००३ ४९7८ 11068 2861706 {0 1110 80 10 118 एग 8६27129, पला 18 6011]0081101, ग 78167 {116 1011010६ 0706 9 10610, {पाल 868 :--116 0751 [1866 13 ०८९प]16व 0 1116 € [01५0810 ग {7€ 0 -127220154, = -@1/120662741110014105८ ( ९001 ‡ ४. 9 ० 16 10170 : {0 {€ स द7071011/2010/ 41/01, कात्‌ 16 15647 @ 11167610, ]. 13, 15, 80: ©0वड॑पलएला ) $ {€ 1011008 116 ©01110601- धाफ़ 00 {16 १४] पा४९त१8, 0४0 {6 ४९६, 0४. {76 80711४8 0 {16 8511185 €08, 01 {116 2806112 911182012111112 98, 01) {116 61184 9111832. 43 111 {16 € 9 811 {1686 फ्रणा8, 0 28116 ९60710160{ 27168, 178 -उप 1४2. (णाः पक्€ाः एपता8 ) 18 71611106 38 70891701, € 78 एला [700 18४6 1616 11076 क्ण 0४6 ९878 ! ^ 116 ९०९८] पा) ग {76 17{70व्‌प्[1000 190 176 600. 11160181165 ०} {16 0178८ 87 9 1116 §क्ाा85व17111118, 11801878 ९2118

105 {1९ इ 9 शा पिताक, ( 12400018 21801195 608 सा वितातवणडताप्ाात, एला ; 8 : 0ला८: गिः: त्रैण. 452),

परंतु-पराशरस्मरतिव्यारूयापारम्मे, अन्येष्वपि अन्येषु तस्य (माधवस्य) पितु नाम 'मायण्‌। इति तरितमस्ति || ह ~

॥ ,

= कक

[ => ५

२४ पण्डितव्राह्मणपण्डल्या युगपत्परिश्रमं कत्वा वे अन्या रचिवाः, ये माधव ना्रा प्रसिद्धाः" इवि जेकबमद्रापितदानपतरेभ्यः प्रतीयते | तेभ्य एव दानपच्रभ्यो माधवसंबन्षिवत्तपिदमन्यद्‌पि प्रतीयते-"यदा जयन्ती वत्परिगणगतय्मागांश्व शासितुं कियन्तं समय नियोजितः, वदाऽनेन ( माधवेन ) गोवानापमिका कोङ्णदेशराज- धानी विजि स्वाघीनीकुता. यत्र तेन कूचोरयामस्य परिगणे २५ आमाः शासन- पतरपुवेकं दत्ताः; येऽचापि संपदानाधीना एव वतेन्पे । एतदेशखण्डस्य नाम ( शके १३१३ ( ^. 2. 1391 ) अयौत्‌ (पोचेगाठ्देश्ीय) वासको डीगामासंज्ञकपुरूषस्य तश्च प्रवेशतः १०७ वषौन्तरिते पूवेकाठे ) माधव रुतेतदेशविजयस्मरणाय माधवपुर" इति स्थापितम्‌ |

मरहेशचन्द्रन्पायरतस्तु काग्यपकाश८( सन १८६६ ई० किकातामुद्िव 9 भूमिकायां २२ पृष्टे-“माधवेन स्वेदश्च नसंग्रहः सन १८३५ ई ° वत्सरे रचिवः' इति संमन्यते | परं तु केन प्रमाणेन स तथाऽमन्यतः इति ममन ज्ञातम्‌ |

असिमिन्विषये पण्डितकाखत्रूकरचित-कुसुमाञस्चलिमूपिकायां १ ०पृष्ठे टिखिवमपि विक कनीयम्‌ |

प० जरमानमहा्ञयेन तु-आनन्द्तीथवास्तविकनान्नो माधवस्य (शके ११२१ ( 4. 1. 1196 ) उत्पन्नस्य ) वाद्‌ात्म्यमनेन माधवेन मन्यते* इति ॥ 1118६ ©860 1676, 28 111 1116 1710तप्र८ठ 10 {16 6०0. 16187 07 116 8188747481117111 ( 4 प्{7९6]11॥ ; 1060 ल{80 }, 276 19 000€ा [14068 1118 {811€ा 18 (६116त 4४41८. 00 8 (णन 9 24 16817९6 87211088 10 60-01€78{6त्‌ 1४ 11९ ९0]00911107 9 116 05 06871118 {116 78106 9 280112४8, 566 101 1 {116 र प९])९€पलाः (९1; ^+ 02: 18583 ]). 464 07 78 {116 108९] (071 प्1९86तै प 218}07 १४९०) 10 16 वृपः 30 £ 7; 1८: 45: 80९: »०] [भ४. ] 115. 43, 110760€ा' {118 17861 [0110710 8181९68 ९0प८लाा17हि 07171 {1101 फ 11151 16101 [0070111 ए = €ा1{7पऽ{6त्‌ फा 116 @0ग्डााला॥ ० € 10क्राो ( वापत्‌ (1571९ ) ° ब9र2०॥, 16 124 (0 ्ठा८त्‌ @०ए ( 00 80४), {116 0910119} 0 116 1018६, फ्र€76 11€ 158९ (16 311] €ऽप््ट 7801 ०7 ‰6 6818168 51(प्रदल्व 10 {1€ तऽ्र८ ज [स प्रलौता१ ( 70फ् [९0०17 ), 2110 ए]11टौ1 #€ा6 1€1दर€ा0ा{] {0 7९ (11९€त्‌ = ){401498-10 11, ' ४§ 8 11020011106111 9 [115 ९070 €8{ 1 € 13131 छनतप कलवा (4. 7. 1391, 1081 107 $€पऽ 06076 [5८0 € @20'ड क ४] ), {11€ व ९510 18 70 छप 9 [1266 पट्टाः का 2(तृ्स्ा{ वाठ पं त्री 8 त) (भऽ, प्र 10 फटा€ 30 ॥प्रा1€ा075 10 {186 एला वंऽ८ा, 1148 101 ९टा {लत 1९ 111067९6 00 1116 श्ट] = लाु)13513 [क्त्‌ }ए क) 10 116 ‰ 1151118 वृ 21131, 11८7९ ५ ८्८्ठावाद् 19 धु] 8])]0647211665,

र्‌. । 9

[,

॥

1087 111 11115 30111107] ])9†# ० [ता४, फ }1ल€ा6 &॥ 11181 पा116 2180 {16 1011145 © €{€0 ९005९१16 10716166, 9 6 का = 0९०1९ 8011 {0 8 (लावा 81648 9 70] हाणपऽ इकऽ{्ला9 8 11187 67100 ; 23 27 १0878, 27107 076 नं 7्छपाप्रऽ{ 668, 8130 [070 {16 20111111001172 116 ७15} प-०]{पऽ ६11 81१०. ज्र 08111) 28 1718111168164 10 1116 08106 [कत्रा 00116 ए 9 0ष्छाला 27त्‌ ४ 0606 क्र 9 10६ पातः (० [.488561, [४ ])]) 171, 172. (113 108 12४6 हा 17 2 पा€वडप्रा6 (0ा- 111671021)16 8111]01 ए ०) 081011९ णत्‌ कनाप्रल्व] ह्ाणात्‌8, 28 170 0)009- 11011 10 1176 1प्ए्कडा०ा ० 09605, चष ०8{ फ 110प1 11686 [10668 24 10 0001{€ात्‌. =^ (वगता 10 17/८5 "८८/07 ( 1070वाप्९प्०ा0 ४0 1116 (तए ए918811 216 : 1566 [. 2 ), 2184118 ए8 ©011}00860. 116 47४८ (127*5/270054107070 ^. 0. 13:35 ; 11 18 प्र 00 {0 016 छप 181 1118 512161116€111 7€8{8. 0011: 2180 @6{९९1.006, {18९. 888. ५01. {. ]. 301 ; ©णणल्‌], [ष्टिम 10 #ऋ€ [पडदा 2. 10, ०ल- 11811 17 1118 एता ० &द्€०१1६'§ ७९५41616 वलाः 21818007 (60167 ( ]). 118 ) 105 ९071{पप्त९त्‌ छपर कविताा्ए2 फ्रात 570 01तल कि 2- 116881९ ( [01 ५8] 1121.--^. 70. 1199 ), 10 8] ])€075 23 8 श्ल 7९81018 [70111016 ग [९118 -क०ा7]) ( एप 11056 1681 08116 18

41970178 \

तस्यैतस्य सविस्तरस्य जेमिनीयन्यायमारामन्यस्य यी्पासितपदाथोनां करामक- कथदनायासदशेकस्य सकठ्विददुपदेयतामवलोक्य युरोपदेशो, कलिकातानगरे च मद्रिवेऽप्यसिमिन्ग्रन्ये न्यूनतामवेक्ष्य 'खकीये “आनन्दाश्नमे' परकाशनमचिवम्‌" इति वाञ्छद्भिः सक्ट्प्राचीनदुखमग्नन्यप्रकाश्चनशीषेः सकटसुमनःसोमनस्यः ˆ आपटे इत्युपाख्यंः चि मणाजी' इलयास्यया प्रसिद्धानां विप्रवयोणां वनयेमेहादेवशमेभिरस्य जंमिनीपन्यायमाखाविस्तरस्य शोषनायानुमोदि वोऽहमपि परलय विकरणं नियतसत्रैः सपूय, कुच्रचचथापयोग सात्ररमाष्येण,; शछरदीपिकया च, उपस्त्य यथामति शावनपकापम्‌ ॥

भ (क

तम्येतस्याखिलकोविदोपदरेयस्य अन्यस्य शोधनायं येमहात्ममिर्वयाथौनन्दाश्नम- वचायभ्य उक्तपहाशयेभ्यः पुस्तकपेपरणेन साहाय्यमकारि. तेषामपकारवणैनायोरग- राजेन शक्यम्‌, का ईहयाप्रिपेन ॥

&

पुस्तकदातृणां नामानि चिहम्‌ पत्राणि वर्णनम्‌ १ जयपुरराजगुर-- श्रीयुतमेथिलनरहरिङमणाम्‌ क. | ३५५ श्रद्धप्रायम्‌ । र पः | ख. ५१८ | अदद्धपरायम्‌ । ३ जयपुरराजगुरु--श्रीगुतनारायणमद्टानाम्‌ ग. | ० | ६ अध्यायपयन्तम्‌ । र वि घ ° | १ अध्यायपयैन्तम्‌ । ५ य॒गोपमुद्रितम्‌ ड | ° | ३ अध्यायपयंन्तम्‌ । ६ कलिकातामृद्रितम्‌ च ० | शृद्धप्रायम्‌ ।

५ अटवरराजपण्डितवर-उदयानन्द- रामचन्द्र | रामणाम्‌ | ८ 'मोरेवादादा फडणवीसः श्येतेषाम्‌ | ९ “नारायण वावाजी जोशी" इ्येतेषाम्‌

| | १* अनन्ताचार्य गजेन्द्रगडकर” शत्याव्यानाम्‌ |

३८४ | शुद्धप्रायम्‌ । ४३२ | अदद्धप्रायम्‌ ।

छ. ० | ६ अध्यायपर्यन्तम्‌ । ज. ४०९ | अदुद्धप्रायम्‌ । स ज

छ, क

एवं पुस्कद्रकाधरेण यथामतिशोषितेऽप्यस्मिन्यन्े यदि मनुजषमेत्वात्पमादो

भवेत्त क्षन्तव्यम्‌ | यतः- गच्छतः स्खलनं कापि भवत्येव प्रमादतः | हसन्ति दुजेनास्तत्र समाद्षति सननाः'

शिवदत्तशमा ।

¬ ४,

[ १४ | सूत्रेषु मीमांसकानामृषीणां नामानि ।

कषिनाम . सत्राणि मम पार लातजेयः .... ननिर्देशाद्वा चरयाणां स्यादृगन्यापेये द्यसंबन्धः

क्रतुषु बा्मणश्रुविरित्यत्रेयः' ६ १ देविज्ञायनः .... 'सर्वषां वैकमनरयमेतिशायनस्य भक्तिपावन-

त्वात्वनापिकारो हि" ९ २ कामुकायनः .... (वथा चान्याधेदशेनं कामुकायनः! १९ काष्णाजिनिः .... “स कुलकल्पः स्यादिति काष्णांजिनिरेक-

सिमन्रसंमवात्‌" ६ ७ जैमिनिः „^ 'कमोण्यपि जेमिनिः फएढाधत्वातः' „क

बादरायणः „^. “भौत्पत्तिकस्तु शब्दस्याथेन संबन्धस्वस्य ज्ञान- न मुपदेशोऽव्यविरेकश्वाथेऽनुपरम्पे वत्पमाणं

वादरायणस्पानपेक्षलात्‌' १५... बाद्रिः „^ द्रन्यगुणसंस्करेषु बादरिः" ३ १ छावुकायनः ... 'विप्रतिषेषात्तु गुण्यन्यवरः स्यादिवि खबुकायनः' ६ ७

इलयादि ।

३७

[ . $ |

न्यायमाराविस्तरस्थग्रन्यानां ग्रन्थकृतां च नामानि)

भाष्यरोकादी्नां , शाघ्लदीपिकादौ . भटमवेन. ॥ गुरुमवमाह . मादपाभाकरमतमेदः . वैयाकरणाः . ‰ + , , , . . नेयायिकाः . मन्वादिपणींवस्मृवित्वात्‌ चावकाः. , = ,* , + + , , + = बौधायनापस्वम्बाश्वलायनकात्यायनादिनामाह्किवाः कल्पसत्ग्रन्धाः. वोत्तिरीयकव्राह्मणे. पाणिनिकालयायनपवञ्जल्या बह्व्‌ चव्राह्मणे \ "0 < माष्यकार( बर्‌ स्याभिप्रतः , . . , , , . , यज्ञिवल्कयः वृत्तिकारपवपारचयाति . सूत्रकः बत्यादि।

[ १ ]

तत्तदध्यायपादस्थापिकरणयपदशंकयन्नम्‌ ।

अध्यायाः पादेष्वधिकरणानि अध्याये प्रथमे | द्वितीये वतीये | चतथ | पश्चमे | षष्टे सप्तमे अष्टमे छ ॥ र न्यङ्गाः

प्रथमं | ८ | ठै | ५० | १० | ."^ |. [ऋ © ताये >.| १८ | १३ | ६४ २ = |~ | (1१ व्रतीये ..| १५ | १९ | २० | २९ | २० ।१६ २३ २३ १५७ " वतथ 4 | १३ | २८ | १९२ | == |. |... |... ॥ गि = ,..| ९८ | १२, १५३ ९... 1 1 शा

षष्ठे... | १३ | ११ | २१ | १४।२१ | ७१३ | ९१०९

वि | २९ | ६ | ९¶# >|... 1. । "नि वम .| १८ | २० | १४ ॥ ६५ | ~ © . |... दशमे „| ११५ | ३४, २० | २७ । २६ |२२ |२० १९ ।१७९ 1111 | १६ | ५९ | धवि |... ति „ # क किः | २९ । १५ | ११॥ |. श ६८

विवाहाः... = | | „^ (अ | न ९०७.

[ १५ ]

तत्तदध्यायपादगतद्त्रप्रदशंकयन्रप्‌।

अध्यायाः | पादेषु सत्राणि अध्याये | परथमे | द्वितीये तृतीये | चतुथ | पश्चमे ष्ठे [स्मे अमे _ ~

< यड

प्रथमे „| ३ | ५२ | ३५ | २० १५० द्वितीये व 2. | २९ | ३२ १२९ तृतीये २७ | ४२ | ४2६ | ५७ क ५९१ २ | ३६८ चतुय ४८ | ३० | ४ | ४१1 | "0 पञ्चमे ३५ | २२९ | ४ | २६ | ~ | | षष्ठ ५२ | ३१ | ४१ | ४७ | ५६ ३९ 2० ४२ | ३४८ स्मे 0. | ९ । २६ २० | + |. | |". ॥ ॐ अष्टमे ४ ४३ | ३२ | ३५ | २८ | "~ | |. नवमं ०... ५< | ६१ | ४३ | ६० श ९२९२ दशमे | 4 ॥ ५४ । ७५ , भद । द ~ ७३ ७० | ५७१६ तक ....| 9० | ९६ | ५ न |: = | २ दरादशे 1 २७ | २३८४. | १६< याः... .... क. | ५. | र २७२४५

आपिकेरणे

अश्वदाम्ययोरपि सादनादिधमवच्वस्य अग्रये जुष्टमिति मन्रेऽभिशब्दस्य विकृताबृहस्य अग्रिचयनस्य सस्कारतायाः.... ..~ „~ अग्रिचयने-अभ्िविमोकस्य मतभेदेन व्यव-

स्थायाः .. ह प्राकृतवेकृतोभयदीक्नाहू तीनामनुष्टानस्य अप्रिचिद्रषणादित्रतानां क्रत्वन्तेऽनुष्ठानस्य

अग्रियागस्यारादुपकारकतायाः .... ^ ' ्श्निमरधेत्यादियान्यानु वाक्यादीनां तानेन प्रयोगस्य

अग्रिविहरणादिप्रकाशकमन्राणां ततेव विनि- योगस्य ,*„ „^ क अग्रिष्टति स्त॒तरशच्रयोरविकारस्य अग्मिष्टोमे-उषां शुत्वस्य प्राचीनपदाथप्रयुक्त- त्वस्य न अग्रिहात्रादिनाल्ना धमातिदशस्य ..^. अग्िहा्ादियावज्जीवकमणां सवकारमात्क- तेरयताया । अग्रिहोत्रादिशब्दानां यागनामधेयताया अग्मिहात्रादिषुक्तानां धमाणापपूव्रपरयुक्तत्वस्य अग्रिहोत्रादीनां स्वकाखब्रत्या आत्रततेः अग्र धोपस्थने प्राकृतानां मन्राणां विनियो. त... अग्रीषामीयपशा-उरुक्शबव्देन वपामिधानस्य अग्रीषामीयपशा-दाशप्रणमासिकधरमातिदेशस्य अग्रीषा्मीयपङ्ञा-पशेकलपाशवहत्वामिधा- विन्नविक्षरपव्य ~ ~ च

अपिकरणानुक्रमणिका ।

9

१

9१) ‰ © 69

प१[९

सूत्राणि

२ >-रध २८-२९ ५१-२दर

१७-->० ५२-२९ २६-२८ १६-१८

२०-३१

१० 2,

च

एप्ठ १८५ २८ १९००

६४५ ५१७ २९२ ८७

ठट

९०४ ५५ ७

टं २ २८०

६ ३९१५

४५ ९८ २९१६

१२५८ ८६९ २९२

८ 49

१ 1

अधिकरणे

अ ©

अग्रीपोमीयपशो-प्रयाजानयाजयाः पाजभेदस्य ९

, -रोकिकयुपस्पशंप्रायश्चित्तस्य » -सवेत्रेव प्रयोगे निगुणेनाप्निशब्दै- नाग्रेरभिधानस्य .. क अग्रीषा्मीपप्रयाज्ञादिभिः प्रोडाश्ोपकारस्य अम्रीषोमीयादिषु यपस्य तन्रेणानुष्टानस्य .... अग्रीषामीये पोरोडाशिककार एव वाणि- सगंस्य अग्रः प्रकृतिविकृतिस्वायताया अग्रो धननाद्यथांनां मच्राणामनियमनोपा- दानस्य । अगन्यतिग्राह्मस्य विकृतावुपदेशस्य

अगन्यादां नारिष्ठहोमादिभिनेल्षतेषएटयादिमसम॒च- यस्य र

अहुक्रमस्य गुख्यक्रमानुप्तारितायाः ङ्गुणविरांधे प्रथानगुणस्येव प्राबल्यस्य ...

अङ्वकल्ये काम्यस्य निष्फलस्य

अद्धानाम्‌-अन्पद्राराऽनुष्ठानस्य

अङ्कानाम्‌-अपि समदेशादिनिपमस्य

अङ्खानाम्‌-एेककायेस्य

अह्कापवभेदस्य „~ ~~

अद्रितं द्विरात्रे षोडशिनः परिसंख्पाया

धेषु मुख्यक्रमपिक्षया पाठक्रमस्य बख्व-

चव 7 अचिकित्स्याङ्षेकल्यस्य यागानधिक्छारस्य अञ्जनादेः परिव्यागान्तानुसमयस्य

अञ्चनाभ्यस्नने नवनीताभ्पञ्चनस्य गोग्गुर- वादिभिः सयच्चयस्य

अतिजगत्यापभ्यस्यमानायां तिशाकगानस्य ३

९

+ ९७

१५ १९

, चर

र

, १०

१९०

त

~ @

प |

4) .& ज

9

१ ।

छ ६) र ६१, © + ^ ~< न

२३-२८

५२०

६८ .

६८१ ३९१८ १९५९ ६२९ ६१९ ,

५५८

२६९ २०८

८.८ ©

४. ४३९.

॥ ना

अध्रिकेरण

अतिदेशस्थरेऽपि विधिशब्देनेव देवताभिधा-

[ह + अदाभ्यादानां यहनामतायाः अदहष्टफटस्यावघातादेः सक्दनुष्टानस्यप सध्य॒ध्या इडमिक्षविकारतायाः अधिगो-पररासाशब्दस्य प्रशं्षापरत्वस्य ... अभिगो-उयेनादिशब्दानां कात्सन्यंदचनस्य अध्वरकर्पायां त्रिषु सेष्वङ्घानां भेदेनान्‌-

हानस्य ,, ~ ष्की > अनाहिताग्िषपनयनहोमस्य ... „^ -सनाहितप्रेरेव चतुहतवृहोमाधिकारस्य अनाहितेऽग्रो-अवकीर्णिपश्वनुष्ठानस्य अनाहितेऽग्ा-स्यपतीषएयाः सनाहुतिर्वे जरतिखश्चेत्यादिनिषेधस्पाथवाद-

का... ,., त अनिरपरेऽपि-अभ्युदये वेकृतीभ्यो निवापस्य अनिरुपऽपि-अभ्यद्येष्टचा अत॒निवाप्यापराडाशानां परोडशशस्येव तत्रि

श्च्स्प भनुयज्ञादिष्वरम्भणायाबाधस्य सनुयाजादानामा्प्रिमारताष्वकारुतायाः .... मनुयाजाद्युत्कषप्याजान्तापरकषंयोः अनुयाजषु स्विषटकृचागस्य संस्कारकमेतायाः भनुष्टञगायत्योः प्रग्रथनेन उयावाश्वान्धीगव-

योर्गोनस्य „^ „^ ^ अखृतवदननिपेधस्य क्रतधमतायाः.... अनेन्द्राणाममच्रकभक्षणस्य... अन्तवंदेय॒पाद्कतायाः हका त अपच्छदयोांगपद्य ऽपि प्रापश्चित्तस्य ॥,. मप्र त्रतस्पानियमस्प्‌ ,ू क

01 # 4

„9 63

। हेः अनिकरणे अपरिपितशब्दस्य सख्यान्तरत्वस्य ^

अपरिमितशब्देन पसहस्राधिकग्रहणस्य अपन्वादिशब्दानां गवादिप्रशंस्षाथतायाः

अपूवेप्राकृतधमाणां विकरतावसंबन्धस्य ( शव- शत्‌ ) .... `... अपृवंस्य--अस्तितायाः अपवंस्य-आख्यातप्रतिपाचयतायाः अपृवेस्य- निमित्ततायाः अभिक्रमणादीनां प्याजमात्रातायाः अभिघारणे शेषधारणतत्पात्रयोरननुष्ानस्य अभिज्ञस्येव वाचयितव्यतायाः अभिमशेनस्याङ्प्रधानोभयाङ्ताया अभिषेचनीयदशपेययोरभदेन प्रयोगस्य अभिषवादीनां सोममत्रधमेतायाः .... अभ्युदयेष्टो दधिशतयोः प्रदेयधमीनुष्ठानस्य अभ्युन्नीतसोमभक्षणे, इन्द्रस्याप्युपलक्षणस्य अयं सहस्र--इत्युचा प्रगीतयेवाऽऽहवनीयोप- स्थानस्य... अ्थवादप्रामाण्यस्य .... अवगोरणादीनां पुमथताया अवघातादिसंस्कारविधानस्य नियमाथतायाः अवघातादीनामा तण्डुरखनिढृततेरभ्पासस्य .... अवघाते व्रीहिषूपाविवन्नायाः.... अवत्तनागे पुनरवदाना्थं प्रतिनिध्यादानस्य अवदानस्य प्रदानान्तानुस्मयस्य .. ^ अवभ्रथगमनस्य प्रतिपत्तिकमेतायाः अवभुथनान्ना सोमिकधमातिदेशस्प... अवभरथे--अग्रीवरुणयोः सस्िष्टकृच्छव्देना- तिवो „न „न „^ „न अवश्रमे--अपूवेकमेतापाः ^.

.

९०

9999 4 ॥. ह

पा९

@ @& << < ~< < ~< ६

९

८ € ~<

+ ९) 2 € < र ० ^

सत्राणि ५२--२२ २३->५ ग्प

अपिकरणे

अविहितस्वाहाकारेष ` प्रदानेषु स्वाहाकारवि-

धानस्य ... ४ अ अवेष्टावङ्कानां मदस्य... अवेष्रेः--अनादययफटकत्वस्य.... अवेष्टेः--क्रतवन्तरतायाः .... अव्यक्तयजतो सोमिकूधमातिदेशस्य अश्वप्रतिग्रहेषट्यां प्रतिपरोडाश कपार्चतुष्ट-

भेदस्य सन्वमेपे “इङ्ञानाय परस्वतः' इत्यनेन यागा-

न्तर विधानस्य

[9 ७७७७ @9998

५, न

४.

अन्वमष प्राकडा इत्पननाध्वपुभागवाधस्य १०

अष्रात्रे वत्सत्वगदहतवाषसोः समुच्चयस्य ... अस्थियज्ञ-अस्थ्नां-काम्पकमांयनुष्ानन- छानस्ष 3 अ, क अस्थियज्ञ-जपा्यननुष्टानस्प .. „^^ अस्थियज्ञे-शाखामानथुक्रस्पशानुष्ठानस्य .... अस्थियज्ञे-क्तवाकगताशास्नाननुष्टानस्य सस्थियज्ञे-होतुकामभावस्य त अहर्गंणस्थेऽपि विन्वजिति सववंस्वदानस्प ... अह गंगे-अपच्छेदे सरवेषामनावतंनस्य ^^ अहगंणे-अ्थाद्रासौन्तरोत्पादनस्प अह गगे-कष्णविषाणाप्राप्तनस्यान्त्याह- नियमस्य ,,.. „^ ` अह गणेषु द्रादशाहिकधमातिदेशस्य अहीने-उक्ष्णामुत्षगेस्य कमेरोषप्रतिषेधाथ- ताया अहाने--युक्रस्परादां यस्य कस्यचि मानस्य कवरत्वस्य आकृतिरशाक्तेः व भभ्िषद्विरक्तेः स्तुत्यथेतापाः

९२

° १०

१९०

; ह्र

व

9

ॐ 6 @ ^ ^ र ^

~”

५२-५ थ ५५-५६ ९ -१९७

१३-१९४

५२-५४

३ ०-२५. ` ५७-२९

पष्ठ. .

६०८ ६५ १०३

९२ ३९८

६५९१

दद्‌ ५२६ ६८१६

५९०५ ५० ५०४ ५०५ ५०६ ३६१

` ३५९

५८२

६४३ ३९९

६३७

७०१

` २९

„~ ९ 8.4

॥ +^ +

जा अपिकरणे ० आ्रेपादिकाम्पेष्टयाः ल „^ „^ २ आग्रेयादिरशब्दानां ब्राह्मणादिस्तत्यथेताषाः आग्रेयादीनामनामतायाः ~ „~ „. १ अग्रेयादीनां प्रधानानां-तन्रस्य .. , ९२

आग्नेयादीनां प्रधानानां-मेदेऽप्याघारादीनाभ- ङ्वानां तन्रेणानुष्टानस्प ..-. १९

आ्रेयादीनां-- समुदितानां तन्रेण स्वगं- फठकत्वस्य (बध

आम्रपषएटाक्पारख्चर द्वद नमन्रस्य हतत्य- । 4 ज त

आग्रयणादेव षाडशिग्रहणस्य आ ९8 आग्रयणे-प्रसूनबहिषमेव ग्रहणस्य... .... १२ आग्रयणे-वत्से पाकाभावस्य „^ „^ १० आग्रयणे-वास्सि पाकमिावस्य , १०

आग्रयणे-वासोवत्सयोरन्वाहायधमानुष्ानस्य १०

आग्रयणे-वासरोवत्सयोरमिषघारणाभावस्य ... १०.

आग्रयणे-वासोवत्साभ्पामन्वाहायंस्य निवत्ते १० आधारादीनामह्तायाः „^~ ~ „~ ४. आधाराद्यपवेतायाः ... ... ,„, + च श आघाराचाग्रेयादीनामद्गह्विभावस्व +. = आधारे मच्रान्तें कमसनिपातस्य , १२ आज्यभागो यज्ञति-इत्यनेनापवग्रहमेधीय विवीते =. न „^ „^~ १० आज्यस्य सोमादनुत्कषंस्य ह ` आज्येन शेष सस्थापयति-इत्यनन कमान्त- रविधानस्य . ^ ९ आतिथ्यायां- बर्हिषः प्रतिकमं प्रोक्षणाय- भावस्य "र ऋ १.2 आतिथ्वायां--स्तरणमन्नस्पाऽऽदृत्तेः ,... १२

ह) |

©

4 4) द) न 4 3 - क 4) ९ .9 °<

[ २ | अपिकरणे आधानस्य-तन्रेणानुष्ानस्य + आधानस्य-पवमानेष्टवनङ्तायाः आधानस्प-रिधेपत्वस्य आधानस्य-स्वाथतायाः .... „^ आधानाज्ययोरमेनिगुणेनाभिधानस्य आधनि-भग्रेः सगणेनाभिधानस्य ^ ^ आधाने-'अपरिमरितं देयम्‌! इत्यनेन संख्या- नतदङ्गिधातिख्वं .. ^ आधाने-उपवादस्य विकद्पतायाः .... आधने-गानस्योपांथुतापाः ... आधाने-पुरुषद्रयकतरत्वनिराकरणस्य

भाधने-विविधसख्याकानां दक्षिणानां विकल्पस्य ... आध्वयवादिषवध्वय्वादीनां कतरतानिषमस्य आनुपर्यणापच्छेदे-उत्तरापच्छेदनिमित्तप्रा- यश्चित्तानष्ानस्य वि ज आमनहोमाना . सांग्रहायण्यङ्तायाः आगिक्नाप्रयुक्ततापाः. ,. „^ आपिक्नायाः पयाधमातिदेशस्य आयुदादिमनच्राणां यजमानतायाः आरव्धकाम्यकमगोऽपि समाप्तिनियमस्प .... आरब्धरोकिककमंणः समपिरनियमस्य ^. आरम्भणींपायामारम्भणीयाबाधस्प आरम्भणीयेष्टः पुरुषसस्कारतयाऽनाबृत्तेः आरुण्यादिगुणानामसकीणंतापाः „^ + आयम्रेच्छपोः ^+ आश्रपिणामरए्ाथताया

१ । ®०88

आश्वमेधिकस्वनींयाश्वस्य "न चतुिशत्‌ः

इत्यनेन समस्ताया ऋचो निषेधस्य .... भातविनाम्रादीनां ग्रहाणां प्रतिकषणस्य. „^

१२

७८ ७ ७ ० 0 59 क ^ @ = न

+

प

एमी

9

० नज ॐ «४ =>

4 $ ©

© ^

© 0 © „2 र ९ ९ 6 ५ < न

छ ०८

सूत्राणि २ ११९-१३ श

१ -१५ २ ०-३९१ २६-२९

९-२२ स~ ९

पृष्ठे. ,

६ १८१

९ १८९ ५४९ ५४९

२६२ ९०४ ९३८

*५२-२2 ३०६

९ २९-४२

६९७ ०९

५४ ३५०

७ >,.२-र द ९९->३ १५-१६ १२१५ १६-९८ द -८ २४-२५

~. ८ --९& `

९८२०

९१९८-९ ६७-६९

२५९६ ०४ ० ०८ २९१२ २९३ ४८३ २६ १९१५

2९ २२३

॥ &> । | अपिकरणे भानिनादीनां ्रहाणामेन्द्रवायवस्प प्रस्ता

त्परतिकषेस्प आहानप्रकाशकमन्राणामाहाने षिनियोगस्य

इ

इ डोपह्वानमन्रे यज्ञपतिशब्दानूहस्य

इति ह स्मेत्यादिपरकृति पराकल्पानामथेवाद- ताया

इन्द्रपातस्यत्यादिमन्राणां सवेषु भक्षणेषहेन विनिषांगस्य

इन्द्रप्रकाशकमच्राणां गाहपत्ये विनियोगस्य

इरापद्स्य प्रगीततायाः „५ „^ र

इषौ उयेनीयविशोषधमांतिदेशस्प ....

इष्टकासु सकृद्विकषंणा्नुष्टानस्य ...

इष्टिषस्कृताग्रावपिहीनाचनुष्ानस्य....

इष्टिसोमयोः पोवापयेनियमस्य ^

इष्टय प्रिहोत्रसामानां मूखपकृतितायाः

1

उकथ्यानुरोधेन षोड इयुत्कषंस्य ^^ उखायां काम्येन नित्याग्रर्विकारस्य... उच्चावचध्वनेः परमापूवेपरयुक्तत्वस्य .... उन्चेस्त्वादीनां वेदधमंतायाः ... उत्तमप्रयाजस्य संस्कारकमेतायाः ... उत्तमान्यानामदहां पन्नीसयाजस्षस्यायाः उत्तरदक्षिणविहारयाः-आपराग्मिकहामानां ( पल्लीसयाजादीनां ) मेदेनानुष्टानस्प ... उत्तरदकषिणविहारयोः-कनैभेदस्य उत्तरदक्षिणविहारयोः-भेदेनाङ्घानामनुष्टा- नस्य ए ल „= = उत्तरयोः स्तोभातिदेशस्प ,,, „^ „^^

अ

50

6 > 6 ^ ७

प°

©

2 च्ल ७ र © , ९ ९

च < 40) ^ @€. ॐ

ठ९

२६४

९३१ १५२.

| ष -. 4

३७६ २५ १९९ ९.9 २९

२.७७ ६९६ २० १९२३७ ४८३ 2२५

६२५

2 ८६२३५

६२५ ष्ट

॥ 29 ;

सपिकरण उत्तरयोगायति, इत्यनोत्तराग्रन्थस्षमधीतयो- रेवच ग्रहणस्य „~ „^ थ उत्तरा दोहयति, इत्यत्र सवगोदोहनविधा- नस्य ह उत्तरावणवशेन गानस्य निः उद्वसानीयस्य-ऋतिजामेकेकेनानुष्ानस्य उदवस्षानीयस्य--सत्रानङ्तया तत्न दानस्य परिक्रयाथतायाः... उदवसानीये सत्निभ्योऽन्यषागरत्विक्त्वस्य उद्वसानीयोत्कषऽपि प्रतिहोमाननुष्ठानस्य .... उद्रात॒रुत्तरापच्छेदेऽपि सवेस्वदक्षिणादानस्प उद्रातृणां सह सुब्रह्मण्येन भक्षस्य .... उद्भिदादिशब्दानां-यागनामतया प्रामाण्यस्य उद्िदादिशब्दानां-यागनामधेयतायाः उपगस्याप्रयक्त्वस्य.... र, उपभृति द्विचतुषहीताचरणस्य „^ उपयजनादिप्रतिपत्तिकमणां समुच्चयस्य उपरवमन्रस्पाऽ ऽवृत उपवीतस्य-दरपृणमासाङ्तायाः उपवीतस्व-प्ाकरणिकाङ्कतायाः उपवीतस्य-विधित्वस्य ^^ उपवांतोदग्रत्वयोरनुवादतायाः उपशयां यूपो भवतिः इत्यत्र युपशब्दस्य सस्काराप्रयोज्कतायाः .... ^ उपक्तत्काटस्य सुब्रह्मण्पाह्वानस्य तन्रेणानुष्ठा- नस्प त १ र "त 1 उपस्कारे इतब्रह्मण्याहानस्याविकरेण कतं- व्यताया उपसदायपर्वा्थतायाः „ = कः उपर्तरणामिधाप्णाभ्यां षदेव चतुरवदानस्प

+

„ च

९० १०

पा

तः

१ =

१ ॥

० ०५ < ० ० ० ~ € न ० 9 ~ 5 ^ ९

७

॥ 2} अविकरणे अजथ उपहव्ये इयावाश्वेन कृत्घ्रक्रतुदाक्षिण्यवाधस्य १० उपांथुयाजत्य--धोवान्यद्रव्यतायाः ... १० उपांशुयाजस्य- प्राकृतदेवतानियमस्य .. १० उपाशुयाजस्य--विष्ण्वादिदेदताकत्वपोणमा-

सीकतंव्यत्वयोः.... „ल ^ „^ १० उपाँ शुयाजापवताया „~ ब उर्पाथयाजेऽपि-चतगरपत्तस्याऽऽवरयकतायाः १० उर्पाथुयाजेऽपि-देवतापनयपस्य .. .. ६ उपकरणादीनामग्रीषोमीयधमताषाः + 2 उपावहरणाथमेव वाषोन्तरोत्पादनस्य .... १० उभयपप्तान्नि व्रहद्रथतरयोः समुच्चयस्य ... १०

९ ऊहग्रन्धस्य परुषेयतायाः .... "न उदहाचमन्रतायाः ^ ^ ^ „~ २

> ग्रक्षणस्य = „५ ० ० २ ऋच। स्तुवते, साश्ना स्तुवतः इतिविधिना

साश्रेव स्तवविधानस्य ध ्रणन्यापाकरणस्य ब्राह्मणत्षत्रिपवेदयानां

व्िवतायाः ज ^ „^ „^ 8६ ऋतपेये सोमचम्रस्षन कृत स्नक्रतुदाक्षिण्यवा-

[त == ~ इ ऋत्वि गितिनाश्नोऽसवंगामितायाः ... ३ ऋत्विजां स्वामिसप्दशत्वस्य . ... प्रत्विजामेव शेषभक्रणस्य ल . „~ ६

4

एककपारेन्द्राग्रयोः साथवादपिध्यतिदेशस्य ७

एकत्रिक आये तृचे गानस्य ति ९

एकदेशग्रहणे प्राथमिकानामेव ग्रहणस्य „^ १०

एकपात्राणापनुज्ञापनस्य ,,,, ^ ३ 1

पा9

& ^ ^ -

१ 6 न ^ &

69 0

सताणि

६५-६७

टऽ-दं८ ट९-५०

५२१-६१ ९-९५ 2२-२४ ९ ०-११ ९८->.७ \७८-७९ ५४-द्‌

ह 2.

। र |

आंधकरणे ० एकपरोडाशायामप्युषां्ुयाजस्य ... १० एकवाक्यत्वरक्षणस्य न „^ .... २ एकस्यामृचि धृगानस्प "त एकस्येव पुस आधानाधिकारस्य ~. .... ६ एकह विरातांवपि पञ्चशरावनिवापस्य .. ६ (एकां गाप" इत्यनेन गोगतस्षख्याबाधस्य १०

एकादशिन्यामेकवचनान्तमेघपतिशब्दोहस्य ९ “ए तह्याद्मणानि' इत्यादिना पश्चहविःषु साथ-

वाददिध्यतिदशस्य „^ „^ „^ ७

९

` एकादशिनगतवसाहोमस्य मेदेनानुष्टानस्य ... एेकादशिनपशो सवनधर्मातिदेशस्य „^ <

एेन्द्रवापवग्रह द्विःशेषभन्षणस्य ..^ ^^ एेन्द्रबापवस्य सवादावप्रतिकषस्य.... १० एेन्द्राग्मभक्षस्यामच्रक्तायाः.... „. „ ३

देन्द्रामादविषटिकधर्मातिदेशस्य ^ „^^ <

एन्द्रावाहस्पत्ये द्विविधयाज्यानवाक्पयोर्वि-

कटपस्य 4 छ ९ एेन्था गाहुपत्ये विनियोगस्य ^^ „^ ३ देषटिकसोनामण्योरेषटिकधर्मातिदेशस्य ... < हेष्टिकेषु--अग्न्यन्वाधानाननुष्ानस्य १२ एषिकेषु--अन्वाहायदानाभावस्य .. १२ एषिकेषु--आरण्यभोजनामभावस्य ... १२ ९ एिकेषु-- पी सनहनाननुष्ठानस्य .... १२ एषएिकेषु--शेषभक्षस्य सस्कारार्थतया कतं

व्यत्वस्ष न न „ एणिकषु--शोषभक्षानषए्ानस्प „ चश ९९कषु-- टातुवेरणसद्रावस्य .... „ ~~ १२ "ॐ रनक. जा

।१३तजद्रथीः क्मेणोभयायतायाः „^ ४

ि

6 9 = „2 ६9 ६) न

„ह 9 = =ध्छी

मधाणि

६ >-७9 द १०-११ >-२३ >,५->२े ५९

#

१७-२९

२ 2-र३४ ४२ २५-४र

पृष्ठ

६१९७

७५ ५५९ ०९ ३३२ ५२५ 1-3.;

२७१९

६३२ ३९७ १६९ ५६१ १३९ २९६

६९8 १२ [021 ६७२ ६७२ ६७३ ६७२

९६७ ६७ ६७

९ ई२-४५ २०

॥ 4,

॥ क्‌

भपिकरणे अण कण्डूयनमनच्रस्य सकृत्पयोगस्प , ११९ कण्वरथतरस्य स्वयोनो गानस्य „~ „^ १० कण्वरथतरस्प स्वयोन्युत्तरयोगानस्य .. १० कण्वरथंतरे बहद्रथंतरधमसमुचयस्य .. ९ कपानां तषोपवापाप्रयक्ततायाः . .... ४

कपिञ्चखान्‌! इति बहुवचनस्य त्रित्वपर- त्वस्य ,.. „न ९ , 2२

करणमन्रेषु-कमाथेफरस्य ऋतिवग्धमेतायाः ३

करणमन्रेषु-स्वामिफरस्याऽऽशासितत्यतायाः ३

कतदेशकाख्विधीनां नियमाथेतायाः .^ कमेकारेऽनध्यायेऽपि मच्राणां प्रयोगस्य... १२ कमणां गुणप्रधानभावविभागस्य .. ~~ > कर्मणि प्रावचनस्वरेणेव मच्रोचारणस्य ..„ १२ कल्पस्तास्वतःप्रामाण्यस्य ,. ~ „~ १ कामसयोगेऽप्येन्द्रदायवस्याऽ ऽद्‌ावप्रतिकषस्य १० कामेष्टो दानस्पारए्टाथेतायाः ~ „~ „^ १९ काम्पकमंणां भ्रयोऽभ्याप्तस्प ... . १९१ [म्ययाज्यानुवाक्याकाण्डानां काम्यमात्रा- क्तापाः .... „~ ३ काम्यानाम्‌-रेहिकायुष्मिकफ़खवच्वस्प श काम्यानाप्‌-पधोक्तकाम्पफ़खकत्वस्थ ~ काम्येषटिषु-उपांशुत्वधमेस्य प्रधानायतापाः ३ काम्पेषिषु-प्राकृतद्र्पदेवतस्य निवृत्तेः .... १० काम्पेष्टानामनियमेनानुष्टानस्य ^ ~ ५ किंचिनिरूपेऽभ्युदयेऽवशिषटस्य त्ष्णीनिवा- [रि ~ >; न „५ ~ च्छ कुम्भ्यां अपि. तच्रतायाः „„ ^ „~ ११ कछुखायादौ प्रतिपदोरुत्कर्ष॑स्यः ... „~ ३ कृत्छेकदेराभेदे प्रायश्ित्तानुष्ठानस्य. ,. ६.

प

र ज ~< °<

0 र 2 + ९) ^ ^ <

१ € ~

पृष्ठ ६६ ५४६ ५५ द ४५९१ २५६३

६५५ २१ २१२ ३८ ६८९ `

६१ ६९०

३४ ५६ ५०५ द १.९

९२१ ग< २९ ५१५९ ५९९ २९ द्र

३२१

६५८

` १४७ ६)

४ क

अपिकरणे भ० पा० सत्राण पृष्ठे

ॐ भह कऽ

कृष्णग्रीवयाः प्रथमतूताययामदन प्रदानस्य... ११९ ९ ६७-७० ६२७ कृष्णट्चरो- "एकधा ब्रह्मणे परिहरति

इत्यनेन सहपरिहारविधानस्य .. ^ १० > १७ ४९५ कृष्णल्चरौ-त्रह्मणे सवेभक्षभागापेणस्य ... १० > १८-१९ ४९५ कष्णर्चरौ-भक्षषद्वावस्य .... ^ ^ १० २ १३-१६ ४९४ कृष्ण ट-अवघातबाघस्य .,„ „„ ९० ९ `? कृष्णङरे- उपस्तरणामिघारणपोरभवस्प ... १० ५ ३-१२ ४९३ कृष्णडे-- चरां पाकानुष्ठानस्य .. .... १० २ १-२ ४९३ कोण्डपायिनामयनेऽग्रिहोत्नद्रष्यस्य प्राजहिते

श्रपणस्य,., ,... , ¬ अ २२.११६ १३ ६६९ कोत्सादिमिष्पवस्थयेकादिबाधस्य ,. १० द १८-१९ ५३७ .क्रत्वथपरुषायेरक्षणस्य ,„^ „^ ^ श श 2 २१८ क्रम{नियमस्य षः ह ^, वा १ ६ क्रमस्य-कचत्पाठनुसारितायाः.. „^ ९4 १ ४-७ २६६ क्रमस्य--क[चत्प्रथमप्वृत्यनप्तारितायाः.... ५ ९ <-१२ २६७ क्रमस्प-- क चत्स्यानानुस्ारितायाः.... . <^ श १३ २६८ क्रमस्य-कचिदनियमस्प .„. .„ „^ ५ १ ३ २६६ क्रमस्य-क्वचिदाथिकत्वस्य.... .... „^ ५ १ २ २६५ क्रमस्प-विधेयतायाः.... „^ „^ „^ ५ १ १ २६५ क्रमस्य-विनियोजकतायाः ^ .... , वत ` ८) १२ १४० क्रमस्य--समाख्यापेक्षया प्रावस्पस्य „~ ३ १४ १४५ क्रमस्य-सामिकमतायाः .... ... >, "3 १ २०४ क्रमायपेक्षपा प्रकरणप्राबस्यस्य . „„ ३ ३ १९६ १४५ ्षामे स्वेदाहं प्रायश्चित्तानुष्टानस्य .„ „^ ६ श १७-२९१ ३३९

ख्‌ खलेवारीतण्डख्योः खादिरखतेहत्वानिय.

मस्प १. ^; नि... ९ ७० ५९१९१ खख्वाह्पा-तक्षणाद्यननुष्नस्य „... „^ १० 2 ७१-७२ ५१२. खख्वाल्पा-पयहणादिसस्कारागामनष्ानस्प १० > ७३ ५१२ तख्वाल्पा-पपाहूतिबाधस्य न १ श ९ शष्ट

च `

अपिकर्ण ० तलरेवाल्पा-स्थाण्वाहु तिबाधस्य ~ „^ १० ग्‌ गगेत्रिरात्रे टोकिकेऽग्रावुपनिधानस्य ~+ ७ गवानुबन्धनषए्रषदाज्यहोमयोर्विधिशब्द।भ्यामे- वोस्रावनस्पतिशब्दाभ्याममिधानस्य १०

गवानयनस्य पद्कर्माप्रयुक्ततायाः ~ ..~ ४ गदामयनिके पृरष्ठट्यषडहे बृहद्रथतरयार्विभा- गस्य त गवामयने-एकाहिकेतिकतव्यतानुष्ानस्य ७ गवामयने-मध्वशनघृताशनयोः परतिमासमा- तो 0 ५ गवामयपने-माघपोणैमास्याः प्रस्तादीक्षायाः ६ "गायत्रच्छन्दसः'-इत्यादिमन्राणामनेकच्छ- न्दस्के विनियोगस्य ... ३ गायत्नमेतदहभवतिः- इत्यादिरपि गायनी

णामागमस्य र ८ गीतिसंपादकानापमक्षरपिकारादीनां विकल्पस्य ९ गीतीनां प्षामनामतायाः 1) | गुणकामानां गोदोहनादीनामनतिरेशस्य ... < गुणानां पिथोऽसबन्धस्य .... ~ ^ गुवनगमनादीनाम्‌-उपनयनोत्तरकार्कते- वता ... ~ „~~ „,^,. "द गुवेनुगमनादीनाम्‌-परतिनिमित्तमाब्ृत्तेः .. ६ ग्रहमधीये-अपवाञ्यभागविधानस्य.... १० ग्रहमेधीये-पाशित्ादिभक्नषणामावस्य १० ग्रहमेधीये-स्विष्टकदाद्यनुष्ानस्य ९० गोदोहनस्य पुरुषाथतायाः .... ,... „^ गोदोहनादीनां प्रकृतिगामितायाः ~ ~ ३ गोसव उपवत्यमग्रवत्योरभावस्य ९० ग्रहाग्रतापा ज्पोतिष्टोमाहतापाः „~ ^+

पा०

6) ~)

८ 2 ^ ९ «+ ९१

८९)

५) 9 4 ~ 6 6 6

सत्राणि १० ९२

2 ०-२२

३२-३२

५५ >

प्रष्ठ ८

॥ २8)

अपिकरणे अनृ 9 अरहेष्टकादीनां क्रत्वग्रिशेषतायाः ... ~~ ५ अरहैकतवस्याविवक्षायाः „~ ~ ~ ्रावस्तुतोऽपि सोमभक्षणस्प ~~ ~ ३

च

चतुधौकरणस्याऽऽ्ग्रेयमात्राह्गतायाः ^“ ३ “चतुमिरभिमादत्ते इत्यादो मच्राणां सम॒ यस्य .„. "^" "क चतर्हतृहोमेऽनाहिताम्ेरवाधिकारस्य „~ ६ “चतुचिश द्राजिनः इत्यनेनाऽ ऽश्वमेधिकसवनी. याश्वस्य चतुचिश्पङ्िरूपविशेषवचनस्य ९ चमसहोमे-अध्वयोः कतरंतायाः | चमसादो संमागोद्यप्रयोगस्य „„ ३ चमसाध्वयेणां-द्शसंख्यानियमस्प... „„. २ ११ "प्रुथक्त्वस्प .... === == २ )) -वहुत्वनिपमस्य „ „^ ३ चमसिनां गेषभक्षस्य... ^ „^ ३

चातुमास्पेषु-आज्यशचब्दस्पाविकारेणाऽऽवाह-

नस्य नै „== >+ 2 0

चातमोस्येष-सोमेष्टयाप्तादननियोजनयोः ` प्राकृतगरणविपित्वस्य „^^ -&,@ चातुवेण्यांतिरिकतस्य रथकारस्याऽऽधानेऽधिका- श. = „= कि चिनादिशब्दानां पागनामधेयतायाः .. श चिजिण्यादीनां मध्यमचितवुपधानस्य ५ डके

चित्रिण्यादीषएटकानामग्यद्कतायाः „~ ^

च

[२ क, छागस्पवाभ्रीषोमीयपशतायाः ^ „^ „^ छेदनस्य शाखाप्रयुक्ततायाः... „^ „^^

पा?

~,

6 2 ६)

© @ 6 ~ @. ^

पृष्ट ०.८९ ९१९५ १७

१२१

६९२ ३९७

९७ ० १९१४ १९. १९६ १९७ १७०

५४८ ५१६३

३१०

ठं ९० १९८९

2३७ भदे

॥ र» | ज

अधिकरणे

लगत्सामेतिशब्देन विषुवतो ग्रहणस्य । | र जगत्साश्नो जगत्यगुत्पन्नसामतायाः

अ9

जज्ञभ्यमानधमा्णां प्रकरणे निवेशस्य .. लनकसप्रात्रे त्रिवृत्स्वहःसु द्वादशाहधमांति- दशस्य .,, ,~ 4 = लपस्तत्पाशारमिधानां पसमुचयस्य १२ लयादीनां वेदिककमह्ितायाः „~ ~ लाघन्या अनुत्कषस्य.... ^^ ^ „~ जीवतामस्थियन्ञस्य + „^ „^ „. १० लुह्ादीनां साधारण्यस्य „^ „^ ^ ६ ल्योतिष्टेमविकाराणामग्मिष्टोमपृवकतायाः „+ ५ उयोतिष्टोमस्य यलुर्वदिकतायाः ..~ „^ ३ उयो तिष्टोमाद्गपाच्जाक्रययोर्नित्यतायाः . 8

ठ्योतिष्टोमादिषु पयोत्रतादीनामपि नित्यतायाः ६ ष्योतिष्टोमे--अनिस्यारेषेरूपङ्कः सिवषटक़द्ो-

:। ~ 1 , ९५ त्यातिष्टेमे-कविग्दानस्यानत्यथतायाः.. १० उयोतिषश्टोमे--गवामेव द्रादशशतस्य दक्षिणा-

त्वस्य १९.

उ्यातिष्टाम--दाक्षणीयादनामहतायाः .. ४ ज्यातिष्टम-दाक्षापरिमाणानां कंकसिक- ति .... ~ ०, „कक भ ज्योतिष्टोमे--प्रत्पद्रः हविरभेदस्य „^ ङ ऽ ज्योतिष्रामे-- भक्षस्य प्रतिपच्यथतायाः = १९ उ्योतिष्टोमे-- श्रयणानां प्रदेपधर्माननुषएानस्य 3 ज्यातिष्रमे-समाल्यानसारेण दक्षिणा विभ!- गस्य + „ ९० ऽ्याोतिष्टोमे-स्प्रादिष मच्रानाग्रत्तेः .... ११

५ ^ 4 ~ क «छ छ च च <

©

० ^ ©

सूत्राणि

पृष्ठ ५६० १९५९

०९ ६९५ १६२ ९८ ५०३ 2५६. १९ द १३९ २५७०

३७२१

९८५ ९७

५२१ ०६२

2६२ ५८ ९८ ७५

५२.

, ६६२

। ~“ )

अपिकरण ० रया तिष्टापोत्कपषे प्रतिहेमाननुष्टानस्य ( शव- शि. न „~^ च त त तण्डु खावापमन्रे धान्यश्चब्दस्योहस्य... .... ९ तपसो याजमानतायाः ... ^ ३

तपरे पयसि दध्यानयनस्याऽऽगिक्षाप्रयक्ततायाः ४ तस्य द्रादङशत दक्षिणाः पथुगवक्षख्यामि धानस्य ( शबरमते ) क क, २० "तस्ये गतम्‌” इति मब्रेऽनृहस्य .. ~ ९ तुल्यस्षख्याकानां धमविरोधे प्रथमस्येव धर्मा- , तुष्ठानस्य ~, = 2.8. शृचे पत्यच कृत्त्रसाश्नः समापनस्य... ~ ९ तृती यक्तवन एव षोडशिग्रहणस्य , १० तुतीयसवने हविष्कृदाह्वानस्यापुनरान्रत्तेः .... १२ त्रिः प्रथमामन्वाह" इत्यादिषु स्थानधमतायाः ९ त्रिकृदग्रिष्टोमः इत्यत्र स्तोमगतसंख्याषि- कारस्य .... १० ने यम्बकदावमिपारणानमिघारणादीनामथवाद्‌- तबा क ञेवाणकमिननस्य निषादस्य रोद्रयागेऽधिका- १... ,.., ६ त्यनाकायामन्द्रवायवाग्रताक्तः समानविध्यथ- ताया ५ त्वाष्पालवितस्य पय्रिकरणगणकत्वस्य २

द दक्षिणाग्रिकहोमानपकषस्य.... दृण्डदानस्याथकमतायाः दधिग्रहस्य नित्यतायाः ^^ द्ध्यादिद्रव्यसफर्लस्य ्, दध्यादिर्निर्यनेमित्तिकोमपायताषाः.... „^

@& ^ 6 ज ~

पाठ

$ =>

„699

पूजा ठ०-दश

२८-३९ ९-९९१ २२-२.४

४५-९ ४९

*2-रथ १ ->२० ह - ८ १ २-२३

२२

२२-->२

पृष `

२४६

४२८ २० यद

५५२ ४२९

६८९ ४३७ ५4७ ६७८ ४२६

अधिकरण दरविंहोपराष्दस्य-अपृवतायाः ८ ,+--कमेनामधेयतायाः ... ८ ,-गुणरविधिपरत्वनिराकरणस्य ८ -लोकिकवेदिकोभयकमनामेयतायाः < ,+--होमनामघेयतायाः = चट दृशपणमासयोः-अग्रेयेन्द्राग्रयारनुवादतायाः १० ,+--ज्याषयस्यवाधिकारस्य ... ~ ६ ,--द्विपलीके प्रयोगे पल्लीं खनद्य' इति-

कतरस्य = ^ = „~ "~ --द्रेष्याय दानस्यारष्ाथतायाः ... १० +--यान्यापुरोनुवाक्ययोः संस्कराकम- शावा {७७७ ००० 0 शिति ` ,,--होमद्रयस्य व्यवस्थायाः + „~ ३

दरीपणे मासतादिकाम्यकमेणां सवाङ्खोपसंहारस्प ११ दशपणं मासतादीनां पतिर एयगनुष्टानस्य.. ४

दइशेपरणेमासादीनां सवेकामाथतापाः.. „~ ४ दृशेपणंमासादो प्रतिनिवेपणादिमन्राव््तैः .... ११ दशेपणेमासेष्टिपश्रतिषु सघभेदेनाङ्कानां मेदे- नोजिह्ानस्य ५ ^ „~ „^ ११ दृङदौ-कर्तक्यनियमस्य ... द दङ्ादो-भेदायब्रच्या होमाबत्तेः .... ६ द्शाथस्योद्धरणस्यामन्नकत्वस्य ९ दशाथोद्रता्थिरोपे प्रायश्चित्तूपञ्योतिष्मत्य- ्नद्नीनिरय न, == ॐ नि) दर्शो ऽभ्युदयेषट नमित्तिकदेवतापनयस्य ६ द शपेयाभिषेचनींययाभदेन प्रयोगस्य... „~ ११ दाक्षायणादीनां गुणतायाः ... २ दातुवौरूणीषटेः.... ^ „^ ३ दिग्विभागस्याथेवादतायाः .... ३ दीक्षणीयादिधमोणामथिष्रमाुतायाः द

५

७८ ४ «+ < ९ °< ९) 2

० ~ «+

9 ज न 4 ९ 6 ०

[ 7 |

अधिकरणे दील्षणीयादिषु-अगन्पन्वाधानाभावस्य दीक्षणीयादिषु-आरम्भणीयावाधस्प.... दीक्षणीयादिषु-त्रतोपायनाभावस्प .... दीक्षादक्निणयोः प्रधानाथंतायाः „^ „^^ दीक्षादक्षिणावाक्योक्तानामेव ब्रह्मादीनां पप्रद-

।

शाघ्वक्त्वस्प न „^ ४. 1 ११ दीक्नानुब्त्तो प्रतिहोमनिराकरणस्य + दीक्नापरिमाणस्य द्रादशाहत्वनिपमस्प (शव-

व ,... .. दै दीक्षाया इषटिसिद्तापाः .नत) दीक्ितस्य-प्रयाणे मनच्रानावृत्तेः , .„ ११ दृप्तितस्प-स्वप्रादिमन्रानाव्र्तैः , ११ "द्‌]त्षितो न ददाति" इत्यादिनिषेधस्य पर्थ-

दासतायाः... „~ „~^ , , १० द (षत्कषं तन्नियमानामप्यत्कषंस्य दष्द्वारभेदाद्भिनोपकारकाणां गुणानां समुच-

ववं # + ~ बन दष्टमरकस्मरत्यप्रापाण्यस्य .. .„ „^ १ देवताभेदकृतकमंभेदस्य „^ २ दवतामन्रक्रियाणामपचारे प्रतिनिध्यभावस्य ६ देवनस्य कृत््रराजघूयाह्तायाः .... „^ ४ देशपार्नसविजामन्यपरयोगे पूर्वदेशाचादानस्यै-

च्छिकत्वस्य , " क्रि) १९ देवकमणामुदगयनादिकारतायाः ६ देवता्यवदानेषु पदार्थानुसमयस्य ५ दावाण्रयवीषादीनां सर्वेषामेव तचरिल्वस्य .. १२ द्र>्पगुणविधानस्य निषमा्तायाः.... ट दर>यदेवतायुक्तानां यागान्तरतापाः... २ द्रर्यभेदेऽपि कमामेद्स्य ग £ द्रञ्यविशेषान्‌ व्क तकर्भेश्यस्य रै 2

9)

न ५ ९) «2 <>

< 40 ४ ६१ ९) ६ 6 4

अधिकरणे अ० द्रव्यसंस्कारकमंणां क्रत्वथंतायाः ... श द्रव्यसंस्कारस्याङ्कपथानायतायाः ... | द्रव्यापचारे वेकद्पिकद्रव्यान्तरानुपादानस्य ६ द्रव्याजंनस्य पुरुषायतायाः... ..„ „^ ४ द्योः प्रणयन्ति" इत्यनेन--मध्यमयोद्रेयोः प्रणपनस्षप ८ 9 2. अवि ,--सोमिकधमौनतिदेशस्य ` . „~ ७ द्रादशद्रद्रानामाघ्वयंवतस्प... न द्रादशाहि-कतुपार्याद्यनुष्ठानस्य „ शि

द्रादशाह-कृष्णविषाणाप्रास्षनस्यान्त्याह एव

कतेव्यतायाः (शवरमते) => , ११९ द्रादशाहे-दीक्नापरिमाणनिवमस्प.... „^ 8 द्रादशाहै-दीक्नोपपत्म॒त्यानां प्रत्येकस्य द्राद-

शदिनतायाः „^ ^ , ११

®+ ~ श

द्रादशाह-षत्राहीनयोष्यवस्थया धमातिदेशस्प ८ द्रादशाह-त्रिभिरपि मध्वशनस्प. , १० द्रादशोपसत्तापा अदीनाह्गतायाः .. ~ ३ द्विपनीके विकृतियागेऽपि पनी सनघ्व' इति- मन्रान॒हस्य ..^ ^ ९ द्विपश्चयगे-अपिगुपरषे "एकधा इत्यस्य डब्दस्याभ्पासस्य „^ ~ ... ~ ९ द्विपश्यगे--पाशमनच्रयोरेकवचनान्तबहुवच-

नान्तपदयोद्विवचनान्तनोहस्य # #थ द्विपशथयगे--"दूयं चश्चगंमयतात्‌' इतिमन्रा- नहस्य .... ९ द्विपण्वादिपशुविक्रतो मेधपतिशब्दस्य देवता- न्षरेणोहस्य .... .. 4 #6 द्विरात्रादिषु दशरात्रस्य विष्यन्तानुष्ठानस्य १०

द्विस्ामके बृहद्रथंतरधमेयोव्पैवस्थापाः „~ ९ द्मान्नातस्पोभियप्रयास्पतमयाः „^ „^

-491 ५) (4 4)

¢`

+ 6) „^ ©

@ ^ ¢ 4

सूत्राणि १--३ ३०-३१ 2.८-३०

न

ध २४९ ५९दे ३५४ २१९

३८५ २८५ १०९९ ५९०८

8४३ 3.4.

६2५४

८ ५ © दि

५७७

३ ९४७

४५९ दर्‌ ठ ५६ हर्‌ ८६२ ५

टै ५ ००

अविकरणे धमेजिज्ञापसा ( विचारशाघ्रारम्भ प्रतिज्ञाया, धर्माणामदेवताप्रयुक्तत्वस्प .... धर्म--परत्यक्षप्रमाणाभावस्प धर्म--प्रमाणस्य परीक्ष्यतायाः धर्म-- रक्षणस्य धर्म-- विधेः प्रामाण्यस्य धायोद्राने परायश्चित्तरूपज्योतिष्मत्यननुष्ट-

नस्य

धेन्वादिशब्दानां गोवाचितायाः धुवाज्यादिभिः स्विष्टकृदादिशेषाननुष्टानस्य

ग्‌

न तो पञचो करोति" इत्यादिनिषेधस्यार्थवा- इत विः + ५ न नतु प्रतीक्षेत्‌" इत्यादिना सोमकारबाधस्प नातिरनरे"- इत्यादिनिषेधस्य विकल्पद्प- तायाः ... ^ छ भ नानाबीनेष्टो--उर्खखादीनां तच्रतायाः ... नानाबीनजेष्टो--प्रतिप्रहारे मन्रावृत्तेः,... „^ नानाहीने षोडशिग्रदग्रहणस्य,... नारिषटहोमस्योप्होमपू्वतापाः.. ... ^^ नारिष्ठरोमादिभिनेक्षत्रेषएटचादीनां समच्रयस्य निकायिनायत्तरेष॒ परवंनिकायिधममातिदेशस्य निगदानां यज्ञ्टस्य । ६ नित्यकमणो ऽनित्पकमंणश्च द्रःपापचारे प्रति- निधिना समापनस्य नित्यस्य ख्यस्यामेरधारणस्य नित्ये पधाशक्त्यह्वानुष्टानस्प . निनयनस्प प्रतिपत्तिकमंतायाः ,.., „^^

१५ 4

>

^ 4 न

2 ०८ /॥ 6, ज + ^

स॒त्रा

क ऋ

ष्ठ ११ ।.#३4 १७ १६ १४ १.७

७२.

५१० १६७

६०० २९९

६०५

. ्द् २

दकव ५५९ >५८दे ५३० ४००

७४

९9 ५७०० 2१८ ५२५

1

अविकरणे ० निभन्थ्यशव्दस्य पोगिकतायाः . ... श नि्मन्थ्यादिशब्देधमानतिदेशस्य ... ~ ७ नि्वेपणादीनामथनस्ारेण व्यवस्थितविषय-

ता .... च, २३ ३ निवापमन्रे सविन्नादिशब्दानामन्‌हस्य ९ निवीतस्याथेवादत्तायाः .... निशियन्ञेऽमावास्यातन्नप्योगस्य ... „~ १२ निषादस्थपत्यधिकारस्य .... ६ नीवाराणां त्रीहिप्रतिनिधितवे मन्रे त्रीहिशब्दा-

[0 = नीवारादिषु गोक्षणावघातादिधमानुष्ठानस्य < नेमित्तिकपरायश्ित्तानां समुच्चयस्य .... ... १२ नैमित्तिकसाप्तद्‌ रयस्य प्रकृत्तिगामितायाः .. ३ नेमित्तिकानामनित्या्थत्वस्य.... % नेवारचरोराधानाथंतायाः २

प पञ्चदशरात्रादिषु सत्रधमातिदेशस्य... ८ पञ्चशरावनि्वांपस्य कर्मान्तरतायाः.... ६ ञ्चरारावयागस्य नेमित्तिकदशयागाह्कतायाः ६ पञ्चहविःषु साथवादविष्यतिदेशस्य ७ पञ्चावत्तेव वपा काया" इत्यनेनाङ्धेष्वपि

पथ्चावत्तविधानस्य ... १०

पश्चावदानतायाः सव।ङपाधारणतायाः पल्या यावहुक्ताशीत्रद्यचयादावेवाधिकारस्य

( शवबरमतन ) ०९५ (- पदाथकरणमन्राणां पाठानन्तरमेव पदाधान-

[व ¬ + ब पदाय प्राबस्यस्य ~ ऋ पयोत्रतादीनां क्रतधमेतायाः... „^ „~ ४ परिक्रातानामल्विजां सख्यापिशेपनियमस्य

0 ५

6 ^ «4

सृज्ाणि १२ १८

३३४ - 4.

\ २७६

२ ५९८

३०६

६९१ २० "८४२

१९६

(| ३८ |

अपिकर्ण अभ० परिधो-परिधियूपोभयधमौन॒ष्टानस्प १२

परिधो--पपधरमानुष्ठानस्य ... ^ „^ ९ परिधो--विरोधिपुपधमीननुष्टानस्प.... परूषि दितादीनामनुवादतायाः ^ „.. १

पवमान एव विब्ृद्धाविब्द्धस्तोमकक्रतनां सामावापोद्रापस्य.... „न १० पवमानेष्टिह विषां भेदेनानुष्टानस्य १९१

पवमानेष्टीनामसंस्कृतेऽग्रो कतेव्यतायाः ^ २ पवमानेषटो निवपानुष्ठानस्य ~ ^^ पवित्रस्य परिभांजनींयवर्हिषा कतत्यतापाः ३ पथकमिष्ठी दधिगुतयोः प्रदेयधर्माननुष्टानस्य ९ पथगणेषु-एेकादशिनधमतिदेशस्ष.. ..~ <

पथुगणेषु-जाघनीनां विकस्पस्य .. „^ १२ पथुपुराडाशयागस्य देवतासंस्कारकतायाः.. १० पथ॒रिद्विवक्षायाः „^ „^ „~ „^^ शुसोमापवेतायाः .. ^ र परोहृदयादिमिरेवाङुविेषेयांगानुष्टानस्य ... १० पशो-पयोधमात्तिदेशस्य ^ ~ „^ ८

पशो-सानाय्यधमतिदेशस्य.... „^ „... < न न र्‌ ५अ

पश्वादां साभिषेन्यादिप्राकृतेतिकतेव्यतातुष्- नस्वष ०००७ ७००५ ०००७ ७०७० 9999 |. |

पर्वेकत्वादेर्विवक्षापाः... ... „^ ^ श

पाठक्रमापेक्षया श्रुत्पथयोबेखवत्तायाः ^ ५

पात्राणाम्‌-आकमंसमाश्चिधारणस्प (शवरमते) ९१

पात्नाणाम्‌-आधानमारभ्प धारणस्य... „^ १९१ पात्राणाम््‌ू-तच्रनियपस्प ,.. „^, , + पानीवतभन्षणे, इन्द्रादीनामनुपलक्षणस्य ^ ३ पालीवतरोषभक्षे-त्रिशतामनुपर्प्षणस्य ..„ ३ पाल्ीवतशेषभक्ने-तष्टरनुपरुक्षणीयतायाः .. ३

पालवतस्य पयप्निकरणराणकत्वस्य,.. „... २

च एकक | 9।

० ^# ४) ९)

^ ^ © ^ ~ ~< ० ~ ० @ .\ # ० न

49) ९१ 9 १ „2 0) र) न ॐ 4

श

षष्ठ ` ६८२ द५० ६८२ ९५९७

५२८ ६५४ १८५ 4९०८ ९४ ६७५ २९८ ६९८ ८८ १

८५ ५८ ६०५ ठ ०५

५१४ > २९६ ६४८

६४९

६४८ १३ शदेर्थै १३२

९८

अधिकरणे 9 पाद्‌ प्रग्रथनेन ब्रह्मस्रामगानस्य ^ „^ ९ पिण्डपितरयज्ञस्पानङ्घताया न ग

पिन्यकर्मेणोऽपरपक्षकारतायाः ( शवरमते ) & पष एवोपस्थाना्ययिकारस्य ( न्यायमालामते ) £ पुनराधानं प्रति वह्मबनुगमद्गयस्य निमित्ततायाः ६ पनराधानेऽगन्याधानदक्षिणानां निग्रततेः .... ९० पुरोडाशविभागस्य भक्षाथतायाः .. .. ३ पुरोडाशस्य स्िष्टकदपयुक्ततायाः .... .... ४ पुरोडाशाभिवाप्षतनान्तस्य दरशेऽनपकषंस्य .. ५ पुरोडाश आञ्यभागयोः कतेव्यतायाः प्तिकस्प सोमप्रतिनिधित्वस्य . „~ ६

"पवा वाप इत्याचककायायेमन्राणां विक- टपस्प ॥. + + ्रष्शमनाये-प्रत्पेक यषटतायाः ... ^ १० पररूप तिष्न्ते' इत्यादा प्रष्ठशब्दस्य ग्र व्यवाचितायाः ~ .... न 3 पाण्डराकेषु बहिष्पु स्तरणमन्राहस्य ~ ९ पोण्डरीके-सकृदेव दक्षिणादानस्य.... „^ १०

जद

पाण्डरीके-सवांसां दक्षिणानां विभ्य नय- [त ७ ० „न 02

पोष्णपेपगस्प-एकदेवत्ये निवेशस्य पोप्णपेषणस्य-चरावेव निवेशस्य ... पोष्णपेषणस्य-विकृत विनियोगस्य „^ प्रकरणस्य विनियाज्ञकतायाः .... „^ प्रकरणाद्यपेक्षया वाक्यप्राबरयस्य .... प्रजापतिव्रतानां परुषायतापाः

प्रणयनरब्देन सामिकधर्मानतिदेशस्य ... प्रणीतावाग्यमनस्य परमापवप्रयक्ततायाः [ष ... 3 9 „०० [ष सो रोः) + ऋः १५

० «2 9 © ० छ «+ छ & ७ ©

७ ॐ 2 2 ॐ 4 € < ५ ०

४

5)

< र र 0) ८ 4) 2 9 र क) रक

प॒जाणि २५-२८ १९->१९ ५

ग २६-२७

2०->२ ५ -५७ >८- २२

२९

अपिकरणे अण न # 3 + =. ¬ प्रतिज्ञायाः .... ^ ४

प्रतिनिधिप्रारव्धकर्मण श्रतद्रव्यराभेऽपि- प्रतिनिधिनेव समापनस्य पि ५ प्रतिनिधिप्रारव्धकर्मणि श्तद्रन्परभेऽपि- श्रुतद्रव्येणेव समापनस्य ... „^ ६ प्रतिनिधिष्वपि मुख्यधमानुष्ानस्य 0 प्रतिनिष्यपचार्‌ उपात्तद्रव्यसहशस्य पनः

प्रतिनिधितवस्य ल ^ „^ „^ ६ प्रतिप्रस्थातमभन्नाभावस्य 2 प्रतिपिद्धकमणामनष्ठानेऽनिषए्यपातस्य .. ६

प्रति षिद्धद्रव्यस्य प्रतिनिधित्वाभावस्य ..„. 8 प्रतिहोम सायम्रहात्रप्रथत्पारम्भस्य ... ६

प्रथमादीनां तिद्धणायरपसदं स्वस्थानाग्र्तः.... ५ प्रदनस्याप्रहिकषस्प क का परदेरानारभ्पविधानयोनिषधस्य पयुदाप्ततायाः १० प्रधानकमर्क्षणस्य ... „^ ,.^ ,„.„ २ प्रथाननिवादकलसेऽद्ुनिवाहापयाप्तस्पापि यख्यस्योपादानस्य .. „~^ „^ ६

प्रधानानां धर्मविरोधे बहूनां धमान॒ष्ानस्य... १२ पधानेरष्क्कारनामद्धानां भेदेनानुष्ठानस्य ११

प्रयाज्ादीनाप्‌--अप्वेप्रयक्ततायाः.... .., ७ प्रयाज्ादीनाम्‌--एकादशादिचख्यायाः सवे.

वाः = = = प्रयाज्नादीनाम्‌-सकृदनुष्टानस्य ११ भयक्तिविचारपतिज्ञायाः ^ „~ „~. ४ प्रयोगवचनाञ्चोदकस्य वख्वच्वस्य... ... ५ प्रयोजनायोग्यस्य मुख्यस्य सषस्ेऽपि प्रतिनि-

वि तल्वं #. + त मयोजनेक्ये णानां तिकस्य ,.. „^ १२

१०

9

© @ 6» «+ 6 4 ५ &

2 < „६१ ६)

^© 2. ^ ६972

३९ १०~९५

अ

पृष्ट २२४ २३९४

2 >.

२२९ १८७

२ ५ ५८८ २९३ २२१ २३४७ ०८६ ५द् ५९९

६९

२२८ ६७९ ६५६ २७४

२.८६ द्‌ ७ २ ७१

2०७ ६८७

॥ 7.)

भविकरणे

प्रवग्येनिषेधस्य प्रथम्रप्रयोगविषयतायाः ~. ३ प्रहृत्य परोक्षणादीरनां सोपिकपूवभावितायाः «^ प्रस्तरप्रहरणकरणसक्तवाके यजमानशब्दो हरौ .. = न ४ प्राकृतपरोडाशादीनां निधानस्य ३ प्राज्ञापत्यवस्ाहो मानां तन्रेणानुष्टानस्य ..~ ११ प्राणभृदा दिशब्दानां स्तुत्यथतायाः... „~ १ प्राथमिकरोषारिस्वष्टकृदायनुष्ानस्य... “~ र प्रापणीयचरो प्रदानधर्माणामननुष्टानस्प .. ९ प्रायणीयनिष्कासे-उदयनीयनिवीपस्यायेकम षि |, ,.., -.. ,, ,,, + प्रायणीयातिथ्ययोः-पुवाभ्यामेव शयििडार्भ्या सस्थायाः क „^? प्रायणीयातिथ्ययोः-शंयिविडान्ततानिपमस्य १० प्रायणीयादिषु दीक्षाजागरणस्याभावस्य . १२ प्रायणीयनाश्ना धमानतिदेशस्य प्रायणीयोदयनीययोरेकादशरिनानां विभागस्य १ प्रास्तनस्प प्रतिपत्तिकमेतायाः .. „~ „^ ग्रेषमच्राणामाष्व्यवतायाः ... तः प्रो्नणस्यापेपरयुक्तत्वस्य „^ „^ „~ प्रोक्षणादीनामपुवेप्रयुक्तत्वस्य प्क्षण्यादिशब्दानां योगिकतायाः ....

प्रोक्षण्यास्ादनादीनामनाध्वयंवतायाः

© 9 नडे

2 9 र 4 न ०9 6

प्रेपपरेषाथयोः-एयक्तरंतायाः (शवरमते) | । परेषप्रेषार्थयोः पथाक्रममाध्वयेवाग्रीधतायाः तत ) ल „= „^ -= + पफ फरुचमषस्येज्याविकारतायाः... ... ~ र फर्देवतासंबद्धध माणामप्यपृवेप्रयुक्ततायाः.... ९

६

० < ~< ^ छ क ~ © 6 र

2

सजाणि

> २-२२ >५-र्‌ष

२२->थ

४०-५१ # ~ =>

~

षष्ठ

१५९० 2.92

२० (पि 9. ६३२

(९८ १६१ ४७२

६४०

५९२ ५९२ 2७० ३८९१ ५७० २३१ २१९१ १९ ४२२

५9

२९९

२१२

अधिकरणे फरदीनामनतिदेशस्य

ब्‌

बर्हिरादिशब्दानां जातिवाचिताया बर्हिरादीनां दरपोणंमासतदङ्खोभयाह्ताया बािवत्सयांः काटोपरक्षकतायाः .... बिष आतिथ्यादिसाधारण्यस्य .. „^ वरहिषेत्यादिश्चतेत्रतकारुविधाना्थंतायाः .... बर्िषेत्यायुक्तकारस्य संनयदसनयदुभयसा- धारणतायाः .... „^ बर्हिषां दंशान्तरनयने संनहनहरणमन्रयोरप- यागस्य क 0 बहिष्पवमान आगन्तनां पयापोत्तरकाल- ताया

५ | ®988

९१५

बहिष्पवमान आगन्तनां-षाश्नां मध्ये निवे- `

र ०, वहिष्पवमाने-ऋगागमस्य बहु देवत्यपशावप्येकवचनान्तमेधपतिशब्द वि-

कर्ध्य, = 2 च. + बाधस्य युक्ततायाः ... ^ बाहुस्येन सष्टिव्यपदेशस्य ,... निः बृहतीपङ्क्योरेव पर्रथनेन रथंतरगानस्य ... व्रहतीविस्तारपङ्म्योः प्रग्रथनेन रोरखयोधाज-

यसाश्नोगांनस्य बह द्रथतरयोधमेव्पवस्थायाः बृह स्पतिसवादां बाहस्पत्यग्रहादिभिः प्राकृते

नद्रवायवादिग्रहाणां समुचपस्य.... बरह्मभक्षे चतुधांकरणादीनामभावस्य षरह्मयचसकामेर््रोहिभिरेव यागस्य... बराह्मणनिवेचनस्य .... „^ ब्ाह्मणपाठान्भन्रपादस्य बरीयस्त्वस्य

9 < र

+ 2 © ^ ज

पुज्राणि ० .

१९० १-५ 2 ४-४9 >९-२० २४-ट०

2२-द>

४५-४६

७.९२

१२- द २८

ठ९-८४२ श ०.७ २५-र८

>२५९--२८ द६-द६७

ऋ ९ ६४-७९

पृष्ठे ' 99

४९ १९० २२३५ मद० २२५

२२ ९७५

२.८८

२८९ ५५४

दथ ९४६

५७9 ठ्9

ठर ५१

५९२२ ९ ५९९८

२२ ७९

९ष्‌

७०

( ४१ ]

अधिकरणे ब्राह्मण विदितानाम्‌ "उर्‌ प्रथस्व" इत्यादिम- त्राणां विकल्पस्य „~ ~ ब्राह्मणस्यापीषटिस्तोमयोः पोवापयानियमस्य ब्राह्मणस्यंवाऽऽ्वञ्येऽ विकारस्य... ब्राह्मणानामेव राजन्यचमसानुप्रसषपंणस्य .... ब्राह्मणोत्पनमन्नस्य भाषिकस्वरेणेवोच्चारणस्प

भ भक्षणे ऽनुवषट्‌कारदेवताया अनुपरक्षणस्य भन्नमन्राणां यथार्ङ्ि ग्रहणादां विनिषो-

श... त भक्षस्पानुज्ञापुवंकत्वस्य ,^ 4 „~ ~+ भक्ष्यभागानां स्वस्वकाटे ब्रह्मणा भक्षणस्य भद्रम्‌" इत्यस्योभयगामितायाः भाषिकेनोपदिष्टानां भाषिकस्वरेणेोच्ारणस्य भिनकरपयोरपि राज्ञः पुरोहितस्य च कुराय-

यज्ञेऽधिकारस्य .... „न मिनजातिषु कुम्भ्यादौनां मेदेनानुष्टानस्प ... भिनदेवताकेष्वपि कम्भ्यादीनां तन्नतापाः.... मिन्नोपकारकाणां गुणानां सम॒च्यस्प भूनामकाहे "तस्य धेनुः" इत्यनेन कृत्स्क्रतु-

दक्षिणावाधस्प ... „~ अन्नः 99१७ 999 ७999 ७०७ भेदनादिनिमित्तकहमस्य दरशपणमाप्तङु- वि = ~ म

मधूदक उपांथयाजीयास्पधर्मातिदेशस्य „^. मध्यमयोद्रयोरेव प्रणयनस्य... मध्वशानघ्रताशनयोः षडहान्तेऽनुष्ानस्य मनोक्चः' इत्यनेन यावदर्थमृचायुपादानस्य मनातायम्रहामावस्प...

9

१०

6 € क .& र

सत्राणि

२९-२५ २०-९४ ठ +- ७ ५-५ > २- य

भविकरणे मच्रनिवचनस्प “ब न र मच्ररिङस्य त क मन्राणां पाठानन्तरमेव पदाथानुक्षनस्य .... मन्रामिभरतिः' इत्यादेः भक्षयामि" इत्यन्त- स्येकमन्नताया त मचाविधायकत्वस्य ~ 8. मख्वद्रासःसवादनिषेधस्य परुषधमतायाः .... महापितृयक्ञ-धानाञु, अवघातानुष्टानस्य ... महापितृयज्ञे-मन्थे पेषणस्य पाकृततापाः .... महात्रते-अहतगससस्तायादिभिः समच्चयस्य महात्रते-ऋत्विगुपगानस्य पल्युपगानेन समु- चयस्य „^ „^ महात्रते-र्थतरादिकाश्नां सय॒चयस्य 4. मातुरकन्याविवाहादिश्िष्टाचारस्याप्रामाण्यस्प मानवाषु पश्चदशानामेव सामिधेनीतस्य .... मानसस्य दमाहाङ्तायाः नी मानोपावहरणादीनां सोममात्रधर्मतायाः .... मासाग्निात्रादीनां क्रत्वन्तरतायाः ... युख्यक्रमेणाऽऽग्ेयस्य पषेमवदानाचनष्टनस्य मुख्यस्य का्यांसाधकत्वे प्रतिनिषेरेवोपादे- यताया „° गख्यापचार्‌ तत्पाप्रा तस्यवोपादानस्य .... मुख्यं विनियोगस्य ^ „.. ... मुषटिकपारदानां समदायातक्षमयस्य युष्टाकरणादना ङृत्स्प्राकरणिकाद्गतायाः (दाकश्यते) , ज „८ क म्नावरूणस्यापि रोषभक्षास्तितवस्प... मेत्रावरूणस्येकभागतायाः म्देच्छप्रसिदा्थं प्रामाण्यस्य ,...

। 8, ।

श्छोकादिसामभिः

®7898 9968 की = >

१

९४

१९०

९ १९० १०

9 „4 7 60

० ^ ~ € < ^

थ

। .*+ प

अधिकरणे धजमानशब्दस्य प्रस्तरादिस्तुत्यथतायाः ^. यजमानस्य दिष्टगतावपि सवेस्वारस्य समाप- ति ~, + -, ^, यजमानस्य दिष्टगतों सवैस्वारस्य युक्रस्पश- दियोग्ाङ्ञानुष्ठानस्य .... „^ यज॒रेक्षणस्य हि यज्ञानापधरिष्टोमपवंकतायाः .... यज्ञायज्ञीये गिराशब्दस्य स्थान इरापदस्येव कतेव्यतापाः ,... ५ „५ यज्ञायधानामनवादतापा पस्य सोममपहरेयुः" इत्यादो एकां. गाम्‌ इत्यादिना गोगतस ख्याबाधस्य यामस्वषपनिषटपणस्य ष यागादिकमेणां स्वगादिफरुसाधनतायाः .... यागादिषु-अशक्तानामधिकाराभवस्य ) ( न्यापमारामते ) गादिषु-मनुष्यस्यैवाधिकारस्य ॥ ( शबरमते ) | यागादिषु-चघिषा अनधिकारनिराकरणस्य) ( न्पायमारमते ) थागादिष-घ्रीपुंसोरधिकारस्य | ( शवरमते ) र ह यागादौ विधिशब्देनेव देवताभिधानस्य गे-अङ्कहानस्याप्यधिकारस्य ... यागे- दंपत्योः सहाधिकारस्प „^ ^~ यागे-निधेनस्याप्यधिकारस्य यागे-शद्रस्यानधिकारस्प ... ^^ याजमानसंस्काराणां रुक्मप्रतिमोकात्पवभा- विताषाः....

पाजमरानाल्नज्ययरात्वञ्पस्पव बद्वत्तापाः १२

9

र

५ र

9 „क क क 9

५

१९

रि

4) 49)

© 2 2 . ज

०८ ९)

सत्राणि गष ५२ ५

५७-५<८ ५०६

२ ८५९ > ९-८६२ ७०२

( ४६ |

विकरणे अज० याज्यापरोनुवाक्ययोः सय्रच्यस्य ~ .... १२ यावज्जीवदशंपरणमासयारारम्भगणीयेषटेः सकृद्‌- नष्ठानस्य.... ९ यावज्ञीविकाग्मिहोत्रस्य „= २ यूपरब्दस्य सस्काराप्रयोजकतायाः ध श यूपसंस्काराणां तब्रेणानष्ानस्य ~~ ~ ११ युपादिशब्दानां यजमानस्तत्यथतायाः १ यपेकादशिन्यां तच्रेण यृपाहूत्यनुष्ठानस्य „~ ११ योगपचेऽदाक्षिण्यक्षवेस्वदाक्षिण्यविकल्पस्प ४ र्‌ रथकार स्याऽऽधानेऽधिकारस्य ..„ „~ ६ (रथ तरमुत्तरयोगायति' इत्यादौ उत्तरावणं- वशेन गानस्य „~ क. रथतरादिशब्दानां गानविशेषाथतायाः .... ७ र्थतरादीनां साश्नां तृचे गानस्य . ,^ १० रशनातिवृच्वादानां स्वेपश्धमेतायाः „~ ३ रशनाया यपाद्खतायाः ^“ ध राजस्रये-अन्त्य एव ह विष्कृत्कारे व।गि- नव ,„ „~ १९ राजद्ये--आग्रविष्णवादिकेऽद्ानां भेदेना न॒ष्ठानस्प ,,. ^ १९१ राजदये--कतुस्तच्रतायाः.... „ 9 राजषूये-नानाबीजेषु वागिषषमेस्य चरम- काटनियमस्य ... ४ क

राजसूयेस्यानां विदेवनाचङ्कत्वस्य „^ ण रातरिसत्रस्याऽऽथवादिकफखकतस्य „^ ४ ट खुवनपरकाशकमन्राणां मख्ये विनियोगस्य रिङ्स्य विवक्नितत्वस्य ^ „~ ~ च रोकंप्रणातः पूर्वं चित्रिण्याचुपधानस्य ..„ ५

1,

2

न ~> =® ९ ९)

«# ¢&€

^ ~|

सूत्राणि 2--ण

न

ब्ष्ठ

६९६

४२६ १०५ ३८९ ६४२

५५५ ८२२ २९६९

३९०

2 ४४७.

२७४ ५७० ९८५ ६०

211

६५२ ६५२

पर्थ २५ २८५

९२२ २२३ ९१

| ४७ | अधिकरणे खोकवेदयोः शब्देक्यस्य „^ रोहितष्णीषादीनां सवेदिग्धमतायाः छोकिककमणि समाप्त्पनियमस्य .... व्‌

वत्सापाकरणकारस्य सनयदसनयदुभयसाधा-

रणतायाः ^^ न वत्सारम्भनादीनां सस्कारतायाः ... वनिष्टभेक्षविकारतायाः वपनादिष्चस्काराणां याजमानतायाः वरदानस्याध्वयुकतृताया वरूणप्रघसिष्वाग्रेयादीनां मारुत्या भेदेनानुषा-

4. वत्महोमादिभिराहवनी यवाधस्य ~ ^^ वषटूकरणस्य भक्ननि मित्ततायाः .... वषर्‌क््नीदीनां चमसे सोमभक्तस्य ... वसाकुम्भ्या अपि तच्रतायाः... वसाहोमानां मेदेनानुष्ानस्प ( शवरमते) .... वसोधारायां मच्रान्ते कमसनिपातस्प वाक्यभेदस्य व वाक्यशेषेण संदिग्धाथनिषटपणस्य वाक्यापेक्षया लिङ्परावर्पस्य वाजपेयपञनां स्वैषामेकदोपाकरणादिधमानु-

षठानस्य .... त वाजपेयादि शब्दानां नामधेयतायाः .... वाजपेयादां य॒पादानां घादिर्लादिनिषमस्य वाजपेये-प्राजापत्यपगुमिः क्रतुपगूनां समुच-

पस्य ए वाज्ञपेपे-प्राजापत्यपन्वारम्भशेषस्य

मकार उत्कषस्य । ई बाजपेये-प्राजापस्येष कम्भ्यादीीनां तच्नतायाः

999

ब्रह्मतता

,

„+`

49 ¢

७ ल्ल 6 49) /॥ न > 6 ^ ९) @ 6 © ^ न

4)

© ०

सूत्राणि ३०-३५ १२ ९६-१९८

पृष्ठ

२७ ०.

२९३

३२९

९७ ५८७ ०५ ०५९

६२४ ६०९ १७२ ९७ ६५८ ६३२ ६९९

७६

५८ ९४३

2.७८ शु ५९९६

५२३२

६२६ ६५७

| #% 1

अविकरणे ० चाज्पेये-ब्रह्मषाम्न्यारम्भस्य कमेशेषप्रतिषे- धा्थतायाः.... ... बह १९ वाजपेये-मृषटिरोपस्य „~ ~ ~ १० वाजपेये-रथधोषटुन्दुभिघोषाभ्यां दभमश्रयो- स्भयोरेव बाधस्ष ^ „^ „^ १० बाजपेये-रथस्य भागनिपामकतायः , १० ,,

“वापम्यं वेतमारभेत' इत्यत्राजस्पेवाऽऽरम्भ-

नस्य ० ०७७७ ०० ७७०० \ 0 वायव्यपरो "हिरण्य गभः" इत्यादिमन्नस्योत्त- रस्मिनाधारे गणत्वस्य , १०

वारणवेकदुःतादिपात्राणां कृत्स्रयागगुणतायाः ३

वारवन्तीयादीनां कमान्तरतायाः .. „^ २

वारूणप्राघासिकावभ्रयस्य तुषनिष्कासद्रव्य- कत्वस्य र ऋ क, 1 वारुणेनेककपाटेन' इत्यादिनाऽपवैस्यावभ्र- थस्य विधानस्य ^ क

"वारुण्या निष्कासेन ठषेश्वावभरथमभ्पवयन्ति इत्यस्य कमीन्तरोपदेशतायाः ... .... ११ वातरं धन्या्यनुवाक्यानामास्यभागाद्गतायाः... २ वास्ति मानोपावहरणयोरनुष्टानस्य „ १० “वासो ददाति" इत्यादो वासआदिशब्दानामा- कृतिनिमित्ततायाः ,. र „^ ७ विकृतसप्रदशसामिधेनींषु वणनयाधिकारस्य ६ विकृतानमेन्द्राप्रादीनां सयस्कारतायाः „^^ विकृतिविशेषे प्राकृतसाश्रां कोर्षादिभिर्बाधस्य १० विकृतिष्वप्यारम्भरणीयानुष्टानस्य ^ ... १२ विकृतो-अग्िशब्दोहस्य ^ „^ „. ९ विकृता-कवित्पकृतिधमौनतिदेशस्य विकृतो--ग्रहाणामाग्रयणाग्रतायाः.^. विङ्तो --मन्रगतव्रीह्लादिराब्दानामृहस्य „^

१५

4 ६0)

१.

9 © < 2 «९१ € न >

पृष्ठ

६२ ५०७

५३१ ५२९

५१९

५९१५ १९१९८ ९0

२८४ ५९५

६२९ १९१९ ५८ >

२३८८ ३५७ २०० ५२३७ ९६५७७ ९८ २७१ ५६० ८५

॥ && ॥

आपेकरणे

विकृतो-टक्षार्थानां प्राकृतानां बाधस्प .. विदेवनस्य ङत्स्रराजद्याहतायाः .... विदेवनादीना मभमिषकपवतायाः विधिवन्निगदस्य „^ 0 विधृतिषवित्रयोः परिभोज्नी पवर्हिषा कत- व्यतायाः क, 24 भ विभज्य गोदक्षिणापा दानस्य ^ विब्द्धस्तोमकेऽप्राकृतानां सान्नामागमस्य.... विबृद्धाविबृद्धस्तोमकक्रतषु यथाक्रमं पाकृतसा- मवाधाबाधस्य .. „^ „^ विशेषकमेणो धमोतिदेशस्य. “^^ विशेषचिन्तायाः विश्वजिति-अविद्यमानस्वेस्वदाननिराकर- पस्प्‌ ,, 9 विश्वजिति-अन्वादीनामदपतापा विष्वजिति--दक्लिणाकारे विद्यमानानामेव सवेस्वानां देयतायाः ... .^ „^ विश्वजिति~दक्निणादानात्तराङ्ानामनुष्ठानस्य विश्वजिति-द्रादशशतन्पनधनस्पानधिका- र्स्य 4 4 ७७ 9७७ विश्वजिति-धमाथसवकशगद्रस्यदेयतायाः विश्वजिति-पित्रादीनामदेयत्वस्य ^... विश्वजिति--प्रथिव्या अदेपल्वस्प.... „^^ विश्वजिति-सवेस्वदानस्य त (विश्वजिस्सव्रष्ठः' इत्यतरेकस्येव प्रष्ठदेशे निवे- शस्य = त न विश्वजिदादीनाम्‌-एकफरुताया विश्वजिदादीनाम्‌--सफट्त्वस्प विश्वजिदादीनाप्-स्वगफरुतायाः विहारभेदे मच्रमेदस्य 9

| ॥

9999 9899

अ

१० |:

0 क .क क रन

०& ०

१२

सूधाणि १--२ 2- थ

२९

पृष्ठ ७ ५९५६ द २२

०१ ५२२ ५५२

५२८ ३९४ २९४

२३५२ ३५

२६० २९३१

२६२ 2५९ २५८ 2५८ 2६२

५७२ 3.2. २ (न.

, ७9

अधिकरणे आ० विहारभिवेदिककमेमन्राथतायाः .. .. १२ बृषटिकामनाया याजमानताषाः ^+ ३

बेदस्य-अपोरुषेयतायाः .... -... -.. १ वेदस्य--अथग्रत्यायकतायाः ^ ...„ १ वेदिप्रोक्षणे प्रत्पाढ्रत्तिमब्रानाब्र्ते , ११ बेचाचज्ारनां प्रधानकारान्यकार्कतेग्यतायाः ९९१ वेकारिकामेः-आधानिकसंस्काराभावस्य ... १२ वेकारिका्रेः-आहवनीयत्वाभावस्य... .... १२ वैकृतय॒पक्ममात्रापकषेस्य ऋ) क

वैगुण्यसमाधाना्थानां प्रायश्चित्तानां षिक- ` स्पस्य

वेदिकपानव्यापदि सोमेन्द्रवरुविधानस्पं ३

वेदिकवचनेनानुज्ञापनस्य ... .„ ^^ ३ बेदिकवाक्येन प्रतिवचनस्य... ^^ -... ३ वेदिकाश्वप्रतिग्रह इष्टिकतैव्यतायाः... „~ ३

वेैमृधादिषु साप्रद्र्यविषे्वाक्यशेषतायाः वेमधादेः पाणमास्ताचह्तायाः ^ „.„ ४ वेषपसामवेराजसाच्नोः प्रकारे निवेशस्य ... वेश्वदेवादिशब्दानां नामधेयतायाः „„ ... १ वैश्वदेवे चरो विष्णोरावाहनबाधस्प.... . ,... वैश्वानरस्य नेमित्तिकलस्थ ,.. „^ ^^ वेश्वानरेऽषटव्वा्यषेवादतायाः र वेश्वानरेष्टे-आशोचापगमोत्तरकारुतायाः ... वेन्वानरेषटेः-जातकरमोत्तरकार्तायाः...

वेश्वानरेषटः-पुत्रगतफरुकत्वस्य „^ वेष्णवरचव्दादातिथ्ये धर्मानतिदेशस्प व्यवेताननुषह्स्य 2

व्यापन्नशनब्दायथेनिणंयस्य :..

व्यटद्वादशाहस्य सम॒टविकारत्वस्य .... व्यटे मन्नाणां छन्दोग्यतिक्घमस्य „^ „^^

+ छ । 9,

०9 4 ^ © ० अ ० ~ ©€

पात

~ € ० ७ ०८ < ॐ न ९9

< ~ 9 ~< र ^ ७ र ज न ~ च्ल ~ ७ ¢ च 6 © ० ७)

सूत्राणि

१-७ १३-१४/

२७-३२ २४-२.६ ४७-४८ हि २८-२९ १.५

७

| ५१ 1] आपेकरणे ्री्वदहननादो प्रतिप्रहारं मन्रस्यानादृत्तेः ...

र शक्रष्ोहितयोः पशावप्रयोक्तृत्वस्य „^ शतकृष्णलाख्यिरण्य ओषधधमातिदेशस्य दताक्थ्यादां ज्योतिष्टोमात्स्तात्रोपचयस्य शब्दस्य नित्यतायाः.... शमितरप्रथक्त्वस्य .... „^ „^ शरमयवर्दिषा कोशवर्हिबीधस्य ` .... शाक्योक्तानां धमत्वाभविस्य.. „~ „^^ शाखाप्रहरणस्य प्रतिपत्तिकमेतायाः शाखाया आहायंतायाः =. „4 „^^ शाखाहर्णादीनाम्भयदोहधमतापाः शामित्रे पथुपरोडाशश्रपणाभावस्प ^ „^^ शाघरप्रसिद्धपदायपरामाण्यस्य 9 शुचिदेवते, आग्रेयस्पाऽऽग्रविष्णवे चा््रपोमी- . . यस्य धमीतिदेशस्य ग्रतादो प्रणीताधर्मानुष्ठानस्य ... शेषत्वकारणसहितशेषरक्षणस्य „~ शेषरक्ष्यस्य | उयेनवाजपेययोरनेककतृकताया इयेनाङ्कानां नवनीताज्यतापा ठयेनादिशब्दानां यागनामधेयतायाः

शचुतद्रम्यापचारे तत्सदशस्येव प्रतिनिधितवस्य ,.

श्रुतस्यापि प्रतिनिषेरपचारे, उपात्तसदशस्प पुनः प्रतिनिधित्वस्य .^ = श्रुतिप्राबल्यस्य ,.^ ... „^~ श्वुतिप्राबल्यस्य क, श्तेवरींयस्त्वस्य „^ ^ तः श्रुतेष्वपि प्रतिनिधिषु मुख्यधमानुष्टानस्य श्रुत्यादीनां परवेप्देवरौयस्त्वस्य „^^.

#966 @@@@ ००९ @ 9० @@

® र छ) र 2 2 9 ¢

् ६.३.

4 $) ॐ र) 2 2

पा

७ < ¢ ७ ७ ^ ० © ~< ‰ ~ ~

७ ० & @ = < ७

पृष्ठ ४२-४३ ६8०

सूत्राणि

2.७ २७ ३५-२९ ४०३. १ ०-१९१९ ४९९१ ६->2 १८ >८--२९ १९७

२ ५३१ ५---७ ३० १०-१३ २२४ ७ ०३२ ०८->९ १८ १२ ६६८ ८-९ ३१

९-२ ४०९ ४ ४-४५ ४५०५ २ १९०९ 2--ए १९० ५०-५९१ ५०१ २६-२>८ २१६ ५ ४९

२७ ग्ट

2३-२४. २२५ ३ ८ ९६.१४२

१ द

शद ९१८८

„, १४ १४२

[ ५२ 1

४ अधपिकरणे अ० पा पटुत्निंशद्राते षडहधमातिदेशस्य ^ ~ < ३ षडहाब्त्तावपि मध्वशनष्ताशनयोः सक्दनु- ष्ानस्प ,,,.. ० १० प “वड्पसद उपसाद्यन्ते' इत्यादिनाऽपर्वपस- त्कमविधानस्य „^ „^ १० ७ ष््शतिरस्य वद्‌क्रयः' इत्यादां समस्योहस्य ९ ४ षष्टयाश्चितेनमित्तिकत्वस्य ० न षोडशिग्रहस्य सस्तोत्रशच्रतायाः , .. १० ९ षोडशिनां प्राकृतत्वस्य ~ ^ ~ १० ५ षाोडशिसस्थे प्रातरप्रिहोत्रप्रत्यनुष्ठानस्य (रबा) = + - अभ स सख्याकृतकर्मभेदस्य.... ^^ ,. „.„ २ 2 सख्याविहितमनच्राणां सयचयस्य .... १२९ ३ संज्ञाकृतकमभेदस्य ... „^ „न „^ २ २ संवत्सरसतेऽनीकादीनां विवृद्धः र ^ १० ५ संवत्सरसनेषु गवामयनिकध्मातिदेशस्य „~ ८ ९ सस्व उपवत्यश्रियवत्योरभावस्य .... .. १० ५ सस्कारायोग्यस्पापि युख्यस्येवीपादनस्य. ६ ३ सस्थागणेषु द्रादशाहिकधर्मातिदेशस्य .. < ३ सत्पपि सस्कारयोग्येऽमुख्ये युख्यस्येवोपा- नित्य .. ^ ५. चत्र ३ सत्रस्य बहुकतकत्वस्य ^ ~ „१० ६ सत्राय-आगृयापरवृत्तस्य विश्वजिदावरयक- तकि ... १... १... न, द सत्राय-प्षृत्तमात्रस्य विश्वजितः ^ ^ & ५ सत्राहीनयोः- विवेकस्य .. ~ „„ १० ६ सतराहनयाः-- थक्रस्पशादंनमेकयजमानक- १२ &

वृकत्वस्ष ० 711] 9668 11

सजाणि

क

षष्ठ ९०

५७६

५९ ९५ २५९ ५५७ ५५५

३४७

८ ६९३

८७ ५६७ २९० ५६९ 2. ४९१९१

३२९७ (५९५७८

२२५ २४२

५७९

७०९

[ ५३ 1 अधिकरणे अभ०

सत्रे--अञ्चनादिष्षस्काराणां सवगाम्िखस्य १२ सते-आहिताग्रेरेवाधिकारस्य „^ „~ ६ सत्रे--ऋत्विग्वरणाभावस्य ..^. , १० सत्रे- कस्यचित्स्वामििनोऽपचारे प्रतिनिष्या- शल्य 2, ~ ^ # = & सत्रे-परिक्रयाभावस्य „, ०९५ सत्रे-- प्रतिनिहितस्य यजमानधमेग्राटिष्वस्य £ सने-- प्रतिनिहितस्यास्वामित्वस्य.. ~ ६ सत्रे-- प्रत्येकस्य सत्रिणः फएरप्बन्धस्य „~ ६ सते- ब्राह्मणमात्रस्याधिकारस्प „~ „~. प सते-यजमानानामेवर्तिक्त्वस्य .... „~ १० सत्रे-याजमानारविज्य पोरादिज्यस्येव बर- "^ | , १२ सने- विश्वामित्रतत्छमानकर्पानामेवापिका- र्स्य ॥ त सते--थुक्रस्पश्ादां गृहपतेरेव कतृत्वस्य ... १ सत्रे-समानकल्पानां सहाधिकारस्य . सदाचारस्य प्रमाणतायाः + „^^ सतदंनस्य संस्थानिवेशस्य सनयदस्नयदुभयस्यवाभ्युदये प्रापध्ित्तस्प सप्रदशारतितायाः पद्यधर्मितायाः (सप्रमिराधुनोति" इत्यनेनाम्नो धूननाद्य्थानां मच्राणामनियमेनोपादानस्प समाख्पायातकतृत्वस्यापि कचिद्धाधस्य „~ 2 समाख्याया विनियोजकतायाः ~ ~ समानतच्रपोः प्रकृति विकृत्यार्विकृतितन्रानु- नस्य ह | (समानपमितरच्छ्येनेन' इत्यनेन, इषो उयेनी- यविशेषधर्मातिदेशस्य „^ „^ „+ ७ समानयनस्पाऽऽज्यधमप्योज्कतायाः „^ ४

0 क 2 © क र) रन

पा?

गन

9 क रद ७ 49) ~ 4 ९ 9 €

(>,

सूत्राणि ३५-३८ ०.७-2 > 2

१३-२९६ ०-६१

पृष्ठ ७०

2३५६ ९९

३५२ २९९ ३२३ ३२३ ३२११ ३५४ ५७८

७०

२५५ ७०९ <>

२९ १४९ २४२ १९५

५५२ 0०२ १८९ ६८४

२७६

>५९

अपिकरणें समास्वेव तिस्ष्वृष्च मानस्य... ^ „^ समिदादीनां यागनामघेयतायाः ... समिदाचपृवभेदस्य .... कि =, समिद्धारणस्य विधितायाः „^ ... संमाजनादीनामप्रधानतायाः न

सर्वप्रष्ठशब्देन षट्‌प्रष्ानामतिदेशस्य.... ^“ सवप्रष्ठ देशविशेषव्यवस्थायाः ५ सवेष्रष्े्टो सििष्टकृदिडादीनां सकृदनुष्ठानस्य सवेराखाप्रत्पयेककर्मतायाः ... सवेश्धेषेः स्विष्टकृदनुष्ठानस्य.... ~ सवेसोमानामुपरिष्ास्माजापत्यप्रचारस्य सवेस्वारे-कायेवाधन्यवस्थायाः .... सवेस्वारे- यज्ञमानस्य दिष्टगतावप्यायुराशं- सनस्य ... ~ ~ स्वेषाम्‌ू-एकानेकस्तोमकानामग्निष्ठो मपवंक- तायाः ^ । सर्वेषामेव उयेनाङ्ञानां नवनीताण्पतायाः .... सर्वेषाम्‌-- ग्रहादीनां संमागदिः सवनीयपथुपुरांडारयाः पशोरेव तन्रिववेन

५ ® ॥ 1 1

पारुकतन्नस्येवाऽऽदानस्य „~^ सवनीयपयूनामभ्रीषोमीयस्षमानविधानक्वे

“परास्मे अभ्रिम्‌" इति मन्रेऽन॒हस्य .... सवनीयपरो पशुपुरोडाशस्य कतैतायाः ... सवनीयपुरोडाशे हपिष्कृदाह्वानस्याभावस्य सवनीयादिपश्ावभ्रीषोमीयधमीतिदेशस्य ... सवनीयानां मांपिमयतायाः.... „^ सवनीये पुरोडाशे देवतोत्क्षस्य .... „^^ (सह शाखया" इत्यस्य कारुविधानाथतायाः सहससबत्सररब्दस्य सहस्रदिनपरताषाः... सहसराश्वपरतिग्रहणस्थल एकेकस्येकदा सवैध-

गातुमव =, ०० =

= ^^)

[कि 1 ०0 ८ 49 ६ # ० © र ^ ^

न ४ ॥ ह) =| ^ ४ ७ 6 0

9

१२

५,

पा

1 & ^ ^ ७ ० ज 6 ~ ^ ~ ० ७ .& ^>

© न # ^ ~ ४ /

६)

सूत्राणि >१-२२ ५९-६ 9 >

१५ ९-१२ ६-१९१ १२३-१४ १६-१५७ < - २२ ४८-५१ ४६-५२ ५९

प ०-६९१ ४२-य २९- १ १२-१५ 2 ०-2

ग्‌ ८ ~-१९ ०

[ ५५ 1 अविकरणे

साकमेधे वारुणप्राघासिकेककपारातिदेशस्य साकंप्रस्थाय्ये शेषकमाननुष्ानस्प .... साहस्यावश्वथस्याप्स्वनुष्टानस्य ^ „^ साग्रहणीष्टावामनहोमेरतुयाजानां सगुन [लाव = क 7. स्ादनस्यापि प्रतिकषेस्प सादनादीनां सवनत्रयधमतायाः साद्यस्क्रे--चिना्यां च खटेवाल्यास्तण्डुरस्य च यथाक्रमं खादिरत्वत्रेहतव्वनियमाभावस्य

साद्यस्करे-त्रिवत्सेन सर्वेषां क्रयार्थानां बाधस्य कि # ›

साद्यस्के-स्थाण्ाहुतिवाधस्य

निदव्केह +. & +, ०५५ सांतपनीयाया अग्रिहात्ानुत्कषकतायाः ... षानाय्यरहितस्य शाखाहरणनिराकरणस्य सामथ्यानुस्ररेणाव्यवस्थितानां व्यवस्थायाः निरस्यः इ (न +

[मान्यश्चतिकल्पनायाः ( शबरमते >) सामिधेनीनाम्‌-अभ्यास्स्य स्यानधमतायाः सापिधेनीनाप्-सप्रदरसख्पाया विकृतिगा-

[वा 2 १, ^... 2, पा सामिधेनीघ-अवशिषएटानामागमेन सख्यापर्‌- व ५ „^

सापिधेनींप्-अआगन्तूनामन्ते निवेशस्य „^ सान क्सस्कारकमेताया

सारस्वत्या मेष्यामभि गुवचनाभावस्यप सावित्रहोमादीनां दीक्षणीयपूवप्रयोगस्य .... सुत्याकारीनसुव्रह्मण्याह्वानस्य भेदेनानुष्ानस्य सुब्रह्मण्याह्वाननिगदे हरिवच्छब्दस्यानूहस्य युवणधारणादीनां पुरुषधमंलस्य „^ ^

॥ +: ९

४:

@ ९) © ०८ च = ९ © ॐ

60

० © १ 9 ॐ ६ 0 .>

सूत्राणि ड, १२

पृष्ठ २७८४ १८८

>८-२२ ६३३

५२४ ५६ १८४

५९११

९२६ ४८५ ५८ ५७द्‌ ३३७ ५९ ७३ दषे ४२६

१७९

५५५ २.८ 9 ४३६ 2२ 2.८ शै ६४६ ८२९

क क्‌०

५1 अधिकरणे अ०

सरू क्तवाकस्य प्रस्तरप्रहरणडुतायाः... ~ र सुक्तवाकानामथानु्ारेण विनियोगस्य .. ३ सोमक्रयस्षाधनानामजादीनां सयच्चयस्प ... १२ सोमचमसेन कृत्छ्दक्षिणापरुषान्तरयपोबाधस्प १० सोमविकाराणां दशेपणमासास्मागक्तेव्यतायाः ५ सोमविक्रेतुः प्रथक्त्वस्य „^ ~ ^ ३ सोमात््ांनाय्यविकारादीनाप्रत्कषस्य .. ^ सोमादीनां दशपणं माोत्तरकारतादेः . ४ सोमे-एेषएिकधमानतिदेशस्प ^ „^ ८

सोमे--दारशिक्वेदेरकरणस्य . „~ १२ सोमे-- दारिकेः सुवादिभिः पतेः सावनपन्वा- दिहोमस्य „^ १२ सामे--शेषभक्षणस्प ह ३ सोनापण्यां शोषकमानुष्ानस्य „^ ३ सोत्रामण्यादीनां चयनाचङ्तायाः „^. ट सोत्रामण्याचङ्कानां स्वकारकतेव्यतायाः „~. ४ सोभरनिधनयोः कामे क्यस्य .^. २ सोमापोष्णपशो खादिरयूपनियमस्य , १० सोमिकवे्यादीनामद्कपधानोभयाङ्तायाः ३

सोमेन्द्रचरोयेजमानपानव्यापद्िषयतायाः .. ३

सोम्पचर्वादिहोमस्येष्टिकपात्रेरतष्ानस्य ९१२ सोम्पादीनामुपसत्कारकत्वस्य „^ „. ४ “सोयं चर्‌ निवपेत्‌" इत्यत्र चरुशब्दस्पोदन- वीचितायाः = = = सोयचरोः स्थास्पामेव पाकस्य „.. .... १० सोयंचरो-अभिमशंनद्रयविकर्पस्य ... < सोयेचरो-अभ्यहवाधस्य „^ „. १० सोर्यचरो-अवञ्यलूनवाधस्य .... „^ १० सोयंचरो-अआग्रेयधमोतिदेशस्य „ ... ८ सोयंचरो-इतिकतेव्यतावचस्य „... .... ७

६ (

पा

[=

® ॐ 4 ० © ० + (€ ७ ९१

० - ० © @ ^^ « &# र¢ 6 ~

9 = ॐ ॐ = ॐ 2

सूषराणि ११-१९४ १५-९८ ५--७ ६८७३ २६

3.

२५

पृष्ठे १२५ १५९ ६९६ ५२७ २०९१ १९८ २०० >५९ २३९५ ६९७

६९६८ ९.७० १६८ ६९ ५२

९९१ ५९७ १७९९ १६९ ६६८ >१५६

९० ६९९१ ०९ ८९२ ४९२ ०९ ९0

॥# “5 |

ण्ट

अधिकरणे यचरो-उपधानवाधस्य यचरो- प्रथुश्छक्ष्णवाधस्प सो्यचरो-पेपणवाधस्य सोयेचरो- पेदिकेतिकतंन्यतायाः .... सोयचरो--व्युद्धत्यासादनबाधस्य चरो-संतापनवाधस्य... चरो --संयवन बाधस्य सोयंचरो-संवपनवाधस्य सोयादिषु पावेगहो मा्यननुष्टानस्प „+“ स्तोत्रादिप्राधान्यस्य. र „५ स्तोभटरक्षणस्प „^ „^^

स्पपादीनां सयांगानुसारेण व्यवस्थिततायाः स्म्रतिप्रामाण्यस्प ।

स्वादिषु खादिरताविधेः प्रकृतिगामिताया स्व ययष्टभ्नषास्तित्वस्य

स्वरसामादिशब्देन धमातिदेशस्य ..“ स्वरोः-छेदनाय् प्रपाजकतायाः „^“

।, 179 । ॥॥ । ।

पं पे

स्वरा -पश्वङ्खताषाः [117 (111. [7 ह) 89 स्वराः- साधारण्यस्य ( तन्रणनष्नस्प) स्वगादिफरस्याविधेयतायाः ...

स्वरैक्शब्देन वीक्षणस्य कारायतायाः स्वामिनः प्रतिनिध्यभावस्य ... स्वापिसंस्काराणां प्रधानाथतापाः ... स्विषटकृद धांवत्तनाओे प्नस्वदाननिराकरणस्य

हं

ह्‌ विदेवतयोः संनिपाते हविःसामान्पस्य वरा- यस्त्वस्व ह्‌ विधानयोः शकटयोरन्येन शकटेनापधद्रव्य- काणां पुरोडाशानां निवापस्य हविर्धानस्य सामिषेन्यनङ्गतायाः ,^ ^ (८1

हि

46 9 4) 60 ०0 न < ७ न © # ७ < «> 9 ^ 9

= 9

० © ^ ~ ~< ४ ल्ल .« ७ 6 ~क ८ ९ ~< ९ ~ < ~ ~ न ~ ~ ~

सृजाणि

५

~^

ट ९-५9 न ~

१४-९६

९

( ५८ 1

अधिकरणे जअ० पा० सत्राणि पृषे. ह विष्कृदादिमच्राणामादृ्तेः = „^ १९१९ ४ ९९५७ ६६४ हस्तावनेजनादीनां कृत्छप्राकरणिकाद्ुतायाः ३ १ २४-२५ १२० हिरण्यगभंमन्रस्यात्तराघारगुणतापाः „~ १० ३ १३-१७ ५९१५ हेतुवननिगदस्य १ २ २६-३० २५ होतुः प्रथमभक्नस्य .. ... ल ३ ५ ३६-३९ १७४ होतुराध्वयंवकरणानुष्ठातृत्वस्य „~ „~ ३ ८ २९१९ २१० होमस्वरूपनिषशूपणस्य = क £ २ २८ २३९ होमाभिषवयोरपि भक्षनिमित्ततायाः... „ ३ ५ ३२ १७३ होमाभिषवोभयकरतैरेव भक्षणस्य ६ ४ २४-२५ ३३२ होखाकादिशिष्टाचारस्य साधारणतायाः ९ ३ १५-२३ ३५ होत्राणां मन्राणां सयरचयस्य . .. १२ ३ ३६-३८ ६९४

