आनन्गश्रमसंस्ृतयन्थाविः ।

अन्याद्काः |

१ गणेाथवहीर्ष समाष्य, वाभमनशाख्नी दस्कपूरकरः इत्येतैः संशोधितेम्‌-+-

२. सद्राध्यायः सायणाचायैभहमास्करप्रणीतभाष्याभ्यां सेन्यलितोऽनेकपण्डितैः साधित 4 44

३- पुरुषसूर्त सायणाचारयप्रणीतमाष्योपेते, ग्वहुमिर्विद्रद्धिः संशोधितम्‌ 1

४. योगरलाकरः> कुष्ठे इत्युपदविः “अण्णामेोरेश्वर इृ्येतैः कृतेन प्रस्तविन समेत आनन्दाश्रमस्थपण्डितैः संशोधितः ,.. "4 ल .. „~

५. ईशावाप्योपनिषत्सटकल्ंकरभाष्योपेता, महामहोपाध्यर्थ : “भगार” इ्यु- करवा ्चिमिः संशोधिता । ृवगाचैङतमीशावास्यभाष्यम्‌--आनन्द्भद्धोपाध्या- 7 = तायकृतमीश्चावास्यभाधं नव, इदं पुस्तकचयं मद(मदोपाध्यायैर्वोडसोपह राजारव्राधिभिः ंशोधितन्‌ । ब्रह्मानन्दसरस्वती- कृतमीद्यावास्यरदस्यम्‌--दौकरानन्दङ्ृता दशावास्य दीपिका रामचन्द्रपण्डितकृता दशाव्रास्यरदस्यविवृतिश्व, एतप्पुस्तकत्रितयमानन्दाप्रमस्थपण्डितैः संसोधितम्‌ .

६. केनोपनिषत्सटीकशांकरप्दभाष्यवाक्यभाघ्योपेता महामहोपाध्यायः भागा इत्युपद्वर्वार्राल्िभिः संरोधिता । शेकरानन्दकृता केनोपनिषदीपिका--नारायण- विरचिता केनोपनिषदीपिका च, इदं पुस्तकद्वितयमानन्दा्रमस्थपण्डितैः संदो-

प | धतम्‌ | ( ह| # क *# + % + क 9.१ „ 9.9 ® . 9.9 ५.9 + „~ ५ ५4 व्व

# कके कके क कै 9 9 @ ® क @ चो 9 ॐ

७, काटगकोपनिषत्सरीकाद्रयसांकरभाष्योपेता, मास्टर आओंफ्‌ आद्‌ इत्युपपद्धा- ,

पिमः फाशीनाथतनूजै राजवाडे हत्युपद्वेजनायममिर संशोधिता ,~ ८. अश्रोपनिषत्सभकशांकरमाष्योपेता, शचैकरानन्द्विस्वेता प्र श्रोपनिषदीपिका च, एततपुरतकरद्यमानन्दाश्चमस्यपण्डितेः संशोधितम्‌ .-* ^ " २. सुण्डकोपनिषत्सटीकदांकर भाप्योपेता, नाए्रयणविरचिता रुण्डकोपनिषदी- पिका च, एततपुस्तकद्यमानन्दाश्चमस्थपण्डितेः संशोधितम्‌ = -- ~ "^ १०. सगोडपादीयकारिकाथर्ववेदीयमाण्डुक्योपनिषत्सटीकशां क रभूष्योपेता? अहमदावादनाश्नि नगरे सैस्कताध्यापकैः काथवटे इत्युपद्वैः ° रा आवासादिव श्येतः संदोधिता, आनन्दाध्रमस्थपणण्डितैः संशोधिता दौकरानन्दविरचिता माण्डू क्यापनिष्हीपिक्रा च 9, अ क "४ ^ =

११. टेतरेयो पनिषतपटीकगाकिकत्याषिता, वियारण्यविरचिता देतरेयोपान-

परीपिका च, एएतसुस्तकद्रयमूानन्दंशरिमस्य पण्डितैः संरोधितम्‌ -" “` ~= ण्डित वामनश < स्ट परकर > १२ सैत्तिरयोपनिषत्सयीकशां करमाष्योपता, पण्डित वामन श्ाह्ना इस ९ दयेत: संखोधिता । दंकरानन्द्कृता तैत्तिरीयोपनिषदीपिका> तथ विदयारण्यकृताः

वन्निरीभिोपमिषदीपिकरा च, एतत्पस्तकरह्मयमानन्दाश्रमस्यपण्डित; संदोधितम्‌

३} ५

0 ।

1

१ ५ ।

( २, १३, तैत्तिरीयोपनिषद्धान्यवातिकं सुरेधराचाय॑क्रतं सटीकमानन्दाश्रमस्थपण्डितैः साधि 6 4 ८ = - 4 - ~ =

१४. छान्दोग्योपनिषत्सटीकरांकरभाभ्योपेता, ˆ आग्ने ° इत्यपाहबारदाशि- +तनजैः कारीनाथदाल्िभेः संखोधिता = -~ “~+ न ~ न =.

१५. वहदारण्यकोपनिषत्सरीकरपठकरभाष्योपता, “ आगाशे ° इत्युपह्वीलरा-

चितनर्यः काराथ ज्नाभिः सरोधिता ... न "न न च

१६-१. बृहदारण्यकोपनिषद्धाष्यवातिकमानन्द्गिरि तरीका समेतम्‌ । एतत्पु- स्तकम्‌ “ आगाशे ° इत्युपद्र्बाखराश्ल्चेतनूजेः कारीनाथराचिभिः संरोधितम्‌ । तत्र केवलसंबन्धवार्तिकरूपः प्रथमो भागस्तस्य मृल्यम्‌ ... “+ "~ =^

„ १६-२. वृहदारण्यकोपनिषद्धाष्यवातिकमानन्दशरिकरतटीकासमेतम्‌ । अस्य प्रथमद्वितीयाध्यायद्वयकूपो द्वितीयो विभागस्तस्य मूल्यम्‌ .. “~ ~ °

[कभ र क

१६-३. वृहदारण्यकोपनिषद्धाण्य्वातिकमानन्दगिरिकतयेकासमेतम्‌ । अस्य

4

ततीयाध्यायादिषष्टाध्यायान्तस्तृतीयो भागस्तस्य मूल्यम्‌ (४ अ. १4 १७. कृष्णयजुरवेदीयश्वेताशवतरोपनिषत्सभाष्या तथा च शकरानरकता श्ेता- _

श्वतोपनिषदीपिका, नारायणकृता श्वत शवतरोपनिषदीपिका, ८“विज्ञानभगवत्कृतं ` `" ^ शेताश्वतयेपनिषद्धिवरणम्‌, एतत्पुस्तकचतुष्यमानन्दाश्रमस्थपण्तैः संशोधितम्‌- -..

१८. सौरपुराणे, छले इत्युपाहैः वे° शा० रा० कारीनाथशाल्िमिः संशोधिततम्‌ ३

१९. रसरत्नसमुखखयः वैराजक्षे्रनिवासिभिः रा० रा० बापटोपहिः कृष्णराव

इयेतैः संशोधितः ~ .. + १ । २०. श्रीमद्ियारण्यजृतो ज।वनमुक्तिविवेकः वे° दा० रा० पणङीकरोप्ैवासु- ववशा वोत 4 अ वः त जः जेः 5, ५

२१-१. .श्रीमद्दरेपायनप्रणीतव्द्यसूत्राण्यानन्दगिरिषतरीकासंवणितरचांकरशारी-

रकभाष्यस्मेतानि । तानि चवे शा० सं०रा० येकृतबेकरोपहनीरायणश्ान्लेभिः

संशोधितानि । तत्र प्रथमोऽध्यायः, द्वितीयाध्यायस्य (पादद्रयं च, इव्येतद्द्रयं थमो मागस्तस्य म॒ल्यम्‌ ... म. च न न 4

[भप मप

‰१-२. त्रामट्द्रपायनत्रणातवब्रह्मसचाण्यानन्दायारदरतदाकासवखतश्चकिर्शार रक माघ्यापतानं । तषा च द्तायात्यायान्तमपाद्‌हयतस्तमतत्तायाव्यायचतथ्या- यूरूपा द्वितीयो भागस्तस्य. सल्यमरू ® 9 8, 188. 187. (8 8। @ न

२२. विद्यारण्यकृतः श्रीशंकरदिग्विजयो धनपतेसूरिक़ तडिष्डिमाघ्यटीकयाऽ-

१५.

दरतराज्यलक्ष्मीरीकान्तगतविरोषविभागरिप्पप्या च समेत आनन्दाश्रमस्यपण्डितैः

संरोधित क के 8९, #@ #* 99 9 । * ®. 9.8. 8 8। क ।। ॥

२३. भारतीतीथमुनिप्रणीतो वैयासिकन्यायमालाविस्तरः, जयुपुरमदाराजाभ्रि तेन संस्छृतपाटशालाध्यापकेन वे” शा० दाधीचपण्डितशिवदततेन रशोधितः ...

२४. श्रीमन्माथवप्रणीतो जमिनीयन्यायमालाविस्तरः जयपृरमदाराजाभ्रितेनं

सस्छृतपाठशालाध्यापकेन वे° शा० दाधीचपण्डितरिवदत्तेन संशोधित १.४ २५-१. स्कन्दपुराणान्तगता सुतसंहिता श्रीमाधवाचा्ेकृतरीकापेता वे° श्रा०

क

१९

9९

र्न्ञ्‌० ० पे [| |

र.

॥ ५ |

आनन्दामसंस्कत्रन्ावलिः।

प्रन्थाङ़ः २७ ` श्रीमदूहन्दप्रणीतो < बृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः भ्रीकण्ठदत्तविरचितव्याख्याकुसुमा- वल्याख्यटीकासमेतः

सवासाः प्यं इत्युपनामधाराभ कृष्णशाक्चतनूरजः -हणमन्तशाल्लाभः सशाचतम्‌ । तच

महादेव चिमणाजी आपरे वि इत्यनेन पण्याख्यपन्तने आनन्दाश्रमस॒द्रणाछये

आयसाष्षरेयुदरयित्वा परकारितः ।

एतत्पुस्तकं करवीरपर

तारिवाहनक्चकान्दाः १८१६ _ सिस्ताब्दाः १८९४

त ड न ००

( भस्य सरवेऽधिकारा राजरासनानुपतारेण स्वायततीकृताः ) मूल्यं पादोनरूपकसप्तकम्‌ ।

` अथास्य इन्दमाधवापरनामधेयस्य सिद्ध योगस्य पुस्तकानि परहितेकपरतय)। संस्करणार्थं येः प्रदत्तानि नामादीनि, पुस्तकानां संज्ञाश्च कृतह््तय प्रकारयन्ते ।

` .(क.) इति सं्ञितम्‌-सरीकं ¦ लम्‌

॥

अथ श्रीवरन्दमाधवान्तगेतवि |

विधरयानुक्रमः

? ज्वराधिकारः ~

मङ्गराचरणम्‌ ... ,.. परिभाषाप्रकरणम्‌ ... ^... अदयः प्रतीकार 1 4 ची हितभोजनम्‌ ... ... नवज्वरे निषिद्धानि .., ,.. ज्वरस्य पक्रलक्षणम्‌ ... ... सर्वज्वरेषु पाचनम्‌ .,. ~. परिणामप्रयुक्तमेषक्गणा

वात7्वरं पाचनम्‌ क यतिज्यगमदामनक्षाधः ... मि्ज्वर पाचनम्‌ ध विशज्वरसकशमनक्षाथः ... 4. पिचज्यरदृहप्रतीकरार ध लत्व ङुच्छोषप्र्तीकारः .. कफञ्वरे पाचनम्‌ ... .. कफज्वरेऽवलहद्रयम्‌ ... ^. अत्रटहचण्द्वेस्यमानपरिभाषा ,..

संनिपानश्वरनिदरिः्सादिपिः ...

संनिपातत्वरे नस्यदरानम्‌... ...

कै क क %# कः न

भंनिपानज्वरस्य मोक्षवधयेरवाध भूतज्वरवि्षिना .. "न

# कै क

विप्रमञ्वरसप्रामिकोरणकथनम्‌ दिकाराधिर्वेरमोः कारणानि ... परतायकवनृथकमाःध्षणन्‌ ,.. विषमस्वर प्रकाश ता विपमन्बरे ऽशः भूपः **" पिप्पल्यादिधृतनम्‌... ..* ^

शै

वरन्दमाधवान्तगतविषयानुक्रमः ।

विप्रयानुक्रमः कल्याणक सापः... ... पटूकटवराव्यं तकम्‌... अङ्गारकं तैलम्‌ ... ~. ज्वरमृक्तिलक्षणम्‌ ...

शे

षष्ठाह्रः

ज्वरमुक्तस्य व्यायामादिनिषेधः ..-

२ ज्वरानिसारयधिकारः

दश्षमटीकप्राय ५१५

- पेयादुपभेोगद्रव्याभि ... आमे संग्रहणनिपेधः ...

आमे पाचनविधिः ... कफजातिसारचिकिन्सितम्‌ रक्त जापिसारचिकित्मितम्‌

~ पारकत्रिधिः ... ... कुट जलेः व अ कुरजाष्टकम्‌ .-~ ...

पटद्रधुतम्‌ ... -. ८ ग्रहण्यधिकारः

६; क 7

चिव्रकगुरिक्ा ... ^ नागरादिनूर्णम्‌ .-- .“. भृनिम्बाथं चूर्णम्‌ मगूरधृतम्‌ ~ ^ अष्टपलघुतम्‌ ... वित्वा धृतम्‌. .-. „~ वाटयाद्ेरीपतम्‌ ४ चाद्गदषृतम्‌ .-. ... मरिचादयं घृतम्‌ --- दाण्डा धतम्‌ ४, -४) कत्याणगुढः -.+ „^^

पत्तिक आमातिसारे सिद्धतमयोय

न #

६ ४ ६ ६३ ६५ ६४

२ ५ टन्दमाधवान्तगेतविषयाणाम्‌-

(5 4

* विप्रयानुक्मः र्ङ्गः, , विषयानुक्रमः प्ष्ठाङ्काः ॥# श्र 1 ७ > । अभथिरक्षावदयकत्वम्‌ ..* -* «५० | व्याषादयय घृतम्‌ ... = ° १२९६ कृल्याणलवणयरू 8 १. 88.। ९३ । मण्डरवटकः (88, 18 8। 188, १२१६ | ्राणदो मोदकः ..~ ~ =^ क | पुननेवामण्डूरः .-“ “= - १२९७ ` र काङ्कायनमोदकः... ~ ~ ९५ मण्डूरवज्रवटकः... ० ~ १२८. क लवणोत्तमायं ड त # [ (द ~^ 7 ४ ˆ „ ल्वणोत्तमायं चृणम्‌ --- “` „+| ९ रक्तपित्ताधकारः .-.. ----१२८ समदार्रचर्णम्‌ ९ षि म्‌ + ९ स्तम्भनयोगाः ... ..-~ .. १३० चतुःसममाद्कः --- ˆ“ “““ 8 सिद्धतमयोगः ,.. ..~ .. १३० मरणपिण्डी -- "9 “* ९९ एलादिगयिका ... .-+ -.~ १३३ स्वल्पसूरणमीद्कः „* “**“ दूवयं घृतम्‌ ... ~ "१३४ वृहत्सूरणमाद्कः ˆ“ -*“ ०५९।* वासां घृतम्‌ ... -.. ... १३५. , = व्यं _ < स्याद्य नृ ७७क ००५ ७० ९५ शतावराघुतम्‌ १८ व १ २५ ० पिप्पल्यां तैलम्‌ -- *“* ५५७ | खण्डकृष्माण्डकः... „.. ,.. १३५७ वाहुशाटयुडः =-= = १ =, 9 वासाखण्डकृष्माण्डः 2 54. ३७ गडपाक्रलक्षणम्‌ ... .,ज =. - गु मू. , वासाखण्डः ..+ ,.. ... १३८ भट्टात्तकयुडः इ + ००, १०० खण्ड खौयलोदहः 1 न ध १३८

भ्टातकलोहः ... = ,.: १०१। 0 १ | रक्तारौसथिकित्सा -.. -.* १०१ | कुटजाबलेहुः „~ == ० १०२ | अजीणणार््या ¢ _ ~ र 9

£ अनीणांद्धिकारः.... ..~ १०७ दिट्ग्वष्कम्‌ -. -~ ~ १०७ अजीणचिकित्सा... .- ..- १११

मरातराशायजीर्णे सायमादादिदुष- णाभावादिकथनम्‌ ... ... ११३. अप्निमुखं चृणम्‌... --. = ११४

षडद्गयूषः =.“ "~ -. १४१ एलासर्थः ०० ०० ०» १४ सपिगुडः # * ® ,*9% = > > # ® 9 १ 8.1

जीवन्लायं घृतम्‌ ... ... १४८ पिप्पखीघृतम्‌ ... + .= १४९ वृहदभिुखं वर्णम्‌ .-. ५१४ घडङ्गघुतम्‌ =... ,-. .-„ १४९

| परादारघृतम्‌ ... -.+ ... १४९

भास्करख्वणम्‌ ... .. & - ९9११५ वातांकरगुरिका ध ५. ७, १ १ ६ | । छ{गटाद्य घृतम्‌ ... @ @ # ॐ # के १४९

१. ५ असिघृतम्‌ ॥ ५ ५ प १७ 9. 13 8। ००. # # 9 | १५० चिव्कगुडः ७... .. ११५७. बलाय घृतम्‌ ... -.. ,.. १५० सन्द वहच्चुक्रम्‌ ..: ... ... ११८ नाद्य तलम्‌ ...

| | ८; स्वेत्पच्क्रम्‌ ५, (४, 442 र र कसाधक्षरः £ = # ९.५१ १५ रै विप्रचिक्राचेकरिस्सितम्‌ ... ... ११८ नवाङ्गयूषः =, „~ „पु

७ कृम्याधकारः .... ....१२०। कट्फलादियोगः ... .-+ .;. १५४ हृमिननोऽवलहः -“ “*“ ~.“ १२१। ताखीसायो मोदकः .... ,., १५५ व शा स + अ 1९१ मरीचादिविटिका.-. ... ... १५५७ विइङ्कधृतम्‌ ... ... ... १२; रं चर्णम्‌ ... `

वृतम्‌ १२२ समराकरं चृणम्‌ ... ` ... ... १५७

१० राजङ्माधिकारः...- १४१

चयवनप्रादाः ,,५ ००५ „.. १४५ अगस्तिदररतकी ... ,.+ =. १४७

८ पाण्डुरागाधिकारः .... ....१२२ द्रमूलघृतम्‌ “.* + „११७

कामखाचिक्रित्सा 8.6, 8, १ म्‌ र्ट | बृहत्कण्टकारौघृतम्‌ ** @ ` ® ० 9 १ ५ (|

< दरिद्राय घृतम्‌ ... ... ,.. १२६ रासाय घृतम्‌ ... ,.. ... १५८ # | न

विपयानुक्रमः दश्मलपटपटकः घृतम्‌ ... व्भ्रापारितिक्ा गधि ...

+ 23,414 क # नै # क च 9 ~ स्व भ भेद + धि कारः कपमम्वुरभूर्दचिकिन्मा

र वातमवर्माचिमि ¢ (५1 (4 वप्र # # $ [8 ।

४4

पनिद श्रमायानणा

1१.111

{ †ईः ११४ व 4, 1.1 * # #

४५

¶ भर # # कर # # #

महाप वनम |

षः | 1

|

ह कय ~~

मूर ५ | ध 8 पी न

#

9.2 १६४

1)

अनुक्रमणिका ॥ + ^ ३

एण्राङ्काः विषरयानुक्रमः ~ पृष्टङ्काः ० १५९ मदावैतसं धतम्‌... ... १९३ ... १५९ ब्राह्मीघूतम्‌ ..~ ... ,.. १९४ ..-. १६० कूष्माण्डक घृतम्‌ . ~ = पष्य „०७: क६९ | स्वव्पपश्चगव्यं घृतम्‌ ज. ... १९४ ... १६२ वृहतश्गव्यं घृतम्‌ .-* न १ ध - २ वाताधिकारः “= .--. १९५ ि मेः | साल्वणस्वेद्ः ... ..+ ,.. १९६ --- १६४। आमांशयगत्तवायोधिकित्सा ˆ... १९५७ पटूचरणयोगः ... .-.+ ... १९७ पक्षःरायरगतवाग्रोश्िक्रित्सा -.. १९८ वरस्तिगतवायाधिकरित्सा... ... १९९ धात्ूपधातुगततवायोधिकित्सा „~ १९९ ` ल्शुसंधिगतवायोधिक्रित्सा ... १९५९ दुक्रगतवः्योधिकिस्सा .-. ..-. २०० अल्परसोनपरिण्डः... ..~ ,.. २०१ दशमूर्खक्राथः .-. = „~ २०२ वशमृलीक्राथः --. .-+ २०२ कल्याणक्रलेहूः ,.. ... .. २०४ आदित्यपराकगुग्गुटः ,.~ ^. २०६ ग्रयोदशाङ्गगुग्गुटुः .-- ... २०७ दरामृस्ाधतम्‌ ... --~- --- २०८ अश्वगन्धाघृतम्‌ ... ..- ~ २०८ छागलाद्यं घृतम्‌... “~ -* २०९ एखादयं तैलम्‌... -.~ -.. २०९ ~ यखातलम्‌ ... ल ~ २१० नाएाव्रणतच्म्‌ ... „~ ~“. २११ महानारायणत्तल्म्‌ ... ... २१२ भश्रगन्धातैलम्‌..-* .-+ .-- २१३ माप्रतलम्‌ ... .-+ ... २१४ वृहन्माप्तलम्‌ .-~ "~ "~ २१५ ५ महामाप्रतैलम्‌ ..- .~ -- २१७ | ॥ = मध्यमग्रसारणीततसम्‌ ..~ --. २१७ ५ |

... १६१

~

कुच्जग्रसारणीर्तैलम्‌ .- २१८ सप्शत्काप्रसारणीतेलम्‌ -,. २१८ | एक्ादशशतकीप्रसारणीतरम्‌ ... २१९ ० १५. | कस्तरिक्रापरीक्षा.-- .-.~ --- २२१ ,.. १५१ | भन्धवायं त्कम्‌... .-. ... २२१

-..~१९१ २१ वातरक्ताधिकारः ..~ २२२

४ ~ हृन्दमाधवान्तगतविषयाणम्‌-

हि ^ विषयानुक्रमः पष्टाङ्मः „ विषयानुक्रमः पष नवकारिकः कषायः „-“ -.~ २२४ सामुद्रा चणम्‌ ... „, ० २५१ गुग्गुट्वरिका; = =“ *. २२४ ` पिप्पलीधृतम्‌ ... ~ ..~ २५२ गुड्चीषृतम्‌ „ल „* “~ २२५ कोखादिमण्डूरः --, =, .= २५२

( इतावररीधृतम्‌ ... ... -, २२५ भीमवरकमण्डूरः ... .. २५९ _ बलातैकत्‌ ~ .,.~ ,. २२९५ ्षीरमण्डूरः -.. क. ४ 2५९ पिण्डतैत्म्‌ -.“ .. .. २२६ | बटिकामण्डूरः ... =. ,^“ २५३ नागबलतैलप्र्‌ -. „.. .. २२९ शतावरीमण्डूरः ... “~ °“ २५३ केरोरकगुग्गुलः -.. ,.,~ , २२६ गुडमण्ड्ूरः ,., ० ... २५३ अमृताय गुग्गुलुः ... „+ २२७ खण्डामल्वधै ... „4 „^ रप

, पुननैवागुगणः ~ ** २२८|२८ उदावर्तीधिक्ारः .... -.२५६ 2 नाराचकचरणेम्‌ १, . २५५७

- १य डरस्तम्भाधिक्रार;ः , ~~>३१| जुम्भजोदावतविकत्सा... ... २५८ छ्रेहादीनां निषेधः .,„ ,, २३१ अश्रजोदावतेचिकिस्ा ,.. २५८

सेहनिष्रधेऽपवाद्‌ः (^+, +“ २३१ अष्टकटुवरतैलम्‌ = 4 ९ २३। २५ आमवाताधिकारः; .. „4२२३ रास्नादिपचकम्‌ .. +^. २३ रास्लादिसप्तकम्‌ ... ,.* ५. २३४ वैश्वानस्चणेम्‌ .. “* ^ २३५ योगराजः ~ -*+ ^^ २३६ अरम्बुषायं चणम्‌ ` «~. ,* २३६ | अजमोदादिवयकः =, ,^ २३५ दयुण्टोघुतम्‌ “^ ~~ ** २३८. गुुचीधृतम्‌ + =^ ^ २३८ | क्राज्ञिक्षटूपलघुतम्‌ -.+ १९.२३८ | रसोनपिण्डः . ..“ -““ ५, २३९ वृह्रसोनपरिण्डः ... "+ - २४० | अमृतरसोनपिण्डः =.“ , ५९ २४१ |

द गूरखाधिकारः ^ “२४१ पित्तजदलचिकित्सा ~... ` ,* २४३ कफजूलचिक्त्सा = ५९ "~ र त्रि दोषजदूल्चिक्त्सा ~, .- २४५ | एरण्डद्रादशकः "~ =" +" र्षु | आमरालचिकित्सा =.“ .- २४६ एरण्डप्िकः „.^ -.+ ,.. २४६ | सुचकादिनृणम्‌ १ = ५५५ पीतिरेचकस्यानुपानम्‌... .„ २५६

दाधिकं घतम्‌ ष " २५९| वहमधतम्‌ „, „^ „., २७५ २७प्रिणामगूखाधिकार; -.२४९ शद्रयं पूतस्‌ ... „. + २०७

२९ आनाहाधकारः ... -.^ ६६०

-दुष्कमूखकायं धृतम्‌... „* २६१ ३० गुस्पाधिकारः „~ २६१ वातगुल्मचिकित्सा «५ -.. २६१ जाक्गखरसपानम्‌ -.. ,.. ... २६२ योगिकस्वेदाः .,, ,* .* २६२ दिट्वादिचूणम्‌ ... -. ^^ २६५ दपुप्रा्यं पतम्‌ -.< ... ... २६९ दन्तीहरीतकी -.+ +, .-. २५७० त्यूषणाच घृतम्‌ ... +. ... २५१ ्रक्षायं घृतम्‌ -.+ ... „+. २५१ व्योघायं घृतम्‌ ... „++ =^. २५७१ क्षीरषटूपलकघृतम्‌ ,., „., २५१ धात्रीषटूपलकघृतम्‌ ,.. =. २७२ वार्धीवारिष्टः ५०५ १५, ,,, २५३६ गत्मनिषिद्धानि ..+ ,^. .., २५२्‌

३१ हूुद्रागाधिकार +. ,...७३ वातहद्रोगचिेत्सा ... *-. २५३ एष्या चूण्‌. ५९ =, २५७ य पित्तहद्रोगे वमनम्‌ ,., -.. २७४ छष्मिकटुद्रोगचिकित्सा ५, =, २७४ क्रमिहु्रोगचिकित्सा „५. . +^ २७६ `

। ^

हण

अनुक्रमणिका। °“ ^

विषयानुकमः ° पृष्टा्काः पिषयानुक्रमः “ पृष्टाः *

वलां घृतम्‌. ~" "~ २५७ पटोलादिवुणेम्‌ .. -.. ... ३०७ अजुनधृतम्‌ -.. -. ^^ २७७ नारायणचणेम्‌ ... „^ ~. ३०७

३२ प्रतरहृस्छाधिकारः ~ "२७८ दशमुल्पटपलक्कषतम्‌ ... ,.- ` ३०८१ ातावरीक्राथः -.+ ., +" २५८ चित्रकषृतमर्‌ ~ .-. -- २३०९ हयतकीक्राथः ... „+ ,,. २५९ चिन्दुधृतम्‌ ..~ ,.. ...*३०९

। । गोश्चरवीजक्ाधः... क १ १९१९ २८० ४ नाराचधृतम्‌ प ५. + २ १०

एलादिवरृणेम्‌ 9 9 ४१ 8, म्‌ < © ४ । चन्‌ कवृतेम्‌ 4 +^ + २ १

श्ताव्रीधृतम्‌ -.. -.~ ^ २८१ (पप्पमलवुतम्‌ ~. ““ “= ३१३ तरिकण्टकायं ृतमर्‌ ... +. २८१| = रोदितकषृतम्‌ “° ~“ ३१६३

4 महारोदहितकषृतम्‌ ... ..~ ३१३, ८ शाथोदराधिकारः ..~. ३१४... पुननकदनां चणम्‌ ... ,. ३१५ २९ शोधाधिकार्‌;ः ... ..~३१६ स्वेशोधहर आद्रकरसः ... ... ३१७

३३ गत्राघाताधिकारः .... ..--२८१ [चित्रकाद्यं धतम... ५. ,,. २८४ ३२ अरश्पयाधकारई =... .-..२८५

पित्ताहमरीचिकित्सा .., ,,, २८ कपफारमरीचिश्ित्सा + .,, २८८

दुकारमया सामान्यविधिः ४,,, २८९ | पूना वृतम्‌" =“ - ३१९ कुलत्थायं धृतम्‌... .. „. २९५० | | पच्चकालदयं घुतम्‌ ... ... ३१९ दारायंश्थृतम्‌ .५+ -. ९५ २९८० माणकघरतम्‌ “„ ““ “^ ३१९ वरूणादयं धति ~ 9 अ २९० रोरेयादयं तेरम्‌ ०५ =^ ,*,„ ३२० वीरतरादयं घ॒तम्‌ ,. ,.. २९१ न तेलप्‌ ... .. ३२० केसहरीतकी .. -.. „~~ ३२ ९५९ प्महाधिकारः ~ "२९१ दशमृलहरीतकी .. .. . २१ कफप्रमेहे सामान्ययोगाः... -,* २९२ पुनर्नवाठेः ... ,.. ३२१ पित्तश्रमेहे सामान्ययोगाः -,. २९२ | ग वातिकमेह चतुष्टयचिकित्छा .,. २९१ ४० वुद्यधिकारः ~“ “१९८२ मदेषु सामान्ययोगाः ... „^“ र९्रे| श्वध्मलक्षणपर्‌ - ~ “~ ३२५ न्य्रोधादिचु्णम्‌ . + २९४ सनधधादितेलम्‌ ^~ ~“ ^" ३२५ तिकण्यकाष्यं घतपम्‌ ... सर्वर धृतम्‌ .-. - "~ ३२५ घन्वन्तरं घतम्‌ .. = =" २९६| वृद्धौ परिहायाणि ~“ “~ ३२६

सुबणादिधातुरणाः ,, “* २५८|४ १ मङ्गण्डाद्युधिक्ारः -.~.२३२६ प्रमेहपिरिकाचि कित्सा ,..„ -.. ३०० भग्वतादं तैलम्‌ ... ,-„ ३२७

प्रमेहनिवृत्तिलक्षणम्‌ .., -* ३०१ तुम्बीतेम्‌ = ““ ~" “~ ३२७

९६ मदोद्यधिकारः = ००.१०९ गण्डमाटाचिकित्सा ... ,.. ३२८ स्थौल्यनादकविडङ्गादियोग; -. ३०२ प्रन्थिचिक्ित्सा ... ... -.. ३२८ व्योषादिधोगः ..~ ,, .. ३०३ परन्थिविरोषेण केपः ..~ ... ३२२९ त्रिफलयं तैलपरू... .-, --~- ३०३ अ्बैदचिकरित्सा ... ..+ --. ३३० नवेकगुगगदधुः -.~ "= ~= ३०४ अपचीचिक्त्सि... -.~ -“* ३२

३.७ उदराधिकारई ., ,*.-३०५ राखोटकविम्बायं तैलम्‌ --. ३३५

। ।

समुदायं वृणमू्‌ ... ,. ~ ३०५ नि्ण्डीतिलम्‌ .-. "+ "~ ३३५.

+ ° विषयानुकमः

छनच्छुन्दरीतेलप्‌.-. ~.

वन्दनादितैरम्‌ ... ...

व्योषाधं तैलम्‌ ,.. ८२ शीपदाद्धिकारः..-

)

वृद्रदास्कचूणैम्‌ .-. ~

पिप्पल्यां चणम्‌ ~. छष्णायो मोदक सौरेधरतम्‌ ... „

विडङ्गादितैलम्‌ ...

„४२ विद्रध्यधिकारः

मुरङसौभाञ्जनकः

¢ ®

४४ वरणश्रोथापिकारः .-. विम्लापनविधिः; ...

पीडनविधिः ,., „., द्ारणव्रिधिः ,,„ „+,

प्रक्षालनविधिः ... कत्कादिचिधिः चिफलागग्गलः ,,. वरिकाग्ग्गट अमरतावटिकागग्गलछ ४५ आगन्तुत्रणाधिकारः

परियंगवायं तैलम्‌... ..

प्रायं घृतम्‌ . ... ..

करज्ञायं घृतम्‌ ... ..

जाद्यायं घृतम्‌ ... ,..

अपौण्डरीकादयं धृतम्‌ मधभूच्छिष्य्य घृतम्‌ पाटलीतेम्‌ + नचन्द्नायं यमकम्‌ कुटारक्तेलम्‌ ... दूवतैलम्‌ .-.. दते भप्राधिकारः ~ भगे चेपद्रव्याणि भगे हितमन्नपानम्‌ राक्षागुग्गृटुः | आमि गुग्गुदयुः ,, ` भमेऽपेन्यानि

। ।

| 8 हि

॥ । ॥ ।

.*“* ₹५६्‌ संधिमुक्तकाण्डभमानां म्रतीकारोपायाः१५५

कै 68 #

इन्कमाधवान्तगेदूविषयाणाम्‌-- `

° विषयानुक्रमः

सूजाव्चारणग्रकारः ... सप्ताङो गुग्गुः ... ... स्वजिकायं तैखम्‌ कुम्भीपाकादयं तैलम्‌ ... भघछातकतैलम्‌ ... नि्यण्डीतिलम्‌ ...

< ४८ मगद्राधिकारः; ऋ्तकार्पिकगुगगद्य ,.~ „न

गुगगुटुप्तिक्तकम्‌ ..~ विष्यन्दनं तैलम्‌ ४ करवीरादयं तैयम्‌ व ४९ उपदशाधकारः . कर ज्ञादितेलम्‌ ...

# क,

आगारधमायं तैलम्‌ | ` ५० जुकाधकारः ००० ५९ कुष़्ाधकार्‌;ः ..~ नवककषायः ..~ ^.

प्रहमनिम्बाष्ुचृणम्‌ ,.. एकर्वशतिको गुग्गुहु: ... तिक्तषदट्पककं घृतम्‌ ... प्चतिक्तकधुतम्‌... ...

तिक्तकम्‌ ... „.„ `~.

+ महातिक्तकधृतम्‌ महाखादिरं घृतम्‌ ... गुरगुटुपञ्चति क्रकं घृतम्‌ व्जकघुतम्र्‌ ... ... ` तुणतैलम्‌ .,. ..~ मदातृणतैलम्‌ ... „^~

वजकतैलप् .., मरिचायं तैलम्‌ श

बृहन्मार्‌चाद्य तलम्‌ ....

विप्रतैलम्‌ 6 करवीरायं तैर्म्‌ ... श्रैतकरवीरादयं तैठ््‌ ...

। सिन्दरादं तैठम्‌ 9 १ @ >¢

वह्स्सिन्द्रायं तेखम्‌ ..* दितीयं सिन्द्रायं तैलम्‌

पृष्ठाः

,-. ३०५९ ` ०. ३६० ६.० ..„ ३६० °“ ३६० "= ३६२. ... ३६२

५ ९६ ३ ५, दृठ ३६४ “=” ३4५ „~, ३६५९ ` ३६६.

9 7 ।

५9 -9,

,... ३६५७

ध ३६९ २५६ ३५७७ ३५७८. ३७९.

अनुक्रमणिका । ~ - - ७

विषरथानुक्रभेः , पषा विषयानुक्रमः ¬ प्रष्राह्ाः

२.4 । ६ ^ आदित्यपाकतेखम्‌ „* ,.+ ३८५ रपौण्डरीकादयं तैलम्‌... ... ४१५ दूवीतेलम्‌ च [7 ॥ ) # # ® 9 3) | भ्वेन्दनाद्यं तेक्म्‌ क & नः 9 @ ¢ 1 १ ६

च ॥ 1 " , * ` *" ३८५। ट मुलरागापकारः 4 १ ८. कुषे कालावधिशोधनम्‌ | | | | ॥ १ दन्तमूलगतरोगचिकित्सा ^ ४२० ष्टे पतिषेधविथिः ... „. „ उपरजदन्तानुद्धार हतु", ^" रद

9 दन्त्रोगचिकित्सया ,.= ... ४२३

५२ शीतपित्ता्यधिकारः ---३८६| ~ जिङ्ागतरोगचिकित्सा '‰ ` ५२५

„ ५.६ अम्छपित्ताधिक्रारः .... ३८८ ताटुगतरोगचिक्रित्ा ... --. ४२६

द्शाङ्कः क्राथः .-. -.~ #. ३८९ ण्ठरोगधिकित्सा ००५ == ४२५७ वासादिगुग्गुलुः व ८2 नि ३९० काठ्क्रचूणम्‌ =+ # [ह । (११. ४२५९. पीतिकं चुणैम्‌ ... ... -.. ४३०

पच्चनिम्बादं चणम्‌ -. .-, ३९१ जीरकायं घृतम्‌... -.~ „~. ३९१ मुखपके सामान्यचिकित्सा „~ ४३१.

सद चराय तैलम्‌... .-. -.~ ४३२ द्ाक्षादयं घृतम्‌ ... =.“ ~ +; १ वकम्‌. .. ~~ ४३३ दाताव्रीषृतम्‌ ... -.~ ~. ३२२ त्वक्षातैसम्‌ ..= .-= =-= ४३३ गृडायों मोदकः... =. ,-., कुखादयं तैलम्‌ -.~ “~ -.~ ४३३

~. 0 । स्वत्पखदिरवटिका =.“ =. ४३४ ५४ विसपापिकारः ~~ -.~३९२ बहत्वदिरवयिका ,.. ... ४३४

| विस्फाा [चकर “ ष ५ ९ कणरोगायिकारः # 9 @ क # # ॐ ^. ३ (4

वृषादं घृतम्‌ ... -, ... ३९७ 1 पञ्मतिक्तं चतम्‌ ... ... ... ३९७ दीपिकातेतम्‌ -. ~“ "= ४३६ षारतैच्प्‌ ..~ ,-, = ४३७

सलायुकरोगचिकत्सा ... --. २३९५७ र | २ 1 + १,९। ` कक ॥.4 [4 ५६ मरसूरिकाधिकारः ... ३

पिप्पखीघृतम्‌ ... ~. „~. »,

~“ „० 6)

~ ~© ८

दशमूरीतिरम्‌ ... ४३९

निम्बारिक्राथः ज ,.+ .. ४०० बिल्वतैलम्‌ ` ,.. ध 7

( दिराष्टककाथः ध +पश्चकष्रायवृणम्‌ 0. "9. = गृड्च्यादिक्राथः -. “ल ~ ४०१ न

५७ शुद्ररोगाधिकारः -.~ ~° | कर्ण्रतीनाहाविबिः ~ .* ४४० यवग्रख्याचिकित्सा ... ~. ४०५ कणैपके चिकित्सा ~. + ४४१ चङ्गेरीषृतम्‌ -.ल ..+ ~. ४०९ कणेकण्डुचिक्रित्सा = ~. “-* ४४१ मथिकावरं तेलप्‌ ५, 9 र कणगथचिकित्सा ०: १ कनकतैलम्‌ ~ .-, ... ४१२ प्रूतिकणचिकित्सा ~ ~ ४४१ मज्जिष्ठादितैठम्‌ ..~ ... --. ४१२ कूमिकणचिक्रित्ा ~. ~~ ४४१

कृमिक्ृतदोगन्ध्यचिकत्छा ,.„ ४४२

कुट्कृमाय तेलम्‌-.. ... -.. ४१२ त पुततिकणस्य विशेषचिकित्सा ... ४४२

हरिद्रां तरम्‌ ... ... -.. ४१३

स्तह्यायं तैलम्‌ -.. .. -.. ४१४ कृष्ठाद्यं तैरम्‌ ... ..“ .~ भ त्रिफलां तैलख्र... `... ... ४१४।६ ° नाप्ारागाधिकारः...- -.-.४४३ चिकाय तेलम्‌ -.. * =, ४१४ व्यापाद्य चणन्रू -.. - °" ४.४३

च मङ्गराजतेखम्‌ + # क 9 # ¢ 6 ४ 4 १ ॥.1 । पराठा तलम्‌ ५.9. 4.९0 १ ४४ द

८ „ दृन्दमाधवान्तगेतविषयाणाम्‌--

® विप्रयानुक्रमः पष्टाङ्काः ५ विषयानुक्रमः पृष्ठाङ्ाः - व्याप्रीतिलम्‌ .. ~ “^ ४ हरीतक्यदिवातिः ~ .-. ४९९ त्रिकटम्‌ .-. = ~ कुसुमिकावतिः -. „~~ “= ४६९ नासापाके भेषजम्‌ -. "^" ठ चन्द्रम्रभावततिः ... ..ल = २७० ४ श्ठातिलम्‌ „~ -- ~. ४४४| = नागाजुनवर्तिः “~ “~ "" ४७५१ „ दीष्ठरोगचिकत्सि =-= ~" फ छेष्िके दृष्टिनाशे शघ्रकमं ... ४५३ ` नासादाहा्िकित्सा ... ^ ४४ शूखग्रतीकारः ~. “~ ~ ४७५ वातिकप्रतिदयाग्रचिक्रित्सा ... ४९ अज्ञनगुणाः ~~ ०. . ४५७६ पित्तरक्तकृतप्रतिदरयायाचिङ्कित्सा ४४५ गुटिकाञ्जनम्‌ ... ~~ "~" ५७६. कफजप्रति्यायविक्रित्सया ,.. ४४५ | नक्तान्ध्ये म्रयोगः ०८५ = ४७७9 करवीरादं तैलम्‌... ..~ -“* ४४७| ध्रिफलाद्यं धृतम्‌... ... „~“ *७८ । चित्रकहर्यतिकी ... -. .-. ४४७ महत्रैफलयं घृतम्‌... „~ ४५७८ ६ रिखरितैकम्‌ ... ~ .. ४४७| त्रिफलाधुतम्‌ ... .. ~^ ४७९. ६? नेत्ररोगाधिकारः ~ ....४४८ ृ्राजतेलम्‌ ~. “““ "५५९ ज्ररे वर्ज्यानि | राजकवहमे तेलघते ,., =... ४८० ५ चज्य ए मि ९ दु्ठजरोगचिकितसा 2 ऋतुभदादज्ननापयायः .. °. 2१ दक्तिकाचिकित्सा "9 जनन्याम्‌ "= " न ४५१ स्वीदुश्ीतद्न्याणि + = ४८१ रसक्रियाज्ननप्रमाणम्‌ .-- ~ ४५१| उपनाहचिकित्ता . ,., -.. ८८१

चृ्णीज्ञन्रमाणम्‌ = „~ + ४५१ अश्नने रखाकाप्रारस्त्यम्‌ ... ४५२ कफामिष्यन्द स्वेदद्रव्याणि ... ४५२

कृमिग्रन्थिचिकित्सा =... ~.“ ४८२ अज्जननामिकायाधिकित्सा =.“ ४८

द अभिन्नाज्ञननामिकाचिकित्सा ... ४८२ आश्चोतनग्रमाणम्‌ ,-. -.. ४५५

स ख्गणाचेकित्सा .. ... “= ४८३ रेखनादीनां बिन्दुसख्या... ~. ४५५ = ~. । रष्कासिष्यन्दे 7 दक्रया ग्‌ ‡ #००& [87 8। मिष्यन्दे सपिष्पानादिक्ियाकलखपः |९२1ररारागाधकारः ४८६ र ४५६ दिरोबस्तिः ९०१ ०५9 ०१० | ४८ ६ ६ । जदि रो रिगातच चिति क 9 @ वि न अ 4, 0 4 ४८८ ५ साघ्ययाप्यासाध्यविरेषः ~. ४५९ त 9 अगतीघतम्‌ =... ., „,, ४६० दिरोखेपः .“ “* ~" ४९१ यष््याब । धूतम्‌ 9 # (ह| $ = र्ठ ९. 4

क शिरोत्पातचिक्रित्सा ,^ .. ४९० । | मयूराय धृतम्‌ .“* °“ °= ४९

` दुक्रघ्रान्यज्ननानि..~ † .-. -.. ४६२

पटोल घृतम्‌ .. „-. ... ४६५ ्पौष्डरीकायं तैलम्‌ ~. „.* ४९३ कष्णायं तैलम्‌ „.. ... „.. ४६५६३ प्रदराधिकारः ...- ---४९३ दारकायं घुतम्‌ -.. ,.. ~.“ ४६१५ पष्यानुय चणम्‌ ,.. °. क ४९५ दृष्िजरोगाणां चिकित्सा... .„.. ४६६ मुद्रायं घृतम्‌ .. + =-= ४९६ ˆ मन्दधियां सुखस्मरणाय साध्यादिमेद:४६९६| रीतकल्याणकं घृतम्‌ -.. ~ ४९६.

कषम = क क,

आदहारोपयोगीनि चकषुष्यशाकानि ४६६६४ यानिरोगाधिकारः.... ...-४९७ सुखावतीवर्तेः ... .-. ... ४६८ लक्ष्मणालक्षणं तद्विधानं च॒... ४९८ चन्द्राद्यावार्तः ... .=, «.. ४६८ फल्पूतम्‌ =, „+ ,. ४९८.

अनुक्रमणिका । ए ९ विषयानुक्रमः , प्ष्ाङ्ाः विषयानुक्तमः श्षठाङ्काः शृहःकलनृ्तम्‌ क ## + += ४९९ ५७द निरूहाधिकारः 0 -...५६ ६ न | ` दीननिरूदितलक्षणम्‌ ..~ , ५६९ ॥ नीलेत्पकायं पृत्तम्‌ -- "“* ५०० भतिनिरूढरिङ्गम्‌ ... ... ५६९ सरीर [रोगाधिकार्‌ः -.- .-.-५० १ सम्यद्निरूढलि्गम्‌ -.. .-. ५६९ काश्निकरक . ५०५ सुनिरूटस्य पथात्कमं ... .-. ५६९. ,.,५५०६ निरूढस्य पुनरनुवासनविधिः ~.. ५५० ८१० भुक्तवतो निरूहनिषेधः ... ... ५७१

...५५ १9 क दहुद्रव्यपणा मानक्रमः ,०, ५७२

५११

अगदकाक्ची -,+ ..~ 7५१३

दशश्रभ्गदू += ०

{ | ॥ | ४ | | 9

५३७७९ कवलाधिकारः ~~.

५४९ ८० अरिषएापिकारः ....

..५२१।७७ धूमविध्यधिकारः -..

५११ ५५ २

,.* १५२ | "*” ५२६।

पिच्छावस्तिविधिः .-. ., ५७३ अर्धमाधिकवस्तिः ... ... ५५७४ क्षारबस्तिः ..~ .-. .-.~ ५५६ वेतरणवस्तिः -.- ,- -,. ५७६

,..५८६

| यमोपयोगफलम्म... ... ... ५८८ २।७८ नस्याधिकार;ः -.~ --.-५९ १ नस्यविषरयप्रदरनम्‌ -.. ५९२

शिरोविरेचनविषयावसर -- ५५९ स्नेहस्य चाल्पमध्यमोत्तमं प्रमाणम्‌ ५९४ नस्यानहाः इन अ +: 46 प्रतिमर्शस्य प्रमाणम्‌ ... ... ५९७ सामान्येन नस्यफलम्‌ ..- .-. ८९८ शिरोधिरेचनावपीडस्य विषयः .-. ५९८ स्तम्भनावपीडनविधिः -.- ,., ५९९ -,..५९९ कत्र्रा ्ण्डषरस्याल्पमैद्‌ः ,.. ६० कियन्दरं कालं धारणीय इति विचारः ६०० दोधनकवरुस्य विधानम्रू *.. ६०० योगादिलक्षणम्‌ .-. -.~ =“ ६०१ कवलबोगाद्योगसंभवात्प्रतिसारणम्‌ ६०१ ..,.६०२ अरिष्टे मरणदोषव्यभिचारः --. ६०५ रिष्टङ्गानि दोषः... ““ ~ ६०६ अप्रशस्तदूताः .-- “* ~" ६०६ दाकुनाः. .. इ. 49 + 3 श्रहस्तस्वप्रनिष्पणं =... ~ ६१५ रूपप्रहणस्य विप्रतिपत्तिः -*~ ६१२ हीप्रभतीनां विप्रतिपत्ति == ६११९

आो्ादीनामयय

आष्टादीनामवयप्रानां विङरृतिकथनम्‌६ १३

कः

^

श ५

छ. .

॥ # न | क ४ ॥ । 1४" 11 “ ^, .विष्यानुक्रमः

। १ शि) ~ ५

८१ स्वस्थाधिकारः

पषटङ्धाः ...६ १४

१० ` `. इम्दमाधवान्तगेतविषयाणामनुक्रमणिका ।

विषयानुक्रमः

पादाभ्यङ्गगणाः... ,..

स्वस्थ.एव कथं ज्ञेयः. ... ..* ६१४८२ पिथकाधिकारः .... व्याध्यारोग्ययोर्िरूपणम्‌ =... ६१७ ।

सममललिङ्गमाह

„ आमलक्षणम्‌ सन्मत्वम्‌... पित्तलक्षणम्‌ ...

संयोगविरुद्रानि...

कमेविरुद्धानि धातवः ...

दोषाः बहिमंखप्रक्षालनम्‌ अन्तमुंखप्रक्षाखनम्‌ सामान्याञ्नगुणाः वृष्यत्वे कारणम्‌...

~. १८ ,,. ६१८ ... ६१८ -.„ ५६२०

ध 3 |

... ६२३ क, ` ७. 6 6 ,.. ६४६ १ ९49

(1 ०० ६५० ०० ०० ६५०

४४५ जन & 43

वैयलक्षणम्‌ ,.. ... व्याधितलक्षणम्‌ सेषजलक्षणम्‌ ,.. ,., ...

परिचारकलक्षणम्‌ देराविरोषविचारः ननाविधक्रियाविचारः ,..

_ रसपरिवतेनविचारः ..- अनौपक्रम्यन्याधितलक्षणम्‌

मानसंख्याटक्षणामि ...

द्रवद्रयोमीनविरोषः मानभेदाः =.“

ग्रन्थसमापिश्योष्चः ...

समाप्ेयमनुक्रमणिका. ।

क

ॐ"तत्सद्रह्मणे नमः । ( । क बरन्द्प्रणीती ब्रन्दमाधवापरनामा-सिरयोगः।

(भगीर

श्रीकण्ठदत्तविरचितव्याख्थाकुसमावल्याख्य- टीकासमेतः ।

[1

तत्र प्रथमो ज्वराधिकारः । | मोटो स्वर्भतरङ्गिभी विनयते चन्दरार्धचूडामणेः कन्दर्पोन्मथनाय नेवदहने नियति तापडमात्‌ ॥ मञ्चस्याप्पु फणोद्रमे; फणभ्रतां भतर्जयारेखरी- भूतस्योदतपुण्डरीकमुकृटसम्िभ्रमं विभ्रती ॥ १॥ मोरषु नमदमराणां मरकतरचिदन्तुरेषु संक्रान्ता; ॥ ूर्वातण्डुमासः पादनखाः पान्तु भार्याः ॥ २ ॥ चित्वा कतिपयुधैकाविटपिभ्यो वाख्नयप्रसुनमसरौ ॥ क्रियते श्रीकण्डेन व्याख्याकुसुमावरीगुम्फः ॥ ३ ॥ अथ पृथुतरनिसगदुरवोधनिविरोघविश्चननीनगीयमानमानवायुर्वदतत्वमधुमधुपमातिप्र- सरसंरन्धपवकरमषमनंममोद्रौणगदगरटगरिमगारुडिकजनागरूकचिकित्सितविथिजनितज- नस्तवस्तबकमुखरितदिख्छुखकन्दय ब्रन्दकण्ठः रोमुषीर ङ्कागदेकारकारुण्यात्पमकामकामदुः- खदुर्खङ्प्यपहितानिवहयोगविग्रहंम्रहं विकीषरन्तरायनिरासार्थं स्वष्टदेवताध्यानमायरव दम्रणेतमुनिप्रणतिं च प्रणीतवान्‌-- ~ ध्यात्वा शिवं परमतच्वविचारवेद्यं चण्डीमभीषएटफल्दां सगणं गणे्षम्‌ ॥ धन्वन्तरि मुनिवरं मुनिस॒शरुतादीनात्रेयपुप्रतपसं पनसा प्रणम्य ॥ १॥ ध्यात्वेति । भावनयाऽमिमुसीक्ृत्य । परमतच्विचारवे् मिति । आत्मतत््ववि- चारज्ञेयम्‌ । रिषं हि वैराम्यादात्मतच्वविचारेण विचिन्वन्तस्तचिम्तासंतानमाजो नीरजस्तमेपस्तः प्ररं॑स्वरूपतः परिकलयन्ति । सगणमिति । नन्यादिगणस्तरितम्‌ । गणेश्मिति । मणपतिमेकदन्तम्‌ । ध्यात्वेति संवध्यते ¦ म॒निवरमिति । तपोयोगद्धिसं पन्नाः पुरुषतिशषया मुनयस्तेषां श्रेष्ठम्‌ । ध्यात्वा प्रणम्येद्यत्र द्वितयेऽपि ख्खनक्रिया- पेक्षयापरवकाटमावित्वेन क्त्वाप्रत्ययः ॥ १ ॥

(प (1 (04 1 +.

~य व्याख्याङ्कसुमाषृल्यारूयदीकासमेतो-- [१ म्रथमो- दुराधिगमगहनयिकित्पातच्छप्रणयने खवातन्व्यमस्मज्न वेना ऽऽतनः परिहरत्राह- नानामतपरथितदृषटफ टप्रयोगेः परस्ताववाक्यसदहितैरिह सिद्धयोगः ॥ घन्देन मन्दपतिनाऽ-ऽत्पहिताथिनाऽयं संलिख्यते गद दिनिश्वयजक्रमेण ॥२।। नानामतं नानायुवेदतन्छं तत्र "तस्य बा प्रथिताः ख्याता दष्टफटाः प्रस्यक्षफडा ये प्रयोगाश्िकित्ायोगास्तैः प्रस्तावबाक्यसरितिरिति) प्रताववाक्यंप्रस्तुतोपयुक्त मात्मन दाखस्य च वचनं तचुक्तेः। एतेन प्ामाण्यममिघेयसंबन्धप्रयोजनोपद रोनं च पर्षावतां पवृ- स्यद्गमुक्तं भवति । नानामुनिकयितचिकित््ायोगानामेवायमुषदे्रा इति प्रामाण्यम्‌ । अत एव संङिख्यत इति कृतम्‌ । प्रसाववाक्यूसहिताधिकित्सायोगा एामिषेयास्तैः पह संब- न्धोऽपि वाच्यवाचकटक्षणः । प्रयो ननमारोग्पं चिकित्सया तेगनिवृत्तिफङत्वात्‌ । इहेति नरायुवदे । सिद्धयोग इति । सिद्भयोगाख्यः संगदः सिद्धाः साध्यस्राधनाग्यभिचारिणो योगा यत्र स तथा । मन्दमतिनाऽऽत्महिताथिना चेति स्वविनयप्रकारशनाथपुक्तम्‌ । गदपि निथयनक्रमेणेति । स्मिनिश्चयाख्यनिदानप्नग्रहोक्तध्यायपरिपास्या ॥ २ ॥ चिकि्साप्रणयनस्य. रोगभेषनज्ञानाधीनतां प्रतिपादयन्नाह--

रोगमादौ परीेत ततोऽनन्तरमौषधम्‌ ॥ ` ततः; कम भिषक्पश्चाज्जञानपूर्वं समाचरेत्‌ ॥ ३॥। ओषध्यधिकरणत्वेन पूर्वं परीक्ष्यो रोगस्ततो रोगनिवृ्तिहेत्वौषधं ततक्तदुभयज्ञाना- धीना चिकित्सति साधुः कमोपन्यासः । परीक्षतेति । देर काङ्कारणखरूपटक्षणादिभि परि सर्वत ईक्षेत जानीयात्‌ । तत इति पश्चादित्यनेन संबन्धनीयम्‌ । ततः प्रादिः] कमे चिकित्सितम्‌ । ज्ञानपूेमिति । कमेदशेनजनितज्ञानपरवैकम्‌ ॥ २ ॥ रोगमन्ञात्वा चिकित्साकरणे रोषम यस्तु रमपापज्ञाय कमोण्यारभत (मषक ॥ अप्योषरधविधानज्ञस्तस्य सि द्ियेदृच्छया ॥ ४ । यदरच्छयेति । अलेयमन ॥ ४ ॥ अन्वये गुणमाह-

यस्तु रोगविशेषः स्वैभेषज्यकोाविद्‌ः ॥ देशका विषशेषङ्गस्तस्य सिद्धिरसंशयम्‌ ।। ५ ॥ * आदावन्ते नां ज्ञाने प्रयतेत चिकिःसकः ॥ साध्यासाध्यविभागन्गस्ततः कूयाचिकित्सितम्‌ ॥ ६ ॥ सुगमम्‌ ।॥ ९ ॥ ६ ॥ ५

[व ए 9 1 न 18 थि वि क 7 , कि "1 1 इ 1 7 १

१क. ठव्रमाणने 1

ऋ:

` अ्वराधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा.सिद्धयोगः} ननु रोगस्याऽऽनन्यादनुक्तप्यमकथं ज्ञानमिल्याह-- नास्ति रोगो भिना दोपेयेस्मात्तस्मांदविचक्षणः ॥ | अनुक्तमपि दोषाणां रिष्रैव्यधिपुपाचरेत्‌ ॥ ७॥ ˆ. दोषाणां रिङ्केव्याधिमुपाचरेदिलयत्र ज्ञात्वेतिरोषः । तेन रिङ्चव्यीधि ज्ञात्वोप- चरेदितयथः । एतच प्रक्रतिप्रमप्ममवायजं रोगमभिसंधायोक्तम्‌ ॥ =^ ` नन्यादोषमेदेनानुक्तस्य ग्यापेर्दोषप्तम्यपेक्षचि कित््ाथ तथा रोगक्रतस्यापि रोगस्य चिकित्सामपि कतं न॑ कायव्यापिमाचस्य नापि हेतुम्याधिमात्रप्येति कथयच्नाह-नष्रसिति रो इलययादि । अनुक्तमपि व्याधिं दोषाणां रिङ्गज्ञोत्वोपा चरेदिति संबन्धः ॥ अथ सोमत्यास्या--उदिष्टन॒दिष्टव्याधिप्रीकारा ` दोषरिङ्गतात्तत्प्रयनीकोपच- रणेन प्रस्तुव्राह-नास्तीत्यादि । विचक्षणमरहणेनैवं स्यापयति द्विविधा हि व्याधय प्रक्रतिसमसमवेता विक्रतिविषमप्रमवेताश्च । कारणवरिखक्षणाः कारणान्विताश्च ये तेषा ङिङ्गोपकरमन्येषां त्वनचितानां व्याधिप्रत्यनीकमेव यथास्वं यद्विहितं तदेव तत्र विषात्‌- व्यम्‌ । व्यति हि- तस्मासदोपं संयम्य दोषषिङ्गविकल्पनैः | ठिङ्गं विदित्वोपचेद्रममेदेयं थोदितम्‌' ॥ तदुक्तमतरेव विकारनामेलादि ॥ ७॥ अनुक्तरोगस्य नामाज्ञाने वैद्यस्य मा भृदज्ञत्वमित्याह-- विकारनामाकुशको न जिहीयात्कं्थचन ॥ | न हि सवेषिकाराणां नामतोऽस्ति धरुवा स्थितिः ॥ ८॥ ` न निहीयात्वथंचनेति। न कदाचिदछज्ेत यतः सैविकाराणां स्थितिव्यैवस्थितिना- मतो न घ्ठुवा । हि यस्मादर्थ ॥ अव्यवस्थितरनामत्व एव हेतुमाह-- +

स एव कुपितां दोषः सपुत्थानविशेषतः । स्थानान्तरगतश्रापि विकारनन्छुरुते बहून्‌ । ९ ॥ समुस्थानविरोषत इति । निमित्तमेदात्‌। [*ननु येपां विकाराणां नामग्राहं चिकित्सा नोक्ता तेषां नामाङ्दारो वैद्यः कि चिकित्सेरि साशङ्कयाऽऽद-विकारेत्यादि । विकारा रोगास्तेषां नामानि तेष्वकूशचटो वैद्यो न निहीयाद्रोगसंन्नानभिज्ञोऽहमिति ख्जां

कुर्याचिकित्सामेव विदध्यादित्यभैः। कुतो हेतो सित्याह। न हीत्यादि । यस्मात्सवविकाराणां

मकमन म

1

€ एताचहगतमषटमनवमश्रोकन्याख्यानमरूणदत्तकृतमिति प्रतिभाति । श व

१ क्‌. स्माधिकित्सकः। अ ।२ड. च. त्कदाच ।

४ ` व्या्याकुसुमाव्ल्याख्यदीकासमेतो-- [१ प्रथमो-

भ

नामतः सं्तातो धरुवा निशिता स्थितिरवस्थानं नालि । ननु कुतोऽरोषरोगाणां नामतो नासति स्थितिरित्याशङ्कयाऽऽह यस्मात्स एक एव दोषो वाता्यन्यतमः समुत्थानविदोषतो हेतुमेदात्तथा स्थानान्तराणि सं स्वं स्थानं हित्वा प्राणि स्थानानि प्राप्य गत्वा वहू- निकारान्छुे । उक्तं च--यो दोषः शरीरपधीनाविरति तेन जुम्मा ज्वराश्वोपजा- यन्ते यस्त्वामाश्ञयमप्युपेति तेन रोगा मबन्तयुरसि । अरोचकश्च यः कण्ठममिपद्यते कण्ठ- स्ततो ध्व॑सते स्वरश्चवपीदति यः प्राण्वंहानि खोतास्युपैति प्रतिद्धयायश्च तेनोपजायते ] अरूणदन्तात्‌ ॥ ८ ॥ ९.॥ गस्य ज्ञानोपायमाह-- ८

द्रोनस्पशेनप्रभेव्याधिङ्गानं त्रिधा मतम्‌ ॥ आयुरादि.दशा खशांच्छीतादि भश्तोऽपरम्‌ ।। १० ॥ आयुरादीति । आयुः शरीरेन्धियसच्वात्मप्तयोगः। जयुःरब्देनेह दीषायुःख्याषक- क्षणविशेषो विवक्षितः शरीरेचियादिसंयोगरूपस्याऽऽयुषः प्रत्यक्षामत्यक्षवृत्तित्वेनाच- ्षु्यत्वात्‌। स तु दी षीयुरटक्तणेव्योयेः साध्यत्वमप्ताध्यत्वमन्यथा] ददा ददौनेन । अघो- त्तर जानीयादिति शेषः 1 एवं सव्र । अचाऽऽदिद्ान्दाद्रणवेक्रतादिकम्‌ । शीतादी त्यत्राप्याद्ष्शब्दादोष््यमादवकाटिन्यादीनामवरोषः । अवयवानां समाविद्ध शीतो- ष्णत्वादौ साध्यत्वं विपयंयादप्ताध्यत्वं व्याधेः । अपरमित्यन्तदाहारिकम्‌ ॥ १ ° । द्रीनादिज्ञातयोः साध्यत्वापताभ्यत्वयोभैदमाह-- छच्छरोपायः सुखोपायो द्विविधः साध्य उच्यते ॥ - . असाध्यो द्विविधो ज्ञेयो याप्यो यश्चाभतिक्रियः | ११॥ # ॥ ११ ॥ । `~. याप्यत्वायाप्यत्वयेर्विचिभ्यमाह-- याप्याः केचित्यृल्यैव साध्या याप्या उपेक्नया ॥ ` खभावोद्याधयोऽसाध्या; केचिच्याप्या उपेक्षिताः ॥ १२ ॥ याप्याः प्रकृत्या यथा पैत्तिका: प्रमेहा असाध्या इत्ुपे्षणीयाः ॥ १२ ॥ त्राध्याः साध्या एव स्युयाप्या याप्या एवेति नियमं निरकुवत्राह-- साध्या याप्यत्वमायान्ति याप्याश्चासाध्यतां तथा ॥ प्रसि प्राणानसाध्यास्तु नराणागक्रियावताम्‌ ॥ १३॥।

+ ,॥

* सपुखकेऽव्र--सुखसाध्यः सुखो पायः कालेनाल्पेन सिध्यति ॥ साध्यते कृच्छ्रम ध्यु यतेन महता चिरात्‌. ॥ १ ॥ याति नाशेषतां व्याधिरक्षाध्यो याप्यसंज्ितः" इयाधेकः सार्धश्चोकः: ।

ज्वराधिकारः] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ८ काछान्ताप्राणहरा अगि सच एव प्राणान्ननिति 1 अक्रियावतां विरुद्धक्रियकारिणिां ˆ ` करियानिवृत्तानां वा । नज्यं तद्िरोषे तदमवे वा ॥ १६॥ ` ५ रोगस्य त्वरया चिकित्ाकरणाभमाह-- ` ॥ द जातमात्रथिकिरस्यस्त नपेक्ष्योऽल्पतया गदः ॥ ` वहि शचु्िषेरतुरयः स्वल्पोऽपि विकरोयसी ॥ १४॥. ` वह्वयादीनां दृष्टान्तकथनं च स्फोटादिविविकका्यकारित्वप्रदशनार्थम्‌ । अत्र स्थाने न एव कुषितो दोष इति छोकस्य कचित्पु्तके प्राठः स ˆ त्वयुक्तः संबन्धाभावात्‌ । चरकेऽपि हि विकारनामेत्यादि-टो्ानन्तरग्रेवायं पठितः ॥ १४ ॥ चिकित्सानिवृत्तस्यापि स्यापेरपचारसेवया संमवमाह-- निषटत्तोऽपि पुनव्यांधिः स्वस्पेनाऽऽयासि हेतुना ॥ क्षीणे मागीकृते दोषे शेषः सृष्ष्म इवानटः ॥ १५ ॥ ` निवृत्त स्व निवृत्तो विदमानस्वल्पदोषमूो न तु पवेथा गिवृत्तस्तस्याल्मेन हेतुना प्रयागमनस्यापगतत्वात्सृक्ष्मानरदृषान्तविप्रटरात्वाच+ । ्षीणेऽपचितमांसादिके मार्गी करते व्याधिष्रत्यनुगुणतया मागंसद्शीक्ृते । मार्गे हि गतिं प्रत्यनुगुण एव मवति ॥१९॥ एवं व्यवस्थिते कतंव्यतामाह-- _ तस्मात्तमनुबधीया स्रयोगेणानपायिना ॥ यावन्न भरकृतिस्थः स्यादोषतः प्राणतस्तथा ।॥ १६ ॥। अनुवश्रीयादनुबन्धेन मेषजग्रयोगेणोपचरेत्‌ । अनपायिना विकारान्तरमकुर्वता ॥१६॥ एताट्षं कारयत्यपि वैव यदि पन विकारो न निवतैते तदा वैद्यस्य दोषपरिहार [न ति व्याधेस्तखपरिज्ञानं वेदनायाश्च निग्रहः ॥ एतदस्य वेत न वेद्यः प्रयुरायुषः ॥ १७ ॥ ॥ १७ ॥ । चेयेन सम्यकिकिर्स्यमाना अपि विकाराः केचिन्न निवतंन्त इति प्रतिपादयितुं तेषां प्रपश्चमाह-- | कमेना व्याधयः केचिदोषजाः सन्ति चापर ॥ कमेदो षोद्ध वाश्चान्ये कमेनास्तेष्वहेतुकाः ॥ १८ ॥ कर्मना इत्यादिना कर्मनानां प्रिवरणम्‌ । अहेतुक्ना इसयनपेक्षितनिदानास्यदेतुकाः 1 निदौनमन्तरेण व्याधिवरं यत्र स कर्मन इयर्थः । दैवदेतुका इति तु पाठो ग्यक्ताथः।

द ` व्या्याङ्सुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [१ प्रथमो-

अथ इद्यणन्याख्या--व्याधीनां कर्मैनादिमेदेन ते ्विध्यमाह--कर्मजा इत्यादि। तत्र सदवुत्तरतानां शाल्नो ्ाहारविहारसेषिनां हेमन्तरिरिरे रक्तपित्ताद्युत्यत्तिवेषन्ते वात- ग्याष्युतपत्तिः प्रावृषि छेष्मन्याध्युत्पत्तिरित्यादयो निमित्तमन्तरेण ये चोत्पयन्ते ते कर्मजाः । यत्र पुनरपरात्मयेदधियाधपतयोगप्रज्ञापराधपरिणामटक्तणेर्िभ्याहारा चरेः शाल्- विरुद्धरसेव्यमनेरदोषाः कुपिता व्याधीञ्चनयान्ति ते दोषजाः 1 तेषां मध्ये कर्मजानां पच्र- छक्षणमाह्‌ कमेनासतेष्वेतुकासतेषु कमैजनादिषु चिषु कमना अदहितुका दोषाग- ुहेतुरहिता इति ॥ १८ ॥ `

यथाशाञ्चं सनिर्णातो यथाव्याधि चिकित्सितः ।॥ न शप्रं याति यो व्याधिः सेय कमनो बधेः। स्वरपदोषो गरीयान्यः स जेयः कमदोषजः ॥ १९ ॥ `

यथाशास्रमिति । शाखरानतिक्रमेण । यथाग्याधीति । व्याधितत्वानुरूपम्‌ । कमन ति। नियतेन कर्मणा जनितः! अत्र हि निदानानधिगमेन व्यापेरस्पत्वं मत्वा भिषजा पम्य- निर्णीय प्राध्वी विहिता चिङ्कित्सा वेफल्याददृष्टाख्यं कारणं गरीयो गमयति] स्वस्पदोषो रीयानिल्यादिना कर्मदोषनस्य विदरणम्‌। अलीयापि निदनि गरीयाचिकारो निदानानतु- पत्वेनादृष्टमपि कारणान्तरं महदोधयति । निदानानुरूपसंमवस्तु दोषनः। स तु प्रतिद्ध- वान्न व्या्धतः संग्रदकारेण । अत्रेदं विचायते--दृष्टं तावन्न मन्दकर्कचादिश्षीटनं क्तनकर्मोपस्थितिमन्तरेण स्वकायं जनयतीति । तदवधारयामो ऽनन्यथासिद्धान्वयव्यति- कं कर्मैव सर्वत्र कारणं न दष्टं व्यमिचारात्‌। दृष्टं तु तत्कमीकृष्टमेवोपतिष्ठते तत्कथं ` मेदोषजस्तथा दोषोऽपि व्याधिर्न पृथगङ्खी क्रियते । भेव, सुखार्थं खाद दुःखार्थं कण्ट- दौ ˆनियमेन प्रवृत्तिरसि सुखं भरति सगदेहःखं प्रति च कप्टकदेश्ष्टस्य कारण- वोऽन्यथा तत्कर्म सखा्थिनं -दुःसखसाधन एव प्रवतैयेदष्टस्याकिंचित्करत्वात्‌ । फच केवटकमेवादिनः कर्मसद्धवि प्रमाणाभावप्र्ङ्गः । दृष्टे हि व्याप्ति गृहीत्वा कमोनु- न्वन्ति विद्वांसः । तस्प्रादवदयं दृष्टं प्वकृतं च कमे. कारणवेष्टव्यम्‌ । तच प्राक्तनं कम विधं प्रषरमवरं मध्ये. ¡कमं परति | तच प्रवरं कारतरिपाकनियमादतिनठवदितरमिरपेक्षं तद्यत्र ननकं प्र कमेनो पाधिः | मध्यमं कारकिपाकानियमादनतिवट्वत्तचावदयं दष्टं म्रययमपेक्ते तयत्राऽऽ- म्भकं स कमेदोषजः । हीनं पुनरत्यरपवटं तदर्पबल्वच्ात्प्रवछं दृष्टमेव पुरस्कृत्य नयतीति दष्ठेनैव तत्र व्यपदेशो दोषन इति ॥ १९ |]

संप्रति क्मेजादिव्याधीनां प्ररामनमाह--

` कमकषयात्कमकृतो दोषजः स्वशमो पः ॥। कमदोपोद्धबो याति कमेदोषक्षयात्यम्‌ | २०॥ =" `

ज्वराधिकारः 1 दृ्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः+ ` ५७

सत्यां प्षम्यक्रिकि सायां .तत्काटफटजनननियतस्य कर्मण एवो पभोगेन परक्षयात्‌ । खरामोषधेरिति खस्य प्रशमोषपे्द्यस्य प्रहयमायोषधं तेसिलि्थः । क्मरोषक्षयादिति देवयुक्िव्यपाश्रयचिकिस्साम्यां कृतात्कमरीषयोः क्षयात्‌ ॥ २० ॥

रोगपरीक्तां समाप्याथ मेषजनपरीक्षाया अवस्ररः । अम्राविन्नातस्य भेषजस्य बख्वद्‌- चथेकारितेति दयितं दष्टान्तमाद--

यथा विषं यथा शसं यथाऽभिरदानियंथा ॥ 5 तथोषधमविज्ञातं विज्नातममृतं यथा ।॥*२१॥।

विषादिबहुदष्टान्तकथनमविज्ञातं पषनं किचिद्धिषवत्सन्ञानाशेन कि चिच्छखवन्र्ममेदेन किचिदधिवत्स्फोटजननेन ्रिचिदशनिवत्सचो मारयतीतिप्रतिपादनाथेम्‌ । विन्ञातममृतं _ . यथेति . नामरूपगुणयोननादरिभिनज्ञातं तदमतवदल्न्तमुपकाट्कं भवति ॥

अथेशानदेवव्याख्या--यद्योषधीनां योगो न ज्ञायते.ततः को दोषः स्यात्‌, व्रमः, यथा विषं यथा राच्रमिल्यादि दुर्योगस्योषधस्यानेकप्रकारत्वा्तद्धेतका अपि मर णफला म्याधयोऽनेकग्रकाराः ग्राट्भवन्तीति दष्टानक्हखेन दशैयति । िचिहारिशष- वेदप्रयुक्तमोषधं विषमिव सत्ञाप्रणाडे कृत्वा व्यापादयेत्किचिच्छखमिव विविधा रनन- दछेदमेदव्यपनरूषाः कुवाणं मारयति किंचिदथिरिव स्फोटकदाइतृष्णाविप्रपदीन्करत्वाऽ सलिरुणाद्ध किंचिद रनिरिवाऽऽशपम्द्य प्रणिवियोनयति । अन्ये नामरूपगणयोगाज्ञा- ` तस्य यथाषंछ्येनैतदष्टान्तचतष्टयं कृतमिति वणयनिति । अथ विज्ञातमौषधं कं गुणमाव- हती त्युच्यते विज्ञातममतं यथा सम्यमिन्ञातस्योषधस्येक एष दष्टातोऽमतेनोक्त आरो

® _ (५

गयाय॒ण्करत्वे निरतिरयत्वादमतस्येति | २१ ॥

| 1

रागमेषने परीक्ष्याथावसरप्राप्रायाधिकित्सायाः खखूपमाह-- याभिः करियाभिनीयन्ते रारीरे धातवः समाः ॥ सा चिकित्सा विकाराणां कम तद्धिपनां भतम्‌ ।॥ २२ ॥ याभिः कियाभिरिति शोधनशमनखूपाभिः । धातवः समा रति । अच्राथाद्धिषमा सन्त इत्यवगन्तव्यम्‌ । कर्मं तदिति स व्यापारः । चिकरित्मराटक्षणं तु चरक द्र्टम्यम्‌। तयथा-- “चतुरणो भिषगादीनां शस्तानां धातुवैकृते 1 प्रवृत्तिषीतुपराम्याथी चिित्सेयमिधीयते" इति ॥ २२ ॥ तस्याञिक्रि््ाया अवस्याविशोषेण नियतत्वमाह--

१ ड. परम्‌ ।

८. ` व्यासर्याकुमुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ र प्रथमो- `

उत्पद्यते हि साऽवस्था देशकारब्रटं भति ॥ यस्यां फार्थमकार्य स्यात्कं कार्यं विवनजितम्‌ ॥ २३॥

~ कार्यमकार्यं स्यादिति ककन्यतयोक्तमकर्तव्यं स्यात्‌ । कर्मं चिकित्मितम्‌ 1 कार्य विवरमितमिति निषिद्धमपि कर्मं कतैन्यं मवेत्‌ ॥ २६ ॥

अथ -सूर्वरोगप्राधान्याञ्ञ्वरस्याऽ ऽद्य चिकित्सा । यदुक्तम्‌-“ रोगानीकस्य सर्वस्य ज्वरो राजा यतः स्मतः । तस्मत्परिथमतस्तस्य प्रवक्ष्यामि चिकित्सितम्‌ " इति। चिकित्सा चं ज्वरज्ञानाधीना ज्वरज्ञानं च रक्षणतः } अतसछक्षणमाह-- = ° ` सवेदावरोधः संतापः सर्वोगग्रहणं तथा ॥ -- युगपद्त्र रोगे तु स ज्वरा व्यपदिश्यते । २४ ॥ स्वेदावरोधो घर्भस्यानिर्गमः । सवीङ्गग्रहणं सवो्गे च वेदना 1 युगपदिलयेककाम्‌ । एतेन मिकितमेतलक्षणं प्रदयेकं व्यभिचारात्‌ । यथा स्वेदावरोधः कुषठपूवेरूपे संतापश्च दाहाख्ये रोगे सवीद्गयहणं सवीङ्भवातरोग इति । पैत्तिके ज्वरे स्वेदोद्धमाद्वातिके चाऽऽ- ` रम्मविसर्मयोरवेषम्यात्सवीद्गयहणश्य चाव्यवस्थितत्वादव्यापकं रक्षणं मन्यमानाः समा- दधुः सखेदोऽभ्निः सि्यतेऽनेनेति व्युत्पत्त्या तस्यावरोधो दोषम्याततिवोतजे उवे वायोश्च- छत्वेनाऽऽरम्भविसर्गयोर्वेषम्येऽपि पदेहज्वरारम्भकदोषटुश्यनिवृत्तरव्यक्तं सवाङ्ग्रहणं विदयमानमेवेति न ग्यमिचार इत्याहुः ॥ २४ ॥ | | रक्षणतः प्रतीतस्य तस्योत्पादं दयितं संप्रापिमाह- आमाशयस्थो हत्वाऽधिं सामो मागांन्पिधाय च ॥ ` विदधाति ज्वरं दोषस्तस्मा्टड्घनमाचरेत्‌ # ॥ २९ ॥ साम इति । सामदोषादिस्वरूपनिरूपणे श्रीवाग्भाचार्यः-

'उष्मणोऽस्पवटत्वेन धात॒मन्यमपाचतम्‌ । दुष्टमोमाहयगतं रसमामं प्रचक्षते । अन्ये दोषेभ्य एवातिदुष्टेम्योऽन्योन्यमूनात्‌ । को द्रवेभ्यो विषस्येव वदन्तयामस्य सभवम्‌ ।

# स्याष्ङ्घनं दीपनपाचनं च िदोषहृद्धस्तिविश्योधनं च ॥ अजीणेजित्सामगदातिसार शूलञ्च रष्मगदघ्नमेतत्‌ ॥ १ ॥ एतत्समस्तज्वरपीडितानां महौषधं लस्घनमादेशान्ति । सश्वासकासार- चिपीडितानां न तप्ततोयादपि किचदस्ति ॥२॥ इति शरेकद्वयं खपुस्तकेऽधिकं ददयते परं च व्याख्यापुस्तके व्याश्यानमेतयो दद्यतेऽतोऽजाधिकमिति भाति । |

| | ,

१६.ङ. ध्य चव।२ च. कृमः। ३ ड. स्मात्ुर्वीत लद्घनम्‌ ॥ २५ ॥

-ज्वराभिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ˆ ९ । आमेन तेन संरक्त दोषा दृष्याश्च दूषिताः ।

सामा इत्युपदिश्यन्ते ये च रोगास्तदुद्धवाः ” इति ॥ लङ्घनमाचरेदिति । टङ्घनं यद्यपि चरफे दशविधमुक्तम्‌ । तद्था--

(“चतुष्प्रकारा संशद्धिः पिपासता मारुतातपौ । [नि पाचनान्युपवाप्तश्च व्यायामश्वति, रङ्वनम्‌ ॥ ~

इत्यनेन परिभाषितम्‌ । चतुष्प्रकारा संशुदधिरनुवासनं विहाय तस्य बहणत्वात्‌। तथाऽ

` प्श्रोपवास एवामिप्रेतो यतो भ्यायाममारुतयोस्तावत्सवथा प्रतिषेधः । पिपासानिग्रहश्च

हिनु अ,

नासि । कफवातज्वरार्तेम्यो हितमुष्णन्वि त्रदे इति वचनेन दुःसहपिपाप्रायां पानी यदानस्य विहितत्वात्‌ शेषाणां चावस्थाप्रु विनियोगः । तद्यथा-- ‹ सोते बलिनि ` - देयं वमनं -छेभ्मिके ज्वरे ” इति । ^

“सरजेऽनि्जे काय सोदावर्ते निरूहणम्‌ । पित्तप्राये विरिस्तु कायैः प्रशियिरश्ये ॥ कफामिपन्ने शिरसि"काय॑ मूधि विरेचनम्‌ ?' इति ॥ आतपोऽपि संगृहीत एव । यदाह-

“कफवातोत्यय)श्चैव उ्वरयोः शीतपीडितम्‌ । दि (द)त्यादुष्णेन वर्गेण परश्चोप्णो विधिर्हितः” इति ॥

पाचनं च “छङ्घनाम्बुयवागुमिर्थदा दोषो न पच्यते, इत्यादिना विहितमेव । तस्मा- त्स्थितमेतह्टङ्यनमत्नोपवाप्त इति । तचाऽऽमारायानुपूर्व्योत्पन्नेषु ज्वरेषुपवासरर्हेषु रोगेषु हितमिदयथेः ।

अथ श्रीव्रह्मदेवग्याख्या--खङ्धनशब्द उपवाप्पयायो न तु वमनविरेचनानु- ` वाप्रनादिपयोयः । श्रीमाधवोऽप्याह-- “'टङ्घनं तद्विधा ज्ञेयं शमनं रोधनं च तत्‌ । रामनं रामयेदोषाञशोधनं शोधयेन्मरान्‌ ॥ शमनं सप्तधा क्षत्तडव्यायामपवनातपाः ॥ पाचनं दीपनं च स्यात्पञ्चधा शोधनं मतम्‌ ॥ ऊध्वं विरेचनं नस्यं निरूहोऽछस्य विशुतिः ॥ निरूहं बहणं वाते पित्ते रामनरेचनमृ ॥ वमनं लङ्घनं कुयोत्कफे रक्षन्बखादिकम्‌' इति ॥ सामञ्वरे छष्घनमेवोषधे नान्यदस्तीति । दविधा हि सामता रससामता मर्प्रा-

माचेति ॥ २९॥ ` _ र्‌ ^

+

} }.

९९ ~ ग्याख्याद्घुसुमावस्याख्यदीकासपेतो-- [१ प्रथमो- `

ठङ्घनफल्माह-- ` ^ छद्घनेन क्षयं नीते दोषे संपुक्षितेऽनखे ॥ विञ्वरत्वं रघुत्वं च धुचवैवास्योपजायते ।। २६ ॥ .. „ छङ्घनेन क्षयं नीते दोष इति । आहारनिवृत्या खाद्राये विततिप्तावरिष्टेन चहिनाः पाकादामपंकते दोपे क्षीणता नीते । संधुक्षितेऽनर इति सोतःशुदध्या विक्षिप्त सेषक्षयेण दीपतेऽप्नो । विज्वरत्वं यथोक्तरसंमाधिमङ्गाद्विगतज्वरत्वम्‌ | खग्रतवं देहस्याऽऽ- मरसाहितगोरवामावात्‌ । धचाधिदीप्त्या श्चदबभक्षा । एवं वक्ष्यमाणे खटङ्यनगणेऽपि

व्यास्येयं ठड्घनप्रकारत्वाष्ठङ्वनसहभन्वेनापि विधाना ॥ २६ ॥ ` लङ्घनप्रसवि' नवञ्वरे निषिद्धमपि वमनमवस्थायां ददोयन्राह--

सयां शक्तस्य सनाते ज्वरे सामे विदह्ेषतः | वपनं वमरनाहस्य कस्तमित्याह वाग्भटः ॥ २७ ॥

साभे विशोषत इत्यस्य स्थने संतर्पणोप्थित इति पाठान्तरम्‌ । वमनं वमनार्हस्येय- नेनावम्यगर्मिण्यारिनिराकरणम्‌ | अन्न स्थाने- . `

कफप्रधानानुत्छष्टान्दोषानामाशयास्थतान्‌ ॥ ` भ (४

ब॒दध्वा उवरकरान्कारे वम्यानां वमनेहरेत्‌' ॥

हति शोकं चरकोक्तं पठान्ते केचित्‌ 1 अस्यायमथः । उच्छिष्टान्दहाारिना वहिनिर्गन्त॒मन्मुखान्‌ । आमाशयस्थिताञ्याखाः संलयन्याऽऽमा शयमागतान्‌। काठे यथो- ्रायामवस्थायाम्‌ । वमनैरिति बहुवचनं प्रकूल्ा घपेक्षया वहुवमनद्व्यप्रयोगसूचनार्थम्‌। अत्र वमने दोषाणां स्वयमेवोत्छिष्टस्वाहूक्ेराप्रयोजनको सरेहप्वेदो न क्यो स्वरौ वा कायौवि्याह ॥ २५७ | उक्तावस्थाग्यतिरेकेण विहिते वमने दोषमाह-- अघ्रुत्किषटेषु दोषेषु मोहाचस्तरुणे वमेत्‌ ॥ प्ाण्पात्सोऽङ्गमङ्गादीन्ह्रो गविषभञ्वरान्‌ ॥ २८ ॥ ` सुगमम्‌ ॥ २८ ॥ | अनुत्छिष्टे दोपे रङ्घनमुपदिद्नि तस्य प्रवृत्ति पाटवाथं च गणमाह-

अनवस्थितदोपभरेेङ्पनं दोषपाचनम्‌ ।। ज्वरघ्रं दोपन.कार्स्नारचिखायवकारकम्‌ ॥ २९ ॥ अनवस्थितदोषराभ्ररिति । अनवस्थितः स्वस्थानादितस्ततो गतो दोषोऽनवस्ि तरोषः । अनवस्थितो बहिर्मिगेतोऽञचिश्च यस्य स्त तथा तस्य नवज्वरिणः । दोष्रपाचन मिति । निचिन्धिनोऽग्निहिं दाषान्पक्तु मयुङ््‌ इि । उक्तं च--

क्षे कि

` व्वराभिकारः ] हृन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः।. ` १९१

. “उदुर्योऽथिः पचेदन्मचत्रामापे पचेन्मछान्‌ । मङाभवे पचेद्धातन्धात्वभावे पचेदसन्‌ ” इतिं ॥ काङक्षारचिलाघवकारकमिति । काङ््ाऽननप्रार्थना रचिरम्यवहारपारवं राघवं देहगतं तेषां कारकम्‌ । यथोक्तसंगलया च छ्ङ्घनेनेलयादि-षोकेन सममस्य शोकस्य सपुटोऽथेभेदः ॥ २९ ॥ ` वमितं टङ्घयेत्मा्नो टङ्धिक्तं न तु वामयेत्‌ ॥ वमनं छेरबाहुस्याद्धन्या्ङ्घनक्ितम् ॥ ३० ॥ सुगमम्‌ ॥ ३० ॥ . , रङ्पनस्यावपिमाद | ५ . य दोषं पाणं च कार्यं स्यादपत्तपणम्‌ ।। २१ ॥ अवेक्ष्य डोषं कफं पित्तं च स्वभाव्रङ्बनीयं बुदध्वा बहु ठर्षनीयम्‌ । यदुक्तम्‌-- कफपित्ते द्रवे धातू सहेते छङ्घनं महदिति । वातं स्वभावाह्छङ्वनीयं बुद्ध्नाऽच्प

1.1

. 0

छङ्घनम्‌ । तच्रान्तरं दि सामे वातेऽपि ङ्घनं कुयादेवाऽऽमपक्त्यरथं ` युक्त्या न तु यथा कफ इति । प्राणं वप्र । तेन बरुवति बहुखङ्घनमद्पवरे चाद्पमिति । अत एवो क्रम्‌--बराविरोधिना चैनं छड्घनेनोपपादयेदिति । अपतपणं टङ्घनम्‌ ॥ ६१ ॥

तस्यापवादमाह-- ॥ तद्धि पारूवक्षत्तष्णाप्खश्नोषशथ्रमान्विते ॥ कारयन बाछेदृद्धे वान गभिण्यां न दुर्वे ॥ न तथाञ्प्वभ्रपक्रोधपरोककामक्षयजञ्वरे ।। ३२ ॥

मास्तश्चन्देनेह गिरामवातजन्यो रोग उच्यते काथकारणयोरमेदोपचारात्‌ । मुखशोष-

` भ्रमावप्य् निरामो विवक्षितो ! आमरुदधघोतःसंभूतौ तौ रद्घनीयावेव। केचिदुर््वमार-

एतेन धतुक्षयप्रकुपितवातन इत्युक्तम्‌ । अथवा क्षयजे न छङ्घयेत्किभूते मारुतजे | एतेन

तेति पठन्ति 1 अच्रो्ष्वमारुताः कासश्वाप्तरिक्छादयः। अन्ये तृर्ववातं रोगान्तरमेवाऽऽहुः।

तद्यथा--“भृक्तेऽमुक्ते तथा घुपे यस्यो द्रारोऽति संमवेत्‌ । तमृध्भवातं नानीयाडदानव्यापदुद्धवम्‌ इतिः? | कार्थं न वाहे वृद्धे वेति निषेधोऽ्नामं मामं च विहाय । क्रोधसमुद्छः पत्ति कस्तत्रापि न छङ्वयेत । क्षयन्वर इति कफपित्तरकरादिधातुक्षयजे ज्वरे राजयक्ष्मने वा। तथा च सुश्रुत ः-न ठङ्वयेन्मारुतजे क्षये मानसे तथा ! जस्याथेः-क्षयने धाुक्षयमे' यक्ष्मन्वरे वा । अन्ये ल्वत्रैवं व्यास्यानयन्ति-मारुतजे ज्वरे न रङ्घयेत्किमूत क्षयजे ।

पुनाना मिनिम ¢ 1

9 च~ कासक्ष- ।

-१२ ` व्याख्याङ्कमुमावस्याख्यरीकासमेतो-- ( १ प्रथगो- `

यक्ष्मज्वरे मारतप्र॑भते न रङ्घयेत्‌ ¦ यः सामावघ्थाणं मारुतञ्वो यक्ष्मज्वरश्च प्र ठङ्घ- नीय इति ब्रह्मदेवडल्णो॥ ३२ ॥

बराविरोधिना चैनं छङ्पनेनोपपादयेत्‌ ॥

बलाधिष्ठानमारोग्यं यदर्थोऽयं त्रियाक्रमः।। ३३॥ बटात्रिरोधिनाऽनतिबरक्षयकारिणा । यदथ इति । आेग्याथः ॥ ३६॥ टद्घनस्य त्षम्यग्याग्रडन्तणकाह--

वातमूत्रपुरीषाणां विसर्गे गाजखघवे ॥ हदयोद्वारकण्ठास्य्यदों तन्दरा्मे गते ।॥ ३४ ॥ स्वेदे जाते रुचो वाऽपि श्चरिप्पांसासहोदये ॥ कृतं लङ््धनमादेदयं निव्येये चान्तरात्मानि ॥ ३५ ॥ हदयोद्रारकण्ठास्यश्ुदधाविति । दयस्य रुद्धिरगौरवादिरदितत्वम्‌ । उद्भारस्य हद्धिरधमोद्रारता । कण्ठस्य हद्धि; कफाडिक्षतम्‌ । आस्यट्द्धिरविक्र तरसत्वम्‌ ॥ तन्द्राह्ृम इवि । तन्द्रा च मश्च तन्द्रङ्कमं तस्मिन्‌ । तन्द्रा निद्वावतः छातः । छमो दोषननिता ग्छानिः | त्पिपासराप्रदादय इति । ध्ुसिपास्योयुगपदुदये सतीति बाष्प- चन्द्रः । चक्रस्त्वाह-भ्रुत्पिपप्तयोरसहे पीडाकरत्मेनोदये । अत एवोक्तं सश्वते- '्चृष्टमारुतविष्मचं क्षसिपासापहं रधम्‌ । प्रपन्नासेन्दियं क्षामं नरं वि्यात्पुख्डधितम्‌ †* |

क्षतििपापतयोरसदहेऽसह्य उदय इति चक्रस्यामिप्रायो रक्ष्यतेऽन्याथस्यासंगतत्वात्‌ । अप्रहश्चब्दस्त॒ न सहोऽपह इति पचाययनन्तः` कतेरि ररेयते सवेत । सश्रतेनापि ्षत्पिपासाप्तदमिति कतर्येवाप्रहशब्दः प्रयुक्तः । कृतं सम्यक्रतम्‌ । अन्तरात्मनि मनसि । एतानि रक्षणानि मिदितान्येव सम्यग्योगं ख्यापयन्ति न प्रत्येकम्‌ । एवमति योगरक्षणेऽपि ज्ञेयम्‌ ॥ ३४ ॥ ३९ ॥ ठङ्वनस्यातियोगच्क्षणमाह -

पवेमेदोऽङ्गमदंश कासः चोषो गखस्य च ॥ ` ुलणाश्नोऽरुचिस्तृष्णा दोवेल्यं श्रोत्रनेत्रयोः ।। ३६ ॥ प्रनपः संघ्रमोऽभीक्ष्णप्रष्ववातस्तमो हदि ॥ दे हाप्रिबलदहानि लङ्घनेऽतिष्ते भवेत्‌ ।॥ ३७ ॥ टौवेल्यं भोत्रनेत्रयोरिति । दौषैल्यं खविषयग्रहणाशक्तिः । मनसः संभ्रम इषि । संभ्रमो ददयप्यानवस्थितत्वामिति बाष्पचन्द्रः । भ्रान्तिरेवेति चक्रः । अपु्षण संततप्र्‌ । उध्मेवातो दिष्माश्वाप्तादिः। तमी मोहः ॥ ३६ ॥ ३७ |

) # 1

ज्यराधिकारः ¡ इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। - ` ९२.

ज्वरितानां लङ्घनानन्तरं मोजने ग्हितततेवां नियमयन्नाह-- विनाऽपि भेषजैन्यापिः पथ्यादेव निवतेते ॥ न तु पथ्यविदहीनस्य भेषजानां शतैरपि ॥ ३८ ॥

मुगमम्‌ ॥ ६८ ॥

कि तद्धितमिलयाह-- । रक्तशारयादयः शस्ताः पुराणाः षिकः सह ॥

यवाग्बोदनटाजाथ स्वरितानां ज्वरापदाः ॥ ३९ ॥।

पुराणा अनवाः । हुकधान्यं रिम्बिधारन्यं समातीतं प्र्स्यत इत्यनेन पुराणानां रक्तशास्यादीनां अदणे सिद्धे पुराणा इत्युक्तमतिपुराणानां तेषां महणनिषेधार्थम्‌ ॥२९॥! ज्वरपतात्म्यादिना ज्वरितेम्यो हितां रक्तशल्यारिप्ाध्यां यवागमाह-- दीपनी पाचनी र्वी ज्वरातानां ज्वरापहा ॥ अन्नकाले हिता पेया यथासं पाचनेः कृता ॥ ४० ॥ ननु तत्रान्तरे काटतिक्तकरप्र पराचनत्वेन निर्दिष्टो । त्यथा- “रद्घनं स्वेदनं कारो यवागुसिक्तको रमन; । पाचनान्यविपक्रानां दोषाणां तरूणज्वरे'" इति । तत्कथमत्र तयोरनिरदेशाः । उच्च्यते-षडज्गकस्पनया पानीयसंस्कारेण तिक्तकरसो गृहीतः पप्तरात्रात्परं केचिदियादिना कालो गृहीत इति का्तिकडट्टणो । पाचन्या- मदोषपाचनाथं यवागूः कथमामे प्रयुज्यते । सत्यम्‌ । द्विप्रकारा ह्यामता प्रमूताऽष्या च 1 त प्रमूतामतां विहायास्पामतायां प्रयुज्यत इति उष्णः ! ज्वरातीनां ज्वरापरेति । ज्वरापहेत्यनेनेषे ज्वरार्तानां हितत्वे छब्ये न्वरातानामिति पदं भाविनोऽपि स्वरस्य प्रति बन्धाय हितेति प्रतिपादनाथमिति का तिकः । अन्नकार इति । चड्पितस्यान्नदानो चिते कठे । अन्ये प्रातर्भोनिनकाडं मुक्त्वा दिनान्तमाहुः। | तदुक्तम्‌-५न एिरचान्न पूर्नं नामिष्यम्दि कदाचन । तीक्ष्णं न गुरुप्रायं भुञ्जीत तरुणन्वरी ” इति । पारत्ररणाप्युक्तम्‌- ^^न्वरितं ज्वरमुक्तं वा. दिनान्ते मोजयेद्धपघरु । स्फुये यस्यान्तरभेः स्यात्सेमित्योपरमात्तदा"” इति 1 तथा च--“दोषाः शेथिल्यमायानिि वहिरन्तश्च वर्ते । । स्फुटी भवनि सोतांमि दिनान्ते ज्वरितस्य हि” इति । यथास्वं पाचनेरिति। यत्र दोपे यान्युक्तानि पाचनो पधानि प्श्चमूल्यादीनि तैः

भैः 4

+

< १४ व्याख्याकुसमावल्याख्यदीकासमेतो-- . [ १ प्रभमो-

कृता तस्ता । अन्ये तु पाचनैरिलत्र बहुवचनमायर्थ तेन दीपनपाचनसंरमनीया- दिभिः संस्कृतेति व्याख्यानयन्ति ॥ ४० ॥ ह पेयाया अपवादमाह-- | दाहच्छद्यदितं प्रायं निरन्नं तृष्णयाऽन्वितम्‌ ॥ दकेरामधुसं युक्तं पाययेह्टाजतपणम्‌ ॥ ४१॥ ` निरन्नमामाजीणीरहितम्‌ । पाययेह्ाजतपंणमिति । द्रवानुक्त्या ङानतपणपानं ठातक्षीताम्बुना विवा द्वा्षादिषुलरपेन । यदुक्तं चरके--. . (तृन्न तपणमेवाऽऽदो प्रदेयं छालसक्तमिः । ` ति "ज्वरापहैः फलरप्यक्तं समधश्चकरम्‌ ” इति ॥ उवरापहानि दराक्षादिफखन्येव । यदाह चरक एव-- 'द्रक्षादाडिमिखर्मरप्रियारः सपषूषकेः । ` तर्पणरहैषु कर्तव्यं तपेणं ज्वरनाशनम्‌"” इति ॥ मन्यत्राप्यक्तम्‌--“"दाडिमामटछकं द्राक्षा खजर सपषटषकम्‌ ॥ फठन्येतानि मु्यानि ज्वरघ्रानि विभावयेत्‌ "` इति ॥ छाजपक्तृनां तर्पणं रानतर्षणं तप॑णं तोयपरिष्ताः सक्तवः ॥ ४१ | अ्र॑मोपवाप्रानिकजे हितो निलयं रसौदनः ।। ४२ ॥ हितो निलयं रसौदन इति । नियं सर्वदा नवे पुराणे च । रसेनोपिक्त ` ओदनो श्तौदनः 1 रसो मांप्तरपत; । अनेन व्यज्लनमिति समाप्तः । एवं वक्ष्यमाणे पुद्भयुषौद- नेऽपि, समाप्तः ॥ ४२॥ = यद्रयुषोदनशापि देयः कफसयुस्थिते ॥ ॥ स एव सितया युक्तः शीतः पित्तञ्वरे हितः ॥ ४३ ॥ , मद्य॒षोदनश्चापीति । कफनेऽलकाछे मुद्धयुषोदन एव देयो यवाखा भहितप्वात्‌ } यद्क्तप-“पडधाने यथा वृष्टिः छदयत्यतिकरदनम्‌ ॥ ध तथां शछेष्मणि संवृद्धे यवाग्‌; छेप्मवधैनी ^ इति ॥ अत्र वातन्वरादनुवक्तुम॒चिति पित्तज्वरं त्यक्त्वा कफन्वरस्यामिषानं कफज्वरोक्तमु- द्रय॒षोदनस्य वातिके ज्वरेऽञ्नौ मन्दे हितत्वप्रतिपाद नाथ न तु पैत्तिके मुद्युषोदन देशानुरोधाच्कमरुङ्घनम्‌ 1 यययमर्थोऽभिमतः स्यात्तदा-- ` > ख. पुस्तके धष श्रितो वैदलानामश्ाददगुणेऽम्भापि ।1 ज्वरहरसाछिकाल्यं रक्तपित्तप्रणादां वदति

मुनिगणोऽयं मुद्रयुषं कफम्‌ 1) पिवितमपि निहन्ति लेदसंस्का रयुक्तो व्यपगतमठदोषं यत््ुणाल्लाणगन्न- म्‌ ॥ आधिकरतिदप्रातो यश्च धमप्रतप्तो बठनयुविपदं तां चातिसारामिभूयः । इ्यधिकमत्न

१च अपो... ,*.,,

ज्वराधिकारः] दृन्दमाधवापरनोपा सिद्धयोगः । ` ` ` १५.

“भद्धय॒षौदनः रीत सितः पैत्तिके ज्वरे ॥ सएव शकैरां त्यक्त्वा देयः कफ़प्तमु्थिते” ॥ | इत्येवममिदेभ्यत्‌ । स पवेति । मृदयशेदन एव । ननु कफजे तावयवाा अहि- वं द्रिं चेत्तिकेऽनकाछे मरराकैरमद्रयुषौदनस्य दानं तथा वातिके रसीदनप्य विधि स्तदेवं कतमो दोषो स्वरे यथोक्तयवागुविधिविषयः । उच्यते । कृफजेऽतिमाच्रवृद्ध कफे यवागा अहित्वम्‌ । पित्तज्वरेऽप्यतिघृद्धे भित्ते सरशकंरमुद्धयषोदनो देयः । भन- तिवृद्धयास्तु कफपित्तयोधवागृविधिरेव । तथा च तच्रान्तरम्ू- “कृफनेऽपि यदा क्षीणो छङ्घनादिक्रमात्कफः ॥ रास्ता एव यवागस्तर तथा पित्तेऽप्ययं क्रमः †' इति ॥ वातिके तु निरमे वते दीपेऽ्नो रोदन: । यदाह सुश्रुत एव-- 'उपवाप्रश्रमक्रुते ज्वरं वाताधिके तथा । ° दीघ्राध्नि मोनयेत्रा्ञो नरं मांसरसौदनम्‌ ” इति ॥ उपवासश्रमाम्यां निराम एव वातः कृप्यति पामे त॒वति मन्देऽभो यवागरदीयत ` एवेति न कथिदोषः ॥ ४३ ॥ संप्रति दवदजेप्वादारविधिः-- _ मुद्रामटकयूषस्तु षातपित्तात्पके रहितः ।। अत्राऽऽमहकापेक्षयाऽऽहारद्रव्यत्वान्मुद्धस्य भूयसी मात्रा । योगोऽयगन्नपाना- ध्याये सुश्रतेन पित्तकफरत्वेन निर्दि्टस्तत्वथमिह वातपित्तज्वरेऽभिहितो न विकृतो तप्याप्यन्यथाराक्तित्वादिति कामिक दस्वपटकयषस्त्‌ क फवातात्पके दितः ॥ ४४ ॥ दरस्वमररकयषस्त्विति । दस्वमूटकं बाटमूटकं दिम्बीधान्यं विना यृषस्य म्यपदे- राभावात्‌ | अत्र मुद्रादीन्यफरिदयानील्याहुः । अन्ये पुनयृषराब्देन काथमेव ब्रवते यथां ` वास्याटककरतो यूष इत्यादौ ! एवमन्यत्रापि म्याघ्येयम्‌ ॥ ४४ ॥ निम्बङूटकयूषस्तु हितः पित्तकफात्पके ॥ निम्बकुरकयूषस्त्विति ॥ कूठकं पयोरपत्नम्‌ । यथास्वं पाचनः सिद्धं "वातपित्तकफा ॥ ४५ ॥

यथास्वं पाचनेरिति 1 प्रयेकं वाताचुक्तपाचनद्रव्येभिलििः । वातपित्तकफ- ` `

ध.