समाप्रयमधिकरणानुक्रमणिका।

| श्रः ॥ ॐ तत्षहूह्यणे नमः ॥

^

श्रीमाधवप्रणीती जेमिनीयन्यायमारविस्तरः।

~~~ 9 $ क $¬ जाना 9

वागीशाद्याः सुमनसः सवथांनामुपक्रमे ॥

यं नत्वा कतकूलयाः स्युस्वं नमामि गजाननम्‌ ॥ १ ॥ युक्तिं मानवती विद्न्स्यिरधुविभदे विशेषाथेभा- गाप्रोहः क्रमरूत्पयुक्तिनिपृणः शब्याविदे रोन्नतिः ॥ नि्यस्फ़लयेषिकारवान्गतसदाबापः स्वतत्रेश्वरो

जागविं श्रुतिमत्पसङ्गचारेतः श्रीवुक्रणक्षमापविः ॥ २॥ यद्भह्य प्रविपाद्यते प्रगुणयत्तत््मूरिंपथां

तत्रायं स्थितिमूतिमाकलयवि ओबुक्रणक्ष्मापपिः ॥ विद्यातीयेमनिस्तदात्मनि टसन्मार्विस्त्वनग्राहिका तनास्य स्वगणैरखण्डितपद सावज्ञमद चातपे ॥ ३॥ इन्द्रस्याऽऽङ्किरसो नठस्य सुमतिः शैम्यस्य पेवापिथि- वौम्यो धमेस॒तस्य वैन्यनपतेः सखौजा निगगोवपिः | परत्यग्ष्टररुन्यतीसह चरा रामस्य पृण्यात्मनां यद्रत्तस्य विभोरमत्कृटगुरमेत्री तथा माधवः | ४ ॥ स खट्‌ प्राज्ञजीवातुः सवशाघविशारद्‌ः ॥ अकरोरजोमिनिमवे न्यार्यमालां गरीयसीम्‌ ॥ ५ ॥

वें पस्य समामध्य वौरश्रीवुक्रमूपतिः ॥

कुरु विस्तरमस्यास्त्वमिवि माषवमादिशत्‌ ॥ ६ ॥

सं मव्याद्वारतीतीषेयवीन्द्रचतुराननाव्‌ ॥ कपामग्याहतां ठन्ध्वा पराध्येप्रतिमोऽमवत्‌ ॥ ७ ॥ निमोय माधवाचार्यो विद्रदानन्ददायिनीम्‌ ॥ जैमिनीयन्यायमाला व्याचष्टे बालबुद्धये ॥ < ॥

१ क. द्‌ स्वारज्यमु। रग. "वच्यमु। ३ क. ख. ग. ड. “मु योत* । घ. “मुज्ज॒म्भते भ ख. यतिद्धान्तमज्ञरीम्‌ । ५ क, प्रस्य स सभामध्ये । ६ क. स वन्याद्धा" । ग. घ, ड. भव्यां मार । त-पृस्तके त्वयं शेक एव न । धु-पुस्तपे, पूरवोत्तरार्थव्यलासोऽग्रि ।

२ श्रीमाधवप्रणीतः- [० £पा०१अपि०१]

न्यायपाछाया भादौ सखकीय्नन्यत्वचोतनाय स्वमुद्रारूपमनेकाथेगभे देवतानम- ` स्कारपरत्िपादैके छोकं पटतिं-- वागीशाद्याः सुमनसः स्वार्थानामुपक्रमे ॥ यं न्वा कृतकृत्याः स्युस्त नमामि गजाननम्‌ ॥ ९॥ इष्टदेवता नमस्छत्य चिकीर्पिताथेपरिपालनार्य॒परालके स्वामिनि विचमानं भह- मानमनुस्परति- युक्तिं मानवती विदनिस्थरधृतिभदे विशेषाथभा- गाप्रोहः क्रमकृत्पयुक्तिनिपुणः श्चाष्यातिदेशोन्तिः ॥ नित्यस्फूत्यधिकारवान्गतसदावाधः स्वतन्रेश्वरो जागति श्रुतिमल्पसङ्कचरितः श्रीबुक्गक्ष्मापतिः ॥ २ ॥ भत्र चिकार्षिते षमा वतेमानानां दादश्ञानामध्यायानां ये पतिपा्या जथौः, य च नीविशाघ्नोक्ता राजधमोः, वे सर्वेऽप्यस्मिन्भुपतावुपलभ्यन्ते । नीपिपक्षे-युक्ति- योगः संपिः । सा च युक्तेमोनववी | मानः सत्कारश्वतुषै साम-मेद्‌--दान-- दण्डेषुपायेषु प्रथम उपायः | वैरिणो बुद्धिमेदो द्विवीयः । एताभ्यां दानदृण्डावप्यु- पलक्षयेते । एतैश्चतुमिरूपायेरविशेषेणा् घनं मजवि पाप्नोति । एतावता शक्क्षयः कथितः । अवशिष्टेन लखरार्ज्यपतिपाछनपरकारः प्रतिपाद्यते--आारेष्वमालयपभृतिषु पुरुषेषु † अयमीहशस्य व्यापारस्य योग्यो, नान्यस्य ' इृत्येवमूहापोह कुशकः । (राजसमायामेवे तपनः पूज्या विप्रा दृक्षिणमाग उपवेशनीयाः, एते च भया वामभागे इति कमं ॑कंरोति तत्तद्मेष्वविरुतान्पुरूषानुचितवुद्धिपदानेन प्रयोक्तु निपुणः | समुद्रपयन्तत्वेनवि बहरस्य देशस्योत्नतिः समर्ववस्तु संपत्तिः । सा च परराष्ट्निवापिमिः सकछरप्राणिभिः च्यते । “इदं कवैन्यम्‌, इदं न" इत्येवं काय।- कायविषया स्फूरवस्तस्यामधिकारोऽस्य राज्ञो नित्यः सवनापातिहतनुद्धितवात । गवो निवारितः सतां तपलिनामावाधो विघ्रो येनासौ गवसदाबधः । देशान्तरापिपवीनां राज्ञामेतदधीनत्वेनापरपेष्यताद्यं खतश्रः । जगदीश्वरस्य वि्ातीेम॒नेर्मागमूर्विते- नायम श्वरः । यस्य सभायां गृष्ठीरूपः प्रसद्खो वेदायेविषयत्वेन श्रुतिमानू । यदीर्य चेरेतमपि निरन्तरं वेदाक्तरहस्यायेध्यानरूपत्वेन श्रुविमदूवति सोऽयं श्रतिमत्पसद्- चरितः। एवंविष बुकमूपतिरन्तः परमेश्वरध्याने, बहिः प्रजापालने च निलयं जागर्ति । यथा नीतिशाघ्लोक्तेषु साममेदारिष्वयं कुशलः, तथा सवैज्ञावतारलाद्धमशाघ्लोकतेषु पमाणादिपसद्भान्वेष्वध्यायार्थेषु कुरलः । वे चाध्यायाथौ उपरिष्टाल्यद््यन्वे ॥

१क. गश्मे। रख. "दकश्चो । ३क. ख. ड. "ति वागीश्चाया इति 74 क, यतरि 4 क. मानम । ९ घ. ` नुप्मरयन्ति यु" ड, “नुस्मारयति 1 ७ क. ख. ड, “ति गृक्ति मानवतीमिति गु < ग. ज्यपा। ९ ध. रोरवीति कमर्कत्‌ । त १० घ, ड, "स्तभोगयवे ११ क, ध, ड, "कणस" ।

५१ (8

[० पा०१अप०१] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः । ३

राज्ञः स्रज्ञष्वं सोपपत्तिकं प्रकटयति -- यह्ूह्य प्रतिपाद्यते प्रगुणयत्तत्पञ्चमर्तिप्रथां तत्रायं स्थितिगरतिमाकरुपति श्रीबुक्रणक्ष्मापतिः ॥ विद्यातीथंमुनिस्तदास्मनि टसन्प्र्तिस्त्वनुग्राहिका तेनास्य स्वगुणेरखण्डितपदं सा्वल्पमुदयोतते ॥ ३ ॥ सवा सूपनिषत्सु पवीयमाने यत्परं व्रह्म तदेव रौवागमेषु स्टिस्थिविसंष्टारनिरोष- नानुरहलक्षणपथरत्यसिद्धचथेमीशानवत्पुरुषावोरवापदेवस बोजावलक्षणानां प्रशानां रतीनां प्रथां प्रसिद्धि विस्तारं वां प्रगुणयति परकटीकरोतीति प्रतिपाद्यते| तत्र तासु मूर्विष्वयं भूपालः स्थितिमूतिं त्ते । तस्या मूर्तरासानि ठसन्विद्यातीधैमुनिः रत्लस्य जगतोऽनु्ाहिका पूर्विरित्युच्यवे । यस्मादयं ॑भूपो वेदीन्तोक्तं परं ब्रह्म, यस्माच्चाऽऽगमोक्ता महेश्वरस्य स्थिविमूर्विः, यस्माच ध्रीविच्ावीयेमुनिस्तदात्मनि संनिधाय प्रकाशषे, तस्मात्पवेज्ञत्वमस्य राज्ञ उत्करषृणाऽऽव्रिद्रदङ्कनागोपाटमविवरेन प्राविभासवे ॥ उक्तगुणोपेतस्य राज्ञो मच्रिणं नानापुराणप्रसिद्धद्टान्पेदितकारितया परेसति-- इन्द्रस्याऽऽङ्िरसो नरस्य मतिः रोव्यस्य मेधातियि- धौम्यो ध्ेशृतस्य वेन्यदपतेः स्वोजा निमेर्गोतिमिः ॥ प्रतग्दष्टिररुन्धतीसहचरो रामस्य पुण्यात्मना यद्रत्तस्य विभोरभत्करगरुमन्री तथा माधवः ॥ ४ ॥ चिकीर्पितमन्ये श्रद्धाविशयमत्वादविवुं कवृगोरवं प्रकरयवि-- शुतिस्म्रतिसदाचारपारुको माधवो बुधः॥ स्मातं व्याख्याय सर्वार्थं द्विजार्थं श्रोत उद्यतः ॥ ५॥ सवेवणोश्रमानुम्रहाय पृराणपारपाराशरस्मृविव्यास्यानादिना स्मतां षमेः पं व्या्यावः । इदानीं द्विजानां विशेषानुम्रहाय भ्रोतघमेन्याख्यानाय प्रवृत्तः ॥ अन्यमारिप्पुगृरुमत्यपाधिकं सकख्वेद शाघ्रप्रववेकत्वेनाजोचिपेष्टदेवतारूपं परमेश्व- रमाद्रौ नमस्छलय श्रोतुप्रवृत्तिपिद्धचथं विषयप्रयोजने दृशयंस्वं यनं प्रतिजानीवे-- प्रणम्य परमात्मानं श्रीदिद्यातीेषटपिणम्‌ ॥ जेमिनीपन्यायमाखा छोकेः संग्द्यते र्ट्‌ ॥ ६ ॥ जमिनिपोक्तानि धमेनिणयकान्यविकरणानि न्यायाः | वेऽस्य प्मन्थस्य विषयः |

= -------*

१ कृ. न्व. घ, ड. "ति यद्रद्य प्रतिपाद्यत रव्यादिना। स २ ख. वेदेनोक्तं। ३ घ्र. ह. "ति इन्दरस्याऽडदहरस इति । चि ४ क. ख.ग. घ. श्रीते धर्मे व्या ५. !द्ष्थ वि" ६ क. ध. >

। । द ।

श श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ०१पा०१अबि ०१]

पठिवुं सुंशञैकैः कतिपयैरेव -ोकैस्तेषां स्फुटीमावः प्रयोजनम्‌ । न्यायमाला सेश्व , इति अन्यनामनिर्दशपूर्विका प्रतिज्ञा ॥ करिष्यमाणस्य अन्धस्य प्रकारं दशेयाति-- एको विषयसंदेहप्वपक्षावभाकस्तकः॥ श्चोकोऽपरस्तु सिद्धान्तवादी प्रायेण कथ्यते ॥ ७ ॥ चत्वारोऽवथव। एकश्ोकेनोक्ताः कचित्क वित्‌ ॥ यत्र कापि बहुश्छोकेरुच्यन्तेऽता न विस्तरः ॥ ८ ॥ एकेकस्यापिकरणस्य विषयः, संदेहः, संगतिः, पृवेपक्षः, घिद्धान्वश्वेति पश्चाव- यवाः । तत्र संगतिरनन्तरमेव व्युत्पाद्यिष्यमाणेन प्रकरेण प्रत्यधिकरणं स्वयमेषो- हतुं शक्यवे । अवशेष्टानां चतुणांमवयवानां सं्राहकाः कचिद्वहवः शोकाः, कवचि- देक इल्यावापोद्रापाभ्यामन्तवः प्रत्यपिकरणं छोकद्वितवे संख्या परयेदस्यति । अवो बहुत्वाद्विभ्यवा अन्थगोरवशङ्ा न कवेव्या ॥ तमेव अन्येगोरवामावं ` स्फूरटाकुवेनरूपकव्याजेन सुबोषववं दशेयति-- सवथाऽपि सहसे दवे नातिक्रामति संग्रहः ॥ मीर्मासाक्षागरस्तेन क्रीडापुष्करिणी भवेत्‌ ॥ ९॥ शोकेन ोकाभ्यां -छोकेवो यथासंमेवं न्यायः सग्रहयवाम्‌ । सवे थाऽपि सहस्न्याय- संग्रहरूपो अन्यः -छोकसह खदयपुतरवागेव समाप्स्यवे, न तु सहतद्वयमपिक्रामति । भाष्यरीकादीनां बहुतवाहरवगाहत्वाच मीमांसा सागरसमा पृवंमासीत | क्रियमाणेना- नेन अन्धेन दोषहयरहिषेन राजपृत्राणां बालानां क्रीडां निर्मिवया नाभिद्न्या पुष्करिण्या समा मव्िष्याति । यपि शाघ्चदीपिकारो कचित्कचित्संग्र टोकोऽस्ि, तथाऽपि न सवैज विदचे । यास्ति, तत्रापि विषयसंशययोरसंयहान्न -छोकपाठमा- जेणाधिकरणमुपन्यपितुं शक्यते । अतो न कापि गायतं शङनीयम्‌ ॥ संगतिं व्युत्ादयति- शाघ्ेऽध्याये तथा पादे न्यायस्गतयधिधा ॥ ाघ्नादिविषये ज्ञाते तंत्तत्सगतिषृद्यताम्‌ ॥ १०॥ शाघ्संगतिः, अध्यायसतगातिः, पादसंगविश्वेवि चिषा संगतिः | सा च शाब्ला-

दीनां चयाणामसाषारणे विषये ज्ञावे सवि स्वयमगवोहितुं राक्या॥

शाष्छस्याध्यायाना चाप्षावारण विषय दरयाच--

9 ल. सुगमः । क. "कैरेश “ । २ ग. विस्तराः । ३ क. घ. "वोहायितुं । ४ क. घ. कायो । ५क लख. घ. ड. “न्थवाहूल्यामा*। £ ग. चं स्पष्टीक" । ७ ख. "मवेन न्या" । ८ ख. संगृह्यते । ९क. ख. ध, ड. "माप्यते। १० क. ध. “हरहु । ११ ग. "णेन तेना" । ध. “णेन त्वनेनैव भ्र" । १२ क. घ, "रमावान्न ! १३ ख. ग. तत्र सग" । १४ क. घ, "वोहयितुं । १५ ब. घ. शक्यते ।

[भ०१पा०१अपि०१] जेमिनीयन्पायमारविस्तरः। ५

धरी द्रादशरक्षण्या व्युत्पाचस्तत्र रक्षणे: ॥ प्रमाणमेदशेषल्वप्रयुक्तिक्रमसं्ञकाः ॥ १९ ॥ अधिकारोऽतिदेशश्च सामान्येन विशेषतः ॥ ऊहो बाधश्च तन्नं च परषडुश्चोदिताः क्रमात्‌ ॥ १२॥ ठक्षणान्यध्यायाः । द्वादशानां लक्षणानां समाहारो द्वादशलक्षणी । तादृशस्य दादशलक्षणोपेतस्य शाष्ठस्य धमां विषयः ॥ प्रमाणादयः प्रसद्ान्वा दादश पदाथः क्रमाहादशानामध्यायानां विषयाः ॥ प्रथ- मेऽध्याये--विध्यथेवादादिरूपं परमाणं निरूपितम्‌ । द्वितीपे--यागदानादिकमभेदः । तृतीये-- प्रयाजादीनां दशेपूणेमाप्ताययेत्वेन वच्छेषत्वम्‌ । चतुथं--'गोदोहनस्य पुरुषायेत्वपयुकत्याऽनुष्ठानम्‌, नतु क्रत्वथेतवप्रयुक्त्या इत्येवमादयः । पश्चमे--क्रम- नियतिविषेयत्वादयः । षषटे--“कतुरषिकारो , नान्वादः ' इयादयः । सपरमे- (समानमितरच्छन्येनेन^” इदयादिपयक्षवचनेन, अधिहोत्रादिनाभ्नाऽनुपितवचनेन च सामान्यवोऽतिदेशः । अषटमे-- “सौय चरुं निवपेत्‌ ” इदयनत्र निवोपस्तद्धिवेन देव- तानिदश एकदेववात्वमौषधद्रग्यकत्वापिति लिद्धनाऽऽमेयपुरोडाशेतिकवेग्यतैव नान्यस्य इत्येवमादिर्विशेषवोऽ विदेशः । नवमे--परुतौ अग्नये जुष्टं निवेपामि!” इति प्रिव म्र विरुतो सीयंचरावधिपदपरिलयागेन सयेपद्पक्षपेण “ सूयाय जुष्टं निवेषामि इत्येवमाचूहः । दशमे--रुष्णठेषु चोद्कपरापतस्यावधावस्य वितुषीकरणासंभवेन कोष इदयेवमादिबोषः । एकादशे- बहूनामाग्रेयादीनां प्रधानानां सर्दनुषठितेन प्रयाजाद्य- कनोपकार इति वश्रम्‌ | द्रादशो- प्रानस्य पशोरुपकारायानुष्टिवेन प्रयाजाद्गेन पश्वद्गपुरोदाशेऽप्युपकार इयादिपसङ्गः ॥ पाानामस्ताषारणं विषयं दृशेयति-- विध्यथवादस्मरतयो नाम चेति चतुर्विधम्‌ ॥ प्रथमाध्यायगेः पादेश्वतुमिमानमीरितम्‌ ॥ १६३ ॥ प्रथमे पदे--विपिरूपं मानमीरितम्‌। द्वितीये--अभवाद्‌ रूपम्‌ । अथेवादा मत्र स्यप्युपलक्षकः । तृतीये - स्मृतिरूपम्‌ । स्मृतिराचारमप्युपलक्षयति । चतुथ-- डद्धिचितादिनामरूपम्‌ | उपोद्धातः कमभेदमानं तस्पापवादगींः ॥ प्रपोगमेद इत्येते द्वितींयाध्यायपादगाः॥ १४॥ द्वितीयाध्यायस्य प्रथमे पादे--आास्यातमेवापुवैबोषकम्‌, अपूषस॑द्वावश्ेयादिकः

१ ख. "कते । २क. घ. ^सदसद्भाव। ३ क.ग.घ, ड. ध्व ददा ।

६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ० १पा०१अबि ०१]

कममेदचिन्तोपयुक्त उपोद्वावो वर्णितः । द्वितीये--षाकुमेदपुनरुक्त्यादिमिः कमेभेदः। ,. तुतीये-रथंतरादीनां कमभेद परामाण्यापवाद : । चतुर्थ --नियकाम्ययोः परयोगयो्भेदः।

श्रुतिरिङ्कं च वाक्यादि विरोधप्रतिपत्तयः ॥

अनारभ्योक्तिबहयंस्वाम्यथां भषटपादगाः ॥ १९५॥

तृतीयाध्यायस्य प्रथमे पादे--शेषत्ववोषकानां श्ुतिलिङ्गादीनां मध्ये श्ुतिर्वि-

चारिता । द्वितीये- लिङ्गम्‌ । तृतीये--वाक्यपकरणादि । चतुथ--निवीवोपवी.- तादिष्वथैवादखविषित्वादिनिणेयहेतुः श्रुत्यादेः प्रस्परविरोषसंदसद्वावः । पञ्चमे- प्रविपत्तिकमोणि। षष्े--अनारभ्याषीवानि। सप्रमे-- बहु पधाने।पकारकपयाजादीनि । अष्टमे-- याजमानानि ॥

प्रधानस्य प्रयोक्रुत्वमप्रधानपयाक्रता ॥ फरचिन्ता जघन्याड्चिन्वेत्येते चतु्थंगाः ॥ १६ ॥ चतर्थाध्यायस्प प्रथमे पदे--प्रधानभृवामिक्षा दध्यानयनस्य प्रयोजिकेत्यादिं परथानपयोक्तुतवं विचारिवम्‌ । द्वितीये वु--अपषानं वत्सापाकरणं ाखारेदे पयो- जकमित्याच्प्रानपयोक्तृत्वम्‌ । तृतीये-- जुहू पणेमयीत्वादिरपापश्छाकश्रवणादिंफक- मावाभावचिन्ता । चतुर्थ--राजम्‌ यगतजषन्याङ्क्षतादिचिन्ता ॥ श्रुत्यादिभिः क्रमस्तस्य पिशेषो वृद्धयवधेने ॥ शरुत्पादेबेङिता चेति पञ्चमाध्यायपादगाः ॥ १७ ॥ पञ्चमाध्यायस्य प्रथमे पदे--श्रत्यथपाठादभिः क्रमो निरूपितः | द्वितीये- वाजपेयगतेषु सप्ठदशु पञशुष्वेकेकषमसमाप्नमिलयारिक्रमविशेषः । तृतीये-प्चपरवा- जादीनामाववनेनेकादश्यमिल्यारिवृद्धिः, अदाम्यग्रहचिन्निण्योरनावृ्तिरियादिं वृडच- मावः । चतुर्थ--क्रमनियामकानां श्रुव्यथेपाठ दीनां परबदुवैकमावः ॥ अधिकारी तस्य धमाः प्रतिनिष्यथरीपने ॥ दीक्षा स॒त्रे देयवह्ीं षषे पदेष्वमी स्थिताः ॥ १८ ॥ षष्ठाध्यायस्य प्रथमे पादे--कमाविकारः कवुरस्ति, अन्वादेनौस्वि, लिया भस्त, स च पत्या सह, इत्येवमादिनाऽयिकारी निरूपिवः । द्वितीये-स्राधिकारिणां प्रयेकं कत्तं फढमर, दशेपणेमास्षयोः कर्वैकयनियमः, काम्यं कमै समापनीयम्‌, इत्ये- वमादयोऽपिकारिषमां उक्ताः । तृतीये - द्रव्यस्य प्रविनिधिरस्वि, देवादीनामग्न्या- दीनामा्कारिणश्च स नाति, इलयादिनिरूपणम्‌ । चतु्थै--पदाधेोपनं विचारितम्‌, ˆ भवत्तनारे साज्येन यजेत, इहाज्यस्य नाशे सपि शेषान्नं याह्यम्‌” इलयादिकम्‌ ।

.9 ले. क्यभेद्द् । २ क. सद्धा" । ३ क. "कत्वम्‌ । दि" । ड ध, जुह्वाः प ।

+ 4 + व

[अ०श्पा०१अपि०१] जेमिनीयन्पायमाराविस्तरः। ७

+

' पञ्चमे --काटापराषेन चन्द्रोदये सत्यम्युद्येषटिः पायश्चित्तम्‌, ज्योतिष्टोपस्यैकाद्यो दीक्षाः, दादशार्हस्य द्रादज्ञ दीक्षाः, इल्यादि निरूपितम्‌ । षष्टे-सब्ाधिकारिणस्तु- ख्यकल्पा एव, सश्रं विपस्यैव, इल्येवमा्िकं चिन्तितम्‌ । सप्तमे--पितादिकं न देयम्‌, महामूमिनं देया, इलयवमादेदेयविचारः । मष्टमे-लोकिकाय्मावुपनयनहोमः, स्थप- तीष्टिस्तयेव, इत्येवमा्यभि विचारः कुवः ॥

प्रत्यक्षोक्त्यतिदेशोऽस्य शेषः सामनिषटपंणम्‌ ॥

ना्मलि्घातिदेशो द्रौ सप्रमाध्यायपादगाः॥ १९॥

सप्तमाध्यायस्य प्रथमे पदे--'समानमितरच्छ्येनेन,इयादि प्रयक्षवचनातिदेशः।

द्वितीये--रथवरशब्देनं गानमात्रामिषायिना गानेस्यैवातिदेयत्वमिये तादृशः पूष विदेशस्य शेषो विचारिवः। तृतीये--भभ्रिहोत्रनाम्नाऽविदेशः। चतुर्थै-निषौ धद्रग्यारदटद्भावदेशः ॥

स्पष्टलिङ्कादथास्पष्टात्पमवलखदपवादतः ॥ अतिदेशविरोषाः स्युरष्टमाध्यायपादगाः ॥ २० ॥ अष्टमाध्यायस्य प्रथमे पदे--स्पष्टेन लिङ्केनातिदेशविशेषः। वेदथा-सोयेचरा-

वेतिदेशकानि निवोपः, वद्धिपेन देवतानि्शः, एकदेवततम्‌, ओौषधद्रन्यकत्वमर, इत्यादीनि स्प्टन्याग्रेयटिङ्गानि । द्वितीये वु-अस्षेङिङ्गरविदेशः । तथया-- वाजिने इतरिःसामान्येन लिद्खेन पयो विध्येन्तोऽविदिश्यते । वन लिङ्मस्सष्टम, दीघं वदरदधचनुत्पादनाव्‌ । चृतीपे-- पबलेन लिद्गनाविदेर्शः । तययथा--भामिचा- रिकेधवाययविष्णवपार छतवाहेप्सत्येषु हविम्षु चितेन लिङ्धिन यथाक्रममाग्रेया दिविध्यन्वे प्रापे द्विरैवत्यत्येन लिङ्धेन पथम आस्नविष्णेवे वृतीयस्या्नोषोमीयस्व विध्यन्वोऽविदिष्टः । प्रबलं च द्विरैवत्यत्वम्‌ । शब्दोचारणमाेण सहसा परतिभा- सात्‌ | क्रमस्तु विम्बिवपतीत्या दुषेलः । चतुर्थै--दर्वंहोमेप्वतिदेशोऽपो धवे ॥

ऊदहारभ्मोऽथ सामाहो मन्रोहस्तल्पसहुतः ॥

नवमाध्यापपादेषु चतुष्व॑ते प्रकीतिताः ॥ ५९१॥ नवमाध्यायस्य प्रथमे पदे--उपोद्वातपूरकमूहतविचाप्पारम्भः| वचर परयाजादय

१क., ख. ग.घ. भ्म ज्यो" । रक. छल. विचारेतम्‌ । ३ क. ग. घ. "पणात्‌ । ठ क. मपे. गाति" । ५ क. न साममाः। ६ ल्ल. "नस्यवा.| ७ ख. विरैषो। ८ क. ल. ग, घ. मस्य | ९क. स यथा। १० क, "्वतिदेश्कानिर्देद्कानिर्देश एक इति।११ क. स्न. घ.छम। ६।१२ क. "राप्ते" । १३ घ. 'स्पष्टलिद्गै" । क. "ह्यष्टेन लिन । १४ क. स यथा । १५ क. "घ्यन्तानिरिद्य') १६ ध्‌. तच्च | १७ क. “नुपादाना^। १८ क. "चः । अ।* । १९ करके कमेण्याप्रा। ग, केष्वप्ना । २० क, १ प्र" । २) क. "खवप्तृती"। २२ कृ, "र भरब्यः 1 त" । त. "पप्रतुः । त ।

3

८ श्रीमाधवप्रणौतः- [अ ० १पा०१अबि०१]

घमो अपूत्युक्ताः । अव्घातमश्रादिष्वविवक्षितं ब्ीहयग्यादिस्वरूपं साधनविशेषत्वमात्रं ` विवाक्षितमित्यादिरूपोदातंः । सविच्रश्िपूषक्शब्दानां विकरूतिषु नास्त्यहः । अिश्षब्द्‌. स्यास्त्यृहः, इत्यादिक उहविचीरारम्भः। द्वितीये--सपरकरः सामाहः | तृतीपे- मन्रोहः | चततथ-मघ्रोहप्रसङ्गपतित)। विचारः ॥ द्राररोपोऽस्य पिस्तारः कायेकतं समुचयः ॥ ग्ररसामप्रकीणानि नजथेश्चाष्टपादगाः ॥ २२॥ दशमाध्यायस्य प्रथमे पादे- वार्ध॑हेतुद्रोरलोपो निरूपितः । तययया-खयं- कृता वेदिभेवति * इत्यत्र वेदिनिष्पादनरूपस्य द्वारस्य रोपेनं निष्पादकानाम॒द्धनना- दीनां बाधः । रुष्णढ्षु वितुषीकरणरूपस्य दारस्य छोपनावघातस्य बावः । द्वितीये~ संकषपेणोक्तस्य द्वारलोपस्य बहु मिरूदाहरणे विस्तारः । तृतीये--बाधकारणं कार्यैकत्वम्‌। तद्यथा---प्ररतौ गवाश्वादिदक्षिणाया ऋतिक्रपरिक्रयः कायम्‌ | तथा विरूतिरूपे मनौ मन्येकाहं पेनुरूपाया दक्षिणायास्देव कायम्‌ | वतो वेन्वा गवाश्वारिदाक्षिणा विकृत चोदकपाप्रा वाध्यते । चतुर्थ नक्षत्रे्टिविहिवा उपहोमाश्वोदकपापेनीरिष्ठ- होमः सह समुच्च।यन्त, इत्यादेः समुचयः | पञ्चमे- पोडरिग्रहः प्रहविगामी । सं चाऽऽग्रयणपात्रादेव अरहीवव्यः, इत्यादिबोषप्रसङ्धागतो गअरहािविचारः । ष४- । साम तृचे गेयम्‌ ” इल्यादिबोधप्रसङ्गागतः साम्रिचारः । सपमे-पश्वदषृ-- प्रत्यकं हविभेदः, न त्सः पञयुहेविमदः । गृहमेवीयमपूवं॑करमत्यादिबोधपसदङ्गागवः प्रकीणेविचारः । अंष्टमे--! नानुयाजेषु इत्ति पयुदासः, “ न समे"--३त्य- वाद्ः, ' नपिराजे ® ईति प्रतिषेधः ® इत्यादिब।व।पयुक्तो नजथविचारः ॥ उपोद्रातस्तथा तच्रावापों तच्नस्य विस्तृतिः ॥ आवापविस्तृतिश्चैकादशाध्यायस्य पादगाः॥ २२ ॥ एका।द्शाध्यायस्य प्रथमे पदे ततघ्नस्योपोद्ातो वणितः। द्वितीये-- तत्रावप संक्षपेणोक्त । तृतीये--तत्र मुदाहरणबाहल्येन प्रपातम्‌ । चतुर्थ--वथवाऽऽवापः प्रपञिवः| १ क. "प्रगुक्ताव" । २ क. "तथमदिष्वः । ३ क. घ. व्रीह्यादि । ४ क. 'रिरूपीञ्तरधातः । ५ क. "तः साविच्राधि" ६ क. "चारः द्वि" । ख. श्वारसंभवः द्वि | ७ ख. "सङ्गप" ८ घ. यप्र । « कृ. शयमपाः ॥ १० क, वद्य टो" । ११क. न तानष्पा। १२ क. नामक एकरा ।१३ न्त ग. घ. स लताप्र । १४ कं. षष पष्य ~ इटहाबृहुद्रथ॑तरं सामेयत्न केषु चदहःसु रथतर्‌ कंषाचदु हारात्‌ स्यात्‌ । तत्न प्रत्यहं समुचयः । सप्तमे अप्राषोमीये प्रलयङ्ग हव्रिभदेन कत्ल; परुरकै दतिः परह द्यायङ्गानां हकिष्ेन सेकातनमितराङ्गपरिसद्याथनमिल्यादि । १५ त. ङ. पहः । १६६.ड. द्‌ गरु" । १७ क. अष्टमे नानयजेष चे ग्रजामहं कयेति दद्यादावनपराजव्यतिरिक्तेषु यजतिषु ये यजामह करोतीति पतरुरासः । नतयादि' । १८ इ. ध, दर्यां

ई

[अ०१पा०१अबि०१]) जेमिनींयन्पायमाखाविस्तरः। ९

प्रषट्स्तेच्रिनिर्णीतिः सय॒च्यविकस्पने ॥ द्रादशाध्यायपादाथां इति पादायसंग्रहः ॥ २४॥ द्रादशाध्यायस्य प्रथमे पादे-परश्चुमोणां पुरोडाशे प्रसङ्गः, सौमिकवेदेरुत्तर- काठीनकमप प्रसङ्कः, इत्यादिविचारः । द्वितीपे--सवनीयपशोस्तश्रित्वम्‌, न तु सवनीयप्रोडाज्ञानाम्‌ । विङतिस्तत्रिणी, न ॒प्रकुतिः अन्वारम्भणीया विक्तिष्वपि स्यात्‌, न तु प्रक्ववेवे्यादिविचारः । त्रतीये-- त्वग्वाससोः समुचयः । जाघारग- तानाम्रजुत्वसंवतखादीनां समुचय इलयादिकं प्राधान्येन, यवव्रीहयरविकल्प इलादिकं समुचयापवादतवेन, इत्युभयं चिन्तितम्‌ । चतुर्थं च-रेनद्राब्ाहं सल्ययाज्यानुवाक्या- युगयोर्विकल्प इलयादिकं प्राधान्येन, यान्यानुवाक्ययोः समुचय इलादिकं विक- ल्पापवादतेनेत्युभयं चिन्तितम्‌ । वदेवं द्वादशाध्यायगवेषु पष्टिसैख्यकेषु पादेषु प्रतिपाद्या अथोः संण्डीताः ॥ ननु यथोक्तेम्यंः प्रादा्ैभ्योऽन्येऽप्यथो बहवस्तत्तत्पादेषु विचाये तत्तत्पादान्वमाव इलयाशङ्याह- उपादातापवादाभ्यां परसङ्ान॒पसङ्कतः ॥ तत्तः्पादगतत्वेनं विचारान्तरपुन्येत्‌ ॥ २५ ॥ यथोक्तपादपतिपाद्यादन्येप्वथंषु यथोचितं कथ्चिदुपोद्वातः, कश्चिद्पवादः, कश्ि- त्पसङ्पतितः,) कश्चिद्नुपरसङ्कपतितः, इत्येवं पादान्तमौव उन्नेयः ॥ ननु सन्त्वेवमध्यायानां पादानां च व्यवस्थिता अपाः । तदीयस्तु क्रमः कथमव- गन्तव्य इयत आह-- शाघ्रे पूर्वोत्तरीभागोऽध्यायानामभिधास्यते ॥ पादानां तु तमत्रैव टेशाद्युत्पादयामहे ॥ २६ ॥ एकस्मिन्नध्याये समाप्रे सति, अध्यायान्वरारम्भे, वयोरध्याययोः पुवापरीभवो वक्ष्यते ॥ प्थमाध्यायगतानां पादानां पूत्तिरौमाव उदृहवे सवि तद्युत्पस्या पादान्वरेष्यपि तस्यात्येक्षितुं शक्यतया वमुदाहराति- परिधिः साक्षान्मितिधभं तस्य शेषोऽथवादगींः॥ वेदमरखा स्मृतिनाम वाक्यांशोऽमीष्वतः क्रमः ॥ २७ ॥ जिज्ञास्यत्वेन प्रतिज्ञाते घर्मं विषिवाक्यं साक्नात्पमाणापितिं वद्विचारः प्रथमे पादे

® 0 ®

युक्तः | अयेवाद्वाक्यस्य वििद्रारा प्रामाण्याद्िध्यनन्तरमावि्म्‌ । स्मृतिवाक्य्य

४ क

› वेषां कथं

१ क. स्तत्र निर्णीतः स" । २ क. "ल्पना | द्वा" । ३ ग. "कं व्रैकट्पाप। ८ क. सेनोभः ।

५ क. नेदतदरूपेयि। ९ क, ख, गन्थ्यः परहा ७ क, न प्रसङ्गान्त ८ घ. "व ठन्ध्वा व्या < ` ।

2

१० श्नींमाधवप्रणीतः- [अ०शपा०१अपि ०१]

साथवादविषिरूपवेदमृलतया प्रामाण्यादृथवादोत्तरभावित्वम्‌ । नामषेयस्य वाक्रयैकदेश- त्वेन परवोक्ततिप्रैववाक्यविचारोत्तरकाठीनत्वम्‌ । अनेन न्यायेनोत्तराभ्यायगतषा- दानां परस्परं कम उन्नेयः॥ इत्थं शाघ्रस्याध्यायानां पादानां च क्रमविशेषविश्िष्टानामसाधारणप्रातिपादचमयं निरूप्य तत्निभेयफङं दशेयति-- ऊहित्वा संगतीस्तिसरस्तर्थाऽवान्तरसगतिम्‌ ॥ ऊरहेताऽऽपनेपटृष्टान्तपरत्युदाहरणादिकम्‌ ॥ २७ ॥ शाखादिप्रतिपाद्याथसंबन्धितयाऽपिकरणे योजिवे सति तस्याधिकरणस्य शाछसं- गतिः, मध्यायसंगतिः, पादसंगतिश्वेति विस्त उहिता भवन्ति | तद्यथा--प्रथमा- ध्यायस्य प्रथमपादस्य द्वितीयाधिकरणे पमेस्य लक्षणपमाणराहित्यं पवैपक्षीकत्य तत्सद्भावः प्रतिपादितः | तस्यापिकरणस्य धमेसंबन्धितया धमेविचारशांखे संगतिः । प्रमाणविचाररूपत्वात्पथमाध्याये संगतिः | विधिवाक्यस्य प्रमाणव्वेनोपन्याप्रालथम- पादे संगतिः । यथैतत्संगतितयमूहितम्‌, तथा पूर्वोत्तराधिकरणयोः परस्परमवान्तरसं- गतिरूहनीया । सा चानेकरूपा--आशक्षेपसंगातिः, द्टान्तसंगातिः, पत्युद्ाह्रणस्‌- गतिः, प्रासद्िकसंगविः,) उपोद्वातसंगतिः, अपवाद्संगतिश्वेत्येवमादिरूपा ॥ तासापाक्षपादिसंगतीनामूहं व्युत्पादयति- पृवन्यायस्य तिद्धान्तयुक्ति वीक्ष्य परे नवे ॥ पृवेपक्षोक्तयुरतिं च तनाऽऽप्षेपादि योजयेत्‌ ॥ २८ ॥ तदवत्सवं योजयित्वा प्रद्श्यैते--प्र्थमेऽध्याये प्रथमपादस्य पथमाविकरणगतो । षमविचारशाघ्रं॒वैवम्‌ ” इति सिद्धान्तः । ‹ अधन्ञानहेवावध्ययने नियमविवेः संभवात „ इपे तद्युक्तिः | द्वितीयापिकरणे--“ घमं लक्षणं प्रमाणं च नास्वि ज इत परवेपक्षः । ' ठोकिकाकारदीनत्वात, पत्यक्षा्यपवृत्तेश्च ' इति तद्युक्ति; | वया युक्त्या षस्य ठक्षणप्रमाणरहितत्वे सति नरविषाणसमो धमे इति तद्विच(रशाघ्ठस्य विषेयत्वमनुपपन्नमिलयक्षेपसंगतिः | यथा प्रथमाधिकरणे नियमविद्धमवेन हेतुना विचारजाघ्नस्य वरिधेयतवमृक्तम्‌ । तथा द्वितीयाधिकरणे लेकिंकाकारहीनलपयक्षाय- प्रवृत्तिरूपेण हेतुना षम लक्षणप्र्ाणि न स्त इति दष्टन्तसंगतिः । यथ। प्रथम।विक-

® ११७.

रणसिदधान्ते पूरवाक्तयुक्तिरवरोक्यते, वथा द्ितीयापिकरणे काचिदपि युफि न पथाम

१ क. "टत्वन प्राः । २क्र. "क्तवियिवाः | ३ क. "तिरूपणफ। ४ डः "था चान्त | ^ ख. ग. ` राल्रसं । ६ ख. ग. ध्यायतं । ७ ख. घ. '्तिः प्रसङ्गसं। < डः. श्यमाध्या* । ९६, रगहितता " | १० क. "प्रमागराहिलं वक्तव्यम्‌ । ११ क. 'चियुक्ति । १६४. "यामीति ।

[ज ० षा १अपि०१] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः | ११

इति प्रत्य॒दाहरणसंगविः । एवे दृ्ानतपत्यु दाहरणसगती मन्दबुद्धिमिरपि सवन्रोत्ये- कितं शक्येवे । प्रथमाधिकरणे विषिवाक्यस्य निरपेक्षत्वात्पामाण्यं वर्णितम्‌ | तस्य च वाक्यस्य शब्दाथेयोमेध्ये शब्दरकोटिनिविष्टादाकयप्रसङ्केन शब्द्नित्यवं षष्ठापि- करणे वण्येत इते प्रासद्भिकसंगविः । सप्तमाध्यायस्य चतुथं पादे द्वितीयापिकरणेन सोयादिविरूविषु वेदिकमङ्गजावैमुपदेष्टं तदुपयोगित्वेन परथमाभिकरणे धमेसापेक्त्वं सापिवम्‌ | वत्र प्रथमापिकर५मुषोद।तः । सेयमुत्तराधिकरणेन सह पूर्राषिकरणस्यो- पोद्वावसंगतिः । प्रथमाध्यायस्य तृतीयपादस्य प्रथमाविकरणे-भष्टकादिस्मृतेः पामा ण्ययुक्तम्‌ । द्िवीयापिकरणे-- सवैवे्टनस्मृतेः पूतैवत्प।घपामाण्यपपोद्यवे | पेयमपव्‌(- द्संगविः । अनया दिशा सवत्र संगतिरूहनीया ॥

( प्रथमे धमेशाघ्लारम्भप्रतिज्ञाधिकरणे सूम्‌ ॥ ) अथातो धमजिज्ञासा ॥ १॥

इत्थं संगवीब्युतद्याय मत्यपिकरणं विषयसंशयपूतेपक्षसिद्धान्तांश्वतुरोऽवयवान्सं-

निधक्षुः प्रथमाध्यायस्य प्रथमे पादे प्रथमापिकरणं मटटमवेनाऽऽरचयति-- स्वाध्यायोऽध्येय इत्यस्य विधानस्य प्रयुक्तितः॥ विचारशओाघ्नं नाऽऽरमभ्पमारभ्यं वेति संशयः ॥ ५९ ॥ अथधीहतुताऽ धीते रखाकसिद्धावघातवत्‌ ॥ नियामकं न चेवातो वेधारम्भो न संभवी ॥ ३० ॥ दृशोपूवेवद्स्त्यत्र क्रत्वपवं नियामकम्‌ ॥ अथनिणांयकं शाघ्रमत आरभ्यतां विधेः ॥ ३१॥

८ चोदनालक्षणोऽ्थां षमेः ^” इलयारभ्य “ अन्वाहायं च दशनात्‌ ” इत्येत- दन्तं जैमिनिपोक्तं सूजजावं धमविचारशाछ्लम्‌ । वदेवस्य प्रथमापिकरणस्य विषयः ‹ स्वाध्यायोऽध्येवन्यः " इत्यध्ययनविविरक्षरग्रहणमात्रपयवसा्यीवि केचिन्मन्यन्ते | अपरे त्वेवमाहुः-- ‹ अथेज्ञानरूपदषटप्रयोजनायेदमध्ययनं व्रिषीयप । अज्ञानं विचारमन्तरेण न संभवति । वतो विवि्विचारशाघ्लस्य प्रयोजकः ” इति | वनरवं संशयः-- “इदं विचारशाचं विषिप्रयुक्या नाऽऽरम्भणीयम्‌, उताऽऽरम्भगीयम्‌' इति| तत्र अधज्ञानाय।ध्ययनस्य विधिः" इवि वद्न्वादी प्रष्टव्यः-- किंथत्यन्वमपराप्तम- ध्ययनं विधियते, कैव पक्षेऽप्रा्ठमवव।ववननियम्यतं ' इति । नाऽऽचः--! विभ

१ क. "तिभेदेषु । २ क. ध्‌. "तमतिदे" | ३ क. "ण उपोद्धातसंगतिः । स । ४ क. तमाम । ल. ड. "तप्त प्रा ५ क. "त्वाय प्र ६ क. ड. यमप" । ७ ख.ध, याच्नमाप्स्य नाञञटम्व्‌ । < क. कंच नैवा । ९ क, अतो। ४० ट. किमवदय" 9१ क. ` प्रप्त्वाद्व ।

१२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०११ा०१अबि ०१]

वेदाध्ययनमध॑न्ञानहेतुः, अध्ययनत्वात्‌, भारताध्ययनवत्‌, इत्यनुमानेनैव विधि- निरपेक्षेण प्राप्रतात्‌ । तलयस्तु द्वितीयः पक्षः | अवधघातवन्नियमविषित्वसंभवाव्‌ | यथा नखैरवषतेन वा तण्डुकनिष्परत्तिसंमवासक्षेऽप्राप्ठोऽवघातो विषिनाऽवश्यं कतव्य इति नियम्यते | तथा लिखि तपाठेन गुश्पुवेकाध्ययनेन वाऽयेज्ञानसंभवातक्षेऽ- पराप्तमध्ययनं विधिना नियम्यव इवि चेत । न । वैषम्यात्‌ | अवघातानिष्पननैरेव वण्डु- छैरवान्तरापुवैदररेण दशेपृणेमासौ परमापूर्वं जनयवः, नान्यथा । तवो दंशेपुणेमासा- प्वैमवधातस्य नियमहेतुः । अत्र तु छिखितपाठजन्येनैवायेज्ञानेन कऊत्वनु- छठानसिद्धेरभ्ययनस्य नियमहेतुनोस्ति । अतं द्विविषंविध्यसंमवादयेज्ञानहेतुविचा- रशाघ्लारम्भस्य वैषतवं नास्ति । ताह श्रूयमाणस्य विषैः का गविरिति चेत, खमाया- क्षरयहणमानं विषेयमिति वदामः। अश्रतोऽपि ख्वरगो विश्वनिशयायेन कल्पनीयः ¢८ स स्वगैः स्यात्छवान्पत्यविशेषात्‌ ” [ पु मीरस्‌०ज४। ३। १५] इति सूत्रेण विश्वजिलयश्रूयमाणमप्यविकारिणं संपादयितुं वद्विरोषणं स्वगेफटं युक्त्या स्थपितम्‌ | तेददध्ययनेऽप्यस्तु । एवदेवामिपेय।क्तम्‌-- ८विनापि विषिना दष्टलामान्नां तद्थेता । करप्यस्तु विधिसामथ्यात्छर्गो वि श्वनिदाद्धित्‌* ॥

इवि | एवं च सति ‹ वेदमधीलय स्नायात्‌ ” इति शाघमनुगेू्यते | भद्मिञशाष्े वेदाध्ययनसमाववेनयोनैरन्वयं प्रतीयते | त॑सक्षे तु--अीतेऽपि वेदे धमेविचारणाय गुह्कुक एवाधिवासः कवेग्यः | तथासति तन्नरन्तयं बाध्यते तस्मादिचारशा््॑स्व धृत्वामावात्ारमानेणं षमेसिद्धेः समावतेनशाच्राच॑धमविचारशाचरं नाऽऽरम्भगीय- मिति पवः पक्नः॥

भनोच्यते--यदुक्तम्‌--“ कोकसिद्रत्वा्नापा्रविषिः " इवि । तत्तथैवास्तु । नियमविषितवं तु न वारयितुं शक्यम्‌ । यथा दशे पृणेमासजन्यं परमापूतेमवषावातेय- मजन्यस्यावान्तरापूवस्य कल्पकम्‌, एवभशेषक्रतुजन्यमपृकेनावं ्रतुज्ञान साधनाध्ययन्‌- नियमजन्यस्यापूेस्य कल्पकं विष्यति | नियमादृ्टाङ्गोकारे ˆ च श्रूयमाणो विधिरन- येकः स्यात्‌ | नच व्रिश्वजिन्यायेन खगौधंत्वं युक्तम्‌, द्टफठेऽयज्ञाने सेमवलयदटस्य केल्पयिवुमशक्यत्वात्‌ । अत एवोक्तम्‌--

3 क. दशपू २ क. ग. "शाख्रव्य । ३ क, वैषम्यं | ४ क. निर्णीतम्‌ । ५ क. ख. ग. घ. तद | & क. "गृहीतं स्यात्‌ | अ“ । ७ ड. तत्पक्षे । < क. एव निवासः । ९ क. वध्येत । १० क. छ्रस्याविवेयत्ास्ा 9१ क. "ण स्वगारिसि" १२ क चच ना । १६३ क. 'म्राप्यशेः | १४ क. -ध्यतीति । १५ क. °टे न्न" ।

| च

[अ०पा०१अि०१] जेमिनीयन्यायमासविस्तरः। १३

(“लभ्यमाने फटे दष्टे नादष्टपरिकल्पना | विषेस्तु नियमायेत्वान्नाऽऽनयंकयं भविष्यति ” ॥ इति । नन्वेवमपि श्रुतव्याकरणायङ्गस्यावीतवेदस्य पुरूषस्याथज्ञानसंमवाद्िचारशा- छस्य वेयथ्यमिति चेत्‌ | न, ज्ञानमात्रसेमव्रेऽपि निणेयस्य विचाराषीनत्वाव्‌ । *भक्ताः शकरा उपदधाति" इद्यत्र 'धुतेनैव, न तेढादिना' इदयं निणेयो त्याकरणेन निरु- क्तेन निगमेन वा न सिध्यति । विचारशाघ्रं तु तेजो वै घृतम्‌” इति वाक्यशेषाद्थं निर्णेष्यावि | भवो विचारो वैधः | वेदमधीय स्नायात्‌" इति शाघं त्ध्ययनसमाव- वनयोः पत्रौपरीमावसमानकतैकत्वे एवाऽऽचषे, न लानन्वयैम्‌ । तस्माद्विषिवशादेव विचारश्ाचमारम्भणी यमिवि सिद्धान्तः। अस्मिन्ेवायिकरणे गुरुमवमाह-- अथवाऽध्यापनाच्सिद्धेनेवास्त्यध्ययने विधिः ॥ तेन पर्वोत्तयो पक्षो प्रसाध्यावन्यहेतुमिः॥ ३२॥ विधेयाध्यापनं स्षिष्यद्धारस्याथेधियं विना ॥ तेन निर्विषयं शाघ्न निष्फरं चेत्युपक्ष्यताम्‌ ॥ ३३ ॥ स्वतःप्ाप्राथबोधस्य विवक्षानपनोदनात्‌ ॥ विपयादि शसंपादं शाघ्नमारमभ्यते ततः ॥ ३४॥ ८अष्टव ब्राह्मणमुपनयीत, तमध्यापयीत" इत्य्यापनं विदितम्‌ । न चात्र नियोज्याभावः, आचायैत्वकामिनो नियोन्यत्वात्‌ | उपनयत" इत्यनेनाऽऽचा्यकरणे ((संमाननोत्सञ्जनाचायंकरणनज्ञानम्‌ति वेगणनव्ययेषु नेयः'गपा०स्‌ ० १।३।३६ इति पाणिनिसूत्रेण विहिविनाऽऽत्मनेपरेन नियोन्य॒व्रिरोषणमाचायंतं प्रतीयते । उपनयने या नियोज्यः, स एवाध्यापरनेऽपरे । वयेरेकपयोजनत्वात्‌ | एवसत्याचायंकतैकमध्यापनं माणवककतैकेनाघ्ययनेन विना न सिध्यतीत्यभ्यापनव्रिविपरयुक्लैवाध्ययनानुधनधि- = देने एथगध्ययने विविरम्युपगन्तम्यः। श्रूयमाणं परीविवाक्यं नित्यानुवादल्येनाप्युपप- द्यवे । ततेऽध्ययनवि विम॒पजीव्य पूवमुपन्यस्त) पृवेत्तरपक्षावन्यथा वणेनीयां | वरिषय- संशययोस्तु नास्विं विपदिपत्तिः । प्रिचारशाघ्वं विषयः । अरं, वेषं वेति संशयः । तन्न वैवत्ववादं। प्टन्यः--वियेयमाचायेकतेकमध्यापनं किं माणवकस्यापन्ञानमि प्रयु - ञ्ीत, फिवा पाटमात्रम्‌ | नाऽऽद्यः, अन्तरेणाप्यथेज्ञानपध्यापनपि दधेः | पाठमान्रे तु

१ क. ल. शानां" २ क. पूर्ती" ३ क. “नं बाटस्या्रधीहिदुतां वि" । ४ क अतो । ५ क. विप्रादिष॒ च संवादं । डः. व्िषयादिसमुत्पादं । ९ खे. -लध्ययनं। ७ ग. °प्रकरणल | ८ क "योगला" । ब. "योजयता" । ९ ग, "नं सिथेन्न पृ" | 1० क. "हति प्र" | 91 क. मध्ययन ५

।,

१४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ०१पा० १अपि <]

9 क -

विचारस्य विषयो न भवति' | आपाततः प्रतीवः संदिग्धोऽथी व्रिषयः। तथा सति यच्ा- थेपरतीतिरेव नास्ति तत्र संदेहस्य का कथा | निणेयो विचारस्य फलम्‌ । सोऽपि विष- यवद्ूरापेतः | अतो विषयप्रयोजनामावाद्विचारशाघ्चं नाऽऽरम्भणीयमिवि पुवः पक्षः ॥

अच्ोच्यते--मां नामाध्यापनेनाथोववोघः प्रयुज्यताम्‌ । तथाऽपि साङ्गवेदाध्या- यिनो निगमनिरुक्तव्याकरणेव्येत्पन्नस्य पौरूषेयग्न्धेष्विव वेदेऽप्यथोवबोषः खत्र एव प्राप्रोति | ननु यथा ‹ विषं भुङ्क्ष्व † इत्यत्र प्रतीयमानोऽप्यर्था न विवक्षितः, वथा वेदाथेस्य विवक्षायां विषया मावस्तदृषस्य इति चेत्‌ । न, विवक्षाया अपनोदितुमश- कयत्वात्‌ | विषभोजनवाक्रयस्याऽऽप्रप्रणीतत्वेन बाधो मा मृदिति मुख्याथेस्तच्र पररियक्तः। वेदे तु-- कृतो न विववक्षिताधेत्वम्‌ । विवक्षिते च वेदां यत्र यत्र पुरुषस्य संदेहः स सर्वोऽपि विचारशाघ्स्य विषयः । तन्निणे्यैः प्रयोजनम्‌ । ततोऽध्यापनविषिप्रयुक्तेना- ध्यय॒नेर्ब बुध्यमानस्याथैस्य व्रिचायेतवाद्विचारशाघ्स्य वैधत्वं सिद्धम्‌ ॥

कः [अ

( द्वितीये धममरुक्षणाधिकरणे सूजम्‌ ॥ ) चोद्नारुक्षणोऽर्थो धर्मः ॥ २॥

द्वितायापिकरणं मदमतेनाऽऽरचयति-- विचारविषयो धर्मो रक्षगेन विवनितः॥ मानेनं वाऽयवोपेतस्ताभ्यामिति विचिन्त्यते ॥ २५ ॥ छोकिकाकारहीनस्य तस्य किं नाम रक्षणम्‌ ॥ मानशड्। तं दूरेऽ परत्यक्षा्प्रवत॑नात्‌ ॥ ३६॥ चोदनागम्य आकारो ह्यथत्वे सति लक्षणम्‌ ॥ अत एव प्रमाणं च चोद्नेवानर नो कुतः ॥ ३७ ॥ लक्षणप्रमाणाम्यां हि वस्तुसिद्धिः । अत एवाऽऽदहुः-- ‹“मरानापीना मेयसिद्धिमोन सिद्धिश्च कक्षणात्‌”” । इति । सजातायविजातीयन्यावतको लक्ष्य गतः कथिष्ठोकपसिद्ध आकारो छक्ष- णम्‌ । वेन च लक्षणेन लक्ष्ये वस्तुने संभावनावृद्धौ जावायां प्रमातुमुंदुक्तः प्रमाणेन तदवगच्छति । तद्यथा--'साललादिमती गौः" इत्युपश्रुय चतुष्पाप्पु जवेषु तहक्षण- लक्षितपदायमन्विप्य इयं गौः" इति चकषुषीऽवगच्छवि । एवं च सत्यलौकरिकत्वाद्-

१ ग. पि । एवमापा"। २ घ. माऽस्तु । क. "रणेषु व्युत् ^ ४ क."पयोऽन्यग्रन्य"। ५ क. पःसलखः।६ ख. स्याप्यवि"। ७ क. "भयश्चप्रः | ८ ड. न नवु"। ९क. ग. "तीयं भ" + १० क, नेनाप्यथ' १३१ .च। १२ क. "कप्रयोगगम्य आ" । १३ क. "मुतः प्र 1१४ क. क्षितं तदथं निशि (३० । १५ कृ, शवा प्रद्यति ।

| 8

[अण्श्पा०१अभबे०२] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। १५

` मस्य नास्ति लक्षणम्‌ । तत्र कुतः ममातुमु्ोगः | कथंचित्तदुपयोगेऽपि न वत्र प्रमा- णसद्धावः शङ्कितुमपि शक्यः। न वावदत्र पत्यक्ं क्रमते, षमेस्य रूपादिरदितत्वात्‌ | अत एव व्यापतियहणामावान्नानुमानम्‌ । प्त्यक्षा्नुमानमृढश्च शब्दस्य संगवि- ग्रहः । ततो ग्युत्पर्यमावा्नाऽऽगमोऽपि चर प्रवतैते | वस्माद्धमां लक्षणप्रमाणरहिव इवि प्राप ब्रूमः--मा मूृचक्षुरादिगम्यो लोकिकं आकारः । तथाऽपि चोदनागम्बः खगंफढसाधनतवादिलक्षण जकारोऽस्ति | वेन "अयते सति चोदनागम्यो वैः" इति लक्षणं भवति । (अर्थों धमः" इत्युक्ते वह्मणि चैल्वन्दनादौ षटादौ चातिव्याप्तिः" तद्यवच्छेदाय “चोद्नागम्यः" इत्युक्तम्‌ | तावयेवोक्ते विधिगम्येऽनभेफरत्वेनान- रूप रयेना्यभिचारकमेण्यतिव्याधिः, तद्यवच्छेदाय "अधेः इदयुक्तम्‌ । यद्यपि इयेनस्य शद्ुवधः फलम्‌, नतु नरकः । तथाऽ" वस्य ववस्य नरकरेत॒त्वाद्वषद्रार दयेनोऽनथेः । नचेवमस्नीपोमीयपडुदिसाया अपि वधत्वेन नरकहैतुत्वं स्यादिति दाङ्नीयम्‌ । तस्याः कत्वङ्न्वेन करतुफलशगेग्यतिरेकेण फलान्तरामावात्‌ । यतश्च. दनागम्यत्वे सत्यथेत्वं धमेलक्षणम्‌, अत एव गम्ये मं गमकं विपिवक्यं प्रमाणम्‌ | यद्यपि पयक्षानुमानयेरविषरयो षमः । तथापि प्रसिंदधपदसमभिन्याहरेण व्युतत्तिः संभवाव । तस्माहक्षणपरमाणाम्यामुपेतो धमः ॥

अस्मिनेवाधिकरणे गुरुमतमाह--

यद्रा जिज्ञास्यवेदायः किं मन्नायवबोधितः॥ पिद्धार्थोऽप्यथ विष्येकगम्यः कायां एव वा ॥ ३८ ॥ सिद्धेऽपि पुत्रजन्मादो व्युत्पत्तेरुपपत्तितः ॥

मच्रादि गम्यसिद्धस्य वेदाधत्वेऽपि का क्षतिः ॥ ३९॥ ह पह तुवहुत्वेन व्युत्पत्तिः पुत्रजन्मनि ॥

दुंरेभा सर्मा कायं देदाथेऽतः स एव हि ॥ ४०॥

4 अथातो ष॑निन्ञासा ” [ पृण मीन्सु० १५।१। १] इत्यत्राथशब्देन कतल्वेदाध्ययनानन्वयमुच्यवे । अंवःशब्दैन कत्लस्य वेदस्य विवक्षिवाथचं हेत्‌ क्रियते। उक्तशब्दद्रयानुसारेण वम॑शब्दोऽपि छत्लं वेदाथ॑माचष्टे | तवः सते वेदार्थो जिज्ञास्यः” इवि प्रपिज्ञा रवा | तत्र संशायः- किं मत्राथवादप्रतीतः सिद्धाथऽपि वेदार्थो भवति, किंवा विविवाक्रयप्रतीवः कायाय एव वदाथः, इवि । तच्--

८४ टोक्राव्रगतसामथ्यंः शब्दा वेदेऽपि वेधकः”

व - ~न ` - = --- - ~ न्य

$ क. रक्येत । २ ख. ड. "न्नासतयन्‌"। ३ ख. "गटक्षण्सा ४ क. "पि वधद्वारा । ^ क. "दफप्त" | ६ ल. धमे 1 ७ क, प्रातिद्धे। ८ क. दवेठा । ९ ख. सुतरा । 9१० क. अतःरब्दः कृत््तेदा । ११ ड. हेतः क्रि" ।

९६ श्रीमाधवप्रणीतः- [०११८ १अावि०३]

इति न्यायेन व्युत्च्यनुसारी वेदाया वणनीयः । व्युत्ात्तश्च सिद्धाथरप्यास्त | पुत्रस्ते जातः ” इति वाताहरव्याहारजन्यं श्रोतुहपमनुमाय हषहता पुत्रजन्मनि संगतिं प्रतिपद्यते । अता मन्राथवाद्प्रतीतोऽप्यथा वदाय इति प्रप्ठि त्रूमः---पृचरज- नमवद्ध पैहेतनां षनकाभादीनां बहुत्वादस्य वाक्यस्य पुचरजन्पवाथं इति निणयो दलभः । गापानयः इति वाक्ये तु गवानयनरूपां मध्यमवृद्धपरवृत्तिमवरक्रिय सगा हणं स॒कमम्‌ । तस्मात्कतायंरूप एव वेदाथ इति ॥

( त॒तीये धरमेपमाणपरीक्षाधिकरणे सूचरम्‌ ॥ ) तस्य निमित्तपरीष्टिः ॥ २३ ॥

यायिकरणं भद्रमवेनाऽऽरचयाति- धर्मस्य ज्ञापकं मानं यदुक्तं चोदनात्मकम्‌ ॥ एत॑त्कि न परीक्ष्यं स्यात्किवा सम्यक्परीक्ष्यताप्‌ ॥ ४९१ ॥ मानोपदेशान्मेयस्य सिद्धत्वात्कि परीक्षया ॥ मेवं विचारशास्रेऽस्मिन्परीक्षोपेक्षते कृतः ॥ ४२॥ स्पष्टोऽथेः ॥ असिन्नेवापिकरणे गृरुमतमाह-- आदौ परीक्ष्यो बेदार्थश्चोद नामानताऽथवा ॥ वेदाथंस्य प्रधानत्वाद्थमं तत्पर्राक्ष्पताम्‌ ॥ ४३ ॥ चोदनामानतेवात्र प्रथमं साध्यतां गता॥ अनपेक्षतया तेस्य यतो मुख्यत्वमाभितम्‌ ॥ ४४॥ दवितीयाध्यायायैः कमेमेदशेष॑शेषित्वादिरूपो वदाथः सूत्रकारेण परीक्षिष्यते | चोदनाप्रापण्यं तु प्रथमाध्याये परक््यते । तर्तदयुक्तम्‌ । कुतः- वेदाथेस्य प्रषा- नत्वेनाऽड्दौ परीक्षणीयतात्‌ । प्रवानम्‌तो हि वेदः। परुषायेत्वेनानष्टेयतात्‌ । प्रमाणं त्‌ तद्वोषनाय प्रवत्तं" सत्तच्छेषतया न प्रवा पि बमः--अंस्वनष्ानोपाधौ वेदायेप्रमाणयोः प्रवानोपसजेनभावः । प्रमाणपमेयमावोपाौ तु प्रमाणस्यैव मुरूय्व निरपेक्षाव । नहि खतःप्रामाण्यवादिनां मते सापेक्षता प्रमाणस्यास्ति | प्रमेयं तु सापेक्षम्‌ ‹ मानाधीना मेयाघद्धिः “ इद्युक्तत्वात्‌ । तदेतन्मुख्यत्वमाभ्रिय सूत्रकारः १ "न्तस्तु सि'। २ क. -जन्यश्रातुदषविकारम" । ६ क. रूपो वे" । ४ क. "तत्किमप' । ग. "त्वि वाऽप ५ क. ररीक्षाञ्पे ६ क. यतः । ७ क. येत्‌ < वख. ग. घ. ड, ददीक्षणम्‌ । सग. तघ्या । १ क, पला | ११ख.ग. ध. ङ. "माण्यस्यत॒ । १२ कृ. पराक्ष्यम्‌ । ख. ग. घ, ड* परीक्षा । १६ क. तद्युक्तम्‌ । १४७, "त्तं तत्त" । १५ कृ. अन्‌।

4

[अ ०१पा०२अपि ० ४-५] जेमिनीयन्यायमारपरिस्तरः। १७

प्रमाणपरीक्षापादौ चकारेति युज्यते | अयान्यत्याधान्यमाभ्रिद्य धमेविचार एवाऽऽदौ कस्मान्न छतं: | नं क्तः-भपरीक्षितेन प्रमाणेन षमस्यापिदो तद्विचारस्याऽऽ- अ्रयापिद्धेः ॥

तदेवमयिकरणत्रये व्युत्पादनाय माद्रपरामाकरमतमेद उपन्यस्तः । अथ प्रायेण भटमतमेवोपन्यस्यते-- ( चतुर्थं धं प्रत्यक्षा्यगम्पत्वाधिकरणे सूम्‌ ॥ ) ध ॐ ® प जन्‌ त न सस्सप्रयागम एरषस्यद्रयाणा अश्जनम तल > ® ® _# क न त्यक्षमानामत्त वकेदयमानांपलम्भनव्वाद्‌ ॥ ४ ॥ चतुथा धिकरणमारचयति-- ह {ि ५ +, ि क (8 प्रत्यक्षादिभिरप्येष गम्पते विधिनव वा॥ अन्नादीनां प्रमाणलत्वान्मेयधमावभासिता ॥ ४५॥ वतेमानेकविषयमक्नं धमेस्तु भाव्यसौ ॥ अन्षमरो ऽनुमानादिस्तेन विष्येकमेयता॥ ४६ ॥ अक्षं प्रत्यक्षम्‌ | प्रत्यक्षादीनां प्रमाणत्वा्पमेयावमा्रकेत्वं तावदविवादम्‌ | धमेश्व प्रमेयः, असंदिग्धाविपयस्तत्वे सति बुध्यमानत्वाठे, घयादिवत्‌ | तस्मात्मयक्षारिभि- रप्येष धमा गम्यत इति प्राप्रे ब्रूमः--धमैस्य प्रमेयत्वेऽपि प्रत्यक्षयोग्यवा नास्ति, प्रत्यक्षस्य ववेमनिमा्तविषय- त्वात्‌ । यस्तु प्रत्यक्षस्यालयन्तमविषयः) तचानुमानादीनां केव कथा | कचेत्पत्यक्षण

® दे १०

हाते व्यप्त्यादौ पश्चादनुमानादीनां परवृत्तिः | तस्माद्विषिनेवं पर्मो गम्यते ॥

( पश्चमे धर्म विधिप्रामाण्पाधिकरणे सत्रम्‌ ॥ ) ओतपत्तिकस्तु शब्द्स्याथन संबन्धः, तस्य ज्ञानमुपदेश ऽव्यतिरकश्चार्थऽनपरग्ये तस्- माण बाद्रयणस्यानपंक्षलाद्‌ ॥ 4 ॥

पञ्चमाधपिकरणमारचयति--

१ कृ. "तः । अ । २ ख. न-अ। ३ ग. 'दतद्धि"। ४ व्र ढ. यमद्‌ ।५ग. च| ६ क, "कलरमत्रि"। ७ ख. ग. ध. ^त्‌, पटा । ८ क. "मन्ति । ९क. यश्च । १० क. वगः। ,

,

१८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ० शपा १अयि०६]

अबोधको बोधको वा न तवद्धोधको विधिः ॥ शक्तेरखोकिके धरभे ग्रहणं दुषैटं यतः ॥ ४७ ॥ समभित्याहृते धमे शक्तिग्रहणसंभवात्‌ ॥ बोधकस्य विध्मात्वमनवेक्षतया स्थितम्‌ ॥ ४८ ॥ यथा षम प्रयक्षादीनां प्रामाण्यं नास्ति, तथा विधेरपि नास्ति प्रामाण्यम्‌ । शक्ति अहणपूेकं हि प्रामाण्यमाप्तवाक्रयस्य लेके दृष्टम्‌ | शक्तिश्च कोकपसिद्धे गवादौ ग्रहे । पमेस्त्वलोकिकः । अतस्त शक्तियहणं दुषैटम्‌ | तस्माद्विषेरबोवकत्वान्न धम प्रामाण्यमिति प्रपि- ब्रूमः--यथा ' प्रभिन्नकमलोदरे मधूनि दुकरः पिबति” इलयच् मधुकरपदस्याय- मजानन्नन्यपद्ाथेमकगत्य तत्सममिन्याहाराव्‌ | कमलस्य मध्यगते मधुपानं कुवैवि ददयमानभ्नमरे मधुकंरशब्द्स्य संगतिं गृहीता वाक्याथ परतिपद्यते, तथा "कारायां वृिकामो यजेत " इत्र कोकपसिद्धाथवृ्टयाद्गिपदसममिन्याडारादलैकिकमावनायां विषेः पगाति गृहीत्वा विषिवक्या्ं पुरूषो बुभ्यते | तस्मादबोषकंत्वलक्षणमप्रामाण्यं नास्ति । न च सवरादामावादप्रामाण्यम्‌ , समनन्तरमाविपरतिनियवंफले वटचाद। संवा- दस्यापि संभवात्‌ । अनियतदष्टफटे चित्रायागादौ, प्रतिनियरतेजन्मान्वरफछे ज्यादि्टोमादो च संवादः कथमिति चेव । एवं तर्हिं स्वतःपरामाण्यै)भ्युपगमान्नास्ति काप सवाद्ादपेक्षा | तस्मादन।पकतवसपिक्षतयोरप्रामाण्यकारणयोरमव्राद्विषेः छतः. सिद्धं प्रामाण्यं नापन्होतुं शक्यम्‌ ॥

_ (पृष्ठे शव्दनित्यताधिकरणे सूत्राणि ६--२र) कमके तत दर्शनात्‌ ॥ ६ ॥ अस्थानात्‌ ॥ ७॥ करोतिशब्दात ॥ ८ ॥ सान्तरे च योग- पदात्‌ ॥ ९ ॥ प्रकृति विकृप्योश्च ॥ १० ॥ रिश्च कलृभूप्राऽस्य ॥ ११ ॥ समं तु तत्र दशनम्‌ ॥ १२ ॥ सतः परमदर्धनं पिषयाना- गमात्‌ ॥ १३ ॥ प्रयोगस्य परम्‌ ॥ १४ ॥

१ क. धस्यहित्रिः | २क. 'स्ति। च") ३ क, अतः श"। ख. ग, अतस्तच्छक्ति" । ढक, रस्या | ५ क. "ननितगपदानामथ" । ६ क. ख. घ.ङ. लमः । ७ख,ग. ध्र. ड, "मि भर । ८ ख. संवन्धाभाः।९क. "तगृष्टफठे चि्र्यागादौ च संवादस्य सं १० ख. प्तदद्रन । ५३ घ. ण्यान्ना' |

¶

[अर श्पा०१अपिन्द] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ९९

आदियवद्योगपयम्‌ ॥ १९ ॥ वर्णान्तरम- विकारः ॥ १६ ॥ नादृव्रद्धिपरा ॥ १७ ॥ नियस्त॒ स्यादर्शनस्य परार्थताप्र्‌ ॥ १८ ॥ सर्वत्र यौगपद्यात्‌ ॥१९॥ संख्याभावात्‌ ॥२०॥ अनपेक्षत्वात् ॥ २१ ॥ प्रस्याभावाच योगस्य ॥ २२ ॥ िङ्दशनाच्च ॥ २३ ॥

षृष्ठापिकरणमारचयावि- विध्यादिष्पा यः शब्दः सोऽनित्यऽधाविनश्वरः ॥ अनित्यो वणंदपत्वाद्रंणं जन्मोपरुम्भनात्‌ ॥ ४९ ॥ अवाधितप्रत्यभिन्नावखाद्रणस्य नित्यता ॥ उच्वारणप्रयत्नेन व्यजञ्यतेऽसो न जन्यते ॥ ५० ॥ शब्दरनियत्ववाद्रिनो वैयाकरणास्तावदेवं मन्वन्त--वणेसमहश्रवणानन्तरम्‌ ˆ इद- मेकं पद्म्‌ ” इवि प्रत्ययो मानसप्रलक्षेणो्द्यवे | तस्य च प्रयस्य वणेव्यतिरिक्तः कश्चित्स्फोटनामकः. पदार्था विषयः । सच निलयः |स शब्दः, नतु वणां इवि । तदेतन्नेयायिकादयो न सहन्पं | वणप्वेवैक(थोवच्छेदपाविन। पदेकयवुद्े- रुपपत्तो वण।तिरिक्तस्फरकल्पना निरपधिका । तस्मद्रण।नमेव शब्दत्वम्‌ । वण) श्व प्रतिपुरुषं प्रत्यचार्णं च जन्मविनाशवन्त उपरभ्यन्ते । तस्माद्रनित्यः शब्दः । वस्य चे कारणदषरसमवाद्ेषरप्रापाण्याभवि पर्वः पक्षः ॥ बहमिः पुरुषैः प्रत्येकं बहक उबारिवेः गोशब्दे ° त पिभ गकारदयो वण: / इत्यवाविवप्रत्यमिन्ञा जायते । तद्रलानित्या वणाः| न च॑ वणानां जन्मामावे' बहु- रत्व उचारणप्र्यतनो व्यथे इवि शद्भनीयम्‌ , वत्पयलनस्य व्यञ्जकत्वङ्काकारात्‌ | एवं सति पुरुषमेदादुचारणमेद्‌ श्च यथायोगवृदात्तदिभेदंः पट्मृदुत्वादिभिरेश्व पवान्ध्व- निविशेषानुत्पाच चरिवाथौ मव्रिष्यन्ति । वस्मा्निये ङब्दे का(रणद्‌।पाभावन्नस्यपा- माण्यम्‌ |

१क. रणेन | २क.ड. व्ैः। ३ख.गर्घ. ङ. "्पत्तेवंणा"। ४क.ख. गः ध शवामी ग 1 ५ क, च निलत्र"। ६ क. "वे उ+ ७ द, "यला व्यथा इ'। < ख. "गमनुर्‌ा'।

9

० श्रीमादवप्रणीतः- [अ ० १पा०९अबि ०७-<] ( स्मे वेद प्रतायकताधिकरणे सत्राणि २४- २६) `

उत्पत्तौ वाऽवचनाः स्युरथस्यातनिमित्तलात्‌ ॥ २९ ॥ तद्भूतानां क्रियार्थेन समाभ्नायाऽथस्य तत्निमित्ताव्‌ ॥ २५ ॥ रोके संनियमनास- योगसंनिकरषः स्यात्‌ ॥ २६ ॥ सप्चमाधिकरणमारचयति--

वेदवाक्पममानं स्यान्मानं वा नास्य मानता ॥ पथक्षंगत्यपेक्षायामनपेक्षलवजनात्‌ ॥ ५१ ॥ वेदेऽपि सोकवंनेव वाक्याथ संगतिः प्रथर्‌ ॥ ग्रहीतव्या ततो वाक्यं प्रमाणं नेरपेक्ष्यतः ॥ ५२॥ यद्यपि वणौनां निलयत्वदिकायथोवच्छेदकंस्य पदस्यापि वणेरूपतया नियत्वाद्रणेपद्‌- दवारा वेदस्य कारणसपिक्षत्वं नास्ति। तथाऽपि "आ्रेहोचं जुहु यात्छगंकामः' इलया - वाक्यस्य वाक्यार्थे संगतिग्रहणमपेक्षितम्‌ । तवो नैरपेक्ष्यामावात्पामाण्यं नास्तीवि प्राप्रे ब्रमः--ोके “गामानय इल्यादिवैद्ध पयोगे पद्पदायेयोरेव संगतिगेह्यते । वाक्यं त्वाकाङक्षायोग्यतासनिपिवशात्खाथ ॒प्रविपादयतीलयविवादम्‌ । तथा वेदेवाक्यस्याि प्र्यायकत्वादनपेक्षवेन प्रामाण्यमविरुदढम्‌ ॥

(अष्टमे वेदापोरूषेयत्वाधिकरणे सूत्राणि २७--३२) वेदांश्चैके संनिकषं पुरुषाख्याः ॥ २७॥ अनि- रयद्शनाच ॥ २८ ॥ उक्तं॑तु शब्दुपूर्वखम्‌ ॥ २९ ॥ आद्याः प्रवचनात्‌ ॥ ३० ॥ परं तु शुतिसामान्यमा्रम्‌ ॥ ३१ ॥ कृते वा विनि- योगः स्याकममणः संबन्धात्‌ ॥ ३२ ॥ अष्टमापिकरणमार्चयाति- १ ख. ग. घ. ङ. "थक्संकेतवीक्षा"। २ क. "वच्चैव वाक्यार्थं नैव संगतिः। ग्र ।३ग. घ. निरपे-

क्षतः । ४ इ. "कस्यापि पदस्य व* । क, "कस्य पदस्य व" । ५ खर य. घ. ड. ('द्पदप्रयोगेषु प" । ६ क. वेदस्यापि ।

६

{जर्श्पा०२भपि०१]) जेमिनीपन्यायपलपिस्तरः। २१

पौरुषेयं न वा वेदवाक्यं स्पात्पीरुषेयता ॥ काठकादिसमाख्पानाद्राक्पत्वाचान्यवाक्यवत्‌ ॥ ५२ ॥ समाख्पाध्यापकत्वेन वाक्यत्वं तु पराहतम्‌ ॥ तत्कतैनुपरम्भेन स्यात्ततो ऽपौरुषेयता ॥ ५४ ॥

“ काठकम्‌ , कोथुमम्‌, तेत्तिरीयकम्‌' इल्या्ैेसमाख्यां तत्तदरेद्‌ विषया छोकं चटा । तद्धितपल्ययश्च “पेन पोक्तम्‌” [पराणि० स॒०।३।१०१)] दैत्यर्थं ववेते | वथा संति “व्यासेन परोक्तं वैयासिकं भारतम्‌" इत्यादाविव पौरुषेयत्वं पतीयवे | किंच "विमतं वेदवाक्यं पौरुषेयम्‌, वाक्यत्वात्‌, काठिदासादिवाक्यवत' इति प्राप्ै-

तरमः--अध्ययनसंपदायप्रवतेकत्वेन समाख्योप५ यते । काडिदासादि ग्रन्थेषु वत्त- त्सगोवाने कतर उपलभ्यन्ते | तथा वेदस्यापि पौरूषेयत्वे वत्कतपकभ्येत | नचौ- पलभ्यवे | अतो वाक्यत्वरेतुः प्रतिकृढतकेप्राहवः । वस्मादपोरूपेयो वेदः । वथा सवि पुरुषबुद्धिदोषरूवस्या्रामाण्यस्यानाशङ्नीयववाद्ियिवाक्यस्य षभ पामाण्यं सुस्थितम्‌ ॥

इति श्रीपाध्वीये जेमिनीयन्पायमााषिस्तरे प्रथमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥ १॥

अत्र पार अ। दितः अविकरणानि < < सूत्राणि ३२ ३२

( जथ द्वितीयः पादृः)

( प्रथमेऽथवादाधिकरणे सूताणि १-१< ) आभ्रायस्य क्रिया्थलादानथक्यमतदथानाम, तस्मादनियमुच्यते ॥ १ ॥ शाघ्द्ृ्टविरोधाच ॥ २॥ तथा फलाभावात्‌ ॥ ३ ॥ अन्यान- धक्यात्‌ ॥ ¢ ॥ अभागिप्रतिषेधाच ॥ ५ ॥

१ ढः, "ट्यातम्‌ । तद्रे! २ख.ग. घ. ड, "्टयस्िननयै । ३ क. "पत्तो ।

९२ श्रीपाधवप्रणीतः- [अ ० ११०२अपि ०६]

® ® प

अनियसंयोगात्‌ ॥ & ॥ विधिना सेकवाक्य- त्वास्स्त॒यर्थेन विधीनां स्युः ॥ ७ ॥ तुल्यं च सांप्रदायिकम्‌ ॥ ८ ॥ अप्राप्रा चानपपत्तिः प्रयोगे हि विरोधः स्याच्छब्दा्थस्प्रयोगरत- स्तस्मादुपपदेत ॥ ९ ॥ गुणवादस्तु ॥ १० ॥ रूपातपरायात्‌ ॥ ११ ॥ द्रभयस्वात्‌ ॥ १२॥ अपराधाकतुश्च पुत्रदर्शनम्‌ ॥ १३ ॥ आका- रिकिप्सा ॥ १४ ॥ विद्याप्रशंसा ॥ १५ ॥ सवेत्वमाधिकारिकम्‌ ॥ १६ ॥ फरस्य कर्म-

(क्त 0

निष्पत्तेस्तेषां रोकवर्परिमूाणतः फरुविशेषः स्यात्‌ ॥ १७ ॥ अन्ययो यथोक्तम्‌ ॥ १८ ॥

द्वितीयपादस्य प्रथमापेकरण मारचयति-

वायुवो इत्येवमदेरथवादस्य मानता ॥

न विधेयेऽस्ति धम किं किंवाऽसो तत्र विचते॥१॥ विष्यथवादश्ब्दानां मिथोपेक्नापरिक्षयात्‌ ॥ नास्त्पेकवाक्यता धं प्रमाण्यं सभवेत्कतः ॥ २॥ . विष्यथ॑वादों साकादक्षो पाशस्त्यपुरूषा्थयोः ॥ तेनैकवाक्यता तस्माद्रादानां धमममानता ॥ ३ ॥

काम्यपद्यकष्डे विध्यधवादौ श्रूयेते । (वायव्यं श्वेतमालमेव भूतिकामः" इ विधिः । "वायवे क्षेपिष्ठा देवता, वायुमेव. खेन मागवेयेनोापधावति, स एवैनं म्‌ गमयति इत्यथवादृः | तत्र वििवाक्यगता वायन्यादिशब्दा अथेवाद्शब्दनेरपेक्ष्ये- णव विशिष्टमथं विद्षति । अथवा शञब्दाश्ेवरनैरपेकष्येणेव मृतायथमरन्वाचक्षते |, शक्षपर- गाम। वायुः सोचिवेरनं भागेन तोषितो मागप्रदायिश्वय प्रयच्छति ' इत्युक्ते रामाय- णभारत।द्‌[विव वृत्तान्तः क्चित्परवीयते, नतनुष्टेयं किचित्‌ । अत एकवाक्यताभावा-

ज्रास्त्यथवादस्य पर्ये प्रामाण्यमिति प्रप्र

१ 52

=>

१ क. प्रमाणं | २ क, 'मथेममिद्‌। ३ क "पमाचः। ध, “न मागयेयेन मा।५ कर. तादिवद्ठत्ता* ।

| 8

[अ०शपा०२अभपि०२] जेमिनीपन्यायमास्िस्तरः। २३

त्रूमः-- मा मूत्पदैकवाक्यवा । वाक्यैकवाक्यता तु विद्यते | विविवाक्यं तावत्पु- रुषं पररयतुं विधेयाथस्य पराशस्त्यमपेक्षते | अथवादृवाक्यं च फलवद थोववोधपयंवसि- ताध्ययनविषिपरिश्हीतत्वेन पुरुषाथमवेक्षते । तेत्र पृरुषाथेपयेवसितव्रिध्यपेक्षितं प्राज्ञस्य लक्षणावृच्या समपेयदथेवादवाक्यं त्रिधिवाक्येन सहकवाक्यतामापद्यते | यतः क्षिपरगापिस्वमावतया शीघ्रफढपरदो वायुरस्य प्रशोदवता, ततः परशस्तिं वायव्यं पड्मालमेव? इवि वाक्ययोरन्वयः । तस्मादयवादा पमं प्रमाणम्‌ ॥

अस्मिननेवाधिकरणे मतान्तरमनुसुलय पूर्वोत्तरपक्षावाह--

वादाक्तहत्वपेक्षत्वान विधे मोनतेति चेत्‌ ॥ सत्यन्वये स्तुतिद्वारा नेति गरुजंगो ॥ ४॥

“ यतां वायुः क्षिप्॑मेव फृढपरद्ः, अवो वायन्यमालमेत † इत्यवमथवरादोक्तं हैतुम- पेक्ष्य विधिः परुषं नियुङ्के | ततः सपिक्षत्वादप्रामाण्यमिति' पृवपक्षः ॥

ˆ विमतं कमानुषटेयम्‌, फलप्रददेवतोपेतत्वात्‌, राजसेवादिवत.” इत्यनुमानं यद्यथ- वादृ विकक्ष्यवे, तदानीमागमेपमाणस्य विषिवाक्यस्यं प्रमाणान्तरसापिक्षचं स्यात्‌ । नत्वेवं विवक्षितम्‌ । किंतु फलपददेवतातोपकत्वोपन्यासमुखेन कमेग्राशस्त्यमुपटक्ष्ये | तथा सति ‹ प्रशस्तं कमौनुष्ेयम्‌ › इत्यसिननथं साथेवादस्य विषैः पयवसानादेकवा-

५८ क कि

कया छभ्यते । वंत कुतः सापेक्षत्वम्‌ । तस्मात्‌ दिधिः प्रमाणम्‌ इति सिद्धान्तः ।

( दितीये विधिवन्निगदाधिकरणे सृचाणि १९--२५ > विधिर्वा स्याद्पूर्ववादादमामरं द्यनथकम्‌॥१९॥ खोकवदिति चैत्‌ ॥ २० ॥ न पूर्व्॑ाप्र॥२१॥ उक्तं तु वाकंयशेपत्वम्‌ ॥ २२ ॥ विधिश्वान- थकः क्रचित्‌, तस्मास्स्ततिः प्रतीयेत, तस्ा- मान्यादितरेष तथाखम्‌॥ २३ ॥ प्रकरणे संभ- वन्नपक्रषों न करप्येत, विध्यानथेक्यं हि तं प्रति ॥२९॥ विधां च वाक्यभेदः स्यात्‌ ॥२५९॥

दवितायापिकरणमारचयति--

१ क. धर. पेग्र्य। २घ्र.ग. ध. ड. ततः। ३८९्ग. घ क्षितप्रा । ४ क, मिद्‌ वा" । ५ क. वेदो" । ६ क. "प्रफललदः। ७ग. 'ेक्षवि"। ८ ख. "तिपा व्रूमः।वि। ९ख. “मप्रामाण्यघ्य । १० ख. ग. घ. ड. स्य मानान्त' | ११ ख. 'टश्येत । तः । १२. तनु । द, तच्छतः; | १३ दख. ध, इ, राद्धान्तः ।

५४ श्रीमाघत्प्रणीतः- [अ ० ्पा०र्मपि०२]

ऊजाऽवरूध्या इत्येष विधिवन्निगदो न किम्‌ ॥ यृपोदुगबेरतां स्तोति स्तौति वा तद्विधित्सया॥ ५॥ तभ्यां फर्तारमादयपोदुम्बरताफख्म्‌ ॥ ऊज।ऽवराधं कथयन्कथं स्तुतिपरो भवेत्‌ ॥ ६॥ अस्तुतोदु म्बरत्स्याविधानात्कस्प तत्फलम्‌ ॥ अथेद्रेधे पाक्यभेदस्तेन स्तावक एव सः ॥ ७॥ इदमान्नायते--' ओदुम्बरो यपो भवति, ऊगवी उद्म्बरः, उक्पशवः, उनैवास्मा ऊजं प्शूनाप्रोति, उर्नोऽवरुष्यै' इवि । अमृतशन्दामिवेथोऽत्यन्तसारमृतः सूक्ष्मोऽ- नरस उगुच्यतं । उदुम्बररूपयाोजा यजमानायेपध्वयुः पमरूपाम्‌जेमाप्रोति । ततो यूपस्योदुम्बरत्वमूजेः संपादनाय मवतीत्यथेः | अच्र अवरुध्यै" हृति ताद्र््ये चतुर्थौ । तया फलत्वं गम्यते । ` षनलामाय राजसेवा * इत्यादौ वदशनात्‌ । न च फलपर- स्य वचनस्य स्तावकत्वं युज्यते | अन्यथा स्वगेकाप इल स्वगेशब्दस्यापि ज्योति- एटोमस्तावकत्वपरसङ्गारिति प्रापे ब्रमः--अयमृज[ऽवरोषः कस्य ४ स्यात्‌-किमविहि तस्योदम्बरत्वस्य, उत विहि तस्य | नाऽऽद्यः,-भनुष्ानमन्तरण द्रव्यमाजात्फलटानुत्पत्तेः | द्वितीये किमत्र विष प्रत्यक्षः, उतान्नेयः । नाऽऽद्यः,-' आदम्बरो यपो भवति " इत्यत्र छिङ्पत्यया- वणात्‌ । द्वितीयं स्तुत्या सं उन्नेयः। न चात्र स्तुतिमङ्ीकरोपि । अथाच्येत विषानायोदुम्बरत्वं स्तूयते तत्फठं चावबोध्यते' इति | तहि वाक्यं भिद्येत | वतः फर्टविधिवन्निगद्यमानमप्येतद्राकयं स्तावकमेव ॥ अतेव गुरुमतेन पूर्वोत्तरपक्षावाद-- आप्नोतीति विधिच्वस्य वादत्वस्पाप्यनिणंयात्‌ ॥ न परमा चोदनेत्येतनन वादो द्येकवाक्यतः॥ < ॥ "ऊज प्ूनाप्राति" इत्यपृवोयेत्वाद्विवितवं परतिभासवे, छिङ्डाचमावाद्थवादतम्‌ | अतः संदिग्षत्वै(न्न प्रामाण्ये चोदनाया इति प्रपक्षः ॥ एक वाक्यत्वलामेनाथवादत्वं निर्णीयते । अवः, प्रमाणे चोदना ' इति राद्धान्तः। १ क. ख. यृषोदु | रक. ख. "दूपोद्‌"। ३ ख. ग. "यत्कथं । ४ क. अध्रुतौ" । ५, क. अय वेधेन वाक्यन तेन । ९ क. "ति | उकशब्दा* । ७ क. "स उच्य ८ क, ^रयुपयोयैज | ९ ग. घ. पया जाया य । १० खरग. घ. ड. इयस्यापि। ११६. 'मस्यस्तवाः। १२ख.ग.घ. ड, 'लम्‌-फि । १३१. उदम्ब्रस्य । १४ ग. 'तीयस्तु स्त १५ ङ, समने । १६ ख. "रेति । अ ।

१७ इ, व्राधेना यृपाद । १८ क, 'टखवन्नि। १९ क, असिमिन्नेवाधिकरणे मतान्तरेण ११२० क, तदप्रा | २१ घ, तसमभावरिना | २२ क, ततः | ख. घ. अत इति।

[अ<पा०रअक्रि०३ ४] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। २५

( तृतीये हेतुवन्निगदाधिकरणे सत्ाणि २६-३० )

हतवा स्थादथवच्वांपपात्तेभ्याम्‌ ॥ २8

स्तातिस्त शब्द्परवतातच्‌, अचोदना तस्य ॥२५॥

अथं स्तुतिरन्याय्येति चेत्‌ ॥ २८ ॥ अथस्तु

विधिरोषलादथा रकं ॥ २९ ॥ यदि

हेतरवतिएत निदशाद, सामान्यादिति चेद्व्य-

वस्था विधीनां स्याद ॥ ३० ॥

[सापकरणमारचयात-

तेन ह्यन्मिति भक्तों वादो हैतुरुत स्तुतिः ॥ हिना श्चुता हेतताऽतः गपमन्यच्च साधनम्‌ ॥ ९॥ शर्पसाधनता श्रोतीं नाश्चरोतेः सा विकल्प्यते ॥ अतो निरथकों हेतः स्तुतिस्तस्मात्पवातिका ॥ १०॥ इृद्माम्ना्यते-- दर्पेण जुहोति वेन ह्यन्नं क्रियते | अयमथेवादो विधेये शूप हेतु- त्वेनान्वेति । हिशब्दस्य हेतुवाचित्वाव्‌ | 'यस्मादन्नसाधनं, तस्माच्छूरपण होतव्यम्‌! इटयक्तं यद्यदन्नपाधनं दवीपिठरादिकं तेन सर्वेण होतव्यम्‌ इति छभ्यते | वतः “ पिठरादयः इर्पेण पह विकल्प्यन्ते ' इति प्राप्र- ब्रूमः-- शूषस्य होमसावनत्वं श्रोवम, तृतीयया तदवगमात्‌ । पिठरादीनीं खानु- मानिकम्‌ | भवोऽसमानबछत्वान्न विकेल्पो युक्तः । ततो हेतुव्यंधेः । स्तुतिः प्ररोच- नायोपयुक्ता, तस्मात्स्तुवितवेनान्वयः ॥

( चतुथं मन्ररिद्भाधिकरणे सू्ाणि ३१--५३ )

तदर्थशाघ्रात्‌ ॥२१॥ वाकयनियमात्‌ ॥ ३२॥ इदधशाघ्रात ॥ ६२ ॥ अविद्यमानवचनात्‌ ॥ २९ ॥ अचेतनेऽथवन्धनातर ॥ ३५ ॥

१ ख. प्राप्तो | २ क. नहि। 3 व. स्तुता । ४ क. शपीयत्रलसा" | ग. घ. ड. शुपरीदन्यः।

५. ग. ध. ड. कल्पते । ६ घ, त चातमस्येषप-श्र । ७ख.ग.घ.ड. दिते । < क. ख, नाचनं । ९क. कर्प्यते। त | १० ज्ञ. अतो। ११. बर. स्तातिस्तप्र । १२क. तस्याः स्त ।

1

२६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ० १पा०२जपि०य]

अर्भविप्रतिप थवप्रातषधात्र्‌ ॥ २६ ॥ स्वाध्यायवदच- नाठ्‌ ॥ २७ ॥ अवज्ञयात्‌ ॥ ३८ ॥ जन- 9, थ श श ® े यकप्तयागान्मन्त्रानथक्यम्‌ ॥ ३२९ ॥ जवाशं- [५ =£ [> स्त॒ वाक्याथः ॥ ० ॥ गुणाथन पुनः चतः 2. + ध. ॥ 3 ॥ परसख्या ॥ ६२ ॥ अथवादा वा क, _ भ्त = ॥ ७३ ॥ अवरुद्ध परम्‌ ॥ ५५ ॥ सप्रष ४७ ४ * कृमगरहनुषटरम्भः सस्कारतवाद्‌ ॥ 94 ॥ ~. 0 १ न जआभयानञ्यवाद्‌ः ॥ ६ ॥ गृणाद्प्रातषधः स्यात्‌ ॥ ५७॥ वद्यावचनससयाोगात ॥४८ ॥ सतः परमावज्ञानम्‌ ॥ ५९ ॥ उकुश्वानयस- = @ = क थं यामः ॥ {० ॥ र्ड्पदेशश्च तद्थवात्‌ ॥4१॥ ऊहः ॥ 4२ ॥ वििश्चब्दाश्च ॥५२॥ चतुथोपिकरणमार्चयति-- मच्रा उरू प्रथस्वेति किमरष्टकहेतवः ॥ यागेषूत पुरोडाशप्रथनादेश्च भाष्तकाः ॥ ९१९१९॥ बराह्मणेनापि तद्धानान्मन्नाः पण्येकहेतवः ॥ न तद्भानस्य दष्टतवाद्ृष्ट वरमदषटतः ॥ १२॥

' उरु प्रथख ” इत्ययं कच्चिन्मन्रः । तस्यायमथः--' भोः पुरोडाज्ञ, त्वमु विपुखत। यथा मवति तथा प्रर " इवि । एवमादयो मत्रा यागप्रयेगेषूचायेमाणा अदष्टमेव जनयन्ति । नत्वथप्रकाङनाय तदुचारणम्‌ । पुरोडाशप्रथनलक्षणस्याथस्य ब्ाह्मणवाक्यनापि भासनात्‌ । ˆ उरू प्रथस्रेवि पुरोडाशं प्रथयति † इवि हि व्राह्मण- वाक्यम्‌ , ( इति चेत्‌ |)

नैवदुक्तम्‌ । भयेधत्यायनस्य दृष्टप्रयोजनस्य संभवे सति केवलाद्टस्य कल्पयि- तुमङक्यत्वात्‌ | तस्मादृषटमयथानुस्मरण्मेव यागपरयोगे मच्रोचारणस्य प्रयोजनम्‌ | ब्ाह्मणवाक्येनाप्यथानुस्मरणसमवे ‹ मेत्रेणेवानुस्मरणीयम्‌ ® इवि यो नियमः, तस्य द्टासेमवाददृष्टं प्रय।जनमस्तु ॥

६ कर. गेषु तुरः । रक, वाचक्राः। ३ख.ग. ध. तज्ज्ञानान्मः। ४ ग. तज्ज्ञानः । ५ कृ. ति । प्रयनान्मच्रा । & क, भाततमानलात्‌ । ङ, प्राप्तछात्‌ । ७ क, द 2।नुस्मरणाद्‌ ।

६

[अ०पा०३अधि०१] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। २७

अत्रेव मतान्वरेण पूर्वोत्तरपक्षावाह--

मन्त्राह्मणयोर्द्वा करुहो विनियोजने ॥ न मन्ररिङ्खसिद्वाथेमनुवक्तीतरचतः ॥ १३ # अस्य मत्र्यं लिङ्कन विनियोगे वराह्मणवाक्यमविव्षितार्थं स्यात्‌ । वाक्येन विनि- योगे मन्रलिङ्गं न विवक्ष्येत इ्युमयोिरोषाद्प्रामाण्यं चोदनाया इति पैः पक्षः । नायं विरोधः, प्रबहेन हिं लिङ्गन विनियोगपिद्धौ वाक्यस्यानुवाद्कत्वादिवि राद्धान्तः ॥ (2) > ज्र

डति श्रीमाध्वीये जेमिनीन्पायमारादिस्तरे प्रथमाध्यायस्य द्वितीयः पादः | २॥

मतर पादे आदतः अधिकरणानि ् १२ सूत्राणि ५३ <५

( अथ ततीयः पादुः) ( पथमे स्मरतिप्रामाण्यायिकरणे से १--२) धर्मस्य शब्दमूलत्वादृशब्द्मनपक्षयं स्यात्‌ ॥ ५ ॥ अपिवा कतृसामान्यासरमाणमनमानं स्यात ॥ २॥ ततीयपादस्य प्रथमाविकरणमास्चयति-

अषएटकादिस्यृतेधभे न मात्वं मानताऽयवा ॥

नि्मृरुत्वान्न मानं सा वेदार्थक्तो निरथेता ॥ १॥

वेदिकैः स्मय॑माणल्वाच्छंभाव्या वेदमृरुता ॥

विप्रकीणीयसंक्नपात्साथत्वादस्ति मानता ॥ २॥

“भटकाः कवेग्याः1 इत्यादि स्मृपिवाक्यं न व॑ प्रमन्‌, पोरुपेयव।क्यत्वे सति मृरपमाणरहिंतत्वात्‌ , विप्रकम्भक्वाक्यवत्‌ ' । जथ मृलपमार्णैवचाय वेद एव स्मृविभिरुच्यत इवि मन्येथाः । तहि वेदेनैव वदथस्यवगतत्वादियं स्मरवि(नथौ स्यात्‌ | तदानीमनुवादकत्वाद्‌ प्रामाण्यमिति प्र॑धै--

ब्रूमः-- वरिमता स्प्रविवंदमृला) वैदिकमन्वदिपणीतस्मृविाव, उपनयना-

१ क अस्मित्ेवाधिकनं म" । २ ग. "ंद्रू्क"। ३ क. विप्रयोगे । ४ क. "प्िद्व4"। ५ क. स्ग्वि"।६ दख. "दिवा" । ७ क. "णलाय्र । < क. "ति्व्यथी | ९ क. पूर्वपक्षः ।

२८ श्रीमाधवप्रणांतः- [अ ० पा०३अपि ०२

घ्ययनादिस्मृतिवत्‌ † । न च वैवश्यं, शङनीयम्‌, अस्मदादीनां प्रत्यक्षु परो. ्षषु च नानावेदेषु विप्रकीणेस्यानुष्टेयायेस्येक्न संक्षप्यमाणत्वात्‌ । वस्मारहियं स्मृति- पेम प्रमाणम्‌ ॥ असिमन्नेवं मतान्तरेण पर्वोत्तरपक्षावाइ-- न मा स्मातीष्टकादत्वाचां जना इति मन्रगीः ॥ तनन स्मरतेगखेदेऽनुमिते मात्वक्षभवात्‌ ॥ ३ ॥ यां जनाः प्रतिनन्दन्वि ” इष्ययं मत्रोऽष्टकाश्राद्धस्याङ्गम्‌ । तेच श्राद्ध स्मा | न हि वस्य प्रतिपादकं वेद्वाकयमुपरमामह । तस्मादिदं मत्रवाक्यं न षं प्रमाणमिति चेत्‌ | न | वन्मृलस्य वेदस्यानुमेयत्वात्‌ । अनुमानं च दृरीतम्‌ । तस्मादसौ मन्रो षम प्रमाणम्‌ ॥

( द्वितीये श्च॒तिप्राबल्याधिकरणे सूत्रम्‌ ॥ )

विरोधे खनपेक्ष्यं स्यात्‌, असति ह्यनुमानम्‌ ॥ ३॥

दवितीयापिकरणमारचयति-- ओट म्बरीं वेष्टनीया सरवैप्येषा स्परतिमितिः॥ अमितिरवेति संदेहे मितिः स्यादएटकादिवत्‌ ॥ ४॥ ओुम्बरीं स्प्शन्गायेदिति प्रत्यक्षवेदतः ॥ दिरोधान्ख्वेदस्याननुमानादमानता ॥ ५॥ ज्योतिष्टोमे सदोनामकस्य मण्डपस्य मध्ये काचिदौदुम्बरी शाखा निखन्यते | तस्याश्च वाससा वेष्टनं स्मयते--“ ौटुम्बरी सवौ वेटयिवव्या › इति । सौ स्मरतिः माणम्‌, अष्टकादिस्पृतिष्विव मूल्वेदस्यानुमावुं शक्यत्वादिति प्राप ब्रमः-' ओदुम्बरीं स्पष्टद्रायेत््‌ " इवि प्रलक्षवेदवचनेन स्पशो विषीयते । नच सवेवेष्टने सशेः संभवति । अतो मूलवेदानुमानं काङालययापदिष्टम्‌ । अतो विप्रङम्भ- कवाक्यवन्निमला स्म्रृतिरप्रमाणम्‌ ॥ संस्मन्नेवायिकरणे मवान्तरमाह-

१ ख. ग. ध. "यथ्यम्‌, अ | २क. चवे ३ क, शेवाधिकरणे म" । ४ क. "त्दचयैनाव्‌ । ५ कृ. तत्र । च, ध. तच्च स्मातश्नाद्म्‌ । £ क. “तमेव | न । ७ ध. सवा हयेषा । < ख, ग. घ. डः. नान्मा । ९ खरग. ध. ड. सा पूवन्यायेन प्रमाणामिति प्रति। १० ख.ग, ध, इ, इ्यनेन ११ ख,ग. ध, ङ, अध्रैव म

| १

[भर १पा०३अयि०३] जेमिनीयन्यापमासविस्तरः। २९

परत्यक्षानुमितश्रुत्योप॑द्रा व्याघातदशेनात्‌ ॥ अमात्वे शद्ति बाधो ऽनुमानस्यात्न वण्यते ॥ ६ ॥ पर प्रत्यक्षवेदोऽत्र मरं चेद्रेएटनस्य तत्‌ ॥ अंस्त्वेवमप्यतुष्टानं स्वपरत्यक्षानुरोधतः ॥ ७ ॥ स्पशेसवेवेष्टनविषययोः प्र्क्षानुमितश्रुत्योः प्रस्परविरोवादुमयोरप्यप्रामाण्यमिति पूवपक्षः | अनुमानस्य कालालयययापदि्टवया विरुद्धश्र्यमवेन स्पशेभ्ुविः खारथे प्रमाणम्‌ । यदि पुरुषान्वरपलयक्षवेदः सवेवे्टनस्परतेमेढपियुचयते, वाह मा मूत्तस्या अपामाण्यम्‌ | वधाऽमि परपरयक्षात्छपरयक्षस्यामभ्यर्हि वत्वेन सशे एवाचानुष्ेयो, नतु सवेवे्टनम्‌ ॥

( तीये दष्टमख्कस्मृत्यप्रामाण्याधिकरणे सूत्रम्‌ ॥ >

४५ £ हत॒द्रानाच ॥ ५ ॥ तृतीयाविकरणमास्चयति--

वेसनेनाख्यहोमीयर्वांससो ग्रहणस्प्रतिः ॥

प्रमान वा श्चुत्यवाधात्मा स्यादष्टकादिवत्‌ ॥ ८॥ दष्टरोभेकमगरखुत्वसंभवे श्रत्यकल्पनात्‌ ॥ सवेवेष्टनवद्धाधरीनाऽप्येपा न हि प्रमा॥९॥

ज्योतिष्टोमेऽद्धपोगीयस्य परशोस्तन्रे प्रक्रान्ते वैसजनहोमो विहितः । तत्र यजमानं पत्नीं पृ्ांश्च भातश्चाहवेन वापस्तसा पेच्छाच वाससोऽन्पे छग्दण्डमुपनिवध्य जुहोति। तस्मिन्वासस्येवं स्मयवे--' वैसजनटोमीयं वासोऽध्वयुग्रहाति ' इति । सेयं स्मरतिः सवेवे्टनस्मृविवत्परयक्षश्रुलया न बाध्यवे | ततोऽषटकादिस्मृतिवल्यमाणमिति प्रप्ि-

त्रूमः--कदाचित्कश्विदध्वयुलामादेतद्रासो जग्राह । वन्मृलेवेषा स्मृविरियपि कल्पना संभवति । दृष्टानुसारिणी चेषा कल्पना । दक्षिणया परिक्रतानामृचिजां खोभदशनाव । वंथा सदस्याः स्मृतेरन्यथाऽप्युपपत्तावष्टका द विवन्न मलश्रुविः कल्प-

स

यितुं शक्यते । अतो बापामविऽपि परलमेद्‌मवै्नियं स्मृति; पमाणम्‌ ॥

१ ज्ञ. 'तस्मृयोः | २ क. अमेया । ३ क. अस्यवः । ४ख.ग. घ. ट, "तयोः श्रु" | ५ ख.ग.ध. ड. '्त्वेन वि ^ ख.ग. घ. द, अथ।७ ल. ग. घ. ड. "वासोप्रहणसंस्म। ८ क. -जांथा। ५ख.ग. घ. ड. संछाद्य । १० घ. ग. घ. ह, "वतीति। द" ११ क. ग. घ. ड, चेय । १२ ख. यथा| १३ क. गध. 'दिस्पृति"। ड, ददिव । १४ग.ध. ड, धवान्न प्रमा । घ. वाननाप्रामाण्यम्‌ ।

३० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०शपा०३अविग्]

( चतुर्थे पदार्थप्रा्ल्पाधिकरणे सूत्राणि ५--७ ) शिएटकोपे विरुदमिति चेव ॥ 4 ॥ न शास्रपरिमाणत्वात्‌ ॥ ६ ॥ अपि वा कारणा- ग्रहणे प्रयुक्तानि प्रतीयेरन्‌ ॥ ७ ॥ चतुथोधिकरणं माष्यमतेनारचयति-- आचान्तेनेत्यमा मावा स्मृतिरेषा न मा भवेत्‌ ॥ वेदं कृत्वेति यः श्रोतः क्रमस्तेन विरोधतः ॥ १० ॥ आचान्त्यादिः पदार्थोऽत्र क्रमो धमः पदार्थंगः॥ धमस्प धम्येपेक्षत्वादबाधादस्ति मानता ॥ ११॥ क्षत आचामेत्‌" इति विदितं पुरूषाथेमाचमनम्‌ । यदा तुं कतुमध्ये क्षृवादि निमित्तं प्राप्रोति, वदा नेमित्तिकमाचमनं कत्वदङ्गत्वेन स्मर्या विधीयते (आचान्तेन कतैव्यम्‌' दति । सेयं स्मृविने प्रमाणम्‌ । कुतः । विरुद्धत्वात्‌ । “ वेदं रखा वें करोति ' इति श्रतौ पृवैका्वाचिना कत्वा प्रययेन क्रमः प्रतीयते । वेदो नाम द्भेमयं संमाजेनस्रापनम्‌ । वेिराहवनीयगाहैपलयमध्यवर्विनी चतुरङ्गखावा मूमिः । वयो- मेध्ये यरि क्षुवादिनिमित्तमाचमनं कुयात्‌, तदा श्रुयुक्ते नैरन्र्य विरुध्येत । वस्मा- दरेषटनस्म्रतिवदाचमनस्मृतिनं प्रमाणमिति प्रापे ब्रूमः-वेदवेवादिरयुक्तपदायेवदाचमनादयः स्मृदयुक्ता अनुष्टेयपदाथोः । क्रमस्तु पदृायेनिष्ठो घमेः । स च पदाथोनुपजीववि । तव उपजीव्यविरोषात््रम एव बाध्यते । नतु कमेणाऽऽचमनस्य बाषोऽस्ि | तस्मादियं स्मृतिः प्रमाणम्‌ ॥ अस्मिन्नेव वातिककारः पएकारान्तरेण विचारद्रयं चकार । तत्र प्रथमं. विचारं दशे- यपि-- शाक्योक्तािसनं धमा न वा धमः श्रुतत्वतः ॥ न धर्मौ नहि पतं स्याद्रोक्षीरं वहती पृरतम्‌ ॥ १२॥ ' व्रह्मचयेपहिसां चापीह च सलं च यलनेन रक्षेत्‌ " इति श्रुववदिसादिषे- मत्वेनोक्तः । स एव धमैः शाक्येनाप्युक्तः। तस्माच्छ कयस्मृतिेम प्रमाणमिति चेव । न | स्वरूपेण पमस्यापि गौक्षारन्यायेन शक्यसंबन्ये सत्यधमेतप्रसङ्ाव्‌ । तदीयमन्येनाहिसादिनोवगन्तव्यः । तस्मान्न स। स्मृतिषेमें पमाणम्‌ ॥ विचारान्तरं दशेयवि- _ १ ग. घ. चान्तादिः। र ड. तुमः। दघ, नस्यसाः।४्ग, ड. यदा। ५ ल. मत्त्वनु- धेयः ।६ख.ग. ड, सा धृ ।

श

[अ= १पा०३अव०५] जेमिनीयन्यायमालसाविस्तरः। ३१

सदाचारोऽप्रमामा वा निमूरुत्वादमानता ॥ अष्टकादेसिवितस्य समख्त्वात्पमाणता ॥ १३ ॥ होराकोत्षवादि सदाचारस्य मृकमृतवेदाभावाद्‌प्रामाण्यापति चेत्‌ । न । वेदिकैः शिष्टः परिण्दीवत्वेना्टकाद्िषद्वेदमूढलवात्‌ । अव एव मन्वारिमिम- नथगोरवभयाद्विशेषपाकारेणानुपदिष्टोऽपि सदाचारः सामान्याकारेणोपदि टः श्रुतिः स्मरतिः सदाचारः” इत्येवं धमे प्रमाणोपन्यासात्‌ । तस्माच्छिष्टाचारः प्रमाणम्‌ |

(पश्चमे राघमसिद्धावेभामाण्याधिकरणे (आर्य॑म्रेच्छाधिकरणे) सूत्रे <-९) क ४ . [ (र्‌ कि ९ तप्वद्रानाहरावस्य स्मा वप्रातपात्ः स्याद्‌ ॥ ८ ॥ शा्रस्था वा तत्निमित्तवात्‌ ॥ ९॥ पञ मापिकरणमारचयाति-- यवादिशब्दाः किं द्यथा नो वाऽऽयंम्ेच्छसाम्यतः ॥ दीषंशकपपियं गाद्या द्रयेऽप्य्था विकल्पिताः ॥ १४ ॥ यत्रान्या इति शाच्रैस्या परसिद्धिस्तु बलीयसी ॥ शाद्ीयधर्भं तेनात्र प्रियंग्वादिं न गृह्यते ॥ १५॥ ‹यवमयश्चरूभैवति" "वाराही उपानदावुपर्मु्ते" इति श्रूयते । त्र यवशब्द्मायो दोवेशुेषु प्रयुञ्जते वराहशब्दं च यकर । म्टेच्छास्तु यवशब्द पियंगुषु, वराहशब्दं च कृष्णशकुनौ | तथाप्रवि छोकव्यवहारेण निश्रेतम्येषु शब्दाथष्वायम्डेच्छपरिद्ध योः समानबलत्वादुमयविषा अप्यथां विकल्पेन स्वीकायां इवि प्रप्र- ब्रमः--शाच्रीयधमोवनोधे शाघ्प्रभिद्धिवेटीयसी प्रत्यासन्नताद्‌विच्छिन्नपारप- यौगतताच । शाघे यवविध्वभैवाद एवं भ्रूयते--“यतान्या ओषधयो म्कायन्वे, अथेते मोदमाना इवोतिष्टन्ति' इति । इतरोपधि षिनाशकाठेऽभिवृद्धिरदविशूकेषु दश्यते | न तु परियगुषु, वेषामितरोपधिपैरिपाकातूर्व पच्यमानल्वँत्‌ । वाराहोपानद्विध्यथेवाद्श्चवं भवति-- वराहं गवोऽनुधावन्ति" हपि । गवामनुवावनं शूकरे संभवति न तु ङष्णश- कुनो । तस्मादीषेशकादियेवीदि शब्दाः ॥ भव वाक्षिककारः पीलुशब्दमुदाजहार । वं च म्हेच्छा इस्तिनि प्रयुञ्जते, आयीप्तु वृक्षे | वत्राविषतव्यवहारस्याऽऽरयधं संमवद्क्ष एव पिल्ुशब्दाथेः ॥ अस्मिन्नेवाधिकरणे गुरुमतमाह-- १ ख. ्ठरेः। २ क. घ. "छक्ञपर | ख. 'चछरस्य प्र | ड. "त्स्थप्र । ३ घ. ड. "दिनं गर" । ४ ख. “मुदेते इ ५ ल. धवंग्वादिषु । ६ ख. घ. 2. "विपा ७ खघ. ड, "लात्‌ | उपा।॥ ८ क ख. ग. "यवर" । ९क.तम्ठे। १०६. धव सः||

३२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ० १पा०३अपि ०५]

यवाचर्थानिणयेन तद्वाक्यं न प्रमेति चेत्‌ ॥ न शाघ्रस्य बरित्वेन तत्पसि द्रयाऽथनिणंयात्‌ ॥ १६ ॥ स्पष्टोऽयेः ॥ अस्मिननेवाधिकरणे वाविककारमतेन वणेकान्तरमारचयति-- यो मातुरुविवाहादो शिष्टाचारः समानवा॥ इतराचारवन्मात्व ममात्वं स्मातेवाधनात्‌ ॥ १७॥ स्मरतिम्रखो हि सवेन शिषएटाचारस्ततोऽत्र च ॥ अनुमेया स्मरतिः स्मृत्या बाध्या प्रत्यक्षयातुसा॥१८॥ केषुचिदक्षिगदेशेषु मातुलस्य दुहितरं शिष्टाः परिणयन्ति | सोऽयमाचारः प्रमाणे, शि्टाचारतात, होलाका द्याचारवत्‌ , इति चेत्‌ ॥ न । स्मृतिविरुद्धत्वेन कालादययापदिष्टत्वात्‌ | तथा च स्मृतिः- (“मातुलस्य सुताम मात्ुगोच्रां तथेवच । समानप्रवरां चैव त्यक्त्वा चान्द्रायणं चरेत्‌" ॥ इति | न च स्मृयाचारयोमूढवेदानुमापकत्व साम्यात्समबलत्वमिति शंड्‌नीयम्‌ । ह्‌]काका{दिसदाचारस्य मन्वादिस्म्रतिवदेदानुमापकत्वायोगात्‌ | नहीदानीतनाः शिष्टा मन्वादिवदेशकालविपररुषटं वेदं दिव्यज्ञानेन साक्षात्कतु शक्रुवन्ति । येन श्िष्टाचारों मृहवेद्‌ मनुमार्घयेत्‌ । शक्रोति चे यः कोऽपि रि्टो यत्र कापि देशविशेषे काकविशेष च यं कंचनापि होाकादयाचारस्य ममृतं स्मृति्न्थमवलोकयितुम्‌ । तस्माच्छिष्टा- चरेण स्मृतिरेवानुमातुं शक्यते, नतु श्रुतिः । अनुमिता च स्मृतिर्वरुद्धया पर्यक्षया स्मृत्या बाध्यते । अत एवाऽऽहुः-- "'आचारात्तु समति ज्ञात्वा स्मृतेश्च श्रुतिकल्पनम्‌ | तेन द्यन्तरिवं वेषां प्रामाण्यं विप्ररुष्यते'" || इति । तस्मादीदशस्याऽऽचारस्याप्रामाण्यमभ्युपेयम्‌ ॥ त्रेवपरं वणेकमारचयवि- खोकिको वाक्यगो वाऽथचिन्रदादेः समत्वतः ॥ उभों विध्यथवादेकवाक्यत्वादस्त्विहान्तिमः ॥ १९ ॥ व्िवृद्रहिष्पवमानम्‌' इति श्रुवौ चिवृच्छब्द्स्य चगुण्यं छोकपिंद्धोऽधः । वाक्यशे- १ ख. घ. "सिद्धाय । २ लत. "णप्ररेः। ३ ख. "णं विशि ४ क. ख. ग, ६, टका" ५ ग गला । ६ ख. ग. ङ. वाच्यम्‌ । ७ त. ग. "विरिष्टं | ८ क, "प्रयितुं श «व.ग घ. ड,

तु। १०क. क्षस्छः । ११ख.ग. ध्‌. ड, ^स्मादुप्रामाण्यमीदश्चस्याऽऽचारस्यावपेव" । १२. घ, ' निदाय |

&

[अर शपा०३अपि ०६] जेमिनीयन्यायमासविस्तरः | ३३

षाटक्वयाप्मकेषु चष सूक्तष्ववस्थितानां बहिष्पवमानालसकस्तोतनिष्पादनक्षमाणाम्‌ “उपारे गायता नरः"--इलयादीनागरचां नवकमथेः । तत्र धमेनिणेये वेदस्य प्रबछ- त्वेऽपि पद्पदायेनिणेये लोकवेदयोः समानबठत्वादुमवप्यर्थो विकल्पेन अरहीवन्या- विति चेत्‌ |

# ०५१ च ® ९ न ० ~ ® ० ॥ पे (२ (1 2 9 क,

मेवम्‌ । लोकिकाथल्ीकारपक्षे विधिव क्येऽयेचगुण्यम्‌ , अथवादवाक्ये स्तोन्निया- णामृचां नवकम्‌ , इत्येवं विध्यथेवादय विंयधिकरण्यादेकवाक्यत्वं न स्यात. | अव एकवाक्यलाय स्वोत्रियाणां नवकंमिलेव विधिवाक्ये नियवोऽथः ॥

( प म्टेच्छप्रसिद्धाथंप्रामाण्याधिकरणे सूत्रम्‌ || ) चोदितं त प्रतीयेताविरोधास्ममणिन ॥ १०॥

पृष्टापिकरणमारचयति-- करप्यः पिकादिशब्दा्था ग्राह्यो वा म्छेच्छषहितः ॥ केरप्य आर्येष्वसिद्धत्वादना्याणामनादरात्‌ ॥ २० ॥ ग्राह्या म्छेच्छप्रसिद्धिंस्त विरोधादश्ेने सति ॥ पिकनेमादिशब्दानां कोकिराच्थेता ततः ॥ २९ ॥ जायौः रिकादिशब्दरं न क्ाप्यय प्रयुञ्जते, म्डेच्छाश्च न प्रमाणमूताः । तस्मानि- गमनिरुक्तव्याकरणेः पिकनेमादिशब्दानामथेः कल्पनीय इति चेत्‌ | मैवम्‌ | जयेप्रसिद्धिविरोषस्याद्टत्वेनेदशे विषये म्हेच्छप्रसिद्धेरप्याद्रणीयत्वात्‌ | कल्प्यमानादव्यवस्थिवादृथौद्रं म्टेच्छरूढिः । यत्रेद रया अपि रुूढेरभावस्तत्र निरू- क्तादयश्चरिवायाः | तस्माद्नायपरसिद्ध या पिकः कोकिलः, ने मशब्दोऽषेवाची) वाम- रसशब्दः पद्मवाची, इदेव द्रष्टव्यम्‌ ॥ ज(समन्नेवायिकरणे गृरूमवमाई- अथावोधादप्रमाणं पिकालम्भनचोदना ॥ मेवं म्केच्छप्रसिद्धयाऽपि तद्धोधादविरुद्धया ॥ २२॥ स्पष्टऽथः | । १ख.ग. ध. इ, व्वर्थौ। २ क. "वाक्यार्थः । ३लर.ग.घ. ड. स्तया । ४व.ग.

प, इ, "कमेव । „+ ख. ग. च. ड, कस्प्ये ्टयर्भे| & क. द्विश्च परि ७ क, ° व्यवस्थिता मॐ ५

।,

३४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०पा०३अवि०७] (स्मे कल्पसूत्रास्वतःपरामाण्याधिकरणे सत्राणि ११--१४) प्रयोगश्चास्रमिति चेत्‌ ॥ ११ ॥ नासंनियमात्‌ ॥ १२ ॥ अवाक्यशेषाञ्च ॥ १३ ॥ स्वे्न च प्रयो गास्संनिधानशाश्चा्च ॥ १९ ॥ स प्रमावकरणमासर्चयात-

अपारुषेयाः कल्पाय्याः कृत्रिमा वां न कृत्रिमाः ॥ श्तिस्परत्योधमेबुद्धेः स्वतो मां यतः समम्‌ ॥ २३॥ पुनामोक्तेः पोरूषेयाः काठकाद्यसमत्वतः ॥ तनोपलरेभिरे केचिदापस्तम्बादिकतृताम्‌ ॥ २४॥ मरीवायनापस्तम्बाश्वलायनकालयायनादिनामाङ्किताः कल्पसंचरयन्याः, निगमनिरु- ्तादिषृडङ्न्याः, मन्वादिस्मृतयश्चपिरुषेयाः;) धमेबुद्धिजनकत्वात, वेदवत्‌ । नच मृ पमाण्तापिक्षत्वेन वेदवेषम्यमिति शङ्कनीयम्‌ । उत्पन्नाया बुद्धेः स्वतःपरामाण्या- ड्ाकारेण निरपेक्षत्वात्‌ । भवम्‌ । उक्तानुमानस्य कालालययापदिष्टलात्‌ । बौधायनसूत्रम्‌, आपरस्तम्बसत्रम्‌ , इत्येवं पुरुषनाप्ना ते अन्था उच्यन्ते । न च काटकादिसमाख्याव्यवचननिषित्तचं युक्तम्‌ । तद्न्थनिमांणकाले तदानीतनैः कैश्चिदुपकन्धत्वात्‌ । तचाविच्छिन्नपारेपर्ये- णानुवतते । ततः कालिदास्तादिमन्थवत्पौरुषेयाः । तथाऽपि वेद्मूकंत्वाल्माणम्‌ ॥ अत्रैव गृरुमतमाह-- कर्पे सवेतिथ। दशंकायतोक्तेः श्चति्न मा ॥ न कल्पे साध्यवेद त्वपहाणादुर्बरत्वतः ॥ ५ ॥ सवेतिथां दशेयागकवेन्यतां कल्पसूत्रकार आह--““सर्वासु तिथिष्वमावास्या कतेग्या इति । भुतिस्त्वमावास्यायामेव तिथौ कतग्यतां तरुते । ततः कल्पसूत्र पेण वेदेन विरुद्धत्वाद्यं श्रुतिनं मानपिति चेत्‌ | मेवम्‌ । कल्पस्य वेदत्वं नायापरि सिद्धम्‌ । किंतु यत्नेन साध्यम्‌ । नच वत्सा- यितुं शक्यम्‌ । पौरुषेयत्वस्य समाख्यया, तत्कतैरुपलम्भेन च, सावितत्ात्‌ । अतः कल्पसत्रस्य दुषैकतया न श्रुतेरपामाण्यम्‌ | |

9 क.वा अकरः । २ख.ग.घ. ड. "सूत्रादिभ" । ३ल.ग. घ.ङ. सक्तपः। ख, देतदत्तवच्‌ । ५ त. 'णाप्यनु । ६ ख. "ठक्ताः । ७ व.ग.घ. ड. तुप्रय | ८. ग. घ. ड सध्वावम्‌ | ९ क, "त्वात्‌ । क" ।

[अ०पा०३अपि०<] जेमिनीपन्पायमराराविस्तरः। ३५

( अष्टमे हाखकाधिकरणे सूत्राणि १५ --२३) अनुमानव्यवस्थानात्तससुक्तं प्रमाणं स्यात्‌ ॥ १५ ॥ अपिवा सवधमः स्यात्तन्यायसवाद-

क = 0

धानस्य ॥ १६ ॥ दश्चनाहिनियोगः स्यात्‌ ॥ १७ ॥ लिङ्ञाभावाचच नित्यस्य ॥ १८ ॥ [र # क क आख्या हि देशसंयोगाव्‌ ॥ १९ ॥ न स्याद- न ध शान्तराष्वातं चत्‌ ॥ ९० ॥ स्याद्यागास्या हि द्र ८ 9१, माथुरवत्‌ ॥ ९३ ॥ इकृवम। वा प्रवणवत्‌ ॥ २२ ॥ तुल्यं तु कत्रयमण ॥ २३ ॥ अष्टमायिकरणमारचयति- होखाकादेव्यवस्था स्यात्साधारण्यमुताग्रिमः ॥ दृशभेदेन दष्त्वात्स्ाम्य मरपमत्वतः ॥ २६ ॥ होकाकादिंशि्टाचाराणां हारीवादिस्मृतिविशेषाणां चानुष्टात्‌पुरूपमेदेन व्यवसितं प्रामाण्यम्‌ । कुतः, देशविशेषे. तेषां दृष्टत्वात्‌ । हालाकादयः प्राच्यैरव क्रियन्ते, वसन्वोत्सवो होलाका | आहनैत्रुकादयो दाक्षिणात्यैः, स्वस्वकृलागवं करज्ञाकदि- स्थावरदेववापूजादिकमाहीनेवकशब्देनोच्यवे । उदूवृषभयज्ञादय उदीच्यः. ज्येष्ठमा- सस्य पौणेमास्यां बरीवद्रानम्यस्ये धावयन्ति सोऽयमृदवृषमयज्ञः। एवं हारौ तार््मरतिः काचेत्कचेदेशविशेषे दश्यते । तस्माद्यवस्थितं प्रामाण्यमिति चेत्‌ |. मेवम्‌ । वन्मलत्वेनानुमिवस्य वेदस्य सवैसाधारणत्वेन वेषामपर सवेसावारणलवात्‌ || अत्रैव गुरुमवमाह-- प्राच्यादिषदयुक्तायाः श्चतेरनमितं पदे॥ अथवोधादमात्वं चेन सामान्पान॒मानतः ॥ २७ ॥ प्राच्यादिमिव्यवस्थया होलाकादिष्वनुष्टायमानेषु तन्मूलश्रुतिरपि प्राच्यािपद- युक्तैवानुमातव्या । तत्र प्राच्यादिपद्स्या्थों न बुध्यते । ये पुरूषाः केचित्कालं पाच्यं निवसन्ति, व एव काठढान्वरे पवीच्यौं निवसन्त उपलभ्यन्वे । वत श्रौवपर(-

च्यादिपदस्याथोवे।वादप्रमाणं श्रुतिरिति चेत्‌ ।

किक

# कटि करातानगरमुद्रितश्ञावरमाप्यपुस्तकरे ^“ कर्मधर्मो वा?” इति टद्यते ।

१ ग. 'दिविश्चि। २ध. गचिरैश्चः। 3 क, 'मितेप। दक्र. "धक्राधा"। ५ क. च्यः नि। ९५खे.घ्‌. ह, च्या रिचि नि" ।

६ श्रीमाघवपणीतः- [अ०१पा०३अभपि०९]

मेवम्‌ । आनुष्टानसामान्यस्य मूलश्रुविकल्पकत्वात्‌ । अतः प्राच्यादिपद्राहिये सल्यथेोधादनपिवा श्रतिः प्रमाणम ॥

( नवमे साधुपदप्रयुक्तयधिकरणे सूत्राणि २४--९ ) प्रयोगोत्पत्यशाघ्ताच्छब्देष॒ न व्यवस्था स्यात ॥ २९ ॥ शब्दे प्रयलनिष्पत्तरपरा- धस्य भागित्वम्‌ ॥ २५ ॥ अन्यायश्वनिकश- ब्दृत्वम्‌ ॥ २६ ॥ तत्र तत्वमभियोगविशषा- रस्याव्‌ ॥ २७ ॥ तदृश्चकतिश्वानरूपवाव्‌ ॥ २८ ॥ एकदेश्चखाज्च विभक्तिव्ययये स्थात ॥ २९ ॥

नवमापिकरणमारचयाति-

गोगाग्यादिषु साधुत्वे प्रयोगे वान कश्चन ॥ नियमोऽत्रास्ति वा नास्ति व्याकृतेमखवजंनात्‌ ॥ २८ ॥ साधूनेव प्रयु्लीत गवाचा एव साधवः ॥ इत्यस्ति नियमः पूरवपूवव्याकृतिमूरुतः ॥ २९ ॥ व्याकरणामिन्ञेः साल्लादिमद्स्तुनि गौः" इत्येष शब्दः प्रयुन्यते । तद्नभिज्ञेस्व स्वस्वदेशीयमाषामनुसृद्य गावी, गोणी, मेेवलिका, इत्येवमाद्यः शब्दाः प्रयुज्यन्ते । वन्न-ईंदश एव शब्दः साधः, नेहशः'-हत्यसिमन्नये नियामकं नास्ति | तथा प्रयोगेऽपि तन्नास्ति-'इटश एव शब्दः प्रयोक्तव्यः, नेशः” इति । न ववदृद्धेव्यवहार नियामकः, वस्य सवषु शब्देषु समानत । नापि व्याकरणस्प्रतिर्नियापिका, व्या निमृलववेना- प्रमाणात्‌ | न ह्यमियुक्तप्रयोगस्वन्मृकम्‌, अन्योन्याश्रयतपरप्तद्भात्‌ । ग्याकरणस्मृवेः प्रामाण्यसिद्धो वदनुसरिण प्रयोक्तुणामभियुक्तत्वसिद्धिः+ वच्पिदधौ वत्योगमूलवया व्याकरणस्य प्रामाण्यम्‌ | तस्मान्नास्ति सरावुत्वप्रयोगयो्नियमः, इति प्राप त्रमः---सापूनेव प्रयुञ्जीत, न व्वर्पभ॑शान्‌" इल्यस्ति नियमः । उभयत्र करमेण देषगुणवाद्तिविंदवाक्ययोः भ्रवणात्र । “एकः शब्दः सम्न्ज्ञावः सुप्रयुक्तः

१ ग. घ्‌. गोगन्या । २ क. गोपत । ३ क नेतरः। ४क. “व्यः, न त्वन्या ५५ इ दन्याहा । ६ क, वेदेषु । ७ प. ग, घ, ड, 'पएद्ब्दान्‌ । ८ ग. °नोवक्य* । च्छ

|

[भि०ध्पा०३भपि०१०] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। ३७ ` खे लोके कामधुग्भवति इति गुणवाक्यम्‌ । “(तस्माद्राघ्वणेन न म्लेच्छि त नापमापिकवै, म्टेच्छो इ वा एष यदपशब्दः”! इति दोषवाक्यम्‌ | यथा प्रयोगे नियमः, तथा साधृष्वेऽपि नियमो द्र्टव्यः-'गवाया एव साधवः, नतु गाग्याद्यः' इति । असिमिन्नथं व्याकरणस्य नियामकत्वात्‌ । न च निमृलत्वम्‌ , पूत्रेपुवव्याकरणस्य तन्मू- कत्वात्‌ । एतदेवामिपे्योक्तम्‌-- "तत्र य॒पादिकरणवद्याकरणपरपरानादि वादनुषा- छम्भः” इवि । व्याकरणप्रामाण्यं वेदैनेव साक्षादुपन्यस्वम्‌ | वथाचाऽऽथवेणिका आाम- नन्ति--^ द्र विये वेदितव्ये इति ह स्म यद्भघ्यविद्रौ वद्न्वि परा चैवापरा च। तत्र परा-- ऋग्वेदो यजुवदः साम्बेदोऽयववेदः रिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दो ज्योतिषम्‌ " इवि । वैत्तिरीयकव्राह्मणेऽपि व्याकरणस्योपादेयता श्रूयते “वान्व पराच्यव्यारताऽवर्दृत्‌ । वे देवा इन्द्रमवुवन्‌-- (इमां नो वासे व्याकुरु, इवि । तामिन्द्रो मध्यतोऽपक्रम्य व्याकरोत्‌ | तस्माद्वियं व्यारूवा वागुत” इति । व्याकवोरश्च पराणिनिकाल्यायनपतञ्जलयो मन्वादिसमानाः । वस्मात्साधूनामेव प्रयोगे गवादीनामिव साधुत्वे व्याकरणस्मरतिः प्रमाणम्‌ |

अत्रैव गुरुमवगाह्‌--

अश्वारुम्भनशाघ्रस्य दन्त्यतार्व्यस्षशयात्‌ ॥ अ्मत्वेऽदन्त्यनिर्णीतिरपरोक्तग्याकृतेबंखात्‌ ॥ ३० ॥

""अश्वमाकमेव इलयत्राकारवकारयोमेध्यवर्विनों वणेस्य दन्त्ये (स्वं घनम्‌, वद्रहिवं दरिद्रमालभेतः इत्यर्था भवति । तालग्यत्वे तुरंगमवाचितरम्‌ । ततः सरश याद्रपापाण्यमिति चेत्‌ |

न । व्याकरणानुपारेण “अशू व्याप्ते" दत्यस्माद्रातोरौणाद्विफे वप्रत्यये सति ताछन्यत्वानिणयात्‌ | तस्माद्श्वाम्भनशाघ्ं प्रमाणम्‌ ॥

(दशमे रोक्वेदयोः शब्दैक्याधिकरणे, आकृत्पधिकरणे वा सूत्राणि ३०-३५) प्योगचोदनाभावाद्ेकमविभागात्‌ ॥३०॥ अद्रव्यशब्दृतवात्‌ ॥ २१ ॥ अन्यदशनाच ॥ ३२ ॥ जकृतिस्त्‌ क्रियाथसात्‌ ॥ ३३ ॥

१. ग. घ. ष्वैम्टे। रग. घ. ङ. ण्यं साक्षादेव वेदेनोप | ख. "ण्यं साक्षादेव वेदेनो- क्तम ।३ ल. ग. ध, ड, च्यत्राः। ४ ख,ग. घ. दन्‌ । ते । ५, इति | सोऽत्रवीत-“वर्‌ वृणे दयमं चेमे वायते च सट गह्यातिः इति । तस्मादै्रवायवः सद प्रगृह्यते । ६ ऋ, अमा नो अन्य ।

2

३८ श्रीमाधवम्रणीतः- [अ०शपा०३अपि०१०]

(> क = थु € = क - न क्रिया स्यादिति चेदथान्तरे विधानं न द्रम्य- मिति चेत्‌ ॥ ३४ ॥ तदर्थतास्रयोगस्यावि- भागः ॥ २९८ ॥ द्रामाधिकरणे प्रथमं वणेकमारचयति-- सके पद्पदार्थो यो न तौ वेदेऽथवाऽत्र ती ॥ रूपभेदात्पदं मिनय॒तचानादिभिदा स्फटा ॥ ३१ ॥ वर्णकत्वात्पदेकतवं काचित्की ंपमिन्नता ॥ प्रौयिकेण पदेक्येन तदर्थक्यं तथाविधम्‌ ॥ २२॥ वैदिकौ पद्पदा् कोकिकाम्यां पदपदाभाभ्यामन्यौं | कुवः | रुप्मेदात्‌ । पदँ तावद्ूपमेदो दश्यते । आत्मशब्द आकारादित्वेन लोके नियतः । वेदे तु कचिदाकार्‌- रहितः पञ्यते--““प्रयतं पुरुषं त्मना” इति । ब्राह्मणाः” इति छोके, वेदे चन्यथा पठ्यवे-“व्राह्मणासः) पिवरः सोम्यासः” इति ¡ अथमेदोऽपि स्फुटः । “उत्ताना वैँ देवगवा वहन्ति ” इति श्रयते । मनुष्यगवास्तवाश्वो वहन्ति । वैदे वनसपतिर्हिरण्य- पणेः । तथा च श्रूयते--“देवेभ्यो ` वनस्मवे दरवीषि हिरण्यपरणे. पदिवस्ते अथम्‌!” इति । तस्मात्‌ 'क।कवेदयोः पद्पदाथौवन्योः इति प्रापे- | व्रमः-- य एव छौकिकाः पदाथोः, तएव वैदिकाः । तथा हि-वणोनां तावन्नियत्वं प्रथमपादे सरावितम्‌ । यथा प्रयोक्तृणां पुरुषाणां मेदेऽप्येकैकस्य पुरुषस्य बहरुत्व उच्चारणमेदेऽपि (त एवामी वणौः' इति परयमिज्ञानद्वर्ङ्यम्‌ । तथा “यानि लोके गव।दिपदानि; तान्येव वेदेऽषीयमानानि' इयवाषिवपल्यभिन्ञया पदेकत्वमभ्युपेयम्‌ । त्मना, देवापः" इत्यादिपद्भेदस्तु क्ाचित्कः । नैतावता बहु- वरपयमिज्ञावगवं प्दैकैयमपादुं रकयम्‌। अन्यथा ‹तोऽयं देवदत्त इति प्रत्यभि- जञ देवदत्तक्यमपि देशादिमेदमात्रेणापोद्ैत | पदैकये चिकत्वमवर्यंमावि |. जन्या वेदे प्रथगव्युत्पच्यमावादबोषकत्वं प्रसन्येव । एतदेवामपरित्योक्तम्‌-

=

¢

^.लोकावगतपामथ्येः शब्दो वेदऽपि बोषकः”' | इति । खरूय॒पाहवनीयादिशब्दानां वद्थानां चारोकिकतवेऽपि प्रसिद्धपद्‌ समभि~- व्याहाराद्यत्पात्तिः ` पमवति । उत्तानवहनादिकं त्वथैवाद्‌ः | अस्तु वा तथावहनम्‌ , १ घ्‌. भि्रह्पता।| २ क. प्राकृतेन | ३ क. ख, 'सुधालस ४ क. स्तयोव ५ख.ग. घ, "भ्यो ह ६ क. ख. ग. श्णांभे" ७ क. "वागन्यादि1 < ख. घ, ड.द वरिधी ९ क.°दैकसम

® =^

९१० क्‌ः. च, ज्ञान २११ क. ध्यंक्यम*। १२ क. सिध्यति ।

[अ ० पा०३ेअषे० १०] जेमिनीपन्यायमाखाषिस्तरः। ३९

, तथाऽप्युत्तानादिशब्दाप्तद श्च छोकसिद्ध। एव । तस्माद्य एव ठोकिंकाः प्दृपद्‌ाौस्त एव वैदिकाः ॥ द्वितोयवणेकमारचयति- व्यकतित्रीह्यादिशब्दाथं आकृति क्रियान्वयात्‌ ॥ वयक्तिवयुत्पत्तिवेखायामाकृत्या सोपरष्ष्यते ॥ ३३ ॥ शक्तिग्रहादियुक्तिभ्य आकृतेरथंतोचिता ॥ क्रिपापयंवस्रानाय व्यक्तिस्ततोपरश्ष्यताम्‌ ॥ ३४ ॥ “व्रीहीनवहन्ति,” “पञ्ुमाठमेत,” “गामानय,” "्राह्मणो न हन्तव्यः" इत्यादिप्रयोगेषु व्रीह्यादिशब्दानां व्याक्तेरथैः | कुतः। अवहननादिक्रियामिर््यक्तरन्वेतु शक्यत्वात्‌ | न ल्यक्रपिरवहन्तुमारब्धुमानेतुं वा योग्या | नन्वानन्त्यन्यमभिचाराभ्यां न व्यक्तौ व्युत्पत्तिः संभवति, अनन्ता हि व्यक्तयः, अवीतानीगवेनामनेकदे वर्तिनां गवामियत्ताया अनवधारणात्‌ । किच इृ्कव्यक्तो व्युत्पन्नो गोकषब्दः छष्णव्यक्तौं प्रयुज्यमानः स्वायं व्यभिचरेत्‌ | तच्च कथं व्युत्पत्तिरिति चेत्‌ | एवं तरह व्युतत्ति- कारे सा व्यक्तिराकूल्ापलक््यतामिति प्रप्रे- त्रमः--अन्वयग्यतिरेकाभ्यापाकृतेः शक्तियहणनिपित्तत्वाच्छब्द्‌ाथेत्वं तस्या एवो- चितम्‌ | किच गोशब्द उच्चारिते ग्यक्तिवादिनः संशया मवेत्‌ | तस्माद्‌ाकृतेरेवामि- येयत्वम्‌ | यद्याक्ताववहननादिक्रिया न पयेवस्येत्‌, तर्हि व्यक्तेस्तत्रोपलक्षणीया । किच ,“दयेनग्चं चिन्वीत” इल्यादावारूतेरेव स्रादश्यपवियोगितया कायान्वयों दश्यते | तस्मात्‌--आारूतिः शब्द्राथेः ॥ अत्रेव गुरुमतमाह -- गवादिचोदना नो मा जातिव्यक्तयोरनिणयात्‌ ॥ आनन्त्यव्यमिचाराम्पां न व्यक्तिरिति निणयः ॥ ३५ ॥ स्पट[ऽथेः ॥ इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यापमाखाविस्तरे प्रथमा ध्यायस्य तृतीयः पादः ॥ ३॥

जत्र पादे [दितः अधिकरणानि १० २२ प॒वाणि ३५ १२०

१क. 'धौश्वाठौकिकाः पदपदाथ। ए" । २ क. ख. ^क्तिव्री्रा"। ३ क. ख, ^क्तिव्युत' । ४ ख. “यनोचि" । क. श्येता च" । ५ क, योग्यात्‌ । ६ ड. ब्धुमपने" | ७ ख. ग. ध. ड. हि गव्य | ८ ग, घ. ड, "नामनाग ९ ख.ताने। १० क अभवात्‌। १9 क, “व्यक्तिन्युत्पत्तौ व्य १२ न्ग, चितिं चि |

४० श्री माधवप्रणीतः- [अर श्पा<ठजवपि०१-२]

( जथ चतुथः प्रः ) ( प्रथम उद्भिदादिशब्दानां यागनामतया प्रामाण्याधिकरणे सूतम्‌ ॥) उक्तं समाघ्रायेदमर््य, तस्माससवै तदर्थं स्यात्‌ ॥ १॥

चतुथेपादस्य प्रथमाधिकरणं भ्वातिककारोन्नीतमारचयति--

उद्विदादिपदं धर्मे किममानमुत परमा ॥ विध्यथवादमन्रांशेष्वनन्तर्मावतो न मा॥ १॥ अन्तभावो विधाबुद्धिदा यजेतेति दश्यते ॥ नामतेनान्वयो वाक्ये वक्ष्यतेऽतः प्रमेव तत्‌ ॥ २ ॥

‹ उद्भिदा यजेत ” ^“ बरमिदा यजेत "” ^“ विश्वनिता यजेत ^” इत्यवं समान्नायते । तनोद्धिदादिपदं न धर्म प्रमाणम्‌ | कृतः | प्रमाणत्वेनाभिमतेषु त्रिषु वेदविभागेष्वनन्तमौवात्‌ । तथाहि-- विधिः साक्षात्ममाणम्‌, अथैवादमन्रौ तु विध्य- न्वयेन । तत्र न तावदुद्धिदादिपदं विधावन्तभेवति, विध्यथेरूपाया भावनायां अंशेषु भाव्यकरणेतिकतेग्यतारूपेषु कस्याप्यवाचकतात्‌ | नाप्यथेवादतम्‌, स्तुतिबद्धेरमा- वात्‌ । नापि मत्रत्वम्‌ , उत्तमपुरुषादीनां मत्रलिङ्धानाममावात्‌ । तथाचोक्तम्‌-

'"उत्तमामन्रणास्यन्तत्वान्तरूपाद्यभावतः | मन्रप्रसिद्धचभावाच् मन्रतैषां न युज्यते" |

इति “अग्नये जुष्ट निवेपामि'” इत्युत्तमपुरुषः | ““जमरे यशस्विन्यश्चपसे सम- पेयः” इत्यामन्रणम्‌ | “उर्वी चासि, वस्वी चापि” इलयस्यन्तरूपम्‌। “इषे त्वा, उर्जे त्वा इति व्वान्तरूपरम्‌, आदशब्देन-- आज्ीर्देववाप्रतिपाद्नादयः । एवमाद्यनन्तमावादमानमिति चेत्‌ | न | विध्यंशे करणेऽन्तमोवात्‌ । यद्यपि छिड प्र्येन समानपदोपात्तो यनिधात्वथः करणम्‌| तथाऽपि वस्य यजनोमतनो द्विदा पद्मन्वेति | तस्मात्यमाणम्‌ ॥

भै

( द्वितीय उद्भिदादिशब्दानां यागनामघेयत्ाधिकरणे सूतम्‌ ॥ ) जपि वा नामधेयं स्यादयदुत्पत्तावपृवेमविधायकताद्‌ ॥२॥

द्वितीयाविकरणमारचयति-

# भाष्यकारस्तु प्रथमसूत्रं पूवरपक्षवेनोपन्यस् द्वितीयस्‌ सिद्धान्तत्वेनोपन्यस्य सूच्दरयेनैकमेवा- धक्रणमङ्गाकृतवान्‌ ॥

१ क. मं फिप्रमाणमुताप्रमा। २ल.ग. घ, ड, "त “वि । ३ क. "ध्यथैतेन। ४ क. नांतन्छ्ि("। ५, ग. घ्र, इ, लिद्पदेन्‌ ।

[अ० न्यपि] जेमिनीपन्पापमाखाविस्तरः। १

गुणोऽयं नामधेयं वा खनित्रेऽस्य निरुक्तितः ॥ उ्योतिष्टोमं समाश्रित्य पश्वर्थ गुणचोदना ॥ ३ ॥ फरोद्रेदात्समानेषा निरुक्तर्यागनाम्न्यपि ॥ नामस्वयुचितं पागसामानाधिकरण्यतः ॥ ४ ॥

“उद्भिदा यजेत पशकामः'” इत्यत्र तृतीयान्तेनोद्वितपदेन योऽथा विवक्षितः, सोऽयं यागे कश्िद्रुगः स्यात्‌ । “दघ्ना जुहोबि”” इत्यनेन गुणविषिना समानत्वात्‌ । जथोच्येत--दृधिश्ब्दार्थो ठोकपरसिद्धः, उद्विच्छब्दायैस्परसिद्धः' इति । तन्न | रूढ्यभावेऽप्यवयवाधेनिर्कत्या तत्पसिद्धेः । “उद्भ चते भूमिरनेन' इति व्युतस्या खनित्रवाच्यसौो शब्दः | न चात्र पड़फठकः कश्चिद्याग विधीयत इति वाच्यम्‌ | पशनां गुणफलतात्‌ | यथा “गोदोहनेन पशुकामस्य” इत्यत पशवो गोदोहनगु- णस्य फकम्‌, तथेह खनि्गुणस्य फलमस्तु । यादि “चमसेनापः प्रणयेत्‌^” इति विहितं प्रकवमपां प्रणयनमाधिल्य गोदोहनं विधीयते, तह्येवापि “ज्योतिष्टोमेन

जेत इति विहिवं प्रकतं ज्येविष्टोममान्निय खनित्र विधीयताम्‌ । वस्मद्रणवि- विरिति पपे, |

ब्रूमः--पङुकामो यजेत” इत्यस्य पदद्रयस्यायमयेः--"पशरूपं फलं यागेनं कुयात्‌" इवि । तत्र “केन यागेन” इत्यपेक्षौयाम्‌ “उद्भिदा! इवि तृतीयान्तं

पदं यागनातेनान्वेति । “उद्वि्यवे पद्यफ़कमनेन यागेन इवि निर्क्ला नामत्व- द्वितपद्स्योपपद्यते । एवमपि गृणव्रिथिनामवेयत्वयोः शब्द निवंचनसाम्यान्न निणंय इति चेत्‌ | मेवम्‌, सामानापिकरण्यस्य निणायकतवात्‌ | “उद्धिन्नामकेन यागेन फलं कुयात्‌" इत्युक्ते सामानापिकरण्यं छभ्यते । गुणत्वे तु "खनित्रेण साध्यो यों यागः, तेन'--इव्येवं वैयविकरण्यं स्यात्‌ | यदि खनिचवता यागेन" इवि सामानाधिकरण्यं योज्येत तदा मत्वथेलक्षणा प्रसन्येव । तस्मादुद्धिदादिपदं नामधे- यम्‌ । पद्घ्न। जवि" 'व्रीहिभिय॑नेत' इत्यादिषु द्रव्यविशेषे दध्यादिश- ब्दरानामत्यन्तरूढतया यागंनापतासंमवादगलया गुणत्वमाश्चितम्‌ । 'सोभन यजेत इत्यत्रापि "अप्रसिद्धाधनामपेयत्वकल्मनातो वरं प्रभिद्धाधद्रारेण ठक्षणाश्रयणम्‌! इत्यमिपेत्य “सोमद्रम्यवता यागेन" इवि मत्रषलक्षणा सीकता । उद्विच्छब्द्स्य तु कोकपरसिद्धाणामावादुक्तरीला नामत्वं युक्तम्‌ । प्रयोजनं तु नाश्नः स्वे व्यवहार्‌

१ ख. सद्धानतमा । २ क. समला | ३ क. धोच्य्रते-द । ४. नत करणनकु । “^ घ क्षव्रातत । ६ घत, चनेनम्ा | ७. दोतीया | ८ ग, गता ।

४२ श्रीमाधवेप्णीतः- [० शपा०ठआधि ०३]

एव | न ह्यन्तरेण नामघयमृतिवग्वरणादिषु (अनेनाहं यक्ष्ये इत्याख्यानोपायों रधुः कश्चिदस्ति | तस्मात्‌--उद्भिदादिकं नामघेयम्‌ |

अनव गरुमतमाह--

लखोकिके गणयागेऽस्य विधेः सापक्षतेति चेत्‌ ॥ निरुक्त्या श्रोतयागस्य नामत्वानिरपेक्षता ॥ ५॥

"उद्दा यजेत इत्ययं गुणदिषिः । न चास्य क्चिच्छरोत आश्रयो भ्यते | तता लाकिको मातुगणयागादिराश्रयत्वेनपिक्षणीयः । तस्मिन्यौगे गुणोऽयं विधी- यते | तथा सति सापेक्षत्वाद्‌पामाण्यमस्याश्वोदनाया इति चेत्‌ ।

भवम्‌ । पूर्वक्तनिस्कत्या श्रौवयागनाम्वे सति निरपेक्षत्वात्‌ ॥

( तृतीयं चित्रादिशब्दानां यागनामधेयताधिकरणे सत्रम्‌ ॥ ) ( (र १" ॐ „¢ यास्मन्यृणापद्शः प्रधानतां ऽभेसबन्धः ॥ ३ ॥ तुतौयाविकरणमारचयति-- यच्चित्रया यजतेति तद्रणां नाम वा भवेत्‌ ॥ चि्घरीत्वगुणो टेरथीषोमीयके पशो ॥ ६ ॥ दरयोविधो वाक्यभेदी वैशिष्ट्ये गौरवं ततः ॥ स्यान्नाम प्रष्टाज्यबहिष्पवमानेषु तत्तथा ॥ ७ || ("चित्रया यजेत प्डुकामः इलान्नायते । तत्र चित्राजञब्दरौ नोद्धिर्छब्दव- द[गिक., किंतु रुढ्या चिन च्वीत्वं चाभिधत्ते । ततौ न पूृवेन्यायेन नामत्वम्‌ | तथा सति “अ्मीषोमीयं पशुमालभेत” इति विहितं प्रञुयागेमात्रं यजेत” इत्यनेन पदेनानूध तस्िन्पश चित्रतवेश्रीत्वे गुणो विधीयेते इति प्राप, तरूमः-- चित्त्वं घ्ीत्वं चेविं दवेतौ गुणो, वयोद्रैयोर्विषाने वाक्यं भिद्येत । तथाचोक्तम्‌- “ग्राप्ते कमणि नानेको विषातुं शक्यते गुणः | अप्राघ्रे तु विधीयन्ते बहवोऽप्येकयलतः'' ॥ इति । जथ वाक्यभेदृपरिहाराय गुणद्रयविशिं्ं पशचद्रव्यरूपं कारके विधीयते तदा गोरं स्यात्‌ । तस्माच्चित्राशब्द्ः पृवेवद्यनिसामानापिकरण्येन यागनामवेयं

) ड. 'ख्यातोपा" । २ क. इयेवं । ३ क. ® गुणाश्रयल्ेन गु" । ४ क. भदे.वे" | ५4 ख. ` चललवीतगोर।भिषाय द़ः । त" ६ ख. ग. घ, ङ ."गमत्र य। ७ क. ख. चित्रलर्खालगथो विधायते । ग॒चिच्रलीते गुणो विधीयते । ८, ग. घ, ड, "धायिरन्बहु" । ९ क, (ककाटत्तः । १० क, ` रेपजुरव्यकं कम तरि" ।

{

[अ०शपा०यजषि०] जेमिनीयन्यायमासविस्तरः ३

, भवति । चिच्रत्वं तु .वस्य विलक्षणद्रव्यदरारेणोपपयवे । (दपि) मधु, घृतम्‌, जपः, धानाः, वण्डुकाः, तत्संसृष्टं प्राजापत्यम्‌” इति दध्यादीनि विचित्राणि प्रदेयद्रव्याणि षडान्नावानि । तदे व्रचित्रानामकस्य यगस्योत्पात्तिवाक्यम्‌ । यागस्वरूपमृतयोदेष्यादि- द्रव्यप्रजापविदेवतयोरत्रोपदिश्यमानत्वात्‌ । उत्पन्नस्य तस्य यागस्य “चित्रया यजेत पशुकामः इत्येतत्फ्वाक्यम्‌ । एवं सति प्ररुवार्थो कम्यते | अ्रीषोमीयप- श्वनुवादेन गुणविषाने प्ररवहानाप्रकतप्राक्रिये परसन्येयावाम्‌ | लिङ्प्रययस्यान्वान्‌- दकत्वाङ्गकारान्मुख्यो विध्य बाध्येत ।. तस्माचितापदं नामवेयम्‌ ॥

यथा चित्राशब्दे नापथेयत्वम्‌ । तथा बहिष्पवमानशब्दे,. आज्यजञाब्दे , पृष्ठशब्दे, च तन्नामषेयत्वं योजनीयम्‌ । एवं हिं भ्रूयते---“ तरिवुद्राहिष्पवमानम्‌'“ «““पश्चद- शान्यान्यानि” ““स्दशान परषटानि इति । अस्य वाकरयेजयस्या्थो विनियते-- “सामगानामुत्तरा्न्ये त॒चात्मकानि सृक्तान्यान्नावानि | तत्र (“उपास्मै गायता नरः" डेलयायं सक्तम्‌ । ““द्विद्युतलया रुचा - इति द्वितीयम्‌ । “पवमानस्य ते“ कवे इति तवीयम्‌ । ज्योतिष्टोमस्य प्रातःसवनानुष्ठाने वेष चष. सूक्तेषु गायतं साम गात- व्यम्‌ | तदिदं सूक्तत्रयगानसाध्यं स्तोत्रं बहिष्पवमानामित्युच्यवे, ततरावस्थिता- नामृचां पवमानाथलात्‌, बहिःसबन्पाच । न खल्विदं स्वोनमितरस्तोत्रवत्सदोनाम-

ख, अ

कंस्य मण्डपस्य मध्य मौदुम्बय।: स्वम्बश्ञाखायाः संनिधौ प्रयुज्यते, किंतु सदसो- बहिः प्रसपेद्धिः प्रयुज्यवे | तस्य च. बहिष्पवमानस्य. चिवृन्नामकः स्तोमो मत्रि | तस्य॒ च स्तोमस्य विधायकं ब्राह्मणवराकयमेवमाञ्नायते--- “तिसृभ्यो हिकर्‌।वि

स प्रथमया, विप्नभ्यो हिकरोति स मध्यमया, तिसृभ्यो हिकरीत्रि स उत्तमया,

उद्यती निवृवो विष्टुति” इवि । अयमथे--सूक्ततयपटितानां नवानामृचां गानं चरिभमिः प्यायः कवेन्यम्‌ । वचर प्रथमे पयाये निषु सक्ते

ष्वाद्यास्तिछ्ठ ऋचः). द्वितीये पयाये-- मध्यमाः) तृवीये पयाये चोत्तमाः । विपुम्य इति तृीया्थं परथमी । हिकरोति गायति' इयथः । सेयं यथो-

क्तपकारोपेता गीतक्चवत्स्तोपस्य विष्टिः स्तुतिपकारव्रिशेषः । तस्या विष्टुतेरुचव।

५ (क्प (न

नाम, इति । एवं प्रथिवर्विनी कुडायिनीति द्वे विष्टूदी । वयोः परिवततिन्येवमान्नायवे-- ““तिषृभ्यो हिकरोति स प्राचीभिः; तिपभ्यो हिकरोति. स परचीमिः) ति्नभ्य। हिकरोति स पराचीमिः, परिवपिनी चिवो विष्टुति: इवि । पराचीमिरनुक्रमेण।ऽऽ-

१क.ग.घध. ङ. च। २क.ग. ड, ठभ्येत। ३ग. ध. "दत्वा | ४ क. ख. क्थघ्या'। ५ क. ख. विधीयते । ६ क. इव्येकं । ७ ल. ग. घ. कचा । < ल. केतवे।९द.घषुस्‌( १ ३. श्वु गाः । ११ क. "न इय्यु। १२ क. “तरमन्यस्तो"। १३ क.ग. द, स्तम्भाः । १८. ल, ¶. ध्‌, "यणता' ।

थं श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०धपाररेअपि ०३]

( ८ ~ ०५ क) द, क ® क, (क, ४

न्नातामिरिल्येः । कुलायिन्येवमाम्नायवे--^“विसभ्यो हिकरोति स प्राचीमिस्तिसम्यो . हिकरोति, या मध्यमा सा प्रथमा, योत्तमा सा मध्यमा, या प्रथमा सोत्तमा, तिसृभ्यो हिकरोति योत्तमा सा प्रथमा, या प्रथमा सा मध्यमा या मध्यमा सोत्तमा, कुरायिनी ननिवृतो विष्टिः” इति । भत्र प्रथमसूक्ते पाठक्रम एव | द्विवीये मध्ययोत्तमपथमाः। तृतीये तत्तमपरथममध्यमा इयेवं व्यल्ययेन मत्रा गावम्याः । वदिदं विष्टुतित्रयं विक- लतम्‌ । जिवृच्छब्दस्येदशं स्तोपखरूपमथो, न तु चेगुण्यमितरि पूवैपादे निर्णीवम्‌ ॥ उत्तराग्नन्थे बरहिष्पवमानपूक्तभ्यल्चिभ्य ऊध्वं चत्वारि सूक्तान्यान्नातानि-- “अग्र सा याहि वीवये"--इलयायं सूक्तम्‌, “आ नो मित्रावरूण- इवि दिवीयम्‌, “भा याहि सुषुमा हि वे"”--इति तृतीयम्‌ । “इन्द्रा आ गवं सुवम्‌--* इति चतुथेम्‌ । तान्येतानि प्रातःसवने गाय्नसान्ना गीयमानानि चतायोन्यस्तोत्राणीत्यु- च्यन्ते । तन्रिवेचनं च श्रयते--'यदाजिमीयुः; वदान्यानामान्यत्वम्‌ इति । तेष्वान्यस्तोत्रेषु प्दृशनामकः स्तोमो मवति । वस्य स्तोमस्य विष्टतिरेवमाम्नायते- ((पश्चभ्यो हिकरोति स तिसृभिः स एकया स एकया, पश्वभ्यो हिंकरोति स एकया स विभुभिः सर एकया, पञ्चभ्यो हिकरोति स एकया स एकया स विस॒मिः" इति। एकं सूक्तं चिरावतेनीयम्‌ । तच प्रथमावृत्तौ प्रथमाया अ चच्िरभ्यासः । द्विवीयावृत्तौ मध्यमायाः | त्ृतीयावृकत्तावुत्तमायाः । सोऽयं प्रशदशस्तोमः। उक्तेभ्यश्वतुभ्यैः सूक्तेभ्य उभ्यमुत्तरामन्ये वरीणि माध्यंदिनपवमानसूक्तान्यान्नायं तत उर्व चत्वारि सृक्तान्यान्नातानि-तेषु “अमि चा शूर नोनुभ""--दत्याचम्‌ , “कया नश्चित्र जामुवत्‌” इति द्वितीयम्‌ । “वं वो दस्ममूतीषहम्‌'--इति तृतीयम्‌, ““तरो- मिव विददसुम्‌"” इति चतुथेम्‌ । एतानि करमेण रथंतरवामदेव्यनोवसकाठेयसाममि- मध्यंदिनसवने यिमानानि शष्ठस्वोत्राणीदयुच्यन्वे । ““स्पशेनाकष्टानि"* इत्येवं निर- क्तिद्रषटव्या | तेषु स्वोजेषु सप्दशस्तोमो मवति । तस्य स्वोमस्य विष्टुविरेवमान्नायवे- ((थ्चभ्यो हिकरोति स विभिः स एकया स एकया, पशम्यो हिंकरोति स एकया स विद्भिः स एकया, सप्तभ्यो रहिकरोवि स एकया स तिसृभिः स तिसृभिः” इति । भन्न प्रथमावृत्तौ प्रथमाया ऋचश्चिरभ्यासरः, द्विवीयावृत्तौ मध्यमायाः, वृदीयावृत्तौ मध्यमात्तमयोः । सोऽयं सप्रदशस्तोमः” । अचर त्रिष्वपि वाक्येषु तरिवृत्पथदशस्तद- शब्दा गुणविधायकत्वेन संमताः । यदि बहिष्पवमानन्य्ष्टशब्दा अपि गुणविधा- यकाः स्युः) तदा प्रत्युदाहरणम्‌ । गुणद्र यद्विवानाद्वाकयमेदः स्यात्‌ । वस्माद्रहिष्पव- मानादिशब्दराः स्तोजनामपेयानि । वेनौममिः कमाण्यनूच च्रिवृदादिगुणा विधीयन्ते ॥ १ ख. 'हपायो | २ ग.घ्‌, “यन्ते । त । ३ क. “तायं सुक्तम्‌, क ४ ख. प्रीयपाणानि। ५, स, ठोकेषु । ६ घ. पिवि"।

1१

[भ०्रैपान्यमवि०४] जेमिनीयन्यापमाङविस्तरः। ४५

` (चतु्ऽग्निहोत्रादिशब्दानां यागनामधेयताधिकरणे ( तत्पख्यन्याये ) सृज्म्‌॥ ) तत्प्रख्य चान्यशाश्चम्‌ ॥ ४ ॥

चवुयोपिकरणमारेचयपि- अ्िहात्रं ज्ञहोत्याघारमाघारपतीत्यम्‌ ॥ विधेयो गुणसस्कारागहोस्वित्कमेनामनी ॥ < ॥ अग्रये होत्रमत्रेति बहुत्रीहिगतोऽनरः ॥ गणो विधेयो नामत्वे षप न स्याल्षरदुते ॥ ९॥ सस्क्रियाऽऽघारमाधारयतीत्युक्ता द्वितीयया ॥ आघारेत्यग्रिहोत्रेति योगिके कमेनामनी ॥ १० ॥ अग्मिज्यातिरिति पापो मच्रादेवस्तथा घृतम्‌ ॥ चतुण्टीतवाक्योक्तं द्ितीपायास्त्वियं गतिः।॥ ११॥ नाप्ताधिते हि धात्वर्थं करगसं ततोऽस्यसा॥ साध्यतां वक्ति संस्कारो नेवाऽऽशङ््यः क्रियात्वतः ॥ १२॥ (“अधिहोत्नं सुटोवि” ““जवारमापारयवि"" इलत्रािहोचकशब्दस्य कमेना- ये द्रव्यदेववयोरभावाच्ागस्य स्वर्पमेव न सिध्येत्‌ । तस्माद्‌ भिदेवतारूपो गुगोऽ- नेने दर्विहोमे विधीयते । भवारशब्दश्च “वु क्षरणदीप्त्योः इलस्माद्धातोरुतन्नः क्षरदु तमाचष्टे | तस्मिश्च घते द्वितीयाविभक््लया संसकायेत्वं प्रतीयते । तच संस्कतं ध तमुपांञयाजे गे) द्रव्यं भवपि | तस्मान्‌ ` ज्िहोत्ाषारशब्दां गणसंस्कारयाविषा- इाते प्रप, ब्रूमः-““अ्िन्यतिन्यतिरभिः स्वाहेति सायं जुहोषि, सूय। उ स्वाहेति प्रातः" इवि विहितेन मत्रेण प्राप्रवादवता न कस्य सायंप्रावःकालयोियमेनानुष्ेयस्य कमेणः

[# ॐ

यम्‌ । योगश्च वहत्रीहिणा दितः | “चतुगरेहीवं वा एतदमृत्तस्याऽऽषारमार्वये'। इलयनेनेवाऽऽन्यद्रव्यस्य पराघ्ठतया क्षरद्वसंस्कारस्याविषेयत्वादाष।र शब्दोऽपि यगिके कमनामवेयम्‌ । यसिमिन्कमेण नकी दिरमारभ्येशानीं दविशम्बेषि कत्वा संतत्या धुवं क्षायवे) तस्य कमण एतन्नाम | ननु नामपेयत्वे सवि “उद्भिदा यजे१' 'न्याति- ्टोमेन यजेत इत्यादाविव धातथन करणेन सामानाविकरण्याय (अ्चिहोत्रेण जुहोषि “आवारेणाऽऽवारयति' इति तुवीयया भवितव्यम्‌ । नैप दोषः । अनुष्टानादृध्वं

१ ६. ड. प्रोक्तो | २ क. नैव क्यः क्रि | ३क. ख. ग. घ. "ति इय । ४क.ख.ग. ततोऽन्नि। ^. गुणो विधी"! ६ कन्न दविमि। । ७ ख. न प्रा ८ कर. 'घास्यति इ ९४. . वाहृत्य स | १० तर एव्रत । ११ क्त. घ. तइ |

ध

५8३ श्रीमाधवप्णीतः- [अ ० १पा<४जवि ०५]

कर क

षात्वथेस्य सिद्धत्वाकारेण करणत्वेऽपरि ततः पूर्वं साध्यत्वाकारं वक्तम्‌ 'भग्मिहं आघारम्‌ ` इति द्तीयाया युक्तत्वात्र | न चात्र द्वितीयान॒सारेण ¶्रीहीन्पोक्षतिः इत्यादाविव सस्कारः शङडनाीयः | बरीहिशब्दवद यिहोताषारशब्दयोः प्रिद्धद्रभ्यवा- चकत्वामविन क्रियावाचित्वाम्युपगमात्‌ । वस्मात--अ्रिहोवाधारशब्दौ दविहोपोष- रुयाजयोगणसंस्कारविषायिनौ न मवतः, कतु कमीन्तरयोनीमनी ॥

(पथ्वमे उयेनादिशब्दानां यागनामधेयताधिकरणे ( तद्यपरेश्न्पाये > सूत्रम्‌ ॥ ) तव्यपदेशं च ॥ ५4 ॥

पश्चमापिकरणमारचयति-

दयेनेनामिचरन्मत्यां यजतेति श्रुतो गणः ॥

दिधीयते पक्षिष्पो नाम षा तस्य कमणः ॥ १३॥

रथेनेनेति गुणः काम्यः सौमिकः सोमवाधया ॥

न चिन्नावद्वाक्यभेदो दृदेश्चेवमनुग्रहः ॥ ९४ ॥

यथा वै उयेन इत्युक्ता हापमानोपमेयता ॥

नेकस्मस्तेन गोण्याऽस्य वृत्या स्पात्कमेनामताँ ॥ १५ ॥ (“इयेनेनामिचरन्यजेत”” इत्यत्र॑कम॑नामत्वे, द्रग्यदेवतयोरमावाचयागलखरूपमपि न

सिध्येत्‌ | वतः सोमयागे निदं सोमद्रन्यं वाधित्वा सोमस्य स्थाने पक्षद्रन्यरूपो गुणः

क

काम्यो विषीयते । तथास्तवि शयेनशब्दस्य पक्षाणि ठोकपिद्धा रुदिरैनुण्हवे ।

2

न च गुणत्िवित्वे चित्रायामिव वाक्यभेद्‌ आपादयितुं शक्यः । चित्रत्वघीत्ववद्रुण- दयामावारिति प्रपि,

तरूमः--' “यथा वे शयेनो निपत्याऽऽदृत्ते, एवमयं दिषन्तं भतुग्यं निपत्याऽऽदते यमामिचरति इयेनेन” इति वाक्येनोक्त उपमानोपमेयभावः परक्षिण्येकस्मिन्न युज्यते ॥ तस्मासक्षिण उपमानस्य गुण उपमेये कमण्यस्वीविं श्येनब्दस्याभिचारकमेनामत्वम्‌ ॥

“संद शेनामिचरन्यजेव” “गङ्राऽमिचयमाणो यजेव"” इलत्र संदंशगोशब्द्यो-

* रावरभाष्ये तु अथैष गवाऽभिचरन्यजेतः इवेताटशपाठ उपरम्यते ।

१क. थतो ।२क. "ता ॥ १५॥ नैकस्य शक्यते वक्त नाम गौण्या ततो भवेत्‌ । “द्ये" । २षक्वग. घ.ङ. चनाः । ४ कृ. ततो ठछतासोमकूप वाधा पक्षिमांसतगणो विधीयते + “+ स, रभ्यपेता भवति । न । पर.ररभ्यप्या न | ड. ^रभ्यपगतान। ६ ख, गध, इ, तृव्य्रमाद्‌

1

[ज०श्पा०४जयिन्द] जेपिनीयन्पायमाखा्िस्तरः। ४७

नामत्वं इयेनशब्दवद्र्टव्यम्‌ | “यथा संदंशेन दुरादानमादत्ते “यथा गावो गोपायन्ति” इति वाक्यजेषाम्यामुपमानोपमयमावामिषानाव्‌ ॥

( षष्ठे वाजपेयादिशब्दानां नामधेयताधिकरणे सूत्राणि ६--< ) नामधेये गणश्चुतेः स्याहिधानामिति चेत्‌ ॥६॥ तुल्यलाक्िययोन॥७॥ेकशग्ये परार्थवत्‌॥८॥

वष्टाधिकरणमारचयति--

यजेत वाजपेयेन स्वाराञ्यार्थीत्यसो गणः ॥

नाम वा गुणता तच्रयोगादणफर्द्रये ॥ १५ ॥ साधारणयनजञेः कमकरणत्वेन तच्रता ॥

त्रिकद्रय विरुद्धं स्यात्तत्रतायां फर प्रति ॥ १६ ॥ उपदेयपिधेयस्वगणत्वाख्यं त्रिकं यजेः ॥ उदेरयानक्तिमुख्यत्वत्निकं तस्य गुणं प्रति ॥ १७॥ त्यक्तवा तन्नं तदावृत्तां वाक्यं भिचेत तेन सः ॥ वाजपेयेतिशब्दाऽपि कम॑नामा्रिहोत्रवत्‌ ॥ १८ ॥

(वाजपेयेन लाराज्यकामां येव” इयत वाजपेयजब्देन गुणो विधीयते | अन्नवाची वाजजञब्दः । वचान्नं पेयं सुराद्रव्यम्‌ । वचार गुणः, सुराग्रहाणामनुष्टेय- त्वात्‌ । ननु गुणत्वे (वाजपेयगुणववा यागेन ॒खाराज्यं भावयेत्‌” इति मत्वथेलक्षणा प्ररन्येव । मेवम्‌ । सूद्‌ चरिवस्य 'यजेत?इल्यारुयातस्य वाजपेयगुणिं खारान्य॒फटे च तत्रेण संबन्पाङ्गाकारात्‌ । "वाजपेयेन द्रव्येण खारान्याय यजेत" इत्येवमुभयसंबन्धः| ननु गुणस्तबन्ये सतिष्वाजपेयगुणेन यागं कुयौत,इति यने: कम॑कारकत्वं भवति, फल- संबन्धे तु “यागेन खारन्य॑॑संपादयेत' इति करणकारकत्वम, तत्कथं तदुमयसबन्ध इति चेत्‌ | नाये दोषः | यजेः सावारणत्वेन द्विरूपत्वसंभवात्‌ । "यजेव' इलयत प्रकलया याग उक्तः, प्रययेन मावनोक्ता, तयोस्तु सममिव्याहारात्संबन्वमा> गम्ये | वच कम॑त्वकरणत्वयोः साधारणम्‌ । न खलु तच्र कभेत्वस्य करणत्वस्य वा साक्षादमिधायिका काचिदेसाधारणी विभक्तिः श्रयते | जवः साधारण्य यजेरूमाम्यां युगपत्संबन्धे सति यथोचितयबन्वविशेषः पथवस्यति । एवं तत्रेण स्वन्वाङ्खीकारे 'वाजपेयद्रम्येण यागं कुयात्‌ इल्यथ॑स्य म्यमानत्वाद्रणविवित्वेऽपि नास्ति मलभलक्षणा । यद्यद्धि दारिष्यप्येवं गुणविविः स्यात, वा वान्यापि वक्यान्यत्रोदाहद्य वदीयः सिद्धान्तः पुनराक्षिप्यतापिति प्राप्ै--

9 क. "पादानि" । २ क. "यद्रव्यव" | ३. ततः कथं । ४ ड, यद्धि"

८ श्रीमाधवप्रणीतः- [० पा०्यजपि०७

त्रमः--जस्तत्रेणोभयसंबन्धे सति विरुद्धत्निकद्वयापत्तिः स्यात्‌ । उपदेयत्व वरिवेयत्वं, गुणत्वं, चेलयेकं निकम्‌ । उदेश्यत्वम्‌, अनुवाचय, मुख्यत्वं, चेल्यप्रं निकम्‌ । वच्नोदेश्यत्वादयघ्लयः खाराज्यफलनिष्ठा षमोः) उपादेयलाद्यन्लयः साधन- भृतयजिनिष्ठा पमौ: । फलमुदिङश्य यनिरूपादीयते । फकमनूद् यनिर्विवीयते । फक. प्रधानम्‌ | याजिरुपघजेनम्‌ । फलस्योदेश्यत्वं नाम मानसापि्षो विषयत्वाकारः । यने- रपादेयतवं नामानुषीयमानताकारः । तावुभो मनःङरीरोपाधिको ष्मो । अनुवाद्यव- विवेयत्व्मों तु शब्दोपायिकौ । ज्ञातस्य कथनमनुवादः । अज्ञावस्यानु्ेयत्वकथने विपि: | फक्यागयोः साध्यस्तापनत्वरूपतया परथानत्वोपप्रजेनत्वे । एवं सति फक्त. त्सानयोः स्वारान्ययागयोः स्वभावपयाछाचनायां यथा फलस्योरेरयत्वादिचिकं यागस्योपादेयत्वादि्निकं व्यवतिष्ठते । वथा यागस्य वाजपेयस्य च साध्यस्राधन- भावपयौलोचनायां यागस्योदेरयत्वादि त्रिकम्‌, वाजपेयद्रन्यस्योपदेयतवादित्चिकं च. पर्यवस्यति । ततो यागस्य फलद्रग्याभ्यां युगपत्छबन्थे सति विरुद्धं तिकदयमाप- यते | ननु तर्हि मा मूत्तत्रेणोमयसंबन्धः, पएरथकसंबन्वाय यलिरावदवामिवि चेवं । वाक्यभेद परसङ्कात्‌ | द्रव्येण यागं कुयौत्‌* इयेकं वाक्यम्‌, “यागेन फलं कुयात्‌” इलयपरम्‌ । तस्माहाजपेयज्ञम्दो न गुणविधायकः; कितु यथोक्तं द्रव्यं निमित्तीरु- लया्चिहोतरब्दवत्कमेनामपेयम्‌ ||

( सप्म आग्रेयाद्‌ौनामनामताधिकरणे सृचम्‌ ॥ ) ® क ® ~ तो ५.४ ॐ ॐ ^. तद्णास्तु वेधायेरन्रावभागाहधाना्थ न चैद्न्यन यशः ॥९॥ सप्तमापिकरणमारचयाति- यदायेयोऽष्टाकपार इति नाम गुणोऽथवा ॥ नामा्रिहोत्रवन्मेवं नामत्वे देववा नहि ॥ ९९॥ मन्रोऽपि नेह प्रत्यक्स्तद्भितादेवताविधिः॥ दृवद्रव्यविशिष्टस्य विधानादेकवाक्यता ॥ २० ॥ द्रेपृणेमासयोः श्रयते--““यदृ्रेयोऽष्टाकपारोऽमावास्यायाम्‌, पौणमास्यां चाच्युतो मवि" इति । तत्र॒ यथाऽ्चिहोशब्द्ः "भ्ये होत्मत्र" इत्यमुमभ निमित्तीरुलय कमन।मवेयम्‌ । वथाऽऽग्रेयरब्दोऽथिसबन्धं निमित्तीकलय कमनाम स्यादिति चेत्‌ | $ ड. यजतेस्त* । २ ख. ध. ड "पेक्षावि"। ३ क. घ. "कारता । ता » ड. "गफरुस्यो । ५. ड, त्‌ नवरा |

[अ = पा०जपि०<] जेमिनीयन्यायमालविस्तरः। ४९

4; (कड वे अ „प

मेवम्‌ | नामत्वे देवताराहिलयपरसङ्गात । अगिहोत्रे तु "“अभिन्यति-

ज्योपिरयिः सखाहेति सायं जुहोति इत्यनेन वचनेन विहितो म्रः प्रयक्षविहिव इति मान्रवरणिकी देवता भ्यते । इहतु न तादशो मन्रोऽस्ति। जामेयशब्दस्तु देवां विधातुं शक्रोति । अधिर्देववाऽस्य" इत्यसिन्नयं तद्धितस्यो- रपन्नत्वात्‌ | न च द्रव्यदेवतयोरुभयोगुणविधानाद्राक्यभेद इति शङ्कनीयम्‌ । कमेणोऽ- प्राप्तत्वेन गृणद्वयविशिष्टस्य कमेण एकेन वाक्येन विधानात्‌ । तस्मात्‌-- आ्रेयशब्देन देवतागुणो विषीयते ॥ अत्र गुरुमतमाद-- यदाग्रेय इति परोक्तं न मान विध्यक्ठभवात्‌ ॥ इति चेन विरिएाथंविधां सत्यप्रमा कुतः ॥ २९ ॥

= ^~ श,

उर तवाक्य दववाराहृत्यप्रसङ्खन नामत्वामावाद्णयाक्रव। वाक्यमदात वध्य.

संभवाद प्रामाण्यमिति पवपक्षः। गणद्रयविनि्टकमे वि षिसंभवात्पामाण्यमिवि सिद्धान्तः॥

( ष्टम व्रादिशब्दानां जातिवाचिताधिकरणे सूत्रम्‌ ॥) ब्िराञ्ययोरसेस्कारे सब्दलाभादतच्छब्दः ॥ १० ॥

जषटमापिकरणमारचयति- बर्हिराञ्यपुरोडाशशब्दाः सस्कारवाचिनः॥ जात्या वा शाघषदेप्ते स्युः सस्कारवाचिनः ॥ २२ ॥ जाति त्यक्त्वा न संस्कारे परयुक्ता खोक्वेदयोंः ॥ विनाऽपि संस्कृतिं खाक दष्ताजातिवाचिनः॥ २३॥

दशेपुणेषासयोः भ्रूयते--““बर्हिलेनावि” “आन्यं वकापयावि" “पुरोडाशं पयद्चि करोति” इति । अत्र बर्हिरादिशब्दरानां शाघ्चे सवेत संस्कृतेषु तणादिषु परयो- गात, पील्वादिशब्देषु शाघ्लीयरूटि प्राचल्यस्योक्तत्वात, यूपाहवनी यादिशब्द्वत्सस्का- रवाचिनो बहिरादिशब्दा इति चेत्‌ | भवम्‌ । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां जातिवाचित्वात्‌ | यत्र यत्र बहिरादिशब्दपरयोगः, तत्र तत्र जातिः" इत्यस्या व्यापक वेदे च नास्ति व्यभिचारः । संस्कारव्यापरेटोकरिकधयीगे न्यमिचारो दश्यते । क चिदे शविरेषे लौ कि- कव्यवहारो जातिमाच्नमुपजीम्य विना संस्कारं ते शब्दाः प्रयुज्यन्वे--'बाहरादाय

गावो गाः" इवि, 'कय्यमान्यम्‌” इति, "परोडाशेन मे माता प्रहैलकं ददामि! इति

ख. “व्यदे चत । रध. द्राक्यामे"। भेदप्रसङ्गाचच । ४ इ. 0ष्वत्‌ । ५ख

५० श्रामाधवप्रणीतः- [अ०१पा०४अपि०९]

च । तस्माजातिवाचिनः । प्रयोजनं तु “'बाहेषा यूपावरमवस्तणाति!" इत्यज् विना संस्कारेण स्तरणसिद्धिः ॥ मत गुरूमतमाह-- वहिरादौ निमित्तस्य दुषेचत्वान्न मेति चेत्‌ ॥

जातेस्तन् निमित्तत्वात्तद्क्ता चोदना प्रमा ॥३९॥ स्पष्टाऽथेः |

( नत्र प्ोक्षण्यादिशब्दानां योगिकताधिकरणे स॒चम्‌ || ) प्रक्षणीष्वथसंयोगात्‌ ॥ ११ ॥

नवमापिकरणमारचयति- पराक्षंणीः संस्कतिजातियौगो वा स्वभूमिष ॥ तथोक्तेः संस्कृतिजातिः स्याद्रेः प्रबरूत्वतः ॥ २४ ॥ अन्योन्याश्रयता नाऽऽदयो न जातिः कल्प्यशक्तितः ॥

यागः स्यात्छृप्रशक्तित्वात्ङृप्निव्यीकरणाद्ववेत्‌ ॥ २५ ॥ द्रेपृणमासयोः श्रयते--५प्रोक्षणीरासादयः” इति | तत्र ॒प्रोक्षणीशब्दस्यामि- मन्रणाप्ताद्नादैसंस्कविः प्रवृ्तिनिमित्तम्‌ । कुतः--सरवेषु वेदिकपयोगपदेशेषु संस्छ- तानामेवापां परोक्षणीशब्देनोच्यमानत्वादित्येकः पक्षः | कोके जलक्रीडायां "रोक्षणी- भिरुदेनिवाः स्पः' इलयसंस्कताछप्सु प्रयोगादरर्दिरादिशब्दवजाौ रूढत्वादुदकलत- जातिः प्रवृ्तिनिमित्तम्‌ । न च ्रकषैणोक्ष्यव आभिः! इति योगोऽ शड्नीयः । रूढेः प्रबलत्वादिति पक्षान्तरम्‌ | तत्र न वावत्संसकारो युक्तः । अन्योन्याश्रयलात्‌ । विहितेष्व भमन्रणादिषु संस्करिष्वनुष्ठितेषु पश्वात्प॑स्छताछप्यु पोक्षणीशब्दपवृत्तिः । तत्पवृत्तौ सयां परोक्षणीशब्देनापोऽनू्यामिमश्रणसिद्धिरिति । नापि जातिपक्षो युक्तः । उदकजातो परोक्षणीाब्दस्य वृद्धव्यवहरे पूर्वमङ्कप्तवेनेतः प्रं शक्तेः कल्पनीयत्वात्‌ । ततो मोशब्देवदृश्वकणंशब्द्वचच रूढो न भवति । योगस्तु व्याकरणेन क्तः, सोष- सगाद्धातोः करणे ल्युट्पत्ययेन व्युत्पादनात्‌ । तस्मात्‌- परोक्षणीशब्दो यौगिकः | यृतादेः पोक्षणववं प्रयोजनम्‌ ॥ ~ ~ ~ _ का १६. रणीस्त। २कर. थ, क्षीसं। ३ क, च. "योक्ते सं ४ ख, ङ. 'चरणारितिधिः । ना'।

{

[भ० १पा०४जवि = १०-११९जेमिनीयन्पायमासाविस्तरः । ५ ( दशम निमन्थ्यरराब्दस्य योगिकताधिकरणे सत्रम्‌ | )

तथा नि्मन्ध्ये ॥ १२॥ दशमाधिकरणमारचयति-- ्टिर्यागो योगष्टटिवां निमन्थ्येस्य वतनम्‌ ॥ आचो पृवदन्त्योऽचिरजातिनौवनीतवत्‌ ॥ २६ ॥ आभिचयने श्रयते--““ निमेन्थ्येनेष्टकाः पचन्ति ”” इति । वव्र (निमेन्ध्यश- ब्दस्य स्वां कीदशी वृत्तिः" इवि संशये, बर्िरादिशन्दवहोकिकवेदिकसाधारण्या- दरद्विजातौ रूदिरित्येकः पक्षः । परोक्षणीशम्दवदूढेरह्पतत्वाद्रणिनिमेन्थनजन्यत्वाच योग इवि पक्षान्तरम्‌ | रोकिकनिमेन्थनेन चिरनिमेन्थनेन च जन्यं वारयितुं योगरूढिः पङ्नादिवदाश्रयणीया । आधानकाे निमेथ्य गारईहपत्ये नित्य ध॒त।ऽ- दचिश्चिरनिमेपिरव; | चयनकाले निमेथ्योखासु पृरतोऽभिरचिरनिरमेयितः । सच एर लोकिकमथनेन जातोऽभ्िरचिरनिमेथितः । वेनेष्टका; पच्यन्ते | यथा प्राणनूतनयो- धेतयोनेवनीतजन्यत्वे समानेऽपि योगरूढ्या नूतनमेव “नावनीतम्‌" इति व्यवाद्ियते, तदत्‌ ||

( एकादशे वेग्वदेवादि शब्दानां नामघेयताधिकरणे सत्राणि १३--१६ ) 1 इक - द, वृश्वद्वं विकल्प इत चतर ॥३३॥ नवा ह €. (क = प्रकरणाप्प्रद्यक्ताववानत्ः; नाह प्रकरण द्र [त थ्‌ थ ~ न्ध त ठ्यस्य ॥ १५ ॥ मथश्वानर्थसबन्यः "ध ॥ १९ ॥ पराथत्वाहणानाम्‌ ॥ 9६ ॥ एकादशापिकरणमारचयति-- चातुमास्या्यपवपरोक्ताम्रेपाय्टकान्तिके ॥ वेभ्वेदेवेति शब्दोक्तो गणः संघस्य नाम वा॥ २७॥ नामत्वे छेपराहित्यादविधिगणता ततः ॥ अग्न्यादिमिर्विकद्प्यन्ते विश्वदेवास्तु सप्ष्ठु॥ २८ ॥ अनुदाषएरौ यजतेति तत्छपे नाम वर्गितम्‌ ॥ अविधिवेऽप्यथवत्स्पानाम प्राक्प्वणादिषु ॥ २९॥

१ क. घ. “न्यप्र । २ क, "दन्याचि" । ३ क 'मेन्ध्य गाः । ४ख.ग. ट. "तः । स ५ग. शश्वदेव" । ६ ख, सट्य'।

9

५२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अरशपा०४अपि०११]

इज्यन्तेऽन यजन्ते वा विश्वे देवा इतीदश्ची ॥ निरुक्तिनं विकल्पः स्यादुत्पच्युत्पन्नशिषटतः ॥ ३० ॥

चातुमोस्ययागस्य चत्वारि पवाणि-- वैश्वदेवः, वरुणप्रघासः, साकमेधः, श़नासी- रीयश्चेति । वेषु प्रथमे प्वेण्यष्टौ यागा विहिवाः-- भाग्रेयमष्टाकपाढं निवैपति, सोम्यं चकम्‌, सावित्रं द्वादशकपाकम्‌, सारखतं चरुम्‌, पौष्णं चरुम्‌, मारुतं सप्रक- पालम्‌, वेश्वदेवीमामिक्षाम्‌, चावाष्रयिन्यमेककमपालम्‌,' इति । वेषाम्टानां यागानां संनिषाविदमाम्नायते--“'वैश्वदेवेन यजेव”” इवि । तत्राऽऽयेयादीन्यागान्‌ `यजेत" इलयनूच वैश्वदेवशब्देन देवतारूपो गुणस्तेषु विधीयते । यद्यपि वेश्वदेव्यामिक्षायां विश्वे देवाः पाप्राः, तथाऽप्या्नेयादिषु सप्त यागेष्वप्राप्रत्वाद्विषीयन्वे | वेष्वप्यग्न्या- दिदेवताः सन्तीति चेव, वई गल्यमावात्तेषु देवता विकल्प्यन्ताम्‌ | नामधेयत्वे तु नाममान्स्यांमिषेयत्वाद्रन्यदेववयोरमावेन यागस्या् स्वरूपासंमवाच्छरयमाणो विषि- रनथेकः स्यात्‌ । तस्मात्‌--गुणविधिः"--इति प्रा, ॥

ब्रूमः--उत्पत्तिवाक्येविंहिवानाग्नेयादीनष्टौ यागान्‌ “यजेव इयन्‌ चाष्टानां संघे वेश्वदेवशब्दो नमत्वेनोप्वण्यवे | न च विपिरवोसंमवेऽपि नामोपदेशवैयथ्थेम्‌, “प्राचीनप्रवणे वश्वदेवेन यजेत इदयादिषु वैश्वदेवशब्देतैकेनैवा्टानां सवस्य व्यव- ह वग्यत्वात्‌ । नामप्रवृत्तिनिमित्तमूता निरुक्तिर्दिषा--आमिक्षायाने विश्वेषां देवानामि- ज्यमानतया तत्सहचारेताथानां सवेष छत्रिन्यायेन वैश्वदेवत्वम्‌, अथवा विश्वे देवा सष्टानां कतरः" इवि वैश्वदेवत्वम्‌ । वथाच ब्राह्मणम्‌--““यदि श्वे देवाः समयजन्त, तद श्वदेवस्य वैश्वदेवत्वम्‌” इवि । देवतापरकल्पस्तु समानवटतरामावान्न युज्यते । भगन्याद्य उतपत्तिशिष्टत्वात्पवलाः,) विश्वे देवा उतन्नशिष्टतवादुबलाः । वस्मात्‌-- वेश्वदेवशब्दः कभेनामपेयम्‌ ||

अत्र गुरुपतमाह--

गुणनामत्वसदेहादप्रमा चोदनेति चेत्‌ ॥ नोक्तन्यायेन संघस्य नामधेयत्वनिणंयात्‌ ॥ ३९ ॥ सपष्टोऽयेः ॥

रि

१क.ख.ग.ध. `ता ॥३०॥ चा।२क.घ्‌. "्वपेदिति।३ख.ग. घ. ड, ्यव्रिधे ४क्ञ.ग. इ, "त्वाभावे" । ५ क्न, शां क्षै" । ।

[अ ० श्पा०४अापि०१२] जेमिनीवयन्यायमाराविस्तरः। ५३

( द्वादशे वेश्वानरेऽष्त्वाययेवादताधिकरणे सूत्राणि १७-२२ ) १ 0 > स्तिः | क र्ववन्तोऽविधानार्थास्तरसामथ्यं समाम्नाये ॥ (० => भ ॥ १७ ॥ गुणस्य त॒ विधानार्थं तदणाः प्रयाम ९५ (प [1 थं ( (य स्य॒रनथका न 1ह त प्रयथवत्ताअस्त्‌ ॥१८॥ क 9 क (क [ (भ तच्छषा नापपद्यतं ॥ ३९ ॥ अवभागाद- कोर हिर क क ॥) धानाथं स्त॒य्थ नपिपद्यरन्‌ ॥ ९० ॥ कारण ¢ (>, न £ ~ स्यादातं चत्‌ ॥ २१ ॥ जानथक्याद्कारणः (4०9 (कभ = श ४ कतुहि कारणानि, गणा्थों विधीयते ॥ २२ ॥ दरादरापिकरणमारचयवि- यदट्रादशकपारेरवेश्वानयां अनन्तरम्‌ ॥ श्च॒तमष्टाकपाखदि तद्रणो नाम वा स्तुतिः॥ ३५॥ अन्तमौवादष्तादेनाम स्याद्श्रिहोत्रवत्‌ ॥ दरव्यं द्रव्यान्तरे नो चेद्रणस्तरिं फे तता ॥ ३३ ॥ वाक्येक्यमुपसंहाराद्विस्पष्टं तत्त॒ बाध्यते ॥ नानागुणविधो तस्मादंशद्रारांशिसंस्तुतिः ॥ ३४ ॥ काम्ये्टिकाण्डे श्रुयते“ वैश्वानरं द्वादृशकपाढं निवेपेतपत्रे जाते '“यद्ष्टाक- पालो मवति गायच्यैत्ैं ब्रह्मवच॑सेन पुनाति, यज्नवकपालक्िवृतेवारसिमस्तेजो द्वाति, यदशकपालो विराजैवासिन्नन्नाचं दधाति, यदेकाद्शकपालचिष्टमेवासिपन्नन्द्रियं दधाति, यद्रादशकपारो जगत्येवासिमन्पशमन्द्थाति, यस्मिञ्जात एतमिष्टि नितपति पृत एव स वेजस्व्यन्नाद इन्द्रियावी प्ामान्भवाति ”' इति । अव्राष्टलादिसंस्य(सा- मान्यातुरोडाशादीनां गायच्यादिरूपत्वकल्पना रता । इष्टि्िवायके वाक्रये येयं दवादशसंख्या तस्यामष्टत्वादिसंस्यानामन्तमौवात्ताः संख्या निमित्तीकयायिहोत्रशब्द- वद्‌्टाकपाटा शब्दाः कमनामयेयानीत्येकः पक्षः । नात्र द्रादशकपालशब्दः संख्या- परः, किंतु प्रोडशद्रव्यपरः द्वादृशसु कपाठेषु संस्कृतः” ईत व्युत्पत्तः | एवम- ष्टाकपाठादिशब्दा अपि | वथासवि द्रव्यस्य द्रव्यान्तरेऽनन्तमोवान्नामवयस्य [नामत्त नास्वीवि चेत, एवं तहि प्रोडशद्रव्यदूपो गुणो विधीयताम्‌ । नच।तत्ति।शष्टद्राद- शकपालपुतेडाश्ावरुद्रत्वादृष्टाकपाठादेरनवका इति वाच्यम्‌ । व्रह्मवच॑सा।रफकछाय तद्विध्य॒पपत्तेरिलयपरः पक्षः | भयमप्यनुपपन्नः, बहूनां गुणानां पेष वाक्यमद पत्तः | ० _ ज

१ क,ख. घ, "कवैकमु*। २क. 'रश्सं" । २ क. घ, कामेष्टि । ४ ल्ल, हवतित्याप्ता ।

५४ श्रीमाधवप्रणीतः- [भर शपा०४भपि०१३]

न च भिन्नान्येवैतानि वाक्यानीषि वाच्यम्‌ “वैश्वानरं द्वादङकपालं निवेषेत्‌” इति विहितस्य “यस्षिञ्ञात एताम्‌--” इत्युपसंहारेण वाक्येकत्वावगमात्‌ । तस्मा- दंशैर्टकपाादिभिरंशो द्वादशकपाठः स्तूयते ॥ अतर गुरुमतमाह-- अगुणत्वादनामत्वादमच्रत्वादनन्वये ॥ अष्त्वाचप्रमाणं चेन्नायवादतयाऽन्वयात्‌ ॥ ३५ ॥ उक्तरीत्या गुणत्वं नामत्वं च न संमवति । उत्तमपुरूषामन्रणाद्यभावान्न मत्त्वम्‌ |

मपोऽष्टाकपालादीनामनन्वयाद प्रामाण्यं वाक्यस्येवि चेत्‌ | मेवम्‌ | स्तावकत्वेनान्वय- स्योक्तत्वात्‌ ॥

( चरयोदशे यजमानशब्दस्य प्रस्तरादिस्तत्यथंत्ाधिकरणे सत्रम्‌ ॥ ) (~ ताव्सादडः ॥ २३ ॥

चयोदशाविकरणमारचयति- यज्ञमानः प्रस्तरोऽजमगुणोवा नाम वा स्ततिः॥ सामानाधिकरण्येन स्यादेकस्यान्यनामता ॥ ३६ ॥ गुणो वा यज्ञमानोऽस्तु कार्ये मस्तररुक्षिते ॥ अंशां शित्वा्यभाषेन पृवेवन्नात्र संस्तुतिः ॥ ३७ ॥ अथभेदादनामत्वं गुणश्चेत्महियेत सः ॥ यागसाधकताद्रारा विधेयपस्तरस्ततिः॥ ३८ ॥ इद्माम्नायत--“यजम।नः प्रस्तरः” इप्रि | तत्र यजमानस्य प्रस्तरशब्दो नापषे- यम, प्रस्तरस्य वा यजमानशब्दो नामधेयम्‌, कृतः-“उद्भिदा यागेन इल्यादाविवः सामानाविकरण्यादित्येकः पक्षः । गुणविपिरित्यपगः पक्षः | तदाऽपि यजमानकार्य जपादौ प्रस्रस्याचेतर्नस्य सामध्योभावद्रणत्वं नासि । प्रस्वरकायं घुग्धारणादौ यजमानस्य शक्तत्वा्यजमानरूपो गुणो विधीयते । एवं सावि पश्चाच्छरतस्य प्रस्तरश- ब्दस्य कायलक्षकत्वेऽपि प्रथमश्रुतो यजमानशब्दो मुख्यवृ्तिभ॑व वि । नचात्र पवेन्या- येन स्तुतिः संभवति, भष्टाकपाढद्वादशकपाकयोरिव प्रस्वरयजमानयोरंशांशित्वामा- वात्‌ | “वायुर क्षेपिष्ठा देवता?” “उर्जोऽवरूध्यै'" इल्यादिवत्स्ुतिरिति चेत्‌ | न, क्षिप- त्वादिषमवत्कस्यचिदुत्कषस्य।पतीवेः | तस्मात--“नामगुणयोरन्यवरत्वम्‌, इति प्राप्रे,

१क. स. रीश्रूयतेद्राः | रख. न्यता मता । ग, "यनामता | ३ क, घ. मानस्तु + स्क, ध. नस्यासा"। ५ क, ख. ग, ध. "वात्‌ । प्र। ६, ड, “विष्यति ।

१

[० १पा० अषि १४.१५] जेमिनीयन्पायमाख्िस्तरः। ५५

तरमः--गोमहिषयोरिवायेमेदस्यायन्तप्रिद्धत्वान्नामत्वं न॒ युक्तम्‌ | गुणपक्षे तु--भग्रो प्रहरणस्य प्रस्वरकायत्ाचजमाने प्रहते सवि कपेटोपः स्यात्‌ । तस्मात्‌-- विधयः प्रस्तरो यजमानशब्देन स्तयते । यथा (सिंहो देवदत्तः" इल्यत्र सिहगुणेन शोयौरिनोपेतो देवदत्तः पिहस्देन स्तूयते, तथा यजमानगुणेन यागसा- घनत्वेन युक्तः प्रस्तरो यजमानशब्देन स्तूयते |

एवं ˆ“ यजमान एककपालः ”” इत्यादिषु द्रष्टव्यम्‌ |

( चतुदश आग्रेयादिशब्दानां ब्राह्मणादिस्तुत्यथताधिकरणे सूत्रम्‌ ॥ ) जातः ॥ २ ॥

चतुदंशापिकरणमारचयति - आग्रेयो ब्राह्मणोऽत्रापि प्रकवत्स्वनिणंयः ॥ द्वारं तु मुखजन्यत्वमाग्रेयत्वेन संस्तवे ॥ ३९ ॥ इद्माश्नायते-- “आग्नेयो वै व्राह्मणः” इवि । अव्रादयन्तप्रसिद्धाथमेदादाय- यशब्द न ब्राह्मणस्य नामधेयम्‌ | नाप्यचिदेवतारूपो गुणो विधीयते, (भागरेयं सृक्तम्‌” (जयेयं हविः” इत्येवं देवतातद्धिवस्य सूक्त विविषयत्वात्‌ | नहि व्राह्मणः सूक्तम्‌, नापि हविः । अवः संबन्धवाचिर्ताद्धतान्ताभ्यरब्देन व्राह्मणः स्तूयते | यद्यपि ब्राह्मणे नाचिसंबन्धः,) तथाऽप्य्चिस॑बन्धो मुखजन्यत्वगुणो त्राह्मणे विद्यते | तथाचाभिव्राद्मणयोपंखनजन्यत्वं कचि द येवादे समाग्नायते--"“प्रजापतिरकामयत “प्रजाः स॒जेय' इति, स मुखवच्िवृतं निरमिमीत, तमग्निदैवताऽन्वसृज्यत, गायत्री छन्दः, रथवरं साम) व्रह्मणो मनुष्याणाम्‌ , भजः पूनाम्‌ , तस्मात्ते मस्या मखतो ह्यस- ज्यन्त'' इवि | तस्मात-आायेयशब्दः स्तावकः |

म

एवम्‌ ^“ रन्द्रो राजन्यः ” “ वेश्यो वंश्वदेषः ” इलयादिषु द्रश्व्यम्‌ ॥

( पञ्चदशे यृपादिशब्दानां यजञमानस्तुत्यथताधिकरणे स॒म्‌ || ) सारूप्यात्‌ ॥ ९4 ॥ पञचदराविकरणमणारचयाति-- आदित्यां यूप इत्यन्न स्तुतिरादित्यशब्दतः ॥ दरार चाघ्वष्ताषटप्यं ्रताक्ते तंजसंऽस्ति तत्‌ ॥ ४० ॥

१ क. ध. स्प्रादिति | त । २ ख. तिदे कीः धः चिना त += कन्न ग. "मणे नाप्रिफबद्धः, त" ।

५६ श्रीमाधवपर्णीतः- [अ०शपा-ण्मपि० १६] आद्िव्ये यचक्षुैम्यं ठेजलितवं वयुपेऽप्यस्ति, घृताक्तस्य यूपस्य वेजसितवाध्य- वसायात्‌ ततः--भादिलयशब्देन युपर स्तूयते । एवं “ यजमानो युपः ”” इत्र चक्षुगेम्यस्योध्वेत्वस्य समानत्वा्यजमानक्षब्देन यूपः स्तूयते ॥

( पोडशेऽपन्वादिशष्दानां गवादिप्रशंस्ताथत्वाधिकरणे सृतम्‌ ॥ ) प्रशसा ॥ २६ ॥

पाडशाविकरणमारचयति-- पडवोऽन्ये गवाश्विभ्योऽपंशवा वा इति श्चुतम्‌ ॥ अजादिष्वपयत्वं यद्रणो वादोऽथवाऽस्तु तत्‌ ॥ ४९१॥ स्तुत्यभावाद्रूणस्तेषु पथ्कायेनिषेधनम्‌ ॥ अशक्यत्वान्निषेधस्य घयचयोभिधायिना ॥ ४२॥ परावोऽपथुशब्देन मारास्त्याभावक्षाम्यतः॥ रक्ष्यास्तत्र निमित्त तु प्रशंसैव गवाश्वयोः ॥ ४२ ॥ इद्माम्नायते-- “अपशवो वा अन्ये गोश्वेम्यः, पवो गोअश्वाः”” ईति । तत्रा- जादिषु श्रूयमाणं यदृपशुत्वं तस्यथवादतवं न संभवति, परत्वनिपेधमात्रेण स्तुतेरप- विमानात्‌ | ततः पङकायेनिषैषरूपो गुणो परिधीयते इति चेत । मेवम्‌ । अनादिष- डाविषिवेयथ्यपसद्धेन निपेदुपशषक्यतात्‌ । अपशब्दः परव्यतिरिक्तं षरादिषदाथ- जातममिदधाति । वस्मिन्धर दौ गवाश्ववत्पाशस्त्यं नास्वि । सोऽयं पराश्स्त्यामावोऽ- जादिषु पङ्ष्वस्तीलनेनामिप्रायेण प्व ' एव सन्तोऽप्यजादयो षटादिसाम्याद्पशू- शाब्देन लक्ष्यन्ते । पूरवेत्र यजमानकायसिद्धिः, आप्रेये मुखजन्यत्वम्‌, आदित्यवत्ते- जखित्वं च यजमानादिशम्दानां प्रस्तराद्यथषु॒प्रव्तिनिमित्तम्‌ । तत्वृत्तिफटं प्रस्त- रादिप्रशंसा । इह त्वपशशब्दस्याजादिषु प्रवृत्तौ गवाश्वयोः प्रशंसैव निमित्तं फलं च । द्विप्रकारा हि प्रशपा-- वस्तुनि विद्यमानगुणोत्कषं एकः पकारः, स्ता्केन शब्देन संपादित गुणोत्कर्पोऽपरः परकारः। गवाश्वयोरज।दिभ्य उत्कर्षं कोकपिद्धो ययः सोऽ निपित्तम्‌ | (जजादयः खमभावतः प्शवे(ऽपि सन्ता गवाश्वौ परत्यपशवः संपन्नाः रंदशो गवाश्चयोमहिम।' इति स्तुतिफलम्‌। तस्मात--““अपशवो वै”? इत्ययमयवादः | अयमेव न्याय उदृाहुरणान्तरेऽपि योजनीयः-“"अयनज्ञो वा एषं योऽसामः १ क. "लाचावभासनात्‌ । २ क. घ. "धापेता । ३ ख. ग. ड, गोअध्वि। ४ग, इद्यत्रा । ५. ग. ह, "एमाव्रात्‌ । & प्त, "वक्र" । ७ क, ध, यः स्तोत्रनि।

[भ०धपा०्जपि०१७] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ५७

इलयेकमुदाहरणम्‌ । “अस्रं वा एवद्यदच्छन्दोगम्‌” इत्यपरमुदाहरणम्‌ ! भभ होत्दशेपुणमासादियंज्ञोऽपि सामहीनत्वादयज्ञो भवति । इशः साप्नो महिमा । छन्दो गङब्देन चतुर्विंशः, चतुश्वत्वारिंशः, अष्टाचत्वारिंश इधते चयः स्वोमा उच्यन्ते | अक्षरसंख्यासाम्येन गायजीत्रिषटन्जगतीछन्दोभिर्गौयमानत्वात । तेषां च विष्टुतिः सामव्राह्मणे द्रष्टव्या । भवः सत्रमपि चतुद शरात्रादिकं छन्दागरहितत्वादसन्रं भवति। डेदशरछन्दोगानां महिमा । इत्येवं स्तावकत्वादथेवादत्वम्‌ ॥

( सप्तदशे भूमाधिकरणे बाहुल्येन छषटिव्यपदेशापिकरणे सूत्रम्‌ ॥ )

भूमा ॥ २७ ॥ सप्रदशाधिकरणमारचयात-

सृष्टीरुपदधातीति ये मच्राः सणएििङ्काः ॥ विधेयस्ते गणस्वेन वादो वाऽत्र गुणे विधिः ॥ ४४ ॥ आख्यातेनामिसबन्धाद विध्यन्तरयागतः ॥ रिद्प्रकरणप्रापरमेन्राणां विध्यस्तभवात्‌ ॥ *९॥ ताननूेष्टकाधानं विदध्यात्स्तोष्यते यतः ॥ यथाघरष्त्यनेनातः स्टीरित्यथेवाद गीः ॥ ४६ ॥ एकयाऽस्त॒वतेत्यादो मच्रसंपे फविनहि ॥ छषटिशब्दस्तथाप्यक्तिः रषिशब्देन भमतः ॥ ४७ ॥ अस्भिचयने श्रूयवे--““सृष्टारपद्धाति'” इति दसृष्टिशब्दोपेता मत्रा याप्नामि- छकानामुपधाने विचन्ते ता इष्टकाः सृ्टय उच्यन्ते । (सृष्टिमानासामुपानो म्रः" इवि विग्रह्य 'तद्वानासामुपधानः” [ पा० सू | २ । १२५ ] इल्यारिभ्याकरणम्‌- चंसिद्धपक्रियया तन्निप्पादनात । सृष्टिब्दोपेताश्चोपधानमत्राः ^“एकयाऽस्तुवतः' इत्यसिमन्ननुवाके समान्नाताः । “व्रह्मासुज्यत' मृतान्यसृज्यन्त" इत्यादिना स॒न- तिधातोस्तेषु परयुक्ततातं । ते मत्रा अत्र सष्टिशञब्देनापवानें गुणत्वेन विषीयन्वे, , कृतः- ~ (उपद्‌ धाति" इल्यनेनाऽऽख्यातेनाभिसंबन्धात्‌ । नचाथवादत्वम॒स्य संभवति, विध्यन्तरेण सहैकवाक्यत्वामावादिति प्राप्त, ब्रमः--अभ्चिचयनपरकरणे पठितत्वात्तेषां मत्राणां सामान्यतश्चयनसंबन्धोऽवगम्यते विशेषसंबन्धः सजनतिलिद्काद्वगन्तम्यः | तथापि प्राप्तत्वान्न ते मत्रा अत्र विषी- यन्ते । कितु--तान्यत्राननूये्टकोपधानं व्रिवौयते | सुष्टिशब्देनानुवादस्तु वक्ष्यमा- ) करव. गुणो । र्ष. ल" । २ ख, "पत५। ४ क. दर्सि। ५ क. ध, "त्‌ । तन्मना ।

। 1

)

५८ आमाधवप्रणौतः- [अ०१पा०-४अपि०१८-१९)

णायवादोपपस्यथः | ^“ यथासष्टमेवावरुन्ये ”‡ इति' हे वक््यमाणोऽथेवाद्‌ः । यदि विधिवाक्ये मत्राणामनुकरादकः सृष्टिशब्द न स्यात्‌, तदानीमथेवादे स्टिशन्दप्रयोगा- द्विध्यथवादयावेयापकरण्यभ्नमः स्यात्‌ । तस्मान्मन्रा्जवादो यशब्दो न गणविधा- यकः) कित्वथवादः | ननु प्रथममन्रे सृजतिधातुने प्रयक्तः | कित॒ द्धातिषातुः प्रयुक्तः ।

एकयाऽस्तुवतः (पजा जवीयन्त'” इति तत्पाठात्‌ । बाढम्‌ । वथाऽगि द्वितीयतती- यारिषु बहुषु मेतरेषु स॒जतिधातुप्रयागादूमरूपं सादृश्यमस्ति | "यत्र सवोणि वाक्यानि सुषटिशम्दोपेतानि तत्र यथा सृष्टिभूमता, वथाऽचापि” इति भूप्रगुणयोगेन सषटयसृष्टि- संये स्॒टशब्दरप्रयोगः ॥

(अष्टादके छिद्धसमवायन्याये (पाण्रदादिशब्दानां स्तुत्यर्थत्वाधिकरणे) सूचम्‌॥) टिङ्गसमवाथात्‌ ॥ २८ ॥

जष्टादशाधिकरणपारचयति-

छृष्िविलप्राणश्रत्तन सादरयं सिद्धुभूमतः ॥ अत्रैकमच्रगो छिङ्धसमवायो विशिष्यते ॥ ४८ ॥ ““प्ाणमृत उपद्घाति!' इलयत्रापि सृष्टिन्यायेन मश्रविधिरिति परवंपक्षः। लिद्भपकरणपापरमन्रानुवादेनेष्टकोपघानविधिः । ““एतस्येव प्राणान्दषाति?” इलस्य

वक्ष्यमाणायेवादस्योपपत्तये प्राणमच्छब्देन मत्रानवादः । प्रवं्--द्वितीयादिमेत्रेषु सा्टलङ्ानां बाहुल्यम्‌ । इह तु--प्रथममन्र एव प्राणमृद्िङ्मान्नायवे--““अयं पुरोमुवस्तस्य प्राणो मवायनःˆ इषि | एकस्येव मन्रस्य प्राणमरचेऽपि छत्रिण) गच्छनत” इतविवत्तत्सहचेरताः सवे मत्रा; प्राणमृच्छब्देन लक्ष्यन्ते | तदेवं यजमा- नकायसिद्धचादयो गुणवृत्तिहेतवो निर्णीवाः । तथाचोक्तम्‌-

".तत्सिद्धिजाविसारूप्यप्रशेसालिङ्खभममिः ।

षट्भिः सवत्र शब्दानां गौणीं वृत्तिः प्रकल्पिता" इति ॥

( एकनविशे वाक्यरोपेण संदिग्धाथ निषपणाधिकरणे सतम्‌ | ) संदिग्धेषु वाक्यशेषात्‌ ॥ २९ ॥

एकोन विंशापिकरणमारचयति--

१ क.ख.ध ड. तिव ।२ कध, "माणाये"। ३ ख, "िस॒ष्टश। ४ द, 'क्तः। “ए । क, त, ध. मृमिभिः ।

{

[अ०शपा०्४जपि०्२०] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। ५९

शकरा उपेधत्तेऽक्तास्तेनो वे घरतमन किम्‌ ॥

। तेखादिनाऽञ्िता अक्ता पृतेनेवाथवाऽञ्नम्‌ ॥ ४९॥ तेरखादिनाऽपि मख्यत्वादसंजातविरोधनात्‌ ॥ अप्ाप्राथेत्वतश्चास्प विधेवांदाद्धर्ित्वतः॥ ५० ॥ सामान्यमननुष्टेयं विशेषस्त विधो नहि ॥ घृतेनेवाञ्जनं वाक्यशेषास्सेदिग्धनिर्णंयात्‌ ॥ ५९१ ॥ अथवादगता चेयं स्त॒तिष्ेतमुपेयुषीं ॥ बोधयन्ती विधेषत्वं श्रेतस्य गमयेद्विधिम्‌ ॥ ५२॥

८ भक्ताः शकरा उपदधाति ” “ˆ तेजो वै घृतम्‌ " इवि श्रूयवे । मृत्तिका- मिश्राः कषुद्रपापाणाः शकंराः । वश्च वृतपेलवसादीनामन्यतमेन द्रव्येणाञ्जनीयाः | कुतः-अञ्जनसामान्यबाधकस्य विविवाक्यस्य घृतवेशेषबो पकादथवादालवलत्वाव्‌ | तत्पावल्ये च मुर्यत्वादयघ्लयो हेतवः । स्वायेवया विवेमस्यलम्‌, प्रथमश्नवत्वाचा- संजावविरोषित्वम्‌, अनविगतापबावकत्वादप्रा्चायेत्वम्‌, अथवादस्तु-विषेस्वावक- त्वान्न मुख्यः, चरमश्रतत्वात्पंजातविरोषी, ज्ञाताथानुबाद्वितात्याप्ताषः | वस्मात-- “येन केनाप्यञ्ननम्‌"' इति प्रापे,

व्रूमः-- विधिवाक्येन किमञ्जनसाधनप्तामान्यं विधीयते, तद्विशेष वा | नाऽ्ऽयः, सामान्यस्याननुष्यत्वाव्‌ । न द्वितीयः, घवतैलादिविशपवाचकशब्दामवात्‌ | तत उक्तरीलया प्रवलमपि विषिवाक्यमनुष्ठानयोगये विशेषे संदेहजन्कवय। निगयदेतुमथवा- दमपेक्षवे, नतु पेन सह विरुध्यते | जभवादेऽपि धृवस्य विविनांस्तीपि चेव | न ।

© { (~ ५ =

विषेरुन्नेयलात । “वेज वै घृतम्‌” इत्येवं वेजस्त्वेन पूतस्य स्तूयमान्वाद्िभरयववं गम्यते । स्तयते स विधीये" इति न्यायात्‌ । वेन च विपेयतेन विषयकः शब्द: कप्यवे--“घृवेनाक्ताः' इवि । वस्मात--धृदेनेवाञ्जनम्‌ ॥

( विरे साम््य॑नाग्यवस्थितानां व्यवस्थाधिकरणे सत्रम्‌ ॥ ) ध्‌ कृट धव ~, = अधा कटपनकेदशलात ॥ २० ॥ विंशाेकरणमारचयति-

सखवेणाय स्वधितिना हस्तेनावद्यतात्यमी ॥ आज्ये मासि पुरोडाशे संकीणां वा व्यवस्थिताः॥ ५३॥

१ ख. "पधानेऽक्ता" । २ ख. ग, "लादमु" । ३ ख. "तेटवसादीनांवि'। ८क.ध. ई -कलानिण" । ५ क. गध, "ते। यःत" । ६ ब, "स्थितिः ॥५३॥ व्य |

६० श्रीमाघवप्रणीतः- [अनशपा०४्अपि०२०]

व्यवस्थापकरारित्यात्सुवाद्या अव्यवस्थिताः ॥ व्यवस्थापकताशक्तेस्तद्भशेन व्यवस्थितिः ॥ ५४॥

८“सुवेणाव चति?” “सलपितिनाऽवद्य वि” '"हस्वेनाव यवि” इवि श्रयते । वत्राव- देयेष्वान्यमांसप्रोडाशेषु ह विःष्वमी शुवाद्या भवदानहेववः संकीणाः | कृतः- व्यव्‌- स्थापकस्य शब्दस्यामावादिवि चेत्‌ ।

मेवम्‌ । राक्तेग्येवस्थापकत्वात्‌ ।

(आख्यातानामय ब्रुवतां शक्तिः सहकारिणी"

इति न्यायात्‌ । “कटे भुङ्के "काँस्यपाध्यां मृङ्क इत्यत्र कौकिकास्तत्तद्रस्वुशक्ल- नुसारेण व्यवस्थां कल्पयन्ति--'कर आसीनः) 'काँस्यपात्रयामोदनं निघाय' इति । वेदेऽपि-- “अञ्जलिना सकतून्प्रदाय जुहुयात्‌” इत्यत्र यदप द्विहस्वसंयोगोऽञ्जलिः, तथाऽपि गरूदेवत।दिप्रसादनाथौञ्जलिवनिरिखछद्र संयोगो न भवाति | वादशेऽञ्जो सक्तना- मवकाकामावात्‌ | अतः सामभ्यौत्संयुक्तपसुतिद्रयात्मको मध्यगतावकाशोपेवोऽङ्षलिगृ- हीवः। एवमत्रापि--द्रवद्रग्यस्याऽऽज्यस्य सुवो योग्यः, छेदनीयमां सस्य शाख्विशेषः स्वधितिः, संह वस्य परोडाशस्य हस्तः, इत्यनेन प्रकारेण शुवा्या व्यवर्थिताः ॥

{)

इति श्रीमाधवीये नेमिनीयन्यायमासाविस्तरे प्रथमाध्यायस्य चतुथः पादः ॥ ४॥

भत्र पारे आदिवः अधिकरणानि २० छर्‌ सूत्राणि ३० १५०

समाप्तश्च प्रथमोऽध्यायः ॥१॥

१८. "ते | अत्रा २ क, 'वद्च्छिद्र । घ, "वच्छिद्र ।

॥ श्रीः ॥

अथ द्वितीयोऽध्यायः |

( प्रथमः पादः ) प्रमाणमुपजीव्यस्वात्पथमेऽध्याय इरितम्‌ ॥

मानाधीनस्य धमस्य द्वितीये भेद उच्यते॥ १॥ मनेन प्रथमद्वितीययोरध्याययोः पूर्वोत्तरभाव उपपादितः ॥

( प्रथमेऽपूर्वस्याऽऽख्यातप्रतिपा्यत्वाधिकरणे सूचाणि १-४ ) ॥@ एद्‌ ४ श तेम ५ ® मावार्थाः कर्मशब्दाः, तेभ्यः क्रिया प्रती- न छ 0 र ध यतः; एष्‌ दथा किधायत ॥ 3 ॥ सवषा = € _ (~ = निः = न्ट भावाञ्य इतं चत ॥ < ॥ यषायत्पत्ता १०२ क ~ (+> (= (4 स्व॒ प्राम सश्षापरव्पस्तान नामानः कै [ ॥ च भ तस्मात्तेभ्यः पराकाटक्षा मततवास्स्वे भक्‌ = _ ह = प्रयागं ॥ ३ ॥ यषा त्त्पत्तव्थ स्वं योगों ¢, _ च ए > प्रयोगो न विद्यते तान्याख्यातानिः, तस्मा- तेभ | (र अवा यः प्रतीयेताधिततासप्यागस्य ॥ ५ ॥ द्वितीयाध्यायस्य प्रथपे पदे प्रथमाधिकरणे प्रथमं वणेकमारचयवि-- विधिवाक्ये पदेः सर्वर परवं प्रतिपाद्यते ॥ परत्येकमथवेकेन सर्वैस्तस्परतिपादनम्‌ ॥ २॥ फलान्वयित्वात्सर्वेषां प्रधानान्वयरुमतः ॥ खाघवादेकवोध्यत्वं तच्छेषस्त॒ पदान्तरम्‌ ॥ ३ ॥ विधिवाक्यमदृ्टाथमखिलमत्रीदाहरणम्‌ | विषिवाक्ये यावन्ति पदानि सन्ति तानि सवांणि क्रियाकारकसंबन्धमनादय प्त्येकमपृतेस्य प्रतिपादकानि । कुतः--अपूरेस्य फठत्वेन सर्वेषां पदानां फान्वयित्वाव्‌ । अपूवेपतिपादनामाेऽपि क्रियाकारकयोः परस्परान्वयोऽस्त्येवेति चेत्‌ | सलम्‌ । तथाऽपि प्रघानान्वयो ठंभ्येत | फलं हि प्रधा- नमू । पुरुषाथतया साध्यमानत्वादिति प्राप, बरूमः--अपूवेस्यात्यन्वमदषटत्वादे केकल्पनयैव वाक्यस्योपपत्तवनेककल्पने गर : 9 ख. प््वापर' । २ ख. ड, ठभ्यते । ग, ठभेत ।

६२ श्रीमाधवप्रणीतः- [भ०रपा०१अबि०१]

स्यात्‌ | तस्पादेकमपू्ेमेकेन शब्देन प्रतिपाद्यते | पदान्तरं वु दच्छेषतयाऽन्वेति। ननु यस्य पदस्यार्थोऽपूव॑स्य कल्पकस्तत्पदायेस्य फलसाघनतया फलं प्र्युपादेयत्वविषेयत्व- गुणलान्यभ्युपगन्वव्याने, तथा तस्येव शेषभृतपदान्तरायं प्रयुदेश्यत्वानुवा्त्वपरधा- नत्वानामापि प्रा्तत्वादिरुद्धनत्रिकद्रयापत्तिरिवि चेत्‌ । मेवम्‌ 1. “उद्भिदा यजेत पञु- कामः ““इयेनेनाभिचरन्यज त" इत्यादाबुद्भिदादि शब्दानां नामत्वेनान्वये सापि याग- साधनवाचित्वामविन यजतवुदेश्यत्वादिनिकापादकत्वाभावात्‌ । तस्मादेकमेव प्रद्मपु- वैप्रतिपादकम्‌ | न च धममेद्चिन्तां प्रस्तुतां परित्यज्य किंमित्यपू, चिन्त्यत इवि वाच्यम्‌ | अपुवैस्येव धमत्वात्‌ ॥ द्वितीयं वणेकमारचयति- द्रत्यादिशब्दतोऽपुवधीभावाथपदाहुत ॥ द्रव्यादीनां एरुथेतवात्तच्छष्देन ह्यपवंधींः ॥ ४ ॥ क्रियाद्वारम्रते द्रव्यं फेन नहि युज्यते ॥ भावनावाचिनोऽपवेमाख्यातादव गम्यते ॥ ५ ॥ धात्वथत्पतिरेकेण भावना नेति चेन्न तत्‌ ॥ सवेधात्वथंसंबद्धः करोत्यथ हि भावना ॥ ६ ॥ धात्वथेः करणं तस्यां समानपदवार्भतः ॥ द्रव्यादयुपक्रततिेश पात्वथात्पादनात्मिका ॥ ७ ॥ इदमान्नायते-- “सोमेन यजत ““दिरण्यमात्रेयाय ददाति" “तस्मात्सुवर्णं हिरण्यं षायेम्‌” ““इयेनेनाभिचरन्यजेत" ““चित्रया यजेव पकाः” इत्या | तत्र सोमहिरण्यशब्दौ द्रव्यवाचिनौ, सुवणेशब्दौ गुणवाची, स्येनचिताशब्दौ कमै- वाचिनो । पेरेपद्ेग्यादिशब्दैर पर्वं प्रयेति । कुवः- द्रव्यादीनां धिद्धरूपाणां राध्यं फं परति साधनतवसमवात्‌ । यागद्‌ानादिंरूपस्तु मावायेः स्वयमपि फठ्वत्साध्यरूप- त्वान्न साधनं भवितुमहेवि । ततो द्रव्यादीनां फं पाति करणताद्रन्यादि शब्द्‌] अपूवेपत्यायका इति प्राप्ै- ब्रूमः--क्रियां विना द्रम्याणि फलं साषयिु न क्षमन्ते | पचिक्रियामन्वरेण, काष्स्याल्यादीनाम।द्नसाषकत्वादशनात्‌ । भतो भावनावाचिना यजति ददातीया- ख्यतेनापूं प्रतीयते । नु धात्वथे एव -मावना, तदन्या वा । न तावद्धात्वेः | तस्य तां पति करणत्वोक्तेः | न द्वितीयः, घात्वथेव्यतिरिक्तायाः क्रियाया दुकेक्ष्यता-

अ द,र ©

१क. ल. ग. "वन्धः क" ।२ क, “्दौ नामवा"।३क. ख. ग. "नौ | तेनैतेदरे। ४ क. ननु केयमास्यातप्रव्ययगय्या क्रियारूपा भागना, किं यागदानादिक्या, कवा ततोऽतिरिक्ता । नाऽऽ्यः, तय वारःयेत्वात्‌ | न द्वितीयः, क्रियाया इङस्यतारिति ।

[नरप १अधि०१] जेमिनीपन्यायमासविस्तरः। ` ६३

क्ण क, क,

दिति चेत्‌ । मेवम्‌ । सवेधात्वथसंबद्धस्य करोविरूपस्य ठक्षयितुं शक्यत्वात्‌ । चदुक्तमाचार्यः- “वात्वधेन्यतिरेकेण यद्यप्येषा न रक्ष्यते | तथाऽपि सवेसामान्यरूपेणेवावगम्यते' इवि । सन्येरप्युक्तम्‌-- (“सिद्ध साध्यस्वभावाम्यां घाच्चर्था द्विविषस्तयोः। अन्योत्पादानुकुलास्मा भावना साध्यरूपिणीः इति ।

“पचतिः इलयक्तं पाकं करोति इ्येतमर्थं स्वे जनाः प्रतियन्ति । चत्र “पाकः, पक्तिः, पचनम्‌" इयते: शब्दैव्यैवद्वियमाणो लिङ्गकारकख्यायोग्यां यात्वथेः सिद्धस्वमावः | "करोति" इलयनेन व्यवदहियपाणो लि ङ्गा्पेतः साध्यस्व- भावः । तजर सिद्धस्वमावद्योतनाय यथा घञ्प्रलययादयो विहिताः | तथा साध्यस्वमा- वद्योतनायाऽऽसूयातप्रत्ययविषिः | स चाऽऽख्यातपत्यया जद नोतपततेर नुकूलः | ततां भवितुरोद्नस्य प्रयोजकम्यापारवाणििजन्तेन मावनाशब्देनोच्यते--इति । अन्यं मावनापक्षा अयुक्ताः | प्रयत्नो भावनेति चेत्‌ | न, (रथो गच्छति इत्यत्र तद्माव- प्रसङ्गात्‌ । सन्द इति चेत्‌ । न, मानसत्यागरूपे यजतावव्यपिः । उभयसाषारण- मुदासीनत्वविच्छेदसामान्यं भावनेति चेत । न, शब्दभावनायामव्याप्तिः। न हि ब्दस्य व्रिभोरचेतनस्य खन्दः प्रयत्नो वाऽव । छि्‌-ठट्‌-छाद्‌-वग्यपरत्ययमात्रगता ङब्दरभावना | सवाख्यातगताऽथेमावना । तदुक्तम्‌-

(“अभिवां भावनामाहुरन्यामेव टि ङ्डादयः । जयौत्पभावना तन्या सवौख्यातेषु गम्यते” इवि ।

किंच स्पन्दादिवादिनोऽपि न सरूपेण स्पन्दादीनां मावनाघमाहुः, कित- न्योत्पादानुकृलं स्वरूपम्‌ । तस्माद्स्यदुकतैव भावना । यथा (पचति इलत्।दनफरो- त्पस्यनुकुा, वथा "यजति" इत्यत्र स्वगादिफणोत्पस्यनुकुछा । तस्यां च फलमा- वनायां प्रययवाच्यायामेकपदोपात्तवेन प्र्ासन्नवा्परुलयथः करणम्‌ । न तु द्रव्यादि, तस्य पदान्तरोपात्तत्वेन विप्रकृष्टत्वात्‌ । साध्यरूपोऽपि प्रत्य: खस्रावननि- प्पादितः सञ्शेक्रोवि फठं सावयितुम्‌। द्रव्यादीनां तु परकत्यरथोत्पादनेन द एव।१- कारः, द्रव्यादिनिष्पारितेन वातुवाच्येन यागारिकरणेन स्वगादिफढोत्पत्त सत्या येयमनुकृलव्यापारात्मा रविशब्दामियेया फलोत्पाद्ना सेयं यज्या वातृनामन्यत -

१ ख. ग, ड, श्ख्येण य | २क्र. ड. प्रसङ्गः । स्प । ३ क. व्या्घिः।उ । क. ग्यात्मा भा | ५ च, °ञ्दाक्ताऽपि फ ।

६४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ०रपा० अपि ०२]

मेन केनापि नामिवीयते । स्वेषालथानुयायितवात्‌ । अतो न भावनायाः परङत्यथे- , त्वमाशङ्कितं शक्यम्‌ । अस्तु वहि--धात्वयेसामान्यमेव भावनेति चेत्‌ । न, प्रति- धावं विलशक्षणरूपत्वात्‌ । अन्यद्धि पाकस्यौदनं प्रत्यानुकुल्यम्‌ , अन्यच्च चलनस्य संयोगविभागौ परति । अन्यथा फृङविमागानुपपत्तेः । भिन्नाघ्ु मावनाग्यक्तिषु भावनात्व- सामान्यमनुवतततां नाम, नैतावता पररुलयथसामान्यं तद्भवति । तस्मद्विरोषरूपात्सामान्य- रूपा यज्यादिषातुवास्यादन्येवाऽऽख्यातप्रत्ययवाच्या भावना । तथास्वि “यजेत इत्यत्राऽऽख्यावस्य “भावयेत्‌” इत्यर्थो भवति । तत्र “किं भावयेत्‌, केन भावयेत्‌ , कथं भावयेत्‌” इल्याकादक्षायां “खगं भावयेत्‌ , यागेन मावयेत्‌ , अभ्यन्वाधानप्रयाजावधा- तादिमिरूपकारं संपाद्य भावयेत" इत्येवं माग्यकरणेतिकवेव्यतासमपेणेनाऽऽकाङ्क्षापर- णात्पकरणाश्नातः सकलः शब्द संदर्भो मावनावाचिन जाख्यावस्येव प्रपश्चः | भाव्याद्य- डाचयवती सेयमार्धौ मावनेलुच्यते | सा सवोऽपि शब्दभावनाया मान्या, विधायको लिङ्मडादिः करणम्‌ , अथेवादसपादिता स्तुतिरिति कतेव्यता। सेयं शब्दभावना लिङ्- डादिभिरेव गम्यते । (अथेमावनां सर्वेरारूयातप्रययगेम्यते" इत्युक्तम्‌ , तस्यां चाभेमावनायां स्गेस्य भान्यत्वं कमियोगाद्वगम्यते । प्रकत्यथस्य करणत्वं तृतीया श्त्या । तथा च श्रूयते--““दशेपूणेमासाम्यां स्वगेकामो यजेत” (चित्रया यजेत पशुकामः" इति । वच्च करणत्वमपूतैकल्पनामन्रेण न संमवतीत्यमिवास्यते | तस्मादाख्यातप्रत्ययान्वाद्भावाथेपदादुपूवं गम्यते । चिन्ताप्रयोजनं तु--"पृवेपक्षे द्रव्याद्यपचारे प्रतिनिध्यभावः) सिद्धान्ते तु वत्सद्भावः इति ॥

( द्वितीये ऽपवेस्यास्तित्वाधिकरणे सृजम्‌ ॥ >)

चाद्ना पएनरारम्भः ॥ ~< ॥ द्ितायाविकरणपारचयति-- अपृवंसदसद्भादसषशये सति नास्ति तत्‌ ॥ मानाभावात्फर यागात्सिध्येच्छाघ्रप्रमाणतः। < ॥ ल्षणिकस्य विनष्टस्य स्वगहेतुत्वकल्पनम्‌ ॥ विरुद्धं मान्तरेणातः श्रेयो ऽपूंस्य कल्पनम्‌ ॥ ९ ॥ अवान्तरष्या्रतिवां शक्तिवां यागजोच्यते ॥ अप्वमिति तद्धेदः प्रक्रियातोंऽवगम्यताम्‌ ॥ १०॥ पृवोधिकरणे वणेैकाभ्यां यदिवमुक्तम्‌-'अपवे्येकमेव पदं प्रत्यायकम्‌! तज्ख

१क. नातु प्त" । २ क, 'स्वैवमे"|

[भ०रपा०१अपि०२्‌] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ६९

।यजेत' इत्याख्यातान्तमावाथेपदम्‌ , इति । तदनुपपन्नम्‌, अपृवेसद्वावे मानाभावात्‌ । "यजेव” इत्याभ्यां प्रङतिपरल्ययाभ्यां करण्मावनयोरमिषानात । अपूष।मावे काला- न्तरभाविस्वगे साधनत्वं विनश्वरस्य यागस्यानुपपन्नमरिति चेत्‌ | न, शाघ्लप्रामाण्येन

तदुपपत्तरिति परपर, ब्रमः--दृशेपृणमासाम्याम्‌! इति ततीयान्रुल्या तवद्यागस्य खगेसाधनत्वं परमि- तम्‌ । तद्यथोपप॑द्येत, तथाऽवर्यं भवताऽपि कल्पनीयम्‌ | तत किं यावत्फलं यागस्या- वस्थानं कल्प्यते । कंवा विनष्टस्यापि स्व्गोत्मादनम्‌ । नाऽऽद्यः, यागे क्षणिकत्वस्य प्रत्यक्षपिद्धतवात्‌ । न द्वितीयः, मृतयीर्दपत्योः पुत्रोत्पच्यदशेनात्‌ | अतो मानान्त- रविरुद्धाद्भवदीयकल्पनाद्सदौयमविरुद्ध मपूवेकल्पनं न्यायः । कल्मिवेऽप्यपूर्वे तस्येव स्वगैसाधनत्वाद्यागस्य स्वगेसाधनव्वश्रुतिरविरुध्येवेति चेत्‌ । न, यागावान्तरग्याषा- रोऽपूवैम" इत्यङ्गाकारात्‌ । न ह्ुयमननिपतनयोरवान्तरन्यापारयोः सवे कुठारस्य साघनत्वमपेति । यदि व्यापारवतो यागस्य नासे व्यापारो न तिष्ठेत्‌ | तर्हिं यागजन्या काचिच्छक्तिरपूतरेमस्तु | राक्तेग्यवधानेऽपि यागस्य सापनत्वमविरुद्धम्‌ । ओषण्य- व्यवहि तेऽप्यद्ौ दाहकत्वाङ्गकारात्‌। यथाऽद्ध(रजन्यौष्ण्यं शान्तेष्वप्यङ्गरेषु जलेऽ- नुवत्वे, तथा यागजन्यमपृवं नष्टेऽपि ये कंवेय।त्मन्यनुवपेताम्‌ । तस्मादस्तयपृवेम्‌ | तद्विेषस्तु संपदायसिद्धयागपक्रिययाऽवगन्तन्यः | तथाहि-- प्रक्रिया पृवर।च।रयेरित्पं द्रि वा-““धयमं तावत्फल्वाक्येन कपेणः फलसाधनता बोध्यते-- "यागेन खभ कुयात्‌” इति । "कथं विनश्वरे फं कपेव्यम्‌” इत्यपेक्षायाम्‌ (अपूर्वं कृत्वा" इत्यु- च्यते । (कथमपृवं क्रियते” इत्यवक्षायां “यागानुष्टानपरकारेणः इति” तापं दशे- पृणेमासयोरनेकविवम्‌--फकापूत्रम्‌, समुदायापृत्रेम, उत्पत्त्यपूवम्‌, अङ्कपू्वं चति । येन खगै आरभ्यते वत्फढापुधैम्‌ । अमावास्यायां चयाणां य(गानामेकंः समुदायः, पोणेमास्यामपरः, वय) मिन्रकावर्तिनोः सहत्य फल पूव)रम्भायौगात्तदारम्भाय समुदा- यद्रयजन्यमपूरेदयं कल्पनीयम्‌ | तयोरेककस्याऽऽरम्मायकैकसमुदायवर्तिनां चयार्णां यागानां भिननक्षणवरतित्वेन संवावापत्यमावाद्यागचयजन्यानि चीण्युसच्यपूवणिं कल्प- नीयानि । वेषां चङ्गापकारमन्वरेणानिप्पत्तेरद्गानां चानेकक्षणवर्विनां संवातसंमबा- दृद्ापृवोणि कल्पनीयानि | तत्र वर्यं॑विमागः-- सनिपेयात्पकारकाण्यववातादूानि द्रग्यदेववासंस्कारद्ररेण यागस्वरूपस्थवाविङञयावानेन वदुत्पच्यपृवेनिष्पत्त व्यापि- यन्ते । तद्वारेण फृलपूर्वे आरादु पकारकाणि तु प्रयाजादू।न्युत्पच्यपू्वम्यः फलपूवे. निष्पत्ता साक्षदेव व्याप्रियन्ते | एवं प्रकारमदे सत्यपि सवीण्यद्कान्यपृतैनिप्पत्तावनु- १क. च, "तान्त मा । २ क. ल. ग.पयते, तथा । ३ ख. प्णररातिष्र । ४क. ख. ग,

श्या प्रः । ५ क. तता मिन" । ६ कृ इ, "त्ररक्षः। 4 क, ग, "णि आसाद्पङ़रकराणि क| ९

६६ श्री माधवगप्रणीतः- [अ ०रेपा०१अपि०३]

याहकाणि--इत्येकरूपेणत्थंभावेन खीक्रियन्वे | अनयेव दिशा सवेवापुवेपक्रियाऽ- वगन्तय्या || भत्र गुरुमतमाह-- यागक्रिया सूक्ष्मरूपा परमाण्वात्मसश्चिता ॥ यावत्फरु नयोगाख्य नापृवेमित चेन्न तत्‌ ॥११॥ मानहीनं क्रियासोक्ष्म्ं नियोगस्त॒ छिङ्डादिना ॥ अभिषेयः प्रथग्यागादपूवं कायेमस्त्यतः॥ १२॥ गुरुणा यन्नियागास्यमपूवमामिपरेयते । तन्नास्ति, कुतः--अन्तरेणव तदपे एल- निष्पत्तेः | न च यागनाश्चात्कथे फलसिद्धिरितवि वाच्यम्‌ | न हि यागक्रिया सवो- त्मना नश्यति, किंतु सृक्ष्मरूपत्वेनादश्या सती खगेदंहारम्भकषु यागसेबन्धिद्रम्यगपत- परमाणुषु यागकतयात्मनि वाऽवस्थाय फमारभत इति पर्वपक्षः । नैतद्युक्तम्‌, उक्तंडथं प्रमाणामावात्‌ | न च नियेगेऽपि प्रमाणामाबः शङ्ूनीयः | वैदिकाङ्डादानां तदभिधायकत्वात्‌ | ततो वात्वथोतिरिक्तं कालान्तरमाम्यकाम्यफ- ठसाधनमपवमाप्ति |

( तृतीये कमणां गुणपधानभावविभागाधिकरणे सत्राणिं ६--< ) ® चट, $ (क क © = तानं हव गृणप्र॑धानभूतान ॥ & ॥ यद्रव्यन चिकीष्येते तानि प्रधानभूतानि द्रग्यस्य॒ गुण- भूतत्वात्‌ ॥ ७ ॥ यस्तु दरव्यं चिकीषते गुण- स्तत्र प्रतीयेत, तस्य द्रत्यप्रथानलात्‌ ॥ < ॥ तु तीयापिकरणमारचयति-- अवधघातादिनाऽपरवय॒त्पाय्ं विद्यतेनवा॥ यजत्यादिवदस्त्येव वाक्यवेयथ्यैमन्यधा ॥ १३॥ रे त॒पविमोके तु नापूर्वं द्रव्यतच्रतः॥ स्या्यजस्यादिवेषम्य नियमापृवेकृद्रचः ॥ १४॥ दशेपृणेमासयोः भ्रूयवे--““त्रीदीनवहन्वि ““तण्डुलान्पिनष्टि” इति । तज जवधातपेपणे अपृप्जनके, विदिवधातलभैतवात्‌, यजल्यादिषातवयैवत' । विपक्ष -विषि- वाक्यवेयथ्यरूपो बाधकस्वकेऽवगन्तम्यः । तुषविमोकचूणैतयेर्टपये।जनयोर्लाक-

१२. व्यकश्प्यण" । २स.ग. घ, ह. चपि मानामा ।३ क. "दतेन घा" |

[ज°रपा०१अपिन्छ] जेपिनीयन्यायमाराविस्तरः। द७

वन

` सिद्धत्वन ताद्श्यंऽवघातपेपणयार्विषिव्यथैः स्यात्‌ । तस्मात्‌-अस्तयपृवपिति प्राप्त, बरूमः-दृ्टफठे संमवल्यपृवं न कल्पनीयम्‌ । यजलयादिदृ्टान्तस्त विषमः । तच हि क्रियाप्ावान्येन द्रव्यपारतटयामावादपूसाषनत्वं क्रियाया युक्तम्‌ | इत्‌ "व्रीहीन्‌" इति कमेकारकविभक्त्या ब्रीहीणामीसिततमत्वेन प्राधान्यादगमादव्यपरत- तरोऽवधावो द्रम्य एवातिशयं कयात, न त्वपू3 जनयति | न च विवितैयथ्येम्‌ , नखनिरभदनादिना तुषविमेकसुमवेऽपि भववातिनेवाप्नो कतव्य, इति यौ नियमस्तस्य नियमस्यापूतरहेवुषेन व्रिषेयतात्‌ । तस्मान्नस्त्यव्रेवावादिजन्यमपूतरम्‌ ॥ अत्र गुरुमतमाह-- द्वितीयां सक्तुवद्रङ्क्ता नियोगे ऽन्वीयतां क्रिया ॥ स्नादिति न मन्तव्यं दृष्स्यात्नोपपत्तितः ॥ १५॥ "“सक्तृञ्जहो पि” इल्यत्र द्रव्यप्राधान्यं परिदयन्य द्वितीयाया भङ्गं कृत्वा क्रियापा- वन्याय ““सक्तभिजुहवि”” इति तृतीयात्वेन विपरिणामो वक्ष्यते, तथा (नीहिमिर्‌- वहन्ति इवि विपरिणामेन. प्रथानमूवा क्रिया द्रन्यव्यवधानमन्तरेण. साक्षद्धिव नियो- गेऽन्वेतन्येवि चेत्‌ | मेवम्‌ | वेषम्यात्‌ | तत्र 'हामेन सक्तृषु संस्कारा न मवति” भस्पीमूतानामन्यत्र विनियोगाप॑मवात्‌, इययमिप्रेय संस्कारकमेत्वं परियक्तम्‌ । इह टदषटस्तुपत्रिमोकमस्कार्‌ उपपद्यते, व्र्वुषाणां वेषां परोडशे विनियोगसंमवात्‌ ॥

( चवर्थं संमाजनादीनामप्रधानताधिकरणे सताणि ९--१२ )

धममा्रं त कम स्याद्‌ नत्त प्रयाजवत्‌ ॥ €॥ तलयश्रातेाह तरः सधमः स्याद्‌ ॥ 3० ॥ द्रव्योपदेश इति चैव्‌ ॥ ११॥ न तदथला- टाकवत्तस्य च शेषभूता ॥ ३९ ॥

चतुधोविकरणमारचयति- संमा सच इत्यन कि प्रधानाख्यकर्मता ॥ गणकमेत्वमथवा रष्ाभावेऽवघातवत्‌ ॥ १६ ॥ गुणत्वं नहि संभाव्यं प्राधान्यं त॒ प्रपाज्ञवत्‌ ॥ अदृष्टकल्पनेनापि गुणत्वं स्पाहितीयया ॥ १७॥

१) क. ट्टिफ । २ क, "सेनावि। ३ ग, ङ. “न्विति । ४ क. विरोषधाणां ।

६८ श्रीमाधवपणीतः- [अ०रपा० १अपि ०५]

दशेपृणैमासयोजुदह्वारीनां दर्भैः संमाजेनमान्नोवम्-““ सुचः संमार्टै” इति । तत्र-संमाजेनं प्रौनकमे, कृतः-गुणकमेलक्षणरहिवत्वात्‌, प्रषानकमेक्षणयुक्त- त्वाच्च । सूत्रकारो 1& कमेणां राशिद्रयं पविज्ञाय तयोरक्षणं प्रथकसूत्रयामास-- “तानि द्वैषं गुणप्रवानभूतानि”' “यैस्तु द्रभ्यं चिकीष्येते, गुणस्वत्र परतीयेव, तस्य व्यप्रधानत्वात्‌/” (“यैस्तु द्रव्यं न चिकीर्ष्यते, तानि प्रधानमूतानि द्रव्यस्य गुणमूव- त्वात्‌” [पु०मारसू०२।१।९-८] इति। येः कमेमिद्रग्यमुताद्यिवुं संस्कत वेष्य- ते, तेषु कमसु गुणत्वम्‌, कुवः-- वस्य कमेणो द्रन्यपरघानत्वात्‌ । द्रव्यं प्रधानमस्य, इति बहुत्रीहिः । “यूपं वक्षवि"' “आहवर्नायमादधावि”” हई यादौ युपाहवनीयादि-

| क ®

द्रग्यमुत्पादयितुमिष्यवे, । “(्रीहीनहन्वि” “(तण्डुल न्पिन्टि” इलयादौ त्रील्यादि-

५४

द्रग्यं संस्कवुभिष्टम्‌ । पयाजादिषुक्तवेपरीत्यात्परवानकमत्वम्‌ । एवं सलयवधावेन यथा व्रीहीणां तुषविमोको दष्टः संस्कारः) तथा संमाजनेन जुहादिषु कंचिदविशयं न

पयामः | अवोऽववातवहूणकमेत्वाभावात्परयाज दिवत्यधानकमत्वामिवि प्रा, बरूमः--'सुचः" इति द्वितीया कमेकारके विहिता कमेतवं चेप्पितवमतवे सति भवति

८८कतुरीप्सिवतमं कमे [ प्रा० पू० १।२४।२४९ | इवि कमेसंज्ञाविषानात |

ऋतु साधनत्वेन च्‌ सचां युक्तमीप्िवतमत्वम्‌ । अतः प्रषानमृताः सुचः | तथासि

संमानेनक्रियाया गुणकमत्वमवघातवद्धविष्यति । यदि सक्ष॒ च्टोऽविशयो न स्यात्‌, तल्यपुवं कल्पनीयम्‌ ॥

( पथम स्तोत्रादिप्राधान्याधिकरणे सूत्राणि १३--९ )

स्त॒तशघ्योस्त॒ संस्कारो याञ्यावदेवताभिधा- नताव्‌ ॥ १३ ॥ अर्थन खपकृष्येत देवता- नामचोदनाथस्य गुणभूतवाव्‌ ॥ १५ ॥ वशा- वदा गुणार्थं स्यात्‌ ॥ १९५ ॥ न श्रुतिसम- वायिाव्‌ ॥ ५६ ॥ व्यपदेशमेदाच ॥ १७॥ गणश्वान्थकः स्यात्‌ ॥ १८ ॥ तथा याञ्या- पुरोरुचोः ॥ १९ ॥ वञ्चायामर्थसमवायाद्‌ ॥ २० ॥ यत्रेति वाऽथवच्ासस्याव्‌ ॥ २१॥

१ कर म. ड, न्रायते-“ख* | २ ग. "धानं क ।

[अन्रेपा०१अबेि०५] जेमिनीयन्पायमासाविस्तरः। ६९

न खाम्रातेषु ॥ २२॥ दृश्यते ॥ २३ ॥ अपि वा श्रुतिसयोगादपरकरणे स्तोतिशंसती क्रियो त्पत्ते विदध्याताम्‌ ॥ २५४ ॥ शब्दण्रथक्खाच ॥ २५ ॥ जनथकं च तदचनम्‌ ॥ २६ ॥ अन्यश्वार्थः प्रतीयते ॥ २७ ॥ अभिधानं च

~ £ क

कर्मवत्र ॥ २८ ॥ फटनिर्््तिश्च ॥ २९ ॥ पञ्चमापिकरणमारचयति- प्रउगं शसतीत्पादां गुणतोत प्रधानता ॥ दष्टा देवस्मृतिस्तेन गुणता स्तोत्रशच्योः ॥ १८ ॥ समरत्यथते स्तोतिशस्पोधौत्वोः श्रोताथंवाधनम्‌ ॥ तेनादष्टमपेत्यापि प्राधान्यं श्रुतये मतम्‌ ॥ १९ ॥

म

ज्योतिष्टोमे श्रूयवे--““प्रउगं शं सति" “निष्केवल्यं शंसति?” "(आन्यैः स्तुवते" (पृष्टः स्तुवते" इति । भउगनिष्केवल्यशब्दौ शघ्चविशेषनामनी । आन्यपृषटशब्दर तु व्याख्यातौ । अप्रगीतमश्रसौध्या स्तुविः शखम्‌। प्रगीवमन्रसाभ्या स्वुविः स्तोत्रम्‌ | तयोः स्तुतशघ्योगेणकमेवं युक्तम्‌ | कुतः--तुपविमोकवद्ृष्टाथङामात्‌ । पव्यमनिषु मत्रेष्वनुस्मरणन देवता संच्ियव इवि प्रा,

व्रमः--स्तोवव्याया देवतायाः स्वाकेगुणौः संबन्धकीैनं स्तौविशंसविषात्वोवा- च्योऽथः। यदि मन्रवक्यानि गुणसवन्धाभिवानपरणि, वदा पात्वोगुस्याथलाभाच्छर- विरनुृहीवा भविप्यति | यद्‌ तु गुणद्रारेणानुस्मरणीयदेवर्वालरूपपकाशनपराणि मन्रवाक्यानि स्युः, वदा षालवोरुयोऽर्थो न स्यात्‌ । लोके हिं (देवदततश्वतुर्वेदाभिन्ञः' इल्यक्तं स्तुतिः प्रतीयते, वस्य वाक्यस्य गुणसेवन्वपरत्वाव । यदा तु देवदत्तस्रूप- परता “यश्वतुर्वेदौ तमानय, इयादौ, वत्र न स्तुविप्रवीतिः । वस्य चतुरदसंबन्धद्रा- रेण देवदत्तस्वरूपोपलक्षणपरत्वेन गुणसंवन्धपरत्वामवरात्‌ | वतश्च--'अन्य्देवं पका- शयेत, प्रवं प्रकाशयेत्‌, इयेवं विध्यथपयेवसानाद्धातवे मेह्यारथो बाध्येत | तवो धातु्रुत्िमव(धिवं स्तोत्रशश्चयोः प्रवानकम॑त्वमभ्युपेवग्यम्‌ | तत्र दष्ट प्रयोजनं नास्तीति चेत्‌ । तदहयपुेमस्त |

१ क. "साध्यप्तुः । २ ख. "तप्र | ३क. 7. "त्‌ | तत" इग. भुद्येऽ्या ।

७० श्रीमाधवप्रणींतः- [अ०रपा०अपि०६-५]

(षषे मच्राविधायकत्वाधिकरणे सत्रे ३०-३१) विधिमन्नयोरेका््यमेकशब्दयात्‌ ॥३०॥ अपि वा क £ क क [क प्रयोमसामथ्यान्मन््राअमयानवाचा स्याद्‌ ॥२१॥ षृष्टाधविकरणपारचयति-

देवांश्च याभियंजत इत्याख्यातं तु मच्रगम्‌ ॥

विधायकं न वाऽन्येन समत्वात्तद्विधायकम्‌ ॥ २० ॥

यच्छब्दादेः क्षीणशक्तिनं विधि्ििष ततः ॥

आख्यातममिधानं च प्रधानगुणकमेणी ॥ २१ ॥

अयं मन्र आश्नायते--““देवांश्च यामियेजते ददाति च ज्योगित्ताभिः सचते

गोपतिः सह” इति | अयमथेः-- "गोपति यजमानो याभिर्गोमिरदवान्यजते याश्च गा ब्राह्मणेभ्यो ददावि चिरमेव ताभिः सह पररोकेऽवतिष्ठते" इति | तत्न यथा व्राह्मण- गतमास्यातपदं प्रवानगुणकरमेणोरन्यतरस्य विधायकम्‌, तथा मत्रगतमपीपि चेत्‌ । मेवम्‌ । यच्छब्दादिना विषिशक्तेः क्षीणत्वात्‌ । सपि हि यच्छब्दे तस्य॒ वाक्यस्या- नुवादकत्वं पतीयते, न वु विषायकत्वम्‌ | "यच्छब्दादेः" इलयादिशब्देनोत्तमपुरुषाम- त्रणादयः | ““ब्हदैवसदनं दामि इदयत्तमपुरुषः । "“भ्मोद मरीन्विहर'' इत्यामत्र- णम्‌ | एवं ब्राह्मणेऽपि “यस्योभयं हविरार्विमाङत्‌” इत्युदाह्रणीयम्‌ । वस्पात्‌-- (आख्यातस्य प्रधानकमेविवायकत्वं, गुणविवायकतवं वौ" इत्येवं द्ववेव प्रकारौ न भवतः, किंतु--“अमिषायकत्वम्‌ इत्यप्यस्ति तृतीयः पकारः । वतो न मन्रगवा- स्यास्य विधायकत्वम्‌ ॥

( सप्तमे मन्ननिवेचनाधिकरणे सूत्रम्‌ ॥ ) तचो दकेषु मन्त्राख्या ॥ ३२ ॥

सप्तमायिकरणमारचयपि- अहे बुध्य मच्रं म इत्ति मन्रस्य रक्षणम्‌ ॥ नास्त्स्ति दाऽस्य नास्त्येतदव्याप्त्यादृरवारणात्‌ ॥ २२ ॥ याज्ञिकानां समाख्यानं रक्षणं दोषवजितम्‌ ॥ तेऽनुष्ठानस्मारकादों मच्रशञब्दं प्रयुञ्जते ॥ २३ ॥

आधान इदमान्न(यपे-“भर बुश्चिय प्रं म गेप्राय" इति | वन्न मन्रस्य

१ ख. "ब्दर्दीनां वि") २व.ग. ङ्च | ३क. ^तोम'। क. “स्यावि! ५य्. -छ्यःतं ड ।

{भच्रपा०१५अबि०<] जेमिनीपन्यायमालविस्तरः | ७१

` ठक्षणं नास्ति, अन्याप्त्यतिग्याप्तयोवोरयितुमशक्यत्वात्‌ । 'विहिवाथोमिषायके म्रः" इलयक्ते ““वसन्ताय कपिञ्जलानालमेत ” इत्यस्य मत्रंस्य विधिरूपत्वाद्व्याप्तः । "मन- नहेतुमेत्रः' इत्युक्ते--वाह्मणेऽपिग्या्िः । एवम्‌ (असिपदान्तो म्रः" "उत्तमपुरू- पान्तो मन्रः' इत्यादिछक्षणानां परस्परमग्याधिरिति चेत्‌ | मेवम्‌ । याज्ञिकसमाख्या- नस्य निर्दोपलक्षणत्वात्‌ । वच समाख्यानमनुष्ानस्मारकादीनां मत्रं गमयति । “उर प्रथछ'*-- इत्यादयोऽनुष्टानस्ारकाः | “अ्िमीके पुराहितम्‌ ”” इत्यादयः स्तुतिरूपाः | “इषे त्वा“--इदयादयस्त्वान्ताः । "*अद्च ज याहि वीतये” इत्यादय जामन्रणोपेताः | ''अग्रीद्रोचिहर“--इत्यादयः परषरूपाः । “भवः खिदासीदुपरि खिदासीत्‌ इत्यादयो विचाररूपाः । “अम्बे अम्बिके अम्बालिके न मानयति कश्चन!“--इत्यादयः परिदेवनरूपाः । "्रच्छामि त्वां परमन्तं परथिव्याः'' इलया- द्यः प्रश्नरूपाः । “वेदिमाहुः परमन्तं प्रथिव्याः* इत्याद्‌य उत्तररूपा: । एवमन्यद्‌- प्युदाह वन्यम्‌ । इदशेष्वत्यन्तत्रिजातीयेषु समाख्यानमन्वरेण नान्यः कश्चिदनुगतो माऽति) यस्य लक्षणत्वमुच्येव | लक्नषणस्योपयोगश्च पृञोचार्थदरितः-- (पयोऽपि पदाथानां नान्तं यान्ति प्रथक्त्वशः | लक्षणेन तु सिद्धानामन्ते यान्ति विपश्चितः इति | तस्मात्‌--अमियुक्तानाम्‌ (“मत्राऽयम्‌” इति समाख्यानं लक्षणम्‌ ॥

( अष्टमे व्राह्मणनिवेचनाधिकरणं सतम्‌ ॥ )

रोपे ब्राह्मणशब्दः ॥ ३२ ॥ अष्टमाधिकरणमारचयांप- नास्त्येतद्राह्मणेत्यत्र लक्षणं विद्यतेऽथवा ॥ नास्तीयन्त। वेदभागा इति अपेरभावतः ॥ २४ ॥ मन्रश्च ब्राह्मणं चेति द्रौ भागों तेन मन्नतः॥ अन्यह्ाद्यणमित्येतद्धपद्राह्मणलक्षणम्‌ \ २५ ॥ चातुमस्येप्विद्मान्नायते --'"एतद्राह्मणान्येव पञ्च हवीषि” इति । तत्--्राह्म- प्रस्य लक्षणं नारित । कुतः--वेदभागानामियत्तानवघारणेन बाह्मणभागेष्वन्यभागेषु च लक्षणस्याम्याप्यतिग्याप्त्योः शोषयितुमशक्यत्वात । पूरवाक्तां मत्रभाग एकः | भागान्तराणि च कानिचित्परेरदाहतु संग्रदीतानि--

) क, ख. ड, 'टभत” ३“ । २ त, 'च्रस्याविः। ३ क. कृतं । ४ क, नास्तवन्ता |

७२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ० र्पा= १अपि ०९]

।।ह तु निवचनं निन्दा प्रशेसा संशयो विषिः | प्रक्रिया पुराकल्पौ व्यवषारणकल्पना"” इति ।

(तेन ह्यन्न क्रियते” हति हेतुः । "तदो दपित्वम्‌'" इति निवेचनम्‌ | अमेध्या वै माषाः इति निन्दा । “वायु क्षेपिष्ठा देववा'” इति प्रक्॑सां । ““ तद्य चिकित्सल्नृह वानि, मा हषम्‌!” इति संशयः । “यजमानेन संमितोदुम्बरी मवति” इति विधिः| ““मापानेव म्यं पचत इति पररूतिः। “पुरा ब्राह्मणा अभेषुः" इति पुरा- कल्पः | “यावतोऽश्वान्पतिग्हौयात , तावतो वारुणांश्चतुष्कपालाननिवेपेत"” हति विजे- षावधारणकल्पना । एवमन्यदप्युदाहायैम्‌ | न च ^हेत्वादीनामन्यतमं ब्राह्मणम्‌” इति लक्षणम्‌ | मेत्रेष्वपि हेत्वादि सद्वावात। तथाहि--““इन्दवों वामुशन्ति हि” इति हेतु "'उदानिषुमहीरिति तस्माददकमच्यतेः इवि निषेचनम्‌ | -"मोधमन्नं विन्दवे जप :* इति निन्दा । (“अग्निमेव दिवः ककुत्पतिः” इति प्रशसा । “अधः लिदा- सीदुपरि खिदासीत्‌ इवि संशयः । कपिञ्जछानालमेत"” इवि विधिः । "सहस्रम- य॒तं ददत्‌” इति परकृतिः | ““यज्ञेन॒ यज्ञमयजन्त देवाः” इति पुराकल्पः । “इति करणबहुकं ब्राह्मणम्‌” इति चेत्‌ | न, ““इत्यददा इययजया इलयपच इति ब्राह्मणो गायेत” इत्यस्मिन्त्राह्मणेन गातव्यं मन्रेऽतिव्य। पः । “इय देल्यनेन वाकयेन।पा बद्ध ब्राह्मणम्‌" इति चेत्‌ । न, “राजा चिद्यं मग मक्षीत्याह,'! “योवा रक्ताः श॒चिर- स्म।त्याह्‌ +” इत्यनयोभत्रयोरविव्याप्रेः । "आ।स्यायिकारूपं ब्राह्मणम्‌" इति चत्‌ | न, यमयमीसवाद्सृक्तादावतिन्याप्तेः | तस्पात्‌ “नास्ति ब्राह्मणस्य लक्षणम्‌" इति प्रपरि,- त्रूमः-- मत्रवराह्मणरूप। द्रवेव वेदभागाः इत्यङ्गकारान्मन्रलक्षणष्य पू्माम।ह्‌

तत्वात्‌ ` जवार तद्भाग। ब्राह्मणम्‌! इत्यवहक्षण मव।व4---इ(प |

( नवमे ऊहाचमन्रताधिकरणे सत्रम्‌ ॥ ) अनाग्रातेष्वमन्बरस्वमाभ्रातेष हि विभागः ॥ ३४ ॥ नवमाविकरणमारचयति-

ऊहप्रवरनाश्नां फि मन्रताऽस्त्पंयवानहि॥ मच्रास्तदेकवाक्यत्वान्न तद्धक्षणवजनात्‌ ॥ २६ ॥

# एतद त्तरम्‌- "उपमान दरेषे तु विधये बराह्मणस्य तु। एतद सवेदेष नष्तं विधिटक्षणम्‌" । इत्यधिकं शब्रभाध्ये वतत । |

१ ख.ग. ड. ४।८३।२ घ. गर ता । ^ व्याच" ३ क. ल्‌. ग. ध, &."न्यतमद्रह्य चस, गः ह. ककरन | ५ क, च्याप्तिः। ई

[अ.सा.१५अबि.५०- १२] जेमिनीयन्यायमासविस्तरः । ७६

(“अग्नये जुष्टं निवैपामि'” इत्यस्यं सौय चरो !सूयोय जुष्टं ॑निवेपामि" इत्येवं पदान्तरपक्षेप उहः । “अदुक्षिष्टायं वरह्मणः'' इत्यस्य मन्रस्य रोपत्वेन प्रयोगकाले ब्राह्मणनामपेयविशेषं तदीथप्रवरं चेवं पठन्ति--'असो देवदत्तोऽमुष्य पृत्रोऽमुष्य पौत्रोऽपुत्य नप्राऽमष्याः पृ्रोऽमुष्याः पौत्रोऽमुष्या नप्ता इति । “आङ्किरसवाह- स्पत्यमारदाजगोत्रः' इति च । एतेषामृहप्रवरनामषेयानां मत्रत्वमस्ि । कुतः- मन्रेण सहै कवाक्यत्वदिति चेत्‌ | मैवम्‌ | याज्ञिकपापिद्धिरूपस्य मत्रलक्षणेद्यतेष्वमा- वात्‌ | न ह्यध्येतार ऊहादीन्मत्रकाण्डेऽधीयते | तस्मात्‌-- नास्ति मन्रत्वम्‌ ॥

( दशम ऋग्छक्षणाधिकरणे सूत्रम्‌ ॥ )

तेषामग्यत्राथवरोन पादव्यवस्था ॥ ३५ ॥

( एकादशे सामरक्षणाधिकरणे सचम्‌ ॥ >)

गीतिषु सामास्या ॥ ३६ ॥

( द्वादशे यञ्चरक्षणाधिकरणे सूत्रम्‌ ॥ ) क प शष यज्ञःशब्दः ॥ २७ ॥ दशमेकादशद्रारशाधिकरणमारचयवि- नकसांमयज्ञषां खक्ष्म सांकयादिति शद्िते ॥ पादश्च गीतिः प्रशिषटपाठ इत्यस्त्वस्तकरः ॥ २७ ॥ इद पाम्नायते-- "जहे वुधिय मन्नं मे गोपाय यमृषयच्चेविदा विदुः-ऋचः सामानि, यजं पि" इति । व्रीन्वेदान्विदन्ति" इति त्रिविदः) निविदां संबन्विनाऽ- ध्येतारत्ैविदाः, ते च यमत्रमागमूृगादिरूपेणत्रिवरिवमाहुः, तं गोपाय इवि योजना | तत चितिधानामूकसामयजञषां व्यवधिथितं लक्षणं नास्ति | कुतः--सांकयंस्य दुप्पारे- हरत्वात्‌ । 'अध्यापकपसिद्धदतेदादिषु टितो मत्र ऋगादिः' इति हि लक्ष। वक्त व्यम्‌ | तच्च संकीणेम्‌ , “दवो वः विवी त्पुनात्वच्छिद्रेण पविनेण वसोः म यस्य रदिमभिः” इयं मन्रो यजुर्वेदे संपतिपेन्नयजुपां मध्ये पठिवः । न च तस्य यजष्टमास्ति । तद्रा हणे ““साविज्यच"" त्यक्तेन व्यवहतत्वात्‌ | ““एवत्साम गायन्नास्ते" इति प्रति- १ ख. “स्य मूयैच* । २ क. ब्रह्मणः । ३ ख,ग. ठ. 'दंप्र|४ख. ग. ड. त्वावगमात्‌ । ५ ड. "णस्य हादिष्व । ६ क. देष्ृग्ये" । ७ क. परिच्छितो । < ख. ग. ड. मच्रःरड्‌ |°,

पन्नो य । १० क, तत्र व्रह्म । ४8.

७४ श्रीं माधवप्रणातः- [अ०रपा०१अपि०१३]

ज्ञाय किचित्साम यलुरवंदे गीतम्‌ । “अक्षितमापि'' “अच्युतमसि' ““प्राणसंशिव- रसि” इति चीणि यजुषि साग्वेदे समास्नातानि । तथा गीयमानस्य साम्न आाश्रय- मूता ऋचः सामवेदे समान्रायन्ते । तस्मात्‌-- नास्ति लक्षणम्‌-इति चेत्‌ |

न | पादादानामसकीणेलक्षणत्वात्‌ । “पादेना्न चोपेता वत्तबद्धा मत्रा ऋचः' गीतिरूपा मनत्राः सामानि, दृत्तगोतिवाजतत्वेन प्रश्लिष्टपठिता मत्रा यजूपि" इदयुक्तं न क्रापि पकरः ॥

( योदश निगदानां यज्ञष्ाधिकरणे मूचाणि ३८--४५ ) ज क ०९ £ ® = कः नेगदां वा चतुथं स्यादमावेरोषात ॥ ३८ ॥ व्यपट्शाञ ॥ ३९ ॥ यज्षि वा तद्रपल्वात्‌ ॥ ७० ॥ वचनाद्धमवि्षः ॥ १ ॥ अथाञ्च ॥ ६२ ॥ गुणार्थो व्यपद्श्चः ॥ ३ ॥ सर्वेषा- (५० -~ > क मति चत्‌ ॥५९॥ न ऋ.्न्यपद्शात्‌ ॥५५॥ ्रयोदृशापिकरणमारचयाति- पोक्षणीरासादयेति निमदचघिविधाद्गरिः॥ यजुवाचेस्त्वधर्मस्य मेदादस्य चतुथेता ॥ २८ ॥ पर पत्यायना्थत्वादुञचेस्त्वं यजरेव सः ॥ तद्धक्षणेन युक्तप्वात्रेविध्यमिति सुस्थितम्‌ ॥ २९॥ (“पान्षणीरापादयः” “दध्यं बरहिस्पपादयः” ८अग्नीद मीन्विहर'' “बहिः स्तणी- हि” “इन्द्र जगच्छ “हव जगच्छ?” इत्यादय निगदा जाश्नाताः | प्रप्रत्या- यनाथा मच्रा निगदाः | एवे च पवक्तैभ्य ऋग्यजःसामभ्यो बहिभृताश्वतुथपकाराः | कुतः--पाद्गीत्यो्क्सामढक्षणयोरमाव।त्‌ | प्रश्छि्टषाटरस्य यजठंश्षणस्य सत्पेऽपि वमभेदेन यज्ञप्यन्वमाानुपपतचचेः | (उपा यज्ञा" उचनिगदेन दति हि षममदः- इति प्रि, व्रूमः-- ब।ह्‌त्राह्मण न्ताम्‌ ” परित्राजकास्त्वन्तः, इत्यत्र सत्येव परिवाज- कानां ब्राह्मण्ये पजानिं शेयं यथा" तथा निगद्रानां यज्॒ठक्षणोपतत्ेन यजुषा मव सतां परप्रत्यायन येस्त्वव"ः | तता मत्राणा न॑त्रिध्यं सु्थितम्‌ |

ऊ ज 14

१ क, ग. "रसित" । २ ख, "चेस्तुथः। ३. ग, इध्मा । ४ क्‌, "स्यम

^

[जन्र्पा०१अगे०१४] जेमिनीयन्यायमारा्िस्तरः। ७८ ( चतुदेश एकवाक्यत्वरुक्षणाधिकरणे यरम्‌ | ) अवकत्वादके वाक्य साकारक्ष चद्रभाग स्यात ॥५६॥

चतदु लाापरकस्णमारचयात-

देवस्य त्वेति वाक्यस्य भिन्नल्रमथवेकता ॥ पेक्यप्रयोजकस्यात्र दुबोधत्वेन भिन्नता ॥३०॥ विभागे सति साकाङ्क्षस्य कार्थ॑त्वं प्रयोजकम्‌ ॥ तस्माद्राक्येक्यमेतेन यजुरन्तोऽवधधते ॥ ३१ ॥ दशेपृणेमासयोराघ्रायते-- “देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे, अच्िनोतरहुभ्याम्‌ , पष्णेः हस्ताभ्यां, अग्नये जुष्टं निकेपामि"" इवि । तत वाक्यानि भिन्नानि मवरितुमहन्वि | कुतः--एकत्वनियामकस्य दुर्रवितात्‌ | अ्थकयं वाक्येकये प्रयोजकमिति चेत्‌ | न, एकस्मिन्पदेऽविव्यापः । पदतमृहस्य वाक्यत्वे, पमडानापत्र बहनां संमवाद्राकयमेद्‌। स्यात्‌--इति चेत्‌ | मेवम्‌ | “यदिमे साकाङ्क्षमविभागे चेकाथेम्‌ , तकं वाक्यम्‌” इति प्रयौजकस्य वादु शक्यत्वात्‌ । "विमागे साकाङ्क्षम्‌ ' दत्युकतेऽविन्यापिः स्यात्‌ । ^“स्योने ते

५५४

( (न

सदनं रुणोमि घृतस्य धारया सुसेवं कल्पयामि, तस्िन्धीद मृते परतिविष् ब्रीहीणां

हि =

मेष सुमनस्यमानः" इलयत्र (तस्मिन्‌"--इल्यादिपद समूहस्य व्रिमागे सति प्रकृतव्राचि- तच्छब्द्‌ाथनिणेयाय पृवेपद्सम्‌हसाकाङश्षत्मस्ति, अतस्वद्यवच्छत्तम्‌ "एकाम्‌ इत्युच्यवे । नहि वनरैकाथेत्वमस्ि-पूव॑समूहस्य सदनकरणमभः, उत्तरसमहस्य

न

पृरोडङप्रविष्ठापनम्‌ । स्यानं स्माचीनम्‌ । सूपेवं सुषर सेवितुं योग्यम्‌ । पव सारम्‌ तपुरोडशेदयभः । अचर द्योः समृहयोवोक्यद्रयमुमयवादिसिद्धम्‌, ईत्‌ (एकाभेम्‌” इत्यनेन व्यावत्यते | 'एकाथम्‌ इत्युक्तंऽ पिव्यािः स्यात्‌ “मगो वां व्रिमजत, पपा वां विभजतु" इलययनयो।वमजनमेत्रत्वेन समतया; पदृसमह य] स्तासयैविषयस्य द्रव्य विभागरूपस्यायस्येकलात, तद्यत्रच्छेत्तुं (विभागे साकाङ्क्षम्‌" इयुक्तमू । प्ररत तु “अम्रये जुष्टम्‌” इत्यादिसमृहं ए्यकरुवे पूवां "देवस्य चा' इवि समृरः साकाद्ृक्षो मवति । एकीरूवे तु रत्स्नस्यैक एव निवोपोऽथः । एतेनैकवाक्यत्वनिणयेनानियवप- रिमाणस्य यजुपवसानं निश्च शक्यम्‌ |

१ त, “ताम्‌ ॥३१॥ इ"। २ क, बहलसं' | ३ क. ग. तुरोवं। ४ क, ख. ग, तदेतद्‌ +

१ ,

७दे श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०रपा०१अपि ०१५-१६] ( प्रश्वदशे वाक्यभेदाधिकरणे सूत्रम्‌ ॥ ) समेषु वाक्यभेदः स्यात्‌ ॥ ‰७ ॥

पश्चद शापिकरणपमारचयाते- ¢ = अति,

इषे त्वादिमेन्र एको भिन्नो वेकः क्रियापदे ॥ अपत्यर्थास्मारकत्वादेकारष्टस्य कल्पनात्‌ ॥ ३२ ॥ छेदने मार्जने चेतो विनियुक्तो क्रियापदे ॥ अध्याहूते स्मारकल्वान्मन्रमेदोऽयभेदतः ॥ ३३ ॥ ८५३पे त्वोर्जं ता” इति श्रूयते । सोऽयं पदसमुदाय एको म्रः | कुवः-- भस्य मन्रस्याद्टते त्वेकस्येवादष्टस्य कल्पने काषवात्‌ । न च “उरु प्रथ '-- इला- दिमत्रवदनुष्ेयायेस्मारकतवं समवि, क्रियापदामावेन तदयेप्रतीयमावाद- इति प्रपि, व्र मः--“इषे त्वेति च्छिनत्ति, उजं वेदयनुपा्' इति पखाशशाखायाररेदनमा- जेनयोरेतौ विनियुक्तौ । ववस्तदनुसारेण "चछिनन्रि' इति क्रियापदेऽव्याहवे सलयनु- छेयायेसारकत्वाद्थमेदेन वाक्यमेदाचजमेत्रमेद्‌ः | 'इष्यपाणायान्नाय मोः पलाज्ञशाखे त्वा छिनम्ि! “उर्जे रसाय बाय वा वामनुमाज्मि!इलययमेदः। एवम्‌ ““जायुयेज्ञेन कल्पताम्‌” “प्राणो यज्ञेन कल्पताम्‌” दइदयदौ कष्ठिपसामान्यरूपस्याथस्यकतेऽ- प्यायुरादिमिभिन्नत्वादथमेदवाक्यमेदयाः स्पष्टत्वात्‌, (करप्तीवाचयवि'' इवि कषठिवर- इत्वस्य चादवत्वाच यजुभद्ा दश्म्यः ॥

( षोडशे, ( सप्तदशे च >) अनुषद्घाधिकरणे सूतम्‌ ॥ ) अनुषङ्गो वाक्यसमाप्निः सवेषु तुल्ययोगिलाव्‌ ॥ ४८ ॥

षोडशापिकरणमारचयति-- या ते भगे रजेत्पष्याहारो यद्वाऽनुषञ्ञनम्‌ ॥ तनूरित्यन्येषत्वादध्पाहारोऽत्र खोकिकः ॥ ३४ ॥ वेदाकाट्क्षा प्रणीया वेदेनेत्यनुषञ्चनम्‌ ॥ अन्यशेषोऽपि बद्धिस्यो सोकिकस्तु न तादः ॥ ३५ ॥ योतिष्ट उपसद्धोमेष्वेवमान्नायते--“या वे अयरेऽयाशया वनृतैर्षिष्ठा गह्रेष्ठ । उग्रं वचो अप्वधीरेषं वचो अपवधीत्छाहा । या ठे अग्ने रज्या; या वे अत्रे

१. ग, इ, अस्याः | २क्ञ., शेम ह्यपः ।

[अ०्रपा०१अपि ०१७] जेमिनीयन्पायमारिस्तरः। ७७

हराशया” इति । जयमथेः-.जयसा रजतेन हिरण्येन च निमिता ज प्रास्तल्वस्व- नवः, ताखलाद्या येयमुक्ता तनूः साऽतिकयेन वद्धा, गहरे तीक्ष्णे द्रव्यं छाहंऽवास्यता तया तन्वा क्षत्विपाये उपपावकम्‌, वीरहत्यादि महापातकं च हतवानसि इति । तथा च व्राह्मणम्‌--““यदुग्रं वचो अपावधीखेषं वचो जपावधीत्छाहाति । जरन- यापिपासे हवा उग्र वचः, एनश्च वैरहत्यं च त्वेषं वचः” इति । तत्र सख्वाहान्तः प्रथो मन्रः संपुणेवाक्यत्वानिराकारक्षः । द्वितीयतृतीयपन्रयोराकाङ्क्षां प्रयिवुमू- चितो ठोकिको वाक्यशेषोऽध्याहकन्यः | न हि वनृपरषिष्ठा' इत्यादिमागस्वयोरन्वेतु योग्यः, तस्य प्रथममच्रञञेषलात, इति प्रापे,

त्रुमः-पैदिकयोमेत्रयोराकाङ्क्षा वैदिकेनैव वाक्यशेषेण पुरणीया । तवः ` वनूष- पिष्टाः उत्यादिभाग उत्तरयोमेत्रयोरनुषन्यवे। यद्यप्यसरावन्यरोषः, तथाऽपि बुद्धिस्थः सन्कल्पनीयादष्याहारात्सनिकूष्यते | तस्पात--अनुषद्ः कतव्य: |

भसप्चदशाविकरणमारचयति--

नानुषङ्को ऽनुषङ्को वाऽच्छिद्रिणेत्यस्य शेषिणां ॥ चित्पतिस्वेत्यनाकाडरक्षावतो नात्रानुषञ्यते ॥ ३६ ॥ करणस्यं क्रियापेक्षं क्रिया चेका पनास्िति ॥

द

मञ्नतरयेऽतस्तद्रारा सव्ंषांऽनुषञ्यतं ॥ २७ ॥

विष्टाम दीक्षाप्रकरणे पर्यते--"“चित्पविस्त्वा पनात” “वाक्पतिस्त्वा पृनातु"" ““देवस्त्वा सविता पुनावच्दछिद्रेण पवित्रेण वसोः सुयेस्य रदिमभिः'' इति । तच वृतीय- मन्ररेषः 'आर्छद्रणः--इल्यादिमागः प्रथमद्वतीययामन्रयान।नुपनज्यवे | कृवः-- मैराकाङक्षवाव्‌ । न हि ““वचित्विस्ता पनातु"” “'वाक्पतिस्ा पुनातु इलयनयां डोषिणोः संपणवक्ययोः काचिच्छेषाकाङ्क्षाऽस्ति.--इति प्राप ब्रूमः--“पा मृच्छेषिणोराकाङक्षा, तथाऽपि शेषस्याऽऽकाङ्क्षाऽ स्तिइपि।'१वित्रेण रदिमिमिः' इृटयक्तं करणलं दि क्रियापपेक्षते । क्रिया च पुनातु" इयेष विष्वपि मत्रे ष्वेका | वया क्रियया संबद्धः शेषः क्रियाद्वारा तुकीयमन्र निरपकञपि य्ारन्वात) तथा पृतरेयोरप्यन्वेतुमहंवि । वस्मातू--अस्नुषङ्कः

_____(_]]-]---~-~-~----_______[_

+ ववण करान्तरमारचयतिः इति तु यक्तम्‌ । अत एव शावरभाष्य-याल्दीवि प्योप्प्यस्याधल्य षोड शाधि करगदादरणत्वमेवाद्र कृतम्‌ ॥

१क. तीक्ष्ण । २ क. "विता ।३ख.ग. ड, श्यो । ४ ट. "न्द्रमन््रप्यरे। ५ ठ. न, इ, घ. "यमन्न* । ६ ख. "णेयावाक्ये' ।

७८ श्ीमाधवप्रणीतः- [अजर्रपा०१अपि०१५| (अष्टादशे ( सप्तदशे) व्यवेताननुषल्ाधिकरणे सत्रम्‌ ॥)

व्यव वा) यात्नानुषञ्येत ॥ ४९ ॥

भ्ादङा (सप्रदश) धिकरण मारचयति-

गच्छतामितिशब्दस्यानुषङ्खोऽस्ति न वोपरि ॥ सं यज्ञपत्िरित्यत्र योग्यत्वात्सोऽस्ति पूववत्‌ ॥ ३८ ॥ तदेकवचनं मध्यमच्रेऽङ्ानीत्यनेन हि ॥ नान्वेति तद्यवायेन नोप्प्यनुषञ्यते ॥ ३९ ॥ अध्रीषोभयपरोौ श्रूयते“ वे प्राणो वातेन गच्छताम्‌} समङ्गानि यजत्रः, सं यज्ञपतिरारिषा"” इपर । अयमथः--मे(; परो तव पराणो वातेन बद्धेन वायुना संगच्छताम्‌, तव हदयाद्ङ्कानि यागविरेषैः संचुन्यन्ताम्‌, यज्ञपतिराक्िषा संयुल्यताम्‌” इति । तज ““यज्ञपतिः"” इलयिस्तृतीये' मत्रे "सम्‌* इदयुपसगेस्य क्रियापदाकाङक्ष- त्वात्मथममत्रगतस्य "गच्छताम्‌! इवि प्दस्यैकवचनान्तस्य यज्ञपतिशब्देनान्वेतु योग्य- त्वात्पूवेवहुद्धिस्थत्वेन सनिहिवतादाकाङक्ष।पनिधिये(ग्य्तानां सद्रातिन क्रियाप्दमनुष- ज्यते-- इति प्राप, ब्रूमः--मध्यममेत्रे बहुवचनान्तेन “अङ्कानि इत्यनेनान्वेतुमयोग्यतवत्तद्यवायेन द्विसनिध्यमावान्नास्लयनुषङ्कः । ततो द्विवीयवृतीयमन्रयो धोचिवं वाक्यरेपोऽ- घ्य [ह्‌ व्य ॥

(29 9, ज्य

इति श्रीमाधर्वीपे जेमिनीयन्पायमालाविस्तरे द्वितीया- ध्यायस्य प्रथमः पाद्‌ः॥१९॥

अत्र पादे आदितः अज{िकरणानि १८ ६० सागि ८९ १९९

> क" पस्तेके सावरमाष्ये च ते वागरुवातेनः इति दृद्यते ।

"भो वागुर्बाह्यवाग । २ ख. ग. घ, डः, "दीयमन््रे+ ३ ल, शक्षायोग्यतासेनिेप्त +

ग. व. तस । ५. द्धतान्घ्याना ॥ & क, पित्रा कवा ।

८

[अररपा०रजपि०१] जेमिन)यन्यायमालाविस्तरः | ७९ ( अथ द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ) ( प्रथमेऽदङ्ापूवमेदाधिकरणे सूत्रम्‌ ॥) क ८ न्धः शब्दान्तरं कमभद्‌ः कृतान॒बन्पतात्‌ ॥ 3 ॥

द्वितीयपादस्य प्रथमापिकरणमारचयति- ददाति यजतीत्यादो भावनेक्यमरतान्य॑ता ॥ आख्यातेक्यात्तदेकतं धातमेदो ऽप्रपोजकः ॥ ९ ॥ धातुभेदेन मिन्नत्वमाख्याते श्रयते ततः ॥ उत्पत्येकानरक्तत्वाद्वियन्ते भावना मिथः ॥ २॥ इहकप्रकरणगतान्यपयायपातुनिष्पन्नान्याख्यातानि यजति, ददाति, न॒हाति, इल्यादीन्युदाहरणम्‌ । तानि चैवं श्रूयते--"“सेेन यजेत! ““हिरण्यमाच्रेयाय ददाति?” ““दािणानि जहाति” इति । तेषु मावनावाचेन आख्यातस्येकत्वाद्वावनाया एकतवं युक्तम्‌ । न च पातुमेदाद्रावनमिदः । तद्वाचत्वाभावेन घातोस्तस्यामप्रयाजक- त्वात---इति प्रापि, व्रमः--अस्त्वाख्या तमेव भावनायाः प्रयोजकम्‌ । तच्ाऽऽख्यातं प्रतिधातु भिन्नम्‌ । न हि बहूनां घातूनागुपर्यक आख्यावपल्ययः श्रूयते । नापि व्याकरणे घातुम्‌हा- देकमास्यातं विहितम्‌ । तत आख्यातानां बहूनामकेकव।तुत्रिरोषानुरक्तसेनवोत्पन्नानां भावनावाचितेन यागदानहोमभावनाः परस्परं भेचन्पे ॥ अव्र गुरुमतमाट्‌-- नियोगकल्वतः ाखरममिन्नमिति चेन्न तत्‌ ॥ धातमभेदाच्छाघछमेदे` नियोगो भिद्यते वलत्‌ ॥ ३ ॥

क

(कनमेदचिन्ता नाध्यायाभेः, किंतु शाच्रमेद(चन्ता' इति गुरोमैतम्‌ | तत्र २ घ्र (१ क

“यजेत, ददात, जह्यान्‌" इयेवेषु लिद्रलयवाच्यस्य नियोगस्येकलवाद्भातूनां

नियोगवाचक्रत्वामविन(पय।ज कत्वादेकनिये गाथं छत्रं शाघमेकम्‌--इति प्रवेपक्षः ॥ प्रविधातु किद्प्रतयवस्य भिन्नलाद्धात्वथ)नुबन्धमेदेन तद्विरिष्टे नियगेऽपि भेदस्य वारयितुपशक्रयंतय। नियागनु पारि शाघ्चं मिन्नम्‌--इति सिद्धान्तः ॥

-- --- -- ~ - --- -- ---~------

१ङ. नन्यथा ॥ आ २ क.तप्रलययस्मै। ३ क, 'समाहारदि ८ ख. ग. घ. ड, सनात ५ क "दो नि ॥ २ दर ग, त गता्नियो |

८० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०रपा०२अपि०र्‌] ( द्वितीये समिदाचपृवभेदाधिकरणे पत्रम्‌ ॥ ) एकस्थेवं पनःश्रुतिरविशेषाद्नथकं हि स्यात्र ॥ २॥

द्वितीयायिकरणमार्चयति-- समिधो यजतीत्यादवेकल्यत भिन्नता ॥ धातुप्रत्यययोरेक्यादेकत्वं भिनता कुतः ॥ ४॥ अभ्यासात्कममेदो ऽ नामत्वा विधिगणे ॥ विधित्वं श्च॒तितां भाति संनिधेरनुवादता ॥ ५॥ दशपृणगसयोः श्रूयवे--““ समिधो यजति?“तननपातं यजि”? “इडां यजति” ८*बृरहियजति'” ““साहाकारं यजति" इति । तत्र पश्चरृत्वः श्रयमाणि यजति- पदे पूर्वाक्तंषु "यजति, ददाति! इलयादिपदेष्िव धातुमेदो नास्ति; येन भावनामेद आशशङ्कचेत । तस्मदाख्यातेक्यपयुक्तं मावनैकयमनिवायेपिति चेत्‌ । मेवम्‌ | यजतिपदाम्यासेन कममेदावगमात्‌ । कर्मकत्वेऽभ्यासो निरथकः स्यात्‌ | जथोच्येत-- “समिषो यजति" इनेन प्रथमश्चतेन वक्येन विहितं समिन्नामकं याग- मुपरितनेश्वतुर्भियंजतिपदैरनूच तनूनपादादय। देवतारूषा द्रव्यरूपा वा गुणाश्रत्वारी परिकल्पिता विर्धयन्ते, वतोऽनुवादायतवान्नाम्यासवैयथ्यैम्‌--इति । तन्न । तनूनपा- दादिशब्दानां यागनामत्वेन गुणव्रिधित्वामावात्‌ | न तावदत्र देवताविपिः, चतुर्थीत- द्वितयोरस्रवणात्‌ । नाप्रि द्रम्यविविः, वृतीयान्तत्वामवात्‌ । तवः “आहो जुहोति इलयादाविव द्विवीयान्तानां युक्तं नामत्वम्‌ | यत्तु--चतुणौमुपरिवनानां यज (तेपदानामनुवादत्वम्‌ । तदसत्‌ । तेषां विधायकत्वात्‌ । यथा "समिषो यजति" इलयत्र यजतिपदे विधिं श्रुया प्रतीयते, तथाऽन्यष्वपि चतुष पदेषु विधित्वं श्रोतम्‌। जनुवादत्ं तु पृरवादरूपस्य !समिषी यजाति इलस्य संनिविनाऽवगम्यवे | संनिषिश्च श्रुवेदुगलः । विधित्वे च पूत्ैवाक्यविहितस्य समिन्नामकस्य यागस्य पुनर्वि धानायोगात्तमूनपादादिनामकानि यागान्तरािं व्रिषीयन्ते | नन्वेवं सति संज्ञामेदा- त्कभ॑भेदृः संपद्यते, न त्वभ्यासात्‌ । तथासति वक्ष्यमणिनापिकरणेन संकयते। मेवम्‌ । वैषम्यात्‌ । ^“ अथैष ज्योतिः ?' इत्यािन्वक्ष्यमाणोदाहरणे यागावगमात्मगिव संजञात्वावगमात्सन्ञायाः कभमेद्हेतुत्वम्‌ । इह तु--विधायक्रेयंजतिपदै यौगेष्ववगतेषु, भेदे चाभ्यास्रादवगते, भिन्नानां यागानां समित्संज्ञाया अन्याः संज्ञा अपेक्षिता इति तन्‌नपाददि।ना सज्ञत्व पश्चदरवमम्यतं | तस्मात॒-जमभ्यास एवात्र मद्हंतः ॥

१ख.ग. कतेभि | २ ग. योय्रते-प| ३ ग, "दकल | ठक. "माणि" । ५, ड, "वार्येत । ५*।

१

[अ °रपरा-२भपि०३] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः| ८९

( वृीयं आघारायाग्रेयादीनामङ्ाङ्िभावाधिकरणे सूत्राणि ३-< ) प्रकरणं त॒ पोणमास्यां रूपावचनात्‌ ॥ ३ ॥ विशेषद्शनाच्च सवेषां समेषु द्यप्त्रत्तिः स्यात्‌ ॥ ¢ ॥ गुणस्तु श्रुतिसंयोगात्‌ ॥ 4 ॥ चोदना वा गुणानां य॒गपच्छाश्चाञ्चोदिते हि तद्र्थतात्तस्य तस्योपदिश्येत ॥ ६ ॥ व्यपदे- सश्च तदत्‌ ॥ ७॥ रिद्रदर्शनाच ॥ ८ ॥

तृतीयाधिकरणमरचयति-

एवं विद्वान्पौणंमासीममावास्याभितीरितम्‌ ॥

कमान्यदहुत पूर्वोक्तसयदायानुवादकम्‌ ॥ ६ ॥

कर्मान्तरं स्यादभ्याप्तादट्धिं द्रव्यं हि देवता ॥

वात्र घ्रीत्पादितां रभ्पाऽनुवादस्तु न युज्यते ॥ ७ ॥

वत्र प्रीत्याज्यभागाद्न्यवस्थोक्तेने देवता ॥

पोर्णेत्यनृयते पणंमाषीयुक्तं त्रिकं तथा ॥ < ॥

अमेत्यपि सग्रहस्य द्वित्वासिद्धिः प्रयाजनम्‌ ॥

सहस्थित्िः पोणेमास्पामित्युक्तिभ्यां त्रिकं त्रिके ॥९॥

विद्वद्राक्यविधो विष्यावृत्तिरप्रेयकादिना॥

विहितस्य एतेन प्राधान्यमिररे गणाः ॥ १० ॥

इदमान्नायते--"य एवं व्िद्रान्पौणेमासीं यजते “य एं विद्वानमावास्यां यजे” इति । अतर यजतिना कमान्वरं विधीयते, नतु प्ररुता जाघ्रेयादयः षड्‌- यागा भनूचन्ते । आन्रेयादयश्च कालषयुक्तास्तस्मिन्प्रकरण एवमाम्नायन्ते--““यद्‌- अयोऽष्टकपालोऽमावास्यायौं पौणमास्यां चाच्युतो मवावि"' इण, “तवव्रताम्मापो- मावान्यस्थैव नवुपांश पौणमास्यां यजन्‌ ^” दृति, “ताभ्यामेतमद्नीषो्मीयमेकादश- कपा पुणमाे प्रायच्छत्‌ ” इति, ^'दन्द्रं दृध्यमावास्यायाम्‌ '' इति, “पेन्द्र पयोऽपावरास्यायाम्‌"' इति । एतेभ्यप्रकतेभ्यः पच आग्ेयादिभ्यो पिदरद्रक्यवि- हितस्य, कमेणोऽन्यत्वे सति पुत्रोपिकरणन्यायेन विध्यम्याप्न उपपद्यपे । न च कम न्तरे द्रव्यदेवतयोरमावः, धरीव॑ज्यसद्रावात्‌ । अव एवोक्तम- # स्यैवोपा्धिति पुस्तकान्तरे ।

9 क. व्याच परौ" । २ ग. पणिमाते।| ३ क, "वादित । ग, "वार्यारिस" । ११ |

८९ श्रीमाधवप्रणीतः- [भ< रेपा०२अपि ०३]

(“धवं साधारणं द्रव्यं देवता मात्रवणिकी । रूपवन्तो ततो यागौ विधीयेते प्रथक्तया'” इति |

(सवस्मै वा एतचज्ञाय गह्यते यद्भूवायामाज्यम्‌ ”” इति धवस्य साधार- णत्वे अतम्‌ । देववाया मात्रवािकत्वमित्थमननेतन्यम्‌--““तस्मादा्च्री पौर्णमास्याम- नूच्यते, वृधन्वती अमावास्यायाम्‌ {इति वात्रेघ्न्यो व॒षन्वत्यो च्चा कमेण काठद्रयो. पते कमणि विधीयंते | तत्र-''अधिवृजाणि जङ्घनत्‌” इत्येको वारो म्रः, "ध्व सामाति सत्पतिस्त्वं राजोत व्हा! इलयपरः । तयोरुक्ताव्चीषोम पोगमासद्वते | एवमनन्तरान्नातयोवविघातुयुक्तयोमत्रयोरुक्तावद्यीपोमावमावास्यादैर्वैते । आभ्यां द्रव्यदेवताभ्यां रुूपवच्ाद्यागान्तरमच विषीयते । षड़्यागानुवादत्वे तदनुवादेन विधेयान्तरस्य कस्यचिंदद्रोनाद्विदरद्वाकयमनर्कं स्यात्‌ । न कैवं तदानथक्यम्‌ कितु (“पोणेमास्यां पोणेमास्या यजेत, अमावास्यायाममारास्यया यजत” इल्येतदपि व्यथं स्यात्‌ । न चेैतत्कालवरिधायकम , ““यदा्ेयः'?--इत्यादुत्पत्तिवकरेथेरेव वद्वि - धानात्‌ | कमोन्तरत्वे तु कारं विधास्यति । तस्मात्‌--कमान्तरावीषेः--इति प्रात,

त्रमः-- आस्तां तावद्रभ्यम्‌ । देवता तु प्रिषित्सितस्य कमोनतरस्य सवथा न छभ्यते। वातेघ्न्योतृषन्वत्योश्वाडऽज्यभागेदेवतापतिपादकत्वात्‌ । होते मन्रकाण्डे सामिपेनीरा- वाहननिगद्‌ं परयाजमत्रांश्चाऽऽ स्नाय प्रयाजानन्तरमाविनोराज्यमागयोः कमे वातरैघ्नयै) वृषन्वलयो चाऽऽम्राते । ठिक चायिविषयं सोमविप्रयं च तत्रोपठभ्यते | ततो लिद्गकमाभ्यामान्यमागविषयत्वमवगम्यते । यत्तु--““वात्रघ्ी पौणेमास्याम्‌""--इलयारि वाक्यम्‌ , तटटिङ्करमङ्कप्तयराज्यमगाङ्कय)भत्रयुगलयोः कालद्रये न्यवस्थामाचष्ट | न तु नूतनकमोद्तामनयारविद्धाति । अतो रूपरादित्यादिदरदाक्यं कमोन्तरत्रिधायकं न भवति; किं तर्दि--पूवेपरतेष्वाय्ेयादषु षट्सु चिकरूषौ द्रा स्मुदायवनुवदति । न च काठवाचिभ्यां पौणगास्यमावास्याशब्दराभ्यां यागानुवादानुपपत्तिः, तत्तत्कारवि- हितयोयागत्रिकयोरुपलक्षितत्वात्‌ । न चानुवादो व्यथैः समुदायद्वितसिद्धस्त्रयौज - नत्वात्‌ । तत्सिद्धौ च द्शेपृणमासाम्यां खमगेकामो यज्ञतः" इयसिन्फठवाक्ये षड़- यागविवक्षया द्विवचननिदश उपपद्यते | यदप्युक्तमू-अनुवादपक्षे 'पौणेमास्याम्‌'- इत्याद्वाक्यवेयथ्यम्‌--इति । तद्युक्त म, काटविषानासंमवेऽप्येकस्य तिकस्य सहप्र- य।गविधानात्‌ । आभ्चेयोपाडयाजायीपमीयाणां चयाणां पौणेमा्ोकाठविहितानां सहप्रयागः 'पणेमास्या' इलयनेन ततीयैकवचनान्तेन विधीयते । एवमितरत्रापि । ननु--विद्दवाक्यस्य कमान्तर्‌ विवायकतवाभावेऽपि नान॒वादेकत्वम, तस्य यागविवाय-

-~ >~

१क.ख.ग वता।षए्ः। २. ग. वता । अ | ३ ड. "प्रायाः । ४ ड. चहु ॥ ५, क, यजते । ६& क, यजते । ७ छ. उ, "भागय । < क. "स्तत प्रयो । ९ ख. "दसम्‌ ।

4

[ज ०रेपा०२अपि०४] जेमिनीयन्पापमाखाविस्तरः । ८३

कत्वाभ्युपगमात्‌ । “आग्रेयोऽषटाकपाटः इलयादिवाक्यानि तु विहितयागानुवादेन द्रव्यदेवतालक्षणमुणविषायकानि--इति चेत्‌ | न, तथास्रलेकेन वाक्येनानेकगुणवि- ध्यसुंभवात्‌ । प्रतिगुणं एविषौ विध्यावृत्तिः प्रसज्येत । आभरेयादिवाक्यानां विधाय- कत्वे तु विशिष्टविधि्वान्नास्ति विध्यावृत्तिदोषः। तस्मादा्नेयादिवाक्यव्िहितानां विद्- द्राक्यमनुवादकम्‌ । किं चानुवादं त्वमनम्युपगम्य कमान्तरेविं वदतः प्रयाजादीना- माग्रेयादीनां च गुणप्रवानमावी न सिध्येत्‌ | तथाहि--^ समिषो यजति” ““जाघा- रमाषारयवि"” टलयादयः कालयोगरहिताः केचि द्विषय आ्नाताः | “यद्ागनेयोऽष्ट- कपारोऽमावास्यायां च पौणमास्यां चः” इलयादयः काल्युक्ता अपरे । तेषामुमयेषां परकूवत्वात्‌ “दशेपूणेमासाभ्यां स्वगेकामो यजेत" इवि वाक्ये सर्वेषां फलसेबन्धो बोध- नीयः । 'दशेपृणमासाभ्याम्‌' इवि द्विवचनं बहुवचनत्वेन परिणेवव्यम्‌ । विदरदराक्य- विहिवे दे कमोन्रे प्रयाजादय आग्नयाद्यश्वेति । एतेषु द्वितासंमवाव । सर्वेषां च फलसंबन्धे राजसूयगठेष्टिपशसोमवत्समप(वान्यासयाजादीनां गुणमावो न स्यात्‌ । वदभावे चानङ्कत्वत्सौय)दिविकतिष्वाग्नेयादीनामिवापिरेशो न स्यात्‌ । अनुव्‌[दपक्षे तु चिकयोः कालयोगेन दशेपृणंमासशब्दाहत्वात्‌, समुदायद्वितवेन द्विवचनावाचाऽऽ-

~ । १

ग्नयारनामेव फलसंबन्पेन पावान्यम्‌ । पयाजादीनां तु गुणाव इति न्‌. कोऽपि दोषः वस्मात्‌--विद्रद्रक्यमनुवादकम्‌ ॥ ( चतु५ उपां थुयाजापूवताधिकरणे सताणि ९--१२ ) न ^ + ज्‌ - पणमास्ावदुपाश्युयाजः स्यात्‌ ॥ ९ ॥ चाद्‌- == न्ध ना वाश््रकृततवात ॥ ३०॥ शणापवबन्धात्‌ त = ~ ॥ ११ ॥ प्रायं वचनाच ॥ ३९॥ चतुधोधिकरणमारचयति- उपांथुयाजमित्येपोऽनुवादोऽ्ायवा विधिः ॥ विष्ण्वादिवाक्ये विस्पष्टविधेरस्यानुवादता ॥ ११॥ जाभित्वोक्तेरन्तरारु उपांथगणके विधो ॥ सत्यथवादों पिण्ण्वादिस्तद्रूपं धोवमच्रतः ॥ १२॥ इद्मान्नायते--'“जापमि वा एत ज्ञस्य क्रिये । यद्न्वश्वौ पृरोडाश्ावुांश॒या- जमन्तरा यजति । विष्णुरुपांशु यष्टव्योऽजापित्राय । प्रजापविरूपांशु यष्टव्योऽजा-

# प्रायव्रचनाचचेति प्रस्तकरान्तरे ।

१. कृत्ववि"। २क. नञ. ग. "्मनभ्यु" | ग, "दकम" क. स्तच्रस्पंचमः।

८४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अर्रपा०२अपि ०५]

मित्वाय। अ्ीपोमावुपांशु यष्टव्यावजामित्वायः” इवि । त विष्ण्वादिवाक्येषु विहि- तस्य यागत्रयसयदरायस्यानुवादः--इति चत्‌ ।

मेवम्‌ । आयेयाग्मीषोपीयपुरोडाशदयनेरन्तयंरूतस्य जामित्वदोषस्य वाक्योपक्रम उपन्यासीत्पुरोडाशयोरन्तराठे किंचिद्विधित्सितम्‌ । न हन्तरागुणविशिष्टं विधेयं विष्ण्वादिवाङ्येषु प्रतीयते । पृवैवाकषये तु तत्पवीयव हृति विधायकं वदाक्यम्‌ | न चात्र यजति" इति वतमानापदेशः शङ्कनीयः, पञ्चमलकारस्याऽऽश्रयणात्‌ । अन्तरा- लकालवदुपांड॒त्वगुणस्यापि विशेषणत्वात्तद्विरिष्टकमेण उपांशुयाजनामकत्वम्‌ । सेवं गुणद्रयविश्िष्टकमेण्याद्ेन वाक्येन विहिवे विष्ण्वादिवाक्यमथेवाद्‌ः स्यात्‌ | न चात विहितयागानुवादेन देववाविधिः शङ्कनीयः, समाधातय्येन जामित्वदोपेणोपकमात्‌, अजागरत्वेन समाधानेनोपसहाराच “जापि वै" इत्यादेः ““अजापिवाय” इलयन्तस्य सवैस्य महावाक्यस्थेकत्वपतीतेः । न खल्यवेकसिमन्वाक्ये विषेयबाहूल्यं संभवि । न चात्र विधित्सितस्योपांशयाजस्य द्रव्यामावः, प्रोवस्य वद्रम्यतात्‌ | नापि देववाया

मावः, नानाशाखासृपांड्ुयाजक्रमे पटितैवे्णवपाजापलया्नीषोमीयमत्विकल्पेन देव- तात्रयस्य प्रतीयमानत्वात्‌ | तस्मत--यज वीत्येवद्विवायकम्‌ |

( पश्चम आपाराचपवंताधिकरणे सच्राणि १३--१६ )

क क पर # _ क आपारा्रहात्रमरूपलवाद्‌ ॥ ३२३॥ सन्ताप बन्धात्‌ ॥ १४ ॥ अप्रकृतसाञ्च ॥ ३८॥ ~ न. ॐ वि्‌ तर वात्‌ क्क ` से चदना कवा शब्दाधस्य व्रवामभूतत्वाद्‌ः तत्स ~ न ॥ ह, नधयुणाथन पुनः श्रातं: ॥ ३६ ॥

पञ्चमावकरणपारचयति- अथ्निह।त्राघारवाक्यमनुवादोऽयवा विधिः॥ अष्पत्वाचु दध्यष्वेवास्येनोक्तमनयते ॥ ९१३ ॥ गुण्यसिद्धो न दध्पादि्गंणो दुष्टा विशिष्टता ॥ दप दध्यादिमनच्राभ्यामतोऽपो गुणिनो विधिः ॥ १४॥ इदपाम्नायते--"“अव्रिह्ोतं जुहोति” “दघरा जुहोति” ““पयस् ज़॒होपि”” इति च । इदमपरमास्नायवे--““भाघारमाषारयति"” ““ऊष्वेमाघारयत्ि” ““ऋलुमाष।र- याति" इति च । वता्िहोतरवाक्यं दृध्यादिवाक्यविहितस्य कर्म॑सपुरायस्यानुवादः,

१ क. `यस्य समुरायाय।ऽघ्या" | २ ल, “शुनामतम्‌ । ३ ख. रिट क

[अ०रपा०रेजवि-द६] जेमिनीयन्पायमाराविस्तरः। ८५

भाषारवाक्यं चोध्वादिवाक्यविहितस्य । न तवेतद्राक्यदयं कमेविधायकम्‌ । कृतः-- द्रव्यदेवतालक्षणस्य यागरूपस्यामावात--इति चेत्‌ ।

तत्र वक्तन्यम्‌--किं दध्यािवाक्येन गुणमानं विधीयते, किंवा गुणविशिष्ट- कमे ! नाऽऽदः, अचिहोत्रादिवाक्यस्य त्वन्मते कमेविवायकत्वामावेन गुणिनः कस्यचि" दधिद्धौ गुण्यनुवादपुरःसरस्य गुणमात्रिधानस्यासेभवाव । द्विवीये विषिगौरवं स्यात्‌ । तच सत्यां गतावयुक्तम्‌ं । अतोऽिहोत्रादिवाक्यं कमेविधायक्रम्‌ | तत्र द्रव्यं दध्यादिव क्यैरैम्यते । देवता तु मात्रवणिकी । जाघरिऽप्येवं द्रव्यदेवते उन्नेतव्ये ॥

( षष्ठे पशथुसोमापवेताधिकरणे सूजाणि १७-- २० ) द्रव्यचोद्ना पञ्चसोमयोः, प्रकरणे द्यनथको द्रव्यसंयोगो न दहि तस्य गृणार्थन ॥ १७ ॥ अचोद्काश्र संस्काराः ॥ १८ ॥ तद्रेदाकमं- णोऽभ्यासो द्रव्यप्रथक्ाद्न्कं हि स्यद्धेदो द्रव्यगणीभावात्र ॥ १९ ॥ संस्कारस्त॒ न भित, परार्थवाद्रव्यस्य गणभूतवात्‌ ॥२०॥ षृ ए्ापिकरणमारचयाति-- यजत्यारभतीत्येतावनुवादौ विधी उत ॥ `

ग्रह्ात्यवयतीत्याभ्यां विहितेऽथऽनुबादिनो ॥ १५॥ नानुगादांऽपरोवादे यज्यारुभ्योरतों विधिः ॥ ग्रहणे सोमसंस्कारोऽवदने पशथसंस्क्रिया ॥ १६ ॥

(“सोमेन यजेत? इवि श्रूयते । तव ““दन्द्रव[यवं ग्रहाति, मेत्रावरुणं ग्रहावि इत्यादीन्यपि श्रुतानि । एवम्‌ अग्नीपमरय परमालमेत! इवि श्रूयते | तत्र हृद्‌- यस्यभ्रऽवद्यति । अथ निद्ायाः । जथ वक्षसः" इलयादान्यपि श्रुतानि । तचैन्द्र- वाय्वादिवाक्येयोगा विधीयन्ते । इन्द्रवायादि प्रातिपद्देवतानां , तद्धितेन सोमरसर- द्रव्यस्य च प्र्तयमानत्वात्‌ । एतेषां अहणवाक्यविहिवानां यागानां समुदायः ^“सेमिन यजत” इत्यनेनानू चे । तथाऽवदानवाक्येषु हृदयादि द्रव्यं श्रुतम्‌ । तते) द्रव्यव्रिशिष्टा यागास्तत्र विषीयन्वे | तदनुवादेन पश्वाम्भवाक्येऽद्मापोमरूपा देवता

१ख.ग. रिष्टंक' । २. ग. “म्‌ । अधिः ।३क.ख.ग, प्रहण ठक. द्दूर्नपरः।

3

८६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ °र्पा०रभवि०७]

विधीयते । तस्मात--अवदानवक्यव्रिहितानां यागानां समुदायः (वञुमालभेव' इतयनेनान्‌यते--इति प्राप,

ब्रमः साति हि पुरोवादेऽनुवादो मवति | न चात्र पुरोवादोऽस्ति, “सोमेन यजेत“ इत्यनेन प्रतीतस्याथस्य यहणवाक्रयेष्वप्रतीवेः । नहि यहणं यजनं भवति | नापि तद्धितप्रययोक्तो रसः सोमरता । न॒ च-तद्धितपरययः सवेनामार्थं विहितः प्रकतं वरते, न तु रसम्‌--इति शङनीयम्‌ । “वारया गृह्णाति” इति रसस्यैव परर तत्वात्‌ । तथा (पङ्माठमेत'” इत्यनेन वैतीतोऽ्थं नादानवाक्येषु प्रवायते । ततः पुरोवादामवेनानुवादासेमवायजत्यालमतिम्यां कमी विषीयेते । अहणवाक्यैसतु देवताविशिष्टः सोमसेस्कारो विषीयवे | अवदानवाक्रयेश्च पशुसंस्कारः ॥

( सप्तमे संख्याढरतकमभेदाधिकरणे सूत्रम्‌ ॥ ) एथक्टनिवेशास्संख्यया कमभेदः स्यात्‌ ॥ २१॥

सप्रमापिकरणमारचयवि-- आहु तीसितिख इत्यत्र कमक्ययुत भिन्नता ॥ एकत सकृदाख्पातात्छख्याव्रच्या प्रयाजवत्‌ ॥ १७ ॥ आख्यातमात्रं नौ मान संख्यया बहुकमंता ॥ आव्य कादशत्वं तु प्रयाजे गत्यभावतः ॥ १८ ॥ पञान्सष्रदडा प्राजापत्यानित्यत्न भाष्यक्ृत्‌ ॥ विचारमाह पवेत्र क्रियात्रित्वस्फुटत्वतः ॥ १९ ॥

हुत्योपेतपथमिर्दैवयोगादमिनता ॥

रूपस्य तेन कर्भेक्यं संख्या नान्न क्रियागता ॥ २० ॥ देवताप्षगतस्येव तद्धिताथस्य पश्चिमः ॥ बहु तवसंगमों शृपसंख्यया तक्करिपाभिदा ॥ २१ ॥

““ तिस आहु तीजुहोति इति श्रूयते | वत्र "जुहाति इत्येतदारुयावं ““समिषो यजति” इत्यादिवन्नाभ्यस्तम्‌ , किंतु सकरूदेवाऽऽन्नावम्‌ | वत एकापिदं कमे । न्रित्व- संख्या तु तस्येव कमेण आवृत्या नेवन्या । यथा प्रयानेष्वेकाद्शतसंख्या पाना मेव प्रयाजानामातृच्या नीवा, वदत--इति प्राप,

ब्रमः--किमिदमास्यातं पदान्तरनिरपेक्षमेव कर्भकये प्रमाणम्‌ , उत पदान्वरान्वि-

क ~ क क्ष

तम्‌ | नाऽऽद्यः) वाक्यांशस्य पदमात्रस्य प्रमितिजनकत्वामावात्‌ । द्विवीये--रित्वसं-

५८८. 9

१ क, त. माधि" | २. प्रकृतो | ३, ग, ङ, 'वेऽनु" ।

[जररपा-२अवपि०<] जेमिनीयन्यायमाखसविस्तरः। ८७

स्यया व्िशपितेनाऽऽख्यातेन कम॑बहुत्वं गम्यते | प्रयाजानां तु पवपव पश्चसंसख्यावरुद्ध- त्वादावरत्तमन्तरेणेकादशवं दुः सपादम्‌ । इह ॒सेतद्विषितः पूर्वं कमेण एकतसेख्याव- रोधो नास्तीति वैषम्यम्‌ | |

तदेतदुत्तिकारोदाहरणं माप्यकरो नानुमन्यते, कमेवाचिन आहुतिशब्दस्य विशे- षणेन चिशब्देन कमबहुत्वस्य स्फुटतया पृवेपक्षानुत्थानात्‌ । इदं चघ्रोदाहरणम्‌- “सप्तदश प्राजापदलयान्पडूनाकमते" इति । अत्र परजापतिर्दैवता येषां पशनां वे प्राजापल्याः” इति तद्धितव्युत्पत्तौ बहुत्वोपेत।ः पव एकं द्रव्यम्‌ | ततो द्रव्येक्या- देवतेक्याच यागस्य रुपमभिन्नमिलयेकमिदं कमं । या तु "सप्तदश इति संस्या, सा पशुद्रव्यगता, न तु पूर्रादाहवनित्वसंख्येव क्रियागता । तस्मात्न कमेमेद्मापा- द्यवि! इति प्रपि,

व्रूमः-अत्र "प्रजापतिर्दवता यस्य पराः स प्राजापल्यः' इति तद्धितान्तं प्रापि- पदिकं व्युताद् पश्वात्तद्धिवान्तपाविपदिकाथस्य प्रजापत्तिदेवताविशिष्टपशोः कमेत्वब- इत्वविवक्षायामुखन्ने दरे द्वितीयाविमक्तिबहुवचने । वच प्रथममाविन्या द्वितीयाव्रिमक्ते- रेव वद्धितोत्प्ति्िखायामन्वयो नास्ति, कुतः पश्चाद्वातिनो बहुवचनस्यान्वयः । एव सति “प्राजाप्रय" इत्यनेन तद्धितान्तपातिपदिकेनेकपशद्र व्यमेकदेवतोपेतं यागस्य रूपं सर्मप्येवे | तादज्ञानां रूपाणां बहुलाय बहुवचनम्‌ । बहुत्वत्रिरोपश्च “सप्तदशः इति निर्दिश्यते | तस्पात्‌--अत्र संख्यया कममेद्‌ः | एवं च सुति, अष्टमे वक्ष्यमाणं सप्र. द्शपदानामेकाद श्िनपशुगणव्रिकरतित्वमुषपद्यते ॥

( अष्टमे संज्ञाकृतकमभेदाधिकरणे सूत्रम्‌ | ) संज्ञा चोरपत्तिसंयोगात्‌ ॥ २२ ॥ अषटपाविकरणमारचय{ति- अथष ज्योतिरित्यत्न गुणो वा कमं वा प्रथक्‌ ॥ गुणः सह खदानास्मा ज्योतिष्टोमे ह्यनदिते ॥ ५५॥ अथेति प्रकृते च्नि एतच्छब्दोऽग्रगं वदेत्‌ ॥ संख्ययेवान्यकर्मत्वमिह नृतनसंज्नया ॥ २३ ॥ (अधेष ज्योतिः, अयेय व्िश्वञ्योतिः, भथेष सवेज्येतिः, अनेन सदस्दक्षिणन

---- --- ~ =

~~ ~ --- =-=

- [| ० टः "नेक ् क त । वि १क.ल. ग, एपां। २व.ग. ड, "भव" | ३ ल, ग, ड, नेकं प ४ क, ड. मधते।

५ छ. संख्यया ।

८८ श्र माधवप्रणातः- [अ०्रपाररेभवि०९-१०]

यजेत! इति श्रूयते । अत्र परकृतं ज्योतिष्टोमम्‌ “एष ज्योतिः” इल्यनुद्य तस्मिन्स- हस्रदानलक्षेणो गुणो विधीयते-इति चेत्‌ |

न | प्रृतस्य ज्योतिष्टोमस्य (अथः इटनेनं विच्छिन्नत्वात्‌ | न चैवं सति (*अथेष ज्यातिः'* इत्युक्त एतच्छब्दोऽनुपपन्नः, इति वाच्यम्‌ | संनिहितवाचिनेतच्छ- ` ब्दरेनातीतसंनिहितस्यवाऽऽगापिसनिहितस्यापि परामरसंभवात्‌ । आगामिसंनिहितश्च ज्योतिःशब्दाथः । स॒ च ज्योतिःशब्दोऽतीतमपरामशन्नपवेसंज्ञारूपत्वान्नतनं किचि- त्कमाभिषत्ते । ततो यथा पूवे संख्यया कममेद्‌ः, तथाऽत्रापि संज्ञया कम भिद्यते । विश्वज्यावःस्वन्या वःराब्दृयारप्यय न्याया द्रष्टव्यः ॥

( नवमे देवताभेदकृतकमभेदाधिकरणे सूत्रम्‌ ॥ ) गुणश्चापूर्वसंयोगे वाक्ययोः समात्‌ ॥ २३॥

नव॥ वकरणमारचयवि-- गुणः कमान्तरं वा स्याद्राजिभ्यो वाजिनं त्विति ॥ गणां देवानन्‌ोक्तसमुच्चयविकस्पतः ॥ २४ ॥ आमिक्षात्पत्तिरिष्टतवात्पवटख तत्न वाजिनम्‌ ॥ गणोऽप्रविरय कमान्पत्कस्पयेद्राजिदेवकम्‌ ॥ २५ ॥

(तपरे पयक्षि दध्यानयति, सा वैश्वदेव्यामिक्षा, वाजिभ्यो वाजिनम्‌" इवि भूयते | घनीमतः प्रयःपिण्ड आपन्ना, जटं वाजिनम्‌ | त्न--आगिक्षाद्रव्यमानो य विश्वेदेवा उक्ताः, ते वाजिभ्यः इत्यनेनानचन्ते, 'वाजोऽन्नमाभिक्षारूपभेषाम- स्ति” इति तन्निप्पत्तेः | ताननूद्य वाजिनद्रन्यरूपो गुणो त्रिषीयते । तच्च द्रव्यमामि- क्ाद्रव्येण सरं समु्धीयतां विकल्प्यतां वा इति प्रप्त,

त्रमः--उत्पत्तिशिष्टेन(ऽऽगभिक्षाद्रव्येणावरुदध वै धदेवयामे वाजिनद्रव्यस्थोतपन्न)र- टस्य परवेडाभव राजनं वाजिज्ञब्दाथस्य देवतान्तरमापादयाति । ततो द्रम्यदेवताल- क्षणस्य रूपस्य मिन्नत्वात्कम।न्तरम्‌ ॥

( २३ द्रव्यविशेषानक्तिकतकमेक्याधिकरणे स॒म्‌ । ) ४७१ १. तीये ~ अगरणे त॒ क्मञ्चन्दे गणस्ततर प्रतीयेत ॥ २५ ॥ दङमापिकरणमारचयपि- १ क.ख. णोति । रख. ग. ङ. नच्छिः। इस. ड, “योक्त: स" ठ ख. ` सात्तत । ५ ख, ग, उ, "तः पि |

५

[भ ०२पा०२अवि ०११] जेमिनीयन्यायमारादिस्तरः। ८९

द पिहोमेऽन्यकमत्वं गुणो वाऽन्यन्तु पूववत्‌ ॥ निगुंगलाद्रिहोने युक्तो दध्यादिको गणः ॥ २६ ॥ द्रा जुहोति इति श्रये । तत्र-““भ्िहोतरं जहति” इत्येतस्मात्पकता- त्कमेणोऽन्यदषिहोपरूपं कम--इति पवेन्यायेनावगम्यते | यथा पूवेत्र वाजिनद्र व्येण कमे भिद्यते, तथा दविद्रव्येणेपि चेत्‌ ।

न | वैषम्यात्‌ । यथा वैश्वदेवो याग आागिक्षागुणावरुद्धः, तथाऽभिहोतं न गुणान्तरावरुद्धम्‌ । प्रद्युत--निगुणववद्रणमाकाङ्क्षवि । तस्मादयं गुणविषिः । एवं “पयसा जुहोति" इत्यादिषु द्रष्टव्यम्‌ । पयोरभ्यादीनां सर्वेषामुखन्नशिष्टतयौ समब्‌- ङत्वादेकेकेन द्रव्येणायिहोतरनिष्पत्तेश्च ब्रीहि यववद्विकल्पः |

( एकादशे दध्यादिद्रव्यस्षफरत्वाधिकरणे सूते २५--२६ )

फरश्चतेस्त्‌ कमं स्याफट्स्य केमयोगिखात्र ॥ २५॥ अतुल्यदात्त वाक्ययोग्रुणे तस्य प्रतीयेत ॥ २६ ॥ एकाद्श्ापिकरणमारचयति--

यदधरेन्द्रिपकामस्य जुहुयादिति त्प्रथक्‌ ॥

गुणां वा भिद्यते कमं धात्वथंस्य फलित्वतः ॥ २७ ॥ मत्व्थगोरवादिभ्यो नान्यत्कर्मं फराय तु ॥

गंगे विधेये धात्वर्था विदितत्वादनयते ॥ २८ ॥

(।द्‌परेन्द्रियकामस्य जुहयात्‌" इति श्रयते | वदिदं परुवाद्थिहोचराद्न्यत्कमे, न ञ्नतरिषिः | कृतः-इन्द्रियकामस्य इत्युक्तस्य फलस्य घाल्थमन्तरेण द्रव्यमात्रा- द निष्पत्तः--इति चेत्‌ |

भवम्‌ । कमौन्वरविधौ (विमता होमेनेन्द्रियं भावयेत! इति मत्वथलक्षणापरस- दात्‌ | गुणविशिष्टक्रियाव्िषो, गोरवात्‌ । प्रकतहानाप्रक्वपराक्रयाप्रसङ्गाच । गुण- मारं तु फलाय विधीयते | यद्यपि "दघरा जुहाति इति प्राघ्रम्‌ । तथाऽपि फलसवन्ध। न प्राघ्ठः | वालवयाभावे फलाप्रमव इति चेत्‌ । न । “अध्िहात्रं जुहाति" इवि विहितस्य घालयेस्यानु मानात्‌ ॥

ग. "मे सकः । २क. शरा प्रव । ३, द, गुणो विधेयो घ्रा । १२

९० श्री माधवप्रणीतः- [अ ०रपा०२अधि० १२] ( दादजे वारवन्तीयादीनां कमांन्तरताधिकरणे सत्रम्‌ ॥ ) षित ९५ | समंषु कमयुक्तं स्यात्‌ ॥ २७ ॥

दादशाधिकरणमास्वयति-- | उक्त्वाऽग्रिष्टतमेतस्य वारवन्तीयक्षाम हि। रेवतीष्ृष्च कृत्वेति श्तं पफलाप्तपे ॥ २९ ॥ रेवत्यादिगुंणः कम प्रथग्वा पूरववद्रणः ॥ रेवतीवारवन्तींयसंबन्धाख्यः पथुपरदः॥ ३० ॥ साश्नोऽत्र फएलकमेभ्यां संबन्धे वाक्यमिनता ॥ तेनाक्तगणसयुक्तमन्यत्कमांच्यते फर ॥ २९ ॥ (.चिवृदसिष्टूदचिष्टोमस्तस्य वायन्यादुक्ष्वेकविशमच्िष्टोमसाम कत्वा बध्मवचसकामो यजेत” इयस्य संनिधौ श्रूयते--““एतस्येव रेवतीषु वारवन्तीयमगिष्टोमसाम रत्वा पञ्चकामो ह्येतेन यजेत” इति । अस्यायम्ः--“अधिष्टोमस्य विकूविरूपः क्चिदे- काहोऽथिष्ट्नामकः । स च प्रष्टस्तोत्रे चरिवृत्स्तामयुक्ततया "त्रिवृत्‌" इत्युच्ये। भच्चि- ्टोमोक्यादीनां सप्तानां सोपरसेस्थानां मध्येऽचिष्टोमसंस्थारूपलात्‌ (अभिष्टोमः' हैत्य- प्युच्यते । प्ररूतौ तृतीयसवन आभेवपवमानस्योपरि यज्ञायज्ञीयं साम गीयते | तेन च सान्नाऽ्चिषटोमयागस्य समाप्यमानत्वात्‌ “अ्िष्टोमसाम' इत्युच्यते | तच प्रकतौ “यज्ञायज्ञा वों अग्ययः” इत्या्यात्रयीष्वक्षु गीयवे । आिस्त्वञचिष्टुवि बह्मवचेसका- मेन वायम्याघवृक्ष तत्साम गातव्यम्‌ | तच्च प्रकृ ताविवैकरविशस्तोमयुक्तम्‌ । पडकामस्य तु (रवतीनेः सषमादः'' इत्यादिषु रेवतीषवक्ष॒वाखन्तीयं साम॒गायेत्‌"-- इति । तत्र रेवतीनामृचां वारन्तीयनामकेन साम्ना यः संबन्धः, सोऽयं परशुफकाया- चिष्टति विधीयते, (एतस्यैव इति प्रकृतपरामरेकेनैतच्छब्देन, अन्यव्यावतेकेनेवका-

< क क

रेण चाश्िषटूतः स्षमप्यमाणत्वात्‌ । यथा पुौषिकरण इन्द्रियफलाय प्रकुवेऽच्चिहोते द्षिगुणों विहितः, वद्रत्‌ । दति प्राप,

ब्रूमः--विपमो दृष्टान्तः, दघ्नो हौमजनकत्वं न शाघ्चेण बोषनीयम्‌, तस्य ोक- तोऽवगन्तुं राक्यत्वात्‌ । फलसंबन्व एक एव शाघ्लबोध्य इति न त्न वाक्रयमेदः | इहं तु-रेवत्युगाषारकेवाखन्तीयपा्नोऽथिष्टुत्कमे्रावनत्वं फलसाषनचं चेलयुभयस्य दाघ्चैकनोध्यत्वाहुवोरो वाक्यमेद्ः । तेन प्श्फककं यथोक्तगुणविकशिष्टं॑कमोन्वरमत्र

विवीयते | एतच्छब्द्‌ एवकारश्च विरध।यमानकमौन्तर विषयतया योजनया ॥

१ख. ड. उक्ताप्निः 1 २क. "दिगुणः।३ ख. "मो दतेन य ४ इ. 'मोक्थ्यादी"। ५ छ. ग, ड, इट्युच्यः | ६ ग, "यं फर्प" 1 ७ क, स॒माप्यमानला* ।

६

(क;

[अनरेपा०२अवि० १३] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः । ९९ ( ्रयोदशञे सोभरनिधनयोः कामेक्याधिकरणे सूत्रे २८--२९ )

सोभरे प्रुषश्चुतेनिधनं कामसंयोगः ॥ २८ ॥ सस्य वोक्तकामसात्तस्मिन्कामश्चतिः स्यावः निधनार्था एनःश्चुतिः ॥ २९ ॥ चयोदशापिकरणमारचयति- वृष्टयनस्व्गकामानां सोभर स्तोज्नमीरितम्‌ ॥ निधनान्यपि दीषगं इति ब्रष्टयादिकामिनाम्‌ ॥ ३२॥ फलान्तरं किं वृष्टयादि दीषादीनामुतोदिते ॥ सोभरे फरुसमिने निधनं विनियम्पते ॥ ३२ ॥ फखान्तरं चतुथ्पोक्तं वृष्टिकामाय दीपिति ॥ सोभरस्य फर ब्ृषिहीषित्यक्तया विवधेते ॥ २४ ॥ नोक्तवृषएटयनकामानामन्यत्वं प्रत्यभिज्ञया।। नियमेऽपि चतर्थ्यषा तादथ्यादुपपय्यते ॥ ३५ ॥

[ अ ० रो, व श ष्य

““यो वृष्टिकामो योऽन्नायकामो यः खगैकामः स सौमरेण स्तुवीत, स्वे व कामाः सौभरे" इति समाघ्राय पुनः समान्नावम्‌--“:दीपिवि वृष्टिकामाय निषनं कयात,

= ्

उर्मित्यन्नाद्कामाय, ऊ इपि स्वभेकामायः” इति । सौरं नाम सामविशेषः । निधनं नाम पञ्चमिः सष्ठभिवी मणिसूपेतस्य सा्नोऽन्तिमो भागः | तसििन्निषने दीपादय। विशेषाः सोमरसामसाध्यस्तोचफरेम्यो कृटयादिम्योऽन्यानि वष्टचारदफलानि जन- यिवं विधीयन्ते । कृतः--हीषादि विधिवाक्ये ववृ्टिकामायः इदलयादूना चतुधात्रव- णात्‌ | वाद्य वुवती (चतु) हीषादीनांवृष्टयादिकामपुरूपशषत्व गमस।व । च्छ- तं च प्रुषामिरषितिफलसाधनत्वे सदयुपपच्यते । ववः सौभरस्य हीपितिनिवनविशे- षस्य च फ़लमूवे दवे वृष्टी मववः | तदुमयमेटनान्महवी वृष्टिः--इति प्रापि,

© ~ ~ ~

ब्रूमः-पौभरव्रिषौ यो वटचादिकामः स एव हीपादिविषौ प्रयमिज्ञायते । पवः सौभरस्य फटयवा ये वृष्टयादयः, व एव दीषादिवाक्येष्वनू यन्त, इते न फलान्त्‌-

भूता ये वृष्ट

रम्‌ । भथोच्येव- नृवनफलान्तरामावाव , हीषादीनां च नाना्ञाखाध्ययनादैव सोभरे पाप्तत्वादनथेकोऽयं विविः- इति । वन्न । फलत्रयकामानां चयाणामनियमेनैव हीषा- दिषु मध्ये यस्य कस्यचिन्निवनस्य प्राप्तो विषेर्नियमाथत्वात्‌ । वाद्रभ्य तु फढान्त-

___ __ ~~~] ~

१ क. ध्याक्तेवष्टि। २ क. वीतेतिस ख. ग, तादर्थ्यं जेष्रलं गमव्रति। ४ क. `धत्वेन

५ ।५ क, "धितं फ । & क. ततर । ७ ग, प्राठः ` '

8

९९ श्रीमाधवप्रणीतः- [भम०रपा०३अपि०१] रामवेऽपि सौभरवाक्योक्तवृ्टयादिंफटसराषने सोरे हीषादीनां नियम्यमानत्वादुपप- द्यते । तस्मात्‌--जयं निधनविशेषनियमनव्रिषिः ॥ इति भ्रीमाधवीये जेमिनीयन्यायमाखविस्तरे द्वितीया- ध्यायस्य द्वितीयः पादः॥२॥

अचर पादे आदितः अधिकरणानि १३ ७३ सूत्राणि २९ २२८

( अथ द्वितीयाध्यायस्य तुतीयपाद्‌ः ) ( पथमे ग्रहाग्रताया ज्योतिष्टोमाङ्ताधिकरणे सूत्रे १२) गुणस्तु क्रतुसंयोगा्रमान्तरं प्रयोजयेस्संयोग- स्याशंषभतत्वाद्‌ ॥ 3 ॥ एकस्य त खङ्भदा- प्रयाजनाथमृच्येतकत्व गुणवाकेयत्वात्‌ ॥ २॥ तृतीयपादस्य प्रथमापिकरणमास्वयति--

रथतरं साम सोमे भवेत्तद्र दृहज्लगत्‌ ॥

एन्द्रवापवथुक्राग्रयणाग्राश्च ग्रहाः श्ुताः॥९॥

रथतरादिसंयुक्तमन्यत्कमांथवा गुणः ॥

गायत्रादियुताप्पूादन्यद्यागृत्तितो गणे: ॥ २ ॥

सोमराब्दप्रकरणे ज्योतिष्ठोमसमपेके ॥

ग्रहाग्रतवं गुणस्तत्र व्यादृत्तिस्तु परस्परम्‌ ॥ ३ ॥

ज्याविष्टोमप्रकरणे भ्रूयते--““यदि रथंतरसामा सोपः स्यादैन्द्रवायवाग्रान्यहान्श-

हीयात । यदि बृहत्सामा शुकायानू । यदि जगत्सामाऽऽअ्मयणाभान्‌"” इति । तत्र- सोमशब्देन सोमरतास्रापनको यागोऽमिधीयते । तसिश्च यागे माध्यंदिने सवने पृष्ट स्तोत्रे रथंतरत्रहजगन्नामकानि सामानि विकल्पेन विहितानि । “मि ता शूर” -- इत्येतस्यां योनाबुलन्नं रथंतरम्‌ । “"तामिद्धि हवामहै'"--इत्येवस्यामुत्पननं बृहत्‌ । जगतीछन्दस्कायामच्युतपन्नं जगत्‌ । रेन्द्रवायवः, मेत्रावरुणः, आशिनः, शुक्रः)

मन्थ्या्मयणः, उक्थ्यः, धरुवः, इत्यादिनामका अहाः प्रातःसवने यन्ते । द्‌ारुप्रतरेषु +! न ' न १ क. ख. ग, "यन्यादि (रक. "को योगो।३क, श्वयो ।

\ ~>.

[अ०रपा०३अपि०२] जेमिनीयन्यायमासविस्तरः । ९३

सोपरसस्य अहणाद्रहा भवान्वि । सोमयागस्य रथन्तरसामोपेतत्वपक्ष एतेषु अहेष्वेद्र- वायवः प्रथमे अरहीतमग्यः । बरहत््ामोपेवत्वपक्षे शुक्रः । जगत्सामोपेवत्वपन्न जाय यणः प्राथमिकः-इति विषयवाक्याधेः | तत्र प्ररूतों ज्योतिष्टोमो गायत्रादिसामा- पेतः, तद्यावृ्यथेमिह रथंवरादयो गणाः कीयेन्ते । वस्मात्‌--षएनद्रवायवारेगुणा- पेतानि कमाँन्तराण्यत्र विधीयन्त--इवि प्रा,

ब्रूमः--“यदि रथंतरसामा सोमः स्यात” इत्युक्तो यः सोमराब्दः, वेन प्रकर- णेन चात ज्योतिष्टोमः समप्येते | सर्मपिते तस्मिन्ययोक्त ग्रहाग्रत्वे गुणों विधीयते । न च रथंतराद्िगुणानुवादेन ज्योविष्टोमस्य व्यावृत्तिः संभवति, तस्य प्रातःसवनादौ गायतादि सामोपेवत्वेऽगि एृष्टस्वोत्रे रथेवरादि योगस्यापि सद्भावात्‌ । किं तहिं व्यावित्यत इति चेत्‌ । रथंवरबृहन्नगतां परस्परग्याव॒त्तिः-इवि वदामः । र्थतरादृयः पृष्टस्वात्रं विकल्पिताः । वत्र रथन्तरानुवादेनेतरो पक्षो व्यावर्त्यते । एवमितरत्रापि । तस्मात्‌-- गुणविषिः | ननु॒यः प्ररतो स्योविष्टोमः सोऽन्येषां सोमयागानां प्ररूविः। नहि प्रकतौ जगदयामुत्पन्नं साम विहितमस्ति | अव एव द्क्ञमाध्याये प्रथमपादस्य पश्चद्‌- डाधिकरणे प्रथमवर्णके “यदि जगत्पामा'” इवि वाक्योक्तमाग्रयणाग्रतं विरूवौ विषुवन्नामके मुख्येऽहनि व्यवस्थापितम्‌ । वाटम्‌ । तथाऽपि नात कश्चिद्विरोषः। जाग्रय- णाग्रत्ववाक्यं न कमोन्तरविषायकम्‌, कितु “अन्येन विहवे सोमयागे यत्र जगत्साम समवाते वत्र गुणविषायकम्‌--ˆइत्येवावन्मात्रस्यात्र प्रविपाच्त्वात्‌ ॥

( द्विवीयेऽवेष्ेः क्रत्वन्तरताधिकारताधिकरणे सूत्रम्‌ ॥ ) अवेष्टो यन्नसंयोगाक्रतप्रधानमुच्यते ॥ ३॥

दविवीयाधिकरणमारचयति- राजघ्यं प्रक्येष्टिरवेष्टयाख्पा श्रुताञ््र व॒ ॥ विप्रक्षजरियविडभेदाद्धविषां व्यत्ययः क्रमे ॥ ४॥ पिप्रादेरनुबादः स्यातपापण वाऽनुवादगींः॥ व्यत्पयाय त्रयाणां च राजत्वाप्रा्ठिरस्ति हि ॥ ५॥ न राज्ययोगाद्राजतव क्षत्रियत्वं त॒ तखतः ॥ अप्राप्तप्रापणं तस्मान्न रथतरत॒ल्पता ॥ ६ ॥

क क

राजसूयप्रकरणे काचिदिष्टिरवेटिनामिका श्रयते-- “आग्ेयमष्टाकपाल नि ` हिरण्यं दक्षिणा । टेन्द्रमेकादशकपालम्‌, ऋषभो दक्षिणा । वैश्वदेवे चरम्‌ , पिशङ्ख।

१क. ख, ग, “्यन्प्रादि | > क. ख ग. "यन्यारिण। ३ क, "केऽद ४ क, “वदेवात्र प्र।

९४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०२पा०३अवि०३]

प्रषठोही दक्षिणा ।भेत्रावरूणीमामिक्षाम्‌ , वशा दक्षिणा । बाहंस्पत्यं चरूम्‌ , शितिष्ष्टो दक्षिणा” इति । तस्यामेतर्टौ हविषां क्रमव्यल्ययः श्रयवे--"“यदिं ब्राह्मणो यजेत, बाहस्पत्यं मध्ये निधायौऽऽहविं हत्वा वमभिघारयेत्‌ । यदि राजन्य रेन्द्रम्‌ । यदि वैश्यो वैश्वदेवम्‌" इति । तत्र यथा पूवाविकस्णे--रनद्रवायवाग्रत्वे व्यवस्थापयितुं यीदशब्दरयुक्तेन वाक्येन रथवरं निमित्तत्वेनानू दितम्‌ । एवमतरामि पञ्चमस्थाने भ्रूय- माणं बाहं स्पत्यं चरुं मध्ये तृतीयस्थाने स्थापयितुं “यदि ब्राह्मणः"'-- इलाह निगि्तत्वेनानू्यते । द्विवीयस्थाने श्चतस्यैन्द्रस्य त॒वीयस्यनिऽवस्यापयितुं ““यदि राजन्यः” इत्यनुवादः । वैश्वदेवस्य तु खत एव तृतीयस्थाने श्रवणात्तन मध्ये निधान- विरर्नित्यानुवादः । ननु राजकतूके राजसूये ब्राह्मणवैङ्ययोः प्राप्यमावान्नानुवादो युक्तः--इवि चेत्‌ । न । तयोरपि रान्ययोगहेतुराजब्दाथेलात्‌ , इवि प्रपि,

ब्रुमः-राजशब्दः क्षत्रियज तौ रूढः, न तु रान्ययोगस्तस्य प्रवृत्तिनिमित्त । प्रत्युव--राज्यब्दस्य राजयोगः प्वृत्तिनिमित्तम्‌ , !राज्ञः कम” इति. विगृह् रार्जपा- तिपदिकस्योपारे पत्ययविशेषविधानात्‌ | बराह्मणवश्ययोः प्रजापालनेन राज्यशब्द्‌ उपचरितः । तस्मात्‌--अवेषटौ व्राह्मणपेरयौ पूृवैमपाप्तावनेन वचनेन प्राप्यते । ननु राजयसय राजकपैकत्वात्तदन्तमैवाया उत्रष्टरपि तथात्वात्तस्यां बरह्मणवैहययोः प्रापणमयुक्तम्‌--इवि चेत्‌ । मेवम्‌ । अन्तरवेष्टौ वदसंभवेऽपि राजसूयाद्रहिः परयु- ज्यमानायामवेष्टौ तस्समवात्‌ । तस्मात्‌--अत्र ब्राह्मणादिकवृकं यथोक्तगुणविशिष्ट कमोन्तरं विधीयत इवि न रथंतरादितुल्यतम्‌ । यदिशब्दस्तु निपावत्वादनथेकोऽ- थ) न्तरवाची वेदयुननेयम्‌ ॥

( तृतीय आधानस्य विधेयत्वाधिकरणे सूत्रम्‌ ॥ } आधाने स्वशेषलात्‌ ॥ % ॥

तृतीय।धिकरणमास्चयति--

= च र वसन्ते विप्र आदध्यात्ततरैवीपनयीत तम्‌ ॥ अनुवादः प्रापणं वाऽनुवादः कारुसिद्धये ॥ ७ ॥ # ““पत्यन्तपुरेहितादिभ्यो यक्‌ ” (पार सु ५।१।१२८ ) इयते “ राजाञ्से इति गणसृत्रेण यक्परव्ययोऽसमासे समाति च प्राप्तस्य ष्यजो बाधक इति यक्‌ । एतेन ध्यञचप्रतययं वरन्भाष्य- कारः दरवरः प्रत्युक्तः ।

१ क.लख.ग. पषठेदी। रन्न. ग. "याऽऽटतिमाहातिं। ३ ग. इ्यतानिमि । ठ कण `जरप्रतिपादङ़" । ५ इ, "पचारि" । ५ क.. " वेथेस्तदु।

[अ ०रपा०३अषि०४] जेमिनीयन्पायमाखविस्तरः। ९५

अन्तरेणापधिविद्याभ्णां क्मानुष्टित्यसंभवात्‌ ॥

कपे आधानोपनीतीं प्रक्षा विपरादयस्ततः॥ ८ ॥ लोकिकाग्रेः पुस्तकाच्च तस्िद्धेनास्ति कल्पनम्‌ ॥ कार्विप्रादिसयुक्तमतोः प्रप्र विधीयते ॥ ९ ॥

(“वसन्ते ब्राह्मणोऽग्रीनाद षव । यीष्मे राजन्यः । शरदि वैश्यः” इति भ्रूयवे । "वसन्ते ब्राह्मणमुपनयीत । यीप्ये राजन्यम्‌ । इारदि वेद्यम्‌!” इति च । तत्र वस- न्तादिकाटविजेषं ्िषातुं वराह्मणाद योऽनूचन्ते । न च तेषां प्राप्यमावः, कत्वनुष्ट- नान्ययानुपपत्या कष्ठवात्‌ । न द्याहुल्यावारमभृतमयिम्‌ , अनुष्ठानप्रकारज्ञापिकां विद्यां च विना कमानुष्ठानं संमववि । अश्चिश्च नाऽऽपानमन्तरेणास्वीति वराह्मणारिकतेकमाधानं कल्पयति, विद्या चौपनयनपूतैकाध्ययनमन्वरेणासंमवन्ती ब्राह्मणादयुपनयनं कल्प- यति--इवि वत्र पाप्निः--ईवि चेत्‌ । मवम्‌ । लोकिका्यो होतु, पृस्तकपठेनावि- गन्तुं च शक्यत्वेनाऽऽवानोपनयनयोरकल्पने व्राह्मणादीनापपा्ैः | तस्मात--वपन्ता- दिकारवििषटे वराह्मणारिकतरके भाधानोपनयने अत विधीयेते ॥

( चतुथं दाक्षायणादीनां मुणताधिकरणे सत्राणि ५--११ ) अयनेषु चोद्नान्तं संज्नोपवन्धात्र ॥ ५4 ॥ अग्रणाच्च कमचादना ॥ 8 ॥ समाप्रं च फर वाक्यम्‌ ॥ ७ ॥ विकारो वा प्रकरणात्‌ ॥८॥ छिङ्दश नाच्च ॥९॥ गरणास्सन्नोपबन्धः ॥१०॥

समाप्रिरविशिष्ट ॥ ११ ॥ चतुथ।विकरणमारचयति-- यदाक्षायणयज्ञेन स्वगकामो यजेत तत्‌ ॥ कर्मान्तरं गुणो वोक्तदशदो फएर्सिद्ये ॥ १० ॥ गणस्यास्याप्रसिद्धत्वात्कममेदाऽत सज्ञया ॥ गुणो व्युत्पत्तिशेषाभ्यामाव्रस्याख्यां न नाम तत्‌ ॥११॥ दरोपृणमासप्रकरणे श्रूयते-- दाक्षायणयज्ञेन खगेकामो यजेत!” इति । त्र-- दाक्नायणज्ञनब्दवाच्यस्य कस्यचिद्रणस्य ठक प्रसिद्धचमावादुद्धिदाद्वियाजसामानापि- करण्येन कमेनामत्वात्‌ “अधेष ज्योतिः" इलयादिवद्पुवेसंज्ञायां कमन्तर विषिः--इवि चेत्‌। न । दाक्षायणशब्द्स्याऽऽनृक्तित्राचकंत्वात्‌ | तच शब्दनिवेचनाद्राक्यशेषद्राऽगत-

९६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ <रेपा०३अपि ०५]

म्यते | तथाई--(अयनम्‌” इत्यावृत्तिरुच्यते | "दक्षस्येमे दाक्षाः, तेषामयनम्‌" इति तनिर्वैचनम्‌ । दक्ष उत्साही पुनः पुनरावृत्तावनकप्न इयथः | तदीयानां प्रयोगाणामावु- त्तिदाक्षायणशब्दाथः। तयाचाऽऽवस्या युक्तः प्ररुता दृशपृणमाप्ात्मका यज्ञा दाक्षायण. यज्ञः | आवृतिप्रकारस्तु "द्रे पोणमास्यां यजत | दे अमावास्ये“ इत्यादिवाक्यशे- पाद्षगम्यते । ततो दध्यादिवत्परसिद्धायेतादशेपुणेमा्तयोः प्रकतयोरयं खगंफठसि- द्चथेमावृत्याख्यगुणविषविः । न तद्धिदादिवत्कमेनामषेयम्‌ | एवं ‹साकंपस्थौप्येन यजेत पराकामः" टत्यत्रापि द्रष्टव्यम्‌ | अपमावास्यायामे दरो दोहो संपाद्य चतसृणां दपिपयसोः कृम्भीनां सह॒ परस्थापनं सारकंपस्थाप्यः | तद्युक्तो यागः साकंपरस्थाप्यः । तथासति प्रते दृशेयागे पशुफकाय साकंपरस्थप्यास्यो गुणो विधीयते ॥

( पश्चमे द्रत्यदेवतायुक्तानां यागान्तरताधिकरणे सृच्राणि १२--१५ ) संस्कारश्वाप्रकरणेऽकमशब्दवात्‌ ॥ १२ यावदुक्तं वा कमणः च्चुतमत्वात्‌ ॥ १३ ॥ यजातस्त द्रव्पफटमक्सयामाद्तषा कम्बः

पाद्‌ ॥ १४ ॥ ठृङ्दट्शनाच ॥ १५ ॥

पश्चमायिकरणमारचयति-- वायव्यः श्वेत आभ्यो भरस्य सोयं चरं तथा ॥ निर्वेपेदहयतेजोथमीपषायुष्टिनिरुप्रयोः ॥ १२॥ गुणों श्वेतं चर किंवा यावत्कथितकमंणी ॥ फरार्थं अथवा यमे विशिष्टो विहिताविह ॥ १३ ॥ शवेत्यं वायुस्षगीषायामम्रेये च रविपरभे ॥ चरूगणश्चरुः स्था निवापस्त॒ तदाभ्रितः ॥ १४॥ फरृहानेनं तत्कि तु यावच्चोदितकमे तत्‌ ॥ द्रठ्यादिषपक्षपत्तेरवायां यागताऽऽथिकीं ॥ १५.॥ आनारभ्येदमाम्नायते-- "वायव्यं शेतमालमेत मतिकामः इति, “सोय चरु

निवेपेद्र्यवचेसकामः इति च । तथा-दशेपृणमासय।रिद्‌ मान्न यते--“इषामाक-

१ ड, शस्यो । दे । २ ङ. 'स्थार्यायेन । ३ ग, स्थाप्यः" त ड. "स्थायः । त" | ४ ग. डज "स्यायीयः । त* | ५ ग. ‹स्याय्याट्यो | ड, “स्यायाल्यो । ६ क, ग, "वेद्राह्म। ७ ग. चतुगृणशतुः- स्था" । ८ ग, इ, "त्रातम्‌-“&* ।

। 4

[अ ०रेपा०३अवि०द] जेमिनीयन्पायमाखाविस्तरः। ९७

(^ $ १,

मेत” इति, “चतुरो पृषटीनिवेपति"” इति च । रेषा शकटगतो लाङ्गदण्डवदीषेः काष्विशेषः । तस्या जाकम्भः स्पञैः । तमेतं दशेप्णेमासगतमीषालम्भमनूद्य तस्या- माढभ्यायामीषा्यां शेवत्वगुणो विधीयते । तस्य च श्ेतकाष्स्य वायुना खृश्यमा- नत्वाद्वायन्यता संभवति । वथा-चतुयेष्टिनिवैपणमनूच चरुगणत्वेन विषीयवे । चरः स्थाली | सा च निवौपस्याऽऽश्रयः। निरु्स्य इ विष जभ्रेयवया सुयेवत्पमासं- बन्धात्सौयैतवमर | मतिव्रह्मवचैसे फटे च सवेकापरिकयोदेरोपूणेमासयोः पविद्धे एवा नूद्येते | तस्मात्‌--गणविधी-इयेकः पुवेपक्षः | नहि फलपदयोर्निलवच्छरतयोः संभवत्पयोजनयोश्च पाक्षिकानुवादत्वम्‌, आन- येक्यं वा युक्तम्‌ । तस्मात्‌--गुणफलठविशिष्टे कमन्तरे विधीयेते । तदापि यागस्या- अवणादारम्मनिवौपयोरेव अवणाचवदुक्तकमेविषिः--इति द्वितीयः पृवप्षः | गवेतपशाचरद्रग्ययोः, वायुसयेदेवतयोश्च स्पष्टं प्रतीयमानतया रूपवतोयागयोरा- धिकयोवोरयितुमशक्यत्वाद्रव्यदेवताविरशिष्टयो यौगयोत्रिषिरभ्यु पगन्तव्यः | “भूतिकामो वायम्येन श्वेतेन पशुना यजेत, व्रह्मवचैसकामः सोर्यण चरूणा यजेत' इत्येवविवाऽ- थपिद्धो विषिः | द्रग्यदेवतासंबन्धकस्पितस्य यागस्य किङ्प्र्येन कवेव्यवाविषा- वाम्भनिवीपयोवौत्वथेयोः का गविः--टइवि चेत । अनुवादः" इति व्रूमः । तत्पाघ्निस्त्वायिकी, निवौपालम्भावन्तरेण वत्त्ागासिद्धेः । वस्मात्--यागविषिः-- इपि सिद्धान्तः॥ ( षष्टे वरसारम्भादीनां संस्कारताधिकरणे सूते १६--१७ ) विशये प्रायद्शंनातर ॥ १६ ॥ £ ष क अथवादापपत्तेश्च ॥ १७ ॥ धृषठाविकरणमारचयति-- परसारुम्भो यजिः स्पर्शो वा वायत्यादिवयनजिः ॥ स्पशः स्यादेवराहित्यात्संस्कारः प्रायपाठतः ॥ १६ ॥ भभिहोत्रदोहाविकारे श्रयते--““वत्समालमेत?' इति । तत्र (विमतो वत्सा लम्मो यजिः स्यात्‌ , प्राणिद्रव्यकालम्भलवात्‌ , वायन्यालम्भवत्‌' इति चेत्‌ । न । देव- ताराहित्येन तदषम्यात्‌ । किंच-“भयं वत्ाठम्भोऽ््चिहोताङ्धःसस्कारः, वत्पाये पठितत्वात्‌, इतर संस्कारत' | तस्मात-जय स्मशमातरातविः ॥

म -------~-- न -नन--------------~- =

१ख, ग. ङ, राद्धान्तः 1 २ क, स्परष्य देव । ग, “म्भनता" । ४ ग, इ. "तारहि- तत्तेन | ५ ग. "रः, यत" । १३

९, श्रीपाधपप्रणीतः- [अ०रपा०३अपि०७-]

( सप्तमे नेवारचरोराधानार्थताधिकरणे सूत्रम्‌ ॥ )

संयुक्तस्व्थ्ब्देन तद्र्थः श्रुतिसंयोगात्‌ ॥१८॥ सप्तमायिकरणमारचयत्ि- चरूभंवति नैवार उपधत्ते चरु त्विति ॥ यागः स्याहुपधानं वा यामः शेषोक्तदेवतः ॥ १७ ॥ यागत्वानिश्चयें शेषां नापेक्ष्योऽतो यजिः कुतः ॥ कि तरूषधानमात्रत्वं यावदुक्तं चरो स्थितम्‌ ॥ १८ ॥ अग्रौ श्रूयते--“नेवारश्वरुभेवति'” इति, “"चरूमुपद्धाति"” इवि च । त्र -- नीवार्चरुद्रम्यको यागो विधीयते | न चाच देवताया अमावः ““बृहस्पतेवा एत- दन्नं यन्नीवाराः” इति वाक्यशेषेण देवतासिद्धेः। उपधानं तु यागोपयुक्तस्य प्रतिपत्तिः खिष्टङूदादिवत--इति प्रप्र, नूमः--"यागविधो निश्चिते सति पश्वादेवतायामपेक्षितायां वाक्यशेषबलादेव वा- कृषिः, इह तु देवताकल्पनेन यागविषित्वनिश्चयः । इलन्योन्याश्रयः । वस्माव- इहोपधानमात्नं विधीयते ॥

( अष्टमे पाल्ीवतस्य पयंग्रिकरणगुणकत्वाधिकरणे सूत्रम्‌ ॥ ) पालीवते तु प्रवसाद्वच्छेदः ॥ १९ ॥ जषटमाविकेरणमारचयति-- प्ययिकृतः पाल्लीवत उत्छज्यत इत्यसौ ॥ यागो गुणो वा यागः स्यादन्वयाग्यवधानतः ॥ १९ ॥ पत्यभिज्ञातमारुभ्यमनूद्योत्सर्भंशब्दतः ॥ गुणे पयं्रिकृत्याख्यं वक्त्युत्तरनिव्रत्तये ॥ २० ॥ न दुष्टा परिसंख्याऽत्र चोदकात्पाग्िधो सति ॥ पयगप्रिकरणान्ताद्भरौतिः कष्ोपकारतः ॥ २१ ॥ वाटर पालनीवतमालभेत'” इति प्रकत्येदमान्न।तम्रू--पयेधिरुतं पाल्नीवतमु- रस॒ जान्तिः' इति । तत्र--पयध्कतकब्देन संस्कतपशुद्रन्यस्य पालनोतशब्देन पल्नी- वन्नामकदेठतासंतन्धस्य च परतीयमानल्वाद्यं यागविपिः । एवं सति परप्रिकतपाली- वतब्द्रयोरव्यवहि तान्वयो लभ्यते । सिद्धान्ते तु (पयञ्चिरतमुत्म॒न न्ति इदन्वयं

क १

१ ख, 'प्रायरत~प* ।

[अ०रपा०३अषि०९] जेमिनीयन्पायमालसविस्तरः। ९९

वाञ्छन्वि । वदा व्यवहितान्वयो दुवौर्‌ः । तस्मात--वायव्यपङवेद्यागविषिः-- इति प्रापे,

त्रमः-अनारभ्यार्ावल्वान्नास्वि वायव्ये प्रृतप्रयभिज्ञा | इह ताठभ्यत्वेन प्रकृतः पञ्चः पात्नीववशब्देन प्रयमिज्ञायते। वमन्‌ च पयधिकूवशब्दान्ितेन “उत्सु- जन्ति" इत्यास्यतिन पयभचिकरणास्यो गुणो विधीयते | न॒ च प्ररृविगवस्य पयभि- करणस्य विकृतौ चे|दकेन प्राप्रत्वादनथकोऽयं विषिरिति वाच्यम्‌ | उपरितनाङ्भाननु- वृतेरविधेप्रयोजनत्वात्‌ । नन्ेवं सवि परिसंख्या स्यात्‌ । सा च दोषत्रयदुष्टा । खाथे- त्यागः, अन्याथेखीकारः, प्राप्रबाधश्वेवि चयो दोषाः| पये्िकरणत्राक्ये लाथ विषि- स्यल्येत, अन्यार्थो निपेषः छीक्रियेत, चोद्कपाघ्तान्युपरिवनाङ्ानि बाध्येरन्‌ । येवम्‌ ] (पयेश्चिकरणेत्तरमावीन्यङ्कानि नानषेयानि' इत्येतस्याः परिस्याया अनङ्गी- कारात्‌ । कथं ति तत्निवृत्तः--“आ्थिकी' इति त्रुः । चोद्कप्रव्तैः प्रगेवायं विवः प्रववेते, प्रत्यक्षोपदेशस्य जीघ्रवुद्धिजनकवया कल्प्यापिदेशाववकलात्‌ | वथा- सलुपदिष्टरव्धनिरकाङ्क्षायां विकतो चोदकस्या प्रवुच्येवोपरिवनान्यङ्गानि न प्ाप्यन्ते। नचनेन न्यायेन पयेधिकरणात्याचीनानामप्यपा्तिरिपि वाच्यम्‌ । व्िषीयमा- नस्य पयभ्चिकरणस्य नूतने सत्युपकारकल्पनापच्या प्रकते यत्डुप्ठोपकारं पयंभ्निक- रणं, तदवस्यापन्नस्येवा्र विषेयत्वात्‌ । प्रकूतो च प्राचीनाद्कानन्वरमािन एवोपकारः प्त इयत्रापि तादशस्यैव विधानात्पयच्निकरणान्वाङ्गरीविः सिध्यवि । एवं च सवि ˆउत्पृजन्वि" इयाख्यातेन यथोक्तपय॑मिकंरणविषावथेसिद्ध उपरितनाङ्कोत्सर्ाो बातु- न{ऽनृ द्वे | वदेवमत्र गणविधिः ॥

( नवमे, अदाभ्यादीनां ग्रहनामताधिकरणे सूत्रम्‌ ॥ ) अद्रव्यलाकेवरे कमशेषः स्यात ॥ २० ॥

नवपायिकरणमारचयति--

(~ न

यददाभ्य ग्रहीत्वेति गरह्वात्पशुमिति द्यम्‌ ॥ तद्यागो वा गणो यागः स्याददाभ्यां नामतः ॥ २२॥ ग्रहयोरेव नाम स्पादानन्तयाद्रिधिस्तयोः॥ गणोऽतस्तस्य वाक्येन ज्यातिष्टठामामिगामिना ॥ २३ ॥ सनारभ्य श्रयते--““एष वै हविषा हवियंजते, योऽदाभ्यं ए्हीत्वा सोमाय यजे" इवि, ^"रा वा एतस्याऽञयुः प्राण एवि, याड गृहावि” इवि च । वज्नर-भद्‌ा-

सक न्न्----------- ~

@ #

१ क, ^तिप्रात्तेत्रे। २ ख, विधयमनलात्‌ । ३ ए. ` ग॒मानतः।

१०० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०र्पा०३अपि०१०]

भ्यशब्दस्य ज्योतिरादिवदपूवेनामत्वात्तन्नामको यागो "यजवे' इलयास्यातेन विधीयंते । (अंडम्‌" इत्य यजवेरश्रवणेऽपि नामविंशेषबलददिवापुवे यागविधिः । नचात्र द्रव्यदे- वतयोरमावः, ग्रहणलिङ्घेन ज्योविष्टोमविंङूतित्वावगतों वदीयविध्यन्ताविदेशेन तत्सिद्धेः--इति परा, | ब्रूमः--मवतदाम्याुशब्दयोनामत्वम्‌ । वे च नामनी अ्रहयोरेव स्याताम्‌, नतु यागयोः । "गृहीत्वा" इतिशब्द्स्यानन्तरमेव पाठात्‌ । यजतिस्तु व्यवहितः । वाद- शोऽपि यजिरंशवाक्ये नापि । तस्माद्रह येरेवा् विधिः| यहणं च न्योविोमगवस्य सोमरसस्य संस्काररूपो गुणः, रेन्द्रवायवादियहणसमानैत्वात्‌ । यद्यप्यत्र न प्ररतो न्योविष्टोमः, तथाऽपि तत्संबन्यिग्रहणदारा वाक्यस्य न्योपि्टोमगामित्वम्‌ । अव एव “सोमायादाभ्यं गृहीत्वा इति निर्दिश्यते । अथवा--वैत्तिरीयाणां षष्ठकाण्डे षष्टे प्पा- ठके प्राकरणिकं विनियोजकं वाक्यं द्रष्टव्यम्‌ । तस्मात्‌--न्योतिष्टोमे गृणविषिः ॥

( दशमे, अधरिचयनस्य संस्कारताधिकरणे सूत्राणि २१- २३) (० | #९ ॥। ९ व (क अरस्तु ङ्गद्रानाक्रत॒रब्द्‌ः प्रतीयत ।॥ ९३ ॥ ~+ ~ ~ तस्स व्यं वा स्याच्चाद्नायास्तदथलात्‌ ॥ ९९ ॥ तत्स- = ह ॥ €. (+ योगक्रत॒स्तदाख्यः स्यात्तेन पमविधानानि॥ २३ ॥ द्शमापिकरणमारचयाति- अथि चिनुत इत्यत्र यागो वा संस्कृतियनिः ॥ र्द्धिन यागनामत्वा्चजिना चानुवादतः ॥ २९ ॥ च्य ठ्य व ् ध रूढा द्रव्यस्य नामेतद्रहेराधानदचितिः॥ संस्कारः संस्कृते वह्वाव्निष्टोमो विधीयते ॥ २५॥

“धय एवं विद्वान चिनुते”? इत्येवं विधाय भ्रूयते--“जयातोऽचिम्िष्टोमेनानुय- लति, वमुक्भ्येन, तं षोडशिना, वमतिरात्रेण"” इयादि । अत्र--अभिशब्दो याग- वाची, स्वो्शघ्ठादेः कुलिङ्गस्य श्रूयमाणत्वात्‌ | तच ॒लिङ्कपेवं भ्रूयवे--“भगः स्तोचम्‌ , भरैः शाघम्‌” इति, (षहुपसदोऽ श्चि लयस्य मवन्ति" इवि च | यदि दि परापकापिक्षम, वर्हि यजिना तदनुवादः प्रापकोऽस्तु । ““अभिमच्चिषटोमेनानुयजवि"" इत्येवस्मिन्वाक्ये आं यजपि" इति यजिसामान[विकरण्याद्‌ “उपाशु यजति"

१ ख. "तिस्ठव्य' । २ ग. 'नष्पत्ा । ३ ख, ग, जक्वाः। ४ ख. ग. ट. संस्कृतिः । ५ स, शमे वि । ६ क. ख. ग. जतीति ।

€

[अ०रपा०३अपि०११] जेमिनीयन्पायमाछाविस्तरः। १०९१

इतिवचयागनामतग्‌ । भधोच्येत--अनुशब्दस्यायिशब्देनान्वयादन्यन्वयोऽबिशो- . मस्य इवि । तथाप्यग्रे पुरोयजने सत्य्चिष्टोमस्यानुयजनं संभवति । 'देवदत्तमनु गच्छाति यज्ञदत्तः" इत्यत्र देवदत्ते परोगमनद्रनाव । तस्मात्‌ (“अचि चिनु इ्यत्रािनामको याग भाकूयातेनं विधीयते । चिनोतिस्तु “इष्टकाभिरयि चिनुवे"" इति वाक्यप्राप्तस्य चयनस्य सोमयागविकू तित्वेन प्राप्तस्य अदसमुदायस्यवानुवादः-- इति प्रा,

व्रमः--अ्निशब्दो रूढ्या वद्वि ्रन्यमाचषटे । रूटिश्च कृप्तवया लिङ्गादिकल्प्या- चागवाचिव्वाद्रीयसीवि न यागनामत्वप्‌ । न चात्र यागरूपमस्ति | द्रव्यदेववयो- रसिद्धेः । अवः ““भिमादधीवः" इत्युक्ताधानवत्‌ “अर्भ चिनुते"” इयुक्तं चयनम- भिद्रन्यसंस्कारः। न च संस्कवस्य विनियोगामावः, "“अधिमच्रि्टमेन यजते" इत्या-

च> क~ क

दिवाक्येरचिष्टठोमादौं विनियोगात्‌ । तस्पात--सस्कारप्रषेः ॥

( एकादशे माषाग्निहात्रादीनां क्रखन्तरताधिकरणे सूत्रम्‌ ॥ ) प्रकरणान्तरे प्रयोजनान्यखम्‌ ॥ २५ ॥

एकाद शाविकरणमारचयति-

मासं जदोत्यग्निदत्रं गणोऽन्यत्क्मे वा गुणः ॥ अनूद् प्राप्रकमातर मासोऽप्राप्ठो विधीयते ॥ २६ ॥ उपसद्विश्वरिषेति नित्ये तासामसंभवात्‌ ॥ अनेकस्याविधेश्वान्यत्कमे प्रकरणान्तरात्‌ ॥ २७ ॥ कुण्डपायिनामयने श्रूयंते--*(उपसद्विश्वरिला'” “पासमभ्निहोवं जुहोवि “मामं द्शेपणोमासाभ्यां यजेव"” इवि। अत्-- प्रप्र नित्यािहोनमनूच मासलक्षणो गुणोऽ- प्ाप्रत्वाद्वि षीयवे--इति चेत्‌ | मेवम्‌ । किं मास एव व्िषीयवे) उत “उपसद्विश्वरिचाः इयुंक्तोपसदीऽपि । नाऽऽद्यः, उपसदामपि नित्याचिदहोत्पापिरहिवानां न्मते विवातम्यत्वात्‌ | न दि- तीयः, प्राप्ते कमेण्यनेकगुणविधो वाक्यमेदरापत्तेः । ननु मा मूत्तिं गुणत्रिवैः । कमोन्तरत्वे कं प्रमाणम्‌--इति चेत्‌ । “पकरणान्वरम्‌"--इवि' व्रूमः । न देतन्नि-

9, क्ष

ल्ािहो्स्य प्रकरणम्‌, संनिहिता । अयरनंस्यं दयेतत्पमकरणम्‌,) जयनमारभ्या-

9 क. "तेनाभिधी | 2 ख. ग. ड, ^तिलप्रा | ३ क, “यक्ता धा" । ४ क. "कस्य वि' । ५ख.ग.घ. ठ. ^ते ^मा"। ६ ख. 'टोमम" । ७ क. ग. ड. "युक्ता उप । ८ क. ख. ति प्राते रू" । ९ ङः. “यनं त्वेत" । १० ख. “नघ्यैतः । ११ ग. "स्व त्वेत" ।

॥

१०५ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०रपा०३अपि०१५२)

धीतत्वात्‌ | का तहि नित्या्िहीते गुणविषिशङ्ा-इति चेत | प्रकरणस्याप्षम- पकव्वेऽप्यचिहो वरशब्दनैवत्समपेणदिषा शङ्गा भवति | सा च वाक्यमेदापच्या निरा- रता । तथा सति खतःसिद्धं प्रकरणमेदं निराकलय प्रकरणेकयापादनेन गुणं वैषाप- यितुं परवृततस्यािहोचशब्दस्य शक्तो निरुद्धायां तदवस्थः प्रकरणमेदो निलयाच्निहौ- च्रादिदं कमे भिनत्ति । अधिहोचशब्दो घमोतिदेशाथे इति सष्ठमे वक्ष्यते । ननूपस- न्मासाम्यां विशिष्टपिदं कमे विधीयते । ततो वालिनन्यायेन गुणमेदाक्कममेदः, नः प्रकरणमेदादिति चेत | न । वैषम्यात्‌ । “उपादेयतया विषेयो गुणो वालिनम्‌ ॥ मासस्त्वनुपदेयः' इत्येकं वैषम्यम्‌ । द्रव्यत्वेन रूपान्तमेतं वाजिनम्‌, मासो न तथाः इत्यपरं वैषम्यम्‌ | परमाथेतस्तच् प्रथमवरप्रतीतेन प्रकरणमेदेन सिद्धं कमभेद गणः मेद्‌ उपोद्रलयति । वतः प्रकरणान्तरमेवात्र भेदहेवः ॥

( द्वादशे, भ्रेयादिकाम्येष्टयधिकरणे सूत्रम्‌ ॥ > फरं चाकमसंनिधो ॥ २५॥

दादशापिकरणमारचयति-

अष्टाकपारमम्ेय रुकामः प्राते फख्म्‌ ॥ कमीन्यद्भा एं भानात्पृेन्यायाप्रवेशनात्‌ ॥ २८ ॥ मा भद्ध प्रकरणं कमांन्तरमसनिधेः॥ अनारभ्याधीतमेतद्रपं त्वन्यूनमीक्षते ॥ २९ ॥ अनारभ्य श्रयते--““आग्ेयमष्टाकपालं निवेपेदुक्ामः!” इवि । रुकामस्तेजस्कामः॥ अत्र--इष्टनां प्रकुतिभूतदशेपृणेमासगवमाम्रेययागमन्‌च तत्न तेजस्कामरूपं फलं विधीयते । कुवः--वाक्येनाऽऽम्ेयफृलसंबन्धस्य भासमानत्वात्‌ । न च पुरवक्तमासाः भ्रिहोचन्यायेन कम।न्तरत्वम्‌, वैषम्यात्‌ | तत्रायनमारम्याषीवत्वाद्स्वि प्रकरणान्व- रत्वम्‌ । इह त्वनारभ्याधीतत्वेन प्रकरणमेव वावन्नास्ति, कुतोऽत्र प्रकरणान्रत्वम्‌ |, किच मासोऽनुपादेयः, अधिहोत्रानुसारेण संपादयितुमशकयत्वात्‌ । फं तूपदेयम्‌ ,. द्ंशपीणेमाप्षिकाम्नेयानुसारेण तेजसः कामयितुं शक्यत्वात्‌ । तस्मात्‌ू-फठविषिः- इति प्रा, ब्रमः--प्रकरणान्त॑रत्वामविऽप्यनारमभ्याधीवत्वाद्संनिपिरस्त्येव | स॒ एवात्र कमे

@ कन न

भिनत्ति | नचात्र वाजिनन्यायेन करममेदः, जष्टाकपालद्रम्या्िदेववाल्मनो रूपस्योम-

१ ग. "दिकं क । २ क, ददयपूण"। ग. दच्चेपौणेमासा्नेयानु" | ३ क. ^न्तराभा" ।

[जिनदपार३अधि०१३]) जेमिनीयन्यायमालाविस्तरः। १०६ यत्ैकविधत्वात्‌ | यदि प्रकरणान्तरत्वमप्यसंनिविरूवपिलयसंनिषिरेव पासाभिहोचकमै- भेदहेतुः, वहि तस्यैवायं पपथ्योऽस्तु । फं च मासवदनुपदेयम्‌ | अन्यथा साधने वदफलत्वपसङ्कात्‌ । कामना च विषयसोन्दयेज्ञानात्स्वव एवोत्चते, न तु विधिश्रव- णात्संपदचवे | यद्यविकरणयोन्योयमेदः, यदि वा न्ययिक्यम्‌ । स्वेथा वेजस्कामेष्टिः कमन्तरम्‌ | काम्ये्टिकाण्डपरिवेषु ““रेन्द्रा्यमकाद शकपाङं निवैपेत्पजाकामः'* इलयादि- स्वयमेव न्यायो द्रष्टव्यः ॥

( जयोदशे-अवेष्टेरनाचफरुकत्वाधिकरणे सूतम्‌ | ) संनिधौ वविभागार्फरर्थेन पनःश्रुतिः।॥२६॥ चयोदशापिकरणमारचयति-- यजञेत्समे पी्णंमास्यां यावज्ञीवं तथेतया ॥ अनाद्यकाम इत्यादौ कममेदोऽथवा गुणः ॥ ३० ॥ विध्युपादानयोरेक्यादेशादेरनुपत्तितः ॥ आवरयके कर्मविधो तद्ेदः पनरूक्तितः॥ ३१९ ॥ देशादियोगस्याप्रापेविधिनं हेकता तयोः ॥ पुशब्द योप्याप्रतित्वात्पुनरुक्त्वा त्वन्ते ॥ ३२ ॥ दपुणेमासपकरणे देशकालनिमित्तान्या्नायन्पे--““समे यजेत (“पौणमास्यां यजेत" ““यावजीवं दृशेपुणेमासामभ्यां यजेत” इवि | अवेषटिपरकरणे फलमान्नावम्‌- “एतयाऽन्रा्कामं याजयेत्‌” हति । आदिशब्देन संस्कारो गृहीतः | स च दशे पृणेमासपकरणे समा्नातः-““शेषं छिष्टरप समवद्यति?” इति । तज्-दशकाटनि- मित्तफटसंरकारा अननुषटेयत्ादनुपादेयाः । अव एव न विषेयाः । उपादानविविश- ब्द्योः प्रयायलात्‌ । ततः--कमेविविः-इलयवश्यमभ्युपेयम्‌ | तज्--प्रकरणिनां द्शदेः पतैविहितस्थैवेमिव। कयैः पृनर्विवाने “सभिषो यजति” टलयादिवदम्याप्रादेव कमभेदः-इवि प्रापे, त्रमः-देशादीनामविपेयत्वेऽपि व्राहितकन^णा पह तेषां संबन्यो विधीयताम्‌ | स

च कमेवतपृव॑ न विहित इदयपराघ्रतवाद्विषिमहति । यदुक्तम्‌ू--उपादानविषिरब्दे)

प्योयो--इवि । वदत | “अप्तृततप्रववनं विधानम्‌, वच्च पुरुपविप्रयः शब्दन्या

# पुस्तकान्तरे नुपादितः ।

9 ख. "विध्यात्‌ । २ ग. "नतव" । ३ क, ख, "योः ॥ पुरुपशब्दव्यावृतला' | ग. याः ॥ पुरवशब्दस्याऽऽद्रतलाः । ४ ग, "स्यमि" ।

१०४ श्रौमाधवप्रणीतः- [ज ०रपार३ेअपि ०१४]

[ (ऋ

पारः | अननुष्टितस्यानुष्टानमुपादानम्‌, तच ॒कमौविषयः पुरुषव्यापारः” इवि मह न्भदः। योऽपि--दशञादीनां पुनर्विषिः सोऽपि देशादि संबन्वं विधातुं कमानुवादः- इति न कमभेद माव्हवि । “समिषो यजति!” इत्यादौ विपेयगुणान्तराभवेनानृवादा- संभवत्पुनाविंधानं मेदहेतुः-इवि वेषम्यम्‌ ॥

( चतुर्दशे, आग्रेयद्विरुक्तेः स्तत्यथेताधिकरणे सूत्राणि २७--२९ ) १०९ + ~~ % ५५ (क अप्रवस्त्रक्तहतत्वाद्भ्यास्न प्रतायत ॥ २७॥ ^> £ [4९ ९ ® त अविभागात्तु कमणा दिरुकतेनं विधीयते ॥ नि त 9 ~ . ॥ ९८ ॥ अन्याथा वा पनःश्चातंः ॥ २९ ॥ चतुदेाधिकरणमारचयति- द रोपणमासपोक्त आग्रेयः केवखोऽप्यसो ॥ दै यदिति वाक्याभ्यां कर्मान्यद्राऽनवादगीः॥ ३३॥ अभ्पासादन्यक्मत्वं द्रो द्विः प्रयुज्यताम्‌ ॥ एकत्वपरत्यभिज्ञानादन्‌क्त्येन्द्राम्रसस्त॒तिः ॥ ३४॥ ““यदूम्रेयोऽष्टाकपालोऽमावास्या्यां पौणैमास्यां चाच्युतो भवति” इति कालद्रये विहितम्‌ | ('यदाय्ेयोऽष्टाकपा)ऽ मावास्यायां भवति! इत्येकस्मिन्काटे पुनर्विहि- तमू | तंज--अविशेषपुनःश्रुतिलक्षणेनाम्यासेन प्रयाजानामिव भदः | तया सदया. येययागस्य दशेकाठे द्विःप्रयोगः--इति चेत्‌ | न । प्रत्यभिन्ञानादाभ्नेयस्येकत्वे सत्येककाकवाकयस्यानुवादकलवात । न चानु- वादो व्यथः, विवेयेन्द्रा्स्तुत्यथेत्वात्‌ । यद्यप्या्ेयोऽष्टाकपालोऽमावास्यायां भवति । तथाऽपि न केवटेनाथिना साधुभेवति । इन्द्र सहितोऽयिः समीचीनतरः । तस्मात-- `एनद्रा्ः कवेव्यः?' इवि विधेयस्तुतिः । प्रयाजरैषम्यं तृक्तमेवानुसंषेयम्‌ ॥ इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यायमालसविस्तरे द्वितीया- ध्यायस्य तृतीयः पादः ॥ ३॥

सत्र परदे आदितः जपिकरणानि १४ ८७ सत्राणि ह २५७

१ ग. ` पूर्णिमयोः प्रो" ३ क ख, *णेमाप्तयोः प्रो" । ३ क, यदेति। ४ ख. ग. तदा ।

[अण्दपा-४मवि०१] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। १०५

( भथ द्वितीयाध्यायस्य चतुथः पादः । )

( प्रमे यादज्ञीषिकाग्रिहोत्राधिकरणे सत्राणि १-- ७) यावजीविकोऽभ्यासः कर्मधर्मः प्रकरणात्‌ ॥ १॥ कतवा श्र॒तिसंयोद ॥ २॥ खिङ्गद्‌- सना कर्मधे हि प्रक्रमेण नियम्येत, त्ा- नर्कमन्यत्स्यात्‌ ॥३॥ अपव च द्रीयति, काटश्रेकमभेदः स्यात्‌ ॥ ¢ ॥ अनियता नेवं स्यात्‌ ॥ 4॥ विरोधश्चापि प्रववतर्‌ ॥६॥

४9 (य 9 $. @ कृतुस्त॒ नयमाकाटशाघ्च नामत्त स्याद्‌ ।॥५॥ चतुभपाद्स्य प्रथमाविकरणमारचयाति-- यावज्जीवं जुहोतीति धर्मः कमणि धसि वा| कारत्वात्कमेधरमऽतः काम्य एकः प्रयज्यताम्‌ ॥ ९॥ न काटो जीवनं तेन निमित्तप्रविभागतः॥ काम्यप्रयोगो भिन्नः स्याद्यावज्नीवप्रपोगतः ॥ २॥ बहूच ब्राह्मणे श्रूयवे--'“यावजीवमयिदोतरं जुहोति” इति । तव्--यावनज्नीरष शाब्दो मरणाषविकालपरः | तत्काल संबन्धश्च प्रवे काम्यायनिहोने पूर्वमपाप्ततवात्र 'ज॒होि" हत्यनूद्रते कमणि विधीयते | वथा सत्यस्य वाक्यस्य नित्यपरयोग्रिषाय- कत्वाभावेन वाकयान्वरविहितः काम्यपय।ग एक एवा््रिहोत्रस्य पयवस्यति | स च काम्यपयोगोऽस्यपिवव्यः, सक्दनृष्ठानस्य “अ्िहोतरं जुहयात्छगेकामः'' इ यनेनैवं पिद्धलात्‌ । 'यावजीवम्‌! इत्यस्य काढठतिपेत॑यथ्यपसङ्कात्‌ । तस्मात्‌-- भयं काम्य- कमे०)ऽप्मासपिद्धये काटरूपवमंत्रिषिः । इति प्र्े,-- व्रमः---यावजीवशब्दा न कालस्य वाचकः) गतु लक्षकः | वाच्यायस्तु-- कुत्लरजीवनम्‌ । नच- जीवनं कंमेवमघ्वेन विधातुं शक्यम, तस्य पुरुपवभत्वात्‌ | त च पुरुप निपि्तकृत्यामिह) प्रयोगो व्रिषीयवे । नच--भव्र कमभेदः) वदै तूनां शब्द्‌ान्तरादीनामभावात्‌ । नच--अभ्याप्रस्वद्धेतुः, निमित्तविंशेषसद्रव्रेना- विशेषप्नःश्रतेरमावात्‌ । अतः प्रयागमेद्‌ः प्रयेवस्यति, जीवनस्याच निमित्तत्वात्‌ |

--------त्----्-- ----- -----

१ ल, [दतक् ।२क. पंक ।३ क, तन। १४

१०६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०रपा०यअपि ०२] सति निमित्ते नैमित्तिकस्य त्यागायोगान्निल्यत्वमथपिद्धम्‌ । नच-जीवननिपित्ततैर- न्तर्यण प्रयोगनेरन्तयापत्तिः, स्रा्यप्रातःकार्याविहि वत्वात्‌ । वस्मात्‌--जीवनस्य प्रुषवमेत्वानित्यकाम्यपयोगो भिन्नौ ॥

( द्वितीये सव॑शाखाप्रत्पयेकक्मताधिकरणे सूत्राणि <-३२ )

नामरूपधमविरोषपुनरुक्तिनिन्दाशक्तिसमापिव- चनप्रायधित्तान्याथदर्शनाच्छाखान्तरेष कम- भेदः स्यात ॥ ८॥ एकं वा संयोगरूपचो- द्नाख्याविशेषाव्‌ ॥ ९ ॥ न नाम्ना स्याद्‌- चोद्नाभिधानलाव ॥ १०॥ सर्वेषां चेक- कम्य स्यात ॥ ११॥ कृतकं चाभिधानम्‌ ॥ १२ ॥ एकत्वेऽपि परम्‌ ॥ १३ ॥ विद्यायां धमसाघ्रम्‌ ॥ १ ॥ आयेयवतपुनवचनम्‌ ॥ १५ ॥ अद्िर्वचनं वा श्रतिसयोगाविशेषात्‌ ॥ १६ ॥ अर्धापिंनिषेश्च ॥ १७ ॥ न चैकं प्रति शिष्यते ॥ १८ ॥ समाप्रिव्च सपक्षा ॥ १९ ॥ एकखेऽपि पराणि निन्दाश्क्तिसमा- पिविचनानि ॥ २० ॥ प्रायशित्तं निमित्तेन ॥ २१॥ प्रकरमादा नियोगेन ॥ २२॥ समाः पूववत्वाद्यथाज्ञाति प्रतीयेत ॥ २३ ॥ रिङ्गम- विष्टं सवेशेषलान्न हि तत्र कर्मचोदना तस्मा- दहादशाहस्याऽऽहारव्यपदेश्चः स्यात्‌ ॥ २४॥ द्रव्ये चाचोदितवादिधीनामग्यवस्था स्याति दशाद्यवतिष्रत तस्मात्रियानवादः स्याव

श ® श ०

॥ २८ ॥ विहितप्रातिषेधासक्षेऽतिरफः स्यात्‌

[अ ०र्पा०ंअपि०२) जेमिनीयन्यायमाखावरिस्तरः। १०७

अ अ ध स क ॥ २६ ॥ सारखत वप्रातषवाद्यरति स्यात्‌ ॥२९७॥ उपहव्यप्रातप्रस्वः ॥९५॥ गृणाथा वा पुनःश्रुतिः ॥ २९ ॥ प्रययं चापि दश यातं ॥२०॥ जपवा क्रमस्तयागाह- (> ~ ¢ = [पष्रथक्त्वमकस्या व्यवातषएत ॥ २२ ॥ श = ह ~ क क न वविराधना वक्षयागादककम्यञतत्सयागा- क पी % ? ध ॥ हिपाना सवकमप्रययः स्यात ॥ २९॥ द्वितीयाविकरणमारचयवि- राखामेदात्कमेभेदो न वा, कमात्र भियते ॥ दृष्ठं काठकनामादि बहु भेदस्य कारणम्‌ ॥३॥ न्यद्राराद्ना हते यज्पन्ते भेदहतवः॥ दपादिप्रत्यभिज्ञानादमिन कम गम्पते॥ ४॥ काठककाणवमाध्यंदिनतेत्तिरीयादिशाखाष् दशेपृणेमासाख्यं कमांऽऽप्नातम्‌ । वत्र शाखामेदात्कमे मिद्यवे। कुतः--मेदकारणानां नाममेदादीनां बंहूनामुपलम्भात्‌ । काठक--काण्वादिकों नामभेदः । कारीरीवाक्यान्यषीयानाः केचिच्छाखिनो भूमौ भजनमाचरन्वि, शाखान्तराध्यायिनो नाऽ ऽचरन्ि, इवि धममेद्‌ः । एकस्यां शाखा- यामवीवाः “इषे ता" इत्यादयो मश्राः, पलाज्ञशाखाच्छेदादयः क्रियाश्च, शाखा- न्तरेऽप्यपयन्व इति पुनरुक्तिः | एवंभशकलयादयो मेददंवव उदाहाया।ः | न ह्यल्पा- युषा मनुष्येण सवंशाखाध्ययनपृतरेकं कमानुष्ठानं कवु डक्यमू । तस्मात-शाखा भेदेन कमभेद: । इति प्रपे-

# ङ्पभदः- एकस्यां शाायामप्राधोमःयमेकादराक्पाटम, एफ़स्यां द्वदशष्पाटानात्‌ । [नन्दावचनम्‌--- ^ चरनुरतह।मल्य के धांचिदरितद्टमस्य, इति । समाप्िवचनम-केषां चिद्‌ “अवा्मकमन्निः परिसमाप्यते, अपरेषां त्न्यपरिसमाप्तिः' इति । प्रायश्चित्तवचनम->ेषं- चिदनुदितदोमव्यतिक्रमे, कैषांचिददितदोमव्यतिक्रमे, इति । अन्यार्भदशनम---“यदि पृणिदी- क्षाणाः स्मः, यदि वैषां गृदपतिगहपतेवाऽनुस्तन्निणः”” इति, त एनमेव बहत्सामानं क्रतुमुषवुः, उयेतं ह्येषां रथन्तगम, अध यदि “अदिरीक्षाणाः'” इति, इ्वतामनिषटपू्णां च द्वदश दैनम्‌ । इति डाब्रभाप्ये विस्तः ॥

१ ख. "दीयश्चाः । २ क्ल. ग, छ, बहुटमु" । ३ ज्ञ. "च्डेदनाद्‌ ।

१०८ श्रीमाधवप्रणीतः- [ज ०३पा०६अपि ०१]

` बरूमः--रूपा्यमेदारेकं कमे । आग्रेया्टकपालाद्ियागरूपं यदेवैकस्यां श्ञाखा- याम्‌, तदेवान्यत्राप्युपरभ्यते | “दशेपृणमासाभ्यां यजेत” इवि यागरूपः पुरुषव्यापा- रश्ैकविषः | (द्शेपृणैमासो' इति कमेनामाप्येकम्‌ । 'स्वगेकामः' इति फरसंबन्धोऽ- प्येकः | तस्मात्‌--अमिन्नै कमे | पूतपक्षहेतवस्त्वन्यथा संगच्छन्ते । काठकादिकै ज्योतिरारिवन्न कमैनाम, काठकेन यजेत” इत्यश्रवणात्‌ । (काठकमधीते' इति प्रयो- गाह्ूनथनामेत्यवगन्तम्यम्‌ | मूमोजनादिरध्ययनषमेः | पुनरुक्तिरध्येतृमेदान्न दुष्यति । जल्पायुषाऽपि शाखान्तरस्थोपसंहारन्यायेन कमोनुष्ठातुं शक्यते ॥ तस्मात्‌--अन- न्यथािद्धरूपपरयमिन्ञानाच्छाखमिदेऽपरि कमे न भिद्यते ॥

इति श्चरीमाधवीये जंमिनीयन्यायमाखाविस्तरे द्विवीयाध्यायस्य चतुथः पादः ॥ ९ ॥

क _ @ _ अ

द्रिवीयाऽध्यायश्च समप्ः॥ २॥

सन्न पादे मादितः अविकेरणावि र ९९ सूताणि ३२ २८९

( अथ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः)

द्वितीये कमणां भेदे धिद्धे मित्नक्रियास्वयम्‌ ॥ बुभुत्सितः शेषशेषिभवोऽतोऽतजामिधीयते ॥ १॥ अनेन द्वितीयत वीययोरध्याययोः पौवापय निरूपितम्‌ ॥

* नाहि निन्दा निन्यं निन्दितुं प्रयुज्यते । कं तार्है--निन्दितादितरत्परशेसितम्‌। तत्र न निन्दितस्य प्रतिषेधो गम्यते । किंतु--इतरस्य विधिः, तत्रैकस्मिन्न्रहोत्रे द्रौ कालो विहितौ विकरस्प्येते । अतो न कधिदोषः ॥ तथा--असमथोनामेकस्मिन्वेदे विहितकृतलमङ्ग नातमुपसंदहतैमराक्तिरस्ति; समर्थानां तु सव॑शाख(भ्योऽप्यागमितमधिकं विधिमुपसंहर्तुं शक्तिरस्ति, इति तेनेककर्तेऽपि न विशुद्धम्‌ ॥ तथा- एकस्मिनपि कमणि किचिद्रस्तु समाप्तमिति त्वा समाप्तिशब्दः प्रयुज्यते. यथा--भध्वयैवे समाप ज्यतिशोमस्य समाप्तो ज्योतिशेमः' इति भवति । “उदिते होष्यामि” इति प्रक्रान्ते, अन्यथा क्रिय मागे भवति दोषः । तच प्रायाधेत्तस्य विषयो भविष्यतीति कमेकतेऽपि न दोषरः-इत्यादि र।वए- भाष्ये विस्तरः ॥

१ के. स, ति। मलपा" ।

[अ० इपा० १अभपि०१-२] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। १०९

( प्रथमे प्रतिज्ञाधिकरणे सतरम्‌-)

क अथातः शंषटक्षणम्‌ ॥ 3 ॥ तृतीयाध्यायस्य प्रथमपादे प्रथमायिकरणमारचयति-- अशाद्धी शेषता शाद्धी वा न शाव्चप्रतीतितः॥ क्रियाकारकसंसगे मात्रे व्युत्पत्तिसंभवात्‌ ॥ २ ॥ गृणप्रधानभावेन संसर्गे ऽन्तरभवत्यसो ॥ व्युत्पत्तिस्तभवात्तत्र शाब्दता स्पात्करियादिवत्‌ ॥ ३॥ यदिदमक्िस्ततीयाध्याये प्रतिपाचं शेषत्वम्‌ , न तन्छाब्दम्‌ । कुवः-केनामि शब्देन शेषत्वस्यापरतीयमानत्वात । ब्युत्न्नो हि शब्दः प्र्ायकः । म्युत्पत्तिश्च न डेषशेषिभवि कचिटृ्ट। । छोके सवै क्रियाकारकान्वयस्यैव व्युतत्तिप्रयोजकत्वदशे- नात्‌ | अवः शेषताया अशाब्दतवान्नायमध्याय आरम्भणीय चेत्‌ | पेवम्‌ । अन्वये शेषशेषिभावस्यान्तमोवात्‌ । न हि गुणप्रधानभावमन्वरेणान्वयः संमवति | दयोगृंणयोः परस्परकाङ्क्षारहितत्वेनान्वययोग्यत्वामावात्‌ | एवं द्याः पवा- नयोरपि । अवो व्युतत्तिपंमवाच्ियाकारकतदन्धया यथा शाब्दाः, तथा तदन्वयान्व- गेतः शेषशेषिमावोऽपि शाब्दः । तस्मादयमध्याय आरम्भणीयः ॥

-----=---=-~--~~-

( द्वितीये शेषरुक्षणाधिकरणे स॒जम्‌-) सि

षः परार्थात्‌ ॥ २॥ दितीयापिकरणमारचयवि- स्वष्टपहेत्‌ न स्तोऽत्रस्तो वा नेवानिषपणात्‌ ॥ पारार्थ्यं शेषताहेत्‌ पं तेनोपलक्षितम्‌ ॥ ४॥

न तावद शेषत्वस्य स्वरुपं निरूपयितुं शक्यते । तथाहि- शेषं नाम क्िम्‌- अविनामृतत्वम्‌ , प्रयान्यत्वं वा, विध्यन्तव्रिहिततवं वा | नाऽऽद्यः, षड्यागानामावेना- भवानां परस्ररेषत्पसद्भात्‌ । न द्वितीयः, “पुरोड।शकपाटेन तुषानुपवपाते! इत्यत्र तुषोपवापं परति शेषस्यापि कपालस्य वल्य योल्यत्वामात्‌ । न तृवीयः, विध्यादि विहि- तस्य पाशश्ाखाच्छेद्स्य स्यपि शेपे विध्यन्तवरिदितत्वामावात्‌ | तस्मान्नास्ति दोषतायाः खद्पम्‌ । नापि हेतुरस्ति, "विमतः रोषः! एव॑लात' इति कस्यचिद्धेत)र्‌- निरूपणात--इवि प्रापे,-

ऋ मिरीं

9) इ, प्रतिपादितम्‌ । २ ड, “न्वयो यथा शाब्दः, त ३ क. तुषधारणम्‌ । ल. ग. तुषरोपतरनम्‌ ।

११० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०रषपा०१अपि०३-४)

| क

त्रमः-- विमतः प्रयाजादिः शेषः, पराथेत्वात्‌, मृत्यादिवत' इति हेतुः सुनि- रूपः | अविनामरवत्वादीनां लक्षणानां दुष्टत्वेऽमि "पराथः शेषः" इति लक्षणस्यादुष्ट- त्वात्‌ | तेन लक्षित भकारः खरूपम्‌ । न च पाराथ्येस्यैव हेतुत्वे लक्षणत्वे च सांक- यम्‌, आकारभेदेन तद्वेदात । दृष्टान्ते गृहीतव्याप्ति सहायीरत्य बोधक आकरो हेतुः । इवरव्यावृस्या बे।घकं आकारौ लक्षणम्‌ । तस्माच्छेषताया हेतुखवसूपे वियेषे।

( तृतीये रेषरक्ष्पाधिकरणे सूत्राणि ३-) द्रन्यगणसंस्कारेषु बादरिः ॥ ३ ॥ कमा- (1 न 0. £ + ण्यपि जामानः फलाथंताव्‌ ॥ «५ ॥ फट चं पुरषाथसवात्‌ ॥ ५॥ पुरुषश्च कर्माथात्‌॥६॥ तरतीयाधिकरणमारचयवि-- कि द्रव्यगुणसस्कारमात्रं शेषोऽथवा फखम्‌ ॥ पुमान्कमं च पन्नो द्रावादेयौ मतभेदतः ॥ ५॥ शेषत्वगुपकारितवं द्रव्यादावाह बादरिः ॥ पारार्थ्यं शेषता तच्च सवेष्वस्तीति जैमिनिः ॥ ६ ॥ स्फपयकपालादिकं द्रभ्यम्‌, अरुणिमादिकों गुणः, भवषातप्रोक्षणारिकः संस्कारः, एतेषु त्रिष्वेव शेषत्वम्‌ । स्वगैः एठम्‌, तत्कामी पुरुषः, दशेपृणेमासौ कमे, | न हि फल (दीनां त्रयाणां शेषत्वमस्ि, उपकारित्वस्य शेषत्वछक्षणस्य एरादिष्वमावात- इति बादरेमतम्‌ | पाराथ्यं लक्षणमभिपे्य फलादयोऽपि शेषाः" इवि जेमिनेमंतम्‌। तथा च त्रीणि सूत्राणि पस्यन्ते--'“कमाण्यपि जैमिनिः फकायेत्वात,'” “^फं च पुरुषायत्वात्‌)” “(पुरुषश्च कमोथत्वात्‌” इति । वत्रोपकारित्वमतिग्यप्तम्‌, प्रधान- मूवेऽपि स्वामिनि गमेदासोपकारिखदशेन।त्‌ । वस्माजेमिनिमवमेव मृख्यः सिद्धान्तः ॥

( चतुथं निवेपणादीनां व्यवस्थितविषयताधिकरणे भूताणि ७-१० ) तेषामर्थेन संबन्यः॥ ७ ॥ विहितस्तु सवधम स्यातसंयोगतो ऽविशेषासपकरणा विशेषाच्च ॥ ८॥ अर्थलोपाद्कर्म स्याद्‌ ॥ ९ ॥ फं तु सह चेष्टया

१ छ, इ, रपितः । अ" ! ग. “रूप्यः; । अ | २ क. ग, कला |

[अ०३पा०१अबि०५] जैमिनीयन्यायमासविस्तरः। १११

शब्दार्थोऽभावादिप्रयोगे स्यार ॥१०॥ चतुथाविकरणमारचयति-~ श्चता त्रीह्माज्यसांनाय्यधर्माः सांकयंगामिनः॥ व्यवस्थिता वा सांकयं फरपूर्वेण संगते: ॥ ७॥ अवान्तराप्रवेसच्वात्साक्नात्तेनेव संगतो ॥ श्त्या व्यवस्थापितास्ते सा हि प्रकरणोत्तमा॥८॥ ब्रीहि धमा भववावपोक्षणादयः) आन्यवमो उत्पवनवेक्षणादयः, सांनाययषमां दोहनातथनादयः | ते स्वे एलहेतुतया दरौपुणमासापू्वेण संगच्छन्ते | अवान्वरा- पुवेस्य कस्यचिद्‌ मावात्‌ । एकेनेवापूर्र॑ण फलठपिद्धावपुवोन्तरस्य कल्पक[भावात्‌ । फल- पुवेपयुकत्या चानुष्ठीसमाना घमो यदिन्कसमिन्नपि द्रग्येऽनुष्ठिताः फढापूवं जनय- न््येव-इवि सांक्य प्रापे ब्रमः-अभेयदयः षड्यागा भिन्नक्षणवरतिनो विनश्वराः संमृय फलापूर्व जन- यितुं न शक्रुवन्ति | वतस्तन्ननसमथौन्याभ्ेयादिजन्यानि पृडवान्वरापूत्राणि कल्प्यानि । वेषु प्रोडारशद्रव्यकयागजन्यापुत व्रीहिषमांणां प्रयोजकं, पल्यासन्नत्वात्‌ । फठापुवं तु तेन व्यवहिवम्‌ । एवम्‌--ाज्यधमोणां सांनास्यषमाणां च वततद्रन्यक- यागजन्यावान्तरापूर्वेणैव सक्षत्संगतिः । वथासति तत्तदपृवेपयुक्ताः संस्कारास्वत्तदपू- वैसाघनपररतिद्रव्येप्वेव व्यवतिष्ठन्ते । ननु दरोपुणेमासपकररणमत्र संस्काराणां विनि- योजकम्‌ । तच स्वपति द्रव्यसावारणपिति तदवस्थमेव सांकयम्‌ । अयोच्यत-- ^तुप्विपाकस्य त्र।हिप्वेव संमवात्तेप्वेवाववातः, न वान्यस्तानाय्ययाः । एवं विलाप- नमान्य एव । दोहनादिकं सांनाय्य एव-इ(ति । बाटम्‌ । दष्टाथोनां मोगा व्यव्थितत्वेऽप्यदृ्टायौः प्रोक्षणादयः संकीर्यरन्‌--इवि चेत्‌ । मेवम्‌ । ““ब्रीदीन्प- षवि” ““आन्यमवक्षवे”” इलयादिद्वितीयाश्रया व्यवस्ापिवत्वात्‌ । श्रुतश्च प्रकरणा- दररीयसीं । तस्माद्नवस्थिता षम: ॥

( प्रमे स्फ्यादीनां प्तयोगान॒स्तारेण व्पवस्थितत्वाधिकरणे सूत्रम्‌-- ) द्रव्यं चीतपत्तिपयोगात्तदथमेव चोयेत ॥ 9१ ॥

पञ्चमाविकरणम[रचयति-

१ क्ष. "द्यादितां*। २ ख. त्तरा ॥८॥ ३ग. ्येषु सानाप्यवाय्येघेत्र । ड ग, रथं मन्नषं |

१९१२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०३पा-१अपि ०६]

द्रव्यस्य स्फयकपालदेः सांकयं वा व्यवस्थितिः ॥

यज्ञायुधत्वं सं्वैषां समं तेनात्र संकरः ॥ ९ ॥

वाक्पस्योद्धननादेः स्यद्वेयथ्यं संकरे सति ॥

अनुवादो ह्यायुधोक्तिम्यंवस्था तेन पूरवैवत्‌ ॥ १०॥

दशचपणमासयोः श्रयते--“'स्पयश्च कपालानि चाथिहोत्रहवणी च श¶ च ङष्णा- जिनं च शम्या चोलूखलं च मुस च दपचोपला चैतानि वे दश यज्ञायुधानि" इति । स्प्यशब्देन खडाकौरं काष्मुच्यवे । अधिहोचहवणी निंवोपसाधनं काष्ठ- पाम्‌ | शम्या मुप्लाकारकाष्ठम्‌ ॥ तत्न-- व्रीद्यादि दरव्येप्वववातादिसंस्काराणां सां- कर्ये निराकृतेऽपि स्फ्यकपालादि द्रव्याणामुद्धननपुरोडाश्रपणा्ङ्गक्रियाघ् सांकरये निराकतमश्चक्यम्‌, येन केनापे द्रव्येण यस्यां कर्याचिक्करियायां कूतायामपि श्रुयमा- णस्य यज्ञायुषत्वस्याविरोधात्‌ । नह्यन्यवस्थामात्रेण यज्ञसावनत्वमपेति--इति प्ापे,- तरमः-“'स्फयेनोद्धन्ति* ““कपारेषु श्रपयति” “अथ्रिहा्हवण्या हवींषि निवे-

परति” ““ूर्ेण विविनक्ति ““छष्णाजिनमवस्तादुलखरस्यावस्तृणाति! ““शंम्य्ची हषदुमुपदधाति" “उलृखलमुसकाम्यामवहन्ति!” ““दषदुपाम्यां पिनष्टि” इत्येतेषां विशेषसयोगबोधकानां वाक्यानां वैयथ्यं सांकयैपक्षे पसन्येत | व्यवस्थापक्षऽपि संब- न्धसामान्यबोषकं यज्ञायुववाकयमनथेकम्‌-इति चेत । न | उद्धनन।दिविक्यापि- द्वाथानुवित्वातर । न च वैपरीत्येनोद्धननाद्धिवाक्यानामेवानुवादत्वेमिति वाच्यम्‌ बहुपैयथ्य॑स्य जघन्यत्वात्‌ । नचात्यन्तं य्ञायुवानुत्रादस्य वेयथ्येम्‌, (“यज्ञायुधानि स्मरन्ति इत्यासादनविधानायोपयुक्तत्वात्‌ ॥ तस्मात--भवघ।तादिसंस्कार इव स्फयकपाटादिद्र्व्यणि म्यवस्थितान ॥

(षष्ठे, आरुण्यादि गुणानामस्षकाणताधिकरणे पुत्रम) (^ र = व, € ^ अधथकखं द्रव्यगणयारककम्यात्रियमः स्यात्‌ ॥ 9 ९ || धृ प्रावकरणमारचयात- क्राणात्यरुणयेत्येतत्संकीर्ण वा क्रयेकभाक्‌ ॥ क्रमेणानन्वयात्कीणः सवद्रत्पेषु रक्तिमा ॥ ११॥ द्रष्यद्रारा क्रये योगात्तद्रागे चान्वयः पुनः॥ सान्नातक्रये गणस्याथाह्रव्ये सनिहिते त्वसी ॥ १२॥ # शम्यां टषदयुपदधाति" इति शवरभाष्ये पाठः ॥

१क. ल. ग. स्वाद्गस*। २ ड, "काराः । ३ ग, शम्यायां । ४ क. ठ, ग्‌, वादतः ॥ ५ कृ, ल्ल. ग, "वारितः |

[अ०३पा०१अपिण्द्‌] जेमिनीयन्यायमारविस्तरः। ९१३

ज्योतिष्टोमे ्रूयते--'“अरुणया पिद्धाक्येकहायन्या सोप क्रीणाति" इति ॥ तज--अरुणाज्ञन्दोऽरूणिमानं गुणमाचष्टे । गुणिविषयतया प्रयुज्यमानस्यापि "नागर हीतविशेषणा विशिष्टे बुद्धिः" इति न्यायेन गुणबोधकत्वात्‌ | अन्धयन्यत्तिरेकाभ्यां गुणमात्रे तद्युतत्तेश्च । वस्य चारूपिमगुणस्य तृतीयाश्रुन्या सोमक्रयस्तावनत्वं परतीय- ते तच्चानुपपन्नम्‌, अमृतस्य गुणस्य वासोहिरण्यादिवत्कर यसाषनत्वासेमवात्‌ ॥ तत- स्त॒तीयाश्रुतेविनियोजकल्वामावेन प्रकरणस्यात्र व्रिनियोजकत्वं वक्तव्यम्‌ । प्रकरणं चं हचमसायखिलद्रव्येष्वरूणिमानं निवेशयति । नचानेन न्यायेन पिङ्गाक्ष्येकहायनी- शब्दाथेयोरपि सवद्रव्यगामित्वं शङनीयम्‌, तयोः शब्दयो ग्यवाचितवात्‌ | पिङ्ग. छवर्णे अक्षिणी यस्याः सा गौः पिद्धाक्षी । एवमेकहायनी । यद्यप्येकगोवाचेनौं शब्दो, तथाऽपि विंरोपणभूतवमे दयम्‌ | तच्च युगपत्पवृत्तं सद्धमेद्रयविशिष्टं गोद्रव्यं कयसाधनत्वेन व्रिदवाति । न चेतरद्रूव्यपिवरद्रव्ये निषेश्चयितुं शक्यम्‌ । असप्रिमगुणस्तु द्रव्येषु व्रिशेपणत्वेनान्वेतुं योग्यत्वात्तेषु निवेश्यते । तत्रैषाऽक्षरयो- जना-“भरुणया! इत्येतत्परयग्वाक्यम्‌ । तत्र तृतीयाश्रुत्या प्राकराणिकानि साषन- द्रभ्याणि सवोण्यनू च प्रादिपदिकेन गुणो विकीयते-“यानि ज्योतिष्टामे साषनद्रव्याणि) तानि स्वाण्यरुणानि, कतन्यानि इति । वस्ात्‌--गुणः संकीगेः-इति प्रपर,

ब्रुमः--यद्यप्यमूर्ता गुणः, तथाऽपि हदायनवदक्षिवच गाद्रन्यमवाच्छिनात्ति | वच द्रव्यं साधनमिति वहारा गुणस्य कयेणान्वयो भवाति । एवं सति वाक्यभेदो न भवि- प्यति | नु वाक्रयमेदरामवेऽपि लक्षणा दुवा, गुणवाचिनः शब्दस्य गुणिद्रव्यपरत्वा- कारात्‌ । मेवम्‌ | गुणस्वैवात्र तुतत।याश्रुत्या सषनत्वमुच्यते । तच द्रव्यद्रारमन्त- रेण न संमवतीलयथापच्या द्रव्यावच्छदकत्वं कल्प्यते |-- तदि अहचमसादिद्रग्यम- प्य॒वच्छिद्यवाम्‌--इति चेत्‌ | न । तस्य द्रव्यस्य क्रयसावनत्वामावेन वदवच्छेद गुणस्य श्रूयमाणक्रयय्रायनत्वापि द्धेः ।-- वहि वासप्ता क्रीणाति" मजया कोणातिः हवि व्राद्‌।नां कयसावनत्वात्तदवच्छदोऽत्तु--ईइवि चेत्‌ । न, तेषां ऊयान्तरसाष- नत्वात्‌ | न हिं तत्राहन पयोदध्यादरिविकल्पवच्छयानुवादेन वघ्रादिद्रग्यावकल्प विषीयवे | अनुवादस्य कयमाव्रस्याभ्निह्‌।चवदन्यत्ाविधानात्‌ । ततो वछ्राद्िद्रव्य- विशिष्टाः कयान्तरविषयः | नहि खवाकयगतमेकहायनीद्रग्यमुपेक्ष्य वल्राद्यवच्छेदो युक्तः । तस्मात््रयेण साक्षादन्विवयोद्रेव्यगुणयोः पश्वाद्थौपच्या परस्मरावच्छेदक- स्रेनान्वयः | तथास्ति "आारुण्यविज्ञिषैकहायन्या कीणापि' इयथः परयेवस्यवि । पस्मात--आरुण्यगुणः क यदेतुभेकहायनीमेव भजते ॥

का =--

५ ड. "दिषु २। ग. क्रयण ८" । ३ ग. भवति| ठ क. ननृक्ताः। ५ ख, ड, च्छकगु ) १५

११४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०देपा०१अपि०७-<] ( सप्तमे प्रहस्ंमाजंनाधिकरणे ( ग्रहैकत्वन्याये > सृतानि १३-१५ ) एकतयुक्तमेकस्य श्वतिसंयोगात्‌ ॥ १३ ॥

अ $ ® क $ सर्वेषा वा रक्षणाद्‌ ह रुक्षणम्‌। 3५ चोदिते तु पराथवाद्यथाश्चुति प्रतीयेत ॥ १८ ॥ सप्रमायिकरणमारचयति- संमाष्ट ग्रहमित्येको ग्रहः शोध्य उताखिंरः ॥ एक उदेश्यसख्याया उपादेयवदादरात्‌ ॥ १३ ॥ प्राधान्यात्तदरणाव्रत्तेरकत्वमनपेक्षितम्‌ ॥ तद्विधो वाक्यभेदोऽतो द्रव्योक्त्या स्वशोधनम्‌ ॥ १४॥ सोमे भ्रयते--““दशापवित्रेण रहं संमाष्टि”” इति | दशापविचं वाप्रःखण्डः। तज्न-- यथा ““पञ्चुना येव” इलययजोपदि यप्युगतमेकलवं विवक्षितम्‌, तदरदुदेश्यहगतमप्ये- कल्यं विवक्षितव्यम्‌ । किंच अदशब्दस्य जातिवाचित्वेन जातेः संस्कायत्वे सति तदा- श्रयभूते य्षिन्कस्मन्नपि द्रव्येऽनु्टितेन संस्कारेण जातिः संस्छता भवति । तस्मात्‌- एक एव यहः शोधनीयः--दति प्रा्े,-- ब्रमः-“ग्रहम्‌” इति द्वितीयया अहस्यादेश्यतया प्रयोजनवत्तया च प्रावान्यं गम्यते | यहं प्रति गुणः संमागेः। "प्रतिप्रधानं च गुण आवतेनीयः' इति न्यायेन यावन्त गहाः सन्ति, ते संमाजेनीयाः । एवं निश्चय साति संमाजेयितन्यय्रहेयत्ताया अबुमु- त्सितत्वादुदेश्यगवमेकत्वं श्रूयमाणमप्यविवक्षिवम्‌। जयोच्येत--नेदमुदंश्यगतम्‌, कितु रयं विवेयम्‌--इति । वन्न । वाक्यभेद पत्तेः । "रहं संमृल्यात, वं चैकम्‌" हत्येवं विवेयाथमेदाद्राक्यमेदः । 'पञ्चुना यजेत! इयत तु यागं प्रति गुणभूतः पशुः | नाई ¢प्रविगुणं प्रवानस्याऽऽवृत्तिः। इति कश्चिन्यायोऽस्ति। तव इयत्ताया बुमृत्सितत्वाच्छ्‌- यमाणमेकत्वं विवर्ष्यत इति वैषम्यम्‌ । न च जातिः संकाय, रस्या अमूत । तत। जातिद्वारा द्रव्य॑लक्षको गुणशब्दः | तत्र चाऽऽवृत्तिरुक्ता । तस्मात-- स्थं महाः संमाजनीयाः ॥

( अष्टय चमक्तादो समागाचप्रयोगाधिकरणे सत्रे १६-१७) सस्काराहा गणानामनव्यवस्था स्यात्‌

१य्व्‌.ग. खिलाः॥ एः] २क.ग.ङ.च प्वयं। ३षघ.ग, ङ. च. वक्ितमिति। म्‌. च, "उ्यलार्षणिको ।

[अ०३पा०१अपि०९] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ११५

॥ १६ ॥ व्यवस्था वाऽथस्य श्रुतिसंयो- गात्‌, तस्य शब्द्प्रमाणतात्‌ ॥१५॥

सषटमापिकरणमारचयति-

चमसादि च सम्रज्पान्नो वा तस्पासिति माज्नम्‌॥ एकत्ववद्वहत्वस्याप्यनादरणसमवात्‌ ॥ १५॥ अवाधोऽत्राऽऽदरे हेतुरवाक्यमेदस्तु नेव हि ॥ चमषादो न संमार्गः श्रुत्या तद्िषयापेगात्‌ ॥ १६ ॥

“ग्रहम्‌” इत्र प्रययाथभूतमेकत्वं यथा न विवक्षितम्‌, वथा पाप्रिपक्टिकार्थघ्य ग्रहत्वस्याप्यविवक्षा संमाव्यवे | ततो ग्रहशब्दस्य सोमपा्ोपलक्षकत्वाद्‌ ग्रहाणापिष चमसानापवि संमार्गेण सोमावसेकनिदहैरणपयोजनसंमवाचमसाद योऽपि पाजेनीयाः- इवि प्रप,-

बरूमः--एकत्वं वाक्यभेदेन दुष्टवाद विवक्षितम्‌ । अदृष्ट तु ग्रहत्वं कुतो न विव- ह्येत | तवः सलयपि पयाजने प्रमाणामावाचमसादौं नासि संमागैः । न च विषया- पक्षया तत्कल्पनम्‌ , अहभ्रत्येव वद्विषयसमपणात्‌ । वस्मान्नास्वि संममगेः |

( नवमे सप्ठदशारनितायाः पश्धमताधिकरणे सूचम्‌-) थः हर अनथक्यात्तदरङ्गष ।॥ ३८ ॥

नवमायिकरणमारचयपि-

भवेत्सप्रदशारलिवाजपेयस्य युपकः ॥

उन्मानं द्रव्यग वाजपेयस्याङ्क पशोरुत ॥ १७॥

आनन्त्यांत्मकरणात्कम्धं पीड शिन्पदः ॥

ऊध्वपात्रे खादिरेऽग्रे सयुज्यान्वेति कर्मणा ॥ १८ ॥

य॒पद्वारा पशोरङ्घं पथद्रारा च कमणः ॥

सोमिकत्वाद्राजपेये यपो नास्ति पं विना॥ १९॥

वाजपेयप्रकरणे भ्रूयते--““सप्दशारत्निवौजपेयस्य यूपो भवि?” इति | तत्र-

युपद्रव्यगत सप्तदशारालशब्दरादिवं यदूध्वमानं तद्वाजपयकमणोऽङ्कम, सप्तदशारलिनि- शब्द्वाजपेयशब्द्योरानन्तय।त्‌ | प्रकरणं चेवमनुगृहयते । यादे कमणः ाक्षादृध्वेमानं न

१द८.च ।२ न्न. ड, सोमरसेक' ।

११६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ० ३पा०१अपि०१०]

संभवेत, तर्द बाजपेयगतं खादिरमूध्वं यत्पोडशिपात्रं॑तस्मिन्नद्‌ उन्मानं प्रथमं संबध्य तहारा कमणाऽन्वेति--इति प्रपर,

ब्रमः--*सप्रदशारल्नियूपः' इति सामानाविकरण्याचूपेन साक्षात्संबध्यते | वस्य यपस्य प्श्वङ्गत्वी दुन्मानं युपद्वारा पञोरङ्गं भवति । तस्यापि पशोवोजपेयाङ्गत्वासशु- द्वारा कमगोऽङ्कम्‌ । यद्यपि वाजपेययुपकब्द्योरानन्वयमस्ति, तथाऽपि वाजपेयस्य सोमयागत या साक्नाद्यूपसंबन्वाभावात्पश्व्यवषानमभ्युपेयम्‌ | "वाजपेयस्य! इति षष्ठयाः संबन्धमात्रवाचित्वेन म्यवदितसंबन्धमप्यसावमिषत्ते । "देवदत्तस्य नप्ता" इवि प्रथो- गात्‌ | यत्तु--पष्ठदशारत्निवाजपेयशञब्दयोरानन्तयेम्‌ , यच--प्रकरणम्‌ । तदुभयम- प्यविरुद्धम्‌ , पश्चङ्गत्वेऽप्यन्तवो वाजपेयाङ्कत्वाद्भीकारात्‌ | किंच -- पूर्वपक्षे युपशब्दैन पोडरिपात्रं लक्षणीयम्‌ । सिद्धान्ते तु नासौ दोषः ॥

( द्ङमे, भमिक्रमणादीनां प्रयाजमात्राद्ताधिकरणे सूने १९-२०) केत्रगुण तु कमासमवायाहाक्यभद्‌ः स्यात्‌ ॥ १९ ॥ साकाङ्क्ष वक्वाक्य स्यादृ्षमाप्त हि पूर्वण ॥ ९० ॥ द्ङमाधिकरणमारचयति-

अभिक्रामं ज॒हौतीति युक्त कनांऽखिरस्य तत्‌ ॥ विवा प्रयाजमात्रस्य कृत्स्रकतृयुतं भवेत्‌ ॥ २० ॥ प्रयाज्ञामिक्रमणयोः क्रियात्वादुभयोरपि ॥ मिथः संबन्धराहित्यान्मेवं तेऽपि समत्वतः ॥ २९ ॥ कतंयोगाददोषश्चेत्समोनेयं समाहितिः ॥ ततः प्रपाजसां निष्यात्तत्कर्तेव।स्य संयुतिः॥ २२॥ दर्शपृर्णमाप्षपोः प्रयाजसमीपे भ्रयते--"अपिक्रामं जहोति'' इति । वत्र- होमकाठे यदेतदाहवनीयममिवः संचरणं, तर्रत्ल्रदरोपूणेमासकतचां संबध्यते; न त॒ प्रयाजमात्रकता | कुतः-- जमिक्रमणस्य क्रियारूपस्य कारकल्वामावेन प्रयाजक्रि- यया सबन्वासंभवाव-ईइति चेत्‌ | येवम्‌ । क्रियारूपत्वादेव दशेपूणेमासक्रिययाऽपि संबन्धाषमदात्‌ । जयोच्येत-- अमिक्रमणं कतुकारकेण साक्षात्संबध्यते, तद्वारा रुत्लदशेपृणेमासकमणा संबध्यते--

१ ड. संयुज्य । २ द. 'त्वान्मा" । ग, च. "तात्तन्मा | ३ ग. ड, च. "योगवत्‌ । ४ ग. त. "दशीपा"। ५ क."मारैव स & क. ग, च."वस्याभि"। ७ क, ज्ञ.¶ध्येत, त* | ग, च."वध्य, त ।

(^

[अ ०३पा०१अपि ०११] जेमिनीपन्पापमासादिस्तरः। १९१७

इति । तदेवत्समाधानं प्रयाजसेबन्पेऽपि समानम्‌ । अतः संनिषिब्रहाल्ययानकतरा संवध्यते | एतदेवाधिकरणं वार्तिक कारमतेनाऽऽरचयति-- यद्रा बर्त्वं सरंनिध्यादस्ति प्रकरणे ततः॥ द्रौदिपक्रियाधीते क्रमणे स्यात्तदङ्खता॥२२॥ अवान्तरप्रकरणं सपिधो यजतीत्यतः ॥ तन्मध्यपांात्तस्याद्भं तद्वारा दशेशेषता ॥ ~४॥ अस्मिन्नपि म॑ते तावेव विषयसंशयों । पूर्वात्तरपक्षहे तुमात्रमन्यत । प्रयाजपानिषि-

,

तोऽपि दशेपृणंमासप्रकरणस्य प्रबलव्वात्ाकरणिकेषु कत्लेष्वप्यमिक्रमणं निविशते-

| 0

पक्षः| (समिषो यजति इत्यारभ्याऽऽम्रातमवान्तरपरयाज प्रकरणम्‌ । तन्मध्येऽभिक्रमण- मान्नातम्‌ | वस्य चाभिक्रमणविषेरुभयतः प्रयाजविषयैवाक्येः संदष्टत्वादमिक्रमणं

प्रयाजमातरेः निविशते--इति राद्धान्तः। अस्मिन्नपि पक्षे महाप्रकरणं न विरुध्यत) प्रयाजद्वारा दृशेपृणेमासयोनिवेशात्‌ ॥

( एकादशो, उपवीतस्य प्राकरणिकाङ्कताधिकरणे सूत्रम्‌) संदिग्धे त॒ व्यवायादाक्यभेद्‌ः स्यात्‌ ॥ २१ ॥

एकाद शाविकरणमारचयति-

उपमव्ययत इत्यस्य सामिषेन्यद्ताऽथवा ॥

दशाद्ता प्रक्रियेषाऽवान्तराऽतोऽस्तविहाग्रिमः॥ २५ ॥

रिङ्कादमरेरडभतेनिंवित्सज्ञकमच्नकेः ॥

विच्छेदे सति दशाद्ं मदाप्रकरणोक्तितः ॥ २६ ॥

दङपणमासरप्रकरणे “विश्वरूपो वे वाटः इलयािन्पपाठके सप्तमाषटमयोर-

नुवाकयोः-पाभिषेनीवाक्चणमान्नावम्‌ । नवमे--निवित्सज्ञकानाम्‌ “अय मर्ह असि बाह्मणमारत?--इलयादीनां मत्राणां व्राह्मणम्‌ । द्ञामे--काम्याः साभिषेनीपन्नाः | एकादशे वु-उपवीतमेवं विहि वम्‌-““निवीतं मनुष्याणाम्‌ , प्राचीनावीतं पितणाम्‌ , ठपवीवं देवानाम्‌ , उपव्ययते देवलक्ष्ममेव तत्कुरु" इति । तत्र--पृव॑न्यायेन साम- पेनीपरकरणस्यावान्तरस्याङ्गाकारात्सामिषेन्यङ्मुपवीतम्‌--इति चेत |

== ~ == ~~.

9 ग. च. "धाने क्र" | ग, च, "पातद्स्या | ३ ग. च. प्रक्षे । ४ ग्‌, च. (त्रेऽभिनिः।

११८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०३पा०१अबि ०१२]

न | निविद्भाघ्मणेन सामिषेनोप्रकरणस्य विच्छेदिवत्वात | न च~ निविदरामपि सापिषेन्यङ्गवया तत्मकरणपाठद्‌ विच्छेदकत्वम्‌--इति वाच्यम्‌, छिङ्घन निविदाम- ग्यङ्खत्वावगमात्‌ । आहुलयाविकरणमूतमा्े संबोध्य “"महानसि--इत्यादिभिर्नि- विद्राक्यैरमरेरुत्साहजननाय तद्रणा भवेदन्ते | अव एव निवंचनमेवं श्रयते--““नि- विद्धिन्येवेदयत, वन्निविदां निविचखम्‌” इवि । ननु--सम्यगिध्यतेऽभरियोभिक- ग्मिस्वाः सापिषेन्य.” इवि ग्युत्पत्या ता अप्यत्र ज्वलनद्रारेणानन्ययो एव--इवि चेत्‌ | सन्तु नाम | नैतावता परस्परमङ्काङ्किमावः । ननु विच्छिचतां सापिषेनीपकर-

णम्‌ , निवित्यकरणेनोपवीवस्य निविदङ्कत्वं स्यात--इवि चेत्‌ । न । पवेत्तरिनुवा-

केयो्मिविदामश्रवणेन प्रकरणामावात्‌--संनिषिना वदङ्त्वम्‌--इति चेत्‌ । न+ काम्यसरामिषेनीमिन्यवेवानात | न च-काम्यसामिषेन्यङ्कता शङ्कनीया, संनिषितः प्रकरणस्य प्रबलत्वात्‌ । वस्मात्‌--इह प्रयाजन्यायामावौन्मदापरकरणेन दशेपृणगा-

साङ्धमुपवीतम्‌ ॥

( द्वादशे गुणानां मियोऽसंबन्धाधिकरणे सचम्‌-- >)

गणानां च पराथवाद्सेबन्धः समलात्स्यात ॥ २२॥ द्रादशापिकरणमारचयति-

वेकङ्तादिकं पानं पवमानहविःष्थ ॥

यज्ञेऽखिरे प्रकरणादाधानेऽन्वितर्मन्न तत्‌ ॥ २७ ॥

अनथक तदृङ्कृषु हविःष्वेवावतिएते ॥

नाऽऽधानहांवषां साम्याद्राक्यायज्ञेऽखिरे भवेत्‌ ॥ ५८ ॥

आधानप्रकरणे दारुपात्रं हामाथं यज्ञाथं च भ्रूयते--““तस्माद्रारणो यज्ञावचरः

स्यान्नत्वेतेन जुह्यात्‌, वैकङ्पो यज्ञावचरः स्याज्नुुयदेवेतेन' इवि । यज्ञावचशो यज्ञप्रचारहेतुः । तत्र -पारण्वैकड्तादिपात्रं पकरणबटादावाने पथममन्पेति । एवेन पात्रेणाङ्डयने प्रयांजनामवादाधानाङ्ेषु पवमानहविःष्वेव तत्पात्रं निविशवे । अस्ति हि पवमानहविषामाषानाङ्गत्वम्‌ , तत्करणे पाठात्‌ | “क्त्तिकाल्धिमादर्धीव'” इत्य- सिमन्पकरणे ““प्रजापविवांचः सलयमपरश्यत्‌*” इय समिन्ननुवाके “ज्ीणि इवीषि निषेष- वि” इत्यादिना वानि विडिवानि । वतो यथा सप्तदृशारलिवं वाजपेष साक्षादसं- भवत्तदङ्कपशोरङ्क निविशते, वद्रदिदमपि--इवि प्रा्,-

$ ग. च. `वच्छिन्नत्वाव्‌ | २ ख, ठ."वादृश्'। ३ व, ड, "मस्तु त'। ४ सत, ड, “मवात्त।

[अ०रेपा०१अबि०१३] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ११९

वरमः-अ््रिमुदिश्याऽऽ धानं यथा विहितं, तथा पवमानहवीप्यपि । “यदाहवनीये जुहति तेन सोऽस्याभीष्टः प्रीतः” इत्याहवनीयोदेशेन प्वणानहविर्हापविधानात्‌ । तस्माद्थिंस्कारत्वेन समान्नातानामाधानह्विषां नास्ति परस्परमङ्गा्धिभावः। तथा सतति प्रकरणस्य पां प्रति विनियोजकत्वामावात्‌ “वैकङ्कतो यज्ञावचरः” इति वाक्येन द्शपणेमासाद्विसवेयज्ञेषु तद्विनियुज्यते ॥

( चयोदशे वर््र्यधिकरणे पूत्रम्‌-) [२ £ ° मथश्चान्थस्बन्यात्‌ ॥ २९३॥ चयोदृशापिकरणमारचयति-- वात्रेषन्यो पृणेमासे स्तो ब्रधन्वत्यो त॒ दरशगे ॥ इति प्रथानरोपत्वम॒क्तं किंवा व्यवस्थितिः ॥ २९॥ क्रमेण प्रापिता मन्राश्रस्ारोऽप्याञ्यभागयोः ॥ क्रमाद्राक्पं बरखीयांऽत एषां द्शादिशेषता ॥ ३० ॥ न मृख्ये सोम एकोऽस्ति नाऽऽधारत्वादिकार्योः ॥ दरा।देरत्यवस्थित्याऽप्राप्र वाक्याद्यवस्थितिः॥ २१॥ दशंपूणमासपरकरणे श्रयते--“वाचेध्री पूणेमासेऽनूच्येते, वृधन्वती अमावास्य याम्‌” इवि । तत्र--इदं वातर्रीयुगलं वुषन्वतीयुगङं च हो्रकाण्ड आन्यमागयोः क्रमे (अश्भिवृ्ाणि जङ्वनत--'” इत्यनुवाकेनाऽऽन्नावम्‌ | उदाहृतेन तु वाह्मणव।- कयेन द्रोपृणेमासयागयोस्वद्वििरवगम्यते । तत वाक्यस्य प्रबरुत्वादेषां मन्राणां द्शेपूृणमासयागाङ्गलम्‌, न तान्यमागाङ्गत्वम्‌ ,--इति प्राप,-- व्रूमः --(“अभचिवृत्राणि जङ्घनत्‌” इत्यात्रेयी प्रथमा वानरी, “त्वं सोमासि पततिः” इवि सौम्या द्वितीया वाचरैत्री । “जिः प्रत्नेन जन्मना इत्यायेयी प्रथमा वृधन्वती, (“सोम गीरिषा वयम्‌ इति सम्या द्वितीया वृषन्ववी | वच मुस्ययोदे- शपृणेमासेयागयोराभ्चेयपुरोडाशसद्रावादाभरेयीद्रयस्य क्रिकल्पेन पुरोनुवाक्या कथं- चिद्धवतु । सौम्ययोस्वु तैन्न संभवति, सोमदेववाया अभावात्‌ । नद्यद्रीपोमीयेऽपि केवलः सोमो विद्यते | किंच प्पृणेपामे अमावास्यायाम्‌" इवि सप्तमीभ्यामाधा- रत्वं गम्यते | तच यागवाचिंते यागस्य मुरूयत्वान्न संभवति । कालस्य तुपरसजेन- तवात्तदराचतवं युक्तम्‌ | किंच--प्रयाजमत्रानुवाकष्यानन्वरमेवायमनुवाकः पठितः ।

१७. ङ. "मानाना२ग. च, परौर्ण॑माति। 3१. च. श्री पूण । ४. ग. ठ. च, मन्म- ना।५ द. "सयोग 4 ख, तच ।

१२० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०रेपा०१अबि०१९४-१५]

स चाऽऽज्यमागयोरङ्गयोः क्रमः| न तु मुख्ययोदेशेपृण्णमासयोः । तस्मान्न मन्रचतुष्टयस्य मृख्ययागाङ्गतम्‌ , किं त्ाज्यमागाङ्त्वम्‌ । ननु--एतत्करमेणेव छब्धम्‌ । तत्रापि “आग्ेये प्रथमाज्यभागे मन्रोऽप्याग्रेयः | सौम्ये द्वितीये सोम्यः! इत्येषा व्यवस्था छिङ्क- नैव कभ्यते--बाढम्‌ । तथाऽपि 'वाे्रीयुगलं पौणेमासीकाले, वृधन्वतीयुगलममावा- स्यायाम्‌' इत्येषा व्यवस्था पृवेमप्राप्ता बाह्मणवाक्येनामिधीयते--इति न वैयथ्यैम्‌ |]

( चतुदेशे हस्तावनेजनादौनां कृत्छ्प्राकरणिकाद्ुताधिकरणे सूत्रे २४-२५) आनन्तयमचोद्ना ॥ २५॥ वा- क्याना च सरमाप्रतात्‌ ॥९५॥

चत शापिकरणमारचयति-

हस्तां द्राववनेनिक्तं स्तृणात्य॒रुपराजिकाप्‌ ॥ दभास्तरण एवाट्ं हस्तथद्धिरुताखिरे ॥ ३२ ॥ तन्मात्राद्धल्वमत्र स्यादानन्तयोत्मकातक्रमात्‌ ॥ रिद्गपरकरणाभ्यां तु सवोनुष्टानेषता † ३२ ॥ दशपणमासप्रकरणे श्रयते--““ हस्ताववनेनिक्ते," उलपरानिं स्तृणाति" इति । वेयामास्तरितुं संप्ादितस्तृणस्तम्ब उलपराजिः । तत्र--हस्तशुद्धिद भौस्तरणवाक्रय- योनेरन्वर्यणं ॒पराठेतत्वात्क्रमपमाणेन इस्तश्ञद्धिरास्तरणमात्नस्या्कम्‌ू-- इति चत्‌ | मेवम्‌ | अवनेजनं हस्वसस्कारः । संस्कृतौ च इस्तौ स्वान॒ष्टनयोग्यो' इलेता- हरं सामथ्यं लिद्धम्‌ । प्रकरणं च दशेपृणेमासयोः स्फुटम्‌ | अतः प्रवलाभ्यां लिद्प- करणाभ्यां क्रमबाधात्सवशेषो हस्तशद्धिः ॥ भयं न्यायो वाग्यमेऽपि द्रष्टव्यः | स॒ च वाग्यमो ज्योतिषटोमप्रकरणे श्रुतः-- (मुष्टी करोतिः” “वाचं यच्छति” इति । वदनन्तरमेवेदं श्रुवम्‌--““दीकषितमावेदय वि”

9 |

इति । आवेदनपरकारश्चैवं श्रतः-“अदीक्षिष्टायं बाह्मण इति चिरूपांश्वाह देवेभ्य एवेन प्राह, विरुचेरुमयेभ्य एवेनं देवमनुष्येभ्यः प्राह” इति । अंतर मुष्टीकरणवा- ड [नयमाभ्यां हस्तजिद्वागठच।परे निवारिते स्तवि मनस एकाम्रस्य सवेकमेसु योग्यत्वं लिङ्गम्‌ । तेन कम बाध्यते ||

-- ---~-----~-- ~~न ~~~

(पथदुरो चतुध।करणादीनामाम्रेयमात्राङ्ताधिकरणे सूते २६-२७ ) ९१९९ यमतप्तयक्तः साधारणः प्रतायत

) लग, च, जक्रम्‌ । रघ ग द.च. श्रनिवोः ।३ ङ. भरुयते।४ग. तत्र ।

[अ ० ३ेपा०२जपि०१] जेमिनीयन्यायमालाविस्तरः।

मिथस्तेषामसंवन्धात्‌ ॥ २६ ॥ व्यव- स्था वाऽथसंयोगाचिङ्गस्याथन संव- न्धाहक्षणाथा गणश्चुतिः ॥ २७ ॥

पञ्चदशाविकरणमारचयाति-

चतुधा कायं आभ्यः पुरोडाश इतीरितम्‌ ॥ चतुधाकरणं सवशेषो वाऽऽ्ग्ेयमात्रगम्‌ ॥ २४॥ उपरक्षणताऽऽगेये युक्ताऽतः सवशेषता ॥ अर्रषोमीय रएेन्द्राम्रे यतोऽस्त्वभ्रेयता ततः ॥ ३५ ॥ नाऽऽग्ेयत्व तयोयंख्पं केवरागन्यनुपाश्नयात्‌ ॥

च प श ध]

तेनेकस्मिन्परांडाशे चतुधाकरणस्थितिः ॥ ३६ ॥

२५१

दशेपृणमासयोः श्रूयवे--जभरेयं चतुभो करोषि” इति । तत्त--आव्रेयवंै- द्राञ्चाप्रीषोमीययोरपि पुरोडाशयोरिसंबन्धादाग्रेयशब्देन पुरोडाशतरयमुपलक्ष्यते ।

ततच्लयाणां शओेषः--इवि चेत्‌ |

मेवम्‌ | नाहे “आम्रेयः' इलययं तद्धितः सबेन्धमावे विहितः, किंतु देवतासंबन्पे । अिश्च केवलो द्विदैवलययोः प्रोडाशयोनं देवता | ततो देवतेकदेशेन छृत्लदेवतोपर-

क्षणत्वादाभ्रेयत्वं तयोने मुख्यमिति मुख्य एवाऽऽम्ेये चतुषाकरणं व्यवतिष्ठते ॥

इति श्रीमाधर्वीये जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरे तृती- पाध्यायस्य प्रथमः पादः॥ १॥

अत्र पादे आदितः अ{विकरणानि १५ १० मृगि २७ ३१६

~

(जथ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पद्रः) (प्रथमे मुख्ये विनियोगाधिकरणे ( वर्हिन्याये -- स्ते १२) जर्थाभिधानसाम्यान्मन्त्रेषु शोषभावः स्यात्तस्मा- दुत्पात्तिसवन्धाऽ्थन न्यसयोगात्र ॥ १9 ॥ १६

१८२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०रपा०२अपि०२]

= क क क

सस्कारकत्वाद्चादतन स्याच्‌ ॥ ९॥ द्वितीयपादे प्रथमापिकरणमारचयति-

देवोपस्षदनं बहिरदामिर्मभख्पगोणयोः ॥

तद्धिद्धमथयोमेन्त्रं नियुङ्क्‌ यख्य एव वा॥ ९॥

रब्दाथेत्वादयोस्तत्नर युज्यते विनियोजनम्‌ ॥

प्रथमावगतत्वेन मुख्ये तद्विनियम्पते ॥ २॥

(“वा दवसदनं दामि'' इति लवन प्रकाशको मत्र आम्नातः |॥ तत्र-र्वनप- काङनसामथ्येलक्षणेन छिङ्घनायं मत्रं छवनक्रियायां विनियुज्यते । छवितग्यं च बर्िद्विविधम्‌- मुख्यं माण च । मर्यं -कुशकाशादिदशविषदमरूपम्‌ । गौणं तु- तत्सदृशं तृणान्तरम्‌ , तस्मिन्वरहिःशब्दस्य माणवकेऽ्चिशब्द्वद्रुणयोगेन पवृत्त्वात्‌ । तथासति मुख्यवद्रोणस्यामरि शम्दायेत्वेन द्भस्य वृणान्तरस्य च लवने मत्रविनि- योगः--इति परप्े,-

ब्रमः-- मुख्यस्य शीप्रपरतीतत्वेन मस्ये मत्रं विनियुज्य चरिताथं लिद्धं विल- म्बप्रतीततया गोणपरतीक्षां न करोति ॥ तस्मात यख्यस्थैव वने मन्रो नियम्यते ॥

( द्वितीये ( देन्द्रीन्याये › ठेन्द्या गारहपस्ये विनियोगाधिकरणे सत्रे ३-४ ) वचनाच्वयथाथमेन्द्री स्यात्‌ ॥ ३॥ गुणाहाऽप्यभि- धानं स्यास्संबन्धस्याश्चाघ्रहेतस्वात्‌ ॥ ७ ॥

दवितीयापिकरणमारचयति- एेन्द्ा निवेशनेत्य्रि गाहंपत्यं भजदिति ॥ परकार्ये मुख्य इन्द्रे वा गोणे भुख्येऽस्तु पृवेवत्‌ ॥ ३॥ एकस्य गोणताध्रोव्ये मन्रस्येवानुवादतः ॥ गोणताऽतोऽगन्युपस्थाने मच्रः श्रुत्या नियुञ्यते ॥ ४ ॥ अभ्चिचयने “निवेशनः संगमनः“--इलयदिका काचिदैन्द्री समास्नाता, तस्या उत्तराय ““दन्द्रो न तस्यो" इति पस्यमानत्वात्‌ | तन्मननत्रिषयं वाघ्मणे चेवमान्नाय- ते--““ निवेशनः संगमनो वसनामित्येन््या गाहेपत्यमुपतिष्ठते” इति ॥ एतेन ब्राह्मणेन गाह पल्योपस्थाने विनियुज्यमानो मत्रोऽथं प्रकारायन्मुरु्यमिन्द्रं प्रकाशयाति | मुख्य- शेन्द्रः खगौविपतिः सहस्राक्षः) तचरनद्रशब्दस्य ्ढत्वाव्‌ । गौणस्िन्द्रो गाहेपलयः, १ग च, "ख्यक्ञी"। २क.ख.ग. च. प्रकाञ्यो। ३ ड. मुख्य)ऽप्तु ¡ठ्ग.च. स्यमु- ्यताः । ५ ठ. श्रला। ६ ग. च. "व्यादिः का । ८ क. इ. तस्योत्त'। < ग. च. "विधायकं ्रा।

[अ०देपा०रअवि०३] जेमिनीयन्यायमाखाविरतरः । १२३

तस्यैश्यैगुणयोगेन यज्ञसाधनत्वेन वा मुख्येन्द्रसदशत्वात्‌ । वत्र पूवन्यायेन शीत्रप- तद्या मखूयेन्द्े मत्रेण प्रकाशिते सवि मन्रवराह्मणयोर्विसंवादं वारयितुं गाहेपत्यशब्देन मृख्येन्द्रो गाहैपलयसमीपदेशो वा ठक्षणीयः--इति प्राप, ब्रूमः--इन्द्रगाहपदशब्दरयोरन्यतरस्य गौणत्वेऽवश्यंभाविनि सति ब्राद्मणवा- क्यस्य विवायकत्वदप्ा्चाभैलेन विषौ छक्षणाया अन्याय्यत्वाद्याप्ताधेत्वेनानुवाद्कों मत्र एवेन्द्रशब्देन वद्र लक्षयिष्यति । ततो गाहेप्यप्रकाशने समथमेव मन्रम्‌ "एन््या

@ € र

इति त॒तीयाश्रुविगोहेपलयोपस्ाने विनियुड् ॥

ह ०

( त॒तीये, आहूनविनियोगाधिकरणे सूत्राणि ५--९ > तथाऽशह्वानमपीति चेत्‌ ॥4॥ न कार्विधि- श्चोदितखावर ॥ ६ ॥ गृणाभावावर ॥ ७॥ छिङ्गाच्च ॥ ८ ॥ विधिकोपश्चो पदेशे स्याव्‌॥९॥

तृ तीयाधिकरणमारचयवि-

१ ०, {3

ह विष्कृदेहात्यामञ्य त्रिरघ्रन्समाहूयेत्‌ ॥

विनियोगोऽवघाते स्यादाह्वाने बाऽवघातके ॥ ५ ॥

एेन्द्रीवन्माज्रमाहनं गोण हन्तिढ्रेथाऽन्यया ॥

पाठेन प्रापितं तित्वं ह्यतेरूपचारगीः ॥ ६ ॥

तिरभ्यासो विधातव्यो नित्यपराप्ैरभावतः ॥

ह न्तिना रक्ष्यते कारः प्राप्रोऽपं हृयतिस्तथा ॥ ७ ॥

विनियोगे वाक्यभेदो स्ङ्घादाह्वानशेषता ॥

नेन्द्रीनपायः श्ुत्यभावाद्वर्हिन्यिन मुल्पगः॥ ८ ॥

दृ शेपरणमासयोः श्रूयवे--""हविष्कदेदीवि त्रिरवघ्रन्नाह्वयति'” इति । देवानाम

या हविः संपाद्याति सा हविष्कत्‌ , वामेनां संबोध्य।ध्वर्युः "एहि" इति ब्रते | वथा चायं मत्रो ब्राह्मणेन व्याख्यायते--"*हविष्करे दीयाह य एव देवानां हविष्कृव- स्तानाहय पि” इति । वमिप॑॑मत्रमुचायाध्वयुदिवारमववातं कुवे्नाहयतीत्यथैः । अनेन वक्येन मश्रोऽववावि विनियुन्यते । ननु--आहाने समथः) न त्वषति-- इवि चेत्‌ । न । वस्याववावलक्षकतात्‌ | यथा पृत्रदाहतायामिन््यम्चीन्द्रशब्दो

------------- ---------~

१ ग, "्टीतिमन्रातिर" ॥ २ ग, "वन्मन््र आद्वाने गौणो । \ ङ. निर्य॑प्रा | घम. च. स्तान्दह्रय

१२४९ श्री माधवप्रणीतः- [अ ० ईपा०२अपि ०]

गणः, तद्वत्‌ “एहि” इति पदं मन्रगतत्वेनाववाते गौणं मेष्यति) अन्यथा मत्रना- घ्रणयोराह्वानपरत्वाच्छरयमाणम्‌ (अव्रन्‌" इति पदमनथेकं स्यात्‌ । प्राप्तमवघातमु- दिश्य मन्रस्य त्रित्वस्य च विधौ वाक्यमेदः--इति चेत्‌ | न । चित्वस्य प्राप्रत्वेना- नुवादकत्वात्‌ । कस्यांचिच्छाखायामयं मत्र मन्रकाण्डे चरिवारमम्यस्याऽऽगघ्नातः। माह्वयतिपदं तु “एहि” इतिवदवधातपरतयोपचरणीयम्‌--इति प्रापे,--

ब्रूमः--चिरम्यासस्य नित्यवत्माघिः पाठमात्रेण न सिध्यति, कस्यांचिच्छाखायां दिःपागत्‌ । कस्यांचित्सरूताात्‌ । अवोऽसौ निलयवद्विवीयवे । न च (अवन्नन्‌ इलयस्य वेयभ्येम्‌ , तस्य काललशक्षकत्वात्‌ । कालस्यापि विधो वाक्यभेदः--इवि चेव । न । प्राप्तत्वात्‌ । न द्यववाते सहायाहयानमन्यासमन्काठे मवति । ततोऽयेप्राघः कालः। आह्वानमपि मच्रसामभ्यादेव प्राप्तत्वान्न विधेयम्‌ | न हि "एहि" इति मत्र पाठ आहान- मन्तरेणोपप्यते । मत्रग्यास्यानं चोद्‌ाहृतम्‌ , तायं वाक्याथेः संपन्नः--(अवषात- काले यदाहवानं तस्य निरमभ्यासः कतेव्यः'! हति । अत एव शखान्तरे विस्पष्टमाहयाना- नुवादेनाभ्यासो विधीयते-““तरिराह्यति चिःसल्या हि देवाः? इति । एवंसति मत्र- स्यापि विनियोगे वाक्यभेदः स्यात्‌ । छिङन व्वाहवने विनियुल्यते, नावधाते | न चेन्द्रीनयायोऽच् प्रसरति, तुतीयाश्रुत्यभावात्‌ । “(बर्हिर्देवसदनं दामि" इत्यनोक्तेन तु न्यायेन मुख्य एवाऽऽद्वाने लिङ्गेन मन्रविनियोगः) न त्ववघातरुूपे गौणाहयाने । तस्मात्‌--आद्वानशेषोऽयं म्रः ||

( चतुथ--अथिविहरणादिप्रकाशकमनच्र विनियागाधिकरणे सूजम्‌-) सि (क \ क तथात्थानर्व्जंन ॥ १० ॥

चतुथाधिकरणमारचयति-

उत्तिष्ठन्प्वदेदम्रीदयीनित्यादिकं तथा ॥

कृणुत व्रतमित्येवं पटन्वाचं वियश्चति ॥ ९ ॥

म्र पिपेयो कारो वा मन्नाबत्थानमोकयोः ॥

विनियोज्यो न कारस्य रक्षणा युज्यते विधो ॥ १०॥

मच्राथानन्वयात्तत्र तद्विधिनेव शाक्यते ॥

अगत्या रक्नषणाऽप्यस्त तेन काल विधीयते ॥ ११ ॥ ज्योतिष्टोमे समामनन्वि--““उत्तिषएठनन्वाहा्द ्ीन्विहर'”--इति । तथा--

१क. "पर एवापः । २३. न काटस्यप्राः। ३क.ग.च. जिषल्ा। त. चरिसलया। ४ ख, 'देराप्रीः।

[अ०द्‌पा०रभषि०५] जेमिनीयन्यापमारविस्तरः। १२५

“व्रतं कृणुतेति वाचं विसुनवि”” इति । तेन--आग्नीघं संबोध्याधरिविहरणारिपेष- रूपो मन्रोऽनेन वाक्येनोत्यानशेषतया विनियुज्यते । तथा--पयुष्टि क्ता नियमिव-

वाचो दीक्षितस्य वाणिभोके “व्रतं रण्वः” हति मत्र विनियुज्यते | न चात पूर्वाक्ता- वघातजशब्दवदुत्थानविमोकशब्दौ काललक्षको, तत्कालयोरवघावकालवद्ेपाप्यमाविन विधेयत्वे सति लक्षणाया अन्याय्यत्वात्‌--इवि प्राप्,-

तरमः--अयिविहरणयेषे पयःपानरूपत्रतसपादनपरेपे चानितवितो मत्र, न

9, (^ क भ ४

त॒त्थाने वाणिमेके च | अतोऽसमथयोप्रंनियोगासंमवाद गत्या लक्षणामप्यङ्खीरुद कार

2 9 24 2 ~ [9 |

3 ~~

वाकस्य प्रस्तरप्रहरणाङ््‌- त ताथिकरे लयकल रि ^ ~ क ~ ® । सकवक च काङ्वावः परावतवात्‌ ॥ ११॥। 2 अ उपदशा ॥। याञ्याशब्दा [ह नाकस्मा ॥१९॥ स॒ देवताथस्तस्संयोगात्‌ ॥ १३ ॥ प्रतिपत्ति रिति चैस्िषटकृददुभयसस्कारः स्यात्‌ ॥१५॥ , पञ्चमाधिकरणमारचय।ते- प्रस्तरं दक्तवाकेन प्रहरेदिति कारधींः | अट्वाह्िता वा स्यात्कारोऽजुपतेत्या्यनन्वयात्‌ ॥ १२॥ प्रहुतेरिष्रदेवाथसस्कारत्वात्तदन्वयः॥ संपाद्यो देवताद्रारा तृतीयाश्चुतितोऽङ्ता॥ १३॥ द्रोपर्णंमाप्योराश्नायते--^“सू क्तव किन प्रस्वरं प्रहरति” इति । “इदं चावाष्- यिवी मद्रमभूत्‌ ' दत्यादिको म्रः स॒क्तवाकः | वस्मिन्मन्रेऽत्ि संबोध्य ' तवं सूक्त वागसि' इलयान्नानात्‌ । प्रस्वरो द्भेमृष्टिः, तस्य प्रहरणम्चौ प्रक्षेपः | त्र--सृक्त- वाकेन” इत्येततदं काकं लक्षयति । होत्रा मत्रेऽस्मिन्पस्यमाने वतसाठकाठेऽथ्वयुः प्रस्तरं प्रहरेत्‌ । न व्र प्रहरणे मत्रोऽयं विनियोक्तुं शक्यः, पूर्वक्तयेषमन्रवदत्रान्व- याभावात्‌ । “अभिरिदं हविरजुपतावीवरवत महो न्यायोऽकत-इृत्यादिक मत्र पट्यते । “पुरोडाङञसेवया वृद्धोऽभिस्तसिन्यजमाने तेजोव्राहुस्यं रतवान्‌" इति तस्यायेः | न चाप परस्वरपहरणेऽववेतुं शक्यः--इति पपि,

( पथमे,- |

9 त, अच ।२ख, 'मधैविनि।३क. ख, "ति । हौत्रम" ष्क. चरो वि।

१५६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ० इप्ा०२भपि०६्‌]

ब्रुमः--(सूक्तवाकेनः इवि तृतीयाश्रुत्या पह्रणे श्रो विनियुज्यते । न चात्य- ` न्तमन्वयामावः | मन्रो ह्ययं पूवमिष्टानगन्यादिदेवाननुस्मारयति । परस्तरप्रहरणं चे्ट- देवतासंस्कारः । भतो देवतद्रारा मूत्रप्रहरणयोरन्वयान्मन्रो विनियुज्यते । ननु--

क प)

प्रहरणं नाम प्रकषेपमात्रम्‌ | न तु देवतोदेशेन पक्षेपः, यजिषातोरश्रवणात्‌ | तथासरावि

देवतानामच्रामावात्तद्वाराऽपि नान्वयः-इवि चेत | मेवम्‌ । देवतानां सद्भावात्‌ ॥

सग्न्यादिदेववापरकाकस्य सूक्तवाकस्य तृतीयाश्रुया प्रहरणाङ्गत्वं बोध्यते । यदि प्रकरणेऽग्न्यादयो देवता भवेयुः, तदा तत्यकाशनेन दैष्टोऽ्थां मत्रस्य ठभ्येत | ततो देवताकल्पनेन वदुदेश्पूवेकस्य प्रक्षेपस्य यागतवं सिध्यति । तस्मात्‌- देवताद्राराऽस्त्येवान्वयः ॥

> { सूक्तवाकानामथानुसारेण विनि-? _सताणि १५-- "क योगाधिकरणे (क्तवाकन्याये) ए त्स धिप ४ ङृतस्ोपदेशादुभयत्र सवंवचनम्‌ ॥१९॥ यथाथ वा शेषभूतसंस्कारात्‌ ॥ १६ ॥ वचनादातं चंद ॥ १७ ॥ प्रकरणाव- भागादुमे प्रति कृत््शब्द्‌ः ॥ १८ ॥ षष्ठाधिकरणमारचयति- प्रहूतेरखिरः सक्तवाकोऽङ्कं स्पाद्विमज्य वा ॥ समाख्या कृत्स्रगा तेन विभक्तस्याङ्कुता नहि ॥ १४॥ दशप्णिमयोदेवाननुत्य विभज्यताम्‌ ॥ आख्यां रिङ्गिन बाधिता भगि नाम निरुच्यते ॥ १५॥ पर्वादाह्वे मत्रे सूक्तवाकसमास्या रुत्समत्रविषया याज्ञिकैः कृत्स तच्छन्द्प- योगात्‌ । वतः सर्वाऽपि प्रहरणाङ्गम--इति चेतर ॥

न । िङ्कन समाख्याया वावितव्वात्‌ | वस्पिन्मन्रे पूणेमासदेववान्नानं क्सिमश्ि-

रागे दश्यते--"“अद्चीपोमाविदं हविरजुषेताम्‌"” इवि । मागान्वरे तु दशेदेववा-

पनानम्‌-इद्रा्ी इदं हविरजुषेता” इवि, इन्दर इदं हविरजुषत” इवि, “म-

हेन्द्र इदं हविरजुपव”” इवि च । इन्द्रायीन्दरमहेन्द्राः पुरूषमेदेन दशे व्यवस्थिवाः ।

१ ख. `चसद्धावा" | २ ट, टृष्टर्थो । ३ ठ. नुस््रत्य विभज्य तान्‌ ॥ आ" | ४ ख. मणे नाम निरुघ्यते ॥ १५ ॥

[अ ०३पा०२अवि ०७] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। १२७

तथासति मन्रलिङ्धेन वत्तदरागेवत्त्तत्काले व्यवतिष्ठते । स॒क्तवाकशब्द्श्च भागे यौगिकः (सूक्तं वक्ति इति तद्यतपत्तेः । यागकाले तत्तनमन्रेण सम्यगुक्तं दैवं वक्तीत्यथेः। अव एव ब्राह्मणेन व्याख्यातम्‌--“अथिरिदं हविरजुषतेत्याह, यौ अयाक्ष्म देव. तास्ता अरीरषामेवि वा व वदा!” इति । अरीरथामाऽऽरापितांस्तुष्टानकुमेत्यथः | तस्माद्ये विभज्य विनियुज्यते ॥

न

( सप्तमे काम्पयाज्यानुवाक्यानां काम्पमाजाह्ताधिकरणे सू्रम्‌-)

©.

टिद्कमसमाख्यानाकाम्ययुक्तं समाभ्नातम्‌ ॥ १९॥ सप्ठमापिकरणमारचयति--- एन्दाम्ादीषएटपः काम्या याज्या अप्युदिताः क्रमात्‌ ॥ काण्डयोस्ता यथारिष्धं संचायो निय मोऽथवा ॥ ९६ ॥ चदि क्रमस्माख्याभ्यां प्ररु तद्रशादमूः ॥ अकाम्यास्वपि संचायां पाज्याः सत्र का क्षतिः ॥ १७॥ समाख्यानात्काण्डयोगः क्रमादिषटिषु याजनम्‌ ॥ अपेक्षते देवमत्रे शक्तिः काम्येकगास्ततः ॥ १८ ॥ काम्येष्टयस्तत्काण्डे क्रमेणाऽऽन्नाताः--“देन्द्राग्ममक।दशकपालं नि षेत्‌ , यस्य सजावा वीयुःइत्यादिना । सजावा ज्ञातयः। वीयुविगता विपतिपन्ना इत्यथेः॥ इन्द्रा रोचन”-ईइलयादिके मन्रकाण्डे याज्यानुवाक्याः क्रमेणाऽऽमघ्नाताः ॥ तत्र “इदं काम्ययाज्यानुवाक्याकाण्डम्‌ ” इवि याज्ञिकानां समाख्ययाऽवगम्यते | वयोरिषिका- ण्डमन्नकाण्डयोः प्रथमायापिष्टौ प्रथमपटठिते यान्यानुवाक्रये इयादिव्यवस्या क्रमेण क्रियते | मन्रगवं ववैनद्रा्मलिङ्कं काम्यायां नित्यायां चेन्द्रै ते यान्यानुवाक्ये विनियुङ्के । किङ्ग च प्रबलमिति सवत्र तयोर्विनियोगः--इति प्रपि,- ब्रूपः--नात्र लिङ्कन करमसमाख्ये वायितुं शक्येते उपज) ग्यत्वात्‌ । इन्द्राभि. देववास्वरूपमाचपकाशनं लिङम्‌ । न च तावन्मात्रेण मन्रकमणोरङ्कह्िमावः। ततः समाख्याबलान्मन्रकाण्डकमकाण्डयोः संबन्धावगतौ सामान्येन मत्रकमेणोः संबन्धोऽवगम्यवे । विशेषतस्तु (अस्पिन्पथमे कमण्ययं मत्रः प्रथमः; इति कमादवगम्यते । ननु--देनद्राचेषटविन्द्रा्मन्रोः, वैश्वानरे वैश्वानरमेत्रः'

(> `>

दयेतादशो विशेषो िङ्खनैवावगम्यते--इवि चेत्र। न । लिङ्पाधारण्ये

१ क. गतांस्तत्त । २ ख. याश्वान्य्रादे। द. ग्रश्चद्‌।३ग. च. अभ्यदि। ४स्न रोचत । ५क.ग्‌.च. यागः ।६ ड्‌, श्रः नं वैश्वानरम। ७ ग, च, “ण्येन क ।

१२८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ०रेपा<र्अपि०<]

करमापेक्षणात्‌ । “दन्द्राञ्यमेकाद्कपाकं निवेपेद्रात॒म्यवान्‌"” इति द्वितीयष्टि- रपि । तच्रन्द्रा्मी पठितौ । मच्रकाण्डेऽपि ““इन्द्रा्यी नवतिम्‌” इत्यादिकमपरमे- द्रां याज्यानुवाक्यायुगलमाश्नातम्‌ | न हि तत्र क्रममन्तरेण निर्णेतुं शक्यम्‌ । न च कमेणेव तत्सिद्धेछिङ्गमप्रयोजकपिति वाच्यम्‌ | क चिद्िङ्धस्येव ग्यवस्थापकतवात्‌। ेनद्राबादेसत्येटरिकैवाऽऽम्नावा--““यं कामयेत राजन्यमनयोद्धौ जायेत वृत्ान्त्रश्व- रेत--इति, तस्मा एनमेन्द्राबाहं स्पत्यं चरुं निवे१त इति । यं राजपुत्रं जायमानं प्रवि राज्ञः पुरोहितस्य च काम एवं मवति--अयं मात्गरमे देवृतपरिप्रेन केनाप्यप्र- विबद्धो जायताम्‌ । जातश्च शच्चन्मारयन्संचरेत” इति, वद्राजपतार्थयपिष्टिः | मन्र- कण्डे तदिष्टिक्रमे याज्यापुरो नुवाक्ये इन्द्रावहस्पतिदेवदाकं द्विविये आन्नाते । “इदं वामास्ये इविः- येकं युगलम्‌ । “अस्मे इन्द्रावरहस्पती!--इलयादिकमपरम्‌ । तयोः प्रथमयुगलस्य कमेण विनियोगेऽपि द्वितीययुगङं लिङ्कनेव विनियोक्तव्यम्‌ । तस्मात--क्रमस्माख्यासहरूतन काम्येष्टिप्वेवेता यान्या नियम्यन्ते ॥

(जष्टमे, आग्रीधोपस्थाने प्राकृतानां मन्राणां विनियोगाधिकरणे सत्राणि २०-२३) | (कय व श (भ्य जर्धकर् च मन्रविधरतदाख्यषु शिषरर््वात्‌ ॥ २० ॥ तदास्यो वा प्रकरणोपपत्तिभ्याम्‌ ॥ २१ ॥ जनथकश्वोपटेशः स्याद्संबन्धारफ- ख्वता ॥ २२॥ स्वेषां चोपदिष्टवात्‌ ॥२३॥ सेष्टमापिकरणपारचयति- आ्रेय्याग्रीत्रमित्ययिदेवताका कचोऽखिखाः ॥ उपस्थाने प्रयोक्तव्याः प्रकृता एव ता उत ॥ १९ ॥ साधारण्येन राब्दोक्तेः स्वाभिस्तदुपस्थितिः॥ विपे विधिसक्रान्त्या प्रकृतामिरितीष्यताम्‌ ॥ २०॥ ज्योतिष्टोमे भ्रूयते--““आभरेय्याऽद्यीधमुपतिष्ठते" इति | तत्र--आस्नीध्रनामक्यं मण्डपस्य यदुपस्थानं तत्‌, यया कयाचिदचा दाङ्चतयी गतयाऽ चिसंबन्धिन्या कष- व्यम्‌ | अथिर्देवता यस्या इचः साऽऽग्रेयी' इति साधारणोक्तावगिशेषस्याप्र- तीतेः--इति चेत्‌ ॥

9 ग. पटिता। २ ग. च, "साञऽ्ञ्न्राण । ३ ग. योदय जा । ज्व. मेगया। ५क, "नेये एेन्द्राम्ररे' |

[अ०इपा०२भपि०९] जेमिनीयन्यायमालाविस्तरः। ९२९

५ १

मैवम्‌ । कतुप्रकरणपटितानामाभ्रेयीनामृचां क्रतुपयुक्तव्यापारसाधनतवं प्रकरणादै- वावगतम्‌ । कोऽसो व्यापारः इति विरेषबुभुत्सायाम्‌ "आय्ीध्रोपस्थानरूपोऽयम्‌ , इति बोपयन्नयं विषिर्विशेषमाते संक्रामतीति लाघवम्‌ | अप्रकतानां करतूपयुक्तग्या- पारसाषनत्वं तद्यापारविशेषश्चेल्यभयमनेन बोध्यत इति गौरवम्‌ । तस्मात्परताभिराभे- यीभिस्वदुपस्यानम्‌ | एवम्‌ “पन्वा सदो वेष्णन्या ह ्रिधानम्‌"' इयत्र सदोह विधोनन- मकयोमेण्डपयोरूपस्थाने प्ररुतानामेवैनद्रीणां वैष्णवीनां च प्रयोग इति द्रष्टव्यम्‌ |

( नवमे भक्नमन्राणां यथाखिद्धं ्रहणादौ विनियोगाधिकरणे सूत्राणि २४-२५) छिङ्गसमास्यानाभ्यां भक्षा्थताऽनुवा- कस्य ॥ २ ॥ तस्य रूपोपदेयाम्या- मपकर्षोऽथस्य चोदिता ॥ २५ ॥

नवमापिकरणमारचयति-- भक्षेदीत्यनुवाकोऽयं स्का मक्षणगाम्यत ॥ ग्रहणादौ यथायोगं विभज्य व्यवतिष्ठते ॥ २१ ॥ अविधग्रहणादीनां भक्षणे निखिरोऽस्तं सः ॥ अथाक्षिपषु तेप्ेव पथारिष्ुं विभज्यते ॥ २२ ॥ ज्योतिष्टोमे इतस्य सोमस्य दोपमक्षणं विहितम्‌ । अत एवाऽऽग्रातम्‌--“जमि- पुलयाऽऽहवनीये हला प्रयः परेय सदसि सोमे भक्षयन्ति” इति ॥ तस्मिन्भक्षणे प्रहणविक्षणनिगरणपमम्यग्जरणरूपाश्चत्वारो व्यापाराः सन्ति । मत्रश्च (भक्षेहि -- हयाद्नुवाके समाम्नातः । तत्र भक्षणं यथा साक्षाचोदितं, न वथा अहणावक्षण- निगरणसम्यम्जरणानि चोदितानि | नचाधिहिषेषु मन्रो विनियोगमहोवि | समाख्या तु “भक्नानुवाकः' इत्येवंरूपा भक्षणमातविषया | वस्मात्कत्लस्याप्यनुवाकस्य भक्षण एव विनियोगः-इति प्रपर, व्रमः--अविहितान्यपि यरहणादीन्यथक्षिप्तानि, तद्यतिरकेण मक्षणासंमवात्‌ | भतसतेष्वनुवाको यथालिङ्कं विमन्य विनियोक्तव्यः | तत्र “भक्षेहि” -- इत्यारभ्य ((भन्विनास्त्वा बाहुभ्यां सव्यापम्‌”” *त्यन्तो अहणं प्रकाशयति, "एहि" इत्याहा- नस्य "वाहुभ्यां छीकरवाणि' इत्येतस्य च दशैनात्‌ । ““दरचक्षपं तवा देव सोम

------

# भक्िहिमा विश द्‌ौवोतुत्वाय दोतनुलाय्र गरयस्पोपाय वच मुप्रजास्वाय । एदि वसो पृते वसो प्रियो मे दूोऽस्यशिनास्ला बाहुभ्यां सघ्यासम्‌" इत्ति, यतवरभाप्ये मच्पाठः ॥ १ख शेयादीना | रग, च, अप्रकृः | ३ग. च. येगे वि । १५७

१३० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०३पा०रजपि० १०]

सुचक्षा अवस्येषम्‌'” इत्ययं भागोऽवेक्षणं प्रकाशयति, 'शओोभनचक्षुरहं मनुष्येषु प्रख्यातं त्वामवक्षिपीय' इत्यमिवानात्‌ । “हिन्व मे गाच्ा--इत्यादिः “मा मेऽ- वाङ्नापिपतिगाः“ *+इत्यन्तः सम्यग्नरणं प्रकाशयति, गा्प्रीणनेनाषोभागे नाभ्यति- कमणानिषेषेन च तदवगमात्‌ । जरणं नायोक्षिप्तम्‌, तेन विनाऽपि मक्षपिद्धः-इति चेत्‌ | न । जरणपयंन्तस्यव सायकमक्षणत्वात्‌ । न च--जरणे परूषन्यापारामावः- सम्यगुपवशनादेजरणाथत्वात्‌ । “मन्द्राभिभूतिः इत्यादिः “भक्षयामि! इत्यन्तो भक्षणं प्रकाङयति । तस्मात्--छ्ङ्न समाख्यां बाधित्वा व्रिनियोगः कतव्य: ||

(द्रम मन्द्रामिभतिरित्यादेरेकमञ्चताधिकरणे सत्रम-) ग्रणामिधानान्मन्द्रादिरेकमन्तः व क स्यात्तवारकाथसयामाद्‌।।९६॥ दरामाविकरणमारचयति-- मन्द्रेति वसुमद्रति द्वये त्पणमभक्षयोः ॥ विभक्तव्यय॒ताशष वृप्िसयुक्तमक्षण ॥ ३ ॥ रिद्धाद्विमागो मवं नो तृष्षिभेक्षणतोऽन्यतः॥ स्द्स्यासमवे वाक्यञेषात्सवऽस्त भक्षणे ॥ २४॥ मन्द्रामिमृतिः'- इत्यादिः “जुषाणा सोमस्य तप्यतु" इत्यन्तो मागो हृ्टाया गरुचिमनिमवन्त्याः सोमे सेवमानाया निहयायास्तिं परकाशयति | “वसमद्रणस्य?! इत्यादिः (भन्षयामि' इलयन्तो भागो मक्षणपरकाशकः | तच पत्ैवटिद्धेन विभज्य विनि- योगः--इति चेत्‌ | भवम्‌ । न खलु तृप्तिमक्षणादन्येन व्यापारेण जायते | किं तहि--मक्षणानुनि- प्पादिनी 1हे सा| तथासति कस्मिन्व्यापारे तृश्चिपरकाशको मागो विनियुज्येत । ततो लिङ्गेन विनियोगासंमवादरक्षणेवाक्यस्य शेपस्तपतिपकारयकमागो मविप्याति | उपयुक्तश्च तत्रायं मागः | तु्षिहि तभक्षणपरकारानेनं पुरूषोत्साहजननात्‌ | वस्मान्मन्द्रारिः † सवा भक्षणे विनियुज्यते ॥

# ।हन्व भ गात्रा हलिं गणान्म मा वितीतृषः, रिवो भे सपषनिपतिष्टख मा मञ्जाट्नाभे- मतिगाः इति ऊबरभाष्ये मनच््रपाटः ।

† मन्द्राभिमभृतिः केतुयज्ञानां वाग्जपाणा सोम्य तप्यन्‌, वसमद्रगणस्य सोमदैवते मतिविदः प्रातः सवनस्य गायतच्छन्दसोऽभ्रहन इन्द्रपीतस्य मधुमत उप्रहतस्योपहनो भक्षयामिः इति जवरभष्पे सिखितः ।

१क.-ड, मचति। रग.च. नवर ।३ग. च. रोषः सर्वा । ४ क. ख. व्रिनिनृज्पते । ५ कृ गमा्वाः( ख, इ. 'णमन्रवा । ६१. च, "न मच्रव पु" |

[अ.३पा.रजापि.११-१२] जेमिनीयन्यायमालाविस्तरः। १३१

( एकादरे-इन्द्रपीतस्पेत्पादिमन्नाणां त्रिनियोगाधिकरणे सत्रे २७-२८)

( (क (व (सक्‌ (प [र

छङ्विद्यणानदयात्तमानावधानष्वन्‌-

न्राणाममन््रस्वम्‌ ॥ २७ ॥ यथादेवतं

| (प च 0 £ [ (भ

वा तत्प्रकृातत ह दययातं ॥ ९< ॥ एकादशापिकरणमारचयति-

इन्द्रपीतस्येति भन्षमन्नांशः किमिहैन्द्रके ॥

केवरेऽन्यत्र वोहाच्च सवेत्रोत यथांश्च॒तम्‌ ॥ २५ ॥

एन्द्र एव समथत्वात्तष्णीमेवान्यभक्षणम्‌ ॥

ऊहो वाऽन्येषु कभक्येऽप्यस्त्यहो मक्षभेदतः ॥ २६ ॥

इन्द्रेण यस्मिन्सवने सामः पीत इतीरणात्‌ ॥

सवनस्थेषु सर्वेषु मन्रोऽनूहेन पश्यताम्‌ ॥ २७ ॥

भक्षमत्रे कश्चिदंशः ““इन्द्रपीतस्य“ इव्येवेत्रिषः श्रूयते | तत्र--“इन्दरेण पवस्य सोमस्य शेषं भक्षयामि" इत्यर्था मवति । तथा सत्यस्य मत्रस्येन्द्रपदानशेषमक्षण एव समथेतवाततत्रैवायं मन्रो विनियुज्यते, न तु पेत्रावरणाद्विशेषमक्षणे । वस्मादमन्रकमेव तद्क्षणम्‌--इत्येकः परवपक्षः॥

“इन्द्र पीतस्य" इति पद्स्याप्रमथत्वेऽपि "पि्ावरुणपीतस्य' इत्येवमहे सति सामर्थ्य भविप्यति। ननु-भाग्रेययागस्य प्रुतित्वात्तद्रवस्य.अ्रये जुष्टम्‌”-इ ति मन्रस्य विकृतौ सौरये चरौ “सूयोय जुष्टम्‌!” इयेवमृहः क्रियवे। इह तु कर्मक्यान्नोदः-इवि चत्‌ न, कथमेद इव मक्षमेदेऽप्य्‌ हितुं शक्यत्वात्‌ - इवि द्वितीयः प्रवेपक्षः ।

{इन्द्र पीवस्य' इलयच्र बहुन हि द्र ्टव्यः। तत्पुरुपत्वे समासस्य [पा० स्‌० ६ै। १ । २२३ ] इति सत्रेणान्तोदात्तत्वपरसङ्कात्‌ । आद्युदात्तं देतत्पद्माग्नावम्‌ । इन्द्र- प्रातिपदिकं त॒ स्व आ।द्यदरात्तम | तथा साति “बहुव्रीहो प्रर्त्या पूवेपद्म्‌/ [ पा सू०६।२। १| इति सवेण पृवेपदपरङूतिस्वरव्रिषानात्समस्तपदुमप्याद्दात्तमेव संप- द्यवे । “इन्द्रेण पीतः सोमो यस्मिन्सवने' इति विग्रहात्सवनपरत्वे सपि देनद्रमक्षण एव" इवि नियन्तमसमथत्वात्प्वभक्षणेप्वनहेनेवायं मत्र प्रयोक्तग्य इति राद्धान्तः ॥

( द्वादशे, अभ्युनीतसोमभक्षणाधिकरणे सूत्राणि २९-- ३१) पुनरमय॒त्रीतेष॒ सवेषामुपलक्षणं दिशेषलाव्‌

१ चद्द्रा। २ख. ाक्रमम्‌ ।

१३२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०३पा०२अपि ०१२]

॥ २९ ॥ अपनयादा प्रवंस्यापनुखक्षणम्‌ ॥ ३० ॥ ग्रहणाहाऽपनयः स्यात्‌ ॥ ३१ ॥

दादशाधिकरणमारचयति-- ऊहपक्षे यद्यं तचचिन्त्यते न्यायपश्चके ॥ इन्द्रे हुतेऽथ तच्छेषे रोत्रकेश्वमसस्थिते ॥ २८ ॥ सोमोऽम्युनीय देवेभ्यां हुत्वा संमक्ष्यते तदा ॥ इन्द्रो न रक्ष्या रक्ष्यो वा न शेषेऽन्याथंता यतः ॥ २९ ॥ उन्नीत एव संबद्धो न पूर्वो देवतान्तरेः ॥ अत इन्द्रस्य सिद्धयथं रक्ष्योऽपावितरेः सह ॥ ३० ॥ पवौधिकरणे योऽयमूहरूपो द्वितीयः पुवेपक्षः, तत्पसङ्गात्कत्वाचिन्तारूपेण न्याय- पश्चकेनोहविपयश्चिन्यवे । भेच्रावरुणव्राह्मणाच्छंसिपोत्रादय तिजो होचकाः । तेषां च सन्ति चमसाः । परात्तविशेषस्थिवाः सोमरसाश्चमसाः । तेवेषटकारानुवषटका- रयोहोवन्यम्‌ । चमसानमिन्द्रत्वादधोतुवेषट्‌कारे प्रथममिन्द्रो हृतः, अनन्तरं चमरस- स्थिते हुतशेष पुनः सोमान्वरमभ्युज्नीय देवतान्तरेभ्यो होजका अनुवषद्‌कारे जुहति । तच भैचावरूणः “मित्रं वयं हवामहे" --इति मत्रेण मित्रावरुणो यजति । वराघ्मणा- च्छसी “८इन्द्र त्वा वृषभं वयम्‌--इति म्रेणेनद्रं यजति । पोता “मरूतो यस्य हि क्षये""--इाति मन्रेण मरुतो यजपि* । एवं हुत्वा पश्वात्सोमो भक्ष्यते । वसिन्म- क्षणे "मित्रावरूणपीवस्य' इति मन्न उहनीयः । वदानीम्‌ “इन्द्रमित्रावरूणपीवस्य इयवे मित्रावरुणाभ्यां सह नेन्द्र उपलक्षणीयः । कुवः--इन्द्रशेष पुनरभ्यु्नीवस्य तेन सह मितावरूणाद्थतवे सति तस्य शोषस्येनद्रस॑वन्धराहित्यात्‌। -पुनरन्नीवस्येवान्या- थेत्वम्‌, न परवैस्य--इवि चेत्‌ | न । उन्नयनकाठे (पित्रावरूणाचर्थोऽयम्‌! इवि संक ल्पामावात्‌ | पदानकाटे तु पूवैशेषेण सहैव मिचरावरुणादिभ्यः परदीयते । तस्मात्‌-- इन्द्रसंबन्धराहित्यान्रेन्द्रो लक्षणीयः--इति प्रपि,-- तरूमः--मा मूत्पेकल्पः, तथाऽप्युन्नयनं करिष्यमाणं मेत्रावरूणादियागापेमेव | न वु तस्य पृवौनु्ठिवनद्रयागापेचवं संभवति । वस्मादुन्नीतो मिन्रावरुणादिसवेद्धशेष इन्द्रं बद्ध एवेदयुमयमक्षणेः मिवावरुणादिमिः सहैन्द्रोऽप्युपलक्षणीयः ॥

# नेष्म तष्टारं पलीश्च “अग्ने पल्नीरिदह्याऽऽवह--इति (मन्रेण यजति) आग्रीध्रोऽभ्निम्‌ ““उर्षा नायवरानाय"--रति ( मच््रेण यजति-- ) इति शावरभाष्येऽधिकमुपटभ्यते ।

त मा मा-क

१क, ख. ठ देन्द्रे। २ ख. ग्‌, च्‌. संबन्धो! ३ ग. च. 'विधयश्िन्यन्ते। भै ४ ख. ग. द. च.^सस्ये हु" ५ क, ख. प्रतीयते । ६ क. ग. च."न्धः शे । ख."वन्धद्े। ७ ग, चये म्रा

[अ.३पा.२अवि.१३-१४] जेमिनीयन्यायमारा्िस्तरः। १३३

( चयोदशे पालीवतमक्षण इन्द्रादीनामनपरक्नणाधिकरणे सूत्रे २२-२३ )

पालीवते त॒ प्रवंवत्‌ ॥३२॥ ग्रहणादाऽपनीतं स्यात ॥२६॥ त्रयोदृशापिकरणमारचयति -- द्विदेवशेष जदित्यस्थास्पा आग्रयणाभिधाप्‌ ॥ स्थां प्राप्तस्ततः पाल्लीवतस्य ग्रहणे सति ॥ ३१ ॥ तद्भक्षणे द्िदेवाः कि साधं पाल्लीवतेनते॥ उपरक्ष्या न वा परवेन्यायेनास्तूपरन्नणम्‌ ॥ ३२ ॥ अन्य आग्रयणात्पाल्लीवतो नैतस्य विद्यते ॥ आकाङ्क्षा पुकेदेवेषु पल्लीवानेव शक्ष्यते ॥ ३३ ॥ एन्द्रवायवादयो द्विदेवल्याः | तेषां शेप आदित्यस्थाीमागच्छति, पनरपि तस्याः स्थाल्या आग्मयणस्थाटीमागच्छवि । वस्या आय्यणस्थाल्याः पालीववो गृह्यते । तस्य पात्नीवतस्य भक्षण इन्द्रवायवादरय उपलक्षणीयाः । पृवोधिकरणे यथा मित्राव्‌- णादिमिः सहेन्द्र उपलक्षितः , तद्रत--इति प्रप्र, व्रूमः" यदुपांशु पत्रेण पाल्लीववमाय्यणाद्रहाविः' इलया्रयणपातस्यापादान- तवश्रवणात्तवो निःसृवंसोमरसस्य तत्संबन्धेऽपेतं सति पश्चासत्नीवंदेवतये अहणं भवति | वयासत्यत्यन्वमिन्नस्य पात्नीवतस्य पृतेदेवेष्वाकाङ्क्ना नास्ति | पूनरभ्युन्नी- वस्तु सामं रेन्द्ररोषण संसृष्टः । वस्य संसृष्टस्य भक्षणे मेचरावरुणादीनापिवेनद्रस्यामि संबन्धा नपितीवि वैषम्यम्‌ । तस्मात्पालीवतमक्षण इन्द्रवायवादयो नोपलक्षणीयाः ॥ € ध

(चत॒९शे पात्रीवतशेषभक्ते त्वष्टरलपरक्षणी पतापिकरणे सूत्र ३४-३५)

॥ ॥

तवष्टारं तपरक्षषत्‌॥२५॥ अतलयत्वात्च नव स्यात्‌ ॥२५॥

स [4

चतुदैशापिकरणमारचयति- सह पल्लीवता तष्टा तद्भहे रक्ष्यते न वा ॥ सह त्वष्टा पिवेप्युक्तेदवत्वात्सोऽपि रक्ष्यते ॥ ३४ ॥ हत्वमानं चष्ट: स्या पात्रत्वमशव्दनात्‌ ॥ चोदनाया अभावाच्च न देवो ऽता न रक्ष्यते ॥ ३५ ॥ तौसमन्नेव पात्नीवतम्रहे शेषभक्षणमत्रे पत्नीवता सह तश्टाऽप्युपठक्षणीयः। कुवः- चष्टरपि वदेवत्वात्‌ । वच होममन्रादवगवम्‌ । “अश्नारेह पत्नीयैन्त्सजुर्देवेन वषट

9 सर. ग. ड, च, "तस्यसोः।२गग्च.मडन्द्रः। ३ख.ग.च. कक्तेदेवः। ४, °ब्तः॥ चो" । ग. च. “व्द्वत्‌ । ५ त, "तोऽ ठ । ६ खर अस्मि" । ७ क. 'वत्सञ्‌ । सल. "वन्पञू ।

१३४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०रैप०२मपि०१५-१६]

सोमं पिब खाहा"” इत्यसिन्मन्रे पल्नीवन्वमां तान्वेन संबोध्य (त्वषा देवेन सह पिबः इलयमिषानात्पातृ स्वेन परत्नीवत इव त्वष्टस्तदेवत्वम्‌ । ततः--(पत्नीवचष्टपी- तस्य” इत्युपलक्षणम्‌--इति प्रे

त्रमः--पानकाठे सहावस्थानमात्रं वष्टः सजूः" इलयनेन प्रदेन प्रतीयते । न तु प्रात्रत्वम्‌ , असंबोधितस्य त्वष्टुः परिब" इदयनेन शब्देन सामानाधिकरण्यामावात्‌ | न च पातसहमावमातरेण पातृतम्‌,--

(“सहैव दरामिः पृत्रेभारं वहति गदभी"” |

इयत पत्राणां वोदृत्वादशनात्‌ ।-- आस्तां मत्रः, विषिवकाखटर्देवत्म्‌--इवि चेत्‌ । न । “पराल्नीवतमाय्रयणद्रूहाति” इत्यत्र त्वष्टुरपतीतेः। तस्मात्‌--भदेवता- खष्टा नोपलक्षणीयः ॥

(पदशो पान्नीवतशेषभक्षे त्िंशतामनुपरक्षणाधिकरणे सृच्म्‌-)

पिंश परार्थता ॥ ३६ ॥

पथ्चदरापिकरणमारचयति-- पर्त।वन्तस्रयाल्िशदेवास्तान्मादयेत्यमीं ॥ रक्ष्या न वा याल्ययोक्तेदवत्वादुपरक्षणम्‌ ॥ ३६ ॥ एकोऽभ्रियेज मानेन मादितोऽन्ये तु वदह्विना ॥ अतोऽग्रेरेव देवत्वानान्पेषायुपरक्षणम्‌ ॥ ३७ ॥ तस्येव पालनीवतग्रहस्य यान्यायामर्चिं संबोध्य पत्नीवन्नामधारिणचघ्रयसिशदैवा- न्मादयः इत्यभिधीयते --““पत्वीवतञ्चिडतं त्रींश्च देवाननुष्वधमावह माद यस्व!" इति । जनुष्वधमनुप्रदानम्‌ | अत्र हूयमानेन सोमरसेन मादनीयत्वात्रयक्चिशवां वदेवत्वम्‌ | मतस्तेऽपि भक्षणे ठक्षणीयाः-इति चेत ॥ ` न | यजमानेन मादृनीयस्यभनेरेव देवत्वात्‌ । ्रय्चिशद्यास्तु वदह्धिना मान्त इति न तेषामच्र देवत्वम्‌ | तस्मान्नोपलक्षणम्‌

( षोडशे भक्षणे ऽनुवषट्‌कारद्वताया अनुपरक्षणाधिकरणे सत्रम्‌-) क वषट्‌ कारश्च पूरवैवत्‌ ॥ २७ ॥

प।उशावकरणमारचयति--

१ग, च, मन्तिः \ रग. च. भक्षे।

[अ०३ेपा०-२अपि०१७] जेमिनीयंन्पायमालापिस्तरः। १३५

सोमस्याग्र इति प्ोक्ताऽनुवषटूकारदेवता ॥ रक्ष्या न वा देवतात्वाह्क्ष्या त्रिशद्विखक्षणा ॥ ३८ ॥ कृतो विद्यमानोऽप्रिरत॒देशादलक्षितः ॥ उदेश्येन्द्रो रुक्षितोऽतां विकृतावपि तत्तथा ॥ ३९ ॥ (“सोमस्याने वीदीर्यनुयजति'” इति श्रयते । तत्र--अनुवपट्कारस्य मात्रवणि- कोऽदिदंवता | न च त्रयच्चिङतापिव बहुरदेवतातम्‌, मत्रे वद्वि संबोध्य सोमपात्‌- त्वामिषानात्‌ | तस्मात्‌-अभिकेक्षणीयः--इति चेत्‌ | न । प्ररूतावलक्षितत्वात्‌ । दन्द्रश्चमसः प्ररूतिः, इतरं विक्छतिरूपाः । तथाहि- एन्द्रश्च सोमो गह्यते मीयते च । तनेन्द्रेष्वेव सोमः, अनिन्द्रं सोम एव नास्तीति सरवे सोमधमो देन्द्रष्वेव । अनैन्द्रा अधमेकाः । षमेसाकाङक्षाश्चोदकेन सथमेकां इति विरूवित्वम्‌ । गृह्यमाणस्य मीयमानस्य च सीमस्येन्द्रत्वम्‌ “इन्द्राय त्वा वसुपते” -- इलयादि ग्रहणमन्राद्वगम्यते | तस्य प्रकृतिमतप्येन्द्रचमसस्य मक्षणेऽभिरनवषटकार- देवो नोपलक्षितः । कृतः--ग्रहणे तदुदेशाभावात्‌ । इन्द्रस्त्देश्यत्वादपलक्षिवः । एं

क

वरूतावप्युद्‌रयदवानाम्वापछक्षण सास्यम्‌ | तवस्पात्‌-जाय्मनपलक््यः |

( सप्तदशे ( कृत्वाचिन्ताषूपे ) अनेन्द्राणाममन्रकभक्षणाधिकरणे सूचम्‌-) ठन्दुःप्रतिषेधस्त्‌ सवेगामिखातर ॥ ३८ ॥ सप्दृशापिकरणमारचयति- अमच्रपक्षमाश्चित्य कृत्वाचिन्तान्तरत्रयम्‌ ॥ ऊहोऽस्ति नो वा सौीऽस्त्यत्र विक्रृतां तस्य संभवात्‌ ॥ ४० ॥ समेनेति विधेः सवपरदानेपु समत्वत्तः ॥ अपिकारेऽप्यनूहोऽतां नेन्द्र निमेन्रभक्नषणम्‌ ॥ ४९॥ उक्ताम्यः परचभ्यः कत्वाचिन्ताम्यः पूतरैरिन्नेवाविकरणे योऽयम्‌ अनैन्द्रेष्वम- तरेकं भक्षणम्‌” इयेवं रूपः प्रथमः पूत्रपक्षः, तमेव मनसि निधाय पुनः छत्वाचिन्तानां त्रयममिषीयते-ंनैनद्रपृक्तरीलया विकूतितेनाहसंभवरादस्त्य्‌ इः--इवि चेत्‌ ॥ न | अनेन्द्राणां व्िक्रतिासभवात्‌ | “सोमेन यजेत इत्य सत्तिश्चतः सोम कमेणोऽङ्कम्‌ | न त॒ प्रदानविशेषस्य कस्याचदङ्कम्‌ । सए सोमः सवेप्रदानेष्वभ्य-

#* त्यन॒वपटूकटः ति उवरभविध्रतवारः ॥

--------- `= +

१ल.ग.च. न््रस्थः तो" । ड न्द्रस्यसो",२ग. च, सो" 1 ३ख.ग. च, ° ठवन्‌" । ८ ल, "चम" । ग, च, चवद्क्ष । द, न्रंम।

१३६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०रैपा०२अजपि०१८-१९]

स्यत इति सवाणि समप्रधानानि । अव रेन्द्रणामनैन्द्राणां च प्रकुतिविरुतिभावासं- भवान्नास्त्यत्रोहः । “इन्द्राय त्वा वद्युमते इत्यादिमन्रो लिङ्गैन्द्विषयोऽस्तु । नैतावता प्ररुतिविकतिभावः सिध्यति । तस्माटुक्तमत्रस्य छिङ्गदेन्द्रविषयत्वाद्नैन्द्र- ष्वमन्रकं भक्षणम्‌ ॥

( अष्टादजशे-रेन्द्राम्रभक्षस्पामच्रकताधिकरणे सूते ३९-४० ) क त एनद्राय्रे ठ लिङ्गभावास्स्यात्‌ ॥ ३९ ॥ एकसिमिन्वा देवतान्तराहिभागवत्‌॥५०॥ अष्टादृशाधिकरणमारचयति- समन्नकममन्नं वा स्यादेन्द्राग्मादिभक्षणम्‌ ॥ एेन्द्राप्रेऽपीन्द्रपीतत्वसभवात्तत्समन्रकम्‌ ॥ ४२ ॥ न पानमहाररिस्य युक्तं दानं तु मिश्रगम्‌॥ मन्रोऽयं तुन मिश्राहस्तस्मादेतदमन्रकम्‌ ॥ ४२॥ यदेतत्‌ "पृन्द्राप्मं गृहातिः इति विहितं रोषमक्षणम्‌, तत्र--'इन्द्रायिमभ्य। पीतः सोम इन्दरेणापि पीतो मवति" इति ङिङ़नेव विनियोगात्समत्रकं मक्षणम्‌- इति चत्‌ | | त्रेवम्‌ | नवमाध्याये वक्ष्यमाणदेवताविकरणन्यायेनाशरीरस्येन्द्रस्य पानास्ंमवात्‌ | अथ--पतशब्देन दानं विवक्ष्येत, तदानीम्‌ "इन्द्राय दत्तः सोमः" इति मच्रार्था मवाति । न चात्र यजमान इन्द्रमदिश्य ददा, किविवन्द्राम्मी उदिर्य । तस्मात्‌ “दृं मिश्रविषयम्‌ । मत्रस्तु न पिश्रविषयः' इल्यमन्रकं भक्षणम्‌ |

(एकीनविे "गायत्रच्छन्दसः" इत्यादिमञ्नविनियोगाधिकरणे सूत्राणि ४१४-२३) छन्दश्च देवतावत्‌ ॥ ४१ ॥ सवेष वाऽमावा- देकच्छन्द्सः ॥ ५२ ॥ सर्वेषां वंकमन्त्यमेति- ज्ायनस्य भक्तिपावनखास्सवनाधिकारो ६ि॥४३॥

एकान व्ररावकर्णमार्चयात- % शाखदापिक्रायां त--एकाद श्ाधिकरणोपसंहाराधिकरणघ्रमस्य सूत्रस्याऽऽन्रिलय वद्यतिरधे-

करणान्पस्मिन्पादे खीज़्तानीव सन्ति|

1 क, ए. ड, विहते! >, प्य्रादस्यव ।

[० इपा०३अपि ०१] जेमिनीयन्पायमारापिस्तरः। १३७

देन्द्रदानेऽपि गायत्नमानयक्तेऽथवेतरेः ॥ छन्दोभिरंपि युक्ते स्यादाद्यो मच्रे तथोक्तितः ॥ ४४॥ द्रोः समो वहुतरीिरेकच्छन्दास्तु न कचित्‌ ॥ नानाच्छन्दस्येन्द्र एव कृत्वाचिन्तेयमीरिता ॥ ४५ ॥ सवनाथन्द्रपीताक्तिरित्युद्राटनमींरितम्‌ ॥ तेन सवेप्रदानेष मन्रपाठो यथा स्थितः ॥ ४६ ॥ तस्मिन्नेव भक्षमत्रे ““गायचच्छन्दस्त इन्द्रपीतस्य" इति श्रूयवे । "गायत्रमेव च्छन्दो यस्य! इति मत्रपदे समा्ामिषानदिकच्छन्दोयक्त देन्द्रे सोमे भक्षेमत्रः- इति चेत्‌ || मेवम्‌ । बहुच्छन्दोयुक्तेऽपि बहुत्रीहेः समानत्वात्‌ । एवकारं प्ररियल्य "गायत्र छन्दो यस्य' इति विग्रहसंभवात्‌ । एकच्छन्दस्कस्तु सोमो न काप्यस्ति । तस्मान्ना- नाछन्द्स्के सोम देन्द्रपरदान एव म्रः, नान्यत्र | तदेवे कुत्वाचिन्वात्रयं समाप्तम्‌ । द्विविषकृत्वाचिन्तोद्वारना तु प्रागेव सिद्धा न्तिना दर्शिता ॥ | इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यायमाराविस्तरे वृतीया- ध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥२॥

आच्र पादे आदितः अपिकरणानि १९ १२३ सूत्राणि ४३ ३५९

( अथ तुतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः )

( प्रथमे--उच्चेस्त्वादीनां वेदधमंताधिकूरणे सूत्री १--< ) श्रतेजातािकारः स्यात्‌ ॥ १ ॥ वेदां वा प्रायद्यनातच ॥ २॥ खिङ्गाज्च ॥ ३॥ धमा पदेसाच्च नाहि द्रव्येण संबन्धः ॥ 9 ॥ अयी- विद्यास्याच तहिदि ॥ 4 ॥ व्यतिक्रमे

-- -- ---- ---

१ कृ. ख, रेन्द्रादा ।॥२ग. च, भिय ३ ग. "न्तेलयमी | ४८. च. तायाम्‌ | ५ क. ल्ल, क्षणम । १८

१३८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ० ३पा०३अपि < २]

(> क ९0 - ~ यथाश्रुतीति चेत्‌ ॥ £& ॥ न सवस्मिननिवेशाव्‌ न ॐ क य न ॥ ७ ॥ वेद्सयांगान्न प्रकरणन बाध्यत ॥ < ॥ तृतीयपादे प्रथमाविकरणमास्चयति- कर्तव्यमुन्चैः सामग्भ्यायुर्पाश यज्तुषेत्यमी ॥ मच्राणां वाऽथ वेदानां धमां मच्रगता यतः॥ ९॥ विध्युदेशो मच्रवाचिशब्दाः पाक्ता कगादयः॥ ऋग्वेदो ऽगरेः समुत्पतन इत्युपक्रमवेदगीः ॥ २॥ असजातपिरोधाऽतस्तद्रशादुपसंहतेः ॥ नयने सति वाक्येन धर्माणां वेदगामिता ॥ ३॥ उयोतिष्ठोमे श्रूयते--““उचैकेचा क्रियते । उपांश॒ यजुषा । उचैः साम्ना हति । त्--विषिवक्ये मत्रवाचिनामृगादिशब्दानां प्रयोगान्मत्र धमा उचैस्वाद्‌ यः। तथासति यज्र्वदोत्पन्ना अध्वयुणा प्रयुज्यमाना अप्यूच उद्ेरेव पठिवनव्याः-- इति चेत्‌ | मैवम्‌ । असंजातविरोवि्वेन पबङमुपक्रममनुमृ्य तद्रशेनोपसंहारस्य नेतव्य- त्वात्‌ । उमक्रमे हि वेदशब्दः न्रुवः--“ चयो वेदा असृज्यन्त | भयेजग्बेदः | वायोयसूर्वेदः । आदित्यात्सामवेदः”” दृति । अत उपक्रमगतवेदानुसारेण विध्युद- डगतानामप्युगादिशम्दानां वेदपरत्वे सदुच)ऽपि यलु्वेदोत्पन्ना उपांञ्च पठनीयाः । ननु--उपक्रमौऽच्राथवाद वादुबंखः, उपसंहारो विध्युदेशत्वात्पबछः--इवि चत्‌ ॥ वाटम्‌ । छन्धात्मनो 1ह विध्यु देशस्य प्राबल्यम्‌ । इह तु प्रथमतो बुद्धचुत्पादक्‌ उपक्रमः । तदानीमलब्धात्मत्वान्न तस्य बावकत्वम्‌ । पश्चात्त॒ वाक्येकत्वाय तदवि. रापेनवाऽऽत्मानं ठप्स्यते | तदेवमुपक्रमोपसंहरेकवाक्यवावटेन निणेयाद्राक्यविनि- योगोऽयम्‌ ॥

( द्वितीय--आधाने गानस्योपांश्ताधिकरणे सत्रम्‌-- ) णसुर्षन्यातक्रम तदथा न्मुख्येन वेदसंयोगः ॥ ९ ॥

द्ितीायाविकरणणारचयति-

(ति 0 ततो परऽध्यायि तृतीयपाः ।

[भ०३पा०३अपि०३] जेमिनीयन्यायमालाविस्तरः। १३९

यज्ञुवेदस्थमाधानं तदद्ं साम तत्र किम्‌ ॥ उच्ेरूपांथु वा गानमुचेः शीघ्रप्रतीतितः ॥ ४ ॥ उत्पत्ेर्विनियोगो ऽन्न प्रवरो ऽनष्टतियेतः ॥ गुख्यस्याङ्कन कतेव्या तस्माद्रान उपाँ शुत ॥ ५ ॥ आधनस्यात्र मुख्यत्वं गानस्य गुणताऽयवा ॥ विनियोगस्य मुख्यत्वमुतत्तेगंणताऽस्त्विह ॥ ६ ॥

५४

वाने वामदव्यादिसामान्यङ्कत्वेन विहितानि । तत्र--यचप्येवानि यसुर्वेदग- तस्याऽऽवानस्याद्मानि) तथाऽपि सामवेदे वेषामुसन्नत्वात । उत्पत्तेश्च शीप्रबुद्धिदंतुला- त्सामवेदषमेण गेयानि--इाति चेत्‌ |

न । विनियोगस्य प्रवर्तत्‌ । स च यन्द श्रुवः--““य एवं विद्वान्वामरेव्यं गायति!” इवि । गुणेन हि मुख्यस्यानु्ररणं न्याय्यम्‌ ।-- को गुणः, कि मृख्य- म्--इति चेत्‌ | अत्राह्कितादाधानं मुख्यम्‌ , सामगानमद्भत्वेन गुणः । तथा पवि

“वमे: ज्िरः"--इत्याद्य आवानाङ्गमूवा मत्रा यथोपांञ्च परस्यन्ते, तथा सामा- न्यप्यावानीनुसारेणो पांश गेयानि | अथवा पिनियोगोऽनुष्टापकविषित्वान्युख्यः, उत्प- ५ मो भ य -

त्तिविपिरवथाविधत्वह्रूणः ॥ वस्मात्‌-अन विनियोगवेद्‌ानुपारेणोपां् गेयानि ॥

( तृतीये ज्योतिष्टोमस्य याज्ञुवेदिकताधिकरणे सूत्रम्‌-- ) व | ^+ ष्ठ भूयस्त्वेनोभयश्चति ॥ १० ॥ त॒ तीयापिकरणमारचयवि-

ज्योतिष्रमो यज्ञःसामवेदयोरस्ति तत्र किम्‌ ॥ उचेस्तवम॒त नीचेस्त्वं हेत्वभावादनिणेयः | ७ ॥ यज्ञप्यधिगते द्रव्यदेवते तत्र तद्रिधिः॥ तद्रशात्स्वरनि्णविरूपांथं स्पादतुष्ितिः ॥ < ॥

““ज्योविष्टामेन खर्मकामो यजेत” इत्येतद्वाक्यं वेदद्रये समान्नातम्‌ | व्र- “को विषिः, कश्च गुणविधानायानुवादः' इवि जिज्ञासायां नियामकहेतोरपविभानात्‌ ८एतस्य वेद्स्य पर्माङनुषटेयः' इत्यनिणेयः--इवि चेत्‌ । न । सौग्द्रव्यस्य, इन्द्र वाखादिदेवतायाश्च यलु्वदेऽविगतवत्वादरङ्गवादुल्यश्रवणाच तनैव विविः' इवि-- उपांशपरयोगः ॥

१ ख, ननुस्मृति २क., ख, धमः।३ग.च. ^नाद्रानु।

१४० श्रीमाधवप्रणीतः- [अण०देपा०३अपि०४-५]

( चतुथं प्रकरणस्य विनियोजकताधिकरणे सूतरम्‌-- ) $ = ® ® र ८ असय॒क्त प्रकरणादातकतन्यतार्थत्वात्‌ ॥ 33 ॥ चतुथोधिकरणमारचयति- न क्रत्वद्ं प्रयाजादि क्रत्व वा न चाङ्ता ॥ प्रक्रियाया अमानतवानेराकाड्शष्येण वाक्ययोः ॥ ९॥ प्रयाजादेः फरेऽपेक्षा कथभवेऽपि च क्रतोः ॥ तेन प्रकरणान्नानं तस्मादद्लाह्िता तयोः ॥ १० ॥ सार्धपाद्द्रये विनियोजकत्वेनोक्तानि यानि श्रविलिङ्गवाक्यानि, वेभ्योऽविरिक्तं प्रकरणनामकं किंचित्पमाणं न वेदे पश्यामः । नहिं पदतत्सामभ्यान्वयेरसंसुष्टः कश्चि- देदभागः केनचिरान्नायते | एकवाक्यतामापन्नो वाक्यसमूहः प्रकरणम्‌--इवि चेत्‌। न | वाक्ययोः सतोः प्श्वादेकवाक्यताया भमावात्‌। न हि “द्शेपुणेमासाम्यां खै. कामो येत” “समिषो यजति” इत्यनयोवाक्ययोः परस्पराकाङ्क्षाऽस्ति, येन वाक्यैकवाक्यता कल्प्येत | तस्मात्‌--न प्रयाजादीनां दशपृणेपासाङ्त्वम्‌--इति प्रापे व्रमः--प्रयाजादयः फलहेतवः, पुरुषप्वृत्तिरुपत्वात्‌, सेवादिवत । दरोपुणेमा- सावुपकरणैरूपकायोँ, करणत्वात्‌, परदीपोपरुतचक्षुवेत । तथासति “कि प्रयाजादेः फलम्‌ , रकिंवा दशेपूणमासयोरूपकरणम्‌' इत्याकार्क्नायां संपन्नवाक्येकवाक्यतारूपं प्रकरणम्‌ । तेन च प्रयाजादीनामङ्कत्वं परवीयते ॥

( पञ्चमे क्रमस्य विनियोजकत्वाधिकरणे सत्रम्‌-- ) क्रमश्च देशसामान्यात्‌ ॥ १२॥ पश्चमापिकरणमादस्वयति-

दव्धिनामेति मन्रोऽद्खमुषांशयजतेनं वा ॥ साधारणत्वालचिद्धादेमानाभावादनद्ता ॥ १९१९ ॥ मन्राणां कमणां चान क्रमेणाऽऽश्नरानमीक्ष्यते ॥ परक्रियावत्क्रमो मानं यथासंख्यं ततोऽदता ॥ १२ ॥ क्रमः समानदेशत्वं पाठादथाच् पाठतः ॥ यथासंख्यं सनिधिश्च यथासंख्यमदाहृतम्‌ ॥ ९३ ॥ शन्धध्वमिति सांनाय्यपात्राहं संनिषेमंतम्‌ ॥

पथयुधर्माऽथंसादेरयादग्रीषोमीयगो भवेत्‌ ॥ १४ ॥

गिण. षम ममम प

१, ड, च, "पञ्नेवा'| रग, ड, च, प्रमीयते । ३ ग. च. तणांसं |

[अ ०३पा०३अपि ०६] जेमिनीयन्यायमाङाविस्तरः। ९.४९

द्‌शंपणं माप्तयो्पाजमने--मन्रकाण्डे केश्चिन्मन्र आान्नायते--"“दृस्धिरस्यदम्धो भूयासम्‌, अगं द्मेयम्‌!! इति । अस्य मत्रस्योपांञ्चुयाजाङ्तायां श्रुतिवाक्ये न वियते । ब्राह्मणे विनियोगमनान्नायायविवरणस्यैवाऽऽन्नानात | ““एवया वै न्ध्या देवा असरा- नदभ्ुवन्‌ । वयैव भातव्यं दघ्नोति" इति व्ाह्मणम्‌। द्व्विधांतकमायुधम्‌। आग्रेया- यीषोमीययोरप्यनिष्टनिवारकत्वाषिङ्कः साषारणम्‌ | प्रकरणं च चयाणमिकमेव | ततो मानामावादयं मत्रो नोषंशुयाजाङ्म्‌--इति प्रापे,

ब्रूमः--जाध्वयत्रे काण्ड भा्रेयोपांश्ुयाजाय्ीषोमीयकमाि क्रमेणाऽऽम्रातानि | याजमाने च काण्ड तद्विषया मत्राः क्रमेणाऽऽग्नावाः--““अञ्नेरहं देवयन्ययाऽन्नादो भूयासम्‌!?, (दृल्िरस्यदन्धो भूयासममुं द्यम्‌, ““अर््रषोमयोर हं देवयज्यया वरहा भूयासम्‌" इति | वन्न यथा वाक्यदयानुसवानसपन्ने प्रकरणं पएथक्पमाणम्‌ , तथा प्रकरणद्रयानुसंषानसपन्नः क्रमः कुतो न मानं स्यात्‌ । ` नचास्य प्रकरणेऽन्त- भावः, द्रयोवाक्ययोरिव पकरणयोरेकवाक्यत्वामावात्‌ । तस्पा्रमपरमाणेन पध्यव- विन उपांञ्चुयाजस्य मध्यवर्ती मश्रोऽद्धम्‌ | (समानदेशवतवं क्रमः! इति कमस्य स्वरू- पम्‌ | तच द्विविषम्‌--पाठरूवमथक्तं च | ठत पाठकवमपि द्विविषम्‌--यथासंश्यं संनिधिश्वेवि । वयोरा्यस्य दन्षिमन्र उदाहणम्‌ । “जुन्ध्वं दैन्याय कमेणे"-- इत्ययं म्रः श्ञोधनीयेषु वस्तुषु साधारणो मासते । वत्र सानाय्यपा्राणि कम्भी- शाखापव्रि्ारीन्यनन्वरेषु “पातरिष्वनः"”--इत्यारि मत्रेभ्ववमासन्व इवि संनिषिना तत्पात्प्रोक्षणे शुन्धध्वम्‌” इति मन्रो विनियुन्यवे | अनुष्ठानसादेश्यासशषमा.

क भ, क

णामद्नोषामायाङ्गत्वम्‌ | वदेव क्रमस्य बरंविध्य द्रष्टव्यम्‌ ||

( ष्ठे समाख्याया विनियोजकताधिकरणे स॒त्रम्‌-- ) आख्या चैवं तदथा ॥ १३ ॥

प ष्ाविकरणमारचयति- वेदन्नयोक्तधर्माणामृलिग्मिः संगतिधिभिः॥ अनियत्या नियत्या वा नियतिनानिदपणात्‌ ॥ १५॥ हीत्रत्वादिसमाख्यानं निपते गमकं स्वतः ॥ निवाधं चान्यवत्त्च तेना षरिनियोजकम्‌ ॥ १६ ॥ याज्यापुरोनुवाक्यापाठादयो धमां ऋग्वेदे पोक्ताः । दोहन निवोपादयो यज्व | भान्यस्वोजप्ंटस्तो्ादयः सामवेदे । तज (अस्थैवेते धमः" हमि नियामकस्य दर्मि-

३ ग. च. ब्ञेष्वाभा।२ग, च. 'क्याद"। ३ ड, शृछद ।

१४२ श्री माघवप्रणीतः- [अ ०३पा०३अपि०७]

रप्रत्वाद्यन केनाप्युत्विजा यः कोऽपि धमे इच्छया संगच्छवे--इवि चेव ॥ मेवम्‌ । “होम्‌ , आध्वयेवम्‌, ओद्रात्म्‌" इति समाख्यानेन नियतिबे|ध्यते । न च समारूयानस्य बाधकं किंचित्पश्यामः वस्मादबोधकत्वबापितत्वयोरपामाण्यकारण-

योरभावाच्छरविडिङ्ादिपश्चकवत्पमाणेन समास्यानेन धमं न्यवस्थाप्यन्वे |

( श्रुत्यादीनां पवेप्वंबीयस्त्वाधिकरणेषु [७--१२)] सृचरम्‌-)

धुति-रिङ्ग-वाक्यपरकरण्‌-स्थान्‌-समाख्यानां भ्त न्रे € € ^~ समवाय पारदबल्यमथावप्रकष[त्‌ ॥ १९ ॥ सप्तमा (ञ्विप्राबस्या) विकरणमारचयवि-- देन्ब्योपस्थीयतां वह्विरितीन्द्राग्योर्विकलरपनम्‌ ॥ समुच्चयो वोत शक्र एवाः केवरोऽथवा ॥ १७ ॥ विकस्पः चतिखद्धाभ्यां गुणाद्रच्या समच्यः ॥ शतिः शक्त्यनुसारेति राक्र एकोऽत्र सिद्ितः ॥ १८ ॥ शक्तिरुक्ता शतिः शीप्रा सङ्घं श्चत्पनुमापकम्‌ ॥ नेराकारश्ष्यात्मके बोधे श्रुत्याऽयओ केवर स्थितिः ॥ १९ ॥

(“दएन्द्या गाह पत्यमुपति ष्टवे" इति श्रयते । ““कदाचन स्वरीरसि नेन्द्र सश्च दाश इत्यसावृगेनद्री | तचरन्द्रस्य प्रकाङनत्‌ । भो इन्द्र, कदाचिदपि घातको न भवि | किं त्वाहुति दत्तवते यजमानाय प्रीयसे" इत्यथः | तच्--इन्द्रपकाशनपा- मथ्य॑रूपाह्िङ्कान्मन्रस्येन्द्रविषयक्रयासाधनत्वं गम्यवे । यद्यसौ मत्र इन्द्रपषानकक्रि- यायाः साधको न भवेत्‌, तदानीमनेन मन्रेगिन्द्रपकाश्चनं व्यथ स्यात्‌ । तस्मात्‌ "एत- न्मन्रकरणकक्रियां प्रतान्द्रः प्रधानम्‌" इत्येतादशवृद्धचयुत्पादनं छिङ्कविनियोगः | “काऽसो क्रिया” इति विशेषनेज्ञासायाम्‌ देन्ोप्तिष्ठतर" इत्यनेनाविरुदध पद द्रयरूपेण वाक्येनोपस्थानक्रियायां परये्सानं क्रियते । तथासति “रन्दरमत्रेणनदरमुपतिषेव" इत्य- यमथेः पयैवस्यापि | वथा (गाहेपत्यम्‌ इति द्विवीयान्वपदरूपया श्त्या गाहपल्यस्य प्राषान्यं गम्यते | तच्च गुणमभूतां यप्किचित्करणकक्रियामन्तरेण न स्ंमवाति | तवः “वार! कांचित्करियां पाति गादेपत्यः प्रधानम्‌! दत्येतादशबुद्धद्युत्पादनं श्रविविनि- यागः । "एन्य, उपतिष्ठते" इवि पद्येन मत्र विशेषक्रियाविशेषयोः पयेवसानं मववि।

१ग. च. त छब्दादेवाः | २ ग. च, साधनं | ३ ख. य. च. विषयजि*। ४ ख, ष्वस्यते । ^ ल. ग, ड. च. इयनया दवि" |

[अ ०रेपा०३अपि०<] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। १४३

तथासति 'देन्द्रेण मश्रेण गाहेपत्यमुपतिष्ठते" इत्यर्थो मवति । तदेवं श्रतिलिङ्गयोविरोषै सति प्रमाणत्वाविशेषाद्नीहियववद्विकल्पः--इत्येकः पवपक्षः- इन्द्रगाहपत्ययोः प्रधानलवाविक्ेषादुपस्थानस्य च गुणत्वात्‌ “प्रतिप्रधानं गुणः" इति न्यायनोपस्थानावृच्या श्रुवििङ्योः समुचयः--इति द्वितीयः पृवपक्षः- शुतिर्विनियुञ्जाना वस्तुसामथ्यमनुसत्येव विनियुङ्क । अन्यथा ववद्धिना स्िश्चेत्‌ “वारिणा दहेत्‌" इल्यपि विनियुज्येत । तत उपजीव्यत्वेन लिङ्कस्य प्रबरलादिन्द्र एव मत्रेणोपस्पेयः--इति ततीयः पवपक्षः ॥ | एनद्रमन्रस्य गाहपत्ये मुख्यवृच्या शक्त्यमावेऽपि गौणवृच्या शक्तिरस्तीति “(निवेश- नः--इत्यस्मिच्ुदाहरणे पृवेमेव दिवम्‌ । तथासताति सामथ्यामावरृतप्रातिवन्धाभावा- निर्वित्रा श्रुतिः सीं विनियुङ्ध । लिङ्क तु विम्बते । मन्रषदान्यादौ खामिषेयमरथ प्रतिपादयन्ति | तव ऊध्व मन्रस्य सामथ्यं निरूप्यते । पश्वात्सामथ्येवशात्साधनत्ववा- चिनी प्राधान्यवाचिनी चं श्रुतिः कल्पते । सा च तिः मत्रेणेन्द्रमुषतिषेव इति विनिय॒ङ्के । तथासाति प्रत्यक्षश्चतो खामिषेयप्रविपादनविनियोगयोमेध्यवर्विनौ साम- ध्य॑निरूपण--श्रतिकल्पननव्यापारौ न स्त इति प्राबल्यात्तया लिङ्क बाध्यते | न च~ पेलक्श्चतिविनियोगवेलायामछन्षात्मकव्वेनापराप्नं लिङ्गं कथं बोध्येत --इति शङ्कनी- यमू | भविष्यत्यपि परतिबन्षस्यैवात्र वाधत्वात्‌ । शला विनियुक्तस्य मन्रस्य पुनर्वि नियगाकाङ्क्नाया अनुदयात्कथं विनियोजकं लिङ्क प्राप्स्यति । तस्मात--गाहप- ल्ोपस्थाने मत्रः प्रलक्षश्रुया विनियुज्यते | अष्टमा (वाक्यापेक्षया सिद्धस्य प्रावस्ा) विकरणमारचयति-- स्यान त इति परवोध तस्मिन्सीदेति चोत्तरम्‌ ॥ सदने सादने चाय सर्वा वार्थं व्यवस्थिते ॥ २० ॥ तच्छब्दादेकवाक्यत्वे भवेदाद्यः श्रुतिं प्रति ॥ सिद्धस्य संनिकृष्टत्वाद्राक्यवाधे व्यवस्थितिः ॥ २९ ॥ उदाहृतिरियं वाक्यवाधे न तवैन्द्रियेत्यसौ ॥ वाधादृध्वं निरथंत्वादप्रामाण्यपरसङ्कतः ॥ २२ ॥ दरशपूर्णमास्योः श्रयवे--^“स्योनं वे सदनं रणोमि घृतस्य पारया सुपेवं कल्पयामि। तस्मिन्सादामृते प्रतितिष्ट तीदरीणां मे सुमनस्यमानः" इति । मोः पुरोडाश, तव

समीचीनं स्थानं करोमि । वच स्थानं घृतस्य वारया सुषु सेवितुं य।ग्यं कल्पयामि |

[ि --+

ह १।

१ख.ग. ट. च. गुगाञ्रत्तिः" इ | २ ङ, टम्बनमः। ३त.गरच.वा।४ग. ङ. च. कल्प्यते । ५ ल, प्रथमं श्रुतिरविनि ६ ख. ब्रयित । ७ ङ. "तस्यैव म"। ८ क, ख, ट. "वाडयारथं । ९ सत. (क्यघ्यमे"। ग. च. क्यं भः। १० ख. क्यभेदे व्यः । ११ कग. इ. च. ठुरेवं।

१४४ श्री माधवगप्रणीतः- [अ ०३पा०३अपि०९]

भो ब्रीहिसारभत, त्वं समाहितमनस्कस्तरिमन्समीचीने स्थान उपविश्ञ । तच्च स्थिरो भव इयथः । तच्-- तस्मिन्‌" इत्यनेन तच्छब्देन प्रकृतवाचिना पूर्वोत्तराषयोरेक- . वाक्यत्वे सति मत्रद्रयाभावात्सर्वोऽप्ययं मन्रः स्थानकरणेऽ ङः स्यात्‌ | मन्रविनियोजिका भ्रुविरेवं कल्पनीया--(सर्वेणानेन मत्रेण स्यानं कतेव्यम्‌ !इति । तथा (सर्वेण मत्रेण पुरोडाः स्थापनीयः" इलयपि कल्पनीया । सदनाङ्गलवत्नतिष्ठापनाङ्गत्वस्यापि वद्वा क्यबोपितत्वात्‌ । तथा सति सदनस्थापनयोरस्य मन्त्रस्य विकल्पः समृचयो वा निजे च्छया भविष्यति--इति प्रापे,- ¢ ,

ब्रूमः-- यदे ततपूवोत्तराधैयोः प्रस्परान्वयेन संपन्नमेकं वाक्यम्‌, तदेतहुत्तराधस्य सदनकरणे शक्तिमत्कल्पयित्वा कृत्स्नं मन्तं सदने विनियोक्तुं नाहैवि ।. तथा--पृवा- घृस्य स्थापने शक्तेमकल्पयित्वा न तत्र प्रभवति । भवो लिङ्कल्पनम्यवघानेन वाक्यं रीति प्रति विप्रकृष्यते । प्रयक्षं तु लिङ्गद्वयं संनिरूष्यते | तथासति लिङ्गन वाक्य- बाधादथेदयमुमयोव्येवस्यितम्‌ । ननु-“पेन्व्या गाह पलम्‌” --इलयतापि पददयान्व- यष्पस्य वाक्यस्य विनियोजकत्वपरतीतषिङ्गवाक्यविरो धाय तदेवोदाहियताम्‌--इति चेत्‌ । न । तत्र लिष्कन वाक्ये बाधितं सलयेकैकपदस्यायेपरत्यायकत्वामावेन श्ुतिक्त- विनियोगस्याप्यप्षिदधेरपामाण्यमेवोदाहतस्य प्रसन्येत । इह तु महावाक्ये बापितेऽ- प्यवान्वरवाक्ययरिषेतीवो लिङ्गवि नियोगः सिध्यतीलेतदेवोदाहरणम्‌ ॥

नवमा ( वाक्यस्य प्रकरणायपेक्षया प्राबल्पा > विकरणमारचयति--

अग्नीषोमाविदं हव्यमक्ञदेतामितीरितात्‌ ॥ अपच्छियेदमित्यादिः सवेशेषो भवेन्न वा ॥ २३ ॥ प्रक्रियातो भवेन्मेवं प्रक्रियान्तरितात्रिभिः॥ वाक्यं द्यन्तरितं तेन भवेसपकरणाद्धङि ॥ २४ ॥

च कतवाके श्रयपे--“अद्यीपोमाविदं हविरजुषेताम्‌ , अवीवृधेताम्‌ , महो ज्यायोऽ- कराताम्‌ । इन्द्रा्यी इदं हविरजुषेताम्‌ , अर्वीवुवेताम्‌ \॥ महो ज्यायोऽक्राताम्‌” इति॥ तज्र--देवतावाचकमस्नीषोमादिपद्‌ं पोणैमास्यादिकाटठे यथादेवतं विमन्य प्रयोक्तव्यम्‌- इति पृवेपादे निर्णीतम्‌ । यत्तु इदं इविः”-- इयादिकमवाशें पदजातं, तद््चीषो- ममन्नगतमप्यमावास्यायामद्चीषो मपद्परित्यागेन पठनीयम्‌ । एवम्‌--इन्द्राचिमन्रगतमपि पौणेमास्यामिन्द्राथिपद्परिलयागेन पठनीयम्‌ । तयासत्येषां मन्रभागानां सवेशेषत्वनो- धको दशपुणमासप्रकरणपाठेऽनुग्ह्यते--इति प्रापि,-

१ख.ग. इ, रणस्यङ्गम्‌ । २ क, 'पेक्वा।३ख. ग. च. तीरणा॥अ। ४.ग, इ च. न्द्राम्री |

[अ ० ३पा०३भपि० १०-११] जेमिनीयन्यायमालाविस्तरः । १४५

ब्रूमः--अग्रीपोममन्रशेषस्येन्द्राधिपदान्वयाश्रवणात्‌ | प्रकरणेन प्रथमे वदन्वय- रूप वाक्यं कल्पनीयम्‌ । तेन चं वाक्येनेनद्रादि प्रकाशनघ्रामर््यरूपं लिङ्क कल्प्यते | वच लिङ्गम्‌ अनेन मन्नमागेनेनद्राभिविषयक्रियाऽनुषठेया इवि विनियोजिका तृती- याश्रुति कल्पयति । ततः प्रकरणविनियोगयोमेध्ये त्रिमिव्यैवधानं मवति । अग्रीषौ- मपदान्वयर्पं तु वाक्यं श्रूयमाणव्वाहिङ्कश्रुतिभ्यामेव व्यवधीयते । तस्माद्राक्येन प्रकरणस्य बावितत्वात्तच्छेषस्तत्रैव व्यवतिष्वे || द्मा ( प्रकरणस्य क्रमाद्यपेक्षया प्राबल्या ) पिकरणमारचयति-- राजघूयेऽभिषेच्य।ख्ययागे ये देवनादयः ॥ तच्छेपास्तेऽखिराथां वा तच्छेषास्तस्य संनिधेः ॥ २५ ॥ राजघ्यकथंमावानुव्रत्तेः सवरोषता ॥ करप्याकादूक्नाऽभिषेच्यस्य प्रक्रिया प्रवरा ततः ॥ २६ ॥ राजसूये पथिष्टिसोमयागा बहवः प्रघानमूताः । तत्राभिषेचनीयाख्यः कथ्चित्सो. मयागः | वस्य संनिषों देवनादयः श्रयन्ते--““भक्षैदीन्याति । राजन्यं जिनाति | शौनःरोपमार्याप्याते^” इति । जिनाति जयति । बहूचव्राह्मणे समान्नावं शनः. पविंषयमुपाल्यानं शोनःरेपम्‌ । तत्र संनिषिबलादेवनादयोऽमिपेचनीयाङ्गम्‌-- इवि चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । राजसूयस्य कर्थुभावाकाङ्क्नायामनुवृत्तायां व्रिहिता देवनादयः प्रकरणेन राजस॒यशेषाः । राजसूयश्च बहुयागात्मक इति तत्रत्यसवेयागरेषत्वम्‌ । नचाभिषे- चनीयस्यं काचिदाकाङ्नक्षा देवनादिष्वस्ति, स्योतिष्टोपविकुतितेनातिदिषैः पाकूता- गरव ॒वदाकाङ्क्नानिवृत्तेः |--संनिहितविषिवलादाकाङ्क्षोत्याप्यते--इति चेत्‌ | अव एवाऽऽकादक्नारूपमवान्तरपकरणमादें पर्कल्प्य तद्वारा वाक्रयठिङ्धश्रविकल्प- नया संनिषित्ि्रकृप्यवे । राजप्रयाकारूक्षार्पं तु महाप्रकरणं छप्त्वादेकयां कक्षया संनिरृप्यते ॥ तस्मात्‌ -- प्रकरणेन संनिवित्राधात्सरैशेषा देवनादयः ॥ एकादशा ( क्रमस्य समाख्यापेक्षया प्रावस्या ) पिकरणमारचयति-- य॒न्धष्वमिति भच्रोऽङं पांरोडाशिकशोधने ॥ सांनाय्यपात्रशुद्धो वा प्रथमोस्त समाख्यया ॥ २७ ॥ प।रोढाशिकमित्यत्न भकृत्या तद्धितेन बा ॥ सनिष्यनुक्तितः करप्यः छ प्रत्वाच्चरमः क्रमात्‌ ॥ २८ ॥ १ख.ग. ङ. च. "धया क्रिः | २ ग, च, "तत्तच्छेषस्तत्र तवे ३ ड, श्च्यस्येया।४ग. च. तत्सनि"। ५ ग. च. "स्य कदाचि", ६ ख. "याऽऽकादक्षया । ७ क, "मन्रेण पौ" इ. 'मन्नोऽगे पी" | ८ छ. प्रङृता। 9५

१५६ श्री माधव प्रणीतः- [अ = ३पा०३अवपि०१२]

“शन्धध्वं दैव्याय कमेणे'” इलययं मन्रः ¶ारोडाकिकम" इति याज्ञिकः समा- ख्याते काण्ड परितत्वात्छमाख्यया परोडाशकाण्डो्कानामुलृखलजुहादौनामपि शोष- नेऽद्धम--इति चेत्‌ ।। मवम्‌ “पौरोडाशिकम्‌” इति समाख्यायां प्रकतिः पुरोडा- मा्रमाभिधत्ते, तद्धितप्रययश्च काण्डम्‌, न चैतावता रुत्सनपुरोडाशपात्राणां मन्रसं- निषिः प्र्क्षो मवति । किं तथोपच्या कल्प्यते--य ुक्तसंनिविनं स्यात्‌, तदा मन्र- प्रतिपादकन्थस्य पारोडाकिकम्मास्या न स्यात्‌ | न ह्यगन्यसंनिहिवानाम्‌ “इषे त्वा-'” दिमन्राणामास्चेयक।ण्डसमाख्या मवति । सर्निहितानां तु “युञ्जानः प्रथमे मनः??-इदयादिमघ्राणां मवयेषा समाख्या ॥ तस्मात--काण्डपमाख्यया सनिर्धै परिकल्प्य तत्सानिष्यन्यथाऽनुपपस्या परस्पराकाङ्नक्षारूपं कुत्स्नं पात्नप्रकरणं कल्प. यित्वा तद्रारा वाक्यलिङ्धश्रतीः कल्पयित्वा तया श्रुया विनियोग इति समाख्याया विपरकषेः | सांनाय्यपाताणां शोधने मन्रसंनिपिस्तु प्रत्यक्षः | इध्मावर्हिःसंपादनस्य मु्टिनिवोपस्य चान्तरा सरान्नाययपाच्राणां देश उक्तः| मन्रश्चध्माबरहिमिवापविष- ययोमेत्रानुवाकयोमध्यमेऽनुवाके पठयते | पेन च प्रत्यक्षसनिधिना प्रकरणादीनां चतुणोमेव कल्पनात्संनिषिः संनिकृष्यते । तस्मात्-- क्रमेण समाख्यां वावित्वा (सांनाययपाचरोषनक्षा मत्र" इत्ययं चरमः पक्षोऽम्युपेथः ।

द्वादशा ( बाधयागम्यता >) विकरणमारचयति--

बाधो न युक्तो यक्ता वा प्राध्यप्राप्यानं युज्यते ॥ अप्रवृत्त प्रसक्तं यद्धिया तस्यासत बाध्यता ॥ २९॥ प्रमाणतः प्रसक्तस्य बाधो दाशमिकोऽत्र त ॥ विश्चमेण प्रसक्तस्य तस्मादपराप्रवाधनम्‌ ॥ ३० ॥

पाप्तस्य प्रवृत्तिरस्तीति न तन्निवारणं शक्यम्‌ । अप्राप्तस्य वाधप्रिषयत्वेनावस्थान- मेव नास्ति । तस्मात्‌-न युक्तां बाधः-इति चेत्‌ । मेवम्‌ | बुद्धया विषयीकतस्य वारयितुं शक्यत्वात्‌ । न चतद््यन्तं प्रवृत्तम्‌, अनुष्ठानरूपफठपयंवसानाभावात्‌ । नाप्यत्यन्तमपवृत्तम्‌ , तट्‌ बुदधरुप्तननत्वात्‌ । अतो नाक्तदोषृद्यम्‌ ॥ दरा चद्कप- माणेनाववुद्धोऽर्थो बाध्यत इति प्राप्रच(वः।

इद त पवेपवप्रमाणविरुद्धेरुत्तरोत्तरेः परमाणाभापेरवबद्धस्येयपाघ्रबाधः |

१ख.ग च. ग्टृक्तःय"।२ग.च ्रन्येपो"। ३. ग. च. °ेनव्यः। द्वा ४ग, च, विचचेवेणाप्रः ५ क ख ग. प्तीतिति। 4 क, ख. "यन्तेप्रः।७क,.ग, ड. च, पूष)

[अ०३पा०३अपि०१३- १४] जेमिनीपन्पायमाराविस्तरः। १४७

(त्रयोदशे द्वादोपवत्ताया अहीनाद्गतायिकरणे ( अहीनन्याये) सूत्रे ६५-१६) अहीनो वा प्रकरणाद्रीणः ॥ १५ ॥ असंयो- गात्त मुख्यस्य तस्माद्पकृष्येत ॥ १६ ॥ त्रयोदशापिकरणमारचयति- तिस्र एष हि सान्हे स्पुरहीने द्रादशत्यतः॥ उ्योतिष्रोमे द्वादशत्वमथवाऽहगणे भवेत्‌ ॥ ३१ ॥ अस्त प्रकरणादादयाो नाहीनतयं विरुध्यते ॥ प्रकृतित्वान्न केनापि हीनोऽतोऽत्र विकल्प्यताम्‌ ॥ ३२ ॥ सान्हाद्भिनादीनसंज्ञा देषाऽदगेणे मवेत्‌ ॥ पष्ठीश्रुत्या द्वादशत्वं पक्रियाताऽपक्ृष्यताम्‌ ॥ ३३ ॥ ज्योतिष्ठोमप्रकरणे भ्रयते-- “विलत एव सान्दस्यीपसदो द्वादशाहीनस्य ^” इति । एकेनान्हा निष्पा्यत्ात्सान्ो ज्योतिषोमः । दीक्षादिवसदध्वं सोपामभिपवदिवसात्पु कवैव्या होमा उपसदः । ताप्ां दादशववं पकरणबलान्न्यातिष्टोमे निं विशवे | अही. नशब्द्श्च तरिमन्नेव कल्पते | ज्योतिष्टोमस्य निखिकसोमयागप्रकतित्वेन सर्वषामङ्कानां तत्रोपदेशे सति तदुपदेशविकर्विकूतीनामिव हीनत्वामावातवर । जतो दाद शात्वत्रित- योर्विकल्पः-इति प्रा्े,- ब्रूमः--आवृत्तसोमयागरुपो द्विरचत्निराचाद्रिरहमंणः। तस्मिन्नहानशब्दरौ रूढः। यौगिकत्वे तु न हीनः" इवि विग्य समासे कते सलययज्ञादिशब्दवदादयुरात्तः स्यात्‌ । मध्योदात्तस्तवान्नायते । खूटिश्च त्रि्रहनिरपेक्षताच्छीघवु द्ि हेतुः । अतो न्योतिष्टोमवाचनः सान्दशब्दाद्विच्ैेयमदानधन्ञा स्योतिष्टामाद्धिननपहगणममिवत्ते | तस्मिन्नहगणे पष्ठीश्रूया तदुक्तं द्वादशत्वं निवेश्यवे । वत्सिद्धयं प्रकगणादिदमपने- तव्यम्‌ |

( चतुर्दशे कुरखायादयो प्रतिपदोस्त्क्पाधिकरणे प्र्राणि १७--१९ ) दिस्ववहूसयुक्तं वा चोद्नात्तस्य ॥ १७ ॥ पक्षणार्थकृतस्यति चैत्‌ ॥ १८ ॥ न॒प्रकृतेरकरसयीगात्‌ ॥ १९ ॥

चतुदशाविकरणमारचयति--

न

9 ग, च. "णेऽ तत्‌ ।२ग., च, निवेदिते । ३ ह. "नामेव दौीनत्वाद्‌ । ४ इ. "यजादि

१४८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ० ३पा< ३मपि ०१५] युवं हीति द्योः कतरोरबिहूनां चेत इत्यमम्‌ ॥ कुयात्प्रतिपदं ज्योतिष्टोमे साहगगेऽथवा ॥ ३४ ॥ एकस्य शक्तिराित्ये द्वाभ्यां बहुभिरेव वा ॥ उयोतिष्टोमस्य कायैत्वात्पमकृतेऽतरैव सा भवेत्‌ ॥ ३५ ॥ यजमानस्य नानात्व साक्षाद्भिकृतिषु श्चुतम्‌ ॥ उत्कृष्य प्रतिपत्तेन कुरयादिषु नीयताम्‌ ॥ ३६ ॥ ज्योतिष्टोमे श्रयते“ युवं हि स्थः खपेती--इतिं दइयोयंजमानयोः प्रतिपदं कुयोत्‌ ।-एवे असृग्मिन्देवः--इति बहुभ्यो यजमानेभ्यः * इति । स्तो्स्योप- क्रमे पठनीयामरचं प्रविपच्छब्दोऽमिवत्ते । सा चोदाषहता प्रतिप्पकरणान्न्योविष्टोमे निविशवे | न च तत्र यजमानद्वित्वबहुत्वयोरसमवः, एकस्य यजमानस्य द्रव्याकामा- दिना तदशक्तौ नित्यकमेणः पररिलयागासंभवेन दाभ्यां बहुभिव तस्यावश्यकवेव्य- त्वात-इति पपे,-- ब्रूमः--यजमानद्वितं कुायनामके यज्ञे साक्षादान्नातम्‌--““एतेन र जेपुरो-

क ड

हेतो सायुन्यकाम यजेयाताम्‌” इति । यजमानबहूत्वं सत्रेष्वाम्नातम्‌--““चतुर्वि- शातिपरमाः सत्रमासीरन्‌” इवि । तवो द्विशब्द्‌ बहुशब्द्‌ रूपाभ्यां श्रविभ्यां प्रकरणं वापिता कुछायादिषु यथोक्तप्रविपदोरत्कषैः कतभ्यः | न चाशक्तावपि यजमानद्ि- त्वबहुतवे समवतः) अशक्तेन स्वीरुतस्य पुरुषान्तरस्य प्रतिनिपित्वे यजमानत्वामा- वात्‌ | यजमानस्य प्रविनिषिनाँस्ति इति व्यवे | यद्यन्यः परुषः स्वयमेव प्रवतेते तदानी स्वकीयमेव प्रयोगं कुयौतर, नत्वशक्तस्य साहाय्यमाचरेत्र | तस्मात्‌--भ्रूय-

माणस्य यजमानैकचस्य काटादिवदनुपदेयाङ्गत्वेन दयक्तुमशक्यत्वान्न ज्योविषो यजमानस्य द्विबहुत्वे संभवतः ॥

( पञ्चद्रे जाघन्या अनुत्कषांधिकरणे सूत्राणि २०-२३ )

जाघनी चेकदेशवात्‌ ॥ २० ॥ चोदना वाऽ

पूवेत्वात्‌ ॥ २१ ॥ एकदेश इति चेत्‌

॥ २२॥ न प्रकृतेरश्चाक्चनिष्पत्तेः ॥ २३ ॥ पृञचद्शावकर्णमार्चयाव-

१ ज्ञ, ग॒ च, "एणवल्राज्ज्योति"। > कणजन्यपु॥ ३ इ, "त्वं मन्नेष्वा। ४ क, `नीं स्वीय

[अ०३पा०३अवि ०१६] जेमिनींयन्पायमाखविस्तरः। १४९

सयाजयन्ति जाघन्या पलीरेतत्पशावत ॥ द शोदो तत्पश्चा युक्तं जाघन्याः समवायतः ॥ ३७॥ जाथनीं नाम भागोऽसो दशोदो समवैति हि ॥ नोत्करष्टव्यं न संस्कायां साधनत्वात्ततीयया ॥ ३८ ॥ द्ङ्ं पणमास्प्रकरणे श्रयते--"“जाषन्या परली सेयाजयन्ति"” इति । जाघनी पशोः पुच्छम्‌ | पत्नीशब्दोऽत्राऽऽदहुतिचतुष्टयात्मकस्य कमणो नामपेरयैकदेशः। अत एव श्रयवे--“पञ्च प्रयाजा इज्यन्ते, चत्वारः पत्नीसंयाजाः” इवि । वत्र तती- याहुतौ देवपत्नीनां देवतालवाततद्वारा कमेनाज्नः पत्नीसंयाजशब्द्स्य परवृत्तिः । तत्र जाघनीमृदिश्य पलनीस॑याजसंस्कारो विधीयते । जाघनी च पशो समवेतान तु दशे- पणेमासयोः | अतः प्रकरणादूत्कष्य पशौ निवेरानमू--इति प्रपि,- ब्रमः--जावनशब्देन पशोभग)ऽमिधीयते । स च दशेपृणेमास्रयोः पडयागत्वा- भावेऽपि कयादिना संपादयितुं शक्यते । न चात्र पशौ विद्यमानायां जाघन्यां पत्नीसंयजेः संस्कायेत्वम्‌, तृतीयया साघनत्वावगमात्‌ । वस्मात--न प्रकरणादु- त्कपेः ॥

( षोडशे संतद्‌नस्य संस्थानिवेशाधिकरणे सूत्राणि २४-३१ ) सेतदनं प्रकृतो करयणवद्नथरोपारस्यात्‌ ॥२५॥ उत्कर्षो वा प्रहणाहिशेषस्य ॥२५॥ कततो वा विशेषस्य तत्निमित्तसवात्र ॥२६॥ क्रत॒ती वाऽथ- वादानुपपत्तेः स्यात्‌ ॥२७॥ संरथाश्च कतेव- दारणा्थाविरैषात ॥ २८ ॥ उक्थ्यादिषु वाऽस्य विद्यमानखात्‌ ॥२९॥ अविशेषास्स्त- तिर्व्यथोति चेत्‌ ॥२०॥ स्यादनियतात्‌ ॥२१॥

पादशाषिकरणमारचयति- संतृये दीर्घसोमे तल्परकृतौ षिकृताबत ॥ दीघंस्य सोम इत्युक्ते प्रकृतावस्त तदेनम्‌ ॥ ३९ ॥ सामानाधिकरण्यस्य पष्टीतो वलवत्वतः ॥ दृघ्ययुक्ताकथ्यसंस्थादावुत्कर्पोऽन्यत्र बाधनात्‌ ॥ ४० ॥

9 क, ज्ञ, द्यन्ते । २. ग, ड, च. “नाया जाघन्याः प | ३ क. खत, दशेनम्‌ ।

१५० श्रीमाधवप्रणीतः- [अर्देपा०३भपि०१७]

ञ्योतिष्टोमे श्रयते--““दीधेसोपमे संतुयेद्धु्ये'” इवि । सोमयागविशेषो दीषेसोमः । तरिमन्सोमामिषवावारयोरपिषवणफलकयोः संतदेनं कायम्‌ । अन्योन्यवियोगेन दोयिल्यं मा मृदिति ददपषः संतदेनम्‌ । तदे तत्यकरणबलत्पकतौ निविशते । न च तच दीषेसोमत्वानुपपात्तः । 'दीषेस्य सोमः' इत्येवं दीषशब्दस्य यजमानविशे- षृणत्वेनाप्युपपत्तेः--इति प्राप

ब्रमः---ष्ठीसमासात्कमेवारयो बलीयान्‌ इवि ( निषादेस्थपत्यविकरणे } वक्ष्यते | तथा सति दीर्घं सोमस्य घमेः, न तु यजमनस्य । नन्वेवमपि प्ररतिभू- तस्य सोपस्येष्िपश्वपेक्षया दीषेत्वमस्येव--हवि चेत्‌ । न । सोमशब्देनैव वद्वगतौ दीरषेशब्दस्य वेयथ्यौत्‌ । न हीष्िपश्वपेक्षया हठः कश्वत्सोमाऽ स्वि यस्य व्यावृत्तये दीर्षशब्दः प्रयुज्येत । तस्माकूतिरूपं हखं सोप व्याववेयितुमयं देशब्द्ः । विकूतिषक्थ्यादिषु यरहाधिक्यादीषेत्वम्‌ | द्विरात्रादिषु चाऽऽवच्या दीषत्वम्‌ | वस्मा- द्राक्येन प्रकरणं बाधित्वा विकृतिषु तन्निवेशः । प्ररुवो तु द।षशब्दस्य बाधः पतै रक्तः | संतर्दैनबाधश्च साक्षाच्छयते--““हन्‌ वा एते यज्ञस्य यद्विषवणे न

भप

संतृणत्ति; असंतृण्णे दि हनू" इवि । वस्मात्--न प्ररत ।नवशः ॥

( सप्तदशे प्वग्पंनिषेधाधिकरणे सूत्रे ३२- ३३) सख्या्धक्तं क्ताः प्करमात्स्पात्‌

~ ¢

॥२२॥ नामोत्तके वा कतसयागा- िङ्ूस्य तिमेत्तखात्‌ ॥ ३३ ॥

सष्दशाधिकरणमारचयति--

न प्रबरृडयादाचययज्ञे क्रत। सोऽनुष्िताव॒त ॥ प्रतिषेधः क्रतो युक्त उक्ता हयस्याऽऽदययज्ञता ॥ ४१ ॥ पत्रणक्तयुपसदभ्यः प्रागिति वाक्यात््रतो विधेः ॥ आद्यप्रयोगे पाथम्पानिपषेधः क चिदेव सः ॥ ४२॥ तिष्टामे प्वग्यास्यं कम प्रत्य भ्रूयते--'“न प्रथमयज्ञे प्रवृडन्यात्‌* इति | सोऽयं प्रतिपेषो ज्योतिष्टोमो द्रष्टन्यः, न तु वदौीयप्रथमग्रयोगे । कुतः-^“एषु

= ~

# संतृन्यात्‌” इति शात्ररभाष्यपाठः साधीयान्‌ ।

१ छ, ग, ह, (वक्येन दीधः | २ ग, च, श्वृञ्ज्यादप।

[अ०३पा-३अपि-१८] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः | १५१

क, क

वात्र प्रथमो! यज्ञो यज्ञानां यज्ज्योतिष्टोमः” इति तस्य प्रथमयज्ञत्वाभिधानात्‌--इपि चेत्‌ ॥ मैवम्‌ । “पुरस्तादुपसदां परवग्यं प्रवृणक्ति” इति वाक्येन क्रतौ प्रवम्यस्य विहि तत्वात्‌ | न च वििनिपेषवाक्रययोः समानवरत्वाद्‌निणेयः, निषेधवाक्ये प्रथमश्ञ- ब्देन निपेस्य प्रयोगपरत्वनिणेयात्‌ । प्रथमद्वितीयाद्विशब्दाः क्रियाया आवृत्तो मुख्याः, तत्संबन्वाद्रस्तुपूपचय॑न्ते । प्रथममभ्यतव्यत्वात्यथमं काण्डम्‌ , तद्नन्तरम- ध्येतव्यत्वाह् तीयं काण्डम्‌। एवमू--आदावुत्पन्नत्वात्यथमः पुत्रः, तदनन्तरमुतन्नता- द्वितीयः । तथा सवि प्रयोगक्रियाया जावृत्तिविशेपे' प्रथमशब्दो मुख्यः । तदवृत्ति- विषयतया यज्ञे" टलाक्षागिकः | त्वत्पक्षेऽपि क्रतौ मुख्यो यज्ञशब्दः, प्रयोगे लाक्षणिकः स्यात्‌-इति चत्‌ । बाढम्‌ ] तथाऽप्य्ंजातविरोधिनि लाक्ष णिकत्वकल्पनाद्ररमुत्तरपदं तत्कल्पनम्‌ । तस्माज्ज्योतिष्टोमस्य प्रथमप्रयोगे प्रवग्य॑नि- पेषः । ननु--सपतसंस्थायुक्तस्य ज्योतिष्टोमस्य प्रथमपस्थारूपोऽभिष्टोमः, तत्रायं निपेषः पथेवस्यति । विधिश्च तत्र श्रूयते--अ्िषोमे प्रवृणक्ति“ इति । एवं वद्येधि- कारेमेदेन विविनिपेषयोव्यवस्थाऽस्तु । तथा हि श्रूयते-- “काप तु योऽनृचानः स्यात्‌ , तस्य प्रवृञ्ज्यात्‌ '* इति । तस्मात्‌--अनृचानव्यतिरिक्तकतकेऽयिषोमपथमप्र- याग एवायं निपेवः | ( अदश पौप्णपेपणस्य विकृतो विनियोगाधिकरणे सूचम्‌--) द = » श क व क पष्य पवग वक्ता प्रतायः क ५ = ताच।द्नासङृता ॥ ६५ ॥ अटाद्शापिकरणमारचयाति-- प्रपिष्टभागः पपेति प्रकृतो विकरताद्त ॥ इृष्टिपरकरणादेव प्रकृतापिति युज्यते ॥ ४३ ॥ संतदनादिवद्राक्याद्िकृतो पृषसंमवात्‌ ॥ सिद्धस्य पुनरप्यक्सिरधिकस्य विवक्षया ॥ ४१॥ द रप्रणमासप्रकरणे श्रूयते--““तस्मात्पपरा प्रपिष्टमागोऽदन्तको हि” इति । त्र~ द्न्तरदितस्य पर्णः पिष्टमागववं संवदेनप्रतिपदृादिवर्सिद्धम्‌ | तथाऽप्युत्तरा *विकरणे

® न [ ®

तस्मिन्नेव विषय तरिरोपं वक्तुमहं प्रस्तूयत ॥

जातावेकवचनम्‌ ।

१ग.च ^मोग््नाः ।२ के. नप्र |३ग.च. "मभ्यंप्रः। ४. ्ञेतुटा ।॥५ग. च, "कामे 1६ घ. ग, ठ. च, "कृतौ विनियु।७क. ख, ग, च. ^रणपु त

१५२ श्रींमाधवप्रणीतः- [अर दैपा-३अपि०१९-२०]

( एकोनविंशे पष्णपेषणस्प चरावेव निवेशाधिकरणे सूत्राणि ३५-३८ ) तरसवांथमविशेषात्‌ ॥ ३९ ॥ चरो वाऽथोक्तं पुरोडाशेऽथेविप्रतिषेधासशो स्यात्‌ ॥ ३६ ॥

® क ॐ [क्‌ चरावपात चत्‌॥२५७॥न पाचनामत्वात्।॥२८॥ एकोनविशायिकरणमारचयति-- चरो पशो पुरोडाशे चरवेवोत पेषणम्‌ ॥ विशेषादशंनादेतत्सवेष्वपि विधीयते ॥ ४५॥ प्राप्तत्वान्न पुरोडाशे हृदाच्याकारनाशनात्‌ ॥ न पचो पारिशेष्येण चरावेव हि पेषणम्‌ ॥ ४६ ॥ ८पष्णं चरूमनुनिवेपेत्‌” इति चरूविहितः। “परष्णं श्याममालमेतान्नकामः'! इति परावः । "पशुमालभ्य पुरोडाशं निवेपति' इयेतचोद्केन पौष्णपश प्राप्तम्‌ । तत्रै--“यदेवलः परशस्तदेवत्यः पुरोडाशः" इति न्यायेन पुरोडाशस्य पूषा दंवता | त्र पूर्वोक्तं पेषणं विषयीरृत्योच्यमानाः संशयपूर्वात्तरपक्षा विस्पष्टाः ॥

( विशे पौष्णपेपणस्येकदेवत्ये निवेश्ाधिकरणे सृजाणि ३९-- द) एकस्मित्रेकसंयो गात्‌ ॥ ३९ ॥ धर्मविप्रतिषे- धाच ॥ ४० ॥ जपि वा सहितीये स्यादेवता- [नामत्तत्वात्‌ ॥ ७9 ॥ टङ्टशनाञ्च ॥ ५९॥ वचनास्सर्वपेषणं तं प्रति शाघ्रवत्वादथाभावा- इ दिच्रावपेषणं भवति॥९३ ॥एकस्मिन्वाऽथध- मत्वादेन्द्रा्मवदुभयोन स्याद्चोदितिस्वात्‌॥५५॥ हेतुमान्रमदन्ततम्‌॥५५॥ व चनं परम्‌ ॥ ५६ ॥

विशापिकरणमारचयति-

द्विदेवकेऽपि किं पिष्यादुत पूषेकदेवके ॥

द्विदेवकेऽपि तप्प्रष्णः सचात्पपणभागिनः ॥ ४७ ॥

देवता विफरत्वेन पेषणं न प्रयोजयेत्‌ ॥

यागस्य तच्च भागोक्तंनं यागान्तरगामि तत्‌ ॥ ४८ ॥

=-= ~

~= ~

१ग.च.चस्नि।>२ ग्‌. चत. ताव्रतू-ध'। ३ ग, तेन ।

[अ०३पा०्४अबि०१] जेमिनीपन्यायमासाविस्तरः । १५३

राजष्धये न्रूयते--““सीमापौष्णं चरं निवपति, देन्द्रापीष्णं चरुम्‌” इति । त॑त्र-- दविदेवकेऽपि चरो पिष्टमाजः पृष्णः सचात्तत्पेषणं पषायं कतेग्यम्‌--इति चेत्‌ | तत्र वक्तव्यम्‌--किं पेषणस्य दवता प्रयोजिका, किंवा यागः। नाऽऽद्ः, यागमन्त- रेण केवलदेवता फठजनकत्वामावेन पेषणं प्रयोक्तुं न प्रमवतिं | पौष्णस्य यागस्य पेषणप्रयोजकत्वे तु तत्पेषणं दविदेवके यागान्तरे गन्तुं नाति ।--““पृषा प्रपिष्टमागः"' इल्यत्र यागो न श्रुतः--इति चेत्‌ । मेवम्‌ | भागब्दरान्यथानुपपच्या यागस्य कल्प्यत्वात्‌ । नहि देवतात्वमन्वरेण पिष्द्रन्यमाक्लं सिध्यति । सति च देवता ्रव्यदेवतयोलीमाद्यागः कल्प्यते । वस्मात-एकदेवकयागस्य पेपणप्रयोजकलात्‌, न द्विदेवकयागे पेषणमद्ति |

इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यायमालाविस्तरे तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥३॥

च्र पादे आदितः भविकरणानि २० १२४३ सूत्राणि ६ २४२५

( जय तृतीयाध्यायस्य चतुथः पादः ।)

( प्रथमे निवीतस्पाथवादत्वाधिकरणे सूजाणि १ -९ ) निवीतमिति मनुष्यधर्मः शब्दस्य तदधान- वात्र ॥ १ ॥ अपदो वाऽथस्य विदिमान- त्वात ॥ २ ॥ विधिस्तपरववास्स्यात्र ॥२३॥ स प्रायाकर्मधर्मः स्यात्‌ ॥%॥ वाक्यशेषात्‌ ॥ ॥ ८ ॥ तपरकरणे यत्ततसंयक्तमविप्रतिषेधात्‌ ॥ ६ ॥ तसप्रधाने वा त॒ल्यवत्परसंख्यानादित- रस्य तदर्थात्‌ ॥७॥ अर्थवादं वा प्रकरणात्‌ ॥ ८ ॥ विधिना चेकवाक्यतात्‌ ॥ ९ ॥

चतुथपाद्स्य प्रथमाधरिकरणमारचयति--

१ ग. च, "ति । नान्यः पौ । २ ष. "हदेवगक्यं सि । ३.

१५४ श्री माधवप्रणीतः- [अ ० ३ेपा०४अपि ०२]

है अ

निवीतं त॒ मनष्याणां विधिवेषोऽथवादकः ॥

अपूवैत्वात्पकरणान्ुः क्रतोवां विधीयते ॥ १॥

प्राप निवीतं मर्त्येषु प्रयेणेतस्य दशंनात्‌ ॥

उपवीतविधविकवाक्यत्वादयंवादता ॥ २॥

दशपणं मास्प्रकरणे श्रूयते--““निवीतं मनुष्याणाम्‌ । प्राचीनावीतं पितृणाम्‌ । उपवीतं देवानाम्‌ । उपव्ययते देवलक्ष्ममेव तत्कुरुते” इति । तज्न-निवीतस्य पू मानान्तरेणापाप्चत्वाद्विपेयत्वमभ्युपेतव्यम्‌ | तच्च निवीतं (मनुष्याणाम्‌ ' इतिषष्टचा पुरुषाथत्वेन विषीयते-- इकः परवप्नः । अश्मिन्पक्षे मनुप्यसंबन्धो दविविषः-- (सुवणंारणवत्सवंपुरुषसंबन्धः, इत्येकः प्रकारः । “उपवीतप्राचीनावीतयोः क्रतु- प्वेशरहितयोः सतत्र विकपेतुककम॑णोरपि दरोन त्त्साहचर्य॑ग खतन्र॒ जभाचाय।( विथ्यादिमनुष्यविषये कमेणि निवीतम्‌ ” इत्यपरः प्रकारः । प्रकरणबकात्मयाजादि- वद्यागधमेः--इति द्वितीयः प्रवेपक्षः । जसिन्पक्षे मनुष्यग्रहणं कतुसवन्वानुवादः | पषटीश्ुतिप्रकरणयोरविरोधादुमयावलम्बनेन क्रतुसंबन्षिमनुष्यमेः' इति पक्ान्वर- मुदेवि । तच द्िविषम्‌--“लोहितोप्णीपादिवदतिवग्धमः, इकः प्रकारः । (क्रतावेव यन्मनुष्यपरधाने कमौन्वाहायेदानारि, तद्धभत्वे सदयुपवीतसाहचयमप्यनुग्रहयपे इल- पर्‌ः प्रकारः | सवेथाऽपि निवीतं नायवादः-इति प्रप्े,-- ब्रूमः--अच्र प्रतीयमानं निवीताद्रिकं वासोविषयम्‌ | न तु चिवृत्सूत्रविषयम्‌,

"अजिनं वासो वा दक्षिणत उपवीय'” इत्यनेन सदशत्वात्‌ । वरस्य च निवीतं सोकयोय प्राप्तम्‌ | प्राचीनवीतोपवीतयोरवशयमेकसमिन्पाश्वं वच्मधः पतेत्‌ | अतः प्रचेऽथं मनुष्याणाम्‌" इति ष्ठीश्ुतिने विधायिका | न च प्रकरणात्क्रतवङ्गत्वेन विधिः, वाकयमेद्‌ प्रसङ्गात्‌ । उपवीतं तावद्विवीयते । अन्यथा “देवलक्ष्ममेव तत्कुरुते" इते प्रशोसंवरेयथ्य।पत्तेः | तस्मिश्वोपवीत विधावयेवादत्वेन निर्वीतप्राचीनावीतयोरेकवाक्यतव- संभवे एथग्विवानमयुक्तम्‌ । निवीतयाचीनावीते मनुण्यप्रितृ विषयत्वा विके कमेण्य- योग्ये, उपवीतं तु य)ग्यमू्‌- इति व्यतिरेकमुखेन स्वावकं निवीतम्‌ । तस्मात्‌--भभै- वाह ।

( द्वितीये, उप्वातस्य दशपणंमाप्ताङ्ताधिकरणे स्त्रं १०--११ ) उपवीतं टिङ्दशनात्सवधर्मः स्यात्‌ ॥ १०॥

१ग., च, "तप्राचीनावीतसा । २ ड, "साया रै" ।

[अ०३पा०३अवि०्४] जेभिनीपन्यापमाछाषिस्तरः। १५

न वा प्रकरणात्तस्य दर्शनम्‌ ॥ ११ ॥ द्ितीयायिकरणमारचयति-- सवाथंमत दशायंमुपत्ययत इत्यदः ॥ सवाथमग्निहोतरे स्यादुपवीतीति लिङ्गतः ॥ २॥ दशोदर्थ प्रकरणाद्धिङ्क स्यात्सिद्धिरन्यथा ॥ दाहं म्रताग्मिहोत्नस्य स्तोतुमेतदन्‌दितम्‌ ॥ ४॥ (यज्ञापवीदी हि देवेभ्यो दोहयति" इत्येवमधिरोत्रे यज्ञोपवीतस्य घिद्धवदनु- वादेन छिद्धेन सवेकमायेमुपवीतम्‌-इवि चेत्र ॥ न | लिङ्कस्यान्यथोपपत्तः | मृता्थिहोतरं वस्मिन्दिनेऽन्येन हृयते | तत्र “प्राची- नावीवी दोह येत, हृति विधाय तस्य स्तुतये “यज्ञोपवीती--इाचनृदितम्‌ । अतो लिद्गामासेन वावासमवाच्यकरणादशेपृणेपासाङ्गमुपवीवम्‌ |

( तृतीय, उपवीतस्य विधित्वाधिकरणे स॒तच्रम्‌-) विधिव स्याद्पर्वलात्‌ ॥ १२॥

तु तोयाविकरणमारचयति-- उपव्यानेऽनुवादो वा विधिवीऽऽचो यतः स्मृतौ ॥ प्रा मेवमपुवंत्वातक्रतो टा विधीयते ॥ ५ ॥ (“नित्योदकी नित्ययज्ञोपवीती” इति स्मृत्या पाप्तस्य ““उपव्ययपे" इत्ययमनु- वादः-ईइवि चत ॥ मैवम्‌ । पृरुषाथेस्य प्राप्तावपि क्रत्वथ॑स्य प्राप्त्यमावात्रथमलकारेण दशे पृणेमाप्ता-

[+ 1

द्तया विषीयते |

( चतुर्थ-उपवीतोदगग्रत्वयोरतुवाद ताधिकरणे स॒त्रे १३-१४ ) उदक्खं चापात्‌ ॥ १३ ॥ सता कवा खङ्द्रनम्‌ ॥ ३५॥

चतु धाविकरणमारचयवि-

) ड, धानध्यस्तु" । २ क. नग. च. ववाह य । ३ग, च, प्राप्तमेवम^

१५६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०३पा० यमपि ०५]

उपवीती हि देवेभ्यः पुरोदश्चो द्वयं विधिः ॥ वादो वास्यान्पतोऽप्र्रपवाथा विधीयते ॥ & ॥ हिपच्छब्दद्रयाद्रादः स्म्रत्युपत्पानतो द्यम्‌ ॥ संप्राप दक्षिणाग्रतप्राचीनावीतयोः स्तुतिः ॥ ७ ॥ प्रेताय्िदोत्रे श्रूयते--"“पराचीनावीती दोहये ज्ञोपवीती हि देवेभ्यो दोहयति" हति, ^ये पुरोदश्चो दभाः, वान्दक्षिणाग्चन्स्तृणीयात्‌”” इति । वज-मृवस्याभिषटोतर दोहने प्राचीनावीतम्‌ , दमोस्वरणे दक्षिणाम्त्वं च यथा विधीयते) तथा मरणात जीवतोऽथिहत्रे दोहनाङ्गमुपवीवम्‌, दभीस्वरणाङ्गमुत्तराम्तवं च विधातव्यम्‌ । देवेभ्यो यज्ञोपवीती दोहयत्‌" (मरणातुरा ये दभौस्व उदः काय।;' इति वचनन्यक्तिः | नद्यवदुमयमन्यवः प्राप्तम्‌ । वस्पात--अपृवोरथां विधीयवाम्‌--इपि चेत्‌ ॥ मेवम्र । हिशब्देन यच्छब्देन चोभयवानुवादतपतीतेः । अस्ति च तयोः पराधिः । (अग्रवन्त्युदगम्माणि'-- इवि स्मृत्या सवेसमन्देविके कमेणि पाप्तमत्तराग्रत्वमनूच विषयं दक्षिणाग्रत्वं स्तूयते। तथा--दशेपृणेमासयोः ““उपम्ययपे” इत्यनेन विधिना पां दैविकमुपवीतमनूद्य विषेयं प्राचीनावीवं स्तूयते । वस्मात्‌-भनुवादः ॥

( पञ्चमे सममद्धारणस्य विधिताधिकरणे स॒चरम्-- ) विधिस्त धारणेऽप्रवंवात्‌ ॥ १५ ॥

पथमापिकरणमारचयति- धारयत्युपरिषटाद्धि देवेभ्य इति संस्तवः ॥ विधिवाऽऽचो धृतेः पित्ये पोक्तायाः पवैवत्स्ततिः॥ ८ ॥ ऊर्वं विधारणं परापरं समिधो नान्यमानतः ॥ अता हिशब्दसत्यागादपुवा्था विधीपते ॥ ९ ॥ ्रताब्रिहोत्र एवं भ्रूयवे--"“जषस्तात्समिषं षारयन्ननुद्रवेत, उपर हि देवेभ्यो धारयति” इति । अन्--पित्यं इविर्होतं हस्वे घारयन्यदा मत्रं पठति, वदानीं सग्दण्डस्याधस्तत्समिषे षारयेत--इवि यद्विधीयते, तदेतदे विकेनोपरिधारणेन स्तूय- ते । हिशब्देन पुवोधिकरण इवानुवादत्वपतीवेः--इवि वेत्‌ ॥ मेवम्‌ । दै विके इविषि सुग्दण्डस्योपरि समिद्धारणस्यापुवौयेतवेन विषावव्यत्वाद्‌ ।

क

लनुवादत्वगमको दिशब्दोऽसंमवादुपेक्षणीयः ॥

१ ग. च. "तीति दे। २ ल. "धिः ५ दधो वास्याश्वत*।३ग. च, "तिः ॥७॥ सताः ¢ डक. ग्‌, च, "वोरो | ५ ड. तन्न |

[अ ० ३पा०४ंजपि ०६-७] जेमिनीयन्पापमासविस्तरः। १५७

( षष्ठे दिग्विभागस्याथवादताधिकरणे सूत्रम्‌--) दिग्विभागश्च तदत्संबन्धस्यार्थहेतुखात्‌ ॥ १६ ॥

षष्ठाधिकरणमारचयति- दिं प्रतीचीं मनुजा ग्यभजन्तेत्यसौ विधिः ॥ वादो वाऽत्र पुराकल्पस्तुत्यर्थो विधिमति ॥ १० ॥ प्रचीनवशवाक्योक्तेविधावस्येकवाक्यतः ॥ दिगििभागोऽयेवादोययपवींते निवीतवत्‌ ॥ ११॥ ऽयोतिष्टोमे भ्रूयते--““प्राचीनवंशं करोति । देवमनुष्या दिशो व्यमजन्व-- प्राची देवाः, दक्षिणां पिवरः, परवीचीं मनुष्याः, उदीचीं रुद्राः, यत्माचीनवंशं करोति देव- छोकमेव तद्यजमान उपाववेवे'' इति । तज्--देवादीमां क्मानपिकारान्न वत्र प्ेषि- शङ्गा । "मनुष्याः परतीचीं विभजेयुः" इयेवं विषिः स्यात्‌ । कृतः-पृराकल्परूपेणा- थेवादेन स्तूयमानत्वात्‌ । पृवैपुरुषाचरिवत्व।भिघानं पुराकल्पः । “व्यमजन्व इत्यनेन भूतायेवाचिना तदमिषीयवे । वस्मात्‌--विषिः--इवि पूवेपक्षः । यस्य मण्डपविशेष- स्योपरिवंशाः प्रागग्रा मवन्ति स प्राचीनवंशः । वद्विष्येकवाक्यत्वावगमाद्‌थेवादः | सायंकाठीनाव्योदौ प्रतीची प्राप्ता ॥

(सप्तमे परूषि दितादीनामनुवादताधिकरणे सूत्रम्‌) परुपि दितप्रणष्टतविद्ग्धं च तदत्‌ ॥ १७ ॥

सप्रमाविकरणमारचयति-- परपि च्छिनमित्युक्त्पा बदिषस्तु समृरुताम्‌ ॥ घृतं देव मस्त पिन्यमित्यक्त्या नवनीतकम्‌ ॥ १२ ॥ यो विदग्धः स इत्युक्या पुरोडाशस्य पकताम्‌ ॥ स्दोति पर्वोत्तरो पक्षो योजनीया निवीतवत्‌ ॥ ११ ॥ दशपृणेमास्षयोः पिण्डपितुयज्ञे श्रूयते--"“यत्परूपि दिवं तदेवानाम्‌, यदन्तरा वन्मनुष्याणाम्‌ , यत्समृे वतितरणाम्‌ , समूलं बर्हिभेवाति व्यावृच्ये” इति । परुः पव । दिवं खण्डितम्‌ । वथा ज्योतिष्टोम दीलाय।म्यङ् श्रयपे--““घतं देवानाम्‌ , मस्तु पितू- णाम्‌, निष्पक्र मनुष्याणाम्‌, तद्रा एवत्सवदेवल्य यन्नवन्नीवम्‌ , यन्नवर्नतेनाभ्यङ्क सव। एव देववाः प्रीणावि”” हति । मस्तु दधिमवं मण्डम्‌ | निष्पकतं रिरि प््ेषुमीषद्ि-

@ €

ग. च. 'स्तुयोऽ्थो । २ त॒, "वदैव य" । ग, च, "वेदेवत्वं य ।

९ क श्रीमाधवप्रणीतः- [अ < ३षा० जपि ०<]

रीन नवनीतं तक्रं वा| दरौपृणेमास्तयोः प्रोडाङञश्रपणे श्रयते--“्यो विदग्धः स नैकवः, योऽशतः स रोद्रः, यः भतः स दैवः, तस्मादविदहता श्रपयितम्यः स देव- त्वाय इति । विद्ग्बोऽत्यन्तपकः । अश॒तोऽपकः | वत्र-- बर्हिषि सम्‌लच्छेदस्य अभ्यद्धेः नवनीतस्य पुरोडाशे यथोचितपाकस्य, च विधेयतया सवेमवशिष्टं स्वावकेम्‌ | निवीतविचारस्यैवायं प्रपशः | एवम्‌ ““यत्पूणं वन्मनुष्याणाम्‌"” इत्यत्रापि द्र्टन्यम्‌ | तच्च चातुमास्येषु महापितु यज्ञे“पितृम्योऽचिष्वाततेभ्यऽमिवान्या गोदरे मन्यम?! इलयत्र वत्परहिवाया अभिवानीशब्दामिषेयाया पेन्वा दुग्े पिष्टं प्रक्षिप्य क्रियमाणे मन्थने भ्यवे--“यत्पूर्णं तन्मनुष्याणामुपरि, अर्घो देवानाम्‌ , अः पितृणाम्‌ , अष उपम- न्यति, अर्घो हि पितृणाम्‌!” इति । तत्र परा्रस्याघोभागरूपेणाेन परिमिते दुगे पन्थ- ` नस्य कवेग्यत्वात्पोऽषो विधीयते । स च पृणोदिवाक्येन स्तूयते ।

( भषटे-अरतवदननिषेधस्य क्रतुधमताधिकरणे सूतरे--) अकमं क्रतुसंयुक्तं संयोगाननियानुवादः स्यात्‌ ॥ १८ ॥ विधिवां संयोगान्तरात्‌ ॥ १९ ॥ अष्टमापिकरणमारचयातवि- अचतं न वदेद्रेधः पुधर्मो वाऽनुवादगीः॥ सक्रतो पसि थद्धे वा क्रतो यद्वा विधिः क्रतो ॥ १४॥ अदृताक्तेः पुमथत्वात्त्निषेधस्तथाविधंः॥ स्मातनुबादः पुस्क्रतवोः श्तिपरक्रिययोर्वेशात्‌ ॥ १५॥ नाऽऽख्याते पुरुषानुक्तिः क्रतावेव प्रयाजवत्‌ ॥ सत्योक्तिनियमादन्यः संयोगो ऽतः क्रतो विधिः ॥ ९३॥ द्शपणमासप्रकरणे श्रूयते--““ना छतं वदेत्‌!” इवि | त्र--पुरूषधमेत्वेनायं परवि- पेषो विषीयते | कृतः--परवियोगिनोऽ द तवदनस्य परुषषमेतया तन्निषेधस्यापि प्रुष- भत्वेनेव विषावन्यतात्‌ । "वदेत्‌ इत्याख्यातं तावत्कतेवाचकम्‌ । तेनाऽऽस्यावेन कतुः प्रतीयमानत्वात्‌ | पुरूषस्याऽऽसुयातप्र्ययवाच्यत्वे सति प्ररुयथैस्य वदनस्य पुरु- षषमेतवं युक्तम्‌ । “प्रकृतिप्रत्ययो प्रयया सह ब्रुवः, तयोस्तु प्रत्ययः प्राधान्येन" इवि शाम्दिकेरुद्ोषणात्‌ | वदनस्य पुरुषधमेते रनिषेधस्यापरि पुरुषधमेत्वं युक्तम्‌ ।

# पुक्रत्वोः, इति पाठः सवेत्रोपठभ्यमानोऽपि स्त्वस्य नियत्वाद संगतः ।

१ च. ट. ^त्सोऽ्थो वि" २ग. च. पमर्थो ३ग.च. धर्मो | क्ग. च. "षषे तया ५ ग्‌ च, विधिः ॥ स्मा'। ६९ ग. च. “क्तेः क"। ७ ग, च, ^त्ययावर्वं स"] < क्ल. ततप्रतिषे' ।

[अ= ईपा०४जयि९] जेमिनीयन्यायमारपिस्तरः। १५९

अन्यथा भिन्नव्रिषयत्वे बाधकत्वं न स्यात्‌ । तस्मात्पुरुषवाचकाख्यातश्रुया प्रकरणं बाधित्वा पुरुषार्थोऽयं प्रतिषेधो विधीयते--अस्त्येव स्मावेः प्रतिषेधः--इति चेत्‌ | तहि तस्थेतच्छतिवाक्यं मूकमस्तु | तस्मात्‌- पृरुषाथेः -इलयेकः पुवैपक्षः। जास्या- तश्चतेः पकरणस्य चाव्िरोषाय कतयुक्तपुरुषधर्माऽस्तु । नदेतदवाक्यं स्पतेमृखम, भिन्नविषयत्वात्‌ । स्मृतिश्चोपनयनमारभ्याऽऽमरणं पृरुषस्यादरतं प्रतिषेधति । तन्मध्य. पर्तितत्वात्करतावपि स्मार्तो निषेधः प्राप्त एव । तत उमयार्थाऽप्ययं प्रतिषेयोन विधी- यते, किंत्वनू यते-इति द्वितीयः पूेपक्षः। आख्यातेन मावनाऽमिषीयते । कतौ तु तद्‌- विनाम्‌तोऽयौत्पकीयते | अतः श्रुलयभावात्केवलेन प्रकरणेन पयाजादिवदारादुपकारकः क्रतावेव निविशते । न च तत्रापि विधीयते, किंतु सावेच्िकंस्य निषेधस्य क्रतावपि प्राप्तत्वात्‌ यते--इति तृतीयः पूवेपक्षः । (लयमेव वदतं, नतनचरतम्‌' इति योऽयं स्मातेनियमरूपः पुरुषाभेः संयोगः, वस्मादयमन्यः क्रत्वथेः संयोगः । अतोऽप्राप्तवा- दविषीयवे | एतद्यतिक्रमे क्रतोरेव वैगुण्यम्‌, नतु पुरुषस्य प्रल्वायः | भतोऽच्न क्रतुगामि प्रायश्चित्तम्‌ | पुरुषायनियमातिक्रमे' तु पुरुषस्येव प्रत्यवायो न क्रवेवेगु- ण्यम्‌ | तत्र स्मावं पायाश्चतम्‌--इति विशेषः ॥

( नवमे जञ्चभ्यमानधमाणां प्रकरणे निवेशाधिकरणे सूजाणि २०-५२ ) 1 6 अहानवत्पुरुषस्तद्थत्वाद ॥ २० ॥ प्रक- (र कतरः म कि व्य्‌ र्णविशषाषहा तद्कस्य सस्कार द्रव्यवत्‌ क क क क ॥ <३ ॥ व्यपदुशाद्पकृ््यतं ॥ ९२ ॥ नवमापिकरणमारचयति- जञ्भ्पमानेमब्रोक्िः पसो धमः क्रतोरुत ॥ वाक्यादाद्यः प्रक्रियया द्वितीयोऽस्त्वविरुद्धया ॥ १७॥ दङपृण मासपकरणे श्रूयते- “प्राणो वै दक्षः । अपानः क्रतुः | तस्माजञ्जभ्य- पानो व्रयात्‌-- मयि दृक्षक्रत्‌-- हति, प्राणापानावेवाऽऽत्मन्यवत्त'” इति | गात्रविनामेन विदारितमुखः परुषो जञ्जभ्यमानः । तस्य वाकयान्मन्रोक्तिः प्रतीयते | वाक्यं च प्रकरणाद्रकीयः | तस्मात्‌--केवटं पुषमेः--इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ | ऊतावपि जञ्जभ्यमानपृरुपसंभवेन वाक्रयुप्रकरणयाविर।वामावे सत्युमाभ्यां करतुर्युक्तपुरुपसस्कारलावगमात्‌ ॥

9 ड. स्रतिमृल" | २ख. कनि। ३ ड. त, नवरः । ४ क. ग. च. 'तद्विध्यति । ५, "मेषुतु | ६ ङ, (नधर्माक्तिः।

१६० श्रीभाधवप्रणीतः- [अ०३परयजपि = १०-१२]

( दशमे-अवगोरणादीनां पुमथताधिकरणे पचरम--) सयो च स्वेपरिदानात्‌ ॥ २३॥ द्‌ शमापिकरणमारचयति- विप्रायावगुरेनेति क्रत्वर्थो वा पुमथेता ॥ फलवत्करतुसां निष्यात्क्रत्वथः पृरवंमन्नवत्‌ ॥ १८ ॥ यातनापरिहारस्य निषेधफरतोचिता ॥ निषेधोऽपं प्मथत्वा्क्रियातोऽपकृष्यताम्‌ ॥ १९ ॥ दृशपणेमासप्रकरणे भ्रूयते--““यो ब्राह्मणायावगुरेततं शवेन यौतयेत्‌ । वस्माद्रा- क्षणाय नावगुरेव”” इति | व्न--यथा पूवौधिकरणे मन्रपाठस्य फकरहितस्य फृकवति क्रतावङ्कत्वं प्रकरणेनावगम्यते, एवमच्नापरि व्राह्नणावज्ञानिषेवस्य क्रतद्धत्वम्‌--इति चेत्‌ ॥ न | वैषम्यात्‌ | पृवत्र हि-भात्मति पाणापानषारणं मन्रोचारणफलं न संभ.

वति, तस्य प्रागेव सिद्धत्वात्‌ | इह तु--अवगोरणे डतसंवत्रयावनामुपन्यस्यावगो- `

रणनिषेवाद्यातनाप्ररि हारस्य निषेवफलत्वमुचितम्‌ । तस्मात--निषेधस्य केवटपुर्‌- पायतया प्रकरणादुत्कर्षो युक्तः |

( एकादशे मख्वद्रासःसवादनिषधाधिकरणे सते २४-२५) प्रागपरोधान्मर्वदहाससः ॥ २९ ॥ अननप्रतिपेधाच्च ॥ २८५ ॥ एकादशापिकरणमारचयति-- न संवदेत मख्वद्वासपेत्पपि परवंवत्‌ ॥ पुमथेः स्यात्क्रतौ कापि संवादस्याप्रसक्तितः॥ २० ॥ दशंपरणमामरप्रकरणे श्रयते-- “मलवद्वाससा न स्वेद्त”” इति ।-- अस्य निषे- धस्य प्रकरणात्करत्वङ्गत्वम्‌--इति चेत्‌ || मेवम्‌ । अप्रस्क्तप्रतिपेवप्रसद्ात्‌ । यस्य बरत्येऽहनि पल्यनाछम्भुका भवति, ताम- परुध्य यजेत! इति रजघछराया निःसारणेन कतो तत्ेवादस्यापरसक्तिः । वस्मात्‌- केवलपुरुपाथस्यास्य प्रकरणादुत्कषैः ||

( द्वाद सुवणधारणादीनां पुरूपधमेताधिकरणे सृजाणि २६-३० ) अप्रकरणे त तद्धमस्तती विशेषात्‌ ॥ २६ ॥

१ गरच. 'थञ्यिपः । २, सयोःप्रः। ३ ख. इ. यातयात्‌ ।

[अ०द३ेपा०ेजपि०१२] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। १६१

[| उद्रव्यच्वान्च शषः स्यात्‌ ॥ २७ ॥ वेदस॑योगात्‌ ॥ २८ ॥। द्रव्यसंयोगाच ।॥ २९ ॥ स्याद्राऽस्य संयो- गवत्फरेन संबन्धस्तस्माखमेतिशायनः ॥ ३० ॥ दादशापिकरणमारचयति-- हिरण्यं वणवद्धायं क्रत्वद्ं भरणं भवेत्‌ ॥ दिरण्यसस्कृतिर्वाऽत्र वणो वोत पुमथता ॥ २९ ॥ वैदिकत्वात्रतुस्मरत्या तदष्ं कमेकारके ॥ प्राधान्पात्सस्कृतिरवंणा गगोऽस्तु विधिखाधवात्‌ ॥ २२॥ अनारभ्य श्रुतत्वेन नियता न क्रतुस्मृतिः॥ अतः पुमथेता स्वग: कस्प्यो ऽन्यद्राऽस्तु रात्रिदद्‌ ॥ २२॥ अनारभ्य श्रूयते--“"तस्मात्सुवर्ण हिरण्यं मायम्‌ । सुवरणे एव मवति | दुवर्णोऽस्य भ्रातृन्यो भवति" इवि । तत्र--यदेतच्छोभनवणपितहिरण्यवारणं तस्य वैदिकक्रि- यारूपत्वेन क्रतुस्मारकतवात्क वङ्गं पारणम्‌--इलेकः पक्षः ।--क्रत्वङ्कतवेऽपि नाऽऽ- रादुपकारकम्‌ । किंतु क्रतुगवं हिरण्यं वारणेन संस्करियवे । “मायम्‌” इदयत्र ण्यत्य- त्ययस्य कमेणि विहितत्वेन कमेकारकस्य हिरण्यस्य प्राधान्यावगमात्‌-इति द्वितीय; पक्षः-- । वणंिशिष्टधारणविवाने गौरवाद्धारणसाहिवं हिरण्यमनूद्य शोवनवगेात्रं विषेयम्‌--इति ततीयः पक्षः । वेवाऽपि--क्रत्वथों गिषिः, नतु परुषाथः- इवि प्रापर,-- ब्रूमः--याद्धे कतुप्रकरणें श्रतम्‌, तस्यास्ति नियमेन कतुप्मारकलम्‌ । इदं खना- रभ्यावीतम्‌ | न चाच हिरण्यं जुहादिवच्छरतावव्यमिचःरितम्‌, येन कतुस्मृतिनिय- ग्येत । ननु संस्कायंत्वान्यथानुपपत्या क्रतुप्वेशः स्यात्‌ | नहि पारणेन संस्कृतस्य हिरण्यस्य ठौकिकः कश्चिदुपयोगौऽस्ति--दवि चेत्‌ | न। क्रतवप्युपयोगामा- वात्‌ |--करतृपयेोगोऽपि कल्प्यते-डाति चेत्‌ | न । "कतूपयोगिलेन संस्कायलप्‌, तेन च क्रतूपयोगः" इत्यन्योन्यार्रयत्वात्‌ | न च कमेकारकल्ात्संस्कयत्वम, पर- समवेवक्रियाफलशालित्वमाचस्य कमेलक्षणत्वात्‌ । अतः क्रतां नियन्तुमशक्यत्वा- त्परुषाथेमिदं वारणम्‌ | न चात्र फटामवः, विश्वजिन्यायेन स्वगस्य कस्प्यत्वात्‌ | अथवा राचिसत्रे यथा वक्रयशेपेणापवादेन श्रुता प्रविष्ठा फलत्वेन कल्पिता, तथाऽ- जापि “सुवण एव मवति, दुवैर्णोऽस्य भ्रातव्यः?' इल्यथवाद्गेप फलमस्तु । वल्मा- त्‌--पुरुपार्थो षारणविविः ॥ १ख. ग्कम्‌॥ प्रा। रख. गु । ३ ड. "ठद्साधा । ८ल.ग. च, श्रवा ।

५ कृ, स्न. "गतफ* । २१

वकद न्यगा

१६२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०रपारथेअपि ०१३२-१] ( जयोदश जयादीनां वेदिककमाह्धताधिकरणे सृत्ाणि ३१-३३ ) (विस्‌ पृ ह न ॐ ९, सषा: प्रकरण अवकशषात्सर्वकमणाम्‌ ॥२३॥ क) व्य्‌ । कोर [क न ह [मास्तु त्यवार्तष्ुरनाहवना यस्यामत र २ ॥ २९ ॥ षश्च समाख्यानाद्‌ ।। २३२ ॥ तरयोदृशापिकरणमारचयव-- येनेत्संत्क्मणा तत्र जयाहोमेऽखिखा्थता ॥ वेदिकेष्वेव वा सवेशेषोऽसंकोचकत्वतः॥ २४ ॥ हाम आहवनीये स्यात्कृष्यादिषु न सोऽस्ति रि ॥ तेनानारभ्यपाठेऽपि वैदिकेषवेव ते जयाः ॥ २५ ॥ जनारभ्य श्रयते--“"येन कमणेत्स॑त, त जयां ज॒ह याव्‌ । रा्टमतो जहाति | जभ्यातानाक्नुहयाति' इति ॥ इत्सह द्धिमिच्छेत्‌ |॥ चित्तं च स्वाहा" इलया- दयां जयाः । ऋताषाड्‌ “इत्यादयो रषटमृतः | “अधिभूतानाम्‌'"--इत्यादयोऽ- भ्यातानाः ॥ तञ-वेदिककमणेव छेकिकरुष्यादिकमेणाऽप्युद्धेरिष्यमाणत्वात्‌) संकोचे कारणामावाजलयादिहोमः सवैशेषः--इति चेत्‌ | मेवम्‌ | ^“यदाह्‌वनीये जुहति वेन सोऽस्याभीष्टः प्रीतः” इति वाक्येन होममुदिश्याऽऽहवनीयविधानात्‌। रृष्यादां वदमावदरेदिकेष्वेव जयादिहयेमः ॥

( चतुरेशे वेदिकाश्वपतिग्रह इष्टिकर्तत्यताधिकरणे सत्रे ३४-३५ ५ भ

दीपाचिष्छि।किके स्याव, शाघ्ादि वैदिके भ न अ क ४ न द्षिः स्यात्‌ ॥ २५ ॥ अ्थदादां वाऽनप- पातात्‌; तस्माद्यक्ते प्रतीयेत ॥ ३4 ॥ चतदेशापिकरणमारचयति-- अश्वप्रतिग्रहृष्टिस्तु दातुरित्यभिधास्यते ॥ दानद्रये छकिके वा वैदिके वा भवेदियम्‌ ॥ २६॥ अविशषादयोयद्रा न देयः केसरीत्यतः॥ निषेधाद्धोकिकात्तत प्रायश्चित्तिरियं भवेत्‌ ॥ २७ ॥ न जखोदरहतुतव परमतं लकिकं कचित्‌ ॥ वैदिके तु श्रुतं तस्मात्तत्मायध्चित्तयेऽत्र सा॥ २८ ॥

[अ.पा.४अवि.१५-१६] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। १६६

इदमान्नायते--““यावतोऽश्वान्पतिग्रहीयात्तावतो वारूणांश्वतुष्कपालानिवेपेत्‌' इति | तत्र "प्रविग्रहशब्दो दानपरः” इत्यनन्तरमेव वक्ष्यते | तच--विशेषाश्रवणा- टोकिकवेदिकदानयोरुभयोरप्यसाविष्टिः-व्येकः पक्षः । “न केसरिणो दृद्‌[वि" दाति स्मया मित्रदायादादिभ्यः परीत्या क्रियमाणं छोकरकमन्वदानं निषिद्धम्‌ | वद्‌- नुष्ठाने प्रायश्चित्तरूपेयपिष्टिः-इति द्वितीयः पक्षः ॥

वरूणो वा एतं गृह्णाति योऽश्वं प्रतिग्रहाति? इत्यश्वदाने जरोद्रव्यापिरूपो दृष्टदोषो वरुणय्रहवाक्येनोच्यवे । न॒ च ठकिकस्याश्वदानस्य वद्धेतुतवं॑परमितम्‌ । वैदिकस्य तु जन्मान्वरविषयं दोपश्रवणम्‌ । अतो वैदिकदाने सेष्टेः प्रायश्चितम्‌ |

® अ, ^

अस्ति हि वैदिकमश्वदानम्‌ “वडवा दक्षिणा“ इत्यादि श्रवणात्‌ ॥

(पश्चद्शे दातुर्वारुणीष्टयधिकर्‌०। सूते ३६-२७) अचोदितं कमभेदात्‌ ॥ ३६ ॥ सा ~ (९ = ए टिङ्गादाखजं स्यात्‌ ॥ ३५ ॥ पञ्चदशाधिकरणमारचयति- यावतः प्रतिग्रह्नीयादश्वांस्तावस्य इष्टयः ॥ प्रतिग्रहीतुदातुबां स्यादायोऽस्तु यथाविधि ।। २९॥ असजातविसोष्यथवादादातः प्रजापतेः ॥ इष्टिः श्रुता ततो दातणिजथंऽपि विधि नयेत्‌ ॥ ३० ॥ पूव।दाहृते वाक्ये ध्रविग्रहीयात्र' इति विषिपदश्रवणात्पातियहीतुरि्ेः--इति चेत्‌ । न | उपक्रमरूपरेणाथवादेन दातुस्तदिष्टिपतीतेः| उपक्रमश्वेवं श्रूयते--““प्रजा- पविवेरूणायाश्वमनयत्‌, प्त खां देवतामात्‌ । स्र पयेदीयैत, स एतं वारूणं चतुष्क- प्रालमपर्यत्‌, तं निरवपत्‌, ततो वे* स वरुणपाश्ञादमुच्यत'” इति । भनयदत्तवान्‌ । स॒ च, दावा प्रजापातिः खकीयां वरुणदेवतां जलोदररोगपरदां पाप्रवान्‌ । तेन च रेगेण यस्त: स प्रजापतिर्विदीर्णो भूवा रोगपरिहारायेष्टि रुता रोगादमुच्यत' इय - त्र--दातुरिष्टः--इलयवगम्यते । असंजाववरोध्युपक्रमानुसारेण विधा्यैकपदमपि “प्रवियाहयेत्‌! इेवमन्वभाव्ितणिजयथेपरतया व्याख्येयम्‌ ॥

( पोडरो वेदिकपानव्यापद्धिकरणे सूते ३८--३९ ) न (० ६ अ पानव्यापन्च तदत्‌ ॥ ३८ ॥ दोपात्त वैदिकं

१ ग्‌. च. "गाथातु* । २ ख. द, "वेव" । ३ ख. यकं षः |

१६४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अन रेपा<ध्अयि०१७-१८]

स्यादथांदि खोकिके न दीपः स्यात्‌ ॥ ३९ ॥ पोडशापिकरणमारचयति- सोमवामिचरूखाके वेदे वेन्द्रियसक्षयः ॥ दृ्दोषो खोकिकेऽतो वमने विहितश्चरुः ॥ ३१ ॥ अदोषो वमनायैव रोके पानं श्तौ पुनः ॥ जरणाय ततो बान्तिदोषशान्त्ये भवेचरूः ॥ ३२ ॥ इदयाम्नायते--““सोमेन्द्रं चरु निवेपेच्छव्यामाकं सोमवामिनः” इति । तत्र- छोकिके सोमवमने विहितोऽयं चरुः । कुतः--““वि वा एष इन्द्रियेण वीर्येण व्यृध्यते यः सोमं वमति" इति दष्टदोषमुपन्यस्य तच्छान्तये चरुविषानात्‌--इपि चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । छोके धातुसाम्याधिनो वमनायैव सोमस्य पाने साति वमनस्य दोषरेतु- त्वाभावात्‌ । वेदे तु “हन्व मे गात्रा इरिवः'” इ्यनेन मन्वेण जरयितुं सोमः पीयवे | ` तत्र वमनप्रायक्चित्ताोंऽयं चरूः ॥

(सप्तदशे सोमन्द्रचरोयंजमानपानव्यापद्विषयताधिकरणे सूच्राणि ४०-४२) ~ ॐ

तत्सव्ाविशेषात्‌ ॥ %०। । खामिनो वा तद्‌- थेत्वात्‌ ॥ ५१ ॥ खिङ्गद्रनाच्च ॥ २ ॥

सप्द्शापिकरणपारचयति-- ऋत्विजां वमनेऽप्येष कतुरेबोत वर्जनात्‌ ॥ विशेषस्याग्निमो मेवं कतैरेव निरूपितः ॥ ३३ ॥ “ई दशस्य सौमस्य वमने चरुः इवि विशेषस्यामावादविजां यजमानस्य च वमने सवासो चरुः--इति चेत्‌ ॥ भवम्‌ । यो वमति स निवपति" हवि निवैधुरवनं चरुनिमित्तम्‌ । निवता च यज- मानः । ऋतिजो निवेपूत्वेऽधिकायेन्तरत्वप्रसङ्कात्‌ । वस्मात--यजमानस्येव वमने च्रुविषिः॥

( अष्टदरे-आभ्रेयाष्टकपाख्चरोर्द्यवदानमा- नस्य होतव्यताधिकरणे सूज्ाणि >३-४७ } सवेप्रदानं हविषस्तदथसात ॥ ३ ॥ निरव-

१ ख. "चरोर्खा" । २ क. पानात्कतौ । ख. पानं क्रतौ । ३ ग. च. शच्चाणिह्‌ः1 ग. ट, च. तिजो व । ५ कृ, ख. ड, "शक्तितः । ६ क. "णस्या ° । ७ ङ. "वप्तपूववम" ।

[अ०रेपार४पि०१९] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। १६९

दानात्तु शेषः स्यात्‌ ॥ ९ ॥ उपायो वा तद्‌- थात्‌ ॥४५॥ कृतता कर्मणः सक्ृरस्याद्‌- द्रव्यस्य गणभूतत्वात्‌॥६॥रेषद्शंनाच ॥४५॥ जछादशाविकरणमारचयति- यागे ह विस्त्यजेत्कृत्छ्ं कोऽप्यंशः शिष्यतेऽपि वा॥ देवार्थत्वायजेत्सर्वं शिष्यते द्विरवत्ततः ॥ ३४ ॥ ((जामरेयोऽष्टाकपाछः'” इत्यत्र रत्लोऽपि प्रोडाशोऽम्रये त्यक्तव्यः | तद्धितेन रत्ल्स्यायिदेवतामेबन्धावगतेः । त्यागमन्तरणेतदनुपपीत्तेः--इति चेत ॥ भवम्‌ । "द्विहैषिषोऽवद्यति'' इत्यवदानदयं श्रूयते । भवदेयं चाङ्गष्टपवेमात्रम्‌ | तथा च कल्पमत्रकारः-“आायेयस्य पुरोडाशस्य मध्यादृङृषटपवैमाजमवदानं विरश्वी- नमवयति'' इति । ततो हविषः सकाशादङ्ष्टपवेद यमात खण्डयिता त्यक्तव्यम्‌ | इतरच्छेषणीयम्‌ | देवतासंबन्धश्चांशदवारेणाप्युपयुज्यते ॥

(एकोनविंशे सर्वशेषेः स्विषटकृदनष्टानाधिकरणे सूत्राणि ४<-५१) क अ 4 ण्‌ जप्रयो जकखादेकस्माकियेरन्‌ः शेषस्य गण- भूतत्वात्‌ ॥ ५८ ॥ सस्तत ॥ ५९ ॥ क वृ 5 ® ॐ ० | सवस्या वा करणावद्यषाद, स्कारस्य तदध = 4 £ त्वात्‌ ॥ 4० ॥ ठङ्ूटशनाच ॥ <9 ॥ एकोन विशापिकरणमारचयति- रेषारिस्वष्टकृदे कस्मात्छ्वैभ्यों वेकतः कृते ॥ शाखार्थसिद्धिः सर्वेभ्यः कार्यः संस्कारसाम्पतः॥ ३९॥ दरापृणमासयोः श्रयते--।शेषात्सिष्टरते समवद्यति" इति | वत्र--आ्रेया- दीनां चयाणां हविषां मध्यं यस्य कस्यचिदेकस्य हविषः शेषाद्वदातव्यम्‌ | वावतैव शाघ्राथानुष्टानसिद्धेः--इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । उपयुक्तं हविः संस्कतुमिदमवदयते । संस्कारश्च सर्वेष्वपि इविःपु समानः। तस्मात--सरवेभ्यो हविःरेपेभ्यः लि्टकदनुषटेयः ॥ १ क. ग, ड, च. "विये | २ क. ख, ड, "पत्ते:-३* । ३ क. ^साप्यतः। ४ ल. ग. च, ल्रानु ।५ ज्ञ. ग, च, ^सिद्धिः-इ' ।

९६३६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०रेपा०४अपि०२०-२१]

( विंशे प्राथमिकशेषास्त्विष्टकद न॒षएटानाधिकरणे सते ५२-५३ 9

एकस्मा द्याथाकाम्यमविशेषात्‌ ॥ ५२॥ मुख्यादा प्रवकारख्वात्र ॥ ५३ ॥

विंशापिकरणमारचयति- यदेकस्मात्तदा मुख्यनियतिर्नौत वियते ॥ नाश्ुतेरस्ति म॒ ख्यातिक्रमणे हेत्वभावतः ॥ ३६ ॥ (एकस्मादेव इविःशेषात्खिष्टकत/ इति यः पूवाधरिकरणे पूवेपक्षः, तसिमन्पक्षे नियामकस्याश्रुतत्वात्‌-यस्मात्कस्माचिद्ध विःरोषात--इति प्रापे,-- तरमः--प्रथमाविक्रमे मानामात्रास्रथमहविःरोषेणेव संस्कारसिद्धाविवरब प्राप्त्य - भावादस्वि नियतिः ॥

( एकविशे पुराडाङञविभागस्य भक्षाथताधिकरणे सत्राणि ५४-५७ ) मक्षाश्रवणादानशब्दः परिक्रिये ॥ “९ ॥ ततसस्तवाच्च ॥ ५८ ॥ मक्षार्थो वा द्रष्ये समत्वात्‌ ॥“५६॥। व्यादे्चादानसंस्ततिः॥५७॥

एकविंशापिकरणमारचयति- इदं ब्रह्मण इत्यक्तिः क्रयार्था भक्षणायवा॥ भक्षाश्चतेः क्रया्थीऽतो यथेष्टं ेर्नियज्यताम्‌ ॥ ३७ ॥ देवताये समस्तस्य छप्रत्वात्स्वामिता न हि ॥ शेषस्य प्रतिपच्यथं भक्षणं तत्न युज्यते ॥ ३८ ॥ चतुधारृतपुरोडाङस्य भागान्यजमान एवं निर्दिशेत--'इदं ब्रह्मणः, इदं होतुः, हृदमध्वयाः, इद्म्यीधः' इति । सोऽयं निदो न मक्षणाधेः, मक्षणस्याश्र॒वत्ात्‌ | ततो भृतिदानेन तानृत्विजः परिकरेतुमयं निर्दैशः कतः । कयश्च तद्ङ्गीकारानुसरेण खल्पनाप्युपपद्यते | तस्ात्छकीया भागाक्तेरिच्छयोपयोकत शक्याः--इति प्रपि त्रमः-"'अयये जुष्ट निवेपामि" इति कुत्लस्य हविषो देवतार्थं संकल्पितत्वेन तत्न यजमानस्य खामित्वामावान्न युक्तः परिक्रयः | भक्षणं तु परतिपच्यथेत्वादयुक्तम्‌ । अवक्िष्टस्य यः कोऽप्युपयोगः प्रतिपात्तेः। पुरोडाशस्य मक्षणाहे वाद्वक्षणेन कमेकरा- णापुत्साहजननाच भक्षणार्थोऽयं निर्देशो युज्यते ॥ १ ख.शक्षः, अस्मि २ ख. नियमः | ३ ङश्त्यर्थं भ ४ स्न, भक्षणे । ^ कन जातानु। ६ क, "्थोऽयमुदे्ो ! ख. ग. च. थो नि'।

[अ ०३पा०५अपि ०१] जेभिनीपन्यायमालाविस्तरः। १६७

3 चे क्ति

इति च्रीमाधबाये जंमिनींयन्यायमालाविस्तरे तृती- याध्यायस्य चतुथः पादः ॥ ४ ॥

अच्र पादे आदितः अधिकरणानि २९१ १६ सूत्राणि ५७ ४६२

( जथ त॒तीयाध्यायस्य प्श्चयः परदः )

( प्रथमे धरुवार्यादिभिः सिष्टकदादिशेषाननुष्टानाधिकरणे सूत्राणि १--१२ ) जभ्यान्च सवंसंयोभात्‌ ॥ १ ॥ कारणाच ॥ २॥ एकास्मन्समवत्तशब्दात्‌ ॥ २ ॥ ञआाभ्ये च दशनाच्िष्टङृदर्भवादस्य ॥ ॥ अशेपत्वात्त नवे स्यारसवादानादशेपता ॥ 4 ॥ साधारण्यान्न वाया स्पात्‌॥ ६ ॥ अक्तवाच जुह्वां तस्य च हामसयागाव ॥७॥ चमसवदिति चेद्‌ ॥८॥ न चीदना- विरीधादविःप्रकल्पना्च ॥९॥ उपपन्ना कारात्सति सववचनम्‌ ॥१०॥ जातिविशे- पारपरम्‌ ॥ १३ ॥ अन्यमरेकाथं ॥ १२॥ पश्चमपादस्य प्रथमापिकरणमारचयति- उपांशुयाद्रव्येण इापकायं भवेन वा ॥ भवेद्धविभ्य॑ः सर्वेभ्य इत्युक्त्या प्रापितत्वत॑ः ॥ १॥ उक्ताज्यद्रत्यशेपस्तु भाव्युपस्तरणादिकृत्‌ ॥ अता न प्रतिपच्यहः शेपकायं ततः कथम्‌ ॥ २॥ ध्रीवाद्‌ान्यादुपांडुयाजाभेमवदाने कृते तच्छेषेण प्रोवेण द्रव्येण लिषटरदादिकं शेषकार्य कतव्यम्‌ | कुतः--"तचत्सर्वेभ्यो हविभ्यैः समवद्यपि” इवि वाक्येन प्रापिवत्वात्‌--इति चेत्‌ ॥

१, च. "पदि प्रः । रग. च, "तः ॥ १॥ हृताज्य"।

१६८ श्रीमाधवप्णीतः- [ज०देपा<५अजधि०२-३]

येवम्‌ । ठता्द्रव्यशेषो ह्यपयोग पक्षः प्रतिप॑त्तिमहेवि । प्रौवे' त्वाज्यं न कुता- थेम्‌ | तेन कतव्यानामुपस्तरणादीनां सद्भावात्‌ । वस्मात्-न वेन रेषकायं मवति ॥ ( द्वितीये साकंप्रस्थाय्ये शेषकमाननुष्टानाधिकरणे सूतम्‌-- )

1

साकेप्रस्थास्ये खिष्टकृदिड च तदत्‌ ॥ १३ ॥ दवितीयायिकरणमारचयवि-- आक्रामन्सह कुम्भीभिरस्ति शेषक्रिया नवा॥ जह्वा ऽवदानात्पकृताविव शेषक्रियोचिता ॥ ३॥ कुम्भीषु रेषासंसिद्धेः साकंपरस्थाय्यकमणि ॥ न स्विष्टकदिड कायंमय्यीधः सक्प्रदानतः ॥ ४ ॥ ¢साकंप्रस्थायीयेन यजेत प्ङकामः'” इति विहिते कमेणि श्रूयते--““सह कुम्भामि- रमिक्रामन्नाह्‌”” इति । तच चतसृुमिदेधिषयःकुम्भीमिः सहाऽऽह वनीयदेशोऽभिक्रमण- मारं श्रुतम्‌ | नतु तत्र कुम्भीमिहोमः श्रवः | तथासलस्य कमणः सांनाययविकति- त्वाजुह्ठा कुम्भभ्योऽवदाय होवन्यम्‌ । हुतशेषेण च खिष्टक्दादिकं सानाय्यशञेषेणे कतेव्यम्‌--इति प्राप,- | व्रमः-- नात्र कुम्भीषु हुतशेषः सिध्यति, सांनाय्यवनुह्वा तदवदानामावात्‌ । ““अग्रीवे सुचौ प्रदाय सह कुम्भामिरमिक्रामन्‌” इलुक्लया जुहपमतोः परत्तव्वादमिक्र- मस्य होमाथत्वाच् कुम्भीभिरेव द्पिपयसोह्‌मि सति कुम्भीमात्रमवा्ञिप्यते | न तु हविःशेषः । तत्र कृतः शेषकायेम्‌ ॥

( तृतीये सौत्रामण्यां शोपकमौननुष्ठानाधिकरणे सूने १२--१५ ) पोत्रामण्यां च ग्रहेषु ॥ १५ ॥ तदच रोपवचनम्‌ ॥ १९५ ॥ तुतीयाविकरणमारचयत्ि-- सोत्रामण्यां ग्रहे सिष्टकृदाद्यस्ति न वाऽस्ति तत्‌ ॥ रोपणान सुराक्षीरयोरन्यत्रोपयागतः ॥ ५ ॥ सोत्रामणीनामके यागे भ्रूयते--“"पयोग्रहाः सुरायहाश्च गह्न्वे"” इति । त~ प्रकुत्तिगतसोमय्रहेष्विव शेषका्य लिष्टरेदादिकमास्वि । न चात्र पुवेवच्छेषाभावः (८उच्छिनाे, न सवं जुहोति” इलयवरेषयिवग्यत्वश्रवणात्‌--ईवि चेत्‌ ॥ १६. "पततम" 1 २ग.च. चव द्याज्यंतु कृ" ३ ड. “स्यानक।४ग. ड. च. दिदं का। ५ ख्‌, ग, च. "नाय्य इव जुह्वा" । ९ ख. प्रटृत्त' | ग, च. प्रदत्त । ७ ग, च, "कदि डादिक' ।

[अ०३पा०५अि ० ४-५] जेमिनीयन्पायमाखाविस्तरः | १६९

मेवम्‌ । अवशिषटस्यान्यत्रोपयोगश्रवणात्‌ । “वाह्मणं परिक्रोगीयादू च्छेषणस्यं पावारम्‌ '” इवि श्रूयवे । “यदि व्राह्मणं न विन्देत) वल्मीकवपायागवनयेत्‌ ^^ इति च । (ङवातृणायामवनयेत्‌ इति च । रातच्छिद्रा कुम्भी रातातृणा । वस्मात्‌-- नास्ति खिष्टरूदादिकम्‌ ॥

( चतुथं सवेपृष्ेष्ठो स्विष्टकदि दादीनां सकृदनुष्ठानाधिकरणे सूत्र १६-१७ ) द्रव्येकखे कर्मभेदासपतिकमं क्रिये रच्‌।॥ 9६ ॥ जविभामाच्च शषस्य;

~ ®

ह सवान्प्रत्यावाशषटवात्र ।॥ 3७ ॥ चतुथोयिकरणमारचयति-- रथतरादिभिर्भिन्ना इन्द्रास्तेषां न भियते ॥ पुरोडाशस्तत्र शेषकाय कि भिद्यते नवा॥६॥ भिद्यते कमणां भेदाच्चोदकेः प्रथगुक्तितः॥ शेषस्य सवंतुर्यत्वात्तत्काय सकृदिष्यताम्‌ ॥ ७ ॥

(।य इन्द्रियकामो वीयंकामः स्यात्‌ , तमेतया सवृष्टया याजयेत्‌” इति -विहे- तायामिष्टौ षडिन्द्रा एवं श्रयन्ते--““इन्द्राय राथवराय, इन्द्राय बाहंताय, इन्द्राय वैराजाय, इन्द्राय शाक्रराय, इन्द्राय रेववाय?* इति । तत्र खरूप्णेकोऽपीन्द्रः परष्टस्वा- जेषु ष्टम विहितानां षण्णां रथैवरादिसताघ्नां संबन्धेन विशेष्यमाणः षोढा मिचते । तासां स्वीसामिनद्रदेवतानामेक एव पुरोडाशो विधीयते--द्रादशकपालः परोडाश। भवति वैश्वदेवाय!” इवि । तसिश्च पुरोडशे पोक्तद्वताम्यः एृथक्पृथक्यदानाय बहुभ्यः परदेदोभ्योऽवद्‌ानं श्रूयते--““समन्तं पयव यति” इति । वत्र देवतामेदरेन प्रदा- नमेदेन च कममणां भेदै सति चे।दकैः एथगपिदेशात्सिष्टकदिडारि हेषकाय पट्क्तः पृथक्रतेन्यम्‌--टति चेत ॥

मैवम्‌ । शेषस्थैकत्वेन तत्पतिपत्तेः ए्रथक्त्वासभवाव । तस्मात्‌--सकदेव कायम्‌ ॥

(पञ्चमे-देन्द्रवायवग्रहे द्विःरोपभक्षणाधिकरणे सूचम्‌-- ) रेन््रवायवे त॒ वचनासतिक्मं भक्षः स्यात्‌ ॥ १८ ॥

पञ्चमाधेकरणमारचयातवि-

१ग.च. "तण्णाया। २. विद्यति। ३ लर 'स्ततःचे'। ४. यै मिदयेतत्रानव्रा। ५ कृ. ` देयेभ्यो' । ३२

१७० श्रीमाधवप्रणातः- [अ ० ३पा०५अपे ०६-७]

हन्द्रवायवरोषस्य सक्रद्ध्न उतासकृत्‌ ॥ प्वन्यायात्सकृत्पापरौ द्विभक्षो वचनाद्धवेत्‌ ॥ ८ ॥ उपाोतिष्टोमे योऽयमेन्द्रवायवग्रहः | तच सस्कायैस्य सोपस्येकत्वात्सकदेव शेषका- यम्‌--इति चत्‌ ॥ मेवम्‌ । “'द्विरन्द्रवायवस्य भक्षयति, दि्यतस्य वषट्करोति" इति वचनाहिम- क्षणम्‌ ॥

( षष्ठे सोमे रोपभक्षणाधिकरणे सूत्राण १९-२१) सो मेऽवचनाद्वक्षो न विद्यते ॥ १९ ॥ स्याह्राऽन्याथद्श्नात्‌ ॥ ९० ॥ वचनान प्वप्रवव्वात्तस्माद्यथापद्श स्यः॥ ९३ ॥

षृष्राधिकरणमारचयति- सोमेष्वभक्षो भक्नषोवान भक्षो प्रहहोमतः॥ सल्पोक्तेरस्ति शेषाऽस्य भक्षोऽपुषवचोवरखत्‌ ॥ ९ ॥ सोमयागेषु शेषभक्षा नास्ति, “यद्व हाश्चहाति""ईति रत्लयहेणाऽऽदूतिश्रवणात्कु- म्भीष्विव होषाभावात--इति चेत्‌ || मेवम्‌ । “अल्पं जुहोतिः” इति विरेषवचनाच्छेषः सिध्यति | तद्वक्षणं त्वपर्वाये प्रतिपादेकवचनेभ्योऽवगम्यते | “आविनं भक्षयन्ति ““द्विरैनद्रवायवस्य भक्षयन्ति" (सदापि क्षयन्ति" इत्यादीनि वचनान्यपू।५ पतिपाद्‌ यन्ति | ततो भक्षविधानादस्वि सोमेषु भक्षः |

( सप्तमे चमसिनां रोषभक्नाधिकरणे सत्रम्‌-)

[स न = ल (0 क चमरसषु समादस्यानास्छयामस्य तक्नामत्तत्वाद्‌ ॥ ९९॥ सप्तमाधिकरणमारचयति--

किं भेत होातश्चमस इत्यभक्षोऽथ भक्षणम्‌ ॥ अभक्षांऽनुक्तता होतुश्चमसेत्याख्पयाऽस्तु तत्‌ ॥ १०॥ उ्योतिष्टमे श्रयते--“पेतु हातुश्चमसः, प्रव्ह्मणः) प्रद्रातृणां, प्याजमानस्य, ययन्तु सदस्यानाम्‌" इति । तज-वचनामावादमक्षः--इति चेत्‌ ॥

क

ककत कक

$ ल, इ, "प्रह इष्यते । त 1२. च, "द्भ्यो उ ।

[ज ० दपा०५अभवि०<] जेमिनीयन्पायमाखविस्तरः। १७१

मैवम्‌ । समाख्यागते चपसशब्दरे मन्नणस्य प्रतीयमानत्वात्‌ । (चम्यते भक्ष्यते सरोमोऽस्मिन्पात्रविकेषे" इवि हि तद्र युतत्तिः। तस्मात्‌ू--अस्ति वद्धक्षणम्‌ |

च --- -= ---~ ~

( अध्म--उद्रातृणां सह सृव्रह्मण्यन भन्नाधिकरणे सूत्राणि २३--२६ ) उद्रात॒चमसमेकः श्र॒तिसंयागात ॥ २३ ॥ सर्वं वा स्व॑संयोगात्‌ ॥ २४ ॥ स्तोत्रकार्िणां वा ततसयोगाद्रहुश्चतेः ॥ २५॥ स्वे त वेद- सयोगाकारणादेकदेशे स्यात्‌ ॥ २६ ॥ अटमाषकरणमाश्च चाव

प्ोद्रातृणामिति द्येक उद्राता भक्षयेदुत ॥ स्वे ऽपि रकिवा सृत्रह्मण्येनोक्ताः सामगायिनः ॥ ११ ॥ सहितास्तेन ते वाऽऽय उद्रातृश्ुतितोऽखिराः॥ वहुत्वाद्रानयपोगेन तृतीयां डिवापिते ॥ १२॥ यागे समाख्यया दण्डिन्यायादन्त्योऽत् भाष्यगः॥ सदसि स्थित्यभविन तृतीयो वार्तिकोदितः॥ १३ ॥ पवोदाहतवाक्ये ““वाद्रातणाम्‌"” इदयतरैकस्यैव भक्षः । उद्रीयशब्दामिषेयायाः प्ामभक्तेसद्रातयद्रात प्रातिपदिकस्य रुढत्वात्‌-द येकः पृ्पक्षः | “उद्रातणाम्‌" इयस्य बहत्वस्येकसिमिन्नसमवादुद्रातोपलक्षिताः पोडशल्विजः स्वपि मक्षयेयुः-इति द्रितीयः। उद्रीथपरस्वावप्रतिहारान्साममागानुद्रातप्रस्तात॒प्रतिहतारः प्रयोगकारे गायन्वि । “उदु- त्कर्षण गायन्ति! इवि योगेन ्रःतारखयो मक्षययुः--इति तरृतापः पक्षः ॥ (“रूढियागमपहरति!” इति न्यायादेक एएवोद्राता | तेन च बहुवचनोपपत्तये पलयासन्ना उपलक्ष्यन्व । प्रत्यासत्तिश्च प्रस्तोत॒प्रतिहर्नोरिव सुतव्रह्मण्यस्याप्यस्ति । साम्बेदाभ्यायितवेन सुव्रह्मण्याह्वानरूप१ तरीयकमण्यप्यं्र(त्रसमाख्यायाः सात्‌ - वस्मात्‌-सुव्रह्मण्येन सहिताश्चत्वारः सामगा मक्षयेयुः--इलययमन्त्यः पक्षा भाष्य। कारस्यामिप्वः॥ वातिककारस्त-सदसों भक्षणस्थानलात्स॒त्रह्मण्यस्य सद्स्यपवेशात्तेन विरहित जवरिष्टाः सामगा मक्षयन्ति-इति तृतीयं पक्षमङ्गाचकार ॥

य तक ~

श

१ ग. च "्यालन््यो| ग, च. "यत्न व" । २ क. द. स्यास्ति। ३ क. ड, "दीयेक।

१७२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अर देपा०५अवपि०९-१०)

( नवमे ग्रावस्तुतोऽपि सोमभक्षणाधिकरणे सूत्राणि २७-३० )} 4 क , सा ग्रावरत॒ता मक्षा न वद्यतेऽनाभ्रानात्‌ ॥२७॥ त + >» न

हारयाजनं वां सवसयामाद ॥ २८ ॥ ® ® ® ® न

चम। सना वा सानेधानात्‌ ॥ २९ ॥ सर्वषां ~ £ 9

तु वचत्वात्तद्था चमास्श्चतिः ॥ २० ॥

नवमापिकरणमारचयति--

कि स्याचमसिनामेव हारियाजनभन्षणम्‌ ॥ सर्वेषां वाऽग्रिमस्तेषां प्रवेवाक्येन संनिधेः ॥ १४ ॥ र्प्सन्ते सवं एषेति हारियाजनवाक्यतः ॥ ग्रावस्तुत ऽप्यस्ति भक्षश्चमसित्वमकारणम्‌ ॥ १५॥

“{हरिरापै हारियोजनः'” इलयनेन मत्रेण गृह्यमाणो ग्रहो हारियोजनः । होत्‌- ब्रह्मादयश्चमस्तिनः । यस्तु चतुणां होतृणां मध्ये चतुथा ावस्तुन्नामकोऽस्ति, नासौ चमसी । त्र चमिनामेव हारियोजनमक्षणम्‌ । कुतः-““यथा चम्मन्यांश्वमरसांश्व- मिनो भक्षयन्ति, अथैतस्य हारियोजनस्य सवे एव छिप्सन्ते"” इत्यत पुवेवाक्ये चमसिनां सनिदितत्वेनोत्तरवाक्ये स्वशब्देन तेषमिवाभिषातन्यत्वाव्‌ । जतो नासि ग्ावस्तुतस्तच्र भक्षः-इति प्रा,

नूपः-अयशब्देने वकारेण च चमापिमाचशङ्कामपोदच वाक्येन विहिवस्य सवेभ-

र = ् ( न ® ® 9 क्षणस्य संनिवषिमात्रेण संकोचायोगादस्ि वस्तुतोऽपि भक्षः | वस्मात--चमपिववं न भक्षणे कारणम्‌ ॥

( दशमे वषट्‌करणस्य भक्षनिमित्तताधिकरणे सूचम्ू--) वषट्‌काराच्च भक्षयेत्‌ ॥ ३१ ॥

दृशमाविकरणमार चय ति- आद्यभन्नो वषट्कतेविधिः प्राथम्य एव किम्‌ ॥ कवा तचुक्तभक्षे स्याद्रषटूकारनिमित्तके ॥ १६ ॥ अप्राप्ेरग्रिमो मेवं समारस्थित्यसषभवात्‌ ॥ {रिष्स्य विधिस्तस्माद्रषटकारोऽपि कारणम्‌ ॥ १७॥ “"वषटकतुः प्रथमभक्ष: इत्येवं श्रयते | वषट्‌कतौ होता । वस्य भक्षणं समा- ख्यया प्राप्तम्‌ । प्राथम्यं त्वप्राप्ठमिति तदेवात्र व्िवौयते--इति चेत्‌ ॥

१ इ. "परह्य वा । २ ड. निदहितमाच्रस्‌" । ३ ढ, "भक्षिव.। ..

[भ० ३पा०५अपि०११-१२)जेमिनीपन्पायमारूविस्तरः। १७५

मैवम्‌ । (प्रथममक्षः" इत्यस्य समस्तपदत्वेन श्यो मक्षः, स प्रथमः” इत्येवं विच्छिचान्वेतुमयोग्यत्वात्पाथम्यविशिष्टमक्षणमत्र विषीयवे | तस्मिन्भक्षणे वषट्‌ कारः कारणम्‌ ॥

( एकादशे होमाभिषवयोरपि भक्षनिमित्तताधिकरणे सचम्‌- ) हीमाभिषवाम्यां च ॥ ३२ ॥

एकाद्‌ शापिकरणमारचयति-- आख्यावचोवषटूकारा एव किं भक्षहेतवः॥ कि वाऽभिषवहोमो च तन्नाऽऽदोऽस्तक्तया दिशा॥ १८ ॥ हविधानेऽभिषुत्याऽय हूत्वा सदसि भक्षयेत्‌ ॥ इति श्रुतत्वतस्तो च भक्षेत यथेतरे ॥ १९ ॥ ।‹परेतु होतुश्चमसः” इत्यत्र समास्या भक्षहेतुः, हारियोजने वाक्यम्‌, (वषट्‌- कतुः प्रथममक्तः'" इलत्र वषट्कारः, इत्येवमुक्तलात्रय एव मक्षहे तवः--इति चेत्‌ । मेवम्‌ । ““हविधोने आवभिरमिषुत्याऽऽहवनीये हुत्वा प्रयश्चः प्रेय सदसि मक्ना- न्मक्षयन्वि” इति श्रूयते । उत्तयखे्याः प्रतीचीने सदसः प्राचीने मण्डलेऽमिषवः | उत्तरवेद्यां होमः । सदसि मक्षणम्‌ | तत्र-अपिषवहोमयोवेचनान्तरपाप्तयारविषे- यवया तौ निपित्तत्वेनानू्य भक्षणं विधीयते । तस्मात्‌--समाखूयादिवदेतयोरमि भक्षणहेतुत्वमस्ति ॥

( दादे वषट्‌कत्रीदीनां चमसे सोमभक्षािकरणे सूजाणि ३३--३५ ) प्रयक्षोपदेशाच्चमसानामव्यक्तः रोषे , ॥ ३३ ॥ स्याह कारणभावादानदशश्वमसाना कृतुस्त- ह चनात्‌ ॥३५॥ चमसं चान्यद्शनात्‌ ॥ ६५॥

द्रादशापिकरणमारचयति-

हेतुसे विकल्पः किं वाधों वाऽथ सयु्चयः ॥ साम्याद्भिकल्पो वाध्यन्तां सावकाशाः समाख्यया ॥ २० ॥ नेव वाचनिकं बाध्य भक्षणेऽत्र विभागशः॥

सिद्धे षिकद्पो नो युक्तः स्वीकार्याऽतः समुच्चयः ॥ २९१ ॥

१ ग. च, चीनम*। २क., च्ल, ड, पिदहे"।.

१७ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०रपा०५अभपि०१३]

““प्रेतु होतुश्चमसः, परबद्मणः “इत्यत्र चमसिषु समाख्या भक्षणे हेतुः । “"वष- २ (नि रि

कतुः प्रथममक्नः”' इद्यत्र वषट्‌ कारो होतुभस्तहेतुः । ““इविवने यव्रभिरमिषुत्याऽऽ- हवनीये इत्वा सदसि मक्षयन्ति” इत्यत्र मिषवप्तहितो होमोऽघ्वरयभक्षहेतुः । तत्र चमषटव - ट्‌$(रय)ः संघ। इतर पप्तः । चमपाभिपवसंवोऽष्वर्यो प्राप्तः | तत्र हेतुद्र- यस्य समा।नबलत।दिकल्मे सत्यन्यतरनिमित्तकतमेव भक्षणम्‌--इलयायः पक्षः | वष- ट्कारादिरंतोश्चमसेतरग्रहषु सावकाशव्वान्नेरवकाशया चमसिसमास्यया तद्वाषे सति चमपिषु पाङ्षिकमपि वपट्कारादिहेतुकं मक्षणे नासि--इति द्वितीयः पक्षः ॥

““वपट्‌ कतुः" --इत्यदिवाकयस्य प्रबृलत्वात्समाख्यया बाषो न युक्तः ।-- निरवकाशतया साऽपि प्रला--इति चेत्‌ | तहि प्रमाणद्येन परथगभक्षणे विहवे समु- चयोऽभ्युपेयः । न च त्रीरहियववद्विकल्पः) तत्र पुरोडाशनिष्पादनस्य दृ्टप्रयो- जनस्येकत्वात्‌ | इह तु नियमाहष्ा५ मक्षणम्‌ | तादृषं यथावचनं दवि विषम्‌ । वस्मा- त्समुचयः ॥

( जयोद्शे होतुः प्रथमभक्षाधिकरणे सूत्राणि ३६-३९ ) £ रिप 9 एकपात करमाद्ध्वयुः पृषे भक्षयेत्‌ ॥ ३६ ॥ हता कवा मन्त्रवणात्‌ ॥ । २५७ ॥ वचना ॥ २३८ ॥ कारणानुष््या्च ॥ ३९ ॥ त्रयोद्शाविकरणमारचयति- एकपात्रे किमध्वयुरदात्पू्वेमुतेतरः ॥ तद्धस्ते पात्रसस्थानात्तस्य प्रथममक्षणम्‌ ॥ २२॥ पाहि हातेव नः पवेमिति मन्रेण पूर्वता! वषटूकतुस्तदु कश्च न्पायबाध्यं पचो नहि ॥ २३ ॥ एकसिमन्पात्रे बहूनां काचद्वि हेवं मन्षणम्‌ । तज--अष्वयुः प्रथमं मक्षयेत्ात्न- सनिषनात्‌--इति चेत्‌ ॥ | मवम्‌ | लिङ्खव।कयाभ्यां होतुः पथमभक्षावगमात्‌ । “होतेव नः परथमः पाहि” इवि ऋ त्विजोऽष्वयुं स्बोध्येवं प्राथेयन्ते-- "यथा हौवाऽस्मत्तः पव॑ भक्षायिता शेषपर- दानेनास्मान्पािकवान्‌ , तथा त्वमपि पाहि" इति | तदेतद्धोतुः प्रथमर्भक्षे किङ्कम्‌ ।

१ ख भक्ने।२क.ख.ग. च. "भिरियघ्राभेः। ३ ग. च. प्राप्रोति। ४ इ. "ध्वर्योः प्रा। ५ग.च. मेकरमव।६क. ख. ड, "मषु ।७ क. इ, "व॑ इति। ८ त, "क्षणे छि ।

[अ.३पा.५अभवि.१६२४- १६] जैमिनी पन्यायमारापिस्तरः । १७५

वाक्यं चैवमान्नातम्‌--““वषट्कतुः प्रथमभक्ष" इति । तच्च व्रिरिष्ट वधानाल्पायम्य- मपि सिध्यति । न चैतद्रचनं पात्रसंनिषरूपण न्यायमान्रेण बाधितुं शक्यम्‌ ॥ तस्मात्‌--होता प्रथमे भक्षयेत्‌ ॥

( चतुर्दशे भक्षस्यानुज्ञापूवकत्वाधिकरणे सूत्रम्‌-- )

वचनाद्न॒न्ञातभक्षणय्‌ ॥ «० ॥ चतुद शापिकरणमारचयति-- नानुज्ञापूवंको भक्षस्तत्प्रवा वाऽत्र खयवात्‌ ॥ आद्यो नानुपहूतेन पेय इत्युक्तिताऽन्तिमः ॥ «४ ॥ सनुज्ञाभक्षयेदरेयोरनुष्टितौ गेरवादवक्षमाच्म्‌--इति चेत्‌ | मेवम्‌ | ““तस्मात्सोमो नानुपहूतेन परयः" इति वचनेनानुज्ञाया आवश्यकत्वात्‌ ॥

( पश्वदरो वेदिकवचनेनानुज्ञापनाधिकरणे सूजम्‌--)

उ = = (^ तदुपहूत्‌ उपह्वयस्वत्यननादुज्ञावपाहक्क्‌ ॥ ७१ ॥ पश्चदङाविकरणमारचयाप--

क्रिमनङ्ञा सखोकिकोक्तपा वेदाक्त्या वा यथा तथा॥ अविशोपादुपहानमन्नरिङ्काततु वेदिक ॥ २५ ॥ (उपहूत उपहयष्व'"--टलययं मच्रो लिङ्खेन मन्रमनुज्ञायां विनियुङ्क | तस्मात वैदिकोकत्या तद नुज्ञानम्‌ ॥

( पोडशे पदि कवाक्येन प्रतिवचनाधिकरणे सूचम्‌-) | [कि तत्राधसारततवचनम्‌ ॥ ८९ ॥

धाडशापिकरणमारचयति--

उपहूयस्वोपहूत इत्यशेषो द्र योभवेत्‌ ॥

भनुज्ञानुह्नापनयोरथवाऽसों विभज्यते ॥ २६ ॥

विभागकरणाभावाद शेषश्च रिद्ितः ॥

उपह्येत्यनुज्ञप्रवनुज्ञानं तथेतरः ॥ २७ ॥ (“उपहूत उपहयस्व'"--इत्यसिमिनमत्र मध्यमपुरूषैकवचनान्तो भागः पश्वात्पदि-

1 ल्ल, म्यमिति सि। २. च. गाञ्स्तु। ३. ग. चर्षणयो") क. ख, द. द्वाने प।

१७६ श्रीमाधवप्रणीतः- [ज देपा०५अबि०१७-१र]

तोऽपि प्रश्नसमत्वात्पथममाविन्यनुज्ञापनं समथः । प्रथमकवचनान्वस्तु प्रथमपटितोऽ-

प्युत्तरसमननत्वातश्वद्भाविन्यामनुज्ञाया समथः | तस्मातव--टद्खन वमस्य वि] ज्यते ॥

( सप्तदशे-एकपात्राणामनुज्ञापनाधिकरणे सू ्म्‌-- ) तदेकपा्राणां समवायात्‌ ॥ ४३ ॥

सप्तदशापिकरणमारचयवि-- उपह्वानमशेषाणायुत स्यादेकपात्रिणाम्‌ ॥ अहष्हेतोरा्यः स्याद्ृष्टाधिक्यादितोऽन्तिमः ॥ २८ ॥ अनुज्ञापनस्यादृष्टं प्रयोजनम्‌ । तच्च विमिन्नपानेष्परि समानम्‌--इति चेत्‌ ॥ न, दृष्टप्रयोजनस्य सद्रावात्‌ | साधारणे वस्तुनि कथ॑चिद्धागापिकयेऽपराधो मवति । अतो न्यूनाविकत्वपरिहारनिपित्तमनुज्ञापनम्कपात्रिणामेव |

( अष्टादशे स्वययष्टर्भन्नास्तित्वाधिकरणे सूत्राणि य-द ) याज्यापनयेनापनीतो भक्षः प्रवरवत्र ॥ ७ ॥यष्टवा कारणाममाद्‌ ॥ ४५॥ प्रतरत्तसास्मवरस्यानपायः ॥ ५६ ॥

भष्टादृशावकरणमारचयति-- होत्याज्यापनीतो किं न वषट्‌कारभक्षयोः॥ अपनींतीरुतापायो नापनीति्षिमेदतः ॥ २९ ॥ यजमानेन यष्टव्यं न विनेषििषटकृतिम्‌ ॥ वषट्‌कारो यानज्ययाऽतः सहापित्यदनं तथा ॥ ३० ॥ ञ्यातिष्टाम ऋतुयाजनामकेषु यागेष्वा्नायते--"“यजमानस्य यान्या सोऽभिपर- ष्यवि--हावरतयज--इति, खयं वँ निषद्य यजति" इति । होत्रे काण्ड समा- म्नात यान्याः समास्यया होतुः प्राप्ताः | वासु काचि्यान्या होतुरपनीय यजमा- नस्य विधीयते | ततो यजमानः स्वच्छया होतारं वा प्रेप्यवि, स्वयं वा यान्यां पठति । वत्र स्वपाठपक्षे यान्या होवुरपनीयते। न तु वपषट्कारभक्षावपनीयेते | तयोया्यायामनन्तमावात्‌ । अवो होता वषट्करोति भक्षयति च-इपि पप्रे,-

१ ग. च. पात्राणाः।२ग. च, वा ववर्य | ३ स, ग. च, ^ति। होचका|४ल्.ग, ड, च. याज्येव दो" |

[अ०दपा०५अि०१९] जेभिनींयन्यायमारपिस्तरः। ९७७

ब्रमः- “स्वयं वा निषपदचच यनति" इतिपक्षस्वीकारा्यजमनिनं स्वयं याग कवेव्यः | स च यागो वषटकारमन्वरेण न संभवति, “याज्याया अवि वषट्‌करोतिः इति तद्विधानां | ननु--यजमानो याज्यां पठतु, होता वपट्करोतु--इति चेत्‌ । येवम्‌ । (अनवानं यजति” इति याज्यावपट्कारयोमेध्ये शवासनिषेधनेककतृकत्वा- वगमात्‌ । भवो याज्यया सह वषट्कारो होतुरपैति । तदपाये वषट्‌ कारनिपित्ती भक्षश्च होत्रपेल्य यजमान निविशते ॥

( एकोनविंशे एख्चमसस्येज्याविकारताधिकरणे सृज्राणि ४७-५१ 3 ॐ चठ, ®" क = ॐ द्‌ | @ + न फट चमसा नापात्तका मक्षावकारः तचछराततवा शरत ॥«७॥ इज्याविकार वा सस्कारस्य तद्‌- थ्‌ त्व ४२९ म्‌ "स, त्वात्‌ ॥ &<८ ॥ हामात्‌ ॥ ९ ॥ चमसश्च तल्यकारुखात्‌ ॥५०। लिङ्गदर्नाज्च ॥०१॥ एकान दिशाविकरणमारचयति- न्यग्रोधपिष्टं सोमस्य स्थाने प्षत्रिपवेरययोः ॥ भक्षमात्रे विकुपात्त्तोमयागेऽपि वा तथा ॥ २१ ॥ विभक्षयिषया वाक्यम॒पक्रम्योपसंहृतम्‌ ॥ भक्षं यच्छेदिति ततो पिकारो मक्षमन्रगः॥ ३२॥ फराख्यचमसेनासो यजतेति श्रुतत्वतः ॥ इज्यायां च विकारोऽस्ति यागाया भक्षसस्कतिः ॥ ३२ ॥ ज्योतिष्टोमे श्रयते--““यदि राजन्यं वैश्यं वा याजयेत, स यदि सोमं तरिमक्ष यिषेत. न्यो वस्विमिनीराहत्य वाः सपिप्य दवन्यन्मृन्य तमस्मे भक्ष प्रयच्छत, न सोमम्‌” इति । स्विभिन्यो मुकलानि । त्--उपक्रमोपसंदारयोनक्षव्रषयत्ाद्भक्ष परात्र सामः षन वि(क्रयते-डइति चत्‌ ॥

मेवम्‌ । ““यदाऽन्यांश्वमसाञ्जहति, अथैतस्य द्भेतरुणक्नोपहल्य जुहाति" इति श्रतम्‌ | तत्र फटचमसदूपेण यथोक्तपिषेन यागमङ्ीरूलय तरूणकगुणा वायवं |

किच--इष्टद्रग्यसंस्कारो हि भक्षः। सच यागमन्तरणानुपपन्नः | वस्माव्-यागञपि विकारः ॥

१ क. गद.च, नया २क, ख. द, "त्‌ ।-य'। ३ क. द. ` प्रह्य। ६

९७४ श्री माधवप्रणाीतः- [८ ३पा०५अपि ०२०] ( विशे ब्राह्मणानामेव राजन्यचमसानुपरस्पणाधिकरणे सूत्रे ५२-५३ ) अनुप्रसपिष सामान्याद्‌ ॥ ५२ ॥ ब्राह्मणा वा तल्यशब्द्तात्‌ ॥ ५३ ॥

विंशापिकरणमारचयति- राजसूये कचित्करतुश्चमसा दशभिजनेः ॥ भक्ष्यः कि तन्न राजन्या भक्षका ब्राह्मणा उत ॥ ३४ ॥ आद्यो भानात्धंख्ययेकजाते वपाः रातं दश ॥ चमसानद्यरित्युक्तया राजपात्रं च विप्रगम्‌ ॥ ३५ ॥ राजघ्रये दशपेयनामके यागे भ्रूयते-- "दश दृशैकेकं चमसमनुप्रसपेन्ति”” इति। तत्न--यजमानस्य राजन्यस्य यश्चमस्रः, सोऽयं राजन्येव दजमिमेक्षणीयः। कृतः- 'दश' इति संख्यया जीव्येकत्वप्रतिमानात्‌ । तयाहि--दशपेयस्य ज्योतिष्टोपविक- तित्वादाकतं धमेजातं चोदकेन पाप्रम्‌ । प्ररुतौ च-यजमानचमपरस्य भिन्ननावि- भिमेक्षणं नास्ति, इयत्रापि तथेव प्राप्तम्‌ । यदि--अच “दृश! इति विषो विधीयेत । तर्हिं प्रातं भक्षसख्यामात्रं निवतेताम्‌ । न ेकजातित्वम्‌ | तस्मात--राजन्यां यज- मानोऽन्य राजन्येनेवभिः सह मक्षयेव--इति प्रे त्रमः--प्ररुतितः परापेषु दशसु चमसेषु भक्षणायानुप्रसपेतां पुरुषाणां "दश, दशः इति वीप्सया परतिचमसं दशसंख्यां विधायायेसिद्धां शतसंख्यामन्‌्य संख्येयानां सवषां ब्राह्मण्यं विधीयते--“> शतं ब्राह्मणाः पिबन्ति” इति । तथा सति--यजपान- स्यापि राजन्यस्य य॑ चमस्भक्षो नाति, तत्र कुतोऽन्ये राजन्या भक्षयेयुः । तस्मात्‌-- ब्राह्मणा एव भक्षकाः ॥

(+ ~ ज्र,

इति शीमाधवीये जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरे तृतीयाध्यायस्य पचमः पादः॥ ५॥

अचर पादे आदितः अज{विकरणानि २० १८४ सूत्राणि ५३ ५१५

*# “दातं ब्राह्मणाः सोमं भक्षयत" इति राबरभाष्ये पाठः । ~~~ ~~~ ~ ~ _ ~ भ १ क्ल. भक्षः । २ ख. स्सज्गो"। ३ व. जये । ४ क. तथाञ्पि। ५ ल्ल.ग.च, विधीप्रते । ६ क, वीप्साया ७क,. षड. च मः।

[अ०३पा०६अमपि०१-२] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। १७९

( भय ततीयाध्यायस्य षष्ठः पाद्‌: )

( प्रथमे सुवादिषु खादिरतादिविषेः प्रकृतिगामितापिकरणे सूत्राणि १-< ) सर्वाथ॑मप्रकरणात्‌ ॥ १ ॥ प्रकृतौ वाऽ हिर्क्तसात्‌ ॥ २ ॥ तदजं तु वचन- प्रपि ॥ ३ ॥ दद्चनादिति चेत्‌॥।४॥ न चोदनेकाथ्यांत्‌। ५ उत्पत्तिरिति चेव ॥६॥न ठल्यवात्‌ ॥७]। चोदनार्थका-

\ 9 (भप [अ £ र्स्न्यात्त मख्यावप्रातषधास्मक़यथः॥८॥ पष्ठपादस्य प्रथमापिकरणमारचयति- प्रकृतो विकृतो वो स्याद्यस्य पर्णेत्यसो विधिः॥ प्रकृतावेव वा तुस्याद्रचनादुभयोरसो ॥ १ ॥ जुहु माभ्ित्य पणत्वविधिः प्रकृतिमात्रगः ॥ चोद्‌केनोमयप्ा्र्विकृता विधिनाऽतर किम्‌ ॥ २॥ अनारभ्य श्रयतवे--““यस्य पणेमयीं ज॒हमवति, न स पापं छोकं शगणोि इति। तत्र--अग्यमिचरितक तुसंवन्थवती जृहूमाश्नित्य तद्धेतु; पणंवक्षो वाक्येन विधी- यते--““या जुहूः सा परणेमयी" इति । वाक्यं च प्रकृतिविकृत्योस्तुल्यमेव प्रवतंते उमयत्राऽऽश्रयभूताया जुह्वाः स्वात्‌ | वस्मात-प्ररुपिवित्योरुमयोरप्ययं विषिः- इति पापे, - तरमः--किमयं व्िषिर्विरुतो चोदकात्पृवं निशे, पश्चाद्वा | नाऽऽ चः, आश्रय- मवाया जद्वाश्चोदकमन्तरेणासंमवात्‌ | द्वितीये तु प्रणमि जहा संहैव चोद्केनावि- दिश्यते । तत्र पुनर्विविवेयथ्योदयं वपिः प्ररतिमात्रगः । एवं (“यस्य खादिरः पवो भवति" हत्युदाहूरणीयम्‌ ॥

(द्वितीये सामिधेनीनां सप्रदशसंख्याया विकृतिगापमिताधिकरणे सूतम्‌) प्रकरणविशेषात्त विकृतो विरोधि स्यात्‌ ॥ < ॥

द्वितीयाविकरणमारचयति-

१ गे

(+

१ग.च.च।२ड्‌. "णलेत्रि। ३. "स्तुत्यं प्रः 1 ४ ड. “यत्र पणेताया।

१८० श्रीमाधवप्रणीतः- [भ०३पा०६अपि ०३]

सामिधेनीः सप्रदश प्रकृतो विकृतादुत ॥ प्वेवल्पकृतो पाश्चदर्येनेतद्भिकस्प्यते ॥ ३ ॥ विकृतो साप्तदश्यं स्यास्कृतो प्रक्रिपावरात्‌ ॥ पाञ्चदरयावरुद्धत्वादाकाङुक्षाया निवृत्तितः ॥ ४ ॥ अनारभ्य श्रूयवे--““सप्रदश समिषेनीरनुव्रूयात"” इति । “प्रवो वाजा भनि दव '”-- इत्याद्या अथिसमिन्धनाथौ ऋचः सामिषेन्यः | तासां साघ्रदश्यं पवे- न्यायेन प्ररूतिगतम्‌ । यदि प्ररूतों (पश्द्ञ्च सामिधेनीरन्वाह” इति विषिः स्यात्‌, वाई पाश्चद्र्यसाप्रदश्ये विकल्पेयाताम्‌--टति प्रात, नूमः--विरतापरेव साप्तदश्यं निविशते, प्ररुतौ पाचद्श्येनावरुद्धानां सामिषै- नीनां संख्याकाङ्क्षाया अभावात्‌ । न च~पाथ्चद्श्यसाघ्दृशयवाक्ययोः समानबकतवा- द्वरोधामावः-इति शङ्कनीयम्‌, पाथद्श्ये प्रकरणानुरहस्याषिकत्वात्‌ । वस्मात- पित्रविन्दाध्वरकल्पादिविकतो साघ्दर्यमवतिष्टते । न चात्र पृवेन्यायोऽस्वि, साद-

कक १ क

हयस्य च।द्‌कप्राप्त्यभावन प्नाविषाने दोषामावात ॥

( ततीय नेमित्तिकसाप्रदरयस्य प्रकतिगामिताधिकरणे स॒त्रप-) नेमित्तिकं त॒ परकृतौ, तदिकारः संयो गविंशेषात्‌ ॥१०॥

तीयाविकरणमारचयति- साप्रदद्यं तु वैरयस्य विषतो भ्रकृतावुत ॥ पुवेवचेन्न सकोचान्निं्ये नेमित्तिकोक्तितः ॥ ^ ॥ गोदोहनेन पणयेत्कामीत्येतदुदाहरत्‌ ॥ भाष्यकार स्तदप्यस्तु न्यायस्यात्र समत्वतः॥ ६ ॥ ““सप्तदशानुत्रूयद्विश्यस्य'” इवि विं वैशयनिमिततं सापदश्यं पूरवेन्यायेन विरु- तिगतम्‌-इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ | नेमित्तिकेनानेन वचनेन प्रङविगतस्य नि्यंस्य पाश्चदश्यस्य वैश्यन्यति- रिक्तविषयतया संकोचनीयत्वात्‌ | नित्यं सामान्यरूपतया सावकाशत्वेन च दष॑छम्‌। नेमित्तिकं तु व्िरपरूपरनिरवकाशत्वाम्यां प्रवम्‌ । वस्मात-वैरयनिमित्तकं सा्र- द्र्य प्ररुत।उवातष्टतं | जत भाष्यकारोऽन्यटुदाजहार-“चमसेनापः प्रणयेद्रोदोहनेन पशुकामस्य इति । तच्न--प्ररूतश्चमसेन।वरुदतद्रोदोहनं विंरुतो--इव परवेपक्ष; । कामनानि-

9 ग. च, "पानदो"।२ख, “नियने.। ३ ख. "मित्त सा | ४ द. श्यपा। ५. श्तरावव ति" |

[अ ०३पा०६अपि०४-५] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। १८१ पित्तकेन गोदोहनेन नित्यस्य चमसस्य निष्कामवरिषयवया संकोचनीयत्वा्यरूतावेव

ध

गोदोहन म्‌-हवि राद्धान्तः ॥

( चतुर्थे, आधानस्य पवमानेष्टचनङ्ुताधिकरणे सूत्राणि ११-१३ ) इष्टयर्थमग्न्यापेयं प्रकरणात ॥ ११॥ न वा तासां तदर्था ॥ १२ ॥ िङ्कदर्शनाञ्च ॥ १३ ॥

चतुथाधिकरणमारचयति- आधानं पवमानादेरिषटिर्ं न वा भवेत्‌ ॥ अश्रौनाभिष्टिशेषत्वात्तदाराऽस्य तदङ्कता॥ ७॥ अनारभ्य विधानात्त॒ नाङ््‌ कस्यचिदाहितिः॥ अगन्यथत्वात्तत्समेषटिर्रयस्त्वग्मिहोत्रगाः ॥ < ॥ इदमान्नायते--"'अग्रये पवमानायाष्टादृशक्पालं निवपेत्‌) अम्मये प्रावकाय, भग्रये डचये"” इति । “'वसन्पे व्राह्मणोऽभ्नीनाद्धव'” इति च । तत्र-भाधानं पवमानादीष्टीनामङ्गं मवेत्‌ । कुतः--द्शोपुणमासविकूविषु प्वमानादीिषु चदकपरा- प्रानामाहवन।याचभ्रीनामिष्टचद्धत्वे सत्यचिद्रारा वत्संस्काररूपस्याऽऽधानस्यापि वद्‌- ङ्ताया अनिवायेत्वात--इतिं चेत ॥ भवम्‌ । न देव दाधानं कस्यचित्करवोः प्रकरणे पठिवम्‌ | किंतु--अनारभ्याधी- तम्‌ । अवोन कस्याप्येतदङ्गम्‌ , किंत्वाधानवदिष्टानौपप्य्चिसंस्कारागैत्वात्परस्परं नास्य ङ्ाङ्गिमावशञङ्ा | ननु-पवमानेष्टचङ्गत्वामवेऽ्िसंस्कासयैयभ्यादधिद्रारा तद- ङ्त्व युक्तम्‌--इवि चेत्‌ । न । संस्कतान मग्रीनामधिहोचायुत्तरकरतुषु तत्तद्राकयै- विनियोगावगमाव्‌ । तस्मात्‌--नाऽऽघानमङ्गम्‌ ॥

( प्रथमे, आधानस्य सवायताधिकरणे सूत्र ४४--१५ ) तद्यकृयथं यथाऽन्येऽनारम्यवादाः ॥ १५ ॥ सवथ वाऽऽपानस्य स्वकारुखाव्‌ ॥ १८ ॥

पथचमाविकरणमारचयति--

१ग.च, मिश्च । रग. च, "नाम्नि" | ३ ग. च. 'नामुत्तरक्र' ।

१८२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ० ३पा०६अपि ०६]

आधानं किं प्रकृत्यथं वद्धिमत्रेण वा युतम्‌ ॥ संस्कृतागिप्रनाद्येत्त्पणवत्पकृतो स्थितम्‌ ॥ ९ ॥ रोकिकाकारमात्रत्वे विफरतात््रतां युतिः ॥ पणस्याऽऽहषनीयादो शास्रीयेऽस्तु स्वतच्रता ॥ १०॥ अनारभ्याीतं पणमयी्वं यथा जुहूप्रनान्या प्रकतौ निविष्टम्‌ , वथेवाभिप्रनाह्या तत्सस्काररूपमाधानं प्ररतो नि व्रिशते--इति चत्‌ ॥ मेवम्‌ । वेषम्यात्‌ | द्विविधो हिं जुह्वा आकारः-रोकिकः शाघ्रीयश्च । भर- त्निपाचदैष्यहंसमुखत्वत्व ग्ित्वादिरूपो दयमानो ठोकिकः । अपूर्वीयत्वाकारस्तु डाघ्ीयः । तयोरपर्वीयत्वं कतुग्रवेशमन्वरेण नास्ति । तत्र यदि कोकिकाकारमात्र पयव॑स्यति, तदा पणमर्यीत्वं विफलं भेत्‌ । कष्टान्तरेणापि तदाकारस्य सुसंपाद्‌- त्वात्‌ । अवाऽपूर्वीयत्वाय पणेः कतो प्रविष्टः | आहवनीयादीनां त्वेक एव शाघ्ली- याकारः | स च विविबलादाधानेनैव जन्यते, नान्यथा । तस्मादाधानस्य क्रतुपवेशं विनैव शाघ्लीयाहवनीयाद्याकारसपादंनपमथेत्वाद्िहोतरेण तत्संयुन्यते । तथा सवि पणेवेषम्यात्परृतावप्रविरया्रीनुत्राचच ऊतुवच्छावञयेणाववरिष्ठते । ततो ठौकिको- पायसंपादितसुवणेनीह्यादिवदाधानसंमादिवानां स्वतत्राणागवाऽऽहवनीयाचय्चीनां पश्वाद्वाकथैः क्रतुषु विनियोगोऽस्तु ॥

( षष्ठे पवमनेष्टीनामसंस्कृतेऽग्रो करतैत्यताधिकरणे सूते १६- १७ » तासामापरेः प्रकृतितः प्रयाजवत्स्यात्‌ ॥१६॥ न वा तासां तद्थ॑सात्‌ ॥१७॥ षृष्टापिकरणमारचयप्ति- संस्कृते पवमानेष्टचा बहौ सेष्टि वेष्टपः ॥ वहो तत्सस्कृते कायोश्चोदकस्यानुरोधतः ॥ ११ ॥ चोदकः पवमानेष्टोन तां प्रापयितं प्रभः॥ अनहदुत्वेष्टयसिद्धिभ्यामिष्टयस्तदसंस्कते ॥ १२॥ पवमानादीष्टिमिराह वनीयाद्यग्रयः संस्क्रियन्वे | संस्ठतेष्वयिष्वयिहोत्रदशेपृणमा- सादिक्रतवः प्रवतेन्वे । वथासति--विमताः पवमाने्टयस्वाभिरिष्टिमिः संस्कवे वह कव्याः, इटित्वात्‌, इतरेष्टिवत्‌-। चोदकोऽप्येवं सत्यनुग्रहीठो मवति । एवाभिरि-

१ क |

षिभिः संस्छतें वहो प्रकत्यनुष्ठन।त्-इवि प्रापे,

क , = ©

१ ग, च, 'वस्पेत, त' | २ ड, दना" । \ ड, 'तेष्वश्निद्य ।

[अ०दपा०दअधि-७] जेमिनीयन्यायमालाविस्तरः । १८३

त्रूमः-- यचि पवमानेषटिविंरूतिः, तथाऽपि चोदको न तस्यां पवमानेष्टौ पवमाने. िमविदेष्टं प्रभवति । परतो प्रयाजादिवत्पवमानेष्टेरद्गखामावात्‌ । किं च--"एतस्याः पवमानष्टः संस्रुतािसिद्धचय पवमानेष्टचन्तराङ्गीकारे तत्रापि वथा" इत्यनवस्थाया. मिषटिरेव न सिध्येत्‌ । तस्मात्‌--वाभिरिषटिभिरसंस्छवे बहौ पवमानेष्टयः कवैव्याः ||

( सप्तमे-उपाकरणादीनामग्रीपषो्मपधमताधिकरणे सूत्राणि १८-२७) ल्य ष 90 $ ~ जा (2 ठर्यः सर्वेषा पद्यावावः प्रकरणावदशषात थ्‌ पू ॥ ॐ | अ ॥ १८ ॥ स्थानाच्च प्रवंस्य ॥ १९ ॥ धस्ते ॐ $ (क थ्‌ ४ क =. केषां तत्र प्राक्शरुतिगुणाथां ॥ २० ॥ तेनोरृ- ^~, (~~ ^ स द अन टस्य काट वाधारराति चद्‌ ॥ ९१ ॥ नकटञ्च- प 9 ० । त्वात्‌ ॥ २२ ॥ अ्थनति चत्‌ ॥२३॥ न @ ® _ (न घ छ थ्‌ श्चुतिविप्रतिषेधाव्‌ ॥ २० ॥ स्थानाच्च पूर्वस्य 9 ० क [® ५९ सस्कारस्य तद्धव्वात्‌ ॥ 4 ॥ ठङ्द्श- = __ „£ नाच ॥ ९६ ॥ अचाद्ना वा गणान ॥२५७॥ सप्ठमाविकरणमारचयति-- अग्रीपोमीयसवनींयानुबन्ध्यपथुष्षमी ॥ उपाकरणमुख्यास्तु धर्माः साधारणानवा॥ १३॥ उ्यातिष्ठोमप्रकरणे पाटात्साधारणा अमी ॥ पथयुधरमाग्रहात्छोमयागे ते स्यनिरथकाः ॥ १४॥ अ्रीपोमीयधमेत्वं तेषां स्यानात्पसिध्यति ॥ द्रयोारितरय)ः प्वोः प्राप्यन्ते चोदकेन ते ॥ १५॥ भद्मापोमायः, सवनीयः, अनुब्रन्ध्यश्च, लयवे यः पशवो ज्योतिष्टो मप्रकरणे समा- प्राताः | पडवमाश्चोपाकरणपयिकरणादयस्तत्राऽऽम्नाताः। “प्रजापतेज।यमानाः"' “इम पम्‌" '--इलाम्यामृगम्यां पशोरूपस्पशनमुपाकरणम्‌ । द्मज्वाल्या त्रिः प्रद क्षि- णीकरणं प्रयैद्यिकरणम्‌ । त एवे धमाचिष्वपरि पष साधारण्येन विधीयन्ते । चया- णामपि ज्योविष्टोपपकरणप।ठपाम्यात्‌ | ननु ज्योविष्टोम्य प्रकरणे प्रठितानेवान्ष- पमान्प एव अदहीप्यति, न तु परशवः-ईइति चेत्‌ | न तस्य सोमयागतात्‌ | सा

१क.ग.च. किङ्रतो।२क.ख. इ, दरतिते। ३ ख."तेयानमा। ४. च. 'मान्मरह ए

१८४ श्री माधवप्णीतः- [अ ० देपा०६अपि ०८-९]

हयमिषवादीन्धमौनाकाङ्क्षति, न तु यूपरनियोजनविशसनादीन्‌ । तस्मात-- अङ्कन्यः नथेकाः सन्तोऽङ्कषु निविशमाना अविशेषतचिष्वपि पडष्ववतिषठन्ते--इति परप,

ब्रूमः--अस्त्यत्र विशेषः सेनिषिलक्षणः । सोत्यनामकादह्नः पराचीन ओपवप्तथ्य- नामकेऽद्धि पिष्ण्यनिमाणाद्ध्वेमेते धमां आन्नाताः । अ्रीषोमीयस्यापि तदेव स्थानम्‌ । सवनीयस्तु सोव्येऽहनि श्रूयते-भाग्विनं ग्रहं गृहीत्वा चिवृवा यूपं परै. वीयाऽऽगरेयं सवनीयं प्यमुपाकरोति” इति । अनुबन्ध्यस्त्ववमृथान्ते समाम्नातः | ततः संनिधिना ते धमो अ्चीपोमीये संबध्यन्त, सवनीयानुबन्ध्ययोस्तु चोदकाद्तिदि- दयन्त ॥

( अष्टमे शाखाहरणादीना्मयदोहधरमताधिकरणे सत्रे २८--२९ ५ दोहयोः कारमेदादसयक्तं शतं स्यात्‌ ॥ २८ ॥ प्रक- रणाविभागाहा तस्स यक्तस्य कारश्चाघ्रम्‌ ॥ २९ ॥

जष्टमाधिकरणमारचयति- शाखछिदादयो दोहे धमः सायं त्यवस्थिताः॥ प्रातश्च पतन्ति वा प्तायं स्थानात्ते पव॑वर्स्थिताः १६ ॥ आनथक्यप्रतिहतिः पूथवनेह विद्यते ॥ वलिनोऽतः प्रकरणातपातदौहेऽपि सन्ति ते ॥ १७॥ दशेप्णमापप्रकरणे--पङाशशाखाछेदनम्‌, तया श्ञाखया वत्सापाकरणम्‌ , यादयो रोहषमीः समाम्नाताः । दोहौ च दौ विदेते--अमावास्यायां रात्रविको दोहः, प्रतिपदि प्रातरपरो दाहः । तव पुवेन्यायेन प्रािके सायंदोहं प्रथमश्र- तास्ति घमा व्यवतिष्नन्त-इति चेत्‌ ॥ | भवम्‌ | वैषम्यात्‌ । पूवं हि सोमे विशसनादिधमोणामनन्वयाल्यकरणमानयेक्य. प्रतिहतम्‌ । इह तु नास्त्यानथेकयप्रतिहतिः । वतः प्रकरणेन स्थानं बापरित्वा दयो- ह योस्ते षमा अभ्युपेयाः ॥

८

~= ~

( नवमे प्षादनादीनां सवनत्रयधर्मताधिकरणे स॒चय-- , = 9 ६ तह तव्सवनान्तर प्रहाम्रानम्‌ ॥ २० ॥ नव माविकरणमारचयति- ग्रहधर्माः सादनाद्याः प्रातःसवन एवते॥ त्रिष वा निश्चितस्थानादाद्यः पुदेवदुत्तरः॥ १८ ॥

®= ® @

१ ग, च, धिष्म्यादिनि"। २ क, "णातूरेमे। २३ ग. च, सयोः प्र। ४ क,ख. ड, पूर हि।

[भ.३पा.६अवि.१०-११] जेंमिनीयन्यायमाराविस्तरः। १८५

ञयोतिष्टीमे प्रातःसवने सन्त्यन्द्रवायवादयो अहाः, माध्यंदिने सवने मरुत्वती. यादयः, ततीयसवन आदित्यादयः | तत्र साद्नसंमागादियो षमः प्रातःसवनीयय्- हसनिवागान्नायन्त--""उपोेऽन्ये महाः साद्यन्ते, अनुपोपते धरुवः” इति । “दशाप- वित्रेण अहं संमाष्टि'” इति च| धुवनग्यतिरिक्तानां यहाणामधस्तान्मृत्तिकोपवेरनं कत्वा तत्र सादनम्‌ , धरुवस्य तु न तथा | पूवापेकरणे शाखाहरणादयः प्रधानयोदेविपयसो- धेमोः समान्नागः, ठच्च दपि पूर्वेद्युः सायंदोहमन्तरेण न सिध्यतीति तत्सिद्धय्ं केवलं सायं दुह्यते, न तु सायं दोहस्यासाारणत्वेन षेः सहैकस्मिन्देर पाटोऽस्वीति स्थानं न निश्चितम्‌ | इह तु तल्निश्चितमिति प्रातःसवन एव ते धम इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । साद्नादीनां वाक्येन यरहषमेव्वं, प्रकरणेन न्योतिष्टोपवभेत्वं चावगम्यते | तंस्मिन्निश्चितमपि स्थानं वाक्यप्रकरणाम्यां नापित्वा तरिषु सवनेषु सादनादयोऽव- तिष्ठन्ते ॥

(दशमे रशनाघरिदृवादीनां सर्वपशधर्मताधिकरणे सचम्‌-- > | रशना च लिङ्गदृ्यनाव्‌ ॥ ३१ ॥

दरामाधिकरणमारचयति-- एकत्रेवोत सवेत रशनविषएटनादयः ॥

2) => (2

ग्रीपोमीय एवते क्रमाद्धिङ्ादितोऽन्तिमः॥ १८ ॥

अश्रीपोीयपशसंनिषौ रशनया यूपस्य वेष्टनम्‌ + रशनायाच्चिवृचवं दभेमयवं च, इत्यादयो मौ आस्राताः-““पारव्ययाति, उर्व रशना” इति, ““चिवृद्रवति"" इति

€ ~€

“ददरभेपयीं भवति?” इति च | तत्र "येयं रराना, ये च वेष्टनादृयः, ते सवं संनिषेरवा- न्तरप्रकरणद्राऽय्यीपोमीय एव स्युः-इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । सवनीयपशावपि तत्सद्रावो लिङ्गादवगम्यते । “(निवृत यपं परिवीयाऽऽ- येयं सवनीयं परामुपाकरोति?” इति चिवृच्वपरिव्याणयोः सिद्धवः नुवाद। लिङ्गम्‌ । किंच तृ तीयाश्रुला वाक्येन च परिव्याणस्य यूपघमेता; न तु पद्यवभता यूपश्च त्रयाणां

ह

पड़ना तत्र्‌ , इति वक्ष्यते । तस्मात-- स्वेषु १शुष्वेवे धमाः स्युः| ( एकाद्रो, अन्वदाम्पयोरपि सादनादिधमवच्वाधिकरणे सूजाणि ३२--३४ ) च्छि | ® ०) 4 * क ध आराच्छषटमसयरक्तामतरः सानधानात्‌ ।॥२९॥ १ ग. च. 'रिनपत । २ त. ततश्च निचि ३ ख. येऽमी ररशनवेष्ट1 ड, ये एडनया वेष्ट ।

ल, ठ, णाचाप्री| ५. च, नीधप । २४

१८६ श्रीमाधवप्रणीतः- [० रपा०६अपि०१२]

संयुक्तं वा तदर्थताच्छेषस्य तत्निमित्तत्वात्‌ १ ८ ~£ (~ | २२ ॥ नदशाद्यवातपए्त ।॥ ३४ ॥ एकारङशापिकरणमारचयति- ग्रहध्मां अनारभ्योक्ताश्वदाभ्यद्रयेन हि ॥ विद्यन्ते वा प्रकरणादायो वाक्यादिहान्तिमः॥ १९॥ अनारभ्य द्वौ अहौ श्र॒ता--“अरं गृहि" इति, “अदाभ्य गृहाति"" -इति च । तयोः सराद्नसंमागौद्यो अहमो न विद्यन्ते | कुवः--आरम्याधीवेष्वैन्द्रवा- यवादिष्वेव प्रकरणेन व्यवस्था पितत्वात--इति चेत्‌ | मेवम्‌ | "ग्रहाः सान्ते” इत्यादिवाक्येन यहवमैत्वावगमे तयोरपि ग्रहयोर्‌- निषायत्वात्‌ | नचेन्द्रवायवाद्यः परकरणिनः । न्योतिषटोमों हि प्रकरणी । तस्मा- त्सन्ति वयोषेणैः ॥

( द्वादशे चिननिण्यादीएकानामगन्यद्कुताधिकरणे सूत्रम्‌-- ) अग्न्यङ्कमप्रकरणे तद्त्‌ ॥ ३५८ ॥

द्रादसाधिकरणमारचयति--

अखण्डादीषएटकाधमाश्चित्रिण्यादिषु नोचिताः ॥

सन्ति वा वाक्यमप्यत्रानारभ्याक्तं ततोनते॥ २०॥

प्रकृताप्वेसवन्धात्ताहशादपि वाक्यतः ॥

अखण्डत्वादयोऽगन्यथंचित्रिण्यादिष सन्ति ते॥ २१॥

अनारभ्य ्रूयते--““चि्निणीरुपद् वाति” इति | अ्िप्रकरणे चेष्टकानां धम;

श॒वाः--भखण्डामकृष्णां कुयात्‌" इति । पूत्रै्--अंदवदाम्ययोरुत्पत्तिवाकय- स्यानारभ्याधीतत्वेऽपि विनियोजकवक्यं पकरणाीतम्‌ | चिनिण्यादिनामकानां विष्ट- काविशेषाणां विनियोजक वाक्यरप्यनारभ्या्षीतमं । तञ्च चित्यन्तरे ताधित्रिणीर्धि-

। @)

नियुङ्क । जखण्डत्व।दिषम।स्तु षण्णां चितीनां मध्ये प्रथमचितावान्नाताः | तस्पात्‌--

ते चित्रिण्यादिषु नोचिताः--इति प्रप, त्रमः--यदयप्युत्पत्तिविनिय)जक्वाक्ययार्‌न्यतरस्याप्रि प्रकरणपाठो नापि) तथाऽपि “य एवं विद्रानभि चिनुते" हृति प्रकृवं यदेतदगन्यपूर्वं तत्प॑वन्ितवेनैव

१त, न्ति वािय्यम| रय. च.खण्डालादगाऽगन्यर्याधिति" ३ ग, च. "धीतं चेचिदय।

[अ.रपा.द६अपि.१३-१४] जेभिनीयन्यायमालाषिस्तरः | १८७ चित्रिण्यादयोऽप्यपरकरणपठिवेनापि वाक्येन विनियुन्यन्ते | अखण्डत्वादयेश्वात्रिसा- वनमृतेष्टकाधमोः, नतु प्रथमचितिषमोः | तस्मात्‌--अगधरिसाधनमृतासु चितरिण्यादी- टकास्पि ते सन्ति ॥

( तयोदशे-अभिपवादीनां सोममात्रधममेताधिकरणे सूचम्‌--

५

५) ^ (क 9 नामात्तकमतुल्यताद्समान विधान स्याद ।॥ ३६ ॥ त्रयोदृशापिकरणमार्चवयति-- विधयांऽमिषवायाः स्युः फरस्ये चमसेन वा॥ नैमित्तिकस्य नित्येन तुद्यत्वादस्ति तद्विधिः ॥ २२ ॥ नित्ये कृताथाः संस्काराः पश्चाद्वाविनिमित्तजे ॥ न विधेयाः किंतु तत्न प्राप्यन्तामतिदेशतः ॥ २३ ॥ न्य्रोषमुकुलरूपस्य फलस्य पिष्टं चम्यवे यत्र स फएरचमसः | स च नैमित्तिकः, राजन्यवैश्यौ निभिवीकलय विहितत्वात्‌ । सोमस्तु निलयः, उपापिक्रममप्यनुपजीव्यैव ८“ सोमेन यजेत! इति विहितत्वात्‌ | तस्य च निलयस्य सोमस्य यथा यागसाघनत्वम्‌ , तथा फएकचमसस्यापि तदस्ति । वस्मात्‌ "'सापममिषुणोति! "सोमं कौणाति^” इलयादयो यागद्रव्यसंस्कारविधयः सोम इव फलचमपेऽपि प्रवन्ते--इति परप ब्रूमः-- नित्या जपमिषवादिसंस्कारा नियं सों सेस्कायं न्ध्वा चरितार्थाः सन्तो नान्यं संछ्कायमपक्षन्वे फकचमसस्तु सोमविकारत्वात्पश्चद्रवी । वतो निरपेक्षाः सुस्कारविधयो न तच प्रववेन्ते | न चैतावता सेस्काराभावः, चे।दकेन तत्सिद्धेः | तस्मात-पोममानत्नसंबन्धिनां विधयः ॥

( चतुरदैशे प्रतिनिधिष्वपि मुख्यधर्मानुष्टानाधिकरणे सत्राणि ३७-३९) नव क नि = तप्र वा प्रतानापच्च तहत ॥ २५७ ॥ तह प्रथाजनक- त्वात्‌ ।॥ ८ ।॥ जथशाक्चरक्षणत्वा् ॥ २९ ॥

चतुदंाविकरणमारचयति-- नावारादिप्रतिनिधेरतल्यो वा विधिः समः॥ पुरेवातल्यता साम्पमाकाराद्रीहिता यतः ॥ ५४ ॥

ध । किर @~+ ®. ४ क्ष क~ क [२

|हिमियंजेवः” इवि विहितानां ब्रीहीणामसमवे नीवाराः प्रविनिपिवेन स्वी.

) यस्त्वतिः । २ ख. पिमनुः। ३ ग. च. टो" ।

१८८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०रेपा०दभयि० १५-१६]

कायौ इति वक्ष्यते । वत्र पूवेन्यायेनावधावादि विधयो व्रीहिषु रताथौः पश्चाद्भाविनि नीवारादौ न प्रवतेन्पे--इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । व्रीहिशम्दो हि जा विविशेषेणाऽऽकारविशेषेण वोपरतं द्रन्यमाचषटे | नीवारेषु जातितो बीहिशब्दाथत्वामावऽप्याकारतो त्रीहिशब्दाथत्वेन “्रीहीनवहन्वि”” इति विधिः मवतैते । यथा नीहिजावा्रेव समीचोनानां ब्रीहीणामभावे जलवह्वयायुपधा- तेन सारविकटेष्वपि विधिः, वथा जातिविकरेष्वपि बीहिषु मख्येकदेशरूपत्वा- विधिरस्तु ॥

( पञ्चदशे श्चुतेऽवपि प्रतिनिधिषु युख्यधमानुष्टानाधिकरणे सृत्रम्‌-- ) नियमाथां गुणश्ुतिः ॥ ‰० ॥ पञ्चद्शापिकरणमारचयति- पती कामिषवोऽतुल्यस्तुस्यो वा सोमत॒ल्यता ॥ नास्ति नेमित्तिकत्वेन तुल्यः प्रतिनिधिततः ॥ २५॥ यदि सोमं न विन्देत, प्तिकानमिषणुयात”” इति श्रयते । तत्र सोमामावं निमि. तीरुय पतीकठताखण्डानां विहितत्वात्फ छ्चमसवनरैमित्तिकत्वेन सोमामिषवक्रयादि

क्ष, किनि क्न

विविः पतीकेषु न तुल्यः--टपि चेत्‌ । मेवम्‌ | नीवारवत्पतिनिवित्वात्‌ | नन-

प्रतिनिधित्वे स्वयमेवापादित्सितत्वाद्विधिनापेक्षितः । अव एव नीवारेषु विधिने भुवः

@> क कर

हात चेत | न । विवानयमायत्वस्य षष्ट व्ष्यमाणत्वाक्‌ । वस्मात्‌-जमिषवक्रया- दिविधिः सामपर्वाकयास्तुल्यः ॥ ( षोडशे दीक्षणीयादिधमाणाम्चि्टोमाङ्कताधिकरणे पसूजाणि ४१-२७ )

संस्थास्त॒ समानविधानाः प्रकरणाविशेषात्‌ ॥ %१ ॥ व्यपदेशश्च त॒ल्यवत्र ॥ ४२ ॥ विकारास्तु कामसेयोगे नियस्य समवाव्‌ ॥ ५३ ॥ अपिवा रिरस्कवास्मकृतेभ- विष्यन्तीति ॥ ७ ॥ वचनाच्च ससुचयः ॥५५।। प्रतिपेधाच परवटिङ्ञानाम्‌ ॥ %६& ॥ गुणविशेपद्किस्य व्यपदेशः ॥ ५७ ॥

पोडशाविकरणमारचयप्ि-- १ सरम्‌, ट्च, चोपेतं | २ग.च्‌, "वेन जः ।

[भि०देपा०६अपि०१६] जेमिनीयन्यायमालविस्वरः | १८९

उक्थ्यादिषु समो दीक्नणीयाचङ्कविधिनं वा ॥ एकप्रकरणस्वेन फख्वशचाच्च त॒स्यता ॥ २६ ॥ उक्थ्यादयः कामयोगाद्धिकाराः प्रक्रिया ततः ॥ अ्िषटोमात्मके ज्यातिष्रोममात्रे च तद्विधिः ॥ २७ ॥

क अ [क्य

ज्योतिष्टामः--खयमेकोऽपि समापतिमेद्‌ द्विबवे । यनज्ञायज्ञियस्तोतरेण सपा्ौ “अचरिष्टोमः' इत्युच्यते | तस्मादपि स्तोतादृष्वंमक्थ्यस्तोतरेण समाप्तौ (उक्थ्यः! इद्युच्यवे । एवं षोडश्यादयोऽपि । तादशस्य सप्रसंस्थावतो ज्योविष्टोमस्य प्रकरणे दीक्षणीयेष्टिपरायणीयेष्यादीनामङ्कानां विषिराश्नावः । सच विषिर्न्योविष्टोमस्य प्रथमसंस्थाविशेपेऽ्चिष्टोमे यथा परवत्तः, तथैवोकथ्यादिष्वपि प्रवतेते | कुवः--प्रकरण- संबन्धस्य समानत्वात्‌ । किच--यथाऽग्चिष्टामः फएकत्वादङ्गविधिभिः सयुज्यवे । एव- मुक्थ्यादयोऽपि । वेषां च फकमेवमाम्नायते--““पशकाम उक्थ्यं गृहठीयात्‌”" ““षोड- शिना वीयेकामः स्तुवीव?*“भविरा्रेण प्रजाकामं याजयेत्‌” इति । तस्मात्‌-पप्तछ्ठमि संस्थासु समानोऽङ्गविषिः--इति प्रा्ै,--

ब्रूमः--यदेतदुकथ्यादीनां फलमुदाहटतम्‌ , वत्त तेषां विकारत्वं गमयति । “काम्यो गुणः श्रूयमाणो निलयमथं विकल निविशषे” इति न्यायाचथा. गोदोहनगुणो नियं चमससाधनकमपां प्रणयनं विकृत्य निविशते, एवमुक्थ्यगुणो नित्याम्िष्टामस्य संस्था वित्य संस्थान्वरत्वं गमयति । ततोऽ्िष्टोमस्य गुणविकारा उक्थ्याद्य इति न सेषै- संस्थास्रावारणं प्रकरणम्‌ , रकितु--अधिष्टोमस्येवासावारणम्‌ । ननु-*“न्योविष्टोमेन यजेव”” इटल्यक्तव्वाज्ज्य।तिष्टोमस्येदं प्रकरणम्‌, न त्वभि्टोमसंस्थायाः--ईइति चेत्‌ । बाढम्‌ | असो ज्योतिष्टोमो न कदाचिदप्यचिषटोमं व्यभिचरति, उक्थ्यादीनामप्यन्त- भोविवा्िष्टो मकत्वात । उकथ्यादीस्तु ग्याभिचरति, विनाऽपि तैरचिष्टठोमदशायां ्योवि- ्ोमत्वसंमवात्‌ । अतोऽब्रि्टोमसस्यस्य ज्योविष्टोमस्येदं प्रकरणं सत्तत्रैव दीक्षणीयाय- द्विषि निवेशयति । उक्थ्यादिषु चोद्कादद्कान्यविदिश्यन्वे |

इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यायमासाविस्तरे तृतीया- ध्यायस्य षष्टः पादः ॥६॥

अत्र पादे आरितः अविकरणानि १६ । २०० सूत्राणि ४७ ५६२

) क. ख. -मुक्थस्तो. । ग. च. 'मुक्थ्यास्तो" । २ इ. “सु सृज्यमा" । ३ ख. तत्तदुत्तरेषां । ठग, च, -मरसंस्यस्य गु" । ५ ङ. सवसा । ९ क. ल शस्यैव ता ।

१९० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०र३ेपा०७अपि०१-र]

( अथ तृतीयाध्यायस्य सप्तमः पराद्‌: )

( प्रथमे बहिरादीनां दङपोणेमाप्ततदल्घोभयाद्भताधिकरणे सूवाणि १-५ ) प्रकरणविशेषादससयक्तं प्रधानस्य ॥ १॥ सर्वेषां वा शैषत्वस्यातस्परयुक्ततात्‌ ॥ २ ॥ आराद्पीति चेत्‌ ॥ ३ ॥ न तदाक्यं हि तदर्थात्‌ ॥ ¢ ॥ रिङ्कदशनाच्च ॥ ५ ॥

सप्तमपादस्य प्रथमायिकरणमारचयति- गरख्याह्धुतेव वेचादेः प्रयाजांचद्कुताऽपि वा ॥ तद्वाक्यं प्रक्रियायुक्तं गख्याह्त्वस्य बोधकम्‌ ॥ १॥ गुख्याङ्कस्पापि वेदेः प्रयाजादिषु चाङ्ता ॥ मुख्याथत्वात्पयाजादेः स्वापूरवैव्यवधानतः ॥ २॥ द्रांपणं मासयोः भ्रयते--“ वेद्यां हर्वीष्यासादयति'" '“बरिषि हर्वीष्याप्ादयापि"* इति । तथा द्धमः शूवन्ते--“ववेदिं खनति” “बर्हिलुनाति" इत्यादयः | मंख्य- हवीष्याभ्रेयपुरडारादीनि । अमुख्यहषीौषि वु परयाजा्थोनि । तत्न-लखषमस- हितानि वेदयाद्ानि परकरणबछान्मुख्यहविषमेवाङ्मानि-- वेद्यां हवीप्यापतादयति" इति वाक्यात्सवेहविरङ्ता-इति चेत्‌ | न | प्रकरणेन वाक्यस्य संकोचनीयत्वात्‌ | यदि वाक्यं प्रकरणनैरपेक्ष्येण स्वतत्रे स्यात्‌, वदा साद्नमात्नपयेवसानेन यागामावे वेयथ्यं स्यात्‌ । सोमिकहविषामप्येतदे द्यसादने प्रसज्येत । तस्मात्‌--मुर्यह विरद वेदादिकमू-इति प्रपि, व्रूमः--अस्तु वेयथ्यातिप्रसङ्कपारेह)रेण प्ररुतापूवे्ावनमभ्‌तह्‌ विषु वेद्यादेरङ्गतवम्‌ ।

© (विं

प्रयाजौदिंहवीष्य पि खकीयावान्तरापवद्रारया मरू्यापूवे साधनान्येवेति तदङ्त्वमपि वे्या-

9

दयुक्तम्‌ | एवे साति वाक्रयस्यात्यन्तस्कांच। न मविष्यावे |

( द्वितीये स्वामिस्षस्काराणां प्रधानाथताधिकरणे सूचम्‌- ) फलसयागात्त खामयक्त प्रधानस्य ॥ ६ ॥

द्वितीयाविकरणमारचयपि--

ग. च. "पदे प्रः ।२ग. च, दतायावेः। ३ग.च. "जारिषु वाऽ्ङ्गता॥त । बग. च. छ मल्यानि ह*।५ ग. च. "यामासाः | ६ ग, च. "जायथानि ह्‌" | भु छ. ध्वं चष । त. "वं च संभवति।

[अ > देपा०७भवपि ०३] जेमिनीयन्पायमाखाविस्तरः | १९१ वपनादपकारः कि द्रयोपंख्पा्योरुत ॥ मुख्य एव द्रयोरस्तु कृत्स्रकतृगतत्वतः ॥ ३ ॥ युक्तः शाद्वीयसंस्कारो मुख्यस्य फएरुमोजिनः ॥ विनाऽपि संस्कतं चं कतत्वं तत्र नास्ति सः॥ ४॥ उ्योतिष्टोमे केशदमश्रुवपनप्रयोत्रतादृयो यजमानपंस्कारा आश्नाताः । अहेः सोप- होमो ज्योतिष्टोमे पुख्यः । अय्मीषामीयपन्वादिकमडम्‌ । तत्र--द्रयोमेख्याङ़- योरेते वपनादय उपक््वन्वि | कुतः--कतैषर्मत्वात्‌ । यजमानो हि करैतया वपना द्भिः सास्करयत । कतृत्व च यथा मुख्य प्रात तस्य वदयत, तथाऽङ्ग प्र्यप्यास्त | तस्मात्‌--उभयोरूपकारः--इति चेत्‌ । मैवम्‌ । द्रौ हि यजमानस्याऽऽकारौ--क्रियाकतृत्वम्‌ , फलमोक्तृत्वं चेति । तयोर- दृटः फलभाोगः । क्रियानिप्पत्तिश्च दष्टा | तथाप्रणि--वपनादिकूतोपकारस्याप्यद- ्त्वादवोक्तरोपा वपनादयः फलमोगसावने मुख्य एव पयेवस्यन्वि । व॒पनादिसंस्कारर- हितैरप्यलिग्मिः कूपीवलादिमिश्च क्रिया निष्पाद्यमाना दङयवे | ततस्तत्र कतुत्वा- कारे वपनादिरूवंः प उपकारो नात्ति । तस्पत्‌-- अदफकम)निनोऽस्य यजमा- नस्य योऽयमदष्टष्ूपः शाघ्रीयः संरकारः सोऽयं मस्ये कमणि युक्तौ) नाङ्खषु | ना पवेवद्वाकयमास्ति, येन परपराफलस्ताधनेष्वङ्षु वपनाद्युपकारः शङ्क्येत । प्रकरणं तु युख्यस्येव, न चद्कानाम्‌ । तस्मात्‌-- न तेपूपकारः | ( तर्तये सोगिक्वेचादीनामह्ुपधानोभयाडूताधिकरणे सूत्रे ७-९) चिकीर्षया च संयोगात ॥७॥ तदुक्ते तु फरश्चतिस्तस्मास्सवेचिकी्पा स्यात ॥ ९ ॥ तृतीयाविकरृणमारचयति -- गुट्यार्था सौमिकी वेदिरूभमयायात मुख्पगा ॥ [चकौितत्वान्युख्यस्य वेद्यां तत्कृतिसंभवात्‌ ॥ ५॥ म॒ख्यपाप्कल्यहे तुत्वात्तदद्धं च चिकीितम्‌ ॥ म॒ ख्यवत्तेन तद्वेदिरद्घेष्वप्युपकाररिणीं ॥ ६ ॥ द्रिका द मधघ्यऽन्वभाग्य प्राच।नवेश। मण्डप|ऽवास्थितः | ततः पूतस्यां सदोहविवानादीनां पय।घ्। मूमागव्रिरोपः । वः सदःप्मृतिभिः मिके। वैरिरिदु-

१ ख. पवमानाः ।२ग.च. "तें प्रवमानाद्‌" ।३८छ. "तउ" । ४ छ. वायतिमु । ५. "तदन्तरं चिः ।

१९२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ० ३पा०७भपि ०४]

च्यते । सेयं यस्यस्य सोपयागस्यैवोपकारं करोति, न त्वमुरूुयानामद्यीषोमीयाचङ्गा- नाम्‌ | कतः- पर्यस्य चिकीर्षितत्वात्‌ । न च-अङ्कान्यपि चिकीषितानि--इवि वाच्यम्‌ , चिकीषो्रूपस्य वेदेनेवाभमिहितत्वात । एव श्रूयत--- 'षट्‌त्रिशत्पक्रमा प्राची, चतुर्विशविरम्रेण, तिशजघनेन, इयति रा््यामहं” इति । अस्यायमथः श्यमाणेनानेन दैच्येममाणेन चियेक्पमाणद्वयेन च प्रमिते भूभागे फलहेतुसामयागं कतु शक्ष्यामहे" हति निश्चि तथेव कुयौत-- इापि । सेयं चिकीषा मुस्यविषया “इयति ङक्ष्यापहे"” इति परिमाणस्य शक्तेश्चपन्यासात्‌ । अङ्कानां तु परशूनापिष्टानां च सदो- हविधानादिमण्डपनिरपेक्षाणां यथोक्तपरिमाणमन्तरेणाप्यनुष्ठातुं शक्यत्वात् उपन्यास- स्त निरथेकः । सोमस्य त्वनुष्ठानं यथोक्तवे यामेव संमव्ति, नत्वन्यच्र । वस्मात्‌-सा वेदिभर्यस्येवोपकरोति--इति परपे-

ब्रमः--“ईयांत र्ष्यामहे”" इत्य साङ्खपरधानारु्ठाने शक्तिरुक्ता; तादृशस्येव फलं परति पुष्कलहेतुत्वात्‌ । अवो मुख्याङ्कयोश्चिकीषीयास्तुल्यत्वादवेदिरूभयाथो । न च-अत्र वपनादिसाम्यं शङ्कनीयम्‌, दोपयोगामावस्य ववोक्तत्वात । इह तु-- ह्‌विराप्तादनादिंै्ट उपयोगः | स च मृख्याङ्गयोः सम इत्युभयाधत्वम्‌ ॥

( चतुर्थ--अभिमशेनस्याहुपधानोभयाहुताधिकरणे सूत्रे, <-१० > तथाऽभिधानेन ॥ ८ ॥ गणाभिधा- नास्स्वाधमभिधानम्‌ ॥ १० ॥

चतुथायिकरणमारचयति- चतुरहीना पोणेमास्। मृशोदाल्यादिमशने ॥ म्नो मुख्य उतष्केऽपि युख्ये तद्वाचि शब्दतः ॥ ७ ॥ शाब्दस्य कर्मवाचित्वात्तन्न मरनवजनात्‌ ॥ विभक्तिव्यत्यये मनच्रो य॒ख्याद्ह विषोद्रपोः ॥ ८ ॥

दशपर्णमासयोः भ्रयते--'“चतुहोर्जा पौणैमाद्ममिमृशेत, पचहोत्ाऽमावा- स्याम्‌" इति । “प्रथिवी होवा--इत्यादिको मत्रश्वतुहाता, वस्मिन्मच्रे यज्ञा- दानां चतुर्णां श्रुतत्वात्‌ | अयवा-वस्य मत्रस्यामिमानित्वेनाऽऽत्मभूतः कश्चत्पुरूषः प्रजापतिना चत॒वौरमामत्रतः प्रत्युत्तरमवाचेति स पृरुषश्चतुहुतः । तदीयनाम्ना मन्रोऽपि 'चतहतः' इत्युच्यते । 'पञ्यानां पलयक्षनामञ्रहणमयुक्तम्‌" इत्यमिप्रायेण दृवशब्दस्थाने होतशब्द्‌ः पठन्यते । अयमथः सर्वोऽपि तेतिरीयब्राह्यणे श्रूयत -

१ छ, "ख्यसो" | २ ख. छन "दैतुसोः।ग.च. हेतुं सोमया ।३गरच. द्दृष्ट ।४ग. च, रा पणे. | ई

[भन ३पा०ऽजयपि ०५] जेमिनीयन्यायमारापिस्तरः। १९६३

(“आत्मन्नात्मन्नियामन्र यत । वस्मे चतुहू वः प्रयञ्चणोत्‌ । सर चतुद्टूवोऽभपेत्‌ । चतु- हूतो हवै नामेषः । तं वा एनं चतुहतं सन्तं “चतुर्होता इलयाचक्षते परोक्षेण । परोक्षप्रिया इव हि देवाः” इति । "अयरिर्होवा!"-इत्यादिको मन्रः पञ्चहोता | तवाप्युक्तप्रकारो द्रष्टव्यः | भच्र-योऽयमान्यादिहविष उपस्पशेना्थों म्रः; भसौ मस्य एव हविषि निविरवे । पौणेमास्यमावास्याशब्दयोमृख्यहविर्विषयत्वात--~ इति प्र,

त्रूमः--पौणेमास्यमावास्याशब्दौ कपेवाचिनो, न तु हविवोचनौ । न च कमेणो- रुपस्पशेनसंमवः । अथ काठविरवक्षायां विभक्तिव्यलययेन सप्तम्यर्था व्याख्यायेत, तदा काटसंबन्धस्य पुख्याङ्गयोरुभयोस्तुल्यत्वादुमय विषह विरूपस्पशेने मत्र षरिनियुज्यवे ॥

( प्रशमे दीक्नादक्षिणयोः प्रधाना्थताधिकरणे सूते--) दीक्षादक्षिणं तु वचनासधानस्य ॥११॥ निन्रत्तिदश्नाच ॥१२॥ पश्चमायिकरणमारचयप्ि- दण्डदीक्षा दक्निणा त॒ शतं द्वादशमियुंतम्‌ ॥ द्रयाथेगुत मुख्यार्थं सोमस्पेत्युक्तिसभवात्‌ ॥ ९ ॥ गुख्याद्ुद्रयगं मेवं पारंपयविडम्बना ॥ वचनस्य न युक्ताऽतः प्रधानार्थेमिदं स्थितम्‌ ॥ १०॥ ज्योतिष्टोमे दीक्षादत्तिणं भूयते “दण्डेन दीक्षयति” इति । “तस्य द्वादशशतं दक्षिणाः इति च । वत्र दीक्षा मस्याङ्गयोरुपकोति, तथा दक्षिणाऽपि । न चं स्यम्‌्--( दीक्षा सोमस्य, दक्षिणा सोमस्य! हति वाक्ये पष्टया मुख्यसंबन्ध एवा- वगम्यते, न त्वङ्कसंबन्वः--इति । दीक्षादक्षिणे सेमिनेव साक्षाव्सवत्रीताम्‌, स सामः पुनरङ्खः संबद्ध इवि परंपरया दीक्षादक्षिणयोरङ्ेरपि संबन्धोऽस्ति | वस्मात--उभ- या्थं दीक्नादिकम--इति प्रप, व्रमः---अव्यवाहितसेबन्थ एव प्या जभिवेयोऽथेः । तदसमवे तु--परपरा- संबन्धः कथचिद्र्पे । इहं वु तत्संमवात्पारेपयं न युक्तम्‌ । तस्पात्‌--परवाना्ं दं क्षादिकम्‌ |

१क. ख. "स्मनि"। २८. एव । ३वख.ग. च. छ. दीनं संभवति । अ । ४४ख.ग.

च. "वक्षया व्रि । ५ क. ्षिणाभ्रू" | गन्च, द्िणिध्रू । ६ ख.ग.च.छ. योरुभयेोदे । ७ छ. `बध्येयाताम्‌ । २५

१९४८ श्रीमाधवप्रणातः- [अ०३पा०ऽअपि०६-७]

( षष्ठ, अन्तर्वेदेयपानहुताधिकरणे सूच १३२३-१ ) तथा यपस्य वादः ॥ ३२॥ दशमन्र वा शष्यणेकवाक्यलाद ॥ ३५ ॥

पष्ठाधिकरणमारचयति-- अन्तवंदि मिनोत्यधं यूपाटुञ्चत क्षयेत्‌ ॥ देशं यूपाटुभाषेन देदिभागोऽत् चोचते ॥ ११ ॥ बहि्वे यधेमित्येतद्राक्यं मियेत तद्विधो ॥ मीयमानस्य यपस्य तावान्देश्ोऽतर रक्ष्यते ॥ १२ ॥ भरोषोमीयपौं “यूपं मिनोति" इति प्रय श्रूयते--““मवेमन्तरवंदि मिनाति, अर्धं बहिर्वदि"” इति । “यूपं स्थापयितुं किय द्विस्तारवानवट)ऽपेक्षितः! इति बुभुत्सायां तत्निणयाय युधमृढस्य स्थाल्यमङ्कल्यारिंभिमातन्यम्‌ । तस्य च मोयमानस्य यूपस्य वेद्यम्यन्तरभागोऽद्त्वेन विधीयते-इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । यथा संस्छतो वेच॑म्यन्तरभागः (अवमन्तववेदि" इयनेन वाक्येन विधी- यते, तद्रदसंस्छतो बहिमोगो “बर््िदि--इलयनेन वाक्येन विधातव्यः | तत वाक्यं भिचेत यदा तु वेदैरम्यन्तरबाह्ममागाम्यामुपलक्षिवोऽसंस्छतो !छोकिको" देशो मीयमानयुपोचितो विधीयते | तदा नास्ति वाक्यभेदः । तस्मात्‌--डकिकदेश एवात्र युपाङ्गत्वेन विधीयते, न तु संस्छृतवेदिमागः ॥

( स्मे हविधांनस्य सापिपेन्यनङ्कुताधिकरणे सूत्राणि १५-१७ ) सामिेनीस्तदन्वाहृरिति ह्‌ विधानयो- वचनात्सामधेनीनाम्‌ ॥ १५ ॥ देश मत्रि कवा खल द्ववकरम तामस्य ॥ 3६ ॥ समास्यान च तदत्‌ ॥ १७॥

स्माधिकरणमारचयति-- ह विधाने स्थितो त्रयात्सामिधन।रिहादता॥ ह विधानस्य तास्वाहो तदेशोऽनेन रक्ष्यते ॥ ९३ ॥ व{क्यात्स्यादट्रुता मेवं परकृत्या पश्चिमे ऽग्चितः ॥ दशः प्रप्र छाघवेन रक्ष्यः शञकटसनिधिः ॥ १४ ॥

१ ख. "मुपरछ । २ छ. बोध्यते । ३ ग. च. "परस्य मृलस्थौः । ४ क. "यन्तरामाः । ५, ॐ. "दयन्तरभा" । ६ ग, च्‌, "नस्योत आदो । ७ ग. च. वकयक्याद" । ८ छ. च्िमोक्तितः ।

[अ ०३पा०७अवि ०८] जेमिनीयन्यायमाखा्िस्तरः। १९५

उयो तिष्टमे भ्रूयते--"उत यत्छन्वन्ति सापिवेनीस्तदन्वाहः“-- इति । हवि. वानमण्डपगतय (दक्षिणोत्तरमागावस्थितयोहंविधोननापकयोः शकटयोमेध्ये द्क्िणं शाकटमत्र यत्तच्छब्दाभ्याममिषीयवे | तस्य समीपे सोमस्याभिषवः । "उतः इलययं शब्दोऽथशब्दाथं वतेते | अथ यस्मन्हव्रिधोने सोमममिपुण्वन्ति, तस्मिन्सापिषे. नीरनुत्रयुः ॥ इहं दक्षिणस्य हविर्धानस्य सामिषेनीप्वङकत्वं प्रतीयते । न चात पूर्वद्वक्यमेददोषः शेङ्कयः, एकवाक्यतायाः स्पष्ट परतिमासात्‌--इति प्रपि,- मः-सापिषेनीनापि्टचङ्गतया दशेपणेमासावत्र प्रकतिः। प्रकतौ चाऽऽहवनी- यागः पश्चिमो देशः सामिधेनीनां स्थानम्‌ | इहोत्तरदेराहवनी यत्वात्तदपेक्षया हवि- धानस्य पश्चिमदेशावस्थानात्‌ | स देशश्चोदकेन पराप्ठः-इति न दृशस्य सामिषेन्य- ड विधातव्यम्‌ | किंतु दक्षिणोत्तरहविषोनसमीपदेशयोरनियमेन प्राप्रौ-रक्षिण- स्यैव हविषानस्य सर्मीपदेशः--ईइति नियन्तुं हविषानेन संनिविक्ष्यते । तथा सति नियममात्रप्रिधानाह्ाघवं भवावि । त्वत्पक्षे त्वमिपवोपलक्षिवस्य दक्षिणस्य हदिषो- नस्यात्यन्वमपाप्रं सामिषेन्यङ्कतं विधीयत इति गौरवम्‌ । तस्मादेशलक्षणा ॥

( अष्टमे--अङ्कानामन्यद्राराऽनुष्टानाधिकरणे सूत्राणि १५८-२० ) शाघ्फल प्रयोक्तरि तदक्षणलाद, तस्मार्स- यप्रयोगे स्थात्‌ ॥ १८ ॥ उत्सर्गे त॒ प्रथान- त्वाच्छेषकारी प्रधानस्य, तस्मादन्यः स्वयं वा स्थात्‌ ॥१९॥ जन्यो वा स्यासरि- क्रयाभ्रानादिप्रतिषेधासरत्यगास्मनि ॥ २०॥

अष्टमाविक्ररणमारचयति- यजमानेन कतव्य निखिरु त्याग एव वा ॥ कतृगामिफरश्रुत्या युज्यते सवेकतृता ॥ १५ ॥ प्रपोजकंऽपि कतृत्वमस्ति नो चे््रया वृथा ॥ कार्यं तेन त्यागमात्नमृत्विजोऽन्यतर कतुंता ॥ १३ ॥ ।.स्वगेकामी यजेत" इवि स्वगेभोक्तयोगकवश्च पापानाधिकरण्यादेकत्वं गम्यते | पाणिनिश्च “स्वरितजितः कननैमिप्राये करियाफटे” [पा०स्‌० १।३।७२] इवि सूत्रेण

#* ख" पृत्तके शास्रदीपिक्रायां च ननत्रयात्‌? । 1 तत्र संद्ययः- र हविषानं सामिपेन्यङ्गम्‌ त तद्क्षितो देचः--इति । उति राघ्दरीपिक्रा ॥

१ ख.उप।२र२ख.ग.च. छ. इद्धनं शक्यः ३ ग. च. "मिदटाङ्ग । ४. -नीयाधिक्र्ण- त्वात्तः \ ५ ग, च* निदि ^ल' ।

१९६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०३पा०७अपि ०९-१०]

क्रियाफढस्य कतेगामित्वे सदयात्मनेपदं विदषावि। भतः साङ्गकमानुष्ठानमन्वरेण फला- संभवान्निखिलं यजमानेन कतेव्यम्‌--इति प्रापे,-- `

बरमः--निखिकनुष्टानामावेऽगि पयोजकतय। यजमानस्य सवेकवुत्वमस्ति । “षडमि- हरेः कंपैवि” इत्यत तैथादृशेनात्‌ | यदि स्वेनैव सवेमनुष्ठीयेत, तदानीमृत्विजां परि कयो वृथा स्यत्‌ | तस्मात्‌--यजमानेन लयागमाचं कायम्‌ । अन्यन्न साङ्गपघाने क्रैस्यतििजोऽनुष्ठानम्‌ । तथा साति साक्षात्परपरया च सवेकतृत्वस्य यजमाने संभ वात्तस्य फटं न विध्यते |

( नवमे परिक्रीतानागरत्विजां संख्याविशेषनियमाधिकरणे सूनाणि २१-२४) तत्राथा्तृपरिमाणं स्यादनियमोऽविशेषात्‌ ॥ २१॥ [> ( ( कष्ठ क क अपिवा श्चतभदास्मतनासधय स्यः ॥ ९९॥ एकस्य कर्मभेदादिति चेत्‌ ॥ २३ ॥ नोपपत्तो हि ॥ २४ ॥ नवमापिकरणमारचयति-- न क्रीतकतरसख्याया नियमोऽस्त्यस्ति वान हि ॥ अविशोषादस्ति यावत्कार्यं तावन्त एव हि ॥ ९७॥ ये यजमानेन कीताः कतार ऋलिजः, तेषां संख्याविशेषो यद्यापे न श्रतः | तथाऽपि कायोनुसारेण सोऽवगन्वन्यः। वे च कायविशेषाः कतृसंयुक्ता एवं श्रूयन्ते ((पुरोऽध्वयु्विभजति, प्रतिप्रस्थाता मन्थिनं ज्हीवि, नेष्टा परल्नीमुदानयति, उन्नेता चमसानुन्नयति, प्रस्तोता परस्तोति, उद्रावोद्रायवि, प्रतिदती परतिहरवि, सुब्रह्मण्यः सुब्रह्मण्य माहयाति, होता प्रावरनुवाकमनुत्रूते, मे्ावरूणः पेष्याति, अच्छावाको यजति, ्रवस्तुद्‌यावस्ोत्रीयमन्वाह,” इति । एवं ब्रहमव्राह्मणाच्छंस्याभ्रीघ्पीतृणां चतुणां कमोण्युदराहार्यानि। तस्मात्र--यावन्वि कायौणि तादन्त ऋलिजो वरीवन्याः॥

(दशमे चमसाध्वयणां ए्रथक्तवाधिकरणे सूच्म्‌-) ध्व्‌ ९७ =. ^ ॥ चमस्ताप्वर्यवश्च तंव्यपद्शाद्‌ ॥ ९4 ॥ द्रामापिकरणमारचयति-- चमसाध्वयंवो नान्य ऋतिवगभ्यो ऽन्येऽथवाऽग्रिमः ॥ योगिक्या संज्ञया मेवं षष्ठया तेभ्पो विभेदनात्‌ ॥ ९८ ॥

१ग. च, कृषति । २ ग. च, छ. तदश" । ३ ख. छ, "रता" । ४ छ. छन्द (पि |

[अ.इपा.७अवि.११-१३] जेमिनीयन्पायमाराविस्तरः। १९७

ञ्योतिष्टोमे श्रूयते--"“चमसाध्वयून्वुणीते?” इति । ये पूरवेत्र कायोनुसारेणाध्वय- प्रमुखा ऋत्विज उक्ताः | तेभ्यो न व्यतिरिक्ताश्चमसाध्वयेवः । कुतः--योगिकसं- ज्ञया तद्भेद प्रतीतेः । तथा देवदत्त एव पचिक्रियायोगातसाचको मवति, तथाऽध्वयु- प्रमुखा एव चमसयोगाचमसाध्वयेवः--इति चेत्‌ |

भवम्‌ । मध्यतःकारिणां चमसाध्वयैवः, होत्रकाणां चमसाध्वर्यवः, इवि प्रचा मेदावभासात्‌ । मध्यतःकारिणोऽध्वयुहात्रादयः । होत्रकाः प्रतिप्रह्थातुमेावरूणा- द्यः । वस्माह चविगभ्योऽन्ये ॥

( एकादशे चमस्राघ्वयृणां वहुत्वनियमाधिकरणें सूत्रम्‌- ) उः ०, ०३ । पत्ता तु बहुश्रुतः ॥ २९8 ॥ एकादशापिकरणमारचयति- तान्वृणीतेति बह ता नास्ति वाऽस्ति प्रहेक्यवत्‌ ॥ नेति चेननात्र वेषम्पादुतपत्तौ बहुताश्चतेः ॥ १९ ॥ “चमसाध्वयृन्वृणीव"'हति यद्रहुतवं भ्रुवम्‌, तन्न विवक्षितम्‌ , ` यरैकत्ववदु देश्य- गतत्वात्‌-- इति चेत्‌ । मेवम्‌ । दवैषम्यात्‌ । “ग्रहं संपा” इत्येवद्रदाणां नोत्पत्तिवाक्यम्‌ । चमसाध्वर्युणां वेत॑देवोत्पत्तिवाक्यम्‌ | ततस्तेषामुपादेयतात्तद्रवं बहुत्वं विवक्षितम्‌ ॥

( द्वादशे चमपस्ताध्वयूणां दशसंख्यानियमाधिकरणे सत्रम्‌- ) = + £ रः दशत बलङ्गद्रानाद्‌ ॥ ९७ ॥ दरादशाविकरणमारचयति-- नेयत्ताऽस्त्यस्ति वा तेषां न नियामकवजेनात्‌ ॥

चमसानां दरात्वेन चमक्ताध्वयंवो दृश ॥ २० ॥ स्षणोऽभः |

( चय।दशे शमितुरप्रथक्त्वाधिकरणे सूत्रे २८-२९ ) शमिता च शब्दभेदात्‌ ॥ २८ ॥ प्करणाहमसत्यसयागात्‌ ॥ २९ ॥

# राच्रदीपिकरायां तु--प्रधकश्रतं वरण तदभेदेऽचरिताथं सत्तेषां तेभ्यो मेदं करिष्यति" इति प्रसाध्य “एनेन सद्यो व्यराद्यातः, तस्यापि वरणान्नानाव्‌” इयुक्तम्‌ |

१ ग. च, ` तदुत्पत्ति। २ ग. च. "क्यम्‌ । अतः ।

१९८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०र३षपा-७अपि०१४- १५

जयोदशायिकरणमारचयति-- तेभ्योऽन्यः शामिताऽनन्यो वाऽन्यः सज्ञाप्रथक्त्वतः ॥ वरणाभावतो नान्यः सृन्ञाभेदस्तु यागिकः ॥ २१॥ ((*शामितार्‌ उपेव न यज्ञम्‌” इत्यसिमिन्मत्रे श्रुतायाः शामित्र संज्ञायाः पृथक्चादुक्तै- भ्योऽन्यः शमिता --इवि चेत्‌ ॥ मैवम्‌ । प्थग्बरणामावात्‌ । संज्ञामेदस्तु पञ्ुसंज्ञपनयागादुपपद्यते । यद्यप्ययं मन्रोऽध्वयुकाण्डे परितः, तथाऽप्यध्वर्योः परावृत्तिश्रवणादध्वयुपुरूषाः प्रतिप्रस्याचाद्यः शमितारः । अत एव श्रूयते-““परावततेऽष्वयुः परशोः संज्ञप्यमानात्‌” इति ॥

( चतुदेशे-उप गस्यापथक्त्वाधिकरणे सूतम्‌-- )

उपगाश्च लिङ्गद्शनात्‌ ॥ ३०॥ चतुदेरापिकर णमारचयति-- अन्ये स्युरूपगातार्‌ उदितेभ्यानवा यया॥ खोकेऽत्रापि तथा मेवं नाष्वयुरितिरिङ्धतः ॥ २२॥ यथा छक मुख्येभ्यो गायकनायकादिभ्योऽन्ये पाश्वेस्या उपगातारः) वयाऽ- जापि--इति चेत्‌ | मेवम्‌ । यदुक्तेम्यः पुरुषभ्य उपगातारोऽन्ये मयुः, वदानीमध्वर्योः पसक्त्यभा- वात्‌ ("नाध्वयुरुप्गायेत्‌” इति प्रतिपे्रोऽनयैकः स्यात्‌ । वस्पादुक्तेष्वेव यौगिकः संज्ञाभेदः ॥ |

( पश्चदरो सोमविक्रेतुः पएरथक्त्वापिकरणे स्त्रम्‌-- ) विक्रयी तन्यः कर्मणोऽचोदितवाव्‌ ॥ ३१ ॥ पथद्शाधिकरणमारचयति-- सोमविक्रय्पेक एषु न वा वरणवजंनात्‌ ॥ एकः. क्रत्वथता नास्ति पिक्रयस्येति भिद्यते ॥ २३ ॥ कय एव ज्योतिष्टोमाङ्गतवेन श्रुवः, न विक्रयः | न चाविहितमृल्िजः कृवै- न्ति | तस्मादृन्यो विक्रेता ॥

* शशामितारमुपनयीत यज्ञम्‌" इति रावरभाष्ये पाठः ।

१क.ग., च, °राडाव--ज्ाचदीपिक्रायामप्ययमेव पाठः| २ ग.च, ग्यकरेभ्यो गायक्रा अन्ये । ३ ग. च, "धोऽयमन' ! ४ ख. (ऋय ए*।

[अ.रेपा.७अपि.१६-१७] जेमिनीयन्पायमालाविस्तरः। १९९

( षोडशे ऋतिक्‌' इति नाश्नोऽसवगामिताधिकरणे मूवाणि ३२३५) ४ (^. ~ ^ (2 ^ = = कृमकायास्सवषामालक्लव मावशषाद्‌ ॥ २९॥ (~ ° = = नवा परिसंख्यानात्‌ ॥ ३३ ॥ पक्षेणेति किर ० स चृत्‌ ॥ २५ ॥ न सवषामाधकारः ॥ ३९८ ॥ षोडराधिकरणमारचयति-- किमरत्िग्राम सर्वेषु समानयत केषुचित्‌ ॥ क्रतो यज्नमेतेषां तुख्यमित्यसिति नाम तत्‌ ॥ २४ ॥ सोम्याध्वरस्य सप स्युरदंश चेत्यादिसंख्यया ॥ न सवषां समं नाम केषांचिद्ोगदटितः ॥ ०५ ॥ त्रत्वकशब्दस्य पवृत्तिनिमित्तमरतो यजनम्‌ । वच व्रह्मादिष्विव चमस्ताध्वयुष्व- प्यस्ति । तस्मातू--पवेपामरृति्नाम समानम्‌ --इति चेतर ॥ मेवम्‌ । संख्याश्रुति विरोधात । “(सौम्यस्याध्वरस्य यज्ञक्रतोः सप्दृशविजः"" इवि श्रूयते । तस्मात्‌--योगमनातिक्रम्य शाघ्ीयरूदिमप्याध्रिलय केषुचिदेवेतन्नामेल- वगन्तव्यम्‌ ||

= १ दीन्नादक्षिणावाक्योक्तव्रह्मादी-) ~ 94 न. । पच ९९-९७) [ष [कव [केर श्र ® » न थ नंपमस्त्‌ दृक्षणाभः श्चातसयागाद्‌ ॥ ३६ ॥ उक्सा च यजमानलं तषां दीक्षाविधनाव्‌ ॥३५७॥ सप्रदृशापिकरणमारचयति-- संख्याता अपि ये केचिल्नियता वा विरोपतः ॥ आद्यो न द्क्षिणादाने दे।क्नायां च विशेषतः ॥ २६ ॥ ये सप्दर पंख्यावाः) ते वह्मादिषु चमसाध्वयेषु च ये केचिदिच्छया ग्रही. तव्याः । विशेपस्याश्रवणात--इति चेत्‌ ॥ मवम्‌ | दक्षिणावाक्यै दीक्षावाक्यं च विशेपषश्रवणात्‌ | "ऋत्विग्यो दक्षिणां ददाति" इटयुक्त्वा तद्विशेषः श्रयत--“अयीषे ददाति” “ग्रहणे ददाति" इत्यादेना । रीक्षा- वाक्यं च तच प्रकरणे “ये यजमानास्त षिजः'” इलुक्त्वाऽनन्तरमेवमान्नायत-- अध्वयुगृहपति दीक्षयित्वा ब्रह्माणं दक्षयति, तत उद्रातारम्‌, ततो होतारम्‌ | ततस्तं प्रतिप्रस्थाता द्‌क्षयिव्ाऽधिनां दौक्षयतति--व्राह्मणाच्छपिनं व्रह्मणः, प्रस्ता-

१ ग. च, मनि । २ ब, 'तत्तश्ट्यः | ६ क, '्युक्रयन' । ग, च, "व्युक्तान' ।

2२०० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ०३पा०७अपि०१८]

तारमुद्रातुः, मेत्रावरूणं हीतुः। ततस्तं नेष्टा दीक्षयिचा तृतीयिनो दीक्षयति--अग्रीषं ब्रह्मणः, प्रतिहतारमृद्रातुः, अच्छावाकं होतुः । ततस्तमुन्नेता दीक्षयित्वा पादिनो रीष्त- यति--पातारं बरह्मणः, सुव्रह्मण्यमृद्रातुः, अावस्तुतं होतुः । ततस्तमन्यां ब्राह्मणो द्‌क्षयति” इति । अस्यायमथेः--'भध्वयुयनुर्वदपोक्तं करोति, तस्य पुरुषाञ्लयः-- प्रतिप्रस्थाता नेषटोन्नेता चेवि | एते चारो दीक्षयितारः । ब्रह्मा वेदचयोक्तस्य प्रत्य- वेक्षणं करोति, तस्य पुरूषाच्रयः--वराह्मणाच्छंसी, अर्रीत्‌ , पोता चेवि । उद्रातोद्रानं करोति, वस्य पुरूषाघ्चयः-- प्रस्तोता, प्रतिहता, सुव्रह्मण्यश्वेति | होता शेसनं करोति, तस्य पुरुपराछ्चयः-मेत्रावरूणः, अच्छावाकः, यरावस्तुदिति । चतुष वर्गेषु ये प्रथ मास्ते दक्षिणां संपृणा प्राप्ुवानिति । ये द्वितीयास्ते तद्ध पराघुवन्ति--दत्यर्धिनः | ये तृतीयास्ते तीया पाप्ुबन्ति--इति तुवीयिनः। ये चतुथास्वे चतुथेमज्े पराप्रुवन्ति- इति पादिनः | तानेवानुक्तक्रमेण घ॒ सर पुरुषः संस्करोति" इपि । अत्र--दीक्ना- वाक्ये निर्दिष्टां अध्वयुंपरमृतय ऋत्विजः परोडश, न तु चमसाघ्वर्येवः--इति नियम द्रष्टव्यः ॥

( अष्टादशे- ऋत्विजां स्वामिसप्रदशत्वाधिकरणे सूच्म्‌-- ) स्वामिसप्तदशाः कमसामान्थात्‌ ॥ ३८ ॥

अष्टादशाविकरणमारचयाति- सदस्पे यजमाने वा स्ाप्रदरयं वृतत्वतः॥ सदस्ये कुरूते किंचिन्नासर स्वामिनि ततः ॥ २७ ॥ अध्वयुं ब्रह्मादिषु षोडशसु ग्यवस्थितेषु सप्तदशसंख्यापूरकः कश्चि दतिगपेत्षितः । सोऽत्र सदस्यो भविष्यति | सदस्य वध्थितः सदस्यः । न च तस्य वरणामावः, केषां- चिच्छाखायां तद्ररणस्याऽऽम्नावत्वात्‌ | तवः साप्तदश्यं सदस्य पयेवितम्‌-इति चेत्‌ । मेवम्‌ । असो सदस्यः किंचिदपि न करोति (सदस्य इदं कुयोत इति विध्यभा- वात्‌ | न च व्रिना क्रियाम्रतुयजनानिपित्त ऋतिकशब्द्स्तस्मिन्नवकल्पते | यजमानस्तु त्यागं करोतीति तध्िन्नृपपद्यवे । तस्मात्साप्रदश्यं यजमाने युक्तम्‌ ॥

१ख. अप्नीध्रं। २ ग. च. चयप्रोक्त' । ३ ख. गणेषु). 'शाएक्रघ्वः । ५ग. च, छ, "दिषो । « क, ख. ग, च, "मित्तमृति । ५७ ख, "स्मात्तत्साद्य्यं |

[भ.३पा.७अवि.१९-२०] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः | ००९

( एकोनविंशे-आध्व्ैवादिष्वष्वय्वादीनां कतृतानियमाधिकरणे, विशे-अग्रेः प्रकृति विकृतिसबाथताधिकरणे, च सत्राणि ३९-४२ ) न 9 थं ५० त्वात्‌ तं सवाथाः प्रकत्वात्‌, अय्यनत् सखकाड- | व, ् ट = )। त्वात ॥ ३९ ॥ तस्सयोगाकमणां व्यवस्था ~ ८. स्यात, सयामस्याथवच्वात्‌ ॥ 9० ॥ ॐ = क क [ (सकर # 4 तस्यापदश्चसमास्यानन नदशः ॥ ५३ ॥ [कय £ तहञ्च रङ्गद्शनम्‌ ॥ ऽर ॥ एकोन विशाधिकरणमारचयति- न कायं नियतं तेषां नियत वाऽग्मिमो यतः॥ शक्ताः केन किमित्यत्र नियतिः स्यात्छमाख्पया ॥ २८ ॥ तेषामध्वयुध्रमृतीनां कायं न नियतम्‌ । यतः सवं सव्र शक्ताः । प्रकरणं च सवे- सापारणतान्नर नियामकम्‌--इवि चत्‌- मेवम्‌ । समाख्याया नियामकत्वात्‌ । यस्सिन्कमेणि 'आध्वयेवम्‌' इति समास्या तत्कमोध्वर्याः । एवमितरत्रापि ॥

( विंशे-अग्नेः परकृतिषिकृतिसवयंताधिकरणे-उक्तमूतरैकदे शः-- >

£ र (+ हि अग्रयश्च ( सवाथाः ,) खकाटतवाद्‌ ॥ ३९ ॥ विशापिकरणमारचयाति- प्रकृत्यर्थोऽथ सवर्थ वदह्धिरा्यो ऽस्तु पणवत्‌ ॥ पणेन्यायो ऽत्िरिष्टे स्यदुपदिष्टे तु सवेगः॥ २९॥ यथा “यस्य पणमयी जुहूभेवति न स पापं छक णोति” इलय्तौ पणेविषिः पकत्ययः । एवमावानस्याप्यनारम्यावीवत्वादाहिव भाहवनीया्यभिः प्रकत्यथः-- इति चेत ॥ येवम्‌ | वैषम्यात्‌ । परणैवाक्यात्पणैवाया यावच्रतुप्रवेशे जुहू द्रम्‌ । सा च जुहुः पक्तावेव विहिवा विकृतिषु सवेत्रातििंरयवे । आहवनीयाग्ेस्तु करतुपरवेशे द्वारं # तथा क्रिमे एवोत्समः-- सर्वं हौत्रं दोः द्योता, आध्वपैवतध्व्युंणा, द्रति । न, क्चिद्पोद्यद्े । यश्च प्रयक्षवचनं, यथा “पर्रावसुणः प्रेष्यति चान्वाह च” इति, यन्न च रिचेषममाद्या, यथा ¶पो- त्री, नेष्रीयं, याजमानम्‌" इति, तत्र विक्ञेषसमाल्यावखाद्रचनबटाच सामान्यतमाद्याऽपोयत | तदि“ दमूक्तम्‌--“तस्येपरेरसमाख्यनिन निर्दं्चः” इति । तदिदं समाद्याविनियोगस्यैवातिप्रसङ्गनिवारणेन शेषभूतं सूत्रं । नाधिकरणान्तरम्‌ ।---उति शाख्रदीपिक्रा ॥

१ ख. छ. सवशः । ग. च, सवंगम्‌ । २६

२०२ श्रमाधवप्रणीतः- [अ ०३पा०ऽअजवि ०२९१]

होमः । स चं कचित्पकुतावेव विहितः सन्विकृतावतिदिरेयत । तद्यथा--प्रयाजना- रिष्ठादिहामाः । तादृशे विषये ““यद्राहवनीये जहति” दति वाक्येनाधचिः प्रक्ताविव विधीयते । विकतो तु होमेन सहातिद्विश्यते । तस्मात्तत्र पणन्यायः । यस्तु होमो विकतावृपदिरयते । तद्यधा--सांयहण्यामिष्टावामनहीमः | तत्र द्ररभूतस्य हामस्य व्रिकतातुपदिश्यमानतया द्रारिणाऽपि प्रङृवापिव विङृतावपि वाक्येन विधिवांरयितुम- रात्रयः | तस्पात-- पवां वहिः ॥

( एकविं समाख्याबाधनाधिकरणे सूजाणि भ३--४५ ) परषानवचनं मेत्रावरुणस्योपद्ञात ॥ ५३ ॥ पुरोनुवाक्याधिकारो वा प्रेषमंनिधानाव्‌ ॥ ९ ॥ प्रातरनुवाके च होतृद््चनात्‌ ॥९५॥

एक विशाधकरणमारचयति--

यन्मत्रावरुणः मरष्यत्यनु चाऽ ऽहेति बाधनम्‌ ॥

होत्रादिकसमाख्यायास्तन्सर्वैनोत कुत्रचित्‌ ॥ ३० ॥

आयोऽस्त॒ वचनान्येवं साहित्याक्यपरम्भनात्‌ ॥

थेपानुपचने यन सहिते तत्र बाधनम्‌ ॥ ३९ ॥

भयीपोभोयपशो श्रयते--“भेचराघ्ररूणः परप्यति चानु चाऽऽह” इति | तदेतद्वाक्यं

पेषानुवचनयाभेावरूणकतृकतां व्रिदधाति । पेन च वाक्येन समाख्या बध्यते । ““जद्यये समिध्यमानायानुत्रहि" ““यूपायाज्यमानायानुत्रहि"” इत्यादिपेषाणामध्वयेक- तकत्वदशनात्‌--*आध्वयेवाः परेपाः” दृत्यस्ति याज्ञिकानां समाख्या । तथा प्रधी वाजा जाभिच्यवः'“--"(अञ्नन्ति त्वामध्वरे देवयन्तः” इत्याद्यनुक्चनानां होत्रकतर- कत्वद्रनात्‌--*अनुवचनानि दौत्राणि--दति याज्ञिकसमार्या । परेपानुवचने च दविविष-- समस्ते व्यस्ते च| पूर्वोदाहृते व्यस्वे | ''हाताऽयक्षद्थि समिवम्‌--इत्या- यनुवचनमत्रस्यान्वे "हावयेज ^? इति पेष आन्नातः | एते प्रैषानुवचने समस्ते | तेषु च व्यस्वसमस्तपेषानुवचनेषु स्वे प्रबलेन वक्येन समाख्यां बावित्वा होतृकतुकत्वम- ध्वयुकतुकतवं च परित्यज्य भेवावरुणक्ृकरैमवाभ्युवेथम्‌--इति प्रपि अभिधीयते~ "पेप्यति चानु चाऽऽह” इति चकारदयेन भषानुक्चनयोः समुच्चयो

=--- = - = ~. ~~~

१. च कवित" रग. च. "णौञ्त्रपि 1३ द तन्मै। ४ ग. च. 'दिचस्तप। ५ ल, ग. च. वर" | ६ ग. च, "लम्ब" | ७ छ@, 'पेतम्‌ | ८ क. ग. च. विधीयते ।

[अ.३पा.७अपि.२२-२३] जेमिनीपन्यापमाखाविस्तरः। २०३

वाकयेऽस्मिलपढभ्यते । ततः समुचितयोरेव समास्यावाधनम्‌ । व्यस्तयोस्तु यथास- मास्यं होतादिकतेकत्वमेवाभ्युपेयम्‌ ||

( दाविंे चमसहामेऽव्वखचमसाध्वदुकतृताधिकरणे सूत्राणि ४६-४९ ) चमरसाश्वमसाध्वथेवः समास्यानात्र्‌ ॥ ४६ ॥ अध्वा तद्र्यायलाप्‌ ॥ ७ ॥ चमसे चान्य- दृशंनात्‌॥ ४८ ॥ अशक्ता ते प्रतीयेरन्‌ ॥ %९॥

दराविशाधिकरणमारचयति --

च मसेश्चमसाध्वयुंजुहोत्यध्वयुरेव वा ॥ संज्नाविशेषादायोऽस्तु मेवमध्दयुंसंज्ञपा ॥ ३२ ॥ विशेपस्यानपेक्षत्वात्तेनान्यस्या अपेक्षणाच्‌ ॥ अध्वयुजुहुयाच्छकतेस्तदङक्तो परोऽपिवा॥३३॥

'चमसाध्वयुः' इव्येवेविधमजाविशेपाचचमसाध्वयेव. एव चमसेजुहुयुः--इति चेत्‌ ।

मेवम्‌ | अष्वयुपंज्ञाया निरपेक्षत्वन प्रबलत्वात्‌ | केवलाध्वर्यो चमसाच्वयुषु चा-

नुगतोऽध्वये शब्दः सामान्यरूपः । चमसरशब्दस्तु चमसाध्वयेष्वेवेति विशेषरूपः । तं च विरोषमनपक्ष्येवाध्वयुंशब्द्‌ चिक्पज्ञारूपेण वर्तितं प्रभवति । चमसशब्द्स्तु सामान्यवाचिनमध्वयुंडम्द्‌ मपेक्षयेव पृरुपषु संज्ञा भवति । तथा साति (जाष्वयवो ह्‌।मः' इलयनया निरपेक्षयां प्रबलया समाख्ययाऽध्वयुरेष सत्यां शक्तौ चमवैनेह- यात्‌ । यहटोमन्याप्रतत्वेन कदाचिदरशक्तौ चमसाध्वयव जुहयुः ॥

( प्रयाविंडे उयेनवाजपेययोरनेककतुंकताधिकरणे सत्रे ५०--५१ ) थ हि व (1 = 9 वदपदशाक्छरवकहदान्य वधपिदय स्थुः ॥ ५० ॥ तद्रूणाद्रा स्वधर्मः स्यादपि

£ ५) ` अकृ क(रसामध्यत्छहाङ्गरव्यक्तः ३१ ॥ 43 ॥

त्रयोविंशाविकरणमारचयति- दयेन उद्रात्रृवेदोक्तो वाजपेयो यज्यम्‌ ॥ उद्रात्राऽध्वयुंणा कार्यो यथाप्रकृति वाऽगिमः॥ ३४॥

-----~न- नयत कनद कु ० =

१ च, त्वमन्श । २छ. “यामः ३ छ. "चित्त ।

०४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ० ३पा०<भपि०१]

माख्याविशेषादाख्यायाः पूेभावी हि चोदकः ॥ प्रकृताविव कतारस्तत्तद्धभं व्यवस्थिताः ॥ ३५॥ श्येनयागः सामवेदे समाम्नात इति तत्रलयाः सवे पदाथो उद्रा्ाऽनुष्टेयाः, बहि- ष्पवमानान्यष््टादिस्तोतरेष्विवीदरतरत्वसमाख्यायाः श्येनेऽपरि प्षमत्वात्‌ । तथा- यजुरदे समाघ्नातो वाजपेयः सर्वोऽप्यध्वयुणेवानुष्ेयः, समास्यावञ्चात--इति प्रे, ब्रूमः--श्येनवाजपेयौ हि न्योतिषटोमविकारौ । तत्र चोदकस्तत्तत्दार्थीसेस्पैः परूपैरनुषटेयवया समपेयति । अङ्ष्वतिदिषेषु पश्वत्साङ्पधानानुष्ठापकस्य प्योगव- चनस्य प्रवृत्तिः । प्रयोगवचनाधीना तुं समाख्याऽलयन्वजघन्या । ततः प्रबठचोद- कवरात्परताविव नानाविधाः कतरः खल्लधमेषु व्यवतिष्ठन्ते ॥

इति श्रीमाधववीये जेमिनीयन्यायमाराविस्तरे तुतीयाध्यायस्य सप्मः पादः ॥ ७ ॥

अज्र पादे भादितः जपिकरणानि २३९ २२३ सूत्राणि ५१ ९१३

अय त॒वायीाध्यायस्याष्टमः पादः |

(प्रथमे क्रयस्य स्वामिकर्मताधिकरणे सूत्रमू-) [९ ४ [क + स्वामिकमं परिक्रयः कर्मणस्तद्थखात्‌ ॥ १ ॥

भष्टमपाद्‌ प्रथमाधिकरणमारचयति-

दक्निणादिपरिकीतिक्रंत्विजः स्वामिनोऽथवा ॥

परिक्रयः समाख्पानादतिजः स्या्थेतरत्‌ ॥ ९ ॥

परिक्रयात्पुराऽष्वयुहोत्रादीनामभावतः ॥

परिक्रयणकतृत्वं यजमानस्य नानः ॥ २॥ दक्षिणादानेन कमेकराः परिकरेतव्याः। तच ह विस्त्यागग्यविरिक्तं सवैमाविन्यम्‌-- इृति निर्णीतम्‌ । दक्तिणा च द्वादशशतरूपाऽध्वयुवेद्‌ उद्रातृषेदे च समान्नाता । अन्वा- हायेदक्षिणाऽष्वयुतरेदे | वतः समाख्यया प्रिकेतृत्वमृत्विजः--इति चेत्‌ ॥ ५ भवम्‌ | ऋलिजां परिक्रयणोत्तरकाठी नानां वत्कतैत्वासमवेन यजमानस्यैव वत्क- त्वाव ॥

१. च्‌, ष्वव | ३ग., च, "द्रातृत्*। ३ ग. च. सत्वात्‌ । ४ क्ष, च । ५ ङ, 'विस्क ।

[अ०३पा०अधि०२-३] जेमिनीयन्यापमाखारिस्तरः। २०५

( द्वितीये परदानस्याष्वयुंकमताधिकरणे स॒त्रम्‌--) वचनादतरषा स्यात्‌ ॥ २॥

दितीयापिकरणमारचयति- इष्टकावरदानं कि स्वामिनः स्यादुतलिजः॥ स्वामिनः पूर्वबन्मेवमध्वयोविचनादयम्‌ ॥ ३ ॥ ५८य एतामिष्टकामुपदैध्यात्‌, स ची्न्वरान्दचात्‌'' हृदयुपधातुरध्वर्योरगोत्रयदानं वाच-

निकम्‌ । नह्यस्ति वचनस्याविमारः ॥

( त॒तीये वपनादिसंस्काराणां याज्ञमानतायिकरणे सूत्राणि ३-<) संस्कारास्त॒ परुषसामर्थ्ये यथावेदं क्मवद्यवति- छिरन्‌ ॥ ३ ॥ याजमानास्त तसधानवाकम- वत्‌ ॥ 9 ॥ व्यपदेशाच्च ॥ ५4 ॥ गुणत्वेन तस्य निर्देशः ॥ £ ॥ चोदनां प्रति मावाच्च ॥ ७ ॥ जतुल्यवाद्समानविधानाः स्थः ॥ < ॥

तृ तीयाधिकरणमारचयति- सस्कारा वपनाद्याः किमष्वर्योः स्वामिनोऽथवा ॥ अध्वर्यास्तत्न शक्तत्वात्तद्रेदोक्ते् तस्यते॥ ४॥ संस्करेर्योग्यतां प्राप्य स्वकायं कतुंमृत्विजः ॥ क्रंणात्यतः क्रिया तेषां संस्क्रिया यजमानगा ॥ ५ ॥ (“भाप उन्दन्तु जीवे” इलायाः संस्कारमत्राः | तद्विवयश्चाध्वयुवेदे समाप्रावाः- (4 केडादमश्र वपते," “नखानि निकन्तते"" इति । शक्तश्चाध्वयुवैषनादौ । वस्पात- तस्याध्वर्योस्वि वपनादिसंस्काराः-इवि चेत्‌ || मेवम्‌ । वपन।दिसस्कारा यजमानगतमाछिन्यमपनाय यागयोग्यवागतादयितुं क्रिय- न्ते | तथा च व्राह्मणम्‌--““ केशदमश्र वपते | मृता वा एषा तगमेष्या यक्केशङमश्र | मृतमेव त्वचममेध्यामपहत्य यज्ञियो मृत्वा मेषमुपैवि ” इति । नद्यध्वयृवपनेन यजमा- नगवा मृता तग । योग्यस्य इहे कमापिकारे सवि पश्वात्पयासरूपेषु व्यापारेषु खयमशक्तः सन्कमेकर त्विजः परिक्रौणाति । छोकेऽपि रोगिणः खामिन भीषघा-

-- ~ ` = == -- ` =-= - --~

न --~ - - - +~

१, दधातिम्त। २छ. नाद्यः सं" ।

२०६ श्रीमाधवप्रणीतः- [० ३पा०<अपि०] घानयन एव मलयो जीवितद्ानिन परिक्रीयते । न तु तदौषं लयः सेवते | तस्मात-

हवरक्रिरयात्जाम्‌, संस्कारस्तु यजमानस्य । कचित्तु वचनाहत्विजामपि संस्का रोऽस्तु ॥

( चतुर्थे तपसो याजमानताधिकरणे सत्राणि ९--११ ) तपश्च फर्मिदिषाह्टोकवत्‌ ॥ ९ ॥ वाक्यशेष- श्च तदत्‌ ॥१०॥ वचनादितरेषां स्यात्‌ ॥११॥

चतुथोधिकरणमारचयति-- नाश्नाति द्यहमित्येतत्तपः कस्य तयाद्रेयोः ॥ दुःखत्वादधोक्तसस्कारादध्वययुञ्यते तपः ॥ ५॥ फखान्तरायपापस्य नाकत्वेन संस्कृतिः ॥ रद्घात्तपः स्वामिगामि संस्कारान्तरवत्ततः॥ & ॥ उ्योतिष्टोमे--्यहं नाश्नाति" ““ज्यहं नाश्नाति" इद्यादिनोकते तपोऽध्वर्योयु- क्तम्‌, तस्य दुःखात्मकत्वेन परिक्रीवपुरूपैः कंवुमुचिततात्‌ | दुःखत्वादिव फलमेक्त- संस्कारत्वाभावाद्यजमानस्य न युक्तम्‌--ईति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ | भाविनः सुखरुूपस्य फरस्य प्रविबन्धकं दुःखजनकं यत्पापं तस्य नाक्ञ- कत्वेन दुःखरूपस्यापि तपसः खामिषंस्कारत्वसंमवाव्‌ । अद्िन्न्थे वाकयशेषगतं लिङ्ग कल्पसूत्रकारेणेवमुदाहवम्‌-- “यदा वै दीक्षिव. छश मवति, भय मेध्यो मवति | यदाऽसिन्न्तने कंचन मवति, अथ मेध्यो भवति । यदाऽस्य ठष्णं चकषुपोनैश्यि, भथ मेध्यो मवति । यदाऽस्य त्वचाऽस्थि संवीयते, अथ मेध्यो भवति । पीला दीक्षते, रर यजते । सदस्यानां मीयते जुहोल्येव तदिति विज्ञायवे' इति । न हि दुःख- रुपं तप्‌ विना दुःखप्रदं पापं नयति । यथा पाटनमन्वरेण विषत्रणानां नोपडा- न्विः) तद्वत्‌ | तस्मात्‌--- वपनादि संस्कारवत्तपोऽपि यजमानस्यैव ||

# {हृरण्यमाटिन कऋातिजःः इतिवत्‌-- इति शास्रदीपिद् । पञ्चमाधपिक्ररणेऽतरापि व्यक्त भविष्यति ॥ ॥

† वचनादस्विजामपि स्यात्‌ । य्या “ऋत्विज उपवपति इति-इति शान्नदीपिका । यच्च वचनं तत्न ऋतिविजाम्‌ । यया “सवं ऋखिज उपव्रतन्तिःः इति-इति दछाबरभाष्यं च ॥

१ छ, जाौवनदा" । २ क. छ. “न्क ५: । ३ क. "तस्या । ड छ. द्रानि दीयन्ते ज' ।

[अ ०३पा०८अवि०५-द] जेमिनीपन्यायमालाविस्तरः। २०७ ( पश्चमे छोरितोऽ्णीषतादीनां स्वत्विग्धमताधिकरणे सृज) गशणलाच्च वेदन न व्यवस्था स्यात्‌ ॥१९॥

पयप्रावकर्णमर्चसात-

हिरण्यमार्ताचास्त॒ सस्कारा वचनान्मताः॥ ऋत्विजां ते यथाख्यानं कतेत्या निखिरेरुत ॥ ७ ॥ आद्य आख्यावशान्मेवं सवेसंनिधिपाठतः ॥ प्रतिमरख्यं गुणाव्रत्तः कतव्या निखिरेरपि ॥ < ॥ वाजपेये श्रयते--“हिरण्यमाछिन त्विजः प्रचरन्ति” इति । येने भ्रूयत-- “लोहितोष्णीषा ठाहितवसेना निवीता तिजः प्रचरन्ति” इति | यद्यपि हिरण्यमा- ठित्वादीनां संस्कारत्वाद्यजमानवरिपयत्वं पूतेन्यायेन पाप्रम्‌ । तथाऽपि वचनादुयमृत्वि- कसंस्कारः | तत्र ॒हिरण्यमाल्िवं यजुवदोक्तत्वादध्वयूणामरेव, लोहितोष्णीपादिकं सामवेदो क्तत्वादुद्रातुणामव, इति समाख्यावशादम्युपेयम्‌--इति चेत्‌ |} मेवम्‌ । “हिरण्यमालिन ऋत्विजः प्रचरन्ति" इति सर्वैषामृिजां संनिषो पण्य- मानो दिरण्यमालिववसंस्कारः संनिधिना समाख्यां बावितवा सवैरप्युत्विगिः संबध्यत | किंच-- संस्कायंत्वादत्विजां प्राधान्ये सति प्रतिप्रवानं गुणावुच्या प््वेपामप्यृत्विजां हिरण्यमालितादिसस्कारोऽग्युपेतव्यः |

( षष्ठे वृषटिकामनाया याज्ञमानताधिकरमे सूते १३-१२ ) ५ ग % प यौ 2 तथा कामाऽभरसय।मात्‌ ॥ १२॥ न न ५। ग ठथपदशाद्तरषा स्यात्‌ ॥ १५ ॥ षृषठविकरणमारचयति- वृएिकामीं सदो नीचेर्भिनुयादिति कामना॥ अध्वः स्वामिनां वाऽऽ बवाक्रयान्मातुस्तदुच्यते॥९॥ परस्मेपदतोऽ्वयुव्यापारस्य पराता ॥ प्रत।ताऽता वक्यवाधे तपावत्स्वामिनोऽस्तु तत्‌ ॥ १०॥ ज्योतिष्टोमे भ्रूयते--"“यदि कामयेत-वौकः पञज॑न्यः स्यात--इति) नीचैः सदो मिनयात्‌" इति [यथा प्रस्तात्श्वाचावध्थितौी हविवानपाचानवंशावुरच॑ः था सद्‌। नोचं, वितु नीचः कायम्‌--इलयथः | अच--वृिकामनाऽध्वय।युक्त)

१ क. छ. "नात्मता; । २१. च, 'सननिः। ३ ग. च, प्य प्रलादि । ४. च, भ्युपेयः। ५ त्र, तदा ।

2५८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ० ३पा०<जपि ०७-<]

“यः कामयेत, स मिनुयात्‌” इति वाक्येन कामयितृमात्रोरेकव्वावगमातव्‌ । मातुं चाध्वर्योरित्यविवादृम्‌ | तस्मात--स एव कामयितवा--इति चत्‌ ॥

मेवम्‌ | "मिनुयात्‌ हति परस्मैपदेनाध्वयुग्यापारफृस्य परगामिवा प्रतीयते । ततो नृष्टिलक्षणफलस्य यजमानगामित्वात्परस्मेषद्‌ श्रुत्या वाकयं बाधित्वा कामस्य यजमानकतृ- कत्वं द्ष्टन्यम्‌ ||--यजमानकामितां वृष्टि पर्जन्यः संपादयतु इत्येव योऽध्वयुः कामयते, स॒ नीचेमिनुयाव, इति वाक्यं ॒व्यास्येयम्‌ ॥--““एवंविदुद्राताऽऽत्मने वा यजमानाय वा यं कामं कामयते, तमागायति? इति तविजोऽपि कामः- इवि चेत्र । तहिं तस्मलुद्रयोपासने वैचनादत्विजोऽपि फलमस्तु ॥

( स्मे, आयुदां इत्यादिमन्राणां याज्ञमानताधिकरणे सूत्रे १५-१६ } मन्त्राश्चाकर्मकरणास्तहत्‌ ॥ १५ ॥ [० क £\ विप्रयागं च दृद्नात्‌ ॥ 32 ॥ सप्रमापिकरणमारचयति- आयुदी इति म्रोक्तिः कस्याध्वयोः समाख्यया ॥ तद्धाधे र्ङ्गितः स्वामिगाभिता कामवन्मता॥९९१९॥ इद्मान्नायते--“जायुदौ अग्ेऽस्यायुर्म देहि" हति । तस्यतस्य मत्र्य पारोऽध्वययंजमानस्य वा-इलयय संशयः "कस्य इलयनेन पदेन सचिवः | आसिमन्मत्रे “युम देहि” इति फकस्यं स्वातमर्स॑बन्धः प्रतीयते | प्त च यज. मानस्य युक्तः, नाध्वर्याः | तस्मोत्‌--कामवन्मन्रोऽपि याजमानः ॥

( अष्टमे द्याश्नातस्योभयगप्रयोस्यताधिकरणे सूजम्‌-- ) द्ाभ्नातेषूमो ब्याप्रानस्यार्थवचवात्‌ ॥ १७ ॥ अष्टमापरिकरणमारचयति- वाजस्य मत्यम्‌ ्रूयादेको द्रो वा कृताथेतः | एकः काण्डद्रये पाठादष्ययुंस्वामिनावुभो ॥ १२॥ दशेपुणेमास्योः-- “वाजस्य मा प्रसवेन“ इयय मच्रोऽध्वयुकाण्डे यजमानकाण्डे चाऽऽस्नातः। तत्रेकेन पठिते सति मत्र्य चरिताथत्वादिवरेष्वं न पठेत्‌--इपि चेत्‌

१क.ख.ग.च. ततं ।२ग.च. ट्ष्‌ ।२ग च. “म्‌॥-यएवं*। ४ छ. शस्य द्नाल। ५ ल, "स्मान्मच्रो ६ घ, व्यथनत्रू" । ७ कन्त, ग, च, छ, स्तन्न प ।

[अ.३पा.<भपि.९-१०] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। २.०९

मेवम्‌ । काण्डान्वरपाठतैयथ्येपसङ्गात्‌ । तस्मादुमाभ्यां पठनीयः । वयोः पदता. राशयमेदोऽस्ति | अनेन मत्रेण प्रकाशितमथेमनुष्ठास्यामि' इलयध्वयुभनुते | “अचत न प्रमदिष्यामिः इति यजमानः ॥

( नवमे, अभिज्ञस्येव वाचयितव्यताधिकरणे सूत्म्‌-- ) भ (1 र ( व १ ज्ञातं च वाचन नद्यावहानवाहताअस्त ॥ ३८ ॥ नवमापिकरणमारचयति- वाचयेत्स्वामिनं ज्ञज्ञो वाचनीयौ ज्ञ एव वा ॥ अविशेषादुभों ज्ञस्य स्वामित्वाद्राचयेदयुम्‌ ॥ १३ ॥ वाजपेये श्रयते--“कृप्रीयंजमानं वाचयति” इति । ““जायुयज्ञेन कल्पताम्‌ '" इत्यादयो प्न्राः छप्रयः । तत्र--पत्रतदथाभिज्ञमनभिज्ञं चोभावपि वाचयेत्‌ धविद्रंसं वाचयेत्‌ इल्येवं विशेपस्याश्रवणात्‌ | अनमिज्ञं तदैव शिक्षयित्वाऽपि वाच- यितुं शक्यत्वात्‌--इति चत्‌ ॥ मेवम्‌। जध्ययनवरिविबरराद्शरीतवेदस्य विदितवेदाथेस्येव यजमानत्वात्‌ | तस्मात्‌- जमिज्ञमेव वाचयत्‌ ॥

( दरे द्वादशद्रद्रानामाध्वयेदत्वाधिकरणे सूते १५९-२० ) याजमाने समास्यानाकमाणिे याज- % वनथ # ९9 मान स्युः ॥ १९ ॥ अध्वर्यव तदर्था हि न्यायप्रवै समास्यानम्‌ ॥ २० ॥ दङशमाविकरणमारचयति- वःषं चोपस्जेत्तद्रदखां चापिश्चयेदिति ॥ द्रादशद्रद्रकमतत्स्वामिनो वेतरस्यपवा॥ २४॥ आदयः पाटात्स्वामिकाण्डे तादर्थ्येन परिक्रयात्‌ ॥ प्रहाकाण्डोक्तितोऽन्त्योऽस्तु द्रद्रतेवात्र कत्थते ॥ १५॥ दङपूणमासयोयोजमीने काण्डे श्रूयते--द्रादृश दरंद्वानि दशंपुणेमासयोस्तानि स॑पाद्यानि--इलयाहुः-- वत्सं चौपवस॒जति, उखां चाधिश्रयति । 4 च हन्ति दषदौ च समाहन्ति" इया । तव्-प्रराश्ञशाखया वत्सापाकरणमेकं कमे,

१ ग. च. "तोऽन्योऽस्तु | छ. "तोऽप्यन्यो द २ग, च. छ, मानका।३ख.ग. च. छर. "वहन्ति | ४ ख. "त्सानपाः ) ९७

५९१० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ० ३पा०<अपि ०११)

दोहनेन संपादितं क्षीरं पारयितुं पिठरस्थापनमपरं कम, तदेतदुभयमरेकं द्ेदरम्‌ | वथा--त्रोहीणामवधघातः, दषदुपयोः पाषाणान्तरेण समाघातः, इलेवदुभयं द्वितीयं दहम्‌ । एवं द्वादश कमंदरद्रान्यनुष्ेयान्यान्नातानि । तेषां याजमाने काण्डे पठित- त्वात्समाख्यया यजमानेन वान्यनुषेयानि--इवि प्रापे,

ब्रूमः--यजमानस्य यानि कायोणि, वान्यनुष्ठातुमेव परिक्रीता ऋत्विजः । किंच--यजुर्वदे याजमानमिदमवान्तरकाण्डम्‌, महाकाण्डे लाध्वयवमेव | तज्रैवेवे वत्सा- पाकरणाद्यो परमां आश्नाताः । वस्मादध्वयुरेव ताननुविष्टेत्‌ । याजमने तु काण्डे न तेषामनुष्ठानपकारश्चोदितः, किंतु परिगणनया द्दरतासंपादन माच्मा्नावम्‌ । वेन यज- मानस्वामानुपूरवी मनसि निधायाध्वर्यारनुष्ठाने प्रमादराहियमनुसंधातुं प्रभवति । वस्माद्‌- ध्वयोरेवानुष्टानम्‌ ॥

~ ५९

( एकादशे हातुराध्वयंवकरणानुष्टातृत्वाधिकरणे सूजम्‌-- ) (क ( (क श ॐ (व विद्राततवव करणः समवायावशषादतरम- = क श क न्यस्तवा यता वद्षः स्यात्‌ ॥ ९३॥ एकादशापिकरणमारचयति- यो होताऽष्वयुरेष स्यादित्याध्वर्यैवमां चरन्‌ ॥ होत्रं कुया वा त्यागहेत्वभावात्करोति तत्‌ ॥ १६ ॥ होतेको युगपत्कर्मद्रयं कर्तुं नहि परभः॥ त्पजेचोदकतः प्राप होत्रं वाचनिकार्थकृत्‌ ॥ १७ ॥ भग्मीपोमीयपरो “परिवीरसि?” इत्यनेनै करणमत्रेणाध्वयुंयूपस्य रशनया परि- व्याणं करोति | तदानीं क्रियमाणं वत्परिव्याणं होता “युवा सुवासाः" -इत्यनेन मन्रेणानुवरति । तदेतदुभयं चोदकपरपरया कुण्डपायिनामयने प्राप्तम्‌ । तच्राध्वयो- दातुश्च समास्र आन्नावः--“शयो होता सोऽध्वयुः'' इति । होतारमन्‌ चाध्वय्वि- षानादध्वयेकार्यं होजाऽनुष्टेयम्‌ | ततः (परिवीरापि"” इत्यनेन करणमत्रेण होता य॒पपरिव्याणं कुर्वोत । वदानां खस्य चोदृकतः प्राप्ं हौत्रमपरि होता न लयजेत्‌ । नहि त्यागहेतुं कंचिनिषेषं प्रयामः । तस्माक्कियमाणं तत्परिव्याणं “युवा सुवा- साः" --इत्यनेन मत्रेण ह्‌।ताऽनुकदेत--इति परप,

=

ब्रुमः--दयोरध्वयुहोचोरुचितं कमेद्रयमेको होता युगपत्कतं न शक्रोति | वतोऽ-

१क. ग. च. "यान्यत्राऽ्ञ्न्ना। २ ग. च. शवां यजमातका। ३ ख. "मादव ! टौ" । ४ग. च, नचालया।५छ, "मुः मूने। ९ ख. ग. च. छ, "न प्रिव्याणक"। ७ ग, चरबमपत आ

[अ.रपा.<अपि.१६२-१३] जेमिनीयन्यायमारविस्तरः । २९१

न्यतरस्याव्यंभाविनि यागे चोदकः प्रं हौत्रमेव त्यजेत्‌ । आध्वयेवं तु “यो

होवा सोऽध्वयुः इत्यनेन प्रापितव्वादनुष्टयम्‌ ॥

( द्वादशे परोक्षण्यासाद्‌ नाद्ौनामनाष्वयेवताविकरणे सृत्रम्‌-- ) प्ेपेषु च पराधिकारात्‌ ॥ २२॥ राद शापिकरणमारचयावि-- प्ोक्षण्यासादनं कु्यादष्वयुरितरोऽथवा ॥ आद्पयाऽऽद्यः सादयेति प्रेितोऽन्योऽस्तु स्ट: ॥ १८ ॥ द्‌ रपण मासयोः पोक्षणीनां केनचित्पात्रेण वेद्यामासादनं भ्रुवम्‌ । तदेत नुव द्‌क्तस्वादाध्वयेवम्‌--इति चेत ॥ येवम्‌ | परेषमच्रविरोषप्रसङ्ात्‌ । “'पोक्षणीरासादय । इध्मावर्हिरूपसादय । अग्रीदप्नीन्विहर । बर्हिः स्तृणीहि” इत्यादिष्वाध्वयेवेषुं परेषमत्रेषु भरूयमाणमा्नीघ- संबोधनं मध्यमपुरूपृश्चान्येन तद्नुष्ठने सत्युपपद्यते | तस्मात--नाऽऽध्वयेवम्‌ ॥ ( जयोदशे प्रेषमन्राणामाध्वयंवत्वाधिकरणे सूते २३-- २२ ) £ ४ 3 1. अध्वय॒स्त दशनात्‌ ॥ ९२ ॥ गणा वा॒ कर्मसामान्यात्‌ ॥ २ ॥ त्रयोदृशापिकरणमारचयाति-- अग्रीतपरष्येदुताध्वयुरग्रीदस्त्वविरोधतः॥ आख्याविरोधादध्वयः परषद्राराऽथेक््यतः ॥ १९ ॥ यथा परोक्षणीराय्मी्र आसादयति, तथा पैषमत्रमप्याय्यौध एव पठतु विसेषामा- वात--इति चेत्‌ | मेवम्‌ । आध्वयेव॑स्माख्यायाः पूरवादाहतसबोवनमध्यमपुरूपयोश्च विरोषात्‌ । नच-पर्षण्यासादनादीनामध्वयुकंवृ कत्वामावेऽपि समास्याविरोधस्वदवस्थः-इवि वाच्यम्‌ | परषद्रारा प्रयोजककेतैत्वेऽपि तद्विरोधात्‌ । वस्मात्‌--अध्वयेरिव परषमन्रः ॥

© ८ क

9 [| (१, = ® श्क €. ॥ । १ क.क्त. ठ, पुन्रू | रख. मरीद । ३ क. ख. क्त्वप्त । ४ क, तेतवा । ५ घल. `कतुकतेऽ ।

२९१२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ.देपा.<अपि.१४-१५]

( चतदशे- | करणमन्रषु स्वामिफरस्याऽ §- ९ शासितनव्यताधिकरणे (वचान्याये)

ऋचिकफ़रं कृरणेष्वथंवत्वात्‌॥ २५॥ स्वामिनो वा तदर्थात्‌ ॥ २६॥ छिद्गदर्शनाज् ॥ २७॥

चतुदेशाधिकरणमारचयति-- ममाग्र इति कस्यात्र फ रिङ्घेन वक्तगम्‌ ॥ श्रत्या स्वामिनि न क्रीते रिदं तत्रोपचयताम्‌ ॥ २० ॥ ("ममाग्रे वर्चो विहवेष्वस्तु" इल्ययमाहवनीयस्यान्वाधाने करणमूतो मच्रोऽध्व- युंणा प्यते । "विशिष्टं हवनं येषां यज्ञानां ते विहवास्तेषु वचैस्तेजसोपलक्षिवं यत्फक तन्ममास्तु इलयनेन लिङ्कन मन्रमुचवारयितुरष्वयस्तित्फलम्‌- इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । ““दशेपणमासताम्यां खगेकामो यजेत?" इत्यात्मनेप्द्‌श्रया साद्पषानफ- लस्य यजमानगापित्वं प्रतीयते | न च परिक्रीतस्याध्व्योदक्षिणातिरिक्तफठसंबन्धो न्याय्यः | तस्मात्-श्रुतिन्यायाम्यां विरुद्धं व॑हिङ्कं यजमानपरव्वेनोपचरणीयम्‌ । (मदीययजमानस्य तद चऽ स्तु" इति ह्ुपचारः । तस्मा त्‌--यजमानेन पार्येषु “जायु येऽस्यायुमर देहि” इत्यादिषु क्रियमाणानुवादिष प्र्यगाश्चीमेत्रेषु श्रतं फलं यथा याजमानम्‌ , तथवाघ्वयुणा पास्यषु करणमन्रषु श्ुतमापि फक याजमानमव ॥

| पत्राणि २५-२७)

( पश्चदशे करणमन्रेषु कमाथेफरस्यत्विग्धमेताधिकरणे सूत्रम्‌- )

केमाथ त फर्‌ तषा सामन प्रय्धवच्वात॥ २८ ॥ अदशाधिकरणमारचयवि- मामा संताप्रमित्येतत्कस्मिनस्वामिनि पक्वत्‌ ॥ अध्वयावस्त॒ तत्तेन स्वामिकर्मोपयोंगतः ॥ २९१ ॥ दशेपृणेमासयोरावारहोमाथेमान्यपूरणो सुक्सुवो हीतवा नामिमीपे इस्वेन धार- यति । तत्रायं करणमत्रोऽध्वयणा पञ्यते--""जय्याविष्णा मा वामवक्रापिषं विनि- हार्थामामा संताप्तं छोकं म ठोकरूतौ कणुतम्‌/ इति । मोः सुकलुवरूपाव- य्ाविष्णू युवां नामिदेशे धारयत्नहमध्वयमौ वामवक्रमिषं युवयोरविक्रमं न कूववा- नस्मि । युवां च मत्तो व्रियुक्तौ मा मवदम्‌ | वतो मां देहधारिणं मा पंवाप्रं मम देहे

संताप ज्वरादिष्पं मा कुरूतम्‌ | स्थानरतौ युामाघारहोमाय स्थानं कुरुतम्‌! ह ` ___ __ अ `“

१ ग. च. सिङ्ग । रग. च. इत्युप । ३ ख. तेन । ४ क. ल्ञ. छ. पसु ।५क. ष. "त्तो भ ६ ग. च. महे ।

[अ.३पा.<अषि.१६-१७] जेमिनीयन्यायमार(विस्तरः । २११३

इयथः । तत्र पूर्वोक्तवचोन्यायेन संतापाभावोऽपि यजमानस्यैव, न तध्वर्याः-- इति चेत |

मेवम्‌ । सध्वर्यावसतपे सलयवित्रेन खापिनः कमे समाप्यते | वस्मात्‌--अध्वयु- गतोऽपि संवापामावो यजमानस्यैव फलम्‌--इति नाच मच्छब्दस्योपचारः ॥

( षोडशे भद्रमित्पस्योभयगामिताधिकरणे स॒त्रम-- )

व्यपदेशाच्च ॥ २९ ॥ षोडशापिकरणमारचयति- भद्रं तनो सहैत्येतत्कस्मिन्स्वामिनि युज्यते ॥ द्वितवशरुत्पा द्रयारेतदध्ञयुयजमानयोः॥२२॥ ज्योतिष्टोमे हविर्धानमण्डपे सोमामिषवाधारयोः फएलकयोरवस्ताचचवपृष्वा्य्यादि- विदिक्षु चत्वार उप्रवनामका गती अरत्निमात्रखाता अवोमागे परस्परं मिलिता उध्वभागे परस्परं प्रादेशमात्रव्यवहिता वतन्ते । वेष्वेकस्मिनुपरवे यजमान दक्षिण- हस्तं प्रसारयति, वथेवाध्वयुरन्यस्मिन्ख हस्तं प्रसायांधस्ता्यजमानहस्तं गृहाति । वद। यजमानः “किमत्र” इल्यनेन म्रेण फल पृच्छति । अध्वयुश्च “भद्रम्‌--/” इलयनेन मन्रेणोत्तरं व्रते । ततो यजमानः “तन्नो सह-/"इलयनेन मत्रेण वर्फढं खकोयत्वेन सीकरोति । तस्मात--यजमानसयेव तत्‌-इति चेत | मेवम्‌ । “नौ' इत्यनेन द्विवचनेन, “सह "इत्यनेन चोमयगामितयेव खीकारात्‌ ॥

( सप्तदशे द्रव्यसंस्कारस्यादप्रधानायेताधिकरणे सूने, ३०--३१) द्रव्य त ^ [त ९ व्यसस्कारः प्रकरणावेशंषात्सवंकर्मणाम्‌ ॥२०॥ ्‌ (अकी ति ® पू ट [ (करि = नद्शात् ववढृतावपूरवस्यानावकारः ॥ २१ ॥ सप्तदशापिकरणमारचयति- धर्माणां प्रकृतिस्थानां विकृता्ंतिदेशतः ॥ प्रापि विशेषतो वाऽऽयो पिशषस्यानिरूपणात्‌ ॥ २३ ॥ प्रकृतां कार्यकृद्धमा विकृतीं स्युनं चेतरे ॥ य॒पावयास्तृतिः कायं न हि प्राकृतवहिषः॥ २४॥ दशपृणमासयेववेदिषमौ वर्हि्वैमाश्च इविरासादनादयोऽद्भपवानाथां इति पूते १ गर च. "व, ना्वर्ो; । २क. ख. ग. च. छ. ्रेादि"। ३ क. ख. 'स्यैतत्‌ 1 ४ क, ख. छ. 'वत्रिद्चेषतः । ५ ग. च. शमा ह्विरसादनादयो वह्िविमाश्रद्ग" ॥

२१४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अत देपा०८अपि०१८-१९]

क्ष क

निर्णीतम्‌ । वे च षमो विकृतावतिददिश्यमाना नियामकामावात्पर्वेऽप्यतिदिश्यन्ताम्‌- इति प्रापे,--

ब्रमः--कायैमच् नियामकम्‌ । प्रकृतौ हि इत्रिरासादनं वेदिकायेम्‌ । तच्च विकतावपि प्राप्यमाणं स्वसिद्धये खननादीन्वेदिधमान्पापयति । युपावरास्तरणरूपं तु कार्यं न प्ररताव्ति, दशेपृणेमास्योयूपावरामावात्‌ । तचाऽऽस्तरणकार्यं विकूतौ विधीयमानमप्यप्राक्तकायेतया पारताछवनादीन्ब्हिःसंस्कारान्न प्रापयति । तस्माल- कतिगताः कायेरुद्धमां एव विकृतौ प्राप्यन्ते ॥

( अष्टादशे पविन्नस्य परिभोजनींयवर्हिषा कतेत्यताधिकरणे सूजम्‌ ॥ ) विरोधे च श्रुतिविशेषादव्यक्तः शेषे ॥ ३२ ॥ अष्टादशािकरणमारचयति-- यद्धर्िस्तत्पवित्रार्थं न वाऽऽदस्तस्य संभवात्‌ ॥ संस्कृतं स्तरणे क्षीणं पवित्रं त्वन्यतो भवेत्‌ ॥ २५ ॥ दरपर्णमास्योरामनन्ति--“(समावप्रच्छिन्नामौ दर्भो परादेशमानौ पित करोति" इति । तच्न--यदेतदवदिस्वरणाथं कवनसंस्छतं बर्हिः, तेन पविचरसंभवादा- स्तरणवत्पवि्नमपि बर्हिषः कायम इ चत्‌ ॥ मैवम्‌ । आस्तरण एव संस्कृतस्य सवस्य बिष उपक्षीणत्वात्‌ । न हिं ^“ वेदिं स्तृणाति” इति विहिर्वस्य स्तरणस्याकस्माद्र्हिरेकदेशे संकोचो युक्तः । तस्माव-- यथा युपर मसस्छवेन बर्हिषा स्वृणाठि; वथा परव्िनितिष्पत्तरपि शाघ्लीयख्वनादि- संस्काररहितैः परिमोजनीयनामकेदेभेः संपादनीया ॥

( एकोनविंशे प्राकृतपुरोडाशादीनां निधानाधिकरणे सूत्रम्‌ ॥ ) अपनयस्वेकंदेश्चस्य विद्यमानसंयो गाद्‌ ॥ ३३ ॥

एकान विंशाविकरणमारचयति- पुरोडाशस्य शकरूमेन्द्रवायवपात्रके ॥ अवदध्यात्पुरोडाशशो नवोऽथ सेवनीयकः ॥ २६ ॥ सिद्धस्य यजनाथत्वान्नवं सपाय तक्रिया ॥ सवनीयेन तत्कार्य षस्कायत्वाहितींयया ॥ २७ ॥

१ घ. प्रिद्धये। २ ख. ख. तच स्त ३ ग. चण हि र्बाहषा वे ४ ग. च, "तघ्याऽऽस्त्‌ ५ क. "हितेषु परिभो जनीयनामकेषु दरभषु सं' । & ग, ध. सवनीयगः ।

[अ ० ३पा०<अपि ०२०] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। २१५

ज्योतिष्टामे भ्रूयते--“पुरोडाश्चशकरमेनद्रवायवस्य पत्रे निदधाति" इति | तत्र--सव्नीयपुरोडाशघ्य शकटं यद्यपि निष्पन्नम्‌ , तथाऽपि तस्य यजनाधत्वेनं सरस्छतवा्हिवदुपक्षयान्ूवनं कंचित्पुरोडाज्ञं संपा तदीयशकलस्यन्द्रवायवपा्नधप्तप- क्रिया कतेन्या--इति चेत्‌ |

मेवम्‌ | सवनीय पुरोडाशशकटेनतन्निधानं कतम्यम्‌ । कुतः--पुंस्कायेत्वात्‌ । शकले निदधाति इति द्वितीयया संस्कायत्वं गम्यते | इष्टस्य हि प्रतिपत्तिरूपः संस्कारः| न चाच रत्तं यजनाथम्‌, अदानस्येयत्तया पुरोडाशे मागस्यावज्ञेपितत्वात्‌ | यथाऽच पूरवसिद्धपुरोडाशशकठम्‌, तथा “वाना आश्धिनपात्रे” “पयस्यां मतरावरुणेँ- पात्रे” इलययत्रापि परवेशेषस्येव परक्षपः |

( विशे काम्येष्टि पूपां धुत्वधमंस्य प्रधानाथेताधिकरणे सूते ३४-३५) विकृतो स्वार्थः रोषः प्रकृतिखात्‌ ॥ ३५ ॥ मुख्यार्था वाऽङ्गस्थाचोदिततवात्‌ ॥ ३५ ॥

विशापिकरणमारचयति- काम्या उपांशु यष्टव्याः किं तदङ्ुप्रधानयोः॥ प्रधान एव वा नान्न पिेषोक्तिरतो द्रयोः ॥ २८॥ मुख्यानामेव काम्यत्वात्तेष्वेव परिचोदना ॥ अङ्कानामतयथाभावादुपां शुत प्रधानगम्‌ ॥ २९ ॥ दमास्रायते--"“यज्ञाथवेणं वे काम्या इष्टयः, ता उपांशु यष्ट्याः” इवि | जथ- ववेदोक्तकमेव ज्ञेषु काम्या इष्टयो गोप्याः । तस्मात्ताप्तामुषांुत्वं युक्तमित्यथः | यथा

व वेदिवमाणां बहिवंनाणां चाङ्कपरवानयोः समानो विधिः, तथोपांड्यतवस्यापि । नह्यत्र कश्वि-

दविरेष आम्नावः-हति चत्‌ |

भवम्‌ । काम्यत्वस्यैवा् विशेषनियापकलाव । नै चद्गानां काम्यत्वमस्वि, कर- णपाप्कल्यसंपादकानां वेषां फले साक्षात्तवन्वामावाव्‌ । ततः-साक्षा्ढसार्ने पा- न एवापांशुलम्‌ । अङ्गपु तु वत्तद्ेदानुस।रण ध्वनिविशेषः ॥

च्च

---~- ~= -------- - न ----------- `--- - न भा ------- ---- -- ---~- ~~

१. च. वपाः । २ सर. संस्थातः । ३ छ. "ठेन संनिधा" | ४ छ. निदध्यात्‌ । ५ ग. च. इशिरे"। £ क. “रस्य रेपितात्‌। ७ग.च णध्यप्रा। < कर, "निपमात्‌ । ९ क,ख. न द्यङ्गानां । १० कृ, "धन ए" |

२१६ श्रीमाधवपणीतः- [अ०रषा०<जपि०२१-२२) .

(एकविशो इयेनाङ्खानां नवनीताज्यताधिकरणे सूत्राणि ३६-३<८) संनिधानविशेषादसंभवं तदङ्गानाम्‌ ॥ ३६॥ आधानेऽपि तथेति चेत ॥ ३७ ॥ नाप्र- कृरणव्वादङ्स्य तान्नामत्ततवाद्र ॥ ३८ ॥

एकविशापिकरणमारचयाति- नवनीतं इयेन आज्यं मुख्ये ऽङ्गं वाऽस्तु गुख्यगम्‌॥ विधेयमाज्यमगप्राप् हतिस्थनवनीतकम्‌ ॥ ३० ॥ मुख्यः सोमविकारोऽद्धे चोदकप्राप्रमाञ्यकम्‌ ॥ अनय हतिसंस्थानं नवनीतगणो विधिः ॥२१॥ दयेन श्रूयते-““हतिनवनीतमान्यं भवति” इति । हतो चिरं संग्रहीवं नव- नीतं यस्याऽऽज्यस्य प्रतिद्रव्यं तदेतदीदङमान्यं मानान्तरेण पृवेमपाप्वाल्षान- कमाण विषेयम्‌--हाति चेत्‌ ॥ मेवम्‌। प्रधार्नश्येनस्य सोमयागव्िकारत्वेनाऽऽन्यपिक्षाया अभावात्‌ | अङ्कष्वि्टि-

® =, क क, ~,

विशेषेषु चोदकपरापतस्याऽऽन्यस्य प्रवि द्रव्यत्वेन यथोक्तनवनीतगुणो विधीयते ॥

©

( द्वाविंशो सवेदयेनाङ्कानां नवनींतार्यताधिकरणे सूत्राणि ३९-४१ > तत्का वा खिङ्गद्शनात्‌ ॥ ३९ ॥ सर्वेपां वाऽविरी- पात्‌ ॥ 9० ॥ न्यायोक्ते छिङ्दृश्चंनम्‌ ॥ ५१ ॥

द्राविशाधकरणमारचयति- सृत्याकार्गताङ्केषु गुणः स्वेषु वीदितः॥

आद्यो वेरोषिकाद्त्वाद्राक्यात्सबाह्घसंगतिः ॥ ३२२ ॥ योऽयं श्येनस्यङ्कषु हतिनवनीतेत्वगुणो विहितः, सोऽयं सुलयाकाटीनेष्वेव सव- नीयपञ्तत्पुरोडाशरुूपष्वङ्गेषु) न तु कालान्तरवर्विदीक्षणीयाङ्केषु । विमरवो गणः सुलाकाछीनाङ्कमात्रंगः) श्येनवैशेपिकत्वात्‌, प्रश॒साहिलयवत्‌ । यथा “स॒ह पशनाल- भवे” इति विहितं पञुसाहेयं शयन एव विशेषत्वेनोच्यमानं सुलयाकालीनेष्वेव सव- नीयप्यप्ववस्यितम्‌ , तथा--नवनीतमपि--इति प्रप्र- १ख.ग.च.छ. तिस्थंन'।रग.च.शगुगेवि३ छ. चिरतं" | ४. ग. च. “नस्य

दये | ५ ग. च. "यक्तं नवनीतं गु" । ६ घ. छ. चोदितः। ७ग, च. "तमु" । ८ त.न का । २ घ्ध. ग, च, जगतः, दे'।

[अ ० देपा<<अपि०२३] जेमनीयन्यायमाछविस्तरः। २१७

ब्रूमः--' यदाज्यं वदुतिनवनीवम्‌" इतिवाक्येन सवोङ्तास्यविषयत्वप्रतीतावनु- मानं कालात्ययापदिष्टम्‌ । तस्मात--सर्वष्वद्धषु तन्नवनीतम्‌ ॥

( चयोपिशे सवनीयानां मांसमयताधिकरणे सूत्राणि ४२्-४्यं ) मासं तु सवनीयानां चोद्नाविशेषात्‌ ॥ ९२॥ भक्तिरसंनिधावन्याय्येति चेत्‌ ॥९२॥स्यासकृतिखिङ्गादेराजवत्‌॥%४॥ जयो विंशापिकरणमारचयति- राक्यायने पुरोडाशास्तरसा इति मांसता ॥ स्वन सवनीये वा स्वैर नवनीतवत्‌ ॥ २३ ॥ तरप्ताः सवनीयाः स्युरिति तत्सनिधिः श्रुतः ॥ पुरोडाशस्य मांसत्वं तेष्वेवातो नियम्यते ॥ ३२४ ॥ पट्‌ त्रिशत्सु संवत्सरेष्वनुष्ठेयं शाक्यायनम्‌ । तत्र श्रयते--““संस्थतेऽहनि गृहप- तिमरेगयां याति, स यान्मृगान्हन्ति, तेषां तैरसाः सवनीयाः पुरोडाशा भवन्ति” इति । तन्--यथा नवनीतं सर्वेष्वङ्गेषु निविष्टम्‌ , तथा मांसत्वमपि सर्वेषु पुरोडशेषु निविशते-- इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । तदा हि धये पुरोडाशास्ते तरसाः इति वचनव्यक्तौ व्यवहितान्वयः स्यात्‌ | तरसशब्दपुरोडाशशब्द यीभध्ये सवनीयशब्देन व्यवधानात्‌ । इह तु “तर साः, सवनीयाः? इत्यनयोः संनिषिः श्रूयते । तथासति ये सवर्नायास्ते तरसाः" इत्यनेन संनिध्यनुग्रहीपेन वाक्येन मांसत्वं सवनीयपुरोडश्ष्येव नियम्यते | इति श्रीमाधवीये जपिनीयन्यायमाराविस्तरे तृती याध्यायस्याष्मः पादः ॥ < ॥ समाप्तश्चायं त्तीयोऽध्यायः॥

अत्र पाद आद्िः अ{वक्ररणानि २३ २४६्‌ सूत्राणि ४, ६५७

=-= ~

9१ ग. च, छ. क्यानामयः | २ क, तापसाः ।

२१८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अन्४ेपा०१अबि०१-२] ( अथ चतुथोध्यायस्य प्रथमः पराद्‌; }

रोषे षित्वसिद्धो कि प्रयोज्यं किं प्रयोजकम्‌ ॥ इत्यपेक्षोदयाद्रक्ति चतुर्थं तत्पयुक्तये ॥ १॥ अनेन तृतीय-चतुथयोरध्याययोः पूर्वोत्तरभाव उपपादितः ॥

( प्रथमे प्रतिज्ञाधिकरणे स॒त्रम्‌-- ) अथातः करत्वथेपएरुषाथयोजिज्ञासा ॥ १ ॥

चतुधोध्यायस्य प्रथमपादे प्रथमाधिकरणमारचयति-- चिन्तान कायां कायां वा क्रत्व्थपरुषाथयोः॥ अफरुत्वान्न कतेव्या प्रयुक्तो क्रियतामियम्‌ ॥ २ ॥ कचिदेतद्विचारेण कचित्फर्विधेवश्ात्‌ ॥ कचित्साक्नादिहाध्याये प्रयुक्तिवहुधोच्यते ॥ ३ ॥ 'कत्वर्थोऽयम, पृरूषार्थाऽयम्‌” इति विवेकस्य प्रयोजनं किमपि न प्रयामः | तस्मात्‌--काकदन्तविचारवद्यं विचार उपेक्षणीयः-इति चेत्‌ ॥ भेवम्‌ | वेन विचारेण प्रयुक्तेज्ञातुं शक्यत्वात्‌ | साक्षाद्वा परंपरया वा प्रयुक्ति. निणेयोपयुक्तं सवेमिह्‌ चिन्तनीयम्‌ ॥

( द्वितीये क्रत्वथपुरुषाथंरुक्षणाधिकरणे स॒तच्रम्‌-- > ¦ (^ ®, ® यस्मिच्ध्रार्तः पुरुषस्य तस्व छिप्साथलक्षणाविभक्तसात्‌ ॥२॥ द्वितीयाधिकरणे प्रथमवणेकमारचयति- क्रत्वथादेनास्ति वाऽस्ति छक्ष्म नास्त्यनिरूपणात्‌ ॥ क्रतवे यस्तदर्थोऽसाविति तस्य निषूपणम्‌ ॥ ४॥

(कर तावनुष्ेय; कत्वथः' इलयुक्तं गोदोहनादावतिव्याप्तिः । 'पुरुषेणाध्यमानः पुरू- पाथः' इयुक्ते प्रयाजादीौनामप्यनुष्ेयतया पृरूषेणाथ्यमानल्ादतिन्याधिः । तस्मात्‌- तयोरदु्टं लक्षणं दुर्निरुपम्‌--इति चेतर ॥

मेवम्‌ । क्रतुसखरूपपौष्कल्यायेव यो व्रिधीयते स क्रत्वः | प्रयाजादयस्वादशाः। नहि प्रयाजादिपिः पुरुषस्य कश्चत्मतिविशेष उत्पद्यते, येनैवे पुरुषाथा भवेयुः ।

॥ त. ग, च. छ. "यादुक्तिश्चतु1 रग. छ. "मिति ॥२॥ क्र ।३ग. च. पणम्‌ ।

[अन््पा०१६अि०२] नेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। २१९

दशेपृणेमासक्रतुस्तु तेः प्रयाजारिभिः एकजननसापथ्यकक्षणं रेष्कल्यं प्राप्रोति | तस्मात--ते कत्वथाः | पुरुष प्रीतये विधीयमानः पृरूषाथेः |-दरेपूणेमासादयों गोदोहनादयश्च तादशाः | न हि दशपूणेमासाभ्यां कस्यचित्करगोः पोप्कल्यं भवति, तयोरेव क्रतु चात्‌ | नापि गोदोहनं कत्वम्‌, तदमावेऽप्रि चमसेन कतुपौप्कल्यसिद्धेः | तस्मात--सुनिरूपणं तदुमयलक्षणम्‌ ॥ दवितीयवणेकमारचयति- फर विधेयं नो वाऽऽ भावनां त्वतो ऽन्यवत्‌ ॥ न भाव्यांशो विधेयः स्याद्रागात्तत्र प्रवतनात्‌॥ ५॥ “दृशं पणे मास्ाभ्यां खगेकामो यजेत?” इति खगेः फकत्वेन श्रूयते | त्वि. मतं फलं विधेयम्‌, मावनांशल्वात्‌, करणवत्‌ , इतिकतेव्यतावच--इ्‌ वि चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । अप्वृत्तपवतनं है विषानम्‌। फे तु पुरुपः सौन्दर्यं जानन्स्वयं रागादेव पवत्तः--इवि ग्यथेस्तत् विषिः ॥ तृतीयवणेकमारचयवि-- गोदोहन द्रया स्यान्न वा भानाहयार्थता ॥ अन्यथाऽपि क्रतोः सिद्धेः केवर पुरुषाय तत्‌ ॥ ६ ॥ दशपणं मासयोः श्रूयते-- “चमसेनापः प्रणयद्रोरोहनेन पञ्कामस्य' इति | वत्र- गोदोहनस्य क्रत्वथंत्वं पुरूपाधत्वं च, इद्याकारदयमस्ति | पडफलज्ननेन पुरु- पप्रीविभोति, अपां प्रणयनेन कतुपौप्कल्यमपि माति-टति चेत्‌ ॥ भेवम्‌ | गोदोहनमन्तरेण फलासिद्धेमवतु पृरुषायेत्वम्‌ । कतुस्तु तद्भव्रेऽपि चम- सेन सिध्यतीति न क्रत्वथता | चतु थवगेकमारचयाप-- द्रव्याजेनं स्पाक्रत्वथं पुमर्थं वा क्रताविदम्‌॥ नियतत्वात्पुमथत्वं दष्ट क्रत्वथेताऽऽधिकी ॥ ७ ॥ ब्राह्मणस्य द्रव्याजेने प्रतियहयाजनाध्यापनान्येव नियतानि तत्र तत्र श्तानि, राजन्यस्य जयादिकम्‌ , वेश्यस्य कृष्यादिकम्‌, शूद्रस्य सेवादिकम्‌, । तच यदेवेद्रू- व्यसेपाद्नं तदेतत्क्रत्वयम्‌ । कृवः--भजनोपायानां नियतत्वात्‌ । पुरूपप्रीतेष्तु येन केनापि द्रव्येण सिद्धत्वादजेनोपायनियमस्वत्र निरथैकः | क्रतो तु नियमापूर्व परमा- पर्वोपयो्गीवि साभको नियमः--इति प्राप्रे,

~ ------ ना ------- स क = --~----~ -=----- >

१ क. श्षणपोौ २क. ख,ग. च. "थः । यथा-द"। ३ ग. च. नन्णगाः | घस. ग. च, "नकत्वेन । छ. "नने पु । ५ क. "तुस्तद' । ६ ग. च. "तदव द्रव्य" |

२० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ० छपा १अपि ०३]

तरमः--द्रन्याजेने रागः परवत्तकों दष्ट इति न विधिरपेक्ष्यते | फं च कषुन्निवृस्या-

दिरूपं दृष्टमेव । अत एव स्मयेवे--

(पण्णा तु कमेणामस्य चीणि कमणि जीविका ॥

याजनाध्यापने चेव विद्धा प्रतिय्हः ॥ इति । क्रत्वथेत्वे तु जीवनामावाच््रतुरेव न सिध्येत्‌ | पुरुषाथेतायां वैदिकधीति- कारिभोजनाद्विवच्ंतोरामुष्मिकपरीतिकारितया पुरुषार्थपष्वन्तमोवाच्रत्वथेताऽप्याीथकी सिध्यति । उपायनियमस्तृपायान्तरेषु प्रत्यवायविवक्षयोपपद्यते । वस्मात्‌-द्रव्याजेनं पुरुषाथेम्‌ ||

( ततीय प्रजापरित्रतानां पुरूषाथताधिकरणे सूत्राणि ३- द) के 4 ०4 थ्‌ £, क तंटत्तम कमाण पृरषाधय, शाञ्चस्यानात- नय = क, क रशङ्कयत्वान्न च द्रव्य वचिक्यत तनाधना ह क 4 ५९ ४ क भक्बन्याक्रयाया परुषश्चातः ॥ ३ ॥ जाव = थ्‌ ~ [क्य ॥ राषात्त राश्चस्य यथाश्चातफखानिं स्यः ॥५॥ (~ = €.€ ८ + आप ग कररणाद्रहण तद्थमवस्यानाभत्तब- थ्‌ भे ॐ न्धात्‌ ॥ 4॥ तथाच ककभूतंषु। 8 ॥ तृतीयाधिकरणमारचयति-- अ, ॐ ५4 4 नेक्षेतो्न्तमादित्यं क्रत्वथं तन्न वाऽग्रिमः॥ फरस्याकस्पनीयत्वात््रतो प्राप निषिध्यते ॥ < ॥ वरतोक्तया पयदासत्वे संकल्पो ऽनीक्षणेऽत्न सः ॥ न क्रव्वहुममानत्वात्पुमथः पापहानये ॥ ९ ॥ अनारभ्य भ्रूयते--““नेक्षतो चन्तमादिलयं नास्तं यन्तं कदाचन्‌” इति | अचर नञ्पदृममिवावृ्या पतिपेषं व्रते, न तु पयुदासम्‌। प्रतिषेधश्च पापिपवेकः । प्रातिश्च वैदिकस्य निपेवस्य वैदिकी प्रयासंन्ना | तथास्ति क्रतौ यत्राऽऽदियेक्षणं विहितम्‌ , तायं निषेध उद यास्तमयोदेरोन प्रवतत | एवं च सति फं न कल्पनीयम्‌ । पयु- दासमात्रिलय पुरूपाथवङ्खकरिऽषिकारसिद्धये फलं कल्पनीयं स्यात्‌ | तस्मात-क्रतवर्थो निपेधः--इवि परप १छ. त्वे ज" । २ ख. त्तौ चाऽऽमु*। ३ ख. "रपकरर्यष्व' | ४ क, ख. लङ्गं सपरा ५ ख, यान्तं । ६ ख, सत्त्वात्‌! त

[अज्थेपा०१अपिन-य] जेमिनीयन्यायमारापिस्तरः| २.२१

व्रूमः-““तस्य व्रतम्‌” इत्युपक्रम्य ^“नेक्षतोयन्तमादियम्‌'” इल्याम्नातत्वाद्नी- क्षणरूपं किचिदनुष्ेयम्‌ । तच्च पयुदासत्वे सत्यवकल्पवे | देक्षणस्यामावः प्रतिषैषपक्ष नजयः | परयुदासरपक्षे चीक्षणादितरः संकल्पो नञपदेन छक्ष्यते | स च संकल्पोऽत्रा- नु्ठेयत्रतत्वेन विधीयते । यद्यपीक्षणादि तरे बहवो व्यापारा अनुष्ठानयोम्याः सन्ति, तथाऽपि कायिकवाचिकन्यापारव्िशेषस्याप्रकीयमानलात्‌ , मानसग्यापारंस्यावजेनीय- त्वाच्च संकल्प एव परिशिष्यते | संकल्पनीयश्चाथेः प्रत्यासच्या पाठथेनिपेषः । वथा सति उद्यन्तम्‌, अस्तं यन्तं चाऽऽदित्यं नेक्षिष्ये' इत्येवंरूपः संकेल्पोऽत्रानुष्टेयत्वेन विधीयते | न च तस्य संकल्पस्य क्रत्वङ्गत्वम्‌ , वद्रोधकश्रुतिलिङ्कादि प्रमाणाभावात्‌ । न च पुरुषाधत्वेऽपि प्रमाणामावः, “एतावता हैनसा मुक्तो मवति” इत्यनेनं वाक्येने- कषितुः पुरुषस्य प्रत्यवायसेवन्धमुपन्यस्य तत्प्रयवायनिवारणफलकैस्यानीक्षणसंकल्पस्य विधानेन पुरूषाथेत्वावगमात्‌ | कत्वङ्कत्वविवक्षायां तु क्रतुवेकल्यरूपो विपक्षब्ाघ उपन्य- स्येत | तस्माव-अनीक्षणसंकल्पादीनि प्रजापतिव्रतानि पुरुषायानि ॥

( चतुर्थं यज्ञायुधानामनुवादताधिकरणं सूत्राणि ७--१० } व कि व £ ् ® ॐ द्रव्याण वारवरषणाञनर्थकयाद्दयरद सेन स्थन संबन्धो द्रव्याणां एथ ॥७॥ सखन तथन सबन्या द्रव्याणा एथग- ९ + मोद भत्वात्‌; तस्मा्यधाश्चात स्यः ॥<॥ चादय- ७ थ्‌ थ्‌ ज ५ न्तं चाथकथास ॥९॥ खदङ्द्शनाच्च ॥ ३०॥ चतुथौविकरणमारचयति- दरा यज्ञायुधानीति हविष्टेन विधिने वा॥ आंयोऽप्रा्रैः परोडाशओे समुचयविकल्पने ॥ ९० ॥ साधेम॒त्पत्तिशिषेन विकत्पादिनं युज्यते ॥ स्फयेनोद्धन्तींति यत्पापं तदत्रानद् संस्तवः ॥ ९९१९॥ दशपरणमास्योः-““स्फ्यश्च कपालानि च--” इलयाद्युपक्रम्य “एतानि वे दश यज्ञायुधानि!” इलयाप्नातम्‌ । तानि चाच हविष विधीयन्ते | कुतः--मानान्तरैर- पराप्रलेनापू्थेत्वात्‌ | यदि तत्र पृरोडाशो हविभरेत्‌ , तदा तेन सहैतेषां समुचयो विकल्पो वाऽस्तु--इति प्राप, ॥

१ कृ. ल. छ. "न्तमिान्ना" | २ख. 'रेव्याः।३ग.च. खः 1४५. च. न परस््ा। ५ ज्ञ, कत्पक्रस्या" ६ ख. ग, च. आदयः प्रतिप |< क. निद । ८. ग. च, छ, न्तपरा।

२९ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ०<४ंपा० १अग्धे ५]

ब्रूमः--“आमरेयोऽ एाकपाकः'” इत्यु त्पत्तिरिष्टेन पुरोडाशेन सह पश्चाच्छि्टाना- मायुधानां विकल्पः समुच्चयी वा न संभवति । आयुधं यज्ञसाधनत्वम्‌। तच ^“स्पयेनो- दन्ति, कप्रलेषु श्रपयति” इलयादिशाघ्सिद्धमेवाचान्‌ य “यज्ञायुधानि संभरति?” इत्येष संमरणविविः स्तूयते | तस्मात्‌--नास्ति इविष्टम्‌ ॥

( पश्चमे पश्वेकत्वाधिकरणे सूत्राणि, ११- १६ ) तरैकतमयज्ञाङ्गम्थस्य गुणभूतत्वात्‌ ॥ ११ ॥ एकश्चुतिखाज्च ॥ १२॥ प्रतीयत इति चेत्‌ ॥ १३ ॥ नाशचब्दं तस्रमाणतवापपू्व॑वत्‌ ॥ १९ ॥ शब्द्वत्तपर्भ्यते, तदागमे हि तदृश्यते तस्य ज्ञानं हि यथानन्येषाम्‌ ॥ १५ ॥ तदच खिङ्ग- दृशेनम्‌ ॥ 9६ ॥

पञ्चमापिकरणमारचयति- पथुराभ्य इत्यत्र पर्वेक्ये यजनाहुता ॥ नास्त्यस्ति वाऽऽयः स्वपदे श्रुत्या पन्वङ्तागतेः ॥ १२॥ आदो स्वपरत्ययोपात्त आसन्नतरकारके ॥ योगः क्रतो पशो चेति क्रमे यागाद्तोचिता ॥ १३ ॥ (अग्नीषोमीयं पशमाठमेत'” इयज पशोरेकत्वं यजनाङ्कं न मवति । तस्य श्रुया पासबन्धावगमात्‌ । (ञ्यम्‌” इत्येतस्मिन्नेव पदे परुतदेकत्वयोः श्रवणात्दान्वरनैर- पकष्येण परस्परसंबन्थोऽवगम्यते | यागस्तु (जलमेव इत्यनेन प्दान्रेणोपात्तः | तत्र वाक्येन संबन्धावगतिः । वाक्याच श्रविवेरीयप्ती । तत एकत्वस्य यागाङ्गत्वा- ावद्राभ्यां बहुमिवौ यागोऽनुष्टातुं शक्यते--इति प्रात, ब्रमः-- "पम्‌" इति पदं यदच्प्येकम्‌ , तथ।ऽपरि प्रकत्या प्रशनिरदिं्टः । प्रत्ययेन कारकत्वम्‌ , एकत्वं च, दत्युमयं निरदिं्टम्‌ । तत एकत्वस्याऽऽसन्नतरे कारके प्रथमं सबन्धो मवति । कारकत्वं नाम क्रियाहेतुत्वम्‌ । तथास्ति कारकद्वारा क्रियायामपि संबन्धः प्रत्ययेनेवावगतः। क्रियाविशेषश्च संनिहि वपदान्तरोपात्तो याग इति यजनाङ्गत- मेकत्वस्य सिध्यापि | तैकं स्वयममूवेतया यागक्रियां निष्पादृयितुमसमथं संत्तत्र समथं

पशद्रव्यं पश्चाद्वाच्छनकत्चि। वव एकत्वस्य यागाङ्कत्वान्न द्वाभ्यां च्निमिव। यागसिदधिः॥

१ ख. यजञनांद्गं भ । २ "वादुमाभ्यां । ३ ग, च, "रक्रमेकत्वं 1४ ग, च. "ति यागाङ्ग । ५ ग्‌. च, "ति | नन्वे । ६ ग, च. सथयम्‌ । तत्र ।

[अ०्थपा०१अपि०६-७] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। २८२३

एवम्‌--'भनड़ाहौ युनक्ति” “'वसन्ताय कपिञ्जछानालमते'” इत्यज द्वित्व - त्वयोर्विवक्षितचं द्रष्टव्यम्‌ ॥

( षष्टे पशुर्ङ्कपिवन्नाधिकरणे सूच्म्‌-- ) (अ तथा च ङ्म्‌ ॥ १७ ॥ पष्ठाधिकरणमारचयाति-- न पुरि विवक्षा वा षिवक्षाऽनुपयोगतः ॥ आद्यो ऽनुष्ित्यपेक्षत्वात्स ख्यावत्त द्विवक्ष्यताम्‌ ॥ १४ ॥ ((पडामालमेत/ इत्यत्र पदपदे पुलिङ्गपपरिवक्षितम्‌ । कुतः--शब्दाथविचारेऽनु- छठानविचारे च तदुपयोगादशनात्‌ । भलिङ्धेऽपि वृक्षपदारथं पंलिङ्को वृक्षशब्दः प्रयु- ज्यते | तथा पृग्यक्तावपि घ्रीलिङो मक्षिकाशब्द्‌ः प्रयुक्तः | ततो न लिङ्गस्य शब्दा- येत्वेन विवक्षाऽस्ति । अनुष्टानमपि पम्यक्तघीव्यक्लयोः समानम्‌ । एकत्वा्वाच्छिन्नप- डत्वे वेपम्यामावात | वस्मात--भविवक्षिवं छिङ्म्‌--इति पराप्,- त्रुमः--यथा पञुत्वजातिः, यथा वा-तदेकलम्‌, ब्द व्यवहारेऽन्वयन्यपिरेका- भ्यामनन्यथासिद्धाम्यीं शब्दरायेः, तथा लिङ्गस्यापि कुतः शब्दाधता न स्यात्‌ । वृक्ष मक्षिकाशब्दयोस्तु न वयमथेतः साधुतां व्र॒मः, किं त्वमियुक्तप्रयोगमाच्बटेन साु- त्वम्‌ | न चानृष्ठाने साम्यम्‌ , श्पुस्पशो विशेपसद्वावात्‌ । “वाक्त भाप्यायताम्‌"' इत्यादि मित्रे स्तत्तदवयवानामाप्यायनकाठे “मेदं त आप्यायताम्‌!” इति मत्रेण त- द्वयवस्याऽऽप्यायनश्रवणात्‌ | वस्माव्‌--एकत्ववत्पं लिङ्मपि विवक्षितम्‌ ॥

( सप्तभ-आश्रपिणामरषए्ायताधिकरणे सूचाणि १८-२० ) भ्र [ (क ® क क (ति १ ( ® ॐ आन्रपिष्वावशेपेण भववाऽ्थः प्रतापत ॥३८॥ ~ € = ®. > 0 (भ घी चादट्नाया वनारम्मा वभक्लात्र हनन ववा क 0 न यत ॥ १९ ॥ स्याह द्रव्यचिकाषाया भवा- ‹ ~, ~ ९ ^ च ऽथ च गृणभूतववाश्रयादिगरुणाभावः ॥ २० ॥ सप्तमाविकरणमारचयत्ि- स्विष्टकत्सस्करता क्षीण उताप््रपियोग्यपि। मयोजनेक्यमेकस्मिन्युक्त कर्मण्यतः क्षयः ॥ ९५ ॥ कर्मण्यतः क्षयः ॥ ९५ ॥ # पदौ” इति पाटः सवत्रोपटभ्यमानोऽपि सुताकरणाःसंगतः | १.ग.च. छ. कलं शन्दथः। एव्र | २ल्ल.ग.च, छ, ध्यास । ग. च. "छानता । ४ बग, च. "यनस्याऽऽ"।

२२४ श्री माधवप्रणीतः- [अशर्ध्पा- १अपि-<-९।

भरेण देवसंस्कारः परक्षपाद्रः्यसंस्कृतिः॥ त्पागादपूर्वयुत्पनं परधानापूवेगं च तत्‌ ॥ १६ ॥ योऽय खिष्टकदागः सोऽयमुपयुक्तह विःसंस्कारः-इलयविवादम्‌ । तनज -संस्का- रस्य दष्टप्रयोजनतरेनावक्यंभवे सति तावतेवोपक्षोणः चिष्टरुच्ागो नापू्रस्योपकरोवि। न देकस्मिन्कमणि प्रयोजनद्रयं युक्तम्‌ू- इति पाप, वरमः-- कमेण एकवेऽप्यंशमेदात्पयोजनमेदो न विरुध्यते | मत्र पाठः, द्रव्यप्र- क्षपः, देवोदेशेन लागश्व, इति चयोंऽशाः | तत्र यागेन परमापूर्वोपयुक्तमवान्वरा- पुवेयुत्तद्यते | तस्मात--चिष्क्दुमयायेः । पएवम--अन्यपरयानपश्ुपुरोडाश्ञावप्यु- दाहार्यो ॥

(अष्टमे प्रयुक्तिविचारपतिज्ञाधिकरणे सूच्रम्‌-) 6 न निः ४ अथं समवेषम्यता द्रव्यकमणाम्‌॥ ९१ ॥ अष्टमाधिकरणमारचयति- रेपत्वमुपरिग्रन्थे चिन्तनीययतेतरत्‌ ॥ रेषो मानान्न तस्यात्र प्रयुक्तपाख्यफरेरणात्‌ ॥ १७॥ वक्ष्यमाणेप्वधिकरणेषु शेषत्वमेव चिन्वाविपयः | यथा--अतीतेप्वविकरणेषु क्रतु- डषोऽयम्‌, पृरुषशेपोऽयम्‌, इति चिन्तितम्‌; तद्वत्‌ | कृतः--उपरिवनग्रन्पेन तजर तत्र पणोद्रीनां शेपत्वविचारस्य मासमानत्वात्‌--इति चेत्‌ || मेवम्‌ | शेषत्वस्य यत्ययुक्तिरूपं फं तदेव प्राधान्येन विचायते । शेपत्वं तु वदु-

9, क [न क

पयोगित्वेनेति न तद्विचारः प्रघानमभूतः ॥

(नवमे-आमिक्षाप्रयुक्तताधिकरणे ( वाजिनन्याये) सूत्राणि २२२४) एकनिष्पत्तेः सवं समं स्यात ॥ २२ ॥ संसगेरसनिप्पत्तेरामिक्षा वा प्रधानं स्यात्‌ ॥ २३ ॥ म॒ख्यश्चब्दाभिरंस्तवाच्च ॥ २ ॥

नृवपावविकरणमारचयात-

आमिक्षा वाजिनं च स्यादभ्यानीतेः प्रयोजकम्‌ ॥ अ ष क [1 ष उताऽऽमिक्षेव सामथ्यं द्रयोस्तुस्यं तवोऽग्रिमः ॥ १८ ॥

१ क्‌, तिः । यागा" । रग. च, "व्यप्क्षे आपिः | ३ क. ग. च, "त्‌ । तस्याभाना ।४ ड, पणतादीनां । ५ चग, च, "तित ।

[अ०४्पा० अपि ०१०] जेमिनीयन्यायमालाविस्तरः | २२५ आपिक्षा पय एवात्र तच्छबव्दान्मच्चतां रसात्‌ ॥ परयोजिकेका प्राधान्यादनुनिष्पादि वाजिनम्‌ ॥ ९९ ॥ इद्माघ्नायते--“"तपे पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्ना वाजिभ्यो षानि- नम्‌" इति । तत्र--पययि द्षिपकषपादापिक्षाद्रव्यं यथा निष्पद्यते, तथा व्राजिन- द्रव्यमपि--इति दध्यानयनस्य जनकत्वसामथ्येमुमयद्रव्यविषयं तुल्यमेव । तस्यात्‌- उभयमपि प्रयोनकम--इति प्राप्रे,- मः-न द्रव्यान्वरमापिक्षा, कितु पय एव्र इति तच्छब्दादिभिरगस्यते | यस्मिन्पयसि द्पिपरक्षेपः, साऽऽमिक्षा! इति तच्छब्दन पयः परामृश्यते | जपिक्षाया- गस्य पुरोनुवाक्यायामेवमान्नातम्‌-- जुषतां युज्यं परयः“ इति । पयोरसश्च मुर्‌ जमिक्षायामनवतेते, न तु वाजिने | वतः--प्राधान्येन पयसो घनीभावावस्थां जन- यितुं दध्यानीतम्‌--इत्यामिक्षैव प्रयोनिका । अनुनिष्पाचेव वाजिनम्‌, न तु प्रयो. जकम्‌ |

( दशम गवानयनस्य पदकमपरयुक्तताधिकरणं सूतम) पद्कमप्रयाजकं नयनस्य पराधात्‌ ॥ ९८५ ॥

दु शमाधिकरणमारचयति- सोपक्रयण्यानयने पदकमं प्रयोजकम्‌ ॥ न वाऽऽद्योऽक्नाञ्चनस्यापि क्रयदत्संनिकषतः ॥ २० ॥ तृतीयया क्रयाा गोस्तद्ाराऽऽनयनस्य च ॥ ताद््यात्तदयगुक्तं तन्न प्रयोजकता पद ॥ २१॥ उयोतिष्टोमे सोपक्रय आन्नायते-- “एकहायन्या क्रणावि”” इति । सेयभकहा- यनी गौयदा सोप करतुमानीयते, तदाऽष्वयुस्तस्याः प्रष्ठवाऽनुगच्छति । तद्प्यान्ना- तम्‌--““पट़पदान्यनुनिप्कामति”' इतति । ततः सप्तम पदै हिरण्यं निवाय दत्ता तत्मदगवं रजो ग्हीयात्‌ । एतदपि श्रयप--"सघ्तमं पदमध्वयुरञ्जछिना गरहाति" इति | वदेवद्रजः संग्रह इविवौनयोः शकटयोरक्षे तेन रजम। संयुक्त मञ्जनं प्रक्षिपेत्‌ | एतदपि श्रतप्‌-““यन्ञं वा एतत्पमरन्ति यत्स।मक्रयण्यं पदम्‌” इति प्रस्तु (यर्हि हव्रिष्‌।ने प्राची परवतयेयुः, वर्हि वनाक्षमुपाञ्यात इति | तत्र यथा क्रयः संन- र्टः, तथेव पद्कमप्यक्नाञ्ननं संनिरुषटम्‌ । जभच्येत--दध्यानयनमानित्तया यथा १ ख, छ. जध्यन्तां | ग. च, जुषन्तां | रगन्चय. रक्षते। ३ख.ग. च. ठ. पावु। ण्ठ,

प्रायं | ५. पक्षा ग, च. 'माद्याज्ञ ६ म, च. 'मिक्नायां व । २९

२५६ श्रो पाधवप्र्णीतः- [अ०्डेपा०१६अपि०११]

संयुक्तम्‌ , न तथाऽन्ताञ्जनं सोमक्रयण्यानयनेन संयुक्तम्‌ू--इति । तन्न | करयेऽपि तदसंयोगस्य तुल्यत्वात्‌ । जथ- अपय क्तोऽपि कयो गवानयनन निप्पचते ।-- व्ाञ्जनमपि तेन निष्प्यते--इवि समानलाव | कयवत्पदकमपि सोमक्रयण्यान- यनस्य प्रयोजकम्‌--इति परापरे,-

ब्रूमः--“एकहायन्या कीणाति" इति त॒तीयाश्रुत्या गोः क्रयाथता गम्यते | गोदारा तदानयनमपि क्रयाथेमेवेति क्रय एवाऽऽनयने प्रयोजकः। न च प्दकमोभेतव गोवा तदानयनस्य वा कचिच्छरृतम्‌ | तस्मात्‌--तद्‌ प्रयोजकम्‌ ॥

( एकादशे कपाखानां तषोपवापाप्रयुक्तताधिकरणे सृत्रम्‌--) अर्थाभिधानकेमं च भविष्यता संयोगस्य

तत्निमित्तत्वात्तर्थो हि विधीयते ॥ २६ ॥ एकाद्शापिकरणमारचयति- श्रपणं त॒षवापश्च कपारस्य प्रयोजका ॥ उत श्रपणमेवाऽऽदो वापाथेत्वान्तृतींयया ॥ २२॥ परोडश्ञकपारतिनास्ना स्पाच्छपणाथता॥ प्रयक्तस्य प्र्युक्तना तस्य वापि प्रसञ्जनम्‌ ॥ २३॥ “कपालेषु श्रपयाति"” इति श्रपणं पुरोडाशस्य श्रतम्‌ । तथा--"पुरोडाशकपालेन तुषानुपवपपते“ इति कपाटे तुप्रवारणं श्रुतम्‌ | तेच तुषाः सकपालाः “रक्षसं भागोऽसे'' इति मत्रेण नेकत्यां दिङ्यवस्थापनीयाः | तज श्रपणे यथा कपालसंपाद्‌- नस्य प्रयोजकम्‌ , तथा तुषवापोऽपि प्रयोजकः । “एकहायन्या इति तृतीयैयेकहा- यनीनयनस्य यथा कंयायेत्वावगमः, तथा (कपालेन इति तृतीयया कपारस्य तुष- वापायत्वावगमात्‌ -इति चेद्‌ | मैवम्‌ | नात्र कपाटपाच्नस्य तषोपवापसावनतवं श्चतम्‌ । किं तर्द यत्कषाठं पुरो- इाराश्रपणायपात्तमापस्ादत च, तस्य कपाटस्य सापनलत्वमर्‌ | एतच पर्‌[डउाराकषारन ट्‌ति सव्शपणनाप्ना तद्िवानादत्रगम्यते | तथा सात प्रथम श्रपणेन कपाट प्रयुज्यत | न च प्रयतस्य पनस्तुपवामेन प्रयुकिः संभवति | तस्मात्‌--श्रपणेनैव प्रयुक्तं कपालं तुष(पव।प१ऽ॥प परसङ्खाात्सध्यात | इदशभवाङ्नत्व तृतोयाश्नत्या बाध्यत ॥

१. च. मृ, त ।२७. यपर ।३क. छ निष्पद्यत।४ख.ग. च. छ. निष्पाद्यम्‌ । ५ ग. च. मगोऽपि। ६ क. यथा ग्रधा। ० कर. क्रयाधखम॒ ।८ फ, ठस्य । ९ क. तुषा । ४ सशि । ११. चत्ता

[अ.पा.१अबि.१२-१३] जेमिनीयन्यायमालविस्तरः। २२७

क

( द्वादशे शकृट्टोहितयोः पशावरप्रयाक्तताधिकरणे सूत्म्‌-- ) परसावनारुम्भाष्टोहितशकृतोरकर्मसम्‌ ॥२७॥

दरादशापिकरणमारचयति- टृदादिः शकृदादिश्च पन्वारम्भप्रयोजकः॥ हृदाद्रेव वाऽऽयांऽस्तु प्रकृतत्वेन साम्यतः ॥ २४॥ ह विषो पागशेषत्वादधदादेहविरात्यनः ॥ प्रयोजकत्वं तस्येव नेतरस्यातथात्वतः ॥ २५ ॥ अग्नोपोमीयपशें श्रुतम्‌--““हृदयस्यामेऽवद्यति, जथ जिह्वायाः, जथ वक्षसः, इति । तथाऽन्यदपि श्रुतम्‌--'शकृत्सप्रविंध्यति!' “"लोडितं निरस्यति” इति | तत्र हृदयादीनां शकृदादानां च प्रकरणपाठसाम्यातशुसाध्यत्वसाम्याच हृदय।दिवच्छर ` दादिकमपि पश्वालम्भस्य प्रयोजकम्‌ |[--इतवि चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । पश्यागो हि हविःसाध्यः। ह्रिं चात्तं याग्यत्वादूदयदीनामेव, नत- योग्ययोः शकष हितयोः । वस्मात-हृदुयादिरिव प्रयोजकः । शरृत्सपवेध। ठोहि- तनिरसनं चेद्येतदुमयं शेषप्रतिपत्तिमाच्म्‌ |

( जयोदशे परोडाशस्य स्विष्टकृद्प्रयुक्तताविकरण सूताणि २८-३२ ) एकदशद्रव्यश्चात्पत्ता वद्यमानसयागात्‌॥९८॥ [नदसात्तस्यान्यदथादतिं चत्‌ ॥ ९९॥ सीषसानधानात्‌ ॥ २० ॥ कर्मक्ायात्‌ ॥२३॥ रिङ्ृदर्सनाज्च ॥ ३२॥

्रयोदशाविक्ररणमारचयति-

प्रयोजकः स्विष्कृच्कि पुरोडाशोत्तराधयोः ॥ यद्रा प्रयक्तोपजीदी स्यादाद्यः स्वस्य सिद्धये ॥ २६ ॥ उत्तरार्धतिशव्दस्य प्रकृताकाङ्क्षणे सति ॥ अगन्याद्य्थं परोडाशमरपजीषव्येष षतंताम्‌ ॥ २७ ॥ दशपर्णमासयोः श्रूयते--“उत्तराषा स्स्व्टकृते समवद्यति" इति । सोऽयं श्विष्टकच्यागः कस्यचित्तृतनस्य तदुत्तराभ्रस्य च प्रयोजकः) वदुभयभवरे स्वसिद्ध मावात्‌--इवि चेत्‌ ॥ मेत्रम्‌ | उत्तरशब्दोऽपशब्दश्च सवेनामल्ाद्रागवाचित्वाच प्ररुवं कंचिद्रागिनम।का-

९२८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अपा १अपि०१४)

ङक्षतः | अग्न्यादिदेवताथेः पुरोडाशः प्ररतो भागांश्च | तस्मातू-तमेवोपजीन्य स्विष्टकूद्यागः प्रवतेते | न त्वन्यस्य प्रयोजकः ॥

(चतुरे, अभिघारणे शेषधारणतत्पात्रयोरननुष्ठानाधिकरणे सूत्राणि ३३-३९) अभिषारणे विप्रकषादनुयाजवतपात्रभेद्‌ः स्यात्‌ ॥ ३३ ॥ न वाऽपा्रलाद्पात्रचं सेकदेशलात्‌ ॥२५॥ रेत॒ताच्च सहप्रयोगस्य ॥२५॥अभा- वद्र्शनाच्च ॥ ३६॥ सति सव्यवचनम्‌।। ३७ ॥

न तस्येति चेत्‌ ॥ २८॥ स्वात्तस्य मुख्यात्‌ ॥२९॥ चतुदेशापिकरणमारचयावि-- अभिधाय प्रयाजानां शेषेण हविरत्र किम्‌ ॥ शेपधारणतत्पात्रे कायं नो वाऽमिघारणम्‌ ॥ २८ ॥ नान्यथा तेन ते कार्य न कार्य प्रतिपत्तितः ॥ प्राजापत्यदपायाश्च न कोऽप्यर्थाऽभिघारणात्‌ ॥ २९ ॥ प्रकते श्रुतम्‌--““प्रयाजरेपेण हर्वीप्यमिषारयति?” इति । तदेतद्वितावतिदि- टम्‌ | विरूदयश्च वाजपेयगताः पशवः | ते च द्विविवाः-क्रतुपशवः प्राजापलयपशव- श्चेति । “जायेयं पशुमालमते” इत्यादिना विहिताः कतुपशवः | इतरे तु “सप्तदश प्राजापलयान्पदूनाछमते” इति विहिताः । एते चोभयविधाः प्रवः प्रातःसवने संदैवो- पक्रम्यन्वे | ततः स्वैपामथं सदेव प्रयाजा अनुष्ठीयन्ते | ततर क्रतुपशूनां प्रातःसवन एवाऽऽरब्पन्यत्वात्तदीयह विषां प्रयाजशेषेणामिषारणं निर्वि्नमेव सिध्यति । प्राजाप- त्यपानैं पयेयिकरणपयंन्तमेव तदानीमनुष्टानम्‌ । जआढम्मस्तु माध्यंदिने सवने, तत्का- लरशेषस्य “व्रह्मसाम्न्यालमते"” इति विधानात्‌ , तेषां च प्राजाप्यादीनां हवि. पाममिवारणाथ प्रातःकार्टनः प्रयाजशेषो वारयितव्यः । नचात्र जहां तद्धारणं संम- वाति, कतुपश्वनुष्टान जहा व्याप्रवत्वात्‌ | अतः पाजान्वरं स॑पाद्य तस्मिन्नयं रेषो वारयितन्यः । अन्यथा प्राजापल्यहविषां प्रयाजशेपेणामिवारणापिंद्धिः । ` तस्मात- देपवारणतत्पात्रे संपादनीये--इति प्र्ठै-- ` । व्रूमः-- पे उमे न कतेव्यं | कुतः--जभिवारणस्य शोषपदिपत्तिरूपत्वेन हविः- सरस्क।रकत्वामावात । न {हि चष्टे पतिपादने सत्यद्टाभः संस्कारो युक्तः | द्धं च

१ख.ग. च. छ. नांतप'। २ख.ग.च. छ. श्वानां। ३ क. ग. च. ठ, सिद्धः। त्‌ ।॥ ४ ग, च. तरा |

[अ०ठ्पा०१अपि०१५] जेमिनीयन्यायमासयविस्तरः। २२९

स॒ह्वा रिक्तीकरणम्‌ | अन्यथा प्रयाजशेपेप्रेतायां जुहामान्यमागाथेतया गृह्यमाणं संकी- येत | ततो रिक्तीकरणरूपप्रतिपस्यथमेव प्रकतौ शेपणामिवारणम्‌ । अस्तु वा तत्र हविः संस्कारोऽपि । तथाऽपि पराजापत्यवपायामभिवारणं व्यथमू | रुक्षत्वनिवारणाय ल्यमिघायत | न च प्राजापत्यवपाया रृक्षताऽा्ति | त्रह्मसाम्नेवं तद्रक्षताया निवारितः त्वात्‌ । अत एव--श्रूयते--क्म्या वा एतरहिं वपा यद्येनमिषृता | व्रह्म वै ब्रह्मसाम यद्भद्यसाम्न्यालमते । वेनौशम्यास्तनामिघृताः”' इति । शम्या रुक्षा इत्यषः । तस्मात्‌-शेषधारणतत्पात्रे न कवेव्ये ॥

(पश्चद्रो समानयनस्याऽऽन्यधमप्रयोजकताधिकरणे सूत्रे ४०-४१) ® * [क्स र समानयन © मख्य स्यात्‌ 7खदङ्दरनात्‌ क (2 अ ०५. ॥%०॥ वचन {ह हखसामध्यं ॥५३॥ पश्चदृशाधिकरणमारचयति-- चतथंस्य प्रयाजस्य होमायोपभतं घृतम्‌ ॥ जह्वामानयतीत्पौपभरतं नेषा प्रयोजयेत्‌ ॥ ३० ॥ प्रपोजयेहुताऽऽनीतिः प्रयाजाययखिराथेता ॥ श्रतोपभथ॒त आज्येऽतो जोहषैन विकल्पनात्‌ ॥ ३१९ ॥ न प्रयोजकता मेवे निता तु जोहवम्‌ ॥ अतिहायेड इ्युक्ते चतु सा प्रयोजयेत्‌ ॥ ३२ ॥ द्शेप्णमास्रयोः श्र॒यते-"“अतिहायेड वार्ह प्रतिसमानयति जुहामोपमतम्‌"* इति । अस्यायमथः-- "पञ्चानां प्रयाजानां मध्ये तृतीयः प्रयाज टृटशब्देन बहुवचनान्तेनामि- धीयते । तं तृतीयं प्रयाजमतिक्रम्य बर्दिनामकं चतुथं प्रयाजं हीतुमुपमूत्संज्नकायां सुचि स्थितं घतं जहामानेतन्यम्‌! इति| तदृतदानयनमुपमुत्यान्यग्रहणस्य न प्रयोजकम्‌।तथा- हि-जुढपमूद्धवासु तिसु सुश्वान्यम्रहणपकारस्तद्विनियोगश्वैवमान्नायते-चतुजेहां गृहाति, अष्टावुपमि।““चतुधुवार्या,'' “यजां गृहणाति, प्रयानेभ्यस्तत्‌ ५८०यदु पमि याजानुयजेभ्यस्वत्‌!” ^. सवेस्म वा एव चज्ञाय हये यद्भुवायामाज्यम्‌*” इति । तत्र जौहवं केवटप्रयानाथम्‌ | जौपभतं ` तु प्रयाजनुयाजाभमिति प्रयाजेषु जौहवमेपमृवं च विकल्पते । तथा सवि यदा जहुवेन प्रयाजा इज्यन्ते तदानीमोपमृतस्याऽऽनयनमेव नास्ति, कत जनयनस्य प्रयोजकत्वम्‌ | यदा व्ौपमतेन प्रयाजहोमः, वदानीम।पमत- १ नञ, वत करलर्ता"। २ ग.च, तेन, ३ख.ग. च. छ. अह्क्षा । ४ल. व्रिकल्पताम्‌ । ५ ख. निवमाव्‌ | छ. निता | ६ छ. ` कतथवतु" । ७ ग. च. "तुवरः | ८ छ. यच्च ज्रां । ९ग.च. ^तंप्र। १० वर, तं चमर्युव्रिः । 23 ग, च. छ, कुतः प्र।

‰३ ० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०्यपा०१अपि० १६-१७]

स्यारषृ पञ्चप्रयानाथम्‌ , इतरदनुयाजाथम्‌ । तयोः प्रयाजसाघनमेषं प्रथमप्रयाजकाल एव जुहामारनातिपिति न तस्य चतुयप्रयाजं प्रति समानयनं विधीयते | यचखनुयाजाये- मितरदवेमुपभ्यवशिष्टम्‌ , तन्मध्ये किंचिचतुथेपयाजं प्रति समानेतव्यम्‌ । तचनु्या- जरेव प्रयुक्तमिति न तस्याऽऽनयनं प्रयोजकम्‌--इति प्रपर,

ब्रमः--"यजोहवं तत्पयाजरितयाथेम्‌, यच्वोपमूतं तदवरशिष्टप्रयाजद्रयाथेमनुया- जार्भं चः-इयेवं वाक्यद्रयस्य व्यवस्थायां संभवन्त्यामष्टदोपय्रस्तो विकल्पो नाऽऽश्र- यितुं शक्यः । यदा जे।हवस्वीकारः, तदानीमोपभूतवाक्यस्य प्राप्तं प्रामाण्यं प्ररिय- ज्येत, अपाप्तमप्रामाण्यं खीक्रियेत) पुनरपि कंदाचिरीपमृतल्वीकारे त्यक्तं प्रामाण्य स्वीक्रियेत, स्वीकुतमपरामाण्यं परित्यज्य दृयौपमृतवाक्रये चलारो दोषाः । नौह- ववाकयेऽप्येवं चत्वारः, इत्यष्टौ दोषाः । यथोक्तन्यवस्था च (अतिहायेडः'' इति- वाक्याद्ध्यवसीयते । तथास्तत्योपमृतस्यानुयाजा यया प्रयोजकाः, तथैव चतुथेपञ्चम- प्रयाजनिष्पादकमानयनमपि प्रयोजकमेव ॥

(पोडरे-ओपश्रतजोहवयोः क्रमेणोभयानुभया्थताधिकरणे सत्राणि ४२-४५ ) = >^ ~ तत्रात्पात्तराकवेगक्ता स्याद्‌ ॥ ४२ ॥ ततर ल द क ९ न हिवमनयाजप्रातषधाथम्‌ ॥ ५२ ॥ भ * = 0 कम ४ आर्पभूत तथात चत्‌ ॥ ५० ॥ स्याञ्जु- (अ (९ ह टर प्रातषधान्नयानुवाद्‌ः ॥ ०४4 ॥ पोडशाविकरणमारचयति- जहूपभ्रदधुवास्वाज्यं सर्वाय वा व्यवस्थितिः॥ सवोथेमविरोषात्स्यात्मयाजा्थं हि जोहवम्‌ ॥ ३३ ॥ प्रयाजानुयाजहेतुः स्पादोपश्चतमाज्यकम्‌ ॥ धोवमन्यार्थमिस्येषा व्यवस्था वचनेमेता ॥ ३४ ॥ ““चतुलहां गृहात” इत्यादिषु म्रहणवक्येषु "एतदथैम्‌" इति विशेषनियामकरस्या- श्रवणात्मा्जयगतमान्यं सवायेम्‌--इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । (“यनुहां गृहाति प्रयाजेम्यस्तत-दृत्यादि मिवाकयेन्येवस्थावगमात्‌ ॥

( सप्तदशे-उपशेति द्विचतुच्हीताचरणाधिकरणे सत्राणि ४६-४<) तद्टसख्य श्रवणात्‌ ॥ ५६ ॥ अनुग्र- हाच जौहवस्य ॥ ४७ ॥ द्योस्त॒ देतु-

ग. च, "मध्यं प्रः ।२ग, च. नेतव्यम्‌ | ३ ग, च. "याजेनैव | ४. ग. च. छ. तु)

[अनध्पा०१अवे= १७] जेमिनीयन्यापमाखाविस्तरः। २३१

सामथ्ये श्रवणं च समानयने ॥ ४८ ॥ सप्तद शाविकरणमारचयति- अष्रावुपश्चतीत्यत्र किमष्रक्रहे विधिः॥ चतुद्रं यग्रहे वाऽऽद्यः स्यादष्टश्चतियुख्यतः॥ ३५ ॥ चतुग्रहीतं होमाद्घं एख्वचखान्न वाध्यते ॥ चतुद्रखं रक्ष्यतेऽतः सहानीत्यथमषटता ॥ ३६ ॥ ग्रहणवाक्ये ““चत॒जंहां गहाति"" इयज यथा चतुःसंख्याविष्िष्टमेकं इविग्रंहणं विहितम्‌, तथेव ("अष्टावुपभति इत्यत्राप्यष्टसंख्याविङिष्टमेकं इव्रिग्रहणं विषात- व्यम्‌ | नतु चतुगृहीतद्रयम्‌ | तथासत्यष्टश्रुतेमुख्यत्वावगमात्‌ | अष्टसंख्यावयवभ- तयोद्रेयोश्चतःसंस्ययार्विवाने सत्यष्टशब्द्स्यावयवलक्षणा प्रसन्यत--इति प्रप्र, व्रमः-- प्रसज्यतां नाम लक्षणा । मुख्याथस्वीकारे होमवाक्यविरोषापत्तः | ““चतु- गृहीतं जहाति" इत्यनारमभ्य श्रं वाक्यं होममाच्रोदेशेन चतुग्रहीतं विदधाति । यद प्येतत्सवंहामविषयतया स्रामान्यरूपम्‌ , आ।पभतं तु प्रयाजानुयाजविषयतवया विशेष- रूपम्‌ । तथाऽपि होमस्य फलवचेन प्रावान्यात्‌, ग्रहणस्य होमाथत्वेनोपस्जेनत्वातं प्रधानानुसारेण चतग्रहीतमवं यक्तम्‌ | न तपसजेनानसारेणाष्टग्रहीतम्‌ । तस्मात्‌- उपमति चतुग्रहीतद्यं विवीयते । तत्रैकं चतुगरहीतं हविश्वतुथप्वमधयाजाथम्‌ | अपरं त्वनुयाजाथम्‌ । नन्वेवं ताह चतुग्रहीतस्यैव हविष्टात्‌ "चतुरुपभृति! इत्येव विधातव्यम्‌, न तु अष्टावुपभृति" इति विध्रियुक्तः-- इति चेत्‌ | मेवम्‌ | तथास्य - नुयाजा५ द्वितयं चतग्रेहातं न सिध्येत्‌ | अय तदपि वाक्यान्तरेण वियते, वदा- नमपभतः प्रथयेन चतगररतेनावरुद्धव्वाद्ितीयस्मे पाजान्तरमन्विष्येत | यदि 'उप- मति" इव्येव द्वितीयमपि चतुग विधीयते, तदा चतुग्रेडीतद्रयस्य प्रथगेवानुष्टाना- द्पमत्येकंप्रयलनेनाऽऽनयनं न सिध्येत्‌ | जत उभयस्य समीपभृम्यानयनायथम्‌ “जष्टातु- पम॒ति"” इत्युच्यते | तस्मात्प्ाहित्याभेमषटशब्द प्रयोगेऽपि इव्िष्टिद्धये चतुगरदीते भच विपीयते ॥ इति श्वीमाधदींमे जेमिनीयन्यायमाखविर्तरे चतुधाध्यायस्य प्रथमः पददः॥२॥

अत्र पादे जादितः अ{धकरणानि ६७ २६२ सूता ४८ ७०५

---- ---- - - -- ~= -=

१ सख. "कुतो व्रि २क, ल्ल “ताभावात्‌ । ४ कख. ग. ल. "त्‌ । प्राधान्यानु ।४त. तस्मान्नतुः ।५ घ. ठ. 'भूतस्याऽऽनः । ९ ख. छ. येद्धेच'।

०३५ श्रीमाधवप्रणीतः- [अर्थ्पा०२अवि०१-२]

९ अथ चतुथोध्यायस्य हितीयः पादः )

( प्रथमे स्वरोश्छेदनाद्यप्रयोजकताधिकरणे सत्राणि १--६ ) रा (र [द 9 £ हद श स्वरस्वनकानप्पात्तः स्वकमश्चब्द्व्वात्‌ ॥ ज्‌ हव श = = न ॥ ३ ॥ जाव्यन्तराच्च शङ्कत ॥ ९ ॥ तदक - क. ४ (© द्शावा स्वसुतस्य तन्ेमत्तत्वात्‌ ॥ ३॥ ५०९ ~, + ७ शकटृश्चुतश्च ॥ ८ ॥। प्रातेयप च दशनात्‌ ॥ म = ॥ 4 ॥ आदानं करातंञ्चब्दः ॥ & ॥ दवितीय पादे प्रथमाविकरणमारचयति-- स्वरु कुरूत इत्यन्न स्वरुयपाप्प्रथक्ख्दाम्‌ ॥ पयाजयेन्न वाऽऽद्योऽस्तु विशिष्टस्य विधानतः ॥ १॥ आद्यस्य यूपखण्डस्य स्वरूत्वाख्यविशेषणे ॥ पिहिते खाघवं तस्मादनुनिष्पन्न एव सः ॥ २॥ अयीपोमीयपसो श्रूयते---““यूपस्य स्वरुं करोति! इति । तत्र यूपो यथा छेदनस्य प्रयोजकः, तथा स्वरूरापि च्छेदनं प्रयोजयति । कृतः- "करोति" इत्यनेन विशिष्टविीधपरतीतेः । करोतिषातोहि भावना मुस्योऽथः । तत युपशब्दोपलक्षितः खादिरवृक्षः करणम्‌ , छेद नादिरितिकतेन्यता, "छिन्नेन वृक्षेण स्वरुरुत्पाद्नीयः” हति विरिष्टविषिः । उत्पन्नस्य स्वरोविनियोग एवमाश्नातः- /'स्वरूणा पशुमनक्ति"" | तस्मात्‌--स्वरुश्छेदनस्य प्योजकः--३इति प्राप्- ब्रृमः--* छिद्यमानस्य युपस्य यः प्रथमं पतितः शकलः स स्वरुः" इतिं स्वरू- त्वनानमानव्िधौ ठछाषवाद्यपवत्छरने च्छेदनस्य प्रयोजकः । किं तु युपप्रयुक्ते छेदने स्वयमनुनिप्पद्यते ॥

( द्वितीये शालाया आहायेताधिकरणे सूजम्‌-) साखा तदधान्वात्‌ ॥ = ॥ ्रतीयापिकरणमारचयति-

प्राचीमाहरतीत्यन्न दिक्शाा वाऽस्तु द्क्श्रतेः॥ आहायंत्वं दिशो नास्ति शखा तेनोपरक्ष्यते ॥ ३ ॥

१. च. छ, द्येन" ।रग.च. गपो । ३ग. च खदिगादिबक्षः। २ क, दिक्शरुतिः।

[अ०४पा०२अषि०३] जेमिनीयन्पायमाखविस्तरः। २३३

दर्शपर्णमासयोः ““यत्पेलाशश्ाखया वस्सानपाकरोवि"” इति पाशक्ाखां प्ररु श्रयते--““यत्पाचीमाहरेत, देवलोकममिजयत्‌* इति । तच प्राचीशञब्दस्य दिणा- चित्वादिगाहरणं विधीयत इति चेत ॥

मेवम्‌ । अशक्यत्वात्‌ । अवो वृक्षस्य प्राची शाखाऽचोपलक्ष्यते | तथासति पर- तानुयरहो भवति ॥

( ततीये छेदनस्य शाखाप्रयुक्तताधिकरणे सत्रे <--९ ) । भ शाखायां तसखधानस्वादुपवेषेण विभागः स्या- रेषम्यं तत्र्‌ ॥८॥ श्रुयपायाच्च ॥ ९॥ त॒तीयाविकरणमारचयति-- रां छिखोपवेष >च गरे कुर्वति शाखया ॥ नुदेद्रत्सान्कपालानि स्थापयेहुपवेषतः ॥ ४ ॥ द्यं प्रयोजक छित्तवेत्सापाकृतिरेव वा ॥ आद्योऽग्रमृख्योरनन विभञ्य वितियांगतः॥ ५॥ उपवेष करोतीति साकाङ्क्षो ऽन्याथमरुतः ॥ पयते ऽतोऽनुनिष्पादी स तस्माद्यञ्यतेऽन्तिमः॥ ६ ॥ दशेपणेमासयोः श्रूयते--^“मूकतः शाखां परिवास्योपवेषं करोति?" इति । येयं पठाराशाखा छिखा वृक्नादाह्ृता, वां पनर्छिखा मूलमागः प्रादेशपरिमित उपवेषः कायैः | तयोरग्रमयोः शाखामागयोः प्रयणिनियोग आम्नातः--“जाखया वत्सा. नपाकरोति | उपवेषेण कपठान्युपदवाति"” दति । तद्विद कायंद्रयं वुक्षच्छेदेन समा- हतया शाखया निष्पद्यते | वस्मात्‌--उभयमपि च्छेदनाहरणादेः प्रयोजकम्‌--इति चेत्‌ ॥ मवम्‌ | "उपवेषं करोति" इत्युक्ते “केन द्रव्येण! इल्याकाङक्षायां "मलतः" इति वक्तम्यम्‌ | पुनरपि ।कस्य मूलम्‌” इत्याकाङ्क्षायां "वत्सापाकरणायं छिन्नया; पला शाखाया मूचम्‌' इत्याक्राङून्ना प्रणीया | तस्माच्छद्ने वत्सापाकरणमेव प्रयोज- क्‌ | उपवेपस्त्वनुनिप्पादरी | ननु--आचच्छेद्ने तथाऽस्तु, द्वितीयच्छेदनस्यापवेषः प्रयोजकः, परिवासनसंपरनेन मलनोपतरेपकतंव्यताविधानात्‌ । अन्यथा “परिवास्योपवेषं

ग. च. छ. पुस्तकेषु सर्व॑त्रो पवेवशब्दस्थले तारव्यान्तोपवेशसब्द उपटभयते ।

9 ग. च. "त्पणेङ्ाः । २ त, "चोनश्च 1३, "तो मूलभागः प्रदितापरिमाणकरः । उपत्रै- सोभ्नु ।ज्ग. च. छ. रोतीति। ५ क, "च्छेदन । ६ ©

२३४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अशर्थेपा०रअजवि०2)

करोति” इति समानक १कत्वपृवेकारत्ववाचिनो ल्यप्पययस्यानुपपत्तेः--इति चेत । भवम्‌ | परिवासनस्योपतरेषसंबन्धो वाक्येन प्रतीयते । शाखासबन्धस्तु शाखाम्‌! इवि हितीयाश्रत्या । परवैच्छिन्नाया अपि शाखायाः पृनमूखापादानकनछदोऽपेक्षिवः |

अन्यथा समृलखां शाखां हस्तेनोदयम्य वत्सापाकरणं दु;शकं स्यात्‌ | अव एव "मृलवः' इल्यपादाने पश्चमी श्रता | तथासराति म्रथमच्छेद्‌नापादानमृवो वृक्षोऽसंस्रवत्वा्यया लोकिकः, तथा द्वितीयच्छेदनापादानमृतं मूलमपि ठौकिककाष्ठम्‌ । अवस्यमङ्करेषु कपरालोपाने कस्यचित्काष्स्योपादानमर्था्पाघरं तदेवात्र “उपवेषं करोति" इयन्‌ चते । शाखां परिवास्य परिलक्ते मठे संनिीहते सति कपालोपधानायं काष्ठान्वरान्वेषणप्रयासो न कतेग्यः--इति वाकयाथेः । एवं च सति दोहनरहितायां पोणेगास्यां वत्सापाकरणा- थोयाः शाखाया अमावादुपवेषाय शाखाछेदो न कवन्यः ॥

( चतुथे शाखाप्रहरणस्य प्रत्तिपत्तिकमेताधिकरणे सत्राणि १०- १३) रणे त ॒जहोतियोगसामान्याद, द्रव्याणां चाधशषत्वाठ ॥ 9० ॥ प्रतिपात्तवा शब्दस्य

न

तदमधानवाव्‌ ॥१३॥ अर्थजपातं चत्‌ ॥३१९॥ न तस्यानावकाराद्भस्य च कृतत्वात्‌ ॥१३॥

चतुथोधिकरणमारचयति-- प्रस्तरं शाखया साधं प्रहरेत्पषहृतिस्त्ियम्‌ ॥ शाखाया अथकमंत्वं प्रतिपत्तिरूताचिता ॥ ७॥ विहितः प्रस्तरे यागः शाखायाः साहचयतः । तथात्वादथ॑कमत्वे हृतिः शाखां प्रयोजयेत्‌ ॥ ८ ॥ हरतियोगवाचीं नो प्रतिपत्तिस्ततों भवेत्‌ ॥ पौणमास्यां ततो नेव हृतिः शाखां प्रयोजयेत्‌ ॥ ९ ॥ द्र परणं मासयोः श्रयते--““सह शाखया प्रस्तरं प्रहरति” इति । तत्र शखा- प्रहरणपथेकमै | कुतः--परहतिशब्देन यागस्यामिवानात्‌ । एतच “सूक्तवाकेन प्रस्तरं प्रहरति” इयेतद्वाक्यमुदाहटय विचारितम्‌ । प्रस्तरपरहरणस्य याग्वे तत्साहचय।- च्छ।खाप्रहरणमपि यान एवेलयथकमे स्यात । अथय क्रतुसाफल्यप्रयाजनाय क्रिय- माणमपकमं | तवः प्रहरणेन पौणेमास्यामपि प्रकाशज्ञाखा प्रयुज्यते--इति प्र,

~~न ~~~ ग द---- {किः

१ ग.च. पूछता । रक, ¶स"। ३ ख. मला | ठग. च. प्रहरति ।

[अरथपा०२अधि ०५] जे मिनीयन्पायमाखापिस्तरः । २३५

त्रूमः--सूक्तवाकेन प्रस्तरं प्रहरति?" इत्यत्र हरतिषातोयांगवाचित्वं नोक्तम्‌ | किंतु मात्रवर्णिकंदेववामुपलभ्य द्रव्यदेवताभ्यां यागः कल्पितः । शाखाप्रहरणे तु नास्ति देवता | तों यागस्य कल्पयितुमशक्यतया हरविवातुरंत्र स्ववाच्याथेपरिदया- गमेवाऽडचष्टे | तथा सति वत्सापाकरण उपयुक्तायाः पलाशशाखाया उपयोगान्वरा- मावाद्यागदेशेऽवकाशलामाय यत्र काप्यवशयं परिल्यागे प्राप शाघ्ेणाऽऽहइवनीय एव त्यागो नियम्यते | अनेन च शाघ्वीयत्यागेन शाखायाः प्रतिपत्निमेववि । प्रतिपत्ति- नीम सस्काररूपो दशोऽथेः। यथा राज्ञा चर्वितस्य वाम्बृङस्य सौवर्णे पवद्‌यहे क्षेप वदत्‌ | ततः प्रहरणं प्रतिपत्तिकम्‌ | तने च तद्भावेऽपि कत॒वेकल्याभावात्‌, पौ

क~ =

मास्या स्वाप्ाद्धहतभतां शाखा न प्रयाजयात ॥

©+

( पश्चमे निनयनस्य प्रतिपत्तिकमताधिकरणे सूते १४--१५ ) उतपत्त्यसंयोगासणीतानामाज्यवद्िभागः स्यात्‌ ॥ १४ ॥ संयवनार्थानां वा प्रति- पात्तिरितरसां ततमथानखात्‌ ॥ १५ ॥ प्चपाविकरणमारचयति- प्रणीताभिस्त्‌ संयोति वे्यां निनयतीति किम्‌ ॥ अपां द्वे प्रापके किं वां हविःसयवन तथा॥१०॥ अपः प्रणयतीत्युक्तेः समत्वादु भयाथता ॥ श्रुत्या संपवनायोस्ता निनीतेः प्रतिपत्तिता ॥ ११॥ दर्पण माक्षयोः श्रूयते --““ पः प्रणयवि^” इति । चमसेन पारेण प्रणीतानां वापापपां प्रयोजनमेव श्रूयते --““प्रणीतामिहरवीपि संयौति” इति , “अन्तर्वेदि प्रणीा निनयति" इति च । दर्वि परोडाशाथानि पिष्टानि | ततर हविःसंयवने वेद्यां निनयनं चेत्येतदुभयमपां प्रणयनस्य प्रयोजकम्‌ | कृतः-“अपः प्रणयति इत्यस्य प्रणय- नोत्त्निवाक्यस्योमयत्र समानत्वात्‌ | न ह्यसिन्वाकये संयवनस्य कश्िद्विशेपसबन्ः प्रतीयते--इति चेत्‌ | मेवम्‌ । विनियोगवाक्ये 'प्रणीतामिः' इवि तृतीयाश्रुत्या संयवनसावनल्वावगमात्‌ , संयवनमेव प्रयोजकम्‌ | निनयनवाक्ये त॒ धप्रगीवाः' इत्यनया द्वितीयया संस्ायत्वाव- गमान्निनयनं प्रतिपत्निषपः संस्कार इवि न प्रणयनस्य प्रयोजकम्‌ |

य

१ग.च र्रपः ।२सख.ग.च. छ. तेन ।३ग. च. द्यधः। ८ ग. च. प्रक्षपात्‌ । ताम्बटयपान्नं पतद्‌ ग्रहः | ५ ल.ग. च. छ नतः । ६ क. यञ्ह्िनि । ७ कख, दषःप्र )}.

२३६ श्रीमाधवपणीतः- [अनथपा०२भवि०६-७]

( षष्टे दण्डदानस्याथेकमेताधिकरणे सूत्राणि १६-१< > भ ५ त प्रासनकवन्मतराकवस्णाय दण्डप्रदान इताथलवात्‌ £ £ = क ॥ १६ ॥ अर्थकम वा कतुस्यागात्‌, स्रग्वत्‌ $ ॥ १७ ॥ कमंयुक्ते च दशनाव ॥ १८ ॥ पष्ठापिकरणमारचयति- मेत्नावरुणके देण्डदानस्य परतिपत्तिता ॥ उताथकमंताऽऽद्ोऽस्तु धारणे कृतक्ृत्यतः ॥ १२॥ युक्तोपयुक्तसस्कारादुपयोक्तम्यसस्करिया ॥ स्थित्वा परेषानुवचने दण्डोऽपेक्ष्पोऽथैकमे तत्‌ ॥ १६३ ॥ ज्योतिष्रमे श्रयपे--““कीवे सोमे मेरावरुणाय दण्डं प्रयच्छति" इति । वदे- तदण्डदानं प्रतिपत्तिकम | कुतः--दण्डस्य यजमानधारणेन रुवरूलयत्वात्‌ | यजमानो हयध्वयेणा दीक्षाप्िद्धचथं दत्तं दण्डम।सोगक याद्धारयति | अत एवाऽऽम्नातम्‌-“दण्डेन दीक्षयति?” इति, ^“>यदीक्षिवाय दण्डं प्रयच्छ पि” इवि च | वस्मादुपयुक्तस्य दण्डस्य दानं प्रतिपात्तः--इवि चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । दण्डे मविष्यदुपयोगस्यापि सद्रावात्‌ । यद्‌ भेत्रावरुणः स्थितवापरेषाननुवरदाति, तदानीमवलम्बनाय दण्डोऽपेक्षिवः | भव एवाऽऽम्नातम्‌-“दण्यो परेषानन्वाह”” इति। तथा सति प्रतिपत्तिकमरूपादुपयुक्तसंस्काराद थकमेरूप उपय।क्यमाणरतस्कारः प्रशस्तः | उपयौजयितुभेव हि सवेन सेस्कारस्य पवृ ततिः | उपयुक्तं तु पविपत्तिरूपस्य संरकार- स्याक्षरमात्रपयेवसायित्वेन कार्यं पयेवसानामावाद्‌ परशास्तत्वम्‌ । वस्मात्‌--भेनावरूण- संस्काराय दण्डदानमथकमे | तथा सति निरूढपशावसत्यपि दकि दण्डसंपादनस्ये- दानं प्रयोजकम्‌ |

( सप्तम प्रास्नस्य प्रतिपत्तिकम॑ताधिकरणे सत्रम्‌ | ) उत्। येन संयुक्तं तदथं तत्‌ चर तेहतव्वाद. तस्याथ।न्तरगमनं

कैः यदीक्षितागर दण्डम्‌ इति शाबरभाध्यस्थपाट एत्र स्थापितः ।

१ ग. =° दण्डदाः | २ क. 'क्षितद" | ख. क्षिते द्‌" । ग. चग्छ. क्ितोद्‌' 1३ ग. च

* दण्ड कायुप । ज घ. च. छ, "य तदान" ।

[अरॐपर०रअपि०७-<] जेमिनीपन्यायमाखाविस्तरः। २३७

शेषत्वासप्रतिपत्तिः स्थात्‌ ॥१९॥ सप्रमायिकरणमारचयति- चात्वारे कृष्णशृद्धस्य पासो यः सोऽथंकमं वा ॥ प्रतिपत्तिः साथेकत्वादाद्यो ऽन्त्योऽस्तपयोगतः ॥ १४॥ ज्योतिष्टोमे श्रयते--- प्रततासु दक्षिणासु चात्वाङे रष्णविषाणरां प्रास्यति इवि। यजमानेन दत्ता दक्षिणा ऋचिगिमियेदा नीताः, तदा यजमानः खहस्वे धृतं कष्णम्‌- गस्य शङ्गः चात्वालनाम॑के गरवे परिलयजेतर । सोऽयं परियागोऽथकमे । कुतः--पप- योजनत्वात्‌ | प्रतिपत्तितयाऽपृवोभपिन निरथकः स्यात्‌ । अतोऽपुवेलामायाथेकमे- त्वम्‌--इति चेत ॥ मेवम्‌ । “छृष्णविषाणया रकण्डुयते*” इति त॒तीयाश्रुत्या यजमानरिरःकण्ड्वा- वुपयुक्तस्य विषाणस्य प्रतिपर्यपेक्षत्वात्‌ । न च प्रतिपत्तावत्यन्तमपृव।भावः, (चात्वाल एव परासनम्‌” इत्येवेविधस्य नियमस्य वैवत्वेन प्रासनक्रियाप्रयुक्तापएवाभावेऽपि निय- मापुवैसद्रावाव्‌ । वस्मात्‌-- प्रासनं प्रतिपत्तिकमे ॥

( अष्टमे-अवश्रयगमनस्य प्रतिपत्तिकमताधिकरणे सूत्राणि २०-२२) च्व, कि ॐ £ £ १ सामक च कृताधल्वात्‌ ॥ ९० ॥ अकर्म वाऽभिधानसंयोगाद्र ॥ २१ ॥ प्रतिप्तिव। तत््यायतवदिशाथ।ऽवभृथश्चुत्िः ॥ २२ ॥ जष्टमाधिकरणमारचयति- पात्नस्यवभ्रये सोमरिप्तस्य नयनं तु किम्‌ ॥ साधनं प्रतिपत्तिवां यन्ति तेनेत्यतः श्रुतेः ॥ १५ ॥ प्राप्ता साधनता मेवं पुरोडाशहविष्टूतः ॥ पात्रस्य तदसवन्धातपक्षेपः प्रतिपत्तये ॥ १६ ॥ उयो तिष्टोमे श्रयवे--"“चतुगररीतं वा एवदयज्ञस्य यदजीषम्‌ , यद्‌ वाणः, यदोदु- म्बी, यद वेषवणफढके, तस्माय क्किचित्सोमलिष्ं द्रव्यम्‌, वेनावभृथं यन्ति इति । निष्पीडितस्य सोमस्य नीरसो माग ऋजीषम्‌ । वदेतहजीषय्मवादिकं सोमामिषवादे सोमेन किप्यते | वस्य॑ टिप्तस्य सवेस्यावमषसाघनत्वमभ्युपेयम्‌ | कुतः“ (तेनावभृथं १ लर. ग. च. छ. नीतासु। रग. च. "मकग३ग.च. छ, "्वेनि।ज्ग. च. छ. कण्ड्‌ यति ।५ग.च. छ, "दिसो ६ ग. च. छ. श्य सोमलिक्तस्य मव॑ष्य द्रव्यप्या" |

२.३८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०छेपा०२अमघपि ०९]

यन्ति इवितृतीयाश्चत्याऽवमभथस्ताधनत्वावगमात्‌ । तस्मात्सोमङिप्ं द्रम्यमवमृभे हवि- टेन नीयते-इति चेत्‌ ॥

भेवम्‌ | “वारुणेनेककपठेनावमृयमवयान्ति” इलनेनोत्पत्तिवाक्यरिष्टपुरोडाश्चदवि- षाऽवरुद्धेऽवमृथे सोमटिषेपात्स्य हविष्टन संबन्धासंभवात्‌ । तथा सत्यवमृथशब्देन व॑द देशं लक्षयित्वा तस्मिन्देशे सोमिरठस्य पात्रस्य नयनमत्र विधीयते | तच नयनं प्रतिपत्तये मवति, पराचस्य पूवेमुपयुक्तत्वात्‌ | तस्मात--एतत्पतिपत्तिकमे ॥

( नवम कतुदेशकारूविधीनां नियमाथेताधिकरणे सूत्रे २३--२४ ) कत्देशकारानामचोदनं प्रयोगे नियसमवा- यात्‌ ॥ २३॥ निथमाथा वा श्रुतिः ॥ २९ ॥ नवमापिकरणमार्‌चयति-- समे यजेत देशादेरनुवादोऽथवा विधिः ॥ पयोगानुपपच्येव पाप्रत्वादनुवादता ॥ १७॥ स॒मे वा विषमे वेति पाक्षिकत्वनिदृत्तये ॥ अपराराश्ानुपातेन नियमोऽत्र विधीयते ॥ १८ ॥ इदमाश्नायवे--"“समे दशेपृणेमास्ा्यां यजेत”, ““प्राचीनपरवणे वैश्वदेवेन येव" ("पौणमास्यां रोणेमास्या यजेत” ““अमावाघ्यायाममावास्यया यजेत” ““पडबन्धस्य यज्ञक्रतोः षडत्विजः” “दशेपूणेमासयोयेज्ञकत्वोश्चत्वार ऋत्विजः” “चातुमस्यानां यज्ञक्रतूनां पथिः"! (“अ्चिहोजस्य यज्ञक्रेरक त्विक्‌" “सौम्यस्याध्वरस्य यज्ञक्रतोः सदश्रतििजः'” “सोमेन यजेव/” इति । क्रतुशब्दो मानस उपासनेऽपि वतेते । “स क्रतुं कुर्वीत मनोमयः प्राणशरीरः” इत्यत्र क्रतुशब्देन ध्यानविधा- नात्‌ । तद्यावृत्तये “यज्ञक्रतोः” इति विशेष्यते । वत देशकाल्कते द्रव्याणि न विधी- यन्ते, किं त्वनुश्रूयन्वे । कुवः- प्राप्रत्वात्‌ । न हिं देशादिमिर्विना पयोगः संभ- वति । अतोऽथापच्या तत्पाधिः--इवि चेत | मेवम्‌ । अथोपस्या पाक्षिकी समदेशञारिपापिः, विषमदेशादीनामपरि संभवात्‌ ।

0 क

ततो यस्िन्पक्षे पािनांस्ि तसििन्पक्षे समदेश्चादयो विधीयन्ते ॥

१ग. च, छ, इयनया श्र । २ क, "पस्य । ३ ह, तदीयं | ४ल्ञ.ग. च, छ, “पपा ।

[अ.रपा.२जपि.१०.१२] जेमिनीयन्पायमाखाविस्तरः। २२९

( दशमे द्रह्यगुणविधानस्य नियमायंताधिकरणे सूत्रम्‌ ॥ ) तथा द्रव्येषु गृणश्चुतिरूतत्तिसंयो गात्‌ ॥२५॥ द्ङामाविकरणपारचयति- श्वेतारम्भोऽ नुवादो वा ववैत्यस्य विधिरप्रिमः ॥ द्रतयद्रारेण तल्पैः पूषवत्त नियम्यते ॥ ९९ ॥ इदमास्नायवे--“वायव्यं श्वेतमालमेव मृतिकामः” इवि । तत्र श्वेयगुणस्य द्र्य निरपेक्षस्य क्रियान्वयाभावाद्रूव्यसहिवस्य तदन्वये द्रव्यप्रिषिनेवाऽऽवजनीयतय। तत्पारेरनुवादः भेलयस्य--इति चेत्‌ ॥ यैवम्‌ । पुतरेन्यायेन पाक्षिकलनिवृत्तये नियण्विधिताङ्गीकारात्‌ ॥

( एकादरे-अवधातादिसंस्कारपिधानस्य निपमाथताधिकरणे सूत्रम्‌ | ) संस्कारे च तत्मपानलात्‌ ॥ २६ ॥

एकाद शाधिकरणमारचयति-- अवघातेऽपि नियमा देशादािव तेन सः॥ प्रधानन प्रयुक्तः स्यात्छवन्धः प्रक्रियोक्तितः ॥ २० ॥ यथा देशकालकतंद्रव्याणां पक्षे प्राष्ठौ नियमो विहितः, एवमवधातोऽपि तण्डुलनि- प्पर्यथं लोकतः प्राप्तोऽपि पाक्षिकनखविदलनादिन्यावृत्तये नियम्यते । सति चावधा- तस्य विषौ पधानेनाऽऽय्ेयादियागेनापनौ प्रयुज्यते | नचाच्च संबन्धामावाद्‌ पयुक्तिरिति वाच्यम्‌ । प्रवानयागप्रकरणपठितत्वेन संवन्धसि द्धेः । तस्मातू--अवघातादयो विषी- यन्ते प्रषानेन प्रयुज्यन्ते च ॥ ( द्वादशे यागरोमश्वषूपनिषहपणाधिकमरणे सूते २७-२८ ) त्र (भ कमर त्यं क ८ _ + यजतिचोदना द्रव्यदेवताक्रियं समुदाये त्‌ "भा न ~ 4 कृ ताथतात्‌ ॥ ९७ ॥ तदुक्तं नच्रवणा- ञ्त न > त अः ञ्जहातिरासचनाधकः स्यात्‌ ॥ २८ ॥ दादशाविकरणमारचयति-

अनिदप्या निष्प्या वा यागहामददातयः॥ त्यागादा्यो यजिस्त्ागः पक्षिप होम इष्यते ॥ २९॥

$ को. च. "ति ||

०४० श्री माधव प्रणीतः [अ छैपा०२अवि ०१३]

आकाङ्क्षा यागब्दस्य त्यागेनेव निवतंते ॥ ` यागस्पोपरि होमस्य विधेः क्षिपावसानता ॥ २२॥ स्वीय द्रव्यं परित्यज्य परकीयं यथा भवेत्‌ ॥ तथा संपादनं दानं त्यागेऽप्येषामिं भिदा ॥ २२३ ॥ इदमान्नायपे--““सोमेन यजेत” “अचिहोतरं जुहोति” “हिरण्यमात्रेयाय द्दा- ति” इति । तत्र याग-होम-दान-शब्दानामथां न निरूपयितुं शक्यन्ते, विष्वापि द्रभ्यलयागस्य सद्भावात्‌ । ततो विपेयानामथोनां प्रषानभूतानामनिणैयात्‌ , इतरतर विध्यनुवाद्‌विवेकः पूर्वोक्तो न्यथेः- दृति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । देवतामुदिश्य द्रव्यलयागो यागः । यक्तंस्य वह प्रक्षपो होमः । खकी- यद्रन्यस्य स्वत्वनिवृत्तिपुवेकं प्रस्वत्वापादनं दानम्‌ । इति सुनिरूपा एते पदाः ““दशेपृणेमासाभ्यां स्वगेकामो यजेत” इति विहितस्य यागस्योपरि ““चतुरत्तं जुह- ति” इवि होमस्य विवानात्‌ (लयागमाचात्मको यागः, प्रक्षपाधिकरो होमः इत्यवग- म्यते । यत्र तु यजलयादिपदं न श्रवम्‌, किं तु “आमनेयोऽष्टकपालः'” इत्येतावदेव श्रुतम्‌, त॑ताप्युदेश्याया देवतायास्त्यजनीयंदरग्यस्य च श्रवत्वोदृदेशत्यागरूपो यागोऽ- थसिद्धः । तस्मात्‌-प्रधानविधेयानां यागादीनां सुनिरपितत्वादविधिविवेको न व्यथः |

(यादृशे बर्हिष आतिय्यादि्ाधारण्याधिकरणे सूत्रे २९-३०) ¢ ४ गिः थाः (0 ग ४ विधेः कमापवगिलादथान्तर विपिप्रदृशः स्यात्‌ [कद्‌ ध ८ ब 0 ९ न्धो षि ॥ ९९ ॥ अपि वांत्पात्तसयामाद्थसबन्धो भवे क 9 ॐ, न्द, „ऋ ॥ [सएटाना प्रया्मरकवहतुः स्याद्‌ ॥ २० ॥ घयोदृशाधिकरणमारचयति-- यदातिथ्पाबर्हिरेतदु पसस्स्वतिदेशनम्‌ ॥ साधारण्यविधिवाऽऽचस्तदीयस्योपसहृतेः ॥ २४॥ बाहःश्रुत्येकताभानानातिदेरास्य सक्षणा ॥ आतिभ्ययोपसद्रिशच बर्हिरेतत्पयुज्यते ॥ २५ ॥ ज्यातिष्टामे श्रयते“ यदातिथ्यायां बर्िः, वदुपसदाम्‌ , तद्रीपमीयस्य च" इति । कोतं सोमं शकटेऽवस्याप्य प्राचीनवंशं प्रत्यानयनेऽभिमुखो यामिष्ट निर्वपति सेयमातिथ्या | तत ऊर्ध्व निषु दिनेष्वनुष्टीयमाना उपसदः | ओौपवसथ्ये दिनेऽनु- १ स्वीदद्र । रग. च, कतदरव्यस्य। ३ ग. च, छ. 'वच्छरूत' । ४ क. तथाऽप्यु"। ५ क. ख, यस्य चनु ग. च. "यस्य श्रु" । ६ ग. च. 'तात्तद्देण । ५ क. श्टूर्यया4 ८ ग. च, छ, क्प्ल). । ९गरम, छ, नुद्रीयरमानोऽप्राः |

[अन्येपा०३अवि०१] जेमिनीपन्पायमाखविस्तरः। २९१

हेयोऽय्मीपोमीयः | तन्न--आतिथ्येष्टौ विहितं यद्विः, तद्यदि तस्या इषेराच्छिद्यो- पसत्सु ' विधीयेत, तदानीमातिथ्यायां वरिधानमनथैकं स्यात्‌ | यदि च तजोपयुक्तमित- रज विधीयेत, तदा विनियुक्तविनियोगरूपो विरोषः स्यात्‌ । तस्मात--आातिथ्या- बर्हिषो ये पपौ अश्ववालतवादयः, ते धमो उपसत्सपसंह्वियन्पे--इत्यतिदेशपरं वाक्यम्‌--इति प्रपर,

ब्रूमः-- बर्दिःशब्दस्य धमातिदेशतवे लक्षणा प्रसज्येव । भूया तु बर्हिष भति. ध्योपसद्‌ ्रीपोमीयेष्वेकत्वं प्रतिभाति । जतः साधारण्यमत्र व्रिषेयम्‌ | आतिथ्याय यद्र - िरुपादरीयते वन्न केवलमातिथ्याथेम्‌ | किंतूपसदयेमद्रीपामीयाथ चोपादेयमिति विवि- वाक्यस्याथेः । तस्मात--आतिध्योपसद्‌ स्ीपोमीयाघ्लयोऽप्यस्य बर्हिषः प्रयोजकाः |

इति श्रीमाधर्वीये जेमिनीपन्यायमाटाविस्तरे चतथा- ध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥ २॥

अन्न पाद नादितः भपिकरणानि १३ २७६ सूत्राणि ३० ७३५

चतुयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥

( प्रथमे द्रव्यसस्कारकमणां क्रत्वथताधिकरणे स॒जाणि-१-३ ) द्रव्यसस्कारकममसु परार्थवारलश्रुतिरथ- वादः स्यात्‌ ॥१॥ उत्पत्तेश्वातसधानखात्‌ ॥ २ ॥ फट त॒ तस्रधानायाम्‌ ॥३॥ तुतौयपादे परथमाधिकरणमारचयति-- जहाः पणमयीस्वेन न पापश्रुतिरञ्जनात्‌ ॥ वैरि ग्रस्ननं, वमे प्रयाजेः, पुरूषाय किम्‌ ॥ १॥ क्रतवे वाऽग्रिमो भानाक्फर्स्य न हि साध्यता ॥ विभाति क्रतवे तस्मादर्थवादः फर भवेत्‌ ॥ २ ॥ हृदमान्नायत--““यस्य पणमयी जुहूमेवपि न स पपं छक णोति," "यदङ्ख

१ग.च. छ, विधीयते | २क. ख.ग.च, "तवि दग. च, मां आध्र ३१

२४२ श्री पाधवप्रणीतः- [अर्य्पा०३अपि०२]

चक्षुरेव भातृ व्यस्य वृङ्क"” (“यत्पयाजानुयाजा इज्यन्ते वमे वा एतचेज्ञस्य क्रियते, वमे यजमानस्य भातुम्यामिमृयै'” इति । तत्र--यनुहूपतिमतं पण्ड्रव्यम्‌, यंश्चा- नेन चक्षषः संस्कारः, यच्च प्रयाजानुयाजरूपं वमे, तत्रितयं पृरुषाथैत्वेन विधीयते | कुतः--पाप्छोकभ्रवणादिराहित्यादेः पृरूषसंबन्विफस्य प्रतिमानात--इति चेत ॥

मेवम्‌ । फठं हि साध्यं मवति | न चात्र साध्यता प्रतिमासे, (न शृणोति, व्क, वमे क्रियत” इति वतेमानत्वनिर्देशात्‌ । अतः त्वथो एते विधयः । तर पणैमयी- त्वस्यानारभ्याधीतस्यापि वाक्येन क्रतुरेबरन्धः । संस्कारवमणोस्तु प्रकरणेन । कत्व- योनां तु क्रतुनिष्पादनव्यतिरेकेण फढाकाद्‌क्षाया अावद्वतैमान निरदैशस्य॒विपरि- णामं रुत्वाऽपि फठ कल्पयितुं न राक्यम्‌ । तस्मात्‌-फटवखशध्रमहेतुः पाप्छोकश्रवण- रा्हिलयारिरथवादः॥

( द्वितीये नेमित्तिकानामनित्पा्थैत्वाधिकरणे सत्रम्‌ ) नैमित्तिके विकारसाक्तप्रथानमन्यस्स्यात्‌ ॥ ¢ ॥

द्वितीयाविकरणपारचयति- ग्रनमये प्रणयत्कामीं नित्येऽप्येतहु तेतरत्‌ ॥ आकाङ्क्षा सतिधिश्चास्ति तस्मानित्येऽपि मृन्मयम्‌ ॥३॥ कामाथत्वादयोग्यत्वं सामान्यविहितेन च ॥ आकाङुक्नाया निदृत्तत्वान्नित्याथेमितरद्रपत्‌ ॥ ४॥ अपः प्रणयति" इति प्रकू्य श्रयते--“भृन्मयेन परतिष्ठाकामस्य प्रणयेत्‌” इति । तज्र--अपां प्रणयनस्य नित्यपयोगेऽपि मृन्मयपा्रमेव सावनम्‌ | कुतः- नित्येऽपि पाचस्याऽऽकाङ्क्षिवत्वात्‌ | न च-छोकसिद्धं रकिंचित्पात्रमुपादीयवे-- इवि वाच्यम्‌, ओते कमणयत्यन्तमश्रुताच्छतस्य संनिहितत्वाव--इति प्रि, ब्रूमः--कामायं मृन्मयमान्नातम्‌ | तच्च सति कामे योग्यम्‌ | न हि पाक्षिकं कामं निमित्तीकूय प्रवृत्तं नित्यस्य योग्यं भवति | पाताकाङ्क्षा तु सामान्यतो विहितेन निवण्वे | “अपः परणयत्ति” इति हि पराचविशेपमनुपन्यस्य विहितम्‌ । तचान्ययाऽ नुपपन्नं तत्पात्रं किचित्पामान्यन कल्पयति । तस्मान्नित्यप्रयोगे तत्काम्यं मृन्मयं नान्वेति, के त्वितरत्पात्रं यक्विचदुपादेयम्‌ | -- “चमसेनापः प्रणयेत्‌" इति नित्ये पां विधीयते-इति चत्र | तर्द कत्वाचिन्ताऽस्तु ||

१ क. ख.ग.च. यज्ञाय क्रि । २ क. ल्ल ग.च छ. 'मानयश्राः । ३ कर स्न, ऊ" शष्धाज्ज। उक. द्ध, कमे ।५क. ्.ग. च. छ. (वकम । ६ इ, त्रं लाः ।

[अ०४्पा०३अघि ०३-४] जेमिनीयन्पायमाखाविस्तरः । २४३

योग थ =-= म र क ४ संयोगण्रथक्स्वन्पाये,दध्यादेनिं याणि -५-७;

++ त्यनेमित्तिकोभयायताधिकरणें

एकस्य त्भयतवे संयो गण्थक्सवम्‌ ॥ ५ ॥ शेष इति चेत्र ॥६॥ नाथप्रथक्वात्‌ ॥७॥

तृतीयायिकरणमारचयति-- द्धा चिन्द्रियकामस्य नित्येऽन्यदुष तद्दधि ॥ अन्यत्स्यास्पूषेषन्मेवं संयोगस्य पएरथक्त्वतः ॥ ५॥ भश्िहोतरे श्रयवे--“"द्प्रे्दरियकामस्य जुह्यात्‌” इति । तत्--द्धः काम्य त्वान्नित्येऽभ्भिहोतरे प््वैन्यायेन वदवि न प्रयोक्तव्यम्‌ | किं त्वन्यदेव किचिट्रग्यम्‌- इ [तवे चत्‌ | मेवम्‌ । “दद्न्रा जदोति'" इत्यलमिन्वाक्यान्तरे कामसयोगमनुपन्यस्य नित्यहोम- संयोगेन दपिविधानात्‌ । तस्मात्‌--एकस्यापि दघ्नो वाक्यद्वयेन नित्यत्वं काम्यत्वं चाविरुद्धम्‌ । एवम्नीषोभोयपशौ-- “खादिरे वघ्रापि"” “खादिरं वीयेकामस्य युप *कु्वीहलयुदाहरणीयम्‌ ॥

भी

( चतुथं पयोत्रतादीनां क्रतुधमेताधिकरणे सूत्रे <-९ > द्रव्याणां तु क्रियाथानां संस्कारः क्रतुधर्मः स्यात्‌ ॥ ८ ॥ एथक्लाद्यवतिष्टेत ॥ ९ ॥ चतुथोधिकरणमारचयति- पयो व्रतं ब्राह्मणस्य पुस तत्क्रत्वेऽथ वा ॥ पुंयोगादग्रिमो मेवं नेष्फलस्यात्क्रतशेषता ॥ ६ ॥ उ्योतिष्टोमे दीक्षिवैस्यान्नमोजनामवे त्रवपाम्नायते--^पयो व्रतं ब्राह्मणस्य यवागू राजन्यस्य, आमिक्षा वैश्यस्य^ इवि । वत्र पयोगादेद्‌त्रषं पुरुपायम्‌--इवि चेव- मेवम्‌ । इन्द्रियवीयादिवत्फटस्यात्रानुक्ततात्‌ । क्रतुशेषत्वं तु प्रकरणाद्वगम्यवे | वराह्मणादिपुरूषा द्रव्यविशेषव्यवस्थाये निपित्तत्वेनोपन्यस्यन्ते |

* कुयात्‌" इति शछपवरभाप्यस्थपाटः ॥

१ ख. इत्युदारं । ग. च. इव्यायृदादरणीयम्‌ । २ ख. "तस्य भो ३ग. च. छ. षयो.

२४४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अग्थपा०३अपि०५-६]

(पञ्चमे विश्वजिगयायान्तगेते विश्वजिदादीनां सफरुत्वाधिकरणे सूजाणि१०-१२)

चोदनायां फलाश्रुतेः कम॑मातरं विधीयेत, न ह्यशब्दं प्रतीयते ॥ १० ॥ अपि वाऽऽ प्रानसामध्याचचोदनार्थेन गम्यते, अथानां हयर्थवच्वेन वचनानि प्रतीयन्ते, अथंतो द्यसमथानामानन्तर्येऽप्यसंबन्धः, तस्मा- च्छत्येकदेशः ॥ ११ ॥ वाक्यार्थत ुणा- वत्‌ ॥ १२॥

पश्चमाधिकरणमारचयति-- नैवास्ति विश्वजिद्यागे फरमस्त्युत नाश्रतेः ॥ भाव्ापक्षाद्विषेः कस्प्पं फक पसः प्रवृत्तये ॥ ७ ॥ दृद माश्नायते-““विश्वजिवा यजञेव"” इवि । तच-फलस्याश्रुतत्वान्नास्ति वश्व- जिदयगे फल्म्‌-इति चेत्‌ ॥ मैवम्‌ । फएटस्य कल्पनीयत्वात्‌ । विश्वजिन्नान्ना यागेन कुयीत्‌" इदयुक्ता भावना माग्यमपक्षते “किं कुयात्‌" इलयाकाङ्क्षाया अनिवृत्ते: । अतो वाक्यपूरणाय किंचि. त्फकमवडयमध्याहवेव्यम्‌ । अध्याहृते च तत्कामिनः पुरुष्स्याच्र प्रवृच्या यागानुष्ठानं सिध्यति । अन्यथा निरपिकारत्वादनुष्ठाने विषि्िरथेकः स्यात्‌ । वस्मात्‌-फं कल्पनीयम्‌ |

( षष्ठे विश्वजिश्यायान्तगंते विन्वजिदादीनामेकफरुताधिकरणे सत्रे १३-१४) ^€ _ = तत्सवाथमनाद्शात्‌ ॥ १३ ॥ एकं वा चोदुनेकखात्‌ ॥ १४ ॥ षृष्ठापिकरणमारचयति- स्वं फएरुयुते कं स्यात्स्वेमस्त्वदिरोषतः ॥ एकन तननिराकाङ्क्नमतोऽनेकं न कल्प्यते ॥ ८ ॥ तमिन्वश्वजिति पशुपुत्रवीयन्दरियारिकं सर्वं फलत्वेन कल्पनीयम्‌ । कुवः-“एत- देवास्य एठम्‌” ईयत विशेषहे तोरभावात्‌--इति चेत्‌ ॥

जक ष । मवम्‌ | छपिवस्वव वरषदतुत्वात्‌ |

१ ग. च. छ. कारितवादननु" | २ग, च. इतिवि" ।

[अ ०४्पा०३अवपि ०७-<] जेमिनीयन्पायमाखविस्तरः । २४५ (सप्तमे विश्वजिन्यायान्तगंते विश्वजिदादीनां स्वगफरुताधिकरणे सूत १५-१६) स स्वर्गः स्थात्सवान्प्रयविभिश- त्वात्‌ ॥ १५ ॥ प्रययाज्च ॥ १६॥

स्ठपाधिकरणमारचयति-- एकं यप्किचिदथवा नियतं न नियामकम्‌ ॥ तस्मादायः सवेपु्ापरिष्टतात्स्वगं एव तत्‌ ॥ ९॥ विश्वाति कल्प्यमानं यदैकं फटे तत्‌ इदमेव इति नियामकं नाति । तस्मा. दिश्या केनचिकस्मिश्चित्फठे कल्प्यमानेऽथ।त्सवेफलत्वे गौरवमेव स्यात-हति चेत्‌। मेवम्‌ । खगस्य पश्वादिफल्वदुःखमिध्ितत्वाभावात्‌, निरतिशयसुखलतवाच सवेपुरु- षाणामिष्टत्वात्छगे एव विश्वजितः फलम्‌ ॥

(अष्टये रातनिसतनन्याये रात्नित्रस्याऽऽयंवादिककफरुकताधिकरणे सत्राणि १७-१९