उवर इति । प्रयेकं वातादिञ्वरे। सिद्धमिति । अततः परमन्रं हितमिति शेषः ॥४९॥ ` द द्मंनिपातयोरचस्ाधनाय योगान्तरमाह-- ` | | खघुना पश्च्रछेन पिष्पल्या सह धान्यया ॥ महत्या पञ्ूल्या तु व्याभ्रीदुःस्पशगोक्रेः ।। ४६ ॥ + भत्रे ठीकानुरोधेन “वातपित्तकफज्वरेः इति पाएः स्यात्‌ ।

ॐ ॐ

, १६ ` व्याख्याङ्कसुमावल्याख्यदीकासमेती-- { ! प्रथमो-

सिद्धानि भिषगनानि भयुज्ञीत्‌, यथाक्रमम्‌ ॥ वातपित्ते छेष्मपित्ते कफवाते तिदोषजे ॥ ५७ ॥ टघरुना खल्येन । व्याध्रीदुःस्परगोष्चरेरिति । व्याघ्री कण्टकारी । दुःस्थो दुरा- लमा ॥ ४६ ॥ ४७ ॥ उक्तयवागादिप्ताधने जरमेषजयोमांनम्यवस्थापनाय परिमाषा्नयमाह--

काथ्यद्रग्याञ्जटि कण्णं श्रपयित्वा जनाढके ॥ अधश्रुतेनः तेनाथ यवाग्वाद्यपकल्पयेत्‌ ॥ ४८ ॥ अञ्जिः पर्चतुष्टयम्‌ । श्रपयित्वा पाचयित्वा । नखाढके जलस्य षोडशदारावे । द्रव्यं तावद्टिविधं वीयप्रधानं रसप्रधार्नं च । वीरयप्रधानं मेषजद्रव्यं रस्रप्रधानमाहारद्- व्यम्‌ ] तत्र रप्तप्रधानाहारद्रग्यामिप्रायेणाच चतुष्प्द्रन्याभिधार्नं तेन परिभाषेयम्‌ । पिद्धा वराहनियृहे यवागृर्ंहणी मतेदयादिकार्य्थं यवाख्ादयो ज्ञेयाः ॥ ४८ ॥ दृद्वेचाः परं द्रव्यं ग्राहयन्लयाढकेऽम्भसि ॥ भेषनस्यातिवा हुल्यात्कदाचिद रचिभेवेत्‌ ॥ ४९ ॥ वृद्धवेयन्यवहारोद्धट्व्याख्यातो इन्देन शोकं कृत्वा छिलितः ॥ ४९ ॥ यदप्सु श्तशीतास॒ षडङ्गादि भयुञ्यते ॥ कर्षमात्रं ततो द्रव्यं साधयेत्मास्थिकेऽम्भसि ॥ अधेभतं प्रयोक्तव्यं पाने पेयादिसंबिधो ॥ ५० ॥ यदप्सु ्यूतशीतास्िति । सक्मीयं निमित्तात्कमयोग इत्यनेन । तेन शृतरीत- जटनिमित्तमिर्थः । षडज्गादीत्यत्राऽऽदिशन्दायवाभ्वादिपरिग्रहः । अत्र षडङ्धस्य साधनाय मध्यवीर्यस्यापि द्रव्यस्य कर्षौ मन्दानटपुरूषविषयो ज्ञेयः । मध्यवीयस्य हि द्रम्यस्याधैपरत्वममरे न्यवस्थाप्यम्‌ । इमामेव परिमाषां व्यवहारायाऽऽद्वियन्ते भिषजः ॥ ५० ॥ कषां वा कणाष्ुण्ट्योः कर्कद्रव्यस्य वा पलम्‌ ॥ ५१ ॥ विनीय. पाचयेद्युक्त्या वारि प्रस्थेन चापरान्‌ ॥ यूषान्नरसकां शैव कल्पेनानेन साधयेत्‌ ॥ ५२ ॥ कषां वेति प्रयेकम्‌ । कणाशण्ठ्योरिति तीशष्णद्रव्यापङक्षणं तेन तीक्ष्णद्रग्यस्य कपौ ्राह्यः 1 कक्कद्रव्यस्य वा परमिति । मुदुवीयस्याऽऽमलकादेः परं ग्राह्यम्‌ । अत्र ती्षणमदुद्म्ययोः कर्षपलमानम्यवस्थया मध्यवीर्यस्यापि वि्वायिमन्थदिमेध्यीय- विधिनाऽधपलत्वमृह्यमित्याहुः । विनीय प्रक्षिप्य । युक्ट्या वारि भस्थेन सेति । युक्त्या प्रस्थेन वारि देयम्‌ । अयमथः 1 यस्योत्तमवहानर्त्वेन बहु यवागवादि

# इदम च. पुस्तके नास्ति ।

कछ

ज्वराधिकारः] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः।. ` १७ -

यते तस्य युक्त्या जल्प्रस्थद्वयत्रयमनुरूपतो दच््वाऽन्यतो ददीनादर्थशृते छृत्वा

यवाग्वादि पाधनीयम्‌ 1 अस्पबटानल्स्य तु वारि प्रस्थेन । अप्रानिति युषरपादीन्‌ ।

वचृक्रस्त्वपरामिति पठति व्याचष्टे च । अपरामक्तायाः क्ाथपाध्ययवागतोऽन्यां कस्क-

साध्यामित्यथेः । तन्मते परिभाषेयं कल्कप्ताध्ययवागुविषया ज्ञेया । यवाखां चास्यां

` ततण्डुटमानं सुश्चुतवचनाटोद्धग्यम्‌ । तद्यथा-- ` | विहेपीमचिताद्ध क्ताचतुमोगकृत वदेत्‌ * इति । ` तन्रान्तरोक्तो विरोषः-- 2 'स्याद्धितः साधितो यृषस्त्वष््रहगणे जडे । ` चतुर्दशगुणे पेया यवागूः षडगुणे जरे ॥ श॒तं पञ्चगुणे भक्तं विदेषी च चतुर्गुणः इति ॥ अत्र हेमाद्विव्याख्यानम्‌ । कषौधमिल्यादि । अचर द्वा्धिशत्पटे जठे काश्यस्य

. कषप कर्षः पठं वा तीक्ष्णसौम्यातिपोम्यत्वे सति कणाशुण्व्योरिति षडङ्गादीति

कठ्कद्रव्यस्येति पदैस्तीक्ष्णादीनां अ्रहणात्‌ । यस्य॒ कर्कोऽप्यतिौम्यत्वात्पातुं न शक्यते किं पुनः क्राथसत्कर्कद्रव्यम्‌ | अपरन्साधेकषद्विकषादीन्युक््या तीक्ष्णा्यवय- | वान्तरविरेषपयीरोचनया पाचयेत्‌ । आढकेऽञ्जछिः पटं वेत्येतत्परस्थे परं कर्षौ वेलय- नेन गताथेमप्यरुचियैथा न स्यात्तथा कल्प्यमिव्येतदभमक्तम्‌ ॥ ९१ ॥ ९२ ॥ ` यवाग्वा अनन्तरं पाचनत्वसामान्यात्सदाप्राणयाचहेत॒त्वेनानिषिद्धत्वाश्च दोषापे क्षया जल्मष्णं शतश्ीतं चाऽऽह-- ` कफवातज्वरे देयं जलमुष्णं पिपासवे ॥ जलं सदा प्राणयहितुत्वेनापि निषिद्धमिति चेत्‌ । न । आदाने प्तचोऽलययहेतु- त्वात्‌ । उक्तं हि हारीते-- “तृष्णा गरीयसी घोरा पद्यः प्राणविनारिनी । तस्मादयं तषार्ताय पानीयं प्राणधारणम्‌ ” इति ॥

तच्चा्धांवशिष्टं देयम्‌ । कफवातञ्वर्‌ इति । व्यस्तसमस्तकफ़वातञ्वेरे कफञ्वरे

` चातन्वरे कफवातज्वरे च । पिपासवेऽल्यथत्रषिताय न स्वल्पतृषिताय । जरं दोषपाका- न्तरायत्वात्‌।

उक्तं च--भनिरिन्धनो हि काया्िर्दोषानिन्धनवत्पचेत्‌ ॥

तस्मादनदानं कुयांत्पक्ल्य्थं तरुणे उवरे 1 `

अत्यथतृषितानां च दोषपाकानुकूल्योः" ॥ :‡ पित्तमारुतयोरुद्मादोपरपाकान्तरायो नाति । एवंगुणमप्युष्णोदकं उवरेऽल्पं देयमि ` ` लसाचायोः। न + + + २

` श व्यास्याकुमुमावल्याल्यटीकासमेतौ-- [ रप्रथमो-

` प्विषाके मधुरं वीये शीतमुष्णमनि स्मृतम्‌) यतस्ततो ऽस्प॑योगेन छांघवाय भ्रयोजयेत्‌ " इत्युक्तत्वात्‌ । कतहीतिगणमाह- ` | पितैम॑यविषात्थेषु तिक्तकैः शतेदीतरप्‌ ॥ ५३ | एतेन उवरे कफवातजेऽधावशिष्टमूम्णं जं हितम्‌ । पित्तजे तिक्तकत्ुतशीतं नं हितम्‌ । अप॑स्कृतं शीतं शुतसीतं च निषिद्धम्‌ । अच्रोच्यते- “वाहसादकर्‌ -छेष्मस्त्यानत्वापादक तथा. | पित्तवातावरणक्ररंकफनबातज्वरे. हितम्‌ ॥ तृष्णाकरं च दौषाणां सोतसां कठिनंत्वङ्कत्‌ | शीत आ शुतरीतं वा पीतं स्यदुष्णतोऽन्यथा ॥ पित्तमधमिषोत्थेष्वित्ति । मयविषयोरापि यित्तकनतत्वात्तजन्यज्वरेस्य पित्तनन्य- `

च वक्ष्यमाणमृस्तांदीनि ॥` ५६ ॥ | आर्भज्वरे हि तिक्तकरसः पाचनं तिक्तकंस्य नहूत्वायोणिकगिकं चं मुस्ता तदाह-- |

गस्तापपैटकोशीरचन्दनोदीच्यनागरैः ॥ गृतश्चीतं नकं दद्यास्पिपासाज्वरशान्तये ॥ ५४ ॥ अत्र शुण्ठ्यतिक्ताऽप्यामारायप्तुत्ये ज्वरे पाचनत्वाद्विहितेति श्री बह्मदेवः । थय्य- प्यतिक्ता शुण्ठी तथाऽपि प्रक्षेपणीयत्वात्पाचनीयतेन योगिकत्वाक्तसिमिन्षटद्भादियोगे नागरस्य प्रक्षप इति । चन्दनं रक्तचन्दनम्‌ । अविंशेषोक्तो च सव्र चन्दनं रक्तच- न्दनं गृह्यते । उदीच्यं वारकेम्‌ 1 यदप्सु शतशीतासवित्यदिना शृतंरीतमेव तत्क व्यम्‌ ॥ ९४ ॥ | | प्चविभकषायकेल्पनायां शुतंशीतकषायेऽपेशतस्यावेश्यभन्तर्मावान्वज्वरे च कषो- यनिषेधात्टद्धादेरपि निषेधः स्यादिलाशङ्क्य इन्द; स्वनिमितगाथथा सिद्धान्तं कुष्त-- | नि पादशिष्टः कषायः स्याः षोटदगुणाम्भसा ॥ कथितोऽ्तः षडङ्कादिने निषिद्धो नवजञ्रे ॥ ५५५ ॥ ` पादरिष्टः पोढरागुणाम्मप्ता . कथितो यः स्त कप्रायो सुख्यत्वान्वज्े निषिद्धो न त्वभञजुतषडङ्गादिरमुख्यत्वात्‌ । अत एवाऽऽह चक्रः

. प्रकिष्यात्यथा भ्याचक्षते । उ्वरितोऽहितमश्षीयाययप्यस्यारुतिभेवेत्‌ । अयुज्ञानस्य

त्‌ । गुवैमिष्फःयकाडे च ज्वर ना गरोऽचात्कथंचन सकृत्‌ 1 यतो भुक्तं मोजनं त्य ` नाहितमायुषे वा सुखाय वा तुशब्दस्य निपातस्यानेकार्थत्वाद्रेति भवत्येवेषा म्याख्य

स्वरितो हितमिः ' हितमेब्रनेकम्रकाराभिः कर्पनाभिमुखभ्रियं कृत्वा रचितुप््य्थं न्वरितोऽश्रीमात्‌ ।

पाधनग्यिरिक्तकल्पनोपयोम्यतवं तन्मे साक्षात्क्पनोप्र्ोज्यतं

वा! न चेह प्रादशिषटटकषायनिषेषेनाष्टमागावशेष्टकषायस्य स्वरपतदेवां प्रसङ्गो येन ` परादाशिष्टकषायो दोषावहमुख्यभेषजोपरक्षणम्‌ । तेनाष्टभागिष्टकषायस्वरप्रादरेरपि

निषेधा बोद्धव्या ख्पोरधे्चतषडज्गादे विघानसमर्थना्षम्‌। एवविधायां सषटौ का त्रा कथा गुरुतमाष्टमागरिष्टकषायस्वरसा दिविभानस्य । अत एव इृद्धसुश्ुतेम न दयात्तत्र मेष- जमिति सामान्येनैव न॒क्ज्वरे मेषजनिषेषः कत इति ॥ ५९ ॥ नवज्वरे सामरसदोप्रे रस्नाटृष्टावरूचेः स्यात्तस्याः म्तीकारमाह- अरूचां मातुटुङ्गस्य केसरं साज्यसेन्धवप्र ॥ `

धातीदराप्षासितानां वा कल्कमास्येन धारयैत्‌ ।॥ ५६ ॥

अज्य ध्रतेम्‌ | ९६ ॥

उ्वरितप्यारचावपि हितमोजनं नियमय्राह--

ञ्वरितो दितमश्चीयायदप्यस्यारुधिभेवे अन्रकाटे ्यथुञ्ञानः क्षीयते भियतेऽपि षा ॥ ५७ |

अस्यायमथः । यद्यप्यस्यारचिः स्यात्तथाऽपि ज्वरितो हितमेवाश्नीयदेनेत्युमयश्रापि नियमः । सिद्धे हि विधिरारम्यमाणो निग्रमाथैः । त्त्र हि द्विनन्ते भोजयेदित्यनेन पुजिक्नियाऽप्डुक्ता । हितमप्युक्तमेत्र । अत एवाभोजनाहितमोजनैदोपिं वक्ष्यति ॥ अन्ये त्रस्तो सत्यां हितस्यारिलुमप्रततिमामरनादगिदान्दं मिकरक्रमेण योजायित्ना ननं च

लयतरतणटक्पेः । अस्यां व्याख्यायामुत्तर छोकोऽपि नाहितप्रतिषेषायन्यथा व््रास्या-

यद्यहिताथमुपदेशः स्याक्कि तु हितस्येव सवैचोपदेशः। अथावस्ार्या तु तदपि हितमिति वेत्तहयहितमिति व्याङतं तस्पाद्धितमेव कद्पनाविधिभिसैलर्मनःप्रियं चथा स्यात्तथाऽ- भीयात्‌ । तथाचोक्तं सातल्यादिति । एवं ॒तत्तर-छरोकोऽप्यदितप्रतिषेषायैव युज्यते ।

अथ उद्धणन्धाख्या-स्दाम जीणेउ्ररितस्यारुचावपि एहतमीननोपदेशमाह-- दिः । अस्य नीीज्वरिणो पदि हितभोजने कथंचिदरनिः स्यात्तदा

तथाच~'श्रातद्यात्स्वाद्रमावाच् पथ्यं द्वेष्यत्वमागतम्‌ ॥ कर्पनाविषिभितेसेः मरियते गमयेत्पुनः ईति ॥ १६. ङ. क्रे निर्दा ।

कमः (त ध व,

१९ `

` २९ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [१ प्रथमो-

तस्मादेवंवरिधमपि कृत्वा ज्वरितोऽशीयादित्याह-अन्रकाछे ह्भञ्जान इत्यादि। अग्ये त॒ यद्यस्य जी्न्वरिणोऽरूनिः स्यात्तदाऽहितमप्यश्नीयादिति व्याख्यानयन्ति । ननु यद्यू पत्यामहितमोजनं क्रियते तहि गुर्भिष्यन्यकटे ेवयाचुत्तरोक्तछोकेन सह विरोधः । स्यम्‌ , अहितस्य पातल्यपतेवननिराकरणाथं गुवमिष्यन्यकाछे चेत्यादि ` छक इति ॥ 4७.॥ १ न. कि तदहितं यत्र मोज्यमित्याह--

गुवेभिष्यन्यकारे च ञ्वरी नादयात्कथचन ॥ न तु तस्याहितं भ॒क्तप्रायुषे वा सुखाय वा ॥ ५८ ॥ अभिष्यन्दि दोषधातुमरस्रोत्तां ैदजनकम्‌ । अकटेऽतीतेऽप्रपते ग काठे । कथचष कदाचित्‌ ॥ ९८ ॥ अन्नरकारं दशेयति--

ज्वरितं ज्वरयुक्तं वा दिनान्ते भोनयेष्टघु ॥ छेष्पक्षयविदृद्धोष्मा बखवाननटस्तदा # ॥ ५९ ॥ दिनान्तेऽपरह्व ॥ ५९ ॥ ` हिति दूतो हेतोररविः स्थादिलयाह-- सातत्यात्खाद्रभावा पथ्यं दवेष्यत्वमागतम्‌ ॥ करपनाविधिभिस्तस्तेः भियतवं गमयेत्पुनः ॥ ६० ॥ ` सातत्यात्सततोपयोगात्‌ । खाद्धमावात्स्वादुरमीष्टो रससतस्याभावात्‌ । स्वाद्रएि द्रव्यं सवेदोपगरोगादप्रियं स्यात्‌ । अस्वादु तु प्ुतरामप्रियम्‌ । उक्तहेतुम्यां यदि पथ्यं द्वेष्यं स्याचदाऽपि तदेव पथ्यं कल्पनािषिभिः कल्पनाप्रकरिसेतेभतैः खरसा- = दिभिः सूदशाख्ञोक्तेश् युषरसपानकादिमिरातुरस्य प्रियत्वं नयेत्‌ । अहितनिवृत्तरफि चिकिप्पितत्वात्‌ ॥ १० ॥ नवज्वरे निषिद्धान्याह-- परिषेकान्पदे हाथ सेदान्सशोधनानि च ॥ दिवास्वप व्यवायं च व्यायामं रि्चिरं जरम्‌ ॥ क्रोपमवातभोल्यानि वजयेत्तरुणज्वरी ।। ६१ ॥ परिषेकान्प्रदहांशरलयत्र परिषेकावगाहांशेति पादं केचित्पठति व्याख्यानयति च ॥ ` परिषेकः प्रपेकः। अवगाहो जल्प्रणकटाहादौ निमजनम्‌ 1 अवगाहनिषेधात््ञाननिषेषो