करतो फलार्थवादमङ्व्ाष्णाजिनिः ॥ १७ ॥ फलमप्रेयो निदेशादश्च॒तीं ह्यनुमानं स्याव ॥ १८ ॥ अङ्गष स्त॒तिः पराथंसात्‌ ॥ १९ ॥ भष्टमाधिक्रणमारचयति-- स्वगाय वा प्रतिष्ठाय रात्रिसत्रमिहाऽऽदिमः॥ प्वंवर्स्पाद्तिष्ठा च श्रुता तेनाश्च॒ताद्ररम्‌ ॥ १० ॥ सत्रकाण्डे प्रत्येकं श्रयते -““प्रतितिष्टन्ति ह वा एते, य एता रात्रीरुपयन्ति" इति, ““वरह्मवचखिनोऽन्नादा भवन्ति, य एता उपयन्ति" इति च । दाद्शाहादृष्वै- भाविनस्रयोदशरात्रचतुदेशरात्रादयः सर्वै सचविशेषाः । (्रयोदशसंसर्याका रायो यसिन्सत्रप्रैशेषे सोऽयं ्रयोदशराचः! इवि समुदायप्राधान्येनेकवचनान्तवया प्रायेण निर्देशो मवति । कचित्तु समृदायिनां रात्रिविशेषाणां प्रत्येकं प्राघान्यमम्युपेत्येक एव सत्रविरोपो बहुवचनान्पेन रातरिशब्देनाऽऽम्नायते | तद्यथा-'८व एतां विरातिं रात्रीरपश्यन्‌”” इति तादृशे रात्रिसते विश्वजित्यायेन स्वगे: फलववेन कल्पनीयः- इति पराप, ब्रमः-- अस्य रातिंसत्नविधेः स्वावकेऽथेवादे प्रविष्ठा श्रुता । सा चास्षिन्वाक्येऽ-

१ग.च. ्ता र ।२क. ल्ल, छ. "रतिर ।३ ग. च, त्रिवि ।

२४६ श्रीमाधवपरणीतः- [जरभ्पा०३अवि०९-१०]

स्यन्तमश्रतात्स्वगौत्पत्यासन्ना । तस्मात्‌ (प्रतिष्ठाकामो रोत्चिसतरं कुयात्‌" इत्येवं प्रवि- दैव फरुत्वेन कल्पनीया ॥

( नवमे काम्यानां यथोक्तकाम्यफ़रकत्वाधिकरणे सूत्राणि २०-२४) £ ® क ५. स काम्ये कमाणे नियः खगा यथा यज्ञाङ्ग ~ क =. = क्रत्वथः॥ ० ॥ वात च कारण नय ४ ५ मात्‌ ॥ २१ ॥ कामो वा तत्संयोगेन = = = चाद्यत ॥ २२९ ॥ जङ्ग गरुणलाव्‌ ॥ (= = ^~ ह ॥९२॥ वातं च नयमस्तद्यथम्‌ ॥२९५।॥ नवमाविकरणमारचयति- श्व॑ताश्चुते श्तं वेकं सोय सर्व॑प्रृत्तये ॥ आद्यो मेवं श्ुतेनेव फएखाकाङ्श्षानिवतनात्‌ ॥ १९ ॥

(“सौ य चरं निवपेद्रद्मवचसकामः' इयत वरह्मवचैसं फ श्रवम्‌। खगोऽश्रुवं एलम्‌। तदुभयमप्यभ्युपेयम्‌ । वथासाति स्वगस्य सैरपेक््यमाणव्वात्सर्वेषां वच पवृत्तिङैभ्येत- इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । श्रतेन वद्यवचै स्फ ठेनैव निराकाङ्क्षे विधिवाक्ये विश्वजिन्यायेन स्वगेफ- छकल्पनाया अप्तभवात्‌ । तस्मात्‌ू--श्रतमेव फ़लम्‌ ॥ |

(दशमे- दशेपृणंमासन्यायान्तगेते दशपणं. मासादीनां सवेकामाथताधिकरणे सार्वकाम्यमङ्कामेः प्रकरणाद्‌ ॥ २०५॥ फएलो- पदशा वा प्रधानशब्द्स्षयामात््‌ ॥ ९६ ॥ द्ङामापिकरणमारचयति-- दशादिः सवेकामेभ्योऽनुवादो वा फे विधिः ॥ अङ्कोपाद्धोदितः कामो विष्यभावादन्‌यते ॥ १२ ॥

उत्पत्तिचोदनाधिद्धे आधित्य विधिभावने ॥ फएरुसंयोगबोधेन भवेदेष फे विधिः ॥ १३ ॥

( स॒त्रे २५-२६)

जानाभि भिना यिः

१, च, छ, "देव फ |

[अ ०यपा०३अवि०११] जेमिनीपन्यायमाखािस्तरः। २६७

इदमान्नायते--““एकस्मै वा अन्या इष्टयः कामोयाऽऽद्वियन्ते, सर्वैभ्धो दशेपृणै- माप्त! इति, ““एकप्मे वा अन्ये यज्ञक्रतवः कामायाऽऽदहियन्ते, सर्वेभ्यो ज्योतिष्टोमः". इति ॥ तत्र--सर्ेभ्यः' इत्यनेन वाक्येन दशेपूणमासयोनं फटे विधिः, विधायकस्य लिङ्कादेमावनावाचिन भास्यातस्य चाभावात्‌ | अनुवादस्तु भविप्यति, सप्रकामानां पाप्तखात्‌ । नच--“दशेपुणमाप्ताम्यां लखगंकरामो यजेत" इति विधानात्छम एव पराप्ता नतु कामान्वरम्‌--हवि वाच्यम्‌ | अङ्ोपाङ्ककामानामपि प्राप्रवाव्‌ | सामि- षेन्यो दृशेपूणेमासयोरङ्गम्‌ । तत्र कामाः श्रूयन्पे--'“एरकविशतिमनुत्रयात्पतिष्ठाका,. मस्य, चतुविशावमनुत्रूयाद्रघ्यवच॑प्कामस्य/ इति | तथा सांनाय्ययागस्य दोहनमङ्गम्‌ | तत्साधनं वत्पापाकरणमुपाङ्गम्‌ । तत्र पराशशाखाहरणे काम आन्नातः--"“यः काम- येत--परमान्स्यात--इति, बहुपणां तस्मे बहुशाखामाहरेतर । पशुमन्वमेत्रैनं करोति”

हाति | त एवे सवं कामा अनुदन्ते--इति पाप प.--मा मूतामास्मिन्वाक्यं विविभवने | वथाऽप्युत्पत्तिवाक्रयपति ले

द्धे ते आभि तादय्येवाचिन्या चतुथ्य। फलसंयोगो बोध्यते | तस्मात्‌--एष फे तरिर

[वावः ॥

( एकादशे दशपणं मासन्यायान्तगेते दशंपूर्णमासादीनां प्रतिफर एयगनुष्ानाधिकरणे, योगसिद्धिन्याय च सूत्रे २७-२< ) = क अ क ® तत्र सवअवंशषातव ॥ ९७॥ यामामादः | £. न [त न = >, व्‌[अभस्यसच्यसयागवात्‌ ॥ ९८ ॥ एकाद शाविकरणपारचयांति- उ्यातिष्रोमश्च सवार्थः सवं सकरदनुष्ितेः ॥ दद्यालप्रयक्रप्यागाद्रा सकरत्तस्याविशेषपतः ॥ १४ ॥ एकेकस्यानपेक्षस्य फरस्यवे टि साधनम्‌ ॥ चोदितं तेन कामास्ते पयपिण भवन्त्यमी ॥ १५॥ यथा दशेपृणीमासी सवेकामार्थो, तथा ज्योतिष्टोमश्च संवेकामाथे इति पृाविकरणे- नेव सिद्धम | तत्रोभयत्र कामा नोपात्तकाः | ज्योतिश्टमादिस्छरूपं निपित्तम | तच्च सर्वेषु कामेष्वव्रिशिष्टम्‌ | न हि निमित्तसावारण्ये सति नैमित्तिकानां प्याया मवावि | वद्विसामीप्ये सति दाहप्रकाशयोः प्रय।यादशेनात्‌ । वस्माज्ग्योतिष्टामे सरुदनुषटिते

१ ग. च. "माय क्रिय |२ग.च. भ्या ज्यो" ।३ ल, अभ्ना4४ ल्त. "पात्तका ५. च, छ. ममाध्निय । ९ ग च. शस्यैपदि। ७ क पुर्वाथं।

२.४८ श्रामापवप्रगीतः- [अरयप<३अपि०१२]

सत्येकं फं यथा निष्पद्यते, तथा फकान्तराणामपि वारयितुमशक्यत्वाच्ुगपत्सवंफ- ठसिद्धिः--इति प्ररि,

त्रमः-- नादे न्योतिष्टामं निमित्तीरत्य कामा विधीयन्ते, कामानामननुषेयत्वात्‌ । किं ताह--पुरूषस्य सेवत एव प्राप्ान्कामानुदिश्य तत्साघनव्वेनैव ज्येतिष्टोमो विधी- यते । यद्यपि “(सर्वेभ्यः कामेभ्यः” इति स्वगेपश्वादिफलानामेकेनैव शब्दे नोदिश्यमा- नत्वात्सारित्यं प्रतिभाति, तथाऽपि न तदस्ति, उदेश्यगतत्वेन साहित्यस्याविवाक्षित- त्वात्‌ । न च--शम्दतः साहित्यनियमामावेऽप्येककमेफठत्वादयेतः साहित्यम्‌-हति वाच्यम्‌, स्वगेपश्वादीनां परस्सरनिरपेक्षाणामेव फलत्वात्‌ । तस्मादेकेकस्यं फलस्य साधनत्वेन कमे चोद्यते । अत एव सर्वेभ्यः" इति निर्देशोपपत्तिः | अन्यथा हि साहित्यनियमान्मिलितमिदमेकमेव फठं संपन्नमिति स्वशब्दो नोपपद्यते । तस्माचदा यत्रं कौम्यम्‌ , वदा तत्सिद्धये ज्योतिष्टोमः प्रयोक्तव्यः | एकमपि सदरटयादिफलं यदा यदा काम्यते, तदा तदा कारीरीष्टिः पुनः पुनः प्रयुज्यते | किमु वक्तव्यम्‌-- फकमेदे प्रयोगमेदः--इवि । तस्मात्परतिफ़ढं प्रयक्रपयोगः ॥

काम्पानामेरिकायुष्मिकफख्वच्चा- धिकरणे वणेकान्तरेण ते एष

® ॐ

तत्र सवअवशषाद्‌ ॥ २७ ॥ यामास [इवाञथस्यात्पच्यसयाग्रत्ात्‌ ॥ २८॥

द्रादराावकर्णमार्चयात-

चित्रया परवाऽप्रम्मिनेव स्यर्नियतानवा॥

आद्यः स्वर्गेण तुर्यत्वादेह स्योत्पाद कत्वतः ॥ १६ ॥

चित्रोत्पत्ती तु नियमो न श्तौ नापि कल्पनम्‌ ॥

पस्मह स्यादिनाऽपेते प्रतिबन्ये भवेत्फलम्‌ ॥ १७॥

काम्यकेमाण्येवं श्रयन्ते-- “चित्रया यजेत पशुकामः” ‹दन्द्रमेकाद्शकपाछं

निवेपेत्पजाकामः'' इति । तत्न--यथा खगेफठस्याऽऽमुष्मिकतं नियतम्‌ । एवं पश्वा- दिफरस्यापरि | यदि स्वगहेतु्योविष्टोमो देहान्तरस्योत्पादकः, वरदं चित्रादिरपि तयाऽस्तु--इति चेत्‌ ॥

(द्रादशे- | । सूत्रे २७-२<)

१क. स्त. नचि ।छ.न | २ख.ग. च. छन्स्वतः प्राः | ३ छ. शस्यसाः।ग्ग.च. छ ठत ।५ च्ल. काम्यत । ६ ग.चन्छ, पिव्ृष्रयाः । ५ ज्ञ. छ. ष्दाका। ८ क ल्त.ग.च, प्रप्रत । ९ग., च, कमप्ये । १०. च शरूयते ।

[अ ०४ैपा०३अपि ०१३] जेपिनीपन्पापमाष्टाविस्तरः। २४९

मैवम्‌ | वैषम्यात्‌ । अस्मिन्देहे खगस्य मोक्तपशक्यत्वाद्‌श्र॒ताऽप्यन्यदहात्पत्ति- रथोपस्या कल्प्यते | 'चिचया त्वन्यदेहोऽवश्यमृत्पा्यते' इति नियमं न श्चुतः, नापि किंचित्तस्य कल्पकमस्ति। अनेनापि देहेन पश्वादिफलस्य मोक्त शक्यत्वात्‌ ॥- अस्मिन्देहे प्रतिय्यहादिद््टापायमन्वरेण पश्वा्यकामद्िवचित्रादिंफलमामुष्मिकमेव-- इति चेत्‌ | न । प्रति्रहादेः प्रतिवन्वनिवृत्तावुपयुक्ततवात्‌ | तस्मात्-- भसति पवि. बन्पे फकमेहिकम्‌, सवि त्वामुष्िकम्‌ |

( योदश सोत्रामण्यादीनां चयनाचह्ुताधिकरणे सूत्राणि २९-३१)

समवाये चोद्नारयोगस्यार्थवखाव्‌ ॥ २९ ॥

कारश्चुतो कार इति चेत ॥ ३० ॥

नाप्मवायासप्रयोजनेन स्यात्‌ ॥ ३१ ॥ जयोदशापिकरणमार्वयति-

इष्टा तु वाजपेयेन वृहस्पतिषवं यजत्‌ ॥ कारु वा बोधयेद्राक्यमुताङ्खत्वस्य बोधकम्‌॥ १८ ॥ क्त्वाश्चुत्या भाति कारोऽत्र मेवमह्ुत्वबोधनम्‌ ॥ श्रुत्यं प्रक्रिया च तथासरत्यनुग्रह्यते ॥ १९ ॥ हदमाप्नायते--“वाजपेयेनेष्टरा बुहस्पविसवेन यजेत” इति, “(जय चिता सोत्रामण्या यजेत” इति । तत्र--“इष्टा' इति कत्वाप्रययो वाजपेयस्य पृवकालीनतां तरते | वस्माद्वाक्यमिदं वृहस्पतिसवस्य वाजपयोत्तरकाकानतां बोध्रयवि-इति प्रापि तर मः--वहस्पविंसवस्य वाजपेयाङ्कत्वबोधनमेव क्त्वाश्रुतमुर्योऽथः) “समानकत - कयोः पूवक ( ३ । ४ । २१ ) इति ( प्राणिनि > सूत्रेण क्रियाद्रयस्येककवृ- कवायां तद्विधानात्‌ । यद्यपि सूत्रे पपूत्रैकाठे" इत्युक्तम्‌ । तथाऽपि तन्न नियतम्‌, “मुखं व्यादाय छपरिति" इत्र केकयेऽपि प्रयोगात्‌ | वाजपेयप्रकरणमप्यद्गत्वेऽनुग्- ह्यते | अन्यथा त्वपकते बहस्पतिसतरे काठ्विधानात्यकरणं बाध्येत ।-- अङ्गत्वे कमा- न्तरत्वेन प्रमिद्धव्रहस्पतिसवत्वामावात्तच्छम्दौऽनुपपन्नः--इति चेत । न । माप्रा्ि- होत्रन्यायेन वद्धमातिदेशाभैलात्‌ । तस्मात--वाक्यमिदमङ्गत्ववोधकम्‌ । “भि चिच्ा--'' इदयत्राप्येव योजनोयम्‌ ॥

१ क. ख. ग. च. "मुद्र" ! २ क. ख. छ. द्टरैधं चि" |३ख.ग. च, छ. "सव्रिधान । ३१

२५० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०ेपा०३अपि०१४- १५)

( चतुदश वेप्रधादेः पोर्णमास्पाचद्घताधिकरणे सूत्राणि ३२३५ ) € ¢ # वि्‌ न मदै उभयार्थमिति चैत्‌ ॥ ३२॥ न शब्दै क्‌ त्व शि क १ त्वात्‌ ॥ २२॥ प्रकरणादातं चत्‌ ॥ व ॐ क @ क २०५ ॥ नात्पात्तस्तयागात्‌ ॥ २९ ॥ चतुदशायिकरणमार्चयति- संस्थाप्य पोणंमारीं तामनु वैमृध ईरितः ॥ दरयोरद्कयतेकस्य द्वयोः स्यात्पक्रिपावशात्‌ ॥ २० ॥ उत्पत्तिवाक्यतः परणंमाप्षसयो गभास्नात्‌ ॥ तस्येवाह्घं न दस्य प्रक्रिया वाक्यवाधिता॥ २१॥ दगपुणंमासप्रकरणे श्रयते--““ संस्थाप्य पौणेमासं वैमृधमनुनिवेपति”” इति । तत्र-हृयं वेमृषेषटिः प्रकरणबकात्पयाजादिविदरेपूणेमासयोरुभयोरप्यङ्गम्‌- इति चेत्‌ ॥ न | वाक्यस्य परवलात । न च-- संस्थाप्य" इति पौणैपास्याः समाप्यमिषाना- तद ङत्वमयुक्तम-- इति वाच्यम्‌, दशेसाधारणाङ्गसमाप्त्यमिप्रयेण तेदुपपत्तेः | तस्मात्‌-उत्पत्तिवाक्यात्‌ , एककतेकत्ववाचिक्तापलययाचं पणमासस्येवाङ्म्‌ ॥

( पश्चदशे-अनुयाज्ादीनामा्रिमारुतोष्वैकारताधिकरणे सूजम्‌-- ) -‰३, क ५4 अरुत्पत्ता तु काटः स्यास्याजनन संबन्धात्‌ ॥ २६ ॥ पश्चद्रा।पकरणमारचयप्ति- किमा्थिमारुतादुरध्वमनुयाजेश्वरेदिति ॥ अद्घं काोऽथवाऽदं स्यादतिपाराय्यमन्पथां ॥ २२ ॥ पुरा्िमारुतस्यास्य ज्ञाता सोगाथेता तथा ॥ अनुयाजाश्च परश्वथाः सयागः कारसिद्धये ॥ २३ ॥ ज्पातिष्ठामे श्रयत-'""भाभिमारतादरध्वमनयानिश्वरति” इति | आभिमारूवं नाम किचिच्छघम्‌ | अनुयाजाः "देवं बहिः --दइृलयादिपिः पाशचकहोत्रकाण्डपटितं- रेकादशमिभ्रेः साभ्या होमाः । तत्र--“जाभिमारुतशघ्लस्यानुयाजा अङ्कम्‌" इयेष. मङ्ग ्भावनोपन।यायं संयोगः | यदि--अनुय।जानाम्यं काछोपदेशः स्यात्‌, तद्‌- नीमा्िमारूतोपन्यासस्य हा न कश्चिद--इदयलन्तपायार्थ्यं स्याव | तस्मात्‌-व्रद- स्पविसववत्‌ , वैमृववच, भन॒याजा अङ्म्‌--इति प्रा, ॥ २२॥ प्रामप्नि । ५ ग. च. ज्ञानात्ोमा ६ खग च. नप्र प्षं\ «ग. च, "यन्तं पाः ।

[अ.ण्पा.३अजवि.१६-१७] जेमिनीपन्यायमाछाविस्तरः। २५१

ब्रमः--इतरस्वोत्राछ्रवदाधिमारुतशघ्रस्य सोमाद्तवं पूतमेवावगतम्‌ | अधपो- मीयव्रिङृतौ सवनीयपश्ञावतिदेशतः प्राप्तानामेकादशानामनुयाजानामपि प्रयाजवत्पश्व- दत्वमव्रगतम्‌ | ततः प्रस्परमङ्ाह्िमावासंमतवरात्कारोपदेशार्थोऽयं संयोगः |

( षोडशे सोमादीनां द्शप्रणमासोत्तरकारुताचधिकरणे सत्रम-

©+ म.

उत्पत्तिकारूविशये कारः स्यादाक्यस्य तदयधानखात्‌ ॥३७॥ पोडशापिकरणपारचयति-

किं दशपणं माप्ताभ्यामिष्टा सोमेन यागकः ॥ अद्धाङ्खिभावः कालो वा ह्पाराथ्याय चाद्धता ॥ २४ ॥ दशाँदिरश्षिते कारे सोमयागो विधीयते ॥ स्वतन्रफख्वत्वेन न युक्ताऽङ्काह्भिता तयोः ॥ २५॥ इद्मान्नायवे--“दशेप्णेमास्राभ्यापिष्ट सोगेन यजेत" इति । वत्र--उभयोरा- िमारूवानुयाजवदन्यावीनत्वामावादशेपुणमासाक्तेः पाराथ्यंपाहाराय सोपस्य दश पुणमापाङ्त्वबोधकोऽयं संयोगः--इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । स्वतन्रफकववः सोमस्यङ्गत्व।समवात्‌ । फकवत्सौनेधावफरं तदङ्ं भवतिः इतिन्यायात्‌ | नच-भव्र बृहस्पतिसवन्यायेन सोमधमकमफ़लं कमोन्तरं विधीयते- हवि शक्यं वक्तुम्‌ , समशब्दस्य बहस्पतिसवशब्द्वन्नामत्वामावेन षमातिदेशकत्वामा- वात्‌ । कतवापरस्ययस्त्वसत्यप्यङ्काङ्किमवें कर्क्यमान्नेणापपद्यते । तस्माद रेपणेमासश- वद्स्य पाराथ्यैमभ्युपेत्यापि तदिष्टचुपलक्षित उत्तरकाठे सोमविधिरयम्‌ | एतदेवामिपेत्य रयत्वरूपमस्याऽऽग्नायते--““एप वे देवरथो यदशेपृणेगासो । यो दर पृणैमासाभ्या- पर्ट सामेन यजते रथस्पष्ट एवावसाने वेर देवानाप्वस्य ति"”इति । अवस्राने निश्िवे। वैरे मार्गं | धयया रथेन क्षणो मार्गे गन्तुः कण्टकपाषाणादिबावाराहित्येन सुखं मवति, तथा प्रथमं दृशेपृणेमासाविष्टवत उत्तरक छे वद्विधिव्रिरूविषु सोमाङ्मूतदीक्षणीयप्राय- णीयारिषु षमोनुष्ठानं सुकरं भवतिः इत्यथः । तस्मात्काटाथ॑ः संयागः ॥

2 9, ०६

(पप्रदञे जातेषिन्यापान्तग॑ते वेन्वानरेष्ेः पुत्र गतषङ्कत्वाधिकरणे सते ३८-३९) फरुसंयोगस्तचोदिते न स्यादशेषभरतसात्‌ ॥ ३८ ॥

१ क. सोमध्य पण । रग. च. छ. "रक्षणे काः ।३ ग. च. छ. त्वाभावाः।४ग. च. छ. तदप ५ ग. चर्चे।६९ग.च.येे। ७ क. ददिरा।<ग.च. छ. णीयाप्रा। त. णीया

२५२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०थ्पा०३अपि ० १७-१]

अङ्गानां तूपघातसंयोगो निमित्तार्थः ॥ ३९ ॥ सप्रदशाधिकरणमारचयति-- वैन्वानरेष्टचा पृतत्वं पितुः पुत्रस्य वाऽग्रिमः॥ कतुरेव एं युक्तं कतृत्वं पितरेष हि ॥ २६ ॥ जाते यरिमिनिष्टिमेतां निकेपेत्तस्य पतता ॥ तच्चेप्सितं पितुस्तेन पिता तत्र प्रवतते ॥ ५७॥ कारम्येष्टिकाण्डे ““ वैश्वानरं दादृशकपाठं निवेपेत्पत्रे जावे” इति प्रकुत्य श्रयते- “यस्मिञ्नात एतापिष्टिं निवेपति पूत एव ॒वेजस्व्यन्नाद्‌ इन्द्रियावी पुमान्मववि"” हति । व्--पितुः प्नुद्धस्य कत्त्वम्‌ , न तु मुग्धस्य प्रस्य ववोऽनुष्ठानफएढयो- वैयपिकरण्यपरिहाराय पितुरेव पतत्वादि एलम्‌--इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । “यस्मिञ्जाते निवेपति स पतः" इतिवाक्रयेन फर्स्य पृत्रसंबन्धावगमात्‌ | न च-अन्न निष्फलस्य पितुरपवृत्तिः-- इति वाच्यम्‌, पृचनिष्ठपृतत्वादेरीप्सिव- त्वेन खफटरबुद्धन्या प्वृत्तिसंभवात्‌ । तस्मात--पुच्नस्य पृतत्वादिकम्‌ ॥

जातेष्टिन्यायान्तगंते वेन्वानरेटेरनातकर्मा- ` त्रकारुताधिकरणे वणेकान्तरेणोक्तमेव | + ~ अङ्गानां तूपघातसंयोगो निमित्तार्थः ॥ ३९ ॥ भष्टादशाविकरणमारचयाति- लन्मानन्तरमेवेष्टिजातक्मणि वा कृते ॥ निमित्तानन्तरं कार्यं नेमित्तिकमतोऽग्रिमः ॥ २८ ॥ जातकर्मणि निकृत्ते स्तनपराशनदर्शनात्‌ ॥ प्रागेषेष्टो कुमारस्य विपत्तेरध्वंमस्तु सा ॥ २९ ॥ पुत्रजन्पनो वैश्दानरोष्टेनिपित्तत्वाव, नैमित्तिकस्य काठव्िढम्बायोगात्‌, जन्मांन- न्तरमेवेशिः--इवि चेत्‌ | मवम्‌ | स्तनप्राशनं तावजातकमानन्तरं विहितम्‌ | यदि जातक्मणः प्रागेव वैश्वानररेष्टिनिरूप्येत, तदा स्तनप्राशानस्यात्यन्तविठम्ब सुतो विप्चेव | तथा सति पुतत्वादिकमििफ़लं कस्य स्यात । तस्मात्‌--न जन्मानन्वरम्‌ , कंतु जातकमेण ध्वं सेष्टिः ॥

= ---~-~-~------~~_~~~~~~~-~~-

( भष्टादशे |

4

१ग.च. -न्मान्तः|२ग. च. "कमानन्तसमेव प्रा्चनम, प्रगे" | ३ क. ग, च. रनिषूप्ये" । ४ ग. च, ततः । ५बग्‌. च, "दिकं श्रुतमि' |

[अ.र्पा.३अपि.१९-२०] जेमिनीयन्पायमाराविस्तरः। २५३

~ -.~ (जातष्टिन्यायान्त्गते वेन्वानरेष्ेराशोचापग- (न 1 स (० (ज = [९ -- प च-- ( एकानाविश | मोत्तरकारुताधिकरणे वणंकान्तरेणोक्तमेव + ` ^ )

$ 9 क ¢ क £ अङ्कानां तूपघातसंयोगो निमित्ताथः॥ ३९ ॥ एकोनर्विशापिकरणमारचयति- जातकर्मानन्तरं स्यादाशोचेऽपगतेऽथव। ॥ निपित्तसनिधेरा्यः कतु शृद्धयथमुत्तरः ॥ ३० ॥ यद्यपि जातकमानन्तरमेव तदनुष्ठाने निमित्तमूतं जन्म संनिहिते मवति, तथाऽप्य- शुचिना पि्राऽनुष्ठीयमानमङ्खविकटं भवेत्‌ । जातकपेणि वु विपत्तिपरिहाराय वात्का- छिकी शद्धिः शाघ्वेणेव दिवा । ततो मुस्यसंनिषेरव्यं बाविवत्वाच्दुद्धिकक्षणा-

© ®> क च

हुवैकल्यं वारयितुमाशोचादृषध्वमिर्टिं कुयात्‌ ॥

©+

८ विंशे सोत्रामण्याचङ्कानां सखकारुकतंव्यतापिकरणे सूत्रे ४०-४१ ) प्रथानेनाभिसयोगाद्ङ्गानां मुख्यकारखम्‌ ॥ ४० ॥ अप्रवरत्तं तु चाद्ना तत्सामान्यास्स्वकार्‌ स्यात्‌॥५४१॥

विंशापिकरणमारचयति- आभे चिता यजत्सोत्रामण्येत्यद्ुएिरीदशी ॥ अद्धिकारे स्वकारे वा स्यादायोऽन्याद्वन्मतः ॥ ३९१९ ॥ निषत्ते चयनादो तु कमांन्तरविधानतः ॥ स्वकारे चोदकप्राप्े तदनुष्ानमास्थितम्‌ ॥ ३२॥

(भ्रं चित्वा सौत्रामण्या यजेत?” “वाजपेयेनेष्टा बह स्पविसवेन यजेव'” इलयत्र सौत्रामणीवृहस्पविसवयोरङ्गत्वं पुवेमृक्तम्‌ । तचाङ्मङ्गिकारेऽद्गिना सह प्रयोक्त- व्यम्‌, इतरेषामद्कानां वथा प्रयुज्यमानत्वात--इति चेव ॥

मेवम्‌ । क्त्वाप्रत्ययेन पूवेकालवाचिना साङ्गे चयनादौ निवत्ते सति पश्वात्कमीन्व- रत्वेन सौत्रामण्यादेर्विहिवतवात्‌ | यदि--भङ्गना संहैकपयोगः स्यात्‌ , वदा कवा- पत्ययप्रापिवः पूरवोत्तरकालविभागो बाध्येत । न हि-अङ्धिना सह प्रयोक्तन्यानामु- खासंमरणादरनां चयने निवृत्ते पश्चाद्विधानं श्रवम्‌ | ववः-यक्पयोगेऽवशयंभाविनि सति खखचोदकपापिवे वदनुष्ानं युक्तम्‌ । सौवामण्या दष्टिपरुविकलात्पवेकालश्व- द्कपाप्तः | चयनेन संहैकपयोगे वु पवेण्युखाप्तमरणादिविषानादन्यस्मिन्दिने सोत्रा- मणी पसन्येत । तथा बृहस्पतिसवस्य न्योतिष्टोमविरूवित्वात्‌ , वसन्तकालश्वोदकप्राप्तः।

) क. प्राप्नितः । २ क. ख. िगिङृतिलातपृव" ।

५४ श्री माघवप्रणीतः- [अ०धपा०४ंअयि ०९]

वाजपेयेन सह प्रयोगैक्ये शरादे वाजपेयस्य विहितत्वाद्‌ वृहस्पतिसवोऽपि शरदि प्रस- ज्येव । तस्मात्‌--भतिि्टे पवेणि वसन्ते च वदनुष्ठानम्‌ । ननु सवैव्राङ्गपूर्वैः परधा- नापूर्वं जनयितव्यम्‌, इहं तु पू्रैकारीनेन साङ्कपधानानुष्ठानेन फढपू्ेस्य निष्प- ्नत्वादुत्तरकाठीनमङ्कं निरथकम्‌--इति चत्‌ । न, तस्येवापुवेस्यानेनाङ्केन प्रावल्य- दशायाः कल्पनीयत्वात्‌ । तस्मातू--नाह्धिनः कालेऽनुष्ठानम्‌, किं तु खकारे--हवि स्थितम्‌ ॥ इति श्रीमाधववीये जेमिनीयन्यायमालाविस्तरे चतर्था- ध्यायस्य चरृतीयः पादः ॥ ३॥

अन्न पद आदितः अविकरणानि २० २९६ सूत्राणि ४१ ७७५

( भथ चतुथोध्यायस्य चतुपेः पादः )

( प्रथमे राज्ञचयेज्यानां देवनायद्कुकत्वाधिकरणे पूते १-२ ) प्रकरणश्चन्दृस्ामान्याच्चाद्नानामनङ्गतम्‌ ॥ 3 ॥

श

अपि वाञङ्मानन्याः स्य॒स्तता वशश्वाद्‌ ॥९॥ चतुथेपादे प्रथमापिकरणमारचयति-- राजसयेऽनुमत्यादि देवनादिचते उभे॥ गख्ये उतेकयुख्यत्वं स्यादा परक्रियेक्यतः ॥ १ ॥ यागानां राजघूयत्वाद्‌ हत्वं फएख्वत्वतः ॥ देवनाद्यफं यत्तदङ्क फएख्वतो यजेः ॥ २॥ राजसूयप्रकरणे यागरूपा अनुमलयादयो बहवः श्रुवाः-“अनुभये पुरोडाशम- षटाकपालं निवैपति?”, ^“ नेक वमेककपाठम्‌ ”, ““आदित्यं चर्‌ निवेपति”, “जग्म वैष्णवमेकादृशकपालम्‌”” इत्याद्यः । यथेदा इष्टयः, वथा प्रडवोऽपि श्रुगः-- (आदित्यां मल्हां गर्िणीमाढेमते,” “मारुतीं एश्निम्‌"' “षटीहीमश्िम्याम्‌ “ इत्यादि । मल्हा मणिडा गङस्वनयुक्ते्यधैः । वस्या भदिविदृववा । प्रश्निरल्पतनुः | तस्या मरतो देवता | यावता वयप्ता वषेत्रयख्पेण पृष्ठे भारं वोदुं शक्तिेवति, ताव.

१ग. च. गरभिगीमाटमेत। रग. च, "म दृष्टो । ३ क. मनितिला । सल. मजा। ग. च. माभग्टा।

[अन्डपा०४अपि०२] जेमिनीयन्यायमाखिस्तरः | २५५

यस्का प्र्ठोही । तस्या अश्विनो देवता । एवममिषृचनीयदश्पेयादयः सोमयागाः श्रुताः | तथा (वल्मीकवपायां होमः" इत्यादयो दविहोमः । यथैत इष पडसोमदविहोमाश्चतुविधा यागरूपाः, एवमयागरूषा अपि दूतादयः श्रुताः-- ““प्रषठोदी दीन्यति'” (“अक्ेदौव्यति” “राजन्यं जिनाति" ^“ शोनःडेपमाख्याप- यति" इत्यादयः । तत्र यागा यथा मुख्याः, तया दृवनादीनामपि मूस्यत्वं युक्तम्‌ । प्रकरणपाठस्योभयत्र समानत्वात--इति प्रप,

तर मः-- “राजा स्वाराज्यकामा राजसूयेन यजेत" इत्य त्राऽऽख्यातवाच्यायां माव- नायां धातुवाच्यो यागः करणम्‌ । राजम्‌ यशब्दश्वाप्रसिद्धायत्वाद्यागसामानाविकरण्ये- न तन्नामषेयं भवाति । वथा सति “राजसूयेन यागेन स्वाराज्यं भावयेत्‌" इति वाक्यायेपयेवसानादनुमत्याद्रीनां यागानापैव फठवरखाद ह्धित्वम्‌ , तत्संनिधौ श्रयमा- णमफठं देवनादिकं यागादङ्गम्‌ |

( द्वितीय देवनस्य कृत्छ्रराजसूयाद्ताधिकरणे सूत्रे ३-४ ) ५ न इ गे ९, | मध्यस्थ यस्य तन्मध्य ॥३॥ सवासा त्व = (~ वा समव्वाञ्चादनातः स्पाक्नाह्‌ तस्य प्रक ५ ५ + ध्गे रण दञ्चाथप॒च्यत मध्यं ॥ < ॥ दवितीयाधिकरणमारचयाति-- एकस्येवामिपेच्यस्य तदु निखिरस्य वा ॥ राजचयस्यापकपादाद्यः पक्रिययोत्तरः ॥ ३ ॥ यदेतत्‌-देवनारिकमद्गम्‌-इत्य कतम्‌, तदेतद्भिपेचनीयस्य सोमयागस्यकस्येवा- ङम्‌ | कुतः-अपकष।त्‌ । यद्यपि-जमिपचनीयविपेरूर््वं तत्संनिषौ देवनादयः समान्नावाः, वथाऽमि-अमिपेचनीयमध्ये वेऽपरुष्यन्ते | “माहेन्द्रस्य स्तत्र प्रयमि- पिच्यते" इति वक्येन राज्ञो यजमानस्यामिपेको माध्वंदिनसवने स्तोत्रकाठेऽपर- प्यते | तस्मन्नपक्े सवि तवः पवमा्नातानीं देवनादीनामथेसिद्र)ऽपकषैः | ततो मादेन्द्रस्त।तादिवदमिपेचनीयपयागान्तःपातित्वादवनादिकममिपैचनीयस्येवाद्गम्‌-- डति प्रपे,- व्रमः--कि तदद्त्े संनिषिः प्रमाणम्‌, किं वा प्रयोगपरिकल्ितमवरान्वरपकर्‌-

$१ग.च. पृथी । रक. विद्मा रग. चर माःश्र । जक. ख. स्यैव ।ग.च. "प्पेकस्याह् । ५ ग, च. छ, (दय आन्ना*।५क,ल्ञ, ननां विदेः । ७ ग, च. 'स्तोत्रव।

२५६ श्रीमाधदप्रणीतः- [अर्थेपा०यजपि०३-४]

णम्‌ | उभययाऽग्रि प्रक्षस्य महाप्रकरणस्य प्रबरत्वादेवनाद्विकं राजसूयस्याङ्गम्‌ । राजसयशब्द्श्वानुमत्यादीन्सवौन्यागानमिषत्ते । तस्मात्सर्वेषामेतदङ्गम्‌ । अनुष्ठानं तु राजसूयमध्ये कचिद्पेक्षितमिति वचनबकादमिषचनीयगवमाहेनद्रस्तोत्रकठे तद्नुष्टी- यते ||

( तृतीये सोम्यादीनायुपसत्कारकत्वाधिकरणे सूते ५.) प्रकरणाविभागे च विप्रतिषिद्ध द्यभयम्‌ ॥ ॥ अपिवा कारूमात्रं स्यादद्श्चनाहिशेषस्य॥६॥

तृतीयापिकरणमारचयति-- कि पुरस्तादुपसदां सौम्येन प्रचरेदिति ॥ अङ्खाह्भिभावः कारो वा वाक्यादाय्ः परतीयते ॥ ४॥ पुरस्तादिति कालोऽत्र भाति काख्विधिस्ततः ॥ नाहं कस्यापि सोम्पादि प्रधानमितरेषटिवत्‌ ॥ ५ ॥ राजसये संसच्छब्दवाच्यान्याम्ेयाष्टाकपालादौनि दश हर्वीष्यान्नातानि । वेष्व- टमनवमद्शमानि सौम्य-खाषू--वैष्णवानि । तद्विषयमिदं वाक्यमान्नायते--“पृरस्ता- दुपसदां सौम्येन प्रचरन्वि+ अन्वरा त्वाष्टेण, उपरिष्टदवैष्णवेन'” इति । योऽयं राज- सूये सोमयागः, तसिमन्नतिदिष्ठानामुपसदामादिमध्यावसानेषु सौम्यादीनां तयाणामनु- षानमनेन वाक्येन चो चवे | ततो वाक्यात्सोम्यादीन्यपसदामङ्ानि-इति प्राप, त्रूमः-'उपसदाम्‌" इति षष्ट्या; कालवाचना "पुरस्तात्‌ इति शब्देनान्वयात्‌ | सोम्यादीनां काटव्रिरोषसंबन्परमिदं वाक्यम्‌, न तद्गाङ्धिभावपरम्‌ । ततो न कस्या- प्यङ्कः सोम्याद्किमर, किंतु --अनुमलयादिवत्यवानम्‌ ॥

(चतुथ--आमनहोमानां सांग्रहण्यद्गताधिकरणे सूत्रम्‌--) न 9 फटवदक्तहेतुादितरस्य प्रधान स्यात्‌ ॥ ७ ॥ चतुथाविकरणमारचयति-- गुख्यताऽऽमनहोमस्य सांग्रहण्यद्ुताऽ्य वा ॥ गुख्यत्वमविरुद्धत्वाफखाय स्यात्तदट्ता ॥ £ ॥

# सवत्र विसगंरहितः पाठः ॥

१ग, च, 'मिद्मा"।

[भर ैपा०४अधपि०५] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। २५७

काम्येष्टिकाण्डे श्रूयते-““ वैश्वदेवीं सांहणी निर्पेद्‌यामकामः इति । तत्र--आामनहोमाः ्रताः--“जामनस्य--आमनस्य देवाः-इति पिल आहुती- जुहोति” इति । त एव आमनहामाः सांयहण्येष्टया सदं समपरघानमृताः | न हि वेषां मृरूयत्वे कशिद्विरोषोऽ्ि । दष्टं द्यामरेयादिष्वनुमत्यादिषु च बहूनां मुर्य- स्वम्‌--इति चत्‌ ॥

मेवम्‌ । ““दृशेपूणमासाम्यां खगैकामः'” इति वाक्येन ““खाराज्यकामो राजसूयेन"! इति वाक्येन च यथा बहूनां फलसेबन्धावगमः, तथाऽङमनहोमानाम्‌ , फकपवन्वामाव साति प्राधान्यायोगात्‌ | “सां हणीं निवपेदयामकामः" इति वाक्यं तु सां्रहण्य एव फलसंबन्धं बोधयति, न त्वामनहोमानाम्‌ । तस्मात्तल्वत्याः सां्रहण्याः संनि धवान्नाता जफढा जामनहोमास्तदङ्म्‌ ॥

( पञ्चमे दधिग्रहस्य नित्यताधिकरणे सूत्राणि <-११) [र क ऋ क ® 9 क दवद्मह नामात्तकः तित्तागव्‌ || ८ ॥ नियश्च ्येएठशब्दाव्‌ ॥ ९ ॥ सार्वरुप्याज्च ॥ १० ॥ नियो वा स्यादथेवादस्तयोः कमंण्यसंबन्धादरङ्गिवाचान्तरायस्य ॥ ११ ॥ पञ्चमापिकरणमारचयति- नित्यनेमित्तिकत्वे वा नित्यतेव दधिग्रह ॥ देवान्तरायाज्येष्याच् स्यादस्योभयसूपता ॥ ७ ॥ निमित्ततखचातिनोऽत् यदिशब्दादयो न हि॥ अतोऽस्य न निमित्तत्वे केषरा नित्यतोचिता॥ ८॥ ज्योतिष्टोमे श्रूयते--“्यां वै काँचिदध्वयुयजमानश्च देवतामन्वरीतः, त्या †आवृश्चयेते | यत्प्राजापत्यं दधिग्रहं एृहाति, शमयत्यवैनाम्‌” इति । सोऽयं इषि हो निलयो नेमित्तिकश्वेत्युभयात्मकः | कुतः-जाकारद्यसाषकसद्धावात्‌ । देवतान्व- रायेण तदेववाक्षाभमुपन्यस्य यहेण रामनाभिवानात्‌। अन्तरायो निमित्तम्‌) यही नैमि- त्तिक इति प्रतिभाति | वथा ज्येप्रतवमान्नातम्‌--““ज्येग्र। वा एष ग्रहाणाम्‌" इवि ।

# कृलिक्रातामद्वितञ्यावरभा्यपृत्तकरे त॒ 'तांग्रहायणीम्‌ण इति पाट उपटभ्यते । 1 "आर्त इति शाकभाष्ये पाटः|

वे

१क,त्‌. णृ

>

३३

२५८ श्रीं माधवप्रणीतः- [अ ०४पा०२जाप्‌ ०६]

कि क

ज्येष्ठत्वं नाम प्रशस्तत्वम्‌ । तच नित्यत्वे सत्युपपद्यते । नैमित्तिकस्य पाक्षिकत्वादपर- रस्तत्वम्‌ । तस्मात--देतुद्रयबलादुभयात्मकः-इ ति चेत्‌ |

मेवम्‌ । देवतान्तरायस्य निमित्तत्वाभावात्‌ । निमित्तत्वे यदिशब्द उपबध्येत, सप्तमी वा श्रूयत । यच्छब्द व्राऽन्तरायक्रिष्वयुयजमानयोः सामानाधिकरण्येन प्रयुज्येत । (यदि रथंतरसामा सोमः स्यादेन्द्रवायवाग्रान्यहानगहोयात्‌”” ““भिन्ने जुहोति, यो वै संवत्सरमुख्यममत्वाऽ्ि चिनुते” इव्यादिषु संपतिपन्ननिपित्तेषु तदरोनात्‌ । तस्मात्‌- केवलनित्यत्वमेव दविग्रहस्योचितम्‌ । देवताक्षोमतत्समाधानोपन्यास्रो विपेयद्षिग्र- स्त॒तयेऽथेवादः ॥

( षष्ठे वेन्वानरस्य नेमित्तिकत्वाधिकरणे सत्रे १२-१३ ) वेश्वानरश्च निसः स्यात्ियेः समानसंस्य- त्वात्‌ ॥१२॥ पक्षे वोपपन्नसंयोगात्‌ ॥१२॥ पष्ठाधिकरणमारचयति-- नित्यो नैमित्तिको वा स्याद्यागो वेश्वानरश्चितो ॥ नित्यः पुरेव यच्छब्दाद विरोधाच्च पश्चिमः ॥ ९ ॥ भञ्चिचयने भ्रूयते--“था वे संवत्सरमुख्यमभृत्वाऽि चिनुते । यथा सामि गभ विषते, तागेव तदारमिमार्धेतर । वैश्वानरं द्रादशयकपाहं प्रस्तान्निेपेत्‌!" इति । उखा पिठरः । वमुखाम्‌ “युज्ञानः प्रथमं मनः इत्यादि प्रपाठकाम्नातिमत्रेः संपाद्य, तस्यागखायाम्चे निवाय) प्डुद्यामे द्रादशोद्यामे वा शिक्य तामुखामवस्थाप्य, तच्छक्यं लकण्ठे बद्ध्वा, तमुख्यम्ि संवत्सरं भत्वा, पश्चाद ष्टकाभिरभिश्वेतव्यः | अभरणे त्वपृणेगमेपात्व्रहिना्यः स्यात्‌ । ततो वैश्वानरेष्टि चयनात्पागेव कुयोत्‌! इत्यथः । चराप्यन्तरायवाक्यददभरणवाक्यस्याथवारत्वाननित्या वैश्वानरेषिः-- हति चेत्‌ | मेवम्‌ । यः पुमानरत्वाऽचि चिनुते, ख निवल" इति कतरघपानापिक्तयच्छ- न्द्बटादमरणेष्ट-योनिपत्तनेमित्तिङमावावमासात्‌ । कंच दृविय्हस्य नित्यस्य पा्न- कत्वरुपं नेमित्तिकलं विरुदम्‌ । इह तु निदत्त प्रमाणाभावद्वैकंमेव नैमित्तिकत्व.

| [ क~ ०,

मतयर: ॥

=-= ` ~ त्यि

=

-------~- --------~~------ वि~ ---------- त 00 नया क-म

११.च्‌, "वपति" २ । २क. त. शमृलाचिः। ३क. वामाः | ग. च. यत्र ।

[जर४पा०जवि०७-<] जेमिनीयन्यायमारापिस्तरः। ५५९

( सप्तम षष्टचितेनमित्तिकत्वाधिकरणे सत्राणि १४- १८

चितिः पूर्ववच्वात्‌ ॥१५॥ ताभिश्च तल्य- संस्यानाद्‌ ॥ १५॥ अथ॑वादोपपत्तेश्च ॥१६॥ एकचितिवा स्याद्प्रक्तं हि चोदयते निमित्तेन ॥१७॥ विप्रतिषेधात्ताभिः समानसंस्यम्‌॥१८॥

सप्ठमाविकरणमारचयाति- नित्या षष्टी चितिर्ना वा पञ्चापेन्षत्वतोऽग्रिमः॥ अपवृक्तावपरतिष्टानिमित्तीकृतिताऽन्तिमः ॥ १०॥ भग्ना श्रयते-"“संवत्सरा वा एनं प्रतिष्ठाये नुदते, योऽथि चित्वा न प्रतिति. ति पथ पूवाश्चित्तयो भवन्ति; अथ पवी चिति चिनुते" इति । खङ्लेन रटे व्याममाने भूप्रदेशे नानाविषाभिरिष्टकाभिः पक्ष्याकारेण स्थानं निष्पाते, सेयं चि- तिः | वादश्यः पथ चितयः पूवाः क्रियन्ते | ततः षष्ठी चितिः | तन्न षण्णां पुर्णा षष्ठी इवि व्युत्पत्तां पूताः पञ्च चिवीपपक्षते | अन्यथा षट्सख्यापूरकतासं- भवात्‌ । तस्मात-एकप्रयोगनियमादितरचि तिवन्निया--इति चेत्‌ | मेवम्‌ | “अभि चित्वा इति पृवोभिरेव पश्चमिक्ितिभिर्निलयस्या्चेचयनस्य समाप्तौ सयां पश्चत्‌-"योऽत्न न प्रतितिष्ठति, असौ षष्ठीं चिनुते" इति कतंसमाना- पिरूषेन यच्छब्दनापतिष्ठां निमित्तीरुदय विवानात्पष्ं नैमित्तिकी | ततः--प्रथ- चिविको निलयोऽभिः, नेमित्तिकस्त्वेकवितिकः,--इति प्रयोगेकयम्‌ | पृरणपलययस्त्वभि- वानावक्षयोपपद्यते | पपृवौः पच चितयोऽर्मिहिताः । अथाभिवास्यमानां पठ चितिं चिनुषे" इति वचनव्यक्तिः |

( अष्टमे पिण्ड पित्रुयज्ञस्यानडुताधिकरणे सूत्राणि १९-२१) पत॒यज्ञः स्वकारूत्वादनङ्ग स्यात्‌ ॥१९॥ तलयवद्मसस्यानात्‌।॥९०॥ प्रताषद्‌ च ट्शनाद्‌ ॥ ९9 ॥

अष्टमाविकरणमार्चयति-- क्रतवट्ं स्यान्न वा पिण्डपितृयज्ञः क्रतो हि सः॥ अमाबास्योक्तितो मेव तत्कारोक्तेः पुमथता ॥ ११॥

-----==-- -== == -----=----- = ~~ ~

१. ग.च, कव्या" ।

५६० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०्४पा०४अपि०९-१०]

इदमान्नायते--"“अमावास्यायामपर हन पिण्डपितयन्ञेन चरन्ति” इति । तत्र-अ- मावास्याशब्द्वास्ये कमणि विषीयमानत्वादयं पिण्डपितृयज्ञः क्रववङ्कम्‌-इवि चेत्‌ ॥

भवम्‌ । अमावस्याशब्दस्य काल्वाचित्वात्‌ । कमणि त्वयं शब्दा छ क्षणिकः । न च--वाक्येन कत्वङ्गत्वामावेऽपि प्रकरणेन तद्वेत--इवि वास्यम्‌, तस्यानारभ्या- धीतत्वात्‌ | वस्मात्‌--अयं पुरुषाः |

( नवमे रशनाया यूपाङ्घताधिकरणे सूत्राणि २२-र२४) पश्वङ्गं रशना स्यात्तदागमे विधानात्‌ २२ ॥ यपाङ्ग वा तस्सस्कारात्र ॥ २३ ॥ अर्थवादश्च तदथ॑वत्र ॥ २९ ॥

नवमाधिकरणमारचयति- रल्तुद्वितीया पश्वथौ यूपायां वाऽन्वयासशौ ॥ पश्वथां त्रिवृता यूप परिवीयेति यूपगा॥ १२॥ उ्योतिष्टोमे श्रयते-"“आश्धिनं यहं गृहीत्वा त्रिवृता यूपं प्रिवीयाऽऽग्रेयं सवनीयं पश्मुपाकरोति?” इवि | व्र-सवनीयपशोरथीषामीयविकरुपित्वाचोदकपरापघ्ं यूपपरिन्याणं कालोपलक्षणायेमनूय परिग्याणोत्तरकाठे चिवद्रशनोपलक्षितपंशोरूपाकरणं विषी- यते । ततोऽत्र रशनायाः, पश्वन्वयात्पञ्चुबन्धनेन प्रशोरितस्तवोऽपक्रमणनिवारंणरूप- दाथकामाच पश्वो रराना-इति चेत्‌ ॥ मैवम्‌ । शिवता” इति तृतीयया 'यूपम्‌* इति द्वितीयर्यां च हेषशेषिभावावग- मात्‌, अव्यवहिवान्वयलामाच रराना यूपाथ । कालस्तु “आशिनं अहं एदीत्ा"” इलयनेनेवोपठक्षितः । पश्वनपक्र पणवद्यूपद्‌ाब्येमपरि दृष्टमेव प्रयोजनम्‌ । न च-प व्याणेन द्ये चोदकादेव सिद्धम्‌--इति वाच्यम्‌ , तस्मिन्सिद्धे सति पुनर्विधानादेव दितीयया रशनया परिन्याणान्तरङ्गीकारात्‌ | वस्मात्‌-इयं द्वितीया ररना य॒षाथो॥

( दशमे स्वरोः प्वद्ताधिकरणे सूत्राणि २५-२< ) | खरश्वाप्येकदेश्नषवात्‌ ॥ २५९॥ निष्करयश्च तद्‌- द्वत्‌ ॥२६॥ पश्वङ्गं वा तदथः स्यात्‌ ॥२५७॥

®. = । ।

१क. ख. "पर्ावुपा । २ ल. ग. च. छ. "तोर" ।३ग.च. छ, "फर" । ४ ग. च. छ न्या शेः । ५ग. च्‌, टीव । ग. च, छ, "दाब्येपतिेद्दे।\ग, च. छ. "क्िमन्सति ।

[ ऋणः

[भ.ुपा.ठअपि.१०-११] जेमिनीयन्पायमारविस्तरः । २६१

भक्या निष्क्रयवादः स्थात्‌ ॥ २८ ॥ इशमाधिकरणमारचयति-- स्वरुगपे पशो वाऽदगं यपस्पेत्युक्तितोऽग्रिमः ॥ स्वरुणा पथुमक्यादित्युक्तेः पश्वह्ता स्फुय ॥ १३ ॥ अभ्रीषोमीयपशों श्रयते--““यूपस्य खरु करोति" ““खरूणा पर्मनक्ति"" इति। तन्न--सखरोयेपसंबन्धामिषानादूपाङ्कत्वम्‌--इति चत्‌ ॥ मेवम्‌ । “खरुणा पम्‌" इति तृतीयया द्वितीयया चाङ्कङ्किमावावगतौ संब॑नध- सामान्यवाचिन्याः षष्ट्या यृपीयच्छेदनजन्यत्वामिप्रायेणापि नेवं शक्यताव्‌ । तस्मात्‌-खरुः पश्वङ्गम्‌ |

( एकादशे-आधाराद्नामद्ताधिकरणे सूत्राणि २९-३< ) दसपर्णमासयोरिव्याः प्रधानान्यविशेषात्‌ ॥ ॥ २९ ॥ अपि वाऽङ्ञानि कानिचित्‌, येष्व- ङ्तेन संस्ततिः सामान्णो द्यभिसबन्धः ॥ ॥ २० ॥ तथा चान्याथदशंनम्‌ ॥ ३१ ॥ अविशिष्टं त कारणं प्रधानेष॒ गुणस्य पिदय- मानवा ॥ ३२ ॥ नानक्तेऽन्याथदशनं पराथात ॥ ३३ ॥ प्रथक्े तभिधानयो- निवेश्चः, श्चतितों व्यपदशाच्च, त्पुनमंख्य- लक्षण यत्फख्वत्वम्‌; तत्सानवावप्षद््त तदङ्ग स्यात्‌, भागिवाकारणस्याश्चुतश्वान्य- संवन्धः ॥ २ ॥ गणाश्च नामसंय॒क्ता विधीयन्ते नाङ्गषूपपदन्ते ॥३५॥ तुल्या च कारणश्चुतिरन्येरङ्गाङ्गिसबन्धः ॥ ३६॥ उत- तावाभेसंबन्धस्तस्माद्‌ङ्गोपदेशः स्यात्‌॥ २७॥

क

११. च. छ. स्फुटम्‌ । २ ग. च. यृपाङ्गच्छे |

५६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०्टेपा०-थ्मपि०११-१२]

ज ॥ तथा चान्याथद्शनम्‌ ॥ २८ ॥ एकादशायिकरणमारचयपत्ति- आघारादेश्च म॒ख्यत्वं न वाऽऽग्रेयादिवत्त तत्‌ ॥ षण्मुल्या नामतः सिद्धाः रोषा अन्येऽद्कसस्ततेः ॥ १४ ॥

दरप्र्णमासयोराषारान्यभागप्रयाजानुयाजादयः काठसंयोगमन्वरेणाऽऽन्नावाः । जाय्ेयाद्यः ष्ब्यागाः कालसंयोगेन चोदिताः । तत्न--आम्रेयादीनां यथा प्राघान्य- मङ्गीरुतम्‌, तथेवाऽऽषारादीनामप्यङ्कोकतेव्यम्‌ | यथा राजसूये परस्पर विलक्षणाना- मिष्टिपशुसो मानां बहूनां समपाघान्यम्‌, तदत्‌ । एकपकरणपाटश्चोमयचापि समानः | तस्मात-आधारादीनामायेयादीनां च समप्रावान्यम्‌--इति प्राप्ने,

ब्रूमः--““राजा खाराञ्यकामो राजसूयेन यजेत” इ्यत्र राजसुयशब्दो राजसं मन्धात्पवतेमानो राजकतृकाणामकप्रकरणपहठितानां सर्वेषां यागानां नामेयं भवति | द्शेपृणेमासकशब्दौ तु काल्वाचिनो सन्तौ कालसंयागेन विहि तानापेवाऽऽग्रेयारीनां षण्णां यागानां नामवेयतां प्रतिपद्येते । ततः “दशेपृणेगासाभ्यां स्वगेकामो यजेत” इवि वाक्येन तन्नामवेयवशादाय्ेयादयः षड यागाः फकसंवन्धितरेन प्रतीयमाना मु- स्याः | अन्ये त्वास्यभागाषारादृयस्तन्नामराहिता निष्फला आग्नेयादीनां शेषाः । एवं सलङ्कत्वेन स्तुतिरुपपद्यते । ““चक्षुष्‌। वा एते यज्ञस्य, यदान्यमागो'' इत्यास्यमागोौ यज्ञशरीरस्याह्धिनोऽङ्गत्वेन स्तयते । ““यत्प्रयाजानुयाजा इज्यन्ते वमे वा एवदज्ञाय क्रियते” इति यज्ञशरीरोपकारकवमेप्वेन प्रयाजानुयाजाः स्वयन्ते । एवमाषारादिष्‌- दाहायम्‌ । एतच सति साटश्ये संमवापि । त.मात--आघारानां नासि मुरुयत्वम्‌ ॥

( द्वादशे ज्योतिष्टोमे दीक्नषणीपादीनामङ्ताधिकरणे सूत्राणि ३९-४१ ) ज्योतिष्टोमे तल्यान्यविरिष्टं हि कारणम्‌ ॥ २३९ ॥ गणानां त॒सत्तिवाष्येन संबन्या- त्कारणश्चतिः;, तस्मास्ोमः प्रधानं स्यात्‌ ॥ ९० ॥ तथा चान्याथंदशंनम्‌ ॥ ९१ ॥

दाद शापकरणमार्चयवात-

मरख्यान वा दीक्षणीया मुख्या स्यात्सोमस्ताम्यतः ॥ ज्योतींषि यस्प स्तोमाः स्युरिति सोमेकमुख्यता ॥ १५॥

१ग.च. भधते। रग. च. श्रूयन्ते।

[अन्ठेपार४जवि०१२] जेमिनीयन्यापमारादिस्तरः। २६३

८“ ज्योतिष्टोमेन स्वगेकामो यजेत! इत्यस्य प्रकरणे--रेन्द्रवायवयहादयः सो- मयागाः, दीक्षणीयादीष्टयः, अग्रीषोपायाद्पशवः, जास्नाताः | तत्-आग्रेयादि- पक्षपातिदशेपुणमास्ननामवन्ज्यातिषटोमनान्नः सोमपन्षपाते हेत्वमावेन राजमुयनामव- त्मरुतसवयागस्ताधारणवात्‌, सोमसमानानां दीन्नषणीयादौनामप्यस्वि मृख्यत्वम्‌--इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । सोमयागपक्षपावे हेतुपद्रावाव । “ज्योतीषि स्वोमा यस्य यज्ञस्य सोऽयं न्योतिष्टामः' इति हि वद्र्युतपत्तिः । अव एव व्राह्मणम्‌-“वित्रत, पञ्चदशः, सप्र- द्राः, एकविशः, एतानि वाव वानि ज्योतीषि य एतस्य स्तोमाः“ इति । स्तोमानां ज्योतिषं यज्ञप्रकाशकत्वम्‌ | न चेष्टयः पवो वा चिवृदादिस्तोमयुक्ताः पतिमासन्वे | तस्मात्‌--ज्योतिष्टोमर्नान्ना सोमयागानामरव फलपंबन्धावगमादफला इष्टिपडवो न मृख्या इति सोमयागानामेव प्राधान्यम्‌ ॥

इति श्रीमाधर्षीये जेमिनीयन्यायमाराविस्तरे चतुर्थाध्यायस्य चतुथः पादः॥ ४॥ | चतुर्थाडध्यायश्च समाप्तः ॥

अत्र पाद आदितः अआविकरणानि १२ ३०८ सूजाणि ४१ < ६९

क जे

१ खरग. च्‌. छ. 'दवश्वाऽ्ऽत्राः। २क. “स्य सोऽ । ३ ग.चं. निचता। ग. च. नाग्रां सो" ।

( पश्चमाध्यायस्यं प्रथमः पादः) प

द्वितीयादित्रये पोक्तं भेदरोषपयुक्तिभिः॥ अनुष्टयमनुष्टानक्रमः पञ्चम ईयते ॥ १॥ अनेन चतुथैपश्चमयोरध्याययोः पौवौपयं निरूपितम्‌ । द्वितीयाध्याये कममेद्‌नि- कपणा्थगनुष्टेयत्वमवगतम्‌ । तृतीयाध्याये शेषनिरूपणात्‌ -““निवेशनः संग- मनः” इति मत्रेण वह्वचुपस्थानमनुष्टेयम्‌, नतिवन्द्रोपस्थानम्‌--इलयानुष्ेयव्य- वस्थाऽवगता । चतुथोध्याये परयुक्तिनिरूपणादनुष्टेयमेव निश्वीयते-पलाशशा- खाछेद्‌नस्य वत्सापाकरणमेव प्रयोजकम्‌ , नतु प्रस्तरेण सह प्रहतिः प्रयोजिका | तथा सरवि पोणेमास्यां वत्सापाकरणामावे सत्यप्रयोजकप्रहत्यथं शाखाछेदनं न कते- व्यम्‌ू--इवि । एवं ्रिभिरध्यायेरनुष्ेयखरूपे निश्चिते सलनुष्ठानक्रमस्याऽऽकाङ्क्षिव- त्वासश्चमेऽध्याये सोऽमिधीयते-

( प्रथमे क्रमनिहूपणाधिकरणे श्रुतिबरीयस्त्वन्याये सूचम्‌-- ) शरुतिरुक्षणमानुप्व्यं तस्रधानखात्‌ ॥ १॥

पथ्माध्यायस्य प्रथमपादे प्रथमादिकरणे प्रथमवणेकमारचयति-- पदाथानां क्रमो नेव नियतोऽथ नियम्यते ॥ अमानत्वाद नियतिर्नियतिवेदमानतः ॥ २ ॥ य एतेऽनुष्ठयाः पदायो गृहपतिब्रहमद्रातृहोतृदीक्षादयः, तेषां पदाथानां नासि कर मनियमः, कमनोधकस्य प्रमाणस्यामावात्‌--इतिं चेत्‌ ॥ मैवम्‌ । पदार्थेषु तदनुष्ठाने च यथा वेदः प्रमाणम्‌ , तथेव क्रमेऽपि "वेदः प्रमाणम्‌ तस्पात्क्रमस्य नयतत्वात्करमनिरूपकः पश्चमाध्याय भारम्भणीयः ॥ दितीयवणंकमारचयति-- न विधेयो विधेयो बा क्रमो नेवाक्रियात्वतः ॥ क्रियाविशेषणत्वेन द्रव्यवद्युज्यते विधिः॥ ३॥ यद्यपि कमस्य क्रियात्वामावात्स्वरूपेण न विपियोग्यता, तथाऽपि “दघ्ना जहोति हयादावक्रियारूपृं दयिद्रव्यं क्रियाविशेषणं सद्विषीयते--"दविसावनकं होमं कुयात्‌! इति । एवम्‌ (अनेन क्रमेण कतेग्यम्‌ इवि क्रि याविशेषणवया करमो विधीयताम्‌ ॥ तृतीयवणेकमारचयति--

9 सख, ठ, "परशेपिलनि" | र त्‌, ग, च. छ, "माध्याः । ३ क. वेदाः! ४ क, वेदाः ।

ॐ [अर्भ्पार१अपि०२] जेमिनीपन्पायमालाविस्तरः। २६५

दीक्षयित्वा हपतिं बरह्माणं दीक्षयेदिति ॥ क्रमः पाठाद्विधेयो वा पाटादीन्षाविधिः श्चतेः॥ ४॥ द्वादशाहस्य सत्रतवात्सर्वेषां पाजमान्यतः ॥ चोद केनेव दीक्षायाः प्रापे: क्रमविधिम॑तः ॥ ५ ॥ दाद्‌शाहं भश्रूयवे--"“अध्वयुग्रेहपतिं दीक्षयित्वा ब्रह्माणं दीक्षयति, वव उद्राता- रम्‌, वतो होवारम्‌"” इति । वत्र--गृहपलयादिदीक्षणां क्रमः पाठदवगम्यवे | विषे यत्व तु ग्रहपल्याद्दीक्षाणामेव | कुवः-- दीक्षयेत्‌" इति श्रुया तद्विध्यवगमात्‌ । नं हि श्रवस्य विषेयस्य संभवे सति वाक्याथेख्पः क्रमो विधातुमुचिवः । तस्मात्‌- न विषेयः-इति प्रापे, ब्रूमः- द्वादशाह सत्रे “ये ऋत्विजः, वे यजमानाः” इति ब्रह्मादीनां सर्वेषामृ- तिजा यजमानववे सति चोदकपाप्ता दीक्षा न व्िघावम्या | ववो दीक्षामन्‌ चाऽऽसख्यातेन कमो विधीयते | यद्यप्यत्र कमस्य वाचकः शब्दो नासि, वथाऽपरि वाक्येन प्रतीयते । सच प्रतीयमानः कमो मानान्तरेण कवेव्यतया प्राप्यमावादिह विधीयते | एकस्य कतुयुगपदनेकपदायानुष्टानान्यथानुपपर्या क्रमस्य करेग्यताऽपि प्रपिव--इति चेत्‌ । न । विशेपस्याप्राघत्वात्‌ । व्युत्करमेणाप्यनुष्ठातुं शक्यत्वात्‌ । वस्मात--वाक्यावगवं कमविरोषं नियन्तुमयं विपः ॥

(द्वितीय क्रमस्य कचिदाथिकताधिकरणं सृतरम--) अर्थाच्च ॥ २॥ दवितीयापिकरणमारचयति- अिरात्रं ज्ञहातीति यवागरं पचतीति च॥ क्रमः पाठादर्थ॑तो वा पाठात्सवे् दशनात्‌ ॥ ६ ॥ होमद्रव्यसमुत्पत्ये पवेपाकोऽव गम्यते ॥ यवाग्वेति श्रुता होमद्रव्यताऽतोऽयथंतः क्रमः ॥ ७॥ गृहपत्यादिदीक्षाप् पाठक्रमस्यैवाऽऽदतत्वद शेनादिहापि होमपाकयोः पागत्पाप्रः क्रम भादरणीयः- इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ | द्रव्यमन्तरेण होमासंमवात्‌ । द्रव्यनिप्पच्यै पाकस्यव प्रायपिकत्वावश्य॑मा- धात्‌ | होमद्रव्यं च यवाषाः “यवाग्वाऽञचिहोतचरं जुहोति" इति वृतीययाऽव्रग- म्यते | वस्मात्‌ू- पाठक्रम वापित्वाऽथैवः क्रमोऽत्राम्युप्गन्तव्यः ||

9 गरच. क्षातिः क्मेतेवंवि'। २न्न.ग.च, ठ. शश्षाणामनुक्र'। ३ छ. ^ते | नन्वेका' 1 ३

२६६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अन्५पा०६अवि०३-र]

( त॒तीये क्रमस्य कचिदनियमाधिकरणे सृत्रम्‌-)

अनियमोऽन्यत्र ॥ ३॥ तृतीयापिकरणमारचयति-- स्याद्रसन्तादिमन्राणां क्रमो नो बाऽन्यवद्भवेत्‌ ॥ शाखान्तरे व्यत्पयेन न क्रमो नियतोऽत्र हि ॥ < ॥ दशपूण मासयोयाजमाने कण्डे परयाजानुमन्रणमतश्रा आन्नाताः-- “वसन्तमृतूनां प्राणाप, ग्रीष्ममृत्‌नां प्रीणापरि--' इलयादयः । तेषां नियतः क्रमोऽम्यपगन्वन्यः। --अन्येष्वाग्रयोपां्चयाजाद्यनुमन्रणेषु नियतक्र मदशेनेनात्नापि क्रमानियमस्य बुद्धिस्थत्वात---इति चेत ॥ मेवम्‌ । अत्र नियामकामावात | न तावदत्र प्राठो नियामकः, वसन्तग्रीप्मवषो- शरद्धमन्तमश्राणामनेन क्रमण तैत्तिरीयश्चाखायां पठितानां शाखान्तरे व्ययेन पाठ- दशनात्‌ । नाप्यत्र यवागुपाकवदर्थो नियामकः, वसन्तमन्रण यस्य कस्यचित्पयाज- स्यानुमश्रणेऽप्यनुपपस्यमावात्‌ । नाप्यत्र लिङ्गं नियामकम्‌, वसन्वमेत्रे समिदागविष- यस्य विशेषस्यादशेनात्‌ । तस्मात-- अचर नापि नियतः क्रमः |

( चतुर्थं क्रमस्य कचित्पाठनुसारिताधिकरणे पाटक्रमन्याये सूत्राणि ४-७ ) क्रमेण वा नियम्येत कखेकखे तदणलात्‌ ॥४॥ अशाब्द्‌ इति चेरस्यादाक्यश्चब्दसात्‌ ॥ ५ ॥ अर्थकृते वाऽनुमानं स्यात, करतेकवे पराथ- स्वात्‌ , सवेन तथन संबन्धः, तस्मास्स्रशब्द्‌- मुच्यते ॥ ६ ॥ तथाचान्याथद्रनम्‌ ॥ ७ ॥

च त्‌यावॐरणमारचयात-

प्रयाजेषु क्रमो नास्ति विद्यतेवा न विद्यते॥ शुत्यथाभावतो मेव क्रमः पाठान्नियम्यताम्‌ ॥ ९ ॥

“समिषो यजति” “तनूनपातं यजाति" इलयादिषु प्रयाजेषु नियवः क्रमो नास्ति । कुतः-क्रमेपपिकप्रमाणामवात्‌ | यथा गृहपलयादिदीक्षानुवादे नाऽऽ स्यातश्रल्या

क्‌ हितः, वथा क्रमव्रिषायिका श्रतिन।स्ति, यजि” इत्याख्येन समिचागा-

१ग. च. जानुयाजानु' । रग. "मोऽत्राभ्यु" । ३ क. "यमतः कर" | ४छ. चे समिद्यगे. ह्विषरयमागस्यकर । ५ ह. ग. च छ, "यागेक्वि'। ९ क, भरुखाद्यभा"। ७ ग. च. 'मह्वाप" ।

[अ०५पा०१६अबि ०५] जेमिनीयन्पायमासविस्तरः। २६७

[^

द्िपदायौनामन्यतोऽपाप्तानां विषानात्‌ | यथा च 'दीक्षयिा' इति क्त्वाश्रुतिः, (“तत एद्रावारम्‌”” इति पश्चमीश्चतिवा, तादश्यपि नात्र श्रविरूपरभ्यते | न च पाकहोप- योरिवा्तः क्रमो वक्तु शकयः, समिद्यागमन्रेणापि वनूनपादागस्य कतु शक्यत्वात्‌। वस्मान्नास्त्यत्र क्रमनियमः--इति चेत्‌ ॥

पैवम्‌ | वाकयपाठेन प्रतीतस्य क्रमस्य वापामवेनाभ्युपेयत्वात्‌ । तस्मादसि क्रम- नियमः ॥

क्रमस्य कवित्मथमप्रवृच्यनुसा- रिताधिकरणे पावृत्तिकक्रमन्याये

्व्रत्या तल्यकारानां गुणानां तदुप-

क्रमात्‌ ॥ ८ ॥ सवेमिति चेत्‌ ॥ ९॥

नाकृतवाद्‌ ॥ १० ॥ क्रखन्तरवदिति

चेत्‌ ॥ ११ ॥ नास्तमवायात्र ॥ १२॥ पश्चमाधिकरणमारचयति-

उपाकृतानां किं सपदशानां युपबन्धने ॥ क्रमो नास्त्यस्ति वा नास्ति नियामकविवजंनात्‌ ॥ १०॥ आद्यसस्कृत्यनुष्ठाने पत््रमेण सएव हि॥ क्रमोऽन्यन प्रवृत्तिस्तु क्रमस्यात्र नियामरिका॥११॥ वाजपेये “सप्तद प्राजापस्यान्पशनाङमवे”” इवि विहिवानां पञशूनामुपाकरणानि- योजनादयः संस्काराः कवेन्याः । वत्र-“ईदशे पशावुपरक्रमः, इरे च समाप्तिः इवि नियमकारिणः शाघ्चस्यामावर च्छिकेन क्रपेणोपाकरणद्पः परथमः संस्कारोऽनु- एतः, उपारतानां युपे नियोजनं संस्कारान्वरं कवैग्यम्‌ । "वदानीमीदशः पशः प्रथमं नियोक्तव्यः" इवि क्रमनियमकारेणां श्रुययपाठानाममावान्नास्वि क्रमनियमः- इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । उपाकरणे यः क्रमः स्वीकृतः, तस्यैव नियाजनादिसंस्कारेषु स्वीकवन्य- त्वात । श्रुल्ययेपाठा इव प्रथमपवृत्तिरपि क्रमं नियन्वुमहंति, पव्या बुद्धिस्थस्य क्रमस्य त्यागे कारणामावाव्‌ । प्ावृत्तिकक्रमस्वीकारे पथमपशावुपाकरणनियोजनयोः प्थमद्विवीयसंस्कारयोमेष्ये पश्वन्वरेष्वनुंषटितैः षोडशमिरेवोपाकरणपदार्व्यववानं

( पश्चमे- | सत्राणि <-१२ )

१ यख. छ, क्रमः ।२क.ब्. म, च, याग" ।३ग. च, "व्‌ | प्रवृत्तक्र' ।

२६८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ०५पा० १अपे ०६-७]

भवति । तच व्यवधानम्‌ (सप्रदश' इवि विविबरादम्यनुज्ञातम्‌। परावृत्तिकं कमं परे. त्यज्य पश्वन्तराणां पूर्वं नियोजनं त्वा पश्वात्मथमपशोयेदिं नियोजनं क्रियेत, तदा द्ात्रिशद्धिः पदरथैव्येववानं स्यात्‌ । तत्तु नाभ्यनुज्ञावम्‌ । तस्मात्‌--गप्रवृच्या क्रमो नियम्यते ॥

( षष्टे क्रमस्य कचित्स्यानानसारिताधिकरणे सूच्म्‌-- )

® @ क

स्थाना्चोपत्तिसंयागात्‌ ॥ १३ ॥ षृष्ठापिकरणमारचयति- प्रायम्यमग्रीषोमीये साद्यस्काख्यक्रतावुत ॥ सवनीयेऽग्रिमो यस्मास्पकृतो तदपेक्षितम्‌ ॥ १२॥ आश्विनग्रहसरामीप्ये सवनीयपशोः स्थितिः ॥ नियते तत्रमे स्थानाच्छिष्टयोः प्राकृतो नयः ॥ १३ ॥ साद्यस्कनामकः क्चित्सोमयागः । तत्र भ्रूयते- “सह पशनारमपे"” इवि । प्रकतो-भय्ीषोमीयः परशुरोपवसथ्ये पूवैदिन भारभ्यते, सवनीयपञ्चुः युत्यादिने पातःसवन आश्विनग्रहादृष्वमारम्यवे, अनुबन्भ्यपशुरवमृथादृध्वेमाकभ्यते । इह वु त्रयोऽपि पशवः सहाऽऽकब्व्याः। सोऽयं सहाठम्भः सुत्यादिन जाश्विनयहादृध्वं सवनीयस्थाने मवति-हव्येतदवश्यमम्युपेयम्‌ | तथा साति प्रथानसोमपत्यासत्तिकामात्तेषु चनिषु परशुष्वम्रीपोमीयस्य प्रथममुपाकरणम्‌ । कृवः--प्रकतौ वत्पाथम्यस्यापेक्षिव- त्वात्-इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । सवनीयो हि सख्वस्थान एव वतेवे । आश्िनय्रहसामीप्यस्य सवनीयस्था- नत्वात्‌ | आश्विने शृहीते सति सवनीय एव बुद्धिस्थ मवति, प्रकतौ वदानन्व- यस्य छष्तत्वात्‌ । ततः सवनीयस्य प्राथम्ये स्थानाननिश्चिते सवि स्थानघटयोरग्री- पाथीयानुवन्ध्ययोः प्ररवाविव पूर्वोत्तरमावो द्रष्टन्यः ॥

( सप्तमे-अदक्रमस्य यख्यक्रमानुसारिताधिकरणे सचम्‌-- ) ट र । थः मुख्यक्रमण वाङ्गना तद्थत्वात्‌ ॥ १५ ॥ सप्तमातिकरणमारचयवि- चरी पुसदेवको सारस्वतो तद्धमगः क्रमः ॥ नास्त्यस्ति वाऽत्र नास्त्येष तननियामकवजंनात्‌ ॥ १४ ॥

१ ख.ग.च. छ. मीप्यंसः। २८. नियमे | ग, च, नियता।३ क. ्ियाणः। ब्ग. च. नास्त्युतास्ति हि ना |

[अ०्५पा०१अबे०८] जेमिनीयन्यापमाखाविस्तरः। २६९

यास्यानुवाक्पापंडेन छरीप्राथम्यं हि यख्ययोः ॥ य॒ख्याथेत्वेन धमाणां स्यान्युख्यक्रमतः क्रमः ॥ १५ ॥ चित्रायागे सक्तानां हविषां मध्ये चतुधैपश्मे इत्यमाभ्नायते-““सारखो भवतः| एतद्रे दैव्यं मिथुनम्‌" इति । (सरस्वतीं च सरस्वांश्च' इति विगृह्य समामे छते (“पुमानिक्लया''( पाणि १।२।६७ ) इविसूतरेणेकरोपात्‌ 'सरस्वन्तो" इवि भवाति । तों देवते ययोयोगयोस्तौ सारस्वतौ यागौ । एतच्च “मिथुनम्‌! इति वाक्यशेषाद्‌वग- म्यते | तयोयौगयोर्निवौपादयो षमाश्चोदकवः प्राप्ताः । तत्र--खेच्छया स्लीयागस्य पयागस्य वा प्रथमं निवोपः कायेः | कुवः-श्रुत्यथपाठपवृत्तिस्थानानामन्यतमस्य नियामकस्यामावात-इवि प्राते, बूमः--टौचकाण्डे द्वीदेवतायाः पूतं याज्यानुवाक्ये स्मान्नात--““पणो देवी सरस्वती"" इति । पश्वात्पंदेववायाः '"पीयिवांस सरस्वतवः-” इति । अनेन यान्या- नुवाक्याक्तमेण मुर्ययोद्रैयोयीगयोपेध्ये स्लीयागस्य प्राथम्यमवगम्यते | ततो षणां मुर्ययागायैलान्मुरूयक्रमेणेव क्रमे नियते सवि ध्वीयागस्यैव प्रथमं निवोपः कायः ॥

(भङ्ग मुख्यक्रमापेक्षया पाठस्य वख्वच्वाधिकरणे सूच्रम्‌-) प्रकृतां त॒ खशब्द्वाद्यथाक्रमं प्रतीयेत ॥ १९ ॥

अष्टमाधिकरणमारचयति-- उपां शुयाजे पवेत्वमभ्रीपोमीयकेऽथवा ॥ धममनुषए्टान आययोऽस्तु मुख्ययोस्तादशक्रमात्‌ ॥ १६ ॥ युक्तमोपधधमांणां प्राथम्पं पवपाठतः ॥ पाठक्रमस्याविरम्वादाज्यधर्मस्तु पश्चिमाः॥ १७॥ दशंपणंमासयोः-उपाडयाजोऽय्नीपोपीयश्च--इत्येवदुमयं पौणैमास्यामान्ना- तम्‌ । वत्र--उपाशुयाजस्याऽऽज्यं द्रव्यम्‌ । आञ्यवमां उत्पवनचतुगरहीतत्वादयः। अद्यीपोमीयस्य पुरोडाशो द्रव्यम्‌ | तस्य घम। निवोपावधावाद्यः । तत्र मुख्यो यागावुपांडयाजा्मीपोमीयौ पूरवोत्तरमाविनौ । तथा सवि पूतेन्यायेन घम॑क्रमस्य युरुयक्रमाघीनत्वाद्ाज्यवमाणामनुष्टने पाथम्यम्‌--इति परप,

+ सपातेऽद्रीकृते "ऋचौ पन्थानौ" इयादौ समासान्तापर्तिः। तथाच माष्यम्‌--“समास इति चेत्‌- स्वरसमासान्तेष दोषो भवति--अश्श्वाश्वश्चाश्वौ' समासान्तोदातत्वं प्राप्रोति | क्कच कक्च कचो समासान्ते कृतऽसाकूप्यादेकडेषो न प्राप्रोति” इति । तस्मादूद्दरं समासं वाधिदैकरेषः- दयेव भाष्यतिद्धान्तः ॥

१ ग, च. "पाटठात्तुल्ली"। २ क्ष. ग. च. छ, भ्रति ३ग. च. 'ल्ययागक्र ।

७० श्रीमाधवप्रणीतः- [भ०५पा० १अपि०९]

ब्रूमः--ओौषषवमो निवोपाद्यः पूमान्नावाः, पश्वादान्यधमोः | तच्च मुख्यक्र- मप्रयुक्तमाज्यध माणां प्राथम्यं वाधित्वा पराठक्रमानुसरिणोषषपमा एवे प्रथममनुष्ेयाः । पाठक्रमो हि वैदिकैः शब्दैः सहसा प्रतीयते | मूख्यक्रमानुसारी तु क्रम उपपर्या केल्पनीयः । वस्माव्--अभ्रीषोमीयपुरोडाशा्थम्य भोषषधमेभ्य उध्वैमान्यषमां सनष्ठेयाः ॥

( नवमे ब्राह्मणपाठान्मच्रपादस्य बरीयस्त्वाधिकरणे प॒वम-- ) मन्त्रतस्तु विरोधे स्यात्मयोगरूपसा- मथ्यात्तस्मादुत्पत्तिदेशः सः ॥ १६॥

नवमापिकरणमारचयवि-

अग्नीषोमीय आग्रेयात्पूर्वो नो वाऽस्तु पुकेता॥ ब्राह्मणक्रमतो मेवं मच्रक्रमबर्तवितः ॥ १८ ॥ स्मृतिक्रमादनुष्टान मन्राणां स्मारकत्वतः ॥

प्राबल्यं ब्राह्मणस्यास्ति विधिनाऽपि कृताथंता ॥ १९ ॥

अभ्रीषोमरीययागस्तैत्तिरीयवाह्मणे पश्चमप्पाठके द्वितीयानुवाके समान्नावः- (“ताभ्यामेवमग्रीषोमीयमेकाद्‌ शकपाछं पुणेमापे प्रायच्छत्‌” इति । भा्रेययागस्तु षष्ठपर- पाठके तृतीयानुवाके समान्नावः--“यदा्रेयोऽष्टाकपाछोऽमावास्यायां च पोणेमास्यां चाच्युतो मवि” इति । वत्र-अनुष्ठानस्य ब्राह्मणोक्तविध्यधीनत्वादभ्नीषोमीयस्य पथममनुष्ानमू--इति प्र्े,-

ब्रुमः--मन्रकाण्डे पुव पठिता आभ्रेयमन्राः । वथा दि--होघ्रकाण्डे-आान्य- भागम्रानुवाकादुत्तरस्मिन्ननुवाके प्रथमम्‌ ““अभ्रिमृधो--” इत्यादिके भभ्रेय्यौ याज्यानुवाक्ये आन्नावे | ववः “प्रजापते न ॒त्वदेतानि"' इत्यादिके प्राजापले । ततः (“अद्धीषोमा सवेदसा” इत्यादिके भग्रीषोमीये | नाध्वयेवकाण्डेऽपि--““भभ्रये जुष्टं निवेपामि^ ““अश्रीपोमाभ्याम्‌--" इत्याम्रेयः पृवमाश्नावः | याजमानकाण्डेऽपि “अग्नेरहं देवयज्ययाऽन्नाढो भूयासम्‌” इदयान्नाय पश्चात्‌ ““अग्रीषोमयोरहं देवय- ज्यया वृत्रहा भूयासम्‌" इत्याम्नायते । मच्रक्रमश्च प्रवलः, मत्रः स्मृत्वा पश्चादनु. यत्वात्‌ । ब्राह्मणं वप्रा्ठपदाथैविधिनाऽपि चरिवाधेम्‌ । भवोऽनुष्ठानस्मरणायेवोत- ज्नान्मत्रान्वापिवुं नाठम्‌--इि मच्रकमेणाऽऽम्ेयस्येव प्रथमानुष्ठानम्‌ ॥

१ क. ग. च, कत्पितः। २ छ. "ममनु ।

[अ.धपा.१अ.१०-११]जेमिनीयन्पायमाखविस्तरः। ०.७१

( दशमे प्रयोगवचनाच्ोदकस्य बख्वक्वाधिकरणे पते १७-१८ ) तदचनादिकतौ यथाप्रधानं स्यात्‌ ॥ १७ ॥ विप्रतिपत्तौ वा प्रकृयन्वयाद्यथाप्रकृति ॥१८॥

दशमापिकरणमारचयति-- सारस्वताभ्ये पूर्वत्वं बार्हस्पत्यचरावुत ॥ ध्माणामाज्यनिष्ठानां प्राथम्पमुपदेश्चतः ॥ २० ॥ सक्रमाणां पदाथानां चोदकपापिततत्वतः ॥ प्राथम्यमन्तरङ्त्वादाम्रेयविकृतो चरो ॥ २१ ॥ अध्वरकल्पामिषांयामिष्टो हविघ्रयं श्रूयते--“आाय्व्रिष्णवमेकादृ शकपालं निवपेद्‌- भिचरन्‌” ““सरख्लयान्यमागा स्यात्‌" “'बाहस्लयश्चरुः" इति । भँत्र- सारता ये षमः, त एव पूवेमनुष्ेयाः | कुतः--सारघ्तयागस्य बाहेस्पयात्पवेमुपदि वात्‌ । मुख्यक्रमेण हि षममाणां कमो युक्तः--इति पर्- ब्रूमः-न वावद्वाऽऽज्यघमा ओोषघधमी वोपदिश्यन्ते | किं तु-चोद्केन पराप्यन्वे । चोदकश्च सक्रमानेव पद्ाथानतिदिशति । प्रकतौ चोषषवमोणां प्रथममनुष्ेयत्वात्‌ | इहापि बाहेस्पत्यचरुषमौ एव प्रथममनृष्टेयाः । करं च-आभनेयस्य प्रथममाविनो विरूतिवोहंस्त्यचरूः, उपांशुयाजस्य पश्वाद्भाविनो विकतिः सारखतमान्यम्‌ । अता. ऽन्तरङ्कत्वाचख्वमां एव पुवेमाविनः॥

~ { विकृतो कचित्पकृतिधर्मानति- एक ठ२- | ५ क न _ _ = > ५ सन [#॥| ९,- 4 ¢ एका देदाधिकरणे साकमेधीयन्पाये नाण ^१-९)

विकृतिः प्रकृतिधममवात्तकाला स्याद्यथारि-

टम्‌ ॥ १९ ॥ अपि वा क्रमकार्संयक्ता स्यः

क्रियेत तत्र॒ विधेरनुमानाखङृतिधमखोपः

स्यात ॥ २० ॥ कारोकरषं इति चेत्‌

॥ २१ ॥ न तस्सबन्धात्‌ ॥ २२ ॥ एकर दाविकरणमारचयत्ति-

साकमेधेष्टयस्तिसखा दहे स्यः सय एव बा ॥ प्रातरादेद्रंयोरद्रः सच्वात्पमकृतिषद्द्यहे ॥ २२॥

9 न. "धानाय्राः। २ न्न. ग7,.च. छ, तत्र। ३ क्ष, ग, च. छ, 'माश्रोप'।

२७२ श्नरीमाधवप्रणीतः- [अन्दपा०१अवि०१२]

साङ्ग ख्यानुरोधेन पातरादेर्विधानतः ॥ श्रोतं सद्यस्त्वमन्यत्तु चोदकात्तेन दुवेखम्‌ ॥ २३ ॥ चातुमौस्येषु साकमेषनामके तुतीये पवेणि भ्रूयते--'"अग्येऽनीकववे प्रातर्ाक- पालं निवपेत्‌ । मरुद्यः सांतपनेभ्यो माध्यंदिने चरुम्‌ । मरुद्यो गृहमेपिभ्यः सवासां दुग्धे सायमोदनम्‌” हृति | ता एतास्तिसर इष्टयो द्यहकाटीनाः । यथा प्रतो पवे- णैयद्रयन्वाधानादिकम्‌ , पतिपदीषिः-इति द्यहकालीनत्वम्‌ , तदत्‌ । ननु मातमाध्यंदि- नसायंशब्दैरेकसिन्नेवाद्वि चयः कालास्ति्णामिष्टीनां विहिताः । वन्न | द्रयोरप्यह्वोः परातरादिकाकसद्धावात्‌ । पद्यु; पातरादिकारेषुं खकीयेषु तासामुपक्रमः । परेद्युः परातरादिषु ताः समापनीयाः । वतो द्यहकाठीनत्वम्‌--इति प्रपर,- त्रमः-अत्र “अस्नयेऽमीकवते प्रातरष्टाकपालं निवपेत्‌” इति साङ्कं पधानं प्रावः- काटीनतया विधीयते । प्रावःशब्दश्च सत एकमेव प्रातःकाठममिषाय पयेवस्याति । “प्रातरथिहोचम्‌"” इलयादौ तदशनात्‌ । तस्मात्साङ्गस्य प्रवानस्येकस्मिननेव प्राःकढे विधानात्स्स्कारीनत्वं श्रौतम्‌ । चोदकेन तु--अन्वाषानादद्कं पू्दयः प्रातः) पानं परेद्युः प्रातः--इति कप्यते । उपदेशश्चोदकाद्रछीयान्‌ । तस्मात्‌--एकाह्‌- काटाना ट्यः ॥

सत्रे २३->४ )

॥- 9)

अनुयाजाद्यत्कषप्रयाजान्तापक- षायिकरणे, तदादितदन्तन्याये 2 = भो ~ जङ्घानां मुख्यकारुवादथोक्तमृक्षे (कि [ स्यात्‌ ॥ २३ ॥ तदादि वाऽभिसंब- प र ५७ न्धात्‌ ; तद्न्तमपकषं स्यात्‌॥ २७५॥ दाद्‌ शापिकरणमारचयति- प्रयाज्ञष्वपकर्षोऽनुयाजेषत्कषे इत्यमर ॥ श्च॒तमात्रे तदन्तेषु तदायेषु च वाऽग्रिमः॥ २२४॥ अन्येषां मुख्यकास्लान्मेवं व्युत्क्रमशक्तितः ॥ प्रयाजान्ते ह्यनु पाजारिके चेतो सयरहके ॥ २५ ॥ अब्मीषोमायपज्ञौ पयाजानामपकषेः श्रूयते-- “तिष्ठन्तं पच प्रेयजन्ति" इति ।

४

प्रकतौ इतव्रिष्यासादिंते पश्चा्याजा इज्यन्ते । इहापि प्संज्ञपनादूष्वं इविष्यासा-

( दादरे-- |

9१ ग. च. "मङ्तुतीयप" 1 २. ग. च. छ, “न्वा । ३ग.च. षुताः। ष्ग.च, भेत । ५ ग, च. प्रगुजनिति ।

[अ०्५पा०१अबे ०१३] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः । २७३

दिते पश्चादेव प्रयाजाश्वोदकेन प्राप्ठाः | ते चात्र वचनाल्ीवलेव पशावपरष्यन्वे | पथा सवनीयपशावनुयाजानामत्कपैः श्रूयते--““आ्िमारुवादृष्वेमनुयनैश्वरन्ति"" इति | तत्र--प्रयाजमात्रस्यापकषेः श्रुवः । अनुयाजमाचरस्य चोत्कषः । वादु लनुसारेण वथेवाङ्कीकवन्यों | यदि प्रयाजान्तस्याङ्गकलापस्यापकषः स्यात्‌ , वदा प्रयाजेभ्यः पूवमाविनामाषारसामिषेन्यादीनां तवोऽप्यपकषादृलन्वव्यवहितानां प्रधा- नकालीनत्वं न स्यात्‌ | प्रयाजमात्रे सपरषटे सत्याघारादीनां मख्यकाठीनत्वं नं लुप्यते | एवम्‌-अनुयाजमात्र उत्कटे तत उध्वमाविनां सुक्तवाकशंयुव्राकादीनामन्‌- त्कषोत्पवानसंनिषिने विनयति | तस्मात--प्रयाजमात्तस्यापकपेः, मनयाजमाचस्यो- त्कपः--इति प्राप,

व्रमः-- प्रकतौ पदाय।नप्रानक्रमस्य कष्रत्वात, सक्रमाणामेव पदायौनां चोदकेना- विदेशात्‌ । व्य॒त्रमे सति पूर्वेण पदाथनोत्तरपदाथस्य बद्धावनुपस्थापितत्वादनुषएठानमेव छृप्यत । तस्मात्‌ --प्रयाजान्तस्याद्गप्तम्‌हस्यापकषः, जनुयाजाद्रङ्गसम्‌हस्यत्कर्षः ॥

( चयोदशे प्रवृर्या प्रोक्षणादीनां सोमिकपरवभाविताधिकरणे से २५--२६) (र (कि क

प्रहच्या इतकाटानाम्‌ ॥ ९4 ॥ शब्दावप्रातषधाच्च ॥ २६ ॥ ्रयोद्‌ शायिकरणमारचयवि- पावनेष्वेषटिकानां किं सोमिकेभ्यो न पवता ॥ पूवेता वाऽत्र नियमो नास्ति तद्धेतुवजेनात्‌ ॥ २६ ॥ प्रतिप्रस्थातृकतृतवे ह्यध्वर्योरपि कतता ॥ प्ोक्षणाद्याः पराः पश्वात्सोमिकाः स्युः प्रवृत्तितः ॥ २७ ॥ समे प्रावरनष्ेयोऽनवाकः प्रडिवः | वतः प्रचरणीहोमादयः पटिवाः | ततः सव- नीयादयः| वे च चोद्क।गवनिव।पादियुक्ताः। ततो बरहिष्पवमानस्त।त्र पठितम्‌| तन्न अध्वयुदटुत्रप्रातरनुवाकपेषं दखा तदानीमेव प्रविप्रस्थातारमेवं प्रेष्यति-““प्रतिपरस्यावः सवनीयानिवेपख?” इति । ततः प्रचरणीहोमादिभ्य उर्ध्व प्राप्रोऽपि सपर्ीयपुराडशनिव पः पुवेस्पिननेव प्रातरन॒वाककाठ परपवाद्परृष्टः । सवन यपुर।डाशञानामकारधपोत्कष एवमान्नावः-“वरिष्पवमाने स्तुत आह-अयीद्‌ य्ीनिविहर, बाहः स्तृणीहि, पृरो(डाश्चान- ठंकुरु"-इ वि । एवं स्थिते सति प्रती निव।पोत्तरमाविन)ऽलंकरणपूतरमावरिनः परोक्षा दयो ये पदाथ)ः, तेऽज चोदकप्राप्ताः, वेषां निवापवदपकप॑स्य, भटंकरणवदु त्कपेस्य

१२. तयाश्दरी" |ग. च तथाक। २ वख. निधानं नमि ।३ ल. प्रचारणे । ग, च, प्रचरणीदहो" 1४ ग. च, 'कावगः। ५4ग, च. वप ५ छल. ग, च, 'पीव्रहयः । ३५

२७१ श्रीमाधवप्रणीतः- [अण्५पा०१अपि०१४]

चानुक्तव्वादुभयोमध्यकाल एवानुष्टानं प्रा्म्‌। तथा सति प्रचरणीहोमादिभिवंहिष्पव- मानान्तेः सोमिकपदार्थः सह परोक्षणादिपदायानपिषटिकानामेककाठत्वेनानु ्टानात्वोवोष- यंफलदहे सति नियापकाभावदिच्छिकः करमः--इति प्रा,

ब्रमः-- प्रातरनुवाकप्रचरणीहोमयोः सौमिकयोः पाठपाप्मनुक्रमे विच्छिद्य पेष विधिवलदे्टिको निवोपः पवत्तः | तेन च निवोपेण तद्नन्रमाविपोक्षणारकं बुद्धा वुपस्थाप्यते | न तु सौमिकं पचरणीटोमादिकं तदा केनचिदुपरस्थाप्यते । ननु-नि- वापः प्रतिपस्थातृकतुकः, पोक्षणादिकमध्वयुकतृकम--इति न निवोपः परोक्षण्याचयु- परस्थापकः-इति चेत्‌ । मेवम्‌ । प्रयोजकत्वेन निवोपेऽ्र्योरपि केतृत्वात्‌ । तस्मात्‌- एकाः पोक्षणाद्याः पृवेमनुषटेयाः परश्चात्छीमिकाः प्रचरणीहोमादयः॥

( चतुदश वैकृतयूपकममान्ापकषाधिकरणे युपकमंन्याये सूत्म्‌-- )

+ क [1 कित्‌ [० 4 असंयोगा वैकृतं तदेव प्रातिकृष्येत ॥ २७ ॥ चतुदेशाधिकरणमारचयति-- य॒पच्छेदापकषेः कि तदन्ते श्रुत एव वा ॥ प्रयाजवत्तदन्तत्वान्नयनं चापक्ष्यताम्‌ ॥ २८ ॥ अभ्रीषोमप्रणयनं सौमिकं पाकी छिदा॥ पपाजाघारेषम्याच्छतमात्रापकषेणम्‌ ॥ २९ ॥ उयोतिष्टोमे वैसजेनहोमादर्वं प्राचीनवंशगतौं वद्विरायीध्रीये प्रणेतव्यः | सोमश्च पाचीनवंशे पूरवैमवस्थापित इदानीं हविधाने प्रणेतव्यः । तयोरुमयोः प्रणयनादूध्व युपच्छेद्‌ आान्नावः । तदेतत्सर्वं सुत्यादिनाव्याचीन आपवस्य दिने पाघ्म्‌ । तत्र युपच्छेदो दिनत्रयातपूवरीसिन्दीक्षाकाटेऽपकुष्टः, "वदीक्षामु यूपं छिनत्ति"इति तद्विषा- नात्‌ | स्मिन्नपरु्टे प्रयाजन्यायेन वदन्त द्मूरस्यापकंषणा्मणयनमप्यपर्ष्य- ताम्‌--इति प्रा, व्रूमः प्रयाजाघारादीनापेर्कपधानं प्रत्यद्वेनैकपरयोगान्वःपातित्वादवश्यंमावी परस्परक्रमः, इति पयाजापकपे तदन्ताङ्कसमहापकर्पो युक्तः । इह तु प्रणयनं सोम- यागाङ्कम्‌ , युपच्छेदस्वग्नीपोमीयपशोरङ्कमिति प्रणयनच्छेर्‌नयोनान्योन्यं क्रमोऽप- क्षिः । तस्यात्‌ -- श्रुतस्य युपच्छेदमा्स्यापकपै. ॥ 9 ख.ग प. "णीयदी। २यख.ग.च. "णीयहोः। ३ख.ग. च. 'भणीग्रह्य । ४८ 'पयति-ई' । ५ छ. "तृतम्ति । प्रयोजकता" । ६ त. ग, च, "भीय । ७ ल. छ. "दप । < सेम. च, "कमेवेप्र। ९ क्त ग, च. छ, "मृहस्याप"। १० ल, "च्छेदः सवनीय ।

[अ.५१ा.१अबि.१५-१६] जेमिनीयन्यायमालापिस्तरः। २७५

( पथद्शे दक्षिणाभिकहीमानपकषांधिकरणे सूव्रम्‌-- ) क 9 व 9 क प्रासाज्गकं च नक्र्षद्स्सयागातव्‌ ॥ ९८ ॥ पश्चदराविकरणमारचयति- सवनीये पिष्टेपफरीकरणहो मको ॥ उत्क्रष्टव्यो न वाऽऽद्यः स्पादनुयाजोत्तरत्वतः ॥ ३० ॥ पश्वथांः स्युरन्याजाः परोडाशगताविमा ॥ उभों होमो प्रयोगस्य मेदानोत्कषेमहतः॥ ३१॥ सवनीयपुरोडाश्चे पिषटलेपफ़कोकरणहोमौ चोदकेन पापौ दपदटुपलकपालादिष्वा- शठो यः पिष्टलेपः, वमृद्रुय जुह्वा चतुगहीव आन्ये परक्षिप्य द्क्निणाय्रौ जुहोति । फली. करणशब्देन तण्डुलकंणा उच्यन्ते, तानपि तथा जुहौपि । तवेतो होमौ प्रकतिव- दिहाप्यनुयानोत्तरकाटीनो । वे चानुयाजा भाग्निमारुवादुष्वमुच्छष्ट इति सूक्तवाका- दिवदैतौ होमावुच्तषटव्यी--इति प्राप्ते, त्रूमः--उत्छष्यमाणा एवेऽनुयाजाः पञवथाः । नतु परोडाशाथोः, पुरोडशे परसङ्ग- सिद्धषक्ष्यमाणत्वाव । उक्तहोमो तु पुरोडाशार्थो । न च वयोः पङ्कपिद्धिः) पशो पि्टाद्यमवेन तद्धोमासंमवात्‌ । एवं च सदयुक्तप्रणयनवद्धोमयोः प्रयोगमेदान्नास्त्यनु- याजेः सहोत्कपेः ॥

= क, न

( षोडशे पुरोडाशाभिवाप्तनान्तस्य दरचेऽनपक्पांधिकरणे सूतरम्‌-- )

€ ©+ अ, तधाऽप्र्वम्‌ ॥ ९९ ॥ डशशापिकरणमारचयति-- परोडाामिवसान्तस्पापकर्षोऽस्ति दशके ॥

न वाऽऽद्योऽस्त्वपकृष्टाया वेदेवेगुण्यहानये ॥ ३२ ॥ अभिवासात्परा वेदिरिति तत्क्रमवोधतः॥ प्रागेव प्रिहिता दशं वेदिनातोऽपकषणम्‌ ॥ ३३ ॥

दश पणमासयोः प्रोडाशस्य कपालेषु श्रपितस्याऽऽच्छादनमास्नावम्‌--(मस्मना-

ऽभिवा प्रयति?” इति । वत उर्ध्वं वेद्िराप्नावा। वेनैव क्रमेण पौणमासीयागे प्रविषद्यनु- छां कतम्‌ । दशेयागे तु वेदेरपकपं आम्नातः ^पपेचयुरमावास्यायां वेदिं करोषि"

१ग.च. "फटे क २ग.च. ननपिषि दग. च. "फटे क| जघ्न. छ. "दिष्ववरिषः।

५ ग. च. द्ोतीति। ६. च, "होतीति।

०७६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०५पा०१अबि ०१७]

दति । तत्र वेदैः पुव॑माविनोऽभिवासनान्वस्याङ्गसम्‌हस्यापकषैः कतव्य: । अन्यथा वेदेवेगण्यप्रसद्धात्‌--इति परापर,

ृमः--यदि दशेः पोणेमासीविकारः स्यात्‌, तदा पृणेमास्यां कृषः करमाऽतिदि- श्येत | न खसौ विकार इति कश्चित्कमोऽत स्वाततरयेणोन्नेयः । कमोन्नयनं च सर्वेषु पदार्थष्वान्नतिषु पश्वास्राठादिमिः संपद्यते । वेदिपदायेश्वामिवासनादूष्वं दशेपृणेमाससा- धारण्येनाऽऽम्नावः । विशेषतस्तु दशेयागे पूर्वघुरेवाऽऽम्नायते | तथाप्रयमिवासनवेचो

क मवोषा्मागेव द्ाशिकवेदेः पूवेद्‌नसबन्पावगमात्तदेव तस्याः स्थानामाते वेदराप वाव- जनास्यपकषः, तत्र कुतोऽ मिवासनान्वस्याद्गसमृहस्यापकषः ||

(सदश स्तांतपनांयाया अगभिहोत्रानुत्कषंकताधिकरणे सूत्राणि ३०-३४)

सातपनाया तकषदाग्रहयत सकवनवहयण्याद ॥ २ ४. ॥ अव्यवायाच्च ॥ ३१ ॥ असबवन्धात्त नाक्तर्षत्‌ ॥ ३९ ॥ प्रापणाचच निमित्तस्य ॥ २२ ॥ सबन्धात्सवनाक्कषः॥ ३०५ ॥ सप्रदशापिकरणमारचयति-

देवात्सातपनीः सायं पराप्रा चेदधिोत्रकम्‌ ॥

उत्कषति न वोत्कषेः पोर्षापयंस्य भावतः ॥ २४ ॥

भिन्नप्रयोगप्राप्रत्वादग्िहोतं स्वकारके ॥

इष्टिमध्येऽपि हत्वाऽथ यागशेषः समाप्यताम्‌ ॥ ३५॥

चातमाष्यषु साकमेषनामके पवेोणि सांतपनीषटिः भ्रयते--"मरुद्यः सांतपनेभ्यां माघ्यदिनि चरम्‌ः इवि । तां चष्ट समाप्य सायंकारेऽिहात्रं हयवे । यदे कदा- चिदेविकान्मानुषाद्वा प्रतिबन्पात्से्टिः सायमुपक्रान्ता, वदा सेष्ठिरथिहोघस्योत्कषेमा- पादयि । कुतः--इष्ट्यभिदोत्रयोः पौवोपयेसद् विने समाप्येवा्िहात्रस्यानुषठेय- तात्‌--इति प्रा,

त्रमः-प्रयागमदान्नानयाः शाखछीयः कश्चित्कमोऽपस्ति | सांतपनी व॒ स्वकाल- द्रष्टा । जब्महात्रस्याप तद्भशामा [मध्येऽप्य्िहोते खकाटेऽनण़य पश्वा

[दटशषः समापनीयः ॥

9 ग. च. (मोऽत्राति"। २ क. "पस्तु! ३ क 'ुराकना" | ४ ग. च. 'नीयान्तः प्रापतं चे" ॥ ५५ क, ठृलाऽय । ६ स्त. श, च, 'मैयष्िः।

[अ०्५पा०१५अपि०१८] जेमिनीयन्पायमाखाविस्तरः। २७७

( अष्टादशे-उक्थ्यानुरोधेन षोडश्युत्कर्षाधिकरणे सूत्रम- >)

पोडरी चोक्थ्यसंयोगात्‌ ॥ ३५ ॥ जष्टादशापिकरणमारचयतवि-- उकथ्योत्क्षं षोडशी नोत्कष्येतोत्कृष्यतेऽथ वा ॥ स्तोत्रकाराय नोत्कषेः पवंवत्पोडरिग्रहे ॥ ३६ ॥ ग्रहं पराश्चमुक्थ्येभ्य इत्यङ्ाह्ित्वभासनात्‌ ॥ सस्तात्रे ग्रह उत्कृष्टे स्तोत्रकारः प्रवाध्यताम्‌ ॥ ३७ ॥ ज्योतिष्टामे षोडरिग्रहं परत्य भ्रूयते--^^तं पराशमुक्भ्येभ्यो निगृहाति” इवि । ततीयसवने मूयोस्ठमयात्पागेवोकथ्यग्रहाघ्वयो एृ्न्ते । तेभ्यः परस्ताद्यं षोडशी विहितः | यादे कदाचिदैवादुक्थ्ययहा अस्तमयादुध्व॑मुच्कष्येरन्‌, वदा तत उर्व विदिवस्यापि पोडशिग्रहस्य नास्लयुत्कषैः । कुतः--पूवेन्यायेन कालस्यानुप्रणीय- त्वाव । काठो चेवमान्नावः-- “समयाध्युषिते सू षोडशिनः स्तोचमुपाकरोति?*इति। समयोऽस्वस्मयः, तं पाप्रे सयं स्तोत्रपरारम्भकालः । सोऽयमत्कर्पे साति बाध्यत । तचायुक्तम्‌ । पुवेचाचिदहोत्रस्य स्वकामवापितुमेवेषटमध्येऽनुष्रानाङ्खीकारात--ईइवि प्रप, त्रमः--“पराञ्चम्‌" इविशब्देनोक्थ्येभ्य उत्तरकालः पोडशिग्रहाङ्कत्षेन विधीयते । ततो गुरूयस्य अहस्य कालमवापितुमुपसजेनस्य स्वोत्रस्य काकं बापित्वा सस्तानां ग्रह उत्करशटटग्यः |

{9 अ, र्दे,

इति श्रीमाधवीपे जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरे पथचमाध्पायस्य प्रथमः पादः॥ ९॥

जच पाद आदितः अविकरणानि १८ २२६ सूत्राणि ३५ <५१

१ ल, प्रवोध्यताम्‌ । २ल्ञ.ग्, च. निगृूणा"। ३ गर च, 'तीवे प्त" ।

२७८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०५पा<-रअपि०१)

( पश्चमाध्यायस्य द्वितीयः पाद्‌; )

( प्रथे- | वाजपेयपञूनां सवपामेकदोपाकरणादिध- मानुष्ठानाधिकरणे, पदायानुसमयन्यापये

संनिपाते प्रधानानामेकेकस्य गुणानां स्व-

कम स्यात्‌ ॥१॥ सर्वेषां वेकनातीयं कृता-

नुपवंखात्‌ ॥ २॥ कारणाद्भ्यादरत्तिः ॥२॥ द्वितीये पादे प्रथमाधिकरणमारचयति-

वाजपेये किमेकेकपशां स्वैस्मापनम्‌ ॥ सर्वेषु वेकेकधमं आद्यः सादित्यसिद्धये ॥ १९ ॥ वचनात्पशसाहित्यं प्रयोगोक्तया तु कर्प्यते ॥ धम॑साहित्यमेतच्च सिद्धान्तेऽपि न दीयते ॥ २॥ वाजपेये सघदशेसु प्राजापत्येषु पडष्वेकेकास्मिन्पश्चावुपाकरणनियोजनारिपंस्काराः सवे समापनीयाः । तया सति--साङ्कः प्रधानं कवेन्यम्‌--इति प्रयोगवचनेनावगवं घमोणां साहिलयं सिध्यति । चोद्कोऽपि षमेसादिलयं प्रापयति । प्ररतादुपाकरणनि- योजनादीनां साहिलयदशेनात्‌ । वस्मात--अत्र काण्डानुस्मयः, न तु पदायोनुस- मयः--इति परापे,-

त्रमः-- "सप्तदश प्राजापदयान्पशूनाछमपे” इतिं वचनात्पशुसाहियमवगतम्‌ । तच्च प्वलम्‌, प्र्यक्षेण प्श॒न्‌" ईल्यनेनेकशब्देन प्रापितत्वात्‌ । षमेसाहिलयं तु न प्रयक्षशब्देन प्ापिवम्‌ , किं तु पयोगवचनेन परिकल्प्यते |--ययेकस्मिन्पयोगे घमे- साहिलं न स्यात्‌, तदा कतिपयषमेवेकल्येन साङ्गपनधानानुष्ठानविषिनोऽऽपचेत-इत्य- थ।पत्तिः । चोदकेनापि विकृतौ षमेपाहित्यवचनमनुमीयते । तदुभयं प्यक्षासञ्चुषा- हित्यवचनादुबेकम्‌ । वस्माव्‌ “वैश्वदेवीं कुता प्राजापत्येश्वरन्वि”” इत्यनेन प्रत्यक्ष- वचनेनावगतं पञुपाहित्यमबाधितुम्‌ “पर्वेषु पशष्वेकेक उपाकरणादिषमैः कवव्यः”- इत्येवं पदाथानुसमयोऽम्युपेवन्यः) न वु काण्डानुसमयः । अस्मिन्नपि प्क्ष प्रयोगव- चनचोद्‌काभ्यापवगवं घमसाहिं न विरुध्यते । एकस्मिन्नेव प्रयये रुत्लघरपीणामनु- एितत्वात्‌ ॥

| सजाणि १-३ )

१ क, "रो कमस | २ सर. ग. च, वप्रा | ३ द. ग. च. छ. प्रकषिध्यदि। ४ ग. च, छ. इयते ।

[.५पा.२अपि.२-३] जैमिनीयन्पायमाखाविस्तरः। २७९

सहस्राश्वपतिग्रहणस्थङे-एकेकस्येकद्‌ा सरवं- सूम्‌) धर्मानुष्ठानाधिकरणे काण्डानुस्मयन्पाये वा

(> कारणाद्भ्याव्रात्तः ॥३॥ द्वितीयापिकरणमारचयति- प्रतिग्रहे तु बहवे परवन्यायोऽस्तिवानवग॥ असित तत्साम्यतो मेवं पुरोडाशस्य शोषतः ॥ ३॥

(“याव वोऽ श्वान्परविगहवीयात्तावतो वारूणांश्चतुष्कपालान्निवेपेत” इति । अतर शत- संख्यादि युक्तबह श्वपतिग्रहे बहपुरोडाशेष्राहृत पयक्षवचनेन साहिल प्राप्तम्‌ । तत्न पवैन्यायेन सर्वेषु पुरोडशेष्वेकैकोऽविश्रयणादिषर्माऽनुष्टेयः--इति चेत्‌ ॥

मैवम्‌ | तपषु कपालेषु क्रमेण पृरोडाज्ञानपित्रिय यावता काठेन प्रथमपुरोडशे दविवीयसंस्कारं कतुमागच्छवि, तावताऽसी शष्को भस्मीमवपि | तस्मात--एकंकस्मि- नपुरोडाशे रत्लधमेसमापनम्‌--त्येवं काण्डानुसमयोऽभ्युपेवन्यः ॥

( दिवीये- !

( तृतीये गरएिकपालादीनां समुदायानुष्ठमयाधिकरणे सूते ४-५) मण्किपारावदानाञ्चनाभ्यञ्चनवपनपाव- नघ चरकेन ॥ & ॥ सवा तकं कार्यत्वाद्षा तद्रणलाद ॥ 4 ॥

तृतीयाविकरणमारचयति-- निवापे तु किमकेकयुषटेरस्त्यङ्ता न वा ॥ अस्त्येकेकप्रतिष्ठानात्कपार्छादषु तत्समम्‌ ॥ ४॥ चतुरो निवपेन्युष्टीनिति निवापक्षश्रयात्‌ ॥ एकक मुष्टरंशत्वात्पदा्थत्वं चतुष्टये ॥ ५॥ दपण माप्षपोराग्नेयाय्ीपो्पीयनिवांपयोः श्रूयवे--““चतुरो मुष्टीननिवेपतिः” इति । त्न--एकैको पृष्टगु्टचन्वरनेरेक्ष्येण प्रविविष्टति--दत्येकेकस्य पृषटर्मिवौ पाङ्कभूतपदाथैत्वमस्वि । वतो दयोर्निवोपयाः क्रमेण--एकं मुं निरुप्य) ततो दिवीयम॒टिः--दइत्यवेविः पदरायानुसमयः कवैव्यः । एवं कपाठोपपानादिषु योान- नीयम्‌ । दयोः पृरोडाशयोरथं क्मेण-- एकं कपालमुपधाय, पश्वाहिर्वीयम्‌-) खभयत्र क्रमेणोपधेयम्‌ू--इति पराप,-

५ क. गट्यवत्रैरये" । २ क. ख. निशूप्य ।

२८० श्रीमाधवप्रणीतः- [अन्भपा०र२अपि०४-५]

ब्रमः--यदि पदायत्वं लोकिकं स्यात्‌ , तरचकस्य युषटस्तदस्तु । इह तु-एकवि- पिगम्य एकः पदाथः । विपिश्च चतुःसंर्याविरिष्टानेव मुष्टीन्विदधाति-हति मुष्टि चतुष्टयमेकः पदाथः | एकमुषटिस्तु तद्शःन तु पुणेपदाथेः। एवम्‌-आमेयपुरोडाशे कपा- लाष्टकोपघानमेकः प्रदाः | अग्नीषोमीये त्वेकादृशकपाछोपषानम्‌ । एवम्‌-सवेनैक-

क्क = क क

विधिविहितस्यैव पदायेत्वा्ींशानामनुसमयोऽस्ति ॥

( चतुरथ-अवदानस्य प्रदानान्तानुसमयाधिकरणे सूत्रम्‌--) संयुक्ते त॒ प्रक्रमात्तदङ्गं स्यादितरस्य तद््थतवात्‌ ॥६॥

चतुथोपिकरणमारचयति- अवदानेऽन॒समयो होमान्ते वाऽवदानके ॥ पदार्थत्वं षिधेयत्वात्तेनानुस्मयस्ततः ॥ ६ ॥ अव्यतिः प्रदानान्तोऽवदानस्य तेदथेता ॥ अतोऽनुसमयस्तत्न होमान्तान्न तु केवरुत्‌ ॥ ७ ॥ द्र पणेमासयोः-“दिहेविषोऽवद्यति” इयेकेन विधिना विहितत्वादिसरूयावि- रिष्टमवदानमेकः पदाथः | ततस्तेनावदानमातरेणानुसमयः कायः । आग्नेयस्य दिरवदानं कत्वा तद्धोमाल्पगेवाय्यीषोमीयस्य द्विरवदानम्‌--इति प्रापि, ब्रुमः--अवदानं होमपयैन्तमेकः प्रदायेः | होमस्यावदानमन्वरेणानुपपत्तौ होमवि- पिनेवाऽऽक्षिघ्रं होमाथेमवदानम्‌। अत एव “चतुरवत्तं जु हति” इल्ेकेन विधिना साव- दानक एको होमपदार्थाो विहितः । उपस्तरणाभिवारणाभ्यां सह यच्चतुरवत्तम्‌, वसिमि- नहविविषयमवदानद्वित्वं विधातुम्‌ 'द्विदेविषोऽवद्य ति" इत्यु च्यवे | ततो होमान्तस्या- वद्‌ानस्यैकपद्ाथेतादा्ेयमवदाय हृत्वा पश्वादय्मीपोमीयावदानमिलनुसमयः ॥

( प्रथमे-अञ्चनादेः परिव्याणान्तानुक्षमयाधिकरणे सूत्राणि ७--९ ) वचनान्त परिव्याणान्तमञ्चनादि स्यात्‌ ॥ ७ ॥ . कारणादाऽनवस्ः स्याद्यथा पाद्रद्धिः॥ ८ ॥ न वा शब्दकृतसान्यायमात्रमितरदथासाच्र- विदरदधिः ॥ ९ ॥ पचचमावकरणबवास्चवयति-

२]

१ क. दायति । २ख.ग.च. तु संपूणेः प । ३ क. "टाशेऽछक्रपलेपः। ग. च,

"त्नारातोऽनु" । ५ क. छ. दधतः । ५ ख, ग. च, छ, "पत्तम" । ७ ग. च. न्तरस्य ।

[अ.५पा. जपि.) जेमिनीयन्यायमाङाविस्तरः। २.८१

यपाञ्चनादिरवेकः संघो वाऽनुसमीयते ॥ एकेकः पृवेवन्मेवं वचनात्काण्डसंगतेः ॥ ८ ॥ उ्योतिष्ठोमेऽओषोमोयपशो-- यूपस्य घुतेनाञ्जनमुच्छरयणम्‌ , अवरस्य समूहनम्‌ + युपमूलस्य परिवहणम्‌ , मध्ये रशनया परिव्याणम्‌, इवे पदाथा आन्नाताः । वे चैकय॒ पपक्षे तथेव कतंव्याः । एकयूपस्य च विकल्पः श्रूयते-““एकयूपो वेकादृकशिनी वाऽन्येषां यज्ञानां यूपा मवन्ति, एकाविंशिन्यश्वमेषस्य' इति । तत्र बहु युपेष्वञ्जना- दिरेकेकः प्रदाथेः प्राजापत्यपशपाकरणादिवदनुसमेतव्यः--इति प्रापे, ब्रूमः--““जञ्जनादिपरिव्याणान्तं यजमानो यूपं नावसजेत्‌”” इति वचनेन यज- मानस्य युपल्यागनिषेधोऽञ्जनारिकाण्डस्यानु समये सत्युपपद्यते । तस्मान्नात्र पदाथा- नुसमयः ॥

(प देवताद्यवदानेषु पदा्थानुप्तमयाधिकरणे सूवाणि १०-१२) पशुगणे तस्य तस्यापवजंयेतपश्चेकत्वात्‌

छट, चर, ह

॥ १० ॥ देवतेर्वेककम्याव्‌ ॥ ११ ॥ मन्त्रस्य चार्थवच्ात्‌ ॥ १२॥ पष्ठ (पिकरणमारचयति- कि देवा्यवदानेष काण्डानुष्तमयोऽथ वा ॥ एकानसम॑योऽस्त्वाद्यः प्रकृतो तस्य दशनात्‌ ॥ ९ ॥ पट्वेक्यात्पकृतो सोऽस्तु विकृतो तद्भहुततः ॥ सजातीयपदाथानुसमयोऽनन्तरत्वतः ॥ ९० ॥ अग्रीपोमीयपशौ भ्रूयवे--“° दैववान्यवदाय न तावेव होतन्यम्‌ , स।विष्टक- तान्यवद्यति । सौविष्टकृतान्यवदाय न तावत्येव होतव्यम्‌ , एडान्यवद्यवि!” इति । त्न--पवानदेवतायानि, खिष्टकुदथौनि, इडामक्षणाथानि च, दति विव्रिधान्यवदा- नानि । तानि च वेनैव कमेणानुष़ीयन्वे । प्राजापयेषु सपदशसु पड्पु वानि चोद- कप्राप्तानि । वत्र तेषां तरिविधानामवदानानां काण्डमरकेकस्मिन्पश्ञावनु समतव्यम्‌ , वथा सति प्रर्तिसादडयटामात--इ ति प्राप्रे, वरमः-- प्रकतं पश्वकत्वेन पदाथोनुप्रमयपेसक्लमावादस्तु काण्डानुष्ानम्‌ । इह तु पदाथानुसमयो युज्यते | दैवावदानरूपमेके पदाथ सवेषु पपु सम्पाद्य

१ ख.ग.च. छ. प्रयूदणप्‌ । २ल.ग.च. छ. (परशयश्व'। ३ क. छ. सृजति इ. | ४ग. च. मयत्वाः | ^. पर्कप्यमा' | २९

२२८२ श्रीमाधवप्रणीतः- [जनर्५पा०२अपि०७-<]

पश्चात्सोविष्टरतावदानम्‌ । तच्च स्वषु रत्वा पश्वदेडवदानम्‌ । एवं च सलयु- पाकरणादिष्विव पशूनां साहित्यमवापितं मवति । ततः प्रश्वानन्तयाय सजावीयो दवावदानरूपो यः पदाथः स एव स्वेषु परुष्वनुसमेतम्यः ॥

( स्मे नानाबीजष्टावुरृखखदीनां तच्नताधिकरणे सूवाणि १६३-१५ ) नानावीजेष्वकमलूखरं विभवात्‌ ॥ १३ ॥ विद्रद्धिवां नियमादानुपर्व्यस्य तद्थंतवात्र्‌ ॥१५॥ एकं वा तण्डलभावाद्रन्तेस्तद्थलाव्‌ ॥ १९५॥

सप्रमापिकरणमारचयति-- नानाबीजेषु नानात्वमररूखर उतेकता ॥ अजिनास्तरणादीनां भिन्नत्वात्स्यादनेकता ॥ ११ ॥ स्तरणादो वण्डुखान्ते पदाथक्यादनुक्रमात्‌ ॥ ठलवरेक्यं नीवाररयामाकादिष्ववस्थितम्‌ ॥ १२॥

® अ क

राजसूये नानाबीजष्टिरान्नावा--““अग्रये ग्रहपतये पुरोडाङमष्टाकेपाढं निवेपवि कृष्णानां व्रीहीणाम्‌” (“सोमाय वनस्पतये इयामाकं चरुम्‌” इत्यादि । तच वेषां बीजानामवघातांयानिनास्तरणादयश्चोदकेनाति दिष्टाः । कृष्णाजिनास्वरणमुपयुंलखल- स्थापनम्‌ | तत्र ब्रीजावापोऽवघावः सर्पेण परावपणं कणेम्यस्तण्डुलानां विवेचनम्‌ । ते चते रृष्णाजिनाप्तरणाद्यः प्रथग्िषिमिर्विहितताद्धिन्राः पदाथोः | तवो नानाबी- जेषु रुष्णाजिनास्तरणमनुसमेतस्यम्‌ । तथास्ति यावत्यो बौजजावयस्तावन्वि रूप्णाजिनानि । वहदुलृखढकस्याप्यनेकत्वम्‌--इति प्रपर;

व्रमः--““त्रीहीनवहन्ति हृति व्रिदितोऽवघात एकः पदाथः | स च रृष्णाजि- नास्तरणादिवण्डुलनिष्पच्यवसानः । तं च पदाय॑ रष्णव्रीहिष्वनुष्ठाय इयामाकेषु स

|. (वा स्‌ अ, म

एव पदार्थोऽनुष्टेयः। तथा सत्यनुक्रमणेकमेवोल्‌ खलं सर्वेषु बीनष्वन्व्रेतुं शक्रोवि । वव उल़खलरृष्णाजिनादीनां नास्त्यनेकत्वम्‌ ॥

( अष्टमे-अग्रीपामीयपश प्रयाजान्‌ याजयोः पात्रमेदाधिकरणे पूत्रम्‌--) विकारे वनयाजानां पाजभेदीऽथमेदास्स्यात् ॥ १६ ॥ अष्ट पापिकरणमारचयाति--

१ ख. छ. कारात्वः । २ न्ध. छ, ताजिना' । ३ कं, मेगोटू ।

[अ ०५पा०२अवि ०९] जेमिनीयन्पायमाराविस्तरः। २८३

प्रयाजानुयाजसिद्धये पत्रेक्यमुत भिन्नता ॥ एकोपशरहयोरथं दष्टाऽतो विकृतां तथा ॥ ९३ ॥ विकृतो पात्रभेदोऽस्तु श॒द्धाज्यष्रषदाज्ययोः ॥ एकपात्रे ग्रहाशक्तेद्रव्येक्यं प्रकृतो द्वयोः ॥ १४॥ अ्मीषोपीयपशो प्रयाजानुयाजसाधनद्रभ्यं षारयितुमेकमेव पत्रं कतैग्यम्‌ | कुतः--परववुमयायस्याऽऽग्यस्यैकयेवोपमृता धृवत्वेन विङूवावपि वदतिदेशाव-- इति प्राप, त्रूमः--परुविवत्केवठेनाऽऽन्येन प्रयाजा इन्यन्वे । भनुयानास्वु ए्षदान्ये यष्टव्याः, ˆ“एषदान्यनानुयाजान्यजाति' इति वद्विषानात्‌ । पृषदान्यं माम दपिपि श्रमाज्यम्‌ | नहि इृद्धमिश्रयोरेकेन पात्रेण षारणं भ॑वति | तस्मात्‌-मत्र प्थक्पात्रम्‌ ॥

( नवमे नारिष्ठहोमस्योपहोमपूवताधिकरणे, नारिषठन्पाये, सूत्राणि १७--२० ) प्रकृतेः पूरवोक्तवाद्प्रवेमन्ते स्यान्न द्यचोदितस्य शेषाभ्रातम्‌ ॥ १७ ॥ म॒ख्यानन्तर्थमात्रेयः, तेन तल्यश्चतिखादश्चब्दस्वास्म कृतानां व्यवाय स्याच्‌ ॥१८॥ जन्ते त॒ बाद्रायणस्तेषां प्रधा- नशब्द्ताव्‌ ॥१९॥ तथा चान्या्थंद्शंनम्‌ ॥२०॥

नवमाधिकरणमार्वयति-

नक्षत्रए्टय॒पहामाः किं नारिष्ेभ्यः प्रानवा॥

प्रत्यक्नपादान्मुख्पस्य सामाप्यायास्त्‌ परवता ॥ १५॥

प्राकृते प्रथम बाधो वेकृते चरमस्ततः ॥

नारिष्टहोमाः प्रवं स्यरूपदोमास्त प्रतः ॥ १६ ॥

भस्रयादिदेवतायुक्तानां कुत्तिकादिनक्षच्राणापिष्टयः काम्या विहिताः-अग्रयें

कृत्तिकाभ्यः पुरोडाशमष्टाक्पाटम्‌”” इत्यादयः | तत्र प्रवानहोणः “अ्निनेः पातु कृत्तिकाः" इत्यादि यान्यानुवाक्यापरःसरं हयन्तं | तत्र[पहामा एवमान्राताः- (“सोऽत्र जहोपि--अय्रये स्वाहा, रत्तिकाम्यः स्वाहा, अम्बायै स्वाहा, दुढाय स्वाहा” इति । नारिषटदामाश्च चोदकेन पापाः । “दृश वे व॑नुवा यज्ञे यज्ञियाः“

१ ल. छ. टायोगाद्द्रव्ये । २ ग. च, संभवति) ३ग. च. ज्यापुतेनु । ४, चट ेयन्ते । ५ द. गरच, इदि । छ, यादयः । ६५ क. ख. तनवो ।

२८४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अन्५पा०र्भपि०१०-११]

क ® ह ॐ

इत्यादिमिमेतरेरान्याहुतयो नारिष्टहोमाः । एतेभ्यो नारिष्रहोमेभ्यः पूवेमुपहोमाः कपै- व्याः | कुवः--"अष्टकपाटं निवपेत्‌" “सोऽत्र जुहोति” इवि पयक्षपाठेन मुरूय- सामीप्यमुपहोमानां प्रतीयते । तद्ाविदिष्नारिष्होमेव्यवषाने बाध्येत | तस्मादुपक्ले- मानां पवेत्वम्‌--इति प्रापे,

त्रमः--नक्षत्रेष्टिरूपा विकूतिविधीयमाना सखोपकारकमङ्गजातमपेक्षते । वदा तोदकः प्राकृतं नारिष्ठहोमादिकमद्गं बोधयति । प्रयक्षवाक्यं तु वैरुतमुपहोमादिकम्‌। तयोपेध्ये कप्ोपर्करवया नारिष्ठहोमाचद्गत्वं सहसा बुध्यते । उपहोमाचङ्गवा तूप- कारे कल्पिते प्श्वादरुध्यवे । तवः प्रषानपलयास्तस्या नारिष्टहोमाः पुवेमनुष्टेयाः । उप्‌-

क,

होमाः प्श्वादनुष्टयाः ॥

( दशमे विदेवनादीनामभमिषेकपवंताधिकरणे सचरम-) ॐ, 9 ष क कृतदेशात्त परवेषां स देशः स्यात्तेन प्रयक्षसंयोगाभ्यायमाप्रमितरत्‌ ॥२१॥ दरमाविकरणमारचयति- अभिपेच्यप्राकृताङसमा्ठो देवनौदिकम्‌ ॥ मध्ये वा पूव॑वत्छवंसमाप्तो देवनादयः ॥ ९७ ॥ अभिपेकोऽपकृष्टोऽस्मात्पृवे प्रत्यक्षपाठतः ॥ देवनाचास्ततो मध्ये माहेन्द्रस्तोत्रतः पुरा ॥ १८ ॥ राजसूये सोमयागस्यामिषेचनीयस्य संनिधौ विदेवनशौनःरेपाख्यानामिषेकाः क्रमे- णाऽऽम्रावाः । वन्न--भमिषेचनीये चोदकप्राप्मङ्गनावं नारिषठन्यायेन पथमं समाप्य पश्चादविदेवनादयः कायोः--इति प्रपते, व्रमः-""माहनद्रस्वोतरं प्रत्यभिषिच्यते” इति वाक्येन तस्य सोमयागस्य मध्ये. ऽभिपेकोऽपरष्टः । अपमिपेकासपूवैभाविवं विदेवनादौनां परयक्षपाठपाप्तम्‌ । तवो माहेन्दरस्वोत्रादपि पुवैसिमन्काठे प्रयाजाघार्धवद्विदेवनादीनापपकषैः कतेग्यः ॥

( एकादशे सावित्रहोमादीनां दौक्षणीयपवैपयोगाधिकसरणे सूवम-) प्राकरृताच्च पुरस्तादयत्‌ ॥ २९ ॥

एकाद शावेकरणमारचयति-

१@छ तखतिः। रग. च. प्रजतं।२ख.तु विकृ ४छ. "कारिति" | ५ छ. नाद्यः ॥ म" ।९८छ. 'त्पवैप्र 1 ७ ग.च. तंदहिवि। < घ. ग. च. रविरे।

[अ०५पा०२अषि०१२] जेमिनीयन्पायमाराविस्तरः। २८५

चयने दीक्षणींयादि सापित्रायथवा पुरा ॥ प्राकृतत्वादिहाऽ ऽदः स्पादन्त्यः प्रत्यक्षपाठतः ॥ १९ ॥ आधिचयने “सावित्राणि जहोवि" इति साविच्रहोम भान्नातः | तवो महता परवन्पेनोखाैमरणादिकमाम्नाय पश्चात्‌ ““जा्चविष्णवमेकादशकपालं निवपेदीक्षष्य- माणः'” इत्यादिना दीक्षणीयादिकमा्नावम्‌ । वज दौक्षणीयारिकं प्रतौ छुप्ोपका- रतया शीं बुध्यमानतवात्सावेवहोमारिम्यः पूरवेमनुद्रयमू--इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । पयक्षपाठेन क्रमावगमात्‌ | चोदकपराप्तस्यापि दीक्षणीयादेरथिकाण्डे सावि- जादिभ्य उध्वं पूनः पाठातसाविन्नादिष्वनुष्ठितेषु पश्चादनुष्ठानं कायम्‌ ॥

( द्वादशे याजमानसंस्काराणां रुक्मप्रतिमोकात्पूवेभाविताधिकरणे स॒जम्‌--) सेनिपातश्रेद्यथोक्तमन्ते स्यार ॥ २३ ॥

दरादशाधिकरणमारचयति- चयने रुक्मभरत्यादिः पुरोत स्वामिसंस्कृतिः ॥ पाठादायो ऽन्तिमः छूृप्रक्रमात्पारस्प न क्षतिः ॥ २१॥ अिचयने दीक्षणीयादे र्व स्कमपारणमान्नावम्‌ | कण्ठे धृतः सन्ुरसि छम्ब्‌- मानः सौवणे आमरणविशेषो स्क्मशब्दाथेः । उखास्थिवोऽच्धिः शिकयेऽवस्थापितः कण्ठे धायेमाण उरःप्रदेशं यथा न दहति वथा व्यवधायक्वेन तद्धारणम्‌ । अत ए ब्राह्मणम्‌--*“ सुकममन्तरं परविमु्वेऽमृतमेव मृत्योरन्तेतते”” इति | यजमानसंस्का- राश्च वपनादयः प्ररूतौ दीक्षणीयानन्तरभाविन इह चोदकेन पाप्ठाः | वेभ्यः पूवमेव र्कमप्रतिमोकः कायः, तस्य प्रत्यक्षपाठत्सावित्रादिषु षस्याऽऽदतत्वात्‌-इति चेव ॥ येवम्‌ । यजमानसंस्काराणां दीक्षणीयानन्वर्यं प्रकतौ करम्‌ । स्क्मस्य तु पाठेन तत्कल्पनीयम्‌ । वस्मात्संस्काराः पूवेभाविनः । न च सावित्रद्टन्वो युक्तः) दीक्ष णीयाया इव संस्काराणां रुकमप्रतिमोकादूरध्वं पूनः पाठाभावात्‌ | न च दौीक्षणीयान- न्तर्ये बाधिते स्कपपरविमोकंपाठवेयथ्यम्‌ , खरूपतोधनेन चरिवाथत्वात्‌ । वतो सक्म- प्रविमोकः पश्वात्कायः | इति श्रीमाधववीये नेमिनीयन्यायमाखाविस्तरे पञ्चमाध्यायस्य द्वितीयः पादः॥ २॥

अचर पादे आदितः अविकरणानि १२ ३२३८ सत्राणि २३ ८७

१ग, च, "कमधृद्या । २ क. 'कवै'|

२८६ श्रीमाधवप्रणीतः- [ज ०५पा०३भपि०१-२]

( प्श्चमाध्यायस्य तृतीयः पदः)

( प्रथमे प्रयाजादीनामेकादञ्चादिसख्यायाः सवसपाद्यतापिकरणे सूते १-२ ) विद्दिः कमभेदार्षदाञ्यवत्तस्य तस्थोपदि्श्येत ॥१॥ अपिवा सर्वसंख्यत्वादिकारः प्रतीयेत ॥२॥

तृतीयपादे प्रथमापिकरणमारचयति-- एकादश प्रयाजाः किं प्रत्येक स्यादुतान्यथा ॥ संख्यादृद्धिरिदाऽऽय्योऽस्तु प्रतिगुख्यं गणो यतः ॥ १॥ प्रत्येकं सयुदाये वा स्वष्पेण न सिध्यति ॥ संख्या्द्धिः प्रयोगात्तु साऽऽवृच्या संभविष्यति ॥२॥ षोमीयपरं श्रयपे-- “एकादश प्रयाजान्यजति” शति । तत्र॒ चोद्कपा- पेष॒पश्चसु प्रयाजेष्वेकेकैस्येयमेकादशत्वसंख्या युक्ता । कुतः--प्रयाजानुदिश्य संश्यागणे विहिते सति प्रतिप्रघानं गणस्याम्युपेयत्वात-दइति प्राप, त्रमः--नद्यकेकस्य प्रयाजस्य स्वरूपमीत्रेणेकादशत्वसंस्या संपादयितुं शक्या | नापि प्रथ्पयाजस्रमुदायस्य खरूपे साऽस्ति । तस्मात-प्रयोगद्वारां संपादनीया । प्रयोगस्य चाऽऽववैयितुं इक्यत्वात्‌ । पथ प्रयाजान्दिरावत्यै पनरपि चरमप्रयाजे मरूदावरतिवे सलेकादशत्वसंख्या संपद्यते ॥

( द्विवीये प्रथमोपसत्रयस्य स्वस्थानावृच्यधिकरणे सूत्रम-) स्वस्थानात्त विवृध्येरन्कृतानुपृत्यताव्‌ ॥ ३ ॥

दवि रीयापिकरणमारचयवि-- ब 9 क अब्रत्तिरूपसत्स्वेषा सघस्यककगाञ्य वा ॥ त्रिरध्यायं परठेत्यादाविव स्यात्सछमुदायगा ॥ ३ ॥ प्रथमा मध्यमाऽन्त्येति प्राकृतक्रमसिद्धये ॥ एकेकस्या द्विरभ्यासः षट्संख्याऽपि प्रसिध्यति ॥ ४॥ भद्रो श्रयते--““पड्पसदः' इति । तत्र चैदकयापतानां तिसृणामृपसदां पृन्या- येनाऽऽवृत्या षट्‌ धस्या संपादनीया । सा चाऽऽवृत्तिदैण्डकषितवत्समुदायस्य युक्ता । यथा दृण्डेन मूप्रदेशं संमिमानः पुरूष आमूकाय्रं त्स्नं दण्डं पनः पुनः पातयति, १ग.च. वुदधेरि ।रेख.ग.च. छ. कस्य प्रयाजघ्ये"।३ ल. ग. च. छ, मात्रमुप- जीन्येयमेका" । ४्न्न.च, रासां | ५ क, भसेस्तासं'|

[भर५पा०३भवपि०३] लैमिनीयन्पायमालाविस्तरः। २८७

न वु दण्डस्य प्रलयवयवं पृथगावृत्ति करोति | यथा ^्रिवारं रुद्राध्यायं जपति! इलयत्र कृत्स्न एवाध्याय आवरलेते । न ध्यायेकदेश एकैकोऽनुवाकः पृथगेव त्रिः प्रस्यते वथा तिसणामुपसदा समदाय भाववनायः--इपि चत्‌ ॥

पेवम्‌ । पाक्तक्रमवाषपसङ्कातं । पकता हि दीक्षानन्तरभाविनि दिने होवभ्या प्रथमोपसत्‌, तत उध्वैदिने द्वितीया, तेत उर्वैदिने तृतीया | ता एताः सकदनुष्टाय पुनरूपरितनदिनेऽनुष्ठीयमानायाः प्रथमायाः प्रथमात्वमपेति) चतुर्थतिमायाति । वस्मात्‌-प्रारतक्रमसिद्धये प्रथमां दिनद्रयऽभ्यस्य वतो द्वितीयां दविरभ्यस्यत्‌-- इल्येवं खस्थानविवृद्धचा तासामावृत्तिः कायो । नचाध्यायदृ्टान्तो युक्तः, अनुवाकः समुदायस्येवाध्यायवात्‌ ,अय्या्यप्यैव चाऽउवृत्तिप्रिषानात्‌ । न च्वि समुदायस्योप- समस्ति । तस्मात्‌--पत्येकमुपसदावतेनीया । अनेन न्यायेन प्रयाजानगिकाद्श्ञ- त्वसिद्धये खस्ानव्िवृद्धावुत्तमः प्रयाजच्चिरम्यसनीयः ॥

( तीये प्ामिषेनीप्वागन्तूनामन्ते निवेशाधिकरणे सूत्राणि ४-६ ) (9 ४ (र (कर न ध ् । सामध्यमानवता सामद्वात चान्तरण षास्वाःस्छचा थि च कथित्‌ £ न वाण्रयिन्योरन्तराखं मसमहणात्‌ ॥ ° ॥ तच्छ्दा च ~. कि ~ क वा ॥4॥ उष्णद्ककुभारन्तं दुरानद्‌ ॥ 8 || तृतीयापिकरणमारचयति-- सामिषेन्येकरविंडत्यामागन्तोमध्यतः स्थितिः ॥ अन्ते वा मध्यतों धाय्याश्चव्दितानां तथेक्षणात्‌ ॥ ५॥ इध्यमानेद्धेत्पोस्ता मध्ये धाय्या विधानतः ॥ आगन्त॒नामधाय्पानां निवेद्योऽन्ते हि युज्यते ॥३॥ दरोपृणेमासयोः सापिवेनीषु श्रयते--““एकविशतमनुत्रूयात्पतिष्टाकामस्य!' इति। त्र पटिवाः सामियेन्य ऋच एकाद्रोव | “त्रिः प्रथमामन्वाह, त्रिरुत्तमाम्‌'* इति विवानादावच्या पश्चदश संपद्यन्ते | भवशिष्टानां षण्णामृच॑ं दशवयीपटि वानामागमेन संख्याप्रणं वक्ष्यते | तस्य चाऽऽगन्तोमत्रस्य सापिवेनीनां श्रूयमाणानां मध्ये निवेशो यक्तः | कुवः--वाय्याशब्दोदवेवानामागन्तूनां मत्राणां मध्ये निवेशद्रेनात्‌--हवि चत्‌ ॥

मैवम्‌ । धाय्यानां मध्यदेशस्य विदितत्वात्‌ | “इयं वै समिध्यमानवती, अपो

` ---

या =

छ. तच । एवंदहिप्रः। २ घ्र. छ. ततोञप्वृध्व । 3 ख.गन्च छ. प्घ्यचाऽऽ।४्ग च. “वलौ स्तांम'। ५4 क, "पेन्यश्च| ल. ग. च. छ. पेन्युच। ९ क्ल. ग. च. चांदाश।७ग. च. 'ध्यमर ।

2८८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०्५पा०३अपि०४]

समिद्धवती, यदन्तरा तद्धास्या'” इति श्रूयते । पठिवाखेकादशसु सामिधेनीषु “समि. ध्यमानो अध्वरे” इदयसावगष्टमी, “समिद्धो अचर आहुत!” --इलयसौ नवमी । तयो- मेध्यं धाय्यानां स्थानम्‌ । षाय्यात्वं च न स्वेषामागन्तुमन्राणाम्‌ । किं तु के्षाचिदेव, (पृथुपाजवत्यौ धाय्ये” इत्यादिविशेषविवानात्‌ । “्रथुपाजा अपत्यः” इत्यादिकमू- ग्यमित्यथेः । न च धाय्यानामिवेतरेषामागन्तूनां मन्राणां पटितसामिषेनीक्रमविच्छे- देन मध्ये निवेशनाय रकिचित्पमाणमरिति । वस्मात्‌--आगन्तुनामन्ते निवेशः ॥

( चतुथं बहिष्पवमान आगन्तूनां पयांसोत्तरकारुताधिकरणे सूत्राणि ७-१२ )

ॐ क भ्र [+ भ शि ध स्तममवद्रद्धा बाहष्पवमान प्रस्तावाः | (क (. क, दागन्तवः स्यस्तथाह दए दाद्शाह ॥ ७ ॥ ४७ + ष क पयार इातं चन्ताख्या ॥ < ॥ जन्त वा तदु- क

क्तम्‌ ॥ ९ ॥ वचनात्तु हादशाह ॥ ३०॥ अत-

~ ८ ५

हिकारश्च ॥ ११॥ तद्विकारेऽप्यपूवत्वात्‌ ॥१२॥

चतुथोविकरणमारचयति- स्तोमवृद्धौ किमागन्तोर्मध्येऽन्ते वाऽस्तु मध्यतः॥ दरादराहषदन्यत्न मध्यानुक्तेनं मध्यतः॥ ७॥ इदमान्नायते--““एकविशेनातिरानेण प्रजाकामं याजयेत्‌ । चिणवेनोजस्कामम्‌ |

त्रयधचिशोन प्रतिष्ठाकामम्‌” इति | तत्र प्रकतौ वदहिष्पवमानस्तोते चयस्तचा भवन्ति (“उपारम गायता नरः?--इत्यादिरेकः, "दविद्युतत्या सुचा?-इत्यादिद्वि तीयः, (“पवमानस्य --इलयारिस्तृ तीयः । तेषु तरिषु त॒चेपृध्वेगानेन त्रिवृत्स्तोमो भवति | न त्वच प्थदशसप्रदशस्तोमानामिवाऽउवृत्तगानमस्ति । स च बहिष्पवर्मानो विकूताव- विरात्रे चोदकेन प्राप्चः। तज चिवृत्स्तीमं बाधितुमेकविंशादिस्तामा विहिताः। बहिष्पव- मान आवृत्तगानें मानामावात्‌ । चिपु तृचेष्ववस्थिताभिनेवमिक गिरकीवरस्वोमपूरणा- भावात्‌ | तत्पूरणाय चव्वारस्तृचा आगमयितन्याः । त्रिणवस्तोमपुरणाय पट्तृचाः | जयछिशेस्तोमपूरणायाषं तुचाः । ऋगागमनं चोपरिष्टा्क्ष्यते । तेषां चाऽडगन्तूनां मन्राणां प्रारूतबहिष्पवमानमध्ये निवेशः कायः । कुतः-द्वादशाहं वदशनात-- इति प्राप,

१ख.ग.च. वस्व” ३ ।२ख. मनि वि | छ. "मानवि*। ३ख.ग. च, "गाना" । | ,6कष € क 9 [ | च [] ख "मिनवभिक्रं। ५ र, “शत्प्तोम' |

[०५पा०३अपि ०५-६] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। २.८९

तरमः-- दादशाहे हि वचनमेवमाम्नायते--““स्तोत्नियानुरूपौ तृचौ भवतः, वृष- ण्वन्तस्तचा भवन्ति, तृच उत्तमः पयसः“ इति । जयमथः-- पातानां बहिष्पवमा- नगतानां याणां तृचानां स्तो्रीयः, अनुरूपः) पयोसश्चेति जौणि नामानि । अ चोदकागतयोरनुरूपपयौसयोस्तृ चयोमभ्ये व्षण्वच्छब्दयु क्तास्तृचाः कतव्याः--इति । नचेवमविराचरे मेध्यनिवेशनाय वचनमस्ति | तस्मात्‌-र्रृप्क्रममवायितुमागन्तूनामन्वे निवेशः ॥

(पञ्चमे बहिष्पवमान एवाऽऽगन्तूनां साघ्नां मध्ये निवेशाधिकरणे सूत्रे १३-१४) न न 6 ध्या = ~ न्ते त॒त्तरयादभ्यात्‌ ॥ १२ ॥ अपता (भे गायन्राबृहयनष्टप्ु वचनात्‌ ॥ १९ ॥ पश्चपाधिकरणमारचयति-- आभरे साघ्न आगन्तारन्ते मध्येऽथवाऽग्रिमः॥ पूर्वदत्रीणि यज्ञस्पेत्युक्तया मध्ये निवेशनम्‌ ॥ ८ ॥ दाषहटतेऽतिराते पाध्यंदिनामेववरहिष्पवमानयोश्वोदकपराप्तौ प्श्चदश-सप्रदश- स्तोम बावितमेकविशादिव्रिवृद्धस्तोमो वचनादनुप्रीयते | तत्न बहिष्पवमानवदगाग-

हि ०। +

मनं न भवति, किं तु-पोमागमनेन स्वोमपूरणम्‌--इति दशमे व्यते । तस्य चाऽऽ- गन्तोः साम्नः पूर्वोक्तानामृचामिवान्ते निवेशात्पटिवानां तृचानां मध्ये वत्साम चि तुचे गातव्यम्‌--इति पापर,-

व्रमः--“त्रीणि ह वै यनज्ञस्योदराणि-- गायत्री, बृहती, अनुष्टुप्च | अत्र लेवाऽऽ वपन्ति, अव एवहि” इति हि विशेष आस्नायते | जयमथेः--स्तोमस्य विवृद्धये सस्र आतरापः क्रियते, हासाय चोद्रापः। तावुभावावापाद्रापो गायजञ्यारिप्वेव, नान्यत्र-इपि । “उचा वे जातमन्धसः” इत्येष माध्यदि नपवमानस्याऽऽस्तृचः । “खाद एया-' इत्येष आमेवपवमानस्य । तावुभौ गायव्रीछन्दस्कौ, तयारावापः | नतु वरिषटुन्जगवीछन्द्स्कयोरन्ययेस्त चयो; सौमाऽऽवपनीयम्‌ ॥

( षष्ठ ग्रहेषएटकादीनां क्रत्विशेषताधिकरणे स॒त्रे १५-१६ ) ग्रहेएटकमोपानवाक्यं सवनावेतिशेषः स्यात ॥ १९५ ॥

नना ~ =

~

१ग. श. हि वाहप्यवमानव्च ।२बग. च. स्तोत्रीया"।३ग. च. तत्र । छ. ततः|४्छ. "धञ्छब्द्‌ ' | ५ छ. मध्ये नि । ५ ख. ग. च. छ. सामागमेन | ७ छ. गमत्‌ | ८ क. छ. सन्ना. पावा । ९ ख. यत्रादि। १० ख. समापनीयम्‌ । ग, च, समावपनीयम्‌। | \ॐ

-----------=---=-----~-~-

०९० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ०वपा०३अि ०७]

न ~ ~ ~ करस्वग्निशेषो वा चोदितलादचोदनारुपूर्वंस्य ॥ १६ ॥ षष्ठापिकरणमारचयति-- अदाभ्यग्रहचित्निण्यावद्ं किं सवने चितो ॥ यागेऽ वाऽत्र दृष्टत्वादाद्च अवित्पतां ततः॥ ९ ॥ यागागन्योः फख्वच्वेनानारम्पोक्तं तदङ्क ॥ सवने सवने तस्माननेवाऽऽदृत्तिश्चितों चितो ॥ १० ॥ अनारभ्य भ्रूयते--““योऽदाभ्यं गहीत्वा सोमाय यजते” इति, ““चित्रिणीर- पदुघाति" इति च | तत अहाणां सवननिष्पादकत्वं प्रत्यक्षेण दृष्टम्‌ | अदृाभ्यग्म- हस्यापि सवननिष्पादकतया सवनाङ्कत्वे सति प्रतिखवनमदाभ्य आवतेनीयः | तथे. एटकौमिश्चितिनिष्पत्तिद शेना्चिजिणीनापिष्टकानां चित्यङ्कत्वे सति प्रतिचयनं चित्रि- णीनामवृत्तः--इति प्रि, व्रमः-- सोमयागः फलवान्‌, नतु सवनम्‌ | तथेवाभ्चिः फठोपेतः, न वु चितिः | तत्रानारम्याीतस्य वाक्यात्संबन्धः फर्वत्येव युक्त इति सवनचयने प्रत्यनङ्धतवा- न्नास्ति वयोरावृत्तिः |

( सप्तमे चित्िण्यादीनां मध्यमचितादुपधानाधिकरणे सूत्राणि १७-२९) अन्ते स्यरव्यवायात्‌ ॥ १७ ॥ रिङ्गदशंना्च ॥ १८॥ मध्यमायां त॒ वचनाद्राह्मणवयः ॥१९॥

सप्तमापिकरणमारचयति-- चित्रिण्यादेरुत्तमायागयपघानं पराऽथवा ॥ अव्यवायादुत्तमायां मध्यमायां तु वाक्यतः ॥ १९१ ॥ उत्तमायां पञम्यां चितौ चित्रिण्यादृरनारम्याधीताया इष्टकाया उपान युक्तम्‌ । तथा सति प्रकरणावीतानां कप्तक्रमाणामिष्टकानां परस्परव्यववानं न प्रसज्येत -- इति चेत ॥ मेवम्‌ । ध्यां कांच व्राह्मणवतीपिष्टकाममिजानीयात, तां मध्यमायां चितौ" इवि वाक्येनानारभ्यावीतेन --तराह्मणेन विहितानामिष्टकानां मध्यमचिती निवेशः ॥

= मि

५१ख. छ, तदङ्गता) २कृ. कादिभिः)३ग. च. फडकान्‌ । ४ छ. फञवक्तेन |

[ज ०५पा०३अपि०८-९] जेमिनीयन्यापमाराविस्तरः। २९१

(अष्टमे छोकंष्णातः पूवं चित्रिण्याद्यपधानाधिकरणे सतम्‌) पराग्छोकंषटणायाः, तस्याः संप्रणार्थसात्‌ ॥ २० ॥

अष्टमापिकरणमारचयति- रोकषणात ऊध्वं स्याचित्रिण्युत ततः परा ॥ वादरायणदष्टयोध्वं पूरणोक्तस्ततः पुरा ॥ १९२॥ 'चितिणीरूपद् षावि“ "'वत्रिणीरूपद्वाति"' “भूतेष्टका उपद्घावि"' इवि विहितं चित्रिण्यादिकं मध्यमायां चितौ ठोकंणामिषाया इष्टकाया उः्वैमुपवेयम्‌ । कुवः-- बाद्रायणेन वथा द्टसवात्‌ | अन्व वु बदृरायणः”'--(५। २। १९) इति सूत्रेण बादरायणस्य मतमुपन्यस्तम्‌ । स ्यागन्तुनामन्ते निवेशमाह । लोकंष्णा च प्रकरणपडि- तानामन्विमेष्टका । वतस्तस्या उध्वं चित्रिण्यादिकम--इति प्रप्ि- ब्रमः--"“छोकं एण, छिद्रे एण" --इदयनेन मब्रेणोपधीयमानेषटका ककंएणा | तस्याः कमध्य॒नत्वादिदोषपरिदहरेण सपूर्विहेवुतं मत्र िद्भादवगम्यवे | व्रा्मणेऽप्येव- मान्नातम्‌--““यदेवास्योनं यच्छिद्रम्‌, तदेतया परिपूरयति-“छोक एण, छि प्रण" हति । यदयेतस्या इषटकाया ऊध्वं चित्रिण्यादय उपधीयेरन्‌, तदानीं चिविण्या- दिगते उनत्वच्छिद्रत्वे न पूरयेयावाम्‌ | तस्मात्‌--ढोकंदृणातः पूत्र॑चित्निण्यादयुप- पानम्‌ |

( नवमे-इष्टिसस्कतेऽग्रावग्िहोभाचयनुष्टानापधिकरणे सत्राणि २१-२५) संस्कृते कमं संस्काराणां तदथंखात्‌ ॥ २१ ॥ अनन्तरं व्रतं तद्रतवाव्‌ ॥ २२॥ प्रवे च टिङ्ग- दशनात्‌ ॥ २३ ॥ अर्थवादो वाऽर्थस्य विद्- मानलात्‌॥ २५॥ न्यायविप्रतिषेधाच ॥ २५॥

नवमापिकरणमारचयति-

आहिते पवमनेषटिसंस्कृते वाऽग्रिहोजकम्‌ ॥ आधानेनाग्रिनिष्पत्तेस्तन्मात्रे कमं संभवेत्‌ ॥ १३॥

आधानस्यानपेक्षस्य नाग्यत्पादकता मता॥ समुचितस्य हेतुत्वात्कमं स्पादिषटिसंस्कते ॥ १४॥

८4 =,

भस्यापानदूध्वं व्िम्न्य पवमानेष्टयः क्रियन्ते द्वादशम रात्निष्वनुनिेपत्‌

१ ग.च, "क्ते ततः।>ग. च. स चाऽऽग"। ३ ल्ल. "मन्ते ।४बग. च. 'मेन्यूनतारि"।

२९२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०५पा०३अपि०१०-११]

इतीणिकारविषानात्ताम्यः पर द्वादशसु दिनेष्वथिहोत्रमनुष्ेयम्‌ । जआधानमातरेणाऽऽ- हवनीयाचर्निष्पन्नत्वात--इति प्राप्त,

वरमः--आावानेन पवमानेषिनिरपेक्षण नाऽऽहवनीयाचभिरुस द्यते | अन्यया पव- मानेिवेयभ्यैप्रसङ्गात्‌ । न च विकल्पः, आधानमुपजीन्य वस्मादुत्तरकाे विषानात्‌ ।

तत इष्टिभिः समुचित्येवाऽऽपानमम्युसादकम्‌-इतीष्टिमिः सस्रते वहो पश्वादभ्चिहो- वानुष्टानम्‌ ॥

( द्रमे-अभ्रिचिद्रषणादित्रतानां क्रतवन्तेऽनुष्टानाधिकरणे सूत्राणि २९६-२८ ) ० = श~ * [^*ज + साचत व्वाद्मचद्कत प्रापणाज्नामत्तस्य ष्य ञे र क | ॥ २९६ ॥ क्रत्वन्त वा प्रयागवचनाभा- न £ निर्दे वात्‌॥२७॥ अग्नेः कमखनिदशात्‌॥२८॥ द्रामायिकरणमारचयति- न धवेद्रपेतीत्यादि चितो सत्यां क्रतावुत ॥ आद्यश्चितेनिंमित्तत्वान क्रताव्रिविचतः ॥ १५ ॥ इदमाम्नायते--^“अभिचिद्रषेति न पावेत्‌, न क्ियमुपेयात्र"” इति । तान्येवा- न्यञ्चिचिद्र तानि चितौ निष्पन्नायां सत्यां तदा प्रभृति प्ववेन्ते, न वु चिवेऽग्रौ कत्व- नुष्टानं परतीक्षन्ते | कुतः--भभिचित्पदेः चयनस्य॒निगित्तत्वेनोपन्यासात्‌ | न हि सपि निमित्ते नेमित्तिकस्य विरम्बो युक्तः--इति प्रपर, तरूमः--क्रतावुपयोकतुमभ्िश्वयनेन संस्क्रियते । न चानिष्पन्ने क्रतौ चयनसंस्कारः सफला मवति । तस्मात--क्रतौ निष्पन्ने सवि पश्वाचयनसाफल्यात्‌-अयं पुरूषः- सिं चितवान्‌--इत्यमुमथेमहति-इति करत्वन्ते तानि बरतानि॥

( एकादशे दीक्षाया इणटिसिद्धताधिकरणे मूचाणि २९-३१ ) परेणाऽभवेद्नादीक्षितः स्यात्‌, स्वे६क्षाभिसं- बन्धात्‌ ॥ २९ ॥ इष्टवन्ते वा. तदथा ह्व विशे- पाथसवन्धात्‌ ॥२०॥ समाख्यानं च तददर ॥ २१॥

एकादशायिकरणमारचयदि-

१ त, प्रतीक्ष्यते । २छ. "देन च" । ३ ल, छ. ^रः फएठभारभवः।

[अ.५पा.३अपि.१२-१३] जेमिनीयन्पायमारविस्तरः। २९३

इष्िदण्डादिभिर्दीकषा कि वेष्टयेवोक्तितोऽग्रिमः॥ युक्तः संस्कार्‌ इष्टयेव दण्डादेऽयंञ्जकत्वतः ॥ १६ ॥ ञ्योतिष्टोमे श्रूयवे--“आभ्नविष्णवमेकाद शकपालं निवेपेदीक्षिष्यमाणः'' इवि । अन्यदपि श्रृतम्‌-""दण्डन दीक्षयति, मेखलया दीक्षयति, कृष्णाजिनेन दीक्षयति? इति । तत्र--इष्टिवदृण्डादीनापपि साधनत्वाभिषानात्सर्वेरयं दीक्षितः- इति चेत्‌ | भवम्‌ । इष्टेः क्रियारूपत्वात्संस्कारहेतुत्वं युक्तम्‌ । दण्डादयस्तु द्रव्यष्ेपा न पुरुप संस्कतुं प्रभवन्ति । न चैताववा दण्डादिवेयथ्येम्‌ , (दीक्षितोऽयम्‌' इत्यमिग्यक्तेरू- परस्य दृष्टप्रयोजनस्य सद्वावात्‌ । वस्मात-इष्न्येव दीक्षा सिध्यति ॥

( द्वदे काम्पेष्टीनामनियमेनानुष्टानाधिकरणे सृूजाणि ३२--३६ ) अङ्वकरतनामानुप्रव्यम्‌ ॥ ३२ ॥ न वाऽसंब- न्धात्‌ ॥ ३३ ॥ काम्यत्वाञ्च ॥ ३५ ॥ जानः | 9 क क क ~ ५ वर्कवनात चत्‌ ॥ २५ ॥ स्यादहचाथलादययधा परेषु सवंखारात्‌ ॥ २६ ॥ द्रादशापिकरणमारचयति- काम्यनेमित्तिकाः कार्यां यथापाठं न वाऽग्रिमः॥ पाटस्य क्रमहतुत्वात्न प्रयोगप्रथक्त्वतः ॥ १७ ॥ काम्ययागाः श्रूयन्ते--“देन्द्र।अमेकादशकपाछं निवैपेल्मजाकापः'” इत्यादयः | तथा नैमित्तिकयागाश्च वसिमन्काण्ड न्नावाः--“अग्ये प्रथिते पृराडाशमष्टक- पाठं निवपेत्‌ । यो दशेपृणमासयाजी सन्नमावास्यां वा पौणेमासी वाऽतिपातयत्‌"' इत्यादयः । तत्र--"पाठः क्रमहेतुः' इति प्रयानोदाहरणेन वरितत्वाद्यथापाटपेपे यागाः कमेण कतन्याः--इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ | एकपरयोगामवेन परस्परक्रमाकाङ्क्षाया अभावात्‌ । तस्पात्‌--कामो वा

। +

निपित्तं वा यदोत्पद्यते, वदा वनोद्विदो यागः कवेव्यः ||

( त्रयोदशे यज्ञानामध्िष्ठामपुव्रताधिकरणे सूते ३७-३< ) ^ -> स शि न (अ य एतेनेयाप्रएमः प्रकरणात्‌ ॥ ३७ ।। टद ॥ ३८ ॥ जयोदशाविकरणमारचयति--

१ ख, छ, ° वायं दीक्षा | ग. च, 'रूपलात्र पु*। ३स.ग. च. छ. 'जोचितेो।

२९ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०्५पा०३अपि ०१४]

एतेनानिष्टेति सवंसस्थोऽग्रिष्टोम एव वा ॥ अविशेषात्सर्वसंस्थो ज्योतिष्टोमोऽत्र वण्यंताम्‌ ॥ १८ ॥ धग्निषटोमप्रक्रिर्यांऽत्र तस्य प्रथमयज्ञतः ॥ तेनेष्टा ऽन्येन यष्टव्यं संस्था आगन्तवो ऽपराः ॥ १९ ॥ ज्योतिष्टोमे श्रयते--““एष वाव प्रथमो यज्ञो यज्ञानाम्‌ ,यज्ज्योविष्टामः । य एते. नानिष्ऽथान्येन यजेत गतेरपत्यमेव हि वजीर्येव प्र वा मीयते” इ पि । यथा गर्ते पति- तमुच्छिष्टपत्रावल्यादिकं पृनने काप्युपयुज्यते, केवरं जीयेते, तथा प्रथमतोऽनुष्ठिं यज्ञान्वरं न फलोपयुक्तम्‌ । यजमानेश्वानेनापरायेनापमृत्युमागवति--इ यथैः | अथिष्टोमोऽत्य्िष्टोम उक्थ्यः पोडडयतिरात्रोऽप्तोयीमो वाजपेयश्च, इवि न्योविषटो- मस्य सप संस्थामेदाः । तन्न संस्थाविशेषमनुपन्यस्य ज्योविष्टोम इत्येव प्ररूतत्वात्‌ ““एतेनानिष्ट--” इेतच्छब्दात्सवेसंस्थेपेतो ज्योविष्टामोऽच परामृश्यते | ततः सघ संस्था अनुष्ठाय पश्वाचज्ञा(न्वरम्नुष्टयम्‌--इति प्राप, ब्रुमः--ज्योतिष्टोमैस्य द्ययिष्टोमसंस्थेव नैजं रूपम्‌, अभिष्टोर्मस्य नित्यतात्‌ । अत एव--प्रकरणमेतदयिष्टामस्य--इ यच्छब्देन स॒ एव परामृश्यते | अस्य ्टोमादि संस्थानां काम्यत्वेनानित्यत्वान्नित्यन्योविष्टामल्लरूपत्वमयुक्तमिति षट्संस्था सागन्तुकाकार विशेषाः । वस्मत--भभि्टोमस्येव परथमयज्ञत्वाततेनेष्टा यज्ञान्वरमनु- ष्ठातुं शक्यते |

( चतुदेशे ज्योतिष्टोमविकाराणामग्निषोमपुवंकताधिकरणे सूत्राणि ३९-४२ ) अथान्य नेति संस्थानां संनिधानात्‌ ॥ ३९ ॥ तस्मकृ- विर ¢ क ष्य [९ तवाऽऽपत्तिविहारो हि न तुल्येषूपपय्येते ॥ ¢० ॥ प्रशंसा वा विहरणाभावात्‌ ॥ १ ॥ विधिप्रय- याहा नद्यकस्माप्मरशमा स्याव ॥ ५९ ॥ चतुरैशाधिकरणमारचयति- अन्येनेत्यत्र संस्थानायुक्तिः सवस्य वाऽग्रिमः॥ संनिधेस्तद्भिकारस्प सवेस्याक्तिर्िं वाक्यतः ॥ ५० ॥ पूर्वोदाहत एव वाये योऽयम्‌ "न्येन" इत्यन्यशब्दः, सोऽद्रि्टोमेन सजाती- १ क, "तेनेध्वा सर्वसंस्य उक्तोऽभि"। २ ग. च. गृह्यताम्‌ । ३ ख. च. 'यातात्तस्य । ४ सल. ग. "पतितम । ग. च. "पलयमिवादितं जीये" । ५ खर छ, रं फटाय नोप । ६ ख. ग. च. छ.

"नश्च तेना" । ७ ग. च. 'म्याप्नि" । < ठ. ग. च. मलेन नि" । ९ ख,ग. च. युज्यते । ५९ घ. शमस ।

[अ ०५पा०३अपि ०१५] जेमिनीयन्पायमासविस्तरः। २९५

यानत्यिषटामादिसंस्मामेदानेव परामृशति । तेषामेव बुद्धो संनिहितत्वात--इति चेत्‌ |

मेवम्‌ । “यज्ञानां प्रथमों यज्ञः” इत्यनेन वाक्येन स्वेयज्ञप्रतियोगिकस्य पायम्य- स्योपन्यापाह्ुद्रौ संनिहिग अशेषयज्ञा अन्यजब्देनोच्यन्ते | तस्मात्‌-अंत्याभ- ्टोपादयः संस्थमिदाः, एकाहाहीनसच्रूपाश्च सोपविकूतिरूपाः स्वे यागा अच्रि्टो- मात्मागनानुष्टयाः । सोमविककीनामेवायं नियमो नव्विषटिपडूनाम्‌-दृत्यसिमन्नथं लिङ्ग मिदमान्नायते--““प्रजापतिवां अ्चिष्टोमः। स उत्तरानेकाहानसुजव । ते सृष्टा अद्ु- वन्‌--न वयं लेनाऽऽल्मना प्रभवामः-इति । तेभ्यः खां तनुं प्रायच्छत्‌ | तया प्राम. वन्‌” इति | वस्मात्‌-सोमविरतिष्वयं नियमः ॥

( प्रश्द्र सर्वेपामेकनेकस्तोमकानामगिष्टोमपरवकताधिकरणे सूत्रे २३-४४) एकस्तोमे वा क्रत॒सेयोगात्‌ ॥ ४३ ॥ सवेषां वा चोदनाविरेषासपशंसा स्तोमानाम्‌ ॥ ५ ॥

पञचदुङावकरणमारचयात्त--

एकस्तोमेऽन्यशष्दः स्याद्भहुस्तोमेऽपि वाऽग्रिमः॥

त्रिवृदन्पेत्यथंवादान्नान्यमान्नस्य संभवात्‌ ॥ २१ ॥ अत्र पूर्वोदाहृतः “अन्येन” इय यमन्यज्ञब्द एकस्तोमके क्रतौ वतेते । कुतः- अथवादेन तदवगमात्‌ | “यो वे चरिवृदन्यं यज्ञक्रतुमपिद्यते, सते दीपयति । यः पदशः, स तम्‌ | यः सदशः स तम्‌ | य एकविक्ः स॒ तम्‌” इदयथवादः। भस्यायमयेः--त्रिवुदादयश्वत्वारः स्तोमा अ्िष्टोमे विद्यन्ते | वेषु चरिवृत्स्तोमा विकृतिष्पं यज्ञं प्राप्रोति) स विवृत्स्वोमस्वं यज्ञं दीपयति प्रकाशयति रसवोन्व्या- प्रोवि- इवि । स्तोमान्तरस्याप्रवेशाय तिवृत एव सवैस्मिन्यज्ञखरूपे व्याप्तावयमे- कस्वोमकः करतुभेववि । एवं पश्चदशादिस्तोमन्यापि्योजनीया । तथा सलयथेवाद्देक- स्तोमकानामेव बद्धिस्थत्वात्त एवान्यशम्देनोच्यन्ते । एकस्तोभकाश्च षड़ात्रादिष्वहीने- घ्वान्नवाः-“"व्रिवुदयिष्टोमो मर्वात । पञ्चदश उक्थ्यो भवति? इत्याद्यः ।

तस्मात्‌--तद्विषयोऽन्यशब्दः--इति प्रापे, ॥

तरमः--““स वे दौपयति” इत्यत्र प्रकाशकत्वमातरमुच्यते | तेच व्याध्िमन्तरेण १ग.च. चेषा | २ ख. अतिः । ३ क्र. चिप ।४ग. च. 'हान्तानः | ५ ग. च.

तनुं । ६ ग.च. "पमं य" । ७ ग, च. "यन्त्रा" । ८ छ.ग, च. छ. स्वतो व्यापी । «ग. च. स्तोमाश्च। १० ख. तत्र।

२९६ श्रीमाधवप्रणांतः- [अण्भपारयमपि०१

संबन्पमावादप्युपपद्यते । तस्मात्‌-अभ्रि्टोमप्रतियोगितया बहुस्तोभैकस्तोमसाषारण्यनं श्रूयमाणस्यान्यशब्दस्य संकीचे हेत्वमावात्सवेविषयोऽयमन्यशब्द्‌ः ॥

#) = ज्र

इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यायमालाविस्तरे पञ्चमा- ध्यायस्य तृतीयः पादः ॥ ३॥

अच्र पादे दितः अजविकरणानि १५ ३५३ सूत्राणि ठे ९१८

( अय पञ्चमाध्यायस्य चतुथः पादः )

१ =

( प्रथमे पारक्रमापेक्षया श्रुत्यथयोवंखव चाधिकरणे सूजम्‌-)

न~ 6: 9 ¢ ® ॐ ¢ करमकां याऽथशब्दाभ्या श्रातविश्ेषाद्थपरस्वाच ॥ 3 ॥ चतुयथपादे प्रथमाधिकरणमारचयति- आश्विनो दशमः पाको यवाग्वा एेच्छिकः क्रमः| नियतो वाऽग्रिमः पाटश्चुत्यथौनां समत्वतः॥ ९॥ पाठाक्रमः कल्पनीयः परत्यक्षस्त श्रुतेः क्रमः॥ कप्रिनं शक्तिग्॒र्षघ्य श्रुत्यर्थो प्रवरो ततः ॥ २ ॥ ञ्योतिष्टोम देन्द्रवायवादि्रहेष्वाश्विनयहस्तृतीयस्थाने पठितः । तस्य च दशम- स्थानत्वं वाचकेनेव शब्दे नाऽऽन्नायते-""आश्िनो दशमो गृह्यते!” इति। वत्र करमवौ- धक श्रतिपागे समबलौ । तथा-अ्िहोत्रहोमादनन्तरं यवागूपाकः पठितः| सं चाथवशात्पूवं प्राप्तः | तज्राथपायो समबलौ । तस्मात--उमयतरैच्छिकः कमः-- इति प्रापि,-- व्रमः-पाटो हि न क्रमस्याभिषायकः| किं त्वम्यथानुपपरया क्रमे कंस्प्रयति । “दशमः, इयष। श्रुतिस्तु साक्षादेव क्रममभिषत्ते | ततः-पाठादपि श्रुतिः पवला | तथा पाठः कम कल्प्यन्वस्तुसामथ्येमनुसुत्येव कल्पयति | असमं च यवाषाः पूत मिहोत्रमनुष्ठातुम्‌ । द्रव्यमन्तरेण होमासमवात्‌ | तस्मात्ठेनं श्रुतिसामथ्यंलक्षणोऽथ उपजीव्यत इत्थस्यायेस्य पाठात्पाब्रल्यम्‌ | तथा सति श्रुत्यर्थो पाठं ब[षित्वा क्रमं नियच्छतः ॥ १. छ. काच । ग. च. 'केोाचकहे"। २ क. "वाग्वाः पाक्षिकः । ३ क. पाठक्रमः ।

४ख.ग.च. छ. 'मादध्ये य ५क. ग. च. "हतं निष्पुम्‌। ६ ख. ग. च. छ. न वस्तुता । ० घ. ग. च. छ. यध" ।

[अ०५्पा०४ंअपि ०२-३] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। २९७ ( द्वितीये युख्यक्रमेणाऽऽग्रेयस्य पूवेमवदानाद्नुष्ानाधिकरणे सूजाणि २-य)

अवदानामिषारणासादनेष्वानुपृव्यं प्रत्रच्या स्यात्‌ ॥ २ ॥ यथाप्रदानं वा तदथ त्वात्‌ ॥ ३ ॥ रि्गदरशंनाचच ॥ % ॥ द्विवीयापिकरणमास्वयति-- अवदानादि सानाय्ये पवेमायेयकेऽथवा ॥ धमप्रवृत्तिक्रमतः सांनाय्ये पूदतोचिता ॥ ३॥ प्रदानं पूवमाय्ेयेऽवदानं च तथोचितम्‌ ॥ अटूानां युख्पतच्रत्वान्युख्यक्रमर्वाित्वत्तः ॥ ४ ॥ दशपणं मापयोः सानाय्यघमा वत्पापाकरणदोह नादयः प्रथममान्नाताः, परोडाश- धमा निवांपावघावादयः प्रश्वादान्नाताः | वेनैव पाठक्रमेण षमोनुष्ठानं पवृत्तम्‌ | ततः प्रावत्तिकक्रमेणावदानमपि सरनाय्ये पूवमेव कतेग्यम्‌--इति पापे, वरमः-'यान्यानुवाक्यादिमन्र बलादाभरेये पुवं प्रदानम्‌" इत्युक्तम्‌ | ठच्च परदानं फलप्रयासस्या मुख्यम्‌ । अवदानं तु तदङ्गम्‌ । वथा सति मृख्यस्य कममनुस॒लयाव- दानमप्याम्रये पू कतेभ्यम्‌ । मुख्यक्रमो हि परावृत्तिकक्रमात्मवलः । प्रावृत्तिकरे हि क्रे सांनाय्ये पूत्रेमवदानममिवारणमासादनं च कतवा प्रदानमकव्वाऽऽग्रेयेऽवदानादाीमे कतेव्यानि । तथा सति सानाय्येऽनृष्ठितान्यवद्‌(नादीन्यङ्कानि मृख्यात्पदानाद्विपररु- घ्यन्ते | मुख्यकरमाश्रयणे व्वाप्रये प्रथममवदानादिप्रदानान्तं कत्वा पश्वत्सा- नाय्य तद्नुष्ठीयवे । वच नास्ङ्काङ्गिविपकपेः । ननु-अवदानादिः प्रदानान्व एकः पदाथः--इत्युक्तम्‌ , ठत कृतः ऋमविचारः--एवं तार रवाचिन्ताऽस्तु । अथवा विष्टङूदवदानादिविपयेयं चिन्ताऽस्तु ॥

( तवीये-इृषस्रोमयोः पोवापयंनियमाधिकरणे सूत्राणि ५-९ ) वचनादिष्िपर्ववम्‌ ॥ ५ ॥ सोमश्रेकेपाम- गन्याधेयस्यतनक्षत्रातिक्रमवचनाव्‌, तदन्ते नानर्थकं हि स्यात्‌ ॥ ६ ॥ तदथवचनाच नापिरेपात्तदर्थवम्‌ ॥ ७ ॥ अयश्ष्यमा-

१. ग, "ट्य॒क्रः । २ ख, छ, "पतरैव चि" । 2३८

९८ श्रीमाधवप्रणीतः- [भ<५पा०४अपि ०४]

णस्य च पवमानहविषां कार्निदेशादा- नन्तर्यादिशस्का स्यात्‌ ॥ ८ ॥ इष्टिरय- ध्यमाणस्य ताद्थ्यं सोमप्रव॑खम्‌ ॥ ९ ॥

तुतीयापिकरणमारचयति-- दशादीष्टरा सोमयागः क्रमोऽयं नियतोनवा॥ उक्तेरा्यो न सोमस्याऽऽधानानन्तरता श्रुतेः ॥ ५॥ ('दृशपर्णमास्ाविष्टा सोमेन यजेत” इति कत्वाप्रत्ययेनावगम्यमानः क्रमो निय- तः--षति चत्‌ ॥ भवम्‌ । “'सोमेन यक््यमाणोऽद्चीनाद षीवः' इत्यापानानन्वरताया अपि अ्रवणात्‌। तस्ात्‌--इष्टिसोमयोः पौवापय न नियतम्‌ |

(चतुथं ब्राह्मणस्यापीष्टिसोमयोः पोवाप्यानियमाधिकरणे स्॒ाणि १५०-१ग) उकर्षाद्राद्यणस्य सोमः स्यात्‌ ॥१०॥ पार्ण- मासी वा श्रुतिसंयोगाद ॥ ११॥ सवस्य वैककर्म्यात्‌ ॥ १२॥ स्यादा विषिस्तद्र्थन ॥ १३ ॥ प्रकरणात्त काः स्यात्‌ ॥ १९ ॥

चपुथायिकरणमारचयति-- विस्य सोमपृवत्वं नियतं वा न वाऽग्रिमः॥

उत्कषतो मेवमग्रीपोमीयस्येव तच्छ्रतेः॥६॥ {ह षटिप्वेत्वं सोमपूवेत्वं च विकल्पितम्‌! इति यदुक्तम्‌ | तत्र व्राह्मणस्य सोमपूत- त्वमेव नियतम्‌ । कुतः--उत्कपेश्रवणाव्‌ । “भ्चेयो वै ब्राह्मणो देवतया । स सोमनेष्टाऽ- य्ीपोमीयो मवति । यदेवादः पौणेमासं हविः, तत्तनुनिवेपेत । तह्युमयदेवतो भवति"

इति । अस्यायमथेः--"प्रजापवेमृखादिव्राह्मणश्चेत्यु भावुखन्नौ । ततो व्राह्मणस्या- भिरक एव देववेल्ाग्रेय एव ब्राह्मणः । न तु सौम्यः, सोमस्य तदेवतात्वाभावात्‌ । यदा स॒ व्राह्मणः सोमेन यजते, तदा सोमोऽप्यस्य देववेल्यश्ीषोमीयो मववि । तस्या- मीपोमीयस्य व्राह्मणस्यानुरूपं पौणेमौस्रमद्चीषोगोयपुरोडाश्चरूपं हविः सोमादुष्वमनुनि- वैपेत्‌, तदा सव्राह्मणो देववाद्रयसंबन्धी मरति" इवि । यद्यपि-अत्र कमान्वरं क क पकम

किचिद्विषीयते--इति कश्चिन्मन्यते | तथाऽपि ¶पौणेमासं हविः" इति विस्पष्टप्रत्यामि-

© ज ज

१ ग, च "रेव ।२क, "मसरी ।

[अ०्५पा०अापि०५] लेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। २९९

ज्ञानान्न कमोन्तरम्‌ । कं तु दशेपूणेमासयोः सोमादृध्वेमूत्कषैः । वस्मात्‌--विप्रस्य सोमपुतरेखमेव नियवम्‌--इति प्रापि,

ब्रूमः- नार दशशब्दः पुणमासरशब्दो वा क्चिद्यागवाची श्रूयते । "पौणेमासम्‌! इयेष तद्धिवान्तो हविवंशेषणतेनोपन्यस्यवे । तच्च हविरम्नीपोमीयपुरोडाशकपापीवि देवताद्रयेन संस्ववाद्वगम्यवे । वस्मदेकस्येव हविष उत्कर्षः, न वु रत्ये शैपुणे- माप्रयोः । तथा सति वराह्मणस्यैकसमिन्न्रीषोमीयपुरोडाशे सोःपृवैतनियमः । इतरत्र षतचियवैश्ययोरिवास्यापीिपुवैत्वसोमपूवैत्वे विकल्प्येते |

( प्रमे "नतु प्रतीक्षेत" इत्यादिना सोमकारखबाधाधिकरणे सूत्राणि १५-१<)

भ (> क अक (6014 स्वादवल्ातव्रचात्‌ ॥ १९८} अपनयां वाऽऽधानस्य सवंकारुखात्‌ ॥ १६॥ पोर्णमा- यध सोमात्‌, बराह्मणस्य क्चनाव्‌ ॥ १७ ॥ एकं शब्द्सामध्यासाङकत््विधानात्‌ ॥ १८ ॥ पञ्चमायिकरणमारचयति- नत्रनित्याहितेः कारो बाध्यः सोमस्य वाऽग्रिमः॥ अङ्कसाम्पात्पुरेवास्य वाधात्सोमीयवाधनम्‌ ॥ ७ ॥ दृद माप्नायते--“सोमेन यक्ष्यमाणोऽग्रीनादषीव' ““नेतन्ु्तेत्‌"' ““न च नक्ष व्रम्‌” इति । सक्षेविधातुरदेशना५ ववेवे । ॐतनक्षचं वा न रपरीक्षेत--इत्यथेः। सनेन निषेषेनाऽऽधानस्य विहितः काटो बाध्यते । न तु सोमस्य विहवः काठः । ("वसन्ते ब्राह्मणोऽग्मीनादषीव “'कत्तिकाखधिमादधोव '” इत्यादिना वषन्ताद्यतवः कृत्तिकादि नक्षत्राणि चाऽऽधानकाठत्वेन विधीयन्ते । सोमस्यापि “वसन्ते वसन्ते ज्यो- विषा यजेत” इदयतुर्विहि वः । पण्यनक्षत्रमपि शाघ्लान्तरेण प्रापम्‌ । तत्र यद्यपि- साधानं न सोपस्याङ्कम्‌ । वथाऽपि--अङ्गमूवाश्चिसंश्कार्वादर्गतुल्यमेवेति वदीय एव काटो वाधनीयः-दृति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ | पुतरेमेव तत्काठस्य बाितत्वात्‌ | ““येदृषैनं यज्ञ उपनमेदथाऽऽदयीत"” इवि सोमयागचिकीरपया कालमाधानस्योपदिङता शाघ्चेण वसन्तरृत्तिकादिकालो वायिवः | वरमात-ऋतुनक्षचपवीक्षानिषेधेन समकाल एव बाध्यते ॥

१ स. स्मिमेव पु । ग. च. छ, 'स्मिनेवाप्नी" । २ क, त्र. "तनपृक्षेत्‌ । ३ ग. च. ति ॥ मक्षि" । ४ग, च, प्रतीक्षेत । ५ क. "कीर्वाक्राटसाधन' ।

३०० श्रीमाधवप्रणीतः- [अन्५पा०यअपि०६-<]

( षष्ट-आन्यस्य सोमादनुत्कषाधिकरणे सूत्राणि १९-२१) ® १५ 4 | पुरोडाशस्वनिदंशे तयुक्ते देवताभावात्‌ ॥ १९ ॥ आज्य- मपीति चेव ॥ २०॥ न मिश्रदेवतलादेन्दराग्रवत्‌ ॥२१॥ षृष्ठाघकरणमारचयति- आज्यं चोत्कृष्यते नौ वा वस्याभ्रीषोमयोगतः ॥ आयः प्रजापतिं विष्णुं बा यष्ुं शक्तितोऽन्तिमः॥ < ॥ अग्नीषोमीयस्य पृरोडाशस्य सोमादुष्वैमृत्कपैः--इत्युक्तम्‌ । तद्रदुपाशुयाजाधं यदाज्यं तस्योत्कषैः कायैः । अय्चीपोमसंबन्वस्य समानत्वात--इदि चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । विष्णुपरजापद्योरपि विकल्मितदेवत्वेन यष्टुं शक्यत्वात्‌ | तस्मात्‌--नाऽऽ- ज्यस्योकषैः |

( स्मे विकृतानामेन्द्राग्रादीनां सयस्कारताधिकरणे सताणि २२-र४ ) विकृतेः प्रकृ तिकारुवास्सचस्कारोत्तरा विकृतिः स्तयोः प्रत्यक्षशिष्टसातव्‌ ॥ २२ ॥ दैयहकास्ये त॒ यथान्यायम्‌॥२२॥ वचनादैककाल्यं स्यात्‌॥२९॥

सप्रमापिकरणमारचयति-- द्यहकाखाः किमेन्द्रा्रा्याः प्यस्कार्गा उत ॥ आद्यः प्रकृतिवन्मेवं विकृत्युक्तिविशेषतः ॥ ९ ॥ (‹एन्द्राञ्ममेकादृशकपाटं निवेपेत्मजाक्रामः” “सोयं चरुं निवेपेद्रद्मवचंसकापः” इल्ादयो द्यहकालाः । कुवः- प्रकतौ तदशनात्‌ । पवेण्यंगयन्वाधानम्‌ , इध्मस्य बर्हिपश्च संपादनम्‌) पतिपदीिः-इवि द्यहकाठतवं पररूतौ दष्टम्‌ । वथेव विरुतवपि युक्त म्‌-ईइति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । एकाहकालत्वस्य वाचनिकलात्‌। “य इष्टया पशुना समेन वा, जग्रयणेन वा यक्ष्यमाणः, सोऽमावास्यायां पौणेमास्यां वा येव” इति वचनाचोदकपाप्रं द्यह- कार्त्वं बाध्यते |

( अष्टमे सोमात्सांनाय्यविकारादीनागुत्क्षाधिकरणे सूत्रम- ) 9 य (क्ण पा त ९ ए ध्य ~ ~ ४ सानाय्याप्राषार्गायवकारया उध्वं सोमासपकृातवत्‌ ॥ २५4 ॥ भष्टमायिकरणमारचयति- १ स, आज्यमुत्करृ* ! > छ. “ण्वन्वा" |

[अ०५पा०धजवि०९] जेपिनीयन्यायमारविस्तरः। २०१

आपिक्षादेरनियतिः स्पात्सोमादृध्वेमव वा॥ अषिशेषादप्निमोऽन्त्यो नासोमेति विशेषतः ॥ १० ॥ (‹वैश्धदेव्यामिक्षा"” हल्यादिः सांनाय्यविकारः । “'भग्रीषोमीयमेकाद्‌ शकपार नि- वैपेत” ““वसन्पेन वर्मवचैसकामः'' इल्यादिरम्रीषोमीयपुरोडाशविकारः । तस्योभयस्य सोमात्मागृ्व वा यथेच्छमनुष्ठानम्‌ । कुवः-- विशेषरनियामकस्यामावात्‌-हूति चेत ॥ मेवम्‌ । “नासोमयाजी संनयेत्‌” इवि निषेधेन सांनाय्यं सोमादृध्वमृत्कष्यते | अग्चीपोमीयपुरोडाशस्योच्कषैः पूरवंमेव द विवः। तस्मात-- वद्विकारयोरप्युत्कषां युक्तः॥

( नवमे सोमविकाराणां दरपर्णमाहात्यागकर्वव्यताधिकरणे सूतम-)

तथा सोमविकारा द्पूर्णमासाभ्याम्‌ ॥ २६ ॥ नवमाविकरणमारचयति-- एकाहानामनियमो दशदेषष्वमेव वा ॥ पो मवत्प्रथमो मेवमनुक्तेः स्पात्तदृध्वेता ॥ ११॥ (“गवा यजेत” इल्यदिना गवादिनामकाः सोमविकारा एकाहा भान्रावाः । वेषा. मपि सोमवदिष्टिपू्ैत्वं विकल्िवमू--इवि चेत्‌ ॥ मेवम्‌ | सोम॑स्य पूर्वत्व वचनेन साक्षान्नोक्तम्‌) किं तु ““सोमेन . यश्ष्यमाणोऽग्री- नादधीव"' इ्याधानानन्वयामिधाने सया रिः पूव सोमानुष्ठान संपद्यते । तस्माद्‌- नुक्त पूरवेभावित्वं चे।दको नाविदिशति ।-अपिद्धमप्यविदिशयताम्‌--ईवि चेत्‌ । न । इहायेमवात्‌ । सङदेवाऽऽषानम्‌ । तथा सरवि तदानन्तय॑ प्ररृतावुपक्षीणम्‌ | न दयकस्याऽऽनन्वयंस्य भिन्नकाटीनयोः प्रकतिविकत्योः संबन्धः संभवावि । तस्मादिष्टचुत्तः रकाठीनत्वं सोमस्य निवाराधितं समथैस्याऽऽधानानन्त य॑स्य विरुतिष्वन विदेशात्‌ “दशे- पृणेमासावि्ट सेमिन यजेव'” इदयुक्तस्योत्तरकालीनत्वस्याविदेशाचेषेरूष्वेमेव गवा- दिविरुतयोऽनुष्रेयाः ॥ इति श्री माधवीये जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरे पश्चमा- ध्यायस्य चतुथः पादः ॥ ४॥

|| समाप्रश्वायं पञ्चमोऽध्यायः ॥

अन्न पादे आादिवः अधिकरणानि द ० सूत्राणि २६ ९२४

१ क, छ, पू । २, च. देव ह्याधाः ।

३०२ श्रीमाधवप्रणीतः- [० दैपा०१६अपि ०१]

( मथ षष्ठाध्यायस्य प्रथमः पादः )

अनुष्ठानक्रमः सवः पञ्चमे सूनिषपितः ॥ कोऽनुष्टातेत्यपेक्षायामयिकारोऽत ष्यते ॥ १॥ अनेन प्रश्चमषष्ठयोरध्याययोः पूरवोत्तरमाव उपपादितः ॥

ध यागादिकमणां स्वगदिफरषा- क प्रभ॒म्र ~ > सच्ाण १. ( | धनताधिकरणे, अधिकारन्याये +,

द्रव्याणां कमसयोगे गणसेनाभिसंबन्धः॥१॥ असा-

धकं त तादथ्याव्‌ ॥ २॥ प्रयै चामिसंयोगाव्‌, केमतों ह्यमिसंबन्धः, तस्माकमोपदशः स्यात्‌ ॥२॥

षृ ष्ठाघ्यायस्य प्रथमपादे प्रथमापिकरणमारचयाति-

2 =है #

कमाधिकारः करतुर्न कि वाऽस्ति, न पदश्चुतेः॥ धात्वथभाग्पताभानात्फरमोगविवजंनात्‌ ॥ २ ॥ वरीयस्पा विधिश्चुत्पाऽवरुद्धा भावनाऽत्र चं ॥ भोग्यः स्वगे: पुमयेत्वात्कमियोगाच् सोऽस्त्यतः॥ २॥ ““द्शेपृणेमासार्भ्यां खगेकामो यजेत” इति श्रूयते । तत्र यागक्रियानिष्पादकतवं कततवम्‌ | फलमोक्तवया स्वामित्मधिकारः । वादशोऽधिकारो यागकबुनास्ति । कृतः--फलमोगामावात्‌ । वथा (यजेत इत्यत्राऽऽस्यातेन भावनाऽमिधीयवे । तस्याश्च षात्वर्थो माव्य, एकपदोपात्तत्वात्‌ | स्वगेस्तु पदान्तरोपात्तत्वाद्राक्येन माव्य- तयाऽन्वेवग्यः | तच्च वाक्यमेकपद्रूपया श्रुत्या बाध्यते । स्गेस्य भाव्यत्वामवे सवि गुणत्वमभ्युपेयम्‌ । खगेशम्दो ना सुखवाची, कं तु सुखसाधनं चन्दनादि द्रव्यं रते । रके वथान्यवहारात्‌ । तच कामयितुं योग्यम्‌ | तेन द्रव्येण विना सागानि- पपत्तेः | तस्मात्‌-अस्मिन्वाक्रये फकानमिषानेन तद्धोगाभावात्कुंयगे कवृत्वमेव, न त्वविकार इत्यपिकारलक्षणे नाऽऽरब्वन्यम्‌ । इति प्रपि- वर मः--"यजेत' इत्यत्र प्रयस्य केवलमाख्यातरूपत्वमेवेति न मन्वव्यम्‌ | कि वु

छ

कारेण पुरुषं प्रवतेय।त । पुरूपश्च स्वाभिमतं फकमन्तरेण न प्रवतत इति वद्पेक्षिवं

१.८. वा। २ कृ. ख, तस्यांच याः|

[भ <धपा० अबि ०२-३] जेमिनीयन्पापमाहाविस्तरः। ३०३

खगमेव भाग्यतया विषिरूपादतते | ख्गशन्दश्वोच्छष्टयुखे रूढः, द्रव्ये तु लाक्षणिकः । तस्मात्‌-- सुखस्य भाव्यत्वं व्रिधिश्रलया सिद्धम्‌ । षालथेस्य तु माग्यत्वमेक्रेन पदेन प्रतीयमानमपि न परत्ययनावगम्यते । किं तु-- प्रत्या | तथा सति खगंमाव्यच्वं भावनायां पल्याप्र्नम्‌ , एकेनैव विपिरूपेणाऽऽख्येतिनावगमातं । कमियोगाद्पि स्वगस्य भाव्यत्वम्‌ । वस्मात्‌-फकमोगसभवेनं कतुरथिकारोऽस्तीत्ययिकारलक्षणमारब्षव्यम्‌ ॥

( द्विवीये-अराक्तानामधिकारनिराकरणाधिकरणे स॒त्रे ४-५ ) फलाथताकर्मणः शाघ्ं स्वाधिकारं स्यात्‌ € ~ 9 = @ 9 ॥ & ॥ कतवा चातस्षयागाहाधः कात्ल्यन गम्यते ॥ ५॥ दिवीयापिकरणमारचयवि-- अन्धादेरस्त्यसो नो वा, स्वगच्दटुत्वात्स विद्यते ॥ प्रधानाक्तपनुसारेण यथाशक्त्यङ्वणनम्‌ ॥ २ ॥ नंवाऽऽज्याेन्नणादानां पुरुषं प्रति चादना॥ क्रतुं प्रति विधिस्तस्पानशक्तस्पायिकारिता।॥९^॥ भन्धः, पः, बधिरः, मूकः, गवाश्वादयस्तियच्चः, इयादीनां चेवनत्वेन निरति दायप्मुखदूपे खगं कामना संभवति | भयोच्येत-- "केषु चिदङ्गेष॒ शक्तिर्नास्ति | तथा हि-भन्धा नाऽऽन्यमवाक्षतु क्षमः | प्द्विप्णक्रमेप्वराक्तः| बधिर] नाध्वयेपाक्तं ढा्णोत्ि | ततः "छ घ्ीवाचयति'' इति विहितस्यानुष्ठानं न सिध्येत्‌ । मूकाऽनुमत्र- णादावशक्तः | वियंश्च] बहंप्वशक्ताः" इति | तन्न यथाशक्त्यङ्गानामनुषेयतात्‌ “सख गेक।मो यजेत?” इत्यनेन पथानवाक्येन सव। विकारः प्रतीयते | स चाऽऽन्यावेक्षणा- दयद्धवाक्यानुसारेण न सकोचयिवुं युक्तः । किंतु प्रवानानुमारेणाङ्कानृष्टानमेव संको- चयिवुं युक्तम्‌ | तस्मात्‌--अन्वाद्रप्यधिकरोऽस्वि | इति प्रापे-- बूमः--यचान्यविक्षणादयः पुरुपाभैवया विषीयरव्‌, तद्‌। तरेऽ न ऋते कल्यम्‌ | इह तु-क्रत्वङ्गतया वे विहिता इति तदाप क्रतुरेव न निप्पद्यवे | वस्मात्‌- भशक्तस्य नास्दयविकार्‌ः॥

( ततीयं छिपा अनधिकारनिराकरणाधिकरणे सूताणि ६-१६ ) इ ङ्गविद्यषानदयाष्युयक्तमातशायनः ॥&॥ [का

ग. च. छ, "ख्यातप्रयपरेना" । २ करत | कमनो ।३ च. वेक ठ्ख.ग.च, छ. "देश्वास्यः । ५ क्न. च, कारः! इ । ६ च, निष्पत्‌ ।

३०४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ° दपा० १५अपि ०३]

तदक्िसाच्च दोषश्चुतिरविज्ञाते ॥ ७ ॥ जातिं त बादरायणाअवररषाद्‌ › तस्मास्छाप प्रता येत जायथस्याकाशष्वात्‌ ॥<॥ चाद तत्वायथाश्चुति ॥ ९ ॥ द्रन्यवचात्तु पुंसां स्यात्‌, द्रव्यसयुक्त क्रयाक्क्रयाग्वा्प्‌; सद्र व्यतवं चणा दरव्यः समानयाग्चात्‌ ॥3०॥ तथा चान्यार्थदर्शनम्‌ । 99 ॥ तादरथया- कर्मतादथ्यम्‌ ॥ १२ ॥ फरोराहाविशे- षात्त | १३॥ थन च समवतत्वात्‌ ॥ ३४ ॥ क्रयस्य धमेमात्रतम्‌ ॥ ३५ ॥ स्ववत्तामाप दशयति ॥ 9६ ॥ तृतीयापिकरणमार्चयति-- घिया न सोऽस्त्पस्ति वा, ना पखिद्िन तदीरणात्‌ ॥ प्रकृत्यथंतया रिद सख्पावन्नाविवक्षितम्‌ ॥ & ॥ अस्त्युदेरयगतत्वेन संख्यया सहशत्वतः ॥ यद्विभक्तिपिकारादेरथस्तत्पकृतेनं तु ॥ ७ ॥ ८“छगेकामो यजेत” इवि पंठिङ्धशब्देनाधिकारिणो विधानात्सोऽविकारः छिया नास्ति । नच--यरहेकत्वविङ्गमविवक्षिव म्‌--इति वाच्यम्‌ , एकत्वस्य पत्य- यायेत्वामावात्‌ । प्ररृत्यथत्तया तु ग्रहवद्विवक्षिवं पृठिङ्धम्‌ । इति प्राप्े- व्रमः--भस्ति छियाः कमौपिकारः । कुतः--पलिङ्गस्याविवक्षितत्वात्‌ | न दयक त्वस्य प्रलययायेलमविवक्षायां निमित्तम्‌ । किं त्देरयगतत्वम्‌ | इहापि "यः खगे कामः, स यजेत इति वचनव्यक्तौ पृलिङ्कस्योदेश्यगतव्वेनकत्वसंख्यया सदश्वा नास्ति विवक्षितत्वम्‌ । न च--प्ररुत्य्थ छिङ्धम्‌ । फं तु-घीटिङ्क वावद्राबादिमि घी पययेरमिवीयते । पुलिङ्ग तु वक्षान्‌" इत्यस्मिन्दितीयाबहुवचने विमक्तितिकारेण नकारादेशरक्षणेनाभिन्यन्यते | एवम्‌ "कुलम्‌! दृत्यप्मिन्परथेयेकवचने नपुंपकाभिन्यक्तिः।

१क. "१ । यः|

[अन्दैपा०१अपिच्थ] जेमिनीपन्पायमाराविस्तरः । १०५

पस्मात्‌-लिङ्स्य प्ररुत्यधेत्वामावादुदेश्यगतव्वेनाविवक्षितचाच लिया अप्यपिकरः॥

( चतुथ--यागे दपत्मौः सहएधिकाराधिकरणे सूज्ाणि १७- २१ ) क खवतोस्त॒ वचनादेककम्यं स्यात्‌ ॥ १७॥ [क £ क टङ्द्द्यनाच ॥ १८ ॥ कऋततवाच्च भक्त्या (© ए ( स्वामत्वसमुच्यतं ॥ ३९ ॥ फखाथंलान्न कि ® > त 4 सखामव्वनाभिस्बन्वः ॥ ९० ॥ फद्वत्ता ९ द्‌ शयाते ॥ २१ ॥ चतुथाविकरणमारचयति-- . देपतिभ्यां एधक्तायं सह वाऽऽख्यातसंख्पया ॥ प्रथग्मेवमवेगुण्यात्कर्रक्यं दैवतेक्यवत्‌ ॥ < ॥ यजेत! इलयाख्यातप्रत्ययगतायाः संख्याया उदेश्यगतत्वामवेन विवक्षाया षार यित॒पशक्यत्वादेककतत्वाय दपतिभ्यां प्रथमेव कमोनुष्ेयम्‌ | इति चेत्‌ | मेवम्‌ | वेगुण्यपरस््भात्‌ | कमणि तत्र तत्र पल्नयत्रेक्षणं यजमान व्रक्षणं चेत्युमय॑म- प्या्नातम्‌ । तच यजमानपरयोगे पल्नयत्रक्षणं लुप्येत, परत्नीप्रयोगे यजमानाविक्षणं लप्येत, इत्यवगुण्याय दयोः सदहायिक्रारः । न च-यजेतेदेकत्वं विरुद्धम्‌, “अग्री- पाम देवता" इत्र यथा व्यासक्तयोदुवितदिवतेक्यम, तथा दंपत्येरेकमेव कतृत्वमि- त्यङ्गीकारात्‌ । वस्मात्‌-सदायिकारः ॥

* भस्यैवाधिकरणस्यानुत्ारेण ““जष्टवव व्राह्मणमुप्रनयीत, तमध्यापयीत” इव्यत्नापि छया अध्य. धिक्रारः । भत एव “प्रावृतां यज्ञोपदातिनीमभ्युरानवज्ञपेत्‌” (२।१।१९) “पश्वादननेः संवे!्तं कटम्‌, एवंजातीयं वाऽन्यत्‌, पदा प्रवतयन्तीं वाचेत्‌--प्र मे पततिदानः पन्थाः कल्पताम्‌ २। १ । २० ) इति गोभिछपृच्रम, “मनसा मतुरतिचारे चिगत्रं यात्रं क्षीरोदनं वा भुज्ञानाऽ्थः शयीत उर्ध्वं धिराादप्सु निमपरायाः सावित्याऽ्ट्ररतेन दिरोमिजहयत्पूता मवति (भ० २० ख० ५) इति वातिष्रस््रतिः, “अथय दृच्छेत्--ददटिता मे पण्डिता जाप्रेत सवेमायीयात--दति.तिरौ दनं पाचवित्वा सपिष्मन्तमश्चीयातामीश्वरा जनयितवै इति वृददारण्यक्रोपान्त्यश्रनतिश्च, "कटी, वद्बुची* इयादिप्रयो गसाधक्म॒ “दादाध्येतवाची च शब्दो जानिकराथे ठभते" इव्यथकम “गोत्रं च चरभैः सह” इति वार्तिकं च संगच्छते | कच यजमनपल्या अध्ययनमन्तरेण कत्विगादभी क्तायंस्य ज्ञानाभावात्तदक्तकमाणे प्रवृत्तिरेव न स्यात । संस्करतानिरिक्तमापणं तु शनायज्ञेयां वाच वेत्‌ इव्यादिना निषिद्धमेव । उप- छभ्यते च प्रा्चनितिहामादिषु सीतामदाश्रतादीनां सेध्योपास्नमपि ॥

त व = _ =

१ ल. ग. च. छ. अस्यधि* । रख. च. (तक्ता ३. च. यमान्ना । ष. गर च. -षताल्ला" | च. "वतै" ।

३९

३०६ श्रीमाधवप्णीतः- [अशऽदैपा०१अपि-५- ६) ( प्थमे-आधाने प्रुषद्रयकतरकत्वनिराकरणाधिकरणे पूते २२-२३ ) 9 (र ( (अ द्याधान च हयज्ञवत्‌ ॥ ९९ ॥ गणस्य त विधाः लवं र ल्प ^ _ (^ ॥ ॐ नत्वाप्पल्या दहतायशब्द्ः स्याद ॥ २२३ ॥ पव्वमापिकरणमारचयाते-- पुंसोरेकस्य वाऽऽधानं वस्षानावित्यतो द्रयोः॥ एष प्नोमविधिद्रिंखं दंपत्योरेकता ततः ॥ ९ ॥ आधाने श्रयते--"क्षोमे वसानवैञ्ची आदषीयाताम” इति । तत्र "वसानो" इत पुठिङ्कद्विवचनादुमयोः पुंसोरावानेऽपिकारः । इति चेत्‌ ॥ यैवम्‌ । क्षोमस्याप्राप्तस्य विधेयतया पंद्ित्वस्यापि विधाने वाक्यभेदान्न तद्विषी- यते । किंतु--दुपयोः सहापिकारेण प्ाप् द्वित्वमनू द्यते । पतिश्च पत्नी चेति विगृह्य पतिशब्दस्यैकरेषात्पंलिङ्गद्विवचनमविरुदधम्‌ । तस्मात्‌--जाधानेऽपिकारिणः पस एकत्वेमव ॥

( पठे पुस एवोपस्थानाचधिकाराधिकरणे सूत्रम्‌-- ) तस्या यावदुक्तमाशीत्रह्मचयंमत॒ल्थसखाद्‌ ॥ २४ ॥

पृष्ठायिकरणमारचयति - उपस्थानादि दंपत्योरूत पसो द्रयोरिदम्‌ ॥ यजमानत्वस्ताम्येन विद्रचात्पुस एव तत्‌ ॥ १०॥

(अगन्म सुवर्‌--"” इलयनेन मत्रेण “उद्यन्नद्य पित्रमहः'' इत्यायेभेत्रेश्च कवे- व्यमादित्यव्रिपयमुपस्थानम्‌ | आदिशब्देन “वसन्तमृतूनां प्रीणामि!" इत्यादिना विहि- तमनुमन्रणादि । तप्सवं दुपतिभ्यामुमामभ्यां कतेव्यम्‌ | कुतः--यजमानत्वस्योभयोः समानत्वात्‌ । वतो याजमानत्वस्समाख्यया यथा पुंसाऽनुष्ठीयतेवथा कछियाऽपि । इति चत्‌ ॥

भेवम्‌ | *अध्ययनरहिवतया छिया तद्नुष्ठातुमशक्यलवात्‌ । तस्मात--पंष एवो- पर्थानाद्धकम्‌ ॥

# इद्‌ च “य इच्छ्त्‌--ददता मे रपण्डता जयित सवमायुपियात्‌” इति बृहदारण्यकोपान्यशरु- तिविरुद्रम |

१ ख. च. वत्निमाद्‌ˆ। रव, “सोद्रयोः।३ ख. ग. च, छ. तो यज | ४ क. ख. च्िया अपि ।

[अ०पैपा०१अपि०७] जेमिनीयन्पायमाराविस्वरः। ३०७ ( समे शरद्रस्यानधिकाराधिकरणे सूत्राणि २५-३<)

चातुर्वण्यमविशेषात ॥ २८५ ॥ निर्दशादा थाणां स्याद्गन्याधेये दयसेबन्धः क्रतुषु ब्राह्य- णश्चुतिरियत्रेयः ॥२६॥ निमित्तार्थेन बादरिः, तस्मार्सवाधिकारं स्यात्‌ ॥ २७ ॥ अपि वा- न्यार्थदक्नाद्यथाश्चति प्रतीयेत ॥२८॥ निर्ह शान्त पक्षे स्यात्‌ ॥ २९ ॥ वेगुण्यात्रेति चेत ॥ ३० ॥ न काम्यात्‌ ॥ ३१ ॥ संस्कारे च ततप्रधानखाव्‌ ॥ ३२॥ अपि वा वेदनिर्दैशा- द्पशद्राणां प्रतीयेत ॥ ३३ ॥ गणाधिवानरति चेत्‌॥ ३४ ॥ संस्कारस्य तदथा, विद्यायां पुरुपश्चतिः ॥ ३५ ॥ विद्यानिदेश्चातरेति चेव ॥ ३६ ॥ अवेद्यसादभावः कमणि स्यात्‌ ॥ ३७ ॥ तथा चान्याथद्शनम्‌ ॥ ३८ ॥ सक्तमापिकरएणमारचयति-- |

गद्रोऽपि यष्ानो वा स्यादवेधाघ्ययनेन वा ॥

उपदेष्टयखाद्राऽस्य क्रतुविचेन यष्टता ॥ ११॥

तनिवर्णवेदविद्रद्भिः कृताथां विधयः क्रतोः ॥

नाऽऽ क्षिपन्ति चतथस्प विद्यां तद्यष्टता कुतः ॥ १२ ॥

चि तपाठ।दिना वात्कािकाचायोपदेशेन वा शद्रस्याप्यनुष्टानहैतुमतविद्यासम वाच्छद्रोऽपि यागाधिकारी । इति चेव ॥

क क श [3

मैवम्‌ । कतविवितरैयभ्यैपरिहाराय हि शद्रस्याविहिताऽपि त्रिया कल्प्यते ( ल्प्येत )। कत॒विधयश्च चरैवारिकानुष्ठानेनैव चरिवाथौः सन्तो न शद्रस्य विद्यां कल्प यन्ति | अवर्िकानां तु विद्यान कल्पनीया, अध्ययनविविनैव विदितत्वात्‌ । तस्मात्‌ न दृद्रस्य यागापिकारः॥

१, ता॥ ११॥ नैवाणिकैवदविद्धिः। २ गछ. विदयान्ता यट" ।

३०८ श्रीमाधवपरणीतः- [अरदपा०१अपि०८-१०] (अष्टमे निधेनाधिकाराधिकरणे सूते ३९-४०) ४ म ध त क, द्रः कि अयाणां द्रग्यसंपन्नः कर्मणो द्रव्यसि- ज ष्टः. 9 द्विखात्‌ ॥ ३९ ॥ अनियत्वात्त नेवं थ्‌ ९, ^ च # ॐ र स्याद्थाड द्रव्यसयाम्रः ॥ ५० ॥ अष्टमापिकरणमास्चयति-- धन्येव कतातान्योऽपि धन्येव विधिसाथ्यतः ॥ अन्योऽधिकुरते द्रव्यमाक्षिपेदुक्तिवत्क्रतुः ॥ १३ ॥ यथा विद्याऽपिकारहेतुः, तथा षनमपीति घनिन एव यागाधिकारः, तावता विधीनां साथेकत्वात्‌ | विध्यन्यथानुपपर्यौ हि दरिद्रस्य धनाजनमाक्षपरं शक्येत । तस्मात--रृ्रवदरिद्रोऽपि न कमेण्यधिकारी । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ , धनिकस्यापि धनाजेनं न यागविधिभिराक्षिप्तम्‌ । मोजनादिमिषैनकरचैर तस्याऽऽक्षिप्तत्वाव । भत एव विद्याया जध्ययनविषिरिव धनाजेनस्य न कोऽपि विवि- रप्ति | याजनादिविवय उपायनियमाथौ ईुक्तम्‌ । तस्मात्‌--भाजनाद्िच्रतोरपि धनकायेत्वेन धनाजेन पिक्षत्वादरिद्रोऽपि धनाजैनं रता क्रतावयिकरोति ॥

( नवमे-अङ्हीनाधिकाराधिकरणे सचम्‌-- ) अङ्हीनश्च तद्म ॥ ४१ ॥

नवमाविकरणमारचयति- अलुहीनो न कुरुते कतां वा, नाक्नमत्वतः ॥ समाधायाङ्वेकस्यं करोति द्रव्यहीनवत्‌ ॥ १४॥ कश्िद्क्षिरोगेणाऽऽन्यमवेक्षितुमसमथेः । ओैन्यो वावरोगेणालाधीनपदो विष्णुक्रमे- प्वसर्मधः । जतो नाङ्हीनः कमौधिकारी । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । धनहीनो यथा धनं संपा्यापिकरेवि+ वथा विकलङ्कोऽप्योषधादिना वैकस्यं समापायाधिकरोवु ॥

( दशमेऽचिकिरस्याङ्कपकल्यस्यानधिकाराधिकरणे सूत्रम्‌-) ह] (नक न गों पत्ता नियसंयोगात्र ॥ ४२ ॥ १ ग. च, नन्योऽपे कु" । २क्ञ.ग.च. छ, ्त्याद्‌“। ३. ग. च. छ. 'कषेपुमयक्यम्‌ । त ।४ग. च. छ. इति द्॒क्त । ५ क, “ज्ये । ६ क, अन्ये । ७ कृ. पदातिः ( < क, "मीः । भ |

[अण्देपा०१अधि०११] जेमिनींपन्पायमाखविस्तरः। ३०९

दृशमापिकरणमारचयति- अप्तमाधेयवैकल्ये कर्थं, काम्पेष्वकतँता ॥ नित्येषु त्वाहिताभिंशरे्यथाशक्ति करोति हि ॥ १५॥ कथम्‌ इल्यनेन संशयः सूचितः । वैकल्यस्य समापातुमरक्यत्वेनाक्षमस्वादस्य- न्तमनविकार्‌ एव । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । काम्यष्वङ्वैकल्ये फसिद्धेमऽस्तु तत्राविकारः । नित्यानां चाहिता- धिना त्यक्तुमशक्यत्वादीषदङ्करोपं सोदाऽपि नित्येष्वधिकारोऽस्ि ॥

( एकादशे दर्पर्णमासयोषवार्पैयस्पेवाधिकाराधिकरणे सूत्रमू-) अज्यापयस्य हानं स्यात्‌ ॥ ५३ ॥

एकाद शाविकरणमारचयति-

विधिवरण एकादावपि स्याल्िक एव वा । अविरोषात्पक्ष आयो वाक्यभेदाय तृत्तरः॥ ९६ ॥ दशेपूणैमासयोः ““भार्पयं णीते” इति विधायेदमाप्नौत ग्‌-“/एकं वृणीषे दर वृणीत, चीन्वृणीते, न चतुरो वृणीते, न प्चाविवृणीते/ इति । पिगातप्ववेकः कडयपभरद्वाजारिः, तस्थ संबन्ध आर्पैयः, वं वृणीते कथयदुचारयति । (करयप- गोत्रोऽदम्‌, भरदाजगोत्रोऽहम्‌" इति वदुचारणम्‌ | एकमार्पयमुचारयति तदुदाहृतम्‌ । दावापंयावुचारयति--“उपमन्युवसिष्ठगोत्रोऽदहम्‌" इ्यादि । जीनार्पयानुचारयवि-- ४अाङ्किरसवार्दस्षयमारद्राजगो्ोऽदम्‌' इत्यादि । चतुर आर्पयान्नोचारयेव । प्थाऽऽर्पेयानविक्रम्य पडादीनर्वियान्नोचारयेव, इत्यथैः । तत्र--एकार्पयद्यपयञ्या- पैयवक्येषु विशेषादशोनाव्‌ “एकं वृणीते" इत्यादयच्योऽपि विधयः । इति चेत ॥ मेवम्‌ वाक्यमेद प्रसङ्काव्‌ । तत्परिहाराय ((व्रीन्तृणीते'' इत्यस्यंव विपित्मस्तु । “एकं वृणीे, द्रौ वणीवे'” इत्यवयुत्यानुवादेन स्तावकम्‌ | (एकवरण--द्विवरणे सपशस्ते अपि यदा कवंव्थे, तदा त्रिवरणस्य प्रशस्तस्य कवेग्यत्वं॑किमुं वक्तव्यम्‌! हवि स्तुतिः । चतुमिपेध-प्ातिक्रमनिषेवाम्यामपि च्रितमेव स्तूयवे। न च- तयोर्निपेषो विधातव्यः) प्रसक्त्यमावादेव वद्प्वृत्तेः। चतुराद्योऽतिविरम्बक।[९ त्वादपशस्वाः । त्रित्वं तु न तथेति प्रशस्तम्‌ । वस्मात--कमण्यविकुषेन्यजमान- ल्लीनेवोचारयेत्‌ , न नयनम्‌, नाप्ययिकम्‌ , इति तात्य।पः॥

वाक = = १ क. भ्मयेपु क । २ क. "मित्राय । ३ खरग. च. छ. वाक्यभे" | ४ ग. छ. प्रव्रृणीते । ५ग.च. 'त्रधते द.।६ग छ, "यति तिनु" । ७ क. च. विषयः ।

२३९१० श्रीमाधवप्रणीतः-[अ ० दपा०१अपि ० १२-१३]

( द्वादशे रथकाराधिकाराधिकरणे सूत्राणि ४४-५० ) वचनाद्रथकारस्याऽऽधानेऽस्य सवंेषलात्‌ ॥ ४ ॥ न्याय्यो वा कमसंयोगाव्‌, शूद्रस्य प्रतिषिद्ववात्‌ ॥ ५ ॥ अकरम॑स्वा्नु नेवं स्यात्‌ ॥ ६ ॥ आनर्थक्यं च संयोगात्‌ ॥ &७ ॥ गृणार्थनेति चेव ॥ ४८ ॥ उक्त- मनिमित्ततम्‌ ॥९॥ सोधन्वनास्त दीन- तात्‌; मन््रवणासरतीयेरन्‌ ॥ ५० ॥ दरादशापिकरणमारचयात-- विप्रादिरेव रथकृदन्यो वाऽऽदयोऽस्तु योगतः ॥ हटेवेणान्तरं तस्याऽऽधाने वषतुरुच्यते ॥ १७॥ साघाने श्रूयते--““वप।सु रथकार आदधीत?” इति । तच्न-^रथं करोति” इति व्युत्पत्या वैवर्णिको रथकारः । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ | संकीणेजतिविशेषे रूढत्वात्‌ । वेश्यायां क्षत्रिय दुत्पन्नो माहिष्यः । शूद्रायां वैशयादुत्पन्ना करणी । तस्यां करण्यां माहिष्यदुत्पन्नो रथकारः । तथा च यज्ञवल्यः- (“प्राहिष्येण करण्यां तु रथकारः प्रजायते” इति | तस्य च रथकारस्याऽऽवानकालो वधैतैः ॥

( जचयोदशे निषाद स्थपत्यधिकरणे स्ते ५१-५२ ) स्थपतिरनिंषादः स्थाच्छब्दसामर्ध्यात्‌ ॥ ५१ ॥ (4९ £ खृङ्कदशनाच ॥ 4९ ॥ त्र योदशाधिकरणमारचयति-- द्विजः स्थपतिरन्यो वा द्विजः पष्ठीसमास्ततः ॥ कमेधारयमुख्यत्वानिषादो रोद्रयागकृत्‌ ॥ १८ ॥ “वास्तुमयं रोद चरुं निवपेत्‌” इति प्ररुत्य श्रूयते--'“एवया निषादस्थपति याजयेत्‌” इति । वस्तुशब्द: किंचित्परतिद्रव्यव्रिशेषमाह । एतस्यामिष्टावविकारी

१. च, र निधारस्थ° |

[अ.दषपा.२भधि.१-२] जेमिनीयन्पायमालविस्तरः । ३११

स्यपतिशब्द्वाच्यस्चैवाणिकः | कुतः--"निषादानामयिपविः” इति षष्ठीसमासस्य त्रैव णके संभवात्‌ । तस्य चाधीतवेदत्वन विद्यासंमवाच । इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ | 'निषादश्चासौं स्थपतिश्च इति कमंध्रारयसपासस्य मुख्यत्वात्‌ | पद्ठीप्मासे तु संकीणेजातिविशेषवाचिना निषादशव्देन तत्संबन्ध उपलक्षयेत | न त्यं कमेवारये दोषोऽस्ति | वतस्ताच्काठिकाचारयापदेशादिना विद्यां संपाच धनिको निषादो रौद्र यागं कुयात्‌ ||

इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यायमालाविस्तरे षष्ठस्याध्यायस्य प्रथमः पादः॥ ९॥

अन्न पादे जादितः अधिकरणानि १३ ३.७५ सताणि ५२ ९९६

( अजय पृष्ठाध्यायस्य द्वितीयः पादः )

( प्रथमे सत्रे प्रत्पेकस्य सत्रिणः फरसंवन्धाधिकरणे स॒त्रे १-२ ) पुरुषधिकसिद्धिखात्तस्य तस्याधिकारः स्थात्‌ (भ व „क कत ॥ 3 ॥ आप चात्पात्तसयामां यथा स्पात्स- तवदशनम्‌ , तथाभावो विकल्पे स्थातर्‌ ॥ २॥ द्वितीयपादे प्रथमापिकरणमारचयति-- सत्रे फलांशः प्रत्येकं सवं वाऽऽद्यः सम्रहके ॥ कतृत्वादन्त्य एकेकस्यापि तच्वाद्धहु्वतः॥ १ ॥ इदमाम्नायते--"द्धिकामाः सत्रमासीरन्‌” इति । त्--सत्रे वहूनां समृदा- यस्य कतृत्वमवगतम्‌ | ““स्दशावराः सत्रमासीरन्‌" इति श्रवणात्‌ । करतलेन समु- दायस्यव फलश्रवणात्‌ | पर्षाणां पत्येकं फलांश एव न तु सवे फलमेकेकस्य | हति चैत्‌ ॥ भवम्‌ | एकस्यापि स्मुदायान्तःपातिनः कवत्वपद्रावराव । अन्यथा समुदायस्य कत्वेन ^“स्रमाप्वीरन्‌"" इति श्रं कतेबहुत्वं नोपपद्यते । तस्मात्‌--एकेकस्य कतः सवेफलपद्वावात्सवेफलकामिनमेवापिकारः, न च्शकामिनाम्‌ |

$ च. दनां स्थप रच. फटित्वात्‌ । ३ ख. च. नोपपद्येत ।४ग. छ. कामाना" ।

५

३९२ श्रीमाधवमरणीतः- [अनदपा०र्भषि०३]

( द्वितीये दञ्चादा कर््ेक्यनियमाधिकरणे सूत्राणि ३-१२ 9 प्रयोगे प्रुषश्चतेयथाकामी प्रयोगे स्थाद्‌ ॥ ३॥ प्रस्य श्रुतिभाव इति चेत्‌ ॥ ¢ ॥ तादर्थ्ये न गुणार्थताऽन- तेऽथान्तरत्वाकतुः प्रथानमूततात्‌ ॥ ५ ॥ अपि वा कामसंयोगे संबन्धासरयोमोऽपदिश्येत प्रयथं हि वि- धिश्चुतिविषाणावत्‌ ॥ £ ॥ अन्यस्य स्यादिति चे ॥ ७ ॥ अन्यार्थेनामिसंबन्धः ॥८॥ फलकामो निमि- तमिति चेत्‌ ॥९॥ न नियलात्‌ ॥ १०॥ कर्म तथेति चेत्‌ ॥ ११॥ न समवायात्‌ ॥ १२॥

द्वितीयापिकरणमारचयति-

दं क्रेक्यनियमो नास्त्पतास्ति न कामिनि॥ उदेरये ग्रहवत्पख्या यतो नेव विवक्षिता ॥ २॥ आख्पातोपात्तसंख्याऽत्र विधेयस्य विशेषणम्‌ ॥ विवक्षिताऽतः सेत्पत्न कर्वकयं विनियम्यते ॥ ३॥

'“द्शपणमाप्ताभ्यां खगेकामो यजेत” इत्यज खगैकाम उदेश्यः | तद्रतं चैकलतं भदे कत्ववद्‌ विवक्षितम्‌ । तसमात्‌--एको दौ बहवो वा दशपूर्णमासयोरपिकारिणः । इति प्रषे- तूमः-- मा भूत्छगंकामगतस्येकत्वविवक्षा, “यजेत' इत्याख्यातगतं तु यदै कत्वम्‌ , तद्वियेयस्य विशोषणम्‌ । विधेया च॑ क्रिया | सा च खसिद्भये कारकान्तरव- त्कतारमप्याक्षिपतीति क्रियाद्वारा कतौऽपि विषेयः। अवो विवेयकतृंगता येयमेकल्व- संख्या सा विवक्षितिति कतुरेकत्वं नियम्यते |

( तृठीये-आरब्धकाम्यक्ंणोऽपि समाष्ठिनियमाधिकरणे सूत्राणि १३२-१५)

प्रक्रमात्‌ नियम्येताऽऽरम्भस्य क्रियानिमित्त- त्वात ॥ १३ ॥ फरायथिखादहाऽनियमी यथाऽ नपक्रान्ते ॥ १४ ॥ नियमो वा तत्रिमि- तदवाकतंस्ततकारणं स्यात ॥ 9१५ ॥

१ग.च, छ. तु।

॥ | ॥

[अरदेपा०रभधि ०४-५] जेमिनीयन्पायमाछाविस्तरः। ३१६

तृतीयायिकरणमारचयति-- असमाप्य समाप्यं वा काम्यं कामे निवतिते॥ आद्यः प्रयोजनाभावादन्त्यो निन्दादिसंश्रवात्‌ ॥ ४॥

(“चित्रया यजेत पडकामः"” “(कारय वृष्टिकामो यजेत” इयादिषु कामपेरितन पुरुषेण कमोपक्रान्तम्‌ । तस्य च समाप्तेः प्रगेव केनापि निमित्तेन तत्फलपाप्रौ दोष द्शेनेन वा कामो निववेते, तदा कमोनुष्ठाने प्रयोजनाभावान्न समापनीयम्‌ । इति चेत |

मेवम्‌ | प्रक्रान्तस्य कमेणोऽसम (परौ निन्द्रापायच्ित्तयोः श्रवणात्‌ | ““दृवताम्यो वा एष आवृश््यते यो यक्षये'” इत्युकत्वा न यजते, चैषातवीयेन यजेत” इति तदु- भयं श्रुतम्‌ | तस्मात-- समापनीयम्‌ ॥

( चतुर्थं छोकिककमेणि समाप्यनियमाधिकरणे सृजाणि १६-१८ ) रोके कर्माणि वेद्वत्ततोऽधिपरस्पन्ञानम्‌॥१६॥ जपरापेऽपि च तेः शाघ्रम्‌ ॥ १७ ॥ जशाघ्रा तपसंप्ाप्िः, शास्रं स्यात्न प्रकल्पकम्‌ › तस्माद्‌-

क, ह व |ॐ थन गरस्यतः अप्राप्र श्ास्चम्थवत्‌ ॥ १८ ॥ चतुथोयिकरणमारचयति-- समाप्यमसमाप्यं वा लोकिकं शास्र कल्पनात्‌ ॥ भदो नो गरहकृष्यादौ शाघ्रकल्पकवजं नात्‌ ॥ ५॥ रयग्रहनिमोणाद्रिरूपं य्टकिकं कमे तदपि तक्षस्मृतावुक्तमिति वेद्मृलत्वकश्पना- चिवायागादिवननिवृत्तेऽपि कामे समापनीयम्‌ | इति चेत्‌ | भवम्‌ | रथादौ रमणीयस्य दष्टपयोजनस्यान्रयव्यतिरेकाम्यामेव सिद्धच॒पाया- वगमात्‌ । तच्रोहापोहकुशलपुरुषोत्येक्षामूला तक्षस्मृतिने वेदं कल्पयितुं प्रभवति । तस्मात्‌--"अवश्य समापनीयम्‌" इति नास्वि नियमः ॥

(पश्चमे-प्रतिपिद्धकमंणामनष्ठानेऽनिषएरापाताधिकरणे करञ्चन्यापे सूते १९-२०) प्रतिप खकृमलाक्तिया स्यायतिषिद्धाां विभक्खाद्कर्मणाम्‌ ॥ १९॥ शाघ्राणां खथ-

१ स. यक्ष्यते । रग. छ. क्षकप्मृ" । ३ ग. छ. धमेव इ ४ क.च. स्यप्र 1५. १. छ. क्षकस्मृ | ६ क्ष. "1 मूठमूतं वे" | 9

३१४ श्नीमाधवप्रणीतः- [अनद्‌पा०रभपि०६]

वत्वेन पुरुषार्थो विधीयते, तयोरसमवापि-

तवात्तादर््यं विभ्यतिक्रमः ॥ २० ॥ पथ्चमापिकरणमारचयति-- पयुदासो निषेधो वा नाचाद्रञ्जनमित्यसो ॥ नन्धात्वोरन्वयादा्ः कल्प्यं संकल्पतः फम्‌ ॥ ६ ॥ पदान्वयात्तु नन्न॒विध्योरनिषेधोऽनथहानये ॥ द संकल्पे रक्षणापािनेष काम्यविविस्वथा ॥ ७॥ अनारभ्य श्रयते--'न कलञ्ज भक्षयेत्‌, न लशुनम्‌, न गृञ्जनम्‌” इति । तत्र (न, भक्षयेत्‌” इति संनिषिवश्चान्नञ्वात्वोरन्वये सति (जभक्षणम्‌" इति पयुदासः संप- दयते । तथा सति ““नेक्षताद्यन्तमादिलयम्‌" इल्यादाविव संकल्पो विधेयः | तस्य चाभक्षणसंकल्पस्य विश्वाजिहयायेन स्वगैः फठत्वेन कल्पनीयः । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । पदैकदेशस्य घातोः प्रदान्तरेणान्वेतुमयोग्यलाद्विधायकपदस्य नञ्पदेना न्वये सति रागपाक्ठां क्षणपतृत्तिमनू्य निषेधस्य वियेयत्वाव | न च-- निषेधो व्यैः, नरकपातनिवारकत्वात्‌ । एवं च सति--भश्रुतं न किमपि कल्पनीयम्‌ । त्वत्पक्षे तु- अश्रुतः संकल्पः कल्पनीय इति तदथं मक्षणशब्द लक्षणाऽऽश्रायितमग्या । तस्माव-ख- गकामिनो नोचाविकारः । किं तु-नरकाद्गतंस्य ॥

( षष गुवेनुगमनादीनागुपनयनोत्तरकारुकतेव्यताधिकरणे सूत्रे २०-२१) ५ (ज (९ तास्पस्तु रष्यमाणान जननन प्रव ध र ञं | रत न. ङः तरन्‌ ॥ ९१ ॥ जपि वा वद्तुल्य- ् = क 9 = त्वादुपायन प्रवर्तरच्‌ ॥ २२ ॥ षृष्ठाधिकरणमारचयति- प्रार्‌ मुखत्वादि नियम उपनीते: पराऽप्युत ॥ ऊध्वं मच्रारन्यसाध्यत्वादाचोऽन्त्योऽस्तु तथा स्मरतेः ॥ ८॥ `'पाङ्गुखोऽन्नानि मुञ्जीत” “गुरुर नुगन्तम्योऽमिवादयितव्यश्च ^ ।वृद्धः प्रयु- त्ययः, संमन्तव्यश्च' इत्यादिस्मावैनियम उपनयनात्पागप्यनुपतेव्यः, तस्यं नियमस्य

१ क. कत्पः। प्ख ग.च. छ. नैँवकाः। ३ ख. ग. च, छ. 'स्ततः॥ ७॥ अ । च. संकत्पनीय। ५ क. नाधिः, ६ ख. च, "तस्याधिकारः | "| ७ क. ग. छ. "यः, स्म| & क, "स्य मख्रस्यनि।

[अ०दपा०२भपि०७]. जेमिनीयन्यायमालातिस्तरः । ३१५

वैदिकेेत्रेराहवनीयाचभ्निभिवो साध्यत्वं नास्तीति प्रागपि तत्संभवात्‌ । इषि चेत ॥

मेवम्‌ । श्रौतस्याध्ययनादिनियमस्योपनयनानन्तरमावित्वेन वेदमृलस्प्रतिपापनि- यमस्याप्युत्तरासमन्नेव काले युक्तत्वात्‌ | जत एवं स्मयेते--““उपनयनारि्नियमः"' इति) ““पागुपनयनात्कामचार्वाद्मन्तः" इति च । वस्मात--उपनयनात्पू नास्ति नियमः॥

ज न

~ ‹ अगिहोत्ादियावज्नीवक मणां - त १ भ्रिहानादि पावन्नावकमणां स्वका म॒जाणि २३-२६ )

खमात्रकतेन्यताधिकरणेऽभिहोत्नन्पापे

जभ्यासोऽकमरेषवाप्पुरुषार्थो विधीयते

॥ २३ ॥ तसिमन्नसंभवत्र्थात्‌ ॥ २५ ॥

न कारेभ्य उपदिश्यन्ते ॥ २५ ॥ द््च-

नाकारुलिङ्गानां कार्विधानम्‌ ॥ २६॥ सप्तमािकरणमारचयति-

पावज्ञीवेति सातत्यं स्वकरे वा निमित्ततः ॥ काराङ्रोपादाद्यः स्पादवेधात्यागतोऽन्तिमः ॥ ९ ॥ इदु माम्नायवे--““यावजीवमश्चिहोजं जदोि” “ यावर्जीवं दशेपृणेमासाभ्यां यजेत" इवि | तत्र-- जीवनस्य निपित्तत्वनोपन्यासरात्साति तिित्ते नैपित्तिकस्याव- इय॑भावाजीवतोऽनुष्ठानसावलयमत्र वण्यते | ननु सायंप्रातःकाढावभिहोत्राङ्कत्वेन चोदितो, अमावास्यपौणेमाप्तीकालो दशेपृणेमास्योः । तथापत्यङ्गल)पः सातत्ये प्रमन्येव । नायं दोषः | प्रधानलोषाद्ररमङ्कलोपः” इति न्यायात्‌ । तस्मात--साव- चयम्‌ । इति प्रः ब्रूमः--यद्यपि सायं पातरादिकालोऽङ्कम्‌,) तथाऽप्यनुपादेयतया प्रयाजािवद्विषेयो न भवति किं तु--तसिमन्काठे खतः प्राप्रे सवि कमोनुषेयतया विधीयते | तस्य च कालस्य जीवनरूपनिमित्तसंकाचकत्वेनेवान्वयः । तथा सपि--उक्तकाटविङ्ञिष्टमेव जीवनं निमित्तम्‌ । तसिमन्निमित्ते जीवनरूपो विरेप्यांशो यथा न वेधो नापि यक्तं राक्यः | तथा व्िशेष्णांशः कालोऽप्यिपेयों न लयक्तं शक्यश्च । तस्मात-भवैषस्य त्यागास्ममवान्न सावलयम्‌ । किं वु--खकलेऽनुष्ानम्‌ ॥

भिमो यानो

ता --~ ` रि

१ ल्ल. 'स्याऽऽथाननि" । २ क "मस्याध्यय। ३ ल, "वकरामवादश्माननक्षाः” ६ ।

३१६ श्रीमाधवम्रणीतः- [अर दपा०२अधि०<-२१०]

( अष्टमे-अग्निहोतादीनां स्वकाराद्रत्यादृत्यधिकरणे सूते २७--२<८ ) तेषामोर्पत्तिकलादागमेन प्रवतेत ॥ २७ ॥ तथा हि रिङ्गदृशनम्‌ ॥ २८ ॥ अष्टमायिकरणमारचयति- सकृत्कृतिरुताऽऽदृत्तिदंशदेः शाघरसाथ्यंतः ॥ सक्रत्स्पात्काटसंपुक्तजीवनाव्रत्तितोऽन्तिमः ॥ ९० ॥ दरशंपर्णमासादीनां सरुदेवानुषटानमर्‌, तावता विषिशाघ्रस्य चरिवाथेत्वात्‌ । इपि चेत्र ॥ मेवम्‌ । काठविशिष्टजीवननिमिततस्याऽऽवत्तौ नैमित्तिकस्याप्याववेनीयत्वात्‌ । तस्मा- त्--जावृत्तिः ॥

( नवमे दर्शादो भेदाचाद्रच्या होमाद्रच्यधिकरणे सूनम्‌-) तथाऽन्त.क्रतुप्रयुक्तानि ॥ २९ ॥ नवपाधिकरणमारचयति- क्रतो सकृद्धदहोमोऽसकृद्ा) क्रतुसिद्धितः ॥ सकृनिमित्तमेद स्याऽऽृत्त। होमोऽसकृद्भवेत्‌ ॥ १९१ ॥ दरशापर्णमासयोः कम्भ्यादिपाच्मेदमाम्यादिस्कन्द्नं च निपित्तीकलय होम आान्ना- यते-- “भिन्ने ज॒ होति” “स्कन्ने जुहोति” इति सोऽयं होमः सरृत्कायेः, तावतैव करतूपकारसिद्धेः | इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । मेदस्य स्कन्दनस्य वा निमित्तस्याऽऽवृत्तौ तैपित्तिकस्याप्याववेनीयत्वात्‌ । वस्मात्‌-- नास्ति सरखनियमः॥

( दशम गुवेनुगमनादीनां प्रतिनिमित्तमादृच्यधिकरणे सूत्रम्‌-) जआचाराद्रह्यमाणेषु तथा स्याद्युरुषाथलात्‌ ॥ ३० ॥

द्रमाधिकरणमारचयतपि -- याथाकाम्यमुताऽऽवृत्तिगुरोरनु गमादिषु ॥ | स्यादाद्यः प्रातिहैतुत्वानियमादृष्टती ऽन्तिमः ॥ १२॥ “गुरुरनुगन्तव्योऽभिवा चश्च?" इति विहितेषु गुरुपीतिरूपस्य द्टस्यैव प्रयोजनत्वा- त्पीत्यनुसारेणानुगमनादिकं सरुदसरूद्रा खेच्छया कवेग्यमू | इति चेत्‌ ॥

१ कृ. 'ति-यथाकाममु* । ज्ञ" ग, च, छ. ^ति-यया' ।

[अ०धपा०२अषि० ११] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ३१७

क ®> क

मेवम्‌ । दृ्टाेष्वपरि विहितेषु नियमादृष्टसंमवाद्यदा यदा गुरुगमनादि निमित्तं संप- द्यवे तदा तदाऽनुगमनादीन्यनुष्टेयानि ॥

-पत्रम्‌- )

©+ म

( एकाद्शे- | ऋणत्रयापाकरणस्य ब्राह्मणक्ष- *` (९ त्रियवेरयानां नित्यताधिकरणे

ब्राह्मणस्य तु सोमविदाप्रजमृणवाक्येन संयोगाव्‌ ॥ ३१ ॥ एकाद शाधिकरणमारचयति- सोमाधीतिप्रजं काम्यं नित्यं वा कामतोऽप्रिमः॥ वीप्सानुष्ेयविज्ञानोकेस्तनित्पतेष्यते ॥ १३ ॥ इदमाञ्नायते--““सोपेन यजेत" “स्वाध्यायमधीयीत ““प्रजापुत्ादयेत्‌"” इति । वन्न-सोमः काम्यः, “ज्योतिष्टोमेन स्वगेकामो यजेत!” इति कामस्योगेनाऽऽघ्नावत्वात्‌ | भध्ययनप्रजोत्पाद्‌नयोरपि विश्वजिन्यायेन स्वर्गे फलत्वेन कलिव कपियोगोऽपि कल्प्यते | तस्मात्‌--इदं चयं काम्यम्‌ | इवि चेत्‌ ॥ भवम्‌ | वीप्सादिना निद्यत्वसिद्धेः। ("वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत” इति वीप्सा प्रतिवसन्तं निमित्तीरुदय सोमयागं विवत्ते । अध्ययनस्यतु न खगेः फकम्‌, दष्टप- योजनस्यानुषेयविज्ञानस्य संमवात्‌ | तत्र कत्वनुष्टानस्य नित्यत्वात्तद्धेतोरध्ययनस्याि नित्यत्वमनिवायैम्‌ । “अनुत्पा्य सुवान्न लोकं गच्छति“ इवि स्मृपेल।कसिद्धचथमु- त्पादनस्यापि नियतम्‌ । अनेनैवाभिपरायेणेदमाम्नातम्‌--““जायमानो इ वे ब्राह्मणाश्च मिकणव जायते । व्रह्मचर्येण षिभ्यः, यज्ञेन देवेभ्यः, प्रजया पितुभ्यः। एष वा अनणो यः पत्री यज्वा व्रह्मचारी” इति । जच ब्रह्मणम्रहणमिवरयारप्युपलक्षणा-

क ® कि

थेम्‌ | सोमरादिविपिष॒ विशेषस्याय्वणात्‌ | तस्मात- सोमादिकं निलयम्‌ ॥

इति श्रीमाध्वीये जेमिनीयन्यायमारविस्तरे षष्स्पाध्यायस्य द्वितीयः पादः॥ २॥

अत्र पादे आदितः अधिकरणानि ११ ३८९ सूत्राणि ३१ १०२७

१ कृ. "यमिष्यः । २ ग, छ, स्वभैः एटसेन कल्प्यते । क. स्वगैफटतेन काल्पनि कनियो" ॥ ३ग. च, छ. वाज्ञाय" ।

३१८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अग्दपा०३अपि० १-२]

( षष्ठाध्यायस्य तृतीयपादः )

( प्रथमे-नित्पे यथाशक्तयद्घानुष्टानाधिकरणे सत्राणि १-७ ) सर्वशक्तो प्रव्रत्तिः स्यात्तथाभूतोपदेशात्‌ ॥ १॥ अपि वाऽप्येकदेशे स्यादधाने द्य्थनिर्धतिरय- णमात्रमितरत्तदथस्वात्‌ ॥ २॥ तद्कमणि च दोषः, तस्मात्ततो षिशेषः स्यापप्रधानेनाभिसं- बन्धात्‌ ॥ ३ ॥ कमभिदं त॒ जमिनिः प्रयो- गवचनेकतवात्सर्वेषामुपदेश्चः स्यादिति ॥ ¢ ॥ स्वस्य व्यपवगिंखादेकस्यापि प्रयोगे स्यायथा क्रखन्तरेषु ॥ ५ ॥ विध्यपराधे च दर्शनास्स- माः ॥ & ॥ प्रायधित्तविधानाच ॥ ७ ॥ तृतीयपादे प्रथमाधिकरणमारचयवि--

नित्ये सवाङ् संहारः शक्त्या वाऽऽचः फएङित्वतः ॥ रक्तया त्पागास्ंभवेन निमित्ते जीवने स्थिते ॥ १॥

““यावज्ीवमाभेहोतं नोति” इदयादौ निदे कमेणि सवौण्यङ्गान्युपसंष्टल्य वद्ि- शिष्ट एव प्रयागः कवेव्यः । कुतः-मावनांशस्य कथमावस्य समुचितः स्वैरङ्ेः १२- पूरणेन सवे ङ्कपरेवस्येव प्रधानस्य एरवखात्‌ । इ पि चेत ॥ मेवम्‌ । अ्िहोचदशेपृणेमासादिशब्द्वाच्यं प्रधानम्‌ । तस्य च खवाकयगवजीव- ननिमित्तेनान्वयात्साति जीवने प्रानं कमे लक्तुपञक्यम्‌ | ततो वाकयान्तरावगतेष्व- प्वराक्यं किंचिदङकं परिलयन्यापि शक्येरङ्करुपेदं प्रधानं कमोनुष्टेयम्‌ ॥

( दिवीये-अङ्वेकल्ये काम्पस्य निष्फर्त्वाधिकरणे सूत्राणि <-१०) काम्येषु चेवमर्थिखाव्‌ ॥ ८ ॥ असेयोगात्त नेवं स्यादिषैः शब्द्प्रमाणताव्‌ ॥ € ॥ अकर्मणि चाप्रयवायाद्‌ ॥ १० ॥

द्वितीयाविकरणमास्चयति-

१ क्‌, नित्यकं । २ परिपूर्भन ।

[अ ०दपा०३अवि०२] जेमिनीयन्पायमाराषिस्तरः। ३१९

काम्ये राक्तयोत सवाक शक्तया लोपस्य संभवात्‌ ॥ मेवं छोपे निष्फरत्वांच्छाब्दमहरं न टुप्यते ॥ २॥ प्रधानानुष्टितो यद्रजजीवनस्य निमित्तता ॥ कोमस्य न तथा यस्मात्कामभ्यं त्यक्तं चं शक्यते ॥ ३ ॥ यथा नियेप्वभ्निहोादिकमेखशक्यमङ्ग परिलयक्तम्‌, तथा काम्येष्वप्यन्द्राम्रसौयी- दिष्वशकया्लोपस्तमवाच्छकयाङ्कपेतमनुष्ेयम्‌ । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । भङ्गलोपि काम्यमानफढानुत्पत्तेः । सवौङकोपेतमेव हि प्रधानं फलसाध- नेत्वेन विहितम्‌ । तत्न पानस्य ल्यागे यया नासि फलम्‌ , तथाऽङ्गल्ागेऽपि | फल- साधनत्वं हि शाल्नसमविगम्यम्‌ । ततो यद्यावदङ् वा प्रानं वा शब्दोपात्तम्‌, तस्य लोपे साधनत्वं नास्ति । नहि गमनसाधनस्य रथस्य चक्तादयङ्केप्वन्यतमस्य "वैकस्येन गमनसाषनत्वं दृष्टम्‌ । तस्मात्‌--यद्‌ा सवाङ्कोपसंहारः कतुं शक्यते, तदेव काम्यम- नुष्ेयम्‌ । न च-निदेऽप्येवमस्तु--इति शडनीयम्‌, जीवनं निमित्तीकय तच्च विधानात | यथा गरहदाहं निमित्तीदल विहिता क्षामवतीष्टिरवरयं कतेव्या । यथा वा कोके निमित्तमूतायां बुभुक्षायां सां मोजनमवइयं कतेञ्यम्‌ , तथा जवने सवि कमोवर्यमनुष्ठेयम्‌ । न॒ च--जीवनवत्फलकामनाया अपि निमित्तत्वं शङ्कनीयम्‌, सत्यामपि कामनायां कमेणोऽवरयं मवाभावात्‌ | नहिं कामिनः कमाननुष्ठाने प्रत्यवायः श्रयते | ननु-शाघ्चीयपरत्यवायामावेऽपि फलानुत्पत्तिकक्षणो बावोऽस्त्येव | यथा बुमु- कषोरभोजने राजदण्डाभवरेऽपि वपित्तक्षोमादिरूपो बाषोऽस्ति तद्त्‌ | इति चेत्‌ | मेवम्‌ | तरिं यथा फकं सिध्यति, तथा कामिना प्रयतितग्यम्‌ | फलं च शब्दा वगतसवाद्खोपसहारमन्तरंण न पिध्यतीत्युक्तम्‌ | निये वु न फलसावनत्वेन विधिः, किं तु --जीवननिप्त्तसंयागेन । तथासत्यद्धवैकल्यञपि नि।ेत्तेन नैमित्तिकसंयोगः श्रुत्यमि- मतो निति | ततो प्रिकलाङ्कपपि कपव्यमेव | अत एव नित्यस्याकरणे प्रयवायप्राय- श्रत्ते" शाच्रेप्ववगम्येते | क(म्थेष्वङ्गवेकल्ये शाघ्राभिमतफलसाधनत्वामावाद्विकलाङ्क काम्यं न प्रयोक्तव्यम्‌ | अत एव वस्यागेऽपि पत्यवायप्रायश्ित्ते न स्वः | तस्मात- काम्यं छृत्लाङ्कोपेतं कतुं यदा शक्रयात्तदा कुयात्‌ । नित्यं तु यथा शक्रुयात्‌, तथा कुयोत्‌ | एतदेव।मिपेत्य श्रुतम्‌--““वद्व याद्कीद्कच होतव्यम्‌! इति । वस्मात-- नित्येष्वङ्लोपेऽपि काम्येष्वङ्कछाप न सादं शक्यः ॥

१ क. "वाच्छक्यम'। ग. छ. `लाच्छतम' । २ ख. ग. च. छ. काम्यस्य । ३ग.छ. त्काप- त्यक्तं । ४क.ल्ल.न।च. दहि। ५ख.च. नम्‌ | ६ स्र. ग. च. छ वैकल्ये । ७ ग. छ. "मि. तीम्‌" । ८ के. ख. मानु । ९ग. 2, निमित्ते । १० क. स.ग. छ. "ते शाल्ना"। 4१ क श न ॥ १२ ख. ग. छ, 'रक्ताट ।

३२० श्रीमाधवप्रणीतः- [अजशरकैपा०दमवपि ०३] ( तृतीये-द्रव्यभेदेऽपि कमभिदाधिकरणे पत्रे ११-१२) क्रियाणामाभिततादव्यान्तरे विभागः स्यात ॥ ११ ॥ अपि वाऽव्यतिरे- काद्रपशन्दाविभागाज्च गोतववदैककम्यै स्यान्नामधेयं च सच्ववत्‌ ॥ १२ ॥

तुवीयायिकरणमार्चयवि--

नीवारादिद्रव्यभेदात्कमान्यर्स्यात्तदेव वा ॥ द्रव्यकर्मेक्यतः पस्तत्रेषद्धेदतोऽन्तिमः॥ ४॥ दरोपणेमासयीर््रीहघभवे नीवारा यदि खीक्रियन्वे वदं नीवारादिद्रव्यभेदात्कमो- न्तरं वदित्यभ्युपेयम्‌ | कुतः--द्रव्यकमेणोरकत्वात्‌ । द्रव्यं हि कमणः खरूपम्‌ | ततो द्रव्यान्वरत्वे कमौन्तरत्वमनिवायैम्‌ । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ | द्रव्यकयेोरोपद्रेदस्यापि मावात्‌ | द्रव्यमाश्रयः) कमोऽऽत्रितम्‌। माश्रया- भ्रिवयोरमेदामेदावम्युपगम्य वादात्म्यसंबन्धे। वण्यते । वस्मात्‌--द्रव्यमेदेऽपि न कमे भिद्यते ॥

( चतु-द्रव्यापचारे प्रतिनिधिना समापनाधिकरणे सूत्राणि १३-१७ ) श्रुतिप्रमाणवाच्छि्टाभावे नाऽऽगमोऽन्यस्या- शिष्टलात्‌ ॥ १३ ॥ कचिदिधानाच् ॥ १५ ॥ जआग्रमों वा चोदनाथांविशेषात्र ॥ १५ ॥ नियमाथः कचिदिधिः ॥ १६ ॥ तत्नियं तचचि- कौपं हि ॥ १७॥

चतुथाविकरणमारचयति-

द्रव्ये प्रतिनिधिनांस्ति विद्यते वा, न विद्यते ॥ मानाभावादस्ति कमचोदनाऽऽक्षेपिका यतः ॥ ५॥ नि काम्यकमेणोः श्रुतस्य व्रीह्यादि द्रव्यष्यापचारे द्रव्यान्तरं प्रपिनि वित्तेन कुत्रापि

वेहतम्‌ | जतां मानामावान्नास्त प्रतिनिषिः | इवि चेत्‌ ॥

१ क, ख. नीवारद्यो। च. निवारादि। २ख.ग. च. छ. ष्दाकर्माः ।३न्न.ग. च, छ, "म्ययोः क ।

[० धैपा०३अपि०५-६] जेभिनीयन्यापमाखापिस्तरः। ३२९१

मेवम्‌ । कमेचोदना हि द्रव्यमन्तरेणानुपपन्ना द्रव्यसामान्यमाक्षिपति | वत्र नीहि- राच नियामकम्‌ । तच्चासंमवाचयद्‌ा न प्रवतत, वदा मा मृन्नियमः। तथाऽपि सामा- न्याक्षेपस्य वारयितुमशकयत्वात्तत्सामान्यं कविद्वशेषे पयंवस्यतीति प्रमाणसद्रावा- द्स्ति प्रतिनिधिः । वतो द्रम्यान्वरेणापरि तत्कमानुष्ठातम्यमेव | न तु भ्रुतद्रन्यापाव- माचात्कमेलोपः ॥

( पञ्चमे-देवतामन्रक्रियापचारे प्रतिनिध्यभावाधिकरणे सूते १८१९ ) न देवतािशब्दुक्रियमन्याथसंयोगात्र ॥ ॥२८॥ दवताया च तद्थत्वात्र ॥१९॥ पश्चमापिकरणमारचयति-

देवा्िमन्नोक्षणादावस्ति प्रतिनिधिनं वा॥ पुरेवास्तीह यन्मुख्ये कायं तन्नेति नास्त्यसां ॥ ६ ॥

(“अ ्रेयोऽष्टाकपाकः” “सोयं चरुम्‌” इव्यादाबुक्ता भभिसूयादयो देवाः, आह- वनीयाद्योऽ य्यः, ““वर्हिदवसदनं दामि" इल्यादयो मच्राः, पोक्षणादयः क्रियाः | एतेषां देवादी नामपचारे' द्रव्यवत्परतिनिषिरस्ति | इति चेत्‌ ॥

येवम्‌ । कायंतिद्धयभवात । पृरोडशनिष्पाद्नं कार्यं व्रीह्मपचारेऽपि नीवारेण िध्यवि । देवादिकायं तु न्यायेन सिध्यति । न ह्यामरेययागो विष्णुना निष्प्र्वे | नाप्याहवनीयकार्यो होमोऽसंस्छतेन वदह्विना पिध्यवि । नापि “"बर्हिरवसदनं दापि" इत्यतन्मन्न साध्यमथैप्रकाङ्जनमन्येन मत्रेण सिध्यति । नापि पोक्षणकार्यमदष्टमविहित- नान्यायं विहितेन वा क्रियान्तरेणापि सिध्यति । तस्मात्‌--ना्ि देवादीनां पवि- निविः॥

( पृष्ठ प्रतिपिद्धद्रव्यस्य प्रतिनिधितखाभावाधिकरणे सूत्रम्‌-) (6 (9 (4 च्छ्रा () क प्रातावदह चावरषण [ह तच्छतः ॥ ^ ॥ क पृष्ठाविकरणमारचयति- माषाचाः प्रतिनिध्यहं न वाऽऽद्यस्तदवारणात्‌॥ नाहीं अपज्ञिपत्वोक्तरथात्तद्विनिवारणात्‌ ॥ ७ ॥ | (“मद्रं चरं निवेपेच्छरीकामः” हत्यत मुद्रामावे माषाद्याः प्रविनिधितपहन्ति |

१ क. लंननि। रच. "ठे नीवा" 1 ३ग. छ. माषायः। ४ ग, ठ. "देति । कु ४१

२९ - श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ० पा०३अपि०७-<]

४, [+

कुतः-- मुद्रकायं चरुनिष्पादने समत्वात्‌ । निवारकस्य परदिषेधवचनस्यामावाच । इति चत्‌ |

मेवम्‌ । (अयक्तिया वै माषश्वणकाः कोद्रवाः” इति माषारिषान्यत्रयायज्ञियत्- वचनस्य तन्निपेषे प्रयेवस्तानात्‌ । वस्पात्‌-- नाह माषाद्याः ॥

( सप्तमे-स्वामिनः प्रतिनिध्यभावाधिकरणे सृत्रम्‌-- ) स्वामिनः फरुसमवायात्फट्स्य कर्मयोगिखात्‌ ॥ २१ ॥

सप्रमायिकरणमारचयति-

स्वामिनोंऽस्ति प्रतिनिधिनं वा द्रव्यवदस्ति सः॥ न मरते प्रेरकाभावाजीवनेऽप्यषफहिततः॥ < ॥

नि क क्न

यथा यागप्तावनद्रव्यस्य प्रातनिषिः,) तथा कतुयजमानस्यापि प्रतिनिधिरस्तु । इवि चेत्‌ ॥

भवम्‌ । किं यजमाने मृते सति प्रतिनिपिरन्विष्यते, किं वा कारयान्वरम्याष्ते | नाऽऽद्यः, अपभवात्‌ | अन्यास्मन्नपचरिवे यजमानः प्रातिनिपिं ग्रृहाति | यजमानंऽपच- रिते कोऽन्यः प्रतिनि्िं ग्रहीयात्‌ | को वाऽष्वयुप्रमृतीन्पेरयेत्‌ | न द्वितीयः, यज- मानकायंस्य फठित्वस्यान्य स्मिन्नसमवात्‌ । संभवे वा तस्येव स्वामित्वेन प्रविनिवित्वा-

क _ कि क

भावात | तस्मात- नास्ति यजमानस्य प्रतिनिधिः |

~ {सत्रे कस्यचित्स्वामिनाऽपचारे परति र 111) 1 ९ 1 र्‌ श्नु हर्ती ५ | निष्यादानापिकरणे ( सत्रन्याये ) म)

वहूनां तु प्ररत्ेऽन्यमागमयेद्वेगुण्यात्‌ ॥२२॥ अषटटमाोककर्णमास्चयाव-

मरते सत्रिणि नान्यः स्यात्स्याद्रा, नात्रापि पुववत्त्‌ ॥ स्यादस्वांम्येऽपि कतरे साप्रदरयस्य सिद्धये ॥ ९ ॥ सत्रिषु बहुषु यलमानेष्वेकदिन्मृवे प्रतिनिपिनस्ति, प्वेविकरणे यजमानप्रविनिं पृर्मिराङृतत्वात्‌ | इवि चेत्‌ ॥ मवम्‌ । भङ्ग्यन्तरेण वत्सिद्धः । सत्रिणां हि कार्यदयम्--फरमोक्तुत्वम्‌, यागक- त्वं च । तत्र प्रतिनिषेः फएकित्वामावेऽ पि कवृ्वं संमवाति। ऋत्विकायं कतत पति-

----- ---------न

१क. हल. नियामकस्य । २ग.@० षा वरडकराः । च. "वा वरक्राः| ३ क. च, 'स्वाम्थपि।

[अ.दैपा.३अपि.९-१०] जेमिनीयन्पापमारविस्तरः। ३२३

निषिमन्रेण साघ्रदश्यामावात्पोडशेव कायाणि निषपयेरन्‌, एकं कायं लुप्येत । त.

स्मात-- यजमानस्य प्रतिनिध्यमवेऽप्युत्विजः प्रविनिविपद्वावातुरूषान्वरं प्रतिनिषा- पयितन्यम्‌ |

( नवमे-प्रतिनिहितस्पास्वामित्वाधिकरणे स॒चाणि २३-२५ ) स स्वामी स्यात्तत्सयोगात्‌॥२२ ॥ कमकरो वा भतत्वात्‌।॥९५) तास्मश्र फलदशनात्‌ ॥२५॥

नवमापिकरणमारचयति-- स स्वाम्यप्युत कर्तेव स्वामी तस्स्थानगत्वतः ॥ अनारब्धुः फङामावादस्वामी कतुमात्रता ॥ १० ॥ यः सत्रिणः प्रतिनिधिः, वस्य यजमानस्याभे लीरुतत्वेन यजमानत्वमप्यस्ति । इति चत्‌ ॥ मेवम्‌। आरभ्य समा्िपयेन्तमनुविष्ठवः फं युक्तम्‌ , पतिनि विस्त नाऽऽरम्धवान्‌। अतः फलामावाद्यजमानत्वं नास्वि | कितु कतृत्वमाजमेव | मृतस्य तु समाप्यमवेऽपि फलं समान्नायवे-- “यों दीक्षितानां प्रमीयेव, जपि वस्य फलम्‌" इति ॥

( द्शमे-त्रे प्रतिनिदितस्य यजमानधमंग्राहिताधिकरणे सूचम्‌-- ) स तद्धमां स्याक्क्मसंयोगाव्‌ ॥ २६ ॥

द्‌शमाधिकरणमारचयति- नास्य स्युः फएरिसंस्काराः कायो वा, नाफङ्ित्तः ॥ अन्येषां साप्तदरयाथमफङिन्पपि ते मताः ॥ ११॥ सत्रे योऽयं परतितेषिः, वस्य फङित्वामावात्फयोग्यताहेतवो वपनादिसस्कारा न कवेग्याः | इति चेत्‌ | मैवम्‌ | अस्य फएलामवेऽप्यिन्संस्क्वे सत्यन्येषां यत्स्ाघरद्श्यम्‌ , वत्सस्कतेषु सप्तदशसु स्थिते मवाते । तवः ““सघदशावराः सत्रमासीरन्‌” इलेतच्छास्रमनु गृ वं भववि | अन्यथा संस्छताः पोडशेवेवि वच्छाघ्रं बराध्येत। यादि बहनां यजमानानाम- लामाद्वरा अल्पसस्या यजमानाः स्युः, तदाऽपि सप्चदृशपेक्षिताः। न तु वतोऽप्य- ल्पसंस्या इयथः । तस्मात्‌--अजफटिन्यपरि तस्मिन्ंस्काराः कव॑व्याः ॥ १ ल. टुप्यते । २ क्ल. तत्सवग" | ३ च. फटमुक्त' । ४त.गर,च. छ. फटमा' । ५ कृ. च. टभाग । ९ ग. च. 'स्मिन्सव्य' ।

३२४ श्नीमाधवप्रणीतः- [अरदपा०३अपि०११-१३] ( एकादशे-श्वत द्रव्यापचारे तत्सदशस्येव प्रतिनिधित्वाधिकरणे सृत्रम्‌--) % ~ _ @ £ ® सामान्य ताञचकाषा {हि ॥ ₹७॥

एकादङापिकरणमारचयति-- किचिस्प्रतिनिषेयं स्पाच्छरृततुख्यमुताग्निमः ॥ आप्षेपान्न समद्रव्ये मुख्यां शानुगमा यतः ॥ ९२ ॥ श्रुतत्रीह्यपचारे नीवारपरियङ्ग्ादि किचिद्रव्यं प्रतिनिधातव्यम्‌ , प्रधानविधिना सामान्यतो दरव्यमा्रस्याऽऽक्षिप्रत्ाव्‌ । इति चेत्‌ ॥ मैवम्‌ । “व्रीहिमियजेत'' इल्यच न जाविः पुरोडाशं निष्पादयति । किंवु ब्रीहि त्वजादयुपल क्षिता अंशा एव तन्निष्पादका इत्यंशानां पृख्यद्रम्यत्वम्‌ । वे चाव- यवाः सदंरो नीवारादौ बहवोऽ नुगच्छन्ति, “भूयोऽवयवसामान्यं सादृश्यम्‌ इत्य-

~ क

भ्यपगमरात्‌ । तस्मात-जदयन्तसररामव प्रातानषयम्‌ ॥

(द्ादशे-द्रष्यापचारे वैकल्पिकद्रव्यान्तरानुपादानाधिकरणे सूत्राणि २८-३०) निदृलाच विकल्पे यस्तत्‌ ॥२८॥ अशब्द [मात चत्‌ ॥ ९९ ॥ नानङ्गवात्‌ ॥ ३० ॥ दादशाविकरणमार्चयति -- यवाः प्रतिनिधेयाः कि त्रीह्यथ तत्समा उत ॥ गख्यखमादग्रिमोऽन्त्यो त्रीहिपक्षे यवाविषेः॥ १३ ॥ व्रीहीणामसभवे यवार्ना. प्रतिनिित्वं युक्तम्‌, “यवेयेजेत?” इति विहितत्वेन मुख्यद्रव्यलामात्‌ ॥ इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । त्रीहियवयोर्विकल्मितत्वेन त्रीहिपक्षे यवविध्यमावात्‌ ॥ तस्मात्‌-- सदृशमेव प्रतिनिातव्यम्‌ ॥

( चय।दशे--पूतिकस्य सोमप्रतिनिधित्वाधिकरणे सूत्रम्‌-) वचनाचान्याय्यमभावे तत्सामान्येन प्रातानापरमावादतरस्य ॥ ६३ ॥

च योद्शापिकरणमारचयति-

१ ख. ग. च. छ, दिकं कि | २ क. "श्चनी'।३ग. @, साम्यं प्ताः । ४क.ग, छ. ` निधातव्यम्‌ । ५ क, ग, छ, मुद्याजा* । ६ क, (ति मु" ।

[भ.दपा.३अपि.१४-१५] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ३२५

सोमाभावे भवेप्परतीविधिः प्रतिनिधादुत ॥ नियमो वचनादायो खाघवात्तन्नियम्यते ॥ १४ ॥ ८'यदि सोमे न विन्देत, परतीकानभिषुणयात्‌" इवि लिङ्प्रत्ययस्य विपिवाचि- त्वारिदं वाक्यं पतीककताखण्डानां विषायकम्‌ । इति चत्‌ |

मैवम | सदृशतया प्रतिनिषेसेन प्राप्रेष पतीकादिद्रव्येष नियमपमान्रप्रिषो खाघ- वात्‌ । तस्मात्‌-पृतीकद्रग्यं नियम्यत ॥

> _ { प्रतिनिध्यपचारे--उपात्तद्रव्यसद- ] तदेशे-- 1 ~ + सत्रम-- ऋ शस्य पुनः प्रतिनिधिघ्वाधिकरणे। ° ˆ »

न प्रतिनिधौ समलात्‌ ॥ ३२॥ चतुदेशापिकरणमारचयाति- प्रतिनिष्यपचारे तु तेन यृख्येन वा समम्‌ ॥ परक्रान्तत्वादगिमोऽन्त्यः श्रुतांशस्तमंखाभतः ॥ १५॥ सरे प्रवृत्तः परुषो व्रह्मा वेदव्रयमीतवान्‌ । तस्मिन्मृते वादशस्यांलामात्छजा- खामात्राध्यायी पतिनिधापितः | वेन च प्रयोगः प्रक्रान्तः | तिमन्नप्यपचारेवे पुनः पुरूषान्तरान्वेषणायां ठम्धेऽपि चरिवेदिनि वमुप््य पविनिषिना सम॑ सशाखामात्रा- ध्यायिनं गृहीयात्‌ । एकवेदाध्यायिकतुक्स्य प्रयोगस्य पक्रान्तस्वात्‌ । इति चेत्‌ | मेवम्‌ । अध्वयुद्रातुहोतृणां प्रयोगेषु पसक्तं वैकल्यं समाधातुं बरह्मणो वेदचयाध्य- यनमपेक्षितम्‌ । अतो मर्येन सदशं तरिवेदिनमेव एृीयात्‌ । तथासति त्रिवेदित्रघ्न- प्रतिपादकश्यमिमतवहुमिरंशेमृख्यसादश्यं ठभ्येव । तस्मात्‌-- मुख्येन सदशस्य

गहणम्‌ | न त॒ प्रविनिषिना सदृशस्य |

श्रतस्पापि प्रतिनिधेरपचार उपात्त सद शस्य पनः प्रतिनिधित्ाधिकरणे

स्याच्छरतिखुक्षणे नियतताव्‌ ॥३३॥ न तदीप्सा हि ॥२५॥ पथ्चदशाधिकरणमारचयवि-

परतकस्यापचारे स्यात्तेन सोमेन वा समम्‌॥ आद्यः शतां रासारश्याप्परत।कार्विधितोऽन्तिमः॥ १६ ॥

( पथदशे- | सूत्रं ३३-३४ )

1 रे

१ च. विन्देत । क. विन्यात्‌। २ स्र, "मता यतः। ३ ग. च. छ. स्यामावत्छः। ४ ख

ग, च. छ. -कप्र । ५ ख, कल्यसप्रायानं त्र ६ क, "दिप्र ७ क, "तीकवि) ग, छ, (तीक्रो वि।

३२६ श्रीमाधवपणीतः- [अ०धपा०३अधि०१६-१७] यदा सोमप्रतिनिषेः पृतीकस्यापचारः स्यात्‌, तदा तेन पूतीकेन सदशं द्रव्यान्त- रमुपादेयम्‌, ' पूतीकानमिषृणुयात'' इति श्रुवः पूतीकांशेः सादृश्यस्य कामात्‌ | इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । नाति पतीकानां विधिः, किंतु (नियमाय तद्चनम्‌' इत्युक्तम्‌ । वतः श्वस्य सोमसमांशस्य कामाय सोमसमं द्रव्यान्वरमुपादेयम्‌ ॥

( षोडरे--युख्पापचारे तत्पाप तस्येवोपादानाधिकरणे सतरम्‌-) मुख्याधिगमे म॒ख्यमागमो हि तद्भावात्‌ ॥ ३५ ॥

पोडशायिकरणमारचयति-- प्रतिनिध्युयमे मख्यम ग्राह्म त॒ किं द्रयोः॥ संकल्पेन प्रतिनिधिमख्य शाघ्नाथराभतः ॥ १७॥ यद्‌] मुरुयान्त्रीहीनरन्ध्वा नीवारः संकल्पः कतः | तदा कथंचिद्वी हिक मेऽपि संकल्पश्रंशो मा भूरिति नीवारा एवोपदेयाः । इति चेत्‌ ॥ भवम्‌ । यस्याः शा च्राथेकामेन संकल्पं बाधित्वा ब्रीहय एव कवेन्याः |

प्रतिनिधिना प्रारब्धे कर्मणि श्चतद्रव्य- ( ( पषदशे 1 खमे शतद्रव्येणेव समापनाधिकरणे |

प्रवर्तेऽपीतिं चेत्‌ ॥ ३६ ॥ सप्दृक्ञापिकरणमारचयति- अमुख्ये संस्कृते मख्यम कि ग्राह्यमेतयोः ॥ अगुख्यस्तक्षणाद्यपः खादिरस्तक्षणात्पुनः ॥ १८ ॥ यदा युपाय खदिरमकब्ध्वा कद्रे तक्षणादिसंस्छते सति पश्वान्पुख्यः खदिरो

®= ® ^~

यदि प्रञ्नियोजनात्पागेव कभ्येत, वदा वक्षणादिसंस्कवः प्रविनि धिः कद्र एव ग्राह्यः, जसस्कतात्सस्कतस्य प्रशस्तत्वात्‌ । इति चेत्‌ |

भवम्‌ । मुख्ये खदिरे ब्धे पुनस्वक्षणादि संस्कारः कवेव्यः | तथा सति संस्ठतस्य मुख्यस्य लामात्यातिनिषिः संस्छवोऽपि प्रियान्यः ॥

१ क. तः | यथाक्र | २ख.ग. च. छ. मख्यद्या | ३ ग. छ. म्येखाः। डक, "नि विग्राह्य; । ५ क, खदिरे |

[अ.दपा.३अपि.१८-२०] जेमिनीयन्पापमालाविस्तरः। ३२७

प्रतिनिधो पर्चो नियुक्ते श्रुतद्रव्यरा- प~ (ए "द "जं भेऽपि प्रतिनिधिनेव समापनाधिकरणे + न नानधकषात्‌ ॥ २३५७ ॥ अष्टा शाविकरणमार चयति-- पशो नियुक्ते खदिरखामे कार्यं पुननवा॥ साद्रण्याय पुनः कायं मुख्पाब्रत्तिरगगान हि ॥ १९॥ यद्‌] संसवे प्रतिनिथौ पडर्नियुज्यते, तदृध्वं खदिरो यदि छभ्येत | तदाऽपि पवन्यायेन मुख्यलामात्साद्रूण्याय मुख्ये यूपे पुन्नियाजनं कायम्‌ । इति चेत्‌ ॥ मैवम्‌ । गुणभवो युषः । पेडनियोजनं प्रधानमृतम्‌ । नहि गुणानुसारेण प्रान-

© ९

स्याऽऽवृत्तियुक्ता । तस्मात्‌-- नियोजनं पुनन कायम्‌ ॥

( अष्टाद्शे-- ।

( एकानविंशे--संस्कारायोग्यस्यापि मुख्यस्येवोपादानाधिकरणे सूच्रम्‌-- ) द्रव्यसेस्कारविरोधे र्यं तद्वाव ॥ ३८ ॥ एकानविंशाधिकरणमार्चयति-- अमुख्ययुख्ये संस्कारयाग्यायोग्ये तदा नु किम्‌ ॥ आदयो बहुगुणाखोपान्न मुख्यायास्तु खोपनम्‌ ॥ २० ॥ अमुख्यः कदरः स्थृलत्वात्तक्षणादिंस्कारयोग्यः, मुख्यस्तु खदिरः सूह्मत्वात्तद- योग्यः| तदा तक्षणादिवरहु गुणलोपो मा मृदिति पतिनिविरेवाऽऽदरणीयः। इति चेत्‌ । भवम्‌ । मुख्यसिद्धये गणक (पस्य स। दुं शक्यत्वात्‌ । वस्मातू--रशोऽपि मुख्य एव।पादेयः ॥

( विंशे-गुख्यस्य कार्यासाधकत्वे प्रतिनिधेरेवोपादेयताधिकरणे सूत्रम्‌-) 0 विरे “1 न दुः क अर्थद्रव्यविरोपेऽ्थो द्रव्याभावे तदुपपत्ते ॐ ध 54 = र व्याणामथशंषलात्‌ ॥ ३९ ॥ विडापिकरणमारचयाति-- # शवरस्तामिना तु प्रधि करणमूतरं पूपपक्षतेन व्याद्याय तिद्धान्तततनैतद्‌धिकरणसूत्रंव्या- ख्ग्रातामिति नाधिकरणमेरोऽद्राकरतः ।

9 क, पशनियोजने । २ ग, छ प्रधानम | ३ क. घल. चर `घाद्‌ ।

२८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ०६पा०३अधि ०२१]

नियोजने ऽप्ययोग्यश्चेत्खदिरः कि तदा भवेत्‌ ॥

गख्यत्वन स एव स्यात्तद्रपस्यन हातरः॥ २९॥

@ = क

यदा त्लयन्तकूषात्पात्तक्षणादिरहितोऽपि खदिरो नियोजनेऽप्ययोग्यः | तदाऽपि युख्यत्वात्खद्विर एवोपादेयः । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । उपात्तस्य प्रयोजनामावान्नियोजनयोग्यः प्रतिनिधिरेवोषादेयः ॥

प्रधाननिवांहकत्वेऽद्निवाहापयाप्र स्यापि मुख्यस्योपादानाधिकरणे विधिरप्येकदशे स्थाद्‌ ॥५०॥ जपि वाऽस्य शक्यत्वादेकदेशेन निवतेता्थानामविभक्त- त्वादगुणमा्रमितरत्तदर्थवात्‌ ॥ १ ॥ एकवदावकरणमारचयाच-~

रोषकायेष्वपूणधिद्रीहयः किं तदेतरत्‌ ॥

व्रीहय वा सवेसिद्धये नीवारादिकमिष्यते॥ २२॥ पुरोडाडतया व्रीहेः प्रधानत्वादटोप्यता ॥ रोषकायांणि छप्यन्तां यख्यवेगुण्यता वरम्‌ ॥ २२ ॥

( एकविशे- । सत्रं ४०-४१)

खिष्टकदिडापाशिच्मक्षणादीनि शेषकायोणि वेष्वपयोप्राः प्रघानमात्रपयापरा ब्रीहयो यदा रभ्यन्ते, तदानीं सवेकायपिद्धये त्रीहिमभ्य इवरन्नीवारादिकमुपादेयम्‌ । हति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । व्रीहयः परोडश्चायेवया प्रथानयागेनिष्पादका इति न॒ लोपमरहन्ि । अतः--प्रधानस्यवगुण्याय तद्रव्यामावे शेषकायाणि कोपमहेन्ति । वस्मात-अल्पा मपि व्रीहय एवरोपादेयाः ॥

(3

इति श्रीमाधवीपे जेमिनींयन्यायमाखाविस्तरे षष्ठाध्यायस्य

तृतीयः पादः॥ ३॥ अच्र पादे आदितः अधिकरणानि २१ ॐ ०७ सूत्राणि 2१ १०६८

१ ख.ग., च. छ. गस्य नि'।

[अ ० द्पा०४भपि०१-२] नेमिनीयन्यायमासाविस्तरः। ३२९

(अथ चतुथः परद्ः)

( प्रथमे-अवत्तनाशे पुनरवदानार्थं प्रतिनिध्यादानाधिकरणे सूते १-२) रोषाद्द्यवदाननाशे स्यात्तद््थसात्‌ ॥॥१। नद शादहाऽन्यदागमरमयत्‌ ॥९॥

चतुथेपादस्य प्रथमाधिकरणमारचयति-- अवत्तनाशे तच्छेषात्पुरोडाशादवय्यति ॥ यजेदाग्येन वाऽऽद्योऽत्न मध्यपूवाधेसंभवात्‌ ॥ १॥ कृतकस्य मध्यपृवो्धं ये शपस्थे न ते ततः ॥ ह विनीडादाञ्यविधिः सुतरां सवेनाश्ने ॥ २॥ द्रौपुणेमासयोः प्रोडाशावदाने श्रयते--““मध्यादव ति, पृवोषोदव य वि” इति। तत्र--य वत्तं नश्येत्‌, तदानीमवशिष्टात्पुरोडाशात्पुनरप्यवदातन्यम्‌ । कुवः-भ- वदानापादानयोमेध्यपुकषेयोः शिष्टेऽपि संभवात्‌ । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । कृत्छ्पृरोडाशगते मध्यपृवये अपादानतवेन भूयते, न त्ववरिष्टमागगते मध्यपूररधे | ततो मुख्यस्य हविष) नशादाञ्यं प्रतिनिषाय यष्टव्यम्‌ | अत एव भ्रयते-'“यस्य सर्वणि हरवीपि नश्येयुः, दष्येयुः, अपहरेयुवी, आज्येन ता देवताः परि- संख्याय यजेव'” इवि । वत्र--सवैशब्दस्य निपित्तविषणत्वेनािवनितत्वाज्नाशमात्र सवेन्नाऽऽन्यस्य विषैः |

(दवितीये-स्विष्टक्रदथीवत्तनाशे पनरवदाननिराकरणायिकरणे सूत्रम्‌) अपिवा शेषभाजां स्यादिशिषटकारणात्‌ ॥ ३॥

द्विवीयाविकरणमारचयति-- इडाच्स्य नाशेऽन्यः शेषद्राह्यो न वाऽग्रिमः॥ शेषसकवान शेपेऽन्यप्रतिपच्यवराधनात्‌ ॥ ३ ॥ हडामक्षणा् प्राकिजभक्षणाभं वाऽवत्तं यदि नश्येत, तदा शेषस्य सद्रावात्तस्मा- च्छेपात्पुनरवदेयम्‌ | इति चेत्‌ | मेवम्‌ । तस्य शेषस्यान्थया प्रतिपत्या शेयुवाककाठीनमक्षणरूपयाऽवरुद्ध त्वात्‌ । तस्मात्‌--अवत्तनाशे द्रम्यामावादिडादिकं लुप्यते ॥ क == १ ख. "पस्तेन ते । २ ल. देषस्य प्र । ३ क. ख. च, न्यप्र । ॥ श

३३० श्रीमाधवप्रणीतः- [अनर्दपा०४भपि०३-] ( ततीये-ऋत्विजामेव शेषभक्षणापिकरणे सूत्राणि ४-९) निर्देशाच्छेषमक्षोऽन्येः प्रधानत ॥ ¢ ॥ सववा समवायास्स्यात्‌ ॥ ५॥ निर्देशस्य गणा- थत्वम्‌ ॥ £ ॥ प्रधाने श्रतिलक्षणम्‌ ॥ ७ ॥ अथवादातं चत्‌॥८॥ न चांट्नाविराधात्‌।॥९॥

ततीयाधिकरणमारचयति-- रोषभक्नाः फिमन्येषामृतिवजां वाऽन्यभक्षणम्‌ ॥ ऋत्विजां परिसंख्यानात्स्वाम्यग्रपोक्तितो ऽन्तिमः ॥ ४॥ दशपर्णमासयोर्ये प्राशित्रादिशेषभक्षाः, तेषां मक्षणप्रतविग्भ्यो ऽन्यः कतेव्यम्‌ | कुतः - ऋत्विजां परिसंख्यावत्वात्‌ । ऋत्विजां कमेकरव्वादेव मक्षणप्राघरौ सयां पुन- रप्येवमान्नायते--““यजमानप्श्चमा इडां मक्षयन्ति"” इति । तदेतत्पनराम्नानं परिस- ख्याथम्‌--"यजमानसहिता ऋत्विजः प्रारिचादिकं न भक्षयेयुः इलयथः । तस्मात्‌- जट त्वग्भ्याऽन्यषा प्रारत्रादमक्षणम्‌ | इति चत्‌ || मेवम्‌ | यजमानस्य कमकरत्वामावन पृवेमप्राप्नं मक्षणमनेन विधीयते | तस्मात-- अपरिसंस्यातत्वाहतिजामेव प्राशितादिमक्षणम्‌ |

( चतुर्थ कृरःछ्ेकदेरभेदे पायध्चित्तानुष्टानाधिकरणे सूत्राणि १०-१६ ) अ्थसमवायापप्रायधित्तमेकदेशेऽपि ॥१०॥ न स्वषे वेगुण्यात्तद्धे हि ॥ ११ ॥ स्यादा प्राप्रिनिमित्तवादतदमा नियस्योगावः, न हि तस्य गणाथनानियलात्‌ ॥ १२॥ गणानां च पराथसाहचनाद्यपाश्रयः स्यात्‌ ॥ १३ ॥ भमेदाथमिति चेत्‌ ॥ १९ ॥ रषभतखात्र ॥ ॥ १५ ॥ अनथकश्च सवेनाशे स्यात्‌ ॥ १६ ॥

चतुथाविकरणमारचयति--

कपालमेदने होमो भरे घृषेऽय वोभयोः ॥ आद्यो भेदस्य भङ्कतात्छस्कायेत्वेन मध्यमः ॥ ५॥

ग्‌, छ. इदायां।२कर. च, प्प्राप्तौ ततोऽ । ३ क. खर च, 'चिज् ए ।

[अ ०हपा०यजवि०५] जेमिनीयन्यायमालाविस्तरः | २३३१

संस्कृतावनिमित्तत्वाननित्पानित्यविरोधनम्‌ ॥ निमित्तता समा भद्रे घषं वाऽतो द्रयोहुतिः॥ ३॥ द्रपूणमासयोः कपाटं प्ररत्य भ्रूयवे--"“मित्ने जुहोति” इवि । व्-ेद - शब्दस्य भङ्वाचिवात्कपालमङ् सोऽयं होमः--इलयेकः पक्षः ॥ होमस्य संस्काररूपत्वादलयन्तमङ्क संस्कायामावात्संघषमात्रजन्यस्ये षद स्यापि मेद्‌- शब्दाथत्वात्कपाले घृष्टे सल्ययं होमः--इवि द्विवीयः पक्षः | संस्कारपक्षे भिन्नशब्दस्य संस्कायप्रतिपादकव्वनोपक्षयान्निपित्तप्रतिपादकत्वं न स्यात्‌ । वथा सति होमस्य नैमित्तिकत्वामावेन नित्यं वक्तव्यम्‌, कपालभेद्स्य कादाचित्छत्वात्संस्कायेमनिलयम्‌, इति नित्यानित्यस्योगविरोषः प्राप्रोति । तत भिन्नशब्दो निपित्तप्रतिपादकः । निपित्ततं च भङ्संघपयोः समानम्‌ । वस्माव-

न क ®

उभयारापं नि पित्तयानामेत्तिकां होमः कतव्य इति सिद्धान्वः |

एन | प्षामे सवदाहे प्रायश्चित्तानष्ट- नाधिकरणे ( क्षामेष्टिन्याये ) ५ ®, छ, ९ क्षामे त॒ सवदाहे स्थादेकदश्चस्यावजनी- थः ट. न्त = न त्वात्‌ ॥ 3७ ॥ टशनार्हकदटेशे स्यात्‌ अ र चट) च्छ [कषे र | ॥१८॥ अन्यन वंतच्छाश्चाड कारणप्रा- क (क नि प्रः ॥ ३९ ॥ तद्धावःश्चब्द्त्नार्तं चत्‌ दन नै रिञ्या क. ॥ ९० ॥ स्याटन्यायवादन्यागामा कि {5 कि क क ७ - ~ ह रवःशब्द्स्ताषहङ्सयामाद्‌ ॥ ९३ ॥ पश्चमापेकरणमारचयति-- ल्षामे यागो द्वयोः सर्वदाहे वा परवबद्योः॥ अंशदाहस्य नित्यत्वात्सवंदाहे पनर्यनजिः ॥ ७ ॥ दशेपणमास्षयोः भ्रयवे--“भभथ यस्य पुरोडज्ञौ क्षायतः, तं यज्ञं वरूणो गृहाति ॥ यदा तद्धविः संतिष्ठेत, अय स तदेव हविर्मिवैपेत््‌ | यज्ञो हि यज्ञस्य प्रायश्चि्तिः"' इवि । अप्यायमथः--यस्य यज्ञस्य पृरोडाशावायरेयाग्रीपोर्मयौ क्षायतोऽलन्वदादेनः भस्मीभवतः, तं यज्ञं वरूणो गृहापि । न त्यं यज्ञो यजमानस्य एलं प्रयच्छति | यदि वादशद विप्कां यज्ञ जा समाप्ेरनुष्टायेत, तद्रा तत्पल्यवायपरीहाराय पृनस्तदेव.

-=----=-~ ~ ` =

। सत्राणि १७-२१)

१च.वा तदृद्ययो । २ क. 'योगतिः।३ग.च. द ४्ख.ग.च. छ. गद्यन्तः +. ५द्ञ, "द्वा पेयोद्धयोः। ९ क. ख. द्विः

२३३२ श्रीमाघवप्रणीतः- [अनरदपा०४जपि०६-७]

हवि निरूप्य यजमानां यज्ञमनु! इवि | तत्र-- पुरोडाशे क्षामे सवि यो यागो विहितः स पूरवाक्तमेदन्यायेनाल्पदाहसवेदाहयोद्रयोरपि केभ्यः । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । तप्रषु कपाटेषु पराडाश्चमवस्थाप्यीपयङ्खारेरापेवासनं रते सवि सक्ष्मांश-

दाहस्य वजेयितुमशक्यत्वेन नित्यत्वात्पुनयोगस्यांशदाहो निमित्तं न भवाति । सवेदा- हस्तु कादाचित्कत्वा्निमित्तम्‌--इति वत्रवेयं पायश्ित्तरूपेषटिः ॥

( षष्-एकहविरातांवपि पञ्चशरावनिवापाधिकरणे सूत्रे २२-२३ ) यथाश्रुतीति चेत्‌ ॥ २२॥ न तहक्षण- त्वादुपपाता {ह कारणम्‌ ॥ ई ॥

षृष्ठाविकरणमारचयति- आर्ता पञ्चशरावो यः स दोहद्गयसंक्षपे ॥ एकनाओेऽपि वाऽऽय्ोऽस्तु हविवहुभयोक्तितः ॥ ८ ॥ ह विरात्युक्तिमात्रेण निमित्तं पयवस्यति ॥ उभयोक्त्यविवक्षायामेकनाशेऽप्यसौ भवेत्‌ ॥ ९ ॥ दशंपणमासयोदोहौ प्रय भ्रूयते--““यस्योभयं हविरार्विमार्छेत--रन्द्रं प्च- दारावमोदनं निवपेत्‌” इवि । सोऽयं यागो दोहद्रयक्षयं निमित्तीकव्यानुषटेयः । न त्वेकदोदक्षयम्‌ । कुतः-उभयशब्दस्य श्रवत्वात्र । आिडब्दविशेषणत्वेन श्रूयमाणो हविःशब्दो यथा विवक्षिताथेः, तथा इविःशम्द्‌विशेषणस्योमयशब्दस्यापि विवक्षिता. थेत्वादुभयहविरार्तिरव निमित्तम्‌ । इति चेत्‌ ॥ मवम्‌ | आविमान्रोपन्यासे साकाङ्क्षत्वान्निमित्तं न पयेवस्यतीति हविःशब्दा विवक्षितव्यः | तावतेव निमित्तस्य पयवसिवत्वादुमयशब्दाथां न विवक्षितः । ई

तिमात्रस्य निमित्ते साति सायंदोह पातद्‌।हालयरुमयोर्निमित्तत्वं सिद्ध मवात्रोभयश नानूद्यवे । तस्मातू्‌--एकनारे द यनाशेऽप्यस्रावोदनां निवेपणीयः ॥

-- |

( सघमे-होमामिषपौभयकतैरेव भक्षणाधिकरणे सूते २४-२९ )

हामामिषवमक्षणं च तहत्‌ ॥ २९॥ उभाभ्यां +~ € €

वा न रहि तयोधममशाघ्नम्‌ ॥ २५ ॥

सप्रमाविकरणमारचयति--

क @

9 ग, ढ, सयं" २ कख. ग. ड. रयं) ३. ग. च. छ.ष्स्य वि ४ क. 'दोंहयो

[अर्देपा०४जपि०<] जेमिनीपन्पायमालसविस्तरः। ३३३

अभिषुत्य ततो हुत्वा खादेदेकेकहेतुता ॥ ` संहत्य वा निमि्तोक्तो साहित्याविधितोऽग्रिमः॥ १० ॥ होमाभिषवकर्ताऽत्र भक्षाङ्त्पेन चोद्यते ॥ निमित्तताऽऽविकीं तस्मात्साहित्यं हेतुगं मतम्‌ ॥ ११९॥ ज्योतिष्टोमे श्रूयते--“हविवोने म्रावभिरभिषुत्याऽऽहवनीये हुता प्रत्यश्चः परत्य सदापि भक्षान्यक्षयन्ति” इति | वच-भभमिषवहोमयोरेकेक एव भक्षणहेतुः | कृतः-साहि- त्यस्याविषेयतात्‌ । अभिषवहोमावन्न निमित्तवेनोच्येते । वत्र--ाहिल्यविधौ वाक्यं भिद्येत | अभिषवहोमेौ मक्षणहेत्‌ , वौ च सहि वावित्येवं तद्रेदः । वस्मात्‌-"साईि- लयस्यातिवेयत्वादमिषत्रहोमयोः प्रत्येकं मक्षणनिमित्ततम्‌' इति प्रा्े- व्रूमः ना निमित्ततमुपन्यस्यवे । किं वु-सोमामिषवयोः कंवुभेक्षणं पत्यङ्क-

न 4 । ९ € _ ® त [^

त्वेन पूवेमपराप्त्वाद्विषीयवे | ठथा सत्यमिषवहोमयोयन्निमित्ततवं प्रतीयते वदार्थिकमिवि ^ ^£ (~ भ कक, 3 १९

वाक्यमेदृदापामावात्साहिद्य प्रतीयमानं विवक्षितपिति सीहवयोरेव वयोर्निपित्तवम्‌ ॥

( अष्टमे पुनराधानं परति वह्मयनुगमद्रयस्य निमित्तताधिकरणे सूत्रे २६-२७ ) पुनराधेयमोदनवत्र ॥२६॥ द्रव्यो सपत्तेवेभयोः स्यात्‌ ॥२७॥

ष्टमापिकरणमारचयति-- एकोऽपि बहष्यनुगमः पुनराधेयकारणम्‌ ॥ द्रवेव वाऽऽद्ा द्रिखोपेक्षणात्पञ्चशराववत्‌ ॥ १२ ॥ द्रयोरूत्पादकत्वेन पुनराधेयचोदना ॥ नेकस्यातो द्यनुगमो हेतुः छपादयादिं बा ॥ १३॥ अ्रिहोते श्रयवे--"“यस्योमावय्यी अनुगतावभिन्छोचेयावाम्‌ , सूर्या वाऽभ्युदि- यात्‌ , पनरावेयं तस्य प्रायश्चित्तिः" इति । 'आहवनीयगादेपलयातुमव्मी अनुगतो नष्टौ यदा मवतः, तदा, सूयास्तमय उदयो वा यादि भवेत्‌ , वदा, पुनराषेयं कवे- व्यम इत्यथैः | तच्र--यथा प्रथशराववाक्ये निमित्तपिशोषणमूव उभमयशम्दाथ न विवक्िवः, वथा निपित्तस्य वह यनुगमविशेपणं द्वित्वमुपेक्षणीयम्‌ । तत एकस्याप्य- नुगमस्य निपित्तत्मस्ति । इति चेत्‌ ॥ मवम्‌ । (अथ्री आद्वीत' इवि द्वितविशिष्टयोरग्न्योरत्पादनाय पुनरषेयं चोदि- 9 क. तुना ॥ सं" । २ग. छ. नें चर्म्नयि प्राः | ३ च. “स्याव्रपे" ] ४ नन. ग. च. छ कतां भक्ष" । ५ क. धयोर्निमिः । £ खर. ग. च. छ. ति संत" | ७ ग.च. छ. दिगः ॥ १३॥ च । < ग. भिनिम्डोचेव, अभ्युदियाद। पु" । “भिनिम्ठेयेत, यस्य वाऽ दअवरमाप्ये । ९ ग. छ, भ्य ।

2३४ श्रीमाधवगप्रणीतः- [अनदपा०जधि०९-१०] तम्‌ , न तेकस्योत्पादनाय । न लेकस्मिनननुगते द योरुत्पादनं संमवति । वस्मात्‌-- नैमित्तिकद्विखोपपत्तये निमित्तयोरपि वदह्वयनुगमयोद्विलं॒विवक्षितिव्यम्‌ । तस्मात्‌-- अस्तमयका उदयकाले वा वह्िद्रयनाशः पुनराषेयहेतुः ॥

र

( नवमे-पश्चशरावनिवापस्य कर्मान्तरतापिकरणे सूत्रे २८-२९ ) पञ्चररावस्त॒ द्रव्यश्चुतेः प्रतिनिधिः स्यात्‌ ॥२८॥ चोदना वा द्रव्यदेवताविपिरवाच्ये हि ॥ २९॥ नवमापिकरणमारचयाति-- द्रव्यप्रतिनिधिः प्चशराषो भिन्नकमे वा ॥ दोहद्रयार्तितो दश द्रव्यं स्यादीप्ितत्वतः॥ १४॥ प्रप्र कमेणि नैकेन विधिना द्रव्यदेषते ॥ शक्ये विधातुं ताभ्यां तु विशिष्टं कमं चोच्यते ॥ १५ ॥ योऽयं प्रथशराव ओदनः पूवैमुदाहृतः, नासो कमोन्तररूपः । किं तु--पृवैस्मि- ननैव कमेणि दोहद्रयरूपे द्रव्येऽपचरिते सति तत्पविनिषिद्रव्यत्वेनाये विधीयते | कुतः-दशेयागे द्रव्यस्य पिक्षितत्वात्‌ । इति चेत्‌ ॥ भरैवम्‌ । “न्द्रं पश्चशरावम्‌"' इति द्रव्यदेवतयोः प्रतीतौ कमौन्तरविषे- वोरयितुमशक्यत्वात्‌ । यदि पू्ेसिननेव कमेण्युमयं विधीयेत, वदा कमेणः प्राप्ठ- ` त्वादुमयोद्रव्यदेववयोर्विषौ वाक्यं मिद्येव | तस्मात्‌--द्रव्यदेवताम्यां विशिष्टं कमा- न्तरं विधीयते ॥

( दशमे-पश्चरारावयागस्य नेमित्तिकदशेयागादताधिकरणे सूत्रे ३०-३९१ ) [न ध्‌ स प्रयामनत्स्थानात्‌ ॥ २० ॥ अङ्ग ® @ £ ~ क > वाववा नमत्तसपागाद्‌ ॥ ३६१ ॥ दृशमाविकरणमारचयति- दरो पत्याघ्नाय एतदहं वा हविरातितः ॥ दशेयागे निव्त्तेऽस्य प्रत्याञ्नायतया विधिः ॥ १६ ॥ पूवद्रव्यविनारीऽपि द्रव्यस्यान्यस्य संभवात्‌ ॥ अनिदृत्तेस्तदङ्कं स्पादातिषेगुण्यहानये ॥ १७ ॥

१ खर. "रवद । २ क "ते स्या्रया" ।

[अ.दपा.४अपि.११-१२] जेमिनीयन्यापमारापिस्तरः | ३३१

प्चशराव द्रव्यकमिन्दरेववाकंः यत्वर्मान्तरं कथितम्‌ , तदेतदशंयागस्य प्रति- निषिल्ेन विवीयते | कुतः--उभयह्विरालो दशेयागस्य निवृत्तत्वात्‌ । इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । पूवयोदृषिपयसोनोज्ञेऽपरि प्रयोन्तरेण दध्यन्तरेण च दर्ञेऽनुष्ठीयमाने ह विरातिरूतं वेगुण्यं परिहरन्नयं प्रश्चशरावयागो दशेयागस्याङ्कं मवति ॥

(एकादशे-सन्नायाऽऽगृयाप्रवृत्तस्य विश्वजिदावरयकताधिकरणे सूत्रे ३२-२३) ®. क क 9 विश्वजिच्वप्रत्रतते भावः कमणि स्यात्‌ ॥ ३२ ॥ निष्ककरयवादान्च ॥ ३३ ॥ एकाद शावेकरणमारचयति-- सत्रायाऽऽगुरते योऽयं यजेद्विश्वजितेत्यसो ॥ यः कोऽप्युत प्रवृत्तः स्यादप्रवृत्तोऽथ वाऽग्रिमः॥ १८ ॥ अविशेपात्पवृ ्तोऽस्तु सत्रां हि तथा भवेत्‌ ॥ निमित्तोक्तरम्वृत्तः प्रायश्चित्तं चरेदिदम्‌ ॥ १९ ॥ इद्माम्नायते--““यः सत्रायाऽऽगुरते स विश्वजिता यजेव'' इति । आगुरते सक- ह्पयतीलयथः | तत्र--स॒त्रे सकर्प्य कश्िदनुष्ठातुं पवृत्तः | अपरो न प्रवृत्तः । तय- रुभयोमेध्ये यः कोऽपि विश्वजिता यजेतेति विशेषस्याश्रवणात्‌ । एवम अप्रवृत्त एव यजेत” इत्यपि विशेषो न श्रूयते । तस्मात्‌ --अन्यतर्‌ः' इलाः पक्षः ॥ सत्रे प्रत्तस्य विश्वजिद्नुष्ठाने सवाङ्कत्वं विश्वजितो भ्यते । तस्मात्‌--“पृत्त एवं विश्वनिवं कय।त' इतिं द्वि तायः पक्षः ॥ यः सत्रायाऽऽगुरपे" इवि नि पित्तत्वेनोपन्यासात्संकल्प्य यदि सतं नानुतिष्ठते,

[ (र

वदा प्रायश्ित्ता्थं विन्वनिदयगे कुयात--इति राद्धान्तः॥

( द्रादशे वर्हिवेत्सयोः कारोपलक्षकताधिकरणे सत्राणि ३४-४० ) वरससंयोगे व्रतचोदना स्याव ॥ ३ ॥ कारो वोत्पन्नसंयोगात्‌ ॥ ३५ ॥ अ्थापरिमाणाच ॥ २६ ॥ वत्सस्त॒॒श्र॒तिसयीगात्तदङ्गं स्यात्‌ ॥ ३७ ॥ कारस्तु स्यादचोदना ॥ ३८ ॥

१ ख. "दध दशः | २ग. छ. वृत्तस्तु।

२३६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अरद्पा०्४जवि०१३]

अन्थकश्च कर्मसंयोगे ॥ ३९ ॥ अवचना स्वशब्दस्य ॥ ४० ॥

द्रादशापिकरणमारचयति-

वत्सेदैशं सवत्सस्य वत्समात्रस्य वा विधिः॥ व्रतकारुं खक्षयद्रा वत्सयुक्ते व्रते विधिः ॥ २०॥ भाति रागाद्तपरापरवेत्समात्रं विधीयते ॥ व्रतस्याकरणं वत्सः कारुगीस्तद पाक्तेः ॥ २९ ॥

द रंप्र्णमासरयोः भ्रूयते-““बर्हिषा पुणेमासे जतमुैति, वत्सेरमावास्यायाम्‌"! इति। तरतं भोजनम्‌ | अत एवाऽऽस्नायते--““ अमाषममांसं बेहुसर्पिष्कं व्रतयति" इति । तदेतदन्नतं वत्तैयुक्तमच्र विधीयते। कुतः--'वत्सैः' इवि त॒ तीयया साहिलयस्य प्रवि- भानाव--इलेकः पक्षः ॥

रागत एव प्राप्रत्वादू्रतं न विधातव्यम्‌ , किंतु-वत्मान्नं विषेयम्‌-इति द्वितीयः पक्षः ॥

न हि वत्सः पाण्यादिवद्‌ब्रतस्य करणम्‌ | ततो न तस्य विधिः | किंतु--वत्ा- नामपाकरणेन काल उपलक्ष्यते | तस्मिन्काले बरतमुपेयात्‌ | एवं पृणेमापने बर्हिःसंपादन- काठे त्रतमुपेयात्‌ ॥

० ३ णा | ह (अभो: | वरसापाकरणकारस्य सनयद्‌ सनयदुभयस्राधारणता्िकरणे न्वा, = _ = क | । कृाटश्वत्सछनयत्पक्षं ताषटङूसयागात्‌ ४३ ॥ थ्‌ ् स = (० | | करखाध्रवाहाभयाः प्रतायत ९ ॥ योद्‌ शापिकरणमारचयति-- | +~ सांनाय्यिनः स कारुः स्यादितरस्यापि वाऽग्रिमः॥ वत्ससच्वाह्लक्ष्षकार। हन्पस्याप्यस्त्यतोऽन्तिमः ॥ २२॥ यस्य स्ानाय्यमस्ति, तस्यैवाय॑व्रतकालः | कुतः--लक्षकस्य वत्सापाकरणस्य सद्भावात्‌ । यस्त्वमावास्यायां सानाय्यं न करोति । कि वेन्द्रायपुरोडाशं करोति । न तस्य वत्सापाकरणमस्ति । नापि पौगेमास्यां तद्विचते | तस्मातु--सांनाय्यिन एव स कालः | इति चेत्‌ ॥

सूत्रे 2१-४२ )

[अन०्देपा०यजपि ०१४] जेमिनीयन्यायमारारिस्तरः। ३३७

मेवम्‌ । वत्सापाकरणामवरेऽपि तदुपलक्षिवकालस्य विद्यमानलात्‌ । वस्मात्‌-- स. वस्यापि स काठः ॥

( चतुदंशे-सांनाय्यरहितस्य शाखाहरणनिराकरणाधिकरणे सूत्राणि ४३-४७) प्रस्तरं शाखा श्रयणवत्‌ ॥ ४३ ॥ कारविधि- वेोभयोविद्यमानखातव्‌ ॥ ९ ॥ अतत्सख्का- राथताच ॥ %५ ॥ तस्माच विप्रयोगे स्यात्‌ ॥ ‰६& ॥ उपवेषश्च पक्षे स्यात ॥ %७ ॥

चतुद्‌शावपिकरणमारचयवि-- प्रस्तरं शाखया युक्तं हरेच्छाखा विधीयते ॥ कालो वा प्रतिपच्यथेः पवृच्याऽत्रोपटक्ष्यते ॥ २३ ॥ आ्योऽद्ुत्वविधेभानात्पतिपत्तिमपेश्षते ॥ शाखोपयुक्ता तेनान्त्यः प्रस्तरे प्रतिपादनात्‌ ॥ २४॥ द्रेपृणेमास्योराभ्नायते--““सह शाखया प्रस्तरं पहरि” इति । तघ्र-परस्त- रप्रहरणं प्रति शाखाया अङ्कत्वेन विषिभोसवे। पत्यङ््त्वे शाखया विना प्रस्वरपहर- णस्य वगुण्यप्रसद्धात्‌ | सांन।ययरहितेनापि शाखा संपादनीया । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ | शाखा वत्सापाकरणादवुपयुक्ता । तस्याः पुनरङ्त्वविधिमै संभवति | विनियुक्तविनियोगस्यान्याय्यत्वात्‌ । वस्मात्‌--शाखा प्रतिपत्तिमपेक्षत शति प्रतिप- त्यथः काठः प्रस्तर प्रहरणेनोपलक्ष्यते । तथा सति यदा प्रस्तरं प्रहरति वदा राखा- मपि विद्यमानां प्रहरेत्‌ | नतु साँनाय्यरहिवेन सा संपादनीया || @) > रे

इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यायमालाविस्तरे पष्ठध्यापस्य चतुथः पादः॥ ४॥

अचर पाद आरितः आयकरणानि ष्क. ४२९१ सजागणि ४७ १११५

१ छ. प्रकृयाञ्तो" । गर छ, प्रह्याञ्जो । > गम छ. "नायर्‌ः । द

३२८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०ध्पा०५अपि ०१]

( अथ पञ्चमः पदः)

( पथमे-दशंऽभ्युदयेष्ट नेमित्तिकदेवतापनयाधिकरणे मूचाणि १-९ )

अभ्युदये कारापराधादिन्याचोद्ना स्यात्‌ , यथा पञ्चशरावे ॥ १ ॥ अपनयो वा विद्यमा- नत्वात्‌ ॥ २॥ तद्रपताच्च शब्दानाम्‌ ॥ ३॥ आतञ्चनाभ्यासस्य दरनात्‌ ॥ ¢ ॥ अपूर्वला- हिधानं स्यात्‌ ॥ ५ ॥ पयोदोपात्पञ्चशरावेऽ- दुं हीतरत्‌ ॥ ६ ॥ सानाय्येऽपि तथेति चैत्‌ ॥ ७॥ न तस्यादुष्टलवाद्विशिष्टं हि कार णम्‌ ॥ ८ ॥ लक्षणाथां श्रतश्चुतिः ॥ ९॥ पश्चम्रपादे प्रथपाविकरणमारचयति-

इष्टिरभ्युदये दशोत्कमौन्यहुत देवताः ॥ पृवास्त्यास्या विशिष्टस्य विधानादन्यकमं तत्‌ ॥ १॥ प्रकृतप्रत्यमिज्ञानान्न कमान्तरचोदना ॥ देवताः प्रकृतास्त्यक्त्वा द्रव्यमन्याभ्य उच्यते ॥ २॥ दरोप्रणमासयोः भ्रयते--“यस्य हविरनरुप्रं परस्ताचन्द्रमा अभ्युदेति तरेधा तण्डुलान्विमजेत्‌ । ये मध्यमाः स्युः, तानम्नये दात्रे पुरोडाशमष्टाकपालं कुर्यात्‌ । ये स्थविष्ठाः, तानिन्द्राय प्रदात दवंश्वस्म्‌ । येऽणिष्ठाः, तान्विष्णवे शिपिविष्टाय शते चरुम्‌!” इति । जयमयेः--“दशेभरान्या चतुदेश्यां केन चिद्धवि्मिरुपरं भवति । ततः प्रत्यूषे पूतस्यां दिशि चन्द्रमा अभ्युदेति तदा निरुपरास्वण्डुलाघ्चेषा विभक्तव्याः | अखण्डिता, हैषत्खण्डिताः, अतिृकष्मकणाश्च, इवि वैविध्यम्‌ । ते तरिविधा दा्ारि- गुणविशिष्टेभ्याऽस्यादिदेवम्यः* इति । तच्र-इद्‌ं प्रक्रान्वादरौकमेणोऽन्यत्कमे | कृतः- कारापराधप्रायक्ित्ताथं द्रग्यदेवतादिविशिष्टस्य कर्मणो विधौयमानत्वात्‌ । तव इदं प्रायाश्चत्तं कत्वा परेदयदशेकमे नानुषेयम्‌--इति पर्ै-- ब्रमः--ह वेनिरुप्तमिति प्रकृतं यदशैकम तत्परिलयन्य कमोन्तर विविकल्पने प्रक-

१क.ग. छ. गेता॥१॥प५र*।२ग. छ. "ताः प्राकृतीस्य । ३ ग, छ. "कर्मानु" ।

[अ ० धपा०५अबि ०२] जेमिनीयन्पापमारविस्तरः । ३३९

तहानापक्तपक्रिये पसन्येयावाम्‌ । अवस्तस्मन्नेव प्रकते कमणि निर्पंहविषः पुषै- देवताभ्यो दृशेसंबन्विनीभ्योऽपनयोऽताभिधीयवे । वण्डुलोपलक्षितं यद्ध विरेधितीदि- रूपं च पूरवेयुर्मिरुपरं तद्धविः पूरवैदेवतात्मनोरमररिन्द्रष्व विभजेदिति देववाहविषोः पर स्परवरिभागोऽत्र विधीयते | न तु वण्डुलानां स्थविष्ठपध्यमाणिष्ठरूपाघिविषो विभागो विधीयते | वस्य प्राप्रत्वाव्‌ । “ये मध्यमाः स्युः--" इलयादिंविनियोगमेदाद्‌ पैपाप्ः स विभागः | तवः पूतदेववास्त्यक्ता दृतृखादिगुणविरशिष्टाम्योऽडयादिदेवतामभ्यः पूरव निरुप हविः प्रदावव्यम्‌ | ननु-प्रविपादि प्राप्तो निवोपकाठः । नतु~दर्श, तया सवि

"© (+

ददौभान्याऽपि चतुरैश्यां निवौपामावादृष्वं चन्द्रोदयो न प्राप्रोति । नैष दोषः । दभो द्यहकाकानत्वेनाथेषिद्ध पूर्वे्युदइनावश्चने। वदमिपायेण निरुप मित्युच्यते ।

@.+ © क क क भदै

यद्वा-तरीहिनिवांपोऽपि परद्यविकल्ितः | तथाच श्रूयते--““यदि विभियाद्मि नेदेष्यतवीति महापाते हवींपि निवपेत्‌" इति । भयमथेः-- "भ्रान्त्या प्रमाणेन वा दर्शोऽयमितवि निश्िववतश्वन्द्रोऽग्युदेप्यतीति भीतिनास्ि, वदा तस्मिन्नेव दिमे प्रौढ. पात्रे इवीपि सवाणि निवेपेत इवि । भवो निरुपस्येव हव्रिषस्वस्मिचेव कमणि काल- व्यत्यासं निपित्तीरत्य देववान्वरसयोगरूपः प्रयोगपरकारमेद उपदिश्यते | ठतो दश्श- सथेवायं नैमित्तिकः प्रयोगः, न तु दशेलोपरमायश्ित्तामिति नैमित्तिके दशेप्रयोगमनुष्ठाय पश्चात्छकाटे नित्योऽपि दशेप्रयोगोऽनुष्ठातव्यः ॥

@ क अ

( द्विवीये-उपां यागेऽपि देवतापनयाधिकरणे मूत्रे १०-११)

उ ५ ५, 1 ८ पांश्चुयागवचनाद्यथाप्रकृातिं ॥ ३० ॥ अप- क = क नया वा प्रवृता यथतरषाम्‌ ॥ 39 ॥ द्वितीयाधिकरणमारचयति-- देवत्यागस्तथोपांशावश्रुते देवतान्तरे ॥ पागरोपोऽप्रसक्ततात्कृत्वाचिन्तयमिष्यताम्‌ ॥ ३ ॥ परवोदाहतवाक्रये यथा पृरोडादे सांनाय्ये च इव्रिपि पूतरैदेववात्यागः, वयेवोपां- याजहविष्यान्यं पूेदेवतां त्यक्त्वा प्रयोगान्तरं कवेन्यम्‌ । इवि चेत ॥ मेवम्‌ | प्रोडाशप्नानाय्ययोरिवाऽऽन्ये देवतान्वरस्याश्चवणात्‌ । तस्मात--पूवदेव- तानां त्यक्ततवादन्यदेवताया अश्रवणाच निरदृवक उपांशयाजो लुप्यते । ननु--उपां-

~ == ==

१ल.ग.च. छ. ^तस्यह'। २ क. "गोऽजाभिधी"। ३ क. "त्तिकिद'। ४. "भ्यते ॥ ३॥प'|५ग. च. छ, निदवत।

३४० श्रीमाधवप्णीतः- [अनर्दपा०५अपि०३-थ

रायाजस्य दुक प्रसक्तिरेव नास्ति । वत्कुवो देवतापनयो छोपो वा-हति चेत्‌ । एवं तर्हिं रुत्वाचिन्ताऽस्तु ॥

८ तृतीये-अनिरुपेऽप्यभ्युदयेष्टयधिकरणे सूत्राणि १२१९)

निरूप स्यात्तस्संयोगाद ॥ १२ ॥ प्रवृत्ते वा ( (क ( प्रापणातिमित्तस्य ॥ १३ ॥ रक्षणमात्रमितरत्‌ ॥ १९ ॥ तथा चान्याथद्ंनम्‌ ॥ १५ ॥ तुतीयाधिकरणमारचयति-- ऊध्वं चन्द्रोदये सेष्टिनिवापात्पषंमप्युत ॥ उक्तेरा्योऽन्तिमः पक्षो निरुपररविवक्षया ॥ ४ ॥ सा पूर्वोक्ताऽभ्युदयेष्टिहं विर्निवोपादृध्वं चन्द्रोदये सति कवग्या | (“निरुप हविः रभ्यदेति"” इदयक्तत्वात्‌ । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌। हविरभ्युदयस्य निपित्तत्वे तद्विशेषणस्य निवोपस्याविवक्षित्वाव्‌ | अन्यधा वाक्यभेदापत्तेः । "यंच हविरभ्युटति, वच हवियेदिं निरुप्तम्‌" इति वाक्यभेदः | तस्मात्‌--निवौपा्मागपि चन्द्रोदये सदयविदिवकलि कममोपक्रममात्रेणेयमिषटिः कतन्या ॥

( चतुय॑-अनिरूपेऽभ्युदये वैकृतीभ्यो नि्वापाधिकरणे सूत्रे १६-१७) अनिरुपरऽभ्यदिते प्राकृतीभ्यो निवं- पेदियाश्मरध्यस्तण्डुलभूतेष्वपनयाव्‌ ॥ १६ ॥ व्यृष्वभाग्भ्यस्त्वारेखन- स्ततकारिवादेवतापनयस्य ॥ १७ ॥

चतथौधिकरणमारचयति-

१ ग, छ. इतः परम्‌-कतः-वाचनिको हि तस्य पृणंमासीकाठः, “उपा पौणमास्यां यजन्‌“ इति काटविधानपरलात। तत्र कृतो देवतापनयो ऊोपो वा-इति चेत्‌ । एवं ताहि कृलाचन्ताऽस्तु। उपवधेस्त्‌ वत्तिकारः- बद चव्राद्मणे--अमावास्यायामप्युपाद्युयाजो विदहैतः* इति तद्‌ भिप्रायण कृत्वा.

न्ताः।२ख, ग, छ. °ते्यवि"। ३ ग. छ. °विर्वििष्टस्य चन्द्राभ्यदयप्य निमित्तवे सतित । ४ च्‌. निमित्तेन | ५ ष. म. च, ऊ. य्य ।

[अ ०दैपा०५अि०५] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। ३४१

पराक्पाकृतीभ्या निर्वापो वैकृतीभ्योऽपि वाऽग्रिमः॥ तण्डुरोक्तेवे तीभ्यो हविर्मानोपरक्षणात्‌ ॥ ५ ॥ निवांपा्याग्यदा चन्द्रोदयः, वदा चन्द्रोदयादृर्ध्वं क्रियमाणो निर्वापः प्रार- तीभ्यो देवताभ्यो युक्तः । कुवः-- ““तण्डुकान्विभजेत' इति वाक्येन तण्डुकभावा- दध्वं प्राकवदेवतापनयंश्रवणात्‌ । निवापस्तु बीहीणामेवेषि वसिन्काठे प्रारत्योऽ- दयादिदेवता नापनीवाः । इति प्रा्-- वृपः--वैरूतीभ्यों दातृादिगुणयुक्ताभ्योऽग्यादिदेवताभ्यो निर्वापः करवंम्यः। कुतः--तण्डुलशब्देन हविमा्स्योपठक्षणात्‌ । अन्यथा दपिप्रयसोरतण्डुलस्वेन देवता- पनयो न स्यात्‌ । हविमाचविवक्षायां तु बरीहीणामपि हव्िष्टन पाङवदेववासंबन्धपप- नीय देवतान्वरसंबन्धस्य कुं युक्तव्वाद्रैकतीम्यो निवैपेद्‌ |

नन्त ~

किचिनिरुप्ेऽभ्युदयेऽवशशि- टस्य तष्णीं निवापाधिकरणे

विनिरप्रे न मृष्टीनामपनयस्तदणसात्‌॥ १८॥

अप्राकृतेन हि संयोगस्तप्स्थानीयतात्‌ ॥१९॥

अभावाचेतरस्य स्यात्‌ ॥ २० ॥ पञ्चमाविकरणमरास्चचाव-

पराकृतीभ्योऽल्पनिवापेऽभ्युदये शिष्टतण्डुखान्‌ ॥ प्राकृतीभ्य वेकृतीभ्यस्त्ष्णीं षा निवेपेदिह ॥ ६ ॥ प्राकृतीभ्यः प्वृत्तत्वादरे कृतीमभ्यो निमित्ततः ॥ शिष्टं शस्यापदाथत्वादसंयागादिहान्तिमः ॥ ७ ॥ यदा पराङतीभ्यो मृष्टिमात्रे नेरूपे सवि चन्द्रोऽभ्यदेति, वदा मषटित्रयरूपोऽव- शि्ाऽशः प्रारू्तीम्य एव निवप्तव्यः। कुतः--प्रारूवीनां प्रवत्तत्वात । इयेकः पक्षः| चन्द्रादये निमिते सावि नैमित्तिकस्य पूत्रेदेवतापनयस्यावर्यंमावा्रुवीम्योऽवशि- एंशानवापः-टाते द्विवीयः पक्षः ॥ अस्तु प्रारुतदेववापनया निमित्तापीनः | अन्यदेववासयोगस्॑शस्य न संभवाव । भन्याश्च देवताः प्रारुवदेववास्थाने निवेशनीया: पक्वदेववानां च निर्वापपदार्थन

( पश्चमे-- | मूत्राणि १८-२०)

१ग.च. छ, भ्याञ्थवाऽ ।२ स्त, चर 'ण्डुटीमा' । क. "ण्डृटविमागाद्‌"। ३ ल. ग. छ, यनश्न ।

२३४२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अरपेपा०५अि ° ्ै-७] संयोगः प्तः, नतु पदार्थेन । ततस्तत्स्थानपातितानां वैरुतीनां च नांशसंयोगो युक्त इत्यल्पांशस्य प्रारतीम्योऽपनीवत्वद्वैरूतीमिरसंयोगाच् तूष्णीमेव निवाप इवि राद्धान्तः ||

( षे-संनयदसंनयदुभयस्येवाभ्युदये प्रायश्ित्ताधिकरणे सागि २१-२४ 9 1 > # कर 1 ध सानास्यस्यामान्नासनयतः स्याद ॥ ९३ ॥ भ = क क च क प्रैति ओंषधसयोगादोभयोः ॥ २२ ॥ वेगुण्यातेति चेत्‌ ॥ २३॥ नातस्संस्कारसावर ॥ २४ ॥ षृष्ठापिकरणमारचयति-- सेष्टिः साँनांय्यिनो वा स्पादन्पस्पापि दधिश्चतेः॥ नान्यस्येत्यग्निमोऽन्त्यः स्यादेवमात्रविधानतः॥ ८ ॥

न हि सानाय्यरहि तस्य दधिपयसी वियते । तदभावे च ^“द्वनि चरुम्‌ , शृते चरुम्‌!” इति विधिने संगच्छते | वस्मात्--सांनायियन एव सा पवा क्ताऽभ्युद्येष्टिः। इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । अप्राप्ता देववा एवात्र विधीयन्ते । दर्धिपयसोरपि विधाने वाक्यं भियेव । तवः-तण्डुलवत्पारम्धयोदैपिपयसोरन्‌ यमानवया विध्यभावात्‌ , उदके चरुश्रपण- संमवाच, सांनायियवदृन्यस्याप्रि सेष्टिरस्वि ॥

( सप्तमे-सत्राय प्रवृत्तमा्नस्य विश्वजिदधिकरणे सूनाणि २५-२७)

साम्दुस्थाने विश्वनिखीते विभागृसंयोगाव्‌

॥ २५ ॥ प्रत्तं वा प्रापणात्नामत्तस्य

॥ २६ ॥ आद्शाथतर शातः ॥ ९७ ॥

सप्रमापिकरणमारचयति-

सत्राय दीक्षितानां चेत्साम्युत्थानामिवाज्छनम्‌ ॥ यजे द्वि्वजिता क्रीते राजन्ये तत्पराऽपि वा ॥ ९॥ आद्यः सोमविभागोक्तेरक्र।ते तदसंभवात्‌ ॥ अथेप्राप्ठविभागस्यानुषादादन्तिमो भवेत्‌ ॥ १० ॥

१ गर छ. "न । एवं तत्स्था" । २ ख. 'नाधिनो । ३ क. "धि ज्रृतम्‌ ॥नाः।४ कत. ग. च. ॐ, "धिदतयोर' । ५ ग, छ, उदकेन | ६ ग. छ, "वाञ्छितम्‌ |

[अ०द्‌पा०५अधि०्] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ३४३

इदमान्नायते-- "यारे सवाय दीक्षितानां साम्युत्तिष्ठासेत, सोमं विम्य विश्वजिता यजेव'” इति । सत्रिणां मध्ये यः कोऽपि सत्रेकदेशमनुष्टाय सत्रं परियस्य यदि गन्तु- मिच्छेत्‌ , तदा खकौयं सोमं विभन्य तेन सोमेन विश्वजिद्यागं कुयात्‌" इत्यथः । तदेतद श्वजिदनुष्ठानं सोमे कवे सति पश्वादुत्तिष्ठाप्या मवति,न तु पृवेम्‌ कुतः-- उच्यमानस्य सोमविभागस्य सोमक्रयात्पुवेमसंमवात्‌ । इति चत्‌ ॥

येवम्‌ | नात्र सोमविमागोऽङ्कत्वैन विवीयते, किं तु कीवराजकस्य द्रग्यान्तरवि- मागंवद्रागपराप्रोऽनूद्यते । सोमग्रहणं तु प्रदशेनाथेम्‌ । तस्मात्‌--उत्तिष्ठासां निमित्ती कलय विश्वजिन्मात्रस्य विषानात्सोमक्रयात्मागप्यु्तिष्ठासोविश्वनि दवति ॥

( जष्टमे--ज्योतिष्टामे दीक्नापरिमाणानां वैकस्पिकत्वाधिकरणे सूत्रम्‌--) दीक्षापरिमाणे यथाकाम्यविश्चेषात्‌ ॥ २८ ॥

अष्टमापिकरणमारचयति-

ज्योतिष्टोमे द्वादश स्युदीक्ना एकादयोऽथवा ॥ स्याद्रतेवेननादाचः परत्यक्षश्चतितोऽन्तिमः ॥ १९१ ॥

न्योविष्ठोमपरकरणे दीक्षापक्नाः श्रूयन्ते । वान्कल्पसू चकार उद्जहार-“*एका दोक्षा, विल उपसदः, पश्चमी प्रसुतः । विस्वा रीन्ताः, विस्र उपसदः, स्मा प्रसुतः । चतस्रो दीक्षाः, तिस्र उपसदः, अष्टमीं प्रसुतः” इति | तथाऽन्यदपि शरुवम्‌--“द्रादजञ दीक्षा इवि । वदीक्षणीयष्टया संपन्नः संस्कारो दीक्षा। सा चेकसिमन्दिनेऽनुष्ठानारेका मवति । तदूर्ध्वं तरिषु दिनेपूपसन्नामका होमाः | पश्चमे दिने सोमयागः | एवं हि चरिषु चतुषु द्वादशसु वा दिनेषु दीक्षावगं वाङ्नियमाद्‌योऽ-

४७ क~~ _ क

नुववेनीयाः” इत्यथः । तत्र न्योविष्टामे दवादशदीक्षापक्ष उपादेयः । कुवः-"द्रादश राजीरदीक्षिवो मृति वन्वीवः” इवि श्रवणात्‌ । यज्ञां याचूमजया द्रव्यसंपादनं मृतिव- | तच निलयम्‌ , तत्पयोगेन द्रादशत्वपक्षोऽपि निलयः । एकादिपक्नाणां तु

विरु तिषत्कषः । इति भाष्यकारस्य मतम्‌ | वदे व्पुवंपक्षीकृत्य वातिककारणैवं सिद्धान्तः कतः--वदीक्षितो मृतिं वन्वीवः” इत्येतावदेवाच विधीयते । राद” इत्युक्तिस्तु प्रदृशेनाथो । एवे च सति प्रयक्ष- # भाष्यकारस्य मते तु--एव्रं पुषैपक्ष स्थिते द्वादशादस्तु--"” इति सूत्रमेव सिद्धान्तमूतमिति

नाधकरणभदः ॥

१ज्ञ,.ग, च, छ. एरापसायां भा ।२च. "गप्रा । ३ क. ख. च. "न्ते । तत्कल ।

१४४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अण०दपा०५अपि ०९-१०]

शुविधिद्धा एकाद्विपक्षा अबाषिता भविष्यन्ति । तस्मात्‌- सरवे पक्षा ज्योतिष्टोमे विकल्पिताः ॥

( नवमे-- द्वादशाहे दीक्षापरिमागनियमाधिकरणे सूत्रम्‌-) दादशाहस्त छिङ्गास्स्याव्‌ ॥ २९ ॥ नवमापिकरणमारचयति- द्रादशाहे किमेकादिविकस्पा द्वादशैव वा॥ आद्यः प्रकृतिवत्षण्णां द्विकानामुक्तितांऽन्तिमः॥ १२॥ दरादशाहस्य न्योविष्टोमविरवि्ादेकादिदीक्षपक्षा द्वादशाहे विकल्पिताः । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । “अभीन्धत एव दीक्षाभिः” इति श्रुतस्य दीक्षाबहूत्वस्य वाक्यशेषेण द्राद्‌- डासंस्यायां पयेवसानात्‌। तथाच षट्संख्याकानि दकानि श्रयन्ते--““द्वाभ्यां छोमाव- द्यति, द्वाभ्यां तचम्‌ , द्ाभ्यामसुक्‌, द्वाभ्यां मांसम्‌, द्वाम्यामस्थि, दवाभ्यां मच्नानम्‌"' इति । किं च-“भट॒र्धशदहो वा एषः, यद्रादशाहः”” इ्याम्नातम्‌ | वत्र--“उपसदो दवादश, सुत्या द्वादश,” इत्येवद्विवादम्‌ । वथा सति-दीक्नाणां द्ादशत्वमन्तरेण षट्विशत्संख्या न पूयेत । तस्मात्‌ू-द्वादशाहे द्वादशैव दीक्षा नियवाः ॥

(दशमे--गवामयने माघपो्णमास्पाः पुरस्तादीक्षाधिकरणे सूत्राणि ३०-३७) पोर्णमास्यामनियमोऽविरोषात ॥३०॥ आन- न्त्या चैत्री स्यात्‌ ॥ ३१ ॥ माघी वेका- एटकाश्चुतेः ॥ ३२ ॥ अन्या अपीति चेत्‌ ॥ ३३ ॥ न भक्तिसवादेषा हि रोके ॥ २४ ॥ दीक्षापरापे चानुग्रहात्‌ ॥३५॥ उत्थाने चानु-

पररोहात्‌ ।॥२६॥ अस्यां च सवंिङ्गानि।।३५७॥ द्शञमापिकरणमारचयति- गवानयन उक्तातु या काचित्पर्णिमाऽथवा॥ चेती माघ्युत काचित्स्ादविशेषात्पशंस्या ॥ १३ ॥ चेती स्यात्क्रय एकाषटकायामित्युपव्ितम्‌ ॥ मापकृष्णा्टमीं त्वेकाषएटकाऽतो माघपर्गिमा ॥ १४॥

१द.गगच.छ. क्षाद्राः। २ग, छ, श्यन्ति, द्वा ।

[अ ०दुपा०५अपि ० ११] जेभिनीयन्यायमाख्िस्तरः । ३४५

गवापयने श्रूयते-- “चतुरह पुरस्तात्पोणेमांस्या दीक्षेरन्‌ । तेषामेकाष्टकायां क्रयः संपद्यते” इति । "पोणमास्याः पुवेसिमश्वतुरहे दीक्षेरन्‌-एकादश्यां दीक्षामारमभेव । तथासति पौणंमास्या उपरिवने सप्रमीदिने दादश दीक्षाः पूयन्ते | तंव उपरिवन्या- मष्टम्यां सोमक्रयः' इत्यथः | तत्र--विशेषस्यानुक्तताया काचितपूणिमा-इत्येकः पक्षः ॥

“चित्रोपणमासे दीक्षेरन्‌ । मुखं वा एवत्तवत्सरस्य, यचित्रापुणेमासः” इति प्रशस्यमानवया चेच्नी पोणमासी--इवि द्वितीयः पक्षः|

याज्ञिकस्मास्यया माघरकुष्णाष्टम्या एकाष्टकात्वात्तत्र साोमक्र यसपत्तये माघ्याः पौणेमास्याः पृतेस्यामेकाद्शयां दीक्षाऽऽरब्पन्या ॥

( एकादशे-दीक्षोत्क्षं तनियमानामप्युत्कषाधिकरणे सूत्रे ३८-३९ ) दीक्षाकाङ्स्य शिषटस्वादतिक्रमे नियतानामनु- कर्षः प्रप्रकारुखातर्‌ ॥ ३८ ॥ उक्कर्पो वा ® ® ह @ ॐ (१ दक्षितत्वादावश्च्ट {ह कारणम्‌ ॥ ३९ ॥ एकाद्‌ शाविकरणमास्वयति-- कुतोऽप्यवश्चथात्कषं ज्ञहुयादगिहात्रकम्‌ ॥ न वाऽऽद्योऽप्रतिपिद्धत्वान्मेवं दुीक्षानुवतेनात्‌ ॥ १५॥ ज्योतिष्टोमे दीकषोपकरमदिनमारम्य पमे स्षेश््टमे वा दिते सुत्या मवि | तसमिन्सुत्यादिने चिप सवनेप्वनुषटितेष्ववमृथः कतेव्यः । तस्मिन्छ्वे दक्नषानियमा निवतन्ते । वथा सवि यदा कदाचिदवान्मानुपाद्वा विद्रादवमृथस्य केपुचिदिनेषृत्कर्पो मवति । पेषु दिनेषु दौीक्षितनियमा न सन्वि। कुतः-नियमावषेरवमृथकालस्य ्त्युक्तस्याविक्रान्तत्वात्‌ । वे च नियमा एवमान्नायन्वे--““दुीक्षिवों न ददाति, न पचति, न ज़॒होपि,' इवि । एतेषां च नियमानाममावें प्रागवभृथादानहोमादयः कायोः--इति प्रा्- बरूमः-दीक्षाभोचनस्यावमरयः सावनम्‌ , न तु कालः | अतोऽवमृथकाठेऽतिक्रा- न्वेऽपि यावदवमयं दीक्षाऽनुवतेव दलवमृथोत्कषं दौक्षिववमाणां निपेवानामप्युत्कषा- दानहोमादर यस्तेषु दिनेषु न काय; १ ल. च. "मायै दी । ग. छ. "मास्ये दी" । २ ग. च. छ. तदुप ३ ग. छ. "वापीषे" |

ठग. छ, मेष्ेवा। ५ कन धुनि'} ६ ल.ग, च, छ. दीक्षोन्मोचः । ४४

३४६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अण०्दपा०५अपि०१२-१३) ( दादशे--दीक्षानुढ्त्तो प्रतिहोमनिराकरणाधिकरणे सूत्रे ४०-४१ )

तत्र प्रतिहोमो न विद्यते यथा पूवेषाम्‌ ॥ &० ॥ काटप्राधान्या्च ॥ ‰१ ॥

द्ादशओापिकरणमारचयति-

दीक्नानुदृत्तो कतेव्यः प्रतिहोमो न वाऽगप्रिमः॥ पुदोषान्न तथाऽप्यस्य दीक्षायां शाघ्नवारणात्‌ ॥ १६ ॥ अवमृथोत्कर् दीक्षानुवृत्तौ यावत्सु दिनेष्वसिहोचरं न हुतम्‌ , वावत्काटीनापराव- परिहाराय प्रतिहोमः कतेग्यः | यथा सायंकाटीने प्रातःकाटीने वा होप परुषापरा- धाद्‌तिपतिते कालान्तरे पिहोमः क्रियते, तद्त्‌ । अस्ति ह्यत परुषापराषः, अव- मृथोत्कष॑स्य तत्कतत्वात्‌ । न खल्ववमृथोत्कषैः शाघ्चेण विहितः | तस्मात्‌-'प्रविहोमः कायः- इति प्रापे- ब्रूमः- मवत्ववमथोत्कर्षोऽपराधकवः। तथाऽपि दीक्षायामनुवृत्तायाम्‌ “दीक्षितो न द्दापि"' इल्यादिशाच्चेणेव होमो निवारेत इति नास्ति होमकतेग्यता | सायंकाीना- दिहोमस्य वु कवभ्यस्यैव सतोऽकरणात्पतिहोमः प्राप्रोवीति वेषम्यम्‌ ॥

(योदशे-उदवसानीयोत्कर्षऽपि प्रतिहोमनिराकरणाधिकरणे सचम्‌-) प्रतिषेधाचोध्वंमवभथादे्टेः ॥ २ ॥

जरयोदशाधिकरणमारचयति-

जदह म अ, क,

देवादुदवसानीयोत्कर्षे हमे कृतिनं वा ॥ कृतिर्दीकषोन्मोचनाननो पनराधेयसंमितेः ॥ १७॥

रुतेऽवमृये पश्वादुदवसानीयेष्िविहिवा । सा यदि केनापि निमित्तनोत्कष्टा, तदा- नीमवमृथेन दीक्षाया उन्मुक्तवात “दीक्षितो न ददाति-" इलयादिनिषेषामावाद्धोमः कतव्य: | तदकरणे च प्रविह्लोमः कवेव्यः--इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ | “एतया पुनराषेयरसेपितयेषटटाऽ्िद्योत्रं जुहुयाव" इति वचनेनोदवसा- नीयायां रतायां प्श्वादचिहोतापिकारपविपादनात्‌ । अवः--वदुत्कर्षेऽयिहोचं प्रविहोमं वां न कुयात्‌ |

१ ग. छ, होमहृ" 1२. ग.च, छ. “मिते ॥ १७ ॥ॐ*। ३ ल्ल. च. कायेः। ४ च. ततः । ५च. वा कु" ।

[भ.दपा.५अपि.१४- १५] जेभिनीयन्यायमालविस्तरः। ३४७

( चतुदेशे-प्रतिहोमे सायमग्मिहोत्रप्रभत्पारम्भाधिकरणे सूत्रे ४३-२४ ) प्रतिहोमश्रेत्ायमथ्रिहोजपभूतीनि पेरन्‌ ॥ ४३ ॥ "प्रातस्त॒ षोडशिनि ॥ ५ ॥ चतुदैशापिकरणमारचयति- कृत्वाचिन्ताक्रमो नो चेत्परतिहीमेऽतिपोतिनः॥ क्रमो ऽस्त्वगिष्टठोमकादो सायं षोडशिनीतरः॥ १८ ॥ अवभृथोदवसानीययारुत्कपं होमकवेम्यताम्‌, तद्करणे प्रविहोपं॑वाऽभ्युपेत्य रुत्वाचिन्वा क्रियते । अवमभृथोदवसानीययोरिष्टच)रनुष्ठितयोः सयोः पूर्वमतिपन्नानां होमानां प्रविहोमा युगपद्रहवः पाघ्चाः | तेषु नियामकामवान्नास्ि निर्यतः करमः- इवि पुवेपक्षः ॥ अतिपावक्रमस्य बुद्धिस्थस्य त्यागे कारणामावाद्यविहोमेऽपि स एव क्रमः--इवि राद्धान्वः । वत्र--भयिष्टोमस्य स॒योस्तमयात्पागेव समाप्रत्वात्सायंहोमः परथममतिप- दयते | पोडशिनस्तु रात्रौ समाप्तेः प्रातहोमः प्रथममतिपद्यवे | ठस्मात्‌-वे्वैव क्रमेण प्विहोमं कयौत्‌ |

(प्चदशे-भेदनादिनिमित्तकहोमस्य दशपएणेमापराङ्ताधिकरणे सूत्राणि४५-४७) प्रायधित्तमथिकारे सव्र दोषसामान्यात्‌ ॥ ९ ॥ प्रकरणे वा शब्दहेतुत्वात्‌ ॥ ४६ ॥ अतहिकारश्च ॥ ७७ ॥

पञ्चदशाविकरणमारचयति- भिनेहीमो यत्र तत्र प्रकृते वा निमित्ततः॥ स्वैत्र स्याफर्ितवाय प्रकृतेनेकवाक्यता ॥ १९॥

द्शेपुणेमासयोः श्रयते-““भिन्ने जुहो । स्कन्ने जुहोषि” इवि । अवब~-पाघ-

मेदस्कन्द्‌नयोह्‌।मनिमित्ततवात्कलवन्वरेषु छकम्यवहारे वा य॒त्र य॑ज निमित्तं संपद्यवे,

तत्र सवच ह(तव्यम्‌--इति चेत्‌ ॥ मैवम्‌ । फककल्पनापसद्कात्‌ । पररुवेन तु दशेपुणेमास्कमेणा संह कवाक्यतायां

# भाष्यकारस्तु--इदं सृजमधिक्ररणान्तप्त्वेन व्याचटे ॥

१ क. °होमो निपातितः ॥ कऋ्र* । २ च. "पाततः ॥ ऋ" । ३ क. "ययोः सतोःपू ।४क. "यमत; । ५ ग. च. छ. अनेनैव । ६ ग.च. छ, तत्न । ७ ख. गर्छ. तत्र। <क.ल्त. तेतु ।

२४८ श्रीमाधवप्रणीतः-[ज ० दैपा०५अपि ०१६-१७]

९ 6 निप @ क अ

तत्फनैव फलव्वं सिध्यति । तस्मात्‌--दशेपृणमास्योरुक्तनिमित्तेन क्रियमाणो होमस्तदङ्गम, न तु ग्ददाहेष्िवत्छतत्रं कमे ॥

( पोडशे-व्यापन्रशब्दाथनिणंयाधिकरणे-सृत्रम-- ) व्यापनस्पाप्छु गता यदमाज्य- मार्याणां त्रतीयेत ॥ ४८ ॥

षोडशाविकरणमारचयति-- व्यापननमम्छु कि तत्स्पादनिश्वेयमहेततः॥ आयाभोज्यं केशकीटद्‌षितं तत्पसिद्धितः ॥ २० ॥ इद्मान्नायते--““व्यापन्नमप्सु हरन्ति!” इवि । तत्र---ग्यापन्नशब्दस्याथां निश्वे- पुमशक्यः, शक्यो वा, इति संशये निश्चायकस्य हेतोरमावादरक्यः--इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । केशकीटादिभिदूषिवं यद्रव्यमार्येरमोन्यम्‌ , तदेवात्र परसिद्धिवात्‌ “न्याप जनम्‌, इति निश्चेतुं शक्यते ॥

( सप्ठदशे-अपच्छेदयोगपयेऽपि प्ायश्चित्ताधिकरणे सृते ४९-५० ) [> = ® 9 4 न ® क विभागतः व्रषश्त्त वाग्रवच न व्च श क = ॥ &९ ॥ स्याहा प्राप्रानामत्तवाव्कारमात्रम- कृमू ॥ 4० ॥ सप्रदशाधिकरणमारचयति- उद्रातः परतिहतश्च सहापच्छेदनेऽस्ति न ॥ प्रायध्धित्तम॒तास्त्यत्र, न निमित्तविधाततः ॥ २९॥ एकेकस्येव विच्छेदकतत्वानन विहन्यते ॥ कालमानं तु तत्रैकं प्रायश्चित्तमतो भवेत्‌ ॥ २२॥ ज्योतिष्टोमे भ्रयते--““यदयुदराताऽपच्छिचेतादृक्षिणो यज्ञः संस्थाप्यः, अथान्य आहत्यस्वत्र तद चात, यतपैसिमन्दास्यन्स्यात्‌ । यदि प्रतिह वोऽपच्छिद्येत, सव्वं दयात्‌" इवि । अस्यायमथैः--“प्रातः सवने बहिष्पवमानेन स्तोष्यमाणा त्वजः शाखाया बाहः प्रसप(न्व, तदानीम्‌ “एकस्य पृष्ठताऽन्यः' इवं पिपाठकावत्सङ्न्या- कारेण गन्तव्यम्‌ | तच प्रतो गन्त; कच्छं ग्रहोत्वैव प्रष्ठतोऽन्यो गच्छेत्‌ । एवंसति

१ स. ग. छ, प्रहरन्ति । २क. ल्ञ.ग. च. छ. संयो | ३ ग. छ. नो | ४ च. न्यश्वाऽऽ- इतेव्यस्त' । ५ क, "ने स्तो ।

[अ ०द्पा०५अि० १८] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ३४९

यदि प्रमादादुद्राता गृहीतं कच्छं मुशेत, तदा दृक्षिणामदचा प्रक्रान्तो यज्ञः समाप- नीयः । तं समाप्य पुनरपि स यज्ञः प्रयोक्तव्यः | तसमिन्प्रयोगे पूवं यदित्सितं द्रव्यम्‌, तदद्यात्‌ । यदा प्रतिहत युश्ेत, तदा तस्मिन्नेव प्रयोगे स्वेखं दचात्‌ इवि | तच--यद्ुद्रात॒पविहतोरो युगपद्टन्युखेताम, वदानीमुक्तं पायश्चित्तनिपित्त विहन्येत । एकैककतेको ह्यपच्छेदो निमित्तत्वेन रतः । अयं तमयकतैकत्वान्रेकेन व्यपदेष्ट शक्यत | तस्मात्‌--श्रूयमाणस्य {नपत्तस्य वह्‌वत्वान्नास्त प्रायाश्चत्तम।- इति प्रपि-

व्रमः--द्रौ ह्यत्रापच्छेदौ, वयोरेकैकस्थेकेक एव कवो--इति निमित्तस्य नास्वि विधावः | कालमात्रैकयादेकापच्छेदुभरान्तिः । तस्मात्‌ --निपित्तविघाताभावादस्ि प्रायश्ित्तम्‌ ॥

(अष्टादशे-योगपयेऽदाक्षिण्यसवेस्वदाक्षिण्यविकल्पाधिकरणे सत्राणि ५१-५३) ( (अ ® क ( (० तत्र॒ ववप्रातषधाहकल्पः स्यात्‌ ॥ भ क ॥~3॥। प्रयाग्रान्तर कवाभयानुग्रहः स्यात्‌ ॥ ५२ ॥ न चेकसंयोगात्‌ ॥ ५३ ॥ जष्टादरापिकरणमारचयवि- समुच्चयो विकल्पो वा प्रापश्ित्तद्रयेऽग्रिमः॥ अदक्षिणतवं परवैस्मिन्प्रयोगेऽन्यत्त॒ पश्चिमे ॥ २३॥ प्रयोगे पश्चिमे नास्ति निमित्तं तेन तद्रपम्‌॥ प्राप्रमेकप्रयोगेऽतो विरुद्धत्वाद्विकेल्प्यते ॥ २४ ॥ अद्क्षिणत्वं सवैखदृक्षिणतवं चेति यव्पायश्ित्तद्रयं निमित्तभेदेन श्रुतम्‌ । तन्नि- मित्तदयसंनिपाते समृच्ेवव्यम्‌ । यदि--भदृक्षिणत्वसवेखदानयोरन्योन्यविरोषः) तह प्रयोगमेदेन व्यवस्थापनीयम्‌ | अपच्छेदयुक्ते प्रथमप्रयोगे दक्षिणा न दातव्या, उत्तरपभयोगे सैखं दातव्यम्‌ । सलि प्रयोगभेदे कमेण एकत्वात्समुचयः | इति प्रापि, ब्रमः नह्यत्तरपयोगेऽपच्छेदो व्यवे । न चाप्तति निमित्ते पायश्ित्तं युक्तम्‌ । वस्मात--प्रयमप्रयोग एव निमित्तद्रयवशात्परायश्चित्तद्रयं प्राप्तम्‌ । वचान्यान्यवररुद्ध- तवाद्विकल्प्यवे ॥

१ क. ^नमुच्येयाता" । २ च. विदित" (३ क. (दनध्राः | ग. च. ठ. दस्य न्रा । डक. गेनतुप्रः (५ ग. च, छ, "कल्पते । ६ ग. च. "कल्पते ।

३५९० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०दैपा०५अपि०१९-२०]

आनुपर्व्येणापच्छेद उत्तरापच्छे- द्‌ निमित्तप्रायश्ित्तानुष्टानाधिकरणे

पौवीपय पूर्वदौ व॑ल्यं प्रकृतिवत्‌ ॥ ५४ ॥ एकोनविशाधिकरणमारचयवि-- अपच्छेद्क्रमे पूर्वः पररः स्याटूतोत्तरः ॥ असंजात विरोधेन पूवेणोत्तरबाधनम्‌ ॥ २५ ॥ निरपेक्नोत्तरज्ञानं जायते परवेवाधया ॥ न बाधकान्तरं तस्य तेन प्वखमत्तरम्‌ ॥ २६ ॥ उद्रातपविहवररतयोरपच्छेदयोर्योगपये समानबरत्वादस्तु पायश्चित्तयो विकल्पः | यदा तु क्रमेणापच्छेदौ स्यावाम्‌ तदानीमत॑जावविरोषित्वेन पवरुताच्छरविलिङ्गा- दाविवोत्तरस्य प्वृत्तर्मिरुभ्यते | इति चेत्‌ ॥ मैवम्‌। श्रतिलिङ्गादावृत्तरस्य पूवैखपिक्षत्वात्ूवेण विरोषे सत्यु्तरैस्योत्पत्तिरेव नास्त। इह तु ज्ञानद्यमन्योन्यनिरपक्षं वाक्यद्यादुत्द्यत इवि नाष्टयु्त्तिपतिवन्धः | उत्पद्यमानं चोत्तरज्ञानं खविरुधस्य पृवज्ञानस्य बधिनेवोत्पद्यते | ननु-निरपेक्षत्व- स्य समानत्वासपवेज्ञानमेवोत्तरस्य बावकमस्तु--इति चेत । न । पवज्ञानोत्पत्तिद शा- यामविद्यमानस्योत्तरज्ञानस्य बाभ्यत्वायोगात्‌ । उत्तरकाले वु खयंबाधितं पूवज्ञानं कथमृत्तरस्य बापकं भवेत्‌ | न वाऽन्यत्किचिदुत्तरस्य बाधकं पयामः | वस्मात्‌- उत्तरकाठीनापच्छद निमित्तं प्ायश्ित्तमनुष्ेयम्‌ ॥

(एकोनविश- ! । सू्म्‌- )

( विशे-उद्राह्ुत्तरापच्छेदेऽपि सवेस्वदक्षिणादानाधिकरणे सूजम्‌-- ) घन्यः [पा ५. य यद्चद्राता जघन्यः स्वात्युनयन्न स्व क ॐ ` ® वद्स द्द्या्यथतरास्मन्‌ ॥ <4॥ विंशाधिकरणमारचयति- उद्रातुः पश्चिमच्छेदे पुनयांगस्य दक्षिणा ॥ डातं द्वादशयुक्तं स्याद्यदि वा स्वेवेदस्म्‌ ॥ २७ ॥ तदाद्यत्पुरा दित्सुरित्यक्तेः शतदक्षिणा ॥ प्रतिहतः पुरा छेदात्सवेवेदसबाधितम्‌ ॥ २८ ॥

१ क, 'वेगेवोत्तरोऽवलः ॥ २५ ॥ नि" । ल. ववेणैव तु बा" । २ च. ^रयोखपत्ति । ३ ग.

छ» शश्िमे °|

[अ र ्पा०५अपि ०२१] जेभिनीयन्पायमाखविस्तदः । ३५१

शतदानं पूर्वयागे सवेवेद्तदित्सृता ॥ प्रपरव्युष्वं प्रयोगे तदातव्यं सवेवेदसम्‌ ॥ २९ ॥ यदयुद्राता प्रश्वादपच्छिद्यवे, तद्‌। तस्यापच्छेदस्य प्रबकत्वात्तनिपित्तं पायश्चित्त मनुषठेयम्‌ | तच्च प्रायश्चित्तमीदशम्‌--"प्रथमप्रयोगं दक्षिणारहि वमनुष्टाय द्वितीयप्रयागे पूर्वै दित्सिता दक्षिणा दात्या" इवि । पूर्वं च गवां दरादशाधिकं शवं दित्सितम्‌ , तस्य ज्योतिष्टोमदक्षिणारूपेण विदहिवल्ाक । तस्मात--उत्तरपयोगे द्वादशशतं देयम्‌'--इति पपे- वरमः--प्रविहतुः प्रथमपपच्छेदे सवि तन्निमित्तकं सवेखदानरूपं प्रायश्चितं प्रथम- प्रयोगे पराप्रम्‌ । वेन च क्रतुखभावपयुक्तस्य द्वादशशतस्य बाषात्सवेखं दित्सितम्‌ | नच-उद्राचपच्छेदेन पश्चाद्रविना सवेखित्सा प्रवाध्यते--इवि शङड्नीयम्‌, बाधकस्य द क्षिणान्वरस्य तजानुक्तत्वात्‌ | यदित्सितम्‌, तदुत्तरप्यागे देय म-इ तावदेवं वजो- स्यते । दित्सितं च सपैखमित्युक्तम्‌ । अत उत्तरकाटीनोद्वानपच्छेद निमित्तेऽपि पनः पयोगे पूत्ैकालीनपतिहतैपच्छेदप्युक्तं सवैखमेव दावन्यम्‌ ।

( एक्विंशे-अह गणे ऽपच्छेदे सवा्रत्तिनिराकरणाधिकरणे मत्रम-) ॥ त्‌ ०५

94 ५ ४9 जहर्गणे यस्मिन्नपच्छेदृस्तदावतेत कमप्थक्ात्‌ ॥ ५६ ॥ एकविशापिकरणमारचयति-- अहर्गणे चेदुद्रातृच्छेद भावत्यतां गणः॥ किंवा यत्र दिने छेदस्तदेवाऽऽवत्यंतां दिनम्‌ ॥ ३० ॥ गणाव्र्तिः प्रयोगेक्यात्पयीगोऽबान्तेरः प्रथक्‌ ॥ तेनाहरेकमावत्यंमनद्ुत्वान हीतरत्‌ ॥ ३९ ॥ दादशाहाद्यहगंणे यदि कसिमिश्चिद्‌हन्युद्रावाऽपच्छियेव । वदा व॑महगणं दक्षि- णारांहेतं समाप्य पुनरपि गण जववेनीयः । व पूवं दित्सिा दक्षिणा दावन्या । कुतः--गणप्रयोगस्यैकत्वात्‌ | इति प्राप्े- बरूमः--महापरयोगस्थैकतवेऽप्यवान्वरपयोगस्य भिन्नत्वात्तदरशेनैकमेवादराववनी- यम्‌ | न यन्येपामह्मेवद्ङ्गलमस्वि । वत्र--एकस्ाह्न आवृत्ताविवरावृत्तिपसङ्गो नास्ति । वस्मात--एकप्यैवाह आवृत्तिः ॥

१ ग. च, "टूष्वप्र* । २ व. "मदिच्छे" । ३ क. तदित्सितं । * च. "्रोमेञ्वाः | ५ ग. छ. "न्तरं प्र । ९ ग, ठ, तमेवाह ।

३५२ श्रीमाधवप्रणीतः- (अन्दपान्दमपि०१]

इति श्रीमाधबीये जेमिनीयन्यायमाराविस्तरे षष्ठा ध्यायस्य पञ्चमः पादः ॥ ५॥

अत्र पादे जादितः अधिकरणानि २९१ \.#.1-1

सत्राणि ५१ ११७१

( जथ पृष्ठः पादः)

( प्रथमे--सत्रे समानकल्पानां सहाधिकाराधिकरणे सूत्राणि १५-११) संनिपातेभेगुण्यासपरक़ तिवत्तर्यकल्पा यजेरन्‌ ॥ १ ॥ वचनाहा शिरोवरस्यात ॥ २॥ न वाऽनारमभ्यवादसखात्‌ ॥ ३ ॥ स्याहा यज्ञाथ- त्वादोदुस्बरीवत्‌ ॥ ‰॥ न तस्रधानतात्‌ ॥ ५॥ जओदुम्ब्याः पराथवाकपाख्वत्‌ ॥ & ॥ अन्येनापीति चेत्‌ ॥७॥ नकलात्तस्य चानयिकाराच्छब्द्स्य चापिभक्तवात्‌ ॥ ८ ॥ रनिपाताच निमित्तविघातः स्यादृहद्रथंतरव- हिभक्तशिष्टवाहसिषएटनिषये ॥ ९ ॥ अपि वा कृत्स्नसंयोगाद्विघातः प्रतीयेत स्वामिखेना- भिसंबन्धात्‌ ॥१०॥ साभ्रोः कर्मृदयेकदेशेन संयोगे गुणतेनामिसंबन्धस्तस्मात्तत्र विधातः स्यात्‌ ॥ ३१ ॥ पष्ठपादे प्रथमाविकरणमारचयति- मिननप्रयाजादिकल्पा अपि सत्रेऽधिकारिणः ॥ तुर्यकल्पा एव वाऽऽद्ो वसिष्ादि विधानतः ॥ ९ ॥

१ स, श्यो वासि ।

[अ > ६पा०९अभपि०२] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ६५३

नारारसाचङ्तीयां स्वामित्वोदेशपुवंकम्‌ ॥ नाराशंसविधो संनिकपात्सादरण्यतोऽन्तिमः ॥ २ ॥ प्रयाजेषु पृरूषमेदेनानुष्ठानप्रकारो भिचते। राजन्यवसिष्टादीनां नाङ्ञेसो द्वितीयः प्रयाजः । ठनूनपाद्न्येषाम्‌ । तन्न व्िष्ठात्रिवाध्यश्वशुनककण्वकश्यपसंरुविगोत्ना- त्पन्ना ये ` नाराशंसप्रयाजवन्वः, ये चान्ये वनूनपात्पयाजवन्तः, तव एते भिन्नकल्पा अपि मिलिला सप्रदश्ावराः सत्रेऽविकारिणः स्युः । कुतंः--नाराशंसमृदिश्य वदङ्ग- त्वेन वसिष्ठादिविषानात्‌ । वथा सति सत्रिणां मध्ये केषाँचिद्रापिष्ठादिगो्रजव्वेऽमि तदङ्वं सिध्यति | इति प्रप- ब्रुमः--विष्टादीन्यजमानानु दिश्य नराशंसो षिषीयते | तथापाति विषायकप-

£ क

दगवस्य घात्वथेस्य व्रिवेयवातसंनिकषैः। वघिष्टादिविषौ तु पदान्तरोपात्तत्वादविपकषैः |

प कि, [चप .

दो (क > 4 9. क श (| ह. अता विष्ठाद्यदेशेनं नाराशंसविषो, नाराशंसानुठाने वसिष्ठादीनां सद्रण्यम्‌ , इतरेषां तु वैगुण्यम्‌ , तनूनपाद्नुठाने तु वेपरीलयम्‌ । अतः सवेयामिन्नकल्पानां स्वेषां सद्यं न सिध्यति । अवः ाद्रण्याय तुल्यकल्पा एवापिकारिणः ॥

भिन्नकल्पयोरपि राजपुरोहित ` यो = = पत्राणि १२- । योः कुरायपयज्ञेऽधिकाराधिकरणे + ^ ५२-१५)

वचनात्तु दिरमेयोगस्तस्मादेकस्य पाणिखम्‌ ॥ १२ ॥ अथाभावात्तु नेवं स्यात्‌ ॥ १३॥ अर्थानां च विभक्तलान्न तच्छतेन संबन्धः ॥१५॥पागेः प्रयङ्गभावाद्सेबन्धः प्रतीयेत॥१५॥ द्विवीयाविकररणमारचयाति--

सायुज्यकामौ यजतोऽनेन राजप्रोहितो ॥

राज्ञः पुरोहितो राज्ञोस्तो वा राजात्मकाठुभो ॥ ३॥

द्रयोद्रद्रसमासो वा तुद्पत्वायाग्मिमो द्रयोः॥

सिद्धये द्वितीयो राजोक्तिसाधत्वाय तृतीयकः ॥ ४॥

(द्वितीये

१क. दयस्यय । रग. छ. "तायाः स्वा । ३ग.च. छ. “म्‌ ॥ नरा |४ख.ग, च, छ. नराशंषो । ५ स्.ग. च. छ.येनरा। ६ख.ग. च. छ. 'तः-नरा | ७ख.ग. च, छर. नराशंसो । ८. ग. च.छ. "नन" । ९स.ग,च. छ. "धौ नराः । १०ग. च, छ, श्वत ॥ ३॥ द| ११ ग, छ. "जोक्तेः ता" | 4

३५४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ० द्पा०६अपि ०३]

अव्पाहत्ये चतुर्थः स्याद्रचनाद्विनकस्पता ॥ तनूनपान्नराञ्च॑सौ विकस्प्येते समत्वतः ॥ ५ ॥

कुलाययनज्ञं प्रकुत्य भ्रूयवे--“अनेन राजपुरोहितौ सायुज्यकामौ यजेयाताम्‌" इति । तच राज्ञः पुरोहितस्य च भिन्नकल्पत्वावं, अमिन्नप्रजाकल्पत्वाय परोहि- तयोरथिकारो वाच्यः । तथा सवि राज्ञः पुरोदितौ" इवि पष्ठीपमासः- हत्याः पक्षः ॥

(पुरोर्हिवं वृणीतः इदुपादेयगतस्यकत्वस्य विर्वक्षतत्वाद्राजद्रयमन्तरेण परोहिव- दयासंमवाव--राजपुरोदि वश्च राजपुरोहितश्च' इत्यस्त्रं रुतैकशेषत्वादुमयो राज्ञोः परोहिवो--हइति द्वितीयः पक्षः ॥

अराज्ञः पुरोह वामावाद्यावल्यामावेन राजपदं व्यध्‌ | तवः--'राजानी चतो पुरोहितो चः इति कमधारयसमासः--इवि तृतीयः पक्षः | |

राजत्वपुरोहि तत्वों मिन्नजातिरवाविनविकस्मिन्व्याहतो । वस्माव्‌ (राजा च पुरो- हितश्च" इवि प्रंदसमासः-- इवि चतुथः परिशिष्यते | तत्र--वचनवडाद्वि्रकल्प-

अ क

योरपि सहाधिकारः । उभयोः समप्रधानववान्नाराशंसवनुनपाठौ विकल्प्येते ॥

( तृतीये--सत्े ब्राह्मणमात्नस्याधिकाराधिकरणे सूत्राणि १६२३)

सत्राणि स्ववणानामविशेषात्‌ ॥ १६॥ रिङ्ग- द्शनाच ॥ १७ ॥ ब्राह्मणानां वेतरयोराचि- ज्याभावात्‌ ॥१८॥ वचनादिति चेत्‌ ॥१९॥ न खामितं हि विधीयते ॥ २० ॥ गाहपते वा स्यातामविप्रतिषेधात्‌ ॥२१॥न वा कल्पविरोधातव्‌ ॥ २२॥ खामिलादितेषाम- हीने खिङ्गद्श्चनम्‌ ॥ २३ ॥

तृतीयाधिकरणमारचयति--

सन्ने वणंज्रयरयोत विप्रस्येवाविशेषतः ॥ नयस्य मेवं स्वामित्वं विगप्राणामृत्विजां यतः ॥ ६ ॥ १ ग. च. छ. एतेन। रग. छ. "स्य विभि) ३ ग. छ. "व्‌, तल्यकर* । ४ क. "मिति । रया ।५ घ. ग, च. छ. "लाभा ।

[अर्दपारदभपि०४] जेमिनीयन्पायमासाविस्तरः। ३५५

@ आ, अ,

(ऋद्धिकामः सच्रमासीरन्र'! त्यत्र "विप्राः! हृति विशेषो न श्रूयते । तस्मात्‌- व्णेत्रयस्य सत्राधिकारः । इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌। “विपाणामेवाऽऽर्तिन्यम्‌ इति दाद शे वक्ष्यते | ऋतिकार्ये यजमानाः सत्रे समान्नाताः-^ये यजमानास्त ऋत्विजः” इवि । तस्मात्‌ू--विप्राणामेव सत्रम्‌ ॥

( चतुथे विन्वामित्रतत्छमानकल्पानामेवाधिकाराधिकरणे सत्राणि २४-२६ ) वासिष्ठानां वा ब्रह्मलनियमात्‌ ॥२४॥ अर 9 (4 स्पषां का प्रतिप्रस्वा्र ॥ ९५4॥ [ +> छट [> विश्वामित्रस्य हात्रानेयमाद्गश्चन- कवसिषएानामनपिकारः ॥ २६ ॥

चतुथाविकरणमार्वयवि-

विप्रस्य सत्रं सवस्य वासिष्ठस्पेव वा भवेत्‌ ॥ विन्वामित्रस्येव वाऽऽच ऋद्धीच्छुत्वेन मष्यमः॥ ७॥ ब्रह्मत्वाय ह्वासिष्ठे ब्रह्मता स्तामभागतः ॥ वेश्वामित्रस्मानानामेव होचृत्वसिद्यये ॥ ८ ॥

षद्धिकामस्य सत्रं विदिवम्‌ | वाघ्चणश्च सेवे ऋद्धिं वाञ्छति | वस्मात्‌-°विपरस्य सवस्य सघ्रापिकारः' इत्यायः पक्षः ॥

(ववपिष्ठो व्रह्मा मववि"” इवि वचनाद्षापिष्ठस्य वह्मतवासमवाद्रक्षतवाय वापिष्ठ- स्याविकारो वाच्यः । वथा सति मिन्नकल्पत्ववारणाय वत्तुल्यकल्पा एवाधिक्रियन्वे- इवि द्वितीयः पक्षः ॥

“'वापिष्ठो व्रह्मा--" इति वाक्यं न वापिष्ठस्य व्रष्मत्वापिकारबोधकम्‌ । ^“ररिम- रासि क्षयाय त्वा--” इत्यादयो मन्राः स्तोमभागाः, वानपीयाोनः खयमवासिष्ठोऽपि बद्मवामहेवि--हवि स्वोममागपसारूपेऽथेवारे “वासिष्ठो व्रह्मा" इवि पठितत्वात्‌ | वस्मात्‌--““वश्वापित्रो होता” इति विहितस्य हेवृत्वस्य सिद्धये वैश्वामित्रस्य वत्स- मानकल्पानां चापिकारः, नान्येषाम्‌ ॥

१ख. ह्यणाश्च | २ ग. छ, सवामृद्धि। ३ त. वाञ्छन्ति। ४ क. ख. वतो । ५क.. -यानश्वाय' ।

३९६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०दपा०६अपि०५-६]

( पश्चमे-सत्र आहिताम्रेरवाधिकाराधिकरणे सूत्राणि २७-३२ ) विहारस्य प्रभलादनग्रीनामपि स्याद्‌ ॥ २७ ॥ सारखते च दर्शनाच ॥ २८॥ प्रायधित्तविधाना्च ॥ २९ ॥ सा्रीनां वेध्परवंवात्‌ ॥ ३०॥ स्वार्थेन च प्रयुक्तसात्र ॥३१॥ संनिवापं च दृशंयति ॥३२॥

पञ्चमापिकरणमारचयति-- भनाधातुश्च तत्कि वाऽऽधातुरेवाग्निमो यतः॥ एकस्यागिषु ततिषद्धिनें स्वागिष्वात्मनेपदात्‌ ॥ ९ ॥ तत्सच्रमगन्याधानरहितस्यापि संभवति । कुवः--सतिणां मध्ये कस्यचिदाहिता- भरिते तदीयेष्विषु तेन सह प्वृत्तरनाहिताभ्रैभिरपि वस्य सत्रस्य साधयिवुं शक्य. त्वात्‌ । इति चेत्‌ ॥ भेवम्‌ । 'आद्घीतव* इलयात्मनेपद्माधानफस्य कतृगामितवां दशेयवि । तत्फलं चा्रीनां कैमेयोग्यता | ततो येऽनाहिताय्चयः, न वेऽविकारिणः । यश्वाऽऽहिताभ्चिः) तस्येव कैमेयोग्यतम, नान्यस्य । किंच-सोमविरूतीनापिष्िपुवेत्वं निर्णीतम्‌ | इष्टिश्वाऽऽषानपूर्विका । वस्मात--आधातुरेव सत्राधिकारः ॥

( षष्ठ जह्वादीनां साधारण्याधिकरणे सूत्राणि ३३-३५ ) 0 त किष थ , ^ जह्वाद्‌(नामप्रयुक्तत्वास्सदह यथाकाम चताः ९ 2 (4 येत ॥ ३३ ॥ अपि वाऽन्यानि पात्राणि श, 0 अ 0 न साधारणान इवारच्वप्रातषधाच्छाक्नङृतताक्‌ ॥ ३४ ॥ प्रायाश्वत्तमापादं स्यात ॥ ३५ ॥ षृष्ठापिकरणमारचयति-- जह्वादयो यस्य कस्य कायाः साधारणा उत ॥ अविरोधादश्रिमोऽन्त्यो मृतदाहे विरोधतः ॥ १९०॥ सत्रिणां मध्ये यस्य कस्यचित्संबन्विभिजुद्यादि पातेः सं प्रयोक्तव्यम्‌ । कुवः-- अविरोधात्‌ । अन्यदीयेष्वभ्निष्वात्मनेषदं यथा विरुध्यते) नेवर्मत्न विरोधः कश्चिदुष- ठभ्यते | इति प्रा्- ब्रूमः--““यस्य जुह्वादयः स चेत्स्मध्ये श्रियेव, वदा मृतेन सह ॒जुह्वादयां

१ ग॒. छ, "वृत्तेर" २ क, ख, कमंयोग्यताम्‌ । ३ ग, च. छ, कर्मयेोग्यता । ठ ग, च मन््वि।

[अ०दपा०दअपि०७] जेमिनीयन्पायमाखाविस्तरः। ३५७

\ ना [क

दह्यन्ते | भाहिवािमभिभिदेहन्वि यज्ञपात्रैश्च दक्षिणहस्ते जुष्पासादयति"" इया- दिविचनैस्वदवगमात्‌ । पात्रदाहे चावशिष्टः सत्रप्रयोगो विगुणः स्यात्‌ । वस्मात-सा- धारणा जुहादयः सत्र संपादनीयाः ॥

( सप्तपे-विकृतसप्रदशप्षामिधेनींषु वणंत्रयाधिकाराधिकरणे सत्राणि ३६-३९) पुरुषकल्पेन वा विकृतो कतैनियमः स्याद्य ज्ञस्य तदगृणवाद्भावादितरान्प्रयेकस्मि्रधि- (५ = क करः स्यात्‌ ॥ ३६ ॥ रङ्गाचञ्यावश्चषवत्‌ ॥ २७ ॥ न वा संयोगणटधक्लादगुणस्येभ्याप्र- धानखादसंय॒क्ता हि चोदना ॥ ३८॥ इज्यायां ~ (~ <~ [3 =. तृद्‌ गणलाहेशषण नयम्यत ॥ ३९ ॥ सप्तमायिकरणमारचयति-- सामिधेनीसाप्ठद इयं वेकृत वेश्यगाम्युत ॥ वणंत्रयस्य वाऽऽययोऽस्तु वैरयकंतरंविधानतः ॥ १९ ॥ प्रकृतो पाञ्चदश्यस्य बाधकं वरय ईरितम्‌ ॥ विकृतो त्रयगं वाक्यं त्रयोऽतोऽ्ाधिकारिणः ॥ १२॥ अध्वरकल्पादिषिविष्टिविक्विषु श्रयते--““सप्तदश सामिषेनीरनुब्रुयात्‌"” इति । तदेतत्सामिषेनीपाप्तदश्यं वेंडयस्य मवितुमहवि | कृतः- परती ““सप्दशानुत्रूया- देश्यस्य'” इवि वाक्येन साप्ठदश्याङ्गमूतकतैवया वैश्यस्य विहिवतवात्‌ | तस्मात्‌-- साप्दरयद्रारा वेश्य एवाध्वरकल्पादिप्वयिक्रियवे | इति प्रापे- त्रमः-- प्रकत) ““पथद्श सामिव्ेनीरन्वाह”” इति वणेचयसाषारण्येन पाञ्चदश्यं विषाय वैशय निपित्तीकूलय पाश्चदर्यवाषकतवया साप्तदश्यं विहिवम्‌ । वतः--पाप्- द्र्यवाक्यस्य प्रक वेवान्वयसंमवान्न विरृतिषृत्कषैः । यत्तु--विकतविगतं साप्रदश्य- वाक्यं वद्रणेतरयसताधारणम्‌ । तस्मात्‌--अध्वरकल्पादौं वणेत्र॑याधिकारः ॥

8 ष्व अत,

इति श्रीमाधवीपे जेमिनींयन्यापमालाविस्तरे षष्ठाध्यायस्य

पए; पादः ॥ ६ ॥ अत्र पादे आदितः अआयिकरणानि ७ 9. सत्राणि ३९ १२१०

११, छ, "कतविधाः। रख. ग. च. छ, "त्रयस्य" ।

(6 ५

३५८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अजरदपा०्७भपि ० १-२]

( अजथ सप्रपः पाद्‌: )

( प्रथमे विश्वजिति पित्रादीनामदेयत्वाधिकरणे स॒ते १--२ ) स्वदाने सवेमविशेषात्‌ ॥ १ ॥ यस्य वा परभुः स्यादितरस्थाश्क्यस्वात्‌ ॥ २ ॥

सष्ठमपादे प्रथमापिकरणमारचयवि- सवेस्वदाने पित्रादावपि तद्धन एव वा ॥ स्वत्वादाद्यः पितरृत्वादावत्ागाद्धन एव तत्‌ ॥ १॥ इदमामनन्ति--““ विश्वानि वि स्वंस्वं ददाति” इति । तत्न--धन इव पिचादाव- प्यातीयतवस्य समानत्वाद्स्ति पित्रादीनामपि तदानम्‌ । इति परप्े-- ब्रूमः--आत्मसेबन्धल्ागपूवेकं परेकीयस्वत्वापादनम्‌ "दानम्‌" इलयुच्यते | न हि दीयमाने पितरि खकीयपितृत्वत्यागः प्ररकीयपितृत्वापाद्नं वा संभवति | किं च खश- न्द्स्य-“आात्मा, ज्ञातिः, आत्मीयम्‌, धनं चः इति चत्वारोऽयौः । तेष्वेकद्िन्परयोग एक एवार्थो वाच्यः। प्रतो च गवादिषनस्य द्षिणातादिदहापि घनवाचितवं युक्तम्‌। तस्मात्‌--षनस्येव दानम्‌ ॥

( दविवीये-विभ्वजिति भूमेरदेयत्वाधिकरणे-सूबम्‌- ) न भ्रमिः स्यास्सवान्प्रयविशिष्टतात्‌ ॥ ३॥ दितीयाविकरणमार्‌चयति-- देषा न वा महाभूमिः स्वत्वाद्राजा ददातु ताम्‌ ॥ पाटनस्येव रसज्यत्वान्न स्वं भरदींयतेनसा॥२॥ यदा सावैमौमो राजा विश्वनिदादौं सवैस्ं ददाति, वदा गोपथराजमागेजला्- यान्विता महामूमिस्वेन दादव्या । कुवः--मूमेस्वदीयधनत्वात्‌ “राजा सवेष्व वाघ्णेवजेम्‌/' इति स्मरतेः । इति प्रप्े- तरमः--दुष्टरिक्षाशिष्टपरिपाकनाभ्यां राज्ञ रईरितृत्वं स्मृलमिपरेतम्‌--इवि न राज्ञो मूमिधेनम्‌ । किंतु तस्यां भूमौ खकमेफटं मुञ्जानानां सर्वेषां प्राणिनां साषारणं धनम्‌ | अतोऽसावारणस्य मृखर्ण्डस्य सत्यपि दाने महामूमेदानं नास्ति ॥

$ ग. च. छ. ज. °रसंबन्धापा" । २ क. तेष्वस्मि"। ३ ग. छ. ज. "तौग | ४क.च. पजत्वाः । ५ ज, "ण्रजमु" । ५ त. "जनम्‌ । ७ छ, 'रएण्यम्‌। ८ ज्ञ, “ण्डठस्य ।

[अर धपा०७अवि०३-५] जेभिनींयन्पायमाखाविस्तरः। ३५९

( तृतीये--विश्वजित्यश्वादीनामदे यताधिकरणे- मूत्रम्‌--) अकायतवा्च ततः पनविशेषः स्यात्‌ ॥ % ॥

तृतीयाविकरणमारचयति-- दानं केसरिणां नो वा, विहितपतिषेधतः ॥ विकल्पः, पयंदासोऽयं ये यजामहनीतितः ॥ ३ ॥ “न केसरिणो ददाति?” इति विश्वजिति श्रूयते । वत्र--स्वेस्वदानविधानाव्‌ , केपरिदाननिषेषाचाश्वदानं विकल्िवम्‌ । इवि परप्े- ब्रमः नायं प्रतिषेषः, किं तु पयुदासः । व्पकारश्च दृशमस्याष्टमे पादे “ये यजामहं--” मश्रोदाहरणेन न्युत्पादयिष्यते । ततस्तेन न्यायेनाश्चपयंद्रापे सवि

"अश्वग्यातिरिक्तं सैवेखं देयम्‌' इवि विधिनिषेषयोरेकवाक्यतालामान्नस्यश्वस्य पाक्षि- कमपि दानम्‌ ॥

( चतुर्थ-- वि्वजित्यविचमानसवंस्वदाननिराकरणाधिकरणे सूत्र म्ू-) [क्र ० (५ नियतवाचानियंनास्ति संबन्धः ॥ ५ ॥ चतुथोयिकरणमारचयवि-- अजेयित्वाऽपि कि स्वं देयं यद्वा यदस्ति तत्‌ ॥ सवेदेशविधरायो न प्राप सवेताविधेः ॥ ४॥ पवोक्ते सवैखदाने सवेमृदिश्य दानं विधीयते -- पुरुषेण मोग्यं शय्यासनादिं यत्सवेम्‌, वदातव्यम्‌ इवि । तस्मात--अभवि्मानं सवैमजेयित्वाऽपि देयम्‌ । इवि चेत्‌ ॥ मैवम । चोदकप(घ्ं दानमृदिश्य सवेत्वविधानाव । स्वैशब्दृश्च प्रसिद्धवाचैला- दविद्यमानविषयः । वस्मातू-यद्‌स्ति तदेव देयम्‌ ॥

( पञचमे--विष्वजिति धमाथ॑सेवकयूद्रस्यादेयताधिकरणे सू्म्‌-) शूद्रश्च वमशाकश्नवात्‌ ॥ & ॥ पञ्चमाविकरणमारचयति--

धमाधेसेवकः शरद्रो देयो नो वा, स दासवत्‌ ॥ देयाऽस्वत्वात्पराधांनत्वाभावाच् न दीयते ॥ ५॥

+ ~ -------=--~- --------- =----- ~ -

१. ""-दातिम" । २क. सवं । ३ग. च. छ. "नाश्व । ड्ल. ग, च, छ, दिक ® 6.९ >= ®

यः [५ ग. छ. ््स्यप्र | ६ न्न. ग. छ. ज. म५ |

28० श्रीमाधवप्रणीतः- [अनरदेपा०७अजवि०६-ज]

यस्तु शदरो. विहिवं खधमेमवगन्तुं सेवते, सोऽपि सवेखमध्येपतिववाद्रमदासव- देयः । इति चत्‌ ॥

मेवम्‌ । जीविकाचदानेन तस्मन्सेवके खत्वामावात्‌, स्वेच्छाचारितवेन प्रस्वत्वा- पाद्नासमवाच न देयः ॥

भाया । =

(पपर विश्वजिति दक्षिणाकाटे विच्मानानामेव सवस्वानां देयताधिकरणे सूत्रम्‌-) दक्षिणाकारु यत्खं तद्प्रतीयेत तदानसंयोगात्‌ ॥ ७ ॥ वृष्ठायिकरणमारचयति-

भूतं भावि च देयं स्यात्कारेऽवस्थितमेव वा॥ आचयः सवेश्चुतेरन्त्योऽसंभवादैन्ययोस्तदा ॥ £ ॥

“विश्वजिन्मया करत॑व्यः' इयध्यवसायादृष्वं दक्षिणाकालापूवं यत्छेन भोग्यं संचि- तम्‌, वेदूतम्‌ , यच्च दक्षिणाकालादूध्वं भविष्यल्वेवि निशितम्‌, तद्भावि, तदुभय- यपि सवैशब्दायत्वादातव्यम्‌| इति चेत्‌ ॥

येवम्‌ | मृतस्य विनाशसंमवात्‌, मापिनस्वदानीमप्राप्रतवात्‌ , अवि चमानस्य द्ाना- योगाच्च द्क्षिणाकाङऽवास्थतमेव सवं देयम्‌ ॥

( स्मे~विश्वजिति दक्षिणादानोत्तराङ्ानामनुष्टानाधिकरणे सृत्ाणि <-१३ } अशेषतवात्तदन्तः स्याक्मणो द्रव्यसिदिवात्‌ ॥ ८ ॥ अपि वा शेषकमं स्याक्रतोः प्रयक्ष- शिष्टत्वात्‌ ॥ ९ ॥ तथा चान्यार्थदर्शनम्‌ ॥ १०॥ अशेषं त॒ समञ्पतादानेन शओेषकरमं स्थात्‌ ॥११॥ नादानस्य नियसात्‌ ॥ १२॥ दीक्षासु त॒ विनि्दशाद्क्रलयथन संयोगस्तस्मा- विरोधः स्यात्‌ ॥ १३॥ सप्तपािकरणमारचयाति- दक्षिणाक्रतुयुक्तपयथ तरय देयमुतेष्टये ॥ शिष्टाऽथवा दक्षिणाथेमेवाऽ ऽचः सरवेशब्दतः ॥ ७ ॥

त कि = ॥

१ ख. ग. च. छ. ज. चच. ज. 'ध्यपातित्वा" । २ क. ख. ज. "दनयोः । ३ अ. तदुद्धूतम्‌ । स्न, ग. च, छ. ज. च. ज, सवसं । ५ ग. छ. ज. "तुभक्ताथं। ९ ग, छ. "गाथं तत्रा$ञ्यः ।

[अ ०दैपा०७अपि०<] जेमिनीयन्यायमालाविस्तरः । ३६१

क्रतुरोषस्तदा वाध्यः पधानत्वादवाधनात्‌ ॥ मध्योऽन्त्यो दक्षिणाथस्यानुवादात्सवताषिधेः ॥ < ॥ प्रकतौ कमोरम्भ एव यजमानेनाऽऽत्मीयं धनं वचनवलात्रिवा न्यवस्थापितम्‌-- “हृदं मे भुक्त्य्थम्‌ , इदं पे यज्ञाथेम्‌ , इदं मे दृक्षिणायेम्‌" इति । तदेतच्रयमपिं दक्ि- णायतादावव्यम्‌--इलेकः पक्षः ॥ दक्षिणा हि माध्यंदिनसवने दौयते | तत ऊच्च त॒तीयसवनमारभ्योद्वसानीयान्वः क्रतुभागोऽवशिष्टः | स च द्रव्यामावाद्राध्येत | न च-अङ्गमृवया दक्षिणया प्रधा- नस्य करतार्वावो युक्तः | ततस्तदर्बावाय कत्वथं मागमवस्थाप्यावशिष्टं सव देयम्‌- इति द्वितीयः पक्षः ॥ 'यदक्षिणात्वेन विधीयते, तत्पवम्‌'इलयनृद्य विधानादक्षिणाये एव मागो दावन्यः- इति राद्धान्तः ॥

(अष्टमे-अह्गणस्थेऽपि विश्वजिति स्वैस्वदानाधिकरणे सूत्राणि १४-१७) अहर्गणे च तद्म स्यात्सवेषामविशेषाव्‌ ॥ १५ ॥ हादशशतं वा प्रकृतिवत्‌ ॥ १५ ॥ तद्रणस्वात्त नेवं स्यात्‌ ॥ १६ ॥ रि ङ्गद््शं नाञ्च ॥ 9७ ॥

मष्टमायिकरणमारचयति--

विभ्वजित्पष्टरात्रादो कि शतं द्वादशाधिकम्‌ ॥

सवं वाऽ ऽद्यश्चोदकोक्तेरन्त्यो नामातिदेरातः ॥ ९॥

एतद्भाष्ये, वातिके तु सष्ठाहानुूजिष्रक्षया॥

आद्यः सिद्धान्तितः प्राप्निमात्रत्वेनेदमींरितम्‌ ॥ १०॥

इद्मान्नायते--“जयतस्या्टराच्रस्य विश्वनिदमिनितवेकाहावमितः, उभयतां

ज्यातिः) मध्ये षडहः, पडकामो हतेन यनेव” इति । न्योविः, गौः, मायुः, इत्येतेचखिमिनामभिरमिवेयानां त्रयाणां यागानामारोहावरोहाभ्यामुमयवो ज्योविः पड- हो भवति । सोऽयं मध्ये प्रयोक्तव्यः | आदं विश्वजित्‌ | अन्वेऽमिनजित'--

या ~ -------=----- --

@ 7

१ख.च. ज. "विधिः ॥८॥ प्र ।२ ग. छ. ज. भक्ताम्‌ । ३ ज, "पि भुक्त्यथ | ४ख.ग.च. छ, ज, स्ष.त, व्वाधनाव। ५ अ, "डादिक| ^ कर, ह्यनेन | ७ ग. छ. इतिं

निमि ॥ ४६

२३९६२ श्रीमराधवप्रणीतः- [अरदपा०७जपि०र९]

इत्यथः । तत्र-भहगंणस्य द्वादशाहविरुतित्वात, द्वादशाहस्य च ज्योविष्टो- मविकूतित्वात, चोदकपरंपरया दादशशतदक्षिणाऽष्टरात्रे पराप्ठा | वः प्रथमस्याह्ो विश्वजितोऽपि सव दक्षिणा--इति प्रप्े-

त्रमः--स्वतन्र एकाहो विश्वनित्‌ । वस्यं नाभ्ना तदीया धमाः प्रथमेऽहनि वि- श्वनिलयतिदश्यन्ते । तस्मात्--सवखं देयम्‌ । वदेत द्वाप्यकारस्य मत्तम्‌ ॥

वाविककारस्त॒--दरादृशशतम्‌' इत्यव ॒सिद्धान्तितवान्‌ । विश्वजिद्यतिरिक्तेषु सप्रखहःसु चोदकपाप्रां द्वादशङतदक्षिणामवाधितुं विश्वजिति नामातिदशपाप्रा सवस्वदक्षिणा बाधनीया । युक्तो हि बहूनामनुग्रहः । न च--विश्वजिति सवे खम्‌, इतरत्र द्रादृशंत्वम्‌” इति वक्तु शक्यम्‌, *भहगेणस्यैकेव दक्षिणाः इति दशमे वक्ष्यमाणत्वात्‌ ॥

सूतकारस्तु--नामातिदैशस्य प्रोबल्यपा्चिमा्रं व्युत्मादितवान्‌ । इति द्रष्टव्यम्‌ ॥

(नवमे-विश्वजिति द्रादशशतन्यनधनस्यानधिकाराधिकरणे पत्राणि १<८-२०) विकारः सन्चभयतोऽविशेषात्‌ ॥ १८॥ आर्धक वा प्रातप्रस्वात्‌ ॥ १९॥ अनुग्रहा पादवत्‌ ॥ २० ॥

नवमापिकरणमारचया१-

न्यूनेऽप्युक्तशतात्कि सयात्छ्वेताऽधिक एव बा ॥ संभवादग्रिमोऽन्त्यः स्यादानत्ये सवैवणनात्‌ ॥ ११ ॥ यदतत्‌--द्ादशरतं परृतितो विश्वजिति प्राप्तम्‌ , तस्मान्युनं कस्यचिद्धनम्‌ , तसिन्नपि सवेता संभवाति । व्रिद्यमानस्यानवशेषिपत्वात्‌ | तस्मात्‌--भल्पवरनैयक्त- स्यापि विश्वनिदयधिकारः । इति परप्- तरमः--ग्योतिष्टामे हि द्वादशशतं विधाय पश्वादुक्तम्‌-“यद्यतावता नाऽऽनमे. युरपि सवेस्वेन'” इति । तत्रापिकष्यैव स्परैवात्‌, इहापि तदेव युक्तम्‌ । ततत चोदकपाप्तमापि पाक्षिकत्वपरिहारायेह नियम्यते । वस्मात्‌-ऋलिजां वीकाराया-

\ च

पिकं एव सवेता द्रष्व्या ॥

१ क. "स्यत्‌" । २ क. तिरेर्य"। ३ क. “मतम । ख. च. ज. शत्रासवैष्ठम्‌, व" । ५ ग. छ. ररत । ६ ख. प्राप्ति । च. प्राबल्यरमात्रं | ७क, नप्रदृक्तोऽपि | ८ क. मीक रणाय ।

[अ.दपा.७अि.१०-११) जेमिनीयन्पायमारा विस्तरः । ३६३

( दशमे-अपरिमितशब्दस्य संख्यान्तरत्वाधिकरणे सूत्रे २१-२२ ) ® ® ॐ $ | कित जपारामत दष्टस्य तस्पाप्रातषधस्तः च्छरतिलावर ॥ २१ ॥ कर्पान्तर वा तुल्यवदपरसंख्यानात ॥ २२ ॥ दशमाधिकरणमारचयति देयेका षट्शतं बाऽपरिभितं त्विति वारयेत्‌ ॥ एकादिकां पवंसंख्यां यद्रा संख्यान्तरे विधिः ॥ १२॥ नज्प्रयोगानिषेधः स्यादद्रद्त्पस्या मानञन्यता॥ ष्ठ्या बहुत्वं नेकादि निषेधोऽन्यविधिस्ततः ॥ १३ ॥ आधाने श्रयते--"“एका देय। षडङ्ेयाः, दादश देयाः, चतूर्विशविर्ेयाः, ङावं देयम्‌, सहस्रं देयम्‌, अपरिमितं देयम्‌” इति । व्ञ-भपरमिवशब्द्गवेन न॑जा परिमाणं निषिध्यते । वथासलयपरिमितशब्दब्युत्पच्या देयद्रव्यस्य परिमाणून्यता प्रतीये । इयेकादिका पुवेवाक्योक्ता गवां संख्या निवार्यते । इति भाप ब्रूमः--अपरिमिवशब्दस्य रूढ्या बहुत्वमथः | तथेव प्रयोगबाहुल्यात्‌ । ववो नैकादिपक्षा निवायन्वे | किं तु-- संख्यान्तरं विषीयते ॥

( एकादशे-अपरिमितशव्देन सहस्राधिक ग्रहणाधिकरणे स॒ताणि २३-२५ ) अ ^ ०.९ = (नवाः नियमो ऽविशेषात्‌ ॥ २३ ॥ अधिकं ©, क $ ® वा स्याद्रह्वधव्वादतरषा सानवानाङ्‌ ९ ॥ २९ ॥ अथवाद्श्च तदत्‌ ॥ २५ ॥ एकादशायिकरणमारचयाद- अ्वीगपि बहुसवं तत्सहसादृष्वंमेव षा ॥ सभवादग्रिमोऽन्त्पः स्पात्छहस्रानन्तरोक्तितः ॥ १४ ॥ अपरिपितक्ब्देन यद्रहुत्वं विषीयवे, वत्हल््रादवोगपि मवति ॥ कृतः-दिशव- तिशतादौ बहृत्वसंमवात्‌ । इति चेत्‌ ॥ पेवम्‌ । एकादिपक्षेषत्तरोत्तराभिवृद्धिदशेनेनाचापि सह्पक्षम॒पन्यस्य पश्वादभिषी- यमानं बहुत्वं सहस्रादृध्यं पयवस्यति ॥

१ ग. छ. ज. स, "तं चाप" | २ ज. ^तेनापदेन पः । ३ घ. ग, च. छ. ज, च. नन्पदेन्‌। ४ग. छ. ज. "दकाः ¶*। ५ ग. @. निवायेन्ते ।

2६४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०दपा०७अपि ० १२-१३)

इति ह स्मेत्यादिपरकृतिषु- त है = न्राण ध राकल्पानामधवादताधिकरणे 4 पूता २त-३०

परकृतिषएराकल्पं च मनुष्यधर्मः स्याद््थाय द्यन॒कीर्तनम्‌ ॥ २६ ॥ तद्क्तं च प्रतिषेधात्‌ ॥ २७ ॥ निर्देशाहा तदमेः स्यात्पञ्चावत्तवत्‌ ॥ २८ ॥ विधौ तु वेदसयोगादुपदेशः स्यात्‌ ॥ २९ ॥ अर्थवादो वा विधिशेषतवात्तस्मा- तियानवाद्‌ः स्यात्‌ ॥ ३० ॥ द्रादशापिकरणमारचयति- माषान्मे पचतेत्येतद्राण्णिष्वेवाखिरषु वा ॥ उक्तेर्विधेश्च तों पक्षो कृताचिन्ताऽथेवादतः ॥ १५॥

९ ९ ^~

इदमाश्नायते--““दहति इ स्माऽऽह वैकुवोष्णिः--मापानेव म्यं पचत, नवा एतेषां हविग्रहणाति” इति । तच--'वाष्णिः' इलुक्तत्वाद्रष्णिगातराणामेवायं माष्पाक- विषिः | इति चेत्‌ ॥ ू

मेवम्‌ । वृष्िगोचोतपन्नेन वैकेनान्ना माष्पाकस्य संबन्धो नान विधीयते | कि वु माष्पाकमाचम्‌ | रवकसंबन्धस्तु स्वावकत्वेनोपन्यस्यते । तस्मात्‌-- सर्वषां माषपाका- विकारः । तवेतौ पूर्वोत्तरपक्षो कुत्वाचिन्वयोपन्यस्ठौ । परमायतस्तु--माष्पाकवा- कयमथेवाद्‌ः, ““तस्मादारण्यमेवाश्नीयात्‌" इलयनेन दशेपूणेमास्योरारण्याशनविषिना सह स्तावकत्वेनान्वयात्‌ ॥

( दादे !

( चयोदशे-षहस्रसंवतसरशब्दस्य सहस्रदिनपरताधिकरणे सूत्राणि ३१-४० ) सहस्रसंवत्सरं तदायुषामसंभवान्मनुष्येषु॥३१॥ अपि वा तद्धिकारान्मनष्यध्मः स्यात्‌ ॥ ३२ ॥ नासामथ्याव्‌ ॥ ३३ ॥ संबन्धाद्‌- सनाव ॥ ३९ ॥ स कुरुकलपः स्यादिति

१ग. छ. वक्वा" । ख॒ च. वटुका । ज, वहुवौ"1 २ च. 'षान्मे प। ३ ख. च, वट्कुना"। ४ स, च, वट्करसं।

[भ ०देपा०७अपि ०१३] जेमिनीयन्पायमाखाविस्तरः। ३६१

ह. (~ (~ ० [ (स * ४ (~ काष्णाजानरकास्पत्रसमवात्‌ ॥ ३९ ॥ अप 9 ॐ किष १ क वा कृत्सया गादकस्यव प्रयामः स्याव ॥२8६॥ विप्रतिषेधान्त गृण्यन्यतरः स्यादिति खावुका- यनः ॥२७॥ संवरसरो विचारात्‌ ॥३८॥ ( ८ सा प्रकृतिः स्यादपिकाराव्‌ ॥ ३९ ॥ अहानि वाऽभिंसंख्यलात्‌ ॥ %० ॥ त्रयोदशापिकरणमारचयति- स॒ह खवत्सरं सत्र गन्धवादेखणाम॒त ॥ रसायनेन सिद्धानां कुरुकद्पोऽयवोक्तितः ॥ ९६ ॥ तदायुवांऽथ साधेद्िशषतानायत मासमा ॥ वरसरोक्तिरुत दरादशरत्रिषु दिनेषु वा॥ १७॥ आयो दीघोयुषः सच्वानृणामेवा्िसमवे ॥ द्वितीयाऽस्त रसस्याऽऽयुरहैतुत्वे तृतीयकः ॥ ९१८ ॥ कृत्छ्लकतः फरित्वेऽस्त्‌ तुर्योऽ्थासंभवे प्ति ॥ पञ्चमोऽस्त॒ चतुविशत्य॒त्तमाः सत्रिण यदि ॥ १९॥ पष्ठोऽस्तु यो मास्त एव संवत्सर इतीरणात्‌ ॥ स॒हसरमास्रा नाऽऽधानादृध्वं चेदस्तु सप्रमः॥ २० ॥ वत्सरपरतिमा द्वादश्च रात्रय इति श्तेः॥ न रात्रिष्वव्दशब्दो ऽन प्रतिमाया विशेषणात्‌ ॥ २१ ॥ स्वारस्यात्रिबृदादयुक्तरण्मः पक्ष इष्यते ॥ त्रिबृदादिषपदेः स्तोमविरिषएटमहरुच्यते ॥ २२ ॥ नाहैःसंघस्ततोऽहःसु गोणी संवत्छराभिधा ॥ तस्माद्ि्वषजां सन सहस्रदिनमिष्यते ॥ २३ ॥ इदमाम्रायते--““पथचपश्चाशतच्िवृतः संवत्सराः, पथ्चपथ्चाशवः पश्दश्ञाः) पथपश्चाशवः सप्दशाः, पश्पश्चाशात एकविंशाः, विश्वसृजामयनं सद स्रसंवत्सरम्‌''

| ~ _ 2 > ~ ^ ` १ ज. च, "सानयेन । २ क, "तक्तेर" । ३ क, “यमत्र । ४ ग. छ. ज. रात्रिषु ।५4ज. एष | ६ ग, छ. 'दृःसङ्गस्त' ।

३६६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अन्दपा०ऽअवि०१३]

® €

इति । तज्--स्टसरसवत्सरसने गन्धवदीनामेवाविकारः) तेषां दीषौयुषां सद्भावात्‌ । इलयाद्यः पक्षः ॥

(“वसन्ते ब्राह्मणोऽग्रीनादषीतः” इत्यादि विषानान्मनुष्याणामेवाऽऽहवनीयाचय्ययः संभवान्ति, नान्येषां गन्धवोदीनाम्‌ । इति चेत्‌ । तर्हि ^रसायनेन सिद्धानां दीायुषा मनुष्याणापविकारः" इत्यस्तु द्वितीयः पक्षः ॥

रसस्य!ऽऽरोग्यपृष्टन्यादिजनकत्वमेव, न त्वायुह तुत्वम्‌। इति चेत्‌ | वरि “एकस्मि- नकुले समुत्पन्ना पितुपुत्रपोत्रादीनां बहूनां सहस्नायुःसमवात्कुलायिकारः” इति तु तीयः पक्षोऽस्तु ॥

कुत्लकतुः फं भवति । न च--पितपुजादिष्वेकोऽमि रत्नं करोति । ब्स्मात-

© । क्न

नास्ति एकम्‌ । इवि चेत । तर्हि “सत्रविधायकवचनबलादेव सत्रिणां दीषोयुमेवि- प्यति" इति चतुथः पक्षेऽस्तु ॥

न ह्यस्यं वचनस्य सोऽथः संभवति, तद्वाचकपदामावात्‌ । न च--कल्पायिवुं दाक्यवे, संभाविवायुष्काणामपि सचरान्तरेषु प्रवृत्तानां दैवानिन्नियमार्णीनां तेत्तत्सत्रवि- पिबलादायुवृद्धचद्शेनात्‌ । इवि चेवं । तह (पथपशाशवः' इलस्य शब्दस्य पुर- षपरत्वमद्भीकलय सापेदिशतानां परुषाणामधिकारेऽमिंहिवे वत्सरचतुष्टयेन सत्रस्य सई- सपवत्सरत्वे संपद्यत इति पथमः प्क्षोऽस्तु ॥

(‹चतुरविंशतिपरमाः सत्रमासीरन्‌" इति वचनाद्भ्ययिकानां नं तत्रापिकारः। इति चेत्‌ । तहिं “शयो मासः स संवत्सरः” इवि वचना्संवत्सरशब्दस्य माप्तपरस्वे सवि सद समासं सतम्‌” इयेष षष्ठः पक्षाऽस्तु ॥

अष्टये वत्सर उपनीतो द्ादशवषौणि वेदम्षौय विंडतिवयस्को विवाहं कुता जावपृत्ोऽभिमाद्धीत । तस्मात्‌--भषानादरध्वेमस्यंऽऽयुषि न सन्ति सहस्रं मासराः। इति चेत्‌ | वर्हि-“संवत्सररस्य प्रतिमाव द्वादश रात्रयः“ इति वचनाच्सवत्सरशब्दो द्वादशरीतरिपरः । तथा सवि रात्रीणां द्वादश सहस्राणि संपचन्ते | तासु च रातिषु षष्टदयत्तरशतत्रयादेवसरुूपसंवत्सरत्वेन गण्यमानाघ्ु चयच्िशत्सवत्सरेभ्य ऊर्वं मापच- तुष्टयं मवति । तावत्पररिमितं चाऽऽयुराधानादूष्वेमपि संमवति-इति स्मः पक्षोऽस्तु॥

(संवत्सरस्य प्रविमाव द्वादश रात्रयः" इलयस्मिन्वाक्ये संवत्सरशब्दो न रानिपरः।

) ख. च, ज. दीधोयुषः। २ क. ख. च. क्ष, अ. "णोऽञ्निमाद"। ३ ज. "यन्ति ४ग. छ, नांपु । ५ ख. "तुपी"1 ६ च. ज. दीधमायु"।७ ज, इञ, "स्य सोऽ" । ८ क्‌, "णानामुत्तरसत्र' । ९. च. ज. च. तत्स । १० ग. छ. "त्‌ । मेवम्‌ । त । ११ ध. न स्वा ।१२क. ^र शति र । १३ क. च. स्याऽभ्यूषि। १४ क.ज. इ, प्र । १५ क. क्ल. ग.च. छ. ज. छ, ज. रात्रिप । १६ कृ. ज. इ, रप्र ।

[अ ० देपा०<भपि०१] जेमिनीयन्पायमासपिस्तरः। ३६७

किंतु तेन शब्देन प्रतिमा विशिष्यते | तस्मात-न सप्रमः पक्षं युक्तः । इति चेत्‌ । एवं ति “संवत्सरशब्दो दिनपरः” इलयष्टमः पेक्षोऽस्तु । तथास्ति “विवृतः संवत्सराः” इल्यादिवाक्यानां खारस्य मदति । च्िवृत, पञ्चदशः, सप्तदशः, एकविंशः) इवते शब्दाः स्तोमवाचकाः सन्वः स्तोमयुक्त एकैकस्मिन्नहनि यागरूपे लक्षणया वतेन्ते | सत्रेषु तथाविषप्रयेगाबाहुल्यात्‌ । न तु--भहःसंे कचिदपि त्रिवृदादि- शब्दाः प्रयुक्ताः । वैश्च शब्दैः सामानाधिकरण्यात्संवत्सरशब्दः सावयवमृतेऽहनि लक्षणया ववेते | त्रिवृतः संवत्सराः" इद्युकते व्रिवृत्स्वोमकयागयुक्तान्यहानि! इदुक्तं भवति । तस्मात--विश्वसुजामृषीणापिदं सत्रं सहस्रदिनम--इति राद्धान्तः ॥

इति श्रीम।धवीये जेमिनीयन्यापमालविस्तरे पष्ठाघ्पापस्य

षप्मः पदः ॥ ७ ॥ अत्र प्रादे जाद्वितः जपिकरणानिं १३ ४१२ सूत्राणि ४० १२५०

( भयाटमः पदः )

( प्रथमे-चतुहतृहामेऽनादित्ेरेवाधिकारापिकरणे सूताणि १-१० ) इधिपवतादक्रतुशेषो होमः संस्कृतेप्वयिषु स्याद्पूर्वोऽप्याधानस्य सर्वशेषलाद्‌ ॥ १ ॥ इषितेन तु संस्तवश्चतुर्हौतिनसंस्कतेषु दर्शयति ॥ २ ॥ उपदेशस्तवपूर्वंसातर ॥ ३ ॥ स सरवे पामविशेषात्‌ ॥ ¢ ॥ अपि वा कखभावाद- नाहिताग्नरशेषभूतनिदशः ॥ ८ ॥ जपो वाऽन- ्निसंयो गात्र ॥ ६ ॥ इण्न त॒ संस्तते होमः

# अत एव्र-“अदियो वा स्वै ऋतव्रः--स यदोदेव्यथ वसन्तः, यदा संगवोऽय प्रीष्यः,

यदा मध्यदिनोऽथ वधाः, ग्रदाऽपराटणो ऽथ श्रव, यदाऽस्तमलयथ देमन्तदिरिरौ ८६ति ब्राह्यणवाक्यमन्‌- कृडं भवति ॥

ज गीं न्यो मि 7 गिक

१ क, पक्षोऽस्त ।

३६८ श्रीमाधवप्रणीतः- [जरधपा०<अभपि०य]

स्यादनारभ्याथिसंयोगादितरेषामवाच्यत्वात्‌ ॥ ॥ ७ ॥ उभयोः पितृयज्ञवत्‌ ॥ ८ ॥ निरदेरो वाऽनाहिताग्मरनारस्याप्रस्यागरात्‌ ॥ ९ ॥ पित्रयज्ञे संयुक्तस्य पुनवचनम्‌ ॥ १० ॥ अष्टमपादे प्रथमापिकरणमारचयति- चतुहात्राख्यमन्रेण होमः सागरेरुतोभयोः ॥ अन्भिके विधिवोऽऽद्यो होमत्वात्क्रतुहोमवत्‌ ॥ १॥ उभयोः पुरुषाथंत्वानृतीयों वचनात्तु तत्‌ ॥ अनाहित्नेरेषा वा इत्यग्रो रोकिके हुतिः ॥ २॥ इद माम्नायते--““प्रजाकामं चतुर्होत्रा याजयेत” इवि । ““ए्रयिवी होवा, चौर- ध्वयुः--' इत्यादिको मत्रश्वतुर्होता | वेन प्रजाकाम याजयेत्‌ । “सोऽयं होम आहि वारिना कवेव्यः, ज्िहोादिक्रवहोमेष तथाच्वदशनात्‌ । इयेकः पक्षः ॥ अनारमभ्याषीत्वेन कतुप्रवेशामावात्पुरुषाथेतया विहितो होम भादिताभरेरनाहि ताय्ेश्च साधारणः | इति द्विवीयः पक्षः |

नाहि ता्ररयं हामविपिः--इति वृतीयः पक्षो युक्तः । कुतः--वचनबछात्‌ | तत्त॒ वचनमेवमाम्नावमरू-“एषा वा अनाहिताभरिष्टियंचतुहोंवारः” इति | तस्य

चाऽऽटवनीयाद्यमावाहाकेकेऽयो वद्धोमः ॥

@> क भ

( द्विठीय-अनादहितािषपनयनहीमाधिकरणे स॒जाणि ११-१९ ) उपनयत्नादधीत होमसयो गात्र ॥ ११ ॥ स्थ- पतीधिवह्टोकिके वा विद्याकर्मानुप्रवंात्‌ ॥ ॥ १२ ॥ धानं च भायासंयक्तम्‌ ॥ १३ ॥ अकम वचोर्वमाधानात्ततसमवायो हि कमभि ॥ १९ ॥ श्नाद्धवदिति चेत्‌ ॥ १५ ॥ न श्रति- पिप्रतिषेधाद ॥ १६ ॥ सवांथस्वाच्च प्राधा न प्रयोजयेत्‌ ॥ १७ ॥ सोमपानात्त प्रापणं

१ गछ. चातु्हाता ।

[अ ० द्पा०<अपि०३-४] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ५६९

दितीयस्य तस्मादुपयच्छेव्‌ ॥. १८ ॥ पित्‌- यज्ञे तु दचनासरागाधानासतीयेत ॥ १९॥

| द्रतीयािकरणमारचयति- यस्तरपनयने होमो वैदिके वा से रोकिके ॥ वरो पव॑वदत्रोक्तेरभावद्रेदिकेऽस्तुसः॥ ३॥ आधानं विदुषो विच्याऽनुपनीतस्य नास्त्यतः ॥ असभवो वैदिका्रेहोमोऽग्रो खोकिके ततः ॥ ४॥ यथा पूर्वत्रानाहिताचेहोमविधायकं वाक्यमस्ति, वथोपनयनहोमस्य ठोरकिकायिवि- धायक्वचनामावादृाहवनीयं स होमः । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ | विद्वानेव ह्याधानेऽधिकारी । न च-अनुपनीवस्य विद्याऽस्ति । तब आई- वनीयासंभवाहोकिकेऽय्मवुपनयनहोमः कवैव्यः ॥

( ततीये-अनाहितेऽगरो स्थपतीएयधिकरणे सूत्रे २०-२१ ) क्वि क ज्‌ उ भि [} रोज किति स्थपताएटः प्रपाजवद्ग्न्यावय प्रयाजयत्ताद्‌-

9 पत्रञ्ये (49 0 च ध्याचापन्रज्यत ॥९०॥ जाप वा कक्िकभ््रा र ट स्यादाधानस्यास्वञ्चषत्वात्‌ ॥ ९३ ॥ तु तीयाधिकरणमारचयति-- (> (~ ० ् = दे ०५ भ न स्थपतीिविदिकेऽग्रा लोकिकं वाऽऽद्य आक्षिपेत्‌ ॥ नदे, ०. 9 ५ आधानमिषिरन्त्यः स्यादवेधेनाग्यसंस्कतेः ॥ ५ ॥

"एतया निषादस्थपतिं याजयेत्‌” इति विहिताया इषटेश्वोदकप्र ्रेष्वाहवनीया- दिषु कतेव्यलादाधानमन्वरेणाऽऽहवनीयाभवाद्ाधाममाक्षिप्याऽऽहिपे तसिमन्वेदिकेऽ- म्रावियपिष्ठिः | इति चेत ॥

मेवम्‌ । भव्रैवर्णिकलवाद्‌ िहिवेनाऽऽवानेनायिसंस्कारासिदधेः । तस्माहौकरिकिऽन्नौ

क

सेष्टिः ॥

9 म

( चतुथ-अनाहितेऽग्राववकीणिपन्वनुष्ठानाधिकरणे पूतम्‌) अवकीणिपश्चुश्च तददाधानस्याप्राप्कार्खात्‌ ॥ २२ ॥

चतुथ।विकरणपारचयति-

"हि

१ग. छ. सद्योकि | २ज. श्र. "ते;ः॥५॥ शरए। इग. छ, "स्कार । ¢ 9 ।

३७० भ्ीमाधवपरणीतः- [अ°पेपा०८अयि ०५-६]

अवकीणिपशथः कुत विप्रा्याधानसभवात्‌॥ वेदिके लोकिके ब्रह्मचारिण्याधानवजनात्‌ ॥ ६ ॥ इदमान्नायते--““यो ब्रह्मचायवकिरेत, स॒ गदैमं प्शूमालमेत' इति । तच-- अवकाणिनो विप्रादृशेवणिकस्याऽऽधानसंमवाद्रेदिकेऽञ्आवयं पञ्चुः । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । “जायापती अंग्रीनादवीयाताम्‌"” इत्युक्लया ब्रह्मचारिण आधानामावाव्‌ | तस्मात--छोकिकेऽग्मो पशुः कायंः॥

( पश्चमे-देवकम॑णायुदगयनादिकारुताधिकरणे सूत्रे २३-२४ ) च [ क्य उ दग्रयनप्रवपक्षाहःपण्याहष दवान स्मतिरूपान्याथदर्शनाव ॥ २३ ॥अ- हाने च कमस्ताकल्यम्‌ | ९५ पश्चमायिकरणमारचयति- चोरादि प्षवंदा पुण्याहादौ वाऽत्राविशेषतः॥ आचोऽन्त्यः पूर्वपक्षादो दैवानां स्मरतितो विधेः ॥ ७ ॥ चोलोपनयनादीनां दैविकानां च कमणां तिथ्यादिविशेषस्याश्रवणात्सवेदा तदनु- छठानं युक्तम्‌ । इति चत्‌ ॥ मेवम्‌ । शुक्कपक्षोत्तरायणपुण्यदि नादीनां स्मृतिषु विहिवत्वाव्‌ ॥

( षष्ट--उयातिष्टोमाङ्कयाच्‌जाक्रययोनित्यवाधिकरणे सूते २६-२७ ) याचञआक्रयणमविद्यमाने रोकवत्‌॥२६॥ | क्य * १ नियत वाऽधवच्वात्स्यात ॥ ९७ ॥ षष्ठाप्निकरणमारचयति- पाच्‌ञाक्रयावभवे स्तो विच्मानेऽपि वाऽग्रिमः॥ दरव्याथत्वादपूवा्थं कुयोत्तो द्रः्यवानपि ॥ ८ ॥ ज्योतिष्टोमे पनभिन्षा सगम्नावा--द्ादज्च रात्ररीक्षितो मूति वन्वीवइति । कभाष्यतार्तैकयरुपठभ्यमानमपि ५ इतरेषु तु पित्याणि ॥२५॥ = भभाष्यातिकयोरुपलभ्यमानमपि ५५ इतरेषु त्‌ पिजञ्याणि ॥ २५॥११ इयथिकएणं स्म तिष॒ पित्रयकमणो देवविरुद्धत्वोक्लैव सेशयस्याददत्वेन न्याद्पाडाकृता नोपन्यस्तम्‌ ॥

१ज ज्ञ काणःषपरः। २क. ख. च, इ. अधिमाद। ग, उ, अप्री अद) ३ज. इ, विधिः । ञव. ग,च. छ, घ. ज. वैदिकानां ।

[अ.दपा-<अपि.७-<] जेमिनीयन्पायमाराविस्तरः | २७१

सोपक्र यश्चाऽऽन्नातः-"“अकूणया पिङ्गाक्ष्या सोमं करीणावि? इवि । वदुमयान्नानं च धनसोमयो दरग्ययोलोमायेमिवि द्रव्याभावे वद्नुष्टेयम्‌ | इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ | इवराङ्गवदेतदुभयं क्रत्वङ्गतया नित्यवदान्नातम्‌ । तथासति यदि द्रव्या. मावे "वन्वीत, क्रीणाति चः इति पाक्षिकत्वे कल्प्यते, तदा मित्यवच्छरवणमुपरध्येव | तस्मात्‌--सलयरि द्रव्ये वदूुभयमदृष्टाथ कतेव्यम्‌ |

( सप्मे--ज्योतिष्टो पादिषु पयोव्रतादीनामपि नित्यताधिकरणे सूत्रम्‌- )

तथा भक्षप्रषाच्छादनसंज्ञप्रहो मेषम्‌ ॥ २८ ॥ सप्तमापिकरणमारचयति-- अन्याभवेंऽथ भावेऽपि पयोभक्षादयाऽग्रिमः॥ निमित्ते सत्यनुष्टानान्नियमादृष्टतोऽन्तिमः॥ ९ ॥ न्योतिष्टामे श्रूयते--“पयो व्राह्मणस्य व्रतम्‌” इति । तदे वद्‌ सत्यन्यस्मिन्भक्ष्ये करवन्यम्‌ । कुतः--अन्याभावस्य निमित्तत्वात्‌ । निमित्ते सति नेपित्तिकस्यानुष्टेय- त्वात्‌ | इवि चेत्‌ | पेवम्‌ | नत्यत्रान्यामावो निमित्तलेन भ्रुवः । वस्मात--सत्यप्यन्यस्मिनभक््ये नियमादृ्टाय पय एव ब्रतयेत ॥ एवमन्यत्रापि द्रष्टव्यम्‌| “अग्रीद्‌ अन्विह" इति परेषायं पूवेमेवाऽऽ््रीभेण बुद्धेऽपि द्शेपुणेमास्योः स प्रैषः कतेव्यः । वाजपेये सलयपि वच्रान्तरे ““दभेमयं परिदधाति" इति विदिवमनुष्टेयम्‌। पशो ““यत्पशुमीयुमकव ” इवि मत्रेण संज्ञघ्होमी विदिवः, सच मारणवेहायामरतेऽपि पशुना शब्दे कवेव्यः ॥

(अष्टमे--अपररात्र त्रतस्यानित्यताधिकरणे--पवम्-) अनथकं नियं स्यात्‌ ॥ २९ ॥ अष्टपाविकरणमारचयति- अजीर्ण॑समवे कायं व्रतं नो बाऽग्रिमो विधेः ॥ रोगोत्पस्या प्रधानस्य विरोधान्न पयोव्रतम्‌ ॥ १०॥ ज्योतिष्टोमे श्रूयवे--““मध्यंदिनेऽपरराते बतं त्रदयदि' इवि । तत--यस्य(- जीरः संमाविता, वेनापि विहिवत्वा्सयो त्रवयिवव्यमेव । इति चेत ॥

न

१ च. कल्प्येत । २ क. "रष्यते । त* । ३ ज, "वेऽन्यमा" । ्ग.च. देन कः 1५ ग. छ. ज. इ. "जी्िसं" |

३७२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अरप्‌पा०्अपि ०९]

भवम्‌ । रोगोत्पस्या प्रधानानुष्ठाने विघ्रप्रसङ्कातर । वस्मात्‌--वथाविषवेायां पयो वजयेत्‌ ॥

( नवमे-छागस्येवाभ्रीपोमीयपशताधिकरणे मूत्राणि ३०-४२ 9 पञ्चुचोद्नायामनियमोऽविशेषात््‌ ॥ ३० ॥ छागो वा मन््वर्णात्‌ ॥ ३१ ॥ न चोद्नावि- रोधात्‌ ॥ ३२ ॥ आर्पयवदिति चेतर ॥ ३३ ॥ न तत्र ॒द्यचोदिततात्‌ ॥ ३ ॥ नियमो वेकाथ्यै ह्यथभेदद्धिदः एथक्खेनाभिधानापर ॥ ३५ ॥ अनियमो वाऽथान्तरवादन्यवं व्य- तिरशब्दभेदाभ्याम्‌ ॥ ३६ ॥ स्पाटिल्ञाच ॥ २७ ॥ छागे न कर्माख्या रूपरिङ्गाभ्याम्‌ ॥ ३८ ॥ रूपान्यत्वात्न जातिशब्दः स्यात्‌ ॥ ३९ ॥ विकारो नोत्पत्तिकलात्‌ ॥ ४० ॥ स नेमित्तिकः पशोर्यणस्याचोदितखात्‌।॥। ४१॥ ्ञातेवा तसप्रायवचनार्थवचाभ्याम्‌ ॥ ५२॥ नवमापिकरणमारचयति-- अग्रीषोमीयकः कोऽपि च्छाग एवोत चोदिते ॥ अविशेषेण कोऽपि स्याच्छागो मन्रे विशेषणात्‌ ॥ १९१ ॥ ज्योविष्टोमे श्रयते--“अ्ीषोीयं पड्ुमाकभेत'” इति । तत्र -- विहिते पशो विशेषाश्रवणाद्ः कोऽपरि पररारब्धम्यः | इति चेत्‌ | मेवम्‌ । “छागस्य वपाया मेदसोऽनुत्रहि”” इति मत्रे विशेषितत्वात्‌ । तस्मात्‌-- |

१क.ज. न्ध, म॒ । प्रपा | |

[अ ० धपा०८अषि०९] जेमिनीयन्यायमारविस्तरः। ३७३ `

(4

छाग एवाऽऽलबग्पन्यः ।-- शाखान्तरे विषेव “अजोऽग्रीपोभीयः" इयेवं विशेषः श्रूयत--इति चेत्‌ । वहं रुत्वाचिन्वाऽस्तु ॥ इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यायमाराविस्तरे षषणध्यायस्या- मः पादः ॥ ८ षृष्ठोऽध्यायश्च समाप्ठः ॥ ६ ॥

अच्र पादे आदितः जविकरणानि ९ ४७१ सूत्राणि २ ` १२९२

षणि जअ

जतः वीः = रिक द्र क ~ णी म 1 म

१ ग, छ, ज... मीयङ्छगणः इ“ |

३७४. श्रीमाधवप्रणीतः- [ज०जपा०१अपि ०१]

( भय सप्तमोऽध्यायः )

प्रमाणोचधिकारान्तेः षाड चारेनिंषूपिते ॥ उपदेशेऽतिदेशोऽथ तर्सापेक्षो निरूप्यते ॥ ९ ॥ जनेन षृष्ठसप्मयोरध्याययोः पूर्वोत्तरमाव उपपादितः | तथा दि-यत्रापेक्षित- स्पार्थजावस्य पविपादको मन्थसंदमेः प्यते, स॒ उपदेशः । अविदेशस्तु--पूवांचा- येदिवः- ८(अन्यश्नैव अ्रणीवायाः कत्लाया षमेसंवतेः | अन्यत्र कायेवः प्राध्चिरविदेशोऽमिधौयवे" इति ॥ “'प्राङृतात्कमेणो यस्मात्तत्समानेषु कमु । धमापदेशो येन स्यात्सोऽविदेश इवि स्मृतः" | इति च । तत्र-उपदेशः षड्िरथ्यायेर्विचारिवः | तवः पष्ठाध्यायस्योपदेशवरि- चारित्वातूवेभावित्वम्‌, सप्र माध्यायस्यातिदेशविचारत्वादुत्तरभावितम्‌ ॥

( प्रथमे-प्रयाजादिधमंगामपूवेप्युक्तताधिकरणे सूत्राणि १-१२) श्रुतिप्रमाणलाच्छेषाणां मुखभेदे यथाधिकारं भावः स्थात्र ॥ १ ॥ उतवच्य्थाविभागाहा सत्ववरेकधम्यं स्याव ॥ २॥ चोदनाशेषभा- वादा तद्वेदाद्यवतिष्ठेरन उत्पत्तेगुणभूतताव्‌ ॥ ३ ॥ सचे रक्षणसंयोगारसावेभिकं प्रती- येत ॥ % ॥ जविभागात्च नैवं स्यात ॥ ५ ॥ दर्थं च विप्रतिषिद्धम्‌ ॥६॥ उत्पत्तौ विभ्य- भावाहा चोदनायां प्रषटत्तिः स्यात्ततश्च कर्म- भेदः स्यात्‌ ॥७॥ यदि वाऽप्यभिधानवस्सा- मान्यास्सरवधर्मः स्यात्‌ ॥ ८ ॥ अथस्य खवि-

9 ज. "णद्धि" । २अ. प्रडभिवोदैनि"| ३ कमज, न्ष, ज, प्रतीताः | *क. ल्ल. चर "चारए्वा' । च, "चारिता" ।

ज०ज्पा०१अपि०१] जेपिनीयन्पायमाखाविस्तरः। ३७५

भक्तदात्तथा स्यादमिधानेषु पर्ववच्वापप्रयो गस्य, कमणः शनब्द्भाव्यत्वाहमागाच्छषाणाः मप्रतरत्तिः स्थात ॥ ९ ॥ स्मृतिरिति चेत्‌ ॥ १० ॥ न पूरववच्वात्‌ ॥ ११ ॥ अर्थस्य शब्दभाव्यतासकरणनिबन्धनाच्छ- ब्दादेवान्यत्र भावः स्यात्‌ ॥ १२ ॥ सप्रमाध्यायस्य प्रथमे पादे प्रथमाविकरणमारचयति- स्वथं प्रकृताथं वा प्रयाजाद्यपदेशनम्‌ ॥ यज्यन्वयेन सावोथ्ानातिदेशो विचायताप्‌ ॥ २॥ अदप्रधानयोपेख्पापुवेभेदसमन्वयात्‌ ॥ प्रकृताथ ततः कायेमतिदेशविचारणम्‌ ॥ ३ ॥ द्शेपणंमासप्रकरणे प्रयाजादय उपदिष्टाः । न्योतिष्टोमप्रकरणे दीक्षणीयादयः | तज-- एते से घमः सवेयागायेत्वेनोपदिश्यन्वे । कृतः-यन्यन्वयति । यागः करणम्‌, प्रयाजादय इतिकवेन्यता, इत्येवावत्तावद्व्िवादम्‌ । तत्र यदं प्रयाजादृयौ गवदानुपूरव्येणान्विताः स्युः, तदानीम्‌ ,अपुवेनिष्पादकत्वमुभयत समानम्‌-इति कुत्व] करणोपकरणव्वलक्षणं सवसंमतपवान्तरवेषम्यं बाध्येत | किं च-अवपातपेषणाद्रीनां यागनिष्पादृकत्वेन यन्यन्वयो दृष्टः । तद्रद्ङ्कत्वसामान्यातयाजाद्रीनामापि यन्य. न्वयो युक्तः | यजिवातुश्च दशेपृणेमासन्योपिष्टोमसौयेश्येनादिषु सर्वेषु विशेषेष्वनु- गवं यागमाचरं व्रूते | तथा सति सोयेश्येनादिष्वप्युपदे शेनैव रुत्लषमेप्रपेरविदेशवि- चारो न कतव्य: । इति प्रप्े-- ब्रूमः-- अपूर्व हि मुूयं फटिलात्‌ । यजिने मुख्यः, फररहि वत्वात्‌ । फ्वाति

मुख्ये प्रयाजविवानं युक्तम्‌ | अतः--करणे तिकतेव्यवयोरुभयोरपूर्वेण प्रथममन्वयः । पश्चात्त परस्परं गुणप्रवानमत्रेनान्वयः । तथासत्यपुवैमेदस्य द्वितीयाध्याये निरूपित- त्वाद्‌ पृते वशेषेण तत्करणम्‌तयनिविशेषेण वाऽन्विवाः प्रयाजादिषमौ ये यस्मिन्प्रकरण आन्नाताः, ते तत्रैव व्यवविष्ठन्ते | सलयेवं प्रकरणमथवद्धवति । सर्वेषां धमाणां सवेत

प्राघ्ठ प्रकरणमनथैकं स्यात्‌ | वस्मात-पौयंश्येनादिप्रकरणे पर्मपदेशामावाद्रमाका- द्श्षां प्रयितुमविदेशविचारः कव॑व्यः |

१ ज. "चार्ता" ।२अ. मृल्यप्‌। ३ क. "च--त"। ४ स्त च, जर “टेतत्ता । ५ क्त, च, इ, ज्‌. फटवरस््रात्‌ ।

३७६ श्रीपाधवप्रणातः- [अ०खपा०१अपि०२-३) ( दितीये~इषो उयेनीयविशेषधमातिदेशाधिकरणे पाणि १३-१६ ) समाने पूर्ववच्वादुरपन्नाधिकारः स्थात्‌ ॥१३ ॥ श्येनस्येति चेत्‌ ॥१९५॥ नासंनिधानात्‌ ॥१९५॥ आपि वा यदपूर्वतादितरदधिकाथे ज्योति ्टोमिकादिषेस्तदाचकं समानं स्याद्‌ ॥ १६ ॥

द्वितीयापिकरणमारचयति--

इषो समानमितरच्छ्येनेनेत्यनुवादकम्‌ ॥ रयेनवेगेषिकाणां वाऽतिदेशोऽत्रानुवादकः ॥ ४ ॥ ज्योतिष्टोमविकारत्वात्तद्ध माश्चोद कात्समाः ॥ इयेनेष्वोरितरत्वोक्तिरिषुवेशोषिके प्रति॥ ^ ॥ इषवो पिकादुक्तादितरच्छ्येनगं स्फुरेत्‌ ॥ वैशेषिकं रोहितोष्णीषादि तेनात्िदिरयते ॥ 8 ॥ इपूनामकः श्येननापकश्च दवेकाहं ल्योतिष्टोपविकारो । तयोरुमयोर्ग्योतिेपध- पोश्चोद्केन प्राप्ठाः । वे चोमयज समानाः | तच समानत्वमिषृप्रकरणेऽनेन वक्रयेना- म्‌यते--“समानामितरच्छ यनेन इति । ननु--अनेवरशब्दोक्तिरनुपपन्ना, तत्पति- योगिनः कस्यचिद्प्यनिदिं ्त्वात--दहवि चेत्‌ | न । पूवेवाकय विहितस्य विशेषधमेस्य प्रतियोगित्वात्‌ “इषौ यो वैशेषिको धर्मा विहितः, तं परिलयन्य, इतरचोदकपाघरं सर्व दयेनेन समानम्‌” इत्यथः । तस्मात्‌--अनुवादकमिदं वाक्यम्‌” इति परप्े,- तरमः--इतरशब्दः पतियोगिसजातीयं ब्रूते । तद्यथा-दिवदत्त एवाथीते, नेवैरः कश्चित्‌! इत्यु क्त-भध्ययनप्रसक्तिमान्यज्ञत्तादि मौणवकः प्रतीयते, न तु गवाश्वषट- परादिः । एवमत्रापि-इषुवंशेपिकस्य पृवेवक्रयोक्तस्य प्रतियोगित्वात्तत्सनातीयं श्येन- गतं लोहितोष्णीपादिरूपं वैशेषिकं षमेजाठमितरशब्दरेन प्रतिमावि । तच प्ररुवावमा- वान्न चोदकेन प्रातम्‌ । वसमात्‌--हृषावनुषटेयचेनातिदिश्यते ॥

( ततीये-प्ञ्चहविःु साथवादविष्यतिदेशाधिकरणे सूजाणि १७-२१ ) पञ्चसंचरप्वथवादातिदेशः संनिधानात्‌ ॥ ॥ ३७ ॥ स्वस्य वकशन्यात ॥ १८ ॥

©. के

१ ज, इ, "कम ॥ ४॥ ज्यो" । २ क, ^तवि* | ३ क, "तरः* इ ।

[भ०ऽपा०१अबि०्४] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ३७७

खिङ्गद्ञेनाच ॥ १९। । विहिताप्नाननिति चेत्‌ ॥ २० ॥ नेतरार्थवात्‌ ॥ २१॥

तु तीयायिकरणमारचयति-- वेश्वदेववब्राह्मणस्यातिदेशो वादमात्रगः॥ स वादाङ्कविधिस्थो वा हविर्विष्यन्वयाद्भवेत्‌ ॥ ७॥ अ्थवदिकनिष्टोऽसो मेवमदविधेरपि ॥ समानः सोऽन्वयोऽद्रानां बिधिरप्यतिदिश्यताम्‌ ॥ < ॥ चातुमोस्येषु वैश्वदेव--वरुणप्रवास्-साकमेष--सुनासीरीय--नामकानि चत्वार पव।णि | त्र-वश्वदेवे्टो दवीपि विहि तानि-“आग्नेयमष्टकपां निवपति “सोम्यं चरुम्‌!” (“सावित्रं द्वादशकपालम्‌" “"सारखतं चरुम्‌” ““पोप्णं चरुम्‌” ““पारुतं सप्तकपालम्‌! ''वंश्वदेवीमामिक्षाम्‌'' ““दचावाष्वम्यमककपालम्‌'” इति । वेषां हविषां ब्राह्मणेऽयर्वादः समाम्रातः-'“वार््रत्रानि वा एतानि हवींषि" इति । अङ्कतिधयोऽपि तताऽऽम्नाताः-- तेषा संनद्धं बर्हिभेवति” “(त्रेधा संनद्ध इध्मः” “नव प्रयाजा इज्यन्वे” “नवानुयाजाः* इति । एवं स्थिते वरुणपघापेषु पूर्वाक्तान्याय्ेयादीनि पञ्च हवीपि विधाय तदीये पूर्वादाहवं बराह्मणमेवेषु पथचश्विरिशपि --““एतद्राह्यणा- न्येव पश्च हवीषि, यद्भाह्मणानीतराणि इति । तत्र--अथैवादमात्रस्यातिदेशो न्याय्यः, तस्य हविर्विषिमिः सहं स्तुल्स्वावकरूपेणान्वयसंमवात्‌ | अङ्कविधीनां वद- संभवात्‌ । इतिं चेत ॥ मेवम्‌ । उपकार्योपकारकमावेन हव्रिषामङ्कानां चान्वयात्‌ । वस्मात्-अथेवादस- हिवानामङ्गविषीनामतिदेशः ॥

( चतुर्थ-एककपारेन्द्रा्रयोः साथेवादविष्यतिदेश्ञाधिकरणे सत्रम्‌-- )

एककपाखन्द्राग्नो च तहत्‌ ॥ २२॥

॥ ख ^ क,

चतुथायिकरणमारचयति-

श्॒तमेककपारस्य व्राह्मणस्यातिदेशनम्‌॥ ततप्पूवेवत्तथेन्द्राय्र एतद्राद्यण इत्यपि ॥ ९॥ @ अषि = भ भ

एककपालव्राह्मणं वैश्वदेवे वरुणप्रघासेषु च पठितम्‌ | देनद्रा्यवराह्मणं वरूणप्रघो.- सेष्वे वाऽऽप्नातम्‌ । एवं ध्थिवे साक्रमेयेषु ॒विहिवयोरककपाटेन्द्रा्ययो ्रौह्मणातिदे श

~~~ -~-- - ` -+--~------ --~ ~ - - ~~ --~- ~ -- ~ =

१यच्‌. गः ॥ भवदङ्ग" । २ क. अनुजा" । इच. ज. सष. यदुना । ४स.च.ज. दघ, भ, वाद्‌ आनना" । ५ ज, "ठस्यत्रा" | ९ क, "वास्त एतराऽऽ* । .4-4

३७८ श्रीमाधवप्रणीतः- [ज०ऽपा०१अपि ०५]

जआामस्नायते--""एतद्राह्मण दन्द्रा्यः, एतद्भाह्मण एककपालो यद्राष्मण इतरश्चेतरश्च” इति । तच्रोमयत्र पवन्यायेनाभेवाद सहिताङविधिकाण्डस्यं सवेस्यातिदेशः । पुवेन्या- यस्य विषयग्याप्तये वक्ष्यमाणोद्‌ाहरणस्मारणाय बीजकथनम्‌ ॥

( प्रचमे-साकमेधे वारूणप्रघासिकेककपारातिदेशाधिकरणे सृतम्‌- ) एककपारनां वेश्वदेविकः प्रकृतिराग्र- त्‌ € @« ® | भ यण चवहामापारद्ात्तदशनाद्वमुथ च सङ द्द्यवदानस्य वचनात्‌ ।॥ २ ॥ पञ्चमाविकरणमारच्यति- किं वैन्वदेविकादेककपाखाद तिदेशनम्‌ ॥ , साकमेधेषु वरुणप्रघासरस्थादुताग्निमः ॥ १० ॥ परकृतावथेबाहुर्यादन्तिमः संनिधानतः ॥ एेन्द्रा्रसाहचयांच् साथेत्वमविकसतः ॥ ९९॥ वश्वदेवे दयावारफ्रथन्य एककपालः, वरुणप्रासेषु काय एककपालः | तयोः प्रथ- ग्राह्म॑णं समान्नातम्‌ | साकमेषेषु वेश्वकमेण एककपालः । तस्मिन्वै-धदे विकेककपालबा- ह्यणमतिदेषटग्यम्‌ । कृतः--प्रकुतित्वेन तसिमिन्नपदिरयमानपमेवाहल्यावं | वारुणप्र- धासिकस्य तद्विकृतित्वादल्पा एव वषमेविरोषा उपदिष्टाः--““ागीपय्यो हिरण्मय्यो वा सरुचा भवन्वि” इदयादयः । तच बेहनुरहो न्याय्यः | इति प्राप्र- व्रमः--वारुणप्रघासिकवाद्यणस्य प्रलासन्नत्वात्तस्येवात्दिशो यक्तः | देन्द्रा्नना- ह्मणं तचल्यमेवाति दिश्यते । वैश्वदेवे तद्भावात्‌ । तत्साहचयौदिदमपि तज्त्यमेव | ननु--परकतिभतदवश्वदेविकेककपालादेव वारुणप्रवासिक इव साक्रपेवीयेऽपि चोद- धमोतिदेशसिद्धौ वराह्मणातिदेशवाक्यपिदं व्यर्थम्‌-हति चेत्‌ | न, हिरण्मय- त्वाद्यविकथमातिदेशायप क्षितत्वात्‌ | तस्मात-वारुणप्रघासिकेककपाटस्येवात्ातिदेशः॥