# ` *सपुस्ते -दोषभातुमलाम्मोऽन्नवाहिलोतोमुखामि यत्‌ । सुते छिम्पा पैच्छिल्यादमिष्यन्ड यत्‌ । सुक्तः छिम्पाति पेच्छिल्यादमिष्यन्दि , वदस्मे ˆ इयभिकमत्र ॥ : ` `

~~~ ----------------------- कामि पोषि

१. स्तथा ६.९५

[ज

ज्वराधिकारः ] = हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। - ` २१

नोद्धन्यः 1 खेहानिति सेहपानमम्यङ्क च । पंशीधनानि वमनादीनि । सशोधनानी- `

तलत्र ज्वरे निषिद्धमपि सरंनिषातज्वरे मरगेव भज्ञाप्रबोधना्थं मागंविरोधनार्थं च धृमा-

ञ्जनावपीडमानुटुज्गरसगण्ड्षादिपंशोधनं व्रद्धवेद्यन्यवहाराच्छाख्रान्तरोक्तत्वाच प्रयु-

ज्यते । मोज्यानि गुरूण्यत्र । यदुक्तं सुश्चतेन-- सारवन्ति च भोज्यानि वनेयेत्तरुण-

ज्वरीति 1 सारवन्ति लिग्पगुषूणि ॥ ६१ ॥ व पारिपेकारिसेवनया किं स्यादिल्याह-- “

ओ षच्छदिमदो खौ रमस्तृष्णा ह्रोचक ॥। आसरोत्युषद्रवानेतान्परिषेकाद्विसेवनात्‌ ॥ ६२ ॥ एतु परिषेकादौ यथार्ह ज्ञेयम्‌ । हारीतेन तु प्रत्येकमेव दुषणमुक्तम्‌-- ` ` ` ^व्यायामाउन्वरसंवृद्धि््यवायातस्तम्भमुछनम्‌ ॥ क मरणं पानतः सेहच्छर्दियृखी मदोऽखविः ॥ ` न गुवैन्नभोननाच्चापि विद्टम्भो दोषकोपनम्‌ ॥ श्ीतवारिकषायाच्च दोषविष्टम्मनाऽहिते.॥ अ्चिप्तादः खरत्वं च खो तसां वातवधैनम्‌ ॥ 93. तस्मादामन्वरे स्वाचिषवत्परिवजेयेत्‌' इति ॥ १२॥ ..';. नन॒ कियन्तं कारं यावत्तरणे ज्वरे परषिकारि न कतेव्यसित्याह-- आसप्घरात्रात्तरुणं ज्वरमाडुमनीषिणः ॥ मध्यं चतुदश तु पुराणमत उत्तरम्‌ ॥ ६२ ॥ आसभ्रात्रादिति । पप्रा म्याप्य । अमिविधावयमाङ्न मयीदायां निराम- न्वरकालत्वेनाष्टाहस्योक्तत्वात्‌ । तरुणमव्यथमामम्‌ । पुराणं जीणेम्‌ । यदुक्तं नातू- ` कृणे--नीणेस्रयोद शे दिवस इति । ॥ि “भिसप्ताहे व्यतीते तु ज्वरो यस्तनुतां गतः 1 छीदाथिसादं दुरूते स जीणैन्वर उच्यते ॥ च हृति तच्रान्तरमतिजीणोमिप्रायेणोक्तम्‌ । मध्यपराणयोप्तु प्रसङ्गादिरोक्तिः ॥९३॥ अथ दोषस्य प्तामतां मतिपाद्य निरामतां प्रतिपादितं पक्षरक्षणमाह-- रदो ज्वरे लघौ देहे भचचरेषु परखेषु च | ` ` परं दोषं विनानीयाज्ज्वरे देयं तदौषधम्‌ । ६४ ॥ गदौ मन्दीभूते । मान्यं च स्वरप्याऽऽमरते क्षीणे सरोतति शद्धे पुमः कोष्ठगते चोष्मणि भवति । प्रचरेषु प्रकर्षेण चटेष्वविबद्धेष्वित्यथेः । मेषु वातपित्तकफडादा- दिषु । पक निरामम्‌ । दोषमित्यनेन दुःखकवत्वाच्छकृदादयप्युच्यत्‌ इत्याहुः । देयं कदोषधमिति । तस्मिन्कारे दानार्हमोषधं चात्र शमने शोधनं वा । तदा पाचनस्य

। +

` ने

[ १ प्रभमो-

-ष्र स्याख्याकुमुमाबख्याख्पदीकासमेतो

` तिरामत्वेनाहत्वात्‌ । तत्राल्पदोपे स्वघ्थानाचखिते$्पवड्स्य श्मनघ्र्‌ । प्रमृते च दोष स्वस्थानस्ये बरप्थस्य शनोधनपिति । यदुक्तं दोषाः क्षीणा कयितव्याश्चछिताथ श्वम ` पित्याः व्रद्धा निर्हैवैन्या इति ॥ ६४ ॥ ॥ . ज्वरस्य पंतापरूपायाः प्कृतेविज्ृतिरूपं मृदुत्वं पकरक्षणममिधाय रोषाणां प्रृते “विकृतिहपं पकरक्षणमेकीयमतेनाऽऽह-- ` ` ¦ ` दोपपरकृतिवे़ यादेकेषां पकलक्षणम्‌ ॥ ६५ ॥ दोषपषृतिषैकृ्यादिति । ज्वरारम्भकाटे यो तोष्वभावः प्॑रापिपत्तस्यान्यथा- मावात्तदन्यत्वादेकेषां पक्ृदक्षणम्‌ । अन्ये तु भ्रथमाङतिरामरसरमूितानां ज्वरजनन- प्मथौनां दोषाणां कायस्य ज्वरतीशष्णत्वदेहगुरुत्वमदगिवर्धादेरुत्यादनम्‌ । ततो व्िपयेयो वैकृत्यम्‌ । प्रथमाकृतिरम्याम एव । यदुक्तमू--श्रथमां दोषदुष्ठिं तु केचि दामं प्रचक्षते" इति ॥ १९ ॥ त वातिकः सप्नरात्रेण दशरात्रेण पैत्तिकः ॥ -छम्मिको द्रादशाहिन ज्वरः पाकं नियच्छति भुगमम्‌ ॥ ६१९ ॥ | " # तत्र पक्रदोषस्य बख्वतः स्त्थानस्थस्य श्योधनस्याविधने दोषमाह- . प्रको निहतो दोषो देहे तिषठन्महालयप््‌ ॥ रिषमं वा ज्वरं इयाद्ररग्यापदमेव बरा | ६७ ॥ पक्तो खङ्घनस्ेदनतिक्तम्ुपानपेयादिना स ॒पन्येवमूतो भूयान्दोषः शोधनविषयो म्द्रतीति । अनिद्धतो . वमनारिनाऽनिःत्रसिः.। प्रहात्ययं विषमं चातुर्थिकं विष्रमस्य ` त्येव मह्मयगत्वादिति गदाधरः । महात्ययं गस्मीरमिति कारिकः । ननु मूया- ` -न्दोषो विषमन्वरं कथमारमभते दोषोऽल्पोऽदहितपंमूव्र इत्यनेनाश्पदोपरस्येव विषमन्वर्‌- कारणत्येनोक्ततवात्‌ । मेवं, भूयसोऽपि देोषष्य छडघनादिभिर्पक्षीणशषक्तित्वादिति गदाधरः । भहितप्तमत दृत्यनेन तत्रापर ,मूयत्र. एव दोषस्य ॒क्िमन्वरकारणत्वमिति क्रातिकरः । ब्हव्यापदं बरक्षयम्‌ । बं त्रिविधं काठकं युक्तिक्रतं सहजं च । तस्य ` च्िविधस्यापि व्यापद त्यप्रन्नतां करोति ॥ ६७ ॥ 1. दोषपाकं क्षणतः प्रतरिपादेकीयमरतेन कढतः प्रतिपादयन्नाह ` सपरात्ात्परं केचिन्मन्यन्ते देयमोषधम्‌ ॥ दक्रराजात्परं केचिदातव्यमिति नििताः ॥ ६८ ॥ मप्रात्रादेव प्रं दरशदिनपयन्तमोषधं पाचनं देय दाना. केविनान्यन्ते. न प्रष्ठ ग्रत्रादत्रीर्‌ । तथाचोक्तपू-

ति ॥ ६६ ॥

कृ. धृ. क्रोऽप्यति

१.१

उ्वराधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। . ` भ.

संसाहितरतोऽसठषे तामे स्थोत्फचनं ज्वर ईति ॥ नमु सप्तरतरादृरध्वं ल्वैरस्पं ` ` गिरामत्वात्किमर्थं तंत पाचनम्‌ । यदुक्तं हरिशन्दरेण---अशह निरामश्वरख्क्चण अन्ये तु--“सप्तहिन तं पच्यन्ते सकप्तधातुगता मखः ` | निरामैश्वाग्यतः पक्त ज्वरः श्रयोऽषटमेऽहनि ” ॥ | उच्यते । द्विविधा हि तामता। एका दोषस्य तैरुणत्वरूपाऽपरा रसस्य मुखवे- रस्यतृष्णारीचकादिटेक्षणा । त परथमाऽष्टहादपेर्वि । यदुक्तम्‌--प्ताहेन तु पच्यन्ते ` इत्यादिना । अपररा पनर्टाहात्यरतोऽप्यनुवतेते । तत्र च पाचनं दीयत एव । अत- ` एवा ऽऽह सश्चत | | “हदो ष॑स्य मन्दाग्ने: सक्तराचात्परं न्वरे । लङ्घनाम्बयंवगमियैदा दोषो ने पच्यते ॥ तदा त भुखवेरस्यतृष्णारोचकनारनेः1 ` कषायः पाचौहयेन्यैरधैः समुपाचरेत्‌ ” इति। ` यदयेवम्‌---““न्वारितं षडहेऽ्तीति ख्ष्वन्नं परतिमोनितम्‌। ` पाचनं शमनीयं वा कषायं पाययेत तम्‌ ‡ 1 इति चरकवचने 1 तथा- “पाययेदातुरं प्म पाचनं सप्तमे दिने । शमनेनाथवा दष्टा निरामं तसु पाचरेत्‌ ” ॥ ^ इति च तन््ान्तरे परपताह एव पाचनोपदेशः कथं न विषृष्यते । उच्यते १ पुवेश्छोकस्य तावदयर्मथेस्तात्पयोश्चकरेण म्यायातः । षडहेऽतीत. इति पपतम रिनि रष्वन्न प्रेतिमोनितमषटमे कषायं पाययेदिति 1 उत्तर छछोके चोत्पाददिनत्यागेन गणनख ` समाधावमुक्तवान्कांतिकः। यथा सश्चतोक्तघ्यरर्परिहारकार एव बस्िदानदिनं लक्त्या चरफेण द्विगुणः परिहाश्काछ उक्त इति । पित्तज्वराभिप्रायेण सप्तमे दिने कषाय्रेषे- रित्यन्ये । | उक्तं हि-- “पैत्तिके वा ज्वरे देयमलपकाडपमत्थिते ) अचिरज्वरितस्यापि देयं स्यादोषपाकतः” इति । पेत्तिक इद्यारि । अश्यार्थः । पैत्तिकं ज्वरे पतते तेजपेवं शीघं ज्वरः पाकमागच्छती- त्यल्पकारसमुष्थितेऽपि यदोष्धं देय दातव्यं स्वेत्ेयमिति पिण्डर्थः । वादान्दाद्रा- तैश्टेष्मादिन्वरेऽपि दोषपके सत्वोषधं देयम्‌ । उक्तच--“यदा वातहाक्रन्मघक्चंवो दारप्रवपतनेम्‌ 1 अभिरन्वरितस्यापि तदा शमनरोधभम्‌ "' इति । दशराजात्पर केचिदातग्यमिति निधिता इति । दरारच्ात्परं रोषामतारसाम-

. २४ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- ` [ १ प्रथमो~

तयोः सर्वथा निवृत्तत्वादोषधं शमनं रोधनं षा , दानाहमिति केनिद्यवस्थिताः । यच्च॒ ` ज्वरितं षडहेऽतीत इत्यादिना तथा- “प्ताहात्परतोऽस्तन्पे सामे स्यात्पाचनं ज्वरे । निरामे शमनं स्तम्धे सामे नोषधमाचरेत्‌ | इत्यनेन च सप्ताहाद्ध्पमेव रामनं विहितं तत्र सामताया अस्पत्वेन निरामत्वं मवे तत्समायेयम्‌ । किंवा यत्र दोषाणामनतिवबरद्धत्वात्सपताहेनैव रसामताऽपि निवृत्ता तप्र तच्छमनं प्रत्येतव्यम्‌ । अन्ये तु सप्ताहादृष्य दरादिनपयेन्तं पाचनमेव दशदिनादर््व तु कमनमिति योग्यतयाऽखापि विरोधसमाधाना्थं व्याख्यानयन्ति ॥ ६८ ॥ ` संप्रति सत्ताहात्पुवं कषायद्रव्यज्तं "पाचनं कषायमपि निषेधयन्नाह-- न कषायं प्र्ष॑सन्ति नराणां तरुणञ्वरे ॥ कषायेणाऽऽकुटीमुता दोषा जेतुं सुदुस्तराः ॥ ६९ ॥ कषायमिति कषायद्रन्यक्ृतपाचनविषयं शामनस्यातिप्र्तक्तत्वात्‌ । आकुखीभूता इति । इतस्ततो भृशं मुताः ॥ ६९. ॥ निषेधोऽयं कषायकषायस्य न सामान्यतः स्वरसादिकषायनिषेध इत्यत आरह- न तु कल्पनमुदश्य कषायः प्रतिषिध्यते ॥ यः कषायः कषायः स्यात्स वज्येस्तरूणज्वरे ॥ ७० ॥ कर्पनमदिश्य खरसकस्कादिरूपं कस्पने.रक्षीकृत्य । कषायस्याऽऽमख्कादेः कषायः सखरसादिः । कषायद्रग्यकृतखरसादिनिषेधेन मधुरादिद्रव्यक्रतखरसादीनां दानप्रयोग- प्रसङ्गो नोद्धावनीयः । यतो विहितषडङ्गदेसिक्तप्य कषायांश्च विवनयेदित्यनेन सम~ ` विरोधस्राधनार्थं चरके कषायकषायवचनं न त्वविहितस्वरसादिविधानाथं स्वरसादिगुर- मेषनस्य नवज्वरे दोषकर्तत्वात्‌ । यदुक्तम्‌--भेषनं ह्यामदषस्य भूयो ज्व्यति ज्वर्‌- मिति । यदेवं, कृषायेतरकषायस्यापि दोषकतत्वात्कषायकषायनिषेषः किमयम्‌ । उच्यते 1 विरेषेण दोषकतत्वह्यापना्थम्‌ 1 यथा ज्वरमाजनिषिद्धस्य मेथुनादेस्तरण - ज्वरे निषेधः ॥ ७5 | ननु कषायकषायकरणे को दोषो येनाप्तो निषिध्यत इत्याह-- दोषा बद्धाः कषायेण स्तम्मभित्वात्तरुणज्वरे ॥ स्त॑भ्यन्ते न विपच्यन्ते कुवेन्ति विषमज्वरम्‌ ।। ७१ ॥ बद्धा इत्यनुबद्धाः सानुबन्धा इति यावत्‌ । विबन्धस्थाः सतम्यन्त इत्यनेनेवोक्त- त्वात्‌ । स्तम्मित्वादिति स्तम्भनखमावत्व।त्‌ । उक्तं हि--कषायः स्तम्भनः श्रीत इत्यादि । स्तभ्यन्त इति ! प्रबला भवन्ति । न विपच्यन्त्‌ इति । चिरेणापि पसं न विपच्यन्ते । चरे त्वस्य -छोकस्य स्तम्यन्त इत्यादिकमेव पृवीधेम्‌ ॥ ७१ ॥ | ५ | १ च. ब्रद्धाः। च. स्मितास्तर । ३ च. क्षेभ्यन्ते।.

`, . ज्वशधिकारः] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २५ नवज्वरे तथा शोधनमपि निषेधबन्नाह-- ` ति पाययेदोषहरणे माहदादामज्वरे तु यः ॥

घननिषेधो दरित एव तथाऽपि महालय त्वप्रतिपादना्थं प्र॒ पुनरुच्यत इत्य- षः ॥ ७२॥ ॥

शोधनं शमनं च येनं सेव्यं तानाह--

स सुप्तं कृष्णस तु कराग्रेण पराग्रशेत्‌ ॥ ७२ ॥ रोषहरणं संशोधनम्‌ । पराखशेदिति स्ए्ररेत्‌ । यदपि खेहं संशोधनादि चेत्यनेन पूर्व शो दो

पीताम्बुठंडयितः क्षीणोऽजीणीं भक्तः पिपासितः ॥ न पिविदोषधं जन्तुः संश्ञोधनमयेतरत्‌ ॥ ७३ ॥ पीताम्बुः सद्य एव परीतोदकः । छङ्पितः सुखङ्धितः । अजीर््यपरिपक्रमोजनः । * ° मुक्त इति मुक्तवान्‌ । कतरि क्तः । प्तय एव कृताहार इत्यर्थः । पिपापितस्तृष्णातुरः | अथङाब्दः समुच्चये निपातस्यनेकाथेत्वात्‌ । रामम चेतरदि्य्भः ॥ ७३ ॥ निषिद्धशोधनस्यापि इुबेस्याऽऽवस्थिकं रोधनमाह--

रोगे शोधनसाध्ये तु यं विद्याहोषदुषेरम्‌ ॥ तं समीक्ष्य भिषह्कयादोपपच्यावनं रदु ॥ ७४ ॥ दोषदुर्मरमिति । दोषाभिभबेन दुर्बम्‌ । एवंभूतस्य दोषो हर्तव्य एव दोषहरणे-

नैवास्य बर्टामोदयात्‌ । यस्तूपवासादिषशो न तस्य दोषहरणमत एषोक्तं समीक्षयति । दोषप्रच्यावनं शोधनम्‌ । मरद्धिति । मृदुवीयं चतुरङ््टादिकृतम्‌ ॥ ७४ ॥ अपरमपि दुषरस्याऽऽवस्थिकं शोषनमाह--

चे दोषे मदौ कोष नेक्षेता् वटं रणाम्‌ ॥ अव्यापहुवेरस्यापि शोधनं हि तदा भवेत्‌ ॥ ७५ ॥

नेक्चेतात्र बछमिति । अचरास्यामेवावस्थायामनकिछानिकरत्वाच्छोधनस्य बलं नास्तीति नपिक्ष्यम्‌ । बरं कुतो नपिक्ष्यमिल्यत उक्तमव्यापदिति । अल्पदोषमितयन्ये । स्वयमेव दोषाणां प्रवृत्युन्मुखत्वाच्छोधनमस्पदोषं भवतीत्यथैः । यच्छोधनं दष्टफटत्वाच्छरटादि - ग्यापत्तेरजनकमिति तु गदाधरः । तदेति । तस्यामवस्थायाम्‌ । हि यस्मादर्थ ॥७५९॥

भेषज्यद्रग्येषु कषादिमानपरिच्छेदाथं पठ्व्यवस्यामाह-- दिचलारिंशता मापेरष्टादश्निवद्वकैः ॥ ` पलं द्वाद श्रवद्धं स्यादुज्ञाषद्रुसमन्वितेः ॥ ७६ ॥

सुश्रुतमानाविरि

अस्यायमर्थः । अष्टादशमाषगुडकैः कृतो यो मापकसेद्धिचत्वारिंशता मिरित्वाऽधि-

1

कत्वेन षड्गुच्रान्वितैः कस्यचित्तच्रस्य पर(म्‌॥)बद्धक इत्यत्र खार्थे कः । तदैव च पं विशिष्टमि

त्याह-द्रादश्वद्धमिति । द्वादरामाषगुडकैः कृता ये माषका

कः

२६ व्याख्याढुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ १ प्रथमो- रतुःषथ्ा बद्धं सौश्रतं पटं मवति ! अयं तात्पथीर्थः । अष्टादशामाषगुडकेः कृता ये ्विधत्यास्दन्माष्काले तु द्वादशमाषगुडकेमाषकं कृत्वा विभक्ताः परिशिष्टषण्मापगुड- ककरतमाषकिशचत्वास्थितेकविंशातिमाषर्पेः सह विषष्टिमाषका एकमाषश्च यूनो गुजञपेन पूते । अतएवाऽऽह वकुलकरः सूश्ुते षटूक्तिकं माषकं चरके ह ततो वियणं व्याच । चक्रस्तु सोशरुतं पञ्चरक्तिकं माषकमिच्छति । यदाह स्वसंग्रहे- 'द्रा्रिरान्माषको मिथ्रकस्य तु तेः पटम्‌ । अष्टचल्वारिदाता स्यात्स॒श्चुतस्य तु माषकः ॥ द्वाद्मिषीन्यमपेश्चतुःषष्या च तैः पटम्‌ । एतच तुलितं पञ्चरक्तिमापषात्मकं पटम्‌ ॥ चरकार्धपलोन्मानं चरके दशर क्तेकैः । मपिः परं चतुःषश्या यद्धवेत्तत्तयेरितम्‌ ॥ तस्मात्परं चतुःषश्या मापकैदेशरक्तिकैः । चरकानुमतं वेयेध्िकिंत्पापपयुज्यते *” इति ॥ ननु चरकस्या्टचत्वारिशता मापकेः परं सश्चुतस्य चतुःषष्या तत्कथं चरकपदा्ध सोश्तं पटम्‌ । उच्यते । चरके द्वाचिशन्माषगुडकरः कृता येऽषट चत्वारिशन्मापकास्ते दवाचिशन्मापगृडकगुणिताः सन्तः परटूबिशन्मापगुडकाधिक्रानि मापगुडकङातानि पश्चदश मवनिति । सुश्रुते द्वाददमापगुञकैः कृता ये चतुःपष्टिमापकास्ते द्वादरमापगुदकरगृणिताः सन्तोऽष्टपटिगुडकाधिकानि मापदतानि सत्त स्युः । इत्थं चरकमानाधं सुश्ुतमानमिति न कथिद्धिरोधः । अन्ये व्वष्टादश्चरक्तिकावद्धतवं मापस्यामिधाय पूर्वोक्तन्याख्याप्रकारे- णापरं मन्थं व्याछ्याय व्यवहियमाणद्भाद्शरक्तिकचतुःषष्टिमापकरूपमेव पटमादूः । गुञ्चापटरन्यूनताऽत पक्षेऽल्सत्वान्न गणनीया ॥ ७६ ॥ पटं व्यवस्थाप्य पटोपक्रमेणेव पाचनादिकपायेष मेपनवारिकाथशेपाणां प्रमाणं निर्दष्ं परिभाषाद्वयमाह-- उत्तमस्य परं मातरा चिभिशाक्षश्च मध्यमे ॥ जघन्यस्य पलार्धेन स्रेहकाय्योपपेपु च ॥ ७७ ॥ सेदकाथ्यो पधेष्िति । सेदकाथ्यरूपाण्यौषधानि स्ेहक्ताथ्योपधानि तेष | रि वौपपं गुडादि ॥ ७७ ॥ ` काथ्यद्रव्यपटे वारि द्विरएगुणमिष्यते ॥ चतुभौमावशिषटे तु पेयं पटचतुएयम्‌ ॥ ७८ ॥ द्विरष्टगुणमिति | पोडरागुणं पटप्थन्तं सेयं तेन पटटाद्वौगपि पोडागुणमेव मलम्‌ ।

४

ज्वराधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | २७

द्‌ प्रानल महाकायग्पाययन्लयज्ञटि नटय ॥ अन्ये त्वधं परित्यज्य ्रखति तु चिकित्सकाः ॥ ७९ | काथत्यागमनिच्छन्तस्त्वष्टमागावगेपितम्‌ ॥ पारपयपदशंन दृद्धवयाः पटद्रयम्‌ ।॥ ८० ॥ | अञ्जलिमिति। पटचतुषटयं दीप्तानटमियादि-छोकद्भयं वेययुक्तयुपदरीकं न्दस्येति कटप्यते । अन्ये त्वर्धं परिलग्येलस्य स्थानेऽन्यर्मं परित्यज्येति पटेऽन्यं दीप्रान- ट्महाकायादितरम्‌ ॥ ७९ ॥ ८० ॥ ॥ पाचनशमनयोवक्तव्ययोरविप्यमाह-- पाययेदातुर सामं पाचनं सप्नमे दिने ॥ रमननायवा दध्र सरम्‌ तमुपाचरत्‌ || < १ | सप्तम दिन इति । आरम्भदिनत्यागेन गणनयाऽष्टाह इतिं फटर्ति । एतच सप्त- रा्ादित्यादिछोकव्यास्याने व्याख्प्रातमेव ॥ ८१॥ सामान्यपृवकत्वाद्विशेपस्य पूर्वं सवज्वरपाचनमाह-- नागरं देवकर च धान्यकं बरहतीद्रयम्‌ ॥ द्यात्पाचनकं पूत्रं सवेञ्वरपु पाचनम्‌ ॥ ८२ ॥ सचैज्वरेप्विति । योगोऽयं दव्यगुणपर्यादोचनया वातकफे ऽतिभद्रकः । व्याधिप्रल्य- नीकतया तु पित्तजेऽपि हितत्वमस्याम्युपगम्य सवंज्वरविषयत्वे ज्ञेयमित्याहुः। व॒हतीद्‌- भामात । बह्ताकण्टक्राया । एवे पर्वे ॥ <> ॥ परिणामप्रय॒क्छमेपनगणमाह-- याधिकरे भवति भेपजमन्नहीनं हन्यात्तदामयमसंशयपाश च ॥ तद्भाख्ृद्धवनितामृदवाऽय पीत्वा ग्खानि परां समुपयान्ति वलक्षयं च ।८३॥। वीयाधिकमिति । भोजनसमये करियमाणौपघापेक्षया वणोत्करष्टम्‌) अन्नहीनमिति हेतुगभविदोषणम्‌ । अच्रहीनं हि भपजमितररसानमिभवादखिटमेव सरोतः प्रतिपद्यते काष्ठं च पम्यगभावयति । अन्नहीन इति पाठान्तरे काष्ठ इति शेषः | बारादीनामभक्ती- पथस्य दुपणमभिदपदयाटादिम्य इतरेऽमक्तविपया इति बीधयति ॥ <३ ॥ अनुखोमानिटः स्वास्थ्यं क्चन्तप्णा स॒मनस्कता ॥ टघरत्वमिद्धियोद्वारश्द्धिजीर्णापधाढकृतिः # ॥ ८४ ॥ सगमम्‌ ॥ ८४ ॥

तधा गह दिग्ध गोरवं तद्िनिर्दियेत्‌ ! योऽनायासः भ्रमो देहे प्रवृद्धः श्वासव्जितः १॥ मः स इति विज्ञेय इन्धियाधप्रवाधक्रः” इत्यधिकमत्र खपुस्तके ।

तणा नोन प णिनत

१ क्र. ख. गृ. ष. वे ज्वरितानां ज्वरापदम्‌ ।

२८ ग्यार्याकुसुमावर्याख्यदीकासमेतो-- [ १ प्रथमो-

मो दाहोऽङ्गसदनं भ्रमो प्छ रिरोरुजा ॥ अरतिर्बटहानिश्च सावरोषौषधा्तिः ॥ ८५ ॥ सुगमम्‌ ॥ ८५4 ॥ भेषजां मेषजाजीर्णेऽत्रस्यान्नाजीर्णे च मेषजस्योययोगे दोषमाह -- ओषधरोषे भुक्तं पीतं च तथोषधं टि शेषेऽ ॥ न करोति गदोपदयं प्रकोपयलयन्यरोगां ध ॥ ८६ ॥ भक्तं मोजनम्‌ 1 एत॑वा्नाम्यवहारोपलक्षणं तेन॒ पानस्याप्यवरोधः । भुक्तमितयस्य तु संबन्ये न करोति गदोपदहाममिदयत्रान्परभीवितण्यर्थौ ज्ञेयः । यतः प्रसतुतत्वादोषधमेव गदोपरामकं युक्तं तेनायमर्थो भेषजाजीर्णे मोजनमोषधमेव गदोपश्चमं न करोतीति । पीतमिलयन्तःपरिमाजंनाभिप्रायेणोक्तं तेन ठेहादयोऽप्यवरुष्यन्ते ॥ ८६ ॥ मोजनप्तमयोपयुज्यमानमेषन्यगुणमाह-- ` शीघं विपाकमुपयाति वलं न स्याद ननां न च मुहुवेदनाभिरेति ॥

प्राग्भक्तसेवितमथो पधमेतदेव ददा घृद्धशिङ्भीरूबराङ्नाभ्यः ॥८७॥)

रीं विपाकमुपयातीति । विदाहः खस्पकाटमस्य भवति । बरं न दिस्या- दिति। चिरं विदाहामावाहं न हन्ति। न च गुहुरबदनान्निरेतीति । आहारा- श्रितत्वामूहुमुहुवीरं वारं वक्वाहदिनं निःसरति द्वेष्यमपि भेषजमन्रावृतत्वान्न वम्यतं इत्यर्थः । परागभक्तसेवितमिति । भक्तादूर्वं॑सेवितमौषधमेतदेवेति प्राग्मक्तास्यमोषए- धम्‌ ॥ ८७ ॥

वातज्वरे पाचनमाह-- ` |

विखवादिषश्चमृखाम्बु पाचनं वातिके ज्वरे ॥

विल्वादिपञ्चमूटं महः्श्चमूरम्‌ । अवचारणाऽप्यनेन क्रियते काथार्थमुक्तपाचनयो- गेन गणर्ूपेणेवावचारणा क्रियते न पुनरगणरूपेणावचारणयेगिनापि गणख्पेण पाच- नकपषायोऽपि क्रियते तेन धान्यपिप्पस्यादिना न कषायविधिः 1 काथोक्तपाचनयोगेन गण्ूपेणाप्यवचारणं केचिदाहुः ॥ ` + 9 6

अथ पाचनममिधाय शमनयोगान्विव्षुः शमनस्य लक्षणमेव तावदाह--

ने शोधयति यदोषान्समान्नोदीरयलयपि ॥ समी करोति यत्क दांस्तत्संसमनयुच्यते ॥ ८८ ॥

न शोषयति यदोषानिति । दुष्टन्दोषान्यदेहान्न निःसारयति । एतेन रोधनं ज्यवच्छिनत्ति । समान्नोदीरयत्यपि । अहुष्टानपि दोषान्यदवुद्धया न विमारमी करोति । अनेन पाचनाव्यवच्छेदः । पाचनं हि दोषन्वृद्धया किमार्मगानपि करोति यथाऽथिः स्थास्यां जख्तण्डुलादीनि विमार्मीकवैन्पचतीति । न कोपयतीति कचित्पाठः स॒ च न्‌

ज्वराधिकारः] दृन्दमाधवापरनामासिद्धयोगः। २९

संगतो नोदीरयतीत्यनेन प्नरुक्तत्वात्‌ किंचास्मिन्पाठे रोधनन्यवच्छेदाय पदान्तरं मग्यम्‌ ॥ ८८ ॥

इदानीं प्रथमं वातज्वरे संशमनमाह- किराताब्दामृतोदीच्यवृहतीदयगोक्चरेः ॥ सस्थिराकटस्चीविन्वैः काथो वातज्वरापहः ॥ ८९ ॥ किरातं किराततिक्तकम्‌ । अब्दो मुस्तकम्‌ । अमता गुडूची । उदीच्यं वारकम्‌ । ` स्थिरा शाच्पि्णी । कर्ली प्रभिपणीं । विश्वं दण्डी । विश्वस्याने कविद्धिस्व इति पाठः । वरद्धवेद्यव्यवहाराहूग्यस्य कनीयसीं . मावामर्धपटानुरूपामपादाय षोदङ्ञ-

गुणेनाम्मप्ता निष्काथ्य चतुभागावरोषं कषायः कर्तव्यः पाचनशमनक्राययोरेव सवत्र ॥ ८९. ॥

पिष्परीसारिवाद्राक्षाशतपुष्पाहरंणभिः ॥ करत. कषायः सगुडा हृन्याच्छसनज ञ्वरम्‌ । | ९० || सारिवाऽनन्तामृटम्‌ । द्राक्षामावे सवत्र गम्भारीफटं ग्राह्यम्‌ । हरेणका रेणकम्‌ ! सगड इति ! गडोऽच प्रक्षेपः स च शाच्लयक्लया कथनीयद्रव्य पक्षया पादिकः! यद्‌- त्तम्‌--“श्ितोपटगुडक्षाराः सामान्यांरप्रकल्पनाः'' । अस्याः । सामान्यमुत्सरमपिद्धं पटतनिकपाधपटसरूपं क्राथ्यद्रव्यमानं यत्तस्यांरेन चतुभोगेण प्रकस्पना येषां ते तथा । पितोपदादयश्चावोपक्षणं तेन मध्वादिग्रक्षेपोऽपि पादिक एव ज्ञेयः | अत एवान्यत्र -सामान्येनोक्तं प्रक्षेपः पादिकः काथ्यादिति । अन्ये समानेषां प्रकल्पनेति पठित्वा परक्षेप्यं कपंमाहः । समानेति चरणेसमाना । अन्यत्राप्युक्तम्‌-““मात्ा क्षोद्रघरतादीनां सेटकाथेषु चृ्णवत्‌?' इति । दृद्धवैययग्यवहारस्तु प्रायः पच्चषण्मा(मा)षकग्रक्ेपेण । एवं सषेत्र 1 श्वसननं वातनम्‌ ॥ अथ उदट्णव्याख्या--पिप्पल्यादिद्रव्यपटमदकषोडराभिः पटेरुत्ववाथ्यं चतुमा गावश्ेष्ठं पचत्यं ग्ररीत्वा गडकपेसंयक्तं पाययेत्‌ । तथाच--'""भपनात्पाडशगुण जड क्राथ्य पछ मतम्‌ | चतुर्भागावशेष तु पेयमेवं सुखाथिनाः' इति । काथ्यद्रव्यस्य यत्पटप्रमाणं तदुत्तमाङ्गानाम्‌ । तथाचोक्तम्‌-- “उत्तमस्य परं मात्रा विमिश्ाक्षेश्च मध्यमे । जघन्यस्य. पलार्धं च खेहक्राथ्योषधेषु च” इति । टद्धेचाश्च मध्यमप्रमाणेनाष्टौ शरावानुदकस्य प्रकषिप्याष्टभागावशेषितं शरावमेकं गृह्णन्ति शेषं सममेव व्याचक्षते गुडावापमपि दइृद्धवैया न मन्यन्त इति ॥ ९० ॥

३० ` व्याख्याकसमावस्याख्यटीकासमेतो-- ` [ १ प्रथमो-

गडवीसासिवाद्राक्षारतपष्पापएुननेवाः ॥ सगडोऽयं कषायः स्याद्रातञ्वरविनाशनः ॥ ९१ ॥ सुगमम्‌ । “शुड्च्याः स्वरसो आहयः शतावयाश्च तत्तमः । गडप्रगाढः रामयेत्सयोऽनिटक्रतं ज्वरम्‌ । ठातदशीतं कषायं वा शुड्च्याः पेयमेव तु ॥ दमं बः गोक्चरकं पाठा पादावरेषितम्‌ | राकेराघतस्यक्त पिबद्वातस्वरापहम्‌ ॥ तच््रान्तरस्थेते प्रयोगाः शकेराघतप्यक्तमच क्राथ्यद्रव्यपादांरीन रकंरापघ्रतावाप ˆ“ कृर्वव्यः | गडस्य राकरावरतयोश्च संयोगशक्तरचिन्त्वात्‌ । उक्तं च--““कऋषयस्त्वेव जाननिि योगसंयागजं फलम्‌ इति । यद्य्यवं तथाप हृद्धवेद्या गृडप्रक्षपन मन्यन्त इति बह्मदेवव्याख्या ॥ ९१ ॥ द्राक्षागड्चांकाहमसंत्ायमाणाः ससारवाः ॥ निष्काथ्य सगडं काथं पिषद्रातज्वरापहय्‌ ।॥ ९२ ॥ कारमयं गम्भारीफल्म्‌ । सगडमिति । काथोपरे कषप्रमाणस्य गृडप्य पश्चाच शेपः । अविरोषेणोक्ता अप्यमी योग। ज्वरे दोषांरावङविकर्पनाः परिकल्प्य रसवी्य- विपाकादींशच द्रव्यस्य निूप्य सुन्ञेन भिषजा विशेष एव योजनीयाः ॥ ९२ ॥ इति वातज्वरचिकषित्सा ।

पित्तज्वरे पाचनमाह- सक्षोद्र पाचनं पेते तिक्ताब्देन्द्रयवैः कृतम्‌ ॥ ९३ ॥ ` सक्षोद्रमिति । क्षोद्रमचर प्रक्षेपणे । तिक्ता कटरोहिणी ॥ ९३ ॥

५

पत्तिक ज्वरे सरामनमाह-- लोधोत्पटागृतापदसारिवाणां सद्र्करः ॥ काथः पित्तज्वरं हन्यादथवा पटोद्धवः ॥ ९४॥ अथवा पपैटोद्धव इतिं । अयमपि काथः सशर एव ॥ ९४ ॥ दुराभापपटकपरियङ्भूनिम्बवासाकटुरोदिणीनाम्‌ ॥ जटं पिवेच्छकेरयाऽवगाढं तृष्णास्पित्तज्वरदाहयक्तः ॥ ९५ ॥ प्रियकः म्र्िद्धः । मूनिम्बं किराततिक्तकम्‌ । किरतिति लोके । नरं काथः । 1

१६. रायत्त्‌ ।

ज्वराधिकारः ] इृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ३१

शकंरयाऽवगाढमिति । सिततराकरय.ऽतुगतं तेन प्रक्षेपविधिनैवाच शकरा 1 चक्रस्तव- वगादमित्यमिधानास््रकषेपमानाधिका शकंरा सम्यङ्माघुयौर्थं देयेत्याह ॥ ९५ ॥ परोख्यवनिष्काथो मधुना मधुरीकृतः ॥ तीवरपित्तञ्वरामदी पानान्तद्दाहनाश्नः | ९६ ॥ पधरुना मधुरीदरत इति । यावता प्रमाणेन मघुना मधुरः क्राथो मवति तावदेव ्रेपतम्यम्‌ ॥ ९६ ॥ | | एकः पपैटकः श्रेः पित्तज्वरानिवर्हणः ॥ ' किं पुनयेदि युज्येत चन्द्नोदीच्यनागरैः ॥ ९७ ॥ चन्दनोदीच्यनागरैरिति । चन्दनं रक्तचन्दनर्‌ । अत्र नागरं कटकमपि न पित्त- विरोधि मधुरपाकित्वात्‌ ॥ ९७ ॥ विश्वाम्बुपपटोशीरधनचन्दनसाधितम्‌ ॥ दद्यात्मुशीतटं वारि तृरृर्दिञ्वरदाहतुत्‌ ॥ ९८ ॥ अम्ब॒ वाट्कम्‌ । घनो मुस्तम्‌ । सशीतरुपिति । व्यननादैभिराहितरीतगुणम्‌ |} ९.८ ॥ . पेटामृतधाच्रीणां काथः पित्तज्वरं जयेत्‌ ॥ अमृतरब्देनामता गुदरूचीं । छन्दोनुरोधादधरस्वत्वम्‌ ॥ ्राक्षारगबधयोश्ापि कारमयेस्याथवा पुनः ॥ ९९॥ रग्रधः पुव्णीटः । अस्य चरके फ्व्गे सश्चते च प्रव पाठादन्तःपरिमामने फट वहिःपरिमाजने कुषएादो प्च ज्यम्‌ । कादमयं गम्भारीफटम्‌ । योगद्यमिदम्‌ । जघ द्रयोरपि क्राथं इत्यनुवतते | “गु दुचीपद्मराधराणां सारिवोत्पख्योस्तथा | दाकरामधुरः काथः शीतः पित्तज्वरापहः ॥ अस्यानन्तरं सुशरते तु योगद्रयमिदं पठितं तत्र च टीकाकारः शकरातुषृत्तिभ्या - स्याता तेनात्रपि शकराप्कषपो ज्ञयः। द्रक्षाभयेत्यादियोगः सुश्च पेत्तकफण्वर उक्तः! तथाच--कटृकाविजयाद्रक्षामुस्तपपेटकेः कृतः । कपायो नाशयेत्पीतः श@ेप्मपित्तभवं ज्वरम्‌” ॥ | अत्र योग आरण्वधो नास्ति | यद्यप्यत्र केवटे पित्तव उक्तस्तथाऽपि चकारा कफ नाऽपि गृह्यते ॥ ९९ ॥ ्राक्नाभयापटकान्दतिक्ताकाथं सशम्याकफटं विदध्यात्‌ ॥ प्रापमत्श्रमदादहशोपतप्णान्विते पित्तभवे ञ्घरे च ॥ १०० ॥। ध्‌ | रवनाश्नः । छ । २१. ज्वर्‌प्रहूः। ज । ३ ध. शात्िष । ४. भवेश्प्युक्तं ।

३२ व्यास्याङुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ ! प्रथमो-

स्राम्याकफरमिति । शम्याकः पुवणोद्धु" शम्याकफलटं च प्रक्ष्य कथनीयं वा॥ १०० ॥ | पयुषितं धान्यनलं भरातः पीतं सदाकरं पंसाम्‌ ॥ अन्तदांहं शमयेसषद्धमपि तत्षणादेव । १०१ ॥ पयुषितं धान्यजरमिति। घान्याकक्राथ एव पयुषितः कायं; शीतकषायो वा । रीत- कषायविधिश्च भेषनपटं श्षुण्णमुष्णास्चुचतुष्पदेनाऽ<ऽप्टतं राच्निस्थितं पूतं मह्यमिति । तथाच तत्रान्तरमू--“द्रव्यादापोथितात्तोये प्रतते निशि संस्थितात्‌ ॥ कषायो योऽभिनियाति स॒ शीतः समुदाहृतः । षटूभिः पटेश्तुरभिवां पटिराच्छीतकफाण्ययोः ॥ आष्डुतं मेषजपरं रप्ताख्यायां पलद्वयम्‌" ॥ इति शाखयुक्तिः । मिषनस्तु मेषनार्थपटं जरं पटम्‌ । सञचर्करमिति । रार्क- राऽच प्रक्षेपः । एते सवे एवानन्तरोक्ताः पाच्यकषायश्ीतकषाया दोषादिवटं दष व्ैयन योज्याः ॥ १०१॥ पित्तञ्वरे दाहः प्रो मवत्यतस्तप्प्रतीकाराथमाह-- अम्पिष्टिः सुरीतैवां पलाशतरजेरिरेत्‌ ॥ बद्‌ रीपहटट वास्थेन फेनेनारिष्टकस्य च ॥ १०२ ॥ अम्लं काञ्ञिकम्‌ 1 पडारतश्जैः पटारापट्धवेः । दिहे दिम्पेहाह्यदाहनिवारणायेति ब्रह्मदेवः ॥ | बद्रीपट्धवोत्थेन फेनेनारिष्टकस्येति । बदरीषह्वकल्कस्थकाञ्चिकस्य मथनो- त्थेन फेनेनेल्यथेः । अरिष्कस्येति । निम्बस्य फनिखबृक्षस्य वा द्वयोरपि रीतत्वात्‌ । अच्रापि फेनेनेलनुवतेते । फेनकल्पनामाह । बदरीपद्छवान्काञ्चिकापिष्टान्काञ्चिकपृणमा- जने निक्षिप्य करेण विोडयेत्फेन उन्िठततेन टिम्पेदिति डद्टुणः-॥ १०२ ॥ विदारी दाडिमं खोध्रं दधित्थ बीजपूरकम्‌ ।॥ एभिः प्दिद्यान्ृधानं ठृडदाहातेस्य देहिनः ॥ १०३ ॥ विदारी विदारीकन्दः । दाडिमं दाहिमफटम्‌। दधित्यं कपित्थम्‌} अयं च विधिः प्रायः पुराण एव ज्वरे प्रचरति ॥ १०६३ ॥ उत्तानसुप्तस्य गभीरताभ्रकास्यादिपानं प्रणिधाय नाभी ॥ तनाम्बुधारा बहा पतन्ती निहन्ति दाहं स्वरितं सुरीता ॥ १०४ ॥ पुगमम्‌ ॥ १०४ ॥ वाप्यः कमर्दासिन्यो दख्यन्नग्रहाः श्चुभाः ॥ ` नायेशन्द्नदिग्धाङूग्यो दाहदन्यहरा मताः ॥ १०५ ॥ १क्‌. | क.ब्ुरं। । |

ज्वराधिकारः ] हन्द माधवापरनामा सिद्धयोगः । ३३

सुगमम्‌ ॥ १०९ ॥ ह ह्य बुभ्रा्रसंकाशे शगाङ्कररीतरे ॥ मलयोद्‌कसिक्ते वा स्वप्यात्पित्तञ्वरी नरः# ॥ १०६ ॥ सुगमम्‌ ॥ १०६ ॥ पित्तज्वर्‌ एव जिहातास्वादिगतं पित्तं शोषं जनयति तत प्रतित्रियामाह- जिहाताटगलङ्कोमशोषे भूधि तु दापयेत्‌ ॥ केसरं मातङ्गस्य मधुसेन्धवसैयुतम्‌ ॥ १०७ ॥ छठोम तिरकम्‌ । मूधिं मस्तके । मूभप्रटेपोऽयम्‌ । अच सुश्रृतपाठक्मे श्रीडद्टणा- चार्यो व्यास्याति--“प्यकं मधुकं द्राक्षां पुण्डरीकमथोत्पटम्‌ । यवान्मृष्टानुश्ीराणि समङ्धां कारमरीफटम्‌ । निदध्यादप्मु चाऽऽरोख्य निङ्ापयषितं ततः ॥ ` सषोद्रेण युक्तं पिबतो ज्वरदाहौ प्रशाम्यतः । जिह्वातादगल्छ्ो मशोषे मृधि च दापयेत्‌ ॥ केपरं मातुदुद्धस्य मधुमैन्धवसंयुतम्‌ । दाकैरादाडिमाभ्यां च द्राक्षाखरजुरयोस्तथा ॥ वैरस्ये धारयेत्कस्कं गण्डूषे च यथाहितम्‌ः' । इतयस्मन्सोश्चते पा एक एवं म्यास्यानयन्ति । पित्तज्वरस्यावस्थायां श्नीतकषाय- माह--पद्मकमित्यादि च्वरदाहो प्रश्चाम्यत इत्यन्तम्‌ । समङ्गाऽञ्चछिकारिका वाराह- कऋरान्तामपरे । कारमरीफलमित्यक्तेऽपि कारमरीफर्मजा ग्राह्योऽत्यन्तापित्तहरत्वात्‌ । निदध्याद्धारयेत्‌ । अप्प चाऽऽोञ्येति । अध॑कथितास्ुनि प्रतप्त आलोञ्येत्यर्थः । अथवाऽनुप्णमंपि वार्योषधान्वितं पयुषिते शीतकषायमविशेषात्‌ । ज्वरदाहौ प्रशाम्यते इति । ज्वरश्च दाहश तो शाम्यतः । एतेन ज्वरसंयुक्तो दाहः प्रशाम्यति ज्वरं विनाऽपि यो दाहः सोऽपि ्चाम्यतीत्यभैः । पित्तज्वरेऽवस्थायां मूषपरसेपमाह--जिदह्वा- ताल्िलयादि दापयेदित्यन्तम्‌ । जिहतास्वादिश्चोषे मूभध्रि च तं शीतकषायं दापयेत्‌। एतेन पद्मकारिशीतकषायस्य निहादिशोपेऽभ्यन्तरम॒पयोगः स्पशैतश्च । पित्तज्वरं आवस्थिक कममाह-- केस्रमिवयादि । मातुटद्गस्य केसरं मधुमेन्धवंयुतं वैरस्य मुखवेरस्ये धारये- न्मख इति वाक्यशेष इत्येको योगः । तथा शकरादाडिमाम्यां सह दवाक्षाखर्‌रयोः कल्कं वैरस्य धारयेदिति द्वितीयो योगः । यद्यपि मुखवैरस्यं वातछिङ्गे तथाऽपि पित्तादपि

£ ख. पुस्तके ^स्तनाल्या रूपसपताः कुशला नवयोवनः । भजेयुः समदाः कान्ताः शीतर्देन्य हरा मतः ॥ १ ॥ शरच्छशाद्कूवदना नीखेत्पलनिभेक्षणाः । चलितश्रूलतापाङ्गललाटफठकोज्ज्वलाः”

॥ २ ॥ दृत्यधिकमन्र । ५

३४ व्याख्याकुमुमावस्याख्यटीकासमेतो-- | प्रथमो-

वैरस्यं ज्ञेयम्‌ । “कटृवम्टमष्णं विरसं च पूति पित्तेन विद्याह्व्णं च वक्त्रम्‌ इति तश्रातरोक्तत्वात्‌ 1 गण्ड्ष च यथाहितें विद्िष्टदोषारञ्धल्वरप्रत्यनीकमिति ॥ १०७॥ इति पित्तज्वरचिकेत्सा ।

कफजे पाचनमाह- | पिप्पल्यादिकषायं "तु पाचनं कफजे ज्वरे ॥ पिष्पर्यादिकषायमिति । पिप्परी पिप्पटीमूढ इत्यारिकः सौश्रुतो गणः ॥ कफजे संहामनमाह- कृषटमिन्दर्थवं मवा पटीं चापि साधितम्‌ ॥ ^ ‹ परिवसंयुक्तं सक्षौद्रं शचिष्पिके ज्वरे ॥ १०८ ॥ मवी स्वनामख्याता तदभावे निलमछम्‌ | पटोलं पयोटपत्रम्‌ | 'पयोखादेशछदं तथाः इति वचनात्‌! साधितमित्यतः परं कषायमिति रोषः । पिवेत्परं रीतं छृतं मधुन उप्णन सह निषिद्धत्वात्‌ । मधु पुराणमलयन्तकपफप्रत्यनीकम्‌ 1 उक्तं च-- न कफो मधुना साध चिरं देहेषु तिष्ठति । मरिचसंयुक्तं सक्षोद्रमिति } मरिचिमधुनी प्रक्षेप्ये तत्र मरिचस्य तीक्ष्णवीर्यत्वान्माषकतरयं व्यवहरति मधुनो मृदुवीर्त्वातञ्च वा षण्माषकाः । पक्षो द्रमित्यत्र सगुडमित्यन्ये पठन्ति ॥ १०८ ॥ न्रिफडा पटोटवासा छिनरुहा तिक्तरोदिणी च षड्ग्रन्था ॥ मधुना शछेष्मसमत्थे दश्ग्रीवासकस्य वा काथः ।॥ १०९ ॥ वासाया मूढम्‌ । छिच्रुहा गुडुची । तिक्तरोहिणी कटुरोहिणी । षदुम्नन्था वचा । अयं योगः कायम्रस्तवात्काय एव । दशगूटी वासकस्येति । दशमृवाप्काम्यां काथः । अत्रापि मधुप्र्षेपः ॥ १०९ ॥ मध्वादीनां प्रकषेपाणां माचामाह-- मातरक्षद्रघरतादीनां कायजलेहेषु चृ्णवत्‌ ॥ ११० ॥ आदिदाब्दाद्गुडतैटादीनि । चूर्णवदिति । कपो माच्रान्तरं व्यवहारश्च यारशषः स ` सगृड इत्यस्य व्याख्यान दरित एवास्मामिः ॥. ११० ॥ आमलक्यभेया कृष्णा चित्रफथेलययं गणः ॥ . सवेञ्वरकफातङ्मदी दीपनपाचनः # ॥ १११ ॥ गमम्‌ ॥ १११॥ कफजेऽवलेहद्रयमाह-- ` + ख पुसतक “यतिकिचन्मधूरं लिगं बृहणं बलवधनम्‌ । मनसी दमं यच तत्स ृष्य-

पिमित

१३. यवा मू ।

ञवरापिकारः ] हन्द माभवापरनामा सिद्धयोगः । २९

कट्फकं पौष्करं शृङ्गी कृष्णा च मधुना सह ॥ श्ासकासज्वरदहरः श्रेष्ठो लेहः कफान्तकृत्‌ ॥ ११२ ॥ कटूफरं स्वनामख्यातम्‌ । पुष्करं पुष्करमृं तद मावे सर्वर कुष्ठम्‌ । कृष्णां पिप्पली शद्ध ककट्रृद्धी चातुभद्रिकावलेहः ॥ ११२ ॥ ्ोदरोपढुल्यासंयोगः कास्वासञ्वरापहः ॥ ए हानं हन्ति रिकां च बाखान्तं तु परशस्यते ॥ ११३ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९१३ ॥ अवलहनृणंद्रव्ययो मानं ददौयितुं परिभापामाह-- कषश्णेस्य कल्कस्य गुटिकानां तु सवशः ॥ द्रबदयुक्त्याऽेव्यः पातव्यश्च चतुद्रैवः ॥ ११४॥ द्रवश्यक्त्योति । दरवस्याधपटेन चतुर्रवश्तुगयुणद्रवः । करषश्चोत्तमनलानलपुरुषविषय- स्तेन मध्यमजघन्यबटानटापिक्षया तु कादपकर्षो ज्ञेयः| अत एवानन्तरं वक्ष्यति मात्राया नास्त्यवस्थानम्‌' इत्यादि । प्रचारस्तु द्वितरशरृ्णमाषकैर्यावता ेहयोग्यता ताव- न्मधिति । अयं च टेहः प्रायेणोष्वजन्नगरोगहरत्वात्सायमुपयुञ्यते यस्त्वधोभागदोष- हरः स्र मोजनात्पूवेम्‌ । अपिकमानं च रिचित्‌ । तथाच चक्रः

"'उध्वैजन्रुगरोगघ्री सायं स्यादवहेहिका । अधोरोगहरी या तु प्ता पूर्वं भोननान्मता' इति ॥ ११४ ॥ मात्राया नास््यवस्थानं दोपमभमि बट वयः ॥

संसृष्टदोपषु हितं संसृष्टमथ पाचनम्‌ ॥ मृष्टं मिश्रम्‌ । ननु सांनिपातिके कुतः पाचनं नोक्तम्‌ । उच्यते । संसृष्टशब्देन

म्बु हरेच्तणं बातपित्तोद्धवं ज्वरम्‌ ॥ ११६ ॥ शिवी (सावरी)पलम्‌ । राजवृक्षः सुवणीटुकस्य फलम्‌ । आटहूषको र ११६

विश्वामृतान्दभरनिम्बेः पश्चमृटीसामन्वितेः । कृतः कषायो हन्त्य बातपित्तोद्धवं ज्वरम्‌ ॥ १५७ ॥ | १ क. सर्वतः ।

३६ व्याख्याङुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- = [ १ प्रथमा-

पश्चमी स्वस्पा ॥ ११७ ॥ १ किराततिक्तमम्रतां द्राक्षामापरुकां शयाम्‌ ॥ निष्काथ्य पित्तानिखजे तत्कार्थं सगुडं पिषेत्‌ ॥ ११८ ॥ प्रगमम्‌ ॥ ११८ ॥ निदिग्धिकावराराखात्रायमाणागृतायुतैः ॥ पसूरविद छेः काथो वातपित्तज्वरं जयेत्‌ ॥ ११९ ॥ पसूरविदछैः काथ इति । व्रीहिमसूरस्य विदेरिति बकुलः । अन्ये तु रयामां मसरबिदलमित्याहः । अतस्तत्पटम्‌ । यद्प्यस्याः पयीये ममूरविदटाश्चब्दः पठ्यते तथाऽपि िद्धेऽनादरः । अस्या द्रम्यगुणे ज्वरहरत्वम्‌ । व्यवहारस्तु कचिदनया काचै- न्मपूरविदखेनोचितः ॥ ११९ ॥ गुड्ची पपेटं पुस्तं किरातं विश्वभेषजम्‌ ॥ वातपित्तज्वरे देयं पथ्चभद्रमिदं शुभम्‌ ॥ १२० ॥ गुडचीत्यादिको योगः क्ाथाधिकारात्कराथो वातपेत्तिके ॥ १२० ॥ किरातं नागर यस्तं गुद्चीं च कफाधिके ॥ पाठोदीच्यगृणारेश्च सह पित्ताधिके पिवेत्‌ ॥ १२१ ॥ पागोदीच्यमृणाखेशथ सह पित्ताधिके पिबेदिति । किरातादि पाठादिभिः सद महित्वा पिवेत्‌ । अतः पाटाप्तप्तकत्वम्‌ । अत्र ्रणाहमूक्ञीरम्‌ । पित्ताधिकं इत्य कफ इति रषः । जातकणनाप्युक्तम्‌--मूनिम्बघनगुडचीशुण्ठ्यस्ता वा सवायमयपाग राति । चातुभद्रकपाटाप्तप्तको ॥ १२१ ॥ कष्टकायगृतामाङ्गीनागरेन््रयवासकम्‌ ।॥ भूनिम्बं चन्दनं पुस्तं पोट कटुरोहिणी ।॥ १२२ ॥ कषाय पाययदेनं पित्त टेष्मज्वरापहम्‌ ॥ दादृदृष्णाज्व्रच्छदिकासहत्पाश्वश्रतुद्‌ ॥ १२३ ॥ भाङ्ञे। बाह्मणयष्टिः । इन्द्रं इन्द्रयवम्‌ । यवां दुरालभा । एष योगः पित्तोत्तर-छ- प्मणि प्रचरति । कण्टकायोदिः ॥ १२२ ॥ १२६ ॥ ` गदूचीनिम्बधान्याकं चन्दनं प॑दकानि च ।॥ १२१ ॥ एष सवेज्वरान्हन्ति गुद्च्यादिस्त दीपनः ॥ टृटासारोचक्च्छदिःपिपासादाहनाशनः ॥ १२५ ॥ रप्र धान्याकम्‌ । पद्मकं पद्मकाष्ठम्‌ । यत्र तु प्ममित्यस्ति तत प्रायः पद्म- कतरम्‌ । गुङ्च्यादिः ॥ १२४ ॥ १२९ ॥

1 __ १क. ब. "ारपिच्छ रर म दलातन च प्गारुचिच्छ । २ च क पद्मकं चन्दनान्वितम्‌ ! ए ३ क. कुस्ुम्बुरं चन्दनानि चेति । ष्च, विशव प्राचनः॥ . : ` `

ज्वराधिकारः ] हेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ३७

परो चन्दन मूवापागतिक्तामृतागणः ॥ पित्त शेष्मञ्वरच्छदिदाहकण्टू विषापहः ॥ १२६ ॥ सुगमम्‌ । पटोखादिः ॥ १२६ ॥ सपत्रपुष्पवासाया रसः क्षोद्रसितायुतः ॥ ` कफपित्तज्वरं हन्ति सासूकपत्तं सकामलम्‌ ॥ १२७ ॥ सपञपष्पवासाया रस इति । रसः स्वरसः*काथो वा । स्वरसस्तु गुरुत्वादधपलः प्रायेणोपयुज्यते । पितामधुनोः प्रयेकं चतुमौषकयोरच्र प्रक्षेपः, ॥ १२७ ॥ सदाकेरागक्षमाजां कटुकायुष्णवारिणा ॥ पीत्वा ज्वरं जयेजन्तुः कफपित्तसगुद्धवम्‌ ।॥ १२८ ॥ सशकरामक्षमात्रां कटकामिद्यादि । शर्कराकटरोदिण्योस्तु्यमानेन मिरित्वा वेद्रमसारके सम एव माग उक्तः ! चक्रस्तु कटुरोहिण्या द्वादश माषका पतिताया मापचतुष्टयमिदेवं कषमित्याह । विरेचनारथं चेष योगः ॥ १२८ ॥ पटोखं पिच॒मन्दं च त्रिफलां मधुकं बराम्‌ ॥ साधितोऽयं कषायः स्यातिपत्त श्ेष्मोद्धवे ज्वरे ॥ १२९ ॥ सुगमम्‌ ॥ १२९ ॥ दीपनं कफ विच्छेदि पित्तवातानुखोमनम्‌ ॥ ज्वरघ्रं पाचनं भेदि शतं धान्यपटोक्योः ॥ १३० ॥ धान्यपटोख्योरिति । धान्याकस्य दश॒ माषकाः पटोकस्य षण्माषका इयेवं कर्षः । व्यवहारस्तु व्यञ्जनेन पित्तशैप्मिके ॥ १३० ॥ खर्परभरष्टपरटस्थितकाञ्जिकसिक्तो हि बाड्कास्वेद्‌ः ॥ कामयति वातकफामयमस्तकशखाङ्गभङ्गादीन ॥ १३१ ॥ वाटुकास्पेद्‌ इति । वाद्ुकेव स्वेदो बाुकास्वेदः । सियतेऽनेनेति व्युत्पत्त्या स्वेदः । एतेन खपरभष्टत्वादिविरोषणयोगः संगतः ॥ १२१ ॥ स्रोतसां मादेवं कृत्वा नीत्वा पावकमाशयम्‌ ॥ हत्वा वातकफस्तम्भं स्वेदो ज्वरमपाहति ॥ १२३२ ॥ तथाचाभिवेशः-- “्रवेषमाने ज्वरिते शीते टष्टतनुरुहे ॥ कटचयरुनस्वापार्वास्थिश्ूठिने स्वेदनं हितम्‌ ॥ सोऽस्य मूत्रशक्ृद्धेदी ्रवतेयति मारतम्‌ ॥ संथिधरितांस्ततो दोषान्मादेवी रते भाम्‌ "” ॥ इति । वाटकास्वेदः ॥ १३२ ॥ मातुटुङ्गफलकेसरो ध्रतः सिन्धुजन्ममरिचान्वितो मुखे ॥ हन्ति वातकेफरोगमास्यगं शोषमाशजडतामराचकम्‌ ॥ १३२ ॥

। #

३८ व्याख्याङसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- = [ १ प्रथमो-

सुगमम्‌ ॥ १६६ ॥ प्परी पिप्पीमूरचव्यचिन्रकनागरेः; ॥ दीपनीयः स्मृतो वगेः कफानिरखगदपहः ॥ १३४ ॥ एतानि कोटप्रमाणोपयोगित्वात्पश्चकोटकानीव्युच्यन्ते । तथाच खारणादिः- “पिप्पटीपिप्पटीमूकचव्यचिच्रकनागरम्‌ ॥ ¦ कोटमात्रोपयोगित्कत्पश्चकोकसंन्नितम्‌ ” इति । : पञ्चकोटकम्‌ ॥ १६२ ॥ ¦ आरग्वथग्रन्थिकयुस्ततिक्ताहरीतकीभिः कथितः कषायः ॥ सामे सररूखे कफवातयुक्ते वरे हितो दीपनपाचनथ ॥ १३५९ ॥ <° .गिरिमाल्यपश्चकम्‌ । अ्रन्थिकं पिप्परीम॒टम्‌ । तिक्ता कटुरोहिणी ॥ १६९ ॥ पिप्पलीभि शतं तोयमनाभेष्यन्दि दीपनम्‌ ॥ वात श्वेष्पविकारघं ष्टी ह्रं ज्वरनाशनम्‌ ॥ १३६ ॥ पिपपरीभिः शतमिति । पिप्पल्याः कटृष्णत्वादषपलाक्ष्मानेन तावत्काथो न युज्यते । तेन तस्याः कष॑मेकमल्पं वा गृहीत्वा क्राथः कायैः | प्रजलष्ेप्मणि वाति प्रयोज्यः ॥ १६६ ॥ पुस्तपपेटदुस्पदगुद्चीवि ्भेषभम्‌ ॥ कफवातारुचिच्छदिदादशोषञ्वरापहम्‌ ॥ १३७ ॥ , इुस्पश्चा दुरारमा ॥ . १६४ ॥ द्राएतानागरपुष्कराहयेः कृतः कषायः कफमारूतोत्तरे ॥ सश्वासकासारचिपाशेरुकरे ज्वरे त्रिदोषरभेऽपि शस्यते ॥ १३८ ॥ भद्रा कण्टकारी । कषुद्रादिः ॥ १६८ ॥ ` दरमूटीरसः पेयः कणायुक्तः फफानिरे ॥ अविपाकेऽतिनिद्रायां पाशेरक्षासकासके ॥ १३९ ॥ . कणायुक्त इति । कणा पिप्यडी । सा च माप्वयरूपा वर्णीङृता परक्षेप्या वातन्चै- भ्मिके॥ १३९ ॥ संप्रति संनिषातज्वरे चिकित्साविधिः-- ह शछेष्पनिग्रहमेवाऽऽदो कयोद्रयाधो जिदोषने ॥ निरस्ते शछेष्मणि हस्य स्रोतःसद्राटितेषु च ॥ छायं जायते सदयस्तन्द्रा चेवोपशचाम्यति ॥ १४० ॥ आमारायाश्रयणात्सवैप्मिन्नेव नवज्वरे छन्धनिधिः शछेष्मा स्रोतोरोधहेतु संनिपातने तु पुतरामतः स॒ एवाऽऽदो जेतव्यः । भोजेऽप्यक्तम्‌-- | १ क. “श्वजे जलम्‌ । २ क. ्यस्तृष्णा चै ।

ज्वराधिकारः | हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ३९

भंनिपातन्वरे सवै दरुर्यादामकफापहम्‌ । पश्चच्छकेष्माणि संप रामयेत्पित्तमारुतोः इति ॥ ननु तन्रान्तरे पित्तस्याऽऽदौ प्रतिक्रियोक्ता तथाऽन्यत्र वातस्य । तद्यथा-- “श्ामयेप्पित्तमेवाऽऽदौ ज्वरेषु समवायिषु । दुनिवारतरं तद्धि स्वरार्तेषु विश्चेषतः ॥ वातस्यानु जयेत्ित्तं पिन्तस्यानु नयेत्कफम्‌ । जरयाणां वा जयेत्पूवे यो भवेट्‌टवत्तमः”' इवि ॥ तत्कथमुच्यते -छेप्मनिग्रहमेवाऽऽदौ कुयीदिति । उच्यते । तत्र अयस्याप्यवस्थायां चरिताथत्वं बोद्धव्यम्‌ । तथाहि--सामे ज्वरे कफमेवाऽऽदितः प्रतिकुर्यात्‌ । आम- पाकान्ते पित्तमेवाऽऽदौ मारुतमेवाऽऽदाविति । अघ्रार्थे तच्रान्तरम्‌- “उवरे बरिदोषने प्रमे शमयत्कफमादितः । पाकान्तमागते पित्तं चिरजे विषमेऽनिखम्‌ › इति ॥ . अन्ये तु वातस्यानु जयेषिपत्तमिल्यादि छोकमतिप्नारविषयं वणेयन्तीति । ननु वाता- दीनां विमिच्रचयप्रकोपकारुत्वेन युगपदवस्थानामावात्संचयप्रकोपकाखदीनां युगपदु- दयस्थापनामावात्कथं संमूय संनिषातन्वरारम्भकत्वम्‌ । अथ मन्ये चरिदोषकरनिदान- बटेन प्रकोपादेषां युगपदुपास्थितिरिति । तदपि न ह्यं सति निदानोपमेवनेऽपि दोषाणां विपरीतैर्मणेः परस्परमुपश्यमात्प्रकोपस्या नुपपत्तेः । उच्यते । न खट निखिल एव गुणो विपरीतः समानस्यापि कतिपयगुणस्य पतद्धावात्‌ । समानेन हि गुणेन दोषाणामन्यो- न्यप्रकोपः संभावी । तथाहि रोक्ष्यघववैशयेर्वायुः पित्तं प्रकोपयति । पित्तमप्येवमेव वायुम्‌ । वायुरपि शेलयात्कफम्‌ । कफोऽपि शेत्याद्वायुम्‌ । पित्तं च द्रवत्वेन कफम्‌ । कफोऽपि फिततमिति गणप्तामान्यम्‌ । विपरीतस्त॒ गुणो भमूयानल्पं समानं गणमभिमृय प्रराममेव छतो न करोतीति न कल्पनीयम्‌ । यतः कमोपेक्षया अिदोषकरद्रग्यप्रभावा दोषगुणा दूषयन्ति परं तु न शमयन्तीति । दढवब्स्तु समादधाति-- विरुद्धैरपि न त्वेते गृणे्न्ति परस्परम्‌ । दोषाः सहजपात्म्यत्वाद्विषं घोरमहीनिव' इति ॥ कंत्वत्र तद्रसं बस्तिस्थं #स रोक्ष्याद्धनित सोऽनिट इत्यादिवचनैः सहजसात्म्य- त्वेऽपि दोषाणामन्योन्यमुपधाताभिधानान्न रन्ती दयेतत्सवैथा न विनाशयन्तीत्यमिप्रायेण वणैयितन्यपिति संक्षेपः ॥ १४० ॥ संनिपति त्वरया चिकित्साकरणाथ॑माद-- दुर्गेऽम्भसि यथा मनलद्धाजनं तरया बुधः ॥। ग्रही यातरख्मपाप्रं तथाऽभिन्यासपीडितम्‌ ।॥ १४१ ॥

11 ०५०५५०० ककन ४, क

स॒ सोक्ष्म्यादिति बहप्रस्तकेप्र पाठः।

० व्याख्याङुसुमावरयाख्यदीकासमेतो-- [१ प्रथमो-

अभिन्यासपीरितमिति । अभिन्यासः संनिपतन्वरविरोषस्तेन पीडितम्‌॥ १४१॥ अभिन्यास्षमेवाऽऽह--- ` निद्रोपेतमभिन्यासं क्षीणं विद्याद्धतोजसम्‌ ॥ १४२ ॥ अस्यायमथेः । संनिपातञ्वरमिति निद्रोपेतमभिन्यासं विद्यात्‌ । क्षीणं तं इतोजसमि त्येतच्छटोकत्पृवैम्‌ । यदाह सुश्रुत एव-- 'अभिन्यासं त॒ तं प्रहुरतोजपस्तमथापरे ॥ संनिपादन्वरं कृच्छमस्नाध्यमपरे जगुः इति ॥ । स्षीणबरुत्वेन क्षीणम्‌ ॥ १४२ ॥ लङ्घनं बाटुकास्वेदां नस्य निष्ठीवनं तथा ॥ अवलेदोऽञ्जनं चेव भाक्भयोज्यं िदोषजे ॥ १४३ ॥ स॒गमम्‌ ॥ १४६ ॥ चिरा पञ्चरात्रं वा दशरा्रमथापि वा ॥ लङ्घनं संनिपातेषु कुयोदारोग्यदशेनात्‌ ॥ १४४ ॥ तिरा्नादिरङ्घनविधिविकल्पो यथाक्रमसुस्बणवाताखपेक्षया विज्ञेयः । कुयादारोग्य- द्शेनादित्यमिधानं समवृद्धदोषत्रयपिक्षया ब्पंपदि वा ॥ १४४ ॥ एतावन्तं कारं कथं खुड्घनं सह्यत इत्याशङ्क्याऽऽह-- ` दोषाणामेव सा शक्तिखेङ्धने या सरिष्णुता ॥ न तु दोषक्षये कश्चित्सहते रङ्यनादिकम्‌ ॥ १४५ ॥ कफपित्ते द्रवे धातू सहेते छड्घनं महत्‌ ॥ आगक्षयादृध्वेमपि वायुने सहते क्षणम्‌ ॥ १४६ ॥ सुगमम्‌ ॥ १४९ ॥ १४६ ॥ आद्रैकखरसोपेतं सेन्धवे कटुकत्रयम्‌ ॥ आकण्ठं पारयेदास्ये निष्ठीवेच पुनः पुनः ॥ १४७ ॥ तेनास्य हतः शछेष्मा मन्यापाैशिरोगलात्‌ ॥ खीनोऽप्याकरृष्यते शुष्कां खाघवं चास्य जायते ॥ १४८ ॥ पवेभेदो ज्वरो मखा निरद्रीकासगरामयाः ॥ मुखाक्षिगोरवं जाख्ययुल्छेशथोपशाम्यति ॥ १४९ ॥ आद्रेकखरसः कोष्णः कार्यः ॥ १४७ ॥ १४८ ॥ १४९ ॥

सदरष्ितचिचतुः कुयादृषटरा दोषवबराषटम्‌ ॥

--------------------------------__ ~~~ ~~~ ५०

१ क. घ. हृदयाच्छठेष्मा । २ क. घ. द्रा श्वास" ।

ज्वराधिकारः ] ठेन्दमोधवापरनामा सिद्धयोगः । ४१

पुगमम्‌ । कवख्ग्रहः ॥ १९० 4 मातुटुङ्गाद्रैकरसं कोष्णं त्रिखवणान्वितम्‌ ॥ ` अन्यद्वा सिद्धिविहितं नस्यं तीक्ष्णं परयोनयेत्‌ ॥ १५१ ॥ तेन भभिद्यते शछेष्मा भभिन्नशच प्रसिच्यते ॥ शिरोत्ददयकण्ठास्यपाश्वेरुकोपश्चाम्यति ॥ १५२ ॥ तरिखवणान्वितमिति । सोवच॑रपैनधवनिडानिन्तेयुक्तं नस्यमेतत्‌ । अन्यद्रा सिद्धि विदितमिति. । भाटकितन्रो क्तत्वादस्य योगस्य माटुकितन्नरस्येव भिद्धिस्थानं ज्ञेयम्‌ ॥ १९१ ॥ १९२ ॥ मध्रफसारसिन्धरत्थवचोषणकणाः समाः ॥ छक्ष्णं पिष्टठाऽम्भसा नस्यं ुयात्संज्ञाभवोधनम्‌ ।॥ १५३ ॥ =. * इति नस्यदानम्‌ । ऊषणं मरिचम्‌ । अम्भसा कोष्णेन ॥ १९३ ॥ | रिरीषबीजगोगू्रढृष्णामरिचसैन्धवेः ॥ अञ्ञन स्यात्मषोधाय सरसोनशिलां खकः ॥ १५४ ॥ शिखा मनःरिखा॥ १९४ ॥ कट्फठं पोष्करं शृङ्गी व्योषं यासथ कारवी ॥ श्छक्ष्णं चृणीटृतं चेतन्मधुना सह रेहयेत्‌ ॥ १५५ ॥ एषाऽवरेहिका हन्ति संनिपातं सदारुणम्‌ ॥ टिकां श्वासं च कासं च कण्ठराधं नियच्छति ॥ एतव्योञ्यं कफोदरेके चूणेमाद्रेकने रसेः ॥ १५६ ॥ व्योषं तिकटुकम्‌ । यापो दुराङमा । कारवी कृष्णजीरकम्‌ । अष्टाङ्गाव्रेहिका ॥ १९९५ ॥ १९६ ॥ | सर्वेषु संनिपातेषु न क्षोद्रमवचारयेत्‌ ॥ इीतोपचारि क्षौद्रं स्याच्छीतं चात्र विरुध्यते ॥ १५७ ॥ सर्वेषु संनिपातेषु न क्षौ द्रमवचारयेदिति । सवैसंनिपातज्वरेषु खेदस्य सषैदा हितत्वेनामिसंबन्धादनुबन्धमूतं देहस्योण्णत्वयुष्णविरोधि च मधु तस्मात्नावचारणीयम्‌ । चक्रेणाप्युक्तम्‌--विरोध्यष्णे मधु त्यक्त्वा कर्येषाऽऽद्रेकने रसैरिति । सीतोपचारोऽ- स्यास्तीति शीतोपचारि शीतोपचारोचितमित्यथः ॥ १९७ ॥ नन--““क्रियाय।स्त॒ गुणालाभे क्रियामन्यां प्रयोजयेत्‌ । पुवस्वीं शान्तवेगायां न क्रियास्तकरो हितः” ॥ इत्यनेन क्रेयासरंकरो निषिद्धः । तत्कथमत्र नस्यनिष्ठीवनाज्ञनादयो युगपद्धिधी- यन्त॒ इत्यत आदह- | हि | १ क. घ. "लावै: ॥ १५४ ॥

[ १ प्रयो

व्यारूयाकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो

ठर र" | | क्रियाभिस्तुल्यरूपाभिः क्रियासांकर्यमिष्यते ॥ भिन्नरूपतया तास्तु तत्न कुवन्ति दूषणम्‌ ।॥ १९८ ॥ तुल्यरूपाभिरिति । वीर्येण कल्पनया तुल्यामिः 1 क्रियासांकयमिष्यत इति । क्रियासाकरयदोष इप्यत इलर्थो ज्ञेयः ! परतस्तु तन्न कुर्वन्ति दूषणमित्युक्तेः । सांकर्यं मिश्रता । तुस्यरूपाणामपि बहीनां क्रियाणामेकदा करणेऽभ्निमन्दता । भिन्नरूपत- योति ! कस्पनया वीर्येण वाऽतुस्यङूषतया । ता इति क्रियाः । तेन्न कुवन्ति दूषण- मिति । पंकय॑दूषणं न कुर्युः । भिननरूपता च विरोधासंभवे सति हेतुः । तेन नस्यनि- छ्ठीवनाज्ञनादीनां मिन्नवीर्यकल्पनानामनवस्थितत्वेनापरिणामित्वादविरुद्धानां तथाऽवरेहा- देश्वातु्यवीयकर्पनस्य प्रभानकाथाचोषधाङ्गतेन हद्धवेचेव्यैवदियमाणत्वादोषादर्च- नाचचाविरुद्धस्य न सांकथदोषः । यासां तुल्यवीयकल्पनानां क्रियाणां युगपत्करणेऽभिम- तकार्याजनकत्वेन विरोधो दृदयते तामिः सरांक्यदोषोऽङ्धी क्रियत एवेति ज्ञेयः । अन्ये त्वाहुः ! क्रियागिरितयादिश्छोकार्थमन्तःपरिमाजेनाभिप्रायेण वर्णनीयम्‌ । परि- शिष्टं तु छोकार्थं बहिष्परिमाजनामिप्रायेण । तेनायमर्थः । एकस्िच्न्तःपरिमार्मने मिते ययपरमन्तःपरिमाजेनमिष्यते तदा सांकयैदूषणं न वहिष्परिमार्जने तु कर्व- व्येऽवछेहभक्षणे न सांक्ैदोषः ! तस्य काथादयङ्गत्वेन व्यवहारात्‌ ॥ ११८ ॥ रास्ते सुरङ्धितस्याऽऽदौ विधाय कवलग्रहम्‌ ।॥ ` छाजसकुकपथ्यं स्यात्सेन्धवेनावच्रूणितम्‌ ॥ १८५९ ॥ खाजमक्तुकपथ्यं स्यादिति कस्यचिन्मतम्‌ ॥ १९९ ॥ रक्तपित्तहितत्वेन दादज्वरहूतेस्तथा ॥ | सक्तवः पीतवीयौः स्युरखाजपरवा हिता न ते ॥ १६० ॥ तदूपयति-- सक्तवः शीतवीयोः स्युरीजपूर्वा हिता न त॒ शति । खानपूरवः सक्तवो छापक्तवः शीतवीयौ अतः संनिपातज्वरे हिता न स्युः ॥ ! ६० ॥ पाचनो दीपनो लानमण्डस्तेनोष्ण इष्यते ॥ १६१ ॥ अतोऽयं दशमूखादिसाधितो भिषजां मतः ॥ | तचेज्ीयत्ययिघ्रेन ज्वरी जीवे्तदा श्रवम्‌ ॥ १६२ ॥ पगममम्‌ ॥ १९१॥ १६२॥ पञ्चमुष्टिकयषेण निकण्टकटृतेन वा ॥ ` आ दोपरामनात्पथ्यं ्िकण्ठेनैव साधयेत्‌ १६३ ॥ ¢ चवि । तरिकण्टकानि कण्टकारड्गाठमागोकचुरकसतैः छृतेन

भेन

१६. स्ततुल ।२घ. “ृतेऽ्थवा । सः ।

ज्वराधिकारः 1 रन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ४३

यवकोटकुटत्थानां मुद्वमूखकङञ्ुण्योः ॥ एकेकं पुष्टिमाहूत्य पचेदष्टगुणे नरे । १६४ ॥ पञ्चयुष्टिक इत्येष वातापित्तकफापहः ॥ कास्यते गृल्म्ूखे च श्वासे कासे क्षये ज्वरे ४ ॥ १६५ ॥ एकेकं गुष्टिमाहृत्येति । प्रल्यकमेषामन्तर्नखमुष्िमाह्त्य न तु मुष्टिः पटं द्रम्यस्य बहुत्वादयमेव पक्षः भरचारी । एकैकमादत्य मिखितानां मुष्टिं पठं पचेदितयर्थः । चक्रस्व प्रत्येकमेषां च पटं द्रव्यबहुत्वं चाऽऽहारद्व्यत्वान्न दोषायेत्याह । पश्चमु्टिकयुषः ॥ १६४ ॥ १६९ ॥ । पञ्चमूली किरातादिमेणो योज्यसिदोषजे ॥ पित्तोत्कटे च मधुना कणया वा कफोत्कटे। ॥ १६६ ॥ पित्तोत्कटेऽल्पा पश्ठमूटी कफोत्कटे तु महती । किरातं नागरं मुस्तं गुडूची चेति किरातादिः काथोऽयम्‌ । अत्र पित्तोत्कटे मधु कणा वा प्रक्षेपः । चातुभेद्रकपश्च- मृदम्‌ ॥ १६६९॥ विल्वस्योनाकगम्भारीपाटटीगणकारिका ॥ दीपनं शछेष्मवातघ् पश्चमूरमिदं महत्‌ ।॥ १६७ ॥ महरि ति । महातरुपंमवत्वान्महत्‌ । वक्ष्यमाणशाशपण्यादीनामपि स्वस्पपश्चमृत्वं स्वस्पतरुपंभवत्वात्‌ ॥ १६५७ ॥ शाखिपणीं पृथक्पर्णी बृहतीद्रयगोश्चरम्‌ ॥ वातपित्तहरं हष्यं कनीयः पचमूरकम्‌ ॥ १६८ ॥ गमम्‌ ॥ १६८ ॥

111 कायाकाय कषा क कवागकवाकयनचयाच्काक्ण

% ख पुस्तके (कारवीपुष्करेरण्डत्रायन्तीवासकामृताः । दशमूली शटी शृङ्गी पाठा भार्गीं पुन- नवा ॥ १ ॥ तुल्यं मूत्रेण निष्काप्य पीताश्रैता विशोधनम्‌ । अभिन्यासं ज्वरं घोरमाद्म हन्ति समु च्छ्तम्‌ ॥ २ ॥ मातुदुक्रसं तस्य हिस्गुशुण्टीयुतं मखे । दद्यादाबोधनं तीक्ष्णं कदुतिक्तोपसंदितम्‌ ॥ ३ ॥ कृते क्रियाविषनेऽपि संज्ञा यक्ष्य न जायते । पादयोस्तु र्खटे वा ददेष्ोहशत्ाकमगरा > ॥\५॥ दूत्यपिकमन्न ।

1 ख पुस्तके--“वाताधेके सनिपति दशमूलं प्रयोजयत्‌ ! पित्तोत्तरे च शव्थादि वृदव्यादि कफाधिके ॥ १1 मूनिम्बक्रारवी तिक्ता वचा कटुफल रजः । ठः दरूलनं जिदोषोत्ये स्वेदोऽभिष्य- न्दिजे ज्वरे ॥२॥ ददामूटीशरीकरङ्गीन्योषक्राथं पिबेन्नरः । संनिपातस्वरं हन्ति शव्या कपिलो मुनिः ॥ ३ ॥ संज्घानाश्षो ह्यदेस्तम्भो विष्टम्भो गौरवारूची । अरति्नैलदानिश्च धातुपाकस्य रक्ष- णम्‌ । ४ \ पञ्चदज्ञाङ्कः ” इत्यपिकमत्र ।

कयात

१६. "नं कफवा ।

ण व्यार्याङसुमाषस्याख्यदीकासमेतो-- [ ९१ प्रथमो-

उभयं दशगर तु सनिपातञ्वरापहम्‌ ॥ कासे श्वासे च तन्द्रायां पाशव॑शूे च शस्यते ॥ पिप्यलीचणसंयुक्तं कण्ठहृद्र हनाशनम्‌ ॥ १६९ ॥ पुगमम्‌ । द्रमूटढम्‌ ॥ १९९ ॥ चिरञ्वरे वातकफोल्बणे बा त्रिदोषजे वा दश्ग्रमिश्रः ॥ किराततिक्तादिगणः प्रयोस्यः ब्ुद्यथिने वा तरदरता विपिश्रः।।१७०]। शुद्यथिने वा छिद्रता विमिश्र इति । मरुविनन्धे सति रोधनारथ तरिचतुरत्रिवृ- चूणमाषकाणां पर्ेपः । काथोऽयं चतु॑शाङ्गः ॥ १७० ॥ दशमूखी शटी शृरूगी पौष्करं सदुराटभम्‌ ॥ भागीं कुटजबीजं च पटोरं कटुरोहिणी ॥ १७१ ॥ अष्टदशाङ्ग इत्येष संनिपातञ्वरापहः ॥ कासहृद्हपाश्वोतिश्वासदिकावमीहरः ॥ १७२ ॥ वातछेष्महरोऽष्टादशाङ्गः ॥ १७१ ॥ १७२ ॥ भ्रनिम्बदारुदशमूखमहोषधाब्द- तिक्ते्द्रबीजधनिकेभकणाकषायः ॥ तन्द्राप्रखापकसनारुचिदाहमोह- श्वासादियुक्तमखिलं ज्वरमाग्ु हन्ति ॥ १७३ ॥ ` दारु देवदार । तिक्ता कटुरोहिणी । इन्द्रबीजमिन्द्रयवः । धनिकं धान्यम्‌ । इभ- कणा हसिपिप्परी । अष्टाद्राङ्गः ॥ १७३ ॥ द्राक्षाऽगरृता शटी शृङ्गी मुस्तकं रक्तचन्दनम्‌ ॥ १७४ ॥ नागरं कटुर्क पाठ भूनिम्बं सदुराखभम्‌ ॥ उशीरं पद्मकं धान्यं वाखकं कण्टकारिका ॥ १७५ ॥ = पूष्करं पिद्मन्दं चाष्टादश्ाङ्गमिदं शुभम्‌ ॥ जीणेज्वरारुचिश्वासकासश्वयथुनाशनम्‌ ॥ १७६ ॥ इत्यष्टादशाङ्गः । मुगमम्‌ ॥ १७४ ॥ १७९ ॥ १७६ ॥ कट्फलं पौष्करं शङ्खी युस्तकं कटुकं शटी ॥ समांशान्येकशो वाऽपि छकष्णचूर्णानि कारयेत्‌ ॥ १७७ || आद्रकस्वरसक्षोद्रंछिषयात्कफबिनाानम्‌ ॥ गखानिटारचिच्छदिकासश्वासक्षयापहम्‌ ॥ १७८ ॥ सुगमम्‌ ॥ १७७ ॥ १७८ ॥ ` १. -कटूवर्‌ ।

ज्वराधिकारः | छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ४५

मुस्तापपटकोशीरदेवदारुमहौषधम्‌ ॥ त्रिफखा धन्वयासश्च नीली कम्पि्धकं जित्‌ ॥ १७९ ॥ किराततिक्तकं पाग बरा कटुकरोहिणी ॥ मधुकं पिप्पदीमरं मुस्ताद्यो गण उच्यते | १८० ॥ अष्टादशाङ्गयुदितमेतद्रा संनिपातनुत्‌ ॥ पित्तोत्तरे संनिपाते हितं चोक्तं मनीषिभिः ॥ मन्यास्तम्भ उरोघात उरःपाश्वरिरोग्रे ॥ १८१॥ नरी कम्पिट्धकमिति । मरी ¡ नीचिवुहा) । स्वनामप्रसिद्धेति चक्र; । कमि- छक गुडारोचनिका । अष्टादज्ञाङ्कः ॥ १७९. 4 १८० ॥ १<१ ॥ बृहत्यो पोष्करं भागीं शठी शृङ्गी दुराखभा ॥ वत्सकस्य च बीजानि परो कटुरोटिणी ।॥ १८२ ॥ बृहत्यादिगेणः पोक्तः संनिपातज्वरापहः ॥ कासादिषु च सर्वेषु हितः सोपद्रवेषु च ॥} १८३ ॥ दिषु च सर्वेष्विति । शव्यादियोगोक्तेषु । चरके शव्या्यनन्तरं बृहत्यादि पाादबृहत्यादिः पित्त्ेप्मोत्तरे हितः शग्यादिश्च वातछेप्मोत्तरे । बृहत्यादि १<२ ॥ १८३

व्याधी शङ्खी दुराखभा ॥

गुडची नागरं पाठा किराते कटुरोहिणी ॥ १८४ ॥

१८४ ॥ १८५ मृष्टकुलत्थचूणोनिपातनं शस्तमिति चुवन्ति ॥ १८६ ॥ | स्तम्भनत्वाच्छोपकत्वाच

हितत्वम्‌ ।॥ १८६ मृत्युश्च तस्मिन्बहु पिन्छिखत्वाच्छीतस्य जन्तो परितः सरत्वात्‌ ॥। तरेदो रलाटे हिमवाननरस्य शीतादितस्येति स॒पिच्छिटश्च ।!

न याति वक्षो नूनं यमस्येति शे स मलयः ॥१८७।। पयमप्ताध्यत्वं ख्यापयितुमधिकश्च ग्रन्थः कचित्प्यते

# खपुस्तके “शठी पुष्करमृटं च गुद्ची विश्वभेषजम्‌ । तिक्र त्रायमाणं च दुरख्मा च पिप्पली । व्याघ्ीपर्पटकरौ राज्ञा अभया कदटुसोद्दिणी । देवदार च भार च समभागानि कार येत्‌ ॥ २ ॥ ब॒हच्छल्यािको वीः संनिपातज्वरापः । कासं श्वासं दिवा निद्रां रात्रौ जागरण तथा

॥ ३1 मृखदोषं च तृष्णं च दां च शमयद्यपि” । इूत्यधिक्रमत्र )

४६ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- ( १ प्रथमो-

त्यथा--““ततस्वेदो ठ्टायघः छथप्तधानवन्धनः । मदु्थाप्यमानसत प स्थूखोऽपि न जीवति ॥ यस्य खेदोऽतिबहुढः पिच्छिलो याति सवतः । ` सेमिणः श्षोतमाचस्य तदा मरणमादिशेत्‌. ” ॥ १८७ ॥ नीर्णसंनिपातने योगमाह-- चिद्रदरिशटाक्टुकानिफलारण्धेः कृतः ॥ सक्षारो मेदनः काथः पेयः सवेञ्वरापदः ॥ १८८ ॥। बिशाटा गोरक्षकर्कटी । कटका कटुरोहिणी । सक्षार इति । क्षारो यवक्षारः स च प्रसेपः । सर्ज्वरापह इति । सर्मऽवरहन्ता । योगोऽयं जीणेसंनिपातन्वरामि- ग्रायः ॥ १८८ ॥ | संनिपातञ्वरस्य मोक्षवधयोरवधिमाह-- ` पित्तकफानिर्दद्धया दश्दिवसद्रादशादसप्राहात्‌ ॥ हन्ति विमुश्चति पुरुषं त्रिदोषजो धातुमरपाकात्‌ ॥ १८९ ॥ पित्तवृद्धया ददाहात्‌ } कफवृद्धया द्वादराहात्‌ । अनिल्वृच्या सप्ताहात्‌ । पित्त- बृच्येव पित्तानिखवृ्या कफवृद्येव कफानिख्वृ्या योगवाहित्वाद्वायोः पित्तकफवृद्धया तु मध्यविधयेकाद्शाहादिति ज्ञेयम्‌ । धातुषाकाद्धन्ति । मरपाकाद्विमुश्चति । धातुमल- पके च प्राक्तनं कमे कारणं तत्र यदि जीवनतंवतकं कमांस्ति तदा मरुपाकोऽन्यथा धातुपाकः म च मजशुक्रादिपातादवगन्तन्यः । दशाहादिव्यवस्था च मध्यमन्दशीघ- हक्तित्वादोषाणाम्‌ । यथोक्तकाटनियमश्च तथास्वमावाद्वयाघेः । विचित्रा हि व्याधि- विशेषस्य स्वभावाः । तथाहि--अथिरोहिणी सप्ताहानिहन्ति न तथाऽन्ये विकारा इति ॥ १८९ ॥

सप्तमी द्विगुणा यां तु नवम्येकादशी तथा ॥

एषा त्रिदोषमयोदा मोक्षाय च वधाय च ॥ १९० ॥ वातवृद्धया सप्तमी द्विगुणा पित्वृद्धया नवमी द्विगुणा कफबृद्धकादशी द्विगुणा । अनर सपत्र रातरिरि्यध्याहारयं तेन सप्तमी रातिरनवमी रात्रिरित्रथो मवति । ज निपा- तस्यानकाथत्वान्राब्दश्राथ तेनाद्विुणा जपि सपतम्यादयो आद्याः । एतत्स॑वादाूरव- श्खोकेऽपि दशमदिनप्रयापत्य नवम्येकादशी च ग्राह्या । वृद्धेति परदमाव्त्य च सर्वत्र दवेगण्यमपि ज्ञेयम्‌ । तथाऽत्रापि छक एकाद्षीत्यसयेकेति पदमावर्वनीयं तच मल. िपरययानतं परल्येतव्यं तेन नवम्येकया हिता दरम्येकदेश्यकसहिता द्वादशीति

मिथोऽविरोधः | [र # ^ १ इ, यावन्नव" । _

ज्वराधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ७

““स॒क्चमे दिवसे प्राप्रे दशमे द्वादशेऽपि वा पुनर्घोरतरो मृत्वा प्रशमं याति हन्ति वा ” ॥ इत्यत्र सश्र॒तवचनेऽपि पुनःशब्देऽपि द्वैगुण्यं व्यास्येयम्‌। प्रत्याप्तच्या च नवमैका- दशदिनपरिम्रहः 1 एवमेर्वभूतमन्यदपि वचनं समाधेयम्‌ । चतुर्विरा्यपिकश्च मर्या- दादिवप्रो नस्त्यागमादशनात्‌ ॥ १९० ॥ संनिपाते भकम्पन्तं विख्पन्तं च यो नरम्‌ ॥ भोजयेदिपरितैः सार्थं स वेचाख्यां ्नेत्फथम््‌ ॥ १९१ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९१ ॥ ॥ | संनिपाते प्रकम्पन्तं विरुपन्तं च यो घृतम्‌ ॥ भोजयेत्पाययेचापि ती स्यातां च कथं शुभो ।॥ १९२॥ सुगमम्‌ ॥ १९२ ॥ संनिपातेषु दाहार्ते यः सिञेच्छीतवारिणा ॥ आतुरः स कथं जीवेद्धिषम्बा स कथं भवेत्‌ ॥ १९२ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९३ ॥ | संनिपाताणेवे मग्रं योऽभ्युद्धरति मानवम्‌ ॥ ` कस्तेन न कृतो धमः कां तु पूना न सोऽ्दंति ॥ १९४ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९४ ॥ | मृत्युना सह योद्धव्यं संनिपातं चिकित्सता ॥ यञ्च तत्र भवेज्नेता स जेताऽऽमयसंकरे ॥ १९५ ॥ आममयसंकर इति ! रोगस्तकरे ॥ १९५ ॥ संनिपातान्तकणेस्य शोफे महति दारुभे# ॥ १९६ ॥ संनिपातान्तकणेस्य शोथ इत्यत्र चिकित्सोच्यत इति रोषः ॥ १९६ ॥ रक्तावसेचनेः पूर्वे सपिष्पानेश्च तं जयेत्‌ ॥ प्रदेदैः कफपित्तपैवेमने; कवरग्रहैः ।॥ १९७ ॥। सपिष्पानेरिति । सिः पञ्चतिक्तादि तस्य सर्पिषः पैः प्रदेरैः। कफपित्ते. रिति । कफपित्तहरद्न्यङतैः प्रस्पेः ॥ १९७ ॥ बीजपूरकमूलानि अमिमन्थस्तयैव च ॥ सनागरं देवदारु राखाचित्रकपेषितम्‌ ॥ १९८ ॥ ख. पुस्तके ^“संनिपातज्वरस्यान्ते कणमृले सुदारुणः । शोथः संजायते तेन कश्चिदेव चिमु- च्यते दटधिकम्‌ । |

४८ व्यार्याकयमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ १ प्रपमो-

प्ररेपनमिदं शरेष्ठं गक्श्ोथविनारनम्‌ ॥ ङुलत्यं कट्फलं शुण्ठी कारवी च समां शकेः ॥ सुखोष्णेेपनं कार्य कणेमछे गृहुमुह ;# ॥ १९९ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९८ ॥ १९.९. ॥ क्रमप्राप्तामागन्तुचिकित्सामाह- अभिचाराभिापोत्यौ ज्वरो दहोमादिना जयेत्‌ ॥ अभिचारोऽयगवेदविदीं श्येनारियागे विपरीतमनैर्टहे सचा सषपादिहोम इत्याहुः | इउद्धणस्त्वमिचारो यन्रमन््रादिभिरवपीडनामिलयाह । अभिापो गुसुवृद्धादीनामनिष्टाभिश- पनं तदुत्थो । होमादिनेत्याऽऽदिग्रहणेन प्रायश्चित्तट्मिङ्गर्नाप्यादयो गृद्यन्ते ॥ दानस्वस्वययनातिथ्यैरत्पातग्रहपषीडनो ॥ २०० ॥ दानसखस्लययनातिथ्यैरिति। दानं देवन्राह्मणादिम्यः सुवर्णाद्युपदौकनम्‌ । स्वस्त्यय- नमाक्ञीवदः। आतिथ्यमतिधिपूना । उत्पातग्रहपीडजाविति । उत्पातजं म्रहपीडाजं च। उत्पातोऽनिष्टम्चकं निषातादि । ग्रहा आदित्यादयः। ङ्यपोः संज्ञान्दसोबेहङमित्य- नेन पीडाशब्दस्याऽऽकारस्य हस्वत्वम्‌ ॥ २०० ॥ ` ओषधीगन्धािषजो विषपित्तभबाधनेः ॥ जयेत्कषायेमेतिमान्सवेगन्धकृतेभिषर्‌ ॥ २०१ ॥ ओषधीगन्धविषजाविति । तीनो षधीगन्धाघाणस्थावरविषभक्षणक्तौ । विषपित्त- भबधनेरिति । विषपित्तचिकित्मितैः । कसतैरित्यत उक्तम्‌--जयेत्कषायैरिलयादि । सवगन्धकरतेरिति । स्वगन्ध एडादिगणस्तत्क्तैः सोश्चतत्वादस्य योगस्य । यत्तु--शचातुनोतककपूरकङ्कोटागरुसिदरकम्‌ ॥ ख्वङ्गसहितं चैव सर्वेगन्धं विनिदिरोत' ॥ इति निषण्डुकारवचनं कचिच्छ्यते तदुद्धर्तनादिविषयं ज्ञेयम्‌ । अन्ये विषपी तप्र- साधनेरिति पठन्ति व्याख्यानयन्ति च विषपीतस्य यानि चिकित्सितानि तरि त्यथः ॥ २०१ ॥ ऋाोषने पित्तजित्काम्या अथाः सद्राक्यमेव च ॥ २०२ ॥ सद्वाक्यमिति } सान्त्वनार्थं साधुवचनम्‌ ॥ २०२ ॥ “ ` पुस्तकं कद्फलान्दवचापाठापुष्कराजानिपषैटैः । देवदार्वेमयाशृङ्गीकणाभनिम्बनागरे

॥ ५ ॥ मार्गीकलिद्मकटुकाशरीकटतृणधान्यकैः । समारौ साधेतः क्राथो हिङ्ग्वद्र॑करसैयतः ॥२॥

सवान्गलामयान्दन्ति स्वरभेदं कफात्मकम्‌ । कर्ममलं लीद्धवं शोथे हन्ति मन्यागलोद्धवम्‌ ॥ ३ ॥ कप- वातज्वर्‌ कास तथा हन्ति गठामयान्‌ > इूयाधिकमत्र । "४

१४. संनिपाते । ,.

उवराथिकारः 1 हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ४९

अश्वासनेष्टखाभेन वायोः परमनेन च ॥ हषणेथ शमं यान्ति कामशोकभयल्वराः ॥ २०२ ॥ ह्पणेश्वेति चकारः करोधादिभिः परस्परं प्रतिद्धरैरिति समुचिनोति । यदुक्तम्‌--“"कामात्करोधज्वरो नादं कोधात्कामसमुद्धवः ॥ याति ताम्यामुमाम्यां तु मयज्ञोकप्तमुद्धवः”” इति ॥ २०३ ॥ भृतज्वरचिकित्सितमतिदेशेनाऽऽद्‌-- ` मृतविद्यासमुदिष्टेवन्धातेरानपूजनेः ॥ ˆ जयेद्धताभिपङ्गोत्थं मनःसान्त्वे्च मानसम्‌ ॥ २०४ ॥ बन्धावेदनपूजनेरिति । अन्तरमिविषटस्य मृतस्य पुनरपसरतः संयमने बन्धः । म्र 5ऽक्रप्य मस्तकनिवेदानमावेशनम्‌ । तोयधिवस्यादिदानं पूजनं तैः । पूजनशब्दस्य स्थाने कचित्ताडनशब्दस्य पाठः । ताडनं सपपादिभिः समन्रेरमिहननम्‌ । भूताभि पड्ञोत्थमिति । भूतपरबन्धसमुत्थमिति । मनःसान्त्वैरि्यत्र विन्ञानाधेरिति केचि. पठन्ति ॥ २०४ ॥ संप्रति जीणेन्वरचिकित्साया अवप्र-- निदिग्धिकानागरकामृतानां काथं पिवेन्मिभ्ितपिप्पटीकम्‌ }। जीणेस्वरारोचककासश्रटम्बासाभिमान्य्रादितपीनसेषु ॥ २०५॥ निदिग्धिका कण्टकारी । मिभितपिप्पलीकमिति । प्र्षिक्तपिप्परीचूणम्‌ । पिप्प- लीत्रणंस्य मापक्द्रयं प्र्षपः पचारात्‌ । एवमन्यत्रापि । निदिग्धिकादिवातकफे क्रियते । पित्तानुबन्धे पिप्प यक्ता मधु क्षिपन्ति इद्धा; । पुराणप्रतिर्याये दष्टफटो ऽय योगः ॥ २०९ ॥ अस्य सोपपत्ति दद्धवे्न्यवहारपिद्धमुपयोगसमयं दन्द आह-- हृन्त्यध्वेनानयं भायः सार्य तेनोपयुस्यते ॥! किंतु प्रातसत्थाय तां पिवेद्रिति चिन्दु्ारशनात्प्रातःसमयेऽपि करतन्योऽपो । कासाजीणांरुचिन्वासहत्पाण्डकृमिरोगनत्‌ ॥ जी्णेञ्वरेऽभ्निमान््रे च स्रस्यते गुडपिपपलीं ॥ २०६ ॥ हास्यते गुडपिप्पीति 1 गुडपिप्पल्योः प्रायः प्रयेकं मापत्रयेण प्रचारः ॥२०६॥ पिप्परीचरणसंयुक्तः काथरिमो दवोखवः ॥ जीणञ्वरकफध्वंसी पश्चमृलीकृतेऽथवा ।। २०७ ॥ छिन्नोद्धनोद्धव इति । चिलोद्धवा गृटृची । प्मूीद्तो ऽथेति । पश्चमूरी महती । अत्रापि पिप्पदीनर्णप्रक्षेपः | एतत्काथद्रयं प्रायः प्रायमुपयुज्यते ॥ २०७ ॥

त कैेभमे॥ पिनि (कीत सति दतत िकैणनिपा (1

थेम्‌

१ इ. नताडनः 1

५० व्याख्याकुमुमावल्याख्यदीकासमेतो- [ १ प्रथमो-

रिरोगोरवश्ररघ्रमिन्दियपतिबोधनम्‌ ॥ नीर्णज्वरे रुचिकरं द्याच्छीर्षविरेचनम्‌ ॥ २०८ ॥ जीणज्वरे न तसूणे । सांनिपातिके पुनः संन्ञाप्रवोधनायं तरूणेऽपि प्रयुन्यते शीष- विरेचनमिति नस्यम्‌ ॥ २०८ ॥ हृदानीं दुवस्य चिरोलथिते ज्वरे पथ्यसंमोजनेवहणविधिमाह-- संततं विषमं वाऽपि क्षीणस्य सुचिरोत्थितम्‌ ॥ ऽ्वरं संभोननैः पथ्येष्वेरघ्रैः समुपाचरेत्‌ ॥ २०९ ॥ सततमिति नित्यानुषक्तं न तु पारिभाषिकम्‌ । तस्य विषममित्यनेनैव गृहीतत्वात्‌ । विषमं सततान्येद्यप्कादिकम्‌ । संभोजनेरिति बहणे । पथ्येरिति द्पुहितैः । अन्यत्रा- प्युक्तम्‌-- | “दोवल्यादेदधातूनां ज्वरो जीर्णोऽनुवतेते ॥ | बल्थैः संबृहणेसस्मादाहारः समुपाचरेत्‌" इति ॥ २०९ ॥ कि तस्संभोजनं पथ्यमित्यत आह- | तण्डुखीयकवास्तूकबाटमुटखकपषटन्‌ ।॥ २१० ॥ परोलममृतापतं शाकार्थं दापिपत्रिकाम्‌ ॥ मांसाथमेणकावादीन्दद्यायुक्त्या विचक्षणः ॥ २११ ॥ दापिपत्रिका दाविकाशाकम्‌ ॥ २१०॥ २११॥ ज्वरक्षीणस्य न हितं वमनं न विरेचनम्‌ ॥ कामं तु पयसा तस्य निरूरैवां हरेन्मखान्‌ ॥ २१२ ॥ कामभित्यनुमतम्‌ । पयसेति इग्धपानेन । दुग्धं तनुरोमकतया दोषहरं भवत्येव ॥ २१२॥ |

जतः पर्‌ ज्वरोपकतमेऽरोचकादिप्रतिषेधाभैमाह--

अरोचके गात्रसादे वैवरण्यऽङ्गमलादिषु ॥

ू शान्तञ्वरोऽपि शोध्यः स्यादतुबन्धभयान्नरः | २ १३॥

गा्पादोऽङ्गग्टानिः । वेवर््यऽङ्गमलादिषिति। देहमूचरपुरीषादिषु वातपित्तकफैः

ऊमाद्रुणपीतशुङलक्षणविपरीतवर्णयग कृते सति । अनेन मलाधितदोषक्ततेवप्यवच-

नेन रवस्य ऊषठगतत्वं प्रतीत्य शोधनविषयत्वमुक्तम्‌ | रान्तञ्वरोऽपीति । शान्त इव

शान्ता टीनज्वर इत्यथः । पथा शान्तस्यासे चकादिकनृत्वानुपपत्तेः । शोध्य इति ।

ग्याधीनामपुनभतेः ।

“दोषाः कदाचित्कुप्यनति जिता रङ्गघनपाचनैः | मिताः संशोधनये तु न तेषां पुनरुद्भवः? इति ।

दोधयितव्यः शोधनजितानां यद्क्तम्‌--

ज्वराधिकारः ] ठन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ५५१

अनुबन्धभयादिति } अनुबन्धः पुनरुद्धवस्तस्य शङ्कातः ॥ २१३ ॥ स्षीरावस्थामाह -- जीणेज्वरे कफे क्षीणे क्षीरं स्यादगृतोपमम्‌ ॥ कफे क्षीण इति । कफक्षयाद्वातपित्तोत्तरतायां जातायां क्षीरममृतायते ॥ यदुक्तम्‌--“दाहतृप्णापरीतस्य वातपित्तोत्तरं न्वरम्‌ । बद्धम्रच्युतदोपषं वा निरामं पयसां जयेत्‌ › इति । ्ीरस्यानेकविधिमाहस्तन्रान्तरीयाः- | “सस्कृतं शीतमुप्णं वा दद्याद्धरोप्णमेव वा | विभज्य का भृ्गीत स्वरिणं हन्यतोऽन्यथा ^ इति ॥ श्षीरं तरुणन्वरे पीतं साकं करुयोदिलाह-- तदेव तरणे पीतं विपबद्धन्ति मानवम्‌ । २१४ ॥ तदेवेति पयः । तरणे तरूणनज्वरे 1 यद्यप्यस्य जीणैन्वरे विधानात्तरूणे दोपकर्‌- त्वावगतिस्तथाऽपि प्रमादादपि तरुणे न प्रयोक्तव्यमिति तदहूपणामिधानम्‌ ॥ २१४। कासाच्चछासाच्छिरःगरगत्पाश्वेशूखात्सपीनसात्‌ ॥ मुच्यते स्वरितः पीत्वा पञमरटीड्य॒तं पयः ॥ २१५ ॥ पश्चमृली शतमिति } पश्चमृस्यत्र कनीयसी वातपित्तहरत्वात्‌ । क्षीरपाकपरि भाषया पश्चमृटद्रव्याधेपटे क्षीरपलचतुष्टयं षोडश नट्पटानि द्त्वा क्चीरशेपः कायैः । एवं वत्र ॥ २१५९ । तरिकण्टकवचाव्याघ्रीगुडनागरसाधितम्‌ ॥ वर्चोमूत्रविवन्धघ्रं शोपञ्वरहरं पयः ॥ २१६ ॥ गुटनागरसाधितमिति । गुडो द्रन्यान्तरतुल्यमान एवात्र प्रक्षेपः । गुडक्राथस्य निप्प्रयोनकत्वारिति केचित्‌ ॥ २१६ ॥ गरन्थान्तराशक्षीरपाकस्य विहोपविषिः -- दरव्यादष्गुणं क्षीरं क्षीरातोय चतुगणम्‌ प्षीरावशेषः कतेन्यः क्षीरपाके त्वयं परिधिः ॥ २१७ ॥ ““नस्यान्मुक्तरमं सम्यण्व्यं क्षीरादिभिः सह ॥ चिर्दिशेद्रारि पत पादवत्माधयेद्धिपतर ॥ इत्यनेन पूर्व पोडदामागं वारि चतुभीगावशेषं प्राधयेत्पश्वात्तेन वारिणा तुस्यानि क्षीरादीर्यावारिक्षयात्चेत्‌ ॥ २१७ ।

म कीत कनि ४१.८०४ णौ 11 1

१ कृ, कब्ङान्या |

५२ व्याख्याुसुमावस्याख्यीकासमेतो-- [१ भ्रथमो- पश्चमी शतं क्षीरं चतुगुभजलेन वा ॥ दिकपागण्डिकाभिवी धारोष्णं वा ज्वरापहम्‌ ॥ २१८ ॥ मूड क्षीरं चतर्ृणजटेन वेतयको योगः । चलुरणनटेन निरोपधमेव क्षरं साध्यमियन्यः । पञ्चमृटीशुतं क्षीरमुक्तमपि पमस्तछाकानुरोषात्पुनहिखितम्‌ । दिङपागण्डिकाभिरिति । रिशपा श्विशवीति लोके † तस्या गण्डिका लण्डगण्डिका ताभिः ! अयं च क्षीरविधिः सुशरुतर्मतेन । चरके तुं कषायानन्तरं॒सपिस्ततः क्षरम्‌ । त्यथा--ज्वरे पेयाः कषायाश्च सर्पिः क्षीरं विरेचनमिति ५ २१< ॥ सततादिविषमज्वराणां चिकरत्ां निवश्स्तेषां पंप्राहिमाह--

कशानां ज्वरयुक्तानां मिथ्याहारविहारिणाम्‌ ॥

दोपः स्वर्पोऽपि संवृद्धो देदिनमनिरेरितः ॥ २१९ ॥ सततान्येचुष्क्याख्यचतुथान्सपररेपकान्‌ ॥ कफस्थानविभागेन यथासंख्यं करोति हि ॥ २२० ॥ अहोराजादहोराजात्स्थानात्स्थानं पपद्यते ॥ ततश्चाऽऽमाशयं प्राप्य दोषः कुर्याज्स्वरं व्रणाम्‌ ॥ २२१ ॥

अस्थायमथेः । छाना मिथ्याहारविहारिणां न्वरमृक्तानां च मिथ्याहारविहारिगां दोषः पूर्व पथ्यसेवया स्वस्पोऽपि मिथ्याहारधिहाराभ्यामतिसवृद्धो ब्धवछोऽनिरेरितो वातप्रेरितः सन्पततादीञ्चनयति 1. कफस्थानविभागेनेति ! आमादायदयकण्डाशिरः- संधय इति पञ्च कफस्थानानि तेषां विमागेन । यथाप्तस्यं दोषैरहोराास्स्यानात्स्थानं प्रपयाऽऽमारयं गत्वा पतततादयः क्रियन्ते } तदयमर्थः । आमारायस्थो दोषोऽटोरा्ा- त्मततं करोति द्विकाटम्‌ 1 न च सर्वदा । आमाशयप्रा्या दाऽस्य संभवप्रपङ्गः | अहोरा्रात्खकोपकाटपक्षया तदुत्पत्तेः । हृदयस्थो दोष आमादायं प्रपयान्येदुप्कमे- ककाटं करोति प्तततारम्भकदोषपिक्षयाऽस्य व्यवहितत्वात्‌ । कण्ठस्थो दोष एंक- ` समन्द ङद्यमायाति । अपरासिन्दिन आमाशयमागभ्य तृतीयेऽदि तृतीयकं क्यात्‌ । रिरस्यो रपः कण्ठट्दयामाशायांिमिरदिनः क्रमेण प्राप्य चतूर्थऽदवि चतुरक करोति । संपिस्यप्तु पररेपकं दुर्यत्‌ । संवयश्वाऽऽमाशयेऽपि सन्तीति । अयं समदा मवतीति । प्रभावाच्च शोपिणामेव स्यात्‌ । अयं त्वविषमः । अन्ये चत्वारो मुक्तानुबन्धत्वेन नति दद दग्रह्यः । आनेटेरितत्वं च वातस्यापि स्थितस्य ` वह्वुम्रवुतभूतनापरण वतिन प्तमवति ॥ २१९ ॥ २२० ॥ २२१ ॥

परो विषमो रानरिसवरो विवाज्वरशच तावाङ्‌--

उवराधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ५३

समौ वातकफौ यस्य दीनपितस्य देहिनः ॥ ` प्रायो रात्रो ज्वरस्तस्य दिवा हीनकफस्य च ॥ २२२ ॥ दिबारीनकफस्य चेति ! दीनकफस्य चकारात्पमवातपित्तस्य दिवान्वरो भषति ॥ २२२ ॥ प्रेपकस्त्वविषमः प्रायः कसाय शोषिणाम्‌* ॥ कलिद्गकाः पटोरस्य पत्रं च कटुरोषिणी ॥ २२३ ॥ सुगमम्‌ ॥ २२३२ ॥ + पोरु सारिवा पुस्तं पाठा कटुकरोहिणी ॥ निम्बं पटोलं त्रिफला मृद्रीकायुस्तवत्सकैः ॥ २२४ ॥ किराततिक्तममृता चन्दनं विश्वभेषजम्‌ । गुद्च्यामखकं मुस्तमधे शछछोकसमापनाः ॥ कषायाः शमयन्त्याञ्च पश्च पञ्चविधं ज्वरम्‌ ॥ २२५ ॥ पश्चविधं ज्वरमिति ) प्रटेपकवजं संततस्तततान्येचुष्कतुतीयक्चतु्कम्‌ 1 यतश्च- रकस्येते पश्च योगाः । तत्रैतत्पश्चकमेव पटित्वाऽमी योगा उक्ताः । संग्रहकारस्त सततान्येद्युप्कव्यास्यचतुथकग्ररेपकान्पठित्वा योगानिमाद्िखितवानिति न मनोहरम्‌ 1 एते च योगाः पश्च प्रश्वघ्रु यथासंख्य ज्ञेयाः । सव वा स्ैत्रेत्यन्यः ॥२२४।२२९॥ कषायाः संततादीनां पञ्चैते चरकादिना ॥ ग्रटेपकं विहायेव तथा वातवरासकम्‌ । २२६ ॥ गद्यम्‌--कषायाः क्रमेण व्यतिक्रमेण वा क्रियन्ते ॥ २२७ ॥ सुगमम्‌ ॥ २२६ ॥ २२७ ॥ अनानी गडसंयुक्ता विपमञ्वरनारिनी ॥ अभिपान्द्ं जयेत्सम्यग्बातरागांश्च नाशयेत्‌ ॥ २२८ ॥ अजाजी गुडसंयुक्तेति । अजाजी कृरप्णजीरकं प्रचारात्‌ । तच समेन गुडेन यान्यम्‌ | सितनीरकमिव्यन्ये ॥ २२८ ॥ गुडभगादां चिफलं पिविद्रा विषमा्दितः गुद्प्रगाढां किंनिदयिककषप्रतिवापगडयुतां ्रिफटां पिनेत्कथितामिति रेष: 1 वि' वरिपमन्वरषीडितः । ज्वरशन्द्पतनर्देशात्‌ ॥ गुदूचीनिम्बधात्रीणां कषायं वा समाक्षिकम्‌ ॥ २२९ ॥

शरणी तयेति म 1.५ ५९

# ख. पुस्तके "क्षीरेण पद्वृद्धयः वा दुग्धान्नाशी कणां पिबेत्‌ ।॥ याव्पर्ण शतं तु स्यात्तां तथैव्ापकरषयेत्‌ ॥ १ ॥ चिधिरथ परिवृद्धं पञ्रभिः सप्तभि दशभिरथ विवृद्धे पिप्पटीवर्षमाना ॥ पिबति च परयसा यस्तस्य न श्रासक्रासौ ज्वरजषछरगुदादाव्रातरक्तक्षयाः स्युः ॥२॥ कृफवा- तश्वासपाण्डुगुल्मश्षोफोदरापहम्‌ ॥ विषमज्परे च तदृदृष्यं पिप्यलीवरमानकम्‌” ॥ ३ ॥ श्यभिकमस्रे ।

५ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- = [ ९ प्रथमा

धाग्री, आमल्की । एष योगशचतर्थकन्वरघः समानतच्रोक्तत्वात्‌ ॥ २२९ ॥ मस्तामलकगुड ची विश्वौ षधकृण्टकारिकाकाथः ॥ पीतः सकणावचूर्णः समधुधरिषमजञ्वरं हन्ति ॥ २३० ॥ मुगमम्‌ ॥ २३० ॥ _ प्रातः भ्रातः ससपिवां रसोनमुपकल्पयत्‌ ॥ सुगमम्‌ ॥ _ पिप्पटीर्वधेमानं वा पिबेतक्रीररसाशनः ॥ २३१ ॥ पिप्पलीवधृमानं वातकफे पष्टीहोदरेक्तमात्या | क्षीररसारन द्यमिधानमधिकवि- धानार्थं ज्ञेयम्‌ । क्षारं मांसरसश्च प्रयोगपतात्य पिष्यडीवर्घमानकविवाने सीररसाल्च- नस्य दरदितत्वात्‌ । अत्र पुनरमिधानमधिकमात्राथमिति कातिकः ॥ २३६१ ॥ दिनमेकं तु विभरम्य प्रयेति स तृतीयकः ॥ दिनद्वयं तु विश्रम्य प्रेति स चतुथकः* ॥ २३२ ॥ पुगमम्‌ ॥ २३२ ॥ [र इन्दस्तु तृीयकचतुथकयोः खरूपं दरोयित्वा॒तयोधिकित्साविरोषं वक्तु चर- कार्षछोकेन सममात्मनः छकारं तृते-- | कमं साधारणं जद्यानृतीयकचतुर्थङी । ` अतस्तों प्रतिकतेव्यौ विशेषो दितभेषनेः । २२३ ॥ साधारणं ज्वरमात्रताधारणं विषमज्वरमाधारणं वा कमे तृतीयकचतुर्थकौ कर्मभूतो जद्यातत्यनति न स्फोटयतीति यावत्‌। अतः साधारणक्नियां क्तवा प्रतिपदोक्तक्रियया चिकित्स्यावियं हृन्दाभिप्रायेण व्याख्या। चरके तु कर्म साधारणमिलयदेर्ैः साधारणं कर्म देवयुक्तिव्यपाश्रयं तृतीयकचतुर्थकौ जह्यादन्तमीवितप्यर्थत्वेन हापयतीति शेकाकर- रागन्तुरनुन्धो हि प्रायशो विषमज्वर इति चरकोक्तदेतवतुरोधाव्याख्यातः । अस्य शोकप्यशनानदेवोक्ता व्याख्या रिख्यते-क्म॑साधारणमित्यादि । इतः । यस्मादागन्तुरनुबन्ध्‌ः प्रायशो विषमज्वरे भवति । िषरमज्वरमहणाच केचि- देतवेव द्य तृतीयकचतुर्थकौ विषमन्वराविति प्रतिपत्ता न तु सततान्येदष्को । यद्यपि तौ विषमं ५.९ स्वरयतः । अत्र संशयः । स्राधारणं कर्मे देवयुक्तिन्यपाश्रयमुत वा नागन्वादवयोरपि यथोगं ददाति तत्पाषारणं कर्मे ! यथा पयसा सह वृषदंदारा- कृत्यो निजं दोषं नयति विडालशङृागन्तुम्‌ ॥ २६६ | `

,_.* ख. पुस्तक “नलेनोत्पािताः सहेदेवीमूलाकर्णवन्धनात्‌ । पयः" | १ ॥) इयधिकमन | |

ऽ्चरं चातुधिकं इन्ति भानुवारे न

ज्वराधिकारः | हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ५५

महोषधामृतायुस्तचन्दनोशीरधान्यकैः ॥ काथस्तृतीयकं हन्ति शकैरामघुयोजितः# ॥ २३४ ॥ सुगमम्‌ ॥ २६४ ॥ अपामागजय कटां खोदहितेः सप्ततन्तुभिः ॥ बद्धा वारे रवेस्तू्णं वरं हन्ति ठृतीयकम्‌ । २३५ ॥! अपामागेजटेति । जया मूढम्‌ ॥ २६९ ॥ गङ्गाया उत्तरे कूरे अपुत्रस्तापसो मृतः ॥ तस्मे तिरोदकं दब्यान्पुशवत्येकादिको स्वरः! ॥ २३६ ॥ तस्मे तिरोदकमिति । अत्रोदकमनुदये नवपाघानीतं मूमावनवस्थापितं मह्यं प्रचारात्‌ । करुदाश्वत्यपत्रहस्तस्य च तषणम्‌ ॥ २६६ ॥ वासाधाव्रीस्थिरादारूप्थ्यानागरसाधितः ॥ सितामधुयुतः काथश्रातुथिकनिवारणः# ॥ २३७ ॥ सुगमम्‌ ॥ २६७ ॥ अगस्तिपतरस्वरसेन नस्यं निहन्ति चातुधिकमुग्ररूपम्‌। ॥ अगस्तिपत्रसखरपेन तद्रसेन ॥ यथोक्तविषमन्वरविपरीतानपरानपि विषमप्रकारानाह-- कफस्थानषु वा तिष्रन्दोषो द्वित्रिचतुषुं वा ॥ विपयेयाख्यान्कुरुते विषमान्कष्टसाधनान्‌ ॥ २३८ ॥ अस्याथैः } कफस्थनेप्वामाशयादिपु द्वयोखिषु चतुषु वा॒तिष्ठन्दोषो वातादिको विपयेयान्कुरुते तच द्वयोः कफस्थानयोरामाशयत्टदययोसििषठन्दोषो वातादिरन्ये- युप्कविप्ययं कुयात्‌ । विपययश्च सततस्याहोरात्रे पृवीह्नादीनां मध्ये काटमेकं तयक्त्वा सर्वीहोरात्रमवनम्‌ । एवं रिपु कफ़स्थानेप्वामारयदृदयकण्ठेषु तिष्ठन्दोषस्तती

(1

॥.. (1 1 ॥

#* ख पुस्तके--उपकरुल्यां पिवेति क्षीरेण सुममाहतः । पिप्प्रीवधमानं वा विषरमस्वर- पीश्टितः ॥१॥ मधु तर्षिः सिता कृष्णा बुतक्षार विसोडिता । विषमस्वरहृद्रोगक्षतकासज्वरापदा ॥२॥ इुलयाधिकमन्न ।

1 ख. पुस्तके -- वानरस्य मुस दिव्यमादित्योदयसंनिभम्‌ । ज्वरमेकान्तरं घोरं दशेनादेव नदयति ॥ १॥ अङ्गवद्गकाटिङ्केपु सौगाष्रमगपेषु च । वाराणस्यां च यदत्तं तश्न स्मर दिवं चरम्‌ ॥२॥ सिखत्वाऽश्रत्थपक्नष्‌ धारयेदृश्तिण करे । इत्याधेकमत्र |

£ ख, पुस्तके -पोटदाश्चतुभांगं वातपित्तकफार्तिपरुं } क्ष्रं कषये दातव्यं विप्ररीता तु दारा ॥ १ ॥ इत्यधिकमत्र ।

+ ख पुस्तके-ङृष्णामलकीरामरदार्वीविचायजसपैपरासनैः । छगठसूषघ्रनिपिैनेस्यं त्वेकाहिकाञ्न- रम्‌ । इन्यापिकमत्र |

भवोणमातततेनतिः कमिी ततदािहकतन

गक त

;भा किति कािकेतकोणणेक ९५१८३१5

१क.घ. श्रत्वा | २ क. ध. श्रव्रायम्‌ ।

५६ व्यास्याङयुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ १ प्रथमो

यकविपर्ययं करोति यत्र दिति हृदयस्थो दोष आमाश्चयमागत्य ज्वरयति ततर दिने कृण्ठन्यो दोषो त्टदयमायाति । अपरासिन्दिने सोऽप्यामाश्यमागत्य ज्वरयति । एवं दिनद्वयं भूत्वा तृतीये दिने न भवतीति तृतीयकविपर्थयः । चतुष्वोमाश- यद्धयकण्ठदिरस्प कफस्यानेषु तिषठन्दोषश्चतुथकविपर्ययं करोति । यस्मि न्दिने हृदयस्थो दोप आमा्ययमागत्य ज्वरयति ताभिनेव दिने कण्ठस्थो हदयं रिर- स्थश्च कण्ठमेति । अपरस्मिन्दिनि हदयस्य आमारायमागत्य उवरयति कण्ठस्थश्च द्दयमेति ! अपरदिने ख्दयस्थ आमाश्चयमागल्य ज्वरयति । एवं दिनत्रयं मत्वा चतु- ्थेऽहि न भवतीति चतुर्भकविपर्ययः } सततकस्य विपयंयो नास्ति । एकस्मिन्नेव कफ. स्थाने स्थितेन दोषेण तत्करणादिति कातिकः । केचिदुदाहरणमाचमेतदिति मन्य- मानाः सततकस्यापि विपर्ययं घ्रुवते 1 काट्द्रयं॑त्यक्त्वा सकर्महोरात्र॑॑ज्वरयतीति सततकविपय॑यः। अन्यैः पुनरन्यादश्चोऽपि वृतीयकादिविपर्ययो दरतः । तद्यथा । तेषां काटविमागमाह । तच प्रयहोरा्रं स्धिमागाः प्रहराः षट्कः पृवाह्नमध्याह्मापराह- प्रदोषाषेरात्नपरत्यूषमेदेन । ततान्येद्स्त्वहोरात्र एककाटं सचरिमागं प्ररं प्रवतेते । तद्धि प्ययसत्वेककारं मुञ्वति । त॒तीयकस्तृतीयेऽदचेककां सतिमागं प्रहरं प्रवर्तेते । तद्धि पययस्तु तृतीयेऽहयेकं काटं विमुञ्चति चतुथैकशचतु्ेऽहन्येककाटं प्रवतैते । तद्धिप- यैयस्तु चतूर्थेऽहन्येककारं विमुञ्चति । संततप्तततप्ररेपकानां विपर्यया नोक्तास्तेषामसं- मवात्‌ । अच्र संततादिषु विपययेषु च दौषादिबरतः प्रोक्तकालाद्भिनाऽऽधिक्यमपि स्यादिति जेयम्‌ । कफस्थानेषु वा दोष त्यच्च दोषराब्द प्रथग्धद्समस्तप्रतिपादरक न सामान्येनोक्तत्वात्‌ । सव्रान्तरेऽप्युक्तम्‌-- ` कफपित्तात्रिकम्राही पृष्ठाद्रातकफात्मकः ॥

वातपित्ताच्छिरोगराही चिविधः स्यात्तुतीयकः ॥

चतुथको ददेयति प्रभावं द्विविधं ज्वरः ॥

जङ्घाम्यां छेष्मिकः पूर्वं शिरस्थोऽनिरप्तंमवः इति ॥

क (५

यस्य यो विपर्ययस्तप्यैव तत्र चिकित्सा कार्या ॥ २६८ ॥ रसोनकलकं तिलतेरयुक्तं योऽश्नाति नित्यं विषमज्वराः ॥ विमुच्यते सोऽप्याचिराञ्ज्वरेण बातामयेथापि सुधोरसूपैः ॥२३९॥ पुगमम्‌ ॥ २३९ ॥ रक्ताश्वमारपुष्पं च धात्री धान्यं वचामयम्‌ ॥। पिष्ट कोष्णो ज्वरे कार्यो ठेषो पूर्षरजापहः ॥ २४० ॥ सुगमम्‌ ॥ २४० ॥ विषमञ्वरेऽषङ्गभूपमाह-- `

ज्वराधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ५.७

पटंकषा निम्बपत्रं वचा कुं हरीतकी ॥ सपा; सयवा; सर्पिधूपनं उ्वरनाशनम्‌ । २४१ ॥ पंकषा गुग्गुः । विषमज्वरोक्तोऽप्यप्त योगो जीणैन्वेरे भूतविषमन्वरे च प्रयो- व्यः समानतन्बो क्तत्वात्‌ ॥ २४१ ॥

0

अवस्थाविशेषेण भूषनमाह-- बेडारं वा चकर्योज्यं वेपमानस्य धूपने ॥ २४२ ॥ बैडाटं शक्रदनिडारविष्ठा । २४२ ॥ ॥ आगन्त्वनुबन्धम्रतिषेधार्थं देवव्यपाश्रयां चिकित्मामाह-- सोमं सानुचरं देवं समातगणमीन्वरम्‌ ॥ पजयन्परयतः शीघं मुच्यते पिषमज्वरात््‌ ।। २४३ ॥ सोममुमया सहितम्‌ । सानुचरं सनन्यादिगणम्‌ । मातृगणं मातृपसमूहयुक्तम्‌ ।

[भ्वी (~