भ

इति श्ामाधवायें जंमिनीयन्यायमाखाविस्तरे सप्रमाष्यायस्य

प्रथमः पदः॥ १९॥ अच्र पादे जादितः अधिकरणानि ५ ४७६

सत्राणि २३ १३१५

~~~ ~~~ ---- ------------

१ छ. "स्य पूषै। रख. घर ज. क्ष. ज. "मणमा। ३ ल. इञ. ज “श्वदेवक। ४ क.“नकरमै^ ५ज. त्‌ । वह । ६ क्त. च. ज. दटूनामनु | ७ ज. छ. णवचतः।८ज चछ, मद्‌ ।

[अ०७पा०रभवि ०१] जेमिनीयन्यापमालाषिस्तरः। ३७९

( अथ द्वितीयः पादः )

( प्रथमे रयतरादिशब्दानां गानविशेषायंताधिकरणे स॒त्राणि १-२१ ) साम्रोऽभिधानश्चन्देन प्र्रत्तिः स्याद्यधाशिष्टम्‌ ॥ १ ॥ शब्देस्वथविधिलादर्थान्तरेऽप्रवर्तिः स्याखथग्भावाक्कियाया त्यमिसबन्धः॥ २॥ स्वाथे वा स्यासप्याननं करियायस्तदङ्भावे- नोपदिश्येरनच्‌ ॥३॥ शब्दमात्रमिति चेत ॥%॥ नोत्पत्तिकलवात्‌ ॥५॥ शाघ्चं चेवमनथकं स्थात ॥६॥ स्वरस्येति चेत्‌ ॥७॥ नाथीभावाच्छरतेरसं- बन्धः ॥८॥ स्वरस्तूरपत्तिषु स्यान्मातरावणोवि- भक्तवात् ॥९॥ लिद्गदशंनाच्च ॥१०॥ अश्रतेस्तु विकारस्योत्तरास यथाश्चति॥ ११॥ शब्दानां चासामज्जस्यम्‌ ॥१२॥ जपि त॒ कर्मशब्दः स्याद्भावोऽ्थः प्रसिद्धम्रहणलादहिकारो ह्यविि- टो ऽन्येः॥१२॥ अद्रव्यं चापि दृश्यते॥१५॥ तस्य च क्रिया प्रहणार्था नानार्थेषु विरूपिखादर्थो द्यासामलोकिको विधानात ॥ १५ ॥ तस्मि- न्संज्ञाविशेषाः स्य॒विकारण्रथक्वाव्‌ ॥ १६ ॥ योनिशस्याश्च तल्यवदितराभिविधीयन्ते॥१५७॥ अथौनों चापि दृश्यतेऽतथायोनि ॥ १८ ॥ देकार्थ्ये नास्ति वेरूप्यमिति चेत्‌ ॥१९॥ स्याद्थौन्तरेष्वनिष्पत्तेयथा लोके ॥२०॥ शब्दानां च सामञ्चस्यम्‌ ॥ २१ ॥

दवितीयपादे पथमाधिकरणमारचयवि--

३८० श्रीमाधवप्रणीतः- [०७१० ३अि ०१]

अतिदेरयं विनिश्वेतं कवतींषु रथंतरम्‌ ॥ गायतीत्यरग्गानयुक्ता शब्दाथा गानमेव वा ॥ ९॥ इति चिन्ता गानयुक्ता त्वमि स्वेत्यक्परसिद्धितः॥ खाघवादतिदेशस्य योग्यत्वाच्ान्तिमो भवेत्‌ ॥ २ ॥ इद्माम्नायवे--कवतीषु रथन्तरं गायति” इति । कया नश्चित्र जमुव त्‌” इयाद्यास्तिस् ऋचः क्वत्यः | तासु वामदेग्यं सामाध्ययनतः प्रापम्‌ । तद्रा वितु रथंतरं साम ताखतिरदिश्यते । तत्र--अतिदेशयखरूपं निश्चेतुं रथंतरशम्द्‌- स्यायेश्रिन्त्यते | गानव्रिशेषयुक्ता “भमि त्वा शूर नोनुमः-"ईइतीयमृक्‌ “रथंतरम्‌ इत्युच्यते । कुतः--अध्यत॒प्रिद्धेतः | रथवरं गीयताम्‌! इति केनचिदुक्ता अध्ये- तारः स्वरस्वोभविशेषयुक्ताम्‌ “अभि त्वा-'” इुचं पठन्ति, न तु स्वरस्तोमपात्रमू | तस्मात्‌ --गानविशिष्टाया ऋचो रथंतरशब्दाथेत्वम्‌ ॥ इति पराप तरूमः--स्वरादिविशेषानुपूरवीमाचस्छरूपमृगक्षरम्यविरिक्तं यद्रानम्‌, वदेव रथंतर- डब्दस्याथेः | कुतः-काधवात्‌ । किं च~-कवतीष्वुक्षु गान मविदेष्टं योग्यम्‌ | न त्वृचस्तदच्योग्यताऽस्ति | “कया नः-'” “अमि त्वा इदयनयोकचोयुगपदाषाराषे- भविन पठितुमक्क्यत्वात्‌ । तस्मात्‌--गानविशेष एव रथदरादिशब्दाथः ॥

(9 क र

इति श्रीमराधवीये जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरे सप्रमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥ २॥

अनर पादे आरितः अधिकरणानि १ २७७ सूत्राणि २१ १३३६

"~ ~ : = === =

( अथ तृतीयः पाद्‌; )

( परथमे--ओंगरहोजादिनान्ना धमतिदेशाधिकरणे सूत्राणि --> ) उक्त क्रियामिधानं तदृतावन्यत्र विधिप्रदेश्ः स्थात्‌ ॥ १॥ अप्व वाऽपि भागिखा्‌॥२॥ नाम्नस्तवातपात्तकलात्‌ ॥ २ ॥ प्रयक्षाद्रुणसं-

१ क. तगसाः । २ज. स्वस्तो"। ३ज. शब्दाथः । ४. च, ज, "तर्च" ।

[अ०ऽपा०३अधि०२] जेमिनीयन्पायमाखाविस्तरः। ३८१

योगाक्ियामिधानं स्यात्‌, तद्भावेऽप्रसिद्धं स्यात्‌ ॥९॥ तृतीयपादे प्रथमापिकरणमारचयति-- मासं ज्ञहोत्ययिहोत्रमिति नामग्मिहोतनतः॥ नित्यान्मासागनिहोतरे ऽस्मिन्धर्माणां नातिदेशकम्‌ ॥ १॥ उतातिदेशकं नेव द्रयोनान्नः समत्वतः ॥ अग्रये होत्नमित्यस्य नित्ये संपादितत्वतः॥ २॥ तत्र मुख्यं ततोऽन्यत्र गौणत्वस्य प्रक्िद्धये ॥ नित्पाग्निहोत्रगान्धर्मास्तन्नामातिदिशेदिह ॥ ३॥ कौण्डपायिनामयने श्रूयते--“"मासमभिहोचं ज होति?” इति । तज्-"अभ्चिहोतम्‌, इदयेतन्नाम नित्याधिहोतरादस्मिन्मासाभहोते वमीनतिदेष्टं नाहंवि | कुवः-तस्यनान्न उभयोरव्रिोज्योमुंख्यवृच्या समानत्वात्‌ । इति प्रप्े- ब्रूमः-- "अद्ये होत्रं या्िन्कमेणि तदचिहोचम्‌" इयेवमवयवाथं निदािहोत्र संपाद्य तच्नामधेयत्वं प्रथमान्याये ( तत्प्रख्यं चान्यराघ्म्‌ १।२४।४ इतिसूत्रे) निर्णीतम्‌ । अवस्तैवायं शब्दो मुख्यः | न च--उमयत्र मुख्यत्वं संभवति, अने. कायेखस्यान्याय्यतात्‌ । मुख्य सापंभवेन मासाधिहोतरे गुणयो गाद्र्वितं निलयाभिहो- त्रगुणान विदिशति ॥

( द्वितीये प्रायणाीयनान्ना धमानतिदेशाधिकरणे सूजम्‌-- ) [द ९ ® ०. [द अपिवा सत्रकेमाणे गुणाथषा श्रतेः स्याद्र ॥4॥

द्विवीयाविकरणमारचयति- गवामयन आेऽद्धि पापीयेति नाम यत्‌ ॥ तद्वादशादिकादह्वो धमानतिदिशेनन वा॥४॥ पूवेन्यायेनातिदरो नेवं प्रथमता द्रयोः॥ अद्रोस्तुस्येति मुख्यत्वं समं नातिदिशेदतः ॥ ५॥

दादशाहे प्रथमस्याह्नः प्रायणीयम्‌" इति नाम । वथा गवामयनेऽपि । तत्र-

'भयिटोजनाम'-( ७। ३। १ ) न्यायनाविदेशः । इति चत्‌ | येवम्‌ | प्रायणीयशब्दपवत्तिनिमित्तस्य प्रोधम्यस्य द्योस्वल्यत्वेनोभयत मख्यतेऽ-

१ ख. च. दयवि । २ ज. छ. "येवम । ३ क."स्त्येवा"|४च. 'तिदिरेनैवं। ५. ज, घ. म॑व।६ज. छ, गीर] ७ ज, स्च, प्राप्यस्य ।

३८२ ्‌ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०ऽपा०रेअपि०३]

प्यनेकार्थत्वपरसद्धामावा्‌ | (प्रारभ्यायैते गच्छति प्रवते कमानेन-- प्रायणीयम्‌ ।

अतो तैतन्नाम॑घेयं धमान पिदिशति ॥

( तृ तीये-सवष्ष्टशब्देन षदटप्ष्टानामतिदेञ्ञाधिकरणे सूत्राणि द--११ ) विश्वजिति सर्व्ष्े त्पवकवाज्योतिष्टोमि- कानि प्रष्ठानि, अस्ति च प्रष्टशब्द्ः ॥ & ॥ पडहादहया तत्र हि चोदनाः ॥ ७ ॥ िङ्गाच ॥ ८ ॥ उत्पत्नाधिकारो ज्योतिशेमः ॥ ९ ॥

दयोविंधिरिति चेत्‌ ॥ १० ॥ न व्यर्थलास्स- वञ्चब्द्स्य ॥ ११ ॥ तृतीयाधिकरणमारचयति- विश्वजित्सवेष्रष्ठः किमनुवादों रथंतरम्‌ ॥ बृहता वा समुचेयं यद्वा षाठहिकानि षट्‌ ॥६॥ अतिदेरयानि तत्नाऽऽद्यो माहेन्द्रादिचतुष्टये ॥ पृष्ठशब्दाच्चादकेन सर्वेषामिह संभवात्‌ ॥ ७॥ समुच्चयो वा विषये सवेत्वं बहुपेक्षया ॥ न तु द्रयोरतः षण्णां षष्टानामतिदेशनम्‌ ॥ < ॥ ८4विश्वनित्सवषठो मर्व” इति श्रूयते । तत सवेषृष्ठशब्दोऽनुवादः । कृवः- प्राप्तत्वात्‌ । तथा हि- ज्योतिष्टोमे माध्यंदिनिपवमानानन्तरमावीनि माहेन्द्रादीनि चत्वारि स्तोत्राणि सरन्ति | “अमित्वा शुर नोनुमः,” कया नाश्च्न जामुवत्‌” वं वो दस्ममृतीषह /, ““ठरोभि्वां विदद्रसु"--इलेवेषु चतुष सूक्तेषु तानि स्तोत्राणि सघदशस्वोमवामापाच गीयन्पे । एकस्मिन्सूक्तं विद्यमानानां विस्रणामृचां ब्राह्मणोक्तविधानेन सष्रदशधाऽम्यासः सप्तदशस्तोमः । ताहशोषु स्तोत्रेषु पृष्ठशब्द्‌ः श्रूयते--“ सप्तदशानि ए्ष्ठानि"” इति । तानि च चत्वार पृष्ठानि विश्वनि्ि चोदक- प्राप्चत्वात्सवेषष्ठशब्देनान्‌ चन्ते--इलयेकः पक्षः ॥ रथंतरपृष्ठवहवृष्ठयोर्यापिष्टोमे विकल्पितयोरिहापि चोदकेन विकल्पप्राप्तौ सवै-

# स्तोभरय्द एव गानविजेषवाची ॥

१. चयप्र | २क. ल. च, ज, "यति ग ३ क्ञ.च.ज.ञ्च.ज. मप । ४. "चये वा।५च.निपृ"।

[अ०जपा०३अपि ०४) -जेमिनीयन्यायमालाविस्तरः। ३८३

शब्देन समुच्चयो विधीयते । तथा सति- अनुवादं वैयथ्य न भविष्यति--इवि ` द्वितीयः पक्षः ॥

सवेत्वं बहुषु मुख्यम्‌, न तु हयोः । तस्मात्‌-- अनेन पवष्ष्ठशब्देन षट्घख्य- कानि प्रषठान्यतिदिश्यन्ते । षडदे पतिदिनमेकेकं रषं विहितम्‌ | तानि च ष्ट््ष्ठानि रथंतर-व्रहद्‌-वेरूप- वेराज-शोकेर- रत-साममिनिष्पाद्यानि । यद्यपि विश्वजिवं एेकाहिकत्वाज्न्योतिष्टोमविकातित्वमेव, न षडहविकूतित्वम्‌। तयाऽपि सवष ष्ठक्तिबलात्तानि पटपृष्ठान्यतिदिशयन्ते ॥

(चतुथ--अवभ्रयनान्ना सोमिकधमीतिदेशाधिकरणे सूत्राणि १२-१५) तथाऽवभृथः सोमात्‌ ॥१२॥ प्रकृतेरिति चेत्‌॥१३॥ न भक्तिवात्‌ ॥ १ ॥ छिद्गदर्शनाज्च ॥ १९ ॥ चतुथ।पिकरणमारचयति--

निष्कासेन तुपेश्वावभ्रथं यन्तीत्यनयते ॥ नीरोतसेकः कमणो वा विधिः सोमिकधर्मगः ॥ ९ ॥ यो दशपणमाप्ताभ्यां वारुण्यां चोदकागतः ॥ स्युत्सेकोऽनूचतामेप मेवं कर्मणि सोमिके ॥ ९०॥ मुख्यावभ्रयशव्दा पस्तत्साह दयविवक्षपा ॥ धमौनतिदिशन्कमं विधत्ते धर्मसंयुतम्‌ ॥ १९१॥ वरुणप्रघासेषु भ्रयते--“वारुण्या निष्कासेन तुपेश्वावरभेथं यन्ति" इति । निष्कं जापिक्षार्या लेपः । “प्राच्यां दिशि देवा इलिनो माजयन्वाम्‌"” इल्यादि- मत्रेदेशेपृणमासयोरदिक्षु सवाख्चप उत्मिच्यन्ते । सोऽयं व्युत्सेको निप्कासविधानायम- वभयशब्देनाऽऽमिक्षायागे चोदकपराप्तोऽन्‌ चते । आस्त हि व्युत्सेकस्यावमभथत्वम्‌ | ^“एष्‌ वे दशेपृणेमासयोरवमृथः'” इवि श्रतत्वात्‌ । इति प्रापे व्रूमः-- सौमिके कमण्यवभुयशञब्दो मृख्यः | तस्य शब्दस्योद्धिदादिवद्वि पेयक्रया- सामानाविकरण्येन नामपेयत्वात्‌ | तत्रैव वैदिकपयोगनाहुल्याच । व्युत्पेके चप्स॑ब- न्वादुपचर्यवे । न ह सीपिककमेणीव व्युत्सकेऽवमथमावनामेशत्रयवतीं पर्यामः)

१क.ज. सष. राक्र | >२ख.च. ज. स्न. ज. ^त एकादा । 3 ख. च. ज. ब्दोऽयं तत्सा" । ज. स्च. "ब्दोऽतस्त' । ४ ज. च. "दत्कमं । ५ ज. इ. "मृधय' । ६ ल. `च्कासो व्युत्त-

काऽवभथशब्देनाऽ०मिक्षायमे | ७ ज. न्च. ज, 'सत्रिधितसयाऽ्यां व्युत्सेकोऽमथशर्देनाऽऽमिक्षाकरे चा ।८क. "यो । ९. स्तुतत्वात्‌ ।

३८४ श्रीमाधवप्रणीतः- [जर्छपा०३अपि०५- ६

येन तत्र मख्यत्वमाशङ्कयेत । तस्मात-सोमिककमवाचिनमवभथशब्दं वरुणप्रधास्तपर- करणि प्रयञ्जान आघ्रायो मासाेहोचन्यायेन सोमिकधमोनतिदिशन्कमान्तरं तद्धम- संयक्तं विधत्ते । न च-विपययेणातरैव मख्योऽवभथोऽस्तु--इति शङनीयम्‌ , अपे क्षितस्य षमेकलापस्याजामावात्‌ । तस्मात--सोपिकधमेपितकमान्तरविधिः ॥

( पञ्चमे-वाकरूणप्रघासिकावभश्रथस्य तुषनिण्कसिद्रव्यकत्वाधिकरणे पजम्‌-) द्रव्यादेशे तदुद्रग्यः श्ुतिसंयोगाखरोडाश- स्वनादेशे तसप्रकृतिखात्‌ ॥ १६

पञ्चमाधिकरणमारचयति-- तश्र द्रव्यं पुरोड्चस्त॒षनिष्कासकावुत ॥ पाप्तोऽवभरधशब्देन प्रोडाशोऽतिदेशतः॥ १२॥ तषनिष्कासयोरत्र सक्षाच्छृत्युपदेशतः ॥ अतिदेशप्रापितस्य पुरोडाशस्य बाधनम्‌ ॥ १३ ॥ तेच परवोक्ते कपीन्तरे धमीतिदेशकेनावमथशब्देन प्रोडाशोऽतिद्विक्यते । अविद शश्चोपदेशाहुबेलः । वस्मात--तुषिष्कासाम्यां पुरोडाशो बाध्यते ||

( पे वेष्णवशब्दादातिथ्ये धर्मानतिदेशाधिकरणे--सृच्रग्‌-) गुणविधिस्त॒ न ग्रह्ीयात्समखात्‌ ॥ १७ ॥

षृष्ठाविकरग्रमारचयति-- ` वैष्णवे तिकपाडे वेष्णवान्नवकपारूतः ॥ धर्मीतिदेशः स्यान्नां वा विद्यतेऽत्ा्िहीत्रवत्‌ ॥ १४ ॥ शरुत्या वेष्णवशब्दो ऽयं देवताया विधायकः ॥ न गोणवृत्तिमान्नित्य धर्मान तिदिश्त्यतः ॥ १५ ॥ आतिथ्येषटौ वैष्णवो नवकपालो विहितः । त्र--श्रुतो वैष्णवशब्दो राजमूयगते वैष्णवे वरिकपारे प्रयुज्यमानोऽप्निहोचशब्दवन्नवकपारूष मानादि शति । इति पैः पक्षः ॥ विष्णर्दृवताऽस्य' इति विग्रहं तस्पात्‌---नातडरात ॥

=-= ~ =.

१ च. भन्‌ ।

[कि

हितस्ताद्धतप्र्यया दृवताममिवत्ते, न त॒ षमान्‌ |

[भ०जपा०३अवि ०७-<] जेमिनीयन्पायमासाविस्तरः। ३८५

( सप्तमे- निर्मन्थ्यादिशब्देषमौनतिदेशाधिकरणे- सूच्रम्‌- ) निर्मन्ध्यादिषु चेवम्‌ ॥ १८ ॥ सक्ठमापिकरणमारचयति- निरमन्थ्येनेषएटकापाके बर्हिषाऽवटसंस्कतो ॥ अतिदेशो न बाऽऽद्योऽस्तु धर्मार्थं तन पूर्ववत्‌ ॥ १६॥ अग्नीषोमीयपशौ धमेवान्निमेन्ध्योऽ्िराम्नातः। स च निमेन्ध्य्ञब्दोऽिचयन इष्ट कापाके प्रयुक्तः-““निमेन्थ्ये्टकाः पचन्ति!" इति । तथा--दुशेपृणेमाप्तयोः सथमेकं बर्हिराम्नातम्‌ । सच बर्िःराब्दः पडो प्रयुक्तः - “बारा यूपावरपवस्तणावि इति । तच्र--उभयत्र तदरूपिद्धचधेमविदेशः। इति चेत ॥ न । पूर्वाक्तवैप्णवज्ञब्दवन्मुख्यया वृत्या विषिसंमवे घमेलक्षकलायागात्‌ । अधिम- नयनस्य बरहिठेवनस्य च ठोकसिद्धत्वेन शाघ्रीयधमोभावेऽपि टोकिकषरमेरुमयं निष्प-

क

द्यते | तस्मात्‌-नाष्यतिदेशः॥

( अष्टमे--प्रणयनशब्देन सोमिकधर्मानतिदेशाधिकरणे सूवाणि १९-२२) ( 4 १ (५, प्रणयन त॒ सामकमवाच्य हतिरत्‌ ॥ ३९ ॥ उ = तिपेध < तरवादप्रातेषंवश्च तदत्‌ ॥ ९० ॥ प्राकृत ॥. ® ष प ॐ वाऽनामघ्वाद्‌ ॥ ९3 ॥ परसस्याथ न्रवण क = गृणाथमथवादा वा ।॥ <९॥ अष्टमापिकरणमारचयति-- सोमिकं प्राकृतं वा स्याहयोः प्रणयनं श्चुतम्‌ ॥ आद्यो ऽप्राप्त्वतो मेवमनामत्वेन वादगीः ॥ ९७॥ चातुमीस्येषु श्रूयते---“"दरयोः प्रणयन्ति । तस्माद्राम्यां शयन्ति” इति। तत्न- सौमिकं यत्सषमकमयिप्रणयनम्‌, तदेव अदीतव्यम्‌ । कुवः--पामस्य चातुमास्यपरकू- वित्वामवेत्र तदीयप्रणयनस्याच चोदकापराप्तस्य विध्यरैतवात्‌ । दरशपूणमार्सगं चयि- प्रणयनं चोद्‌कप्राप्रतादविषेयम्‌ । वस्पात्‌-पौपिकस्य धम| अनर प्रणयनशब्देनाति- दिरश्यन्ते । इति प्राप्- व्रमः- नायं प्रणयनशब्दः सरौमिकेस्य प्रणयनकमेणो नामयम्‌ । किंतु निमे.

*ॐ

ॐ (तस्पाद्‌ द्वाभ्यापेति' इति लाकर भाष्यस्यपाटः ॥

१ क. "तो ॥ धमा्मतिदेदचो न बऽऽ्योऽस्तु त" । २ क, क्षणत्वा" । ज, ष. ज. ' णक । ३क. वेतः । ४. चन्ठ. ज. च्व. जन सातत्य | ५ क्र. कप्र | ४५

३८६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ०७पा०३अपि०९ | |

न्थ्यवर्हिरादिशब्द्वह्ीकिक एव । ततो न धमौतिदेशः । यदि प्रारुतपणयनस्य पराप्ठताद्वियिवेयथ्यम्‌, तयथेवाद संबन्धाय तद्वाकयमस्तु ॥

( नवम-मध्यमयोद्धेयोरेव प्रणयनाधिकरणे सूत्राणि २२--२५ ) प्रथमोत्तमयोः प्रणयनमूत्तरेदिप्रतिषेधात्‌ ॥२२॥ मध्यमयोवां गयथवादात्‌ ॥२४॥ भ (व क च आत्तिरगदकाऽनारभ्यवादुप्रातषधः ॥ ९५) नवमाविकरणमारचयाति-- आद्न्तसम्ययोवा पवंणोस्तस्पसञ्कात्‌ ॥ आद्यन्तयोषरुगत्या मध्ययोः पवैणोभवेत्‌ ॥ १८ ॥ ^“तस्पाट्राम्यां यन्ति” ईत्यनेनायेवादेन संबन्धाय पनर्विवानाय प्राकृतम्िपण- यनं चोदकधाप्रमपि श्रूयते- इृयुक्तम्‌ । तद्वैश्वदेवसुनासीरीययोरावन्तयोः पवेणो- मेवितुमहेति । कुतः--प्रसञ्जकाठ्‌ । तथाहि--““न वैश्वदेव उत्तरवेदि मुपवपन्ति | न सुनासीरीयेः“ इत्युत्तरवेरि प्रातिषेवस्तयोः पवेणोरुत्तरेदिं परसञ्जयति । अप्रसक्तस्य परति - षेघायोगात्‌ } उत्तरवेदिश्वायिपरणयनायो । वस्मात्‌--उत्तरवेदिपसक्तिदवारेणाऽऽ चन्व- योरिदूर्मयिप्रणयनम्‌ | इति प्रप्र- ब्रृमः--“ऊरू वा एतां यज्ञस्य-यद्ररुणपवासः) साकमवश्च'” इति गमनसा- धनत्वमृरुत्वं मध्यमयोः पवेणोरूपन्यस्तम्‌ । तत्पनिषौ “रयोः प्रणयन्ति"* इवि- चोदकपाप्तमिप्रणयनमथवादरायं पृनव्ििवाय (दर्यां यन्ति" इत्यंयेवादेनोरुत्वकल्प- नायुक्ताम्यां पवेर्यां गमनमुपन्यस्यते | तस्मात--मध्यमयोस्तत्यणयनम्‌ । किमथं सोद्‌कपराप्तमधिप्रणयनं मध्यमयोः कौलते-इति चेत्‌, उत्तरेद्यिनिधानगुणविवाना- थम्‌। न च-अव्रोत्तरवेचभावात्परणयनामावः--हति शङ्कनीयम्‌ | “उपा वपन्ति” इतयनारम्य श्रुतेन वाक्येनोत्तरवेदयुपवापस्य विहितत्वात्‌ । सा चोत्तरवेदिरा्न्तय)।ः पवेणो्निपेषान्मध्यमयोव्येव तिष्ठते | तस्यां चोत्तरवेयां प्रणीतोऽिर्निधीयते । एतद थ- मेव हि साथवादं पुनविषानम्‌ ॥ उक्तमपिकरणद्रयमेकीकत्य वातिककारेण चीऽ्थांऽभिहितः, ते दशयति-- अनामत्वाचच वेय्यात्सोमिकं पाकृत नर्व ॥ अपूर्वं तत्परणयनं शाखान्तरसमोक्तितः ॥ २९ ॥ 9 छ. "णोऽप्तु प्रस ! २,ज. "वणा मवे" अ. वणो मवे ३ ख. च. इल्येतेना" ४ क, "मपि प्र । ५ क्‌. ताभ्यां | ^ "व्यनुग'। ७च.ज., द, न. योऽभिहितो निर्णवः,तं। ८ न्न, च. ज. छ, ज. च ¦ ९ क. पमध्वतः)।

[अ०्जपा०३अपि ०१०] जेमिनीयन्यापमाखाविस्तरः | ३८७

®

(आहवनीयं द्राऽच्ि प्रणयते" इति शाखान्तरे मध्यमयोनतनं प्रणयनं विडि- तम्‌ | वेन समानवचनत्वात्तत्राप्यपएव॑ प्रणयनं विधीयते ॥

अ

( दशम-स्वरसामादि शब्देन धर्मातिदेशाधिकरणे सत्रे २६-२७) स्वरसामेककपालामिक्षं च टिङ्कदर्शना- त्‌ ॥। २६॥ चोदनासामान्यादरा ॥ २७॥ दशमाधिकरणमारचयति-- | न विकारा विकारा वा स्वरसामादयो, नहि ॥ वेष्णवन्यायतो मेवमनन्यगतिर्ष्ितः ॥ २० ॥ गवापयने द्रयोमांप्पट्‌ कयामेध्ये वतेमानं विपुवन्नामकं प्रवानमूतमेकमहरं चते | तच दिवाकीत्येम्‌ | वस्मात्पाचीनाल्वयः स्वरसामनामका अहर्विशेषाः | तथोप. दपि जयः छखरपामानः | तदेतदमिप्रे्य श्रयते--"अभभिवो दिवाकीर्यं चयः खरसा- मानः” इदि | तेषु च अहंसावत्यसप्रदशस्तोमादयो मों विहिताः | अन्यत्र त्वेव श्रयते--“"्रष्टयः षडहः, द्वौ खरसामानौ'” इवि । ववितावह विशेषौ पृवोक्तानां खर- साम्नां न विकारौ | कृतः-वैप्णवसमानत्वाव्‌ | यथा वैष्णवब्दो देवतारूपगुणवि- घानेन गुख्यवृत्तितवान्न लक्षणया वमानविदिश वि, तथा सामविशेषरूपगुणविधायकः स्वरसामशब्दः । इति प्राप- ब्रूमः--अनन्यगतिकटिद्भवशाच्छरसामानों विकारौ भवः । तथाडि-- "षडहः, द्रौ स्वरसामान" इत्येवं योऽयमश्टाह्‌ उपन्यस्तः, तत्र षटृस्वहःसु क्रमेण परिवृत्‌, पथ्चद्रशः, सदृशः, एकविंशः, रणवः, जयध्िशः, हत्येवे स्तोपषटूकं चोदकेन प्ा्म्‌ । एषं सथिते तृर्तीयपष्ठदिवसगतयाः सद श-च्रयन्निश योव्येत्यासं विधाय सप माष्टमयोरह्रीः सष्वदशस्तोम सिद्धवच्छलवा त्रिषु चरमेप्वहःसु सप्तदशस्ीमनेरन्वयै- मथेवदेनानुवदति । ““यत्तवायं सप्तदशः, तत्रयाधिशस्थनममिपयाहरन्वि” इति व्यत्यास्विषिः । “च्रयाणां सप्तदशानाधनूचीनतायाः'” इदनुवादः । तत्र यदुपा. नत्यान्त्ययोरद्न।: सप्वदशघ्तं स्वरसामशब्दरोऽतिदिशेत, तदा भैरन्वयैमृपपयेव, म त्वन्यथा । वस्मात-न वेष्णरन्यायन गृणुविविः, रितु वमीगापतिदञ्चकः ||

न ~ - -- या क,

# नदलरस्यत्या इत खावरमाप्युह्यपराडः |

= =-= ~

9 ज. याचन ।२ज. च्च. "दांत । ३ ्न. तवा । ४ ज. -पगुथू"। ^ च. भ. ई वत्कृत्य । ६ ज. छ. महस्तच्न उव" । ७ ख. ज, च्ल. 'मनवान"। < ख. च. ज. छ. न. "स्वा य. ययन्त्य | ज. इ. ययन्तयो" ।

३८८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०जपा०३अापे०११- १६२]

( एकादश 1 “वासो ददाति इत्यादौ वास्रभादि- ? रव्दानामाकृतिनिमित्तताधिकरणे 4

कर्मज कमं गरूपवत्‌ ॥ २८ ॥ रूपं वाऽशेषभूतत्वात्‌॥ २९ ॥ एकाद शापिकरणमारचयति-- वासन्ती वानतक्षणातिदेशकरे न वा । आद्यः क्रियानिमित्तत्वाज्लातिवाचित्वतांऽन्तिमः॥ २१॥ “धासो ददाति? “अनो ददावि इवि श्रूयते । तच्र यथा--यपशब्द्स्य शाघ्चीयच्छेदनवक्षणादिक्रिया प्रवु्तिनिमित्तम्‌, तथा--वासःशब्द्स्य लौकिकी कुवि- न्दकतृका तन्तुवानक्रिया, अनःशब्दृस्य ववेकिकतृका दाङवक्षणक्रिया] तस्माव-- वासोनःशब्दयोः क्रियाविदेशकव्वाद्रानतक्षणे कारयित्वा तदुभयं द्‌ावम्यम्‌ । इति चेत्‌ ॥ न । गवाश्वादिशब्दवजातिवाचित्वाव । पौठकारिशब्दानां कियाुपलम्येव प्रयु- न्यमानत्वाच्छियेव॑प्रवृत्तिनिमित्तम्‌ । वासः्चकट दिषु क्रियामनुपलम्यापि जावि मुपलभ्य शब्दं परयुञ्ते । वस्मात्‌--वासोनःशब्दौ न क्रियामति दिशतः ॥

सूते २८-२९)

( दादशे-गगेतनिरात्रे रखोकिकेऽग्राह्रपनिधानायिकरणे सचाणि ३०-३२ ) विशये रोकिकः स्यात्सवार्थखात्‌

® =,

| > र्थ ¢ ॥३०॥ न वेदिकमथनिर्देशात्‌ ।॥ २१॥ थ च क त 3 = तथ।त्पात्तरतरषा समात्‌ ॥२९॥ द्रादजापिकरणमारचयति-- न्द श, कि क @>९ =, [| = € वेदिका खकिकों वाऽध्चिनिधेयः संस्कृतेरवशात्‌ ॥ आद्या होमाय सस्कारो जात्यत्वेन रोकिकः॥ २२॥ गगेत्रिरात्र जन्यदोहसामानि परत्य श्रूयते--“अथिमुपनिषाय स्तुवीत इवि । तत्र--उपनिषेयोऽचिर्वदिकः स्यात्‌ । कुवः--भावानादिषस्कारस्य प्रयोजनाका- द्क्षितया समस्ववैदिककमशेषतात्‌ । इति प्रा्ै- ब्रुमः--"'जाइवनीये जुहाति” ““गाह॑पये हवीषि श्रपयति" इलयादिमि्होा- दिभिः संस्काराकाडक्षा निवर्तिवा। वतो नाऽऽहवनीयािशब्द्वदचिशचब्दः संस्कारनि- मित्त: । कितु वासःशब्दवजाविवाचीं | वथा सति--कोकिकत्वान्नाऽऽधानादिसंस्कार-

र पति ` ` ~ 2 ~ = १. इ, देशः ठ़ृतेन |२ज. श्च. पाचकाः | ३ ज. च, चव नि ।

[अ.७पा.३अपि.१३-१४] जेमिनींपन्पायमाराविस्तरः । ३८९

मतिदिशति | ठौकिककार्यैप्विव वैदिककारयेष्वधिोकिकः शेषभावं भजते, तस्य सवे- कायेसमथत्वात्‌ | ततोऽग्रिब्दो जातिमाच्मुपस्थापयठीकिकवद्धिमात्रेण चरिवारथा

ज्र ® १ भ. "५

विनाऽऽहवनीयादि संस्कारवाचकं विशोषणं न वेदिकोपस्थापको भवति ॥

( ्रयोदशे-य॒पशब्दस्य संस्कारप्रयोज्कताधिकरणे सते ३३-३४) संस्कृतं स्यात्तच्छब्द्स्वात्‌ ॥ ३३ ॥ भक्त्या वाऽयज्ञशेषवादरणानामभिधानलातव्‌ ॥ ३४ ॥

त्रयोदृशाधिकरणमारचयति-

संस्कारः स्पादुपशये न वा, य॒पोक्तितोऽग्रिमः ॥ न स्यान्नियाजनाभावात्तष्णीछेदेन यूपता ॥ २३ ॥

यपेकाद शिन्यां श्रूयते--“उपशयो यणो भवाति” इति । एकादशानां य॒षानां सम्‌ह एकादशिनी । तत्र दक्षिणतोऽवस्थापित एकादशो यूप उपशयः । तथाच श्रूयते-- ““यदक्षिणत उपश्ञयः'१ इति | तस्मन्रुपशये परिग्याणादिको यूपरसंस्कारोऽसित, संस्का- रनिमित्तकस्य युपशब्द्स्य तत्र प्रयुक्तत्वात्‌ । इति चेत्‌ ॥

न। संस्कारपयोजनस्यात्ामावात्‌ । परशं नियोक्तुं यूपः संकर यते | तच्च नियोजन- मितरेषु दश युपेष्व्वि | न वेकादश उपशये | तथा च तेत्तिरीयत्राह्मणम्‌ “सवं वा अन्ये यूपाः प्चमन्वः, अथोपश्य एवापः" वि | परिव्याणादि संस्काराभवेऽ- प्यमत्रकाशछेद्‌नादयः केचिद्धमास्तत्र वाचनिका व्रियन्ते । वावर्ताऽल्पेन सादृश्येन

® क

गणी तत्न यूपत्वोक्तिः | वस्मात्‌- न यपशञब्दो धमीनविदिशति ॥

( चतुदंरो-प्रष्ठशब्दस्यर्दववाचित्वाधिकरणें सते ३५-३६) १ = ५ थ्‌ = कृमणः ष्प्रशब्दः स्यात्तथाभरताषदय् ( (ऋ क [ (प ® ॥२५॥ अमवानापदञ्चाहा विप्रातष- पाद्रव्यष॒ प्रशब्दः स्यात ॥ ६६ ॥ चत॒देशाविकरणमारचयवि-- ठेरुपस्त॒तो स्तोत्रधमौः सन्ति न वाग्रिमः ॥ अग्मिहोत्रनयान्मेवं मन्रोक्तेरात्मनेपदात्‌ ॥ २४ ॥ १ज. "दिकस्योपः। २ज. प्त. 'तोऽस्तिसः॥न'।! ३ज इ. वेञपिमः। भ्क, -"्च्छेद्‌" | ५ क, "ताञन्येन । ६ ज, च. यूपाक्तिः।

३९० श्रीमाधवप्रणीतः- [अन्जपा०४भषि ०१]

अध्िचयने श्रूयवे--““9षरुप पिष्टे” इवि । एषठशब्दो ज्योविष्टोमे माध्यंदिनस- वनगवस्य स्तोत॑स्वै कमेणो नामधेयमिति प्रथमाध्याये ( अणर्शपा०्य्स्‌०३) निर्णी तम्‌ । ीऽभरिचयनगतोपस्थानकमेणि प्रयुज्यमानोऽभिहोवशब्दन्यायेन शृषठस्तोत्रधमौ- नुपस्थानेऽतिदिशवि । इवि चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । अत्र प्रष्ठशब्दस्य मन्रपरत्वेन कमपरत्वामावात्‌ । “मासमि होत्रं जुहोति" इय चायिहोत्रशब्दो जुहोतिषातुना समानाषिर्हवः कमेपरः । अत्र तु ““उपान्मत्रक- रणे" ( १ । ३ । २५ ) इयेतत्माणिनीयं सूतमुपब्दयुक्तात्तष्वेषातोरात्मनेपदं विदधत्ततीयान्तस्य पृरष्ठशब्दस्य मत्रात्मककरणपरवां दशेयति । यद्यपि स्तोचकमवाची ृष्ठशब्दः, तथाऽपि तत्साधनम्‌वान्रथतरादिसामोपेतान्‌ “भमि त्वा शु₹'--इत्य- दिमत्रानुपलक्षयति | न च-लक्षणाश्रयणमेव दोषः-इति वाच्यम्‌ , त्वतपक्षेऽप्या- श्रयणीयव्वात्‌ । किं च--तवत्पक्षे यथाऽ्िहावरशब्देन तद्ध मनु पक्ष्य तैश्च परस्व. दुक्तं मासा्िहोत्रात्मकं कमौन्तरं लक्ष्यते, तथा स्तोत्रवाचिना प्ृष्ठशब्देन वद्धमोपल- क्षणद्वरेणोपस्थानरुपं कमोन्तरं छक्षणीयमिवि विप्रङूष्यवे । वस्मात्‌---पृष्ठशब्दो न स्तचधमोनतिदिरवि ॥

इति श्रीमाधवीये जेभिनीयन्यायमालाविस्तरे सप्रमाध्यायस्प तृतीयः पादः ॥ ३॥

अत्र पारे आदितः अपिकरणानि ९ यें ४९९१ सन (णि २६्‌ १२७२

( भथ चतुथः पादः )

( प्रथे-- सोर्य चरावितिकतंष्यतावचवाधिकरणे सूत्रम-) , भ श लं न पूरव ह. इ(तकतत्यतार्वधर्यजतंः पर्ववच्वम्‌ ॥ ३ ॥ चतुथपारे प्रथमाधिकरणमारचयति- सोधं चरो न धर्माः स्युः स्युर्वा, मानविषजेनात्‌ ॥ न स्युः, स्युः करणं यागोऽपेक्ष्यते ह्युपकारिणः॥ १॥ (“सोयं चरुं निवेपेद्ह्यवचंसकामः'' इलयत्रावघातादयो घम न प्राप्यन्ते । कृवः- पापकपरमाणानां श्रुविलिङ्कादानाममावाव । इवि चेत्‌ ॥

१ज.अ. ज, चङ । २. च, स्य ना | ६ च, सोध्यमघ्नि"। ४ज., छ, 'कृघयः क॥

[-=जपान्छअधिण्र्‌] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। ३९१ मैवम्‌ "विमवो याग उपकरणापिक्षः, करणत्वात्‌, कौक्रिकवेदिकभोजनदशेपणंमा- सवत्‌" इत्यनुमानेन तत्पापणात्‌ ॥

( द्विठीये-सो्ये चरो वैदिकेतिकतेत्यताधिकरणे सत्राणि २-१२ ) स रोकिकः स्याटृष्टप्रटरत्तिखात्‌ ॥ २ ॥ वच- नान्त ततोऽन्यत्वम्‌ ॥ ३ ॥ लिङ्गेन वा निय- म्येत छिङ्गस्य तद्रणताव्‌ ॥ 9 ॥ जपि वाऽ न्यायप्रवलादयत्र नियानुवादवचनानि स्यः ॥ ५ ॥ मिथो विप्रतिषेधाच्च गणानां यथाथ- कल्पना स्यार ॥ ६ ॥ भागिखान्त नियम्येत गणानामभिधानताससंबन्धादभिधानवत्‌ ; यथा धेनः किशोरेण ॥ ७ ॥ उपत्तीनां सम- साहा यथाधिकारं मावः स्यात्‌ ॥ ८ ॥ उत्प- सतिशेषवचनं च विप्रतिपिद्मेकस्मिन्‌ ॥ ९ ॥ विध्यन्तो वा प्रकृतिवच्चोद्नायां प्रवतेत तथा हि लिङ्गदर्शनम्‌ ॥ १० ॥ छिङ्गहेतवादरिद् लोकिकं स्यात्‌ ॥ ११ ॥ लिङ्गस्य पूर्ववच्वा- चोदनाश्चब्द्सामान्यदिकनापि निरूप्येत यथा स्थारीषराकेन ॥ १२॥

द्विवीयाविकरणपारचयति-- विध्यन्तोऽपेक्षितस्तत्न खोकिको वाऽथ वैदिकः ॥ आद्यो निवन्धराहित्यादन्त्यो धीसनिकपतः ॥ २॥

२. क~~ ० न

तत्र सोयं चरावपेक्षितः प्रवानविवेः शेपोऽड्करापः स्थालीपाकादिगतो टोक्रिकों ततो वियोजयितुं शक्यः | इति चेत ॥

१ख. शक्ितवि"। २ल्ञ.च. ज, विधिये" ।३ ख. च. न्‌. शध्यते ।

३९२ श्रीमाधवप्णीतः- [अ०जपा०ंअपि ०३]

@~ =>

भवम्‌ । वैदिके करणे वैदिकविध्यन्तस्य नुद्धिसंनिकषात्‌ । यथा प्रकरणेन कचि- निबद्धः, तथा चोदकेनान्यत्रामि निबध्यताम्‌ । किंच-““प्रयाजे प्रयाजे रष्णलं

¦) तया 9 जुहोति” इति सौयेयागविशेषे कुष्णहोमविधानाय सिद्धवत्पयानोऽन्‌ यते | वच

( तृतीये गवामयन ठेकाहिकेतिकतेव्पतानुष्टानाधिकरणे सूत्राणि १३-२० ) द्ादञ्चाहिकमहर्मणे तस्मकृतिखादेकाहिकम- धिकागमात्तदाख्यं स्यादृकाहवत्‌ ॥ १३ ॥ छिङ्ञाचच ॥ १९ ॥ न वा क्रवभिधानादधिका- नामक्चब्द्खम्‌ ॥ १५ ॥ ङं संषातधमः स्यात्तदथापततद्रव्यवत्‌ ॥ १६ ॥ न वाऽथध- म॑तवास्संघातस्य गणतवात्र ॥ १७ ॥ अर्थाप- तेरव्येष धर्मराभः स्यात्‌ ॥ १८ ॥ प्रवरस्य नियतस्य सिङ्गदशंनम्‌॥ १९ ॥ विहारद्र्शनं विरिष्टस्यानारम्यवादानां प्रकृयथवात्‌॥२०॥

त॒तीयायिकरणमारचयवि- गावामयनिके ज्योततिरादो कि द्रादशादिकी ॥ एेकाहिकी वाऽनुमानादाचोऽन्त्यो नामबाधनात्‌ ॥ ३॥ गवामयने-- ज्योतिः, गौः, जायुः, इति ज्योविरादिनामकाल्चयो यागा विहिताः | तेषु द्वादशाहिकं।तिकतेव्यवा युक्ता | कुतः--अनुपितवाक्येन वल्यपणात्‌ । (गवा- मयनं हि द्रादश्चाहविक्रातिः" इति वक्ष्यति| अतस्वत्संबन्विवलिद्धन वदीयवमेप्रापक- श्चोदकोऽनुमीयते । इति प्रे- ब्रमः-- सन्ति ज्यातिरादिनापकाघ्वंयो यागा एकाहाः, वदौयधमो गवामयनि-

केषु ज्योविरादिषु ज्योतिरादिभिच्चिमिनोममिः प्राप्ठाः । नाम चाऽडनुमानिकाचोदका-

ह

| |.

के त, द्ध. अ. "किथिज्ञेः। रख. ज. "ताया छि।॥ ३ क. व. ज. ॐ दिगा) ४ घु, च. निट! ज, इ. अ, "त्थिना छ ।५ ख. च, उ, श्च, उ. छ्य ।

[भ०जपान्डेभपि०३े] जेमिनीयन्यायमासाविस्तरः। ३९३

त्पषलम्‌ , प्रत्यक्षश्रुतत्वात्‌ । अतः-- चोदकस्य बाधितत्वदितेष्वैकाहिकीविकवन्यता गह्या ॥ इति श्रीमाधवीये नेमिनीयन्यायमाराविस्तरे सप्तमाध्यायस्य

चतुथः पादः॥ ४॥ अन्न पादे जादितः अधिकरणानि ३ ४९४ सूत्राणि २० १३९२

जध्यायश्च स्मापघ्ः॥

१९५४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अर्लपा०१अपि०१-२]

( अष्टमोऽध्यायः )

सामान्येनातिदेशो योऽनुमानात्छ निषपितः॥ विेषणातिदेशो यः सोऽष्टमेऽथ निषप्यते ॥१९॥ _ . अनेन सप्तमाष्टमयोरध्याययोः पूर्वोत्तरभाव उपपादितः | सप्रमस्य चतुथपदे प्रथमाविकरणेन (आनुमानिकेवक्यकुवोऽतिदेशोऽस्ति' इति सत्तामात्रं निरूपितम्‌ | मष्म तु तद्रोषा निरूप्यन्ते | ( प्रथमे-विशेषचिन्ताधिकरणे स॒वम्‌--) अथ विशेषलक्षणम्‌ ॥ १॥ अष्टमाध्यायस्य प्रथमपादे प्रथमाविकरणमारचयति -- कस्माधिदतिदिदयन्ते नियतात्कमणोऽथ बा॥ अविशेषादादिमोऽन्त्यः शाघ्राथंस्य व्यवस्थितेः ॥ २॥ विहितेतिकवेग्यतारहिते सौयादौ कमणि तचुक्ता्तः कुतश्चि्कमणो षमी भति- | कुतः-नि यमाकस्य विशेषस्याभवात्‌ | अतो विशेषचिन्ता न कायो | ति चेत्‌ ॥ | येवम्‌ । शाल्लांथग्यवस्थाया नियामकत्वात्‌ | वस्मात्‌-नियतदेकस्मात्कमेणो षमौ- तिदेशः । तेन विशेर्षचिन्वा कतेव्या ॥

( दितीये--विश्चेषकमणो धर्मातिदेराधिकरणे सूतम्‌--) यस्य छिङ्मथसंयोगादभिधानवत्‌ ॥ २ ॥

हविवीयावकरणपारचयाति-

तद्धितोक्तपादिखद्ं किं न विशेषनियामकम्‌ ॥

भवेद्रा, न ह्यशब्दत्वाद्भवेच्छब्दे प्रवेशतः ॥ ३ ॥ द शेपृणेमासयोः-"“जान्नेयमष्टाकपाठं निवपति? इल्यत्र तद्धितोक्रत्या देवतानि- देशः, एकदववायोगितवम्‌ , ओषधद्रव्यकतवं निवौपः, इत्येवान्याप्रेययागसंबन्षितया श्रूवमाणत्वादागनेयलिद्धानि । “सोयं चर्‌ निवपेत्‌” इत्यत्रापि वान्युपरभ्यन्वे | न तेषामाग्नेयवमोतिदशं नियन्तुं सामध्वेमस्ति । कुतः--तेषायशब्दरूपतेन शब्दैकपम- पिगम्येऽयं धामाण्यायोगात्‌ | इति प्रप्र

१ अ. द्वितीयाधिकरणे । २ ज. लाये व्यच. ध्यस्यव्य' | डक, छं तद्विशे ५ अ, ४. निवेपेद्‌ { ६ क. “उदनि' |

[अन०्<पा०अषि०३] जेमिनीयन्पायमाराविस्तरः। ३९५

बरूमः-लिङ्स्मारिगोपकारसहितमेव सौयंयागं तच्छब्दो विदवावि | वथा सवि प्रणाञ्या ( ल्या ) लिङ्गस्य शब्दे प्रवेशात्‌ 'जाग्नेयवत्सौर्योऽनृष्ठेयः' इये वादशं चोद- कवाक्यमनुपापयता लङ्घन धमेविशेषा नियम्यन्ते ॥

( ततीये-सोम एषटिकधमानतिदेशाधिकरणे मूत्राणि ३-१० > प्र्रत्तितवाटिष्टेः सोमे प्रद्रत्तिः स्यात्‌ ॥३॥ िङ्गदर्शनाच ॥ ¢ ॥ कृत्सविधानादाऽ पूर्वत्वम्‌ ॥4॥ सगमिघारणाभावस्य च नियानृवादात्‌ ॥ £ ॥ विधिरिति चेत ॥७॥ न वाक्यशेषत्वात्‌ ॥ ८ ॥ शड्ते चान॒पोष- णात्‌ ॥ ९ ॥ द्शनमैशिकानां स्यात्‌ ॥ १० ॥

तृतीयाधिकरणे परथमं वणेकमारचयति-- विध्यन्त एेषटिकः सामे स्यान्नो वा स्याल्यदृत्तितः ॥

१.९

उपदिषटरनरपेक्ष्याद्रिष्यन्तो नेएिकोऽत्र हि ॥ ४ ॥ देको विध्यन्तः प्रयाजादिः | स च सोमाङ्भृते दीक्षणीयादौ पवृत्तताःसो१ेऽ" प्यनिवायेः । इति चेत्‌ ॥ मैवम्‌ । प्रत्यक्षोपदिंटेरमिषवाच ङ्गकापिः सोमस्य निराकाद्क्षत्वाव्‌ । वस्मात्‌- नेष्टिको विध्यन्वः || द्वितीयवणेकमारचयति- इष्टय पिहोत्रसोमानां प्रसप्रकृतिता न हि ॥ अस्ति वा नारोकिकत्वादिपत्तानवधारणात्‌ ॥ ५॥ खोकवत्छनिपत्यारादुपकारिद्रयश्चतेः॥ इयत्ताया निश्चितत्वान्मटपरकृतिता तषु ॥ ६ ॥ अलौकिंकत्वेन “एतावद्विरङ्ः संपृणे उपकारः इवि निश्रेवुमरकयलािष्यी नावि पल पकर विच्म्‌ । इवि चेत्‌ ॥ पेवम्‌। लोकिकपरशत्वात्‌ । यथा ल(किकमुजिक्रियायामोदनः करणम्‌ , तस्याः संनि- पत्योपकारिणः शाकसुपादयः, आरादुपकारिणः पीटदपादयः। वया भावनायां यागः करणम्‌ , भवधावाद्यः संनिपािनः, पयाजादय आरादुपकारिणः । अढे राल्यन्त-

१ च. प्रनाच्या। २ ज. -दर्मिएवेक्ष्या विध्य । ३ क. त्र, 'तीयाधिक्ररणमा | यष्‌, च ज, ङ. ज. एषादरीनां ना |५ कृ. क्षु.च,ञ, इ, अ, तच्छ)

३९६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अरल<पा०१अपि०४-६]

मलोकिकत्वम्‌ । इयत्ता त ठोकिके यथा प्रयक्षेण निश्चीयते, तथा श्रोते अत्या निश्री- यताम्‌ | वस्मात--इषटन्याग्नहांसामानां मृलपक्वित्वमस्ति ॥

( चतुभ-एेन्द्राग्रादविषएिकधमातिदेशाधिकरणे-स॒त्रम- ) इष्टिषु दशेपू्णमासयोः पवृत्तिः स्यात्‌ ॥ ११॥ चतुथापिकरणमारचयति-- तन्द्रामरादो सोमिकः स्यादेष्टिको वा द्वयोरिह ॥ संभवाद च्छिकोऽन्त्योऽत्र स्यात्कपारादिरिङ्तः ॥ ७॥ (८देन्द्रानमेकादशकपालं निवेपेत्पजाकामः'' इत्यादौ सोमिकेिकयोर्विष्यन्वयोर्‌- ` न्यत्र इच्छया अ्राह्यः | कृतः-- उभयत्र विध्यन्तस्मवेनातिद्‌ष्टमहत्वात्‌ | हृति चत्‌ ||

क न > क

न | कपालनिवोपादि मिर्टिङ्विेषेर्टिकस्येवात्रोचितत्वान्‌ |

( पश्चमे-अभ्रीषोमीयपरो दा्चैपृणेमासिकधमातिदेशाधिकरणे सूत्रम-) परो च लिङ्गद्शंनाद्‌ ॥ १२॥

पश्चमाविकरणमारचयति- न पडाविष्टिकः स्याद्रा, न कपारचभावतः ॥ स्पाद्यक्तद्रव्यदेवत्व प्रयाजस्च्यसराम्यतः॥ ८ ॥ अ्चीषोपीयपशशवेष्टेको विध्यन्वो नास्वि | कृतः--पृवेवद्‌ च निवापकपालादिलि- द्गाभावात्‌ । इति चेत्‌ ॥ प्रवम्‌ । “आभ्नेयमशटाकपालम्‌” इद त्रोत्पत्तिवाक्ये यथा द्रव्यदेवते व्यक्ते, तथा ‹‹अग्रीषमीयं पञ्चुप” इत्यत्रापि । न त॒ “सामेन यजेत” इलयत्रेव देवताया अन्य- क्तत्वम्‌ | तदे तद्यक्त द्रव्यदेवत्वमकं लिद्धम्‌ । “एकादश प्रयाजान्यजति" इवि प्रया- जवच्वं द्वितीयम्‌ । “ुच्यमाधाय जहा पश्ुमनक्ति"” ईल्याधाराञ्जने लिङ्गान्तरे । जाल्मो लिङ्ान्तरम्‌ , इष्टावपरि ““इषामालमवे” इति दशेनात्‌ । वस्मात्‌--अष्वि परशवि्टिकः ॥

29 _ ॐ, {9

( पषठे-सवमी पपशावग्रीषोमीयधममां तिदेशाधिकरणे पृचम्‌-) २१ क दक्षस्य चतरष ॥ ३३२॥

षृषए्ावकर्णमात्वयाव-

(न्क -----------------------~ ~ ~~~ ~]

१यच्‌, शच्यमभिघा*। २ च. इयभिधा"।

[अ०<पा०१अपि०७] जेमिनीयन्यापमालाविस्तरः। ३९७

सवनीयादिके दाशो देक्षो, वा परकृतित्वतः ॥ आद्योऽन्त्यो रिङ्खतोऽन्यत्न विकृतिः प्रकृतिभषेत्‌ ॥ ९ ॥ सवनीयानुबन्ध्यनिरूढादि पपु दशेपृणंपाससंबन्धी विध्यन्तः । कुवः--दशेस्य पक्वितात्‌ । दैक्नोऽश्रीषोपीयपडविध्यन्वः, दीक्षितिनानुष्येषु पडयविष्यन्तषु प्रथममा- विलात्‌ | वस्य चाम्मीपोमीयस्येष्टितरिकूवित्वान्न प्रङुतित्वमस्वि । अवो न वस्य विध्य न्वोऽविदेशाहः । इति प्रापे ब्रमः--भालम्भोऽग्रीपोमीयषशौ लिङ्गम्‌ । तच्च सवनीयारिप्व्ि । तथा प्रावः- सर्वनीयादिषु वपादिप्रचारोऽपरं लिङ्क्‌ । इष्टिं प्रति विर्वेरप्यन्यत्र सवनीयादी प्रकृतित्वे न विरुध्यते | तस्पात--जद्रीषोमीयपंशोविध्यन्वं सवनीयादेपशुष्वापेर- रेत्‌ ॥

( सप्तमे-ठेकाद शिनपरशों समानधमातिदेशाधिकरणे स॒व्रम्‌--) टेकादशिनेष सोस्य दैरशन्यस्य दशनात्‌ ॥ १५ ॥

सप्तमाविकरणमारचयति- स्यादेकादशिने दैक्षारसोत्याद्राऽऽदयोऽस्तु पूववत्‌ ॥ रशनाद्रयसीत्पत्व विरेषा्हतो ऽन्तिमः ॥ १० ॥ देकादशिनाः पशव॒ एवमाग्नायन्ते-^“ आग्रेयः दष्णभ्रीवः | सारखवी मेषी | वध्रः सौम्यः | पौष्णः इयामः । शिविषृषठो बदैस्यः । शिल्पो वैश्वदेवः । देन्द्रोऽ- रुणः | मारुतः कल्माषः । न्द्राः संहितः । अषोरामः साविन्नः। वारुणः कृष्णः । दैकडितिपात्येः१८ इति । य दप्यश्चमेधपरकरण एते परठिताः। वथाऽपि ज्योतिशेम- प्रकरणेऽध्येते विधीयन्ते ।-1““ पैव।ऽऽ स्येन वापयति । मिथुनं सारखलया करोति । रेतः सौम्येन दाति । प्रजनयति पैप्णन'' इलयारिना । वेष्वैकादिनेषु दैक्षोद पीपी याद्विष्यन्तस्याविदेश्ः स्यात्‌ | कुवः--अग्नीष)मीयस्य पशुप्ररूवित्वेन पूरवापिकरणे निणींवत्वात्‌ । इति चत्‌ ॥ मर्वेम्‌ । सौत्यगतविशेपंलिहददनात्‌ । सुत्याकाटे भवः सत्यः सवनीयः पञ्चः ।

= =. ------- > क~

--------------- क क ०० क -=~---

# (कृष्णक्षीषां आघ्रेयः इति श्ादरभाध्यं ॥ + "अन्येषां चाञञ्त्रेयेन वाप्रयति । मिथनं सारस्वत्या कमेति । प्रजनयति सौम्येन" इति शावरमाष्ये ५

- - - ~ कि

~~ ~ ~~ - ~ ~ =-= ~ = =)

१ ल. ज. छ, शवन्धावि"। २. पदषु) ज क्ल.अ "परो । ४ ज. छ. ग्वनादि° | ५ क. "पर विध्य | ६ क. ख. ज, दक्ष्यत्तौ । ७ ख. एक्रितिपारियेत इ“ । च, एकः शितिघ्रषठप्तु शङ्गरदिव इ" । ८ क. अवरैवाऽञ्मेयेन । ख. एवमग्नेदेन । च. तत्रैअऽभग्रयेन । ९कृ, 'प्षाप्री" । १० ख.न। ११ अ. इ. "पद्‌" ।

३९८ श्रीमाधवप्रणीतः- [जन्लपा०१५अपि०<-९।

त्न चोदकपराक्ठा रङनैका । वाचनिकी द्विवीया । एतत्तु तृतीये निर्णीतम्‌ । तदेव- द्रशनाद्रयमय्यीषोभोयपश्ावसंमवात्स्वनीयस्य विशेषलिद्धमेकम्‌, सुत्याकालीनत्वं दि तीयम्‌ | तेच द्वे लिङ्ग एेकादरिनेषु दृश्येते । तत्रेदमान्नायते--द्रे द्रे रशने मादाय द्वाभ्यां द्वाभ्यां रनाम्यामेकेके युपं परिग्ययति" इति । मुत्याकालीनचं च वेष्वस्त । वतः सौत्याद्धमोतिदेशः ॥

( जष्टमे--पशगगेष्वेकादशिनधर्मातिदेशाधिकरणे सूत्रम्‌--) तसपदत्तिर्गेणेष स्थासप्रतिपश्चु य॒पदश्चनात्‌ ॥१५॥

सषटमापिकरणमारचयति-- खरामादिगणे देक्षादेकादशिनतोऽथ वा ॥ आद्यो विशेषराहित्यान्न गणस्वाविशेषतः ॥ १९१ ॥ काम्यपशुकाण्डे पशुगणः भ्रूयते--“'वसन्ते कलामांख्रीन्वृषभानालभेत!!इवि | तत्न-रशनादयादि विशेषलिङ्कमावादक्षादप्रीषोमीयादडमातिदेशः । इति चेव्‌ ॥

न । गणचेन विशेषलिङ्खनेकाद शिनेभ्योऽ विदेशात्‌ । एकाद शिनानां पशुगणप- कुवित लिङ्गादवगम्यते । तथाहि--सौत्रामण्यां पशुगणं प्ररुयेवमाज्नायवे--““यनिषु युपेष्वालमेत । बहिषौऽस्मादिन्द्रियं वीयं दध्यात्‌ । भरातृम्यमसमे जनयेदेकयप आल- भते" इति । यदचतराद्चीपोमीयः परकविः स्यात, वदा-चोदकदेकस्यैव यपस्य प्ा्ततवेन यूपत्रयपसक्तयमावात्तदुपन्यासेन दोषामिषानम्‌ , पुनरेकयूपव्रिषानं च व्य॑धं स्यात्‌ । देकाद्रिनानां प्ररूतिषवे तु प्रतिपच पृथग्यूपादरिदेशेन परसक्तिसद्वावा्तदुपप-

(क मो

यते | तस्मातश्ुगणेष्वैकादरिनेभ्योऽतिदेशः ॥

( नवमे--अव्यक्तपशो सोमिकधमातिदेशाधिकरणे सूत्म्‌- ) क अन्यक्तसु त्‌ सामस्य ॥ 38 ॥ नवमापिकरणगरचयवि- इष्टेः सोमस्य वा धर्मां विन्वजित्पयुखेण्विह ॥ अविशेषादैर्छकाः स्युः सोमस्याव्यक्तिसाम्यतः॥ १२॥ ('विश्वजिता यजेत, भमिजिता यजेत", ^द्रादशादेन यजेत” इदादिष नियामकाभावादिष्टिसोमयोरन्यतरस्य षमी इच्छया ब्रहीतम्याः । इवि चेत्‌ ॥

) ज. स्र. त. ^तच्चतु* | २ज, "शः तिद्धः॥ न | ३ च. वं. "देशिकाः |

[अ.<्पा.१अपि.१०-११] जेपिनीयन्यायमाराविस्तरः | ३९९

धैवम्‌ | अन्यक्तत्वलिङ्धेन सोमसाम्यात्‌ । उत्पत्तिवाक्ये देववानमिधानमभ्यक्तिः | तस्मात्‌- सोमस्य घमोनतिदिशेत्‌ ॥

( द्शमे-अह गणेषु द्रादशाहिकधर्मातिदेशाधिकरणे मूत्रम्‌) गरणेष॒ दादृश्ाहस्य ॥ १७ ॥ द्ङमाविकरणपार्चयति-- अहगणेषु सोमस्य द्वादशाहस्य वाऽग्रिमः॥ परवंवदिनसंघादि विशेषेरन्तिमो भवेत्‌ ॥ १३॥

दविराघ्रमारभ्यं शवरात्रपयन्तेषु गवामयने च पृवेवद्ग्यक्तिलिद्धेन सोपस्य ष्मः | हृति चेत ॥

न | विशेषलिङ्गसद्धावाव्‌ । द्वादशाहपदान्तगेोऽहःशब्दः षटिवटिकात्मकादिन- परः । दविराजादिपदान्तगेतो राज्रिशब्दश्च तादृशः । एतदेकं विशेषलिड़म्‌ । अहः- संघों द्वितीयम्‌ । द्वाद दीक्षास्तृतीयम्‌ । तच्च गवामयने विद्यते | तत्र हि “अभी. न्त एव दीक्षामिः'' इत्युक्त्वा दीक्षायुग्मानि प्डुपन्यस्वानि--पदराभ्यां लोमाव- दन्ति | द्वाभ्यां त्वचम्‌ | द्वाभ्यामसृक्‌ | द्वाभ्यां मासम्‌ | द्वाम्यामस्थि | दवाभ्यां मलानम्‌" इति । वस्मात्‌--अहगेगेषु द्वादशाहस्य धमाः ॥

( एकादरे-सवर्छरसत्नेषु गवामयनिकधर्मतिदेशाधिकरणे सजम्‌-) गव्यस्य च तदादिषु ॥ १८ ॥ एकाद ायिकरणमारचयति-- द्रादशाहस्य गत्यस्य वाऽऽदित्या्ङ्तायने॥ पुरेवाऽऽद्यो गव्यधमां वत्सरत्वादिर्ङ्ितः ॥ १४॥ सादिल्यानामयनम्‌ , गवामयनम्‌ , तपल्िनामयनम्‌ , इलयादिष्वहगेणत्वादिलिङ्गेन द्वादशाहस्य षमः । इवि चेत्‌ ॥ | न | गन्यहिङ्कस्य विशेषस्य सखात्‌ | गवां संबन्धि गव्यम्‌ | गवामयनमिति यावत्‌| तस्य घमो एतेषु ब्राह्माः । कुतः--पंवत्सरसाध्यतरसामान्यात्‌ । षष्ट्युत्तरशतत्रयदि - वससाध्यत्वनियमपद्वावाच | “¶पेतलनय उपगायन्ति इद्येतस्य गवापमयनगतमाहात्रवि- कमस्य दशना । वस्पात्‌--~गव्यस्य धमाः ॥

#* "पल्य उपग(ग्रन्ति इति शसकरभाष्ये॥

१ क. ज. "क्ति" ) ल. "क्तलेन छि" २ द्व. ज, "भ्य दशषरात्रपयैन्तेष्वहभणेषु ग" । ३ क ल. अ. "गेताहः* । ४ ज, ४, द्युक्तो । ज, दटयुक्ता । ५ कं, यतनय | च, ज, छ. ज. रय ।

४८० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ० <पा०२अवि ०१२-१३]

( दादशे-निकायिनापरत्तरेषु पर्वनिकापिधमोतिदेराधिकरणे सूतम्‌-) निकायिनां च पूर्वस्योत्तरेष प्रवरत्तिः स्थात्‌ ॥ १९ ॥ ` हाद्‌शाविकरणमारचयति- साचस्करे सौमिकः परवेधमा वाऽग्यक्तमावतः॥ सौमिकः स्यादेकनामेकसंघस्थत्वतो ऽन्तिमः ॥ १५॥ सौ चस्क्रा हृदयेकनामका एकसंषवर्तिनो बहवो यागाः श्रुताः । तथा--“साहस्राः' इति । तसिमन्साचस्करसवे प्रथमः सायस्ो धमेपंयुक्त आन्नातः | एवं साहसतेष्वपि । तत्न--यपैरहिते द्वितीयािके सायस्करं साहस्रे चान्यक्तत्वसाम्यात्सोमिको वमेः। इति चेत्‌ | मेवम्‌ | एकनामत्वैकप्मवववित्वाभ्यां विशेषलिङ्काभ्यां प्रथमप्ाचस्करप्रथमपाहल्ष- मेस्येवोचतर्त्वहितीयादिसाचस््रादिष्वतिदेशः ॥

षष "२ र किरपा षि

( त्रयोदशे फखदीनामनतिदेशाधिकरणे सूज्ाणि २०-२२ ) कर्मणस्प्रद्रत्तिखात्फरूनियमकत्रसमुदायस्या- नन्वयस्तद्रन्धनलात्‌ ॥ २० ॥ प्रहृत्तो चापि ताद्ध्यात्‌ ॥ २१ ॥ अश्चुतिखाच्च ॥ २२॥ च्रयोदसापिकरणमारचयति- # फलं च नियमः कतां संघः सोर्य न वाऽगप्रिमः॥ प्रयाजवन्न विष्यादिविध्यन्तत्वविभेदतः ॥ १६३ ॥

इष्टौ फलादयश्चत्वारः सन्वि । फठं--स्वगेः) नियमः-यावजीवेकंतम्‌ , कत[-- सवगेकामः, संघः--भभ्नेयादीनां षण्णां साहित्यम्‌। व एवे चत्वारः सौय पयाजा- दिषदतिदेष्टम्याः । इति चेत्‌ ॥

न । वैषम्यात्‌ | प्याजादिरकाङ्क्षितविध्यन्तचादाति दिश्यते । विध्यादस्तु नाऽऽ- काङ्क्षितः। “सोयं चरुं निवेपेत्‌”” इति मुख्यव्िधेः प्रयक्षश्रवणात्‌। अन्यथा विध्य- न्तेऽपि कस्याऽऽकाड्‌ज्ना वर्ण्यत | तस्मात--प्रवानकमेणोऽनाकाङ्क्षितस्य विकूतवि- पवृत्तेस्वत्संबद्धाः फलाद्रयोऽप्यनाकाङ्क्ितत्वान्नाहि दिश्यन्ते ॥

[

१ज. स्र घायघ्ले । स. सायस्के । २ ष. साद्रस्का।!२३ज. द. युव भा।ष्क..ज. ब्‌. "त्वात्‌ । ज" ५ च, "नीति ६ ज. इञ, "कतल"! ७ भ, 'दिश्वना' 1 ८ क्ल, "तातते नाति

[अ.नपा.१अपि.१४-१६] जेमिनीयन्ायमाराविस्तरः | ०१

( चतुर्दशे गुणकामानां गोदोहनादीनामनतिदेशाधिकरणे सत्राणि २३-२५ ) न (दः (त गुणकामष्वाश्रतलाप्रग्रातच्तः स्यात्‌ ॥ ९२ ॥ निटरत्तिवां कर्मभेदात्‌ ॥ २७ ॥ अपि वाऽत- हिकारलाक्रलथलापपवृ्तिः स्याद ॥ २५ ॥ चतुद शाधिकरणमारचयति-- गोदोहनायस्ति नो बा भवेद्णयनाश्रयात्‌।॥। अनङ्त्वादपेक्षाया अभावान्नातिदिश्यते ॥ १७ ॥ “चमसेनापः प्रणयेत्‌ । गोदोहनेन पशुकामस्य” इवि दशेपृणे मासयोः श्रुवं गोदो- हनं सोर्येऽप्यतिदेटव्यम्‌ | कुतः-वदाश्रयस्य प्रणयनस्य सद्रावात्‌ । इति चेत्‌ | मेवम्‌ | क्रत्वङ्गतया चमस एव प्रणयनस्ताधनमपेक्षितम्‌। न नङ्क परुषार्थं गोदो- हनम्‌ | अवः फलठनियमादिवन्नातिदेशः ॥

०२3 ९

( पश्चदशे सोयं चरावमिमशनद्रयस्य विकल्पाधिकरणे सूत्रम्‌- ) एककमणि विकल्पोऽविभागेो हि चौदनेकतात्‌ ॥ २६ ॥

पञ्चद्‌शापिकरणमारचयति-- स्पशद्रयं व्यवस्थाप्यं विकल्प्यं वा, ठ्पवस्थितिः ॥ , प्रकृतादिव नो तत्रं तस्याः शाब्दत्ववजेनात्‌ ॥ १८ ॥

द्रेपृणेमासयोहैविषां स्पशञेनदयं व्यवरिथवमन्रद्रयसाध्यमान्नावम्‌--"“चतुर्हौत्रा पौणेमासीपभिमृेत्‌ । पश्चहोत्राऽमावास्याम्‌"” इति । “धृथिवी होता इलयाद्विम- ्रश्वतुहाता । “भिता -इयादिमन्रः पश्चदोवा । वदेवदुमयं सौयादो चोद्‌- कपाप्ं सत्कालमेदेनानुष्ठानद्वये व्यवस्थापनीयम्‌ | कुतः-- प्ररतो पोणेमास्यमावरास्ययोः कालयोभदेन व्यवस्थितत्वात्‌ । इति चेत ॥

न। प्रकृतो ग्यवस्याया आर्थिकलाव्‌ । शाब्दस्यैवाङ्गतेनाविदे शाहं वात | तस्मात्‌-- उभयं विकृवाविच्छया विकल्प्यताम्‌ ॥

( पोडशे-सोयचरावग्रेयधममातिदेशाधिकरणे सत्राणि २७-३१) छ ङ्गसापारण्याद्कटपः स्यात्‌ ॥ ९७ ॥ एका-

१ज. तर स्याच अन्द्‌ । घ. त्रष्याचश्ाः। रच्‌. तप्य।३ज.ञछ., वु । शब्द । ४ ज, प्त, ज, विक्रस्प्यते । ५१

०९ श्रीमाधवप्रणीतः- [अन्लपा०१अपि० १७]

ध्याहा नियम्येत पर्ववत्चारिकार हि ॥२८॥ जश्चुतिवात्नोते चत्‌ ॥ २९ ॥ स्याटिङ्गमा- वात्र ॥ २० ॥ तथा चान्याथद्च॑नम्‌ ॥ ३१॥

षोडशाधिकरणमारचयति--

षट्‌ु कस्पाप्युताऽऽग्रेयस्येवं सोर्येऽग्रिमो यतः ॥

अप्रिरेषो, न देवेक्पादोषधद्रव्यकत्वतः ॥ १९ ॥ देङपुणमास्रगतेषु षट्सु यागेषु यस्य कस्यापि विध्यन्तः सौरये कवैन्यः | (अस्यवः इति विशेषनियामकस्यामावात्‌ । इति चेत्‌ |

न । देवतैक्यस्य नियामकत्वात्‌ । सोयंङब्दगतव द्वितप्रत्ययत्रि रहस्य सूर्यो"

इति द्विवचनेनापरि कतु शकयत्वात्‌-देवतेकयमनिक्चितम्‌--इति ' चेत | न । विधिशे- षाथवादाक्तौ (जमुमवाऽऽदिलयम्‌” इत्येकवचनेन तद्यपदेशादायेयाथेवादेऽ पि “सोऽ - येऽभ्नियत”” इत्येकवचनं न्यपदष्टम्‌ | अव आभ्रेयस्यव विध्यन्तः, न व्वद्चीषोमे- नद्राप्रयोः | यद्यपि--दनद्रयोदधिपयसोः प्राजापल्य उपांशुयाजेऽपि दैववेकयमस्ति | तथाऽ पि-आपषधद्रम्यकतवमाञ्नये विशिष्यते | वस्मात्‌--तस्यैव विध्यन्तः ॥

नि हवि्दवतयोः संनिपाते हविःसा- ( सप्दश- ४ गयस्वायिकरणे मान्यस्य बरंयस्तवाधिकरणं ® क (= (३ (३ र्‌ ४ वद्रातपत्ता हार्वषा नयम्यतं कमणस्तदषा- ॐ र 4 क = | = ॥ स्यत्वात्‌ ॥ २॥ तन च कमसयागात्‌ ॥ ६२ थ ् श्र (3, ध गुणल्वन द्वताश्चतः ॥ ५ || सपद श्ाविकरणमार चयति- देवो बरी हविविन्द्रे पुरोडाशेऽग्रिमो यतः ॥ देवो मुख्योऽन्तरषं तद्धविः कमंण्यतो बहि ॥ ५० ॥ (।एन्द्रमेकाद्‌शकपारं निवेपेत “ इत्यत्र देवताप्ताम्येन स्रांनाय्यवमेः प्राप्रोति । हविःसाम्येन पुरोडाश्ञवमेः । तत्र देवो बली । कुतः-- मुख्यत्वात्‌ | तच्च. पाथमि. केन प्रेनोच्यमानत्वात्पातिपदि कायत्वाच द्रष्टव्यम्‌ | हविस्तु द्वितीयेन पदेनोच्यते । तत्रापि-"एकादृशगु कपालेषु संस्कत: इत्यस्मिन्नर्थे विहितस्य प्रययस्यायेः | अत मुखूयत्वादेवताप्रामान्यं प्रबलम्‌ । इति प्राप्रे

; --सूच्णि ३२-३४)

१अ. वपूर्येञः ! रद्धं ति। तन्न । वि" |३क. ज. विरेष्यते। ४ ज. च. विदितः ।

[अ०<पा०१अबि०१८-१९] जेमिनीयन्पायमाखाविस्तरः। ४०

तरमः--यस्यमानतया त्यागष्ूपे कमेणि इवः प्रत्यासन्नम्‌ । देवता तु मनै. वोदिर्यमानलादयागक्रियाया बहिरङ्गम्‌ । यत्तु--मुख्यत्वमुक्तम्‌ । वत--शब्दोषा- यिकप्र्‌ । नतु खाभाविकम्‌ । तस्मात्--स्वामाविकेनान्तरङ्त्वेन इविःसामान्यस्य प्रबलतात्पुरोडाशधमेः कतन्यः । एवम्‌-- “आत्रेयं पयः” इदयत्र सानाय्य- धमं द्रष्टव्यः ॥

<~ =-= --- ~ ~ ~~

(मु | पात २ हिरण्यमाञ्यधमं तेजस्वात्‌ ॥ ३५ ॥ धमा ुग्रहा्च ॥३६॥ ओषधं वा वि्चदखात्‌॥२७॥ चरुराब्दाच ॥२८॥ तस्मिश्च श्रपणश्चुतेः॥३९॥

अष्टादशापिकरणमारचयति- कृष्णर्षु घृतस्यात त्रीहंस्तेजायुतेभपेत्‌ ॥

५ व

घृतस्य मेवं वेशचाच्चरुशब्द्युतेस्तथा ॥ ५९ ॥

(“प्राजापत्यं धवे चरुं निवेपेच्छतकरुष्णलम्‌'” इयत कप्णलेपुपाश्याज द्रव्यस्य धृतस्य षमौः कतव्याः, रष्णलाख्यसुवणेस्य धृतस्य च तेजसिचसाम्यात्‌ ॥ इति चेत्‌ |

मवम्‌ । सुवणरकलब्रीलेवशय साम्यात्‌ | न हि वृतस्य परबलकाटिन्यविरत्वा- दिरूपं वैशचमस्ति । चरुशब्द्श्वौपधद्रव्यव्रिपयः कुष्णरेषु प्रयुज्यमान ओष धरपान्पापयवि | तस्मात्‌-त्रीहिषमाः कवेव्या; |

(एकोनविंशे-पधृद्‌क उषां शुयाजीयाज्यधमातिदेशाधिकरणे सूताणि २०-४३) मध्रद्के द्रवसामान्याखयाविकारः स्यात्‌ ॥५०॥ जआञ्यं वा वणसामान्यात्‌ ॥ ५१ ॥ धमानग्र- हाच ॥४२॥ पर्वस्य चापिशिष्टवात्‌ ॥५३॥

एकान विश्ञाविकरणमारचयति-

१ ले. च. ज, "व्यध | २ क. च. 'णसक" ।

० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०<पा०२अपि०१]

्षीरस्पाऽऽज्यस्य वा नीरे मघुन्यप्यग्निमो यतः॥ द्रवत्वं न तेऽप्यस्य सच्वाद्र्णांच्च संभवात्‌ ॥ २२ ॥ चित्रायागे श्रूयते --““द्यि, मधु घृतम्‌, आपः, पानाः) तण्डुलाः) तत्स॑मष्टं प्राजापत्यम्‌ ” इवि । त्र--मधुन्युदके च द्रवत्वसामान्येन सांनाय्यगतस्य प्रयसो धमाः । इवि चत्‌ ॥

न । पृतेऽप्यिरसंपर्केण द्रवत्वसद्रावादशुङ्कवणेतवादाज्यवमोणामुतवनादीनां संभ- वात्‌ , प्योधमाणां दोहनादीनामसंमवाचोपांशयाजगतस्याऽऽज्यस्य षमः कवेग्याः ॥ इति श्वीमाधर्कीये जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरेऽष्टमा- ध्यायस्य प्रथमः पादः॥ १॥

अत्र पादे दितः अधिकरणानि १९ ९१३ सूच्राणि ४३ १४३५

( अथ द्वितीयः पादः)

( प्रथमे-देष्टिकसोत्रामण्योरैष्टिकथमौतिदेशाधिकरगे सूत्राणि १-९ ) वाजिने सोमप्रवेखं सोघ्ामण्यां च ग्रहेषु ताच्छ- ग्याद्‌ ॥ १॥ अनुवषट्काराच्च ॥ २ ॥ समुप- हय भक्षणाच ॥ ३ ॥ क्रयणश्रपणपुरोरगुपयाम- ग्रहणासादनवासोपनहनं च तदत्‌ ॥ £ ॥ हविषा वा नियम्येत तदिकारखाद ॥ ५॥ प्रशंसा सोम- शब्दः ॥ ६॥ वचनानीतराणि ॥ ७॥ व्यपदेशश्च तदत्‌ ।८।॥ पशुएरोडाशस्य च रिङ्दशंनम्‌॥९॥

द्वितीयपादे प्रथमाविकरणमारचयति-- सुरावाजिनयाः सोमस्येषटेवां सोमशब्दतः॥ ॐ, शरे 9 ९ क आदयो मव हविःसाम्पात्सोमशब्दः प्रशस्तये ॥ १॥ सोनामण्यां सुरा्हाः--“आचिनं गृहात” इत्यादिना । चातुमौस्येषु वाजिन-

१ज. घ, वते प्ताः । २ ल्त, "दवमांगामः।

[अ०<परा०२अबि०२-३] जेमिनीयन्यायमालाविस्तरः। ४०५

यागः श्रुतः-- “वाजिभ्यो वाजिनम्‌” इति | तत्र--उभमयत्र सोपस्य विध्यन्तः कतव्य: । कुतः-““सोम वै वाजिनम्‌'”, “रं सोमः" इति वाजिने सुरायां च सोमशब्द् प्रयोगात्‌ । सोमशब्दश्चायिहो चशब्द्वद्ध मोनविदिशति । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । रेष्टिकहविःषाम्यात्‌ । ओंषषविक्ता सुरा । सानाय्यविकतं वाजिनम्‌ । वस्मात्‌-रेष्टिको विध्यन्तः । सोमक्षब्दस्त्वधैवादगतलवान्नाचिहोत्रादिनापवद्‌ विदेशकः।

= क. (<

यदि- वाजिनस्य प्रतिपत्तिकमवान्नास्ति षमापक्षा, वर्हि-तस्मिन्नंशे कृत्वाचिन्वाऽस्तु ॥

( द्िवीये-पशो सांनाय्यधर्मातिदेशाधिकरणे सत्राणि १०-१४ } पश्यः पुरोडाशविकारः स्यादेवतासामान्यात्‌ ॥ १० ॥ प्रोक्षणाच्च ॥ ११ ॥ पयंभेकरणाच ॥ १२ ॥ सानाय्यं वा तसमभवत्ात्‌ ॥ १३॥ तस्य च पा्रदशनात्‌ ॥ १९॥

रती यापिकरणमारचयाति-- पुरोडाशस्य सांनाय्यस्य वा धर्मः पञ्च यतः॥ देवेक्यमास्तस्मानो ह विजेन्मादिसाम्यतः ॥ २॥ अ्चौपोमीये पशावयप्रीपरामीयपरोडज्िस्य वमः कायैः । कुवः-देवतेकयाव्‌ | इति चेत्‌ | मेवम्‌ । सानाय्यं पशोरुत्पन्नम्‌, पशुरपि पशोरुतन्नः । श्रपणायेमुखा सानाय्य- पश्वो: समा । 'हविःसाम्यं च बलीयः" इदयुक्तम्‌ । तस्मात्--पांनाय्यस्य धभेः ॥

( त्तीये--पशो पयाधमातिदेश्चाधिकरणे सृजाणि १५-१< )

द्घ्रः स्यान्मूतिसामान्यात्‌ ॥ १५ ॥ पयो

वा कारुसामान्यात्‌ ॥ १६ ॥ पश्वानन्त्यात्‌

॥ १७ ॥ द्रवं चाविशिष्टम्‌ ॥ ५८ ॥ तृतीयापिकरणपारचयति--

दृध्रोऽज पयसो दाऽऽचयो घनत्वस्य समत्वतः ॥ द्रवत्वाप्तत्तिकारेभ्यो धर्मः स्पात्पयसः पशो ॥ ३ ॥

== - च ` ~ र [रणिरीर क का

१ न. यवासो २ ब॒. "धमेव ३ च. "दध ढच. "व्यधमीः। त" \ ५ ज. दध्ाञ्ज।

० श्रीमाधवप्रणीतः- [अन्न्पा०२मवि०४-५]

सांनाय्यधर्म॑वल्य्िन्पशौ घनत्वेन दभ्रो मेः । इति चेत्‌ ॥

भेवम्‌ । द्रवति गच्छति" इति द्रवसवं पशारवस्ति । पयसि च तद्विद्यते । प्रत्या- सन्नं च पयः, साक्षातशुपमवतवाव्‌ । इपि तु पयसा व्यवहितम्‌, एकाहकाीने च पशुपयसी । द्यहकारीनं दयि । वसाव पर| पयसो धमेः कायः ॥

( चतुर्थ-आभिक्षायां पयोधमोतिदेशाधिकरणे सूत्राणि १९-२३ ) आमिक्षोभयमान्यलादुभयविकारः स्यात्‌ ॥ १९ ॥ एकं वा चोद्नकखाव्‌ ॥ २० ॥ द्धिसेघातसामान्यात्‌ ॥ २१॥ पयो वा तसधानखाह्धोकवत्‌, दधरस्तद्थात्‌ ॥२२॥ धमानुग्रहाच् ॥ २३ ॥

चतुथोिकरणमारचयति--

द्रपोदघ्ोऽथ पयस आमिक्षायां द्विजततः ॥ द्रयोदैघ्रो घनत्वेन प्राधान्पात्पयसो भवेत्‌ ॥ ४॥

(तपने पयसि दध्यानयति सा व्वदेन्यामिक्ना” इवि श्रुवायामागिक्षायां सानाय्य- गवयोदैविपयसेद्ैयोषैमैः कायैः । कुवः-आमिक्षाया उभयजन्यत्वात्‌ । इत्येकः पक्षः ॥

घनखसाम्यस्याऽऽपिक्यादयिषमेः । इति द्वितीयः पक्षः ॥

पयस्यापिक्षामुतादयितुं सहकारित्वेन दध्यानीयवे । वतः- पयस ए मख्य- कारणत्वात्तदधमे एव न्याय्यः ॥

(पथमे--द्राद शाहं सत्नाहीनयोव्येवस्थया धमीतिदेशाधिकरणे सू्ाणि २४-२<)

सत्रमहीनश्च हादशाहः, तस्योभयथा प्ररत रेककम्यात्‌ ॥ २९ ॥ अपि वा यजतिश्चुतेर- हीनमतप्रद्रत्तिः स्यात्‌, प्रकृया तल्यशब्दखात्‌ ॥ २५ ॥ दिरातादीनामेकादशराचादरीनषवं

न्वः = ---------न्न्-

) ख. च. 'वप्यस्ति । २. ङ, ज, त्‌-प्रय।३ज. ञ्च, ज, 'त्वस्यस्ताः।

[अ ०वपा०२जवपि०५] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। ०७

क र यजतिचोदनात्‌ ॥ २६॥ जयोदशरात्रादिएु सत्रभूतस्त- ष्वासनोपापिचोदनाव्‌ ॥ २७ ॥ लिङ्गाच्च ॥ २८ ॥ पञ्चमाविकरणमारचयति--

अहीनसत्रयो द्रादशाहान्तावन्यदस्थितो ॥ यवस्थिती वाऽविशेषादा्योऽन्त्यः सखस्वरिङ्धतः ॥ ५ ॥ प्रायणीयः, अतिरात्रः, प्रयः, षडहः, चयरछन्दोमाः । अविवाक्यमहः | उद्‌- यनीयोऽतिरा्रः । इत्येवपहगगो द्वादशाहः । स च याज्ञिकप्रसिद्धया द्विविषः-सत्रम्‌ । संज्ञाव्यवस्थया द्रयोषमां आन्रावाः--““एकों द्रौ बहवो वाऽनेन

ते न | दीक्षिता याजयेयुः | गृहपविसप्दशाः खयमृत्विजा व्राह्मणाः सत्रमुपेयुः"/ इत्यादयः । ववा द्विविषो द्वादशाहस्य विध्यन्तः | "द्रादृशाहश्वाहगणार्नां प्ररूति इत्यक्तम्‌ । भदगेणाश्च द्विविषाः--द्विरा्ादयः, एकादशरात्रान्वा अदीनाः । चयो- द्रारात्रादीनि च सत्राणि । वत्राहीनसच्रयोद्राद शाहविध्यन्वावव्यवस्थया प्राप्रुवः । कुतः--म्यवस्थापकविशेपामावात्‌ । इति चैत्‌ ॥

मैवम्‌ । तत्तदिदस्य व्यवस्थापकत्वात्‌ । "आसीरन्‌ “उपेयुः इति चोद्ना- दयम्‌ , यजमानवबहुत्पनियमः, ऋतिग्यजमानैकयं च सच्रलिङ्गम्‌ | यज तिचीदना, यज- मानबरहु चविकल्पः) ऋत्विग्यजमानमेदश्वाहीनलिङ्खम्‌ । एतच दशमाध्यापे ( ६ पदे, , अपि १६) एवं विचारयिप्यते--

+

(१अदहीनसत्रयोठक्ष्ममेदौ नास्त्यस्ति वा नहि । आवृत्तिसाम्यादँद्यः स्यादिन्यापिभ्यां तयोमिदा!" इति । एतच लिङ्ृद्रयं द्वादशाहं श्रूयते--“दरादशाहैन प्रजाकामं याजयेत्‌”” इवि, “द्रादशाहग्रद्कामा उपयुः"“ इवि) "द्रादशाहमरद्धिकामा जसीरन्‌'' इति च। द्विरा्ादिष यजविचोदनेव-"“द्विरात्रेण यजे ““चिरात्रेण यजेव'” इत्यादे । चयो- द्रारात्रादिषु सत्रलिङ्कमेव--त्रयोदशरात्रमद्धिकामा उपेयुः" इति, ““चतुदृशरातरं प्रविष्ठाकामा आसीरन्‌” इति च । तस्मात-यथाछिद्धं चपेव्यवस्था |

# तान्दीक्षिता याजयेयुः" इति शाव्रभाष्ये ।

१ कं. ज. च्च. शशाटगौो नव्य" २क.ल.ज. ञ्च. ज.^न्‌ नदी ।३च., चाः स॒त्रमा- सीरन्‌ । स्व । ख. ज, ष. द्विविधौ । ५ख. ज. ञ्च व्िध्यन्तौ। ६ ज. ञ्ल. शध्यन्तौचव्य। ७कः तत्र लिङ्ग ।८ क. ज. ख।५९क.. ज ठयम" । १० क.ज. छ. "दायस्य ग्रज्या।

४०८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०<पाररेभपि ०६]

( षे पञ्चदशरात्रादिषु सत्रध्मातिदेशाधिकरणे सूत्राणि २९-३२ ) जन्यतरतीऽतिराप्रस्वापञ्चदशरात्रस्याहीनस्वं कुण्ड- पायिनामयनस्य च तद्रतेष्वहीनतस्य दर्शनात्‌ ॥ २९ ॥ अहीनवचनाच् ॥ ३०॥ सरे वोपायि- चोदनात ॥ ३१॥ सत्रखिङ्ग च दर्शयति ॥ ३२॥

षष्ठपिकरणमारचयति-- किं पञ्चदशरात्रस्य कुण्डपाय्ययनस्य च ॥ अहीनत्वं सत्रता वाऽतिरात्रेकत्वतोऽग्रिमः॥ ६ ॥ उपायिखिङ्तः सत्रे प्रबलं विधिवाक्यगम्‌ ॥ सत्रान्तरेभ्यो ऽहीनतरिद्नेतत्पश स्यते ॥ ७ ॥ पश्चदशरात्र एवंविधः~ त्रिवदचिष्टुदशचिशोमल्चिरात्रो दशरात्र उदयनीयोऽति- राजः इति । कुण्डपायिनामयनस्योपक्रमे-मासा्िहोतम्‌ , भवसाने--दृशरात्रः, महा- रतम्‌--उदयनीयोऽतिरा्रः, इति । तयोरुभयोरादावतिरात्रो नास्ति, अन्ते तु विद्यते । तदिदपन्यतरतोऽतिरा्रत्वमहीनलिङ्गम्‌ । संपरतिपन्ना्नेषु तदशोनात्‌ । शरुविश्च भवतिं--““यदन्यवरतोऽतिरात्तस्तेनाहीनः” इवि । तस्मात्‌--सन्लिङ्ग- स्योभयतोऽतिरात्रत्वस्याभावाददीनलिङ्सद्रावाच्च तयोर दीनत्वम्‌ । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । उप्यिचोदनारूपस्य सत्रहिङ्गस्य दशनात्‌ । सत्रे --““भ्यज्ञे यं काम- मिच्छन्वि व एनं प्रश्चदृशरात्मुपेयुः'" इति । कुण्डपायिनामयनेऽप्रि--“*भूतिकामा ` उपेयुः” इवि । इदं च लिङ्गं॑विधिवाक्यगवत्वात्पबलम्‌ | या तु पदृश्रात्रे सं लिङ्गा भ्रुविरुदाहृता, तया सत्रान्वरेभ्योऽपिकत्वेन प्रशस्यते--“इतराणि केवलसत्रा- ण्येव | पश्चद्‌शराचस्तु खरूपेण सत्ररूपोऽप्यन्ट्यातिरात्रवलिद्धिन “अहीनः इलयपि व्यवहारम्‌ वि इति । तस्मात--सत्रे एते उमे | तयोः सच्रधमोनेवाविदिशेत्‌ ॥ इति श्नीमाधरकीये जेमिनीयन्यायमाराविस्तरेऽष्टमा- ध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥ २॥

अत्र पादे आदितः अविकरणानि ६ ५१९ सूत्राणि ३२ ९२४९७

£ य एव्र मूतिक्रायमिच्छःतः* इति शाबरमाष्ये ॥

१ ज. छ, "पधिदि" । २ ज. 'तोऽतररा। ३ ज. ग्रयन्य*। ४ ज. घ, "पायिचो*।५ज, च. नेयं । ९ ख. सदिद्गा } ज, ३, ब, सत्रि" | ७ ज. द. तथा।

[अ०८पा० ३ेअवि ०१-२] जेमिनीयन्पायमालविस्तर्‌ः। ४०९

( अथ तृतीयः पदः)

प द्‌ नते भ को शुचिदेवक आग्नेयस्य, आग्राविष्णवे ~ प्रयम-- न त धिकरणे = ॥ चाग्रीषोमीपस्य, धमोतिदेशाधिकरणे । ® €, ० र क हावगणं परमुत्तरस्य देशसामान्यात्‌ ॥ 3 ॥ द्वतया भ 0 तिः वा नियम्येत शब्द्वत्वादितरस्याश्चातेखात्र ॥ २ ॥ तृतीयपादे प्रथमाविकरणमारचयवि-- आग्रावेष्णव आग्नेयविकृतिः थुचिदेवकः ॥ सम्रीषोमीयविकृत्िरथवा व्यत्ययो द्रयोः॥ १॥ परथमत्वद्वितीयत्वप्ताम्पादाद्यो ऽन्तिमो भवेत्‌ ॥ द्विदेषत्वेकदेवत्वसराम्यस्य श्चुतिमचतः ॥ २॥ हविगंणः कचिच्छरयते-““भाग्नविष्णवमेकादशकपाटे निवपेत्‌ | †सरखये चक्म्‌। बाहेस्पयं चरुम्‌” इति । गगान्तरं चैवमान्नायते--*अग्नये' पावकाय, भग्नये शुचयेऽष्टाकपालम्‌"” इति । तत्र--आग्नवेष्णवस्य प्रथमस्थानत्वादाभ्ेयविक पित्वं युक्तम्‌ । शुचिदेवकस्यं द्वितीयस्यानत्वाद्ग्नीषोमीयविहवित्वम्‌ । इति चेत्‌ | न | द्विदेवत्वादिसाम्यस्य श्रूयमाणत्वेनायेसिद्धस्यानतो बरी यस्त्वाव्‌ | वस्मात्‌-

® ॐ, [^ [

आग्नविष्णवोऽग्नीषोमीयत्िकतिः । श॒चिदेवक आाग्नेयव्रिकतिः ॥

(द्वितीये-जनकषपरातर त्रिवृत्छहःमु द्वादशाह धमातिदेशाधिकरणे सूत्राणि ३-५) क 1, क ॐ गणचोदनायां यस्य िङ्गं तदाद्रत्तिः [ ङ भ ख प्रतीयेताऽभ्येयवत्‌ ॥ ३ ॥ नानाहानि वा परवातवाप्प्रबृात्तारखङ््न चादनात्‌ ¢ + ५ ९५ । ॥ & ॥ तथा चान्याधद्शनम्‌ ॥ < ॥ द्वितीयापिकरणमारचयति-- ्रिबरःस्वहःस्वादिमस्य द्वादशाहस्य वाऽग्रिमः॥ शाघ्द्‌निगरचतोऽन्त्यः स्यादहःषघानुसारतः ॥ ३ ॥ † भारम्त्रतं चसम्‌” इति शाबरभाष्ये ॥ १ ल. "ये परवमानाव्ामरये शुचयञ्सये पावक्रापाष्टा । च. ज. स्च. ज. "ये प्वमानाव्रद्चये पा।

र्न्ञ.च.ज.ञ्च. ज. "स्य तृती" । ३क.च. ज. स्ञ, "संख्यान" । ५२

४९१० श्रीमाधवप्रणीतः- [अर <पा०३अपि ०३]

जनकसप्तराते ्रूयते-“चत्वारि चरिवन्यहानन्यिष्टोममुंख्यःनि? हति । त्-- तिवृत्स्तोमविशिष्टं यत्पथममहः, तस्य विध्यन्त उत्तरेषु तरिष्वहःयु कतंव्यः, पुवेन्या- येन शाब्दस्य तिव्रचसामान्यस्य विद्यमानत्वात्‌ । इति चेत्‌ ।

मेवम्‌ । तद़ानीमकस्येवाह्श्वतुरावृच्या चत्वायहानि न सिध्येयुः । किंच-- (अग्िष्टोममुख्यानि” इयाचस्येकस्येवा्िष्टोमल्वं विधीयते । त्वत्पक्षे तत्तरेषामपि तरयाणामर्चि्टोमत्वान्॒ख (ख्य) शब्दो नोपपद्यते | ततो द्वादशाहस्य विध्यन्तो आह्यः। द्वादशाहे पृष्ये षडहे त्रिवृत, पञ्चदशः, सप्तदशः, एकविंशः, इयेतेषां चतुणौग्रां परस्परविलक्षणानां संषत्वयोग्यानां विध्यन्ते सीकवे सति नोक्तदोषद्रयम्‌ | नन॒-- पथचदशानां चिवृखमयुक्तम्‌--इति चेत्‌ । न । वचनेन स्तोममार्जैवाधात्‌ । वद्यवि- रिक्तस्तु विध्यन्तोऽपिदेष्टन्यः ॥

(तरतीये-षरत्रिशद्रात्रे षडहधमतिदेश्ाधिकरणे सूते ६-७) काराभ्यासेऽपि बादरिः कर्मभेदात्‌ ॥ ६ ॥ तदा- वात्त तु जेमिनिरहामप्रयक्षसंख्यसातव्‌ ॥ ७ ॥

तृतीयायिकरणमारचयति-- चत्वारः षडहा द्वादशाहस्य षडहस्य वा ॥ चतुव॑शतिष्घायंमायोऽन्त्यः षडहश्चतेः ॥ ४ ॥ षटत्रिशद्रात्े भ्रूयते--“"षडहा मवन्ति चत्वारो भवन्ति” इति । तज--अहःस- ज्ञकानां सोमयागानां संस्याविशेषः षृडहपदान्तगेतेन षटजब्देनामिषीयते । सा च षट्संख्या पुनश्वतुः संख्यया वि्िष्यमाणा चतुर्वशत्िसंख्याकानामह्ां संघे पयेवस्यति। अआहःसंघस्य च परृतिद्राद शाहः । अतस्तषिङ्गस्य संयत्वस्य दशेनात्तस्यव विध्यन्तः पवतरते | यदि सकृत्पवृच्या चतुर्विशतिसंस्या न पूर्येत तहि यावत्पूतिं सोऽभ्यस्य- ताम्‌ | इति प्रषः तरमः--षड्‌भिरहामिर्निष्पाद्यः कम॑विशेषः षडहशब्द्वाच्यः | ते च कमेविशेषा- श्चत्वारः | तथा सति चतुवितिशब्दो नात्र शाब्दः | ततः शाब्दस्य पृडद्‌ नामकस्य कमेविङञषस्य विध्यन्ते न्याय्यः | यदि विलक्षणाः षडहाश्वलारो न स्युः, तदक एव चतुरभ्यस्यताम्‌ । त्वत्पक्षेऽपि द्वदशाहोऽभ्यष्यते | तस्पात्‌-- पडटतविङ्ेष- छिङ्धात्तस्यैव विध्यन्तः || १ ख. च. प्तदसगः। २ ख. च. ज. "मृल्लानि।३ लख. च. ज. शपन्रानि। ४. "रघ

॥ ^ 9 9

वा । ५ज, इ, 'संद्यावरि । ५ ख. विचचेष्य" । ७ ख, च. ज्‌, "लि" ।

[भ०न्पा०३अपि०४-५] जैमिनीयन्पायमासाविस्तरः। ४१९१ ( चतुर्थे-संस्थाशब्देषु द्राहशाहिकधमीतिदेशाधिकरणे सूत्रे <-९ ) संस्थागणेष॒ तद्भ्यासः प्रतीयेत कृतरक्षणग्र- हणात्‌ ॥ ८ ॥ अधिकाराद्ा प्रहतिस्तहिशिष स्याद्भिधानस्य तत्रिमित्तस्वात ॥ ९ ॥

चतुथपिकरणमारचयति- * शातोक्थ्ये ज्योतिषां यद्रा द्वादशाहस्य नामतः॥ आदः स्मापिनामेतत्संघत्वाद न्तिमो भवेत्‌ ॥ ५ ॥ ¢! ङतोकथ्ये भवति । शतातिरात्रं भवति । पथाचिष्टामः पथोक्थ्यः' इत्यादयः श्रयन्ते । तेषु स्याविष्टोमस्य विध्यन्तः कायः | कुतः-- उक्थ्यः, पोडशी, भवि- रात्रः, अग्निष्टोमः) इत्यादीनां न्योतिष्टोमनामलवात्‌ । इति चेत्‌ ॥ मवम्‌ | उक्थ्यादीनि स्तो्ाणि | तथास्ति यस्य कमणः समार्यन स्तोत्रेण क्रियते, तस्मिन्केमेणि संस्थानिमित्तक उकथ्यादिशम्दौ ववेते | वतो द्वादशाहगतेष्व- ह्‌ःसुक्थ्यादिनामसंमवात्पवत्वल्ङ्न द्वादशाहस्य विध्यन्तो मवि | तत्र- जाद्न्तौ प्रायणीयोदयनीयो वजेयित्वा मध्यवर्तिनो दशरात्रस्य विध्यन्तो दविरात्रा- दिविकुविष्वतिदेष्टव्यः, इति दशमाध्याये वक्ष्यते । तथा सयत्र दशरात्रो दशरुत्वोऽ- भ्यस्यमानः प्रत्यहुमुकथ्यस्वोत्रेण समाप्यमानः शतोक्थ्यनामवामापद्यते । एवपितर्‌- त्रापि योन्यम्‌ ॥ ( पञ्मे-शतोकथ्याद न्योतिष्ठोमात्स्तोनोपचयाधिकरणे स॒ते १०--११ ) गणादुपचयस्तसप्रकृतिखात्‌ ॥ १० ॥ एकाहादा तेषां समलवास्स्यात्‌ ॥११॥

पमाविकरणमारचयति-

रतोक्थ्यादौ स्तोत्रवृद्धिगंणादेकाहतोऽथ वा॥

आद्यो गणविकारत्वादन्त्योऽत्र स्तोत्रजन्मतः॥ ६ ॥ पुव[दहट्पे रावाक््य, शवातिरात्रे च स्तोत्रवृद्धिरपेक्षिवा । वथा दि--न्योवि-

----- --------- ----------(-(-(--(((-ू- (-( (-----(--(-ब-((-(((((((-((((-(((---(-(((---((---------((--((------(~- नन ~ नन ~= ~~~

# दावरभा्णे, त. च. ज. त्त. ज. पृत्तकेषु च, ग्रकरारविदिश एवोक्थ्यश्रो दृद्यते । क. पत्तके, माधोयवातवरत्ती च-उक्थं यज्ञावज्ञियात्परं साम | ^पाततदिव्चिराचसिाचभ्यः कथः” इति क्थः इति वचधातम्रन्थे च, यर ररहित एेाक्थश्चन्दो टदयते ॥

== -- ---~ ----्------ -जन्- = - ~ - ~~~, -- ----- `

[७५

१्‌, छ. गवा

४१२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०्ल्पा०३अवपि०द]

्टोमः सप्संस्यः । वत्ा्निष्टोमः प्रथमसंस्था । तत्र द्वादश स्तोजाणि । प्रावःसव- ने-बहिष्पवमानस्तोत्मेकम्‌ , चत्वायोन्यस्तोत्राणि । माध्येदिनसवने--माध्येदिनः पवमान एकं स्तोत्रम्‌ , चत्वारि एष्ठस्तोत्राणि । त॒तीयसवने--भमेवः पवमान एकं स्तोत्रम्‌ , यन्ञायज्ञियसामसाध्यम्िष्टोपस्वोतमपरम्‌, वेन स्तोत्रेणायं प्रतिरूपे यज्ञः संतिष्ठते | तद्विरुतिष प्थमायाम्िष्टोमस्तोतादर्ध्वं जीण्युकथ्यस्तोत्ाणि भवन्वि। तैः सा विकृतिः संतिष्ठते | ततोऽप्युध्वं षोडशेन स्तोतरेणान्या विक्विः संति- ष्ठते | एवं विकृत्यन्तरेषु द्रष्टग्यम्‌ । तस्मात---समाध्चिनिपित्तान्यिष्टोमोकभ्यषोड- दयतिरात्रादिनामानि । एतदेवोपजीग्य पवाधिकरणे दादशाहगतानामह्रामुक्थ्यादि- नामसंमवात्तदीयदररात्रविध्यन्वः शइातोकथ्यादावतिदिष्टः | तस्य च दशरात्रस्याऽऽ- दन्तौ द्वावधिषटोम तथासति दशकत्वस्तदभ्यासे विशतिरथि्टोमाः संपचन्ते तेषा- मक्थ्यव्वं संपादयितुं प्रत्यथिष्टोममुक्भ्यनामकं स्तोत्रं वषेनीयम्‌ । अन्यथा शर्त कंथ्यत्वं न स्यात्‌, किंत्वशीयुकथ्यत्वमेव स्यात्‌ । एवं सति--अतिरात्रेऽपि प्रय- हमतिराचत्वप्रयोजकं स्तोत्रं वधनीयम्‌ | तत्र गणत्वेन द्वाद शाहविकारत्वात्तदौयस्तो- तराविदेशः । इति परे-

त्रमः--उक्थ्यादिस्तोवाण्येकाहन्योतिष्टोम उत्पन्नानि | तस्मात्‌--एकाहाचथाः दवादश्ाहेऽतिदिश्यन्ते । तथा शतोक्थ्येऽप्येकाहादेवातिदिश्यन्ताम्‌ । अन्यथा “भिक्षुको मिक्षक।न्तराहिप्सते'” इति न्याय जापवेत्‌ । या ततिदेश्षपरेपरा तन्न तत्रोदाष्टता, तत्र सवैर प्रबलं लिङ्कमुपन्यस्तम्‌ । इह तु गणत्वमहगेवम्‌ , नतु स्वोजरगतम्‌ तस्मात्‌--द्रादशाहीयस्तोचगवान्विशेषानुपक्ष्य तद्विशेषरदिवानि

7 क

स्तोत्राणि न्योतिष्टोमदतिदेष्टव्यानि ॥

( पष्ट- गायन्रीष्रत्पत्तिगायन्नीणामतिदेशाधिकरणे सूत्राणि १२-३९ >) गायत्रीषु प्राकृतीनामवच्छेदः प्रच्यधिकारात्‌, संख्याखादयिष्टोमवदग्यतिरेफात्तदास्यतम्‌ ॥ १२ ॥ तियवचच पएरथक्पतीषु तदचनम्‌ ॥ १३॥ न विंश्चतों दशेति चेत्‌ ॥ १५॥ एेकसंस्यमेव स्यात्‌ ॥१५॥ गरणाद्या द्रव्यश्चब्दः स्याद्सषैविषयसवात्‌ ॥१६॥ गोस्ववच् समन्वयः

१ज. ज्ञ. ऋडटि ज्योः।| २ज., स्च, ऋद्धि |

[अण्ल्पा०३अपिन्६] जेमिनीयन्यायमाखाव्रिस्तरः। ४१२३

॥ १७ ॥ सख्यायाश्च शब्द्वचात्‌ ॥ १८ ॥ इतरस्याश्ुतिखाच्च ॥ १९ ॥ द्रव्यान्तरे निवे- शादुक्ध्यरोपेविंशिष्टं स्यात ॥२०॥ जशाघ्र- रक्षणसवाच्च ॥२१॥ उप्पत्तिनामधेयवाद्रक्तया एथक्सतीषु स्यात्‌ ॥ २२ ॥ वचनमिति चेत्‌ ॥२३॥ यावदुक्तम्‌ ॥२४॥ अपूर्वे च विकल्पः स्यायदि संख्याविधानम्‌ ॥ २५ ॥ ऋग्युण- त्वात्रेति चेत्‌ ॥ २६ ॥ तथा पर्ववति स्थात्‌ ॥ २७ ॥ गुणावेशश्च सवत्र ॥ २८ ॥ निष्पनर- ग्रहणात्रेति चेव ॥२९॥ तधेहापि स्यात्‌ ॥३०॥ यदि वाऽविशये नियमः प्रकल्यपवन्धाच्छब्द- ष्वपि प्रसिद्धः स्यात ॥३१॥ दृष्टः प्रयोग इति चेव ॥३२॥ तथा शरेष्वपि ॥३३॥ भक्त्येति चेत ॥ ३५ ॥ तथेतरस्मिन्‌ ॥ ३५॥ अथस्य चासमाप्रवात्र तासामेकदेशे स्यात्‌ ॥ ३६ ॥ पृष्ाधिकरणमारचयति- अह गो यत्र मित्यत्र व्ण॑रोप ऋचोऽथग ॥ आद्यः संख्योक्तितो मेवं गादौ तत्पसङ्तः ॥ ७ ॥ ('वाजपेयेनेष्ट बृहस्पतिसवेन यजेत” इवि भ्रुवम्‌ | तत्रेरमपरमान्नावम्‌--"“गाय- जपेतद्‌ हमेवति?” इति । तस्मिन्नेकादे ब्रहस्पपिसवरूपे प्रकृतिमृताज्न्योविष्टामान्ना- नाछन्द्रसि चिष्टबादीन्यतिदिष्टानि । तष्वविकाक्षराणि विह्छोप्य चतुर्विशलक्षराणि परिशेष्य गायचोल संपादनीयम्‌ । कृवः-- “चतुिशत्यक्षरा गायत्री ” इत्यक्षरमत- ख्यायास्वच्छब्दपवृत्तिनिमित्तत्वश्रवणात्‌ इवि चेत्‌ | मेवम्‌ | अतिपसद्कात्‌ । कविमिर्विधिे गये, वत्तदेशीयभापामु च वयाक्षरत- र्यया गायत्नीलं केन वार्यत । वस्मात्‌--रृशवय्याुतन्नाम्र चतुर्विशत्यक्षरासवृष

१क. च, ज, च, ज. तू-दाश्र ।

४९४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अर्न्पारडेमपि०१-२]

व क

वतमानः कक्चिदृवान्तरजारिविशेषस्तत्पव॒त्तिनिमित्त्‌ । तस्मात--वास्रामृचामागमः कतन्यः ॥

इति श्रीमाध्वीये जेमिनीयन्यायमालाविस्तरेऽषटमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥३॥ अच्र पदै भादितः जपिकरणानि ९ ५२५ सूत्राणि ३६ १५०३

"~~---------- ~

(अथ चतुधेः पादः )

( प्रथमे.-दविंहोमस्य कमनामधेयताधिकरणे पूत्रमू-- )

@¶ ऊ क [कदर क „ अ द्‌वहममा यन्नामवान हामसयागात्‌ ॥ 3॥

चतुथप्‌।दृ प्रथमाषिकरणमारचयवि--

दर्विहोमा गुणो नाम वा गुणो दधिहोमवत्‌ ॥

गुणास्षभवतो रोकवेदयानांम तद्भवेत्‌ ॥ १॥ इद माश्रायते--"“यदेकया जुहु यादविहाम कयात्‌“ इति । तत्र द्व्या होमो दर्विहोमः' इति तृतीयासमासे सवि “दघ्ना जुहोति” इत्यादाविव होमानुवादेन गुण- विवित्वसमवादन्य)स्या गुणों विधीयते । इति चेत्‌ |

मैवम्‌ । न तावछोके स्थाकीपाकाष्टकादिहोमे दर्विगुणोऽपि विधातुं शक्यः । कौकि- द (तद्धा ु

गुणं कशिष्टाचारादेव वत्र साषनपाप्रेः | नापि वेदसिद्धागिहोत्रनारेष्ादिहोमे, तत्र विहि- तज॒ह।दिबाषप्रसङ्गाव्‌ । तस्मात्‌ दर्विहोमः' इति कमं

्

( दितीये-द विंहोमस्य खोकिकवेदिकोभयकर्मनामपेयताधिकरणे सत्रे २-३ )

भ्र, (भ ध भाः , २ च

स 2।[ककाना स्पाकतस्तदाख्यत्वाव्‌ ।॥ ९ ॥

9 9 = सवषा वा दृरनाहस्तहाम ॥ २॥ द्वितीयाविकरणमारचयति--

सो किकस्योत सर्व॑स्य नामाचोऽम्बष्टवाक्यतः॥ निपित्तसाम्याद्रेदेऽपि तदुक्तेः सवनाम तत्‌ ॥ २॥

१ ख. च. ज. "छोर्सिद्धे स्था" ।२च. छ. 'सिद्धेऽ्म"। ३ल.च. तिनाः।४ज. द्या बाऽछवा- |

[भरन्पारय्जपि०३-४] जेमिनीपन्यायमाखाविस्तरः। ४१५

"अम्बष्ठानां दावंहोमिको व्राह्मणः" इति स्मृतावम्बष्टसवामिके स्मातं गाहोकिकस्यव होमस्य तन्नाम । इति चेत्‌ |

मेवम्‌ । दभ्या होमो दर्विहोमः' इति परवृत्तिनिमित्तस्य ठोकिक्तैदिकयोः समान- च्वात्‌ “दविहोमं कुयात्‌" इति भ्रुलयुक्ते वैदिकदोमन।मलिङ्गत्वाच स्वेस्यैव होपस्यै- चज्नाम |

होमे तत्पयो-

( त॒तीये--दर्विहोमशब्दस्य होमनामधेयताधिकरणे -सूत्म्‌-- ) 0 ८ (स जुहातचादनाया वा तत्सयामात््‌ ॥ ० ॥ तृतीयापिकररणमारचयति-- यजतेरपि नाम स्याज््होतेरेव वाऽग्रिमः॥ अविशेषण युख्यत्वाज्ञहातेलक्षणाऽन्यथा ॥ ३ ॥ तन्नाम ज़होविचोद्नानां यजतिचोदनानां च भवितुमहंति । कुतः--विशेषाश्रव- णात्‌ | इति चेत्‌ | मेवम्‌ । जुहोतिचोदनासरु होमशब्दस्य युख्यत्वात्‌ । यजविचोदनानां तत्नामतै छक्षणा स्यात्‌ | तस्पात्‌-जुहोविचोदनानामेव नाम ॥

[५

(सिह वलाकिंतन्यायेन पुनरपि प्रथमायिकरणशेषभृतान्येव सृत्राणि५-९ ) द्रव्योपदेसाहा गणाभिधानं स्याद्‌ ॥५॥ न लोकिकानामाचारग्रहणत्वाच्छब्दवतां चान्या- धविधानात ॥ £ ॥ दसनाज्चान्यपापरस्य ॥५७॥ तथाऽग्िहविषोः ॥ ८ ॥ उक्तश्वार्थसं बन्धः॥९॥

( चतुभ--दविहोमशब्दस्यापूर्वताधिकरणे मूत्राणि १०--२८ ) तस्मिन्सोमः प्रवतेताव्यक्तसाव्‌ ॥ 9० ॥न वा स्वाहाकारेण संयोगाः वषट्‌करारस्य च निर्देशाद्‌, तन्त्रे तेन विप्रतिषेधात्‌ ॥ ११॥ शब्दान्तरसाव्‌ ॥ १२॥ लिङ्गदशनाच ॥१३॥

१्‌. ननांदुर्वर। २ज. ञ्च. सवस्य।

४१६

श्रीमाधवप्रणीतः- [अग्न्पा-ंजपिन्४)

उत्तशथस्त॒ खाहाकारो यथा साप्रद्श्ये ता विप्रतिषिद्धा पनःप्रवत्तिरिङ्गदश्चनाप्पद्चवत्‌ ॥ १९ ॥ अनुत्तरा्थो वाऽथवच्वात्‌, जानथ- क्यादि प्राथम्यस्योपरोधः स्यात्‌ ॥ १५ ॥ न प्रकृतावपीति चेत्‌ ॥ १६ ॥ उक्तं समवाये पारदौर्बल्यम्‌ ॥ १७ ॥ तचचोदना वेषः प्रवृत्ति तात्तहिधिः स्यात ॥ १८ ॥ शब्दसामर््याचच ॥ १९ ॥ खिङ्गदशेनाच्च ॥ २० ॥ तत्राभावस्य हेतसाहृणार्थं स्याददशेनम्‌ ॥ २१ ॥ विधि- रिति चेत्‌ ॥२२॥ न वाक्यशैषवाद्रणार्थ च समाधानं नानावेनोपपद्यते ॥ २३ ॥ येषां वाऽपरयोर्होमः, तेषां स्यादविरोधात्‌ ॥ २९॥ त्रोषधानि चोद्यन्ते, तानि स्थानेन गम्येरनच्‌ ॥ २८५ ॥ शिङ्गाद्ा शओेषदौमयोः ॥ २६ ॥ प्रतिपत्ती त॒ ते भवतः, तस्मादत- हिकारखम्‌ ॥ २७॥ संनिपाते विराधिनामप्र- व्रतिः प्रतीयेत विध्यपत्तिग्यवस्थानाद्भ॑स्या- प्रिणेयत्वाहचनादतिदशः स्यात्‌ ॥ २८ ॥

चतुथोपकरणमारचयाति--

जयाभ्याताननारिष्ठादिषु दर्विहोमेपूत्त्तिवाक्ये देवताया जश्रवणादृव्यक्तिलिङ्खन सोपघमीः कतव्याः । इति चेत्‌ ॥

०

मैवम्‌ । सोमे श्रतस्य यजविलिङ्गस्यातामावात्‌ | किंच "प्रयिव्ये स्वाहा | अन्त-

कर आ, क अ

द्विहोमे सोमधमां अपरवेतमरताग्रिमः॥ अव्यक्तंयज्यभावाच्र स्वादाक्तयादेरपूवता ॥ ४॥

----“~~ -~

१. तानाम ना ।

| कर

[अन्लपा०्यजपिच्४] जेमिनीयन्पायमाराविस्तरः। ४९७

रिक्षाय स्वाहा" इति द्विहोममेत्रेषु स्वाहाकार आन्नातः | स च सोपविध्यन्ताति- देशे विरुध्येत । तेन खाहाकारविसोषिनो वषटु।रस्य पराप्यमाणत्वात्‌ | किं चोदाहृते मेत्रगतचतुथ्यन्वेः पदै्देवतासमपेणान्नास्त्यन्यक्तत्वम्‌ । तस्मात--दविहोमानामपुवेकमे- त्वान्नास्ति तज कस्यापि विध्यन्तस्याविदेशः॥ इति श्रीमाधकवीये जेमिनीयन्यायमाराविस्तरेऽषटमाध्यापस्प चतुथः पादः ॥ ४॥

अत्र पादे आदितः अधिकरणानि : ५२९ स॒जाणि २८ १५३१

सपाप्रश्वायपष्टमोऽध्यायः ॥ < ॥

१ क, विरुध्यत ।

8#॥ भे

४१८ श्रीमाधवप्रणीतः- [भ ०९्पा०१अपि ०१]

( अथ नवमोऽध्यायः 9

अतिदशोऽष्टमेऽध्याये समापो नवमे पुनः ॥ अतिदिषटपदाथानायहान्‌हविचाध्णा ॥ ९॥ अष्टमनवमयोरध्यायंयोरनेन पूर्वोत्तरभाव उपजीव्योपजीवकरूपेणोपन्यस्तः । मन्रसामसंस्कारेष्वति दिष्टपद्‌ाथषु यत्रास््यूहः, यच्र च नास्ति, तदुभयमत्र विचायम्‌ | उहस्य लक्षणमेवमाहुः-- ““प्राकृतस्थानपतितपदौथांन्तरकायेवः | ऊहः प्रयोगो विक्त ऊह्यपानतयोदितः इति ॥

( प्रथमे--अग्िहोत्रादिषृक्तानां धर्माणामपरवेप्रयुक्तत्वाधिकरणे सूत्रम्‌-)

यज्ञकमं प्रधानम्‌, तद्दि चोदनाभूतम्‌, तस्य दव्यप संस्कारस्त्पय॒क्तस्तदथवाव्‌ ॥ १॥ नवमाध्यायस्य प्रथमपादे प्रथमाविकरणे प्रथमवणकमारचयति- इष्टय मिहात्रसोमानां धर्मः किं यजयेऽथवा ॥ अपवायात्र निर्णीतिः स्मा्पंते सप्रमोदिता॥२॥ पप्रमस्याऽऽद्याधिकरोऽवषातादीनां धमाणां यञ्यन्वयं निराकुलयापुान्वयो निर्णीतः | स एवात्रोहारम्भोपयोगित्वेन स्भायेते। यादे यन्यथाः स्युः, तदा सर्वं सवत्रो- पदिश्यन्ते, न त्वतिदशः काप्यास्ति । ततोऽतिदिष्टपदाथेविषय ऊहा नाऽऽरभ्येत । पवाते तु प्रकरणनियपिवत्वादश्रतवमकष्वतिदश्ादह आरम्भणीयः ॥ दवितीयवणेकमारचयति-- अवघाते ब्रीहिषूपं विवक्ष्येत न वा श्तेः ॥ आद्यः साधनतामात्नमवज्यत्वाद्विवक्ष्पते ॥ २ ॥ “(व्रीहीनवहन्ति इद्यत्र व्रीहीणां स्वरूपं श्रूयमाणत्वाद्विवक्षितम्‌ । तथासति ^भेवारश्चसूभेवति'" इलयत्र नीवाराणां प्रथीगे नोहः । यद्‌ बीहिष्वेव नियतोऽ- वघात व्र हिनिवरत्तौ निवतते, तद्रा केत उहाव्रसरः । इति प्रा्ै- त्रमः-त्रहिस्वरूपविवन्नायामपि त्रीहिगतोऽपत्रेपावनत्वाकारो न वजयितु शक्यः जन्ययाऽववातवैयथ्यापित्तः । तत)ऽपूवरेसाषनत्वाकारोऽवहयं किवक्षिवन्यः । तत्र

) क. ख. यथीःपू । २. 'दायत्तः । ३ज. णे व्रिधा। »न. "योग उद्ः।

[अर्स्पा०१अपि०२] जेमिनीयन्पायमाखविस्तरः। ४१९

® क

त्रीहि स्वरूपस्यापि विवक्षायां गौरवं स्यात्‌ | तदविवक्षायां तु नीवाराणापपि विहिव- त्वेनापुवे साधनघ्वाकारसद्रावादवधातविषयत्वेनोहः सिध्यति ॥ त तीयवणेकमारचयति-- नापूवेस्य निभित्तस्वमस्ति वा, न प्रयोक्तेतः ॥ अस्तिं शाब्दप्रयोक्तृत्वमार्थिकी तु निमित्तता ॥ ४॥ अवधातप्रयाजाद्यनुष्ाननिभित्तव्वमपूवंस्य नास्ति । कुतः- अपर्य प्रयोजक- त्वात्‌ । निमित्त प्रयोजकत्वयोः सिद्धसाध्यरूपरेण विरुद्ध वात्‌ | यस्मिन्विद्यमाने क्रियत, तन्निमित्तम्‌ । यस्य सिद्धय क्रियते, तत्पयोजकम्‌ | वीता चापुतरैम्य सप्रमौद्यापिकर- णनिणेयस्मारणेन प्रयोजकता । ततो यजतेर्निमित्तत्वं वक्तव्यम्‌ । तथासति यजति. वद्‌ बरीह्यादि खरूपस्यापि निमित्तत्वेन तदमव सल्वधातामावान्नीवाराद्यहो नास्ति | इति परप- ब्रमः--अपृवस्य शाब्दं प्रयोजकत्वं स्मे वतम्‌ । इइ तु--आरधिकी निमि ततता वण्येपे। यद्यपि खरूपेण साध्यमपूतरेम्‌ , तथाऽपि मनसि विपरिवपेमान्वाकरिण सिद्धत्वमप्यस्ति । अवं यजेनिमित्तत्वामावात्तदृशान्वेन तीहि रुूपस्याप्यनिमित्तत्वा- न्न।वाराद्ूहः संमववि ॥

( द्वितीये पोक्षणस्पाप्वेपरयुक्तत्वाधिकरणे सत्रे २--३ ) क ॥ [ ९, ४. ९ सस्कार अञ्यमानाना तादयपात्तद्रटकतं स्वात्‌ क प ४ 9 ॐ ८ * > ॥ ९ ॥ तन त्वथन यज्नस्य सयागारमस्षबन्यस्त- & व अ स्माद्यज्ञप्रय॒क्तं स्यात्सस्कारस्य तद्थतादर ॥ २॥ दविरीयाविकरणे प्रथमवणेकमारचयति- मषरखायुक्षणं हन्त्ये स्यादपृ्वीय पोक्तितः॥ आद्यः प्रकरणादन्त्यो व्यर्थं तत्स्यादिहान्यथा ॥ ५॥ “प्रक्षितामभ्यामुहृखलमुसलाम्यामवह न्ति” इति श्रयते | तत्र--परोक्षणमुलूखलम्‌- सलद्रव्यद्रारा हन्त्यथः | कुवः-- वाक्येन तच्छेषत्वपवीतेः । इति चेत्‌ ॥ भवम्‌ | प्रकरणेनापूवेशेषत्वावगमात्‌ | न च--वाक्यं प्करणाद्रटीयः--इ

॥। । , म

(| वाच्यम्‌ , अपूवेरेपत्वाभवर वैयस्येधसङ्ात्‌ । पूवेपक्षे-- यननावधावः, तत्रैव पोक्षणम्‌ | वेषु

[न =

प्रक्षणं नोह्यते । सिद्धान्ते तु-अपतरस्य प्रयोजकत्वाद पति तच्राहः ॥

१ च. ज, स्ति रर्दात्प्योक्त' । ज, च स्ति श्म्दे प्र । रख मदयविः।ज. च. ५५५ । ३ क. क्ल. अ, 'टाभ्युक्ष |

९२० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०९्पा०१अि ०३]

( वणेकान्तरे ( उच्चावचध्वनेः परमापरवापरयुक्तताधिकरणे > सूत्रम्‌--) तेन स्थन यज्ञस्य संयोगाद्रम॑सेबन्धस्तस्मा- द्नप्रयुक्तं स्यास्संस्कारस्य तद्थंत्वात्‌ ॥ ३ ॥

दवितीयवणेकपारचयति--

मन्द्रादिकमपृ्ीय परायवान्तरापवा॥ फखादाद्यो नो समं तद्क्षणा तु विशिष्यते ॥ ६॥ उ्योतिष्टोमे श्रयते-““यावल्या वाचा कामयेत तावत्या दीक्षणीयायामनुन्रूयात, मन्द्रं प्रायणीयायाम्‌ , मन्द्रतरमाविथ्यायाम्‌ , उपांश॒पसत्सु, उन्ैरग्रीपोमीये"" इवि । तवर ध्वनेरुचावचीमभावः परमापूवेप्रयुक्तः, तस्य फवखात्‌ । इवि चेत्‌ ॥ रवम्‌ | अवान्वरपूर्वऽपरि समानं फङवखम्‌, परमापृवैजननद्रारेण फकसंबन्धात्‌ । समाने च फलवखे संनिरुष्लक्षणया निणेयः । तथा हि-रीक्षणीयादिशब्द्‌ा लङ्ककमेवाचिनः । न च-मनद्रत्वादिषमोणां कमेखरूपं प्रयोजकम्‌ , भपूरवेपयुक्ते निर्णीतत्वात्‌ । तवो दीक्षणीयादिशब्दैरपूवं लक्षणीयम्‌ | तत्रे वाक्यगतमवान्तरपृवं संनिर्टम्‌ । तद्वारकं परमाप विपरकष्टम्‌ । तस्मातू-अवान्तरापूत्रपयुक्ता एते षमा: | सन्वमेवगत- तैषौतवीयायामृहामावः फलम्‌ । वथा हि-अश्वमेषे समान्नायवे-

(“तरैषातवीया दीक्षणीया मवि" इवि । यदि परमापूतप्रयुक्तः स्याव, वतस्तस्योप-

कार्‌ विशेषनिबन्न इति तत्कायौपन्नायां तचेषातवीयायामृहो भविष्यति । अथ--

भाप्नदेष्णवापृवेप्रयुक्तः) तद्‌ तरैषाववीयायां तदपूर्वं न भवति | किंतु-भन्यदेवेवि नास्त्य्‌हः ॥

( ततीये-फरूदेवतासंबद्धधर्मांगामप्यपुवग्रयुक्तताधिकरणे सूत्रे ४-५ ) फर्देवतयोश्च ॥ 9 ॥ न चोदनातो हि ताहृण्यम्‌ ॥ 4 ॥

, तृतीयायिकरणमारचयति-- अगन्मादेः स्वगेदेवो हेत्‌ यद्राऽत्र चोदितम्‌ ॥ आद्यो रिद्धान्मेवमह्ुस्पापवांकाङ्क्षितत्वतः ॥ ७ ॥ दरोपर्णमासयोमंञ्नो श्रतौ-- “अगन्म सुवः" दइयेकः । ““अग्नेरह मुजिविम-

९

नूजेषम्‌"” इल्यपरः । तयोरुभयोः खगेदेवौ क्रमेण प्रयोजकं । कृतः--वदिङ्गदशे-

$ ज. छ. "यानन्त" 1 २ ज, समत्व । ३ ज, कमयीत | ४. "मू, परमाप्‌ |५ अ. प.. स्ववा" । ६ ज. इ, "धावतीया" ।

[अर्रपा०१अपिणष्४] जैमिनीयन्पायमाखाविस्तरः। ४२२१

@>=~ श

नात | तथा सवि “सौर्य॑चरुं निवेपेदरद्मवचैसकामः'' इलयत्र खगोद्यीरमावान्ना- स्त्य॒हः । इति प्रप

ब्रूमः--चोदिवं यदप तस्यैव फलठ्वचखेनानुष्ठेयतयेतिकवेग्यताकाङ्क्षा युक्ता | ततो' मन्रयोरपूवं प्रयोजकम्‌ । तथा सति विकृतौ (अगन्म बरह्मवचेसं सूयस्याहमू- जिविमनूजेषम्‌' इल्येव मन्रयोरस्त्युहः ॥

( चतुथ-ध्मणामदेवताप्रयुक्तत्वाधिकरणे सूत्राणि ६-१० } देवता वा प्रयोजयेदतिथिवद्धो जनस्य तदथंतात्‌ ॥६॥ आर्थपयात्‌॥७॥ ततश्च तेन संबन्धः॥८॥ अपि वा शब्दपूर्ववादज्ञकमं प्रधानं स्यादणवं देवताश्चतिः ॥९॥ अतिथो तदपरधानलमभावः कमणि स्यात्तस्य प्रीतिप्रथानखाद ॥ १०॥

चतुधोिकरणमारचयति-- देवः प्रयोजकोऽपुवं वाऽऽययोऽस्य एरुदत्वतः ॥ न विधेये गुणो ह्यपो ऽपूर्व॑स्य फएलितोचिता ॥ < ॥ "“आग्रेयोऽष्टाकपालः"--इलयारिषु स्वेषु कमसु घमोणामस्यादिरदृवः प्रयोजकः । कुतः--यागेन पूजिताया देवतायाः फएकप्रदत्वात्‌ । संभवात हि फलप्रदत्वं मन्राथे- वादादिभ्यो विग्महादिपव्वकावगमात्‌ । विग्रहः; इविःखीकारः) वद्वोजनम्‌, तृश्धिः; प्रसादश्च, इदयेतदेवनस्याचितं पश्कम्‌ । “पहछ्राक्षो गोत्रमिद्रच्रबाहु इवि विग्रहः । “अभिरिदं हविरज॒पत"” इति हविःखीकारः । * अद्धादिन्द्र प्रस्थिवे मा ह वीपि'"--इति हविर्मोजनम्‌ | ^“तृष्ठ॒एवैनमिन्द्रः प्रजया पशुमिस्तपयवि!" इवि तृध्चि--परसादौं | ततः सेविवराजादिवत्पू नि वदेवतायाः फलपरदत्वेन प्राघान्यात्सव धमोणां प्रयोजिका । तथा सति यत्र सयोदावभिनास्ति, तत्र-अयिदेववारयां नियव। घमो एव तावन्नाति दिश्यन्ते, कृतस्वत्रोदस्य प्राप्तिः । इवि पृषपक्षः॥ किं देवतायाः फलप्रद लक्षणं पावान्यं शब्दरादापा्यते, वस्तुसामथ्योद्वा | नाऽऽचः, ““त्वगेकामो यजेव”” इषि शब्देन विपेयस्यं यागस्य फलप्रद त्वावगमात्‌ | द्रव्यदेवते तु धिद्धतवेन सिध्यनर्हू। वच यथा द्रव्यस्य विधेयं प्रति गुणल्म्‌, वथा देवताया अपि | यदि

~> ता न ~ 1. ~ ~ ~ ~~~ - ~~ ` ~ ~ ~

# “अद्धीन्द्र पिव च प्रस्थितस्य इति शावभष्ये॥

१ न."तोऽप। २अ, च. द्येषाऽप्‌"। ३ न, देवकरमसु । ४ ज. वसुसा"। ५४. ज्ञ. अर "प्य फ।

४२ श्नीमाधदपणीतः- [अ०स्पा० अपि ०५] यागस्य काङान्तरमाविफलं प्रति ग्यवहिवत्वम्‌ , तहि वत्साषनमूता दवता ततोऽपि व्यवहिता, का वर्हि फलस्य गतिः । (अपृवेम्‌! इति वदामः | तच्च भ्रुया भ्रुवाथौ- पस्य] वा प्रतीयमानत्वाच्छाब्दमिति वस्य फलप्दत्वमुचितम्‌। नापि--वस्वुपामथ्यो- देवस्य फलप्रदत्वम्‌, विग्रदादिपश्चकपतिपादकयोमेत्राथवादयोः खाथं तात्पयोमावात्‌। न्यथा ^“वनस्पविभ्यः स्वाहा | मठेभ्यः स्वाहा” इयादिमत्रेष्वपि देवत्वं वि्रहादि- पश्कयुक्तं कल्प्येत । तच प्रलक्षविरुद्धम्‌ | वतो न राजादिवत्फ खपद्त्वम्‌ । किंच- वियहादिमदेवतावाद्यपिं न विना कमेणा फुकमभ्युपति । ततः-पाप्रापरापविवेकेनोभ- यवादिसिद्धस्य यागस्थैव फलपरदृत्वमस्तु | किंच-मावापितृगुवादिशुश्र्षायां विनाऽपि देवतां फलप्रदखमुभयवादिपिद्धम्‌ । वस्मात्‌--फरप्रदमपूरैमेव घमोणां प्रयोजकम्‌ । तथा सलयद्यादिदेवतावेऽप्यपृवेपयुक्तवमोणामतिदेशादास्वि तत्रोहस्यावकाञ्चः ॥

( पश्चमे-प्रोक्षणादीनामपूवेपरयुक्तताधिकरणे सृताणि १११९ ) द्व्यसंख्यदितसमदायं वा श्चतिसंयोगात्‌॥११॥ अर्थकारिते च द्रव्येण न व्यवस्था स्यात्‌ ॥ १२॥ अर्थो वा स्यापप्रयोजनमितरेषामचो- द्नात्तस्य च गणभ्रूततात्‌ ॥ १३ ॥ अपूर्व- साद्यवस्था स्यात्‌ ॥ १ ॥ तपप्रय॒क्तवे च धर्मस्य सर्वविषयम्‌ ॥ १५ ॥ तयुक्तस्येति चेत्‌ ॥ १६ ॥ नाश्चुतिखात्‌ ॥ १७ ॥ अधि- कारादिति चेत्‌ ॥ १८ ॥ तुल्येषु नाधिकारः स्यादचोदितश्च संबन्धः । एथक्सतां यज्ञाथ- नाभिसवन्धस्तस्मादयन्नप्रयोजनम्‌ ॥ १९ ॥

प्चमाविकरणमारचयति-

त्रीह्यादयः प्रयोक्तारोऽप्वं बा प्रोक्षणादिषु॥ वाक्यश्रुतिभ्यामाचः स्याचोदिताकादर्क्षयाऽन्तिमः॥ ९॥ “(्रीहीन्पाक्षवि'" इलयत्र वाक्येन द्वितीयाश्रुया च प्रोक्षणे त्रीहिस्रुूपं प्रयोज-

१क.क्ञ.च,. स्वाधेताः। २ज. च्च. "हा । तृकठभ्पः स्वादा ई" । ३ ज. चच अ, "पाया वि" ।

[अ०स्पा०१अबि०६] जेमिनीयन्पायमाखाविस्तरः। ४२३

भवम्‌ | फल्वसेन कतेग्यतया चोदितस्यापूतष्येतिकतव्यतायामाकाङ्‌क्षा भवति । त्रीहिस्वरूपं तु सिद्धत्वान्न कतेव्यतया चोद्यते, किंतु-गुणत्वेन । ततो द्रव्यस्वरू- पस्य नेविकर्तग्यताकाडङ्न्षा । तस्मातू--वाकयश्रुती उपेक्ष्य प्रकरणादपू्ंस्य प्रयोज- कत्वमेवे्टव्यम्‌ । न च-अपूतरपयुक्तं सवादौ प्रोक्षणस्याविपसङ्गः, प्रूतापृरबीय इविराकारस्य विवक्षिवत्वात्‌। सप्तमस्य प्रथमापिकरणे--संनिपत्योपकारिणामारादुप- कारिणां च सामान्येनपूतरेपयुक्तत्वमतिदेशारम्भपिद्धये वणिम । वदेवा्रापि प्रथमा- विकरणस्य प्रथमवणेक उह्‌रम्भपिद्धये स्मारितम्‌ । दितीयवणके--पुनः संनिपत्याप- कारिणां विशेषाकारेण साधितम्‌ | पुनरपि दाब्यांय द्वितीयायिकरणस्य पथमवणके, तृतीय-पश्चमापिकरणयोश्च कमेण वाक्यं लिङ्क श्रुविं चोपजीव्य पवृत्ताछ्लयः पव- पक्षा निराकूवाः । अवो-न पुनरुक्तिभमः कतेन्यः ॥

( षष्ठ-अग्निष्टम उपां थुत्वस्य प्राचीनपदायेप्रयुक्तत्वाधिकरणे सूत्राणि २०-२५ ) देशबद्मुपांशुखं तेषां स्याच्छरतिनि- देशात्तस्य च तत्र भावात्‌ ॥ २० ॥ यज्ञस्य वा तस्संयोगात्‌ ॥२१॥ अनुवादश्च तदर्थवत्‌ ॥ २२ ॥ प्रणीताटि तथेति चेत्‌ ॥ २३॥ न यन्नस्याश्रुतिवात्‌ ॥ २५।तद-

क

शानां वा संघातस्याचौदेतलात्‌ ॥ २९ ॥ वष्ठ(िकरणमारचयति- प्राचीनोपां ्ताऽपर्व परमेऽवान्तरेऽपि वा॥ यज्ञयांगादादिमोऽन्त्यो देशवन्धश्रुतत्तः ॥ १०॥ ञ्योातिष्ठामे श्रयते--^^त्पर। वा एषा यज्ञस्य, तस्माच त्किचित्पाचीनमद्यीषोमी- यात्‌, वेनोपांशु चरन्ति" इति । अत्र-उपांशुपरता परमापूर्वं संबद्धा | परमापृव- प्रयुक्ते्यथेः । कृतः-- शकुनि म्राहकंगतिन्यायेन यज्ञसंबन्धावगमात्‌ । तथाहि- यज्ञस्य संबन्वि यत्किचिदग्रीषोभीयात्पाचीनमारादुपकारके प्रवानहव्रैःसंस्कारकं च, तस्य सवेस्योपांशुतं विीयवे । यज्ञो नाम परमापूर्र, तस्य॒ यज्ञंसाध्यत्वात्‌ । येय- मुपांशुत्वानुष्ठितिः, एषा त्सरा छद्मगतिः | यथा--शकृनिं जिभृक्षवः प्रच्छन्ना गाति-

१ छ. सुचादौ । ज. धुवादौ । २ क. ल. छ. ज. च्च. ज. पपूर्वीयद" । ३ ज. चर. "पवेधः । ४ घञ. तत्र | ५ क. ज. छ, कन्याः | ६ ज. घृ. क्स्य सा। ७ ल. जिधृक्षोः।

४२ श्रीमाघवप्रणीतः- [अ ०९पा० १अपि०७]

भवि, शनैः पदन्यासो दष्टिप्रणिधानमशब्द्करणं चेति तत्सवं शकुनियहणाय । तथेव--अनुषठातुरूपांुत्वानुष्ठानं छग्रगतिरूपमनुष्टानसाध्याय यज्ञश्ञब्द्निर्दि्टाय परमापूवोय । सति चं परमापूवेपयुक्ततवे कुण्डपायिनामयनेऽप्य्चीषोमीयपशोः प्राची- नेषूपांश॒व्वस्योहः। इति परपे-

ब्रुमः--अवान्तरापूवेपयुक्तमुपाशुतम्‌ । कुतः-देशबन्पेन श्रुवत्वात्‌ । “जग्नी- षोषीयात्पाचीनं यत्िचित्‌' इति मयोदया देशलक्षिव ये पदाथः, तें श्रय- माणेन वाक्येनोपांशुत्वखबद्धाः प्रतीयन्ते । यज्ञसंबन्धस्तु न वाक्येन श्रूयते “यज्ञस्य त्सरा" इयन्वयप्रतीतेः । न हि “यज्ञस्य यक्किचित्पाचीनम्‌" इत्यन्वयः संभवति, "तस्मात्‌" इत्यनेन पदेन व्यवधानात्‌ । तस्मात्‌-मयौदावच्छिन्नपदायेजन्यावान्वरपृवै. परयुक्तमुपांशुत्वम्‌ । “यज्ञस्य त्सरा" इत्यनेनाथेवादेनावान्तरापूवेपयुक्तमेवोपांशुतव परशस्यते । एवं सदयुदात्टताोदामावः फलम्‌ | यत्त--द्विवीयाविकरणस्य द्वितीयव- णेके--अय्मीषोमीयात्याचीने दीक्षणीयादौ खरान्वरमुक्तम तदीक्षणीयादिसंयोगाप्- रल प्रधानविषयम्‌ । इदं तुपांशुत्वमङ्कविषयपिति न विरोषः ॥

£ सप्माधिकरणमारचयति- प्रणीतावाग्यमे पन्नो योजनीय पुरेव तौ ॥ पुरा हविष्क्दाह्वानाचे तत्रापूवेकारिता ॥ १९१ ॥ दशंपणंमासयोः श्रूयते--: “यज्ञं वनिष्यन्तावध्वयुयजमानौ वाचं यच्छतः इति । तज--परणीतासंबन्धिनि बाक््ियमे यज्ञपसयोगात्मरमापुवं प्रयोजकम्‌ । इवि पवः पक्षः ॥ यज्ञशब्दस्य 'तनिष्यन्बौ" इलयनेनान्वयः, न तु वीग्यमेन | ततो न परमापूत पयोजकम्‌ । तथा सति--हविष्छदाह्वाने वाग्विसगेस्य विहितत्वात्ततः पुरा ये पोक्ष- णादिपदायास्तेष्वन्वितास्तत्रत्येन परमापूर्वेण प्रयुज्यन्ते ॥

# “उदाहरणान्तर मारचयति" इ्येव युक्तं प्रतिभाति । अत एवेतनमूकमभृतमूजाणि प्रथम्नोपल- भ्यन्ते । शाख्दीपिक्ायामपि--्रष्टाधिक्ररण एव प्रणीतावाग्यमस्योटेलः कृतः । तस्मत्--इत आरभ्य पादसमाप्तिपयेन्तमधिकरणसंद्यैकोना ज्ञातव्या । तथा सव्येव चाबरभाष्यशाच्लदीपिक्योरधि- करणसंद्यातुल्यलं भवति ॥

१्ष.ज. च परमापू्रसवन्य हि गज्ञस्य यः प्राग्भागः, तद्धमेः सन्परमापूत्रपरयुक्तं ततो विज. तिषु तद्धागारम्भके प्राकृतोऽपदाये उहितव्यो भवति । प" । > क. य्ततन्नष्पत्ताव" । ख, यषध्वगु- यजमानौ वाचं यच्छतः, तत्परजापतिभृं गतो यज्ञं तन्वति, तस्माद्प्रणीताः प्रगष्यन्वाचं यछति” इ ॥ ब, यज्ततच्रनिष्पत्ताव" । ३ क, तनिष्पत्ती । ज, तनच्ननिष्पत्तौ । ४ ज, वाक्यम |

[भ०९पा०१अपि०८-९] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। ४२५

( भष्टमे-इष्टकाु सक्रद्विकषणाचनुष्ठानाधिकरणे सूत्राणि २६-५< ) क £ @ * श्ट, ९६ (५ जाप्रधमः प्रतहूक सन तासगमार्वित्‌ | ९६ ॥ जवा स्वारद्रव्यकसादतरता तद्थलात्‌ ॥ ९७ ॥ चाद्नासमदायात्त पाणमास्या तथा स्यात्‌ ॥ ९ ॥ अष्टमापिकरणमारचयति- विकषपोक्षेण कायं प्रतीष्टकम॒तेकधा ॥ आदयो ऽवयन्यसच्वेन मेवं मृदेशसत्वतः ॥ १२ ॥ (इष्टकाभिरयि चिनुते" इवि श्रवम्‌। तत्रेदमाम्नायते--"“गण्डूकेना्चिं विकपैति | वेतसशाखयाऽवकामिश्चाधि व्रिकपेति | दिरण्यशकठसहसरेणा्चि परक्षति । दघ्ना मधु मिश्रेण पोक्षवि” इति । 'शाखाये पण्डकं बध्वा तेन विकपषति' इयथः | ते च विकषेणपोक्षणे परतीष्टकं कतेव्ये । कुवः--चिताभ्य इष्टकाम्यः एथग्निशम्दायेस्य कंस्यचिद्वयविद्रव्यस्यामावातव्‌ । इति चेत्‌ मेवम्‌ । उपहिवाभिरिष्टकामिः संयुक्तस्यं प्रदेशस्यावयविद्रन्यत्वात्‌ । तस्य चाग्न्या- धारपेनाधिशब्दाथत्म्‌ । तस्मात्‌--अभ्ेरेकत्वात्सरदेव विकषेणपरोक्षणे कुयात्‌ ॥

( नवमे-उत्तमान्यानामन्हां पक्तीसंयाजसंस्थाधिकरणे सूत्राणि २९-३२ } कष, वि ~ क ५ कि क पलीसयाजान्तस सवेषामावशंषात्‌ ॥ २९ ॥ „ऋः क ङ्गा प्राग॒त्तमात ॥ ३० ॥ अनुवाद वा दीक्षा यथा नक्तंसंस्थापनस्य ॥२१॥ स्यादाऽ- ॐ ~ + ङ्‌ श = | छ ॥ नारभ्यावधानादन्तं छृद्कावराधात्‌ ॥ २९ नवमापिकरणमारचयति- पल्नीसतयाजक्षस्या किं सवेष्वन्त्येतरेपु बा॥ अविशेपादादिमांऽन्त्याऽसंस्थितत्वाक्तिर्टितः ॥ १३॥ दाद्‌ शाहं श्रयते--“पत्नीसंयाजान्तान्यहाति संविष्ठन्ते'' इति । त्--द्राद- डसंख्याकेषु स्वेष्वहःपु पल्नीषंयाजान्वं कमोनुष्ठायावशिष्टं हारियोजनारिकं यान्यम्‌। कुतः एत वत्सु पत्नीसंयाजेः समा्षिर्नेतरेषु" इवि विशेपनियामकरामावात्‌ । इवि चेत्‌ | मेवम्‌ । असंस्ितत्ववाक्योक्तलिङ्धेन परागुततमादन्दो यानीतराण्यहानि तेषु पत्नी.

--- - कयन

१. कुरति । २ज. 'स्यमूप्र | ५५४

४२६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ०९पा० १अपि०१०-११]

पयाजान्तत्वं व्यवतिष्ठते । तथाहि--“"पत्नीपयाजान्तान्यहानि संतिष्ठन्ते" इलस्य विधेः शेष एवमाम्नायत--“न बहिरनुप्रहरयसंस्थितो हि तहि यज्ञः” इति । तत्र पत्नीसंयानेः सवषामन्हां समाप्रावसंस्थिवत्वं व्याहन्यते । तस्मात---“संतिष्ते' इति संशब्दो न समाप्िवचनः, किं तहि सत्येव तदृहःसंबन्धकतेव्यंशेषे ग्यापारोपरम- मानं व्रते । भयं च कतंग्यशेषश्वरमेऽहन्यनुष्ठातव्यः । वथा सति-द्रादशानामन्हां विहिवः सह परयोगोऽनुग्हीवो मवति । तथाहि-“"द्रादश्ाहेन यजेत” इति सहप्र- योगो विहितः | अत एव द्ूक्षोपसदादिकं तश्रेणानुष्टीयते । तत्र प्रथममहः पत्नीस- याजान्वमनुष्टाय हारियोजनाद्कं बर्हिःप्रहरणान्तं कवेग्यत्वेनावस्थाप्य्‌ द्वितीयमहः प्रकमेत । एवमुत्तरत्रापि । तत्र सवेत्रावक्ञि्टं कतेग्यमुत्तमेऽहन्यनुष्टातन्यम्‌ । तथा सत्युपक्रमेकयवदुपसंहारस्याप्येकत्वाद्विहितः सहप्रयोगः सिध्यति । एकैकस्यान्हः पत्नीसंयानेः समापो भिन्नाः प्रयोगाः प्रसज्येरन्‌ । यत्तु--दशमस्यान्हो मानस्रहंण समापनम्‌, तद्वाचनिकम्‌ । तस्मात्र--उत्तमन्यतिरिक्तानामेवान्हां पत्नीसंयाजानन्तरं व्यापारोपरमः॥

( दशमे-सामिधेनीनामभ्यास्तस्य स्थानधमंताधिकरणे सूतम-) अभ्यासः सामिधेनीनां प्राथम्यास्स्थानधरमः स्यात्‌ ॥ ३३॥ द्शमापिकरणमारचयति- त्रिरनक्तिकचो ध्मः स्थानधर्माऽथवाऽग्रिमः ॥ छ्रीरिद्धुत्वान्न तत्पातिपदिकम्रबर्त्वतः ॥ १४ ॥ दशपणं मास्षयोः सापिषेनीः प्रकुल्य श्रयते-““तिः प्रथमामन्वाह" इति | सोऽयं तरिरभ्यास आदौ पठितस्य “प्र वां वाजाः" इत्युणिशेषस्य धमः। कुतः--प्रथमाम्‌, इत्यस्य पद्स्य घीकिङ्त्वादकपरत्वोपपत्तेः । इति चेत्‌ | नेवदुक्तम्‌ । घ्रीलिङ्धवाचिनष्टाप्पययादपरि पूवेपटितस्य स्थानवाचिनः शथमः इयस्य प्रातिपदिकस्य प्रबरत्वात्‌ । अतो विकुतिष्वन्यस्या अप्युचः प्रथमस्थाने परितायाधिरभ्यासः कतेव्यः | स्थानान्तरे परठिताया ^“प वो वाजा” इदयस्यां ऋचो नास्त्यभ्यापस्तः॥

( एकादृरो-आरम्भणीयेष्टयधिकरणे सने ३२४-३५ ) २६याघ्रचा प्रपाजवदावतताऽरम्भयाया

का 1 --~--- - ----~--~-~~=-~--~ ~ --

१ खच. ्.ज.रव्दा | रज, रधाग्या । ३ क्ष, हस्प | ४ज्‌, नत्तप्र । ५ क. सन्कु. जञ दा अत्यचा ।

[अण०्र्पा०१अबि०१२] नेमिनीयन्यापमासाविस्तरः। ४२७

॥ ३९ ॥ सका ऽऽम्भसंयोगादेकः पुन-

रारम्भो यावजीवप्रयोगात्‌ ॥ ३५ ॥ एकादशाधिकरणे ( यावज्ञीवदशंप्रणेमास्योरारम्भणीयेष्टेः सकृदनुष्टाना- इाकतू-) वृत्तिकारमवमारचयवि-- प्रतिप्रयोगमारम्भयजिरस्ति न वाऽस्त्यसां॥ अद्त्वेन, न तत्सवेधमे आधानवद्भषेत्‌ ॥ १५ ॥ (८अाग्नविष्णवपेकाद शकपालं निवेपेदशेपुणेमासावारिप्पमानः'' इवि विदहिवयमार- म्भणीयेष्टिदैशेपणेमासयोयावजीवमावलयेमानयोः प्रविप्रयोगमाववनीया । कृतः-प्या- जादरिवदङ्त्वात्‌ । इति चेत्‌ ॥ नैवदुक्तम्‌ | कतः--सवेप्रयोगघाधारणत्वात्‌ । "यावजीवं मया दशेपृणेमासो

©+

कंतव्यां' इलयध्यवसाय जारम्भः | स चक एव । तन चाऽऽरम्भण प्रयुक्तयामष्टः | स्मात्‌ू-नाऽऽववेनीया । यथा-भाधानं स्वैक्त वुसाधारणल्वात्सरूदेव कवेन्वम्‌, तदत्‌ । आधानस्य सरदनुष्टानमेकादशस्य तृतीयपादं वक्ष्यते ॥ ( आरम्भणीयेषटेः पुरुषाथंतवान्नाऽ ऽदृत्तिः' इति ) खकीयं मतमारचयवि-- अन्वाधानाह्ुमारम्भों यद्भा पुरूषप्तस्कृतिः ॥ फलव चवादादिमोऽन्त्यः पुपोगान्न एधक्फखम्‌ ॥ १६ ॥ द्शेपृणेमासयोरन्वाधानस्य प्रथमपदायेत्वेनाऽऽरम्भरूपताद्‌ारम्भप्रयुक्तेयमिषटिरन्वा- धानस्याङ्गम्‌ । वथा संति--यागफलेनैव फएकवती स्यात्‌ । कतु संस्कारपक्षे ए्थक्फलं कर्प्येव | तस्मत्‌-प्रविप्रयोगमन्वाधानावृत्तो वदङ्कमूतयमिष्ठिराववेनीया। इति प्रप्ते ब्रूमः--आरम्भो नाम पुरुषस्य प्रथमप्रव्तिः, न त्वन्वावानपदायेः| अवो नाना- धानाङ्गम्‌ । कितु ““अररिप्समानों निवपेत्‌” इवि पृरूपसंयोगात्तत्सस्कारोऽयम्‌ । न च--एलकल्पनाप्रसङ्कः) कतारम्भस्य पुरूपस्य प्रयोगपरिण्हीवत्वेन एथक्फल।काड्‌- ्षाया अभावात्‌ । नन-एवमपि वत्तत्मयोगानांरिप्समानस्य संस्कारायाऽऽवृत्तिः स्यात्‌। न स्यात्‌ । ˆ-णेगमरिप्पमानः' इदयश्ुतचात्‌ । ““दशेपूणैमासावँरिप्समानः'' इवि हि श्रूयते । वयोश्वैकं एवाऽऽरम्भः । वस्मात्‌-नास्यावृत्तिः ॥

( द्वादशे निवपमन्रे सावित्रादिषदानामनृहाधिकरणे सूत्रे ३६-३७ ) अथामिधानसंयोगान्मन्त्रेषु रीषभावः स्यात्त-

१ च्‌. चज. वल्त्स्यमा । २क. म्भप्र । ३ ज. छ. मद | य्ख.च ज. न

आणपप्घ्यमा । ५ लख. च.ज. च्च, ज, नष्ष्स्यमा। ६ न्न. च ज. श. व. माए्प्त्यमा | ऽस च. ज, च्च, ज, ववाग्प््यमा'।

ववर्म ~

क

४२८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ०९्पा० १अषि०१३]

्रचोदितमप्राप्र चोदिताभिधानात्‌ ॥ २६ ॥ ततश्वावचनं तेषामितराथं प्रयुज्यते ॥ ३७ ॥

दरादशापिकरणमारचयति- सवितरर्व्यादूहनीयं न वाऽथंः स्ंगतस्ततः ॥ ऊहो नाविकृतस्येव निवोपान्वयसंभवात्‌ ॥ १७॥ दशपणं मासयोर्निवोपमत्रः श्रूयते--““देवस्य त्वा सविवुः प्रसवेऽश्िनोबोहुर्भ्या ष्णो हस्ताभ्यामग्नये जुष्टं निवेपामि'' इवि । तत्र-सविवाशविपूषशब्दाः कमेणि संगतं देवतारूपमथेममिषातुमहंन्ति | तथासति--दष्प्रयोजनलङामात्‌ । अगििश्च कये- समवेतदेवता । वतः कयाचिद्प्न व्यु्तस्या सवित्रादिशब्दरागनिरभिषीयवाम्‌ । भधो- च्येत--'अग्निशब्देनेवाग्नरमिवानासपनस्वदमिवषानं व्यथेम्‌ । किंच--देवतान्तरेषु रुढास्ते शब्दा नागििममिद्ध्युः” इति । एवं तरि वास्विस्रो देवता अग्निना स।कं कमो विकल्प्यन्वाम्‌ । ववः-प्राृतस्य मत्र्य विकृतिष्व पिदंशे सति सवितादिं शब्दस्थाने तत्तदेवतावाचकः शब्द ऊहनीयः । इति प्रि- ब्रूमः--नानोहः कतेन्यः । कुवः-अविकूवस्येव मच्रस्य निवोपशेषत्वेनान्वयसं- भवात्‌ । नहि-प्ररुतावागिन। सह सवित्रादिदेवतानां विकल्पः । वाक्यमेदादिदोषप- सङ्गात्‌ । वस्मात--नास्त्युहः ॥

( चयोददो वणंकद्रयसहितेऽधिकरणे सत्रे ३८-३९ ) गणश्चब्दस्तथेति चेत्‌ ॥ ३८ ॥ न समवाया ॥ ३९ ॥

रयोदशापिकरणे ८ विकृतावथिशब्दोहपदशंक ) प्रथमवणेकमारचयति-- तत्नाधिशब्दो नोदयः स्यादृषयो वा स्तावकत्वतः ॥ सविन्नादिवदायो नो समवेताथव्णनात्‌ ॥ १८ ॥ तरिमन्परवादाहत एव मत्रे “अग्नये जष्टम्‌” इल्ययमग्निशब्दो विकूतिषु नोहः नीयः । कृतः-देवतान्तरवाचिसवित्रादिशब्दवदग्निशब्दस्याप्यत्र निवीपस्वावकत्वेन पाठात्‌ । इति परप्र~-ः मः-- विषमा दृष्टान्तः । कमेण्यसरमवेताथौः सवित्रादिशब्दाः | अग्निब्दस्त्वा-

गनेये कमणि स्रमवेत्तमथ व्र॒ते | ननु--अन्र ज्षटशब्दोऽसमवेवाथेः, निवापात्पूवं हविषो जुष्टत्वामावात्‌ । तद्योगादगिशब्दरौऽपि वथा स्यात-इवि चेत्‌ ॥

9१ क, च, `वित्राद्याघ्यः | ख. 'वित्रागन्यादय॒ । २. च. ज. ञ्च, ज. स॒ह ।३ ज, ईइ. श्दोऽनद्यः । ज च्च, ज, वापः स्ता" ।

[अ०र्पा०१अपि०१४] जेभिनीयन्पायमाखाविस्तरः। ४२९

® क ~

भरेवम्‌ | (जष्टं यथा मवति तथा निवेपामि' इति क्रियाविशेषणत्वेन भविष्यजो- षणपरत्वे सवि समवेवार्थत्वात्‌ । तस्मात्‌--सोये यागे “सूयोय जुष्टं निवेपापि' इद- वमह नायम्‌ | ( तण्डुलनिवोपमन्रे धान्पशब्दोहप्रदशंकं ) दितीयवणेकमारचयति-- नोद्य उष्वोऽथवा धान्पशब्दो नाषगतोक्तितः ॥

श

ऊह्यो सक्षणयाऽथैस्य गोपानस्येव संगते: ॥ १९॥

दषृदि पेषणाय वण्डलावापे प्रो विहिवः--““धान्यमसि पिनुहि देवात्र” इवि । सोऽयं धान्यशब्दोऽसमवेतमरथं तरुते निस्वुषाणां तण्डुलानां षान्यङब्दायत्वाभावात्‌ । ततः सवितादिशब्दवन्नोह नीयः । इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । लक्षणया वृत्या षान्यश्ञब्दस्य तण्डुल रूपेऽ्ये समवेतत्वात्‌ । यथा "गवः पीयन्ते" इत्यत्र युख्यवृत्यमावेऽपि नास्रमवेवाथेत्वं लोका वणेयन्वि । किंतु--दुग्ध लक्षयित्वाऽर्थं समवेवमेव प्रतियन्ति | वद्रत्‌ । तस्मात--शाक्यानामयने-षर्‌निश- त॑वत्सरे घान्यशब्द्‌ ऊहनीयः | तत्र येवमान्नायते-“संस्थिवे संस्थिवेऽइनि एृहपति- मेगयां यावि, स तत्र यान्मृगान्हन्ति, वेषां वरसमयाः सवनीयाः पुरोडाज्ञा भवन्वि'" इति । तत्र--दषदि पेपणाय मांसमावपन्‌ ““मांसमापि विनुहि देवान्‌” इत्येवं मत्रम्‌- हेत । न च--पान्यशब्द्वे्क्षको मृगशब्द्‌ उह प्रयोक्तव्यः--इति वाच्यम्‌) रन्न- णातत; प्ररु दावाधिकत्वेनाविदे शानहंत्वात्‌ ॥

(चतुदेरे-इडोपहानमन्रे यज्ञपतिशब्दस्यानूहाधिकरणे सूत्रम्‌-) चोदेते त पराथवादहधवद्‌विकारः स्यात्‌ ॥ ० ॥

चतुदंशापिकरणमारचयति-- ऊद्यो यज्ञपतिना वा ब्ृद्धयथोत्साहतोऽग्रिमः ॥ परत्यक्षोक्तपा कृत्छ्मन्र इडार्था नोहनं ततः ॥ २० ॥ द्रोपू्णमासयोरिडपहवानमेत्रे वाक्यमेतद्‌ाम्रायवे-“ “देव्या अध्वयेव उपहूता उप- हृता मनुष्याः, य इमं यज्ञमवान्‌, ये च यज्ञपतिं वधान्‌” इति । धये दम्या जध्व- येवो यज्ञमवन्ति, ये च मनुष्या यज्ञपति वपैयन्ति, वे सर्वेऽप्यत्रोपदूताः' इदयपः । अआध्मिन्वाक्ये यज्ञपतेरभिवरद्भिकथननोच्छाहजननेन पषमवेतोऽथेः प्रतीयते | चत इञा

=-= ~~ ------------

१ ज ञ्च. गरृह्वामि। २ क. लल. च. ज. संगतिः | ज. क्ष, संगतः। ३ ज. ञ्च, °व्राभावात्‌। यथा गवः । ४ क, दशाग्याना । ज. ब्ध. दाक्ट्याना । ५ज., वह्ाक्षाणक्राऽपम्‌ । च. वद्टाक्ष- णिकी | ६ ज. ञ्च, "ति । "यदव्य ।

४३० श्रीमाधवप्रणीतः- [अण्र्पा०१अपि ०१५

पहानमन्रालृथकरत्यामिवृद्ध यथं जपे मन्रवाक्यमिदं लिद्ंन विनियुज्यताम्‌ । तथासति सत्रे यज्ञपवीनां बहुतवाद्रहुवचनान्ततया शब्द्‌ ऊहनीयः । इति ग्रै

ब्रूमः--पत्यक्षश्चत्या रत्ललो मन्न इडीपह्वाने विनियुक्तः | एकवाक्यत्वं च कत्ते मत्र उपलभ्यते | प्रकरणं चेद्मिडायाः । ततः श्रुतिवाक्यप्रकरणेविरो- धान्न छिङ्गविनियोगः संभवति । तदभावे च यज्ञपविवृद्धिपाविपादकमवान्वरवाक्यमि- डापविपरादकेन महावाक्येन संहेकवाक्यवामापन्नमिडां प्रशंसति । परशंसा चैकवचना- न्तेनापि यज्ञपतिशब्देन सिध्यतीति नास्ति सत्रे तदृहः ॥

(पञ्चदशे-प्रस्तर प्रहरणकरण सूक्तवाके यजमानपदस्योहाधिकरणे-सूत्रम्‌-) | विकारस्तप्मधाने स्यात्‌ ॥ ४१ ॥

प्थचद्शापिकरणमारचयति--

यजमानो नोहितव्य ऊह्यो वा नहि पूर्ववत्‌ ॥ न्नः फएरपधानोत ऊह्यः सवफएङित्वतः ॥ ५९१ ॥ दशेपृणेमासयोः “सूक्तवाकेन प्रस्तरं प्रहरन्वि” इति प्रहरणकरणत्वेन विनियुक्ते सृक्तवाकमन्रे वाक्यमेवदाज्नायते--““अयं यजमान आयुराशास्ते”" इत । वजन- पर्वोक्तयज्ञपविशम्दवत्सत्रेषु यजमानशब्दो नोहितव्यः | इवि चेव्‌ | मेवम्‌ । वैषम्यात्‌ । तथाहि--सरवै् प्रकरणे मत्र दिषिषः--क्रियाप्रकाश्चकः, फलप्रकारकश्वेवि । पूरवादाहतो मन्न इडोपहानक्रियाप्रकाशकः । ““उपहृतं रथंतरं सह परथिव्या! इलयस्मिनननुवाके तदुपह्वानमत्ररूपे सवेसिन्नपि तद्वमासात्‌ । ^।इडोप- हृता, उपृहूवेडा, उपा अस्या इडा हयताम्‌ । इडोपहूता दम्या अध्वयेव उपहूताः" इल्यादिभिरवान्तरवाक्येरुपह्वानक्रियाया एव प्राधान्यावभास्रात्‌ । वन्मध्यपविवं त्वेक- मेव यज्ञपविवाक्यं वृद्धिफढं गमयतीपि न तस्य स्वां विवक्षितः । सूक्तवाकमत्रस्तु फलमेव प्रका्चयक्िः न तु प्रहरणक्रियाम्‌ , ˆ“इद्‌ं द्यावाएरयिवी मद्रमभृत्‌” इलयस्मिन्न- नुवाके स॒क्तवाकमत्रे सवेसिन्फलावमासात | (अयं यजमान आयुराशास्ते, सुप्रन- स्त्वमाशास्ते, उत्तरां देवयन्यामाश्ास्ते, भूयो हविष्करणमाशास्ते, दिव्यं घामाऽऽशास्वे” इत्यादिभिः सवैरप्यवान्तरवाक्यैः फलस्यैवावमास्नात्‌ । तस्मात्‌--विवक्षितं फलम्‌ | फठ्िनिश्च सत्रेषु सर्वे यजमानाः । ततः--पर्वषां एरसिद्धये यजमानशब्दो बहुवच- नान्तत्वेन सर्वेषु सनेषूहनीयः ॥

१ क. मनैः । २. "वन्मन्रेषु |३क.ए.च. ज, च्च, ज. प्रजास्व ।

[र्सपा०१अपि०१६] जैमिनीयन्यायमाछाविस्तरः। ४३९१

( षोडशे वणंकद्र पसदिते सत्राणि 2२--४४ ) जसंयोगात्तदरथेषु तद्दिशि प्रतीयेत ॥ ४२ ॥ कमा भावादेवमिति चेत्‌ ॥ ७३ ॥ न परा्थसात्‌ ॥ ५५॥

सुत्रह्मण्याह्लाननिगदे हरि-

जर पाडरावकरण- ~ । ( | पच्खव्दस्यानहप्रदडक

-प्रथमवणेकमारचयति ) हरिवच्छब्द ऊह्यः स्यान्नो बेन्द्रे समवायतः ॥ ऊष्यो मेवं स्तावकत्वादसता स्तुतिषंभवात्‌ ॥ २२॥

ज्योतिष्टोमे सुतव्रह्मण्याह्वाना्े निगदे पस्यते--““इन्द्राऽऽगच्छ, हरि आगच्छ, मेधाविधेरमेषः, वृषणश्वस्य मेने गौर वस्कैन्दिननहल्याये जारः” इति । सोऽयं निगद) विकूतावग्निष्टति चोदकेनातिदिष्टः ] तत्र-““जागनेयी सुत्रह्मण्या भवति” इल. ग्निसंबन्धविधानादिन्द्रपदं परियस्य भगन आगच्छ इद्यहः कवः । "तस्मिन्निगदे यानीन्द्रपदस्य विशेषणानि “हरिवः' इत्याद संवृद्ध चन्तपदानि वान्यप्यूहनीयानिः इति तावत्पाप्म्‌ । कुतः--इन्द्र व॒ नियमेन समवेतस्याथस्यामिवानात्‌ । अग्नो तस्याभावाव । स चायेस्तत्ततसेबुद्ध यन्वपदमन्‌ च व्याचक्षाणेन ब्राह्मणेन सष्टीकतः | तथा च श्रूयते--'“हरिव आगच्छति, पूतरपक्षापरपक्षो वा इन्द्रस्य ह्री, वाभ्यां हेष सर्व हरीति । मेधाविथेमपेति, मेवातिधि काण्वायनि मेषो मूत्वा जहार । वृष- णश्चस्य मेन इति, वृषणश्वस्य मेनका नाम दुहिवा बमूव, तामिन््रश्चकमे' | गोराव- स्कन्दिनिति, गौरमृगो मृत्वा राजानं पिबति" इवि । एवस्याथस्येन्द्र एवान्वितस्या- ` गन॒विद्रमवात्तत्परिदयागेनाग्नेरुचिवानि कानिचिद्विशेषणान्य्‌हनीयानि । इवि प्राप

त्रुमः--इन्द्ररब्दस्य कमसमवेतदेवताप्रकाङ्चकत्वान्न स्तावकत्वमि्यस्ि वस्याहः । हरिवदादिंशब्दा व्राह्मणव्या्यातगुणामिषानद्रारेणेनदरं स्तुवन्ति । स्तुतिश्च विद्यमा- नगुणवदविद्यमानेनापि गुणेन कतुं शक्यते । वस्मात्‌-- जगिस्तुविसंमवान्नास्टूहः ॥ । (सोमक्रयसाधनसाण्डे "तस्मे गतम इत्याचन्हपदशेकं ) द्वितीय । वणकमारचयति- ऊह्यं तस्ये शृतं नो वा भाविव्र्या समन्वयात्‌ ॥ एकाब्दायां साण्ड ऊहो नोहः साम्पात्स्तुतिद्रयोः ॥ २३ ॥

# शंवमूृगो भत्वा, अरण्याद्राजानं सोमं पिवति" इती शाचरभाष्ये ॥

। | । ।

| 9ख.च. ज बन्द्रस"। २ न्न, ज. स्कन्दन। ३ज. एत॒ नियमेन समवेतस्यायं स्याद्विषा। | ४ज, च, मे । गोराव्स्कन्दत्नि' |

|1

४३२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०र्पा०१अि ०१७]

उयोतिष्टोम एकहायन्या मन्र॒ एवमान्नायते--“इयं गोः सोमक्रयणी, तया ते क्रीणामि । तस्यै श्रवम्‌, तस्ये शरः, तस्ये दपि, तस्ये मस्तु, तस्या आतञ्चनम्‌, तस्यै नवनीवम्‌, तस्यै घवम्‌, तस्या आमिक्षा) तस्ये वाजिनम्‌” इति । सास्रे त्वेवमाम्नातम्‌--“त्रिवत्सः साण्डः सोमक्रयणः'” इति । तस्मिन्साण्डे पूर्वा मत्रश्वोद्‌ केनातिदिष्टः । तस्मन्मतरे पूवेमागस्य सम्वेताथेत्वात्‌ (अयं साण्डः सोमक्रयणः, तेन क्रीणामि! इत्येवमृहोऽस्ति । तथेव “+तस्ये श॒तम्‌” इत्यायुत्तरभागेऽप्य््य्‌हः | यद्यप्येकहायन्यां शृतादिकं न संभवति । तथाऽपि च्रिचतुरवर्षोत्तरकारे मविष्यति । साण्डोऽपि कस्यांचिद्रवि वत्ोत्पाद्नेन क्षीरादिनिमित्तम्‌ । ततस्तस्मिन्नपि समवेता उत्तरभाग उहनीयः । तथा सति “तस्मे शृतम्‌” इदेवं पलिङ्गतया पठनीयम्‌ । इति प्रप-

त्रूमः--एकटायन्यामपि मुख्यया वृस्या समवेताथेत्वामवेन स्तुतित्वात्साण्डेऽपि स्त॒तित्वान्नास्त्यूहः ॥

। |

( स्रदे-प्तारस्वत्यां मेष्यामधिगुचनानृहाधिकरणे सूजाणि २५-४९ } [ (त कि ॐ ® अ ®. क सङ्गववशणनदशत्तमनववासष्वधात्रा चर खती स्षीखात् ॥ ९८ ॥ पश्वभिधानादा तदि चोद्नाभूतं पुंविषयं पनः पशुम्‌ ॥ ४६ ॥ = ॐ £ ® =£ न विशेषो वा तद्थनिदशात्‌ ॥‰%७॥ पश्यं चक- शब्दात्‌ ॥४८॥ यथोक्तं वा संनिधानात्‌ ॥५९॥ सप्ठदृशापिकरणमारचयति- देव्या इत्यस्ति मेष्यां नो वाऽस्मा इति परक्तितः॥ अस्ति मेवं प्वनुक्तेः पत्यक्तिस्वविवक्षया ॥ २४॥ अध्रिगुनामा दन्यः शमिता । तं प्रति पैषमन्रो होते पाञ्चुके पठचते--“ दैव्याः शमितार भारमध्वम्‌, उव मनुष्या उपनयत मेध्याः” इल्यादि । अतिरात्रे सवनीय- पशुरेवमाम्नायते-““सारस्वती मेष्यतिरात्र!” इषि । तस्यां मेष्यामप्यु दहतो मच्रोऽस्ि । कुतः पञ्ुषमेविषेः स्वेपरशुसाधारणत्वेनाय्चीषोमीयपश्चाविव मेष्यां संमवात्‌ । ननु--वस्मिनमत्रे “प्रास्मा जगि भरता” इति पुंलिङ्गं चतुथ्येन्तं प्रदं श्रुतम्‌ | ठच् न मेष्यां युक्तमू-इति चेत्‌ | पैवम्‌ । अस्यै पङ्ञवः' इलयुक्त्या प्रातिपदिकस्य , जातिमात्रस्य विवक्षिवत्वात्‌ । इति प्रि--

) ज. छ. "ण्डः इ" । २ ज, सद्ेऽपि । ३ ल. "गुनामा । ज, इ, "गृतामा |

[अण्द्पा०१अषि०१८] जेमिनीयन्पायमाराविस्तरः। ४३३

ब्रमः पशशब्दस्तावन्न मश्रे पठितः । तथासति प्रयुक्त इदंशब्दः पुरोवपिनीं व्यक्तिमाचषटे । व्यक्तिविशोषश्वाप्रीषोमीये पमात्मक इति श्रूयमाणचतुरथ्यैकवचन चोत्यं हिङ्कमपि विवक्षिवम्‌ । वस्मव्--न मेभ्यामस्ययं मन्रः। ननु--पशुधमा अस्नापा- । मीय एवोपदिष्टाः, प्रकरणेन तन्नियमात्‌ इति तृतीयेऽमिहितम्‌ । अष्टमेऽपि 'भग्री- । धोषोयपुः सवनीयादिपूनां प्ररूतिः' इत्युक्तम्‌ । ततो मेष्यामयं मत्रश्वोदकपा्तः। । पिङ्ग चोहनीयम्‌--इति चेत्‌ | एवं तरह त्वाचिन्ताऽस्तु ॥

| यज्ञायज्ञीये गिराशब्दस्य स्थान इराराव्दस्येव करतव्यताधिकरणे

आम्राताटन्यदधिकारे वचनादहिकारः स्यात्‌ ॥4०॥ दध वा तल्यहेतलारसामान्यविकलपः स्यात्‌ ॥५१॥ उपदेाचच स्नः ॥ ५२ ॥ नियमो वा श्रुतिविशेषादितरत्साप्तदृश्यवत्‌ ॥ ५३ ॥

जष्टादशाविकरणमारचयति-

इरागिरादिकल्पः स्पादुतेरेवाषियेषतः ॥ आद्यो मेवं बाधपुवेमिराया विहितत्वतः ॥ २५॥ उयो तिष्ठोमे श्रयते-““यज्ञायज्ञीयेन स्तवीव?” इति | “यज्ञायज्ञ' इत्यनेन शब्देन यक्तायाम्रच्य सन्नं साम यज्ञायज्ञीयम्‌ । वस्यामृचि मिराशब्दः पञ्यते-““यज्ञायज्ञा वां अग्नये गिरामिय च दक्षपेः' इति । तच-सायगा योनिगानमवयानाः स्व गका रेण गायन्वि--'गायीरा, गिराः इति । व्राह्मण तु--गकारलपपूरकमाकरयकरारा- दिकं गानं विषीयवे--““दरं कुलोद्रेयम्‌”” इवि । "गिराशब्दे गकारलोपादिरा्ष्द) भवति । इरायाः संबन्वि गानयैरम्‌ । तादशं क्त्वा पयोगकाल इद्रानं कत॑न्यम्‌' इत्यथैः । वत्र--योनिगान-त्राह्मणयोः समानबलत्वैन विशेपामावद्धिकल्पेन परयो. क्तग्यम्‌ । इति परापे- ब्रूमः--“न गिरागिरेति व्र॒यात्‌, यद्विराणिरेति व्रृयादात्मानमेव तदुद्रावा गिरत" इति गकारषहितमाने बराघमक्ता गकाररहितमिरापदं गेयतेन विधीयते । तत्पदादे- सकारस्य गानाथैमाकारो यकार्‌ इकारशवेवि वीन्वन्ययुञ्चते । ततः--*अयीर। यीरा! इत्येव गातव्यम्‌ ||

( अष्टादशे स॒जाणि ५०-५३ )

१ ज. च. ज, पुरोडाशा" | २ ज. च. "चनायो । ३ ल. आरा 1 ज, आगा इए" \ ५५

४३४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०्द्पा०१अपि० १९) ( एकोनविंशे-इरापदस्य प्रगीतताधिकरणे सत्राणि ५४-५< ) ४. „अ अप्रमाणाच्छब्दान्यत्व तथाश्रताषदखः त्र्‌ ५० (9 ] स्थात्‌ ॥ ५४ ॥ य्स्थाने वा तद्रीतिः स्यादः पद्‌न्यत्वप्रधानलाव्र ॥ ५५ ॥ # ऋ क त क गानसयामाचे ॥ 48 ॥ वचनामातं चत्‌ ॥ 4७ ॥ न तसप्रधानलाव्‌ ॥ ५4८ ॥ एकोन विंशाधिकरणमारचयति- इरापदं न गेयं स्याद्रेयं वा, गीत्यनुक्तितः ॥ न गेयं, गीयमानस्य स्थानं पातात्मगीयते ॥ २६ ॥ ब्राह्मणेन विहिव हइराशब्दो न गावन्यः । कुतः-“एेरम्‌' इति शब्देन गीतरनु- क्तत्वात्‌ | पाणिनीयेन "वविमुक्तादिभ्योऽण्‌'" [५।२।६१ ] इति सूत्रेणराश- व्दादणप्रययो मत्वर्थौयों विहितः । वथा सति (दूरापदोपेतं कत्वा इयेतावानेवायां भवति । यदि परगीतेरापदसंबन्धस्तद्धितेन विवक्ष्येत, तदानीमाकारो यकार इकारो रेफ आकारश्चेत्येतेः पश्चभिविोर्निष्पन्नम्‌--जायीरा-रूपं गीयमानेराशब्द पातिपदिकं भवति । वादृशात्पातिपदिकात्ाणिनीयेन “वृद्धाच्छः [४।२। ११४] इति सूत्रेण प्रत्ययान्तरे सति (आयीरीयं त्वा इति व्राह्मणपाठो भवेत्‌ । वस्मात्‌- न गेयम्‌ । इति प्रपे- त्रूमः--गीयमानस्य गिरापद्स्य स्थान इरापदं विधीयत इति पदमात्रस्य बाधः। गानं तु न बाध्यते | किंच “विमुक्तादि [ पा० सू= ५।२।६१ ] सूत्रेणाणप्र- ल्येऽपि पूद्रस्मात्‌ “मतो छः सूृक्तपान्नोः” [पा०पू० ५।२।५९ ] इति सूत्रात्सामानुवृततेः (दरं साम" इत्यर्थो मवति । सामतं च गीविसाध्यम्‌ | यदा तु “तस्य विकारः" [ पा० मू० ४।३।१२४ ] इल्स्मिन्नर्थऽगप्रत्ययः, तदानीम्‌ “इराया विकारः" इवि विरहे यथाक्तं गानं भ्यते । तस्मात्‌-- गातव्यम्‌ |

>) => क्रे,

इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्पायमालाविस्तरे नवमस्याध्यायस्य प्रथमः पादः॥ ९॥ अचर पादं आदितः अविकरणानि १८ ५.४७ सूत्राणि ५८ १५५८९

[अ ०९्पा०रअपि ०१] जेपिनीयन्यायमाखाविस्तरः। ४३५

( अय द्वितीयः पादः )

( प्रथमे-वणंकद्रयसहितेऽधिकरणे सते १-२) | ९ क क सामान मन्जमकं स्मृत्यपदया भ्याम्‌ ॥१॥ तदुक्तदीषम्‌॥२॥ दवितीयपाद्य प्रथपापिकरणे ( गीतीनां सामनामताप्रदशंक्‌ ) प्रथमवणेकमार- चयवि-- सामोक्तिव्रहदादक्तीं गीतायामृचि केवर ॥ गाने वा, गान एवैति स्मायते सप्तमोदितम्‌ ॥ १॥ (सामान्यवाची सामशब्दः, विशेषवाचिनो बृह द्रधंवरादिशब्दाश्च गानमात्रे ववेन्ते, न तु गानवशि्टायामग्रचि" इत्ययं निणेयः सप्तमस्य द्वितीयपादे सिद्धः । सोऽत्र वक्ष्यमाणविचारोपयोगिवया स्पाय॑वे ॥

( ऊहग्रन्थस्य पारूपयत्वप्रदश्क ) द्वितीयवणकमारचयति-- ऊहग्रन्थोऽपोरुषेयः पारषेयोऽथ वाऽग्रिमः॥ वेदसामसमानत्वाद्विधिसाथत्वतोऽन्तिमः॥ २॥

यस्मिन्मरन्थे सामगास्तचे तृचे साेकैकं गायन्ति, सीऽयमृहग्रन्थो नियः, न वु

परूपेण निर्मितः | कृतः-अनध्यायवमेनेन, कतुरस्मरणेन, अध्यापकानां वेद्‌त्वप- पिद्धचया च वेदसापनापकयोनिग्रन्थसदशतात्‌ । इवि चेत्‌ |

येवम्‌ । अपरुपेयते विषिवेयथ्यैपसङ्कात । “यद्योन्यां, वदुत्तरयोगायति!” इवि

वीयते | अयमथः-` जप) रुपेयत्वेन संप्रविपनने वेदसामनामके मन्थे (कया नश्चित्र जामुवत्‌!' इत्येतस्यां योन्यामकस्यामचि यद्रामदेव्यनामकं सामोपदिष्टम्‌ । वदेवोतच्त- पकचोः-“कस्वा सयो मदानाम्‌ ,'"--".अमीषृणः स्खीनाप'”--इलयनयो. तोयत्रतीययागावव्यम्‌'--इययं व्रिविरूहयन्थस्य वेदत्वे व्यथः स्यात्‌, वेद्सा- भवदध्ययनादैव तत्सिद्धेः | उपरिवन ग्य सामाहस्य पौरुषेयत्वेऽपि सामरूपस्य तदाषारभूतानां तिसरणामृचां च वेदत्वादनभ्याया वनेनीयाः | कतैरस्मरणं जीगेकूषा- रामादिप्विव चिरकारव्यवषानादुपपन्नम्‌ | अस्मरणमृठेवाध्यापकानां वेदवपरपिद्धिः । यथा बह वृचा अध्यापका महव्रवपयोगप्रातिपादकमाश्वलायननि्िवं कल्पसूतमर०५ऽ- षीयानाः पञ्चमारण्यकमिवि वेदेन व्यवहरन्वि । न च-वस्यापिं वेदत्वमस्वु-- इवि वाच्यम्‌, प्रथमारण्यकेन पुनरुक्तत्वाव, अथेवादराहिलन व्राह्मणप्तादशयामवाच ।

॥ ^ ९ £ ५८ १ |

१न्‌, षत्‌ । सामेदाध्य। २ ज. ञ्च, "मतद" ।

४२६ श्रीमाधव प्रणीतः- [अ ०९पा०२अपि ०२

तस्माठ--पृशमारण्यकवदृहः पौरुषेयः । पोरुषेयस्य च न्यायमृलत्वाचत्र व््यमा- णन्यायविर।घः, वद्प्रमाणम्‌ ॥

( द्वितीये-षाश्न ऋकंस्कारकमताधिकरणे सूनांणि ३-१३ ) ® ® नै कमं वा विधिरक्षणम्‌ ॥ ३ ॥ तद्द्रव्यं वच- क क 0 8 क | नातपाकयज्नवत्‌ ॥५॥ ततरावप्राताषदया द्रव्या- ऋ = श श्‌ १ न्तरं व्यातरकः प्रदशच्र ॥ 4 ॥ शब्दाथा पतव नेवं स्यात्‌ ॥ & ॥ पराथलाच शब्दानाम्‌ अ 9 श ॐ ही थ्‌ £ ॥ ७ ॥ असबन्पश्च कमणा शब्द्याः एगध ॐ ८ ० = ध प्र त्वात्‌ ॥ ८ ॥ सस्कारश्वाप्रकरणअर्वत्स्यादय- प्व [त छव प्र युक्तत्वात्‌ ॥ ९ ॥ जकायवाच् शब्दानामप्र- क (= = = यामः प्रतायत ॥ १० ॥ जाश्रतव्वाञ्च क (> = ॥ ३१ .॥ वरङ्न्वत हात चत्‌ ॥ ३९ ॥ ग्रहणाय प्रयज्यत ॥ ३३॥ द्वितीयाषिकरणमारचयति-- सामचं प्रति मख्य स्याद्रणो वा बाह्यपाठतः ॥ मुख्यमभ्यसितं पाठे गणो गीताप्षरेः स्तुतेः ॥ ६ ॥

"(रथंतरं गायति" इत्यादौ यद्रानं विदितं, तदेव सामशब्दराधैः-- इति प्रतिपा- दितं स्मारेतं च | तदेतद्वानमूृचं पति प्रषानकमे स्यात्‌ । कुवः--यागप्रयोगादहिर- ध्ययनकालेऽपि पङ्यमानत्वात्‌ । गुणकमेतवे तु ब्रीहिपोक्षणादिवद्यागप्रयोगमध्य एव गानमनुष्ठीयेत | ठतो बहिगौनस्य विश्वजिदादिवत्फलं कल्पनीयम्‌ । मध्यकाटीनगानं वु प्रयाजादिवदाराटुपकारकम्‌ । तस्मात~मुख्यमतत्‌, न तु गुणकम । इति पपे-

तूमः-- न तावद्वहिः पाठः पथानकमत्वं कल्पयितुं शक्रोति । मूमिरथिकशष्के्ि- न्यायेन प्रयीगपाटवाय गानाध्ययनोप्पत्तेः | यथा मूप्ररयिको भमौ रथमािस्या- भ्यासं करोति | यथा वा छात्रः शृष्कष्ट्या प्रयोगपाखं संपादयति | तद्वत्‌ | नापि~-गुणकभतवे प्रयोजनामावात्यधानकमत्वम्‌--ड्‌पि वास्यम्‌, गनिन संस्कतै- ऋगकषरेः स्तुतिसमवात्‌ । “आन्यैः स्तुवते”, “पः स्तुवते” इति स्तुविवषानात्‌ |

१ ज. स्च, योगाभा' |

[अ०द्पा०रेअपि ० ३-४]जेमिनीयन्पापमाखाविस्तरः। ३७

तस्मात्--ऋगक्षराणां खरविशिष्टत्वाकाराभिन्यक्तिरष्टं प्रयोजनमिलयदरष्टस्याकल्पनी. यत्व प्रानं संस्कारक्मे ॥

( ृवीये-तृचे प्रत्यृचं कृत्स्सान्नः समापनाधिकरणे सूत्राणि १४--२०) तृच स्याच्दछतानदशात्‌ ॥ ३० ॥ शब्दाथ-

त्वाहकारस्य ॥ ३५ ॥ दृश्यति च ॥ १६ ॥ वाक्याना ठ वभकुववाप्मतशब्द समाप ति ज था स्याव्सस्कारस्य तदथवाद्‌ ॥ १७॥ तथाः ^ _ € स चान्यार्थद्शनम्‌ ॥ १८ ॥ अनवानोपदेशश्च १ म ८, तहत्‌ ॥ १९ ॥ अभ्ासनतर यातः॥ २०॥ तृतीयाधिकरणमारचयति- अंशोः सामक्षं कृतसं वा पर्यृचं तिष्ठमिः श्रतेः ॥ 1, = 9 ० ( [९ अंशेर्मेवं स्त॒तेरशेरसिद्धेः पत्य॒चं भवेत्‌ ॥ ४॥ “एकं साम तृचे क्रियते स्वोतरीयम्‌!” इति श्रूयवे । व्न--तरेधाविभक्तेषु सारा. शेष्वेकेकं[ऽरा एकेकस्यामृचि गातन्यः | कुतः-एकस्य सास्नस्तिसुभिकम्िर्िष्पादनेस्य वणात्‌ | इति प्राप्रे व्रमः--स्तोत्रीयम्‌' इवि स्त॒तिनिष्पादृकत्वं छृत्लस्य साम्नो विधीयते | नत सामांशानाम्‌ । स्तुविनोम गुणकयनपरमेकं वाक्यम्‌। तच वाक्यमेकस्यामृचि संपणेम्‌ | तवः छत्लनसरान्ना तद्वाक्य सस्कायवाव प्रद्यच सामाम्यसनयम्‌ | तथासति द्विती. यतृतीययोक चेस्वस्येव साम्न आवतेमानतया सामान्वरत्वामावाद्क्चयनिष्पाचतम- प्यविरुद्धम्‌ । तस्मात्--प्रत्युचं रत्तं साम समापनीयम्‌ ॥

( चतुथ-समास्वेव तिषठष्वृक्षु गानाधिकरणे सूत्रे २१५२२) तद्भ्यासः समासु स्यात्‌ ॥ २१ ॥ छिङ्गद्शनाचच ॥ २२॥ चतुथाविकरणमारचयति--

तिसष्वृष्‌दितं साम विषमासु समासवा॥ यथेच्छानियमादन्त्यः शररेशापनुत्तये ॥ ५ ॥

१ज, ञ्च, नस्याश्र।

४३८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०र्पाररेअपि०५]

विषमच्छन्दस्कापु समच्छन्दस्कासु वां विपूष्वृक्ष स्वेच्छया साम गातव्यम्‌ | दत्थ मेव इवि नियामकस्य कस्यचिद्‌भावात्‌ । इति चेत्‌ | मेवम्‌ । शरलेश्ञपसङ्गस्य नियामकत्वात्‌ । शरो हिसा) ठेशोऽल्पत्वम्‌ । ^ दिंसायाम्‌^, “लिश अल्पीभावे" इयेवद्धातुद्रयदशेनात्‌ । यद्याधिकच्छन्दस्कायां योनावुतपन्नं साम न्यूनच्छन्दस्कयोरुत्तरयोगोयत्‌, तदा साममागेनेव वतूर्वरवश्ेष्टः साममाग आभ्रयामावाद्विनश्येत्‌। यदि योनेरप्यविकच्छन्दस्योगोयेत्‌, वदा सान्नोऽ- त्पत्वादवश्चे्ट ऋग्मागः सामरहितः स्यात्‌ | तस्मात्‌- समानच्छन्दस्कास्वेव ग।व- न्यम्‌ ||

'उत्तरयोगायति' इत्यत्रीत्तरा- ग्रन्थस्थयोकरचोग्रंहणाधिकरणे नेमित्तिकं तूत्तरातमानन्तयसरतीयेत ॥ २३॥

टेकार्थ्याचच तद्भ्यासः ॥ २४॥ पञ्चमाधेकरणे प्रथमवणेकमारचयति-- छन्दःस्थयोरुत्तरास्थयोवां गीतेरिदोहनम्‌ ॥ अविशेषाद्विंकल्पः स्यादन्त्यः सज्ञाबङित्वतः॥६॥ सामगानामृक्पाठाय दवौ अन्यौ विदयेते-- छन्दः, उत्तरा चेवि । तच--छन्दौना- मके ग्रन्थे-नानाविधानां सान्नां योनिभूता वचेः पठिताः, उत्तराम्न्थे-तृचाल- कानि सृक्तानि पठितानि । एकरसिमस्वृचचे छन्दोगता योन्युक्पथमा, इतरे द्रे उत्तरे । एवं स्थिते सति ““रथ॑तरमूत्तरयोगोयति । यद्योन्यां तदुत्तरयोगायतिः' इयत द्विविषै उत्तरे संमाविवे | रथेदरस्य च्छन्दोयन्थे-- "आमि ता शूर"?-इतीयम्रग्योनितेन पठिता | वस्या उपरि ““लामिद्धि इवामहे"-इलयादय) बृहद्ादिसान्नां योनयः पठिताः । उत्तरामन्थे तु--“भमि त्वा शूर!-इति सक्ते वस्या ऋच उर्व “न्‌

|>) प ष प [५

त्वा वे अन्ये-इव्येषा सान्न; कस्याप्ययोनिमूता प्रठिता । वन्न चछन्दोन्थापिक्षया सामान्तरयो्यानी दवे रथ॑तरस्य स्वयोन्युत्तरे मवतः । उत्तराय्रन्थपेक्षया तृचगते द्विवीयवृतीये स्वयोन्युत्तरे भवतः । तत्र विशेषनियामकामावौचयोः कयोश्िदुत्तरयो- गानम्‌ | इति चेत्‌ |

मवम्‌ । “उत्तरा ” इति संज्ञा सहसा बुद्धिस्था मवति, प्रतियोगिनिरपेक्षतात्‌ ।

(पच्मे पथमवणेके-- | ¦ - सूते २३-२४)

१कं.च | २ज. इ, गेयम्‌ । ३क. क्ल, ज, नवचैः। ४, च. योनिः प्रथः । ५ क, ` वात्कया ` ।

[अ०रपा०रेअपि०९५] जेमिनीयन्यायमासाविस्तरः। ४३९

पुवेपटितानां योनिमृचमपेक्ष्य यदुत्तरात्वम्‌, तद्विढम्बेन प्रतीयमानत्वाहुबेलम्‌ । ईदशमे- वोत्तरात्वं छन्दसि पटिवयोः खयोन्येनन्वरमाविन्योः सामान्वरयोन्योद्रेयो ऋचोः। तृच- गतयोस्तु द्वितीयत्‌वीययोरुत्तरां संज्ञया ववेते । अतस्वयोरेव गानम्‌ । एवं सवि पुवाधिकरणनिर्णाविं समास्ेव गानमनुगरहीतं मवति । किंच~तृचात्मकेषु सूक्तेषु या प्रथमा योनिभूता वन्नान्ना छन्दोञरन्यस्य “योनिग्नन्थः” इयध्यापकसमाख्या | इतरस्य तु तृच- संघरूपस्य अन्यस्योपरितनयोकचोनामपेयेन "उत्तराः इति समाख्या | स एवं अन्यः कमोद्कसमपकं प्रकरणम्‌ । पश्चदशसप्तदशादिस्तोमानां त॒चेप्वेवो्त्ेः । वस्माव-- उत्तराग्रन्यस्थयोस्त्रचगतयोद्ंतीयत्रतीययोरयम्‌हः ॥ अतिजगत्यामभ्यस्यमाना- पां त्रिशोकगानाधिकरणे तद्भ्यासः समासु स्यत्र्‌ ॥ २१ ॥ लिङ्गदशं- नाच ॥ २२ ॥ नेमित्तिकं तृत्तराखमानन्तर्या- क क £ प्रतायत | ९३। एकाध्याच तद्भ्यासः॥२५।॥। दवितीयवणेकमारचयति-- त्रेशोकेति जगत्यो द्वे आनेये गीतयेऽथ वा ॥ व्रहत्या वाऽऽदिमः साम्यानोत्तरातवश्चतेवंखात्‌ ॥ ७ ॥ द्वादशाहं चतुथऽहनि तैशोकनामकं साम व्रिहिवम्‌ | तच “विश्वाः पवनाः" इत्येतस्यामतिजगलामुतन्नम्‌ । तसिमश्च तचे तस्या योनेरुत्तरे ब्रहत्यौ (नेमिं नम- न्वि”--* इलयादिके आन्नावे | तत व्रहत्यावुपेक्ष्य वयोः स्थाने द्रे उ्पत्तििद्धे जतिः जगत्यावानीय वायु तिसु गेयम्‌ | तथासति समार गानं पूवत निर्णीतिमनुग्ह्यते | (विज गवीपु स्तुवन्वि^” इति श्रूयमाणमविजगतीबहुत्वमन्यथा नोपपद्येत | इवि चत्‌। मेवम्‌ ।““उत्तरयोगायति?" इत्युक्तस्य संज्ञारूपस्योत्तराशब्द्यापीयमानयोवरैह लयोमृ

© ~

ख्यत्वात्‌ । श्रुतिश्च बरहुत्रलिङ्गाव समासु गानम्‌! इति न्यायाच व्छीयसरौ । यदृतद्‌ति- जगर्तत्रहुत्वम्‌ , वदृवृहत्योः सखीकारेऽप्युपपयते । एकविरस्तोमस्याच विदि तत्वेन व- स्सिद्धये प्रथमाया अविजगलयाः स्रत आववेनीयत्वात्‌ । वस्मात्‌ -तरशञोकं साम बहत्योषूहनीयम्‌ ॥

( द्वितीयवणके- | -सूजाणि २१-२४ )

# द्वितीया बृदती तु--“समी रेभासो अघ्वरन्‌ ”--इति शाव्ररभाष्ये दार्थेता ॥

१ क, "त्तत्वं । ब, "त्तराघन्द' । ज. छ, "तरच्छन्द | २क, ल्ल. ज, च्च, ज, "न्यन्त। ३ ज. च, 'स्याम्रचि ज'।

ह्० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०स्पा०र्मपि ०६] ( षष्ठे वणकचतषए्य सहिते सत्राणि २५-२८ >) ।

प्रागाथादिकं त ॥२५॥ खे च ॥२६॥ प्रगाथ च ॥ २७ ॥ लिङ्कदश्चनान्यतिरेकाच्च ॥ २८ ॥

पष्ठायिकरणे ( श्हतीपङ्कयोरेव परगथेन रथं तरस्य गानसाधकं ) प्रथमवणेकमा-

रचयत्ि- रथतरे ककुव्ग्राह्मा ग्र्या वाऽ ऽयो ऽथेवच्वतः। पुनःपदाप्रतिद्धथादेरन्त्यो ऽयो ऽन्यत्र वीक्ष्यताप्‌ ॥ ८ ॥

इदमाम्नायते--““न वै वृह द्रथतरमेकच्छन्दौ, यत्तयोः पृवो बृहती, ककुभावृत्तरे"! हति । अयम्थः--नहद्रयंतरं तदेत्सामदयमितरसामवदेकच्छन्दस्कं न भवति । यस्मात्कारणात--तयोवेहद्रथंतरसाम्नोराश्रयमतास्वेक्ष पवो बृहतीछन्दस्का, उत्तरे तु दवे ऋचो ककुण्ठन्दस्के | इतरेषां वामदेव्यादिसाम्रामाश्रये तृचेऽवस्थितास्तिस् च एकच्छन्दस्का उत्तराग्रन्थे आान्नावाः, संशरविलेशपरिहाराय “समासु गायत्‌” इति न्यायेन निर्णीतोश्च | इह तु वाचनिकं विषमच्छन्दस्कासु गानम्‌"--इवि । तच रथंतर्‌- स्याऽडश्रयतया तृचो नोत्तरा्न्थे समा्नातः । किं तहि, प्रगाथप्तदाश्रयत्वेन!ऽऽ- म्रातः। स च द्राम्यामृगभ्यां निष्पन्नत्वान्न तचो मवति | तयोश्च दयो चोः-““अमि चा सूर'“--इयेषा प्रथमा, साच ब्रहती | (नत्वावा अन्यो दिव्यः--इलेषा द्वितीया, सा च पङ्किच्छन्द्स्का | तथासति तां पङ्किमपनीय तस्याः स्थाने दृाशतयी- गते द्वे उतपक्तिककुमावृचचौ ग्रदीत्व्ये । कुतः-जथैवात्‌ । उद्ाहतेन ““ककुमावुत्तरे"" इति वाक्येन रथ॑तरसान्न आश्रयत्वेन ककूमोर्विनियुज्यमानयोः ककुवुत्पत्तिरथेवती भवति । अन्यथा वैयर्थ्यं स्यात्‌ | किच--आश्नावाया एकस्याः पङ्कः खीकारे सत्यु- चोद्रेयरेव लाभात्‌ “एकं साम तुचे क्रियते, स्तोत्रीयम्‌"” इति वचनं विरुध्येत । तस्मात्‌--रयेवरसाश्नि दवे ककुमावुत्तरे महीवम्ये । अयमेव न्यायो ब्ृहत्साम्न्यप्र याजनीयः | इति प्रप्र

मः--आन्नातयोव्ेह तीपङ्कयोयि ककुन्य्रयनीया । वथाहि-जमि घा डरः”--इत्येषा बहती परथमा स्तोत्रीया । तस्वामविकूतायामेव रथंतरं गातन्यम्‌ | ततस्तस्याश्रचि चतुर्थं पादु पूनरूपदायेत्तरस्याः पर्कः पुवौर्धन सह यथनीयम्‌ं | सेय- मष्टाविंशलक्षरा रषदा द्वितीया स्त्रीया | सा चैका ककुप्संप्ते | तस्यां च ककुभि चरमं॑पाद्‌ं पङ्युत्तरार्थेन सह प्र्थ्य तृतीया स्तोत्रीया कवेन्या | सा च

9 न्ञःज. त्‌ा एव ।इ। च, "ताश्चैव | २.२ ज, च, ग्रहीतव्यौ । ३ ज, इ, “१ । सोऽय

[अ०र्पा०२अधपिन्त्‌] जेमिनीयन्यायमाखविस्तरः। ४२९

द्वितीया ककुप्संपद्यते । अनेन प्र्मयनपरकारेण दयोकेचोराम्नातयोस्त॒चनिष्पत्तन- स्तयुक्तो वचन विरोषः । अस्मिन्यन्थने “पुनःपदा” इति श्रोपोक्ति्टिङ्म्‌ । चथा च भ्रूयते--““एषा वै प्रतिष्ठिता ब्रहती या पूनःपदा। वच्त्पदं पुनरारभते । तस्माद्रत्सो पातरममिर्हिकरोि"” इवि । भयम्थः-'या वृहती पुनःपदा भवति, सैषा प्रतिष्ठिता स्थिरा मवति । प्रदं चतुथः पादः । स ह्यगन्तरस्तपादनाय पुनः पर्यते । ततः सा वृहती पुनःपदा । सेयमृग्मातवा । तस्याः पौदो वत्सः । तथा सति यस्माक्चतुथे- पादमुदराता पुनरारमते । तस्मात्‌-रोके वत्सो मावरमभिलक्ष्य हिमिति शब्दं करोति" इवि । न केवलं लिङ्कपा्रेण प्र्मयथनम्‌ । किंतु--छन्दोगानां पसिद्धचाऽपि । ते चवं स्मरन्ति--'“काकुमः पगाथः” इति । किंच--परगायजब्दाथपयोरोचनेनापि अथनं गम्यते | पक्षेण गानं यत्र स प्रगाथः | प्रकरपो नामाऽऽन्नाताहक्पाादायिक्यम्‌ । तच पूर्वोक्तनीत्या पादाम्याप्पूरःषरमृगन्वरसंपादनेनोपजायते । तस्मात्‌--नोत्- त्तिककुभो ग्रहीतव्य । किं ताह पर्रथनेन दे उत्तरे ककुमो सपाय तासु तिसृषु रथ- तरं गातव्यम्‌ | तथा वरहदपि । एवं सति पङ्कः पाठः सार्थो मवति । न च-एवं ककुवुतत्तेवैयथ्यम्‌--इति शङ्नीयम्‌, वाचः स्वोभ तदुपयोगात्‌ । तस्मत्‌--न काऽपि प्र्मयनेऽनुपपत्तिः | ( बरहतीविस्तारपद्योः प्रग्रयेन रोरख~-योधाजयपरान्नो्गानसाधकं )

1

द्विवीयवणकमारचयति-

योधाजये रौरवे च व्रहत्योरागमोऽथ वा ॥ ग्रथनं प्रववतपज्नो षषटिरिङ्धमिहोच्यते ॥ ९ ॥ इदमान्नायते-“*रौख-यौषाजये बाहवे तृचे भवतः! इति । अयमर्थः- (रौरवनामकं किंचित्साम) वथा--वोवाजयनामकमपरम्‌ । तयोद्रेयोः साम्नोबेहवी- छन्द्स्कस्तृच आश्रयः” इति । उत्तरा्मन्थे तु-तस्य स्रामद्रयस्याऽऽश्रय एकः प्रगाय जाम्नातः | वस्िश्च प्रगाये-"“पनानः सौपः--दइत्यसवृक्प्रथमा | सा च बहती । “दुहान उवारव्यम्‌”--इयसावृद्धितीया, सा तु विष्टारपद्किः । तामेनां विष्टारपङ्किमपनीय तस्याः स्थान उतपत्तिवृहत्यों दरे ऋ चावानेतग्ये | इतिं पूवः पक्षः॥ बृहतीविष्ारषङकयोः प्यनविशेषेण द्व वृहत्यावुत्तरे संपाद्नीये । इति राद्धान्तः । तत्रोभयत्र युक्तिः पूतैन्यायेन द्रष्टव्या । लिङ्गं त्वेवमा्नायते--“4पष्टििषटुमो मार्ध्य- दिनं सवनम्‌" इवि । अयमर्थः- "रौरव यौव।जयनामके सामनी माध्यंदिनसवने १ ज. ख. परो। २. च. "क्तरीवा।३ ख, "त्पत्तिवियः । ज, ञ्च. "त्पत्तो वेय"! ४, च, ज. ञ्च, ज, तामेतां । ५ कं, वे द्र | ५६

४४२ श्नीमाधवप्रणीतः- [अ०्स्पा०२अषि०६]

गीयेते | तसिमिश्च सवने त्रिष्टपूखन्द्स्का ऋचः पष्टिभेवन्वि" इति । सेयं ष्टिसंर्या पर्मथनपक्ष उपपद्यते । वथा दि--माध्यंदिनसवने-पवमान एकः, पृषठस्तो्ाणि चत्वारिं । पवमाने-- तरीणि सूक्तानि । “उच्चा ते जातम्‌'-इत्येकं सक्तम्‌ । तत्र-- गायत्रयास्तिस्च ऋचः । (“पुनानः सोम-इति दिवीयं सक्तम्‌ | तच ॒प्रगायरूपम्‌ | त्र-पूवा बृहती, उत्तरा विष्टारपह्किः । धर तु द्रव परिकोशम्‌"-हति वृतीयं सृक्तम्‌ । तन्-त्रिष्टुमपतिस्लः । परष्ठस्तोतेषु-““भमि ता शूर'-इवि प्रगाथरूपं प्रथं सूक्तम्‌ । तत्नर--पूवां ब्रहती, उत्तरा पकः । “कया नश्चित्र” इति द्वितीयम्‌ । वत्र तिलो गायञ्यः | “ते वो दस्मगृतीषहम्‌!"-हवि त्रतीयं परगाथरूपम्‌ । तत्र--बृह- तीपड्यो । ^(तरोर्भिवों विदद्रसुम्‌'” इवि प्रगाथरूपं चतुधेम्‌ । तत्रापि बृहतीपड्यौ। एवमसिमन्सवने सप्र सूक्तानि । तेषु नव सामानि गेयानि । प्रथमे सूक्तं-- गायत्रम्‌ , जामहीयवं चेति दवे सामनी। द्वितीये-रौख, यौवाजयं च। तुतीये-भौशनम्‌ । चतु्थ-रथंवरम्‌। पञ्चमे --वामदेग्यम्‌ । षष्ट नौषसम्‌। सप्रमे--काठेयम्‌। व~ प्रथमसक्तस्य सामहयनिष्पत्तये द्विराव॒त्तावाश्रयमूता चः पड़ायज्यो मवन्ति | प्रच- मसक्तगतवा वामदेव्यसामाश्रयमूतास्तिसर ऋचः सप्तदशस्वोमसिद्धचयमारवतेमानाः सप्र- दश गायत्र्य इत्यवं मिलिला चयोविंशतिगौयञ्यः । पष्ट सूक्ते बृहतीपड््योः पर्मय- नेन बाहंतस्तृचो भक्ति । तथा-सप्तमेऽपि । तत्रोभयत्र सप्रदृशस्तोमे सति चतुक्ि- राट्‌ बृहत्यो मवन्ति । द्वितीयसूक्तेऽपि प्र्यनेन बाहव तृचं संपाद्य सामद्रयाधेमावृत्तौ षट्बरहत्यो मवन्ति | चतुर्थ्ुक्ते--रथंतरसामाथ पूवेवणंकाक्तंनात्या प्रग्रयनें सति दे ककुमवुत्तरे भवतः । प्रथमा तु छतःिद्धा ब्रहती । ततर सप्तदशस्तोमे कते सति परं बृहत्यो दवादश ककुमश्च संपच्न्ते | तस्य च स्तोमविधायकं ब्राह्मणमेवमान्नायते- 'पश्चभ्यां हिंकरोति स तिसुमिः, स एकया, स एकया । पञ्चभ्यो हिकरोति स

लि क @५।

एकया, स तिसृभिः, स एकया । सप्तभ्यो हिंकरोति स एकया, स तिसृभिः, स

<

तिसृभिः” इति। अयमर्थः--“एका लतः सिद्ध वहती, पञ्मधिते द्रे ककुमौ--इयेवं विधस्तृचकिमिः प्रयोयैरावतेनीयः । प्रथमे पयोये-त्रिबैदती गातव्या, सक

त्सरुत्ककुभो । द्वितीये प्याये-परदुदी, चिवारमनन्तरा ककुप्‌ , सह्दन््या ककुप्‌ । तृतीये पयाये सकूदनृहती, चिघ्िः ककुभो" इति । रिकरोति हिकारोपलक्ितं गानं कुयोदियथेः | तदेवे तृतीयमसूक्तम्यतिरिकतैषु पट्सु स्तेषु तरयोवि्ाठिगोयत्यः) पञ्चचचारिशहत्यः, द्वादश ककुमः संपन्नाः ।

तच्--ककुब्टाविंशलक्षरा । तस्यां षोडशाक्षरे गायत्रीपादद्रये योजिते चतु-

१ क, ती माध्यंदिने-उ*। २ अ, द्रनव्यप"।ज. घल. द्वपारि ३ ज. इ. “मनीष । ४ क, भियाति । ५ ज. चच. "यपा" | ९ कर. "क्तरीया। ७ ज, इ. "बभ्यो दा" ।

[अनरपा०२अपि०8] जैमिनीयन्यायमालाविस्तरः। ४४३

श्त्वारिशदक्षया श्िषटप्संपचते | भनया दिशा दइवादज्ञानां ककुभां विष्टप्संमाद्‌नाय चतुर्विशतिगोयत्रीपादा योजनीयाः । वथा सवि--अष्टौ गायश्यो गताः, प्रश्चदृश गायञ्योऽवरिष्यन्वे । वासां पथचत्वारिशत्पादाः। वांश्च ताववीषु वृहवीषु संयोज्य तिष्टमः संपादनीया: । तत एताः पश्चचत्वारिरत्ककुप्मु निष्पन्ना द्वादश तृतीये सूक्ते खतःसिद्धास्विछः, इयेवं प्रग्रथनपक्षे ष्टिशिष्टेम उत्तराग्न्थे समाश्रावा एव ठभ्यन्ते। उत्पात्तिवृहत्यानयने तु प्रकरणान्नातानां वावतीनामलामाद्यकवहानाप्रकूवपकरिये पन्ये. याताम्‌ । तस्मात्‌--“तरिष्टमः षष्टिः" इयर ह वौप्मयनस्य लिङ्गम्‌ प्रययनपरकार- स्त्वामिषीयते--“पुनानः सोम"“--इत्यस्या बृहत्याश्चतुर्थं पादं पुनरूपादाय द्विरभ्यस्व ““दुहान उरर्दिन्यम्‌'-- इयेतस्या विष्टारषङ्कः पू्ार्थैन संयोजयेत्‌ । सा बृहती भवति । एवदीयं चतुथं पादं द्विरभ्यस्योत्तरा्थन योजयेत्‌ । साऽपि बरही मवावि | तस्मात्‌-यौवाजय-रौरवयोव इत्यावुत्तर अयनीये | एवं नौ षसकालेययोरपि दरष्टन्यम्‌ |

( अनुषटव्गायत्योः प्रग्रथनेन उपदाश्वान्धीगवयोगोनसाधकं ) तुवीयवणे- कमारचयाति-

रयावाश्वान्धीगवेऽनुष्टबानेया ग्रथ्यतेऽथ वा॥ पुरेव रद्धं जगर्त।चतुर्विंशतिकीतेनम्‌ ॥ १० ॥

इद मा्नायते--'पथ्चच्छन्दा जावापः, आमेवः पवमानः सप्तसामा । गायत्रस- दिवे गायत्रे तृचे भवतः । इयावाश्वान्ीगवे आनृष्टुमे तुचं भवतः| उष्णिहि सफ़म्‌। कंकुमि परोप्कलम्‌ । कावमन्द्यं जगतीषु" इवि । अयमथंः--“अस्वि त॒तीयसवने पवमान आमभेवसंज्ञकः, तवस्मिनू--पञ्च सूक्तानि, सप्र सामानि | “ल्ारिष्टया मरि एया--इत्येकं सूक्तम्‌ । तस्मिन्गायग्यस्विस्न ऋचः | वासु गायत्रं संदहिवं चेति दे सामनी | ^पुरोनिवी वो अन्धसः"--इति सक्तान्तरम्‌ | वज्--एकाऽनुष्ब्‌ , उत्तर दे गायत्यौ | वु इयावाश्वम्‌, जन्धीगवं चेति द्वे सामनी । “"इद्रमच्छसुवा इमे” इत्यपरं पक्तम्‌ । तस्मिहष्णिहस्विछलः । वासु सफ साम । “वख मधुमत्तमः इवि प्रगाथः | वस्मिन्पृवां ककुप्‌ , उत्तरा प्ङ्किः | वत्र पौप्कठं साम। “अमि परियाणि प्ते च नो हितः” इत्यन्यत्सृक्तम्‌। तच तिस्रो जगदयः। वायु कावं साम। एतेषां १अनां सूक्तानां मध्ये पुरोजिवीयः | “पवल्'"-- इलयनयोः सक्तयोये्यपि दवे दे छन्दसी, वथाऽपि समासु गानं निष्पादायितुं प्रथने कवे सत्येकैकमेव च्छन्दः प्रप्ते । वतौ गायत्रयनुषटुबुष्णिक्रकुन्जगवीमिः पचच्छन्दाः पवमानोऽस्मिन्सवन अ्रिपनीयः'*- इति । वत्र “पुरोनिती वो” इयसिन्सृक्ते उयावाश्चमान्धीगवं च समासु गातुमृक्तर

) ल्ल. तिगाय। २न. "गतेऽनु* 1३ ज. द्व. 'दितागा' । ज “दिति गायते तृ" । ४ क, कषरम. न्द्र गच्छ ।५ ज. रफ । ६ ज, छ. सामसु ] ज, सामासु। ७ कृ. आदवनी ।

८४४ श्रीमाधवप्णीतः- [अण०्द्पाररअयि ०६]

गायज्यावान्नाते परित्यज्य दे उत्मच्यनुष्टुमावानेतव्ये । इति पूवैः पक्षः ॥

चतु पादं पृन॑रादाय द्रे अनुष्टमो ग्रथनीये--इति राद्धान्तः | तनोभयच पुवेवणे- कद्रयन्यायेन युक्तिदरेटव्या । लिः त्वेवमान्नायते--“ चतुर्विंशतिजेगत्यस्तृवीयस- वन एका च ककुप्‌ इति । सेयं संख्या प्रग्रथन उपपद्यते । वथा हि--गायतरसं- हितयोः साम्नोराश्रये गायत्रे तृचे द्विरभ्यस्ते सति ष्रडायञ्यो भवन्ति चतुर्वंशलयक्षरा गायत्री | भष्टाचत्वारिशदक्षरा जगती । वतः षद्धिंगौयच्रीमिस्वि्लो जगत्यो भवन्ति | उयावाश्वीन्धीगवयोराश्रयमृता प्रग्रथिता द्विरभ्यस्ताः षडनुष्टुभो * भवन्ति । मिकित्वा सप जगलः संपन्नाः । पैफस्य पौप्कठस्य च सामान्तसवत्तचे गानं न कवेव्यम्‌ | किं त्वेकंकस्यामृाव । तत्कृतोऽवगम्यते--“उष्णिहि, ककुभि" इवि सषम्येकवचना- न्ताभ्यां विरोषविषानात्‌ । अष्ट्विशलक्षरयोरुष्िणक्रकुमोरेका जगती, गायन्नीपादश्च संपद्यते | ककुमि मध्यमः पादो द्वादशाक्षरः) उष्णिहि च॑ परः पाद्ः-इति तयो- मंदः । कस्याऽऽश्रयम्‌ताः खतःसिद्धासिस्रो जगल इति मित्वा पवमानेऽस्िन्ने- कादश जगत्यो भवन्ति । गायत्रीपादश्वाविरिच्यते । आमेवपवर्मीनवत्त॒तीयसवने यज्ञा यज्ञीयस्वो्रमेकमस्वि । तस्य चाऽऽभश्रयः ““यज्ञायज्ञा वो भय्चयः-इत्यसो प्रगायः। त्-- पवी जगती, उत्तरा विष्टारपाङ्कः । तयोः परय्रथनेन ककुमावुक्तरे कवेव्ये । तन्ै- कविंशस्तोमः । तस्य विधायिका विष्टुविरेवमाश्नायते-““सप्रभ्यो ईिकरोवि-स विसुमभिः, स तिसृभिः) स एकया । सषठभ्यो िकरोति-स एकया, स विसमिः, स विसमिः । सप्तभ्यो रहिकरोति--स विसूमिः, स एकया, स विसृमिः' इवि । अय- मथेः-- प्रथमाया वृहत्याच्चिषु प्यायेषु क्रमेण तिवारमेकवार्‌ं पूनच्िवारमू--इति सप्त बृहत्यः | मध्यमायाः प्रथमद्वितीययोः पयोययोच्चिचिः पाठः) अन्त्ये सरत्‌ | उत्तमायाः ककुम आदौ सरत, द्वितीयत् तीययोश्चिचिः' इत्येवं चतुदश ककुभः । तासु ककुप्सु द्वादशाक्षरा मध्येपादाश्चहुदृश । वेषु सप्र पदाः ससु वृहतीषु योजनीयाः । ततः सप्र जगत्यां भवान्ति । अवदिष्टाक्षराः ककुमामा्यपरादा अन्त्यपादाश्च भिल- त्वाऽष्टावंशतिः । पेषु षड़मिः प्रदिरेका जगदी, इत्यनेन क्रमेण चतुर्विंश पिपरदैश्चवस्नो जगत्यो मबन्वि । ये वु द्वादशाक्षरः स्च पादाः पूवेमवरिष्टाः) तेषु प्रवमानरेषोऽ- टा्षरः पादो योजनीयः, ककुभां रेषेष्वशक्षरेषु चदुप पदपु चतवायक्षराणि योन-

१ स्र, च. ज. स्च. अ. नरुपादा" । २ ज. "संहत ।३अ. ञ्च, श्धादह्ीग ४. सप्तदश । ५ ज. इ. सफटस्य । € ज. चरमः पा। ७ ज. च, कायल्या* | ज. कायवस्या" । < क. मने च तृती" ९ च. ज. सष. ध्यमपाः । १० त. च. ज. घ्व, "रिष्टा अक्षः । ११च. ्.ज. षु यानि च १२ च. घ. ज. "णि तन्यत उद्धत्य एवैन यो" ।

[अ०र्पा०२अपि०७] जेमिनीयन्यायमासविस्तरः। ४४५

नीयानि । ते द्वे जगत्यौ भववः। देवं यज्ञायज्ञीयस्तोत्रे चयोदश्च जगत्यः, पूर्वोक्ताः प्वमानगता एकादश, इति चतुर्वि्तिजंगलयः । चतुरक्षरवनिवाश्चत्वारोऽष्टाक्षरपादा मिरित्वा ककुकेका भवति । अनेन लिङ्गन शयावाश्वमान्धौगवं च प्र्यिवे तृचे गात- व्यम्‌ | न तु तघ्रोत्च्यनुषटुबानयनमिवि स्थितम्‌ ॥ ( पादप्रग्रथनेन ब्रह्मस्ापगानसाधकं ) चतुथवणकमारचयति- चतुःराते प्रग्रथनगचः पादस्य वाऽग्रिमः॥ तचे मुख्यत्वतो मेवमगन्यत्वस्य वणनात्‌ ॥ १९१॥ गवामयने ब्रह्मसाम विहिवम-““अमीवर्तो ब्रह्मसाम भवति” इवि त्मरुय श्रूयते- ““चतुःशकयैन्द्रा बाहेवाः पगायाः”' इति । चतुरुत्तरशतसंख्याका इन्द्रदेववाका बृह्‌- तीछन्दस्काः परगाया ऋग्दरयात्मकाः | वेषु-एकपरगाधगवे दवे चौं द्वितीयपगाथग- तामृचं च प्र्मभ्य त॒चेऽभीवतेनामकं साम गातव्यम्‌ । तथा सति-न्नावानामवि- कृतानामेव तिसृणामृचां लामाततृचस्य मुख्यत्वं भवति । पवोक्तनीदया पादप्रग्रने तु विक्तत्वादम्‌ख्यस्तचः स्यात्‌ । इति प्रापे- वरमः-“अन्या अन्या ऋचो मवन्ति, वदेव साम!” इत्यु चामन्यत्वमन्न वण्यते | तच पाद्प्रथने संभवति । ऋकपग्मयने तु येयभृकपत्रेस्य त॒चस्यान्त्या, रेवोत्तरंस्य तुचस्याऽऽद्या, इदयन्यत्वमृचो न स्यात्‌ । तस्मात्‌--पाद्स्य प्रग्रथनम्‌ ॥

( सप्रमे-गींतिसपादकाक्षरविकारादीनां विकल्पाधिकरणे सृत्म्‌-) ॐ [र अथकतवाहकटपः स्याद्‌ ॥ ९९ ॥

स्माविकरणमास्चवयति- समुच्चेया विकल्प्या वा विभिन्ना गीतिहेतवः॥ आद्यः प्रयोगग्रहणादर्थकत्वाद्भिकर्पनम्‌ ॥ १२ ॥ छान्दोग्ये तल्वकारादिशखाभेदेषु विलक्षणा गीविहेतवोऽक्षरविकाराद्‌य आग्रा यन्ते । वे सवे कमोनुष्ठाने समुचेवव्याः । कुतः-- प्रयोगवचनेन स्वेषां परिण्हीव- त्वात्‌ ॥ भवम्‌ । एकैकशाखोक्तेरेवाक्षरविकारादिमिरध्ययनकाल इव गीविख्रूपनिष्पत्ेः | तन्निषपत्तिलक्षणस्य प्रयोजनस्थकत्वात्पयोगवचनपरिण्दीता अपि ब्रीहियववररहंद्रथ- वरव विकल्प्यन्ते ||

१क्ञ,च, अ, "्तरीया। २ ज, छ. ररस्याऽऽ्या। ३ ख, "मुच कतेव्याः ।

९६ श्रीमाधवप्रणीतः- [ज०र्पा०२अपि० <]

( ज्मे- वणंकन्रयसहिते सूत्रे ३०- ३१) उधिकल्वारिकल्पः स्याद्क्सामयोस्तदर्थवाव्‌ ॥ ३० ॥ वचनाहिनियोगः स्यात्‌ ॥ ३१ ॥ अष्टमाधिकरणे ( साश्रेव स्तवविधानसाधकं >) प्रथमवणेकमारचयति - ऋक्सामाभ्यां विकल्पेन स्तुतिः सा्नेव वाऽग्रिमः॥ पुरेव मेवमरद्निन्दासामपाशस्त्पदशेनात्‌ ॥ ९३ ॥

९ ® ॐ अ

कचित्कमेविरोषे श्रयते--““ॐचा स्तुवे | साश्ना स्तुवते” इति । तत्र पृषेन्या-

येन विकल्पः । इति चेत्‌ । मेवम्‌। ङ्निन्दा--सामप्रशं सयोर्वाक्यशेषेऽवगमात्‌ । ““यदचा स्तुवते, तदसुरा अन्ववायन्‌ । यत्सा! स्तुवे, तदसुरा नान्ववायन्‌ । य एवं विद्रान्सान्ना स्तुवीव“ इत्युचं निन्दित्वा साम प्रशस्य छिद्पययेन साम विदहिवम्‌ । तस्मात्-सा्ैव स्तोतव्यम्‌ ॥ | ( प्रगीतयेवचा बह्म्यपस्थानसाधकं ) द्विवीयदणकमारचयवि-- गानस्य नियमो नोत विद्यते वद्वद्चपस्थितो ॥ नाऽऽन्नानद्यतोऽस्त्येव प्रकृतत्वाच्छरतेरपि ॥ १४॥ कचित्कमेविशेषे श्रयते--“भयं सहस्रमानवः-इये तयाऽऽहवनीयमुपविष्ठवे"" इवि । असावृगप्रगीता संहिवान्ये समान्नाता, पगीवा गानम्न्थे | वतो वद्वरुपस्पाने तस्यामृचि गानं न नियतम्‌ , कितु विकल्पितम्‌ । इति प्रापे- त्रमः-- अस्त्येव नियमो गाने । कुवः-- सामवेदे गानप्येव प्ररूतत्वात्‌ । र्चा संहि वापाोऽच गानायेव । नद्यावारमन्वरेण गातुं शक्यते । अथोच्येत--“"अयं सह्'“--इत्युक्पतीकपृवेकेण वाक्येनोपस्थानविधानाद्वाकयस्य प्रकरण(त्पबरुत्वाह- चेवोपस्थानम्‌--इपिं । वन्न । परुतपगीवमन्रवाचिन्याः "एतया! इवि सवेनामश्रुतेः प्रबङतरत्वात्‌ । तस्मात्‌-प्रगीवयोपस्थानम्‌ ॥ ( यान्यानुवाक्यादीनां तानेन प्रयोगसाघकं >) त॒ तीयवणेकमारचयतवि- ्रस्वयादि समन्चेयं विकद्प्यं तान एव वा॥ प्रयोगादर्थतो द्र नो वचनात्स्मृतिकर्पितात्‌ ॥ १५॥ (अ्िमृधो--इत्यादियान्यानुवाक्याद यो मश्राः सामपरसद्भाद्विचायन्वे । वे च कप्यांचिच्छाखायां चेखर्येणाधीयन्ते । कैश्चिबातुःखर्येण । उदात्तानुदात्तस्वरिवेभ्यो

१ च. "क्सामभ्यां | २, "णाद्रटवच्वाद | ३ करज, च "तवा । ४च, ज. छ, ज “ज्यापुरोनु" ।

[अ ०९्पा०२्जवपि०९] जेभिनीयन्यायमाहाविस्तरः। ४४७

म्यतिरिक्तश्चतुयेखर एकश्चतिः । तां चाध्यापकाः रचयः” इत्याचक्षते | तत्र-- प्रयोगवचनस्य सवीङ्कोपपंहारितात्समु्यघ्ेस्वयोदीनाम्‌ । इत्येकः पक्षः ॥

अध्ययननिवृत्चिलक्षणस्य पयोजनस्येकत्वाद्विकल्पः । इति द्वितीयः पक्षः ॥

नैतो द प्र्षो युक्तो, एकश्रुेव्योकरणस्मृपौ विहिवत्वात्‌ । तथा च पाणिनीयं चत्र म्‌-“'यज्ञकमेण्यजपन्यूङ्पामसु" (१ ।२। ३४) इवि । “अयि गृहामि सरथम्‌" --इत्यादयो मत्रा यजमानेनैव जप्यन्ते | न्युङ्कः प्रणवाः । सामानि रथंत- रादीनि । एतेभ्यो जपादिभ्यो व्यतिरिक्तानां मन्राणां यज्ञकमेण्येकश्रुतिभेवति | अनया च स्मृत्याऽनुितं वेद्वाक्रयमेतत्‌-““वानो यज्ञकमेणि” इवि । 'वानः' इयेकश्चवेः पूवा- चायैसंज्ञा । न च--एकश्रतिवे स्वराध्ययनं व्यथैमू--इति वाच्यम्‌ , स्वरविशेषेण ब्रीहि वप्एरुषसमासानिश्चये सत्यथेविशेषस्यावबोद्धुं शक्यलात्‌ । जपादिषु तु यथाभ्ययनं स्वरः प्रयोक्तव्यः ॥

( नवमे-उत्तरावर्णं वशेन गानाधिकरणे सूत्रे ३२-३३ ) क. ४० सामप्रदेशे विकारस्तद्पेक्षः स्याच्छाघ्रकृतखात्‌॥३२॥ रे च 9 क कः वणे तु बाद्रियंथाद्रवयं द्रव्यव्यतिरकात्‌ ॥ ३३ ॥ नवमाधिकरणमारचयति -- आयीभावों योनिवशादुत्तरावशतोऽथय वा ॥ गीत्यथेत्वादादिमोऽन्त्यो व्णाभिव्यञ्जक त्तः ॥ ९६ ॥ ““यद्योन्याम्‌ , तदुत्तरयोगांयवि” इवि भ्रूयवे। तत्र--“कया नश्चित्र आमुवत' हयसातृम्योनिः । तस्यामृचि (कया! इयक्षद्रयमायो मगः । नश्चित्र आभुवत, हवयक्षरषटं द्वितीयो मागः । तस्मिन्भागे द्वितीयाक्षरे चकारस्यापरितनमिकारं विलोप्य तस्य स्थान * भायीमाव्मान्नाय गीति्निष्णादिता | कस्त्वा सल्यो मदानाम्‌? इत्य- नन्तरमावरिन्युत्तरा । तस्यां योनिन्यायेन चतुयोक्षरे तकारस्य) परिवनं यकारमोकारं च लोपयित्वा तयोः स्यान आयीभावः । “अभीपृणः?--इृत्यस्ावपरोत्तरा । तस्यामपि चतु्याक्षरे णकारस्योपरिवनमकारं कोपयित्वा तस्य स्थान आयीमावः कतन्यः | अन्यया मीतिनौशपसङ्गात । इति प्रा्- ब्रूमः-- नात्र योनौ वणौन्तरस्याऽऽममः रुतः | कि तर्हि विद्यमान एव चकारस्यो- परितठन हकारः सरामप्रसिद्धया पक्रियया वृद्धः सन्नैकारो भववि । तस्य संध्यक्षरलवा-

# "आयी" इयस्य स्यनि आई” इति पाठः श्चादगभष्ये ॥

१ज. छ. सूर्यम्‌ । २. स्यबोः। ३ज. च. नामपर | ४ज, छ, कुतः ।

४८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०र्पा०२अपि ० १०-११)

दकारः पृथेभागः, ' हैकार उत्तरमागः । तादुभौ विश्ेपेण गीयमानावायीमावं प्रतिष- चेते । तथा च सामगा जाहूुः-- “वृद्धं तारव्यमायी भवति!” इति । तथा सति चतथीक्षरे नास्ति ताङग्य इकार इत्यायीमावो न कतेव्यः | ““अभीषृणः सखीनाम- विवा जरितृणाम्‌"” इत्येव्यामृत्तरायां द्वादश्क्षरगतस्य रेफस्यापारेतन इकारः पृ" वदायी भवति । सोऽयमायीमाव उक्तनीत्या वगणोमिन्यञ्चकत्वादुत्तरागतवणवशेनं कतव्य | मीत्ययेत्वामवेन योनिक्रमे तेन विनाऽपि न गीविर्विनर्यति ॥

( दशमे-उत्तरयोः स्तोभातिदेशापिकरणे सूत्राणि ३४-३<८) ४५ म द्रः व्वा + ` अ ८9 स्तभस्यक द्रव्यान्तर नहत्तग्रग्वत्‌ ॥३५॥ स्वातिदेशस्त सामान्याहोकवि- कारः स्याव ॥२५।अन्वय चापि दशयति ॥ ३६ ॥ नेग्रात्तवाऽथरापात्‌ ॥ ३७ ॥ छन्दा ५९ १ अन्वयो वाभ्थवादः स्यात्‌ ॥ ३८ ॥ दशमाधिकरणमारचयति- स्तोभा नोत प्रदिरयन्ते नागीतित्वेन वणवत्‌ ॥ स्वरादिवस्प्रदिरयन्ते गीतिकारोपयोगतः ॥ १७॥ वामदेग्यसान्नो यानौ दयोरपंयामेध्य ओकारदयेन होशब्देन हायीश्चब्देन च निष्पन्नः स्तोम एवमाम्नादः- ज ओ हो हयी” इति । सोऽयं स्तोभो नोत्तर- योरतिदिश्यते । कतः-- अगीतित्वात । “यद्योन्यां तदुत्तरयोगांयति?” इति गीवि- मात्नमविदिश्यते । तच प्रथमाया ऋचो वणां यथा नाविदिङयन्वे) वथा स्तोमा भपि। इति प्रपे- बरूमः-- खरो वणविशेषो विराम इत्येते गीद्युपयोगिताद्यथाऽतिदिईयन्ते, तथा र्छदकत्वादतादरयन्ताप्‌ ॥

{ज

षु

स्तोभा अपीति कालपरिच्छे ( एकाद्श-स्तोभरन्नषणापिकरणे सूचम--)

अधिकं च विवरणं च जमिनिः स्तोभशब्दतात्‌ ॥ ३९ ॥

एकादशाविकरणमारचयति-

१च. ज. इकार ।२ख.च. ज. ^क्तरीया। ३ व. एवाऽऽत्रा | ४ च. 'तः-“ओं ओ । द्ध, 'तः-“३२ ३०७ हो । ज, (तः-“भौ हो ।

[भ०स्पा०२अपि०१२] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ४४३

स्तोभस्य सक्षणं नास्ति किवाऽस्ति, न विवणता ॥ आधिक्यमप्यतिनव्याप्र विशिष्टं रक्षणं भवेत्‌ ॥ १८ ॥

न तवद्विवणेत्वं वहक्षणम्‌, वणेविकारस्य विपरीतवणेतवेन स्तोभलप्रसङ्गाव्‌ । अभ्र आयाहि--इलयस्यामृचि, अकारस्य स्थानं भकारं कला गायन्वि--““ओप्रायी"' इति । (अधिको वणेः स्तोमः" इयुक्तं सत्यभ्यापेऽतिव्या्िः । “पिबा सोममिन्द्र मन्द्तु त्वा” इत्येवस्यामूवि (दतु त्वा इत्यक्षरचयं गानकारे चिरभ्यस्तम्‌ । अवो विकाराम्यास्योरविव्याप्तेनस्वि लक्षणम्‌ । इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । (अपिकते सदुषिलक्षणवणैः स्वोमः'--इवि विशिष्टस्य वहक्षणलात्‌ । लोकेऽपि समायां विप्रङम्भकेनोच्यमानं प्रकतायानन्विवं कालक्षेपमातहे तुं शब्द्राि 'स्वामः' दत्याचक्षवे । तस्मात्‌-अस्ति ठक्षणम्‌ ॥

( ददश नीवारादिषु पोक्षमावघातादिधरमनुष्टानाधिकरणे सूत्रम्‌- ) धर्मस्याथकृतवाद्द्रव्यगणविकारव्यतिक्रमप्र- [तषध्‌ चाद्नान॒बन्धः समवायात्‌ ॥ ८० ॥

द्रादशापिकरणमारचयति-

न स्युः स्यु्ाऽत्र नीवारा ्रीहिस्थानेऽमितेर्हि ॥ विकारतद्धितात्ते स्युः, पोक्षणादिरता भवेत्‌ ॥ १९॥ मरध्वाशनखपतत्वपरिधीरापदेष्वपि ॥ ये धर्माः पडहादीनां ते कायाः स्थानपाततः ॥ २० ॥ सापोहो गवः | जथ संस्कारोहः । वाजपेये नेवारश्वरुः श्रुतः | तत्र नीवाराणां बरीदिस्थानपावे प्रमाणामवाद्त्रीहिवमौः प्रोक्षणाववातादयो नीवारेषु न कवेव्याः | इति चेत्‌ ॥ भवम्‌ । ^“ नैवारः' इत्यस्य विकाराथेतद्धिवस्य व्रीहिस्यानीयत्वे प्रमाणात्‌ । यथा त्रीहयस्वण्डुलद्रारेण हविनिष्पादप्रावनम्‌ | तथा नीवारा अप्रे । तस्मात्‌- सन्वि प्रोक्षणादयः ॥ अयं न्यायो मध्वशनादौ योजनीयः । “सिते प्रषठये पडरे मध्वाशयेत्‌ । घृत

~~

# ुमिन्न प्रक्षेपे" इयस्य रूपम्‌ । तथा च “अपतनात्‌” इयथः प्रयत्रष्यति ॥

१ सर. "भवत्पप् । २ ख. ज. "न ओकरा ज, न्न, न उक्रा। ३ त, ज. "न्ति-ओंमा। ज, प्त, न्ति-^“उभ्ना । ४ ज. “वासन । ५७

४५० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ०९पा०रभपि०१३-१य] वा!” इत्यत्र षृडहधर्मा त्रतनियमादिमेध्वशनेः कतेग्यः । राजसूये ^“ नैतं चरु नखावपृतानाम्‌ "” इत्यत्ोठ्‌खलमुसल्योषमेः पोक्षणं नखेषु कतग्यम्‌ । चातुमोस्येषु

।“परिषौ प्रशं नियुञ्जीत” इत्यत युपरधमः पशुनियोजनं विस्प्टमेव परो श्रुतम्‌ । ज्योतिष्टोमे “दरं क्वोद्रेयम्‌ *” इत्यत्र गिरापद्धमे आयीभावादिरिरापदे कंवेग्वः ॥

( जयोदशे-परिधो यूपधर्मानष्टानाधिकरणे सूत्राणि >१-४३ ) तदुत्पत्तस्त॒ नि्रत्तिस्तककृतववास्स्यात्‌॥४१॥ आवेश्य रन्वाऽथवच्वारसंस्कारस्य तदर्थता ॥ २ ॥ आख्या चैवं तदाविश्चाहिकृतो स्थादपूर्ववात्र ॥ ३ ॥

जयोद्‌ शाधिकरणमारचयति-- न गूपधमाः परिधौ सन्ति वाऽन्पा्थजलतः ॥ नाविरेधादञ्जनायाः स्युनियाजनसाधने ॥ २१ ॥ चातुमरा्येषु य॒पकार्यं पशुनियोजनं स्थविष्ठे मध्यमे प्ररिघावान्नायते--“परिषौ पश नियुञ्जीत” इति । तत्र नियोजनकार्यण परिषेयूपस्थानीयतवेऽपि न यूपधमास्त- क्षणाद्योऽञ्जनादयश्च तत्र युक्ताः । कुवः-अद्धिपरिधानाथं मध्यमपरिषेरिवरपरि- धिवदुत्मन्नतात्‌ । इति चेत्‌ ॥ वाटम्‌ । अन्यायेमुतन्नस्यापि वचनान्नियोजनसाषनत्वमस्वि । यूपोऽपि पश्नि- योजना संस्क्रियते । ततो नियोजनसाधने परिधौ युक्ताः संस्काराः । ननु-परि- पिस्त्वकसहि तः, शयानश्च । ततन तक्षणोच्छायौ यूप्रधरमो विरुध्येते । एवं तर्हि तों मा भताम्‌ । अविरुद्धास्त्वञ्जनाद्यः कतव्याः | तथासति संस्कारनि पित्तस्य युपशब्दस्य परिवावपि पुख्यत्वात्‌ ““युपायास्यमानायानुन्रूहि” इदयस्मन्पेषमत्रे (परिषयेऽज्यमा- नायः इदेवम्‌हो न क्तव्यः ॥

( चतुदेशे-गुतादो प्रणीताधर्मानुष्ठानाधिकरणे-सूते ४४-४५ } पराथन तथसामान्यं संस्कारस्य तद्थलात्र ॥ 9 ॥ क्रयेरन्वाऽथनिष्तेः ॥ %4 ॥

चतुद शाविकरणमारचयति-

१. च. यङच्तः। ज, "धवत: ।२अ.नच।

[अ.९पा.२अपि.१५-१६] जेमिनीयन्पायमासपिस्तरः। ४५१

गतदधोः प्रणीतानां न धर्माः सन्तिवा,नहि॥ अपाकाथत्वतः, सन्ति पाकरेतुत्वप्ताम्पतः ॥ २२॥ भभ्युदयेष्टयां “शृते चरुम्‌ । दधनि चरुम्‌,” इवि भृवद्धिनी आघ्नते । वयोः प्रणीताषमां न कवेव्याः | ह विःश्रपणायेमुतन्ना उत्पवनादि वमंसंस्कवा आपः प्रणीवाः। दषिपयसी वु श्रपणाप नोत्न्ने | किंतु हविष्टन पदानायेमुसन्ने । वतः साम्यामवा- न्नोत्पवनादयो षमास्वयोः । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । अन्याधमुखन्नयोरपि दधिपयसोरत्र चन्द्रोदयं निपित्तीरुय चरुश्रपणहे- तत्वं वाचनिकम्‌ । ततः समानतात्तद्धमौः सन्ति ॥

( पथ्दशे-वृहद्रथंतरयाधेमेव्यवस्थाधिकरणे-सूने ° दै-२४७ ) भ = एकाथव्वादवभामः स्यात्‌ ॥ «६ ॥ ~ =£ ता ,>स,०२ [नद्शाहा व्यवातषएटरब्‌ ॥ ५७ ॥ पञ्चदशापिकरणमारचयति-- बृहद्रथंतरे धर्मः संकीर्णे वा ठपवस्थिते ॥ न्दे 9 नकप धं क नह च ¢ परष्टक्यात्छकरो धमं निदेशदेव्यंवस्थितिः ॥ २३ ॥

ज्योतिष्टोमे विकलितं पृष्ठस्तोत्रं विहितम्--'वहद्ष्ठं भवति | रथंतरं शष्ठ भवति” इवि । वत्नोमयत्न षमः श्रुवाः-““नृहाति स्तृयमाने मनसा समुद्रं ध्यायेत्‌ ।. रथतरे प्रस्तूयमाने संमीखयेत्‌'” इयादयः। वे ह्युभयत्र संकीर्यरन्‌ , एष्टपिद्धिलक्षणस्य कायैस्येकत्वात्‌ । इति चेत्‌ ॥

न । निरदेशमेदात्‌ । सांकर्यं त्ववैलक्षण्येन "वृहत्‌" इति, (रथंतरम्‌” इति च दवौ निरदैशौ नोपपयेयावाम्‌ । किच-उभयमेसादित्यं प्ररु म्‌ । “उक्ैगेयम्‌ | बटवद्रयम्‌”” इवि बृहद्धमाः । ““नो्चर्गेयम्‌ । न वबल्वद्रेयम्‌ इति रथंवरधमाः । तस्मात्‌ू-उभयोषेमां व्यवतिष्ठन्ते |

(पोडशे--कण्वरथंतरे व्रहद्रथंतरधमेसमुचयाधिकरणे सत्रम-) अप्राकृते तदिकारादिरोधाद्यवतिष्ठरन्‌ ॥ ८ ॥

पोडशापिकरणमारचयति- तयोधर्माः समृचेया न वा कणरथंतरे ॥ द्विस्थानलवाद्धाष्प आयो विरोधाद्वार्तिकेऽन्तिमः ॥ २४॥

१अ. घ. "न्‌, कुतः--प्र |

४५२ श्रीपाधवप्रणीतः- [अ०्स्पा०रअपि०१७-१८]

वैश्यस्तोमे ८“कण्वरथ॑तरं प्रष्ठ मवति” इति श्रूयते । तत्र--कण्वरथंतराख्य- सान्नः प्रारूवयोः पृष्ठस्तो्रसाधनयोवेहंद्रथेवरयोरूमयोः स्थाने प्रतितत्वादुमयसंब- न्विधमीः समुचेतव्याः | ये तु विरुद्धषमोः-"“उेगंयम्‌”, ^“नोचेगंयम्‌!” इत्याद्यः, ते विकल्प्यन्ताम्‌ | समुद्रध्याननिमीढनादीनां विरोवामावात्‌ । प्रकताविव निर्दृशमेद्‌- स्यात्रामावाच्च सम॒चयः । इति भाष्यकारस्य एतम्‌ ॥

विकल्पितयोरेव दयोः स्थाने पतिवत्वद्विरुद्धषमखारस्याच्च विकल्प एव युक्तः त॒ समुचय: । इति वातककारस्य मतम्‌ ॥

तचोमयत्न तत्तन्पतिपरीतः पूवैः पक्ष उन्नेयः ॥

( सप्तदशे-द्विसामके ब्रहद्रथतरयोग्यवस्थाधिकरणे पूते ४९-५० ) उभयसामि चेवमेकाथांपत्तेः ॥४९॥ खार्थ- त्वाद्या व्यवस्था स्यासरकृतिवतर्‌ ॥ ० ॥ सप्तदशापिकरणमारचयति- द्विसामके द्रयोधैमसांकयं वा व्यवस्थितिः॥ „ . प्रषटेक्यात्संकरो मेवे धर्माणां सामगत्तः॥ २५॥

(“गोसव उमे कुयौत”” इत्यादिना गोसवादौ बहद्रथतरसामद्वयपाध्यं पृष्ठस्तोत्रं विहितम्‌ । तत्र रष्स्तो्स्येकत्वेन घमेव्यवस्याया अरसंमवाहु हत्युभयपमोः कतेव्याः। रथतरेऽप्युभयथमो इत्येवं सांकयम्‌ । इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । न देवे प्ष्टस्वोत्रप्रयुक्ता पमौः, किंतु सापप्रयुक्ताः । ततः-साग्नोभदा- द्धमो ग्यवाविष्ठन्ते |

( अष्टदशे-सोयोदिषु पवेणहोमाचननुष्टानाधिकरणे सूत्राणि ५९-५६ ) पावंणहोमयोस्वप्रहरत्तिः समुदायाथसयोगात्तद्‌-

क, किन क

भाग्या 1ह॥ 49 ॥ कारृस्यात चद्‌ ॥ 4९ ॥ नाप्र- रणप्वात्‌ ॥ 4२३ ॥ मन्त्रण ॥ 4७ ॥ तद्भावऽ-

श

यरवादातिं चत्‌ ॥ 44 ॥ नायकारकवात्‌ ॥ 48 ॥

अद्‌ राविकर्णत्रास्चवयादव-

१ क्ल, च. पुतैप* ।

[अ.रदपा.२अपि०.१९-२ "]जेमिनीयन्पायमासविस्तरः। ४५३

सो्यादो पावंणौ होमौ स्तो नवा कारुदेवको ॥ स्तः संघदेवको संधाविकारत्वान्न तत्र तौ ॥ २६ ॥ द्रापरणमासयोः श्रूयते--““सुवेण पावंणौ जुहोति” इति । तत्र--पवेशब्दः काल वशोपवाची । ततः--कारदेवकौ तौ होपावारादुपकारकतया पयाजादिवत्पोयो- दिविरुतिष्वतिदिश्येवे । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌। पवैशब्दस्याऽऽञ्चेयादित्रिकसंपरत्वात्‌ । दानाधेवाचिनः एरणावेषातोनिष्प- नोऽयं पवंशब्दः | प च “प्रियते दीयतेऽस्मिन्‌' इत्यधिकरणन्युत्पस्या कारमाचषे । मावव्युत्पस्या तु क्रियापरः सन्परकरणवज्ञादाप्रेयादिकमेत्रयसंघमाहं । तथा च मन्र- वर्णोऽप्यनुग्रहीतो मवति -““@ऋषमं वाजिनं वयं पुणमासं यजामहे" इत्येको मत्रः। “अमावास्या सुमगा सुज्ेवा पेनुरिव भूय॒ आप्यायमाना” इत्यपरो मत्र । त्र- अ्रीपोमवत्कमेत्रयसंघस्य ग्यासक्तदेववात्वम्‌ । न च-संवस्य विकूविः सोयोदिः, वितु--अग्रेयस्यैव | ततः--संपाथेयोर्होमयोनौस्ति सोयोदौ प्रा्निः ॥

( एकोनविशे-दशेपुणेमास्षयोहमद्रयस्य तपवस्थाधिकरणे-सूतरे ५७-५<८ ) क, (क क > हि 9 उभयारवशंषात्‌ ॥ 4७ ॥ यद्भाञ्या वा ताहष्या ॥ 4८ ॥ एकोनविशापिकरणमारचयति-- संकीर्णो संघयोहीमो न वा प्रकरणादुमो ॥ संकीणौबुपकायेस्य भेदादेतों व्यवस्थितो ॥ २७ ॥ द्शपृणेपासप्रकरणे पठितताच्ययाजादिवदर्शंऽपि होमद्रये कतन्यम्‌ | पृणमापेऽप्र तथा | इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । उपकायेयोः संवयोन्येवस्थिततेनोपकारकयोह)मयोरपि व्यवस्थाया युक्त. त्वात्‌ ॥ ( विशे-षमिदादीनां पागनामधेयताधिकरणे स॒चाणि ५९-६० )

क क

प्रयाजेऽपीति चेत्‌ ॥ ५९ ॥ नाचोदितसात्‌ ॥६०॥ विंशाविकरणमारचयति- देवता यजय वा स्युः प्रयाजे समिदादयः॥ विष्ण्वादिवदेवतात्वं न चतथ्याद्यभावतः॥ २८ ॥ १, ज, न्न. मुवा |

४५४ श्रीमाधवप्रणातः- [अ ०९पा०३ जपि ०१

दशपणंमासयोः प्रयाजपश्चकमान्नातम्‌--““ समिषो यजति” इल्यादिना। वव-- यथा दविष्णौ यजतिः "वरुणं यजति” इत्यादौ द्वितीयानिर्दि्टा विष्ण्वादयो देवताः, तथा समिदादीनां देवतात्वम्‌ । वतो यागदेवताः संस्कियन्वे, इति दशायतवलामः । इवि चेत्‌ ।

मेवम्‌ । सवत्र चतुथ्यौ तद्धितेन वा देववा निर्दिश्यन्वे | तच्यथा--"“यदग्रये सायं जुहुयात्‌”, आग्रेयोऽष्टाकपाकः' इति । न च-- भत्र समिदादिषु चतुर्धीव- द्धिठौ विते । तादथ्येपतीवो देवता भवति । न च--द्वितीयया वाद्यं प्रतीयते, किंत॒-ईप्सिततमत्वम्‌ | तच्च कमेनामत्व उपपद्यते | “अ्निहोनं जुह ति” इत्यादौ वद रोनात्‌। यथा “पाकं पचति" इत्युक्ते पचिक्रियायाः कवेव्यता प्रतीयते | वथा (“समिषो यजि” इत्युक्ते समिद्ागः कवेग्य इलया भवति । "विष्णुं यजति" इत्यादौ वादथ्ये. मुपचर्यते । प्रयाजमत्रेषु “समिषो अग्र आन्यस्य व्यन्तु” इत्यादिषु समिदादिजञ- व्दैवेहुवचनैकवचनानदेववा निरदिं्ाः । तदेव निमित्तीरुत्य वादडैरेव शब्दैरिहं यागा अमिषीयन्ते--“समिधो यजति । तनूनपातं यजति । इडो यजति । बर्हियै- जवि । खाहाकारं यजति" इति । तस्मात्‌- नात्र देवतासंस्कारविषिः। कितु यागाः केवढा विधीयन्ते | तेषां च श्रुलाईभैः कायेविशेषानवगमात्पकरणेनाऽऽरा- दुपकारकलतवम्‌ । पश्चमपयाजस्य वुं यक्ष्यमाणाज्यभागादिदैवतादिपंस्कारकत्वं दश्मेऽ- मिषास्यते |

इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यायमासाविस्तरे नवमाध्पायस्य

द्वितीयः पादः॥ २॥

अत्र पदै दिवः अपिकरणानिं २० ५६७ सूत्राणि ५१९१ १६५०

( अथ तृतीयः पादः )

( प्रथमे-दिकृतो मन्रगतत्रीद्यादिशब्दानामूहाधिकरणे-पूते ४-२) रकृत यथोत्तिवचनमर्थानां तथोतत रस्या तता तप्प्रजातव्वादथ चकष

१ ख. थी तद्धितो वावि । २च. वियन्तु | क. ले, च. ज. तु वक्ष्य |

[भ०्र्पा०३अपि०र] जेमिनीयन्यायमराखविस्तरः। ४५५

त्वात्‌ ॥ १ ॥ छिङ्गदश्चनाच्च ॥ २ ॥ तृतीयपादस्य प्रथमाधिकरणपारचयति-- अग्नित्रीह्ठादयो नोष्ठा उह्लावान हि चोदनात्‌ ॥ विवन्ञा देवहविषोरषटत्वादृह्यते ततः ॥ १ ॥ परकतीो--"“अग्रये जष्टं निवपामि'' इति देवताविषयो मत्र आन्नावः। “(्रीहीणां मेष सुमनस्यमानः" इति द्रव्यविषयः। विरुविष--““सूयोय नष्टं निवेपामि” हति, (“नीवाराणां मेष समनस्यमानः*"दव्येवमहो न कतग्यः | कुवः- चोद्‌ केन यथावस्थित- स्थव मन्रपाठस्याविष्टत्वात्‌ । इति चेत्‌ ॥ मैवम्‌ । प्रकतौ देववादिकक्षणयोरथेयोरेव विवक्षा] वथा सति तत्यकाशनषूपस्य दष्ट पयोजनस्य कामात्‌ । अयित्रीहिशब्द विवक्षायामदृष्टा्थो मत्रपाठः प्रसज्येत | तस्मात-पृयेनीवारलक्षणायप्रकाशनायोहः कवग्यः |

(२,

( दितीये-पोण्डरीकेषु वर्हिःषु स्तरणमन्नस्योहाधिकरणे सूत्राणि ३-<)

जां ¢ भ ® र 9 ध्‌ ५ (क तनामात्तफ यथास्थानम्‌ ॥ २ ॥ अविकार र €. श मेकेऽनार्षलात्‌ ॥ ¢ ॥ रिङ्गदशेनाज् ॥ ५ ॥ विकारा वा तदुक्तहतः ॥ & ॥ ठङ्ग मन्त्राच- कं[पाथम्‌॥अनियमा वांभयाग्रवात्‌ ॥८॥ द्वितीयापिकरणमारचयवि-- हरितोक्तिः पीण्डरीके न त्पाञ्या त्यस्यतेऽथवा ॥ नारएाथच्वतो मेव गुणिद्रत्यस्य भासनात्‌ ॥ २॥ मोद्रं चरुं निर्वपेच्छिये श्रीकामः" इत्यत्र “पौण्डरीकाणि बहीपि मवन्ति” इति भतम्‌ । तत्र स्तरणमन्रश्वोदकप्रा्ठः--“"दरभेः स्तणीव हरितैः! इति । वत्र--पूथ- न्यायेन दभेशब्दरस्थाने पुण्डरीकशब्दः प्रयोक्तव्यः । हरितशब्द्स्तु प्रकृतो नापूरवीय- द्रव्यवाची | ववोऽसमवेवाथत्वाद्विकववप्यद्टाथमनूहैन प्रयोक्तव्यः । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । गुणद्वारा गुणिद्रग्यपकाशने सवि दृष्टायेत्वलामेन समवेताषेत्वात्‌ | तस्मात्‌--पुण्डरीकैः स्तणीत रक्तैः" इद्य॒हनीयम्‌ ॥

१ त.मेदे। ज. क्ल. मेधः| रेख.ज. ञ्च मेधः। ३ ख. च. "योरे । ज. "योरवाधे' । ४ज. द्व, च्दयोरपि ति" ।५ सख. च. ज. गणादुद्रव्य। ९ च, "पूता ।

४५६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अर्सपा०३अवि०३-४]

( तृतीये-अग्रीपोमीयपशौ रोकिकयूपस्पशंपायश्ित्ताधिकरणे मूचम्‌-) च्ल, @ = अ 9 क => @ ॐ क लखाककं इषस्षपागादषषहक्तं 18 चात ~ ~ १<, [न नामेत्तन प्रकृता स्यादभाग्त्वात्‌ ॥९॥ तुतीयापिकरणमारचयति-- यपस्पश्ञे वैदिके वा ोकिके मच्रकीतनम्‌ ॥ आद्यः प्रकरणान्मेवं छोकिके प्रतिषेधतः ॥ ३ ॥ उ्योतिष्टोमेऽग्रीषोमीयपशुप्रकरणे य॒पस्पशेस्य परायश्चित्तमाघ्नातम्‌-““ययेकं युपमुपस्पशेत्‌ , “एष पे वायोः इति त्रयात्‌” इति । तदिदमुच्छयणाज्जनादिः कालीने वेदिकस्पशे भवति । कुतः--वल्यकरणात्‌ । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । ““य॒पो वे यज्ञस्य दुरिष्टमामुथते । यद्यपमुपस्प्रे यज्ञस्य दुरिष्टमामुशेत्‌। तस्पाद्यूपो नोपरश्यः'” इति प्रतिषिध्य पश्वात्पायध्ित्ताम्नानात्‌ । प्रतिपेवश्च लोकि कस्पशेविषयः, वैदिकस्य विहितत्वात्‌ । तस्मात््‌--ोकिके स्पशं प्रायश्ितम्‌ ॥

~+ 4 द्विपशयागे पाञ्चमच्रपोरेकवचनान्तब- ! ८ चुप } हुवचनान्तयोद्विवचनान्तेनोहाधिकरणे ५ अन्यायस्तविकारेणादृ्टप्रतिातिखाद्विरी धाच्च तनास्प॥ 3३० ॥ विकारं वा तदथ- त्वात्‌ ॥ ३३ ॥ जाप तन्यायस्बन्पाद्मकृ- तिवस्प्रेप्वपि यथां स्यात्‌ ॥ १२ ॥ यथां तन्यायस्याचादेतखाद ॥ १३ ॥ छन्द्सि त॒ यथाच्टम्‌ ॥ ३५ ॥ चतुथोपिकरणमारचयवि-- पाश पाशान्द्रयोः पन्वोरेको मन्रोऽथवा द्रयम्‌॥ एकेकत्वे द्रयत्वे किमेकस्योहोऽथवा द्वयोः ॥ ४ ॥ एकेनेव कृता्थत्वादेको मन्नस्तदाऽपि च ॥ अपिकारेण बहूं एकायः समवायतः ॥ ५॥ भाकृतत्वादुमावृहय एकार्थाऽन विवक्षया ॥ बहर्थाऽप्यूहनीयोऽत्र द्वयोः शक्ते प्ितः॥ ६ ॥

"क~~ ~~~ ~~~ ~~~ ~~~ ~~ क

१ च, नोपप्पृर्यते | ज. च. नोपस्प्रथ्ग्यः । २ क. थो द्यू ।

स॒जाणि १०-१४ )

[अ०र९्पा०३जयि०५] जेभमिनीयन्यायमाखाविस्तरः । ५७

न्योतिष्टोमेऽ ्रीपोषोयपश्चवेकवचनान्तबहुवचनान्तौ द्रौ पाञमत्रौ भिन्नयोः ाखयोराश्नावौ--““अदिषिः परां परमुमोकत्वेतम्‌ ^” इत्येकत । ˆजदितिः पाञान्प - मुमोक्लेतान्‌'' इलयपरत्र । तावुभौ पश्ुद्रयोपेवायां विकृतौ चोदकेनाविदिषटी । सा च विरूतिरेवमान्नायते--““बर्रं श्वेवमालमेत, वारुणं कष्णम्‌, अपां चौषधीनां च संषावन्नकामः'” इति | वेकेनेव मत्रेण चरितायत्वान्न द्रयारतिरेशः | इत्याद्यः पक्षः॥

तदाऽप्यविकवंस्यैव प्रयोक्तु शक्यत्वाष्रहु वचनान्तो मत्र युक्तः) परर तावेकसमिन्पशा- वपमवेवाथेतया बहुवचनस्य विकृतावन्‌हनीयत्वाव्‌ । इत्येकः पक्षः ॥

तादग्बहुवचनोपेवत्वादेव मन्रोऽप्यप्ावघमवेवाथेः परण मवति । एकवचनान्तस्तु मन्रः पररूतो समवेताधेत्वादविरवावविदिश्यताम्‌ । स च द्विवचनान्वेनोहनीयः । इवि पक्षान्तरम्‌ ॥

प्रकतौ विद्यमानयोरुमयोमेन्नयोविकवावविदरेशस्य वारयितुमशक्यतवादेकमत्रपक्ष- स्यावान्वरत्वेनोपन्यस्तावमावपि पक्षावयुक्तो | मेन्रद्रयातिदेशपक्षे तवेकवचनान्तः प्रकतौ समवेताथैवया विकृवावृहनीयः । बहुवचनान्वो यथावस्थित एव पठनोयः । इति पवः पक्षः ॥

छोके वेदे वा बहुवचनस्य दयोरथेयोरङकुषशक्तित्वाद्विवचनान्ततया सोऽप्युह्‌- नीयः । इति राद्धान्तः ॥

(9 = _ ९ स्‌ >¬ $ अग्रीपोमीयपरा पाोकत्वपाशवहु- ९ __ पञ्चम = $ पि ८ सत्रा ८ ९ | त्वाभिधायिमच्रयोरविकल्पाधिकरणे ॥ “` स

विप्रतिपत्तौ विकल्पः स्यातससमतवादरणे खन्या- यकल्पनेकदेश्चसात्‌ ॥ १५ ॥ प्रकरणविशे- पाच ॥ १६ ॥ अ्थामावात्त नेवं स्यात्‌, गुणमात्रमितसत्‌ ॥ १७ ॥ द्यावोस्तथति चेत ॥ १८ ॥ नोरप्तिशब्द्सात ॥ १९ ॥

पञ्चमापिकरणमारचयति- उत्करषव्यो नवा मन्रो वहूर्थोऽसंगततवतः ॥ उत्का न व्रिकट्प्योऽसो गृणे तन्यायकल्पना ॥ ७ ॥ योऽयं पूत्ीरा्वो बहुवचनान्तः पाङमन्रः, तस्य प्रकरणादुत्करपो बहुपाशयु-

१ ज. घ्व. "ल्य प्रः।२ज. छ, ज. “नान्ततेनो" । ३ ज. घ. ज, पूवत्रोद्‌ा" । ५८

४५८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०९्पा-३अपि०६]

तेषु पशुगणेषु कतेम्यः। कुवः-एकस्मिन्पक्ौ प्रकृते तस्यानन्वितत्वात्‌ । इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । नाप्तावुत्रष्टव्यः । कि तेकवचनान्तेन मत्रेण सह विकल्पनीयः । न हिं । पाशान्‌" इलयत्र प्रधानस्यांशस्यानन्वितत्वमस्वि । पातिपदिकविमक्त्योः प्रातिपदिकं प्रधानम्‌ , घमिवाचकलवात्‌, विभक्तिस्तु कमेत्व--करणत्वादिषमेवाचकत्वादूणभूता | वथा विभक्तिवचनयोर्विभक्तेः कपौदिकारकवाचित्वात्पाघान्यम्‌ , वचनस्य कारकपर्याभिषा- यित्वाद्रणत्वम्‌। तथा सति बहुवचनान्त पराशशब्दे प्रातिपदिकं कमकारकविभक्तेश्वैक- सन्नपि पाशे संगच्छेते । गुणमूते तु बहुवचने छक्षणावृत्तिः कल्पनीया पा्ञावयव- गतं बहुत्वं रक्ष्यत इति | तस्मात्‌--गुणमृतं वचनमा्मनुसूय रतस्य मन्रस्य प्रक- रणपराठो न बाधनीयः । किंतु पघानानुपारेण प्रत्रयोः समानत्वादिकल्पः कवव्यः ॥

4 रपण मासयोद्ि पीके प्रयोगे "परती ण) अपूव तविकारोप्रदेशास्मतीयेत ॥ २० ॥ षष्ठापिकरणमारचयति- पत्नीमिति द्विपरन्पादाबृहय नो बोद्यतेऽथेतः ॥ नोपदेशस्य सामान्याद्तिदेशाप्रदृत्तितः ॥ ८ ॥

दशंपणंमाप्तयोमन्र आश्नायते--“परलीं संनह्य इति । तत्र--एकपत्नीकस्य यजमानस्य प्रयोगे समवेवाथ एकवचनान्तः प्रलशिब्दः । स च द्विपलनीकस्य बहइप- त्नीकस्य च प्रयोगेऽथेवशाद्ूहनीयः । इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । किमुपदेशपाघ्रस्योहः, आिदेशपाप्तस्य वा । नाऽऽचः, उपदेशस्य स्वेपयो- गसाधारणत्वात्‌ । यदि-एकपत्नाकपयोगाथमेवायं मश्रोपदेशः स्यात्‌ , वदानीम्‌- एकवचनं विवक्ष्येत । न त्वेवमस्वि । अन्यथा द्विपत्नीक--बहुपत्नीकपरयोगयोमेत्र एव नोपदिश्येत । त्न कृत उडानृहचिन्तावकाशः । साधारणे तृपदेशे स्वैपरयोगसम- वेताथेतया पल्नीपदे प्रतिपदिकं कमेकारकविभक्तिश्वत्युमयमेव पाशन्यायेन विवक्षिम्‌ । एकवचनं तदृ्टायेम्‌ । तथा च स्वैपरयोगे समवेताथेतया प्रत्नीपदेषु यथा्वस्थितमेव पठनीयः । नापि 'भविदेशप्राप्तस्याहः' इवि द्वितीयः पक्षः, द्विबहुपत्नीकपयोगयोर- विङृतित्वेनातिदेश्ञायो गात्‌ । तस्मात्‌-- अत्र नास्त्य्‌हः ॥

9 अ. त्त, गे यथावाध्यतसः |

[अ०९पा०३जषि-७-<] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः । ४५९

द्विपत्नीकविकृतिपामेऽपि “परती सनष" इतिमन्रस्पान्‌दाधिकरणं

( ९ जट कि ( विकृतां चापं तह चनाद्‌ ॥ ९३ ॥ सप्र माधिकरणमारचयति- ऊह्लो नो वैष विकृताबृह्मोऽपाठेन पाशवत्‌ ॥ नारषटच्छान्दसत्वाभ्यां पशे छन्दसता न हि ॥ ९॥ एष एकवचनान्तः पत्नीमन्रो विरतो द्विवहुपललीकपरयोगयाोदूहनीयः | कृतः- पाठाभावात्‌ | प्रकतावथौनुसारेण प्राप्नोऽप्युहः स्वेपयोगसाधारणेन मत्र पाठेन बािवः। विरूवो तु बािवस्य पाठस्यामव्रिनास्पदायत्ते प्रयोगेऽथानुसरिणोहो युक्तः । अव एव- पूवे द्विपाशयुक्तायां विरुववेकवचनान्वो बहुवचनान्तश्च प्रञमत्र उदहिवः। इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । "पत्नीम्‌" इत्येकवचनस्याविवक्षिवत्वेन प्रकुवावदृष्टाथेतया यथावध्थितपाठे सवि विक्ववप्यद््टा्थंययावदित॑स्येव परिवव्यताब्‌ । भयेोच्येत--प्रकृतौ छान्दसत्वेन ग्यलययेनैकवचनमेव द्विबहुत योरप्यथेयोवेतेपे" इति । एवं तर विरु- तावप्युहुमन्तरेणेव हद्वित्ववहुतामिवानान्मा मृदृहः । न च--एवं . पशेऽप्युहो मा भूत्‌--इ वि शङ्नीयम्‌ , प्ररुतवेकवचनबहूव चन योरेकसिमन्नेव पाशे वैदिकप्रयोगद शे- नात्‌ | द्वित्वे तद्भावात्‌ । तस्मात्--पाशस्योहो विरुतो, नतु पल्नीशब्द्स्य ॥

( सष्मे- | सत्रम्‌)

र 1 सवन्‌यपनामग्रीपोमीयसमानदिधानतवे म्‌ ~) “प्रास्मे, अग्निम्‌! इति मन्रेऽनृहाधिकरणे र

अध्रिगो सवनीयेष तदस्समानविधानाश्रेत्‌ ॥ २२॥ अष्टमापिकरणमारचयति-- भग्रीषोर्मयसवनस्थास्तुर्यविधया पदि ॥ प्रास्मा इति तदा मनने पलनीन्यायेन नोहनम्‌ ॥ १० ॥ भ्ि्टोणोक््यपोडश्यविरा्ररूपासु ज्योविष्टोमस्य संस्थालेकोत्तरवद् च सवनीयाः पव आान्राताः--"'जगरेयः पशुरन्रिणोम आठम्यः। देन्द्राग्न उक्थ्ये द्वितीयः । एन्द्रो वृष्णिः पडशेति वृतीयः। सारस्वती मेष्यविरात्रे चतुर्था ” हविं । त एते सवनीयपरवोऽभ्रीषोमीयपञ्ुना समानवरिषयः; न वु वद्विकवयः--इति कप्यचितपै-

~ - ~ ~= ~ - ` `

== ----

का

जा न को

१ घ, दादाय । च. 'दाग्तध्र ।२ज. त, द्विपशुवु"। ३ ख. 'तस्यप"। ४न्ञ,च, ज, छ. घ. 'लीपदस्य । ५ ज, 8, `यवचन* । ६ क वेदनम्‌ | ७ ज्ञ, अम्रीषोमो"।

४६० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०स्पा०३अपि ०९।

पक्षिणो मवम्‌ । तदेवाम्युपगम्य कृत्वाचिन्ता क्रियते । अघ्िगुपेषमत्रे--“प्रास्मा अरि भरता इति वाक्ये पुंलिङ्गचतुरथ्यकवचनान्त इदंशब्द्‌ः प्रठिवः । वस्य मेष्या खीलिङ्गवया नास््यूहः। इति प्रथमपादे निर्णीवम्‌ । इह त्वेकवचनस्य प्रशुदि- त्वबहुत्वयोः परलीशब्दवत्पवत्तरपक्षौ द्रष्टव्यो । अयोनुसारेण द्विवचनबहुवचनयो- रुहः । इति पुवेः पक्षः ।

उपदेशस्य साधारणत्वेन सवत्र समवेवाथेयोः प्रातिपदिकविभक्ल्योरेव विवक्षिव- त्वेनेकवचनस्यािवाक्षितत्वात्‌, कथंचिद्विवक्षिवत्वेऽपि च्छान्दसेन वचनम्यलययेन द्यय- बहयेवाचित्वान्नास्य॒हः । इति राद्वान्तः ॥

परमाथवस्तु सवनीयपशूनामर्चीषोमीयविरूवित्वादस्येव लिङ्गवचनयोः पाशन्यये- हः ॥

( नव नीवाराणां त्रीहिप्रतिनिधित्वे मग्रे त्रौहिशब्दस्यानूहाधिकरणे

प्रतिनिधो चाक्किाराव्‌ ॥ २३ ॥ अनाप्राना- द्श्चब्दखवमभावाच्ेतरस्य स्यार ॥२५॥ तादर््याहा तदाख्यं स्यास्सस्कारेषिशि्ट- त्वात्‌ ॥ २५ ॥ उक्त च त्वमस्य ॥ २६ ॥

नवमाधिकरणमारचयति--

त्रीहि परतिनिधाबृहो ब्रीहीणामिति नास्तिवा॥ अथादूहो न सादश्यादंशानां साधनत्वतः ॥ १९१ ॥ श्ुवस्य द्रव्यस्याप्रचारे मूयोऽवयवसामान्योपेतं द्रव्यान्तरं वस्य प्रतिनिषिभैवति । तद्यथा ब्रीहीणामपचारे नीवारास्तेषां स्थाने निविशन्ते | तदेतत्षष्ठेऽध्यायेऽवस्थितम्‌। प्रविनिहितेषु नीवारेषु “व्रीहीणां मेष८--इत्ययं मन्र॒ उदितग्यः | कुवः-अथौ- नुसारात्‌ । इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । नेवारचरो नीवाराणां साधनत्वेन विहिवानां ्ीहिस्थानीयवया भवति मन्रस्यहः । इह तु न नीवाराः साधनत्वेन विहिताः । किंतु मूयोवयवसादश्यद्रारा प्ाप्यन्वे | ततोऽवयवानामेव साधनत्वम्‌ । वथासवि ब्रीहयवयवेष्वविकारेण यथा त्रीहिशब्दः, वथा नीवारावयवेष्वापे पवृत्तेनोस्तयहः ॥

--स्‌जाणिर३-२६ 9

१ खे.च.ञ, च्च, ज, वारे च ।

[अ.९पा.३अघि.१०-११] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। ४६१

( दमे द्विपथयागे “सरयं॑चक्षुरगमयतात्‌" इतिमन्राणामनूहापधिकरणे सूत्रे- ) संसर्गिषु चाथस्यास्थितपरिमाण- तात्‌॥२७॥ रिङ्गदशनाच॥२८॥ द्‌ डामापिकेरणमारचयति - द्विपश्वोशक्चयद्हो न बोहः पशभेदतः॥ तेजोमात्रस्य सूयादवेकीभावादनूहनम्‌ ॥ ९२ ॥ अब्रोपोमीयपशावभनिगुैषे पडसंबन्विनां सूयोदिसंसगे जान्नायते--“^मूयं चक्ष गेमयतात । वां पाणमन्ववसुजतात्‌ । दिजः श्रोजम्‌^--इत्यादि। “बेत्रं शेवमा- लभेत | वारुणं कृष्णम्‌ " इति विहिवयोद्रेयोः, परश्वोमेन्रगवाश्चक्षुरादिशब्दा द्विवच- नान्वतवेनोहनीयाः । कुवः-परशुमेदेन चक्षुएदौनां भिन्नत्वात्‌ । इतिं चेत्‌ ॥ मेवम्‌। नै खल्वतरन्द्रियायिष्ठानं शरीरगवं गोढकं चक्षुःशाब्देन विवक्षिवम्‌ । तदि- वक्षायापरकस्मिन्नपि पञ गोलकमेद दिकवचनान्चक्षुःशब्द्स्यानन्वयपसङ्काक । गोढ- कस्य स्यादिपराप्यसंमवाच्च । यत्तु रूपदशेनादिंसामभ्यलक्षणं वेजोमात्रम्‌ , तदत चक्षुरादिशबधिवक्षितम्‌ | तच्च पश्वनेकत्वेऽपि तवो निगेय सूयोदवेकीमूवत्वात्समु- द्रप्रविष्टनदीवन्न मेदेनावविष्ठवे । तस्मात्‌-नास््यटः ॥

द्विपपागे, अभिगपरषे 'एकधा- इत्यस्य शब्दृस्याभ्पास्राधिकरणे एकेत्येकसंयोगादभ्यासेनाभिधानं स्यात्‌ ॥ २९ ॥ अविकारो वा बहूनामेकक- मवत्‌ ॥३०॥ सङृत्वं कथ्यं स्यादेकला- त्वचोऽनमिप्रेतं तपप्रकृतिखात्परेष्वभ्या- सेन विद्रद्वावभिधानं स्यात ॥ ३१ ॥ एकाद शापिकरणमारचयति--

एकधेत्यविकारः स्पादमभ्या्ो वा सहत्वतः ॥ आद्य मव प्राकृतस्य सकृच्स्ोचितत्वतः।॥ १३ ॥ तसिन्नेवाघरिगुपेपे श्रूयते-“"एकयाऽस्य त्वचमाच्छ यतात” हवि । छिन्पीत्यथेः ।

( एकादशे- | सूना २९-३१ )

१कृ,ज. त्र, प्रप्रसं|२च. अ, न द्यते" ।

४६२ श्रीमाधवप्रणीतः- [भ०९्पा०३अपि ०१२] तत्र दयोः पश्वोरेकषेयस्य शब्दस्य नास्ति विकारः । कृवः-तस्य शब्द्स्येह सहत्व- वाचित्वात | “एकषा गाः पाययति" इलयत्न योगपद पयोगदशेनात्‌ । पश्वनेकत्वेऽपि त्वगुत्पाटनस्यैककालीनत्वं बहुपुरूषकवृकस्य षयते । इति प्रपे--

ब्रमः मरुवविकस्मिन्पशो यौगपचलक्षणोऽथो न संमति । ववः सरुवं वस्य शब्द्स्यायैः | तमगियमदयवशो बहुरुत्वो न च्छेत्तव्या | किंतु सवोऽपि सरदेकप्रयले- नेदयक्तं भवति । यत्परृतौ रुचं, तदेव विरुवावुचितम्‌ । वतः प्रतिपशु सरुखममि- धातुम्‌ (एकधा' इययं मत्रोऽभ्यसितम्वः ॥

५1. 9 1 द्विपश्वादिपदविकरती मेधपतिश- ब्दस्य देवतानुसारेणोहाधिकरणे

मेधपतितं खामिदेवतस्य समवायार्सवंत् च प्रयुक्तवात्‌, तस्य चान्थायनिगदतात्‌ › स्त्रेवाविकारः स्यात ॥ ३२ ॥ अपिवा दिसमवायोऽर्थान्यते यथासंख्यं प्रयोगः स्यात्र ॥ ३३ ॥ स्वामिनो वैकशन्दादुकरषो देवतायां स्यासल्यां दितीयशब्दः स्यात्‌ ॥ २४ ॥ देवता तु तदाश्ीष्टस्संप्राप्रवात्स्वामिन्य- निका स्यात्‌ ॥ ३५ ॥ उत्सर्ग भक्त्या तस्मिन्पतिषं स्यात्‌ ॥ ३६ ॥ उकष्येतेक- संय॒क्तो दिदेवते संभवात्‌ ॥ ३७ ॥ एकस्तु समवायात्तस्य त्टक्षणखाव्‌ ॥ ३८ ॥ संस- ग्रा तस्मात्तेन विकल्पः स्यात्‌ ॥ ३९ ॥ एकत्वेऽपि गृणानपायात्‌ ॥ ® ॥ द्रादशापिकरणमारचयति- अविकारां विकारो वा स्पान्मेधपतिशष्दयोः॥ विकारे स्वामिदेवायं एकार्थो वाऽन्तिमेऽपि किम्‌ ॥ १४॥

( सूत्राणि ३२-४०)

१, छ. यौगप्र्ेन ॥

[अ०रपा०३अषि०१२] जेपिनीयन्पायमारविस्तरः। ४६३

स्वाम्पर्थो देवतार्थो वा स्यादन्याय्यत्वतोऽग्रिमः॥ अथधभेदाद्विकारोऽतर द्वावर्थो शब्दयोद्रंयोः ॥ १५॥ मज्रेक्याद्थं एकोऽन स्वाम्पस्मिञ्चायया द्विता ॥ दे वाथाीर्देव एकोऽधिष्ठान द्र द्विधेरणम्‌ ॥ १६ ॥ भघिगुपरेपनिगदस्वाऽऽदाव्रिदमान्नायवे--“देव्याः शमितार उव च मनुष्या आर्‌- भष्वम्‌ | उपनयत मेध्या दुर्‌ आशासाना मेधपतिभ्यां मेवम्‌" इति । शाखान्तरे तु ““मेधपतवये मेवम्‌” इति । अयम्थः-(शमिवारः पशुवातिनो द्विविषाः-रैन्याः, मानुषाश्च । वानुभयान्संबाध्य होता कंग्यविशेषानिर्दिशपि-- आरम्भः कवेव्यः| येधो यज्ञः, तद्ोग्यान्दुरः पदायोन्हि साहेत्निहाऽऽनयत । किं कुवन्तः--यन्ञपतिभ्यां यज्ञपतये वा यज्ञमाशासानाः' इति | तज-एकवचनान्वस्य मेषपतिशब्दस्य द्विव- चनान्तस्य च बहुपरुयुक्तास॒ विक्तिष्वनूहः, उहो वा, इति संशयः । उहपक्षेऽपि किमेकवचनान्तस्य यजमानोऽयेः, द्विवचनान्वस्याभ्नीषोमौ देर्ववे इदयेवमथेमेदः । वा-शब्दद्र यस्यैकं एवाथे इवि संशयः । एकायेत्वपक्षेऽपि यजमान एवाः, देवतेव वा, इति संशयः । तत्र-अग्रीषोमीये प्रौ यजमानः, ज्ीषोमौ च, इति अयो मेषस्य पतयः, तेष्पेकवचनस्य द्विवचनस्य वाऽन्योय्यनिगदत्वेन प्ररूवावरविवक्षितस्य वचनस्य विरुवावनूहः । इत्याद्यः पक्षः ॥ प्रकतौ समवेताथेत्वे संपादयितुं शक्ये सलयन्थाय्यनिगद्त्वामावाद्विरुतावृहः कवेन्यः | इति द्वितीयः पक्षः| अदिमन्दितीयपन्नऽपिं प्रतावुपन्यस्वप्रकारेणायेमेदाद्विकूतिषु बहुयजमानयुक्ता- खवहीनादिषु यजमानानुपारेगैककचनान्व उहनीयः । अनेकपञुयुक्तासु तरिकविपु देव- तानुसारेण द्विवचनान्व उहनीयः । सोऽयं शाखविकल्पेन प्रथमः पक्षः ॥ शाखमिदेन पाठमेदेऽपि मत्रभेदामावादयमेदो न युक्तः| किंतु--एक एवाथः | हवि पक्षान्तरम्‌ ॥ तदपि देवतायाः प्परदानत्वेन खामित्वामावान्मेधपविश्ञब्द्‌ योग्यता नास्तीति यज- मान एव तच्छन्दाैः | वाप्िश्च यजमाने खत एकत्वम्‌ , जायय। स्ह द्वित्वम्‌ । इये- कवचनद्विवचने उमे अपि समवेताथं | ततो यजमानद्योपेवा्यां विकवावेकवचनान्तो दिवेनोहनीयः । द्विवचनान्तो बहुत्वेन । इति पवः पक्षः ॥ मेषस्य यजमानायेवं नैवाऽऽश्ञासनीयम्‌ | तस्य सिद्धात्‌ | देवतापेत्वं त्वाज्ाप्त- १ कृ, च. “न्याय । २क. ल. च. ज्‌. इ, “येसत््वाद्वि" । ३ ख. च. ज. सल. कुवैतः।

४४ज, च. देववरभै" । ५ क. च. ज. च, “न्यायनि"। ६ क, च, ज, घ, "न्यायनि। ७ज. न्न. "पि विक । ८ ब्ल, 'दामेदेन ।

+, श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०र्पा०३अपि०१३-१४]

नीयम्‌ । ततो मेषमाज्ञाप्ताना इयेतदेवतायां सम्वेताथेम्‌ । संप्रदानस्याप्युदेरयत्वेन परापान्यान्पेषपतिवमव्रिरुदधम्‌ , देवताकारेणेकत्वादयितसोमत्वाकरिण द्वितवान्चैकवच- नद्विवचने उपपन्ने । तस्मात्‌--देवतानुसारेण विकूवावृहः | इति राद्धान्तः ॥

क्ति [ऋ ९ ५९

„~ { बहुदेवत्ये परशावप्पेकवचनान्तमे द्श- जच ॐ४१-ैर

( जवाद्‌ धपतिशब्दस्य विकल्पाधिकरणे ५-४९)

नयमा बहूदेवतं विकारः स्यात्‌ ॥५१॥ [वकल्पा वा प्रकृतिवत्‌ ॥ ५२ ॥

चयोदलाधिकरणमारचयति- आदित्येष्वेकवाच्येष ऊह्यो नो वोह्यतेऽन्यवत्‌ ॥ गणाथत्वादनृहोऽतों विकल्पः प्रकृताषिव ॥ १७ ॥ पजापङ्ुसंपरत्तिकामस्य बहुदैवत्यः प्शरान्नायते--““यः कामयेत-प्रथेय पञुमिः प प्रजया जायेय-इति, % स वामविं वज्चामादित्येभ्यः कामायाऽऽ कमेत?” इति । वशा वन्ध्या | कामाय कामुकेम्य इृत्यथेः। अत्र--चोदकपाप्तो (मेवपतये' हल्येकवच- नान्तः शब्द्‌ आदित्यानां बहुत्वादरहुवचनान्तत्वेनोह्‌ नीयः । यथा ममेषपविभ्याम्‌ इति द्विवचनान्व उद्यते | यथा वा माः" इदयेकवचनान्त ऊह्यते | तद्त्‌ | इति चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । परुतावदयीपोमयोगगैकत्वमेकवचनान्वो तरते । आदिलयानामपि गणकं समानपित्यनूहः | तस्मात्‌-भविरुत एकवचनान्त इतरेण सह परर्ताविवाजापि विकल्प्यते ॥

( चतुदेशे-एकाद शिन्यामेकवचनान्तमेधपतिशब्द स्योहाधिकरणे सतम्‌-)

अथान्तरे विकारः स्यादेवता्टथक्वा-

क

देकाभिसमवायास्स्यात ॥ ३ ॥ चतुदंशाविकरणमारचयति--

कृष्णग्रावादिकं नाह ऊहो वास्य न पूववत्‌ ॥

द्वत्व न गणस्पात उहां बह्ूमिधित्छया ॥ १८ ॥ युपेकादशिन्यामभ्यादिदेवताकाः पशव आब्राताः-““कैवाऽऽग्रेयेन वापयति ।

* स एतान्पशनादिव्येभ्यः" इति शाबरभाष्ये ॥ 9 ज. उपपयेते। २ज. द्र. एवताः। ३ क, "षोमीग्रयो"।

[भ०र्पा०४भपि०१] जेमिनीषन्यापमाखविस्तरः। ४६५

पिथुनं सारखलया करोति । रेवः सोम्येन दृषाति । प्रजनयति पौष्णेन" इलयादिना । ते च-खनाममिरन्यत्राऽऽन्नाताः-“भायरेयः रष्ण्मीवः। सारल्ठती मेषी । बभ्रुः सोम्यः । पैष्णः श्यामः! इत्यादिना | तत्र--अस्येकवचनान्तस्य मेधपविशब्द- स्याऽऽदिदेष्विव नोहः । इवि चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । वैषम्यात्‌ | भादिलयगणस्य तत्र देवम्‌, इह त्वेकैकस्य एयग्देवत्वम्‌ । अतो बहृन्देवानमिधातुं बहुवचनान्तत्वम्‌ह नीयम्‌ ॥

इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यायमाराविस्तरे नवमस्याध्यायस्य तृतीयः पादः ॥ ३॥

अचर पादे दिवः आयिकरणानि १४ ५८१ सूजाणि ३ १९९३

(अथ चतुथः पादः)

{ परथमे षह्डतिरस्य वङ्क्रयः" इत्यादौ समस्योहाधिकरणे सूत्राणि १-१६) षृरडिशतिरभ्यासेन पञ्चगणे तप्रकृतिस्वाहणस्य प्रविभक्तसाद्विकारे हि तासामकार्स्येनामि- संबन्धो विकारात्र समासः स्याद्सयोगाच् सर्वाभिः ॥ 9 ॥ अभ्यासेऽपि तथति चेव ॥ र ॥ न गुणादर्थकृतखाच ॥३॥ समासेऽपि तथेति चेत्‌ ॥%॥ नासंभवात्‌ ॥ ५॥ स्वामिश्च वचनं प्रकृतौ तथेह स्यात्‌ ॥ & ॥ वड्क्रीणां त॒ प्रथानतारसमासेनामिधानं स्यासाधान्यम- परिगोस्तद्थंतात्‌ ॥ ७ ॥ तासां च कृतसरवच- नात्‌ ॥ ८ ॥ अपि तसनिपातितारपलनीव- दाश्रातेनाभिधानं स्यात्‌ ॥ ९॥ विकारस्तु परदेशत्वायजमानवत्‌ ॥ १० ॥ अपूवत्वात्तथा

टदे श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०९पा०ंजपि ०१]

पल्यम्‌ ॥ ११ ॥ आ्नातस्वविकारास्सं- ख्यासु सर्वगामितात्‌ ॥ १२॥ संख्या खें प्रधानं स्यादर्यः पुनः प्रधानम्‌ ॥ १३ ॥ अनाप्नातवचनमवचनेन हि वड्क्रीणां स्याति न १८५ कि दशः ॥ १९ ॥ अभ्यासां वाअ्वकारास्स्यात्‌ ॥ १५ ॥ पञ्चस्तेवं प्रधानं स्यादभ्यासस्य ततिमित्ततात्तस्मात्समासश्ब्द्‌ः स्यात्‌ ॥१६॥ चतुथंपाद्स्य प्रथमाधिकरणमारचयति- षद रातिवंर्‌क्रयोऽस्येत्यनूहः स्यादुतोष्यते ॥ ऊरहैऽपि वचनान्यत्वमस्पेत्यावत्यतेऽथ वा ॥ १॥ षडिशतेरुताभ्यासः समस्तोक्तिभवेदुत ॥ अन॒हाोऽ करणत्वेन दष्टटाभात्तदृहनम्‌ ॥ २ ॥ संख्यायाश्च पं य॒क्तेवङ्क्रीणां मुख्यतावशात्‌ ॥ अमी पक्षा युज्यतेऽन्त्यस्ता अनुष्टयेतिशेषतः॥ ३॥ भघिगुधेषे वाकयमिदमान्नायवे--“ड्शविरस्य वङ्क्रयः, ता अनुष्ठचोच्याव- यतात्‌+” इति । अयमर्धः--वर्करयो वक्राणि पाश्वोस्थीनि । वान्यस्य पशोः पडि- शतिसंस्यीनि, एकैकसिमन्पारश्ं नयोदश्ञानामवस्थितत्वात्‌ । ताश्च वद्क्रीरनुष्टच, अनुष्ठायानुक्रमेण गणयित्वेति यावत्‌ । उच्यावयतादुद्धरतात् इति । सोऽयं रो वद्क्रीणामृद्धरणे करणतया न विनियुक्तः। कितु संज्ञपनात्पाक्पशो नीयमाने होता प्रयुज्यते । ततोऽसमवेतायत्वादन्‌डः । इत्यायः पक्षः ॥ अकरणत्वेऽपर नाद्टयेत्वम्‌ , शमितणामुद्धरणायोयेस्याऽऽवरयकत्वेन दष्टाथेला- भात्‌ । तस्मात्‌-- परकूठौ समवेवायेवया विकूवावृहः। तदाऽपि चत्वारः पक्षाः ॥ तत्र--संख्या मुरुयत्वेन प्रकाश्या । तेन द्योः प्चोर्दिगुणितां परड्िशतिसख्यां प्रकाशयितुं द्विवचनान्ततया षंशतिशब्द्‌ उहनीयः । इत्यायः पक्षः ॥ पशोश्वोदि तत्वेन मुख्यत्वात्तद्राचकं पृष्ठयन्तम्‌ (अस्य' इवि पद्‌ पश्वनुमारेणाऽऽ- वतनीयम्‌ । इवि द्वितीयः पक्नः॥

१, ज. इ. ज. "वतेतेऽ' । रल.च. ज. छ. पशोगुक्ते। ३. पाश्वप्यान्यस्थी।४्ख. ज, “ट्याकानि । ५ ज, च्च. अ, "यस्मारङ' ।

[अ ०९पा००जवि०२] जेमिनीयन्यायमासाविस्तरः। ४६७

युक्तिरयोगः । षडंशविसंस्यायाः पञ्ुना सह संबन्धः, तस्य पुरूयत्वात्पतिपश्ु- विभक्तां संख्यां प्रकाशयितुं षड्रिविप्रदस्याभ्यासः । इति तृतीयः पक्षः ॥

अत्र सवत्र पुर्यानुसारेण पदान्वराण्यूहनीयानि । संख्येयानां वङ्करीणां मुख्य- त्वात्तासामियत्ता समस्य वक्तव्या | वतां शद्विपञ्चाशदनयोवेड्क्रयः । अष्टसप्रविरेषां वङ्क्रयः ” इत्येवं यथायोगम्‌हनीयम्‌ । इवि चतुथः पक्षः । अयमेव सिद्धान्वो वाकयशेषानुगुण्यात्‌ । “ता अनुष्टय? इदयं वाक्यशेषः । प च ग्यार्यातः |

( द्िवीय-- | आश्वमेधिकसवनीयाश्वस्य चतुचचिशद्र- ट्‌क्र्पविरोषवचनविकस्पांधकरणे

[ चत ॐ क अश्वस्य चतुन्चरात्तस्य वचनाहशापकम्‌ ॥१५७॥

द्वितीयाविकरणमारचयति-

न चतुध्िशदित्यष निषेधो नियत। न वा॥

गिरापदवदाद्यः स्याननेवकारहतत्ववः॥ ४॥

निषेधः प्राप्रिप्गीऽतः प्रापकोऽत्रानुमीयते ॥

निषेधकप्रापकाभ्यां चत॒घिशद्विकल्प्यते ॥ ५॥ अश्वमेषे त्रयः पवनीयाः पशवः श्रुताः--““अश्वः, तूपरः, गोमृगः, ते प्राजा-

पल्याः” इति | तेष्वश्वस्य चतुध्िशदर्क्थः। तथा च मत्रः--“चतुश्िश्ञ

"ॐ

सूवम-- )

व

द्राजिनो देवबन्धोवेङ्कीर श्वस्य स्वधितिः समेति" इति । वाजी गन्पवेवाहको जाति- [वुरोष्‌ः | अत एवाऽऽम्रायवे- “इयां भूत्वा दृवानवहंत्‌, वाजी गन्ववान्‌ , अवाऽसु-

रान" इति । देववन्धरदेवानां प्रियः । सखयितिरछ्दनहेतुः शघम्‌--रत्यथः । एवं सलघ्रिगैषे विशेषोऽयमान्नायवे--“न चतुश्चिशदिति व्रूयात्‌ । षडिंशतिरिल्येव त्रयात”” इवि । सोऽयं “चतु्िशद्राजिनः"--इयादिकाया ऋचः प्रविषेषो गिरा-

कि ० क

पटूनिपेषवनित्यः, न व॒ विकल्पितः | यथा ^“न गिरा भिरेवि त्रयात्‌, प्रं कुत्व. द्रेयम ”' इत्यत्र गिरापदृनिपेषपरःसरमिरापदे विहिते सति निषिद्धस्य नित्यनिवृत्तिः। तथा चतु्धिशन्मन्ननिपेषपुरः सरं षडंशविमत्रे विहवे सति नित्यनिवृत्तिनिषिद्धस्य | इवि चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । ““पडिंशञतिरित्येव ब्रूयात्‌” इत्येवकारेण विवित्वपरत्ययवाषात्‌ । प्ड़श्ञ- विमन्रस्वावचोदकपाप्रतान्न विषेयः । वस्य चतुिशन्मत्रेणापवाद् प्रसक्तौ न॒ चवु- शिशत"” इत्यपवादकं मन्नं प्रतिषिध्य चोद्कपराप्तस्यानपोदिवत्वेन यथापृरमवस्पानमनू-

१ च. ज. ष, ज. "ददव्‌ऽसुगन्वाजी । २न. नपु देवा" | ३ ल्ल. "वमेव स्या" ।

४६८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०९पा०४ंजपि ०३]

यते,--इल्येवमथं सूचयितुमेवकारः पयुक्तः । गिरापद्ृ्टान्तस्तु विषमः । अपापत- त्वादिरापद्‌ं तत्न विधीयते । वेन च विहितेन पाठपरापठे गिरपदे बाधिते स बाधो नन गिरा” इति प्रतिषेषेनानू चते । ततो दृष्टान्ते निषेधानुवादः, दाशौन्तिके विध्यनुवादः, इति महदैषम्यम्‌ | ननु विपिवाकंयस्थस्येवकारस्यानुवादत्वे सरति “न चतुचिशत्‌"- इलयसिन्निषेधे कृत्लवाक्यतात्मयान्निषिद्धस्य नियनिवृ्तिस्तदवस्था स्यात्‌ | परेवम्‌ । परापकस्यापरि सद्धाविन निषेषपािभ्यां चतुलिशन्मश्रस्य विकल्पितत्वात्‌ | अथोच्येत- ““चतुिशद्राजिनः'' इलेवं मन्रः केवलं खरूपेणेव पठितः । न त्वस्याधिगुपेषवत्पापकं किचिदस्ति--इति। ठन्न | प्रापकवचनस्य्‌ कल्पनीयत्वात्‌ | अन्यथा प्रसक्लयमवेन प्रति- पेवानुपपत्तेः। तस्मात्‌--पसञ्चकेनोपजीव्येनानुमिव विधिना प्रयक्षनिषेषेन च समान- बरतया ““चतुचिरशत'“-- इयय॑ मत्रोऽश्चस्याधिगुपरेषे विकल्प्यते ||

४ आश्वमेधिकसव्नायाश्वस्य चतु- ~ «0 ~ 1 चिगद्कतिस्पदिदेवयनाकरपे +. [> ९ ४ (~€ ९ ततप्रतिषिध्य प्रकृतिनियुज्यते सा चत्श्धि्च- हाच्यात्‌ ॥ १८ ॥ ऋगा स्यादाग्रतवाद्‌ः विकल्पश्च न्याय्यः ॥ १९ ॥ तस्यां तु वचना- दैर्वत्पद्विकारः स्याव ॥ २० ॥ सर्व ह क 4 द प्रतिषधा काञ्सयामात्पदन स्याद ॥ ९१ ॥ तृतीयाधिकरणमास्वयव्रि- प्रथगर्वचनमश्वस्य स्यादन्याम्यां प्षमस्यवा॥ आद्यः पदे निषिद्धेऽत्र विशेषो नियतो यतः ॥ $ ॥ वदक्रीयत्तानुक्तिदोषादगेवात्न निषिध्यते ॥ पन्ते प्राप: प्राकृतो ऽस्मिन्समस्यो क्तः पुरा पथा ॥ ७॥ पर्वाक्ताश्वस्य वूपर-गोमृगाभ्यां समस्य वङ्क्रीयत्ता न वक्तव्या, किंतु प्रथगेव । कुतः--यस्मात्‌ ““चवुिशद्वाजिनः"' इलययं मन्रविशेषोऽश्वस्य नियवः । ननु-- परलक्षनिषेषेनानुपितविषिना च विकल्पः पूरमुक्तः । वन्न । ऋचो निपेवामावात्‌ । “न चतुश्िशदिवि त्रयात्‌” इति ऋचि प्रथमपदमात्रं निषिध्यते । ननु--निषेषस्य परसक्तिपूवकत्वमुपजीम्य विषिरनुमितः । ततरानुमापकस्य निषेषस्यामवेनानुमेयस्य

) ज. च्च. वयस्यैः ।२ज, श्च. त्तिः स्या |३क. ज्ञ. ज, "रप्यानिषिद्वादरिर' ॥

[अ०रपा०४ंभवित] जेभिनीयन्पायमाखाविस्तरः। ४६९

विषेरप्यभावात्‌ । "चतु्विश्चत"--इलयस्या ऋचः प्राध्ठिरेव नारि, तत्र कुवा नियविः--इति चेत्‌ । न, प्रकरणपाठमन्रलिङ्काभ्यां विनियोगविषेरनुमेयत्वात्‌ । तस्मात्‌-- अनेन मत्रेणाश्चस्य एयग्वचनम्‌ । इति प्रापे-

व्रुमः-- यदि 'चतुच्िशत्‌' इद्येकमेव पदं निषिध्यत, तदा वस्यामूचि वङ्करो- णामियत्ता नोच्येत | नन --““षड़शतिरिदयेव त्रयात्‌" इत्यनेन वाक्येन संखू्यावा- चिपदान्तरपक्षपविधानादियत्तोच्यते--इवि चेत्‌ । न । वस्य वाकयस्यैवकारेण विविशक्तेः कुण्ठिवत्वात्‌ । तस्मात्‌-न पद्माच्रस्य निषषः) किंतु रुत्स्नाया ऋचः । तथासति पूर्वोक्तविकल्पस्य तद्‌ वस्थत्वादग्विशेषविधिपक्षे एथग्वचनं कतेव्यम्‌ । वनि पेधपक्ष-चोदकपाप्े परारतेऽचनिगुपेपे पथमापिकरणन्यायेन समस्य वक्तव्यम्‌ । तत्र तृपर-गोमगयोः पत्येकं षडशतित्वाद्‌ शवस्य चवुर्धिशचात्समासेन 'षडशीति- रेषां वङ्क्रयः ' इत्येवमह्नीयम्‌ ॥

( चतुथ--अग्मापामायपशयावषकशब्देन वेपामिधानापिकरणे प॒त्रम्‌-- ) वनिष्टुसनिधानादुरूकेण वपाभिधानम्‌ ॥२२॥

चतुथाविकरणमार्चयति --

पक्षी वपाऽथवोषटको रख्योर विशेषतः ॥ पक्षी वपा सनिधानाद्भानितिच्छेदनिषेधतः ॥ < ॥ अधरिगुपेपे वचनमिदमान्नायते--“"वनिष्टुमस्य मा राविोरूकं मन्यमानाः" इवि। वनिष्टवेपासमीपवर्ती काश्चित्पश्वङ्वरिशेषः । तं मा राव्रिष्ट तस्य वनं मा कुरत | व्यल्येन लकारस्य रेफः । किं कुवैन्वः- उरूकं मन्यमाना वनिष्टवुरूकनुद्धि कुवेन्त

किन, क कष, अ.

इव्यथः | जत्र-उरूकशब्दन काकविरावो काश्चदलकनामा पाक्षविशेषोऽमिवायत)। कुतः--रट योरप्िशेषात्‌ | (पयडः, पल्यङः, रोमानि, रामाणिः इदयादिद शनात्‌ ।

>+ क क,

उक्कशब्दः सादश्यलक्षकः । "पक्षिसदशं वनिष्टु विवेकेन मन्यमाना मा राविष्ट! इवि वाक्या: | तस्मात्‌-उरूकः पक्षी | इति प्रपे- व्रमः--उरूकडाम्देनाज वपा लकये | कुवः--वनिष्टसनिषानात्‌ । सति हि

पनिषावु शूकंभान्विवेनिष्टौ संभवति । भान्तिप्राप्ठं च ठवनमन्र निषिध्यते | "उदकं मन्यमाना वनिष्टु मा राविष्ट इत्युक्तत्वात्‌ | वपावनकराले भान्त्या वनिष्टोयष्ठवनं

न

वस्य निषेधे सवि णोऽथा लभ्यते | भान्विनिवारणस्य दषटलात्‌ | तत्पक्षे त्‌ वनि- ्टाखवनम॑व नास्ति । तचायुक्तम्‌ | हृदया दवछवितव्यतरात्‌ | ““वनिष्टमग्रीषे पडवत्तं

१क. क्ष, यषणात्‌ | २च. ज. च्च, करन्ना |३ज छ. च्‌, दृद्रर्थो।

४७० श्रीमाधवप्रणीतः- [अनर्र्पा ०४अपि ०५-६]

क

संपादयति” इलयाद्नुष्टानविषानात्‌ | ततो कवननिषेषस्यासमवेवाथेवेनाद्टाों मन्र- पाठः प्रापयत्‌ । तस्मात्‌--वपावचन उरूकशब्दः । यद्यपि वपायापप्रभिद्धः ( उरूक) शब्दः, तथाऽपि “उरू विस्वीणेमुको मेदो यत्र' इल्यवयवाथेद्रारा मेद लिन्यां वप्रायां युक्त उरूकशब्दः | एवं सत्यनेकवपाघ्ु॒विरूतिष्वेकवचनान्त उरूकशन्द्‌ ऊहनीयः ॥,

( पश्चमे-अभिगो प्रशसाशब्दस्य परशंसापरत्वाधिकरणे परतरे २३-२४) प्रशासाऽस्यभिधानम्‌ ॥ २३ ॥ बाहप्रश्ंसा वा ॥ २९४ ॥

प्चमाविकरणम(रचयतवि-- परशसेत्यसिरथः स्यार्स्त॒तिवो छेदनादसिः ॥ स्तुतिः कारस्न्यांय बाहोः स्पात्स्वधित्तिरखेदसाधनम्‌ ॥ ९ ॥ अधिगुमेषे वाक्यान्तरमान्नातम्‌--““परशसा बाहू" इति । वैव--““शसु हिंसा- याम्‌” इलस्माद्धावोः सोपसगोदुतननस्य सकारान्वपरातिपदिकस्य त॒तीयैकवचनान्तस्य “प्स्ता' इति रूपं मवति । तचासेवाचकम्‌ । तदे वत्केनचिद्राद्मणवाक्येनानु यते- “दज्ञ प्यानानिष्टऽऽह--शासमाहर' इति, असि वै "शास इत्याचक्षते” इति । सोऽयमसिबोहरच्दनरेतुः । तस्मात्‌--द्टाथेलामादपिः “पशसाः इलस्य पद्‌ - स्याथेः । इति चेत्‌ । मेवम्‌ । “शंसु स्तुतो"" इत्यस्ाद्वावोरययुत्पन्नः | शसो" इत्यस्य द्वितीयादिव- चनान्तस्य शब्दस्य च्छन्दस ओौकारलोप भाकारादेो च क्वे “प्रशसा! इति भवाति। बहोः प्रशस्तत्वं नाम कात्स्यैम्‌ | ^्रशसा बाहू रएवात्‌” इदयुक्ते 'निःरेषेणोद्धवेग्यो बाहू" इतीदशो दृष्टार्था कम्यते | नात्र च्छेद्नसाधनतमसेः संमवति, खपिवेस्वत्सा- धनत्वेन विहितत्वात्‌ । तस्मात्‌--स्तुिरेवास्य शब्दस्याथेः | तथा सवि बाहुवृद्धौ बुव चनान्तत्वेन प्रशसा" इति पदम्‌हनीयम्‌ ॥

( षष्-अधिगुपरेषे र्येनादिशब्दानां कात्सन्पवचनाधिकरणे सूत्राणि २५-२७) श्येन-शरा-कश्यप-कवष-सेकपणेष्वाक-

तिवचनं प्रभिदसंनिधानाव्‌ ॥ २८ ॥ कात्ल्यं वा स्यात्तथाभावात्र ॥ २६ ॥

१ क,च्‌, "द्धः, त २ज. श्च, तच । क, ल्ल, च, ज. ञ्च. न, प्रशस्तौ ।

[भ०्दपा०४अपि ०७] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ४७९१

अप्रिगोश्च तदर्थात्‌ ॥ २७ ॥ षष्ठाषिकरणमारचयत्ि- साहरयमुत साकल्यं उयेनाद्यक्त्या विवक्षितम्‌ ॥ परसिद्धसनिधेराचस्तत्सत्वाद खिरोदृतिः ॥ ९० ॥ अधरिगुपैषपवचन एवदान्नायते--““इयेनमस्य वक्षः कृणुतात्‌" इति । तत्न-यथा "अमी पिष्टपिण्डाः सिंहाः क्रियन्ताम्‌" इत्युक्तं परसिद्ध सिह सनिधानातिष्टपिण्डषु सिहसादृश्यं कवेव्यतया प्रतीयते । वथेव “भस्य पशोवक्षः उयेनं रणुतात्‌” इलयत्र शयेनसादश्यं वक्षि कवेव्यतया प्रतीयते । ततो वक्ष उद्भूत्य कवेनाद् पायन परक्षच- रणचञ्च्वादिकं संपाद्य रयेनपंस्थानं कव्यम्‌ । इति प्र्- ब्रूमः-- वक्षि इ्येनसादश्यं खत एव पुवेमस्ति । ततो ।यथा वन्न नश्याति तथा साकल्येनोद्धरणीयम्‌' इति विवक्षया रयेनश्ञब्द्ः प्रयुज्यते । वथा हविरविकटठं भवाति । # अंसादिष्वनेन न्यायेन साकल्यव्रिवक्षया तत्तद्रपकोक्तिद्रेटव्या । एतदेवाभिप्रेत्य नरूयवे--““गाज गाजमस्यानूनं रणुवात्‌” इति ॥

दशा्थाडताग्रिरोपे प्रायश्चित्तषटप- उयो तिष्मत्या अननुष्टानाधिकरणे ® न ~ _ ° ज ५, प्रा्ताङ्गक व्राचाव्त्त न वचत पराध त क ^ (~ धी ह = त्वात्तद्थं हह र्वधायतं ॥ ९८ ॥ सप्तमाधिकरणमारचय।त-- ज्योतिष्मतीं भवेन्नो वा दशार्थाद्रृतरोपने ॥ निमित्तस्तच्वात्स्यान्नायिहोत्रार्थोद्‌ तिवजेनात्‌ ॥ ११ ॥ अभिहोतपक्रियायामिद्माम्नायते-- “अग्नये ज्योतिप्मते पुरोडाशम्टाकपालं निवेपेत । यस्याभरिरुद्रतोऽहुवेऽञचिहोतर उद्वायेत्‌” इति । (परविदिनमयिहोत्रं हीवुं गाहेपलयादुदधूयाऽऽहवनीयेऽ्िः प्षिप्यते, सोऽयमृद्धतोऽयिः कदाचिदहुतेऽयिहोतर यदि शाम्येत्‌, वदानीमियपिष्टिः प्रायश्चित्तम्‌ इत्यथैः | तत्र--दृशेपृणमासाथमुद्ू

( सप्तम- | सूच्रम्‌-- )

# “सटा, दोषणी, कद््पेवासो, कवषो, लेकपर्णाष्टीवन्तः इति शवरमाप्यद्‌रित वरैपठचन- मच्ररेषभूते दरदितेदु दोवादिषु--दइ्यर्यो वदुव्रीहिपलमीतत्पुषयैकरेषेषु कृतेषु निष्पयते ॥

१ क, दोतुगौ दै" ।

४७२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०स्पा०४ंअपि०८-९]

तस्याप्यभ्रः शान्तो सेयं भ्योतिष्मतीष्टिमेवेत्‌ । कुः-अग्युदरानस्य निमित्तस्य सद्वा वात्‌ । इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । अभ्िहोजाथमुदवस्येवाभरुद्रानं निमित्तमिति पकरणादवगम्यते | अनया चेष्ट्याऽब्निहोत्रायेवाभिः पनरुत्ा्यते । तयासत्यभ्निहोत्स्येयमिष्टिः सामवायिकमद्

क्म @=^ ®>.

भवव्रि । भवोऽभिहोत्रा्ोद्धवोद्वानस्य निमित्तस्याभावाननैमित्तिकीष्टिने प्रववेवे ॥

(भषटपे-धार्यद्वाने प्रायश्ित्तरूपर्योतिष्मत्यननुष्टानाधिकरणे सते २९-३०)

र [9९ धारणे च पराथतातव्‌ ॥ २९ ॥ क्रिया- थः @ „ण (9 त्वादतरए कम स्याद ॥ ३० ॥ अटमाषिकरणमारचयति-- धा्यद्राने साऽस्तिनो वा सवांथत्वेन विद्यते॥ गतश्रीत्वनिमित्तं तत्पराथंसान वियते ॥ १२॥ इदमाश्नायते--“धायां गतश्रिय आहवनीयः" इति । गतश्रीशब्दाथस्त्वेवं न्‌ 3 अ [4 क ® न्रयते--““चयो ह वै गतश्चियः--वाघ्नणः शुश्रुवान्‌ , आमणीः, राजन्यः” इति ।

“ओर्व गोतमो भारद्वाजः” इवि कल्पसत्रकारः । गतश्रीमिधोयैमाणस्याऽऽहवनीयस्य सवेकर्मायेत्वे सल्यिहोत्राथेत्वमप्यस्तीति तदुद्वाने सा न्योतिष्यतीष्टि्रि्ते |

@ ख,

इति चत्‌ ॥ भवम्‌ । न ह्यस्य धारणेऽग्निरोत्रं निमित्तम्‌ | किंतु गतश्रीत्व, सवैकमेसम॒दायस्य

^© @ ®> क

चोदनया केयाचिदप्यचोदितत्वात्सवाथत् शङ्भितुमप्यशक्यम्‌। गतश्रीत निपित्तारुलय धृवोऽभिः प्रसङ्कात्सवेकमस॒पकुवन्नभिहीनेऽप्यु पकरोति--इति चेत्‌ । उपुकरोतु नाम | नैतावता प्रायश्चितस्य निमित्तं कभ्यवे | अ्निहोजाथमुद वस्योदयानं तनि- मित्तम्‌ | न चान्न तदस्ति | किं त्वन्यस्य यस्य कस्यचिक्कमेणोऽथे समुदधूतस्य गव-

®

भ्रीत्वनिमित्तं धारणं क्रियते । तस्मात्‌-निमित्तामावान्नास्ति सेष्टः ॥

( नवमे-द शोधस्पोद्धरणस्यामन्नकत्वाधिकरणे स॒जम्‌-) न तूत्पत्रे यस्य चोदनाप्राप्रकारवाव्‌ ॥ ३१ ॥

नवमाविकरणपारचयति--~

१ ज. न्ध, तचयेद्धः । २. "ते ^तयोह्‌ 1३ करक्ञ.च,अ.ध्योवे। ४ ज, च्व. गवैकामाय ।५ज. श्च. कदाचि ।

[भिरस्पा०२अषि० १०] जेपिनीयन्यायमाखिस्तरः। ४७३

दशोर्थोद्धरणे वाचेत्पादिना वा, समन्रकम्‌ ॥ कतु स्यान्न निमित्तस्य काटस्यात्न विवर्जनात्‌ ॥ १३॥ जस्त्यग्निहोत्रे वह्द्यदरणमन्रः--“'वाचा ता होत्रा, प्राणिनोद्रात्रा, चक्षषाऽध्व. युणा, मनसषा ब्रह्मणा, ओन्नेणा्चीपेतेस्तवा पश्चमिदग्येकऋत्विग्मरुदधरामि! इति । सोऽयं मन्रो दशेपृणेमासराथेऽपि वह चुद्धरणे पठितम्यः | कृतः--तदुद्रणस्याचिहो वेऽप्यङ्कत्वात्‌ । उद्धवे हिं वस्मन्नद्ो प्वेणि सायं) प्रतिपदि प्रातश्वा्निहो्मनुष्ठी- यते | यदि तत्र मत्रो न प्ञ्यते, वदानीमद्निहोजाङ्कमुद्धरणं विगुणं स्यात्‌ | वतः समन्रकं कतुं मत्र: पठनीयः । इति चेत्‌ ॥ मवम्‌ । अगरेहाजाङ्गं समन्रकागन्युद्धरणे निमित्तस्य काठस्यास्तमवात्‌ । अपिवृक्ष- सयं आविःसर्ये च काठे कमेण सायंप्रातश्चा्िहात्रवहुश्चुद्धरण विहितम्‌ । दरेपणेमा- साथ तु प्वोगि प्रातरिहोत्रे हते पश्वादृच्िमृद्धत्यान्वाधानं क्रियते । अतो निमि. तस्य काटस्याभावान्नमित्तिकं समत्रोद्धरणं नाध्वि ॥

( दशमे-प्रायणीयचरो प्रदानधर्माणामननष्टानाधिकरणे सूत्राणि ३२-४० } प्रदानदशनं श्रपणे तद्वर्मभोजनाभखासपंसर्गाचच मध्रूदुकवत्‌ ॥ ३२ ॥ संस्कारप्रतिषेधश्च तद्व ॥ ३२ ॥ तप्रतिपेधे च तथाभूतस्य वर्जनात्‌ ॥ ३४ ॥ अधम्मतमप्रदानासपणीतार्थं विधा- नाद्त॒टयसादसंसर्गः ॥ ३९५ ॥ पर नियान- वादः स्यार ॥ ३६ ॥ विहितप्रतिषेधो वा ॥ ३७ ॥ वर्जने गणभावितवात्तदुक्तप्रतिषे- धास्स्याकारणाकैवखाशनम्‌ ॥ ३८ ॥ व्रतधर्माचि छेपवत्र ॥ ३९ ॥ रसप्रति- पो वा पुरूपधर्मखाद ॥ ¢ ॥

द्‌ शमापिकरणमारचयति-

प्रदेयधमाः स्ना वा पयसि प्रायणीयमे॥ चरुवत्स्यः पाकहेतः सप्रम्या स्यनं ते ततः॥ १४॥

---------=----न-न-------- ~~~ ~~ - ~~ - ~~~ --------- - ` ------------वनवन्न----- --क्यानयगयाण

६९

४७४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ०९पा०अपि०११]

ज्योतिष्टोमे श्रयते-““भादित्यः प्रायणीयः पयसि चरुः” इति । तच्र-चरूपयसो- रुभयोद्वतासंबन्षेनं प्रदेय द्रग्यत्वसाम्यात्‌ , यथा चरौ निवोपावघाताद्यः समत्रकाः प्रदेयद्रम्यषमां अनुष्ठीयन्ते, तथा पयसि समन्रकवत्सापाकरणाद्यः प्रदेयद्रन्यधमां अनुष्टयाः । इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ | आधारवाचिन्या "पयि" इति सप्तम्या श्रपणहेतुत्वावगमात्‌। तवो न ते धमोः कव्याः, कितु प्रणीताधमौ उत्पवनाद्यस्तत्र कतेव्याः ॥

( एकादशे-अभ्युदयेष्टौ दधिशुतयोः प्रदेयधमौनुष्ठानाधिकरणे सूते ४१-४२ ) जभ्यदये दोहापनयः स्वधर्मा स्यापप्वर्त- ताव्‌ ॥ १ ॥ शतोपदेश्चाच्च ॥ ४२ ॥

एकाद्शाविकरणमारचयति- पयोदध्रोरभ्युदये न ते स्युर्वा, पुरेव नो ॥ प्वृत्तत्वादेवयोगमानाक्तः सन्ति तेऽन्यवत्‌ ॥ १५॥ अभ्युदयेषटिरेवमान्नायवे--“वि वा पनं प्रजया पशुमिषेधेयति, वधेयलस्य भातु- व्यम्‌ | यस्य हवरिर्निरुप्रं पुरस्ताचन्द्रमा अभ्युदेति । तेषा तण्डुकान्विभजेत्त । ये मध्यमा; स्युः, तानग्नये दात्रे परोडाशमष्टाकषालं कुयात्‌ । ये स्थविष्ठाः, तानिन्द्राय पदात्रे द्धंश्वसुम्‌ । येऽणिष्ठाः, तानिविष्णवे शिपिविष्टाय श॒ते चरुम्‌! इति । अय- मथेः-- "यस्य यजमानस्य दृशेकमाथं हविभ्नोन्त्या चतुदैश्यां निरुप्तं भवति । तत उषसि पुत्रैस्यां दिशि चन्द्रमा अभ्युदेति । तं यजमानमध्वयुंः प्रजया प्रुमिश्च वियो- जयति । तदीयं च वैरिणं वधेयपि । ततः प्वृत्तेऽस्मिन्दशेकमेणि चन्द्रोदयं निमित्ती- कलय पूत्रैदेवतापनयनेन तण्डुला देवतान्तरसंबन्धः कवेव्यः' इति । तदिदं षष्ठाध्याये निर्णोतम्‌ । इह तु पू्वोक्तपायणीयन्यायेन सपमीनिरिष्टयोदेविङतयोः प्देयद्र व्यधमं न कतेग्याः | कितु प्णीतावमः । इति प्प्रे- वरमः--विषमो दृष्टान्तः । प्रायणीयस्य पूतेमप्ाप्रतया द्रव्यं, देवत) अपणावार्‌- भृतं प्रयश्च, इलेवमनेकंगुणेरविशिष्टं कर्मेकेन वाक्येन विधातुं शक्यम्‌ । इहं तु कमणः पवृत्तत्वात्त्िन्कमणि तण्डुलानां नैमित्तिको देवतान्तरसंबन्थ एक एत्र गुणा विधातुं डक्यते । न तु दिश्य: पणीताथे्वं गुणान्तरम्‌, अनेकगुणविधो वाक्रयभेद्पस-

= द क वो

ङ्गात्‌ | तस्मात्तण्डुलवत्पदेयत्वेन प्रवत्तयोदेधिञृतयोः पदेयवमाः कठेन्याः ॥

१ क. "नदे" । २. व्यघ्यसाः| ३ क, "वमाना ४्च. "वा, स्युरवते॥ प्र । ५ ज्ञ, च. अ. च. अ. एत ।६अ. ताच्‌, न्न" ।

[अ.९पा.ठअवि.१२-१३) जेमिनीयन्पायमाखाविस्तरः | ४७५

(दरादशे-पथुकामेष्टो दधियृतयोः प्रदेयधर्माननुष्टानाधिकरणे त्रे >३-४.) अपनयो बवाऽरथान्तरे विधानाजरुपयोवत्‌ ॥ ४३ ॥ रुक्षणा्था शृतश्चुतिः ॥ ९४ ॥ द्रादशाधिकरणमारचयति- स न्यायः पथुकामेष्टौ पायणीयनयोऽथ बा ॥ तुर्पश्च॒तित्वात्स्यादायोऽपकवेकमंत्वतोऽन्तिमः ॥ १६ ॥ इद माघ्नायते--““यः पशुकामः स्यात्सोऽमावास्यागि् वत्सानपाकुयौ त्‌" इति | ततरेदमपरमान्नावम्‌-- “ये मध्यमाः स्युः, तानग्नये दाते पुरोडाशमष्टाकंपाठं कुयात्‌ | ये स्थविष्ठाः, वानिन्दराय प्रदात्रे दधनि चरुम्‌ । येऽणिष्ठाः, वान्विष्णवे शिप्रवि्टाय दवे चरुम्‌” इति । तत्र--भभ्युदयेष्टयां समानश्ुवित्वात्तिनैव न्यायेन दधिशृवयोः प्रदेयघमोः | इवि चेत्‌ ॥ मेवम्‌ । पाठसाम्येऽप्यपूवेकमेत्वादथेसाम्यं नास्वि । तवः प्रायणीयन्यायेन सप्तम्या श्रपणाधारत्वावगमा्णीताधम। एवात्र कायौः ॥

उयो तिष्टोमे श्रयणानां परदे- यधमाननुष्टानाधिकरणं णाना व्वव्वत्वादप््रदाना्थं विधान स्याव ॥ ५५4 ॥ गरणा का नच्रयणाथत्वात्‌ ॥ ५६ ॥ अनदशाच ॥ ४७ ॥ श्रुतश्च तसप्रपानलात्‌ थ । ओ थं £, [| १ ॥ ८ ॥ अथवाद्श्च तद्थवत्‌॥ ४९ ॥ संस्कारं ® प [| प्रात भावाच्च तस्माद्य प्रपान स्यात्‌ ॥ 4० ॥ त्रयोद्शापिकरणमारचयति- मिश्रणे पयओदीनां सोमधर्मा न वाऽग्रिमः॥ क, न्दे, 9 ७ ल 1 स्‌ प्रदातु पेखनान्मेव सस्काराथत्वतः श्तेः ॥ १७॥ ञयोतिष्टामे पयःपमविमिदरग्येयेहपा्निष्ठस्य सोमस्य मिश्रणमाम्नात मू--““पयसा ये्रावरूणं श्रीणाति, सक्तृमिमेन्िनम्‌ , धानामिहारियोजनम्‌ , हिरण्येन डक्रम्‌ , आज्येन पालनीववम्‌'' इति । वत्र- मिश्रणं सोमेन सह प्रदानायेम्‌ | तवः प्रदेयस्य सोमस्य ये घोः क्रयादयः, वे पयःप्मृविषु कवेव्याः । इति चेत्‌ ॥

( जयोदशे- | स॒जाणि »४५-५० }

१ न्त, च, ज, दधंश्च् ।

४७६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अण्र्पा०४मपि०१४]

मेवम्‌ । मेकनस्य सोपपंस्कारापेत्वात्‌ | मेतरावरूणम्‌' इयादिभिर्दिवीयाश्रुविभिः सोमस्य प्राधान्यं गम्यते | पयसा इत्यादिभिस्तृतीयाश्रुतिमिः पयःप्रमृतीनां बाद- थ्यम्‌ | ततः संस्कारकाणां प्रदेयत्वामावान्न तद्धमाः सन्ति ॥

(र (क :_ । “ईशानाय परस्वत' इत्यत्र ^

= ~ ( सू्ाणि ५१-५ ५ ब्व धि

पयग्िकृतानामुत्सरगे ताद््यमुपथानवत्‌ ॥ ५१ ॥ शेषप्रतिषेधो वाऽ्थाभावादि- डान्तवत्र्‌ ॥ ५२ ॥ पूर्ववच्वाच शब्दस्य सस्थापथतीति चाप्रत्ते नोपपद्यते ॥५३॥ प्ररतर्थज्गहेतलासरतिषेे संस्का- राणामकरम स्यात्तकारितत्राद्यथा प्रया- जप्रातिषेषे ग्रहणमाज्यस्य॥५९॥ क्रिया वा स्याद्वच्छेदाद्कमं सवहानं स्यात्‌ ॥५५॥ चतुदेशाधिकरणमारचयवि- # स्पञ्चैः परस्वदारम्भो यागो वोत्सर्गतोऽभ्िमः ॥ दरव्पदेवान्वयायागोऽद्धरीतिविधिरूत्तमः ॥ १८ ॥ भश्वमेये समान्नायते-=““इेशानाय प्रत आलमवे पयच्निक्‌तानारण्यानुत्सृज॑वि^” इति । परखच्छब्देनाऽऽरण्याः परशुविशेषा उच्यन्ते| वेषामालम्भः सञ्ञमात्नम्‌। कुवः- परय॑भ्चिरूतानां तेषां पशनामत्सगेविधानात । यागपक्े तदसंभवात्‌ । इति चेत्‌ । मेवम्‌ । द्रग्यदेवतान्वयेन यागत्वा्गमात्‌ । “ईशानाय” इति देवताया निदेशः, ^परखतः' इवि द्रव्यस्य | नहि यागमन्तरेण द्रव्यदेवतयोरन्वयः संमववि । पयेभ्रिरू- तोत्सगेवाक्येन कटृप्तोपक।रपाकृतपर्यधिकरणान्ताङ्करी वि्विषायते । वया प्रयक्षविहि- तया निराकादक्ष हंशानपरयोगवचेने न चोदकमपेक्षते । तस्मात्‌--आलम्भो यागः। इ तरस्तत्र गुणविषिः ||

१ क, न्वयी यागो । २ज. घ. ज, "जन्ति इ" । ३ स. "कारा प्रा । ४ ज. इ, "कृता प: ।\५ क... ज. छ, "चनो न।

[भ०रपा०गभपि ०१५] जेमिनीयन्पायपाराविस्तरः। ४७७ 1 आभ्यसंस्थाप्रतिनिधिः स्याद्व्योरसर्गात्‌ ॥ ५8६ ॥ समापरिविचनात्‌ ॥ ५७ ॥ चोदना वा कर्मोसर्गादन्येः स्यादविशिष्ट- त्वात्‌ ॥ ८८ ॥ अनिज्यां च वनस्पतेः प्रसिद्धां तेन दरयति ॥ ५९ ॥ सेख्या तदवतवास्स्यात्र ॥ ६० ॥

पञ्चदशाविकरणमारचयति- आञ्येन शेषमित्पुक्तौ द्रव्यप्रतिनिधिभकेत्‌ ॥ कमान्यद्वाऽग्रिमस्त्यागशेषसंस्थापनोक्तिमिः॥ १९॥ अद्भरीत्पा समाप्रतवादेवतोक्त्यनुवतेनात्‌ ॥ साम्पच्छेषः सस्थितिस्तु याग आलम्भनादिवत्‌ ॥ २० ॥ ““त्वाषट पाल्नीववमाकभेव”” इति प्ररु ““पयभ्चिकूतं पात्नीववमृत्छृज ति" इतिं नरुवमू | वत्र पुनः भ्रूयते-“'आन्येन शोषं संस्थाप्रयवि""इति । तदिदमाञ्यं पशुद्रम्यस्य परविनिषिवेत । उत्सशेषतेस्यापनशब्दैस्तद्वगमात्‌ | पयेभिकरणादुर्ध्वं पशुद्रव्यस्य ल्यागममिवाय “आन्येनः इति द्रभ्यान्तरं परस्थानीय सापनमूतमुपदिश्य ।चोदकपा- प्मृत्तरकालीनमङ्कनावं वेन द्रव्येण समापनीयम्‌" इति विधीयते । इति प्राप्- ब्रूमः--प्रवौविकरणन्यायेनाङ्गरीद्या पोल्नीवतः पञश्चुः समाप्तः । यदं 'पात्नीववः मामेव” इति विहितस्य कमणः समा्षिने स्याव, केवट परद्रव्ययागः क्रियते) वदा विहिवो द्रव्यदेववासवन्धरूपो यागो नानुष्ठितः स्यात्‌ । तवो देववामुदिश्य लयागोऽ- वश्यं कवेव्यैः स्यात्‌ । तयाप्तति पशुसाधनके यागे मुख्येनं परशुनेव सायिते कृत प्रविनिषिः, देववोदेशलयागस्य चोत्पत्तिवाक्येनेव सिद्धात्‌ | पयेभ्िकरणोत्सगेवा- कयेनाङ्करीविविधाने स्स्यापनीयः शेषो न कोऽप्यस्ति । तस्मात्‌--आज्यवाक्येन कमौन्तरं विधीयते | देवता तु पाल्नीववकन्दरस्यानुवृत्या लभ्यते | कमोन्वरत्वेऽपि शेष- त्वमुपचयेवे । प्ाज्यद्रन्यकयोः पूर्वात्तरकमेणोः प्रलीवदारूयाया देवताया एकव्वेना- व्यवदि वानुष्ठनेन चोपक्रमोपसंहारसदशत्वात्‌ । संस्थििक्रिययां त्वालम्भननिवापा-

( पश्दशे- |

9 अ. तोक्तानु । रक. "व्यया"! ३ज. च, "यं स्थान । ४ घञ. ज. इ, पलनीवतः । ५ घख.ज, घ. दि प्ली । ६ख.ज.चछन््व्यः । तग | ७ क. ल. नवचप'। < ज. द्ध, | , ॥ + | @ § नाप्य ।५ज ञ्च. "या चाऽऽरम्भनि।

४७८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ०९पा०ंअधपि ०१५] द्ियागो विवक्ष्यते । लिंङ्पत्ययश्चापुवेमावनाममिषत्ते । तस्मात्‌--आन्यद्रन्यकं पत्नीवदेवताकं शेषवत्पशुयागसमनन्वरभाविकमीन्तरमत्र विधीयते ॥ इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्पायमाराविस्तरे नवमस्याध्यायस्य चतुथः पादः॥ ४॥ ॥ समाप्रश्चायं नवमोऽध्यायः ॥

अव पदे आदितः अपिकेरणानि १५ ५९६ सूत्राणि ६० १६५३

"षष 1 कका काकः क

१ज. च्च. वदयोगो।२च. टिड्प्रयशो वैदिकः संस्थापयतीति ठंडपि प्र ३.अ. ^रमेवात्र। अ, रत्वं ति" ।

[भ०१०पा०१अपि०१] जेमिनीयन्यायमालछाविस्तरः ७९

( भथ दृमोऽध्यायः )

रूपान्तरत्वादासन्नं नवमे स्थितम्रहनम्‌ ॥ निवृत्तित्वाद्िप्रकृष्ठो दशमे वाध उच्यते॥१॥ अतिदिष्टपदाथैस्य रुपान्तरमृहनम्‌, ततः संनिकप्यते । बाधस्तु पदाथेनिवृतत- स्तता विपण्यते । तस्मानवमदशमयोरध्याययोः पूरवोत्तरमाव उपपन्नः ॥

( प्रथमे--पणंकन्नयस्रहिते सू्रणि १-३) > व क > विधः प्रकरणान्तरगतद्शास्सर्वकम

( (क ® : स्याव॥3॥ जाप काअभवषानसस्कार-

र न @ श ५ द्रव्यमथ क्रेयत ताद्ध्यात्‌ ॥२॥ = ¢^ क तषामप्रयक्षावाशेए्व्वाद्‌ ॥ २ ॥

दशमाध्यायस्य प्रथमपादे प्रथमाधिकरणे ( विकृतां टप्ाथप्राकृतानां बाध- साधक ) प्रथमवणेकमारचयति--

वेदिः स्वयंकृतेत्यादो प्राकृतं सर्वमाचरेत्‌ ॥

ट्रार्थं बाध्यतां वाऽऽय्ोदकप्रापितत्वतः॥ ॥ अपेक्नापस्त्तिोग्यत्वहानेरद्रननादिकम्‌ ॥ ब्राध्यतेऽपेक्षितं सवं चोदकेनातिदिरयते ॥ २ ॥

(रंत्निनापेतानि दर्वीपि भवान्ति” इति वाक्यन राजस॒ये रत्निनामकानां देवानां संबन्धीनि कानिचिद्धर्वपि दशेपृणेमासेष्टिवरिकूतिरूपाणि विहिवानि । तेषु मेत्राबाहै- स्पल्ये हविपि श्रूयते -““ख्यक्ता वेदिभेववि, स्वयंदितं बर्हिः, स्वयंरत इध्मः" इति । इष्टावुद्धननखननपरिरेखनादिभिः क्रियाविरेपेदिर्निप्पाद्यते | “'स्पयनात्तमां त्वचमुद्धन्ति, “देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे--इति खनवि, स्फ्येन वेदिं परिटेख- न्परिग्हावि!” इवि तद्विवानाव । “यज्ञस्य पोषदसि'--इयसिमिन्ननुवाके प्रोक्तेमेत्र- दाचाच्छन्नं वहिः संपाद्यते । ““चीन्परिवीन्‌"--इत्यादिमन्रोपेवामिः क्रियामिरिष्मः सथ्यावि | ॥वरृविरूपं तु हवेष्य॒द्धननाद्यपक्षां वारायतु "स्वयम्‌! इदुक्तम्‌ | यथाव.

६ --->

१ज. न्च. वेदि 1२ज. च. श्वोरितप्रापित् ज. "श्वादकप्रापिवच्वतः|३ च. ज. ञ्च न. ` इग्रताम्‌ ॥ ३॥ ८ | ४ च. रत्नाना* 1 ५ ज. घ. सेवि" । ६ च. ज. ञ्च. ज, स्यमवि- तुः सरे |

५८० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०१अपि०६]

स्थित एव भूप्रदेशो वेदितवेन स्वीकतग्यः। इध्माबर्हिषी अपरि खत एव च्छिन्ने शाघ्ली- यच्छेदननिरपेक्षे आह्व इयथः । तश्च प्रकतौ सप्रयोजनानापुद्धननाद्रीनां विकूती पयोजनं लुप्यते । उद्धननादिरूतस्य वेश्युपकारस्य स्वयेशञब्देन निवारितत्वात्‌ । बर्ह स्वरणहविरासादनांद यो वेदिधमौ विरुवावप्यलुप्राथाः । वत्र संशयः-- किं टुप्राये- मलुप्रा्थं च सवैपङ्कजातं विकृतावप्यनुष्ेयम्‌, उत रुप्राथ वजेनीयम्‌' इवि । चोद- कस्य साधारणत्वात्सवेमनुषटेयम्‌' इत्यायपक्षे प्रपे- सिद्धान्तं ब्रमः- अङ्गी ङ्कैरुपरूवः फकं साधयति । तथ। सलयङ्धिनोऽङ्कव उप्रकारे साक्षादपेक्षा, उपकारद्वारा च्वङकषु । प्रत्यासन्नश्चा्धिनं प्रयङ्केभ्य उपकारः । योग्यतमऽपि प्राक्षादपेक्षां पूरयितुमुपकारस्येवास्ति । न त्वद्धानाम्‌ । वेदिनिष्पादनल- क्षणदृशोपकारयुक्तानि प्रृवावुद्धननाचद्धानि । विकतो तु वेद्याः खतःसिद्धत्वेन निष्पादनोपकारो लुप्यते । तत उपकारद्वारकाण्याकाङ्क्षासंनिषियोग्यत्वान्युद्धननाद्य- ड्घ हीयन्ते । तस्मत्‌--उद्धननादीनि नानुष्ेयानि । सोऽयं चोदकप्रापितस्योद्धन- नाद्नुषैयत्वप्रययस्य भान्तित्वेन निश्चयो बाव इत्युच्यवे । चोदकस्य तलु पोपका- रैरुपकारद्रेणाऽऽकाद्लासंनिषियोग्यलयु केह विरासादनायगैश्रिवायव। संपद्यते ॥ ( कृष्णङेष्यपहन्तिबाधसाधकं > द्वितीयवणेकमारचयति-- अदघातः कृष्णरनामस्ति नो वाऽस्ति पाकवत्‌ ॥ परत्यक्नोक्तपा चरेस्पाकमवघाते त॒ नास्तिसा॥४॥ विकुतिरूपाणां काम्येष्टीनां काण्डे पठयवे--“'परौजापत्यं धुते चरु निपैपेच्छतर- ष्णलपायुष्कामः'' इति । कष्णलशम्दः सुवणेशकलवाची । प्रकतौ ““त्रीहीनव- हन्वि” इति पुरोडाशरेतूनां ब्रीहीणामवधघातो विहितः, सोऽत चरुहतूनां कष्ण- लानां चोदकवशादस्ति, नो वा, इति सदेहः । "अस्ति" इति पृवेपक्षपरतिज्ञा । वितु- करणं परारूव उपकारः । टु प्ेऽप्युपकारे तत्सत्तायां पाकवत' इति निदशनम्‌ | ल पेऽपि विङ्केदनोप्रकारे पाकः प्रतिवादिनोऽमिमतः, तद्वद्‌ वधातोऽप्यस्तु-इवि चेत्‌ ॥ “धृते श्रपयति? इति प्रयक्षाकत्या पाकोऽभ्युपगन्तव्यः | अथधावे तु सोक्ति- नोस्ति,--इवि वेषम्यादवघावो नास्वि ॥ ( वेन्वदेवचरो विष्ण्वावाहनबाधस्राधकं ) तृतीयवणेकमारचयाङ-- वैश्वदेवस्य तच्रे यः पक्षे विष्णुः सकि पुरा॥

आवाह्यो वा न वाऽऽवाह्य आगरेयाङ्ातिदेशनात्‌ ॥ ५॥

# श्राजापयं चरं निववेच्छतदृष्णरमागुष्कामः" इति ज्ाबरमाष्ये |

१ ज, "ककरस्य। २ क. "नादि ३ कन्था चमत ख, ज, ज्ञ. अ."न्ति्नि'।५ज. च्व. "ताथः घं ६ ज. 'तीयाभिकरणमा"। ७ क, सः। ८ ज. सदेह । ९ क्त. चे.ज, छ. ज, "स्तु “धु

[अ०१०पा०१अबि०१] जमिनीषन्पायमाखाप्रस्तरः। ४८१

वेश्वदेवावाहनस्य कारे स्प्याश्चेपवजनात्‌॥ विष्णुयागस्प संदेहद्विष्णोरावाहनं न हि ॥ ६ ॥ काम्पेष्टिप्वेवे श्रूयते--““ वश्वदेवं चरुं निवेपद्धातृव्यवान्‌ । तं बर्हिषदं कता ङम्यया स्फ्येन व्यहैव-इद्महममुं चामुं च ग्य॒हापि' इति । यं द्विष्यात्तं ध्याय- न्यदषो विमृज्ये यच स्फ्य आश्छिष्येत्‌ , तद्िष्णव उरुक्रमायावयेत्‌"” इषि । अस्पा- यमथेः--भयं शतुक्षयाथेश्वरुः । वस्य प्ररतिमृतादाग्ेयप्रोडाशाद्विशेष उच्यवे- पुरोडाशरोषं यागोत्तरकाले बरहिष्यवस्याप्य चतुणोमृतिविजां भ्ष्यविभागाय हस्तेन चतुषां कुयात्‌ । तवः--इदं वह्मणः, इदमध्वर्योः, इदं होतुः, इदम्मीषः, इतिं तत्तद्वागान्ए्थ॑गृपदिशेत्‌ । अतरोग्रकमेत्वान्न हस्तेन विभागः | किंतु तीक्ष्णाग्रेण शम्या- स्पयनामकेन यज्ञायुषद्रयेन | मत्रं च “टृद्मिद्महं वरह्ममागं व्यापि” इत्येवमादिरूपं पठेत्‌ , इत्येतावान्विशेषः। वतो यदि कदाचिचरुकेशो व्यूह नकाठे भूमौ पतेत, यनज्ञा- युघेन वा छिप्येत । तदा वं पतितं ठिपं चर्ठेशं तीतरपराक्रमाय शततुक्षयसमर्थाय विष्णरेऽवद्येत्‌ | व्य॒इनक।कऽवदानकाठे च श्तं तीक्षां ध्यायेत” इवि । वत्र-

वैश्वदोविकतनत्रमध्ये चरुटेशस्यावःपाताछषणपक्ते वैष्णव्रयागो विहितः । अतो वैश्व-

देविकेऽनुष्ितान्याघारपयाजान्यमागादीन्यङ्कानि वैष्णवेऽपि प्रसङ्कादुपकुषैन्ति, इति न परथकूक्रियन्ते । आवाहनं त्वनुष्ठानवेषम्येण न प्रपङ्कात्सिभ्यति | “4विश्वान्देवाना- वह” इति हि तत्राऽऽवाहनम्‌ | अत्र तु "पिष्णुमावह' इति वैषम्यम्‌ । सापिषर्नप्र- याजयोमध्यकाठे होत्रा देवतावाहनार्थां निगद्‌: पठचते | सोऽय वैश्वदेवावाहनस्य कालः | न खल्‌ तदानीं विष्णुः प्रसक्तः) प्रयाजाज्यमागपधानयागनारिष्ठहोमचतुषा- करणेप्वनुषठितेष्वाच्छेयणपक्षे वैष्णवयागस्य प्राप्स्यमानत्वात्‌ । जवोऽप्रसक्तोऽपिं विष्णु- भेविष्यद्यागापिद्धये पवेपमिन्काक आवाह्यो, न वा, इवि संदेहः । (अ वाद्यश्चोद्कव- शात" इति प्राप्तम्‌ | न च~-रष्णवस्य वैश्देवप्रकुतित्वान्नस्ति चोद्‌कः-इति गङ््यम्‌। तयोरुभयोरप्याग्नयविकूविखेन।मयत्राप्याय्मयाङ्कानामतिदैशात्‌ । तस्मात्‌- मान्यानां विप्रादीनामनिमत्रणे मोजनँथागमनादरनान्मान्यतमाया देववाया अनावाहने इव्रिः- स्वीकारस्य दूरापेवतादप्रसक्तोऽपि व्िष्णुभेविष्यद्यागसिद्धचयमव्राह्यः । इति प्राप्रे

ब्रमः--किं चवुधाकरणादृध्वेमावाह्यते, र्वा प्रयाजेभ्यः पुरा । नाऽऽ्यःः- (अकाले कृत्कृतं स्यात्‌” इति न्यायेन।ऽऽवाह्‌नस्य निरथकत्वात्‌ | न द्वितीयः,

विष्णुयागनिपित्तस्य मविप्यदान्टपस्य पा्निकल्वेन नैपिततिकस्य तिप्णुयागस्यामि

- ----- = =-=

१ज. जल, ज. "महंचा"।२क.ख. च. मक्षवि"। ३ ज. श्च. `थरन्धप | ४ ज. त. अन त॒ग्र* | ५ ज. च. ववि । ६ ख. ज. च. ज. शर््नीय्म्‌ । ज ल. नावग । < च, `मप्यृ ॥ ९. च. धणघ्य। ६१

४८२ श्रीपाधवप्रणीतः- [अ०१९०पा०१अपि०२-३]

पाक्षिकलत्वात्‌ | तथास््ययागपक्षे कृतमावाहनमनथोयेव स्यात्‌ । न हि निमत्रितो विप्रादिरभोजितः संत॒ष्यति, प्रत्यत शपयेव । एतवदेवामिषेयोचयते--““ दवताभ्यो वा एष आवृश्च्यते, यो यक्ष्य इत्युक्त्वा न यजते!" इति । यागपक्ष॒तु विनाऽप्या- वाहनं याग उपपद्यते । कंदायिदनिमाश्रतानामपि पूज्यानां स्नेहातिशयेन स्वयमेव भाक्तुमागच्छतां ककं दृष्टत्वात्‌ । तस्मात्‌-- नास्ति विष्णारावाहनम्‌ ॥

( द्विवीये--दीक्षणीयादिषु--आरम्भणीयावाधाधिकरणे सूत्रम्‌ -) (9९ 9 (+ # इए रारम्भसयामादङ्मतात्रवतता००- रम्भस्य प्रधानसंयोगात ॥ % ॥ द्ितीयापिकरणमारचयति- आरम्भणीया सोमाद्दीक्षणीयादिगा न वा ॥ अरापादादिमोऽन्त्यः स्यादारम्भद्रारखोपनात्‌ ॥ ७ ॥ दरशपर्णमास्योरारप्स्यमानपुरुषसस्काराथेमारम्भणीयेषटिर्विधीयते--““जाय्विष्ण- वमेकाद्‌शकपाठं निवपदशपृणमास्रावारप्स्यमानः" इति । पेयं सामयागाद्गमृतापु दीक्षणीयादिषु दशेपृणमासेष्टिविक्तिषु कायो, न वा, -इति संदेहः ।--दशेपृणेमा- सेष्टयङ्मूता या जारम्भणीयाः) वाघ प्रयाजादिववोद्क प्राप्ताया ठोपकारणामावा- त्कायो--इत्पा्यः पक्षः ॥ किम्‌-आरम्भणीयाऽत्र क्रियमाणा सवी सोमयागमारप्स्यमानस्य संस्कारः स्यात्‌, कंवा दीक्षणीयामारप्स्वमानस्य । नाऽऽचः) सोमयागस्य दजेपृणेमाप्न- विरृतित्वामविन सोप्रयागमारप्स्यमानस्य चोद्केनाऽऽरम्भणीयाया अप्राप्रत्वात्‌ । न द्वितीयः, अङ्कानां दीक्षणीयादीनां परथगारम्भासमवात्‌ | ननु--““दीक्षणीयायास्तन्र प्रकल्पयति" इति कल्पसूत्र कारैः ए्रथगारम्भो विहितः ।--मेवम्‌, अस्याऽऽरम्भस्य पुरुषसंस्कारेष्टं परलयप्रयोजकत्वाव्‌ । अन्यथा ततः प्रागनुषठिवानामृत्तिग्वरणाद्रानाम- संस्तपुरुषानुष्ठानं प्रसज्येत । तस्मात््-आरम्भास्यद्वारलोपादारम्भणीया दटुप्यत इत्यन्तिमः प्चोऽभ्यपेयः॥ (ततीये-अनुयज्ञादिष्वारम्भणीयावाधाधिकरणे सूचम्‌--) * £ क अ प्रथानाचान्यसयक्तास्सवारम्भानेवरदतानङ्ूतात्‌ ॥ 4 ॥ त॒तीयापिकरणमारचयति--

१ ख ज. "प्रेय श्रेयते। २ ज, एताभ्यो।३ ज. क्ष.दिषुवानवा। ४ ज. ञ्च. सोऽयं। ५ ज. "वोद" ) ६अ. प्रकमयति। ७ ज. इ, "रम्मस्यद्रा। < ख. ज. छ, ज. भयुपगनतन्यः ।

नि

[अ०१००१अि०४] जेमिनीयन्यायमालविस्तरः। ४८३

सा किमस्त्यनुपत्यादौ न वाऽद्विन्यस्त्युपक्रमात्‌ ॥ संघस्योपक्रमो नेष्टद्रारखोपानन सा भवेत्‌ ॥ ८ ॥

(अनुमत्यै पुरोडाशमष्टाकपाठं निवपति" इल्यारिना राजसूये दशेपृणमापेिवि- कतयोऽनुमत्याद्यो' विहिवाः) व।छवारम्भणीयाऽस्ति, न वा, इति संशयः । रीक्षणीया- दिवदनुपत्यारी नामन्याङ्गत्वामावात्सोमयागवत्सवोसामङ्गितवेनोपक्रमस्तमवाततद्ररिणाऽऽ- रम्भणीयाऽ स्ि-- इवि पर्वैः पक्षः ॥

यद्यपि-अङ्िमूता अनुमत्यादयः,वथाऽप्येकेकस्या इष्टेः एयगारम्भो नास्ति | अन्य- था परवानेष्वाभ्नेयादिष्वारम्भणीयायाः षटृकत्वोऽनुष्ठानं प्रसन्येव | जयोच्येव-प्रधा- नानां षण्णामा्चेयादीनां संषस्य दशेपणेमासे्ितवात्तस्येक जरम्भः--इति । तद्यत्रापी- िपञ्चसोमदविहोमरूपाणामनेकेषां परषानानां संघस्य राजसुयत्वा्॑वस्यैवोपक्रमोऽस्तु । न च-अयौ संषो दशपृणेमासविकूतिः । येन तत्राऽऽरम्भणीयाऽऽशङ्येव | अस्ति चा्रापरः सवौरम्भार्थां यागः, ^“* अ्चिषटोमपग्रे ज्योतिष्टोममाहर पि? इवि ज्योविष्टोमावान्वरसंस्थामेद्‌रूपस्याधचिष्टोमस्याऽऽन्नानात । तस्मात्‌--अनुमयादिष्वि- िष्वारम्भद्रारस्य रोपात्साऽऽरम्भणीया न मवेत्‌ ॥

(चतुरथ-आरम्भणीयायामारम्भणीपाबाधाधिकरणे स॒ताणि ६-<)

तस्यात स्ाद्मयाजवत्‌ ॥&॥ न वाऽङ्- भूतत्वात्‌ ॥ ७ ॥ एकवाक्यत्वाच्च ॥ < ॥ चतुधोयिकरणमारचयति- तस्यां साऽस्ति न वाऽद्घतेऽप्यस्याः एथगुपक्रमात्‌ ॥ अस्ति मेवं वचोऽशक्तरविधाने चातिदेशने ॥ ९ ॥ येयमारम्भगीया, साऽपीष्टि्ादशेपृणमासप्रैकूविः । अतस्तस्यामपि दशेपृणेमापयो- रवाऽऽरप्स्यमानपुरुषसंस्काराय साऽनुष्ठेया) न वा, इवि संशयः। चोद्रकपराप्तत्वाद्नु-

ण्रेया। ननु-सोमाङ्दीक्षणीयादिवदस्या दरौपृणेमास्राङ्त्वेनाऽऽरम्भद्वारं टृप्यते-इृति ।

न, वैषम्यात्‌ | ऋलविरणादिना प्रयोगमारम्यानुविष्ठवः प्रूपस्यानुषठानमध्यं दीक्षणीया पवते । दद्पृणमासारम्भस्तवारम्भणीयायामनणठठितायां पश्वात्छपचते । ततौ दशेपृणै- माप्तापक्रमादन्य आरम्भणीयोपक्रमः-इति द्वारसद्धावादारम्भणीय)मारप्स्यमान

न मा-क -=

-=----~ - = --- ज्म

# अग्रिमं प्रपममादहरतिः इति द्ाका्माप्पे |

न व - ~<

१ज. पक्ष. योव्ह्वयौवि'|२अ. च "तासु साऽऽ ३. च. चापः ।

~

४८४ श्रीपाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०१अपि ०५]

स्वसस्काराथेमारम्भगीयामन्यां कुर्यात्‌ । अनवस्था तु रोकपतिदनीनाङ्रदिदृशान्वेन समाधेया । इति प्र्-

व्रमः-भरम्मणीयायापारम्भणीयान्तरं न कायम्‌ । कृतः-अङ्गान्वरवद्पिदेष्ट- मशक्यत्वात्‌ । तथा हि-- प्रतौ "समिधो यजति?” इल्यादिवाकंयः प्रयानायङ्कानां स्वरूपमुपदिश्यते । प्रकरणेनं त्वङ्गङ्किमावो बोध्यते । ततः-- "सीय चरुं निवेपेद्र- ह्मवचेसकामः” इदयाद्रिकायां विरुतो निवोपटिङ्कानुमितं चोदकवाकयमेवं प्रववेत-- (इष्टिवचरो परयाजाचङ्धान्यनुष्टेयानि' इति । एवं च सल्यारम्भणीयायापिदं वीच्यम्‌-- किम्‌--““आग्रविष्णवमेकादश्कपाठं निवैपेदरपृणेमासावारप्स्यमानः'' इल्येतद्राक्यं समिदादिवाक्यवदद्म्‌तामारम्भणीयां विदवातु; किंवा--यथा सीयोदिवाक्यमद्ावि- देशमनुमापयति, तथा दरोपुणेमासाङ्कमूतायामारम्भणीयायामन्यस्या आरम्भणीयाया अङ्कातिदेशमनुमापयतु; उत--उभयं करोतु;' इति। नाऽऽचः, अङ्विधावुपक्षीणत्वे- नाविदेशानुमाने उक्त्यभावात | न द्वितीयः, अविदिततवेरनापिदेष्टुमयोग्यस्याङ्गस्यावि- देशो शक्लयमावात्‌ । न तृतीयः, वाक्यभेदापत्तेः । ननु--भनेन न्यायेन सोयेवा- कयेऽपि वाक्यमेद्‌ः स्यात्‌, एकस्यैव वाक्यस्य यागविध्यङ्गापिदेशयोः पवृत्तत्वात-- मेवम्‌, वाक्यदयसद्रावाव्‌ । पर्क्षं वाक्यं यागविधायकमू । अनुमिवं षाक्यमङ्गाविदे- शकम्‌ | त्ि-- अतापि वादशं वाक्यद्वयं भवतु--इति चेत्‌ । वादम्‌ | अव एवाऽऽ- रम्भगीयायां प्रयाजाचद्गान्यनुष्टीयन्ते |-द्रदारम्भणीयान्तररूपमप्यङ्कमनुष्ठीयताम्‌- इति चेत्‌ । न, दशेपूणिमाप्रपरकरणे प्रयाजाचङ्कविवायकसमिदादिवाक्यवदारम्भणीया- न्तररूपाद्कविवायिनः कस्यचि द्रक्यस्यामावात्‌ | नहि प्ररु दाववि चमानपङ्कं विकूवावति- देशमहंति। तस्मात्‌--संपतिपन्नस्येवाऽऽरम्भगीयाविधायिनो वाक्यस्येष्टचद्गछ्रूप- विषानाय समिदादिवाकयस्थानीयत्वम्‌ , अिदेशाय सौोयेवाक्यस्थानीयत्वं च, इत्या- कारदयं वणेनीयम्‌ । तथा सति--भावृत्तिलक्षणो वाकयमेदः केन वार्येत | तस्मात्‌- जरम्मणीयायामारप्स्यमानपुरुषसंस्कारायाऽऽरम्भणीयान्तरं न कोयेम्‌ ॥

( पश्चमे खर्ेवास्यां यूपाहुतिब।धाधिकरणे सूचरम्‌-- ) कुम च ्रव्यसंयोगारथमरथामावान्निव- तत ताद्ध्यं श्चुतिसयोगात्‌ ॥ ९ ॥

पञथ्चमापि करणमारचयति-

१. ज. ज्ञ. ज. इयर । २ज. च. कतेव्यम ।३ ज. इच. नचद्गा। ४ ल्.ज.च. न, वक्तव्यम्‌ । ५ ज. क. "नदे" । ९ घ. प्रद्रत्तियोग्यताद्‌ । ७ ज. छ. "क्यमाति* । ८ ज. भवति । ९ख.ज,. च्च. अ. कन्यम्‌ ।

[अ०१०पा०१अपिनद्‌] जेमिनीपन्यायमारपिस्तरः। ४८५

यृपाहुतिः खरेवास्यां कार्यां नो वाऽत्तिदेशतः॥ कायां होभच्छेदनार्थौ नोच्छे्यायां स्र युज्यते ॥ १०॥

अस्ति सायैस्कनामकः कश्चिचागः “सद्यस्कियाऽनुक्रिया परिक्रिया वा स्वगे. कामः” इति वाद्विषानात्‌ । सन्ति साद्यस्काः पशवः “सह्‌ पशूनारमते” इति श्तेः | तेषु पशुषु वेदुत्तयदि युपाः शाघ्लीयसंस्कारनिरमक्षां एव णहयन्वे । अत एव-आश्वरायन आह-"साचस्करेषूवेरा वेदिः, खलेवाली यूपः” इति । खले बलीवदैवन्धनाय निखातो पेढिः खलेवारी । वेषां च पशूनामद्चीषोणयपरविकूवित्वा- तदी ययु पकायौः परशुनियोजनादयः खडेवाल्यां क्रियन्ते | वथा प्ररतो यूषमां गमि- पयतः पुरुष्स्याऽऽडइतिर्विहि वा-* यर्पभच्छेऽयता होतव्यम्‌ इति । तां चाऽऽहृति- मापस्तम्बो दशेयापि--“उरू विष्णो विक्रमस्व--इति सुवेणाऽऽहवनीये यूपाहुतिं लुहोवि”” इति । सेयमाडविः खल्वाल्यां काया, न वा, इवि संशयः । 'तद्धमी- विदेशात्पशुनियोजनवत्कायो '--इि पूवेपक्षः॥

(“युपमच्छैष्यता “इति वाक्यस्यायमथेः-"अंयूपं खादिरादिकाष्टविशेषं शाख्रीयच्कछेद्नादिसंस्कारेयैपाकेवं काष्ठस्य शाघ्ायच्छेदनयोग्यताये होमः कवैव्यः' इवि | नहि खछेवाल्याः शाद्लीयं छेदनमसिति । प्वमेव च्छिन्नस्य काष्ठस्य कृषीवलैः

खले निखावत्वाव्‌ । तंस्मात््‌-छेदनद्वारलापादाहु विन विदयते ॥

( षष्ट-खरेवास्यां स्थाण्वाहुतिवाधाधिकरणे सूत्राणि १०-१३ ) थाणौ त देशमात्रत्वादनिष्त्तिः प्रतीयेत ॥ १० ॥ आप वा शंषभरतववात्तत्सस्कारः प्रतायत ॥ ३१॥ समास्यान च त्त्‌ ॥१२॥ मन््रवणश्च तहत्‌ ॥३२॥

यृ ए्ापिकरणमारचयते-

तस्यां स्थाण्वाहुतिः काणां न वा, स्थाणो विधानतः ॥ कतैत्योपकरोत्यारा्पशों सा प्रकृतािवि ॥ १९१॥ यपींवाव्रश्चनस्थाणद्राराऽस यरपसंस्कृतिः ॥ सखग्वत्तत्संभवात्सेयमयपाद्भि निवतते ॥ १२ ॥

श्रपं प्राप्तमेष्यता । अच्छशब्दो हि-आप्ामदयय वतते" दति छविरमाप्यप्‌ ॥

१ज्‌. च. ननादयाया ।.ख. नाद्य ।२ ज, च, दयल्कराना | ३ ज... श्चाग् ।॥ : ऋ ल्त, च, ज, पमाच्छत्स्यता । ५ ज. च. जनाद्व। ९६ ज. छ. सयू । ७ क्ल. ज. इ, ततः।

४८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०१अि०७]

अग्रीपो मीययूपप्रकरणे-“स्थाण्वाहुतिं जुहोपि”” इति श्रूयते । युपे वके सलय- वशिष्ट वृक्षमूलं काष्टरूपत्वेन स्थाएुरित्युस्यते। तच्राऽऽदहुतिविशेष एवं श्रूयते--'4वन- स्पते शतवल्शो विरोह-इल्याव्रश्चने जुहोषि?” इति । सेयमाहुविस्तस्यां खलेवाल्यां कायौ, न वा, इति संशयः | स्थाणुमुपजीन्याऽऽहु तिविधानात्खलेवाल्यामपि स्थाणु- त्वात्सा कर्वैव्या | न च-खलेवाल्याः शाघ्वीयसंस्कारामवेनाऽऽडइु तिव्येथो-इति शङ्नी- यम, पशावारादुपकारकल्वात्‌ । यथा प्ररुवौ यूपाद्वियोजि वस्वाऽऽबश्वनस्यांगोरसंसा- यत्वेन परशावुपकारः, तद्रत्‌ । इति प्रष-

तर मः--'आत्रश्नयवेऽस्मात्‌” इल्यात्रश्चनमवशेषं वृक्षमूलम्‌ । न खढ् स्थाणुमात्रम्‌ , आत्रश्चनमाचं वोपजीव्येयमाहु विः परवृत्ता, किं तर्हि यूपप्रकरणबटेन यूपीयव्रश्वन- स्थाणुत्वमुपजीग्य प्रवृत्ता | वतस्तद्ारणापतावाहतियू पसंस्कतिः स्यात्‌, तथा च दृष्टस स्कारे संमवत्यदष्टमारादुपकारकलं कल्पयितुमयुक्तम्‌ । न च--यूपवियोनिवस्थाणुग- ताविशयेन युपसंस्कारो न संभवति, युपसबन्पित्वेन वत्पंमवात्‌ । यथथा-आचायेस्य देवदत्तस्य शिरसोऽवतारिताया अपि स्रजः शिष्येण शुचि दृशेऽवस्थापनम्‌ । तत्संब- न्धादाचायस्येवं संस्कारायावकल्पते, दरत्‌ । अपो युपरस्काराथयमाहुविरय्‌ पातमि- कायाः खट्ेवाल्या निववेते ॥

( सप्मे-उत्तमप्रयाजस्य संस्कारकमेताधिकरणे सूत्रे १४-१५ )

प्रयाजे च तत्यायत्वातर्‌ ॥ १४ ॥ रछिङ्दशना्च ॥ १९ ॥ सप्तमापिकरणमार्चयति-- अन्त्यः प्रयाज आरात्कियुपर्कायुत सस्कतिः॥ स्वाहाकारेतिदेवोक्तेमातृवन्मन्रवणंनात्‌ ॥ १३ ॥ आद्यो मेवे चतु््यादेरभावाद्यागमाज्के ॥ विधित्सयाऽत्र सोयोदावर्थोऽगन्यादिनिवतंनम्‌ ॥ १४॥ दृशंपर्णमासेष्टो पश्चमः प्रयाज एवमाश्नायते--“छखाहाकारं यजति” इवि । स किमिष्टरारादुपकारकः, उत--आान्यमागादिषौ यक्ष्यमाणानाम्याद्िदेवतानां संस्का- रकः, इति संशयः । तच स्वाहाकारशब्देन देवतोच्यवे, यागस्य वदाकाङ्क्षणात्‌ | न च--प्रत्यक्षवचनमुपकषय मत्रवंणोदेववाकं्पनमुचितम्‌ । ननु--एवं सति विविमत्रयो- वेययिकरण्यं प्रसन्येत-- विधिना हि स्वाहाकाराय देववा विहिता, मन्रे तु यक्ष्य-

@ _ भ

१. "मीयेयू' । ज. स. "मयपर । २ ल. दधे | च. ज. वृक्ते । ३ज. क्ष. ` स्याणुवकषं # ४ क. "विनियो | ५ ज. इ. "णता" । ६ ज. न्च. तथा। ७ च. "व संस्कारो" । ज, च्व, व सत्वाय" । < क, च, "काथ सं" । ९क. “पु वक्ष्य" । १० क. "दणेदेव" ।

[भ०१०पा०१अे०<] जेमिनीयन्पापमाराविस्तर्‌ः। ८७

माणाज्यभागादिदेवता अभ्यादिदेवताः प्रतीयन्ते | “स्वाहाऽ, स्वाहा साम, स्वाहा प्रजापति, स्वाहाऽग्मीपामाःः इलयादिकां हि तन्मन्रः | नष्‌ दोषः, माव्रशब्द्वन्माश्नव- िकागन्यादिशब्दानामनेकाथत्वसंमवात्‌ । यथा मातृकब्दर; परस्यादिना वान्यस्य मातारं, जननीं चाऽञचष्ट | तथा--अग्न्यादिशब्दाः खाहाकाराख्यदेवतामाचक्षताम्‌। न च-

स्वाहाकाराख्यद्ेवतेव संस्कियताम्‌- इति वाच्यम्‌ , संस्कवायास्वस्या अन्यत्रोपयो-

गामावात्‌ । तस्मात्‌--इष्टेरारादुपकारकः । इत्याद्यः पक्षोऽभ्युपेयः ॥

मेवम्‌ । चतुथ्यौ तद्धितेन वा सवैत्र देवता विधौयते | नचात्र तौ वियेते। किं च~ अयं विविर्दैवतायागावुमो विषत्त, देवताविशिष्टं यागं वा, देवतामां वा, यागमानं वा | नाऽऽद्यः) वाक्यमेदपत्तः। न द्वितीयः, गौरवप्रसङ्कात । न तृतीयः, अप्राप्तस्य याग- स्याननुवाद्त्वे सति तदनुवादेन देवताविध्ययोगात्‌ | तस्मात्‌--चतुथः परिशिष्यते | चत्र च द्वितीयान्तः खाहाकारशब्दः “पोणमासीं यजते" इल्यादाविव कमेनापधेयं भविष्यति । तस्मात्‌--भन्यमागादिद्रवतासंस्कार्‌ उत्तमः प्रयाजः | एवे च सति सोयदिविकूतिपृत्तमघयाजमत्रे प्रथानदेवतावाच्यग्न्यादिपदपरिदयागो बावविचारान्त- गेतस्याविकरणस्य फलं मग्िष्यति ||

( अषटमे-अप्रियागस्याऽऽरादुपकारकत्वाधिकरणे सूत्राणि १६--१<)

तथाऽऽज्यभागािरपीति चेत्‌ ॥१६॥ व्यपद- व शादवतान्तरम्‌ ॥ १७ ॥ समता ॥ १८ ॥ जषटमापिकरणमारचयति- आज्यभागो य आग्नेयः कैं मुख्यप्रेः सर संस्करतिः॥ आरादुतापकारीं स्पाप्पवेन्यायेन संस्कृतिः ॥ १५ ॥ निगदेऽग्रद्विरुक्तत्वाद्विधावेकपदोक्तितः ॥ उपकारी ततः सोऽग्िः सादो न निवतते ॥ ९६ ॥ द्‌ शपूणमासयारान्नायत--"मान्यभागावर्रीपोमाम्यां यजाति! इते | तयाः-~ प्रथम जश्जयः, द्रतयः साम्यः | तत्र साम्यस्य नास्त सदह $ प्रवानद्‌वताद्च कव- ठस्य सामरस्यामावाकव्‌ । ज्यश्च केवट जाय्यपरांडार वद्यतं | तस्मात्‌ जाम्नव भ ज्यभामयः परडशदरववाया ज्मः क सस्कारः, उत-टषटररादपकर:- ईप स[दृद्यत । तत्र यथात्तमप्रसाजा मन्रक्तना यक््यमाणद्रवतार्ना सस्कार्‌ः; तया प्रथम

४, = = ---------- नि

१ खे, नावं । २ ख. मृख्योञपरेः। २ ज. च."कारकः- ३" ।४ क, नां वक्ष्य ।

४८८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०१अपि०९]

आान्यभागोऽपि "अश्निमग्र आवह '” इति निगदोक्तस्य प्रधानयागदेवतारूपस्यात्नेः संस्कारः । इति पवः पक्षः ॥ |

अन्नोच्यते-निगदस्तावदेवं पस्यत-“अमिग्म आवह । सोममावह । अनिमावह” हति । अस्यायमथंः-“मो जाहत्यपिकरणमृवामरे, हवियौहिण जन्यमागद्रयाष्टकपाल- पुरोडाश्ञदेवतारूपानू-भभिः, सोमः, अभिः, इत्येतां चीनिहे्टवावह' इति । तत्र परो- हाशदेवतारुूषादरदचेः परथमास्यमागदेववारूपोऽभिरन्य इति गम्यते । अन्यथाऽऽर्वाह्य- स्वादनरेकस्य द्विरुक्तिवेयथ्योत्‌ | वेतः--प्रथमाज्यमाग इज्यमानस्या्चेः परोडाशदेव- तात्वामावात्तत्सस्कारकत्वमयुक्तम्‌ । किंच-भान्यमागविषौ “ज्रीषोमाम्यां यजति" इति देवतराद्रयं समस्तेनकेन पदेनोच्यते । तत्र यथा स्तोमस्य यागं प्रति गुणं भवताऽभ्युपगतम्‌, तथाऽग्ररप्यभ्युपगन्तन्यम्‌ | तच संस्कारपक्षे विरुद्धम्‌, संस्काये- रवेन प्राधान्यावरयमावात्‌ । तस्मात्‌-संस्कारपक्षासंमवात्पथमाज्यमागो द्वितीयान्य- भागवदिष्टेरारादुपकारकः । एवं च सति सौयेयागेऽपि पथमान्यमागेऽग्निने निष्वेते | इति बाधापवादो विचारफुरं भविष्यति |

(नवमे-पथुपरोडाशयागस्य देवताषस्कारकत्वाधिकरणे सूत्राणि १९-३३)

पञ्चावपीति चेत्‌ ॥ १९ ॥ न तद्धतवचनात्‌ ॥ २० ॥ छिङ्दशनाच ॥ २१ ॥ गुणो वा स्याकपाख्वहणमूतविकाराचच ॥ २२ ॥ अपि वा रोषभतवात्तःसंस्कारः प्रतीयेत खादाकार- वद्ङ्गानामधसयोगात्‌ ॥ २३ ॥ व्य॒द्धवचनं च विप्रतिपत्तौ तदर्थखात्‌ ॥ २¢ ॥ गृणेऽपीति चेत्‌ ॥ २५ ॥ नासहानापाख्वत्‌ ॥ २६ ॥ ग्रहाणां च सेप्रतिपत्तो तहचनं तदथताव्‌ ॥ २७ ॥ ग्रहाभावे च तदह चनम्‌॥ २८ ॥ देव- तायाश्च हेतयं प्रसिद्धं तेन दर्चंयति ॥ २९ ॥ अविरुद्धोपपत्तिरथापत्तेः शृतवद्णभूतविकारः

१ क. भागेऽपि ।२ज. सष, 'प्रिमाव३ ज, अ. "यममा"।४ ज. छ. व्वाद्यप्रेः।५ज. सतः | ५ क, “स्कायते प्रा । च, स्कार प्राः ।

[अ०१०पा०१अपि०९] जेमिनीयन्यायमालाविस्तरः। ४८९

स्यात्‌ ॥ ३०॥ स व्यथः स्यादुभयोः श्रुतिभ्‌- तरवारि प्रतिपत्तौ तादध्यारिकारसमक्तं तस्या- धवादत्वम्‌ ॥ ३१ ॥ विप्रतिपत्तौ तासामा- ख्याविकारः स्यात ॥ ३२ ॥ अभ्यासो वा प्रयाजवदेकदेशोऽन्यदेवयः ॥ ३३ ॥ ने वमावकर्णमारचया व उपकारी षंस्कृत्तिवा परोडाशः परदितः ॥

तद्भितोक्तया द्रयोर्दैवभेदादुपकृतिमता ॥ १७ ॥

संदंशानिश्चितेऽदट्त्वे र्ट ऽथः स्म्रतिसस्कतिः॥

देवान्तर्‌ चेद्भिकृतवभ्रीषोमनिवतेनम्‌ ॥ १८ ॥

ज्योतिष्टोमाभूताग्रीपोमीयपशो भ्रूयते--““अ्चीषोमीयस्य वपया परचयौग्नी- पोपीयं पञ्परोडाशमेकादशकपालं निवपति इति । त्-परशावुक्तः पुरोडाशः किं पञ्ोरारादुपकारकः, उव पञुदेवतासंस्कारकः, इति संदेहः । तत्र--“अग्नीषोगीयं पञ्चमालमेत”” हति पडविषां तद्धिवोक्त्याऽग्नीपोमदेवता यथा गुणत्वेन प्श विधीयते | वथा पङपुरोडशे । वथाप्तवि विषिभेदेन विषेयदेवताभेदात्संस्कारो न युक्तः । गुणत्वं च संस्कायेलविरोधीति पुवोक्तम्‌ । तस्मात्‌-पशारारादुपकारकः । इति परप- ब्रूमः-देववामेदवादिना वावदिदं वक्तव्यमू-पशुः पुरोडशश्वेत्युमो किं खत्री

यागे, क्िवाऽङ्कङ्किूपौ । ततामि--किमङ्गम्‌, किवाऽद्धी, इति । वच्र-पश- र्मरभयवः सदस्य पुरोडाशस्य खवन्राङ्धिवे पकरणपाठो बाध्येत, तेद्रदमिमतमुष- कारकत्व न सिध्येत्‌ | अङ्गतेऽमि द्टसंमवाद्‌ द्टकल्पनमन्याय्यम्‌ | संभवति चात दृष्टम्‌ । पुरोडाशवाक्यगतेन तद्विवान्तपदेन प्शुवाक्यव्रिदिताया देववाया अनुवदिं सति तदौयस्मरणपूवेकनिवोपेण पद्यदेववायाः संस्कियमाणलाव्‌ । एवं च सवि प्शु- वाक्ये गृणलेन प्रतीयमानाया अपि देवतायाः पुरोडशिवाक्रये प्राधान्यावगमात्संस्ा- यत्वमविरुद्धम्‌ । तस्मात्‌--पुदेववासंस्कारः प्रोडाः । एवं च सत्यद्मीपोमीयप- शुविरेवौ वायन्यपज्ञावद्रीपोमोयदेवतायां निवृत्तायां वदीयपरुपुरोडचेऽपि सा निव- तेव इति बाधः फलिष्यति ॥

१ ज. च. 'व्तिनम्‌ । २क. त्रे षवि"ः।३क. ख. संटथ्प्य। ज्र. तेतयोः प्र ।५अ. छ, ततत्वद' । ६ ज, इ, ज, प्रतीताया । ६२

२० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०१अबि०१०]

( दशपे-वरुराब्दस्यौदनवाचिताधिकरणे सूत्राणि ३०-ध्य ) चरुहविविकारः स्यादिन्यासंयोगात्र ॥ ३४ ॥ प्रसिद्धग्रहणस्वाच्च ॥ ३५ ॥ ओदनो वाऽनसं- योगात्‌ ॥ ३६ ॥ न द्यर्थलाव ॥ ३७ ॥ केपारविकारो वा विशयेऽर्थोपपत्तिभ्याम्‌ ॥ ३८ ॥ गुणमुख्यविशेषाचच ॥३९॥ तच्छरतो

चान्यहविष्त ॥४०॥ छिद्दशनाचच ॥ ९१॥ ओदनो वा प्रयुक्तत्वात्‌ ॥ ४२ ॥ अपूर्वव्यपदे- साच ॥ ४३ ॥ तथा च रिङ्गदुर्शनम्‌ ॥%९॥

दङामायिकरणमारचयति- साय चरां चरुः स्थाली किं वाऽन्नं रेकिकोक्तितः॥ स्थाल्यस्यां श्रपणं योग्य कपारविकृतित्वतः ॥ १९॥ विद्रच्छुतिपरसिद्धयाऽनने देवता तद्धितोक्तितः + योग्यत्वेन प्रदेय तप्पुरोडाशहवियथा ॥ २० ॥

(“सोयं चरु निवपेत्‌" इत्यादिवाक्ये चरुशब्दः कं स्थी वक्ति, उत--भोद्‌- नम्‌, इतिं संदेहः । वन रोकिका आ हिमवत आ च कुमारीभ्यः सर्वेऽपि स्वस्वदे- ङ)यमाषाप्रत्िद्रया यत्किचिद्भकारवकाराद्क्षरमुपरि प्रक्षिप्य चरुरब्दमल्पे पाते पाकापिकरणे ताग्रादिमये प्रयुञ्जवे । निघण्टुकाराश्च-- “उखा स्थाली चरः" इत्ये वाञ्शम्द्‌ान्पयायत्वेनोपदिशन्ति। तस्मात्‌-चरुशब्दः स्याली वक्ति । यदि तस्या भद्नीयत्वामावेन पुरोडाशवत्पदानयाग्यता न स्यात्‌ । वर्हि मा मूत्पुरोडा्शवक्ति- त्वम्‌ । कपाटवितित्वं मविष्यति, श्रपणयोग्यवायाः सद्रावात्‌ । यथा कपालेषु हविः अप्यते तथा स्थाल्यामपि श्रषयितुं शक्यते | तस्मात्‌-- चरुः स्थारी । इति प्रप्ै-

त्रमः--भन्नमेव चरुश्देनोच्यवे | कुवः--श्रुतिपिद्धेः । “आदित्यः परय. णीयश्वरूः” इति विषाय तद्राकयशेषे हि--*"भदितिमोदनेन"' इत्याद नशब्देन चस्रनूयते । यदि मान्यान्ने चरुशब्दः कापि न परयुज्यते। तांह-भद्नविशेषवाची चरुशब्दोऽस्तु, तत्र विद्ल्यसिद्धेः | विद्रंभो याज्ञिकाः शब्दैकगम्यवमोधमेन्यवह- रिणः शब्द्‌ाथेविशवे तात्मयवन्तोऽनवस्राविवान्तरूप्मपक्रे जीवतण्डुटे विशद पिद

१ क. "पाठत्रि । २ ज. च्च, यागेन । ३ ज. जञ. मिवा । ४ ख. ज. इ. तेन पडन्ति। ५ज. घ्व, म्‌ । एरडशाविष्टानक' 1 ६ ज. च्च, 'दद्वक्य।

[० १०पा०१अि०११] जेमिनीपन्यापमालविस्तरः। ४९९

ओदने चर्शब्दं परयु्नवे । सत्योद्नवाचिते “सीयम्‌'' इति वद्धितोऽप्युपप्ते । यथा (भग्नेयः' इवि देवतात द्धितसंयुक्तः पुरोडाशः परदेयद्रन्यम्‌, तथा चरूरपि | जन्ये च निघण्टुकाराः (“हव्यपाके चरुः पृणान्‌"” इति पठन्ति । तस्मात्‌- चरु- शम्दोऽन्रवाची ॥

[णि

( एकादशे-सोयंचरोः स्थाल्यामेव पाकाधिकरभे सत्राणि ४५-४< ) प कपाछे प्रकृत्या स्यादन्यस्य चाश्चुतिखात्‌ ॥ &५ ॥ एकस्मिन्वा विप्रातिषेधात ॥ ७६ ॥ न वाऽथान्तरसंयोगाद्प्पे पाकसंयुक्तं धारणां चरो भवति तजाथांसपात्ररामः स्थादनियमोऽ-

विशेषात्‌ ॥७७॥ चरौ वा रिङ्गद्शनात्‌॥८॥ एकादशापिकरणमारलयवि- चरुः कपारे पक्तव्यः कापि वा उचितेऽथवा ॥ कपाङे चोदकप्राप्ैरनपूपत्वतः कवित्‌ ॥ २१ ॥ स्थाल्यां चरुत्वयोग्यतात्कयहे योग्यता नहि ॥ चिन्ताद्रपफटं त्वन्न पेषणादिनिवतेनम्‌ ॥ ५२ ॥ विषयषंशयनिर्दशकं पवां स्ष्ठाथम्‌ । यया प्रक्वौ पृतेडाज्ञस्य कपे पकः, वथा विकतौ चरोः । इयाः पवेपक्षः ॥ पृतोडाज्ञस्यापृपत्वात्कपालगवोव्मणा पराकः संभवति, चरुस्तवोद्नलादुदकगतोष्मण। पक्तव्यः, अवोऽप्राङ्तकायत्वाचोदकप्रातिनीस्ि--इवि यद्युच्येत । वह्येन प्य चरोरूदकषारणयोग्ये काहवरादं यत्र कापि पाकः । इवि द्वितीयः पक्षः ॥ निरुषानां मृष्टिचतुष्टयपरिभितानां वण्डुलानामन्पेनैव पात्रेण पक्तुं योग्यत्वाचरोः स्याल्यामेव पाकः । इति राद्धान्तः ॥ वेत्र 'चरुरोदनः' इति चिंन्तिवर्म्‌ । वर्योदने पेषणादिरस्वि। अतः-पेषणादि- निवृत्तिः पृवचिन्तायाः साक्षात्फलम्‌ । तद्वारेण चरुनिष्पादकस्याटीचिन्वाया जपि फट पित्युपचयंते ॥ पेपणादीन्यनुक्रामपि-- पेषणं यवनं वापस्तापश्चोपरितिः प्रथा ॥ माजनाध्पूहनज्वालास्तथा व्युदधत्यसादनम्‌ ॥ २३ ॥ १ ज. च" भम्रियम्‌ । २ ज. छ. वा पिदरेऽ५ । न. व।अप्ुषितेऽप। ३ ऊ. च. विवक्षितम्‌ । डम. 8. म्‌ । न द्योद्‌।

४९२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०१अबि ०११]

पेषणं चु्णैनम्‌ । यवनं पिष्स्योदकमिश्रणम्‌ | वाप उदृकमिन्रणाय पिष्टस्य पत्रे प्रप: । वापः कपालानामङ्करेः प्रतापनम्‌ । उपहिविरद्कारेषु कपास्थापनम्‌ । पथा कपाठेष्ववस्थापितस्य पुरोडाशस्य इस्तसंवटनेन सर्वेषु कपालेषु प्रसारणम्‌ । माजेनं शटक्ष्णीकरणम्‌ | अध्यूहनं भस्मनाऽङ्कारेश्वोपयीच्छादनम्‌। ज्वाला द्भेपिञ्जठेः पजा- लनम्‌ । व्युद्धुयसादनं कपषेभ्यः पुरोडाजे एयकत्यान्वरवे यवस्थापनम्‌ ॥ ननु पेषणारिनिवृततेः पृवौधिकरणद्रयफकत्वे किमिति सूत्रकारः पलेकं *सूतैिचा- रिववान्‌--इलयाशङ्च "मन्द्मतिन्युदरासायः इत्याह-- एतानि मन्दप्रज्ञस्य कतेव्यानीति विभ्रमः ॥ अपपस्येव योग्यानीत्येतत्‌ *सूत्रेनिषूपितम्‌ ॥ २४ ॥ # ( सौ्यचरौ पेषणवाधाधिकरणे सूत्रे ४९-५०) तसिमिन्पेषणमनथंखोपात्स्यात्‌ ॥ ४९॥ अक्रिया वा, अपपहेतुत्वात्‌ ॥ ५० ॥ ( सौयैचरौ संयवनबाधाधिकरणे सूत्रम्‌- ) पिण्डाथेत्वाच्च संयवनम्‌ ॥ ५९१ ॥ ( सौयेचरो सवपनबाधाधिकरणे सूतम्‌- ) संवपनं च तादय्यांत्‌ ॥ ५२॥ ( सौयचरो संतापनवाधाधिकरणे सूत्रम्‌- ) संतापनमधःश्नरपणात्‌ ॥ ५३ ॥ ( सोयेचरादुपधानवाधाधिकरणे स्त्रम्‌- ) उपधानं च तादय्यात्‌ ॥ ५४॥ ( सोयचरो प्रथु ष्छक्ष्णवाधाधिकरणे सूत्रम्‌- ) परथुश्ु्ष्णे वाऽनपपत्वात्‌ ॥ ५५ ॥ ( सौयचरावभ्य्रहबाधाधिकरणे सत्रम्‌-- ) अभ्यूहश्चोपरिपाकाथत्वात्‌ ॥ ५६ ॥ ( सोयचरो जवरनबाधाधिकरणे सृत्रम्‌-- ) तथाअवज्वरख्नम्‌ ॥ ५७ ॥ ( सोयेचरीं व्युद्धत्यास्रादनवाधाधिकरणे सूत्म्‌-- } व्युद्ुत्पास्तादनं च प्रकृतावश्ुतिखात्‌ ॥ ५८ ॥

[अ.१०पा.२अषि.१-२] जेगिनीयन्पायमाराविस्तरः। ४९३

इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यायमासविस्तरे दशमस्याध्यापस्ष प्रथमः पादः ॥ ९॥

अत्र पदे आरितः अधिकरणानि १९१ ६०७ सत्राणि ५८ १७११

( अथ द्वितीयः पादः)

( प्रथपे-कृष्णङे चरौ पाकानुष्टानाधिकरणे सूत्रे १-२ > कृष्णरष्वथंलोपाद्पाकः स्यात्‌ ॥ १ ॥ स्थादा प्रयक्षशिषटवासदानवत्‌ ॥ २ ॥ दविवीयपादे प्रथपाव्िकरणमारचयवि- नास्त्यस्ति वा कृष्णेषु पाकः श्रोतोऽप्यस्भवी ॥ अदृष्टाथेतया स स्यादोष्ण्ये तु सुतरां भवेत्‌ ॥ ९ ॥ (“धुते श्रपयति” इति प्रक्षश्रविविहिवोऽपि पाको विङ्केदनायोग्येषु न कवम्यः। इति परव: पक्षः ॥ दष्टायेष्य विङकेदनस्यासंमवेऽप्यदृ्टाथं॑ कव॑व्यः । अन्यथा विषिवेयभ्यांपत्तः । यद्‌। तु पाकशब्द ओौष्ण्यवाची, वदा न कोऽपि विवादः ॥ ( द्विवीय-कृष्णर उपस्तरणामिघारणयोवधाधिकरणे सूत्राणि ३-१२ ) उपस्तरणामिघारणयोरमृतार्थवाद्कमं स्यात्‌ ॥ ३ ॥ क्रियेत वाऽथवादचात्तयोः संसर्गहेतु- तात्‌ ॥ ¢ ॥ जकम वा चतुभिरापिवचना- त्सह प्रण पुनश्वतुरवत्तम्‌ ॥ ५4 ॥ क्रिया वा मु्यावदानपरिमाणास्सामान्यात्तदणलम्‌ ॥ £ ॥ तेषां चेकावदानखात्‌ ॥ ७॥ आपिः संख्यासमानघात्‌ ॥ ८ ॥ सतोस्ताप्रिवचनं

१ घ. ज, ञ्च, ज, "छाथः पाकः #° ।

४९४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा००२अपि०३)

व्यर्थम्‌ ॥ ९ ॥ विकल्पस्वेकावदानलाव्‌

॥ १० ॥ सर्वविकारे तभ्यासानर्थकयं हविषो

हीतरस्य स्याव. अपि वा सिष्टकृतः स्याच्‌.

इतरस्यान्यास्यतात्‌ ॥११॥ अकर्म वा संसगा-

धनिव्रत्तिवात्‌. तस्मादाप्ि्मथसम्‌ ॥१२॥ द्वितीयापिकरणमारचयति-

उपस्ताराभिधारो स्तस्तेषु नो वा द्रयं भवेत्‌ ॥ अष्टाथेमसंसक्तिदंटर्थो नेति ट्प्यते ॥ २॥ तेषु रुष्णलेपुपस्तरणममिषारणं चेच्युमयं पाकवददष्टाथं कायम्‌ | इति पूर्वः पक्षः । न वावतसाकवदन प्रयक्षविषिर स्ति । चोद्कस्तु दष्टं दारमपेक्षते । प्रङूवावुपस्त- रणामिषारणयोहृ्टायेत्वात्‌ । सृक्ष्माणां पृरोडाशावयवानां ष्ुचि संसक्ति निवारयिवुं तदुमयं क्रियते । रुष्णलानां तु संसक्तिपरसङ्क एव॒ नास्वि | अतस्तन्निवारणलक्षणं दारं नास्तीत्युपस्तरणामिषारणद्रयं लुप्यते ॥

( तृवीये-कष्णख्चरो भक्षसद्भावाधिकरणे सूत्राणि ५३-- १६ ) = र ४ भक्षाणां इ प्रायथव्वादकमं स्यात्‌ ॥ ३३ ॥ ® £ “~ = स्यादा निधोनदर्शनात्‌ ॥ १४ ॥ वचनं वाऽऽन्य- पि त्व्‌ [4 मक्षस्य प्रकृता स्याद्भाग्रत्ात्‌ ॥ १4 ॥ वचन वा हिरण्यस्य प्रदानवदाभ्यस्य गुणमभूततात्‌ ॥ १६ ॥ वृतीयापिकरणमारचय।ते- भन्लो नास्त्यस्ति वा तेषु नास्ति प्रीतेरभावतः॥ चुश्चुषाकारनिधानवचनात्स्यात्दानवत्‌ ॥ ३ ॥ यथा पुरोडाशे पारिजादिभागो भक्ष्यते न तथा तेषु रुष्णठेषु मक्षोऽ्ति, पीति- रूपस्य दष्टदारस्यासेमवात्‌। इति पूर्वः पक्षः ॥ ““चुश्ुषाकारं भक्षयन्ति नियेयन्तो भक्षयन्ति" इति प्रक्षवचनमान्नायते | ^दक्षु- दण्डभक्षणे तद्रसस्वीकारे च यः शब्द्विशेषः, तस्यानुकरणं ।चश्रुषा' इवि । घृते

१ ख. णद्रा। २ क. 'निधानाव । ल्ल, "निधौतव'। च. ज. निर्धौत | ३ त, ज. श्च, भ. 'स्याभावा ।

[अ.१०पा.२अपि.४-५] जे मिनीयन्पायमालाविस्तरः । ४९५

निरुपतेषु छुष्णलषु यष्टिपतमाज्यम्‌, तदन्तर्नतुमिव बालाश्रुश्ुषां कुत्वा तदाज्यं निःशेषेण पिबन्तो भक्षयेयुः! इल्यः । अनदनीयद्रव्याणामपरि कष्णलानां यथा वचनात्यदानम्‌। तद्रदुभक्षाणामपि भक्षणं भवेत्‌ ॥

( चतुथ-कृष्णर्चरो सहपरिदारविधानाधिकरणे सू्रम--) एकथोपहारे सहं व्रह्मभक्षाणां प्रकृतो विहूतलात्‌ ॥ १७॥

चतुयापिकरणमारचयति--

सकृत्सहत्वयोरेकमेकपेत्यन्त्पमेव वा ॥ एकं नियामकाभावादबाधादन्त्पमेव हि ॥ ४॥ तत्रैव कष्णलमक्षणे श्रूयते-- “एकधा ब्रह्मण उपहरति” इति । त्--"एकधा" इत्ययं धापत्ययः प्रकारवाची षन्‌ "एकवारम्‌" इल्यमुमथं बहूनां सहभावं वा व्रते | उपहारो भक्षणाय समपणम्‌ | "एका" इत्यनेन सकुचखघहत्वयोरन्यवर दविरवाक्षितम्‌, उत-सहत्वमेव, इति संशयः । नियामकामावादूमयोमेध्ये यत्किचिद्न्यवरत्‌' इति पुवंपक्षः ॥ अबाधोऽज नियामकः | परकतो--इडापाशित्रचतुधोकरणशेयुवाककारेषु चतुषा- भक्षणधिद्धये चक्वार उपहारा उपदिष्टाः । अत्रापि ते चोदकप्राप्ताः | तत्र सरुच- पक्ष--उपरेवनाखय उपहारास्तत्तत्काटविशेपाश्च बाध्येरन्‌ । सह त्वपक्ष-कारविशेषा एव बाध्यन्ते, न वु जय उपहाराः। तस्मात्‌--भन्त्यपक्षरूपं सहत्वमेव "एकंषा' इयस्य रशब्द्स्याथः |

( पश्चमे--कृष्णलचरो ब्रह्मणे सरवभन्षभागापणाधिकरणे सत्रे ६८-१९ )

सवं च तेषामधिकारास्स्याठ्‌ ॥ १८ ॥ पुरूपापनयो वा तेषामवाच्यसखात्‌ ॥ १९ ॥ वञ्चपाविकरणमारचयति-

सवे ब्रह्मण इत्यत्र ब्रह्मभागस्य सवेता ॥ अन्यभागस्यापि वाऽऽ्चो भागान्तरमवाधितुम्‌ ॥ ५॥ सवत्वमन्यभागीयं ब्रह्मणोऽत्र विधौयते ॥

स्वभागीयं चोदकाप्र बाध्यतामन्यभक्षणप्‌॥ ६ ॥

[~~~

१, न्न. विटम्बन्तो २ क्ल. ज... वाव । ३ क.च.भ. पिचोः।

४९8 श्रीमाधवप्रणीतः- [अन०१०पा०२अपि०६-७]

करष्णठभक्षण एवेद मपरं श्रयते-1 सवै ब्रह्मणे परिहरति!" डति । परिहारः समपेणम्‌ । ब्मसाहि तानामृत्विजामेकेकस्य चतुषु काठेषु चत्वारो मक्षमागाश्चोदक- प्राघ्ठाः । त्न-सवैता क बर्ठस्त्रन्धिचतुमगविषया, उत--इतरसंबन्विभागचतु- यविषरयाऽपि, इति संदेहः । भध्वयपृतीनागृतिजा ये ये चत्वारो मागाः, वेषा बहूनामवाधनायाऽऽदः पक्षोऽभ्युपेयः। तत्रैषा वचनव्यक्तिः-- बरह्मसंबन्धमनूच सवै- र्वपरिहारयोरकमनुवादेऽन्तमागव्येवरद्विषेयम्‌ । “यद्रद्मणे सवं, तत्परिहरतिः इवि, “यद्भ्मणे परिहरति, वत्वम्‌” इति, उमयथाऽपि विषेतरेद्मभागमात्रे पयेवसानाचोद- केप्ाप्ठा भन्यमागा अबाधिता भविष्यन्ति । इति पुवः पक्ष; ।

सवेत्वपरिहारावन्‌ च बरह्मसबन्धीऽत्र विषीयते--“यत्परिहतन्यं सवं, तद्रह्मणे इति वचनम्यक्तिः | तत्र-- व्ह्ममागानापितरभागानां च यत्सवेत्वं, वस्य बद्यसंबन्षे सति ब्रह्ममागानां बरह्मसंबन्धस्य चोद्कादेव प्राप्त्वात्तजानथेको विषिरन्यभागानां बरह्मसंबन्धविधाने प्रयेवस्यति । तस्मात्‌--अन्यषां भक्षणं बाध्यते ॥

( पष्ठे-भक्षभागानां सखस्वकारे ब्रह्मणा भक्षणाधिकरणे सूचम्‌- ) ` पुरुषापनयात्स्वकार्तम्‌ ॥ ९० ॥ वृष्ठापिकरणमारचयति-- युगपरस्वस्वकारे वा तत्सवं भक्षयेदयम्‌ ॥ अविरम्बादादिमाऽन्त्यस्तं तं कारमवाधितुम्‌ ॥ ७॥ अतीवायिकरणद्रयेन “युगपत्सवं बरह्मणे समपेयेत्‌" इत्युक्तम्‌ । तत्र भक्षयितुं युगपत्समरपिंतस्य सवेस्य मध्ये कियद्‌ पि मक्षयित्वाऽवशेषिवस्य विटम्बे कारणामा- वात--“युगपत' इदयादिमः पक्षः प्राप्रोति ॥ चोदकपाघ्स्य तत्तत्काठस्यावाषो विलम्बे हेतुः | तस्मात्‌-'खखकाठे' इयन्त्यः पक्षोऽभ्युपेयः॥

( सप्रमे-त्रह्मभन्षे चतुधौकरणादीनामभावाधिकरणे सूत्रम्‌-- ) एका्थलाद्विभागः स्यात्‌ ॥ २१॥

सप्रमापिकरणपारचयति-

) ख, न. रसव्राथभाः । २ ख. ज, च्च. ज. “भ्युपगन्तव्यः 1 ३ च. ज. द. वव्र प ।४स. , स्‌ ® |] (4 | @ _ (^ = [कये । ॥ \ कषः । पूते्रतप । अ. क्षः सवेजप | ५ न्न, जर ज्‌. तीतेनाधि।९ स्त, ज, छ, भ्युपगन्तन्यः।

[अ०१०पा०२अभपि०<] . जेभरिनीयन्यायमाराविस्तरः । ४९७

चतुधकृतिनिर्दैशो तद्भक्षे स्तो न बाऽग्रिमः॥ चोद्कात्तो त॒ बहथेव्यवस्थाधेत्वतोऽत्र न ॥ < ॥ प्रुत पुरोडाशं चतुधो रत्वा पश्चात “इदं ब्रह्मणः" इल्यादिना तत्तद्वागानिर्दि- शत्‌ । तौ चतुषौकरणनिर्ेशो पूर्वोक्ते ब्र्मभक्ष चोदकवशाद्ियेते । इदग्मिमः पक्षः पाप्रोति ॥ तत्र-चतुषौकरणं बहूनामृत्विजां विभागायेम्‌, निदँशो मागानामसतांकयोयेः | भवर तु ब्रह्मण एक्वात्तावुमो न वियते ॥

( गष्टमे-कत्विग्दानस्याऽ ऽनत्यथतताधिकरणे-प॒त्राणि २२-२८ ) क [| [ज जर (क 9 नहखग्दान षममत्राथ स्वाहदातक्तामथ्वात्‌ ॥ [क ० ट + अभ न ॥ २२ ॥ परक्रयाथं वा कमस्य गाह्कवत्‌ २॥ दक्षिणाय ॥२९॥ न चाम्ये- ॥२२॥ दाक्षेणायृक्तवचनाच्च ॥२९॥ न चान्यं 3 व = 6 नाञ्जनिम्यत परक्रयाकमणः पराथत्वात्‌ (न ^ ( ~ ।॥९५९॥ पारक्रतवचनाच्च ।॥९६॥ सानवन्यव क च्रे १ % भूतिवचनात्‌॥२७॥ नप्कतूकंण सस्तवाचच॥२८॥ भषटमापिकरणमारचयति- ऋत्विग्दानमटएायमानत्ये बाऽग्रिमः श्रुतेः ॥ क क न वेषृप्यानियमान्मेव दष्टत्वादानतेः श्रतिः ॥ ९॥ भरतो च नियमादेतददष्टं स्याद्िषटपतता ॥ वचनात्तेन सत्रेषु स्वामिनां न मृतिः कचित्‌ ॥ १०॥ (“चिग्भ्यो दक्षिणां ददाति" इति प्रकतौ श्रूयते । ताक्तिमद्टार्थम्‌, आनदयर्थ वा, इति संशयः । भलया परिक्रीय व्ञीकार आनविः | अदृष्टाय तत्स्यात्‌ | अन्न- हिरण्यादीनामदृ्टायं यागे दानशब्दस्य प्रसिद्धत्वात्‌ । यदि--अत्र दानं मृतिः ॥ रे स्यात्‌, तदानीमल्पाविककमानुखूप्येण द्रव्यं देयं स्याव्‌ | वेङप्यं त्वत्र दश्यते - स्वल्पकमणि नैषातवीये सहसत देयम्‌, अपिककमणि) ऋतपेये स्वल्पं सोमचमस्रमात्र दीयते | तया द्वादशङतादिपरिमाणनियमो मन्रवचनियमश्च मृतौ नोपपद्यते । कमक रानुमल्या न्य॒नापिकमावसमवात्‌ । तक्षरजकादिभूवौ मत्रादरेनाच। तस्मात्‌-'जद- छाथम्‌। ईलयग्रिमः पक्षः प्राप्रोति ॥ । १ क, ख. च, भुवयान्‌ । २क.क्ल.च, ज. म्‌, 'स्पेण ।६त.ज. इ. ज, देयम्‌ ।१।

कृ, इयादिमः। ॥ ह ।

४९८ श्रीमाध्वप्रणीतः- . [अ०१०पा०२अपि०९्‌)]

मेवम्‌ । भानतेदृ्टपयोजनतवात्‌ | दानश्रुतिस्तु द्टाथोयां मृवावप्यस्ति,-“भृति- दया इति प्रयोगात्‌ । परिमाणमन्रवखनियमाददष्टमस्तु, दष्टस्याभावात्‌ । वैरूप्यं तु वचनबलाद्भ्युपगम्यते । दक्षिणाया मृतिरूपत्वं परयक्षवेदवाक्रयादप्यवगम्यते "पदी्ि- तमदीक्षिता दक्षिणापरिक्रीता त्विजो याजयेयुः इति । तस्मात्‌-ऋत्विष्दानमा- नल्यधेम्‌ । एवे च सति सत्रे ऋलिजां यजमानत्वादुतिङूपा दक्षिणा न कौऽपि देया- , इये तदिचारफलं द्रष्टव्यम्‌ ॥

( नवमे-ज्योतिष्टोमे भक्षस्य प्रतिपच्यथंताधिकरणे सत्राणि २९-३३ )

रीषभक्षाश्च तदत ॥ २९ ॥ संस्कारो वा द्रव्यस्य परार्थत्वात्‌ ॥ ३० ॥ शेषे च समात्‌ ॥ ३१ ॥ स्वामिनि च द्शनात्तःसामान्यादितरेषां तथाखम्‌ ॥ ॥ ३२॥ तथा चान्यार्थदर्शनम्‌ ॥ ३३ ॥

नवमाविकरणमारचयति-

क्रयाय प्रतिपत्य वा चमसेडादिभक्षणम्‌ ॥ क्रयाय पूवैवन्मेवं यागीये स्वत्ववजेनात्‌ ॥ ११॥ अक्रतयजमानस्प भक्षप्तच्वाच्ं तेन सा ॥ प्रतिपत्तिः संस्कृतित्वात्सत्रेषु न निषतते ॥ १२॥ आस्व सोमे चमस्तमक्षः, आप्ति चेष्टाप्रिडाप्राशित्रादिभक्षः । वत्र भक्षेण परीवानाम्र- त्विजामानविसंमवादक्षिणान्यायेन क्रयार्थं मक्षणम्‌ | इति पवः पक्षः ॥

यागदेवताये संकल्पते द्रव्ये खत्वमरममानो यजमानो ने वेन केतुं शक्रोति | रकि

च “यजमानपञ्चमाः वभूयेडां मक्षयन्ति”” इदयक्रीवस्यापि यजमानस्य भक्षः श्रूयते | तत्साह च यांहत्विजामपि भक्षणं न क्रयायेमिति गम्यते । तस्मरात्‌-प्रविपरच्य्थो भक्षः। तेन कयाथत्वामवेन परिक्िष्यमाणा सा प्रत्िपरत्तियोगोपयुक्तद्रव्यसस्कारत्वेन सत्रेषु

न ब(ध्यते |

१च.ज, च. "सतेष्टि" । २ ज. स्च कापि। ३ क, "गोयं घ्व । त्न, "गीग्रघ्ठ।४ज. छ. च वेतत ।५क.ख.च,्. ञ्‌, न क्रे" ।

[अ.१९१ा.२अपि.१०-११] जेमिनीन्यायमासविस्तरः । ४९९

( दशमे--सत्रे, ऋतिविग्वरणाभावाधिकरणे- म॒त्रमू-) व्रणमृविजामानमनार्थवास्समरे न स्यार्खकर्मसखात्‌ ॥२५॥

दङशमापिकरणमारचयवि- ऋत्विजां वरणं सत्रे कार्यं नो वाऽ सोमवत्‌ ॥ कार्यं मेवं स्वकर्मस्वात्क्रयार्थां प्रकृतो दतिः ॥ १३ ॥ (“अब्रिहोवा^”-इयादिमत्रेः सोमे वरणमृत्विजामान्नावम्‌ । सोमवत्सत्रेऽपरि वत्कायम्‌ | अन्यथा वरणरदहि वानामृविक्त्वाभावात्स्ं न सिध्येत्‌ । भव एव तत्सि- दये सत्रप्रकरणे “ये यजमानाः, व ऋत्विजः” इति स्वतः प्रवृत्तानि यजमानाननूव वरणसाध्यग्चिकलं तेष्वावातव्यमिति विदृषाति । तस्मात्‌-ऋत्वि्वरणं सने कायैम्‌ । मेवम्‌ । सजं ह्नुष्टातृणां सर्वेषां खकमे । नहि खकमंणि क्रयाय वरणमपेक्ष्यते | क्रयाय हि पक्वो वरणम्‌ |-दानमेव क्रयाधेम्‌ , वरणं त्वद््ापेम्‌--इति चेत्‌ । मेवम्‌ । वरणस्य भविष्यदानसचनेनात्साहजननाथेतवात्‌ । अन्यथा वरणकाङे ^कचचित्कल्य,ण्यां दक्षिणाः" इत्य ल्िजां प्रश्नः कथं सगच्छेत | नच-त्विक्खा- सिद्धिः शद्ुनीया । वच वक्तव्यम्‌--ऋत्विक्तवं नाम किं कमेकरत्वम्‌, उव--याग- कवृत्वम्‌ , इति । आयं--कमकराणां खामितवामावेन ये यजमानास्त ऋत्विजः" इवि वचनं विरुध्येत | द्वितीये वु खत एव यागे कतु प्रवत्तत्वाद्ररणमन्तरेणाप्य्‌- त्विकत्वं सिध्यति । ईदशमेवाऽऽतन्यं वचनेन विधीयते । तस्मात्‌-दानवदरणं सत्रे टुप्यते |

(एकादशे-- सत्रे परिक्रयाभावाधिकरणे पत्राणि ३५-३< )

परिक्रयश्च ताद्््यात््‌ ॥ ३५ ॥ प्रतिषेधश्च

कमव ॥ ३६ ॥ स्याहा प्रासर्पिकस्य धर्म-

मात्रस्वातर्‌ ॥ २७ ॥ न दक्षिणाशब्दात्‌,

तस्मानरत्यानुवाद्‌ः स्याव ॥ ३८ ॥ एकाद शापिकरणमार्‌चयति-

क्रयः कायान वा सत्रे निषेधांत्कृतिकरपनम्‌ ॥ नित्यानवादेनाक्टष्ेनं क्रयो वरणं यथा॥ १४॥

आक | ~ ~~~ -==---~ -3

१ कृ. २५ चाऽड्ननाः । च. 'रणमाना'।२ ल्ल. कथित्क'। च. व, कवि | ३ क. च, "तिवि* | ४च्‌, "पाल््ीति ।

५०० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०२भपि०१२]

सत्कारपुरःपरम्‌ “अभिहावा"--रत्यादिप्राथेना वरणम्‌ | ठच्च वरणं चिकीषृय- लमानो वरणीयेम्यो ब्राह्मणेभ्यः सोमं रयात्‌, “तेभ्यः सोमं पराह” इत्यापस्तम्बव- चनात्‌ ] सोमाभिषानप्रकारश्चोत्र कल्ये द्र्दितः--“ज्योवि्टोमेना्िष्टोमसंस्थेन रथ॑ तरपृष्ठेन गवां द्रादश्षवद्क्षिणिनाहं यक्ष्ये, तत्र च्वमृद्राता मव इति । वन देयद्‌- क्षिणाद्रम्यनिश्चयेः बाह्मणाः छखकायाः कमेव्शेषे नियोक्तं योग्या भवन्ति । सोऽयं कयः। स च प्रकुताविव सत्रे कायेः। न च दक्िणादानस्य निरारूतत्वेन देयद्रन्य- निश्चये कुपे सति वत्साध्यः क्योऽपि टुप्येत--इवि शङ्क्यम्‌ , । निषेषमुपजीग्य क यानुष्ठानस्य कल्पयितुं शक्यत्वात्‌ । तथा हि-““न्यत्र गायते, न वापः, न हिरण्यम्‌" इति सत्रे गवािदानं निषिध्यते । स च निषेोऽसत्यां प्रसक्तो न संभ- वति | ततः सोमे देयद्रन्याणां सत्रे दानपरसक्तिरभ्युपेया । सोमे च देयद्रग्याण्येवं शरूयन्ते-“"गौश्वाश्वश्चाश्वतरश्च गदेमश्वावयश्च बीहयश्च यवाश्च विकाश माषाश्च तस्य द्रादशरावं दक्षिणा” इति । तत्र-गोवासोहिरण्यानां विशेषतो निषेषेन द्रव्या न्तराणां चोद्कपाष्ठानामस्यनुज्ञा प्रतीयते । वतो देयद्रव्यसद्भावात््रयः कयः | इवि एवः पक्षः ॥

(८ ह्यत्र गौर्दीयते”” इत्यनेन निषेषो न विधीयते । कितु पूर्वोक्तेन निणयेन प्रप्र एव दानामावोऽन्‌ यते, ““अदक्षिणानि सचाणीत्याहुः | नह्यत्र गौदींयवेः" इति रुतौ परोकत्युपन्यासस्य, पसिद्धिवाचकदि शब्दस्य च, प्ा्ठिगमकत्वात्‌ । तस्मात्‌-

< क

नित्यानुवादस्य कल्पकत्वामावाद्रणवत्तद्विनामूतः क्योऽपि न कायः ॥

( दादशे-उद्वसानीये दानस्य परिक्रयाथताधिकरणे सूत्रे ३९-४० )

उद्वस्ानीयः प्रधमं स्यात. तदङ्- त्वात्तत्र दानं धर्ममात्रे स्याद्‌ ॥ ३९ ॥ न स्वेतपप्रकृतिवाहिभक्तचोरेतवाच्च।।%०॥ हद्‌ शाविकरणमारचयति-- सत्रां स्यान्न वा ृष्टशयनीया स्यपाऽद््ता ॥ सोनामण्यादिवन्मेवं त्पागादृध्वं विधानतः ॥ १५॥ श्रुयमाणा दक्षिणेयं पदपक्षेऽत्र धमंकृत्‌ ॥ परिक्रपाथां पिद्धान्ते निमित्तं स्पात्छमापनप्‌॥ १६॥

१अ, घव. 'चानुक' । २. ज. इ. येनत्रा। ३ स्र.ज. च्व. ल. शहून।यम्‌ ।४अ. घ. गिगजनहि" 1 ५ ज. ह्र. कतैव्यः। ६ ज, घ, कर्तव्यः । ७ क, ख, च, ब. ग्योऽप्ययाङ्ग ^

नच ज क

[अ०शनपा०२अपि०१३] जेमिनीयन्पायप्रारारिस्तरः। ५०१

अरित सोपविरूतिः पृष्ठशमनीयनामको यागः । ““सत्नादुद्वसाय एृष्ठहामनीयेन ञ्योतिश्टोपेन सहस्छदाक्षिणेन यजेरन्‌" इति] “उदवसाय” इल्यनेन ल्यप्मलययेन सत्न समरः पवेकाठत्वे, सत्रपृष्ठशमनीययोरेककतृकत्वं च प्रतीयते । तधासति--'.भरभ चित्वा सौत्रामण्या यजेत | वाजपेयेनेष्टा बृहस्पतिसवेन यजेव । संस्थाप्य पणेमापी- मिन्द्राय पैमृवाय पुरोडाक्षमष्टाकपाठं निवेपि"” इत्यत्र सौव्रामण्यादनां यधा चय- नाचङ्त्वम्‌, तथा शृष्ठशञमनीयस्य सत्राङ्गवा भविष्यति । अङ्गत्वे स्वि श्रूयमाणा सह- छदक्षिणा सत्रेष्विव परिक्रयाथ न भववीलयदृ्टाथवाऽभ्युपगम्यते | एढं चन कल्प्यम्‌, सत्रफषेनैव फलवध्वविद्धेः । इति पवः पक्षः ॥

उदवसानशब्द्स्य लयागवाचित्वात्सत्रत्यागादृध्वं विधीयमानः कथं सत्राङ्गं मेत्‌ । (अभि चित्वा” इत्यादौ त्यागजब्दो नास्वीति वषम्यम्‌ । एककतवृकत्वपूवेकार्त्वे वु निभित्तविवक्षयाऽप्युपपदेते | सत्रसमापनं निपिर्तीकत्य विधाने गृहुद्ाहेिवत्लनै- सपेकष्याद्ि शवनिन्यायेन फलं न कल्प्य््‌। सत्येवमेनङ्गत्वे सांवदक्षिणा परिक्रयाधो | दक्षिणायाः श्रौतत्वेनालोपः पृवोत्तरपक्षयोः समानः । न्यायेनाप्यलोपः िद्धान्वे विशिष्यते ॥

(जयोद शे-उदवसानीपस्यतिजां सत्रिभ्यो भिननतापिकरणे सूत ४१८-४२) तेषां त॒ वचनाद्दियज्ञवरसहप्रयौगः स्यात्‌ ॥ १ ॥ तव्रान्यानुषिजो दणीरन्‌ ॥ ४२॥ वरयादशापिकरणमारचयवि- तन त्विजः सत्रिणः किमन्ये वा स्यस्यंवुक्तितः ॥ त एवं, यषटभेदेऽपि क्रीतत्वाद सिजः परे ॥ १७ ॥ वधिमिन्पष्ठशमनीये सत्रिणामेवाऽऽविज्यम्‌, (उद्वसाय' इवि ल्यबन्वङब्दैन कर्तरक्यपर वेः | इवि पुवः पक्षः ॥

(उदवसाय यजेरन्‌" इति समभिव्याहारात्सत्रिमिः संहेकलवं यषां प्रीयते | न च-ऋत्िज)ऽयष्टारः, यजमानेन वेषां दक्षिणया क्रौतत्वात्‌ । तस्मात्‌--ऋत्विजः सत्रिभ्योऽन्यं |

१८. ज. इ. थाञ्न्निच" २. ज. च. कल्पयितव्यम्‌ | ज. कल्पनीयम॒ । ३ घ. ज. स,

अ. ठं कल्पनीयम॒ ! ४ ज, “म । चयनाङ्ग" | ५ क, “म्र | ^ क. ख. ज. छ. घ. 'मानेन्ा । ५, च. "व, पुटे" । ऋ, व, यष्टम"! ८ त. ज. इ, तिभन "५

५०२ श्रीमाघवप्रणीतः- [अ ०१०पा०२अपि ०१४१५]

( चतदेशे-प्रष्ठरामनीये प्रत्येक यषटताधिकरणे स॒त्रम-- ) एकेकशस्तवविप्रतिषेधासकृतेश्चकसंयोगात्‌ ॥ ४३ ॥

चतुदेशाधिकरणमारचयवि -- संभूयेकेकशो वाऽत्र यष्टताऽऽयो बहक्तितः ॥ द्वियागवद्धहूत्वस्य परापिरन्त्योऽस्तु सोमवत्‌ ॥ १८ ॥ असिमन्ृष्कमनीये सत्रिणां संमूय यजमानत्वम्‌, उत-प्रलेकम्‌, इवि संशयः । ^संभूय' इलयायः पक्षः प्राप्रोति । कुवः“ यजेरन्‌" इति बहुकचननिरदै शात्‌ | ^“एतेन राजन्यपरोदितौ सायुज्यकामो यजेयाताम्‌” इयत्रोपादे यगतद्विवस्य विवक्षिवतवादुमौ संम॒य यष्टारौ, वद्रद्त्रापि स्यात्‌ ॥ भवम्‌ । “उद्वस्नाय' इत्यत्रोदवसातृणां सत्रिणां यदहुतवं प्राप्तम्‌, तुदेव वत्समा- नापिरूतेन यजेरन्‌" इल्यनेनानूयापाघ्ठो यागो विधीयवे | द्वियाे वु द्वित्वमप्यपा- प्त्वेन विधेयापिति वैषम्यम्‌ | वतो “ग्रहं संमा" इलयत्र अहैकत्वमिवोदेश्यगतत्वातः “यजेरन्‌” इति बहुत्वमविवक्षितम्‌ ।--एवमपीच्छया द्विशो बहुशो वा यष्ट शकयतवा- देकेकडो न नियमः--इवि चेत्‌ । न, चोदकेन तन्नियमधिद्धेः । सोमे तदशनात्‌ । तस्मात्‌--सत्रिणः प्रयेकं यजे- रन्‌" इत्यन्त्यः पक्षोऽन्ास्वु ॥

( पश्चद्े-कामेष्टो दानस्यादृष्टायंताधिकरणे सूत्रे ४४-४५ )

कामेष्टो च दानञ्चब्दात्‌ ॥ ‰& ॥ वचनं वा सत्रा ॥ ५५4 ॥

पश्चदशाप्रिकरणमार्चयति- अन्वा पर्ष वाऽऽनत्ये धर्मं वाऽऽनतियंतः॥

# अ 9

इनं सत्न धमोर्थे सनादङ्क बहिन हि ॥ १९ ॥

सारस्वतसतरे कापेष्टौ--““ अश्वां परुषी षेनुके दा” इति तुरगमनुष्यगोजाती- यानां घ्लीणां दक्षिणात्ेन दानं भ्रतमर | तच-अानत्यथम्‌ | कृतः--टृष्टेरसत्रत्वात्‌ । सत्रत्वे त॒ यजमानानामेव।ऽऽविन्यादानसाध्यक्रयामावेन वत्साध्यमानमनमेसभविं स्यात्‌ | इष्टिस्त॒ न सतम्‌ , वक्षणामावात्‌।“जासीरन्‌, उपेयुः" 'इयनयारन्यतरचोदना तलक्षणम्‌ | इह त--इष्टिलक्षणम्‌ता निवेपतिचोदना पञ्यते-"भग्मये कामाया्टा-

१ज.क्ष.अ. श्योनत्क्ति।२ज. छ. प्र्ठिर ।३क, यंप ।४क क्ञ.च., ज. गषव । ५ क. ख. च. ज. अश्वौ । ६ ज. इ, मपिन स्यात्‌ ।

[अ.१०पा.२अपि ०.१६-१७जेमिनीयन्पायमाराविस्तरः। ५०३

कपा निवैपति'" इति | इष्टौ च यजमानादत्विजां प्रथक्तवादानत्यथं दानम्‌ । इवि पवः पक्षः ॥

धर्माय दानम्‌ | कुतः-दृष्टेः खरूपेणासतरत्वेऽपि सचाङ्गतनेतराङ्कष्विवेष्टावय्यस्यां यजमानानामेवाऽऽत्विज्यात्‌ । ननु- द्वादशाहः सत्रार्णा परकतिः। न च वत्र कामेष्टि. रस्ति । अतो न सजचोद्केनेष्टा यजमानार्विन्यपापिः | इ चोदकेन त्वन्य एवज; प्राप्रवान्ि ॥

मवम्‌ । स्त्रप्रयागान्वःपात्तितन परसङ्गाद्यजमानकवृकत्वापद्धः । तस्प्रात्-अत्र दानमरघछाथम्‌ |

( षोडशे--दशपृणं मासयोद्र॑ष्याय दानस्यादृष्टाथताधिकरणे--सूत्रम्‌-- ) = न देष्ये चाचोद्नादक्षिणापनयः स्यात्‌ ॥ ४६ ॥ पोडशायिकरणमारचयति- क्रीत्ये धर्माय वा द्वेष्ये दानं स्यादक्षिणोक्तिवः॥ क्रयाय मेवं द्वेष्यत्वं निजो धर्म॑छत्ततः ॥ २० ॥ दशेपूणेमासयोः श्रयवे--““यदि प्रलीः संयाजयन्कपाठममिजुहुयात्‌, वैश्वानरं दाद शकपाङं निवेपेव्‌ । तस्येकहायनी गोदेक्िणा । वां द्वेष्याय द्‌ दयात” इवि । अज यजमानेन द्वेषणीये पुरुषे यदानं, वत्करयाथेमू ; दक्षिणाशचब्देन व्यवहृतानां प्रूतौ छयायेत्वदशेनात्‌ । इति पवः पक्षः ॥ न तावदविजो द्ेष्यतवं युक्तम्‌ , ˆऋत्विगाचाय नाविचरितग्यौईति शाच्रात्‌। यस्तु द्ेष्यः पुरुषः, नाावृलतिकत्वामावेन यागे कमकरत्वाभावात्कर यमहं ति । तस्मात्‌- इदं दानमदष्टायेम्‌ ॥

( सप्रदशे-जीवतामस्थियज्ञाधिकरणे सूते ४७--४< > जयस्थियज्ञोऽविप्रतिषेधादितरेषां स्यादिप्रतिषेधा- द्सथराम्‌ ॥५७॥ यावदुक्तमुपयोगः स्यात्‌ ॥४८॥

सप्रदशायिकरणपमारचयाति- अस्थियागः किमस्थ्नां स्याज्ञीवतां वाऽस्थिशब्दतः ॥ अस्थ्नां मेवमनहत्वाह्क्ष्यन्ते जीविनो ऽस्थितः ॥ २९ ॥

१, गान्तरधा।२ज. श, भद्दे पा । त, अस्पयौगः।

९५०४ श्नरीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०२अपि०१८- १९)

हृदं श्रयते--"“यदि सत्राय संदीक्षिवानां यजमानः प्रमीयेत । जयतं दग्ध्वा तस्य रुष्णाजिनेऽस्थीनयुपनह्य योऽस्य नेदिष्ठः स्यात्‌ . तं तस्य स्थाने दीक्षयित्वा तेन स यजेरन्‌ । ततः संवत्सरेऽस्थीनि याजयेयुः” इति । भत्र--संवत्सरेऽतीति यो यागः श्रुवः, वचरास्थीन्येव कतृणि । कुतः--अस्थिशब्दस्य वच मुखुयत्वात्‌ ।

मेवम्‌ । जचेवनानामस्थ्नां यष्टमनहंलात्‌ ।--जीववामश्रुवत्वादयुक्तोऽयं यागः- हति चेत्‌ । न । आश्थशञब्दस्य तहक्षकत्वात्‌ । एतादृशास्थिमता सह पुरुषेण पूरव यष्ट रक्रान्तत्वेन रक्त्यलक्षकयोर स्वि संबन्धः ।--जौववां यष्तवात्‌ "याजयेयुः" इयुक्त- गिजथमूाः के स्युः | न खंल्वजान्ये संभवन्ति, अस्य यागस्य सचराङ्गत्वात्‌-- इति चेत्‌ । वर्हि परस्परं याजकाः सन्तु । तस्मात्‌ू--जीववामयं यागः ॥

( जष्टादशे-अस्थियागे, अस्थ्नां जपाद्यननुष्ानाधिकरणे-पूजम-- )

¢ = $ ~ £ + > रै यादं तु वचनात्तेषां जपतस्स्करमथदुप्र सा्टतद्र्थतवात्‌ ॥४९॥ ष्टादश्ञाधिकरणमारचयति-- अस्थिकतुमते चिन्ताप्चकं स्पाल्जपादिकम्‌ ॥ न वा, तच्चोदकात्कुयुनं कुर्वोरनक्षभवात्‌ ॥ २२॥ (अस्थीनि कतेणि' इति पृवोधिकरणे पृकपक्षिणो मवम्‌ । वदनुपारेणाधिकरणप- अकं रृत्वाचिन्ताङूपेण प्वतेते ॥ परकृतो-यजमानस्य मन्रजपः केशङ्मश्रुवपनं दीक्षानियमा इद्येवमादयः करेभ्याः सन्ति । तत्सवं चोद्कप्रंप्रपस्थीनि कयः । इति पुवः पन्नः ॥ अचेतनानां वद्सभवान्न कुयुः । इति राद्वान्तः ॥

( एकोनविंशे-अस्थियज्ञे शाखामानथकरस्परशानुष्ानाधिकरणे सृत्रप-- ) ध व, क ह. * क्रस्वथं तु क्रियेत गृणभूतत्वात्र ॥ 4० ॥

एकनविंशाधिकरणमारचयति-

ओहुम्बरीमानथुक्रस्पर्शो नोदास्ति तहयम्‌ ॥

पुदेवनेति येन्पेवमचेतन्येऽपि संभवात्‌ ॥ २३ ॥

-=-=

ब, € = श

* इद्‌ पृतं रवरभाष्यशोधकवम प्रकाशितम्‌ ॥

१ इ. यष्त्वे। २. स. द्टृक्तान्यै । ३, इ, शराप्तानल्थी' ।

[भ.१५०पा.२अपि.२०-२१जेमिनीयन्याययाखाविस्तरः। ५०९

परकृतो--ओदुम्बयौः शाखाया यजमानप्रमाणत्वम्‌ , तथा--ञुक्तयहस्य यजमा- नस्पशेः । वावुभावचेवनानामस्ां जपादिवन्न वि येते । इति पर्वः पक्षः ॥ अचेतनेरपि द्ण्डेनेव मातुं स्पष्टं च शक्यतवाद्वियेते । इति राद्धान्तः ॥

(विंो-अस्थियन्नेऽस्थां काम्पकमाद्ननुष्ानाधिकरणे भूत्रम्‌-)

^ ¢ __ काम्यानि तु न वदन्त कामान्ञाना- किर (कप द थतरस्पनुच्यमानानि ॥ १ ॥ विं्ापिकरणमारचयति- वृष्टिकामः सदो नीचेरिति कामोऽस्तिवानवा॥ विद्यते स्पशवत्कामश्चतनस्थस्ततो न हि ॥ २४॥

“यदि कामयेत --वपैकः पजन्यः स्यात--इति, नीचैः सदो मिनुयाव” हइदयत्र ‹सदोनामकस्य मण्डपस्य नीचमानेन गुणेन वृष्टिः फलति" इदयक्तम्‌। तस्यां वृष्टौ कामः स्पशेवदस्थां वियते । इति मन्दप्रज्ञस्य पवः पक्षः ॥

कारस्य चेवनधमेत्वान्नास्ति | इति राद्वान्तः ॥

(द्म 1 अस्थियज्ञेऽस्भां छक्तवाकग- ताशासनाननुष्ानाधिकरणं

ईंहाथाश्नाभावाससूक्तवाकवत्‌ ॥ ५२ ॥

सयर्वाऽ्धवाद्सात्‌ ॥ ५३ ॥ नेच्छाभि-

(९ [ (त धानात्तद्भागादतरास्मन्‌ ॥ ५ ॥ एकविशायिकरणमारचयति-- छ्क्तवाकाशासनं स्यान्न वा, नित्यप्रवृत्तितः॥ स्यान्मेवं फरनिरदैशाफटेच्छाऽस्थां न युज्यते ॥ २५ ॥

८“इदं ्याव्रयिवी भद्रममृत्‌ः--इलारिः सृक्तवाकों होत्रा पठ्यते । तत्रैवं शरयते-““जाशाच्वेऽयं यजमानोऽसौ, आयुराज्ञास्ते, सुपजास्तमाश्ास्ते"” इलयारिः । तत्र सक्तवाकगवो योऽयं यजमानाशासनपरतिपादको मत्रमागः) तम्यते होवा पठेत्‌+ न वा, इति संशयः । आ्थियज्ञगतायाः प्रायणीया रिः प्रस्वरपरहरणमङ्गम्‌,

न= त = ~~ ~~~

{ स॒जाणि ५२-५४ )

१ प्न, ज. इ, तिद्धन्तः। ज. घ्व, वधकः] ३ क, च, ज, तोऽयं । ६४

५०६ श्नीमाधवप्रणीतः- [अ.१०पा.रभपि.२२-२३]

तस्य॒ निलयत्वात्तस्मान्विनियुक्तस्य सूक्तवाकमत्रस्य नित्यप्रवत्ततया तद्रागपागोऽपि स्यात्‌ । इति पर्वः पक्षः ॥ ,

यथा “'खगेकामः--इत्यज कमियोगेन साध्यताप्रतीतेः खगेशब्देन एलनि- दृशः । एवमाशासनयागादायुरादिशब्दः फं निर्दिश्यते । फलेच्छा चासां न युक्ता । तस्मात्‌--वद्धागपाठे बाध्यते |

( द्वाविशे-अस्थियन्ञे होतकामाभावाधिकरणे सूत्रे ५५-५६ ) सयवां होतृकामाः ॥ ५५ ॥ न तदाशीष्टात्‌ ॥ ६ ॥

द्राविंशापिकरणमारचयति-- हातृकामो भवेन्ना वा होतुजीवनतो भवेद्‌ ॥ यलमानेष्टमेवासौ * कामयेत्तेन नास्त्यसो ॥ २६ ॥ परकृतो-- अस्ति होतृकामः-- “यं कामयेत--व॑सीयान्स्यात्‌^--हृति, उवचै- स्तरां तस्य वषट्कयोत्‌"” इत्यादिः । सोऽस्थियज्ञेऽपि निर्दिश्यताम्‌ । कामयितु तर्जावितस्तत्संमवात । इवि पर्वः पक्षः ॥ | | “यां वे कांचन यज्ञे ऋत्विज आशिषमाशास्ते, यजमानायेव तामाशिषमाशा- सते” इति भ्रुतेयंजमानेष्टमेव होजा कामायेतव्यम्‌ | अस्थीनि त्वचेतनान्येष्टं न शक्तुवन्वि । तस्मात्‌---भत्र नास्ति होतृकामः ॥ तदेतद पिकरणपश्चकं (जीवतामयं यागः" हत्यसिपिनिसद्धान्तिपक्षे विरुद्धम्‌ । अचे- तनत्वमुपजौम्य प्रवृत्तत्वात्‌ । तस्मात्‌-- तत्पक्षे चोदकप्राप्तानां यथोक्तषमाणां नास्ति वावः॥

(त्रयो विंशो-यजमानस्य मरणेऽपि सर्वस्वारस्य समापनाधिकरणे सूते ५७-५५८) सवस्वारस्य दिष्टगतो समापनं न विद्यते कमणो जीवसंयोगात्‌ ॥ “७ ॥ स्यादीभयीः प्रयक्षशिष्टवाद्‌ ॥ ५८ ॥ त्रयो विंशापिकरणमारचयति-- * (कामयेत इति | परस्मेपदं चिन्त्यम्‌ । † 'वपोदरान्‌” इति शाबरभाष्ये पठः ॥

१ क. ज, वशायाः ।२ज. इ, जेऽप्यतिदिखय'। ३ ज. इव, ज, "तुज" । ४ज.. ज. "यैवेता" ! ५ ज, छ, इद्येतस्ि' ।

{भ.१०पा.२अवि.२४-२५]जेभिनीपन्यापमाखविस्तर्‌ः। ५०७

सवस्वारो प्रतेष्र्वं त्यज्यतां वा समाप्यताम्‌ ॥ त्यज्यतां स्वाम्पभावेन परेषादन्येः समाप्यताम्‌ ॥ २७ ॥ सवेखारारूयः कतुरेवं श्रयते--““मरणकामो ह्येतेन यजेव | यः कामयेत-भना- मयः खर्गं छोकमियाम्‌!” इति । वस्य च करोस्तृतीयसवने यजमानस्याभनिपवेशे आम्रायते--"“आभेवे स्तृयमान ओदुम्बरीं दक्षिणेन देशेनाऽऽहतेन वाससा परिवेश श्राह्मणाः समापयत मे यज्ञम्‌" इवि > सुप्रेष्य संविशति” इति । तस्य संशयम तरपक्ना विस्पष्टः ॥

( चतुर्धिंशे-सवेस्वारे कायबाध्यव्यवस्थाधिकरणे सृत्रम्‌-- ) भ्‌ अ 4०२ थ्‌ गृतं कम [स्थयनज्नवत्‌ ॥ ५4९ ॥

चतु विंशापिकरणमारचयवि- कि कायेमत्र किं बाध्यमिति प्रश्ने तदुत्तरम्‌ ॥ क्रत्वथंमस्थिवत्का्यं बाध्यते मरतकतरंकम्‌ ॥ २८ ॥ मरणादूध्वं समापनीयः सवेवारशेषो विषयः । तत्न बाघ्याबराध्यानध्यवस्तायः सशयः । अनध्यवपायस्य संशयत्वं न्यायविद्विदैकषितम्‌ -““अनवधारणत्वाविशेषा. द्‌हानध्यवस्नाययोने संशयाद्थोन्वरभावः'” इति । विपरतिप्स्यमावान्नास्तय् परव॑पक्षः | यद्वा--नियामकामावादिच्छया किमपि कायम्‌ , किमपि बाध्यम्‌ | इति पूवः पक्षः। , अस्थिकतृत्वपक्षे--शुक्रस्पशञौदिकं करत्वर्थं॒॑योग्यत्वात्काय॑म्‌ , मृतयजमानकवुंक- मन्रजपादिकमयोग्यत्वाद्राध्यम्‌" इति निर्णीतम्‌ । एवमत्रापि यद्योग्यं कत्वथं तत्का- यम्‌ , यद्योग्यं यजमानकतेकं तद्राध्यम्‌ |

५ 1 सवस्वारे यजमानस्य दिष्ट ¢ मत्रे ६०-६१

पच्च र २- | ध ०९ गतावप्यायुराश्ंसनाधिकरणे 4 नी “क % ९ वयवचनमायराशषस्तद्थतवात्‌ ॥ 8० ॥ ध न = वचन वा भागग्रवाद्माग्यथधाक्ताद्‌ ॥ ६9 ॥ पञ्व्रिंशाविकरणमारचयति- मतेः प्रागायुराक्ीन स्याद्रा नो म्रतिकामनात्‌ ॥ प्रागाभवा्ञीवनाधमायुराशासनं भवेत्‌ ॥ २९ ॥ > सप्रे्यार्भि विद्ातिः इति शावरमाष्ये पाठः ॥ ) ल. ॐ एवमान्रा" | २ज. . 'स्यत्रेति प्‌ । ३ क. नो कत्तिका" ।

५०८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ.१०पा.२भपि.२६-२७])

होना पठितव्ये सूक्तवाके योऽयम्‌ ““आयुरज्ञास्वे'' इवि भागो यजमानविषयः, स किं सवैठारे यजमानमरणासूवं वजेनीयः, पठितन्यो वा, इति संशयः । मुमूर्पोये- जमानस्याऽऽयुर्निसेक्षत्वेनाथेलोपाद्रजनीयः । इति पवः पक्षः ॥

आामैवारुयस्य पवमानस्य स्तूयमानत्वं यजमानस्य मैरणकाकः) ततः पूर जिजी- विषुत्वात्रठिवन्यः |

( षड्शे-द्रादशाह, ऋतुयाज्याद्यनुष्टानापिकरणे सूवम्‌-- )

यं

क्रिया स्यादमेमात्राणाम्‌ ॥ ६२॥ पटटशाधिकरणमारचयति-- आनज्ञेयदनतंपान्यावृतीं सतेषु नाऽऽचरेत्‌ ॥ कु याद्राऽऽनतिखोपानो धमार्थ क्रियतां द्वयम्‌ ॥ ३० ॥ प्रकृतो-““हिरण्यमात्रेयाय ददाति?" इति श्रुतम्‌, ऋ तुयास्यावरणं चासि । वदू- मयं सत्रेषु न कयेम्‌ , द्वारमूताया आनवेटप्तवात । यद्यपि- आत्रेयः कमेकरेभ्यो बहिमृतः, वथाऽपि तदानेन यजमानस्योदायं पर्यन्त तिजो धनकामा आनता भवन्वि । वरणस्य चाऽऽनलययेत्वमृविग्वरेणे प्रारम्भकालीने प्रिद्धम्‌। तस्मात््‌-भान- व्थेमुमयं नाऽऽचरेर । इति पूर्वः पक्षः ॥ प्रथमवरणेनेवाऽऽनतिपिदधेः कालान्वरे वरणमद्टायेम्‌ | घनकामानामपरि कमेकरा्णां परारम्भकाङे स्वयमद्गीरुताया मृतेरषिकं घनं न भ्यव इद्यात्नेयदानदशेनं नाऽऽनति- करम्‌ । तस्मात््‌-अद्टाथमुभयं कवेन्यम्‌ ॥

( सप्तविंशे-पवमानेष्ठो निवौपानुष्ानाधिकरणे सूचम्‌-- )

गुणरोपे च मुख्यस्य ॥ ६३ ॥ सप्विशापिकरणमारचयति- छप्यते पवमानेष्टौ निवापः क्रियतेऽथवा ॥ टुप्यते साधनाभावात्तेन मुख्यो न प्यते ॥ ३१ ॥ जाधानप्रकरणगतायां पवमानेशे निवोपसाधनं नास्ति । जथिहो्रहवणी हि प्ररत निवापरसाघनम्‌। सा च नाऽऽपानकाले संभवति, अ्चिहोत्रस्याऽऽषानोत्तरकालीनत्वेन तद्धोमसाधनमभ्‌वायास्तस्या अपि तथात्वात्‌ । इति प्राप्े-

१ क. श्नत्वे य । ब. "नस्वस्य । २ ज, मरणकरठे । ३ क. "याज्यद्ृत्ती स। ४ ख. जरठ. म, कतैन्यम्‌ | ५ ज. च्व, ^रण्रा* । ६ ज, "काले प्र" | ७ क, "सिति | कुतः--अभ्रिहोतस्या ।

(अ०१०प०२अपि०२८] जेमिनीयन्पायमासाविस्तरः । ५०६

तरमः--पुख्यो निवौपः | वं प्रति गुणमूवाग्निहो्हवणी । न हि गुणकोपिन

मृख्यो ठोपमदैति । किच - आधानकाले स्वरूपेणेवाविचमानाया अप्निहोतहवण्याः

श

साधनत्वं दरपितम्‌ । वतः-"सावनामावात' इदयुपन्यासः । तस्पात्‌--न निवाो

©.

लुप्यते ||

( अष्टाविरो--वाजपेये मषटिखोपाधिकरणे सूत्राणि &४--६७ ) मृषटिरोपात्त संख्यारोपस्तदणलास्स्यात्‌ ॥ ६ ॥ न निर्बापशेषलात ॥६०॥ संख्या त॒ चाद्नां प्रति सामान्पात्ताहकारः सयागाच पर पुष्टः ॥ ६8 ॥ न चादनाभिसबन्धाखकत)। सस्कारयांगाद्‌ ॥ &७ ॥ भष्टाविराविकरणमारचयति-- शरावः सप्रदरामिर्यश्चरुस्तत मुष्टयः ॥ चत्वारः सन्ति नो वोत स्यादेक यृषटिसख्ययोः ॥ ३२॥ तत्किमाय्श्चोदितत्वाच्छरावापूरणानन सः ॥ द्वितीयोऽस्तिति चेन्मेवं द्विखोपे बाधगोरवात्‌ ॥ ३३ ॥ तृतीयो ऽस्त्वेकरोपोऽत्र धेः संख्येव ट्प्यताम्‌ ॥ क्रियायोगान तद्धमेः प्राथम्पाःषाऽनुग्ह्यताम्‌ ॥ २४ ॥

प्रकृतो --'“चतुरो मुष्टीननिवेपतवि” इति मुष्टिवत्संस्ये श्रुवे | वथा वाजपेये विरु- विरूपः सकदशशरावश्चरः श्रुवः । व् चरौ विं मष्टिसंख्ये दे अपि विद्येव) किव -दे अपि न विते; उव--उभयोरेकमास्ति, अन्यन्नास्ि, यदा-एकम्‌, तदाऽपि--किं मृषटिरेव+ किवा संख्येव, इति संशयः । चोदकपाैः उभमयमस्विः इत्याद्यः पक्षः प्राप्रोति ॥

चतुर्भिमशिभिः सष्ठदशशरावपूरणस्मथेस्य चरोरनिष्पत्तेः स पक्षो न युक्तः | तरि “मुष्टिवत्संख्ये द्वे जपि बाध्ये" इति द्वितीयः पक्षोऽस्तु | इवि चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । एकवरबायेनेव प्रणाम॑ौवपरिहरे भिद्धे सवि दयोवौषे गौरवप्रसङ्गात्‌ । ननु--अच्रोपदिषन शरावद्रन्येणातिरिष्टं युषटिद्रव्यं बाध्यते । तथा सप्दशसंख्यया

|

चतुःसंख्या बाध्यते । इदयुभयवावोऽवश्यंभावी |

१ज. इ. ठोतुम"। २. न. "टोपान्न ष । ३अर्प्पवो 8ि। ४क.च. "तेपु" ५ कज्ञ,ज. त्त, ज, अदहद्‌ । ६जर छ, "मवाप ।

५१० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०र्अपि०२९.

मेवम्‌ । भिन्नविषयत्वेन बाधास्षमवात्‌ । शरावसप्तदशसंरूये यागसंबद्धे, मुषटिचतुः- ये तु नि्वौपसंबद्धे, इति विषयभेदः | कथं तद्यत्र बाघपरसद्धः, (अन्यथानुपपेच्येवः इति वदामः | अनुपपत्तिश्च परणासंमवेन दिता । पूरणं चैकन्‌धिनोप्युपपद्यते । मुश्िाषे--यथोचितं चतुःसंख्योपेतेः कुडवादिभिः पूर्विः स्यात, चतुःसंख्याबावे- यथोचितमयिकसंख्योपेतेमष्टिभिः पूर्तिभेविष्यति । एवं वर्ह “एकलोपः' इवि तृतीयः पक्षोऽस्तु ॥

तत्र सख्यौ षमेः, मुष्टिवेणी । तथासति मृष्टो टुषे सति निराश्रयस्य धमस्या- शिद्धेः संस्यालोपोऽप्यवरयंमावी । संख्यायां टुष्ठायां मुष्टिः शक्रोयवस्थातुम्‌ | तस्मात्‌--“संस्येव टुप्यताम्‌' इति प्रपि-

ब्रमः-- चतुःसंख्या तावन्न मुषटिनाऽन्वेति कमेकरारकवाचिद्वि वीयाविमकत्यन्तस्य चतुःशब्द्स्य सकमेकेण निवेपतिषातुना साक्षादन्वयात्‌ । अतश्वतुःसख्या न मुष्टि घमः | पौ्टिकान्वयेन तु मुष्टिविशेषणं मविष्यति । संस्यामुटयोः क्रियासंबन्े समाने सलयपि प्रथमश्रुतत्वात्साऽनुख्हयवे | चरमश्रुवतेन दु्बेखो मृष्टिबध्यते । इवि राद्धान्तः ॥

( एकोननिशे-पेन्वादिराब्दानां गोवाचिताधिकरणे सत्रम्‌-- ) ओंपक्तिके तु द्रव्यतो विकारः स्याद्कार्यलात्‌ ॥ ६८ ॥

एकोन्चिशापिकरणमारचयति-

५ घेनुवत्छषेभारछागे गवि वा गुणकीतेनात्‌ ॥ अजेऽतिदिष्टे स्युर्भेवं गोजात्येकगुणोक्तितः ॥ ३५ ॥ पशुषिकृतिषु श्रयते--““द्यावणरथिन्यां षेनुमामेव । मारूवं वत्सम्‌ । नदरमृष- भम्‌” इति । तत्र पेनुशब्दो नवप्रसूतिकामाचष्टे । वत्सश्षब्दो बालम्‌ । अुषभशब्दः पुमांसम्‌ । तथासति गुणवाचन एवे शब्दा अतिदि्टमनद्रव्यमबाधेत्वा वदेव द्रव्यं यथोक्तगुणविशिष्टं वदन्ति | गोस्तु न प्र्क्षमिह श्रूयते, नाप्यवि द्यवे प्रकतावनुप टात्‌ । अतो न गां विरिषन्ति । इति पूवः पक्षः| न खल्वेते यथोक्तगुणसामान्यवाचिनः, किं वर्ह गोगवानेव तान्गुणानाहुः | अत्वे शब्दा अनेऽनुपपन्नाः सन्तोऽनुपदिष्टमनविदिष्टमपि गां मुख्यवृच्या वििषन्तद्छागं बाघन्वे | इवि राद्धान्तः ॥ १ ख, ज. च्च, ज, "पच्या इ* । २ क. "द्या मुधिधरमो मवति । त* । च. "ट्याधमां मृष्ट घमः | त'। ३ क. च. पक्षिक । ल, पािकृलानवे" । एज. उ, वेमार्ढाः । ५क. त" ज छर ज्‌. एन्द्र दव ।

८ [अ.१०पा.२अवि.३०-३ शजेमिनीयन्पायमासाविस्तरः। ५११

( चिशे "वायव्यं श्वेतम्‌" इत्यत्राजस्येवाऽऽरम्भनाधिकरणे स्‌जम्‌- ) नेमित्तिके तु का्थतासङृतेः स्यात्तदापत्तेः ॥ ६९ ॥

विश्ञाविकरणमारचयति- वायव्यं शवेतमित्यत्र यः कोऽपि च्छाग एव वा॥ विशेषानुक्तितः काऽपि च्छाग एवास्त्वबाधनात्‌ ॥ ३६ ॥ ‹“वायव्यं श्वेतमालमेव मूतिकापः'*इत्यत्र शेतशब्दस्य पेन्वादिशम्दवननावि विशेषं ~ वाचित्वामावाद्यं केचिदपि पश शेतगुणकं समपेयाति । इति पूवः पक्षः ॥ चोदकपाप्तस्याजस्य बौषे कारणाभावात्तमेव समपयति। इति र्‌।द्वान्तः।

( एकत्रिरे ख्वारीतण्डुर्योः खादिरत्रेहत्वानियमाधिकरणे सूतम्‌-) विप्रतिषेधे तदचनापाङृतगुणरोपः स्यात्तेन च कर्मसंयोगात्‌ ॥ ७० ॥ । दृकत्रंशाधिकरणमारचयति-- खरेवारीतण्डुख्योः खादिरत्रेहता न वा॥ युपोक्तेयंख्यव्रत्य्थगुदेशात्खादिरी हि सा ॥ ३७॥ अदघाताद्यवाधार्थं त्रेहता तण्डुरेऽपि ॥ | परत्यक्षवर्चनत्वाथं कार्यं यूपेन रक्ष्यताम्‌ ॥ ३८ ॥ अन्तरेण हविदवयोगान्नात्रातिदे शनम्‌ ॥ न नियन्त शक्यतेऽतः खादिसत्रेहताऽनयोः ॥ ३९ ॥ '‹खलेवाली यूपो मववि"” इति साद्यस्क्र श्रुतम्‌ । तथा--“दपि घुतमापो घाना- स्तण्डलास्तत्ससृ्ट प्राजापत्यम्‌! इवि चिताया श्रुतम्‌ | ततर प्रकतौ यद्यूपस्य खादि- रत्वम्‌ , यच्च वण्डुकानां ब्रीहिसंबन्वित्वम्‌, वदुमयमनयोर्विकुत्योरास्ति, न वा, इति संशयः । तत्र "या खलेवाली सा यूपो मवति" इदलेवशदेश्यतरिवेयमवे यूपशब्दस्य मुख्यवृत्तिने सिध्येत्‌, युपाहुतिश्ा्रीयंतक्षणारिरहिवायाः खरवाल्या यूपशब्दवाच्य- त्वासंमवात्‌ । अवो यूपशब्दरेन य॒पकार्य॑पञुनियोजनाद्विकं लक्षणीयं स्यात्‌ । धयो यूपः सा खलेवार्छ' इयेवमुदेश्यविषेयमवे तु संस्कृतस्य खादिरयूपस्य खले मेदितेन स्थापयितुं शक्यत्रान्न कस्यापि शब्दस्य लक्षणावृत्तिः | तस्मात्‌--अस्वि खछेवाल्याः

~

१ खर. ज, ञ्च. ज. "गुगवा २ क. बाधक्रर" ज. च, ज. वाधक्रार4 ३ ज. ञ्च. सिद्धान्तः । ड क, "चनया | ५ ज, इ, "ता तयोः। ६ ज, स्र "स्संप्क्त प्रा । ७ क, "रक्ष ।

५१२ श्रीमाधवप्रणीतः-[अ.१०१].र२अपि.३२-३३)

खादिरत्वम्‌ , तथा चोदकपाप्तावघाता यबाधायं तण्डुटेष्वपि ब्रीहित्वम्‌ , अस्व । इति एवः पक्षः ॥ | यूपमुददिश्य खछेवालीत्वविधाने युपशब्दव्यवहि वयोः खलेवारीशब्दभवाविशब्द - योरश्रुवस्य नैरन्वयपाठस्य कस्प्यत्वेन वाक्यं परोक्षे स्यात्‌ । तचः पलयक्षवाक्यप- रित्यागाद्रं य॒पशब्दस्य मुरुयवृत्तिमाचहानम्‌ । तथापतति खल्ेवाल्यां पञुनियोजना- दिकं कार्यम्‌" इवि वाक्यायेः संपद्यते । तत्र कुतो यूपः, कुतस्तरां तदीय खादिर- त्वम्‌ | तया तण्डुलानां पेषणस्तयवनादिरहि तानामेव प्रजापतिदेवतासंबन्धोऽच श्रूयते । परुवौ तु पेषणादिपरपरया निष्पन्नस्य तण्डुलकारयस्य पुरोडाकञस्य हविषो देववासं- बन्धः | अवोऽसमानतवान्नात्र चोदकातिदेशः। वथा सति खादिरतववरेहत्वनियमामावाय्! छाचित्सलेवाटी, तण्डुकाश्च ये केचित्सन्तु । इति राद्धान्तः ॥

( द्राचिशे-खख्वाद्यां तक्षणा्यननुष्टानाधिकरणे पञ ७१७२ ) परेषां प्रतिषेधः स्थात्‌ ॥ ७१ ॥ प्रतिषेधाच्च ॥ ७२ ॥

हातिश्ञापिकरणमारचयति- खख्ेवास्यां जोषणं च च्छेदनं तक्षणोच्छरयो ॥ स्युर्वा नो, चोदकात्स्युन वेय्याज्च विरोधतः ॥ ४० ॥ जोषणं पातिपृवेको यृपीयवृक्षस्य लक्षणलक्षिवतया सेव्यवनिश्चयः | तहक्षणानिं चऽ ऽपस्तम्बेनोक्तानि--““समे जावमशाखाजं बहुपणेशाखमपविञयुष्काम्रमशुषिरम्‌'" इत्यादीनि । खलेवाल्यां चोद्कपाघ्रा जपि जोषणाद्यो नो कवेग्याः | कुतः--वेय- थ्यौत्‌ । पृवैिद्धाया एव खलेवाल्या यूपकायें विनिथोगमातरेण शञाघ्राथेस्य कृतत्वाद्‌- न्यजोषणादिकं ₹तमप्यनथकम्‌ । अपि च तक्षणादीनि यूपत्वसंपाद्कानि । खले- वाली तु न यूपः। कितु-भयुपे केवलं यूपकायेमतिदिश्यते । तस्मात्‌--तक्ष- णादीनि वच न कतेव्यानि । किंच यथा वृक्षस्य च्छेद्नादिना वक्षत्वमपैति, तथा खलेवालीत्वमेवाषरेयात्‌ । नहि वरबाताय कन्योद्राहः । जोषणस्य तु वृक्षत्वदशायां केत्यस्य न खल्वाछीदशायां प्राप्तिरस्ति । तस्मात््--जोषणाद्यो न सान्त ॥

( षयच्िशे-षखटरेरार्यां पयहणादिसस्काराणामनुष्टानाधिकरणे-पतम्‌-- ) थं व र्तं = अथामावं स्कार स्यात्‌ ॥ ७३ ॥

च्रयाह्वञ्ञायिकरणयमरचयति-

चक ` ण = वि

3 च. कना व्‌" । २, ष. "तिमुष्का ।

[भ०१०पा०२अपि०३४] जेमिनीयन्पायमाखविस्तरः। ५१३

पथहणायञ्जनादि न स्पात्स्याद्राऽत्र पूववत्‌ ॥ न स्पादृष्टादृष्टमावाद विरोधाच्च तद्भवेत्‌ ॥ ४९ ॥ सन्ति प्रकतौ षयूहणादयः । वथा च कल्पसूत्रकारः--“ ~, बह्मवेनि त्वा क्षत्र वनिम्‌/--इति प्रदक्षिणं पांघुभिः पयृह्य, "व्रह्म क्षत्र दह दावं म्रावषूणदण्डन सपभ॒मिपरिद॑हणं कुत्वा, (उत्तम्मय ए्रथिवीम्‌"--इद्यद्भिः परिषिश्च वि" इवि । भस्वि चाञ्जनपोक्षणादि । तदेवदुभयविधमज्र खङेवाल्यां नाकि, अयुपत्वेन च्छेद्‌नादिवत्त- निवृत्तेः । इति पवः पक्षः| | ॥ न तावद्भयं छेदनादिवद्यम्‌ , वलीवदौदिभिश्वालिवस्य मेढेः पयहणादिभिददी- करणस्य दृष्टप्रयोजनस्य संभवात्‌ । अज्जनादिकं प्रकृताविवाद्ायम्‌ | न चेतेनोभयेन खलेवारीत्वमपैवि । तस्मात्-भयुपत्वेऽपि ८ यत्‌ ) साथेकमविरुद्धं च, तद्भवेत्‌ ॥

( चतुधिशे--मतद्रयसहितेऽधिकरणे-सूतम्‌- )

अर्थेन च विपयांसे ताद््यात्त्वमेव स्यात्‌ ॥ ७४ ॥

चतुचिशाधिकरणं (महापितृयज्ञे धानास्ववघातानुष्टानबोधक) भाप्यमवेनाऽऽ- रचयति-

नावधातोऽवघातो वा धानानां नाविनष्टये ॥ न नज्ञः क्रमवाधेऽतोऽवघातो नात्र बाध्यते ॥ ४२॥

पहात यन्ञं हविः किचिच्छयते---"“पितभ्या बर्हिषद्धयो धानाः“ इति | धाना- दाब्देन मृष्टं षान्यममिषीयते । तापं पानानामववावे सति सक्तुभावापत्तेष।नात्वमेव विनश्येत । भतस्तापसतामिनाश्ञाय नास्यवघावः । इति पवः पक्षः ॥

(“वाना भवरहन्तम्याः”” इति ह्यत्र चोदकवाक्यम्‌ | तसिश्च वाक्ये भजेनसंपादितं धानात्वं पृवेमावि, पश्वाद्रावी त्ववषातः, इति क्रमः प्रतीयते| तं क्रमं बाधिता प्रथ पतोऽवघाते सति नास्ति धानात्वनाशः । अवर्घाविस्य प्दायेस्य बावाद्ररं वद्धमस्य क्रममाचस्य बाधनम्‌ । तस्मात्-भवधातः कायः ॥

तदेवपिकरणं ( पेषणस्य प्राकृततावोधक ) वातिकमवेनाऽऽरचयति-

पेण नूतेनं मन्ये प्राकृतं वा क्रमान्तरात्‌ ॥ नूतनं, पाकृतं धममात्रवाधस्य ङघवात्‌ ॥ ४३ ॥

महापितृ यज्ञ एवं श्रूयते-'"पितृम्योऽज्निप्वात्तेभ्य।ऽमिवान्याये दुग्षे मन्यम! इवि ।

१ छ, 'णाभ्यज्ञ । २ क. क्ञ.च.ज. -खिंहः । ३ ज. मबेः। ज.क. न. "टीका ॥ ५ ज. ह. येम ६ च." नोऽव ७ ज, च, विनद्यते। < कण्वाताहृस्य। «ज. "तनमथप्रा | ९६५५

५९४ श्री माधवप्रणीतः- [अ०१०पा०३अबि०१]

मृतवत्सा षेनुरमिवान्या। द्रवद्रन्ये प्रक्षिप्य मयिताः सक्तवो मन्यः | तत्र यत्वेषणम्‌, तन्न प्रारुतम्‌ । कुतः--क्रमव्यद्यासात्‌ | प्रकूपो हि प्रथमवः पेषणम्‌, प्रश्वात्परोढं दाश्रपणम्‌, अत्र तु प्रथमतः श्रपणेन धानाः संपाद्य पश्वात्सक्तमावाय पेषणम्‌ | तस्मात्- नूतनम्‌ | इति प्रप

वरूमः-- चोद्ृकप्राप्चपारूतपेषणतक््रमयोरुभयोबाषे गोरवाच्रममात्नं बाध्यम्‌ | पेष- णपद्ायस्तु स एतेति तद्धमोः; 'दषदि मन्थः” इलयादयोऽच्र कवव्याः ॥

9 ॐ ग्रे

इति श्रामाधवाये नेमिनीयन्यायमाखाविस्तरे दशमस्पा- ध्यायस्य द्वितीयः पादः॥२॥

अन्न पाद्‌ आदितः अधिकरणानि ३ ६२४९१ सूत्राणि ७ १७८५

( अथ तृतीयः पादः प्रारभ्यते )

¬ { पश्वादां सामिधेन्यादिप्राक- ( प्रथम- | सत्ाणि १-१२ तेतिकतव्यतानष्ानापिकरणे ९२)

विकृता शम्द्वच्वासमधानस्य गणानामधिकोस्प- त्तेः सौनेधानात्‌॥१॥ प्रकृ तिवत्तस्य चानपरोध

॥<॥ चांद्नाप्रभताच्च ॥२॥ प्रधानं वङ्गपयक्त तथाभूतमपव स्यात्तस्य विभ्यपरक्षणास्सवो हि प्रववानविधिरविशेषासप्रवतितः ॥ ¢ ॥ न चा- दरविधरनङ््‌ स्याद्‌ ॥ ५ ॥ कमणश्वेकशब्या- स्पंनिधानि विधेरांस्यासंयोगो गणेन तदिकार

स्याच्छब्दृस्य विधिगामिलाहणस्य चोपटे

श्यखात्‌ ॥ & ॥ अकायंवाच्च नाम्नः ॥ ७॥ तुल्या च प्रमृता गणे ॥ ८ ॥ सर्वमेवं प्रधान-

१ ज. स. ज. मन्यम । २ ज. इ० अशे श्रः । ३ ज. अर "नमिद्म॒। ४ च, टषदादिव. न्मन्यः। ज. स, टृष्रिन्मन्नः।

[ज०१०पा०३अपि०२] जेमिनीयन्यायमालाविस्तरः | ५१९

मिति चेत्‌ ॥ ९ ॥ तथामतेन संगोगा्थारथ- विधयः स्यः ॥ १० ॥ विधित्वं चाविशिष्टमेवं प्रकृतानां वेकृतेः कमणा योगात्तस्मात्सषै प्रधानार्थम्‌ ॥ ११ ॥ समताच्च तदुत्पत्तेः सस्करेरधिकारः स्यात्र ॥ १२ ॥

तृतीयप।दं प्रथमािकरणमारचयति-- पयाजेकादशत्वादिविशेषविधिमि युते ॥ पश्वादौ सामिषेन्पादिविध्यन्तो न॑स्त्युतास्त्यसौ ॥ १॥ विशिष्टङ्भविधों नासो चोदकंस्याप्वरत्तितः राधघवाद्रणमान्नस्य विधेः सोऽस्त्पतिदेरातः॥ २॥

अभ्रीषोमीयपशवेकादश्च प्रयाजाः श्रुताः, चातुमोष्येषु नव प्रयाजाः, वायव्य पशो “'हिरण्यगमेः''---इलयाघारमन्रः, इयादिमियुतेषु पश्वादिषु प्राकृतेविकतेर्यता सामिषेन्यादिनास्ि । कुवः-संख्यामत्रादिगुणविरषिष्टस्य प्रयाजाषाराचयङ्खस्य पत्य- क्षविषो सत्युपदि्टनैवाङ्गन निराकाङ्क्षे पश्वादैः चोदकस्यापरवत्तेः। इवि पुवः पक्षः ।

पश्वादिविषिस्वावदिविकतव्यवापाकङ्न्षवि । वत्न-प्राक्वाङ्गान्यतिरदिश्य वा

काङ्क्षा पूथताम्‌ , विषास्यमानान्यङ्कान्वराण्युपदिश्य वा इति वीक्षां कघ्रोप- कारतया पाकवाङ्गातिदेश एव न्याय्यः । वतश्चाविदेशतवः प्रा्ठपयानादङ्गमन्‌् गुणमाच्रव्िषौ लाघवे मवति । गुणविशिष्टङ्खत्रिषौ तु गौरं स्यात्‌ । तस्मात्‌- संख्यान्तरमत्रान्तर।भ्यां पृवेयोः संख्यामन्रयोीपेऽपि प्रयाजाष(रसापिषेन्यादीविकवं. व्यत प्राप्रोत्येवाविदेशात्‌ । इति राद्धान्तः ॥

्रेवीये-हिरण्यगमेमनच्नस्योत्तराघारगणताधिकरणे सूबाणि १३-१७ ) हिरण्यगभः पूर्वस्य मन्त्रलिङ्गात्‌ ॥ १३ ॥ प्रकृयनपराधाच ॥ १५ उत्तरस्य वा मन्त्रााधलाव्‌ ॥ १९ ॥ विध्यातदशात्तच्छता

भि) छ ।

[

१. इ, पादस्यप्र ।२क्.ज. ज्ञ. 'दिर्विध्यः।३ज. स्न. नास्ति वास्य । ४ ज्ञ. "कस्य प्र । ५ क, विवक्षायाः। ९ ज. छ, "यां प्राढृतोपकारकतः। ५ ज. 'वाधिततऽपि। < ज, प्रोत एता |

५११ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०९०पा०३अपि ०३]

विकारः स्यादरणानामुपदेश्यलात्‌ ॥ १६ ॥ पूर्वस्मिश्चामन््रद्शनाद ॥ १७ ॥ द्विवीयाधिकरणमारचयति -- हिरण्यगभं आधर पूरव॑सिमिन्मुत्तरेऽथवा ॥ रिङ्खादाये समं सिङ्घ छप्रकापेत्वतोऽन्तिमे ॥ ३ ॥ वायव्यपञ्ञौ--“हिरण्यगभेः समवतेवाग्रे--इत्याघारमाधारयवि” इवि श्रवो मत्र: पूवेसिन्नावारे स्यात्‌ । कुवः--मत्रलिङ्धात । प्रकतौ प्राजापत्यः पुवै आधारः! अस्मिन्नपि मत्रे हिरण्यगभेशब्देन प्रजापतिरमिवीयते । ““प्रजापर्तिरवे हिरण्यगमेः" इति वाक्यशेषात | इति प्रप्र त्रमः--अन्िम आषरेऽयं मतरः । कुवः--कुघ्का्यतात्‌ । प्ररुतावमन्रकः प्रथमाधारः “पजापति मनसा ध्यायन्नाघारयति” इति ध्यानमातस्यामिषानात्‌ । यतः ^“तृष्णीमाघारमाघारयति'” इल्यमन्रकत्वं सरा्षादेव श्रुतम्‌ । द्विवीये त्वाषरे' ““उर््वोऽध्वरः'* इलयायैन्द्रो मत्र विहितः । भवो मत्रकायं वन्न छ््म्‌। तस्मात्‌- दवितीय आधारे ““हिरण्यगमे"--पन्रविषिः । यत्तु प्रजापपिंदेवता छिङ्म्‌ , वदि- द्वेऽपि समानम्‌ । इन्द्रोऽपि हि परजानां पविः । तस्मात्‌--"“ऊर््वेऽध्वरः" इवि मन्र बापित्वा ईहिरण्यादेमत्रस्तत्र विधायत ॥

~ { चातमास्यषसोमेष्वाप्रादननियांज | ह तत।य्‌-- न पत्राणि १<~२२ ८ ¶ृवी | नयोः पराकतगणपिधितवाधिकरणे | -पतराण >

संस्कारे त॒ क्रयान्तरं तस्य विधायकवात्‌ ॥ ॥ १८ ॥ प्रकृयनपरोधाच्च ॥ १९ ॥ विधेस्तु तञ्र॒भावात्सदृहे यस्य शब्द्स्तद्थः स्थात्‌ ॥२०॥ संस्कारसाम््यादणसंयोगाच्च ॥ २१॥ विप्रतिषेधाक्कियाप्रकरणे स्यात्‌ ॥ २२ ॥

तुतीयाविकरणमास्वयति-

9 ख, श्रुतो । ज. ञ्ल. ततो ।२क.च. "रेमः| ३ ख. ज. ह्व. "थम अधाः ।ब्क्‌, च, ब, तीय आधा । ५ क, "रे इन्द्र उ । ६ अ, प्र. "तीयायाः । ७, इञ, तिद्व |

[भ०१०पा०३अपि०४] जैमिनीपन्यापमारादिस्तरः। ५१७

किमुत्करास्ादेनं च परिधो च नियोजनम्‌ ॥

कमान्तरे प्राकृतयोर्गुगो वाऽ ऽद्योऽस्त्वसंभवात्‌ ॥ ४॥ एरथ॒तायुत्कराग्रस्य परिधेश्च स्थविष्ठताम्‌।

आन्नित्य संभवात्कतुं गुणो तो राघवान्मतौ ॥ ५॥

-सोमिकेषु चातुमोस्येषु श्रयते--““उत्करे वाजिनमासादयति परिष पङ नियु- स्लीव “ इति 1 एवे आपादननियोजने प्राक्वाभ्यामन्ये कमेणी विषीयेवे, इल्याच्ः पन्नो युक्तः | कुतः--प्रारुतयोरलयन्तमसंमवात्‌ । वेदेरुद्ुवानां गंमूनां वीक्ष्णप्रौ राशिरुत्करः } न हि तत्र वाजिनारूयनीरस्याऽऽसादनं संभवति | नाप्यङ्कखीवदणीयपि परिधौ पड्निंयोक्त शक्यते । वतः प्रारुवस्य दटपयोजनस्यासंमराददशापेतम्‌ । तदैतत्पदशे आसाद्ननियौजने कमोन्वरे विधीयेते । इति प्रपि-

व्रमः--प्रयानैकादृशतादिवछ्टाषवात्पारुवयोर वाजिनामादनपक्ञनियोजनयोरु- त्करपरिषिगुणों विधीयेते | न च तीक्ष्णसेऽपि पूच्यग्रवदृयोग्यत्वम्‌, मद्रश्य्मस्य श्युत्वेन खल्पपात्रासरादनयोग्यत्वात्‌ | परिषिश्व ्टेकवेचामिव नाणीयानू , कि तृत्तएवेयां स्थविष्ठः । तस्मात्‌ गुणावापः ॥

न~~ ~ = = ` क

4 अग्निचयने प्राकृतवेकृतोभय- ] + दीक्नाहुतीनामनुष्टानाधिकरणे । `

ष डमिरदक्षयतीति तासां मन््विकारःश्चतिसयो- गात्‌ ॥ २३ ॥ अभ्यासाच्च प्रधानस्य ॥ २९॥ आद्रच्या मन्त्रकम स्यात्‌ ॥ २५ ॥ अपिवा प्रतिमन््रतासप्राकृतानामहानिः स्यादन्यायश्र कृतेऽभ्यासः २६ पौव(पं चाभ्यापे नोपपद्यते नैमित्तिकखात्‌ ॥२७॥ तस्पथक्लं च दर्शयति ॥२८॥ न चाविशेषाद्यपदेश्चः स्याद्र ॥२९॥ स 0थाविकस्ममास्चयसाच-

घट्द क्षयतात्यभ्िगतं प्राकृतव्राधकम्‌ ॥ स्म्रचतं वा बाधः स्यात्कायेक्पात्तच्च वाक्यतः | & ॥

१क. दनेच २क्,खग्च,ज्‌. पपरक । २३ कण्ख.च, विधीयेते। ४ ज. द कयाल्पा्वा ।

नाण २३-२९)

५१८ श्रीमाधवप्रणीतः- [भ०१०पा०३अपि ०५]

अग्रो होमाह्ताङृपररतिदिष्ेन वुर्यता ॥ विनाऽ ऽदृत्ति द्वादशत्वसिद्धये स्यात्सगुच्चयः ॥ ७ ॥ अरिचयने दीज्ञाहुतयः श्रूयन्ते--““प्रहर्दौक्षियति!' इति । प्रङूवावपि “सवेण चखदस्ो जुहोति दीक्षितत्वाय"”- इलयादिना दीक्षाहूवयः षड्हिवाः । तत्र मत्रा भिन्नाः--“आाकृत्ये प्रयुजेऽम्रये स्वाहा--इयादयः क्पारूता मत्राः। “जाकृति- मि प्रयुजं खाहा“--इदयाद्यो वैकूताः | तत ‹ वैरुतमाहुतिमन्रषट्कं किं प्राङूतस्य बाधकम्‌, किंवा प्रारूतेन समुचितम्‌" इति संशये-- “बाधकम्‌! इवि वावत्पाघ्रम्‌ | कृतः--कारयेक्यात्‌ । दीक्षणीयेष्टचङ्गमृताहुत्युपकारलक्षणं यत्काय प्रारतानां मन्रा- णाम्‌ , तदेव वैरवानामपरि । न च-विक्तौ तन्न प्रवीयते--ईति शङ्ग्यम्‌ , खाहा- न्ततारूपेण लिङ्खेन मतन्राणामाहूत्युपकारकतवप्रतीवे; । आहुतीनां च “वदिर्दीक्ष- यति” इवि वाक्येन दोीक्ष्णयाङ्गत्वपतीवेः । तस्मात््--भरूयमणेमेत्रेरविरिष्ानां बाधः । इवि पवः पक्षः ॥ भग्नौ मच्राणां स्वरूपं यद्यपि प्रलक्षश्रुविसिद्धम्‌ । वथाऽपि होमाङ्गतवं लिङ्गन कल्प्यम्‌ | तथा चाविदे शकलप्यमत्रसतल्यवडतवान् वाध्यबाघकता । एवमपि न समु- चये परमाणमस्ति--इति चेत्‌ ॥ अस्त्येव, “द्वादश जुहोति" इति संख्याविधानेन वत्सिद्धेः। न च--वैरुतान।- मेवे षण्णामावृत्या िष्यति-हति वाच्यम्‌ , आवृततेरभ्रुतत्वात्‌ । न च~-सा कल्पयितुं कयते, अन्यथाऽपरि संख्यापपत्तेः । तस्मात्‌--पमृचयः । इति सिद्धान्तः ॥

(पश्वमे-पुनराधानेऽगन्याधानदक्षिणानां निबृच्यधिकरणे सताणे ३०-३३) जग्न्याधेयस्य नैमित्तिके गणविकारे दक्षिणा- दानमधिकं स्याहाक्यसंयोगाव्‌ ॥ ३० ॥ शिष्वाच्वेतरासां यथास्थानम्‌ ॥३१॥ विका-

# “अनौ प्रकृतितो दीक्षाहुतयः षटुपराप्ताः । तासां च षण्पच्राः प्रकृतित एव प्रा्ताः--“आ- कूःये प्रयुजेऽमये स्वाह" इलयादयः । अभ्रवपरे ष्मन्राः-“आकृतिमन्नि प्रयुजं स्वाहा” इवादयः- श्यादिशाखदीपिकाऽप्येतत्संवाहिनी | परं तु शावरभाष्पे--“आकृतिमापने प्रयुजं स्वाहा”--इति प्रा- यः । तया वहृ्य:--~ अग्नये प्रयुजर्म्रये स्वाहा“ उति दवयाभहितम ।

९ खज. च्च. ज. कल्पनीयम्‌ । २ क. "देशिकक। ३ क "व| न । अस्त्येः| ४ ख, ज. अ. भ. अत्येवम्‌ । ५ क, "व समुचयसिद्धे; ष" | ६, च. ज, छ. ज. राद्धान्तः ।

[भ ० १०पा०३अपि ०€६-७] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तर्‌ः । ९१९

रस्त्वप्रकरणे हि काम्यानि ॥ ३२ ॥ शद्भते (क नि (८ ( (श क च नवरत्तर्भयत्व ह न्रूयतं ॥ ३३ ॥ पश्चमाधिकरणमारचयति-- एकादिना स्य॒चेय पननिषकृत इत्यदः ॥ बोधकं वा सयुचचेयगुभयीरित्युदीरणात्‌ ॥ ८ ॥ आधानदक्षिणोपतमुभयीरित्यनयते ॥ ददातीप्यविधायिस्वाच्कार्यैक्याद्धाधकं भवेत्‌ ॥ ९॥ आधाने विकल्िवा गोद्रव्यदृक्षिणा द्रव्यान्तरदक्षिणंश्विवं भ्रूयन्ते--““एका देया, षड्देयाः, द्वादश देयाः” इल्यादिना । पुनराधने तु “पपुनर्निष्कतो रथो दक्षिणा! इत्यादि श्रुतम्‌ । मप्र: सन्पुनः समाहितः पुननिष्कवः । सेयं पुनर्मिष्रतादिदकिणा किमतिदिश्यैकादिसंस्यया समुच्चीयते, उत तां बाते, इति संशयः । ““ उम्वीदेदा- त्याधेयिकीः पौनरयियिकीश्च” इदु क्तत्वात्छमुचयः । इति प्रवे: पक्षः ॥ “ददाति इति वपभानानरदैशस्य विवित्वामावादाधानकाले पूवं दत्तं पुनराधानकाठे तदेव दीयमानं च मित्वा 'उमयीः" इत्यन्‌ यते । दक्षिर्णाछ्ठरूपस्य कायंस्येकत्वाद्‌- पदिष्टमतिरिष्टस्य बाधकम्‌ ॥

( षृष्टे--आग्रयणे वासोवत्साभ्यामन्वाहायस्य निवृच्यधिकरणे--सूत्रम्‌-)

अ ] वासा वत्स च सामान्यात्‌ ॥ २५ ॥ षृष्ठायिकरणमारचयति-- वासो वसं समरचेयमन्वाहायेणवानवा॥ अविरोधात्सयुच्चेयं न कार्येक्याद्रिरोधतः ॥ १०॥ आग्रयणे श्रूयते--“"वासो दक्षिणा, वत्सः प्रथमजो दक्षिणा” इति । वदेतत्पा- रुतेनान्वाहार्यण सह विरोधामावात्समुचीयते । इति मन्दः पृवेपक्षः |

@ ०, ®

एककायेत्वेन विरोधिवान्न समुच्चयः) किंतु बाधः । इवि राद्धान्तः ।

( सप्तमे-आग्रयणे वासोवत्सयोरन्वाहायेधमानुष्टानाधिकरणे-स॒त्रम-)

अ्थापत्तेस्तदर्मा स्थातिमित्ताल्याभिसंयोगात्‌ ॥ ३५ ॥

सप्रमाधिकरणमारचयति--

१ज. चच. धायक्रं | २ क, ्वेते उभ । ३. ट्भिधा४्ख. ज, च. न" "णाच बहवः श्रू । च. -णाश्च वह्नयः श्रू। ५ ल, निङ्ृत्तो २ ६ ख. न. छर, "यारन्यापे" । ७ क, "मानापदे्च । <८ज. ञ्च, णाल" ।

५० श्रीमाधवप्रगीतः- [अ०१०पा०३अजबि०<-९]

अन्वाहार्थस्य धर्मोऽत्र न कायः क्रियतेऽथ वा ॥ न तद्धमेत्वतो मेवं साधनतवेप्रयुक्तितः ॥ १९ ॥ सन्त्यन्वादायषीः । वान्कल्पसूत्रकार उदाजदहार-'दक्षिणसद्य उपहतवा हति संपेष्याति । ये ब्राह्मणा उन्तरतः, तान्यजमान भाह-दक्षिणत एव--इति । तेभ्योऽन्वाहार्यं ददाति । (बराह्मणा अयं व ओोदनः, प्रविग्हीव । उत्तरतः परीव इवि संप्रेष्यति" इवि । सोऽयं वर्माऽत्र वासोवत्से न कायः, वस्यान्वाहायेनिमित्त- च्वाव्‌ । मेवम्‌ । भन्वादार्यस्य दक्षिणारूपवेनानतिसाधनव्वप॑युक्तास्ते षमः क्रियन्ते | चतसानत्वं वापि वत्सेऽपरि समानम्‌ । तस्मात्‌- अतापि सन्ति वे षमांः ॥

(आष्टमे-आग्रयणे वत्से पाकभिवाधिकरणे--पूत्रम्‌-) न न ४ दानं पाकांऽथलक्षणः ॥ ३६ ॥ भष्टमापिकरणमारचयति- पाकोऽस्ति नो वा षत्षे स्यादन्वाहायस्य दशनात्‌ ॥ न वत्छनाश्चादश्रोतीं दक्षिणा मांसदानतः ॥ १२॥ अन्वाहायं पाकोऽस्ति । प्वेन्यायेन तद्धमोतिदेशाहत्पेऽपि पाकः स्यात्‌ | इति चेत्‌ । न । वत्सनाशपसङ्भात्‌ । "अस्तु" इति चेत्‌ । न । तथासति मांसद्ानेन श्रतह- नाश्रृतकल्पने प्रसज्येयाताम्‌ । तस्मात्‌- नास्ति वत्से पाकः ॥

( नवेमे-आग्रयणे वाससि पाकाभवाधिकरणे सृतचम्‌-- » पाकस्य चान्नकारिततवातव्‌ ॥ २७ ॥

नवपाधिकरणमारचयाति--

वासस्यस्ति न श पाको विनाश्चभावतोऽस्त्यसो ॥ ज ९ र न वेयथ्यांदप्यशक्यत्वात्पाको वाससि नोचितः॥ १३ ॥ वास्त उष्णोदकमाण्डपरक्षपेण वत्स्येव विनाशो नास्ति | तस्मात्‌-अन्वाहाय- वत्पाकोऽस्ि । इवि चेत्‌ | १ ज. स्च, त्वप्रथक्ति" 1 २च.ज. न्च. ज. मोः | तत्कत्प"| ३ क. "क्षिणास।४क. ख. घ. उपहतेन्या । ५ क, ख. एव । ६ क्ल, अ. "नः, प्रीता यू) ७ ज. छ, "प्रयोक्ता तेन ध। ८ ज्ञ. न्ते । तत्तत्स" । ५ क, "सिति । तदु" । १० ख. ज, च, "दान्यन्रुः। ११, "तो द्या ।

[भि.१०पा.३अषि.१०-११]जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ५२१

न । भोदनत्वाथं हि पकः । न हि वाप्सः सहस्रधा परच्यमानस्याप्योद््‌नता संभवति । न च पराकः कतुं शक्यते । न ह्ुष्णोदकसंयोगः पाकशब्दाथेः, किं तर्द तण्डुलानां वि्ित्ति जनयितुं कृतः पुरुषप्रयत्नः न च वाप्रापे विङ्कित्तः। तस्मात्‌- भतिदिष्टः पाको बाध्यते ॥

क

( दृशमे-आग्रयणे वाप्तोदत्छयोरमिघारणामावाधिकरणे स॒जम्‌-- ) तथाऽभिषारणस्य ॥ २८ ॥ दरङापापिकर णमारचयति-- अभिधारोऽस्ति नो वाऽत्र शक्यत्वाद्रत्सवास्सोः॥

अस्त्यन्वाहायवन्मेवं स्वादुताया असंभवात्‌ ॥ १४॥ सष्टोऽथेः ॥

( एकद्र- | ~ ^ == ~~ - सुत्ाणि ३९-४९) द्रव्यविधिसंनिधो संख्या तेषां गुणखा- तस्यात ॥ ३९ ॥ मसमतवात्त गुणाना मेकस्य श्चतिसयोगात्र ॥ 9० ॥ यस्यवा संनिधाने स्यादाक्यतों द्यमिसंबन्धः ॥ ¢१॥ असंयक्ता त तल्यवदितराभिविधीयन्ते तस्मा- त्पवाधिकारः स्यात्‌ ॥ ५२॥ असंयोगारिधे- श्रतावकेकजाताधिकारः स्याच्छरयाकोपाक्रतां

॥ २ ॥ सब्दाथश्रापं खांकवत्र्‌ ॥ ४७ ॥ भसा पशनामुरपात्ततां विभागात्‌ ॥ ५4 ॥

` # शवरभाष्ये त~-दतः पर्वैः स्वैः--एक्रनातीयानामेव द्वादशशतसंद्याः इति साधितम्‌ । इत आरभ्य "सा सह्या गवामेव इति साधितम्‌ | दव्यधिक्रणद्रयमद्गीकृतम्‌ । न्यायमाखा तु शाल्लदीपि- कानसारिणी ।

५ क. पाकः । ओदनराने क्रियमाणे यजमानेन प्रेषः क्रियते--दक्षिणमाग आगन्तव्यम्‌, उत्तर आगन्तव्यमः इति । अगं परै ओदनदानस्य घ्मल्वादोदनधर्मं इव्य॒च्यते । अयं धम। वाससि वत्ते च न कतैव्य इति पपक्ष: । सिद्धान्ते कर्तव्यः । न दि वाससः | २ क. ति-आव्ासञस्तन का यत्र | ज्ञ, च. ज. 'ति--आघारोऽजा्ति ।

५९

५२२ श्रीमाधवप्रणीतः- [भ०१०पा०३अपि०११)

अनियमोऽविशेषात ॥ 9६ ॥ भागिखाहा गवां स्यात ॥ ७ ॥ प्रयया ॥ ८ ॥ रखिङ्गदर्शनाच्च ॥ ७९ ॥

एकादृशापिकरणमारचयति- क्षिणा द्वादशशतं तस्येत्येतद्रबादिष ॥ सवेषु केषुचिद्राऽ ऽये प्रत्येकं मिर्तिष वा ॥ १५॥ सख्यागणस्य प्रत्येकं गवाद्यन्वयतोऽग्रिमः॥ वाक्यभेदान्न तत्कितु मिर्तिषु सयुच्यात्‌ ॥ १६ ॥ संख्यानोचित्यतो धान्ये सर्वेषां न समुचयः ॥ अस्वेष्विति पक्षेऽपि पश्वो वेकमेव वा ॥ १७॥ सं ख्योचित्येन पशवो नेतत्तस्येत्यनन्वयात्‌ ॥ एकत्वेऽप्यन्न पत्किचिन्माषा वा गादएववा॥ १८ ॥ यत्किचित्िषमामावान्माषाः सन्ति हि तत्वतः ॥ माषा निराकृता गावः प्राथम्याच्चोपकारतः ॥ १९ ॥ तस्येति वाक्याद्राद्रष्यं न युक्तः प्रकृतः क्रतुः॥ संष्यान्तरं चेद्िकृतो स्याद्रवां बाध्यतामियम्‌ ॥ २० ॥ भ्योविष्टामे देयद्रम्याण्यनुकम्य संस्याविशिष्टा दक्षिणा विधीयते-““गोश्चाश्वश्रा- श्वतरश्च गदेमाश्चाजाश्चावयश्च ब्रीहयश्च यवाश्च तिलाश्च माषाश्च वस्य द्वादशशतं दक्षिणा”! द्वि | द्रादश्णविकं शतम्‌ । तत्र संशयः--पेयं संख्या किं गवादिसवेद्रव्य- विषया, किंवा कंतिपयविषएया । स्वेत्वपक्षेऽपि--पतिद्रव्यमियं संख्या, उत ॒मिि- तानाम्‌ | तच-गवादिद्रव्याणि पानानि, संख्या वद्रतो गणः प्रविप्रवानं च गणा- वृत्तिन्याय्या | तस्मात्‌--गवादि द्रव्येषु प्रलेकमियं संख्याः इति प्रथमपक्षगते प्रथमे सर्याविकल्पे पराप ब्रमः-- नैतद्युक्तम्‌ । वाक्यभेद परसङ्मत्‌ । भतो (मिलिवानामियं संख्याः इति दवितीयसंस्याविकल्पोऽभ्युपेयः । तथा च सति सम॒चयवाचिनश्वशब्दा अनुग्रहन्ते | । एतदप्ययुक्तम्‌ | अनोचिल्यात्‌ । न हि ब्रीहियवादिषान्येषु द्वादश्चाधिकशवान्त- भेता दिजादिसंस्योचिवा । परिकरौतस्य्तिजो द्वितैर्रीदिबीजैः पयोजनामावाल्पस्था-

9 क. ख. ज... व ॥ १६ ॥ प्रस्यायौचि। २ ज. क्ष. वो वैकृत्ये । ६ ल्ल. ज... मे खब्वाविः । लन्ज, च. ज, धयन्ञाखावरि॥ ५ न्न, ज, इ, ज भ्युपगन्तव्यः | & ज, इ "तद्धि * ।

[अ०१०पा०३अषि ०१२] जेमिनीपन्पापमासविस्तशः | ५२३

धिकखायादि संख्या तजोचिता । न चेयम श्रुवा । तस्मात्‌-“पििवानां स्वेषां समुचयः' इल्ययं पक्षो न युक्तः | कविपयविषया संख्या" इत्यस्मिन्नपि पक्ष--कि- मायाः परड्वाः पशवः, क्वा गवादिद्रव्येष्वेकं द्रग्यम्‌ । वत्र पषु श्रूयमाणायाः संरूयाया उचितत्वात्‌ पशवः" इति प्रप्-

ब्रमः नैवदयुक्तम्‌ | “तस्य द्वादशञ्चतं दक्षिणा इलयन्न "वस्य" इल्येकवचना- नवेन षण्णां गवादिपञूनामन्वेतुमयोग्यत्वात्‌ । एकत्वपक्षे-किं यत्किचिरेकम्‌ , किं वा माषद्रव्यम्‌, उव गोद्रग्यम्‌ | तत्र-- नियामकाभावात्‌ 'यक्किचिव्‌ , इति प्र्रम्‌ |

तन्न । संनिषेर्नियामकत्वात्‌ | “माषाश्च तस्य द्वादशशतं दक्षिणा" इवि माषाः संनिहिताः । तर्हिं “अस्तु माषद्रव्यम्‌" इति चेत्‌ ।

न । पस्थादविपरिमाणसंख्यौचित्येन निराङवत्वात्‌ । तस्मात्‌--"गोद्रव्यम्‌" हवि पक्षः परिरिष्यवे । पथश्रुतत्वोपकायै वन्न नियामकौ । अस्ति दि महानुपकारः, ऋत्विजः पतिग्रहीतुगेव्येनाऽऽज्यक्षीरादिनाऽभिहोजदरोपूृणेमसारििद्ेः। ननु तस्य प्रक्वस्य क्रवोद्दृशशतं दक्षिणा" इलयन्वयद्रोदरव्यं न पतीयते--हवि चेत्‌ । न । धयद्रोद्रव्यं तस्य द्वादशशतम्‌! इति वाक्येन वत्पवीवेः । वाक्यं हि प्रकरणाद्रछीयः । तस्मात्‌--गवा दाद्शशवम्‌" इवि राद्धान्तः । विरुपिषु यर गोैक्षिणाया; मंस्या- न्वरं श्रुतम्‌ | वत्रास्याः संख्याया वायो विचारण़लम्‌ ॥

( द्रादशे-विभस्य गोदक्षिणाया दानाधिकरणे सूत्राणि ५०-५२ ) @ क क 1 तस्य दन कभागमत प्रदानाना एथ म [ (क ४९ कृत्वात्‌ ॥ 4० ॥ पारया कखकवत्‌ + (० ९ ॥५१॥ विभागं चापि दशयति ॥५२॥ दादशापिकरणमारचयवि-- गोदाने विहिते स्वेच्छा नियतिर्वाऽन्तिमेऽपि किम्‌ ॥ अविभागा विभागों वा निपमानुक्तितोऽग्िमः॥ २९१९॥ अविभागो वहुत्वोकतेवेहुखं न विवर्तितम्‌ ॥ विभागे स्वामिभिः स्वत्वसिदधरिद्धं च टरयते ॥ २२॥ पूर्वोक्त एव गवां दाने संशयः--ऋचिग्भ्यो देयानामुक्तसंख्यानां गवां विभागा- विभागयोयेजमानेच्छेव प्रयोजिका) उवास्लयन्यतरनियविः। यदाऽपि नियविः, तदराऽगि-

१ क, ककुडवादि" । २ कृ, मव्राश्रु" | ३ ल्ल. ज. छ, "यद्रव्यवि"। ४ ज, घ्व, 'मस्तृत'; ५ ज. घ, अ, तिद्धान्तः। ५ ख. ज. प, ज, “भिः सच्वक्ति | ५७ ज, छ, देवाना" ।

५२४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ.१०पा.३अपि.१३-१४]

विभागः, विभागो वा विभागनियामकस्यानुक्तत्वात्‌ “इच्छाः इवि तावत्पा्म्‌ | "तिर्य दक्षिणां ददाति” इति बहुवचनश्वणेन समूहस्य प्रवि्रहीतृत्वात्‌ ‹अविमागः' इति पक्षान्तरम्‌ । अैकत्ववदुदेश्यगतत्वाद्हुत्वं न विवक्षितमित्येकेकः प्रतिग्रहीता । तथासति विभा- गावरयंमोवात | समूहाय दत्ते सदयेकेकस्य खापित्वामवे परखत्वापादनलक्षणो दानश्ष- वदार्थो न सिध्येत्‌ । किंच “'तुथोवो विश्ववेदा विभजतु” इवि मत्रे विभागलिङ्ग हरयवे । तस्मात््--विमागनियमं राद्वान्तः ॥

(जयोदशे ज्योतिष्टामे समाख्यानुक्तारेण दक्षिणापिभागाधिकरणे सूत्राणि५ ३-५५) समं स्यादश्ुतलात्‌ ॥ ५३ ॥ अपि वा कर्म- वैषम्यात्‌ ॥ 4 ॥ अतुल्याः स्थुः परि

क ~ व ४ ॐ य वषमास्या विावश्चता पारक्य कमण्यु- ् ह ¢ स पपद्यत द्शनाहश्चषस्य तथाञ्य॒दयं ॥4५५॥ त्रयोदशायिकरणमारचयति- स॒ विभागः स्मोनो वा विशेषाश्रवणात्समः॥ वेषम्यं स्या्यथार्यासिमेवं तत्स्यात्छमाख्यया ॥ २३ ॥ र्वोक्तः स विभागः समः स्यात्‌ । कुतः--वेषम्यहे वोर्विशेषस्याश्रवणातव्‌ । साम्ब. हेवुस्वु छोकिको न्यायः । कोके हि पत्राणां पितेषने समविभागो दष्टः | तस्मात्‌-

(समः' इत्येकः पन्नः |

कमेकरेषु प्रयासानुरुपेण मृवितारतम्यं दृष्टम्‌ । तद्वदत्रापि । इति द्वितीयः पक्षः। द्वादशाहं दीक्षायामेवं समाश्नायते--“"भंविनो दीक्षयति, पदिनो दीक्षयति" इवि । अपं येषामृतिजां वेऽर्विनः । एवं पादिनो योजनीयाः । तद्विशेषो याज्ञिकमुखादवग- न्तंव्यः | वतः शोवसमाख्यानुरूपेण केषांचिद्षेम्‌ , केषांचित्पादः, इत्यादिविमो विभागः । इति राद्धान्तः ॥

( चतुदंशे भूनान्नि धेन॒दानेन निखिख्दक्षिणाबाधाधिकरणे सत्राणि ५६-५८ ) तस्य धेनरिति गवां प्रकृतां विभक्तचोदितिवा-

9 ख. ज. कष. "भावी । स" । > ख. रिचित्तयो | ३ च. च्च. न.तुर्थो 1 *क.ख.च,ञ, "यापं मेवं । ज. ञ्च, "य्षमेवं । ५ ज. स्च. तुषु ठौ" । ६ ज. स. ^तृस्तमो वि" । ७ क. भवेन्‌ | < के. पादेन । ९ चः तद्धिचेषा । १० च, “न्तव्याः। त्‌" । ११ य. ज. इ. "षयो वि ।

[अ०१०पा०३अघि० १५] जेमिनीयन्पायमारपिस्तरः। ५२५

रसामान्याततदिकारः स्याघयेषटगुणशब्देन ॥4६॥ सवस्य वा क्रतुसंयोगदेकखं _ दक्षिणार्थस्य गणानां कायकतवादथ __ कक्तं श्ुतिभूतं स्यात्तस्मास्समवायादि कमभिः ॥ ५७ ॥ चोद्‌- नानामनाश्रयाहिङ्केन नियमः स्यात्‌ ॥ ५८ ॥ चतुद शाथिकरणमारचयवि-- भूनान्रि धेनुवाधेत गाः किंवा कृत्स्दक्षिणाप्‌ ॥ धेन्वा विशे षितत्वाद्रा दक्षिणेकत्वतोऽखिरम्‌ ॥ २४ ॥ तीताभ्यामधिकरणाभ्यां बागोपोदावेन परक्तौ दक्षिणा निरूपिता | अत्र विकृतौ बाधो निरूप्यवे | “अथष भूः” इति मूनामकमेकाहविशेषपुपक्रम्य ^"षेनु- देक्षिणा” इति श्रूयवे । सेयं षेनुगोमात्रं वाधते । कृतः- "या गौः सा पनुः" इवि विशेषायेवुं योग्यत्वात्‌ | न 1है योऽश्वः) सा षेनुः' इति विशेषणं युज्यवे। तस्मात्‌ -गोविशेषरूपया षेन्वा प्राकृतस्य गोसामान्यस्येव बावो नेवरस्य । इवि प्रपि- ब्रमः--इयं पेनुरखिलां दक्षिणां बाधते । कूवः--गवादीनां माषान्तानां सर्वेषा- मेव दक्षिणारूपत्वाव्‌ दक्षिणा" इत्येकवचनमिह प्रयुज्यते । “गश्च '“-इत्यादयः समृचयवाचिनश्चशब्दा एकत्व एवोपपद्यन्ते । आनतिश्वैवंस्यत्यन्तसुलमा । यदि दक्षिणा भिेरन्‌, तदानीमेकयेवाऽऽनविसिद्धेरिवरासां वैयथ्यं दुवारम्‌ । तस्मात्‌-- निखिकद्क्षिणावाषः |

( प्रथचदशे-"एकां गाम्‌" इत्यनेन गोगतसख्याबाधाधिकरणे स॒जम्‌- ) भ त

एकां पञ्चोते धनवत्‌ ॥ ९ ॥ पञ्चदृशापिकरणमारचयति--- एकां पञ्चेति कृत्स्नां वा गोषख्यां वा निवतेयेत्‌ ॥ स्यादाचो दक्षिणायागान्मेवं व्यवहितत्वतः ॥ २५॥ इद्‌ श्रयते--““यस्य सोममपहरेयुरेकां गा दक्षिणां दयात्‌ । अमिद्ग्पे पञ्च गाः" इवि । दिदं सख्याविशिष्टं द्रव्यं विधीयमानं गवाश्वादिदृक्षिणां र्लं निवः वेयेत्‌ | तस्य दृक्षिणाशब्दयोगेन कार्येकताव्‌ | मेवम्‌ । विशि्टविषो गौरा, गवां प्राप्ता, संख्यामात्रं विधेयम्‌ | तस्य च

१क., च, ज्‌. "वादि.

५६ श्रीमधवप्रणीतः- [अ.१०पा.३अपि.१६-१५७]

गोप्रदेन व्यवधानान्न दक्षिणायोगोऽस्ति । योगे तु गोगवां खविरोषिनीं पूवप संख्यामेव निवतेयेत, न त्वन्यत्किचित्‌ । इति राद्धान्तः ॥

(पोडशे-साद्यस्करे तिवत्सेन सोमक्रयसाधनमानरवाधाधिकरणे प्राणि ६०-६२) त्रिवत्सश्च ॥ ६० ॥ तथा च रिङ्गदर्श- नम्‌ ॥ ६१ ॥ एके त॒ श्ुतिभूतत्वास्सं-

ख्यया गवां रिङ्गविशेषेण ॥ ६२ ॥ पोडशाधिकरणमास्वयति- त्रिवत्सेनषेभो बाध्यः कृत्छ्ं वा क्रयप्ताधनम्‌ ॥ ऋषभः पुगवत्वान्न क्रयोदेशविधानतः ॥ २६ ॥ साद्यस्करे वषत्रयोपेतो गोः श्रूयते--"“तिवत्सः साण्डः सोमक्रयणः" इवि | परकृतो--“भजया करणाति, हिरण्येन क्रीणाति, वृषमेण कीणाति, इत्यादिना क्रयसाघनान्यान्नावानि | वत्र पंगवत्वसाम्येन बाध्यं वुषभमात्रम्‌ | इति पवः पक्षः। नेतचक्तम्‌ । कुवः--क्रयमुदिद्य चिवत्सविधानात्‌ । साण्डत्वोदेशेन वद्विवाव्‌- मओोषीमीयादावि त्रिवत्सः प्रसज्येत । तस्मात्‌--क्रयसाधनं रत्तं बाध्यम्‌ ॥

( स्दशे-अश्वमेधे पाकाशोनाध्वयुभागवाधाधिकरणे सूत्रे ६३-६४ ) प्रकाशो तथेति चेद्‌ ॥ ६२ ॥ अपि तवयवार्थला- हिभक्तप्रकृतित्वाहणेदन्ताविकारः स्याव ॥ ६९ ॥ स्दृशापिकरणमारचयति- किं पाकाशौ बाधको स्तः कृत्छरस्याध्वयंवस्य वा ॥ ददातियोगात्कृत््नस्य न विशिष्टेन योगतः ॥ २७ ॥ अश्वमेधे श्रूयते--“"हिरण्मयौ पराकाशावध्वयेवे ददाति" इति । प्राकाशौ दीप- स्तम्भाविदयेके | दपेणाविल्यपरे । तौ किं पाङुतस्य दक्षिणाद्रव्यस्य कृत्लस्य बाधक, उत--अध्वयुंभागस्येव । तत्र ““प्राकाशौ ददाति" इति कमकारकवाचिदि्वयाश्ु तिरूतेन दानसंबन्षेन (“पाकाज्ञावध्वयेवे”” इति वाक्ये पुरुषसंबन्धेऽपोदिवे सवि देयद्रव्यपरीतेदयावान्तरस्य छत्लस्य बाधः | इति पवः पक्षः| “भध्वयेवे ददाति” इति संपदानवाचिचर्वुधाभ्रविरुवस्य दानाक्रियासंबन्वस्याप-

१, गोयोगे। २क,च. “न्प चोदि ३ क. "यान्त ४च, (तुयेश्रु। ख. "तुरधीभरुतिविङ"।

[अ.१०पा.३अवि.१८-१९जेमिनीपन्यापमारविस्तरः। ५२७

वदितुमशकयत्वात्संपदानविशिष्टदान क्रियया संबन्धेऽपि द्वितीयाश्रतेरविरोषादध्व- युभागस्येव वध्रः । इति राद्धान्तः ॥

( जष्टादरो-उपहव्ये उयावान्वेनाखिर्दक्षिणाबाधाधिकरणे सूत्राणि ६५-६&७ ) धेनुवचाश्वदृक्षिणा स ब्रह्मण इति परुषापनयो | (त स ५ ® अ यथा हरण्यस्य ॥ ६4 ॥ एक तु कतृस्षयागा- त्सग्वत्तस्य लिङ्गविशेषेण ॥ ६६ ॥ अपि वा श | (कर [ कष्य तदापकारादरण्यवारकारः स्याद ॥ ६७ ॥ शष्टादशापिकरणमार्चयति-- रयावाश्वो ब्रह्मभागस्य बाधको निखिर्स्य वा ॥ आद्यः प्राकाशवन्मेवं धेनुवत्सोऽपि नान्यगः ॥ २८ ॥ अष्टयुपहव्यनामक एकाहविरोषः । वत्र भ्रूयते--"“अश्वः यावं सुक्मल्लारो दक्षिणा”, ^“स॒ ब्रह्मणे देयः” इति । पराकाशन्यायेनायं बरह्ममागस्येव बाधकः । इवि पूवः पक्षः| दक्षिणाशब्दसंयोगाद्धनु न्यायेन कुत्स्य बाधकः | उपरितनेन तु “व्रह्मणे देयः”! इति वाक्यान्तरेण तस्याश्चस्य व्रह्मन्यविरिक्तपृरुषान्तरसंबन्धों बाध्यते । तथासति पुरुपान्तरस्यातिदिष्टोपदि टदक्षिणाद यवाषाहोकिंकद्‌ानादिंना केन चिदुपायेनाऽऽनविः सिध्यति ॥

सांमचमसेन कृत्छ्रदक्षिणा- पुरुषान्तरयोर्बाधाधिकरणे तथा च सोमचमसः॥ ६८ ॥ सर्वविकारो वा करत्वथं प्रतिषेधार्पशनाम्‌ ।॥६९॥ ब्रह्मदानेऽ विशिष्टमिति चेत्‌ ॥ ७० ॥ उत्सर्गस्य करत- थतवासपरतिपिदस्य कर्म स्यात्न च गौणः प्रयोजनमथः स दक्षिणानां स्यात्‌ ॥ ७१ ॥ यदि तु ब्रह्मणस्तदूनं तदहिकारः स्यात्‌ ॥५७२॥

१, हयवाधष्य। २, घ, "करदे वि*।

( एकोनविरे- | म॒त्राणि ६<--७३ )

५२८ शींमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०३अपि०१९]

सवे वा पुरुषापनयात्तासां क्रत॒प्रधानवाव्‌।॥७३॥ ठ्कोनविशापिकरणमारचयति- किं सोमचमसो ब्रह्मभागहायुत कृत्छत्टत्‌ ॥ पनां निन्दया सवेप्रसक्तेत्रंह्यभागहत्‌ ॥ २९ ॥ निंन्देयं न निषेधाय चमसस्तुतये त्वषा ॥ दयावाश्ववतसवदेयपरूषान्तरवाधकफः ॥ ३० ॥ ऋतपेये श्रूयते--“भोदुम्बरः सोमचमघ्ो दक्षिणा! “स परियाय सगोत्राय न्वे देयः” इति । सोऽयं सोमचमसो बह्ममागमेव बाधते । कुवः-“यतञन्द- यात्‌, सोऽत कूयात्‌"” इति परोदाननिन्द्या सवेदानप्रसक्तेः । तस्मात्‌--न सवै- वायकः | इति प्राप्- ब्रूमः-- नार निषेधाय पुनिन्दोच्यवे । किंतु विवेत्सिव्रसोमचमपरस्तुत्यर्थोऽय- मथंवादः । वेन निन्दायाः स्वेप्रसञ्जकत्वं नाति । तस्मात्‌-स्वेपसक्तिरूपाया अभ्यपिकाशङ्ाया निराकवतासपूवा धिकरणन्यायेनात निणयो द्रष्टव्यः ॥ तस्िन्नेवापिकरणे कत्वाचिन्तारूपं विचारं बुद्धव्युत्पादनाय रचयति-- पुवोक्तं निणेयं पएरवेपक्षयित्वेकवाक्यताम्‌ ॥ भ्रान्त्या कृत्वा दक्षिणांश ब्रह्मभागं निदतयेत्‌ ॥ ३१ ॥ ङ्यावाश्वाधिकरणे--““सूक्पल्कारो दक्षिणाः? इत्यस्य ^“स ब्रह्मणे देयः“ इत्यस्य चान्तराले “स ह्यनिरुक्तः” इवि वाक्यान्तरं पठितम्‌ | तेन व्यवधानाद्िस्पष्टो वाक्य- भेदः । इह तव्यवधानादेकं वाक्यमिति भान्तः । एकंवाक्यतायां त॒ चम सशब्दस्य दक्षिणाङब्देन व्रहमक्ञब्देन च संबन्ये सति कत्लदृक्षिणायाः पुरुषान्तरस्य च निवृत्तिः। तथास्ति पर्वाक्तसिद्धान्त एवात पुवेपक्षीभवति ॥ दक्षिणामुदिश्य चमस एको विवेयः | तस्य ब्रह्मसं॑बन्धोऽपरो विषेयः । ततोऽथ- भेदाद्वाक्यमेदो द्वारः । तस्मात्‌-दक्षिणाशब्देन दंशं लक्षयिा व्रह्मसंर्बददक्षि- णांशमनू द्य चमस्तमाजव्रिधानत्तद्रागस्यैव निवृत्तिः | कत्वाचिन्तामुदायवि--

9 क, कृत्लवत्‌ । च. ज. कृतछ्नुत्‌ । २ क. निन्दवा। ३ ल. प्रो्ियाय। ४ क. सोम. श्म 1५. शरूपदक्षिणाभागनिषेया निन्यते। ते। च निन्दानिषेधो सवेदेव प्रसक्ते गमयतः । ० 1 ५ज. च. कात्या क. कया । ७ क, क्यतः॥ न्रा । ८ क. च. ज. च, ज्‌ बन्यद्‌ । च, बन्धे द" । ९ च. ^ति। विङ्ाधिकरणमःरचयति--द्‌" ।

[अ०१०पा०३अपि०२०] जेभिनीयन्यायमासाविस्तरः। ५२९

दक्षिणोक्तिः करतौ दष्टा स्वेता न पसि सा ॥ वाक्यभेदश्च दुवसो युक्तोऽतः प्देनिणंयः ॥ २२ ॥ पायेण वैदिकन्यवहरिषु दक्षिणाशब्द्ः करतुविषय एव दष्टः, न तु पुरुषविषयः। अतः कतुदक्षिणारूपश्चमसः सर्व कतुदक्षिणां निववेयेत्‌ | वाक्यभेदस्तु विस्पष्टं माप्त- मानः कौशिकुशमवलम्ब्य न्यायविदा न निवारयितुं युक्तः। तस्मात्‌-रत्लदृक्निणा-

र

पुरुषान्वरयोबोषः । इत्ययमेव रांद्धान्तो युक्तः ॥

( विंशो-वाजपेये रथस्य भागनियामकताधिकरणे-सूने ७४७५ ) यनुर्य॒क्ते खध्वर्योरक्षिणा विकारः स्यात्‌ ॥७४॥ अपि [ @>९ १, 9 व 1 र वा श्चतेभूतवास्सवासां तस्य भागां नंयम्यत ॥५७९५॥ विक्ञापिकरणमारचयति-- यजुयुक्तो ऽध्वयुभागं बाधते यमयत्युत ॥ वाधः प्राकाशवन्मेवं पक्षे प्रपरिनियम्पते ॥ ३३ ॥

वाजपेये श्रयते-““यजुयुक्तं रथमध्वयेवे ददाति” इति । अस्यायमथंः-“रथश्ञकट- दासीनिष्कादीनि सदश्च द्रव्याणि प्ारुवगवाश्वादिद्क्षिणाद्रव्य्वाधकान्यत्न विहि- तानि । तेषु च पतिद्रव्यं सप्चदशसंख्या विहिता । ततो रथाः सप्रदश । वेषु युख्यं रथं यजमानारोहणाय “इन्द्रस्य व्ोऽपि"”--इलयादियसुरवेदोक्तमेत्रेः सन्ीकरोति । सोऽयं यजुयक्तो रथः । तं च द्क्षिणाकाठेऽध्वयेवे दात" इवि । ““पाकाशावध्व- येवे ददाति” इयत यथा चोदकपाप्रस्याध्वयुमागस्य बावः । एवमत्रापि । ननु-- सप्ठदशद्रव्येविषानेनैव पारवद्रग्यवाधपिदिः । बाढम्‌ । वथाऽपि “भर्धिनः, पादिनः" इयारिसमाख्याप्रापिवा विधैपविभागविशेषद्काधिः+ सा यजुयुक्तरथरूपभायविरोषवि- षिना बाध्यते । तस्मात्‌-अध्वर्योने रथान्वरमागोऽस्ति) नापि शकटदास्यादिभागः। इवि पवः पक्षः|

नैतचुक्तम्‌ । पाकाशद्ान्ववेषम्यात्‌ | जलयन्वमपराप्तौ हि पराकाश तत्र विधेयो । यजुयैक्तरथस्तु पक्षे प्राठः । वथाहि--/सक्दशञ रथान्ददाति" इत्युक्ते “कस्य कां रथः! इति चिन्तायां यजमानेच्छाया नियामकत्वात्‌ | 'यदाऽध्वयैवे तं दातुमिच्छति,

१क्ञ.अ.ते।च.तु।ञज.्.नो।२ज. "तुवो" । ३ ज. सल. एख्षविषये । ४ ज. इ कारंकु*। ५ज. स. "वाधते । इ" । ६ ज. सष. ज. सिद्धान्तो । ७ च. एकविशा" । < ज. "धये यम । ९ ज. ज्ञ, "कानीति स । १० ख. प्राकृतद्रव्यं । 4१ ज. स. “व्यन्यवरधा ।१२ख. ज. ञ्च, ज. "षय्रवि" | १३ क्त. वीक्षायां ) ज. ष. जिज्ञासायां । १४ क, "वे तदतु ।

६५

५३० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०यअधि०१] तदा प्राप्रोति, यदा नेच्छति, तदा न प्राप्रोति" इति पक्षे प्राः | ततो यो यजुयुक्तो रथः, सोऽध्वयेवेऽवश्ष्यं देय इति नियम्यते । तेवो न कस्याप्यनेन बाधः ॥ इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यायमाखविस्तरे दशमस्याध्यायस्य तृतीयः पादः ॥ ३॥

अचर पादे आदितः अधिकरणानि २० ६९१

सत्राणि ७५ १८६०

( अथ चतुथः पादः प्रारभ्यते-- )

( प्रथमे-नारिष्ठहोमादिभिनंक्षतरेष्टयादीनां समरच्चयाधिकरणे सत्रे १-२ ) ® @ अ १, + ॐ कि क प्रृातरङ्गासषयागमकमसस्कार विकृतावाधक स्याव ॥ 9 ॥ चीद्नालिङ्कसंयोगे तदिकारः प्रतीयेत प्रकृतिसंनिधानात ॥ २ ॥ चतुथेपादे प्रथमापिकरणमारचयति- नकषतरष्टचुपहोगरादिनोरिषादेनिवतेकः॥ समुचिता वा कार्थेक्यादायोऽन्त्योऽपूर्वभेदतः ॥ १॥ सन्ति नक्षत्रेशे--“अय्ये स्वाहा, कत्तिकाभ्यः स्वाहा, अम्बायै स्वाहा, ईलाये स्वाहा!” इदययादय उपहोममत्राः । प्रकृतो प्रधानहोपादृष्वं नारिष्होमो विहिवः-- ““नारिष्टन्होमाञ्चहोवि^” इत्युक्तत्वात्‌ । ““दृश्च वे तनुवो यज्ञ यज्ञियाः” इयाद्य- स्तन मत्रा: । जयमेको विषयः। तरथा इयेने भ्रूयवे--““रोहिवोष्णीषा छोहितवसना निवीता ऋत्विजः परचरन्ति” हति । परकवावुपवीतं विहिवम्‌--““उपव्ययते!” इति । अयं द्वितीयो विषयः । वथा-ृष्टचे षडहे श्रूयते--““पैध्वाशयेद घृतं वा" इि। पररुतौ श्ुतम्‌--“ (यो चवं बाह्मणस्य, यवागू राजन्यस्य, जामिक्षा वैश्यस्य! इति । अयं तृतीयो विपरयः । तच्र-उपहोमनिवीवमध्वजलनानि क्रमेण नारिष्होमोपवीतपयो- व्रतानां निववेकानि | कुवः-कायेक्याव्‌ । उपहोमनारिएहोमयीस्तावजहोविशन्दै- कयतदक्याभ्यां कायैक्यं प्रतीयते । अशर्न्रतयोः शब्द्मेदैऽप्यथेभेदो नास्ति ।

१ ल. प्राप्तिः ।ज. क्ष. न. प्राप्रोति । २ ख. तनक । ३ ज. इष. ज, "तेषुपः।४ज. च. दुलापये । ५ ज. छ. यज्ञ । ६ क्ष, मध्वशनं धृतं | ७ ज. इ. "दक््ात्र्येः । ८ ज, नपवोत।

[भ०१०पा०४अबि०२] जेमिनीपन्पायमाराविस्तरः। ५३१

निवीतोपवीतयोः शब्दाथेभेदेऽपि वीतशब्दस्मारितं कायमेकं स्यात्‌ | तस्मात्‌-वापः, इति पुवः पक्षः ॥

भवतु नाप दृष्टाधषु कार्येक्यं दष्ट बावः । उद्ाहवानि व्वपृवोयोनि । अपव च विध्येकगम्यतया विधिभेदेन मिवे | तस्मात्‌--कायमेदात्समुचयोऽभ्युपेयः । न च-निवीतोपवीतयोरविरोषः शङ्कनीयः, वासोभ्यां चदुभयोपपत्तेः । नापि--प्रयो रतस्य द्टायेत्वम्‌, अल्पेन पयसा तृप्िपुष्टयसेमवात्‌ । उदाहरणदये रुचाचिरन्वं वाऽस्तु |

( द्वितीये वणेकद्रयसहिते सृत्रम-- ) चोद्नालिङ्गसंयोगे तहिकारः प्रती- येत प्रकृतिसंनिधानात्‌ ॥ २ ॥

दिवीयाविकरण ( स्य शरमयबर्हिषा कोशबरिर्बाधप्राधकं प्रथमवर्णक ) मार- चयति-

समुच्चेयं शरमयं कोशेनोतास्य बोधकम्‌ ॥ चयस्य विधेराचो मेवं प्रतिपदोक्तितः ॥ २॥

(“सोमारोद्रं चरुं निवेपेर्कष्णानां जीहीणाम॑मिचरन्‌ “ इयत “इारमयं बहिभेववि इवि श्रुतम्‌ । तदिदं पारूवेन कुशवर्हिषा पह समुच्यीयते । कुतः--मयदट्शब्देन शर- प्राचयेस्य विषानाद्बाधेनापि तदुपपत्तेः । इति पवः पक्षः ।

(“नियं वृद्धशरादिभ्यः! [पा स= ४।३। १४३] इतिसूनेण शरशब्दाद्विका- र्थं मयट्‌ प्रययः पतिपदोक्तः । अतस्तं परिदयज्य प्राचयार्यो न यहीतुं शक्यः। किचि-पाचयोथं कायोन्वरं कल्प्यं स्यात्‌ | तस्मात्‌-कुशबदिषो बावः | इवि रद्धान्तः॥

८ वाजपेये-रथघोषदुन्दुभिघोषाभ्यां दभेमच्रयोरमयोबोधबोधकं ) द्वितीयव- णेकमारचयवि- रथदुन्दुमितद्धोषो किं वर्दिमेन्रयोः कमात्‌ ॥ बाधकाडुत तद्धोष एक एव हि बाधकः ॥ ३ ॥ # शाच्रदीपिकायां तु वणकद्रयसदितमपीदभधिकरणः प्रथमाधिक्ररणवण कान्तरतेनाद्गीकरतम्‌ ।

१ क. "पि निवीतपवी" । चन. ज. "पि निदी"। ज स्र. पि वेरिति") २. च. “स्मात्स। ३ ज. च. "भ्यपगन्तव्यः। ४ सर. च्च. 'न्ताऽस्त्‌ | ५ ज. बाधनम्‌ । € क. पेःक्ृष्ठानां ७ न्‌. न्च. मपच्‌ । < ज. न्न. सप्रहः। «ज, प-पथाम।१० अ. च, कल्पनीयं ।

५३२ श्नीमाधवप्णीतः- [अ०१०पा०४अि०३]

रथघोषेत्ययं द्र द्रस्तेनेती बाधक, न तत्‌ ॥ घोषाभ्यामित्ि वा घोषे क्षणा वा भरस्रज्यते ॥ ४॥ पू्ेपक्षऽन्यदीयोऽपि शब्दोऽत्रास्तु रथे सति ॥ राद्धान्ते रथदुन्दुभ्यारेव घोषः प्रयोजकः ॥ ५ ॥ वाजपेये श्रूयवे--“(रथषोषेण माहेन्द्रस्य स्वोचमुपाकरोवि । दुन्दुमिषोषेण माहे. द्रस्य स्तोतमुपकरोवि"” इति । ररुतौ वेवं श्रयवे--“उपावर्ध्वमिवि बहि्या स्तो्मुपाकरोति, इति । उपाकरणं नाम स्तोजं परति प्रेरणम्‌ । त्र -““रधदरव्यं दृन्दु- मद्यं च दयं बरदैवयस्य बाधकम्‌ । घोषो मत्रस्य बाधकः, हवि वावल्याप्रम्‌ । रथश्च पोपश्वेति द्रदसमासेनोमयोः माघान्यात्‌ | नेतदुक्तम्‌ । इतरेतरयोगदंदरे ^रथयोषाभ्याम्‌” इति द्विवचनपरसङ्कात्‌ । समाहा-

रद्द तु धोषराब्दस्य समाहारलक्षकतया मुख्यवृत्तिीयेत | (रथस्य घोषः, इति ततपु- रुषृषमापे मुर्यवृत्तिने हीयते । ततापि रथप्राधान्यं हीयते--इवि चेत्‌ । समाहा- रेऽपि समानम्‌ । तस्मरात्‌-पोषो द्रव्यमत्रयोबोधकः । नैनु यद्युभयं बाधकम्‌ , यदि वेकं बाधकम्‌ , सवया द्रग्यमन्रौ बाध्येते | # तत्र कोऽतिशयः-इति चेत्‌ । उच्यते-

पवपक्षे छयमघुष्यन्नपि रथः सद्धावमातरेण बर्हिनिववेयति, घोषश्च रथेनाविशेषिवत्वा- द्न्यदीयोऽपि मत्रं निववेयेत्‌ । सिद्धान्ते तु नान्यघोषः । इत्य विशयः ॥

७०

यवादिग्रहाणां समचयाधिकरणे ९,

सवत्र त॒ प्रहाश्नानमधिकं स्यासपकृतिवव्‌ ॥२॥ अधि- कैश्वैकवाक्यस्वात्‌ ॥ ¢ ॥ खिङ्गदर्शनाच्च ॥ ५ ॥ तृतीयाविकरणमारचयाति-

बाह रपत्यादयः कि स्युः प्राकृत ग्रहबाधकाः॥

न्रे

समुचिता उत।ऽऽयोऽस्तु कर्यक्याद्‌ग्रहरिद्धतः ॥ ६ ॥

(त॒तीये-

<

{ वारस्पत्यग्रहादिभमिः पराकृतेन्द्रवा- ; मूजाणि ३-५)

# तन्न यदभयं बाधकम्‌ । यदि वेकं बाधकम्‌, सवथा द्रव्यमन्रौ बाध्येते" इतः परं पाट; पञ्चस्वपि पुस्तकेषु नोपटभ्यते, केवलं श्च” पुस्तकेऽपि केनचिल्नुटिपरणायोपरि छिक्जितः ।

१ ज. ष, कौ मतौ ।|२ज. ञ्च. "पि घोषो शब्द्र ज. "पि श्न्दयो घोषो २*।३ च. "ते “उपावृत्य उ" ज. श्च. 'ते-“उपावथध्व"। ४ च. "ति मन्रव* । ५ क. "द्रव्यं इन्दभिद्रव्यमेतददवयं ।

ज. चच, द्रव्यदुन्दुभिद्रग्यदयं | ६ ज, इ. सेचोम। ७ क. क्च, भ, तत ।

{मर१०पान्यजपि०४ै] जेमिनीयन्यापमारविस्तरः | ५३३

समुच्चयः प्रमाणाम्पां ग्रहाणां प्रकृतो पथा ॥ विधेयोक्तेने सिद्धं तचोक्तं रिदं सुराग्रह ॥ ७ ॥ वृहस्पविे श्रूयते--““ बाहंखल्यं यदं गृवावि”” इवि । विषुवति अर्क गहावि'/ इति । महात्रते--““ शुक्तं गृहावि” इति । अश्वमेधे श्रूयते--““सौवणे- राजवाभ्यां महिमानौ गृहणाति” इवि । तत्र-बाहैखलयादयो ग्रहाः प्रारुवानि- नद्रवायवादिग्रहाणां बाधकाः । कुतः-यागनिष्पाद्नलक्षणस्य कायंस्यैकत्वाद्‌ । अहशन्द्संयोगः कार्यैक्यगर्मकः | तस्मात्‌- वाधः । इति प्रप्- बरमः--यथा प्रकतौ प्रथमचोदितस्येन्द्रवायवग्रहस्य, पश्वाचोरिवानां भेत्रावर- णादि ग्रहाणां च समुचयः। तथाऽजोपदिष्टोनामतिदिष्टानां च समुच्चयः स्यात्‌ | अयोच्यते--प्रारृतानां परस्परमेककायत्वे मानामावात, प्रत्युत प्रयोगवचनेन सेभूयकारित्ावगमाचुक्तः समुच्यः--इवि । वद्य्ापि समानम्‌ । यागानिष्पादकतवं तु प्रयोगवचनपापितत्वात्सहिवानामिव, न तवेकैकस्य, ^ भरेण यजेत” (शुक्रेण यजेत" इलव प्थक्पथकत्यागसंबन्धामावात्‌ | ग्रहशब्दरोऽ्पूवेविषेयग्रहणक्रियां ब्रते | नतु पर्तवौ कृप्तकायं पदाथेमनुवदति, येन लिङ्गं स्यात्‌ । किच-“वाजपेये सोपग्रहाः सुराग्रहाश्च" इद्यविदिष्टानामुपदिष्टानां च समुदयाधमुच्यमानश्वशब्द्‌ः स्वेत समुच्चयं गमयति । तस्मात्‌-न बापः॥

( चतुथ--वाजपेये प्राजापत्यपथ॒भिः क्रतुपञुनां सय॒चयाधिकरणे पूनम्‌-) प्राजापत्येषु चाऽऽप्नानात्‌ ॥ £ ॥ चतुथोधिकरणमारचयति-- प्राजञापरत्येः पशूनां कि बाधो यद्रा समुचयः॥ अक्रियाथा परृक्तिः स्पाद्धि्ं तास्ति बाधनम्‌ ॥ ८ ॥ पशूनुदिरय संख्याया देवस्य च विधो भिदा॥ कमान्यते ग्रहन्यायाद्रोधनाच समुच्यः॥ ९ ॥ वाजपेये श्रुयते--““सपतद्ञ प्राजापत्यान्प्ूनालमवे'” इति । वैरेतैः पाङूतपशू- नामात्रेयादीनां वाषः स्यात्‌ । कुतः-पश्त्वलिङ्गात्‌ । न हि पङशब्दो अहशब्दव- द्पृवां विधेयां क्रियां वरवे, येन छिङ्गतं हीयेव । इति परप्--

१ ज. ष. चोक्तटि"।२ज. ष. ^्यंतं प्र ३ न्त. "व्‌ । नप्र" ।४ज, ज्ञ. "मङ्लाद्‌ । तः । ५ कृ, "टानां चाति" | ६ कं प्रकृतप्र ७ च. "िता*।ज, च. ज. पितलात्संदता ८ क्ख, पूर्वो वि" ।ज. छ. 'पू्वोवि। ९च. ज. बाधकम्‌ । १०ज ह, विधा | ११ क. "पूववि" | ज, च. “पूवी विेयक्रि" ।

४४. श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०४अपि०५]

।

ब्रमः किमत्र प्रकतपश्वनुवादेन सघदशसंख्या, प्रजापतिदेवता च, इति गुणदयं विधीयते, उत विशिष्टमन्यत्कमे । नाऽऽद्यः+- वाक्यभेदापत्तेः । द्वितीये तु न पश्च शब्दो लिङ्गम्‌ । ततो गअरहन्यायो योजनीयः । किंच-भवरोधनमेवमान्नायते-- (“ब्रह्मवादिनो वदन्वि--ना्चिष्टोमो नोक्थ्यो न षोडशी नातिरावः । अथै कस्माद्वा जपेये स्व यज्ञक्रतवोऽवरुध्यन्त इति । पशुभिरिति ब्रुयात्‌ । आभ्रेयं प्युमाठमवेऽ- भिषटोममेतनावरन्पे। देनद्रामनोकथ्यम्‌ । देनदरेण षोडशिनः स्तोत्रम्‌ । सारस्वल्याऽति- राजम्‌ | मारुलया बृहत्स्वात्रम्‌ । एतावन्तो वै यज्ञक्रतवः । तान्पञ्मिरेवावरुन्षे इति । असिमन्नवरोषनान्नाये चोदकपराघ्ठा्रेयादिपशुसद्भावस्य सिद्धवदनुवादात्समु- खयोऽवगम्यते ॥

( पश्चमे-सुं ग्रहणीष्ठौ, आमनहोमेरनुयाजानां सय्॒चयाधिकरणे-सूत्रम्‌- ) आमने छिङ्गद्शेनाद्‌ ॥ ७ ॥

पञ्चमापिकरणमारचयति- आमनाहु तिमिबौध्या अनुयाजा न वाऽग्रिमः॥

त्रित खिङ्ाद्विशिषक्तरभदो मध्योक्तितोऽन्तिमः॥ ९०॥ साग्रहणीये श्रूयते-“*भमनमेस्यामरनमस्य देवा ये सजाता इति तिस्र आहवी-

त्वम्‌ । इह तु त्रिखविशिष्टतादनुयाजा बाध्यन्वाम्‌ । यद्रा--वदनुवादेन मत्रगुण- विषानःत्मारूवमत्रवाधः । इति पैः पक्षः ॥ किं त्रित्वमा्मनूच मत्रसहिवा आहुतयो विधीयन्वे, उत त्रितविरि्टा आहु-

तीरनूय मत्र विषिः। आचे--तिर्त्वमग्यादिष्वपि सचेनान्वयान्न लिङम्‌ । द्वितीये- विशेषृणविशेष्ययोमेदेन वाक्यं मिदव । तस्मात्‌--कमोन्तरव्िषानान्न बाधः । कि तर्हिं समुच्चयः | तत्र मध्योक्तिङिङ्कम्‌ । तथा चाऽऽन्नायवे--।"पुरस्वाचापरिषद्रा जुहु याद्रहिरात्मनः सजातीयान्दध्यात्‌ | यन्मध्यवो जुहोति मध्यत एव सजातीया- मनुते” इवि । तस्मात्‌-भामनहोमानामनुयनैः सह समुचयः ॥

# “वाडशिनमु" इति शाबरभाष्ये । *#भागनमस्या देवा" इति शवरमाष्ये । 1 नजुहृयाद्रहिरात्मानं सजतानामाद्ात । अथ यन्मध्यतो जुहोति मध्यत एव सजातानामात्मानं धत्ते" इति शाबर भाष्ये ॥

१ ख.च-ज., छ.ज, च~रोः।२ज.्. श्य कः स्याद्वा ३ च. मेवे | ४ त्र. न. स" अ, ज्स्यक्र ।५ ज. च, मरमस्यारमस्य।६ च. "नस्यं दे" । ७ ज. च्च, ज, आदोष्वित्‌ । < च, "त्वस्य गाहेपल्यारि* ।

त

[भ ०१०पा०्येअपि०६-७] जेभिनीयन्पायमालाविस्तरः। ५३९

( पष्ठ-मराव्रते पल्युपगानेनतिविगुपगानस्य सयच्चयाधिकरणे सूते <-९ ) उपगेषु शरवस्स्यापपकृतिखिङ्गसंयो गात्‌ ॥८॥ आनर्थक्याच्चधिकं स्यात्‌ ॥ ९ ॥ वष्ठापिकरणमारचयति-- पत्य उपगायन्तीत्युचिजां विनिवतिकाः ॥ न वाऽऽद्यः सामगानापचयः काण्डादिजस्ततः॥ ११ ॥ नदनं दुन्दुभीनां हि चित्ते विपरिवतेते ॥ उपगानं भवेत्तेन योग्यं वीणादिजं ततः ॥ १२॥ गवामयने महारवं नामेकाहः । तत्र भ्रूयते---““पत्नय उपगायन्वि” इवि । तत्र पत्नय उपगायन्दः प्राङ्तानामृत्विजामुपगातृ्णां निवर्विकाः, शारीरसामगानोप- चयहे तुकाण्डवीणादिजोपगानकतेत्वात्‌ । इति चेत्‌ | न। "दिक्षु दुन्दुभयो नदन्वि"” इवि दुन्दुमिगानानामनन्वरविहितानीं चित्ते विप-

रिवतेमानानामिदमुपगानं कमोन्रम्‌ | न च शारीरमेव गानम्‌, तस्येदमुपगानम्‌ । दृन्दुमिनदनस्याशारीरत्वान्न पत्नीभिः क्रियमाणमुपगानमिति तन्रीगानेऽपि गानंशब्द- प्रयोगात्‌ । किंच--काण्डवीणादिमिः क्रियमाणमुपगानं द्न्दुभिगानस्जातीयम्‌ |

तस्मात्--पल्यो नत्विधिविकाः ॥

~ ({ अञ्चनाभ्यञ्चने नवनीताभ्यञ्चनस्य गो- त ~ ~ ^ दन्राषण ०~-१,२९ (सम~ | गराख्वाभ्यञ्चनादिभिः समचचयाधिकरणे सूचाणि १०-१२ ) [| क ह @ क ज्‌ क क सस्कार चान्पसयामाव ॥3०॥ प्रयाजवादात = थ्‌ , चेत्‌ ॥ ११ ॥ नाथान्यलवात ॥ १९ ॥ सप्रमाविकरणमारचयति- अभ्यद्की नावनीतः कि बाध्यो गोगगुख्वादिमिः॥ न वाऽऽयो टेपजेकत्वान शओेत्यश्चेहमेदतः ॥ १३ ॥ अस्यञ्जनाभ्यञ्ननसंज्ञक एकोनपश्चाराद्रनः सत्विशेषः। तत्र श्रूयते--““*गोगगु-

|

रवेन प्रातःसवनेऽभ्यर्जते, पेलुदारवेण माध्यंदिने सवने, सोगन्विकेन ततीयसवने""

# “शोगगुखेन प्रातःसवनेन समज्ञतेऽभि वाऽज्ञते"? इति शावरभाष्ये पाठः ॥

१ छ. "लयो दयप | २ ख, विनिवतिकरीः। च. विनिवतेकाः | ३ स्व. ` बतन्रैका' | ४क. ख.च.ञज.न्नांवि'। ५ च. स्याशरगारजत्वा" 1 ६ च. "गानप्रः | ७ख.च. ज्ञ. भ, "नप्र ।८ ज. स. नो वा नवीभूतो बा ।९ज. स्न, रात्रो राजनिवि"। १० क, "जनम्‌, पे" ।

।

५३६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ०१ ०पा०४जपि०८-९]

इवि । प्रतौ तु ^“नवनीतेनाभ्वेद्कः”ग इति श्रुत्‌ । सोऽयमभ्यङ्गो बाध्यः) ठेपज- न्यस्य शरीरगवलेहकायेस्योमयत्रैकत्वात | इति पूवः पक्षः ॥ नैतयुक्तम्‌ । कुतः--कायेभेदात्‌ । गौगगुवादिलेपजन्यं कायं चन्द॑नवच्छेत्यम्‌ ।

त्‌ ल~ (र ~ = ® ^~ ह ् । तच नावनीवलेहदाद्वि्म्‌। केच~--नावनीता दाक्नाकालछानः, इतरः सुत्याकारनः॥

तस्मात्‌-बाध्यामावात्समु चयः ।

( भष्टमे-महात्रते अहतवासषस्तायादिभिः समुचयाधिकरणे सूजाणि १३-१९) आच्छादने वेकाथ्यास्ाकृतस्य विकारः स्यात्‌ ॥ १३ ॥ अधिकं वाऽन्यार्थलाव्‌ ॥ १९ ॥ समुचये च दशयति ॥ १९५ ॥ सष्टमापिकरणमारचयति-- तार्या्यहतवच्रस्य बाधकं स्यान्न वाऽग्रिमः॥ गद्याच्छादनकयेक्याद योग्यत्वात्सय॒च्चयः ॥ १४ ॥ महाबते श्रयते--““तायै यजमानः परिपत्ते द्भमयं प्रती” इवि । प्कतो-- «महतं वप्त; परिधत्ते” इवि । धृताक्तः कम्बस्तायेमिदयुच्यते | वाभ्यां वायेदभ- मयाभ्यां दपत्योरहतं वघ्वं॑बाध्यवे । कृवः-- "परिषत्ते इलयनेनं प्रकतिलिङ्गन गृह्याच्छादनलक्षणस्य कायेस्येकत्वावगमात्‌ । मेवम्‌ । तयैदभेमययोगे्यमाच्छाद्यितुमयोम्यत्वात्‌ | तायौदिपरिषानं “वासांसि विघ्षं्यति'” इवि वाघोबरहुत्व(नुवादादुपरिवनं प्रावरणं विधीयते । तस्मात्‌-काय- मेदात्समुच्यः ॥

महाव्रते रथंतरादिषषाश्नां शका- ~ | नवम „ + -पत्र १६- १७ कौ दिक्षामभिः समरच्चयाधिकरणे 44--६५)

सामस्वथान्त्रश्ुतेरविकारः प्रतीयेत ॥ १६ ॥ अथं श्रूयमाणे शेषला- प्राकृतस्य विकारः स्यात्‌ ॥ १७ ॥

नवमाविकरणमार्चयति-

१ज. च, "भद्ध" इ" । २ त. चज, स्च. ज. नन्दनादिव। ३ क. दमाभ्यां ।४क, "न ट" । ५क. ए, "ताच् ता । च, ज, क्ष, "त्वात्‌ { परि" । ज. "त्वादुपरितनं ।

|

|

[अ.१०पा.४अबि.१०-११] जैमिनीयन्यायमाराविस्तरः । ५३७

बाध्यं शछोकादिनाऽऽज्यादि न वां$ऽऽचः स्तुतिरिद्खितः ॥ देशसाश्नोर्विधो मेदे वैशिणएरयाच्च समुच्चयः ॥ १५ ॥ महान्ते श्रूयते--““छोकेन पुरस्तात्सदसः स्तुवते, अनु केन पश्चात" इत्यादि । तत्र छोकानुोकनामकैः सामभिः प्रारुवान्याज्यपृष्ठादिस्तोत्रगवाति र्थ॑तरवामदेन्य- नामकानि सामाति बाध्यानि । कुवः--^“स्तुवते"' इति प्रकुपिङिङ्कदशेनात । प्रकृतो -- “आन्यैः स्तुवते"" (षैः स्तुवे" इति हि भ्रुवम्‌ । नैतत्सारम्‌ । किमत्र स्त॒तिमनद्यं देशसामगणों विवीयेवे, किंवा गुणद्रयविशशि्टा

स्त॒तिः । नाऽऽद्यः, वाक्यभेदापत्तेः । द्वितये तु कायमदेन बांवामावात्मु्यः स्याद्‌ ॥

( दशमे विकृतिविशेषे प्राकृतसा्नां कोत््ादिमिवाधाधिकरणे सूत्रम-) अथं तश्रूयमाणे जञेषत्वाप्मङृ- ® न्ब तस्य विकारः स्यात्‌ ॥ 3३७ ॥ द्मापेकरणमारचयति- समुच्चीयेत कोत्सादि यद्रा प्राकृतवाधकप्‌ ॥ स्त॒त्यभावादादिमोऽन्त्यो टिदुप्रकरणद्रयात्‌ ॥ ९६ ॥ विकृतिविशेषे श्रयते--“कौत्सं भवति, काण्वं भवति” इति । तदेवत्कोत्सादिना- मकं साम प्राङृतेन साम्ना समुच्चीयते । कुवः-प्राृवस्य स्तुतिलिङ्गस्यामावेन कार्ये- कयामावात्‌ | मेवम्‌ | प्रकरणा्रतङ्त्वे सति ऋगक्षराँमिव्यक्तिसार्मध्येलक्षणप्राकवलिङेन कर्थ- क्यावगमात्‌ | तस्मत्‌--बावकम्‌ ॥

( एकादशे-कोत्सादिभिव्यंवस्थयेकादिवाधाधिकरणे सूते १८-१९) स्वपामविशेषात्‌ ॥ १८ ॥ एकस्य वा श्ुतिसामध्यासकृतेश्वाविकारात्‌।१६॥

एकाद शाविकरणमारचयति-

* शाघ्लदीपिक्रायां तु नवमवणक्रान्तर तेनैवेदमधिकरणम हरी करतम्‌ ।

१ ज. घ. वाध्यः। रख. ज. ज्ज. "यन्तु स | ३ क. स्ताच्छन्दसः। ४ क. स्तुवरन्ति। ५क. श्यते । ९ क. क्ल च, वाध्याभाः। ७ ज. ज्व, 'रादमि| ८ ख. अ. ञ्च, ज. 'मर्ध्येन छक्षणेन प्रा ।

६८

५३८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ.१५०पा.४अपि. १२- १२]

तत्छवेवाधकं सवेमेकद्यादयुक्तितोऽथवा। ॥ अविशेषादादिमोऽन्त्य एकाद्क्तिविशेषतः ॥ १७ | तत्पूर्वोक्तं कौत्सादिसाम विषयः । तत्र--किं कौत्सं साम पार्तसामनिवतकम्‌ , काण्वमपि तथा, इयेकैकंस्य सवेनिवतेकत्वमच्यते । आदोखित--एकवचनान्वानिरि- ्टमेकस्य निववेकम्‌ , द्विवचनान्वनििष्ट दयोः, बहुवचनान्तनिर्दिष्टानि बहूनामू। तत्र नियामकाभवादाद्यः पक्षः प्राप्रोति । । एकादिवचनरूपराणां श्रुतीनां नियापकत्वादन्त्यः पक्षोऽभ्युपरेयः तथाईि-“कौत्सं भवति, वासिष्ठस्य जनिन मवतः, कोथानि मवन्वि” इति निवतेकेषु श्रूयमाणान्येक- द्िबहु वचनानि निवत्यानामेतत्संस्यावचं प्रयासचया बोवयान्ति । किंचैवं सलयबाधित- सामविपयश्चोदकोऽनुण्दीतो भवति । रुत्त्रवापे तु सवेश्वोदृकों 'निरुध्येव | तस्मात्‌- न सवेचाधकः ॥

(द्वादशे विवृद्धाविबद्धस्तोमक्रतुषु क्रमेण प्राकृतसामवाधावाधाधिकरणे सूत्रम्‌) स्तीमविददरो त्वधिकं स्याद्विदधो द्रग्य- विकारः स्यादितिरस्याश्चुतिखाच ॥ २० ॥ दादशाधिकरणमार्चयति-- स्तोमेस्थयोव्रद्वचद्द्धयोः पाकृतः किं निवर्तंते ॥ अब्रद्धावेव वाऽऽयः स्यात्सामोत्पत्युपयोगतः ॥ १८ ॥ अद्द्धाुपयोगाय प्राकृतस्य निवर्वकम्‌ ॥ बृद्धि परत्युपयोगित्वाद्रदधो तु न निवतेकः ॥ १९॥ सन्तिं विवृद्धस्तोमका भविवृद्धस्तोमकाश्च विक्विरूषाः कतवः । तजोभयत्रापि यानि सामान्युपदिष्टानि, तैरविदिष्टानां साज्नां निवृत्तिः स्यात्‌ । अन्यथा सामोतपत्ति- वेयथ्यात्‌ | इति पृषेः पक्षः| सिद्धान्तः सष्टायः॥

.

(जयोदशे पवमाने विवृद्धाविव्रदधस्तोमकक्रतनां सामावापोद्रापाधिकरणे मञे- )

++ ।

पवमाने स्यातां तस्मिन्नावापोदहापद्शनात्‌

# पुस्तकेषु 'वाशिष्ठस्यः इति पाठः ।

१ ख. ज. इ. ज. भयुपगन्तव्यरः। २ क्न. ज. च्व. अ, ^व्योनामपित । च. "व्योनां त" । ३ख. ज. स्च. अ, बोधकम्‌ | ४ क. निरष्यते। ५ज. छ. "मस्तयोः| ६ज. स, द्ानुपयोगात्त प्राः । ज. द्धानुपः । ७ त, ज. छ. ज, "न्ति इ" | च, "न्ति बृद्धिस्तो* ।

[अ०१०पा०४अषि०१४] जेमिनीयन्पायमारविस्तरः। ५३९

॥ २१ ॥ वचनानि तप्रवखात्‌ ॥ २२॥ त्रयोदज्ञापिकरणमारचयति- कापि स्तोत्रं ऋवि कापि स्पादावापस्तयोदूतिः ॥ पवमानेषु गायत्यादिष्वेवोताविशेषतः ॥ २० ॥ आद्यो नो परिसख्यानादन देवेति तद्विः ॥ विध्यन्तराशेपभूतम पूवं तद्विधीयते ॥ २९॥ अवुद्धस्तोमकेषु प्राृतस्यातिदिष्टस्य सान्न उद्वापः, पत्यक्षोपदिष्टानामावापः। ॥- दस्तामकेष्वावाप एव! हति पृवोधिकरणे स्थितम्‌| वविवाऽऽवापाद्राप यसमिन्क्िश्वि- तस्ता, यस्या कस्याचदचि स्याताम्‌ | कुतः--नयामकामावात्‌ । इति पवः पन्नः नां खल्वेवद्यक्तम्‌ । एवकारेण प्रकतपवमानम्यतिरिक्तेष्वान्यादिस्वोत्रेष, गायच्ी- बृहत्यनुषटुन्युक्तासवृक्षवावापादरापयाः परिससूयातत्वाव्‌ | एव॑कारश्चैवमान्नायते-""नीणि द वे यज्ञस्यदराणि यद्‌-गायत्री, व्रती, भनुष्टुष्‌, च । अन्न हयेवाऽङवपन्ति, अव एवीदपन्ति" हवि । ननु-मा भूतामन्यत्राऽऽवापोहयपो) विवक्षितदेशेषु कथं प्ाप्वः- इति चेत्‌ । अनेन वाक्येन तद्विवानात्‌ । इति व्रूमः । न च-भयमयेवाद्‌ः, अन- नयशेषत्वात्‌ | नाप्यनुवादः, अपुवोथतात्‌ | तस्पात्‌-पवमानेष्वेव गायञ्यादिष्वावा- पादपो ॥

( चत॒दृशे-यागादो विधिशष्देनेव देवताभिधानाधिकरणे सूत्रे २३२-२४) विधिशब्दस्य म॒न्त्रखे भावः स्यात्तेन चोद्ना॥ २३॥ शेषाणां चोदनेकयात्तस्माःसर्वत्र श्रूयते ॥ २९ ॥ चतुदेशायिकरणमारचयति-

पयपिणापि देवोक्तिवधेनेव पदेन वा ॥ अथाभेदादादि मोऽन्त्यः शब्द्पुवान्वयित्वतः॥ २२॥ दशपणं मास्तयोये निगमाः, पष्वगन्यादिदेवताः किं पावकश्चच्यादिना येन केनाप पयोयेणामिवातम्याः, रकिवा पततद्विध्युदेशगवेनाग्यादिपदैनेव, इति संशयः । व्र- राब्दाऽधप्रद्यासना५ः, वत्पयासाणा स्वरूपमद्ऽप्ययामद्ाचन ना ०११ "श्‌ | इव पवः पक्षः | येच ह्यर्थः कायमापा्यते, वत्र शब्दोऽयेप्रयायना्थो भवति । यत्र पृनः शब्द

१ज. इ. च खच ।२क. वोतविः | ३ खनच.ज. क्ष. ज. 'दुव्व्यतिरिक्ताः। ग्ज. क किक ।

अ. "वमाक्रा । ^ ज. च. "क्तिर्वेदेने" । ज. क्ति्विधिने' । ६ अ. छ. "मातेये योनि ७ छ. "मि. धेयाः, छि" < ज. छ, तत्र विध्यु ९ज. छ, तत ह्यर्थं छ!

५४० श्रीमाधवप्णीतः- [अ०१०पा०२अबि०१५]

एव कायम्‌ , व्र कार्यसंबन्धा्ं शब्द्‌ एव परयाययितन्यः । तद्यधा--देवदत्ते गौर- वातिरयमुत्पादयितुं राजसमभायामाचारयोपाध्यायादिकशब्दैस्वं व्यवहरन्ति । पितृमातृमा- तुलादयश्च तत्तत्संबन्षंविरोषवाचकशब्देन यथा तुष्यन्ति, न तथा स्वनामग्रहणेन पद्युत कुप्यन्त एव | तद्वद्रापरि--अग्न्यादिवैषकब्द एव कायेमासक्तम्‌ । विपि विना यागदेवठयोः संबन्धामावात्‌ । विषिते तु तत्संबन्धे शब्दस्य प्रयोजकत्वं दुवरम्‌ । अत एत्रै--भयाटस्वाहाकारोलिल्ादिनिगमेषु नियमेन वैषा एवागन्यादिशब्दाः पयु- ज्यन्ते--““अयाइ्चेः परिया षामानि"” “अयाट्‌ सोमस्य प्रिया षामानि' (स्वाहाऽ- भिम्‌" “स्वाहा सोम्‌” “अभररह मुलितिमनुचजेषम्‌” ““सोमस्याहमुजितिमनूजेषम्‌"'

+ _ आ

इत्यादिना । तस्मात्‌--वेषपदेरेव वत्तदेववाभिधानम्‌ ॥

( प्थदशो-अतिदेशस्यरेऽपि वेधशब्देनेव देवताभिधानाधिकरणे-सूत्रम्‌ ) तथोत्तरस्यां ततो तस्प्रकृतिखात्‌ ॥ २५ ॥

पञ्चदशापिकरणमारचयवि-- सोयांदिनिगमे कोऽपि शब्दः स्यद्रेध एव वा ॥ चरो सृयान्वयादाचः प्रयोगान्वयतोऽन्तिमः ॥ २३ ॥

(“सोयं चरं निवेपत”” इत्यादिविकविषु चोदकाविदिष्ठा ये निगमाः, तेष्वग््या- दिशब्दस्थानें सूयांचथपयायकः शब्द्‌ ऊहितग्यः | स चौथे भादिल्यादिना पयोये- णापि प्रत्याययतु शक्यते । वैस्तु सूयेशब्दश्चरयाग एवान्विवः | न त्वग्न्यादिश- व्द्वन्निगमेषु पठिवः । तस्मात्‌--यः कोऽपि । इति प्राप्े--

रूमः--अनच्न “सौरयं॑निवेपेत' इति प्रयोगवचनेन सयान्वयों मवति । नतु “सोयेश्वरः' इवि चरुणा | कारकविभक्ति द्वितीयौ । सा चाऽऽख्यावेन संबध्यते न नान्ना । सति च प्रयोगान्ये यान्यापुरोनुवाक्ययोर्निगमे वा यत्र प्रयोगोऽपेक्षितः) पुज्यते, कि तर्द वेधविवक्षयाऽपि । तथासरलयतिदेशोऽपि वैवशब्द विषय एव मवि- प्यति । तस्मात्‌- सू यंशब्द एव प्रयोक्तव्यः ॥

त्न सवेत्र सूयशब्द्‌ एव्‌ युक्तः । प्ररूतावपि निगमेषु नायेमात्रविवक्षयाऽचिकशब्द्‌ः

१) ख. "न्धः | क. च. न्धवाः। २ क. "व~पाट्‌ । ज. "व-पट्‌। ३ अ. च्च. विधा । ढक, खल. चज. ^त्--विधिप"। ५ ज. ज्ञ, "यरिनिगमोऽप्यथं* | ६ क. ख. च. चाऽऽदि'। ४, त, च. घ, "इत्याग । ८ क, "यान्तेन । सा । ° ज. च, शगानपेकष्य या १० ज, निगमेन ।

[अ ०१०पा०४अपि०१६-१७] जेमिनीयन्पायमाराविस्तरः। ५४१

( पोडरे--आधनेऽग्रेः सगुणेनामिधानाधिकरणे सूत्राणि २६-२९ ) प्राकृतस्य गृणश्ुतो सगुणेनामिधानं स्यात्‌ ॥ ६ ॥ अवकारा वाश्थञ्चब्दनषायास्स्या- द्रव्यवत्‌ ॥ २५७ ॥ तथा--रम्भासमवायाद्या चोदितेनाभिधानं स्याद्थस्य श्रुति्मवायिवा- द्वचने च गुणशाच्रमनर्थकं स्यात्‌ ॥२८॥ दरभ्ये ष्वारस्भगामतवाद्थं विकारः सामध्यात्‌॥९९॥ षोडशाविकरणमारचयति-- निगमे पावकाग्न्योः किमिः स्यादथवभपम्‌ ॥ अथ्रिश्वोदकतो मेवं वेधोऽग्रिः सगणो यतः ॥ २४ ॥ आधाने श्रूयते “ अग्नये पवमानाय पुरोडाश्चमष्टाकपाठं निवपेत्‌ । अग्नये पाव- काय । अघ्रये शुचये इति । तत्र गृणगुणिनोः पावकाग्न्यामेध्येऽग्भिशब्द्‌ एव निगमे प्रयोक्तव्यः | कुतः--तस्येव चोदकपाप्तमन्र पठितत्वात्‌ । मेवम्‌ । पावरकेगुणयुक्तस्याभरवेधत्वेन स्वेप्योगेषु तथेव प्राप्ता । तस्मात्‌- शब्दरदयं पठनीयम्‌ ॥

( सप्ठदशे-आधानान्ययोरग्रनिगुणेनाभिधानाधिकरणे सूत्र ३०-३१ ) बुधन्वान्पवमानवदिशेषनिदेशार ॥ ३० ॥ कत क = [स मन््रविशेषनिदंञाने देवताविकारः स्यात्‌ ॥३१॥ सप्द्‌ शापिकरणमारचयति- ॐ वृधन्वत्तादि गणको देवां वाच्योऽथ केवलः ॥ आद्यो देवगुणत्वेन मेवं मच्रगणत्तः ॥ २५ ॥ आधाने प्रवमानेषटिप्वाज्यमागोौ प्रकूलय श्रूयवे--“वृधन्वानात्रेयः कायः, परावक- वान्सोम्यः”” इति | तत्र निगमेषु “वृधन्वन्तम्चिमावह, पावकवन्तं सोममावह"' इलेवं सगुणो देवो वक्तव्यः । कृवः--वृषन्वखदेदुवगुणत्वाव्‌ | वथा हि च्रूयवे-- (“वृषन्वानाघ्नेयः कायैः, पावकवान्सौम्यः/” इति । न खल्वान्यमागस्य देववाद्ररेण # दावरभाप्ये तु वुधः-इयेव पाटः समाठोक्यरते । शाह्दीपिक्रायामपि तथव । न्यावपरटापु- स्तकेषु वृधः इव्पवोपठन्धः ॥

न~ ~ = =

१ क, कंयु ।२ज. छ. ज. पठितव्यम्‌ ।

५४२ श्रीमाधवप्रणीतः- [{अ०१०पा०४ंजपि० १८]

विना सकषाद्रषन्वच्छब्दैः संमति । तस्मातू-देवगुणव्वात्सगुणो देवो वाच्यः ॥

मेवम्‌ । वधन्वत्ताया मन्रगुणत्वात्‌ । न हयत्ाऽऽ्नेयकषब्दो यागपरः | कि तर्द म्र पर्‌ः | संमवति हि मत्र्य साक्षाद्‌वृषन्वच्छब्दयोगः। “आशं स्वोमन बोधयः इलय- समिन्मत्रे वृधिषातोः पयुक्तत्वादू वुषन्वत्ताविषिनाऽऽ ्रयमत्रान्तर्‌ निवलयत | न च वाद्ध- तान्त आभ्नेयपद उपसजेनीमृतो देवतावाचकोऽ ब्रशब्दो वृधन्वच्छब्देन विशेष्टुम- हेति । तस्मात्‌-केवलेोऽग्रिशब्दो निगमे पठितन्यः ॥

~ ({ गवानबन्धष्षदाज्यहोमयोर्दिधिशब्दाभ्यामे- ष्न[दर श~ २- स्य वोसावनस्पतिशब्दाभ्पाममिधानापिकरणे | श १

विधिनिगमभेदाप्प्रकृतां तस्परकृतिखा- दिकृतावपि भेदः स्यात्‌ ॥ ३२ यथोक्तं वा विप्रतिपत्तेनं चोदना ॥२३॥

अष्टाद्‌शापिकरणमारचयति- किं गोवनस्पती केनाप्युतोसादिधिशब्दतः ॥ वक्तव्यो निगमाद्धेदो विधेद्स्तथाऽग्रिमः ॥ २६ ॥ सं मेद आर्थिकस्तं त॒ प्रापयेचोदको न हि ॥ उरसा प्रकरणान्नानाद्वेधत्वेन वनस्पतिः ॥ २७ ॥ उ्योतिष्टोमे पशः श्रूयवे--"“गोरनुबन्ध्यः' इति । तथा परो स्विष्टरुद्विकारः पठितः--“एषदाज्येन वनस्पतिं यजति” इति । तवेतो गोवनस्पती निगमेषु येन केनापि पयौयजब्देन वक्तव्यौ । कुतः-- प्रकृतो विधिनिगमयोर्भदद्शेनेन वैषशब्द- नियमामावात्‌ । तथाहि--मध्रोषोमीयपशरनुबन्ध्यस्य प्रतिः । ततर पश्शब्दो वैषः, “अ्चीषोमीयं पश्मालमेत!” इति तद्विधानात्‌ | निगमेषु च्छागब्दः, “छागस्य वपाया मेदसोऽनव्राह"” इति । तथा--वनसद्ियागस्य स्विष्टकद्यागः प्रकूतिः | तत्र चिषटकच्छम्द पहिषोऽ्िशब्दो वषः, “अर्चि सिष्टङूतं यजति इति विधानात्‌ । निगमेषु केवलोऽभ्िशब्दः पटिवः-““ये दैन्या उत्विजस्तेभिर”" इति । सत्येवं विविनिगममेदे वैषशब्दनि यमस्य प्रक्तावभावाद्विरूतावपि तदृमावे सवि येन केनाप्य मिधानम्‌ | इति पुवः पक्षः ।

१ज. क्ष, ब्द एवसु ।२ज. क. क्तु। ३ज. छ. 'क्षदेव वृध ४क. ख. शेषम + ५ ज, च. "खो ऽ्प्यभ्ि"। ६ क. ख. च, वक्तव्यो | ५ज छ. न तद्ेदमापि*।८ज. स, लायक ९,अ. ञ्च, 'स्तेतिरलेः' ई ।

[मि०१६०पा०४जवि०१९] जेमिनीयन्यापमाखाविस्तरः। ५४६

प्रकृतो योऽयं विधिनिगमभेदः, स आर्धिकः] न चाऽऽयिकं चोदकः पतिदिशति | तस्मात्‌- पै एव निगमेषु प्रयोक्तव्यः । न चेवमनुबन्ध्यनिगमे वेधो गोशब्दः प्राघ्ुयात--इति शंडनीयम्‌, वघोखाशब्दस्य साक्षादान्नातत्वात्‌ । ““उकल्लाया वपाया मेद्सोऽनुत्रूहि” इति ह्याम्नायते । तस्मात्-उल्लावनस्पतिशब्दौ वक्तव्यो | इवि

द्धान्तः ॥

ऽपग्ीवरुणयोः सस्ि-} ~ | -३९) (> क (> स्विषटकृदेवतान्यते तच्छन्दलानिवं- तेत ॥ २४ ॥ संयोगो वाऽथापत्तेर- (द ५९६ मिधानस्य कृमजघात्‌ ॥ ३4 ॥ एकोनविंशाप्रिकरणमारचयति-- किम॑म्ीवरुणौ सिष्टकृच्छव्देन विवनितो ॥ वक्तव्यो सहितो वाऽऽचो दृटत्वादगुणोक्तितः ॥ २८ ॥ कद्‌ वित्कृतवािस्वष्टमिति योगद्रुणे सति ॥ पावकाप्रिनयेनात वक्तव्यो सगुणाविमाो ॥ २९ ॥ अवभृथे भ्रूयवे--“अंप्रीवरुणो लिष्टकतौ यजति” इति । तत निगमेषु स्िष्ट- रुच्छन्दवनितात्र्मीवरूणौ वक्तव्यौ । कृतः--खिष्टरच्छन्दस्य योगासंभवेन वहो रूढस्य गुणवाचित्वामावात्‌ | 'चखिष्टं कृतवान्‌” दृव्येवं मृताथं॑किप्पलययविवानात्ता- दशो योगो वक्तव्यः । न चासाव संभवति, िष्टस्य करिष्यमाणत्वात्‌ । रूढ तु कायंलक्षणया “छिषटरत्का्ये, अय्यीवरूणौ' इति वचनम्यक्तिः संपयवे । तस्मात्‌- लिष्टरुच्छब्देन वजिवो । इति पप्रै- ब्रूमः-- तेन सहितौ वक्तव्यौ । कुतः--अस्मिन्धयोगे स्विष्टस्य करिष्यमाणत्वेऽ- प्यतीवप्रयोगे रतत्वेन योगसंमे छंयोगं परित्यज्य कल्प्यरूढवाश्रयणायोगात्‌ । ततः--पावकत्वगुणयुक्ता्िवत्लिटकचखगुणयुक्तौ वक्तव्यौ ॥

( एकानर्विरे- |

१ द्र. आर्थिकः, न तु चाब्दः । अतश्चोदकरेन तं भेदमतिदिशति । तथासति पूर्वोक्तारन्यादिनि- गमन्यायेन विधिशब्दः प्राप्रोति । ततो वनस्पतिरच्द एव । २ क. ख. राङ्कधम्‌ ।३ क. ख. च. ज. स. घ, "मन्निः । ४ क.रायो। ज. ष. प्रापो |५ ल. "भ्नियमेना"।ज, 'भ्िव्देवात्र। ६क. ल. ज. छ, भ. अप्निव ।७ज. सष. न. छरुतं प ।

५४४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०ेजपि०२०-२१)

( वज्ञ अग्रीपोमीयप्ो स्ेतरैव प्रयोगे नि- ॥ प२९-३७ ) गणेनाभिशब्देनयेरमिधानाधिकरणे ५+

सगुणस्य गुणरोपे निगमेषु यावदुक्तं स्थात्‌ ॥ ३६ ॥ सरवेस्य वेककर्म्यात्‌ ॥ ३७ ॥

विाविकरणमारचयत्ि- स्विष्टकृत्वगणो खोप्यो याग एवाखिर्षु वा ॥ यज्यन्वयाद्ययाग एव प्रयोगान्वयतोऽन्तिमः ॥ ३० ॥ पद्ुपुरोडाशे खिष्टरूति गुणरहितः केवलोऽभ्निः भ्रूयते- “अर्चि यजति?” इति। तत्र--गुणरहितस्याभ्नेयजिधातुनाऽन्वयाच्याग एव चिष्टङूचगुणो रोप्य । मेवम्‌ । यज विशब्दस्य प्रयोगवचनतवादखिक्ेषु निगमप्रयोगेष्वसौ टोप्यः ॥

( एकग्रंशे-अनुयाजेषु स्विष्टकृयागस्य संस्कारकमेताधिकरणे सतम्‌-- ) | ष्य । भवाव व क सष दावापकाऽनुयाज स्यापस्या- जनवदृङ्गानामथसंयोगाव्‌ ॥ ३८ ॥ एकविशापिकरणमाह- अनुयाजोऽन्तिमो योऽसौ किमारादुपकारकः ॥ स्विष्टकर्सस्कृति्वा ऽऽद्योऽनुयाजान्तरसाम्यतः ॥ ३९ ॥ स्विष्टकच्गणस्यायेः प्रत्यभिज्ञो्थवच्वतः॥ द्टायत्वाच्च संस्कारो भवेदन्त्यप्रयाजवत्‌ ॥ ३२ ॥ दशपू्णं मासयोघ्रयोऽनुयाजाः समान्नाताः । वघ प्रथमद्वितीयानुयानवततृवीयोऽ- प्यारादुपकारकः । इति पुवः पक्षः | जश्ति प्रथानहोमनारिष्रहोमानन्वरमावी प्राशितरादिभक्षणाद्ाचीनः परोडाशादि- द्रव्यकः सिष्टदृद्धोमः । स्वेषां हविप्राम्‌ उत्तराात्सरु त्सिष्टरंतेऽव यति” इत्या- दिना प्राक्ित्रादिमक्षणोत्तरकाीनेष्वान्यद्रम्यकेष्वनुयाजेष तृतीये सिष्टकुखगभनं प्रत्यभिज्ञाऽस्ति । "देवाऽभ्चः सिष्टरुत्‌” इति मच्रपाटात्‌ | सा च पृवेखिष्टरदेवता- स्मरणसंस्कारे सल्यथववी स्यात्‌ , प्रथमद्वितीययोस्तु नास्वि सा, इति वैषम्यम्‌ | किं च-- संस्कारपक्षे दष्टाथस्ततीयः स्यात्‌ । तस्मात्‌--अन्त्यपयाजवदन्त्योऽनुयाजः स्यात्‌ | १ ज. इ.योग।!२क. ख ज. चच. नियमः । ३ ज. द. न्द्यत्रे प्र । ठन. "जञायमानतः ।

५अ. इ. दिलक्ष"!६ घ. ज. च्च. न. "कद्व" । ७ छ. शनतत्र प्र्यभिज्गा दे" । ज. इ, "न गुणप्रचाभेज्धनघ्य दे" । श्र "न गुणान्न; प्रयमिङ्ञायमानलात्‌ 1 दे“ । ८ ज, इ, संस्कारः |

[अ.१०प.गअपि.२२-२ रजे मिनीयन्यायमाराविस्तरः। ५४९

~ | दशंपणेमासयोर्यान्पापुरोनुबा- ( द्वाविंशे ५ चिव क्ययाः संस्कारकमताधिकरणं अन्वाहेति च शस्चवकर्म स्याच्चोदनान्तराव्‌ ८ क लि्‌ त ॥ २ ९ ॥ सस्का्य वा चादतस्य शब्द्व- चना्थखाद्‌ ॥४०॥ स्यहणाथलात्‌ ॥४१॥ द्राविशाधिकरणमारचयति-- अन्वाहित्यथकमं स्यात्संस्कारो वाऽयंकमता ॥ रावत्कायेताज्ञानादृष्टाथत्वेन संस्कृतिः ॥ ३३ ॥ ((विष्ठन्याज्यामन्वाह, आम्तीनः पुरोऽनुवाक्याम्‌” इति दर पृणं माक्षयोः श्रवम्‌ । तदेतच्छछ्रादिवदथेकमे स्यात्‌ | यथा स्तौति शंसति" इत्यत्र कवव्यताप्रतीतेः स्तोत्रशख्योरथकमंत्वम्‌ , तथाऽनुवचनस्यापि । मेवम्‌ । चोदिपदेववास्मरणसंस्कारस्य दष्टप्रयोजनत्वात्‌ । तस्मिन्सत्यदष्टस्य कल्पयितुमशकयत्वात्‌ । ननु मन्रस्ामथ्यादेष देववास्मरणसिद्धेः "अन्वाह" इति तदि- यानं व्यथेम्‌ । एवं तरिं प्रागनुवचनमनूद्य "“विष्ठन्‌, आसीनः" इवि स्यानास्तनगुणो विधीयेयाताम्‌ ॥

| सजाणि ३९-४१)

( जयोविशे-मनोतायाम्रहाभावाधिकरणे सू्म्‌- )

मनोतायां त॒ वचनाद्विकारः स्यात्‌ ।॥ ४२॥ त्रयोविंडापिक्ररणमारचयति--

मनोतामन्र ऊहोऽस्ति ्रायव्ये नास्ति दाऽस्त्यसो ॥ आग्रेय्येवेतिवचनं प्रकृतो सार्थकं यतः ॥ ३४ ॥

अग्रीपोमावभिनेद र्श्येतां वचनं विना ॥ अनयथेकात्त्न वाक्याद्रिकृतावृूहवारणम्‌ ॥ ३५ ॥

® अ, क

(त्वे ह्रे प्रथमो मनोता" इययं मनोतामत्रोऽ्रीपोमीयपशो पठितः । वायव्य. पशावेप्ययं चोदकपाप्तः । तत्र--“तवं हिं वायो प्रथमः" इयेवमूहींऽस्वि । यत्तु वच- नम्‌--““यद्यप्यन्यदेवलयः पडः, आभ्चेय्येव मनोता कायो” इवि । तत्मरवी परितं

१ स. प्राप्तव।२ए. ज. ञ्च. ज, विधीयेताप्‌ । ३ ज, दायव्यो | ४ क, प्राकतौ । ५ ज, च्च, अर "वगर | ह;

५४६ श्रीमाधवप्रणीतः- अ०१०पा०४अपि०२२]

तत्रैव साथकम्‌ | दिदेवत्यपश्चवेकदेवल्यमन्रस्य प्रकरणपटितस्याप्ययोग्यत्वक्ञङ्ायां पन- विधानाथलात्‌ |

मेवम्‌ | (छतिणो गच्छन्वि इल्यादिवन्मश्रगतस्यािशब्दस्याय्नीषोपलक्षकतवेमा- योग्यत्वाशङ्काया अनुदयोत्पक्वावनथेकं तद्वाक्यं विकूतावृहनिवारणेन चरितां भवि तस्मात्‌- उह नास्ति ॥

( चतुर्विंशे कण्वरथतरस्य स्वयोनों गानाधिकरणे सूत्राणि ४३-४६ ) ्रष्ाथऽन्यद्रथतरात्तदोनिपूर्ववात्स्या- टचां प्रविभक्तलात्‌ ॥ ¢३ ॥ स्वयोनौ वा सर्वाख्यलात्‌ ॥ ‰ ॥ यषवदिति चेत्‌ ॥५८॥ न कम॑संयागात्‌ ॥ ७६॥

चतुरविशापिकरणमारचयवि-- वरह द्रथतरेकीययोनी कण्वरथ॑तरम्‌ ॥ रथंतरस्येव योनो कि स्वयोनावुताग्िमः ॥ ३६ ॥ चादकस्याविशेषेण, द्वितीयो नामक्षाम्यतः ॥ अनहुत्वान्नातिदेशः स्वयोनों पठितत्वतः ॥ २७ ॥ वैश्यस्तोमे शृरष्स्वोतरे सामविशेषो विहितः-- “कण्वरथंतरं पृष्ठं मवि? इवि । प्ररूतो प्रषठस्तोत्रे ब्रह द्रथंवरसामनी विकल्पिवे । “'त्वापिद्धे इवापहे'--इतीयम्‌- ग्बहइतो यानिः | "अमि त्वा डार-इति रथतरस्य । “नानः सोम-इवि कण्वर्‌- थंतरस्य । तत्र-बरहद्रधंतरयोरन्यतरस्य साम्नो यानौ कणवरथ॑वरं गेयम्‌ | कृतः- चोद्‌कप्राप्रयार्विंशेषनियामकामावात्‌ | अथवा रथतरस्यैव योनौ गेयम्‌ । कुतः--“रथंतर' हवि नापमस्ाम्यस्य वमौतिदे- दायेत्वेन नियामकत्वात्‌ |

नैतद्युक्तम्‌ । वृहद्रथैतरसाग्नोरेव परूवावङ्कत्वेन विधानम्‌, न तु वैद्योन्योः। अतो नास्ति तयोरतिदेशतः पाभिः | तस्मात्‌-'खयोनीं गेयमू'ईइति परिशिष्यते | प्राप्ठश्च सरामगानापुत्तरामन्यपाठ्रूवगन्तव्या । प स्राव श्रतहान्यश्रतकल्पनें न

भावप्यतः ॥

१अ. क्ष. यात्‌ । अतः प्रकृ । २अ. स्च. ज. "स्यैक्यो*।३ज. स. पृषते । जक. चर, तीय प्रथग्ब्‌ ।५ज. ज्ञ, योस्तवोर्वि" । क, ध्योरधिचेषे नि | ६ज. शा कण्वरथंतरं र| ७ ज ख. म, तयान्याः | < जन्ञ्च, ज. तघ्पापिष।

[अ.१०पा.४अबि.२५-२६] जेमिनीयन्पापमारविस्तरः। ५४७

( प्रथविंशे-कण्वरथतरस्य स्वयोन्युत्तरयोगानाधिकरणे पत्रे ४७-४< } कार्यत्वादुत्तरवो्यथाप्रकति ॥ ¢७ ॥ समा- गद्वत वा तृचस्यावभागात्‌ ॥ ४८

पश्चविराधिकरणमारचयति- संदेहनिणंयो पवंवदेवोत्तरयोकचोः ॥ योनित्यागः समश्चेन्न तृचशब्देन बाधनात्‌ ॥ ३८ ॥

“एकं साम तुचे क्रियते" इति श्वेः कण्वरथ॑तरसाम्न ऋचां चयमाश्रयः | वत्र- एका खयोनः, इतर स्वयान्युत्तरं । एव बृहद्र थतरसाम्राद्र्टव्यम्‌ | तत्-बहदत्त- रयो रथंवरोत्तरयोवाऽविदेशपाप्त्यविशेषेण सखेच्छया गेयम्‌ | इलयाद्यः पक्षः |

नामसराम्याद्रथतरोत्तरयारेव गेयम्‌ । इवि द्वितीयः

प्ररवावृचः सान्तादङ्गत्वामवेऽप्रि सामद्वारकमङ्त्वमङ्गीरुय चोदकप्ाप्त्या पक्ष- दरयोपन्यासः |

योनिवदुत्तरयोरप्युचोरुत्तराग्न्भे परठिवत्वात्छयोन्युत्तरयोर्भयम्‌। इवि व्ृतीयपक्षो राद्धान्तः ।

ब्रह दुत्तरयोः स्वयोन्युत्तरयोव। गीयताम्‌ | सवेथाऽपि स्वयोन्युक्त्यागः, ऋगन्तरप- रियहश्च समानः | तथास्तति चोद्कोऽन्न प्रापकः । इति पुर्वपक्षिणोऽम्ययिका शङ्का | तृ चशब्दः समानच्छन्दस्कानामेकदेवल्ान मचा जये प्रसिद्धः । अवस्त चशरत्या परत्य प्या चोदकप्राप्तस्य बावः । इति राद्भान्ताशयः ॥

( पाड्रे-अग्रिष्टति स्त॒तशघ्रयोरविकाराधिकरणे सूव्रम्‌- )

ग्रहाणा दक्ताच्यत स्ततशल्लया मत्वादावकारः स्यात्‌ ॥ ५९ ॥

पडि शापिकरणमारचयति-- आरेयेष ग्रहेष्हय नास्ति षा स्तुतशघयोः ॥ संस्कारत्वाद स्ति मेवमर्थंकमेत्व निश्चयात्‌ ॥ ३९ ॥

अ्िष्टुदास्य एकाहे श्रूयत--“आम्रेया अहा भवन्वि” इति । वेषु चोदकपाघ्र-

नानादेवतयोः स्तुवशच्रयोः संस्कारकमेभमेणास्त्यहः; ।

१ जनन "वेपदे योत्तः। २ज.्व. "रेद्रेयो'।३क. ल्ल. च. शयन्थप | ४ज. घ, -कस्यानुमेयष्य । ५ च. तिद्धान्तः | ५ ज, ञ्च, "निर्णयात्‌ ।

५९८ श्नीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०४अपि०२७]

इवि वदन्तं परयेतदुत्तरम्‌ द्वितीयाध्याये तयोरथकमेत्वस्य निर्णीतान्नास्त्यु ह इति ॥

(सप्तविंगो-चामुमास्येष्वाज्यशब्द स्याविकारेणाऽऽवाहनाधिकरणे सृत्राणि५ ०-५९) उभयपानार्षदाज्ये द्घ्रः स्थादुपरुक्षणं नि- गमेषु पातव्यस्योपरक्षणात्‌ ॥९०॥ न वा प- राथतादयज्ञपतिवत्‌॥५१॥स्यादाऽऽवाहनस्य तादभ्यात्र ॥५२॥ न वा संस्कारशब्दसातर ॥ ५३ ॥ स्याद्रा द्रव्याभिधानात्‌ ॥ ५९ ॥ द्रस्त॒ गृणभूतत्वादाज्यपा निगमा स्युगंणवं श्रतेराज्यप्रधानलात्‌ ॥ ८4 ॥ द्धि वा स्यादस्रधानमान्ये प्रथमान्त्यसंयोगाप्‌ ॥५६॥ जपि वाऽऽज्यप्रधानखाहणार्थं व्यप- देशे भक््या संस्कारशब्दः स्यात्‌ ॥ ७ ॥ अपि वाऽऽख्याविकारस्वात्तेन स्यादुपरक्ष- णम्‌ ॥५८॥न वा स्याहणशा्रवाव्‌॥4९॥ सप्ठविंशापिकरणमारचयतवि- चातुमास्यातिदिष्टेषु निगमेष्वाज्यपानिति ॥ विक्रियेत न वाऽञ्द्येऽपि किं स्यादध्याज्यपानिति ॥ ४०॥ दधिपानिति वा यद्ेत्येवं स्याप्षदाज्यपान्‌ ॥ द्रव्यद्रयोक्तराद्यः स्पाह्‌धिमात्रहविषटतः ॥ ४१॥ द्वितीयः स्यात्तृतीयोऽस्तु द्रव्यान्तर विधानतः ॥ गुणो द्धं चित्रताऽऽभ्ये ततो विक्रियते नहि ॥ ४२॥ चाठुमास्येषु चोदकेनाऽऽवाउनस्वाहाकौरायाडूजोषणनिगमा अविदिषशाः | वत्र-- भभ्वपब्दः प्रयुक्तः [--^पदेवानान्यपान।वह” , “वाहा देवानाज्यपा्‌,* (“अय ड्रेवानामाज्यपानां पिया षामानि^) '्देवा आाञ्यमजुषन्व'” इवि । सोऽय-

१ कन्स्र,च.ज, तिताद्दवे।२क. -कायोत्तमप्रयाजल्िश्छृत्सूक्तवाकनि"। ज, "काराज्यो- १ ।३ज, द, "श्रवः प्र" ।

[भ०१०पा०५अि ०१] जेमिनीयन्पायमाखापिस्तरः। ५४९ । माज्यपशब्दो विक्रियते, न वा, इति संशयः । विकारोऽपि चिविषः । द्ध्यान्यपान्‌” इल्याद्यस्वावत्पाप्रोति । कुतैः--““जथ प्रषद्‌ाज्यं गृहा सर्पिश्वेव दयि च" इवि द्रव्यद्रयप्योक्तत्वात्‌ | जान्यस्योपरस्तरणामिघारणायेत्वेन हविःशेषत्वांद विष्ट नास्ति दध्येव हविः | ततः (दपिपान्‌' इति द्वितीयः पकः । परपदान्यशब्देन द्रव्यान्वरमुच्यते । पृषदाज्येनानुयाजान्यजति इति तस्य इविष्टम्‌ । ततः "प्रषदान्यपान्‌” इति त्रतींयः पक्षः । प्रप नाम चिन्नता। सा चाऽऽज्यगतो गुणः । स च दृपिमेढनेन निष्पद्यते । तस्मात्‌-भान्यस्थेव द्रव्यता- दान्यपरब्दरोपता ए निगमाः पाडतग्याः॥

2 ॐ रे

इति श्रीमाधवीये नेमिनीयन्यायमारखविस्तरे दशमा. ध्याय्रस्य चतुथः पादः॥ ४॥

श न ~~

५| वि द्यंवा, इद्‌

अत्र पाद जादिवः जविकरणानि २७ ६<८< पूजाणि . ५९ १९१९

---~ = -- अक -क--च्-कन -- , कक ~ ~ ~~ ~ ~ -

( मय प्श्चमः षादः)

( प्रथमे- एकदेशग्रहणे प्राथमिकानामेव ग्ररणाधिकरणे सत्राणि १--& )

आनप्व्यवतामेकदेशग्रहणेष्वागमवदन्यरोप स्यात्‌ ॥ १ ॥ लिङ्गदशनाच ॥ २॥ विकल्पो वा समलात्‌ ॥ ३ ॥ क्रमादुपजनोजन्ते स्यात्‌ ॥ ¢ ॥ लिङ्मविश्िष्टं संख्याया हि तद चनम्‌ ॥ 4 ॥ जादितां वा प्र्रत्तिः स्यादारम्भस्य तदादितवादचनादन्व्यविपिः स्यार ॥ ६ ॥ प्श्चमपाद्स्य प्रयमावकर्णमार्चयाप- पराक्ृतानामेकदशे कोऽपि स्यादा षए्ववा॥ अविशेषेण कोऽप्याद्यः पर्वगास्येव बोधनात्‌ ॥ १

१ख. द. विक्रीय | २ क. "तः--त्परषः । ज. "तः--“अत्र पृ । ३ज. च. 'त्वाशच विरिष्टं नामक्रं द्रव्यं ना" । ४ ज, ञ्ज. "ते । “तिन चानुयाजा इज्यन्ते" इ“ । ५ ज, "ति--प्रक्‌ ।

५५० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०५अबि०२]

प्रकृतौ-“आेयम्टाकपालम्‌'” इदयष्टसंख्याकानि कपालानि विहितानि । विरतिषु--““चावाष्रथिन्यमेककपाम्‌, आव्विनं दविकपालम्‌) देष्णं त्रिकपाढम्‌"” =त्यादविष्वष्टानामेकदेशः । तत्र-- जादो मध्यमोऽन्त्यो वा यः कोऽप्येकदृश उच्छया खीकायेः, उत-भादच् एवेकदेशः । नियामकामावात्‌-यः कोऽपि। रति प्रप्-

व्रमः-“आचतुौत्कमेणोऽमिसमीक्षेव--इदं करिष्यामि, इदं करिष्यामि" इत्यक्तत्वादनक्रमेण स्मृत्वाऽनष्टेयानि । तत्र प्रारूतोऽनक्रम एवेविषः-उपैवेश- नामकेन काष्टविशेषेण पथममङ्कारंविशेषं सम्यगवस्थाप्य “घुवमापि""--इवि मत्रेण दस्मिन्नद्धारे प्रोडाशकपालमुपदधावि । सोऽयमनुक्रमश्वोदकपाप्तस्वथेव स्मयते । तजा- इमरावस्यापनेन पू्वैपदा्नानन्तरभावि प्रथमकपालोपधानमेव बुद्धावुपस्याप्यते | तेन

च द्वितीयम्‌ । न च-प्रथमद्वितीययोर्विंशेषामावः, द्विवीयस्य हि “"क्ेमधि!' ईति

मन्रः प्राचीनदेशश्च विशिष्यते । सत्येवं क्रमनियमे प्रवीवपरिद्यागापतीतस्वीकारयो- रेयुक्तत्वादाच एवैकदेशः खीकायेः । अवरिष्टस्तु प्रयोजनाभावाहुप्यपे । ^“एकां

क स, क क, भ

सामिवेनीमन्वाह्‌” इत्यस्मिन्पश्चदशसामिषेन्येकदेशे) द्विरा्निरावादिषु दादशहै- कदेरोषु च, अयमेव न्यायो योन्यः ॥

( द्विवीये--एकत्रिक आये तृचे गानाधिकरणे सूत्राणि ७--९ ) एकत्रिके तृचादिषु माध्यंदिने छन्दसां श्रुति- भ्ूतखात्‌ ॥ ७ ॥ जादितो वा तन्यायतादि- तरस्याऽऽनुमानिकलाद ॥ ८ ॥ यथानिवेशं च प्रकृतिवत्संख्यामात्रविकारलाव्‌ ॥ ९ ॥

द्वितीयापिकरणमारचयति- तचा तचे वाऽऽ तिषछणिवत्युच्यतेऽग्रिमः ॥ त्रिच्छन्दस्त्वातपाकरतं तत््रमादत्र तृचोऽखिरः ॥ २॥ एकघख्यायाघ्रस्तस्यायाश्च व्यतिषद्विधानादेकचिकनामकः कश्चित्क तुभवतवि |

स चव श्रूयव- अवप एकातनकः | तस्वकस्या वाहृष्पवमानम्‌, तिसृषु हातुराज्यम्‌| एकस्यां मत्रावरुणस्य, तिसृषु व्राह्मणाच्छंसिनः । एकस्यामच्छावाकस्य, तिसृषु

१ अ, यिवीयमे" । २ क. पदे च, ज. "पवेषना|३ज. ज्ञ, ^क्वि४ज. चछ. ज्, विरेष्यते । ५ क, "दुक्त ६ ख. इ, ज. "यास्तु तु" । ७ ज, इ. 'ते--“भयैक' ।

[अ०१०पा०५अघि०३] जेगम्रिनीयन्यायमालाविस्तरः। ५५१

माध्यंदिनः पवमानः! इति । सान्ति पकती माध्यंदिनपवमानस्य अयस्तचा

उच्चा वे जावम्‌"--इत्ययं प्रथमो गायत्ीछन्दस्कः, “"पनानः सोम--इल्ययं द्वितीयो बहतीछन्दस्कः) “प्रतुद्रव""-- इयं तृतीयच्िषटुपूछन्दस्कः | एतदेवाभि- प्रेय शरुतंम्‌--““निच्छन्दा आवापो माध्यंदिनः पवमानः! इति । एवं सति “एकत्रि- कस्य माध्यंदिने तिसषु" इवि यदुक्तम्‌ । तत्र जयाणां तुचानामाच्यासिि्न ऋचो ग्राहाः, किंवा प्रथमतृचस्थाः कंमाम्नातास्विललः, इति संशयः । तत्र तरिच्छन्दस्व- रुला प्रबलया दुबें पाठक्रम वाधित्वा परथमपन्षो यंह्यः । इति प्रप्--

अभिधीयते--यदेतत्रिच्छन्दस्त्वम्‌, वदेवत्पाकतम्‌, तत्रै च्छन्दछ्रयोपेतस्य तृच-

जयस्योपदिष्टतवात्‌ । विकूतावपि तत्सवेमविदिष्टम्‌-- इवि चेत्‌ । बाढम्‌ ¦ भत एव पाठक्रमोऽप्यतिदिष्टः । तथास्ति प्रकरान्तगायतरीछन्दस्कस्य तचस्य समाप्तौ सयां पश्वाहुदताछन्दस्के तुचे प्रथमायाः प्रारम्भावसरः । स चाऽऽरम्भः (विसषु" इति विरोषविधानेन बाध्यते | तस्मात्‌-आदस्तचो निखिलो मह्यः

( तृतीये-एकस्यागचि धूगानाधिकरणे सूत्रे १०-११ ) भरिकस्तृचे धरये स्यात ॥ १० ॥ एकस्यां वा स्तामस्याऽशाच्ेधर्मत्वात्‌ ॥ 33 ॥

[यावचकस्णमर्चसाद-

तृचे स्याहचि वेकस्यां धृगानं प्रकृताविव ॥ तृचे भवेदिहेकस्यां श्चुत्याऽऽवृत्तिविधानतः ॥ ३ ॥ एकतरिक एव क्रतौ व्यविषङ्कणेकस्य तिसृषु च स्वोत्रेषु संपा्यमानेषु यद्गानम्‌, तत्कि तचे स्यात्‌, उव एकस्यामृचि, इति संशयः । व-- चोदकेन तुचे भवेत्‌ ।

इति पपे- वरूमः-इरैकत्निकक्रवावेकस्यामृचि पृगानं भवेत्‌ । कुवः-"आवृत्तं धृषु स्तुवत" इत्यावृत्तिविधानात्‌ । ननु--तृचे गतेऽपि सरा्नश्चिरावृत्तिमेतेत । न । वृत्तेः स्तुति.

\ > [ (र क

विशेषणत्वात्‌ । गुणसंकीतैनपरः पदसमूहः स्तुतिः । तेंचगोवृत्ति विना विसष्वक्षु न सिध्यति । तस्मात्‌- एकस्यां धृगानम्‌ ॥

१ च. अनुद्रव ।२ ख. च. क्रमपठिता। ज. ञ्च. कमपरिपटिता। ज. स्न. गृह्यते| ज. स. ज. ब्रूमः| ५ क. क्ल. ज, च तयो" ।६च. "ति क्रमान्त 1७ क विकरृताविव । ८ ज. स्च. न. आ्ोचित्‌ । ९ ज. छ. तृचे गानेऽपि" ज. तुचगनेऽपि । १० ज, तस्माच्चाऽऽवृत्तिनोऽऽस्वृश्च ।

(>+ ~ @

इ, तच्ाऽश्त्रात्त वि । ज्‌, तच वृ ।

५५२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०५अदि ०४-५] ( चतुर्य-द्विरात्नादिषु दशरात्रस्य विध्यन्तानुष्टानाधिंकरणे सूत्रे १२-१३ ) क ५ ® ©, ® | चाद्नास् वपूर्वव्वाषहङ्न धमानयमः स्वात्र ( (० ¢ | ॥१२९।॥ प्राप्रस्त्‌ राव्रशब्द्सबन्वात्‌ ।॥३२३॥ चतुथोविकरणमारचयति- द्रिरा्रादौ द्वादादमावणीयादिकः क्रमः| आद्यन्तं वर्जयित्वा वा विशेषाभावतोऽग्रिमः ॥ ४॥ द्वादशाहे द्वितीयस्य द्विरात्रे परथमत्वतः॥ जागतस्यान्तरायाच् विध्यन्तो दशरात्रगः॥ ५॥ भहीनरूपस्य द्वादशाहस्य विक्तयो द्विरौतरिराादयः । तेषु कं द्वादशाहस्य प्रथममहः प्रायणीयसंज्ञमारभ्य क्रमेण विध्यन्तः प्रवतेते, किंवा प्रायणीयोदयनीया- वादयन्ती वर्जयित्वा तन्मध्यभ॑स्य दशरात्रस्य विभ्यन्तः परववैवे, इति संरायः। €द- रामहरुपादेयम्‌, ईटशं वजनीयम्‌, इति षिशेषनियामकामवादादित आरभ्य प्रवतैते। इति पूवः पक्षः ¦ द्विरात्रपकरण दवमाश्नायते --““यत्पयम तद्ितीयम्‌, यद्भि तीयं तत्ततीयम्‌"” इति । अयम्थः--“यहिरात्रस्य प्रयममहरनुष्ठेयम्‌ , तहादशाहस्य द्वितीयम्‌! इति । एवम्‌- तरत्रापि योज्यम्‌ । तदेतत्ायणीयवजेने लिङम्‌ | तथा “जगतीमन्तैगेच्छति”” हवि जागतस्याद्वोऽन्वराय आग्रायते । तंोदयनीयवजने लिङ्कम्‌ । एवमादिमिर्लि- दकरुभयं वजयित्वाऽवशिष्टस्य विध्यन्तो यत्र यावानपृक्षितः, तत्र तावान्पवतेते-- हलयवगन्वग्यम्‌ ॥

(पश्चमे-अग्रो धूननाद्यर्थानां मच्राणामनियमेनोपादानाधिकरणे सृचम्‌-) जप्वासु तु संख्याम विकल्पः स्यार्सर्वासाम्थवच्ात्‌॥१५॥

पश्चमाविकरणयारचयति- धूनने वपने चाम्र सप्र चोक्ताश्चतदंश ॥ किंमाद्यारम्भनियमः किवाऽऽरम्भो निजेच्छया॥ &॥

१ज. न्च. दितः क्रः ।२ज. ञ्च. रा्ा ¡३ ज. श्न, गतस्य । ४ ज. ञ्च. (नियमामा। ५, ञ्च, एवाऽऽम्रा" । ६ क ^न्तयोज्यन्तिः'द" ख, च. “न्तयमथति । ज. स्च, ^न्तयति । ७ क, ख, ज्‌, ह्व, च, तच्च वजने। ८ ख, किमाज्ार्‌' । ज, च्च. किपप्यार' ।

[भ०१०पा०५अघि ०६] जैमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ५५३

कपाख्वत्क्रमः प्राप्रः केवचित्पकरणोचिताः ॥ व्यथाः स्युस्तेन म्राणामारम्भोऽत्र विकल्पितः ॥ ७ ॥ अभ्रिचयने मत्रा आधूननाथौ वैपनाथोश्च बहवः प्रठिताः | पयोगे तु तरदेकदेश- संख्या विहिताः-“सप्रभिराधुनोति, चतुदेशभिवेपापि” इति । तन्न प्रथमापिकरणो- क्तकपालप्तामिषेन्यादिन्यायेन प्रथमपरितस्येव मत्रस्योपक्रयः प्राप्रोति । तदयुक्तम्‌ । कुवः--यथोक्तसंख्यातिरिक्तानां प्रकरणप्रठितमत्राणां वैयथ्यपरस- दात्‌ । प्रकरणेन क्रमं बाधित्वा निजेच्छया प्रथमतो पध्यतोऽन्ततश्वोपक्रम्य विहि- तसख्या प्रणीया ॥

( षष्ट-विबृद्धस्तोमकेऽप्राकृतानां साघ्नामागमाधिकरणे सूत्राणि १५--२५) स्तोमविदरद्ो प्राकृतानामभ्यासेन सेख्यापूरण- मक्किारास्संख्यायां गुणशन्द्लादन्यस्य चाश्रु- तिखात्‌ ॥ १५॥ जागमेन वाऽ्यासस्याश्ति- तात्‌ ॥ 9१६ ॥ संख्यायाश्च पएथक्वनिषे शात ॥१५७।॥ पराक्शब्द्वाव्‌ ॥१८॥ उक्ता- विकारा ॥१९॥ अश्चुतिस्वातरेति चेत्‌ ॥२०॥ स्याद्थचोदितानां परिमाणशाघ्रम्‌ ॥ २१ ॥ आवापवचनं चाभ्यामे नोपपद्यते ॥ २२ ॥ साभ्रां चोत्पत्तिसामर्थ्यात्‌ ॥ २२ ॥ पर्यष्व- पीति चेत्‌ ॥२९॥ नाऽऽद्रतिधर्मलात्‌ ॥२५॥

षृष्टापिकरणमारचयति- स्तोमवृद्धिः किममभ्यास्रादागमाद्राऽभ्रिमो यतः॥ तत्करप्यमश्च॒तं मेवं संख्पांऽऽवापादि िद्रितः ॥ ८ ॥ विवृ द्रस्तोमकः क्रतुरेवबास्नायते--““एकविंशेनातिरात्रेण प्रजाकामं याजयेत्‌, तिण- वेनोजस्कामम्‌ । चयश्िशेन परतिष्ठाकामम्‌”” इवि प्रकतिगतेभ्यच्िवृत्यचदशादिस्त- मेभ्यो विवृद्धा एकाविंशति-तरिणव-तयचिस्तोमाः । तेषु फ प्रारता्नां सान्राम- | १ क. आधानाः । ज. आव्रपनाः । २ज. स्र. ममन्य त । ३ क. शव्या वरा वदि कि। च, "ख्या वा पादछि।४ज, द, "जातानां सान्रापभ्यापाद्रद्धिः काः |

५५४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ १०पा०५अि०७-<]

भ्यापाद्वृ ्िमेवति, किंवा सामान्तरागमात, इति संशयः । अश्रुतस्य सामगानस्य कल्पयितुमशक्यत्वात्‌-भभ्यासाद्वुद्धिः । इति प्र्े-

बरूमः--अभ्यासोऽपि न सान्षच्छरतः | किं त्वकविशादिसंख्यापूरणाय कल्प्यते | संरुया च द्रव्यगतां भिन्नद्रम्येरेव पूयते, न व्वेकद्रग्यावृच्या । न हि--अष्टकत्व एकं षटमानीय “मद्‌ गृहे सन्दष्ट घटाः" इवि व्यवहरन्ति । ततः स्वोमावयर्वगता संख्या वद्वयवमूतानां सानां पदाथानां मेदं गमयति । स (च भेदः सामान्वरागेमे लिङ्गम्‌ |. अन दयेवाऽऽवपन्ति”” ईल्यावापोदेशेन देशविशेषविधिरपरं लिङम्‌ | सामान्त- रोत्पच्यथतमन्यलिद्धम्‌ । तस्मात्‌--आागमेन वृद्धिः ॥

( समे बहिष्पवमान ऋगागमाधिकरणे सूत्म्‌- ) [कष्ट क ०, अ बाहष्पवमान त॒ ऋगाग्रमः सार्गकलाद्‌ ॥ ‰९६ ॥ सप्तपापिकरणमारचयति-- कि बहिष्वर्मनर्धो सोश्रचां वाऽभिप्रणम्‌ | सौश्ना पर्वक्तितो मेवं सामेकत्वपरकशतेः ॥ ९ ॥ परतो प्रातःसवने बहिष्पवमानस्याविवृद्धस्तोरः । वस्य विरुविषु वृद्धौ सत्या पूरवो क्तरीत्या सामान्तरागमे प्राप्ि- । ब्रूमः--““एकं हिं तत्न साम?” इति बहिष्पवमानं प्रत्य सामेकल्वमाम्नायते । अतो न ॒सतामान्तरागमः संमवाति । एवं तद्यभ्यासेन संख्यापूरणमस्तु- हति न षौच्यम्‌ , पराग्बरिष्पवमानिन स्तुवन्ति” इति प्राक्शब्देनाम्यासपपिषेधात्‌ । तस्मात्‌ -अगागमः ॥ -------- (भष्टम-सामिषेनीष्ववशिषटानामागमेन संख्यापरणाधिकरणे सूत्राणि २७-३३) अभ्यासेन तु सख्याप्ूरणं सामिधेनीष्व्यासप्र-

क कि क

कृतिखात्‌ ॥२७॥ अविेषात्रेति चेद्‌ ॥२८॥ स्यात्तद्रमलासप्रकृतिवदभ्यस्येताऽऽसंख्यापूर- णात्‌ ॥ २९ ॥ यावदुक्तं वा कृतपरिमाणखात्‌

१ क्ल. ताच्िगतामभि।२ज. स्च ज."ति कधिग्यवरहरति । त ३ ज.^तः सोपा्रसाधनी- मृता कचः स्तोः ।४सख.ज. क्ष. 'वद्रव्यग"। ५ क. ख. "गमि । ६ ख. च. ज. च्ञ. "धिप । ७ स, ज, स्च. "यवच्वम" । ८ क. ख. 'माने्टो सा । ९ज. घ. सान्नः कि व्च आगमः ॥ सार । १० ज. स्च. सानः | ११ क. राक्यतः} ए. 'राकतः। च. ज. "रात्तः ज. ञ्च, शराङ्कान्तः ॥ १२ क. ख. मः । स्तोमस्यवि"। १३ ज. इ. "्तनीदया । १४ ज, श्य पाखरा। १५ रदनीयम्‌ । १६ ज. छ कच अका।

[अ०१०पा०५अबि ०९] जेभिनीयन्यायमाखपिस्तरः। ५५३

॥ ३० ॥ अधिकानां च दृशनाव्‌॥ ३१ ॥ न कमस्वपीति चेत्‌॥३२॥ न चोदितखाव्‌॥३३॥ सष्टमापिकरणमारचयति- सामिपेनी विबद्ध किमागमोऽभ्यस्य्॑षायुत ॥ आगमः परवेदन्मेवमभ्यासः प्रकृतित्वतः ॥ ९० ॥ तत्राप्याद्यन्तयोयावस्पत्यभ्यासो यथोक्ति षा ॥ अभ्पस्याऽऽगमतः पतिः पूरणाथंत्वतोऽग्रिमः॥ ११॥ त्रित्वं न पूरणायोक्तमन्यथाऽप्यत्र पूरणात्‌ ॥ विवक्षितमबाधित्वा भवेप्प्रणमागमात्‌ ॥ १२॥ दशपूणे मास्याः पञ्चदश सामिधेनीर्विषाय काम्याघ्रु तंदावृत्तिर्विवीयते--““एक- विश्विमनुत्रूया्यविष्टकापस्य!' इत्यादिना । यथा बहिष्पवमान ऋगागमः,) वथाऽ- त्रापि । इतिं प्रपि-

:--एकादशभिः पठितामिः पथदृशसंख्याया अपुतावगन्तरागमेन वत्पूरणं न क्तम्‌। कितु तत्प्रणायाभ्यासो विहिवः--““तिः प्रथमामन्वाह, तिरुत्तमाम्‌!” इवि । अतः काम्यानामप्यभ्यासेन परणं युक्तम्‌ | अभ्याप्षपक्षेऽपि यवत्छत्वोऽभ्यापरे सत्येक- विंशतिसंस्या पयवे, वावत्कत्वः प्रथमोत्तमे अभ्यसनीय । कुवः---विहिवस्य नरिरभ्या- सस्य पुरणाथेत्वद शनात्‌ |

मेवम्‌ । न हि चितं प्रणाथ विहितम्‌, प्रथमाया द्विरभ्यामेनापि पश्चदशसं- ख्यायाः पूरणात्‌ । अवतां विवक्षिवं चित्वम्‌ । तथापि वद्बाधाय प्रथमात्तमे विर भ्यस्य पण्णामृचामागमेनेकविंशतिसख्या प्रणीया ॥

( नवमे-षाडशिनां प्राकृतत्वाधिकरणे सत्राणि ३४-४१ ) पोडशिनो वेकृतत्वं तत कृत्षविधानाव्‌ ॥३५॥ प्रकृतो चाभावदर्शनात्‌ ॥ ३५ ॥ अयज्ञवच- नाञ्च ॥ ३६ ॥ प्रकृतो वा रिष्टवात्‌ ॥ ३७॥ प्रक़ृतिदर्घना् ॥३८॥ जाघ्रातं परिसिंस्याथ-

1 ज. क्व. यथोक्तिवद्‌ । २ क. अभ्यास्ाग"। ३ न्ष. ज. "पावकाददपु । ४ ल. तद्तृद्िर्ै। ५. घ. "तित" । ६ ज. स. पयता ।७ज. च्च. त्रिवारमभ्य'

कक

५५६ श्रीमाधवपरणीतः- [अ०१०पा०५अबि०१०]

म्‌ ॥३९॥ उक्तमभावदर्शनम्‌ ॥%०॥ गणाद्यज्नसम्‌ ॥१॥ नवमाधिकरणमारचयति- विकृतौ परकृतो वा स्पात्षोडरयुत्क्ष॑तोऽग्रिमः ॥ ; अविर्द्धेन बाक्येनानुत्कषात्पकृतावतो ॥ १३ ॥ ज्योतिष्टोमप्रकरणे श्रयते--“य एवं विद्वान्षोडश्िनं गृहणाति” इति । सोऽयं पोडशिग्रहो विकूवौ निविशते । कुवः--प्रयलेन वाक्येन वस्य अहस्य प्रकरणादुत्क- ष्यमाणत्वात्‌ | ““उत्तरेऽहन्द्रिरात्रस्य गृह्यते, मध्यमेऽदंश्िरात्रस्य'” इवि हि वाक्यम्‌ | दविरात्रादीनां च विकतित्वं प्रसिद्धम्‌ । जवः प्रकरणं बाधित्वा विकृतो निवेशः| इति प्रा्- वरमः--“अंभनिष्टामे राजन्यस्य गृह्णीयात्‌” इत्यन्यदवाकयमस्ति | वेन प्रकुविभरवेऽ-

©. क अ # ‰

बरिष्टोमे निविशते । नचात्र प्रकरणवाषः, अ्िष्टोमस्य ज्योतिष्टोमावान्वर संस्थारूप- सेन वतोऽनन्यत्वात्‌ । न च--एवं सपि चोदकेनैव द्विरात्रादिषु पराप्रतवास्पुनविषि-

वाक्यं न्ययेगू--इवि शङ््यम्‌, अहर्विशेषसंबन्धाय राजन्यादिनिमित्ततैरपे्याय वाक्योपपत्तेः । तस्मात्-परुतौ निवेशः ॥

( दशमे--आग्रपणादेव षोडशिग्रहणाधिकरणे-सृत्रे ४२-४३ ) तस्याऽश्ग्रयणाद्रहणम्‌ ॥ ५२॥ उक्थ्याचच वचनात्‌ ॥५३॥

दरमापिकरणमारचयति-- उक्थ्याग्रयणतः स स्यात्केवलाग्रयणादुत ॥ आद्य उक्तिद्रयादन्त्य उकथ्योध्वेत्वविधित्वतः ॥ १४॥

स पूर्वाक्तः षोडशी वचनद्रयवलेनोकथ्यपात्रादाययणपात्राच अहीतव्यः, “उक्थ्या. ननिश्हावि षोडशिनम्‌” इत्येकं वाक्यम्‌ । “आग्रयणादृगृह्णाति षोडशिनम्‌!” इवि द्वितीयं वाक्यम्‌ ॥

अन्रोच्यते-आाग्रयणपात्रादेव यहीतम्यः । कुतः-उक्थ्यवाक्यस्योत्तरकाल- विषिपरत्वात्‌ । “वं पराच्चमुक्थ्यान्निग्हति” हईटयध्वेकाल वाचन; पराकृशब्दस्य

भ र

प्रयोगात्‌ । अंतों नोमयस्मादूम्रहणम्‌ ॥

१ क. प्रहणस्य । २ क. अथाप्यभ्रे" | ज. च. ज. अप्यशनि" । ३ स, स्यार । ४ ज, "तोऽजता" । ५ ज, घ. राङ्गनीयम्‌ । ६ क. इव्यपूतक्रा । ७ ज, च, ततो ।

[भि.१०पा.५अबि.११-१२]नेपिनीयपन्यायमारवपिस्तरः। ५५७

( एकादशे-तृतीयसवन एव षोडशिग्रहणाधिकरणे सूत्राणि ४४-४<) = = ॐ नभ = तृतीयसवने वचनास्स्यात्‌ ॥ 9४ ॥ अनभ्यासे £ [९ वे पराक्शब्दस्य तादध्यात्‌ ॥ ५९५ ॥ उक्थ्यावि- न ख ग च्छद्वचनत्वात्‌ ॥ ५६ ॥ जाग्रयणाहा परा- 5 द श~ च्‌ ष्ट कशब्दस्य देरावाचितवारपुनराधेयवत्‌ ॥ ४७॥ [९ च्छेद ॥ ४० [विच्छद्‌ः स्तामसामन्यात्‌ ॥ ५८ ॥ एकाद शाधिकरणमारचयवि- सवनेषु तृतीये वा सष तयोक्त्या भवेत्रिषु॥ निन्दित्वा तृतीयस्य विषेस्तत्रैव एताम्‌ ॥ ९५॥

स पूर्वोक्तः षोडशिग्रहच्िषु सवनेषु भवेत । कुवः-सवनत्रयस्योक्तत्वात्‌ । पोड- शिनं प्ररलयाऽऽम्नायते--““प्रावःसवने ब्राह्मः मा्यदिनसवने ह्यः, तृ वीयस्तवने ग्राह्यः" इति । |

नेतत्‌ । सवनदयस्याथवादत्वेन त॒तीयसवनस्योक्ततात्‌ । अव एव वाक्यशेषे पवनदयं निन्दित्वा तृतीयसवनं विधीयते । ““यत्पावःसवने--( शृहीयात, वच उत्तरे सवने ग्यतिरिच्येत, यन्माध्यंदिने मध्यतो व्रं निहन्याद्‌!” > इत्यादिना सवनदये वव्रपावदोषोऽमिहितः । ^त॒तीयसवने ह्यः, न सर्वषु सवनेषु गृहाति"" इवि परश- सापुवेकं विहितम्‌ । तस्मात्-तृतीयसवन एव पोडरिग्रः ॥

( द्वादशे-षोडशिग्रहस्य सस्तोत्रशचरताधिकरणे--सूजाणि ४९-५२ } उक्थ्या प्र्टोमसंयो गादस्ततशघ्ः स्यात्सति हि संस्था- न्यत्वम्‌ ॥ ४९॥ सस्त॒तश्रो वा तदृङ्गताव्‌ ॥4०॥ रिङ्कदर्शनाच्च ॥५१॥ वचनास्संस्थान्यसवम्‌ ॥ ५२॥ दरादशापिकरणमारचयवि-

अग्मि्ठामोकथ्यस्वन्धीं षोडरइयस्त॒तशसकः ॥

तद्युक्तो वाऽग्रिमः पराप्स्तत्तत्संस्थामबाधितुम्‌ ॥ १६ ॥

* एतदादीनि चत्वारि सूत्राणि पूत्राधिक्ररणद्ेषमतानि । न वेतदाधिक्ररणशचेपाणि~रति श्ाव्रर- भाष्यतो व्यज्यते ।

१अ. द्ध. प्रत्या । २ज. च्च, ज, 'नप्तावक्रता। ३ज. छ ज, 'जधात | ४ ज, द्ध, मव्स्यितम्‌ ।

५५८ श्रीमाधवपणीतः- [अ०१०पा०५अबि ०१३)

स्तोत्रं भवत्येकविंरं हरिवच्छस्यते ततः ॥ इष्यते ह्यन्यसस्थात्वं स्त॒तरघरयुतस्ततः ॥ १७ ॥ षोडशिनं प्रकृत्याऽऽप्रायते--“अं्िष्टामे राजन्यस्य गृहीयात्‌, अप्युकथ्ये याह्य: इति । सोऽयमभरष्टोमकथ्यसंस्थयोर्विंहितः पोड्ि्हः स्त॒वशघ्छवर्जितो मवि- तुमहपि । अन्यथा वदौयाभ्यां स्तुवशघ्राम्यां कतुसमापतौ षोडशिसंस्यात्वं प्रसज्येत, असिष्टोमसंस्थात्वं च बाध्येत, तत्तवन्धिसमाप्यमावात्‌ । इति प्र्- त्रूमः--““एकविशं स्तोत्रं भवति पेविष्ठाये हरिवच्छस्यते"” इवि षोडशिनि प्रदक्ष- विधिना स्तुवशघ्रे विहिते । कैच-- “गहं वा गृहीता, चमसं वोन्नीय स्तोत्नमुपा- करोति" इति यहणचमसोन्नयनयोस्वत्र निपित्तत्वं श्रुवम्‌। न डि सावि निमित्ते नैमि- ्तिकं लयक्तु शक्यम्‌ । तस्मात्‌-पृवेसंस्यात्वहानिमन्यसंस्यालं चाभ्युपेत्य स्तुवश- छयुतत्वं द्रष्टव्यम्‌ ॥

( योदशे-अद्किरसां द्विरात्रे षोडशिनः परिषंख्पाधिकरणे मूत्रे ५३-५४ ) अभावाद्तिरात्रेष ग्रह्यते ॥ ५३ ॥ अन्वयो वाऽनारभ्यविधानात्‌ ॥ ५४॥

जयोद्‌शापिकरणमारचयति-- द्विरात्रेऽद्भिरसां षोडर्यपराप्तः किं विधीयते ॥ परिसंख्यायते वाऽऽचश्चोद काच्छीघ्रबद्धितः ॥ १८ ॥ अनारभ्य विधेः प्राप परिसंख्पाऽतिदेशतः ॥ विकत्पोऽन्यद्विरात्रेषु पोक्तं वृत्तिकृतो मतम्‌ ॥ १९ ॥ सन्ति बहवो द्विरात्राः । वेष्वङ्किरसां द्विरात्रे भ्रूयवे--““ वैखानसं पूर्वेऽहन्साम भवति, षोडश्युत्तरे"” इति । सोऽयं पोडश्यप्रा्ठः सन्विधीयते । न च चोदकापा्तिः रोड्ग्या, पक्षवचनस्य शीघ्रपरृत्तेः । चोदको च्यानुमानिकत्वेन विंशम्बते । इति प्रप्र ब्रूमः-- मा भूचोदकः | अस्ति ह्नारभ्याधीवं प्रक्षं॒विध्यन्तरम्‌-उत्तरेऽहनि द्विरात्रस्य गृह्यते” इवि । तेन सर्वषु प्राठः सन्‌ (अङ्किरसां द्विरात्र एव, नान्येषु द्विरारेषु" इति परिसंख्यायवे । ववः-अङ्किरसां द्विरात्रेषु नियमेन षोडशी गह्यते,

क अ

तदि वरेऽवतिर्‌त्रविङतितवेनातिदे शाद्विकल्प्यते । वदेतद्ृत्तिकारमतम्‌ ॥

१ क. ज. छ. अयामि । च. ज. अप्यन्नि" २ क. अप्युक्थ्यो । ज. इ. अप्युक्ते । ३ क. व. सोमा"।४ज. च्च. तत्र संव ।५ख.च.ज. न्च.न. प्रतिष्ियि। ६ ज. ज्ञ. अिचिद्धायते। ७ ज, ° न. रङ्नीया | ८ क. ख. च. विखम्वितः । ९ च. उत्तेऽदो द्वि" \ १० क. "रत्रादिषु वि

[भ०१०पा०५अपि ०१४] जेमिनीयन्पायमाराविस्तरः। ५५९

एतदेवायधिकरणं भाष्यकारमतेनाऽऽरचयति-- परिसंख्या पर्वपक्षो न सा युक्ता त्रिदांषतः॥ अपाप्रस्यार्थवदिन विधेयः स नं गम्यते ॥ २०॥ वृत्तिकारस्य सिद्धान्तरूपा परिसंख्या, सेव भाष्यकृन्मते पूवंपक्षः | तिद्धान्तस्त--““पोडश्यत्तरे'” इयं विधिरेव न भवति, व्िषित्सितवेखानसस।५ वाक्यशेषतवेनाधवादत्वात्‌ । अवः प्रिपंख्यात्वं दोपच्रयेपेतं नाऽऽच्र कल्प्यम्‌ | पापस्य विष्य्थस्य परित्यागः | अप्राप्तस्य निषेधायस्य खलीकारः | अन्यत प्राप्रवाषः। इवि दोषत्रयम्‌ ॥

( चतुदेशे-नानारीने पोडञिग्रहग्रहणाधिकरणे सूत्राणि ५५-५७ ) ५ ५ ना ५ म त चतुथ चतुथऽहन्यह्यनस्य ग्रह्यत इदयम्यास्षन ये मोन > ज ८ + ए ट प्रतायत भाजनवत्‌ ॥ 44 ॥ जपि वा सस्या = न क, भ १ £ वत्वात्रानाहनषु ग्रद्यत पक्षवदकास्मनसस्पाय पाज १ 9 क भावात्‌ ॥९4६॥ भाजने तस्सख्य स्यात्‌ ॥4५॥ चतुदंशायिकरणमारचयति-- किं चतुथष्वहीनस्य ग्रहों नानागतेषु वा॥ > भ्ल 4 क न 1.1 वीप्सेकवचनाभ्यां स्यादेकस्मिनेव स ग्रहः ॥ २२॥ चतुथोटमतापत्तेनानादीनेष से ग्रहः ॥ जात्येकवचन वीप्सा न्यापप्राप्रानुबादिनीं ॥ २२॥ पोडशिनं प्रकृत्याऽऽमननिति-““चतुयं चतर्थऽहन्यदीनस्य गहयतेइति। सोऽयम- करिमननेवाहीने प्रथममारभ्य गणिते चतुर्थेऽहनि अंहः । पुनरपि पञश्चममारभ्य गणिे चतुर्थेऽहनि यायः । एवं सवि वीप्सा चरिताथौ मविप्यति । नानाहीनगतचतुथेदि- वसविवक्षायां “चतुथऽहनि' इत्येतावतैव वत्सिद्धरवीप्सांऽनधिका । 'अहीनस्य' इ्ये- कवचनं तु बहुषु नोपपन्नम्‌ । इति प्राप्ै- | व्रमः--एकाहीनपक्षे--'चतुर्थं वाऽष्टमे वा" इययेवमुच्येव | एकवचनं तु नाना- हीनपक्षे जालयभिप्रायम्‌ । वीप्सा बहुप्रदे रगवचतुधेदिनस्य न्यायप्राघ्ं बहुत्वमनुव- द्वि । तस्मात्‌-नानाहीनेषु चतुर्थं ध महः॥ १ क. ज. च. ज तदेवा । २ क. ल. च. प्रातस्यैवानुवदिन | ज ध अप्रापतव्यानुवदेन । ३ ज. छ. समस्यते । ४ क. ज. संग्रहः । ५ क. ज. संग्रहः । ६. "वाहनिप्र ।॥७ क प्रदः । < क. म्रहः। ५क, प्सा निरपः । १० कर्ख.च. ज, छ. ज, संग्रहः|

५६० श्रीमाधवेप्रणीतः- [भर १०पा०५अमपि० ६५]

( प्श्चदशे-व्णंकद्र पविरिष्टेऽधिकरणे सूनम्‌- ) जगत्साग्रि सामाभावाटक्तः साम तदाख्यं स्यात्‌ ॥ ५८ ॥ पश्चदशापिकरण ( स्य विकृतां प्रहाणामाग्रयणाग्रतास्ाधकं प्रथमं वणक ) मारचयाते-- प्रकृतां विक्रतौ वा स्याद्रेष्वाग्रयणाग्रता ॥ आद्यः प्रकरणादन्त्यो जगत्सामत्वसमवात्‌ ॥ २३ ॥ त्योतिष्टोमप्रकरणे श्रूयते--““यदि रथंतरसामा सोमः स्यात्‌. देन्द्रवायवाग्रा- न््रहान्गृहीयात । यदि बृहत्सामा शुक्राग्रान्‌ | यदि जगत्सामा, जाग्नयणामान्‌ इति । अपमथः-- "माध्यंदिनसवने परष्ठस्तोतरे रथंतरनापकं साम यस्य सोमयागस्य स सामो रथंतरसामा । एवमितरत्रापि इति । तज जगत्साम॑सोमे यहाणापाग्रयणा- दित्वं प्रकरणपाात्यरुतों निविशते । इत्यायः पक्षः ॥ जगन्नान्नः सास्रः काप्यमव्रालगत्यागृच्युत्पन्न्॑य तु साश्नो विकाविषु विषृवत्राम- केषु मुख्येऽहनि संभवाद्विरृतो निविशत ॥ ( जगत्साघ्ना जगत्युगुत्पनक्तामतासाधकं ) द्वितीयवणेकमारचयति-- वरहद्रथतरेकं कि द्वयं वोत रथंतरम्‌ ॥ यद्रा जगत्यायुत्पन्न जगत्सामाग्मिमो भवेत्‌ ॥ २४॥ ज्योतिष्टोमस्य तादक्त्वादविकस्पाय तु द्वयम्‌ ॥ जगच प्षवंताऽत्रास्ति तदुक्तिव्यथता तदा ॥ २५ ॥ रथंतरं जगच्छब्दाद्विपकृष्ाऽत्र सक्षणा ॥ ज गत्युचि स्थित सामेत्येतत्स्यात्सनिकषंतः ॥ २६ ॥ पुवक्तोदाह तवाकये (जगन्नामकं साम यस्य स्रोपस्यासौ जगत्सामा इलयत्र जगद रेषणेन विरोप्यमाणे सानि चतुर्धा संशयः | तत्र ब्रहद्रथतरयोरन्यतरत्स्याव्‌ | कुवः--- "बृहता, रथतरसान्ना वा, इति न्योतिष्टोमस्यान्यतरसराध्यखावगमात्‌ । जगच्छब्द्श्च "गच्छति प्रवतैवे ज्योतिष्टोमोऽनेन' इवि ग्युपत्स्या वन्न संभवति । इति प्रथमः पक्षः। नेतद्यक्तम्‌ । विकल्पपरसद्धात्‌ । स चाष्टदोषमरस्तः । तस्मात्‌--सामद्रयसम्‌- चयोऽभ्युपेयः । उदाहृतो वाशब्दोऽपरि चकारा ज्ञेयः | जगच्छम्द्श्च कत्लवाची | ऊत्लत्वं चात्रास्ति । एकस्यापि घाग्नोऽपरित्यक्तव्वात्‌। इति द्वितीयः पक्षः।

१ ज. ज्ञ, ज. मकेसो।२ज. स्च. निवरेदयः। ३ च. जगन्नान्ना | ज. च्च. ज, जगन्नाम- कस्य । ४ अज. छ. न्स्यानुता"। ५ ज. च. निविद्यते । ६ घ्न. ज, च्व. विदिष्यमणि । ७च. ज. तः--^थंतरसान्ना बृहृत्सान्ना वा । ८क ज, ज, जगति । ल. छ. जगती । ५ ब, “भ्युपतव्यः। ज. च, ज, भ्युपगन्तन्यः।

[भ०१०पा०५अबि०१६] जेमिनीयन्पायमाराविस्तरः। ५६९

एतदप्ययुक्तम्‌ । ““यदि जगत्सामा” इयय वरैयथ्येषेसङ्गात्‌ । अन्यतरपक्षस्ये- द्रवायवा्रत्वडुक्रा्नत्वाम्यामवरुद्धत्वेन परिशेषेण समुच्चयपक्षस्येवाऽऽश्रयणीयत्वास्पु- नस्वनुक्तिव्यैथौ । वाशब्दश्च विकल्पे मुर्योऽत्र बाध्येत । तस्पात्‌ू--रथेतरमेव स्यात । तदयोानौ “इश्ञानमस्य जगवः” हति जगच्छब्दृ श्रवणेन जगत्छापत्वसंभ- वात्‌ । इवि त्रतीयः पक्षः|

तदप्ययुक्तम्‌ | तत्र ह्यथेपरं जगत्पदं शब्दपरत्वेनोपलक्ष्यते । तेन शब्देन च शब्दोपे वामृचमुपलक्ष्य तया च तन्निष्ठं सामोपलक्षणीयम्‌ । इति विप्रकषैः । तस्मा- त्‌-जगल्यामृत्पन्न सताम इति चतुथः पक्षोऽभ्यपेयः । यद्यपि च्छन्दीवाचिना जग- तीशब्देन तदुक्तामृचमुपलक्ष्यं सामोपलक्षणीयम्‌ । तयाऽपि तत्संनिकृप्यते ` । यतो वैदिको जगच्छब्दो जगवीप्यायः । तस्माच्चतुर्थः पक्षो राद्वान्तः ॥

( षोडशे-गोप्तवे-उपवत्यग्रवत्योरभावाधिकरणे सूत्राणि ५९-&१ ) उभयसाभि नेमित्तिकं विकल्पेन समलास्स्यात्‌ ॥ ५९ ॥ मुख्येन वा नियम्येत ॥ ६० ॥ निमित्तविधाताद्रा क्रत॒युक्तस्य कमं स्यात्‌॥६१॥ षृ}डशावकरणमारचयाति-

उपवत्यग्रवत्यो स्तो गोप्षवे यदि वा नहि॥ आये विकल्प आहोस्विदुपवत्येव केवला ॥ २७ ॥ विकल्पो द्विनिमित्तत्वाद्याघातः स्यात्समये ॥ रथतरस्य य॒ख्यत्वादुपवत्येव युज्यते ॥ २८ ॥ एकेकस्य निमित्तं प्रकृतावत्र तु द्रये॥ मिहत प्रष्ठता तस्मानिंनिमित्ते उभे न हि॥२९॥ गो्तवादरिषु क्रतुषु रर्थतरश्र्वृचयषए्टयोः समुच्चयो विहितः “गोसव उमे कुर्यात्‌" इलयादिना । प्रकृतो त्विदमान्नातम्‌--““उपवतीं रथंतर पृष्ठस्य प्रतिपदं

ह ~ ।

कुयोत, अग्रवतीं ब्रहलषस्य'” इति । ते इमे उपवत्यग्रवलावृचौ पएर्हयस्या्भूते

गो्वादिष्व विदेशतः प्राप्ते विकल्प्य । कृवः--तन्निमित्तयोः पृष्टयोद्रिविधत्वात्‌ | न

----- -

यः आनाय 9 ----

9. "प्रसंगमात्‌ ।२ज. छ. “भ्युपगन्तव्यः । ल. “भ्युपेतव्यः। ३ज ज्ञ. क्ष्यतयासा। ज. च. ततः | ५ ज. स्च. "ते । जगच्छन्दश्च वरैदैके जगतीप* । ६ ज. अ. "ल्पोदहिनि"। ७ क. त्निमित्तेतेउ' | ८च, एव्‌ । ९. ज इ. ञे. उपवीती । १० च, तिक्रत्प्येते । ५७१

५६२ श्री माधवप्रणीतः- [अ.१०पा.५अपि.१७-१<]

रे क

च--भत्र समुचय: शङ्न्यः, ऋ चोद्रेयोः प्रायम्यस्य व्याहतत्वात्‌ । तस्मात्‌-- विकल्पः । इत्येकः पृवेपक्षः।

प्रथमश्रुतत्वेन रथ॑तरस्य मूख्यत्वादूपवतीमेव प्रतिपदं कुयात्‌ । इति द्वितीयः पूषपक्षः ।

प्ररतावकेकं ष्टमितरनिरपेक्षमव निमित्तम्‌ । ज्र तु मिषितस्यैव पृष्ठत्वम्‌ | तथा- सति प्राकूतस्य निमित्तस्याज्ामावेन नैमित्तिके प्रतिपदावपि न स्तः॥

( सप्दशे-देन्द्रवायवस्य सवादावप्रतिकषाधिकरणे सूजाणि ६२-६४ ) क (4 [कष्य ५९ ९ सदरवायवस्यद्िवचनादादत्‌ः प्रातकषः स्यात्‌ ॥६९॥ अपि वा धर्माविशेषात्तद्रमाणां स्वस्थाने प्रकरणा- दग्रसमच्यते ॥ ६३ ॥ धारासंयोगाच् ॥ ६९ ॥ सप्रदशायिकरणमारचयति-- पुरोपां शोरुत स्वस्य स्थाने स्यादेन्द्रवायवः॥ आद्ोऽग्रत्व विधेमेवं धारायुक्ताग्रतोक्तितः ॥ ३० ॥ ज्योतिष्टोमे श्रपते--““रेन्द्रवार्येवाय्रा अहा गृद्यन्ते" इति । मन्रकाण्डविपिका- ण्डयोग्रहाणामयं पारक्रपः--"“उपांशुग्रहः प्रथमः, अन्तयामयरहो द्वितीयः, एन्द्र वायवग्रहस्तृतीयः, मेवावरुणग्रहश्चतुथः”' इत्यादि । वन -एेन्द्रवायवस्याग्रत्ववि- घानादुपांशुपूवेमेव हणम्‌ । इवि पवः पक्षः । नेतद्युक्तम्‌। अग्रत्वस्य वारा्रहापक्षत्वात्‌ । देन्द्रवायवादयो धाराय्रहाः) तद्राज्ये “पारया गृहाति!” इति श्रुतत्वात्‌ । एवं सति पाठक्रमो न बाध्यते । तस्मात्‌- एन्द्रवाय॑वः स्वस्येव स्थाने ग्रहीतव्यः ॥

(अष्टादशे-कामसंपोगेऽप्येन्द्रवायवस्याऽऽदावप्रतिकर्षाधिकरणे सूते ६५-६६) कामसंयोगे तु वचनादादितः प्रतिकषः स्यात्‌॥६५॥ तदेशानां वाऽग्रसंयोगात्तयुक्तं

मशाघ्रं स्यात्रियसंयोगात्‌ ॥ €&& ॥

अष्टाररावकर्णमारवयारप-

--- ~~ --~~-

क =--~---~- म ----

१ज ज्ज, ज. राद्ूनायः। २ क, व्याहत ३ ज क्ष. वेड । ४ क. उप्राद्यारुत्तस्त्यवतस्या। ज, एराडाशार्भस्ि + ५ज.स्ञ.-ज, पुत्तेषञ्प्र | ६ ज, यवग्रहा। ज. इ. तषु 1८ क. स्त च. ° । धा. । ९, "यवस्त्यैः।|

[अ.१०पा.५अपि.१९-२०] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ५६३

सर्वादौ स्वस्य वा स्थाने काम्यः स्यादैन्द्रवायवः॥ पनर्विधेरादिमोऽन्त्पः कामायेतद्विधानतः॥ ३९ ॥ ज्योतिष्टोम एव श्रयते--“"देन्द्रवायवागरान्प्रहान्गृहीयात्‌, यः कामयेत यथा. पूर प्रजाः कल्पेरन्‌ इवि । सोऽयं काम्य एन्द्रवायवः सर्वपामूरपाङपमृतीनां अहा णामादौ स्यात | कुवः--पाराग्नहादिखस्य पूैमेव सिद्धौ सत्यां पुनरप्यग्रताविवा- नात्‌ | इति पवः पक्षः नात्र सवाग्रतवं विषावुं शक्यम्‌, षाराग्रहाणां प्रकृतत्वात्‌ । अवो यथाप्रा्राय- त्वोपेवानां धारा्मदाणां कामसंयागोऽत्र व्रिवीयत इति स्वस्थान एवायं अहः ॥

( एकोनविंशे-आग्विनाग्रादीनां ग्रहाणां प्रतिकषाधिकरणे सत्राणि ६७-६९ ) परष चाग्रराब्दः परवेवत्स्यात्तदाद्‌ष ॥ &७ ॥ प्रातिकषा वा बनद्याधनम्रस्य तदक्षपागद ॥ &८ ॥ प्रातकषं च दशयातं ॥ ६९॥

एकोनविंशायिकरणमारचयति- स्वस्थाने प्रतिकं वा शुक्रादेः पृववद्धेत्‌ ॥ स्थाने मेवं तदग्रत्वात्पपरेः स प्रतिकृष्यते ॥ २२॥ तैव श्रयते-“शुक्रायान्यहान्गृहीयादमिचर्तो भथ्यय्रानगृहणीयाद्मिचयेमाणस्य इत्यादि । पेन्यायेन च शक्रादीनां खस्थाने यहणम्‌ । इति पापे- त्रमः--रेन्द्रवायवस्य धाराग्रहाग्रत्वं स्वस्थाने पाठेव प्राप्तम्‌ । शक्रादीनां

तन्न । इति वैषम्यम्‌ | तथास्ति विधीयमानायचं पाठक्रमवाधमन्रेणानुपपन्नलाल्- विरूपष्यते ॥

1 पुरस्तादेन्द्रवायवस्याग्रस्य कृतदशताप्‌ ॥ ७० ॥ तुल्यधर्मवाच्च ॥ ७१ ॥ तथा च छिङ्गद्शंनम्‌ ॥ ७२ ॥

विशापिकरणमारचयति-

म॒त्राणि ७०-७२)

१क. "चयेमाणोम" | रस.च.ज. घ. न्‌. मन्ध्यम्राः | ६ ज. श्व. नूतनेति ।

५६४ श्री माधवप्रणीतः- [अ०१०पा०५अपि०२१-२२

स सवादापन्द्रवापवादा वाऽनाविश्चेषतः ॥ सवोदावाश्रयादेन्द्रवायवादो पृतेरपि ॥ ३३ ॥ स पवाक्तः प्रतिकषः सवेषामुपां श्वादीनां अहाणामादं यक्तः । कतः--विशेषाश्र- वणात्‌ | षामान्यतवः न्रतमग्मत्वमनपाक्षतत्वात्सवंमस्यम्‌ | नेतदेवप्‌ | परारूतान्वारा्रहानाभ्रिय फलाय शक्राम्त्वविधानाव । किंच “"वार्‌- येयुस्तं, यं कामाय गृहीयुः | देन्द्रवायवं गृहीत्वा सादयेत्‌?” इति श्रूयवे । वत्र काम्यस्य शक्रादेष।रणानन्वरमेन्द्रवायवस्य यरहणं विवक्षिवाथं लिङ्गम्‌ । तस्मत्‌- एन्द्रवायवादौ प्रतिकषैः ॥

( एकविंशे-स।दनस्यापि प्रतिकषांधिकरणे सूत्रे ७३-७४ ) सादनं चापि शैषलात्र ॥ ७३ ॥ रिङ्दुशंनाच ॥ ७४ ॥

एकविशापिकरणमारचयवि- नापकर्षोऽपकर्षो वा सादनस्याश्रुतत्वतः ॥ न मेवं ग्रहशेषत्वात्तचाशक्तेग्रहान्तरम्‌ ॥ ३४ ॥ सवत्र अरहा एृदीत्वा सान्ते । तथाप्रवि यत्र कौस्यस्य अहस्यापकषैः, ततर सादनस्यापकषो न रङ्चयः । कृतः--अश्रुवत्वात्‌ । शशुक्रा्ान्‌" इलयगशब्देन यथा ग्हणस्यापकषैः श्रयते, न तथा सादृनापकपषैपतिपादकः कश्चिच्छब्दोऽस्वि | तस्मात्‌- मापकषैः ॥ नैवचुक्तम्‌ । सादनस्य ग्रहशेर्षत्वमशक्तेरवगम्यते । न तु पूरवेग्रहमपाद्यिता

*ॐ

श्रहान्तरं शक्यं अ्रहीतुम्‌ । अतो अँहापकर्षे तच्छेषभूतसाद्‌ नमप्यपरूष्यते || ( द्ाविंशे-प्रदानस्याप्रतिकषाधिकरणे पत्रे ७५-७६ )

प्रदानं चापि सादनवत्‌ ॥ ७५4 ॥ नवा प्रधानवाच्छेषत्ास्सादने तथा ॥ ७६

दाविंश्ाधिकरणमारचयति- | प्रदानस्यापकर्षोऽस्ति नं वा सादनवद्वेत्‌ ॥ प्रदानस्य तु य॒ख्यत्वान्नापकर्षोऽत्र युज्यते ॥ ३५ ॥ १ क. ज. घ्व, वाऽ्वि"। २क. "दौ श्रुते ३ ज. इ. प्रतिकायः । ४ अ. तन्मैवं । ५ क.

ज. छ. शक्ते प्रहा ।६ज. स अ, कामस्य प्रहणस्याः| ७ ज. स्च. ज. शङूनीयः ! ८ च्च, "१ त्वाव । तथ रोप्रत' । ९. पुर्वे प्रः | १० ज, ख्व. प्रहणाप | ११ ज. च्च, न चाऽऽपा ।

[अ०१०पा०५अबि ०२३) जेमिनीयन्पापमारविस्तरः | ५३९

ववि

पवोक्तकाम्यानां अहाणां अहणाप्रकषानुसारेण सादनस्य यथाऽपकषैः, वटतदान- स्यापि । इति चेत्‌ |

मेवम्‌ । वैषम्यात्‌ । सादनं हि अहैणशेषः, परदानं त॒ न तथा । प्रयत--ग्रह- णमेव पदानस्य शेषः | अत एव शेषानसारेण न शेषिणोऽपकषां यक्तः ॥

तयनीकायामेन्द्रवायवाग्रतो- ] क्तः समानविध्यथेताधिकरणे ।

यनीकायां न्यायाक्तेष्वाप्रानं गणां स्यात्‌ ॥ ७७ ॥ अपि वाऽहगणेष्वभि- वत्समानविधानं स्थात ॥ ७८ ॥

त्रयोप्वंडाविकरणमारचयाति-- त्यनीकायामेन्द्ररायवथुक्राग्रानुवादता ॥ परिसंख्या वाऽथेवादो वा विधिवां नहि त्रयम्‌ ॥ ३६ ॥ वेयथ्येन त्रिदोषत्वाह्वक्षणापत्तितस्तथा ॥ विधिराग्रयणाग्रतव इवानेमित्तिको हि सः ॥ ३७ ॥ अस्ति द्वादशाहे उ्यनीका | ““दृन्द्रवायवाग्रौ प्रायणीयोदयनीयौ दशमं चाः, अथेवरेषां नवानामह्रपन्द्रवायवाग्ं प्रथममहः, अथ शुक्राग्रम्‌, अथाऽऽगयणाग्म्‌ , अधैन्द्रवायवामम्‌, जय शुक्तायम्‌, जथाऽऽग्रयणामम्‌, अयेन्द्रवायवामम्‌ , अथ ड्क्ता- अम्‌, भथाऽऽग्रयणायम्‌' इवि | तन्न द्रादशाहगवेषु द्वितीयत्‌तीयचतुथषु चिष्वहःप मेगिन्द्रवायवाग्त्वशुक्रायस्वाय्रयणाय्रत्वानि बरहिवाति । ` वेष्वाचं रथतरनिपित्तम्‌ | दवितीयं वहन्निमित्तम्‌ । एवच्च प्रतो व्यवस्थितम्‌ । उंभयमत्र चोद्केन प्रापम्‌ । वत्र चतुधा संडायः-अनुवादो वा, परिसंख्या वा, अथवादो वा, विविवौ, इवि । त्र- "प्राप्रत्वाद्नुबादः' इवि चेत्‌ । न, वैयभ्योपत्तेः । व्हि--गुणान्वरपरिसंस्याऽस्त-इवि चेत्‌ ।

~

( ्रयाविशे- स॒त्रे ७७--७< )

(=

न । दोषत्रयापत्तेः ।-्चतुथऽहन्यपाप्तस्याऽऽग्रयणाय्रतस्य प्रशसार्थोऽयमध- द्‌ः-इवि चेत्‌ । वेः, तथेतरयारपे

द्रष्टव्यः । न च~-पाप्रत्वाद्‌ विविः-इति वाच्यम्‌, अस्य विषेरनेमित्तिकताभ्युषग-

ण णषिषषणषषकक

१ क. हणे रोः । २ज. च्च. तेष्वाज्यं। ३क्र.ज, च्च. ज. उभयत्र ४ च, त॒तीयेऽद्‌*। । । च कन क,

4 क. वारतद्र । ६ क, रानामक्तताभ्य ।

५६६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०५अपि०२४]

परात्‌ | रथंवरादिनिमित्तकयोये हि चोदकेन प्राप्तिः । प्रयांजनं द्रादशाहविकतिष्‌ य क्रापि रथ॑तरानिपित्तामावेऽप्येन्द्रवायवायत्वसिद्धिः ॥

( चतर्विरे-व्युटद्वादशाहस्य समूटविकारत्वाधिकरणे सू्ाणि ७९-८२ ) हाद्शाहस्य व्यटस्षमटवत्व ््ठवत्समानावधान स्यात्‌ ॥ ७९ ॥ व्यूढा वा ंङ्गद्शनात्समरट- विकारः ॥ <० ॥ कामस्षयागात्‌ ॥ <~ ॥ तस्योभयथा प्र्रत्तिरेककर्म्यात्‌ ॥ ८२ ॥

चतुर्विशापिकरणमारचयवि-

व्यटोऽपि प्रकृतिः विवा विकृतिः स्याद्धि प्रष्ठवत्‌ ॥ दिधिसाम्यादादिमोऽन्त्यो रिद्कात्कामे विधेरपि ॥ ३८ ॥ द्विविषो हि द्रादशाहः-सम्‌ढो स्यूटढश्च | त्र समूढः पृवेमुदाहवः। भथ व्यूढ उदाहियवे ।--^“रेन्द्रवायवायो प्रायणीयोदयनीयौ, अयेतरेषां दशानामह्वपिन्द्रवा- यवां प्रथममहः, अथ शुक्रायम्‌ , जय द्रं जाग्रयणाम्रं | अथेन्द्रवायवाय्म्‌ , जथ दे इक्र । जाऽऽग्रयणायम्‌ , जय द्रे एनद्रवायवामे"" इति । तत्र समूदस्य त वत्परूवित्वमविवादम्‌ , वद्रद्ष्यूढोऽपि - किं प्ररूविः किंवा समूढस्य विकतिः, इति संशयः । प्रुविः' इति वावत्यप्तम्‌ । कुतः--विधिसौमान्यात्‌ | यथा समृदढप्रकारः क्रत्वर्थो विहितः, त्था व्यढपरकारोऽपि । न चात्र कश्चिदविशेषोऽस्वि येन वयोः प्रकतिविकूतिमावो निश्चीयेत । न च~ प्रकारद्रयस्य प्ररुतित्वमदृ्टच रम्‌ , रथतरबरहत्पृष्टयान्य।(विष्टोमप्रकारयोस्वदशनात्‌ । इति पुषेः पक्षः ॥ ग्यूढः समूढस्य विरतिः । कुतः-लिद्धदशेनाठ्‌ । ““एन्द्रवायवस्य वा एतदा- यतनं यच्चतुथेमहः इतिं व्यूढे श्रूयते । एतच्च विरूतित्वे सति मवति, नान्यथा । तथा हि--ग्यूढे प्रायणीयोदयनीयन्यविरिक्तेषु दशखहःसु यचतुथं॑तदाग्मयणाय-

ह ०। (कम \ ®

त्वान्नन्द्रवायवायतवनम्‌ | सम्‌ढ वु तदहनवानामह्ना पध्यं [जका]दत्वारन्द्रवायवाम्मम्‌ । तच व्य॒ठस्य ।वेरतितवायां चोदकेन प्राप्यपाणं विधिपिद्धाय्यणाय्स्ततयेऽनद्यते इति युक्तम्‌ । किच--““यः कामयेव बहु स्यां प्रजायेय!" इवि कामाय व्युढ

विवीयवे | तथासति समूढवत्रत्वथं विध्यमावाद्रयेतरनरह तूष्ठवेषम्येण विकल्पितं पररू-

ड व्य्रदृदा"। अ. व्यृदमुरा'। २ज. ज्व. "साम्यात्‌ । ३ क, निश्चीयते । ८क. ख ज, ति व्यूढः श्रू |

[अ ०१०पा०५अघ ०२५] जेमिनीपन्यायमाराविस्तरः । ५६७

तिच नास्ति | ततः-समढस्य द्वादशाहस्य विकतिः । अहगणेषु तयोरन्यतरस्या- पिदेक्षः पुवंपक्षिणः, समदस्येवातिदेशः सिद्धान्तः ॥

( पञ्चविशे-संवत्सरसनत्रे ऽनीकानां त्रिब्रद्धयधिकरणे सत्राणि <३-<७ ) एकादश्चिनवन्यनीका परिद्रत्तिः स्यात्‌ ॥ ८३॥ स्वस्थानविव्रदिवाऽहलामप्रत्यक्षस- ख्यात ॥ ८ ॥ प्रष्टयाद्रत्तो चाऽऽग्र- यणस्य दशनाख्रयध्िशे परिरित्तो पनरे नद्रवायवः स्याच्‌ ॥८५॥ वचनात्परि व्रत्ति- रेकादशिनेष ॥८६॥ लिङ्गदर्शीनाच ॥८५॥

पञथचविशाविकरणमारचयति- दण्डाकलितरवंस्सत्रे त्यनींकात्रत्तिरिष्यते ॥ स्वस्थानवृद्विरथवा स्यादायोऽदहरविवक्षया ॥ २९ ॥ न विवक्षा वाक्यभेदान्नवानीकेस्तु प्रणम्‌ ॥ एकेकवृद्धचा न विना तेनैकेकं विवधंते ॥ ४० ॥ अस्ति संमरटस्प द्वादशाहस्य विरुतिगेवामयनं संवत्छरसत्रम्‌। वच यनीका चोद- केन प्राघ्रां। चीण्यनीकान्ययाण्येन्द्रवायवशुक्रा्मयणरूपाणि यस्यां क्रियायां सा ञ्यनीका| वया च िःपरिवृत्तया द्वादराहाचन्तयोः प्रायणीयोद्यनीययोरह्रोमेध्यं ववेमानेषु ईशस्वदःय॒ दशमव्यतिरिक्तानि नवरसरुयाकान्यहानि पूरितानि । अतः संवत्सरसवरेऽपि प्रायणीय।द्‌ यनीयमध्यवर्तीनि पूरयितव्यानि। तत्पूरणं च यथोक्ताया- छिःपरिवृत्ताया नवदिवसयुक्तायाषयनीकायाः संमृहावृत्तिमन्तरेण न सिध्यतीति साऽउवृत्तिः प्राप्ता। तस्यां च द्वैविध्यं विद्यते । यथा-ण्डस्याऽऽवृत्या भूमावाकठित- व्यायामादिमभ्याव्रसानमागैः सिषं छत्लदण्डं पुनः पुनरावतेयान्ति, न त्वेकेकं भागम्‌। तथा नवदिवपानामवृत्तिरिलेकः प्रकारः | यथा--अध्येतार्‌ः प्रपाठकमावतेयितुकामा एकेकमागमसक्ृत्पटन्ति, तथा नवदिवससम्‌हवत्यकेकस्याह्वोऽसकदनुष्ठानपिलयपरः प्कारः। तच्राऽऽद्यस्ताव्पाप्रोति । कतः-जहःशब्दरस्य विवक्षितत्वात्‌ | “'दुनद्रवायवाम्र १क "कूतिरह्मेणः । त च."कुतिष्वहम २ ज. पूत्रपक्षिणः प्रमो जनम्‌ । ३ च. वत्सूत्रे । * ज्‌. स्युदिथाड्ह | ५ज. समहष्य। & ज. स्न. ज. एन । तरा । ७ ज. स्च, ज. राहस्याञ-

य्य" । ८ क. दशादः्सु। ९ ज. स. अदस । १०ज. ङ्घ सकृद्वृ। 1) ज. च. न. कठावत। १२ज स॒, वसम (मि) ष्ेरवर ।

५६८ न्नीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०५अदि०२६]

पथममह्‌ः"' इत्युक्तोऽदःशब्दः "जथ शुक्राय | जयाऽऽग्रयणायम्‌'' इत्याचष्टपु वाक्येष्वमेषज्यते | यथोक्ताग्रत्वविशिष्टानापह्ां क्र मविक्ेषश्वायशम्देरनियम्यते । तथा सति यैचन्द्रवायवाग्रमेवाहनेरन्वर्येणासकूदावत्येवे, तदानीम्‌ “भथ शुक्राग्रपहः”" इत्यादिकं बध्येत । तस्मात्‌-क्रभयु क्तानामग्रत्वविशेषोपेतानाग्ह्ां नवानां चोदकपा- ्ठानां तथेवानुष्ठाने सरति पुनः पुनश्चोदकेन तथेव पपतरेण्डाकेलितवदावृत्तिः । इति पर्व॑ पक्षः ।

!ङब्डां न विवक्षतः, वाक्यमद्‌प्रसङ्गाति। एल्द्रवायवाय्य पथम भवात, ताह इत्यहः संघातनिवृत्तये वाक्यं मेत्तग्यं प्रसज्येत । अदःशब्दे त्वविवक्षिते सत्यष्टमिरथश- ब्दैयंयोक्ताग्रत्वानामेवाऽऽनन्तयं नियम्यते | तथासति द्वितीयपयाये विहिंतस्याऽऽ- ग्रयणाग्रत्वस्योपर्यद्रवायवाग्रत्वं नानुष्ठातुं शक्यम्‌ । तद्नुष्ठानामवे च स्वस्थानवि- वद्ध यैव प्राय्णीयोदयनीयान्तरालपूर्तिमेवति । पूरयितव्यमन्तराढं नवधा विभज्य परथम- भागगतेष्वहःदछैन्द्रवायवाग्मतम्‌ , द्वितीयभगेषु शुक्रा्त्वम्‌ , इत्यनेन क्रमेणानुष्टावन्यम्‌, सेयं लस्थानविवुद्धिः । स्वस्यैनद्रवायवाय्त्वस्य स्थानं शुक्रा्ातूवेमावितवम्‌ । वत्पङ- तविकसिन्नद्ि भवति । इहं तु बहष्वहःघु । इति तद्वृद्धिः ॥

५५ चयनाका चोदृकाप्रा प्रल्क्षव्रीहितवातु सा| तस्यामुक्तो विचारः स्यादिति वार्तिक ईरितम्‌ ॥

६---------~~ हरि

( षडिश-ष्यूटे मच्राणां छन्दोव्पतिक्रमाधिकरणे सूचम्‌-- ) छन्दोव्यतिक्रमादव्यृहे मक्षपवमानपरिधिकपा- खस्थ मन््राणा यथाल्पात्तवचनम्‌हवत्स्याद।॥ ~ल

षडिशापिकरणमारचयति - व्ये भक्षादिमन्राणाम्थानां च व्यतिक्रमः | मन्राणामेव वांऽऽद्यः स्यादविशेषेण कीतनात्‌ ॥ ४१॥ छन्दसां व्यत्ययः परोक्ता नाधांनां तेन मच्रगाः॥ गायत्याचया विपयांस्या अथंषक्तिः भशस्तये ॥ ४२ ॥ व्ये द्वादशाहे भेक्षपवमानतदुमयपरिषिकपालानि चोदकपाप्तानि । तच मक्षम्रषु सवनच्रयगतेष “गायत्रच्छन्दसः, त्रिष्टुप्छन्दसः, जगवीछन्दसः”” इवि श्रुतम्‌ । तथा

कक ~न -

१ ज. "नुयुज्य" | २ क. ज. सष. यथेन्द्र ३ ज. सष. बाध्यते । ४ क. "ममुक्ता ५ ज. प्राते दष्डाक्रल्पत" ६ ख. च. ज. ञ्च. ज. दकप्राप्ता । क. 'दकना प्र ७ क. बाधः1<८ च प्र्चष्यते। ५ ज, घ, रूढे1 १०ज. छ. भल्पपाणत'। ११क. ख. च, अ, "यी ।

[०१ ०पा०५अबि०२६] जेमिनीयन्यायमारापिस्तरः | ५६९

पवमानत्रयविषयेष्वन्वारोहमत्रेषु ““गायेचच्छन्दाः, त्िष्टपृछन्दाः, जगतीछन्दाः” इति श्रुतम्‌ । तथा परिषिस्तावकेऽयेवारे पठ्यते--““गायत्रो मध्यमः परिधिः, चैष्टभो दृक्षिणः, जागव उत्तरः” इति । तथा कपाङविषयं वाक्यं पठयते--"“अष्टाकपाछः परातःसवनीयः, एकादशकपालो माध्यदिनीयः, द्राद्‌शकपस्तार्तौयसवनिकः'* इति। अचाष्टत्वादिमिशिमिः संस्यामिगोयत्यादिच्छन्दांपि वत्तदृक्षरस्पृतिदररेणोपस्था- प्यन्ते | एप स्थिते सति व्यृढप्रकरणे छन्दोव्यातिक्रमः पञ्यते--"“छन्दांसि वा न्योन्यस्य रकमभिध्यायन्‌--गायत्री विष्टमः, विष्टम्नगलयाः, जगतीं गायञ्याः" इति । तत्र संशयंः--योऽयं छन्दोग्यतविक्रमः, स मक्षपवमानपरिपिकपाछरूपिणाम. योनामुभयविषमत्रगतच्छन्दोवाचिशब्दानां च कायः) किंवा तेषां शब्दानामेव, इति । त्र भन्रगतानामेव' इति विशेषाश्रवणात--'सवेच व्यतिक्रमः" इलयाद्यः पक्षः | तेन गृयत्रङब्दानादष्टः प्रादःसवनाया मन्नचष्टमयब्स्य माध्यादन यमकस्य स्थानं माध्येदिनीयो जागतस्य स्थाने, जागतो गायत्रस्य प्रातःसवनिकस्य स्थाने | तथा बाहि- प्पवमानो माध्यंदिनसवने, माध्यंदिनपवमानस्तृतीयस्तवने, आमेवपवमानः प्रावःसवने | तथा मध्यमः स्थविष्ठः परिंषिदेक्षिणतः, अगीयान्द्राघीयानुत्तरतः, अणिष्ठो हिष्ठो मध्यतः | वथा--अष्टाकपारो माध्यंदिनसवने, एकादशकपलस्ततीयसवने, दादश- कपालः प्रातःसवने । साऽयमथव्यतिक्रमा मन्रद्रयराब्देष्वप्येवं योन्यः । इति प्रप्र वरमः--'"छन्दांसि वा” इति वाक्येऽथानां ग्यतिक्रमां नाक्तः | अतो मत्रगं- तानां गायञ्यादिशब्दानामेव व्यविक्रमः| यस््वर्थेषु गार्य्रादिशब्द्रप्रयोगः, स प्रशोसाैः । भेक्षाथीनां म॒ख्यच्छन्दुस्त्वामावात्‌ । इति राद्धान्तः ॥ इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यायमाराविस्तरे दशमस्पाध्यायस्य पञ्चमः पदः ॥ ५ ॥

अचर पादे आदितः अ पिकरणानि २६ ७९१ सू [णि << २००७

१ क. ख च. ज. "यत्रीछ"। रक. ख, ज. न्च. ज. "ठप्तृतीय। च 'ठ्तृतीयसवनीयः" १. । ३ ख. च. ज. छ. ज. 'यः- सोऽयं छन्दोव्यतिक्रमो भ" ड ज. न्च. "पिणां मन्याना। ५ ज. छ. ने च ततीदसवनस्य स्यनि, सोऽपिप्राः। ६ ज. च्च. ज. योजनीयम्‌ (यः)। ७ नजन ञ्च, गतगा" । < ज. ब्व, ज. "यत्यादि" | ९क. ठक्षाथानां । ख. टक्षणायानां । च. ज. ठक्षयाथोनां | ७२

५७० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०६जपि०१-२]

( जथ षष्ठः पादः)

( प्रथमे-रथंतरादीनां साघ्रां तुचे गानाधिकरणे सूते १-२ ) 9 थ्‌ (> न ॥ ४ एकचस्थान बन्न स्छः खव्यायकवत्‌ = (~ ४७ ॥ ३ ॥ तच वा लिङ्द्शनाव्‌ ॥ २॥ षृष्टपाद्स्य प्रथमाविकरणमारचयति- समेकस्यां तृचे वा स्यादायः स्वाध्यायवद्भवेत्‌ ॥ वचना्चिङ्घसयुकतात्स्तोत्रे साम तृचे भवेत्‌ ॥ १॥ पवमानाज्यप्ष्ठादिस्तोत्रेषु यद्विहितं र्थतरवृहदरूपादिसामाध्येवार एकस्यामू- च्यीयते, तत्कि स्वो्रपरयोगकारेऽप्येकस्यामृचि गेयं किंवा तृचे गेयम्‌, इति संशयः। अध्ययनस्यानुष्टानायेत्वाच्ययाऽस्ययनमेकेस्यां गेयम्‌ | इति पूवैः पक्षः|

् ह न न न क भ “अष्टाक्षरेण प्रथमाया ऋचः प्रस्ताति द्यक्षरेणात्तरयोः'' इति तियुष्वृक्ष पस्तोत्रा गातव्यो मागो निरूप्यते । तदिदं वचस्य लिङ्गम्‌ । “ॐ ऋकसौमोवाच मियुनीसंभ-

न १

वाव्‌!*-इलयादवृ्देवताप्नामदेवतयोः संवादरुूपेऽथवादे सामदेवतेकामृचं, दे ऋचौ, च प्रत्याख्याय तित ऋचोऽङ्गीचकार । वदिदमपरं लिङ्गम्‌ । वाभ्यां लिङ्काभ्यामुप- बंहिवात “एकं साम तृचे क्रियते स्तोयम्‌!” इति वचनात्त चे गातन्यम्‌ |

( द्वितीय-स्वरक्शब्देन वीक्षणस्य कारयेताधिकरणे सूचप्‌- ) खद्शं प्रति वीक्षणं कामां पराधात्‌ ॥ ३॥

द्वितीयापिकरणमारचयति- स्पदक्शाब्दे वीक्षणे च कि स्यादङ्काद्विताऽयवा॥ मीखनावपिताऽऽयोऽस्तुं भिन्ञवाक्येन तद्भिषेः॥ २॥ प्रतिशव्दैनावधििं योत्पो वाक्यं न भिद्यते ॥

५

सत्येवं मींखनस्यापि विधिनेत्तरयोभवेत्‌ ॥ २ ॥

# करवसामोवाच--'मिथुनी संमवावः इति । सोऽवर्वात-न वै त्ममाटमसि, जायाते

वेदो मे महिमा" इति । त द्र भूतोचतुः । सोऽत्रवीत-न वै वां ममाटम्‌ । जाग्रते वेदो मे महिमा इति ! त स्ति भृत्वोचुः । सोऽ्रवीव-- (संभवम इति” शाबरभाष्ये ।

१. ऋचे! र्च.ऋच।३ज क्ष. "दिसमा"। डच. "कस्याग्रचि साम्नः कृतम्‌ । तथेक- स्यमिव साम ग ।५च. "ति, अक्ष" । ६ क. ख. च. "क्सामे वावमि"। ज. च्च. क्समे वा । ७ ज छ. “स्तुतिनवाक्रयेन त्विषः । ८ ज. वाक्येन भि" । ५ ज. न्ष, येव मीटनस्याध्यत्रिः |

[भ०१०पा०दअपि०३] जेगिनीयन्यायमाखविस्तरः। ५७१

अस्ति रथंतरसान्नो योनो--"“भमि ता शर'"--इत्येतस्यामृचि स्वदेक्शब्दः ““इजञानमस्य जगतः स्वदेशम्‌”” इत्यान्नातः । आस्त चोद्रातुः केवता तचे, ^“रथंवरे प्रस्तूयमाने संमीलयेत, स्वदेशं पराति वीक्षेत” इवि श्रुतेः। वत्र संरायः--किं खर. कशब्दोचारणवीक्षणयोरङ्ङ्किमावोऽतज विधीयते, रकिवा--विधीयमानसंमीलनाववि- त्वेन सवदेकशब्दोचारणं निर्दिशयवे, इति । तत संमलनवाकयादरीक्षणवाक्यं भिन्नम्‌ । तवो न मोकनावपित्वेनान्वयः संमवतीपि । किच--शवकषेत" इवि लिङ्पत्ययोऽत्र विधायकः श्रूयते । वतः स्वदेक्डम्दोचारणं वीक्षणाद्गम, वीक्षणं वा वददम्‌ , इत्य- गङ्धिभावोऽम्युषेयः । तथास्ति ख्वदैकशब्द्र वयोरु्तरयो ऋचोरगीयमौने रथंवर विहिपसमीकनानुवृत्तिः फरिष्यतवि । इति पवः पक्षः ॥

(स्वदेशं परति” इत्यनेन कमेप्रवचनीयेन प्रतिशब्देन खदक्शब्दो वारणस्य माछ- नकाटाववितवं चयोयवे । न च-अच भिन्नं वाक्यम्‌, एकव(कयत्वसंमवात्‌ । तथा हि- निरोषपरिहाराय खत एव प्राप्तत्वादवीक्षणं नं विषेयम्‌ । वथासति "जा खरै. कशब्दौचारणात्संमीकयेव' इलेकं वाक्यं संपद्यवे । एवं सत्युत्तरयोक्रचोर्पीछनक्षेध्य- भावः फक्ष्यति । इति राद्धान्तः ॥

( ततीये-गवामयनिके प्रष्टयषडहे ब्रहद्रथतरयोर्विभागाधिकरणे सूत्रे ४-५ ) परष्यरं पिधेर क ति + जहकण्र य॒ युग्रपादधरकाहवद्‌ाहसामत्वम्‌ ॥५॥ विभक्ते ( (९ ( ॐ (कि ~ क वा समस्तावधानात्ताहमाम वप्राताषद्म्‌ ॥ ~< ॥ तृवीयाविकरणमारचयति- गवामयनिके परष्ठयपडहे प्रत्यहं द्यम्‌ ॥ वरह द्रथतरं चोत भवेत्तिचित्कचिदिने ॥ ४॥ द्रद्रगभेवदहुत्रीहेयचो ऽन्त्येऽपि संमो ह्यसां ॥ अन्योन्यनिरपेक्षस्य चोदकादितिमो भवेत्‌ ॥ ५॥ दादशाहे प्रष्टयः प्डह उत्पन्नः । वत्र पण्णामप्यह्ां करमेण रथतरवदटैरूप्ेर- ॥ ६ जशाक्ररैववानि सामानि विदिवानि | गवामयने तु व्रिकृविरूषो यः पृष्ठच: षडहः, तत्र श्रूयपे-्रषएयः पृडहो बृहद्रथवरसामा” इति ! चोदकप्राषयोवेद द्रथतरयोः १ज. इ. कतुता। २ज., `रणवीक्षयसायो" 1 इ. "रणं वीक्ष्यसाम्नोर" । ३ क. "तेऽन्व' | ४ ज. वीक्षत इति टठट्प्रयः। ५ क्न. मानर्‌'। च, "माने रथतेऽपि वि । & ख. "हित सं" । ख. "दितस्य सं" ।७च.ज. इ. हि-तविरो*। अ. हि--निरेधः | ८ ज. छ.नचवि"। ९क. पर्या: ष" । क. ज. स. पृयः प । १० ज. च्च. वोत. न. तात। ११.क. समौदहितौ। ज, घ. पमा ह्यक्तौ । १२ क, "पोऽन्यः प्र" ।

५७ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पार्ेजपि०य]

पुनर्विधानद्रेरूपादि निवृत्तिः । वतः शिष्यमाणं वृह द्रथतरसामद्रयं किं प्र्यहं कवे- व्यम्‌ , किंवा केषुचिदहःसु बृहत, केषुचिद्रथंवरम्‌, इति संशयः । बृहच रथ॑तरं च बहद्रथेतरे, पे च स्रामनी यस्य, इति द्ंदगभिते बरहुत्रीहाविवरेरयोगद्द्रेन साम्नोः सादिदं प्रतीयते । वतः प्र्यहं सामद्रयम्‌ । इति पुवः पक्षः |

ते सामनी यस्याह इत्यह्नो यद्न्यपदाभेत्वम्‌ , वदा भवदुक्तमेव स्यात्‌ । इह तु षडहोऽन्यपदाथेः । तथासति पडे द्योः सान्नोः साहियं सिद्धान्तेऽपि समानम्‌ । प्रकतौ सान्नोरन्योन्यनिरेक्षत्वादिहामि निरपेक्षमेव साम चोदेकेर्नातिदिश्यवे । तस्मात्‌-केषुचिदहःयु किंचित्साम । इति राद्धान्तः ॥ |

(चतुर्थे-प्रायणीयोदयनीययो रेकादरिनानां विभागाधिकरणे सूत्राणि ६-१२) समासस्वेकादशिनेष॒॒तस्प्रकृतिखाव्‌ ॥ ६ ॥ [ (ष क क ® च क विहासप्रतिषाच्च ॥ ७ ॥ श्चतता वा खकव- दिभागः स्याव ॥ ८ ॥ विहारपरकृतिखाच ॥९॥ विशये च तद्‌[सत्तेः.॥ १०॥ अयस्तथेति चेत्‌ ॥११॥ न समतवातप्मयाजवत्‌ ॥ १२॥ चतुथाधिकरणमारचयति-- स्पुरेकादशिंनाः किं प्रापणीयोदयनीययोः ॥ प्रत्येकमचखिराः किंवा विभज्याः स्युस्तयोरेपि ॥ ६ ॥ उदेर्ययोः प्रधानत्वात्पत्येकं परशबोऽचखिराः ॥ नोदेरयो शतवद्धागः शिष्टस्त्वासत्तितोऽन्तिमे ॥ ७॥ द्वादशाहे श्रयते-“एकादशिनान्पायणीयोद्‌ यनीययोरपतिरा्रयोरालमेरन्‌"* इवि | त एवे पशव एकादशञापि प्रायणीयेऽहनि कव्याः, तथोदयनीयेऽपि सर्वे कवैव्याः | कुतः--परायणीयोदयनीययोरुदेश्यत्वेन प्राधान्यात्‌ । प्रवपनं चाङ्कवृ्तेयुक्तत्वात्‌। इति पवः पक्षः । ^ वचनान्तरेण विहितानामेकादशचानां प्रकरणेन द्वादशाहाङ्त्वे सिद्ध देशाका- द्क्षायां तान्पशूनुदिश्य प्रायणीयोदयनीयौ देशत्वेन विधीयेते | तत्र कुत उदेश्य- त्वम्‌ , कुतस्वरां पाघान्यम्‌ , कुतस्वमां पश्वावृत्तिः । एवं सवि यथा--शतं देवदत्त-

१अ. योगनसाः । २ज. सल, प्रतिस" । ३ क, च. क्षत्वमे"। ४ ज छ. "नाप्यति"। ५ ज. क्ष. सिद्धान्तः | ६ क.ख.च.ज क्च. श्नः कै! ७ स्च, "रमी | < ज, "धानपशवक्घ" । ९ कृ. रेणाविः 1१० ज. च, ब, "दधे सतिदे'|

[अ०१०पा०६अबि ०५-६] जेमिनीयन्यायमाखविस्तरः । ५७३ यज्ञदत्तयोर्विधीयवाम्‌" इलयत्र "देवदत्ते पथाशशद्विधीयपे यज्ञदत्ते पाशव” षति [अ पृ ^ ®

विभागः, वथा--"प्रायणीये पञ्च पवः, उदयनीये पश्च इति विभागो युक्तः। यस्त्ववज्ि्ट एकः पशरन्तिमः, स प्रत्यासन्नत्वादन्विमेऽहन्युद यनीये कवभ्यः ॥

( पचमे-स्ेष्ष्टे देशविशेपव्यवस्थाधिकरणे सूत्रे १३-२४ ) सर्वे एशब्दात्तेषां स्यादिकदेशतवं एष्ठस्य कृतदश्च- त्वात्‌ ॥ १३ ॥ विधेस्तु विप्रकरषः स्यात्‌ ॥ १४ ॥ प्चमापिकरणमारचयति-

किं सर्ष्र्ठे सवांणि प्रष्ठदेशे यथाकति वा॥ एर्शब्दाप्प्ष्टदेशे वचनात्तु व्यवस्थितिः ॥ ८ ॥ इद माश्नायते--““विश्वनित्सवेषृ्ठः”” इति । षडहे षटस्वहःसु क्रमेण (रथतरं बृहेरूपम्‌' इत्यादिभिः षड्मिः सामभिः पृष्ठस्तोत्रं निष्पादितम्‌ । वानि सवाणि पृष्ठसामानि यस्मिन्विश्वजिवि सोऽयं सवैषष्ठः । तत्र माध्यंदिनपवमानमेचावरुणसाम्नो- रन्तरालरूपे पृरषठस्वोत्रदेशे किं सवाणि प्ृष्ठसामानि कायोणि, क्वा यथावचनं देश- व्यवस्था, इति षंशयः | पृष्ठकायेगमकेन पृष्ठशब्देन पएरष्ठदेशे । ( इति ) पर- वचनेन देशविशषो व्यवस्थाप्यते | वचनं चैवमान्नायते "पवमाने रथवरं करोति, आमेवे बहत, मध्य इतराणि-वेरूपं होतुः, एषठ वैरानं ब्रह्मसाम, शाक्रं मेजावरुण॑साम, रवतमच्छीकप्राम! इवि । वचनं हि न्यायाद्रकीयः। तस्मात्‌-- देशविशेषो व्यवस्थितः ॥

( प्र वेष्टपवेराजसाश्नोः प्रष्ठकार्थ निवेश्ाधिकरणे सुजाणि १५-२१ )

वेरूपसामा क्रतुसंयोगात्रिव्रहदेकसामा स्याच्‌ ॥ १५ ॥ प्र्ठाथं वा प्रकृतिलिङ्गपयोगात्‌ ॥ १६ ॥ बिद दिति चेत्‌ ॥ १७॥ न प्रकृ तावकृरस्रसंयो गात्‌ ॥१८॥ व्रिथिखात्रैति चैत्‌ ॥१९॥ स्यादिशये तत्यायखाकमाविभागाव्‌

१ क. षटं षट्कं षटस्व' । च. पडदःसु । २ क. ख, हणः सा" । ३ क. ख, ण्स्यसा। क. घ, वाकस्यसा' ।

५७४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०प१ा०६अपि०७-<]

॥ २० ॥ प्रकृतेश्चाविकारात ॥ २१ ॥ षृष्ठापिकरणमार चयति- कास्न्याद्रिूपवेराजे उक्थ्यषोडशिनोरुत ॥ प्र स्यात्क्रतुसंयोगादायोऽन्त्यः प्ष्ठरिद्तः ॥ ९ ॥ उदमाम्नायते--““उकथ्यो वैरूपसामा--एकर्विंशः) पोडशी वेराजसामा!” इवि | तत्र--ठुत्ल उक्थ्ये वैरूपं साम, कृत्ते षोडशानि वैराजं साम, "वैरूपं साम यस्मि- ज्क्थ्ये क्रतौ, वैराजे साम यस्मिन्पोडश्चिनि कवौ" इययेवे कतुसेबन्धपतीवेः | मेवम्‌ । प्रकतौ ^रथंवरसामा, बहत्सामा! इयेवेविवस्य निरदैशस्य परष्ठस्तोत्रवि- षयत्वदृशेनाद्त्रापि तन्निैशेन श्ष्ठकिङ्खिन पृष्टकार्यं वैरूपं वैराजं च मवितुमहेति । क्रतुसंबन्धस्वयोः ष्ठदवारेणोपपद्यते ॥

( सप्रमे-त्रिव्रति स्तांमगतसख्याविकाराधिकरणे स॒त्रे २२-२३) रिति संख्यालेन सवसेख्याविकारः स्यात्‌ ॥ २२ ॥ स्तोमस्य वा तटिङ्गत्वाव्‌ ॥ २३ ॥ सप्तमापिकरणमारचयति-- त्रिढृदयिष्टदित्ये तत्सवेत्र स्तोम एव वा ॥ आद्यघ्रेगुण्यवाचित्वादन्त्यः स्तोमेऽस्य शूटितः ॥ १०॥ एवं भ्रूयते-'शिवृदशिष्टुदधिष्टोमः'' इवि । किं तिवृखमसिष्टुति कतौ स्वषु सापनेषु संबध्यते, किवा स्तोममाचसंबन्षि तत्‌ । श्रिव॒द्रजुः' इल्यादौ चरिवृच्छ- बद्स्य तेगुण्यवाचित्वदशेनाद्त्रापि करतुसाधनेषु या या संख्या श्रूयते, सा सर्वा त्रिवृ. रवेन विक्रियते इति प्रपे-- तूमः--यदयपि त्रिवृच्छब्दोऽवयवपरपिद्धया रोके चैगुण्यं ब्रूवे | तथाऽपि वेदे रूढ्या स्दोमवाची । ^“निवृद्रहिष्पवमानः” इदुक्वा स्तीत्नियाणां नवानामृचामनु- रमणेन स्तोमविषयमेव निवृच्वम्‌ |

(भष्टमे-उभयपान्नि बुहद्रथंतरयोः समुचयाधिकरणे सूत्राणि २४-२६) उमयसाप्नि विशवजिदहिमागः स्यात्‌ =

१क पष्ठ । २ क. पृषटटयाटि। ३ ज. क्ष. 'न्धस्वप्र"। ४ क. तिकठेन । ख. ज. इ. ज. त्रित्वेन । ५ च. इट्युक्या । ६ ख. च. ज. इ, स्तोव्रीयाणां । ७ ख. च, ननुक्रमेणं स्तो" । ज, इ. ` नक्रमणतः स्तो * ।

[भ ०१०पा०६अपि०९] जेमिनीयन्यायमालादिस्तरः। ५७९

२५९ ॥ ष्ठाय वाऽतद्थ॑त्वात्‌ ॥ २५ ॥ रिङ्गदशनाच ॥ २६ ॥

अष्टमायिकरणमारचयति- संसवादो द्वयोरेकं प्रष्टं यद्वा समुचितम्‌ ॥ एक परकृतिवद्विश्वजिद्रदन्यत्र चेतरत्‌ ॥ ९१॥ वचनाद्विश्वनिस्येते सामनी स्तोत्रयोद्रेयोः ॥

[अनि

नेहास्ति तल्प एव साहित्यं स्यात्पुनविषेः ॥ १२॥

इदमान्नायते--“'संसव उभे कुयोत्र"” इति । “ अमिनितवेकाह उभे बृहद्रथ तरे कुयात्‌” दति । किमत्र बहद्रथंतरयोरेकं शष्ठसतुतो, इतरदन्यस्तुतौ स्यात्‌, किंवा समु्धितमुभयं प्रष्ठस्तुवौ, इति संशयः । प्रकृतो हयोर्विकल्पितत्वादेकस्मन्प्रयोग एकस्य प्रष्ठत्वाद्न्यत्रापि तथात्वं युक्तम्‌ । तथासलयवशिष्टं साम स्वेपृष्ठविश्वनिन्यायेन स्तोत्रान्तरे प्रयोक्तव्यम्‌ | इदि पर्वः पक्षः ॥

तादचनामावेना्न विश्वनिद्वैषम्यात्‌ | पक्तिवद्विकस्पे सति पुनविषानवेयथ्या- त्सपचीयवे । इति राद्धान्तः ॥

( नवमे-मध्वशनघ्रताशनयोः षडहान्तेऽनुष्ठानाधिकरणे सूते २७-२८ ) कष =. = ० ध्‌ = ® ठठ रसभजनमात्त्त सास्वत जषान्चः ॐ क = ^ शज्हान स्पात्तदानन्तयाप््मातवत्‌ [- | [| ॥२७॥ अन्तं वा क तकाट्तात्‌ ॥९८॥ नवमाधिकरणमारचयति- नयचिशारम्भणे किं तदन्ते मधुभाोजनम्‌ ॥ पडहान्तेऽथ वांऽऽद्यः स्यात्सा निध्याद्राक्यतांऽन्तिमः॥ १२॥ परयः षडहो द्विविधः--चय्िशान्वः, चयच्रिशादिश्वेति । द्रादशादं-- विवृत, पथदशः, सप्तदशः, एकविंशः) चिणवः, चयच्िशः, इयतः स्तोमेयुक्तान्य- हानि पडिहितानि - । सोऽयं बयचिशान्तः। कचिद्विरुतौ व्यत्यासेन तरय्िशा- देछिवद्‌न्वः--“्रषठ्यः पडटखयल्िशारम्भणव्िवदत्तमः कायैः"! दृति । तत भु

““अपचितावप्येकराहे" इति शावरभाष्यरपाठः ।

= = =-=

१ क. एकप्र । ख. एत्र प्र । ज. एवं प्र । २ ल. च. वेतरव्‌ । ३ ल.च. ज. इ. सात्र द्रे स्तो"। क, कं मच्रवृ" । ५ ज. "नाप्यत्र । ९ स्ञ. वा यस्मा | ७ ज. इ" भोजनं ।

५७ श्रीमाधवप्रणीतः-[अ ०१ ०पा०६अपि ०१०११]

भोजनं चोदकपाप्तम्‌ । तच्च प्रती ( विहितम्‌ । ) त्रयच्िशेऽहन्यनु्टितेऽनन्तरं छतम्‌, इृत्यतजापि सांनिध्यात्रयचिशान्ते कवेव्यम्‌ । इति प्रापे-

ब्रमः-"“संस्थिवे पृष्टे षडहे मध्वाशयेदुतं वा” इति वाक्येन प्रकतौ षृड- हं प्रयागस्यान्व म्रघुभाजन विहतम्‌ । जयाचछ्लशसानापस्तु नान्तरीयकः । अतोऽत्रापि पडहावसाने कवेन्यत्वात्रिवृत्संनिधो तदनुष्ठानम्‌ ॥

रनयः सकृदनुष्ानाधिकरणे ५ ^ अभ्यासे च तद्भ्यासः कमणः पुनः प्रयोगात्‌ ॥ २९ ॥ अन्ते वा कृतकार्खातर्‌ ॥ ३० ॥ द्‌ हामापिकरणमारचयति- अभ्यस्ते षडहं भक्तिमम्यस्येत्कि न वाऽग्रिमः॥ स्तोत्रराच्रादिवन्मेवं संस्थिते तद्विधानतः॥ १४॥ ८५५अादृततं पृष्ठमुपयन्ति”” इति श्रूयते। तत्र षडहावृत्तौ यथा स्वोत्ादीन्यावतन्ते) तथा मधुभोजनमपे । इति प्रपे- बरमः-- संस्थिते पृडहे भोजनं विधीयते । संस्था नाम पनः पडहविशेषव्यापारा- भावः । अवः ष्डहवृत्तरन्ते मधुभोजनं सरूदेव कायम्‌ ॥

( इरूमे- 1 षडहावृत्तावपि मध्वशनघ्रता ॥ से २९३० )

( एकादशे-गवामयने मध्वशनघताशनयोः प्रतिमास्माब्ृच्यधिकरणे सृत्रम्‌-) आ्रत्तिस्त॒ व्यवाये कारभेदात्स्यात्‌ ॥ ३१ ॥ एकाद्जञाषेकरणमार चयाति-- सवोन्ते प्रतिमासं वा प्रु्टचान्ते मधुभोजनम्‌ ॥ सवोन्ते पवैवन्मेवं संस्थितानां एथक्त्वतः ॥ १५॥ गवामयने श्रूयते--““चत्वारोऽमिश्वाः षडहाः । पृष्टयः पहः संपासः स- द्वितीयः सततीयः सचतेः सपश्चमः'” इवि । तत्र षडहपथकरूपे माघेऽभ्यस्य- माने पृष्टयोऽप्यावतेते । तथास्तावि प्रवेन्यायेनाऽऽव॒त्तेषु प्ृष्ठयेष सर्वेष॒समा्ेष्वन्वे मधुभोजनम्‌ । इति पप्र

* “आवृत्तं प्र्टयं षडहमुपयन्ति” इति शाबरभाष्ये पाठः ॥

१ ल्ल. "तम्‌" इ" । ज. तं चइ“ । २ज. हे मुक्तिमन्यस्येः। ज. "हे भ॒क्तिमध्यस्ते । ३ क, "वृत्तौ म 1४ ज. प्ष्ठन्ते। ५. समाप्ठः। ६. ेणमा |, पे माः । ७ क, ज्‌, मातेष्व ।

[अ.१०पा.६अधि.१२-१३] जेमिनीयन्पायमालविस्तरः। ९७७

तरमः--परविमापं संस्थितानां पृष्ठानां पृथक्तवाद्रोजनमपि प्रतिमासमावतेनीयम्‌ ॥

( द्रादरो-द्रादराहे सत्रिभिरपि मध्वशनाधिकरणे स॒त्रे ३२-३३ ) ®

मधन दक्षता ब्रह्मचारखाव ॥ २९ ॥ प्राश्य॑त वा यन्नाथलात्‌ ॥ ३२ ॥ दादञ्ायिकरणमारचयति- मध्वभक्ष्यं भक्ष्यते वा सत्निभिन्रद्यचारिणः॥ निषिद्धतवादादिमोऽन्त्पः पुस्क्रत्वथेविभेदतः ॥ ९६ ॥ सचरात्पकद्रादृशाहे पृष्टयषडहं संस्थिते मध्वभक्ष्यम्‌ । कुवः-- पत्रिणां दीक्षितेन ब्रह्मचारितात्‌ । ब्रह्मचारिणां च मधुमां सप्रविषेात्‌ । इति चेत्‌ । मेवम्‌ । तन्निषेधस्य पुमभेत्वेन, मक्षणविषेः क्रव्वर्थत्वेन च विषयभेदात्‌ । तस्मात्‌-सच्निमिभ्ष्यम्‌ ॥ `

( जयोद्शे--मानसस्य द्वादशाहाङ्खताधिकरणे सूचाणि ३४-च्य ) मानसमहरन्तरं स्याद्रेद्व्यपदेशात्‌ ॥ ३५ ॥ तेन च संस्तवात्‌ ॥ २५ ॥ अहरन्ता्च परेण चाद्ना ॥६६॥ पक्ष सस्या सहसवत्‌ ॥२५७॥ अहरङ्ग वाशयवचाटनाभागात्‌ ॥२८॥ दशम वि्षगैवचनाज्च ॥ ३९ ॥ दरामेऽहत्रितिं च तदणशाघ्रातर ॥ ० ॥ संस्यासामञ्चस्यात्‌

` ॥ १ ॥ पश्वतिरेके चेकस्य भावात्‌ ॥ ४२॥ स्तातव्यपदरामद्गन वप्रातावह तवतर्वत्‌ ॥ &३ ॥ वचनाद्तदन्तखम्‌ ॥ ५४ ॥

च योद शापिकरणमारचयति-- मानस किमहर्मिन्नमङ वा दशमेऽहनि ॥ मिन स्तुत्पादिनाऽङ्‌ तद्विसगाक्तयादिमिभपेत्‌ ॥ १७॥

१ज., द. ज. 'भक्षणीयम । २ क, "महो भिन्न" । ई क, भिन्त्त । ७२

९५७८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ.१०पा.द६अपि.१४-१५)

द्वादशाहे मोनसग्रहणं श्रूयते-- "भनया त्वा एथिन्या परतरेण समूद्ररसया प्रजापतये त्वा जष्टं गृह्णामीति मानसं प्राजापत्यं गृहाति"” इति । अयमथंः--'प्रथवीं पारम, समुद्रः सोपः, प्रजापतिर्देवता, एवेविरशिष्टस्य सहस्य अहणे मनः सावनम्‌ तदिदं मानसम्‌" इति । एतच्च द्वादशभ्यो भिन्नमहस्रयोदशेऽहनि कपवन्यो यागवि- शेषः । कतः--स्त॒त्यादिभ्यः| मानसेन द्वादशाहस्य स्तुतिरेवमाभ्नायते-“द्वादशा- हस्य हृतरसानि च्छन्दांपि तानि मानसेनाप्यायन्वि” इति । स्तुतिसाधनं च मानस स्तातव्याद्धित्रं मवितं यक्तम्‌ । तथा व्यपदेशमेदोऽपि श्रयते- "वाग्वै द्वादशा मनो मानसम्‌” इति । एवमाुपपत्तिमिर्भिननमहः। इति प्रप्-

वरमः--दृशमस्याहोऽ्खं तत्स्याव, विस्गोक्त्यादिभ्यः । “एष वै दशमस्य विसर्गा यन्मानसम्‌”” इति विसर्गाक्तिः । इयं च दृशमाहाङ्कत्वं गमयति । अहरन्व- रते द्वादशाहसमास्या च विरुध्यते । अङ्कभूतेनापि मानप्तस्तुविव्यपदेशमेदादिकमुपप- यते | तस्मात्‌-अमेद्ः ॥

( चतुदेरो- सत्रस्य बहुकतरंकत्वाधिकरणे सूत्राणि २५-५० >) सत्रमकः प्रहृ तिवत्‌ ॥ ५८५ ॥ वचनात्तु बहूना स्यात ॥ &€& ॥ जपद्ञ्चः स्यादति चत्‌ ॥ ५७ ॥ नकव्य- पदेशा ॥ ‰८ ॥ संनिवापं च दर्शयति ॥ ४९ ॥ बहूनामिति चैकस्मिन्विशेषवचनं व्यथम्‌ ॥ ८० ॥ चतुदंशाविकरणमारचयति-

सत्रमेकः करोत्याहो बहप; प्ररुताषिव ॥ एकः कुयादिहा ऽ ऽपीरनित्युक्तया बहवो मताः ॥ १८ ॥ दवाद्ाहादिसतरस्य ज्योतिष्टोपः प्ररूषिः । तत्रं कर्नकयाचोदकेन सतेऽपि केतेक्ये प्रापे प्र्यक्षवचनाद्रहव!ऽभ्यपयाः॥

( पश्चदशे- सने यजमानानामेवतिविक्लाधिकरणे सत्राणि ५१-५< ) जन्ये स्यु्रंचिजः प्रकृतिवत्‌ ॥ ५१ ॥ अपि

१ क मानसग्रहः। ख. च. मानसं म्रहणं। ज. माननम्रदणं । २ ज. कष. तदगुक्तम्‌। ३ज. छ, "देः शर" । ४ क्त ज च तस्पाद्‌ । ५ क. 'दारीर्‌"\ ६ ज, श्च. "च कथिक्या ।

1 ४ का ज, ष्म

[अ०१०पर०६अधि ०१६] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ५७९

वा यजमानाः स्युरविजाममिधानसंयोगात्तेषा स्यायजमानखम्‌ ॥ ५२ ॥ कतुसंस्कारो वच- नादाधातृवदिति चेव ॥ ५३ ॥ स्याटिशये तत्यायवासकृतिवतर्‌ ॥ ८९ ॥ स्वाम्या- स्याः स्युगरंहपतिवदिति चेत्‌ ॥ ५५ ॥ न प्रसिद्रग्रहणलाद्सय॒क्तस्य तद्धर्मेण ॥ ५६ ॥ दीक्षितादीक्षितव्यपदेशश्च नोपपदयतेऽथयोनि- त्यभाविखाव्‌ ॥ ५७॥ अदृक्षिंणस्वाच्च ॥५८॥ पञ्चदशापिकरणमारचयति- | ऋत्विजोऽन्ये ऽत्र यष्टभ्यः स्युस्त एवोत चोदकात्‌ ॥ अन्ये यष्टर्‌ एव स्युः ्रत्क्षवचनाद्भिः ॥ १९॥ अत्र सत्रे किं यजमानेभ्य व्यतिरिक्ता ऋत्विजः कव्याः, किंवा यजमाना एवविनः । ज्योविष्टोमे यजमानादंन्य ऋविजः । वरद्विकवि्ादिहापि चोदकादन्ये स्युः । इति प्रापे- ब्रमः--^“ये यजमानास्त एव तिजः" इवि प्रयक्षवचनात, ““अदेक्षिणानि सत्राणीलयाहुः” इति दक्षिणाराहि श्रवणात्‌ ^“ अध्वयुंगहपति दीक्षयिला ब्रह्माणं दीक्षयति, तत उद्रावारम्‌”” इलयादिना वरह्मोद्रा्रादिसमाख्यासंयोगदीक्षासंयोगयोरा- विस्ययाजमानद्योतकयोः विमानाच यजमाना एवत्रजः ॥

( पोडशो--पत्रादीनयोरविवेकाधिकरणे सूत्रे ५९-६० ) दादशाहस्य सत्रलमासनोपायिचोदनेन यजमानवहखेन च सत्रश्ब्दाभिसंयी- गात ॥ ५९ ॥ यजतिचोदनादहीनं स्वामिनां चास्ितपरिमाणसाद्‌ ॥६०॥

पोडशायिकरणमारचयति-

क 1 षणि

१ क. ज, "जोऽन्यत्र | २क. "दिति ॥१२॥ त. च. ज. इ, न. "दन्वेषापृतिक्त्वा- द्न्ये स्युः| डच. जर इ 'तिपानाः ।

५८० श्रीमाधवपणीतः- [अ०१०पा०दअपि०१७]

= १९

अहीनसत्रयोरुक्ष्मभेदो नास्त्यस्ति वा नहि ॥

आब्रत्ति्ताम्पादाचः स्यादिन्यासतिभ्पां त्यामिदा ॥ २०॥ अस्ति दादशाहस्याहीनत्वं सचत्वं च । वैवं चिन्ल्यत--किमहीनसजयाछक्ष- मेहो नास्ति, उत--अप्ति, इति । त्र--"नास्तिः इति तावत्पापघ्रम्‌ । कुतः-- ज्योिष्टोमावत्तिरूपस्य समानत्वात्‌ | यथा द्विरात्रादानामकादशरातान्तानामहीनाना-

पावत्तौ न्योतिष्ोपखरूपम्‌ । तथा चरयोदशरात्रादौनां सच्राणाम्‌ । इति प्रपे- बूमः--"“आसीरन्‌, उपेयुः” इति चोदनाद्रयं यजमानबहुत्व च सत्रक्षणम्‌ | यजतिचोदना यजमानबहुत्वनि यमाभावश्वाहानठक्षणम्‌ । वेदिकपरयागेषु वयारम्यामि-

।

चारात्‌ | इति राद्धान्तः ॥

( सप्रदशे-पौण्डरीके सक्रदेव दक्षिणादानाधिकरणे सत्राणि ६१-६७) अहीने दक्षिणाशाश्चं गुणखासत्यहं कमभेदः स्यात्‌ ॥ ६१ ॥ सर्व॑स्य वेककम्यात्‌ ॥६२॥ प्रपदाज्यवदहाशहां गणशास्चं स्यात्‌ ॥ ६३ ॥ ज्यो तिषटीम्यस्त्‌ दक्षिणाः सवासामेककमला- पप्रकृतिवत्तस्मात्राऽऽसां विकारः स्यात्‌ ॥&९॥ दादशाहे वचनासयहं दक्षिणाभेदस्तसपरकृति- त्वात्परेष तासां संख्याविकारः स्यात्‌ ॥६९५॥ परिकरयाविभागादा समस्तस्य विकारः स्यात्‌ ॥ &8 ॥) भेदस्त गणसंयोगार ॥ ६७ ॥

स्रदशापिकरणमारचयति-

अयुतादि प्रत्यहं स्यात्सकृद्राऽङ्गयनुसारतः ॥ आयो भवेतरयोगोऽङ्घी तदेक्येन सङद्रवेत्‌ ॥ २९ ॥ अस्ति पाण्डरीकः | ('पण्डरीकेणेकादशरात्रेण स्वाराज्यकामो यजेत'” इति तद्वि- नात्‌ । तत्र श्रूयते--“अयुतं पुण्डरीके दाद्‌ श्वसदहस्रमेकादशम्‌”” इति । तत्र गवायुताश्वस्रदस्े पयहं दावम्ये । कृतः--दृक्षिणाया अङ्गत्वेन प्रतिपवानमाववेनी- यत्वात्‌ । इति पाप--

१ क.ज. श्च. ज. 'ठश्यभे । २क. कृत्कतुसाः । च "छृद्राऽ्प्यनुसा" । न. च. -ढद्वा- क्यानाः । ३ क, 'दश्वपरेकादरसदखम्‌ ।

[अ.१०पा.द६अपि.१८-१९]जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ५८१

ब्रमः--भहगणरूपस्य पौण्डरीकस्य प्रयोगो दृक्षिणाङ्ग पयङ्खो । स चैकः । अतः--सरूद्‌व दानम्‌ ॥

(अष्टादशे-पोण्डरीके सवसं दक्षिणानां विभस्य नयनाधिकरणे सताणि६<-७१) प्रयहं सर्वसंस्कारः प्रकृतिवत्सवासां सष रोप्वात्‌ ॥ ६८ ॥ एकाथत्वातरेति चेत्‌ ॥ ६९ ॥ स्यादुत्पत्तां कार्भदात्‌ ॥ ७० ॥ विभज्य तु संस्कारचनाददृश्चाहवत्‌ ॥७१॥

अष्टादशाविकरणमारचयवि- सकृत्कि प्रत्यहं वाऽस्य नयनं तत्र चोत्तमे ॥ स्वस्य वा विभक्तस्य सकृत्सस्कारसिद्धितः ॥ ५२॥ प्रतिमाध्यंदिनं चोदकप्रापरैः प्रत्यहं तदा ॥ सवं नेयं तदेकत्वाद्विभञ्प द्वादशाहवत्‌ ॥ २२ ॥ पौण्डरीके सकृदेव दातव्यं गवायुताश्वसहछर्पं दक्षिणाद्रन्यं यदस्ति, वस्य नय- नादिसंस्कारश्वोदकपाप्तः । प्रुत “माध्यंदिने सवने दक्षिणा नीयन्वे"” इति । तदि - छतितेन नयनमिह सकरृत्कायेम्‌ , किंवा प्रे्यहम्‌, इव्येकः षंशयः । तयोरुत्तमे पक्षे प्रयहं किं दक्षिणाद्रव्यस्य स्वस्य नयनम्‌, किंवा दृशस्वहःसु गामेकेकसहस् एकादशेऽद्वि-अ्सहस््‌, इति द्वितीयः संशाय: । तत्र !सरुन्नयनम्‌" इति वाव- त्पा्म्‌ । कतः-- तावतैव चिकीपिवसंस्कारस्य सिद्धत्वात्‌ । जथवा प्रतिमाध्यंदिन- सवनं चोदकपाप्रेः समानल्वाद्यत्यहं नयनं कायम्‌ , तदाऽपि गवायुताश्वसद सर्पस्य दरव्यस्येकदक्षिणारूषत्वात्सरवै नेयम्‌ | इति परवेः पक्षः । विभज्य नेयम्‌ । कुतः-द्राद शाह्‌ व्िकतित्वात्‌ । द्वदशाहं चान्वहं विभज्य नाव त्वात्‌ । इति राद्धान्तः ॥

( एकोनविशे-मानवींषु पञ्चदशानामेव प्ामिधेनींत्वाधिकरणे सूत्राणि ७२-७५ ) रिद्गेन द्रव्यनिर्देसे स्त्र प्रययः स्यािङ्गस्य सवेगामलादाग्रसवत्‌ ॥ ७९ ॥ यावटध वाज.

१ ख. दानमिति। २. प्राप्तःप्र। \ क. निनयत्‌ | ४ ज. छ. ति तादूया (नम्‌ । तद्विक्ृति ) वेन । ५ ज. च, प्रयक्षम्‌ 1२ ज. ज्ञ, ज. कतय्यम्‌ । ७ ज. घ. नी(न, यत्वात्‌ ।

९८२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ.१०पा.६अजपि.२०-२१]

9 श > $ [श थशेषतवादल्पेन परिमाणं स्यात्तस्मिश्च टिङ्गसामथ्यम्‌ ॥ ७३ ॥ आग्नेये कृत्स विधिः ॥ ७ ॥ ऋजीपस्य प्रधानतवाद्हरगणे सर्वस्य प्रतिपत्तिः स्यात्‌ ॥ ७4 ॥ एकोनर्विशाधिकरणमास्चयति-- मनोक्रवः सामिधेन्यः सर्वाः पश्चदरोव वा॥ अविशेषेण सवाः स्यु कायाः पञथचदशेव ताः ॥ २४ ॥ कचिद्धिकृतिविशेषे श्रयते-""मनोकचः सामिधेन्यो भवन्ति” इति । तत्र विरे- षाश्रवणादचो यावत्यो मनुसंबन्धिन्य ऋक्संहितायामान्नावाः, ताः सवौः सामिषेन्यः। इति प्रपि- ब्रूमः-- अगथिसमिन्धनमासागृचां कायेमू । वच प्ररूवो पञ्चदशभिः सिद्धमियत्रापि मोद्‌कवशात्प्दृशेवोपादेयाः ॥

(विंशे-- वाससि मानोपावहरणयोरनुष्ानाधिकरणे सूत्रम्‌- ) वाससि मानोपावहरणे प्रकृतो सोमस्य वचनात्‌ ॥ ७६ ॥ विश्ापिकरणमारचयति- उपावहरणं मानमपि क्ाप्युत वाससि ॥ कापि स्यातां थ॒ताभावाद्रवनाद्रास्तसाभयम्‌ ॥ २५ ॥ ज्योतिष्टोमे सोमस्योपावहरणं यानं च श्रुतम्‌ । वदुमेयं संपादनप्रयत्नेन विना स्वत एव रुग्बेन केनापि साषनेन कायम्‌ | मेवम्‌ । “वसि मिनोति, वाससा चोपावहरवि”” इति वचनेन वाससो विहै- तत्वात्‌ ॥

( एकरविंशे-अह गंणे वासोन्तरोत्पादनाधिकरणे सूत्रम्‌- ) तत्राह्गणेऽथाहासः प्रकृतिः स्यात्‌ ॥ ७७ ॥

एकविंशायिकरणमारचयति--~

१ ज. घ.“न्यः कायौः। इ" २ क.मयमंपादनं प्र। ३ ज, ञ्च. ज, कतेग्यमू्‌ । ४ क, वाप्तसा ।

[अ०१०पा०६अपि ०२२] जेमिनीयन्पायमाखाविस्तरः। ५८३

नान्यद्रासाऽहगणे स्यात्स्याद्रा न स्यादनुक्तितः॥ चोद कात्प्त्यहं पापं कायाद्रासोन्तरं भवेत्‌ ॥ २३ ॥ द्वाद शाहादावहगेणे चोदकप्राप्तदिकस्मान्मानोपावहरणहेवोवांससोऽन्यदासोऽनक्- त्वान्न संपायम्‌ । इति प्रः ब्रूमः--प्रयहं सोमस्य।पावहरणं चोद्केन प्राप्तम्‌ । तचोपावहरणरूपं कायं वासी. भेदं विना न सिध्यति, हव्िधानशकटेऽवस्यिताद्रासोपनीतसोमात्कियन्वमपि सोमभा- गमेकेकस्याह्नः पयां एरथक्लयोपावहवुं वासोन्वरं संपायम्‌ |

( द्वाविंरो-उपावहरणाथंमेव बासोन्तरोत्पादनाधिकरणे सूते ७८-७९ } + प्रयत = न्द = £ मान प्र्युत्पदियद््रहृता तन इश- २ नादुपावहरणस्य ॥७८॥ हरण वा व - थ्‌ £ ^~ व श्रुत्यसयागाद्थादहङता तन ॥५७९॥ ्राविंशापिकरणमारचयति- तत्कि माने हरो रौऽऽद्यः प्रकृतावेकतेक्षणात्‌ ॥ अर्थात्तदेक्यं तत्रोक्त्या हृतो स्यात्सा्थकत्वततः ॥ २७ ॥ यदेतद्राप्तोन्तरमहर्गणे संपा्म्‌ | तत्कि मानकाठे, उत-उपावह्रणकाष्े, इवि संशयः। प्रकृतो मानोपाहरणयोवललैकत्वद शनारिहापि वदैक्यसिद्भये मानकाे वासोन्तरं संपाचम्‌ | इति पवः पक्षः| प्रकृतो- यन सोमा मिवः, तेनेवोपावहरणमथपिद्धम्‌ | 'कियानेव सोमः शक- टेऽवस्थापनीयः, कियानेवोपावहतेव्यः' इति सोमहयामावादयेसिद्धस्य चैकस्य वाच- निकत्वामावान्न चोदकेना तिरे शोऽस्ति । अतोऽहगेणे मानहैतोवांससः शकटेऽवस्थित त्वादुपावहरणे वासोन्तरस्य साथेकलतवीत्तत्समये वत्संपाद्म्‌ | इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरे दशम- स्याध्यायस्य षष्ठः पादः ॥ ६ ॥

अच पादे द्वितः आधकरणानि २२ ७३६ सूजाणि ७९ २०८६

१ज. च, ज. संपाद्नीव्म्‌ । २ज. सर ज. सपादनीयम्‌ । ३ ज. इ. नाऽ्ध्यः।४ज, श्न, `त्वादु पावदहरणकठे त ॥

५८ श्रीमाधवप्रगणीतः- [अ०१०पा०ऽअजवि०१-र]

(जयः सप्रमः पादः)

( प्रथे--ज्योतिष्टीमे प्रत्पद्क हवि्भेदाधिकरणे सृते १-२) पोरेकह विष्ट समस्तचो दितस्वात्‌ ॥१॥ प्रयङ्ग वा ग्रहवद्ङ्गानां एथकप्रकल्पनघ्वात ॥ २॥ सप्रपेपादस्य प्रथपापिकरणयारचयति-- पथः कृत्स्नो हविः किंवा प्रत्यहं हविरन्यता ॥ आदय्श्चोदनया मेवमवदानप्रथक्त्वतः ॥ १ ॥

{+ र ¢

अग्नीषोमीयं पञुमालमेत”” इत्यत्र रुतस्य पशेरेकह विष्टं युक्तम्‌ । कुतः-- भ्रीपोमदेवतां प्रति द्रव्यत्वेन पशोश्वोदिवत्वात्‌ । न हि हृदयायद्गं साक्षातश्ुभ- वति । इति प्रा्-

ब्रमः--"'हृदयस्याग्रेऽवयत्ति, अथ जिहायाः, अग वक्षसोऽवद्यति, दोष्णो- रवद्यति, पाश्वेयोरवय्यति”” इल्यादिना हृदयाचङ्गानामवदानानि एृथगान्नायन्वे । अव-

र, = अ, [न द

दानं च हविद्टपयानकः संस्कारः । परोडाशादो होतुमवदीयमानंत्वद शेनात । हविःश- वदृश्च कमव्युत्पच्या होमयोग्यं द्रव्यं ब्रूते| परश्वाकतिचोद्ना तु हृदेयायद्गद्रिण देव- तासंत्न्यादुपपच्ते । तस्मात्‌-प्रयङ् इविर्भदः |

( द्िवीये--पशोदहैद पादिभिरेवाह्विशेषेयीगानुष्टानाधिकरणे सत्राणि ३--९ ) हविभेदाकममणोऽभ्यासः, तस्मात्तेभ्यो भवदानं स्यात्‌॥२॥ जाञ्यमागवदा निदेशासरिसंख्या स्यात्‌ ॥ % ॥ तेषां वा द्यवदानत्वं विवक्षत भिनिदिञेत्पशोः पञ्चावदानलाद ॥ ५ ॥ अंसशिरोनकसकिथप्रतिषेधश्च तद्न्यपरिसं- ख्यानेऽनथंकः स्यापप्रदानलात्तेषां निखदान- प्रतिषेधः स्यात्‌ ॥ ६ ॥ अपिवा परिसस्या स्याद्वदानीयशब्दखात्‌ ॥ ७ ॥ अब्राह्मणे

१अ. मस्य। रच. नन्तेद्‌ 1 ज. घ. ज, "नाई" ।३नज छ, अ, “मणि य्यु"।

[भि०१०पा०७अपि ०३] जेमिनीयन्यायमासाविस्तरः। ५८५

च दृङनात्‌ ॥ ८ ॥ शताशतोपदेशाच्च तंषाम॒त्सगवद्‌यज्ञशंषत्म्‌ ॥ ९ ॥

द्वितीयाविकरणमारचयाति- एकेनाद्धेन सरवेवां यद्रेकादशमिर्यनिः ॥ एकेन यागससिद्धेह विषां भेदतोऽचिरः ॥ २ ॥ एकादशभिरन्यषां परिसंख्या भवेयतः ॥ न त्रिदोषं गत्यभावादगतोक्तेश्च सोचिता ॥३॥ प्रयङ्क हविर्दे स्थिते सति चधा यागे संशयः । तत्र-अनिर्दटविशेषेण येन केनाप्यद्धन यागः केयेः, ततेव सिद्धवात्‌ । इत्येकः पक्षः| चोदितपश्वद्कत्वं परिगणिवेषु हृद यादिष्वन्येषु चासशिरःप्रमतिपु समानम्‌ | ततो हटदयादिवदंसादीनां इविभदवाचागमन्तरेण हूयमानव्लक्षणहविष्टपयेवसानात्पवैर- ङरयागः । इति द्वितीयः पक्षः| हृदयादिमिरेकादशमिरेवाङ्गेयागः कवेव्यः | कृतः--अन्येपापसादीनीं परिस- रुयातत्वात्‌ | चोदकेन स््वपामह्कानामवदाने परापरे हृद यादिषाक्येनांसाद्यः परिसंख्या- यन्वे | नेनु--परिसख्यायां "विधिः स्वां ज्यात्‌, पाथं कल्पेत, प्राघ्रं बाधेत" इति दोषचरयं प्रसज्येत । परसतज्यतां नाम । सति हि ग्यन्वर एषां दोषत्वम्‌ । परिपंस्या- यस्तु ते चयः स्वरूपम्‌--इति रत्वा न दोपवां भ॑जन्वे । किंच “द्रयानि मांसा न्यमिमृान्ति शवान्यदतानि इवि केषांचिन्मां सानागमपकत्वमुच्यवे | पाकस्तु हविषो मांसस्य परविनियवः। तस्माद अश्यवलोक्तरंसादिपरिषंस्यां गमयति । एतदेवा- भिप्रेयांपसादिप्रातिषेवः न्या वर्तः नांसयारवद्याति, न रिरसःः इयाना । तस्मात्‌-एकाद्श्ामेर सागः॥

( ततीये-ज्योतिष्टोमेऽनिज्यारेषेष्यद्भः स्िष्टकृद्धोमाधिकरणे मूते १०-११ ) इज्याशेपास्िष्टकृदिज्येत प्रकृतिवत्‌ ॥ १०॥ त्यक्त्वा शरवाहकारः स्याद्‌ ॥ 33 ॥

त॒तीयापिकरणमारचयवि--

१ज दे हविः | २क.ख.च. च. ज. त्रिदोधः। ३ क. च. न. दश्रतो'। ख. ज. ञ्च. "दष्टता* । ४ ज. "यद्रह' । स्च "यद्गंचदह'। ५ज. श्च. ज. कतेव्यः। £ त. "दितः प्र । च, "दितं प" | ७ क. "विधवापि 1८ ज. ज्ञ. ननां से| ९ क. ख. नत्‌। १० क.स्र.ज. ङ. ज. पराथः। ११ कस, भजते । १२ क,ज. ञ्च, ज. शताशतानि। १३ क.,च, त्--गुत"! ले.

त्-अभूत' । ज, छ. ज, (त~ अध्रत | ५ €

५८६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०७अवि०४]

इज्याशेषैरशेपेवा तयद: स्विष्टकृतो हुतिः ॥ आचः प्रकृतिवन्मेवं पुवारधेत्युक्तिशेषतः ॥ ४ ॥ पशौ श्रूयते--““च्यङ्कः छिष्टरवं यजति” इति । वच--इन्यायानां हृद्याय कादशाङ्गानां यैः कथितयङ्करिन्याशेषभृतैः स्वि्टकुद्धोवन्यः | कुतः-प्ररुवाविज्या- शेषेण पुरोडाशेन सिव्टकतो हुतत्वाद्ापि चोदकेन तथात्वात्‌ । इति प्रपै- व्रमः--“दोष्णः पूरवायादंम्रये समवद्यति, गुदस्य मध्यतः, श्रोण्या जघनतः“ इति वाक्यशेषेण हृदयादिभ्य एकादशषभ्योऽन्यानि वरीण्यद्धानि सििष्टकते समान्ना- यन्ते | न च--हृद्यारिष्वापे गृदादीन्यान्नातानि-इवि शङ्क्यम्‌ , तद्विशेषस्य कर्पस्ूत्रकारेण दरशितल्वात्‌ । “हदयं जिह्वा वक्षो यरो सव्यं दोः, उमे पारश

दक्षिणा श्रोणिः, गुदं तृतीयम्‌ --इति दैव्ँवदानानि । दक्षिणोऽसः, सम्या ओणिः,

गुदं तृ तीयम्‌--इवि सौविषटकतानि"” इति । तस्मात्‌-अनिम्याशेषैरङ्गः सि्ट- रुद्धोमः ॥

( चतुथ-अध्य॒ध्या इडाविकारताधिकरणे सूत्राणि १६२१६ ) अध्य॒घ्री त॒ होतस्यङ्गवदिडाभक्षविकारः स्याव ॥ १२ ॥ शेषे वा समवेति तस्माद्रथवत्रियमः स्यात्‌ ॥ १३ ॥ अशाश्चखात्त नेवं स्यात्‌ ॥१९॥ अपि वा दानम स्याद्रक्षशब्दानभि- सवन्धात्‌ ॥ १५॥ दातस्तविद्यमानलादिडाभ- प्षविकारः स्यात, शेषं प्रयविशिष्टवात्‌ ॥१६॥

चतु यापिकरणमारचयवि- होतुनियम्यतेऽध्य॒ध्री किविडां विकराति सा ॥ अनस्थिमिरिति प्रप्रा होतः पक्षे नियम्यते ॥ ५॥ अनुवादो ऽनस्थिवाक्यं प्रापिका परिशिषटगीः॥ नाध्य॒भ्री तत्न तनेडा होतुर्विक्रियते तया ॥ ६ ॥

१ च. अङ्गेः। २ क. च. "धिदङ्कै। ३ क. ख. ज. दु्रेऽव" । च. ददप्नपरेञ्वः । ४, तद्विषयस्य । ५ क श्षोपस्थय" । ख. "क्षो यकृत्कृक स" । च. ज. छ क्षोयक्रदवृक्यो स । अ. ग्ागक्ृतप्वयी स" । ६ क. ख. अ. उभये। ७ क. ख. जर, ज, "तानि। ८ छ. तेनता। ° ख. '्विक्रीयते वया | ज. प्त, अ, (विक्रयते तया ।

[अ.१०पा.७भपि.५-६] ज्ञेमिनीपन्पायमाखविस्तरः | ५८७

पशावेव श्रूयते--“अध्यु्रीं हाते हरन्वि” इति । अध्यूप्री हृद्यादिभ्योऽ- न्यदङ्कम्‌ । तत्र-इयं होतुरेव नान्यस्य--इति नियम्यते । कुतः-पक्े परा्रत्वात्‌ । वथा हि--हृदयादीनिन्याशेषान्भक्षणा्थं पात्रे निक्षिप्यानिन्याशेषानपि तत्र क्षिपेत्‌, (०अनास्थिमिरिडां वभेयन्ति! इति श्रवणात्‌ । अद्िश्च भक्षणे प्रयेकमृत्िजां विभग्य- माने सेयमध्युप्री होतुः कदाचित्ापरोवि, कदाचिदन्यस्य, ततो नियन्तव्या ] इति प्रे

व्रमः--“'वषेयन्ति”” इति ववेमौनापदेशेनानस्यिवाक्यमनुव।दः । प्रापकं तु प्ररि- लिष्टवाक्यम्‌ | तचैवमान्नायते--'“अय यद्यत्परिशिष्यते, तत्तत्समव॑त्तधान्यामान- यति हृदयं निहा वक्षः"--इलयारभ्य “'वनिष्टुम्‌"' इये वदन्तम्‌ । न च-तस्मिन्वा- क्येऽध्य॒घ्री पठिता | वतोऽपाप्तवाद्विषीयमानया तया होतुरिडाभागोऽन्यो बाध्यते । तत्रेयं वचनग्यक्तिः-"यद्धोते हरन्ति, वदध्यु्नीम्‌" इति । तस्मात्‌-विकारः ॥

( पथमे-वनिष्टोभक्षविकारताधिकरणे सजम्‌- ) अग्रीधश्च वनिष्टरध्य॒प्रीवत्‌ ॥ १७ ॥ पञ्चमाविकरणमारचयति- वनिष्टरपि तद्रत्स्यात्पाप्निः प्रास्तनता पदि ॥ इडासंस्कार्‌ एवायं भक्षो विक्रियते ततः ॥ ७ ॥ पञञावेव श्रूयते--“"वनिष्टुमञ्नीषे"' इति । अध्य॒प्रीवद्रनिष्टरमि द्ृदयादिग्यवि- रिक्तमङ्गम्‌ । वतः--संशयपृवांत्तरपक्षास्तद योज्याः । अधिका शङ त्वेषा-"इडा- पात्रे हृदयादिपासतनवाक्ये वनिष्टुरपि पठिवः | ततः पक्षे प्राप् एव नियम्यते" हवि । उपस्तरणादिवद्पाप्तनमिडायाः संस्कार एव | न तेवव्रवा वनिष्टोभक्षतप्राधिरिलय- प्राप्तविषैः पृषेवद्विकारः । इत्यु क्तशङ्कायामुत्तरम्‌ ॥

( षष्ठे-मेत्रावरुणस्यापि शेषभक्नास्तित्वाधिकरणे सत्रे १८-१९ ) अप्राकृतलान्मेतावरुणस्याभक्षखम्‌ ॥ १८ ॥ स्यादा होपरध्वयुविकारलात्तयोः क्माभिसंबन्धाव्‌ ॥ १९ ॥ षषए्याषकरणमारचयात-

मेत्रावरुणनाज्नोऽत्र भक्षो नास्त्यस्ति दा नहि॥ अप्राकृतत्वादध्वयुहोनन्तभोवतोऽस्ति प्तः ॥ ८ ॥

१ज. न्न. ज, ह्‌ति।२ज. चच “मानोऽन | ३ क "वत्तं धा । क्ल. "वन्त धान्यम । ज. न्च. "वतधानामा । ज, 'वतमवं धाः | ञ्ज. स. प्राप्तवनिय। ज. प्रा्िदव निय । ५ ज्‌. श. “दुक्तं शद्गोत्त । ९६ क. प्नोऽन्ते भः ।ज. छ, प्रोनुभ | ७ कृ. 'देत्रेऽन्तः ।

५८८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ०१०पा०७अपि०७-९]

अत्र परश मेत्रावरुणनान्न इडा भक्षो नास्ति । कुवः--प्रकृतो भेवावरुणस्याभा-

न चोद्कपाप्यमावाव्‌ | मेवम्‌ । ““मेच्रावरुणः प्रेष्यति चान्वाह” इति पेषानुवचने तस्य विधीयेते | वत्र परेषकार्येणाध्वयोवन्तमोवः । अनुवचनकार्यण च होवरि । तस्मात्‌ू-अस्ि मक्षः ॥

क

(सप्तमे-मेत्रावरुणस्येकभागताधिकरणे सूत्रे २०-२१) हिभागः स्यारिकर्मलात्‌ ॥ २०॥ एकतादैक- भागः स्याद्भागस्याश्चुतिमतखात्‌ ॥ २१ ॥ सप्ठमापिकरणमारचयति-- द्विभाग एकभागो वा द्विमागः स्याहिकमेतः ॥ एकः पुमेक्यतो नो चेद्रेषम्यं प्रकृतावपि ॥ ९ ॥ स मेत्रावरुणः कर्मोपापिना द्विमागः । इति चेत्‌ । न । पुरुषेकयोपाधिना मागस्याप्येकत्वं स्यात्‌ । अन्यथा प्ररुवावपि कमेतारव- म्यानुसारेणं मागवारतम्यं प्रसम्येत ॥

(अष्टे-प्रतिप्रस्थातमक्षाभावापिकरणे सूत्रे २२-२३) प्रतिप्रस्थातुश्च वपाश्रपणात्‌ ॥ २२॥ अभक्षो वा केमभदात्तस्याः स्वप्रदानव्वात्‌ ॥ ९३ ॥

अष्टमापिकरणमारचयति-

परतिप्रस्थातुरन्ास्ति भक्षो नो वा वपामसो ॥ पचत्यतोऽस्ति नो पका वपा स्वां हुता यतः॥ १०॥ अत्र पशो प्रतिप्रस्थातुरिडामक्षोऽस्वि । कुतः--अध्वयुंकमेणो वपापाकस्य तेन कृतत्वात्‌ || मेवम्‌ । मक्षयिवुं वपाशेषस्यामावात्‌ ॥

( नवमे-एद मेधीयकेऽपएवोञ्यभागविधानाधिकरणे सताणि २४- ३३ ) विकृतां प्राकृतस्य विधेग्रंहणा्पुनः श्रुतिरन-

१ ज, घ, काम्यैक्यतो । २ क, त, ज. "ण ता |

[भ०१०पा०७अपि०९] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। ५८९

थिका स्यात्‌ ॥२९॥ अपि वाऽभगरेयवदिशब्द्सं स्यात्‌ ॥ २५॥ न वा शब्द्ष्यक्ात्‌ ॥२६॥ अधिकं वाऽर्थवचवारस्यादथवादगणाभावे वच- नाद्पिकारे तेषु रहि ताद्य स्याद्पूर्ववाव्‌

® ®

॥ २७ ॥ प्रतिषेधः स्यादिति चेद्‌ ॥ २८ ॥ नाश्चतत्वात्‌ ॥ २९ ॥ अग्रहणादिति चेव ॥ ३० ॥ न तल्यत्वात्‌ ॥ ३१ ॥ तथा तद्र हणे स्यात्‌ ॥ ३२ ॥ अपृवतां त र्शयेद्ग्रहणस्याथवच्वा्‌ ॥ ३३ ॥

नवमापिकरणमारचयति-- - ग्रहुमेधीपके त्वाज्यभागावित्यनवादगीः ॥ स चोदकविधिवांऽथंवादो वाऽधिकक्मं वा॥ ९१९१॥ परिसख्योत संकोचश्चोदकान्यत्र वाञ््रवा॥ अपूर्वो हमेधीयः स्याद्राऽतो छपचोदकम्‌ ॥ १२ ॥ अनुवादः पुनः श्रुत्या द्वितीयः साथतावशात्‌ ॥ निवोपवचोदकस्य टिङ्त्वेन सहायकृत्‌ ॥ १३॥ ओदनेनेव ततिषिदधेरेिकस्य प्रशेस्ननम्‌ ॥ विध्येकवाक्यता नास्ति तेनात्राङ्वान्तरे विधिः ॥ १४॥ परत्पभिज्ञानतोऽङ्कस्य परिसंख्येतरस्य हि ॥ चोदकस्य च संकोच इतराद्निषेधतः ॥ १५॥ व्यापारेक्याच्चोदकस्य स्वाथसंहरणं भवेत्‌ ॥ वेषप्याच्च निरथत्वादपूवं कमं युज्यते ॥ १६ ॥ आज्यभागेतिनाश्नोपकारङृपिस्प्रतेरिह ॥ नामतादि सम तस्प्ाहुप्यते तेन चोदकः ॥ १७ ॥ ““मरुद्रयो गृहमेषिम्यः सवोपां दुग्ये सायमोद॑ने इवि विहिते गृहमेधीये

"=" -~~~~----------~------~-----~--------------------~ ~ ~~~ ~~

१ ख. च. ज. स. ज. अपृत्रं। रक्ल.च. ज. स्च. ज. गृहमेधीयं । ३ ज. छ. सदायायत्‌ । कक. तः॥ १५॥ सरसंकोचोंऽपिनो गर्तः प्रद्क्षाद्गपरो व्रिषिः। व्या ५ च. च्‌, 'तप्रहणं । ६ च, "दनम्‌ इ" ¦

५९० श्रीमाधवेप्रणीतः- [अ०१०पा०७अपि०९]

श्रयते--““आाज्यमागौ यजति" इवि । ववष्टा सशयः-चोदकपराघ्रयोरेवाऽऽज्य- भागयोरिह पुनः श्रवणादनुवदोऽयम्‌ | इत्याद्यः पक्षः |

तथा सवि दैयध्यैणसद्गतं ! ततः साथेकत्वाय चोदकैवद्वाक्ययोर्भिितयोरत्राऽऽ- ज्यमागविधायकत्वमम्युपेतग्यम्‌ । ओोषयिद्रग्यनिवापादयो यथा प्ररूतिगवाः सन्तो विकूवावपि श्रूयमाणाश्चोदकस्य लिङ्गम्‌, वथाऽऽस्यमागावपि लिङ्गत्वेन सहायैर्वौ । ततो मिकितयोविधायकंत्वम्‌ । इति द्वितीयः पक्षः ।

्हमेषीयविधिवाक्ये श्रुतस्यौद्‌नस्येवोषयिद्रम्यतया लिङ्कतपिद्धेनांस्वि लिङ्गान्व- रापिक्षा | तस्मात्‌--परङूवाविषटौ श्रुवत्वादाज्यमागकमेण इह पुनः श्रवणमथवादत्वेन तत्मशेसायंम्‌ । इति वृतीयः पक्षः ।

मिन्नपकरणे श्रुतस्य विध्येकवाक्यत्वायोगादथेवादत्वमयुक्तम्‌ । ततः-चोदकपा- घ्रादास्यमागादिकमेणोऽपिकमान्यमागङूपमङ्कान्तरं विधीयते । इति चतुथः पक्षः ।

एेषटिकयोराज्यमागयोरिह प्रत्यमिज्ञानान्राद्ान्वरं युक्तम्‌ | तस्मात्‌--जान्यमा- गन्यविरिक्तस्य प्रयाजाचङ्कस्य परिसंख्यानायेमिदमास्यमागवचनम्‌ । इव्रि पञ्चमः पक्षः| ।

अआन्यमागवाक्येन वद्विषिरूपः खाथस्लन्येत, प्रयाजादि रूपनिषेवोऽन्याभैः परिणदेव, चोदकपराप्रं च प्रयाजाद्यनुषठानं बाध्येव, इति दोषत्रयप्रसङ्धान्न परिसंख्या युक्ता | तेन प्रयक्षर्पद्स्मादाज्यमागवाकयादानुमानिकं चोदकवाकयमाज्यमागग्यवि- रिक्तिपरयाजःचङ्कषु संकोचनीयम्‌ । इति षष्ठः पक्षः ।

यदि चोदकंस्व प्र्यङ्खः प्रथग्न्यापाराः स्युः, तदा प्रयानादयङ्गगोचरेन्यापरिस्वेष(- मतिदेशषः सिध्यति । आन्यभागगोचरस्यानेन प्रत्यक्षविधिना बावितत्वान्न चोदके- नाऽऽस्यभागाविदेशः, इत्येवं संकोचो वणयितुं शक्यते । इह तु “शब्दनुद्धिकमेणां विरम्य व्यापारामावात्‌” इति न्यायेनैक एव चोदकस्य व्यापारः । तथा सत्ि--“युग- प्दविदेशोऽनविदेशश्च विरुद्र्थमेः पसन्येव | तस्मात््-प्रयाजाचङ्कष्‌ संकोचो न युक्तः । वेन चोदकोऽनाऽऽज्यमागकमैणि संकोचनीयः । न च--उक्तदोपापत्तिः, भस्य संकाचस्यापसंहाररूपत्वाव्‌ । आज्यमागयोरेव शक्तेश्वोदकः । तज्ज्ञानं शक्ति- ज्ञानमुपसंहारः । तथा सत्वान्यमागातिदेशे व्याप्तस्य चोदकस्य को नामातिदे- रानिवृत्तिरूपविरुद्धवमेप्रसङ्कः । तवाऽऽस्यमागकमेणि चोद्कावस्थापनम्‌ । इवि सप्तमः पक्षः|

१.ज.द त्‌ ।साः।२ज. न्च "भतो ।३ज., द, मधवे ।॥४ज. च. ^न्तरमिह्‌ वे ५ क, धो व्यथः। ज, ञ्च, "घोऽन्योऽः। ६ च. "कप्राप््य । ७ कं. ख, ज, "नाति ॐ छ. "धमेतं प्र । ५ क. च, "क्तस्य चोदकस्य ज्ञानं श*। ज, घ्व. "क्तस्य चोदकः | तज्ज्ञानं अ" ।

[अ,१०पा.७अपि.१०-११] जेमिनीपन्पापमाशविस्तरः । ५९१

“पुरोडाञ्चं चतुषौ करोति” (आघ्रेयं चतुधो करोति” इलयनयोरुभयोरपि परत्य- ्षवचनत्वेन सरूपत्वादत्रोपसंहारः । इह तु पत्यक्षपरोक्षयेवेचनचोदकयोर्विरूपत्वा- नापो युक्तः | किंच प्रक्षवचेनेनैवाऽऽज्यभागव्रिधिसिद्धेश्चोदककल्पना निरथिका । तस्मात्‌-उपसंहारो न युक्तः । तस्मत्‌- अपूर्व एृहमेधीयो न चोद्कनान्या- ङ्गानि गहाति । इतिकतेग्यवाकाङ्क्ना तु प्रयक्षवचनेनेव प्ते । एवं सदुक्तदोषृ त्रया भावौदष्टमः पक्षोऽम्युपेयः । ननु सांग्रहिण्यापि्टो परयक्षवचनविहितैरामनहोभेः सह चोदकाविदिष्टानामनुयाजानां समुचयोऽङ्गीकतः, तद्वदत्रापि विवीयमानयोरान्यमाग- योश्वोदकप।पपयाजाचङ्कः सवैः सह समुचयोऽस्तु । न, वैषम्याव । पररुवावा्यभा- गयोरूपकारः कषः, सोऽत नामपाम्येन स्मार्यते । तत्र छ्प्तोपकरिरन्‌ याजादङश्वोद- केन सह साऽत्र दिष्टः संप्यते। ततो विषिवैयथ्यपरिहारायाऽऽपनहोमषपकारे छपे सति पश्चात्यववेमौनः पयोगवचनः समृचचित्यानुष्टापरयति । ततो वेषम्यत्छप्ोपकाराज्यमा- गविधायकेनानेन प्रत्यक्षवचनेन गृहमेधीये चोदको टुप्यते । तस्मात्‌-भविरूति रूप साद्पप्वे कमात्र विधायत । इवि राद्धान्तः ॥

र)

( दश--गरहमधीये सिष्टकृदाद्नष्टानाधिकरणे सत्रम्‌-- )

ततोऽपि यावदुक्तं स्यात्‌ ॥ ३४ ॥ दृशपाधिकरणमारचयति-

तत्रान्यदङ्क नां काय कायं वाऽन्यानपेन्नषणात्‌ ॥ न कायं विहितत्वेन कायं सिष्टकृदादिकम्‌ ॥ १८ ॥ तज यृहमेषीय आन्यमामाभ्यागेव निराकाङ्क्ष्वद्न्यत्सिष्टरदादिकं न कार्यम्‌ | इति चेत्‌ । न । जन्यमागवद्विहितत्वात्‌ ¡ “अग्नये स्वि्टकते समवय तिः" इति, "ह डामुपह- यवे" इति विहितम्‌ | तस्मात्‌--य।वदुकतं कार्यम्‌ ॥

(एकादशे-- ग्रहमेधीये रारितादिभक्षणामावाधिकरणे सूत्राणि ३५--३७) सिष्टकृदरक्षप्रतिपेषः स्याच्तल्यकारण- साव ॥ ३५ ॥ अप्रतिषेध वा दर्घ-

१ ख. "चनेराज्य । २ज. स्च. "वाद्यमष्ट |३ ज. त्त, प्रातः प्र । ४ क, "सा निर्दि: । ५ क्न, "मानप्र । ज. इ. मानः स । ६ज., चइ, सिद्ान्तः। ७ क, घु, च. अ. "लादिदाछिष्ट ।

५९२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०७अपि०१२]

नादिडाया स्यात्‌ ॥ ३६ ॥ प्रतिषेधं वा विधिपवस्य दशनाव ॥ ३७ ॥

एकादशापिकरणमारचयति- ततेव परिसख्याष्वे प्राशित्रा्यस्तिवानवा॥ अस्तीडादशेनान्मेवं तदुक्तपाऽनास्ति नेतरत्‌ ॥ १९॥ ग्रहमेषीये खिष्टकृदान्यमागेष्वष्टपा सयं हदि निधाय परिसंख्याय पञ्चम पक्ष मभ्यपेत्येयं कत्वाचिन्तां । तत्र प्राहित्रादिमक्षणे न परिसंस्यावं तदसि । कृवः- भक्षणायस्येडोपह्वानस्य तत्र दृडानात्‌ । इति प्राप्े- त्रमः--अतर गृहमेधीये तदिडामक्षणं वचनबलेनास्तु । सिष्टक्द्राङ्यप्रापेतस्य परिसंख्यांतस्य वचनेन मिवारिवत्वादितरत्पाशचित्रादिमक्षणं परिसेख्यातत्वान्नास्वि ॥ ,

( द्वादशे-प्रायणीयातिथ्ययांः शंय्विडान्ततानियमाधिकरणं सूते ३८-३९ ) 9 कि "५ अ ¢ कर त सासडान्तत्व ककटषः स्पाप्परष पल्यनयाः जप्रातेषंधाऽनथकः स्यात्‌ ॥ ३८ ॥ नयानु- वादा वा कमणः स्याद्श्चन्द्व्ाद्‌ ॥ ३९ ॥ दाद्‌शाधिकरणमास्वयति- प्रायणीयातिथ्ययोः किं विकल्पः शंयिवडान्तयोः॥ निषमो वा विकल्पः स्याननिषेधपरिसंख्यया ॥ २० ॥ शय्विडान्तत्ववाक्याचच नियमो विधिमात्रतः॥ नित्यानुवादो नञ्वाक्यं दोषबाहुस्यमन्यथा ॥ २१॥ उयोतिष्टमे श्रूयते--““शखन्वा पायणीया संतिष्ठते, न पत्नीः संयाजयन्ति । इडान्तं आविथ्याः स॑विष्ठन्ते, नानुयाजान्यजवि” इति । प्रकृतो यदा “वच्छ योः"--टृति मत्रं जपति, तदानीमध्वयुः प्ररिधीनम्नौ प्रक्षिपति । तदाहं कल्पद्चज- कारः- अनूच्यमाने डोयुवाक आहवनीये परिषीन्पह्रवि”” इति । ततो इतविःशे- पेषु भक्षितेषु प्रलनीः संयाजयन्ति, इति क्रमः | तथा--प्रधानंयागनारिष्ठहोमपाश्ि- जादिभक्षणेडामक्षणानुयाजसूक्तवाकशेयुवाकाः, इल्यधस्तनः प्रयोगक्रमः । पत्नीसंया- १ ख. च. 'क्त्याऽस्तु ने" ज. "क्त्या लत ने २ क. "पेय द्यं । ज. पेदेवं क 1३ ज. द. न्ताऽ्वताप्ता । तज. छ. "तंकं त ख. "तं तद्द ५4 ज. इच. ज. "ट्यानस्य। ६ ज.

न्ततः॥ नि । ७ ख. ज. ञ्च निमे । ज. नियमेवावि"। < क. ख. ज. न्ताऽऽतिथ्या संतिष्ठत, ना। ९ कं, नपाठाना । ।

[अ.१०पा.७अघि.१३] जेभिनीयन्पायमाखािस्तरः । ९९३

जे ^ क

जानागुपारे फढीकरणहोमपायश्चित्तहोमकपालोद्रासनेरिष्टिः समाप्यते । एवं स्थिते विरुतिरूपायाः प्रायणीयेष्टेः शंयुवाकान्तत्वम्‌, भातिथ्येष्टेरिडामक्षणान्तत्वं च विक- ल्पिवं स्यात्‌ | कूतः--निषेधविपिवाक्याभ्यां प्रकरणद्रयप्रवीतेः | वथा हि-शयख- न्ततेडान्वत्वविपिनैवोपरितनपलीसंयाजानुयोजनिषेषे पुननिपेषवचनं परिसंख्याथेम्‌ । परतनीसंयाजानुयाजव्यतिरिक्ते नास्ति निषेषः-- इति परिसंख्या । तेन परकुतिवद्यथा- पापं कपालोद्रासनान्वत्वमनयोरिष्टयोः प्रतीयते । वियिवाक्येन च शंयिडान्वतम्‌ । तेन ब्रीहियववद्विकस्पः । इति प्र्-

ब्रुमः--विषिमास्या् प्रवृत्तेः । शंय्वन्तत्वमिडान्वत्वं च तयोः प्रविनियतम्‌ । पत्नीसंयाजाद्यमावस्त्वयेसिद्धः । ततो नजञ्पद्युक्तमुपरिवनं पविषैषवक्यं नियानुबादः सन्नभेवादः । पत्नीपंयाजाद्यकरणाछाववं मववीवि । अन्यथा बहवो दोषाः परसन्ये- रन्‌ । विकल्पे कतावदृष्टौ दोपाः प्रसिद्धाः, परिसंख्यायां च नयो दोषाः| विषिपरिसं- ख्याभ्यां वाक्यमदोऽपरो दोषः । ततः-शेयिविडान्ततं नियतम्‌ ॥

प्रापणीयात्तिथ्ययोः परवाभ्पामेव गयिडाभ्यां संस्थाधिकरणे प्रतिपेधाथैव्ाचोत्तरस्य परस्तासतिषेधः स्याद । ५० ॥ प्रावा पर्वस्य वचनाद्‌ [तकरमः स्यात्‌ ।॥ ५३।। प्रातंषधस्य चर युक्तपवात्तस्य च नान्यद्रात्म्‌ ॥ ४९ ॥ ्रयेोदशाविकरणमारचयति- तन्नेव शंयिडे प्रवं परे वा स्ेच्छयाऽ्थवषा॥ पैरे एवाथवा पूर्वे एवाऽऽदयो द्विविधश्रुतेः ॥ २२॥ निषेधस्यायवत््वाय परे एवानुबादगीः ॥ पवोक्तवाक्पतां याति पव एवाविरोधतः ॥ २३ ॥

( जयोदशे- | सत्राणि ४०-४२ )

% प्रथमं व्रीह्यनुष्रने- यवशाच्च्याप्रामाण्यस्वीकारत्मा प्रतीतप्रामाण्यप्ररियागः । प्रयोगान्तरे गरवोपादानि यवश्ाछ्रध्य स्वीक्रताप्रामाण्यपद्िागात्मकं परिदयक्तप्रामाण्योपारानम्‌ | व्रीदिशाच्र स्वीकरत- परापाण्यपरियागरूपोऽप्रती ताप्रामाण्यस्वीकारः । पुनस्तृतीवप्रमरोगे. व्रीदयुपादाने व्रीटिदयाल्लस्य स्वी्रता- प्रामाण्यपरीयागात्मा यक्तप्रामाण्य्वी कारः । इति चतारो दोषाः । यथा कथंचिद्धदरोपणाष्टौ वा दोधाः। इति लनरुमञ्ज्धा ।

१ क, "याज निषदरिपु" \ २ क. परे वाऽप्यथवा प्रवे प्राद्या द्र" । ७4

५२९१५ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०प०७अभघि०१]

पाय्णीयातिभ्ययोरवान्तत्वेन निर्णीते शेयडे पृनः संदितं । प्रकृतौ दिविष गोय्वडे--पर्नीसंयाजेभ्यः परस्तादुपरिष्टाचच व्रिहिते । ते चा चोदकय्च, द्विवि- धशरुतेः | जयं चोदृकादतिदिष्टे सति विेषनियामकामावारिच्छया खीकारये । इत्येकः पक्षः ।

यदि प्रायणोया पृवेय्वन्ता, आतिथ्या च पूतरेडान्तं, तदानीमन्तत्वविपिमैव ताभ्यां शयिडाभ्यामृ्वेमपाप्तानां पत्नीसंयाजानामनुयाजानां च वारिवत्वान्निषेषो व्यथैः स्यात्‌ | परयोरन्तत्वे ताभ्यां शोयडाभ्यां प्राप्तानां वेषामनिवारणात्तन्निवारणाय सायको निषेवः । तस्मात्‌--परे एव शेयवडे यये । इति द्वितीयः पक्षः|

निषेषाऽयं निलयानुवादः--इत्युक्तम्‌ । स च पूवयो रंयिडयोरन्तत्वेऽप्येकवा- कयतामापाच्याथेवादत्वेनोपपद्यते । संजातविरोषिन्यौं हि पूर्वं शंय्विडे । तस्मात्‌-- ते एव आये । इति राद्धान्तः ॥

( चतुदश, उपसदामपृ्वाथत्वाधिकरणे स॒ताणि ४२-२४६) त \% च पसत्सु यावदुक्तमकम स्यात्‌ ॥०२॥ सरावण वा गरुणत्वाच्छेषप्रतिषेधः स्यात्‌ ॥५५॥ जप्रति- पिंड वा प्रतिषिध्य प्रतिप्रसवात्‌॥५५॥अनिज्या व विस वा रोषस्य मुख्यदेवतानमभीभञ्यतात्‌ ॥ ६ ॥ चतुदेशापिकरणमारचयति-- उपपत्मु निषिद्धेभ्यः शिष्टं सवं किमाचरेत्‌ ॥ यावदुक्तमुताऽऽचाऽस्त्‌ चोदकस्यानिवारणात्‌ ॥ २४॥ खोषाघारे पुनः श्त्या शिष्टस्य प्रिस्षख्यया ॥ अपुवाथत्वत वाऽन्त्याऽनुवादोऽन्र निषेधगीः॥ २५॥ ज्योतिष्टामे (“षडपसद्‌ उपरसा चन्ते"” इति ) विहितासपपत्सु पस्यते-“अप्रया- जास्ता अननुयाजाः” इति । तत्र निपेधात्याजानुयाजान्वजंयिाऽ वशिष्टं चोदक - पराप्रमङ्जातं सवैपाचरणीयम्‌ । ईति प्रापि | बरूमः-- प्रकतौ विहित एवाऽऽघारः पुनरिह विषीयते | स च चोदकप्ाप्तमन्य- त्सवपह्जावं परिसंचषे । अन्यथा पुनविधानवैयथ्योव्‌ | ननु--पृनर्विवानं पविप्रसवा-

॥

१ज. क्ष. पे, त्न्रद्धि । २रख.च.ज घ. ज. "द्नातिरि।३ ज. इच. “न्ता स्यात, त"। ४ ज. रयाः शेशिदयो( । ५ न. घ. यत्तच्च ! ६ अ. निषेपेभ्य;ः। ७ ज, ञ्च, ज, "जानः । < ख, इति पूवः पक्षः| ९ क्ल, पुनरिधी" |

[अ०१०पा०-७अभपि ०१५] जेमिनीयन्यापमाररिस्तर | ५९५

थेम्‌ । अत एव श्रुतिस्तज सरोवाधारममावशङ्कानिराकरणपूरवैकं विदधावि-"“नान्या- माहति पुरस्ताज्जुहु यात्‌, यदन्यामाहुति पुरस्तान्जृहु यादुन्यन्मुखं कयात | सुवेणाऽऽ- घारमाघारयाति"” इति । अयमथः-'सरोवाधारः सवत्र यज्ञमुखम्‌ । तथासति यदि कक्चिन्मन्द्‌ उपसत्पयोगादौं सरौवाधारमहुत्वा तस्य स्याने कांचिदन्यामाहतिं जुहयात्‌ वदा मुखम्यत्यासेन प्रत्यवायं प्रायात्‌ । लोवएवाऽऽघार भदौ कवैम्यः' इति । नेतयुक्तम्‌। चोदकपरापतस्याऽऽषारस्य कारणमन्तरेणाकस्माद मावशङ्ाया अयुक्ततवात्‌। तस्मात्‌- परिसंख्याय एव पुनर्विधिः । आहुयन्तरनिन्दा तु वच्छेषभूवोऽथैवादः । यदि (परियंख्या त्रिदोषा" इदयुच्येव, पह गृहमेधीयवद्पूवं कमौस्तु । प्याजादिनि- षेधो नित्यानुवादः | स्वेथा यावदुक्तमज्रानुष्टेयम्‌ ॥

( प्चदशे--अवश्चथेऽपूवंकमेताधिकरणे सूत्राणि ४७-५० > १. य केव = ५ अवभृथ बाहषः प्रातषवाच्छपकम स्यति [३ (0 व ॥ ७५७ ॥ अन्यभागयावा गरणतवाच्छषगप्राते- = 9 षृध्‌ः स्यार ॥ ४८ ॥ प्रयाजानां तंक १०९ (क 0 देराप्रतिषेधादाक्यशेषत्म्‌ः तस्माभियान- वादः स्यात्‌ ॥ ५९ ॥ आन्यभागयोर्रहणं नियानुवादां ग्रहमेधीयवरस्यात्‌ ॥ 4० पश्चदृशाधिकरणमारचयवि- किं स्यादर्वे्रथे बरव सवेमुताऽऽचरेत्‌ ॥ यावदुक्तं परयाजानुयाजवर्दिनिषेधतः ॥ २६ ॥ आयो ऽप्सुमन्तावित्याज्यभागोक्तया परिसंख्यया ॥ अन्येनातर गुणाप्रापरैरपवेत्वेन वाऽन्तिमः ॥ २७ ॥ ञ्योतिष्टोमगतेऽवमथे चतुथेपयाजप्रथमानुयाजरूपौ बर्हया वर्जयित्वा श्चि चोदकपाप्नं सवेमनुष्टेयम्‌ । कुतः- “अपबर्हिषः प्रयाजान्यजति, अपवह्िपावनुयाजौ यज वि” इति बर्हियोगद्वयमात्रवजेनोवगमात्‌ । इति प्रप्रै-- ब्रमः--“अप्युमन्वावान्यमागें यजति" इति परिसंख्यानाँटू ्तमेवानृषेयम्‌ । अथोच्येत--चोदकपाप्ठावान्यमागावनू चाप्पुशब्दे पेतम त्र द्रयरूपस्य गृणस्यातर विष।- )१क, चख. च. ज, मृल्यव्य" । २क.ख.च. ज. खीवा" {३ ज. न्ष. ज. "क्स्य ।४ज

वभते द । ५ क. अन्येन चैगणप्रा । त. अननाच गुणप्रा। च. अन्यतोऽ्च ग" । ज. घ, अन्त्यो नाध गुणः प्रा । ज. अन्यो नाधगणप्रा । ६ चख.ज. ञ्च. नाप । ७ अ. 8. नानृक्तं ।

५९६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ.१०पा.७अपि.१६-१७] ||

नान्न परिसंल्या-इति । मेवम्‌ । लिङ्गक्रमाम्यपिव मन्रयोः प्राप्तवात्‌ | अवः- परिसंख्यया गृहमेषीयवदुपसदद पूवकमेत्वेन वा यावटुक्तमेवानुष्ेयम्‌ ॥ `

वाज्पेयादो यपादीनां खा- दिरत्वादिनियमाधिकरणे विरोधिनामेकश्चुतो नियमः स्याद्रहणस्याथव- स्वाच्छरवच श्ुतितां विशिष्टताद्‌ ॥ ८१ ॥ उभयप्रदशातेति चेत ॥ ५२ ॥ शरष्वपीति चेत्‌ ॥ ५३ ॥ विरोध्यग्रहणात्तथा सरेष्विति चत्‌ ॥ । < ॥ तथेतरास्मन्‌ ॥ 44 ॥ डत्वानवर्ववानात् चत्‌ ॥ 4£& ॥ ग्रहण- स्याथवक्वादुभयोरप्रतिपत्तिः स्यात्‌ ॥ ५७ ॥ षोडशाविकरणमारचयति-- बह्वः खादिरश्च विकरूप्या नियता उत ॥ विकसर्प्याश्चोदकपर्िनियताः स्युः पुन्विधेः ॥ २८ ॥ कचिद्धिकृतौ श्रूयते-- ““वबहक्ष्ठं मवति” इति । तरेधातवीये श्रयते--““यव- मयो मध्यमः" इति | वाजपेये श्रयते--"“खादिरो यूपो भवति” इति । तन्न-- बृह द्रथेतरयोः, बीहियवयोः, खादिरवेल्वादीनां च परुवौ विकल्पितत्वादन्ापि चोदकेन विकल्पिताः । इति चेत्‌ । न, पुन्विषानवैयथ्योत्‌ । परिसंख्या तु दुषटतवान्न शेङ्या । तस्मात्‌-नियताः।

९ ^~ ©

कोस्यन्तरं त्वथोन्निवरैते ॥

( षोडशे- | सूत्ाणि ५१-५७ )

( सप्रदशे-काम्येष्टिषु प्राङृतद्रव्यदैवतस्य निदृच्यधिकरणे सूत्राणि ५८-९० } सवासां च गुणानामर्थवचाद्रहणमप्र- ठते स्याद ॥ ५८ ॥ अधिकं स्यादिति चेत्‌ ॥ ९ ॥ नाथाभावात्‌ ॥ ६० ॥

सप्तदशांधिकरणमारचयति- १ अ. घ. "तत्परृतौ । ज. प्रक्षतो २ज व, ज. रदूनीया।

' [अ०१०ा०७अपि ०१८] जेमिनीयन्पायमारापिस्तरः। ५९७

काम्येष्टिषु द्रव्यदेषं प्राकृतं न निवतैते ॥ निवतेते वां न प्रपनर्विकल्पो वा समुच्चयः ॥ २९ ॥ उत्पत्तिरिष्टेनेवात्र निराकारक्षत्वतः कुतः ॥ चोदकः शिष्ट एवास्य विषयो ऽर्थानिव तेते ॥ २० ॥ (८दनद्रायमेकादश्चकपाठं निवेपेत्यजाकामः'' इत्यादिषु प्रारुतयोर्चिदेवता्टाक- पालद्रन्ययोनास्ति निवृत्तिः । कुवः-- चोदकेन प्राप्तत्वात्‌ । श्रुवयोरविदिष्टयोश्च द्रव्यदेवतयोर्विकल्पः समुच्चयो वा सखेच्छया कायेः । इति परापे - ब्रूमः--उत्पननस्य यागस्येविकवैन्यवाकाङ्‌क्षायां पश्वाचोदकस्यावसरंः । इहं तूत्पत्तिशिष्टाभ्यां द्रव्यदेवताभ्यां यागस्य वद्विषयाकाङ्क्षानिवृत्तेने तत्र चोदकस्याव- काशोऽस्वि | ननु- सकृद एतश्चोदकः कचित्परववेते, कचिन्निववेते, इत्येतन्न संम- वति--इति चेत्‌ । मा मूत्तत्संभवः | न वर्यं वन्निवृत्ति व्रूमः । कितु श्रुताभ्यां द्रभ्य- देववाभ्यामन्य एवाङ्गकलापश्चोदकस्य विषयः। वतः प्रारुवयेद्रग्यदेषवयोरप्रा्रता- देव एरवो निवृत्ति व्रूमः । तस्मात्‌ -दूरापेतो विकल्पसमुचयो ॥

( अष्टादृशे-सोमापोष्णपश्ौ खादिरयूपस्य नियमाधिकरणे सूताणि ६१-६३ )

तथेका्विकारे प्राकृतस्याप्रदरत्तिः, प्रवर्तौ हि विकल्पः स्यात ॥ ६१ ॥ यावच्छ्रतीति चेत्‌ ॥ ६२ ॥ न प्रकृतावशब्दवाव्‌ ॥ ६३ ॥

अष्टादृञ्ञाविकरणमारचयति- ओदु म्बरः खादिरेण समुचेयोऽथ बाधकः ॥ द्रयोनियोजनादाय्यां निरपेक्षत्वतोऽन्तिमः ॥ २१ ॥ पडकपेनानुषेये सौमापौणो पशो श्रूयते -“ओोदुम्बरो यूपो भवति” इवि । तच्र--चोदकपरापेन खादिरेण सह श्रयमाणस्योदुम्बरस्य समुचयः कायः । कुवः-- दरयोयपयोः पडानियोजनसंमवेन चोदकपरिलार्गोयोगात्‌ । इति प्रपे- ब्रमः-खादिरौदुम्बरौ परस्मरनिरपेक्षवया पञ्चनियोजनक्षमो प्रमाणिद्रयवरेन प्राप्तौ | तयोः समुचयाङ्गाकारि नैरपेक्ष्यं परिलयस्येव | तस्मात्‌--उपदिष्ट ओदुम्बरोऽ- विरिष्टस्य बावकः ॥

१ क. वा तत्प्राप्तिः । २ ज. "येऽथ" \ ३ ज. च्च. रः । उत्प" । ४ क. ज. "ग्राव्रत्तश्ची | ५ क, "त्‌-- तदूदनायैतौ । ६ ज. इ. "मुचयो* । ७ ज इ, "गात्‌ । ८ क, ख, च. क्ष, च. "णब ।

५९८ श्रीमाधवप्रगीतः- [अ.१०पा.७अपि.१९-२०]

अ, ४५

( एकोनविशे-ब्रह्ममचसकामेर््रीहिभिरेव वागाधिकरणे सूत्राणि ६४--७१) विकृतो खनियमः स्याप्प्रषराञ्यवद्रहणस्य गणा्थाव्‌, उभयोश्च प्रदिषटसादणशाघ्ं यदेति स्यात्‌ ॥ ६९ ॥ एेकाथ्यादा नियम्येत श्रुतितो विशिष्टवात्‌ ॥ ६५ ॥ विरोधिखाच्च खोकवत्‌ ॥ ६६ ॥ क्रतोश्च तदरणतात्र ॥ ६७ ॥ विरोधिनां च तच्छरुतावशब्द्खाहिकल्पः स्यात ॥ ६८ ॥ एषद्‌[ज्ये समुचयाद्रहणस्य गणार्थस्वम्‌ ॥ ६९ ॥ यद्यपि चतुरवत्तीति त॒ नियमे नोपपद्यते ॥ ७० ॥ क्रतन्तरे वा ततन्यायत्वाकर्मभेदाद ॥ ७१ ॥

एकोनविंशायिकरणमारचयति--

कि थृङ्का ब्रीहयः पक्षे चोदकप्रापितान्यवान्‌ ॥ न बाधन्तेऽथ बाधन्ते गुणा्थोक्तिरतोऽग्रिमः ॥ ३२ ॥ वाक्यभेदो यागशुह्धगण योर्विधितो भवेत्‌ ॥ विशिष्टस्य षििधौ कायेमेकं वा बाधकास्ततः ॥ ३३ ॥ “सोमारौद्रं चरु निेपेच्छङ्कानां ब्रीहीणां ब्रह्मवचेसकामः "' इलयत्र चोद्कपरापरो ीहियवेविकल्पो न बौध्यः | कृवः-- प्रत्यक्षस्य त्रीदिवाक्यस्याविदिष्टपाक्षिकनी- लनुवादेन शुक्कगुणविधानाधेत्वे सति वाधमन्तरेणोपपन्नत्वात । इति प्र्े- ब्रमः--यागस्वावदपाप्तत्वाद्विषेयः । वत्र गुणोऽपि यदि प्रथग्विधीयेव तदा वाक्यं भिद्येत | ततः शुक्क+हद्रव्यवक्ञि्टं यागोऽत्र विधीयते | वथास्तल्यति- दिषट्रहियवयोयैत्कार्यं वदेवोपरिइथमानशत्रीहीणां कायैम्‌ । ववत्े व्रीहयः पाक्षि कान्यवान्वधन्ते |

( विंशे-प्चावदानतायाः स्वासादारणताधिकरणे सूत्रे ७२--७३) यथाश्रुतीति चेत्‌ ॥ ७२ ॥ न चोट्नैकखाद्‌ ॥ ७३ ॥

विशाविकरणमारचयति-- १ क."नवद्िक २ ख, च. ज, छ. अ, बाध्यते । ज छ."रयते मा४ज, च्च. स्ते राञ्खत्री।

[अ०१०पा०<अवि०१] जेमिनीयन्यायमाखविस्तरः। ५९९

वपायामेव किंवा ऽन्येष्वपि पञ्चावदानता ॥ वपोदेशादाद्यपक्षोऽवदानादेशतोऽन्तिमः॥ ३४॥ परो श्रृयते--“ यद्यपि चतुरवत्तौ यजमानः, प्र्ात्रततैव वपा कायौ" इवि । यजमानविङेषस्य चतुरवत्तित्वं गोजमेदेन स्परतिकारैः प्यते-- ‰“जामद्गन्या वत्छबिदा वार्िषेणाश्च ते रयः | पश्चावत्तिन एवान्ये सर्वे चतुरवत्तिनः'* इपि ॥ सर्वेषां यजमानानां गोत्रविशेषमपो् श्रूयमाणमिदं पञ्ावरत्तित्वं वपामृदिंश्य विष नाद्पायामेव | इति प्रा्- ब्रूमः-भवदानस्य चोद्कपराप्रत्वेन विषेयत्वाभावाद्षदानगुदिश्य संख्याऽवदानयुक्तष्वन्येप्वपि प्ववैयतरेषु भवति । इति राद्धान्तः ॥

3 ॐ च्य

इति श्रींमाधर्वीये जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरे दशमस्याध्यायस्य

®

विषीयमाना

सप्रमः पादः ॥ ७॥ अत्र पादे दितः अधिकरणानि २० ७५६

सूत्राणि ७३ २१५९

[प

( जयाम पराद्‌; )

( प्रथमे-प्रदेदानारभ्पविधानयो्मिषेधस्य पयंदापस्तताधिकरणे सूत्राणि १-४)

प्रतिपेधः प्रदेीऽनारभ्यविधराने च, प्राप्रप्रतिषि- दतवाहिकल्पः स्थात्‌ ॥ १॥ अथप्राप्वटिति चेतर ॥२॥ न तल्यहे तादुभयं शब्दरक्षणम्‌ ॥ २॥ अपितु वाक्यशेषः स्याद्न्याय्यला- दिकल्पस्य विधीनामेकदेशः स्याद्‌ ॥ ¢ ॥

अष्टमपादस्य प्रथमापिकरणमारचयति-- # गोनिटगृह्यनूत्माध्ये तु-- “जामदगन्या वत्सविदा वाटिपेगस्तयथैव च । भागवाश्यवना ओ्वाः पत्वावत्तिन ईरिताः” इति समुपठभ्यते ॥

१ च. "गास्तयेवं च । प" २ क; 'दिदयाभिधा। जन, इव 'दिद्य सत्रि । ३ क, 'वदानेषु |

३०9 श्नीमाधवप्रणीतः- [अ०श०्पार्नमविन्गु | नाऽऽषयं न च होतारं नानुयाजेष्वितींदशे ॥ | विकल्पः पयुदासो वा स्यादाचो वचनद्रयात्‌ ॥ १॥ अन्याय्यत्वाद्विकल्पस्य विध्यंशः सा निषेधगीः ॥ तेनानुयाजवाक्यस्थस्तद्थं पयुदस्यति ॥ २॥ महापितरयज्ञे चोदकपराघ्ं वरणं परति श्रूयते-“नाऽऽ्पैयं वृणीते, न होतारम्‌” इति। तथाऽनारभ्यवादः श्रूयते- “आ श्रावयोति चतुरक्षरम्‌ , अस्तु श्रौषडिति चतुरक्षरम्‌ , यजेति द्यक्षरम्‌ + ये यजामह इवि प्ाक्षरम्‌ , द्यक्षरो वषट्कारः, एष वे सप्तदशः परजापवियेज्ञमन्वायत्तः'' इति । तचोक्त मू-““नानुयाजेषु ये यजामहं करोति" इति। तजर वरणस्य विपिप्रतिषेषो चोदकप्रयक्षवचनाभ्यां प्रवीयेते । “ये यजामहे” इति मन्रष्यतु द्वाभ्यां परत्यक्षवचनाभ्यां विपिप्रतिषेधप्रवीिः । तत्र विधायकप्रातिषेधक- योद्वेयोः प्रमाणयोखैयथ्यीथं विकल्पः । इति प्रपि- ब्रमः-अष्टदोषय्रस्वताद्विकल्पो न न्याय्यः । ननु--परस्परविरुद्धयोर्विधिप्रति- पेवयोः समु्यस्याप्यभावात्का गरिप्र--इति चेत्‌ । उच्यते--निषेधत्वेन प्रतीय- मानमिदृं न" इत्यनेन शब्देनोपेवं वाक्यं विपिवाक्यस्यांशो मविष्यति । वथा हि- यदि “नः इलययं शब्द्‌; करोतिना संबध्यते, तदा “ये यजामह न करोति" इत्येवं प्रतिषेषः स्यात्‌ । यदि च वृणीते" इत्याख्यातप्रत्ययेन संबध्यते, तदा (वरणं न कतेग्यम्‌” इवि निपिध्येत | न त्वेष संबध्यते, किं त्वनुयाजपदेन वृन्‌षातुना च संब- व्यते तथा सति-“अनुयाजन्यतिरक्तेषु यागेषु येयजामहः कवेव्यः' ¶वरणव्य- तरिक्तमङ्कजातमनुष्ठेयम्‌* इति येयजामहवरणपयैदासेन विषेरेव विशेषिवत्वे सति प्रति- षेववाकयस्य कस्यचिद्भावान्न विकल्पः शङ्कितु मपि शक्यः ॥

9

[1

( द्वितीये-निपेधस्याथेवादताधिकरणे सूत्रम्‌- > अपूर्वे चाथवादः स्यात्‌ ॥ ५॥

द्वितीयापिकेरणमारचयाते--

न सामरेऽष्वर्‌ इत्युक्तो निषेधः पयुदस्पते ॥ उता्थवादो वाऽऽद्यः स्यादसमस्तपदोक्तितः ॥ ३ ॥ सामे प्रसक्तिरदधष्टावविकल्पाय मध्यमः ॥

७, ९ भ

नेवास्त्यत्न समाप्तस्य नियमः पाणिनेम॑ते ॥ ४॥

००० --~~~ ~~~ ~~~ --~-- -------~-ः

` तिरिति। ५ क, ज, स्च. ज, निषिध्यते । ६ क. द्रे वानत्रि" ।

[भ०१०पा०<अपि०२] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। ६०१

पुरेतस्मात्सोमयाग आज्यभौगाप्रसक्तितः ॥ न पयुदासः कित्वथवादो दष्टान्तवणंनात्‌ ॥ ५ ॥ दशपणं मासयोराञ्यभागो प्ररु तौ “न तो पशौ करोति" इति निषिध्य पश्चात्‌ “न सोमेऽध्वरं'” इत्येवमान्रायते । वच्र--अयं प्रतिषे: स्यात्‌ । कुतः-- नशब्दस्य सोमशब्देन सह समस्तत्वामावात्‌ | (अवराह्मणमाकारयति, अधमं करोति इत्यादिषु पयदासपरेशेषु समस्तत्वदनात्‌ । व्यस्तोऽयं नकारः क्रियापदेनान्वित्त

3 ® ® क (2

आन्यमागानुष्टानं प्रतिषेवति । ननु-पशोरिष्टिविरतित्वेन चोदक ान्यभागौ प्रसञ्जयति । सोमस्य त्विङृवित्वान्नास्ि वत्पसक्तिः-इति चेत्‌ । वादम्‌ । तथाऽपि सोमाङ्गमूतासु दीक्षणीयदिष्वि्टिषु या पक्तिः) पेवाङ्किने सामे प्रसक्ति- भविष्यति । तस्मात्‌-प्रविपेषः । इत्याद्यः पक्षः| चोद्कप्रविषेवाम्यां "दीक्षणीयाद्‌वाञ्यभागों वा कुयात्‌! इत्येवं विकल्पः स्यात्‌ | स चाष्दोषमस्तः । अवः पू्ीधिकरण इव पयृदासोऽस्तु । वन *कात्यायनमतेन समाप्ननियमेऽपि पाणिनेमंतेऽनियमः । तस्मात्‌-सोमन्यविरिकते कमण्याज्यभागौ केवेव्यो । इति मध्यमः पक्षः| | यथा वरणेषु तद्यतिरिक्ता्षु च चोदकेन प्रसक्तिसाधारण्ये सति वरणपयुदासे- नाङ्कान्तरविषये चोदको व्यवस्थाप्यते । वंयाऽत्रापि पयुदा्वादिना पयुदासापरा पयुंद्सनीये सोमे, इतरत्र च सावारण्येनाऽऽज्यमागप्रसक्तिवोच्या । सा किम्-डप- देशात्स्यात्‌, जतिदेशादया । न प्रथमः--पकरणेन दशोपृणमायोरवरुदधस्याऽऽन्य- भागोपदेश्ञस्य सोपे प्रसञ्जकत्वामावात्‌ | न द्वितीयः, अन्योन्याश्रयत्वप्रसङ्गाव्‌ । उपदेशवाक्यौयं पयुदासादिना निर्णीवि सति पश्वाचोद्केन प्रकत, सयां च प्रसक्त पश्चात्पयुंदरासनिणेयः । तस्मात्‌-न पयुदाप्तः । का विं “न सोऽध्वरे इति # “नित्यो द्यस्य नङ्ञब्दस्य सुवन्तसंबन्येन समास इति वार्तिक्रकारो भगवान्काव्यायनो मन्यते स्म--वावरचनानधंक्यं च स्वभाव्रसिद्धतवात्‌*” इति। नेति भगवान्पाणिनिः । स हि “दिभाषा? (पा्सू० २।१।११) इति प्रकरयेटरं समासमुक्तवान्‌ । सद्रादिखाच्च पाणिनेरचनं प्रमाणम्‌ । असद्रा- दित्वान्न कायानस्य । असद्वादी हि व्रियमानमप्यनुपठभ्य ब्रूयात” इति शावगमाव्यमपि 'स्वभावसि द्त्वात्‌* इति हेनुप्रन्थव्या्यानमूतमहामाप्यत्रिश्दधम्‌ । हेतुना द्वयोरपि मतैत्यप्रतीतिः । एक्रार्थीमाव- वयेक्षावादयोः समासव्याससिद्धेविभाषाधिकासे व्यथ इलेव वातिकतात्पगन्‌ । वार्तिकमते व्यात्तामाव्‌ इति तु कवठ मार्मांस्कानामेव व्ययक्षामात्राश्रायणामेकरार्थीमावानभ्युपगन्तृणां प्रतिमा ॥ |