प्रयतः प्वि्रः । ईश्वरादिपूजनाहुरितोपशान्तिषमोत्पत्तिश्च ॥ २४३ ॥ विष्णुं सहस्रपरधोनं चराचरपति विभुम्‌ ॥ स्तुवन्नामसदस्रेण ज्वरान्छवान्व्यपोहति ॥ २४४ ॥ सहदस्रमूर्धानमिति । सहखरीपषौ पुरुषः सहखाक्षः सहखपादिल्यादिना चोक्तम्‌ । नामप्तहखेण भारतोक्तेन । ज्वरस्यापि देवतात्मकत्वात्पूना कायो । तथाच विदेदः- (^ीर्थायतनदेवाथिगुसुवृद्धपप्पेणेः । ज्वर पूजनैश्वापि सहरैवोपशाम्यति'" इति ॥ २४४ ॥ मूं भूमिजयन्त्याथ सहदेषोद्धवं तथा ॥ तण्डुलीयकमूलं वा वद्धं मूरधि ज्वरापहम्‌ । २४५ ॥ सुगमम्‌ ॥ २४९-॥ विषमञ्वरेषु कतेव्यमूध्वं चाधश्च शोधनम्‌ ॥ | ऊर्घ्वं शोधनं वमनम्‌ । तच्च कफाधिके विपमञ्वरे 1. अधःशोधनं विरेचनम्‌ । तच पित्ताधिके 1 एतेन सर्वेष्वेव विषमन्वरेषु कफ पित्ताधिकतया वमनविरेचने प्रयोक्तव्ये इत्युक्तं तत्रान्तरे कफपित्तयोवेमनविरेचनयोरुपदेशात्‌ । तद्यथा--वमनं पाचनं रुक्षमन्नपानं विखङ्घनम्‌ । कृपायोप्णं च विषमे ज्वरे दास्तं कफोत्तरे” इति ॥ तथा --“4विरेचनेन पयसा सपिषा संस्तुतेन च 1 विषमं तिक्तशीतैश्च ज्वरं पित्तमवं जयेत्‌" इति ॥ अन्ये तु विषमन्वरेषित्यत्र यथपि विषमन्वरशब्देन पततं विहायान्धे विषमज्वराः

4

५८ ञ्याख्याङुपुपावल्याख्यदीकासमेतो-- [१ प्रथमो-

प्रोक्तास्तथाऽप्यत्न तृतीयकचतुथंकविव विषमन्बरो ग्राह्यो । यतस्तयोरेव साधारणं कमे वातपित्त छेष्महरमास्थापनं विरेचनं वमनादिकं युक्तमिति व्याचक्षते ॥ शान्ति नयेत्रिवृद्राऽपि सक्षोद्रा विषमज्वरम्‌ ॥ २४६ ॥ भिवृदराऽपि सक्षोद्रेति । ठेहोऽयं विरेचकार्थम्‌ । अन्न विषमज्वरमिति पाठोऽनाषं। चरकसुश्वुतयोरस्य योगस्य नित्यन्वर एव विहितत्वात्‌ । प्रबखन्वरमिति पाठः साधुः अस्याः । प्रबरुज्वरं प्रकृष्टस्य वरं प्रङ्ृष्टबटं वा ज्वरं बहुदोषवल एव शोषनस्य योग्यत्वात्‌ ॥ २४६ ॥„ ` मधुना वाऽभया ीढा इन्त्याश्च विषमज्वरम्‌ ॥ सुगमम्‌ ॥ ज्वरवेगं च कारं च चिन्तयञ्ज्वर्यते तु यः ॥ तस्येष्टरदुतेवाऽपि विषयेनांशयेत्स्पृतिम्‌ ।॥ २४७ ॥ चिन्तयनिदयतो मानसन्वरप्रकारोऽयम्‌ । अतस्तस्येषटेविचितैश्च विषयेन्षैरकारो

विस्मारणीयः 1 ज्वरस्य वेगकाल्योः स्मरणेन मनोविषादाज्न्वरपंवृद्धिः । तदुक्तम्‌- विषादो रोगवथनानामिति वचनात्‌ ॥ २४७ ॥ उवे धृतप्रयोगान्विवकषुषरतस्य कालं विषयं चाऽऽह-- धृतं द्रादश्चराजात्तु देयं क्षीणकफे ज्वरे ॥ २४८ ॥ खङ्घनदत्रुभोननादिभिः कफे क्षीणे छस्स्य द्वादशरात्रदेव पृतं देयम्‌ 1 तेन हि दोषाणां सरवेथा निरामतया स्वारायगतेः । यदुक्तं सुश्चते - “धृतं द्वादशरान्रे तु देयं सवेज्वरेषु वे ॥ तेनान्तरेणाऽऽशयं वं गता दोषा भवन्ति दि” इति ॥ अस्याथैः । ननु दज्ञाहात्परमषधदानाम्यनुज्ञानाद्ाहेन दोषपाकप्रददीनात्कथ- मेवमिति चेत्‌ । स्वेज्वरेषििल्यमिधानात्‌ ! यतः संनिपाते द्वादशाहादपि पाको मवति । अथ पाके सति दोषाणां कथं खारायगमनं भवतीति चेत्‌ । न । दोषाणां हासं विना मादेवसंभृतिः । ततश्च हेन दोषाणां खादायगतिः । कचित्पाकाद्विकारोपरशान्तिरपि स्यात्तत्र सर्वभवेणेव दोषाणां स्वादायप्रा्तिरिति ॥ २४८ ॥ पिप्पस्यादिपृतमाह-- पिपस्यशन्दनं यस्तयुश्षीरं कट्रोदिणी ॥ कठि्गकास्तामख्कीं सारिवाऽतिविषा स्थिरा ॥ २४९ ॥

१६. "दिकयु* । २ ध, देवास" ।

ज्वराधिकारः ] इृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ५९

द्राक्षामखकबिल्वानि चायमाणा निदिग्धिका ॥ सिद्धमेभिषेतं स्यो ज्वरं जीर्णं व्यपोहति ॥ २५० ॥ षयं कासं शिरःगूरं पाश्वेगुखमरोचकम्‌ ॥। अंसाभितापमभि च विषमं संनियच्छति ॥ २५१ ॥ कटिङ्गमिन्द्रयवम्‌ । तामख्की भूम्यामरुकीं । विस्वं बिल्वशङादुः । ` अत्रैके विरे- षानुक्तेः पिप्पल्यादीनां काथकस्करूपतां वणेयन्ति । अन्येत्वेषां कस्कमेवेच्छन्ति । द्वं तु जलमेव देयम्‌ । द्रवेऽप्यनुक्ते जलमेव देयमिति वचनाप्‌ । गण एव हि क्राथस्य कट्कस्य च कारणम्‌ । उक्तं च सुश्ुते-काथकल्कावनिरदेरो गणात्तस्मात्समावपेदिति । गणेऽपि यत्राधिकरणतवेन कीतैनं तत्रैव क्राथकल्कविषिः । तथा च तग्रान्तरम्‌-- “भयत्राधिकरणे नोक्तिगणे स्यात्ल्ेहसंविधो ॥ तत्रैव कर्नियेहाविष्येते स्नेहवेदिना › इति ॥ प्रचारोऽपि कल्कमात्रेण 1 तस्मापिप्पल्यादीनां कल्के जं चतुगुणमत्र । एवमे जातीयेऽन्यच्रापि विज्ञेयम्‌ । पिप्पल्यां घृतम्‌ ॥ २४९. ॥ २५० ॥ २५१ ॥ कर्काचतुगीणः सेहः सेदात्ववाथश्चतुगुणः# ॥ काथ्याचतुगणं वारि काथः काथ्यसमो मतः ॥ २५२ ॥ काथध्याचतुगैणमिति 1 चतुगणं तु द्विगुणं बोद्धव्यम्‌ । यदुक्तम्‌--चतुगुणं त्वष्ट- गुणं द्रवदैगुण्यतो मबेदिति वचनात्‌ । तत्रान्तरेऽप्यष्टगुणमेव तोयम्‌ | यदु क्तम्‌--“क्राथ्यादष्टगुणं तोयं काथः स्याज्जर्पादिकः । काथाच पादिकः सेहः कल्कश्च सेहपादिकः” इति ॥ क्राथः क्राथ्य्तमो मत इति मानेऽनियतोऽतस्तावत्सरमै्र घृतस्य प्रस्थः पक्तव्यः । प्रस्थे च षोडशपलरूपे काथः पाकाथेमत्सग॑पिद्धश्तुयंणः } सत॒ च चतुःषष्टिपटरूपः । चतुगणश्च क्रायश्चतुःषष्टिषटे क्राथनीयद्रव्ये चतुर्गुणजटेन द्वाचिशच्छरावख्पेण पादि- टेन ! एवं क्राथरोषः क्थनीयद्रव्यस्मः स्नेहाचतुगणेन भवति । एषा च गणना द्रव- दवेगुण्यमगृहीत्वा ज्ञेया । अन्यजाप्युक्तम्‌-काथ्याचतु्णं वारि पादस्थं स्याचतुर्गुणम्‌ | सनेहात्सेहसमं क्षीरमित्यादिपरिभाषाथमनुं बुदध्वा क्षीरयोगे समैतरैवमेव पाकं व्याचष्ठे । चक्रस्त्वाह-- यच काथः श्वीरं चास्ति तच क्षीरेणेव पह सेहाचतुरगणं जटं कार्यं येन सेहपाके चतुर्मणमेव द्रवमुत्सर्मिद्धं लेहात्तोयं चतुगुणमित्यत्र तोयस्य द्रवोपलक्षणत्वा-

* ख. पुस्तके स्नेदावशेषं कतेव्यं स्नेहपाके त्वयं विधेः । इलयधिकमत्र । > ख. पुस्तके-गरदौ चतुर्गुणं दयात्कष्निऽष्टगुणं तथा ॥ कटिनात्कविनं यच्च देयं षोडशकं जम्‌ 11१1 खद्वादिक्राध्यसेघते मानानुक्तौ चिकित्सकाः ॥ मध्यस्योभग्रगापमितादिच्छन्दयष्टगुणं जयम्‌ ॥२।) दयधिकमच्र । |

६० व्याख्याङकसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ १ प्रथमो~-

दिति । तन्मते क्राथोऽत्र त्रिगुणः क्षीरं सेहसमम्‌ । एवं सर्वत्रान्यत्रापि ज्ञेयम्‌ । शीरं च सवत्र गव्यं ह्यं श्रेष्ठगुणत्वात्‌ ॥ २५९२ ॥ शिरसे र क कै दशमृलीरसेः सपिः सक्षारः पश्चकारकैः ॥ सक्षीरं हन्ति तत्सिद्धं ज्वरकासापिमन्दताम्‌ ॥ वातपित्तकफव्याधीन्प्टीहानं वाऽपि पाण्डुताम्‌ ।। २५२ ॥ सक्षरिरिति । क्षारे यवक्षारः । पञ्चकोख्यवक्षाराः प्रलेकं पाटिकाः । भावियोग- करकमानसाहचयात्षपर्छ्वान्यथानुपपत्तेशच । दरामूटपषट्पठं घृतम्‌ ॥ २९३ ॥ पश्वकोैः ससिन्धूत्थेः पटिकेः पयसा समम्‌ ॥ सपिः प्रस्थं शृतं प्टींहविषमञ्वरगुस्मनुत्‌ ॥ २५४ ॥ पयसा सममिति । अन्ये तुल्याथैतास्वीकरेण स्ेहपरमं क्षीरं चिगुणं च जरमदी- मिदरितपटूपटकसंवादादून्रवते । तयथा-- सक्षारः पञ्चकोरुस्तु पचकिखिगुणीदके । समक्षीरं घरतप्रस्थमित्यारि । 'श्वीरदध्यारनछस्तु पाको यतेरितः कचित्‌ | चतुगुणं जढं ततर वीयाधानाथमाकपेत्‌" ॥ इति परिभाषां तु ्षोरयोगे चतुगुणनट्दानाथमुक्तां नाऽऽद्रियन्ते । सममित्यस्य सहाथतामाधित्य चक्रस्त्वाह-- यत्र दवान्तरानुक्तो श्वीरमेव चतुगुर्णम्‌ | द्रवन्तरेण योगे हि श्षीरं लेह्तमं भवेत्‌" ॥ इति । एतत्तु न मनाहरम्‌ । यतः सुश्वुताक्तोदरचिकिल्सितषट्पल्केऽस्मिन्धतपस्थं तल्य- सामाति पठ्यत पर्‌ तु तत्र जंनटकातिकभोजादिभिस्तल्येनैव पयसा जं विना पाका द्रितः ] तथा चरक गुसमेऽसिन्यते षृतप्रस्थं विपाचयेत्ोरप्रस्यनेवयेवं परं पठि- तम्‌ । प्रचारो तु पाकः प्रायश्तुगुणोदकफेन । परटूपलकं प्तम्‌ ॥ २९४ | पानीयकस्याणकमाह --

विशाखा त्रिफला कौन्ती देषदार्वेलवाटुकम्‌ ॥ २५९ | (वरा नत हार दे साखिवे दरे परियङ्खका ॥ नीरोत्यटेलामजजिष्ठादन्तीदाडिमकेसरम्‌ | २५६ | विडङ्गं पञ्निपणीं च ऊुषचन्दनपदक्ैः ॥

ताटसपत हती माटल्याः कुसुम नवम्‌ ॥ २९५७ ॥।

ज्टाक्शातेभिः कल्केरतैरक्षसमन्वितैः चतुगुणं नरं दा घरतपस्थं विपाचयेत्‌ ॥ २५८ ॥

स्वराधिकारः 1 छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। &१

अपस्मारे ज्वरे कासे शोषे मन्देऽनटे क्षये ॥ वातरक्तं रतिश्याये तृतीयकचतुधेके ।। २५९ | खछचेशोमूचकृच्छरे च विसरपोपद्रवेषु च ॥ कण्टूपाण्डूबामयोन्पाद विषमेहगरेप च ॥ २६० ॥ भूतौ पहताचित्तानां गद्रदानामरेतसाम्‌ ॥ दास्तं स्रीणां च बन्ध्यानामायुव्रैणैवटप्रदम्‌ ॥ २६१ ॥ अलक्ष्मीपापरक्षोघ्ं सवग्रहनिवारणम्‌ ॥ कल्याणकमिर्दं सपि; भ्रेषं पसवनेषु च ॥ २६२ । ्रिशाटा गोरक्षकरकयी । धिफटा हरीतक्यामरकविगोतकानि ! एषां च प्रलेकम- क्षभागता द्रघ्यप्रधानत्वाचिर्देशस्य । यत्र हि द्रव्यप्रपानो निर्दैरशास्तच्र प्रसेकमेव भाग- परिग्रहः } यभा-तिफला ददामृटानि पालकानीति ] यत्र तु द्रव्यस्य षषठयन्तनिर्देशा- त्मानं प्रधानं तत्र समूदितस्य भागः }। यथा-चिफटायाश्चयो भागाखयस्िकटकस्य चेति ! अन्ये व्वव्राष्टाविदतिभिरिति पदस्य तात्पर्येण चिफङायाः प्रयेकं भागमाहुः । त्रिफटशन्देन यद्यपि द्राक्षाकादमयपषूपकाण्यप्युच्यन्ते । यदुक्तम्‌--“"पथ्याविभीतकधातरी भिचा महती स्मता । हस्या काद्मयमृद्रीकपरूपकफटेभवरेत्‌ ° इति ! तथाऽपि सवैर विद्ापानृक्तौ गुणप्राधान्याद्धरीतक्यादय एव तरिफटाशब्देन गृह्यन्ते । कोन्ती रेणकरम्‌ । एटवादृक्र खनामष्यातम्‌ । स्थिरा शादिपणीं नतं तगरपादिका 1 तद्मावे वेच ्ीयरीश द्रे दे हरिद्रा दारुहरिद्रा । रि द्धे अनन्ता दयामादटता च | दाषिमं दाडिमफलम्‌ । केसरं नागकेसरम्‌ । टीपरपत्रं म्वनामस्त्यातम्‌ । मारुत्याः पृष्पं नातीपृप्पम्‌ | पाटदिवाच्र कल्कानामष्टा- विदातित्वे सिद्धऽएाविदातिभिरित्यम्यांपादानं दाडिमस्य केसरं दादिमकेसरमिलेकद्र- व्यप्देहः स्यात्तथा(स्य) ताकीप्रं च पत्रं चति ताटीसपत्रमिति द्व्यद्रयशङ्कायाश्च निरासा- थम्‌ | क्रिच--आष्टाविङत्यापधस्य सर्पिषः परानमिप्यत इत्याद व्रष्टाविशशत्यापधप्रत्तया यव्यवदाराथमस्याभिधानम्‌। जष्टर्विश्चदयेति प्रयोगे प्रा्ेऽष्टातिङतिभिरिति निर्देशो विंर- त्याद्याः मदक श्ियां सं्येयप्ययोरिति वचनस्य प्रायिक्रत्वपरिकल्पनात्‌। तेन पश्चा- राद्धिरथायनैरिति प्रयामोऽपि साधः । कर्कैरक्षसमरेतर्वैदात्याऽष्ठामिरेव चेति चरके वहपुर्तकरेषु पाठ निददेषः] चतुरमुणे-नटमित्येतत्परिभाषासिद्धमपि तदभदाव्यायेमुक्तम्‌ ॥ । २५५ ॥ २५६९ 1] २५५ ॥ २५८ ॥ २५९९ ॥ २६० ॥ २६१ ॥ २६२ ॥

0

ट्दानीमन्तःपरिमाननमामेघाय बहिप्परसिमाजनाथ पटृकटूवरास्यं तेटमाह--

ष्‌

१ प्र तगगे भ्र" ।

६२ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ १ प्रथमो-

सुबचिकानागरुघमरवीलाक्षानिशालोहितयष्टिकाभिः ॥ ` तें ज्वरे षड्गुणतक्रसिद्धमभ्यञ्ञनाच्छीतविदाहनुत्स्यात्‌।।२६३॥

कष,

सुवचिका खभमिकाक्षारः । खाहितयष्टिका मज्ञिष्ठा । “लक्षा निरा कुष्ठहाण्टठी मञ्जिष्ठा च सुवचिका | मृ्वाचन्दनपंसिद्धे तैरं तक्रेऽथ षड्गुणे*॥ इति विदेहदरोनादत्र छोहितं रक्तचन्दनं यष्टिका मल्ञिष्ठेति केचिद्व्याचक्षते । पर्‌ तु- 'सखिकाविश्चमननिष्ठाखाक्चामूर्वानिशामयै : ॥ तटं षट्गुणतक्रण श्िद्धं ज्वरहरं परम्‌ ” ॥ इत्यत्र तत्रे रक्तचन्दनस्य(स्या) पाटद्विदेहाक्तं प्रयोगान्तरं कल्पनीयम्‌ । भचा- रोऽपि म्चिष्ठयेव । अभ्यज्ञनाच्छीतविद्‌ाहनुदिति । प्रभावादम्यज्गेन तैरमिदं शीतं दाहं च हन्ति । पटटुरं तैटम्‌ ॥ २६३ ॥ दध्र ससारकस्यात्न तक्रं फटूरमिष्यते ॥ भाष्यान्तरात्‌-दध्रः ससारकस्यात्र तक्र कटुरमिति । असहं दधि । अन्ये तु--“तोवीरासुताचलयम्डं काञ्ञिकं कटर विदुः ॥ जन्ये तु तदधोमागं तक्रं वाऽत्यम्छतां गतम्‌ ॥ सखेहं दथिजं तक्रमाहुरन्ये तु कटररम्‌ इति ॥ धृततेरगुडादींश एकाहाननिव साधयेत्‌ ॥ उषितास्तु पद्धवैस्ति विशेषेण गुणान्यतः ॥ २६४ ॥ सुगमम्‌ ॥ २६४ ॥ सेहकरको यद्‌ाऽङकुर्या वितो बतिवद्धवेत्‌ ॥

वहो क्षिपे च नो शब्दस्तदा सिद्धि विनिर्दिशेत्‌ ॥ २६५ ॥ सुगमम्‌ ॥ २६९ ॥

रब्द्व्युपरमे प्राप्ने फेनस्योपरमे तथा ॥ गन्धवणेरसादीनां संपत्तौ सिद्धिमादिशेत्‌ ॥ २६६ ॥ तथेति । तथा तेन फेनोप्रमप्रकारेण गुडगुडाशब्दस्य व्युपरमे सति स्नेहे गुडगुडा- हाब्द्फेनयोरपि द्रवकार्थत्वात्‌ । गन्धवणेरसादीनां संपत्ताविति । गन्धादीनां स्नेह- ` मेषजागतानां पम्यगुदये । स्ेहपाकसतु मृदुमध्यखरमावाश्निविधः । एषां विषयोपक्षणं च दृठबलेनोक्तम्‌-

१ क. घ, 'हान्नावतारये । > क, घ, पक्त ।

ज्वराधिकारः ] इृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६३ “तुस्ये कल्केन नियीपे मेषजानां मृदुः स्मृतः । संयावद्रवनियौसे मध्यो दर्षो विमुञ्चति ॥ शीयमाणे तु नियीसे वतेमाने खरः स्मतः ॥ मुरस्य खोऽम्यज्गे पाने वस्तो च मध्यमः *” इति ॥ अचर तुल्ये कल्केन निर्यास इति प्रथमक्षिप्तकस्कनिमे नियते सति । निर्यासं किट्टम्‌] संयाव इति । संयावः स्मघृतगुडः कणिकचृणेः । मृदुपाके द्रवसद्धावाक्किं स्था न पीडनीयम्‌ । मध्ये मनाक्पीडनं द्रवाद्पत्वात्‌ । खरे तु यथेष्ठं पीडनीयं द्रवविरहात्‌ | मध्यपाकस्तु श्रेष्ठः । उक्तं हि--“^सर्वषामेव पाकानां मध्यः पाकः प्रशस्यते । वरं पाको मृदुः कायैः स्नेहस्य न खरो मतः ॥ किंचिच वीयेमादत्ते तज्नहाति खरः सदा” इति ॥ २६६ ॥ घृतस्येवं विपकस्य जानीयाक्कदारो भिषक्‌ ॥ स॒गमम्‌ ॥ फेनोऽतिमानं तैरस्य रेषं ध्रुतवदादिशोत्‌ ॥ २६७ ॥ सुगमम्‌ ॥ २६७ ॥ मुकुन्द गोविन्द हेरे मुरारे वैकुण्ठ शोरे कुरु मेऽन॒कम्पाम्‌।। छोकचयत्राणविधानदक्ष क्षमस्व दोषं द्रहिणाय वेय ॥ २६८ ॥ सुगमम्‌ ॥ २६८ ॥ चन्दनां हितं तरं शोषाधिकारकी तितम्‌ ॥ तथा नारायणं तें जीणेज्वरहरं परम्‌ ॥ २६९. ॥ सुगमम्‌ ॥ २६९ ॥ मूवाटाक्षादरिद्रे दरे मञ्धि्रा सेन्द्रवारुणी ॥ बहती सेन्धवं कुष्ठं रास्ना मांसी शतावरी ।॥ २७० ॥ आरनााढकेनेवं तलं परस्थं विपाचयेत्‌ ॥ तेटमङ्गारकं नाम स्ैज्वरविमोक्षणम्‌ ॥ २७१ ॥ मञ्ञौ श्रेष्ठे वर्णे तिष्ठतीति नैरुक्तेन विधिना मञ्जिष्ठा व्युत्पाद्यते । अङ्गारकं तैटम्‌ ॥ २७० ॥ २७१ ॥ अन्दादूष्वं धतं पकं हीनवीयं च तद्धषेत्‌ ॥ तेरे विपयेयं विद्यात्पके चापक एव च ॥ २७२ ॥ सुगमम्‌ ॥ २७२ ॥

६9 व्याख्याकुयुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ २ द्वितीयो-

निःरेषदोषनिवृत्तिप्रतिपादनाय ज्वरमुक्तिरक्षणमाह-- देहो ्यु्यपगतङ्ृममोहतापः पाको मुखे करणसोष्टवमव्यथत्वम्‌ ॥ स्वेदः क्षवः प्रकृतियागिमनोऽनरिप्सा कण्डुश्च मूध विगतज्वरटक्षणानि ।।२७३॥ पाको मुखे ज्वरोष्मकोपिताप्पित्तात्‌ } यत्तु पूवे नाकाषीन्मुखादन्यत्नर वा पत प्रभावः स्वेदः शोषकोष्मव्यपगमात्खोतःस्फुरटत्वाच } अन्नरिप्पाऽन्नाकाङ्क्षा । स्ता च उवरप्रभाव- नाऽरोचकनिगेमात्‌ । कण्डूश्च रिरि विरोधिन्वरोष्मापगमात्स्वस्थाने ठन्धबटेन छप्मणा ॥ २७३ ॥ ज्वरमुक्तस्यापि व्यायामादिनिषेधाथंमाह-- ` व्यायामं च व्यवायं च स्लानं चक्रमणानि च॥ ज्वरयुक्तो न सेवेत यावन्न बरवान्भवेत्‌* ।॥ २७४ ॥। व्यायामं कृत्वाऽपि व्यवायं चेत्युक्तमालयन्तिकनिषेधाथेम्‌ । स्नानमूजस्करमपि प्रभावाञ्ञ्वरं प्रलयानयति ॥ | यदटुक्तम्‌-- स्नानमाशु न्वरं दरयाज्खवरमुक्तस्य देहिनः ॥ तस्मान्मृक्तन्वरः स्नानं विषवत्परिवमयेत्‌ "” इति ॥ २७४ ॥

इति श्रीहन्दपणीतहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्री श्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याद्रुसुमावल्याख्यायां भ्रथमों ञ्वराधिकारः; समापनः ॥ १ ॥

अथ द्वितीयो ज्वरातिसायाधिकारः। ज्परस्योपद्रवत्वेनातिपतारस्य संभवाज्ञ्वरचिकित्सानन्तरं ज्वरातिसारचिकित्सितप्रणय- नम्‌ । ज्वरातिारमेखकशथ ज्वरातीपाराम्यामनन्यत्वान्माधवकरिण निदानसग्रहे प्रथ ङ्न दरितः । चिकित्साविरेषं तु वक्तं हन्द; पृथगमं कल्ितवान-- पृथगुक्तनिदानन ञ्वरातीसारनेणेयः ॥ कतेव्यो भिषजा चात्र तत्क्रमेण विधिर्थतः ॥ १ ॥ पृथगुक्तनिदानेनेति । एथग्दर्ितं यनिदानं तेन मिङितेन न्वरातीसारमेख्कस्य निर्णय कायः। तत्क्रमेण विधिर्यत इति । तस्मिरन्वरेऽतीसारे च यो दोषस्य परषस्य चाऽऽमपक् तक्रिमस्तन क्रमणहापि विधियस्मात्‌ । विधिराहाराचारारिि त भषम्‌ । तस्यानन्तरं

* ल पस्तक-द्प्धनन्धनं यथा वहिधातुन्द्त्रा यथा विषम्‌ ॥ कृतच्त्यो नजेच्छ छन्ति वरा तथा ज्वरः ॥ १ ॥ इवयधिकमच । न

ज्वरतिपाराधिकारः ] इन्द माधवापरनामा सिद्धयोगः। ६५

निषिद्धत्वात्‌ 1 अयमथः । ज्वरे चातिसारे चाऽऽमपक्रताक्रमेण यदुक्तमाहारादि तन्मि. दितेऽपि क्रियत इति चेत्‌ । अतस्तयोरुक्तनिद नेनैव मिचिन ज्वरतिपारौ निश्चेत- व्याविल्यथः ॥ १ ॥ ञ्वरातिसारयासुक्तं भेषजं यत्पृथक्पृथक्‌ ॥ न तन्मिछितयोः कायेमन्योन्यं वर्षयेद्यतः । २ ॥ अन्योन्यं वधेयेदिति । प्रायेण ल्वरहरमौषधमनुलोमनमतीम्ारहरं च स्तम्भनमतः प्रसपरं विरुद्धत्वान्मिटित्वा मेषं न कतेव्यम्‌ ॥ २॥ अतस्तो पतिकुवरीत विदोषोदितभेषनजैः ॥ सुगमम्‌ ॥ टद्नमुभयोरुक्तं मिरिते कार्यं विशेषतस्तदनु ॥ उत्परषषटकसिद्ध लाजामण्डादिकं सकटम्‌ ॥ ३ ॥ स्गमम्‌ ॥ ३ ॥ | पृथ्िपणीवराविस्वनागरोत्पखधान्यकैः ॥ ञ्वरातिप्ारी पेयां वा पिवेस्साम्खां य॒तां नरः ॥ १५४॥ पेयां देति 1 वाशब्दश्चरके यवाखन्तरापेक्षया युपादाव्प्युपंग्रहा्थं॑साम्डामिलय- स्यानन्तरं वा द्रष्टम्यः । तेनानम्छामपीति फति । अतिस्रारे हि पुरीषात्रिन्ुतत्वा- स्प्रायेण वातप्रकोपः । तैन साम्डामित्युक्तम्‌ । साम्छमीपदम्छाम्‌ । साम्टत्वं च दादि- मरसादिना । एतच न प्रचरति । उत्पल्पष्टकम्‌ ॥ ४ ॥ नागरातिविपापुस्तामूनिम्बामृतवत्सकैः ॥ सवेज्वरटरः काथः सवोतीसारनाशनः ॥ ५ ॥ सुगमम्‌ ॥ ९ ॥ पाठेन्द्रयवभ्रनिम्बमुस्तापपेटकामृताः ॥ जयन्त्याममतीसारं ज्वरं च समहौषधाः ॥ ६ ॥ अयं योगः काथः ॥ & ॥ हीवेरातिविषामुस्ताविरवनागरधान्यकम्‌ ॥ ७ ॥ पिवतिपच्छाविवन्धघ्रं शूख्दोपामपाचनम्‌ ॥ सरक्त हन्लतीसारं सज्वरं वाऽथ विज्वरम्‌ ॥ ८ ॥ वात्छष्माणि योगोऽयमवचारणया क्रियते ॥ ७ ॥ ८ ॥ गुड च्यतिविषाधान्यद्यण्टी षिल्वाब्दवारकेः ॥ पाटाभूनिम्बकुटजेथन्द नोशीरपकेः ॥ ९ ॥

कि, क

६६ व्याख्याङ्कसुमावल्याख्यदीकासमेतौ-- [२ द्वितीयो-

कषायः शीतटः पेयो ज्वरातीसारदान्तये ॥ हृासारोचकच्छर्दिःपिपासादाहनारनः ॥ १० ॥ रजेन कुटनफठं रहं लधरुतवात्याचनत्वाच् । एवमन्यत्राप्यतीसारे । अयं पित्त्े- प्मणि । बृह दुड्च्यारिः ॥ ९ ॥ १० ॥ कलिङ्गातिविषाञरुण्ठीकिंराताम्बुयवासकम्‌ ॥ ज्वरातीसारसंतापं नाशयेद विकल्पतः ॥ ११ ॥ यवासकं दुरालभा । अयं पित्तोत्तरे वकष्यमाणयोगद्यं च ॥ ११ ॥

वत्सकस्य फट दारु शदिणी गनपिषप्पीं ॥ शवदंष् पिप्पटी धान्यं विस्वं पाठा यवानिका ।॥ १२॥ द्रावप्येतौ सिद्धयोगौ शोकाथेनामिभा पितो ॥

स ~

ज्वरातिसारशमनो षिरोषादाहनाङनो ॥ १३ ॥ ` रोहिणी कटुका ॥ १२ ॥ १६ ॥

पश्चमटीवछाविस्वगुडचीयुस्तनागरेः ॥ ` निम्बरी र पाटाभूनिम्बहीषेरङुटनत्वक्पखे; यूतम्‌ ॥ १४ ॥ हन्ति सवोनतीसाराञ्ज्वरदोषं वमि तथा ॥ सशुढोपद्रवं श्वासं कासं हन्यात्स॒दुस्तरम्‌ ॥ १५ ॥

{9 (~

पश्चमूटीति सामान्याद्योज्या पित्ते कनीयसी ॥

महती पञ्चमी तु वातश्टेष्पाधिके हिता ॥ १६ ॥ मुगमम्‌ 1 पञ्चमूल्यादिः ॥ १४ ॥ १९ 1 १६ ॥

उत्पटं दाडिमत्वक्र पडकेसरमेव च ॥ पिषेत्तण्डुलतोयेन ज्वरातीसारनारनम्‌ ।। १७ ॥

दाडिमत्वगिपि। दाडिमफटत्वक्‌ । फठं स्यादाडिमादीनामिति वचनात्‌] एवं सर्वत्र! उत्पट्‌

उत्यलादिद्रव्यं करकं चं वा कृत्वा तण्डुखोदङ्रन पेयम्‌ । तण्डुरोदकविषिश्च-- “जलमष्टगुणं दत्वा पटं कण्डिततण्डुखात्‌ |. ` भावयित्वा ततो देयं तण्डुरोदककर्मणि” इति । . योगोऽये रक्ते पित्ते चातिसारे ॥ १७ ॥ उरीरं वाख्कं मुस्तं धान्यकं विरवमेव च्‌ ॥ `

(व.

समङ्गा धातक रोध्रं विश्वं पाचनदीपनम्‌ ॥ १८ ॥

ज््रातिप्ताराधिकारः ] इहन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६७

हन्त्यरोचकपिच्छामं विवन्धं सातिवेदनम्‌ ॥ सशोणितमतीसारं सज्वरं वाऽथ विज्वरम्‌ ॥ १९ ॥ समङ्गा वराहक्रान्ता । उरीरादिः ॥ १८ ॥ १९ ॥ द्‌राग्रलीकषायेण विश्वमक्षसमं पिबेत्‌ ॥ ज्वरे चेवातिसारे च सशोफे ग्रहणीगदे ॥। २० ॥ द्श्मूटीकषायेण विश्वमक्षसममिति । काथोऽच् दरामृरस्याधैपटमेव गृहीत्वा कत्य: । न तु चृणीचतुगुणः 1 विशवचृणोपेक्षयाऽती मारे ददामूटटस्य पाचनदीपनत्वेना- तियोगिकत्वात्‌ 1 एवमन्यवापि क्रथेन कल्कस्य चूर्णस्य च पाने । अमुमर्थं दृन्दोऽपि रुचकादिचू्णे ददोयिप्यति । | तद्यथा--“क्राथेन चृणेपानं यत्तत्र काथप्रघानता । प्तेते न तेनात्र चृ्ण॑पिक्षी चतुर्रैवः इति । विश्वं शुण्ठी तस्याश्चूणेमच्र प्रक्षेपः । अक्षं विभीतकफटं तत्सममक्षसमं कषैमानमि- त्यथः ¦ शण्ठीतिचतुरमापकरैस्तु प्रचारः ॥ २० ॥ विडङ्गाऽतिविषा मुस्त दारू पाग कलिङ्गकम्‌ ॥ मरिचेन समायुक्तं शोफातीसारनाशनम्‌ ॥ २१ ॥ सुगमम्‌ ॥ २१ ॥ गुडूची चित्रविस्वान्दरक्तचन्दनवाखकेः ॥ करिङ्गैकसमायुक्तेज्वेरातीसारशोफनुत्‌ ॥ २२ ॥ पुगमम्‌ ॥ २२ ॥ किराताब्दामृतीनिम्बचन्दनोदीच्यवत्सकेः ॥ दोषाती साररमनं विशेषाञ्ज्वरनाशनम्‌ ॥ २३ ॥ सुगमम्‌ ॥ २३ ॥ सिताञ्जनकणाखाजमघ्ुकं नी टयुत्पटम्‌ ॥ पित्तज्वरातिसारघरं परीदं मधुना सह्‌ ॥ २४॥ पुगमम्‌ ॥ २४॥ | इति श्रीवृन्दपणीतवृन्दमाधदापरनामकसिद्धयोगव्याख्यार्या श्रीश्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां दितीयो ज्वरातिसाराधिकारः समाप्तः ॥ २ ॥

॥

१क. घ. "तापरिश्रच' । २ कफ ध. शोफातीं' ।

६८ ग्याख्याकुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [३ तृतीयः- अथ ततीयोऽतिसाराधिकारः।

कमे ०

ञवरापद्र्रभूनेम्यातीसारस्य चिकित्सां निर्दिरय वहन्युपातजत्वादामपक्राक्स्थायोम- पाधम्यात्मंपरति स्वतन्रस्य तस्य चिक्रित्सारम्मः । गदेन द्रवस्यातिप्तरणमतीसारः । तदुक्तम्‌--“अतिरिक्रमणेऽधस्तात्रतिर्मतिकर्मणि ॥ भटाद्यत्यथगमनादतासारः स्छृतो बुधैः" इति ॥ 2 ह्यनकं मुक्त्वा न चान्यदस्तीह भेषजं बलिनः ॥ समुदांण दोपनिचयं शमयति तत्पाचयत्यपि च ॥ १ ॥ धन कवलमाद प्रशस्तमतिहायमुपहतत्वादय्ेरतिसामत्वाच दोषाणाम्‌ । समदीर्णं र क्य समन्ताद द।पचयं ठड्घनं पाचयति पकद्वरेणेव तदुद्वतमुपदामयति ॥ १ ॥ ° एव ।पपाननातिरक दोपपाकार्थं षडङ्कविधिना इता्भशृतनठस्य चतुरे ` पोगानाह-- न

धान्यादीच्यगृतं तोयं तृष्णादाहातिसारिणे ॥ दीषेर्यङ्गवेराभ्यां युस्तपर्षटकेन वा ॥ ्स्तादीच्यश्ुतं तोयं देयं चातिपिपासवे ।॥ २ ॥

(हण चातर शतोद्कत्वमेषां दयति कषायत्वं च निषेधयति । तोयान्ये 7न चारं तृ्णोपहामनायमतीसारिभिः पेयानि न त्वेतानि कषायाणीति । अ्री- यत । द्द द्रव्ये प्रयेकं काके भागे गृतोदकसंस्कारार्थं गृद्येते इति ॥ २ ॥

नागरातिविपायुस्तेः शतं वा धान्यनागरैः ॥ प.गाशरलातिमारघ्रं रोचनं दीपन परम्‌ ॥ ३ ॥

ननु नायरस्याप्णतीक्षणत्वात्तप्णाग्रहणामिधानं न(पपन्नम्‌ । उच्यते । मधुरविषा- त्वान्मधरम्य च विपाङ्ृम्यावदयं तृप्णाप्रश्मनं सामथ्यमिति ॥ ३ ॥

ही रभुङ्गेराभ्यां मुस्तपषरटकेन वा ॥। जाभ्याफव सपाटाभ्यां सिद्धमाह दमाहारमाचरेत्‌ ॥ ४ ॥ मृगमम्‌ ॥ ४ ॥ गाच्छपिण्यादिकार्चस्तु साधितेन ससिन्धुजम्‌ ॥ ` पनन बरूषण पथ्यं स्याटटाजसक्तुभिः ॥ ५ ॥ शालिपप्याद्वर्महानस्पो वा| आर्शिव्दाद्धान्यपश्चकादिपरि्रहः | ससिन्धुनामिति।

॥ क

५कृ.ध्र, यंत्राऽपि पि

अतिप्ताराधिकारः 1: इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ६९

ससैन्धवं राजसकतुजपथ्यं पितछेष्मणि युक्तं ज्ञेयम्‌ । अन्यत्ैवंविभ विषय एवास्य विहितत्वात्‌ ॥ 4 ॥

गुवीं पिण्डी खराऽलयर्थं रुष्वी सैव विपर्ययात्‌ ॥ सक्तनामाश्च जीयत मदुत्वादवरेदिका ॥ ६ ॥ गुवीं पिण्डी खराऽत्यथेमिति । अतिकटिना खाजस्रक्तुपिण्डिका गवं स्यात्‌ । ष्वी सेव विपथयादिति । मद्री प्ता ट्वी भवति ! अवेहिकाऽवटेहनयेग्या पिण्डी ॥ ६ ॥ ॥ | लछाजमण्डकृतेर्योगेस्तेः कृता दस्तमण्डिका ।॥ ७ ॥ वस्खुता यवागुचा परस्तं शुद्रथक्तकम्‌ ॥ सनिषण्णकवाताककश्चरं हितपच्यते ॥ ८ ॥ योगैरिति। धान्यपञ्चकादिभिः। यवागूवेखन्रुतेति वखरात्पृता यवागृरपरिघुतमण्डा पेया हस्तपिण्डिका वा 1 ननु खाजमण्डादिविधानमत्रविरुद्धमतीसरारे द्रषान्नस्य निषिद्धत्वात्‌ | यदुक्तम्‌--““वनयेद्धिदरं गुटी कुष्टी मांसं क्षयी ल्यम्‌ । द्रवमन्नमतीसारो सवं च तरुणज्वरी । भोजेऽप्युक्तम्‌-- “त्रणोद्रास्थापनषीडितानां प्रमेहिणे छ्यतिारिणं च । द्रवं न ददयादथवाऽपि कोष्णं स्वस्पं हितं मेषजसंप्रयरूम्‌"' इति । मेवम्‌ ! अविहितद्रवाच्निषेधार्थमेतद्रचनं ज्ञेयम्‌ । विहितं तु खाजमण्डादि षिधान- सामथ्य)न्न निषिध्यत एव । अत एवाऽऽह सुश्ुतः कायं चानश्नस्यान्ते प्रद्रवं खघ्रुमोजनम्‌“ इति । प्रद्वं प्रङृष्टद्रवं लघु । तच्च विहितलानमण्डादिकमेवेति अन्ये तु प्रगत द्रवं प्रदरं यथा प्रणायको देशः प्रगतनायक इति कथयन्ति । तन्न । अतीप्रारे यवाणादयुपदेश्चात्‌ ॥ ७॥<८॥ _ _ पेयादयुपमोगद्रव्याण्याह-- काटिपणीं पृ्चिपणीं बहती कण्टकारिका ॥ वखाऽश्वदं्र विस्वानि पाठ नागरधान्यकम्‌ ॥ एतदाहारसंयोगे हितं सबोतिसारिणाम्‌ ॥ ९ ॥

१ क. "भद्रकम्‌ । २ क. घ. ` तमिष्यते।

७9 व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो- [ ३ तृतीयः-

बिल्वानि निस्वरालयवः समराहितवात्‌ | यटुक्तम्‌--“कफानिरहरं तीक्ष्णं लिग्धं साहि दीपनम्‌ । कटु तिक्तकषायोप्णं बिस्वमाममुडाहृतम्‌"* इति । एवं सवत्र स्तम्भनयोगे । छया तु निवस्य मूढम्‌ | विखमूं मरुच्चटेप्मच्छर्वि्नं न च पित्तकृदिति गुणपाडत्‌ । पाठानागरधान्यकमिति । नागरस्य माहिवरगमध्यपाठ- ्विपाकमधुरस्यापि पृष्टपुरीषता विचायंत इति केचित्‌ । विपाकमधुरत्वात्घषटपुरीषत्वस्य संमाहित्ववगंपाठत्सं्राहित्वस्य च सिद्धिरित्युभयात्मकत्वम्‌ । तत्श्ीरवदितयन्ये । एष शाल्मिण्यादिः । आहारसंयोग इति । आहारस्य संयोजने पेयादिसस्कारं(र इति) यावत्‌ । दितं सवोतिसारिणामिति { जमपच्यमानपकातिसारिणां प्रयेकं रोष दंनिपातातिसारिणां चेति । युज्यते तद्वातचशछेष्मणि चरक्षवादात्‌ । यथा--वातछेष्महरो ह्येष गणों दीपनपाचनः । ग्राही बल्यो रोचनश्च तस्माच्छस्तोऽतिपतारिणाम्‌”* इति । वेास्तु रक्तपित्तरक्तातिसरेऽप्येतत्पयुज्चत.एव । संस्कार शाचिपण्या दि द्रन्यपट- चतुष्टयं जलाढके साभयित्वाऽधेशुतेन तेन पेयादि साधनीयम्‌ । दृद्धम्ासत बहुद्रन्य- पाधितागुस्कृताहारस्यारुबिकरत्वादाठकेऽम्भाति पलमात्रं दरव्यं साधयति । भक्तारि- साधने दरवप्रमाणं तत्रान्तरानज्जेयम्‌ । तथा हि--“भमक्तं पञ्चगुणे तोये यवागूं षङ्गुणि पचेत्‌ । चलुदंशगुणे पेयां विठेषीं च चतुर्गुणे” ॥ एष शादिपण्यदिर्दशाङ्गतेन प्रसिद्धः । वृहच्छाछ्ििण्यीदिः ॥ ९ ॥ शाकमांसफटेयुक्ता विलेप्योऽम्डाशच दुर्भराः ॥ १० ॥ शाकमांसफटेरिति व्यज्ञनोपरक्षणम्‌ । तथाचोक्तम्‌--यवागूमुपयुज्ञानो न तु व्यज्ञनमाचरेदिति । अम्छा इति । अग्डपाकाः ॥ १० ॥ | शाङिपणीवटाविख्ैः पृथक्थरण्या च साधिता ॥ दाडिमाऽम्हा हिता पेया पित्तशेष्पातिसारिणाम्‌ ॥ ११॥ पुगमम्‌ । शाह्पिण्यादिः ॥ ११॥ "१ | धान्यपश्वकसिद्धो वा धान्यविश्वटृतोऽपि बा ॥ ` आहारो भिषजा योज्यो वातश्ष्मातिसारिणाम्‌ ॥ १२ ॥ पुगमम्‌ ॥ १२ ॥ | | चुना पञ्चमूरन वातपित्ते प्रशस्यते ॥ सुगमम्‌ ॥ 3,

अतिप्ताराधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ७१

अतीप्ारचिकरित्राया आमपक्तक्रमेण प्रवत्तेरतीसारस्याऽऽमपक्ररक्षणैरवदयज्ञेयता- माह- आमपकृक्रमं हित्वा नातिसारे क्रिया यतः ॥ अतः सर्वेऽतिसारास्तु ज्ञेयाः पकामटक्षणैः ॥ १३ ॥ ` सुगमम्‌ ॥ १३ ॥ आमाऽऽमानिता । पक्ता निरामा । द्योरप्यामपक्रटक्षणयोरपवादमाह- मज्नल्यामा गुरुत्वाद्रिर्‌ पका तूत्पुवते जे ॥ विनाऽतिद्रवसंयातशेयशटेष्ममदूषणात्‌ ॥ १४ ॥ विनेत्यादि । अतिद्रवूपत्वादत्रऽऽमाऽपि विडतछुवते । अतिपंहतादतिकारि- न्यात्‌ । तथा शेल्यनातछेपमदूषणात्कफङृद्रौरवेण पक्वाऽपि मति । रल्यस्थाने रवेत्यपठे यतयं शतवणेता । अतो द्रवत्वादिकं विना मजनोत्छ्ुवने सामनिरामविलक्षणे जये । किच सवौऽपि विदू पक्राऽनुत्छुवाऽत इत्याह--विनेति । अतिद्रवा पक्राऽपि नटेन सहैकतां गतत्वदेव न प्टवते । अतिसंहता पक्राऽप्यतिसंहतत्वादेव मज्ञति 1 रत्य नातेप्मजातदूषणाच पक्राऽपि छेप्मसंबन्धादेव मज्जति ॥ १४ ॥ अपरमामपक्लक्षणम्‌-- रद गन्धि साटोपविष्टम्भारतिमसेकिनः ॥ विपरिते निरामं तु कफात्पकं च मज्नति ॥ १५ ॥ सारोपविष्म्भार्तीति । आयोपविष्टम्भावेवार्ती, आयोपविष्टम्भातीं तत्सहितम्‌ । किंवाऽर्तिः शूढम्‌ । आरोपो सुजपूर्वक उदरक्षोभः 1 विष्टम्भः सतोदश्ुलामटाप्रवृत्तिः ! ताभ्या सह वतते यत्तत्तथा । म्रसेकिनः कफप्रसेकिनः ॥ १९५ | आमे संग्रहणनिषेधमाह-- नाऽऽ संग्रहणं दव्ादतीसारे कथचन ॥ अकाले संग्रहीतो हि विकारान्शुरुते बहून्‌ ॥ १६ ॥ शोथपाण्डवामयप्ीहकृ्रगुस्मोदरज्वरान्‌ ॥ दण्डकारुसकाध्मानग्रहण्यशोगदांस्तथा ॥ १७ ॥। संग्रहणं स्तम्भन न देयं पाचनमेव परं कतन्यम्‌ । अन्यस्त्वाह--संगरह णमेव यत्केवलं कुटजत्वगादि तन्न देथं पाचनं संमहणं तु मुस्तोदीच्यादि देयमेवेति । आमे छङ्घनपाच- नयरेवोपदेशेनार्थातसग्रहणनिपेषे सिद्धे यत्पुनरस्याभिधानं तदामसंग्रहणे दोषोषन्या- सार्थम्‌ । अत एवोक्तम्‌--अकाटे संग्रहीतो हि विकारन्कुरुते बद्ूनिति । क्क्ष्य- ` म्‌ णरोगान्दण्डकाटपक्रारीन्‌ | दण्डकाटमकोऽजी णमेद ; | अटपको ऽवस्थाविशेष : |

७२ व्याख्यकुसुमावल्याख्यरटीकासमेतो-- [३ तृतीयः-

यदाह कार्यपः---“नाघो याति न चाप्युष्वेमाहारो न च पच्यते | स कोष्ठस्थोऽलसीमूतप्तेन सोऽर्कः स्मृतः । यदि वाऽरपके दोषारछयैतीसारवनिताः। ` ` कारकासतीव्रगुखदेः खोतसः संनिरोधकाः । तियैम्यान्तस्तनुं स्तन्धां दण्डवत्सम्भयन्ति चेत्‌ । स दण्डाठसकस्त्याज्यः शीघं देहविवातकरृत्‌"' इति।॥ १६॥१७॥ ` अवस्थायामामेऽपि संग्रहणमाह-- |

क्षीणधातुबरातेस्य बह्भुदोषोऽतिनिःखतः ॥ ` आमोऽपि स्तम्भनीयः स्यात्पाचनान्परणं वजेत्‌ ॥ १८ ॥ प्षीणधातुबछातस्येति । पुरषस्यातिस्चुला धातुबटक्षयपीडितप्य बहुदोषो विपु- दोषः । पाचनादिति केवरुपाचनात्‌ । पाचनस्तम्भनं तु हितमेव च ॥ १८ ॥ आमे दोषे सविबन्धमस्पमल्पं प्रवतैमाने सम्यकप्रवतैनाथमाह-- स्तोकं स्तोक षिबद्धं बा सशरं योऽतिसायते ॥ अभयापिप्पखीकस्कैः सुखोणेस्तं विरेचयेत्‌ ॥ १९ ॥ घुखोष्णोरेति किंचिदुष्णेः । किंचिदुष्णताऽभयापिप्परीकल्कस्य कोष्णजख्योगा- ज्ञेया । चरकेऽप्युक्तम्‌- कच्छं षा वहतां दद्यादमयां संप्रवर्तिनीमिति ॥ १९. ॥ जामे पाचनविधिमाह-- हरिद्रादि वचादि वा पिबेदापेषु बुद्धिमान्‌ ॥ हरिद्रादिः क्राथः पैत्तिके । पित्तछैप्मिके चातिपरारे वातिके वातकफने वा वचादिः क्राथः । एतो च सौश्तो गणौ । आमेषु, आमातित्तरेषु ॥ खडयूषयवागूषुं पिपपस्यादिं च योजयेत्‌ ॥ २० ॥ पिप्पस्यादिश्च वक्ष्यमाणः सश्चत एव गणः । खडयूषयवागरष्विति । अत्र खडः कपि- त्थविस्वचाङ्गरीमरि चाजानिचिच्रकैरित्यादिनो कः .॥ २० ॥ आमे विरुङ्घनं शस्तमादौ पाचनमेव वा । अस्यार्थः ] आमातिपतारे ठङ्घनं कार्यं परं यदि लङ्घनक्षम शरीरमन्नानमिखापश्च भवति । अतो विपर्ययं आदौ पाचनमिति। तेनाऽऽमे रङ्वनानहंस्य पाचनं देयम्‌ । अतो धान्यपञ्चकाख्यं पाचनयोगमाह-- धान्यनागरमुस्तं च पाकं विख्वमेव च ॥ आंमशरूखविवन्धध्रं पाचनं वहिदीपनम्‌ ॥ २१ ॥

2

१६, भजेत्‌!

अतिप्राराधिकारः ] छन्दपाधवापरनामा सिद्धयोगः | ७३

अप्य धान्यपञ्चकत्वेन प्रसिद्धस्य योगस्य चूण घान्याम्डोष्णोदकमदयानामन्यतमेन पिबेत्‌ । अथवाऽ्य निष्काथं साधु्ाधितं पिबेत्‌ । यतः सुश्चुते कलिद्घत्यादीञ्छ्ोका- धेपठितानिशतिं पाचनयोगान्प्रघान्यपञ्चकानाभेधायाक्तम्‌-- “प्रयोज्या विरातिर्योगाः छोकाधेविहितास्त्विमे । धान्याम्डोष्णाम्बुमयानां फिबेदन्यतरेण चा ॥ निष्काथान्वा पिनेदेषां सुखोष्णान्साधुसाधितान्‌ । निखिटेनोपदिष्टोऽयं विधिरामोपरश्चान्तयेः इति । उपयोमविषिदंदितः ॥ २१॥ ॥

पत्ते धान्यचतुष्कं पु शण्टीलयागाद्रदन्ति हि ॥ २२॥

पित्तस्ाधम्याद्धमकस्य रक्त(म्याद्रक्त)जेऽपि शुण्दीलयागः । ननु शुण्ठीत्यागो न संमतः । अगणत्वेनाच्रावापोद्रापयोरनहत्वात्‌ । अथ मन्यसे, अस्त्वावापोद्रापसतंगतिरत्र घान्यपञ्चका्यनन्तरम्‌--तीक्षणोष्णं बजयेत्तं तु विधिं कुर्याच पेत्तिके इति सुशुत- वचनात्‌ । एतदपि न ह््यंगमम्‌ । मधुरपाकितवेन शण्ल्याः पित्ते योगिकत्वात्‌ । अत एव चरके पित्तरक्ताति्तारे नागरायं चूण दशितं धान्यपश्चकं च तिखः प्रमथ्या विहिता इत्यत पत्तिक एवातिस्ारे टीकाकारेव्याख्यातम्‌ । उच्यते । ना्ाऽऽगमा- नुगमः किंत्वियं इृद्धवेचययुक्तिवन्देन निबद्धा । दद्यते च शण्ठी कटुकत्वाविित्ताति- सारे मक्ष्यमाणा न तु गुणेत्यदोषः । घान्यपञ्चकम्‌ ॥ २२ ॥

विरामातिसिारिणामनुबन्पे सम्भनमह-

पकोऽसकृदतीसारो ग्ररणीमादैवाययद्‌ा ॥! प्रवतते तदा कायः क्षिपं सांग्रारिको विधिः ॥ २३॥ असक्ृनिरन्तरम्‌ । अहणीमादवादिति। नाठराग्न्यविष्ठानं हणी तस्या मृहुतवात्‌। मृदुत्वं च तस्याः पाचनविधिनाऽऽमादाये पित्तादरेकात्‌ । सरग्राहिको विधिः स्तम्भनो विधिरिति उद्टणः । श्रीब्रह्मदेवस्तु व्याख्यानयति-- “संग्राहि स्तम्भनाद्धित्रं यथा तदभिदष्महे ॥ आभ्रेयगुणमूयिष्ठं तोयं .संपरिशोषयेत्‌ ॥ संगृह्णाति मरं तत्स्याद्गाहि राण्डयादयो यथा ॥ समीरगणमयिष्ठं रीतत्वा्यन्रमखतः ॥ ` विधाय वृद्धि स्तश्नाति स्तम्भनं तद्यथा वटः ॥ २६ ॥

५८ संप्रति स्तम्भनयोगानाह--

क्र

७४ उयाख्याङसमावरयाख्यदीकासमेतो-- [ ३ तृतीयः

(-सरोध्रधातकी विस्वं मुस्ताख्रारस्थिकलिङ्गकम्‌ ॥ पिवेन्मादिषतक्रेण पक्षातीसारनाशनम्‌ ॥ ! ॥

सगमम्‌ । प्ेपकः'' ॥ १ ॥ पञचमरीवछाविश्वधान्यकोत्परविल्वजाः ॥ बातातिसारिणे देयास्तक्रेणान्यतमेन वा ॥ २४ ॥ पञ्चमल्यन्न खह्पा महती वा । धान्यकोत्परविख्वजा इति । बेस्वशदाटुः । किं च विद्वजा इयतः परं कल्पना इति रोषः । तन पञ्चमल्यादिविच्वान्तस्वद्रव्यनाः कृल्यना देया इत्यर्थः । कर्पनाया विरोषानाभेधानंऽप्यत्त याभ्यतया कस्कश्चूर्णो वा कर्तव्यः । तक्रेणान्यतयेन्‌ वेति । अन्यतमेनोप्णाग्बुकाञ्चिकादिना ॥ २४ ॥ कैचटजम्ब्रदाडिमदयङ्गाटकपत्राविस्व हवेरम्‌ ॥ जरुधरनागरसहितं गङ्गामपि वेगिनी रुन्ध्यात्‌ ॥ २५ ॥ कैचरं कटोकरं च या्ाकम्‌ (2) कंचटादीनां चतुणा पत्रम्‌ । जटघर्‌ मुस्ता ॥ नागरं शण्ठी } एतेमिरित्वा काथः । कंचरादिः ॥ २५ ॥ किराततिक्तकं यस्तं वत्सकं सारसाञ्जनम्‌ ॥ पिवेतिपत्तातिसारप सक्षाद्र वदनापदम्‌ ॥ > ॥ सगमम्‌ ॥ २६॥ पटं वत्सकवीजस्य श्रपयित्वा जटं पिषेत्‌ ॥ यो रसारी ज्येच्छीषघरं स पैत्तं जटरामयम्‌ ॥ २७ ॥ सुगमम्‌ ॥ २७ ॥ ॥ि कुटजातिविषापुस्तं हरिद्रापणिनीदरयम्‌ ॥ सक्षोद्रश्करं शस्तं पित्त ्ेष्मातिसारिणाम्‌ ॥ २८ ॥ अस्य योगस्य क्राथः 1 हरिद्रापर्णिनीद्रयम्‌ । हरिद्राद्रयं पर्णिनीद्रयं च । पर्णिनीद्धयं माषपणप्रथर्वपण्या ॥ २८ ॥ कुटजल्वक्फटं मुस्तं काथयित्वा पिवेलटम्‌ ॥ अतीसारं जयदा शकेरामधुयोाजतम्‌ ।। २९ ॥ सुगमम्‌ ॥ २९ ॥ विस्वचुतास्थिनिगहः पतिः सक्षोद्रशकेरः ॥ निहन्याच्छयैतीसारं वैश्वानर इवाऽऽहुतिम्‌ । ३० ॥ सुगमम्‌ ॥ ३० ॥

_ „ # ख पुस्तके--अजमोदी मोचपसं सशुदवेरं सघातकौकुसुमम्‌ । गोप्रयितत॒क्रदुतं गङ्गामपि वेगिनी स्तम्भयति । इदयधिक्मन्र । |

अतिपराराधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ७८

प्रियङ्ग्वञ्जनयुस्ताख्यं पाययेत्त॒ यथाबलम्‌ ॥। तृष्णातीसारच्छदिघरं सक्षारं तण्डुखाम्बुना ॥ ३१॥ अञ्जन रसाञ्चनम्‌ ॥ ६१॥ पटोखयवधान्याककायः पेयः सुरीतछः ॥ दक॑रामधुसेयुक्तश्छयतीसारनाश्ननः ॥ ३२ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६२ ॥ “(पृ्िपणीवखाविलनागरोत्पलधान्यकेः "॥ विडङ्गातिविषारुस्तदारपाठाकाणिङ्गकेः ॥ मरिचेन समायुक्तं शोथातीसारनाशनम्‌'* ॥ १ ॥ “सुगमम्‌ ॥ क्षेपकः” ॥ १ ॥ कफजनातिसारविकित्ितं बते- शछेष्मातिसारे मथमं कार्यं लङ्घनपाचनम्‌ ॥ योज्यश्रामातिसारघ्रो यथोक्तो दीपनो गणः ॥ ३२३ । यथोक्तो दीपनो गण इति । हरिद्रादिवचादिश्च ॥ ३३ ॥ इयूषणातिविपादिङ्कवचासोवचंखाभयाः ॥ पीत्वोष्णेनाम्बना जघ्यादामातीसारमुद्धतम्‌ ॥ ३५ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३४ ॥ दरोत्यः स्वरसः पीता विज्जरस्य समक्षिकः ॥ जयत्याममतीसार फाथो वा कुटजत्वचः ॥ ३५ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३५ ॥ सामान्ययोगानाह-- कुटजत्वक्नतः काथो घनीभूतः सुशोभनः ॥ ठेहितोऽतिविषायुक्तः सवातीसारयुद्ेत्‌ ॥ ३६ ॥ टेहे यत्रास्ति नो भागो निर्दिष्टे द्रवकस्कयोः ॥ प्रायेण पादिकः कल्को द्रवात्कायों विजानता ॥ इच्छन्त्यत्राष्माशेन क्थाद तिविषारजः ॥ ३७॥ घनीयुत इति । काथ एव पुनः पाकात्तथा घनः कार्यो यथा वर्णै प्रक्षिप्ते छह स्थात्‌ ! अत एव पुशचोमन इत्युक्तम्‌ । चुणपरक्षपश्च कराथात्पादेनाष्टांशेन वा । प्रचारस्तु पञ्चषट्‌नूणेमाषकेः । पायेण पादिकः कल्क इति । अत्र कल्क इत्युपठक्षणम्‌ । तेन चर्णमपि ग्राह्यम्‌ ।

१ के. घ. हितं 1 > क. घ. दिज्जटस्य।

७ व्याख्याकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [ र तृतीयः-

अथ उद्धणव्याख्या--कुटजत्रगिलयादि । अत्र कल्पना । वृहत्फटडुह्ककुघ्ुम- सिग्धपत्रस्य पुंनामपेयस्य कुटजस्य कल्कत्वगगृ(वल्कटं गहीत्वा षोडशगुणेऽष्टगुणे चतुर्गुणे षा जटे काथयित्वाऽर्थावरिष्टं काथमादाय वल्गितं कृत्वा पुनस्तावत्यचेत्‌ । यावत्फाणिताक्रतिः । ततस्तन्मध्येऽतिविषाचूर्णं चतुरथारोन निक्षिप्यावता्यमिति । अन्ये तु कुरजत्वक्स्वरसं गृहीत्वा तावत्काथयेदयावत्फाणिताङ्तिरिति व्याख्यानयन्ति ॥ ३६ ॥ ॥ ६७] तद्रत्कापीसपकव्योः खरसः समधुम॑तः ॥ ३८ ॥ पुगमम्‌ ॥ ३८ ॥ | रक्तजातिपारचिकित्सितमाह- कषायो मधुना पीतस्त्वचो दाडिमवत्सकात्‌ ॥ सव्यो जयेदतीसारं रक्तं दुनिवारकम्‌ ॥ ३९ ॥ पुगमम्‌ ॥ ३९ ॥ ध > गुडेन. खादयेद्विखं रक्तातीसारनाशनम्‌ ॥ आमगरटविबन्धघ्रं कुक्षिरोगविनाङनम्‌ ॥ ४० ॥ गुडेनेति । गुडेन समभागेन वि्वसमेन भक्षयेत्‌ । बिख्वमिति । उस्छिन्नं पर्यु षितं विस्वशला म्‌ । उत्स्वेदनदोषपानीयेनानुपानमनच ॥ ४० ॥ शछ्कीवदरीजम्बुमियाखाम्राजुनत्वचः ॥ पीताः क्षीरेण पध्वाठ्याः पथक्शोणितवारणाः ॥ ४१ ॥ पीताः क्षीरेणेति । ्षीरमानं ग्राह्यम्‌ ॥ ४१ ॥ पीत्वा शतावरीकखं पयसा क्षीरयुग्जयेत्‌ ॥ रक्तातिसार पीला वा तया सिद्धं धतं नरः ।॥ ४२ ॥ वातपित्तोत्तरे केयम्‌ । तया सिद्धमिति } शतावर्या कर्करूपया स्वरसरूपया वा सापि तम्‌ ॥ ५२॥ | पत्तिक आमातिप्तारे सिद्धतमं योगमाह-- सवत्सकः सातिषिषः सविस्वः सोदीच्यमुस्तश्च उतः कषायः ॥ सामे सूरे सहशोणिते च विरपरत्तेऽपि दितोऽतिसारे ॥ ४३ ॥ वत्सकः दरुटनस्तस्य फटं छुत्वात्पाचनत्वाच्च । अतीसारे चिरतनेऽपि सामतायाः स्वरपायाः प्रायेणानुवृत्तिरस्ि पर्वथा निरामत्वेऽपि दीपतऽयौ त्वक्‌ । सुश्चतसंवादात्पु- नयेगिऽस्मिन्कुटजफकमपि ग्राह्यम्‌ ।` (र यदाह सुश्ुतः--““विस्वरक्रयवाम्भोदवाल्कातिविषाङतः | कषायो हन्त्यतीसारं सामं पित्तसमुद्धवम्‌" इति ॥

अतिप्ताराधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ७७

विस्वं विर्वफटं कोमलम्‌ । कृतः कषाय इति । कृतग्रहणं सीतकषायादिनिषे धाथेम्‌ | वत्सकारिः ॥ ४३ ॥ भयशोकसगुद्धते रिया चोभयशममदा ॥ क्रिया चोभयशममदेति। हेतुविकारपुखनननी । उष्णेन सुस्पष्टं कृत्वा व्याख्या- तम्‌ । उभयशमदेति । भयश्ोकरिता तजनितातिारहिता चेल्य्थः । एतेन हेतुग्या- पिम्र्यनीका करियोक्तेति ॥ सप्रति यादृशो एीहमारः पुटपाकेनोपचयेः । यथा च पुटपाकविधिस्तमाह-- सवंजे बहुवणेत्वात्पुटपाकक्रिया मता ॥ ४४ ॥ स्वने पुटपाकक्रिया हिता स्पैनत्वं च कथं ज्ञेयमिलयत उक्तं बहवर्णतादिति |} ४४॥ अवेदनं सुसंपकं दीपनाः सुचिरोत्थितम्‌ 1। नानावणैमतीसारं पटपाेरुपाचरेत्‌ ।॥ ४५ ॥ अवेदनमदृटमल्पदु्ं वा! सुसंपक्रं सवथा निरामम्‌ । दीप्राञचेरनतिमन्दाभः। अभि- मान्ये सद्य्तीसारस्योत्पत्तेः 1 यदुक्तम्‌--संशम्यापां धातुर प्रवृद्ध इत्यादि । नाना- व्णमित्यनेन सांनिपातिकमतीप्तारं (करपुटपकैरपाचरेदिति) ददीयति । पुरपाकैरिति । पुटेनपाको येषु योगेषु तैः ॥ ४९ ॥ लिग्धं घनं कुटजवल्कमजन्तुजग्धमादाय तस्षणमतीवे च पोथयित्वा ॥ जम्बरृपखाशपुटतण्डुटतोयसिक्तं बद्धं कुशेन च बटिषेनपङ्कटिप्नम्‌ ॥४६॥ सुस्िन्नमेतद वपीड्य रसं गृहीत्वा क्षोदरेण युक्तपतिसारवते प्रदद्यात्‌ ॥ कृष्णातरिपुत्रमतपूनित एष योगः सवातिसारहरणेष्वयमेव राजा ॥०७॥ भेषनत्वात्यछं पेयं पुटपाकरसस्य च । ४८ ॥ पोथायित्वा छेदयित्वा । जम्बृपत्ररचितपुटे तण्डुलतोयप्िक्तं जम्बपटारापुरतष्डु- रतोयिक्तम्‌ । योगोऽयं रक्तपित्तोत्तरे । कुटनपुटपाकः ॥ ४६ ॥ ४७ ॥ ४८ ॥ पुटपाकविधिमाह- त्वकिपण्डं दीर्रन्तस्य कार्मरीपणेवेष्टितम्‌ ॥ गरदा ऽवटि्रं सुकृतमङ्गारेष्ववकूटयेत्‌ ॥ ४९ ॥ स्विन्गुदत्य निष्पीड्य रसमादाय यत्नतः | रीतीद्रतं पधरयतं पाययेदुदरापये ॥ ५० ॥ पटपाकस्य पाकोऽयं बहिरारक्तबणेता ॥ भेषनत्वात्पटं मानं संमतं स्वरसादिवत्‌ ॥ ५१ ॥

न 1 1

% धनुश्चिहान्तग तमाधिकम्‌ ।

७८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ ३ ठतीयः-

त्वविण्डं त्वचां पिण्डं कल्कदूपम्‌ ! दीर्षवृन्तस्य रयोनाकस्यारट्ुकस्येति यावत्‌ । मृदाऽवलिं पञ्कदिग्धम्‌ । सुकृतं कुरावेष्टनेन संस्कतम्‌ । तथा च पराशरः-- “परिवेष्टय कुशेटिप्त्वा धनपङ्केन तत्पच॑त्‌ ॥ अङ्गरिषु न यावत्स्याहहिरारक्तवणता"' इति ॥ अवकूख्येदहेत्‌ । उदरामयेऽतिष्ार प्रकरणात्‌ । अय यागा वातकफात्त्‌ | सुशुते पुटपाकप्य विरोषपाठो दरयते- “(त्वक्षिपण्डं दीधंवृन्तस्य पद्यकेसरसंयुतम्‌ ॥ कारमरीपद्यपत्रैश्च वेश्य सूत्रेण संहढम्‌ ॥ मदाऽवर्प्िं पुक्रतम्‌'' इत्यादि । दोषं समम्‌ ! तेनायमथेः । अर्कस्य त्वचं पद्मकेसरं च समभागं गहीत्वा संपिष्य ततिण्डं कारमरीपद्मपुरके निक्षिप्य सूत्रेणाऽऽवेश्च मृत्तिकयाऽऽदिप्य निधूमखदिराङ्गारेषु तावत्पचेत्‌ । यावद्वाद्चे रक्तवणेता मवति । ततोऽड्णारेम्य आकृष्य तविण्डं निष्पीड्य खरसं गृहीत्वा शीतं भूतं च कषंप्रमितमधुसहितमतिप्तरे क्ाथमाज्रया पाययेत्‌ । अनेन विधिना सवपुटपाककल्पनेति उद्टणः 1 ( # भेषनत्वात्पङं पेयमिति ) भषज- त्वादिति भेषनेनावरुद्धत्वात्‌ । अयममिसंधिद्ेन्दस्य । उत्तमस्य पटं मरेलयादिपरि भाषायां ज्नेहकाथ्योषधेषित्योपात्तोषधपदेनावरुद्धत्वात्खरसस्योत्तमबरानले पुरुषे पटं पेयमिति हन्दामिप्रायः । चक्रेण तृक्तमू--खरसस्य गुरुत्वेन पुरपाके परं पिबेदिति ॥ ४९ ॥ ९० ॥ ५१ ॥ कुटजचेहमाह- रातं कुटजमूस्य श्चण्णं तोया्मेणे पचेत्‌ ॥ ये पादावशेषेऽसिमछेहे पूते पुनः पचेत्‌ ॥ सोवचेटयवक्षारविडसैन्धवपिप्पटी; ॥ ५२ ॥ धातकन््रयवाजाजीचूणं दा पटद्रयम्‌ ॥ च्चाद्वद्रमान तु शातं क्षाद्रेण संप्टुतम्‌ ॥ ५३ ॥ पकापकमतीसारं नानावर्णं सवेदनम्‌ ॥ दुब।र ग्रहणारोगं जयेचेव मवाहिकाम्‌ ॥ ५४ ॥ तायामण्‌ इति तायद्रोणे। चूं दक्वा पटद्रयमिति । पठद्वयं मित्वा मान- प्रषानत्वातरिरदशस्य ! व्यवहाराच्राल्याप्रनपाके चूणप्रकषेपः । यवक्षारस्थाने गडक्षार्‌- प अ

धनुधिहान्तगेतमधिकम्‌ । | १, देहं पू |

अतिप्राराधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ७९

पाठो न प्रसिद्धः । लिष्याद्दरमाचमिति । अष्टमाषकम्‌ । मापकचतुष्टयेन व्यवहारः । क्षौद्रेण संप्टुतमिति । उपयोगकाटे क्षोद्रदानम्‌ । कुटजावेहः ॥ ५२ ॥ ९३६ ॥ | ९४ | कुटनाष्टकमाह-- तुखामथाऽद््र गिरिमद्टिकायाः संष् पक्त्वा रसमाददीत ॥ तस्मिन्मुप्रते परसंमितानि छक्ष्णानि पिष सह शार्पटेन ॥ ५५ ॥ पाठासमङ्गातिषिषाः सयुस्ता विल्वं च पुष्पाणि च धातकीनाम्‌ ॥ प्रक्षिप्य भूयो विपचेच तावदवीपरेफः स्वरसस्तु यावत्‌ ॥ ५६ ॥ पीतस्त्वसो काटविदा जलेन मण्डेन वाऽजापयसाऽथवाऽपि ॥ निहन्ति सर्वै त्वतिसारयुग्रं कृष्णं सितं खोदितपीतकं वा ॥ ५७ ॥ ` दोषं ग्रहण्या विविधं च रक्तं पित्तं तथाऽशासि स शोणितानि ॥ असृष्द्रं चेवुमसाध्यरूपं निहन््यव्ये कुटनाष्टकोऽयम्‌ ॥ ५८ ॥\ तुखाद्रव्ये जल्द्राणो द्रोणे द्रव्यतुखा सता ॥ ५९ ॥ आद्रीमिति । ` (षवासाकुटनष्प्माण्डशतमूटीप्रहाचराः । निल्यमाद्रौः प्रयोक्तव्या मानतो द्विगुणा नतेः" ॥ इतिपरिभाषाव्यापारात्‌ । परसंमितानि प्रयेकं द्रव्यप्रधानत्वाननिर्दशस्य | प्रचारोऽषी- त्थमेव । शार्मटेन शास्मरीवेष्टकेन । चूर्णं दत्वैव पाकः प्रक्षिप्य भूयो विपचेदिति वचनात्प्रचाराच्च । जटेनेति तप्तरीतेन । मण्डेन पेयामण्डेनान्नमण्डेन वा । कुटजनाष्टकः ॥ ९९ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥ ९८ ॥ ५९ ॥ कुटजस्य पटं ग्राह्यमष्टभागे जके भृतम्‌ ॥ तथेव विपचेद्धयो दाडिमोदकसंयुतम्‌ ॥ यावच छसिकाभासं शृतं तमुपकर्पयेत्‌ ॥ ६० ॥ तस्याधकर्षं तक्रेण पिद्रक्तातिसारवान्‌ ॥ अवरुयमरणीयोऽपि न गृलयोयांति गोचरम्‌ ॥ कुटजकाथतुस्योऽत्र दाडिमस्य रसो मतः ॥ ६१ ॥ दाडिमोदकसंयुतामिति । दाडिमफटमेोत्तरापथिकमिति केचिदाहुः । वेदास्त एतदेश्ञीयमेव दाडिमफटं ग्राहयन्ति । दाडिमोदकं दाडिमफटत्वक्ूकाथः । अस्य च छुटनकराथतुल्यत्वं न्देनैव भ्याक्तम्यम्‌ । चक्रेणाप्युक्तम्‌- काथतुस्यं दाडिमाम्तु भागानुक्तौ समं यत इति ॥ ६० ॥ ६१ ॥

कण लापजकतोदनकोनमा त जति त ्नककनजरयहणत जनिम मितत ७ ०००५० १४७८७४७ ११

१६ रक्तपि। >क घ णेऽरन्य ।

८० व्याख्या्सुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ ३ तृतीयः-

षड्ङ्कवरतमाह्‌ वत्सकस्य च बीजानि दान्यांथ तवच उत्तमाः ॥ पिप्पटीश्ङ्गवेरं च खाक्षा कटुकराहिणी ।॥ ६२ ॥ पट्भिरेतधृतं सिद्धं पेयामण्डावचारितम्‌ ॥ अतीसारं जयेच्छीधं चिदोपमपि दारुणम्‌ ॥ ६३ ॥ द्ाव्योश् त्वच उत्तमां इति । सवत्र दान्याश्च त्वच एव ्राह्याः । उत्तमगुण- त्वात्‌ । तस्या दुकुमत्वादत्र काष्ठमेव गृह्यते । षडूमिरेतैरितिपदं यथालमभय्रहणानिषेधा- थम्‌ । एषा षण्णा कल्कः । नं चतुगणम्‌ । षडङ्गघरतम्‌ ॥ ६२ ॥ ६३ ॥ अथ चिरनं रक्तपित्तोत्तरेऽतीपारे क्षीरषिषिः-- यथाऽमृतं तथा क्षारमतीसारेषु पूजितम्‌ ॥ तियत्यतघु तत्पयसा भागास्नामः जतम्‌ ॥ ६४ ॥ अमृतप्तमत्वं क्षीरस्य जौवनहेतुत्वात्‌ । चिरोष्थितेष्वित्यनेन निरामावस्थायां क्षीर. दानं दशयति । अपां मागेञखिमिशवतुरभर्वा। अपां मगेरित्यपादानात्केवलं जडेन कीर. साधनमव्रोक्तम्‌ ॥ ६४ ॥ परवाहिकायाश्चिकित्सां विवक्षुसतस्या क्षणमेव तावदाह-- सुते रक्ते पुरीषे च वायना विद्विवजितम्‌ ॥ भवाहिकेति तत्ख्यातं यत्फेनाभं परवरते ॥ ६५ ॥ पुगमम्‌ | ६4 ॥ ताटविर्व गुड तट पिप्य विश्वभेषजम्‌ ॥ चि्याद्राते पतिहते सश्र समवादिके% ॥ ६ ६ ॥ पयसा पिप्पलाकल्कः पीतो वा म॑रिचोद्धवः ॥ , . _ „ -हानिवाद्कां हन्याचिरकासमुत्थिताम्‌ ॥ ६७ ॥ व विाविनन्धे | निवाहिकां प्रवाहिकाम्‌ ॥ ६६ ॥ ६७ ॥ वल्वपेशीं गदं रोध तैठं मरिचयाजितम्‌ ॥ _ ` दीह भवादिकां हन्ति किम सुखमवा्ुयात्‌ ।॥ ६८ ॥ च्वपरी विल्वदाराटमध्यम्‌ | । ६ ८ ॥ चस्वपर्यादिकं लीद्वा भोजनमित्याह--

दरा ससारेण समाक्षिकेण भृञ्जीत निश्वारकपीडितस्तु ॥ ~~ न बाऽपि क्षीरेण शीतेन षतेन ॥ ९९ ॥ ` उततदप्यकयितेन वाऽपि क्षीरेण शीतेन मध॒षटतेन ॥ ६९ ॥।

स तके -पातकीवदरीपवरकपित्यरसमाक्षिकम्‌ । सराप्रमकतो दध्र पिवेनि्वादहिकार्देतः

५ १ ॥ इद्याधिकमच ! ~~

१क. घ. सारिवोद्धवः । २क. घ्‌ काटानुबन्धिनीम्‌ ॥ ६५ ॥

अतिसाराधिकारः } हन्दमाधवापरनामा तिद्धयोग;। . ८१

द्धा सप्तारेणोपरितनन्निग्धभागव्राराख्यसहितेन । समाक्षिकेण मधुस्हितेन } एवंवि- धने दधा सह भोजनं कुर्वतिवयर्थः । निश्वारकपीडित इति । निश्वारकः प्रगाहिक्य । यदह पराशरः- | ““निवाहयेतसफेनं च निष्पुरष मृहुरमृहः ॥ प्रवाहिकेति सा ख्याता केिन्निश्वारकस्तु सः" इति ॥ निश्वारकः प्रवाहिकामेदः परीषक्षय।परप्यायस्तेन पीडित इति उष्णः । अन्धे तु निश्वारकाभिधानेनातिसारा(रः)प्रवाहिका चोच्यत इति मन्यन्ते अच्रोक्तयगानामुभयाहि- तत्वापादना्थं सुतप्तकरुप्यक्रथितेनेति । अल्यन्ततन्तपुवणैर नतेतररोहप्रकषेपेण कथितेन । अन्ये त्वघटितं रुप्यादि कुप्यं त्रुवते । केचित्पप्यस्थाने कुप्यां पठन्ति व्याचक्षते च । कुप्या पापणभेदो दक्षिणापथे ख्यातः शङ्खमुण्डाक्ृती रस्ररपायनवादे प्रयुज्यत इति । एतदप्रासिद्धम्‌ । एवविधेन क्षीरेण वा मुङ्गीतेतिं संबध्यते । मधुष्तेनेति । उपरिदत्तम- धुना मधुद्ुतं एवनयोग्यं यत तत्तथेति म्याख्यानात्‌ ॥ ६९ ॥ गुददाहे भरपाके वा परटोरपधुक(म्बुना ॥ सेकादिकं भशसन्ति च्छागेन पयसाऽथवा ॥ ७० ॥ परोटमधुकाम्बुनेति । अधंुतेन । सेकादिकमियत्राऽऽदिशब्दात्परडेपादिष- रियहः ॥ ७० ॥ | स्वेदो बा मषिकामांसेर्गोवसाप्रक्षणं तथा 1।-७१ ॥ स्वेदो वा मूषिकामांसैरिति । काञ्ञिकेन मूषिकामांपसृत्सतेचैरण्डादिपतरे बद्ध्वा स्वेदः ॥ ७१ ॥ गुदनिभसरण शस्तं चाङ्गरीघूतमुत्तमम्‌ ॥ चद्धरीधृतं शषुद्ररोगोक्तम्‌ ॥ दोथादीनविरोधाच साधयेर्स्तरेथिकित्सितेः ॥ ७२ ॥ सुगमम्‌ ॥ ७२ ॥ | | सों श्रं ज्वर तृष्णां श्वासं कासमरोचकम्‌ ॥ छर्दिं मूख च हिकां च दृषटराऽतीसारिणं लयजेत्‌ ॥ ७२ ॥ सुगमम्‌ ॥ ७३ ॥ क | सानाभ्यङ्गावेगाहं च गुरुलिग्धादि भोजनम्‌ ॥ व्यायाममभिसंतापमतीसारी विवजेयेत्‌ 1 ७४ ॥ सुगमम्‌ ॥ ७४ | ४ षति श्रीदन्दपणीतदन्द माधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां श्रीश्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याढुसुमावस्याख्यायां

तृतीयोऽतिमाराधिकारः समाप्ठः ।॥ ३॥ ¶।

८२ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो- [ ४ चतुर्थो- ` अथ चतुर्थो ग्रहण्यधिकारः।

(1

परस्परानुबन्धित्वाद्वदेन द्रवप्तरणस्ताधम्याक्वातीत्ारानन्तर ग्रहणी रोगचिकि- त्सारम्मः-

हणीमाभितं दोषमजीणवदुपाचरेत्‌ ॥ ` अतीसारोक्तविधिना तस्याऽऽमं च विपाचयेत्‌ ॥ १॥ ग्रहणी जादरवद्विस्थघ्नं तदाश्रयो रोगो ग्रहणीयेगः । पसर च--“सा दुष्टा बहुदं भुक्तमाममेव विमुञ्चति । पक्रं वा प्रुनं पूति मुहुवेद्धं मुहु्ैवम्‌ ॥ ग्रहणीरोगमाहुस्तमायुर्वेदविदो जनाः” ! इत्यनेन परिमाभितो ज्ञेयः । तेन नाभिमान्वदिर्महणीरोगत्वम्‌ । यत्पुनरस्य चरकेण हणीरोगत्वमृक्तम्‌-- शवानः पूवमदिष्टो रोगानकि चतुर्विध; ! तं चापि प्रहणीरोगं समव प्रचक्महे” ॥ इत्यनेन तद्रहणीगदमातरे च ज्ञेयम्‌ । दोषमिति । महणीरोगारम्मकं वातादिकम््‌ } अजीणेवदुपाचरेदिति ! आमा्जर्णेषु यथा वमनाद्युपचारस्तथेत्यथः । अतीसारो- विधिनेति । लद्घनटष्वन्नपाचनादिना विधानेन ॥ १ ॥ कपित्यनित्वचाङ्गरीतक्रदाडिमसाधिता ॥ यवागूः पाचयलया्मं शट्त्सवतयल्यपि ॥ २ ॥ . कित्यादीनां मिरित्वा परं कल्कः | कपित्थनिल्वयोः फठम्‌ । तकर ्वत्वकार्य- थम्‌ । तच्च तावदयं यावता यवागूः सिध्यति । अन्ये पुनरत्यम्डगुरुत्वमयात्तकन- खाभ्या पाकमाहुः । एषा यवाूर्वातशछेष्मणि । संव्तयति कटिनयति ॥ २ ॥ टघुना पचगरलेन पञ्चकोेन पायया ॥ अनानि करपयेद्वदरान्विसहक्नाम्ट्दाडिमः \ ३ ॥ टपरना पञ्चमूटेन वातपित्ते ! पञ्चकेन वातके † पाठया केवख्या ॥ ३ ॥ करस्य अहणीरोगसनात्म्यतां दोष्रयहितत्वं च प्राह~-- ` ग्रहणीदोषिणां तक्रं दीपनं ग्राहि खाधवात्‌ ॥ पथ्यं मधुरपाकित्वान्न च पित्तमकोपणम्‌ ॥ ४ ॥ ` कपायोपष्णविकापित्वादूकतत्वाच कफे हितम्‌ ॥ ` पथ्यते = र सना्रम्छसान्दरतवात्सयस्कमनिदाहि तत्‌ ॥ ९ ॥ "~ 1 तक्य भाहित्वादभिस्यानस्थितस्य पित्तस्व परवृततिविषातेन । पथ्यं मधुर्‌- ` तवान् च पत्तमकोपणमिति । स्मेव रयो हयस्य विदय ह्यमिधानेन

ग्रहण्यधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ८३

विदाहजनकं यदस्ति पित्तं तदम्रत्वादुचितप्रकोपमपि न प्रकोपयति नापि हमयती- त्याहुः । विकापित्वादिति । विकाषी विकषरन्पंधिवन्धविमोक्षकाषिगुणः । यदु- ्तम्‌-- विकाषी विकषन्नेव संधिवन्धान्विमोक्षयेदिति । तस्य भावो विकाषित्वं तस्मादो- षात्रृतस्रोतःशोधकत्वादिलथः । अत एव शोषिणां बरवतां तक्रदानम्‌। श्वैशयादिति। तत्पैच्छिस्यविपरीताद्गुणात्‌ । सश्स्कम विदाहि तदिति । प्रयोमथितं तक्रं पच्य- मानावस्थायामपि मूरिविदाहकरं न मवति किचित्काखस्थितं तु विदाहकरमेव ॥ ४॥ ॥ ९ ॥ ई शुग समस्तां सविषां गुदरचीं पिवेजललेन शयितां समांशाम्‌ ॥ मन्दानरत्वे सततामतायामामेऽयुबन्धे प्रहणीगदे च ॥ ६ ॥ शुषति शुष्यति वा इ्ुण्ठी । सततामतायामिति । सवंदाऽऽमकोष्ठतायाम्‌ । अमिऽ- नुबन्धे प्रवतैमान इत्याहुः । ग्रहणीगद्विशेषणतयाऽऽमानुबन्ध इति क्रचित्पाठो र्यते ॥ ६ ॥ धान्यकातिविषोदीच्ययवानीयुस्तनागरम्‌ ॥ वखाद्विप्णीविखवं च दद्यादीपनपाचनम्‌' ॥ ७ ॥ अस्य योगस्य क्राथः ॥ ७ ॥ चित्रकगुरिकामाह- चित्रकं पिप्यलीमूं दौ क्षारो रखवणानि च ॥ व्योषं दिङ्छवजमोदां च चव्यं चैकत्र चण॑येत्‌ ॥ ८ ॥ गुटिका मातुलुङ्गस्य दाडिमस्य रसेन वा ॥ कृता विपाचयलामं दीपयल्याह् चानलम्‌ ॥ ९ ॥ दधौ क्षारौ यवक्षारस्व्िकाक्षारौ । एवं समै । रवणानि पञ्च । | तानि यथा-“श्ोवर्चरं सैन्धवं च बिडमोद्धिदमेव च । सामुद्रेण सदैतानि पञ्च स्युरुवणानि च । [मामुद्रेण समं पञ्च छवणान्यत्र योजयेत्‌ 1] इत्यनेन वुन्द्‌ एव व्याकरोति । अगेद्धिदं साम्भरिखवणं नुत्कारिलवणं वा! सामुद्र कृटकचकम्‌ । एवं पैत्र । कोचित्कपिञ्जराधिकरणन्याया्टवणत्रयमाहुः । भचारस्तु टवणपश्चकेनैव । अजमोदां यवानिकाम्‌ । एवमन्तःपरिमाजने स्रवज्र । गुरिकियं वाते । चित्रगुटिका ॥ < ॥ ९ ॥

[0 1

1)

# अत्र मूलानुरोधेन शषत्वादितीद्यपेक्षितम्‌ ! † ख पस्तके--अभयापिप्परीमूरवचाकटुकरो- दिणी । पाठाश्वदेषर्बाजानि चित्रकं विश्वभेषजम्‌ ॥१॥ पिवेननिष्काथ्य चृणाँनि कृत्वा चोष्णेन वारिणा ॥ इ्यधिकमत्र । # एतचचिष्टगतमनपेक्षितभेति प्रतिभाति ।

८५ व्याख्याङसुमावल्याख्यरीकासमेते-- [ ए चतुर्थो-

श्रीफल्दलाटुकस्को नागरवूर्णेन मिभितः सगुडः ५ ग्रहणीगदमत्युभ तक्रभुजा शीरितो जयति ॥ १० ॥ नागरचूरणेन मिश्चित इति । नागरचूणं कटुतामा्रकारकं देयम्‌ । सगुडः समः गुडः । अयमपि योगो वतिं ॥ १० ॥ ` | जम्बरदाडिमशृङ्गाटपाठाकं चटपटवेः ॥ पकं पुषितं बाणनिर्वं सगुडनागरम्‌ ॥ हन्ति सवोनतीसारान््रहणीरमतिदुस्तराम्‌ ॥ ११॥ जम्ब्वादीनां पञ्चानां पडवास्रणे पएरकाथमनुषूपं जं दत्वा पुटे बारनिल्वफटमु- स्ले्य निदापयुषितं कायम्‌ । सगुडनागरमिति । समो गुडः । नागरचर्णं॑कटताम- त्रकारकम्‌ । रक्ते ठु नागरं न देयम्‌ । उत्खेदनशोषरपानीयमत्ानुवानम्‌ ॥ ११ ॥ नागरातिविषायुस्ताक्षाथः स्यादामपाचनः ॥ सुगमम्‌ ४ । | | चूर्णं हिङ्नवष्कं वाऽपि षातिकेऽष्टपलं धतम्‌ ॥ १२ ॥ सुगमम्‌ ॥ १२॥ ` रगरादिचूणमाह--= [र नागरातिविषायुस्तं धातकी सरसाञ्जनम्‌ ॥ वूत्सकत्वक्फं विल्वं पाठां कटुकरोदिणीमर्‌ ॥ १२३ ॥ पिवेत्सफंशं तचरं सक्षौद्रं तण्डुलाम्बुना ॥ पत्तिके ग्रहणीदोष रक्तं यच्योपवेश्यते ॥ १४ ॥ अशस्यथ गुदे शृं जयदेव भवादिकाम्‌ ॥ नागराचमिदं चूर्णं कृष्णात्रेयेण पूजितम्‌ ॥ १५ ॥ सागरास्ये देशे भवं नागरम्‌ । कृष्णात्रेयेण पूजितमि्यस्यामिधानं पिद्धयोगफ- सत्वाप्दरानाथम्‌ । कष्णाच्रेयःपुनवपुः ॥ १३ ॥ १४ ॥ १९ ॥ नलमष्टगुणं दत्ता पटं क्ष्डिततण्डुखात्‌ ॥ भावयित्वा ततो देयं तण्डुलोदककर्मणि ॥ १६ ॥ । अटमगुण। दत्ता परं कृण्डिततण्डुखात्‌ | भावयित्वा ततो देयं तण्डोदककर्मणीति रेप्पणी वृन्दस्य । चक्रत्वाह --शीतकषायमानेन तण्डुरोदककर्पनेत्ि } शीतं कषायमानं च च्छ्य धिकार एव ददीयिव्यापः \ नागरा चूर्णम्‌ ॥ १ ६॥ | ` भूनिम्बं तरणैमाह-- `

१ ` `` 7 पय मपिदु

गरहप्यथिकारः † दन्दमाधषापरनामा सिद्धमौगः ८५

भूनिम्बकटुकाव्योषयुस्तकेन्द्रयवान्समान्‌ ।। द्रो चित्रकाद्रत्सकत्वग्भागान्षोडश् चूणेयेत्‌ ।॥ १७ ॥ गुडशीताम्बुना पीतं ्रदणीदाषगुल्मतुत्‌ ॥ कामलाजञ्वरपाण्ड्त्वमेहारुच्यतिसारनित्‌# ॥ १८ ॥ द्रौ चित्रकादरत्यक्त्वग्भागान्षाडशेति | प्रथममागापक्षया द्विभागषोडङ्भागपं स्थिः । गुटचीताम्बुनेति 1 गुडयुतं शीताम्बु तेन । गुढ्योगाट्रडाम्बु स्याहुडवणेरसाः निितमिति चक्रः । विदेहेऽप्युक्तम्‌--चूणितान्प्रमिनेच्छीतेक्रिमिरडमिधितैरिति । वैद्यभसारकेऽपि सर्षू्मो गुडो व्याख्यातः । मूनिम्बाचं चणम्‌ ॥ १७ ॥ १८ ॥ ग्रहण्य शेष्पदुष्टायां मित्य यथा वीध

कट्वम्ललवणक्षारेस्तिक्तेशाभरं विवधंयेत्‌ । १९ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९ ॥

सवेजायां ग्रहण्यां तु सामान्यो विधिरिष्यते ॥ २० ॥ प्रस्येकदोषोक्तचिकित्सामेरकेन जिदोषग्रहण्यां चिकित्प्ा कार्ये्यथः ॥ २० ॥ निरामेऽतिदुबैखाय ग्रहणीरोगे घृतानि हितानि 1 यदुक्तं च्रके-- (हमेव परं विदयादुबेटानख्दीपनम्‌ । नाटं लेहसमिद्धस्य शमायान्नं सुगुवेपिः' ॥ ततः संप्रति घ्रतानि द्ेयति-- मसूरस्य कषायेण विल्वगभं पचेद्रतम्‌ ॥ हन्ति कु्ष्यामयान्सवान्प्ररणीपाण्डुकामराः ॥ व्रीदिभाण्यज्योः काथ व्युपितं दोषे विदुः ।॥ २१॥ पुगमम्‌ । मपूरघृतम्‌ ॥ २१ ॥ मस्ूरस्य तुराकाये विर्वगभं पचेदुघृतम्‌ ॥ भिन्नविटरे भरश्ंसन्ति मसूरघुतमुत्तमम्‌ ॥ २२ ॥ पसुरस्य तुखाकाथ इति । मसूरस्य ठल्या कतक्ताथे } तुखा पर्शतम्‌ ॥ मसूरश्च कपटे पोरर्कं बद्ध्वा क्राथ्यः । एवं माषद्रुरत्थादिक्राथेऽपि । घ्रृतमघ्र प्रस्थमानम्‌ । मपूरिकाधरृतम्‌ ॥ २९ ॥. अष्टपटन्रतमाद-- व्यूषणत्रिफखाकरके बिल्वमात्रे गडात्परे ॥ सपिरषटपरं पक्त्वा मात्रां मन्दानः पिबेत्‌ ॥ २३ ॥

५११०५००० ५११५००४१५५ ला ५० । [1 ५४५ ५ काधि तानि तक कतम ४५५५७७४

#* ख. पुस्तके--यवानीपिष्पलीमृल्चातुर्सातकनागरैः । मरीचाभिजलजाजीधान्यसौवचंरेः समे ॥ १1 वृक्षाम्टधातकीकृष्णाविल्वदाडमदीप्यकैः । चिगुणैः षड्गुणसितैः कपित्थाष्टगुणैः छते: ॥ २ ४ चूर्णो ऽतिसारग्रहणीक्षयगुत्मगठामयान्‌ । कातश्वास्तमिसादादयःपीनसारोचकाज्ञयेन्‌ ॥ ३ ५ कापित्था्ट- कुमु । इयधिकमत्र ।

८६ व्याख्याङकसुमावस्याख्यदीकासमेतो- { ४ चतुर्थो-

बिख्वमान्न इति मिहित्वा पलमाने न प्रत्येकं कस्काचतुगौणः ज्ञेह इत्यादिपरिभा- षया जटेन पाकः | अष्टपठमानस्येवात्र धृतस्य पाकः । इत्यमेव फठदानक्षमत्वमस्य भवतीति महषिवचनाडुच्ीयते । मात्राया अनटापेक्षया पसिाणम्‌ । अष्टपखकं धतम्‌ ॥ २३ ॥ धि विस्वाभिचग्याद्रेकभृङ्गवेरकाथेन कस्केन च सिद्धमाज्यम्‌ ॥ । सच्छागदुःषं ्रहणीगुदोत्थे चोथाभिसादारुचिुद्ररिष्‌ । [२४॥ आदद्रकशुज्गवेरमाद्रकमव । विस्वादीनां क्राथः कर्कश | क्राथोऽच्र तिगुणः कायः । छागीक्षीरं लरेहसमम्‌ । निस्वाद्यं धृतम्‌ ॥ २४ ॥ मारुचाङ्गरीघृतमाह-- पे | मोचसिन्धूत्पर्व्योषन्नाविल्वाम्बुधातकि ॥ २५ ॥ सिद्धमाञ्यमनाक्षीरे चाङ्गरीरसवच्छिशोः ॥ | हन्याद्भहण्यतीसारौ पथ्यापथ्यारिनो दतम्‌ ॥ २६ ॥ मोचः शाठ्मरीवेष्टकम्‌ । सिन्धुः सैन्धवम्‌ । उत्पटमुत्पलकोटिका । छन्ना वराह- कान्ता । अम्बु वाकम्‌ । चाङ्गेरी, अम्ट्पन्निका । जजाक्चीरचाङ्गरीरौ प्रत्येकं प्रता. गुणो । यतशचा्घेरीरसवदिति निर्देशः । सर चाजाक्षीर इत्यस्य विदोषणम्‌ । तेन चाङ्ेरी- रसप्तमेऽनाक्षीर इलर्थः 1 चतुर्गुणं च द्रवन्नेहपाक विषाम्बूत्सर्मसिद्धम्‌ । प्रचरत्ययं पक्षः । अन्यस्त्वाह--श्षीरं सेहसमं रसल्िगुण इति । नेजटमते- शीरं लेहसमं रसश्चतुगुणः । रपतवदिति धरृतविरोषणतया योजयित्वा धृतस्मो रस इत्याह कथित्‌ । शिशोरिति निर्देशो विरोषार्थः । तेन चान्यस्यापि हितमेतदूषृतम्‌ ॥ २९ ॥ २९ ॥ पाठान्तरे कपित्थोऽपि विश्चत्यत्र घृते पुनः;% ॥ कपित्थोऽपि विशत्यत्र प्रेतपाठान्तरे पुनरिति 1 पाठान्तरायोगे । चाङ्गेरीस्वरसे पविरछागीक्षीरसमे पचेत्‌ । कपित्थव्योषनिन्धूत्थसमङ्गोत्परवाछकेः । सनिखधातकी- मोचैः सिद्धं वतिसारनुत्‌ । बाटचाङ्गेरीधृतम्‌ ॥ चादङ्गेरीषरतमाह-- नागरं पिप्पदीमरं चित्रको दस्तिपिप्पटी ॥ २७ ॥ श्वदंट्र पिप्प धान्यं विस्वे पाड यवानिका ॥ चाङमोरीस्वरसे सिः कसकेरेभिविपाचितम्‌ ॥ २८ ॥ %# ` + कुत्तदे--क्ोन्मिया तुगादवीरीयादुजोवं दाप्‌ । यदाभी जान्यकालालीभ्न्मवय तुगाक्षीरीचा तुजीतं हिकाषिकम्‌ । यवानी धान्यकाजाजीभरन्थिव्योष पलश्चकम्‌ ॥ १ ॥ पलानि दाडिमादष्टौ सितायाशैकतः छतः । गुणेः कपित्था्टकवदर्गोऽयं दाडि-

मनोमानामेयं र्रर कणन

ग्रहम्यधिकारः 1 ठन्दमाधवापरनामां सिद्धयोगः। ८७

चतुगणेन दधा च तद्घृतं कफवातनुत्‌ ॥ अर्शांसि ग्रहणीदोषं सूत्रकृच्छ पवाहिकाम्‌ ॥ गुद भ्रंशातिमानाहं घ्रतमेतद्यपोहति ।॥ २९ ॥ हस्तिपिष्पटी चवी जातुक्र्णे संमवात्‌ । तद्यथा--““दपिधान्यनिस्वपाठायवानिकापश्चकोटगोक्षुरकैः । चाङ्गरीस्वरपे गुदनिःखतिमूच्ङ्च्छरातिनुद्ाहीति । दरव्यावस्यां च चवीफटस्य हस्तिपिप्परीपर्यायो दृदयते, । विच्वस्थाने विषा- पाठः । विषाऽतिविषा । पाठः पुनरयं जातुकणेपंवादामावादपंगतः । चाङ्गेरीस्वर- सोऽप्यत्र चतुरगणः । चतुगणेन दधा चेदय चकारस्य समुचयार्थत्वात्‌ । स्वरसे क्षीर- वद्धिधिरिति वचनात्स्वरसः सेदसम इति केचित्‌ । इदं तु वचनं नाऽऽद्वियन्ते भिषजः । चाङ्गेरीषरृतम्‌ । | पुनिषण्णचाङ्गेरीषृतं क्रचित्पठ्यते । तदाह- “अवाक्पुष्पी बरा दार्वी प्रश्चिपणीं त्रिकण्टकः ॥ न्यग्रोधोदुम्बराश्चत्यशुङ्गाश्च द्विपरोन्मिताः ॥ १ ॥ कषाय एष पेष्यास्तु जीवन्ती कटुरोहिणी ॥ पप्पी पिप्परीमूटं मरिचं देवदारु च ॥ २ ॥ कडटिङ्गाः शाल्मलीपुष्पं वीरा चन्दनमञ्ञनम्‌ ॥ कटूफलं चित्रको मुस्तं प्रियङ्ग्वतिविषा स्थिरा ॥ ३ ॥ पद्मोत्पछानां किंञ्चल्कं समङ्गा च निदिभिका ॥ बिल्वं मोचर्तः पाठा मागाः कषंसमाः एथक्‌ ॥ ४ ॥ चतुप्पस्थयुतं प्रस्थं कषायमवतारयेत्‌ ॥ एतदशःस्वतीपारे रक्तस्रवि अिदोषने ॥ ९ ॥ प्रवाहणे गुदभदो पिच्छासु विविधासु च॥ उत्थाने चातिवहुशः शोफशुे गुदाश्रये ॥ ६ ॥ मू्म्रहे मूढवाते मन्दाभ्नावरुचावपि ॥ प्रयोज्यं विधिवत्सपिर्बरवर्णा्चिवधनम्‌ ॥ ७ ॥ विविषेष्वन्नपानेषु केवं वा निरल्ययम्‌ ॥ अवाक्पुष्पी हेठाहुटी । शुङ्गा, अविक्षतं पचमुक्कुटम्‌ । द्विपरोन्मिताः प्रयकं तेन काथ्यं द्रग्यं पोडशशपटमानं भवति । नन्वत्र क्राथ्याचतुगणं वारिः इत्यादिपरि- माषथेव चतुष्प्रस्थमानं जलमुत्सगेसिद्ध पाकां प्राप्यते तदा रोषश्च पादस्थः स पुनः प्रस्य एव । तत्किमथमुच्यते--चतुप्प्स्ययूतं प्रस्थं कषायमुपकल्पयेदिति । उच्यते ।

८८ व्याख्याकरुसुमावल्याख्यदीकासयेतो- [{ ४ चतुर्थो~

तदुत्सर्गविषौ चतुर्गुणजलदानपादत्तेषकषायविपूचना्थम्‌ । एतदेव चरकवच; परिमा षास्थानीयं ज्ञेयं चरकेऽस्याः पारेभाषाया अभावात्‌ । पिप्पटी पिप्यटीमृलमियस्ये स्थाने क्चिदवाक्पुभ्पीमवं भूलमितिपस्यते । वीरा क्षीरकाकोडी प्रभिपर्णी वा । अञ्ञनं रसाज्ञनम्‌ । अत्र--“श्रुष्कद्रव्योधिदं मानमेवमादि प्रकीतितम्‌ । द्विगुणे तद द्रवेषिवष्ठं ष्य एवोद्धृतेषुं च? इति परिमाषयेव द्तद्ैगुण्ये सिद्धे यत्रिदत्पलानि तु प्रस्थो विजेयो द्विपाधिक इत्यस्याभिधानं तत्छुडवादारम्य द्रवा्द्रगुण्यसूचनार्थम्‌ । तेन कुडवपर्वै माने द्रवाय युण्यं न भवति । तथाच तज्नान्तरम्‌-- “मक्तिकादिषु मानेषु यावन्न कुडवो मवेत्‌ । शष्के द्रवाद्रयोश्चैव त॒ल्यमानं प्रकीतितम्‌'इति 1 अशैःसखतीसारे वा यो रक्तघावच्िदोषजस्तत्रेतद्‌ घतं प्रयोज्यं नान्यत्र तरिदोषनर- ्तसरवि \ तस्यापताप्यत्वम्‌ \ परिभाषा हि--यत्रिदोषमसाध्यं तदिति । चाङ्घेरीधुतम्‌ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ मरिचायं धृतमाह- मरीचं पिप्पलीमूं नागरं पिष्पटी तथा ।॥ ३० 1 भट्ातक यवानीं च विडङ्ग हस्तिपिप्प्ख ॥। दिङ्क सवच चैव विढसेन्धवचव्यकम्‌ ।॥ ३१ ॥ सायर सयवक्षारं चित्रको वचया सह्‌ ॥ एतेरधपरेभौगेधेतयस्थं विपाचयेत्‌ ॥ ३२ ॥ द्रागटीरसे सिद्धं पयसा द्विगुणेन च ॥ मन्द्‌ग्रीनां घृतं शेषं ग्रदणीदोषनाशनम्‌ ॥ ३३ ॥ वेष्म्भमामदोषस्यष्टीहानमपकषंति ॥ ` कासं श्वासं क्षयं चापि दुनांम सभगंदरम्‌ ॥ ३४ ॥ कफजान्हन्ति रोगांश्च वातजान्छरमिसंभवान्‌ ॥ तान्सवान्ाश्यदयाश्च शुष्कं दार्वनलो यथा ॥ ३५ ॥ पयसा दिगणेन चेति । चकारादशमृरीरसोऽपि द्िगणः । प्रचारोऽपीस्थमेव । दशामृखीरसन्यतुगृण इति जजटमतानुयायिनां पन्थाः ! मरिचायं प्तम्‌ ॥ ६० ॥ ॥३१॥३२॥६६॥३४॥३५॥ विश्वौषधस्य गर्भेण दश्गजछे इतम्‌ ॥ ` घृतं निहन्याच्छरयथुं ग्रहणीमामतामयम्‌ ।। ३६ ।

ग्रहण्यधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ८९

युग्मम्‌ 1 रुण्ठीधघतम्‌ ॥ ३६६ ॥ धृतं नागरकल्केन सिद्धं वातानुलोमनम्‌ ।) ग्ररणीपाण्डुरोगघ्रं ष्टी हकासज्वरापहम्‌ ॥ ३७ ॥ घृतस्य प्रस्थं द्रवद्रम्यत्वाद्रा्िंशत्पद्टानि । कस्कस्य चत्वारि पलानि । अन्ये पनः कल्कमानमष्टपटमाहुरिति उद्णः । शुण्ठीधतम्‌ ॥ २७ ॥ कल्याणगडमाह- परस्थत्रयेणाऽऽमख्कीरसस्य शुद्धस्य दखाऽपेतुर्खं गुडस्य ॥ चू्णीकृतेर्न्थिकजीरचव्यव्योषेभद्रषणाहपुषाजमोदै; ॥ ३८ ॥ विडङ्गसिन्धुतरिफलायवानीपाठाधिधान्ये्चं पर्पमाणेः ॥ दत्वा तरिवृच्ूणेपलानि चाष्टावष्टौ च तैटस्य पचेद्यथावत्‌ ॥३९॥ तं भक्षयेदक्षफटप्रमाणं यथेष्टचेषटं त्िस॒गन्धियुक्तम्‌ ॥ अनेन सर्वे प्रहणीविकाराः सश्वास्रकासस्वरमभेदशोफाः ॥ ४०॥ जञाम्यन्ति चायं चिरमन्तरम्नेदैतस्य पुंस्त्वस्य च ₹द्धिरेतुः ॥ स्रीणां च वन्ध्यामयमाद्चु हन्यात्कल्याणको नाम गुडः भर॑सिद्धः ॥४१॥ तैठे िदन्मनाग्भरष्टा चिस॒गन्धि पलं पटम्‌ ॥. सिद्धे निधेयमत्रेव गुडे कल्याणपू्ेके% ॥ ४२ ॥ मरन्थिकं पिप्परीमृखम्‌ 1 व्योषं भिकटु } इभकृष्णा गजपिप्पदी । हपुषा खनाम- ख्याता । सिन्धु सैन्धवम्‌ । अथिधिच्रकः । पटप्रमणेरिति प्रत्येकम्‌ । उष्णः पल- प्रमाणेरिति पाठं नेच्छति । समानतनच्रविरोधात्‌ । तस्मातििचप्रामाणेरिति पाठमि- च्छति । तच्रान्तरे काषिकत्वेन चू्णानामुक्तेः । चिषृचुर्णपटाष्टकं तैटपदष्टके पचेत्‌ । यथावन्मृदुमध्यकूरकोष्ठानुरूपं खरमध्यगदुपाकेनेलयथः । अक्षफर्प्रमाणं कर्षः । चतु- ष्पश्नमाषकैस्तु प्रचारः । भिसुगन्धियुक्तमिति । सिसुगन्धि त्वगेखापच्चकम्‌ । तत्प्र माणं यावता गन्धस्यौत्कस्यं स्यात्‌ । पिचुप्रमाणेवां चिपुगन्धिभिर्युक्तमित्येके । चिवृ- चृ तेरे मनाग्म्जैनीयम्‌ । भजनेन च तस्य मन्दवीयेत्वादतिविरेचकत्वं न मवति ।

साता मानानि,

% ख. पुस्तके--मह्यतकपल्रातं जलद्रोणे विपाचयेत्‌ । चतुगणावरोषं तु कषायमवतारयेत्‌ ॥ १ ॥ ध्युषणं पिप्यठीमूं चिच्को दस्तिपिप्पली । दिङ्गुचव्याजमोदं च पश्चैव लवणानि च ॥ २ ॥ द्वी क्षय हपुषां चा दयादर्धपलोन्मितान्‌ । मस्तुकाञ्चिकशुक्तानां प्रस्थं प्रस्थ प्रदापयेत्‌ ॥ ३५ आद्रैकस्य रसं प्रस्थं तत्स्व साधु साधयेत्‌ । एतदप्निघ॒तं बाम मन्दाप्नीनां च शस्यते ॥ ४ ॥ अर्शांसि वातरोग नव प्तयीद्येदरदरामयान्‌ । म्रन्थ्यवुदापचीकासकफमेदोनिलानि च ॥५.॥ नाशचयेद्रहणीदोषं श्वयथु सभगं- दरम्‌ । ये च बस्तिगता रोमा ये च कुक्षिसमाश्निताः ५ ६ ५ सवौस्तात्राशयल्याश् सूयेस्तम इवोदितः। अध्िमुखधघृतम्‌ 1 इव्यधिकमच्र

१ ङ. श पिचुप्रं । > ध. यनादानः स्यात्क । ३ क. प्रदिष्टः) १२

९० व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- ( ९ पश्चमः-

भिवृदरणसहित एव तड गुडमामरकीर्गादितं प्रदाय पाकः । सिद्धे च ठेहे ग्रन्थिकादि चू्णप्रेप इति प्रचारः । चरिसुगथि पं पटमिति वन्द रिप्पणीं नियक्तिकां मत्वा चक्र णो ्तम्‌-- “'तेडे मनाग्मजंयन्ति त्रिवृतां च चिकित्सकाः | अच्रोक्तमानपताधम्यात्रिसुगन्धि परं एथक्‌ इति ॥ अयमिति कल्याणकः । पुंस्त्वस्य शुक्रस्य । अत्रापि हतस्यति प्रवध्यते । कल्या- णक इति कल्यकरणादिति उष्णः । कल्यं नेरुञ्यमणतीति कल्याणकः } कल्याणगुडः ॥ ६८ ॥ ३९ ॥ ४०॥ ४१ ॥ ४२॥ रिङ्कैरसाध्यो ग्रहणीषिकारे येस्तैरतीसारगदो न सिध्येत्‌ ॥ बुद्धस्य स्य नूनं प्रहणीविकार दत्वा ततं नो न निवतेते च ।॥४२॥ अस्याथेः। येचिङ्कैरतीपारमदो न सिध्यति तैग्रंहणीविकारोऽप्यसाध्यः } अप्ताध्याति सारिङ्गानि च शोफं शं ज्वरं त॒ष्णामिलयादिनोक्तानि । हत्वा ततं नो न निवत त इति ! नो न नवतते निवतेत एव । द्वौ निषेधौ प्रकृतमर्थं गमयत इति वचनात्‌ ॥} ४६३ ॥ इति भ्रीदन्दप्रणीतवन्दपाधपवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यार्यां श्रीश्रीकण्डदत्तद्रतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायां चतुर्था ग्रदणीरोगचिकित्साधिकारः समाप्तः ॥ ४ ॥

क (न

अथ पञ्वमाऽदाधिकारः ।

अथातीसारग्रहण्यरसां परस्परानुबन्धित्वादतीपारमहण्यनन्तरमर्चं उच्यते 1 अरि. वच्छरणातीत्यशेः । पएपोद्रादित्वादरुपप्िद्धिः । अदि वद्विरक्षाभिधानावसरेऽतीपा- रम्रहणीरोगयोरपि विरोषादथिरक्षामाह-- जयो विकारा; प्रायेण ये परस्परदेतवः ॥ शासि चातिसारथ प्रहणीदोष एव च ॥ १॥ तेषामग्रिबरे हीने ददिषटेदे परिक्षयः ॥ अभ्रिमूटं बु पुंसां टमं हि जीवितम्‌ ॥ तस्मादति सदा रक्षदेषु तरिषु विशेषतः ।॥ २ ॥ परस्परहेतुत्वमरसूत्पन्नेप्वतीारग्रहणीरोगयोरत्पत्तिः । तदुत्पत्याञथवाऽनम्तरम- राउत्पादः । एषां अयाणामप्यभ्चिवछे हीने वृद्धिराधिक्यम्‌ । वृद्धेऽो परिक्षयो

[1

१६्‌. -सगोलि।॥.

अर्रोधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ९१

छाप । एषु चिषु विशेषत इति । अनेनान्यस्मिन्नपि रोगे रक्षणीयोऽभिरिति दश्च- यति ॥ १॥२॥ द्नोश्नां साधनोपायशतुधी परिकीर्तितः ॥ भेषजक्षाररास्राभिसाध्यतवादाद् उच्यते ॥ ३॥ आद उच्यत इति । मेषनोपायः कथ्यत इत्यथैः । विस्तरेण वक्ष्यमाणां चिकिन्हां सारोद्धारेण ब्रूते ॥ ६ ॥ | यद्रायोरानुलोम्याय यदभिवद्वृद्धये ॥ ` अन्नपानोषधं सर्वे तत्सेव्यं नित्यमर्शसैः ॥ ४ ॥ अन्नपानौषधामिति । अन्नपानं रसप्रभानम्‌ । ओषधं वीरयप्रधानं मुरयम्‌ ॥ ४ ॥ वातातिसारवद्धिन्नवर्चस्यिस्युपाचरेत्‌ ॥ ५॥ सुगमम्‌ ॥ ९ ॥ उद्‌ावतंविधानेन गाढविट्रानि चासक्रत्‌ ॥ सुगमम्‌ ॥ पवृत्तवहुखास्चाणि पित्तशञोणितनाशनैः ॥ ६ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६ ॥ विदिबन्धे दितं तक्रं यवानीविडसंयुतम्‌ ॥। न विरोहन्ति गुदजाः पुनस्तक्रसमादताः । ७ ॥ सुगमम्‌ ॥ ७ ॥ सोतःस तक्रशुद्धेषु रसः सम्यगुपैति यः ॥ तेन प॒ष्टि्बरं वर्णः पहर्पश्चोपजायते ॥ वातश्ेष्मविकाराणां शतं च विनिवतेते ॥ ८ ॥ वातश्ेष्मविकाराणां शतमिति । अशीतिबीतना रोगाः । विरतिः छभमिकाः } एवं मित्वा इतम्‌ ॥ < ॥ सगुडां पिप्परीयुक्तामभ्यां घृतभनिताम्‌ ॥ तरिवृदन्तीयुतां वाऽपि भक्षयेदानुखोमिकाम्‌ ॥ ९ ॥ भृतभृष्टहरीतकीं पिप्पङीमिश्चितां गुडन संयोज्य ॥ ९ ॥ तिटारुष्करसंयोगं भक्षयेदधिवर्धनम्‌ ॥ कष्टरोगहरं भेष्टमशसां नाञ्च परम्‌ ॥ १० ॥ घुगमम्‌ ॥ {० ॥ तिखा भद्छातकं पथ्या गुडशवेति समांशकम्‌ ॥ वुनोमश्वासकासघ्रं प्टीहपाण्डुज्वरापदम्‌।। ११ ॥

९ व्याख्याङुसुमावस्याख्यदीकासमेतो- [ ९ पच्चमः-

सुगमम्‌ । चतुःसमः ॥ ११ ॥ गृ्िपं सौरणं कन्दं पक्त्वाऽपौ पुटपाकवत्‌ ॥ अद्यात्सतैरुख्वणं दुनामविनिषटत्तये ॥ १२ ॥ सोरणं कन्द्मिति । वन्यपूरणमूढं तदभावे भ्राम्यसूरणमूढम्‌ । एवं स्रा द्रंपि ॥ १२॥ असितानां तिखानां भाक्‌ परकश शीतवायनु ॥ खादतोऽर्शपि शाम्यन्ति द्विनद्‌ान्योङ्गुष्टिदम्‌ ॥ १३ ॥ असितानां तिरानापिति । मध्येऽपि कष्णवणोनां तिरानामिति । प्रुञ्चः पलम्‌ | दीतवायन्विति । शीतवार्थनुपानम्‌ ॥ १६ ॥ स्विन्नं वाताकफटं पोषायाः क्षारनेन सिटेन ॥ तदूघृतमृष्ठं युक्तं गुडेन वा तृ्चितो योऽत्ति ॥ १४ ॥ पिबति च तक्रं नूनं तस्याऽऽश्वेवातिष्ृद्धगुदजानि ॥ यान्ति विनाशं पुंसः सदजान्यपि सभ्रा्रेण ।॥ १५ ॥ वातोकफकं घोषक्षारतोयेनोच्सिन्नं धृततितमनुरूपेण गुडेन पयुक्तं भ्यं प्रचा- रात्‌ ॥ १४ ॥ १५ ॥ | पित्त ्धेष्पपरशमनी कच्छरकण्टूरुजापहा ॥ गुदजानाश्यत्यान्च योनिता सगडाऽमया ॥ १६॥ गुदजानित्यत्र मासिाङ्करानिति रोषः । तेन पुंडिङ्गता संगता ॥ १६ ॥ चित्रकं हपुषा रिङ् दद्याद्वा तक्रसयुतम्‌ ॥ १७ ॥ सुगमम्‌ ॥ १७ ॥ पश्चकोरकयुक्तं वा तक्रमस्मे भदापयेत्‌ सुगमम्‌ ॥ त्वचं चित्रकग्रकस्य पिष्टा ङुम्भं भरटेपयेत्‌ ॥ त्रं घा दधि वा तत्र जातमर्शोहिरं पिवेत्‌ ॥ १८ ॥ त्वचं चिच्रकगररस्येति । प्रयहोपयोगे कषमानी(नां) चित्रकमृरत्वचं पिष्ट दम्भ गभेखेपनम्‌ ! ठेपनं च तिरोत्सेषमानं दिरान्ि ॥ १८ ॥ दन््रिष्टमाह-- | त्रिफखादशमूखाभिनिकुम्भानां पटं पटम्‌ ॥ १९ ॥ वारि द्रोणे शृतं पादरेषे गुडतुरायुतः ॥ ` आश्यमाण्डस्थितों मासं दन्ल्रिषट निषेवितः ॥ २० ॥

अर््ञोधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ९३

गुदजकढ़ृम्युदावतेग्रहणीपाण्डुरोगहा ॥ अरिष्टादेस्तु संधानं पातकीरिप्रभाजने ।॥ २१॥ स्थितो मासमिति । चरफे मासाधेमिति तु पठितम्‌ । अरिष्टदेस्त॒ संधानं धातकी दिप्तिमाजन इति इन्दः । पात्रेऽरिष्ठादिसंघानं धातकीलोधलेपित इति तु चक्रदत्त । आदिराब्दाच्छरुक्तादियहः । दन्लयरिष्टः ॥ १९ ॥ २० ॥२१॥ अभयारिष्टमाह- [ हरीतकीनां भस्था्धं परस्थमामखकस्य च ॥ ` कपित्थानां दशप ततोऽरधनेन्द्रवारुणी ॥ २२ ॥ विडङ्गपिष्परीरोधमरिचं सैखवादुकम्‌ ॥ ` द्विपां शं जटस्येतच्ुद्रेणि विपाचयेत्‌ ॥ २३ ॥ द्रणरेषरसे तस्मिन्पूते चते प्रदापयेत्‌ ॥ गुडस्य द्विशतं तिषठेन्मासाधं घतभाजने ॥ २४ ॥ पक्षादूध्वं भवव्येवं ततो मात्रां यथाबलम्‌ ॥ अस्याभ्यासादरिषटस्य गुदजा यान्ति संक्षयम्‌ । २५ ॥ ग्रहणीपाण्डुत्दद्रोगष्टी हगुर्मोदरापहः ॥ अष्टशोफारुचिहरो बल्वणाभिवर्धनः ॥ २६ ॥ सिद्धोऽयमभयारिष्टः कामराशििज्ननारनः ॥ कमिग्रन्थ्यद्वैदव्यङ्गराजयक्ष्मञ्वरापहः ।। २७ ॥ पानपानमरिष्टादेः काथपानसमं जगुः 1 भेषजत्वात्पटं केचित्थमं मन्दलक्षणम्‌ ॥ २८ ॥ इन्द्रवारुणी गोरक्षककंट । काथपानसममिति । अधममाच्ापरिग्रहेण पलद्वयम्‌ । भेषनत्वात्पटं केचिदिति । मेषजत्वादिलस्यार्थो भेषजत्वात्पं पेयमिति तत्रैव व्याख्यातः । अमयारिष्ठः ॥ २२ ॥ २६॥२४॥२५९॥ २६॥२७॥२८॥ भष्टातकानि भिफडा दन्ती चित्रकमेव च ॥ समभागानि सवांणि सैन्धवं द्विगुणं भवेत्‌ ॥ २९ ॥ कपाटसंधो तद्पकं मृदुना गोमयाभिना ॥ ` एतत्कल्याणर्वणं शरष्ठमरशोविकारिणाम्‌# । ३० ॥ सुगमम्‌ ! कस्याणख्वणम्‌ ॥ २९ ॥ ३० ॥

% ख. पुस्तके--पीटूल्याद्रौणि सेवेत पक्ष पक्षाध॑मेव च । नवान्नं शीलयेकिंचित्तेम्यः सौख्यमवाघरयात्‌ ॥ १ ॥ एतदर्यीसि शमयेच्े्ठं पीटुरसायनम्‌ । प्रह्णीकृमिदोषाणां गुल्मानाममृतोपमम्‌ ॥ २ ॥ पीडु- रसायनम्‌ । इदयधिकमन्ने । |

९४ व्याख्याङ्कसुमावस्याख्यदीकासमेतो- [ 5 पञ्चमः- प्राणदं मोदकमाह- तरिपरं शङ्गवेरस्य चतुथं मरिचस्य च । पिप्पल्याः कुडवा्धं च चव्यायाः परमेव च | ३१॥ ताङी सपत्रस्य पठं पलां केसरस्य च ॥ द्विपे पिप्परीमूखादधंकर्पं च पत्रकात्‌ ॥ ३२॥ सृष्ष्मेखाकषमेकं तु कष च त्वद्पृणाख्योः ॥ ` गुडात्पखानि त्रिंशच चूणेमेकत्र कारयेत्‌ ॥ ३३ ॥ अक्षप्रमाणा गुटिकाः प्राणदा इति विश्वताः ॥ पूवं भक्ष्यास्तु पशाच भोजनस्य यथाबलम्‌ ।॥ ३४ ॥ मधयं पांसरसं युषं क्षीरं तोयं पिबेदनु ॥ हन्यादर्शांसि सवोणि सहजान्यस्रनानि च ॥ ३५ ॥ बातपित्तकफोत्थानि संनिपातोद्धवानि च ॥ पानाल्यये पूतरद्च्छे वातरोगे गलग्रहे ॥ ३६ ॥ विर्षमेज्वरे च मन्देऽप्नो पाण्डुरोगे तथेव च ॥ कृमिह्धोगिणां चैव गुल्मद्ूखातिनां तथा ॥ ३७ ॥ श्ासकासपरीतानामेताः स्युरमृतोपमाः ॥ शुण्ठ्याः स्थनिऽभया देया विद्ग्रहे पित्तपायुजे ॥ ३८ ॥ भाणदोऽयं सितां दख चृणेमानाचतुगैणाम्‌ ॥। अम्ख्पित्ताभिमान्धादो भयोञ्यो गुदजा्तरे ॥ ३९ ॥ अनुपानं भयोक्तव्यं व्याधौ शछेष्मभवे पटम्‌ ॥ पटरुद्रयं चानिरजे पित्तजे तु पलत्रयम्‌ ॥ ४० ॥

चतुथं मरिचस्येति । पठमेकम्‌ । केसरस्य नागकेसरव्‌र्णस्य । कष च त्वडष्णा- ख्योरिति । त्वगुडत्वक्‌ । अत्र मृणाङ्मुरीरम्‌ । अनयोर्भिडित्वा कर्षः पूर्वं भक्ष्यास्त पश्चाच मद्यादिकं पिबेदिति योज्यम्‌ । मण्डुरादिवत्पूर्वं पश्चाच्च भोजनस्य गुटिका भक्षयेति न कर्पनीयम्‌ । असि कचिदप्यस्य विषेरदृष्टत्वात्‌ । मद्यं वातकफेऽनुपानं मां्रसो वाते मुद्धयूषः कफे क्षीरं पिक्ते वातपित्ते च तोयमुष्णं वातकफे 1 एवं सर्व्रा- नुपाने पाने च बहुद्रवोपादाने व्यवस्था । बिदुग्रहे विड्विवन्पे । पित्तपायुज इति । पित्तनेऽ- रोमि । प्राणदोऽयं सितां दत्त्वा चूरणमानाचचतुगुणामिति पाठः सापः । चणमानात्समु- दितचुणंमानात्‌ । गुडमानाच्रतुगुणामिति पाठं नाऽऽद्धियन्ते परभूततरश्करापरसङ्गात्‌ ।

१४. षपन्व ।२्‌. "त्वा गुडमा!३ =. तुरः ॥ ३५॥४घ्‌.च।

अरशोधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । | ९८

प्राणदो मोदकः ॥ ३१॥ ६२ ॥ २३ ॥ २४॥ ६९ ॥ ३१ ॥ ६७ ॥ ६८ । ॥ ३९ ॥ ४० ॥ |

क ङ्गयनमदकमाह--

पथ्यापश्चपलान्येकमजास्या मरिचस्य च ॥ पिप्परीं पिप्पलीमूटं चन्यचित्रकनागराः ॥ ४१ ॥ पराभिरृद्धाः क्रमशो यवक्षारपर्दरयम्‌ ॥ भष्टातक्पछान्यष्टौ कन्दस्तु द्विगुणो मतः ॥ ५२ ॥ दिगुणेन गुडनेषां वटकानक्षप्तमितान ॥ _ कृत्वेकं भक्षयेत्पातस्तक्रमम्भोऽतु वा पिबेत्‌ ॥ ४३ ॥ मन्दा दीपयल्येष ग्रहणीपाण्डुरोगनुत्‌ ॥ काड्यनेन शिष्येभ्यः शसक्षाराभिभिषिना ॥ भिषग्नितमिदं भोक्त भेष्ठमश्ाविकारिणाम्‌ ॥ ४४॥ वातछेष्मण्यरैसि बोद्धन्यम्‌ । मरिचस्येलयत्रेकमिति सेव्यते ] मरिचस्य पर्मेकमि तथः । पछाभिवृद्धाः क्रमश इति । यथाक्रमं पटेन परेन पपिवद्धाः । कन्दस द्विगुण इति पोडरपरः । द्विगुणेन गुडनेति । समुदायाद्‌्विगुणिन } अक्षसंमितान्क षेमानान्‌ । षटष्टमाषकैः प्रचारः 1 काङ्कायनमोदकः ॥ ४१॥ ४२॥ ४३॥ ४४। लवणोत्तमादं चूणेमाह--

टवणोत्तमवहिकलिङ्यवांभिरविस्वमहा पिच॒मन्दयुतान्‌ ॥ पिब सप्रदिनं मथितालखितान्यदि पदितुमिच्छसि पायुरुहान्‌ ॥ ४५ ॥ रवणोत्तमं सैन्धवम्‌ । कटिङ्गयव इन्द्रयवः । चिरिद्वः करञ्ः । तस्य च मूढ

मत्र | यत्पुनरस्य सुश्रुते फल्ग्रदणमुक्तं तच्छोधनविषयम्‌ । महापिचुमन्दः पवत निम्बः । निम्बसदशवृहत्पत्रो वृक्षो वकायणीति रोके । ग्रामनिम्ब एव पवेतभवत्व पवेतनिम्ब उच्यत इत्याहुरन्ये । एतस्य त्वभ्य्राह्या । मथिताटरितान्ोटेनाऽऽरोडितान्‌ छवणोत्तमायं चूणम्‌ ॥ ४९ ॥ समरकरचृ्णमाह--

शुण्टीकणापरिचनागदटतगें चूर्णीकृतं क्रमविवधितमूध्वंमन्त्यात्‌ ॥ खादेदिदं समसितं गुदजाभिमान्यगुर्मारुचिश्वसनकण्ठहृदाम्येषु ।॥४६। नागो नागकेसरचूणम्‌। दलं पत्रकम्‌ । कमविवधितमृध्वेमन्लयादिति। अन्तस्थितद्र व्यादारम्य तदुपरेतनद्रव्यमेकद्विचादिभागक्रमेण वधयेदिल्यथः । समसितमिति

(न

सवेचणसमशकीरम्‌ । श्वप्रनमिति श्वासः । समशर्करचर्णम्‌ ॥ ४६ ॥

९६ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेती-- [ ९ पञ्चमः-

चतुःसममोदकमाह-- सनागरारष्करषटद्धदारकं गुडेन यो मोदकमत्युदारकम्‌ ॥ अशेषदुनांमकरोगद्‌ारकं करोति रद्धं सहसैव दारकम्‌ ॥ ४७ ॥ अरष्करं भल्वातकम्‌ । अत्र चक्रेण छिखितम्‌-- चरणौ चणं्तमो ज्ञेयो मोदके द्विगुणो गृड इति । एतद्वचनममियुक्तस्य कस्यचित्‌ 1 मोदके गृद्वगुण्यं च केचि- न्नाऽऽद्रियन्ते । समेनापि गुडेन किंचिन्जठं द्वाऽय्ो विपक्ेन मोदकस्योत्पन्नत्वात्‌ । मिषनां तु द्विगुणेनैव गुडेन सर्वमोदकेषु प्रचासे द्यते । अत्र॒ चतुःसमं इतिनाम- श्रुला सम एव गुडो युज्यते । चतुःसमो मोदकः ॥ ४७ ॥ व्योषारन्यरुष्करषिडङ्गतिखाभयानां चरणं गुडेन सहितं तु सदोपयोज्यम्‌ ॥ दुनामशोफगरकुएशाङद्विवन्धा- नेजेयत्यबटतां कृमिपाण्डुतां च ॥ ४८ ॥ चूर्णे चूणेसमो ज्ञेयो मोदके द्विगुणो गुडः । ४९ ॥ सुगमम्‌ । व्योषादं चणम्‌ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ सूरणपिण्डीमाह-- [र चृणीदरताः; षोडश सूरणस्य भागास्ततोऽर्धेन च चि्रकस्य ॥ महोषधाट्रौ मरिचस्य चैको गुडेन दुर्नामनयाय पिण्डी ॥५०॥ अत्र गुडो द्विगुणः । तथा च चक्रः--पिण्ड्यां गुडो मोदकवतििण्डत्वात्पक्तिका- रकं इति । सूरणपिण्डी ॥ ५० ॥ मरिचमरोषधविच्रकसूरणभागा यथोत्तरं द्विगुणाः ॥ सवेखमो गडभागः सेव्योऽयं मोदकः प्रसिद्धफटः ॥ ५१ ॥ ज्वखनं उ्वख्यति जाठरमन्प्रसख्यति शृटगुखगदान्‌ ॥ निशेषयति श्वयथु शवीपदमर्शासि नाश्चयस्याश्च ॥ ५२ ॥ सुगमम्‌ 1 स्वस्पमूरणमोदकः ॥ ९१ ॥ ९२ ॥ बृहत्सूरणमोदकमाह-- ` पोडदा सूरणभागा वहेरषटौ महौषधस्यापि ॥ अर्धेन भागयुक्तिमेरिचस्य सतोऽपि चार्धेन ॥ ५३ ॥ निफराक्णासमूखाताटीसारष्करङ्ृमिघ्रानाम्‌ । भागा महोषधसमा दहनांशा ताटमूटी च ॥ ५४ ॥ भागः सूरणतुस्यो दातव्यो शददारकस्यापि ॥ भरङ्पोरे मरिचांे सवोण्येकत्र कारयेन्बूणम्‌ ।। ५५ ॥

१ क. घ. ततोऽ्थभागेन \

अर्दोपरिकारः } हन्दमाधवापरनामा सिद्धयौगः। ९९७.

द्विगुणेन गुडेन युतः सेव्योऽयं मोदकः प्रकामधनेः ॥ गुरुढष्य भोज्यरहितेष्वितरेषुपद्रवं कुरुते ॥ ५६ ॥ भस्मकमनेन जनितं पूषेमगस्त्यस्य योगराजेन ॥ भीमस्य मारुतेरपि महाशनो येन तौ जातौ ।॥ ५७ ॥ अभरिबरमन हेतुने केवलं सूरणो महावीर्यः ॥ परभवति शसरक्षाराभिभिविनाऽप्यशैसामेषः । ५८ ॥ शयथु-श्ीपद जिद यं हरति ग्रहणीं कफानिरजाम्‌ ॥ नाशयति वखीपछितं मेधां कुरुते वृषत्वं च ॥ ५९ ॥ टिकां श्वासं कासं सराजयक्ष्मभमेहांथ ॥ ष्टीहानं च तथोग्रं हन्त्याञ्च रसायनं पुंसाम्‌ ॥ ६० ॥ विफखाकणासमूखातालीसारुष्करदरमिध्रानाम्‌ । भागा महौषधसमा इति । तरिफलादीनां प्रत्येकं महौषधसमा मामा अष्टाधेष्षा भागा इव्यर्थः ! चरिफटाया अपि प्रत्येकं भागः} कणाप्तमूढा । पिप्पल्याः फं मृं चेत्यथः । समरे °खियाः पुंवद्धापितपुस्कादनूङ' इत्यादिना पुवद्धाबो नोद्धावनीयः । तस्योत्तरपदे खीप्रत्यये परतो विधानात्‌ । विद्ोषणत्वादस्य पूवैनिपातोऽपि न वक्तव्यः ! विवक्षावशा- दस्यैव विरेष्यत्वात्‌ । भद्धैरे मरिचांशे प्रत्येकम्‌ । भङ्गं गुखत्वक्‌ । गुरुवृष्यभोञ्य- रहितेष्वितरेषषद्रवं कुरुत इति । इतरेषु पकामधनप्रतियोमितया दरिदरेषु । उपद्रवं च व्यापद्‌ । बुहत्सूरणमोदकः ॥ ९३ ॥ ५४ ॥९९॥ ९९ ॥ ५4७ ॥ ९८ ॥ ॥ ९९ ॥ ६० ॥ सप्रयभिदीपनवातानुखोमनानि प्रतान्याद-- चव्यं त्रिकटुकं पागं क्षारं कुस्तुम्बुरूणि च ॥! यवानी पिप्पटीगरलमुमे च बिडसेन्धवे । ६१ ॥ चिजरकं षिस्वमभरयां पिष्ट सपिविपाचयेत्‌ ॥ शकृद्रातानुखोमार्थं जाते दधनि चतुगुणे ॥ ६२ ॥ मवादिकां गुद भशं सूत्ररच्छं परिसरवम्‌ ॥ गुद वदक्षणश्रं च घतमेतद्ग्यपोहति ॥ ६३ ॥ कस्तुम्बुरूणीति । कुस्तुम्बुरु धान्याकम्‌ । परिश्लवमिति । गुदपरिखवम्‌ । चन्यायं धृतम्‌ ॥ ६१ ॥ ६२ ॥ ६२ ॥ पिप्पस्यादितैटमाह--

पिप्पली मधुकं विल्वं शताहं मदनं वचाम्‌ ॥

पृष्कराख्यं शटीं कुषं चित्रकं देवदार च ॥ ६४॥ ` १६

पिष्टां तरं पिपक्तव्यं द्विगुणक्षीरसंयुतम्‌ ॥ अरीसां गहवातानां तच्छमनुवासनम्‌ । ६५ ॥ गुदनिःसरणं गरं ूत्रङृच्छरं प्रवाहिकाम्‌ ॥ कटघरपष्ठदौषैसयमानाहं बडक्षणाश्रयम्‌ ।। ६६ ॥

पिच्छास्चावें गुदे शोथं वातवचोविनिग्रहम्‌ ॥ उत्थानं बहुशो यच जयेचैवामुवासनात््‌# ॥ ६७ ॥

बिल्वं विल्वदाटट । मदनं मदनफलम्‌ । द्विगुणक्षीरसंयुतमिति । द्विगुणेनैव केवरक्षीरेण पाकः ¦ प्रचारोऽपीत्थभूतः 1 अन्यस्तु यच्युनं च तदम्भसरेति वचनाच्- तुगंणद्रवेण च पाकस्योत्सम॑पिद्धत्वाज्टमपि द्विगुणमाह । वद्धसश्चुते तु तेरे.ऽस्मिश्व- तुगुणं तोयं दर्दितम्‌ ।

त्यथा--^शरीकृष्णापुष्कराहमदनामरदारुभिः । राताहाकुष्ठयघ्याह्वचाविख्वहुताशानैः ॥ संपिष्द्विगुणं क्षीरं तैटं तोयचतुर्गुणम्‌ । पक्त्वा बस्तो विधातव्यं मूढवातानुरोमनम्‌' इत्यादि ॥ | चतुगुणतोयदरनात्तत्मयोगान्तरमवगन्तन्यम्‌ । आनाहं वङ्क्षणाश्रययिति ॥ वड्क्षणानाहां वङ्क्षणरुद्धवातता । पिप्पस्याद्यं तैखम्‌ ॥ ६४ ॥ ६१ ॥ ६६ ॥६७॥ माहुरारगडमाह- |

तरिटटत्तेजोवती दन्ती दंष्रा चित्रकः शटी ॥

गवाक्षी विश्वमुस्ताहविडङ्गानि हरीतकी ॥ ६८ ॥ पलोन्मितानि चैतानि पलान्यष्टावरष्करात्‌ ॥

षट्पटे दद्धदारस्य सूरणस्य त षोडश ॥ ६९ ॥ जलद्रोणद्रयं काथ्यं चतुभागावरोषितम्‌ ॥

पत तुत रस भ्रयः कथ्येभ्यसिगणा गडः | ७० | रह पचतु तं तावद्यावहवींभरेपनम्‌ ॥

अवतायं ततः पञ्ाच्रणीनीमानि. दापयेत्‌ ॥ ७१ ॥ त्रिवृत्तेनोवेतीकन्दवित्रकफान्दिपखांशिकान्‌ ॥ | रलात्वच्ार्च चापि नागाहं चापि षट्पलम्‌ ॥ ७२ ॥ दानद पछान्यव चूर्णं दा निधापयेत्‌ ॥

ततां मातां प्रयुञ्जीत जीर्णे क्षीररसाशनः ॥ ७३ ॥

* ख- पुस्तके--दयं चतुगणजठं पिप्पल्याययं घृतं जुभम्‌ । पिप्पल्यां तेलम्‌ । इदयधिकमच्र ?

अर्ोधिकारः ] ठृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोमः । ९९

पश्च गुरमान्ममेदांथ पाण्डुरोगं दटीमकम्‌ ॥ जयेद जासि सवांणि तथा सर्वोदराणि च ॥ ७४ ॥ दीपयेद्रदणीं मन्दां यक्ष्माणं चापि कषति ॥ पीनसे च परतिर्याय आल्यवाते तथेव च ॥ ७५ ॥ अयं सवैगदेष्वेव कल्याणो छेह उत्तमः ॥ दुनामारिरयं चाऽऽश्च दृष्टो वारसदसश्चः ॥ ७६ ॥ जीचन्त्येनं पयुञ्ञानाः शतवर्पाण्यनामयाः 4 आयुषो दैष्येजननो वीपछितनाशनः ॥ ७७ ॥। रसायनवसथेव मेधाजनन उत्तमः ॥ गुडः शरीवाहुश्चाखोऽयं दुनामारिः प्रकीतितः ॥ ७८ ॥ तेजोवती चवी । यत्र पुनश्ववी तेजोवती चास्ति तजर परं तेजोवती न्योति- प्मती गृह्यते । यथा गुगुटुपश्चतिक्तके घृते । गवाक्षी गोरक्षककैटी तस्या मूल- मेव सर्वत्र न तु गवाक्षी श्वेतपराजिता कापि दीकाकरैरव्याख्यातत्वात्‌ । काथ्येभ्य- विगुणो गुड इति । एकचत्वारिशत्काथ्यपटेम्यसखेगुण्येन च्रयोविशतिपलाधिकं पल- रातं गुडस्य भवति । कन्दः सूरणः । एटादिचतुष्टयस्य प्रत्येकं षट्परत्वम्‌ । गजाह् नागकेप्रनूणम्‌ । अत्रानुपानमनुक्तमपि कोष्णाम्बुना वातकफे पित्तादौ क्षीरादिना जेयम्‌ । न चा मह्छातकग्रवेशात्कोप्णं जमनहमिति शङ्कनीयम्‌ । यतो मल्वात- कस्रेहे कोप्णजर्स्य निषेधो न मह्वातकयोगमातरे । थाचोक्तम्‌--“कोप्णोदकानुपानं तु सेहानामथ रस्यते ॥ ऋते मह्वातकनेहात्तत्र तायं सुश्षीतटम्‌?' इति । बाहुशारो गुडः ॥ ९८ ॥ ६९ ॥ ७० ॥ ७१ ॥ ७२ ॥ ७३ ॥ ७४ ॥७५॥ ॥ ७६ ॥ ७७ ॥ ७८ ॥ गडपाकरक्षणमाह-- तोयपूर्णे यदा पात्रे ्षिप्नो न प्टवते गडः ॥ कषिप्तस्तु निश्चरस्तषटेत्पतितस्तु न शीयेते ॥ ७९ ॥ यदा दवीप्रलेषः स्याद्यदा वा तन्तुखी भवेत्‌ ॥ एष पाको गुडादीर्नां सर्वेषां परिकीतितः ॥ ८० ॥ सुखमदः सुखस्पर्शो गन्धवणैरसान्वितः ॥ पीडितो भजते मुद्रां गुडः पाकमुपागतः ॥ ८१ ॥ तोयपरणपात्रोपरि कोमठकदरीदलं दत्तवा गुडस्य मुद्रापाको निरूपणीयः ! सवे- गदस्येवायं पाकः ॥ ७९ ॥ ८० ॥ <१ ॥

१०० व्याख्याक्सुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [^ पथ्चम>-

मलातकगुढमाह-- भट्टातकसहसे टे जट्द्रोणे विपाचयंत्‌ ॥ पादशेषे रसे तस्मिन्पचेदुडतुखां भिषङ्‌ ।¦ ८२ ॥ भटातकसहस्रार्धं छिखा तत्रैव दापयेत्‌ ॥ सिद्धेऽस्मिखिफराग्योषयवानीयुस्तसेन्धवेः 1 ८३ ॥ करषशश्रूणितेद्याखगेटापत्रकेसरम्‌ ॥ खदेदग्िबखपिक्षीं प्रातरुत्थाय मानवः ॥ ८ ॥ कुष्ठारीःकामखामेहग्रहणीगुल्मपाण्डुताः ॥ इन्याल्ष्टीहोदरं कासं कृमिरोगमगंदरान्‌ ॥ भट्टातकगुडो शेष शेष्टषाशशविकारिणाम्‌ ॥ ८५ ॥ भटातकसदसे द्रे इति । भह्ातकगुडकानां सदखद्वयम्‌ । एवं सर्वर परा- दिमानश्रुतिविरहे । यथाऽऽमवातोक्तमेन्धवाये तैटे मह्धातकास्थीनि विंशतिरिति ॥ यत्र तु पटादिश्ुतिरस्ति तत्र तथेव भ्यवहतैव्यम्‌ । यथा बाहुदा पलन्यष्टाव- प्करादिति 1 एवं हरीतक्यादावपि ज्ञेयम्‌ ! त्वगेखापत्रकेसरमिति \ त्वगेखदि प्रत्येकं क्षारम्‌ । मह्ातकगृडः ॥ ८२ ॥ ८३ ॥ ८४ ॥ «८९ ॥ गुडभह्वातकं द्वितीयमाह-- दशमूल्यमृता भाङ्गी श्व्दष्रा चिचक शदीं । ८६ ॥ भट्ातकसहसरं तु पाशं शथयेदूबधः ॥ द्वा गुडतुटामेकां ेदीधतं समुद्धरेत्‌ ॥ ८७ ॥ माक्षिकं पिप्य तेखमौरुवू्वं च दापयेत्‌ ॥ छुडवं कुडवं चात्र तगेखामरिचं तथा ॥ ८८ ॥ अदःकासमुदावरते पण्डुत्यं शोफमेव च ॥ नादयेदरहविसादं च गुडो भष्टातकः स्मरतः ॥ ८९ ॥ पलांशमिति । दशमूल्यादिमि्यौज्यम्‌ । काथयेदिति । अ्तभलठातके गुडे गड तुखापाकाथं जलद्रोणामिषानादिहापि जख्दाणक्ताथः किंवा काथ्यद्व्येभ्योऽष्टगुणे जर इति । माक्षिकं मधु । पिष्ट चता । तैलमोरुबृकमेरण्डनं तैलम्‌ ! अत्र च ततपरममेव दच््वा गुडः पचनीयः। पके तु प्रपदानं स्यात्‌ । कुडवं चा त्कोटाम- रिचमिति ! त्वमेखादीनां प्रलेकं कुडवः । कुडवार्षं चेति पदेऽपि प्रयेद कुडवा- धुम्‌ । गुडमलातकः ॥ ८६ ॥ ८७ ॥ ८८ ॥ ८९ ॥ ` | मलातकरोहमाह-

$ घ. 'षांशं चृणितं दया +

अर्शोधिकारः 1 टेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १०१

चित्रकं चरिफटा मुस्तं ग्रन्थिकं चविकाऽमृता ॥ हस्तिपिप्पर्यपामागेदण्टोत्पटङुटेरकाः ॥ ९० ॥ एषां चतुष्पलान्भागाञ्जल्द्रोणे विपाचयेत्‌ ॥ ` भट्टातकसहसे द्रे छित्वा तत्रैव दापयेत्‌ ॥ ९१ ॥ तेन पादावशेषेण खोहपात्रे पचेद्धिषर्‌ ॥ तुखाध तीक्ष्णरोहस्य धृतस्य ङडवद्रयम्‌ ॥ ९२ ॥ उयुषणं त्रिफटां वदवि सेन्धवं बिडमोद्धिदटम्‌ ॥ सोचचेटं विडङ्गं च पटिकांरो भकल्ययेत्‌ ॥ ९३ ॥ कुडवं वृद्धदारस्य तारूल्यास्तथेव च ॥ सूरणस्य पलान्यष्टौ चूर्णं कृत्वा विनिक्षिपेत्‌ ॥ ९४ ॥ सिद्धे शीते प्रदातव्यं मधुनः कुडवद्रयम्‌ ॥ प्रातर्भोजनकाटे वा ततः खादेद्यथाबटम्‌ ।॥ ९५ ॥ अशमि ग्रदणीदोषं पाण्डुरोगमरोचकम्‌ ॥ कमिगुल्मारमरीमेदाञ्ग्ररं चाऽऽञ् व्यपोहति ॥ ९६ ॥ करोति गुक्रोपचयं वलीपठितनाशनम्‌ ॥ रसायनमिदं श्रं सवेरोगहरं परम्‌ # ॥ ९७ ॥ तीक्ष्णरोहस्य तीक्ष्णे रोहविदोषः । स च मारितो ग्राह्यः । गुणोत्कषाद्रजपयदि प्रशस्तमनत्र । तामख्की तारमृटी स्वनामस्याता । भछ्ातकटोहः ॥ ९० ॥ ९१ ॥ ॥ ९.२ ॥ ९.३ ॥ ९.9 || ९५ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥ संप्रति रक्तारोशिकित्सामाह-- रक्ताशसामुपेक्ेत रक्तमादौ सवदि षक्‌ ॥ दुष्ासे निग्रहीते तु शूखानादावसम्गदाः ॥ ९८ ॥

% ख. पुस्तके--यामाग्तागुदूच्यामलनागर चित्र काणां भागाषथक्तांदतसंमितस्य । स्वौ प्रथ- षसंपरिकल्प्य युक्त्या द्रोणद्रयेऽपां तु विपाच्य पत्रे ॥ १॥ खोहे दृढे मन्दहुताशने तु पादावरि्ट विधिवद्विधिज्ञः । मयस्य यत्रं तुख्या २ डस्य शुद्धस्य वल्रेण विशोधितस्य ॥ २ ॥ वचुर्णकतेर्जीरकयु- ग्मदन्तीपाटान्िवृच्युषणम्नन्थिकाद्भयेः । धान्याजमेदेमकणायवानीभषछटातकाख्येश्च पटप्रमाणैः ॥ ३ ॥ प्रस्थत्रयेणाप्यहरीतकीनामेकष्यमाखोढ्य शनैश्च द्रव्यम्‌ । ज्ञात्वा षुपकैरसगन्धवर्णेः कुम्भे निधाय वसु- गन्धियुक्तम्‌ ॥ ४ ॥ प्रस्थाधंमाने मधुनि सुरीते भह्ातकास्थिप्रभवाच्च तैलात्‌ । दत्वा पलाधं यवदूक- जश्च अष्टौ पठान्येव कितोपखायाः॥५॥पठं लिषिदक्षफलप्रमाणामर्शोविकारी भरसमीक्ष्य विम्‌ । कुष्ठानि सर्वाणि निहन्ति दिक्षां सश्वासकासारुचिपाण्डुणोगान्‌ ॥ ६ ॥ मन-नरत्वे ब्रहणीविकारान्गुल्मं सश्ो- मुदरामयांश्च । श्रूलानि यक्ष्माणमस्कस्रक्रत्ति पथ्यावठेहोऽयमिति प्रदिष्टः ॥ ७॥ पथ्यावलेदः । हयधिकमत्र ।

१६्‌. ड. तीक्ष्षले" ।

१०२ व्याख्याङुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- † ^ प्चमः-

निगृहीति स्तम्मिते । श्रटानाहावतर रक्तावृतवातनन्यो । अद्ग्गदा इति । रक्त- प्राया रोगाः] तै च विप्तपादयः ॥ ९८ ॥ कुटजत्वदनियूहः सनागर; सिग्धरक्तसंग्रहणः ॥ त्वग्दाडिमस्य तद्रत्सनागरथन्दनरसथ ॥ ९९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ९९ ॥ चन्दनकिराततिक्तकथन्वयवासा; सनागराः कथिताः ॥ रक्ताशंसं परमना दावीत्वगुशीरनिम्बाश्च ॥ १०० ॥ सुगमम्‌ ॥ १०० ॥ नवनीततिखाभ्यासात्कसरनवनींतशकेराभ्यासात्‌ ॥ दधिसरमथिताभ्यासाइदनाः शाम्यान्ति रक्तवहाः ॥ १०१॥ दधिसरमथिताभ्यासादिति । दधिस्षरस्य मथितदधिसरस्य तक्रं तस्य शीटनात्‌ ॥ १०१ ॥ समङ्गोत्पमो चाहतिरीटतिख्चन्दनेः ॥ छागीक्षीरं भयोक्तव्यं गुदज शोणितापहम्‌ ॥ १०२॥ मोचाह्वं शा्मरवेष्टकम्‌ । तिरीट पध्कारोघ्रम्‌ । समङ्गादिभिः क्षीरपरिभाषया छागीक्षीरं पक्त्वा पेयम्‌ । समङ्गादीनां कल्को वा छागक्षीरेण समारोञ्य पेयः । चरकेऽप्युक्तम्‌- ““नीरखोत्पं समज्ञा मोचरसं चन्दनं तिखङीध्रम्‌ । पीत्वा छगरीपयसा भोज्यं पयसैव शाल्यन्नम्‌" इति ॥ १०२९ ॥ कुरटजफट्वल्कखकेसरनीरोत्पललोधधातकीकत्कैः ॥ ` सिद्धं पृतं विधेयं श्रे रक्ताशेसां भिषना ॥ १०३ ॥ सुगमम्‌ । क्रुटनाद् घ्रतम्‌ ॥ १०६ ॥ कुटज्टेहमाह-- ुटजलत्वक्पलशतं जलद्रोणे विपाचयेत्‌ ॥ अषटभागावरेषं तु कषायमवतारयेत्‌ ॥ १०४ ॥ वसपूतं पुनः काथं पचेदेदत्तमागतम्‌ ॥ भ्टातरं विडङ्गानि तरिकटु भिफलां तथा ॥ १०५ ॥ रसाञ्जनं चित्रकं च कुटजस्य फलानि च } ` व्चामतिविषां विस्वं पत्येकं तु पटं पलम्‌ । १०६ ॥ विशत्यछानि गुडस्य चर्णीङलय निधापयेत्‌ ॥ मधुनः कुडवं दद्याद्रतस्य कुडवं तथा ।॥ १०७ |

१ क. घः सं ` `" "न त

अशोधिकारः ] देन्दमाधवापरनामा सिद्धयौगः। १०३ एष ठस्तु शमयेद शारि सयुद्धवम्‌ ॥ वातिकं पेत्तिकं चैव शछैष्मिकं सानिपातिकम्‌ ।॥ १०८ ॥ ये च दुनामना रोगास्तान्सवीन्नादरयत्यपि ॥ अम्रपित्तमतीसार पाण्डुरागमरोचकम्‌ ॥ १०९ ॥ ग्ररणीमादवं कारय श्वयथं कामखापपि ॥ अनपानं घतं दद्यान्मधु तक्रं जँ पयः ॥। रोगानीरकवधाथोय कौरनो ठेह उच्यते \॥ ११० ॥ गडस्य चिरात्परानि । घतकरुडवं च प्रथममेव दत्वा छेहः पक्तव्यः । सिद्धे च तसिन्मह्ातकादिचृ्णपरक्षेपः । मधुन कुडयोऽष्टो पठानि । एवं घ्रतद्ुडबोऽपि । कुट- जावछेहः ॥ १०४॥ १०९ ॥ १०६ ॥ १०७ ॥ १०८॥ १०९ ॥ ११०

क्षारमाह-- तोये काटकयुष्कफस्य विपचेद्धस्माहकं षडगुणे पात्रे लोहमये दृठ विपुटधीदंव्यो शनेष्टयेत्‌ ॥ दग्ध्वाऽगरो बहुशङ्नाभिरशकटान्पूतावरेषे क्षिपे चेरण्डजनाल्मेष दहति क्षारो वरो वाक्छतात्‌ ॥ १११ ॥ काकमुष्ककः कृष्णपुष्पा घण्टपार्डी । सा हि श्रेष्ठगुणा । तथा च विन्वामि्रः--“शेतपुष्पः कृष्णपुप्पो रक्त पुष्पस्तथेव च ॥ पीतेरन्यो वरस्तेषु काटमुष्कः प्रकीतितः' इति ॥ अस्याश्च काष्ठं तिरनाडेदेर्वा भस्म आह्यम्‌ । इत्थमेव क्ारान्तरेषु सुश्चतेन दर्दी- तत्वात्‌ । भस्मादकं भस्मनश्चतुःषष्टिपडानि । षडगुणे षडाढके व्यवहाराट्धिगुणे । पात्रे रोहमय इति 1 टोहपात्र एव क्षारपाकः । तत्रैव गुणोत्कर्षोदयात्‌ । त॒तीयमागरोषे- णाच्छपैच्छिल्यादिरक्षणोदये कर्कमपनीय च्छाणयित्वा क्षाराम्बु आह्यम्‌ । तच पुनः शाङ्कखनाभिचूर्णं दत्वा पेत्‌ । शङ्कनूणैस्य तुर्यैणेत्यादिना वक्ष्यमाणमानानुपरारेण दानम्‌ । यव्रेरण्डजनाटमेष दहति क्षारो वरो वाक्डतादिति । पक्शीते क्षारो यदि निस्त्वचमेरण्डनाटं ट्पेन दग्ध्वा वाक्शताच्छिनात्ति तदा श्रेष्ठः । वाक्शताच्छे- रिकारतात्‌ । क्षारः ॥ १११॥ | पानाय भावनायाथ परिस्राव्य चतुगणम्‌ ॥ ११२ ॥ पानं तथा मेषनभावने च यत्तदर्थं चतु्ुणजके पक्त्वाऽर्घावशेष्टे कल्कमुपसायं क्षारोदकमेकविशतिवारान्परिखावणीयं न प्रतिस्ारणीयक्षारव्रदस्य पुनः पाक इति तात्प- यतो ग्यास्मेयम्‌ ¦ गदाधरादिरीकाकारेः सुश्रुते पानीयक्षारविधावेवं व्यारुग्रातत्वात्‌ ।

१ घ्र. कविनााय ।

१०४ व्याख्याह्मुमावस्याख्यरीकासमेता- [° पच्चमः-

अत्र विश्वामिज्रः--“पानीयमावनायाथ परिखास्यं चतुगुणम्‌ । जठेऽपेमवरिष्टं च क्षाराम्मो ग्राह्यमिष्यतेः” इति ॥ अन्ये तु षड्गुणेनापि तोयेन पाकं विनैव क्षारोदकं खाव्यं घुषते । चक्रप्त्वाह---“पानीयो यस्तु गुस्मादौ तं वारानेकविंश्तिम्‌ ।. ख्ावयेत्षड्णे तोये केचिदाहुशतुगुणेः' इति ॥ पानीयक्षारपानमात्रा च पटनिकषधिपटरूपा कमादुत्तममध्यमाधमबटानछानां पुंसां सेया ॥ ११२ ॥ द्गुण्यं नाऽऽढकेऽप्यत्र-भागमात्ोपलक्षणात्‌ ॥ वैगुण्यं नाऽऽढकेऽप्य्न भागमात्रोपरक्षणादिति इन्देन व्यवहारो छिसितः । पर- मार्थतस्तु क्षारपाका्थमुपात्ते जे द्गुण्यमुचितमेव विरोषामावात्‌ । आढकेऽप्यत्रन दवैगु- ण्यमिति सुश्रुते ्षारपाकाध्याये कैिद्याख्यातं तच ते हि चकुषा न परयन्ति मनप्ताऽपि न परयन्तीति वदता दैकाकृता गोमिना दूषितम्‌ ॥ अच्छपेच्छिल्यरक्ततवे क्षाराम्मो ग्राह्ममिष्यते ॥ ११३ ॥ अच्छपेच्छिल्यादिप्रादुमीवश्च प्रायेण तृतीयभागरिष्टे जछे । तथा च चक्रः-“भ्रायल्चिभागशेषटेऽस्मि्नच्छपेच्छिल्यरक्तता । संजायते तदा सखराभ्यं क्षाराम्भो म्राह्यमिष्यते'इति ॥ ११६ ॥ पानीयः प्रतिसारणीय इति च क्षारो द्विधा दास्यते तत्राऽऽय्यो गरगुरमकादिशमने इनामकादौ परः ॥ तिपतारणीय इति प्रक्षणप्राया(्रयो)जनकः ॥ उक्तशङ्ककनृणंस्य दाने मानमाह--

ुर्येणाषट्टमकेन षोडशषभवेनांशेन स॑ब्य्िमो मध्यः शेष इति क्रमेण विहितः क्षारोदकाच्छक्ः ॥ ११४ ॥ तुर्यण चतुभागेण । संनयूहिमो मृदुः संब्यूहिमे क्षारोदकाच्तु्थाश्चिन दीयमान शङ्खेका यद्यपीतरापक्षया प्रमूतस्तथाऽपि मदुत्वमेव शङ्खपिक्षया क्षारोदकस्यातिती- क्णतयाऽभिभूतत्वात्‌ । प्रतिप्तारणीयपाकरक्षणं चक्रेणोक्तम्‌--नातिसान्दो नातितन सारपक उदाहृत इति । पानीयक्षारे च न शङ्कचूर्णयोगः । क्षारः ॥ ११४ ॥

भावितं रननीचूर्णेः स्नुहीक्षीरे पुनः पुनः बन्धनात्मुदृढ सूत्रं छिनत्यदाभिगंदरम्‌ ।॥ ११५ ॥ सुगमम्‌ । क्षारसूत्रम्‌ ॥ ११९ ॥ =

अर्शोधिकारः 1 चन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १०५५

प्ाग्दक्षिणं ततो वापं पृष्टनं बाऽग्रजं कमात्‌ ॥ पश्चतिक्तेन संस्ेद्य दहेत्स्रारेण बहिना ॥ वातजं शछेष्मजं चारैः क्षारेणास्रनपित्तने ॥ ११६ ॥ क्रमोपद्रोनं मङ्गरग्रयोजनकमस्मदिरिष्टपुरुषगम्यं वा ! एतच्च क्रमकथनं यस्य चतुष्वेपि परवप्वर्शांसि सन्ति तं प्रति बोद्धभ्यम्‌ । यस्य पुनरेकतरपार्धऽ्शंस्तस्य तदेव दह नीयम्‌ । एष क्रमः क्षरे क्षारपूत्रेऽयो च ज्ञेयः । अग्रजस्य पुनरण्डकोषपमीपवर्तिनो न दाहः प्रचरति षाण्ठ्यभयात्‌ । पञ्चतिक्तेन संस्े्येति । पश्चतिक्तकघ्रृतेन पाना- दिना सेहयित्वेल्यथैः । क्षारेण वद्धिना च कफजं वातजं च रक्तन पित्तं च क्षारेणेव दहेत्‌ । क्षारस्त॒ सवैत्रैवोचितः। यदाह सश्रतः--क्षारस्त्‌ सभैवरेवाप्रतिषिद्धो न त्वभि रिति । दहेदन्यतरेण वेति । क्षारेण वहिना च ॥ ११६ ॥ गोजीशेफालिकापत्ररशैः संछिख्य टेपयेत्‌ ॥ ११७ ॥ क्षारेण वाक्दातं तिषेयत्रद्रारं पिधाय च ॥। तं चापनीय वीक्षेत पक्जम्बुफलोपमम्‌ ॥ ११८ ॥ यदि तत्स्यात्तदा भद्रं नो चद्धिम्पेत्तथा पनः ॥। तत्तुषाम्बुष्टुतं साज्ययष्टीकर्केन ठेपयेत्‌ ॥ ११९ ॥ गोजी शखोटकः । यत्रद्रारं पिधायेति । गदस्थितयन््द्रारं कपेदादिना टक यित्वा । प्कृजम्ब्रूफरोपममिति । कष्णम्‌ । तत्र सवमप्यशः क्षरेण सम्यग्दग्ध पक्र. जम्बूफडोपममिति सामान्यलक्षणमुक्तम्‌ । तत्रान्तरीयाप्तु एथक्ए्रयमिरोषणमाहुः-- “'अरशोदग्धं मस्तुनिमं दयाव कृष्णं ततो भवेत्‌ | सामान्यरिङ्ग सर्वेषां विरोषं त्वपरं यणु ॥ पक्तजाम्बवकादम्यवणदग्ेऽनिटारन्ि । पित्तजे शृङ्धमायूरकण्ठवर्णं विनिदिरेत्‌ ॥ ह्‌तीपुप्पवणत्वं सम्यग्दग्धे कफारोसि'' इति । हीनदग्धं त॒ टोहितम्‌ । यदाह्‌ । वाग्भटः- “पक्तनम्बसितं शस्तं सम्यग्दग्ध तरिपयये । ताग्रता तोदकण्डादौ इुगेन्धं तु पुनदैरेत्‌ ॥ अतिदग्बे खवेद्रक्तं मृष्टोदाहज्वरादयः । गुदे विरोषाद्िण्मूचपरोधो वाऽतिवतेनम्‌ः' इति॥ ११७ ११८॥ १ १९॥ न निन्नं ताङकणामं वहिदग्धे स्थितास्चकम्‌ ॥

जोक १७०५५१५० (१५ १1 हि [111 | ५१५ न "५ सोमानामसि मोम 1 भो

१६. इ, स्वणां ।२क.ध. ताघ्रक । १४

१०६ व्यार्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [६ ष्ठः-

ताटकर्णाममितिपदं तालफटप्तमवर्णम्‌ । ताख्वर्णीभमितिपठेऽप्ययमेवाथैः । धथता- खकमितिपाठे स्थितरक्तम्‌ । एतचूर्णं यदाऽशरिचछत्वा दह्यते तदा ज्ञेयम्‌ । दाहश्च भिरास्कोचेन रक्तस्तम्भकरः । सम्थम्दग्धटक्षणमिदम्‌ ॥ निर्वाप्य मधुसपिभ्यी वहिसंजातवेद नम्‌ ॥ १२० ॥ सम्यग्दग्धे तुगाक्षीरीगक्षचन्दनगेरिकेः ॥ सामृतेः सपिषा युक्तैरारेपं कारयेद्धिषर्‌ ॥ १२१ ॥ तुगाक्षीरीपुक्षचन्द नगैरिकैरिति । तुगाक्षीरी वंररोचना । तदभावे ताक्षीरी । षः पर्कटी तस्याश्च वल्कः । सामृतैरिति । अमृता गुडूची । ननु ॒गुद्च्या उष्ण- वीर्यत्वादाहनिवापकत्वमनुपपन्नम्‌ । अतं एव चरके षदिरिचनराताधितीयेऽध्याये दाहप्रशमकदरोके भट्रारकहरिशन्दरेणाप्युक्तम्‌-- गुडूच्या दाहनिवांपकत्वं चिन्त्यम- समद्धिशिष्टा मेधाविनो स्याकरिष्यन्तीति । उच्यते-- गुडूच्यम्यवहारादुष्णवीयां स्परात्त॒ तेव 1 तरिं शीतस्परशे काञ्चिकरादरौ विद्यमाने गुडुच्येव कुतश्चरफेण परठि- तेति न वाच्यम्‌ 1 यतः प्रभावादियमेवान्येषु शीतस्पर्घोषु विरोषेण दाहप्रश्मनी । एष एव भद्रारकस्यामिप्रायः । परमाचायोमिप्रायज्ञानं ने) चान्यो हेतुनास्ति ! प्रभावश्च यथाकथंचिदयं हेतुरिति मन्यमाना भह्ारकमेधाविनो म्याकरिष्यन्तीत्युक्तवानिति । चक्रस्तृष्णवीयांया अपि गुड्च्या आचार्यपागनुरोधादद्रन्यान्तरसंयोगमहिग्ना दाहप्रश- मकत्वमिच्छति । (न) खट दीकाकारहरिथेन्द्रवचमा महा्षिवचनं बाधामहतीति ॥ ॥ १२० ॥ १२१॥ दतेमुपवेश्योऽसौ तोयसंपूण॑भाजने ॥ तोयसंपूण भाजन इति । केप्णतोयपूर्णपाे ॥ ्षारगुष्णाम्बुना(नो) पास्यो(स्यं) विबन्धे पूज्वच॑सोः ॥ १२२ ॥ ्षारमृष्णाम्बुनेति । क्षारं यवक्षारम्‌ ॥ १२२ ॥ दाहे बस्त्यादिजे छेषः शतधौतेन सपिषा ॥ सुगमम्‌ ॥ नकान्नमाषतक्रादि सेव्यं पाकाय मात्रया ॥ १२३ ॥ सगमम्‌ ॥ १२३६ ॥ पिबेद्वरणविषद्छर्थं वराकाथं सगुग्गुटुम्‌ ॥। वराकाथमिति । वरा भरिफटा ॥ | नीणेशाल्यन्नमुदरादि पथ्यं तिक्ताज्यसैन्धवम्‌ ॥ १२४ ॥ सुगमम्‌ ॥ १२४ ॥ | `` प्क चक्क ख्वणौरकेः । `

अनीणीयधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १०७

रूढसर्वैव्रणं वेद्यः क्षारं दचाऽनुवासयेत्‌ ॥। पिप्पल्या्ेन तेटेन सेवेदीपनभेषजम्‌ ॥ १२९ ॥

पिष्पस्याद्यनेति 9 (०

क्षारं देति ! क्षारवस्ति द्वा । अनुबासयत्‌, पिप्पस्याद्यनेति । क्षारपुरक- दाना्पूर्वं पञ्चाचचात्ोक्तेन च तेडेनानुवास्षयेत्‌ ॥ १२९ ॥ महांति गुरुग्रखानि च्छिचेवं बछिनो दहेत्‌ ॥ पुगमम्‌ ॥ च्भकीटं तथा चिन्ता दहेदन्यतरेण वा ॥ १२६ ॥ अन्यतरेण क्षारेण वहिना वा ॥ १२६ ॥ पकजम्बरूसमो वणः क्षारदग्पे परशस्यते ॥। वेगावरोधे स्ीपृष्ठयानगुत्कटकासनम्‌ ॥ यथास्वं दोषलं चान्नमदौसां परिवर्जयेत्‌ ॥ १२७ ॥ प्रष्ठयानं हस्त्यादिष्षठेन गमनम्‌ ॥ १२७ ॥ इति श्रीहन्दपरणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्रीकण्ठदत्तकरृतायां व्याख्याकसमावस्याख्यायां पञ्च मों ऽरशोधिकारः समाप्तः ॥ ५ ॥

9 रथ कतत निभिय

अथ षष्नोऽजीणौद्यधिकारः।

अौःकायत्वात्तदनन्तरम्िमान्यादेस्तचिकित्मामाह-- समस्य रक्षणं कार्यं विषमे वातनिग्रहः ॥ तीक्ष्णे पित्तमतीकारो मन्दे शछेप्मविशोधनम्‌ ॥ १ ॥ समस्य रक्षणं कायमिल्यनेन समस्य वदेः प्रशस्तत्वादनुपाटनमेव धातुमराम्यहेतु रिति दशेयति॥ १ ॥ हिर्ःवष्टकमाह-- तरिकटुकमजमोदा सेन्धवं जीरके द्वे समधरणधृतानामषए्मो हिङ्कभागः ॥ प्रथमकवटभुक्तं सर्पिषा चृणेमेत्रसवट्यति हतां वातेरोगानिहन्ति ॥ २ ॥ जनमोदा यवानिका ! एवं सर्व्रान्तःपरिमाजने बहिप्परिमाजेने | पनरनमोदा चाज- मोदेव गृह्यते 1 अस्यार्थ कस्यचिदिप्पणी--

नमनम्‌ र तसमिप 1 तनतेमणन ०००५१०५ ते पिनि, पापाणि

१क.घ. ति तनुमू ।२क.ध्र. शंसः प"। ३ ड. लमोजी स । ४ क. घ. 'तननयति जठरा वा ! ५ ड, "तगृल्मं निह” ।

१०८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [६ षष्ठ-

“अन्तःपमामने प्रायेणाजमीदा यवानिक। ॥ वहिःघमार्भने योज्या त्वनमोदाऽनमोदिका इति ॥ समधरण.ृतानामिति । समेन धरणेन तुया धृतानां समभागानामि्यथैः । ्रिय- तेऽनयेति व्युतत्या धरणब्देन तुरोच्यते | किंवा पप्य दशमांरो धरणम्‌ । अष्टानां पूरणोऽ्टमः । त्रिकट्वादीनां सप्तानमिकद्रभ्यस्मो हिङ्कभाग इयथः । हिङ्ग्व- टकः ॥ २ ॥ | अदौ फडं पिवेदुष्णं हिङ्कसोवचंलान्वितम्‌ ॥ विषमोऽपि समस्तेन मन्दा दीप्येत पावकः ॥ ३ ॥

पुगमम्‌ ॥ \॥ शद्रोधनो बस्तिविशोधनश्च भाणप्रदः शोणितवधनश्च ॥ ज्वरापहारी कफपित्तहन्ता वायं जयेदषटगुणो हि मण्डः ॥ ° ॥ अष्टगुणो हि मण्ड इति ! मण्डोऽन्नमण्डः । खघवाचतुरुणाग्बुसाधितो बा । अन्ये तु- "भुतण्डुखानां प्रखतिद्यं च तदधमुद्धः कटुकं च तक्रम्‌ ॥ कुस्तुम्बरीमेन्धवहिङ्कतेटमेमिस्तु सवः क्रियते तु मण्डः" ॥

इत्यस्यात्रैव स्थाने कचित्पितस्य गुणं मन्यन्ते । अस्य तथाऽन्नमण्डस्य च मण्डत्व- सामान्याद्युणाष्टकमिति संगतम्‌ ॥ ४॥

सृतण्डुखानां परसूतिद्रय च तदधयुदं कटुकं संतक्रम्‌ ॥।

कुस्तुम्बरीसेन्धवदिङ्तेटमेमिश्च सर्वैः करियते हि पण्ड; ॥ ५ ॥

®

कंट्क [त्रकृट्कम्‌ । टुस्तम्बर्‌ां धान्याके तन्मनाभ्भरषएठ ग्राह्यम्‌ । विषः पनरस्य मण्डस्य--यथोक्तमानौ तण्डुटमुद्रौ तकजले युक्त्या दत्वा विपाच्य मण्डो आद्य षन्चाजक्छदट्वादाभयथाहसस्कार इति ॥ ५ ॥ | वधमानो भवेत्तीक्ष्णो भस्पकाख्यो महानलः ॥ तस्मात्तं माहिष सपिद धिक्षीरेजेयेद्धिषर्‌ ॥ ६ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६ । यात्क विदुर मेध्यं च शेष्पकारि च भेषजम्‌ ॥

से तद्त्यप्निहितं क्तवा भरस्वपनं दिवा ॥ ७ ॥ ुगमम्‌ ॥ |

१क.घ्‌. अन्नम | २क. सुचक्रः ` |

अजीर्णायपिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १०९

हरीतकी भक्ष्यमाणा नागरेण गुडेन च ॥ सैन्धवोपहिता वाऽपि सातत्येनाभिदीपनी ॥ ८ ॥ हरीतक्याः सवंरोगापहन्तृत्वं दीपनत्वमनहद्वृत्तत्वं च केवराया अप्याश्नातं किमुत द्रव्यान्तरमदहितायाः । हरीतक्यादिय॒तो गुडोऽप्यथिदीपनः संयोगर्क्तित्वात्‌ ॥ उक्तं च--“शुडः कतोऽञ्चि्तादस्य सर हिनस््यभयादिभिः ॥ कुष्ठं तत्कार्य॑पि तिरो हन्ति भह्ातकेः सह” इति ॥ सातत्येन निरन्तरोपयोगेन ! अत्र गुडनागरपैन्धवानां भिन्नकायाणां दोषदेहधातु- बरकाटङवयोवस्थान्तरविकारापेक्षया व्यवस्थितकल्पास्तेन नागरेण कफे गुडेन वाते सैन्धवेन दोषरचये वा्कफे च ॥ ८ ॥ भाजनाग्रे सदा पथ्यं जिहयाकण्डविशोधनम्‌ ॥ अभनसंदीपनं हूं खवणाप्रैकभक्षणम्‌ ॥ ९ ॥ सिन्धूत्थपथ्यमगधोद्धववद्धिचूणगुष्णाम्बुना पिवति यः खट नषए्टवदहिः ॥ तस्याऽऽमिषेण सघतेन वरं नवान्नं भस्मी मवत्यरितमात्रमपि क्षणेन ॥ १० ॥ सिन्धूत्थपथ्यमगधोद्धववदहिचूणेमिति । सिन्धूत्थं सेन्धवम्‌ । पथ्या हरीतकी । छन्दोनुरोषादुभ्रास्वत्वम्‌ । मगधोद्धवा पिप्पशटी । अचापि पूवेवदूप्रस्वत्वम्‌ । आमिषेण सघतेन वरमिति । बरं प्रकृष्टमधिकमिति यावत्‌ । मांसघ्रृताम्यामधिकमपीव्यथैः 1 केचिदिह सैन्धवादीनां मानमेदार्थं नातिप्रपिद्धं हरिधन्द्रमतमपदर्शयनि ॥ तयथा--“ हरीतकी हरिहिहरतुस्यषङ्णा चतुगुणां चतुरहिविरस्रपिप्पडी (2) ॥ द्विचिजकं वरदवरैकेन्धवं रसायनं कुर नृप वहविदीपनम्‌ ” इति ॥ समेन मागेन व्यवहारः ॥ ९ ॥ १०॥ विश्वाभयारुडूचींनां कषायेण षटूषणम्‌ ॥। पिवेच्डरेष्मणि मन्देऽप्नो त्वक्पत्रसरभीकृतम्‌ ॥ ११॥ ` षट्षणं पञ्चकोलं समरिचम्‌ । अस्य वर्णम्‌ 1. त्वक्प्रसुरभी कृतमिति ! सौरभ्यं यावता भवति तावत्वक्पचच्णं प्रदेयम्‌ 1 एवमन्यचानुक्ते मने ॥ ११ ॥ सिन्धूत्थरिङ्कत्रिफलायवानीव्योषेगुडारिरटिकां कुर्यात्‌ ॥ तां भक्षयेत्तृपिमवाश्रुवन्ना भुञ्ीत मन्दाभिरपि पभूतम्‌ ॥ १२ ॥ गुडांदोरिति । एकद्रम्यसरमोऽतर गुडभागः । प्रयेण हि शछेप्माधिकोऽभिप्तादः । छेष्मणि च गुडो बहुतरो न युक्त इत्याहुरेके 1 अन्ये त्वाहुः सर्वचृणद्धिगुणो गुडः !

यजमा ०१०१००५०.१,८००.१५७

१ क. घ्‌, व|

११० व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- { ६ ष्टः-

इत्यपि वचनमनुकूटितं भवति । तृ्िमवाश्ुवन्निति । मन्दाधिरपि तावत्प्रमूतं भुङे यथा तृत्तिमवामरोति । अनाप्नुवन्निति पाठे पुनरल्यशित्वात्पमतं भुल्ानोऽपि न ॒तुप्य- तीर्थः । उपदेश्ाक्केचिद्िजीरकं प्रक्षेपयन्ति तदाऽभिमुखं भवति ॥ १२ ॥

गुडेन शुण्ठीमथवोपकुल्यां पंथ्यातृतीयापथ दाडिमं च॑ ॥ आमेष्वजीर्णेषु गुदामयेषु वर्चोविबन्धेषु च नित्यमदात्‌ ॥ १६॥ गुडन पथ्यातृतीयामितिपदद्वयं शुख्यादिषु प्रयेकं योज्यम्‌ । तेन गुडेन पथ्यात्‌- तीयां शुण्ठीमद्यात्‌ । तथा गुडेन पथ्यातुतीयामुपकुल्यामचात्‌ । उपद्ुस्या पिप्प । गुडेन पथ्यातृतीयं दाडिमफलमिति विभक्ति(लिङ्ग)विपरिणामेनेति चयः प्रयोगाः । यथा- योगमामाजीणोदिषु यम्‌ । गृखदुण्ठोभक्षणं गुडपिप्परीमक्षणं वा तत्म्रयोगान्तरमेव । अन्यस््वाह-गुडेनेतिपदं इ्ल्यादिमिश्वतुभिः समं प्रत्येकं योज्यं तेन चत्वारो योगा यथाक्रममामादिषु चतुषु । अस्मन्व्याख्याने पथ्यां तृतीयामिति पाठः ॥ १६ ॥

बिडङ्गभट्ातकचिज्रकामृताः सनागरास्तुर्यगुडन सपिषा ॥

छिहन्ति ये मन्दहूुताशना नरा भवन्ति ते वाडवतुल्यवहयः ।॥ १४ ॥ तुस्यगुडेनेदयत्र युक्ता इध्याहार्थम्‌ । एकमागपतमो गुडः । सर्वचूणद्विुणेन सर्पिषा रेह इति व्यास्यानयन्ति केचित्‌ । अन्ये तुस्यगुडेतिपदं परपिषेलयस्य विशोषणं वणे यित्वा समुदितवचृणैत्वाद्वियुणे मिरित्वा गुडप्तपिषी(इति ) व्याचक्षते । युक्तशवाये पक्षो नागाजैनयोगस्ंवादात्‌ । तथा हि--“संचूणिता गुडूची विडङ्गमह्वातनागरहुताशाः । उवख्यन्ति जाठरा समानगुडसर्िषा डीड: » इति ॥ १४॥

हरीतकी धान्यतुषोदसिद्धा सपिण्पटी सेन्धवहिङ्कयुक्ता ॥ सोद्रारधूमं श्रश्मप्यनीणं विनि सद्यो जनयेदुताश्चम्‌ ॥१५॥ हरीतकी धान्यतुषोदसिद्धेति। धान्यतुषोदकं संधानविशेषः। तदभावे काञ्जिकम्‌ । परिद्धा, उक्षिन्ना । सोद्रारधूममिति सधमोद्धारम्‌ ॥ १९ ॥ ग्ानिगोरवविष्टम्भ्रममारतमरहताः॥ ` विबन्धोऽतिमृत्तिवां सामान्याजीणेलशक्षणम्‌ ॥ १६ ॥ पुगमम्‌ ॥ २९६॥

१ ङ. पथ्यांत्‌ः।रघ.वा)३घ. येसघुधां च ॥१५

अभणाचधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १११

भायेणाऽऽहारषेषम्यादजीर्णं जायते रणाम्‌ ॥ तन्मूलो रोगसंघातस्तद्िनाशाद्धिनश्यति ॥ सुगमम्‌ ॥ | | अभिमान्यानीणयोरन्योन्यहेतुत्वादभिमान्येऽजीर्णचिकित्सामुपदिशति- वचालवणतोयेन वान्तिरामे प्रदास्यते ॥ १७॥ वचोकल्कङ्वणयुक्तेनोष्णोदकेन । नोचद्रचया कताषदतोप्णोदकेन छवणेन वम- नम्‌ ॥ १७ ॥ अन्नं विदग्धं हि नरस्य शीघं शीताम्बुना बे परिपाकमेति ॥ तद्यस्य शल्येन निहन्ति पित्तमङ्केदि मावानिपतत्यधस्तात्‌॥ १८ ॥ ` अन्नं विदग्धमिति । विदग्धं पक्रपक्तम्‌ । रीताम्बुना कुतः शीघ्रं परिपाकमेती- त्यत उक्तं तच्यस्येति । तदिति रीताम्बु । हिशब्दो हेतौ । तत्तस्येतिं पाठान्तरम्‌ । निहन्ति पित्तमिति । स्वाशये विदग्धं पित्तं दमयति । आङ्धिदिभावादूवत्वात्‌ ॥१८॥ विष्टव्धे स्वेदनं कायं पेयं च रखवणोदकम्‌ ॥ अजीर्णे स्वेथा भेषजनिषेधं मत्वाऽमु -शछोकं तथा “मवेद््नीणिं प्रति यस्य शङ्का? इत्यदि छोकं तथा विदह्यते यत्त॒ भृक्तमाचमित्यादि छोकं केनापि घस्मसवैयेन कस्पि- तमिदं योगत्रयमिलयमिदधानोऽना वणेयति जे्नटः । प्रचाराद्ररिपाठदरनाच -शटोकः- त्रयमेतदन्येऽनुमन्यन्त एव। किं त्वेतदनुच्छिष्टे कफे काथम्‌ ॥ रसशेषे दिवास्वमरो जङ्घनं वातवनेनम्‌* | १९ ॥ रसशेष इति । जीणीऽप्याहरे कदाचिदाहारसाये रसोऽजी्णः स्यात्तस्य रोषो रसश्चेषस्तस्मिन्‌ । तेनाजीणोदयोन्तरम्‌व एवायं रसश्चेषः । अतश्च रसस्य रुधिरादिरहेतो- ` सम्यक्परिपाक इत्यथः । इत्यरुणचन्द्रनन्दनौ । हेमाद्विस्त॒ भ्याख्याति--रसशेष इति । रसस्य दोषो रसरोषः । रपरब्देन रसमूताहाररारिषुक्ष्यते । न हि रपरधातो- रपक्रस्यानीणैत्वम्‌ । स ह्यपक्त एव रसशब्देनोच्यते पक्षस्तु रुधिरशब्देन । दुष्टत्वा- दजीणमिति चेत्‌ । न । तस्याऽऽमत्वात्‌ । उक्तं च--'“ऊष्मणोऽल्पवछ्त्वेन षातुमाद्यमपानितम्‌ । दुष्टमामारायगतं रसमामं प्रचक्षते" इति । दिवास्वम्र इति । दिवास्वभरस्तु मुहूतेमात्र एव । तथा च वाग्भटः रायीत किंचिदेवातरेति। अस्य व्याख्या--अच्र रप्ररोषे किंचिदेव मुहूतेमेव स्वप्यात्‌! नाजणि इव प्रभूतम्‌ । इत्यरुणदत्तहेमा्री । ङ्यनमिलत्र रङ्यनशञ्देन छाघवकरो

# ख. पुस्तके-आलिप्य जठरं प्राज्ञो हिङ्गत्यूषणपैन्धवैः । दिवास्वप्रं अकुर्वीतसर्वाजीणेप्रशान्तये ॥ १ ¢ इद्याधिकम्‌ ॥ |

११२ व्याख्याङुमुमावर्याख्यदीकासमेतो- [ ९ षष्ठः- विधिरिष्यते । तेन ख्ष्वचचं जरणार्थं कारप्रतीक्षणमच्र पाने पाचनीषधावचारणं खेदश्च ` प्राप्यते न विह टङ्घनमुपवासः ! दोषस्याल्पत्वादित्याहुः । यदाह खारणादिः-

[का किन,

रसरोषे हितः खसो षमाम्बु रघरुभोजनमिति । वातवजेनमिति वातस्यासेवनम्‌॥ १९ ॥

व्यायापपमदाध्ववाहनसतक्छान्तानतीसारिणः शररश्वासवतस्तृषापरिगतान्दिकामरूत्पीडितान्‌ । स्षीणान्क्षीणकफाञ्शिुन्मदहतन्छद्ान्रसा्जीणिनो रात्रौ जागरितान्नरान्निरशनान्कामे दिवा स्वापयेत्‌ ॥ २० ॥ रतराब्देनेह राक्तिरित्यच्यते। रक्तिरनुरक्तिः | भवे क्तः । मतुरतं सुरतं प्रमदा- म्रहणेनैव रब्धत्वात्‌। व्यायामादिक्छान्तानां च धातुपुश्च्थं दिवास्वप्नः । यदुक्तम्‌- स्वमप्रसङ्गाचच करो वराह इव पुष्यतीति । अतीारे च दिवास्वम्रेन(म्ः) प्रकोपित- कफेन स्रोतोवरोषे कृत्वा प्रभावाद्धा सम्भनकरः। प्त च स्वातिप्तारकफवर्जं वा स्ेयः । शढशचासतृष्णादिषु च वातशीलया प्रभावाद्धितः । क्षणान्धातुक्ीणान्‌ । तेन सुश्चुतोक्त- रसवातादिक्षीणेऽपि दिवास्वापः प्राप्यते 1 श्चीणकफानिति स्वतन्त्रं पदम्‌ । केचिव्याया- मादिष्वपि योजयन्ति । तेन व्यायामादिहछान्तान्क्षीणकफानेव दिवा सखापयेत्‌ । शि्रानां निद्रासात्म्यत्वाद्दिवनिद्रा । मद्हतानिति प्रमत्तान्‌ । तेषां मद्यजरणाथं च दिवास्वापः। वृद्धानिति घातुपुष्यथेम्‌ । रप्रानीणिनां रसरेषपाकार्थं दिवानिद्रा । रात्रावपि निद्रये- वाऽऽहारपाकस्य दृष्टत्वात्‌ । किंच निद्राणस्य सरोतःपेकोचादनिगेच्छञ्शारीरो जठरा- नरो बङकरः संपद्यते । तेन रीघ्रमजीणंस्य पाकः | नतु दिवास्वमच्छेष्सपितत पर्ुप्येते इति चरकवचनादिवानिद्रया कफपित्तप्रकोप उक्तः । कफपित्तप्रकोपाच्वाग््युपघातः । ` अभ्चेरुपाताचापाकः। तत्कथमनीर्गे निदानमृतकफपित्तननकस्येव दिवास्वरस्योपदेशः। उच्यते| नायं नियमो यत्कफपित्ते प्रकुपिते अवरयमसिवेगुण्यमावहत इति } पित्तकफज- न्यत्तिमिरादावभिवेगुण्यस्यादृष्टत्वात्‌। तस्मादिह पित्तकफवृद्धावपि ना्ेवगुण्यं मविष्यति। विष्यति त्वारस्यवातादिप्रादुमौव इति बाष्पचन्द्रः | गदाधरस्त्वाह--सरतःसंमीटनोपजनातजाठराथिषाटवाद जीणंपाक एव निदानभूतपित्तक- फयोः कोपः प्रतिनियतशक्तित्वाद्धेषजानामिति । रात्रो जागरितानां जागरणजन्यवातक्षो- महमनार्थं दिवाख्रः। स च गौरवान्नागरणकाादर्षं कार्यः! यदाह प्षीरपाणिः- | “यावत्काङं न सुप्तिः स्याद्राजौ सखस्राद्यथोचितात्‌ । ततोऽधमात्रं तत्काडं दिवास्वप्नो विधीयते इति । | दिवास्वशामुक्तवतामेव । यदाह दारीतः- मुक्त्वा सवप्रं न सेवेत स्वस्थोऽप्यसु-

^

सितो भवेदिति । अचराप्युक्तं नराननिरशनानिति ॥ २० ॥

१६. नरो! २ घ. ददिक्चयेऽपि।

सजीणा्यधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ११३

धान्यनागरसंसिद्धं तोयं दचादिचक्षणः ॥ आमाजीणेपशमनं शुटघ्रं बस्तिशोधनम्‌ ॥ २१॥ धान्यनागरसंसिद्धमिति । कषोर्धं वा कणाङ्कण्व्योरितिवचनेन तीक्ष्णद्रव्यस्या- स्पमानत्वमुक्तं तेनेहाप्यतीक्ष्णतीक्षणयोधोन्यनागर्योरुत्तममात्रायां पटे गृह्यमाणे धान्यं स्ाधेकषद्वयमानं नागरं सा्धकषमानं ग्राह्यम्‌ । यत्त॒ धान्यश्ुण्ठन्युपयोगे तु शुण्ठ्यक्षं धान्यतच्रयमिति केनाष्युक्तं तन्नाऽऽद्वियन्ते । प्रचारस्तु शुण्ठ्याः षण्माषका धान्यस्य द्रा, एवे क्षण ॥ २१॥ | +

| भेभ्पकक

पथ्यापिप्पलिसयुक्तं चण सोवचेरं पिबेत्‌ ॥ मस्तुनोष्णाोदकेनापिं बुदध्वा दोषगति भिषक्‌ ॥ २२ ॥ चतुर्विधमजी्णं च मन्दानर्पथारुचिम्‌ ॥ आध्मानं वातगुल्मं च श्रं चाऽऽ नियच्छति ॥ >३॥ अजीणमामरेषो न तु तरुणाजीर्णं तत्नौषधनिषेधात्‌ ॥ २२ ॥ २६ ॥ भवेदजीर्णं परति यस्य श्ङ्ा सिग्धस्य जन्तोबंछिनोऽन्नकाटे | पर्वं सदुण्टीमभयामशङ्लो भुञ्जीत संप्राश्य हितं दिता ॥२५॥ पवेमिवयेतद जीर्णं प्रति यस्य राङ्केत्यनेन सह योज्यं न परेण । पूर्व प्रातरजीण हाङ्का यस्य स्यादिलयथः । ननु(तु) पूवं संप्रारयेति । अयमत्राथः संप्रादयेत्यनेनेव पूरव कारस्य छन्धत्वात्‌ । रसाजीणेविषयं संशमनमेतदिति गदाधरः ॥ २४ ॥ विदह्यते यस्य तु भुक्तमाचरं दयेत हृत्कोषएगटं च यस्य ॥ द्राक्षासितामाक्षिकसंभयुक्तां खीद्राऽभयां वे स सुखं रमेत ॥ २९ ॥ भृक्तमात्रमिति । माचराब्दः कात्स्ये | यथा कन्यामात्रं रचयतीति । तेन विदा- द्यविदाहि च छृत्स्नं॒भुक्तमिति फट्तिं । आमारायस्थिता्विदाहे शमनमिदमि- त्याहुः ॥ २९ ॥ यथा नेशाीर्णे भोजनं दुष्यति तथा प्रातराश्चाजीर्णे स्रायमाश्ो न दुष्यतीलाह-- प्रातराशे त्वजीर्णे तु सायमाशो न दुष्यति ॥ सायमाशे जीर्णे तु प्रातराशो टि दुष्यति ॥ २६ ॥ जच्रापि हैतुश्चरकोक्तो ज्ञेयः । तद्यथा--वदिवा विबुध्यतेऽरकेण हदयं पुण्डरीकवत्‌ । तस्मिनिविबुद्धे सोतं सफुरत्वं यान्ति सवंराः ॥ म्यायामाच विहारा विक्षिक्चत्वाच्च चेतसः । न कैदमुपगच्छन्ति दिवा तेनास्य धातवः ॥ ध्‌. तजः ।

१५

व्याख्यादुसुपावस्याख्यदीकासमेतो- [ ६ षष्ठः-

# <, > ~| ५६.

अह्धिन्नप्व्मासिक्तमन्यत्तेषु न दुष्यति | अविद्ग्ध इव क्षीर क्षीरमन्यद्विमिितम्‌" इति । अयमस्य तातप्या्थः-- डदयपण्डरीकपरनोषर सोतसां विवृतत्वादव्याहतं वहति रसे नियाति च वहल्ञाठरनातवेदोधिषि नाने केदविदाहोदयः । तदमावात्सायं मुक्तं न इुप्यति । छेदविदाहाद्धवति । न ( होद्धवात्तु ) पुनर्निशाजीर्णे भुक्तं दुष्यत्येवेति । सतां चरक एव- “रारो तददये म्ाने संवतेष्वयनेषु च । परिङेदं यान्ति कोष्ठे संवते देहधातवः । ्िननेष्वन्यदपक्ेषु तेष्वापिक्तं प्रदुष्यति । विदग्धेषु पयःखन्यत्पयस्तपतेषििवार्पितम्‌ । नेरोप्वाहारजतिषु नविपकषु बुद्धिमान्‌ । तस्माननान्नं समनीयात्पालयिष्यन्वछायुषी इति ॥ २६९ ॥ दिङ्गभागो भवेदेको वचा च द्विगुणा भवेत्‌ ॥ २७ ॥ पिप्पली त्रिगुणा देया शृङ्गवेरं चतुर्गुणम्‌ ॥ यवानिका पञ्चगुणा षड्गुणा च हरीतकी ॥ २८ ॥ चित्रकं स्तगुणितं कुषं चाष्टगुणं भवेत्‌ ॥ एतद्रातहरं चृणं पीतमात्रे प्रसन्नया ॥ २९ ॥ पिवेदधरा मस्तुना वा सुरया कोष्णवारिणा ॥ सोदवतमनीर्णं च प्ठीहानपुदरं तथा ॥ ३० ॥ अङ्गानि यस्य शीयन्ते विषं घा येन भक्षितम्‌ ॥ अश्रं दीपनं चेव शरूघरं गुल्मनारनम्‌ ॥ ३१ ॥। कासं श्वासं निहन्त्याशु तथैव क्षयनाशनम्‌ ॥ चूणमभिमुखं नाम न कचित्मतिहन्यते । ३२ ॥ गमम्‌ । अभिषु दरणम्‌ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ६० ॥ ३२१॥३२॥ चहद्निमुखमाह-- वरः ध ¢ यिज ४ | | 81 क्षारा चित्रकं पाग करज्ञं छ्वणानि च ॥ सक्ष्मला पकं भाङ्गी कृमिघ्नं दिङ्क पुष्करम्‌ ॥ ३३ ॥ राढा दावीं विदन्तं वचा चेन्द्रयवास्तथा ॥ धाती जीरकटप्ाम्टभरेयसी चोपकुञ्चिका ॥ ३४ ॥ ्छनतसमम्लीका दाडिमं सकटुिकम ॥ श्टातकानमोदं च यवानी सुरदारु च ॥ ३५

अजीणाचधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ११५

अभयाऽतिषिषा श्यामा हपुषाऽऽरगवधे समम्‌ ॥ तिखयष्ककरियणां कोकरिखाक्षपखाश्षयोः ।॥ ३६ ॥ क्षाराणि रोहि च त्रं गोमूत्रसेचितम्‌ ॥ समभागानि सवांणि सृक्ष्मचूणोनि कारयेत्‌ ॥ ३७ ॥ मातुलङ्गरसेनेव भावयेच दिनत्रयम्‌ ॥ दिनत्रयं तु शुक्तेन आद्रंकस्वरसेन च ॥ ३८ ॥ अल्यभिकारकं चरणं पमदीप्रापभरिसमपभम्‌ ॥ उपयुक्तं विधानेन नाश्यलयचिराद्दान्‌ ॥ ३९ ॥ अजीणेकमथो गुल्मान््ीहानं गुदजानि च ॥ उद्राण्यत्रटद्धि च अष्ठीखां वातशोणितम्‌ ॥ ४० ॥ भ्रणुदत्युल्वणान्रोगान्नष्टमभ्रि भदीपयेत्‌ ॥ समस्तन्यञ्जनोपेतं भक्तं दा तु भोजने ।॥ ४१ ॥ दापयेद स्य चरणस्य विडाखपदमा्रकम्‌ ॥ गोदोहमात्रात्तत्सरव द्रवी भवति सोष्पकम्‌ ।॥ ४२ ॥ करञ्स्य मृकम्‌ } यथे(चे)तस्य सुश्रुतेन कोविदारपू्वाणां फलमिलयनेन फट्यरहणमुष- दिष्टं तच्छोधनविषयं ज्ञेयम्‌| रखवणानि पञ्च | वृक्षाम्छं महाद्वकम्‌ । श्रेयप्ती हस्िपिप्पङीफ- रम्‌। एवं सवेत्राथिद्रीपने योगे । वाति तु श्रेयप्ती राला 1 उपक्ुञ्चिका स्वल्पजीरकम्‌ । अम्ड- वेतप्तं स्वनामख्यातम्‌ ! अम्डिका तित्तिडीका } एवं सर्वत्र दीपनयोगे | परीषपग्रहणादो पुनरम्डिका । इयामा वृद्धदारकः । आरगधं सुवणोदटफटम्‌ । रोह किं खोहमटम्‌ । तच पुराणमण्डूरमिति प्रिद्धं आहं श्रेष्ठगुणत्वात्‌ । जेजटस्तु खोहकिटं एथक्पाभिवद्रव्यं मण्ड्रं वदति । तप्तमिति । अल्थ त्तम्‌ । गोमूत्रसेचितमिति । प्प्तषा गोमूत्र निवापितमिल्यर्थः । एवमस्य इद्धः । शक्तेन संधानविश्ेषेण } तस्याभावे काञ्िकम्‌ | बहदभिमुखं चृणेम्‌ । अत्र स्थाने कृचित्पुस्तके भास्करटवणस्य वाताकगुरिकायाश्च पाठः | तत्र मास्करछङ्वणमाह-- “पिप्पटी पिप्परीमृटं धान्यकं कृष्णजीरकम्‌ । सेन्धवं च विडं चैव पत्रं ताटीपकरेसरम्‌ ॥ १ ॥ एषां द्विपटिकान्मागान्पश्च सोवच॑ङस्य च । सारिवानानैरुण्दीनामेकैकस्य पटे पटम्‌ ॥ २ ॥ त्वरे चाधैभागे च सामृद्रात्कुडवद्रयम्‌ ॥ दाडिमाल्करुडवं चैकं द्वे पडे चाम्टवेतप्तात्‌ ॥

[1 समागतो णता रणको भेर ५५८५. ` ५५५४५२७५ पि प 1

१ ड. इयेदचि' । २घ. `यो रोगान ।

११६ व्याख्याकुसुमावस्याख्यीकासमेता- [ ९ षष्ठः- एतवुर्णीकतं -छक्ष्णं गन्धाटयममृतोपमम्‌ ॥ ट्वणं मास्करं नाम भास्करेण विनिर्मितम्‌ ॥ जगतस्तु हिताथाय वातचछेष्मामयापहम्‌ ॥ वातगह्मं निहन्त्याशु वातदूहानि यानि च॥ तक्रमस्तुपुरारीघ्रपुक्त (पक्तु)काञ्जिकयोनितम्‌ ॥ जाङ्गलानां तु मापिन विविधेषु रसेषु च ॥ मन्दायेरश्नतः रक्तो मवेद्‌ाश्ेव पावकः ॥ अदासि अहणीदोषकुषठामयममंदरान्‌ ॥ हृद्रोगमामदोषांश्च विविधानुदरे स्थितान्‌ ॥ प्टीहानमदमर चैव श्वास्कासोदरक्ृमीन्‌ ॥ ` विरोषतः राकंरादीन्योगा्नानाविधांस्तु तत्‌ ॥

€= ^ थ्‌

पाण्डुरोगांश्च विविधाच्नारयलयश्ानिर्यया ॥ `

पञ्च सोवचटस्येति } पञ्चभागाः सौवर्चरस्य । त्वगेरे चा्षभागिके इति । तवे परत्यकमंपटे । गन्धाय पत्रतारीादिद्रन्ययोगादेवं गन्धबहुलं न पुनरपरच-

तुनोतकप्क्षपणात्‌ । मास्करख्वणम्‌ । वाताकगुटिकामाह-- चतुष्पङं सुधाकाण्डात्रिपडं छवणत्रयात्‌ ॥ वा्तककुडवश्वाकादिष्टौ द्वे चिघ्रकात्पटे ॥ द्ष्वा च वाताकरसे गुटिका भोननोत्तराः ॥ पृक्तं मुक्तं पचन्त्याशु कासश्वाप्तारशसां हिताः ॥ विपूचिकाप्रातिदयायदद्रोगल्यश्च ता हिताः ॥ त्रिप वणत्रयादिलयस्य स्थाने त्रिफटा लवणानि चेति पाठान्तरे रख्वणानि प्चेष | त्रिफटाख्वणेषु चतुष्पटमिलेव संबन्धनीयम्‌ । तच्च मिखित्व गाह्यम्‌ 1 वातीक्रकुडवो बाताकफठकुडवः । द्ग््वा च वातीकरसे गुटिका इति । क्षारक्रतानि परुषाकाण्डा- दीनि (दण््वा)पुनवाताकफटरसेनैव गुटिकाः कायो इत्यथैः । भोजनोत्तरा इति । भोन- नयत्तरं याम्यस्तास्तथा । वातीकगुटिका ॥ ६६ ॥ २४ ॥ ६९ ॥ ६॥ ३७ ॥ ॥ ६८ ॥ २९ ॥ ४०॥४१॥४२॥

पिप्पली पिप्पलीमूलं चित्रकं हस्तिपिप्पी ॥ हिदगु चच्यानमोदे च पश्चैव लवणानि च प वनने प पेष छना घ ॥ ४१॥ | ॥ ७३ ॥

, . १ ङ. श्छयेदृश । `

अनीणोद्यधिकारः ] इन्देमाधवापरनामा सिद्धयोगः । | ११७

द्र क्षारौ हषा चेव दयादर्पलोन्मितान्‌ ॥ दधिकाञ्ञिकडक्तानि धघ्रतमात्रासमानि च ॥ ४४॥ आद्रंकस्य रसपरस्थे घ्रतपस्थं विपाचयेत्‌ ॥ एतदयिघरतं नाम मन्दानां भशस्यते ।॥ ४५ ॥ अश्॑सां नाशनं श्रेष्ठं तथा युल्मोदरापहम्‌ ॥ ग्रन्थ्यदुदापचीकासकफमेदोनिखानपि ॥ ४६ ॥ नारयेद्ध हणीदोषं यथं सभगंदरम्‌ ॥ ये च बस्तिगता रोगा ये च कृक्षिसमाभिताः।॥ सर्वोस्तानाशय्याह् सूयेस्तम इवोदितः ॥ ४७ ॥ सुगमम्‌ । अिधृतम्‌ ॥ ४३ ॥ ४२ ॥ ४९ ॥ ४६ ॥ ४७॥ चिचकगुडमाह-- | पहेद्विपश्चग्रटस्य काये परशचतद्रये ॥ ४८ ॥ अमृताया रसस्येके प्रतेऽस्मिन्नभयाटकम्‌ ॥ पचेद्डतुलां द्वा यावदापाकटक्षणम्‌ ॥ ४९ ॥ अन्यद्चस्तत्र मधुनः स॒शीतक्ुडवद्रयम्‌ ॥ प्रक्षिपेन्निसुगन्धस्य निकरोश्च पट्द्रयम्‌ ॥ ५० ॥ प्रयेकं स्याय्यवक्षाराद च्छ) क्तिस्तस्पिर्‌ रसायने ॥ उत्तमं कथितं पंसामध्विभ्यामभिट्रद्धये ।॥ ५९ ॥ जीयेलयपि च काष्ठानि कासश्वासक्षयकृमीन्‌ ॥ 4 गुल्मोदराशेःश्रूानि सात्रवृद्धीनि हन्ति च ॥ ५२॥ योगशतैरप्यनितां ख्यदाजयति पीनसान ॥ पाठान्तरे चात्र भविश्चति धात्रीरसपरशतम्‌ ॥ ५२ ॥ वद्ेदविपश्चमूटस्य काये पटश्चतद्रय इति चित्रकमृरस्य काये दशमूरस्य च कराये पाद- रिष्टे रत्येकं शतं पटेऽधे्रयोदशश्रावसूये न तु चिच्रकदशमृटयोर्मिटितयोः कराये पठ - शतद्वयमान इति । अयमचाथः ] यतथिव्कहरीतक्या नासारोगोक्तया सहाऽऽमरकीरसं विहायान्यत्सवं द्रव्यं मानं च समानम्‌ } तत्र च चित्रकस्य दशमृख्स्य च प्रथक्पथ- क्काथरातपलमुक्तम्‌ । तेनेहापि तथेवमुक्तम्‌ 1 किंच मिरित्वा काथकिधानपक्षे संदेहः स्या्किमस्य ददामृठेकद्रग्यसमो भाग उत पिछितदशमूृरपम इति ! अप्तमासेन च विनिर्द्शस्तदा निप्प्रयोजनः स्यात्‌ । अत एव चक्रः प्राह- ““नासरारोगेऽभिघातव्या या चि्रकहरीतकी । विना धाचीरसं साऽस्मिन्प्रोक्तश्चिचगुडोऽथिदः' ॥

सं त गणो मदो नापि तरतत दिति रभि ककपपन्तसशोन तमक ५१५५१०९१ 1

१उ. "लानिच।॥४६॥ रप्र. “रीःकुष्ठानि।

११८ व्याख्याङ्कसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [६ ष्ठः-

अभृताया रसस्यैक इति । गृड्चीरसस्थैके परत इयर्थः । अभयाढक इति । अभयाचूर्णीढके । अभयादकमिति पाठः संगतः । पचेदित्यस्य संबन्धात्‌ । अमयाटक इत्यपि पाठो व्रवभेवानन्तरक्तममयाठके दत्वा पचेदिति यथाकथंचित्समाधेयः । मधुनः सरीतकुडवद्रयमिति । ठुडवद्वयं षोडश पानि । तिपुगन्धस्य द्विपलं प्रत्येकम्‌ । एवं कटुजरयस्यापि । श॒क्तिरथपटम्‌ । चित्रकगुडः ॥ ४८ ॥ ४९. ॥ ९० ॥ ५१ ॥ ॥ ९२ ॥ ५३ ॥ | बहबुक्रमाह-- परस्थं तण्डकतोयतस्तुषजलार्पस्थच्रय चाम्खतः प्रस्थार्धं दधितोऽपि पलकपठान्यष्टौ गुडान्मानिके ॥ मान्यौ शोधितशङ्गवेरशकखाद्द्रे सिन्ध्वनाज्योः परे द्वे कृष्णोषणयोनिन्चापख्युगं निक्षिप्य भाण्डे इटे।॥५४॥ सिग्धे धान्ययवादिरारिनिहितं जीन्वासरान्वासये- दग्रीष्मे तोयधरादयये च चतुरो बौद पष्पागमे ॥ ष्टूरीतेऽ् दिनान्तः परमिदं विष्ठाव्य संचू्णये- चातुजांतपरेन संहितमिदं शक्तं च दुग्र च तत्‌ ॥ हन्याद्रातकफामदोषजनिताननानाविधानामया- नुनौमानिटशूटगुल्मनठरन्हत्वाऽनलं दीप्येत्‌ ॥ ५५ ॥ तुषजरादिति । अस्य विरोषणमम्डत इति । तुषजरं सतुषयवङृतः संधानविरोषः। तदभावे काञ्चिकम्‌ । गुडान्पानिके इति । गुडस्य मानिकाद्वयम्‌ } त्च ॒पोडडा पठानि । कृष्णोषणयोरिति । उषणं मरिचम्‌ । तोयधरात्ययेऽपि चीनेव वासरा- न्धारयेचकारात्‌ । बहचुकसंघानम्‌ ॥ 4४ ॥ ५९ ॥ स्व्पचुक्रमाह-- यन्पस्त्वादि शुचौ भाण्डे सगुडक्षौद्रकाञ्जिकम्‌ ॥ धान्यराशो त्रिरात्रस्थं शुक्तं चक्रं तदुच्यते | ५६ ॥ मस्त्वादीति ! आदिमूतं मस्तु । तिराचस्थितमिति ओष्माभिप्रायेण | वषीदिषु पुनः पूवेचुक्रवदवस्थापनकाठव्यवस्थाऽम्ड्त्वं वा यावत्‌ ॥ ९६ ॥ तत्रान्तरे पलिमणपुक्तम्‌ ( अनुवदति )- गुडक्षोदरारनाखानि समस्तूनि यथोत्तरम्‌ ॥ दंसन्ति द्विगुणान्भागान्सम्यक्चुक्रस्य सिद्धये ॥ ५७ ॥ ॥ ५७ |] | ७ " संप्रति विपूचिकाचिकित्तितमाद--

१. पुभित |

अनीणोदयधिकारः ] हन्दपाधवापरनामा. सिदधयोगः । _ ११९.

करष्टसेन्धवयोः कल्कं चुक्रतेखसमन्वितम्‌ ॥ विषूच्यां मदनं कोष्णं खट्ीद्ूखनिवारणम्‌ ॥ ५८ ॥ चुक्राभावे काञ्चिकम्‌ 1 तदाल च पाकस्याशक्यत्वे विंचि्ुक्रं तैलं च दत्वा कुष्ठसैन्धवकल्को वडवडायितभ्यो यथावत्तैरपाकविधिमूचित एव ॥ ९८ ॥ करञ्जनिम्बशिखरीगुडच्यनेकवत्सकैः ॥ ` पीतः कषायो वमनाद्रोरां हन्ति विषूचिकाम्‌ ॥ ५९ ॥ करञ्ञफटम्‌ । दिखरी, अपामार्गः । तस्य च बीजम्‌ । अकः शेतपहासः । पीतः कषायो वमनादिति । वमनार्थं कषायः क्राथ्यद्रव्यस्य कुडवं श्रपयिेल्यादिपरिभा- षया कायैः । वमनं च स्तोकवभिकारकाजीर्णरामनाथेम्‌ ॥ ९९ ॥ विषूच्यां प्रमीरकादिशान्त्थमञ्जनमाह-- व्योषं करञ्जस्य फरं हरिद्रां प्रं समावाप्य च मातुटुङ्न्याः ॥ छायाविश्ुष्का गुटिकाः कृतास्वा हन्युविषची नयनाञ्जनेन ॥ ६० ॥ मातुटृङ्गया इति । मातुटुज्गीं मधुककंटीमाहुः } विषूचीशाब्देन विपूचीजनिता- प्रमीिकािरोरोमादयो गृह्यन्ते कारणे कायोपिचारात्‌ ! अथवा विषूचीमेवाञ्नेन प्रभावाद्धन्युः ॥ ६० ॥ । त्वक्पत्ररास्नागुरूरिशक्धरैरस्टमपिष्टः सवचाशताहैः ॥ उद्र्तनं सदधि विप्चिकाधं तैकं विपक्षे च तदथकारि ॥ ६१ ॥ तैलं विपक्षं च तदथकारीति । त्वक्पत्रादिमिः कल्कीक्रतैः काञ्चिकेन द्रवेण तमपि पक्ठं ख्ठीविषूचिकाप्रु शस्यत इघयर्थः खद्टी हस्तादौ शिरामोटनम्‌ । विषूच्यां खद्धी प्रायः संभवति । तस्यायं दिधिः । केदखनिनायां पुनरनिखहरमेव तैटम्‌ ॥ ६ १॥ पिपासायामनुत्छशे ख्वङ्गस्याम्बु शस्यते ॥ जातीषटटस्य वा शीतं द्यूतं मद्रयनस्य वा ॥ ६२ ॥ छवङ्गस्याम्ब शस्यत इति । खवङ्गस्याम्बु, अधंशुतम्‌ । एवं जातीफलाम्बु च ज्ञेयम्‌ । भद्रघनं मद्रमुस्तकम्‌ ॥ ६२ ॥ विषृच्यामतिद्रद्धायां पाष््योदादहः परशस्यते ॥ ६३ ॥ पाष्ण्योर्दाह इति ! पादपाष्णियुगे मुढ्ीशान्तय्थमधोतिप्रवृत्तिनिवारणार्थं॑च पूर्ै- तराप्राध्यरक्षणामावेऽपि सति तप्तशरादिशलक्या दाहः । पर च प्रभावात्पाण्णिक्रत एव हितो भवतीति वचनादुत्तीयते ॥ ६३ ॥ , सरक्चाऽऽनद्धमुदरमम्पिष्च रेपयेत्‌ ॥ दारुदेमवतीकुष्राताहादिङ्कसेन्धवेः ॥ ६४ ॥

१क.घ. छः प्रदः |

१२० व्याख्यकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [= सप्तमः-

सुगमम्‌ ॥ ६९ ॥ का वाका तक्रेण युक्तं यवच्रणयुष्णं सक्षारमर्ति जठरं निहन्यात्‌ ॥ तक्रेण युक्तं यवचूणंमुष्णमिति । तक्रकाञ्ञिकाभ्यां प्यवक्ारं यवनं पक्त्वा पोटल्किया खेद इति व्यवहारः । ङेषोऽयमित्यन्ये ॥ स्वेदो घै बहुवाष्पपरणेरुष्णैस्तथाऽन्यैरपि पाणितापैः ॥६५५॥। पुगमम्‌ ॥ ९९ ॥ तीवरातिरपि नाजीणी पिवेच्छरलघरमोषधम्‌ ॥ दोषच्छननोऽनटो नाटं पकं दोषीषधाश्रनम्‌ ॥ ६६ ॥ दोषच्छन्न इति 1 आमदोषाभिमूतः ॥ ६६ ॥ अथ विषूच्यां वमनादिविधानानन्तरं पेयादिविधिमाह-- सुवामितं साधर विरेचितं च सुलङ्धितं वा मनुजं विदित्वा ॥ पेयादिभि्दीपनपाचनीयेः सम्यक्श्षुधार्ते समुपक्रमेत ॥ ६७ ॥ दीपनपाचनीयेरिति । दीपनपाचनधान्यपञ्चकादिस्कतैः ॥ ६७ ॥ इति श्रीवृन्दपणीतवृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्याययां भीश्रीकप्ठदत्कृतायां व्याख्याङुसुमावल्याख्यायां षष्ठोऽ- भिमान्वाजीणविषूचिकाधिकारः समाप्तः ॥ & ॥

अथ सप्नमः कृम्यधिकारः |

अनीणात्छृमिपंमूतेरनीर्णानन्तर कृमिः- | 6८ पारसीययवानी पीता पयुषितवारिणा प्रातः ॥ गुडपूवो कृमिजारं कोष्गतं पातयल्याद्च ॥ १ ॥ पारततीययवानी पारसदेशसमुद्धवा यवानी । गुपूर्वेति । भक्षणे गुडः पूर्वोऽस्या

इति युडपू । गुडं भक्षयित्वा मनाविम्बं कत्वा सा पातव्येत्य्थः । पेषणमप्यन्न पयुषितवारिणेव ज्ञेयम्‌ ॥ १ ॥ .

अपरमपि पानयोगमाह-- पारिमभदरकपनोत्थं रसं ्षोद्रयुतं पिबेत्‌ ॥ कम्ुकस्य रसं वाऽपि पर्तूरस्याथवा रसम्‌# । २ ॥

पारिभद्रः पवतनिम्बः कम्बुकरते पतूररतेऽपि कष ध ( 1. धरर्तञप क्द्रमदानवतनीयम्‌ । पत्तूरः श (८२१॥२॥ मरनवतनायम्‌ । पत्तूरः श्िमू

। जस.पुत्क- बदन पिन्त्नच्न------- एस्तके-लि्यारकषौदेण. विडङ्ग यन्च्णं ृमिनाशनम्‌ । इत्याधिकम्‌ ।

करम्ययिकारः 1 छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १२१

दीपनीयमन्नमण्डं विडङ्ग व्योषसंयुतम्‌ ॥ पाययेत्कृमिनाश्ाय आभे च कुरूते भरशम्‌ ॥ ३ ॥ दीपनीयमन्नमण्डमिति | दीपनीयमश्नमान्योक्तम्‌ । दीपनीय पश्चकोरादधंशतकाथ- सिद्धं चान्नमण्डम्‌ ॥ २ | कमिघ्रमवरेहयोगमाह-- टिद्याद्राऽश्वशकृचु्णं विडङ्गं वा समाक्षिकम्‌ ॥ अश्वशकरब्णं॑घोटकपुरीषचणम्‌ । विडङ्गं विडङ्गचुणीम्‌ 1 विडङ्गमित्यत् बैडाल- मिति केचित्पठन्ति । तत्र विडाङ्विट्चू्णमिति व्याख्यानम्‌ ॥ विडङ्गपिष्पटीप्रूटरिघ्ुमिमरिचेन च ॥ तक्रसिद्धा यवागूः स्यात्कृमिघ्री ससुवचिका ॥ ४ ॥ सुगमम्‌ ॥ ४ ॥ मुस्ताखुपणीफर्दारूरियुकाथः सकृष्णाकृमिशद्ुकस्कः ॥ मागद्रयेनापि चिरमवृत्तान्कृमीनिहन्यात्कृमिजां ध रागार्‌ ॥ ५॥ आघुपणीं मूषकप्णीं दन्तीभेदो वा ! फ्डरब्देनेह अिफडा ह्या ॥ ९ ॥ कृमित्तपृटिकामाह -- आयखुपणीदटेः पिषः पिष्टकेन च पटिकाम्‌ ॥ जग्ध्वा सोवीरकं चानु पिवेत्कृमिहर परम्‌ ॥ ६ ॥ आसुपणी दन्ती । अन्ये मृषिकपणौख्यं द्रग्यान्तरमाहुः । सोवीरकं काल्निकम्‌ । अन्विति । पूडिकामक्षणादनन्तरम्‌ । यदयपि-- “क्षाराणि मां्तानि घ्रतानि चैव दधीनि शाकानि च पर्णवन्ति। समापतोऽम्छान्मधुराग्हिमां अ कृमीञ्चिघांसुः परिजयेत"! इत्युक्तादम्खवर्जनाद् काञ्चिकस्यापि वजेनं प्रामोति तथाऽपि काक्ञिकस्य प्रायो- गिकत्वादपवर्मत्वाचक^तथाहि गुणोपवणेने काञ्ञिकं कृमिघ्नत्वेन निर्दिष्टम्‌ 1 आसुपर्णीपतं पिष्टकसमं पिद पिष्टकेन सहैकीकृत्य पोटिका कतैव्या । आदुपर्णीपत्रस्य भागत्रयं पिष्टकस्येको माग इति वा मानन्यवस्था } पिष्टक च यवस्येच्छन्ति कृमिहरत्वात्‌ ॥ ६ ॥ पलारशवीजस्वरते पविद्वा कषोद्रसंयुतम्‌ ॥ पिवेत्तद्रीजकल्वं वा तक्रेण कृमिनाशनम्‌ ॥ ७ ॥ सुगमम्‌ } किं बहुजल्पितेन ॥ ७ ॥

पाकमिति मेयभिषलतततसतकक पलित

> अच्र अत्र किचितघ्नटितम्‌

सायत ततोन ^ समाति ८१२ 010

१ क. घ. 'ङतण्डुरव्योधाशे । २ ध. पूपिका । १६

१२२ व्याख्यक्ुसुमावल्याख्यदीकासमेतो- [< अष्टमः सुरसादिगणं वाऽपि सर्वथेबोपयोनयेत्‌ ॥ ८ ॥ ` सवेवेति । कर्कस्वरसादिना । पुरसादि ठु स्वेषु सरवथैवोपयोनयेत्‌ । पवेषु पुरीवजादिषु स्वयेवात्र पानस्रानादिविधिना,इति डद्टणपार्ग्याख्या ॥ ८ ॥ ` ॥ ्रिफा जिता उन्ती वचा काम्पिह्टकं तथा ॥ ॥ सिद्धमेभिगेवां सूत्रे सिः कमिविनाशनम्‌ ॥ ९ ॥ कम्पि्टकमिति । गुन्दा रोचनिका ॥ ९ ॥ त्रिफछायाल्लयः प्रस्था विडङ्गमस्थ एव च | दीपनं दशमूलं च छामतस्तपपादयेत्‌ ॥ १० ॥ पादशेषजल्द्रोणे शृते सपिषिपाचयेत्‌ ॥ भस्योन्मितं सिन्धुं तत्येयं कृमिनाशनम्‌ ॥ १९ ॥ विडङगषतमियेतलेहं शर्करया सह ॥ ` ` । सवोन्कृमीन्यणुदति युक्तं पजमिवासुरान्‌ ।॥ १२॥ पृगमम्‌ । विड्ङ्गपृतम्‌ ॥ १०॥ ११ ॥ १२॥ ` रसेनद्रेण समायुक्तो रसो धत्तरपत्रनः ॥ [ ताम्बूलपन्जो वाऽथ छेषनं योकनारनप्‌% || १३ ॥ ` रपेन्ेणेति पाएरेन । योकनाशनमिति । योव युकान्रन्दम्‌ | १३ ॥ +सीराणि मां्रानि घरतानि चैव दधीनि शाकानि च पर्णन्ति ॥ समासतोऽम्लान्मधुरान्दिमां बर छमीञ्ञिपांसुः परिवर्भयेच ॥ १५ || रुगमम्‌ ॥ १४ ॥ । इति ्रटन्दमणीतदन्दमाधवापरनामकविद्धयोगन्याख्यायां र रीकण्दत्तकृतायां न्यार्याकुसुमावस्याख्यायां सक्तमः कृमिचिकित्साधिकारः समाप्तः ॥ ७॥

भयाष्टमः पाण्डुरोगापिकारः | परीपकृमितः पाण्डुरोगस्य समुखवाक्कम्यनन्तरं पाण्डुरोगः-- ` साध्य तु पाण्डामयिनं समीय लिग्धं धरतेनोध्वमधश् यदम्‌ ॥ $ = म भ, (^ ६ । = व । ---- सपादपेत्सादरषठतणगाईरीतकीचूर्णयतैः स स मगा ततकीदणयतेः पथोगैः । १॥ पयोगेः | १ ॥ * छ. पस्तके-सर्पिगुंटाम्यां सद पाचयित्वा पः कन्द्मन्नाति प्रथं कदल्याः ` ४ ५ & । ९८44 * न्ति त । स्म्‌ कृमयः समस्ता येऽप्युष्वनाश्ोदरकुक्षिकोणे ॥ १ ॥ इयधिकमन्र । न. + अयं गरेको कि । * तके गति॥ नास्ति । # द्द्‌ घपुस्तके नास्ति। रक

परण्डतेगाविकारः ] . हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ष्र्‌

साध्यमिति । साध्यगतिस्त्वप्ताध्यलक्षणवेपरीयेन । समीध्येमिं | अनुजन्ध्यानुबन्ध- भतदोषविरोषेण सम्यगुपटम्य । सिरं घृतेनेति । प्र्वैषां पाण्डुरगागां पित्तप्रघानत्वा- चित्ते च प्रतस्थैव विदितत्वाद्भृतेन लेद्यः । घृतं च भेषजसंसकतमेव देयम्‌ । यदुक्त म्‌ू--“कस्याणकं दाधिकषटूपटं च तिक्तं महातिक्तमथापि सिः ॥ स्यालञेदनं पराण्डुषु चोपदिष्टं धतं तथा पच्च गव्यम्‌” इति ॥ ` उरध्वमधश्च शुद्धमिति । ऊर्ध्व वान्त्या, अधश्च किरेकेण शुद्धमिति । ननु पाण्डु रोगे वमनस्य निषिद्धत्वात्करथ वमनामिधानम्‌ | यदु-क्तमू-““न वामयेत्तेमिरिकं न गुस्मिनं न चापि पराण्ड्दररोग पीडितम्‌ । स्थूटक्तक्षीणक्रशातिवृद्धानशोदिताक्षपकषीडितांश्चः इति ॥ नैतत्‌ । अतानीणीदयवस्थायां वमनस्य विहितत्वात्‌ । तथा च सुश्ुतः--“एतेऽप्यजिम्ययथिता वाम्या ये च तरिषातुराः । | अतीव चोल्वणकमफरस्ते च स्यमेधकाम्बनाः' इति । हारीतेऽप्य॒क्तम्‌- “कारं तु देशं प्रकृतिं रारीरं सर्मीक्षय दद्याद्रमनं विधिज्ञः । वान्तस्य तीक्ष्णान्यनुरोमनानि कस्पोपरिष्टानि भिषजिदध्यात्‌"” इति । हरीतकीचूणेयुतेः प्रयोगेरिति । हरीतकीनूणयुक्ता ये प्रयोगा नवायसगुडह रीतकीतिफरणोहादयस्तेः । चृणमयेरितिपारपक्षे प्रचरार्थे तत्परकृतिंवचमे मयडिति मयट्‌ । हरीतकीचुर्प्रचरयोगिरित्यथः । अत्र संप्तजनक्रमोऽनुक्तोऽपि शोधनाङ्गत्वे- नोद्य: ॥ १ ॥ रिबिद्रतं वा रजनीविपकं स्यात्रेफरं तेरवकमेव वाऽपि ॥ विरेचनद्रव्यकृतं विद्रा योगां वेरेचनिकान्घ्रोन ॥ २ ॥ रजनीपिपकृमि ति। हरि द कल्कजटद्रवेण सिद्धम्‌ । काथकस्कयोगेन विषयत्वात्‌(2) हरिद्वाक्राथकल्कसिद्धमिलन्यः । अणटटं त्रिफटाक्राथकस्कसिद्धं कुष्ठायुक्तं वा तैल्वकं वातव्याध्युक्तं विरेचनद्रम्यक्रतं जिषृदादिसंस्छतं वा । करोतेः संस्कारे प्रवृत्तेः । योगां वेरचनिकान्धूपेनेति । विरेचनाध्यायोक्तान्सुशरुतेवेरेचनिकान्योगन्धरृतेन पिबेदिति संजन्धनीयं करियान्त रानिरदेशात्‌ ॥ २ ॥ विधिः लिग्पोऽथ वातोत्ये तिक्तश्रीतस्तु पैत्तिके ॥ -छैष्मिके कटुरुक्षोष्णः कार्यो मिश्रस्तु मिश्रके ॥ सुगमम्‌ ॥ द्विशकरं रिषटचूर्णं पलार्धं पैत्तिके पिवेत्‌ ॥ ३ ॥। ्विशर्करं सच्िवृचर्ण पलाधैम्‌ 1 तेन शर्करागापरः १ रती ४ तरिघचुर्णमाषाः १०

१२४ व्याख्यादुसुमावरयाख्यदीकासमेतो-- [ < अष्टमः-

रती ६ एवं पार्थं भवति । न तु तरिवृचणषलार्षं द्विशर्करमतः सार्थपटं प्रत्यहोपयो- गोऽस्या मात्राया अनहेत्वात्‌ ॥ २ ॥ द्विपशगररीकथितं सविश्वं कफात्पके पा्डुगदे पिबिद्रा ॥ ञ्वरेऽतिसारे यथो ग्रदण्यां ्ासेऽरुचो कण्ठहुदामये च ॥*४॥ सुगमम्‌ ॥ ४ ॥ फरनिकामृतागासातिक्ता शूनिम्बनिम्बनः ॥ काथः क्षोद्रयुतो हन्यात्पाण्डुरोगं सकामलम्‌ ॥ ५ ॥ फटत्रिकं जिषफटा ॥ ९ ॥ अयस्तिखस्यूषणकोख्यागेः सर्वेः समं माक्षिकधातुचूणेम्‌ ॥ तैर्मोदकः क्षोद्रयुतोऽुतक्रं पाण्डामये दूरगतेऽपि शस्त; ॥ ६ ॥ अयो मारितदोहनूणम्‌ । तदभावे छोहपत्रिका ग्राह्या । सा च सारिचरसतिफट- काथो दत्तवा पुटकेन संस्करणीया । एवं सवे । कोलं बद्रफलम्‌ | नाष्टमाषकप- यायः } यदाह युदान्तसेनः-- (अयःकोरुतिरव्योषैः समे्माक्षिकधातुना | मधुना वटकान्कृत्वा जग्ध्वा तक्रं पिबेदनु" ॥ माक्षिकषातुरातुमाक्षिकम्‌ । अनुत्क तक्रानुपानम्‌ ।॥ ६ ॥ अयोमलं तु सतप भूयो गोमू्नसेचितम्र्‌ ॥ ७ ॥ मधुसपियुतं चूर्णं सह भक्तेन योजयेत्‌ ॥ दीपनं चाग्रिजननं शोथपाण्डामयापदम्‌ ।। ८ ॥ भूयो गोमूज्रसेचितमिति । सक्षवारान्गोमू्निवौपितम्‌ । अयोमचूरणस्य माषक- द्वयं चिव विभन्यान्यतोदशेनात्‌ । भोजनस्याऽऽदिमध्यान्तेषु मधुसपिर्म्य भक्ष्यम्‌ । पश्चादम्यासक्रमेणातोऽधिकं वर्धयेत्‌ । अनुपानमिह तकरं दुग्धं वा ॥ ७॥ ८ ॥ स्यूषणत्रिफरामुस्तविडङ्गचित्रकाः समाः ॥ | नवायोरनसो भागस्तं पघुसपिषा ॥ भक्षयेत्पाण्डुह्रोगकुष्ठाशेःकामटापहम्‌ ॥ ९ ॥ नवायोरजसो भागा इति । एकद्रव्यमागपक्षया नवगुणमयश्रर्णम्‌ । तेन च्यूषणा- दीनां मिरितानां चूणैन समं स्यादयश्चूणे तचृ्णं मधुप्रषिषा भक्षयेदिति! नवाय चणम्‌ ॥ ९ ॥ संप्रति कामलायाश्चिकित्सितमाह-- रेचनं कामलातेस्य लिग्धस्याऽऽदौ भयोजयेत्‌ ॥ ततः भरशमनी कायो क्रिया वेच्रेन जानता ॥ १० ॥ सुगमम्‌ ॥ १०९॥

पाण्डुरोगाधिकारः 1 हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । . १२५

निफटाया गुडच्या वा दाव्यां निम्बस्य वा रसः ॥ . . परातमांक्षिकसंयुक्तः सीखितः कामरापहः | ११॥ सुगमम्‌ ॥ ११॥ अञ्जनं कामलातानां द्रोणपुष्पीरसः श्रुभः ॥ निज्ञागेरिकधा्रीणां चूर्णं वा समकल्पयत्‌ ॥ १२॥. ` अञ्जनं कामरातानामिति । अज्नं नयनाञ्चनमम्यज्गो वा । निशणेरिकित्यारि योगमज्ञनमाहुः । अञ्जनं च मध्वक्तशडाकया कार्यम्‌ ॥ १२ ॥ नस्यं ककौटमरलं स्यादघेयं वा जालिनीफलमर्‌ ॥ १३ ॥ जाछिनीफर्यिति । पीतघोषफटम्‌ ॥ १३ ॥ अयोरजोव्योषविडङ्गवृ्णं छिरैद् रिद्रां जिफखान्वितां वा ॥ अयोरजन इत्यादिना विडङ्गान्तनेको योगः । हरिद्र(मित्यारिना द्वितीयः । अन्य- स्त्वाह । अयोरन इत्यादिभिफलान्तनेक एवायं योगः । वारब्दश्च पूर्बयोगपक्षया । युक्तश्चायं पक्षः । तच्रान्तरसंवादत्‌ । तथा चोक्तम्‌--“दार्वीत्वक्ित्रिफटाव्योषविडङ्गान्ययसो रजः ॥ मधुसपियतं टिद्यात्कामरापाण्डुरोगवान्‌'इति ॥ हरिद्रामिति दारुहरिदराम्‌ । अनेनैव दार्वीत्वग्वचनेन । ठेदोऽयं मधुसर्पि्याम्‌ । एत- द्नन्तरं सुश्रुते मधुसर्पिभ्योमिति पाठात्‌ ॥ सदाकरा कामिनां जिभण्डी हिता गवाक्षी सगुडा च शण्टी ॥ १४॥ सकरा कामलिनां जिभण्डीति 1 निमण्डी चिवृत्सश्च्करा कामछिनां हिता । विरेचना्थं योगोऽयम्‌ । हिता गवाक्षी सरकैरेव । कार्तिकस्तु सगुडा च इुण्डीयत्र चकारं भिन्नकम योनायेत्वा हुण्डी च सगुडेति न्यायाय गवाक्षीमपि सगुडामाह । गवाक्षी श्रेतापराजिता गोरक्षककधे वा ॥ १४॥ धाजीरोदर्नोव्योषनिराक्षोद्राञ्यशकेराः ॥ लेहो निवारयद्याश्चु कामलायुदधतामपि% ॥ १९ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९॥ कुम्भाहये सिद्धतमं योगमाह- द्ग्ध्वाऽक्षकाटैमलमायसं तु गोमू्रनिर्वा पितमष्टवारान्‌ ॥ विचुण्यं लीदं मधुनाऽचिरेण कुम्भाहयं पाण्डुगदं निदन्ति।१६॥

नानाम ानततनािाा्मििामोोुोमोा माा ा ाािणिमनम

भ ख. पुस्तके--सदावीननिफलान्योषविडक्गमयसो रजः । मधुसर्पियुतं िष्यात्कामलापाण्डुरोगवान्‌ । ॥ १ ॥ लोहचृणं निरायुग्मं त्रिफला कटुरोहिणी । प्रारेह्य मधुसपि्यो कामखातेः सुखी भवेत्‌ ॥२॥ तुल्यां वाभ्योरजःपथ्यां हदा क्षौद्रसर्पिषा । चूर्णितं कामटी लि्याद्रडक्षौद्रेण चाभयाम्‌ ॥ ३५ दूवयधिकमन्र । |

१२६ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- - { ८ अष्टमः

अक्षो विभीतकः ॥. १६.॥ | | पाण्डसोगक्रियां सर्वा योजयेच दीपके ॥ कामलायां त या दष्टा साऽपि कार्या भिषग्वरैः ॥ १७॥ गमम्‌ ॥ १७ ॥ हरिद्रां धतमाह-- ` हरिद्रा्रिफटानिम्बबलामधुकसाधितम्‌ ॥ सक्षीरं माहिषं सर्पिः कामखाहरुत्तमम्‌ ॥ १८ ॥ सक्षीरमिति । क्षीरमेवेह चतुगुणं द्रबान्तरामावात्‌.। अचर माहिषं सर्पिः संयोगम- हिभ्ना नियमितं तेन पाण्ड्रोगे धरतान्तरे गव्यमेव सर्पिः पक्तव्यम्‌ । हरिद्रां धतम्‌ ॥ १८.॥ र्वातिक्तानिशायासकृष्णाचन्दनपपटेः ॥ चायन्तीषत्सभूनिम्बपरोखाम्बददारुभिः ॥ १९॥ अक्षमनतरषृतं प्रस्थं सिद्धं क्षीरचतुगुणम्‌ ॥ पाण्डुताञ्वरविस्फारसोथाशारक्तपित्तजित्‌ ॥ २० ॥ सगमम्‌ । मवा घतम्‌ ॥ १९ ॥ २०॥ व्योषा धतमाह-

व्योषं विल्वं दवे रजन्यौ त्रिफडा द्विपुननेवम्‌ ॥ परुस्तमायोरनः पाठा विडङ्ग देवदारु च ॥ २१॥ ट्चिकारी च भाङ्गी च सक्षीरेस्तेः दतं धृतम्‌ ॥ सवौन्पशमयत्येतद्विकारान्यृत्तिकाङृतार्‌ ॥ २२ ॥ ` द्विरजनी हरिद्रा दारुहरिद्रा । द्विपुनर्नवं श्क्टखोहितनालमेदेन पुनर्नवाद्वयम्‌ । वृश्चिकाली विच्छावती । क्षीरं चतुगणमिह पाकाथेम्‌ । व्योषा प्रतम्‌ ॥ २१।॥२२॥ मण्ट्रवटकमाह-

षणं तरिफछा मुस्तं विडङ्गं चच्यचित्रकौ ॥ ` दावींत्वञ्ाक्षिको धातुग्र॑न्थिकं देवदारु च ॥ २२ ॥ एषां द्विपलिकान्भागांशुणं इत्वा परथक्पुथकर्‌ ॥

मण्डूर दविगुणं चृणौच्छुद्रमञ्जनसंनिभम्‌ ॥ २४ ॥ पूजे चाष्टगुणे पक्त्वा तस्मिस्तु परक्षिपेत्ततः ॥ उदुम्बरसमान्छुयाद्रटकांस्तान्यथामि च ॥ २५ ॥

` उपयुज्ञीत तक्रेण सात्म्यं जीर्णे च भोनयेत्‌ ॥ मण्डूरवटका हेते प्राणदाः; पाण्डुरोगिणाम्‌ ॥ २६ ॥

पाण्डुरोगापिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` १२७

कुष्ान्यजरकं शोफमूरुस्तम्भकफामयान्‌ ॥ अशांति कामरामेहं प्ठीहानं नाशयन्ति च ॥ २७ ॥ दार्वीत्वग्दारुहरिद्रायास्त्वक्‌ । अस्याश्च त्वगेव श्रेष्ठा । दार्व्याश्च त्वच उत्तमा इति चचनात्‌ । त्वगभावे काष्ठमेव गृह्यते । मांक्षिफो धातुमाक्षिकम्‌ । मन्थिकं पिप्पीमृलम्‌। घ्युषणादीनां प्रथग्छिपटिकमागेना्टाविंशतिः पडानि । मण्डुरं द्विगुणं चूर्णादिति । समुदितचणीद्‌ द्विगुणे च मण्डूरचूर्णं षट्पञ्चादत्पखानि । हद्धमिति । ध्मापनसप्तपागो मूजनिवांपणाम्यां विद्धम्‌ । अञ्जनसंनिभमिति । अज्ञनवत्छृष्णवर्णं मसृणं च | अञ्जनं कज्रम्‌ 1 एवैविषमेव प्रषठगुणं भवति । मूत्रे चाष्गुण इति । च्यूषणारिनर्ण मण्ड्रचृणीपिक्षयाऽष्टगुणे मूत्रे । अष्टगुणं च मूत्रं परोेखविहितत्वात्‌ । अद्धिगुणं सत्त- द्रासप्तलभिकषट्रातपछे मानम्‌ । अतश्चतुरशीतिः शरावा भवन्ति । चक्रेणाप्युक्तम्‌- “निर्वाप्य बहुशो मूत्रे मण्ड्रं आह्यमिष्यते । ` ग्राहयन्त्यष्टगुणितं गोम्रं सवेचणतः' इति ॥' अन्ये तु मूत्रमष्टगुणं मण्डूरच्रणेदेवाऽऽहुः । पचारस्तु सरवतर्णा्टगुणे(ण)मूत्रेण । हितीयपृथक्शन्दपाटान्मण्टूरचणेमेव प्रथङ्मूत्रेण पक्तन्यम्‌ । आसन्नपाके च तम्र णानां पाको नास्तीतिवचनात्तथा वर्णवहुत्वाच् तर्णप्र्षेपः । एवं रमज बहुचर्णप्रयोगे । अत्रार्थे कस्यचिच्छखाकः- प्रायो न पाकश्चूणीनां भृरित्र्णस्य तेन हि । आसन्नपाके प्रक्षेपः स्वस्पस्य पाकमागते' इति ॥ पाकलक्षणं च-रसो गन्धः हमः पके वर्तिः स्याद्वादमर्दनादिति । उदुम्बरसमा- निति । कषतमानान्‌ । पश्चषण्माषकैः प्रायेण प्रचारः। अजरकमित्यजीणैम्‌ । मण्डूरव- टकः ॥ २३ ॥ २४ ॥ २५ ॥ २६ ॥२७॥ पुननंवामण्ड्रमाद-- पुननेवा जिदच्छण्डी पिप्पली मरिचानि च ॥ विड देवकं च चिक पुष्कराहयम्‌ ॥ २८ ॥ हरिद्र द्रे च त्रिफला दन्ती च चविका तथा ॥ कुटजस्य फर तिक्ता पिपपटीमग्लमुस्तकम्‌ ॥ २९. ॥ एतानि समभागानि मण्टूरं द्विगुणं ततः ॥ मूत्रे चाष्गुणे पक्त्वा धारयेरिसरग्धभाजने ॥ पाण्डुशोोदरानाहगूखाशेःकृमिगुर्मुत्‌ ॥ २० ॥ मण्डूरं लोहकिद्टानुकारि द्रव्यम्‌ । मूत्रे चाष्टगुण इति । मण्टूरच्रणोपिक्षया म्यव- हारात्‌ । पुननैवामण्ड्रः॥ २८ ॥ २९ ॥ ३० ॥.

१२८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- 1 ९ नवमो-

मण्डूरवज्रवरकमाह-- पचकों समरिचं देवदार फछतिकम्‌ ॥ ३१ ॥ विडडगमरस्तयक्ताथ भागाक्िपरसंमिताः ॥ यावन्लेतानि च्ूणानि मण्दूरं द्विगुणं ततः ॥ ३२ ॥ पक्त्वाऽषटगुणिते मूत्रे घनीभूते तदुद्धरेत्‌ ॥ ततोऽक्षमात्रान्वरकान्पिवेत्तक्रेण नक्तयुक्‌ ॥ ३२ ॥ पाण्डुरोगं जयल्येष पन्दाप्नित्वमरो चकम्‌ ॥ अर्शासि ग्रहणीदोषपृरुस्तम्भं हरीमकम्‌ ॥ २३४ ॥ ङमिष्ठीहानमुदरं गङरोगं च नाशयत्‌ ॥ मण्दुरवजनामाअयं रोगानीकम्रणाशनः ।। ३५ ॥ विडङ्गमस्तयुक्ताश्च भागासिपटरसमिता इति । पश्चकोरादिमागा विडङ्गमुस्- सहिताः प्रयेकं तिपरिका इदयथः | अत्र मूत्रमष्टगुणं मण्ड्रपेक्षया ग्राह्यं प्रचारात्‌ । मण्डुरवज्रवटकः ॥ ३१ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ ३९ ॥ यवगोधरमक्चाटयन्ने रसेजाङ्गलजेः शुभः ॥ मुद्धाढकीमसुरायस्तयोर्भाजनपिष्यते ॥ ३६ ॥ तयोरिति पाण्डुकामल्योः ॥ ६६ ॥ इति श्रीदृन्दभणीतहृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां ओीश्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याङुसुमावस्याख्यायामष्टमः पराण्डुरागाधपिकारः समापुः ॥ ८ ॥

अथ नवमो रक्तपित्ताधिकारः |

पाण्डुरागवद्रक्तपित्तपित्तरक्कारणत्वाग्यभिचारात्पाण्डरोमानन्तरं रक्तपित्तम्‌ । आदा चरवतो रक्तापत्तसंग्रहणनिषेधमाह-- ` नोद्रक्तमादं संग्राह्मश्चतो बलिनस्तु यत्‌ हृत्पण्डग्रहणारोगप्टी हयुर्मज्वरादिकृत्‌ ॥ १ नोद्रिक्तमाद संग्राह्ममिति । उ्रिक्तमरथप्रवृच्ुन्ुखमामं नाऽऽदौ स्तम्भनीयम्‌। अश्रत इत्यनेन संतपेणोत्थत्वं द्यति ॥१॥ ` ` उध्वं भ्टैत्तदोषस्य पूर्वं रोहितपित्तिनः ॥ अक्षीणवलमांसामनेः कतेव्यमपतर्णम्‌ ॥ २ ---- णमक कवनयतपणव्‌ ॥२॥ ॥

१ ड. ण तक्र" ।२ घ. शृत्तासे । `

रक्तपित्ताधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १२९

अतिप्रढद्धदोषस्येति सश्चते पाठः । तत्रैवमापातनिका ! संशोधना्स्य लङ्वनमपि दितमिति दशपितुमाह--अतिभदद्धदोपरस्येति । क्ैव्यमपतैणमिति । अपतर्षण- मिह रङ्घनम्‌ । यदाह चरकः- “भार्गो दोषानुबन्धं वा निदानं प्रसमीक्ष्य च । टद्ने रक्तपित्तादो तषैणं च प्रयोजयेत्‌" इति ॥ अस्यायमथैः । यदूर््वो मार्गैः पित्तं कफश्च सामो दोषः स्िग्योप्णं च निदानं तदा टङ्घनमन्यथा ( तर्पणम्‌ । >) त्पणमितिपदेन हि तप्यैतेऽनेनेति च्युत्पत्या यवागूरमि गृह्यते ॥ २ ॥ पथ्यं सतीनयूषेण ससितेरोनसक्तभिः ॥ पथ्यं सतीनयुषेणेदयादिना तपणविधिरूध्वैगे | चरकेऽप्युक्तम्‌--ऊध्मरगे तर्णं पूर्व पेया पूवेमधोगम इति । तीनो वरवुढो महान्कङायः 1 चरके तु द्रक्षादिश॒तशीतजरे- नापि यत्तपेणं च दर्शितं तद्टङ्घनेन क्षीणे कके वहौ च दी ज्ञेयम्‌ ॥ उस्वैगे रेचनं पूवेमधोगे वमनं हितम्‌ ॥ ३ ॥ ऊष्वेगं मागेमहिम्ना कफसंसुष्टम्‌ 1 अधोगं च वातानुगम्‌ । यदुक्तम्‌--ऊर्ध्वमं कफ़षपृष्टमघोगं मारुतानुगमिति । तेनोध्वगे कफप्सगेवाति वमनमेवोचितम्‌ । अघोगे तु वाताश्चयप्र्ाप्र्रदोपहरं विरेचनमेव युक्तमुच्यते रक्तपित्ते प्रतीपमार्गस्येवेष्टत्वात्‌ । तथाचोक्तम्‌--परतिमार्मं च हरणं रक्तपित्ते त्िधीयत इति । नोदिक्तमादावित्यादिना संम्रहस्यानोनित्यं दितं तर्हि तत्र किं कुर्यादिलयाह--उ्वंग इत्यादि । संोधना- स्य॒ बवट्वतो नस्यम्‌ । उश्वैगे बहुदोषे रेचनं पूर्वं हितम्‌ । एवेविधस्याधोगे वमनं हितमिति ॥ ३ ॥ तरितृतात्रिफलारइयामापिप्यटीचकंरामधु ॥। मोदकः संनिपातोत्थरक्तपित्तज्वरापहः ॥ ४ ॥ तरिवृदरूणमृदा रइयामा इय्राममृटा तिव्र्तु रयामा वृद्धदारक रयामरता वा । चरे रयामात्रिवरृत्कस्पयोगस्य दरितत्वात्‌ । अत्र मिरितनणद्विगृणा शकरा मध्वेक- दरग्यस्ममित्याचक्षते । युक्तं तु मधुशकरयोर्भिखितव चूणीद्दधगुण्यमुमयोरपि मोद- ककतत्वात्‌ ॥ ४ ॥ मस्तन्द्रयचयष््याहमदनाल्यं पयोमधु ॥ शिदिरं वमनं योज्यं रक्तपित्तहरं परम्‌ ॥ ५ ॥

॥ भ

पितत पतमवतदेतोागारापनयतिकिध ति मपीति (0८१ तातो दति कि नी

१६. बरदा ।२ क. घ. 'तोध्वैरः 1

१३० व्याख्याङुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-- (९ नवमो-

शादिपर्ण्यादिना सिद्धा पेया पएवेमधोगते ॥ रक्तातीसारहन्ता च योज्यो विधिरकेषतः ।॥ ६ ॥ शालिपरण्यादिना सिद्धेति ! शाष्मि्ण्यादि स्वल्पपच्चमूटम्‌ । अतीारोक्तो महा- न्ल्मो वा शाहिपण्यादिः । खरपपञ्चमृटेन तु प्रायः प्रचारः ॥ ६ ॥ प्षीणमां सबरं बालं शद शोषसमन्वितम्‌ | अवम्यमविरेच्यं च स्तम्भनः सयुपाचरत्‌ ॥ ७ ॥ सुगमम्‌ ॥ ७ ॥ | स्तम्भनयोगानाह- हृषपत्ाणि निष्पीड्य रसं समधुशकैरम्‌ ॥ पिवत्तेन शमं याति रक्तपित्तं सदारुणम्‌ ॥ ८ ॥ वुषपत्राणि पुत्रे बद्ध्वा दश्वा च निष्पीडनीयानि । एवं रसः सुग्रहो भवति । समधशर्करमिति । व्यवहारत्मक्षेपो मधुमाषः शार्करामाषः । अयं च योगः सामान्योक्तादृध्वैगे विशेषेण प्रयोज्यः ॥ < ॥

आटरूषकनियृहे पिय॑गुं मृ्तिकाञ्जने ॥ विनीय लोधं सक्षौद्रं रक्तपित्तहरं पिबेत्‌ ॥ ९ ॥ आररूषको वारकः । म्॒तिका सौराष्ौ मत्‌ । तदमव कृष्णपञ्चकपर्षटी । अञ्चनं रपाज्ञनम्‌ । विनीय प्रक्षिप्य । अत्र शाखयुक्तया प्रियंम्ादिकस्कक्षोद्रयोरमिरित्वा कषः ्र्षेपेऽहति । तदुक्तम्‌--मात्रा क्षोद्रघृतादीनां सरेहकाथेषु चृणवत्‌ । व्यवहारात्प्रकषेप्यं मिखित्वा प्रियंगवादिमाषाश्चत्वारः । मधमाषाश्वत्वारः ॥ ९ ॥

की अ

इदानी वेगवति रक्तपित्ते भिद्धतमं योगमाह-

वासाकषायोत्पलमृलियगुखोध्राज्जनाम्भोरुहकेसराणि ॥ पीत्वा सिताक्षोद्रयुतानि न्या्पित्ताखनों वेगमदाणमाञ्च ॥१०॥ वाप्तायाः कषायः। उत्परादीनां क्षोद्रान्तानां प्रक्षेपः । उत्पलं नीलोत्पलम्‌ । मृत्के दारमृत्तिकेति उद्धणः । खन्मृत्तिका सा च सोरष्ौ ग्राह्या । घटी नरीति कथ्यते <“ । जम्मारुहकतर्‌ पद्मकेपरम्‌ । कट्पनामाह--वासाकषायमुत्पटदादिनू्णपरे- त्तताकलद्वृते पत्वा नरा रक्तपित्तस्योदीणं कवेगमाशु जद्याच्छीघं परित्यजेदिति १०॥ वासायां विद्यमानायामाचायां जीवितस्य च ।

रक्तपित्ती क्षयी-कासी किमथमवसीदति ॥ ११॥ सुगमम्‌ ॥ ११॥ श

रक्तपित्ताधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १३१

तारीसचूणेयुक्तः पेयः क्षोद्रेण वासकस्वरसः ॥ ` कफापित्तकासतमकन्वासस्वरभेदरक्तपित्तहरः ॥ १२॥ सुगमम्‌ ॥ १२॥ आटरूषकमृद्रीकापथ्याङाथः सङकरः ॥ ्षोद्राठ्यः कस्नश्वासरक्तपित्तनिवहणः ॥ १३ ॥ सुगमम्‌ ॥ १३ ॥ समाक्षिकः फत्गुफलोद्धवो वा पीतो रसः शोणितमाश् हन्ति ॥ १४ ॥ फरगुफखोद्धव इति । फल्गुः काकोदुम्बरिका । अयं च प्रयोगोऽधोगे प्रच-

रति ॥ १४॥ चन्दनेन्धरयवाः पाठा कटुका सदुराख्भा ॥ गडची वासकं रोधं पिप्पटीष्षोद्रसंयुतम्‌ ॥ कफान्वितं जयेद्रक्तं कुष्टकासञ्वरापहम्‌ ॥ १५ ॥ परगमम्‌ ॥ १९॥ श्षीरपरयोगानामिषित्मुः श्चीरस्य विषयं ब्रूते- कपायेवि विधेयेगिर्दपरिऽमौ विजिते कफे ॥ रक्तपित्तं न चेच्छाम्येत्तत्र वातोल्यणे पयः ॥ १६ ॥ कषायाः कर्कनूणदयः । कषायरान्देनेह पञ्चविधकपायकल्पनाया अभीष्टत्वात्‌ ॥ १६ ॥ छागे पयः स्यात्परमं भयोगे गवां शतं पश्चगणे जले वा ॥ सदाकंर माक्षिकसप्युक्तं विदारिगन्धादिगणे शरुतं वा ।॥ १७ ॥ परमं पयोग इति । अभ्यास उक्करृषटगुणम्‌ । व्रिदारिगन्धादिगणे शतं वेति । विदाणिन्धारिः स्वर्पपश्चमलम्‌ । इदापि शर्वरामध्रक्षेपः ॥ १७ ॥ द्राक्षया पणिनीभिवा बलया मधक्रेन बा ॥ शद्‌ ए्रया शतावयौ रक्तजित्साधिते पयः ॥ १८ ॥ पणिनीमिर्वेति । पर्णिन्यश्वतखर एव॒ । ताश्च शासिपर्णीं एदिनपणीं म॒द्वपर्णी माष- पर्णी । एवं सतत्र बहुवचनान्तनिर्दैरो । द्वितचनप्रयोगे त्वाये द्वे गह्य 1 द्राक्षादिमिर्द- व्यगुणप्याखोचनया यथाहं पित्ताद्युस्नणे श्चीरसंस्काराः ॥ १८ ॥ पकोदुम्बरकार्मयपथ्याखजूरगोस्तनाः ॥ मध्रना घ्रन्ति संटीढा रक्तपित्तं पृथक्पृथक्‌ || १९ ॥

थि (म तेजस पालकाय ति पितरिति कैन

गयोमपतिरक थमे शभिः 1 1

श्र. गृद्य]

१३२ व्याख्याकुसुमावल्याख्यथीकासमेतो-- ` [ ९ नवमो- उर्स्य फलम्‌ । गोखना द्राक्षा । मधुना घ्रन्ति संटीढा इति । मधुनो देवाद्‌ ्रा्ठावनरतवे वा सर्वत्र शार्करं जटम्‌ । वङ्गसेनस्तु कदल्यादिकुसुमपमवे वा मध ग्राह्यम्‌ ॥ १९ ॥ ॑ खदिरस्य भिय॑गणां कोविदारस्य शाल्मखेः ॥ पुष्पचूर्णं तु मधुना छिदृन्नारोग्यमश्ुते ॥ २० ॥ ुप्पचूर्णटेहो व्यस्तः सवत्र विभक्त्यन्तस्य निर्देशात्‌ ॥ २० ॥ रिदित्तथा वास्तुक्वीजचरर्ण क्षोद्रान्वितं तष्डुखनाद्वयं वा ॥ वाप्तुकवीजचूर्णं र(प)कवास्तुकबीनक्र्णं क्षोद्राचितं टिहेत्‌ । तण्डुखाहयं वेति । तष्डर्छीयं कषोद्रानिितं वा ठिहेदिलथः। केविदेवं पठन्ति--सतण्डुलीयं मधुना ऽवछेदये- स्सितायतं बास्तुकमूखमेव वा । अयं पाठो यद्यपि टीकाकृदिने स्वीकृतस्तथाऽपिं वास्तुकवीजनूणैस्य पकषोदरस्यावटठेहे स्यःफरत्वादङ्गीकृतः । ङिहेत्तथेत्यादि नार्षत्वाद-

¢ 0

स्मामिनोम्युपगम्यते ॥ रिद्याच लाजाञ्ञनचूणमेकमेवं सिता्षोद्रयुतां तुगाख्याम्‌ ।॥ २१ ॥। राजा शरष्टषान्यानि । अज्ञनं सोर्वीराञ्चनं सरोतोज्ञनं वा । एकं प्रधानम्‌ । एवं सैद्ेणेर्थः । लाजाञ्ञनचूणीमिलत् काठाज्ञनचूर्णमिति केचित्पठन्ति । तत्र कालाञ्जनं सोवीराज्ञनम्‌ । सिताक्षोद्रयुतामिल्यादि । तुगाख्यां व॑शरोचनानुकारि पाथिवं व्यम्‌ ।

0 |

अन्ये वंरारोचनामाहुः । तां च शर्कराक्षौद्युतां च्द्यात्‌ ॥ २१ ॥

वासकस्वरसे पथ्या सप्तधा परिभाषिता ॥ ष्णा वा मधुना रीढा रक्तपित्तं हुतं नयेत्‌ ॥ २२ ॥ द्रवेण यावता चूणेमेकीमूयाऽद्रतां नेत्‌ ॥

तावत्ममाणं निर्दिष्टं भिषम्भिभावनाविधौ ।॥ २३ ॥ पुगमम्‌ ॥ २२ ॥ २६ ॥

अभया मधुना युक्ता पाचनी दीपनी मता ।

शष्माणं रक्तपित्तं च इन्ति शुलातिसारनुत्‌ ॥ २४ ॥ सुगमम्‌ ॥ २४ ॥ खोहगन्धानि निश्वास उद्रारे धूमगन्थिनि । पथ्वाकां शाणमाजां च खादेद्विरुणदक्षराम्‌ ।॥ २५ ॥

पृथ्वीकां शाणमाजामिति । एष्वीका कृष्णजीरक न तु पृष्मेटा येकाङ्ृदधिव्यी- स्याततात्‌ । शाणो माषचतुष्टयम्‌ ॥ २९ ॥

रक्तपित्ताधिकारः ] इन्दमाधवापरनापा सिद्धयोगः; ! १३६३

एरादिगुरिकामाह-

एटापत्रत्वचोऽोप्षाः पिप्पर्यर्धपटं तथा ॥ सितामधुकखचूरमृद्रीकाश्च पलोन्मिताः ॥ २६ ॥ संचृण्यं मधुसंयुक्ता गुटिकाः संरकल्पयेत्‌ ॥ अक्षमाजां ततशेकां भक्षयेतं दिने दिने ॥ २७ ॥ कासं श्वासं ज्वरं िक्ां छदि पर्या मदं भ्रमम्‌ ॥ रक्तनिष्ठीवनं तृष्णां पाश्वंशुलमरोचकमर्‌ ॥ २८ ॥ रोप प्टीहाल्यवातांश स्वरभेदं क्षतक्षयम्‌ ॥

गुटिका तपणी दृष्या रक्तपित्तं च नाशयेत्‌ ॥ २९ ॥

अ्घाक्षा इति प्रलेकं कषीर्षमानाः । एटाद्राक्चादिमोदकः ॥२६।२७॥२८।२९॥

नासाभत्तरधिरं धतथृषटं शछक्ष्णपिष्टमामरकम्‌ ॥ सेतुरिव तोयतेगं रुणद्धि प्रधि भेपेन ॥ ३० ॥

पुगमम्‌ ॥ २० ॥

प्राणगते जलमाघरु देयं सदकरं नासिकया पयो वा ॥ द्राक्षारसं क्षीरघ्रत पिवेद्रा सशर चेक्ुरसं टिम वा ॥ ३१ ॥

नाप्रासुतयोणितदुष्टदोषनिखावाथं बाग्भरादेरादिगुटिका-- ^त्रिजातमधेकर्पाडं परिप्पल्यथपटं तितम्‌ 1

द्राक्षां मधूके खनूरं पटांशं -छक्ष्णचूणितम्‌ ॥ मधुना गुटिका चन्ति ता वृष्याः पित्तश्लोणितम्‌ ॥ कासश्वासारचिच्छिमृलाहिःष्मामदभ्रमान्‌ ॥ क्षतक्षयस्वरभरंशप्डीहरो पाठ्वमार्तान्‌ ॥ रक्तनिष्ठीवनं पाश्वरुक्रिपपाप्राज्वरानपि' ॥

त्रिजातं त्वक्पत्रेढम्‌ । अधेकर्पाड प्रलेकं द्रभ्यं शाणद्धयप्रमाणम्‌ । पिप्पद्य्ेप- टम्‌ । सिता शकरा । द्राक्षा गोस्तनी । मधूकं मधूकपुप्पम्‌ । खजूरम्‌ । एतानि चत्वारि द्रम्याणि पट्प्रमाणानि प्रत्येकम्‌ । ततः समस्तं -छक्ष्णचूणितम्‌ । मधुना माक्षिकेण गुटिकाः कृतास्ता वृष्या मवस्ति पित्तशोणितं रक्तपित्तं घनति कापरादींश्च ) आढ्यमारुतं वातशोणितम्‌ । इ्येरादिवाप्पचन्द्रनन्द नविरचितं द्विचिदिनमुपेक्षते । जटं सशकरं तस्य । पयः सशरम्‌ । द्राक्षारसः कवडः । क्षीरपृतं क्षीराव्थतं प्रेतम्‌ 1 केचिन्नािकयेतयत् नस्तकयोरिति पठानि !

| 1.11 (3,

77 1 11 1 1 77 1 कतया निजो र शै ५ त्‌ ५ मू द | | | ध १, | ।

१३४ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ ९ नवमो-