~~~ --~- -------

१च.ज., ज. "भागप्रः। २ च. “न्तदद्चना। ३ क, टपु वि" जख. च. ज वर्दृटि। ५ज. स. कार्यो | ६ ज. ज्व. तव्रैवात्र" । च. ज. तत्रा । ७ ज. "त्युनः प्बरासीवरणपर्ुदास"। < ज. इञ. उदेशा । ९ज. ज्ञ. परप्रदुस्य। १०क.ख.ज. ज "क्यार्थोत्रीतस्य निवरेध्य लषः ॥' ११ च. परज्ञाश्चोदक्ष्य प्र । ; ५9 ६

६०२ श्नीमाधवप्रणीतः- [ज ०८ १०पा<-<अपि०३]

वाक्यस्य गि: | उच्यत --““न पशो करोति” इत्यस्य निषेधस्य रोषः सेन्टष्टान्तो नण्यवे--'यथा न तौ सोऽध्वरे करोति, तथा तौ न प्रो कुयात्‌” इति। ततः-- यवादः | इति राद्रान्तः॥

( वृतीय-अतिरत्रे पाडशिग्रहनिषधस्य विकल्पषटपताधिकरणे सूत्रप्‌-- )

(कद (क सक्र शष त्‌ प्रातिषवः स्यात्‌ ॥&॥ तृ तीयाविकरणमारचयति-- नातिरात्रे पयुदाक्ता वादो वाऽथ निषेधनम्‌ ॥ आद्योऽनुपाज्ञवन्मेवं विध्येकविषयत्वतः ॥ ६ ॥ अत एवाथेवादोऽपि न युक्तः पथस्तोमवत्‌ ॥ निषेधः स्याद्विकस्पोऽन व्रीह्यादापिव युज्यते ॥ ७ ॥ छ्योतिष्टमस्य संस्थाविशेषे श्रूयते-- "विरात्रे षोडशिनं गृरहापि, नातिरत्रे षोडशिनं गृहाति'” इवि । वं्-यथा-भनुयाजषु ““येयजामह”” इति विधिनिषेधयोः समावेशे पयुदासः, एवमत्रापि । इति चेत्‌ । मेवम्‌ । एकविषयत्वेन व्याहाविपसङ्गात्‌ । (अतिरा्व्यातिरक्तेऽ विरात्रे" इत्युक्ते कथं न व्याहन्येत । दृष्टन्ते--विविः स्वविषयः, निषधोऽनुयाजमात्रविषयः, इल्य- नुयाजपयुदासेऽपि न विधेरमिर्विषयत्वम्‌ | तर्हिं “न पशौ करोति इत्यज् “न सोम” --इ विवदथेवाद)ऽस्तु । इति चेत्‌ । न्‌ । स्तुत्यस्तादकयोविधिनिषेधयरेकविषयत्वेन व्याहृवितादवस्थ्यात्‌ । “अपञ्ञ- वोऽन्ये गोभश्वेभ्यः'” इत्यत्र पश्वन्तरनिषेषेन गोजश्वविषेः स्तुविद्टा । इह तु षोडशिनिषेषेन षोडरिन एव स्तुतो सष्टठो व्याघातः | तस्मात्‌-प्रविषषः--इवि तृतीयः पक्षोऽस्तु । न च~-भवापि व्यावावः शोङ््यः, अनुष्ठानविकल्पाङ्गीकारेण मिन्नपरयोगविषयत्वात्‌ । सत्छप्यष्सु दोपेषु गत्यन्तरामावाद्‌ ब्रीहि यववदिकल्पोऽभ्यु- पयः । तस्मात्‌-पपिषेषः । इति राद्धान्तः ॥

१ क. च. सदृष्टान्तो । २ क. "ल्पोभ्यं व्री" | ३ क. च. तत्र य्नुयाजमःत्रनिषेध इवानुयाज श्वात्रापयदासेऽपि विवेर्निदिषयतम्‌ | ख. तत्र यय प्यनुयाजस्य पदासेऽपि विधेमिर्विषयतम्‌ । ज. तच्र य्प्यानुयाजमात्रविषय इत्यनुधाजपर्ृदासेऽपि न विधरनिर्विषयत्वम्‌ । ज. तत्र॒ यदयनुयाज इवात्र निषेध इवानुयाजपयैदासेऽपि विषेनिर्विषयत्वम्‌ । ४ च. "दोऽस्त्विति यथाऽनुयाजेषु वेयजामहविधि- निवेषयोः समादेशपगदास एवमत्रापीति चेन्न । एक्विषयलेन व्याहतिप्रसक्गात्‌ । अतोऽतिणत्रव्यतिरि तोऽतिगात्र इत्युक्ते कथं न व्याहन्येत । टष्टन्ते तु विधिः समैविषयः, निषेषोऽनुयाजमात्रविषय इति ) पथम्‌ । प्तुय 1 ५ ज द. ज शङ्कनीयः! ६५अ. स. अ. “भ्युपेतव्यः ।

[अि.१०१ा.<अपि.४-५] जेमिनीयन्पायमासाविस्तरः। ६०१

( चतुर्थ-जतिरोक्तो निषेधस्याथवादताधिकरणे सूच्‌ - ) न चेद्न्यं प्रकर्पयेरङ्प्ावथवादः स्यादानथक्याप्परसा मथवाञ्च ।७।॥। चतुथोपिकरणमारचयति-- जर्तिरोक्तो चतुधा किं विकल्पोऽथ पपःस्तुतिः ॥ विकल्पः पूरवंवन्मेवं वाक्येक्यात्पयसा षह ॥ < ॥ अग्निहोत्रे श्रयते--““जर्विलयवाग्बा जुहुयात्‌, गवीधुकयवाग्वा जुहुयाव, न ग्ाम्यान्पशून्हिनस्वि, नाऽऽरण्यान्‌ । अथो खल्वाहुः--अनाहूरविवे जर्विा गवीधु- कश्च | पयसाऽरिहातरं जुहुयात्‌" इति । जर्विठा आरण्यास्विलाः । मवु! आरण्या गोधूमाः । वयोरुभयोर्विकल्पः श्रौत एव | “अनाहृतिः-- इति पृवेयोः पक्षयोदूपिवत्वात--होमामावस्तृत्तीपः पक्षः । न च-अत्र ^जतिलगवीधूकयोरनाहुविः' इद्येवेन पयुदासः संभवति, आहुविषद- न्वितस्य नञपद्स्य जतिलगवीधुकपद्‌ान्वयायोगात्‌ | पयोषिविश्चतुथः पक्षः । एतेषां परस्परविरुद्धानां चतुणां गलयन्वरामावातषोडग्ञि- अरहेणाग्रहणवद्विकल्पः । इति प्रपि- ब्रूमः--पयोविधिना सह जर्विलदरेकवाक्यवेनाथवादत्वं युक्तम्‌ । ग्रौम्यारण्य- परशुहिसाराहित्येन परशस्तयोरपि जर्विकगवीषुकयोरमिहोतं प्रद्याहुविवं नास्ति | पयसस्तु वदस्व | “इत्यं महामागं पयः" इति स्तयते । तस्मात्‌-- अपवादः ॥

~---------

(प्मे-त्रेयम्बकाद्‌वमिघारणानमिघारणादीनामर्थवादताधिकरणे पृब्म्‌-) पूर्वैश्च तुल्यकारुखावर ॥ ८ ॥

प१अमापिकरणपारचयति- अभिघारनिषेधो च होमाहोमों विकल्पितो ॥ विधास्यमानरशेषौ वा विकस्पः श्रुतिसाम्यतः ॥ ९ ॥ निषेधस्य विधेश्चात्र ममांस्यत्वेन वणनात्‌ ॥ समीमांसावभावथेवादोऽस्त्व्थं विधित्हिते ॥ १० ॥ चातुमोप्येषु उयम्बकमन्रसंयोगेन उयम्बृकनामका एककपाठाः पृरोडाज्ञा बहवो

कि

विहिताः । वान्पक्य श्रूयते-““अमिवायां अनभिधायां इवि मीमांसन्ते वष्मवादिनः/.

५. 'हणव"। २क.न्न.लप्ामार्‌" । ज. द्व. धूयते) ४२. विषीयमा ।

६०४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०८अभषि०६ै]

इत्यादि । आपाने श्रूयते--““होतव्यमभेदोचे, न वा, इति मीमांसन्ते बह्मवादिनः' इत्यादि । अस्मन्ुदाहरणद्रये न॑ऽधुतिरविचौराथां । अनयोरूदाहरणयोविधिनिषेषो वाचकशब्दाम्यां श्रयमाणत्वात्समानबलो । वतः पोडरिग्रणाग्रहणवद्विकल्पः । न च-जर्विखवद्विषास्यमानस्तुयथेत्वं शङ्कयम्‌ , दृष्टान्तस्य विषमत्वात । द्टा- तावजर्विकदेरन्यदेव विधास्यमानं पयः, तस्य स्तुविथुक्ता | इह तूपक्रमे विहिववे- वामिघारणहोणौ मीमांस्यन्वौ ( संमीमांस्यान्ते >) पुनर्विधीयते, “अमिवायौ एव,” तृष्णीमेव होतव्यम्‌!इवि वकियशेषयोः पञ्यमानत्वात्‌ | नच--वेनैव वस्य स्तुविः संभवति । पुनर्विधानं त्वनुवादत्वेन गुंणाथेत्वेन चोपपद्यते | निषेधस्य स्वावकतं दूरापेतम्‌ । नहि तस्यैव निषेमेन तदेव स्वोतुं शक्यवे । तस्मात्‌-विधिनिषेषौ विकस्पार्थो । इदि प्र्े-

तरमः--ईइविशब्देन मामांसापकारवाचिना विधिनिषेषयोमिंास्यत्वं प्रतीये । ततो विषिनिषेधविशिष्टा मीमांसा विधित्सिवायस्तय । “इत्थं महामागो विषिस्सि- ऽथा यन्मीरमासिया निर्णेतव्यः" इति स्तूयते । तस्मात्‌-एकवाक्यत्वादथेवादः ॥

( षष्ट-आधान उपवादस्य विकस्पताधिकरणे सत्राणि ९-११ ) उपवाद्श्च तदत्‌ ॥ ९ ॥ प्रतिषेधाद्कर्मेति चेत्‌ ॥ १० ॥ न शब्दुपूर्ववाव्‌ ॥ ११ ॥ षृष्ठापिकरणमारचयवि- उन्नेयो ब्रह्मगानस्य निषेधो विहितस्ततिः॥ विकल्पितो वा न्योऽपि वपोत्खेद इव स्तुतिः ॥ ११ ॥ विध्यनन्वयतोऽस्तोनं ब्रह्मोद्राता तथा सति ॥ विषयेक्याद्विकर्पो ऽन षोड शिग्रहवन्मतः ॥ १२॥ धाने वामदेव्यादिसान्नां गौनानि विहितानि । आधान एवेदमपरमाम्नायते-- “उपवीता वा एतस्या्चया मवन्वि, यस्याग्यापेये ब्रह्मा सामानि गायति” इति । उपशब्दः सामीप्यं व्रूते । वीता विगवाः कालविहछम्बमन्तरेण परियक्ता इद्यथेः |

# अथा सखत्वाहः-आभघाया एव, न हि हविरनाभिघतमस्तिः “तष्णीमेव होतव्यम्‌ । यथापुवेणाहूतीज्ञहोति नाभिः परापतत्तिः इति शाबरभाष्ये वाक्यशेषो ॥

१ क ख. ज. ञ्च. अ. नन्नुति । २च. चार्या।अः । ३ क, ्द्विभाष्यमाः।४अ. ञव. विषयत्वात्‌ 1 “^ ख, मामांस्यतौ । च. मीमासन्तौ । ज, इ. मीमांसते । ९ ख. प्रतिषेधन । ७ ख. ज, स्तुतिः । € । इर. स्तुलयथां । ‰* । ८ क. "धो न टि तत्स्तुतिः । ९ ज. च, "तोऽपि शू" । १० अ. यानानि । ११क, घ्न, च, अ, प्रैप्यक्ता।

[अ०१०पा०<अवि०७] जेमिनीपन्पायमाखाविस्तरः। ६०५

अनया निन्द्या ब्रह्मणः सामगाननिषेव उन्नीयते | स निषेव उद्रातु्विहिवं वामदे व्यादेसामगानं स्तोति । ननु-- ब्रह्मणः सामगानमपसक्तम्‌ । ततस्तन्निपेषोऽत्यन्तम- संभाविवत्वाच्छशविषाणवच्छून्यः । न हि वन्ध्यापुत्रो वा वद्रषो वा संभावयितुं । शक्यते | तथापवि तादञओेन निषेधेन कथं स्तुतिः--इति चेत्‌ । "वपोत्खेद्वत्‌' इवि ब्रूमः | “स आत्मनो वपामुदखिदतः” इल्यनेनात्यन्तासंमाविवार्थेन यथां पाजा- पत्यस्य तप्रस्याजस्य विधिः स्तूयते, तदत्‌ । इति प्रप्े-

ब्रमः--नेदं वामदेग्यादिसामविधीनां स्तोत्रं मवितुमहंति, विषीनामनेकलेन सखखसंनिधिपत्िरथवरिर्मिराकाङ्क्षत्वेन च वदन्वयायोगात्‌ ।-का द्यस्य वाक्यस्य गतिः--इति चेत्‌ । उच्यते--त्रह्मशब्दोऽत् विप्रव्वजातिद्रारेणोद्रावारं त्रूवे | यस्य च गानं प्रसक्तं, तरसिमन्निषेये सति विषिनिषेधाम्यामेकविषयाम्यामुद्रातुगानं विक- ल्प्यते ॥

( सपतमे-दीक्षितदाननिषेधस्य पयुदासतताधिकरणे सूत्राणि १२-१५ ) दीक्षितस्य दनहोमषाकप्रतिषेधोऽविशेषारस- वंदानहोमपाकप्रतिषेधः स्यात्‌ ॥ १२॥ अक्र- तयक्तानां वा ध्मः स्यातः प्रयक्षशि्ट तात्‌ ॥ १३॥ तस्य वाऽप्यानुमानिकमविर- पात्‌ ॥१९॥ अपि तु वाक्यशेषलादितरपथ-

(नि

टासः स्यादः प्रातषेध विकल्पः स्यात ॥१५॥ सप्तमापिकरणमारचयति- दीक्षितो न ददातीति प्राप्ते सवं निषिध्यते ॥ अतिदिष्टपुमथं वा पुमथं वोक्तितोऽग्निमः॥ १३ ॥ उपदेशाथवच्वाय मध्यमोऽन्त्यस्तु संनिधेः ॥ एकवाक्यत्वेरभशेत्पुमर्थं पयुद्स्पताम्‌ ॥ १४॥ ज्योतिष्टोमे श्रूयते-““दीक्षितो न ददाति, न जुहोति, न प्रचि" इवि | तत्र यदानादिकं पुरुषार्थ, यच कत्वथेम्‌, तव्राप्युपदि्टमतिरिष्टं च, तत्सव प्रतिषिष्यवे | कुतः--““न ददाति” टृत्यादिवचनस्य सामान्यरूपत्वात्‌ । इत्याद्यः पक्षः |

१क.तद्वाधो ।२अज. छ, ति प्रप्तिद्रू | ३ ज. इ. दियते । ठ क, मथेवा। ५ क. `त्वबोघधे' ।

६०६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०्<अपि०]

उपदिष्टस्यापरि प्रतिषेधे सत्युपदेशो स्यथः स्यादिति वतोऽतिदिष्ट, परुषा च, इत्युमयमेव प्रविषिध्यते । क्रत्वथतेनोपद्िष्टं॑दानादिकमनुष्टेयम्‌ । इवि मध्यमः पक्षः|

नित्यायिहचदानादिकं पुरुषाथत्वेन यत्पदयक्षश्रुतावुपदिष्टं ज्योविष्टोमकालेऽपि प्रापम्‌, यच्चाविद्ि्टं दानादिकं, तयोरूमयोमेध्ये पयक्षोपदिष्टनिषेधस्योपरि टमेव संनिहितमिति पमथस्येवात्र निषेषः | न च-नित्याय्निहोतरदानादौ विधिनिषेधयोः ं प्वृच्या विकल्पः शङ्कयः) मिन्नव्रिषयत्वात्‌ । क्रत्वर्थो निषेधः ऋतुकाले तदनुष्ठानं निवार्यवि । पुरुषापेस्तु विधिः काठान्वरे तदनुष्ठापयति । तस्मात्‌--पमधेस्य निषेषः | यदं पत्िपे वपक्त वाक्यभे: शङ्येत, वि पमथेदानादिव्यतिरिक्तं क्रवु-

क किणे

कलेऽनुषठेयमिपि परयुदाषोऽस्तु ॥

( जष्टमे--वत्महोमादिभिराहवनीयस्य बाधाधिकरणे सच्रम्‌--) अविशेषेण यच्छाश्चमन्याय्यलाहिकल्पस्य तत्सद्ग्धमाराहिओेषाशेष्ट स्यात ॥ १६॥

अष्टपापिकरणमारचय वि~

विकल्पितो बाध्यते वाऽऽहवनीयः पदादिभिः॥

सामान्यस्य विशेषेण प्रत्यक्षोक्तित्वसाम्यतः॥ १९५॥

रिद्धचोदकवद्धाधौ नास्ति तेन विकल्पितः ॥

विशेषाच छक्षणा स्यादतो भख्येन वाध्यते ॥ १६ ॥

अनारभ्य भ्रुयते-““यद्‌।हवनीये जुडति वेन सोऽस्याभीष्टः परीतः!” इति ।

ज्योतिष्टोमे भ्रूयते--"*पदे जुज्धोति, ३.मनि जुहोति” इति । राजष्ये श्रूयते- ('वल्मकव १यामुत्सुभ्य जुहोति” इति । तथाऽन्यत्र श्रूयते --"“गाहंपत्ये पर्नीसं- याजाक्जुह्‌। वि?” इति । तच--भनारभ्यवादे होपसामान्यमनु ्ाऽऽहवनीयो विहिवः। प्रकरणनियमितेः पदाद्विवाक्येस्वदनुबद्धा विशिंटहोमा विदिताः । गादेपल्यवाक्येन हीमविरेषमनूद्य गाहैपत्ये। विहितः । व्-प्दादिहोपेषु सापान्यशा्नेण प्रा् आहवनीयो विशेषशाखप। पैः प्रद।दिभिः सह विकल्प्यते | कुतः -- उभयोः प्रयक्षव- चनयोः कत्वथत्वेन समानवठत्वात्‌ । ननु--““देन्या गाहैपत्यमुपविष्ठवे"” इत्यत्र

१ख.ज. च्च. £ सञ्ज्योतिः । २ ख. पुरुषाथेष्य | ३ क. श्शिषर्थो | ४ज. चछ. प्॒यो नबा । ५. छ. अ, "पामु*। ज. छ. “नुबन्धा वि"! ज. "नुकाध्यावि'।७ घ. उ. चच. ब. , यिद" । ८ ज. अ. "चनोक्तत्वेन समद" ।

| [भ< १०पा०८भवि ०९] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ६०७

। येया श्रुत्या लिङ्क बाघ्यते | ययौ वा-चोदकातिदिष्टानां कुशानामुपरिषटैः शररबाधः। । तया सामान्यस्य विशेषेण बाधोऽस्तु--इृति चेत्‌ । न, वैषम्यात्‌ । लिङ्क विरम्बि- तत्वादूवेकम्‌, चोद्कश्चानुमयतया दबः । नं त्वेवं ामान्यशाघ्लं विलम्न्यवे) नाप्य । नुमीयवे । अतो दोवल्याभावाद्विकल्पः । इति प्राप्त-- ब्रूमः--होाप्सामान्यस्यानुवादकं यच्छा तत्साणन्ये मुख्यत्वाद्धोमविशेषानुवादे लाक्षणिकवया दुबेलम्‌ | विरेपशाघलं तु व्यतृस्या विघायकंलवत्पवछम्‌ । न च~- । पदादिशाच्लमपि होमसामान्यमेवानृद्य प्रदादिविषयकत्वेन समानवलं स्यात्‌--इवि । होड्न्यम्‌, परकरणनियामेतत्वेन पिशिष्टविषायकस्य सामान्यानुवादकत्वायोगात्‌ । | तस्मात्‌-- प्रबलेन विशेषेण सामान्यं बाध्यते | | ( नवम-वेप्रधादिषु साप्रदरयविधे्वाक्ियशोषताधिकरणे सूत्ाणि १७-१९ ) अप्रकरणे तु यच्छ्रं विशेषे श्रूयमाणमविकृ- तमाञ्यभागवप्प्राहृतप्रतिषेधाथम्‌ ॥ ५9७ ॥ विकारे तु तदथं स्यात्‌ ॥१८॥ वाक्यशेषो वा करतुना प्रहणार्स्याद्नारम्यविधानस्प ॥ १९॥ नवमापिकरणमारचयति- सामिधेनीषाघद रयं वैपरधादविपूवगीः॥ सह ति्घोपकारस्य कप्याऽऽदाोऽस्त्वाल्यभागवत्‌ ॥ १७ ॥ सामिधेन्यश्चोदकाप्राः साप्रदश्यं तु वेम्रधे॥ पुनदाक्येन संहायमनारभ्योक्तिचोदितम्‌ ॥ ९८ ॥ अनरेभ्पाऽऽश्नायते-"“सष्ठदश सापरवेनीरनुत्रयात'” इति| वथा वमृपेऽष्वरंक- रूपाया पडौ चातुमास्येषु पित्रविन्दायामाग्रयणेष्टयादं च पनः साप्चदश्यं विहितम्‌ । यद्यपरि--अनारमभ्यावीवानां प्रकविगामित्वं न्याय्यम्‌ | वथाऽपि श्रतेन पाश्चदश्येनाव.

रुद्त्वाद्रर)दप्ववान्नाउशत | वथाप्रात वमृवाद्पु वरूवतष्वनार्म्यतदप्राप्राः सप्त. दद साप्वन्यः प्राकराणकन बवना एनञ३१।समाना गहूमवचग्यिमगकवःत्पका-

१ज. इ. यदा।२क्र.ख श्या चो। 3 क. "पोऽपस्ति--इ । ज. नन्वेवं । ५ ज. ञ्य. "यकं चस" । ६ ज. च्च. ज, शदनीयम्‌ । ७ क. संहति" । च संगतिः । न. इ. सस्ति ।< ज द. "धेन्याश्चो | ९ ज. ख. शस्य क्रिविदाग्नाः । १० ज, ररकराल्यायां । 9) च. पनः पुनः १२. "ष्वेव निवि" । १३ क. वादाः णः ।

६०८ शरीमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०८भषि०१०] ||

रत्वेनेतिकवग्यताकाङक्नां पूरयन्त्यश्वोदकं छोपयन्त्यो वेमृषादेरपूेवां गमयान्ति | साप्रदर्यं त्वनारम्यवाद्‌ प्रा्तमन्‌ यते । इति प्र्-

अनूद्य सादृश्यं विधीयते । तच सा्दश्यं वेमृषादिपकरणेष्वान्नतिविषिभिः काषु- चिदेव विकूतिषु प्राप्तम्‌ | अनारभ्यवादेन वु सवासु विरृविषु । तचानारभ्यवादौ विलम्बते । प्रथमं विषयस्य साक्षदश्यस्य सामिषेनीसंवन्धमववोध्य, अन्यथानुपपर्या क्रतुपतरेशं परिकल्प्य, परकतो पाञ्चद्इ्यपराहतत्वेन विकृतिषु सवासु निवेशः क्रियते- हति विलम्बः | पाकरणिकर्विविभिः सामिवेनीसवन्ध एव बोध्यः | क्रवौ तद्विशेषे च प्रवेशो न कल्प्यः, प्रयक्षप्रकरणपाठेनैव तत्सिद्धेः । ततः साप्तदश्यस्य वेमृपारि विकूति- विशेषसंबन्पे सहसा प्रतिपन्ने सति तद्विरोषात्संबन्धो न कल्पयितुं शक्यः । जनारभ्य- वादस्तु वैमृधादिषु प्रास्य निलौनुवादोऽस्तु । यद्वा प्राकर्यणक्विपिवेश्रवादिषु सां द्श्यं प्रापकः | अनारभ्यवद्रस्तु पाप्तस्य पाञ्चदश्यस्य बावकः । सवेधाऽपि चतुधो - केरणवदुपसंहारवचनत्वीन्नाऽऽज्यमागवदपूवं कमे ॥ । क्र 1 अविदहितस्वाह।कारेषु ॥ प्रदानेषु स्वाहाकारविधानाधिकरणे

व क * 0 मन्न्प्वर्वाकयद्चषत्व गणपद्श्ा- सस्यात्‌ ॥ २०॥ अनाभ्राते च दर्थ नात्‌ ॥ २१ ॥ प्रतिषेधाच्च ॥ २२॥ द्‌ दामायिकरणमारचयवि- स्वाहैत्युक्तिदर्विंहोमे संहारः स्यान्न वाऽग्रिमः ॥ प्वन्यार्यान तन्मन्रे स्वाहाकाराविधित्वतः ॥ १९॥ विधित्वेऽपि नि्ेम्पः स्यान व्यत्यासवषट्‌कृती ॥ हामान्तरे वषट्‌कारस्वाहाकारविकस्पनम्‌ ॥ २० ॥ अनारभ्य न्रृयते--“"वपर्‌करिणं स्वाहाकारेण वा देवेभ्योऽन्नं प्रदीयते" इति । ुर्विहोमविशेषे श्रयते--““एरथिष्ये खाहा, अन्तरिक्षाय स्वाहा” इदयादि ! वच-

सूत्राणि २०-२२ )

~

१ज. "प्नायतैर्वि" । इच. न्नायते । तै । २ ज. ञ्च. विटम्ब्यते। ३ ज. ञ्च, वाधनीयः। ज, बोधनीयः ।४ज, ञ्च तत्र । ५ज. सष. "्ानिव्यानु* | ^ क. साद्य" । ७ छ. “दयस्य प्रा | < भ. 'लादाज्यः । ९ न्न, 'क्तिदेविहेमि । १० क. "यानु त। ११ क्र. ख. च, "कारि" । ज. ` कारापरिधित्सितः । १२ क. ल. ज. र. "यम्य स्या" । ज. यम्थेऽ्यान्न" | १३ क. न, छ. "कृत ॥ द" । १४ ज. इ. "णवात्रे स्वाः ।

।

3 1 ब्रमः वैमृवादिषु सामिधेन्य आन्यमागवन्न विधीयन्ते । कितु चोदकपाघ्रस्ता `

[अ ०१०पा०<अपि ०११] जेमिनीयन्पायमाखाविस्तरः। ६०९

पवौधिकरणे यथाऽनारमभ्यविहिवस्य सादश्यस्य प्राकराणिकविषिनोपसंहारः, तथोप. सहारे सति होमान्तरेषु नास्वि स्वाहाकारः । इति पप्े-

व्रमः-""ग्रथिव्ये स्वाहा” इवि मन्रपाठोऽयम्‌ | न चत्र स्वाहाकारोऽनारभ्या- वीत व्राह्मणवाक्यनेव विवीयवे | न खल “यमादिलया अंशपाप्याययान्व' इत्यादि- याज्यामन्रगता आात्यादिशब्दाः कस्याचदयेस्य विषायका इष्टः । ययां सिद्धाय. वाच्यादित्यशब्दां न विधीयते, यथावा क्रियावाचित्वेऽपि वतेभानायेः "जाप्या. ययन्ति" इति शब्दों न विधायकः | तथा दैविकहविर्विषयः "दत्तम्‌ टत्यसिमिन्नं वतमानः स्वाहाशब्दो नोडारणं विदधाति वथासदयु पसेहय।पसहारकयेरेकाविषय - त्वशङ्ाया अप्यभावान्नास्तयेवाच पृवेन्यायः। ननु--पकरणादिना म्त्रस्य हमे तरिनि- युक्तत्वात्ाहाकारविविरथाहमभ्यवे--इति चेत्‌ ।

एवमपि ब्राह्मणवाक्येन पक्षे प्राप्रः खाहाकाये नियम्यते | भस्िन्दुर्विहोमे स्वाहा- कारेणेवान्ने परदीयते | ततः पाक्षिको वषट्क!रोऽथ। निवतेते । फिंच--“"पुरस्वात्वा- हाकारा वा अन्ये देवाः, उपरिशात्छाहाकारा अन्ये” इवि ब्राह्मणोक्तवाक्येन "लाहा पृथिव्ये इत्यपि पाठः पक्षे प्राप्रोति, तत्र रथिन्यै स्वाहाः इत्येव नियम्यते | भयोत-ग्यत्यासो वपट्‌कृविश्च निवतववे | तस्मात्‌-अविषित्वविधित्वयारूपपं- हाराभवेन होमान्वरेष्वनारभ्यविहि तयातेषटकारसवाहाकारय। विकल्पः स्थितो भवाति

( एकादशे-अगन्यतिग्राह्मस्य विकृतावुपदेशायिकरणे सूत्राणि २२-२<) अग्न्यतिग्राद्यस्य विङृतावुपदेसादप्रशरततिः स्याव ॥ २३॥ मासि ग्रहणं च तदत्‌ ॥ २७४॥ ग्रहणं वा त॒ल्यलात्‌ ॥ २५ ॥ लिङ्गदशनाचच ॥ २६ ॥ ग्रहणं समानविधानं स्यात्‌ ॥ २५७॥ मासि ग्रहणमभ्यापप्रातिपेधार्थम्‌ ॥ २८ एकादशापिकरणमारचयति- नातिदेशोऽतिदेशो वा बह्यतिग्राह्मयान सः ॥ विकृतां पुनरुक्तत्वादेपोऽद्ान्तर द्भवेत्‌ ॥ २१॥

१क. ^रेष्यंनाः। २ क. ख. ज. "हारा अन्याप्यः इति। अपिच व्रिधितेऽपि ब्राह्मणो- क्तवा" । ज. न्च, दारा अन्या इति ब्रह्यणोक्तवा' | ३ च. "ति अपिचतव्िपित्रभ्पि त्राः ख्ख, न्यायेन । ५ ज, क. निवचने | ५ क, "लालद्यरागान्त" । ५ 9

६१० श्रीमाधवप्णीतः- [अ०१०प१ा०८अभपि०१२]

परक्रतेर्विकरतीनां च साम्याय स्यात्पुनवेचः ॥ साम्यं च गृणकामानां प्रवृत्तिः प्रकृताविव ॥ २२॥

इदं भ्रूयते--““य एवं विद्वानाधं चिनुषे” इति । ““उपृषटम्भनं वा एवदज्ञस्य यद्तिग्राह्याः”” इति । अतिग्राह्यसज्ञका अहा यज्ञस्योपष्टम्भकत्वादनुष्टेया इत्यथः । भत्र चीयमानस्याग्रराठिग्राह्माणां च विरूतिष्वतिदेशो नास्ति । कुतः-पुनरुक्तेवेय- य्येप्रसद्भात्‌ । विकृतौ हेवं पुनरुच्यते-“अथातोऽिमचिष्टोमेनानुयजन्ति, वमुकथ्येन तमतिरात्रेण, तं द्विरात्रेण इलयादि । अयमर्थः--“इरटकाचितमयिमनु तस्पिश्चिवेऽ- वव्रि्टामायनुष्ठानम्‌” इति । तत्र-अ्िष्टोमः प्रतिः, उकथ्यादयो विकृतयः । याद विकुतिषु चोदकेश्चिवमधिमविदिशेत, वदानीमुक्थ्यारिषु चोद्कादेव व्याप्तः पुनरिधानमनथेकं स्यात । अतिग्ाह्याश्च विकतिषु पुनर्विषीयन्ते--परष्ठये गही यात्‌, उक्थ्ये गृहौयात्‌ । तस्मातत्‌--विधानायेवखाय विरूवावगन्यतिभ्राह्माठिदेरो नास्ति । इति प्रप्र-

नूमः-रएन्द्रवायवयहादीनामद्ान्वराणामुक्भ्यादिविकतिषु यमाऽविदेशोऽभ्युषगतः, तयाऽद्िचयनस्यातियाद्याणां चातिदेशः स्यात्‌ | न हि--भखण्डः सरुचपवृत्तश्चोदकः कानिचिदङ्कान्यविदिरयेचराण्युपक्षते--ईवि युक्तम्‌ । अतिदेशपाप्ठानामपि पनकंचनं परकृविसाम्याथम्‌| यथा प्रकूतावग्न्यविग्राह्मयोः प्रत्यक्षविषिः) वथा विङृतिष्वपि, इति तत्साम्यम्‌ । न च-साम्ये प्रयोजनाभावः, गुणकामपवृततस्तत्प्रयोजनत्वात्‌ । “श्यन्‌ चितिं चिन्वीत स्वगेकामः' इलयादिनीं श्येनाकारादिगुणफलमूतखगोदिकामाः श्रुताः | ते चोपदिष्टमाश्रयपपेक्षन्वे | तस्मात्‌--““अधातोऽभ्चियम्‌'--इति वाक्येन प्रर ताव्रिष्टोमे कापुचदुक्थ्यादिव्ितिषु चा्िचयनलक्षण आश्रय उपदिश्यते, जन्यापु वाजपेयादरिविरूिषपदि टस्याऽऽश्रयस्यामावात्‌ , अतिदिष्टस्य चानाश्रयत्वा- ्रणकामानां नास्ति परवृत्तिः | तस्मात्‌--पृनर्विधानवैयस्योमावादस्त्य विदेशः ॥

( दवादशे-उपस्तरणामिवारणामभ्यां सहेव चतुरवदानाधिकरणे सूजाणि२९-३२) उत्पत्तिताद्थ्याचतुरवततं प्रधानस्य होमसंयो- गादधिकमाज्यमतुल्यवाष्टोकवदुतपत्तेगंणभूत- तात्‌ ॥ २९ ॥ तस्सस्कारश्तेश्च ॥ ३० ॥

१ क. सोम्याय | २क.ख. च, ज. सष, उपस्तम्भनं। ३ ख. यज्ञापस्तम्भ"।४ख.,. ज. ज्ञ. "कानि" । ५ क. प्रं । ६ क. उक्थं । ७ ज. स्च. 'त्‌--पुनव्रिधा"। ८ क. न. छ. उप्युक्तम्‌ | ९अ. प. ख. प्रनविधातं । १० क, घ्न टनचितं। ११ कर ना क्रापारि" ज्ञ, ज. ना काताद्‌ ।

~ क

' [भ.१०पा०्अपि०१३] जेमिनीपन्यायमाखाविस्तरः | ६११

{क स

तास्वा कवा सह स्वषटटङृतः सङ चख हरववार- णेन तदाप्निवचनाव्‌ ॥ ३१ ॥ तल्यवचा- भिधाय स्वेषु भक्ल्यनुक्रमणात्‌ ॥ ३२ ॥ दरादशाधिकरणमारचयति-- | चतुद्िवा पुरोडशे ऽवबानं होमतोक्तितः॥ चतुरमेवं सहाऽऽज्येन सिद्धस्यात्रानुषादतः॥ २३ ॥ दशेपणेमासयारान्नायते--““ चतुरवत्तं जुहोषि?" इवि । वत्र किं पुरोडाज्द्रव्य- गतस्यावदानस्य चतुःसंख्या) कवा वत्र द्विसंस्या । चतुष्ट तपस्तरणाभिषारणाथी- म्यामाज्यावदानाम्यां सह संपद्यते, इति संशयः | तत्र चतुरवत्तस्य द्वितीयया विभक्त्या होमकमेत्वमुच्यवे | नच--उपस्वरणाचयेस्याऽऽन्यस्य होमकमेत्वमास्वि । तस्मात्‌-परोडाशावदानप्येव चतुवोरत्वम्‌ । इति प्राे- तरूमः--न वावदत्र होमानुवादेन चतुरवत्तत्वं व्िषरीयते, होमस्यापराप्रतवाव्‌ | नापि विशिष्टविषिः, गौरवप्रसङ्गात्‌ । दोममात्रविधाने चतुरवत्तत्वमनुवा्म्‌ | वचाऽऽ- ज्यसाहिवस्येव युक्तम्‌ “'दविहैविषोऽवद्वि"” इति विषिना परोडाशादाने द्विवस्येव प्राप्तत्वात्‌ । तस्मात्‌-पृराडाशे द्विरवदानम्‌ ॥

(त्रयादशे-उपां शुयाजऽपि चतुरवत्तस्याऽऽवदयकताधिकरणे सते ३३-३४) ¡ (८ व साप्तदृश्यवत्रियम्येत ॥ ३३ ॥ हविषो वा . गुणभ्रततवात्तथामृतविवक्षा स्यात्‌ ॥ ३४ ॥ त्रयादृशाधकरणमारचयति- उपांशुयाजे किं न स्यादवदानचतुष्टयम्‌ ॥ स्याद्रा नास्त्युपसंहारोनानूक्ति्वाक्यतोऽस्ति तत्‌ ॥ २४॥ द्शेपृणंमाप्तयोः भ्रुवं चतुरवत्तं नोपांशुयाजे । कृतः--पाप्रदरयवदुपसंहारात्‌ । यथा साप्रदर्यमनारभ्यावीवं परिगणितामु पित्नविन्दारिंविरूतिषु पनः श्रयमाणं तास्वेवोपसंहवम्‌ । एवेमुपस्तरणामिधारणोपेवे हविषि श्रूयमाणं वत्रैवोप्रसंहव॑न्यम्‌ | तथा च पृरोडाशमांनाय्ययोस्वत्पयेवस्यति, उपांशुयाजस्य तपस्तरणादिराहि यासामिति चतुरवत्तम्‌ । इति प्रे ब्रुमः-योऽयमुपपहारववेनोदाह्वोऽवत्तविषिः सोऽनुवादः--ईति पवेवोकम्‌ ।

[नि

१. टोम्यता'। २ ख. च. ज. छ, ज. 'तीयावि"। ३ च. नेन च"४ञ्‌ छ. तथाऽध्श्येन स । ५ ज. श्व, रात्नाखपक्ति" । ज्ञ, "गमोनृक्ति" | ६ अ. छ. प्रदोषः ।

६१२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०प०-जभमिर०१४]) |

जव उप्चहारो न शङ्धितुं शक्यः । मा भूदुपसंहारः वथाऽप्युपांयाजे चतुरवत्तं कथं सिध्यवि--इति चेत्‌ । “चतुरवत्तं जुहोषि” इति वाक्याव--हति ब्रूमः । तस्मात्-अस्त्युपांश॒याजे चतुरवत्तम्‌ ॥ |

।

( चतुदेशे-दशंपूणमा्तयोरभ्रेयेनद्राम्योरनुवाद ताधिकरणे पत्राणि ३५-४६ ) पुरोडाशाभ्यामित्याधेकृतानां परोडाशयोरूष- देशस्तच्छृतितवाहैश्यस्तोमवत्‌ ॥ ३५ ॥ न त्वनित्याधिकारोऽस्ति विधां नित्येन संबन्ध- | स्तस्माद्वाकयशेषत्वम्‌ ॥ ३६ ॥ सति च नंकेदेरेन कतुः प्रथानमूतलात्‌ ॥ २७ ॥ कृत्स स्वान्त तथा स्तोमे ॥३८॥ कतः स्यादिति चे | ॥३९॥ न गणाथतासमापरे च नो पदेशा्थः॥९०॥ कमणोऽस्तु प्रकरणे तन्यायवादणानां लिङ्ग न कार्ञाघ्रं स्यात ॥ 9१ ॥ यदि त॒ सानाय्यं सोमयाजिनो न ताभ्यां समवा- योऽस्ति वभक्तकारुताव्‌ ॥४२॥ अपि वा विहितलाहणाथायां एनः श्चुत संदह श्ति- हिदेवताथा स्याचधाऽनभमिप्रेतस्तथाऽऽ््रेयो दृशनादेकदेवते ॥ ४३ ॥ विधिं तु बाद्रायणः ॥ %¢ ॥ प्रतिषिदविज्नानादा ॥ ९५ ॥ तथा चान्या्थदश्चनम्‌ ॥ ६ ॥

व तुद्‌शायिकरणमारचयवि- पप्र पक्षाः पुरोडाराम्पामेवेत्यधिकारिणः॥ रोषः स्प।त्तच्छरतेर्मेवं कोत्स्नयनित्पत्वबाधनात्‌ ॥ २५ ॥

१ अ, छ, स्यार धरते! २ञज. छ, कात्य नि" ।

|

[अ ०१०पा०<८अबि०१४] जेपिनीषन्पापमाखारिस्तरः। ६१४

कर्मान्तरविधिर्भैवं प्रत्पमिज्ञेवकारतः ॥ गिलथ॑स्य विधिमवमाफल्याच्साथंवजनात्‌ ॥ २६ ॥ कारस्यास्तु विधिर्भैवं लक्षणायाः प्रसद्खतः ॥ एन्द्राम्ेकविधिमेवं वेषम्याचेवकारतः ॥ २७ ॥ कारो खाक्नषणिकोऽप्यस्तु साथत्वायेति चेन तत्‌ ॥ स्तुत्या विष्येकवाक्यतात्साथत्वाचानुवादता ॥ २८ ॥ दृशंपणमास्योरिदमाश्नापते--““पुरोडाशाभ्यापेवासोमयाजिनं याजयेत-यवे- तावाप्रेयश्वन्द्राम्नश्च'” इवि । तत्रं षटूपक्नान्करमेणोपन्यापपूतरैकं निरस्य सप्रममवस्थाप- यति । ““दशेपुणेमापाभ्यां खमेकामो यजेत" इदयत्र योऽधिकारी श्रुतः, तस्यायं शेषः स्यात्‌ । कुवः--वच्करतेः । पुरोडाशसाथनकस्य यागस्य यः कतोऽपिकारवाक्य श्रूयते, स एवात्रासोमयानिशब्देन विशेषितः श्रयते । इत्याद्यः पक्षः । नैष युक्तः, कात्छ्येनित्यतयो्वाषपरसद्धात्‌ । वथा हि--““पुरोडाशाभ्याप"' हत्येवकारेण सांनाय्योपांशयाज योव्येवच्छेद्‌ः | वथा पृरोडाशद्यस्य ““अंम्रेयश्चै- द्राय्श्च"” इति विशेपितत्वाद्‌ स्रीपोपीयस्यापि व्यवच्छेदः । वतः कात्छ्यं बाध्येव | भय (असोमयाजिनमेव" इत्यन्वयः) तदानीं सोमयागादूध्वं दृशोपूणेमासन्यवच्छेदा- द्यावलीवादिवाक्यात्पापिवं निद्यत्वं बाध्येत । तस्मात्‌--दशेपुणेमासाभ्यामन्यं भापरयेन्द्रा्यकमेणीं विधीयेते | इवि द्वितीयः पक्षः | (“यावेतौ "' इति प्रसिद्धानुगदेन दरेपणेमासवेव प्रल्यभिज्ञायेते । “पुरोडाश्ाभ्या- मेव” इल्ेवकारश्च कमान्वरपक्षे व्यथः ध्यात्‌ । तस्मात्‌--प्रसिद्धकमोनुवादेन “याज- येत्‌" इति णिजयं ऋत्विजं परति विधीयते । एवकारस्य प्रयोजनं सांनाय्यादिनि- वत्तिः । इति तृतीयः पक्षः । सोऽप्यनुपपन्नः । ऋतिग्णामिफलस्य कस्यचिदृश्रवणात्‌ । न च--विश्वनिन्या- येन कल्पयितुं शक्यम्‌ , पराथेकमेणि प्रवैत्तस्याथेवृत्तेरेव संभवात्‌ । तस्मात्‌- काल- विधिरस्तु । सोमयागात्पाचीने कले पृरोडाशाम्यामेव याजयेत, न तु सांनाय्येन | सोऽयं चतथः पक्षः | एषोऽप्ययुक्तः | भसोमयाजिशब्दस्य काठे लक्षणवृत्तिपरसङ्कात । तस्मात्‌-- देन्द्राम्रस्यैकस्य पौणेमास्यामप्रा्ठतेन विविरस्तु | भेभ्रेयस्वु पौणेमास्याममावास्यायां च नित्यपाप्रत्वादनु चते । इति पञ्चमः पक्षः

ज. च.^त॥२६॥ फल २च. “त्रच षज छ. ज. श्रुतः।४ ज. छ. "यष्येन्द्ापरस्य च द“ । ५ ज. चच. यदि।६ ज. क्ष. इयेष । ७ क. “वत्ते स्वाथ । ख. च. "वृसस्याथप्रात्त" । < क, च| आः | ९ स्त, आप्नेयस्य 1 १ ठ, "प्तमन्‌" |

६१४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ.१नपा.<जपि.१५-१६]

सोऽप्ययक्तः | सकुत्यय॒क्तस्थेकस्य लिङ्प्र्ययस्य विधित्वमनुवादत्वं चेति वेष- यप्रसङ्कात्‌ । एवकारश्चा् व्यथः । तस्मात्‌- अगत्या वहक्षणिकमभ्युप्यापि गलस्य विधिरस्त । ठथा हि--असोभयाजिनः सांनाय्ये तादत्पतिप्रसवः भ्रूयते-- “ददु ह संनयेत्‌” इति । “यदा सोमयागो नास्वि वदाऽमि संनयेदेव” इत्यथः । वथा ति सोमासोमयानिनोरूभयोरप्यमावास्यार्यां सांनाय्यमेन्द्राचपृरोडाशेनं मिन्नविषया- भावाद्विकल्पिवम्‌ । सोऽयं विकल्ितः पुरोडाशः सोमयागा्मागेव, पश्च्त॒ सानाय्य- मेव, इत्यभिप्रेत्य कारो विधीयते | वधासत्येवच्छाल्ञं सायकम्‌, नान्यया | इति षष्ठः पनः । सोऽप्ययुक्तः | “सांनाय्येन तु सोमयाजिनम्‌” इत्यस्य विषैः स्वावकत्वे ये- कवाक्यत्वलामाव । सायकत्वं॒चैवं सत्रि मविष्यवि | तस्मात्‌--भनुवादोऽयम्‌ | इवि सप्रमः पक्षो राद्धान्तः ॥

( प्थदशे-उपां धुयाजस्य भोवाञ्पद्रव्यताधिकरणे सूत्रे ४७-४< ) उपांञ्चयाजमन्तरा यजतीति हविरिङ्गा- श्रातेवाद्यथधाकामा प्रतायत ॥ ५७ ॥ प्रवादा सवेप्तयामाव ॥ ८ ॥

पचद्शाविकरणमारचयति-- उपां धुयाजे यत्किविद्रव्यमाज्यमुताग्निमः॥ विशेषानुक्तितो मेवं भोवाञ्यस्य विधानतः ॥ २९ ॥ ८“उपांशुयाजमन्वरा यजति" इत्यत्र द्रव्यविशेषृस्यानुक्ततवारैच्छिकं द्रन्यम्‌ । इति चेत्‌ । मेवम्‌ । आज्यस्य श्रुतत्वात्‌ । ^तावत्रूवामद्ीषोमावाज्यस्येव नदुरपासु पौणै- मास्यां यजन्‌” इति हि श्रवम्‌ । न च-एवपप्यनियतं य्किचिदेन्यम्‌-- हि दौ इयम्‌, ध्रौवस्य विहि वत्वात्‌ । “सर्वैस व। एतद्यज्ञाय गह्यते यद्धरुवायामान्यम्‌” इति विहितम्‌ | विध्यश्रवणेऽपि प्रौवाज्यस्य सप्रयोजनलत्ाय विपरिणामः केवेग्यः ॥

( षोडशे-उपांथुयागस्य प्राकृतदेवतानियमाधिकरणे सूत्रे ४९-५०) तदच देवतायां स्यात ॥४९॥ तान््रीणां वा प्रकरणात्‌ ॥५०॥ पोडशाधिकरणमारचयति-

ऋ क = ~ _ _ = = ~ १ ज, व. श्त्या छाक्ष। २. क्च. काठस्येव ३ ख. ज. तदु इ समवन"। च तदिह संन ज. दच्च. तद समदन।४ुज, स्वन्न सुभि ५ अ, क्ञ"दाज्यं स्यात्‌--र'। & जन््^ज, उङ्गन।यम्‌ ।

[अ.१०पा.<अपि.१७-१८] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। ६१५ तत्र यः कोऽपि देवः स्ात्ता्रिको वाऽग्रिमो भवेत्‌ ॥ अविशेषातपकरणात्ताच्रिकोऽत्र नियम्यते ॥ ३० ॥

तत्रोपां्चयाजे या काचिदेवता स्याव । “विष्णुरुपांशु यष्टव्यः” इल्यादेरथवाद्‌- त्वेनाविषायकत्वात्‌ । अन्यस्य च देववाविधरदशनात्‌ । यागेन देवतामा्नस्येव कल्पनाच |

मेवम्‌ । उपांशुयाजस्य दशोपुणेमासपरकरणपटितवत्वादरपृणमासतन्र मध्यपटित एव कश्चिदेवः प्रत्यासच्योपांञ्चयाजे नियम्यते |

९, एणवादिदेवताक- लि उपांशुयाजस्य विष्ण्वादिदेवताक | सत्राणि ५२-६१)

( सप्रदशाणादशयोः { = ९ [& श य्‌ भ 8 त्वपांणमाप्षाकतेव्यत्वयारधिकरणयाः

ध्मारा स्यासप्मजापतिः ॥ ५१ ॥ देवताया- स्तवनिवंचनं तत्र शब्दस्येह मृदतं तस्मादे- हाधिकारेण ॥ ५२ ॥ विष्णवां स्यादोत्राभ्रा- नादमावास्याहदिश्च स्यादोत्रस्य तत्र दश नात्‌ ॥ ५३ ॥ अपिवा पाणमास्या स्याप्म- धानशब्दसेयो गादणलान्मन््रो यथा प्रधानं स्यात्‌ ॥ ५4४ ॥ आनन्तयं च सांनाय्यस्य पुरोडाशेन दशयति, अमावास्याविकारे॥ ९५॥ अग्रीपोमविधानात्त पौणमास्यामुभयत्र विधी- यते ॥ ८५६ ॥ प्रतिपिध्यविधानाहा विष्णुः समानदेशः स्यात्‌ ॥ ५७ ॥ तथाचान्याथद्‌- शनम्‌ ॥ ५८ ॥ न चानद्गं सकृच्छतावभ- यत्र॒ विधीयेतासंवन्धाव्‌ ॥ ८९ ॥ ग्रणानां च पराथवा्त्रत्तो विधिलिङ्गानि दशयति ॥ ६० ॥ विकारे चाश्रातिखात्‌ ॥ ६१ ॥

सप्रद शाधिकरणपारचयति-

=) क „658

काऽपि दृवस्ताच्रिकेषु नियतो वा तदाऽपि किम्‌ ॥ प्रजलापतिरुताश्निः स्यादम्रीषोमाबुताथवा ॥ ३१ ॥ विष्णुयंद्वाऽभ्रिुत्छस्य विकर्प्यं देवतात्रयम्‌ ॥ कोऽप्यत्रानियमान्मेवयुपां श॒त्वादियच्रणात्‌ ॥ ३२॥ प्रजापतिरूपां त्वान्न तष्णीभावयोगतः ॥ भग्रिभरुयत्वतो मेवं तदचाज्यदिरपाठतः ॥ ३३ ॥ अश्रीषोमो तदुक्तेरना तत्र कारविधानतः ॥ विष्णुयाज्यादितस्तन्न प्राजापत्योक्तिवाधनात्‌ ॥ २४॥ याञ्यत्रैविध्यतः प्राप्ा विकर्प्यन्तेऽत्र देवताः ॥ विधिश्चेषाथदादेऽपिं परापरं जयमन यते ॥ ३५ ॥

ताश्िकदवेषु नियामकामावाव--यः कोऽपि । इति चेत्‌ ।

न । वक्ष्यमाणानामुपाश्चत्वादीनां नियामकत्वात्‌ । “यक्किवित्पाजापरलं यन्ते करियते, उपांश्वेव तत्कियते"' इति वचनादुपांशुत्वधमेसाम्येन प्रजापतिरदेववा । इति चेत्‌ ।

न । “प्रजापतिं मनसा ध्यायेत्‌ इति विवेस्तृऽ्णीमावस्थेव पजापति धर्मताव्‌ । पथमयागद्रवत्वेन मुरुयत्वादभिदैवता । इति चेत्‌ ।

न । उपाजुयाजक्रमेऽिविषययान्याद्यपाटात्‌ । ““वावन्रृतःम्‌/*-- इत्यादि वोदह्ववाकयाद ग्रीपोम देववा । इति चेत्‌ । |

न । तस्य वाक्यस्य पौणमासीकाठविषायकत्वात्‌ । कस्यां चिच्छाखायापरपांशय।- जकर ॒वेष्णवयान्यापुरोनुवाक्ययोः पाडात्‌--विष्णुदवता । इति चेत्‌ ।

ने । तथासति शाखान्तरपोक्तयोंः प्राजापत्ययोयोन्यापुरोन॒वाक्ययोबौधः परस- ज्यत । तस्मात्‌-नानाशाखासु पठितराभ्यां विष्णुपजापद्यस्यीषोमविषययान्यापरो- नुवाक्या््यां प्राप्रास्तिस्लो देवता विकल्पन्ते । भव एवोपांशयाजव्िषिशेषेऽपेवादेऽ- प्यतदेव पाप्ठ दृवतात्रयमनूयते--“विष्णुरुपांशच यष्टव्योंऽजापित्वाय, पजापति. रपाड यष्टन्याऽजामत्वाय, भग्रीषामादुपंशु यष्टव्यावजापित्वाय!' इवि । तस्मात्‌- देववाविकल्पो राद्धान्तः ॥

जट द्लापरकरणपारचयात-

=

#* शाबरभाष्ये शास्रदीपिकायां च पू्रीधिकरण एवास्याधिकरणस्यान्तमां गरो ऽङ्गीकुतः ॥

१ ज. स. वंदाप्नि । २ज. च्व, ज, तत्राकाः । ३ क. ख. शस्तत्रप्रा।॥ डच, ^पितत्र प्राप्तम | ५ क. ज. क्न, "मेणवे"| ५ क. ज, ध, "्णुप्राजापययाप्नी ७ ज, न्च, "कल्पः सिद्धान्तः 1 ख, ` कल्पः सिध्यति |

श्रोमाधवप्रणीतः- [अ०१०पा०<अधि०१८] ॥

[अ०१०पा०८भवि० १९] जेमिनीयन्यायमासाविस्तरः। ६१७

दोदिर्वा तस्य कारो दशं एवान्य एव वा ॥ द्विएरोडाशसरां निध्यादायो दर्शोऽभितोऽग्रतः ॥ ३६ ॥ विष्णयाज्योक्तितो य॒क्तो मध्यमः पणिमाविधेः॥

स॒ एव कारो याञ्पाया उत्कषः पृणिमादिने ॥ ३७॥

(जापि वा एतद्यज्ञस्य क्रियते, यदन्वश्वौ परोडाश्ञावुपांशुयाजमन्वरा यजि हयजामित्वाय'” इति प्रोडाशयोमेध्ये स यागो विहवः । पुरोडाशौ च पोणेमास्या- माग्रेयाच्चीपोमौ, अमावास्यायामाभ्रयैन्द्रा्ौ | ततो दविषुरोडाशसंनिषेः समानत्वाद शेः) पूणिमा च, इदयुमयमुपाङयाजस्य काठः | इत्यायः पक्षः ।

दशं प्ररु यान्याकाण्ड आग्नेययाज्याया अवस्वद्वेष्णवयास्यायाः पागात्मक- रणस्य संनिपितः प्रवर्त्वादशे एव कालः । इति मध्यमः पन्नः ।

८८तावत्रतामग्नीपोमावान्यस्येव नावपांश पौणमास्यां यजन्‌" इति पौणमास्यास्त- त्काटवेन विधानाद्राचनिकस्य विषेः प्रबलत्वात्पौणेमास्येव कालः | तथासाते कष्ण वयान्या प्रकरणाहुत्कष्यताम्‌ |

(एकोनविंशे-एकपरोडाशायामप्युपां ुपाज्ाधिकरणे सूत्राणि ६२-७०)

हिषएरोडाशाया स्यादन्तराथसात्‌ ॥ ६२ ॥ अजामिकरणाथताच ॥ ६३ ॥ तद्थामाति चेत्र तसप्धानतवात्‌ ॥६४॥ अशिष्टेन च संब- न्धात्‌ ॥ ६4 ॥ उत्पत्तेस्त नवेशः स्यदण- स्यालपरोपेनाथस्य विद्यमानलादहषानादन्त- राथस्य नमेत्तिकवात्तदभावेश्रुतां स्यात्‌ ॥ ६६ ॥ उभयास्त विधानात्‌ ॥६&७॥ गणाना च पराथववादपवेषवदययदति स्याव ॥ &८ ॥ अनपायश्च कारस्य रक्षणं हे परडाशां ॥ ६९ ॥ प्रशसाथमनामव्वम्‌ ॥ ७० ॥

एके [नावशापकरणमार्चयातव--

१ज. च्च, “शादर्वागस्य। २ क, रर्योऽम्रिमो यतः।३ज. च्च, भमानाष्यां । ॥ «1 ८1

६१८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१०्पा०्८अपि०१९)

परोडेक्ययुक्तायां पौणंमास्यामयं नहि ॥ स्याद्रा नास्त्पन्तरेत्युक्तरश्ष्ये कारेऽस्ति शङ्कवत्‌ ॥ ३८ ॥ सोमात्पाग्चीषोषीयपुरोडाशरहिता केवलभेयपुरोडाशयुक्ता पौणेमासी मवति, “स सोमेनेष्टाऽग्रीपोमीयो भवति” इति वाक्येना्चीषोमोययोः सोमोत्तरकाकत्वावगमात्‌ । तस्मात्‌--उपारायाजं नास्ति, कृतः--“उपांद्ययाजमन्तरा यजाति” इति पृरोडा- रद्र यान्वराखवच्वस्य गुणत्वेन विवानाव । इति प्रप्ि- मरमः--किं परोडाशावन्तरालकाटठस्य विशेषणमृतो, उत लक्षणमृतोौ | नाऽऽचः, भन्तराटकाटवत्तद्विरोपणयोः पुरोडाशयेरुपांशुयाजे गुणत्वप्रसङ्गात्‌ । न चैवद्यक्तम्‌, उपाञुयाजवत्तयोरपि खातरयेणेव फल।न्वयाव । द्वितीये तु--शङ्कन्यायनोपटक्षक- स्वाग्रीषोमीयपृराडाशस्येवामविऽप्यु लक्ष्ये काके यागोऽस्ति । यथा--शङ्घुध्वनिवे- लायां राजपेवायं पतिदिनपागन्तव्यम्‌" इलयक्ते करिमश्चिदिने तं शङ्कुः षमतः पुरुषस्या- मवेनोपठक्षकस्य ध्वनेरमवेऽप्युपलक्षिवे तस्मिन्काले सेवकाः समागच्छन्ति, तथाऽ- पि द्रष्टव्यम्‌ | यदि तत्र कालोपलक्षकमन्यदेव व्यापारः सूुयगल्यादिकं संभाव्यते | तदयेनापि संभवलेवाऽऽेयपुरोडाश उपलक्षकः । तस्मात्‌--एकप्रोडाशञायामपि पेगे- मास्यामसत्युपांशयाजः ॥ इति श्रींमाधवीये जेमिनीयन्यायमालविस्तरे दशमा- ध्यायस्याष्टमः पादः॥ <॥

जत्र पाद्‌ [दिवः आपिकरणानि १९ ७७५ याणि ७० २२२९

|| एमाप्श्चायं दशणोऽध्यायः ॥ १० ॥

१ स्न, "काटाव । ज. इ. "कालीनघा* । ज, "काठ्वत्वाव* । २ क. “शश््दयोएन्तरालव त्वग" । 3 ख. "पांशव्तयोरपि गु“! ४ क. "ठमसंगतम्‌ । न । ५ ख. च अ. “शस्याभा। ६ क. यां वाभवेऽ्प्युपठक्षिते कलि रा! ७ सख. च, घ, सेवकः । ८ ख. च. ज, समागच्छति । ९ क, "पारूप गः । १० श्ल, च्‌, अ, भु, पर्वण

[अ०१११।०१अबि०१९-रनेपिनीपन्पाथमाखािस्तरः। ६१९

( अथेकाद्जञाध्यायः पारभ्यते )

बाधाबाधविचारेण प्रयोञये निश्चिते सति ॥ प्रयोगस्य विचारोऽथ त्ष विचायते ॥ १॥ अनेन दशमेकादशयोरध्याययोः प्रोत्तरभाव उपपारिवः ॥

( परथमे-आग्रेयादीनां समुदितानां तत्रेग स्वगंएरकत्वाधिकरणे सत्राणि १५-) प्रयोजनाभिभरवन्याद्ट्रथक््ततां ततः स्यादेक-

कम्यमेकशब्दाभिसंयोगात ॥ १ ॥ रोषवदा प्रयोजनं प्रतिकमं विभन्येत ॥ २॥ अविधा- नान नेवं स्यात ॥.३ ॥ शेषस्य हि परार्थ- त्वाहिधानाद्पतिप्रधानभावः स्थात्‌ ॥ ‰॥ एकाद शाष्यायस्य प्रथमपाद प्रथमाधिकरणपार्चयति- पड्यागानां फर स्वग॑ः प्रत्येकं तश्रेतोऽय बा ॥ आदयः प्रथक्फलाित्वान संघस्य फृरारक्तितः ॥ २ ॥ “'दशेपुणमासाम्यां स्वगेकामो यजेत” इवि श्रुवं फएकमामेयादिभिः पड़मियोगेः प्रत्येकममिपवध्यवे | कुतः--पए्रयगुत्पन्नदया परस्परनिरपेक्नाणां एगेव फलाकादक्षि- तत्वात्‌ | इति चेत्‌ | न । वत्सम्‌हवाचिना दशेपूणेमासशब्दैन व्यव्हय ॒सुंषस्येव फलसर्बन्धनात्‌ } तस्मात्‌--स्वभेस्वेषां एलं तत्रेण । वन्यते विस्तायेते बहूनामुपकारो येन घक- त्पवर्वितेन, तद्विद त्रम्‌ । तद्यया-- बहुनां ब्राह्मणानं मध्ये छवः प्रद्पस्तेषमूप- करोवि | न वनुलेपनमोजनादिवत्पविपुरूषमावृत्तिरक्षणमावापमपरश्षवे | एवं छगेस्व- त्रेण फकम्‌ ||

( दर्वाये--अद्भानामेककायाधिकरणे सूत्राणि ५--६० ) अङ्गानां तु शब्द्भदाकरतुवरस्यात्कखान्यतम्‌ ॥ ९॥ अथमेदस्त॒ तत्राथहंकाथ्यादेककम्थम्‌ ॥ £ ॥ शब्द्‌

१ क. ख, च, "यस्याड्थ्ये पा | २ ल. च. ताभ्य) ३ न. 'दक्षिलाः । ४७गच, "वन्ात्‌ । ५4क. ष. न्नांकृः । घ्र, नांच |

६२० श्रीमाधवप्रगीतः- [अ०११पा०१अबि०३]

त ९ भक व सो > मेदात्रेति चेव ॥ ७ ॥ कमाथल्वासयोगे ताच्छब्द्यं ९ £ ~ £ £ स्यात्तद्थत्वात्‌ ॥ < ॥ कदववनानायत्वहषव्वा- नेषु ॥ ९ ॥ आरम्भः शब्द्प्वस्वात्‌ ॥१०॥ द्विवीयायिकरणमार्चयवि- कायेभेदो न वाऽङ्घानां सोयंचित्रादिवद्धिदा ॥ करणेक्यात्तदेकतषं द्वारभेदो बहुतः ॥ ३ ॥ यानि प्रयाजाञ्यमागाचङ्कानि, तेषां सर्वषां करणं प्रत्युपकारमेदः स्यात्‌ । कुतः- कायेभेददशेनात्‌ । यथा--““सो्यं चरु निवेपद्रह्यवचेसकामः”, “चित्रया यजेव परकामः”' इत्यादिषु परसररपकषयेण विहिवानां सौयोदीनां बह्मवचेसादिकायेभेदः, तथा प्रयाजाज्यमागंदीनां परस्परनिरपेक्षाणां करटंणोपकारा मियन्ते | न च~-अच्र पृषै- न्यायेन संघोपकारगमकं किंचिदस्ति | इति प्रपे- ब्रूमः--करणाकाद्क्षानुसरेण हङ्गोपकारः कल्प्यः | करणं च खयमेकं सत्सव॑श- कत्युद्रोषनलछक्षणमेकमेवोपकारमङ्गछवमपेक्षवे | अङ्गबहुत्वं॑तु द्ारकायमेदेनोपपद्यते । यथा वण्डुलकाष्ठस्याल्यादीनां कारकाणां दारमेद एवौदननिष्पादनलक्षणं प्रषानकाये- मेकमेव । द्वद द्वारमेदेऽप्युपकार ठक एव ॥

( सतीये- 1 दशे्णमासादिकाम्पकमं- ॥ णां सवाद्रोपस्हाराधिकरण

एकेनापि समाप्येत कृताथाद्यथा करखन्तरेष प्रापेष॒ चोत्तरावत्स्यात्‌ ॥ ११ ॥ फराभावा- नेति चेत ॥ १२॥ न कमसंयोगासप्योजनम- शब्द्दोषं स्यात्‌ ॥ १३ ॥ रपेकश्चन्बारिति चेद्‌ ॥ १४ ॥ ना्थ॑ष्रथक्लास्सम्वाद गुणत्वम्‌ ॥ १९ ॥ विधेस्सेकशचुतिख। दपयायत्रधाना- नियवच्छरतमूतामिसंयोगादर्थन यगपपरापर्थ-

सूत्राणि ११-१९ )

१अ. "नांसूये") २ख. ्वांक। ज. "षांतरेषां स"ः। ३ज. न्च. ज, 'गानुयाजादी"। ४ च. "रे प्रकारे भियते । न । ५ ज. ज्ञ. परियन्ते 1 ६ ज. च. ज, कल्पनीयः । ७ क, 'त्सवप्रान्त उद्रो" । ज. श्च. त्वस्य ` । < क्ञ. एक एतेति । ज. इ एकः |

[भ< ११पा०१अपि०३] जेमिनीपन्पायमाराविस्तरः। ६०१

थाप्राप्े खश्चब्दार्थो निवीतवत्स्यारस्वंपरयोगे प्रततिः स्यात ॥ १६ ॥ तथा कर्मोपदेशः स्यात्‌ ॥ १७ ॥ क्रतन्तरेष॒ पुनवचनम्‌ ॥ १८ ॥ उत्तरास्वश्च॒तितादिरेषाणां कता- थंत्वार्स्दोहे यथाकामी प्रतीयेत ॥ १९॥ ततीयापिकरणमारचयति-- उपकारः पत एकेन केशिद्रा निखिरेरूत ॥ आकादुनक्नापरणादा्यः फएखायिक्याय मध्यमः ॥ ४॥ कपोतवद्योगपय त्यागहेतोरभावतः ॥ सभृयकरणाकाडन्नां प्ररयन्त्युपकारतः ॥ ५ ॥ योऽयं करणं प्रलेक उपकारः पूतेत्र निर्णीवः, स एकेनाङ्गेन सिध्यति । करण- स्याङ्कगाकाङ्क्षायास्तावता पृरितत्वात्‌ । यथा ्ामगतैः स्वैः कतेग्यं करदानमेक एवं

राजकुलसमागतः करोति, कराकाङ्क्षा च तावतां राज्ञो निववेवे | तथाऽत्रापि द्रष्ट सतु !

[3 क

व्यम्‌ | यदि “एवदङ्धमनुषटेयम्‌' इदि विशेषनियामकं न स्यात्‌, तर्हि विकर इत्याद्यः पक्षः | यथा यावनिवि काम्यकमाणि सोयेचित्रादीन्यनुतिष्ठति वावत्फढ प्राप्रोति, वथा-

अङ्कभयस्त्वेन फठमृयस्त्वसंभवारिच्छया कानिचिदेद्कान्यनुषेयानि । वैश्चाविशयवा- नेकः करणोपकारो जायते । इति मध्यमः पक्षः |

©^ ८6

य्था जिषत्पया खले ब्रीजमक्षणाय कपोतपङ्कियगपत्पतति, तथा करणाकाङनकषां पुरायितुं समथ।नि सवोण्यङ्ान्येकपरयोगवचनपरिगरहीततया युगपत्पप्ताने तेषु केषा-

चित्परिलयागे हेतुनांस्वि । तस्मात्-पवण्यङ्ानि संमूयेकस्योपकारजनंनेन करणा- काङ्क्षा पूरयन्ति । इवि सिद्धान्तः

१ज्‌. छ. कुठे स। २क.घकल.च. तानि" । ३ क. पक्षोऽभ्युप्रः | ४ ज. इ. धाक्ञ। ५ नञ. 'ताप्नुव्रान्तितेः । ६ ज. ज्ञ, "नने क ।

६५२ श्री माधवप्रणीतः- [अ ०११६पा०१अपि०य]

| (क

ऋवातिककारस्त॒ पू्रोधिकरणस्य वैयर्थ्य मन्यमानोऽसिन्नेवाधिकरणेऽन्वमा- वयामास् ॥ ( चतुर्थ-- काम्यकर्मणां भूयोऽभ्यासाधिकरणे सूत्राणि २०-२१६ ) कर्मण्यारम्भभाव्यत्वाकृषिविसयारम्भं फखानि युः ॥ २० ॥ अधिकारश्च स्वेषां कायला- द्पपद्यते विशेषः ॥ २१॥ सकृत्त स्याक्कताथ- त्वादङ्वव्‌ ॥ २२॥ शब्दाश्च तथा रोके

क्क ~~~ ~~~ ~~~ ~ ~~~ कि

# तदे ततस्प्टीकृतम्‌ “अङ्गानां तु शङउ मेदात्कतुवःस्यात्फठान्यत्वम”” [ ११।१।५] इति सरं द्वितीयाधिकरणण्रम्भम॒तमुपादाय चाल्लरीपिकाग्रामू--अतःप्रमति षड्भिः सूत्रेरेकमधिकरणम्‌, "(एकेनापि समाप्येत [ ५१ । १।१२ ] इत्यतःप्रभति च नवभिः स॒नैरयिक्ररणान्तरं माध्य. कारेण व्याख्यातमिति प्रतिमाति । तत्र च पुतीधिकरणे--अङ्गानां कायेभेदं पुवपक्षोकृय, एकक येतं सिद्धान्तितम्‌ । उत्तराधिकरणे तु- तस्मिन्नेकस्मिन्कर्ये विक्रल्पमशङ्कय समचयः प्रतिपाद्यते, इति व्याचष्टे । तदिदं वार्तिकक्रार नानुमेने । न हि कायेमेदामेदमात्रचिन्ता प्रयोजनवती, भेदे सति कायाणां कारकवदङ्गानां समुचयः, कर्वैक्येऽप्यपयायविधानात्समचय इति नास््यनष्ठाने दिशेषः । ओपोद्धातिकभिदम्‌ । सति हि काये प्ये विकल्पस्तमुच्यी-- इति चेत्‌ । तथाऽपि नास्येव प्रयोजनम्‌, करणैकलराद्धि ततसामथ्योद्धोधनसूपस्योपकारप्य स्पटभयकत्वम्‌ । अवान्तरकाषेभेदस्तु सिद्धान्तेऽपि संमत एवेति न चिन्तनीयं परयामः । अथ--शक्त्युद्रोधनस्यावान्तरकायाणां च मध्ये किच्िदुपकराराष्यं वस्तु मन्यते । तद्प्रामाणिक्रम्‌, निष्प्रयोजनं च । इक्ल्युदधोध्रन एव॒ विकत्पसएखयाविनतोपपत्तेः । तस्मदेकमेवेदं पच्रदशसूतरं समुच्चय“ तिपादनाथेमपिङ्रणम्‌ । चयशह पक्षाः-किमङ्गानामितयेतरनि. रपेक्षाणां ऋतूपकारकरतया विकल्पः, उत-- एकेन द्वाग्यां बहुमिश्वोपकारसिद्धेरपकारमभूग्स्तया च फठमूयस्त्वम्‌, उत--समुचचिता.मरवोपकारकत्वम, इति । तदथमिदं चिन्यते--किमङ्गानामात्मीयै- विभिः प्रयोगोऽमिधीयते, फिवा प्रधानविषिभिः, इति । प्रधानान्येकशब्देन तन्ब्रेणामभिहितानि य॒गपत्फठे विनिगरुक्तानि युक्तं यत्फठे समुच्चीवन्ते । अङ्गानि तु परथक्‌रब्देनाभटितानि एथगेव विदहि- तानि फलमपेक्षमागान्यन्यो -यनिरवक्षाण्येत्र क्रतूपका तयतया विनिगुक्तानि विकल्पित॒महन्ति । तेषां हि स्ववाक्येरेव विधानम्‌, असति प्रिधनेऽङ्त्वानुपपत्तेः । उक्तं हि--नचाविहितपद्गं भवति" इति । स्ववाक्यानि च तेषामेकैकमेव विदधति, इति कुतः समुच्चयः । न हि कथिच्छन्दोऽस्ति, येनैषां सदि- तानामनुष्ठानमुच्यते । तस्मात्--यथा सयपञ्चुफटतवे चिचरोद्धिदादीनां प्रथग्विधानादसमुचयः, तथाऽ ्गानामपि, इति प्रथमः पक्षः ।

स्यम्‌, निरपेक्षाणामुपकारकत्वं गम्यते, तथाऽपि बह्द्घास्नानतामथ्याद्विकल्पस्य चान्याय्यत्वा- तेषामेकमपि प्रयुज्ञी -, तथा द्वे, तथा बहूनि च, अङ्गभृयस्तया चेापकारभरयत्त्रा्रमयस्त्दम्‌ । इति द्वितीयः स च ““एक्रनापि समाप्येत" --इव्यनेन सूत्रणोच्यते । पक्षान्तरमेत्र चाधिकरणान्तरमिव भाष्ये दातम्‌ । अिकरणान्तरत्व तु-अनेन सृन्रेण विकल्पो वक्तव्यः स्यात्‌ । नच-अनन विक्रत्प उच्यते

प्रातिषु॒चोत्तरावत्प्याव्‌” उति सपुच्चयध्याप्यभ्यनज्ञानात्‌ । तस्मात्‌--नाधि करणान्तरम्‌- -इति ग्रन्येन ।

१ च्‌, 'पिकारेणान्त ।

\

[अ०१६पा०१अपि ०५-द]जेमिनीपन्यापमाराविस्तरः । ६२३

॥ २३॥ अपिवा संप्रयोगे यथाकामी प्रतीयेता- श्रातवाहाधष वचनान स्यः ॥२५॥ ९कशब्या- तथाङ्गेषु ॥ २५॥ रोके कमा्थरक्षणम्‌ ॥ २६॥ चतुथाधिकरणमारचयति-- काम्यकर्मप्रयोगः किं सकृदेवाषतकृच वा ॥ फरसिद्धेरादिमोऽन्त्यो भूयः सखेच्छानुसारतः ॥ ६ ॥ चित्रादिकेम्यकमं सरूदेव प्रयोक्तव्यम्‌, तावतैव पश्वादिफुकसिद्धेः । यथा प्रया- जाद्यङ्ः सरूदेगानुष्ीयते, तद्रत्‌ । इति प्रप्े- वरमः--विषमेो दान्तः | करणस्याङकषु सक्देवाऽऽकाङ्क्ता । हह त पुरुषः खग- प्वादीन्मूयो मूयः कामयते । ततस्वदनु सारेण पयोगावृत्तिः ॥

( पथमे--अवघातादीनामातण्डुखनिकेत्तेरभ्यासाधिकरणे सूजम्‌- ) क्रियाणामर्थशेषलासप्रयक्षोऽतस्त- तरिर्च्याऽपव्भः स्यात ॥ २७ ॥

पञ्चपापिकरणमारचयति-

अवघातः सकृनो वा सकृत्स्याद्विधिसिद्धितः॥ रेषा तण्डुरखुनिष्पत्तिस्तदन्तोऽम्यस्यतामयम्‌ ॥ ७॥ “व्रीहीनवहन्ति” इत्यत्र सरन्युपठपातमात्रेण विपिप्रयु क्स्यापूरेस्य देना जाऽऽवृत्तिः । इति चेत्‌ । न । तण्डुलनिष्पत्तेदे्टप्रयोजनत्वेन वत्पयन्तस्याम्यासस्या्रुतस्यापि कल्पनीय. स्वात्‌ | एवं वण्ड््पेपणादावपि द्रष्टव्यम्‌ ॥

( पष-अटष्फएरस्यावघातादः सकृदनुष्ानाधिकरणे सूवम्‌-- ) भ्धममारे वदशनाच्छब्दार्थनापव्ेः स्यात्‌ ॥ २८ ॥

षष्ाविकरणमारचयपि-

# दाच्रद्[पक्रकया तु पवाविकस्ण एवरमप्याधक्रग्णमन्तमाावतम्‌ 1

१ क. 'फटासिः। २. काम्यक्‌. काम्यक्रमप्रयोगः। स । ३२ख.ग.ज ष. भ. ठलस्यसि'। च. "टस्य सिद्धिः। यः । डल्ल. च. जघ. ज, ते । अत! ५क. दय) ६, छ “नाति तत्रा" 1७ ज, "सस्य कृतप्याभर"।

& ५४ श्री माधवप्रणीतः- [०११पा १अपि ०७]

सर्वोषधावघातः किमावत्यंः सकृदेव वा ॥ आवत्यंः पृवैवन्मेवं दष्टाथेस्यात्र वजेनात्‌ ॥ ८ ॥ अभिप्रकरणे श्रयते--“ओीदुम्बरमल खल स्वोषषस्य परयित्वाऽवर न्ति, *अथे- तदुपद्वाति"” इति । अवादष्टमाचस्य प्रयोजनत्वात्सरूदेवावषातः ॥

( सप्तमे--प्रयाजादानामङ्कानां सकृदनष्टानाधिकरणे सूत्राणि२९-३७ ) करत॒वदाऽन॒मानेनाभ्यासे फरभूमा स्या्।॥२९॥ सद्या कारणेकस्वात्‌ ॥ ३० ॥ परिमाणं चानियमे न स्यात्‌ ॥ ३१ फरुस्याऽऽरम्भ- निर्वत्तेः क्रतुष स्यार्फरान्यतखम्‌ ॥ ३२॥ अर्थवस्तु नेकलादभ्यासः स्यादनथको यथा भोजनमेकस्मिन्नथस्यापारेमाणववासधाने च क्रियाधखादनियमः स्याव ॥ ३३ ॥ प्रथक्टाहिधितः परिमाणं स्याव ॥ २४ ॥ अनभ्यासो वा प्रयोगवचनेकखा- त्सस्य यगपच्छाश्चादफर्खाच्च कमणः स्याकियार्थवाद ॥ ३५ ॥ अभ्यासो वा छेदनसंमार्गावदानेष॒ वचनास्सकृचस्य ॥ ॥ ३६॥ जनभ्याप्तस्तु वाच्यात्‌ ॥ २७ ॥

सप्मापिकरणमारचयति- अद्भुऽभ्यासो न वा भान्नऽभ्यासो नाद्धं एथक्फलम्‌ ॥ अङ््यादृत्येव भूमाऽतः प्रयोगेऽद्खं सकृद्रषेत्‌ ॥ ९ ॥ एकंसिमिन्यागे प्रयाजायद्गं फलममा्थिनाऽम्यसनीयम्‌, कारीयादेः काम्यस्य कमेणोऽभ्यासेन फलमूयस्त्वदशेनात्‌ । इति चेत्‌ । नं | अङ्भोपकृतस्य प्रानस्य यत्फषछम्‌, ततोऽपिरिक्तस्य कष्यचिंदभावायदि फलमूमानमथयेत, तदा साङ्गं प्रथानपाववैनीयम्‌ । न तद्कमाघराव्रस्या तत्सिध्यति | #* अत्र तदुपद्धातिः इति शाबरभाष्ये पाठः ।

। ~ ऋ=-- म

) ज. छ, ज. मेवम्‌ । २अ. "तो विभक्त । ३ ज, न्ष, "चिद्धावा' ।

[भ०११पा०१अबि ०<-९] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। ६२५

ननु--उपकारभूयस्त्वमेङकावृत्तिलक्षणं एलभूयस्त्वे पयेवस्यति । यथा सस्याद्षु कषेणा्यावत्तिकवो भयान्‌पकारः फएटं वधेयति । वदत--इत्ि चेत्‌ । न; वत्र दष्ट- त्वात्‌ । इह त्वदृष्ट उपकारः शाघ्रादेव बोध्यः। न च ाछ्मुपकारभूयस्त्वायाङ्कवरत्ति कचिदवरूते | तस्मात्‌-एकासमन्पयागे सक्देव प्रयाजाद्यङ्कानुष्ठानम्‌ ॥

( ष्टमे-बहुवचनस्य त्रित्वपरसे, कपिञ्जखाधिकरणे सूत्राणि ३८-४५ > बहुवचनेन सर्वप्राप्रवेकलपः स्यात्‌ ॥ ३८ ॥ दृष्टः प्रयोग इतिं चेद्‌ ॥ ३९ ॥ तथेह ॥ ४० ॥

क अ मत्तयोते चेतर ॥ ७१ ॥ तथेतरा स्मन्‌ ॥ ९ ॥ प्रथम ब नवस्यत कारणादातक्रनः स्यात्‌ व ॥ ४३ ॥ तथा चान्याथदशनम्‌ ॥ ५ ॥ 9 त प्रकृया च परववत्तदासत्तः ॥ ५९4 ॥ अष्टमाषिकरणमारचयति- कपिञ्जरेषु त्रित्वाद्याः पाक्षिका्चित्वमेव बा ॥ आद्यो बहुत्वसताम्यान त्रित्वेनेव कृतत्वतः ॥ १० ॥

भश्वमेषे “'वप्तन्वाय कपिञ्जलानालमवे” इवे चित्वचवुषटटादि सस्यानां बहुत्वसा- म्यादिच्छया या काचिद्रहुत्संख्या खीकायो । इति चेत्‌ ।

न वि्वेनैव शाघ्स्य कृतत्वात्‌ । यो हि चतुष्टादि संसूयामुपाद्त्ते, वेन न वदृन्- भूतं त्रित्वं वजेयितुं शक्यम्‌, चित्वमुपाददानेन त्वनन्वभूवं चतृष्टादिकं वजेयितुं दाक्यते | अतोऽवर्यंभावित्वेन प्रथममावित्वेन छाषवेन च त्रित्व उपात्ते शाघ्राथसिद्धो ततोऽपिर्कपक्षि्हिसायां प्रयवायात । तस्मात्‌--चितमेवोपादेयम्‌ |

(नवमे-“उत्तरा दोहयति" इत्यत्र स्वांसतां गवां दोहनाधिकरणे सूजाणि ४६-५२) उत्तरासु न यावत्स्वमप्रवलात्‌ ॥ %६& ॥ यावत्छं वाऽन्यविधानेनानवाद्‌ः स्यात्‌ ॥ ५७ ॥ साक-

१ क, "महीकृ फ । ल. "मङगीकलया फ" । ज. "मङ्गीक्रय लक्षणां फ | छ. "मङ्ग्चयेव ख्यं फ" | ज, "मद्गीकृतं फ । २ख.च. ज. छ. श्या रेच्छिका"।३क. ख. च. साम्येन चरि ज. छ. "सामन्ये चिः । ४ ज. स. तेनापि त | ५ज. च, "यितुमश | ६ क. च. त्रिलवोपाद्‌ा' । ७ ज, "कमनयेद्षितं प्रयवायायम । त° ।

49 >

६२६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०११पा०१अपि०१०]

+ 9 ल्यविधानात्‌ ॥ ८ ॥ बह्मथत्वा्च ॥ ४९ ॥ अथिहोमरे चाशेषवद्यवागनियमः ॥ ५० ॥ तथा पयःप्रातषधः द्ुमाराणाम्‌ ॥ 43 ॥ सवप्राप- णाऽपि लिङ्गेन संय॒ञ्य देवताभिसंयोगात्‌ ॥५२॥ नदमाविकरणमारचयति- उत्तरास्तिसखर एव स्युर्यावत्स्वं वाऽत्र पवंवत्‌ ॥ तिस्र एव) हदिःकात्स्यापवेयोविधितोऽन्तिमः ॥ १९ ॥ सानाय्यदोहं प्रलय श्रूयते -- “'वाग्यदस्ति्ठो दोहयित्वा विसृष्टवागनन्वारभ्य तुष्णीगुत्तरा दोहयति" इति। तिस॒भ्य उत्तरा गावो यजमानस्य यावय: सन्ति, तासां मध्ये कपिञ्जटन्यायेनोत्तरास्तिख एव गावो दोहनीयाः । इति प्रा तरमः--““नास्येतां रानि पयसाऽ्िहोतरं जुहुयात, कुमाराश्च न पयो रमेरन्‌" इवि विद्यमानस्य पयसो हविषं विषीयवे। न च-अन्र कुमाराणां प्रयस्तं निषेधः, तथास्ति दष्टापेखपरिल्यमेनादृष्टाथेत्वं॑ कल्प्येत । कुमाराश्च नः इत्येवं चशब्दश्वा- पि्षब्दार्थवाची पयुज्यमानस्तदा व्यथः स्यात्‌ । किंच ““बहुदुग्घीन्द्राय देवेभ्यो ह विः" ईति मरे हविषां बाहुल्यं परतीयते | तेन प्राप सरवोत्तिरादोहनमनृ याप३- मनन्वारम्भण॑मन्न विषीयते | तस्मात्‌--विधेयकपिञ्जलवेषम्याद्धविबाहुल्याथं सैव उत्तरा दोह नीयाः ॥ तिप भग्नेयादीनां पथानानां ेदेऽप्याघारा- दीमामह्धानां तन्रेणानुष्ानाधिकरणं ¢ 6 ४ ध, - क प्रवानकमाधतादङ्गना तद्दककमभदः प्रषाग विर 3, क स्यात्‌ ॥ ५३ ॥ कमकापत्च यामपद् स्यात्‌ ॥ ~< ॥ त॒ल्यानां त॒ यागपद्मकरशब्दापद्‌- शात्स्याद्विरीषाग्रहणात्‌ ॥ “44 ॥ एकाथ्याद्‌- व्यवायः स्थात्‌ ॥ <4€& ॥ तथा चान्या्थद्शन कू ४ . 3 ` वि 8 काञुका्यनः॥ ~५७॥ तन्यायलवाद्शक्तरान॒षन्य

१ क. ^त्सन्पालूतव' | २ नच्च. व. "नाध्येदो* 1३ अ. निधीयते । ४. च ज. न्ष, अ, श्यत्पित्रपि म ।५य्‌. च, "णमा वि" । ६ क. सवतत ।

स॒जाणि ५३-६६)

[अ०११पा०१अबि ०११] जेमिनीयन्पापमाखाविस्तरः। ६२७

स्यांस्कारस्य्‌ तदर्थात्‌ ॥ 4८ ॥ अरंस््ट- एटजप ताद्ध्यति ॥ ५4९ ॥ विभवाहा प्रदाप- वत्‌ ॥ ६० ॥ अथात्त ङक विषः प्रातप्रधार्नं स्यात्‌ ॥ &३१॥ सक्रादञ्या कामुकायनः पारमा ¢ क 0 (9 (9९ णविरोधात्‌ ॥६२॥ विधेस्तितराथतास्सकृदि- ज्याश्चातव्यातक्रमः स्यात्‌ ॥६२॥ वाववद्मक- रणाविभाम प्रयाग बादरायणः ॥ ६०॥ क्रचिाद- पानार्नात चत्‌ ॥६९<॥ न विधश्वादतत्वात ॥६६॥ दृशमापिकरणमारचयति-- पत्यङ्कि कायाण्यद्धानि तत्रेणोताद्धिनो यतः ॥ एकेकस्योपकार्यत्वं तस्मात्पत्यज्यनुषटितिः ॥ १२९ ॥ विधानवदनुष्टानं सकृदेवोपकारकम्‌ ॥ तदेशकारुकन्णामेकत्वानतकादिवत्‌ ॥ १३ ॥ पोणेमास्वां वरीण्यामेयादीन्यङ्गीनि प्रयाजान्यमागेरूपकायाणि । वेववेकैकप्याङ्किन उपकारपिक्षिघाद्यतिप्रघानमद्ानि परथगनष्ेयानि } इति प्रप्रे- त्रूमः-- यथा “समिधो यजति” इत्यादिविधानं सङदेव प्रवृत्तम्‌ । न ताभ यादित्रयोदेशेन प्रथकपववैते । तथाऽनुष्टानमपि सकृदेव प्रवव॑ते | परवृत्तं सत्रयाण(- मुपकाराकाडक्तां पूरयति । यथा बहूनां पुरतो उत्यन्नवकः स्वेषां सुखं युगपनिवैवं- यति, तद्त्‌ | तस्मात्‌-आग्ेयादिषु देशकालकतृणामेकत्वाद ङ्गानां दत्रेणानुष्ठानम्‌ ॥ ->_{ कृष्णग्रीवयो; प्रथमतृतीय} मजा ६७.७८ ( पकादशे- | योभदेन प्रदानाधिकरणे वाणि १०-७०) * 9 चट, ना व्यास्यात दृट्याना बवारघचमद्मह्यमा-

ह

णविशेषाणाम्‌ ॥ ६७ ॥ भेदस्त कर- भेदाचोदनाग्यवायास्स्याहि शिष्टानां विधिः प्रदानकार्खात्‌ ॥ ६८ ॥ तथा

चान्याधेदशेनम्‌ ॥ ६९ ॥ विधिः

3 क, ज्ञ, “न्यद्नानि । २ न. “नि प्रधानानि प्रः । ३ क. क्न. क्षिता । ४ क, प्रवृक्तम्‌।

६२८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०११पा०२अपि ०१]

रिति चेत्र वतमानापदेश्चात्‌ ॥ ७० ॥ एकादशापिकरणमारचयति- कष्णग्रीवद्वय तचरं प्रथग्बा देवतेक्यतः ॥ तचरं सम्यव्यवायेन कारभेदास्प्रथग्भवेत्‌ ॥ १४॥ काम्पपशुकाण्डे श्रूयते--““आग्नेयं कष्णग्रीवमारमेत, सोम्यं वध्ुम्‌, आग्नेयं रुष्णयीवं पुरोायां स्मथेमानः'” इवि । अयमर्थः- ममेव रोरोहियमस्तु नान्यस्य इयेवं स्पधौपेतो यथोक्तवणापेतं पञ॒ुत्रयमाठमेतः' इति । तच्र--आद्यन्तयोः कष्ण- ओवयोः पश्वोदंववेक्यात्त्रेणानुष्ठानम्‌ । इति चेत्‌ । न । सौम्यपडना व्यवधाने सति कलिक्यासंमवेन तत्रास्मवाब्‌ । तस्मात्‌- आवापः ॥ इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यायमाखपिस्तर एकाद- शाध्यायस्य प्रथमः पादः॥ ९॥

अचर पादे आदितः अपिकरणानि ११ ७८ घ्‌ सूत्राणि ७० २२९९

( जथ द्विवांयः पादः)

( प्रथमे-आम्रयादानां प्रधानानां तच्रापिकरणे सत्रे ४-२ ) एकदेशकारकरतं सु्यानामेकशब्दोपदे- शात्‌ ॥१॥ अविधिश्रकमणामभिसंवन्धः प्रतीयेत रक्षणाथामिरंयोगादहिधिताबेत- रषा प्रतिप्रधानं भावः स्याद ॥२॥

द्वितीयपादस्य प्रथमाषिकरणमारचयति-

आग्रेयादिप्रधानंस्य देशे कारे च कतरि ॥ भेदः स्यादथवा तच्रमङ्कत्वा्रःपदेववत्‌ ॥ १ ॥

१ त, च्‌, ज्‌, (0 भ्‌, "नस्ये दे 1

[अ०११पा०२अपि०२] जेभिनीयन्यापमालाविस्तरः। ६२९

उत्पत्तिविधिशेषत्वद्धदः स्यादेकञशब्दतः ॥ विधेः प्रयोगशेषत्वादमेदेन तु तच्रता॥२॥ दशेपृणमासयोदंशकाककतवारो परहिवाः--“ समे दशेपृणेमासाभ्यां यजेव'" “पीभै- मस्यां पणेमास्या यजेत)!” “अमावास्यायाममावास्यया यजेः”, ““दशेपृणेपरा्यो- श्चत्वार तिजः” इति । एते देशकालकवारोऽङ्कत्वाद्रम्यदेवतावदुत्प त्तिवि विशेषाः सन्वः प्रवानेष्वाग्नेयादिषु प्रतिप्रधानं भिचयन्वे । इति प्राप्ते- ब्रमः-““दशेपूणेमापराभ्यां स्वगेकामो यजेत” इलेकेन शब्देनाऽऽग्रेयादीनां एथ- गुत्पन्नानामपि परस्परसहिवानामेव फठसाघनत्वेन विषानदिकः प्रयोगो गम्यते | तमे" कपरयोगापादकमेकं दशेपृणेमापरशब्दमुपजीन्य देशादिविषानादेशादयोऽपि प्रयोगशेष। एव, न तूत्पत्तिशेषाः । तस्मात्ू-एकस्मिन्धयोगे देशादीनां तत्रेण संबन्धः ॥

( द्विरीये-अङ्कानामपि समदेशादिनियमाधिकरणे सूत्राणि ३--१० ) उद्गेष च तदभावः प्रधानं प्रति निदृश्‌ ॥ ३ ॥ यदि त कमणां विधिसंबन्धः स्याद्‌ केशब्दयासपरधानाथाभिस्षयोगात्‌ ॥ ¢ ॥ तथा- चान्यार्थदर्शनम्‌ ॥ ५ ॥ शुतिशरेषां. प्रधा- नवत्कर्मश्ुतेः परार्थसाकर्मणोऽश्चुतिवाच्च ॥ & ॥ अङ्गने त॒ विधानववादप्रधानेनापाद्‌- श्येरन्‌. तस्मास्स्यदेकदेश्चसवम्‌ ॥ ७ ॥ द्रग्यद- वृतं तथेति चेत्‌ ॥ ८ ॥ न चोद्नावेधेशेष- त्वातरियमा्थो विशेषः ॥ ९ ॥ तेष समवेतानां समवायात्तन््रमङ्गानि. भेदस्त तद्वेदाकममभेद्‌ प्रयोगे स्यात्तेषां प्रधानश्ब्दलात्‌, तथा चान्यार्थदर्शनम्‌ ॥ १०॥

द्वितीयापिकरणमारचयति--

- क ----~- ~ १ ग्रे न

# चाच्रदापिकायां त पुत्राविक्ररण एवास्याप्यन्तभावः कृतः ।

ध 1

१ज. घ. विधिःप्र|२ज. च. "सात्तदभरेन तः 1 ज. 'त्वादमेदेन चत्‌ |

६३ ० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०११पा०२अपि०३]

अदं ये केऽपि देशा्याः किंवा ते देवतादिवत्‌ ॥ अनन्वयाकेऽपि मेवं प्रयोगेण परिग्रहात्‌ ॥३॥ प्रजा्यद्ेषु ये केऽपि देशकाककतौरः प्रतीष्टि कवेन्याः । कुतः--अनन्वयात्‌ । यथा--प्रषानान्विवयेोद्रेम्यद्‌वतयोरङ्गष्वन्वयों नास्ति, तथा--देशादीनामपि । इति प्राषे- ब्रूमः--प्रयोगरोषत्वं देशारीनाम्‌, न त्वाभ्ेयादिविधिशेषत्वमर्‌, इत्युक्तम्‌ | प्रयोगेण च पथानवदृङ्कान्यपि गर्ने तस्मात्‌-य एव ॒देशादयः प्रधानानाम्‌, व एव दूमनामपि ॥

( वतीये | दशपू मासेष्टिमश्तिषु संधभेदे- ९ नाङ्घानां भेदेनानुष्टानाधिकरणे

इष्टिराजसूयचातरमास्येष्वेककम्याद्ङ्गानां तन््र- भावः स्यात्‌ ॥ ११ ॥ कारमेदात्रेति चेव ॥ १२ ॥ नेकदेश्चखासश्चवव्‌ ॥ १३ ॥ अगे वा कमष्थक्सात्तेषां तन््रविधानास्साङ्गानामु- पदेश्चः स्यात्‌ ॥ १४ ॥ तथा चान्याथद्शनम्‌ ॥ १९८ ॥ तदाऽवयवेषु स्यात्‌।॥१६॥ पशो त॒ चदनेकतवात्तन््स्य विप्रकर्षः स्यात्‌ ॥ १७॥

तर वयाकस्णमारचयात-

संघमेदे तच्रमङ्ख न वा, कर्मेक्यतोऽग्निमः॥

न मुख्यकारुमेदोक्तया प्रयोगस्य एक्त्वतः ॥ ४॥

इटो विद्यमानानां प्ण्णां यागानां द्रविवान्वरसंयौ--दशैश्च, पृणेमासश्च । चातुमोस्येषु चतवारः संघाः-वैश्वदेववरुणपरधासपसताकयेधसुनासीरीयाः । एवादशे विषये संघावानेकत्वेऽपि करमक्यात्ययोगेक्ये साङ्गानां तत्रेणानुष्ठानं युक्तम्‌ । न च- पोणेमास्यमावास्ययोः कलियोभदेनाङ्कमेदः शङ्कयः, प्रशुवदभेद्‌(पपत्तः । “वपया प्रातःसवने प्रचरन्वि, पुरोडाशेन मा्यंदिने, अङ्कस्तृतीयसवने” इवि वपापुरोडाश्-

02)

सूत्राणि ११-१७ >

१ च. "तीीच्छया क । ज. छ. "तीच्छया क । २ज. घ. न. परिणरह्यन्ते। ३. च्व. कर्मतय । ज, द्वाविव सं" | ५ क. क्न, च, "उदे" । ६ अज. स, ज. शङ्कनीयः ।

[अ०११पा०२अपिन्थ] जेमिनीयन्यायमाखविस्तरः। ६२३१

हद यादद्गपचाराणां कालमेदेऽपि पश्वङ्कानां प्रयाजानां यथा नास््ावृत्तिः | वहद्‌- जापि | इति पराप्े--

ब्रूमः-नत्राङ््तन्र युक्तम्‌ । कुतः--दरपुणमासकमेण एकफरसाधनत्वेन स्वरूपत एकत्वेऽपि दशप्रयोगात्पृणेमासप्रयोगस्य प्रथक्त्वाव । तच्च प्रथक्रत्वं वाचनि- कात्कालमेदादवगम्यते । पशुदष्टान्तस्त॒ विषमः | नहि मुख्यस्य प्श्ुयागस्य भेद मिहितोऽस्ति | वपादौनां तु प्रयाजाद्यपेक्षया मुख्यत्वेऽप्यस्वि महदैषम्यम्‌ | प्रयाजाष्िभ्यो वपादयो मुख्याः, वेभ्यो वपाद्यवयवेम्योऽवयवी परामंख्यः। अंच्ापि प्रयाजादिभ्य आग्रेयादयच्यो पुख्याः, तेभ्योऽपि वेषां संषों दर्शो मुख्यः | वस्य च देशस्य कालमदोऽपि विधीयते--' (अमावास्यावाममावास्यया यजे” इति | तत्र द्शेयागस्थानीयस्य प्श्ुयागस्य कारमेदो विधीयते चेत, भवेत्तदा साम्यम्‌, नेवं विषीयते | कितु वपादिचारस्येव कालमेदों विधीयते | न हि प्रचारस्याङ्गभतस्य मुख्ययागत्वमप्ति, येन प्रयोगमेद शङ्कयेत तस्मात््‌-परषम्येण मुख्यस्यैव दशस्य पृणैमासयागस्य च काठमेदोक्त्या प्रयोगभेदे सावि प्रयोगेशेषाणां प्रयाजादी- नामावृत्तिरिति । एवं वैश्वदेवारिष्‌ द्रव्यम्‌ ॥

अध्वरकल्पायां तरिषु संपेष्व- ङ्गानां भेदेनानुष्टानाधिकरणे तथा स्याद्ध्वरकल्पायां विशेषस्येककार्त्वात्‌ ॥ ३१८ ॥ इ्टरातं चंक्वच्छ्रतिः॥ ३९ ॥ अपि वा कर्मणए्रधक्त्वात्तषा च तन्तरावधा- नात्साङ्नामपदयः स्यद्‌ ॥ ^© ॥ प्रथमस्य वा कडवचनम्‌ ९१ ॥ फर्क्त्वादृषटशब्दा यथान्यत्र ॥ २२॥ चत्यावकरणमार्‌चयाप- अद्भान्यध्वरकद्पायां प्रातःकारदिवरतिष्‌ ॥ त्रिषु सवेषु तन्रेण स्पुभदेनाथवाऽग्रिमः॥ ^ ॥

( चतु्थ-- | सूत्राणि१<-२२ )

१ज. छ. अज. नत्रत ।२ज.ञघ.ज. दो विहि । ३ क. श्वी मद्यः। ४ ख. तच्रापि। ५ त्र. चतदेशस्य । ६ ब. 'दोऽमिधी"।७नज च. अज. तेभ" < ज, छ, प्रवरस्य । ९ क.

| । 9 = छ

गमेदशे । च. गतिक" । १० च, "दिवत्तिष | ११. ज्ञ. मच्रेण।

६३२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०११पा०र्अपि०५]

उषस्यशेषनिर्वापात्तद्रदङ्कापकषंणात्‌ ॥ प्ातनिवपवेशेष्यान्पुखूपकाराय भिन्नता ॥६॥ काम्येषटिष्वच्वरकल्पा नाम काचिदिष्टिः | तत्र--प्रातःकाटे याणां यागाना- पाय्मवैष्णवसारखतबाहेस्पत्यानां संघः पटठिवः | मध्याह्पराहयोरपि तथेव परठतः | मष्टाकपारेकादश्ञकपालद्रादृशकपठेराय्यवष्णवो विशेषितः । इतरत्पमानम्‌ । तच त्रिषु संघेषु पयाजाचङ्कानां त्रम्‌ । कुतः-“(पुरा वाचः प्रवदितोरतिभैपेत इवि संघस्य यागस्याज्ञेषस्य निवपस्य रात्रौ सुप्चजनानां प्रबोधपृवेकम्यापाराल्पाचीन उषः- काठेऽपकपं सावि निवोपवदङ्ान्तराणामपकषस्य परेतिभानात्‌ । इति प्रे- ब्रूमः-““आम्नविष्णवं प्रातरष्टाकपालं निवपेत्‌" इति सामान्येन विहिवो यः प्रातःकाडीनों निषोपः ख एव संनिहितत्वात्‌ “'पुरा वाचः"“--इति विशेष्यते | तस्मात्‌ --उत्तरतेषनिवो पोऽपि मुरुयलवलाभाय तत्तत्कालयोः कवेन्यः। वद्र ्याना- दौनापपि मेदेनानुष्ठानम्‌ ॥

( प्श्चमे-पाजापत्यवस्राहोमानां तन्रेणानुष्टानापिकरणे सृचम्‌- ) ०३ र = = वृसाहामस्तननमकदवतद्‌ स्याच्र- न्ट वड दानस्यककारवात्‌ ॥ २३ ॥ पञमाधिकररणमारचयति- प्राजापत्यवसानां कि भेदस्तच्रमुताग्रिमः॥ पथुभेदादेवपाककारेक्याच्छक्तितो ऽन्तिमः ॥ ७ ॥ वाजपेये सप्रद्शसु प्रजापतिदेवताकेषु पडषु॒तद्ेदार्नुसरेण वसाहोमो मिते | इति चेत्‌ | ने । परजापतिरेक एव सध्रदशानां पशनां देवता । तथा पाकोऽपि सहैव क्रियते। पदानस्यापि पाक उपलक्षणम्‌, परदानेऽपि साहित्यमस्वि । कालश्वेकः, याज्यापिचौ- न्तस्य कारत्वेन चोदकातिदेशात । शक्यते च सह होमः । तस्मात्‌-तत्रम्‌ ॥

१ क.च.ज. च. ज. त्दद्वाराश्गा"। २क.ख.च.ज. " वैषम्यान्मुः ।३च शन" | ४ज. च. मप्यपः ।५ज. प्रतिप्रधानात्‌ । ज्ञ. प्रतिव्रिधानात्‌ । ५ ज. ल. ववापिऽपि। ७ज. ञ्च. ए" ४५ । । 2 ध न्त (न [| पर (| पक्मका । ८क,घ, ज. क्ञ,ज, 'नुमतेनवः | ९ज. शष. ज. मेवम्‌ । १०. छ, “ज्याया सध ¦

[अ.११पा.२अषि.६-<] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। ६३३

( षष्ट-एेकादशिनगतवसाहोमस्य भेदेनानष्टानाधिकरणे-सूत्रम--) कार्भेदे तात्तिदेवताभेदे ।॥ २४ ॥ षृष्ठाविकरणपमारचयति- ेकादशिनगे तनं वसाहोमेऽथ भिन्नता ॥ त्रं शक्यत्वतो मेदः प्रदानाधेचंभेदतः ॥ ८ ॥ ठेकादरिनेष्वा्रेयसारस्ववसोम्यादिपञ्चषु वैसाहोमस्य सह कतु शक्यतात्तत्र्‌ । इति प्रपे- ्रूमः-रेवतमिदेन परदानमेदान्न तत्रम्‌ । यान्याषेचोन्कालानां मिन्नत्वेनानुष्ठाने यौगप द्यासंभवाद्वदः ॥

( सप्तम-यपेकादशिन्यां तत्रेण युपाहुत्यानुष्टानाधिकरणे-सूत्राणि २५-२७ ) न ( त । (स अन्तं यूपाहूतिस्तहत्‌ ॥ २५ ॥ इतरप्रातषेधा वा ॥ २६ ॥ अशाश्रवाच् देशानाम्‌ ॥२७॥ सप्माषिकरणमारचयति- युपेकादरिनीयूपाहुतेभ॑दोऽथ तच्रता ॥ समीपभेदादाचोऽन्त्यः स्तामीप्यं टषणटिग यतः ॥ ९॥ युपेकादश्िन्या चोदकपराप्रा यूपाहुतिः प्रतियूपं भिद्यते । कुतः--““युपस्यान्वि- केऽ्ि मथित्वा यूपाहुतिं ज॒होति" इति तद्विवानात्‌ । सामीप्यानां च भेदात्‌ | इति प्रपे- बरूमः--न तावदयन्तसामीप्यं समवतः युपदाहमसङ्गत्‌ । अतो यावता व्यवधा- नेन युपा दष्टिगोचरा भवन्ति, तावतो देशस्य समीपत्वमभ्युपेयम्‌ | वेन दरक्यसंभ- वादाहूवेस्तंच तत्रवा ॥

( अष्टमे-साद्स्यावभ्रयस्पाप्स्वनुष्टानाधिकरणे सूत्राणि २८-३२ ) अवभृथे प्रथानेऽिविकारः स्यातरहि तद्रेतुरथि- संयोगः ॥ २८ ॥ द्रव्यदेवतवत्‌ ॥२९॥ साद्गो वा प्रयोगवचनेकलात्‌ ॥ ३०॥ रिङ्गदशनाच

१ क. च. ज. अ. प्रधाना । २ज. छ. वपाहयः। ३ ज. ञ्च, न्तका । ४ ज...

"शनो चो" । ५ ज. इ, ज, पेतव्यम । ५ ज, छ. `स्तन््रत्वम्‌ । ८ 9

६३४ श्रीमाधवप्रणीतः- [ज ०११पा०२अपि०९]

॥३१॥ शब्दविभागाच देवतानपनयः ॥३२॥ ष्टमापिकरणमास्चयवि- किमप्स्ववश्रथे मुख्यमात्रं साङ्गय॒ता्िमः ॥ ग॒ख्यत्वेनान्वयान्मेवं प्रयोगेण तदन्वयात्‌ ॥ १० ॥ इदं श्रयते--“अप्लवमृथेन चरन्ति?” इवि | तत्र वारूण एककपारोऽवमृयशञन्द्‌- ` वाच्यत्वान्युख्यं कमे । तेन मृख्येनापामन्वयः श्रूयते | अवो द्रनव्यदेववावदपां मुरूयमा- वाद्धत्वात्यघानस्येवाप्छनुष्टानम्‌ । आधारान्यमागादीन्याहवनीयेऽनुषठेयानि । इति प्रः बरमः--स्यौदप्येवम्‌, यदि-'अवमृयेः इले वावदेव श्रूयेत । इह तु (अप्सु चरन्ति" इति शअरवणादृवमृथप्रयोगेणापामन्वयात्ाङ्कं पवानमप्सु कवेव्यम्‌ ॥

वरूुणप्रघासेष्वाम्रेयादीनां मा र नवमे म त (क्र सी मेदेनानुष्टानाधिकरणे ताणि ३२-०१) (र =, जद ® (~ द्क्षिणश्प्रा वरणप्रघास्षष् दशभदात्सव व क्रियत ० क क ॥ ३२ ॥ अचोाद्नाते चेत्‌ ॥ २५ ॥ स्या ९ [क क 0 णंमासीवत्‌ ॥ ३५ ॥ प्रयोगचोदनेति चेत ~ ध ® @ अ || २६ ।॥ अथर ।॥२७।। जासादनामति चत्‌ क न छ | २८] नात्तरणकवाक्यताद्‌ ॥३९॥ जवा- चयात्‌ ॥७०॥ ञभ्रायवचनं तद्त्‌ ।॥०३॥ नमापिकरणमारचयति-- मारुत्याः साधेमष्टाभिरुस्तच्र भिदाञ्यवा॥ पयोगेकत्वतस्तच्रं भेदो देशस्य भेदतः ॥ ११ ॥ वरुणपरवसेष्वागनेयादीनि नव हवींषि विहितानि । तेषु मारुतोमामिक्षां प्रतिप स्थाता दृक्षिणे विहारेऽनुविष्ठति । इतराणि व्वष्टावध्वयुरुत्तरे विहारेऽनुविष्टवि । तेषामेष्टानां पयेगेकयत्तत्रणाङ्गान्युमयवाद्विसंमतानि । तथा तान्येव मार्या जापि, इलयजापि तत्रं प्रापम्‌ । कृतः--वरुणपरघासान्तःपातित्वेन प्रयोगेकयात्‌ । ननु--अच

१ कृ. "वाचा । २ज. च, ज्‌. स्यादेतदेतरम | 3 क्ल. अप्स्ववभथं च । च. अस्स्व्‌- भयेन च । ज. स्च. अप्स्ववतर ।४क च. ज. च्च. गङ्गे तन्त्रं । ५ ख. 'क्षिणावि"" ज. 'क्षिणवि। ९ क, "मन्नं प्र । ७ न. (संगता । ८ क, 'रुद्याऽपिः । ज. रया अपीति मन्न ।

[अ.११पा.२अपि.१०-११]जेमिनीयन्पापमाराविस्तरः। ६३९

विहारमेद्‌ आश्नातः-पृथगग्नीं प्रणयतः, ए्रथग्वेदी कुरूतः'! इति । सोऽयं एय- गनुष्ठानाभावे व्यथः स्यात--मेवम्‌ । हविरासादनमाते तद्धेदोपयोगात्‌ । “'अष्ट- वध्वयुरुत्तरे विहारे हर्वीप्यासादयति । मारुवीमेव प्रतिप्रस्थाता दक्षिणस्मिन्‌"” इति तद्विषानात । तस्मात्‌-- तत्रम । इति प्रपे-

व्रमः--देशमेदाल्ययोगमेदे स्यङ्कानुष्ठानमपि भिचते । न च--वद्रेदस्य हवि- रासादनमात्राथता युक्ता, वदासरादैनस्य दष्टहोपाथेताप्ररियगेनादष्टायकल्पनैप्रस- गत्‌ । न च--प्योगमदेनैवाऽऽपादनमेदस्याप्रि सिद्धौ वचनमनथकं स्यात्‌--दइि वाच्यम्‌ , अव्य्वस्यया प्रयोगपराप्रौ तद्यवस्याथंत्वात्‌ । तस्मात्‌-मेदेनाद्गानुष्टानम्‌ ॥

( दशमे-उत्तरदक्षिणविहारयोः कत्रेभेदाधिकरणे सत्राणि ४२->६ ) कृतेभद्स्तथाते चद्‌ ॥ ५२॥न समवायात्‌

क

॥ ५३ ॥ रिङ्रदशंनाच ॥ ४४ ॥ वेदिसंयो- गादिति चेत्‌ ॥‰५॥ न देशमात्रसाद्‌ ॥४६॥ द्‌ ञमापिकरणमारचयाति - केतृभेदा न वा तत्र भेदः स्यादष्मेदवत्‌ ॥ पश्चि गवचनान्मेवं द्वयोरुक्तया व्यवस्थितिः ॥ १२॥ वत्र पूवक्ते विषये प्रयोगमेदादावाराचद्गमेद इव देीतव्रह्मादीनां कष्ेणामपि भेदः । इति चेत्‌ । मेवम्‌ । वाचनिकपश्चसंख्याविरोधात । अध्वयुपरविपस्थातृहोतृत्रह्मागनीधाः पञ्च विजश्चातुमास्येषु विहि वाः--“चावुमास्यानां यज्ञक्रतूनां पञ्च विजः” इवि । यद्दि- आग्नेयाचष्ठके मारूयां च होचादिमेदः स्यात, वदा पररसंख्या बाध्येत । ननु-- पञचसंस्यापिद्धययेमाग्नयादच्ष्टके प्रविपस्थाता परप्रुयात्‌ | मारुलां चाध्वयुः पापघ्-- इति चेत्‌ । सत्यम्‌ । पराप्तविव तार्तुमात्रुमयत्र । व्यवस्था तु वचनाद्रविष्यति | वतत वचनं पूतववोदाहतम्‌ । तस्मात्‌-- नास्ति कवु भेदः ॥

उत्तरदक्षिणविहारयो पलीस्षपा जादानां मेदेनानष्टानाधिकरणे

एका्रसाद्परषु तन्त्रः स्यात्‌ ॥ ७ ॥

१च. 'सुतमे ।ज छ. "र्ति" । २ ज. च्च. (द्नाद्वद्श्टोमाथप" । ३ ज. छ. “नात्‌ । वस्यायाः प्र ¦ ५. कनैभे"| ६. 'तंस्थावि | ७ इ, उक्तुयात्‌ । < क्त. "वम्‌" \ ९क, ल. च. पूर्वादा" ।

( एकादशे | १ पूते ४७--भ< }

६३६ श्रीमाधवप्रणीतः- [० ११पा-र्जपि०१२]

नाना वा कतृभेदाव्‌ ॥ ४८ ॥ एकादशापिकरणमारचयति- तत्रैव पत्लीसंयाजादों तच्रे मिन्नताऽथवा ॥ तञ्नमग्न्येक्यतो मेवं कतभेदानिवारणात्‌ ॥ १३ ॥ तत्रैवाऽऽग्नेयाचष्टके मारूयां च गाहंपत्ये होतव्येषु पत्नीषंयाजादिषु तत्रं यक्तम्‌। कृतः--गाहंपलयस्येकत्वात्‌ । न द्याहवनीयवदक्षिणे विहारे गाहेपलयः प्रथगस्ति | तस्मात्‌- त्रम्‌ | इति परे बरूमः-न तावदत्र पूर्वोक्तः कतुभेदो निवारयितुं शक्यते । तथासति--अध्वयुंणा रवाः पत्नीसंयाजाः प्रतिप्रस्थातुकतृकायां मारुत्यां कथमुपकुयुः । तस्मात्‌- सध्वयुः प्रतिप्रस्थाता च गाहेपत्ये प्रथक्ट्यक्पत्नीसंयाजाञजुहु यौवाम्‌ ॥

बरह्मस्रामकारु उत्कषौधिकरणे पर्ययिकृतानामत्सगे प्राजापयानां कर्मोस्सगः श्चतिसामान्यादारण्यवत्तस्माद्रह्यसाभ्रे चोद्‌- नाकं स्यात्‌ ॥ ५९ ॥ संस्कारप्रतिषेधो वा वाक्येकखे क्रत॒सामान्यात्‌ ॥ ५० ॥ वपानां चानभिघारणस्य दर्शनात ॥ 4१ ॥

दाद शापिकरणमारचयति-

पयभिकरणे त्याग आरम्भो ब्रह्मसामनि ॥ क्मशोषनिषेधश्च कमान्तर विधिभवेत्‌ ॥ १४॥ किवोत्कर्षोऽवरिष्टस्य, हयारण्योक्तिवदादिमः॥ अरृष्वाक्यभेदापरेद्रंव्याभविन चान्तिमः ॥ १५॥

वाजपेये “(सष्ठदश प्ाजापत्यान्पशन्संचिनुषे'" इवि प्रकुत्य ॒श्रूयते--^“तान्प-

ह कवक 1 ् र ( दादे 1 वाजपेये प्राज्ञापत्यपश्वारम्भरेषस्य ॥ त्राणि ४९-५१)

१ ज. इ. ज. हताः । २क. तर च. ज. "थक्पलनी 1 \ क. 'याञ्जुहुयात्‌ । ख. ज. यात्‌ । च. 'यातम॒।४क "रेषे नि"। ५ज. च. किमुत्क ६९ क. ख. ज. दरव्यामेदेन । श्च, ज. "दरेव्य- भेदेन । ७ ज्ञ, “गूनाटमते । ज. च्ञ, "शून्य श्रूयते ।

[अ०११पा०२अपि ०१३] जेमिनीयन्पायमाखापिस्तरः। ६३७

(क

ये्निरूकोनुत्स॒जन्ति, व्रह्मसाम्न्यालभवे"” इति । तेषुस्ठदशयुं पञ्चूषु पयभ्निकरणेऽनु- शिते सत्युत्तरकाकमावी कमेशेष उत्सगेकब्देन निषिध्यते। अश्वमेधे (पयेग्रिक्तानार- ण्यानुत्पजन्वि” इत्यत्र कमेशेषनिषेषस्य प्रविपन्नत्वाद्त्रापि तथात्वेन सप्तदश परशचवः पय्रिकरणान्वाः समाप्याः | आलमविना च ब्रह्मस्रामकठे कमौन्तरं विधीयते । इति प्रापे-

ब्रूमः--कमौन्तर विषो सप्रद्शपञ्जन्याद्टाद्धित्नं किंचिददष्टं कल्प्येत । वाक्य- मेदश्च प्ाप्रुयात्‌ । किंच "“व्र्चपाम्न्यालमते”” इलयत्र द्रग्यदेवतयोरश्रवणान्न कमौ- न्तर प्रिषिः संभवति । तस्मात्‌-पयेभ्चिकरणानन्वरमेव कायस्य सद्‌ शपशनामाल- म्भादिशचेषस्य व्रह्मसामकाठ उत्का विवीयवे | तथापस्त्यथेपराप्तपयेधिकरणानन्तरमा- विकमैशेषव्यापारोपरम उत्सगेशब्देनान्‌ यवे ॥

अहीन उक्ष्णामुत्छगंस्य कमंशेषप्रतिषधाथताधिकरणे

पञ्चश्ारदीयास्तथेति चेत्‌ ॥ ५२ ॥ ने चोटनेकवा- क्यात्‌ ॥ ५4३ ॥ सस्काराणां च दशनात्‌ ॥ 4४ ॥

तरयोदशापिकरणमारचयति-- उक्नोत्सगंः कियुत्कषस्त्यागो वाऽऽद्योऽन पृववत्‌ ॥ अन्वंहत्नित्वयोरुत्तमाहपश्चत्योषिधो ॥ ९६ ॥ वाक्यभेदाद्विशिषटानामन्येषां कमणां विधिः ॥ तस्मादारण्यवच्छेषत्याग उत्छगे इष्यताम्‌ ॥ १७॥ अस्त्यहीनेषु पथ्चशारदीयनामकः कष्ित्पश्वाहविशेषः । स च पथमं वर्षृष्व- ुष्टेयः । वचर प्रथमे षं विशाखानक्षचयुक्तायाममावास्यायां सप्तदंञाल्पवयसः घीप- डवः, सप्रदशाक्षाणश्च विहिवाः। वेषु सर्वेषु पय्चिरूवेषु पोक्िकेषु च सत्सु खीपशूना- मालम्भं, पुस्पञुनामृत्सर्मं चाऽऽम्नाय पुनद्विकीये तृतीये चतुथं च वत्सरे वथेवानुष्टान-

(क

माघ्नाय पश्वादान्नायते--“चीघ्लीनेकेकस्मिन्नहन्यारमेरन्‌, पञचोत्तमेऽहनि” इति । तत्र

( चरयोदशे- | | स॒जाणि ५२-५य२ )

% तत वरिचायैते--“उत्मृजन्तिः इति फिपयं कमंरोषप्रतिपेधः, (आठमते' इति कमोन्तर- चेाद्ना | अथ वा पूरवैः-पगेभ्रिकरणात्यरेषां संस्काराणां प्रतिषेधः, उत्तरश्च तेषामेव काठान्तर प्रति. प्रसवां इति" इति शवर माध्ये संशयग्रन्थः ।

१ सख, ^तान्पशूनु । २ज. ञ्च, “सु पयंप्निकरणे स" । ३ ज. च्च. "मनि" । ज. घ. न. समापनीयाः । ५ क. ल्ल. नन्वहंत्रि"। ६ ज. छ. ज. "सु संवत्सरष्व' । ७ ज, छ. वत्सरे । अ. संवत्सरे । ८ क्ल, “दश स्वल्प" । च, ज, छ, "दश न्नी"। ९क.,स्ञ, च, अ, पुंपश ।

६३८ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१११ा०रेअपि०१४]

वत्सरचतुषटयगतासु चतमृष्वमावास्यामु योऽयं पदयूनामत्सगेः, तत्र कमंशेषयागो न मवति, किंतृत्कषैः । कुवः-“जीघी्‌"*--इति वाक्येनाऽऽलम्भस्यामिषानात्‌ । यथा पूव प्राजापत्यानामालम्भोत्कषेः, तथाऽजापि युज्यते । इति यै

ब्रूमः--““जीखीनेकेकस्मिन्नहन्यारमेरन्‌”” इत्र पयेधिकरणानन्तरभाविप्ाप्तमाल- म्भनमनूचेकाहत्व्ित्वगुणयोर्विषो वाक्यं भिदेव । वथा ^"पश्चोत्तमेऽहन्‌'"--इत्य- चोत्तमाहत्वपश्चत्वयोर्विषो वाक्यमेदः । तस्मात्‌--तद्रूणद्रयविशि्टानामन्येषां कमणां विषिरम्युपेयः । तथासपि--भारण्यपशुन्यायेन सद्शोक्षाणः पयेधिकरणपोक्ष- णाम्यां समापनीयाः ॥

त किक भ

( चतुदैशे-दशपेयामिषेचनीपयोभदेन प्रयोगाधिकरणे सत्राणि ५५-६० } द्रपेये करयप्रतिकर्षसप्रतिकर्षः, ततः प्राचां तत्समानं तन्त्र स्यात ॥ ५4५ ॥ समानवचनं तहत ॥ ५६ ॥ अप्रतिकर्षो वाऽथहेतवात्स- हत्वं विधीयते ॥ ५७ ॥ प्रवंरिमश्वावभृथस्य दर्शनात ॥ ५८ ॥ दीक्षाणां चोत्तरस्य ॥ ५९ ॥ समानः कारसामान्यात्‌ ॥ ६० ॥

चतुदेशापिकरणमार्चयवि-

. द्ङपेये चाभिषेचनीये त्रं भिदाऽथवा ॥ क्रयसाहित्यतस्तन्रं कारुमेदेन भिन्नता ॥ १८ ॥ राजद्धये दशपेयामिषेचनीयसंज्ञको दो सोमयागे । वयोरङ्गानुष्ठानं तत्रेण कायम्‌। कुत :--क्रयसाहित्यात्‌ । "सह सोम कीणात्यमिषेचनीयदशपेययोः” इति श्रूयते । तथाप्तति-अमिषेचनीयस्यं दृशपेयस्य च सोमे क्रेतम्ये सति कयापूवैः भाविनां दरपेयाङ्ानामपकषात्त्रं स्याव । इति प्र- ब्रूमः-मिन्नकाठीनयोरमिषेचनीयदशपेययोरङ्गानां मेदो युक्तः । संसृपार्याभ्योः द्शभ्य इषटिभ्य उध्वेमपराहें द्शपेयस्योपक्रमः, ताभ्यः प्राचीनेऽत्यन्वग्यवहि वे कालेऽ- मिषेचनीयः । न च कयसाहित्यमसि, “सद्यो दीक्षयन्वि, सद्यः सोमं क्रीणन्ति” १६.ज. घ्न. अ,. १.ज. घ्व, अ. शिनः प्राः । च. "दिनं प्राः | २ख. 'नीयात + ज. "नीयत" । ३ द्ध. "नीयत । ३ छ. स्य यदा सोपक्रयः, वदा द्रपेग्रस्यापि सो" । ४ क, संमरषाद्या" ।

[भ०११पा०२अपि०१५]जेमिनीयन्यायमाङाविस्तरः। ६३९

इवि दशपेये क्रयस्य सद्यस्कारत्वविधानात । “सह सोमो" इति वचनेन कया्था- पपवादं सार्हत्य विवाक्षवम्‌ । तस्मात्‌--उभयारङ्गाना भदः ॥

( पञ्चदशे-वारूणीनिष्कासविभ्रथस्यार्थकमताधिकरणे सूत्राणि ६१-९३ ) निष्कासस्यावमृथे तदेकदेशखात्पश्चुवस- [> ४9 ५ दानावप्रकषः स्यात्‌ ॥ 83 ॥ अपनया वा प्रसिद्धेनाभिसंयोगाव्‌ ॥ ६२॥ प्रतिप- त्तिरिति चेत्र कर्मसंयोगात्र ॥ ६३ ॥ पञ्चदशा विकरणमारचयति-- निष्काप्तावभ्रये विप्रकर्षोऽथ प्रतिपादनम्‌ ॥ उताथंकमं पशवदायो ऽवश्चथशब्दतः ॥ १९ ॥ कमोन्तरं तदाऽपि स्पात्पतिपत्तिः प्रयाजवत्‌ ॥ प्राधान्यायाथकमं स्यात्तचचावभ्रथधमेकम्‌ ॥ २० ॥ चातुमोस्ययागेषु वरुणप्रघासेषु वारुणीमामिक्षां प्रङयेद्मा्नायते--“वारूण्या निष्कासेन तुपैश्वावभृथमभ्यवयन्ति"” इति । तत्रायं प्रयोगप्रकारः-“वरुणप्रघापिषु नव हर्वीपि | तेष्वष्टमे हविवोरुण्यापिक्षा | नवमं हविः काय एककपालः । वारुण्या- मामिक्षायां यवपिष्टनििवं मेषमवदेवाति | वव आमिजासंयुक्तं मेष॑स्वैमवदाय हुत्वा तत एककपाेन प्रचये माण्डलिप्ेन वारुण्यामिक्षोया निष्कासेन यवतुपैश्वावमृथमनुवि- नन्वि" इति । तत संशयः किं वारुण्यागिक्षायाँं एकमंशं यवमयमेषसदहित पूरं प्रदाय प्श्वादेककपाखप्रचाराटर्ध्वं निप्कासरूपांशान्तरेण तुषैः प्रचरिवन्यपियेवं प्रचा- रस्य विप्रकपैः, उत--कमौन्रम्‌ | तवत्रापरि--किं प्रतिपत्तिकमे, आहोचित्‌--अथ- कंपे, इति | तच्च~'विपरकषेः" इवि तावत्पाघठम्‌ । कुतः-पशो तथा दृष्टत्वात्‌ | “प्रातः. सवने वपया प्रचय तृवीयमवने हृदयाय ङ्गैः प्रचार्‌ः"” इति सवनाीयपश यथा प्रचार्‌- विपक्रषेः, वद्रदृजापि । इत्यायः पक्षः । तथापतति--अवमयशन्दंवैधय्यं स्यात्‌ | भतः --“कमोन्तरम्‌! इति पक्षान्तरम्‌ । तदाऽपि-आागिक्षाहविःशेषस्य निष्कासस्यास्मिन्करमेणि इव्रिष्टायोगातस्मयाज- १क.८ठ.च ज. भमथय । >क्लष.ज. च. ज. अत्राय । ३ ख. ददाति । ४्जन्च ततः कपिनैक । ५ ज, स, 'क्षानि"। ६ अ.ज. श्यामक । ७, इ. ज. "वथ्यपरसङ्गामा" | < ज, ञ्च, क्षास ।

६४० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१९१पा०रभधि०१६]

न्यायेन प्रतिपत्तिः स्यात्‌ । यथा “प्रयाजशेषेण इवींप्यभिवारयति'” इयत्र शेषं संस्कतमभिवारणम्‌ , तथाऽतापि निष्कासः संस्क्रियते । इति परप्-

ब्रमः--वस्मिन्पक्षे निष्कासस्य संस्कायद्रन्यत्वेन प्राधान्यात्‌ शनिष्कासम्‌! इवि विमक्तेन्यलययः स्यात्‌, अतोऽवमृथस्य पावान्यायाथकमत्वमेष्टव्यम्‌ । यदि चातुमौ- स्येषु नास्यवमथः, तदा तद्धमोतिदेशाय वन्नामनिदंशोक्तिः । अन्यदीयद्रवग्यशेष- स्यापि कमौन्वरे विनियोगो वाचनिकः । तस्मात्‌-अथकमे ॥

प्रायणीपनिष्कास्र उदयनीयनि कका सज णर श~ ( षोडशे वीपस्य संस्कारकर्म॑ताधिकरणे नाण १४१६)

उदयनीये च तहत ॥ &५ ॥ प्रातपातचै- वाऽकृमंसयामगात्‌ ।॥&९4॥ जथकम वा यष- त्वाच्छरयणवत्तद्थन विधानाद्‌ ॥ &६& ॥ वोडशापिकरणमारचयति- प्रायणीयस्य निष्कास यो निवापोऽथंकमं तत्‌ ॥ निष्कासप्रतिपत्तिर्वोदयनीयस्य संस्कृतिः ॥ २९ ॥ उताऽऽद्यः पूवंवन्मेवं मुख्यस्य प्रकृतत्वतः ॥ ध्योऽस्तु नोपयोक्तव्यसंस्कारस्य गुरुत्वतः ॥ २२॥ उ्योतिष्टोमे श्रयते--“पायणीयस्य निष्कास उदयनीयममिनिवेपति"" इति । अचर पूवेन्यायेन निष्कासद्रव्यकमुद्‌ यनीयसमानमेकमथेकमे । इत्याद्यः पक्षः । मरूयस्यादयनीयस्य प्ररूतत्वाद्विन्नपकरणाम्नातावमथघमा तिदेशवह्दयनीयवषमोति- देशासंमवान्नाथेकमंत्वम्‌ । तिं निष्काप्रपरतिपत्तिः । इति मध्यमः पक्षोऽस्तु । सोऽपि न संभवति, उपयुक्तसंस्कारादुपयोक््यमाणस्ंस्कारस्य गरीयस्त्वाव । तस्मात्‌ उदयनीयस्य संस्कारः ॥

इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यायमासविस्तर एकादसाध्यायस्प द्वितीयः पादः ॥ २॥

अच पादे आदितः अविकरणानि १६ ८०२ सूत्राणि ६६ २३६५

१ क. “स्कारायद्र |

[ज ०११पा०३अपि० १-२] जेमिनींपन्पायमाराविस्तरः। ६४१ ( अथ तृतीयः पादः)

( पथमे-वेचाचङ्खानां प्रधानकारान्यकारुकतंव्यताधिकरणे सूत्रम्‌- ) अङ्गना मुख्यकारुतादहचनादन्यकाटषत्वम्‌ ॥ 3 ॥

तृतीयपादस्य प्रथमाधिकरणमारचयति-- वेद्यादि यख्यकाले स्यातस्वकारे वेतराङ्वत्‌ ॥ मुख्यकारे न पर्वद्युरित्यादयुक्तः स्वकार्गः॥ १॥ वेदिः, वेदः) इध्मा, बर्हिः, इत्यादेः संपादनरूपमङ्कानुष्ठानं पथानस्यैव के कवेन्यम्‌ | प्रयाजाद्यङ्कपु मुख्येन सह देशकालकरतरेकयस्य निर्णीतित्वात । इति चेत्‌ । न । काटादिभेद्स्य वाचनिकतात्‌ | “पूवेद्यरमावास्या्यां वेदिं करोति” इत्यादिः कालभेदः, अप्छवमथेन चरन्ति” इल्यादिरदैशमेदः । अग्रौ सोवाग्ण्यां च दक्षि णामेदाक्कतेमेदः । “वडवा दक्षिणा" इवि सौत्रामण्यां श्रुतम्‌ । तस्मात्‌-पेचरि सखस्वकालाद्यो द्रष्टव्याः ॥

( द्वितीये- आधानस्य तन्रेणानुष्ानाधिकरणे सृत्रम्‌--) द्रठ्यस्य चाकमकाडखनप्पत्तः प्राग सवाः स्यातव्सखकारुतात्‌ ॥ २॥

द्ितीयापिकरणमारचयति- प्रतिकमे प्रथक्छायेमाधानं यदिवा सकरत्‌ ॥ नया्ुवत्प्रथल्यव स्वकार्त्वस्मत्वतः ॥ > ॥ (८वसन्ते व्राह्मणोऽ्िमादषी वः" इवि विहिवमावानं प्रयाजाद्यङ्कवत्परविकम प्रथं-

कायम्‌ । इति चेत्‌ । न । आवानस्य स्वातश्रयेण वसन्तादिकाटे विहवे तत्तत्कमकाटेषु प्रथगनुष्टाना-

योगात्‌ । खकाटेऽनणितस्य सवेकमणि संबन्वः समानः | न च--प्रकरणेन विशेषा

न्क

नियन्वं शक्यः, जवानस्यानारम्याधीतत्वात | “आहवनीये ज॒हा” इत्यादेवाक्यंन

क

वैटिकपाड्ञकसौपिकदावंकटीपेषूपयोगः सावारणः प्रतिपाद्यते । तस्मात्‌ - तत्रेणा- नम्‌ | यद्यप्रि-आवानं नेष्यादिकमेणां साक्नादद्म्‌ , तथाऽपि ए्रथक्रालामावा- दाहवनीयादिद्वारा कमपरकारकलत्वाचाङ्लमम्युपत्येवं चिन्ता ॥ १ अ. "दिक मुख्यकराठेस्वङ्रा"। २च. स्वकराटतः । ३क.ज. द्व ज. अः | ४ नज. स. ज. "यादि (षु) स्व ५ज. स्च. यक्तवार्थमाः । ६ ज. स्च. “वक्लाथम्‌ । ७. च्च. मेषु संवन्धः साधरणः प्रतीयते । < ज. द तन्मात्रेणानुषरे्म॒ । ९ क, 'प्रेयामियेत । ख. ज. स्च. ञ्‌. ` पेत्येयं चि" । <€ 9

६४२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०११पा०३अपि०३-४]

( ततीये-अग्नीषोमीयादिषु यूपस्य तन्नणानुष्टानाधिकरणे सूत्रे ६-४ ) यपश्चाकर्मकारुखात्‌ ॥२॥ एकयपं च दशयति ॥५॥ तृतीयापिकररणमारचयति-- अग्रीषोमीयमख्येषु यूपा भिन्नोऽथ तच्रता ॥ उपदेशातिदेशाभ्यां भिन्नो नो कारुमेदतः ॥ ३ ॥ ज्योतिष्टोमे परवोऽग्नीपोमीयसवनीयानुबन्ध्याल्नयो विदिताः । तेषु यृषभदो युक्तः । कुतः--अग्नीषोमीये प्रयक्षवचनेनोपदेशात्‌, इ तरयोश्वोदकाभ्यामतिदेशात्‌ | इति प्रप्ै- ब्रुमः-- र तावद्ग्नीपोमीयपशोः काले यूपस्योत्प॑त्िः । किंतु ततः प्रागेव युपो- तसत्तिकाकः) “दीक्षासु युप छिनत्ति, क्रीते वा राजनि"” इति तत्काटविवानात्‌ | वत आधानवत्सवौथेत्वं संभवति । यथा स्काठे संपन्नमाधानं तत्तद्राकयशेषैस्वेषु वेषु कमसु, तथा स्वका छद्नादिना निष्पन्नो यषः प्र्यंक्षचोदकोक्तिभ्यां वत्र तजर विनि- योज्यः | तस्मात्‌--तत्रेण युषः संपा्यः॥

( चतुथ-य॒पसंस्काराणां तब्रेणानुष्टानाधिकरणे सृजाणि ५-७ ) [| ॐ तं थ = ` संस्कारास्तवावतेरन्नथकारुलात्‌ ॥ ९ ॥ = १.९६ ध € ^~ तत्काखस्तु चषकमत्वात्तस्य वमाकवा- ॐ £ ६. 3 4 नात्तवाथाना च वचनादन्यकार्तम्‌ न्म ~ (भा ॥ £ ॥ स॒कृन्मानं च द्शयातं ॥ ७ ॥ चतुथाविकरणमारचयति-- संस्कारास्त॑क्षणायाः किं भिन्रास्तन्रेण वाऽग्रिमः॥ पथुकारुत्वतो मेवे यपल्वापादका यतः ॥ ४ ॥ तक्षणपर्यंहण्रादयो यूपसंस्काराः पडुकाठीनत्वान्नियोजनादिवत्रिषु पशुषु भेदेन कवेव्याः | इति चेत्‌ । मेवम्‌ । छेदनवत्तक्षणादीनामपि युपकार्छानलात्र | न खलु यूषो नाम करश्चिह्ठोके प्रपिद्धः पदाथ।ऽस्ति येन तस्य च्छेदनयात्रेण तद्विषिः कृताभैः स्यात्‌ | किं तर्हि च्छेद- नतक्षणादिना युपसज्ञामात्रिदेव विधीयते | तथासति येश्केदनतक्षणादिसंस्कारेयेष- १ ख. च. ज. ष. ज. नेन तदुप" । २कर.ख. न तावदयमप्नी*। च. न तावदियमप्नी ` ।

३ क, `त्पच्तिकाठः | कि । ठ ज. इ. 'क्यविे" । ५ क. "्यङ्गचोदनोक्ति । ६ ज, चछ. ज. विनियुज्यते । ७ ज. च. अ, सपादनीयः। ८ ख. ज. 5, अ, येवं तरि" ।

[अ.११प१.३अवि.५-६] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः | ६५३

स्वमापद्ते, ते सवे ठेदनकाल एवानुष्टेयाः । तस्मात्‌-- त्रिष्वपि पष यपच्छेदन- वत्तक्षणपयुहणादयस्तत्रेणानुषटेयाः ॥

( पश्चमे-स्वरोस्तव्रेणानुष्टानाधिकरणे सूत्राणि <-१२ ) कः ४ ९ [ 1 स्वरुस्तन्त्रापवगमः स्यादस्वकाडत्वात्‌ ॥ < ॥ ध ने > | => साधारणो वाऽनुनिष्पात्तिस्तस्य साधारणता न स = ५७५ ॥ ९ ॥ सामन्तं च प्रातपात्तदशंनातर्‌ ॥३०॥ तत्काडा कवा प्रस्तरवत्‌ ॥ ११ ।॥ न वांस [ (षे ४ स. तप्र | त्तवाक्यत्वाप्रदगास्मस्तर तथा ।॥ ३९ ॥ पृञ्चमाप्रेकरणमारचयति- स्वरूर्भि्नो ऽथवेकः स्यादस्वकार्खतो भिदा ॥ प्राथम्यमेकशकके तच्र स्याद्‌ विशेषतः ॥ ५ ॥ शकरः खरुरिदयुच्यते । स चं भिन्नेषु पशुषु मिन्नः धंपाद्यः | कुतः--जषवका- कत्वात्‌ | न हि युपस्येव स्वरोः कश्चित्मादिस्विकः काठः श्रूयते | वतः ^्वकूणा स्वविविना वा प्रशुमनक्ति"" इलयञ्जनकालीनत्वाविगमादञ्जनवद्रेदः । इति प्र्ै-- बरूमः--““यः प्रथमः शकलः परापतेत्‌, स स्वरः कायः” इति धवं प्राथम्यमे- कसिमिननेव शाकठे युक्तम्‌ | स च शकल यूपकाठीनः पशुविंशेषसंबन्पे हंवुमकभमानो यूपवततत्रेण सर्वषु पशुपुपकरिप्यति ॥

----- --------- --- -- -~“

( ष्-अहगंणे कृष्णपरिषाणाप्रास्षनस्यान्त्याहनियमाधिकरणे सूत्रे १३-१४) अहर्गणे विषाणाप्रासनं धर्मकिप्रतिषेधादन्स्ये प्रथमे वाऽहनि विकल्पः स्यात्‌ ॥१३॥ पाणे स्वश्चतिभ्रतत्ादिषाणानियमः स्यासरातःसव- नमध्यतवाच्छिष्टे चामिप्रत्रत्तसवातर ॥ १४ ॥

पृष्ठप्िकरणमारचयति- अह गमे विषाणायास्त्पागोऽहोः पि पिकटप्यते ॥ किंवा नियम्पतेऽन्त्पेऽदहि, स्पादायो बाधप्ताम्यतः॥ ६ ॥

[कक ०००००००० ~ ~ ~ -- ` ----- --

१. च भितेष यृपपु भः । ज. च. चेष प्दषृ भिः | २ ज. च्च, संपादनीयः । ३ क, व.च. तार्‌ । ष, प्िषरयम्ं ।५क न्येदिस््ाः।

६४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ ०११पा०३अषि ०७-<]

कण्डूयनं न हस्तेन श्च॒तमथात्त॒ तद्भवेत्‌ ॥ श्वताद्धाधाद्ररं तस्य बाधोऽतोऽन्त्ये नियम्यताम्‌ ॥ ७॥ रुष्णविषाणया कण्डूयते“, ““नीवायु दक्षिणासु चात्वार रष्णविप्राणां प्रास्यति” इति ज्यातिष्टामे श्रत प्रासनम्रहगणे द्वित्निरात्रादो चाद्कपराप्ठम्‌ । त्न--प्रयमे, चरमे वाऽद्धि' इयेवं विकल्प्यते । कुतः--उमयत वाधस्ताम्यात्‌ । यादि प्रथयेऽद्धि प्रास्येद्‌, तदानीमुत्तरेप्वहःसु चोदकप्रापठं दक्षिणानयनात्पाचीनं विषाणया कण्डूयनं बाध्येत । चरमेऽहनि वत्मासने पूरष्वहःसु दृक्षिणानयनादूष्वं हस्तेन कण्डुयनं चोद्कप्ाघरं बाध्येत । तस्मात्‌-समबरत्वेन विकल्पः । इति प्रपे- तमः--न हिं हस्तेन किंचिच्छरवम्‌ | कितु विषाणा्यां लक्तायामधल्ाप्यते ॥ कायं तस्य बापोऽस्तु | श्रुतं विषाणया कण्ड्यनमनवाधितुं चरमेऽ द्धि प्रानं नियम्यते ||

( सप्तम-राजूये नानाबीजेषु वाणिसर्गस्य चरमकारनियमाधिकरणे सत्रम्‌-) वामििसरगो हविष्कृता बीजभेदे तथा स्यात्‌ ॥ १९५॥ सप्तमापिकरणमारचयति- नानाबीजेषु यागेषु वागिविस्गेश्च पूववत्‌ ॥ शङ््ति तद्विधां न स्यादविधितवे तदुत्तरम्‌ ॥ ८ ॥ राजसूये नान।बीजयुक्ता यागाः श्रुताः-“अग्नये गृहपतये पुरोडाशमष्टाकपाङं निवपति रुष्णानां व्रीहीणां सोमाय वनस्पतये इयामाकं चरुम्‌" इत्यादिना । प्रकतौ प्रणीताप्रणयनके नियमिताया वाचो हविष्रदाहानकाठे विस्गेः श्रुवः | स चान्न चोदकप्राप्तः । त्न--प्रथमे चरमे वा हविष्कदाहवानकाले वाग्वि्षगों विकल्मिवः" इति पृवेः पक्षः । (चरम एव! इवि राद्धान्तः । अत्रेयं पूवैपक्षिणोऽम्यवधिका शङ्मा-“इस्तेन कण्डुयनं न विहिवम्‌, वाणिस्ेस्त विहितः” इति| तनरदमुत्तरम्‌-- विहितस्य वाङ्नियपस्यावधवित्वेनायं हविष्क्दाहानकाढीन) वागविसगांऽनूयवे । रागप्रापतववा्नासौ विधीयते-इति । तस्मात्‌-पास्नवाव सर्गोऽपि चरम एवं कारे नियम्यते ॥

~ (0

( अष्टप-अभ्रीषोमीपे पोरोडारशिककार एव दागििसगापधिकरणे सत्रम-) पराच पएुराडाञ्चं समानतन्ने भर्वंद्‌ ।॥ १६8 ॥

१ ख. ज. इ. द्विरात्रादौ । २ च" द्वितेत"। ३न. "धिघंत" | ४. अ. ज, नावि- धबीः । ५, न्च, अत्र येयं ।

[अ ०११पा०३अबि ०९] जेमिनीयन्यायमाखापिस्तरः। ६४५

अष्टमाविकरणमारचयति-- पथुकारे पुरोडाशकारे वा वाग्विसजनम्‌ ॥

| तब्रितादादिमोऽन्त्यः स्याद्राग्यमात्कतसंस्कृतिः ॥ ९ ॥

यद्यपि परशं हविष्कदाह्ानं नास्ति, तथाऽपि कत्वाचिन्तेयम्‌ । अंत पशो हवि- पकदाहयानकाठे वागिसजेनीया । कुवः-पशोस्तत्रिात्‌ । पशुपुरोडाशस्य प्रसड्धि- त्वेन पशावनुष्ठितेरेवाङ्रपकारसिद्धः । इति प्रप्े-

त्रूमः-- वाग्यमो नादष्टायेः | विंतं--वत्कवसंस्काराथेः । तथासति-- परोडशे तद्भावे सलयसंस्कतक्ो तदनुष्ठानं प्रसज्येत । तस्मात्‌ नियमिवां वाचं पुरोडा- शस्य इविष्रदाह्वानकाटे विसनजेत्‌ ॥

(नवमे-अथ्रिचयनेऽप्निविमोकस्प मतभेदेन व्यवस्थाधिकरणे सत्राणि १७-२०) अभरेयोगः सोमकारे तद्थवास्संस्कृतक- मणः परष साङ्कस्य तस्माव्सवापवग वमाक स्यात ॥ ३५७ प्रधानापवग वा तद्थलात्‌ ॥ ३८ ॥ अवभरथं च तहत््मपानाधस्य प्रातषधोऽपत्रक्ाथलात्‌ ॥ ३१९ ॥। अहगण च प्रयह स्यात्तदथत्वत्‌ ॥ ९० ॥

नवेमापिकरणमारचयति-

किमिमोकः सवान्ते युख्यान्ते वाऽग्रिमां पतः ॥

योगे सर्वाथता मेवं मुख्या्थोऽसो तदन्तिमः ॥ १०॥ आभिचयने योगविमोकावञनेः शरदौ । अब्धि युनन्मि--इति मत्रहोभो योगः।

र ५ ® क,

“५इ्म॑॑स्वनम्‌--इतिमन्रहोमो व्रिमोकः । स च साह्पवानप्रपंयसवेपयोगान्वे कत्य; | कुतः-- योगस्य सवायैलरेन मध्ये तद्विमोकासंमवात्‌ । इति प्रे त्रमः-“"पञचमियुनक्ति पाङ यज्ञो यावानेर्वे यन्ञस्तमाप्रोति?" इलयनेन मोचने यज्ञपराप्चिवचनेन योगस्य प्रवानापरलावगमा्वानकमेणोऽन्वे विमकं कुयात्‌ ॥ एतदेवायिकरणं वातिककारमतेनाऽऽरचयति-- १क संस्थितिः।२च.ज. ञ्च. ज तत्र ।३ क. "त॒-यत्क। ४ ख. ज. ज्ञ. ज. नियतां

५ ज. ञ्च. "विभागः । ६ च. प्यः त । ७क,ख.च.न्‌, व्यः । परो । <न्न.च, ज. द. न्‌, नेपव्रः।९ज. च. "चनव ।

६४६ श्रीमाधवप्णीतः- [अ.११पा.३अपि.१०-१९]

व्येत्यस्तां ताबुभौ पक्षावुत्पत्तावविशेषतः ॥ सवाथत्वं गुणे भाति सवान्तेऽतों विमोचनम्‌ ॥ २९ ॥ प्रघानान्वे विमोकः--इति यो भाष्ये सिद्धान्तः, स एवात्र पुरवः पक्षः | (“अधि युनन्मि--शवसा घतेनेति जुहोति, अभ्रेमेव तद्युनक्त'” इलयेव॑ योगस्यो- त्पत्तिवाक्यम्‌ । “पश्चमियुनक्ति”- इति गुणविधिः । तत्र न वावहुतत्तो प्रषान- गामी योग इदयस्याथस्य गमको विशेषोऽस्ि । गुणविपिशेषेऽपि यज्ञशब्दो न परषा- 4 र्‌ 1, ९। ध क € € क्र भ, र, [९ | च नर्मात्रमाचष्टे । किंवु- साङ्गम्‌ । तस्मात्ू- योगस्य सवाथत्वाद्विमोकोऽ परि सवोन्वे ४ कतन्य्‌ः |

( दरमे-उपसत्कारस्य सुब्रह्मण्याह्वानस्य तन्रेणानुष्टानाधिकरणे सृत्रम्‌-- ) सुब्रह्मण्या तु तन्त्रे दीक्षावदन्यकाटष्वात्‌ ॥ २१ ॥ द्रामापिकरणमारचयत्ति- | उपसत्कारसुब्रह्मण्यागणो भिचते न वा ॥ ग्रधानमेदाद्वेदः स्यात्कारमेदान्न भिचयते ॥ २२॥ भहणेषुपसत्कालीनं सुतरह्मण्याहानं प्रषानभेदाद्धि यपे । इति चेत्‌ । न । पृवेकाङीनतया युपन्यायेन तत्रत्वात्‌ ॥

( पतव ] शना ततकाखा खावतत प्रयोगतो विशेषसंबन्धाव्‌ ॥ २२ ॥ अप्रयोगाङ्मिति चेत ॥ २३॥ स्याप्रयोगनिदशाकतभेदवतर ॥ २५ ॥ तद्भ-

~ ® ®

तस्थानादाग्रकदात चत्तदपवगस्तदथत्वात ॥ २५ ॥ अधिवदिति चेव ॥ २६ ॥ न प्रयो गस्ताधारण्यात्‌ ॥ २७ ॥ रछङ्गद्रनाचे ॥९८॥ तद्धि तथेति चेत्‌ ॥ २९ ॥ नाशिष्टखादितर- , १ क. व्युत्पत्तौ । २ ज. इ, भाष्यत" । ३ क. ज, "तयाग" | ४ क, ख, ज. 'मात्रत्मा' । च. माच । ५च.गगभिः। ^ ज. ञ्च, 'दाद्रहाद्धि।

; सूत्राणि २२-३२ )

[अ०११पा०३अभपि ०१२] जेमिनीयन्पायमाखाषिस्तरः। ६४७

न्यायस्वाच ॥ ३० ॥ विभ्येकतादिति चेत्‌ ॥२१।।न कृत्सस्य पुनःप्रयांगास्रधानवत्‌।। २९॥ एकाद शायिकरणमारचयति-

सुत्याकालीनमाह्वानं तच्रं स्याद्वियतेऽय वा ॥ यूपाहुतिनयात्तच्रं सत्पाकारुतया मिदा ॥ १३॥ अदगेणेषु प्रथमसुलयासंनिधो कृतमपि सुव्रह्ण्याद्वानं सरवेष्वहःसूपकरोति । यथा- यृपेकादश्िन्यां दृष्टिगोचरे देशे क्रियमाणां यृपाहुविः सलप्यथारेकयुपसंनिषो सर्वे- षामुप॑कारः, वदत्‌ । इति प्रपे-

ब्रूमः--अन्यसुयाकाीनेनाऽऽदहानेनात्र नास्त्युपकारः। काविशेषस्यापि वत्मयो- जकत्वात्‌ । अन्यथा अहादीनामपि तत्रापत्तेः | तस्मात्‌-आहानं भिद्यते ॥

ध

(दवादरे-देरापात्रतिजामन्पप्रयोगे पदेशादयादानस्पेच्छिकतापिकरणे सूत्रम्‌-)

# =) ९

@ 9 £

भ, क क भ ठ [किंकेष यथाकाम सस्कारानथंख् पात्‌ ॥ २२ ॥ द्वाद शापिकरणमारचयति- दे शापात्रलिजो ऽन्यस्मिन्प्रयोगेऽन्य उतेच्छिकाः ॥ भुक्त्यथंपणवत्ते ऽन्ये वासोषत्ते स्युरेच्छिकाः ॥ १४॥ ““समे यजेत” इत्युक्तो देशः, जुहादीनि पात्राणि, अध्वयप्रमुखा तिजः । वे चैकस्मिन्परयोगे उपयुक्ता निरिष्टकत्वान्न प्रयोगान्तरमदेन्वि | इष्टान्निगेता निरिष्टाः, कुत्सिवा निरि निरिषटकाः । पुनःप्रयोगानह इत्यथः | यथा मोजन उपयुक्तं कद्‌-

[८ ६९ @ [र [8

नि

छ पेण प्र्षाल्यापि न प्नस्वच्छिषएाः सीकुवैन्ि, तथाऽत्राप्यन्ये देशादयः प्रयोगा- न्तरे संपाद्याः | इति पप--

ब्रमः--यथा ववं पूवदिने पराव्ररणायोपयुक्तमपरि दिनान्तरे निरिष्टकं न भवति, शिष्टास्तद्रासो दिनान्तरे स्वीकृवन्ति । तद्रदचामि द्रव्यम्‌ | (इदं निरि्टकम्‌, इद्‌ न?, इत्यत्र शिष्टाचार्‌ एव प्रमाणम्‌ | शिष्टाश्च देशादि नियमेन न त्यजन्वि । तस्मात्‌-रच्छिकाः॥

१ क. च. 'तितया तच्रं । न. "तियंधा तचरं । २ क. च. "णाऽडज्यादु" । ज. छ. "णाया आदते: स* | ज. "णा त्राज्यादू" । ३ ज. "पक्गेति, त" । ४, इ. तच्राप" | ५, ज. छ, पठ यादिप । ६ क. ल्ल.च.ज. ह्लं प्रक्षल्यापिपू।

६४८ श्रीमाधवप्रणीतः- [ज०११पा०३अपि०१३)

( जयोदशे-पात्राणां त्रस्य नियमाधिकरणे-- सूत्राणि ३४-४२ ) यज्ञायधान वायरन्प्रातपात्ताकवानाद्जाषवद्‌ ॥ २० ॥ यजमानसस्कारा वा तदथः श्रूयत तत्र यथाकामं तदथंतात्‌ ॥ २५ ॥ म॒ख्य- [> वेर साधारणं वा मरणस्यानयततात्‌ ॥२६॥ या र @> क अ, द (० वा यजनीयेऽहनि प्रियेत सो भधिकृतः स्यादु- = श र पवेषवत्‌ ॥ ३७॥ न शाघ्रलक्षणतात्‌ ॥३८॥ (~ £ १ -. = उत्पात्तवा प्रयाजकवादाशरवद्‌ ॥ ९ प ® ® ॐ थ शब्दासामञ्चस्यामातं चत्‌ ॥ ५० ॥ तथाऽऽ- कोक क चट, पज [शिर ॥०५१॥ शाघ्रात्त॒विप्रयागस्तनकद्रव्य- ¢ _ @ £ न पि य [चकषा प्रकृतावथह प्रवाथवद्रूतापदशः॥९९॥ घ्रयोदृक्ञाविकरणमारचयति-- मा भदन्यत्वनियमः पात्रे तन्नं किमेच्छिकम्‌ ॥ नियतं वाऽग्रिमो देशवन्मेवं प्रतिपत्तितः ॥ १५॥ देशषात्रात्वजां साधारण्येनान्यत्वनियमे निवारिते सति पुनः पौत्रेषु नियमानि. यमसद्रावश्िन्यते | प्रथमप्रयोगे यान्युपयुक्तानि प्रा्राणि तान्येव प्रयोगान्तरेषु' इति नियमो नापि) उत---भस्ति, इवि संशयः । यथा देशे कत्रुं च व॑ एव इति नियमो नास्ति, रेच्छिकंस्योक्तत्वात्‌ । तथा पातरष्वपरि । इति चेत्‌ । मेवम्‌ । आमरणं पात्राणां षारंणीयलात्र । “जाहि वा्चिमभचिमिदे हन्ति, यज्ञपा- जश्च" इति प्रतिपत्तिविधानेनाऽऽमरणं घारणमेवावगम्यते । ननु--पत्रैः' इति त॒ती- य्या गुणमावावगमाद्थेकरमदम्‌, न तु प्रतिपत्तिः । तथास्ति पाान्तरैरपरि दाहसि- द्धनं पारणानियमः--इति चेत्‌ । मेवम्‌, “दक्षिणे पाणो जुहूमासादयाति?” इति द्वितीयया प्रविपा्यव्वावधारणातपूवेषामेव धारणम्‌ । तस्मात्सर्वेषु प्रयोगेषु पात्राणां तंत्रम्‌ ॥ १ ख. न्यत्र नि । द. ्यत्रनि"। २.ज. स, तत्य। ३ क. ज. अ, पायान्तह निवाद्ं । स ।

ज" पात्चन्तरषु [नवमप्तदस । ४ज. क्ष. एत । ५ ज. क्ष. कस्या ।६ क, रणम्‌ । तदद्या । ७ ज. क्ष, गमत । ८ चन्ज, च्च, याज्य । ° ज. स्च, पत्रान्तरागा । १८ ज्‌. तच्रतः |

7

[अ.११पा.३अि.१४-१५]जेभिनी पन्यायमाहाविस्तरः। ६४९ (चतुदशे-पात्राणामाधानमारभ्य धारणनियमाधिकरणे सूत्राणि ४३-४५) भ्रकृयर्थवातपोर्णमास्याः क्रियेरन्‌ ॥ ५३ ॥ जग्न्या-

धेये वाऽविप्रतिषेधात्तानि धारयेन्मरणस्यानिमित्त-

(कप (>>

त्वात्‌ ॥ ५४ ॥ प्रतिपत्तिवां यथा<न्येषाम्‌ ॥ ४५ ॥ चतुद शाधिकरणमार्चयति-- किं पोणमासीमारमभ्य यद्वाऽऽधानमियं प्रतिः॥ प्रकृत्यथंतयाऽऽद्यः स्यान्मरणानियमात्परः ॥ १३ ॥ अनारमभ्याधीवानां पाजाणां प्ररविगापितया पौणेमापीमारम्य घारणम्‌ । इति प्राप्- त्रमः-भाधानकाठे पवमानेष्टिषु चोदकपाप्ततात्पा्ण्याघानमारम्य घारयिव- व्यानि । जन्यथा--आवानरोणैमास्योमेध्ये यजमानस्य कंदाचिन्मरणे पात्रामावेन दाहामावपसङ्कात्‌ | तस्मात्‌--आधानमारम्य षारणम्‌" इर्यंयं पैरपक्षोऽम्युपग- न्त॒व्य्‌ः ||

( पश्चदशे-षषवस्ोमानाय्रपरिष्लपाजापत्यप्रचाराधिकरणे सूताणि ४६-५२) उपरि्टास्सोमानां प्राजापर्येश्वरन्तीति सवेषा- मविरोपादवाच्यो हि प्रकृतिकारुः ॥ ६ ॥ जङ्गविपयासो विना वचनादिति चैत्र ॥ %७॥ उक्षः संयोगाकारूमा्रमितसर ॥ ४८ ॥ प्रकतिकालासत्तेः शस्चवतामिंति चेत्‌ ॥ ४९॥

न श्रतिप्रतिषेधाद्‌ ॥ <० ॥ विकारस्थान इतिं चेत्‌ ॥ ५१ ॥ न चोदना्थक्लात्‌ ॥५२॥ पञ्चदृरापिकरणमारचयति-- * राघ्रदीपि काकारस्तस्याप्ययधिकरणत्य पूतरसमिनेवाधिकररणेऽन्तमावं मन्यते । १कं. किंपृणेः । स्त.च.ज. ञ्ल. न. करि वीर्णमासमा"। २ज. स्च. 'कतग*। ३च

जाणापाधा'। ४ च, "यपरःप*। ५. ज, परःप"। ज, च. परमः प^। ८२

६५० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०११पा०३अवि०१६]

प्राजापत्यप्रचारः किमाभवे शचिसोमतः॥ ऊध्वं वा विकृतो वोत परस्तात्सर्वसोमतः ॥ १७ ॥ अभवे चोदकादुक्त्यासत्तिभ्यां तदनन्तरः ॥ श्ुतिवाधस्तदा तस्मात्ततीयो विकृतिततः॥ १८ ॥ परवा न हि सोमस्य विकारा अविशेषतः ॥ उक्तत्वात्सवेसोमानायुपरिष्टातपचयंते ॥ १९ ॥ वाजपेये सपदशषपाजापत्यपचारस्य कारे चतुधा संशयः । तत्र तावदयं प्रयो- गक्रमः-- तृतीयसवने प्रथममामेवः प्रवमानः) ततो वेश्वदेवग्महपयन्ताः शचछवन्तः सोणः, ततोऽशच्िष्ववरिषेषु सोमग्रहषु परचीर्गेष्वधिष्टोमसान्न उ्वेमुक्थ्यादयः सोम- विकाराः-इवि । एवं स्थिते प्राजापत्यपशनामामेवकारे पचारः | कुतः- पररूप तस्यं प्रचारकारत्वेन चोद्कप्राप्रत्वात्‌ । इत्यायः पक्षः| “उपरिष्टात्स गोनां प्राजापत्यैश्वरन्ति इति वचनेन सोमय्रहप्रचारादृध्वेकालो विधीयते । यदि प्रातःसवनमाध्यंदिनस्रवनसोमेम्य उध्वेत्वमामेवकाठस्यास्तिः इवि योज्येत, तदा चोदकेनैव वत्कारपरापतेवेचनमनथेकं स्यात्‌ । अतः (तृतीयसवनं सोमाना- मुपरि” इति वक्तव्यम्‌ । यदि तज्न-स्वैसोमानामुपरि' इति विवक्ष्येत, वदा चीद्‌- कप्रा्ठः कारो विप्रकष्यवे | ततः प्रल्यासत्तये शंचिणां वैश्वदेवयहान्वानां सामाना- मृपरि" इति द्वितीयः पन्नः (“उप्रिषटात्ोमानाम्‌"' इत्यविशेषगप्रवत्ता श्रुतिः कतिपयस्नोमोध्वैत्वविवक्षायां बाध्येत | तस्मात्--शष्चवतां तद्रहितानां सोमनामुपरिष्टाद््िषटोमे यज्ञायज्ञीय- सास्ना संस्थिते सति स प्रचारः कायः, तस्य विातिकारत्वात, प्राजाप्यपशयूनां च पिरुतिरूपत्वात्‌ । इति तृतीयः पक्षः । सोविकाराणामेवायं कालः । पशवस्तु न सोमविकीराः | तस्मात्‌-- अविश्ेषव- चनानुसारेण प्राकृतानां वैङूतानां च प्वेषां सोमानामुपरिशल्याजापत्यपशुपरचारः । इति सिद्रान्तः ॥

( पोडरे-सवनीयपरोडाशे देवतोत्कर्षीधिकरणे सजे ५३-५४ ) व ५४ स अ त्कष्‌ चूकवाकेस्य न सामदवतानायुक्करषः पशच्न्ग- १ ल. (्तीयेवि। २क.ज. ञ्च. ज चार्यः । ३ज. लेस" । ढज. च्च. अ. स्य

पशुप्रः । ५ क. मान्तास्राजा" | ६ ख "नमाध्यंदिनसवनसो" | ज. छ. ज, "नगतसीं । ७ ज, इ, सा्रेणां । ८. ज. द्य. कुरः त । ९. ज, इ, राद्धान्तः ।

[अ०११पा०३अपि०१६] जेमिनीयन्यापमाखविस्तरः। ६५१

[ (भ्य ०९४ 9 क त्वात्‌, यथा नंप्कवऽनन्वयः ॥ ५३॥ वाक्यसया गादः समानतन््रवादथखोपाद्नन्वयः ॥५५॥ पोडशापिकरणमारचयति-

सवनीयपुरोडाशे देवोत्कर्षो न विद्यते ॥ अस्ति वा प्वनङ्गलान्नान्वयाभावताऽस्ति सः ॥ २० ॥ न्यातिष्टामे सवनीयपशुस्वत्री सवनीयपुराडाश्चः प्रसङ्गो, वसिन्पुरोडाशे देववा आन्नाताः-भनन्निन्द्राय हरिवते धाना पूषण्वते करम्भम्‌” इत्यादिना । वत्र देवतावाचिनां हरिव दिन्द्रपषण्वदिन्द्रादिपदानामुत्कषों विषयः । तस्य चैवं संभावना- सवनीयपशोस्वावदनुयाजा उकत्कष्यन्ते, “आािमासुवादूष्वेमनुयाजेश्वरन्तिः इवि अनुयाजानामामिमारूवशघ द पस्वनं खकाठं निवाप्य्‌ध्वेकालस्य विहितत्वात्‌ । उत्छृटेष्वनुयाजेषु तदुत्तरकारीनः सूक्तवाकोऽ थोदुत्ृष्यवे । तसिश्च सूक्तवाके देवतावाचीनि पदानि प्रयोक्तव्यानि । प्रसङ्गिनः पुरोडाशस्य ्थकसुक्तवाको नासि । ततः पडेसंवन्विसृक्तवाकोत्कर्पेण पुरोडाशसेबन्विदेववावाचिपदोत्कपेः संमाविवः । स चोत्कपो नास्ति--इवि ताव्याघ्रम्‌ । कुवः वासां देवानां पश्वनङ्गत्वात््‌ ॥ मेवम्‌ । सूक्तवाकमन्वरेण एथगुचारितानां देवतापदानामन्वयामावात्‌ । सूक्तवाके तस्यन्वयः । वथा हि--अगिमच होतारमवृणीतायं यजमानः” इत्यासिन्पाशुके सुक्तवाके (भ॑जन्निनद्राय हरिववे धाना भयं यजमानः" इदयस्यन्वयः । तस्मात्‌- उत्कर्पाऽस्वि | इति सिद्धान्तः ॥ इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यापमासविस्तर एकादशाष्यायस्य तृतीयः पादः ॥ ३॥

अत्र पादे दिवः अयिकरणानि १६ < १८ सूत्राणि ५ २४१९

१... तस्मिश्च पु" । २ज. च. मृज्यत्नि" । ३ल. ज. निवार्घोघ्वः। च. छ. ज, निवार्यो ४ ज. ज्ञ. ज. "नि | न च~र ५. छ, ज. "कोऽसि! ९ क. ल्ल. ` गुदन्पयू ज. च्च, "दषन्धि"१७ज. घ्व. भज्यन्नि' ।

६५२ श्री माधवप्रणीतः- [अ०११पा०४अपि०१-२]

(भय चतुथः पादः}

(परथमे राज्ये सोमापोष्णादिकेऽङ्कानां मेदेनानुष्टानाधिकरणे सूत्राणि १-३ ) चोद्नेकववाद्राजमू्ेऽतुक्तदे्काखानां सम- वायात्तन््रमङ्गानि ॥ 9 ॥ प्रतिदक्षिणं वा॒कतृसंबन्धादििवदङ्गभूततास्समुदायो | (९ ® € क क ॐ क ह तानचर्टेत्या तदकव्वादकरब्द्पद्शः स्यात्‌ ॥२॥ तथा चान्यार्थदशेनम्‌ ॥३॥

चतथेपोदे प्रथमाधिकरणमारचयति-- सोमापोष्णादिके तनच्रमङ्ानामत भिन्नता ॥ त्रं फएरेक्यतो मेवं दक्षि णाकतमेदतः ॥ ९ ॥ राज्ये श्रूयते--“सोमापौष्ण एकाद्शकपाकः, एेन्द्रापोष्णश्वरुः, पोष्णश्चरुः, यामो दक्षिणा इति, 'आ्रवैष्णव एकादशकपालः, रेन्द्रविष्णवश्वरुः, वैष्णव- शिकपालः, वामनो दक्षिणा” इति । तत्र द्रयोघिकयोस्तत्रेणाङ्कानुष्टानम्‌ । कुतः-- छत्लस्य राजसूयस्य फएठेकत्वेन तदेकदेशयोरनयोरपि फठेकत्वात । न च-दशेप्‌- णेमास्योरिवाज कालमेदोऽस्ति, येनाऽऽवापः शङ्गचेव । इति पाप्- बरमः-रयामवामनयोदेक्षिणयोभेदेन वाभ्यामानवानां कवेणां मेदादः न्ते |

( द्िवीये- राजसूये कतस्तच्नताधिकरणे सूजाणि ४-<)

श ®

आनयमः स्यादातं चत्‌ ॥ ४॥ नापद्ष् त्वात्‌ ॥५॥ खाघवातिपत्तिश्च ॥ ६ ॥ प्रयोज- नगकत्वात्‌ ।॥७]॥। विदषाथा एनः चातः ॥4॥ द्वितीयाधिकरणमारचयति- राज्ये परक्रमस्थकतारो नियता न किम्‌ ॥ नियता वा दक्षिणानां मेदादनियता अमी॥ २॥

१ज, स्र, अ, पादस्य प्र । २ च. येनापवादः |

[अ०११पा०४जपि०३] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। ६५३

अनेकसम्रदायात्मराजस्याय ते वृताः॥ आदौ तेन नियम्यन्ते विशेषे दक्षिणाभिदा॥३॥ राजमूयस्यं प्रक्रमे ये कर्तारः, त एवाऽऽ समापतेने नियम्यन्ते, दक्षिणादिमेदेन कवृ-

+| ^

भेदस्य पृेमृक्तत्वात्‌ । तथाच यया दक्षिणया ये परिक्रीतः; वे वदीयकमोनुति- न्तु । इतरसिन्कयेणि दक्षिणान्वरेण ते वौऽन्ये वा परिक्रीयन्वाम्‌ । इति प्रे-

ब्रूमः--'अनेन राजसयसंजञेन कमेसयुदायेन मां याजय इलयेवमादौ यजमानेन वृतत्वादा समापरेस्व एव कारः । ईदृशमेव वरणं न्याय्यम्‌ , समुदायस्यैकफललात। प्रतिकम ए्रथग्दरणे गौरवात । कदाचिद्रीतव्यानामकामे वित्र प्रसङ्गा । कर्वेकयेऽपि कतेत्वथमेविशेपे दक्षिणामेद्‌ उपयुन्यते । पूरेकतुत्वाविष्ठानमूता एव वामनेन क्रीताः सन्त आग्नव्ैष्णवादित्रिकं कुयुः, अयुवेन कताः सन्तोऽमिषेचनीयम्‌ , इति कत- त्वषमेविशेषपः । तस्मात्‌- नियताः ॥

( तृतीये- अवे्टावद्धानां मेदाधिकरणे सूत्राणि ९-१६१ ) जवेष्टौ चेकतन्धयं स्याटिङ्गदशंनात्‌ ॥९॥ वचनाकामसंयोगेन ॥ १० ॥ क्रतर्था- यामिति चेतर व्णसंयोगात्‌ ॥ ११ ॥ विकरणपमारचयवि-- अवेष्टावद्धतन्रत्वं भेदो वा रिषद्तोऽग्रिमः ॥ नोत्पत्तां दक्षिणाभेदाद्चिद्ं बाह्यप्रयोगगम्‌ ॥ ४॥ राजस्ूयप्रकरणे श्रयते--"“दिशामवेष्टयो भवन्ति” इवि । वाश्ववेष्टय उत्म- त्तिवाक्येरेवमाश्नायन्ते--“'जमेयमष्टाकपाछं निवेपावि हिरण्यं दक्षिणा । एेन्द्रमेकादश- कपालमृषभो दक्षिणा । वैश्वदेवं चरु पिशङ्गी पष्ठौही दक्षिणा । मेचावरुणीमामिक्षा वा दक्षिणा | बाहंस्पलयं चरुं शिविष््ठो दक्षिणा” इति । वाछ्वेषटिषु तत्रेणाङ्गानाम- ष्ठानम्‌ । कृतः--तवद्टिद्काव्‌ । (“यदि ब्राह्मणो यजेत, बाहंस्पव्यं मध्ये निवायाऽऽदु- विमाहुवि हुत्वा तममिषारयेत्‌ । यदि राजन्यः, एन्द्रम्‌ । यदि वेश्यः, वैश्वदेवम्‌” डति तच मध्ये निषानं प्रयोगैक्ये लिङ्गम्‌ । वदैक्याच तत्रम्‌ । इति प्रषः व्रूमः--उत्पत्तिगवेन दक्षिणामेदेन प्रयोगभेदावगमादङ्कानां मेदः । लिङ्गं वु बहि-

ि

प्प्रयोगव्रिषयम्‌ | अस्वि च प्रयागद्रयम्‌ । राजप्यप्रकरणपाठदन्तःप्रयागं एकंः ॥

१ च. स्ये! २ ज्‌. वाडन्या प ३ त. ज, च्व, ज, 'सङ्गकेन । जर. ध्ये विधा ।

६५४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०११पा०२अि ० ४-^]

न च-- प्रकरणादत्कषैः कतुं शक्यः, राजस्‌याङ्मृतदिग्व्यवस्थापननिपित्तोन्मादपरि- हाररूपेणाथेवादेन तत्संबन्धावगमात्‌ | श्तथा च श्रूयवे-“इृश्वरो वा एष दशाऽनृन्मादताः । य द्राऽनु व्यवस्यापयात । ददृङशापवष्टया मवान्त | दिक्ष्वेव प्रतितिष्ठलयनुन्मादायः इति । राजसूयाद्रहिष्पयागस्तु ˆ“एतयाऽन्नाद्यकामं याज येत्र” इति विहितः। न च- असां राजसयान्वःपाती) “यदि बाद्मणः”” इलयादिना वणेसेयोगावगमात्‌ । राजसूये च ब्राह्मणवेश्ययोरनधिकारात्‌ । तस्मात्‌--“बहि-

विनि

प्प्रथोगे तत्रम्‌, अन्तःपयोगे मेदः” इवि निणंयः ॥

( चतुरथ-पवमानेष्टिहविषां भेदेनानुष्टानाधिकरणे सूत्राणि १२-१५ ) पवमानहविःष्वेकतन्तयं प्रयोगवचनेकखात्‌ ॥ १२ ॥ रिङ्दर्शनाच ॥ १३ ॥ वचनात्त॒तन््रभेदः स्यात्‌ ॥ १४ ॥ सहसे नियानवादः स्याद्‌ ॥ १५॥ चतुथोधिकरणमास्वयदि-

पवमनेषटिहविषां तच्र भेदांऽय वाऽग्रिमः ॥

साध्यदेशायमेदानो काम्ये मेदाक्तितोऽन्तिमः॥ ५॥

@~ € ०

जाप्ानप्रकस्मण बल्यव~ ज्य परवमानाय्टकरषाछ नवर्षत्‌, जयमय पवकाय

१

जग्मये शुचये इवि । वेरवेह वीर्भिः साध्यस्या्ररेकत्वादेशादचमेदाचाद्भानां त्रम्‌ । इति प्रप्र-

त्रमः-““यः कामयेत- उत्तरं व॑ सीयान्‌ , श्रेयान्‌, स्याम्‌-इति, तस्याग्नये प्व- मानाय निरुप्याथ पावकाय शचये चोत्तरे हविषी समानवर्हिषी निवैपेतइवि वच-

नात्काम्यप्रयागे प्रथमस्य इविषोऽङ्खमदः, उत्तरयोस्तश्रम्‌ । निदप्रयोगे वु चयाणां तत्रम्‌ ॥

म 4 द्वादशाहे दीक्षोपसत्सत्यानां ¢ _ सत्राणि १६- 4 } प्रत्येकस्य द्वादश्ाहताधिकरणे | पना 1 "सय (~ भ्ल, रज्य म्‌ दादयाह तसप्प्रकृातत्वादकेकमह्‌ रषदज्यत कमः ॐ के, ख. ज. ज. इति पस्तकेष तथायेयेतदारभ्यावगमादसयन्तपागे न ॥

१ क, 'त्तोत्साद' । २. गतेन ए" | ३ ङू्थ्येत्राः । ४च, योगोड्डंत । ५ च॑, काम्ये" । ६ ज, "देविःसा* | ७ कृ. ख. वरीयान्‌ । च, वरीयान्‌ । ८ ज. छ. म्यस्य ह" । न, °म्यप्रयोगस्य ह्‌" ।

[अ ०११पा०छजपि०५] जेमिनीयन्पायमाखविस्तरः। ६५९

ए्थक्खात्‌ ॥ १६ ॥ अहां वा श्वुतिभूतसा- ततर साङ्ग क्रियेत यथा माध्यंदिने ॥ १७ ॥ अपि वा फलकतुसंबन्धाःसहप्रयोगः स्यादा याग्रीषो मीयवत्‌ ॥१८॥ साङ्कारुश्चतिखाहा खस्थानानां विकारः स्यात्‌ ॥ १९ ॥ तदपेक्षं च हादशखम्‌ ॥ २० ॥ दीक्षोपमदां च संख्या परथकृणथक्प्रयक्षसयोगात्‌ ॥ २१॥ तथाचा- न्यार्थद्शनम्‌ ॥ २२ ॥ चोदनाण्थक्वे सेक- तन्त्य समवेतानां कारुसंयोगात्‌ ॥ २३ ॥ पञ्चमाविकरणमारचयपि- द्वादशाहे सदीक्षोपस्दहे दिनमानकम्‌ ॥ शतत्रयं द्वादश वा षटत्निशद्राऽग्रिमो यतः॥६॥ एकेककमंगो ऽदह्रो ऽस्य उ्योतिष्टोमविकारता ॥ एकेकं तदनुष्ठानं दिनानां पञ्चविंशतिः ॥ ७ ॥ अह द्वाद शताश्चत्या मध्यपक्षस्तदाऽपि किम्‌ ॥ कार्या द्वादश साद्यस्क्राश्चतष्काणामुत त्रिकम्‌ ॥ ८ ॥ एकेकस्येव यागस्य विकृतित्वादिहाऽऽदिमः॥ अग॒ख्यकाराटवाधाचतुष्कं मिचते त्रिधा ॥ ९॥ दीक्षा उपसदः सुत्याः प्रत्येकं द्वादश स्मताः॥ साटुस्य द्वादशाहस्य पटूत्रिशाहदिवसा मताः॥ १०॥ दरादशाहस्यैकैकमहः पएरथकमे । वासश्च सदीक्षस्य सोपैसत्कस्य ससुत्यस्य ज्योति- ्टोमस्य विध्यन्वोऽतिदिष्टः । अतिद्विष्टानामुपसदां दक्षाणां च प्राकृतसंस्याबावनाय । पथब्रादशतवं भ्रुवम्‌ । तवो दीक्षोपसद्थ चतुर्विराविदिनानि, सुत्याथमेकं दिनमिति । पथ्वविकविः । ईदृशस्य कमविशेपरस्याहौ द्वादरशाभिरव्रत्तिमिः रात्रयं स्यात्‌ । इत्याद्यः पक्षः । १ज. स. साङ्गस्य । २. काद्गवाधाच चतु" । ३ ज. ञ्च. श्रेताः। ४ ज. इञ, 'क्षणीयघ्य । । ५, "पस्करस्य | ९५ क. “स्यावचनाघ्यृध"। ल, "ट्यात्राधनत्पृथ" । ७ क. च, स्याहांद्वा |

६५६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०११पा०२अवि०६-७)

तथा सत्यह्ं द्वादशं श्रयमाणे बाध्येत । तस्मात्‌- द्वादश दिवसाः । इति मध्यमः पक्षः|

तदाऽपि दीक्षोपसद्भचयामुपेतस्येकेकस्याह्वः साद्गन्योतिष्टोमविकारत्वात्तत्सवं सद्य एव कवेग्यम्‌ । इत्येकः पक्षः |

प्रकृतो दीक्षोपसदो मुरुयकालाल् गेवानुषिवतादिहापि व्थेवानुष्ठानं पाघ्तम्‌ । तेच मुल्यकाठेऽनुष्ठाने बाध्येत । तस्मात्‌--अङ्द्रयस्य पमधानस्य च द्वादशदिनानि विभन्यानुष्टानम्‌ । इति पक्षान्तरम्‌ ।

“राद दीक्षाः) द्वादशोपसदः” इत्यङ्गयोमुस्यवल्य्रादशतवश्रत्या पटर्चि- दत्‌ । इवि सिद्धान्तः ।

( षषटे--प्रधानेरप्रथक्वारनामहानां मेदेनानुष्ानाधिकरणे सूजाणि २४२७ ) क क £ ॐ क ॐ 9 भद्स्त॒ तद्गदककमभदः प्रयाय स्यात्तषा प्रवानशब्द त्वात्‌ ॥ २४ ॥ तथा चान्या्थदशंनम्‌ ॥ २५ ॥ शवःसुर्यावचनं तहत ॥२६॥ पश्वतिरेकश्च ॥ २७ ॥ षृष्ायिकरणमारचयति-- सवनीयादिकं तेन सकृरत्स्याद्भियतेऽथ वा॥ प्रयोगेक्यात्सकृन्मेवं मख्पकांरे विधानतः ॥ ११ ॥ तच्र द्वादशाहे सवनीयपश्वादिकमङ्गः दीक्षादिवत्रदेवानुष्टेयम्‌ । कुवः--“द्राद्‌- शाहेन प्रजाकामं याजयेत्‌” इति प्रयोगेकत्वावगमात्‌ । इति चेत्‌ । मेवम्‌ । दीक्षादीनामन्यस्पिन्कालेऽनुषेयत्वात्‌ । सवनीयार्दिकं तु मख्यकारऽनुषटे- यम्‌ | अवो मुख्यकालानां भेद्‌ाद्वि यते ॥

(सपमे-उपप्तत्कारे सुब्रह्मण्याह्वानस्यादिकारेण करतव्यताधिकरणे सूत्रे २८.२९) सुत्याविष्दयो सत्रह्मण्यायां सवेषामुपरक्षणं प्रकृरयन्वयादावाहनवतर ॥ २८ ॥ अपि वेनद्राभिधानलास्सकृस्स्यादुपरक्षणम्‌,

१च, तत्र| २ क. च. द्राहस्य द्रादश। ३ न. च, षड्विंशतिः । ४ ज. छ, न. राद्धान्तः 4 क, तचत्रं। ६ क, `क्राख्वि" | ५७ ज, श्च. अ, "द्यस्य कार ।

[भ०११पा०४अबि०<] जेमिनीयन्पायमालाविस्तरः। ६५७

कारस्य रक्षणा्थसवादविभागाच्र ॥ २९॥

सप्रपापिकरणमारचयति-

उपसत्कार आह्वानं द्वादशाहे विकारभाक्‌ ॥

न वाऽऽ उपरक्ष्पत्वादंत्राह्मां प्रकृताविव ॥ १२॥

सृत्यागमनमात्नस्य विवक्षा प्रकृतो ततः ॥

विकारमन्तरेणात्र तत्सिध्येत्तेन तच्रता ॥ १३ ॥

उपसत्काले यत्सुव्रह्मण्याह्वानं प्रकतावस्ति, तद्रादगाह चोद्कपराघठम्‌ । वस्य

मख्यकालादन्यः काल इतिं कत्वा तत्रं पूत निर्णीतम्‌ । इदानीमन्योऽबोहरूपो विकारस्तन्राव्रापपयेवसायी विचायते | प्रकृतौ प्रथमोपसददिनपारभ्य चयोदशेऽद्ि प्रथमसुलयया, चतुदेशेऽद्भि द्वितीयसुला, इदयवंक्रमेण चतुर्वरोऽद्वि चरमसुत्या मवति | तथां च प्रतो "चतुरहः" इति संख्याविशिष्टेनाहःशब्देन सुत्याया उपठक्षितत्वाद्‌- जापि द्वादशानां सुत्यानामहःरब्देनोपलक्षणीयत्वे सति ताद्वेशेषणमूतचतुःसंख्यास्थाने यथोचितं चयोदंशचतुदे शादि संख्यानाम्‌हनौयत्वेन विकारो भवति | वतो विशेषण- भेदेन विशेप्यस्याहःशब्द्स्यापि द्राद्शषृत्व आवृत्तवथोत्सुव्रह्मण्यावापः स्यात्‌ | इति प्रापे-

तरमः--पकताविन्द्रस्य सुत्यागमनमावरं विवक्षितम्‌ | चतुरहत्वं त्वथप्राप्तमन्‌ चते | उभयविवक्षायां “सुल्यामागच्छ, चतुरह आगच्छः इति वाक्यं भिद्यत । तथा- अतापि ज्रयादश्चाहं सुत्यामागच्छ" इत्यवंव्िं विकारमन्वरेण (चतुरहे सुत्यामागच्छ इत्यवाऽऽदह्नेऽपि चत॒रंहशब्द्स्याव्रिवक्षिताव्वात्सत्याकारेण द्रदशानमिकव्वादशेष-

१ 2 ~~

सुत्यागमन [सध्याति | तस्मात्‌- इह स्पवकारामावात्पू्राक्तं तन्न चुस्यतम ॥

गष्टमे-- वाजपेये पराजात्पयेषु कुम्भ्यानां तज्रताधिकरणे स॒चम्‌-- ) पश्चगणे कृरम्भश्चूख्वपाश्रपणीनां प्रभव्वात्तन्भावः स्यात्‌ ॥ ६० ॥

अ्मविकरणमार्‌चयातव- १ज. घ. 'शायित्रि" ।२क. 'दद्रामुपङ़ृः । ३ जर्द्च, व्यानम"। ८ कर. ज "तिपद्धेस्तेन । ५ च. पत्रि प्र ।& कख. च. व्िकरती । ७ ज. न्व. न. "धाति प्रः । < क. दद्ञादि" । ल. जयोदरीड्द्वि। १० कन्न. रहः । ११ च, वू-उदृष् | १२ ज. सल, सस्यम्‌ । न, स्थितम्‌ । ५२

६५८ शआरीमाधवप्रणीतः- [अ०१६पारगमपि०९-१९] ' प्राजापत्यघु दुम्भ्यादभरदारना बऽट्रुमदतः॥ भेदो मेवं विशेषाद्धश्रपणादौ प्रथुत्वतः ॥ १४ ॥ | वाजपेये सप्दशपराजापत्यपञुषु कुम्भ्या हृदयरारस्य वपाश्रपण्याश्च मेदः स्यात्‌ । तत्तत्पश्वद्धानां भिन्नत्वात्‌ । मेवम्‌ । प्रशद्धानां बहुत्वेऽपि पौदकुम्भ्यादेदैषटा्थे श्रपणादरौ प्रभुत्वात्‌ । तस्मात्‌-- त्रम्‌ | (नवमे-मिनदेवताकेष्वपि शखादीनां तच्रताधिकरणे सूते ३१-३२) भद्स्तु सद्हाहदवतान्तर स्यात्‌ ॥ २३॥ अथहा हङ्कम स्यात्‌ ॥ २९ ॥ नवमाधिकरणमारचयति-- किमेकाद शिनेष्वस्य कुम्भ्यादेभिन्नतानवा॥ असदेहाय मेदो न छद्देवास्य सिद्धितः ॥ १५ ॥ भिन्नदेवताकेष्वेकादरिनेषु पश्ष्वेकेकुम्भीपाके सति-#किमङ्ः कां देवतां प्रलपारू-

तस्य प्राः सबान्यि- इति संदेहे सति प्रदानं सकार्यत | तस्मत््‌-कृम्भ्याद्रावापः। इति चेत्‌ ।

मेवम्‌ । चिह्करणमात्रेणेव संदेहापगमसिद्धौ ठाघवात । तंस्मात्‌--अच्रएपि त्रम्‌ |

( दरमे-वस्ाकुम्भ्याऽपि तनच्रताधिकरणे स॒ूचाणि ३३-३६ ) “"अयान्यलाद्रसानां भेदः स्यात्छयाज्याप्रदान- रात्र्‌ ॥ ३६ ॥ . अपि वा प्रतिपत्तिखात्तनतं स्यार्स्वखस्याश्चुतिभूतलात्‌ ॥३५॥ सक्ादेति चेत्र ॥ ३५ ॥ न कारु भेदात्‌ ॥ ३६ ॥

द्‌ डमाधिकरणमारचयति--

# शाघ्रदीपिकायां तु पवरायिक्ररण ठास्यान्तभावः कृतः । १. कुम्भाः 1 च. सेकर्वन्‌ । ज स. माक्येत । ३ क. (वामुभवात्‌ । ४क्‌ क. चं ज, क्ष, अस्मान्‌ ।

।

[अ.१११.४अपि.११- १२] जेमिनीयन्यायमालाविस्तरः । ६५

{

4)

तत्तच्च हेययुत नो, चिद्धं नास्ति वेसास्वतः॥

हेयं, नो प्रतिपत्तित्वात्छांकयेणाप्यद्ौषतः ॥ १६ ॥ एकाद शिनेष्ठ कम्भ्यादेयततत्रं निर्णीतम्‌, तत्परिल्याञ्यम्‌ | कुतः-अङ्गानापिवर वसानां चिद्धकरणाषंमवेन सांकयंप्रसङ्गात्‌ । इति चेत्‌ |

मवम्‌ । वसाहोमस्य प्रविपर्तिकमेत्वेन द्रव्यं प्रति प्रयोजकलाभात्रेन द्रव्यश्रपणाधं

कुम्भीमेद्‌प्रयोजकत्वस्य दूरापेतत्वात्‌ । न च-भव् द्रव्यसांकर्यं दोषाय मवति, व्यव- स्थापकप्रमाणामावात्‌ । ननु-वत्तदेववाविषययान्याषेचीन्तेषु भिन्ना होमाः पु निर्णीवाः-। बाढम्‌ । तयेव षिचान्वे तद्धूयताम्‌ , किमायातं द्रन्यसांकरये । तस्मात्‌- कम्भ्यादस्तन्र न त्याज्यम्‌ |

( एकादरो-भिननजातिषु कम्भ्यादानां भेदेनानुष्टानाधिकरणे सते ३७-३< )

- > न (^,

जात्यन्तरष भदः स्यात्पाक्छवषम्यात्‌ य {> ॐ

॥ २७ ॥ व्राददशनाच ॥ २८ ॥

एकाद शापिकरणमारचयाति- मिननजातिषु दुम्भ्यादेस्तच्र भेदोऽथ वाऽग्निमः॥ परववत्पाक्वेषम्ये साहित्यासंभवाद्भिदा ॥ १७ ॥ एकजाविषु पषु यथा कुम्भ्योस्तत्रंपूर्वाक्तम्‌ | वथाऽवापरि । इति चेत्‌ |

मेवम्‌ । अवेरद्धाति सहसरा पच्यन्ते, अजानि तु व्िखम्बेन | ववः माहिया मवात्कुम्भ्यादर्मदः ॥

(द्ादशे-अश्वप्रतिग्रहैष्टयो प्रतिषरोडाञ्चं कपारमेदाधिकरणे पत्राणि ३९-४१) केपाखानि च कृम्भीवत्तस्यसंस्यानाम्‌ ॥२९॥ प्रतिप्रधानं वा प्रकृतिवत्‌ ॥४०॥ सवेषां चामिप्रथनं स्यात्‌ ॥ ५१ ॥ द्रादशाधिकरणमारचयति-- तच्र चतुष्कपारनां भेदो वा तन्महच्चतः ॥ कु म्भावत्तच्रता मवं भेदः स्यात्पकृतापिव ॥ १८ ॥

` ----

१ज. घ वरीस्ततः । २ ज. ञ्च. 'वान्तेषु । ३ ज. क्ष, "वाऽऽकरारत्वाद्यन्ताम्‌ । ज्‌, वाधचान्तेष्व्रादूयता- । ४ ज, सष, अनायुद्भानि ।

६९० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ<११पा०४अपि०१३-१२४]

@=~ श ०

इदं श्रूयते--““यावतोऽश्वान्पतिगृहीयात , तावतो वारूणांश्चतुष्कपालाननिवेपेत्‌ इति । यथा--प्राजापयेषु कुम्भ्या महस्वेन तत्र्‌ , तथाऽत्रापि तत्र्‌ । इति चेत्‌ ।

मेवम्‌ । प्रकतौ प्रतिपरोडाशं कपालमेदेन तद्वेदस्यैव चोदकपापेः | किंच- अत्यन्तविशाेषु कपालेषु चतुष पुरोडाशानां शतेष्ववस्थापितेष्वेकस्येव कपास्येक-

देशे पुरोडाशस्यैकस्य समापेने कोऽपि पुरोडाशश्चतुष्कपालः सिध्येत्‌ । तस्मात्‌- परतिपुरोडाशं कपालचतुष्कमेदः ॥

(जयोदशओे-्रीह्यवहननादौ परतिपहारं मच्रस्यानादृच्यधिकरणे सते ४२-४३) क ` [ = १ क , एकद्रव्य सस्करण व्वाख्पातमककमत्वम्‌ र क । क ॥ ०४९ ॥ “तास्मन्मन््राथनानावादावत्ता [-- प्य क # मन््रस्यासकसमयागः स्याद ॥ २ ॥ तरयोदशाविकरणमारचयति- अवधाता्थंमन्नः किमस्षकत्सकृदेव वा ॥ प्रहारभदादादृत्तिः कर्भक्येन सकृद्भवेत्‌ ॥ १९ ॥ "(अवरक्षो दिवः सपत्नं वध्याप्म्‌--इयवहन्वि”” इयवधति विहितो मत्र आव- वेनीयः, अवघातस्य प्रहाररूपत्वात्‌ । प्रहाराणां च भिन्नात्‌ । इति प्रापि मः--तण्डुलनिष्पत्तिपयेन्तत्वेनाऽऽक्षिप्तपहाराभ्यासयुक्तस्यावधातस्यैककममता- तत्र विनिय॒क्तस्य मत्रस्यावधातोपक्रमे सकूदेव पाठः ॥

५

( चतुदंशे-नानावीजेष्ट परतिप्रहारं मनच्राढृच्यधिकरणे सृत्रम्‌-- ) द्रव्यान्तरे कृताथवात्तस्य एुनःपरयो- मान्मनच्रस्य च त्दणववात्छनश््रसा्मः स्यात्तद्थन विधानात्‌ ॥

चतुद शाविकरणमारचयति-- नानावींजेषु तन्मन्रः सकृद्राऽसकृदग्रिमः ॥ विशेषाग्रहणान्मेवमवघातस्य भेदतः ॥ २० ॥

* अस्य सूत्रे बहतो विप्रातपन्नाः ।

१. "तेषु, व्यव । ज. " तेष्ेव स्या" । २ क. प्रकार"! ३ च. ^तः॥ २० ॥ राजये न" +

` ` ऋका आका ` ता"

[अ.१११ा.गअवि.१५-१६] जेमिनींयन्पायमाखविस्तरः । ६६१

नानाबीनष्टो बीजानामववातस्याङ्मतो म्रः 'भयमेवदथेः' इति विशेषस्याग्रह्य- माणवात्सरृद्‌ारौ प्रयोम्यः । इति चेत्‌ । मेवम्‌ । अवधातानां भिन्नत्वेन समत्रताय प्रयवधावं मत्रस्याऽऽवतनीयतात्‌ ॥ ( पश्चदृशे-प्रतिनिवांपादिमन्नात्रच्यधिकरणे मूत्रे ४५-४६ ) [नवपणलवनस्तरणास्यग्रहणष चक- द्रव्यवदस्मयाजनकतवात्‌ ॥०५॥ द्रव्या- न्तरवहा स्यात्तत्सस्काराद्‌ ॥ ६ ॥

पश्चदुश्ञाविकरणमारचयति- निर्वापादपु तन्मन्राः सकृद्धेदेन वाऽगप्रिमः॥ दरव्यकर्मेक्यतो मेवं संस्कारस्य प्रथक्त्वतः ॥ २१ ॥ द्शेपृणेमासयोर्निवोपवबरिटेवनवेदि परिस्तरणान्ययहणेप्वावृत्तयः श्रुताः-- “चतरो य॒ष्टान्निवेपति'', (अयग्वा यषा मृष्टीटेनावि"”, “न्निषात प्श्चधात्‌ वावैष स्तृणाति”, ““चतुजृदहां गह्णाति?" इति | वेषु निवापादि(षु) मत्रा विहिवाः- “देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽश्िनोबोहुरम्यां पूष्णो हस्ताभ्यामग्नये जुष्टं निवेपामि इति, “बर्हिर्देवसदनं दामि" इति, ““ऊणोम्रदसं त्वा स्तृणामि! इति, "करं त्वा शुक्रायां धात्रे धात्रे देवेभ्यो यजुषे ्यज॒पे गृहामि” इति च | तत्तन्त्र द्रव्येक्यात्कयेकयाच बर ह्यवधावन्यायेन सरृत्पाव्याः । इति प्रा ब्रमः-समत्रकपयममुष्टिनिवोरपेण ये संस्छतास्तण्डुकाः, तेभ्योऽन्ये मुषटयन्वरनि- वीपेण संस्कायौः । अतस्तत्संस्कारसिद्धये नानावीजन्यायेन मत्राव्तिः । एवं छवना- दिषु यान्यम्‌ |

~+

( पोडशे-वेदिपोक्षणे पत्यावृत्तिमनच्रानाव्रच्यधिकरणे सत्रे ४७-४< ) वदिप्रोक्षणे मन्त्राभ्यासः कर्मणः यनयो गात्‌ ॥ &७ ॥ एकस्य वा गृणविधिर्रन्ये- कत्वात्तस्मास्सकृसयोगः स्यात्‌ ॥ ४८ ॥

१ करच. गुजोमु" ।ज. च. 'युक्ञो मष्ंदु"। ज. ग्वा मुदु । रख. -¶ प्रहि ज

नि। ३ अ. स, उणम्र। ४ ज. स्च. जुषे । ५ ज. द्च, "ति चेत्‌ । मन्त्रा ९ क्ल, न. -कृत्टनोयाः । 1 ७ भ, द. उप्त ।

६६२ श्रीमाधवप्रणीतः- [जर रपा०ग्जपि०१७)

षोडञ्ाधिकरणमारचयति-- वेदिपोक्षणमनच्नः किमावत्यः सकृदेव वा॥ आचयः स्पालोक्षणत्रितवात्संस्कायकत्वतः सक्त्‌ ॥ २२॥ वेयाश्िः प्रोक्षणं विहितम्‌ । वत्र मन्र आश्नायते-'"वेदिरपि वृर्हिपे ता" इवि । तत्र चिः परोक्षणक्रियाया आवृत्या तन्मन्रस्याप्यात्रृत्तिः । इति चेत्‌ । मेवम्‌ । संस्कायैवे्या एकत्वेन समत्रकपथमपरोक्षणेन तत्संस्कारतिद्धौ पुनने म्रः, वैयभ्यौत्‌ । प्रोक्षणावृत्तिस्तु वाचनिकी, इवि वैषम्यम्‌ ॥

( सप्रदशे-कण्डयनमन्रस्यानव्रच्यधिकरणे स॒त्रे ४९-५० ) . ( ¢ (१९ कण्ड्यन प्र कृमभरात्स्वा्र ॥ ९ ॥ आप वा चोद्नैककारमेककम्थं स्यात्‌ ॥ ५० ॥ सप्रदशाविकरणमारचयति-- एककारीनवह्वङकण्डुं मन्ने भिदानवा॥ अद्भेदान्मच्रमेदो निष्रसच्येकत्वतो न सः ॥ २३ ॥ ज्योतिष्टोमे--“रुष्णविषाणया कण्डुयवे इति पोक्तसाधनोपेते कण्डूयने ““सुषि- पठाम्यस्तवौषवीम्यः' "इत्यादिको मन्रो* विहितः । तत्र युगपद्वहधषृत्प॑न्नायां कण्डं प्रत्यद्गमभ्यस्यमाने कण्ड्यने मेत्राभ्वासः कवेग्यः । कुतः--कण्डूयितन्यानाम- मनां भिन्नत्वात्‌ । इति परप- बमः--न हङ्गशेषो म्रः; येन वेद्ेदादम्यस्येव । किंतु कण्डुनिवृत्तये यैता केण्ड्यनम्‌, तदेव र्ष्णविषाणावि्ञिष्टत्वाकारेण विधीयते । विषीयमानस्य वस्य कण्डु यनस्य शेषो मत्र: | तेन च कण्ड्यनेनाऽऽत्मनि निदैःखत्वरक्षणः संस्कार त्रायते । तन्न संस्कोयोत्मन एकत्वात्सकन्मत्र पाठेन वत्तिद्धेनोवघाववन्मन्रस्याऽऽवृ्तिः | कण्डुयनं तु दृष्टपयोजनपयन्वं पत्यङ्कं नानाबीजाववावववंदावत्येवाम्‌ । तस्मात्‌-सरुदेव कण्डुयनमत्रः |

# इावरभाष्ये तु छकृषिषु स्याम कृषः--इति, शल्लदीपिकायां तु छ@ृष्यै त्वा सुसस्पये- इति मन्त्रो लिखतः ॥

» ख. "वता ॥ आ" २ च. ज. इ. ज. "नर्मच्रवै"+ ३ क. "नके कण्ड्वां कण्दूम' । ज्ञ. च, "नबहङ्गकण्ड्म ^ ज. स्च. ज. "नव्हङ्गकण्डुमच्रभि" ४ ख. (त्पन्नया क" । ज. घ्व. ` त्पन्नायाः कण्ड्वा अपनयनाङ्गपर" । ५. क, ख. च. अभ्यासः । ६ च. ज. छ, ज. तद्धेरमभ्यष्येत्‌ | ७ ज. इ. यतः । < ज. श्च. उत्पद्यते । ९ ज. छ “स्करायंस्या ऽऽत्म“ । १० क, "वन्नाऽऽव"। ११ क, ज. छ, यनम्‌

[अ.११पा.४अपि.१८-२०] जेमिनीपन्पापमासविस्तरः। ६६३

( जष्टदशे--स्प्रादिपत्रानाब्रच्यधिकरणे सूत्रम्‌-- ) स्वप्रनदीतरणाभिवर्षणामेध्यप्रतिमन््रणपु चैवम्‌ ॥ ५१ ॥ अष्टादशायिकरणमारचयति-- स्वप्रादिमन्र आवर्त्य ना वाऽऽद्योऽस्त्वन्तरायतः | कृत्स्नोदे शप्रवृत्तत्वानि मित्ताभेदतः सकृत्‌ ॥ २४॥ दीक्षितस्य स्वप्रनयुत्तरणवृङ्केद नामेध्यदशेननिमित्तकास्तत्तन्मन्र जपाः पठिवाः- “^त्वमप्ने व्रतपा जपि “-इत्यादिः स्वप्रमन्रः | (दृवीरापां अपानपा --इत्यादरि- नेदीतरणमन्रः । “उन्द्‌ तीबेलं पत्ते" --टइत्यादिवृषिङ्कदनमन्रः | “अबद्धं मनः” इत्यादिरमेध्यद्शञेनमन्रः | यदि निद्रा मध्ये परबौपैरल्पेव्यैवधीयेत, नदी च वहुस्ो- तोयुक्ता द्रपैः, वृषश्च विच्छेदः, अमेध्यानि च देशैः, वदा तेरन्तरायनिमित्तेषु मिद्य मानेषु नेमित्तिका मत्रा जवल । इत्येवं प्रा्ि- ्रूमः--रा्चिगतां छृत्लां निद्रामुदिश्य मंत्रवरिवानान्निमित्तमेकम्‌ । एवमितरत्रापि योन्यम्‌ । तस्मात्‌--नास्यावृत्तिः |

( एकोनविरे-दीक्षितस्य प्रयाणे मच्रानाव्रच्यधिकरणे स॒त्रम्‌-- ) १ £ ® ९, ॐ प्रयाणं वाधानत्रत्तेः ॥ ५4९ ॥ एकोन विंज्ञाविकरणमारचयति- प्रयाणे प्रत्यहं मन्नं भिन्नोनो वाऽत्र दिश्नरमेः॥ प्रयाणमेदाद्विनो नो गत्यक्यादानिव्र तितः ॥ २५ ॥ ““मद्रोदमिश्रेयः?- इत्यादिः प्रयाणमन्रः | तस्य दीक्षितस्य विश्रममेदेन निभे- मनभेदाद्वदः । इति प्रा्ै- ब्रूमः--निगेमनाद्ारम्य पृनःप्वेशञपयेन्वं विं्रमव्यववानेऽपििं प्रयोजनैकयारेक- मेव प्रयाणम्‌ । ततो न म्रावरत्तिः |

( विशे-उपग्वमच्रस्या ऽ ऽव्रत्यधिकरणे स॒त्रे ५३-५य२ ) परवमन्वस्तन्तर स्याहाकवद्रटव चनात्‌ ॥<२॥

१ च. "तनो देच प्र 1 च्च. "व्छोटेद्ेन त । २ ख. उद्च्रदीव"। ज, उन्नन्नदीव ।२३ घ. च ज. ञ्च. ज. आवतनाय्राः। ज. ज्ञ. मन्रामिधाः ।५ ज, द्रादिमिः श्र । ६ ऋ. ख. जनन. स्य ।नगेमना | ७ नज, द, वभ्राम |

६६४ श्रौमाधवप्रणीतः- [अ०१पा०्जपि०२१] 9 कि (प 9 क श ॥ ® ऊ न पानपात्लाक्र? जसानपाततकमणा विश पाग्रहणे कारे कत्वार्सकृद्चनम्‌ ॥ ५४ ॥ विंसावकरणमारचयति- तच्रेणापरषे म्रा भिद्यते वा, बहुक्तितः॥ त्रं बहूक्तिः प्रजार्थां भिनोऽसो खेपभेदतः ॥ २६ ॥ सन्ति ज्योतिष्टोमे पीटपरादचतुशटयाक्रारां बाहुमात्रखाता उपरवनापकाश्चतायो गतीः । तदीयखननमेत्रे बहुवचनं श्रूयते--“^रक्नाहणो वैल्गहनो वेष्णवान्खनामि इति । वच्च प्रत्युपरवं मतरा्वततौ नोपपद्यते । तस्मात्‌--वन्रम्‌ । इति परप्- व्रमः- एकस्मिन्नपि वहुवचनं पृजाथमाचायादिष्विव प्रयोक्तु रक्यम्‌ । खेया- सतूपरवा भिन्नाः। ततः-खननमेदेन तदङ्गभूतो मच्र आवतेनीयः ॥

( एकविशे-ह विष्कृदादिमन्राणामव्रृच्यधिकरणे स॒जाणि ५५--५७ >) ह्विष्कृद्परिगुणरोनवाक्यामनोतस्याऽश््रत्तिः काटभेदास्स्यात्‌ ॥५५॥ अधिगोश्च विपर्या- सात्‌ ॥ ५६ ॥ करिष्य चनात्‌ ॥ ५७ ॥

कत्रि साधिकरणमारचयति--

ह विष्कृदादिमन्रणां सवनीयादिगामिनाम्‌ ॥ त्न वा सहत्वाथं तन्न नो कारमेदतः ॥ ५७ ॥ सवनीयेषु परोडाशेषु हवरिष्छन्मन्रश्वोदकप्राप्नः । प्राजापत्येषु परष्वधिगुपेषमन्रः| रप्णय्रीवयोः पन्वोरनुवाक्रयामनोतामत्रोौं । ““हविष्कदेहि""-इति हविष्छन्मत्रः | “देव्याः शमितारः -द्रत्यध्िगुैषमन्रः । “अग्ने नय सुपथा” -दूवि पृरोनुवाक्या | ““त्वं ह्यभ्रे प्रथमो मनोवा" -इति मनोतामन्न;ः | एते चतर्विषा मत्राः खसखविष्रये तत्रेण पठनीयाः । तथासति सवनीयपुरोडाशानां सहोपक्रमोऽनुगरहते । एवमुदाहर- णान्तरेष्वपि । तत्र प्राजापलयाः पशवः क्रतुपञ्ुमिः सहोपक्रान्ताः, अतो दवि वरिषेष्वापि पड़ाषु तन्रम्‌ | रप्णम्रीवौ च सहोपक्रान्तौ, अतस्तयोः पुरोनुवाक्यायास्तत्रम्‌ । वथा मनाोतामत्रस्यापि । इति प्र्- १ क. रा बहूमात्राषा । खच. ल. रा बाहूमात्राखाः । २ क.ख.च.ज. द, न. व्टगद्नो । ३ क. 'च्राद्रत्तिनप" | ४ ख, पूज्याय" 1 ५ ख. पञपृतेडरेषु ।

[अ.११पा.४अषि.२१] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः । ` ६६५

बरमः-- सवनयगवानां पुरोडाशानां वावत्कालभेदः सुप्रसिद्धः । क्रतुपशवः परावरांलभ्यन्ते, प्राजापल्यास्तु पयेभिरूवाश्िरं विकृम््य वरह्मसामकाल आङम्यन्ते | दयोः रुष्णग्रीवयोमेध्ये सौम्यः पशुराकभ्यते । ववः सर्वत्र काठ्मेदेनानुष्टानमेदात्त- दद्मूतमत्राणापवृत्तिः ॥ इति श्रीमाधवीये जमिनीयन्यायमाराविस्तर ` एकादशाध्यायस्य चतुथः पादः ॥ ४॥

अत्र पादे आदितः जपिकरणानि २१ <३९ सूच्ाणि ५७ २४७६

भध्यायश्च समाप्तः |

| | = ~ ज काजक १क.त, ज, छ, ज, सुंसिद्धः।> क, ज, ञ्च, 'एरम्य। 2;

६६६ । श्रीमाधवप्रणीतिः- [अ०१रपा०१अब०१]

( अथ दादशाध्यायः पारभ्यते-- )

तच्च द्र योदेशकत्वादेकादश उदीरितम्‌ ॥ पसद्वो ऽन्योदेशकत्वाज्जघन्यः सन्नथोच्यते ॥ १ ॥

(अभ्यर्हितं पूवम्‌" इति न्यायमाश्निल्य तच्रपरसङ्गपतिपादकयोरेकादशद्रादशा- ध्याययोः पूत्तिरमाव उपपादितः। तत्रपसङ्गयोलेक्षणभेरोऽप्यनेन सचितो मवातिं | उमयोदेशेन सकद्नुष्ठानं तन्रम्‌, अन्येदिशेनान्यदीयस्यापि सहानुष्ठानं प्रसङ्गः, इति तद्रेदः ॥

( प्रथमे--अग्रीषोमीयप्रयाजादिभिः पुरोडाशस्पोपकाराधिकरणे सृजाणि१-६ }

तन्िस्तमवाये चोदनातः समानानामेकतन्- त्वमत॒ल्येषु तु भेदः स्यारिपिप्रकमताद्््या्‌. ताद्थ्यं श्रुतिकारनिर्देशाद्‌ ॥ १ ॥ गणका- खुविकाराचच तन्त्रभेदः स्याद्‌ ॥ २॥ तन्त्रमध्ये विधानादा मुख्यतन््रेण सिदहिः स्यात्तन्राथ- स्याविशिष्टवात्‌ ॥ ३ ॥ विकाराच्च न भैदः स्याद्थस्याविकृतताव ॥ ¢ ॥ एकेषां चाश्चक्यलात्‌ ॥ ५॥ एकािवच् दर्शनम्‌॥६॥ तस्य प्रसङ्गस्य प्रतिपाद्के द्वादशाध्याये पथमपादस्य प्रथमायिकरणमारचयवि-

पन्वथौनुटितेनास्ति परोडाश उपक्रिया ॥ अस्ति वा विध्यभावानो हयथतस्तवस्तु छोक्वत्‌ ॥ २॥ अभ्भीषोमीये पशो यानि चोदकपाप्रानि प्रयाजायङ्खान्यनुष्टितानि, तैः पशप्रो- डा उपकारो नास्ति । कुतः-- उपरकारबोधकस्य वियेरमावात्‌ । चोद्कस्तु (दशेपृणे- मासवत्पशुरनुष्ेयः' इयवरूपत्वात्मशावरेव तदुपकारं बोधयति । ननु--पडपुरोडश्च- स्यापीष्टिविकृतिष्वात्तजापि चोदकोऽस्ति--इति चेत्‌ । बाढम्‌ । जत एव भित्नरचो- द्कबहाप्पुरोडाशोपकाराय प्रयाजाचङ्कानि एथगनुषटेयानि । इति प्र्ि-

१ च्‌. ध्ये प्रयमाः ॥२क, "नु--पू*।३ ल्ल. एवाभि'।

[अ.१२पा.१अभघे.२-३] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। ६६७

ब्रूमः--यदयपि (न्वर्थः परोडाशस्योपकारः' इदयेतारशं शाच्रं नास्ति, तथाऽप्य- यमुपकारोऽयेप्राप्तो न निवारयितुं शक्यते । यथा प्रदीपस्य वेदिकां निर्मितस्यायेिद्ध मागेपकाङञकत्वमनिवायम्‌, वथा पशुतत्रमध्येऽनुष्ठीयमानस्य पुरोडाशस्य पश्वधेरद्रूप- कारः केन वार्येव । तस्मात्‌ू-भन्या्थरप्यस्तूपकारः ॥

( दितीये-पुरोडारे, आनज्यभागयोः कतत्पताधिकरणे पूतम्‌ )

च्ल, (कि क त. क जामनः परतन्त्रतवापत्तः खतन्नप्रातषधः स्यात्‌ ॥५७॥ दिवीयाधिकरणमारचयति-- आज्यभागो पुरोडाशे न स्तः स्तो वाऽस्य चोदकः ॥ लपस्ततो न तो मेवं प्रयोर्गाशस्य खोपनात्‌ ॥ ३ ॥

(नै तो प्रो करोषि” इति निपेवादाञ्यमागयोः पशावमवि पुरोडाशे प्रसङ्ग. पिद्धिनांस्वि । तवस्तौ विचार्यवे । तत्र "परोडाश आज्यभागौ न स्वः" इति वावत्या- घ्रम्‌ । कुवः-पुरोडाशविषयस्य चोदकस्य लुप्त्वात्‌ । भन्यथा प्रयाजाद्रीनामपि पुनरनुष्ठानापत्तेः । इति प्रपे-

ब्रमः--न तावत्परोडाशे चोदको लप्यते, वाषकामावात्‌ । पूर्वाक्तप्रसङ्कपिद्धिस्तु प्रयोगवचनपेव बाधते न चोदकम्‌ । अन्यथा प्रयाजादीनां प्रोडशाङ्गत्वाभावेन प्रसद्कपि दवेरप्यवक्तव्यतवात्‌ । ननु--प्रयोगवचनवापेऽप्यान्यमागौ न स्वः--इति चेत्‌ । न, आन्यभागे प्रवि बाधिकायाः प्रसङ्गसिद्धेरमावाव्‌ । ववः प्रसङ्गसिद्धाङ्ग- विषयप्रथोगांशस्यैव बाघादवाधितेन प्रयोगवचनांशेनाऽऽन्यमागावनुष्षीयेवे | यथा

> ७

देवदत्ते यज्ञदृत्तयानमारूढे देवद्त्तयानं निववेते, न वु वघ्ाठंकरणादिवाषनम्‌ ॥ ( ततीये- सोमे दार क्वेद्यकरणाधिकरणे पञे-<-९ ) चि ४9 ४ के ® $ ५ न ४9 नानाधलवास्साम दशप्रणमासप्रहृताना बदक्म ९, स्याद्‌ ॥ < ॥ अक्रम वा कृतदूषा स्यात्‌ ॥ € ॥ तृतीयाविकरणमारचयवि-

सोमे वेद्यां कृतायां यदिष्िप्रकृतिक भवेत्‌ ॥ भ (9 अ {~ € क षे {9 तत्र कविषटिकी ठेदिन वा, वेदिस्तु सामि ॥४॥

व व क

१ज. घ. क्कार्थनि"। रख.च, ज. दच्व.ज. तौ नपश । ३च.ज. दघ ग्रा ।ख. > "गवाध्येऽप्याण | ४ ज. "्योगाद्रस्ै" | ५. च.न. द्व, न. नुष्प्येते। ६ ज. `दिवादद।

६६८ शरीमाधवप्रणीतः- [अ०रपा०१अि०४-५]

प्रचाराय हविःसादनाय कार्येष्टिकीं प्रथक्‌ ॥ मेवं सादृनमप्यत्र कतुं शक्यं ततोनसा॥५॥ साङ्गपधानहविःप्रचाराय कृतायां सोमिक्यां महवेद्यमिवेष्टिपरूविकह विषां सादयितुं शक्यत्वाद्थगेिकी वेदिनं काया ॥

थ--सोम्पचवोदिहामस्येषटिकपत्ररनुष्टानाधिकरणे सूते ५०-९१) पात्रेषु च प्रसङ्गः स्याद्धोमाथलाव्‌ ॥ ३०॥ न्याय्यानि वा प्रय॒क्तत्वात्‌. अप्रयक्ते प्रसङ्गः स्यात्‌ ॥ ११ ॥ चतुथौयिकरणमारचयति-- सौम्पचवादिहोमः कि सोमिकेरेषटिकेरुत ॥ कौर्यसिद्धेः सोभिकेः स्याद्वैगुण्यादिरैणएिकेः ॥ ६ ॥ मि यहचमपेषुं प्रयुक्तेषु प्वतेमाने सौम्यचरौ सवनीयपुरोडाशेषु च सोमिकैयंह- चमसेहोमः । कुवः-तेर्हातुं शक्यत्वेन कायसिद्धेः | इति चेत्‌- भवम्‌ । वैगुण्यप्रसङ्ात । ज॒हसुरादिभिः कत॑व्यस्य यहादिभिः के वैगुण्यं स्यात्‌ ।

क 2.१ ०

विधन्े च सोमे परयुक्ता देष्टिकलुवादयः । तस्मात्‌-अवैगुण्याथमे्िकहोमः ॥

( चदु

^

क

( पश्चमे-- शामित्रे पथपरोडाशश्रपणाभावाधिकरणे सूत्रम्‌- ) शामित्रे च पश्चुषरोडाश्चो न स्यादतरस्य प्रय॒क्तताद्‌ ॥ १९॥

पथमापिकरणमारचयवि-

५५ श्रप्यः पथुपुरोडाशः शामित्रे ऽग्रावथोदिते ॥ रारामुलीयनाश्नाऽऽद्यः पथ॒तच्रगतत्वतः ॥ ७ ॥

* षट्स्वपि पुस्तकेषु संदेपूवपक्षप्रन्यानुपरन्ध्या शाच्रीपिकास्थ एव टिख्यते--ज्योतिषशेमे यानि महावेयां कृतायां दरीपृणमासपरङृतीनि कमणि प्रवतेन्ते, तेषु महव मदेन प्राकृती वेदिः कतेव्या, न, इति संदेदहे-ययप्यङ्गप्रधानाथ महावेदिः, तथाऽपि प्रचारभव्वान्न दविरासादनाथायाः प्राकलयाः

कार्ये साधयति, इति तदर्थं प्राकृती कर्तव्या--इति ॥

१ ज. च. "नाथां का" । २ कच. ज. इ. ज, कायैतिद्धौ ।३च. "षु प्रव ।४क, ख. च. अ, 'दिर्भिर्वेगु"। ५ज. च्च, “ते यदि वोदि"

[अ०१२पा०१६अबि०६] जेमिनीपन्यायमाखाविस्तरः । ६६९

श्रपणं विहितं गाहंपत्ये सोऽत्र प्रयुञ्यते ॥ प्रागवंरापवेभागेः च होमवेगरण्यहनये ॥ ८ ॥ अग्ीपोमीयादिपशुः शामित्रेऽ्यौ श्रप्यवे | तवः-प्शुतत्रमध्यपावी पशुपुरो- दाज्ञोऽपि तत्रैव श्रपणीयः । इति चेत्‌ । मेवम्‌ । प्रको परोडाज्ञश्रपणं गाहप विहितम्‌ | स च गादेपयः सोमे प्रयुक्तः। पराचीनवंशशालाया अन्तः पवमाने परववैमानस्य शाठामुखीयनान्न!ऽभिषहितस्य पूे- परिंद्धचाऽऽदवनैयस्योत्तरवेदिनिष्पत्तेहध्वं गाहंपयत्वात्‌ । तस्मातू-अवैगुण्याय तन्न श्रपयितव्यम्‌ ||

(पष्ट-कांण्डपायिनामयनेऽभिरोत्नद्रव्यस्य प्राजहिते श्रपणाधिकरणे-सुतरम्‌-) श्रपणं चाग्िहोरस्य शारमुखीये न स्यावः प्राजहितस्य विमानाद्‌ ॥ १३ ॥

षृष्ठापिकरणमारचयति-- राखामुखीयवही किं न्नप्यतां कोण्डपायिने ॥ किंवा प्राजहिते बहवो, चोदकपराप्रितोऽग्निमः॥ ९ ॥ पाखंशे पिमो वद्धिमेवेतमाजहितोऽज सः ॥ अग्मिहोतरेतिनाश्नाऽऽप्रो नामाप्रो सिदित बरी ॥ १०॥ कुण्डपायिनामयनगवेऽ्चिहोत्रे यच्छरृषणम्‌, तच्छालामुखीये कन्यम्‌ । कुवः-- चोदकेन पाघ्त्वात्‌ । व॑था हि--प्रृविमूवेऽथिहाते गादंपत्ये श्रपणे विहितम्‌ | शाटागमुखीयश्च पूतरेमाहवनीयोऽपि सोमे गाहंपत्यः संपन्नः, “शाङामुखीय एषः, अत उर्यं गाहैपलयः"' इवि श्चतेः। स च द्वादशार्हगवापयनपरंपरया चोदकेनात् प्राठः | तस्मात्‌-वत्र श्रपणम्‌ । इति प्राप्- वरूमः--पाचीनंो पश्चिमवहवः पूवैपधिद्धुस्यगार् प्यस्य पराजित इवि पूवा चार्यसंज्ञा । स च प्राजदि वोऽथिहोत्रनान्नाऽचातिदिश्यवे | नामाविदशश्च डीघबु- द्िहेतुतया लिङ्काविदेशाच्तर॑लः | वच लिङ्ग प्रपराविरेशात्यत्रलम्‌) इति वक्तव्यम्‌ । तस्मात्‌-पाजहिवे श्रपणम्‌ ॥

१ क. स्तोजं। २क.च. ज. चछ. ज. नेष्चदहोः। ३क.ल.ज. न्नाव्रिहिः। ४च. "तिद्धद' । ज. छ. "सिद्धस्याऽ्ट' । ५ क. ख. ज. च, ज, "नीयोत्त'1 ९ क. "तिम्रि । ७ ख पथादहि। < च. 'ह्गतानामयनप । ख. न. गटूर्गणसत्रागवामय्रनप । ९ च, "वट इ । ख. "वटः । तद्नङगापरंपरयाऽति" । ज. छ, "वटः । ^तद्ि्गपरंपराति" । १० च्ञ । ^ति (फंच व ।

६७० श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१२पा०१अदि०७-९]

हत ह वि्धानशचकटान्यशकटेनीषधद्र- व्यकपु रोडाशनिवापाधिकरणे

हविधाने निवपणाथं साधयेतां प्रयक्त- ताद ॥ १९ ॥ अप्रसिदिवाऽन्यदेश- त्वासपधानवेगरण्याद््वेगण्ये प्रसङ्गः स्यात्‌ ॥ १९८ ॥ अनसा च दृश्चनाद्‌ ॥ १६॥

पप्तमापिकरणमारचयति- हपिरधानोष्वेकारे किमोषधाथमनोन्तरम्‌ ॥ नास्त्यस्ति वा, न शक्तत्वादेशभेदादिनाऽन्तिमः॥ १९॥ पोविषटोमे हविधोननामकयोः हकरयोः प्रववेनादृष्वेमौषषद्रम्यकाणां प्रोडा- खानां निवोपाय तयोरेव शक्तत्वान्न इाकटान्वरमन्वेष्यम्‌ । इति चेत्‌ । न । देशमेदाव्‌ । महवेचयां मच्रपूवैकं प्रवत्यै हविर्घानमण्डपे इविधानाख्ये शक्रे स्थापिते । निवापस्तु गादेपद्यात्पक्चिमे देशे । किंच-अस्यच तृतीयं शकटम्‌, “अनांसि प्रववेयन्वि” इति बहुवचनोक्तेः । तस्मात्‌-शकटान्तरे निवापः ॥

| सूत्राणि १४-१९)

( भष्टमे--प्रायणीयादिषु दीक्षाजागरणस्याभावायिकरणे सूत्रम- ) तदयुक्तं च कारुभेदात्‌ ॥ १७ ॥

सष्टमाविकरणमारचयति-

दीक्षाजागरणं प्रायणीयादों तद्भवे वा ॥

अदृष्टाय ततस्तत्स्यान्न रक्नाथत्वतोऽन्यदा ॥ १२॥ दूक्षाकाखादन्यकाले यद्यपि प्रायणीयादिकम्‌ । तथाऽप्वदृ्टाथं जागरणं प्रसङ्गा

त्सिध्यति । इति चेत्‌ ।

न । वस्य रक्षाथेत्वाव्‌ | वतः कालान्तरे पथकतेन्यम्‌ |

( नवमे--विहारभेदेन मच्रमेदाधिकरणे सूतम- ) मन्त्राश्च संनिपातिखात्‌ ॥ १८ ॥

नवपाधिकरणमास्चयति-

१ क, “श्विमदे°।

[अ.१२पा.१अबि.१०-११] जेमिनीयन्यायमासाविस्तरः । ६७१

विहारभेदं निवोपमन्रादेस्तच्रता नवा॥ तच्रं द्वयोः स्मरतेः सिद्धेरुत्तमोक्त्या पएरथग्भवेत्‌ ॥ ९३ ॥ वरुणपवापेष्वध्वयपतिपरस्यानोर्विहारमेदेऽपि म्त्रष्वेकेनैव पठ्यमानेपूभयोरथस्मृ- विसिद्धस्वन्नम । इवि चेत्‌ । मेवम्‌ । “निवेपामि” इदयुत्तमपरूषायस्य पाठमन्वरेण स्मरयमावात्‌ । तस्मात्‌- योः पृथक्रपाठः ॥

( द्शमे--दीक्षणीयादिष्वगन्यन्वाधानस्पाभावाधिकरणे सत्रम-- ) 9 ० 4 [ (२ न धारणाथवास्सामरग्न्यन्वाधान न विद्यत ॥ १९॥ द रामापिकरणमारचयति- अन्वाधानं दीक्षणीयादिषु स्यान्नास्ति वाऽस्ति तत्‌ ॥ चोदकान्नास्ति सोमिक्यविहारेण धृतसतः ॥ १४॥ दुक्षणीयादिष्वन्वावानं कवेव्यम्‌ । चोदकपराघ्रत्वात्‌ । इति चेत्‌ । न । अयिषारणायमन्वाषानम्‌ । वच्च वारणं दीक्षणीयादिभ्यः प्र चीनेन सोमि- केनैव विह्रणेन सिद्धम्‌ । तस्मात्‌-- अन्वाधानं नास्ति ॥

( एकादशे-दीक्षणीयादिषु त्रतोपायनाभावाधिकरणे सूत्राणि २०-२३ ) तथा व्रतमुपेतलात्‌ ॥ २०॥ पिपर क, क ® कि ९ (तंपधाच ॥ ९१ ॥ सयगादातं चत्‌ ॥ २२॥ न संयागष्थक्टात्‌ ॥ २३॥ एकाद्‌ शापिकरणमारचयति- व्रतोपायनमेप्वस्ति न वा, चोदकतांऽस्ति तत्‌ ॥ उपेतस्यापरित्यागे विरोधाननास्ति तत्पुनः ॥ १५ ॥ रयवचने व्रह्मचयौदिसकल्प रूपं व्रतं सोमार्थ पू्ैमपेतम्‌ | तच्चा ऽऽ सोमसमाघरेन परि लक्तव्यम्‌ | तच पुनरूपायनं विरुध्यते । अग्रे व्रतपते व्रतं चरिष्यामि” इत्य- यमुपायनमघ्रः | न हि चयमाणे त्रवे चरिष्यामि" इवि प्रयोगः संभवति | तस्मात्‌- प्रदसिद्धं ततम्‌ ॥ #* घट्‌स्वपि पुस्तकेषु संशयप्वपक्षमन्स्यानुपटन्वलात्‌-^“तचैव ( दीक्षणीयारिष्वेव ) प्राकृतं तरतो पायनं कतव्य, न वा, इति संरये--कतय्यम्‌” इति प्राप्त“-इति शाल्लदीपिका स्मतव्या ॥

१ ख. 'सिद्धिस्तः। २ ख. निवरपानि।३ क. स. 'मिकवि"। ४. ज, सृ, प्राचीनेनेव । ५क.च. ज, छ, अ, 'नत्रतचः । ६५, च, पियक्तम्‌ ।

---- ----- - ~

६७२ श्रीमाधवप्रणीतः-[{अ०१रपा०१अाव ०१२-९३]

( दरादशे- एेषटिकेष्वगन्यन्वाधानाननुष्टानाधिकरणे सूत्राणि २४- २८) €^ € = र्थ ग्रहणाथं च प्रवमिष्टेस्तदथतात्‌

कि क

॥ २९ ॥ शषवदिति चेव्‌ ॥२५॥ न वैश्वदेवो हि ॥ २६॥ स्याहा व्यपद्‌- शात्‌ ॥२७॥ न गुणा्थवात्‌ ॥२८॥ दराद्‌ज्ञापिकरणमास्वयति- परिग्रहाय देवानामन्वाधानं भवेन वा ॥ असिद्धत्वाद्वेन्मेवं वैश्वदेवेन सिद्भितः ॥ १६ ॥ धारणायेमन्वाधानं प्रसङ्कात्सिध्यतु नाम, देवतापरियहायं तसिद्धत्वातपुनः कवै- व्यम्‌ ¡ भन्वाानमन्रस्य देववापरिहाधैतमपि द्शेपृणेमासयोरा्नायते--““ममा्े वर्चो विद्वेष्वस्तु इलचि गह्वावि” इति । नैतद्युक्तम्‌ । देवतापरिअ्रहस्याप्यत्र विद्यमानत्वात्‌ । तथाच श्रूयते--““आ्रा- वैष्णवमेकादशकपाठं निवेपदीक्षिप्यमाणः, अञ्चिरवमो देवानां विष्णुः परमः, यदाग्रा- वैष्णवमेकादशकपाछं निवेपाति देवता एवोभयतः परिग्रह दीक्षते" इवि |-- प्रधानदै- वतानामिवाच प्रियः, नङ्कदेवतानाम्‌---इति चेत्‌ । एवमपि विश्वदेवापरिगरहेण सवेदेवपरिय्रहः सिध्यति, विश्वशब्दस्य सवेशब्दपयायत्वात्‌ । तस्मात््--न एथग- न्वाधानम्‌ ॥

( जयोदशे-एषिकेषु पत्नीसंनहनाननुष्टानापिंकरणे- पूवम्‌ )

सनहनं च दत्तात्‌ ॥ २९ ॥

्रयोदशापिकरणमारचयति-- पनीसनहनं कार्यं चोदकादिति चेन तत्‌ ॥

बन्धवासरोधारणयोर्योक्त्रवन्धनसिद्धितः ॥ १७॥ | यद्दृष्टाय वन्यः, यदि वापोधारणं दृ्टपयोजनम्‌। तदुभयमपि सौमिकेन योक्ज- न्नेन सिध्यति । ““योकन्ेण पल्लीं संनह्यति" इति सोमे विधीयते । तस्मत्‌- भ्रसद्गपिद्धं पल्नीसंनहनम्‌ ॥

१ क. “रिग्रहणाथे* । ज, शरिहाराथे" | २ क, गरृहणामि । ३ क, स° ज. दीक्षितः । > च, बन्धेनसि'। ५ख 'दिचवाः। स. दि षावा"| ६ क, प्रयङ्ग"।

[म.१२पा.१५अपि.१०- १७] जेमिनीयन्यायमाखविस्तरः। ६७३

( चतुदगे-एेष्टिकेष्वारण्यभोजनाभावाधिकरणे-सूत्रम-- ) जन्यविधानादारण्यभोजनं न स्याद्‌ उभयं रहि ठच्य्थम्‌ ॥ ३० ॥

चतुदेशापिकरणमारचयति-- आरण्या्ञनमन्रास्ति चोदकपराप्रितो यदि ॥ बृत्पथंत्वेन तत्सिद्धं सोमप्रोक्तात्पयोत्रतात्‌ ॥ १८ ॥ स्पष्टोऽथः |

( पश्दशे-एषटिकेष रोषभक्षानुष्टानाधिकरणे-- सृत्रम्‌-- ) सोषभक्षास्तथेति चेत्रान्याथवात्‌ ।॥ ३१ ॥ पश्चद्साधिकरणमार्चयति--

यजमानगता भक्ष्या न सन्त्यारण्यवद्यदि ॥ न वृत्पथा इमे किंतु कतेत्पाः प्रतिपत्तये ॥ १९॥ इढापाशि भक्षाणां प्रतिपरययेत्वं षषे निरूपितम्‌ ॥

( षोडशे-एएिकेष्वन्वाहायंदानाभावाधिकरणे सूतरम्‌- ) मतला परिक्रयः ॥ ३२ ॥

पोडशाविकरणमारचयति--

अन्वाहार्योऽत्र दातव्या न वाऽऽद्यः सोममात्रगा ॥

गवादिदक्षिणा यस्मान्नाऽऽनंत्यन्तरवजनात्‌ ॥ २० ॥ ८ गोश्वाश्वश्च '--इत्यादिदृक्षिणा प्रवानस्येव, न॒तदङ्गानाम्‌ । ^“ दक्षिणाः

मस्य” इत्यभिधानात्‌ | अत इृष्टिपु चोदकपप्रोऽन्वाहार्यो दवग्यः ॥

मेवम्‌ । सोमप्रयोगमध्यपाविनीपु एयगानंलयमावात्‌ । तस्मात्‌-न दावव्यः |

(सदशे-रेष्टिकेषु ोपभक्षस्य संस्कारा्थतया कतेव्यत्वाधिकरणे सूत्रे ३२-३४) शेपमक्षास्तथेति चेत्‌ ॥ ३३ ॥

१ च. "तासो ब्र । २क.ख.ज, सष, ज. मक्षा। ३ क. प्रतिपद । ४ क, नन्व तदव" | च. "नन्यतरव' । ५ क, ज्ञातव्यः । ६ क, 'नन्यभा' । ८५

६७४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ.१२पा.१५अपि.१८-१९]

न कर्म॑संयोगात्‌ ॥ ३ ॥ सष्दशाधिकरणमारचयति- अहतविगभक्ना निवरतेरन्यद्यन्वाहायेवन्न तत्‌ ॥ याजमानवदेतेषां कायंत्वासपतिपत्तपे ॥ २९१ ॥ इदं च प्रतिपस्यथेत्वं दृशमाष्याये वर्णितम्‌ ॥

( जष्टादशे-देषिकेषु होतुैरणसद्वावाधिकरणे सराणि ३५--४१ ) प्रवरत्तवरणासप्तितन्ते वरणं हतः क्रियेत ॥३५॥ ब्रह्माऽपीतिं चेत्‌ ॥ ३६ ॥ न प्रादनियमा- तदथं हि ॥ २३७॥ निर्दिष्टस्येति चेत्‌ ॥ २८ ॥ नाश्चुतिखात ॥ ३९ ॥ हतुस्तथेति चेव ॥ & ॥ न कमसंयोगाद ॥ ९१ ॥

ज्र [दरावकरणम्रारचयात-

नेता वरणं होतुरस्ति वाऽऽनत्यभावतः ॥ नास्त्यन्वाहायवद्धमकृच्वादत्रेष्टिवट्रषेत्‌ ॥ २२॥ यथेतास्विष्टषु एथगानत्यमावादन्वाहार्यो नास्ति, वथा हीतुवैरणमपरि नास्ति । इति चेत्‌ । न । वरणस्य षमोयेत्वात्‌ । दृशेपुणेमासेष्टावपि धमाँथेमेव वरणम्‌ | वरणात्पागपि सामिपेनीषु होतुः पवृत्तत्वात्‌ | न हि पवृत्तस्य पुनरानविः कवेव्या । तस्मात्‌-परङ-

ताविवाजापि धमाेमेव वरणं कायम्‌, न त्वानयर्येन सौमिकवरणेनास्य प्रसङ्गसिदिः॥

=-=

(एकोनविंरो-आतिथ्पायां बर्हिषः प्रतिकं पोक्षणाभावाधिकरणे सूञे४२-४२) यन्नो रपच्युपदेशे निष्टितकमप्रयोग- भेदासतितन्तरं क्रियेत ॥ ५२॥ न वा कृततवात्तदुपदेशो हि ॥ ४३ ॥

एकोनविंशाविकरणमारचयति-

१कृ.च,ज ग्ज. "त । यज्। २ ख. प्रतिप्रस्यथं। ३ ज. शद्थलेन। ४ज. ञ्ञ. प्रसङ्गसिद्धिः ।

[अ.१रपा.१५अि.२०-२१] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः । ६७५

आतिय्पादिगते बहिष्युक्षणादि प्रथग्रवा॥ भाद्योऽतन्नपरसङद्कखान प्रसङ्खानिवारणात्‌ ॥ २३ ॥ “यदातिथ्यायां बहिः, वदुपसदाम्‌, वद ग्रीषोमीयस्य'” इवि श्रुतम्‌ । तच बाहईि- ब्रयाणां साषारणमिति चतुर्थं निरूपितम्‌ । तस्मिन्सावारणे बर्हिषि पोक्षणादिसंस्कारः प्रविकमे एयगनुष्ठेयः । कुवः-तत्रप्रसङ्गयोरत्रासंभवात्‌ | न तावत्तत्र मस्ति, दैशेया- गच्नयवदेककाटीनल्वाभावात्‌ । नापि प्रसङ्कः, एकस्य तत्रमध्येऽन्ययोरपठितत्वात्‌ । इति प्रप-- ब्रुमः--र्बाईिष एकतवात्सरत्पोक्षणादिभिः संस्कारे पुनःपोक्षणाद्यपक्षा नासि । ते च प्रोक्षणादयः प्राथम्यादाविथ्यायां कायोः । वत उपसत्छग्नीपोमीये च प्रसङ्ग सिद्धिनं वारयितुं शक्यते ॥

( विंरे-आतिय्यायां स्तरणमच्राब्रत्यधिकरणे सूचम्‌-- ) देशष्थक्खान्मन्त्रो ओयावर्तते ॥ ४ ॥ विंशाविकरणमारचयवि- तजाऽऽस्वरणमनच्रस्य प्रष्ो यदिवा भिदा॥ आद्यः प्रोक्षणवन्मेवं देरस्तरणभेदतः ॥ २४ ॥ तस्मिन्नापिथ्यावर्हिषि “ऊगोन्रदसं तां स्तृणामि" इवि य आस्वरणमत्रः, तस्याय्रीषोमीये प्रसद्धपिद्धिः स्यात्‌, परोक्षणादौ वदशेनात । इति चेत्‌। मेवम्‌ । आतिध्यायाः प्रावंशो देशः, अभ्रीषोमीयस्योत्तसेदिः । ववो `देशमेदवः

® = क, €

स्वरणमेदे सति तत्संनिपातिनो मश्रस्याप्याववेनीयत्ात्‌ ॥

वर्षो देशान्तरनयने संनद्‌- नहरणमन्नयोरप्यागाधिकरण + = _ = @ न न +~ सनहनहरणं तथोतं चत्‌ ॥ ५५4 ॥ नान्याधवात्‌ ॥ «६ ॥ एकविंशाषेकरणमारचयति- संनाहे हरणे मन्रावावर्स्यो कि न ाऽग्रिमः॥ पवंवनेदशं कायं प्रकृतो तदभावतः ॥ २५ ॥ आविथ्यादेशे संस्कवं बर्हिः संनह्याय्चीपोमीयदेशे यदा नीयते, वदा सनहने

( एकवंशे- | - सूत्रं ४५-४६ )

१ज. व, साधनामिति। रज. स्र, दद्षेगतयाः । ३. ^रपिप।४च.ज.घ.ञअ, तच्र स्त" । ५ क. न्, उणां। ज. ध. उण। ६५ स्न, च. ज. न्च, ज, देमेदेन ।

६७६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१२रपा०२अपि०१]

हरणे च--““इन्दराण्यै संनहनम्‌''--““वहस्पते मूत्रा हरामि! इति यो मन्रौ, तौ स्तरणवदाषवेनीयो । इति चेत्‌ । मवम्‌ । प्रतौ ठवनदेशादानयने कायं तौ मश्रौ दष्टो, न तु गाहेपलयादाहवनीयं प्रयानयने । भतोऽतापि परागेशादुत्तरवेदिं प्रयानयने तौ मश्रौ न चोदकात्पापुवः | इति श्रीमाधीये नेमिनीयन्पायमालाविस्तरे द्वादशाध्यायस्य

प्रथमः पादः॥९॥ अन्न पादे भादितः अपिकरणानि २९१ <६०

सूत्राणि ४६ २५२२ ( भथ द्वितीयः पादः )

( प्रथमे-विहार्वेदिककमेमानाथेताधिकरणे सूत्राणि १-७ ) विहारो खौकिकानाम्थं साधयेसभखाव्‌ ॥ १॥ मांसपाकप्रतिषेधश्च तदत्‌ ॥ २॥ निरदंशाहा वैदिकानां स्यात्‌ ॥ ३ ॥ सति चौपासनस्य दुर्घनाव्‌ ॥ ¢ ॥ अभावदशै- नाच्च ॥ ५ ॥ मांसपाकों विहितप्रतिषेधः स्थादाहूतिसंयोगाद ॥ & ॥ वाक्यशेषो वा दृक्षिणेऽस्मित्रारभ्यविधानस्य ॥ ७॥ द्विघीयपादस्य प्रथमाधिकरणमारचयवि- सर्वाथा वेदिकार्थो वा विहारः, शक्तिमच्वतः ॥ आद्यः, प्रत्यक्षवचनैनिराकादक्षत्वतोऽन्तिमः॥ १ ॥ विहारो गाह॑पयादिक्िविषोऽभचिः । स च शक्तवाहलौकिकदहनपचन-- वैदिका. चिहो्रादिग्यवहारादंः । इति चेत्‌ । | मेवम्‌ । “गाहपले हवीषि अपयन्ति! ('दृक्षिणाय्मावन्वाहायं १चपि, ^आह्‌- वनीये जुह्व ि” इलेवादश्ैः मत्यक्षवचनेर्निराकाद्नाणां गाहपदयादानां ठौ किका्े-

त्वायोगाव । तस्मात्‌-अथिहोत्रादिवेदिका् विहारः ॥

) ज, चच, पचन्ति! २अ, ज़होति | ३ च, "किकत्वा* ।

[अ०१र२पा०२अभि०२-३] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः | 2७७ ( द्वितीये-वनी यपो पशपरोडशस्प कर्तैव्यताधिकरणे सुत्राणि <-१० )

सवन 4 दिद्रापिधानार्थलासश्चुरोडाशो न स्यादन्येपामेवमथतवात्‌ ॥<॥ क्रेया वा देवताथखात्‌ ॥ ९ ॥ लिङ्गदशंनाच ॥१०॥

दरतीयाधिकरणमारचयति- सवनीये पुरोडाशोऽतिदिष्टों नोत विद्यते ॥ अन्यैः पिधानतो न स्यादेवसंस्कृतये भवेत्‌ ॥ २॥

अम्रीषोमीयपशो विहितो यः पुरोडशः, स च्छिद्रेपिधानायैः | “शुषिरो इवा एतर्हि परुः, यर्हि वपामुत्छिदति, यदुव्रीहिमयः पुरोडाशो मवति, भरिहिष्या अच्छिद्रवाये” हृति श्रुतैः । प च पुरोडाशः सवनीये परशौ चोदकपाप्ोऽपि न कतेग्यः । सवनीये विदितेरव पृरोडञेस्तच्छिद्रपिवानात्‌ | “अनुसवनं सवनीयाः पुरोढाशा निरुप्यन्ते, अपिहिया अच्छिद्रवाये'" इत्युक्ततात्‌ । इति प्रा्ि-

य

ब्रूमः--पुरोडाशञस्य पश्ुदेवतासंस्कारायंतवं दृश्ञमस्य प्रथमपादे ( अमि० ९)

`©

निङूरिवम्‌ । परिषानवाक्यं त्वथेवादः । तस्मात्‌--चोदकपाघः पुरोडाशः कतेव्यः ॥

( वृतीये-सवनीयपरोडाशे ह विष्कृदाह्वानस्याभावायिकरणे पूत्रम्‌-) [कष्य क ण्ट भ हविष्डृरसवनीयेषु न स्याखङृतों यि सर्वाथा पशं प्रयाहूता सा कयादि्यमानखापर्‌ ॥११॥ तृतीयाषिकरणमारचयति-- सवनीये पुरोडाशे स्यादाहूतिहंविष्कृतः ॥ न वाऽतिदेशात्स्यान्मेवं पन्वाहानालससक्तितः ॥ ३ ॥ ( *सवनीयप्रोडाशस्याऽऽयेयपुरोडाशविकृवित्वात्‌ परुविवद्विकूविः केवेव्याः ष्त्यतिदेरेन हविष्छृद्‌ानं तत्र कवग्यम्‌ । इति चेत्‌ । मेवम्‌ |) पशौ रतेन हविष्ठदाद्वानेन पृरोडाशारिष्वपि प्रसक्ततवान्नास्त्याहानम्‌ । यद्यपरि--ओौपधार्थं ह विष्छदाहवानं पशो नास्ति, वयाऽप्येषा रुतवाचिन्वा ॥

# भयं धनुराकारचिदद्रयान्तगतः पाटः-क, ख, च, ज, ज, पृस्तक्रेषु नोपटच्धः । केवटं “ष” पुस्तके वुटिपूरणायैव छिलितः ॥

१ज. छ. "द्विधा" ।२च. ज. व. अ. सुषिरो । ३ क. क्ष. भ. "ति्न्यति। क पतो ब्रीहि" । ५ क. ल. च. ज, छ. ज. निरूप्यन्ते । ६ क, ख, च, "दादृति' | ७ च, -न्ताऽस्तु । च ।

8७८ श्रीमाधवप्रणीतः- [ज०१रपा०रभधि०४-५] ( चदुर्थ-तृतीयसवने ह विष्कृदाहवानस्पापुनराबृच्यधिकरणे सूत्रे १२-१३. )

र ( ५ ( (९ [3 कि नि पचा ठ सदत अिधानात्तातावत्तवान्‌- = वि (~ अ कृषु स्वात्तास्याश्न्वाश्ापटरक्तायः ८ नि त्वात्‌ ॥ १९ ॥ यांगहरा यज्ञाय क ऊ ४9 तदिमोके विसगः स्याद्‌ ॥ १३ ॥ चतुथोधिकरणमारचयति - अस्त्याहूतिश्वरौ सोम्ये नास्ति वा, पशपाकतः॥ निवृत्तत्वादस्ति. मेवमनिवृततेः पुरोत्थितेः ॥ ४॥ त तीयस्तवनीये ये सौम्यचवादयः, तेषु इविष्ठदाहवानं पुनः कवेन्यम्‌ › पश्वपमाहू- तायास्तस्याः पर्युपाके निष्पन्ने सति निवृत्तत्वात्‌ । इति चेत्‌ । मेवम्‌ । प्ररुतौ पल्नी्याजेभ्य ऊर्वं हविष्रवः पल्या उत्थानं वाक्येन विहि- तम्‌, पशावपि ततः पूवं निवृच्यमावाद्र | तस्मात्‌--वत्कारीनेषु सोम्यचवौदिषु नास्ति प्नराद्वानम्‌ |

( पञ्चमे-निशि यज्ञेऽमाबास्यातच्नप्रयोगाधिकरणे स॒ध्राणि १४-१< » निशि यज्ञे प्राकृतस्याप्रतिः स्यासपत्यक्षशिष्ट- त्वात ॥ १४ ॥ कार्वाक्यभेदा्च तन््भेदः स्याव्‌ ॥ १५॥ वेदयुद्धननव्रतं विप्रतिषेधात्तदेव स्यात ॥ १६ ॥ तन्मध्ये विधानाहा तत्तन्ता सवनीयवत्‌ ॥ १७॥ वेगण्यादिभ्मावर्हिन साधयेदग्न्याधानं च यदि देवताथम्‌ ॥ १८॥

पञ्चमापिकरणमारचयति-

निशि यज्ञे दशंतन्रं नोतास्त्येतन देशगे ॥ तच्रमध्ये विष्यभावादस्त्यथात्तद्विधानतः॥ ५॥ "'अग्रये रक्षो प्रोडाशमष्टाकपालं निवपेत्‌, यो रक्षोभ्यो बिभीयात्‌" इदि

१ कर ख. च. स््याहुतिः । २ च. परः स्थितेः । च. परा स्थितेः । ३ ज, "दाह" ।४क स्.च.ज. ज, म । सकृदाह" ।५च. दारिके ।

[अ ०१२पा०२अषि०६-७] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः । ६७९

विषायेदमान्नातम्‌---“अभमावास्यायां निज्ञि यजेव” इवि । एतस्मिन्यज्ञे दशेयाग- स्याङ्तश्रं न ॒प्रसन्यते | कृतः--दशाकमेणस्तन्र मध्येऽस्य रक्षोघ्रस्य विध्यभावात्‌ | यत्तु-भमावास्यायाम्‌" हवि पद्म्‌, तत्कारपरम्‌ । कमेपरत्वे लक्षणापत्तेः । अवा न वाकयात्श्रमध्ये विधिः | प्रकरणं तु भिद्यते, काम्येष्टकाण्ड एतस्य पाठात्‌ | इति प्रप-

ब्रूमः-- मा मूद्राक्येन प्रकरणेन वा तन्नमध्ये विषः} वथाऽपि-अमावास्वाकाठे दशेकमेणः परकरान्तत्वेन निशि क्रियमाणो यागोऽयेवश्ञादशेकमेतन्र मध्यपावी मवति | तस्मात्‌-अचास्वि प्रसद्गसिद्धिः॥

( ष्ष्र--विकृतिष्वप्यारम्भणीयानुष्टानाधिकरणे सूत्राणि १९-२१ ) जारम्भणीया विकृतो न स्याकृतिकारुमभ्यला- कृता एनस्तद्र्थेन ॥ १९ ॥ स्यादा कारस्याशेष- भूतत्वात्‌ ॥ २० ॥ आरम्भविभागाच्च ॥ २१ ॥

षष्ठाधिकरणमारचयति- आरम्भणीया सर्पादौ नोत स्यान्न प्रयोगवत्‌ ॥ क्रत्वथां न प्रयोगां क्रत्वारम्भे ततो भवेत्‌ ॥ ६॥ द्दोपणेमासयोः प्रथमप्रयोगस्यैवोपक्रम आरम्भणीया, न प्रयोगान्तरस्य, हति नवमे (पा० १ भविन ११) निर्णीतम्‌ । भदौ रवस्य कतृसंस्कारस्य यावनी- वपयाप्तत्वाद्यथा न प्रयोगान्तर ारम्भणीया, तथां यावजीवलक्षणपक्‌ विकार. ध्यपाविनीनां सौयादिविकूवीनां नास्ति तदपेक्षा । इति प्रप्र- त्रमः--““ददोपणमाप्तावारप्स्यमानः'' इत्युक्तता्रत्वथां हिसा)न तु प्रयो गायौ | करवन्वराणि हि सोयौदीनि । ववः- प्रयोगान्तसेषम्यात्सोयोदौ सा कवै- व्या | न यावजीवकालः प्ेकृलयद्गम, कत षमेत्वेन द्वितीये (पार ४ अपि १) निर्णीवित्वाव्‌ । अवो नोक्तरक्षोत्न्यायोऽत्र प्रसरति । तस्मात्‌-नास्यत्र प्रसङ्गः ॥

( सप्मे- प्रधानानां धमेविरोषे बहूनां धमानुष्टानायिकरणे सूतम - ) विप्रातपिद्धधमाणां समवायं

ह व क ~ का ०

१ क, *मध्येऽभावात्‌ “अस्यां निदि पजेत' इस्येवमप्यस्य। २ क. नवाप्र । ३ क. ग्रा तथा सैीर््ादिपरमोगे । इति चेव्‌ | न । कत्वथौ हिसा । ४. श्या सोवादिप्रयोगे । इति चेदु मेवम्‌ । क्रत्वर्था | ५ क, खर ज. चत, प्रदृच्यगम्‌ । ६ ज. प्र नोक्तो र ।

६८० श्रीमाधवप्रणीतः- [न०शरपा०रजपि०७]

भूयसां स्याससधर्मखम्‌॥ २२॥

सप्तमापिकरणमारचयति-

या पञ्चदशरात्रस्य सुब्रह्मण्या्यकार्गा ॥ आग्नेयी स्यात्किमन्द्री वा प्रथमाहानुगण्यतः ॥ ७ ॥ अग्नेय प्रथमं चांहो विरोधानुदपाद्ङि ॥ न बहुतुग्रहादेन्द्रा कुछायत्यागनीतितः ॥ < ॥ पश्चदृशराचस्याञिष्टुल्थममहः । तस्यैका रूपोऽश्चिष्टत्पकविः । वचोपसत्काढौ- मसुव्रह्मण्याद्वानायेपियमाम्नेयी विहिता । वदेवद्विरविरूपे प्रथमेऽहनि चोद्कतः प्राप्रोति । इवरेषु चतदशखहःसं लखप्ररुत्यनुसारेणेन्द्री प्राप्रा । उपसत्काटीना- याश्च सव्रह्मण्याया अहगेणेषु तत्रं निर्णीतम्‌ । वथासत्यत्रोपसत्काीनसबह्मण्यायामा- येग्येन्योः कठहप्राप्रावस्जातविरोपरिवया प्रबस्य प्रथमस्याह्न आनगुण्येनाऽऽग्रेयी कायो । इति प्र्- मूमः--वहूनामह्वामनु्रहायेन्द्री कायो, “त्यजेदेकं कुलस्यार्थे” इति न्यायेन बहुत्वमपि प्राबल्यकारणम्‌ ॥ इद्भेवािकरणं वार्तिककारामिमतेनोदाहरणेनाऽऽरचयति-- सप्रयागसमहस्य वृधन्वत्याद्रचावुत ॥ वार््रहन्यावान्यभागारथ प्रथमल्वादधीन्द्रयोः॥ ९॥ दृरधमतिदेशेन प्राप आ्योऽन्तिमो यतः ॥ घृतं मध्वाप इत्येषां बहूनां बङ्ताचिता ॥ १० ॥ काम्येष्टिकाण्डे श्रयते-“अ्रये दत्रे पुरोडाशमष्टाकपाढं निवपेत्‌, इन्द्राय पदान पुरोडाशमेकाद्शकपालम्‌ , दयि मधु घतमापो पानाः, तत्ससषटं प्रानापरत्यं पञुकामः'” इति । पैतेषां च सप्तयागानां प्रयोगेक्यादानज्यमागौ त्त्रेणानुष्टेयो । तेष्वेन्द्रयाग दनद्राङ्भविकुतिः, दयियागः सांनाय्यविकतिः । तदुभयानुसारेण दशेषमोविदेशा- दाज्यमागयोः पररोनवाक्ये व॒घन्वत्यावचौ प्राप्तः । "मधु, धृतम्‌, अपिः" इत्येत ट्रव्यकाघ्लयो यागा उपांश्याजविकतयः। तश्नितयानसरेणं पृणमाप्षमाविदेशाद्राने- ्न्यावृच। प्राप्रुतः | तत्र--षएन्द्रयागः प्राजापल्ययामातपूत पाठतः; दृाषद्रव्य च मधुधृतोदकद्रन्येभ्यः पुत्रै पठितम्‌ | अतः प्राबल्याद्रुषन्वलो । इति परप "टीनसु" । ५ ज. च. "तगत ।९ ब्र, "रति। ७ ख. ज, श्च. तेषां। ८ क. ख. ल. "यागवि"। «त. ज. ष. णयः ।

[अ. ६रपा.रभधि.<-९] जेमिनीयन्पायमाराविस्तरः। ६८१

वरूमः-- यद्यपि धमां मुरूयस्य प्रथममवगम्यते | तथाऽपि मूयसामनुग्रहाय पश्व द्राध्यते | तस्मात्‌--वानेघ्न्यौ ॥

< पसख्याकानां धमविराधे अ । ॥ त्रे २३-२४ ( प्रथमस्येव धमानप्ानाधिकरणे द .