अथ उष्टणव्याख्या-घ्राणगेऽपरममि नस्ययोगमाह--द्राक्षारसमिति दाज्ारतं साकं नासिकया पितर्‌ । क्षीरघृतं सीरमथनोदूतं तद्वा सरकं नािकया पिबेत्‌ । इक्चरपं हिमं वा तथेव पिबेत्‌ । इत्थं जयो योगा; कल्पनीयाः | तथा च तत्रान्तरम्‌- द्राक्षारसस्य नस्यं नस्यं वा क्षीरसर्पिषः सपदि । ` इक्षो रतस्य नस्यं परशकरं रक्तमु(तु)दवति"' इति ॥ ६१ ॥ नस्यं दाडिमपष्योत्थो रसो दुवा मबोऽथवा ॥ ` आम्रास्थिजः पलाण्डोवां नासिकाखुतरक्तनित्‌* ॥ मदूगेऽतिष्दत्ते तु बस्तिरत्तरसंहितः ॥ ३२ ॥ ` सुगमम्‌ ॥ ३२ ॥ ` | सच्छागदुग्धश्र सकर रसो दितो दाडिमपुष्पनश्च ॥ ३३॥ दाडिमपुप्पस्वरप्र एव च्छगदुग्दार्करे प्रलिप्य नस्यम्‌ ॥ ६६ ॥ दत क्षीरं पिवेद्राऽपि प्वमूर्या तृणाहया ॥ पञ्चमूल्या तृणाइयेति । तृणपञ्चमूल्या । तृणपञ्चमूल सुभुतस्य कुशकादादरेशष- दमो इति । अतर दर्भं उदृअ(?) । चरकस्य तु-शरेक्षुद मकाशानां शाटीनां मूटमेव चेति । द्वितयमपीह प्ररास्तम्‌ ॥ रवां प्रतमाह-- . दवसोत्पलकषिञ्ल्कमञजिष्ठा सैरवाटुका ॥ ३४ ॥ सितासितयुशीरं च पुस्तचन्दनपद्मके; विपचेत्कापिकेरेतेः सिरां सुखाभरिना ॥ ३५ ॥ तण्डुलाम्बु त्वनाक्नीरं दा चैव चतुगणम्‌ ॥ तत्पान वमतो रक्तं नावनं नासिकागते ।॥ ३६ ॥ करणाभ्यां यस्य गच्छेतु तस्य कर्णो मपूरयेत्‌ ॥ चशुःसाविणिरक्तेच पूरयेत्तेन चश्चषी ॥ ३७ ॥ मकपायुभते च वस्तिकमसु तद्धितम्‌ ॥ रावह्पमवृतत च तद्भ्यङ्गे पयोजयेत्‌ ॥ ३८ ॥ सितं शवतचन्दनाभिति कबिद्हन्दप्पण्यां ददयते | ----- {~ डिम दयो । नाृतल्ाजनं चेव चेति ५ * ख. पुस्तके षस्य स्वरसं कृत्व द्र्येरोभिः प्रयोजय त्‌ ॥ प्रियंगुखत्तिकालोघ्रमञ्जनं चेति चूणयेत्‌ ॥ १ ॥ एतन्न पाययेततद्रमैः क्षोद्रसमन्वितैः ॥ नासिकामुखपायुभ्यो योनिमेदाच निगतम्‌ ॥

©> , ॥ > (रक्तपित्तं सवद्धान्ति सिद्ध एष म्रयोगराट्‌ ॥ यच्च श्रक्चतेनैव रत्तं गच्छति वेगितम्‌ ॥ ३ ५

तदप्यनेन चूर्णेन तिष्टतयेवावन्रणितम्‌ ॥ दयधिकमत्र । `

रक्तपित्ताधिकारः ] हन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः ! १३५

चक्रः । शेतचन्दनेन प्रचारः । तण्डुरोदकमनाक्षीरं च प्रत्येकं चतुर्णणं दनव चैवेति चकारात्‌ । दूर्वा घृतम्‌ ॥ ३४ ॥ २५९ ॥ ३६ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥ वाप्ता् प्रृतमाह-- वासां सशाखां सपलाशम्रखां त्वा कषायं कुसुमानि चास्याः।। परदाय कं विपचेद्धरतं तु सक्षोदरमान्भेव निहन्ति रक्तम्‌ ॥३९॥ शणस्य कोविदारस्य वृषस्य ककुभस्य च ॥ करकाल्यत्वात्मशंसन्ति पुष्पकल्कं चतुष्पलम्‌ ।॥ ४० ॥ वापनं पशाखां सपदाश्मूटामित्यनेन वासायाः सर्वाङ्गोपयोगार्त्वं दीयति । अस्याश्वाऽऽद्रया अप्यद्विगुणाया एव क्ाथत्रिधिः । यदुक्तम्‌--“वाप्ताद्ुटनकृूष्माण्डातमूखाप्रहामताः ॥ निलयमाद्रीः प्रयोक्तव्या मानतो द्विरमणा न ताः” इति ॥ वासापुष्पकर्कश्च कस्कबाहुल्याचतुप्पङः । प्रस्थमाने धृते । मानाविशेषानिर्देशेऽपि मृतस्येह प्रस्थ एव प्रक्तव्यः स्नेहपाकप्य प्रायेण प्रस्थ्ुतेः। आढकादिश्चतिस्तु कचिदेव । यत्पुनः--“श्लेहपाकविधौ यच प्रमाणं नोदितं कचित्‌ ॥ स्नेदस्य कुडवं तत्र पचेत्कस्कपटेन तु” ॥ इति परिभाषया स्नेहकुडवपाकाभिधानं तच्स्यविषयं ज्ञेयम्‌ । सक्षौद्रमिति । तद्र पादिकं ज्ञेयं तच सिद्धे शते प्रृते प्रक्षेप्यम्‌ । वासां घृतम्‌ ॥ ३९ ॥ ४० ॥ शतावरीदाडिमतित्तिडीककाकोटिमेदे मधुकं विदारीम्‌ ॥ पिष्टा च मृं फ टपुरकस्य धृतं पचेतक्षीरचतुगरुणं च ॥ कासञ्वरानादविबन्धशूरं तद्रक्तपित्तं च घतं निहन्ति ॥ ४१॥ सुगमम्‌ 1 शतावरीघतम्‌ ॥ ४१ ॥ दातावरीघरतमाह-- दाताव्यास्तु मुखानां रसमस्थद्रयं मतम्‌ ॥ ४२ ॥ तत्समं च भवेत््षीरं तमस्थं विपाचयेत्‌ ॥ जीवकषेभको मेदा महामेदा तथैव च ॥ ४३ ॥ काकोटी क्षीरकाकोटी मद्रका मधुकं तथा॥ मुद्रपणीं मापपणीं विदारी रक्तचन्दनम्‌ ॥ ४४ ॥ रकेरामधुसयुक्तं सिद्धं विसरावयेद्धिषद्‌ ॥ रक्तपित्तविकारेषु वातरक्तगदेषु च ॥ ४५ ॥

१घ्र.अपिद्धि। २ ध. गुणेन ।३ड. तु ।

१३६ व्याख्याकुसुमावद्याख्यदीकासमेतो-- { ९ नवमो- प्षीणदयुकरे च दातव्यं बाजीकरणयुत्तमम्‌ ॥। अंसदाहई रिरोदार्ह ज्वरं पित्तसमुद्धवम्‌ ॥ ४६ ॥ योनिश्रुखं च दार च मूत्ररच्दं च पेत्तिकम्‌ । एतात्रोगानिहन्त्या्चु च्छन्ाभ्रमिव मारुतः ॥ ४७ ॥ शतावरीसपिरिदं बटवणोभिवधनम्‌ । शतावरीषते चास्मिञ्शकंरामध पादिकम्‌ ॥ मध्वेव पादिकं देयं वासास्पिषि संमतम्‌ ॥ ४८ ॥ शर्वरामधसंयक्त मिति । सिद्धे घृते शीति मधुरा्करयोमिङित्वा पादिकयोः प्र्ेपः। चक्रेणाप्युक्तम्‌--““लेहपौदः स्मृतः कल्कः कल्कबन्मधुाकरे । | इतिवाक्यबखत्सनहे प्रक्ेप्यं पादिकं भवेत्‌" इति । शतावरीध्रेतम्‌ ॥ ४२ ॥ ४६ ॥ ४४ ॥ ४९ ॥ ४६ ॥ ४७॥ ४८॥ सण्डकूष्माण्डमाह-- [र कुष्पाष्डकात्पलदातं सुस्विन्नं निष्कुटीटरतम्‌ ।॥ ४९ ॥ पचेतैद्‌ा घृतभस्थे शनेस्ता्रमये ददे ॥ यदा मधुनिभः पाकस्तदा खण्डशचतं न्यसेत्‌ ॥ ५० ॥ पिष्पलीद्ुङ्गवेराभ्यां दरे पठे जीरकस्य च ॥ त्वगेखापत्रमरिचधान्यकानां पटार्कम्‌ ॥ ५१ ॥ न्यसेच्ूणीडतं तत्र दर्व्या संपदयेत्तदा ॥ टेहीभूते सुशीते च दव्यारक्नद्रं घताधैकम्‌ ॥५२ ॥ तद्यथाभिवरं खादेद्रक्तपित्ती प्षतक्षयी ॥ कासश्वासतमश्छदि व्रष्णाञ्वरनिपीडितः ॥ ५३ ॥ ष्यं पुननेवकरं बख्वणंप्रसादनम्‌ ॥ उरःसंधानकरणं बृहणं स्वरेबोधनम््‌ ॥ ५४ ॥ अनिभ्यां निमितं श्रषं कूष्माण्डकरसायनम्‌# ॥ खण्डकामखकीन्यायाद्रसमस्थद्रयोक्तितः ॥ ५५ ॥ खण्डकूष्माण्डके पत्रं सविन्नकष्माण्डकद्रवात्‌ । अन्यत्र खण्डकूष्पाण्डात्संमतः सको रसः ॥ युक्तसपिषि कूष्माण्डे पाको _ युक्तसपिषि कूष्माण्डे पाको गन्धेन णुदा ॥ ५९ ॥ ख पुस्तके-- बद्धं पुरातनं वाऽपि कृष्माण्डं कठिनं दृढम्‌ । त्वविसराभ्यां विनिर्मुक्तं मेदो - क _ ५क.घ. यं पृते वासादिके पुनः । २ ड. "पाकः स्मृ" ३क.घ. ्ततेधुः। ४क. घ. यत्पुनः । तस्क स्थापयद्धाण्डे द \ ५ घ. -खरधर्न। ६ ड. कंस॒ः।

रक्तपित्ताधिकारः ] दृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। १३७

निष्डुरीकृतमिति । निस्त्वगस्थिक्ततं कूष्माण्डं शटाकया कृतच्छिद्रं किंचिजक दत्त्वोत्स्वेय क्षोमे निवेश्य पीडयेत्‌ । आतपे मनाक्संदोष्य पिष्ट च प्रदात गररीत्वा विपक्तव्यमिति कममागेः । पिष्पटीशङ्गषेराभ्यां - दरे पठे इति । कणाशरुण्ठयोः मर्यकं पठद्वयम्‌ । जीरकस्य च द्व पे! तव्रान्तरपंमतं चैतत्‌! तयथा-- द्विपाः कणाशुण्ठीजीरकैरवचूणितेरिति । वै्यमसारफेऽप्येतादशमेव विवृतम्‌ 1 व्यवहारोऽपीत्थमेव । चक्रस्तु पारणसंबन्धादर्धपर्त्वमाह । त्वगादीनां पलार्धं प्रले- कम्‌ । घरूताधेकमिति प्रस्थार्थमानम्‌ । पाकङक्षणं तस्य--धुक्तपरपिषि कूष्माण्डे पाको गन्धेन मुद्रया इति । चक्रेणाप्युक्तम्‌--अच्रापि मुद्रया पाको नि्त्वचै निष्कूटी- कृतमिति । खण्डकामरकीन्यायाद्रसपस्थद्रयोक्तित इति । सण्डामख्क्यामामलक- रप्प्रस्थः कूप्माण्डकरसप्रस्थश्च कूष्माण्डतुखार्धे दशितः । तेनेह शतपले द्वैगुण्येन कुष्माण्ड सस्य पां देयम्‌ । अन्यत्र खण्डकरप्माण्डात्परंमतः सकडो रसः । तच्रा- न्तरे कृष्माण्डपट्शता्यावान्रसः पीडनेन संभवति तावता पाक उक्तः । तेनेहापि तथे- वाऽऽकरूतम्‌ । प्रचारश्ेत्थमेव । अचर तत्रान्तरम्‌--

“वृद्धं पुरातन चापि कूष्माण्डं कठिनं ददम्‌ । त्वक्साराम्यां विनिमुक्तमन्तर्बीजिर्विवर्जतम्‌ । खिन्नं सुपिष्टं दपदि वस्रेण च प्रपीडितम्‌ । विङाप्कमातपे किंचिद्भाद्यं तत्तु्या धृतम्‌ । उदुम्बरे कटाहे च पचेत्प्रस्थेन सर्पिषः | कत्वा क्षोद्रनिभ तस्मिन्किपेत्वण्डङाते भिषक्‌ । कुप्माण्डपीडनात्तोयं यत्तेन विपचेत्पुनः ॥ सुशीतपके निष्पन्ने सर्पिपाऽध क्षिपेन्मधु ॥ कणापट्द्रयं चापि जीरकं च सनागरम्‌ | त्रिसुगन्ि सधान्याकं मरिचं रक्तिमानिकम्‌" इत्यादि ।

खण्डकरप्माण्डकः ॥ ४९. ॥ ५० ॥ ५१॥५२॥ ५३ ॥ ९४ ॥ ५५ ॥५६॥ वाप्राखण्डकृप्माण्डमाद्‌--

पश्चारच परं स्विन्नक्ष्पाण्डात्पस्थमाज्यतः ॥ ५७ ॥ पकं पटदातं खण्डं वासाक्ाथाटके पचेत्‌ ॥ शुभाधाचीघनाभाङ्गीविसुगन्धेथ काषिकैः ॥ ५८ ॥ एठेयविश्वधान्याकमरिचैश्च पटांशकेः ॥

पिप्पलीलरुडवं चेव मधरुमानीं दापयेत्‌ । ५९ ॥ ५८

१३८ व्याख्याङुसुमावस्याख्यदीकासमेतो- [ ९ नवमोः-

कासं श्वासं क्षयं रिक्षा रक्तपित्तं हखीमकम्‌ ॥। ह्रोगमम्ट्पित्तं च पीनसं च व्यपोहति ॥ ६० ॥ पञ्चाशच्च पटं स्वि्नकष्माण्डादिति । रववत्छिच्रसंस्कतकृष्माण्डासश्चारात्परं न चात्र खण्डकूप्माण्डकवतकूष्माण्डकस्य रसो आद्यः । पाकार्थं वासाक्राथस्योपात्त- त्वात्‌ । हमा वंशरोचना । एेटेयमेखवाद्ुकम्‌ ] मध॒मानीमिति । मधुनोऽष्टो पानि । मानिकाऽषटौ पटान्येव, इत्यवधारणात्‌ ! अष्टाविव पठानि न तु कुडवद्रयकल्पनायोग्य- तया द्वगण्यम्‌ । वाप्ासण्डदप्मण्डः ॥ ९७ ॥ ९८ ॥ ५९ ॥ ६० ॥

वासाखण्डमाह-- तामादाय बासायाः पचेदष्गुणे जरे ॥ तेन पादावकेषेण पाचयेदाहक भिषक्‌ । ६२१ ॥ चणा नामभयानां तु खष्डाच्छृद्धाच्छतं तथा ॥ रे परे पिष्पीचूणात्सिद्धश्लीते च माक्षिकात्‌ ॥ ६२ ॥ कुटव पलमानं च चातुजोतं सुच्‌णितम्‌ ॥ क्षिप्ता विरोडितं खदद्रत्छपित्ती यथाबलम्‌ ॥ ६३ ॥ कासश्वासग्रदीतश्च यक्ष्मणा चं निपीडितः | ९४ ॥ पाचयेदाढवं भिषक्‌ 1 चुणीनामभयानामिति । अभयाचूणोढकमेव पचेत्‌ 1 तथेव निर्देशात्‌ । तेनेह च्णीनां पाको नास्तीति परिभाषा न प्रवतेते । परमान च चात॒जीतमिति । चातुनीतं त्वगेखापत्ननागकेसरम्‌ । तदुक्तम्‌--“चातुजीतं समाख्यातं त्वगेापत्रकेपरैः । तदेव पुनराख्यातं चिघ्ुगन्धमकेसरमः" इति । तच म्र्येक पडिकम्‌ 1 बापराखण्डः ॥ ६१ ॥ ६२ ॥ ६३ ॥ ६४॥ खण्डखालोहमाद-- शतावरी छिन्नरुहा इषो युण्डितिका बरखा ॥ ६५ ॥ ताखमूटी च गायत्री चरिफलायास्तवचस्तथा ॥ भाङ्गी पष्करग्रटं च पृथक्पञ्च पलानि च | ६६ ॥ जलद्रोणे विपक्तव्यमष्टभागावरेपितम्‌ ॥ दिव्योंषधिहतस्यापि माक्षिकेण हतस्य च । ६७ |! पटद्राददाकं देयं रक्मरोहस्य चूणितम्‌ ॥ खण्डतुर्यं घृते देयं परषोडशकं बुधः ॥ ६८ ॥

१ घ. क्षतक्षयी ! २ क. घ. विरेषतः । ३ घ. वयमा ।

रक्तपित्ताधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । . ` १३९ परचेत्ताप्रमये पा गृडपाको मतो यथा ॥

प्रस्था मधुनो देयं जुभार्मजतुकं त्वचम्‌ ॥ ६९ ॥ दयङ्गी विडङ्गं कृष्णा च शुण्डयजाजी पटं मतम्‌ ॥ त्रिफला धान्यकं पतर द्रवक्षं मरिचकसरम्‌ ।॥ ७० ॥ चूण द्वा समथितं लिग्धभाण्डे निवास्येत्‌ ॥ यथाकारं प्रयुद्खीत विडार्पदके ततः ॥ ७१ ॥ गव्यक्षीरातुषानं च सेव्यं मांसरसं पयः ॥ गरुटष्यान्नपानानि लिग्धमां सादि बरंहणम्‌ ॥ ७२ ॥ रक्तपित्तं क्षयं कासं पक्तिं विशेषतः ॥ वातरक्तं ममेदं च रीतपित्तं वमि मम्‌ ॥ ७२ ॥ श्वयथुं पाण्डुरोगं च कुषं प्टीहोद्रं तथा ॥ आनाह मचरसंस्रावमम्छपित्तं निहन्ति च ॥ ७४ ॥ चक्षष्यं वंहणं वृष्यं माङ्गट्यं भीतिवधनम्‌ ॥ आरोग्यपुत्रदं भेष कायाभिवख्वधनम्‌ ।॥ ७५९ ॥ भीकरं छाघवकरं खण्डखाययं पकीतितम्‌ ।। छग पारावतं मांसं तित्तिरिः ककरः शशः ।। ७६ ॥। कुरिङ्गाः कृष्णसाराश्च तेषां मांसानि योजयेत्‌ ॥ नारिकेखुपयःपानं सुनिषण्णकवास्तुकम्‌ ॥ ७७ ॥ शष्कमटकजीवाख्यं परो बृहतीफलम्‌ ॥ फं वाताकपकम्रं खरं स्वादुदाडिमम्‌ ॥ ७८ ॥ ककारपूथकं यच्च मांसं चानूपसं भवम्‌ ॥ वजेनीयं विशेषेण खण्डखाधं पकुवता* ॥ ७९ ॥ भ ख.पुस्तके--पत्रत्वगेलानतचन्दनानां इयामासदुष्ठीमथुकोत्पलानाम्‌ ॥ सधात्रिवांसी वि गुणोत्त- राणां चण सिताक्षोद्रसमन्वितानाम्‌ ॥१॥ खदेजज्वरे लोहित पित्तसवं कासक्षये शोणितमूत्रकृच्छरे ॥ रक्ते- पितीनिष्ठीवति(४) रीतलठेजे दाहे सद्य-स्छतिविश्रमे च ॥ २ ॥ एतद्धितं मधि गते च वाते श्वासे सहि. क्ासहृदामये च ॥ मनोभितापे च ततोऽद्तापे योन्यामये सप्रदरेऽतिवेगे ॥ ३ ॥ रक्तेऽतिमाचं पतिते मुखे च गुदेऽथ नासाशुखमेदूयोनौ ॥ परोक्तं रक्तपित्ताविनिप्रदाथं चूण विरिष्ठेन मह।गदघम्‌ ॥ ४ ॥ य॒त्रका्यं चूणंम्‌ ॥ चन्दनं नलदं रोध्रमुशीरं पद्मकेसरम्‌ ॥ नागपुष्पं तथा बिल्वं भद्रमुस्ते सशकैरम्‌ ॥ ॥\ ५॥ दीवेरं चेव पाठं च कुटजस्य फलं त्वचम्‌ । -डवेरं चातिविषं घातकीसरसाज्ञनम्‌ ॥ ६ ॥ आम्रास्थि जन्तुसारश्व तथा मोचरसो भवेत्‌ ॥ तण्डलोदकमंयुक्त क्षद्रेण सह संयुतम्‌ ॥ ७ ॥ हितं लोदहितपित्तानामेःसु रोहितेषु च ॥ सृषछोतमोपरष्टानां ज्वरार्तानां च दापयेत्‌ ॥ ८ ।॥ चलतां चाऽऽ- मगभोणां स्तम्भनं परमुच्यते \। अधिभ्यां विदितं पूर्व रक्तपित्तविनाशनम्‌ ॥ ९ ॥ चन्दनादिचूणम्‌ । इद्याधकमन्र । १क. घ. "हं रक्तसं । २क. घ. कुरङ्गाः २६. रातं सः । ४ च. ताम्‌ ॥५९५॥ `

भनक

१४० व्याख्याकसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [ १० दरमो-

वृषो वासा । मुण्डितिका मुण्डिनी । गायत्री खदिरः । बरिफछखायास्त्वच इति । निरसथित्रिफडा । दिव्योषधिर्मनःशिखा कशीमृं च । माक्षिक्रेणेति । घुवणमाक्षिकेण। मनःरिखासुवणेमाक्षिकाभ्यां प्रलेकं मित्वा वा प्रप्य दग्ध्वा च लोहं मारणीयम्‌ । लोहान्तरवद्ापि पुटनादिक्रियेभ्यत इति . चक्रः । रुक्मरोहस्येति । तीकष्णटोहस्य । वज्रपाण्ड्यादिखोहमपीह प्रशस्यम्‌ । खण्डतुस्यमिति । रक्तपित्ते मृदुद्रव्यस्य दित- त्वात्‌ । परेण धृतेन समं प्वन्धादूनरृतवत्लण्डं षोडरापठं ज्ञेयम्‌ । अन्यस्त्वाह-- अनन्तरगतविधिपरिव्यगि प्रमाणामावाङ्कोहे तुर्यं खण्डं द्वादडापटमिति । एवं प्रचारः प्रायेण । द्मा वशरोचना । अदमजतु शिखानतु । त्वचं गुडत्वक्‌ । पटं मतमिति । शुमादीनां प्रत्येकं पटम्‌ । भिफटादीनां प्रत्येकं द्विकषेः । बिडाट्पदकं कषः | प्रचारस्तु पुनरितरलोहवदिहापि मक्षणे मानक्रमः । गव्यक्षीरातुषानं च . चतुःषष्टिगुणं लोहान्तरे तथा दशनात्‌ । उक्तं हि--अनुपानं चतुःषष्टिगुणं प्राहुः सदा बुधा इति । ककारपूर्वकमिति । विहितक्रकरकुटिङ्गकादीनिहाय यद्न्यत्ककारपूर्वकं कपोतकाल- चटकादि तत्परिलान्यम्‌ | नीवाख्यं जीवश्ाकं स्वस्पमारिषाकारः 1 सखण्डलायरोदहः ॥ ९९ ॥ ६६ ॥ ६७ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥ ७०॥ ७१ ॥७२॥ ७३६ ॥७४॥ ॥ ७५ ॥ ७६ ॥ ७७ |॥ ७८ ॥ ७९. ॥ यच्च पित्तञ्वरे भाक्तं बहिरन्तश्च भेषजम्‌ ॥ रक्तपित्ते हितं तच क्षतक्षीणहितं च यत्र ॥ ८० ॥ पुगमम्‌ ॥ <०॥ | | शाङिषष्टिकगोधूमचणयुद्रमसूरिकाः। रयामाकाथ भियंगश्च भोजनं रक्तपित्तिनिः॥ ८१1 सुगमम्‌ ॥ < १ ॥ परदाखनिम्बेत्रग्रतण्डुरीयादयो हिताः ॥ सुगमम्‌ । ` पारावतकपोतायाः शशेणहरिणास्तथा ॥ ८२ ॥ सुगमम्‌ ॥८२॥ ` पृषस्य खरसं कृत्वा द्रन्येरेभिः भरयोजयेत्‌ ॥ भियगुमत्तिकारोध्रमञ्जनं चेति चूर्णयेत्‌ ॥ ८३. ॥ एतच्चणं पाययेत्तदरसैः क्ौद्रसमन्वितैः ॥ नासिकामुखपायुभ्यो यानि मदाच वेगितम्‌ ॥ ८४ ॥ रक्तपित्तं सवदन्ति सिद्ध एष प्रयोगराट्‌ ॥ | यच शतक्षतेनेव रक्तं तिष्ठति वेगितम्‌ ॥ तदप्यनेन चूर्णेन तिष्येवावचूणितम्‌ ॥ ८९ ॥

राजयक्षमायिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १४१

सुगमम्‌ ॥ ८३ ॥ ८४ ॥ ८९ ॥ | सामान्योदितयोगेषु द्रव्यश्क्ति समीक्ष्य हि ॥ पयोल्यो रक्त पित्तारो योगो वातादिजे गदे ॥ ८६ ॥ वातादिजे गद इति । सामान्योक्तोऽपि योगो रक्तपित्तादौ गदे वातादुदधेके सति विरोष एव योज्यत इत्यर्थः ॥ ८६ ॥ इति श्रीवृन्द्भरणीतवृन्दमाधवापरनामकसिद्धयागव्याख्यायां भ्रीश्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकरसुमावस्याख्यायां नवमो रक्तपित्ताधिकारः समाप्ः ॥ ९॥

अथ दशमो राजयक्ष्माधिकारः ।

यक्षमख्येषु पित्ताद्रक्तस्य चाऽऽगम इत्यमिधानाद्रक्तपित्तानन्तरं यक्ष्मा । काटिषष्टिकगोधूमयवमुद्ादयः शुभाः ॥ मद्यानि जाङ्गलाः पक्षिग्रगाः शस्ता विदचुष्यतः ॥ १ ॥ “न शाचिघ्रृतगोधूमदपिदुग्धसर्म भवेत्‌ । किचिदाजन्मसात्म्यत्वाद्रव्यं संतपेणे हितम्‌?” इति ॥ १ ॥ पडङ्यूषमाह-- सपिप्पलीकं सयवं सकुरत्थं सनागरम्‌ ॥ सदादिमं सामकं सिग्धमाजं रसं पिवेत्‌ ॥ २ ॥ तेन पदिनिवतेन्ते विकाराः पीनसादयः ॥ द्रन्यतो द्विगुणं मांसं सवेतोऽष्गुणं जलम्‌ ॥ पादस्थं संस्कृतं चाऽऽज्ये षडङ्गो यूष उच्यते ॥ ३ ॥ यवकुटत्थावन्यद्रव्यापेश्षया प्रचुर देयो । पिप्पडी शुण्ठी च तावती देया यावतीम्यां कटृत्वमाघं स्यात्‌| एवमम्टत्वार्थं दाडिमामख्कयोदानम्‌ । एतच सर्वं सवेद्धियुणमांमिन सहै कीकृत्या्टगुणे जङे कथनीयम्‌ तत्र पादस्थं प्रतेन संस्कृतं आद्यमिति बरन्दपंमतम्‌ । चक्रमते तु पडङ्घपानीयन्यायेन द्रव्यं जलं च गृहीत्वाऽधश्युतं कायैम्‌ । तेन सह्‌ सूदशा- स्र ्तपरिभाषया परिमितपुपिष्टमांसं पक्त्वा यूषः साध्यः । यदाह चरकः- ^द्रन्याम्बुमानं पेयावत्पूदसाखवशादिह । पठानि द्वादञ्च प्रस्थे षनेऽथ तनुके च षट्‌ । मांपतस्य वरकं कु्यात्प्मच्छतरे रसे” इति । ` रक. च्‌ दह्मिमस्केषत। १ क्‌. घ. दाहिमामर्कोपेतं ।

१५२ व्याख्याकुयुमावस्याख्यदीकासमेतो- [ १० दशमो~

एवं सर्वत्र रपरविधो विधाद्वयी बोद्धव्या । छन्दमते तनुप्रचारः । पीनसादय इति । प्रतिदयायादयः । चरके हि- “्रतिर्याये रिरःशुे कासे श्वापि स्वरक्षये । पाश्वूडे च विविधाः क्रियाः पाधारणीः यणु" इलयादि । ्रन्थान्तरेऽप्ययं पठितः--तेनेत एव षकारा इहामिमताः। षडङ्घयुषः ॥२।२॥ धान्याकपिप्पलीविश्वदशगूखीजरं पिवेत्‌ ॥ पाश्वशूनज्वरश्वासपीनसादिनिवृत्तये ॥ ४ ॥ योगो वातकफोत्तरे । चयोदशाङ्गः ॥ ४ ॥ अन्वगन्धामृतामीरूदशयररींवखावृषाः ॥ ुष्करातिविषे घनन्ति क्षय क्षीररसाशिनः ॥ ५॥ अश्वगन्पेत्यादिक्ाथः । अप्रमाप्रनिर्देशादिह पुष्करातिविषे प्रक्षेपः | अभीरुः दरातावरी । सक्तदशाङ्गः ॥ ९4 ॥ दशम्खीवखारासनापुष्करः सुरदारुभिः ॥ नागरः कथिते पेयं क्षयकासादिशन्तये ॥ ६ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६ ॥ ककुभत्वङ्नागवटावानरिबीजानि चूर्णितं पयसि ॥ पक मधुघतयुक्तं ससितं यक्ष्मादिकासहरम्‌ ॥ ७ ॥ ककुमोऽजुनः । नागबङा गोरक्षतण्डुखा । अस्याश्च मृढमिह । वानरी शुकरिम्बा चणेमिदं सर्वं राकेरां च दुगे प्रक्षिप्य क्षीररप्तवदुत्कारिका साध्या । धृतमिदं भनना- थेम्‌ । मधु रीति देयम्‌ ॥ ७ ॥ पधुताप्यविडङ्गार्पनतुखोदहघतामयाः ॥ घनन्ति यक्ष्माणपस्युग्र सेव्यमाना हितारिना ॥ ८ ॥ ताप्यं सुबणेमाक्षिकम्‌ । अदमजतु रिाजतु । खोहमगुरु । ठेहोऽय॑ मधुना । सक्तामृतचेहः ॥ < ॥ कृष्णाद्राक्षासितारेदः क्षयदा क्षौद्रतैरवान्‌ ॥ मधसपियुतां वाऽश्वगन्धाङृष्णासितोद्धवः ॥ ९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ९ ॥ दाकेरामधुसंयुक्तं नवनीतं छिहन्क्षयी ॥ पीरारी रभते पृष्टिमतुल्ये बाऽऽज्यमाक्षिके ॥ १० ॥ अतुल्ये वाऽऽन्यमाक्षिके इत्यत्रापि छिहन््षीराश्ची कमते पुष्टिमिति संनध्यते॥ १ ०॥

राजयक्ष्माधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | १९३

सितोपलातुगाक्षीरीपिप्परीबहुलात्वचः ।॥ ११ ॥ अन्त्यादूर्ध्वं द्विगुणितं ठेहयेन्मधुसर्पिषा ॥ चणितं भाश्येदराऽपि श्वासकासकफातुरम्‌ ॥ १२ ॥ पाश्वशूिनमर्पाभि सुप्रनिहमरोचिनम्‌ ॥ हस्तपादांसदादेषु ज्वरे रक्ते तथोध्वेगे । १३ ॥ सितोपला सितरकंरा । तुगाक्षीरी व॑ंशयेचना । तदभावे तहूणा तवक्षीर । एवं सवेत्र 1 बहटा, एला । त्वक्‌, गुडत्वक्‌ । अन्त्यादूर्ध्वं द्विगुणिततमिति । अन्त्याया- स्त्वच एको भागः । एलया द्रौ । पिप्पल्याश्वत्वारः। तुगाक्षीर्या अष्टौ । सितोपटयाः भोडश । ऊध्वैमित्यनेन चेहातीतमुच्यते विवक्षावशात्‌ । अत उर्ष्वमित्यादवर्वमित्यनेन नानामतमुच्यते । प्राशयद्ेत्यनेन मधुघृतमक्षणं ददौयति । हस्तपादां्तदाहेषित्यादि- फटश्ुतिं चरके माविवासागरृतरातावरीपृताम्यां सह योजयति । इति जेज्टः; । पितो- पटादेरेवेयं फटशरुतिरितीशानः । सितोपादि्हः ॥ ११॥ १२॥१६॥ दशमूटीद्यतासक्षीरात्सपियदुदियान्नवम्‌ ॥ ततकणामधुसयुक्तं धतं स्वरविशोधनम्‌ ॥ १४॥ रिरांसपान्वेगूखघं वासकासज्वरापहम्‌ सिद्धं जगति विख्यातं शोषिणां परमौ पधम्‌ ॥ १५ ॥ सुगमम्‌ ॥ १४ ॥ १५ ॥ रातपृष्पां नतं कुष्ठं मधुकं देवदारु च ॥ पिष्टा ठेपः ससपिष्कः पृष्रपा्वीसरश्चु च ॥ १६ ॥ सुगमम्‌ ॥ १६ ॥ चूर्णं काकुभग्षटं वासकरसपरिभाषितं बहुन्वरान्‌ ॥ घृतमधुसितोपलाभिर्खच क्षयकासरक्त पित्तहरम्‌ ॥ १७ ॥ वहून्वारानिति । अन्यतो दशेनात्सक्तवारान्भावयेत्‌ ॥ १७॥ एटामन्थमाह-- एठखाजमोदापछकाभयाक्षगायत्िनिम्बासनशारसाराम्‌ ॥ विडङ्गभद्यातक चिका कटुत्रिकस्मोदद्रराप्रनांथ । १८ ॥ पक्त्वा जने तेन पचेत्त॒ सपिस्तस्मिन्युसिद्धं त्ववतारिते च ॥ त्रिरशत्पछान्यत्र सितोपरखाया दद्यात्तुगाक्ीरिपखनि षट्‌ च ॥ १९ ॥ परस्थे धृतस्य द्विगुणं च दात्रं ततो मन्थहतं विदध्यात्‌ ॥ पटं पलं भरातरतो रिद पश्चातिपवेलक्षीरमतन्द्रित्च ।॥ २० ॥ १घ. 'खीदता ।

ष्ठ

व्याख्याकुसुमावल्यार्यटीकासमेतो-- ([ १० दशमो-

एतद्धि मेध्यं परमं पवित्रं चशुष्यमायुष्यतमं तथैव ॥ यक्ष्माणमाञ्ु व्यपहन्ति सूनं पाण्ड़ामयं चापि भगद्र च ॥२९॥ श्वासं च हन्ति स्वरमेदकासहत्ष्टीहयुर्मग्रहणी गदां ॥

न चाज किचित्परिवर्जनीयं रसायनं चेतदुपास्यमानम्‌ । २२ ॥

एटादिकान्मुरा्नातान्कषायकल्येन विपाच्य तेन क्राथेन सर्िविपचेदिति संबन्धः । पक्त्वा जछे तेन पचेत सपिरिलमिधानात्‌ । क्रथेनैव केवठेन चतुगणेन साध्यम्‌ । तस्िन्यृते षिद्धे पते राकैरायाखिशत्पलानि ददात्‌। त॒गाक्षीयीश्च षट्‌ पानि । द्विगुणं च द्यारकषौदरमिति। बरृतम्रस्थपिक्षया द्विगुणं द्विपरस्थप्रमितं क्षोदं मधु दात्‌ । अनमोदा यवानी । अक्षं विभीतकम्‌! गायत्री खदिरः । अरिष्ठो निम्बः। असनः पीतराखो बीजक इति यावत्‌ । शारः शङ्कुः । सारशब्द: खदिरादिमिः संबध्यते । उग्रा वचा} अम्मोदो मस्तम्‌ । पुराना सौर्नी मृत्तिका तुवरमुत्तिका । तुगाक्षीरी वंशरोचना । अन्ये वंशरोचनानुकारि पाथिवं द्रग्यमाहुः । मन्थहतमिति । मन्थो मन्थानदण्डस्तेन विषो- डितम्‌ । अतोऽस्माद्र्ायनात्‌। अतन्दितोऽनकप्तः । मेध्यं मेधाजनकम्‌ । अचर रसायने ! एरामन्थः ॥ १८ ॥ १९ ॥ २०॥ २१॥२२॥

सर्पिगडमाह--

बला विदारी हस्ता च पश्चमी पुननेवा ॥ पचानां क्षीरिक्षाणां द्यङ्गा यु्वंशका अपि ॥ २३॥

= (9) क

एषां कषाये द्वक्षीरे विदायानरसां शके ॥

जीवनीयः पचेत्कलकैरक्षमातरेषर॑ताटकम्‌ ॥ २४ ॥

सितापखानि पूते च दीते द्रा्चिदाते क्षिपेत्‌ ॥ गोध्रमपिष्यटीवां शीण भृङ्गाटकस्य च | २५॥ समाक्षिकं कोडविकं तसय खजमरूितम्‌ ॥

स्त्यानं सपिगुडान्छृत्वा भूजेपतरेण वेष्टयेत्‌ ॥ २६ ॥

ताज्ञण््वा पािकान्क्षीरं मद्यं चानु पिवि्तफे ॥ रोषे कासे क्षतक्षीणे भ्रमख्री भारक्िते ॥ २७ ॥ रक्तनिष्ठीवने तपे पीनसे चोरसरश्प्षते॥

दिताः पाश्वरिरःशूरे भेदे च स्वरवणेयोः ॥

द्रोणे वारिगुडे चास्मिन्नथ षोडरिर्कं जम्‌ । २८ ॥

विदारी विदारीकन्दः । पश्चानां परीरिदक्ताणामिति । क्षोरिवक्षाः पञ्च वोदु- म्बरपकंटीपिम्परगरदभाण्ड ¦ 1. शृङ्गा अविकसितपत्रमुङुखः ! मृष्टयंशकाः प्रस्येकम्‌ । युष्टः पटम्‌ । एव बखदीनां चयोदश्च परानि । एष्वष्टगुणनटेन जलशरावाख्रयोदश ।

राजयक्ष्माधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १५९९

पादरोषः शरावत्रयं पादः १। कषायद्वैगुण्येन क्षीरशरावाः षट्‌ पदद्वयम्‌ । पटकषा- यपस्मांरात्वेन विदारीरसशरावरयं पादः १ छागमांप्तरसशरावाः ३ पादः १ एवं चृतम्‌ । समद्रवेण पाक इतीज्ानः। | द्रग्यमापोयितं क्ाथ्यं दत्वा षोडशकं जम्‌ । पादरिष्टः कषायः स्यादेष क्राथविधिः स्मृतः इति कृष्णात्रेयपरिभाषया षोडशगुणेन जटेन जछ्शरावाः २६ रोषदारावाः ६ पादो २ क्षीररारावाः १२ विदारीरसशरावाः ६ पादौ २ मांपरसतरारावाः ६ पादौ? एवे घृतात्‌ ( १ ) द्विगुणं ८१) द्रवमिति मूनिदासः । जातुकणैपंवादात्रयोदशपख एव क्रथ्ये नठद्रोणं दत्वा षोडश हरावाः पादशेषाः । ततो द्विगुणं क्षीरम्‌ 1 विदा- रीमांसरसो मिरित्वा क्राथस्तमौ । एवं चतुगुणव्रवेण पाक इति चक्रनिनदासौ । अत्र जातूकर्णः-- “वृश्वीरपश्चमृटं बां विदारी वयादिश्यङ्गंश्च । निष्काथ्य च्छगद्ुग्धे छागविदारीरसे च समे ॥ जीवनीयगणकर्करेः पक्त्वा ग्रेतादकम्‌?' इत्यादि । दृह काथ्यद्रव्यमनियतमानमिति विरोपः । क्ाथस्तु खेहसम एव ज्ञेयः । केचि- दपरृतपिश्षया क्षीरद्वगुण्यादिकमाहुः । तत्रान्तरे तु क्षीरद्रयं गव्यानमेदातन्चगुणं द्रवं च दरितम्‌ । तयथा--पुननेवां बलां विश्वं प्च्मृढीमिल्ारम्य-- “"पलांशकाञ्चरद्रणि पक्त्वा पादावशोषितम्‌ । पारां छागगोक्षरिविदायौनरतैः प्रथक्‌ इत्यादि ॥ प्रचारस्तु प्रथमव्याख्यायाः कापि । खजम्रछितमिति । खनो मन्थानदण्डः पश्चा- ङो वा हस्तः । मूनपत्रवे्टनं चेह राक््युत्करषाथैम्‌ । सर्पिगडः ॥ २३ ॥ २४ ॥ ॥ २५ ॥ २६ ॥२७॥२८॥ | च्यवनप्रारमाह-- वित्वाभिमन्थद्योनाककारमयंः पाटी बटा ॥ २९ ॥ पर््यश्चतस्नः पिप्पल्यः बद्र बृहतीद्वयम्‌ ॥ गृद्धी तामर्की द्राक्षा जीवन्तीं पृष्करारुरुः ।॥ ३० ॥ अभया चामृता ऋद्धिजीवकषभको रदी ॥ स्ता पुननेवा मेदा सृक्षमेरोत्परचन्दनम्‌ ॥ २३१ ॥ विदारी इषमखानि ककोटी काकनासिका ॥। एषां पठोन्मितान्भागाञ्ग्तान्यामरकस्य च ॥ ३२ ॥

जपि ममेति

१६. मुस्तं, १९

८६ व्याख्याकुसुमावस्याख्ययीकासमता- [ १० दरमो~

प्च दद्ात्तदेकध्यं जद्द्रीणे विपाचयेत्‌ ॥ त्वा गतरसं द्रवयं रसं हीत गाितम्‌ ॥ ३९ ॥ तचाऽऽमल्कुदुत्य निष्ठुरं तेटसपिषोः ॥ पटद्रादरके थष्टरा दा चाधतुखां भिषक्‌ ॥ ३४ ॥ मत्स्यण्डिकायाः प्रताया रेवत्स साधयेत्‌ ॥ षट्परं मधुनश्चात्र सिद्धशीति प्रदापयेत्‌ ॥ ३५ ॥ चतुष्पटं तुगाक्षीया; पिप्पल्या द्विपं तथा ॥ पलमेकं निदध्याच त्वगेटापत्रकेसरात्‌ ॥ ३६. ॥ ` इत्ययं च्यवनपाशः परमुक्तो रसायने ॥ कासनश्वासहरशैव विशेषेणोपदिश्यते ।॥ ३७ ॥ पषीणक्षतानां इृदानां बारानां चाङ्गवर्धनः ॥ स्वरक्षयमुरोरोगं हटोगं वातशोणितम्‌ ॥ ३८ ॥ पिपासां मूचटुकरस्थान्दो पांश्ैवापकर्षति ॥ जस्य मातां मुञ्जीत योपरन्ध्यान्न भोजनम्‌ ॥ च्यवनोऽस्य पयोगाच सुदृद्धोऽभूत्पुनर्यंवा ॥ ३९ ॥ मेधां स्मृतिं कान्तिमनामयत्वमायुष्पकर्ष्‌ वरमिद्धियाणाम्‌ ॥ सीषु प्रहे परमाभिदीतषि वणंमसादं पवनानुरोम्यम्‌ ॥ ४० ॥ रसायनस्यास्य नरः परयोगाह्मेत जीर्णोऽपि कुटीभवेशात्‌ ॥ जरात रूपमपास्य पूर्व बिभति रूपं नवयौवनानाम्‌ ॥ ४१ ॥ ` केचिदिच्छन्ति मत्स्यण्ड्याः स्थाने तु सितङकराम्‌ ॥ मृदुकलकसमः पाको भृष्टधाध्याः परशस्यते ॥ ४२ ॥ तामलकी मूम्यामखकीं । जीवन्ती स्वनामल्याता वणिष्धन्यम्‌ । उत्पलं नीदं त कषठ यैकाकरैरव्यारुयातत्वात्‌ । काकनाप्ा काड आयोधिका येगरताफटम्‌ । नरस्तु काकनासा वाप्ताफल्वदिति। श्तान्यामख्कस्य च पश्चेति। आमटकफट्गुड- नां पञ्च रातानि । एतानि च कपि पोटली बद्ध्वा काथ्यानि । तेन तानि सुयहाणि ¢: । ज्ञात्वा गतरसमिति । गतरसत्वं द्रव्याणां चतुमीगावरोषेण क्रयेन किचित्सु- ते वाग्भटे च पादावशेषरस् इत्युक्तम्‌ । निष्कुरमिति । रिरास्थिरहितम्‌ । तच मादियर्ेण कायम्‌ । पलदरादृश्चक इति । मिरत्वा | समानमानयोसतेटगतयोरिह रोधो न शङ्कनीयः । केव्योस्तयोरुपयोगे विरोषददनात्‌ । मत्स्यण्डिका शर्करा । विगु्रऽपि शकंरा चोक्ता । चक्रपाणिरप्याह-- ` | पिता मल्स्यण्ड्यलाभेऽ धाव्याश्च मृदु मर्जनम्‌ ॥ चतुमौगे जे प्रायो द्रवयं गतरपं भवेत्‌, इति ॥

राजयक्ष्माथिकारः ] रन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। १४७

क (५

मत्स्यण्डयमावे खण्डनापि प्रचारो दरयते । पटमेकं मिरित्वा चातुनांतकपटमकम्‌ । च्यवनो नाम मुनिस्तस्य पारशश्च्यवनप्राशः प्रादयत इति प्राशः कमणि, युट्‌ । योपस्‌- न्ध्या भोजनमिति । या मात्रा प्रथमान्नकारोपयुक्ता जरणेन द्वितीयात्रकारे भोजः नोपरोधं न कुरुत इव्यर्थः । यदुक्तम्‌--रुणद्धि नेकमाहारं सा माजा या जरं प्रतीति । कृटीपरवेशादिति । वातातपपरिहरिणेवय्थः । च्यवनप्राश्ञः ॥ २९ ॥ ६० ॥ ३१ ॥ ॥ ३२॥३२॥ ३४ ॥ ३५ ॥ ६६ ॥ ३५७ ॥ ३८|| ३९ ॥४०॥४१॥ ॥ ४२॥ अगस्तिहरीतकीमाह-- द्‌ गमरटीस्वयगाप्ताशङ्कपष्पीशदीवखाः ।॥ ४३ ॥ दस्तिपिप्परयपामागेपिप्पलीमूटचिज्रकान्‌ ॥ भार्गी पुष्करमूं च द्विपांश यवाठकम्‌ ॥ ४४ ॥ हरी तकी शतं चव जरे प्चाटके पचेत्‌ ॥ यवः सिने कषायं तं पतं तेत्ाभयाशतम्‌ ।। ४५. ॥ पचेदुडतुखां द्रा कुडवं च पृथग्पृतात्‌ ॥ त्सपिप्पली चृण।त्सिद्ध शीते च माक्षिकात्‌ ॥ ४६ ॥ कुडवं परमान च चातुजोतं स॒चूणितम्‌ । िद्याद्र्‌ चाभये नित्यमतः खादेद्रसायनात्‌ ।॥ ४७ ॥ तद्रटीपलितं हन्याद्रणायुवेखवधेनम्‌ ॥ पञ्च कासान्क्षयं श्वासं हिकं च विषमज्वरम्‌} ४८ ॥ गुर्पमेदग्रदण्यशोहूदरगारुचिर्पीनसान्‌ ।॥। अगस्त्यभिहितं धन्यामिदं भ्रष्ठ रसायनम्‌ ।॥ ४९ ॥ यथोदिषएटगुणं कुवंतिपत्तं च कुरुते मदि ॥ तदा साय गडा योल्य एष एबार्पमात्रया ॥ ५० ॥ पाद्‌रेप क्पाये च स्िन्नास्तास्ता हरीतकी; ॥ भेजिता प्ृततेलन पचदारोहितीदयात्‌। ॥ ५१ ॥ स्वयगुप्ता शुकररिम्ना । शङ्कपुष्पी स्वनामप्रसिद्धा । हरीतकीगृरकान्तमेकं पक्तव्यं न तु न्युनापिक्रं संयोगक्तस्कारश्क्तेरचिन्त्यत्वात्‌ । तावतैव यथोक्तगुणङाभो भवति । यतेः स्िन्नरिति । उपलक्षणार्थ तृतीया । यवखिक्नता च चतुभौगङ्ेष एव

पवि तापम्‌ पतप 0

प्रपतयेकममनपनभतभनोपिमोकिनिाम पटार ५१५

¢ अकतरि च क्रारक्र मंङ्ञायामिति घञिति वक्तव्यमिति मम भाति ।† म. परस्तके-चिदहिता तिलतलेन धुतेन विपचे रन्‌ । पचद्रालोदिते सया फलानां शतशो ऽपखा । इति पाान्तरम्र्‌ । |

कितिति सरमया नेतएपासिकिततिति

५ तत त्रि

ववा १५५१४ न, भिदः

१५. चते । २ घ. तश्चाभम ।

१४८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेती-- [ १० दरमो-

जे भवति । तेन चतुमीगावरिष्टमेव क्राथं कुव॑नि । तव्रान्तरेऽप्युक्तम्‌-वायी- टकः पञ्चमिः पादरोषं कथमिति । हरीतकीरुडकशतं च सयवं कपटे पो्टीं वद्ध्वा क्रयनीयम्‌ । उस्स्वि्हरीतकीरातमितस्ततो विद्धावयवदाल्याथं घृततेख्कुड- वयोर्मनाक्परिमजनीयम्‌ । ततः क्राथ गुडतुखां गारयित्वा दमणयित्वा च तत्र हरी- तकीः प्रक्षिप्य पाकः कार्यः | तन्बान्तरैयप्तवा्थपिद्धहरीतक्यां हरीतकीमनं- नमुक्तम्‌ । तदशनास्हिापि हरीतक्याः पारमर्जनं कुर्वन्ति । अवतारणसतमये च पिप्पटीचुरणप्रकषेपः । शीतीमूते चापरेुर्मघुदानम्‌ । उष्णत्वे प्रकषिपतक्ोद्रस छेदस्य शीतभूतस्याम्युपयोगे दोषः । नतु मधुनैव सह॒ यत्र पाकः । तस्मा त्सिदधरीति मधु देयमिति इृद्धेचानां करममार्गमाहुः । पृततैटमधरनां कुडवोऽषटौ पलानि । कुडवेऽपि द्रवदरैगुण्यात्‌ । तत्रान्तरे चाघ्च योगे मधुनश्च पटाष्टकमिल्येगे- तम्‌ । छिद्लादिति । एनं प्रकृतिरेहं खिद्यत्‌ । द्वे चाभये खदेदतो रस्ायनात्‌ । अच्र गुडमक्षणमानं नोक्तं तदोगान्तरदश्नात्कल्पनीयम्‌ । तथाहि माङ्गीगुडे-मक्षये- द्मयामेकां टेहस्या्थपटं दिहेदि्युक्तम्‌ । तेनेह ॒द्विहरीतकीमक्षणात्सिद्धं तावदगु- डात्पटं भक्ष्यमिति योगव्यास्यायां माघवकरा(बा)चायंः । अन्ये पुनरिह गुल्मोक्तदन्ती- हरीतकीन्यायाद्गुडस्य द्विपटभक्षणं ्खुवते । कचिदाह--द्वे अभये टिद्यात्खादेच द्वे एवा- भये इति । तेनामया्ंबद्धं टेह्यगुडमागं. टिष्यात्ततस्तदभयाद्रयं च खदेदित्यथंः फति । एतत्सवेमेव न व्यवहरति किंतु बखानखादेक्षया गुडस्य षड्मिरष्टाभिवा माषकैदैरीतकी- गुडकेन चैकेन प्रथमं व्यवहर्तव्यं पश्चययोचिता बृद्धिरनयेोरिति । अगस्स्यभिहितमित्य- नेन महाजनपप्रदायागतत्वादस्यां सिद्धफटत्वममिधीयते । धन्यमिति । षनार्जनहे- तोरनरुज्यस्य साघकतमत्वात्‌ । एवं सपत्र । बीरि प्राण्य्गयोः काथं स्युषितं दोषटं विदुरिल्मिधानात्काथमेतद्व्युषितं न कुवन्ति । चक्रस्त्वाह--केवलन्रीहिजन्त्वज्गक्राथो वयुषित दोषल इति 1 अगसिहरीतकी ॥ ४३ ॥ ४४॥ ४९॥ ४६ ॥ ४७॥ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ ९० ॥ ९१ ॥ जीवन्तीं गजं द्राक्षां फलानि कुटजस्य च ॥ शठीं पुष्करग्ररं च व्याधं गोक्षरफं बटाम्‌ ॥ ५२ ॥ नीलोत्पटं तामलकीं जायमाणां दुरार्भाम्‌ ॥ ` पिप्पलीं च समं पिष्टा श्रतं वेद्यो विपाचयेत्‌ ॥ ५३ ॥! एतद्याधिसग्हस्य रोगेशस्य समुत्थितम्‌ ॥ रूपमेकादशविधं संपिस्पं व्यपोहति ॥ ५४ ॥ ` सुगमम्‌ 1 जीवन्त्यां धृतम्‌ ॥ ९२ ॥ ५३६ ॥ ५४ ॥ 0

१क. घ. मधुकं । २ड. सर्पिरभ्यं ।

राजयक्ष्माधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १४९

पिप्परीगुडसंतिद्धं छागक्षीरयुतं घृतम्‌ ॥ एतद्‌ प्िविददूध्यथं सपिश्च क्षयकासिनाम्‌ ॥ ५५ ॥ सुगमम्‌ । पिप्पटीषृतम्‌ ॥ ९44 ॥ (# षडज्गवरृतमाह)-- पिष्परीपिप्पदीमूरचय्यचित्रकनागरेः ॥ सयावश्केः सीरः सोतसां शोधनं घृतम्‌ ॥ [+करकोऽ पादिकः कायः क्षीरं चापि चतुर्णम्‌ ] ॥ ५६ ॥ किमथमेतत्षट्पटं पुनरिहोक्तम्‌ ! उक्तमेवेतदगस्मचिकिस्सिते । यद्यसि प्रयोजनमि- हानेन तदस्यातिदेशो विषमज्वर इव कार्यो दातव्यं षट्पलं सर्पिः खोतसरां शोधनमिति । रमः प्रयोगविरोषज्ञापनाथमुक्तम्‌ । गो्मिके हि षट्पठे धृते सममेव क्षीरमुक्तम्‌ । इह त्वनिर्दिष्टपरिमाणत्वात्तत्लेहपाकपरिमाषरया कथं नाम चतुगुणं प्रयुज्येतेत्येवमर्थ पुनवेचनमिति । (करषडङ्गृतम्‌ । ) ॥ ९६ ॥ पराररघृतमाह-- यष्टीबागुड च्यरपपञ्चम्ूटीतुखां पचेत्‌ ॥ ५७ ॥ शृपंऽपामषटटमागस्थे तत्र पात्रं पचेदघरृतम्‌ ॥ धात्रीविदारीक्षरसननिपात्रे पयसोऽ्मणे ॥ ५८ ॥ सु्डिजींवनीये पाराशरमि्ं धृतम्‌ ॥ ससेन्यं राजयक्ष्माणयुन्मृखयति शीरितम्‌ ॥ ५९ ॥ यश्यादीनां मिरित्वा तुटा ग्राह्या शुषं इति । द्रोणद्वयं शुषं इति । तुखदरम्ये जङ- दरोणमेकमुचितं किं तु निर्दि्टत्वादिह तोयं द्रोणद्वयमेव देयम्‌ । मांपतुरायां ज्द्रो- द्वयम्‌ । पा इ(मि)ति भिङित्वा । जीवनीयानि दश ! एवं सर्वत्र विशेषानुक्तो । पारादारघरतम्‌ ॥ ९७ ॥ ९८ ९९. ॥ छागल घरृतमाह-- छागमांसतुखां गृह्य साधयेन्नल्वणेऽम्भसि ॥ पादशेषेण तेनेव सपिः प्रस्थं विपाचयेत्‌ । ६० ॥ ऋद्धिटेद्धिश मेदे द्रे जीवकषभको तथा ॥ काको क्षीरकाकोरी कल्केः पृथक्पलोन्मिते; ॥ ६१ ॥ सम्यक्सिद्धं च विज्ञाय शीते तस्मिन्पद्‌ापयेत्‌ ॥ शकंरायाः पलान्यष्टौ मधुनः कुडवं किपेत्‌ ॥ ६२ ॥ % इदं घपुस्तके न 1 + इदम घपुस्तकरे न । » एतद्धपुस्तके न ।

नम ५४ जाणत तित मिनित तोति त 90000 १११०१.

१ क. नीत्वा) > घ. क्रिसद्धे ह्यवतायं शी" \

१५० व्याख्याकसुमावरयाख्यरीकासमेतो-- [ १० दशमो-

पटं पलं पिविसपरातयक्ष्माणं हन्ति दुस्तरम्‌ ॥ ्षतक्षयं प कासान्पाश्वशरूटमरोचकम्‌ ॥ ६३ ॥ ` स्वरक्षययुरोरोगं श्वासं हन्यात्सुदारुणम्‌ ॥ स्यं मांसकरं इृष्यमग्रिसंदीपनं परम्‌ ॥ ६४ ॥ सुगमम्‌ । छगखादं घरतम्‌ ॥ ६० ॥ ९१ ॥ ६२\॥६२॥ ६४॥ तोयद्रोणद्वितये मांसं छागस्य पटशतं पक्त्वा ॥ जलमष्टांसं सुकृतं तस्मिन्विपचेदघतमस्थम्‌ ॥ ६५ ॥ कल्केन जीवनीयानां कुडषेन तु मांससपिरिदम्‌ ॥ पित्तानिरं निहन्यात्तजानपि रसकयोजितं पीतम्‌ ॥ ६६ ॥ कासश्वासावुग्रो यक्ष्माणं पाश्वहृदुनं घोराम्‌ ॥ अध्वव्यवायशाषं शमयति नातःपरं किंचित्‌ ॥ ६७ ॥ कल्केन जीवनीयानां कडवेनेति ! छगखये धुते पाठा आहया । भिदित्वा कुड वेन कल्केन } तजानपीति । पित्तानिच्जान्येगान्‌ । रसकयोजितमिति । मांप्रस- कावचारेतम्‌ । छगला धृतम्‌ ॥ ९५ ॥ ९६ ॥ ६५ ॥ बरागभेधतमाह-- दविपथम्र्स्य पचेत्कषाये परस्थद्रये मांसरसस्य चैके ॥ कल्कं बरायाः सुनियोञ्य गं सिद्धं पयःपरस्थयुतं धृतं च ॥ सवाभिघातोत्थितयक्ष्मशूरक्षतक्षयं कासहरं प्रदिष्टम्‌ ॥ ६८ ॥ नलागरभे घृते ददामूखमिरितिपछाति ९ ° जटदरावाः ६२ देषरारावाः ^ । मांसर- सस्य चैक इति । मांमिह छागस्य क्षयाहितत्वात्‌। प्रस्थ एके । बटागर्भभृतम्‌ ॥६८॥ बलां धतमाह- | वां दरं बृहती करकी धावनीं स्थिराम्‌ ॥ निम्बं पपटकं युस्तं जआायमाणां दुराखमाम्‌ ॥ ६९ ॥ कृत्वा कषायं पष्याथ दद्यात्तामरकीं शीम्‌ ॥ द्राक्षां पुष्करं च मेदामामर्कानि च ।॥ ७० ॥ घतं पयसि तत्सिद्धं सपिज्वरहरं परम्‌ ॥ ्षयकासपरशमनं रिरःपाशवैरुजापहम्‌ ॥ ७१ ॥ कदा एभपणा । धावन कण्टकारी । स्थिरा शाङिपर्णी । इह क्ाथस्य श्चीरस्य च प्रल्यकं घुतादुद्वेगण्यं चक्रणांक्तम्‌ | तद्यथा--चरकोदितवासायघृतानन्तयंमुक्तितः । ----- ग्डनीह तातकाथ पयश्च द्विगुणं यक्‌" इति॥ ______ १. नर्माः।>२घ. चैवापरं । २३ घ. पयश्च ।

राजयक्ष्माधिकारः ] हेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` १५१ अस्या्थः-- पृतं चरके ज्वरचिकित्पिते वाप्ताघृतानन्तरं पठ्यते । ततर क्राथः पयश्च

दविगुणं प्रयेकम्‌ । तत्पाहचयादिहापि तथैवेति । घरतसमं क्षीरं क्राथल्चिगुण इत्यन्ये । चखाद प्तम्‌ ॥ ६९ ॥ ७० ॥ ७१ ॥ चन्दनां तैटमाह- चन्दनाम्बुनखं वाप्यं यष्ीरोरेयपदकम्‌ ॥ ७२ ॥ मञ्जिष्ठा सरलं दारू शब्येखापूतिकेसरम्‌ ॥ पत्रं चैटं मुरा मांसी कङ्कोरं वनिताऽम्बुदम्‌ ॥ ७३ ॥ हरिद्रे सारि तिक्ताखवङ्गागुरकुङ्कमम्‌ ॥। त्वपरेणुनाश्का चेभिस्तेटं मस्तुचतुगुंणम्‌ ॥ ७४ ॥ लाक्षारससमं सिद्धं ग्रहं बख्वधेनम्‌ ॥ अपस्मारलज्वरोन्मादपापारक्ष्मीषिनाशनम्‌ ॥ आयुष्पुष्टिकरं चैव वशीकरणमुत्तमम्‌ ॥ ७५ ॥ अम्बु बालकम्‌ । वाप्यं कुष्ठम्‌ । पूतिः खटािका । चैरं धिदटकम्‌ । मुरा स्वना- मख्यातं वणिग््रम्यम्‌ । वनिता प्रियगुः । तिक्ता रता कस्तूरिका । रेणु रेणुकम्‌ । नलिका स्वनामख्याता । छाक्षारससममिति । खक्षारसो लाक्षाक्राथः । चन्दनाचं तेटम्‌॥७२॥ ॥ ७३ ॥ ७४ ॥ ७९ ॥ ज्वरसंतापदौवस्ये खाक्षातैरं प्रयोजयेत्‌ ॥ वाटरोगाधिकारोक्तं पारपर्योपदेश्षतः ॥ ७६. ॥ सुगमम्‌ ॥ ७६ ॥ ष भतक्षयस्योपेक्षित्य यक्ष्महेतुत्वादिंहैवाधिकारे क्षतक्षयचिकित्सामभिधानम्‌ । ्षतादु- रश्षतात्तथा क्यच्छकोनसोः क्षयाज्ातो व्याधिवातम्रधानः कारणे कार्योपचारातक्ष- तक्षय उच्यते | बटाऽन्वगन्धा श्रीपर्णी बहुपत्री पुननैवा ॥ पयसा निदयमभ्यस्ताः रमयन्ति क्षतक्षयम्‌ ॥ ७७ ॥ श्रीपर्णी गम्भारी । अस्याः फलमिह । बहुपुत्री शतावरी । वादयो व्यस्ताः समस्ता वा कल्कीकृताः क्षीरेण पेयाः ॥ ७७ ॥ इक्ष्वाछिकौविश्वगन्धापद्केसरचन्दनेः ॥ ` घतं पयोमधुयुतं संधानार्थं पिबित्रयी ॥ ७८ ॥ इक्ष्वारेका वनखण्डिका ॥ ७८ ॥

१ क. शद्रा श्रीः । २ क, काविसम्रन्थिप । घ. "काविषप्रन्यिपः । ३ क. घ. पिबेतक्षती ।

१५२ व्याख्याङुसुमावस्यार्यदीकासमेतो-- [ ११ एकादशः-

घृतं बखानागवराञनाम्बुसिद्धं सयष्टीमधुपादकल्कम्‌ ॥ ह्ोगदरटक्षतरक्तपिर्चशोषानिटाखक्शमयत्युदीणेम्‌ ॥ ७९ ॥ ` नागवलेति । नागानामिव बं यस्याः सा नागबला । बराद्रं धृतम्‌ ॥ ७९ ॥ हितयत्र विशेषेण खण्डकृष्माण्डसंज्ञितम्‌ ॥ ८० ॥ ` सुगमम्‌ ॥ < ° ॥ . श कायत्तं बरं पुंसां मटायत्तं हि जीवितम्‌ ॥ तस्माद्यत्नेन संरक्े्य््मिणा मलरेतसी ॥ ८१ ॥ सुगमम्‌ ॥ < १ ॥ | नियं स्वदेहपजी भक्तो भेषज्यदेवतागुरुषु ॥ छागे मांस्तपयोऽन्नञ्जीवति यक्ष्मी चिरं ध्रतिमान्‌ ॥ ८२ ॥ सुगमम्‌ ॥ ८२ ॥ [र सखरभेदादीनां चिकित्सितमतिदेशेनाऽऽह-- उपद्रवांश्च स्ववेकृतादीज्ञये्यथास्वं भसमीश्य शासम्‌ ॥ यस्य यदात्मीयं खरभेदादिशाखं तत्परसमीध्यत्यथैः ॥ इदानी परिदायमाह-- शोकं सियः क्रोधमसूथनं च त्यजे कोधः परामिद्रोहरक्षणः । अस्या परगुणेषु दोषारोपणम्‌ ॥ दृदानीं देवन्यपाश्रयां चिकित्पामाह-- दुदारान्विषयान्भजेच् ॥ गुरुन्द्रिनाती खिद शां च पूजये- कथाश्च पुण्याः शृणुयाद्‌ द्विजेभ्यः ॥ ८३ ॥ उदारा विषया धमीविरुद्धा मनोनुकखाश्च शब्दादयः । गुरून्पितृमातप्रभीन्धि- जातीनिप्रान्‌ 1 तरिद्रान्देवान्‌ । पुण्याः कथा वेदोक्ता रुद्रसत॒तिग्र्तयः ॥ ८३ ॥ कासातिसारपाश्वातिस्वरभेदारुचिज्वरैः ॥ = भिभिवो पीडितं रिङ्गेः श्रासकासाखगामयेः# ॥ ८४ ॥ ` भक्तद्वेषो ज्वरः श्वासः कासः शोणितदशेनम्‌ ॥ स्वरभेदश्च जायेत पदूपे राजयक्ष्माणि ।॥ ८५ ॥ तिभिवां पीऽतमतःपरं विद्यादिति रेषः। षट्मिर्वा सूयैखिभि्वा ख्यैर्यकषमणं

* ख. पुस्तके--जह्यात्तं छर्दितं जन्तुं बलमांसपरिक्षयम्‌ । इयधिकम्‌ ।

१ ध. (तकासानि' । २ क. मरायत्तं । ३ क. शुकायत्तं । ४ घ. यतां च । ५ ड. न्नी दैवः ।

कापाधिकारः ] छन्द माधवापरनामा सिद्धयागः । १९३

प्रीडितं विवादिलयथः । श्सकापासृगामयाखीभि पाणि कासो ज्वरो रक्तपित्तमिति वत्रान्तरीयाः ॥ ८४ ॥ ८९ ॥ परं दिनसदसं तु यदि जीवति मानवः ॥ सुभिषग्मिरुपक्रान्तस्तरुणः दोषपीडितः ॥ ८६ ॥ सुगमम्‌ ॥ < ॥ इति श्रीहन्दपरणीतछन्द माधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां ओभ्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुमुमावल्याख्यायां दशमो राजयक्ष्मचिकित्साधिकारः समाप्नः ॥ १०॥

र

अथेकादश्षः कासाधिकारः।

सण

यद्ष्मरूपेषु काप्तपारत्कापतोपेक्षया च यक्ष्मसंभवादक्ष्मानन्तरं कासः । पश्चग्ररीकृतः काथः पिष्पटीचूणसंयुतः ॥ रसान्नमश्नतो निलयं वातकासमुद स्यति ॥ १ ॥ पथ्चगरटीकृतः काथ इति । पञ्चमृरी महती । उष्णवीयंतया विरोषेण वातप्र- तयनीकत्वात्‌ ! रसान्नमश्चत इति । मांसरसोपसिक्तमचं रसाम्‌ ॥ १ ॥ भा्गीदराक्षाश्ञदीशङ्गीपिषप्पटीविगश्वभेषनेः ॥ गुडतेखयुतो छेदो हितो मारूतकासिनाम्‌ ॥ २ ॥ गृडतैखयुतो लेह इत्य तैरं कट्‌ आह्यम्‌ । एवं वक्ष्यमाणयोगेऽपि ॥ २ ॥ चूणिता विष्वदुःस्पशोशुङ्गीदराक्षाशीसिताः ॥ खीदूा तेन वातोत्थं कासं नयति दुस्तरम्‌ ॥ ३ ॥ ` सुगमम्‌ । वाते ॥ ३ ॥ व खाद्विब्हतीवासाद्राक्षाभिः कथित जलम्‌ ॥ पित्तकासहरं पेयं शकंरामधुयोजितम्‌ ॥ ४ ॥ सुगमम्‌ ॥ ४ ॥ | रारादिपञ्चमरस्य पिष्पलीदराक्षयास्तथा ॥ कषायेण शृतं क्षीरं पिवबेत्समधुशकेरम्‌ ।॥ ५ ॥ रारादिपश्चमरस्येति । तृणप्चमूरस्य । कषायेण गरतं क्षीरमिति । षडङ्ग- परिभाषया कताधशुतास्वुना चतुगणेन क्षीरं साध्यम्‌ । किंचाथिवराघनुरूपतो गृरीत-

पटनिकषीषपट्द्रव्यक्राथपरिाषया -यावान्काथो मवति तावतेव यथोचितं क्षीरं 4

१५४ व्याख्याङुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ ११ एकादंशः-~

साधनीयम्‌ । काथापन्नक्षीराचतुशुंणः कार्योऽत्यर्थगौरवभयात्‌ । अथवा क्षीरपाकपरि- ति भाषया द्रव्यदुग्धतायाना मानं व्यवस्थाप्य द्रव्यतोयाभ्यां च क्राथं कृत्वा तेन शीरं साधनीयम्‌ | एवं सवत्र क्राथेन श्षीरमाधने ॥ ^ ॥

9 (न

्ाकषामुकखनभूरपिप्पलीमरिचान्वितम्‌ ॥ ` पित्तकासहरं हेतद्िद्यान्माक्षिकसपिषा ॥ ६ ॥ सुगमम्‌ ॥ £ ॥ | खनजूरपिष्पखीद्राक्नाेताटानाः स्मांशकाः ॥ मधुसपियुतो लेहः पित्तकासहरः परः ॥ ७ ॥ सुगमम्‌ ॥ ७ ॥ नवाङ्यषमाह- मदवामलाभ्यां यवदाडिमाभ्यां कर्कन्धुना मूटकशण्ठकेन ॥ शुण्कणाभ्यां च कुखत्थकेन यूषो नवाङ्ः कफकासहन्ता ॥८॥ यवामरकदाडिमककेनधुमूलकदुण्ठकैः षडङ्परिमाषयाऽप्रशतं कत्वा मुद्रकुर्त्थो युक्त्या प्रचुरो दत्वा यूषः साध्यः । पश्वात्कटत्वापादकं कणाचृणेदानम्‌ । किंवा सकरम द्रव्य यथाचतमान्रया ष्वहात्वा करयविधानंन पञ्चम एवद्‌ यूष कायं | नका- ङ्यूषः ॥ < ॥ | पोष्करं कट्फलं भाङ्गापिप्पलीविश्वसाधितम्‌ ॥ पिवेत्काथं कफद्रके कासे श्वासे च हृद्प्रहे ॥ ९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ९ ॥ स्वरस शृङ्गवरस्य माक्षिकेण समन्वितम्‌ ॥ पययच्छरासकास्चं भतिदयायकफापहम्‌ ॥ १० ॥ सुगमम्‌ ॥ १०॥ पाश्वे ज्वरे श्वासे कासे शेष्मसमद्धषे ॥

पप्पटीचूणेंयुक्तं द शमटीजलं पिबत्‌ ।॥ ११॥ ` पृगमम्‌ ॥ ११ ॥ |

कट्फलदिमाह-- केर्फट कत्तण भाङ्ग मस्तं वल्िविचाभयाः ॥ यण्ठी पपटकं शृङ्गी सराह च जखे दातम्‌ ॥ १२ ॥ मदुहङ्गुयुत परय कासे वातकफात्मके ॥ केण्ठरोगेषु मुख्येषु -------3 ऽर यु भासदकिन्वरषु च ॥ ११॥ च ॥ १३॥ "` १क.घ. मल्क । २ घ. "गे मुखे शे शवाः |

प्ाधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। १८५८

केत्तण गन्धतृणम्‌ । अय यागस्ताखसाद्यश्च स्ायमुपयान्यः । कट्फलाद्‌ ॥ १२ | १६॥ तारीसायमाह- ताखीसपत्रं मरिचं नागरं पप्पी शुभा ॥ यथोत्तरं भागद्ध्या त्वगेडे चाधेभागिके ॥ १४ ॥ पिप्पल्यष्गुणा चात्र प्रदेया सितशकंरा ॥ श्ासकासारुचिच्छरदिष्टीहत्टत्पाश्वैशरुरतुत्‌ ॥ १५ ॥ पाण्डुञ्वरातिसारघ्रं रूढवातानुखोमनम्‌ ॥ करपयेदुटिकां चैव वर्णं पक्त्वा सितोपाम्‌ ॥ १६ ॥ गटिका हयग्रिसयोगाचरणा्टषुतराः स्मृताः ॥ वात ्ेष्मकृते कासे ताटीसाचं भरयोजयेत्‌ ॥ पित्तयुक्ते भवेच्छेष्ं वेशरोचनयाऽन्वितम्‌ ॥ १७॥ रुभेति पिप्परीविरोषणं न तु शुभा वंशरोचना समानतन्त्रे हारीतादावदृषटत्वात्‌ थाहि दारीतः

“तादीमं मरिचं शुण्ठी प्प्पिल्योऽक्ांरकोत्तराः । त्वगेटेऽधांशके दयाच्छेराष्टपरं भवेत्‌? इत्यादि । जातुकर्णेनाप्य॒क्तम्‌-- ^ताटीप्मरिचनागरकृष्णाः कर्षोत्तिरास्त्वगेरे च । अधा द्धिकरुडवपितं गुटिका व्रिपाच्य रतम्‌ इति । यथोत्तरं भागटद्ध्येति । ताटीसपत्स्येको भागः । मरिचस्य द्वौ भागो । नाग प्य रयो भागाः । पिप्ट्याश्चत्वारः । त्वगेङे चाधेभागिके इति । त्वगेख्योः प्रथ मागापिक्षया प्रत्येकमधैमागत्वम्‌ । पिष्पल्यष्गुणेति । पिप्पदीमागादष्टगुणशकंर द्येयथेः । पक्त्वा सितोपलामिति । सितशकंरां पक्त्वा । तचायं गुटिकापाक धिः । शक॑रापमेन जडेन किंचिदधिकेन वा शकंरां विदाप्य पूत्वा क्राथयेत यावदी तन्तुटी भवेत्‌ । त्र द्रव्यचृणेमावाप्य गुटिकां कुयोदिल्थः । प्रूदवातानुखोमन मेति 1 तत्र मदवातं केचित्त व्भयन्ति--यः कृच्छरप्रमेह यो्योरप्यन्तर।रं मनते कदा न्तरं विबध्यते कदाचिद तिवतते स मूदवात इति ! पित्तयुक्ते भवेच्छषटं व॑शसो [नयाऽन्वितमिति । ्त्तानुबन्धे शुभाश्चष्देन वंशरोचना ्रह्येत्यथः । एषा = प्पणी छन्दस्य तव्रान्तरदशेनात्‌ । तदक्तम्‌-- वांशीपिपपरुद्घाण्ठीनां तथोषणता [सय)(रिल्यादि । तारीपाया मोदकः ॥ १४ ॥ १९ ॥ १६ १७॥

१ ध्र. चिरं तच्च दीपनं परम्‌ 1 हृत्पाण्डुम्रहणीरोग प्दशोषज्वरा पटम्‌ । छयेतीसार शुख्घं घ, '"चत॒न्न्णं ।

१५६ व्याख्याङ्कसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ ११ एकादशः-

बासकस्वरसः पेयो मधुयुक्तो हिताशिना ॥ पित्त श्चेष्मद्रते कासे रक्तपित्ते विशेषतः; ॥ १८ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९८ ॥ कासे च क्षते बल्यर्बृहणेजी वनैसपि ॥ शमनं पित्तकासोक्तैरन्येथ मधुरौषपेः ।। १९ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९ ॥ 4 मधुकं पिप्यखी द्राक्षा खाघ्षा गुद्धी शतावरी ॥ २० ॥ दविरणा च तुगाक्षीरी सिता सर्वेधतुगुणा ॥ छे््येन्मधुसपिभ्यां प्षतकासनिदत्तये ॥ २१ ॥ द्रिगणा च तगाक्षी सति । एकमागपिक्षया द्विगुणा वंडारोचना । सिता सर्वैश्चतु- गंणेति । सवेचूर्णतश्वत॒गंणा शकेरेल्यथेः ॥ २० ॥ २१ । पिप्पटी पय्रकं खाप्ना सपक बृहतीफलम्‌ ॥ ध॒तक्षोदरयुतो छेदः क्षतकसनिबहेणः ॥ २२ ॥ मुगमम्‌ ॥ २२ ॥ मुखे धृताऽभया शुण्ठी कणया वा विभीतकम्‌ ॥ तकमयेकं वा कासश्वासौ व्यपोहति ॥ २३ ॥ सुगमम्‌ ॥ २६३ ॥ पथ्यारुण्टीघनगुडेगुटिकां धारयेन्युखे ॥ सर्वेषु ्ासकासेषु केवट वा विभीतकम्‌ ।। २४ ॥ धनो मु्तकः। गुडः वेतो द्विगुणः । श्यभेचारके द्विगुण एव गुडो दर्ितः। हरी- तकीनागरमुसचृणं गुडेन तुस्यं गुटिका विधेया । इत्यत्रापि तच्रान्तरे तस्यरान्दं सहार्थं वणयन्ति 1 गुटिकां धारयेन्पुख इति } गुटिकेयं यथा द्रवति तथा तथाऽभ्या- दरणीया 1 न पुनरिमां सहपैवाम्यवहरेत्‌ 1 कण्टक्षोधकत्वादस्य । केवट वा विभीः तकापमिति । विभीतकमस्थिप्रहितमेव धार्थम्‌ ॥ २४ ॥ मनःरिाठे मरिचमांसीमृसतङगुदे; पिवेत्‌ ।! धरम तस्यातुं च पयः सुखोष्णं सगुडं पिबेत्‌ ॥ २५ ॥ एष कासान्पृथग्धुद्रसवेदोषसमत्थितान्‌ ॥ शतेरपि पयागाणामप्ताध्यान्साधयेद्‌ हुतम्‌ ॥ २६ ॥ र हास्ताखम्‌ । इङ्गुद पुज्रजीवकः । तस्य च फट अ्रह्यम्‌ । इद्‌ स्षारमनुपान धूमस्य तीक्ष्णतवादोजश्षयभयेन ॥ २९ ॥ २६ ॥

१४. द्ैयकरा । २ घ. "प्रसार ।

कासाधिकारः | दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` १५७

मनःरशिलािप्नदं बदयांतपशोषितम्‌ ॥ सक्षीर धूमपानं च मदाकासानिवारणम्‌# ॥ २७ ॥ बदयातपशोषितमिति । मनःरिटाटिप्तदरमातपे शोपितमिति योजना । संहितया च निदेशः पवत्रासिद्ध्रिषेरानिलत्वात्‌() ॥ २७ ॥ कर्षः कर्षौशचपलं पल्द्रयं स्यात्ततोऽर्कर्ष ॥ मरिचस्य पिप्पखीनां दाडिमगुडयावशुकानाम्‌ ॥ २८ ॥ सर्वोपधेरसाध्या ये कासाः सवेवेघविनिथक्ताः ॥ अपि पूयं छदंयतां तेषामिदमोषधं परमम्‌ ॥ २९ ॥ कषं इत्यादिना निर्देशो यथाक्रमेण । कर्षूपोंऽशः कर्षाशिः । कर्षा्धमिति कचि- त्पाठः । वै्यपरसारके पिप्पल्याः कपर दितम्‌ । इदमौषधं पथ्यमिति । प्रकरणा- दूममिदमोषधमित्याहुः । चक्रेण तु खसंग्रहे मक््यनूर्णप्रस्तावे टिखितोऽयं योगः । वैद्य- प्रसारफेऽपि मक्षणमस्योक्तम्‌ । इति मरीचादिवरिका ॥ २८ ॥ २९ ॥ अकंच्छ्टीरिे तुर्ये ततोऽर्थन कटुभरिकम्‌ ॥ चूणितं वदविनिक्षिपरं पिबेद्धूमे च योगपित्‌ ॥ ३० ॥ भक्षयेदय ताम्ब्रटं पिवेहुग्पमथाम्बु वा ॥ कासाः पञ्चविधा यान्ति शान्तिमाश्च न संशयः ॥ कण्टकार कृतः काथः सकृष्णः सवेकासदा ॥ ३१ ॥ शिखा मनःशिला । ततोऽपरेन कटुजिकमिति ! तयोरुमयोरर्पेन मिलितं धिकट । ॥ ३० ॥३१॥ खवङ्गनातीफर्पिप्परीनां मागान्पकल्प्याक्षसमानर्मषाम्‌ ॥ पराधमेकं मरिचस्य दद्मात्परानि चत्वारि महोषधस्य ॥ ३२ ॥ सितासमं चृणैमिदं परसह्य रोगांस्त्विमानाञ्च वरानिहन्ति ॥ कासज्वरारोचकमेहगुस्पश्वासागिमान्द्रप्रहणीमदोपान्‌ ॥ ३३ ॥ सुगमम्‌ । समशकंरं चणम्‌ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ दरामृघ्रतमाह-- दशमृटीकषायेण भाङ्गीकर्कं पचेदप्रतम्‌ ॥ दक्षतित्तिरिनिगरूहे तत्पर बातकासजित्‌ ।॥ ३८ ॥ दक्षतित्तिरिनिर्यह इति । दक्षः कुद्ुटः । दक्षतित्तिरिम्यां मिरित्वा काथः । द्रमृटकाथेन दशक्षतित्तिरिनिर्युहेण च मिरित्वा चातुर्गुण्यम्‌ ! दश्चमूप्रतम्‌ ॥ २४॥

ख. पुस्तकरे--विभीतक् घताभ्यक्तः गोरकरत्परवे्टतम्‌ ! स्विनमय्मा टद्रेत्कासं घरवमास्य विधारितम्‌ ॥ १॥ दृदयाधेकमत्र | > अच्र टीक्रातरोग्रन पथ्यमेति स्यात्‌ ।

८०७१ ५ [1 नमिः

१५८ व्यास्याकुसुमावल्यास्यदीकासमेतो-- [ ११ एकादशः-

दशमखा पस्थं पृतस्याक्षसमेः पचेत्‌ ॥

पुष्कराहशगीविल्वसुरसन्योषहिङ्कभिः ॥ ३५ ॥ पयोनुपानं तत्पेयं कासे बातकफात्पके |

ग्बासरागेषु सर्वेषु कफवातात्मकेषु च ॥ ३६ ॥

दशम्रखादकपि()ति । दमस्य शेषक्राथाठके किंवा क्राथः क्राथ्यप्तमो मत इति वचनादृशमूटमेवाऽऽढकम्‌ । सुरप्त इतिवन्नाम । दशमखा वतम्‌ ॥३५॥६६॥

सम्रखपजलाखायाः कण्टकायां रसाढके ॥ ३७ ॥ घ॒तप्रस्ये बखान्योषविडङ्गगणिचिचकेः ॥ स।वचरखयवक्षारषल्वापरखकपाष्करः । ३८ ॥ यशी व(र)बरहतीपथ्यायवानीदाडिमद्धिभिः ॥ द्राक्षापननेवाचव्यद्राटम्भाम्खवेतसेः ॥ ३९ ॥ गृङीताम्कीमाङ्गीराखागोश्ुरेः पचेत्‌ ॥ कल्कैस्तत्सवकासेषु दिकाश्वासेषु शस्यते ॥

कण्टकारीपृतं स्ेकफव्याधिविनाशनम्‌ ॥ ४० ॥ सुगमम्‌ । बृहत्कण्टकारीषृतम्‌ ॥ ६७ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥ ४० ॥

कण्टकारीगुडचीभ्यां पृथक्‌ चिशत्परे रसे ॥ प्रस्थः सिद्धो घताद्रातकासनुद्रहिदाीपनः ॥ ४१॥

कण्टकारोगुदूच्योः प्रत्यकं पानि ६० मित्वा पानि ६० जट्शरावाः(९) शेष- रारावाः १९। कण्टकारीधृतम्‌ ॥ ४९१ ॥

रस्नाद्य घरतमाह-

` द्रणेऽपां साधयद्रालादक्षमूटीशतावरीः ॥ ४२॥ पलिकान्मानिकाशांसन्छुरत्थं बदरं यवम्‌ ॥ तुराध छागपांसस्य पादरेषेण तेन च ॥ ४३ ॥ घृताठकं समक्षीरं जीवनीयः पलोनिमतेः ॥ सिद्धं तहशमिः कस्कैनेस्यपानानुषासनैः ॥ ४४ ॥ स्वेषु वातरागेषु यथावस्थं प्रयोजयेत्‌ ॥ पच कासाञ्छिरःकम्पं योनिवडक्षणप्रेदनाम्‌ ।॥ ४५ ॥!

१क.घ्‌. तंसिद्धंक्। २क.घ. धिनिषूदनम्‌ ।३ घ. “चरीञ्ञरस्थान्बदरान्यवान्‌ । तु" । ष, समीक्ष्य । ‡ । % |

काप्ताधिकारः 1] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ५

सवाङ्गैकाङ्गरोगां ध सण्टीरोर्ध्वानिराञ्जयेत्‌ ॥ तथा शासं क्षयं चैव पादवंशूरमरोचकम्‌ ॥ ४६ ॥ पटिकानिति । रालादित्रथेण ख्गति दरामृहं प्रत्येकं पालकम्‌ ।` मानिकांशा- निति । अष्ट पलानि । राख घृतम्‌ ॥ ४२॥ ४३ ॥ ४४॥ ४९ ॥ ४६॥ जीवनीयदराकमाह-- 2 9 जीवकषभकौ मेदे काकोल्यौ मधुकं सहे ॥ जीवन्ती जीवनीयोऽयं मधुरो जीवनो गणः ॥ ४७ ॥ सहे माषपर्णीमद्र पण्यो । जीवन्ती पटोटपदशैः पत्रैः कन्दवती पश्चिमे देशे प्रिद्धेव । रटदृरो स्थूखवद्छिविरक्षणेव ॥ ४७ ॥ ` । घृतं रासलावराव्योषश्वदं ्राकर्कपाचितम्‌ ॥ ` कण्टकारीरसे पानात्पश्चकासनिषूदनम्‌ ॥ ४८ ॥ पुगमम्‌ । कण्टकारीधृतम्‌ ॥ ४८ ॥ दशमूरषटपरकमाह-- दशपूली चतुष्पस्थे रसे पस्थान्मितं दविः ॥ सक्षारः पचकोरेस्तु कर्कितं साधु साधितम्‌ ॥ कासहुत्पाश्वशूटध्रं हिकाश्वासनिवहेणम्‌ ॥ ०९ ॥ यवक्षारादिषटस्कः एथक्पटिकः । दङञामृटषट्परकमितिनामसंकीर्तनात्‌ । दशमूल- षटूपरकं धृतम्‌ ॥ ४९. ॥ व्योषानिकामाह- | ` ताटीसवदिदीप्यकचविकाम्ट्वेतसव्योषैः ॥ तुलयेखिसुगन्धियुतेगंडेन गुटिका भकतेव्या ॥ ५० ॥ कासश्वासारोचकषीनसहत्कण्ठवार्विरापेषु ॥ ग्रहणी गुदोदधयेषु च गुटिका व्योषान्तिका नाम ॥ ५१ ॥ वद्विधि्कः । दीप्यकं यवानिका । तरिुगन्धियुतैरिति । सवैचूर्णाचतुथभागेन मिहतं तिसुगन्धं व्याचक्षते । व्योषान्तिका नामेति । अत्रान्तशब्द उपान्तमाह । व्येषस्यान्तस्थितश्निुगन्धात्पूवैमवस्थितत्वात्‌ । म्योषान्तिका गुटिका ॥ ५० ॥ ९१ ॥ इति श्रीहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां शरीश्रीकण्ठ- द्त्तकतायां व्याख्याुसुमावल्याख्यायामेकादशचः कासा- धिकारः समापनः ।॥ ११॥

१६० व्याख्याकुयुमावस्याख्यदीक्ासमेतो-- [ १२ द्वादरशा- अथ द्रादशो हिकाश्वासाधिकारः।

वेगवदर्ध्वगतवातयोगित्वसाधम्यात्कापतानन्तरं हिक्राश्वासौ । कोलमलाञ्जनं खाजातिक्ताकाश्चनगेरिकम्‌ ॥ करणा धात्री सिता शुण्ठी कासीसं दधिनामच॥ १॥ पाटल्याः सफलं पुष्पं कृष्णा खनुरमुस्तकम्‌ ॥ षडेते पादिका दा टिकाघ्रा मधुसंयुताः ।॥ २॥ कोटमजा बदरास्थिमध्यम्‌ । अञ्लनं सवीराज्ञनमाहुः । तिक्ता कटुरोहिणी । काञ्चनरिकमुत्तमरोहितगेरिकम्‌ । कासीसं स्वनामस्यातम्‌ । दधिनाम कपित्थफलम्‌ | दधिना सहेति पाठन्तरम्‌ । कापर दधि च ना पुरुषः सह टिद्यात्‌ । योगषटम्‌ ॥ १॥२॥ | मधुकं मधुसंयुक्तं पिप्पली शकरान्विता ॥ नागरं गुडसंयुक्तं दिका नावनतयम्‌% ॥ ३ ॥ सुगमम्‌ } नावनचयम्‌ ॥२॥

स्तन्यन मक्षिकापिषठा नस्यं वाऽलक्तकाम्बना ॥ | योज्यं हिकामिभूताय स्तन्यं वा चन्द नान्वितम्‌ ॥ ४ ॥ सुगमम्‌ ॥ ४॥ मधसोवचैरोपेतं मातुटङ्गरसं पिवत्‌ ॥ ` दिकार्तो मधुना लिद्वाच्ुण्ठीधा्रीकणान्वितम्‌ ॥ ५ ॥ सगमम्‌ ॥५ ॥ | कृष्णामलकरण्ठीनां चूर्णं मधुसिताय॒तम्‌ ॥ ददः भयोक्तव्यं दिकाश्वासनिवारणम्‌ । ६ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६ ॥ भराणावरोधतजेनविस्मापनश्ञी तवारिपरिषेकैः ॥ चितेः कथापयोगेः शमयेद्धिकां मनोभिघतैश् ॥ ७ ॥ मनोभिातेरिति । मनोरुनाकरैः शोकादिभिः । तननादिविधिश्च विल्लोभयन्पि

9 $ ऋ,

यु प्रभावास्प्रक्ृाते नयतीति ज्ञेयम्‌ ॥ ७ |

दिकाश्वासातुरे पूरव तेराक्ते स्वेद इष्यते ॥ ऊध्वाधः राधनं शक्ते दुबरे रमनं मतम | ८ ॥

र. पुस्तक--शकेरा शृ्गवेरं च गैरिके मूत्रमावेकम्‌ ॥ गडाद्रेकं च दातव्यं म ॥ गः दिक्रापघ्रं नाव- त्रयम्‌ ॥ १ ॥ इलधिकमनच्र । | | ॥

समय प

हिकाश्वापताधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | ९६१

सुगमम्‌ ॥ ८ ॥ रिकाश्वासी पिबेद्धाङ्गी सविश्वामष्णवारिणा ॥ नागरं वा सिताभाङ्गी सोवचरसमन्वितम्‌ ॥ ९ ॥ पुगमम्‌ ॥ ९ ॥ अभयानागरकल्कं पुष्करयवदरकमसरिचिकल्कं बा ॥ तोयेनोष्णेन पिवेद्धिकी खासी च तच्छन्त्यै ॥ १०॥ सुगमम्‌ ॥ १०॥ तुषितो दशमूरस्य काथ वा देवदारुणः ॥ मदिरां वा पिवेदयुक्त्या दिकाश्वासप्रपीडितः॥ ११॥ तृषितो दशमूटस्य कथमिति 1 षडङ्गकल्पनयाऽधशृतरीतीकृतं क्रथम्‌ ॥११॥ शृङ्गीकटुत्रिकफटजिककण्टकारीभाङ्गीसपुष्करनया छवणानि पश्च ॥ र्णं पिवेद्‌शिरिरेण जेन दिकाश्वासो्यवातकसनारुचिपीनसेष | १२ सपुष्करजटेति । जटा मृटम्‌ । पु्करमूलामावे सर्वत्र कुष्ठम्‌ ! अशिरिरेण जटे- नेति ! उष्णाम्बना ॥ १२ ॥ दाठीचोरकजीवन्तीःरवङ्प्रस्तं पुष्कराहयम्‌ ॥ सरसस्तामलक्मेखापिप्पर्यगुरुनागरम्‌ । १३ ॥ वालकं च समं वर्णं कृत्वाऽ्गुणशकैरम्‌ ।! सवदा तमके श्वासे हिकायां च पयोजयेत्‌ ॥ १४ ॥ चोरकं॑चोरपुप्पी । सुरतः प्राप्तः । अष्गुणरकंरामिति । एकभागाद्टगुणा शकरा ॥ १३ ॥ १४ ॥ कासमद॑कपचाणां यषः सौभाञ्जनस्य च । शुष्कमूटकयपश्च टिक्राश्वासनिवारणः ॥ २५. ॥ यूषत्रये यूषकरणार्थं वातनछप्महरः कुलत्थ देयः। हिम्बीधान्यं विना यृपव्यपदेशा- भावात्‌ । त्रोषधस्येको भागः। चयः सिम्बीधान्यस्य । पाकरिद्ध्यनुरूपं च नल देयम्‌ । यूषः क्राथ एवीच्यत इल्यन्यः । यथा सुश्रुते तुषोदकेऽजशुद्धीकाथ एव युषदान्दे- नीच्यते ॥ १९ ॥ यात्कचित्कफवातघ्रमुप्णं वातानुखोमनम्‌ ॥ भेषजं पानमन्नं बा रिकाश्वासेपु तद्धितम्‌ ॥ १६ ॥ अमृतानागरफङ्जीव्याघ्रीपणाससाथितः काथः ॥ पीतः सकणाचणेः कासश्वासौ जय्रत्यान्च ॥ १७ ॥।

[1 मक, ५१. १ ५१५१६ -व५१५१ ८ व्क 1.1 प 1

१क.घध्‌. ` प्रसर््ितिः । २ क्र. घ. "मन्थं व्रा | २१

१६२ व्यारूयाङकसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ *२ द्रादशो-

फञ्जी बाह्यणयाष्टिः | व्याघ्री कण्टकारी ॥ १६ ॥ ९७ ॥ सनागराभयातल्या कासश्वासो व्यपोहति ॥ दद्रगरीकषायश्चं पृष्करेणावच्चाणतः ॥ १८ ॥ कासश्वासप्रशचमनः पाश्वहंच्ट्टनागनः ॥ कुरुत्थनागरव्याघ्रीवासाभिः कथितं जलम्‌ ॥ पीतं पष्करसंयक्तं श्वासतकासनिवारणपर्‌ ।॥ १९ ॥। सनागराभयातुल्येति । कल्कोऽयमृष्णाग्बुना पयः ॥ १८ ॥ ६९ ॥ गदं कटकतखेन पिश्रयित्वा सम टित्‌ ॥ निसप्राहमयोगेण वासं निग्रूखतो नयेत्‌ | २० ।। गदं कटकतेख्नेति । ख्दो वातास्नणे मनकक्पुराण ॥ २० ॥ दराक्षाहरीतकृष्णाक्केगख्यादुराटभाः ॥ विकिहन्मधुसपिभ्यां श्ासान्हन्ति घदाखूणान्‌ ॥ २१ ॥ मृगमम्‌ ॥ २१॥ हिसरायं वृतमाह- दिघाविडङ्पतीकतरिफराव्योषचित्रकेः |! २२ ॥ द्विकषीरं सपिषः थस्थं चतुगुगजखान्वितम्‌ ॥ कांटमानतरः पचंत्ताद्ध शसकस। व्यपाहति | २२॥। अरशस्यरोचकं गुत्म शकृद्धदं क्षयं तथा ॥ ` कोटस्थानेऽत्र कषः स्यादन्यतोदृष्देतना ।। २४ ।। हिखा कटावडा । कोटमातररष्टमाषकमानेः 1 कोरस्थानेऽत्र क्षः स्यादन्यतोद- दतुनेति । कातिकमतमिदं न्देन िखितम्‌ । कातिकः किक कोरराब्दोपादानेऽप्यज कर कस त्वादूवृद्धकादयपत्तवादन कषे ग्याचष्टे | तथाच इृद्धकार्यपः ““विडङ्गव्योषपूतीकवरां ह सा्चिभिः पचेत्‌ । कापिकेः पिषः प्रस्य द्विकषीरं चतुरम्बु च ॥ तत्पानच्छरप्तकासघं शोथटुर्नामगुल्मनुत्‌” इति । सायं धृतम्‌ ॥ २२ ॥ २६ ॥ २४ ॥ भाङगडमाह--

रत्‌ शतात्वा भाङ्गयास्तु दङ्षमूल्यास्तथा परम्‌ ॥ शतं हर[तकीनां च प्चेत्तोये चतर्गणे | २५ |

१२.ध. क्त हिकाश्राष्'। २. कर्षमश्रैः। ३ कर.ध- वेचक ।४क. ध. संग्ह्य |

हिकाश्चप्ताधिकारः ] हन्दमाधवापरनापा सिद्धयोगः। ` १६३

पादावशेषे त्स्मिस्तु रसे वक्षपरिखते ॥ आलोड्य च तुटां पतां गुडस्य त्वभयां ततः ॥ २६ ॥ पुनः पचेच ग्रदरमरो यावलेहत्वमागतम्‌ ॥। दीते च मधुनधात्र पटपरानि प्रदापयेत्‌ ॥ २७ ॥ तरिक्टु विस॒गन्धं च पारिकं च पृथक्पृथक्‌ | कषद्रयं यवक्षारं संच्ण्यं प्क्षिपेत्ततः ॥ २८ ॥ भक्षयेदभयामेकां ठेदस्याधेपटं रित्‌ ॥ ग्वासं स्रदारूणं हनति कासं पञ्चविधं तथा ॥ २९ ।। स्वरवणेपदो ठो नठराग्निपदीपनः ॥ हरीतकीशतेकस्य बारिपस्थमिदापिकम्‌ ॥ ३० ॥ पचत्तोये चतुगुण इति । चतुर्गुणं तोयं द्वगुण्यादषटगुणं मह्यम्‌ । सम्यग्बीयपं- ऋति द्रव्याणामिस्यमेव मवति । तेन क्राथाथं तोयश्रावकश्लततच्रयं भवति देयं हरी- तक्या अथ तेनेव वारिणा पाकः 1 हरीतकी कस्य वारिप्रस्यमिहाधिकमिति वदतस्तु रृन्दस्याद्विगुणमेव चतुगुणमभीष्टमित्यु चीयते | चक्रेणाप्य॒क्तम्‌--'“परोेखागते मनि न द्वैगण्यमिहेप्यते । हरीतकीदातस्यात्र प्रस्थत्वादादकं जलम्‌” इति ॥

प्रचारस्तु प्रायो हन्दमते । मार्खागडः ॥ २५ ॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९. ॥

कुटतथगुढमाह- कुलत्थो दज्मलं च तथैव द्विजयष्टिका ॥ शतं दतं च संगृ जलद्रोणे पिपाचयेत्‌ ॥ ३१॥ पादावषेषे तस्मिस्तु गुस्याधेतुटां पेत्‌ ॥ दीतीभते च पके च गधुनाऽष्टा पानि च ॥ ३२॥ पटूपलानि तुगाक्षीयाः पिषिस्याश्च पलद्रयम्‌ ॥ तरिप्ुगनििसुगन्धं तं खदेदग्नित्रं प्रति ।। ३३ ॥ कासं श्वासं ञ्वरं हिकां नारशयेत्तमक तथा ॥ योगसंदरौनादतर दद्धवेयो पदेशतः ।। ३४ || जलं चतुगौणं देयमलखलाद्रोणवारिणः ॥ मानरसानिष्यक्षवाद्‌ाद्िपल तिघ्गन्िनः || ३५ || यागसदशेनादिति । कुत्थगुडान्तरसंवादत्‌ ।

किह, तिः पिकः ोण८ १. त ५२५ आ+ ८१ नीह "पि वि ५११५ प क (रन्‌ 1 शति" कज नोधा होतो पतातत

१६. ह्य ।

१६४ व्याख्याङुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ {६ जयदसः-

तयथा-- टत्यानां पट्दत दरमहरात तथा | डातं जाद्यणयष्याश्च चतुगणजटे शृतम्‌ ॥ पादरोपेषु पूते च गुडस्याधतुखां पचत्‌ | पाकं ज्ञात्वाऽवतारथव सुशीते छक्ष्णचूणितम्‌ ॥ षट्पठं तु तुगाक्षोयः पिप्पल्या द्विगुणं तथा । मधनः कुडवं ददात्रिसुगन्धिपटद्रयम्‌” इत्यादि । चक्रेण तक्तम्‌-प्रतिशातं द्रौणनियमाज्ज्तयं द्रौणचयं खिदति } व्यवहारस्तु प्रायश्च तगणजङ्नैव द्विगणेन । मानसारिष्यात्तत्रान्तरसवाद त्ययः । द्वपट भिपगन्थिनि इति । मिरिखा । कुटत्थगुडः ॥ २१ ॥ ६२९ ॥ ३६ ॥ ३४ ॥ ३५ ॥ रति श्रीवन्दपमणीतवन्दमाधवापरनापकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याङ्कुसुमावस्याख्यायां दादज्ां रिकाश्वापाधिकारः समाप्तः ॥ १२॥

अथ अयोदश्चः स्वरभेदाधिकारः

प्राणादानदुष्टिसाषम्याद्धिकाश्वाप्तानन्तरं स्वरमेदमाह । स्वरस्य प्रकृतिभूतस्य दो ऽ्यथाभावः खरभेदः । वातिके खरभेदे पथ्ययोगमाहं | आब्र कोष्णजङं पेयं जग्ध्वा धरतुडोदनम्‌ ॥ आ दति । वते । केचिदमुं योगं पैत्तिके मन्यन्ते 1 तन्न । समानतनच्रे वाति- कप्वरमेदे ऽस्य प्रयुक्तत्वात्‌ ॥ पत्तिकसरमेदाधेकिस्सितमाह-- क्षीरानुपानं पित्तोत्थे पिवेत्सर्षिरतन्धितः ॥ पिवेत्सपिरेति । प्तत्सामन्योक्तमपि सुश्ते श्वातोक्तं वापाप्रतं रित्तकासोक्तं का विदारिगन्धोत्परप्तारिित्यादिनोक्तं ज्ञेयमिति वर्णयन्ति ¦ अतान्द्रतोऽनटर्मसः ॥ १ ॥ कफनसरभेदचिकित्ामाह-- पिप्पली पिप्पलीमूलं मरिचं वि भेषजम्‌ ।! पिबेन्पूर्ेण गतिमान्कफले स्वरसंक्षये ॥ पिप्परीत्यादियोगवूर्णं गोपू्रेण पेयम्‌ । स्वरसंक्षय इति । स्वरभेदे ॥ मद्‌ जसरमद कफाविकित्मामतिदिशनाह-- ` | स्वरापाते मेद्‌ात्थे कफवद्रिधि रिष्ये ॥ २ !

केषवद्विभिरिति । कफव्कफजसररभेदवत्‌ । तेनेहापि पिष्पल्यादिवर्म गोमधेण पेयम्‌ ॥ २॥ त्‌। तेनदापरि पिभ्यसयादिचर्ण गोमूत्रेण

सखरमेदापिकारः ] हन्दमापपापरनामा सिद्धयोः 1 १६५

सयजपतंनिपातिकयोरमाध्ययोरपि चिकित्सा कतव्येत्याह-- क्षयने सेने वाऽपि प्रलयाख्यायाऽऽचरेरिक्रियाम्‌ ॥ ३ ॥ यने सवने वाऽपीति । अत्रापिशब्दान्मेदोनप्तहनयोरपि यहः । तन्नान्तरे हये तवप्यसाध्यावुक्तौ । तयथा-- “क्षीणस्य वृद्धस्य कृशस्य वाऽपि चिरोस्थितो यच सहोपनातः । मेदलिनः सवेसमुद्धवश्च खरोपवातो न स सिद्धिमेति" इति । प्रयास्याय निरारल्याप्ताध्यत्वेनाऽऽचोत्कुयीत्‌ । क्रिया चेह क्षयजे क्षयका- सोक्ता । सवज च प्रसेकदोषोक्ता मिडिता कार्या । केचिदुभयोरपि सामान्यं चिकि त्तितं द्ुषेन्तील्याहुः । ३ ॥ चव्याम्टवेतसकटुत्रिकतित्तिडीकता टीसनीरकतुगाददहनेः समाः ॥। चूण गुडममृदितं त्रिसुगन्धियुक्तं वेस्वयेपीनसकफाराचेषु प्रशस्तम्‌।।*॥। पित्तकं महाद्रैकम्‌ । तुगा वंशरोचना । दहनश्चित्रकः । गुडोऽत् सभैचृणैसमः । तिसुगन्षि प्रत्येकमेकमामाचतुथरोनेति द्धः । मिङितचृणचतुर्थासेन भिदित्वा तिसु- गन्धि ॥ ४॥ वदरी प्चरकल्कं वा घतं ससेन्धवम्‌ ॥ स्वरोपघाते कासे च छेषटमेनं भयोजयेत्‌ । ५ ॥ वदरीपत्रषिषटं सभैन्धवनहुयरृते त्त्वा तेनैव प्रतेनाऽऽको्य टेहः } भरतेनैव पूषिकया व्यवहाएः ॥ \ ॥ _ अल्युचचभा पणोत्थस्वरमेदस्य वातात्मकतवे सत्यपि निमित्तमेदमाध्रित्य विशिषचिकि- त्प्रामाह- | ` ` शकरापधुभिश्राणि शृतानि मधुरैः सद ॥ पिवेत्पयांसि यस्योचेवंद तोऽभिहतः स्वरः ॥ ६ ॥ मधुरैः काकोल्यादिमिः शृतानि पयांति शकंरामधुभिश्राणीति पिण्डाः । परयां्ीखत्र बहुवच गोमहिप्यनानां क्षीरप सिरहाय । पयःसाधनं क्षीरपरिपाकपरिमाषया ॥ ६ ॥ व्याप्रीस्वरसवरिपई रालवाव्यागोक्ुरव्योपैः।। सपिः स्वरोपघातं हन्यात्कासं च पञ्चविधम्‌ ॥ ५ ॥ यष्कद्रन्यपुपादाय स्वरसानापसंभवे ॥ उदके शटगुणे साध्यं प्राहं पादावदरेषितम्‌ ।। ८ ॥ आढकं द्रम्यचूणानामामुतं सारिटाढ्के ॥ अहोरात्रस्थतं कुयात्सवरपरं प्ठरपेऽप्तति ॥ इति हेमाद्रौ । कण्टकारीधरतम्‌ । यः श्याप्तकासविधिरादित एव वोक्तप्तं चाप्यदोपम-

कि

वतारयितुं यतेति सुश्चुतवचनं केचिदतापि पठन्ति } तस्याः । अन्यद पि स्वरभेदचिकि-

४

१६६ व्याख्याकुसुमावरयाख्यदीकासमेतो-- [ १४ चतुर्दशः

.

त्मितमतिदेरोनाऽऽह--यः श्ासकासेलयादि । शाप्तकास्प्रतिषेधे सामान्येनाऽडदो यः श्वापकासविधिरुदिषटस्तं विधिं सवेमपि यथादोषं कर्व यतेतेति पिण्डाथः ॥ ७ ॥ ॥ < ॥ इति श्रीहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्रीकण्ठ- दत्तकृतायां व्याख्याुसुमावस्याख्यायां त्रयोदशः स्वरभेदाधिकारः समाप्रः ॥ १३ ॥

अथ चतुदंशोऽरोचकाधिकारः।

उर्यविकृतिपाधम्यीत्खरभेदानन्तरमरोचकः) इदानीं वातनारोचकचिकित्पामाह-- = बान्तो वचाद्धिरनिरे बिधिवसिवेच सनहोष्णतोयमदिरान्यतमेन चूर्णम्‌ ॥

दृष्णाविडङ्गयवभस्महरेणुभाङ्गीरासनेरदिङ्कल्वणोत्तमनागराणाम्‌ ॥ १ ॥

वान्तो वचाद्धिवेचाकाथेन कतवमनः पेयादिक्रमेण जातबलश्ूर्णं पिबेत्‌ । न तु सहसेति ज्ञेयम्‌ 1 अनिख इति । अनिलजेऽरोचके कारणे कार्योपचारात्‌ । अनिर जेऽपि वमनमिह कफस्थानगतत्वेन । सेहादिबहुद्रवविकल्पः सात्म्यपिक्षः 1 सेहं तैट- मिह वातहरत्वात्‌ । यवभस्म यवक्षारः । एमेरवाटुकम्‌ । पदेष्वपि प्ैकदेशप्रवृतते रिति कातिकः । एरेलन्यः । ठवणोत्तमं सैन्धवम्‌ । इदं चूण वमनैः शुद्धाशयस्यः देयम्‌ ॥ १ ॥

पित्तनारोचकचिकिप्पामाद- |

पितते गुडाम्बुगधुरेषेमनं परास्तं ठेहः ससैन्धवसितामधुसपिरिष्टः ॥

पित्त इति । पित्तनारोचक उपचारात्‌ । मधुरैः काकोच्यादिमिः। अत्र मदनफल- मपि प्रक्षिपन्ति ॥ `

कफजारोचकवचिकित्सामाह- निम्बाम्बुवामितवतः कफजेऽतुपानं राजदरुमाम्बु मधुना सह दीप्यकाल्यम्‌ ॥

निम्बाग्बु निम्बक्ाथः । निम्बाग्बुना वामितवतः पंपः। रानद्रुमाग्बु किरमारकक्राथः समधुरनमोदाव्यश्वानुपानं खात्‌ । कृतमोजनस्येति दोषः । समानतन्रदरशनात्‌ । निम्बा- मबुखुदितवत इत्यत्राऽऽगमशाप्तनस्यानित्यत्वेन तुगागमामावात्केवलद्छकारः । तेन न

१ ड. वाति वचासुवमनं कृतवान्पिवे" । २.ड. भ्वुच्छरदितवेतकः ।

अरोचकाभिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` १६७

च्छन्दोभङ्गः । कातिकस्त्वाह रानदरम आरग्वधादिगणोऽपिगन्तम्यः । कफाधिकारे तस्थेवोचितत्वात्‌ । मधुनेति । सहार्थे तृतीया । अन्ये तु-दीप्यकाल्यमिति । दीप्यकं यवानिका तेनाऽऽढ्यं तदहरमित्याहुः ॥ कफ़जनारोचकेऽतिदेशेन चिकिस्सितमाह- चूर्णं यदुक्तमथवाऽनिरने तदेव अनिन यचृणेमुक्तं कृष्णादि तदेवेह राजद्रुमा बुना पिबेत्‌ । अत्रोक्तसेषहादिदरवेणा- नुपाने प्र्यनीकता न स्यादिति व्याख्यानयन्ति । अयंच विधिवीतानुबन्धे सति । केवटकफे वातविेरनरत्वात्‌ ॥ । सांनिपातिकारोचकचिकित्सामाह- सर्वै सवेदृतमेवयुपक्रमेत ॥ २ ॥ सर्वेथ स्कृतमिति । प्रत्येकदोषोक्तं भेषनं मेखयित्वा सर्वनमरोचकमुपचरेदि- त्यथः । इद्टणस्तु व्यास्याति । सर्वैरिति । वातादिनारोचकदरः पुवक्तिरेव सर्वं सेनिपातिकमरोचकमेवमिति पवेवद्रमनादि कारयित्वेति यावत्‌| उपक्रमेत्‌ प्रत्यास्यायेति रोषः | असाध्यत्वात्तस्य ॥ २ ॥ वास्ति समीरणे पित्ते विरेकं वमनं कफे ॥ कयांदयानुकूखानि दषणं च मनोघ्रजे ॥ ३ ॥ नसिविरेकाविमो वमनानन्तरं कार्यो । वमनं सवास्वरुचिषु कफस्थानगतत्वेन हितम्‌ । दषणं च मनोघ्रन इति । मनो्जे मनोरनाहेत॒रोकारिजे । हषेण चोपरक्षणम्‌ । तेन कामादिजे भयादिकमपि कार्यम्‌ ॥ ३॥

ह्दानी पश्चमारोचकविकित्सामाह-

इच्छाविनाश्चभयजेषु तु बाधकेषु भावान्भवाय वितरेत्वद शक्यरूपान्‌ ॥

वाधकेष्विति ! प्रस्तततादरोचकेष । भावानिति । हेतविपरीतान्पदाभोन्मवायाथ- वदाद्र॒चेरुदधवाय वितरेदयात्‌ । कींदरान्भावान्‌ । शक्यरूपान्प्राप्यान्‌ ॥

अप्राप्यष्वमीष्टविषयेषु कर्तव्यमाह--

अर्थेषु चातिपतितेषु पुनभेवाय पौराणिकैः श्रतिपथैरतुमानयेत्तम्‌ ।॥। ४ ॥

अतिपतितेष्वेकान्तविनष्टेषु पुनभेवाय पुनरुद्धवाय पौराणिकैः पुराणप्रतीतैः श्रुतिपथे- वाक्यैः श्रुतिः श्रवणे सेव पन्था मार्गो येषां तानि तैरिति व्याख्यानात्‌ । अनुमानयेत्परति बोधयेत्‌ । पौराणिकश्रुतिरातैरनुमानयेतेति केचित्पठन्ति नररामयुधिष्ठिरोपास्यनिरन्येश् तथाविधैरनुमानयेदिति व्याख्यानयन्ति ॥ ४ ॥

१६८ व्याख्यादुसुमावर्याख्यरीकासमेतो-- [ १४ चतुर्दशः-

सार्म्यान्सदेश्चरितान्वि विधां भश्ष्या- न्पानानि मूफरखाडवरागरेहान्‌ ॥ सेवेद्रसां श विविधान्विविधेः पयोगे- ्भुञ्ीत चापि ल्ुरुक्षमनःसखानि ॥ ५ ॥ ` सात्म्यान्पुखकरान्‌ । स्वदेश्चरितानिति । निनदेशानुखूषान्‌ । मक्यान्पानानी- लयादि। पानानि पानकानि। अच्रापि विविधानीति योज्यम्‌ | तानि यथामिलाषमम्डफ- टादितस्कतानि कपूरचातुजातारिपुरभीणि कायोणि 1 मल्मार््रकादि । फट्माम्रादि । खाडवो मधुराम्टघ्ुरमिद्रव्यप्योगः । रागः--“सितारुचकपिन्धूत्थेः सवृक्षाम्परूपषकैः ॥ ` जम्बूफररपे्युक्तो रागो रानिकयाऽचितः'? | इत्यनेनोक्तः । ठेहा अम्डादिफलरसोद्धवाः । रपान्मांरपान्‌ । विविषान्मधुरादि- प्रकारान्‌ । मुर्जात चापि ल्धुरुक्षमनःसुखानीत्यनेन खघुरुक्षभोजनोपदेशः कफस्थान- गतत्वादरोचकानाम्‌ 1 अत एव वातपित्तनयोरप्यरोचकयोर्वमनमुपदिष्टम्‌ । मनःपुखं मनोनुकूटम्‌ । केचित्ात्म्यात्िसरात्म्यदेश्रोगतप्रृत्यादीनवेक्य मक्ष्यादीनद्यादिति मन्यन्ते ॥ ९ ॥ ` अम्छिका गुडतोयं च त्वगेखामरिचान्वितम्‌ ॥ अभक्तच्छन्दरोगेषु शस्तं कवटधारणम्‌ ॥ £ ॥ अम्किका तित्तिडिः 1 अम्डिकागुडतोये त्वगेङामरिचचृणप्रक्षपः ॥ ६ ॥

कुष्ठसोवचटाजाजीशकेरामरिवं विडम्‌ ॥ ७ ॥

धाच्येखापद्मकोर्चीरपिष्पर्ट। चन्दनोत्पलम्‌ ॥

लोधं तेजोवती पथ्या ऽयूषणं सयवाग्रजम्‌ ॥ ८ ॥

आद्रेदाडिमनियासश्चानाजीशकेरायुतम्‌ ॥

तेखमाक्षिकाश्ेते चत्वारः कवलग्रहः ॥ चतुरोऽरोचकान्हन्पु्वाताघेकजसषेजान्‌ ॥ ९ ॥ आप्रेदाडिमनिर्यास इति । आर्रदाडिमफरस्वरसः ॥ ७ ॥ < ॥ ९ ॥

ीण्यूषणानि जिफणा रजनीद्रयं च चणीकृतानि यवहकविपिभ्चितानि ॥ ` क्षौद्रान्वितानि वितरेन्युलधावनाथमन्यानि तिक्तकटकानि च भेषजानि ॥१० ` ब्रीण्युषणानि चिकटुकम्‌ । यवको यवक्षारः । वितरेदचयात्‌ । मुखपावनाथे- मिति । घषणेन मखरोधनमित्य्थः । उ्टणो मखबोधनाथमिति पाठं परित्वा मुखनोधे

सत्यरो चकहानिरिति मावः । अवेहप्रयोग इति व्याख्यानयति 1 अन्यानि तिक्तकट्‌ कानीति । व्वगेखारहितानीति वदन्ति ।

अरोचकाधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १६९

यदु क्तम्‌--““त्वमेखा रहितं सवं कटुतिक्तमरोचकी । खिद्यात्ोदेण संयुक्तमस्पमल्पं पुनः पुनः, इति ॥ १० ॥ कारव्यजाजीमरिचें द्राक्षाषक्नाम्खदाडिमम्‌ सोवचैटगुडक्षोद्रं सवारोचकनाशनम्‌ ।॥ ११ ॥ अस्य यागस्य गुटका चतुमांषकमाना मख धाया ॥ १२१५ सृवगाखाडवमाह- यवानी ति्तिडकं च नागरं चाम्ख्वेतसम्‌ ॥ १२ ॥ दाडिमं बद्र चाम्टं कापिकाण्युपकर्पयेत्‌ ॥ धान्यसोवचेखाजाजीवराङ्गं चाधकापिकम्‌ ।॥ १३ ॥ पिप्पलीनां शतं चकं द्रे रते मरिचस्य च ॥ केरायाश्च चारि पटान्येकत्र चृणेयेत्‌ ॥ १४ 1 निहाविशोधनं हवं तचर्णं भक्तरोचनम्‌ ॥ हुत्ीहपाश्वश्र खघ्नं विवन्धानाहनाशनम्‌ ॥ कासश्वासदहरं ग्रादि ग्रहण्यशाविकारनुत्‌# ॥ १५ ॥ बदरं चाम्टमिति । अम्डं बदरम्‌ । वराङ्खं गुखत्वक्‌ । पिप्पटीनां शतं चेकमिति! पिप्पलीगुडकशतम्‌ । एवं मरिचस्यापि गुडकडतद्वयम्‌ 1 एतचुर्णं सुखे धतं शनैः शन मिटनीयम्‌ । यकनीखाढवः ॥ १२ ॥ १६॥ १४१ १९॥ इति श्रीहन्दप्रणीतदन्दमाधवापस्नामकसिद्धयोगनव्याख्यायां श्रीश्रीकण्टदत्तकृतायां व्याख्याङुसमावल्याख्यायां चतुरदै- दोऽरोचकाधिकारः समाप्तः ॥ १४ ॥

अथ पञ्चदशरख्यंधिकारः !

अरोचकस्य प्श्चविधत्वात्तथा छद्यौमप्पररोचकरसद्धावादयोचकानन्तरं छर्दिः । आमा्चयोक्क्टेकभवा हि सवोरछयो मता रङ्घनमेव तस्मात्‌ ॥ प्रक्रारयेन्मारुतजां विपच्य संशोपनं वा कफपित्तष्टारि । १ ॥

भव पुस्तके--मूक्षैठा केसरे त्वक्च पत्रतारटीसकं तुगा । प्रभ्वीका दाडिमं धान्यं जीरकं चाध - कार्धकम्‌ ॥ १ ॥ पिप्पली प्प्पर्लीमूटं चन्यचिच्रकनागरम्‌ । मरिचं दीप्यकं चैव बरक्षाम्टं चाम्ट्वेत- सम्‌ ॥ २ ॥ अजमोदाऽजगन्धा च दधित्थं चोति काषिकम्‌ । प्रदेयमिह शुद्धायाः दाकंरायाश्चतुष्प- लम्‌ ॥ १ ॥ च॒र्णमभनिप्रसादं स्यात्परमं रुयिवधनम्‌ । प्ठीहकासमथाशाि श्वासश्रलं ज्वरं वमिम्‌ ॥५४॥ निहन्ति दीपयद्यमि बलवर्णप्रदं परम्‌ । वातानुलोमनं हयं कण्डजिहवाभिरो धनम्‌ ५ ॥ सु्मेखायं चणम्‌ । इदयधिकमतर । २२

१७० व्याख्याकुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [ १९ पदशः-

आमाशयोतलेशभवा हीति । विशब्दो हेतौ । यस्मादामाशयोत्क्टेशना छदिरा- माहयमुक्किल्श्य दोषैजन्यत इति तात्पयाथः 1 आमाशय्मत्ये च रोगे स्थानपिक्ष याऽऽमकफहरं रङ्षनादिकं हितं तस्मा हवनमवाऽऽद। कयादित्यथः । मारुतनां विमुच्येत्यनेन ठ्ड्घनशोधनयोरपवादः । वातजाया आमारयसमुत्यत्वेन ब्‌ विद्यमानेऽपि कफे वातस्य ठङ्वनशोधनाम्यां प्रकापः क्षिप्रं महालययकारकः स्यादिति मत्वा तयोनिवेधः । उङ्घनमस्पे दोषे वरीय च॒ रोधनमिति व्यवस्था । संशोधनं वा कफपित्तहारीति । कफहारि शोधनं वमनम्‌ । पित्तहारि शोधनं विरेचनम्‌ । वमनं च व्याधिविपरीतकारि भेषजमतीारे विरेचनवत्‌ । सुश्चुतेऽप्युक्तम्‌ । छरदिषु बहू- दोषासु वमनं हितमुच्यत इति ॥ १ ॥ वातजवमींचिकित्सितमाह- हन्यातक्षीरोदकं पीतं छदि पवनसंभवाम्‌ ॥ सीरोदकामिलतर क्षीरघृतमिति पाठं पठति उष्णः क्षीरघृतं क्षीरमथनादुदरूत क्षीर- युक्तं वा घ्रृतमिति व्याख्याति ॥ ससैन्धवं पिवेत्सपिवौतच्छिनिवारणम्‌ ॥ २ ॥ ससेन्धवं पिवेत्सपिरिति । सर्पिः पकमेव ॥ २ ॥ मुद्रामरकयूषो बा ससर्पिष्कः ससेन्धवः ॥ मद्ामलकय्रषो वा ससपिष्क इति । सर्पिरिह यूषतततल्नार्थम्‌ ॥ यवा मधमिभ्रां वा पञ्चमूलीकृतां पिवेत्‌ ॥ ३ ॥ पञ्चपरलीृतामिति । पञ्चमूटी महतीति चन्द्रिकाकारः । खस्येति चक्रपाणिः ॥ ३॥ पित्तातिकायामनुलोमनार्थं ्ाक्षाविदारीुस्सेच्धित्स्यात्‌ ॥ दराक्नाविदारीश्चरसेचिवृत्स्या दिति । दाक्षादिरसैः प्रसेकं जिवृचयोज्या ॥ कफाशयस्थं त्वतिमान्दधं पित्तं हरेत्स्वादुभिरूष्धमेव ॥ ४ ॥ कफारायस्यमिति । आमारायोरप्री इह कफस्थानम्‌ । तत्स्थम्‌ । स्वादभिरसिति। ` दाज्ञादिभिः । उर्वैमेवेति । वमनेनैव ॥ ४ ॥ ` ख्यस्य काठे मधुरकेराभ्यां खाने मन्थं यदि वाऽपि पेयाम्‌ ॥ रपयन्युह्रसन वाऽपि शाल्योदनं जाङ्गलन रतेर्वा# ॥ ५ ॥ पदिवाऽपि पेयामिति । मन्दा परति पेया ज्या ॥ ५ ॥ 9 भि *ख. पुस्तके--पथ्याक्षधात्रीर च जाज्जनको

छयपधिकारः ] ठन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १७

~+

चन्द्‌ नेनाक्षमात्रेण संयोञ्याऽऽमरुकीरसम्‌ ॥ पिवेन्माक्षिकसंय॒क्तं छिस्तेन निवतेते ।॥ ६ ॥ संयोऽ्याऽऽमलकीरसमिति । चन्दनकपषाचतुशणमामख्कीरपतम्‌ ॥ ६ ॥ कषायो भरष्टगु्रस्य सखाजमयुशकेरः ॥ छदयतीसारतृददाहस्वरघः संप्रकाशितः ॥ ७ ॥ कषायो भूष मुद्रस्येति 1 मुदे शष्ट कृषायग्रिधिना कषायः कार्यः । अन्न लानम- धुद्रकंराणां प्रक्षपः } शीतकषायोऽयमित्यन्ये ॥ ७ ॥ हरीतकीनां चर्ण च खिद्चान्माक्षिकस॑युतम्‌ ॥ अधोभागींृते दोपे छदिः क्षिं निवतेते ॥ ८ ॥ काथः पपटनः पीतः सक्षौद्ररुछर्दिनाशनः ॥ गुद ची त्रिफ खा रिपो रीकाथितं जटम्‌ ॥ सक्षोद्रं शकेरायुक्तं छर्दि पित्ताम्टनाश्चनम्‌ ॥ ९ ॥ पित्ताम्डस्ंभवामेत्यम्टापित्तनाम्‌ ॥ ८ ॥ ९ ॥ कफात्मिकायां वमनं भगस्तं सपिप्पटीसंपपनिम्बतोः ॥ पिण्डीतकः सेन्धवसंपयुक्तेवखाव्िरोधे कफशोधनाथेम्‌ ॥ १० ॥ सपिप्परीसेन्धवनिम्बतोयेरिति । निम्बच्छह्स्याधशतक्राये पिप्पस्यादीनां प्रक्षेपः । पिण्डीतको मदनफम्‌ ॥ १० ॥ ॥ विडङ्गतरिफलाविश्वचृणं मधुयुतं पिवेत्‌ ॥ विडङ्गप्टवङ्ुण्ीनां दरा शछप्मनां वमिम्‌ ॥ ११ ॥ सजाम्बवं वा बदरस्य वर्णं मुस्तायुतां ककंटकस्य शङ्गीम्‌ । दुरारुभां वा गधुसंमयुक्तां टिद्यात्कफच्छदि विनिग्रहाथम्‌ ॥ १२ ॥ जाम्बवं जम्बफटास्थि । वदरं बदरास्थिमजा वक्ष्यमाणयोगे कोर्मजापारात्‌। प्जा- ` म्बवं वा बद्रस्य तर्णमियेको योगः । मुस्तायुतां ककंटकस्य शुङ्गीमिति द्वितीयः । दुरा- टभां चेति तृतीयः । अत्र योगव्रयेऽपि मधु संत्रघ्यते॥ ११॥ १२॥ तपणं मधुसंयुक्तं तिद्धंणामथ भेषजम्‌ ॥ १२ ॥ तपेणं मधुसंयुक्तमिति । तपर्णं तोयपरिष्टुताः सक्तवः ! तिस्णामिति । तिखणां प्ृथगवातादिनानां छर्दीनाम्‌ । एतेन च तरिदोपनच्छर्दिहरत्वमस्योक्तं भवति । यतो

नतो सतनं वणाकानिपकतर नि ५५८ दमने तकण

मोजसा २५ तनकार त तकमा कजयकीभंकेणके

टीकायां तु सषयस्थाने ैन्धवेति वतेते ।

0 त निमितभाव ित ेणः कतेतनिनििमितमसेकम भम माताम न सोनम थ भ पिणक

१ क. घ. "क्षीरयुक्तं निदन्याग्रु च्छं पित्ताम्कसंभवाम्‌ । २ क. घ. "कैदछर्या कफामाश्च- यदोः} ३ क. घ. जयेत्‌ । घ. ण्ठीनामथवा 1५ इ. णां विश्वमे ।

` १७द्‌ व्याख्यादुसुमावस्याख्यदीकासमेतो- [ १९ पञ्चदश

वातदिजापरु ए्रथक्तिखषु यद्धेषजं तदेव भिदितवातादिच्रयजनायामपि प्रक्रतिपमसमवे- तायां हितम्‌ । तथा चोक्तम्‌-- | “येषां ए्थक्त्वेन मया क्रियोक्ता तां संनिपातेषु च तस्य बुद्धा । रोगतुदोषाथिबलयपेक्ष्य कुयादधि षक्शाखविद प्रमत्तः" इति ॥ एवं तिप्मष्वपीयत्रापि व्याख्येयम्‌ ॥ १६ ॥ कृतं गड्च्या विधिवत्कषायं हिपसं तितम्‌ ॥ तिदधष्वपि पिवेत्पथ्यं माक्षिकेण समायुतम्‌ ॥ १४ कषायं हिमसंजञितमिति ! शीतकषायम्‌ । सीतकषायविधानं च भेषजं पटं क्षुण्ण मष्णाम्बुचतुष्पराष्टतं निरि संस्थितं मह्यमिति । तत्रान्तरे हि-- “द्रव्यादापोथितात्तोये प्रतपे निशि संस्थितात्‌ | कषायो योऽमिनियौति स शीतः समुदाहृतः ॥ १ ॥ षड्भिः पटेश्वतुभिवा सरिलाच्छीतफाण्टयोः ॥ आप्तं भेषनपटं रसास्यस्य प्द्भयम्‌"' इति ॥ प्रचारस्तु प्रायेणः भिषजां मेषनाधपर एव जङपठद्भयेनेति । ननु गुड्ची शाकर्वगे सुशुते कफपित्तमाचरामनी पठिता तत्कथमस्याः श्ीतकषायो वातादिजयजासु शस्तत्वे- नोपदिरयते } उच्यते } मधुरसंयोगमरि्ना दोषत्रयेऽपि हितत्वमस्याः । किच राकर्वगे पत्रमस्याः. कफपित्तहरमुक्तं छता तु वातं रामयति । तदुक्तम्‌-अरता सांमाहिकदी- घनीयवातहर ्ेष्मश्ोणितविबन्धग्रहमनानामिति ॥ १४ ॥ श्रीफटस्य गुहुच्या वा कषायो मधुसयुतः ॥ _ पेयरुखदित्ये शीतो मुवा वा तण्डुखाम्बुना ॥ १५ ॥ श्रीफरस्येति । श्रीफटो विस्वस्तस्य मुरमिह । विस्वमूटं मरुच्छटेप्मच्छर्दि्ं न ` च पित्तक्रदिति गुणपाठात्‌ । गृुच्या वा कषाय इति । गृूच्याः क्राथ एव क्षीत्‌ कार्यो न. तु शीतकषायस्तस्योक्तत्वात्‌ । तथा च नागार््नवार्तमाखायां पल्यते- '“छन्नरुहायाः काथं सुश्ीतख या नरः पिमेन्मधुना । छदि स वातपित्त्ेष्मसयुत्थां निवारयति" इति । ॥ १५ ॥

जम्ब्वाम्रपट्टवगवेधुकधान्यसेव्य- हीवेरवारि मधुना पिवतोऽस्पमल्पम्‌ ॥' छदिः प्रयाति शमनं अिसगन्धियक्ता -हीढा निहन्ति मधुना च द्राख्भावा॥ १६ ॥

षप णणरथोपपीः) रि 00००000०

१ पि भवेत्प } > क. घ. मृछछोयां ।

छ्यधिकारः ] डन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` १७३

गवेधुको षुट्श्चः । धान्यं धन्याकम्‌ । सेव्यमुशीरम्‌ । वारि रीतकषायः | भिसुगन्धियुक्तेति । विसुगन्धिचूरणं तावदयं यावता सौरम्यमात्रं भवति ॥ १६ ॥ जात्या रस; कपित्थस्य पिप्पली मरिचान्वितः ॥ कषोद्रेण युक्तो छेहोऽयं निहन्ति च्छर्दियुस्बणाम्‌ ॥ १७ ॥ कपित्थस्येति । कपित्थफटरसः । जाती धाचीति । नातीशन्देनेह धात्री गृद्यतेऽ- नुखोमकत्वाच्छीतवीर्यत्वाच । | _ चरकेऽपि-“ट्टीतकम्रयोगो रेन जात्याः समाक्षिकः परमः । सप्तदशा कुष्ठनातीमांकषिकथातोख मूत्रेण ॥ इत्यत्र योगे जातीं धाषरीति नेजटेन व्याख्यातम्‌ । दभ्यावस्यामभिषानेऽप्या- मछ्कपयये जातीशब्दः पठ्यते । इह टेटीतकः पाषाणभेद उत्तरापथिकः ॥ १७॥ सोवचेटमजाजी च शकरा मरिचानि च ॥ युक्तोऽयं मधुना ठेहः शरेष्श्छदिनिबदेणः ॥ १८ ॥ कोरमजाकणाधाजीलाजाविश्वफलनिकम्‌ ॥ श्यामाञ्जनाब्दकोटास्थि मक्षिकाविरासितायुतम्‌ ॥ १९ ॥ कणोषणकपित्थाम्बुत्वगेराप्रकं समम्‌ ॥ सक्षोद्राः पादिका छेदाः षडेते छदिनादनाः ॥ २० ॥ रयामाञ्चनेति । यामा प्रर्यगुः । वक्ष्यमाणयोगे प्रियंगुदरोनात्‌। अज्ञनं रसाञ्जनम्‌ । मक्षिकाविप्मक्षिकाविष्ठा । सितायुतमिति मक्षिकाविडिल्यस्य विरेषणम्‌ । विर्राब्दो वेके नपुंसकोऽपि द्यते । कपित्थाम्न्विति । कपित्थस्य फटम्‌ । अम्बु बालकम्‌ ॥ १८ ॥ १९ ॥ २० ॥ ` कोरखानटकमन्नानो पक्षिकाविटर्सिता पधु ॥ सङ्रष्णातण्डुखो ठेदर्छर्दिमाञ् नियच्छति ।॥ २१ ॥ लाजाकपित्थमध्रुमागधिकोषणानां ्षोद्रामयात्रिकटुषान्यकनीरकाणाम्‌ ॥ पथ्यामृतामरिचमाक्षिकपिप्पटीनां टेदाख्यः सकर्वम्यरचिपरशान्ये ॥ २२॥ ` सकृष्णातण्डुरु इति । कष्णातण्डुटः पिप्पङीवीनम्‌ ॥ २१ ॥ २२ ॥ एलाटवङ्गगजकेसरकोरखमला- रानाभरियङ्कधनचन्दनपिप्पलीनाम्‌ ॥ चूर्णानि माक्षिकसितासहितानि खीर छर्दि निहन्ति कफमारुतपित्तजाताम्‌ ॥ २२ ॥

१ क. घ. जातरि ।२ क. टाक्षाक्‌ ।

१७४ व्याख्याङुसुमावस्याख्यरीकासमेतो--. { १६ षोडशः-

एटारिनरणेम्‌ ॥ २६ ॥ जम्ब्वाग्रपट्टवदयतं क्षाद्रं दखा सुशीतलं तोयम्‌ ॥ खाजंरवचण्यं पिबेच्छयतिसारे परं सिद्धम्‌ ॥ २४ ॥ पवनघ्रीचिरात्थादु पयाल्या छदिषु क्रिया । २५ ॥ जम्ब्वाम्रपट्वशतमिति । क्राथोऽये शीतः शीतकषायो वा ॥ २४ ॥ २९ ॥ छदिप्रसङ्गात्पवनो ह्यवरयं धातुक्षयाद्‌ृद्धिमुपति तस्मात्‌ ॥ चिरपटत्तास्वानेखापद्याने कायोण्युपस्तम्भनवहणाने ।॥ २६ ॥ सपिगुडः क्षीरविपमिभरितानि कल्याणकच्यूषणजीवनानि ॥ ष्यास्तथा मांसरसाः सरेदाश्छाद पक्ता भर्मं नयन्ति ॥ २७ ॥ सपिगडो राजयक्ष्मोत्थः ¦ कल्याणकं धृतं ज्वरे । च्युषणादं घ्रतं कासे । जीवनी- यादं वातरक्तं । सहा इति । ठेहः प्रटेहो व्यञ्नविरोषः ॥ २६ ॥ २७॥ बीभत्सजां हयतमेदोहृदीं कार्क्षितेः फेः ॥ लङ्घनेवेमनेशाऽऽमां सारम्यैवा सात्म्यकोपनाम्‌ ॥ कृ मिहद्रोगवचापि साधयेत्करामजां वमिम्‌ । २८ ॥ हयतमेदहैदयहिेर्मनोनुकरखेश्च । सर्ववा् साधयेदिति योन्यम्‌ । दोहूदीमिति । स्रीणां दोटदाप्रापिनाम्‌ 1 काङकषितैः फरैरित्यपरक्षणं तेन फलादन्यस्यापि वस्तुनः परिरहः । लङ्घनेधमनेश्वाऽऽमामिति । आमामामजाम्‌ । अल्पदोषवरस्य छङ्घनर्- हुदोषबलस्य वमनैः साधयत्‌ । असारम्यकोपजामिति । अक्रमसेवितासतात्म्यविक्रिया- भवाम्‌ । एृमिहूद्रोगवदि ति । छमिटद्रोगोक्तभेषनेन विरेकादिना ॥ २८ ॥ पदमकामृतनिम्बानां धान्यचन्दनयोः पचेत्‌ ॥ कर्के काये च हविषः प्रस्थं छदिनिवारणम्‌ ॥ तृष्णारुचिपरशमनं दादल्वरहरं परम्‌ ।। २९ ॥ पद्मकादं घृतम्‌ ॥ २९. ॥ इति श्रीहृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां भरींश्रीकण्ठ- दत्तकृतायां व्यास्याकुसुमावल्याख्यायां पञ्चदरार्ड्यधे- कारः सपाप्र;ः ॥ १९५ ॥

पि पि पे 10111 पावतात पवक

.१ क "विधिधूताः । २ घ. चिरत्थां

वृष्णाधिकारः | हृन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः । १७६ अथ षौडशस्तरणाधिकारः । ।

जम्बृत्कछेशरूपां छादि निदिर्याग्बुशोषरक्चषणा वृष्णोच्यते- त्ष्णायां पवनोत्थायां सगुडं दधि शस्यते ॥ रसा ब्रंहणाः शीता गृडूच्या स्स एव च॑।॥ १॥ रसाश्च ्रंहणा इति। रसा मांपरसाः ॥ १ ॥ पशाङ्गिकाः पञ्च गणा य उक्तास्तेष्वम्ब सिद्धं परथमे गणे वा॥ पिबेत्सुखोष्णं मनुजोऽस्पशश्च तृष्णोपरोधं न कदाऽपि कुयात्‌ ॥ पित्तोत्थितां पिच्तहरेविपकं निहन्ति तायं पय एव वाऽपि ॥ २॥ पञ्चाङ्गिकाः पश्चगणा दृति । स्वस्पमहत्तणवीकण्टकासंज्ञकानि पञ्च परचमू. लानि 1 तेष्वम्बु सिद्धामिति। अम्ब कराथोऽधरातं वा । एते पञ्च योगाः प्रलेकं क्ाथ- विधानात्‌ । प्रथमे गण इति । विदारिगन्धाये सोश्चुतत्वादस्य योगस्य । अल्पहा इति सोकं स्तोकम्‌ । गदाधरः पनरस्पद् इति त्ष्णाविदोषणं व्याख्यायाल्पायां संदा-

भ

मनं महत्यां तु वमनामिल्याह । पित्तदरेरिति । काकोल्यादिमिः ॥ २ ॥ कारमयंशकंरायुक्तं चन्दनो शीरपद्यकम्‌ ॥

दराक्षामधुकसंयुक्तं पित्ततपषं नरं पिवेत्‌ ॥ ३ ॥ ` अस्य शीतकषायः कार्यः ॥ ३ ॥ ससारिवादो तृणपश्चमृरेस्तथोत्पखादौ मधुरे गणे वा ॥ कुयोत्कपषायांस्तु तथेव युक्तान्मधूकपुष्पादिषु चापरेषु ॥ ४ ॥ स्मीयं षष्ठयर्थे तेन सारिवादिगणचतुष्टयस्य कषायान्कुयीदि्य्थः । मधुरो गणः काकोल्यादिः । गणचतुष्टयेनानेन चत्वारः कषायाः । तथैव य॒क्तानिति । शीतकषा- यव्रिधिकृतान्‌ । स्रुते शीतकषायविधिप्रस्तवेऽस्य ग्रन्थस्य पठितत्वात्‌ । तेथेव युक्ता- निलयस्य स्थाने सश्रुते तथेव रुक्तानिति पाठः । मधरकपष्पादिष चापरेष्विति । मधूक पुष्पादीनि मधुकप्नोभाञ्चनकोविदारप्रियङ्कपुष्पाणि सुशुते रक्तपित्तस्योक्तानि ।

आदिक्षब्दः प्रकारे तेन मधुकपुप्पद्राक्षाकादमयंखनूराणीति कातिकः। एमिरपि श्ीतकषायविधिः ॥ ४ ॥ | विल्वादकीधातकिपचकालदर्भेषु सिद्धं कफर्नां निहन्ति ॥ दितं भवेच्छंदितमेव चातर तपनेन निम्बपरसवोदकेन ॥ ५ ॥

पिद्धमिलतः परं जमिति शेषः । धातकिपञ्चकोरुस्याने कन्यकपश्चमृटेति षाठ-

111

१क.वा। २ ङ. पीतं। ३ क. “च्छदनमेः ।

कनन

१.७६ व्याख्याङकयमावस्याख्यदीका समेतो-- [ १६ पोडशः-

न्तरम्‌ । ` निम्बभसवोदकेनेति । निम्बप्रसवो निभ्बपह्छेवः भपूथत इति प्रसव इति व्यतपत््या । तत्रान्तरे निम्बपड्वोदकेनेव वमनमुक्त त्यया ~ “कफजायां तृषि शस्तं वमनं पिचुमन्द पद्धवजटन ॥ कोष्णेन यच्च वम्थामामजायामिष्यते तचः' ईइ॥ते ।

निम्बप्रभवमुदकं निम्बप्रस्वोदकामेव्यन्यं ॥ 4 ॥ सजीरकाण्या्रकद्यङ्गबेरसौवर्चखान्यधेनरप्ठछृतानि ॥ मानि हवयानि च गन्धवन्ति पीतानि सद्य शमयन्ति ठ्ष्णाम्‌ ॥ ६ । आकदङ्गेरसोषसानीपि । आद्रकशृङ्खवेरसौ वचटवनति । अत्र मल्वर्भीयात्‌। आररकराङ्गवेरमार््रकमेव । उष्टुणस्त्वेवविधामापातनिकां पिधाय व्याख्यातं । यथा पीयमानं मदं तृष्णाकरं न भवति तथा प्राह सजीरकाणीत्यादि । परजीरकाणि जीर कसहितानि । आर्कं प्रसिद्धम्‌ । शज्गवेरं शुण्दी । आद्वेकादौ सहराब्दौ बोद्धव्यः । नाऽऽग्रकशुङ्गवेरोवर्चलान्यपि मदयानीलयस्य विरोषणम्‌ । जधजर्टुतान्यधपानीयमिधि- तानि । हृद्यानि मनःप्रियाणि । गन्धवन्ति प्रशास्यगन्धानि । एवंविधानि मद्यानि पीतानि सन्ति स्यस्तृष्णां शमयन्तीति पिण्डाथः ॥ ६ ॥। ्षतोद्धवायास्तृष्णायाध्चिकित्सामाह-- ्षतोद्धवां रुणिनिवारणेन जयेद्रसानामखूजश् पानः ॥ रुग्विनिवारणनेति णेनेति | व्रणवेदनानिवापणेन । कारणमभ्‌तव्रणवेदनोच्छेदात्तत्कायरुपा क्षतजतृषा श्ाम्यतीलयथेः । रसानां मां्रसानाम्‌ । अखज इति । रक्तस्य । तत्वणा- दीनां पयस्कं आद्यम्‌ । रक्तपानं च क्षतादव्यभदयोणितय्रवृत्तो ज्ञेयम्‌ ॥ क्षयजायास्तप्णाया्चिकित्तितमाह-- ्षयोत्थितां क्षीरनटं निहन्यान्पांसोदके वाऽय मधूदके बा | ७ ॥ शारजलमिति । क्षीरमिभ्रं जम्‌ । क्षीरघ्रूतमिति सुश्चुते पाठः। तत्र क्षीरघृतं क्षीर- संज्ञकः । मधुमिश्रमुदकं मधूदकम्‌ । ननु क्षयनायां बह णविधेरुपदेशया द्िरुक्षणं मधूदकं विरुद्धमे(म्‌ । मैवम्‌ । क्षया हि दोषव्रयेणापि जन्यते । यदुक्तम्‌-- रसक्षयाद्या क्षयस्नभवा सा तां सनिपातादिति केचिदाहुरिति । तत्र यदि कफो वृद्धः पित्तं वा तदा अदकं माप्ताद्के वा| मधघुकादकं चति सुश्चुतपाठे मघुकोदकं यष्टीमघुकोदकम्‌। केनि- उत मषिदकामाते पटित्वा माषयूषमिति । व्यारूयानयन्तीति इद्टणः ॥ ७ ॥ भक्तजतृष्णाचिकिंत्सितमाह-- ` गुवे्ननागुिखनेर्जयेत्त क्षयात्‌ सयेद्तां च तृष्णाम्‌ ॥ ८ ॥

* स. पुस्तक--लाजाय्जर्बीजाज्ननमुत्पलानि न्यग्रोधसोह = सितः सकृषः । क्षेद्रिण यक्तं चर्काङ्तव्व वृष्णाभिमूतेन मृखेन धायः ` इदययधिकमचर । ॥ |

तुप्णाधिकारः ] टृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १७७

उदछिखनैरिति ॥ वमनैः । क्षयाटते सवेकृतां च तृप्णामिति } क्षयजां तृप्णां विहाय सवेद्ृतां तप्णां कात्तरित्तकफकृतां मुत्र नां च वमनैमपरेत्‌ ! कात्निकस्त्वाह कृतामामजाम्‌ । अस्या आमकोपितस्रवरोपनन्यत्वादिति ॥ < ॥ सामान्ययोगानाह--

स £

पेवेन्माक्षिकमंयुतम्‌ प्रणुदति ण्ट ते तृष्णां चेवापक्पति ॥ १०॥

स्तनश्चरसक्षीरयण्रीः नियतं नस्ततः (नासया) पीतस्तप्णा ज्राम्यदि दारणा ॥१॥ गोम्तनारिभिः प्रकरं नम्यम्‌ ॥ ११॥ ीरेक्षरसमारद्रकक्षाद्रसीधुगडोदक्रः ॥ दक्षास्टीम्लश्च गण्द्पास्तादुशोपप्रणाशननाः | १२॥ स्लीरादिभिरपि प्रत्यक्रं गण्ड्पो गण्डरषा इति वहूवचनेन निर्देशात्‌ ॥ १२ मुखपच्रल्याद्रौ गण्डूषमाह्‌ वगय्यं जनयत्यास्य पगे हयनि यद्व्रणान ॥। दराहतप्णापररामन मप्रुगष्टूपत्रारणम | १३॥। वारि सीतं पधरयनमाक्ण्ठाच पि्पासिनम्‌ पाययद्रामयन्ापि तन तरप्णा परशाम्यति | १५

अयं योगः | १६॥ १४ ॥ अतिरुक्षदुटानां मयेनृप्णामिदाऽऽशु पयः । सगो वा घ्रूनभघ्रः चीना मधम गमो हवः ।॥. धम्‌ रसा हूय इति । मधूरगणसाधितततरेन रमा मधुरा ज्यः | निग्धरऽन्ने भक्तं या तप्णा स्यात्तां गुडाम्बुना शमयत्‌ 3 ॥ १ ल्िगधरा्तभोजनजनितायां तृषायाम्‌ |

1

‰

1२ क. विमदेन । क. म्योश्रष् 1 ठक. स्थ पदुधाति मुस व्रणान्‌ । दा ।

१७८ व्याख्याकुसुमावदयास्यरीकासमेतो-- [ १७ सभदश्चोः-

युक्तम्--यदाहारगुणेः पानं विपरीतं तदिष्यत इति । तथाऽपि मधुररसत्वेन प्रभा- वाद्वा हितं तज्जञेयम्‌ ॥ १६ ॥ वरणृङ्गसिताोधं दाडिमं मधुकं मधु ॥ पिवेत्तण्डुलतोयेन च्छदितृष्णानिवारणम्‌ ॥ १७ ॥ सुगमम्‌ ॥ १७ ॥ | | ताटुशोषे पिवेत्सरपिधरेतमण्डमथापि वा ॥ ताटशोषे पिबेत्सपिरिति। तृष्णामूर्परीताश् गमिण्यस्ताटुशोषिणः । न किनियु्मु- तमिति वचनेन निषिद्धस्यापि ताढुशोषे ृतपानस्य विधिरयं वातोल्वणावस्यायां मन्तन्यः। ताटुशोषश्च व्रष्णाप्रकार एव तेनेह संशक्यगतमस्याभिधानम्‌ ॥ परडाछदिठषादाहस्रीमयैश्रमकरिताः ॥ पिबेयुः शीतलं तोयं रक्तपित्ते मदात्यये ॥ १८ ॥ पुगमम्‌ ॥ १८ ॥ मृलवैरस्यदौ गण्टूषमाह-- = ` , घान्याम्टं मुखबेरस्यमलदोन्ध्यनाङशनम्‌ ॥ भान्या्छं काञ्जिकं तस्य गण्डूषः ॥ | मुखशोषे गण्डूषमाह-- तदेवाखवणं श्रतं मुखशोषदरं परम्‌ ॥ १९ ॥ तद्धान्यान्छम्‌ । अथतयूवं स्वणोष्णम्‌ ॥ १९ |) कोलदाडिमदक्ाम्टचुक्रीकाचुक्रिकारसः ॥ पञचाम्लका ुखारेपः सद्यस्तष्णां नियच्छति ॥ २० ॥ चकरकाऽम्टोणिका । चुक्रिका वावि । युखाङेष इति। मुखक्कुदररेपः । चर- रनरामाण्याददयरिरसोरपि लेपो द्रष्टव्यः | | वा ` नम्न्वाम्रातकवद्रीनच्वेतसप्चवल्कपञ्चाम्छेः ॥ डनपुलरिरःप्रटेपाः सृता मूाशमतृष्णाघ्नाः इति ॥ २० ॥ राह युुष्टपत्पलं सलाजचूर्ण गुटिकां भकल्पयेत्‌ ॥ ` ससाहता सा वदनेन धारिता तृष्णां पषद्धाम पि हन्ति सरम्‌ ॥ २१ ॥ पुगमम्‌ ॥ २१ ॥ दन रयाीना शीतं माकिकसं युतम्‌ ॥ न शाम्ेते छदितृष्णे चिरोत्थिते | २२ ॥ ९न रक्तशाखीनां शीतमिति । --- -- सवयनीषं मष्‌ ॥ ९१ भक्तम्‌ ॥ २२॥ १. -दथ्रराक' ।

मूढीधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १७९

दुःमहत्ृष्णायामदानि जटस्य दोषमाह -- .. तष्यन्पूवापयक्षीणो न रेत नटं यदि ॥ मरणं दीषरोगं वा भा्ठया्चरितं नरः ॥ २३ ॥ प्वामयक्षीण इति | प्रथमोतन्नरोगङ्ृशः | २३ ॥ सात्म्यान्नपानभेष्येस्तष्णां तस्य जयेत्पनः ॥ तस्यां जितायामन्योऽपि व्याधिः शक्यश्चिकित्सितुम्‌ ॥ २४॥ अन्योऽपि व्याधिरिति । तरप्णाङ्मना्थं दीयमानान्नपानादिना कृतोऽपि व्यापि रियथंः । शक्यथिकित्सितुमिति । तृष्णां महाल्ययकारिणीमवे्षय प्त व्याधिः सुनयो भवतीत्य्भः ॥ २४ ॥ अदाने र्स्य त्ष्णातुरः कथं भ्रियत इत्यत आह- तषितो मोहमायाति मोदहातसाणान्विश्ति ॥ तस्मात्सवा सखवस्थासर न कचिद्रारि वायते ।॥ २५ ॥ सुगमम्‌ ॥ २९ ॥ इति श्रीन्दपरणीतदहृन्दमाधवापरनामकसिद्धयागव्याख्यायां श्रीश्री कृण्टदत्तविरचितायां व्याख्याकुसुमावबसयाख्यायां षोडशः स्तृष्णाधिकारः समापनः ॥ १६ ॥

क

अथ सप्रदशो प्रखोधिकारः । तृषितस्य मीहोत्पतेस्तप्णानन्तरं मूत्र । उक्तं हि तुषितो मोहमायातीति । सकावगाहां पणयः सहाराः शीताः प्रदेहा च्यजनानिखाश् ॥ शीतानि पानानि च गन्पवनिति सवास म्रास्वनिवास्तानि। १॥ मणयः सहारा इति! हारार्षिता मुक्ताः स्फाटिकप्रभतयो मणयः । शीताः प्रदेहा दति । चन्दनोत्पद्प्रभरतिभिः कृताः प्रदेहाः ! व्यजनानि व्यजनवायवः। शीतानि पनालनि च गन्धवन्तीति । यानि शीतानि गन्धवन्ति च पानानि तानि सवासु मृ्ीख- निवारितानि प्रह्स्तानि । पानानि पानकानि सवासु मृञछस्वनिवारितानील्यनेन वातक्रफ- जयोरपि मृचयर्हितुप्रत्यनीकचिक्गित्पाकरणे वारणाहा अप्येते शीतविधयो व्याधिप्र- त्यनीकतया पित्तानुबन्धाच्च न वार्यन्त इत्येतद्शैयति ॥ १ ॥ कषिमेतन्येव समरम्‌ हितान्युतान्यान्यपीत्यत आह-- सिद्धानि वर्मे मधुरे पयांसि सदाडिमा जाङ्गलजा रसाश्च ॥ तथा यवा लोहितशाख्यश्च म्रछीसु शस्ताः ससतीनसुद्राः ॥२॥

यितमा तितत तिहिय १५११५

१ क. 'त्म्यानुपा' ।

[ १ जष्टाद्शो-

१८० {य त्‌ वम मधुर इति । काकोल्यौ । पयांसि सवाण्यपि इच्ानि र्वष क्षीराणां र्महरत्वात्‌ । जाङ्गला रसा इति ! एगादिभवाः } सदाडिमा इति ! दाडमान्टाः। ् मीपु मोजने हित्मस्तानाह--तथा यवां इत्यादि ! रस्ता हिता भ्ेजन इति षः । सतीनो वर्ुलकटायः ॥ २ ॥ स यथादोषं कषायाणि उ्वरघ्रानि भयोजयेत्‌ ॥ यातादिनापु मूर्ढसु यथाक्रमं वातादिञ्वरहरकषायाणि प्रयोजयेदितय्थः ॥} रक्तजायां तु मरखांयां दितः शीतक्रियाविधिः । ३ ॥ रक्तनायापिति । रक्तदरंनजायाम्‌ ॥ ३ ॥ म्यजायां वमेन्फ्यं निद्रां सेकेयथासखम्‌ ॥ पुगमम्‌ | विषनायां विषघ्नानि भेषजानि पयोजयेत्‌ ॥ ४ ॥ छुगमम्‌ ॥ ४ ॥ । ५५१५५ | कोटमन्नोषणोशीरकेसरं शीतवारिणा ॥ पित्तम जयेष्टीढा इृष्णा वा मधुषंयुता% ॥ ५१ सुगमम्‌ ॥ ९ ॥ ५ | महोषधामूता शद्रा पौष्करं ्रन्थिकोद्धवम्‌ ॥ पिवित्कणायुतं काथं मृखांयां च मेषु च ॥ ६ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६ ॥ [ति पिवेदुराखमाक्षाथं सधृतं चमशान्तये ॥ छुगमम्‌ ॥ | त्रिफलायाः प्रयोगो वा पयोगः पयसोऽपि वा ॥ रसायनानां कोम्भस्य सपिषो वा पदस्यते ॥७॥ रसायनानामिति } शिटाजतुरपायनयोगानाम्‌ । कौम्भस्य सपिष्‌ इति । कम्मं सरविदेशाब्दकं तच प्रभावान्र्बहरम्‌ ! यदुक्तम्‌-- “सापः पुराणं तिमिरपतिदयाश्चपसकासनुत्‌ ॥ मूखीर्दिविषोन्मादमदापस्मारनारानम्‌ '› इति ॥ ७ ॥ अञ्जनान्यवपीडाश्च धूमः प्रधमनानि च ॥ सूचीभिस्तोदनं शस्तं दाहः पीडा नखान्तरे - -- - शवीभिसतोदनं शसं दादः पीडा नलान्दरे ॥ ८ ॥ 7 1 तरिफलाकाधं सिताक्षद्रसमन्वितम्‌ । नोटाममि निदन्लाशचु सू पीतो

+ क. बुद्ध्वा दोषं । ` ` 4 रक. णा पीतंमूः।

मदात्ययाधिकारः] हेन्दपाधवापरनामां सिद्धयोगः। १८१

लुश्चनं केशलोश्नां च दन्तेदं शनमेव च ॥ आत्मगुप्रावघषेश्च हितस्तस्यावबोधने% ॥ ९ ॥ ननु सवाप मूस पित्तप्राधान्याच्छीतोपचारशेदिप्यते तत्कथं तीक्ष्णा अञ्जनादयः शस्ताः । उच्यते । संज्ञावहस्नोतोनिरोषशम्तिकरत्वेन व्याधिप्रलयनीकत्वादिति कातिकः । अञ्जनादयस्वीक्ष्णाः कार्याः । नखान्तर इति । नखमांप्तयोमेध्ये । आत्म गुप्ावघषे इति । आत्मगृप्ता शूकशिम्बा । अस्याश्च शिम्वित्वग्नातं चूर्णं ग्राह्यम्‌ । तस्येवि । मृखातुरस्य ॥ < ॥ ९ ॥ दति श्रीहन्द्प्रणीतटहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री केण्ठदत्तविरचितायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायां सप्तदशो प्रखोधिक्रारः समाप्तः ॥ १७ ॥

1

अथाणएटादरो मदालययाधिकारः । पि(चित्तस्य मोहो(१) मेनापि मूछय; सेमवान्मूखीनन्तरं मदालययः } मदशब्देन मदहेतुतया मच्मुच्यते तेन कृतोऽल्ययो विकारो मदात्ययः किंवा मद्यक्रतो मदो यस्तद्धेतुकोऽलययो मदात्ययः ॥ मन्थः खजरमृद्रीकाटक्षाम्छाम्लिकद्‌ाडिभेः ॥ परूषकैः सामरकैयक्तो मवविकारतुत्‌ ॥ द्रवेणाऽऽरोडिताः सक्तवो मन्थः । खर्जरादीनां चेह द्रवं मह्यम्‌ । अग्लिकशब्देना- म्टिकोच्यतेऽगम्किका तित्तिडीका वा | छन्दोनुरोधाद्घसखत्वम्‌ ॥ १ ॥ सतीनय॒द्रसमिश्रान्दाडिपामख्काच्ितान्‌ ॥ द्राक्षामकखञ्चरपरूपकरसेन वा ॥ कल्पयेत्तपंणान्यूषान्रसां अ विविधात्मकार्‌ ॥ २॥ सुगमम्‌ ॥ २ ॥ पथ्याक्ा्थेन वा सिद्ध घतं धातचरीरसेन वा॥ सपिः कल्याणकं वाऽपि मदमूर्छपदं पिव । ३ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३ ॥ खदिमृखातिसारं च मदं प्रगफलोद्धवम्‌ सद्रस्तच्छमयेत्पीतमातृपेवोरि शीतलम्‌ ॥ ४ ।

* ख. पस्तके--सन्परासलव्धसंजञश्च युनस्य रसं पिवेत्‌ । खदित्सव्योपलवणं ्बाजपूरकके- परम्‌ । दत्यधिकमन्र ।

१८२ व्याख्याकुयुमावल्याख्यरीकासमेतो- [ १८ अष्टादशो- सुगमम्‌ ॥ ४ ॥ वन्यकरीषघ्राणाजरपानाह्ववणभक्षणाद्राऽपि ॥ शाम्यति पूगफर्मदश्ुणरुनाशफराकवटात्‌ ॥ ९ ॥ वन्यः शङ्खकः करीषं श्॒ष्कं गोमयम्‌ । किंवा. वनमवं करीषम्‌ । वन्यकरीष. घ्ाणादयः प्रथक्एथक्प्रयोज्याः । चृणेरुनाराकैराक्वरदिलेतदायांसपूणंत्वानुसेषा@- खितम्‌ ॥ 4 ॥ मद्योत्थरोगेषु मद्यमेव परमं भेषनं यदुक्तं चरके-- “'तीक्ष्णोष्णेनातिमात्रेण पीतेनाम्डविदाहिना ॥ मयेनाच्रसष्केरो विदग्धः क्षारतां गतः । जन्तदाहं ज्वरं तृष्णां प्रमोहं विभ्रमे मदम्‌ ॥ जनयत्याशु तच्छान्तये मय्मेव प्रयोजयेत्‌" इति तेन मयप्रयोगमेवाऽऽह-- मद्यं सोवचरव्योषयुक्तं किंचिलखान्वितम्‌ ॥

जीणे प्रदातव्यं बातपानात्ययापहम्‌ ॥ ६ ॥ सोवर्चरग्याषयुक्तमिति । सौवर्च्ं टवणत्वमात्रकारकं व्योषं कटुत्वमात्रकार्‌ - कमिति ॥६॥ दधयुषः सितायुक्तः स्वादुब पैशितो रसः ॥ पित्तपानालयये योज्याः सवेत क्रिया हिमाः ॥ ७ ॥

“मुद्धानां द्विपं तोये श॒तमधीढकोम्मिते । पादस्थं मर्दितं पूतं दाडिमस्य परेन तु ॥ युक्तं मेन्धवाकिश्वाहधान्यकैः पादकार्षिकेः | कणाजीरकयोश्चणांच्छणेकेनावचूरणितम्‌ ॥ संस्कृतो मुद्धयुषोऽयं पित्तछेष्महरो मतः । मातरं सक्थिजं मांसे निरस्थि तेत्तिरं तथा ॥ चतुष्परोन्मितं सूक्ष्मं कलितं क्षाडितं जछे । पिप्परीपिप्पटीमूशुण्दीनीरकधान्यकेः ॥ द्विशाणेः संयुते तीये काथ्यमघोढकोन्मिते | पादाचिते पठं तत्र दाडिमास्सदिताद्धेरत्‌ ॥

१ क 'णेमयाय दा ।

मदाल्ययाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ते रसं मर्दितं पूतं हिङ्केन्धवजीरकेः । युक्तं प्रधूपितं पथ्यं शुद्धानां शुद्धिकाङ्क्षिणाम्‌ ॥ `. मञ्मविश्िष्टसंधीनां क्षीणघाविन्दियोनसाम्‌" इति । सुगमम्‌ ॥ ७ ॥ ` [र पानरोगे कफोते रखड्छनं च यथाबटम्‌ ॥ दीपनीयो षधोपेतं पिवेन्मचं समाहितः ॥ < ॥ दीपनीयौषधोपेतमिति । दीपनीयोषधं पञ्चकोरादि तज्ृणेपितम्‌ । समाहिः नेन मात्रया मद्यं पिबेदिति दरेयति ॥ < ॥ ` | स्वज सवैमेवेदं प्रयोक्तव्यं चिकित्सितम्‌ ॥ ९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ९ ॥ आभिः क्रियाभिः सिद्धाभिः श्रानिति याति मदालययः ॥१०॥ . सुगमम्‌ ॥ १० ॥ | न चेन्मद्यक्रमं मुक्त्वा क्षीरमस्य भयोजयेत्‌ ॥ लङ्घनादयः कफे क्षि जाते दोवंल्यखायवे ॥ ११ ॥ ्षीरमस्य भयोजयेदिति । प्षीरमनोषधमेव ॥ ११ ॥ ` ओनस्तुल्यगुणं क्षीरं विपरीतं च मतः ॥ सुगमम्‌ । पीरमयोगं मं चं कमेणार्पाल्पमा चरेत्‌ ॥ १२ ॥ सूममम्‌ ॥ {२॥ पयःपुननेवाकाथयष्टीकर्कपसाधितम्‌ ॥ घतं पुष्टिकरं पानान्मचपानहतोजसःम्‌ ॥ १३ ॥ पयः सेहसमम्‌ । पुननैवाक्राथच्िगुणश्चतुर्गुणो वा ॥ १६ ॥ सोवचेखमनाज्यथ इृक्षाम्ं साम्खवेतसम्‌ ॥ त्वगेखामरिचार्थौशं शकंयभागयोजितम्‌ ॥ १४ ॥ एतट्टवणमष्टाङ्गमभ्रिसंदीपनं परम्‌ ॥ मदात्यये कफमाये द्ात्स्रोतोविशोधनम्‌ ॥ १५ ॥ सोवचखादीनां प्रत्येकं समो भागः । त्वगेामरिचादीनां प्रसेकमेकभागापे ्घीहात्वम्‌ । शकंराभागोऽपि सौवर्चायेकतमद्वव्यभागसमः ॥ १४॥ १९ ॥ चव्यं सौवचलं हिङ्कः पूरकं विश्वदीप्यकम्‌ ॥ चण मेन पातच्यं पानात्ययरुजापहम्‌ ।॥। १६ ॥

१३. याभिः।२क.वा।३ ड. `रामधुयो।४क. म्‌ । दितं ल्व" । ५ छ, जी

१८४ व्यारूयाकुुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ १९ एकोनविंशो-

पर्कं वीनपूरफटम्‌ । दोप्यक यवानेका ॥ *६॥ यथा पीयमानं मद्यं विकारं मदं च न करोति तदशेयति-- जलष्टतथन्दनभूषिताङ्गः स्रग्वी सभक्तां पिलितापदश्ाप्‌ ॥ पिवेत्सुरां नेव भेत रोगान्पनोमतिध्रं च मर्दं न याति ॥ १७ ॥ जर्ष्टुतो जखाद्रगाचरः । . चन्दनभूषिताङ्शन्दनानुलिक्तगा्रः । खग्वी पुष्पमाडा- युक्तः । सभक्तां भक्तेन सह ! पिशितोपदंशामिति । पिशितं मांप्तमुपदंशो भक्षणं यस्यां सुरायां सा तथा ताम्‌ । रोगानिति प्रकरणान्म्ययपानजान्‌ । मनोपतिघ्रं च मदं न यातीति । द्वितीयादिमदान्मनोमतिविघातकरान्नाऽऽप्नोति । प्रथमे तु मदं मनो- मल्यनुपघातकरं र्भत एवेति भावः ॥ १७ ॥ पानविभ्रमचिकित्प्ामाह-- ्राक्षाकपित्थफल्दाडिमपानकं यत्तःपानपिश्चमहरं मधुशकंराल्यम्‌॥ १८॥

अच्र फ्दाब्देन विशिष्टानि मातुडुङ्गादिफटानि गृह्यन्ते । द्राक्षादि मध॒शर्कराख्यं पानकं पानविभ्रमे शस्तम्‌ । द्ाक्षादिभिः पानकं सूदशाच्लानुसरेण कार्यम्‌ ॥ १८ ॥ इति श्रीहन्दपणीतहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्री भ्रीकण्- द्त्तकरृतायां व्याख्याकुयुमावल्याख्यायामष्टादक्षो

मदालययाधिकारः समाप्ः ॥ १८ ॥

अथेकोनविंदो दाहाधिकारः) मदात्यये दाहस्य संमवात्तदनन्तरं दाहः-- ` रतधातधताभ्यक्तं खिद्यात्तं यवसक्तमिः; ॥ फाखामक्कसयुक्तपान्याम्छेरपि बुद्धिमान ॥ १॥ रतवत्‌ प्ता्यत्युनः पुनः प्ताप्य शीताम्भसा निर्वाप्यते तच्छतपौतमच्यत इती- सानदवः । रते वाराञ्शीततोयेन धौतं फेनिरं घृतं शतपोतधतमच्यत्‌ इति उद्टणः ॥ १॥ खदयत्तस्य सवोद्गमारनाखद्रगाससा ॥ सुगमम्‌ ॥ . . , छामजेनाथ शुक्तेन चन्दनेनानुेपयेत्‌ ॥ २ ॥ रछामजेनेति । उरीरेण ॥ २॥ चन्दनाम्बुकणस्यन्दितालहन्तोपवीनिते ॥ ` स्वप्यादादादता जन्तुः कदटीदटसं वधत जन्तुः कद्रीदरसंस्तरे ॥ १॥ ____ || ३ ॥ | १ क. ध. . तोऽम्भोजकः।

८

दाहाधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः १८५

ताटबृन्तं व्यजनम्‌ ॥ ३ ॥ परिपेकावगाहौ च सेवेत व्यजनानि च ॥ ससितं रििरं तोयं तुष्णादाहोपश्ान्तये ॥ ४ ॥ सषीरेः ' क्षीरकषाये सरीतिशन्दनान्वितेः ॥ अन्तदाहं परश्षमयेदेतेषान्येध शीतले; ॥ ५ ॥। क्षीरः क्षीरकषायेरिति । क्षीरिकपाया वयादिक्ाथाः । क्षीरादिकं चेतत्पानपरिपे- कादौ योज्यम्‌ ॥ 8 ॥ ९ ॥ कुशादिशालिपणीभिजींवकरा्ेन साधितम्‌ ॥ तैं घृतं वा दाह्यं बातपित्तविनाशननम्‌ ॥ ६ ॥ कशादिश्राख्िपणीभिरिति ! कुशाईि तृणपञ्चमृं शादीपर्णीभिरिति शाटिपण्यौ दिविदारगन्धारिगणमाद्ः । एताभ्यां काथः । जीवकाव्रेनेति । जीवकादयषएर्व्गेण । अनेन च कल्कः । जीवकादष्टवमेशखषेभक्मेदामहामेदाकाकोरीक्षीरकाकरोटीऋद्धिवृद्धय एवं सत्र सुश्चुतयोगे जीवनीयाष्टकम्‌ । चरकयोगे पृनरेत एवद्धिवृद्धिरदिता माप पणीपुद्रप्णीजीवन्तीमधुकप्तहिता जीवनीयदरकं जेयम्‌ । तेटमप्णव्रीयमपि शीत द्रव्यसं - सकारेण दाहरामनं मन्तव्यम्‌ । ननु तेटस्याम्तयोप्णत्वात्कथं दाहश्ान्त्यर्थमृपदेशः । उच्यते | कृरारिद्रभ्यलेन गणान्तराधानात्‌ । यथा सौम्यमेव घर्तं तथा कथं नोप- दिर्यत इति चे्तेवद्रोमकृपेसतद प्रवेशात्‌ । अत एव तत्रान्तरे ज्वरशान्तये चन्दनादि साधितं तैल्मेवोपदिष्टमिति । कुशाचं तें ब्रं च ॥ ६ ॥ पित्तज्वरटरं यच्च दाहे तत्सवेभिप्यते । फठिनीरो प्रतेव्याम्बुदेमपत्रकट नरम्‌ ॥ काटीयकरसोपेतं दादे शस्तं परेपनम्‌ ।। ७ फटिनी प्रियेगुः । सेव्यमृशौरम्‌ । (हमपत्रम्‌) नागके सस्चृणम्‌ । काढीयक्रं महेन्द्र काटीयकरसः पेपणाधम्‌ | छ्ष्णगुप्कयना टेपश्वन्दनस्यापि दारक्रत्‌ त्वम्गतस्याप्मणो रोधाच्छीतदरचन्यथाऽगुराः ॥ < | -छोकाधस्यापराधं केचिदन्यथा पठन्ति रोमकरूपायनोद्रच्छदूप्मणो ह्यवरोधनाद्विति ॥ < ॥

किन

£ ख. परस्तक्-- दावे त्वभिन्छन्ते तस्मादद्वय मानत्रम्‌ । परिषिनच्याम्बभिः शीतः प्रयिम्मे- चन्दनार्भिः ॥१॥ ग्टानं वरा दीनवदनं समा्िद्ध्रादना । एलमक्षामसंकाता चन्दनाद्रौ प्ियोदरा विश्रय)ऽग्जखजश्ित्रा मभिदारविमृभिताः । मजयृस्तं स्तनः दीतिर्द्ायमम्वद्दयसः ॥३॥ ददययधिकमन्र ! † अचर रीशनमेधेन क्षीसिपायरिति यन्तम्‌ ।

मामित

111१ । १४ प) 111... 7 | पीतको

५६. क. मुघं व्यजनाना च तवने । शस्यत श । + ऋ. शस्यत । 91

१८६ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [ २० विंशः-

ह्यीवेरपदमकोशीरिचन्दं नक्षोदवारिणा ॥ संपूणीमवगारेत द्रौणी दादादितो नरः ॥ ९ ॥ स्लोदश्रूर्णम्‌ ॥ ९ ॥ इति शरीवृन्दभणीतवृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां भ्रीभी- कृण्टदत्तङ्रतायां व्याख्याङकुसुमावस्याख्यायामेकोनविश- तितमो दाहाधिकारः समापनः ॥ १२॥

अथ विश्च उन्मादाधिकारः।

मदात्यय उन्मादमिव चापरमिनेनोन्मादपंकीतैनं छृतं तत्र दाहोऽप्युक्तस्तेन खल्स- वक्तव्यं दाहं प्रतिपाद्य पप्रव्युन्मादारम्भः ॥ वातिके ेहपानं भराग्विरेकः पित्तसंभवे ॥ कफजे वमनं कायं परो बस्यादिकः क्रमः ।॥ १ ॥ वातिकं इति । निरावरणवातक्रते सेहपानम्‌ । आवरणसद्धावे तु ततर ्ेदपानम- नहमेव । यदुक्तम्‌- (मेदःकफाम्यामनिरो निरुद्धः रुढाङ्गम्श्चयथन्करोति ॥ सेहं नियुञ्चविबुधस्तु तस्मै सव्यत्येव हि तान्विकारान्‌"” इति । परो बस्त्यादिकः क्रम इति । पश्वात्लेहवबसिनिषूददिरोविरेचनाथकः क्रमः कार्यैः । यथा चोक्तम्‌- . “निरूहान्लेहनसि च शिरसश्च विरेचनम्‌ ॥ ततः कुयायथादोषं तेषां मृयस्त्वमादिशेत्‌'" इति ॥ १ ॥ यचोपदेकष्ये किचिद पस्मारचिकित्सिते ॥ उन्मादे तच्च कतव्य सामान्यादोषदृष्ययोः ॥ २ ॥ सामान्यादीषदूष्ययोरिति । उन्मादेऽपस्मारे च समानो दोषस्तथा भृतपप्रा्ि- संप्राप्तो वातादिः समानं च हृदयरूपं दृष्यमिल्यर्थः । हेतुदृष्ययोरिति पठे तु समानो हेतुमनोमिषातादिरवगन्तव्यः ॥ २ ॥ ब्राह्मीकष्माण्डीफटषड्ग्रन्थाशङ्कपष्पिकाखरसाः ॥ उन्मादहृतो इष्टाः पृथगेते दुष्टमधुमिश्राः ॥ ३ ॥ ब्राह्मी स्याता । कूष्माण्डीफङं पुराणं ग्राह्यम्‌ । एतदयं प्रचरति ॥ ३ ॥ .

१ ड, ^न्दनाम्बुद्‌ । २ क. "दिश्यते

उन्मादाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १८७

दश्ग्रखाम्बु सघृतं युक्तं मांसरसेन वा ॥ ससिद्धाथकवूर्णं बा केवरं वाऽनवं धृतम्‌ ॥ ४ ॥ अनवं घृतमिति । पुराणं तच्च दशाब्दिकम्‌ । यदुक्तम्‌--“उग्रगानि पुराणं स्याद शवषस्थतं भरतम्‌ ॥ टाक्षारसनिमं रीतं प्रपुराणमतः परम्‌? इति । अन्ये पुनरेकवपांतीतं पुराणं च्ुवते । तथा च-- अल्पामिष्यन्दि मधुरं बल्यं संवत्सरोषितम्‌ ॥ अल्पञ्छेदं च दोषाणां पुराणं तत्प्रकीर्तिम्‌"" इति ॥ ४ ॥ उन्मादशान्तये पेयो रसो वा तार्शाखनः ॥ रसो वा ताङ्शाखन इति । रसोऽयं समधुव्यैवहरति ॥ प्रयोज्यं साषपं तें नस्याभ्यञ्जनयोः सदा ॥ ^ ॥ सिद्धाथको वचा हिङ्गु करञ्जो देवदारु च ॥ मञ्जिष्ठा तरिफटा श्वेता कट भी त्वकटुधिकम्‌ । ६ ॥ समांशानि भयङ्क रिरीषो रजनीदयम्‌ ॥। बस्तमू्रेण पिष्टोऽयमगद्‌ः पानमञ्जनम्‌ ॥ ७ ॥ नस्यमारेपनं चैव स्नानमुद्रतेनं तथा ॥ अपस्मारविषोन्माददरत्यारक्ष्मीज्वरापहः ॥ ८ ॥ भूतेभ्यश्च भयं हन्ति रानद्रारे च शस्यते ॥ सपिरेतेन सिद्धं बा सगोमूत्रं तदथेकृत्‌ ॥ ९ ॥ करञ्द्रयस्य फलम्‌ । वक्ष्यमाणयोगेऽपि करञ्चस्य बीजनमुक्तम्‌ 1 शेताऽपराजिता वचा वा | कटभी तद्रवडिः (गिरिकर्णी) तस्य त्वक्‌ । रिरीषस्य फम्‌ । कत्याऽमिचारा देवता । सपि रेतेन सिद्धं वा सगोमूत्रमिति। षिद्धाथकादीनां कल्कः । गोमू- पेण द्रवं कार्यम्‌ ॥९॥६॥७॥८॥९॥ ऽयूषणं रिङ्क वणं वचा कटुकरोरिणी ॥ शिरीषं नक्तमारस्य बीजं स्वेताश्च सषेपाः ॥ १०॥ गोमू्रपिषठरेतेस्त बिर्नेच्ाञ्जने हिता ॥ चतुथंकमपस्मारमुन्मादं च नियच्छति ॥ ११ ॥

स सणाकिपतभवान५.।८५१५५ ०००८०८१.५०० ५ ५०-८११५१७७०८५०१०१ ११७१८४१०

ख .पुस्तके -- तारतछीसधिफलेलवादुफलिनीसोप्राप्थक्रप णिनीदन्तीदाडिमदारुचन्द ननिशादार्वीविकशा- लोत्पलेः । जातीपुष्पहरेणुप्द्यकयुतैजन्तुप्रम्चिष्िकारुषिरटीतुटिसारि वाद्रययुतैनागेन््रपुष्पानवितेः ॥१॥ अष्टा्िंरातिभेश्वतुगणजले कल्याणमेभिः श्रुतं दन्द्येतन्रिचतुधेकज्वरमुरःकम्प सबन्ध्यामयम्‌ । साप- स्मारगरोदराः सपवनोन्मादाः सजीणैज्वरा जायन्ते न पुनः कृतेन द्विषा कल्याणकेनामुना \ २ ॥ तीसटात्कल्याणकं घृतम्‌ ॥

१८८ व्याख्याक्ुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ विंशः~

व्यषणाया वर्तिः ॥ १० ॥ ११ ॥ आश्वासयेत्सुहदराक्येषमेकायोथसंयुतेः ॥ व्रयादिष्टविनाशं वा दशेयेदइतानि वा ॥ १२ ॥ तरयादिष्टविनाशं वेस्यादि विधानं चित्तोद्धान्तिकरमद्धान्तप्य चित्तस्य प्रकृतौ व्यव- स्थापनार्थम्‌ ! द्यते घटनचछितस्य संधेः पुनवेषनेनेव प्तम्यगवस्थापनं तथेहापि . ज्ञेयम्‌ ॥ १२ ॥ बद्धं सपपतेटाक्तयुत्तानं चाऽऽतपे न्यसेत्‌ ॥ कपिकच्छाऽथ वा ततप्रैखोहतैटजङेः स्पृशेत्‌ ॥ १३ ॥ बद्धं सपपतेटाक्तमिल्यादिविधिः सरोतःशोधनाथमुद्रेगजननाथं च । कपिकच्छेति | शूकशिम्बा ॥ १६ ॥ कश्चामिस्ताडयित्वा च सुबद्धं विजने गृहे ॥ रुध्याचेतो हि विभान्तं तथा व्रजति तस्सुखम्‌ ॥ १४ ॥ कृशाभिरिति । कञ्ञा शाट इति छोके ॥ १४ ॥ सर्पेणोद्धतद रेण दान्तैः सिरैगंजे तम्‌ ॥ जासयेच्छखहसतेश्यं शद्चभिः सूकरैस्तथा ।॥ १५ ॥ दान्तैः सिहैरिति । आयत्तीकनैव्यापेः ॥ १५ ॥ अथ वा राजपुरूषा बहिनीत्वा सुसंयतम्‌ ॥ त्रासयेयुेधेरेनं तजेयन्तो नृपाज्ञया ॥ १६ ॥ वर्िरिति। मामाहरहिः ॥ १६ ॥ देहदुःखभयेभ्याऽपि परं भाणभयं मतम्‌ ॥ तेन तस्य शमं याति सवेतो पिष्डुतं मनः ॥ १७ ॥ देहदुःखमयेभ्योऽपीति । देदुःखानि कपिकच्रटेपनादीनि तत्कृतेभ्यो मयेभ्य इति ॥ १७ ॥ इषटदरव्याविनाशाच मनो यस्योपहन्यते ॥ तस्य तत्सदः सान्त्वाश्वासै; शमं नयेत्‌ ॥ १८ ॥ तत्सहसपाप्ररिति । तत्सदशप्रापकैः | भवे क्तः ! सान्त्वं सामप्रयोगः। आश्वासः संतोषजनकं वचनम्‌ ॥ १८ ॥ कामदोकभयक्रोधदरषप्याखोभसंभवान्‌ ॥ | परस्परपरतिद्वहरोभेरेव दामं नयेत्‌ ॥ १९॥ रा

१ ध. कथवौक्येधमोयसंहितैः । २ क. “थ तस्करैः शतुभिस्त।

उन्मादाधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | १८९

बुद्ध्वा दोषं वयः सात्म्यं देशकाख्वरावलम्‌ ॥ चिकित्सितमिदं कुयादुन्मादे दाषभूतने ॥ २० ॥ देवपिपितगन्धर्वेरुन्मत्तस्य च बुद्धिमान्‌ ॥ वजेयेदञ्जनादीनि तीश्णानि कूरकम च ॥ २१॥ नूरकम॑ताडनात्‌ । तीकष्णाञ्चनादिवर्जनं च वैद्यातुरोपवातपरिहारार्थम्‌ । उक्तं हि-वैदयातुरो विनिघ्नन धुवं करुद्धा महौनस इति ॥ १९ ॥ २० ॥ २१॥ ती्ष्णाञ्जनादीनां निषेधे यत्कतव्यं तदाह-- सपिष्पानादिरागन्तोमेत्रादिशेष्यते बिधिः ॥ पूजावच्युपहारेष्टिदोममन्राञ्जनारिभेः ॥ जयेदागन्तुमुन्मादं यथावद्विधिभिभिषक्‌ ॥ २२ ॥ सापीह मूतहरकल्याणकवेत्तादि 1 बषिरित्नदेरुपदौकनम्‌ । उपहारः सपदरबीछः । कंवा पूजाबल्योरूपहार उपटोकनम्‌ ॥ २२ ॥ कल्याणकं भरयुज्ञीत महरा वेतसं यतम्‌ ॥ तरं नारायणं नाम महानारायणं तथा ॥ २२ ॥ सुगमम्‌ ॥ २६ ॥ महपेशाचिकं वरेतमाह-- जटिला पूतना केली चीरटी मकेटी वचा ॥ जायमाणा जया वीरा चीरकः कटुरोदिणी ॥ २४ ॥ कायस्था सूकरी छा सातिच्छा पटंकषा ।॥ २५ ॥ महापुरूपदन्ता च वयस्था नाष्टीद्रयम्‌ ॥ कटम्भरा एथिकाटीं स्थिरा चतः शृतं धृतम्‌ ॥ सिद्ध चतुथेकोन्मादग्रदापस्मारनारनम्‌ ॥ २६ ॥। महापेशाचिकं नाम धृतमेतद्यथाऽमृतम्‌ ॥ मेधाघ्ुदधिस्मृतिकरं वाखानां चाङ्गवधेनम्‌ ॥२७ ॥ जटिटा मांसी शतावरी वा । पूतना हरीतकी । केशी मूतकेरीं । चोररी कवाहु ब्रह्धिका वा । मकंटी शूकशिम्बा । जया जयन्ती । वीरा क्षीरकाकोटी एश्चिपणीं वा। चोरकश्चण्डा । कायस्था चिन्दुवारः सृष्षमेडा वा । सूकरी वाराहीकन्दस्तदभवे चर्मकारा- टकम्‌ । छवाऽजाजी मधूलिका वा । अतिच्छव्रा शतपुष्पा । छउचातिच्छते द्रोणपुप्पी- दयम्‌ । पलङ्कपा गुग्गुः । महापुरुषदन्ताऽपराजिता कान्ता शतावरी वा 1 वयस्था गुडचो ब्राह्मी वा 1 नाकुरीद्रयं रास्नाद्वयं सपेगन्धाद्भयमन्ये । सपगन्धा सपच्छचिका ।

ति तोन न्ना ममतम १०,८००१५१५१ ००७११४०८ कको तो

१ क. भतदोपजे । २ क. "थाविधि श्विर्भिः। ३ क. वाऽपि ४ ङ. चारटी। ५ ड. रोचना

१९०. व्याख्याकुयुपावल्याख्यदीकासमेतो- [२० विरः-

कटम्भरा कटभी भदा्धा)डी वा । वृश्चिकाी वृश्चिषत्नी । स्थिरा श्राछिप्णीं । अयं चार्थो जैलटादिभिर््यास्यातः प्रायो बङुरुकारेण -शछोकेर्निबद्धः । त्था--“नटिा रातपुष्पी स्यान्मापीमेरोऽपि चेष्यते } पूतना अभया केशी मांसी मूकेश एव च ॥ चोरी ब्रह्िका ज्ञेया मकैटे रुकरिभ्बिका । वीरा तु पृञ्जिपणीं स्यचण्डा स्यादिह चोरकः ॥ कायस्था िन्टुवारसतु सृक्षमेडा वाऽथ सूकरी । वाराही कन्दकामावाचमकाराट्ुकग्रहः ॥ छ्राऽजाजी त्वतिच्छत्रा शातपुष्पा परे किमे । द्रोणपुष्पीद्रयं प्राहुः पलङ्कषा तु गगः ॥ महापुरुषदन्ता च विष्णुक्रान्ताऽथवा वरी । वयस्था त्वरता ज्ञेया नाकुरीद्वयमत तु ॥ सपेगन्धाद्यं प्राहू रासरादयमथापि वा 1 कटम्भरा तु कटभी प्रपरारिण्यथ वाऽमृता ॥

५ भ

व्यक्तमन्यचच कटं महापेशाचिके चुतः" इति । ्रन्यरेतेः कर्कः । द्रवं ज्ञटम्‌ । महापैशाचिकं नामेलयत्र मह च्छन्दः पूनावचनः स्वल्पपेशाचिकस्यामावात्‌ । महापेशाचिकं घृतम्‌ ॥ २४ ॥ २९ ॥ २६ ॥ २७ ॥ वैतसघ्रतमाह--

पचमूर्यावकाद्म्यो रालेरण्डतरिग्रद्रखः ॥ मूवां शतावरी चेति काथैदिपचिकेसिमिः ॥ २८ ॥ कर्याणकस्य चाङ्गेन वेतसं नाम तदूघृतम्‌ ॥ सवेचेतोविकाराणां शमन कीतितं परम्‌ ॥ २९ ॥ पशचमूल्यावकाश्मयां विति । दशमूटी गम्भारीरहिता ग्राह्या । इहेभेरिति प्रयोग- श्चिन्यो नेदमदसोरकोरिल्यनेन मिप रेप्रस्तावननिषेधात्‌ । कातच्रव्याकरणे तु तस्मा- द्विस(सो)भिरित्यत्र सूत्रे तप्माहहणात्पराधुत्वमस्योपवणितम्‌ । तस्माढहणं हि कृताका- रस्येदमोऽनुवरृच्यथं कृतं तस्य चानुवृत्तिरनन्तरत्वदिव सिध्यति तच्कियते “ अदल्य- ज्लनेऽनक्‌ "” इत्यद्विेरनिलयत्वज्ञापनार्थम्‌ । तेनान्तविषेरभावादिभैरित्यपि मवति । प्रयो- गोऽपि तत्र दरतो यथमेगुणेः सप्त ऋषयः सर्म गता इति । वैतसं घृतम्‌ ॥२८।२९॥

कायः कषायो द्विगुणा्तोयेः पानीयकस्याणककल्कपादः ॥ ३० ॥

१ घ. "ण्डवृहट्‌ ।

उन्मादाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। १९१

कायैः कषायो द्विरणाष्तोयैरिति । द्विगुणाष्टतोयं षोडशगुणमम्भः। षोडशगुणं चाम्भः कृष्णात्रेयपरिमाषाथां मन्तव्यम्‌ । यथा--द्रव्यमापोथितं काथ्यं दत्वा षोडरिकं जलम्‌ ॥ पाद्रिष्टः कषायः स्यादेष क्राथविधिः स्मृतः ›› इति । चक्रेणाप्युक्तम्‌---“रतप्रस्योऽत्र प्रक्तव्यः काथो द्रोणाम्भप्ता ध्रतात्‌ ॥ चतुगणस्तु संपाद्य; कल्कः कल्याणके भरते ” इति केचित्‌ । तोयद्रोणेनैव क्राथकरणं प्रचरति । पानीयकस्याणककल्कपाद इवि । घृतमिदं यस्य तन्त्रस्य तत्रोक्तकल्याणकापरिज्ञानाचचरकोक्तपानीयकल्याणकस्य ` कल्कं गृह्णन्ति तथा च सति तदुक्त कषेमाने परित्यागात्पादिककल्ककल्पना पुनरेषा चन्दस्य व्यवहारानुरोधादवगन्तव्या ॥ ६० ॥ दिङ्कसौवच॑खव्योपेद्िपटांरेधेतादकम्‌ ॥ चतुगंणे गवां मूत्रे सिद्धयुन्मादनाशनम्‌# ॥ २३१ ॥। सुगमम्‌ 1 हिङ्गवादं घृतम्‌ ॥ ६१ ॥ इति श्रीहन्दपमणीतदन्द माधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री- ` केण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकरुसुमावल्याख्यायां विश्च उन्मादाधिकारः समापनः ॥ २० ॥

अयेकविशोऽपस्माराधिकारः ।

मनोदु्टिचिकित्सायाश्च साम्यादुन्मादानन्तरमपस्मारः । वातिकं बस्तिभिः परायः पेत्तं पायो विरेचनैः ॥ कफजं वमनेधीमानपस्मारमुपाचरेत्‌ ॥ १ ॥ वातिकं बस्तिभिः भराय इति । प्रायःशब्दोऽये विदोषाथेस्तेन क्रियान्तरमपि सूचितं भवति । एवमुत्तरत्रापि प्रायशब्दो व्यास्येयः । वमनप्रायैरितीह पठे तु वमनप्रधानः कमेभिरिति ज्ञेयम्‌ ॥ १ ॥ ततस्ती्ष्णे प्रयुञ्जीत भिषक्छम्यक्मबोधनम्‌ ॥ सम्यक्प्रबोधनमिति८१)। दोषोपश्चमनेन सम्यक्छखन्यापारजनकम्‌ । सम्यक्प्रबोधन-

मिति वा पाठः|

मां्तरोहिणी ॥१॥ चन्द्रभादिलकान्ता च नाकूस्यो वृद्धदारुकः । पिष्ेस्तद्वस्तमूत्रेण योजयेदापदीश्वरम्‌ । नस्यधूमप्रदेदेषु सवेभूतग्रहापहम्‌ 1 २॥ उन्मादमोहज्वरछृ़ यवातञ्ज्वराभ्निचौरोरगदृशचिकादीन्‌ । उप- दवान्दन्ति विषाणि चेव सकरत्रिमस्थावरजङ्गमानि ॥ ३ ॥ “” इत्यधिकमच्र ।

मावस्याख्यदीकासमेतो-- [ २१ एकरगिदाः-

सरतः शद्धदेदस्य स्यादुन्मादहरा क्रिया ॥ २॥। पगमम्‌ ॥ २ ॥ मनोह्वाताध्येनं चेव शद्रखपारावतस्य च ॥ अञ्जनं हन्त्यपस्यारणन्मादं च विशेषतः | २ ॥ मनोहा मनःशिा । ताक्ष्यनं रसाञ्जनम्‌ ॥ २ ॥ यष्ठीदिङ्कवचावक्रशिरी पटशयुनामयेः ।। साजमत्ररपस्पारे सोन्पादे नावनाञ्जनं । ४ ॥ वक्रं तगरपादिका 1 आमयः कुष्ठम्‌ ॥ ४ ॥ कपित्थाञ्वारदान्पृद्रान्मस्तीशीरयवस्तथा ॥ सम्योषान्वस्तमत्रेण पिष्टा बतीः प्रकल्पयत्‌ ॥ ५ ॥ अपस्मारे तथोन्मादे संपेदे गरादिते ॥ विषपीते जलगृते चेताः स्युरम्रतोपमा$ ॥ ६ ॥ कपित्यानिलस्य स्यति कायस्थामिति पाठान्तरम्‌ । कायस्था प््मेटा । शारदा न्हानिति । हरिता मद्राः प्रायः संमवन्ि शरदि । वर्तीरिति | नेत्राञ्नवर्तीः । विपपीत इति ! विषपीते (पीतविषे) । जछम्रत इति । जट्पानेन मतम्राये । स्वैथा मते तु मेषनं व्यथम्‌ । जर्मतरक्षणं चाधिवेरोनो क्तम्‌ । यथा---'¶वेषए्टठ्धपायुमवाक्षमाघ्मातोदरमेहनम्‌ । विद्याज्जट्मृतं जन्तुं शीतपादकराननम्‌इति ॥ नलमुतचिकितसा सुश्रुतेनोक्त-- यथा--धवृक्षप्रपातविषमपतितं मतमम्भसि ॥

ह (०

उदहद च मृतं पतद्याश्रकित्तन्नष्पन्ञवत्‌ः' | वृ्प्रपातिा नदतयादं । विषमो निख्नोत्नतप्रदेशः । व्रक्षादिपतितं प्राणिनं मतमम्भपति च मृतमृद्धद्धमुद्ान्तं पदयो क्षयति नष्टसत्तवच्चिकित्मेत्‌ । तत्र मतराम्यो मत्यप्तमीपे वतमान गृह्यत न पनमूत एव तस्य निष्फटविकित्पितत्वात्‌ । केचिदाचार्यी अम पारं 7 अनयन्त यऽनुमन्यन्तं वन्मतानुप्तारेण श्खितोऽयमिति न दोषः । नष्टप्रत्तवदिति । न्टसज्ञ विवृत्ताक्षं भ्रम्रीवं विरेचनैः |

चथ: प्रषमनसतीक्षणोतिषातं समुपाचरेत्‌" इति ॥ ९ ॥ ६ ॥

इष्यद्धूते शनः पत्तपपस्मारत्रपज्ञनम्‌ ॥ तदेव सपिषा युक्तं धूपनं परमं स्पृतम्‌ ॥ ७॥ पुप्यनकषतरे गृहीतम्‌ ॥ ७ ॥ ॥ १ड. सपेदेष्रे

अपस्माराधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयागः 1 १९३

इृत्कम्पोऽक्षिरुजा यस्य स्वेदो हस्तादिशीतता ॥ द्‌शब्रूलीजरं तस्य कृल्याणाज्यं च योजयेत्‌ ॥ < ॥ पुगमम्‌ ॥ ८ ॥ यः खदेत््ीरभक्तश्ची माक्षिकेण वचारः ॥ अपस्मारं महाघोरं सुचिरोत्थं जयेद्‌ धुवम्‌ ॥ ९ ॥ पुगमम्‌ ॥ ९ ॥ पह वेतप्तपतमाह-- दशणच्िष्टतथेरण्डो दमं शतावरी ॥ रासा मागधिका वियु; काथ्यं द्विपलिकं भवेत्‌ ॥ १० ॥ विदारी मधुकं मेदे काकोव्या द्रे पिता तथा ॥ खमृराभीरुमृद्रीकामुञ्चातं गोक्षरस्तथा ॥ ११ ॥ वैतसस्य घरतस्याङ्ैः पक्तम्यं सपिरुत्तमम्‌ ॥! महाबेहससंं तु सवापस्मारनाशनम्‌ ॥ १२ ॥ गरोन्मादभतिदयायनृतीयकचतु॑कार्‌ ॥ पापारुश्मीं जयत्येतत्सबेग्रहनिवारणम्‌ ॥ १३ ।। श्ासकासहरं चैव इक्रातवविशोधनम्‌ ॥ द्रव्यमापो धितं कथ्यं द्वा पोडशिकं जलम्‌ ॥ पादरेषं च कतेव्यमेष काथविधिः स्मृतः ।॥ १४ ॥ राण्य मृटे बीनवा | बीनेन प्रचारः । क्ाथ्यं द्विपलिकं भवेदित्यन्तेन काथ्यम्‌ | क्राथश्च द्रव्यमापोथितं काथ्यमित्यादिपरिभाप्या षोड्शगुणाम्भसा कार्यः | विदारीप्रभतिभिः कल्कः । खजुर प्रसिद्धम्‌ । मुञ्जातमीत्तरापथिकः कन्दः । तदभावे तारमस्तक्रम्‌। दरव्यावस्यभिधानेऽपि पुञ्ञातं तालमस्त फ पठितम्‌ । तारसस्येनापि व्यव हारः । वैतसस्य भरतस्याद्भेरिति । वैतप्घरतकच्कैः 1 तेनोक्तपानीयकल्याणकद्रन्येरपि कट्क- कायै इति ग्यास्येयं ग्यवहारानुरोषात्‌ । यज्यते वेतप्तो क्तक्राध्यद्रव्यम्रहणं यदि हयतिदिष्टादे शोऽभीष्टः स्यात्तदा स्पष्टार्थं कल्पाणकप्रतस्यङ्केरितयेवं त्रूयादिति । कल्कश्च मिरित्वा पादिकः । तथा च चक्रः-- “धूतमानं क्राथविधिरिह्‌ वेतप्तवन्मतः ॥ कल्क वैतपपरोक्तदवव्येः परार्थं तु पादिकः "° इति । महावेतसं धृतम्‌ ॥ १० ॥ ११ ॥ १२॥ १३ ॥ {४ ॥

जानमानो निः त वीता ददनातन

शिनिकेनिभभि ५१११ 1 भमर भभम 11

१ ६, श्रह्न्मा । ५

१९९४ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ २२ द्वाविंशे-

बराह्मीरसे वचाकुष्शङ्कपष्पीभिरेव च ॥। पुराणं सपिरन्मादग्रहापस्मार नाशनम्‌ ॥ १५ ॥ सुगमम्‌ । ब्राह्मीधृतम्‌ ॥ १५ ॥ कष्माण्डकरसे सपिर्टादञ्चगुणे पचत्‌ ॥ यष्टयाहकस्कं तत्पानमपस्मारहरं परम्‌ ॥ १६ ॥ पगमम्‌ । कृष्माण्डकं(कगेवरृतम्‌ ॥ १६ ॥ गोदाकृद्रसदध्यम्लक्षीरमूतरः समं ध्रतम्‌ ॥ ` सिद्धं चतुथकोन्मादग्रहापस्पारनारनम्‌ ॥ १७ ॥ सुगमम्‌ 1 | स्वरपपञ्चगय्य धतम्‌ ॥ १४७ ॥ वृहुत्पञ्चगव्यं क्रचिध्पल्यतं तदाह-- दविपञ्चमूं त्रिफलां रजन्यो कटका वचाम्‌ ॥ सप्तपणंमपामार्भं नीटिनीं कटुरोरिणीम्‌ ॥ १८ ॥ रम्यां फलुमूं च पौष्करं सदुरामम्‌ ॥ द्िपखानि नख्द्रोणे पक्त्वा पादरसे स्थिते ।॥ १९ ॥ भाङ्गीपाात्निकटुकं जिहतां निचुखानि च ॥ भरेयसीमादकीं राखां पूरवो भूनिम्बचित्रकौ ॥ २० ॥ सारिवे दरे रोदिषं च भूतिकं मदयन्तिकाम्‌ ॥ किपेतिषटराऽक्षमाजाणि तेः परस्थं सर्पिषः पचेत्‌ ॥ २१॥. गोशद्ृद्रसदध्यम्क्षीरमूत्र्च तत्समे; ॥ पश्चगव्यमिदं ख्यातं महत्तदमृतोपमम्‌ ॥ २२ ॥ अपस्मारे तथोन्मादे चयथाबुदरेष च ॥ गुल्पाशेःपाण्डुरागेषु कामखायां हटीमके ॥ अलक्ष्मीग्रहरकषोघ्रं चातुथिकविनाशनम्‌ ॥ २३ ॥ रजन्या हारद्ाद्वयम्‌ । नीलिनी नीखबुन्हा ॥ राम्याक आरग्वधफटम्‌ । निचुं हिज्ल्फटम्‌ । श्रेयसी हास्तपिप्परी । रोहिषं भूतिकं गन्धतृणाहयम्‌ । बृहत्पञ्चगव्यं मृतम्‌ ॥ १८ ॥ १९ ॥२०॥२१॥२२॥ २६॥ ` ` इति श्रीदन्दभणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां ्रीभ्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुस॒मावल्याख्यायामेकवि- _ ___ शोऽपस्माराभिकार शोऽपस्माराधिकारः समाः ॥ २१ ॥

१ के तन्नादम । २क. सभर्घृत" ।

वाताधिकारः ] न्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः १९५ अथ दराविशो वाताधिकारः।

क 1

वातविकारविरषस्याऽऽक्षेपकादेरपस्मारवद्रेगकैत्वात्तदनन्तरं वातव्याधिः । वातिनं कृतो व्याधिर्वात एव वा विकतो व्याधिर्वातव्याधिः । अत्र हितं विधिं संक्षिप्याऽऽह-- अभ्यङ्गः स्वेदनं बस्तिनस्यं स्रेहविरेचनम्‌ ॥ सिग्धाम्टटवण स्वादु ष्यं वातामयापहम्‌# ॥ १ ॥ स्वेदनं जग्धम्‌ । यदाह चरकः-- “धवात-छेप्मणि वाते वा कफे वा स्वेद्‌ इष्यते ॥ स्तः जल्लिग्धस्तथाऽन्निग्धो ृक्षश्चाप्युपपादितःः इति । वसिः सेहवसतिः । नस्यं सैदिकम्‌ । लेहविरेचनं तिल्वकथृतादि । बिल्वकषृतादि ॥ १ ॥ | पटोरफरुकेयुषो ृष्यो वातहरो रघुः ॥ वाव्यारककृतां यूषः परं वातविनाशनः ॥ २२ ॥ परोटफरकेयंष इति । य॒षोऽत्र युपसाधर्म्याद्धनः काथो य॒षरूप उच्यते । एवं वा- स्याङककृतो यूष इत्यत्रापि व्याख्येयम्‌ । अन्ये तु मुद्रादिप्र्षपादुषत्वमिच्छन्ति ! पये टफलकृतयुषन् तिक्ततवा्रोक्ष्याच कफावृते पित्तावृते वति प्रयोज्यः ॥ २ ॥ पञ्चम्रटीवलासिद्धं क्षीरं बातार्मये हितम्‌ ॥ पश्चपूरीवरासिद्धं क्षीरमिति । पश्चमृी स्वल्पा महती बोमयोरपि वातहर- त्वात्‌ ॥ | दीतोष्णस्िग्धरुक्नाचेवतजो यो न शाम्यति ॥ विकार स्तत्र विज्ञेयो दुष्टमेवास्ति शोणितम्‌ ॥ ३ ॥ वातरोगे पितताच्िते शीता क्रिया कफान्विते रूक्षोष्णा केवरानिर्ने क्िग्धोप्णा हिता ! क्रियामिराभिरपि चेदस्य न प्ररमस्ततोऽधिगम्यतेऽस्यत्रः महती शोणितद्ष्टि- रतिवृद्धशोणिताश्रयस्य हि रोगस्याऽऽश्रयप्रमावान्न स्वचिकित्मयोपक्शमस्तेनेह दुष्ट यदसि शोणितं तिरैतेव्यमित्याकूतम्‌ ॥ ३ ॥ ॐ ख.पुस्तके--““पुनर्मवेरण्डयवातसीभिः कार्पासजैरस्थिभिरारनारैः । स्विन्नैरमीभिस्त्वपि षड्भि रेव स्वेदः समीरार्तिदरो नराणाम्‌ । कोर कटत्थासददासगाल्लामाषातपीतिरुफलानि कुटम्‌ 1 वचाडाद्गा- कूयवचरणमम्लमुष्णोऽतिवातामयिनां प्रदेहः” दल्यधिकमच ।

तदनतजिपकाििमिि=04 क द, दि ािाताछा्यतपिनतानोन ससम्मनस्य कोति भेत्ता पिति निणनिितकधनणते

0

1

तिन थत गीतक्रमो मनाक्तव द

१ क. भयापहम्‌ ।

१९६ व्याख्याङुयुमावर्याख्यदीकासमतो-- [{ २२ द्वाकिशो~

घाजिगन्धा वास्त्रो दश्गूढी महोषधम्‌ \॥ ` द शधनरूयौ राला च गणोऽयं बातनाशनः# ॥ 9 ॥ वाजिमन्थाऽश्वकन्दः । बलाऽतिबला नागबला । अत्र बरा पीतपुष्पाऽतिबखा शरेतपष्पा नागबडा गोरक्षतण्डला 1 दवे गुध्रनख्यावदिखाद्वयं शरेतरोहितपुष्पमेदेन काटी. यद्यं गणत्वादनेन यथायोगं सवी क{थादिकरपना कायौ ॥ आनरूपमत्स्यैश् सवेसवारैरुष्णेः पदेहः पवनापहः स्यात्‌ ॥ वेप्वारः कुध्तिमांसम्‌ ॥ लेदैश्वतुभिर्दशयरसिद्धेगन्धोषधेश्रानिदा पदेहः ॥ ५॥ चत्वारः जहाः सिसैख्वसामजान इति ! तत्र॒ सपिरिति छ गतो संस्कारानुसपं णात्सपिरित्यथं | तथाच-““ नान्यः सरहस्तथा काथत्सस्कारमनूवततं ॥ यथा सपिरतः सर्पिः सवलेहोत्तमं मतम्‌ " ॥ अत॒एव चास्य प्राधान्यादग्रेऽमिधानम्‌ । तिरेषु भवं तेर साष॑पादीनामपि साद- दयात्तेटवचनम्‌ । मेदसि वसनाद्रस्ा । तथाचाऽऽह युश्रुतः--शुद्धो मांसस्य यः सरह सा वस्या परिकीर्तिता ! अस्न्थो मध्ये जायत इति मजा । द्षमृरमहोषधयोः कर्केन पिदतुःनेहैरगास्तिः प्रदेहः } किच दरमूढस्य काथकस्काम्यां पिद्धिश्वतुःसेरैरा- रोडितगन्धद्रव्यचरणीन प्रदेहः } मन्धोषधं सुगाधिद्रन्यम्‌ । दशमूढ्यनि काभ्यानि मन्धो षपान्यगुरकुष्ठादीनि कल्क ईतीशानदेवः ॥ ९ ॥ निरस्थि पिशितं पिष्टं स्विन्न घूतगुडानवितम्‌ ॥ कृषणामरिचसंयुक्तं वेसवार इति स्मरतः ॥ ६॥ सुगमम्‌ ॥ ६ ॥ सास्वणस्वेदमाह-- ` काकोस्यादिः सवातघ्रः स्ोम्टद्रव्यसंयुतः ॥ सार्तपमांसः सुस्विन्नः सवैसेहसमन्वितः ॥ ७ ॥ सुखोष्णः स्पष्टख्वणः सासवणः परिकीतितः ॥ तेनोपनाह कुर्वीत सवेदा वातरोगिणाम्‌ ॥ ८ ॥ काकोल्यादिगंणो ग्राधी योज्योऽषटवगंसंयुतः ॥ वातघ्नो मद्रदावादिषर्गोऽम्छो दाडिमादिकः ॥ ९॥

# ख.पुस्तके--शरतपष्पदेवदारनागरेरेण्डतेन्धवेः । अम्लपिष्टैः सेः कोष्णैर्देपो वातार्तिनादनः ॥ १ ॥ इयधिकमत्र । ..

१ ड. “नूपदकमांसस्तु स । २ ड. कुवन्ति । ३ क. "ह्यो नाष्टवर्गकसरितः ।

वातापिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः १९७

सयैसेहाथतुःसेहा टवणं सेन्धवादिकम्‌ ॥ अम्खादिभिश्च संस्कार्यं काकोल्यादित्रयं जिभिः॥ १०॥ काकोल्यादिः प्रपिद्धः । सवातघ्र इति । सहवातघ्रेभद्रदावारिमिषिदारिगन्धादि भिवेतेत इति सवातघ्रः । स्वाम्ट्द्रव्यसंयुत इति । जग्डद्रग्याणि परक्तुकाज्ञिकपुरा- सोवीरकढध्यम्डादीनि । केचिदाचायां एवं वदन्ति । अम्ह्द्रम्याणि दाडिमादीनि । सात्रपमांस इति । आनुपमापं कूरचरप्टवकोरस्थपादिमत्स्यभेदेन पञ्चविधम्‌ । ानू- पौदकमां प्र इति पाठान्तरे सहानृपोद कासेन वतेत इति सानूपोदकमां पः । भत्रानुप- शब्दोऽयं कूखचरेष्वेव वतेत ओदकदाब्देन तु कोशस्थाः पादिनो मत्स्याश्च गृह्यन्ते | ये पुनरोदकम्रहणं न पठन्ति ते तु पश्चस्वपि वर्तयन्ति । र्वेहा धृततैखवप्तामजा- नस्तेः समन्वितः । सुखोष्णः । स्पष्टानि व्यक्तानि सेन्धवादीनि रवणानि यत्र म स्पष्ट ख्वणः । काकोर्यादयश्च गणत्वा्यथाामं ग्राह्याः । सहाऽऽसमन्ताह्छवणेन वतेत इति सास्वणः । तेनोपनाहमिति । उपनाहः कोष्णो बहो छेषः । अत्र च क्षोमकार्पीसा- दिपट्ेवन्धः सुश्रुते दितः । पुटकैः स्वेदः पुनरनुकलपः प्रचरति । द्रग्यस्वभावं सखेदो वेत्यपरमप्य हामय्या(४) वेक्ष्य कल्पनीय इ्येफे वदनि ॥ ¢ 4 अथ इृन्दटिप्पणमू--काकोस्यादिरित्यादि । अम्ादिभिश्च संस्कार्यं काको- ल्यादिज्रयं जिभिरिति । अम्खादिभिख्िमिरम्टलेदर्वणवगेः संस्कारः सस्कारकत्वात्‌। एतत्रयं तावन्मानं देयं यावता ऽम्त्वन्िग्धत्व्वणत्वमात्रं स्यात्‌ । काकोल्यादिच्नयं काकोल्यादिर्वातघ्नगणस्तथाऽनुपमांसमेतत्रयं संस्कार्य॒संस्कायत्वाचचास्य प्राधान्यं तेन प्रयमेतत्प्रलेकं सममागम्‌ । चक्रस्त्वाह--काकोल्यादिवात्चगणयोर्मिहितयोयावान्मारस्तावदानूपमां मिति । यदुक्तं तेन--“मांसेनात्रोषधं तुस्यं यावताऽम्डेन चाम्ता । तावन्तश्च चतुःखेहाः ल्िग्धत्वं च यथा मवेत्‌ ॥ यावता चाम्डेनाम्डता पदी स्यात्स्वदनाथं च काञ्चिकाचम्मिप्यते । चतुःखेहोऽत्र तावान्स्यास्लिग्धत्वं यावता स्यादिति ॥ ७ ॥ < ॥९॥१०॥ आमाश्यगतवायोधिकित्सितमाह- आमाशयगते वाति छदिताय यथाक्रमम्‌ ॥ देयः षट्चरणो योगः सप्तरात्रं सुखाम्बुना ॥ ११ ॥। उदिताय यथाक्रममिति । लेहखेदोयादिकरमानतिक्तमेण कृतवमनयेलयथः । वमनं च वाते कफस्थानगतत्वेनास्य कफवत्प्रतिकायत्वात्‌ । यदुक्तमू--अन्यस्थानगतं दोषं स्थानिवत्पमुपाचरेत्‌"" इति । पटूचरणो योगोऽनन्तरमेव वक्तव्यः ॥ ११ ॥ इदानीं षट्चरणयोगमाह-

व्याख्याकसुमवल्याख्य रीकाप्पेती- [२९ द्वाव्शा-

चिव्रे्रयवाः पाठाकटुकातिविषाभयाः ॥ महाव्याधिभशमनो योगः षट्‌चरणो मतः ॥ २९ ॥ करकातििषाक्चिपा इति के चित्पठन्ति । धिषा हरिद्रा 1 महाच्याधिपरशमनं इति । मेदःकफावृतवातव्याषिर्हाव्याधिः । वातव्याधिप्रशमन इति केचेत्पठन्ति तत्रा 55- मादवायगत एव व्याभिर््रहीतन्यो न पुनराक्षेपकादी रुक्षविष्रयत्वेन वातविकारित्वा- दस्य | अयं योगश्वृणेख्पः ॥ १२ ॥ कर्पोऽष्ठादशनिष्पावे्धरणं अयधिकरेस्तु तं; ॥ तेन षडधरणो योगः स्तरा भरयुज्यतं ।। १३ ॥ निष्पावः क्िम्बीवीनम्‌ । धरणं प्रनस्तैरष्टादशनिप्पविश्त्यधिकेरेकविंशतिसंस्या- वच्छितनैः | अगरना मानेन षड्मिर्धरणेः सक्च कषीः स्युः । एत॒ एव सममागं विभज्य सप्राहम॒प्योल्यास्तेन कर्ष्णस्य कस्कस्येत्यादिपरिमाषराथं एव फति । अन्ये तु मध्य(मा) एकोनविरातिनिष्पावा परणं तान्यर्धतृतीयानि कर्षं इति दद्धसुश्चतवाक्यदज् नारस्य दङ्ममागं धरणं ब्रुवते । रत्नपरीक्षाशाखेऽप्युक्तम्‌-- पटस्य दशमांशो हि परणं पमुदाहतमिति । प्दरमांरेन रकीद्धयाधिकषण्मापरका भवन्ति षटूमिर्रणेश्च मित्वा पश्चरक्तिकमाषकं कृत्वा रक्तीद्रययुक्तषप्मा पकाधिकं कपषे- द्यं स्यात्‌ । एतदे८वमे)व दशरक्तिकमाषकेण व्यवहियमगेनेकरक्तिकायुक्तमाषक्रया- धिकः कषेः । एताक्च मानं पत्यं सप्ताहं यावहेयम्‌ । उत्सग॑तः कपश्रूणेस्य दीयते । ञच्र तु माषत्रयाधिककषग्रहणा्थं विदोष्वचनमुचितमेवेति । चक्रेणाप्युक्तम्‌ । पर- दशमांशं धरणो योगोऽयं सोश्र॒तः । ततस्तस्य मानेन प्ञ्चगुञ्चकमाषकेण प्रह देय इति। यत्र द्वाद निष्पावा धरणं तान्यधंतृतीयानि कष इति च वचनं कचिदघ्रुयात्तत्र निप्पावा महान्तो मन्तव्याः ॥ मध्यमा एकोनाविंशतिरित्यादिवाक्येन मध्यमा एवोपा- तास्तेनानयोवाक्ययोस्तुस्याथतैवावगन्तन्या. । षट्चरण हति पाठान्तरे षट्चरणाः षडवयवा; । अत्र पक्षे प्रामान्यविधया मानकस्पनं ॥ १६ ॥ पक्ादायगतवायोधिकित्ामाह- ` पकरारयगते वाते कार्यं स्नेहविरेचनम्‌ ॥ वस्तयः साधनीया भाला खवणोत्तराः ।॥ १४ ॥ छह परनं लेन तिल्वकपर्पिरादिना विरेचनम्‌ । बस्तयः शोधनीया इति । रोधनवस्तयः 1 तचया--“रोधनद्रन्यनिष्काथास्तत्कस्वस्नेहसंय॒ताः । युक्ताः सजप्रमथिता बस्तयः शोषना मताः » इति । ` पङ्ष्ट्नर्, दय ---------------- इ. षटूचर्‌ । २ घ्‌

कष्वययु 1२३. ड. स्तस्या. माः । ५ ङः. प्रासाश्च #

वातापिकारः } छन्द माधवापरनामा सिद्धयोः । १९९

प्रा्राथ रखवणोच्रा इति । प्रारयन्त इति प्राचा आहाराः । छवणोत्तरा वातघ्र- स्तेदख्वणक्ल्याणख्वणादिप्रघानाः । गयी वत्रा ऽऽह--पक्राश्यः पनारेह द्विविध पित्तषाताशयमेदेन । तयोमेध्ये पित्तायगते वायो स्नेहविरेचनं तच तिस्वकघरतायेरण्ड- तेटदिना ॥. वाताशयगतस्य तु वायो्मलपित्तकफेरावृत्य यथादोषं कषायकच्कटेहा वस्तयः | निरावरणे वायो चिवृतादिद्र्यमृत्रविदारीकर्कमिद्धः सतेहयुक्तोऽन्यक्तोप्ण- सारश्च वतिः । शछेप्मावरणे वायौ म्यक्तक्षारोप्णो बप्तिः । पित्तावृते पुनर क्षीर. वस्तिः कीतः । शेषं मपर ॥ ! ४ ॥ ब्िगतस्य तु वायोश्चिकित्सितमाह- कार्यो वस्तिगते चापि विधिवस्तिवियोधनः ॥ विधिर्वस्तिवि्ोधन इति । अदमरी चिकित्पितोक्तो मूतकृच्रऽप्युक्तश्च ॥1 त्रादिपु तु कुप्तिवायोधिकित्सितमगह- श्रोत्रादिषु प्रकुपिते कायश्चानिरुदा कमः ।। १५ || आदिङ्व्दा च्चगणानहानेवाणीन्धियाणि गृह्यन्ते । कार्यश्ानिरहा कम्‌ रति । चकारेणेह सरेहनपेक्षश्च क्रमः | का्यं॑दृतपि ख्याप्यते तैन नेते तैनपे तपणं सपिषा कणे च वातप्रधाने तैखेनेत्यादिकिानमूह्यम्‌ । के चिदनन्तरमुक्तमन्थं स्रेहाम्यङ्गो पनाहाश्ति प्रथमाबहुवचनान्तं पठित्वा श्रौजादिकुपितवात एव संबधघ्निति तन्मते त्व्म मरादिगत्तवाते स्कविमोक्षणमेकमेव कर्मेति मन्तव्यम्‌ । अन्यरीयमते तु रक्तमोक्षणं योग्य- तया रक्तगतत एव वति ज्ञेयम्‌ । चरकेऽप्यक्तम्‌ । शीताः प्रदेहा रक्तस्य विरेको रक्तमोक्षणमिति । रक्तमाक्तश्चाऽऽवरकरक्तापगमा्थम्‌ ॥१९॥

क

धातृपधातगतस्य वायोधिकित्सामाह--

सखेदाभ्यङटोपनाहां थ मदं नाटेपनानि च ॥ त्वंसाखक्निरापापे कुयाचासग्विमोक्षणम्‌ । १६ ॥

उप्रनाहांेदयत्र चकारेण त्वगतवायो ह्यमप्यन्नपानमनक्तं सम चीयते । त्व्यांसा- खक्रिराप्रा्न इति 1 अचर त्वक्शब्देन तात्छ्याद्रप्ो प्राह्मः। शिरा पुनर । उपघातुप्ा्ने गत इत्यर्थः 1 रक्तगते वायौ रक्तखावो रक्ताधरष्ठानवातनिवृत्यथः । यदं द्रव्यप्रमावविशेषेण खजुरमातुलृङ् प्रोवच॑खादिलेहाम्यङ्गादिभि्मे प्रक्ञममेति तदा निय मेन रक्तावरणं परित्तिय रक्तमोक्षणं कर्तव्यं न पुनरन्यथा । मेदोगते पुनरिदानिरे चिकित्पा नोपदिष्ट तस्य खेहाविषयत्वेन वातव्याधिक्यणामविषयत्वात्‌ । सुते

महावात्व्याधों पुनरावरणप्रपत्गेन मेदोगतो वायुरुक्तः ॥ १६ ॥

भ क (र

स्रायुगरतस्य प्रधिगतस्य च वायोश्िकितसामाह-

व्याख्याकसुमावल्याख्यटीकासमेती-- [ २१ द्वाविंशो

लेहोपनाहाभिकर्मवन्धनोन्मद नानि च ॥ सायुर्पध्यस्थिसंपाप् कुयाद्राते विचक्षणः ॥ १७ ॥ होऽ बाह्य आम्यन्तरशच । अध्रिकर्म॒॑तप्तशरडाकादिभिरत्युप्रहनि वायो कार्यम्‌ । विचक्षण इत्यच्ातन्दरितः (उति) पाठः| अत्रातच्ितोऽनरप्तः। एतन चिरका्ठं निरन्तरं क्रिया इति दशयति ॥ १७ ॥ निगरूढेऽस्थिगते बाते पाणिमन्थेन दारिते ॥ नादी दचवाऽस्थनि भिषक्चू षयेत्पवनं बरी ॥ १८ ॥ निर इति । संमूढ । पाणिमन्थेनेति । अमरेण। नादीमिति । विकाम्‌ । इद्ध णस्तु निरुद्धेऽस्यनि वा वायाविति पाठ ईदशीमाश्ञङ्कां कृत्वा व्याख्याति । अस्थनि गते मजस्ये च कमं निर्दिशत्राह निरुद्धेऽस्थनि वा वायावित्यादि । त्वव्मांसं राखेण विपास्यासि पाणिमन्यनाऽऽराशच्रेण विद्ध्वा तच रन्धे द्विमुखी नादी ग्रणिधाय मुखमा- र्ता चषणेन पवनाकषणं करणीयमिति ! बरी वट्युक्तः ॥ १८ ॥ शुकगतस्य वायोशिकि्सामाह-- | युक्रभप्रेऽनिके कायं ॒ुक्रदोषचिकित्सितम्‌ ॥ १९. ॥ ट॒करदोषचिकित्सितमिति । स॒श्रुते रनःशुक्रशुद्धिशरीरोक्तं कवा मूत्रदो षोक्तव- छादिपराधितगरृतादिकं मेदो मजगत हव चिकित्सितं तत्रान्तरेऽनुमन्तम्यम्‌ । तटुक्तम्‌-- “विरेको मांसमेदस्थे निषटहाः शमनानि च । बाह्याभ्यन्तरतः सेहैरस्थिमजगतं जयेत्‌” इति ॥ स॒श्ुते वातव्याधो सुधिवातचिक्नित्सोक्ता-- ““ुततिवति त्वद्ठबोघ्षं कयां बहुशो भिषक्‌ । दिद्याचच छवणागार(भमेसतैरसमन्वितैः" ॥ अस्याथैः । रक्तावरगकृताया (या) सुतित(स्त)या क्षितो वात सुष्धिवातः । सुतिः सयशाज्ञानम्‌ । न पुना रपरावरणङृत(ता)ा सु्ित(स)या ठक्षितो बातस्तस्य सेहो- पनाहादिविषयत्वात्‌ । अन्यधातुगते वायो रक्तापकर्षणस्यायुक्तत्वात्‌ । षदो बहून्वा- रानराससावणनान्यथा वातप्रकोपः स्यात्‌ । दि द्याछ्ेषयेत्‌ । अन्ये तु मुततिवातस््वग्ग- तवातो केवण्यं स्प्रणे रौं ति चमचुमायनमिलारिकः । तेषं मते त्वजांतास- करराघास्त इत्यादिना प्रागुक्तममरि शोणितमोक्षणमिह पनसदेवोक्तम्‌ ॥ ख्वणागारध- मेप्विारिमदेदोऽधिक उक्तः ॥ १९ ॥ ` अवयवविरषगते वाये क्रियाविरोषमाह-- ४ १ र.सृत्निसुमः।॥

जताधिकारः] डन्दपाधवायरनामा सिद्धयोगः। २०१

वक्षघ्िकस्कन्धगतं बायुं मन्यागतं तथा ॥ वमनं हन्ति नस्यं च कुशलेन प्रयोजितम्‌ ॥ २० | वक्षिस्कन्धगतामिति । वक्षः सनान्तराटम्‌ । अक दृहांसद्वयान्तराधिपरंधि- खूप्मैन्निकमिल्थः 1 प्र हि छेप्मस्थानं तद्वत एव काते वमनं नस्यं च यौमिकम्‌ । नप्यमिह रिरोतिरेचन मिति चकः । कुरान मिषना कियाविदाऽवस्थाविदेखथः। कशङेन प्रयोभितमित्यमशं व्रैना नस्यविधानात्परतिमस्चं॑विना नस्यं चतुविषमप्य- ञरेतितु कातिकः ॥ २० ॥ माषव छाडुकरिम्बाक्तणरासराश्वगन्धोसत्रकाणाम्‌ ॥ क्राथो नस्यनिपीतो रामटख्वणान्वितः कोष्णः ॥ २२ ॥ कत्तृणं गन्त्रणम्‌ 1 उरुक एरण्डः 1 काथमात्रा चात्र मुखपेयक्राथतुल्या | यस्तु तावन्तं काथं नास्या पातुं न शकोति तेनासौ सोकस्स्याल्यः | पेयश्चायं काथो भुक्त्वा प्रह्रत्रयोपरि यच पारं सुजा तत्पाश्चस्यनाप्तापुेन रामरटल्वणे प्रक्षेपः । रामः हिङ्घ रक्तीत्रयं मेन्धवनचूणीमेकमापक्रमानं प्रलेपः प्रचरति ॥ २१ ॥ अपहरति पक्षात मन्यास्तम्भं सकणेनादरुजम्‌ | दुनेयमरदितवातं सप्नाहालयति चावदयम्‌ ।। २२ ।। मापिक हिङ्कसिन्धूत्थे नरणाद्यास्तु शाणिकाः ॥ पाषात्मगुरकेरण्डं श॒तं वाव्यालकं पिवेत्‌ ॥ दिङ्कसैन्धवसंयुक्तं पक्षापातचिवारणप्र्‌ ॥ २३ सुगमम्‌ ॥ २२ ॥ २३॥ स्वत्परसोनपिष्डमाद्‌-- पलमर्ेपरं वाऽपि रसोनस्य सुषटटितम्‌ ॥ २४ ॥ दिङ्खजीरकसिन्परत्येः सौव चटकटुतिकेः ॥ चूणितेमीपकोन्मानेरवच्ण्ये विलोहितम्‌ ॥ २५ यथाग्निमक्षितं भाता रंवरूकक्षाथपानतः ॥ दिने दिने भयोक्तव्यं मासमेकं निरन्तरम्‌ ।॥ २६ ॥ वातरोगं निहन्त्याश्च अर्दितं चापतन्रकम्‌ । पकाङ्गरोगिणे चेव तथा सबाङ्गरोगिणे ॥ २७ उरस्तम्भे च प्रघ्रस्यां कृमिदोषे विरेषतः ॥ करिक्रक्ष्यामयं हन्याजाटरं च विदो षतः | २८ ॥

१ ध. 'रण्डनाग्यालकडयुतं पि । २. (रवृ्ाथानुपाः। २ क. 'टिप्ष्ठामः। ४

२०२ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- { २२ दाविंशो-

पृटमर्धपटं वेति । सरापटमेकं वाराब्दः पूवयोगापेक्षया चार्थे 1 त्वग्विरहितपिष्ट- रसोनस्य सार्षपलमेकं यथोक्तचूणयुक्तमेकी कृत्य स्थाप्यं ततो यथानमष्टाद्दा माषकानु- यज्ञीत । अन्यस्त्वाह पटं चार्पकं वा यथोक्तचूर्णसहितं प्रलहं भक्ष्यं न च मात्रा- यिक्यादगिवधाङ्का वातरोगिणः प्रायेण दीक्षाभ्चित्वात्‌ । यस्तु वातरोगवानवप्तनना- चिरम प्र साध्यो बंहणविधेरसहत्वात्‌ । वृंहणविधिसाध्यत्वाचच वातव्याधेः । अट्परम्तोनः पिण्डः ॥ २४॥ २९॥२६॥२७॥२८॥ | माषषष्कृतिं जग्ध्वा नवनीतेन सोऽदिती ॥ ्षीरमां सरसेभुक्त्वा दशग्रटीजरं पिबेत्‌ ॥ २९ ॥ माषपिष्ठङ्रतिपिति । माषपिष्टविकतिं जग्ध्वा क्षीरमांपरसैमुक्त्वा वाऽ्दिती दशमू- ठीक्राथं पिबेदिति योज्यम्‌ ॥ २९॥ | सेहाभ्यङ्गपरो बस्िनस्यंधूमपरायणः ॥ . अदितं स नयेत्सर्पिः पिबेदुत्तरभक्तकम्‌ ॥ २३० ॥ पिबेदुत्तरभक्तकमिति । मोजनोत्तरकाटम्‌ ॥ ३० ॥ दशमूीवलामापषकाथं तेखाञ्यमिभितम्‌ ॥ ` सायं भुक्त्वा पिवेन्नस्यं विश्वाच्यामवबाहुके ।॥ ३१ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३१ ॥ [र गट बलायास्त्वथ पारिभद्रा्तथाऽऽत्मगुप्रास्वरसं पिका ॥ नस्यं तु यो मापरसेन इुयौन्मासादसौ वजसमानबाहुः ॥३२॥। मूलं बलाया इत्येको योगः । पारिमद्राच्च मृषमपरं (च) तु द्वितीयः। अनयो स्वरसः कायो वा प्रकरणात्‌ । आत्मगुप्ाप्वरसं किबद्धेति तृतीयः । पानमेषां तु नासया । नस्यं तु यो माषरपेनेलत्र तैर्मैन्धवे अपि प्रक्षिपन्ति ॥ ३२ ॥ पञ्चमूलीकृतः काथो दशमूलडरतोऽथ वा ॥ रुक्षः स्वेदस्तथा नस्यं मन्यास्तम्भे परशस्यते ॥ ३२ ॥ अत्र पञ्चमूटी महती ॥ ३६ ॥ ` बाहुशोषे पिवेद्ुक्त्वा सपि कस्याणकं महत्‌ ॥ क ; कल्याणकं महदिति । महाकल्याणकम्‌ । तज्रोन्मादविकित्िते चरको- ह्दयं यदि वा पृष्टुनतं करमशः सरुक्‌ ॥ _ ऊध्व वायुथदा यात्तदा तं --- भा ब्राुभदा इयात्तदा तं कुनमादिशेव्‌ ॥ ३४॥

वाताधिकारः। हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` २०३

अस्य ग्रन्थस्य पाटो रुजिनिश्वये कुञ्ज(स्य) साक्षादपटितत्वात्‌ ॥ अन्तरायामनहिरा- यामाम्यां तु तत्र कुन्नः संगृहीत एव ॥ ३४ ॥ बातघरैदेश्मूर्या च नवै कुन्नयुपाचरेत्‌ ॥ सेहै्मीसरतैरवाऽपि शद्धे तं विवर्जयेत्‌ ॥ ३५ ॥ वातघ्रेदशल्येति। गणत्वादाम्यां काथोपनाहारकं कार्यम्‌ । नवत्वं कुग्जस्य याव- दुनापूर्विका वृद्धिः । रद्धं तं विवर्जयेदिति । प्रवृदधत्वं वक्षःकटबूरुभङ्गन ज्ञेयम्‌ । यदुक्तम्‌--तमप्ताध्यं बुधाः प्राहुवक्षःकटचुरूभञ्जनादिति ॥ ३५ ॥ पिप्पस्यादिरनस्तूनीपरतितृन्योः स॒खाम्बुना ॥ पिबेद्ा सेदर्वणं सप्तं क्षारदिङ्कः बा ।॥ २६ ॥ पिप्पल्यादिरज इति । पिप्पल्यादिगणवरणम्‌ । एतच कफावृते वते योगिकम्‌ । सखेदखवणमिति । सुश्ते वातव्याध्युक्तम्‌ । तद्यथा--“*सुहीरखवणवातौ कल्नेहा "ˆ" घटे दहेत्‌ । गोमयेः स्ञेहर्वणं तत्परं वातनाशनम्‌" इति ॥ इहापि पुखाग्बुनेति योज्यम्‌ । एतदामान्िते वति भद्रम्‌ । सधतं क्षारदिङ्क वेति। भृतेनेव क्षारिङ्कनोः पानम्‌ । क्षरो यवक्षारः ॥ ३६ ॥ आध्माने लङ्घनं पाणितापश्च फड्वतंयः ॥ दीपनं पाचनं चैव बस्तिशैव विशोधनः ॥ २३७ ॥ दीपनं पाचनं चेति । ठङ्घनानन्तरं दोषरेषोपश्चमनार्थं दीपनं पाचनं भेषजम्‌ । पाचनं किचिन्न दीपनं यथा पटोख्प्रारि । दीपनं किंचिन्न पाचनं यथा भिफटा तेनोभयोपादानं साधु ॥ ३७ ॥ दारुदेमवतीकुप्रः सैन्धवक्षाररिङभिः ॥ अम्लषषटिः सुखोष्णेशच आध्यान उदरं दिहेत्‌ ॥ ३८ ॥ दिहेष्धिम्पेत्‌ ॥ ६८ ॥ प्रयाध्माने तुं वमनं छङ््नं दीपनं तथा । ३९ ॥ प्रलयाध्माने तु वमनमिति । प्रयाध्मानस्याऽऽमाङ्ायस्मुत्यत्वेन तत्र वमनं हितम्‌ ॥ ३९ ॥

एवं शुदीकाण्डवार्ताकुशिग्रुखवणानि संक्षय घटं पूरयित्वा सरपिस्तैलवसामजभिः प्रक्षिप्या- वरिप्य गोदाकृद्धिदादयेदेतत्छेदर्वणमुपदिशन्ति वातरोगेष्विति सौश्रुतः पाटः ।

कमित कामत; 1 ५५९१४ प सोन तसि मित

५५८८४५९१५४११६ न्दने

मतक

तपना

५. च।२घ. ने फाणितं पेयं लट्घनं फ । ३ क. 'कु्टराताहादिक्सेन्धवेः। अ । ४ ङ. "पिषेश्च सततमाध्मानमुदरं हरेत्‌ । ५ ङ, च ।

२०४ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [ २२ द्वाविंशो

# परत्यष्ीखाष्मीलटिकयोशस्माभ्यन्तरविद्रधेः॥ ` क्रिया हिङ्ग्वादिकं चात्र शस्यतेऽच विहेषतः | ४० ॥ गुल्माभ्यन्तरविद्रधेरिति । गुस्मो वातजः । अन्तर्विद्रधिरपि वातन एव । तयो वातमूघ्रपुरीषानुरोम्येन चिकित्सा समुचितैव । टिड्वादिकमिति । गुल्माधिकारोक्त- मिह संग्रहे ॥ ४० ॥ | विश्वाच्यां खञ्जपड्ण्वोध दाहे हरषे च पादयोः ॥ कोष्टुशीषविकारे च विकारे वातर्कण्टके ॥ शिरां यथोक्तां निषिध्य चिकित्सा वातरोगवत्‌ ॥ ४१॥ रिरां यथोक्तामिति रिराव्यधविधो यः सश्चते शिरदेशो व्यधध्य)त्वेनोक्तस्तदन- किक्रमेणेत्यथः । ननु सज्ञपङ्वोसतघ्राम्यध(ध्य)त्वेन रशिरातिदेशो नोक्तः । मैवम्‌ ॥ क्रषटुरीषवातवेदनाघ्ननङ्घासंभरितामितामियत्र वातवेदनाग्रहणेन जङ््घागतरक्तरुद्धसक- र्वातवेदनापरिग्रहात्सज्ञपङ्ग्बोरपि रक्तरुद्धवातवेदनाया नङ्घाप्रथिगताया एव शिराया व्यध इति ग्यास्यानयन्ति ॥ ४१ ॥ जिहस्तम्भे क्रिया शष्ठ सामान्योक्ता तथा ऽदिते ॥ सामान्योक्ता तथाऽदित इति । सामान्योक्ता तथाऽ्दितोक्ता च क्रिया हिते- लर्थः ॥ | रिरोग्रहे तु कतव्यां शिरोगतमरुत्क्रिया ॥ ४२ ॥ पुगमम्‌ ॥ ४२ ॥ । ` कस्याणकठेहमाह-- ` सहरिद्रा वचा कुषं पिप्पली विश्वभेषजम्‌ ॥ ४३ ॥ अजाजी चाजमोदा च यष्ठीमधुकसेन्धवम्‌ ॥ एतानि समभागानि श्ष्णचूणांनि कारयेत्‌ ॥ ४४॥ तच्ुणं सपिषाऽऽलोख्य प्रत्यहं भक्षयेन्नरः ॥ एकविंशतिरात्रेण भवेच्छरृतिधरो नरः ॥ ४५ ॥ मेघदुन्दुभिनिाषो मत्तकोकिखनिसवर्मः ॥ जा्यगद्वदमूकत्वं छेदः कल्याणक जयेत्‌ ।॥ ४६ ॥ अजमोदा यवानी ! यष्टी ब्रह्मयष्टी ॥ ४३ ॥ ४४ ॥ ४९ ॥ ४६ ॥ गुग्गुुं कोष्रीष तु गुडचीतिफलाम्भसा ॥ __ शीरेणेरण्डतेखं वा पिविद्रा दारकम्‌ ॥ ४७॥

१ घ. ` तिकाया गुर्मा । २ ड. निर्विच्य । र ड. "हामूठे कि" । ४ क. “नः ॥ जमः 1 . ` -.

वाताधिकारः]. ` इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` २०९८

रग्गं कोष्शीषे इति । गुणखोरुत्तमविधायां (था) विरेकार्थं कर्षः । एरण्ड रस्य कषद्रयम्‌। क्षीरेणेति । आहारद्व्यत्वान्मनाक्परभूतेन । पिवेदा शद्धदारकमिति। प्रसतुतत्वालक्षीरेणेव । उष्णाम्बुना वेखन्ये ॥ ४७ ॥ ` स्यामासमारम्बुषायं कायं वा वातरक्तनुत्‌ ॥ श्यामासमालम्बुषाद्यमिति । श्यामा बृद्धदारकं तत्सममटम्बुषादिचूण तचाऽऽ- मवातोक्तं ज्ञेयं तत्र वातरक्तहरत्वं श्रतं न तु -छीपदोक्तं तत्र वातरक्तहरत्वश्रलयभावात्‌॥ हृते रक्तंऽनिृहरो विधिः ृत्लः परशस्यते ॥ ४८ ॥ ` द्शमखीबखारास्नारडची विश्वभेषजम्‌ ॥ पिबेदेरण्डतेरन गरधसी खञ्जपङ्कषु ॥ ४९ ॥ दशमृखादीनां काथः । एरण्डतेरं प्रक्षेपः ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ विशोध्येरण्डबीजनानि पिष्ट क्षीरे विपाचयेत्‌ ॥ तत्पायसं कटीशूे ग्रध्रस्यां परमाषधम्‌ ॥ ५० ॥ विशोध्य त्वचं स्फोटयित्वा । एरण्डवीजकर्ष॑रकिचित्तण्डुलान्दत्वा क्षीरेण पायसं साधयेत्‌ । विरेचकोऽयं योगः ॥ ५० ॥ | पश्चमूलीकषायं तु रुवतेटत्रिदयुतम्‌ ॥ ग्रध्रसीगुट्पशरं च पीतं सद्यो नियच्छति । ५१ ॥ ॥ ९१ ॥ ` तें घृतं वा््रकमातुटुङ्गयो रसं सचक्रं सगं पिबेद्वा ॥ कटु रुपृष्टमिकररखयुल्मण्धस्युदावतेहरः पदिष्ठः ॥ ५२ ॥ आद्रकस्वरपसमात॒टृङ्गीरसयुकरगुडानां तस्यो भागः । तं तेर धृतं वा दत्त्वा पिबेत्‌ । पिनेदेति वाशब्दः पूर्वयोगपेक्षया 1 किंवा तैरं॑ध्रतमाद्रेकमावुटङ्गयोरभिरितयो रपं परथवगृथङ्मिखितचुक्रगुदप्र्ेपासिवेत्‌ । तेन योगघयमेतत्‌ । मातुलुङ्गी मधुककंटी । ॥ ९२ ॥ रास्नायास्तु पठे चेकं कषान्पश्च च गुग्गुलोः ॥ सपिषा वटिकां कृत्वा खादेद्रा गरधसीहराम्‌ ॥ ५३ ॥ शुण्ठीगन्धवेवीनाभ्यां पिष्टाभ्यां पायसं कृतम्‌ ॥` ` भक्षितं कटिशूकं च गृधसी दन्त्यसंदायम्‌ । ५४ ॥

गन्धव एरण्डः ॥ ५३ ॥ 4४ ॥

१. "तैं त्रिः । २ इ. त्वा गृ्सीं हन्यसं्यम्‌ । शुः 1

२०६ व्याख्याङ्कस॒मावल्याख्यरीकासमेतो-- [ २९ द्वर्विशो-

नाऽऽदौ बस्तिविधि कयोद्यावद्ध्वं न शुष्यति ।॥ सेहे निरथकस्तत्र भस्मनीव हुतं यथा ॥ ५५ ॥ यावदूध्वं न शुष्यतीति । नन्‌[शुध्वं पक्तारायात्पक्राशयोध्वेदशन्वाऽऽमारय- स्तस्य च शद्धिषेमनविरेचनाम्यां पित्ताशयो द्यामाशयेकदेरा एव ॥ ९९ ॥ गृध्स्यातेस्य जङ्घायां स्ेहस्वेदे कृते शम्‌ ॥ पद्भ्यां संमदितायां च सृष्ष्ममार्भेण गरधरसीम्‌ ॥ ५६ ॥ अवतार्याङ्गलो सम्यकनिष्ठायां शनेः शनेः ॥ ज्ञात्वा समुन्नतं ग्रन्थि कण्डरायां व्यवस्थितम्‌ ॥ ५७ ॥ तं शसेण विदायोऽऽयु परवाखाङ्करसंनिभम्‌ ॥ समुदधत्यामिना दण््वा रिम्पे्य्टयाहचन्दनैः ॥ ५८ ॥ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥ ९८ ॥ विध्यच्छिरामिन्द्रवस्तेरधस्ताचतुरङ्कखे ॥ | यदि नोपशमं गच्छेदहेत्पादकनिष्ठिकाम्‌ ॥ ५९ ॥ विध्येच्छिरामिन्द्रवस्तेरधस्तादिति । इन्द्रबस्तिरेह गुर्फनल्घामध्यमागः ॥ ९९ ॥ र _ तेरमेरण्डजं वाऽपि गोमूत्रेण पिवेन्नरः ॥ मासमेकं प्रयोगोऽयं गृध्स्यरूग्रहापहः ॥ ६० ॥। मासम्क प्रयाग इत । यगाञय विरचकत्वेनास्पमत्रयां प्रत्यह मास्र यावद्‌" म्यस्य मूरिमाच्रया करणे तु विरेचनन्यापत्तिः स्यात्‌ ॥ ६० ॥ रक्तावसेचनं कुयादभीक्ष्णं वातकण्टके ॥ पिबेदरण्डतेछं व्रा दहेस्सृचीभिरेव च ॥ ६१ ॥ वायुः कट्याभितः कुद्धः सामो वा जननयेहुनम्‌ ।॥ | कणिग्रहः स एवोक्तः पङ्कः सविथद्रयाभितः ॥ ६२ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६१ ॥ ६२ ॥ दशगखकषायेण पिबिद्रा नागराम्भसा ॥ कटिशूेषु सर्वेषु तेखमेरण्डसंभवम्‌ ॥ ६३ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६३ ॥ आदिल्यपाकगग्गट्माह--

^ ^€ ॐ

पृथक्पटांशा त्रिफला पिप्पली च विच्रूणितम्‌ ॥ द्शमूखाम्बुना भाव्यं त्वगेका्ेपखान्वितम्‌ ॥ ६४ ॥

१ च, सुद्ध । ड. भिता । द ३ ङ. भाव्या । ४ डः, °न्वितता । द्‌* ।

भाताधिकारः ]. ` हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` २०७

दश्वा पानि परश्चैव गुगगोर्वरकीकृतः ॥ एष मांसरसाभ्यासाद्रातरोगानशेषतः ॥ ६५ ॥ हन्ति संष्यस्थिमजस्थान्द्रक्षमिन्द्राश्चनिर्यथा ॥ छेहवद्विगुणेनायमालोख्याऽऽखोड्य बाऽऽतपे ॥ दशमलाम्बुना शोष्यः सप्तवारास्तु गुग्गुः ॥ ६६ ॥ त्वगेखाधपलान्ितमिति । मिषटित्वा ! बफटादिद्रव्यं गुगुखान्तं सर्वमेकीकृल भाग्यं छेहवत्‌ । द्विगुणेन दशमूढाग्बुना भाग्यम्‌ । चक्रस्तु पठति-- “भाव्यद्रव्यप्तमं क्राथ्यं क्राथोऽष्टा्चशतेन टि । आद्र यावादेदं भाग्यं सप्ताहं मावनाविधिः इति ॥६४।६ ९॥६६॥ त्रयोदराङ्गगुगगुटुमाह-- आभाऽग्वगन्धा हपुषा गुडूची शतावरी गोक्षुरकं समङ्गा ॥६७॥ र्यामा शठी घोषवती यवानी सनागरा चेति समे वर्गैः ॥ तुर्यं भवेत्कोशिकमन्र मध्ये देयं तथा सपिरतोऽपभागम्‌ ॥६८॥ ्अधोक्षमा्जरं च ततः प्रयोगात्कृखाऽनपानं सरयाऽथ यपैः ॥ मद्येन वा कोष्णजङेन वाऽपिक्षीरेण वा मांसरसेन बाऽपि ॥६९॥ करिग्रहे गधरसिवाहुपष्े दमुग्रहे जानुनि पादयुगे ॥ संधिस्थिते चास्थिगते च वाते मज्नागते सायुगते च कोष्रे॥।७०॥ रोगाज्ञयेद्रातकफानुव्रिद्धान्वातेरिवान्हुद्भहयोनिदोषान्‌ ॥ भग्मास्थिविद्धेषु च खञ्जवाते योदशाङ्ग प्रवद न्ति सिद्धाः ४।७१॥

पमानः 1 किना १०४ गब. प)

ख. पस्तके--रास्नैरण्डकणाभयासहचराश्चद्राखतासार्णीमुस्तापुष्करदास्गुगगुटुवचा ब्राह्मी हरिद्रा शटी । आभा प्रन्थिकपश्वमृखहूपुषा यासः शताह्वा विप्रा वषामः सयवानिका शतपदी (आरग्वधः)कण्थ श्रगन्धाः समाः ॥ १ ॥ एष रास्नादिकगणः सवैवातनिषुदनः । कुब्जे च वामने चव पक्षपाते हनुप्रदे ॥ २॥ शुष्यमानेष्रं गातेषु सधीनां बन्धनेषु च । उरस्तम्भेऽभिसादे च नासाभङ्गे गलग्रहे ॥३॥ रोपे पाण्ड्वनिरे चोष्य सामवाते पदेणिते । खनने च कुब्जके चेव म॒क्रत्वे गद्देऽपि च ॥४॥ उदावर्ते च इले च संनिपातज्वरेषु च ॥ नराणां रुधिरल्वि योनिदोषे भगन्दरे ॥ ५ ॥ अर्ति प्रहणीदोषे तथा कोष्टकजेषु च । एष॒ क्राथो मया प्रोक्तः प्राणिनां दित- काम्यया ॥ ६ ॥ रास्नायः क्राथः । विटपे जाङ्गले देशे क्षीरक्षीप इति स्यतः । विरेष्रान्मधुरा- भ्यासे करीरो विरपाकृतिः ॥ ५ ॥ पीतस्तच्छष्टनिष्काथः सर्ववातविकारनुत्‌ । सर्वयोभैरसाध्या ये वातास्तान्नाशयन्ति च ॥<॥ राघायुक्पञ्चमलीमिदिवरुणवलामे घपथ्यायवानीशण्टीपाराजमोदाप्षदचरह पुष्राभङ्गुरावाजगन्धाः । आभद्रश्वीवसोग्रावेषममतराटीसारणीवद्धदारुराल्लाराम्याकषा्यः शतशूवरी (१) पाष्कररण्डचव्यैः ॥९ । एतत्सव समांशे विधिवत्करांथतं म॒ष्टिमाच्रे जलेन चण चाऽऽभादिमस्मिन्प्पि बति मनजो गग्गटं वा तथैव । आमं पक्षाभिघाते दनगतपवनं चादितं जानुशुरं ग्रध्स्युसत्रैकासि कफपवनरुजो दन्ति संध्यस्थिसंस्थाः ।॥ १० ॥ आमादिचणेम्‌ । राज्ञा वातारिमलं च वास्कथ दरा

त माणम मा ाजपितमोनहमाततक५४६ कनत पकन ०७७८७५११ तजन धजतनकातवफप५८१६.य५४०१.२.१०५६११ 8748 ७००१४००९. भम

११्वार॑ पतग ।२ख. सराक्ञा। ३. चरणम्‌ । ४ घ. अक्षाधभागं च।

२०८ व्याख्याकसुमावल्यारयदीकासमेतो-- [ २२ द्राविंशो-

आभा ‹ आभ › इत्याख्यातं वणिष्धव्यम्‌ । इयामा वृद्धदारकम्‌ । घोषवती शतपु- प्ति हन्दस्य ग्याख्या । तुस्यमिति । पमुदितचणंतुस्यम्‌ । कौरिको गुणः । साप रतोऽधभागमिति । कोशेकादधभागम्‌ । मिषजस्तु गुगगृ्धपिद्टनार्थं यावते(दि)च्छनिि तावदपरिमितमेव गृह्णन्ति । स॒राय॒षादिभिरनुपानविकस्यो दोषप्तसर्मसात्म्या्यपेक्ष्यः । नरयादशङ्गा गगः ॥ ९६७ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥ ७०॥ ७१॥ दरमुख्षृतमाह-- दशमूलस्य निर्यूहे जीवनीयः पलोन्मितैः ॥ रेण च पुतं पकं तपेणं पवनातिजित्‌ ।॥ ७२ ॥ दशमल्काथख्िगुणः । क्षीरं खेहसमम्‌ । तथा च चक्रः--काथोऽत चिगुणः सर्पि प्रस्थः साध्यः पयःपतमः । जेजटमते तु-कराथश्चतुयीणः क्षीरं खेहसमम्‌ । अस्मिन परिभाषा- ““एकद्विनिद्रव्वयैः कुर्यात्सेदश्वतुर्गुणम्‌ ॥ वीरं खेहसमं दयाचतुमिश्च चतुगणम्‌ ॥ अस्यायमर्भः । यत्रैको द्रवत्तत्रैकेनैव चातुरमण्यं यत्र तु दरौ चयो वा तत्र द्वाभ्यां त्रिभिरपि मित्वा चातुगण्यं क्षीरं च तत्र खेहसमं चतुभिरपि मिटितेव चातुगण्य- मिति । एवं सवत्र व्याख्येयम्‌ । जीवनीयं ददाकम्‌ । तथा च--

““जीवकषमको मेदे काकोल्यौ मधुकं सहे । जीवन्ती जीवनीयोऽयं मधुरो जीवनो गणः"? ॥ अनेन कल्कः । दरामू्टीधृतम्‌ ॥ ७२ ॥ श्वगन्धाघतमाह--

अश्वगन्धाकषायेण कर्कैः क्षीरं चतगणम्‌ ॥ घृतं पक तु वातघरं ष्यं मांसविवधेनम्‌ ।॥ ७३ ॥

(००७०५८०० १००१०

1

रभा । शदीदारुवचामुस्तानायरातिविषाभया ॥ ११ ॥ श्वदं्ट् व्याधिघातश्च मिशिधान्या पुनवौ । अश्वगन्धाग्वताकृष्णावद्धदारुदातावरी ॥ १२ ॥ बखा सहचरा चैव चविका वहतीद्रयम्‌ । समभागानिवि- तेरेतेराल्लाचिगुणभागिका ॥ १३ ॥ कषायं पाचयेत्सिद्धमष्टभागावरेषितम्‌ । उण्ठीचरणंसमायक्तमामाये- नाथ संयुतम्‌ ॥ १४ ।॥ अथवाऽरम्बुषायेन यदि वाऽप्यजमोदया । यथायोगं यथासात्म्यं ्रक्षेपं कार- येदुवुधः ॥ १५ ।॥ वातरोगेषु सर्वषु संधिमनागतेषुं च । आनाहेषु च सर्वेषु सर्वेगात्रप्रकम्पने ॥ १६ ॥ करुव्जेषु वामने चेव पक्षाघाते तथाऽ्दिते । जानुजङ्घासु पीडासु गरघ्रस्यां च दनुप्रहे ॥ १४ ॥ ग्रशस्तो वातरकतेषु ऊरुस्तम्मे तथाऽशेि । अच्रवुद्धौ शीषे च योनिदुक्रामये तथा ॥ १८ ॥ पुंसां मेदृगते रोगे स्रीणां बन्ध्यामये तथा । योषितां गर्भदं मुख्यं नान्यत्स्यात्परमं कचित्‌ ॥ १९ ॥ महाराज्ञादिकं नाम प्रपापतिविनिर्भितम्‌ । महाराल्ञारिक्राथः । इयधिकमतर ।

१ घ. परान्वितैः ।

वाताधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २०९

चतुर्गुणक्षीरसाहचर्यादश्चगन्धाक्राथोऽपि चतुर्गुणः । कर्करैरिति 1 अश्वगन्धाया एव । अश्वगन्धाघ्रेतम्‌ ॥ ७३ ॥ आजं चभमैविनि्ुक्तं त्यक्तगङ्खुरादिम्‌ ॥ पञचम्ररीद्रयं सम्यग्नल्द्रणे विपाचयेत्‌ ॥ ७४ ॥ तेन पादावशेषेण घ्रतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥ जीवनीयैः सयश्याहैः क्षीरं चैव दातावरीम्‌ ॥ ७५ ॥ छागरा्यमिदं नान्ना सवेवातविकारमुत्‌ ॥ अदिते कणश्रुले च बाधिर्ये मूकमिभ्मिणे ॥ ७६ ॥ जडगद्वदपङगनां खज्ञे गरभरसिकुलयोः ॥ अपतानेऽपतत्रे च सपिरेतत्पशस्यते ।॥ ७७ ॥ दरा्चिश्चच परान्यज देयानि दश्षमूरतः ॥ शृते तेरे च योगे च यद्रव्यं पुनरुच्यते 1! तञ्ज्ञातव्यमिहाऽ्यण भागतो द्विगुणं भवेत्‌ ॥ ७८ ॥ चमोदिपरित्यक्तं तरुणच्छागगुडकात्मकं मथूराज्यप्रेते मयूरगुडकवट्‌ गृहीत्वा दशमु च द्वा्धिरत्पटमानं जखद्रणे विपक्तव्यमिति दृद्धवेद्यानां व्यवहारः । चक्र स्त्वाह-- “द्रोणे द्रव्यतुखा श्रुखा स्याच्छागदश्चमृल्योः । प्रथक्तुलखधं यश्चाहृद्रयं देयं द्विषोक्तितः' इति ॥ चर्भय्गादिपरित्यागश्च तन्मते ग्रहणयोम्यतोपदरशनार्थम्‌ । जीवनीयः करकः । जीव- | नयिदरकम्‌। यश्ाहं यष्टिमधु | जीवनीयददयकस्य ग(कग)णपठितस्याप्यस्थेह पुनरुक्ति- मीगद्रयपरिप्रहाथां ! स्यलननछजमेदायष्टीमधुद्धयग्रहणाथेमिल्यन्ये । भामद्रयग्रहणेन प्रचारः । क्षीरं चैव शतावरीमिति । क्षीररल्यापतत्या रतावा रसो ्राह्यः । क्षीरश- तावरीरौ प्रयेकं सखेहपमो । रसश्च्॒यभावाच्छतावरी कल्करूपेतयन्ये । आदः पक्षो व्यवहारी । गायं घरतम्‌ ॥ ७४ ॥ ७९ ॥ ७६ ॥ ७७ ॥ ७८ ॥ एरामुरासरख्रैरजदारुकोन्ती- चण्डाशीनर्द चम्पकरेमपुष्पम्‌ ॥ स्थोणेयगन्धरसपूतिदलं मृणारट- ` भीवासकुन्दुरुनखाम्बुवराद्गदष्ठम्‌ ॥ ७९ ॥ काटीयकं जलदकरकटचन्दनश्री- ` जात्याः फट सविकसं सहकुङ्कुमं च ॥ स्पृकातुरुष्कटघु लाभतया विनीय ` वेरं बराकथनदुग्धयुतं च दघ्ना ॥ ८० ॥ २७

५१० याख्याङसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ २२ ्राविशो-

सार्धं पचेत्तु हितमेतदुदाहरन्ति वातामयेष बर्वणंवपुष्यकाशि ।॥ ८१ ॥ कौन्ती रेणकम्‌ । चण्डा चौरपुष्पी । नखदं मांसी । हेमपुष्पं नागकेप्रम्‌ । स्थोणे यकं म्रन्थिपर्णम्‌ । गन्धरसो बोः 1 पूतिः खयिकाः । दरं पत्रकम्‌ । अत्र मृणाटमुशी- रम्‌ । श्रीवास नवनीतखोटः । वराङ्गं गुडत्वक्‌ । चन्दनं -ेतचन्दनम्‌ । श्रीः काचकोरिः | जात्याः फं जातीफड्म्‌ । सविकसमिति ।! विकसा मन्ञिष्ठा । तुरुष्कं सिहरकम्‌ । छघ्वगर | छाभतयेति । यथाछामं दरव्यं मानं च ग्राह्यम्‌ । रस्यत इति छामः करमणि धय । तेनेह मावप्रलयः साघु; । विनीय कर्कीकृत्य । तैं प्रस्थपरिमितम्‌ । बराक्- थनं बलाक्राथः 1 क्रथश्चतु्गृणः | दुग्धं दपि च लेहसमं किं वा क्राथो द्विगुणः दु- दधिनी तरैरप्तमे । आद्यः पक्षः प्रचारी । एदं तैटम्‌ ॥ ७९. ॥ ८० ॥ ८१ ॥ बटतेरमाह-- वखानिष्काथकल्काभ्यां तें पकं पयः समम्‌ ॥ सैवातविकारघमेवं रैखेयपाचितम्‌ ॥ ८२ ॥ बलानिष्काथल्िगुणश्तुगणो वा पयश्च तैरसमम्‌ । बरुदिख्यतेरे ॥ ८२ ॥ बरामृलकषायस्य दशमूलीकृतस्य च ॥। यवकोर्कुख्त्थानां काथस्य पयसस्तथा । ८३ ॥ अष्टावष्टौ श्भा भागास्तेखादेकस्तदेकतः ॥ पचेदावाप्य मधुरं गणं सेन्धवसंयुतम्‌ ॥ ८४ ॥ तथाऽगुरं स्जरसं सरं देवदारु च ॥ मञ्जिष्ठां चन्दनं कुष्मेखां काठानुसारिवाम्‌ ॥ ८५ ॥ मांसीं शेखेयकं पत्र तगरं सारिवाद्रयम्‌ ॥ शतावरीमश्वगन्धां शतपुष्पां पुननेवाम्‌ ॥ ८६ ॥ तत्साधुसिद्धं सोवणे राजते मृन्मये तथा ॥ परक्षिप्य कटश सम्यक्स्वनुगुप्ं निधापयेत्‌ ॥ ८७ ॥ बलातेखमिदं नान्ना सवेवातविकारतुत्‌ ॥ यथावलमतो मात्रां सूतिकाये भ्रदापयेत्‌ ॥ ८८ ॥ या च गभोधिनी नारी प्षीणडुकश्च यः पुमान्‌ पातक्षीणे ममेहते मथितेऽमिहते तथा ॥ ८९ ॥ भप्रे भरमाभिपनने च सवेेवोर्पयुज्यते ॥ ` _ __ एतदारपकादा् बरतव्या्थानपोहति ॥९०॥ पकादीश् बातव्याधीनपोहति ॥ ९० ॥

१ घ. पयोन्मित्‌ । २ ड. मेतच्छैञे" । ३ क, °रिवां वचाम्‌ । ४ क. "पयोजयेत्‌ । एः |

वाताधिकारः ] ठेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २११

दिकां श्वासमधीमन्थं गुरं कासं सुदुस्तरम्‌ ॥ षण्मासानुपयुञ्जीत अन्रृद्धिभपोहति ।॥ ९१ ॥ पदयग्रधातुः पुरुषो भवेच स्थिरयोवनः ॥ ` एतद्धि राज्ञा कतेव्यं राजमात्रा ये नराः ॥ सुखिनः सुद्कमाराथ धनिनश्चापि ये नराः ॥ ९२ ॥

दशमूरस्य मिङित्वा क्राथः । यवकोटकरुरत्थानां च मिरित्वा क्राथः । एवं बरा- कायेन समं चयः कथाः पयश्चेषां चतुर्णा प्रयेकं तेरप्रस्थादष्टगुणो द्रवो भवति । एवं तेाद्रा्िशदगुणं भवति । तैटं च मानविहोषनिदेशाभावादिह प्रस्यपरिमितं आद्यम्‌ । कारानुप्तारिवा तगरपादिका । तगरं पिण्डतगरमूटम्‌ । मधुरगणप्रभतिमिः कल्कः। स्नुगुप्रमिति । वातातपादिपरिहारेण मन््रेण च सष्ठ रक्षितम्‌ । तैटमिदं सश्चते मूढ- गर्भे परितं तेन सूतिकाय प्रदापयेदिति विरिष्योक्तम्‌ ! अत्रद्रद्धिमपोहतीति । अन्र- बृद्धिमप्राप्तफडकोहां व्यपोहतीति मन्तव्य पराप्तफटकोश्ायाः पृनरसाध्यत्वात्‌ । राजमा- जा इति । राज्ञेव माता पर्च्छिदो येषां ते तथा । महाबखातेरम्‌ ॥ ८३ ॥ ८४ ॥ ॥ ८९ ॥ ८६ ॥ ८७ ॥ << ॥ <९ ॥ ९० ॥ ९१ ॥ ९२ ॥