युख्यपवा पूव चादनाह्ाकृवतर ॥ २३ ॥ तथाचान्याथद्श्चनम्‌ ॥ २ ॥

अष्टमापिकरणमारचयति- आ्मविष्णवसारस्वतयोरिच्छाऽय युख्यगम्‌ ॥ आद्यो नियामकाभावादंन्त्यः प्राथम्पतो भवेत्‌ ॥ १९ ॥ ८।अाग्चवष्णवमेकाद शकपालं निपरपेत"", “सरस्वतीमान्यस्य यजेत" इति श्रूयवे- वच्-भाय्वष्णवस्येनद्राय्रविरुतित्वेन, सारस्ववान्यस्य चोपांशुयाजविक्‌पितेन)* आन्यभागमन्रविकल्पः । नियामकाभावात्‌ | इति चेत्‌ । मेवम्‌ । आय्रप्णवस्य प्रथमपठितत्वेन यु्यवार्तेजमनुष्ठानं युक्तम्‌ ॥

( नवमे-अङ्कगुणविरोधे प्रधानगुणस्येव प्राबल्याधिकरणे सूत्रम्‌- ) अङ्गगणविरोधे च ताद्थ्यात्‌ ॥ २५ ॥

नवमायिकरणमारचयति-- य इष्टा पथुनेपादो दीक्नाकारोऽथ सोमकः ॥ आदः प्ाथम्यतों मेवं प्रधानस्य बर्त्वितः॥ १२॥ {दीक्षा पवणि वा स॒त्या दीक्षा स्पालसथमत्वतः॥ सुत्या प्राधान्पतोऽन्या तु शेपत्वादपकृष्यते ॥ १३ ॥ ५५य इष्टया पना सोमेन वा यजेत, सोऽमावस्यायां पौणमास्यां वा! इति श्रयते | तज्--अङ्खमृताया दीक्ष्णीयेष्टेः प्रवानभूतायाः सुत्यायाश्वेकमेव्र पदेन वचनाद्रापवे । तच विरुद्रम्‌, ““एका दीक्षा विल्ल उपसदः) पश्चमी प्रसुतः” इत्यु-

# विकरतित्न प्रश्चाच्छन परववान्नैय्रामकष्य व्हल्वष्याभावादच्छयाऽऽ्ज्यमागमनच््रविक्रल्पा निधामक्रामावाव्‌ । इति च. ज. पुस्तकयोः पाटशिप्पणद्य इव भाति । 1 अयं काक्का कर क्ञन पुस्तकेषु नुटिता ॥

१ज. ष. "दन्तं प्राः | २ज. स्र. "तीमथाऽऽ्न्यरः। ३ ख. "गवि" । ४ क, 'तच्रमः | ज. "तद्म"! ५ ख. "धानायवः । ६ क प्त्पीं|७क छ. प्रत्तः । ८६

६८२ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ.१२पा.२रअभपि.१०-११]

~

पसद्विस्तयोपेध्ये व्यवधानावगमात्‌ | तत पर्वोक्ता्चविष्णवन्यायनेष्े प्रथमपदिवत्वादी- क्षणीयेषटिः पवेण्यनुष्ेया | तदनुसारेण दिनान्तरे सुल्याया उकत्कषः । इति पा्े-

ब्रूमः-- प्रधानत्वात्सुदयेव द्र्शेऽनुष्टेया । तद्नुसरिण शेषभूता दीक्षा दिनान्तरेऽ- पक्ष्यते |

( दरामे-परिधो परिधियपोभयधमानुष्टानाधिकरणे सतम्‌- ) परिषिद्यथंतादुभयधरममा स्यात ॥ २६ ॥

दरामापिकेरणमारचयति- परवथेपरिधी स्वीयधर्मो यद्रा द्विधम॑ता॥ मुख्यत्वादादिमांऽन्त्यः स्याननियोजनविधानतः ॥ १४ ॥ पशचमत चातमास्येषु “परिधौ पञ्च नियुञ्जन्ति" इति श्रयते । तत्र मौजेनादयः परिषेः खकीयधमाः । त एव मुख्यतवात्तसिमिन्ननुष्ठेयाः । न तु प्रोक्षणादयो यूपषमाः, षां परिविं प्रत्यमख्यत्वात्‌ । इति पाप्- ब्रूमः--यथाऽग्निपरिषानाथलरेन माजेनादीनां परिषिधमोणामनुष्टानम्‌। तथा यूप- कार्ये नियोजने परिषिविषानेन सूपवमोणां प्रोक्षणादीनामप्यनुष्ठानं युक्तम्‌ । ततो द्विषमेत्वम्‌ ॥

( एकादशे-परिधो विरोधिप्रपधमौननुष्टानाधिकरणे सूत्राणि २७-२९ > योप्यस्तु विरोधे स्यान्युख्यानन्त्यात्‌ ॥२७॥ इतरो वा तस्य तत्र विधानात्‌ ॥ २८ ॥ उभयोश्राङ्गसंयोगः ॥ २९ ॥ एकादशापिकरणमारचयत्ि- विरोधितक्षणाद्त्र कायं नो वा यतो यजौ ॥ ्यूपासत्तिस्ततः कायं न तद्रूपोपमदंनात्‌ ॥ १५ ॥ त्वकरसहि तत्वशयानताद्यः प्ररियिषमोः । तेषां विशोषिनस्तक्षणाच्छरयणादयो यृपधघमोः; | ते च यागे प्रयाप्त्नाः, यागनिष्पादकस्य पशोरङ्कं यूपे ववेमानत्वात्‌ । त्वकसहि तत्वादयस्तु नाऽऽसन्नाः; यागस्य निष्पादकं इतिः, हविषामाधारोऽच्चिः,

१ ज. द. दिशान्तरे | च. दिनान्तेषु। २ क, ख. च, निगुञ्जीत। ३ च. संमागादयः। ४च, ग॒पाः पन्तत ।५त्‌.चन स्तु! नया)

[अ.१२पा.२अवि.१२) जेमिनीयन्पायमालाविस्तरः । ६८३

अययरङ्ं परिषिः, परिधौ च ववेमानतात । तस्मात्‌--तक्षणारयः कायो; । इति पप्र १ [+ क क (क न~ क~ क ( स प ब्रमः--तक्षणादिना परिषिस्वूपर उपपर्दिवे सति कुतर परश्नियोजनं क्रियेव । तस्मात्‌-न कायोः॥

( दरदशे-स्वनीयपुरोडाशयोः परोरेव तच्रिताधिकरणे सत्राणि ३०-३२ ) पञुस्तवनायषु विकल्पः स्याहकृतश्चद्भयार्च- तिभरतव्वाद्‌ ॥ २० ॥ पाशकं वा तस्य वृद पिकराभ्रानाव. तदनथकं ककलप स्याद्‌ ॥३१॥

क (4 ४७ छ ध्न > ४ पञ्यात्च वप्रकर्षस्तन्नमभ्य विधाना ।॥ २९॥ द्रादशापिकरणपारचयति- सवनीयपुरोडश्ाः प्रातःसवनगाघ्यः ॥ सवनीयः पशुस्तत्र त्रित्वं किं विकर्प्यते ॥ १६ ॥ परोरेवेततिनियमो हच्वभावाद्विकल्प्यते ॥ पुनः प्रेपात्स्वरुपरस्तात्पशोरेव हि तंन्निता ॥ १७॥ यदीयतत्रमध्येऽथान्तरं, स तत्री । अपोन्तरं प्रसह्कि | वास्ति “प्रावःकालीनस- वनीयपुरोडाज्ञानां सवनीयपशोश्च मध्ये वत्रित्वर्मस्यैव'--इति नियमे हेतुर्नासि, उभयत्र प्रक्षाङ्गोपदे शामावात्‌ । चोद्‌कपरपेश्च समानत्वात्‌ । माभ्यंदिनतृतीयसवन-

दयगतवानां प्रशुवन्रमध्य उपक्रमात्पङ्कित्वमेव, न तु तत्रित्वमिवि निशत शक्यते पशोः पावःकाठीनानां चोपक्रमेऽपि पौवपर्य न ज्ञायवे । तस्मात-विकल्पेन तत्रिल्वम्‌ । इति परपे-

त्रूमः--सवनीयपञो चोदकपाप्े मेचावरुणपेषमन्रे पाठव्रिकारः प्रयक्षमान्नायवे- (अयं यजमानः” इविपारस्य (अयं दवासती यजमानः" इति विश्ञेषितत्वात्‌ | तथा सोमान्ते खरो; प्रविपत्तिः प्र्यक्षमाम्नायते--““संस्थिवे यज्ञे प्रस्तरं प्रहरति सरं वा यज्ञवेशसायः' इवि । तस्मात्‌-पशृस्तत्र । प्राडाशानां तुपक्रमे पश्वाद्रावित्वानि-

श्चयाभावेऽपि समाप्चिपूवेमावित्वानेश्चयन मध्यपातत्वाव्पत्ताङ्खत्वमर्‌ ||

१ज. घ. मः-टक्षः । २ क. ल. क्रियते। ३ ख. नायःपु । ड क. क्ञ.च.ज,. च, “नीयप । ५ ज. च्च. ज. खोतनि"ः। ६ क. चत्र, च. प्राप्ता पञ्ो"। ७ क. ख. ज. तन्त्रता । < क, *मस्येव । ९ क, "यमे" । १० च, स॒न्वन्यज। ११ क,ख. न. प्वष्वौं । १२ च. `विल्वाभाः ।

६८४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ.शरपा.२भपि.१३-१४]

( ्रयोदृशे-समानतच्रपकृति विकत्योविकृतितन्रानुष्टानाधिकरणे-सूत्रम्‌-- ) अप्व च प्रकृतो समानतन््रा चेदनि- यत्वाद्नर्थकं हि स्यात्‌ ॥ ३३ ॥

त्रयोदशाधिकरणमारचयति-

प्रकृतिविकृति स्यात्तन्रिणी, प्रकतिर्य॑तः ॥ नित्याऽसाबुपदिष्टाज्ला मेवं कामबकित्वतः ॥ १८ ॥

५५ इष्टया परशाना"”--इलयादिशाघ्राव्यरूतिविकूयोर्निलयकंम्येष्टयोः पर्वण्येवा- ` नुष्यतया सहप्रयोगे सति यावजीवं कवेव्यत्वादङ्गपदेशेयुक्तत्वाच प्रबला प्रङवि- देशपृणमासेषटिस्तत्रिणी । जीवनमर्ध्यपति वत्वाञ्चोदकपवृत्तरुपदेशपक्षत्वाच दुषैला सोयादिविरुषिः प्रसङ्धिनी । इति प्रप्-

ब्रमः-- कामस्य शीघ्रप्रववेकत्वादनुष्टाने प्रा विकृतिरेव तन्रेणी । यद्यपि विरुतिरेकाहकाला, प्ररुतिद्धहकाखा । वथाऽपि सहप्रयोग रत्वाऽपि चिन्तितम्‌ ॥

( चतुदेशे--आग्रपणे प्रस्ूनवर्हिषामेव ग्रहणाधिकरणे सृत्रम्‌-- ) (प + > 0 9 जआधक्श् गणः साधारणअवराधाः- त्कास्यभोजिवदमुस्येऽपि ॥ ३९ ॥ चतुदैशापिकरणमारचयवि- बरहिराग्रयणे किचितद्ुनं वा बहुत्वतः ॥ प्राथम्पाच्चाभ्रिमो मेवमलोपात्कांस्यभोज्िषत्‌ ॥ १९ ॥ ेनद्रा्वैशधदेवयावाष्रमिन्यादयो वैन्वदेवप्ेगवयावाष्रधिन्यानुसरिणाऽऽअयगेटौ प्रयुज्यन्ते । वेनदरवैश्वदेवयोनेिमात्ं चोदकपराघ्रम्‌ , वत्पकूतौ बरहिर्विशेषस्यानुक्त- त्वात्‌ । दयावाष्रथिष्ये तु खपररूलयनुसारेण प्रसूनबर्हिरतिदिंश्यपे । प्रसूनं पृषतम्‌, लूनशेषान्मूलात्पुनरुतन्नं वा । तत्ाऽऽय्यणे यात्कचिद्रि मोतं कतेग्यम्‌ , एेन्द्रावै- श्वदेवयोरनेकत्वेन रपीथम्येन च वदानुगुण्यस्य न्याय्यत्वात्‌ । इति प्रप बरूमः--बर्हिरन्वरस्वीकारे द्यावाषरथिव्ये प्रमाणप्राघ्ः प्रसूनत्वनियमो लप्येत । परसूनस्वीकारे चेन्द्राेश्वदेवयोने किंचिदुप्यते । तस्मात्‌--अलोपाय कास्यभोनि-

१क.ख.ञज.क्ष.ज.्यासाउ च. श्यासा उपरि २ क. 'काम्ययोः पः ।ज, छ. ज, "काम्येषौ प | ३ क, शदरकतैव्यला* । ४ ख. ज, चच, ज, "ध्यपातिला ५ ज. इ, काम्यस्य + ६ ज. सूतंवा।७ज्ञ.च. ज, च. ज, 'थिवीवा यागा आप्र । ८ जर द्ध, प्रथमेन । ९ क, स च, 'प्राप्तप्र ॥

[म.१२षा.२अवि.१५] जेमिनीयन्यायमाटाविस्तरः । ६८५

(९ दो क

न्यायेन प्रसूनमेव कवेव्यम्‌ । शिष्यस्य कांस्यमोजनव्रतमस्ति, गुरोस्तु तन्नास्ति,

वयोः सहभोजने यथोपसजेनमपि रिष्यमनुसृत्य तमलोपयिवुं कांस्यमाद्वियवे । तथाऽत्रापि द्रष्टव्यम्‌ ॥

(पश्वदश-यवाप्रथिवीयादीनां सवषामेव तत्रिखाधिकरणे सूत्राणि ३५-३७) तसपरव्रच्या त तन््रस्य नियमः स्यायथा पाश्चुकं सूक्तवाकेन ॥ ३५॥ न वाऽि- रोधात्‌ ॥३६॥ अशाघ्ररुक्षणाच्च ॥२७॥

पथ्चद्‌ञ्ञापिकरणमारचयति- दावाष्यिव्पस्तन्नी स्यात्स वा तत्रिणोऽप्रिमः ॥ प्रेपन्पायास्पद्ुनस्य त्रित्वापादकत्वतः ॥ २.० ॥ प्रसूनत्वं नोपदिषटमविरोधास्समाधितम्‌ ॥ तन्रित्वनियतों शक्तं नातः सवंऽत तचिणः॥ ९॥ यथा मेत्रावरुणपेषमन्र विकारः पञ्युसंबन्धी सन्पशोस्तत्रित्वमापादयति | वथा पमू- नत्वं द्यावाप्रयिव्यसंबन्षित्वाद चावाएयिव्यस्य तत्रित्वमापादयातवि । इति प्रप्र व्रमः-उक्तपेषमन्रविकारः प्रलयक्षश्रुतः | इदं प्रसूनत्वमविदिष्टत्वान्न तत्रिवामा- पादयिवुं क्षमम्‌ । न च--प्रावल्यामावे कथं तदान्र्यणम्‌--इति वाच्यम्‌, एन्द्राय्मा- दिना सह विरोधामावमात्रेण वदाभ्रयणाव्‌ । तस्मात्त एकस्य तत्रिल्वनियमामवे- नाऽऽग्रेयादिवत्संवंऽप्यत्र तत्रिणः | `

इति श्रीमाधवीये जेमिनीयन्यायमाराविस्तरे द्रादशा- घ्यापस्य द्वितीयः पादः ॥>॥

अत्र पादे आादिवः अधिकरणानि १५ <७५ सत्राणि ३७ २५५९

१ ज. "न प्रशन" । २च. प्रिमा: ॥ प्र" । ३ क, "तं चोप" । ४ क. "मृद्यलपरयत्व मिति । ५ ज्ञ, ^त्सवेत" ¡ च, ज. छ, ` ्सर्वेऽप्यत" ।

६८६ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१रपा०३अपि०१-२]

(अथ पृतायः पदः)

( प्रथमे-अष्टरात्रे वत्सत्वगहतवाससोः समुच्याधिकरणे सूत्रे ६-२ ) (> ( (र न विश्वजिति वत्ससद्नामधेयादित्रथा तन्त्रभूयस्त्वादहतं स्यात्‌॥१॥अविराां वा. उपरिवासो हि वत्सक ॥ २॥ तुतीयपादे प्रथमाधिकरणमारचयवि-- त्वग्वाससार्टरात्रे विकल्पो नियमोऽथवा ॥ समुच्चयो वा नामातिदे शसाम्याद्विकरप्यते ॥ ९ ॥ मुख्यत्वेन त्वगेव स्याद्रा एव बहुत्वतः ॥ योग्यत्वेन व्यवस्थायायुभयीः स्यात्समुच्यः ।। २ ॥ अँष्टराे विन्वनित्थममहः । तस्मिन्परुतिम्‌तादेकाहादिश्वजितः परिधाना्थौं वत्सत्वक्पाप्रोति, नाम्ना तथाऽविदेशञाव । (“अवभृथादुदेत्य वत्सत्वचं परिषनत्ते" इवि प्रकतौ बिवानात्‌ | वतो ज्योतिनोमकोऽमिष्टवः षडहः । तत्र प्रकते््योतिष्टोमाद्‌- हतं व॑सो नाश्नाऽविदिश्यते। तवोऽभिनिदष्टममहः। तत्राऽपि चोदृकाद्रासः प्राप्रोति । तच दयोनौमाविदेशयोः समबटत्वाद्टल्रदःस॒ तग, वासां वा, इच्छया `विकल्प्यते। इत्यादयः पक्षः ॥ | विकल्परस्या्टदोषत्वान्नियमः-इति द्वितीयः पक्षः । वत्रामि~विश्वनितः प्राथ म्येन प्रेवछवया त्वगेव--इत्यपरः पक्षः । इतरेषामहां बहुत्वेन प्रबलतया वाक्ष एव--इत्यपरः पक्षः । केपीनत्वे वासो योग्यम्‌ । तक्पावरणे योग्या | वस्मात्सवीनु ग्राहकेण समुचये- नाज प्रसदङ्खोऽपोद्यते | इति रसद्धान्तः॥

श अननिवाप्यपराडाशानां परां र्त ताणि ३-< डादयस्यव॒ तश्रित्वाधिकरणं | क.

अनानवाप्यषु भरूयस्तवन तन्तरानयमः स्या २ ॥ आगन्तुकत्वाहा खवमा स्याच्छ्र-

9१ ज. ज्ञ. भ्या उम" |२ज च. अध्टतरे। ३. वाससो । ४ क. विक्रव्येत्‌ । ख. विक सप्येत । ज, ञ्च, विकरिपतः | ५ च. प्रस्त्वेन । ५ ख, ज, क्ष. ज. त्वक्त्वाव । च. त्वक्रतु प्रा । ७ च, "दकस्वेन प्त* | ८ ज. ञ्च सिद्धान्तः।

[अ.१२पा.३जाव.३-४] जेमिनीयन्यापमालाविस्तरः | ६८७

८ ^ मुरः यतात तिविशेषादितरस्य च मुख्यत्वात्‌ ॥ ¢ ॥ धानः (~ = = (~ स्वस्थानाञ्च ॥ 4॥ स्वषटकृच्छवणान्रात अ [क चेत्‌ ॥ £ ॥ विकारः पवमानवत्र ॥७॥ अवि- च ® प . (क कारां वा प्रक्रातवज्चाद्ना प्रात भावात ॥ < ॥ द्ितीयापिकरणमारचयति- स्वाधम्यमनुनिवप्येष्वस्ति नो वा, वहुत्वतः ॥ अस्ति मेवं तच्रमध्ये विहितत्वात्पमसङ्धखिता ॥ २॥ अग्रो भ्रूयते--“अभ्नीपोमीयस्य पङपरोडाशमनु देवसुवां हवीषि निवपति” इति । तत्र॒ हविषामष्टानां बहत्वेन पुरोडाशाद्रलवचखात्तश्नितम्‌ । वतः खधमो एव तेऽनुषयाः । नै तु परोडाश्रमेः परसङ्गसिद्धिः । इति चेत्‌ । मेवम्‌ | पर्क्षेण परोडाशतत्रमध्ये विधानेन प्राप्तस्य प्रसङ्कित्वस्य युक्तिमात्रेण वारयितुमशक्यत्वात्छाधर्म्यं नास्ति ॥

( त॒तीये-भिन्नोपकारकाणां गणानां सयुचयाधिकरणे सु्म्‌- ) एककर्माणि शिष्टतादृणानां सवकर्म स्यात्‌ ॥ ९ ॥ तृतीयापिकरणमारचयति-- ऋज॒त्वादय आधारे विकल्प्यन्ते न वाऽग्रिमः॥ एकाथत्वाददषएायभेदारसभवतो ऽन्तिमः ॥ ४ ॥ दरीपरण माप्रयोराघ्नायते--““ऋलजुमघारयवि, संवतमावारयवि, उध्वेमाषार्‌- यति” इति । तेषामृजुतादीनामाषारोपकारद्वारा कायस्येकत्वाद्विकल्पः । इति चेत्‌ । मेवम्‌ । दष्टदरारमेद्‌।मवेऽप्यदष्टदारमेदात्सहानुष्ठानसंमवाच विकल्पो न ॥

( चतुर्-प्रयोजनेक्ये गणानां विकह्पाधिकरणे सूच्ाणि १५०-१५ } एकाथास्तु किकल्पेरन्समुचये दयारततिः स्यासप्धानस्य ॥ 3० ॥ अभमयस्यताध-

` वच्वादिति चेत ॥ ११ ॥ नाश्रुतिखात्‌ ॥१२॥ सति चाभ्यासश्चाघ्चखात्‌ ॥१३॥

१ ख. "सवामष्टौ हः । २ क्र. ज. ज. ननु । ३ वत. ज. ज्‌, दात्स ।

६८८ श्रीमाधवप्रणीतः। [अ०१यप्रा०३अवि०५)]

विकल्पवच दशयति ॥ १९ ॥ कारान्तरेऽथवचं स्यात्‌ ॥१५॥

चतुथीविकरणमारचयति-- समुचयो यवत्रीद्योर्विंकल्पो वाऽत्र पूववत्‌ ॥ आद्यो मेवं नेरपेक्ष्याददृष्टामेदतोऽन्तिमः ॥ ५ ॥ अष्टदोषनिदानविकस्पपरिहाराय प्रयोगवचनानुग्रहाय च समुच्चयः स्यात्‌ । न्वा- घारथर्मवत्‌ । इति चेत्‌ । मेवम्‌। जशटस्य कल्पयितुमङ्ञकयत्वात्‌ । तर्हि--अस्तु द्टमेदः--इति चेत्‌। ठकं परोडाशनिष्पादनमन्तरेणान्यस्य कायेस्यादशनात्‌ । न च-पेषणादौ दषदूपल- योरिव समुच्चयः शडनीयः) तद्रत्परस्परसापेक्षत्वामावाव । अव एव “्रीहिमिय- लेत” इलयत्र यवनिरपक्षाणां व्रीहीणां यागसावनत्वं विषीयवे । एवं ““यवेयेजेव” इत्यत्रापि । तस्मात्‌-- विकल्पः ॥

( पञ्चमे- वैगुण्यसरमाधानाथानां प्रायध्ित्तानां दिकल्पाधिकरणे मूचम्‌- ) ॥ ^ ण्ट, € ® = + प्रायधित्तेष चेकाथ्या्िष्पतरेनाभिसं- न ~ 9.9 ~अ अ यामः, तस्मात्सर्वस्य नघातः ॥ ३६8 ॥ पञ्चमाधिकरणमारचयति- ९५ वैश्वानरे पथिकृते साहित्यं वा पिकस्पनम्‌ ॥ साहित्यं स्पाददृष्टाय विकल्पः स्पात्छमाधये ॥ ६ ॥ विहि तयोदैशेपुणेमासयोः कदाचिद ननुष्ठने प्रायश्चित्तं भूयते--““ वैश्वानरं दादश्ञ- कपाटं निवेपेदमावास्यां वा पौणेमासीं वाऽतिरपात्यः” इति, “ज्ये पराधिरुते पुरोडा- शमष्टाकपारं निवेपेत, यो दृशेपूणमाप्रयाजी सन्नमावास्यां वा प्रौणेमार्स। वाऽतिपाव- येत्‌! इति च । भत्र पूैवदष्टप्योजनामावाददष्टायेमुभयं समुचिलयानुषटेयम्‌ । इति चेत्‌ । | च, क म, भ @ -८ € न ^ ~ ~ भवम्‌ । यज्ञवेगुण्यस्मापेरष्टपयोजनलादन्योन्यनिरक्षयोद्वियोत्रंहियववद्विकल्पः। एवम्‌ू-ग्यजुःसाम॑विहितस्याननुष्टान।त, निषिद्धस्याऽऽचरणाद्वा यद्ज्ञवै- गुण्यम्‌ , तस्य वेगुण्यमान्नस्य समाधानाय निरपेक्षाणि प्रायश्चित्तानि विहितानि "भूः १ ख. ^त्‌ । आधा"! २ ख. एवं। ३ ज. इ. पेषणादयो। ४. "व तत्समु । ५ ज. च. न, रे पाथि" 1६ ख, दनु" । ७ ख. पायय इ" । ८क.ख.न. येत्र । °१क्ञनच. छ, ज.

[अ.१रपा.३अधि.९६-७] जेमिनीयन्यायमालाविस्तरः । ६८९

खादेवि गाहेप्ये जुहुयात्‌, भुवः खादिति दक्षिणा जुहुयात, खः स्वाहे याहवनीये ज॒हुयात्‌, मभूवःसखः सख्वाहेयादवनीये जुहुयात" इति । तान्येतानि विकल्प्यन्ते परलेकं वेगुण्यसमाषानक्षमत्वात् ॥

~

( पषठे-नेमित्तिकप्रायश्चित्तानां समुच्चयाधिकरणे सूत्रम-)

समुचचयस्त्वदोषनिर्घातार्थेषु ॥ १७ ॥ पष्ठाविकरणमारचयति-

भिनस्कनादिहोमादेर्विकल्पां वा समुच्चयः ॥ विकल्पः पेवन्मेवमदोपे विहितत्तः॥ ७॥

क्च ® ®>, =>, ^

द ॑ रै १ क अ (4 [न यज्ञपात्रमेदनहविद्रेग्यस्कन्द्नादिनिमित्तेषु ्रयते--““भिन्ने जुहोति" इत्यादि । तत्र वेगुण्यसमाधानापेत्वात्पवेवद्विकल्पः । इति चेत्‌ । मेवम्‌ । दोषसंयोगमनुपन्यस्य मेदनादि निपित्तमुपजीग्य विहितत्वात्‌ । अवो

#ी क

नेमित्तिकार्नामनेकेषां प्रयोगवचनपरिग्हीतत्वेन समुचयः ॥

( सप्तमे-कमेकारेऽनध्यायेऽपि मच्राणां प्रयोगाधिकरणे सूते १<-१९ > न < < ध 9 न 9 मन्त्रणा कमसयागरात्सख्वमण प्रयागः स्वास्मस्य ~ 4 (9 श. विध तन्निमेत्तवाद ॥ १८ ॥ वद्या प्राति विधानाद्या ४ + ८१ | ३ ^ 9 भा = सवंकारु प्रयागः स्याकमांधलवास्मयागरस्य ॥१९॥ ःसप्तमापिकरणमारचयति-- अनध्याये मन्नपाठः क्रतो नास्त्यस्ति वा, नसः॥ तत्पाटस्य निपिद्रत्वादस्ति तत्रानिपेधतः॥ < ॥ ““पवेणि नाध्येयम्‌*” इवि निषिद्धखादनध्याये कतुप्रयोगे मन्रपागो नासि । इति चत्‌ । * क. ख.ज. श्च. न. पुप्तकरेषु तु केवटमवतगणिकामात्रं टिद्खिला वक्ष्यमाणायिकरणीय श्वरो टल्िते

मच्रे--इतिकारिकाव्या ख्याने एव टिद्धिते । तथा चास्यायिकरणध्य कारिकाय्यास्याने केवट च' पुस्तकाधारिणास्माभिर्ङि्िते ॥

१ क. “भेदेन ह" । ज. च. "वेद" । २ च. "विस्क। ३ ज. ञ्ञ. 'त्मेवरोपन्यस्यवि । अ. 'त्मेवोप्र* ! ४ च, "नामेव के । ज. इ. "नामेतेषां । < 9

६९० श्रीमाधवप्णीतः- [अ०१रपा०३अपि०८-९]

न । निषेधस्य ग्ररणाध्यापनविषयत्वेन क्रतुपरयोगे तन्निषेषामावात्‌ । तस्मा््- क तावनध्यायेऽप्यस्ति मत्रपयोगः ॥

( अष्टमे-कमेणि प्रावचनस्वरेणेव मच्रोचारणाधिकरणे सूत्राणि २०-२२ ) भाषास्वरोपदेशादेरवतपावचनप्रतिषेधः स्यात्‌ ॥२०॥ मन्त्रोपदेशो वा न माषिकस्यः प्रायापत्तेमाषिकश्चुतिः ॥ २१ ॥ विकारः कारणाग्रहणे ॥ २२ ॥

भष्टमापिकरणमारचयति- स्वरो म्ने भाषिकः किं स्यात्पावचनिकोऽय वा॥ ब्राह्मणोक्तेरादिमोऽन्त्यस्तदुक्तेखक्रणत्वतः ॥ ९ ॥ वत्तच्छाखीयवराह्मणखरो मापिक इत्युच्यते । तदुक्तमाचर्ये- “छन्दोगा बहूवृचाश्चैव वथा वाजसनेयिनः॥ उचनीचखरं पराहुः स्र वै भाषिक उच्यते" इति | सोऽयं भाषिकः क्रतो मत्रेषु प्रयोक्तव्यः, ब्राघ्मणेनोक्तत्वात्‌ । मन्रविनियोगस्य लिङ्कन सिद्धत्वात्‌ । स्वरविशेषविधानाय ब्राह्मणे मत्र उपादीयते । इति प्रपे- बरूमः--न हिं बराह्मणे मन्रः प्यते । किंतु-पठनसिद्धस्वराद्युपेवं मत्रकाण्डस- गुत्पन्न मन्रमुपलक्षयितुं तदुपलक्षणसमथौनि मन्रोपक्रमसदशानि कानिचिदक्षराण्युचा- यन्ते--““इ पामगम्णन्रशनामृतस्येल्यश्वामिवानीमादत्ते'" इवि । एवगरवामिप्रायं चयोत- यितुं कचिच्छब्दान्तरेणोपलक्ष्यवे । तचया-““सावित्राणि जुहोति परसूत्ये”” इति । यत्र लिङ्गसिद्धो विनियोगः, वत्र ब्राह्मणमनुवादकमस्तु । तस्मात्‌-परावचनिकः स्वरः कती प्रयोक्तव्यः ॥

( नवमे-ब्राह्मणोत्प्मन्नस्प भाषिकस्वरेणेवोचारणाधिकरणे सने २३-२४) तत्यायलाददृटोऽप्येवम्‌ ॥ २३ ॥ तदु- त्पत्तवा प्रबचनलक्षणव्वात्‌ ॥ २५ ॥ नवमाविकरणपारचयाति-

ब्राह्मणोत्पनमन्नस्य त्रैस्वर्यं भाषिकोऽथय वा ॥ आद्यो ऽन्यमन्रवन्मेवं स्वरान्तरविवजनात्‌ ॥ १० ॥

१ज्‌. स, 'तदृशीधः । २ज, पपयते।

[अ.१२पा.३अपि.१०-११] जेमिनीयन्यायमाखाविस्तरः। ६९९

८५ *वानस्पल्योऽपि! इलययं मन्रो व्राह्मण एवोतन्नः, “तं पोहेत--वानस्प- लयोऽपि!” इत्याम्नानात्‌ । न चास्य मत्र्य कच्चित्ावचनिकः खरोऽस्ति। तस्मात्‌- भाषिकः खरः ॥

( द्शमे-मच्राणां पाठनन्तरमेव पदा्थोनुष्टानाधिकरणे स॒चम्‌- ) मन्त्राणां करणाथंान्मन्ान्तेन कमीदिसंनि- पातः स्यात्‌ . सवस्य वचनार्थात्‌ ॥ २५॥

दृशमापिकरणमारचयपि- यदा कदाचिन्मब्रान्ते वा क्मानियमाद्भवेत्‌ ॥ आचो ` मेवं कृःस्नजन्यस्पृतेरद्रततोऽन्तिमः ॥ १९१ ॥

(“दषे त्वा--इति मच्रः शाखाछदे करणम्‌। ““इमामगृभ्णन्‌"” इति ररनदने। इत्यादि मत्रे बहुषा सशयः-- किं मच्रादो कमे कतेव्यम्‌, उव-'“अगृम्णन्रशनामृ- तस्य!” हइलेवंविषस्य कमेपरका्ञकमश्रस्योचारणकारे, किंवा--यस्य कस्यचित्पदृस्य काठे, आहोलित--मृत्रान्पे, भथवा--वथाऽपि किंचित्काछं विलम्ब्य, इति | तत नियापकामावात--यदा कदाचित्‌ । इति प्रप्रै-

ब्रूमः--रुत्लमन्रजन्याथेस्मरणं कमेणोऽङ्गम्‌ । तंच समाप्तेः पुव नोदेति । विम्ब तृत्पन्नं स्मरणं विनश्यति । वतः परिरोषान्मन्रान्वे कमे संनिपतेत्‌ ॥

( एकादशे-वसोधौरायां मन्रान्ते करमसंनिपाताधिकरणे सूत्रे २६-२७) संततवचनादारायामादिसंयोगः ॥ २६ ॥ कर्मसं- ताना वानानाकमसादितरस्याशक्यखात्‌ ॥२७॥

एकाद्शापिकरणमारचयापे- मच्रादौ किं वसोधोरा मन्रान्ते वाऽन 'तततेः॥ ओयो होमेषु सांतत्याद्ादशान्तेषु तद्रुतिः ॥ १२॥ अय्य किचित्कमे विहिवम्‌-““संततां वसोवारां जुहोति?” इपि । वत्र सांवलयमे- + ये पनमन्रसमास्नाये नापीताः, व्राद्मणात्पन्ना मच्रा ॐव पनर्मच्रसमाघ्नायि नाधीताः, बाद्मणोलन्ना मनाः, तेष्वपि ब्राह्मणस्य मश््रस््हूपविनि- यागपरल्ान्न स्वएपत्त्वम्‌ । भता न ब्राद्मणघ्तरण व्रयाक्तव्याः, रात शाज्ञद्यपकति प्ेपक्षो ज्ञातव्यः।

व

१ क. कमनि। रख.रगवं।३ज. ञ्च. त्र ।४क.ख.च. ज. ज. सास्यिते। ५ क. ज भाज्यदामेष्‌ । स्त, च. भादटामेषु । ६ त `मनवच्छिः । ज. छ, माच्छदरत्व । न, मच्छि ।

६९ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ.१र२पा.३अपि.१२-१३।

विच्छिननत्वम्‌ । तच केमंमत्रयोः सहोपक्रमे सलुपपयते | तस्मात्‌--मत्रादौ कमेस- मिपातः। इति प्रा

बरमः--तस्मिन्वसोधोरौस्ये कमेणि द्वादश द्वादशानि जुहोति” इति श्रुतम्‌ । दादशमिमेत्रवक्यैः संपा्यमेकमाहुतिस्रूपं द्वादशम्‌ । तद्यथा-“वाजश्च मे, प्रस- वश्च मे,पयतिश्च मे, प्रसितिश्च मे, मपीतिश्व मे) क्रतुश्च मे, खरश्च मे, छोकश्च मे, श्रावश्च मे, तिश्च मे, ज्योतिश्च मे, सुवश्च मे” इत्येतेद्रोदश्चभिमेत्रवक्येरेकाऽऽदहु तिरहोतन्यां | एकादशोत्तराहुवयः-- ्राण्श्च मे, अपानश्च म --इत्यादिमिर्निष्पाचन्े | एतेषु च होमहाद्शकेषुं मध्ये मध्ये विरम्बामावः संवलम्‌, नतु मत्रकमेणोः सहोपक्रमः । तस्मात्‌-पएृवेन्यायेन मतच्रान्ते कमेसंनिपातस्य नास्ति कक्चिद्धिघः ॥

( द्रादरो-आधारेऽपि मन्रान्ते कर्मसनिपाताधिकरणे सूत्रम्‌-- ) आधारे च दीषधारखाव्‌ ॥ २८ ॥

दरादशापिकरणमार्चयाते- आधारे मर्रेसाहित्यं धारा वा संतताऽग्रिमः॥ कर्भकत्वाना ऽ5ज्यधारानेरन्त्यस्य संभवात्‌ ॥ ९३॥ ““संततमाघारयति'" इलयत्र पृवैवदाहृतिनैरन्वयं न संभवति, आहुतेरकत्वाव्‌ । अवो मश्रसाहिलयस्थैव संवतशब्दाथेत्वात, मत्रादौ कर्मोपक्रमः। इति चेत्‌ । मेवम्‌ । क्षायमाणास्यविन्दुैरन्तयंस्य रब्दाथैत्वसेमवाव्‌ । न च--प्रयानान्या- हविष्वमि नैरन्वथमस्ति -इवि शङ्कनीयम्‌ , तत विच्छिच विच्छिद्य विन्दुपावेऽपिं कमेवेकल्यामावात्‌ | अन्न तु न तथा, इति वैषम्यम्‌ | तथासति (आषाराय यदाज्यं जहां गृहीतम्‌ , तत्सर्वं शनैरच्छेदेनाऽऽहवनीये पातयेत्‌” इति सेततशब्दराथः । यदि मत्र. करमणोः सहोपक्रमः स्यात्‌, तदानीम्‌ (अनेन मत्रेण" इति वृतीयाश्रुयुक्तं पूवेकाकलक्षणं मन्रस्य करणत्वं हीयते । तस्मातू-पूतैवन्मन्रान्पे कमसंनिपातः ॥

( चयोदशे-एककार्यमन्नाणां विकल्पाधिकरणे सूत्रम्‌- ) मन्त्राणां सनिपातितवादेका- थाना वकल्पः स्याद्‌ ॥९९॥ जयोद्ङाविकरणमारचयति-

@ = __ _ __ ~ # _ _ त =

१ज. च. अ. मन्रकवणोः । २ ज. ज्ञ. समुत्पयते। ३ ज. छ. राट्यकः । ४च सुवश्च । ५ ख. च. ज. च. व्या । इटशो* । ६ क. ख. च. घ मध्ये वि" ७ क. ख, च. ज, चरसातव्यं । ८ ज, ज्ञ, श््रकरमा'। ९ज. इञ, रग्रायैत्वात्‌ । १० क. अ. "वैफल्या" । ११ ज, इ, ` खच्छे. ।

[अ.१२प.३अपि.१४-१५] जेपिनीयन्यायमाराविस्तरः । ६९१३

पूपायेकाथमन्नाणां साहित्यं वा विकस्पेना ॥ आद्यः शक्यत्वतो मेवं मच्रान्ते संनिपाततः ॥ १९ ॥ पुरोडाविभागे चयो मत्राः श्रुताः ^पूषा वां विमजतु) “(मगो वां विभजतु," “अयेमा वां विभजतु" इति । तत्र सपु्चित्यानुष्ठीतुं शक्यत्वात्समुचयः। इति चेत्‌। मेवम्‌ । प्रयममत्रान्ते कमेणः संनिपाते सवि मन्रान्वरे प्रयोजनाभावात्‌ । तस्मात्‌-- विकल्पः | व्रीहियवयोनिर्णीविस्येव विकल्परस्यायं प्रपथः ॥

( चतुदंशे-सख्याविहितमच्राणां सय॒चयाधिकरणे सूत्रम्‌- ) संस्याविहितेषु समुचचयोऽसंनिपातिखात्‌ ॥ ३० ॥

चतुदेशापिकरणमारचयषि- चतुभिरभ्निमित्यत्न विकल्पो वा समयः ॥ विकल्पः परवेवन्येवं समूहे करणत्वतः ॥ १५ ॥ अयनो श्रूयते--““चतुरभिरभिमदतते"” इयि ( तत्र- ) पूर्वाक्तविभागमेन्रवत्पतिमत्र धृथक्ररणत्वं नास्वि, चतुःसंस्यया समूहे करणत्वपवीतेः । तस्मात्‌--मत्रान्वे कमे- संनिपात॑स्यावावेनैव समुदयः स्यात्‌ । न च--पूवेस्येकेकस्य मत्रान्वे संनिपातो न स्यात--इति शङ्नीयम्‌ , वाचनिकपंल्यया न्यायसिद्धस्य तस्य बायिवत्ात्‌ ॥

( पश्चद्शे-त्राह्मणविदहितमन्राणां विकल्पाधिकरणे सूत्राणि ३१-३५ ) ब्राह्मणविरहितेष॒ च संख्यावत्सर्वषामुप- [दषटव्वाव्‌ ॥ ३१ ॥ याज्यावषरट्‌कारयाश्च

..५ क य समचयस्य दसन तहत ॥ ६९॥ विकल्पा वा समचयस्याश्चातवातर्‌ ॥ ३३ ॥ ग्रणा- धत्वाइ़पद्द्स्य ॥ २ ॥ वषट्कृ नानाथवात्सम॒चयः ॥ < ॥ पश्चदृशापिकरणमारचयति- प्रयमनच्रो समुच्धेयो विकलट्प्यौ वा चतुष्वत्‌ ॥ आच उक्तिद्रयान्मेषं समरच्वित्यनदीरणात्‌ ॥ १६॥ १क त्पता॥आः। अ. ^त्पनप ॥ आ" | २ क. ल. रान्‌ । दाक्यत्वात्‌ । पै" । 3 क. च. "तष्य वा" । ज. 'तस्यावबोधे"| इ. 'तस्येतदा'।४ज. च्च, प्रधामन्नौ ।५क प्न. विक्त्पी । च, ज, विक्रत्पो ।

६९४ श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१२पा०३अपि०१६]

उरु प्रथस्वेति परोडाशं प्रथयतति!?, “उरु वे यज्ञपतिः प्रयतामू--इवि पुरो- डा प्रथयति? हवि बराह्मणेन परोडाशप्रथने द्रौ मत्री विनियुक्तौ । तस्य च मत्रवि- नियोगस्य मत्रलिद्धेनैव सिद्धत्वाद्राद्मणगतं वचन यं चतुः संख्या वत्समुचये पयेवस्याति। इति चेत्‌ । ॥

मेवम्‌ । वसिमन्वचनदये मत्रयोः परस्परनैरपक्ष्यप्रतिमानेन समुचयस्यायु क्तत्वात्‌ । अतो लिङ्गसिद्ध एवाथेऽनूयते-- इति बीहियववद्िकल्पः ॥

( षोडे-हौत्राणां मच्राणां सम॒च्चयाधिकरणे स॒ताणि ३६-३< > २१ (९ ० क ह हत्रास्त वंकल्पेरन्नकाथखाव्‌ ॥ २६ ॥ सम॒चयो वा क्रियमाणानुवादिवाव्‌ ॥ ३७॥ समुच्चयं च दृशंयति ॥ ३८ ॥ पोडशापिकरणमारचयति-- उदिपेत्युच्छयस्वेति विकल्पो वा समुच्चयः ॥ विकल्पः स्मारकप्वेक्यादाकारान्यतवतोऽन्तिमः ॥ १७ ॥ युपस्योच्छयणे करणमृत एष ॒मन्रोऽध्वयुणा पञ्यते---"“उदिवं स्तमानान्वरि् पृण पृथिवीमुपरेण दह” इति । उच्छ्रीयमाणाय युपाय पेषिवेन होत्रामन्रः पस्यवे-- “उच्छ्रयस्व वनस्पते वष्मेन्ण्यिव्या अधि” इति । अनयोमेत्रयोयुपोच्छर्यणस्मार- णमेकमेव कायम्‌ | तस्मात्‌-- विकल्पः । इति चेत्‌ । मेवम्‌ । करणमत्रः “उच्छरृयणं कैरपि" इद्येवं स्मारयति । दौचरस्तु क्रियमाणमु- च्छयणमनुवदन्नध्वर्योः “यपोच्छयणं कवेन्यम्‌ * इयेवं स्मृतिं जनयति । वत्र स्मायमाणस्योच्टरृयणस्येकत्वेऽपि "कवेव्यम्‌” इयस्य) करोमि" इदस्य च स्मृतिपर- कारस्यान्यत्वात्कार्येक्यामावेन समुच्चयः ॥ द्विवीयवणेकमारचयति-- उच्रयस्व संमिद्धस्येत्यादीनां कि विकल्पनम्‌ ॥ समुच्चयो वा कायेक्यादाचोऽनुस्मृतयेऽन्तिमः ॥ १८ ॥ “उच्छ्रयस्व” दृल॒गेका । “मिद्धस्य श्रैयमाणः'-- इति द्वितीया । (उर्व १ ज. क्ष. "वगतसमु" । २ क. “तिधाने" ख. ज. छ. ज, "तिभासेन । ३ च. ज. इ. एषो । ४ च, "यस्मा" | घ “वमस्मा । ५ ज. छ" करोति। ६ ज. च्च. इ्येवविधां । ५७ ज. छ. "स्यैव कते-

व्यते। ८ च. ज. छ. सप्तदश्चापिङ्रणमार्वयत्रि। ९ च. ख सिद्ध" १० क. ज, छ. ज. नुस्यूत + ११च. सिद्ध । १२ च. श्रूयमाणः ।

[अ०१२पा०४अे० ९] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ६९५

इषणः!--इति तृतीया । ऊर्वो नः पाहि” इति चतुर्थौ । ता (या) एताः क्रियमाणमनुवदन्त्यो होचा पय्यन्वे । वापं युपोच्छूयणकवेव्यतास्मारणस्य काये- स्यैकत्वाद्विकल्पः । इति चेत्‌-- मेवम्‌ । प्रथममत्रेणोत्पन्नायाः स्मृेरुत्तरोत्तरमनुस्मृतेः एयक्पयोजनत्वात्‌ । वस्मात््‌-समुचयः ॥ इति श्रीमाधरवीये जेमिनीयन्यायमालाविस्तरे द्रादशाध्यायस्य तृतीयः पादः॥>३॥

जत्र पादे आदितः आाधकरणानि १६ ८९१

सुताणि ३८ २५९७ ( अथ चतुथः पादः )

( प्रथमे-जपस्तुत्याशीरभिधानानां सय॒च्चयाधिकरणे सूत्रे १-२)

जपाश्वाकमय॒क्ता स्तयाश्चीरभिधानाश्च याजमनेषु समुचयः स्यादाशीःषथ- क्खात्‌ ॥१॥ +सय॒चयं च दुर्शयति॥२॥ चतुेपदि प्रथमापिकरणमारचयवि- सारस्वतीमनच्येति विकल्पोऽथ स्युचयः ॥ जपेक्यादादिमोऽन्त्यः स्यात्पकारस्प विभेदतः ॥ १ ॥ दीक्षिवस्य वाङ्नियमनात्ू्वं जपाय मत्रा; भश्रूयन्पे--“सारखवीमनूच्य वाग्य- न्तव्या'” इवि । एवम्‌- अ य्मवैप्णवी बाहंस्पदे उदादाय । भत एव सूतरकारः- “अथ वैकेषामाय्मवप्णर्वीं सारस्वतीं बाहसपदयामृत्तमामनूच्य वाग्यन्तव्या!! इति | वत्त- भनुवचनशब्दामिषेयस्य जपकायेस्येकत्वाद्विकल्पः । इति पप्रे- ब्रूमः--जपस्याह शेयेत्वेनाद ्टाथेपकारमेदे सावि कायंनानालात्समु्यः । जपम- ्रवत्स्तुलयाश्ीरमिषानमत्रेषु सजातीयः; समुच्चयो द्रष्टव्यः |

* शवरमाप्यगेधकैवत्रैः सूत्रपाठ परन्धस्याप्यप्य सूत्रस्य प्रकाशो न कृतः ॥

१ ख. छ. अ. उप्रणः । च. ज उपुणः। क. ज. छ. "नुस्यृतेः। ३ ज. क्ष. ज. पादस्य प्रः \ ४ न. सूृक्तकारः। ५ क. घ. च, "टा्प्र । ६ क, ज्ञ, ^त्वाबप" । ज, ` तातस्तु ॥

६९६ श्री माधवप्रणीतः- [अ०१२पा-यजपि०२-३) ( द्वितीये-देन्द्रावाहस्पत्ये द्वि विधयान्यानुवाक्ययोर्विंकल्पाधिकरणे सत्रे ३-४) ज्यान॒वाक्यासु त॒ विकल्पः स्यादेवतोपर- क्षणाथंसाद ॥ ३॥ रिङ्गद्संनाच ॥ 9 ॥ द्वितीयापिकरणमारचयति- इदं वादिद्रयोः किं स्पात्साहित्यं वा विकल्पनम्‌ ॥ साहित्यं पूव॑वन्मेवं देवताबोधनेक्यतः ॥ २॥ दन्द्रानाहंस्पये कमेणि-"“इदं वौमास्ये हविः भ्रियमिन्द्रावृहस्ती'"--हया- दिके याज्यानुवाक्ये द्विविषे जान्नावे| वयोः सारस्वल्यादिवत्समुचयः। इति चेत्‌ । मवम्‌ । दष्टप्रयाजनस्य दंवताबाप्रनस्यंकत्वात्‌ । तस्मात्‌- विकल्पः ॥ ¡द्वितीयं ( याज्यापुरोनुवाक्ययोः समुचयस्षाधकं ) वणकमारचयवि- पुरोनुवाक्यया याज्या विकर्प्या वा सय॒चिता ॥ पुरेवाऽ ऽचः समाख्यानाद्रचनाच्च समुच्चयः ॥ ३॥ देवतापरकाशनकायेस्येकत्वाद्यान्ययोयेथा विकल्पः, वथेवेकयुग्मगतयोः | इति चेत्‌। मेवम्‌ । परोनुवाक्येवि समाख्याया उत्तरकारीनयान्यामन्तरेणानुपपत्तेः। किंच-- ५पुरोनुवाक्यामन्‌ च्य यान्यया जुहोषि” इति प्रयक्षेण हविःदानकायभेदोक्तेपृरःसरं साहिलयं विषीयते । तस्मात्-समुचयः ॥

( ततीये-सोमक्रयस्ाधनानामजादीनां समय॒चयाधिकरणे सूत्राणि ५-७ ) क्रयणेषु तु विकल्पः स्यादेकाथवा्र ॥ ^ ॥ सम॒चया वा प्रयाम द्रग्यस्षम- वायात्‌॥६॥*समचय च दशयातं ॥७॥

तृतीयायिकरणमार्चयति--

† यद्यपि सवेषु पुस्तकेषु ^ततीगाधिकरणम्‌› इत्येव पाठ उपरभ्यते | तथाऽपि स्वेष्वेव पृत्त- केषु वक्ष्यमाणक्रयमाधिकरणावतरणिकायामपि ततीयाधिकरणम्‌? इत्यस्यैव पाटस्यापरव्ध्या प्रहृताधि- करणसाधकरवर्भाष्यद्टस्य “तमाद्यया पुरोनुवाक्येति” इत्यं भाष्यग्रन्यतस्यपि वक्तु शचक्यतन्‌ यवरमाध्यश्चाश्नदी पिक्रानुसारेण वणकान्तरत्वमेव स्थापितम्‌ ।

# सूत्रपाटोपरन्धस्याप्यस्प सूत्रतया शवरभाष्यशचोधकवङ्गैः प्रकाशो नाकारि । 9 ज. द्ध. वायप्नयः किं। २ क. वाऽमावास्ये। ३ क. ख. ज. च, ज. ज्यापुरोनुः । ४ क्‌

ख. च. ज. इ, ज. 'त्यः॥ तृतीयाधिकरणमा"। ५ क, ख. च, समुचयः । ६ क. ज. पुरवाक्याप्त। ज. श. परो्रायः | ७ ज- छ. "माद्ययोत्त' । ८ क, ज. "प्रधान" । ५ क, चतुयापि' ।

[अ.१२पा.४अपि.४-५] जेमिनीयन्यायमाराविस्तरः। ६९७

क्रयणेषु विकल्पः स्यात्स्ाहित्यं वाऽग्रिमों यतः॥ कार्यँक्यमानतेखीभादगोक्तश्च समुच्चयः ॥ ४॥ (अजयः कीणावि, हिरण्येन कीणाति, वाससा करणाति, इल्यादिना बहूनि सोमक्रयसाधनानि द्रव्याण्यान्नातानि । केषां कायेक्याद्विकल्पः । इति चेत्‌ । मेवम्‌ । बहुभिद्रेव्येविक्रेतुरानवेः सौढम्यात्‌ “दमि; कीणावि'” इवि संस्यो- क्तेश्च समुचयः ॥

( चतुर्थ-उपयजनादिप्रतिपत्तिकमणां समुच्चयाधिकरणे सूजम्‌- ) संस्कारे च तपप्रधानतात्‌ ॥ ८ ॥

चतुथोविकरणमारचयति- गुदाोपयजने किं स्याद्िकल्पोऽथ समुच्चयः ॥ आदयः स्पादथंकमत्वान शषपरतिपत्तितः ॥ ५॥ अ्मीपोगये--““गुदेनोपयजति"” इति श्रयवे । एेकाद्‌शिनेषु तवोदृकप्राप्ठम्‌ । तत्र--उपयजनस्याथेकमेत्वम्‌, “गुदेन इति तृतीयाश्रुत्या प्रतीये । वस्य चाथ कमेण एकेन सिद्धतादेकादशचानां गदानां विकल्पः । इति चेत्‌ । मेवम्‌ । प्रयाजज्ञेषन्यायेन तृतीयाश्रुतेविपरिणामे सति शेपप्रतिपरत्तिसंस्कारवि- धानात्‌ । तस्मात्‌-समुचयः ॥

(पञ्चमे--आधाने विविधस्ख्याकानां दक्षिणानां विकल्पाधिकरणे सृत्रम्‌-) (. -.# ॥ च्य क ककि + ¢ = सदख्वाद्च © वकल्पः स्याच्छराताक्त्रातववाद्र ॥ ९ ॥ पश्चमापिकरणमारचयति- एका देया समन्चेयं विकर्प्यं वाऽऽ आनतैः ॥ = = स र 9 ८ च, पषोरभ्ादन्तिमो नेरपेक्ष्पात्सख्यान्तरादपि ॥ ६ ॥ आधाने श्रूयते--““एका देया, षड्दरेयाः, द्वादश देयाः”! इत्यादि । वत्र सोम- कर्यन्यायेनाऽऽनवेः सोकभ्यात्समुचयः । इतिं चेत्‌ । मेवम्‌ संख्यानां व्रीह्यादिवत्परस्परनरपेक्ष्यावगमात्‌ | समुचये श्रूयमाणाभिः संस्या- न्तरस्य दुवोरत्वाच । तस्मात्‌--विकल्पः |

१ज. क्ष, "्ठान्न दोष" । क्न, ज, "लान्नशेः । २ज. छ, "ति श्रतरैकाः । ३ ज. च्च. ज. "यणन्याः । ८८

६९८ श्रीमाधदप्रणीतः- [अ०१२रपा०४जपि०६-७]

( षष्ठ-पथगणषु जाघनीनां विकल्पाधिकरणे सूजाणि १०-१६) (9 ° ५९ ९ ९ क द्रव्यावकार्‌ त॒ पूववद्थकम स्वात्तचा विकर्ष क प द्रः य॒सवे [ (> नियमः प्रधानत्वाद्‌ ॥ 3० ॥ द्रव्यत्वअप न ९ ^ (क म समुचयां द्रव्यस्य कमनिष्पत्तेः प्रतिपश्य कम- = + [+»९ थ्‌ [कद "सका ८१९ भेदादेवं सति यथाप्रकृति ॥११॥ कपारऽपि क, (५ क | 9 र थ्‌ तथात चत ॥ १९॥ न कर्मणः पराथ त ल न त्वा त्वात्‌ ॥ १३ ॥ प्रतिपत्तिस्त॒ शेषतात।॥१५॥ न = „क प 0 ~ शृतेऽपि पवेवच्ार्स्यात्‌ ॥ १८ ॥ विकल्पे ् थ ५ ह क न ७ ५७ त्वथकम बनंयमप्रचानत्वाद्‌. शव च कमकराच- क £ £ समवायात्तस्मात्तेनाथकम स्याव ॥ 38॥ षष्ठाविकरणमारचयति- ॥ समु्चयो जाघनीनां न वाऽऽद्यो गुदवन्न तत्‌ ॥ प्रकृतो नियमाद्थकमीतोऽत्र तथासतः ॥ ७ ॥ एकाद ्िनादिंगणेषु जाघन्या पत्नीसंयाजनं चोदकप्राप्तम । तच प्रतिपत्तिकमत्रा- ल्नाघनीनां गुदानामिव समु चयः । इति चेत्‌ । भवम्‌ । दरौपृणेमासयोः पत्नीसंयाजरूपेऽथेकमेण्याज्यजाघ नी द्रव्ये विकल्पेन विहि- ते। ते चोमे अ्रीषोमीयपशो चोदकेन प्राप्रे | तर जाघन्यां पराप्रायां पुनरपि जाघन्या पत्नी; संयाजयन्ति” इति विहितम्‌ | स च पुनर्विधिः “खवैयथ्येपरिहारायातिदेशपाघ- मथेकमेत्वं वरयित्वा प्रतिर्पत्तिकमेत्वं परापयति?--इति पुवेपक्षीरसय, "विकल्पनाविदि- टाया जाघन्या नियमेन पुनर्विवेश्वरिवायत्वाज्नायेकमेत्वं निदारणीयम्‌" इति सिद्धान्व- नीयम्‌ , तत्प्ररताव्चीषोमोयपश्चावथेकमेत्वेन विरुतिष्वथकमेत्वात् | अथेकमेणश्चेकया जाघन्या निष्पततेगुददष्टन्तासमवात--जाषनीनां विकल्पः ॥

( सप्तमे-उखायां काम्येन नित्याग्रेविंकाराधिकरणे सूाणि १७-२५ } उखायां काम्यनियममुचयो नियोगे कामदशे- नात्‌ ॥ १७॥ असति चासस्कृतेषु कम स्यात्‌

१. च, ज, च्च. ज, निवाय । २ क. ^न्तयतः, त" | ३ कर ख. च, ज, छ, ज, ततः प्र ।

[भ०१२पा०-४भषि०<] जेमिनीयन्यापमासविस्तरः। ६९९

# किर थः ॥ १८ ॥ तस्य च देवताथंत्वात्‌ ॥ १९॥ विकारांवा तदक्तहत ॥ २९० ॥ वचनाद्स- स्छृतंष कम स्यात ।॥ २३॥ ससम चाप ठाषः स्याव ॥ २२ ॥ वचनादिति चेत च उ =, ८ ॥ २३ ॥ तथेतरास्मनच्‌ ॥ २७५ ॥ उत्सगरजप [न ४७ ह र पागय्रहः कमणः कृतत्वात्‌ ॥ ९. सप्रमापिकरणमारचयति- नित्योख्याग्रो काम्पवह्िः संयज्येताथ बाधकः ॥ कायभेदादादिमोऽन्त्यः कमेनान्यप्रसञस्नात्‌ ॥ < ॥ अथिचयने कमण्य॒ खां निष्पाद्य तस्यामखायामच्चित्रियवे, स निल्योऽग्चिः। वत्पकरणे म्यो वद्धिः पञ्यवे--वृक्षाग्राज्ज्वरवो व्रह्मवचं्कामस्याऽऽदहृलयावदध्यात्‌'' इति। वत्र निलयस्या्रहोमः कार्यः । काम्यस्य तु एकाय वारणम्‌ । भवः कायभेदात्समु- चयः । इयेवं प्रा्- फलाय धृवेनेवाभ्मिना होमस्यापि प्रसङ्कसिदधर्नियो बाध्यते । तथासति कामिनां वद्रन्यन्वरम्‌ , अकामिनों निदयोऽभ्चिः, इवि व्यविथितो विकल्पः ॥

( अष्टमे-वेकारिकाम्रेराहवनीपत्वाभावाधिकरणे सूतं २६-२७ ) प॒ आहवनीयः स्यादाहतिसंयोगात्‌

के

(= ध क: ॥ ९६ ॥ अन्या वाद याहस्माद्वू ॥ २७ ॥ अषटमाविकरणमारचयति- सोऽग्रिराहवनीयो नो वाऽऽ आहु तिपागतः ॥ अन्योन्याश्नरयतो मेवं संस्काराचचेन सोऽत्र हि ॥ ९॥ स पूर्वोक्तः काम्यो वद्धिराहवनीयो भवितुमदवि | कुवः--ठनिवैचनस्याऽऽहुवियौ- ग्य तस्मिन्पमवाव्‌ । आगल्य इयवेऽस्मिन--हत्याहवनीयः । हयन्वे चात काम्या- हु तयः । तस्मात्‌-आहवनीयवम। गतश्रीवारणाद यस्वत्र कवन्याः । च च कल्प.

== ्वक््कक्- " 'गीादषििक

१ज. च. कार्ये ना । २ क, "नास्य प्र ३ क. मस्य ग्रहीताञऽच ।४ज. दव. ब. दात । ५. ख. च, ववर्तनीयस्याः । ज, ववचनीयस्या 1 ९ ज. द्यः ।ते। ७ क.ज. च्च, गाः) तत्र विकल्पः पु" ।

७०० | श्रीमाधवप्रणीतः- [अ०१२पा०४अषि ०९-१०] सूत्रकारेण द्रिताः-"नक्तमाहवनीयं घारयति निलयं गतश्रियः" इवि । इति चेत्‌ ॥

मेवम्‌ । अन्योन्याश्रयत्वपरसद्धात्‌ | सिद्धे ह्याहवनीयतवे वत होमविषिः-““यदाहव- नीये जुहोवि"इति,सिद्धे होमाधारते पश्वादाहवनीयादिकल्पना,इति परस्पराश्रयत्वम्‌। अथ-भाषानसंस्कारादाहवनीयत्वम्‌ । तलय्राप्य संस्कोरामावान्नोस्त्याहवनीयत्म्‌ ॥

( नवमे-वेकारिक्ेराधानिकसंस्काराभावाधिकरणे सते २८-२९ ) [ (त्‌ & 2 ® तास्मन्सस्कारकम रष्वात्‌ ॥ २९८ ॥ स्थानाहा परिट्प्येरन्‌ ॥ २९ ॥ नवमापिकरणमारचयति- अस्त्याधानादि नो वाऽत्र क्वशेषत्वतोऽस्ति तत्‌ ॥ न संस्कृतस्थानेपातान्मथनस्पाप्यस्तभवात्‌ ॥ ९०॥ अत्न पूर्वोक्ते वह्वावाधानादिकमस्ति । कुवः-- आधानस्य सवैकर्मशेषत्वाव्‌ ॥ नेत्युक्तम्‌ । आधानादिभिः संस्कृतं नियमा बाधित्वा तस्य स्थानेऽवस्थिवतवै- नाग्नयुत्पादकसंस्कारानुपयोगात्‌। न च--ज्वलवो वृक्षाम्ादाहृवस्यारणिमथनेनोत्पत्तिः संभवति | तस्मात्‌-नास्त्याधानादि ॥

(८ दरमे--नित्यस्योख्यस्याग्रेरधारणाधिकरणे सूत्रे ३०-३१ ) नियधारणे विकल्पो नद्यकस्मासप्रतिषेधः स्यात्‌॥३०॥ नित्यधारणादया प्रतिषेधो गतश्चियः ॥ ३१ ॥

दशमाधिकरणमारचयप्ि- धृतिर्विंकल्पितोख्यस्य किंवा नैवास्ति धारणम्‌ ॥ निषेधात्कर्प्यविधितश्चाऽऽद्यो न ररप्रवारणात्‌ ॥ ११॥ अद्चिचयने योऽयं निलय उसूयोऽयिः, वस्य सार्वैकािकं षारणं विकल्पितम्‌ । कुतः-- विविनिषेधयोरुभयोः सद्वावात्‌ । पतिषेषस्तावदेवं श्रयते-““न पेविसपिध्यो, यत्मरतिसमिध्येत्‌--भनातृ व्यमस्मै जनयेत्‌" इति । सोऽयं पविपेषः प्राधिमन्तरेणानु- पपन्नः परार्कं विधि कल्पयति । तस्मात्‌--विकल्पः । इति चेत्‌ ।

` च --~

१ क, "ति । न । परस्पराश्रयत्वात्‌ । अथ । २ च. च्च. यदि।३ ज. ञ्च. "त्र तस्य ।४घ. चर. ज. छ. ज, "स्कारस्याभाः । ५ स, "नास्याऽऽह" । च, "न्नाऽऽह* । ६ ज. च्च. "नयानान्म' + अज. छ. भ, दिकम्‌ ) < क. च. सष. प्रा्तिवा" | ९ ज, प्रतिसमिन्धते । १० क, "पवि" ।

[अ.१२पा.४अपि.११-१३] जेमिनीयन्यापमाराविस्तरः। ७०१

न । निषेधस्यान्ययाऽप्युपपन्नत्वात्‌। आइ वनीयविषयं नित्यवारणं गतभ्रियो यदि. हि वम्‌, तचोद्केनोख्येऽग्ो प्रापितत्वात्पतिषिध्यते | तथास्ति विषेरकलिपतत्वात्के-

¶ क~ कि

वछन प्रठषवन षारणामावि एव प्रतानयतः ॥

( एकादरो-सत्रे श॒क्रस्पशौदीनामेककतरंकत्वाधिकरणे सृचम्‌-- > थ (1 क~ पराथान्यका यजमानगणं ॥ २९॥ एकादशञापिकरणमारचयत्ि- थुक्रस्पशोदिकं सत्रे सर्वेषायुत कस्यचित्‌ ॥ अविशेषादादिमोऽन्त्यस्तावतेवार्थसिद्धितः ॥ १२॥

शक्रं यजमानोऽन्वारभते,” ““यजमानसंमितोदम्बरी मवति इति विहिवं यत तत्सत्रे सर्वेषां यजमानानां भवेत्‌ । कंतः-यजमानस्य सवीविरि्टत्वात्‌ । इति चेत्‌ ।

मेवम्‌ । एकेन रते सति प्रयोजनस्य शुक्रग्रहसंस्कारादैः सिद्धत्वात्‌ । न देते यजमानसंस्काराथाः, येन प्रतियजमानमाववेरन्‌ । तस्मात्-एक एव कुयात्‌ ॥

2 न्द क

(द्रादशे-अहाने श॒क्रस्पशादा यस्य कस्यचिययजमानस्य कतुत्वाधिकरणे-सूतम्‌-)

अनियमोंऽविरोषाच ॥ ३३ ॥

क

दरादश्ापिकरणमारचयति- अहीने सत्रवच्छुक्रस्प्रगेक्ये स नियम्पते ॥ न वाऽऽद्यः संभवान्मेवं विशेषानवधारणात्‌ ॥ १३ ॥ यथा सते यज्मानेप्वेक एव श॒क्रग्रहं स्एराति, वथा--अदीनेऽप्येक एव- इवि परवन्यायन स्थिवे सति स एकः किं नियम्यवे, उत-यः कोऽपि, इति संशये सत्ति--नियमस्य सत्रे वक्ष्यमाणत्वादिहा मः| इति परवेः पक्षः | पि। इति राद्धान्तः ॥

विशेषस्यावधारयितुमशक्यलवात--

नि क)

( चयोद्‌ शे-से यक्रस्पशोदो गरहपतेरेव कतृंखाधिकरणे सूचम्‌- ) मुख्या वाऽविप्रतिपेधात्‌ ॥ ३५ ॥

१ज. इति निगमः ॥२ज.ततः।३ज. प्त, ज, "क्येऽसौ निक, ख, च, "ति मन्द्‌ प ।५ घ. च, सिद्धान्तः ।

७०२ श्नीमाधवपणीतः- [अ.१२पा.४अबि.१४-१५]

चयोदशाधिकरणम।रचयि- कशचिदरहपतिवां स्यात्सते कश्चिद हीनवत्‌ ॥ इतरेषां तदाऽऽदिज्यादविरुम्बाथमन्तिमः ॥ १४ ॥ पूवक्तिनाहीनन्यायेन सत्रे यः कोऽपि शुक्रस्मशोरदिकं कुर्यात । इति चेत्‌ । मेवम्‌ । रहपविग्यविरिक्तानां तदौनीमारतिज्यकायं विनियुक्तानां शुक्रस्शाचसं- भवात्‌ | विलम्बे तु-आरविन्यशुक्रस्पशयोविंहितमेककारीनत्वं हीयेत । तस्मात्‌- भविकम्बा्थं गृहपतिरेव कुयात्‌ ॥

~.

( चतुदेशे-सत्रेऽञ्ननादिक्षस्काराणां सवेगामित्वाधिकरणे सूत्राणि ३५-३८ ) सत्रे ग्रहपतिरसंयोगादोजवत्‌ ॥३५॥ जआम्रा- यवचनाच ॥३६॥ सव वा तदर्थत्वात्‌ ॥३७॥ गरहपतिरिति च समाख्यासामान्यात्‌ ॥ २८॥

चतुदेशाषिकरणमारचयति- अञ्जनाया एहपतेः सवेषां वा, समाख्यया ॥ आद्यो नो फर्षिस्काराः सर्वेषां फटता मता ॥ १५॥ अञ्जनाम्यज्जनादयों गृहपतेयुक्ताः संस्काराधिकयेन गहपतिसमाख्याया उंप्पनन- त्वात्‌ । इति चेत्‌ | मेवम्‌ । फएलित्वपयोजका एते संस्काराः । फित्वं च सर्वषां यजमानानांम्‌ । यत्त॒--गृहपतेः फठापिक्यं श्रूयते- “मू यष्टामृद्धिम्ोति"” इषि, तद्वाचनिकम्‌ | न तु संस्कारापिक्यरतम्‌। समाख्या त्वन्तरेणापि संस्काराधिक्यमत्विजामिवं कमकरत्वा- दुपपद्यवे । तस्मात्‌-सरवेषामञ्जनायाः कायोः ॥ य जमानालिन्ययारातिव- उयस्येव बख्वच्वाधिकरणे @ ~ ० क रध्‌ विप्रातेषधं परम्‌ ॥ ३९ ॥ हतर परा. १ज. च्व. अ. सतरेऽपि। २ क्‌. क. "दाऽऽलि*। ३ क. ज. ञ्च, फलिनां मतः । च. फालि-

नामतः । ख. ज. फलिनामता । ४ सर. च, उत्पन्न. । ५ज. च, ज, नामस्ि। य । ६ च, ज. चज, द्िमाप्रोतति| ७ जर. ज. वन क ।

( पञ्चदशे- | ॥ सूत्राणि ३९-४१

[म.१२षा.ण्जपि.१६] जेभिनींयन्यायमाखाविस्तरः । ७०३

त्वात्‌ ॥ ९० ॥ वचनं परम्‌ ॥ ७१ ॥ पञ्चदृशाविकरणमारचयति- याज्ञमानाखिनज्ययोः किं बख्वप्पूवय॒त्तरम्‌ ॥ उताऽऽद्श्चोदकपरापिरन्त्यः प्रत्यक्षतो विधेः ॥ १६॥ सरे य॒त्र याजमानादिन्यकमेणोरेकदा परा्षिः, वत्र याजमानं बलवत्‌ । चोदकेन प्राप्तत्वात्‌ । इति चेत्‌ । मेवम्‌ | “ये यजमानास्व तिजः इत्यातविज्यस्य परत्यक्षविहि त्वात । तस्मात्‌-- आत्विज्यं बलवत्‌ ॥

( पोदशे -- ब्राह्मणस्येवाऽऽविज्याधिकाराधिकरणे सूत्राणि ४२--४७ > प्रभतादाचिज्यं सर्ववणानां स्यात्‌ ॥४२॥ स्मतेव स्याद्राह्मणानाम्‌ ॥ ५३ ॥ एर- चमसविधानाचेतरेषाम्‌ ॥ ५५ ॥ सांना- य्येऽप्येवं प्रतिषेधोऽपोमपीथरेतुलात्‌ ॥५॥। चतुधीकरणे च निदेशात्‌ ॥४६॥ अन्वाहार्थे च दृशंनात्‌ ॥ %७ ॥

पोडज्ञाधिकरणमारचयति- आिज्यं किं त्रिवणेस्थं विप्रयोग्येव बाऽग्रिमः॥ विद्यावच्वान तयक्तं ब्राह्मणस्येव तत्स्मरतेः॥ १७ ॥ विपक्षन्नयेवैश्यानामधीतवेदानां विद्यावखादालिज्यमस्वि । इति चेत्‌ । ने | व्रिप्रस्येवाऽऽसिन्यस्मरणात्‌ । वथा च याज्ञवल्क्यः- ^“प्रति्रहोऽविको विपे याजनाध्यापने तथा" इति ।

वं स्मत्यन्तराण्युदधाहरणीयानि । तस्मात्‌--विपरस्य॑वाऽऽ विव्यम्‌ ॥

यतक क ग "यरणणणणरिषगिीं

१ ज, उत्पाय" | २ क, 'वत्कल्पितम्‌ । छ. 'वत्फठितम्‌ । ३ ज तन्न । ब, न तत्तत्स तिष्रु वि" । ४ घल, च. एवमेव ।

७०९ | श्रीमाधवप्रणीतः- (अ०१रपा०जपि० १६]

अवेदानां स्थिविरृत्पैरो हरिदरोऽमूत्मूचकनेमिनि- स्तद्भाष्यं शबरोऽभ्यपाद्रदिववांस्वद्विस्वरं माघवः | सोऽयं नित्यकलचपत्रवनभुग्भूम्यापिपलयस्थिति- दीरषायुः सह बन्धुभिविजयवामाचन्द्रमावारकम्‌ ॥ १ ॥ इतिः श्रीमेतिकाण्डमीमांसामण्डनप्रतिवसन्तसोमयानिभटरश्री- माधव विरचिते जेमिनीयन्यायमालविस्तरे द्वादशा- ध्यायस्य चतुथः पादः समापः ॥ ४ ॥

अचर पादे आदितः अयपिकेरणानि ९१९ ९०७ सू्जागि 2७ २९६४

॥ समाप्रोऽयं द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥

ग्रन्थश्च सपृणंः॥

* अथं शकः केनचिन्मौधवमक्तेनं माधवाचा्यशीर्वादात्मको अ्न्थान्ते योजित इतिं प्रति भाति । वेदानां ठक्षणया श्रौतधमाणाम्‌। स्थितिङ्कत्स्यापक्रः, हग्हिये राजा पुगेऽतरे दर्यमानो “राजते इति शेषः । एवं राजवणनं कताऽस्य शाघ्लस्य सूत्रभाव्यज्ृतौ दशेयति-अमृदियादिना । इति यथाक- धचिश्धा्येयम्‌ । ध

१ क. ल्ल. ज. देवानां । रच. पुग ह" । ३ च. “जजनकप्रह्ाधि* । च. “्जनकप्रधन" । ज... तिश्रीमायत्रीपे जे" । ज, *तिश्रीमाधवीये तिक्राण्ड। ५ ख, च, °मन्त्रिका" । ५ क्‌, ज, "दमा" ।

पूर्वमीमांसास्राणां वर्णानुक्रमसू चीपत्रकम्‌ ।

सूत्राणि

शंस्शिरोनक्सक्ि० अकमं क्रतुसयुक्तम्‌- अकम चोध्वंमाधानात्‌- अकमणि चापत्यवायात्‌- अकमत्वात्तु नेव स्यात्‌- अकम वा कृतदुषा- अकम वा चतुभिः- „~ अकम वा संसमायं ०... अकायघ्वाच्च ततः-.... अका्यत्वाच्च नान्नः .... अकायेत्वाचच शब्दानाम्‌- अक्रतुयुक्तानाम्‌- धरक्रिया वा... अगुणत्वा्च-

अगुणे त॒ कमरब्दे-... अर्िधमेः प्रतीषएटकम्‌- अग्रिषागः सोमकारे- अभ्रिवदिति चेत्‌ अग्निस्तु रिद्दशनात्‌- अग्रिहात्रे चाशेषवत्‌- अग्राधश्च वनिष्टु अग्रीपोमविधानात्त- अग्नेः कमत्वनिदशात्‌ अग्रेवा स्यात्‌- अगन्यङ्कुमप्रकरणे- .... अगन्यातममाह्मस्प- .... अग्न्याधेये वा- अग्रहणादि ति- अङ्गगणविरोधे- अङ्कवत्क्रतूनाम्‌- अङ्विधिवा-

७

द

९८ श १९० ६

।

त १२

ट

\ १९० १२ 9

६ षि ५६ ९२५ पिः षि, ९०

२३५ २२९

णू० मूत्राणि सू प्र9 ५८४ |अङ्‌विपयसो- ४७ ६४९ १५८ | अङहीनश्च तद्ध्मा- .... ४१ ३०८ ३६८ अङ्कानां तु शब्दभेदात्‌- «^ ६१९ ३१८ [अदानां युख्यकार्ल्वात्‌ ९ ६४१ ३१० | अङ्खानां मुख्पकार्ता- ६६&७|। यथोक्त ° २३ ०७२ ४९३ |अद्भानि तु विधानत्वात्‌- ७ ६२९ ४९४ | अदानां तूपघातस्षपोगा-३ ९ २५२।२ २३५९ | भह गुणत्वात्‌ २३ २.४६ ५१४ | अदेषु च तदभावः-.. ३ ६२९ ४३६ | अङ्षु स्तुतिः- १९ २४५ ६०५ | अचेतनेऽयेबन्धनात्‌ ३५ २५ ४९२ | अचोदकाश्च संस्काराः १८ ८५

९५ | अचोदना वा गुणार्थन २७ १८३

८८ |अचोदनेति चेत्‌ ३४ ६३४ ४२५ | अचोदितं (च )- .... ३६ १६३ ६४५ अजापिकरणायेत्वा० ६३ ६१७ ३४६ अतत्संस्काराेत्वाच .... ४५ ३३७ १०० | अतद्रणत्वात्त नवम्‌-... ९६ २९८९१ ६२६ | अर्ताद्रकारश्च- १९१९ २८८ ५८७ | अतद्रिकार श्च - ४७ ३४७ ६१५ अतिथी तत्पधानतम्‌- १० ४२१ ५९२ | अतल्यत्वात्तु नेवम्‌- ३५ १३३ ४२५ |अतुस्यत्वात्त वाक्ययोः- २8 ८९ १८६ | अत॒स्यत्वादसमानविधानाः- < २०५ ६०९ | अतुर्याः स्युः- न ५५4 ५ ६४९ | अत्पापेघस्य हानम्‌- ४३ ३०९ ५८९ |अथ विशेषरक्षणम्‌ .... २९ ३९४ ६८२ | अथातः क्रत्वथ॑° १९ ५१८ १९३ | अथातः शेपरक्षणप्‌... ९ १०९ ३३४ अथातो ध्मनिज्ञाप्ता.... १५ ११

२ जेमिनीयन्यायमारुश्छोकानप्‌-

श्कायचरणानि प्रष्रानि श्ोकादयचरणानि परष्ठानि

अनेकपयुदायात्म „^ „^ ६५३ [अभिष्य प्रयाजानाम्‌... .... २२८ अखतोक्तेः पुमथत्वात्‌,„ ... १५८ |अमिवासरासरा वदिः .... „.. २७५ जखतं न वदेदेवः ... „^ १५ | अभिषुत्य वतो हुत्वा ,... अन्तरेण हविदव .. ^ ६५११ |अमिषेकोऽपरुष्टोऽस्मात्‌,.., „... भन्तरेणा्िविदयाभ्याम्‌ .... ९५ |जमिषच्यपाकृताङ्ग ,„ „.., २८ अन्वमोवादष्टवादेः „... .... ५२ |अभ्यङ्को नावनीतः किं... .... ५३५ अन्तमांवो विषावुद्भि .... .... = | अभ्यस्ते षडहं मूक्ति ^ .... ५७९ अन्तर्वेदि मिनोत्य्षं ... .... १९४ |जम्यापस्ा्कमेमेदोऽत्र „.. „... <° अन्यः प्रयाज आरात्‌ ... ४८६ |जभ्यासादन्यकमेत्वम्‌ .... „^ १०४ अन्पादेरस्त्यसौ नोवा ... ३०३ | अमत्रपक्षमाभ्रित्य , .... १३५ अन्त्य जआग्रयणात्माली .... १३३ |अगुख्यमुख्ये संस्कार ... ..“ ३२७ अन्याय्यत्वाद्विकल्पस्य,... ... ६०० |भमुख्ये संस्कते मुख्य-. „. ३२९ अन्यामावेऽथ मावेऽपि.... .... ३७६१ |अमेत्यापि समूहस्य... „.. <१ भन्येनेत्यत्र संस्थाना ,.. „~ २९४ |अयुतादि प्रत्यहं स्यात्‌... „... ५८० अन्येषां मख्यकालत्वाव॒ .... २७२ |अजेयित्वाऽपि कं सवेम्‌ .... ३५६ अन्ये स्युरूपगातारः .... „ १९ |अथेषीहेतुताऽीवेः „. „~ ११ अन्यौन्याश्रयतो नाऽञ्चो .... ५= |अथैमेदादनामत्वम्‌ „ ,... ५ अन्वाधानाङ्गमारम्भो ,... .... ४२७ |अथैवादगता चेयम्‌ अन्वाधानं दीक्षणीया... .... ६७१ |अथेवादैकनिष्टोऽपौ ... ^ ३७७ अन्वाहायंस्य वरमत्र „^ ५२० |अथोबोधाद्प्रमाणम्‌ ,. „„ ३३ अन्वाहार्योऽचर दावव्यो „.„ ६७३ | अवोगपि बहुत्वं तत्‌ „. ,„. ३९३ अन्वाहेत्यथकमं स्यात्‌... ...„ ५४५ | अवकीपञश्युः कुत्र ,., ,... ३७० अेक्षासत्तियोग्यत्व ,„ ... ४७९ | अवधातादिनाऽ्पुवे ,.. .„ ६व अपच्छेद्क्रमे पूवैः ,... ३५० |अवधाताद्यवावायथेम्‌ ,... .... ५११ अपृवेसदसद्राव „^ „... ६ | अवघतिथमन्रः किम्‌ „ „... ६६० अपौरुषेया; कल्पाद्याः,... „... ३२ | भवधातेऽपि नियमो .. .... २३९ अपः प्रणयतीदुक्तः ~~ .... २३५ |अवधति ब्रीहिरूपम्‌ .... ... ४१८ अप्रापरेरथिमो मेवम्‌ .... ,... १७२ |अवघातः रष्णटानाम्‌,... .... ४<० अवावितप्रत्यमिज्ञा „.. „.. १९ |अवघातः सरन्न वा... „„ ६२३

र

अबाधोऽजाऽऽद्रे हेतुः ... ११५ |अवत्तनाशो तच्छेषात्‌ „„ ... ३२९ अबोधकेो बोधको वा... „„ १८ | भवदानादि सांनाय्ये .... „^ २९७ अभिक्रामं जहातीति „^ „+ ११६ |अवद्‌ानेऽनुसमया ^ „^ २८० आभमिषारनिपेषौ च .. ... ६०३।अवद्यिः प्रदानान्तो .... .... २८०

आमिषारोऽस्तिनो वाऽत्र „^^ ५२१।अवान्तरपकरणम्‌ „. ^ ११७

श्रो कायचरणानि

अवान्तरग्यापतिवौ „... अवान्वराप्वेसयात्‌ अविकारो विकारो वा... अविषेहणादीनाम्‌ .... अविभागो बहुतोक्तैः ,... अविशेषात्यवृत्तोऽस्तु ... अविशेषाहयायद्वा ^. अवृद्धावुपयागाय अवे्टावङ्तन्नत्वम्‌ .... अम्याहत्ये चतुथः स्यात्‌ अज्ाब्दी रेपता शाब्दी अश्वप्रतिग्रहृष्टिस्तु अश्वाकम्भनशाछ्स्य ... अश्वां पुरुषी वाऽऽनत्यै अष्टकादिस्मतेषमे अष्टाकपालमाय्ेयम्‌ भष्टवुपमृतायन् अप्तमपेयवेकल्ये जसमाप्यं समाप्यं वा... असजातविरोषोऽतः अपंजावविरोध्यथं ^. अस्तुतोदुम्बरत्वात्‌

अस्तु प्रकरणादायो अस्त्याधानादि ना वाऽत्र अस्तयाइतिश्वरौ सौम्ये अस्त्युदेशगतत्वेन अरिथकतेमते चिन्ता ....

अस्थियागः किमस्थां स्यात्‌

अहंगणे चेदुद्रात्‌ अहंगणे विषाणाय अदेगणेषु सौमस्य जहगोयच्रामित्यत्र अदहीनसच्रयोरक्ष्प अहीनप्चयोद्रोद- ^

आद्यचरणवणानुक्रमः।

श्रोकायचरणानि ६४ | जहेवुभियमत्रं म-- ... १११ | अहीने सत्वच्छुक ....

पृष्टानि

४६२ | जहां द्वादशतवा्रुत्या ,...

१२९ | अंशैः, सागक्ष छत्लं वा ,...

,... ५३ आ

३३५ | जकाङ्क्षा यागशब्दस्य १६२ | आक्रामन्सह कुम्भीमिः

५३८ | अस्यातमाने नो मानम्‌

६५३ | आस्यावोपान्तसंख्याऽच्र ३५४ | अख्यातेनाभिसंबन्पात्‌ १०९ | आख्यावचोवषट्‌कारा .... १६२ | जख्याविशेषादाख्यायाः ३७ | आघ्रावष्णव आभ्ेय

... ५०२ |जा्चिष्णवसारखत ....

२७ आयेयादि प्रधानस्य „... १०२ | जभ्रेयी प्रथमं चाहो ....

२३१ | आग्रेयेषु ग्रहेषृहो

#@9 99

३०९ | आग्नेयो व्राह्मणोऽतापि ३१३ | जग्रेय्याम्रीघ्रमिदययि .. १३८ | आधारारेश्च मुख्यत्वम्‌ १६३ | आवारे मत्रसाहित्यम्‌ .... २४ | ज{चान्तेनेत्यमा मा वा... १४७ | जआचान्त्यादिः पदार्थोऽत्र

, ७०० |जान्यमागो य जाग्चेयः

६७८ | आज्यभागो पुरोडशे ,... ३०४ | आल्यमागेति नान्नोप ,* ५०४ | आज्येन शेषमिदुक्ता ....

, ५०३ जन्यं चोकच्ृप्यते नो वा

३५१ | जआविथ्यादिगते वहि „...

, ६४३ |आत्रेयदानतुयान्या

३९९ | आरिव्येप्वेकवाच्येष .... ४१३ आदित्या यूप इत्यत्र...

,.. ५८० | आदौ परीक्ष्यो वेदाधैः.... , ४०७। आद्रो छप्रत्ययोपात्त ,.^“

सूत्राणि

अपि वा कृत्छ्रसयोगा- दविण० १६. अपि वा कृत्छ्रसयोगा- द्‌ ० न्न अपिवा क्रतभावात्‌- अपिवा क्रमकाटर० ..^ अपि वा क्रमसयोगात्‌- अपिवाऽऽख्याविकार्‌० अपिवा गायत्रीं9 अपि वाऽऽग्रेयवत्‌-.... अपि वाऽद्मनिर्याः- पि वाऽङ्ानि- „^ अपिवा चोदनंककाङ० अपि वाऽऽन्पप्रधान० अपिवा तदपिकारात्‌- अपि वा तदधिकारा- न्प्मन्‌ 9 ०००

अपि वाऽतद्विकारत्वात्‌-

अपि वा दानमातनम्‌- अपि वा द्विरुक्तत्वत्‌- अपिवा द्िस्मवाया- अपिवा धमाविशेषाच्‌- अपि वा नामधेयम्‌ पि वाऽन्पानि- ^. अपि वाऽन्पापण०

अपि वाऽन्याथेदशनात्‌ अपिवा परिसख्या- अपिवा प।णमास्पाम्‌- अपि वाऽप्पेकदेरे- ... अपिवा प्रतिपात्त०.... अपिवा प्रतिमञ्च० अपिवा प्रयोग

पि वा एकव ° ,... अपि वाऽभमिधानर

पूवंमीर्मासाद्त्रार्णा-

सण

१०

2६

५ 0 र ५ ८ ९ ५

म 8 ५ © ५७ द७

२२ >८५९

३४ किः

प° सूत्राणि

अपि वाऽऽस््रानक्षामण ३५२ ।अपि वा यजतिश्चुतेः-

अपिवा यज्मानाः-.... 2६४।अपि वा यद्यपृवत्वात्‌- ३६७ |अपि वाऽथंस्य- २७१ |अपि वा रोकिके- १०७|अपि वां विहित्वात्‌- ५९८८ |अपि वा वेदतुल्यतवात्‌- २८९ |अपि दा वेदनिर्देशातच- ५८९ |अपि वाऽव्यतिरेकत्‌- २५४ अपि वा शब्दपृवेत्वात्‌ २६१|अपि वां शोषकम- .... ६६२|अपि वा शेषभाजाम्‌.... ५४८ |अपि वा शेषभरतत्वात्‌- ५२७|अपि वा शेषभूतत्वात्त°

अपिवा श्चुतिभूततवात्‌- ३६४ |अपि वा श्रुतिमेदात्‌- ४०१|अपि वा श्रुतिसंयोगात्‌ ५८६ [अपि वा सख्यावचखात्‌- १८८ |अपि वा ्प्रयोगे- ४६२।अपि वा सत्रकमणि- ५६२ | अपि वा सद्रितीये-....

९०।अपि वा सवे धमः-....

३५६ | अपि वा सवसंख्यत्वा° ३९१ प वाऽहगेणेष- ,... ३०७|अपि देन्द्राभिधान° ५८४ |अपि वात्पत्ति्षयोगात्‌- ६२९५ | अपव च प्रकृता- द ९८ अवता त= 9 ०७8० ६५८ |अपृदेत्वात्तथा- ५१७ | अपवेत्वाद्यवस्था-

३१९ ७० |अपृवेत्वाद्धानम्‌- ....

१८ >,

६५५ | अपुवेव्यपदेशाच २.७९ अपूवासु क ९१९9

मूत्राणि

अपूर्वे च विकल्पः- ,... अपव चाथवादः- अपव चविकारो- ... अपूर्वं वाऽपि- अप्रकरणे त॒ तद्धमः-.... अप्रकरणे तु यच्छाघरम्‌- अप्रकृतत्वाच रः अप्रगाणात्‌- अप्रतिकषौं वा- अप्रतिषिद्धं वा- अप्रतिषेधो वा- अप्रयोगाहमिति अप्रयोजकत्वात्‌ .... अप्रसिद्धिवा- अप्राकृतत्वात्‌- अग्राकृते तद्विकारात्‌- अप्राकृतेन हि-

अप्राप्रा चानुपपत्तिः- अब्राह्मणे च... अभक्षोवा ^ अभागिप्रतिषेधाच्च ,... अभावदशनाच् अभावदरनाचच ^ अभावान्चेतर्‌स्य- „^^. अभावादतिरत्रेपु अमिघारगे-... अभिधान च~ अभिधनेऽयंवादः- .... अभिधानोपदेशाद्रा-.... अभ्यस्पेतार्यवचखात्‌- .. अभ्याप्तः सामिधेनी ° .. अभ्यास्रात्त प्रधानस्य. अभ्यासे च तदभ्याक्षः- अभ्पाप्तन तु-

वणनुक्रमघचीपत्रकम्‌ ।

२४

५५ ५

©

ह मूत्राणि

४१३ | अभ्यासेनेतरा श्रतिः... ६ ० ० |अभ्यासेऽपि तथेति- .. ४५८ | अभ्यासोऽक्मशेष० .... ३८० | अभ्यासो वा छेदन

१६० | अम्याप्तो वा प्रयाजवत्‌

६०७ |अभ्पासौ वाऽविकारात्‌- ८४ | अभ्युदये कारपराधात्‌-

४२४ | अभ्युदये दाोहापनयः ६३८ | अभ्प्हश्चोपरि°

९९४ | अयक्ष्पमाणस्प- ५९९ | अयज्ञवचनाच्च.... ६४६ | अयनेषु चोदनान्तरम्‌- १६९ | अपान्य्वाद्रसानाम्‌- ६७० | अयानो चापि-

५८७ | अथकमं वा कतु ४५१ | अथकम्मं वाऽमिधान० ३४१ | अथकम वा इषत्वात्‌-

२२ अथकारिते च- ५८४ | अथंकृते वाऽनतुमानम्‌- ५८८ | अथंद्रव्यविरोपे-

२१ |अथप्राप्ठवदिति चेत्‌- २२८ | अथर्मदस्त तन्न ६७६ | अथखपादकम-

३४१ | अथंवदिति- ५९९८ | अध्वांस्तु नेकत्वात्‌- २२८ | अर्थवादश्च तदथवत्‌

६९ | अथवादश्च तदथवत्‌

२६ | अयवादश्च तद्त्‌ २३८९ , अधवाद पिपत्तश्च ६८७ | अथवद परपत्तश्च २६ | अर्थवादो वा ५१७ । अथवादा वाऽनुपपातात्‌ ५७६ | अथवादा वाऽयस्प- ६५४ अथवादा वाऽर्थस्य

५४

9

परवंमीर्मांसाघत्राणां-

सूत्राणि न सूत्राणि सू० प्र अर्थवादो वा प्रक० ... < १५३ । स्यात्‌ २९ ४४५ अथवादा बा विधि०.... २० २३१४ अथकत्वाट्िकल्पः- ,... २० ४४६९ अर्थेविप्रतिषेधात्‌ „~ ३६ ४२६ | अरथेकत्वे द्रव्य० ... २२ ११२ अ्थसमवायात्‌- ^ १० ३२१० अर्थवा स्पात्‌- .... २१२ ४२२ अर्थस्तु विधिशेषत्वात्‌- २९ २५ |अवकीणिपशश्च „~ २२ ३६९ अर्थस्य चासमाप्रतात्‌- ३६ ४१३|अवचनाच्च- „“ ४० ३३६ अर्थस्य त्वविभक्तत्वात्‌- ९ ३७४ |अवत्तव्वाच जुह्वापू-“ ७ १६७ अधेस्य शब्दभाव्यत्वात्‌- १२ ३७५ |अवदानामिघारणा० ... > २९७ अर्थाच्च .... „.. ४२ ७८ |अवश्रथे च~... ~“ १९ ६ ४५ अर्था ए २ २६५ अवभ्रुथे प्रधाने „~ ५८ ६२३ अर्थात्त रोके विधिः- ६९ ६२५७ |अवश्थे बरहिपः- ~ ४७ ५९५ अर्थाद्वा कल्पनैकदेश० ३० ५९ |अवाक्पशेपाच्च „~ १३ ३४ अथाद्रा सिदक्म- .... ३२ ६५८ |अवाच्यतात्‌ ~ “ ४० ६३४ अर्थानां च-.^ ... १४ ३५३ |अविकारमके ... . ४ ४५५ अर्थान्तरे विकारः- ... ४३ ४६४ अविकारो वाऽथं० “~ २७ ५४१ अर्थापत्तेद्रव्येषु- „. १८ ३९२|अविकारो वा प्रकृति < ६८७ अर्थापत्तस्तद्धर्मा- .... ३५ ५९९ अविकारो वा बहूनाम्‌ २० ४६१ अर्थीपरिमाणाच्च ... २३६ ३३५ ।अविज्ञयात्‌ .... ~ ३२८ २६ अथाभावात्तु- ,... १३ २३५२ |अविद्यमान०. ^ २ २५ अथभिावाततु नैव स्यादरण ° १७ ४५७|अविधानातु- ^ अर्थाभावे संस्कारत्वम्‌- ७३ ५१९ |अविधिश्वेत्‌-.... „~“ > ६२८ अर्थाभिधानसयोगात््‌- ३६ ४२७ |अविभागाद्- „~ ९७ १६९ अर्थामिधानकर्म- .... २६ २२६ | अविभागात्तु कमं° ... २८ १०४ अथौमिधानसामरथ्यात्‌- १९ १२१ |अविभागात्तु नेवम्‌-... ५ ३७४ अ्थासनियेश्च- .... १७ ९०६ |अविभागाद्विधानार्थ- २० ५ अर्थे त्वभ्रूयमाणे- .... १७ ५३६ अविर्‌ परम्‌ „. ट २६ अर्थ त्वश्रयमाणे- .... १७ ५३७ |अविरद्धापपत्तिः- ... ३० ४८८ अर्थन च विपये ,„ ७४ ५९१३ |अविरोधो वा- „~ > ६८६ अर्थन च समवेतत्वात्‌ १४ ३०४ |अि्िष्टत्‌- .“ ३२ २६९ अर्थन त्वपकृष्येत- ... १४ ६८ |अविशिष्स्तु- .... ४० २६ अ्थनेति चेत्‌ ,.„ २३ ९८३ | अिशेषात्त शाघ्तस्प- र २२० अर्थेऽपीति चेत्‌... १२ २३४ अविशेपास्स्वत्ि० „~. ३० १४९ अर्थे समवेषम्यतो- .... २१९ २२४ | अविशेषान्नेति चेत्‌ ... २८ ५५४

अथकत्वादेकम्‌- .... ४६ ७५ अदिशेषेण यच्छाघम्‌- १६ ६०६

सूत्राणि अवेष्ठो च~ ... „^^ अवेष्टठो यज्ञ०.... „^^ अवेद्यत्वादभावः- अव्यक्तासु तु सोमस्य अव्यवायाच्च ^.

अशक्ता ते प्रतीयेरन्‌... अशब्दमिति चेत्‌ ^. अशाब्द इति चेत्‌-.... अशाघ्त्वाच्च- ,.“ अशाघत्वात्त्‌- अशास्ररक्षणत्वाच „^. अगशास्ररक्नषणत्वाच्च .... अशाघ्ररक्षणाच्च अशाघ्रा तु- ... अशिष्टेन च~ „^“ अशेषं त॒ सम०.... अशपत्वात्तदन्तः- - अशेषत्वात्त नेवम्‌-.... अश्चुतिताच् अश्चुतित्वान्नेति चेत्‌... अश्चतित्वानेति चेत्‌ ... अश्चतेस्तु विकारस्य- अश्वस्य चतुचिशत्तस्य- असंयुक्तं प्रकरणात्‌- असयुक्ता त- असंयोगात्तद्थषु- .... असंयोगात्तु ,य॒ख्यस्य- असंयोगा नंवम्‌- .“. असयागात्त वेकृतम्‌- अषयोगाद्विधि° असंबन्धात्त॒ नोत्क्षत्‌ असंवन्धश्च कमरणा .... असस्प्र्टऽपि-....

अस्ति चासस्कृतप्-... क्‌

वणानुक्रमस्चचीपत्रकम्‌ ।

£< सूत्राणि ६५३ [असाधक तु- ९२ अस्थियज्ञ ऽविप्रति° ३०७ |अस्थानात्‌ „~ „^ ३९८ | अस्यां च सवेरिद्खानि २.७६ | अहनि च कमं० २०३ |अहरङ्खम्‌- ३२४ | अहरन्ताच्च-.... „^^. २६६ |अहगणे च तद्धर्मा... ६३३ अह्‌ गंणे च प्रत्यहम्‌-.... ५८६ |अहगेणे यस्मिन्‌- ... १८७ |अहगंणे विषपाणा० ९९२ अहानि वा- .... ६८५ |अहीनवचनाच.... ३१२ | अहीनवत्पुरुषपः- ६१७ | अहीने दक्षिणा० ^^ २९० अहीनां वा- .... ३६ ० | अहां वा भ्रुति9

६७ आ

09 क आकाट्िकिप्सा ,.

०२ ५५३ | आकृतिस्तु- ....

२७९ ६७ ९० ५९५२ ४२१९ १५७

आख्याः प्रवचनात्‌ .... भाख्या हि देशसंयागात्‌ आगन्तुकत्वाद्रा- आगमेन वा-... „~ २९१९८ आगमं वा-...

२७४ | आग्रेयवत्‌- „~ ^~ ५२१ | आग्रेयस्त्क्तह तुतवात्‌- २७६ | आग्रेयं कृत्छविधिः ... ३६ |आगन्पाधेपस्प-

६२० |आग्रपणाद्रा- ...

६९८ | आध्ाराभ्रिहनम्‌-

आद्या चवं तदथत्वात्‌- आख्या चवं तदवेशात्‌-

(७ २

५

घ © ३०२

ठर९ ५०२

॥ २७ (व. 2८ 2 श्ट ० ५६

९२ 1. 2० ० ६9 ५ ९७

१८ [-4.2.1 २७० (९.७७ ५.७७ रद्र ६४५ २५९ ६४३ २९५ ।,.7 4 १५९ ९८ ० १४७ ६५५

श्य > २३ २७

९३ ४२

१४९ 2 ३.

२० 0 १९ २५

् १६ १५ श >. ७९ 40 ह.

६८९ ५ २५० ९०६ ९०९ ५९८२ ५९८ ५५

९२ ८४

सूत्राणि

आघार च- ... आचाराटृग्रह्यमाणेषु- आच्छादने तु- आज्यं वा वणंसामान्यात्‌ आन्यभागयोग्रहणम्‌- आन्यभागयोबवा- आन्यभागवद्रा- आस्यमपीति चेत्‌ आन्यसस्था परतिनिधिः- आन्याच्च सव॑ आज्ये च दरानात्‌-.... आतश्चनाभ्याप्षस्य-.... आदाने करोति° आदिता वा तन्याय- त्वातू- .... „~ आदितो वा प्वृर्तिः- आदित्पवद्योगपद्यम्‌ अदशाथतरा श्रतिः... आधानं च भा्या० .... आधानेऽपि तथेति चेत्‌ आधाने सवेरोषत्वात्‌ आनन्तयंमचोदना आनन्तयात्त-.... आनन्तयं च~... आनथक्यं च~... आनथक्यात्तदङुषु आनथक्यादकारणम्‌- आनथक्यानेति- आनयेक्याचयधिकम्‌- आनुप्रष्यवताम्‌- आप्िः सख्यासमान- त्वत्‌ 1 आमने छ्द्िद शनात्‌ सामिन्नोभयभाव्प्ात्‌-

पूवेमीमांसाघ्रत्राणाम्‌-

सु° ०८ -8-

१९

षपु० ६९२ |आघ्नात परिसख्या्थम्‌ २३१६ | आश्नातस्त्वविकारात्‌- ५३६ [आश्नातादन्यदधिकारे- ^ ०३ |आश्नायवचनप्‌- ५९५ | आश्नायवचनाचच- .... ५९९ |आश्नायस्य क्रिया ५८४| त्वात्‌ ३०० |आरम्भणीया- 2७७ | आरम्भविभागाच्च १६७ | आरम्भः शब्द्‌ ० १६७ |आराच्छिष्टमसयुक्तम्‌- २३८ आरादपीति- २३२ |आथपत्यात्‌ (च)

आषयवदिति चत्‌

५५० | आवापवषचनम्‌- ५४९ | आवेरयेरन्वा-

१९ |आब्रत्तिस्तु व्यवाये-.... २४२ |आहृच्या मच्रकमं स्यात्‌ ३३८ | आश्रयिष्वविशेषण- २९६ | आभन्नितत्वाच

९४ |आसादनमिति चेत्‌- १२० ३४१ ई ६१५ इज्यायां तद्गुणत्वत्‌- ३१ ० |इज्याविकारो- ११५ इज्याशेषात्‌-

५९२ [इतः प्रतिषेधो- २९३ |इतरस्याश्रुतिल्वाच्च . ५९३५ |इतरेषु तु पिन्पाणि ... ५४९ [इतरा वा तस्य-

इति कतेग्यताविधेः -

४९३ |इणितेन तु सस्तवः-.... ५३४ इएत्वेन तु संस्तुते-.... ४०६ इषटिपयतात्‌-

सूत्राणि

#99@

२८

8) ५५५

६२ ७००

६७९ ६७९ ६२० ९८५

मूत्राणि

इषटिरियक्ष्पमाणस्य-.... इष्टिराजदहय °

इ एिरारम्भसयोगात्‌- इष्टरिति चेकवच्छतिः इष्टिषु दशं०

इष्यन्ते वा- ....

इषटयथेमग्न्याधेयम्‌- ....

इष्टयावृत्तों पपाजवेत्‌-

₹

छु उक्तं क्रियाभिधानम्‌- उक्तं समवाये- उक्तं च तच्वम्‌- उक्तं समा० „^. उक्तंत॒ वाक्य उक्तंतु शब्द उक्तमनिमित्ततम्‌ उक्तमभावद्शेनम्‌ उक्तश्चानित्पसयोगः .. उक्तश्चायेसंबन्धः उक्ताषिकाराच्च

इहार्थाश्च-

उक्त्वा च यजमानत्वम्‌-

उक्थादिष॒ वा- उक्थ्याविच्छेद० उक्थ्याप्रिष्ठोमण० उक्थ्याच्च- ,... „^ उखायां काम्य० „^ उत्कषः सयाोगात्‌- उत्कपाद्राह्मणस्प- ... उत्कषप सुक्तवाकस्य- उत्का वा ग्रहणात्‌-

व्णानुक्रमदचींपत्रकम्‌ ।

१९ २७ १९ ६ 2. द ९.५ ।.4.4 ९० ५२ ५

उत्कष। वा दीक्नितत्वात्‌- ३५

पृ सूप्राणि २९८ | उत्कृष्येतेकसंयुक्तः-.... ६३० उत्तरवेदि प्रतिषधः- ४८२ | उत्तरस्य वा-

६३१ | उत्तगाथस्त॒ स्वाहा०.... ३९६ | उत्तरामु न- २९२ |उत्तरास्वश्चुतितात्‌- ~. १ ८ १ उत्थान य~ * ४२६ |उत्पत्तावमिसंबन्धः- उत्पत्तिकाख्विशये- उत्पत्तितादथ्यात्‌- .... ५०५ [उत्पत्तिनामयेयत्वात्‌- उत्पत्तिरिति चेत्‌ ३८ ० उत्पत्तिवा- ,„ ... ४१६ |उत्पत्तिरोषवचनम्‌- .... ४६ ० |उत्पत्तीनां समत्वाद्रा-

० | उत्पत्तेश्च-

२.३ |उत्पतेस्तु निवेश

० | उत्पतता त-

१० | उत्पत्तां नित्य ५५६ उत्पत्तौ येन-

२६ | उत्पत्ता वाऽव चनाः ४१५ | उत्पतता विष्यभावात्‌- ५५३ |उत्पत्पथांविभागात्‌ १९९ उत्प च्यसयोगात्‌- „^ १४९ | उत्पन्नाधिकारात्‌- .... ५५७ |उत्पन्नाधिकारो- ५५७ |उत्सरगस्य- ..

५५६ |उत्सगांच- .... ३९८।ॐ० 1 0 8४९ [उत्सर्ग ऽपि परिग्रहः .... २९८ |उदक्त्व च-

६५० | उद ग यनपूर्वं ०

१४९ | उद्‌ यनीये च-

२३४५ | उदवसानींयः- ...

१० सूत्राणि

उद्रात्रचमसम्‌- उपगाश्च-

उपगेषु-

उपदेशस्त- .... उपदेशाच साश्रः उपदेशो वा-.... उपधानं च तादथ्यात्‌ उपनयन्नादधीत- उपरवमन्रः- ....

उपरिषएरात्सो मानाम्‌ ....

उपवादश्च तद्त्‌ उपवीतं सिद्ि° उपवेशश्च पक्षे स्यात्‌

उपसत्सु यावदुक्तम्‌ .... उपस्तरणामिघारणयोः- उपरहव्येऽप्रति प्रसवः .... उपां धयाजमन्तरा- ....

उपांथयाने- .... उपायो वा- ... उभयपानत्‌- उभयग्रदेशामेति चेत्‌ उभयसाग्न-

उभयसान्नि नैमित्तिकम्‌- उभयसाज्न विश्व० ,..

उभयाथेमिति चेत्‌ उभयोः पित्तुयज्ञ > उभयोर विशेषात्‌ „.. उभयोश्च- उभयोस्तु- „^ उभाभ्यां वा- उष्णिक्रकुभाः-

कर ,... „^

पवमीर्मासासूत्राणाम्‌- सू० णृ सूत्राणि २३ १७९ १ माण १ ८ ५३५ >ग्युणत्वतू- ३ २६७ | ऋग्वा स्यात्‌- ^ "९ |ऋजीषस्य- ^^

५ ०२२ [ऋतिक्फर्प्‌-

१२ १२५ [ऋरि त ५४ ४९२ |ऋचिग्दान

१९१९ ५६८ ५३ ६६३ एक वा चाद्नंकत्वात्‌ ४६ ६४९ एफ वा चादनकत्वात्‌

९ ६०४।एकं वा तण्डुर० १० १५४ एक वा सयोग ० ^^ ४७ ३३७ |एकं शब्दसामर््यात्‌- ४३ ९९४ |एककपाछानाम्‌-

३ ४९३ |एककपाडेन्द्रामो- „^^. ८ १०७ |एककमणि विकल्पः- ४७ ६१४ |एककमेणि रिष्स्वात्‌ १० ३३९ | एकचितिवा- ९५ १६५ | एकत्रिके- „^ ५० ५४८ | एकत्वयुक्तम्‌ ५२ ५९६ | एकत्वाद्रं विभागः स्यात्‌ ४९ ४५२ |एकत्वेऽपि गुणानपायात्‌ ५९ ५६१ | एकत्वेऽपि परम्‌-

२४ ५७४ एकत्वेऽपि पराणि... ३२ ५० |एकदेश इति चेत्‌ ....

८ ३६८ |एकदेशकारुकतरत्वम्‌- ५७ ४५२ | एकदे शत्वा्च-

२९ ६८२ | एकदे शद्रव्यश्चोत्पत्तौ- ६७ ६१७ | एकद्रव्ये- „^^ २५ ३३२ एकधमो वा

६ २८७ |एकधेत्येकसयोगात्‌-

एकधापहारे- एकनिष्पत्तेः ....

५२ २६ ।एकपाते क्रमात्‌- ....

पजराणि

तकयप च- 9 एकचंस्थानि यज्ञे स्युः एकवाक्यत्वाच्च

एकश्च तित्वाच्च

एकस्तु समवायात्‌... एकस्तोमे वा- एकस्माचत्‌- एकस्मिनेकसयो गात्‌... एकसिमिन्वा देवता० .... एकस्मिन्वाऽथं० एकस्मिन्वा पिप्रतिषेधा० एकस्मिन्समवत्तशब्दात्‌ एकस्य कमभेदात्‌-.... एकस्य तु लि एकस्य तभयते- एकस्य वा गण एकस्य वा श्ति० .... एकस्या वा स्तामस्य- एकस्येव पुनः एका्रितत्‌-.... एकाग्रवच- .... एकादशिनवत्‌- ^ एकां पञ्चेति- एकाथेत्वादविभाग एकाथल्वादविभागः-... एकाथत्वानेति चेत्‌ ... एकाथास्तु- ... एकाहाद्रा तेषाम्‌ .... एके तु कतरसयोगात्‌ ... एके तु श्रुतिभतत्वात्‌ एकेनापि समाप्येत... एकेषां च~ .... एकेकशस्तु- ....

वणानुक्रमस्चींपत्रकम्‌ ।

० र्द श्‌

ठ © मूत्राणि

क

द४२ षे [य पेकशब्यात्तथा- पेकशब्यादिति- तेकशव्ये- न तेकसख्पमेव- एेकादरिनषु- ६६ | ठेकार्याचच- ...

९५२ |ठेकाथ्योदव्यवापः- ...

२५ ६२

९

८ ४ शट

^

ह तेकाथ्याद्रा नियम्येत पवै° २८ एकाथ्याद्रा नियम्येत श्च॒ति ०६५

र ेकाथ्यं नास्ति नद्रवायवस्य- ९९६ नद्रवायवे तु- ९ एेन्द्रात्रे तु- ....

६६९ 4५ न ५

ओदनो वाऽन्न०

जा ६३५ ओंत्तरवेदिकः

६६६ | ओंत्पत्तिकस्तु- ~.

९६७ आं त्पत्तिके त~ ५२५ | आ म्बा,

४५९ |आप्रशतम्‌-

९६ | आपय वा- .. ५८१ | आषधक्षपा गाद्वा ६८७ के ठर ५९२५५ ५५ ६२०

कपारूविकासो वा कपारखानि च- कपारेऽपि- .... ^` _।कटप्यद्गचनात्‌ ६६६ | करोतिशब्दात्‌ ५०२ | कतवा श्र॒ति°

ओं

आदनो वा प्रयक्त० .... भ्र,

कण्डयनं प्रत्यहम्‌ ....

९९

६५०

४८ ४१२ ३९७

> ४३८।९

६२द्‌ ४०९ ५९८ 2७९ ५६२ १६९ ९२६

९० 2९०

2८१६

२५ ५९९ 9 २५२ २० ६०२ २२४२

६६२ ४९० ६५९ ६९८ ६६४

१८ ९०५

९५ सूत्राणि

पवंमीरमांसाघ्त्राणाप्‌-

स्‌०

कतवा श्रतिसंयोगाद्विधिः- ५

कतुस्त॒ धमनिमात्‌- कतुः स्यादिति- कतगुणे तु-

कततो वा- .... कतुदेराकारानाम्‌ .. कतुमेदस्तथेति-

कव विधेनानाथत्वात्‌- कतसंस्कारो-

कर्मकरो वा- कर्म॑कायात्‌ कर्मकापात्सवेषाम्‌- कमं च द्रव्य

कर्मे कम~. ... कमणः प्ष्ठशब्दः- .... कमेणश्चकशब्यात्‌ ..* कमंणस्त्वप्रब्रत्तित्वात्‌- कर्मणोस्तु प्रकरणे- .... कमेण्यारम्भभान्पत्वात्‌- कर्मं तथेति- „^. क्मधमो वा-.... कमयुक्तं च दशनात्‌ .... कमं वा पिधि० कर्मसंतानो वा-

(न) कमस्वपीति- कमीण्यपि जेमिनिः-.... कमाभावादेवम्‌- कमाभेदं त॒- .... „^+ कमोथं तु- कर्माथेल्वा्मपोगे- .... कभके तत्र .... कल्पान्तरं वा- कामस्योगात्‌... कामसयोगे त-

पृ सत्राणि ३०३ | कामेष्टो च~ ..-. १०५. | कामा बा- १२ | काम्पत्वाच्च ....

११६ |काम्यानि त॒ न-

१९९ काम्ये कमेणि-

२३८ काम्येषु चैवम्‌... ~. ६२३५ | कारणं स्यादिति ..“. ६२० | कारणाच्च

५७९ | कारणादम्पावृत्तिः २२.२३ | कारणाद्रा-

२२७ |कारणानुपू्यांच्च

१९९ |कात्सन्यं वा स्यात्‌-...

४८९ | कायत्वादुत्तरयोः- २८८ | कार्प्राधान्याच्च

३८९ | काटमेदनेति- „^^ ५१४ | कारभेदे त्वावृत्तिः- ...“ ०० |काटवाक्यभेदाच्च- ....

६१२ | कार्विधिर्वा- ६२२ | काटधेत्पनयत्‌- ३१२ |कारश्चतो कारः

३५ | कारस्तु स्यात्‌- २३६ | काटस्पेति- .... ९३६ | कारन्तरेऽथवचखम्‌- ६९१ | कारभ्यासेऽपि- ५५५ | कारथेत्वाद्रा- ११० | कारोत्कषे इति- ४३१ |काटो वा उकत्पन० ,...

३१८ | कृतकं चाभिधानम्‌ ,...

२१२ कृतत्वात्तु कमंणः-

६२० |कृतदेरात्त पवेषां- ... १८ कृते वा विनिपांगः- ....

३६३ | कृत्त्वात्त॒- ^ „^^ ५६६ कृत्स्विधानाद्रा- ५६२ | कृतल्नपदेशादभयत्न- .^.*

सूत्राणि कृष्णरेष्वथलोपात्‌-.... क्रतुतो वा- .... क्रतुवद्राऽनमानेन- „^^. क्रतोश्च तद्‌ गुणत्वात्‌ ... क्रतो फटाथेवादम्‌-... क्रत्वधिशेषो वा- ^. क्रत्वन्तरवदिति- क्रत्वन्तरे वा- क्रत्वन्तरेषु- .... क्रत्वन्ता वा-..-. क्रत्वथं तु क्रियेत- .... क्रत्वथायामिति- क्रमकोपश्च- .... क्रमको योऽथंशब्दा० क्रमश्च देशसामान्यात्‌ क्रमादपजनोऽन्ते- .... क्रमेण वा- .... क्रयणश्नरपणण० क्रयणेषु तु-... „^^ क्रयस्य धममात्नत्वम्‌ ... क्रियाणामथशेषतवात्‌- क्रियाणापाश्चितत्वात्‌ क्रिपाथत्वादितरेषु- ... क्रियावा देवता० ^ क्रिया वा मुख्यावदान° क्रिया वा स्यात्‌- „^ क्रिया स्यत्‌- क्रियेत वाऽथवादत्वात्‌ क्रियेरन्वाऽथानव्रेत्तेः .... क्रातत्वात्त भक्लपा-.... क चिद्िधानाच्च क वचिद्धिधानानेति- ... क्षामे तु सवंदाहे ..

वणौनुक्रमहचीपत्नकम्‌ ।

५ & ० १९ ४९२ ९४९ ६२२ ५९८ २.४५ ९ © ६७ ५९८ ६९१ २९ ५०४ ६५२ ६२६ ९ २९६ ९० ठ ५४९ ४ २६६ ट ४०४ ५ ६९६ 2०४९ ६२ 2२२० ४७ ९ ६७५७ ६ ४९. ४७८ ५०८ ४ ४९२ ८० २०५ २५० २९७

सत्राणे ॥

गणचोदनायाप्‌- गणादरपचयः-

गणेषु द्वादशाहस्य .... गते कमोस्थियज्ञ० .... गव्यस्य च तदादिषु... गानस्षयोगाच्च गायन्नीपु प्राकृतीनाम्‌- गाहपते वा-.... गीतिषु सामाख्या ..-. गुणकमेष्वाभितत्त्‌- गणकार्विकाराच्च-,... गुणत्वाच्च पेदेन- गणत्वेन तस्य- गुणत्वेन देवताश्चुतिः.... गणमुख्यविशेषाच्च .... गणय ख्यर्पतिक्रमे-... गणरोपे च-... गणवादस्तु-.. „^ गुणप्रिधिस्त॒- गण विशेषादेकस्य गणशब्दस्तयेति- गुणश्चानथकः- गुणश्चापवस्तयोगे गणस्तु क्रतुसंयागात्‌ गृणस्त श्रुतिस्योगात्‌ गणस्य तु विधानघ्ा° गुणस्पतु विधानां... गणात्सज्ञोपवन्धः- .... गुणाद्‌ प्रतिषेधः-

गृणाद यज्ञम्‌

गणाद्रा द्रव्यशब्दः-

#०9७

३३१ | गणाद्राऽप्यभिधानप्‌ ....

१४ सूत्राणि

गुणानां च पराथेत्वात्‌ गणानां च पराथत्वात्‌

गुणाना च पराधत्वाह्षर गुणाना च परवत्वाद्कच ०

गुणानां तूत्पत्ति० गुणाभावात्‌ गुणाभिधानात्‌ ^^ गणाभिधानाव्छवाथं० गुणाथत्वात्‌- क्य गणायौ वा पुनःश्चुत्िः गुणाधित्वानेति चेत्‌ गुणायनं पुनःश्युतिः... गुणानेति चेत्‌ ... गुणार्थो व्यपदेशः गुणवेशश्च सवेत्र ... गुणाश्च नामसयुक्ता- गुणेऽपीति चेत्‌ गुण।पवन्धात्‌ „^^ गुणो वा श्रयणाथेव्वात्‌ गुणो वा स्यात्‌ ~. ग्रहपतिरिति च- गोत्ववचच समन्वयः ^ गोणा वा कम ग्रहणं वा तुस्यत्वात्‌ ..“ ग्रहणं समानविधानम्‌- गहणस्याथवच्वात्‌- ... ग्रहणाद्राऽपनयः स्पात्‌ हणाद्राऽपनीतम्‌- ग्रहणार्थं प्रयुज्येत ग्रहणार्थं च- ग्रहाणां देवतान्यत्वे- ग्रहाणां च संप्रतिपत्तौ ग्रहाभावे च- ष ग्रहृटकमापानुवाक्यम्‌

पवेमीमांसासूत्ाणम्‌-

मू° २ ६9 ६८ १३ रै0

॥ 8 १० 2२४ ९ 2४

पर सूत्राणे ९११८ | ग्रावस्तुतो भक्षो- ६१५ ६१७ च

२३० |चतु्थं चतुर्थ-

०६२ |चतुधांकरणे- 4 १२३ |चमसवदिति चेत्‌ १३ ० चमसां श्चमसाध्वयेवः- १९२ | चमप्ताष्वर्थवश्च- ६९३ | चमसिनां वा- ९०६ | चमसे चान्य ० ३०७ |चमसे चान्प० २६ | चमसेषु समाख्पानात्‌- ३१० | चमसश्च तुर्पकारुत्वात्‌ ७४ |चरावपांति चेत्‌ ४१२ |चरुह विर्विकारः- ०६१ |चरूराब्दाच्च ४८८ |चरां वाऽथाक्तिम्‌- ८२ |चर्‌। वा ट्ङिदशनात्‌ %७५ | चातुवेण्यंमविशेषात्‌ ८८ | चिकंषया च संयोगात्‌ ७०२ चोदनां प्रति भावाच्च ४१२ | चांदनानामनान्रयात्‌- २९११।च।दना पनरारम्भः ... ६ ०९ |चोद्नाप्रथक्त्वे- ६०९ चाद नाप्रभुत्वाच्च ५९६ चोदनायां फरश्चुतेः- १३२ [चोदनायां त्वनारम्भो- १३३ |चोदनाथकात्स्न्यात्त॒- ४३६ |चोदनारक्नणोऽ्था- ६७२ चोदना स्ड्िसयागे- ५४७ |चादना वा कमात्स्षगात्‌ १८८ | चादना वा गणानाम्‌- ४८८ चोदना वा द्रव्यण० २८९ ।चोदना षाऽपुवंल्वात्‌ „..

सूत्राणि

चोदना वा प्रकृतत्वात्‌ चोदना वा शब्दाथस्य चोदनाशेषभावाद्रा चोदनासमुदायान्तु- .... चोदनासामान्पाद्रा ... चोदनासु तु- „^^ चोदनेकतवात्‌-- „^“ चोदिततायथाश्चुति... चोदितं त॒ प्रतीयेत- चोदिते तु पराथत्वात्‌-

चोदिते त॒ पराथत्वायथा-

चोद्यते चाथं० छन्द्ःप्रतिषेधस्तु- ... छन्दश्च देवतावत्‌ छन्दसि त॒ यथाष्म्‌ छन्दोग्यतिक्रमात्‌- छागे न कर्माख्या- छागो वा मन्रवर्णात्‌

जं

जगत्साश्नि- .... जपाश्च- ॥ जपो वाऽनग्रिस्षयोगा० जाघनीं चेकदेशत्वात्‌ जातिः .... ५ जातिं तु बादरायणः- जातिनेमित्तिकम्‌- .... जातिविशेषात्परम्‌- .... जात्यन्तराचच शङुते ... जात्यन्तरेषु भेदः जीवत्यवचनम्‌- .... जुहातिचोदनायाम्‌- .... जुह्वादीनामपयुक्तत्वात्‌-

जेमिनेः परतन्र्ापत्तेः-

र

वणानुक्रमसु चीपत्रकम्‌ ।

सु १० ९६

र ०८

२.७ १२

र्‌

९ ९० © ९

९९ 2८ 2. रथै ८८ ~ 2२

२२ ७

५ सूत्राणि

८३ | ज्ञाते च वाचनप्‌- „^^. ८४ [ज्ञा (जा तेवां तत्पाय° ३७४ | ज्यातिष्टोमे तल्पान्पण9 ४२५ |ज्योतिष्टोम्पस्त्‌-

1 ८9

५९२ प्‌ ६५२ | तच्चोदकेषु मन्राख्या २०४ | तच्रोदना वे्टः-

३३ |तच्छव्दार्वा ४२९ | तच्छेषो नोपपद्यते ११४ | तच्छतं चान्यह विष्टत्‌ ०२१ | ततश्च तेन संबन्ध १२५ | ततश्चावचनम्‌-

१३६ | ततोऽपि यावदुक्तम्‌-.... ४५६ | तत्काखा त्वावतेत- .... ५६८ | तकार स्त- ३७२ |तत्कारु वा रङ्ग ..-. २३७० | तत्काख वा~.. तत्पथक्त्व च- तत्पकरण- .... ५६ ० | तत्प्कृतेवाऽऽपत्ति° .... ६९५ | तत्प्रकृत्यथं यथाऽन्ये ३६७ | तत्प्रख्यं चान्यश्ाचछरम्‌ १४८ | तत्पधाने वा- ....

५५ | तत्प्रतिषिष्य-.... २०४ | ततप्रतिषधे च-.... .... ४५५ | तत्पयुक्तसे च -.-. ..-. १६५७ | तत्पवृत्तिगुणेषु-

२३२ | तत्प्रत्या तु-

६५९ |तत्र जोह्वमनुयाज ° ..-. ५०७ | त॒त्र तच्वम्‌-....

४१५ तन्न प्रतिह्‌।मा-

३५६ तत्न विप्रतिषेधात्‌ .-..

॥.9. ५९१

०९ ३७५ ६२ (५९८ ०

96 ४९१६ २८ॐ

५२ ४९9 २९ ०८ ५९९ ६४६ 2४५ २१६ ६२४२ ५९२७ १५२ ०९ ९८२१

2: ९५२ टद्‌ 2.७२ 9 २९८ ६८५ २९२०

२६ २४९ २४२

६६७ तत सवऽविरोपात्‌ .... २७ २६७८

९६ सूत्राणि

तत्रान्यानत्िजः तत्नाभावस्य हतुत्वात्‌- तनाथात्कतरृपरिमाणम्‌- तत्राथात्पतिवचनम्‌- तत्राविप्रतिषिद्धः- ^ तत्राह गणे- ५ तनकत्वमसन्ञाद्म्‌ .... तात्पत्तिरविभक्ता ... तत्राषधानि चोद्यन्ते... तत्सयोगात्कम॑णो- ... तत्सयागात््रतु ° तत्सस्कारश्चुतेश्च तत्सस्तवाच तत्सवत्नाविशषात्‌ .... तत्सवांथं मनादेशात्‌ तत्सवं मविशेषात्‌ तत्षिद्धिः

तथा क्मापदेश-

तथा कामोऽयसंयोगात्‌ तथाऽ ्हविषोः तथाच द्धम्‌

तथाच रिङ्िदशनम्‌.... तथाच रद्दशनम्‌.... तथाच र्द्घिदद्चनप्‌... तथाच खोकभतेष तथाच प्षामरर ॥ तथाचान्पाथंदशंनम्‌ ... तथाचान्या्थदशनम्‌ ... तथाचान्पाथंदशेनम्‌,.. तथाचान्या्थदशनम्‌.... तथाचान्पा्थदरशंनम्‌.... तथाचान्यायंदशनम्‌ .... तथाचान्याथद्शनम्‌.. तथाचान्पाथद रनम्‌ ....

पूवंमीमांसासूनाणां-

सृ० 9

क २९ ०.२९ २ ५ ५७५५ ५५ द ५ 0 ५२ ~ ५५ 0 र३ २५ २ १७ २२

पृ सूत्राणि

५०१ तथाचान्पाथंदशनम्‌... ४१६। तथाचान्याथदशनम्‌ .. १ तथाचान्याथंदरंनम्‌.... " १७५ | तथाचान्याथदशंनप्‌ .... ४२६ | तथाचान्याथदशेनम्‌ .... ५८२ | तथाचान्यार्थदशनम्‌ .... २२२ | तथाचान्याथदशनम्‌.... २३० | तथाचान्यार्थदशनम्‌ .... ४१६ | तथाचान्याथदशेनम्‌.... २०१ | तथाचान्याथदशंनम्‌... १०० | तथाचान्या्थेदशेनम्‌.... ६१० | तथाचान्पायेदशेनम्‌ ....

१६६ | तथाचान्पाथेदशेनप्‌...

१६४ | तथाचान्याथ॑दर्शनम्‌....

२४४ | तथाचान्यार्थदशनम्‌

८

>> ५ र

१५२| तथा चान्याथेदरानं कामु° ५७

५४ | तथाऽ ऽज्यभागाभिः-

६२१ | तथा तद्रहण-

२०७ तथा द्रव्येषु-

४१५ | तथा निमेन्थ्ये २९३ | तथाऽन्तःक्रतु 9

४९० | तथा पयःग्रतिषेधः-,...

५९६ | तथाऽपुवम्‌ ....

५६३ | तथा परदवति स्यात्‌ ....

२२० | तथा एखाभावात्‌ ५२७ |तथा भक्षप्रषार ५६१ | तथाऽभिघारणस्य ५६२ | तथाऽभिधानेन २३२ | तथामृतेन- „^

२६६ |तथा याज्यापरोरुचोः

८८३ | तथा यूपस्य वेदिः...

३०४ | तयाऽ ऽरम्भास्मवायात्‌-

२०७ |तथाऽवञ्वछ्नम्‌

३४० तयाअवश्चयः सोमात्‌ ~.

१६ २. न १२ २९ ^. २९

सूत्राणि

तथा ब्रतम्‌- .... ^ तथा शरेष्वपि तथाऽऽशिरे „^+ „+ तथा सोमविकारा० .. तथा स्यादष्वर्‌°

तथा हि छिङ्दशनम्‌ .... तथाऽऽदह्वानमपीति-.... तथेतरस्मिन्‌ ५ तथेतररि्मिन्‌ तथेतरस्मिन्‌ तथेतरस्मिन्‌

विहः .. ... तथेहापि स्पात्‌ तथेकाथविकारे- तथोत्थानवपिसजने तथोत्पत्तिः- ज तथात्तरस्यां तता- .... तदकमणि च दापः- तदपेक्ष च~ „^“ तदभावेऽग्रिवत्‌- तदभ्पाषः समामु- ... तदर्थत्वात्पयाोगस्य ... तदथमिति चेन- तद्थवचनाच- तदथंशाघात्‌.... तदराक्तिश्चानुहूपत्वात्‌ तदष्टसख्यं श्रवणात्‌ .... तदाख्यो बा-

तदादि वाऽभिस्तवन्धात्‌ तदाऽवयवेपु- तदाव्रत्ति तु- ,. तदुक्तदोषम्‌ ... तदुक्तिखाच दाप तदुक्ते रवणार्जदोति-

वणान॒क्रमस्ूचीपत्रकम्‌ ।

तू पृ सूत्राणि २० ६७१ | तदुत्पत्तेवा- .... ३३ ४१२ |तदुत्पत्तेस्तु निव्र्तिः- ४१ ६४८ | तदुत्सगे कर्माणि- .... २६ ३०१ |तदुपटूत उपहूयस्व-.... १८ ६३१ | तदग्द्रव्य वचनात्‌-.... २८ ३१६ | तदेकदृरो वा- ५९ १२२ | तदेकपात्राणाप्‌- ३५ ४९३ | तद्गुणास्त॒-.... ५५ ५९दे | तद्‌ ग्रहणाततदगुणा)द्रा- ४२ ६२५ | तदशानां बा-.... २४ ६९९ तदटेशानां वा संघात ० ६२५ | तद्धविःशब्दान्नति चेत्‌ ३० ४१३ | तद्धि तथेति-.. ६१ ५९७ | तद्भूतस्थानात्‌- १० ९२४ | तद्धतानां क्रियार्थेन „^ ३२ ३८८ तद्धेदात्कमंणो- २५ ५४० तद्युक्तं चं 2 ३१८ |उद्यक्तस्येति चेत्‌ २० ६५५ | तद्युक्ते च ( तु ) प्रति ५५ ४५२ | तद्य॒क्तं त॒ पएरश्चतिः ... २१ ४२७ तद्रपत्वाच् शब्दानाम्‌ २३५ २८ | तद्गचनाद्विकृतां- „^. ६४ ६१७ तद्र देवतायाम्‌ .... ७ २९७ तदच छिङ्कद्यनम्‌ .... ३९ २५।तद्रच स्ङ्गिददनम्‌ ... २८ ३६ तद्रच् रोषव्रचनम्‌ .... ४६ २३० तद्रलसपरयोजनेकत्वात्‌ -.-. २१९ १५८ तद्रत्सवनान्तरे- २४ २७२. तद्रज त॒ वचन० १६ ६2० तरद्रिकारेऽप्यपरवत्वात्‌ ४१० |तद्यपदेशं च „^“ २५ ।तच्मध्ये विधानाद्रा- २०४ तच्रमध्ये विधानाद्रा- ५२९ तत्िसमवाप- ^ „^

6 ^“ ©

२८

2 २६४ ९९.२९ २२८ १.७९ ६२९४ 3.8. >... ९६८ १८ १८ १.७९ ०२.८८

४६ ६६६ 2 ७८

६९९

१८

सूत्राणि तन्नित्यं तचिकीषा-.... ततन्नित्यवच ...- तन्पायत्वादशक्तेः- ... व्यायतादरषटो- तपश्च फरुपिद्धिखात्‌ तस्माच्च पिप्रयोगे- .... तरिमश्च फपर्दशेनात्‌ .... तस्मिश्च श्रपणश्चुतेः.... तस्मिन्पेषणम्‌.... +

तस्मिन्मत्राथनानातवात्‌-

त॒स्मिन्सज्ञाविशेषाः- तस्मिन्सस्कारकम्‌- त तस्मिन्सोमः प्रवतत

तास्मिस्तु शिष्यमाणानि-

तरिमननसंभवन्नयात्‌ ... तस्य च त्रिया-

तस्य च देवताथत्वात्‌ तस्य च पात्रदश्चनात्‌ तस्य) दानम्‌-

तस्य पेनुरिंति- ... तस्य निमित्तपरीष्टिः... तस्य रूपापदेशाभ्यापम्‌-

तस्य वाऽप्यानुमानिकम्‌-

तस्याऽऽग्रपणात्‌- .... तस्यां तु वचनात्‌- .... तस्यां तु स्यत्‌ तस्या यावदुक्तम्‌- .... तस्योपदंश ० .... तस्याभयथा- ह तादथ्यात्कर्म० तादथ्याद्रा-

तादर्थ्य न गणा० ... तानि द्वध गणर ताच्चीणां वा मकरणात्‌

प्वेमीमांसाद्रत्राणां-

„:&

9 सूत्राणि

९७ ३२० | ताभिश्च तुल्य °

१२ # 1 ८ २

९९ ष ५ २५९ ९ द अ- ८ ९0 ५१ . १९ १९ १४ ५० ५६

र २५ श ठ 0

8 व. र < २. १२ ५

५

प

५५ ©

६१४ |नयस्तथेति चेत्‌

४१२ | ताभ्यां वा सह- ६५६ | तासां च कृतर स्नवचनात्‌ ३९० |तापामभ्निः प्रकृति ० .... ५०६ तुल्य च- च २३७ |तुस्यः सर्वेषां पशु ०.... २२३ | तुल्यत्वाच्रिययोनं .... ४०३ तुल्यं तु कतेधर्भण .... ४२२ | त॒ स्यधमरताच ६६ ० | तुल्यवच्चामिधाय~- .... ३७९ | तुर्यवरप्रसख्यानात्‌ ७०० | तुल्पश्रुतित्वाद्रेतरेः ... ४१५ | तुल्या च कारणश्चुतिः ३१४ | तुल्या च प्रभुता- ३१५ | तुल्यानां तु- ३७९ तुल्येषु नाधिकारः-.... ६९९ |तुचेवा- ~ ~+ ४०५ तचे स्पात्‌- ५२३ |ततींयसवने-... ५२४ तेन च कमसयांगात्‌ १६ |तेन च सस्तवात्‌ १२९ | तेन त्वर्थेन यज्ञस्य ....

६०५ |तेनोच्कृष्टस्य कारविः

५५६ तेषां वा द्यवदानत्वम्‌- ४६८ | तषा चंकवदान

४८३ तेषां त॒ वचनात्‌- .... ३०६ |तेषामप्रत्पक्ष० „^“ २०१ तेषामर्थेन संबन्धः .... ५६६ तेषामरयत्राथेवरेन ..“ ३०४ |तेषामोत्पत्तिकतवात्‌ -"“ ४६० तेषु समवेतानाम्‌- ....

३१२ तेष्वद् र नाद्विरोधस्य ^.“

६६ |ते सवांधाः प्रयुक्तत्वात्‌

३ ७९ २२ © १० ३६

८ ५९५ १९

म्‌ १४ 2; 2२२ २५

6, ५९ ६९९१ ४९६५ ९८२

२२ १८२

.}

३५ ५६२ ११२१ ५९

६७ २९६१ ५१४ ६8 2 (९.७ ० २७ ५५७ ०२ ५७७

२ ४ १९।५०

५१ ५ ५9

8. 2

॥

२५ २७

१८३ ५८ थै ८९३ ५०९१ ८७९ ११०

७२ २१९

१९० ६२९

1 2३९ ष

२१ ०९ ९७५

सूत्राणि

त्राणां द्रव्पक्षपनः ... नयीविययाख्पा च तरयोदशरत्रादिषु त्रिंशच पराथत्वात्‌ .... त्रिकस्तुचे- .... तिवत्सश्च

त्रिवृति सख्यात्वेन- .... त्िबद्रदिति-

त्यद्घवा रारवत्‌- त्यनींकायाम्‌-

त्वष्टारं त॒परुक्षयेत्‌ .... दक्षिणाकारे यत्स्वं तत्‌ दक्िणायुक्तवचनाच्च .... दृक्षिणेऽग्रो- .... दधिग्रहो नैमित्तिकः- द्धि वा स्यात्‌- „^ द धिसंघातसामान्यात्‌ द्प्रस्तु गण...

दघ्नः स्यान्मर्तिसामार दर्विहोमा यज्ञा दशेनभेष्टिकानां स्यात्‌ दशंनाच्चान्यपात्नस्य

द शनात्कारुख्ड्ानाम्‌ ददानादिति चेत्‌ दशोनाद्विनियागः स्पात्‌ दृशनाद्वकदेशो स्यात्‌ द्शपृणमास्षया दतत च =+ „० दशत्वं छिद्िद शनात्‌

दशपेये क्रय दशमविसग० दशमेऽदनिति- दातुस्त्वविद्यमानलात्‌- दाने पाकः-.. ^^

वणोनुक्रमद्चीपत्रकम्‌ ।

म्‌० 2३९

५ ५9 2९ १९० द

(३ ~. ९८ ९ ९६ ५9 ५५ २९ ।.2~ १६ ष

पृ सूत्राण ३०८ | दि गिभागश्च-

१३७ | दीक्षाकारुस्य- „.^

४०७ दीक्षाणां च~... १३४ दीक्षादक्षिणं तु- ५५१ दूक्षापराधे- .... ५२६ | दुीक्षापरिमाणे-

५७४ | दीक्षा तु- ... ५७३ | दूक्षितस्य दान० ५८५ | दी्षि तादींक्षित ° ५६५ | दीक्नापसदां च- १३३ दूरभूयस्त्वात्‌-

३६० |टरयते....

८२४ ०५५८9 ५४८ ०६ ५४८ ०५ २४ २९५ ९०५. २९१५ १७९

२५

देवताया वा-.... देवता त॒ तदा

दवतापाद्च हतुत्वम्‌

दृवता वा- देरषएरयक्त्वात्‌-

देरामात्रं बा परत्यन्नम्‌- देशमात्रं वा-

दक्षस्य चेतरेषु

३२१ देवतेवककम्यांत्‌ २६१ दांषात्तु वेदिक- ४२७ |दोषा्विणिखकिके- १९७ | दोहयोः कारभेदात्‌- ६३८ | यावोस्तथेति चत्‌

५७० द्रवत्वं चाविशिष्टम्‌ ...

५७७ । द्रव्यं चोत्पत्ति° ५८६ | द्रव्य वा स्पात््‌-

५० 'द्रव्यगुणस्स्कारेषु ....

४९७ | हप्र प्रयोग इति- .... दष्टः प्रयाग इति- ...

देवतायां च तदथेत्वात्‌-

देवतायास्त्वनिकेचनम्‌-

देराबद्धमुपांयुत्वम्‌- ....

१५७ २३४५५

१९९२ 3.1. २३९४२ ३६० ६०५ ५७९६ ६५५

2.२

६९ ४१३ ६२५ ०९ ६२ २२२ ८८ ६९५ ५२९ ६७५ ५२२ १९८ १ ८ २९६ ०८ ९ ९६४ १८२ १९८ 403. ०५ ९।९११ ९०० १९०

9

त्राणि सूराय

द्रव्यचोदना पथु° .... द्रव्यते ऽ पि-.... द्रव्यदेवतम्‌-... द्रभ्यदेवतवत्‌ .... द्रव्यवच्वासु- द्रव्यविकार्‌ तु- ... द्रव्यविधिसनिधो- ... द्रव्यस्षख्या हेतु द्रत्यस्ंयागाच्.... द्रव्यसस्कारः- त द्रव्यसंस्कारकमसु-. द्र व्यसस्कार विराधे- द्रव्यस्य च-..- द्रव्याणां कम॑दयोगे- द्रव्याणां दु क्रियाधानाम्‌ द्रव्याणि त्वविशेपेण- द्रव्यादेगे तद्रष्यः- „^. द्रव्पान्तरदद्रा- द्रव्यान्दरे कृताथसात्‌- द्रव्यान्तरे निवेशात्‌- द्रव्ये चाचोदितत्वात्‌ द्रव्येष्वारम्भगामिलात्‌ द्रव्येकत्वे कमभेदात- द्रव्योत्पत्तेवोभयो द्रव्योपदेश इति चेत्‌ .... द्रव्योपदेशाद्रा- द्रयार्विधिरिति चेत्‌ ... द्रयोस्त॒ हेतसामय्यम्‌- द्वादशशतं वा- द्रादशाहस्तु सिद्धात्स्यात्‌ द्रादशाहस्य प्य॒दे० .... द्वादशाहस्य सत्रत्वम्‌- द्वाद शाहिकमहगंणम्‌- द्रादशाहं तत्पकृति ०...

पवंमीमां साद्जार्णा-

तू

+ सूष्राणि

८९ | द्वादशाहे वचनात्‌- .. ६९८ द्वि त्वबहूत्वयुक्तं वा .... ६२९ | द्विपुराडाशायाम्‌- ६३२ | द्विभागः स्यात्‌-

० | द्विरात्रादीनाम्‌- ६९८ देष्ये चाचोदनात्‌- रधं वा तल्यहेतुत्वात्‌- दरेयहकाल्ये त॒- द्य्द्द च- ह व्याधानं च द्वियज्ञवत्‌ द्याघ्नातेष॒भा- धमेमात्रे त॒ कर्म- धममात्रे तदशनात्‌- धमविप्रतिषधाच धस्य शब्दगरखुतात्‌ धमस्पाधकृतत्वात्‌- धमाद्रा स्पात्‌- ध्मानुप्रहाच्च....

= @99@

1 धमापदराच- धारणाथत्वात्‌- ९६९ | धारणे च पराथात २२२ |धारासयोगाच्च

६५ |घुर्यष्वपीति चेत्‌.“

पेनुवदच- ।

२८ | प्रोवाद्रा 20 २६१ | ३४० | न ऋग्व्यपदेशात्‌ ५६६ |न कमणः पराथत्वात्‌ ५७९ न्‌ केमंसयोगात्‌ २९५ 29 22 ००० ६५४) 2 ०००

५८ ०

६९१९७ ५८८ ०६ ५०२. ४२३ २०० २७४ २०६ ०८ ६७ ६२३ १५२. ५.५ ४९ ६९१५ ४०२ ०३ ०६ ९३७ ६७९ ७. ५६२ ५५२ ५५.७9 ६९४

७४ ६९८ ५६ ६७४ ७९

मूत्राणि न कम्षयोगास्योजन० न काम्यत्वात्‌ न काटमेदात्‌ न कार्पिधिः- न केभ्य उपदिइयन्ते न क्रिया स्यादिति-.... न कृत््नस्य पनः०... न गुणादयंकृतत्वाच्च.... न गणाथत्वात्पप्रि च- न गुणाथतात्‌- न चाहु विधिः- न चानड्म्‌-.... न चान्येन .... न चाविशेषात्‌- न चदन्यम्‌-.... .... न चेकं प्रति शिष्यते न चेकसंयो गात्‌ न चोदनातो हि- न चोदनाप्रथक्लात्‌ ... न चोदनामिस्तबन्धात्‌- न चोदनािधिरोषत्वात्‌ न चोदनाविरोवात्‌ ... न चोदनाविरोधात्‌ .... न चोदनाविरोधाद्धविः न चोदनेकत्वात्‌ न चोद्नेकयाक्यत्वात्‌ न चोदनेकार््पात्‌ न चोदितत्वात्‌ न तत्पधानलात्‌ न तत्पधानलात्‌ न तत्न हचोदिवत्वात्‌ न तत्सवन्धात्‌ न तदथत्वाट्लोकवत्‌ ... न तदाशीष्रात्‌

वणानुक्रमसचीपत्रकम्‌ ।

चूर १२ २९ 2६ 8 +: २४ ३२ र री© न्ध ५4 ५९ २५ ९, 9 ९८ ५२ न ५२ ८9 ९ ९ ३२ ९ ७२

८ सूत्राणे ६२० |न तदीप्छाहि ^ ३०७।न तद्रूतवचनात्‌ ६३५८ |न तद्वाक्यं हि-

१२३ | न त्टक्षणतात्‌- ३१५|न तस्पादुष्त्वात्‌- ..“. ३८ |न तस्यानधिकारात्‌-

६४७ |न तस्येति चत्‌

४६५ |न तुल्यत्वात्‌... ६१२ न तुल्यत्वात्‌- ६७२|न तुर्यहेतुत्वात्‌- ५१४ |न तृत्पने पस्य-

६९५ |न त्वनित्याधिकारः- ४९७ |न त्वरोपे वगुण्यातू-..“ ५९७ |न त्वाश्नातेषु-.... ६०३|न त्वेतत्पकृतितवात्‌ ... १०६ |न दक्निणाशब्दात्‌ २३४९ |न देवता्रिशब्द्‌ ० %०२|न देशमात्रत्वात्‌- ६४९ |न द्यथत्वात्‌ ....

५०९ न नास्ना स्पाद्चोदना० ६२९ |न नित्यत्वात्‌ „^. ~“ २३० |न निवोपञ्चेषात्‌

३७२ |न पड्नामत्वात्‌

१६७ न पराथत्वात्‌ ....

५९८ |न पुवेत्वात्‌ .... ६३७|न पृवंवच्यात्‌ ...

१७९ |न प्रकृतावकृत््त°

, ५५५ |न प्रकृतावपींति- >.“

२३५२ |न प्रकृतावराव्द्‌ ° ४२५ |न प्रकृतेरशाघ° २७५ | न प्रकृतेरेकसयो० २५१ | प्रतिनिधो-

६७|न प्रयोग० .... „^^ ५०३ | न प्रसिद्धग्रहणतवात्‌-

२२५ श च्चै १९6 चर ॐ < २२३८ २ २५८ ७ २९७३ ९८ ९ २ ५९९ 2७२ ६१२ 2२० न्ध्व 3 ९०० ९९ २५२ ६३२५ ४९० १०६ २९५ ५०९ १५१. २९ ५२ २७८५ ५७२ रत्‌ ५९७ १४८ ९४७ २०५ ६४३ ५६९ ५५९

५२ पवंमीमांसादत्राणां-

सूत्राणि सू प्र सूत्राणि सू प्र न प्राह्नियमात्‌- .... ३७ ६७४[न वेदिकमथानिर्दशत्‌ ३९ ३८८ न भक्तितादेषा हि-... ३४ ३४४ |न वेश्वदेवो- ,... २६ ६७२ न भक्तित्वात्‌ _ ^ १४ ३८३ |न वोत्पत्ति० “ „~ १२ ६९३ न भूभिः स्पात्छवान्‌- ३ ३५८|न व्यथत्वात््‌- ..“ ११ ३८२ न मिश्रदेवतत्वात्‌- २९.३००।न शब्दपवेत्वात्‌ „„ ११९ ६०४

न यज्ञस्याश्वतितात्‌ .. २४ ४२३ |न शब्दैकत्वात्‌ .... ३३ २५० न छखोकिकानाम्‌- „ £ ४१५|न शाघ्नपरिमाण० „ ६ ३० न वा कलूपविरोधात्‌ ... २५ ३५४ न शाघररु्नण० „२८ ६४८

न वा कृतत्वात्‌- „^“ ४३ ६७४ |न शेषस्तनिधानात्‌ .... ३० २२७ न वाक्यशेषत्वात्‌ .... < ३९५ |न श्चुतिप्रतिषेधात्‌ „.. ५० ६४९ न वाक्यशेषत्वाद्गुणा २२ ४१६|नश्युतिविप्रतिषेधात्‌... २४ १८३ न वा क्रत्वभिधानत्‌- १५ २९२) 0) १६ ३६८ न वाऽङ्गभूतत्वात्‌ . ७ ४८३|न श्रुतिस्तमवायित्वत १६ ६८ नवा ताप्तां तदथं १२ १८१ |न संयाग० „^ „... २३ ६७१ नवा तासां तदथं० १७ १८२ |न संनिपातित्त्‌- ... ५४ ६६४ न वाऽनारभ्यवादत्वात्च्‌ ३ ३५२|न समत्वात्‌- ... १२ ५७२ न वा परथत्वात्‌- .... ५२९ ५४८ |न समवायात्‌... .- १२ ३१२ न वा परिसंख्यानात्‌... ३३ १९९ न समवायात्‌... „~ ३९ ४२८ नवा पात्रत्वत्‌- ~ २४ २९८) ) ४३ ६३५ न वा प्रकरणात्पत्यक्ष० १४ ५१।न सवेस्मिन्निवेशात्‌ ७ ९३८ न वा प्रकरणात्तस्य- १९१ १५५|न सर्वेषामर्नधिकारः (रात्‌)३५ १९९ न वा प्रधानतात्‌- ७६ ५६४|न स्यादेशान्तरेष्विति- २० ३५ न वाऽयेधमेत्वात्‌- १७ ३९२ न स्वामितं हि- „~ २० ३५४ न वाऽयान्तर०- ,. ४७ ४९१ |नाकृतत्वात्‌ ~ „~ १० २६७ न वाऽविेधात्‌ .... ३६ ६८५ | नाचोदितत्वात्‌ ... ६० ४५३ न वा शब्द्कृतत्वा०.... ९ ५८० |नातत्तस्कारात्‌ ... २४ ३४२ न वा शाब्दण्रयक्तवात्‌ २६ ५८९ |नादवृद्धिपरा. „~ १७ १९३ न वा सयागष्रथक्तवात््‌- ३८ २५७ |नाऽऽदानस्य नित्यत्वात्‌ १२ ३६० न वाऽदबन्धात्‌ ... ३३ २९२ | नाऽऽधिकारिकत्वात्‌ ५६ ४५२ नवा संस्कार . ५३ ५४८ |नानद्ुत्वात्‌ .... „~ ३० ३२४ नवास्वत्‌-.. „... ५९ ५४८ |नानथेकत्वात्‌ ~~ ३७ ३२७ न वा स्वाहाकारेण-... १९१ ४१५ | नानार्बजष्वेकमुलूखर्म्‌- १३ २८२ न विंशती दशेति- „. १४ ४१८ | नानाथेवार्ोमे- .. < ६६७

न्‌ विधेश्चोदिततात्‌ . ६६ ६२७. नाना वा कतूमेदात्‌ ^. ४८ ६३६

सूत्राणि

नानाहानि वा षघात° नानुक्तऽन्यार्थदशनम्‌- नान्पाथत्वात्‌ नाप्रकरणत्वात्‌ नाप्रकरणत्वादङ्स्य- नामधेये गणश्चुतेः .... नामषपधमविशेष० ..“ नाश्नस्त्वोत्पत्तिकलत्वात्‌ नायप्रथक्त्वात्‌ नारथष्रथकत्वात्‌- नाथान्पत्वात्‌ .... नाथमिवाच्छरतेः नायाभावात्‌- नाऽऽ्रत्तिधमत्वात्‌ ... नाशब्दं तत्पमाणलवात्‌- नारदिणएवात्‌- नाश्रुतत्वात्‌ ... ... नाश्चतितात्‌ ... “^

चि न

१ ०००५ नास्तनि यमात्‌ नाप्तनिधानात्‌ नापभवात्‌ नापहानात्कपाखवत्‌ .... नासमवायात्‌... ^ नास्तमवायात्पयो० नासामर्थ्यात्‌ .. निकायिनां च पूर्वस्य- निगदो वा चतुम्‌-... नित्यत्वा्चानित्येः- .... नित्पधारणाद्रा- नित्यधारणे विकल्पः- नित्यानुवादो बा- नित्यश्च वयेष्ठरब्दात्‌ ..

र

वणानुक्रमघूचीपन्रकम्‌ ।

सू० प° सूत्राणि स्‌ ४. ४०९ | नित्यस्तु स्पादशेनस्य १८ ३३ २६१ नित्यो वा स्यादर्थवाद्‌० ११ ४६ ६७५ | निमित्तविघातात्‌- .... ६१ ५३ ४५२ | निपित्तार्थन बादरिः २७ २३८ २१६ | नियतं वाऽथवत्वात्‌- २७ ६ ४७ नियमस्तु दक्षिणाभिः ३६ < १०६ | नियमाः कचिद्धिधिः... १६ ३ ३८० | नियमाथां गणश्चतिः.... ४० ७ २४२ | नियमाय वा श्रतिः... २४ १५ ६२० | नियमो वहुदेवते- ४९ १२ ५३५ | नियमो वा तत्निमित्तत्वात्‌- १५

< ३७९ | नियमो वा श्युतिषिशेपात्‌- ५३ ५९६ | नियमा वेकाथ्यंम्‌-... ३५ ५५३ | नियमो वोभयभागिलाच्‌ <

१४ २२२ | निर दानात्तु रोषः स्यात्‌ ४४ २० ६४६ | निरुप स्यात्तत्सयीगात्‌ १२ २९ ५८९ | निर्दिषस्पति- ३८ १७ ४२२ | निरईशस्य गुणार्थत्वम्‌ ६ ३९ ६७४ | [नर्दैशाच्छेषभक्नो- ^ ४ १२ ६८७ | निद॑गात्त पक्षे स्पात्‌ २९ १२ ३४ |[नदंशान्तु विकल्पे-... २८ १५ ३७६ | निर्दरात्त विकृत-.. ३१

९ ४६५ | निर्दे शात्तस्यान्य० २९ २९६ ४८८ निर्दे शाद्रा तद्ध्मः- .... २८ १२ २६७ |निदेशाद्वा जयाणाप्‌- ५६

३१ २४९ निदा वैदिकानाम्‌- ३ ३३ ३६४ | निशाद्वा व्पवतिषठरन्‌ ४७ १९ ४०० |[निदराद्राऽन्यदागमयेत्‌

७४ | निईशाद्यवतिष्टित ३४ ५ ३५९ | निर्दशो वाऽनाहिताभ्रे- ९

३१ ७०० | निमेन्य्यादिषु चैवम्‌... १८ ३० ७०० | नवेपणल्वन° ४५ ३९ ५९२ | निवीतमिति मनुष्यधमः १

९ २५७ नत्र दना „^+

२४ पवमीर्मांसादनाणा-

सूत्राणि सू प्र सूत्राणि सू० प° निव्रत्ति्व कर्ममेदात्‌ २४ ४०१ [पक्षे वोत्पनसयोगात्‌ ~~ १३ २५८ निवृत्तिवाऽथलोपात्‌ ... ३७ ४४८ संख्या सहस्वत्‌ ३७ ५७७ निश्चि यज्ञे पाकृतस्य- ९४ ६७८ | पश्चशरावस्तु- „~“ २८ रेरे निष्कासस्यावभरये-.... ६१ ६२९ |पश्चशारदींयाः- ५२ ६३७ निष्पन्नग्रहणाननेति चेत्‌ २९ ४१३ |पश्चसचरेष्वथं ° १७ ३७६ निष्क्रयवादान्च .... ३३ ३३५ | पलीस्याजान्तत्वम्‌-.... २९ ४२५ निष्करयश्च तदहुवत्‌... २६ २६० |पदकमाप्रयाजकम्‌- ^ २५ २२५ नेच्छामिधानात्‌- ... ५४ ५०५ | पयोदोषात्पश्चशचरवे° ६ ३३८ नेवरार्थत्वात्‌ .. ... २९१ ३७७ |पयो दा कारुप्तामान्यात्‌ १६ ४०५

नैकत्वात्तस्य च~ „.„ < ३५२ | पयो वा तत्पधानत्वात्‌- २२ ४०६

नेकदेशत्वात्‌.... .. २२. १८३ | परकृतिपुराकल्पं च- २६ २६७ नैकदेशत्वात्पथुवत्‌ .. २३ ६३० | परं तु श्चुतिसामान्यमानम्‌ ३१ २० नेकव्यपदेशात्‌ ... ४८ ५७८ | पराक्शब्दत्वात््‌ „.. १८ ५५३ नेमित्तिकं त परकृतौ- १० १८० | परार्थत्वाच्र शब्दानाम्‌ ७ ४३६ नेमित्तिकं तृत्तरात्वम्‌- २२ ४३८ |पराथेत्वाद्रुणानाम्‌ „~ ९६ ५९१ नेमित्तिकं वा- .... ३३ १५० |पराथान्पेको- „~ ३२ ७०९१ नेमित्तिकमषुल्यत्वात्‌- दे १८७ परारथेन वथसामान्यम्‌- ४४ ४५० नैमित्तिके तु- ~“ ६९ ५९१ परिक्रयश्च तादथ्यांत्‌ ३५ ४९९ नेमित्तिकं विकारत्वात्‌- ४ २४२ परिक्र याच्च-.. ... ५१ ५२३ नेष्कतुकेण-„ .. २८ ९७ |परिक्रयार्थवा „~ २३ ४९४ नोत्तरेण- . .. ३९ ६२४ |परिक्रियाविभागाद्रा- 88 ५८० नोत्पत्तिशब्दत्वात्‌ ... १९ ४५७ |परिक्रीतवचनाच्च. „ २६ ४९७ नोत्पत्तिसंयोगात्‌ .... ३५ २५० |परिमाणं चानियमे-... ३१ ६२४ नोत्पत्तौ हि „~ „^^ रषं १९६ परिधिद्येयतवात्‌- „~ ~€ ६८२ नोपदिष्टत्वात्‌ + ५ ६५३ [परिसंख्या ~ ~ ४२ दै नौत्पत्तिकत्वात्‌ ~~ ५ ३७९ |परिसंख्याथं ्रवणम्‌- २२ २८५ न्यायविप्रतिषेधाच्च .... २५ २९१ परुषि दित-पणेघत० १७ १५७ न्यायोक्ते रिद्दशेनम्‌ ४९१ २१६ परेणवेदनादीक्ितः- ९ २९२ न्याय्यानि वा- .... १९१९ ६६८ [परेषां प्रतिषेधः- „~. ७९ ५१२ न्याय्यो वा कमसयो० ४५ ३१० |परषु चाग्रशन्दः- .~ ६७ ५६३ प्‌ परो नित्यानुवादः- ^+ ३६ ४७ पर्यभ्िकरणाच्च.. „^ १२ ४०५

े १४७ [पर्यभिकृतानामुत्सभे- ५९ ४७६

१९९ |पर्यभिकृतानायुत्छभं प्राजा-४९ ६३६

सूत्राणि

पास इति-.... +^ पवमानहविःषु- पवमाने स्याताम्‌ पञाषनारम्भात्‌- पशशावपीति चेत्‌ पशुगणे तस्य- पथचोदनायाम्‌-

पथः परोडाशविकारः- पथगणे- | पशुत्वं चेकराव्यात्‌ ... पथपरोडाशस्य च-..“. पथुसवनीपेषु- पथुस्तवेवं प्रधानं स्यात्‌- परोरेकह विष्टम्‌- परोश्च-

पा च रिद्धि

परां च परोडशे- पशं त॒ चोदनेकत्वात्‌- पशा त॒ संगत-

पश्वद्ु रना स्यात्‌- पश्व वा तदथः स्पात्‌ पश्वतर्‌कश्च , पश्वतिरेके च- प्वभिधानाद्रा पश्वानन्तयात्‌ „^ पाकस्य च~...

पाणेः प्रत्यदुभावात्‌- पाणेस्तवश्वात० पाल्लीवते तु परवल्वात्‌ पान्नीवते त पववत पत्रे च-

पवणह्ममयास्त्वप्रन्रात्तः-

पानत्पापच्च तद्त्‌ ... पाथुकं वा-

वणानुक्रमसचीपत्रकम्‌ ।

,: 9

९२

>

टद

+^

२.०३ २१

५९१ ३८

9 सूत्राणि २८८ | पिण्डाथत्वाच्च- ६५४ | पितृयज्ञः स्वकार्लात्‌- ५९३८ पित्रयज्ञे तु दशंनात्‌- २२७ | पितृयज्ञे सयुक्तस्य- ९८८ | पनरम्युनीतेषु स्वेषाम्‌ २८१ |पुनराधेयमोद नवत्‌ २७२ पुरस्तदिन्द्रवायवस्य- ४०५ पुरूषकल्पेन वा- ६५७ पुरुषश्च कमाथत्वात्‌... ४३२. पुरुपापनयात्‌- ०४ | पुरूपापनयो वा- ६८३. पुरुषार्थकसिद्धितवात्‌- ४६६ परोडाशस्त्वनिर्दशे-.... ५८४ | परोडाराम्ापम्‌- ६८३ | परोनुवाक्याधिकारा वा- ३९६ पूव च छ्द्दरनात्‌ ६४९ | प्ेदचाच- ५ ६२० |पवेवन्तोऽविधानाथाः .... ६७८ | पवीर्मश्च मच्रतद शनात्‌ >६० पृवार्मश्रावथ्चथस्य २६० [पृवंस्य चापिशिटत्वात्‌ ६५६ पर्वैश्च तस्यकाटत्वात्‌ ५७७ प्रथक्त्वानवेशात्‌ ४२२ प्रथकत्वाद्यवातएटेत ४०५ प्रथक्रलाद्रिपितः- ..“ ५५० |प्रथक्त्वे त्वभिधानयांः- २५३ प्रथुश्लक्ष्णं बा- ६४२ प्रषदाज्यवद्रा

९८ प्रपदाज्ये- १३२ प्रषठार्थऽन्यत्‌- ६६८ प्रष्टा वाऽतदधथलात्‌ ८५२ प्ष्ठार्थं वा प्रकृति? १६३ प्रष्ठ रसभोजनम्‌-

६८३ | पृष्टयस्य युगपद्रिषेः-

सूत्राणि पृष्टयाव्रत्तो- .... पणेमासीवहुपांधपाजः- पौणमा वा श्ुति० पो्णमास्यामनियमः-- णा मास्यरध्वं सोमात्‌- पोवोपयं चाभ्यास पोवोपये पृवदोव॑ल्पम्‌- पाष्ण पेषणं विकृत - प्रकरणं तु पोणमास्याम्‌ प्रकरण विशेषाच प्रकरण विशेषात्तु- परकरणविशषादसयुक्तम्‌- प्रकरणिशेषाद्रा- ... प्करणरब्दक्तामान्यात्‌- प्रकरगात्त कारुः स्यात्‌ प्रकरणादिति चेत्‌ ... पकरणाद्रीत्पस्य ° प्रकरणान्तरे- प्रकरणाविभागादुमे-.... प्करणाविभागाद्रा-... प्रकरणाविभागे च~... प्रकरणे वा राब्द्‌हतुत्वात्‌ पकरण समवनण ग्रकृतिकषं च- प्रकृतिकारसत्तेः- ^“ प्रकृतिदशेनाच्च प्रकृतििङ्खाप्षयागात्‌ .... परकृतिवत्त स्य~.... प्रकृति विकत्याश्च प्रकृतेः पवक्तत्वादपूवेम्‌- प्रकृतेरिति चेत्‌ प्रकृतेश्च पकृतो च ~ प्रकृतो तु सखश्चब्दल्वात््‌-

कः ॥

पवेमीमांसासूज्ाणा-

सू० प्र° सूत्राणि सूर ८५ ५६५७ | प्रकृतो यथोत्पत्तिवचनप्‌- ९ <| प्रकृतो वाऽद्विरुक्तत्वात्‌ २ १९१९ २९८ | प्रकृतो वा शिषटलात्‌ २७ ३२० ३४४ | प्रकृत्यनुपरोधाच्च १४ १७ २९९ | प्रकृत्यनुपरोधाच् १९ २७ ५१७ | प्रकृत्यथंत्ात्‌- ४३ ५९ ३५० | प्रकृत्या च पवेवत्‌-.... ४५ ३ १५० [प्रक्रमात्तु नियम्पेत्ता०.... १३ ३ ८१ | प्रक्रमाद्रा नियोगेन ~ २ १६३ ४५७ | प्रख्याभावाच्च यागस्य २२ ९ १८९ |प्रगाथे च ,.. ^ 2७ ९ १९० | प्रणयन तु- .... ... १९ ०१ १५९ | प्रणीतादि तथेति- .~. २३ १९ २५४ | प्रतिकषा वा- ६८ ९ २९८ प्रतिद्क्षिणं वा- २ ३४ २५० | प्रतिनिधिश्च तद्त्‌ .~ ३७ २९ १९७ | प्रतिनिधो चाविकारात्‌ २३ २४ १०९१ | प्रतिपत्तिरिति चेत्‌ .... १४ १८ ९२द प्रतिपत्तिरिति चेन-.... ६३ २९ १८२ | प्रतिपत्तिवांऽकम० „.. ६५ ५ २५६ | प्रतिपत्तिं तन्पापत्वात्‌- २२ ४६ ३४७ | प्रतिपत्तिदां पथाऽन्येषाम्‌ ४५ ५ २६३ | प्रतिपत्तिषां शब्दस्य- ९१ ६९ ५६३ | प्रतिपात्तस्तु- „न ४९ ६४९ प्रतिपनीतुते- २.७ ३८ ५५५ | प्रतिप्रधान वा- „^ ४० ९ ५३० | परतिप्रस्यातुश्च- २२ २ ५१४ | प्रतियूपं च दशंनात्‌ .. ५ १० १६ | प्रतिषिद्धं चाविशेषेण- २० १७ २८३ | प्रति पिद्धविज्ञानाद्रा ... ४५ १३ ३०८३ प्रतिषिद्ध च~, .~ > २९ ५७९ | प्रतिषिष्यव्िधानद्रा- ५७ २३५ ५५५ | प्रतिषेधः प्देशे- ९ १५ २६९ | प्रतिषेधः स्पादिति-...

सूत्राणि

प्रतिषेधश्च , .... प्रतिषेधस्य त्वरा० .... प्रतिषेधाच्च पूव प्रतिषेधाचोध्वम्‌- प्रतिषेधाच

4 मा परतिषेधादकर्मेति- .... प्रतिषेधा्थं० ... प्रतिषेधे त्व (्व)कमं ° प्रतिषेधो वा- प्रतिहोमध्चेत्सायम्‌- .... प्रतीयत इति चेत्‌ प्रत्यक्षाद्रणस्षयोगात्‌- प्रत्पक्षोपरेशाच- त्वङ्ग वा- ~ प्रत्ययं चापि दरयति प्रत्पयाच प्रत्ययात्‌ ९० प्रत्यथ श्चुतिभाव इति- प्रत्यथ चाभिक्षपागात्‌- प्रत्यहं सवेसस्कारः- प्रथम वा- .. प्रथमस्य वा-.... प्रथमोत्तमयाः- प्रदानं चापि सादनवत्‌ प्रदानदययनम्‌- प्रधानं त्वद्धसयुक्तम्‌- प्रधानकमाधत्वात्‌- .... प्रधानाच्चान्यत्तयुक्तात्‌ प्रधानापवग- प्रधानेनाभिसंयोगात्‌- प्रधाने श्रुतिरुक्षणम्‌ .. प्रभुत्ादावन्यम्‌- ,^ प्रपाजवदिति-

वण्प्रनक्रमद्रचीपत्रकप्‌ ।

सू° दद । ४६ ठ. ७ २ ९० ©

8

प्र° सूत्राणि सू ४९९ | प्रयाजानां तु- ४२ ५९६ [प्रयाने च तन्यापलत्त्‌ १४ १८८ |प्रपाजेऽपीति चेत... ५९ 2३४६ प्रयाणे त्वाथनिवरेत्तेः.... ५२ ५१२ | प्रयुज्यत इति चेत्‌ ~~ १२ ६०८ | प्रयोगचोदनाभावात्‌... ३० ६०४ प्रयोगचोदनेति- ३६ ५९३ प्रयोगशाघ्रमिति- .-“ ११ ३१३ प्रयोगस्य परम्‌ ९९ ५९२ प्रयोगान्तरे वाभयानुग्रहः- ५२ २४७ प्रयोगे पुरुषश्ुतेः- .... ३ २.२२ प्रयोगोतच्यशाघ्रत्वात्‌ २४ ३८० | प्रयाजनाभिसबन्धात्‌ १७६ प्रयोजनेकत्वात्‌ ~ ७ ५८९ प्व्रत्तत्वात्पपरस्या०.. ४६ १०७ | प्रवृत्तवरणात्‌- ३५ २४५ पप्रवृतित्वादिषटै- .... ५२२ | प्रवृत्ते ऽपीति चेत्‌ ३६ ३१२ | परवृत्तेर्यज्ञे तुत्वात्‌- .... ५४ ३०२ परवृत्ते वा प्रापणात्‌-... १३ ५८१ [प्रवृत्ते वा प्रापणात्‌-.... २६ ६५५ प्रवृत्तो चापि तादथ्यात्‌ २१ ६३१ | प्रवृत्या कृतकाखनाम्‌ 4 ३८६ | परवृत्या तुल्पकालानाम्‌- £ ५६४ | परवृत््या नियतस्य- .„ १९ : ४७२ प्रशसा .... २६ ५१०४ | प्ररासाथम्‌- ... ७० ६२६ | पञसा वा- .... ९ ४८२ प्रशंसा समशब्दः ... 8 ६४५ प्ररतरे शखाश्रपणवत््‌ ४३ २५३ प्ररास्‌।ऽस्यमिधानप्‌ .... २ २३० | प्रसद्धग्रहणत्वान्च ३५ ७०३ | प्रका तथेति- ६३ ११ ५३५ प्राकृतं वाऽनामल्वात््‌ “ २१

५८ सूत्राणे सू° प्राकृतस्य गणश्चतो- २६ पराकृता पुरस्तात्‌... २२ प्रागपरोधात्‌- २४

प्ागाथादिकं (प्रागाधिकं)- २५ प्राग्खोकप्रणायाः- २.० प्राजापत्येषु... .^ ६ पातरनुवाके च-

प्रातस्तु षोडशिनि + ४४ प्रापणाच्च निमित्तस्य... ३३ प्रापिस्तु- १३ प्रवा पवेस्य- १

प्रायश्चित्तं निमित्तेन ,...

प्रायधित्तमधिकारे-... ४५ प्राप्चित्तमापदि स्यात्‌ ३५ प्रायश्चित्तविधानाच्च ,... ७ प्रायश्चित्तविधानाच्च ~ २९ प्रायश्चित्तेषु-... १६ प्राये वचनाच... १२ प्रारयेत वा- ३३ प्रास्रहुकं च- २.८ प्रसङ्भिके प्रापध्ित्तम्‌- २८ प्राक्ठनवन्मेनावरुणाय- १६ प्रपानुवचनम्‌- ४३ परषेषु च पराधिकारत्‌ २२ प्रोक्षणाच १२१ प्र्नणीष्वथसयागात्‌.... ११ फल च पुरुषाथत्वात्‌... ५ फट चाकमंसनिधः २.५ फरुकामो निमित्तम्‌- ९ फख्चमसविधानात्‌-.... ४४ फर्चमसो नैमित्तिकः ४७ फरुदेवतयोश्च ,... ४ फर[नवेत्तिश्व.... ^ २९

पूवमीर्माषाष्त्राणां-

प° सूत्राणि

५४१ | फर तु तत्प्धानायाम्‌ २८४ | फर तु सह चेष्टया .... १६० |फरमात्रेयो निरदैशत्‌- ४४० | फएवत्तां (च) दशयति २९१ |फखवद्रीक्तहे तुतात्‌- .... ५३२ | फएखश्चुतेस्त॒ कम-- .... २०५ |फरुषयोगस्त्चोदिवे- ३४५७ एरसंयोगात्त-

२७६ | फस्य कममनिष्पत्तेः- ५५२ | फएरुस्याऽऽरेभनिष्ेत्ेः-

५९३ |फखाभावान्नेति चेत्‌-....

१०६ | फएखायंत्वात्कमंणः- „... ३४७ | फखाधत्वात्तु-... ... ३५६ | फएखाथित्वाद्राऽनियमः- ३१८ |फर्कत्वातच्‌- - २५६ | फएखत्साहाविशेषाचु „“ ६८८ | फरोपदेशो बा- ८३ व

(९.७9

२७५ | बहिष्पवमाने „^ ४७९ | बहुवचनेन .... ५२६ बहूनां तु परवृत्ते०

२०२ |वर्हिराज्ययोर संस्कारे ^. २१९ | वहूनामिति-...

८०५ बहथत्वाचच

५० | वाहु प्रशसा वा वु(वृधन्वान्पवमानवत्‌- १ | वदगाच्रात्‌ # ... ९०५ | व्रह्मदाने- .. „^^

२१२ ब्रह्मा ऽपीति-.... ७०३ [ब्राह्मणविहितष॒-

१७७ [ब्राह्मणस्य तु सोमविद्या०

४२० [ब्राह्मणानां वेतरयाः- ६९ [ब्राह्मणा वा तुल्यशब्द °

७9 २६ २३२१ २९१ ९८ ५

मूत्राणि

भ

भक्तिरसनिधावना० ....

ध

२

भक्तया निष्क्रयवादः स्यात्‌>< भक्तया वाऽयज्ञशेषत्वात्‌- ३४

भक्तयेति चेत्‌ .. ..“ भक्तये त चेत्‌ ...

भक्षाणां तु- „~ ^ भक्षाथौ वा द्रव्ये .... भक्ताश्नवणात्‌- ~. भागि्वात्त नियम्पेत- भागित्ाद्रा~-....

भाषास्वरोपदेशात्‌- .... भावाथाः कमशब्दाः.... भमा ,.. भयस्त्नोभयश्चति .... श्रत्वा ... ४ भेदस्तु कारभेदात्‌-... भेदस्तु गुणसयोगात्‌ .... भेदस्तु तद्वेदात्‌-

भेदस्त संदेहात्‌-

भोजने तत्छ्यम्‌- ... भेदा्थमिति-..“

म मधु न दीक्षिता-

मध्रदके द्रवस्ामान्यात्‌- यमयोवा-

मध्यमायां त-

म्रध्यस्थं पस्य तन्मध्ये

मनोतायां त॒-

मच्रतस्तु विरोधे-

मन्रवर्णश्च तद्त्‌ ..

मच्रवर्णाच्च „^

मश्रविशेषनिदेशात्‌-

रै ठर १२ ५६ ५

७

६.2.

वणौनुक्रमसूचीपनकम्‌ ।

पर मूत्राणि

चार्थवतच्वात्‌ म्रा्णां कारणाथ०... मन्राणा कमम प्राणां सनिषाति०.... मब्राश्च सनिपाति .... मन्राश्चाकमेकरणाः-.... मच्रष्ववाक्यण ४९४ प्न्रोपदेशो० ... „~ २६६ | मासं त सवनीयानाम्‌- ९६६ मांसपाकप्रतिपेधश्च- २९९ |मारपाको विहित० „^“ ५५ | माघी वेकाषएटकाश्ुतेः... 0 माधी वंकाष्टकाच छः मानं प्रव्युत्पादयत्‌- .... द मानस्षमहरन्तरम्‌- “.“ मासि ग्रहण च- ब मासि ग्रहूणमभ्या° क मिधश्वानयसवन्धः १ नः मियश्चानयसंबन्धात्‌ ... ६५६ मिथो विप्रतिषेधाच- > मुख्यं वा- ... (५९ २२०

५९ 9 ६१ २८९ १२ ६२५

मरख्यरा्व्दाभिसस्तवाच मख्यप्षाधारणम्‌- प्रख्याद्रा प्रवेकारुत्वात्‌ मख्याधिगमे मुख्य ० ्रख्यानन्तयंमात्रेपः- मख्पाथा वाऽङ्खस्या० म्रख्येन वा-...

५.७० ०२ २५८५ ९ ०

२५५ | भख्यों वाऽविप्रतषधात्‌

५५८५ | गरए्िकपारावदाना ° ,..* ५७० | प्र खोपात्त- ५८५ मरेधर्पतत त ०

% ४५

५९१ य एतनेत्यपरिष्टोमः „*“

मुख्यक्रमेण वाऽङ्खानाप्‌-

2७ २९२

३० प्वंमीमां साद्ताणां-

सूत्राणि सू° पू सूत्राणि सूर प° यजतिचादनात्‌- .... ६० ५७९ | यस्य वा प्रमुः-. ... २ ३५८ यजतिचोदनाद्रव्य° २७ २३९ | यस्य वा सनिधाने-... ४१९ ५२१ यजतिस्त द्रव्यफरे- १४ ९५ |पाचूजक्रयणमविच्यमाने- २६ ३७० यज्ञमानसंस्कारो- ... २५ ६४८ | याजमानास्तु तत्पधान ० ४ २०५ चदय = ७४ ५२९ | याजमाने समाख्यानात्‌ १९ २०९ यक्ञूपि धा तहुपत्वात्‌ ४० ७८ | पार्पानुाक्याष्ु- „ > ६९६ ज्ञक्मं प्रधानप्‌- .... ९ ४१८ | याञ्यापनयेनापनीतो- ४४ १७६ यज्ञस्य वा तत्छंपागात्‌ २१ ४२२ | याञ्यावषटूकार० ~“ ३२ ६९३ यन्ञापुधानि-.. „~ ३४ ६९८ |यावच्छरृतीति- „“ ६२ ५९७ यज्ञोत्पस्युपदेशे- . ४२ ६७४ |यावज्नीविकोऽभ्यसिः ९ १०५ यत्रेति वाऽयेवच्वात्‌ “ २१९ ६८|यवत्स्वंवा- „^ ४७ ६२५. यत्स्थाने वा तद्रीतिः- ५५ ४३४ |यावदर्भ्‌ वा- ,„ ७३ ५८१ यथादेवतम्‌-. „^ २८ १३१ |यावदुक्तम्‌ „~ „~ २४ ४१३ यथानिवेशच च- .“ ९ ५५० |यावदुक्तं वा- „„ ३० ५५४ यथाप्रदानं वा.... 2 ९७ यावदुक्तं वा कमण १३ ६६ यथाथ वा रेषभृतसंस्कारा०१६ १२६ | यावदुक्तयुपयोगः- .... ४८ ५०३ यथायं तन्यायस्याचोदित ०९३ ४५६ | यूपवदिति- .. „^ ४५ ५९४६ यथाश्रुतीति चेत्‌ „~ २२ २२२|युपश्वाक्मकाङ० .„ २ ६४२ यथोक्ते वा संनिधानात्‌ ४९ ४२२ | यपां वा तस्संस्कारात्‌ २३ ५६० यथोक्तं वा विप्रतिपत्तेः ३३ ५४२ येषां तत्पत्तावथं स्वे- ¢ = यदभीस्या वा तद्विषयो ५८ ४५३ येषां वाऽपरयोर्हौमः २४ ४१६ यपिचहंतुः.. .. ३० २५ येषायुतत्तौस्वे- „. ३ ६१ यदित कमंणा- .... ४ ६२९ येद्रेव्ये न चिकीष्यंते ७ ६६ यदि तु ब्रह्मणस्तदृनम्‌- ७२ ५२५ |वेस्त्‌ द्रव्यं चिकीष्यते ८ ६६ यदि तु वचनात्‌ „““ ४९ ५०४ | योगसिद्धि्ाऽथस्यो० २८ २४७८ यदि तु सांनास्पम्‌-... ४२ ६१२|योगाद्रा- + „^ १३ ६७८ यदि वाऽप्यभिधानवत्‌- < ३७४ | योनिशस्याश्च- „~. १७ ३७९ यदि वाऽविशये- ... ३९ ४९३|यो वा यजनीये- ... ३७ ६४८ यद्यपि चतुरवत्तं -.. ७० ५९८ | योप्यस्तु विरोधे- „.. २७ ६८२ यद्द्राता जघन्यः- .... ५५ ३५० यष्ट्वां कारणागमात्‌,.. ४५ १७६ ९ यस्मिन्गुणोपदेशः .. 2 ४५|ररनाच दिङ्िदञ्च०.. १ १८९

२९१८ रशप्तिषेधावा- „न ४० ४७३

५९ २८८

यस्मिन््तिः पुरुषस्य यस्य रिद्मथंसयागात्‌- २

वणोनुक्रमद्च चीपत्नरकम्‌ । .

त्राणि ९ २ मूत्राणि सु १० हपासप्रायत्‌... „“ ११ २२|छिङ््‌दशनाच.. „~ ४ ३९५ ह्पान्यत्वान.... .„ ३९ ३७२ छिङुदङानाच... “+ १२ ४९१५ रुपािङ्घाच... =. ३७ ३७२ | क

ख रिदुदशंनाच्च ^ „~~ २२ ४३७

रक्षणमात्नमितरत्‌ १४ ३४० |रिहदशेनान्च ^ "~ २ ४५५ रुक्षणार्था गुतश्चुतिः.. ९ ३३८ |सिद्दगेनाचच ~. “~ ५ ४५५ क्षणाथां गुतश्ुतिः... ४४ ४७५ | रिदुदशनाच्च ^ ^ ५८ ४६९

खाघवातिपत्तिश्च- .~ ६ ६५२ | सिहुदशनाच ^ “^ १५ ४८३ सिङ्ग मच्रविकीषा(षिता)थेम्‌ ७ ४५५ | स्द्िदशनाच .... „~ २१९ ४८८ रिङ्घ संधातधमः स्पात्‌ १६ ३९२ |रिद्दशनाच ^ „~ ४१९ ४९० िङ्धक्रमसमाख्यानात्‌ १९ १२७ |लिङ्खदशनाच... „““ ४९ ५२२ रिद्दशंनाच.. „~ २३ १९ |रिङ्घिदशेनाच्च... ~ ५ ५३५ िङ्दशंनाचच . ८ <| छ्ङ्िदशेनाच... „~ २ ५४९ रिङ्गिदशनाच्च... „^ २ ९५ छिद्धदशनाच. „~ ५१ ५५७ रिङ्गिदशेनाच.. „~ १५ ९ |छिद्दशेनाच.. ~ ७४ ५६४ छिङ्दशनाच्च „~ ४२ १५२ रिद्दशनाच. ~ ८७ ५६७ रिङ्गदशेनाचच... .. ४२ १६४ | र्ङ्दशेनाच ~“. २६ ५७५ खिद्गदशनाच. ..-. ५९ १६५ |छिद्धदशनाच ~ "^ २६ ६०९ रिङ्गदशेनाच.. ... ५९ १७७ |रि्दशेनाच .. „~ ३१ ६३३ रिङहदशंनाच्च.. „„ १३ १८१ |सङ्खदशोनाचच .... ... ४४ ६३५ ख््िदशनाच.... ~ ९ १८३ | छिद्दशनाच... ~ २८ पैट रिङ्गदशनाच्च. „. ५ १९० |रिद्िदशेनाच.... ~ १३ ६५४ लिङ्कदशनाच... „^ २७ २१२ | सिद्दशनाच.~ ^ १० ६७७ रिङ्दशंनाच.... .... ९० २५१ | छ्ष्िदशानाचच ~ ~ ४ ६९६ रिङ्दशंनच. ... ३२ २२७ | रद्दशेनाच कमे० ^ ३ १०५ रिङ्कदरशनाच. ... ९८ २९० | सद्िदशनात्यति० ... २८ ४४० रिङ्दशेनाच.. .... ४ २९७ |रिद्धिपवरिष्ट सख्यायाः- ५ ५४९ रिङ्दशनाच... .... १८ ३०५ | छिद्िमवि रिष्टं स्रोषत्वात्‌ २४ ९०४ रिङ्दशानाच.... „.. ५२ २९१० | छिङ्विरषनिदशात्‌ ६ ३०३ रिङ्दशेनाच... .... १७ ३५४ | छिद विशेषनिद शात्‌ ४५ ४३२ रिद्भदरनाच... „„ १७ ३९१ | रिद्धििशेषनिर्दशात्समा० ७ १३१ िङ्दशेनाच.... ... १९ ३७५७ | ्ङ्वसमवायात्‌ ~ २८ ५८

रिद्कदशंनाच... .... १० २७९ | छद्धिसमाख्यानाभ्पापम्‌ ४ १२९ रिङ्गदशंनाच... „„ १५ ३८३ | छिष्ध्ताधारण्पाद्विकल्पः- २७ ४०१

३५ मूत्राणि

रिङ्ुस्य परवेवत्वात्‌ ... र्द्हेतुस्वात्‌

र्ट्च

सिङ्ाच

स्टाच

रद्ध

रिद्च „^ ^^ द्धा रिङ्ादेज्याविशेषवत्‌ सिदाभावाच्च नित्यस्य िङ्धाद्रा परागुत्तमात्‌ र्द्धाद्रा शेषहमयोः र्ङिन द्रव्यनिदंशे-.... रद्धिन वा नियम्येत... सिङ्कोपदेशश्च खोकवदिति चत्‌

रोके कमणि वेदवत्‌ रोके कमाथंलक्षणम्‌ लोके सनियमनात्‌ खोकिकं दाोषसयागात्‌- खोकिकेषु यथाकामी

पट्क्रणां तु प्रधानत्वात्‌ वचन परम्‌ ,. ^^ वचनं परम्‌ वचन वाऽऽज्यभक्षस्य वचनं वा भागि्वात्‌- वचनं वा सन्नत्वात्‌ .... वचनं षा हिरण्यस्य... वचनमिति चेत्‌ वचनामति चेत्‌ वचनाच्च वचनाचान्याय्यम्‌ पचनात्कामसयोगेन ,...

@@@@ ॐ® न

प्वंमीमांसासूत्राणां-

4 सूत्राणे

३९१ वचनात्तु ततोऽन्यत्वम्‌ ३९१ वचनान्त तच्रभेदः- ... १२३ वचनात्तु द्रादशाह-... ९३७ वचनात्तु द्विसयोागः-

२९३ वचनात्तु परिव्याणान्तम्‌-

३८२ |वचनात्त॒॒बहूनाम्‌-....

३९२ वचनान्त समुच्चयः

४०७ वचनात्परिवृत्तिः-

2५७ | व चनात्सस्थान्यत्वम्‌... २५ वचनाच्वयथाथप्‌

2२५ वचनात्छ्वेपेषणं तं परति-

४१६ वचनादनुज्ञातभक्षणम्‌ ५८१ | वचनाद तदन्तत्वम्‌ ... ३९१ |वचनादषस्कृतेषु- ...

२६ |वचनादिति--..

२३ | वचनाद्विनियागः स्यात्‌ २१३ वचनादितरेषां स्यात्‌ ६२२ वचनादितरेषां स्यात्‌

२० |वचनादिति चेत्‌ ४५६ | वचनादिति चेत्‌ ६४७ वचनादि िपूवेत्वम्‌ ....

वचनाद्धमेविशोषः

६५ | वचनाद्रथकारस्याऽऽधा०

१५५ |वचनाद्रा शिरोवत्स्यात्‌ ७०३ वचनाद्वैककाल्यं स्यात्‌ ४९४ वचनानि त्वपवेत्वात्‌- ५०७ वचनानि त्वपूवत्वात्‌ ... ५०२ |वचनानीत्तराणि +“ ८९.४ वचने हि हेत्वसामय्यं ९२ |चत्पस्पाय-

४२४ वत्सस्त॒ श्चुतिस्यागातच्‌-

१७४ ।वनिष्टसनिधानात्‌ २२४ वपानां च~ .~ ^^ ६५३ 'वरणमृतिज्ञामान ९

८: ४ १ ९० १२ ॐ ष ४५ ८ द ५२ २ # 1. द्द |

ठर ठट

५९

२७ २ ५५९१ (8.

व्णानुक्रमशुचीपतरकम्‌ ।

सजाणि सू° वजन गणभावि्वात््‌.... ३८ वणान्तरमविकार्‌ १६ वण तु वादरियधाद्रन्यम्‌-३३ वशायामथेस्रमवायात्‌ ०

वशावद्रा गुणार्थं स्यात्‌ १५ वषटूकाराच्च भक्षयेत्‌ ३१ वषट्कारश्च कनुवत्‌(पववत्‌)२३७

वषट्‌कारे- ... ३५ वसाहोमस्तन्रम्‌- २२ वाक्यनियमात्‌ ३२ वाक्यशेषत्वात्‌ ~ ५ वाक्यशेषश्च तद्रत्‌ १० वाक्यशेषो वा क्रतुना- १९

वाक्यशेषो वा दक्षिणे- ७ वाक्यस्पोगाद्रा- ५४ वाक्यानां च समा्त्वात्‌ २५

वाक्यानां तु विभक्तस्वात्‌ १७ वाक्यायेश्च गुणायथेवत्‌ १२ वसिष्ठानां वा- २ वागििसर्गा- .... १५ वाजिने सोमपवेचम्‌-... १ वाससि मानोपावञ ..~ ७६ वासो वत्सं च- ^ २४ विकलपवच्- ... शय विकरपस्त्वेकावदानत्वात्‌ १० विकर्पे चयथंकमे- ... १६

विकल्पो वा प्रकृतिवत्‌ विकल्पो वा समत्वात्‌ द विकल्पो वा स्रय॒च्चयस्य विकारः कारणाग्रहणे

विकारः पवमान „„ ७ विकारः सन्नभयतः पिकारस्तत्पधाने स्पात्‌ विकारस्त॒ प्रदेशत्वात्‌-

पु० सूजाणि

४७३ | विकारस्त्वप्रकरणं १९ विकार स्थाने-

९९६५७ | विकाराच्च न-

६८ |[वकारास्त कायक्षपाग- ६८ विकारे चाश्रुतित्वात्‌ १७२ विकारे तु तदथम्‌- .... १३४ | विकारे तनपाजानाम्‌- ६९३ | विकारो नीतपत्िकत्वात्‌ २२ विकारो वा तदर्थत्वात्‌ २५ विकारो वा तदुक्तरैतः १५३ विकारो वा तदुक्तहेतुः २०६ विकारो वा प्रकरणात्‌ ६ ०७ | विकृतिः प्रकृतिधमेत्वात्‌

६७६ | विकृतेः प्रकृतिकारुत्वात्‌-

६५१ | विकृता चापि तद्वचनात्‌ १५० | विकृतां त्वनियमः ४३७ | विकृतो प्राकृतस्य .... २४४ | विकतो शब्दवत्वात्‌- २५५ | विकृतो सवाथ; शेषः- ६४४ | विक्रयी त्वन्यः कमणो ०

४०८ विच्छेदः स्तोमसामान्पात्‌ ६ ५८२ | विद्यां प्रति-....

५१९ | विद्यानिदंशानेति- .... ६८८ त्रियापरशता 0 ४९४ विद्यायां धमशाघ्म्‌-

६९८ | विद्यावचनमसंयागात्‌ ....

४६४ विधित बादरायणः... ५४९ | वि धिकोपश्चोपदेरे

६९२ विधित्व चाविशिष्टम्‌... ६९० | विधित्वामेति-

६८७ | विधिना चेकवाक्यत्वात्‌ ३६२ व्रिधिना सेकवाक्यलात्‌ ४०३ पिधिनिगमभेदात्‌- „~. ९६९५ विधिप्रत्यपाद्रा- ^

स्‌ २२ ५९

ठ २ ६१ ९८ श द0

"त

ध ० (4 १९ २. २९ ऋ. [1 र्‌

२९ >

३९ ८

2४ सूत्राणि

विधिमच्रयोरेका्थ्यंम्‌.... विधिरप्येकदेशे- विधिरिति चेत्‌ विधिरिति चेत्‌ विधिरिति चेन- विधिवां संयोगान्तरात्‌ विधि स्यादपूवेत्वात्‌ पिपिवां स्यादपृवेत्वाद्रा- विधिषस्मकरणाविभागे- विधिशब्दस्य- विधिशब्दाश्च... विधिश्वानथंकः कचित्‌

विधिस्तु धारणेऽपवेत्वात्‌

विधिस्तपएवेत्वात्‌- ... विधेः कमौपवर्भित्वात्‌- विधेः प्रकरणान्तरे... िधेस्तु तत्र भावात्‌- विधेस्त॒ विप्रकषैः- .... विधेस्त्वितराथतात्‌- विधेस्तेकश्चतित्वात्‌- विधौ च वाक्यभेदः... विधो तु वेदसंयोगत्‌ विष्यतिदेरात्‌- विध्यन्तो वा- विध्यपराधे च दर्शनात्‌ विध्येकत्वादिति- विनिरूपे न य॒ष्टीनाम्‌- विप्रतिपत्तिवा- विप्रतिपत्तौ तासाम्‌- विप्रतिपत्तौ बा- „^ विप्रतिपत्तौ विकल्पः- विप्रतिपत्त हविषा-... विप्रतिषिद्धधमाणाम्‌- विप्रतिषेधाच्च, ^^

पूवंमीर्मासासत्राणां-

< 3. 0 9 २१२ ५७0 ९५७ १२ २९

ब. २२ ५२ २३ ८

२१ १८ ४५ ३२ १८ ५ ३२ २१ २१

१० सूत्राणि

७9 विपरतिषधात्क्ियाप्रकरणे ३२८ | विप्रतिषेधात्ताभिः- „^^ ३९५ |विप्रतिषेधात्त-

४१६ | विप्रतिषेधे करणः-...

६२७ | विप्रतिषेये तद्रचनात्‌- १५८ | विप्रतिषेधे परम्‌

१५५ |विपयोगे च दरानात्‌ २३ | विभक्ते वा- ....

६२७ | विभज्य तु- .. «~

५३९ | विभवाद्रा- .. २६े विभागं चापि- „^

२३ | विभागश्रुतेः प्रायश्ित्तम्‌-

१५६ | विरोधश्चापि पवैवत्‌ ... १५३ |विरोधिताच-

२.४० [विरोधिनां च~... ..“ ४७९ | विरोधिना त्संयोगात्‌ ५१६ |विरोधिनामेकश्ुतो- .... ५७३ | विराधे च श्रुतिविशेषात्‌ ६२७ | विरोधे त्वनपेक्ष्यं स्यात्‌ ६२० | विरोध्यग्रहणात्‌-

२३ विवृद्धिः कमभेदात्‌- ३६४ | विबृद्धिषवां निषमादानु° ५१५ विशये च~ ,. „^ २९१ | विशये प्रायदशेनात्‌ ....

१६

३१८ | विशये छोकिकः स्पात्‌- ३०

६४७ विरोषदशनाच ३४१ | विरोषाथां पनःश्ुतिः ^

1 ८

६४९ | विशेषो वा तदर्थनिरदेशात्‌ ४७

४८९ | विश्वजिति वत्छत्व 9 २.७१ | सवेष्ष्ठे- ,... ४५९७ | पिग्वज्िचवप्रवृत्ते- „... ४ ०२ | विन्वाभित्रस्प-

६७९ | विष्णुवां स्यात्‌- „.. ६७१ विहारदशनम्‌-

श्‌ ६ ३२ ९ ५२ 0

0) ५९१९ ५९ ३९५ ०९० ५११ ७०२ ०.० ५७१ ५८२ ६२७ ५५२ २४८ ९०५ ५९८ ५९८ २०७ ५९९ ९

८ ५९६ ८६९ २८२ ५७

९७9 ३८८

८९ ६५२ ८२५ ६८६ ३८२ २२५ ३२२५ ६१५ २९५

सत्राणि

विहारपकृतित्वाच विहारप्रतिषेधाच विहारस्य प्रमुत्वात्‌-.... विहारो रोकिकानाम्‌- विहितप्रतिषधात्‌

` विहितप्रतिषेधो वा .... विहितस्तु सेधः ... विहिताश्नानाननेति

वीते च कारणे-

वीते च नियमस्तदथम्‌- बृद्धिदशंनाच्.... वृद्धिश्च कर्तृभून्राऽस्य वेदसयागात्‌-

वेदसयोगान्न प्रकरणेन ....

वेदां शेके संनिकषम्‌ ... वेदिपोक्षणे- ....

वे दिसयागादिति- वेदोपदे शाप्पूवेवत्‌- ..“ वेदो वा प्रायदरौनात्‌ वेद्यद्धननव्रतम्‌- वेगुण्यादिध्मा० वेगुण्याननेति चेत्‌ वैगुण्यानेति चेत्‌ „~ वेषपषामा- 9 वैन्वदेवे विकलस्पः- ... त्रैश्वानरश्च नित्यः .... व्यतिक्रमे यथाश्चुतति- व्यपदेराभेदाच् व्यपदेशश्च तद्रत्‌ व्यपदेशश्च तद्वत्‌ व्यपदेशश्च तुख्यवत्‌ ... व्यपदेराच ....

| | । 111

दणाँनुक्रमसूचीपत्रकम्‌ ।

६९३१९

९३ ६७८ ६७८ २०७ ३४२ ५७२

८. २५८ १२७

६८

८१ ७०४

सूत्राणि

व्यपदेशादपकृष्येत .... व्यपदेशादितरेषाम्‌ ....

व्यपदेशारवतान्तरम्‌

व्यपत्र्गं च दशयति .... व्यर्थे स्तुतिरन्याय्येति- व्यवस्था बाऽथंसयोगात्‌ व्यवस्था वाऽयंस्य-.... व्यवायान्नानुषन्येत .... व्या्यात त॒स्यानाम्‌- व्यादेशादानसस्तुतिः ` व्यापननस्याप्य गतो-

वयुद्रुत्यासादनं च~...

व्यूढो वा छिङ्दशेनात्‌- स्यृष्वैभारभ्यस्त्वारेूखन०

व्यृद्धवचन च- व्रतधमोच रेपवत्‌ .... ९

शंयो च सवेपरिदानात्‌ र स्व डान्तत्वे- राकछश्चुतेश्च .. शङ्ते च निवृत्तेः- .... राङ्ते चानुपापणात्‌... राब्दप्रयक्त्वाच्च ^ राब्दभेदानेति चेत्‌ .... शाव्दमात्रमिति चेत्‌... राव्दवत्तपरुभ्यते

शाब्द विप्रतिषेधाच्च

शब्द विभागाच्च- शब्दप्तामथ्योच्च शब्दानां च सामज्जस्पम्‌

१८८ राव्दानां चाष्षामञ्चस्यम्‌ ७५ | शष्दान्तरत्वात्‌

२०५ | शब्दान्तरे कमृभेदः भ ५९३ शव्दाथत्वात्त नेव स्यात्‌ 8

र

३६ पवमीमांसादनाणा-

सूत्राणि सू० 9, सत्राणि सू० पु9 शब्दार्थ॑त्वाद्भिकारस्य १५ ४३७] शेषश्च समाख्यानात्‌... ३३ १६२ शब्दार्थश्च तथा „^ २३ ६५२ |शेषस्तु गणसयुक्तः-.... २६ १२० ङाब्दा्थश्चापि. „^ ४८ ५२१ शोषस्य हि- . ० ई ६१९ शब्दासामञ्चस्यम्‌ ४० ६४८ | शेषाः प्रकरणे ऽविशेषात्‌- ३९ १६२ शब्दे प्रयत्ननिष्पत्तेः.... २५ ३६ | रषाणां चोदनेकत्वात्‌ २४ ५३९ राद्देस्त्वथरिधित्वात्‌- २ ३७९ |रोषाद्रयवदाननशे- ~ १ ३२९ शमिता च राब्दभेदात्‌ २८ १९७ | रोषे च समत्वात्‌ २१ ४९८ ररेष्वपीति चेत्‌ ५३ ५९६ रषे ब्राह्मणशब्दः ३३ ७१ शाखायां तत्घानत्वात्‌ ७ २३२ | रोषे यन्तुःरब्दः ३७ ७३ शाखायां तस्पधानत्वाहुप० ८ २३३ |शेषे वा समवैति- १३ ५८६ शामित्रे च~ .... १२ ६६८ | रयेन-ररखा-कञश्यप० २५ १७० शास्र चेवमनर्थकम्‌ .... ६ ३७९ | उयेनस्येति चेत्‌ १४ ३७६ शाघरष्टवियोधाच्च „^ २ २९१ | श्रपणं चागिहात्र० ~. १३ ६६९ शाच्फर्‌ प्रयोक्तरि-... १८ १९५ | श्रयणानां त्वपृवत्वात्‌- ४५ ४७५ शास्रस्था वा; तन्निमित्तत्वात्‌ < ३१ |श्राद्धवदिति चेत्‌ १५ ३६८ शराच्नाणां त्वथेवच्वेन- २० ३१३ श्रुतितो वा-.... ^ ८ ५७२ शाघान्त॒- „~ „^ ४२ ६४८ | श्ुतिप्रमाणताच्छेषाणाम्‌ू- १ ३७४ शि्टतवाच्चतरापाम्‌ ३१ ५१८ | श्रुतिप्रमाणत्वाच्छिष्टा० १३ ३२० रिष्टाकोपेऽविरुद्ध० „^“ ५ ३० |श्वुतिश्वेषां प्रधान० „„ ६ ६२९ शिष्टा तु प्रतिषेधः-.. ६ ६०२ श्रतिरक्षणमातुपव्यम्‌- ९ २६४ गद्रश्च धमशाघ्नत्वात्‌ ६ २३५९ श्ुतिरिद्खवाक्यपरकरण० १४ १४२ डताशतोपदेशाच्च- ९ ५८५ | श्रुतेजाताधिकारः „“ १ १३७ गतेऽपि पववच्वात्‌ू-... १५ ६९८ | श्चुतेश्च तत्प्रधानत्वात्‌ ४८ ४७५ गृतापदशाच ,... ४२ ४७४ | श्रुत्यपापाच्च ~ „^ ९ २३३ रोष इति चेत्‌ .... ६ २४३ | श्चत्यानयथंक्यम्‌- ५६ ५९१ शेषः पराथात... > १०९ | श्वःसुत्यावचनम्‌- ५६ ६५६ रोषदशंनाच „.“ ४७ १६५ | श्वस्त्वं केषां तत्न प्राक्‌- २० १८३ रोषप्रतिषेधो वा- ५२ ४७६ रोषभक्षाश्च २९ ४९८ |षटितिः पूववचखात्‌ ... १९ २५९ ठोषभक्नास्तथेति- ३९ ६७३ |पडहाद्रा तत्र हि .^ ७ ३८ रषभक्नास्तथति- २३ ६७३ |पड्मिर्दाक्षियति- २३ ५१७ रोषभ्‌तत्वात्‌ १५ ३३० .षड़शतिरभ्यासंन- १९ ४६५ रोषवदिति- „ २५ ६५२ | षोडशिनो वैकृत्‌ ° ३४ ५५५ राववद्धा त्रवान्‌ २ ६९१९ षोडशा चाक्थ्यक्षया० ३५ २७७

सूत्राणि

सत

सख्या तदेव तत्वात्स्पात्‌ सख्या तु चोदनां प्रति स ख्याभावात्‌ सख्पायुक्तं क्रतो सख्या त्वेवं प्रधान स्पात्‌ ख्यायाश्च शब्द्व० सख्पायाश्च-.... सख्याविहितेषु- सख्यासामञ्ञस्यात्‌ ... सख्या तु- | संचिते त्व्थिचद॒क्तम्‌- सज्ञा चोत्पत्तिस्योगात्‌ सज्ञापबन्धात्‌

सतद॑नं पकृती- सदिग्धे तु व्यवायात्‌ संदिग्धेषु वाक्यशेषात्‌ सनिधानविरोषात्‌- सनिधां त्वविभागात्‌ सनिपातश्चेत्‌- सनिपातात्तु निमित्त०- सनिपाते प्रधानानाम्‌ सनिपातेऽवेगुण्यात्‌- सनिवापं च- न

१, सततवचनात्‌- सतापनमधःश्रपणात्‌ सनहनं च~ ^ सनहनहरणे- सनिपाते विराधिनाम्‌- सनिवापं च द।यति सपरेपे कम- .... ... सवन्धात्सवनोत्कषः .... सवन्धाद् शनात्‌

वणानुक्रमसूचीपत्रकम्‌ ।

वी २4 सूत्राणि सू सयवनाथोनां वा- . १५

६० ४७७ संयुक्तं पा तदथत्वात्‌- २३ ६६ ५०९ संयुक्तस्त्वथंशव्देन „~ १८ ५० १९ | संयुक्तं त॒ प्रक्रमत्‌-.... 8 ३२ १५० | षयागा वा- .^. ल १३ ४६६ सवपन च~ „^. , च्व १८ ४९३ | संवत्सरो विचाङ्तवात्‌ ३८ १७ ५५३ |संस्गंरसनिष्प्तेः २३ ३० ६९२ |सषठागत्वाञ्च- ३९ ४९ ५७७ |संसगिषु चाथस्य- .... ०.७ ९ ६९७ संसर्गे चापि- २२ २६ २९२ संस्कारं प्रति भावाच्च ५० २२ ८७ संस्कारकत्वात्‌ २ १४ ८४ | संस्कार प्रतिषेधश्च- ... २३ २४ १४९ |संस्कारप्रत्तिषेधो- ..“ ५० ५९१९ ११७ संस्कारश्चाप्रकरणे १२ ०९ ५८ |संस्कारश्चाप्रकरणे- ... ९ ३६ २१६ [संस्कारसामथ्यात्‌- .... २९ ०६ १०३ |संस्कारस्त्‌ नमिद्यते... २० २२ ५८५ |सस्कारस्य तदथल्वात्‌ - २५ ९ २५२ | संस्काराणां च- ~ ५४ १९ २७८ | स॒स्काराद्रा गुणानाम्‌ ९६ ९ २३५२ | संस्कारास्त्वावतरन्‌- ५ ३२ ३५६ | संस्कारास्तु पुरुषसामर्थ्य- ३ ४९ ५७८ |सस्कारे च तत्प्रधान ५९ २६ ६९१ |तस्कारे च ततप्रधान०ण ६२ ५३ ४९२. | सस्कारे च तत्पधान° ठ २९ ६७२ | संस्कारे चान्य °- १० ४५ ६७९ | सस्कारे तु क्रियान्तरम्‌ १८ २८ ४१६ |सस्कारे युञ्पमानानाम्‌- > ४९ ५७८ | सस्कारो वा चोदितस्य ४० ८५९ २६ | सस्कारो वाद्रव्पस्य. ३० ३४ २७६ सस्कृतं स्यात््‌- २३ २४ ३६४ | सर्कृतत्वाच्च , ,.„ ४९

३८

सूत्राणि मू तस्कृते कमं सस्काराणाप्‌-२१ सस्थागणेषु तदभ्यासः तस्थाश्च कतुवत्‌- सस्थास्तु समानविधा० स स्वामी स्यत्‌- ~. स आहवनीयः- स कपारे प्रकृत्या .... स करुकल्पः स्यात्‌-

2८ दर ५२ ५६ 4 ३५

सकृत्त स्यात्‌- २२ सकृरवं त्वेकध्यं स्थात्‌ ३९१ सकृदिन्याम्‌- ६२ सकृदिति चेत्‌ ~ ३५ सकृद्रा कारणेकत्वात्‌ ३० सकृद्राऽऽरम्भसतयाोगात्‌- ३५ सकृन्मान च~ „+ ७ सगुणस्य .... ३६ सतः परमदशंनम्‌ १३ सतः परमविज्ञानम्‌-... ४९ स तद्धमां स्यात्‌- .. २६

सति च नेकदेरोन-.... ३७ सति चाभ्पाप्ष° १३ सति चोपासनस्य- .. ४ सति सव्यवचनम्‌ ३७

सतो वा रिषद्दशेनम्‌- ९४ सतोस्त्वाप्रिवचनम्‌ .„ ९ सत्राणि स्वेवणानाम्‌- ९६ सच्वान्तरे च... ^^ ९ स्वे छक्षणसंयोगात्‌- ४ सत्यवदिति-... २२ सत्रमहीनश्च-.... २.४ सत्रमेकः- .... „... ४५ सत्रारुङ् च दशेयति... ३२ से ग्रहपतिः = सत्रे वोपायिचोदनात्‌ ३१

पवमीर्मासादत्राणां-

प सूत्राणि

२९१ | सत्सप्रयोगे परुष ....

८ ४११ |स देवतथेस्ततसंयोगात्‌

१४९ |स द्यथैः स्यात्‌ ^ १८८ |सनिवन्येव- .... ३२३ |स नेमित्तिकः पशो° ६९९ |स प्रत्पामनेत्स्थानात्‌ ४९९१ |स प्रायात्कमे० २९६४ |समं तु तत्र दशनम्‌ ... ६२२ सम स्यादश्चुतित्वात्‌ .... ४६१ समत्वाच्च „~ „^^ ६२७ | समत्वाच तदुत्पत्तेः- .... ६५८ |समत्वान्तु- .... ६२४ | समवाये चोदना० ४२७ | समाख्यान च तद्रत्‌.... ६४२ |समाख्यान च तद्त्‌... ५४४ | समाख्यान च तद्वत्‌ ....

१८ | समानः कार०

२६ | समानदेवते-.... २२२ | सुमानवचनं तद्वत्‌ ६९१ समानयन वु मुख्यम्‌- ६८७ | समाने एववच्वात्‌ ६७६ |समाप्रं च फटे वाक्यम्‌ २२८ | समाघिः पवंवच्ात्‌ ... १५५ |समाप्रिरविशिष- ४९३ |समाप्रिवचनात्‌ ३५४ | समाप्रिवच सप्रभा

१८ | समासस्तवेकादरिनेषु- २७४ | समासेऽपि तथेति चेत्‌ ६७१ |समिध्यमानवतीम्‌- ,... ४०६ |समचयं च- .... ५७८ | सगरचय च~ .... ४०८ | समुचय च~ .... ७०२ | समचयं च- .... ४०८।समचयस्त्वदोष०

9 9®ॐ

वर्णानुक्रमह्चीपत्रकम्‌ ।

सूत्राणि

समय॒चयोा वा क्रियमाणा० ३७ सम॒चयो वा प्रयोगे-.... ६ सममपदूय भक्षणाच्च .... ३ समेषु कमं युक्तम्‌- .... २७ समषु वाक्यभेदः ... ४७ सवं वा- ७३ स्वेत्र च प्रयोगात्‌ १४ सवत्र योगपदयात्‌ १९ सव्र त- ,. „^ २ स्वत्वं च तेषाम्‌- १८ सवत्वमाधिकारिकम्‌ .... १६ सवप्र्ठ- १३ सवेप्रतिषधो बा- २१ सवप्रदानं ह विषः- ४३ सवप्रापिणाऽपि- ५२ सवगरिति चत्‌... ?. ९ सवेमवं प्रधानम्‌- .. ९ सवेविकार्‌ तु- .. १९ सवविकारो वा- स सवेराक्तां प्रवृत्ति ९ सवस्य वोक्तकामत्वात्‌- २९ सवस्य वेककम्यीत्‌ १२ सर्वेस्य वेककमम्पात्‌ ३७

सवस्य वा क्रतुसंयागात््‌ ५७ सवस्य वेककम्यात्‌ ६२ सवस्य वकशब्यात्‌ १८ सवस्य(अथस्य) व्पपवागे° ५ सवस्वारस्य-.... ५७ ` सर्वाणि त्वेककायेल्ात्‌- ५

स्वातिदेशस्त्‌- ३५ स्वाथ वाऽऽधानस्प-- १५ सवथिसाच- १७ सवौथमप्रकरणात्‌ .. ९ सवासां च- ५८

९

पृ सूत्राणि

६९४ | सवासां षा समत्वात्‌- ६९६ सर्वे तु वेदस्योगात्‌-.... ४०४ | स्वेभ्यो वा कारणाविशे० ९० सवे वा तदथत्वात्‌ .... ७६ | सवे वा सवेसयोगात्‌ ५२८ सवषां त॒ विधित्वात्‌- २४८६ | सवेषा भावाऽथः- १९ | सवषां षा दनात्‌ ५२२ | सषा चाभिप्रथनम्‌- ४९५ सवषां वाऽविशेषात्‌ २२ |सुवषां वा चोदना० ५.३ | सर्वेषां वा प्रति° ४६८ | सवषां वा रक्षणत्वात्‌ १६४ सवषां वा शेषत्वस्या° ६२६ सवेषां वकजातीयम्‌- २६७ | सर्वेषां वैकमन्न्यम्‌ ५१४. सवषां चंककम्यं स्पात्‌ ४९४ सवेषां चोपदिषटत्ात्‌ ५२७ |सवपामविशषात्‌ २१८ सर्वेपामिति चेत्‌ ९१ स्वेषु वाऽभावात्‌ २९८ सववा समवायात्‌- ५४४ स खकिकः स्यात्‌- ५२५ स रोकिकानां स्यात्‌- ५८० सवनाय छिद्रा° ३७६ |स सवंषामविशेषात्‌ ... ३१८ सस्त॒तशसा-.... ५०६ |स स्वगेः स्पात्‌- २७९ सहत्वे नित्यानुवादः ५४८ | सह्‌ खसंवत्षरम्‌- १८१ सांतपनीया त्त्क्पद्‌ ° २६८ सानास्प वा तत्पभावात्‌ १७९. | सांनायसयोगात्‌- „^. ५९६ सानाय्पा्ीपामीय० ,...

^ 6 ॥,

~+

९६५ ७०२. (4. ९७

६९ 39. ६५९ ५९१६ ९.५ २५५ ९९ १९० २.७८ १३६ १०८ १२८ ५९२७

(9 ८4 १२६ २२० २९९१ र्ट ६७७ २६७ ५९५५9 २४५ ६५४ रद ०६

०4

२४५

२ © 9

पवमीमां सादजा्णां-

9 सूत्राणि सू° पर सूत्राणि सूर सरांनाय्येऽपि तथेति- ७ सोमान्ते च-.... ^ १० सांनाय्येऽप्येवम्‌- . ४५ ७०३ | सोमे वचनाद्भभ्नः- १९ साकप्रस्थाय्ये- . १३ १६८ सोत्रामण्यां च ग्रहणेषु १४ साकल्यविधानात्‌ .. ४८ ६२६ |सोधन्वनास्तु हीनत्वात्‌ ५० साकाद्क्षं त्वेकवाक्पम्‌- २० ११६ सोभरे परुषश्चतेः „^ ५८ साभ्नानां वेष्टिपूवेत्वात्‌ ३० ३५६ | सौमिके च कृतार्थत्वात्‌ २० ~ 4 = भण वीस संस्कारः १३ ग° ° ८२२ |स्तुतिव्यपदेशम्‌- ..„ ४३ ~ 4 , ७३ ५६० [स्तुतिस्तु शब्दपूर्वत्वात्‌ २७ पारणा वा- „„ ९ ६४३।स्तो णांवा- . ९ साधारण्यान धुवाया-- ६ १६७ य । त नः ब ५ ५ स्तोमविव्रद्ध त्वधिकम्‌- २० इ स्तामविब्ृद्ध बहि° ७ शा - स्पत्‌- ^ 9 ३६ = स्तोमविदृद् तु पाकृतानाम्‌-१५ स्तामस्य वा- २३ सामस्वथान्तर० १६ न, ९ त तचे १९ ३८ स्थपतिनिपादः-- ““ ५१ स्थपतिः प्रयाजवत्‌ - २० सामान्य तचिकपा-. २७ ३२४ |स्थपतीिवद्धौकिके-- १२ सापरधनास्तदन्वाहुः- १५ १९४ सान्नां चोत्पत्ति० ... २३ ५९३ स्थाण तु द्रामानित्वात्‌ ० साश्नोः कर्मबृद्धयेकदेरीन-११ २५२ |स्थानाच पवस्य „. १९ सश्रोऽमिधानक्षब्देन- १ २७९ |स्थानाचीत्यत्तिसपोगात्‌ ९३ सा स्वा )म्युत्थाने- २५ ३ ४२ स्वानात्तु पवस्य ००९० ५५५ सारस्वते च द्शनात्‌- २८ ३५६ [स्थानद्भा- ~. “^ २९ सारस्वते विप्रतिषेधात्‌ २७ १०७|स्फतिरिति चत्‌ < साहृप्यात्‌ „4 „^ २५ स्म्रतवा स्पात्‌ दरे सावकाम्यमद्धुकामेः ^ २५ २ स्याज्तुदूपतिषधात्‌ ५ सावष्प्पाच्च ५ १० २५७ | स्यात्त द्वमत्वात््‌- ५९ सा "क २७ १६३ जनः (सिङ्तात्‌) खत्पावब्रद्ा- २८ ६५ खङ्चद° द सुब्रह्मण्या ,ू „.. १ स्पालसामममरास्रावत्‌ २५ छक्तवाके च कार्विधिः १९१ १२५ | स्पात्पपाग० २४ सोामपानात्तु प्रापणम्‌- १८ ३६८ | स्याच्छतिरन्षण- .... ३३ तमिद्वर्कता९ ^ ^ ६ २९७ | स्यादनित्यसात्‌ २१

प्र ६४३ १७० ९६८ २९०

९९ २.७

६८ च]

८८ १७१ टे८ ५२८ ८ ८ ५५५२ ५.७ २१० २६९ २६८ ८५ ९८

2८ १८३ ५७०0 ३७५ ५७० 2 ५२० ५५

९२५ द्रे ६४६ २५५ ९६९

वणोनुक्रमसचीपत्नकम्‌ ।

मू्ाणि सू° स्यादन्यायत्वात्‌- २.१ स्याद्थचोदितानाम्‌- २१ स्याद्थानतरेष्वनिष्पत्तेः- २० स्यादुत्पत्तो- ... ७० स्यादगणाथत्वात्‌ ... ४१ स्याद्योगाख्या हि २१ स्याद्रा कार्स्या०-.... २०

स्पाद्रा द्रव्याभिधानात्‌ ५४ स्याद्राऽनारभ्यविधानात्‌- ३२ स्याद्रा निर्धानदशंनात्‌ ९४ स्याद्राऽन्याथेदशनात््‌ २० स्पाद्रा कारणाभावात्‌ ३४ स्याद्रा द्रव्यचिकाषीयाप्‌- २० स्याद्रा परत्क्षरिष्टत्वात्‌ २

स्पाद्रा प्राप्रनिपित्त० ५० स्याद्रा प्राप्िनिपित्त° १२ स्याद्रा प्रास्पिकस्य... ३७ स्याद्रा यज्ञाथेत्वात्‌-... १२ स्याद्रा ऽऽवाहनस्य-... ५२ स्याद्रा विधिस्तद््थन.... १३ स्याद्रा व्यपदेशात्‌ . २७

स्याद्राऽस्प सयोगवत्‌- ३०

स्याद्रा होत्रध्वयुं० १९ स्याद्रियायंत्ात्‌- ३६ स्याद्विशये तन्पायत्वात्‌- २० स्याद्िराये तनत्याय०.... ५४ स्याद्रोभयोः-.... ५८ स्पाल्चि भावात्‌ 2० स्युवाऽथवादत्वात्‌ .... ५३ स्युवा होतरृकामाः ५५ सछ॒गभिघारणाभिवस्य-- ६ खोवेण वा- .... ४४ स्वकारे स्यात्‌- १५ स्वदाने सवम्‌... .. १

८. सत्राणि सू० २३९ स्वप्रनदीतरणा० ^ ५१ ५५३ | स्वयोनो वा-.... टय ३७९ स्वरसामेककपारखा- .... २६ ५८१ | स्वरस्त्त्पत्तिषु स्पत्‌- ९ ५४५ | स्वरस्येति चेत्‌ ७

२५ | स्वशुश्चाप्येकदेशत्वात्‌ २५ ६७९ | स्वरुस्तच्रापवगेः- .... <

५४८ | स्वर्स्त्वेकनिष्पत्तिः-... १

४२५ स्वरशं प्रति वीक्षणम्‌- २ ४९४ | स्ववतोऽस्तु वचनात्‌- ७५ ९१७० स्ववत्तामपि दशयति... १६ १७३ | स्वस्थानघ्वाच्च ^ ५ २२३ स्वस्थानविब्द्धः- 3, ९९३ स्वस्थानात्त विवृध्येरन्‌- ३ ३४८ स्वा(स्या;त्तस्य मुख्यत्वात्‌)

2३० ख्यात्‌ २९६ ४९९ | स्वाघ्यायवद्रचनात्‌ ^ २७ २५२ | स्वाभिश्च वचनप्‌- .... 8 ५४८ स्वामिकमे परिक्रपः-... १ २९८ | स्वामित्वादितरषापम- २३

६७२ (तथा) स्वामिनः फर्म ० २९ १६९१ | स्वामिनि च दशनात्‌- २२ ५८७ | स्वामिनो वा तदयथंत्वात्‌ ४१ ५९३| )} र )) 8 ९५७२ | स्वामिना केकशब्यात्‌- २४

५७२ स्वामिसप्रदशाः- ३८ ५०६ | स्वाम्पाख्याः- ५५ ४०२ स्वाथलाद्रा-.... ५० ५०५ | स्वार्थेन च प्रयुक्तत्वात्‌ २९१

५०६ स्वार्थं वा स्पात्मयाजनम्‌- २ ३९५. | स्विष्टकृच्छवणात्‌- ~ ६

५९४ र्विष्रकरदावापिकः- . ३८ २६९९ | स्विष्रकृदेवता० दै २५८ स्विष्टकरद्रक्षप्रतिपेधः- ३५

ठर

घ © ६६३ ५६६ २८७ २७७ २७९ २८० दर ५२२९ ९५9० २०५ २०४ ६८७ ५६७ ८८

०५८

२९ ५६५. दि २५. २०२ ९.८ १६४ २९१२ ददम 009 ५७९ ५२ २५६ 8. -4 ६८७ ५४४ ५५४२ ५५९९

४९ सूत्राणि स्वच

स्वन त्वथन सबन्वः..^*

रणे त॒ जहातिः- ....

हरणे वा- हविगणे परयत्तरस्य- हविधनि- „^ „~^ ह्‌ विभँदात्कमेणो० „^“ हविषो वा निवम्पेत- हविषो वा गुण०

ह विष्कृतसवनीयेषु- „^. ह्‌ विष्कृदध्िगु°

हारियोजने वा-- हिरण्यगभः-...

पूवंमीमांसासतराणां-

सू० प° सूत्राणि

४० | हिरण्यमाज्यधमं- ..., ८ २२१ | हेतुत्वाच्च सह० ^“ हेतुदशंनाच्च .... ^“ ९० २३४ |हेतुमात्रमदन्तत्वम्‌ .... ७९ ५८३ |हतुवा स्यात्‌- १ ४०९ होता वा मच्रवणांत्‌ १४ ६७० |हातस्तथेति- ३२ ५८४ |हामात्‌ ५ ४०४ हो मामिषवभक्षणम्‌- .^.. ३४ ६११ हामाभिषवाभ्यां च

११ ६७७ हीमास्तु व्यवतिष्ठेरन्‌ .... देथ हूनास्तु विकल्पेरन्‌ .... १७२ हाने पराथत्वात्‌ ^^

५५ २८

९३ ५२१५

समाप्रा चेयं जेमिनीयसूजरवणोनुक्रमणिका ।

जेमिनीयन्थायमारखाश्टोका्चरण- वणनुक्रमणिका ।

ह कायचरणानि

अक्रातयजमानस्य ,.., जखण्डादी्टका वमः „^ अगन्मादेः खगेदेवौ =... अगुणत्वाद्‌नाम्वात्‌ .... अग्नये होजमजेति „^^ जथिर्न्याविपितिप्राप्यो,... अधरित्रीह्यादयो नोह्या ,... ज्िष्टोमपक्रियाऽज ^. अिष्टोमाकथ्यसंबन्धी ,... जयिहोत्राघारवाक्य अभिहतं जुहोलयाध। भिहोचं जुहोतीति ... अभि चिखा यजत्पोचा सभि चिनुत इत्यत् ,.., अश्चीत्रेष्येदुवाध्वयुः ,... अथ्नीपोपप्रणयनम्‌ अभ्नीपोमावयिनेव अग्नीषोमाविदं हव्यम्‌ .... अय्चीपामीय जाप्रेयाद.... जय्यीपोमीयकः कोऽपि... अद्चीपोपीयधमेत्वम्‌ ,.., स्नीपोमीयमुर्यषु अग्रीषोपीयस्रवन अद्यीपामौयसवनी अद्धीपोमौ वदुक्तेन अम दीमङ्गताक्षैः . अद्कप्षानयोमृख्या जङ्रील्या समाप्तत्वात्‌ ,..

क भ

जङ्कहीनां न कुर्वे „^

3 ^

---------* >=» => ~-------- प्रष्ठानि शरो कायचरणानि

२९८ | अङ्कान्यष्वरकल्पायाम्‌ ,.. १८६ अङ्केऽभ्यासो न वामून्ना

४२० अङ ये केऽपि देशाद्याः

५४ | अजीणसंभवे कायम्‌

४५ | भञ्ननाद्या ग्रहपतेः ...“

४५ | अत एवाथवादोऽपि

,... ४५५ | जतिदेशोऽष्टमेऽव्याये ,.. , २२४ | जतिदेद्यानि वच्ाऽऽद्यो

५५७ | आतिदेश्यं विनिश्वेतुः ,... <ॐ | जयवाऽध्यापनाव्‌ ४५ | अथाति प्रकते छिन्न

,... २६५ | जयेष ज्योतिरिलयत् , २५३ | अदाभ्यय्रहचित्रिण्या ....

१०० अदोषो वमनायैव २११ | आपिकादी तस्य धमाः...

, २७४ | अपिकारोऽपिदशश्च ....

५४५ | अनध्याये मत्रपाठः १८९२ | अनथकं तद्द

, २७० | जनावावुश्च वक्किवा ...

॥

+. क

अनामत्वाच्च वैयथ्यात्‌ अनारमभ्य्रिवानात्त अन(रभ्यव्िधेः प्राप्रे ,... अन।रभ्यश्रुततवेन

१८३ | अनिरूप्या निरूप्या वा आनुयाज)डन्विमो य।ऽसौ अनुवादोऽनस्थिवाक्यम्‌ ३७५ जनुत्रादिः पृनःश्रला ५७७ | अनुष्ठानकरमः सवैः क. २०८. अनूद्याष्टा यजात .,.

२७२ १८३ ९६४२

२ जेमिनीयन्यायमारश्छोकानाप्‌-

श्कायचरणानि

अनकसमुदायत्म ^~ अखताक्तेः पुमथेतवात्‌ ,. जदतन वदेद्रेषः ... अन्तरेण हविर्दूव ^ अन्तरेणा्िविद्याम्याम्‌ अन्तमावादष्टतादेः अन्वमावो विधावुद्ि ‰... अन्तवद मिनोत्यषं अन्यः प्रयाज आरात्‌ अन्वादेरस्त्यसौ नो वा अन्त्य जाग्रयणात्पात्नी जन्याय्यत्वाद्विकल्पस्य.... अन्यामावेऽथ भावेऽपि... अन्येनेत्यत्र संस्थाना ,.. अन्यषां मुख्यकारत्वान्‌ जन्ये स्युरूपगातारः ,... अन्यीन्याश्रयतो नाऽऽद्यो अन्वाधानाङ्गमारम्भो अन्वापानं दीक्षणीया ,.. अन्वाहायंस्य धर्मोऽत्र अन्वाहार्योऽत्रं दातव्यो अन्वाहेत्यथेकमे स्यात्‌ „.. अपेक्षास्त्तियोग्यत्व „... अपच्छेदक्रमे पूवैः ... अपूवसद्सद्वाव ^^ अपौरुषेयाः कल्पाद्याः,.,. अपः प्रणयतीयुक्तः „~. अप्रापरेरभिमो मेवम्‌ अब्रापितप्रत्यभिज्ञा अवाधोऽजाऽऽद्रे हतुः अब्रोधको बाधको वा... अभिक्रम्‌ ज॒होतीत्ति ,... अमिषारनिपषौ च ,.,, अपिषारोऽस्ति नो वाऽत्र

पृष्ठानि शोकादययचरणानि

, ६५३ | अभिवाय प्रयाजानाम्‌...

„. ४८६ ५", चर ,,. १३३

, ६००

+ 29

, २९ „ २७२९

+ ५२४५ , ७९

भभिवासात्सरा वेदिः .... अमिषृत्य ततो हुत्वा ...

१५< स ५११ ९५ ५२ द्दै9 १९

अमिषेच्यप्राकृताङ्ख .... अभ्यङ्को नावनीवः किं... अभ्यस्ते षृडहे भुक्ति अभ्यासात्कममेदोऽत्र „+ अभ्यापसादन्यकमेत्वम्‌ ,... अमत्रपक्षमाभ्रत्य ^^ अगुरुयमुख्ये संस्कार „... अमुख्य संस्कृते मुख्य- „^^, ३७१ |अमेत्यपिं समूहस्य अजेयित्वाऽपि किं सवम्‌ अथधीहेतुताऽषीवेः .... अथैमेदाद्नामत्वम्‌ „.^, अथेवादगता चेयम्‌ ^^. अथेवादेकनिष्ठोऽसौ ,,.. अथोनोधाद्पमाणम्‌ ,... अवोगपि बहुत्वं तत्‌ ,... जवकीिपश्ुः कुत्र ,.„, अवघातादिनाऽपुवे .... अवघाताद्यवाधाथेम्‌ ,.., अवघाताथमन्रः किम्‌ „^. भवघावेऽपि नियमो ....

५ ०

६७१ ५२० ९६५७२

३५९ ६ ३४

, २३५ | अवघति ब्रीहिरूपम्‌ ...

१७२ | अवघातः रुष्णलानाम्‌.,.. १९ | अघातः सकन्नो वा... ११५ | अवत्तनाशे वच्छेषात्‌ „^^, १८ |अवदानादि सांनाय्ये ,... ११६ |अवदनेऽनुप्मया ,..

, ६०३ | अवद्यति; प्रदानान्तो ....

५२९ जवान्तरप्रकरणम्‌ ^

जभिषेकोऽपरुष्टोऽस्मात्‌,

जयुतादि प्रत्यहं स्यात...

५११

व

<©

६२३

२९७

८०

„, ८०

९९७

आद्यचरणवणानुक्रमः।

श्रोकायचरणानि अवान्तरग्याप्राविवां अवान्तराप्वेसचखात्‌ अविकारो विकारो वा... अविषेय्यहणादीनाम्‌ अविभागा बहुत्वोक्तेः .. अविशेषात्पवृत्तोऽस्तु .... अविशेषाहूयोयद्रा ,... अवृद्धावुपयोगाय अवेष्टावङ्कतन्रलम्‌ „^ अभ्याहत्य चतुधैः स्यात्‌ ,, शाब्दी शेषता शाब्दी जशवपविग्रहेष्टिस्त॒ जश्वाटम्भनश्ाच्लस्य .. अग्वां पुरूपं वाऽडनत्ये अष्टकादिस्मवेधमें जष्टाकपाकपरा्रेयम्‌ जषटावुपभृतील्यत जपमापेयवेकल्ये „4 अजसमाप्यं समाप्यवा,.., अजसजातविरोषोऽतः ^. असंजावविरोध्यथं अस्तु तौदुम्बरत्वात्‌ अस्तु प्रकरणादायो अस्त्यावानादि ना वाऽत्र अस्याहतिश्वरौं सौम्ये अस्त्युदे शगवत्वेन अस्थिकवेमते चिन्ता ,... अजस्थियागः क्रमस्थां स्यात्‌ अदेगणे चेदुद्रात्‌ अहंगणे व्रिषाणाय अहंगणेषु सौमस्य... जहगोयव्रमित्यत्र .. ^

|, ^^ । 9999

9#@ॐ #9 99

ह ~

श्रोकायचरणानि ६४ | अहेवुधियमत्रं म-- .... १११ |अहाने सत्रवच्छुक्र

पष्रानि

, ४६२ | अहां द्रादृशताश्रुत्या ....

१२९ | अज्ञैः, सापक्ष कत्तं वा... "| ३३५ | आकाङ्क्षा यागशब्द्स्य १६२ | आक्रामन्सह कुम्भीमिः

, ५३८ | अख्याठमात नां मानम्‌

६५३ | आख्यावो पान्तसंख्याऽत्र ३५४ | अस्यावेनाभिसंबन्धात्‌ १०९ | जआस्यावचोवपट्कारा .... १६२ | आख्याविशेषादाल्यायाः ३७ | आप्रावष्णवे आग्नेय „..

५०२ | आय्विष्णवसारख्त ..

२७ [आ्रेयादिप्रपानस्य „^. १०२ |अभ्रेयी प्रथमं चाहो „.. २३१ | आभरयेषु अहेपृहो ..“ ३०९ | आग्नेयो व्राह्मणोऽतापि ३१३ | आगेय्या्रध्रमिदयत्रनि .... १३८ | ज वारारेश्च मुख्यत्वम्‌ १६३ आधारे मत्रसारित्यम्‌ ...

२४ | आचान्तेनेत्यमा मा वा...

१४७ | जचान्त्यादिः पदार्थांत्र

, ७०० |आज्यमागो य आभ्चेयः

६७< | आज्यमारगो पुरोडशे ..„. ३०२ | आज्यमागेति ना्नोप . ५०४ | आज्येन शेषमियुक्त। ‰...

, ५०३ | जन्यं चोकच्छृप्यते ने व्‌]

३५१ | आविथ्यादिगवे बर्हि ....

, ६४३ |आत्रेयदानतुयाज्या ...

२३९९ | आादरित्यप्वेकव।च्येष .... ४१३ आदित्यो यूप इत्यत्र...

अहीनसनयोटेक््प , ५८० | आदौ परीक्ष्यो वेदाणैः....

जहीनसखयोद्ोद- ....

, ठ०७। + छव्रत्वव्त्त

सेमिनीयन्यायमारश्चोकानाप्‌-

श्मकायचरणानि पृष्टानि श्मेकायचरणानि आच आल्यावश्ञान्मेवम्‌ .... .... २०७ | आमवे चोद्कादुक्रत्या ... जाद्यन्तयोपैध्ययोवी .... .... ३८६ |आाभवे सान्न जगन्वोः भायमक्षो वषट्कतः .... „^ १७२ |जवृत्तिरुपसत्सेषा =.“ आचसंस्कृत्यनुष्ठानम्‌ .... .... २६७ |आश्विनयहसामीप्ये

आस्य युपखण्डस्य „ ... २३२ |आगधिनो दशमः पराको आद्योऽङ्त्वविषेमौनाव .... ३३७ |आहिते पवमानेष्टि „+^

आदयो दौषाोयुषः स्वात्‌ .... २६५ | आहुतीस्वि् इयत्र „^. आद्यो नः परिसंख्यानात्‌ ~ ५२३९ < आदोऽप्परमन्तावित्यान्य .... ५९५ | इज्यन्तेऽत्र यजन्वे वा आद्यो मानात्पंस्ययेक.... ... १७८ | इन्यशेषैरेषैवो आदो मेवं चतुथ्यौदेः.... „+ < | इडाद्यथ॑स्य नाशेऽन्यः

आब्योऽस्त॒ वचनान्पेवम्‌ .... .... २०२ | इति चिन्तागानयुक्ता ^^ आदयः पाठ च्छवापिकाण्डे ... „~ २०९ [इदं ब्रह्मण इत्युक्तिः ““““

जाद्यः सोपविभागोक्तेः.... ..., ३४२ |इदं वादिदयोः कि स्यात्‌ मावानदक्षिणोपेव .... .... ५१९ | इध्यमानेद्धवत्योस्ता आधानस्यानयेक्षस्य ,. ..., २९१ | इन्द्रपीतस्ये तिभक्ष जआधानस्या् मुख्यत्वम्‌ -- ~ १३९ |इन्द्रस्याऽऽङ्खिरसो आधानं किं परकत्ययेम्‌.... .... १८२ | इन्द्रेण यस्मिन्स॒वने आधानं प्वमानदेः „^ .... १८१ |इरागिरा विकल्पः स्यात्‌

आधानं विदुषो विद्या. .... ३६९ | इरापदं न गेयं स्यात्‌ .... `

आनन्वयात्मकरणाव्‌ .... .... ११५ | इषुवरोषिकाटुक्ता

आनथक्रयप्रातिहतिः ,.. . १५८४ [इषे त्वादिमेत्र एको ® (५५. षो + & जामनाहुतिमबाध्या ,... .... ५२३४ इष] समान्‌।नतर्‌ वि

अ[परिक्षादरनियतिः .... „..„ ३८१ |इष्टकावरदानं किं „^“ आगिक्षा पय एवात्र... .... २२५ इथिदण्डादिमिदीक्षा

आमिक्षा वाजिनं च स्वाव्‌ .... २२४ |इषटिरम्युदये दशात्‌... आमिक्षो्त्तिशिष्त्वात्‌ .... << इष्टेः सोमस्य वा घमां... आयौमावो योनिवश्ात्‌ „.„ ४४७ |इष्टचयिहोतसोमानाम्‌.... आयुद् इति म्ब्रोक्तिः... .... २०८ | इ्यिहोत्रसोमानाम्‌ आरण्याशनमत्राध्वि ,... .... ६७३ इष्ट तु वाजपेयेन आरम्भणीया सोमाङ्क.... „^ ४८२ उ आरम्भणीया सौोयोदौ ,... ६७९ | उक्ताज्यद्रम्यशेषस्तु जातौ पञ्चशरावो यः... ... ३३२ | उक्त्वाऽ्िष्टुवमेवस्य ....

आन्यं किं विवर्णस्य .... ७०३ । उक्थाम्मयणवः स स्यात्‌

पृष्ठानि

न "क

+ २८९

२८१९

श्कायचरणानि

उक्थादयः कामयोगात्‌ उक्थ्यादिषु समो दीक्ष उक्थ्योत्कषं पोडशी नो उक्षोत्सगेः किमुत्कषेः .. उच्छ्रयस्व समिद्धस्य ,.. उतातिदेशकं नेव उताऽऽद्यः पैवन्मेवम्‌ ... उत्करष्टव्यो नवा मत्र उत्तरार्थतिशब्द्स्य उत्तरास्विल्ल एव स्युः ... उत्तिष्रन्प्रवरेदयी ^ उत्पत्तिचोदनापिदे .... उत्पत्तिवक्यवः पूणे .... उत्पत्तिविविशेषत्वात्‌ ,... उत्पात्तिरिष्टनेवात्र उत्पत्तेविनियागोऽच .... उदाह्टविरियं वाक्य उद्रातुः पश्चिमच्छेे

उद्रातः प्रतिहवुश्च ^

उ दिवेत्यच्छयस्वोषि देश्ययोः प्रवानत्वात्‌ द्विदादिपद्‌ं पमे .... उन्नी एव संवद्धो .... उन्नेयो व्रह्मगानस्य .^ उपकारी संस्छृतिवां उपकारः स एकेन उपरराधवखाय उपवलयग्रवलयों स्तो .... उपवीती हि देवेभ्यः ,.^ उपवेषं करोतीति उपव्ययत इदस्य उपय्यानेऽनुवादो वा ^ उपहयलख)पहूव .... उपह्वानमशेषाणाम्‌

५५५

आद्यचरणवणोनुक्रमः |

पृष्ठानि श्रे कायचरणानि

१८९ | = १८९ | उपसत्काल आह्वानम्‌ ....

, २७७ | उपसत्कालसुव्रह्म- ..“

„.. ६३७ |उपसत्पु निषिद्धेभ्यः .... , ६९४ | उपसद्रश्वारित्वेति ,..*

३८१ | उपस्तारागिषारीं स्तः „^

, ६४० | उपस्थानादि दंपत्योः ....

, ५७ | उपारूतानां किं पप् ,...

२२७ |उपादेयविषेयत्व „^+. ६२६ | उपार्यिलिङ्कवः स॒त्रे .... १२४ | उपावहरणं मान- २४६ | उपांडयाजद्रग्येण २५० | उपांङायाजमिलेषौ ६२९ | उपांशुयाजे किं न स्याव

, ५९७ | उपाया पूवेत्व

१३९ |उपांशयाजे यत्किचित्‌ .... १४३ |उपोद्ातस्तथा तत्रा ....

३५० | उपाद्‌ तः कमभेद

३४८ |उपाद्‌(वापवाद्‌ाभ्याम्‌ .... , ६९४ उभयोः पृरुपाथत्वात्‌ ...

, ५७२ | उपस्यशषुनिवापात्‌

,. देव्ये ऊध्वं विषारणं प्राप्तम्‌ .... , <९ |ऊउहयन्थो पौरुपयः ....

, ५६१ उद्यो नवै विकता ....

9. उ

१३२ ऊर्ध्वं चन्द्रोदये सेष्टि... < [9

ष

६२१ |ऊहपस् यदूह्य तत्‌ ६०५ | ऊह परवरनास्नां किम्‌

१५६ उद्य यज्ञपतिना वा .... २३३ उद्यं तस्यं शृतं नो वा... १६७ ६8 १५५ | ऋक्सामाभ्यां विकल्पेन १७५ ऋजलादय अ।घारे

१७६ कचिष्दरानमदष्रायं

६ जेमिनीयन्यायमाखश्चोकानाम्‌-

श्गरेकायचरणानि

ॐत्विग्भक्षा निवर्तेरन्‌ .... जहत्विजां वमनेऽप्येष्‌ ,... ऋत्विजां वरणं सत्रे ,,.. चत्विजोऽन्यत्र यष्टम्यः प

एककाठीनवहङ् „^ एकन्नेवोत सवेत्र,... „... एकषेत्य विकारः स्यात्‌ एकपात्रे किमध्वयुः ^^. एकयाऽस्तुवतेत्यादो .... एकस्तोमेऽन्यशब्दः स्यात्‌ एकस्य गौणताघ्रौग्ये „... एकस्य शक्तिराहित्ये ,... एकस्यैवाभिषेचयस्य

एकं यत्किचिद्थवा

एकादश प्रयाजाः किम्‌...

एकादरामिरन्येषाम्‌

एकादिना समुचेयम्‌ ,... एका देया समुचेयम्‌ ..., एकाहानामनियमो ^

एकां पथ्चेति कुत्लां वा...

भ,

एकनाङ्गन स्वैव „^ एकेनव कताथ त्वात्‌ एकैककमेणोऽदह्रोऽस्य ,... एकैकस्य निमित्तत्वम्‌ .... एकैकस्यानपेक्षस्य घकैकस्येव विच्छेद एकैकस्यैव यागस्य एकोऽ्चियंजमानेन एकोऽपि वह्यनुगमः .... एको विषयसंदेहः एतद्भाष्ये वातिके तु ,... एतानि मन्द्‌ प्रज्ञस्य „^ एतनानिष्टिति सवे ^^.

पृष्ठानि श्कादयचरणानि

, ६७४ | एवं विदान्पाणमाप्ता ,,.,

९९६४ ष

,... ४९९ | एकादशिनगे त्रम्‌ ...

५७९ |दन्द्र एव समथेत्वात्‌ ,... दन्द्रदानेऽपि गायत्र ....

६६२ | एेन्द्रवायवशेषस्य

१८५ | एेन्द्रा्मादीष्ट्यः काम्या

. ४६१ | एेन्द्रा्मादौ सौमिकः स्यात्‌

१७४ | पेन्द्रीवन्मात्र माहानम्‌ ... ५७ | एनया निवेशनेल्धिम्‌ ....

२९५ |देन्द्योपस्थीयतां वद्धिः ,... , १२२ ओ

२४५ | ओौदुम्बरीमानङुक ....

२८६ | ओदुंबरी वष्टनीया ५८५ | जाढ्म्बर स्वररन्गायत्‌ ५१९ | जड्म्ब्रः खाददरमण ,,.,

, ६९७ कृ

३०१ |कण्ड्यनं न हस्तेन ९२९ | कदाचित्कतवान्सिष्ट ....

, ५८५ |कपालमेदेन होमो

,... ४५६ | कपालवत्क्रमः पराप

,... ६५५ | कापिञ्जटेषु त्रित्वाचाः „... , ५६१ |कपोतवच्यौगपद्ये ...

, २४७ करणत्वं क्रियपिक्षम्‌ ,...

, ३४८ क्वेव्यमचेः सामग्भ्याम्‌

, ६५५ |कवमेदा न वा तत्र

१३४ ।कतेयोगाददोषश्वेत्‌

, ३३३ |कम।विकारः कतुन।[ ,,^

ट| कमन्तिरवावम्तम्‌

.,. ३६१ |कमान्तर्‌ तदाऽपि स्यात्‌ , 2९२ |कमोन्तरं स्यादभ्यासाव्‌

२९४।कल्पे सवेतिथो दश ,...

श्मोकायचरणानि

कल्प्यः पिकादिशब्दार्थो कश्चिदगृहपतिवो स्यात कस्माच्चिद्तिदिश्यन्ते ,... कामायत्वाद योग्यत्वम्‌ .... काम्यकमप्रयोगः किम्‌... काम्यनेपित्तिकाः कायौ काम्या उपांशु यष्टव्या काम्ये राक्त्योव साङ्गम्‌ काम्येष्टिद्रव्यदेवम्‌ कात्स्यद्ेरूपवेराजे ,.* कायंभेदो न वाऽङ्गानाम्‌ कालस्यास्तु विधिमेवम्‌ .... कालो लाक्षणिकोऽप्यस्तु किम्िपोकः सवौन्ते ,... किमभ्मीवरूणों खि किमननज्ञा रोकिकोक्त्या किपप्छवमये मुख्य ,... किमाचिमारूादृध्वे ... किमुत्करासादनं च „^ कियेकाद्शिनेष्वस्य [कम्रल्वय्माम सवषु

कि कार्यमत्र किं बाध्यम्‌ केगोवनस्वी केना ,... रिं चतर्थप्वहीनस्य क्िवित्पतिनिषेयं स्यात किं दशेपणेमासाम्याम्‌.... किं दैवा्वदानेषु

किं द्रन्यगुणततस्कार

किं पश्चदशराचस्य

किं पौणेमाप्वामारभ्य ,... करं प्रकाशौ बाधक स्तः कं परेतु होतुश्चमसः ... किं बरहिप्पवमानर्वे

किं वैश्वदेविकादेक

आचचरणव्णान॒क्रमः।

पृष्रानि श्रोकायचरणानि

.... ३३ र्विवोत्कषीऽवकिष्टस्य .... , ७०२ किं शक्ता नीहयः पक्ष ,. ३९४ किं सवेप्रष्े सवीणि

, २४२ | किं सोमचमसो व्रह्म ... ६२३ किं स्याच्चमसिनापेव .... , २९३ किं स्यादवमथे बाहः .... , २९१५ | कृताऽप्यवमथात्कषं ,.., ३१९ कम्भीष शषासंपिद्धेः ,... ५९७ | छत्वाचन्ताक्रमो ना चत्‌

, ५७य | छत्लकवुः फलितवेऽस्तु , .... ६२० | कतल्स्य मध्यपूर्वरथे ,.. „„ ६१३ |रृष्णम्रीवहये तन्रम्‌ ... ,... ६१३ | कष्णग्रीवादिके नोह ...

, ६२४५ | रुष्णछ्षु घृतस्यात .... ५४३ | कोऽपि देवस्वा्रिकेष . १७५ |कत्वाश्चत्या भाति कालोऽत्र ६३४ | क्रतवे वाऽिमो भानाव... २५० |करतुशेपस्तद्‌ा बाध्यः „... ५१७ करत सरृद्धदहोपो „^. ६५८ | कत्व स्यान्नवा पिण्ड... १९९ |कत्वथादेनौस्ति वाऽस्ति... ,... ५०७ कमेण प्रापिता मत्रा: .... .. ५४२ | क्रमः पमानदेरत्वम्‌ ,...

, ५५९ |क्रयणेषु विकल्पः स्यात्‌... ,.., ३२४ | कयाय प्रविपच्ये वा .... ,., २५१ | कयः कार्यान वास्त्र...

, २८१ क्रियाद्रारमूृते द्रव्यम्‌ ,.^

११० | कीणात्यरुणयेत्येवत्‌ ...

, ४०८ | क्रीत्यै वमोयवा द्वेष्ये...

, ६४९ | कचिदेतद्विचारेण

, ५२७ कापि स्तोत्र ऋचि क्रापि १७० | क्षणिकस्य विनष्टस्य ५५४ क्षामे यागो द्योः सवै... ३७८ | क्षारस्याऽऽन्यस्य वा नीरे

। 8.89,

८ जेमिनीयन्यापमारश्चोकानाम्‌-

श्रकायचरणानि

शि ए रत खेरेवाातण्डुल्योः खशेवाल्यां जोषणं च...

ग्‌

गच्छ तामितिशब्दस्य गणावृत्तिः प्रयोगैकयात्‌ गवादिचोदनानोमा गवानयन उक्तातु गवामयन जाद्ेऽन्नि ... गवामयनिके प्रष्ठय ... गानस्य नियमो नोत ‰... गवामयानिके ज्योतिः ... गुणत्वं न हि समाव्यम्‌ गुणनामत्वसंदेहात्‌ गुणपधानभावेन .... गुणस्यास्याप्रसिद्धत्वात्‌.... गणोऽयं नामधेये वा गणो वा यजमानोऽस्त गुणों श्वेतं चरु किंवा ..., गुणः कमान्तरं वा स्यात्‌ गुण्यसिद्धो न दध्यादिः गृदोपयजने किं स्यात... गृहमेषीयके त्वान्य ... गोगान्यादिषु साधवे गोदाने विहिते स्वेच्छ। गोदाहनाद्यस्ति नो वा... गोदोहनेन प्रणयेत्‌ गोदोहनं द्रया स्यात्‌... गन्थद्रारादिना येते अहम जनारभ्यो अहधमीः सादनाद्याः ,... ग्रहयोरेव नाम स्यात्‌... ग्रहं पराश्चमुक्थ्येभ्य .... याद्या म्रेच्छपरभिद्धिस्तु

मैगरेकायचरणानि च

पृष्ठानि

५११ | चतुरो निवेपेन्ुषटि ५१२ | चतुष्ेहीति होमाद्म्‌ चनुथेस्य प्रयाजस्य „.. ७८ | चतुथीष्टमतापत्त॒ „...

. ३५१ | चतुभ्यां फकतालामात्‌

३९ | चतु्विवो प्रोडाश्चे ३४२ | चतुधा कायं आयः ... ३८१ | चतुधोरुविनिरदैरो ....

.. ५७१ | चतुभिरभिपमियत्र

४४६ | चतुहाजाख्यमेत्रेण

३९२ | चतुरहात्रा पणेमासीम्‌ ,.. ९७ | चतुःशते प्रग्रयन- ^“ ५.२ | चत्वारावयवा एक

१०९ | चत्वारः षडदहाद्राद्‌ ९५ | चमसादि च संमृन्यात्‌ ४१ | चमसाध्वयेवो नान्य ... ५४ | चममेश्वमसराध्वयुः ९६ | चयने दीक्षणीयादि ...

<< | चयन सुक्मभरल्याङः ,... < चङूगवात नृवार्‌ (नी 9996

५८९ | चरो परश प्राडाश ३६ | चातुमास्याद्यपवे ..* ५२२ | चात्वारे कष्णश्ङ्स्य ....

. ४०१ |चित्रया प्रशवोऽमुष्मिन्‌ ...

१८० | चितरिण्यदिरुत्तमाया

२१९ |चित्रोत्पत्तौ तु नियमो... १०७ चिन्ता न कायौ काया वा

१८६ | चत्री स्या्रय एकाष्ट ,...

१८४ | चोदकस्याविशेषेण ...., ९९ । चोदकः पवमानेष्टौ

२७७ [चोदनागम्य आकारो „... ३३ ।चोदनापानतेवाथ „+^

आद्यचरणवणोनुक्रमः।

श्रोकायचरणानि पृष्टानि श्रो कायचरणानि चोलादिः स्वेदापृण्या .... .... ३७० | तरिः सविणः कि... „~~ छ तत्रा्यिशब्दां नाद्यः स्यात्‌

छन्दसां व्यल्ययः प्रोक्तो .... ५६८ | तजान्यदङ्कं नो कायम्‌ छन्दस्थयोरुत्तरास्थ~- ,... .... ४३८ | तच्राप्याद्यन्वयोयवत्‌ ,... छेदने माजने चैवौ .... ..„ ७६ |तच्राऽऽस्तरणमत्रस्य ,...

ननं तत्रैव पत्नीसंयाजा = जज्ञभ्यमानमत्रोक्तिः .... „... १५९ तत्रैव परिसंख्यात्वे ,. ^^ जन्मानन्तरमेवेष्टिः „~ „+ २५२ तत्रैव य्व पूरवे .... „^^ जर्िटोक्तौ चतुधो किं ,... ६०३ |तत्सवेवावकं सवे .... „^^ जाघनी नाम मागोऽसो „... १२९ | वदायुवाऽय सावेद्ि-.... ^ जावकमेणि निवृत्ते „~ .... २५२ |तदेकवचनं मध्य जातक्रमानन्वरं स्यात्‌ .... ,.. २५३ |तददाद्यत्पृरा दित्सुः ... जातिं लयक्त्वा न संस्कारे .... ५९ | तद्धितोकत्यादरिलिङ्ख कि जाते य्िनि्टिमेवाम्‌.... .... २५२ | तद्वक्षणे द्विदेवाः कि 4 जापित्वोक्तेरन्तरा आ ,. <३ तयोषेमोः समन्या ,.. ^^ जुहपमद्घुवालाज्यम्‌ ... „... २३० | तरसाः सवनीयाः स्युः... ष जहमाभरिलय प्णेत्व .... १७९ | तस्यां साऽ्ति न वाऽङ्त्वे ... जहादयो यस्य कस्य ,... ३५६ | तस्यां स्थाण्वाहुतिः काया .... जहाः पणमयीत्वेन , „.. २४१ | वस्येपिवाक्या्रोद्रव्यम्‌ + ज्योविष्टामप्रकरणे . ... १८३ |तेत्रेणापरवे मत्र) त न्योविषटोमविकारत्वात्‌ .„, ३७6 वत्र चतुप्कपाकानामू .... „^ त न्योवि्टोमश्च सवायः... ,.. २४७ तत्रं द्रयादेरकत्वात्‌ .... ज्योविष्टामस्य वाचकत्वात्‌ .... ५६० | वन्मावाङ्गत्वमनत्र स्यात = = ज्योविष्टोमे द्वादशस्युः .. ३४३ | वाननुचे्टकावानम्‌ .... „^ ज्योविष्टामों यजुःसाम.^ ,... १२९ | वान्तरृणीवेति बहुता

ज्योतिष्मती भवेन्नो वा ... ४७६१ | तायाचहतवच्स्य तं तिसपनृक्ूरदिवं साम

तच्छब्दादेकवाक्यत्वे .... .... १४३ तिप्त एव हि सह स्युः तत्किमाद्यश्चदितत्वात्‌.... ...„ ५०९ | तुषनिप्कास्योरत् „^^ तत्कि माने हतौ वाऽञ्यः .... ५८२३ वेन हयन्नमिवि पाक्त तत्तश्रं हेययुव नो .. ... ६५९ |तेभ्योऽन्यः ङमिताऽनन्या .... तत्न द्रव्यं पुरोडज्ञः .... ... ३<यतंटादिनाऽपि मुख्यत्वात्‌ ^^ त्र मुख्यं ततोऽन्यत्र... ... ३८१ |वचाद्ायु तच वाऽऽ तन्न यः कोऽपि देव; स्यात्‌ .... ६१५ तचे स्याराच वकस्यामू

प

१० जेमिनीयन्यायमाङश्छोकार्ना-

श्ोकादययचरणानि प्रष्ठानि श्रोकादयचरणामि पष्ानि

त्तीयया कयाथौ गौः... ... २२५ |दृशादिः सवेकामेभ्यः „^. तृतीयोऽस्तवेकटोपोऽच.... .... ५०९ |दशादीष्ट् सोमयागः .... „+ २९८ यक्त्वा तत्रं तद्वृत्तौ... ... ४७ दशार्थं पकरणात्‌ .... „^ १५५ जयचिशारम्भणे किं .... „. ५७५ |दशो्योद्धरणे वाचे „. „... ४७३ चित्वं न पूरणायोक्त .... .... ५५५. |दशोपुवेवदस्त्यज „„ ^ ११ निरनृक्तिकेचो घमेः .... .. २२६ |दशेकर्वेक्यनियमो ,„ „३१२ चरिरभ्यासतो विषातव्यो.... „... १२३ दं प्रयान्नाय एतत्‌ ,.. ..„ ३३४ चिकोरविदविदद्धिः .... .. ३०७ दशपेये चागिषेच „~ ,... ६३८ चरिवस्सेनषेमो बाध्यः. .... ५२६ |द्रयज्ञायुधानीति .. ... २२१ तरिवृत्खहःस्वादिमस्य ‰... „^ ४०९ |दानं केसरिणां नो वा. „^^ ३५९ चिवृदधिष्टुदित्येतत्‌ ... „~ ५७२ दिशं प्रतीचा मनुजा ... तरेशोकेति जगत्यौ दवे... „^ ३९ |दीक्षयत्वा गृहपतिम्‌ .... .... २६९ त्रेस्वयादि समुचेयम्‌ ... „^ दे | दीक्षा उपसदः सुला: .... ६५५ =यनाकायदिन्द्रवाय „~ „^ ५६५ | दीक्षा जागरणं प्राय ,. ,.,. ६७० त्व्वास्रसोर्टयत्े .. „^ ६८६ |दीक्नानुवृत्तो कतेव्यः .... .... ३४६

द दीक्षा प्वेणि वा सुला... दक्षिणा क्रतुमुक्यथेम्‌ .... .... ३६० [दीक्षितो न ददातीति. „^ ६०५ दक्षिणादिपरिक्रीविः ... „. २०२ |द्टलोभेकमृलत्व- „~ „.. २९ दक्षिणा द्रादशक्ञतम्‌ .... „... ५२२ चष्टे तुषविमोके तु .„ „^ ६६

दक्षिणोक्तिः कतौ च्छा ~ ५२९ |देयान वा महामूमिः.... . ३९ द्ण्डदीक्षा दक्षिणातु . .... १९३ |देय॑का षट्शतं वाऽप... ... ३६३

दृण्डाकाडितवत्सनं ,,, ,,.. (न देवता यजयो वा १२... "+" ददाति यजवीलयादौ ,... .„ ७९ | देवताये समस्तस्य ... ... १६६ दषिहोमेऽन्यकमेत्वम्‌ ‰... , ८९ [देवता विफल्वेन „^ „^^ १५२ द्रा चिन्द्रियकामस्य... ,.. २४३ देवता संगतस्यैव „~ „.. <६ दप्रोऽच पयसी वाऽऽ्द्यो .... ४०५ | देवत्यागस्तथोपांशा . „^ ३३९ दीन्धनोमेति मत्रोऽङ्क.... .... १४० | देवस्य त्वेति वाक्यस्य... „... ७५ दर्विहोमे सोपघमी .... „.„ ४१६ दवः प्रयोजकोऽपूवेम्‌ ... .... ४२१ दविहोमो गुणो नाम ... .... ४१२ |देवाधिमन्रोक्षणादा ... „+~ ३२१ द्शोधर्मातिदेरोन . .... ६८० |दैर्वोश्च याभियेजत ,.. .... ७० दशेपृणैमासप्ोक्त „... ... १०४ |देवोपसद्नं बर्हिः .... „^ १२२ द्ङपूर्णिमयोदेवा „.. १२६ देवो बरी दरविवनद्रे .. .. ४०२ द्शीदिवी तस्य कालो... .... ६१७ |देदापात्रविजोऽन्यस्मिन्‌ „. ६४७ द्शोदिकक्षिते काटे „„ ,.. २५१ [दङादियागस्यापघ्रेः ... „^ १०३

श्रकाद्यचरणानि

देवात्सरवपनी सायम्‌ ,... देवादुदवसानीयो

दैव्या इय स्ति पेप्यां नो दृपतिभ्यां प्रथक्रायेम्‌ .... द्यावाग़रयिन्यस््तश्री स्यात्‌

द्रव्यद्रारा कये योगात्‌... द्रव्यप्रतिनिषिः पश्च ...

द्रव्यस्य स्पयकपाटदेैः द्रव्यादिशब्द्‌ तोऽपूवे ... द्रन्याजैनं स्याच्रत्वथेम्‌ द्रव्ये पविनिषिनास्ि ,.., दरयोरुत्पादकत्वेन „.. दयोईघ्रोऽय पयस „... दयोदद्रसमासो वा ^. दयोर्विषौ वाक्यभेदः .... द्योः समां बहु्रीरिः.... दयं प्रयोजकं छित्ते .... ददगभेवहुत्रीहेः ^“ दादशाहस्य गव्यस्य „... द्रादशाहस्य सत्रत्वात्‌.... दादशाहे किमेकादि द्रादशाहं दिकीयस्य ... दादशाहे सदीक्षोप ,. दरारलोपोऽस्य निस्तारः दिजः स्थपतिरन्यों वा... द्विकीयारिन्रये पोक्तम्‌... द्वितीयां सक्तुवद्ङ्क्त्वा द्वितीये कमणां भेदे ^ द्विदेवकेऽपि किं पिप्यात्‌ द्विदेवशेष जदिद्य .... दविपश्वोश्वक्षुराद्यहो द्विभाग एकभागो वा ... विरात्राद्‌ द्वादशाह दविरानेऽङ्भिरसां पोड

आद्यचरणवणोनुक्रमः।

पानि

शग काद्यचरणानि

, २७६ | दविसाप्के दयोषेमे .... ३४६ द्यहकाराः किभेन्द्राय्या

२२२

९८५ १९१२ २३२

घ्‌

, ३०५ | धन्येत्र कतांतान्योऽपि....

धमेस्य ज्ञापकं मानम्‌... धमोणां प्ररतिस्यानाम्‌ घमोथसेवकः द्रो

,... ११२ | घमां द्वादशलक्षण्या =... ,... ६२ | धातुमेदेन भिन्नत्व , २१९ | घात्वथेव्यपिरेकेण ^. , ३२० | वात्वथेः करणं तस्याम्‌ ,, ३३३ | वार यच्युपरिष्टद्धि , 9०६ | वायोद्राने साऽस्तिनोवा ३५३ पूनने वपने चापरौ ४२ ध॒तिप्वंकान्ितोख्यस्य .... ,... १३७ | वेनुवत्सपषेभाङ्छागि „^ ०, अश्म न्‌ , ५७१|न कायं नियतं तेषाम्‌... .... ३९९ |न कारो जीवनं तेन ,.^ , २६५ | न क्रत्वङ्ग प्रयाजादि ...

३

, ५५२

९५५

<4

२१०९

= मधयं

६५७ १०८ १५२ १२३

9 र्ट द्‌ १

"श

„ ५.५२

५५८

न कीतकतेसंख्याया ... नक्षतरेषटयुपटोमादिः नक्षनेष्ट्युपहामाः स्युः... न चतुचिशदियेप

न जलदरहे तुम्‌ नञ्यरयोगानिपेधः स्यात्‌ नदनं दुन्दुभीनां हि

न दुष्टा परिसंख्याऽत ..^ न पावद्रपेतीलयादि .. न परशवषटिकः स्याद्रा... न पानमशरारस्य

न पटिगे विवक्षा वा ^

न प्रयोजकता भवम्‌ .... न प्रवृरयाद्रा्ययज्ञे „^

१२ जेमिनीयन्यायमारष्छोकाना-

श्रोकायचरणानि पृष्ठानि श्रेकायचरणानि पष्ठानि

न मा स्मातोष्टकाङ्गत्वाक्‌ ..„ २८|नास्त्येवद्राद्मणेटत्र .... „^ ७९१ न मुख्ये सोम एकोऽस्ति .... ११९ | नास्य स्युः फलसंस्कराः .... ३२३ न युपवमाः परिवी „ ..-. ४५० | नाहःसंवस्ततोऽहःसु .. „... ३६५ न रान्ययोगाद्राजलम्‌.... ,. „९३ | निगदेऽयर्दिरुक्तत्वात्‌ ,... ,.,, <७ नक्सोमयजञ॒षां लक्ष्म॒... .... ७३ | निगमे पवकाथ्योः किम्‌ ... ५४१ नतृनिदयाहितेः कालो .... .... २९९ | नित्यनैमित्तिकतवे वा .... „„.. २५७ नवनीतं इयेन आल्यम्‌ .„. २१६ नित्या षष्ठी चितिनांवा .... २५९ न विकारा विकारावा.... .... ३८७| नित्ये कवाथाः संस्काराः १८७ न विधेयो विधेयो वा ,... ,... २६ | निव्ये सवाङ्कसंहारः .... „... ३१८ न विवक्षा वाक्यभेदात्‌... .... ५६७ |नित्योख्यायो काम्यवहिः „.„. ६९९ न सोमेऽष्वर्‌ इदुक्तौं .... .... ६०० [नित्यां नैमित्तिको वा स्यात्‌ .... २५८

न संवदेत मख्वत्‌ „^. ,.. १६० |निन्देयं न निषेषाय .... ... ५२८ न स्युः स्युवोऽत्र नीवारा .... ४४९ | निमित्तत्वद्योतिनोऽ ... .... २५७ नाऽऽस्याते पुरुषानुक्तिः „... १५८ |नियेगेकलवतः शच्च ,... „.. ७९ नाऽऽगरेयत्वं तयोमुख्यम्‌ .... १२१ | नियोजनेऽप्ययोग्यक्चे... „... ३२८ नातिदेशोऽविदेशो वा... ... ६०९ | निरपेकषोत्तरज्ञानम्‌ ,. .... ३९० नातिरात्रे पयुदासो ... ...; ६०२ | निमेन्ध्येनेष्टकापकिं .... ... ३८५ नानाबीजेषु तन्मन्रः ,. ,. ६६० |निवोपादिंषु तन्मत्रा „„ १६१ नानाबीजेषु नानात्व „~ „^ २८२ |निवपितु किभेकैक .... „^ २७९ नानार्बाजिषु यागेषु .... „~ पेय निवत्ते चयनादौतु „^ „.. २५३

नानुवादो परोवादे .... .... <५|निवीतं तु मनुष्याणाम्‌... „... १५४ नानुपङ्गोऽनुषङ्को वा . .... ७७ | निरि यज्ञे दशेतन्रम्‌ ^^ +. नानुन्ञापूवेको मक्षः .... ,... १७५ |निषेवस्य विषेश्वात्र .... „^ ६०३ नान्यत तेन ते कायं... .... २२८ | निषेवस्याथैवचाय .... ,... ५९३ नान्यद्वासोऽहगगे स्याव .... ५८३ | निषेषः प्राध्चिप्वाडवः.... ,... ४६७ नापकर्पोडपकपष। वा ,„.. ... ५६२ | निष्कासावमये विप्र- , „^ ५३९ नपुतेस्य निभित्तत्व ... „^ ४१९ | निष्कासेन तुषेश्वाव . .... ३३ नामत्वे रूपराहिलयाव्‌ .... .... ५१ | नीवारादिद्रव्यमेदात्‌ ,... ,... ३२० नाराशसाच्यङ्तायाम्‌ ... .... ३५३ |नीवारादिपरविनिषेः .... „~ १५८७ नाऽऽ्षयं नच होतारम्‌ .... ६०० |नेक्षितोद्यन्तमादिद्यम्‌ ,,.. २२० नावघातोऽवधघाता वा .... .... ५१३ | नेयत्ताऽस्याश्वि वा तेषाम्‌ .... १९७ नाश्नाति द्यहमिदेवत.... ^ २०६ [नेैतासु वरणं हतु; .... „^ १७४ नासापिते हि षात्वधं.... .... ४५ |नेव वाचनिकं बाध्यम्‌, „^ १७३ नास्त्यास्व वा रुष्णेषु ५ ४९३ नेवान्यविक्षणादीनाम्‌ .... , ३०३

षे षे

आद्यचरणवणानुक्रमः।

ोक्ायचरणानि पृष्ठानि नैवासि विश्वजिद्यागे , २थ्ये नाक्तवषटन्यन्नकामानाम्‌ व 4 नोद्य उह्याऽथवा षान्य. , ४२९

न्वा पापस्य ,...

न्यूनेऽप्युक्तशवाच्कि स्यात्‌ प पक्षी वपाऽयवीरूको ....

पत्नीपिति द्िपल्यादा,...

१५७५७

२९२

६०. पत्नय उपगायन्ती =...

2

पत्नीवन्वचख्य चिरात्‌ ,. „... १३४ पत्नीसनहनं कायेम्‌ .... .... ६७२ पत्नीसयाजसंस्था किम्‌ „^ ४२५ पद्ान्वयात्त नञ्विध्यो.. „^ ३१४ पदाथानां कमोनैव „ ... २६४ पयोदध्रोरमभ्युदरये „^ . जथ पयोव्रतं व्राह्मणस्य २४३ परपल्यायनाथेत्वात्‌ वि | परस्मेपदतोऽष्वयु . ... २०७ परिक्रयात्पुराऽध्वयुं ,.. „... २ण्ये परिग्रहाय देवानाम्‌ „~ ,... ६७२ परिसंख्या पुवेपक्षो , ... ५५९ परिसख्योत सकोचः ,,^^ , ५८९ परूषि च्छिन्नमित्युक्टा १५७

प्रप्यक्षवेद्‌। ऽत्र

„ ६२९

पय्िकरणे त्याग

पयतः पालि [क पयायेणापि देवोक्तिः .... ,... ५३९ पयदरासो निषेषवोवा ,... .. ३१२४ पयहणादयञ्जनार ५१३ पवमानेष्टिट्‌विपाम्‌ „... ६५४ पशव। न हि समस्य... , ६५०

पशवोऽन्ये गवाच्वम्यो.... .... ५६ पडकाठे पुराडाज्ञ- „.. „.„ ६२५ [ति १ ९त्न > = |

श्रोकायचरणानि पडः कत्त्ो हविः कवा पशनुदिश्य संख्याया ....

परान्सप्रदश प्राजा ... ^^.

पशोरेवेति नियमा ..^

पाकोऽस्तिनो वा वत्से स्यात्‌...

पाटाक्रमः कल्पनीयः

पा्रस्यावमथे सोम ...

पाड पाशान्द्रयोः पश्वो: पाहि होतेव नः पूप ,... पुराऽ्िमारूवस्यास्य .... परेतस्मात्सोमयाग पृरोडाराकपाङेति पृरोडाङ्ञतया तरीः पुरोड।[शस्य शाक पुरोडाशस्य सान्नाय पुरोडाजशामिवासान्त

पुरोपांशाोरूत स्वस्य...

. ४५८ | प्चेक्यात्परुतौ सोऽस्तु

©

पर।उ[उरत््ययुक्तासपर्‌ ०००५

पुसोरेकस्य वाऽऽषानम्‌

पृनामोकतेः पौर्पेयाः ...

पतिकस्यापचारे स्यात्‌... „^

[तक्राामपञऽ वट्य

7

०

पवन्यायस्य सिद्धान्त ,..

। ओ

पवन्यायेनातिदेशां

9

7

©+

पव्‌ दर व्यावनारडपम (111, ७०4०

पुत्रेपक्षऽन्यद्सिजपि , , ष्ताची 1" 1 ~ ~.

पूषाचेकाथेमत्राणाम्‌ „^

१४ जेमिनीयन्यायमारश्चोकनां- श्ैकायचरणानि पृष्टानि श्रेकायचरणानि परष्टानिं प्थगवचनमश्वस्य ... ४६८ | प्रयक्षादिमिरप्येष „न „^ १७ पथुवामुत्कराग्रस्य „^ ... ५१७ | प्रयक्षानुमितश्रत्योः „^ „... २९ पृषठरुपस्तुतो स्तोत्र .... „... ३८९ | प्रक्षोकत्यतिदेशस्य „+ „^ ७ पेषणं नूनं मन्ये ,.. ५१३ | प्रलयङ्धिकायोण्यद्घानि „... ६२७ पेषणं यवनं वापः „^, , 2९१ | प्रत्यमिन्ञातमाछम्य ९८ पौरुषेयं न वा वेद्‌ २१ | प्रत्यभिज्ञानतोऽङ्मस्य ,... ,.„ ५८९ पोरोडाशिकमिल्यत्र ,.. ,„ १४५ | प्रत्येकं समुदाये वा „^ „.. २८७ प्रउगं शंसतीलयादौ .... .... ६९ | प्रथमच तीयत्व ४०९ प्रकतप्रयमिज्ञानाक्‌ ... ३३८ प्रथमत्रो समुचेयो ,„ „... ६९३ प्रकुतापूवेसबन्धात्‌ १८६ | पथमा मघ्यमाङन्देति ... २८६ प्रुतावथेबाहुल्याव्‌ „„ ... ३७८ |परदानस्यापकर्षोऽस्ति .... „... ५६४ पकविर्विरुतिवा स्यात... .... ६८२ | प्रदानं पवैमाभनेये २९७ प्रकतर्विकतीनां च॒ „^ „. ६१० प्रदेयवमोः स्युर्नो वा... २७३ प्रकतौ कायरुदमां ... .... २१३ | पानस्य प्रयोक्त „ चः परतो पा्द्श्यस्य ,... .... ३५७ | पवानानुष्ठितौ यद्वत्‌ ३१९ प्रकतौ विरतौ वा स्यात्‌ ,... ५६० | पपि्टमागः पषति ,..„ १५१ प्रकृतो विरूती वा स्यात्‌ १७९ | प्रमाणतः प्रसक्तस्य ,.„ ,„ १४६ प्रकतं विद्यमानोऽभ्चिः. „... १३५. | पमाणमुपजीन्यत्वात्‌ ,... „^ ६१ प्रत्यर्थोऽथ सवाय ,.. „... २०९१ | पमाणा्विकारान्तेः ,.. ३७४ प्रक्रियातो मवेन्भेवम्‌ .... .... १४२ | प्रयाजदिः फठेऽपेक्ता .... १४० प्रचाराय हविःसादनाय ६६८ | प्याजानुयाजसिद्धयें .... २८३ प्रज पतिरुपांयुलात्‌ „ ६१६ | प्रयाजानुयाजहेतुः ,. २३० प्रणम्य परमात्मानम्‌ ,.. „^ ३ प्रयाजाभिक्रमणयीः १११९ प्रणीतामिस्तु संयौति „... „... २३५ | प्रयाजेषु करमो नास्ति... २६१ प्रणीवावाग्यमे पक्षों .... „. ४२४ प्रयाजेष्वपकपेऽनु „^^ २७२ प्रतिकमे एरथक्ाये .... .... ६४१ | प्रयाजैकादशत्वादिं .... ५१५ प्रतिग्रहे तु वहश्च , २७९ | प्रयाणे प्र्यहं मत्रं ,,„ वतर प्रतिनिभ्यपचारे तु .... „^ ३२५ | पयोजकेऽपि कुत्व १९५ प्रतिनिध्युद्यमे मुख्य ,„, ,... ३२६ | प्रयोजकः खिष्टरुत्किम्‌ ... २२७ पतिप्रयोगमारम्भ .. .... ४२७] प्रयोगे पर्िमे नाहि... ^... ३४९ प्रतिप्रस्थतुरत्रासित ,... ५८८ | प्रयोजयेदुतानीतिः „„ „^ २२९ परतिपस्थातकते .... „... २७३ | प्वृणक्त्युपसद्यः प्राक्‌... „. १५० परतिमार््यद्नं चोद .... „^ ५८१ | प्रङञसेल्सिरथैः स्यात्‌ ,... „^ ४७० ` प्रतिक्ञब्देनावपिि ,... „^ ५७० | परसङगस्तत्रनिर्णीविः „„ „^ ९

श्रकायचरणानि परसनत्वं नोपदिष्ट .. प्रस्तरं शाखया युक्तम्‌ प्रस्तरं शाखया साधेम्‌ प्रस्तरं सृक्तवाकेन परहतेरखिलः सूक्त प्रहतेरिष्टदेवाये.... „^ प्रारूतत्वादुमावृह्य प्राकूतानामेकदेशे प्राकतीभ्योंऽल्पनिवोपे .... प्राङूतीभ्यः पतृत्ततात्‌ प्राते प्रथमो बोधो ..., प्राकपाङतीभ्यो निवोपो प्राग्वंशे पाश्चमों वद्धिः... प्राङ्युखत्वाद्वाचयमः १ प्ाचीनवंशवाक्रयोक्तैः .... प्राचीनोपांशुतापर प्राचीमाहरतीलयत्र ,.„, प्राच्यादिपदयुक्तायाः.... प्राजापत्यप्रचारः किम्‌... प्राजापरत्यवस्ानां किम्‌... प्राजापत्येषु कृम्भ्यादेः ,... प्राजापत्यः पानां किम्‌ प्रायम्यमञ्चीपोमीयम्‌ ,... प्रावान्यात्तद्‌गुणावृत्तेः .... प्राप्तत्वान्न पुरोडाशे पराघ्रा सावनता मेवम्‌ .... प्रापे कमि नैकेन ,... प्ाघ्ठं निवीवं मर्त्यषु प्रायणीयस्य निष्कामे ,... प्रायणीयाविथ्ययीः किं... प्रक्षणीरासाद्येति ^ प्रोक्षणीः संस्छतिजाति पोक्षण्यासादनं कुयात्‌ ,... प्द्ातृणामिति चेक „^^

आचचरणवणानुक्रमः।

पृष्ठानि श्रोकायचरणानि

, ६८५

, २३४ फलं च नियमः कतो ... १२५. | फं विधेयं नो बाडऽद्यो १२६ | फएलाख्यचमपे नारी .... , ४५६ |फलान्तर्‌ किं वृष्ट्यां

५४९ | फलान्वयिवात्पर्वेपाम्‌....

, ४२३ | बटीयस्या विषिश्रुत्या....

३३७।फलहानेनं वक्कितु

१२५ | फ टान्तरायपापस्य

३४१ |फटोद्रे दात्समानेषा २४१

„ २८३ | बर्हिराग्रयणे किंचित्‌ ....

३४९१ | बहिरान्यपरोडाश

६६९ | बर्हिरादौ निमित्तस्य „^^ ३१४ | बर्हिःश्रुत्येकतामानात्‌ ,...

१५७ | बहिवं च षोमिलेतत्‌

, २३२ | बहुत्वापेवपद्युभिः

, ६५० | वायो न युक्तौ युक्तो वा „.. ६३२ वाभ्य छोकादिनाऽऽन्यादि .... .... ६५८ |बाहंस्पत्यादयः कं स्युः ,... ५३२३ विभक्षयिपया वाक्य . ... २६८ वृहद्रथतरे परैः...

३५ | वाधाबापविचारेण

११२ | वृद्रथतरेकीय.... १५२ | वृहंद्रथतरेकं किं

२३७ वृहयवः खादिरश्च ३३२ व्रह्मतवाय ह्यवापिष्

१५ | व्राह्मणेनापि वद्धानात्‌ „...

६४० | व्राह्मणोतपन्नमन्रस्य

+ ध्र

७ ट | भकं दालयनवाक[्यम्‌ ५० |भक्ना नास्त्यास्व वा तप , २१९१ मद्र तन्न सहत्यवत्‌ ....

१७१ भवेत्पप्दरश।(रातः

„० ९६

० तटे

०७९ =

,.. १२४६

१६ जेमिनीयन्पायमारश्चकार्ना-

श्रोकायचरणानि पृष्ठानि श्रो कायचरणानि पृष्ानि

माति रागाद्जतपराप्ेः , ... ३३६ [माषाद्याः प्रतिनिध्यहो... .... ३२१ मिद्यते कमणां मेदाव्‌ ,... ,„. १६९ | माषानमे प्रचतेदयेतत्‌ ,.. ,.. मिन्नजातिषु कुम्भ्यादेः.... ,... ६५९ |मासं जुहोत्ययिहोत्र „. „„ ३८१ मिन्नपरयाजादिकल्पा ,... .... ३५२ मासं जुहीलय्िहोचम्‌ .... .... मिन्नप्रयोगप्राघ्त्वात्‌ ,... ^. २७६ | मिश्रणे पयञादीनाम्‌ .... ... ४७५ मिन्नस्कन्नादिहोमादेः .... „ ६८९ | मुख्यत्वेन त्वगेव स्यात्‌ „. ६<घ मिन्नहोमो यत्र वत्र „.. ... ३४७ |मुख्यपोष्कल्यहेतुत्वात.... .... १९१ मूते भावि च देयं स्याव... ३६० गुखः सौमविकारोऽङ्ग.... „२१६ भूनान्नि वेनुबौवेत „... „^. ५२५ | मुखुयाङ्खतैव वे्यदिः ,... .... १९० मृतौ च नियमादेव ,... ~ ४९७ |मुरवा्द्रयगं मेवम्‌ | रः म मुख्याङ्स्यापि वद्यादं;... ,... १९० मत्वथेगौरवादिम्यो .... „^ <९ मुख्यान वा दीक्षणीया ... मध्वभक्ष्यं मह्यते वा .... .., ०७७ |मुख्यानामेव काम्यत्वात्‌... ,,,, २१५ मध्वाशनखप्‌तत्व ,... ॐर्‌ | मुस्याथा सौमिकी वेदिः... „... मनोतामन्र उहोऽस्ति,... ...„. ५४५ | मुख्यावमृथशब्दो यः „... „„ ३८३ मनोकचः सामिषेन्यः .... .... ५८२ | मु्लादुक्षणं हन्ये .... .-.. ४१९ मन्रश्च ब्राह्मणं चेति „ ,... ७१ |मेचावरुणके दण्ड .. „.„ २३६ मत्रा उरु प्रथि „.. „... २६ मेचावरुणनास्नोऽत्र „~ „^ ५८७ मन्राणां कमणां चात्र „„ .... १४० मृते सज्रिणि नान्यः स्यात्‌ .... ३२२ मन्रादो कि वसोोरा .. „~ ६९१ [मृतेः प्रागायुराशीनां ,.. .... ५०७ मन्राथानन्वयात्तच .... „^ १२४ | मृन्मये प्रणयेत्कामीं „^ „^ रर मत्रेण देवसंस्कारः „^ ... २२४ य मन्रोऽपि नेह प्रयक्षः.. ,... <।य इषया पञुनेलादौ.... ... ६<१ म्रौ विधेयौ कों वा... ... १२४ | यद्धि्या यजेतेति ध मन्द्रादिकमपूवाय .... ४२० यच्छब्दादेः क्षीणशक्ति ... ७० मन्द्रेति वसुम्दरेतिे ,, ,. १३० |यजवेरपि नामस्यात्‌.... .... ४१५ ममाद्य इति कस्यात्र ,... .... २१० |यजलाठमतीयेवा =... „... <५ मानसं किमहमिन्न .. .„ ५७७ |यजमानगता भक्ष्या „... .... ६७३ मानहीनं क्रियासेक्षम्यम्‌ .. ६६ यजमानस्य नानात्वम्‌... .... १४< मानोपदेशान्मेयस्य ,... .... १६ | यजमानः प्रस्वरोऽ् ,... „... ५४ मा भूदन्यत्वनियमः „^ ... ६४८ | यजमानेन कवैग्यमर . मा मूद्विननं प्रकरणम्‌ ,.. .... १०२ | यजमानेन यष्टव्यम्‌ ,.. „.„ १७६ मामा संताप्तमित्येतत्‌ ,... .... २१२ | यजमानो नोहितव्य ,.. „^ ४३० मारुत्याः सामा; ... „+ ६२० | यजुयुक्तोऽप्वयुभागम्‌ ^+ ,. ५२९

श्मेकादय चरणानि

सलुर्वेद्स्थमाधानम्‌ ^. यजुष्याविगते द्रन्य .... यजेत वाजपेयेन „^^ यजेत्से पोणेमास्याम्‌ ,... यत्किचिन्नियमामावात्‌.... यत्रान्या इति शास्या... यथा वरैशयेन इत्युक्ता ,... यद्दाभ्यं गृहीत्वेति ^^ यदा कदाचिन्मन्रान्ते .... यदा्रेय इवि प्रोक्तम्‌ ..., यदायेयोऽष्टाकपालः „^+ यदातिथ्याबर्हिरेतत्‌ ... यदैकस्मात्तदा मुख्य ^+ यदघरेन्द्रियकामस्य

यद क्षायणयज्ञेन

यहादशकपारेष्टेः ... यद्भघ्य प्रतिपा्यते ....

यद्रा जिज्ञास्यवेदाथैः ....

यद्रा बटित्वं सांनिध्यात्‌ यन्येत्रावरूणः प्रेष्य... यवादिशब्दाः किं व्यथाः यवाद थोनिणेयेन

यवाः प्रतिनिधेयाः कि... यस्त्‌पनयने होमो यागक्रिया सक्ष्मरूपा ,... यागल्वानिश्चये शेषो „... यागागन्योः फल्वखेन ,.. यागानां राजस्‌यलत्वात्‌ .... यागे इ विस्यनेत्छत्तरम्‌ याच्‌ञाक्रयावभावे स्तो याजमानाल्िन्ययोः किम्‌ याज्ञिकानां समाख्यानाम्‌ यान्यात्रैविध्यवः पराप्ता यान्यानुवाक्यापाटेन

इ

आदयचरणवणानुक्रमः।

१३९ या ते अग्रे रजदयध्याहारा

प्रष्ठानि श्मकायचरणानि

१३९ यातनापरिहारस्य

७ | याथाक्राम्यमुताऽऽवृत्तः १०३ या प्वेदृशराच्रस्य ,.„. ५२२ | यावजीवेति सावल्यम्‌ ....

३१ | याव्नीवं जुहोतीति ....

2६ | यावतः प्रतिगृहीयात्‌ ,...

९९ य॒क्तमषवधमाणाम्‌

६९१ | युक्त मानवता वदन्‌ ,,„

४९ | युक्तोपयुक्तपंस्कारा

४< | युक्तः शाखीयसंस्कारो २४० |युगपत्छखकारे वा १६६ युवं हीति दयोः कचाः ....

<९ |य॒पच्छेदापकषैः किम्‌ ,...

९५ | य॒पद्रारा पशारङ्म्‌

५३ |य॒परस्पश वेररके वा

३ | य॒पाञ्जनांदिरेविकः

१५ | यूपाहुतिः खछेवाल्याम्‌ ११७ | य॒पयात्रश्चनस्थागु २०२ | य॒पेकादङिनी यूपा

३१ | येनेत्सेत्कमेणा तत्र

३२ | योगे समास्यया दण्डि...

.. ३२४ यो दशेपुणमासाभ्याम्‌ „... , ३६९ यो मातुखविवाहादी)

६६|यो विदग्धः सर इत्युक्त्या ९८ |यो हाताऽध्वयरेष स्यात्‌

, २९० | योवाजये रौरवे च „^+

०० दं र्‌

१६५ |रन्यर्रितीया पश्वया ....

11111 २७ © रथघोपेलयर्य हद् + 910 । [न क . ७०३ |रथदुन्दुमितद्ोष।

७० |रथतरादिभिभिन्ना

६१६ |रथतरादिसंयुक्त

२९६९ ।रथंतर्‌ ककृम्ग्राद्या

4 श्मेकाययचरणानि रभतरं जगच्छम्दात्‌ ,,.. रथंतरं साम सोमे राजस्‌ यकथमावा राजसूये कचित्कतुः राजप्येऽनुमलयादि राजसूये प्रक्रमस्थ राजसूयेऽमिषेच्याख्य .... राजसूयं प्रर्येष्टिः .. रुटिर्यागो योगरूढिः .... रूढ्या द्रव्यस्य नामेतत्‌ रूपान्तरत्वादासन्नम्‌ ,... रेवलयादिगेणः कमं

ल लकामादिगणे देक्षात्‌ „+ लिद्ू्चोद्‌ कवद्वाधो लिङ्ादयेरङ्गमतेः छिद्धाद्विमागो मेवंनो.... लिङ्‌ कमसमाख्याभ्याम्‌ छिप्सन्ते सवै एवेति लुप्यते पवमानेष्टौ ठोकवत्सनिपलयाऽऽराव्‌ लोके पदपदार्थौ यौ ,... ठोकेप्रणाव उर्व स्यात्‌ छोकिकस्योत सर्वस्य ठ) िकाकारमाच्त्व लो किंकाकारहानस्य

लीकिकामरः पृरस्तकाच ,...

लोक्रिके गणयागस्य

लोकिको वाक्यगो वाः

व

वडङ्क्रीयत्तानुक्तिदोषात.... वचनात्पञ्चुसाहियम्‌ ....

वचनाद्वि श्वजित्येते वत्सरप्रतिमा द्वादश ^

पृष्टानि

,

९२

१४५

१७८ २५४ ९६५२९ १४५

९२

५१ १००

, ४७९

९०

+ २९८

६०७ ११७ १३० १२७

जेमिनीयन्यायमारश्चोकानाप्‌-

श्रोकायचरणानि

वत्पारम्मो यजिः सपशां वत्सेदैश्े सवत्सस्य „^+ वत्पं चोपसृजेत्तद्र ^ वनिष्टुरपि तद्रत्स्यात्‌ .... वपनादुपकारः किम्‌ .... वपायामेव किंवाऽन्ये .... वर्णेकत्वात्पदेकत्वम्‌ .... वतेमानैकविषयम्‌ „.., वसन्ते विप्र आदध्यात्‌... वाक्यभेदादि शिष्टानाम्‌... वाक्यमेदो यागरुक्क .... वाक्यस्योद्धननादेः स्यात्‌ वाक्यात्स्याद्ङ्खवा मेवम्‌

वाक्येक्यमुपसंहारात्‌ „... वागीशाद्याः सुमनसः ,,.. वाचयेत्छामिनं ज्ञाज्ञो ,... वाजपेये किमेकेक ^^ वाजस्य मेलयमु ब्रूयात्‌...

१७२ | वादोक्तहत्वपेक्षत्वात्‌

, ५०८ | वायव्यं श्वेतमिलयत्र ^.

३९५ | वायन्यः श्वेव आलभ्यो ३८ |वायुवौ इदयेवमाद

२९१ | वाेप्रीत्यान्यभागाङ्क ,...

, ४१४ |वावेघ्न्यो पुणेमासे स्तः

१८२ |वासस्यस्ि न वा पाको १४ |वासोनसी वानतक्ष- ,...

९५ | वासोवत्सं समुचय २ | विकषेपोक्षणे कार्ये

99

३२ | विकल्पितो बाध्यते वा...

विकल्पो द्विनि पित्तत्वात्‌

,... ४६< | विकल्पः श्रुति लिड्भ्याम्‌ ,.. २७८ | विरतौ पाच्रमेदोऽस्तु ....

, ५७५ | विकृतौ प्ररुवो वा स्यात्‌ ३६५ | विकृतौ साप्रद्श्यं स्याव

®9 १8

| ॥ ॥

श्मकायचरणानि विचार विषयो वर्मं विद्रच्छरविप्रसिदयाऽन्नम्‌ विद्रदाक््यविषो विध्या विधयोऽमिषवाद्याः स्युः विधानवदनुष्ठानम्‌

आद्यचरणवणानुक्रमः।

विधित्वेऽपि नियम्यः स्यात्‌ ,...

विधिवेरण एकादौ .. विधिवाक्ये परैः स्वः... विषिः साक्षानिमातिषेम ,... विवेयाध्यापनं सिध्येत्‌ वरिध्यनन्वयवोऽस्तोच्रम्‌ विध्यन्त एेष्टिकः सोपे विध्यन्तोऽपेक्षिवस्तच ,„., विध्यथेवादशम्दानाम्‌ .... विध्यथवादौं साकाङ्क्षो विध्यथवादः स्मृतयो ,... विध्यादिरूपो यः ^ विथ्युदेशे मन्रवाचि विध्युपादानयोरकेयात.... विनियोगे वाक्यभेदो .,.* विप्रस्य सच सवस्य विप्रस्य सोमपूवेलम्‌ ,... विप्रादिरेव रथृत्‌ विप्रादेरनुवादः स्यात्‌ ,... विप्रायावगुरेन्ेवि विभागकरणामावात्‌ विभागे सति साकाङ्क्ष वरिरोवितक्षणाद्यत्र विशिष्टाङ्विषो नासो... विशेषस्यानपेक्षलात्‌ विश्वनित्यष्टराचादौं विश्वनित्सवेग्ष्ठः किम्‌ वेप्णायेद्राऽचिमत्सन्य

क, ®= प

[वध्यरुयाज्वाक्तवा बुक्ता

|+ 00

पृष्टानि

१ ९०

८९

श्रोकायचरणानि विहारमेदे निवोप ^. विहितः प्रस्तरे यागः ,.., वेदचयोक्तवमोणाम्‌ ,... वेद्वाक्रयममानं स्यात्‌ ,...

वेदाकाडक्षा प्रणीया ....

व्‌दप्राक्षणमन्रः करम्‌.

स्व य त्‌ त्य ॥ ्‌ | 9999

१ | वेरेऽपि लोकवननेवा

९ |वेदयादि मुख्यकारे स्यात्‌ १३ वक्‌ इ ताादइक पात्रम्‌ ६०० | वारकत्वाच्छदुखत्वा .... ३९५ |वदर्कः स्मर्यमाण्रत्तात्‌ ३९१ | वैदिको छोकिको वाऽभचि २२ |वैयर्थ्येन चिदोपत्वात्‌ २२ वेश्वदेवव्राह्मणस्या =... ५ [वैश्वदेवस्य तेश्रे यः

१९

श्वद्‌वावाहूनस्य

३८ वैश्वानरे पिरवे ...

१०२

वृश्वानरषटच्या पत्त्वम्‌ ,,,

१२३ वृष्ण [चिक्पट व ,,, ३५५ व्‌ सजनास्यहामास ,,,,

, २९८ तृषन्वत्तादि गुणक

३१० विकाम सद्‌ा नीचः... ९३ वृषिकरामी सदौ नीचैः ... १६० वृष्टयन्नस्वगकामानाय्‌...

१७५ ५७५

, | तै

०९4

„ "व

३५६

व्यक्ति त्रीद्यादेशब्दाथः व्यत्यस्त तावुमी पक्षी व्यवस्यापकराहि यात्‌ ग्य पिन्नपप्सु किं तत्स्यात्‌ व्यापारेक्याचोदकस्य .... व्यद भक्षादिमत्राणाम्‌

३८२ | व्य॒टढाऽपि प्रातः क्वा , ६१६ | बवाक्या पयेदा सते

६१७ | व्रतापायनमेष्वरस्ति

, ६६२

१९

पृष्ठानि ६७१ २२४ १४९१ २० ७८

४५७९ ५९

. ६४६

११८ ९६२१

२७ ३८८

, `न

२७७

, <©

।.7+ 4 ६८८

„ =

३८४ . ५४९१

, ००५ .,. २०७

९१ ५.

... ६४६

६० २४८

,

, न

+

, 1.2

६७९

५०

श्रोकायचरणानि त्रीहि प्रविनिषावृहो रह्यादयः प्रयोक्तारो ^^. श राक्तियहादियुक्तिभ्यः .... राक्तिरुक्ता श्रुतिः रीघ्रा शवदानं पूवेयागे ^ शतोक्थ्यादौ स्तोत्रवृद्धिः रातोक्थ्ये ज्योतिषो यद्रा राब्दस्य कमवाचित्वात राब्दाथत्वाह्र योस्तच्न राकेरा उपपत्तेऽक्ताः ,.“ रारावैः सप्रदशमिः शय्वडान्तत्ववाक्याच.... दाक्यायने प्रोडाशाः.... राक्योक्ताहिसनं धमः... राखाकेदादयो दाहं .... साखामेदात्कममेदो ,.. शाखां छिचखोपवेषृं च .... शालामुखीयवदह्नो किम्‌ साघ्रेऽध्याये तथा पादे... शाघे पूरवोत्तिरीभावः राक्रस्पशादिकं सत्रे रान्यध्वमिति मत्रोऽद्खम्‌ सान्पध्वापिति सांनाय्य...

दृ्रोऽपि यष्टानो वा स्यात्‌ ....

दापेसाधनता श्रोवी दातदधोः प्रणीतानाम्‌ रोपकायष्दपृणाश्वेत्‌ डापत्वमुपकारित्वम्‌ .... डेपत्वमुपरियन्ये दाषभक्षाः किमन्येषाम्‌ ,... रोषरोपित्वसिद्धो किम्‌... शेषात्सि्टक्दे कस्मात्‌ ,... सयावाश्वान्पीगवेऽनुष् ....

पृष्ठानि ६१०

, रर्‌

२९

,,. १४२ ध = अ

„ ४१९१

१९२ १२२

५९ ५०९

,,., ५९२ , २9

३० ८ १०८६७

वि - ६९९

ट 8

, ७०१

१२५ ० २०७

= 2५१ २९८ १९१५०

„ न्व

२२०

, २१८

१९६५

लेमिनीयन्यापमारश्छोकानाप्‌-

श्रेकायचरणानि

| ब्रह्मभागस्य ,,, इयेन उद्रातवदाक्तो .... इयेनेनामिचरेन्मल्यां इयेनेनेति गुणः काम्यः श्रपणं विहत गाहपद्य भ्रप्यः पद्पुरोडशः श्रपण तुषृवापश्च ^“ श्वमेककपालस्य श्रता ब्रीह्यान्यसानय्य .^^ श्रवाश्चवे श्रुवं वकम्‌ .... श्रतिखिङ्ख च वाक्यादि अतिस्मृतिसदाचार्‌ .... श्रलादिभिः क्रमस्तस्य „^ अलया वेष्णवशब्दोऽयं . श्रयमाणा दक्षिणेयम्‌ ,,.. शेतालम्भोऽनवाद्रोवा श्वेय वायुस्प्रगीपायाम्‌.... ष षृर॒स॒कस्याप्युताऽऽेय पट्ुदीक्षयतीदयययि „~ प्यागानां फक स्वगेः पाडशाविवेङ्क्रया ^ पडंशतेरुवाभ्यासः .. षष्ठोऽस्तु याँ मास एव .... स सकृत्त प्र्यहं वाऽस्य सकूत्छ विरुताऽऽवृत्तिः ...“ सकृत्सहत्वयोरेक „..“ सक्रमाणां पदाथोनाम्‌ .... सचमेकः करोलाहो स्नङ्क स्यान्न वा प्रष्ठ ,,. सचाय दीक्षितानां च ,.. सत्नायाऽडगरते योऽयम्‌

०० टर । सन फलदः प्रद्कम्‌ ,*

पृष्टानि

„ ५२७

, २०२

४ ति

श्रोकायचरणानि

सन्ने वण्रयस्योव

सदस्ये यजमाने वा सदाचारोऽप्रमामा वा... स न्यायः पुकामेष्टो „^^ सप्र पक्षाः प्रोडाश्चा-,.. सप्तयागसरमह स्य ,..*

स॒ मेद्‌ आधिकस्तं तु ... समन्रकममन्र वा... „^ समभिव्याहवे षरे समाख्याध्यापकत्वेन

समाख्यानाच्काण्डयोगः ,...

सपाप्यमसमाप्यं वा समिषो यजवीत्यादा , समुचयो जाघनीनाम्‌ ,... समुचयो यवब्रीह्मोः समुदयो वा विपये ^^ समुचयो विकल्पो वा ,... समुच्चयः प्रमाणाभ्याम्‌... समुच्चीयेत कौत्सादि समुच्चेया विकल्प्या वा... समुचेयं शरमयम्‌ समे यजेत देशाद समे वा विषमे वेवि सवे्वमन्यभागीयम्‌ सवेथाऽपि सहस्रे दरे सवेस्वदाने पिद सवस्वारा मृतेरूष्वेम्‌ ,...

स्व॑ फलमुतेकं स्यात्‌ ....

सव वद्मण इत्यत्र

सवाद स्वस्य वा स्थाने सवोथमत दृशाम्‌ ^.

९३।५ पर्ता५ कवा ०

स्वान्ते प्रतिमप्षि वा

आद्यचरणवणोनुक्रमः ।

परष्रानि

( "न्न

०० ३१

, 2७५

6 है ~

९६८ ०

, ५९

९२६ १८ २९१

१२७

- अ

<

++

@

4 „ २८२

२२९

क » „ ७

,, ४२५ , ५२१

२३८

५2९ <

ठ९५ रै २५८

... ५०७ , र्यं

९०५ ५९२ १५५

श्रेकायचरणानि सवोपवावघातः किम्‌ ,... सवनार्थन्द्रपीवोक्तिः सवनीयपुराडाशाः

सनीयपुरोडाशे ^ सवनीयादिके दार्शो पवनीयादिकं तत्र „^^ पवनीये पिष्टेप

सवनेष तत्ीये वा

®,

सविचर्न्याद्यहनीयम्‌ ,,.

सविभागः समो नोवा....

प सवोद्‌विन्द्रवाय- .... प स्वाम्यप्युत क्वेव ,.. पहत्वमात्रे त्वष्टुः स्यात्‌ सह पर्नावता तष्टा ,... पह लवत्सरं सच्म्‌

प्रहि तास्वेन वे वाऽऽ्द्य

साकमेषेटयस्ति्लो

सा क्रिमस्त्यनुमलयादौ ,..

साङ्मुख्यानुरोषेन ^^ सादृश्यमुत साकल्यम्‌ पाद्स्के सोपिकः पूव पावारणयजेः कमं

साधारण्येन शब्दोक्तैः ‰...

साधनेव प्रयञ्जीत

पाह्वाद्वि ्नादहीनसन्ञा .... साप्तदश्यं तु वैश्यस्य ,.

पापचं प्रति म्यं स्यात्‌ सामानापिकरण्यस्य सामान्यमननुष्टेयम्‌

, ६७६ । पामान्येन।तिदेश) यो ,... २७५ | प्राामपन्यक [वशत्या

क क, क क

, ५७६ | सामिवना्रवद्ना क ,.,.

२९

पृष्ठानि

, धरय

१२७

„ र

२५९१

०००. क

६५६

, २.७५

,,,, ६७७ ,... ५६७७ , (५५७

2९८

भ

५६

, २२

१२३ १२३ २६५ १७१

२७१

<

„

ट.७९१

, दहै

9 १२८ रषु १४५७ १८०

. ४३६

१४९ ५९ २९

, २८७

५५

०२ श्रेकादयचरणानि

सामिषेनीसाप्रदश्यम्‌ ,... सागिषेनीपाप्रद्इयम्‌ ,... सामिधेनीः सप्दश्च „^ सापिषेन्यश्चोदकाप्ा „^. सामेकस्यां तचे वा स्यात्‌

६.०

सामोक्तेवृहदादुक्ती ....

साम्नोऽत्र फएककमभ्यो ,... सायुज्यकामो यजतो .... सारस्ववान्ये पृवेत्वम्‌ ,... सारस्वतामनुच्येति „^^ सापेमुत्पत्तिशिष्ेन „^^ सावनेष्वैष्टिकानां किम्‌...

| 0111

पृष्ठानि २५७

६०५७ १ < @

„ ६०७

, ५७०

य छ

९०

, ३५३

. २७१

६९५

, २२१

+ 0 ^

सांनाय्यनः स कारः स्यात्‌ ,...

सिद्धस्य य॒जनाथत्वात्‌ [सद्धऽ [प पृननजन्माद्ा सुलयाकाठगताङ्खषु सुत्याकाटीनमाह्वानम्‌ ,... युत्यागमनमाच्स्य सुरावानिनयोः सोम सूक्तवाकाशनं स्यान्न सृ्टिवत्माणमृत्तत्र सृषटीरुपाद्वातीषि

सेष्टिः सानाथ्यनो वा स्याव

सोऽचिराहवनीयो नो... सोमक्रयण्यानयने

सो मवामिचरुककिं सोमविक्रय्येक एषु सो मराब्द्‌ पकरणे सोमस्याय इति प्रोक्ता सोमावीतिप्रजं काम्यम्‌

© [नाभाव नवत्त र्न ।ववः स्व

सम प्रसराफरङ््ा सोप वेचां रृतायाम्‌ ,...

९७३ २२१

, ६५

१५ २१६

,, ६२७ ., ६५७

०

, ५०५

५८ (९९७ २४२

१ , २५५

१६

म

९२ १२५ २६१५७

जमिनीपन्यायमाखश्छोकानाम्‌-

श्गरेकायचरणानि सामेष्वमक्षो मक्षो वा सोमोऽम्य॒न्नीय देवेभ्यो सोज्ामण्यां यहे सिष्ट., सोमापौष्णादिके तत्र ,.., सौमिकं प्राङूतं वा स्यात्‌ सोम्यचवारिहोमः किम्‌ सोम्याध्वरस्य सप्र स्युः सौयादिनिगमे कोऽपि सोयीदौ पा्वेणो होमौ ,... सौर्ये चरो न षमः स्यः सौर्ये चरो चरूः स्थालीं संकीर्णो संघयोर्होमों .... संख्यागुणस्य प्रत्येकम्‌ .... संख्याता अपि ये केचित्‌ संख्यानोचिल्यतो घान्ये संख्यायाश्च परशौ युक्तैः संस्योचित्येन पशवो ,.. संभेदे तश्रभद्गम्‌ संवदेनादिवद्राक्यात्‌ „.,. संतु चेदीषंसोमे संदेहनिणेयो पूते संद शान्रिश्िवेऽङ्त्वे ,. संनाह हरणे मत्रा संभूयेकेकशो वाऽत्र संमा अहमिदको संमा सुच इत्यत्र .... संयाजयन्ति जाघन्या ,... पंस्वादौ द्रयोरेकम्‌ .... संस्कारा वपनाद्याः पंस्कारास्तक्षणाद्याः किम्‌

३२५. | संस्करि्योग्यवां प्राप्य ,... १२५ | संस्कारः स्यादुपशये .... ६०० | संस्कृते पवमाने्टचा ..^.

६६७ |संस्छृतावनिमित्तत्वात्‌ ,„,

परण्ठानि १७० १३२ १६८

, ६५२्‌

३८५ ९६८ १९९

„, ५० „ 2५३

२९०

„ दर९०

४५३ ५२२ १९९

| ५२२ . ४६१

न ६२० १५१ १४९

. ५२७

॥.7-+ 4 ६७५

„ ५०२

१९४

६५७ १४९ ५७५

, "न

पर्‌

० ८. #

९ २२३९१

आद्ययचरणवणानुक्रमः।

शकायचरणानि

संस्ियाऽऽघारमाघार्‌.... „^. संस्थाप्य पौणमासीं वाम्‌ स्तरणादौ वण्डुछान्ते स्तुयमावाद्गुणस्वेषु ,.., स्तोमस्य लक्षणं नापि स्तोभा नात प्रदिह्यन्पे ... स्तोत्रं भवत्येकविंम्‌ „^ ,... स्तोमवुद्धिः किमभ्यासात्‌ ... स्तोमवृद्धौ किमागन्तो ध स्तोमस्थयेवृद वृद्धयोः ... धिया न सोऽस्त्यस्तिवानो ... छवी पुसदेवको सार स्थपतीधिदिकेऽ्यो ,.. स्थाल्यां चरुत्योग्यतात्‌ स्पशेद्रयं व्यवस्थाप्यम्‌... स्पशः परस्वदालम्भो ,.. स्पष्टटिद्कादृथास्पष्टात्‌ „... स्मविक्रमादन॒षएठानम्‌ ^ स्मतिमलो हि सवेत्र „^^, स्मलयथत्वे स्तौति „^ ^^ स्याद्‌ काद्‌ {रन दन्तात्‌

स्याद्रसन्वादिमन्राणाम्‌,, ,. स्युरेकादहिनाः किम्‌ „^ स्योनं त इति पृवाषम्‌. सुवेणाय स्वपितिना ,..

ल्लोवाघारे पनः शर्या...

स्वतःप्राप्रायेवोषस्य „^. स्वप्रादिमत्र जवत्यों .... ^ स्वरुमिन्नोऽथवेकः स्यात्‌ स्वस्यये पञ्चौ वाऽङ्कम्‌.... ... स्वरु कुरूव इत्यत्र .... स्वरूपहेतुनस्तोत् नक. स्वरो मत्रे भापिकः किम्‌ ,... स्वगाय वा प्रदिष्ठायै ....

पृष्टानि

श्रेकायचरणानि

४५ | स्वरेकशब्दे वीक्षणे च... २५० | स्वस्थाने प्रतिकरषो वा ,.. २८२ | स्वाधम्येमनुनिवांप्य ,...

५.९ |स्वाध्यायोऽध्येयः ,... ४९ | स्वामिनोऽस्ति प्रविनिषि

„ < | स्वाम्यथा दवत्ताचा वा...

५५८ | स्वारस्याच्रितृदादयुक्तेः ५

२८८

. ५२८

३०२ २९८ ३९९

, ४९१

, ५५२ |स्वाहेत्युक्तिदविंहोमे ...

सिवि्टरुखगुणस्याभ्ः स्वि्टङ्खगुणो रोप्यो ,... खिष्टकत्संस्कतों क्षीण .... स्वीयं द्रव्यं प्रिलयन्य ,.., ® _ ९ [4 ह हरवियोगवाची नो ....

४०१ | हरितोक्तिः पोण्डरीके „^^

९७० श ६९

२९७

क

, ४७६ | हरिवच्छब्द उद्य: स्यात्‌ ७ | हपहे तुबहुत्वेन ,.^“

हविरादयुक्तिमातरेण हविधोनेऽभिषुल्याय ह्‌ विधोने स्थितो ब्रूयात्‌

ह विधोनोधष्वेकाठे किम्‌, हविषो यागरोपत्वात्‌ „^

| +) 01

५७२ | हविष्कदादिमत्राणाम्‌ ,... १४३ | हविष्कृदे हीत्यामन्रय ,... ५९ | हस्तो द्वाववनेनिक्ते .... ५९४ | हि यच्छब्द द्याद्रादः ....

१३ | हिरण्यगमे जवरे .... ६९३ | हिरण्यमाहिताद्यास्तु ... ६२३ [हिरण्यं वणेवद्वायेम्‌ ....

, २६१ | हैतुसये विकल्पः किम्‌... २३२ | हदादि

¦ लकूदादिश्व ..न

१०९ | होतुर्नियम्यवेऽध्य॒त्री ,...

६९० २२४५

होतुयौन्यापनीौ किम्‌ होत॒कामो भवेन्नावा „^

२४ जेमिनीयन्यायमारश्चोकानाप्‌-

श्गरेकायचरणानि रोतेको युगपत्कमे रोम आहवनीये स्यात्‌ होमद्रव्यसमुत्पर्ये „^^“

पृष्ठानि श्परेकायचरणानि

,... २१० | होमामिषवक तोऽ .... .,, ६२ | होटाकादेव्येवस्था स्यात्‌ , २६५ | होच्रवादि समाख्यानम्‌...

पृष्टानि

„ २३३ ३५ १५४१

समापघ्रा चेयं जैमिनीयन्यायमालाश्टेकादचरणवणोनुक्रमणिका |

१

^^

2 1{8.0128 8 १ 18.175 12 कदर 8 98771818 11543 1892 चः + अकी श्क््ै 2

7६49६ 00} ९६/०६ (^२05 0९२ 911७ (^९0/॥^ 11115 7?

(॥11\/£९9। ^ 1240 ॥18 ९4

न ८ 60 ¢ 5 80 ६6 । 2 | 504 1115 ^98 354१४ 0 ~ = ज ॥3।/6॥५/॥॥00 4४ 110 3 4 0 जण च