नारायणतैटमाह--

विट्वोऽभिमन्थः स्योनाकः पाटला पारिभद्रकः ॥ प्रसारिण्यश्वगन्धा च वृहती कण्टकारिका ॥ ९३ ॥। वा चातिबखा चैव श्वदंष्ट्रा सपुननेवा ॥

एषां दश्परीन्भागांधतुद्रोणिऽम्भसः पचेत्‌ ॥ ९४ ॥ ` पादरेषं परिस्राव्य तैरुपातरं पदापयेत्‌ ॥

शतपुष्पा देवदारु मांसी शेखेयकं बचा । ९५ ॥ चन्दनं तगरं कुष्रमेखापणी चतुष्यम ।।

रास्ना तुरगगन्धा च सैन्धवं च पुनर्नवा ॥ ९६ ॥ एषां द्विपखिकान्भागान्पेषयित्वा विनिक्षिपेत्‌ ॥ ` शतावरीरसं चैव तेटतुस्यं प्रदापयेत्‌ ॥ ९७ ॥ आजं वा यदि वा गव्यं क्षीरं दद्याचतुरणम्‌ ॥

पाने बस्तौ तथाऽभ्यङ्गे भोऽ्ये नस्ये च शस्यते ॥ ९८ ॥ अश्वो वा वातसंभमों गजो वा यदिवा नरः॥ पङ्कलः पीटसपीं च तैलेनानेन सिध्यति ॥ ९९ ॥

१ ड. “मान्याश्च । २ घ. बित्वाभ्रिमन्थौ स्यो । ३ ड. “खन्छृत्वा चतु। ४ ड. बला ।

२१२ व्याख्याकुसुमावल्याख्यथीकासमेतो-- [ ९२ द्राविशो-

अधोभागे च ये वाताः शिरोमध्यगता्च ये ॥ ` मन्यास्तम्मे इरुस्तम्मे दन्तरोगे गलग्रहे ॥ १०० ॥ यस्य श्ष्यति वेकाङ्गं गतियेस्य च विद्रा ॥ छीणेन्दिया नष्टडक्रा ज्वरक्षीणाथ ये नराः ॥ १०१ ॥ बधिरा खजिदहाथ स्वस्पमेधस एव च ॥ अल्पपरजा च या नारी या च गर्भे न विन्दति ॥ १०२ ॥ बातातों वृषणो येषामन्रवृद्धिध दारूणा ॥ एतत्तैरं वरं तेषां नान्ना नारायणं स्मृतम्‌ \ १०२ ॥ पारिमद्रकः पारिभद्रमृटम्‌ । प्रसारिणी भद्राटी । बला समज्घा सिरं हिष्कि इति लेके ! अतिबला कड्कनिका पियारकेति प्रसिद्धा । अतिबला बकाभेद्‌ इत्यपरे मन्यन्ते । तगर तमरपादिका तदभवि हेयटी चोपडः पिण्डतगरमिदन्ये । तुरगगन्धाऽश्वगन्धा ॥ आनं वा याहि वा मस्यमिति । आजगव्यपयपोर्य्पि प्रायेण गुणसाम्यं तथाऽपि च्छागक्षारेण पकं तैटमिदमनभिष्यन्दि दोष्यहरं च भवतीति प्रत्येतव्यम्‌ \ नारा यण सृन्ञाऽस्य विष्णुनिमितत्वाच्छतावरी साधितत्वाद्वा } नारायणीति ` शतावरीपयो- योऽसि ! ललनिहया इति । जिह्वासङ्गात्योत्थेखवाचः । नारायणं तम्‌ ॥ ९३ ॥ ॥ ९४ ॥ ९९ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥ ९८ ॥ ९९. ॥ १०० ॥ १०१ ॥ १०२ # ॥ १०३ ॥ महानारायणं तैटमाह-- शतावरी चांहमती पृ्िपणीं सद्या बला ॥ एरण्डस्य च मृकानि बैहत्याः पृतिकस्य च ॥ १०१ ॥ गवेधुकस्य मूलानि तथा सहचरस्य च ॥ एषां दशपटान्भागाञ्जल्द्रोणे विपाचयेत्‌ ॥ १०५ ॥ पादावरेषे पते च रभि चैव समावपेत्‌ ॥ ` पुननेवावचाद्‌सुवाताहाचन्दनागुरु ॥ १०६ ॥ शेयं तगरं ष्टमां मांसीं स्थिरां बलाम्‌ ॥ अश्वाहां सेन्धवं राखरां पलानि च योजयेबर ।। १०७ ॥ गव्याजपयसोः मस्थो द्रौ द्राऽवत्र भेयोजयेत्‌ ॥ शतावरीरसप्रस्थं तैं परस्थं विपाचयेत्‌ \\ १०८ ॥ अस्य तैटस्य सिद्धस्य श्ण वीयेमतः परम्‌ ॥\ अश्वानां वातभस्नानां कुञ्राणां नृणां तथा ॥ १०९ ॥

१६ मन्दभेषस्‌ \२क्‌. शाटी .।.३ घ्‌. बहोः, ४.क. घ. म्म चैनं स" ५ क..घ. प्रदापय" ¢

वाताधिकारः † खन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २१३

तेलमेतत्मयोक्तव्यं स्वैवातविकारिणाम्‌ ॥ = आयुष्मान्स नरः पीत्वा निश्चयेन ददो भवेत्‌ ॥ ११० ॥ गभमश्वतरी चिन्देत्कि पुनर्मानुषी तथा ॥

हृच्छरं पा्ंशूटं च तथैवाधीवभेदकम्‌ ॥ १११ ॥

अपचीं ग॑खगण्डं च वातरक्तं ैटग्रहम्‌ ॥

कामलां पाण्डुरोगे चापस्मारं चापि नाशयेत्‌ ॥ ११२ ॥ तेरुंमतद्धगवता विष्णुना परिकीतितम्‌ ॥

नारायणमिति ख्यातं वातान्तकरणं डुभम्‌ ॥ ११३ ॥

पूतिको छाटकरञ्ञः । गवेधुकं गोरक्षतण्डुटा । सहचरो नीरन्निण्टी । अश्वाहाऽश्व- कन्दा । निश्चयेनेति । अवद्यम्‌ । तथाऽशतरी केप्त(खच)री । महानारायणं तैलम्‌ ॥ १०४ ॥ १०५ ॥ १०६ ॥ १०७ ॥ १०८ ॥ {०९॥ {१० ॥१११॥ ॥ ११२ ॥ ११३ ॥ अश्वगन्धादितेटमाह-- दातं पक्त्वाऽश्वगन्धाया जलद्रोणंऽशशेषितम्‌ ॥ विख्लाज्य विपचेत्तेरं क्षीरं द्वा चतुगणम्‌ ।॥ १९४ ॥ कल्केगृेणाटशाट्काबिसकिञ्जल्कमारती- (ष्वरदीविरमधुक सारिवाप्केसरेः ॥ ११५ ॥ मेदापुननैवाद्राक्षामजिषठाश्रहतीदरयेः ॥ एठेटवाटुतिफ लामुस्तचन्दनपगकेः ॥ ११६ ॥ पक रक्ताश्रयं बातं रक्तपित्तमखुग्दरम्‌ ॥ ५ ५ हन्यारपुष्टि बरं कु्यांतदशानां मांसवधंनम्‌ ॥ ११७ ॥ . रेतोयोनिषिकारघं बणदोषापक्षणम्‌ ॥ षण्डानपि हषान्द्धयात्पानाभ्यङ्गानुवासनेः ।. ११८ ॥ अंश्चशञेपितमिति । पादशेषितम्‌ । मणां स्थूटम्‌ । विसं मृणालच्निगेतः प्रतानः । किञ्स्क उत्पख्वराटः पद्मकेप्तरस्योपात्तत्वात्‌ । मेदास्थाने सरहेति षाठः सहा माषपर्णी । अश्वगन्धा तैटम्‌ ॥ ११४ ॥ ११९॥ {१६ ॥ ११७॥ ११८ तें संकुचितेऽभ्यङ्गो माषसेन्धवसाधितम्‌ ॥ घाहुश्रीषेगते नस्यं पानं चोपरिक्तिकम्‌ । ११९ ॥

१ गण्डमालां । २ घ. दवनुपरहम्‌ । ३ घ. गं च मद्मरी , चाऽऽ ना" । ४ इ. 'न्याद्वयोब । ५क. घ. श्यङ्गेमाः।६ घ. मक्तकः ।

२१९ व्याख्याङुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ २९ द्वाविशो-

माषसैन्धवसाधितमिति । माषस्य काथः तैन्धवं कल्कः । तथाच चकरः--कायश्च माषनिष्पा्ः सन्धं कटक एव त्विति । माषतेखम्‌ ॥ ११९ ॥ द्वितीयमाषतेटमाह--

माषात्पगुप्रातिरसारबरूक- राखाशताहाल्वणेः सुषिः ॥ चतुगंणे माषबलाकषाये तें कृतं हन्ति च पक्षवातम्‌ ॥ १२० ॥ अतिरसा यष्टीमधु । उर्वक एरण्डः । माषतेरम्‌ ॥ १२० ॥ ततीयं माषतेरमाह-

माषपरस्थं समावाप्य पचेत्सम्यग्नटादके ॥ पादशेषे रसे तस्मिन््षीरं द्ाचतुगणम्‌ ॥ १२१ ॥ प्रस्थं च तिखतेरस्य कल्कं दचखाऽक्षसंमितम्‌ ॥। जीवनीयानि यान्यष्टो शतपुष्पां ससेन्धवाम्‌ ॥ १२२ ॥ रासात्मगुप्तामधुकं बखाव्योषजिकण्टकम्‌ ॥ पक्षघातेऽदिते बाते कणेशूे सुदारुणे ॥ १२३ ॥ मन्दश्रुतो च श्रवणे तिमिरे च निदोषनजे ॥ हस्तकम्पे रिरःकम्पे विश्वाच्यामवबाहुके ॥ १२४ ॥ शस्तं कछायखञ्चे च पानाभ्यञ्जनवस्तिभिः ॥ माषतेटमिति ख्यातपूरध्वनञ्चगदापहम्‌ ॥ १२५ ॥ पुगमम्‌ । माषतेटम्‌ ॥ १२१॥ १२२ ॥ १२३ ॥ १२४॥ १२९॥ चतुर्थं माषतैरमाह-- माषातसीयवङुरण्टककण्टकारी गोकण्डैटुण्टुकनराकपिकच्छुतोयैः ॥ कापांसकास्थि्णवीजङुरस्थकोर काथेन बस्तपिशितस्य रसेन वाऽपि ॥ १२६ ॥ बुण्ट्या समागपिकया शतपुष्पया च सैरण्डमरसपुननैवया सरण्या ॥ रालावरामृतक्ताकटुकैविपदं माषाख्यमेतदवबौहुकदारि तैलम्‌ ॥ १२७ ॥

१. कस्कान्दत्त्वाऽ । २ घ. %पितान्‌ जी । ३ क. घ. "ण्टटिष्टुः। ड. यावा एेर। ५६. "दुदर चते । |

वाताधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | २.१५

अधाङ्गशोषमपतानकमालव्यवात- माकषेपकं सभुजकम्पशिरःपकम्पम्‌ ॥ नस्येन वस्तिविधिना परिषेचनेन हन्यात्कटीजयनजानुरुनः समीरात्‌ ॥ १२८ ॥

अतस्युमा । कुरण्टको नीलक्षिण्टी । गोकण्टको गोक्षुरकः । टृण्टुकः स्योनाकस्तस्य मम्‌ । माषादिना कपिकच्छुन्तेन भिचत्वेकः क्राथः । कापीसास्थ्यादिना कोटान्तेना- परः क्राथः । बस्तपिरितस्य रसः क्राथः । एमिल्िमिवेमिरित्वा चातुरगुण्यम्‌ । सरण्येति । सरणी भद्राटी । अमृतर्ता गुद्ूची । कटुकं मरिचम्‌ । माषतेटम्‌ ॥ १२६॥ ॥ १२७ ॥ १२८ ॥ |

बृहन्माषतेटमाद--

मापकाथे बलाका राखलाया दशमूरने ।॥ ` यवकोटकुरत्थानां छागमांसंरसे पृथक्‌ ॥ १२९ ॥। प्रस्थे तेस्य परस्थं च क्षीरं द्वा चतुगणम्‌ ॥ रानात्पगुप्रासिन्धूर्थशताहैरण्डमुस्तके; ॥ १३० ॥ जीवनीयवलाव्योषेः पचेदक्षसमेः पृथक्‌ ॥

हस्तकस्पे रिरःकम्पे बाहुशोषेऽवबादुके ॥ १३१ ॥ बाधिर्ये कणेशूरे च कणनादे च दारुणे ॥ विनश्वाच्या्मादिते कुब्जे गृध्रस्यामपतानफे । १३२ ॥ वस्त्यभ्यञ्जनपानेषु नावने च भयोजयेत्‌ ॥ माषतेरमिदं शरघ्मृध्वैजघ्ुगदापहम्‌ ।॥ १३३ ॥

द दमृटस्य मिदित्वा काथः । एवं यवकोलकुरत्थानामपि । क्राथप्रस्थाः षडेवा्र विम्य तेन कीतिता इति चक्रः । जीवनीयादिदशकम्‌ । वृहन्माषतैरम्‌ ॥ १२९ ॥ ॥ १३० ॥ १३१ ॥ १६२ ॥ १६६ ॥

द्वितीयबुहन्माषतेटमाह--

दविपशचूलीं निष्काथ्य तेलात्षोडराभिरगेणेः ॥

मापाढकं साधयित्वा तं नियं चतुगणम्‌ ॥ १३४ ॥ ग्राहायित्वां पचेत्तेखं स्थ छागपयःसमम्‌ ॥

कटका च समावाप्य भिषग््रव्याणि वद्धिमान्‌ ॥१३५ ॥ अश्वगन्धाशदीदाखलारासरामसारणी ॥

कुष्ट परूषकं भङ्गी दरे विदायौँ पुनर्नैव ॥ १३६ ॥

१ क. "सभवे धू" । २ क. घ. 'समैर्भिषक् । ३ क. घ. "ता च विपचेकतैलप्रस्थं प" । ४ ड. क्क विदारी सपु ।

व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [ २२ दाविंशो-

२१६

मातुलृडगफटाजाज्यो रामठं ्तपुष्पिका ॥

दतावरी गोश्चरकं पिप्पलीमूखर्चेत्रकम्‌ ।।. १२७ ॥

जीवनीयगणं सर्व संहृत्य च ससेन्धवम्‌ ॥ `

तत्साधु सिद्धं विज्ञाय माषतेटमिदं महत्‌ ।॥ १३८ ॥ पक्षपाते हुस्तम्मे अदिते सापतन्त्रके ।। ।

अवबाहुकषिश्वाच्योः खञ्जपङ्कुर्योरपि ॥ १६९ ॥

हस्तकम्पे रिरःकम्पे इ्ुग्जवामनयोरपि ॥ `

हनुमन्याम्रहे चैव साधिमन्थे च वातिके ॥ १४० ॥

हकरक्षये कणं नदेकणं शले च दारुणे ॥

कलायखञ्जशषमने भेषज्यमिदमा दिशेत्‌ ॥

बस्त्यभ्यञ्जनपानेषु नावने च प्रयोजयेत्‌ ॥ १४१ ॥।

तैखात्षोडश्चभिगैणेरिति । अत्र जङेरिति शोषः । दद्रामूलस्याऽऽढकं जलद्रोणे कथनीयम्‌ । एतेन तैर्रस्यात्षोडशगुणं जटं भवति तच्च ॒पादरेषं कार्यम्‌ । तथा माषाढकमपि तैरुषोडशागुणेन जडेन साधयित्वा क्राथं पादरोषं कुयादिति काथद्वयम्‌ 1 चक्रेणाप्युक्तम्‌- ।

“दरमूखाढकं द्रोणे निष्काथ्य पादिको भवेत्‌ । क्ाथश्चतुगणस्तैखान्माषक्राथेऽप्ययं विधिः इति ॥ `

किंच । दशमूटकषायेण तैटषोडरागुणेन माषाढकं प्राधयित्वा तेन पादरोषेण तैल- प्रस्थः पादिकः । अत्र पक्षे दमूरपलानि २५६ जछ्दारावाः २.९६ रोषरारावाः ६४ द्वे विदायोँ विदारीकन्दः क्षीरविदारी च । जीवनीयगणो जीवनीयदशकम्‌ 1 महा माषतैटम्‌ ॥ १३४ ॥ १३९ ॥ १३६ ॥ १३७ ॥ १६८ ॥ १२९ ॥ १४० ॥ ॥ {४९ ॥

माषस्याधोढकं दा तुखार्धं दशमूतः ।। १४२ ॥

पलानि च्छागमांसस्य तिशद्रोणेऽम्भसः पचेत्‌ ॥

पूतशीते कषाये च चतुर्थाश्षावतारिते ॥ १४३ ॥

भस्य च तिरतैटस्य पयो दत्वा चतुगणम्‌ ॥

आत्मगुपोरुव्रकथ रताहं खव णत्रयम्‌ ।॥ १४४ ॥ जीवनीयानि मञ्जिष्ठा चन्यचित्रक्कदफखम्‌ ॥ `

सव्योषं पिप्पलीमूलं राामधुकसैन्धवम्‌ ॥ १४६ ॥ `

१क. घ. दारुणे)

वाताधिकारः ] दखन्दमाधवापरनाम सिद्धयोगः। २१.

देवदावेमृता कुष्ठं वाजिगन्धा वचा शदी ॥ ` एतैरक्षसमैः कर्कैः साधयेन्मृदुबहिना ॥ १४६ ॥ पक्षाघातादिते वाते बाधिर्य हनसंग्रहे ॥ कणेमन्यारिरःशूरे तिमिरे च िदोषजे ॥ १४७ ॥ पाणिपादसिरोग्रीवाध्रमणे मन्दचङ्क्रमे ॥ कलायखञ्नपाङ्कस्ये ग्रधरस्यामववा हके ॥ १४८ ॥ पानि बस्तौ तथाऽभ्यङ्गे नस्ये कणां कषिपूरणे ॥ तैमेतत्पश्ञंसन्ति सवेवातरुजापदम्‌ ॥ १४९ ॥ सुगमम्‌ । महामाषतेटम्‌ ॥ १४२ ॥ १४३ ॥ १४४ ॥ १४९ ॥ १४६ ॥ ॥ १४७ ॥ १५८ ॥ १४९ ॥ केतकिमूरवरखातिवरानां यद्भहटेन रसेन विपकय ॥ तेटमनस्पतुषोदकसिद्धं मारूतमस्थिगतं विनि्न्ति ॥ १५० ॥ केतक्यादीनां बान्तानां भित्वा काथः । बहुरानस्पशशब्दयोः प्रन्ुरा्थत्वा- त्केतक्यादिक्रायतुषोदकयोः प्रलयेकमिह चातुगुण्यम्‌ । बहुटेन घनेनाष्टांशरिष्टनयन्ये । अचरापि पक्षे केतक्यादिक्ाथश्वतुगेण एव मह्यः । अव्र चक्रः-- ““अनर्पवचनादन्न तुये क्रायतुषदके । अकल्कोऽपि भवेत्ल्ेहो यः साध्यः केवरे द्रवे” इति ॥ विपक्रमिति तथा तुषोदकसिद्धमिति च पदद्वयोपादानादिह वारद्भयं पाक इत्येके । एकवारपाकेन पृवन्याख्ययैव प्रचारः । केतक्यायं तटम्‌ ॥ १९० ॥ अश्वगन्धा तैलमाह-- वाजिगन्धावखाविश्वद शमर्यम्बुकलिकितम्‌ | गृध्रस्यां तटमेरण्डं पाने बस्तिषु शस्यते ॥ १५१ ॥ वाजिगन्धादीनां सर्वषां काथः कल्कश्च । अश्वगन्धा तैलम्‌ ॥ १५१॥ रसोनकरकस्वरसेन पकं तेरं पिवेद्यस्त्वनिलामयात; ॥। तस्याऽऽशु नश्यन्ति हि चातरोगा ग्रन्था तरिश्ाखा इव दृहीताः॥ १५२॥ रपरोनतेरम्‌ ॥ १९२ ॥ मध्यमप्रसतारणीतैटमाह-- प्रसारण्यास्तुटामश्वगन्धाया द शमृरतः ॥ तुखां तुखां पृथग्वारिद्रोणे पक्त्वांऽशशेषिते ॥ १५३ ॥ तेखादकं चतुरक्षरं दधितुल्यं प्रैकाञ्जिकम्‌ ॥ द्विपलेग्रन्थिकक्षारमसारण्यक्षसेन्धतरेः ॥ १५४ ॥ 1 वार त ममा, --------

1. 11 +

कः + \ £

२१८

व्याख्याक्ुसुमाक्ट्यास्यदीकासमेती-- [ २२ द्वाविंशो- समञ्ञिष्ठामियण्वाहे! पलिकिजीवनीयकेः ॥ धण्ठ्याः पश्चदटं दखा भिशद्धघछातकानि च ॥ १५५ ।

पयेद्धस्त्यादिना बाते हन्ति संधिरिरास्थितम्‌ ॥ पुस्त्वोत्सादस्यृतिपङ्नाबटवणाभिदद्धये ॥ १५६ ॥

(कका (क

दशमस्त मिटितात्‌ । प्रथस्बार्रिण इत्यनेन प्रतितलायां जच्ध्धोणदानं दक्षी- यति । ग्रन्थिकं पिप्पीमूढम्‌ । अक्षं सोवचरमिति इृन्दस्येव्‌ व्याख्याकारः} प्रसारणी- यँनिशती अक्षं सोवर्थटं त्िहेति चक्रः } मन्थिकादीनां यश्ाहान्तानां द्विपलिकं मानं प्रलेकं चिरद्धह्ातक गुडकानि । १

>, 0 ^

“श्रसारप्यादिनादष्ट रतमके ए्रथकग्थक्‌ । ` जलद्रोणेन चैकैकं पाधयेच्छलक्ष्णङुटितम"

इति ग्रन्थान्तरे । मध्यमप्रसमरणैतिटम्‌ ॥ ६९३ ॥ १९४ ॥ १९९ ॥ १९६ ॥ कुठजग्रप्रारणीतैटमाह--

प्रसारणीशतं क्चण्णं पचत्तायामणं चमे ॥

पादशिष्टे सम तल दधि दयात्सकाञ्चिकम्‌ ॥ १५७

द्विगुणं च पयो दा करका न्दरिपटिकांस्तथा ॥

चित्रकं पिप्पछीग्रलं मधुकं सैन्धवं वचाम्‌ ॥ १५८ ॥

द्रतपुष्पादेवदारराल्लावारगपिप्परीः ॥

प्रसारण्याचर गलं च मांसीभट्धातकानि च ॥ १५९ ॥ चेनमृदमिना वेरं वातष्ेष्मामयापहम्‌ ॥

अशीति नरनारीस्थान्वातरोगान्व्यपोदति ॥ १६०॥

क।|ञ्जं स्तिमितपङ्कत्वं गृध्रसीं खुडुकादितम्‌ ॥

दनुपृष्शिरोग्रीदास्तम्भं चाऽऽञ्च नियच्छति ॥ १६१ ॥

तेखदधिकाञ्चिकादीनां प्रलेकमाढकम्‌ 1 खटडकादितमिति । खुडको मन्थिवातः । कुउजप्रसारणीतिटम्‌ ॥ १९७ ॥ १९८ ॥ १५९ ॥ १६० ॥ १६१ ॥ सप्तशरतकीप्रस्रारणीतेटमाह-

समृटपत्रामुत्पाय्य शरत्कारे प्रसारणीम्‌ ॥ १६२ ॥ दाते ग्रां सहचराच्छतावयाः शतं तथा ॥

वटाश्वगन्धात्मगुप्राकेतकोनां सत सतम्‌ ।॥ १६३ ॥

१क.घ. स्थिगम्‌ 1२ घ. व्यार! ३ घ. "यागेणे! ४घ. मुलानिर्मा।५ ड. सीं च तथाऽदि । ६ घ. म्भ वाऽ्पे निः! व

वाताधिकारः] दन्दपाघवापरनामा सिद्धयोगः। ` २.१९

पृचेचतुगणं तोये द्रवैस्तेखाटकं भिषर्‌ ।। परस्तु मांसरस चुक्रं पयश्राऽऽढकमादकम्‌ ॥ १६४ ॥ दध्यादकसमायुक्तं पाचयेन्मृदुनाऽभिना ॥ द्रव्याणां तु परदातव्या माजा चाधपंखानिका ॥ १६५ ॥ तगरं मदनं कुं केसरं मुस्तकं स्वचम्‌ ॥! . रासना सेन्धवपिप्यस्यो मांसीर्माञ्चष्टयष्टिकम्‌ ॥ १६६ ॥ तथा मेदा महामेदा जीवकषेमकों पूनः 1 शतपुष्पा व्याघ्रनखं बुण्टीं देवाहमेव च ॥ १६७ ॥ काकी क्षीरकफाकोटी वचा भद्धातक तथा ॥ पेषयित्वा समानेतान्साधनीया भसारणीं ॥ १६८ ॥ नातिपकं न शीतं च सिद्धं पूतं निधापयेत्‌ ॥ यत्र यत्र प्रयोक्तव्यं तन्मे निगदतः दण ॥ १६९ ॥ जानामथ पद्गनां वामनपनां तथेव च ॥। यस्य शुष्यति चेकाङ्गये च मम्रास्थिस्पयः ॥ १७० ॥ वातशोणि्तदुष्टानां बातापहतचेतसाम्‌ ॥ खीरमदक्षीणञ्चुक्राणां वाजीकरणमु तसम्‌ ॥ १७१ ॥ वस्तो पाने तथाऽभ्यङ्गे भोज्ये चैव प्रदापयेत्‌ ॥ प्रथक्तं शचमयत्यान्च वातजाच्िषिधान्गदान्‌ ॥ १७२ ॥

पचेचतुगुणे तोय इति । चतुर्गेणमष्टगुणं राद्यं सम्यग््रन्यवीय्क्रन्त्यथमि- येके । परोडेखागतमानत्वादपि द्विगणं चतुरगुणमियन्ये । प्रचारः पुनरित्थमेव । अध- पटानिकाऽषेपटमाना । यष्टिका यष्टीमधु । देवाह देवदारु । सप्तरातकीप्रपारणीतिटम्‌ ॥ १६२ ॥ १६३ ॥ १६४ ॥ १६९९ ॥ {६६ ॥ १६५७ ॥ १६८ ॥ १६९ ॥ ॥ १७० ॥ १७१ ॥ १७२ ॥

एकाद्ररतकाप्र्रारणातटमाह-

वाखाप्रखदरेः परसारणितुरखास्तिप्चः कुरण्यात्तटे

छिन्नायाश्र तुर तुर स्वुकतां रास्नारिरीपात्तलाम्‌ ॥ देवाहाच सकेतकाद्रटशते निष्काथ्प कुम्भांगके

तोये तेखघरं तुषाम्बु शौ दखाऽऽढकरं मस्तुनः ॥ १७३ ॥

५ कक यस णक ७७५०

१ ड. 'पलांिका। २ क तिदिमंन । ३. तज्राः जक.घ, मदक्षी ।५क.च्‌. नस्मे 1 € क. ध. प्रयुक्तं । |

२२० = व्याख्याङमुमावल्याख्यगीकासमेतो-- [ २२ द्ाविशो-

पक्ताच्छागरसादयश्वरसत : प्षीराच दखाऽऽढकं स्पृक्ाककेटजीवकाययविकसाकाकोटिकाकच्छरा- मृकष्मेखापनसारकुन्दुसरखाकारपीरमां सीनखेः कारीयोत्परपद्मकाहयनिशाकङ्ोखकग्रन्थिकंः । १७४ ॥ चाम्पयाभयचोचप्गक्टुकाजातीफटाभीरुभिः श्रीवासाभरदारुचन्दनवचारैटेयसिन्धूद्खेः ॥ - तेखाम्भोदकटम्भराङूपिनाटिकावृश्वीवर्कचोरकेः कस्तुरदिशमृखकेतकिनतध्यामाश्वगधाम्बुमिः ॥ १५७५. ॥ कौन्ती ता््यनशल्ठकीफलल्युर्यामाशताहामयै- ्टातत्िफटाग्जकेसरमहाश्यामाखवद्गान्वितैः ॥ सव्योषेसिफटेम्॑हीयति पचेन्मन्देन परात्रेऽभिना पानाभ्यञ्जनवस्तिनस्यविधिना तन्भारुतं नाश्चयेत्‌ || १७३ ॥ सवाधोङ्गगतं तथाऽवयवगं संध्यस्थिमन्नाभितं छष्मोस्थानपि पेत्तिकां शमयेन्नानाविधानामयान्‌ ॥ धातन्व्रंहयते स्थिरं च कुरते पुंसां नवं योवनं ` वृद्धस्यापि बरं करोति सुमहदरन्धयास गभेपदम्‌ ॥ १७७ ॥ पीत्वा तेखमिदं जरत्यपि सुतं सूतेऽपुना भ्ररहयः सिक्ताः शोषमुपागताथ फलिनः सिग्धा भवन्ति स्थिराः ॥ भग्नाङ्गाः सुटढा भवन्ति मनुना गावो हयाः इुञ्जराः ॥ १७८॥ राल्रारिरीषयोर्मिरित्वा तुखा । देवदार्केतकयोरपि मिचित्विव तुखा । घटते द्रोणदते । कुम्भां शक इति । द्रोणद्वयशेषे । यदुक्तम्‌--द्रोणतो द्विगुणः शुरपो विज्ञेयः कुम्भ एव वेति । तुषाम्बुकटश्चाविति । काञ्चिकद्रोणद्वयम्‌ । सुक्तादीनां प्रत्येकमाढकम्‌ । जीवकाचं जीवनीयदशकमष्टकवर्गो वा । काकोल्यादि भागद्वयं जीवनीयगणेऽप्यस्याः स्थितत्वात्‌ । विका मञ्ञिष्ठा। कच्छुरा शूकरिम्बा दुराङमा ` वा । घनप्तारः कपूरम्‌ । कन्दुः कृन्दुरः । सरा सरटकाष्ठम्‌ 1 ग्रन्थिकं ग्रन्थिपणीं । चाम्पेयं चम्पककटिका 1 अभयमुद्चीरम्‌ । चोचं गुडत्वक्‌ । पुगं गदारुनेढी । कटुका रताकस्तूरी । अभीरः हतावरी । तटं सिदटकम्‌ । कटम्भरा प्र्सा- रेणी वृश्चिकपतरिका वा तस्या अङ्पिमहम्‌ । कचचोरको गन्धश्दी । ध्यौमं गन्धतृणम्‌ । कन्त रेणुकम्‌ । त्षयजे रप्ताज्ञनम्‌ । फं कट्फलं मदनफलं व । छष्वगुरु । द्यामा प्रियङ्कुः । महादयामा स्यामर्ता । कट्कभृयस्त्वादिहाधमेः

[1

१ छ. कचूर” । २ ङ, सारिणी । ड. ३ ध्यामकं ।

वाताधिकारः] रन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। २२१

सुगन्धैः प्रथमः पाको मध्यैद्वितीय उक्तेस्तृतीयः 1 तते गन्धवृद्ध्यर्थ कपरकस्तूरिकाभ्यां प्रकल्कं कार्यम्‌ | तस्य च मानं तेखानुरूपतः सुगन्धितेखन्तरोक्तमानानुपाराद्रा । पत्रकल्कसन्ञा च पारिभाषिकी । त्यथा--'वक्तपुतेऽप्युष्ण एव सम्यक्पेषितव्तितम्‌ 1 दीयते गन्धवृद्धयर्थं पन्नरकस्कं तदुच्यते" इति ॥ एकादशङतकं महाप्रपारणीतेटम्‌ ॥ १७३ ॥ १७४ ॥ १७५ ॥ १७६ ॥ ॥ १७७ ॥ १७८ ॥ ` _ या गन्धं केतकीनां वहति परिमलं बणेतः पिञ्जराभा स्वादे तिक्ता कटवा रघुरपि तुता मर्दिता चिकणा या ॥ दग्धा नो याति भूतिं चिमिचिमितिकरा चमेगन्धा हुता सा शुद्धा श्ोभनीया वरमरगतनुजा राजयोग्या प्रदिश ॥ १७९ ॥ केरतरख्जटमध्ये स्थापयित्वा महद्धि पुनरपि तदवस्थं चिन्तनीयं युदतंम्‌ ॥ यदि भवति सरक्तं तन्नरं पीतवर्णं न भवति मृगनाभिः इतिमोऽसो विकारः ॥ १८० ॥ बरमृगतनुजेति । कस्तूरिका । कस्तुरीपरीक्षा । कपूरदुङ्च्ुमचन्दनानामपि सुगन्ध- दव्यप्रचारत्वेन प्रशस्तानां रक्षणमुच्यते-- ““पक्तात्कपूरतः प्राहुरपक्तं गुणवत्तरम्‌ । तत्रापि स्याद्यदश्षद्रं स्फारिकामं तदुत्तमम्‌ ॥ पक्तं च सदं ज्िग्धं हरितद्यति चोत्तमम्‌ । भद्ध मनागपि न चेननिपतनि ततः कणाः ॥ पाण्डुरैः केसरैस्त्यक्तं रक्तं च मृदु चोत्तमम्‌ । हीनं विरागि कादमीरं खरपाण्डुरकेमरम्‌ ॥ भवेत्छुचन्दनं रक्तं पौतसारं तदुत्तमम्‌ । | यत्पाण्डुरमसारं च न सम्यक्प्रवदन्ति तत्‌? इति ॥ १७९. ॥ १८०॥ सैन्धवाय तैरमाह-- द्रे पठे सेन्धवात्पश्च शुण्ठ्या प्रन्थिकचित्रकात्‌ ॥ दे दे भट्ातकास्थीनि विक्षि तथाऽऽढके ॥ १८१ ॥ आरनारात्पचेत्पस्थं तेखमेतेरपत्यदम्‌ ॥ गरधस्युरुप्रहातेस्य सवैवातविकारतुत्‌ ॥ १८२ ॥

© ० 0

१ ड. "लसेरण्डसंभवात्‌ } गरः 1 २ क. घ. श्हार्लोक्तिसः ।

२२ व्याख्याढसमावस्याख्यटीकासमेता- [ २३ तरयोविंरो

्रन्थिकचित्रकात्‌ । दर द्वे इति । म्रन्थिक चित्रकथ: प्रलक पट्द्रयमिति । सन्ध- [द्यं तटम्‌ ॥ १८१ ॥ १८२६॥ | डति श्रीहन्दपणीतदन्दमाधवापरनामकासेद्धयागन्याख्याया श्रीश्री कृण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायां द्वाव वातन्याधिचिकिस्साधिकारः समाप्तः ॥ २२॥

अथ त्रयोविश्चो वातरक्ाधिकारः।

वातविकारमप्रकाराद्वातव्याधेमनु वातरक्छारम्मः | उत्तानमवगादं च द्विविधं वातशोणितम्‌ ॥ त्व्ांसाश्रययुत्तानं गम्भीरं स्वन्तराश्रयम्‌ ॥ १॥ तवख्यांसाश्रयमुत्तान मिते । त्वब्नांसमा्रमाभितमस्पदाहरुजादिकरमुत्तानम्‌ । गम्भीरं तन्तराश्रयामेति । व्वब्बाप्ततरगम्भीरवातुःत्‌ गृम्भारम्‌ । ननु देविघ्यमिंद्‌ चरकोक्तं सभरत निषिद्धं त्था द्विविधं वातशोणितमुत्तानमवगाढं चैत्यकं भाषन्त । तत्त न सम्यक्‌ । कस्मात्‌ । कुष्ठवदुत्तानं मत्वा काखन्तरेणावगादी भवति । भवम्‌ । सथ्चतवचने समैमत्तानमेव भत्वा परं गम्भीरं क्रमेण भवतीति नियमा नास्ति तेन प्रथममपि गम्भीरं पिचिदत्पयते प्रतिषेषस्तत्तानमेवास्तोति यो मन्येत त प्रति सुश्चुतस्य चरकेऽप्यत्तानेवास्तीति नायं नियमः किंतु प्रथमं किचिदुत्तानमुत्पद्यते किचन गम्भी-

^ अ =

रमिति नानाविधयोरागमयामिथोऽविरोधः ॥ ९ ॥ पिण्डतेखादिनाऽभ्यङ्ः पानं तिक्तादिसपिषः ॥ सेकठेपाद्ख्ड्यक्तिः शोधनं चोभयो्हितम्‌ ॥ सेकादयोऽत्रैव वक्तम्याः | उभयोरित्युत्तानावगादयोः ॥ गाढे विशेषतः सर्पिष्पानं शुद्धिः चिराव्यधः# ॥ २॥ सगमम्‌ ॥ > ॥ गोधूमचूर्णं छगरीपयश्च सच्छागदुग्धो रुषुबीजकर्कः ॥ | , लपे विधेयं शतथोतसा ¦ सेके पयश्चाऽऽविकमेव शस्तम्‌ ॥ ३ ॥ गोधूमचूणं छणडीपयश्चलेका योगः । सघरतः पुनश्च चरके पल्यते । यथा--“वाते सरक्तं सवतः प्रदेहा गाधूमचूण छगलांपयश्च: इति । सच्छागदट्ग्धां सु्नाजकर्क ईत

क

द्रतायः ॥ २ ॥

~~

|

ख. पुस्तके-वासागडचीचतरङ्लानामेरण्डतैलेन पिबेत्कषायम्‌ । क्रमेण स्वाङ्गजमप्यशेपं जपरेदष्ट्वातभवं विकारम्‌ । इवयधिकमन्र । `

वातिरक्ताधिकारः । दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | २२३

अमृतानागरधान्यककत्रितयेन पाचनं सिद्धम्‌ ॥ जयति सरक्तं वातं सामं कुष्ान्यसेषाणि ॥ 9 ॥ अगृतादित्रयस्य मित्वा कप॑त्रयं कथनीयम्‌ ॥ ४ ॥ | वत्सादन्युद्धवः काथः पीतो गग्गुटसंयतः ॥ समीरणसमायुक्तशोणितं संभसाधयेत्‌ ॥ ^ ॥ पीतो गुगटसंयत इति । शोधनार्थं प्रायेण गुग्गुखोः कषः । रामनाथ पुन्मांधक- चतुष्टयं प्रक्षेप एवं सवत्र ॥ ९ ॥ राखागुडूची चतरङ्कखानामेरण्डतेरेन पिवेत्कपायम्‌ ॥ क्रमेण सवोङ्गनमप्यश्ेषं नयेदसुग्वातभवं विकारम्‌ ॥ ६ ॥ चतुरङ्कटं पुवणाटुस्तस्येह फलम्‌ ॥ ६ ॥ तिस्रोऽथ वा पच गुडेन पथ्या जग्ध्वा पिवेच्छिनरुदाकपायम्‌ ‰ ॥ तद्वातरक्तं शमयत्युदीणमानानुसंभिन्मपि द्यवस्यम्‌ ॥ ७ ॥ सुगमम्‌ ॥ ७ ॥ घतेन वातं सगुडा विबन्धं पित्तं सितान्या मधुना कफं च|] वातास्रमुगरं सुवुतेटमिश्रा श्ुण्ठयाऽऽमवाते शमयेहुद्ची ॥ ८ ॥ सुगमम्‌ ॥ ८ ॥ अमृता वातपित्तघ्री कफमदो विशोपिणी ॥ वातरक्तप्ररमनी कच्छ्रवीसपनारिनी ॥ ९ ॥ ग॒डच्याः स्वरसं कल्कं चूर्णं वा काथमेव वा ॥ प्रभूतकाटमासेव्यं मुच्यते वातशोणितात्‌! ।॥ १० ॥ द्शमरलीगरतं क्षीरं सव्यः शूटविनाशनम्‌ ॥ परिषेकोऽनिख्पाये तद्रत्क णेन स्पिपा ॥ २१॥ दरमृट्शतं श्वीरं परषिके योज्यम्‌ । सद्यः श्रखविनारनमिति । शट वातरक्त- दरो व्यथा तद्वति परिषेकः ॥ ९॥ १० ॥ १९१ पराटकटुकाभीरुत्रिफरामृतसाधेतम्‌ । काथं पीत्वा जयेजन्तुः सदाह वातशोणितम्‌ ॥ १२ ॥

1

४९ तनत्य] ९८)

£ख.पुस्त के--जगस्ितप्रष्पच॒र्णन साधेतं महटपीपयः 1 तदत्थनवनीताक्तं ब्रातारकप्रवरट जयत्‌ ।॥ १! अवं शकरः कचिसस्यते ।

† ख. प्रस्तके--गरक्पश्रमल्पयसा रधपश्चमूल्या क्षथेन वाऽग्रतखताक्रथनेन वाम्प्रे ॥ वाय्या- लकस्य सख्लिन युते गतेन पातं शिलाजतु समीरणडाणितघ्म्‌ ॥ १॥ इदयधिकमत्र

1 सप मिलित ५११९१ 1 ॥ १, प जयानि पनन (७० न यक पक

१ क. कवातघ्रा 1 २ घ दरति ।

२२४ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ २९ चयोविंशो-

कटका कटरेहिणी । अभीरः शतावरी । अथं योगः पित्तप्राये ॥ १२ ॥ धाजीमस्ताहरिद्राणां कषायं वा कफाधिके ।॥ १३ ॥ कोकिखख्यामृताकाथे पिवेत्कृष्णां यथाबलम्‌ ॥ पथ्यभोजी भिसप्राहान्मुच्यते वातरोणितात्‌ ॥ १४ ॥ अयं योगः कफे । अत्र कोकिरख्यस्य मखम्‌ ॥ १६ ॥ \४॥ कफरक्तप्रदामनं कच्छवीसपनाशनम्‌ ॥ वातरक्तपरदामनं ह्यं गुडघ्तं स्मृतम्‌ ॥ १५ ॥ हयं गुडधृतमिति । आहारं विहाय गुडगरृतेनैव समेन सौहित्यं कतग्यमित्याह्ः ॥ १९॥ सर्वेष सगुडां पथ्यां गुड्चीकाथमेव वा ॥ पिष्पटीवधमानं वा श्ीट्येत्ससमाहितः ॥ १६ ॥ पिप्पडीः श्वीरपिष्टाः । पच्चामिवृच्या दश्ाभिवृच्या वा पिनर्षीरोदनाहारे दक्षा रात्रं भयश्वापकषये्यावत्पश्चदश् वेति । तदेतसिप्पखीवधंमानम्‌ ॥ १६ ॥ नवकार्षिकमाह-- त्रिफखा निम्बमञ्ञिघ्रा वचा कटुकरोरिणी ॥ वत्सादनी दारुनिन्ा कषायो नवका्पिकः ॥ १७॥ षातरक्तं तथा कुष्ठं पामान रक्तमण्डलम्‌ ॥ कृच्छ्र कपालिकाकुष्टं पानादेवापकषंति ॥ १८ ॥ कषोदौ ठु परं यावद्यात्मोडकशिकं जलम्‌ ॥ | ततस्तु कुडवं यावत्तोयमष्गुणं भवेत्‌ ॥ १९ ॥ दारनैशा दारुहरिद्रा । पच्च रक्तिकमाषकमानेन तरिफरादीनां नवकषोन्गृहीत्वाऽष्टग- णेन जडेन क्राथः पत च स्तोकं परित्यज्य पेयः । तदुक्तं चक्रेण-- ` ““पञश्चरक्तिकमाषेण कार्योऽयं नवकार्षिकः ॥ किं त्वेवं साधिते क्ाथे योभ्या माचा प्रदीयते इति । योगोऽयं न व्यवहरति ॥ १७ ॥ १८ ॥ १९ ॥ लाङ्गल्यास्त्वमृतसमं कन्दमद्धत्य यत्नतः ॥ याजयेत्रिफराखहरनश्िकटकेः सह ।॥ २० ॥ गुगगुल्वमृतवह्ीमिद्रोक्षाट्ङ्गरसेन वा ॥ त्रिफलाया रसेयुक्ता गुटिकाः कोटसंमिताः ॥ भक्षयन्मधुनाऽऽलोख्य श्ण कवेन्ति यत्फटम्‌ ॥ २१ ॥ पाद्स्फोटं महाघोरं सवीद्गस्फोटनं च यत्‌ ॥ तत्सव नाशयलाद्चु असाध्यं चैव शोणितम्‌ ॥ २२ ॥

वातरक्ताधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। २२५

खछाङ्गल्यास्त्वमृतप्तमेत्यादियोगोऽधिकः कचित्पल्यते तत्र॒ खङ्गढी लाङ्गलकी । अमृतसमममृतोपमम्‌ । गुग्गुल्वमृतवीभिरिति । रुगटुः सकट्चूणेसमः । अमृत- वही गुद्ची । बहुवचनं चेह व्यक्तिबहुत्वपिक्षया । द्राक्षाटुङ्करसेनेति । टुङ्गो मातु- लुज्ञस्तस्येह मृलम्‌ । द्राक्षामातुटुङ्गकाथेन तिफडाक्राथेन च मावना ज्ञेया । वाश- व्दोऽत्र योगान्तरापक्षया । अयमपि योगो न व्यवहरति । गुगृटुवरिका ॥ २० ॥ ॥ २१॥२२॥ गुदूचीघतमाह-- गुड चीकाथकल्काभ्यां सपयस्कं घृते इतम्‌ ॥ हन्ति वाते तथा रक्तं कुष्ठं जयति दुस्तरम्‌ ॥ २३ ॥ एकदविविद्रवद्रेवयं द्रवं ङुयांचतुगणम्‌ ॥ ्षीरं सेदसमं दव्या्षीरात्तोयं चतुगणम्‌ ॥ २४ ॥ क्राथश्वतुगणः क्षीरं सनदप्तममिति प्रचारः । गुदुचीषृतम्‌ ॥ २३ ॥ २४ ॥

दतावरीकल्कगर्भं रसात्तस्माचतगुणम्‌ ॥ षी रतुस्यं धरत पकं षातश्ोणितना श्नम्‌ ॥ २५ ॥ सुगमम्‌ । शतावरघरतम्‌ ॥ २५ ॥ बटतेरं दशपाकमाह-- वखाकषायकस्काभ्यां तटं क्षीर चतुग णम्‌ ॥ दरपाकं भवेदेतद्राताष्टगबातपित्तजित्‌ ॥ >६ ॥ धन्यं पुंसवनं चैव नराणां श्ुक्रवर्धनम्‌ ॥ रेतायोनिविकारघ्मेतद्राततरिकारनुत्‌ ॥ २७ ॥ बराकाथश्चतुणश्चतुगणक्षीर साहचर्यात्‌ । तेटमिदं यभोक्तमानेन क्ताथादिना द्दावारान्पक्तव्यं वी्येत्किषाथम्‌ । अनेन पाकेन स्नेहक्षयो नासि क्षीरगतसेहेन न्यूनता- भागस्य पूरणात्‌ । प्रकृतिस्मसमवेते व्याधौ तैलादिपाकेष्वनुक्तोऽपि बहुधा पाको वीर्योत्कपथं युज्यत एव । विक्रतिविपमप्तमवेते पुनयथोक्तमेव कतेग्यं मंयोगङ्काक्तेरचे- नत्यत्वात्‌ । इह व्याधिहरमेव मेषजं पूर्वत्र तु दोपहरम्‌ । न च दोपहरमेव म्यापिहर्‌- मिति वाच्यं वातकारिणा खदिरेण वातिककृुष्ठानुप्शमप्रप्ङ्गात्‌ } खदिरो हे वातक्र- दपि कुष्ठहरत्वप्रभावाद्वातिकमपि कुषठमुपशमयतीति । किंच तदा प्रतिव्याधिचहु- प्रयोगोपन्यासो मुनीनां मुधा स्यात्तस्माव्याधिहरे यथोक्तविध्यनुसरणमेव दोषहरम्‌ । पून- वीर्यप्रकर्षाथं वहुधा पाकोऽपि संगत एव क्रतु वित्तव्ययप्रयाप्तादिवाहुस्यदरैग्रैर्नाय- मनुमन्यते पन्था इति ! बातें दशापाकम्‌ ॥ २६ ॥ २७ ॥

पाध ११०२.०१११११..५ 3 7 1 ण त प तिकि 0>५11449१५५५ क 0 पिति जरै, ५ उरते

१ क. 'द्रवद्रवयैः कुयाल््दाच' । २ क. याचतुभिश्च च" 1 ३ क. भ रसेन स्याच्च" । २९

२२६ व्यस्याङकसुमावस्यास्यदीकासमेतो-- { २३३ अ्रयोविशो-

सारिवासर्जमङ्जिष्ठायष्टीपिक्थेः पयोन्वितम्‌ ॥ तट पङ भयोक्तव्यं पिण्डाख्यं कातश्चोणिते ।॥। २८ ॥ सारिाऽनन्तमूम्‌ । सर्जः सररप: स॒ च धूणकम्‌ । यष्टी यष्टीमधु । पयश्चतुगु- णमह दरवान्तराभावात्‌ । पिण्डाख्यमिति | पिण्डीमूतत्वान्मण्डनात्मक मण्डनतेलमि- सरथः । पिण्डरूपत्वादस्य कस्को न गाढनीय इत्याहुः । वेद्याः पुनगाल्यन्त्यद । पिण्ड- तटम्‌ ॥ २३८ ॥ सारिवासर्जयष्वाहैमैभूच्छिः पयोन्वितेः ॥ साध्यमेरण्डेतेङं बा वातर क्त रुजापहम्‌ ॥ २९ ॥ पिण्डतेटम्‌ ॥ २९ ॥ तृतीयं पिण्डतैलमाद- समधृच्छिष्टमञिषठं ससनरत॑सारिवम्‌ ॥ पिण्डतेरमिति ख्यातं वातरक्तख्जापम्‌ ॥ ३० ॥ सस्य नैव पाकः । पिण्डतैटम्‌ ॥ ६० ॥ नागवरूतिटमाह-- ` शुद्धां पचेन्नागबरातुखां तु जखार्मेणे पादकषायरिष्टाम्‌ ॥ विव्य तेखाढकमज दद्यादजापयस्तेरविमिभितं तु ॥ ३१॥ नतस्य यष्ठीमघुकस्य क्वं पृथंक्पृथक्पश्चपलं पिपकय्‌ ॥ तदरातरक्तं शमयत्युदीणं बस्तिमदानेन हि सप्तरात्रात्‌ ॥ ३२ ॥ पीतं दशाहेन करोत्यरोगं तेटोत्तमं ह्यन्विमतं प्रदिष्टम्‌ ॥ ३३ ॥ ` अनापयस्तेख्तुस्यम्‌ । नतं तगरपादिकम्‌ । नागबतैटम्‌ | ६१ ॥ ६२ ॥२३॥ कैदोरकगुगमाह-- वैरमदिषरोचनोद्रसंनिभवणेस्य गुग्गुटोः भस्थम्‌ ॥ क्षिप्य तोयराशौ तरिफटां च यथोक्तपरिमाणाम्‌ ॥ ३४ ॥ द्रा्िशच्छिन्नरुहापखानि देयानि यत्नेन ॥ विपचेत्तदपमत्तो दल्यां संयदरयनधुहुर्यावत्‌ ॥ ३५ ॥ अधक्षपिते तोयं जातं ज्वलनस्य संपर्कात्‌ ॥ अवताये वख्रपूतं पुनरपि संपादयेदयःपाते ।॥ ३६ ॥ सा्द्रीभूते तस्मिन्नवता्ं हिमोपटमख्ये ॥ _ वरिफलाचणाधेपलं रिकटोशूरण --- _-निफलादरूणाधिपलं तरिकरोूर्ण षड्तपरिमाणम्‌ ॥ ३७ ॥ _ + क.घ. न्वितम्‌ । सा।२क. घ. "ण्डजं तरं वातः| ३ क. घ. समारिचम्‌ 1 ४ क. घ,

तरं तदभ्यङ्गद्रात" 1 ५ क. घ. 'थक्पचेलश्च" । ६ क. घ. शां वपुष्प्कर्ष बलवर्णतैठम्‌ । ७ ङ वनम 1 ८ इ. संक्षिप्य । | | | ।

वतिरकाधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २२७

दमिरिपुचूर्णाभपकं कर्प ष तरिदन्तयोः ॥ पलमेकं तु ग॒डुच्या दा संचूण्यं यत्नेन ॥ ३८ ॥ उपयुज्य चानुपानं यूषं तायं सुगन्िसटिखेन ॥ इच्छाहारविदारी भेषजमुपयुज्य सवेकालपमेदम्‌ { ३९ ॥ तनुरोधि बातशोणितमेकजमथ द्द्रजं चिरोत्थं च ॥ जयति खतं परिद॒ष्कं स्फुटितं चाऽऽजानु यापि ॥ ४०॥ वणकासकुटगुल्मन्वयधूद्रपाण्डुरोगमेहां च ॥ मन्दाग्नि च विबन्धं म्मेहपिटिकाथ नाश्यस्यान्रु ॥ ४१॥ सततं निषेव्यमाणः कारूवशाद्धन्ति सर्मगदान्‌ ॥ अभिभ्रय जरादोषं भरयाति कैशोरकं रूपम्‌ ॥ ४२ ॥ वरमटिषछो चनोदरसंनिभवर्णस्येति । मत्तमहिषलोचनवछ्छोदितवर्णस्य । तोय- राशाविति रोयव्हूत्वोपरक्षणं राशि शब्देन तु द्रोणाभिवानं न कापि दृष्टम्‌ । तथाच तस्य रिप्पणी- “प्रत्येकं चिफडाप्रस्थो जटं तच पडाढकम्‌ ॥ गुडवदूगुग्गुखोः पाकः संबन्धस्तु विशेषतः” इति । पचारः प्रथमपक्षेण । त्रिफलां च यथोक्तपारिमाणामिति । प्रलेकं प्रस्थमानम्‌ । केचिटूगुग्गुटपक्षयभयात्काथ्यत्वेनाक्तमपि गुग्गदं विहाय कायं दुवेन्ति पश्चात्पिद्धकाये तते गुरं गाढ्यन्ति । युक्तं तु गुग्गुधुना सहेव काथकरणं तथेव निर्देशात्‌ ! एवमम्‌- तादिगुगुखावपि द्रष्टव्यम्‌ । दहिमोपर्प्रख्य इति । हिमरिावच्छीतटे । अत्र चेत्य मेव हक्तयुत्कर्पो वचनादुत्रीयते । अत्र कोप्ण एव चृणेदानं दस्यते त्रिफटानचरणा- धप प्रयेकम्‌ । परिकयोश्ुणं षडक्षपरिमाणं मिङित्वा । कृमिरिपुिउङ्गम्‌ । अनुपानं युं तोयम्‌ ! सुगन्धिसटिखेनेति । सुगन्विप्तल्टिन वाशब्दो ऽत्र द्रष्टव्यः । तेन यूषं तोयमनुपने सुगन्धिसर्िटिन वाऽनुपानमुपयुज्येयथैः । कैशोरकं रूपमिति । किरो- रको योवनोन्मुखोऽशवपूनुः ! युगुखोरपि गडवन्ुद्रया पाकः । कैशोरको गुगगुटुः॥२४॥ ॥ २३५ ॥ ३६९ ॥ ३७३८ ॥ ३९ ॥ ४०॥४१॥ ४२॥ अमृतायगुग्गुट्माह---

प्रस्थमेकं गटुच्याश्च अधपस्थं तु गुग्गुलोः ॥ पत्येकं धरिफलखयाश्च तसममाणं विनिर्दिसेत्‌ ॥ ४३ ॥

सम १५००५००॥

१ ह. मिनिन्ूणाः । २ क. घ. कराय । ३ ड. "पिडकाश्च ।

२२८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यरीकास्षमेतो-- [ २३ अयावा

सर्वमेकत्र "संक्षय काथयेन्नटवणेऽम्भसि ॥

पादशेषं परिस्लाव्य पुनरम्नावधिश्रयेत्‌ ॥ ८४ ॥

तावत्पचेत्कषायं तं यावत्सान्द्रत्वमागतम्‌ ॥

दन्तीव्योषविडङ्गानि गृड्ूचीं त्रिफटात्वचः ॥ ४५ ॥।

ततश्चाधेपलं प्रतं गरहीयाचच परति भति ॥

कर्प तु बिदतायाथ सवैमेकच्र चंणेयेत्‌ ॥ ४६ ॥

तस्मन्पुसिद्धं विज्ञाय कवोष्णे निक्षिपेद्बुधः ॥

ततशाग्निवटं ज्ञात्वा तस्य मात्रां भयोजयेत्‌ ॥ ४७ ॥।

वातरक्तं तथा कुं गुदजान्य्रिसादनम्‌ ॥

दुष्टव्रणं पमेदांश्च आमवातं भगन्दरम्‌ ॥ ४८ ॥ ..

नाख्याल्यवातं वयध सवानेतान्व्यपो हति ॥

अविरभ्यां निर्मितः पूवेममूर्ता्यो हि गुगुट्धः ॥ ४९ ॥ |

तत्यमाणमिति । प्रस्थाम्‌ । व्योषस्यार्थपठं परयेकम्‌ । िफलखात्वच इति । निरस्थत्रिफटा । एवं सवत्र चरिफटाशब्दाश्रयत्वच उपादाने । त्रिफलायारत्वचः प्रस्ेकमधेपलम्‌ । अमृताचो गुग्गुः ॥ ४३ ॥ ४४ ॥ ४९ ॥ ४६॥४.७।४८॥४९॥ पुननेवागुगटुमाह-- |

अमृतायाश द्विपस्थं प्रस्थमेकं त॒ गुगुखोः ॥

परलयेकं तिफलापरस्थं वषौभूपभस्थमेव च ॥ ५० ॥

सवेमेकतर संघु काथयेन्नल्वणेऽम्भसि ॥

पुनः पचेत्पादशेषं याबत्सान्द्रत्वमागतम्‌ ॥ ५१ ॥

दन्ती चित्रकगूानां कणाविश्वफरत्रिकम्‌ ॥

गुडूचीत्वग्विडङ्गानां भवयेकाधर्ष॑खान्वितम्‌ ॥ ५२ ॥

बिदताक्षेमेकं तु सवेमेकतर चयेत ॥ `

सिद्धयुष्णे क्षिपेत्तजन अमृताग॒ग्गुखो ; पटम्‌ | । ५३ ||

यथावद्विवटं खदेदम्पित्ती विरेषतः ॥ `

वातरक्तं तथा दृष्ठं गुदजान्यभ्रिसादनम्‌ ॥ ५४ ॥

दष्टवरणथमेहांश्च आमवातं भगन्दरम्‌ ॥ `

नाञ्याव्यवातश्वयथृन्हन्यात्सवोमयानयम्‌ ॥

अध्विभ्यां निमितो हेष अगर्तीगुगुट्ः परा ॥ ५५ ॥।

ॐ +<. ५ॐ

1 9 © 4 अ | १ ड. सकुच्य \ २. द साधये ।३घ. कारयेत्‌ 1 ४ ड. "ताख्यध्व गु" । ५ ङ, स॑कुःव्य ॥ \ ड. `परोन्मित" \ ७ क. घ. "त्‌ । ततः सिद्धे सषि। < क. घ, प्तात्मा टियु।

वातरक्ताधिकारः | डन्दपाधवापरनामा सिद्धयोगः । २२९

अमृता." “““""“" """" ""मृतत्वादमृता वा । पुननैवायोगात्पुननैवागुणगुदुरिति त॒ नामास्यामताचगुगगुदव्यवच्छेदार्थम्‌ । पुननवागुग्ृटुः ॥ ५०॥ ५१ ॥ ९२ ॥ ९३ ॥ ५४ ॥ ९९ |] | योगस्नारामृतमाह-- शतावरी नागवखा शृद्द्‌।रकमुचया ॥ ५६ ॥ ` पुननेवाऽगृता कृष्णा वाजिगन्धा त्रिकण्टकम्‌ ॥ पृथग्दश पठान्येषां शछक्ष्णचूणानि कारयेत्‌ ॥ ५७ ॥ ` तदधशकरायक्तं चर्ण समरदेयेदवधः ॥ स्थापयेत्य॒द्दे भाण्डे मध्वधोढकसंयुतम्‌ ॥ ५८ ॥ ` घरतपरस्थेन चाऽऽखोञ्य तिस॒गन्धिपरेन च ॥ तं खादेदिष्टचेष्टान्न यथावहिवरं नरः ॥ ५९ ॥ वातरक्तं क्षयं कुषं कसं पित्तसयुद्धवम्‌ ॥ वातपित्तकफोत्थां श रोगानन्यांथ तद्विधार्‌ ॥ ६० ॥ हत्वा करोति पुरुषं वखीपटितव जितम्‌ ॥ योगसारागृतो नाम लक्ष्मीकान्तिविवधेनः ॥ ६१ ॥ तदधशाकरायुक्तपितिं । समुदितचृणीदधेमाना शारा । विसुगन्धिपटेनेति । प्रलेकम्‌ । योगसारामृतम्‌ ॥ ५६ ॥ ९७ ॥ ९८ ॥ ५९ ॥ ६० ६१ ॥ दिवास्वपरंदि संतापं व्यायामे मेनं तथा ॥ कदरष्णगुवैभिष्यन्दि खवणाम्खानि वजयेत्‌ ॥ ६२ ॥ व्यायाममेधुने कायकर्मणी । उष्णमुष्णवीरय तेनानूपमांसं मधुरं तिक्तं च काक- माच्यादि कट च यक्किचिदुप्णवीय तद्‌ गृह्यते! अभिष्यन्दि धातुरोषरक्तखोतसां क्डेदप्रा- िननकम्‌ । ख्वणाम्डो तु विशेषार्थं ए्रथगेव पठितौ । तथा च सुश्चुतः-- “व्यायामं मेथुनं कोपमुप्णाम्डखवणारानम्‌ । दिवास्वम्रमभिप्यन्दि गुरु चान्नं च वज॑येत्‌ ॥! कोपो मानसं कर्मेति } पपृष्टावृतवातस्य चिकित्सा सुश्रुत उक्ता । तद्यथा--“कैवरो दोषयुक्तो वा धातुभिवी वृतोऽनिः ! वित्तेयो टक्षणोहाम्यां चिकित्स्यश्चाविरोतः, ॥ अस्य व्याख्या-- केवलो

केवलो दोपादयसंसृष्टः । अत्र हि संयुक्तस्यैव चिकित्प्राविधिर- च्यते ननू(तु) केवदृस्योक्तत्वात्‌ 1 अविरोषत इति वचनात्‌ । न हि केवरुस्य वायोध्ि-

4 द्‌. दारुक । २ ध. काश्य पित्ताखसंमव। ३ ड. "फोर चरोः।\४क. घ. प्रासं । ५ न. ॥ न्द दोष ब्ातुमर्स्रो |

॥

२३० व्यास्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ २४ चतुविशो-

कित्सायां षिरोधोऽसि । एकमुख्यतवात्‌ । दोषेवौतपित्तकफयुक्तो दोषयुक्तः । अनेन

पंयोममाव्रममिहितं नाऽऽवरकत्वम्‌ 1. धातवो रपरक्तमांपमेदोस्थिमजशक्राणि सेद- विण्म्ाणि वातपित्तकफशोच्यन्ते तेषामपि हरीरधारकत्वात्तेरावरतः । तस्य द्विविध- स्यापि विन्ञानोपायं दरीयन्राऽऽह । लक्षणोहाभ्यामिति । वातस्य छक्षणं तोदादिकं कृष्णारणत्वं कम्पादिकं च पित्तस्य चोषादि पीतादि दाहादिकं कफस्य कण्वादि शुक्छादि प्रसेकादिकम्‌। रहः पुनरश्रृतस्य परिकस्पनया । नतु(नु) पित्तकफाम्यां धातु- भिश् मूर्वरावरणं युज्यते । कथं वतिनेव्यत्रऽऽह । प्राणादीनां पञ्चानां वायूनां परस्प- रमावायावारकयेदेन विंरतिरावरणानि चरकाचार्येणोक्तानि । तथा च-- ^“मारुतानां च पञ्चानामन्योन्यावरणं शुणु । लिङ्गव्यासप्रमासाम्यामुच्यमानमथानव ॥ प्राणो वृणोल्युदानाद्यान्पाणं वृण्वन्ति तेऽपि च उदाना्यास्थाऽन्योन्यं सवे एव यथाक्रमम्‌ ॥ विहात्यावरणान्येतान्युल्बणानां परस्परम्‌ 1 मारुतानां तु पञ्चानां तानि सम्यक्प्रतकेयेत्‌ " ॥ गृयरासनाप्युक्तम्‌-- . “अष्टावादे द्वितीये षटतृतीये च चतुष्टयम्‌ ॥ दे चतुर्थ ऽनिरेष्वेवं पञ्चधा वृतिविंरातिः' ॥ आवरणेषु वातानां प्राणोदानयोख गुरुतरमावरण द्रष्टव्यं धात्वावरणेषु मेदोवृतवा- तस्य । तत्रोध्वं गच्छन्चुदानः प्राणो वाऽपानस्याधोमामिनो गतिनिरोधं कुव्ावारक इत्यु - च्यते । अथवा द्वयोमोरुतयोरमिमुखमपसपेतोबैरवता द्भैटखोऽमिमतः प्रत्यावृत्तः सन्नावृत इत्युच्यते । मेदोवृतवातस्य रक्षणं सुशरुतोक्तं टिस्यते-- “स्नावन्तं घ्नं शीतं शोफं मेदोयुतोऽनिरः । करोति यस्य तं वयः शोफवत्समुपाचरेत्‌" ॥ श्ोफमित्यपकशोफम्‌ ॥ ६२ ॥ इति श्रीहृन्दभणीतहन्दमाधवापरनामकसियोगव्याख्यायां

भरी श्रीकण्ठदत्तछ्तायां व्याख्याकुयुमावस्याख्यायां ` चयोविशे बातरक्ताधिकारः समापनः ॥ २३ ॥

ऊरुस्तम्भाधिकारः] दन्द्मधिवापरनापा सिद्धयोगः। ` २३१. अथ चतुर्विंश ऊरुस्तम्भाधिकारः ।

अतो वातजन्यत्वपामान्याद्वातरक्तानन्तरमृरुस्तम्भः । उरुस्तम्भे कफमेदःप्रधातः सहादीनां कमणां निषेधमाह-- व सेदाखक्साववमनं बस्तिकमं विरेचनम्‌ ॥ विवजेयेदाल्यवाते तैश्च तस्य विरोधतः ॥ १॥ सेहः सेहनं तच पानाम्यङ्गाम्यामपि कफमेदोवर्धनत्वेन निषिद्धम्‌ । बल्िकर्मानुवा- सने निरूहश्च । अस्क्सुतिराममेदःस्तम्भेन गृढमूलं दोषं न निहैतुं शक्रोतीति निषिद्धा ! ्तिवमनविरेकाश्च प्रायः कोष्ठगतदोषानेवापक्रष्टं पमां न तु गम्भीरजङ्ोरूदेरदोषा- स्ततस्तेषां निषेधः। मेहवत्तिराममेदोननकत्वेन च निषिद्धः। अत एवाऽऽह चरकः- “वातस्थाने हिते शेलाद्वायोस्तम्भाच्च तद्वता: ॥ न इक्या: पुखमुद्धतुं जरं निस्नादिव स्थम्‌" (छात्‌) इति । आव्यवात शति । उरुप्तम्मे । तैश्च तस्य विरोधत इति । वृद्धिक्षणोऽ विरोधः ॥ १ ॥ तस्मादत्र सदा कार्थं स्वेद लद्घनरुक्षणम्‌ ॥ आममेद्‌ःकफाधिक्यान्मारुतं परिरक्षता ॥ २ ॥ सुगमम्‌ ॥ २ ॥ यत्स्मात्कफमङयमनं न च मारतफोपनम्‌ ॥ तत्सर्वं सवेदा कायेमूरस्तम्भस्य मेषनम्‌# ॥ ३ ॥ कफहरं यन्मारुतहरं शुण्ठयादि कायैमित्यथः ॥ ३ ॥ भोऽ्याः पुराणश्यामाककोद्रवोदाटशाख्यः ॥ जाङ्टेरघतेमसिः शाकैधारुवणेितैः ॥ ४ ॥ उद्‌ाटोऽरण्यकोद्रवः । शीः रक्ज्ञास्यादिः । अघुृतरहितैः । सषपतैटं पुनर- प्णत्वाच देयमपीति न प्रतिषिद्धं न विहितं च । शाकेश्वाटवणेरिति । शाकानि वायपीवास्तुकवेवामरादीन्यूरस्तम्भे हितानि ज्ञेयानि । अख्वणेरवणरहितैः शकैः । तदर्थं तु यवक्षारादिक्ाराणां रौक्ष्येण कफमेदोहरत्वादवचारणामिति ॥ ४ ॥ आव्थिकं सरेटविषिमाह-- ` | ` रूक्षणाद्रातकोपशेनिद्रानाज्ञातिसूुचकः ॥ सेहस्वेद करमस्तज कार्या वातामयापहः ॥ ५ ॥ % ख.पुस्तके--सर्वो रुक्षक्रमः का्यस्तत्राऽऽदौ कफनादनः । पश्वाद्रातविनाश्चाय कृतः कार्य; क्रियाक्रमः ॥ १ ॥ दखयधिकमचन्न ।

भमनम जक

१ डः. भाज्य ।

२३२ व्याख्याङघुमाषल्याख्यदीकासमेती-- { २५ पर्चवशः-

सामान्यस्नेहनिषेषेन सममस्य विधेन विरोधः शाङ्कनीयोऽपवादद्प्पत्वात्‌ ॥ 4 ॥ प्रतारयेल्पतिश्रोती नदीं सरीतनखं शिवाम्‌ ॥ सरश विमं शीतं स्थिताय पनः एनः ॥ ६ ।। चिवामिति 1 हिसकजटजन्तुरहितां पुगमां च ॥ ६ ॥ यथा विचुष्केऽस्य कफ शान्तिपरर्रहो जेत्‌ ॥ यथा विदष्केऽस्य कण्‌ इति । प्रतरणेन विच्छिन्ने कफे प्रतरणेन च वारिणा बहि- निगच्छरप्मणा निरुद्धप्यान्तःप्वेशादिह स्थिरशेष्मविच्छेदो बोद्धव्यः ॥ दरीरवलमपि च कार्येषा रक्षता क्रिया ॥ ७ ॥। सुगमम्‌ ॥ ७ | रिखाजतुं गगा वा पिप्पीमथ नागरम्‌ ॥ उररुस्तम्भे पिविन्मूचेदेशगरखरसेन वा ॥ ८ ॥ रिखजत्वरोधितमेवाऽऽहुः । प्रत्येकं शिखजत्वादीनां चतर्णी मोमजेण दश्चमुल- काथेन च पानम्‌ ॥ ८ ॥ भट्ातकामृताश्रण्दी दारूपथ्यापुननेवाः ॥ पञ्चमूखीद्रयोन्मिश्ा उरुस्तम्भनिवरेणाः ॥ ९ ॥ भह्तकादियोगः काथ्यः | ९ ॥ पिप्पटीपिप्पलीमृं भट्ातकफलानि च ॥ कल्कं मधुयुतं पीत्वा उरूस्तम्भाद्विमुच्यते ॥ १० ॥ पिप्पल्यादिकल्को मुना पेयः । कथिऽप्ययं योगः क्रियते प्राखन्तरद्शीनात्‌ ॥ तथा-- पिप्परीपिप्पटीमूटं मह्धातक्राथ एव वेति चक्र इति ॥ १० ॥ तरफलचन्यकटुकं ग्रन्थिकं मधुना रदित ॥ उरुस्तस्भविनाशाय पुरं गेण वा पिवेत्‌ ॥ ११ ॥ चव्यकटुकमिति । कटुकं त्रेकट्कम्‌ । परं गोमत्रेण वा पििदिति पुनः मप्ृणः छकरः॥ ११॥ | ख्बद्वा लफलाचृणं क्षरण कडट्कायुतम्‌ ॥ पुखाम्डना पिवैद्राञपि चणं षट्चरणं नरः | १२ | कृटूकायुतमिति । तकटुयुत कटुरादिणीयुतं वा । सखाम्बनेति । उष्णोदकेन त षातन्याध्युक्तम्‌ । पुखम्बुनेव षरटूचरणसय पानं दुरितं फिकित्षट्‌चरणमित्थं त॥ \२॥

४,

हः

पिप्परीवधेमानं वा माक्षिकेण गडेन षा ॥ ऊरुस्तम्भ प्ररसान्त गण्डरारेएपव चं ॥ १३ १क.घ. तथा। २ ड्‌. स्तम्भेनम ३ क.घ.वा।

आमवाताधिकारः ¡ हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २३३

गण्डीरः प्मठः सत तु स्यनो अ्राह्यरतीकष्णत्वात्‌ । तप्यारिष्टं संधानम्‌ । तच गण्डीरस्य प्ररङ्ातक्राथे गुडतुटामावाप्य धात कीलोध्रटिक्तद्कुम्मे पर॑धानीयम्‌ | रईषदम्छं यदा स्यात्तदोपयोज्यम्‌ । किंवाऽरिष्टो निम्बः परमठनिम्बयोः कर्कं चर्ण बाऽनन्तरो- केन मधुना गुडेन वा सह प्रयोल्यम्‌ ॥ १६ ॥ ऊष्टकटूवरतेटमाह--

पराभ्यां पिप्पटीप्रटनागरादषएकरवरः ॥ तंटप्रस्थः समो दधा गरधस्यरग्रदापहः* ॥ सेन्धवाद्यं हितं ।तेखममृतादां हि गुग्गुः ॥ १५ ॥ पराभ्यां पिपर्छीगूखनागरारिति । पिप्पटीमृकनागरयोः प्रयेकं पलम्‌ । अष्ट- कट्वर रति । अष्टगुणं कटर कटूवरं सख्रेहतक्रम्‌ । अष्टकट्वरतैखम्‌ । सैन्धवाय तैठं वातव्य्युक्तम्‌ 1 अमृतस्य गुणः पुननेवागुगट्श्च । चक्रेणाप्यक्तम्‌--सैन्धवायं हितं तें वपीम्बमतगगडरिति ॥ १४ ॥

इति श्रीहृन्दपणीतछन्दपाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीध्री- कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायां चतुर्विंश उररस्तम्भापिकारः समाप्तः ॥ २४ ॥

अथ पश्च विर आप्वातापिारः 1

ऊरुस्तम्भ सामस्य वायोः कीतेनादतोऽनन्तरमामवात उच्यते-- टङ्घनं स्वेदनं तिक्तं दीपनानि कटूनि च ॥ विरेचनं ख्ेहपानं वस्तयश्चाऽऽपमारुते* ॥ १ ॥

टङ्यनविभिरामपाचना्थं स्नेहपानमुल्मणवाति बस्तयः शोवनाः ॥ १ ॥ शदी श्रुण्ठयभया चोग्रा देवाहाऽति विषाऽग्रता ॥ कषायमामनातस्य पाचनं रुक्ष भाजनम्‌ ॥ > ॥

सुगमम्‌ ॥ २ ॥

% ख. पुस्तके-सखेददान समृतं तकर कट्वर्मुच्यते । इत्यधिकमन्र ।

† अष्टकटूवरतेलेऽत तैर साषपमिष्यत इति चकः ।

% ख. पुस्तके-राछ्नैरण्डडरातावररीसहचरादस्पशेवासा रतादवाहातिविपाभयाघनरादीशण्यीकमाय कृतः । पतः सोरबुतेर एष विष्टितः सामे सशरूठेऽनिठे जल्योरत्रिकपाश्वष्ष्ठ जठरे क्रोटेषु वातात जित्‌ ॥ १ ॥) इव्याधेकृमन्र ।

ट ०9

२२४ व्याख्याकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [ २१ पश्चविंशः-

शदीविश्वौषधीकफल्कं वषोभूकाथसंयुतमर्‌ ॥ सप्तराजं पिवेजनन्तुरामवातविपार्चने ॥ ३ ॥ दशमूखामृतैरण्डरास्लानागरदारूभिः ।। काथो सबरकतेटेन सामं इन्यनिखं गुरुप ॥ ४ ॥ रवृतैठेनेति । शोधन्थमेरण्डौैरस्य साधैकषैः प्तमधिको वा प्रषः । शमनाय पुनः षडष्टौ माषकाः । राख दशमूटम्‌ ॥ ३॥४॥ दशमूटीकषायेण पिबेद्वा नागराम्भसा ॥ कक्षिवस्तिकीशूरे तेरुपेरण्डसम्भवम्‌ ॥ ५ ॥ सुगमम्‌ । ९ ॥ रास्नादिपञ्चकमाह- 1 रास्नां गरड ीमेरण्डं देवदारु महौषधम्‌ ॥! पिवित्सबाङ्गगे वाते सामे संध्यसििपरलगे ॥ & ॥ पविरिति । क्ाथरूपतया । अत्रापि विरेककरणेच्छायमेरण्डतेठं प्रक्षिपन्ति । राखारिपञ्चकम्‌ ॥ & | रास्नादिपप्तकमाह--- ` _ राख्तागरतारग्वधदेवदारुतरिकण्टकैरण्डपुननेवांनाम्‌ ॥ काथं पिविन्नागरचणेमिभरं जडघोरुनातुचिकपृष्श्रूखी ॥ ७ ॥ रास्नीसतकेऽपि केचिदेरण्डतेलं प्रप वदनि । राच्नादितप्तकम्‌ ॥ ७ ॥ युण्ठीगोक्षरककाथः प्रातः प्रातर्भिषेवितः ॥ सामे वाते करीषे पाचनो रुगविनांशनः ॥ यवक्षारसमायुक्तो पूतरटृच्छ्षिनादानः 1 ८ ॥ शुण्ठीगोश्ुरककाथ इति । प्रचाराच्छुण्ठीमागमेकं गोक्षुरकमभागत्रयं गृहीत्वा कषस्याथेपर्स्य क्राथः ! विरेचनार्थं पुनयवक्षारप्रकषपेणाप्ययं पेयः ॥ ८ ॥ महोषधगुद्च्योरतु काथं पिष्डिसंयुतम्‌ ॥ पिबेदामे सरुक्शोफे कटीडशरे बिरेषतः ॥ ९ ॥ आमवाते कणायुक्तं दशमृखीजकं पिवेत ।। खाद द्राऽप्यभयाविश्वं गुडूची नागरेण गा ॥ १० ॥ पएगमम्‌ ॥९॥१०॥ एरण्डतेलयुक्तां हरीतकीं भक्षयेमरो विधिषत्‌ ॥ आमानिदातियुक्तो यभपिदृद्छ दितो निलयम्‌ ॥ १९१ ॥

१ ङ. चनम्‌ | द्‌ | २ड. ःरपुष्ठ कयिपाश्वदूञे ५५ २ क. घ. त्‌ । मक्षयेद्राड ।

आमवाताधिकारः ] दृन्दमाधवापरनमा सिद्धयोगः ¦ २३५

कर्षं नागरचूणेस्य काञ्चिकेन पिवेत्सदा ॥ आपवातपशमनं कफवातहरं परम्‌ ।॥ १२ ॥ शुण्टीनूणदवणयुक्तस्य काञ्चिकस्य भक्तेन सहोपयोगः प्रचरति ॥ ११ ॥ १२॥ पञ्चको टक्रचूणं च पिबेदुष्णेन चारिणा ॥ मन्दार्‌ ख्गुल्पामकफाराचकनाशनम्‌ ।। २२ ॥। अपृतानागरगोश्चरपुण्डि तिकावरूणकेः दतं चृणेम्‌ ॥ मस्त्वारनाटपीतमामानि रख्नाशनं ख्यातम्‌ ॥ १४ | सुगमम्‌ || १३ !६॥ वेश्रानरनूर्णमाद-- मणिमन्थस्य भागों तरै यवान्यास्तद्देव च ॥ भागाष्रयोऽनमोदाया नागराद्धागपचकम्‌ |! १५ ॥ दर दौः च हरीतक्याः शछक्ष्णचूणींकृताः शुभाः ॥ मस्त्वारनाटतक्रेण सपिषोप्णोद्केन वा || १६ ॥ पीतं जयत्यामवातं गुरमह॒द्रस्तिजान्गदार्‌ ॥ ष्टी हानं ग्रन्थिग्रूटारीनशस्यानादपेव च ।। १७ ॥ भिवन्धं जाटसाम्रोगांस्तथा बे दस्तपादनार्‌ ॥ वातानुखोमनमिदं चरभं वेश्वानरं स्मृतम्‌ ॥ १८ ॥ मणिमन्थस्येति । सैन्धवस्य } ययान्यास्तद्रदेवेति । भागद्वयम्‌ । दश्च द्राविति। हाद । मर्त्वारनालद्धिमिर्दोपप्तात्म्यपे्नया पानम्‌ । एवमन्यत्रापि. । वेश्वानरं चूणम्‌ ॥ १५ ॥ !६॥ १५॥ १<॥ पिप्पली चिद्तां पुस्त वरुण सपननषम्‌ । भिफलां नागरं च्व सृक्ष्मचृणानि कारयेत्‌ ॥ २० ॥ परस्त्वारनाखतक्रण प्योमां प्रसेन बा ॥ आपवातं निहन्त्यान्चु यथं संधिसं स्थितम्‌ ।। २१ ॥ अम्बां मोश्चुरकमिति । अरम्बुपा मुण्डितिका । अल्पां चर्णम्‌ ॥ १९. ॥ ॥२०॥२१॥ शतपुष्पा षडङ्गानि सेन्धवं मरिचं समम्‌ ॥ चृणेगुष्णाम्बुना पीतपरभि संदीपनं परम्‌ ।। २२ ।।

(यिति परअत प ५१० कातत किमेमि यिस यास नकम

त थो यकीन ११११५११ ७३४४ ॥५मय ११५५०५१

प्र. ह्‌---माणिः । > के. ध्र. दीनानाहमुदराणिवा। वि ।३ ड. दारक 1 ४ स्‌ व्मह्णन्चू }

२३६ व्यास्पङुसुपावल्याख्यदीं कासमेतो-- [ २९ पश्चग्रिशः- ` सुगमम्‌ ॥ २२॥ दिङ्गु चय्यं विडं दुष्टं कृष्णाजाजी सपौष्करम्‌ ।।

भागोत्तरमिदं चूणं पीतं वातामाजद्ेत्‌ ॥ २२ ॥ इष्णाजाजी कृष्णजीरकम्‌ । भागोत्तरमिति । यथोत्तरमेकभागपेक्षया परशिवद्धम्‌ । चृ्णे पीतमिति ! उष्णाम्बुना ॥ २३ ॥ योगरानमाह-- चित्रक पिप्पीमूं यवानीं कारवीं तथा ॥ विङ्गान्यनमोदां च जीरक सुशुदारु च ॥ २४ ॥ चव्येखासेनवं कुषं रास्लागोश्चरधान्यकम्‌ ॥ त्रिफायुस्तकं व्योषं त्वगुरीरं यवाग्रनम्‌ | २९ ॥ ` ताटीसपचं पजं च॑ सृक्ष्मचूणोनि कारयेत्‌ ॥ यावन्त्येतानि द्रव्याणि तावन्मां तु गुगाटुम्‌ ॥ २६ ॥ संम सपिषा गादं सिग्यभाण्डे निधापयेत्‌ ।। अतो माचा पयुञ्जीत यथेच्छाहारवानपि ॥ २५७ ॥ योगराज इति ख्यातो योगोऽयमग्रतोपमः | आमवाताल्यवातादीन्कृपरिदुत्रणानपि | २८ ॥ प्डीहगुर्मोदरानाहदुनां मानि विनाशयेत्‌ ॥ अयि च कुरुते दीप्तं तेनोहदिवङं तथा ॥ वातरोगाञ्जयत्येष संधिगञ्नागतानपि ॥ २९ ॥ कारवी कृष्णजीरकम्‌ । त्वग्गुडत्वक्‌ । यवाग्रजं यवक्षारः । संमन् सथिषा गाह. मिति } प्रथमं तावद्घृतं द्वा केक्छो गुगुढुः पिहटनीयः पश्कात्पुनरल्पमलपं दत्वा चृणं पिद्धितव्यं सम्यक्सवैचूणोनिनां) मीोखने तु लिग्धे माण्डे निधयः । अतो पाजां प्रयुञ्जीतेति । षडष्टकमापकूपम्‌ । अत्रोष्णाग्बुना काञ्चिकेन वाऽतुपानम्‌ । योगराज ॥ २४॥ २९॥ २६ ॥२७॥२८< ॥२९॥ अङम्बुषाद्यं चुणेमाह-- अलम्बुषागोक्ुरकत्रिफखानागरामृताः ॥ यथोत्तरं भागषद्धया श्यामाव तु तत्समम्‌ ॥ ३० ॥ पिबेन्मस्तुसुरातक्रकाञ्चिकीष्णोद्‌ केन वा ॥

पीतं जयत्यामवातं सशोफं वातकीणितम्‌ ।। ३१ ||

१. च क्ष्णचू । २ क. चूणानि \३ क. घ. यष्टा ।

आमवाताधिकारः ] छन्द माधवापरनामा सिद्धयोगः | २३७

त्रिकजानूरसं धिस्थं ज्वरारोचकनाश्नम्‌ ॥ अलम्बुषा्यमिदं चूण रोगानीकषिनारनमर्‌ ॥ ३२ ॥ हरीतक्यक्षधाज्रीभिः असिद्धा त्रिफखा क्रमात्‌ ॥ प्रत्येकं तेन चामुष्माद्धागद्धियथोत्तरम्‌ ॥ ३२ ॥ यथोत्तरं भागव द्यति । यत्परं तत्तदेक मागनचरद्धमियथंः। रयामा बृद्धदारकम्‌ ।

तत्सममिति । मिरितचरूणंसमम्‌ । हसी तक्यक्षधाजीभिः भसिद्धा बिफेति । वृद्ध वै्यन्यवहारोऽयं दन्देन ठिखितः । हरीतक्यामख्कविभीतका नीति चिरेति सु्चुतः प्रयेकं तेन चायष्पादिति | अपुष्मात्करमात्रिफल्याः प्रलेकं भागवृद्धिरिलयथेः | जट्म्ुषाद्रं चणम्‌ ॥ ६० ॥ ३१ ॥ २२॥ ६६ ॥

पथ्याविश्वयवानीभिस्तुल्यामिरश्चणितं पिबेत्‌ ।॥ ३४ ॥ त्क्रेणोष्णोदकेनापि अथवा काञ्जिकेन तु ॥ आमवातं निहन्त्याशु शोथं मन्दाभितामपि । २५ ॥। पथ्यादिभिः कतं चृणं पिबेत्‌ 1 च्चुणितमिति मवेक्तः | २४ ॥ ६५ ॥ जजमोदादिवटकमाह्‌ -- अजमादमरिचपिष्परिविडङ्गयुरदारुचिज्करताहाः ॥ सेन्धवपिप्पछिगृलं भागा नवकस्य पटिकाः स्युः ।॥ ३६ ॥ शुण्ठी दशपटिका स्यात्पखानि तावन्ति वबद्धदारस्य ॥ पथ्यापलानि पञ्च च सर्वं चैक कारयेचुणेम्‌ ।। ३७ ॥ समगुडवटकान्कृत्वा चरणं वाँ ऽप्युष्णवारिणा पिबतः ॥ नर्यन्दयामानिखनाः स्वे रोगास्त कोष्टगताः ।। ३८ |, विश्वाचीपरतित्रनीतूनीरोगाच्च गृधसी चोग्रा ॥ कटिवस्तिजानुगुद नं स्फुटनं चेवास्थिनङ्पयोस्तीत्रप्‌ ।॥ ३९ ॥ श्वयथुः सरवाङ्संपिपषु य चान्ये चाऽ-ऽपवातसंभूताः ॥ सवे अयान्ति नां तम इव सूयाजुविध्वस्तम्‌ ॥ ४० ॥ ` अजमोदा यवानी । नवकस्येति } उक्ताजमोंददिनवकस्य | पिका भागाः प्रत्ये कम्‌ 1 पानि तावन्तीति । दरा पानि । सपगुडवरकानिति । प्मेनैव गुडेन किंचिन्न द्वा वद्विसंबन्धाद्रवीकृमेन वटका: कार्याः । अन्यथा बषटकमावोऽस्य दुष्करः ! चूणं वेति । गुडं विहाय । भनमोदायो वटकः ॥ २६ ॥ \७॥ ३८ | ॥ ३९ ॥ 8० ॥

1 1

१क. घ. "एपृषस्थं 1 २ क, कावदश्रूणं । ३ क. घ. बाड््युष्ण' । ४ क रोगाः सुदारुणाः दीघ्रम्‌ । पि । ५६. 'स्तिगदस्फ्‌ । ९, नँ स्फृटनं चं । ७क. घ. “युः स्तच्पाङ्क ।

२३८ व्याख्याकुसुपावल्याख्यदीकासमेतो- [ २५ पञ्चविंरः- शुण्ठीधतमाह- नागरकाथकलकाभ्यां घृतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥ चत॒गणेन तेनाथ केवखेनोदकेन वा ॥ ४१ ॥ बात-शटेष्मपरञ्चमनमभ्निसंदीपनं परम्‌ ॥ नागरं घृतमित्युक्तं कव्यागशूलनाश्नम्‌ ॥ ४२ ॥ चतुगुणेन तेनेति । नागरक्रायेनेति नागरकस्कं विनोदकेन चेति । शुण्ठीकल्वं द्त्वा पचरत्यतत्‌ । रण्ठाचृतम्‌ ॥ ४१५॥ ४२॥ अगृताया; कषायेण कर्केन च महोषधात्‌ ॥ गृद्रभ्निना घृतं सिद्धं बातरक्तदरं परम्‌ ॥ ४२॥ आमवताल्यवातादन्कमिकुष्रव्रणानि च ॥ अशासि गुटपरागां नाशयेदाशु योजितम्‌ ॥ ५४ ॥ सुगमम्‌ । गुड्यीघतम्‌ ॥ ४३ ॥ ४४ ॥ क [ज्ञकषटपटमाह-

दिङ्क चिकटटुकं चय्यं मणिमन्थं तथेव च|]

करकान्कृत्वा तु परिकान्पतभस्थं विपाचयेत्‌ ॥ ४५ ।

आरनाखादकं दखा तत्सर्पिनठरापदम्‌ ॥

शूं विबन्धमानाहमामवातं कदीग्रम्‌ ॥

नाशयेद हणीदोषे मन्दाग्ेदींपनं परम्‌ ॥ ४६ ॥; त्रिकटु प्रयेकं पटिकम्‌ । मणिमन्थं सैन्धवम्‌ ॥ ४९ ॥ ४६ ॥

` पुष्टर्थ पयसा साध्यं दध्ना विष्तरसंग्रे ॥

दीमनाथं मतिमता पस्तुना च प्रकीतितम्‌ ॥ ४७ ॥

अये अन्थो गतषट्पलकेन संबध्यते ! विष्पू्रसंग्रह इति । विप्मू्रसग्रहे कत॑व्यम्‌]; काञ्जकषटपट धतम्‌ ॥ ४७ ॥

सपिनोगरकर्केन सोवीरकचतुगणम्‌ ॥

सिद्धमभिकरं श्रेष्मामवातदहरं परम्‌ ।॥ ४८ ॥ पुगमम्‌ । शण्ठीघृतम्‌ ॥ ४८ ॥

सिद्धायथकखटिस्थं सुधौतं निस्त॒षं जरे ॥ ४९ ॥

मण्डप्रस्थं विनिक्षिप्य स्थापयेदिवसनयम्‌ ॥

धान्यराशौ ततो दच्यात्स॑चृण्ये पटिकानि तु ॥ ५० ॥

१क. घ. “मिद्षटत्रः । २ डः गोधुतं । ३ ङ, “सैन्धवम्‌ ¦ दी' ।

आमवाताधिकारः ] डन्दमाधवापरनामा सिद्धयीगः} ३९

अकम्बुषा गोष्ठरकं शतपुष्पा पननेवा ॥ ्रसारणी वरुणत्वक्लुण्टी मदनमेव च । ५१ ॥ सम्यक्पाकं च विज्ञाय सिद्धा तण्डुरमिभिता ॥ धृष्टा सषेपतेठेन िङ्कसैन्धवसंयुता ॥ ५२ ॥ भक्षिता छ्वणोपेता जयेदामं महारुनम्‌ ॥ एकजं द्रदरजं साध्यं सांनिपातिकमेव च ॥ ५२ ॥ केटशूरुवातमानाहं जाग चिकमारुतम्‌ ॥ उद्‌ावर्तहरा पेया बल्व्णाभिकारिणी ॥ ५४ ॥ सषपपिण्याकं वर्णयित्वा तोयेनाऽऽङोडय च्छाणयित्वा निस्तुशेकृत्य संरोष्याऽऽ- तपे प्रस्थो ग्राह्यः 1 तत इति । धान्यराश्चावाक्ृष्य । अटम्बुषा मुण्डितिका । वरुणस्य त्वक्‌ । सम्यक्पाकमिति । अम्ट्त्वम्‌ । सिद्धां तण्डुरुभिभितेति । एषा शण्डाकी पटादिमात्नरया गृहीता तण्डुमिश्रेता सती द्धा कायौ पेया सराष्येलयथैः । तथा च कचित्पाठः पेया तण्डुखमिितेति । तण्डुरपिष्टकमिश्रणेन वयकः कायं इत्यन्ये । सिद्धा च सहिङ्कपैन्धवसंयुता सर्षपतैटेन परिमृष्टा टवणोपेता मक्ितेति योजना । दाण्डाकी ॥ ४९ ॥ ९० ॥ ९१ ॥ ५२॥ ९३ ॥ ९४ ॥ रसोनपिण्डमाह-- पटडातं रसोनस्य तिस्य कुडवं तथा ॥ दिङ्कतजरिकटुकं क्षारौ द्रौ पश्च खवणानि च ॥ ५५ ॥ दतपुष्पा तथा इए पिषप्पटी मूजचित्रको ॥ अजमोदा यवानीं च धान्यकं चापि बुद्धिमान्‌ ॥ ५६ ॥ रत्येकं च पलं चचां छक्ष्णचूर्णानि कारयेत्‌ ॥ घृतभाण्डे दृदे चैव स्थापयेदिनषोडश ॥ ५७ ॥ परक्षिप्य तेरमानीं च प्रस्थार्धं काञ्चिकस्य च ॥ खादत्कषेभमाणं तु तोयं मदं पिवेदनु ॥ ५८ ॥ आमवाते तथा वाते सवोङ्गैकाङ्गसंस्थिते ॥ अपस्मारेऽनले मन्दे कासे श्वासे गरेषु च ॥ सोन्माद बातभग्रे च शूरे जन्तुषु शस्यते ॥ ५९ ॥! रसोनस्येति । निप्त्वचः पिष्टस्य । तिरस्यापि सुपिष्स्य कुडवः । तैरमानी तैटा- षटपलानि । जन्तुष्विति । कृमिषु । रसोनपिण्डः ॥ ५९ ॥ ५६ ॥ ५७ ॥ ५८ ॥ ॥ ९९ ॥

==

१क. घ. भनुभ्रन्थिक' । २घ. ड. "द्वाथेतः । ३ क. घ. शां सृक्ष्मचू । ४ ड. "ते आक्यवा ।

२४० व्यार्याकुमुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [ २९ पश्चविंशः-

रसोनस्य शतं श्वण्णं तदं निस्तुषात्तिरात्‌ ॥ पाते गव्यस्य तक्रस्य पिष््ग्येः समं क्षिपेत्‌ ॥ ६० ॥ धान्यं चिकटुकं चन्यं चित्रकं गजापिप्पटी ॥ अजमोदा त्वगेटे च ग्रन्थिकं च पलांशकम्‌ ॥ ६१ ॥ रर्करायाः पटान्यष्टो पलार्धं मरिचस्य च ॥ कृष्राजाज्यो चत्वारि मधुनः कुडवं तथा ॥ ६२ ॥ आद्रैकस्य च चत्वारि सपिषोऽ्रो पठानि च ॥ तिरुतेटस्य तावन्ति ञ्ुक्टस्यापि च विंशतिम्‌ ॥ ६३ ॥ सिद्धाथेकस्य चत्वारि रानिकायास्तथैव च ॥। ` कषेथमाणं दातव्यं टङ्क छ्वणपच्चकम्‌ ।। ६४ ॥! एकीकृत दृटे कुम्भे धान्यमध्ये निधापयेत्‌ ॥ द्रादशादास्सयद्त्य प्रातः खादेयथावटम्‌ । ६५ ॥ सुरा सोवीरकं सीधं मं चानु पिवेनरः ॥ जीर्णे यथेप्सितं भोज्यं दधिपिष्टकव जितम्‌ ॥ ६६ ॥ एष मासोपयोगेन सबान्व्याधीननियच्छति ॥ अर्ीति वातजानत्रोगां त्वार पेत्तिकान्‌ । ६७ ॥ विशति शछैष्मिकांैव पमेदां यैव विंशतिम्‌ ॥ उदराषए्कमरशासि गल्मं पश्चविधं तथा \ ६८ ॥ अष्टादशविषं कुष प्षयरोगहरं परम्‌ ॥ वेषं गुस्पशूलं च स्तम्भं चाऽऽद् व्यपोहति ॥ ६९ ॥ स्युतसंध्यस्थिभेग्नानां संधानकरणं भवेत्‌ ॥ दृष्टिविणेकरं टृष्यमायुष्यं वख्वधनम्‌ ॥ ७० ॥ पात्र इति । आदके । मधुनश्च गुडप्येति पाठो बहुपुस्तकरे दश्यते व्यवहारश्चानेनेतर | बृहद्रसोनपिण्डः ॥ ६० ॥ ६१ ॥ ६२ ॥ ६३ ॥ ६४ ॥ ६५ ॥ ६६ ॥ १७॥ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥ ७० | #“ शुष्णं रसोनपटशषतमसिततिखानां पलानि पश्चाशत्‌ घृतलिप्नभाजनस्थे तक्रेण समेन तत्कुयात्‌ ॥ विशतिपटानि चुक्रात्सगुडाद्रकमातुटुङ्गमतात्त्‌ ॥ तिरुतेखानि च तावत्तावन्त्येवात्र सपिपो दद्यात्‌ ॥ कशतपुष्पागनपिप्पटिदाडिमवरक्षाम्टधातकीमुस्तम्‌ इयूषणकुषएनयानि द्राक्षा सला सजीरकद्वितया ।॥ ३ ॥ ४ एतदादि भेषजेरजितानिदखन्तो ग्रन्थो ध्र. पुस्त्क्रे नास्ति न

पिम ॥ वि "वाय

शूटाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | २८४१ सिन्धु सविडं सौवचैरयोमक्क च सामुद्रम्‌ ॥

सरदार { पटसंमितानि त्वा छटक्ष्णच्रणेवदापयेन्मतिमान्‌ ॥ ५ ॥ आलोखञ्य धान्यराशौ सप्राहांशीन्यसेच कृतरक्षः ॥

अत्यर्थोष्णविवरजी तृपितश्च पितेत्सुरां यथेष्टम्‌ ॥ अमृतादमृतार्याऽय रसानपिण्डः पराशरेणोक्तः ॥ ७ | हतपतितच्युतभग्रसंधि वियुक्तास्थिभम्रदेहानाम्‌ ॥ स्ति भेषजं वाङन्यत्‌ ॥ ८ ॥

वटवणवद्विजननं स्मृतिमेधराव्रुद्धिवधंनं धन्यम्‌ ॥ दामयति सवैविक्रारान्डतशो जन्येर्भेपजेरजितान्‌ ।। १

( क्षपक ऽमरनरसोनापिण्ड्ः । ) दधिमत्स्यगरक्षीरपातक्रोमापपिषएटकम्‌ ॥। वनेयद्रामवातार्ता मांसम भमानृपजं पः नं च

भोतीणोनोनोनजमतमोममोन यिनि अथ पट़विशः शुखाधिकारः।

आमवातेन ब्रुटस्य संमवाद्रथ शुनम्‌ । क फारवतय | ¢. | वृप्रन ठद्घ्न स्वर्‌ पातन फटव्रतयः ।। व्रणानि गरिकर पनत शरलङ्ञान्तये ॥ १।

| स्त ५ रिः 1 ध £ द्र चै

भस पृस्नफे--वातस्परानु प्येनिपि्तं पित्तस्याति क्षये कम्‌ । याणां वा जवेते यो भे.

रव्तरः ॥ १॥ दत्यधिकमच्र ।

२४२ व्याख्याङ्सुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [ २६ षरडंशः-

आद्रकारी श्ीघ्रमल्ययकारित्वात्‌ । हि यस्मात्‌ । तं वातम्‌ ॥ तस्य श्रखाभिपन्नस्य स्वेद एव सुखावहः ॥ २ ॥ तस्य पुरुषस्य वातिकद्यूाक्रान्तस्य । अन्ये तु तस्य .वातस्य यच्छं तेनाऽऽक्रान्त- स्येतयाहुः ॥ २ ॥ | वातात्मकं हन्यचिरेण शृं लेहेन युक्तस्तु कुरत्थयूषः ॥ ससैन्धवव्योषयुतः संखावः सदिङ्कसोवचेखदाडिमान्यः ॥ ३ ॥ कुरत्थं ङावमींसं च मिहतं यथोचितं वारिणा निष्काथ्य विभृ च्छाणयेत्वा युषः कार्यः 1 खेहः परिमजनाथम्‌ । सेन्धवन्योषादिभिश्च यथायोगं संस्कारः ॥ ३ ॥ शूरे निर्नकषटेऽदिरुणाभिश्यूणताः पिबेत्‌ ॥ दिङ्कमतिविषाव्योषवचासोवचेखाभयाः ॥ ४ ॥ निर्न कोष्ट इति । अजीणेङोष्ठरन्यः । दिङ्कपतिविषेति । प्रतिविषाऽतिविषा । अस्य योगस्य परिणामे नोपयांगः ॥ ४ ॥ वलापुननेवैरण्डवबृहतीद्रयगोक्षरेः ॥ सदिङ्कल्वणं पीतं स्यो वातरं जयेत्‌ ॥ ५ ॥ अयं योगः क्राथः । हिङ्गुख्वणे प्रक्षिप्य पेयः ॥ ५ ॥ तुम्बुरूण्यभयारिङ्ख पोष्कर खवणत्रयम्‌ ॥ पिबेद्यवाम्बुना वातश्रखगुल्मापतवरकी # ॥ & ॥ यवाम्बुनेति । यवक्रायेन । स च क्थविधिना कार्यः 1 तुम्बुरुप्रभति प्रक्षेपः । तुम्बरु खनामप्रसिद्धम्‌ ॥ ६ ॥ | विश्वमेरण्डजं मूलं काथयित्वा जटं पिवेत्‌ ॥ दिङ्कसोवचंखोपेतं सद्यः शरखनिवारणम्‌ ॥ ७ ॥ दिङ्खपुष्करमृखाभ्यां हिङ्कसवचटेन वा ॥ विन्वैरण्डयवकाथः पीतः शरनिवारणः ॥ ८ ॥ दङ्कपुष्करमखाभ्या हड्गसवचेखन वेति । सहयाग तृताया ॥७॥ < ॥ तद्रदुबुयवकाथो दिङ्कसौव्चरान्वितः ॥ यवानी हिङ्कासेन्ध्त्थक्षारसोवचलाभयाः ॥ सुरामण्डेन पफतव्या बातश्रूखनिवारणः ॥ ९ ॥

* ख. पुस्तके- पथ्या सौवचलं क्षारं हि र्गुतैन्धवंदीप्यक्रम्‌ 1 चूर्णं मयादिभिः पीतं वातदरूख- निवारणम्‌ ॥ १ ॥ इदखधिकमन्र

मीने

१ ड. कषायः । > ड. "बेरोष्णाम्बुः! ३ क, “निषुदनाः । क्षा" ।

द्ुटाधिकारः ]. छन्दमापवापरनामा सिद्धयोगः । २.४३

क्षारो यवक्षारः । सुरामण्डनेति । सुराया उपरितनस्वच्छद्रवेण । एवमन्य- चापि ॥९॥ सो्वचिकाम्किकाजाजीमरिचैिगणोत्तरेः ॥ मातुढुङ्गरसेः पिष्टा गुटिकाऽनिटशरूखनुत्‌ ॥ १०॥ गुटिकोष्णोदकानुपानाः मक्षणीया । अव्राम्हिका तेत्तडिः ॥ १० ॥. दिदग्बम्टकृष्णामलकं यवानीं क्षाराभयासेन्धवतुस्यभागम्‌ ॥ चूण पिवद्रारणिमण्डमिश्रं ` शूठे प्रहृद्धेऽनिजे शिषाय. ॥ ११.॥ अम्डोऽम्ख्वेतसः ॥ ११ ॥ तिेश्च गुटिकां कृत्वा -भ्रामयेज्नठरोपरि ॥ गुटिका शमयव्या्चु शुखं. चैवातिदुःसदम्‌ ।॥ १२ ॥! तिररिति । षिः | गुरिकेयं कोष्णा भ्रामयित्या ॥ १२ ॥ नाभिखेपाल्नयेच्छरं मदनः. काञ्जिकान्वितः ॥ जीवन्तीमूरकरको वा सतेटः .पाश्वशूखदा।। १३ ॥ जीवन्तीमूढकल्कः पेयः ॥ १३ ॥, | संप्रति पित्तजशुखचिकित्सामाह-- गुडः शाछियेवाः क्षीरं सपिष्पानं विरेचनम्‌ ॥ जाङ्गरानि च मांसानि भेषजं . पित्तशलिनाम्‌ ॥ १४ ॥४ गुडः: पुराणो, जेयः ॥ १४ ॥ पेते त श्रे वमने पयोम्बुरसेस्तयेक्षोः सपयोरनिम्बेःः ॥ १५ ॥ पत्ते तु शे वमनमिति ! पित्तजे वमनमामाशयस्थितपित्तहरणाथम्‌। सपटोरखनि- स्वरिति । पेरनिम्बकल्कयुतैः । मद नफठ्योगमप्यतरेच्छन्तिः ॥ ९९ ॥ दीतावगाहाः संखिनः भवाता भाण्डानि कांस्यानि जरुष्टतानि ॥ अन्यानि शस्तानि च शीतलानि सचम्दनांशन्द्रकराः सुरताः ॥ १६॥ पुगमर्म्‌ ॥. १६ ॥ | कास्यराजततास्राणिं भाजनानि च सवतः ॥ परिपुणांनि तोयस्य शुठस्योपरि निक्षिपेत्‌ ।! १७.॥ परिपूणांनि तोयस्येति । पूरणगुणेलयादिज्ञापकात्पष्टौ । तयं शीतं ज्ञेयम्‌ ॥ १७}

॥ 1

१. "वचैलाम्लि। २ छ. दिवाथाः । ३ ड.. पित्ते ।.५ ड. च । ५क. घ. पुलिनाः ५ क. घ. सवाता । ७ ड. नाद्राश्च क} ८ क. मम्‌ । मर्ण ।

२४४ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेती-- [ २६ षद्ंशः-

विरेचनं पित्तहरं च शस्तं रसाथ रस्ता; शशचटावकानाम्‌ ॥ संतर्पणं राजमधपपन्नं योगाः सुशीता मधुसपरयुक्ताः ॥ १८ ॥ विरेचनं पित्तहरमिति । पित्तहरमधुरगणोपहितम्‌ । संतपंणं छाजमधुपपननं खाज- सक्तुमधुम्यां निमत तपणम्‌ ॥ १८ ॥ छया ज्वरे पित्तभवे च शे घोरेऽपि दाहे तुषितेऽतिमाजम्‌ ॥ यवस्य पेयां मधना विमिश्रां पिबत्सुशीतां मतुनः युखाथी ॥ १९ ॥ यवस्य पेयापिति । यवयवागम्‌ ॥ १९ ॥ धात्र्या रसं विदायी वा जायन्तीगोस्तनाम्बना ॥ पिबेत्सश्षफेरं धयं पित्तशखनिष्दनम्‌ ॥ २० ॥ यागच्रयामदम्‌ ॥ २० ॥ शतावरीरसं क्षोद्रयुक्तं भातः पिबेन्नरः ॥ दाहृशूरोपशान्त्यथं सवेपित्तामयापहम्‌ ॥ २१ ॥। सुगमम्‌ ॥२१॥ शतावरीसय्याहवाव्यारङुरगेष्ुरेः ॥ दतशीतं पिवेत्तायं सगुडक्षोद्रशकेरम्‌ ।। पित्ताखम्दाहश्घ्रं सद्योदादञ्वरापदम्‌ ॥ २२॥ दतश्ीतामेाते । शृतमेव व्यजनादिना शीतम्‌ ॥ २२॥ त्रिफलानिम्बयण्याहकटुकारण्वैः शृतम्‌ ॥ पाययेन्पधसंमिभ्रं दादृङखोपश्चान्तये ॥ २३ ॥ बृहत्यो गोश्चरेरण्डकुशकाशेश्चुवाटिकाः ॥ पीताः पित्तभवं शूकं स्यो हन्युः सदारुणम्‌ ॥ २४ ॥ यागः. क्राथः 1 इघ्षुवाखका खरनाडका() ॥ २६ ॥ २४॥ परटिद्यापित्तश्रूखघ्तं धातरीच्ूणं समाक्षिकम्‌ ॥ २५.॥ सुगमम्‌ ॥ २५९ ॥ अथ कफे चिकिस्सितमाह-

छष्पात्मके छड्घनंच्छद नानि रिरोविरेकं मधुसीधुपानम्‌ ॥ मधूनि गोधूमयवानरिषटान्सेवेत रुक्षान्कटुकांच सवीन्‌ ॥ २६ ॥

मधुसीधुपानमिति । मधुसीधू मद्यविरेषो । अरिष्ान्षानविरोषान्‌ ॥ २६ ॥

१ ड. धूक्पानं यो । २ ड. छदिज्वैरे । ३ ड. °षितोऽति। ४ ड. "य तोयं म" । ८ ङ.

विमिशनं। ६ ड. “शीतं म" । ७ क.षघ.स्म्वुवा।पि। < क. घ. सयः ९ वृदहृत्यो । १० क, घ. °नपाचन` । | | |

शूलाधिकारः ] रन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। २४५

छखवणत्रयसंयुक्तं पथ्चकांं सरामटम्‌ ॥ सुखोष्णेनाम्बुना पातुं कफे प्रदापयेत्‌ ॥ २७ ॥ रखवणत्रयसंयुक्तापेति । छवणत्रयं सोवच॑रतैन्धवविडानि छवणगणे प्रथमं परि तानि । ङवणत्रयादिना चूण कायम्‌ ॥ २७ ॥ बित्वमूटमथेरण्डं विकँ विग्वमेषजम्‌ ॥ दिङ्सेन्धवसंयुक्तं स्यः रहर परम्‌ ॥ २८ ॥ निस्वमूखादिविश्वभेषजान्तं काथः | हिङ्कुसेन्धवे प्रक्षेपः ॥ २८ ॥ मातुटुङ्रसा बाऽपि रिश्ुकाथस्ततः प्रः ॥ सक्षारो मधुना पीतः पाश्वहृद्रस्तिशूखनुत्‌# ॥ २९ ॥ मातुटुङ्गरसां वेति । मातुदुङ्गमृल्क्ताथः। पामाज्ञनमूलकाथः ! -शछेष्मशूढहरा पया पञ्चकोटेन साधिता?) ॥ २९ ॥ अिदोषनचिकित्सामाह-- विदारीदाडिमरसः सनव्योषर्वणान्ितः ॥ ्षोद्रयुक्तो जयया शरे दोषच्रयोद्धवम्‌ ॥ ३० ॥ विदारीदाडिमरस इति । विदारीकन्ददाडिमफल्योः क्राथः स्वरसो वा ॥ ४०॥ एरण्डद्वादशकमाह- एरण्डफटमूटानि ब॒हतीदयगोक्रम्‌ ॥ पणिन्यः सहदेवा च सिहपच्छीक्ुवाछिका ॥ ३१ ॥ तल्यरेतंः शृतं तोयं यवक्षारयुतं पिबेत्‌ ॥ पृथग्दो पभवे श्रं हन्यात्सवेभवं तथा ॥ ३२ ॥ एरण्डस्य फठं मूकं च । बहतीद्भयं कण्टकारी बृहती च । पणिन्यश्चतसखर एव । कपिञ्चटाधिकरणन्यायात्पुनः पर्णिनी्रयग्रहणं नाऽऽद्िथते } सहदेवा दण्डोत्परमेदः । पिहपुच्छी कटटरारिदुच्छकम्‌ । अथवा सिंहपुच्छी शुगाखविन्ना एश्चिपणींभेदः । इध्ुवा- टिका षड्गी । सुश्रुत इक्मुवाछिकास्थान इ्ुरकपाटस्तत्र कोकिाक्षकः । यवक्षारयु- तमिति । यवक्षारस्तस्य हि सक्षमापकमानः प्रक्षेपः । एरण्डद्वादशकः ॥ ३१ ॥ २२॥ गोगरतरशुद्धं मण्डुरं चिफलखाचूणेसंयुतम्‌ ॥ पिरिहन्मधुसपिभ्या शं हन्ति तरिदोषनम्‌ ॥ ३२ ॥ गोमूत्रशुदधं गोमूत्रे सक्ता निर्वापणेन शुद्धं मण्टूरं मिितत्रि फटाचणसमम्‌ । तत्व- घ्वमापकमुपयोज्यम्‌ ॥ ३२ ॥ .

क १) तविनित ५ ४१/१०.७०४१ अ

# ख. पुस्तके --ष्मगूख्दरा पेया पश्चकोठेन साधिता । इदयधिकमत्र ।

त पः ना तनयस तप लके 1 81 ॥ ७७००१०८. ४८८०७००००११२१०५१. ८७ ४ नन

१क.घ्‌. न्तो निहन्याद्। २ डः, “यन्ते सः ।

२४६ व्याख्याककसमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ २६ षडिशः-

शङ्खचूर्णं सटवणं सदिङ्क व्यापसयुतम्‌ ॥ उष्णोदकेन तत्पीतं शुं हन्ति त्रिदोषजम्‌ ॥. २४ ॥ शङ्कस्य मनाग्दग्धस्य चृणंम्‌ । अस्य मापकमेकं समधिकं वां र्वणम्योषयोभिहित्वा माषकद्भयं हिङ्कनो रक्तिकाद्वयमधिकं द्वा पिवत्‌ ॥ ३४ ॥ संप्रलामद्ुटचिकित्सितमाह-- | आसे क्रिया काया कफशूलाषिनारिनीं ॥ यमापहरं सवं यद्यदभरिविवधनम्‌ । ३५ ॥ आमददरमभिवृद्धिकरं पञ्चकाडादि पेन्यम्‌ ॥ ६५ ॥, एरण्डप्श्कमाह-- एरण्डविखवब्ृहतीद्यमातुटुङ्ग पाषाणभिञ्रिकटमरटकृतः कषायः ५ सक्षारदिङ्कखवणो रुबुतेखमिभ्रः श्रोण्यंसमेदूहूदयस्तनरुश्च पेयः । ३६ ॥ पाषाणमेदवर्जमेरण्डादीनां सर्वेषां मूढम्‌ । पाषपाणमित्पाप्ाणभेदः सत च स्वनामख्यातः । तरिकटो मोध्चुरकः । खवणं सेन्धवैः श्रेष्ठत्वात्‌ ! एवं सवेत्र 1 अत्र क्षारादीनां प्रायः प्रक्षेपे मानभचासो यवक्षारचृणेमाषाश्चत्वारो दि रक्तिकाजयं सेन्धवचर्णं माषमेकमेरण्डतेलं माषा्त्वार₹्‌ः । एरण्डपप्तकः ॥ ६६ ॥ सरदिङ्खतम्बरुव्योषयवानी चित्रकाभयाः ॥ सक्षारख्वणं चूण फिबत्मातः सुखाम्बुना ॥ ३७.॥। विष्सूत्ानिटश्टघ्ं पाचनं बदहिदीपनम्‌ ॥ चत्रकग्रान्थरकरण्डञ्युण्डांधान्यं जखे भृतम्‌ ॥ ३८ ॥ शृखानाहविवन्धेषु सदिङ्कुविडसेन्धवम्‌ ॥ द।प्यकं सेन्धवे पथ्या नागर च चतुःसमप्‌ ॥ चण शू जयलयाग्चं सन्नस्याग्रेध द्‌ पनम्‌ ॥. ३९ ॥ दीप्यकं सेन्धवमिति । दीप्यकं यवानिका ! बागभटे नागरस्थने पिप्पटी दश्यते | ६७ ॥ ३८ ॥ ३९ | [ समाक्षिकं ब्रृहट्यादि पिबितिपित्तानिरात्मके ॥ समाक्षिकं ब्रहत्यादिमिति । वहत्यादिमिहैव पत्तर बहत्यौ गो्षैैरण्डेयादि- नाक्तं संनिपातज्वरोक्तं वा मधु प्र्िप्य तं पिवेत्‌ ॥

ज्यपामन्र वा वाव द्ुयाच्ड्रटे मास्तापत्तजं ।॥ ४० ॥

- 9. घ.. तत्तप्र शु 1२घ. जु मन्दस्य |,

शुखाधिकारः | दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। २४७

पटोटत्रिफटारिषटकायं मधुयुतं पिबेत्‌ ॥ पित्तश्ेष्पज्वरच्छदिदोदश्रखोपसान्तये ॥ ४१ ॥ अयं योगोऽम्डपिते प्रचरति ॥ ४०॥ ४१॥

पित्तजे कफजे बाऽपि भिया या कथिता पृथक्‌ ॥ एकीकृत्य प्रयुञ्जीत तां शे कफपित्ते ॥ ४२ ॥ वमनं रेचनं चेव वीक्ष्य दोषवटावलम्‌ ॥ कतेव्यं कफपित्तोक्तं यथाोग्यं भिषग्नितम्‌ ॥ ४३ ॥ ॥ ४२ ॥ ४३॥ रुचकादिचूणमाह-- चूण समं रुचकदङ्गमहषधानां शुण्ठ्यम्ब॒ना कफसमीरणसभवासु ॥ हूतपाश्वेपृष्ठजठरातिविप्रचिकासु पेयं तथा य्वरसेन तु विदडिबन्धे ॥ ४४ ॥ काथेन चृणपानं यत्तत्र काथप्रधानता ॥ प्रबतेते न तेना चृणोपेक्षी चत्व; ॥ ४५ ॥ रिङ्कनः स्वल्पमानोक्तेः समशब्दे सहाथता ॥ ४६ ॥

सममिति पदं सहार्थे तेन शुण्ठ्यस्नुना सह॒ सुचकरादिचू्णं पेयमिति योजना कर्तम्या । समरान्दस्य सदाथत्व उपपत्ति वृन्द एव ददौयति । रुचकं सवर्थ । तीक्ष्णत्वेन शण्ठ्याः कषी्स्यारपस्य वा काथः । अत्र प्रक्षेपः सोव्च॑टचूर्णं माषमेकम्‌ । दण्ठीचूर्णं माषद्वयम्‌ । हिङ्क रक्तिकात्रयम्‌ । यवरमेन यवक्रायेन । प्रवते न तेना चू्णपिक्षी चतुद्रैव इति । पातव्यश्च चतुरेव इति परिभाषया चूणपानार्भयुक्तशचतु- गणद्रवोऽतर न रवतते तेन द्विपटे काये चरणकपं इत्यथः । दिङ्गन; स्वटपमानोक्तेः समशब्दे सहार्थतेति । माषिकं हिङ्मिलयादिना प्रक्षेपे हिङ्कनो माषकमानतवेन निय- तत्वादिह रुचकादिसमत्वमप्तंगतमतः समशब्दः सहार्थं ॒तेनेहं स्वस्पं हिङु देयमिति तात्पयोथः । चक्रेणाप्युक्तम्‌-- “समं शण्ठचम्ुनेत्येवं योजना क्रियते वुधैः ] तेनाट्पमानमेवेह हिङ्कः संपारेदीयते '' इति॥ रुचकोदिः ॥ ४४ ॥ ४९ ॥ ४६ |

पि भोला नि 11 पा य १

१ के. योगं भि" ।

२४८ व्याख्याङसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ २७ सपतविंशः-

विश्वोरबकदशमूखयवाम्भसा च ्रक्षारदिङ्कटवणत्रयपुष्कराणाम्‌ ॥ चूर्णं पिबेद्धदयपान्वकदीग्रहाम- [ पकारायांसभशरुण्ड्वरगुस्मभुली ।। ४७ ॥ अधमविधानपरिगरदेण विशवोरुबरकदशमूढानां मित्वा कषः । यवस्य च कषः । अनयोः क्राथः । अचर द्िक्षारादिचूरणं पूवैवदम्युपगम्य प्रकषप्तम्यम्‌ ॥ ४७ ॥ हिङग सौवचेटं पथ्या विडसेन्धवतुम्बुर ॥ पौष्करं च पिवेचूर्ण दशगखयवाम्भसा ॥ ४८ ॥ पा्वहूत्कयिृष्ां सशूटे तन्द्रापतानके ॥ शोथे शछेष्मपरसेके च गरुरोगे च शस्यते ॥ ४९ ॥ दशषमुखयवाम्भसेति । दश्मूढकषाययवकषाययोः कायेन ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ रसोनं मदसंमिभ्रं पििलातः परकाङकषितः ॥ वात्ष्मभवं शं निहन्तुं बहिदीपनम्‌ ॥ ५० ॥ दिङ्ग त्रिकटुकं कं यवक्षारं ससैन्धवम्‌ ॥ मातुटुङ्गरसोपेतं ष्टीह्खापहं रनः ॥ ५१ ॥ तीक्ष्णायश्रूर्णसंयुक्तं विफटाच्रणपुत्तमम्‌ ॥। प्रयोज्यं मधुसपिर्भ्या सवशरूखनिवारणम्‌ ॥ ५२ ॥ तीकष्णायो खोद तच मारितरोधितं ्राह्यम्‌ । भरिफाया एकमागसमं रोहचूण॑म्‌ 1 एतच्च मिङित्वा माषद्वयमुपयोज्यम्‌ । खोहपत्रिकया तु विधाने मित्वा द्विचतुमी षो- पयोगः । अयमेव योगो यष्टीम॑धुयोगाचोगान्तरं प्रकषोऽमृताख्यं भवति ॥ ९० ॥ ॥ ९१॥ ९२॥ पूत्रान्तःपाचितां शुष्कां रोहश्रणसमन्विताम्‌ ॥! सगुडामभयामवात्सवशखप्रशान्तये ॥ ५३ ॥ रूजान्तपाचितामिति ।॥ गोमूत्रोत्सिचां खोदचणैन सहैव मूत्रे पाचितामियेकरे । सगुडां समगुडाम्‌ ॥ ९३ ॥ _ वाते निरूहाः; सविरेचनाशथ प्षीरभयोगा मधुराश्च पित्ते ॥ तिक्ताः कषायाः कटुकास्तथैव वाम्यश शूले कफसंनिविष्े ।। ५४ ॥ सुगमम्‌ ॥ ९४ ॥ दाधिकं घतमाह--

परिणामशुखाधिकारः ] हन्दमाधवाधरनामा सिद्धयोगः । २४९

नागरं पिप्पली विल्वं कारवी चल्यचित्र॑कम्‌ ॥ दिङ्खदाडिमवृक्षाम्टवचाक्नाराभ्टवेतसम्‌ | ५५ ॥ वर्षाभूः कृष्णरवणमजाजी बीजपूरकम्‌ ॥

दधि तिगुणितं सपिस्तत्सिद्धं दाधिकं स्मृतम्‌ ॥ ५६ ॥ गुर्माशेःप्टीहहत्पाशवशटयोनिरुजापहम्‌ ॥

दोषसंशमनं श्रेष्ठं दाधिकं परमं स्मृतम्‌ ॥ ५७ ॥

छ्रष्णटवणः सोवच॑लभेदस्तदभवे सौवचैरमेव । उक्तं हि-

न काढ्छ्वणे गन्धः सोवर्चैटगुणो हि स॒ इति । वीजपूरकमिति । बीजपूरस्य मूलम्‌ । दघ्ना चिगुणेनैव पाकः । स्वरसक्षीरमङ्व्येरित्यादिपरिभाषां चतुरयुणनल्दा- नाथमुक्तां नाऽऽद्वियन्ते । दाधिकं घृतम्‌ ॥ ५९ ॥ ५९६ ॥ ५७ ॥ `

कम्बलाष्तगाच्रस्य प्राणायामं कुर्वतः ॥

कटुतेखाक्तसक्त्‌नां धूपः श्रटापहः परः ॥ ५८ ॥

प्राणायामभिति । उच्छस्तधारणम्‌ ॥ ९८ ॥

वेदना च तृषा मूषी आनाहो गौरवारुची ॥

कासः चासथ् टिका च श्रुरस्योपटद्रवाः स्मरताः ।॥ ५९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ५९ ॥

व्यायामं मेथुनं मद्यं रवण कटुकानि च ॥

वेगरोधं चं धं वर्जयेच्छरि वेदटम्‌ ॥ ६० ॥ शूखि वेदमिति । शूं जन्यत्वेनेहास्तीति दूर । एतच वैदट्विरेषणे र्िवा उन्दोनुरोषाद्‌ स्वत्वं तेन शी नर इत्यथैः ॥ ६० ॥ रति श्रीदन्दपणीत्टन्दमाधवापरनापकसिद्धयोगव्याख्यायां श्री श्रीकण्ठदत्तङृतायां व्याख्याकुस॒मावस्याख्यायां षटविशः शखाधिकारः समाप्रः ॥ २६ ॥

अथ सप्रविशः परिणामगूखाधिकारः।

1

खङ्घनं वमनं इस्तं विरेकश्चानुवासनम्‌ ॥ निरूहो वानिगन्धादि्माधुतैखिकवस्तयः ॥ १ ॥

दुखप्रकारत्वात्परिणामशटमुच्यते । एत्र माधवकारेण रुषिनिश्वये शूरापि-

१क.घ्‌. "वी त्वथ चि" २ घ. शूटदरःस्मृतः। प्रा घ्र. दिष्मा। ४ ङ. धं शृली जह्याच केवट । | ३२

२५० व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ २७ सप्तविशः-

कार एव दर्शितं वृन्देन तु चिकित्सितविधियोगात्छभगधिकरेण टिखितम्‌ । 3 धनै वमनं चाऽऽमाद्ययस्थे दोषैः पच्यमानारायस्थे विरेको निदहश्चं पक्तारायस्थऽनु- वासनम्‌ । वाजिगन्धादिनिरूहो मापुतैटिकवसिश्च परिमाणशशूिकित्सेषा यस्य तच्रस्य तस्य ज्ञेयौ । परिणामशरूटचिकित्सा हि चरकसुश्रुतयोनोस्ति । तत्रान्तरापरि- ज्ञानात्त॒ तौ चरके सुश्रुते वाऽमिहितौ आद्यौ ॥ १ ॥ विडङ्गतण्डुरव्योषचष्टदान्ति सचित्रकम्‌ ॥ सवीण्येतानि चाऽऽहृत्य सृष्ष्मच्णानि कारयेत्‌ ॥ २ ॥ गुडेन मोदकान्कृत्वा भक्षयेत्पातरूत्थितः ॥ उष्णोद कानुपानं च दवद भििविवधेनम्‌ ॥ जयेत्रिदोषनं शरं परिणामसमुद्धवम्‌ ॥ २३ ॥ विडङ्गतण्डुरं विडङ्गस्य निस्तुषः सारभागः। गडेन मोदकानिति । द्विगुणेन गुडेन ॥२॥२॥ | नागरतिखगुडकरल्क पयसा संसाध्य यः पुमानदात्‌ ॥ उग्रं परिणतिशरं तस्यपेतीह सप्घरात्रेण ।॥ 9 ॥। नागरतिखगुडकस्कमिति । यवागुवद्रा क्षीरेण साधयित्वा भक्षयेत्‌ ॥ ४ ॥ एरण्डवहिशम्बरूकवपामूगोक्चरं समम्‌ ॥ अन्तदेग्ध्वा पिबेदद्धिरुष्णाभिः श्रटश्ञान्तये ॥ ^ ॥ शाम्बरूकं निमासं शम्बुक्रम्‌ । उष्णाम्बुना गारयित्वा घरताक्तमुखक्रुह्रेण पेयम्‌ 1 पूर्वा योगोऽयं च कफे ॥ ९ | | साम्बूकजं भस्म पीतं जटेनोष्णेन तक्षणात्‌ ॥ पक्तिजं विनिहन्त्येतच्छटं विष्ण्रिवास॒रान्‌ ॥ ६ ॥ राम्बूकं उयूषणं चेव पञ्चैव ठवणानि च ॥। समांगां गुटिकां कृत्या करम्बफरसेन वा ।॥ ७ ॥ भातभाोजनकारे वा मेक्षयेत्तु यथावल्‌ ॥ शूखाद्विमुच्यते जन्तुः संहसा परिणामजात्‌ ॥ ८ ॥ कटम्बकरसेन वेत्ययं वाशब्दः पृवेयोगापक्षया संहितायाम्‌ ॥ ६ ॥७॥८॥ यः पिवति सप्तरात्रं सकनेकान्कखाययूषेण ॥ स जयति परिणामरुजं चिरजामपि किमुत सूतनजाम्‌ ॥ ९ ॥ सकूनेकान्कलाय यूषेणेति । यवप्तक्तूनेकान्कटाययुषेण पिबेत्‌ ! कायो वर्तुलः । एष विधिः पित्तछेष्मजे शे युक्तः ॥ ९ ॥

१७. नि संह । २. दकंकृत्वा। ३ क. घ. ्डतैटशः।

परिणामशरूटाधिकारः | हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः \ २५१

लोहचूर्णं वरायुक्तं विखीदं मधुसपिषा ॥ पक्तिशरं च शमयेत्तन्मटं वा प्रयोजितम्‌ ॥ १० ॥ रोह्रणस्थेको भागः । वरा त्रिफला त्याः प्रत्येकं वरर्णप्तममागत्वम्‌ । तन्मलं वति । रोहमटम्‌ । एतदपि वरायुक्तं बोद्धव्यम्‌ । खोहमट्प्य तु भिरिततरिफातुस्यो भागः॥ १०॥ | कृष्णाभयाटोहूर्णे शिद्यात्समधुशषकैरम्‌ ॥ परिणाममवृं शृटं सद्यो हन्ति सुदारुणम्‌ ॥ ११ ॥ मधुशकरेति स्थाने गुडदानाद्योगान्तरं भवति ॥ ११ ॥ पथ्यारोहरजः रुण्ठीच्र्णं माक्षिकसपिपा ॥ परिणामरूजं दन्ति वातपित्तकफात्मिकाम्‌ ॥ १२ ॥ सुगमम्‌ ॥ १२ ॥ | सामृद्राचं त्रणमाह-- सामुद्रं सेन्धवे क्षारो रुचकं रोमकं चिडम्‌ ॥ १३ ॥ दन्ती खोहरजःकिद्रं चिद्रस्सूरणकं समम्‌ ॥! दधिगोमूत्रपयसा मन्दपावकपाचितम्‌ ॥ १४ ॥ तव्यथाभिवटं चूर्णं पिबेदुष्णेन वारिणा ॥ जीर्णे जीणे च भरज्ञीत माषादिषूतभोजन्‌ ॥ १५ ॥ नाभिशूकं दरचूनं गुरमष्टीहकृतं च यत्‌ ॥ विद्रघ्यष्ठीटिक हन्ति कफवातोद्धवं तथा ।॥ १६ ॥ दरानामपि सर्वैपामोपधं नास्त्यतः परम्‌ ॥ परिणामसमुत्थस्य विरेषेणान्तछन्पतम्‌ । १७ ॥ साम॒द्रं कडक्चं (मीट) रुचकं सौवच॑हं रोमकं रमानदीभवरे खवणं तद्भवे साम्भ- रौखवणम्‌ । खोहरनःकिदटं रोहकिद्ररनः । लक्षणनव्यभिचारनिहान्न पूर्वनिपातः । अनेन प्रचारः 1 कंच खोहस्नो टोहकिटं च दध्यादि्रयं मित्वा चतुर्गुणं नण: भागत्तमं वा दत्ता मन्दाधिना पक्तव्यमाचृणमावात्‌ । एतच चूर्ण वातकषवरे भद्रम्‌ । केचिदन्तधूममस्य पावकमाहुः । दध्याद्धिना च चतुमणेन पाकः प्रचरति । परमुद्राचं चरणम्‌ ॥ १३॥ १४॥ १९॥ १६॥ १५७॥ पिप्पटीवरतमाह--

१ ड. वचायु"। २ घ्र. ड. “युक्तमपिवो ।३ क. घ. मांसादिधरतसाधितम्‌ 1 ४ क. घ. "लं च हुन्ट्ंगृः ।

लोन पण याना ० कभक

२५२ व्याख्याकुसमावल्याख्यदीकासमेता-- [ २७ सपर्विशः~

सपिप्यङीगुडं सर्पिः पचेरक्षीरे चतुगुंणे ॥ पिनिहन्त्यम्छपित्तं च शं च परिणाम्रजम्‌ ॥ १८ ॥ पिप्परीघरतम्‌ ॥ १८ ॥ कायेन कल्केन च पिष्पीनां सिद्धं घृतं माक्षिकसपयुक्तम्‌ ॥ ्षीरारुपस्येव निहन्त्यवदयं शुकं प्रृद्धं परिणामसंज्ञम्‌ ॥ १९ ॥ प्ाक्षिकसंपरयक्त मिति । सिद्धसीते घते पादिकमधुयुक्तम्‌ । क्षीरानुपस्येति । क्षोरमनपिवतः ॥ तत्र याद्‌ ध॒तस्रतपायत तदा क्षररमनुपानमथ कन तह सात्‌ तदा क्षीरेण भोक्तव्यम्‌ । क्षीरोपयोगश्वेह पिप्पल्याः कटुतीक्ष्णत्वादुक्तः । पिप्पङीषर- तम्‌ ॥ १९ कोटादि मण्ड्रमाह-- कोटाग्रन्थिकशङ्गवेरचपलाक्षार; समं चूर्णितं मण्टूरं सरभीजलेऽष्टगुणिते पक्त्वाऽथ सान्द्रीकरृतम्‌ ॥ तं खादेदशनादिमध्यविरतो प्रायेण दुग्धानभु नेतुं बातकफामयान्परिणतं शूकं च शुखानि च ।॥ २० ॥ कोटा चवी । चपला पिप्पटी । समं णित मण्टूरमिति । सवचूणेसमं मण्ड्रम्‌। सुरभीजछे गोमूत्रे । अष्टगुणे समुदितचृ्णात्‌ । प्रचारोऽषीत्थं प्रायः । मण्डूरचृणात्कव- रादष्टगुण इत्येके । आसन्नपाके कोडादिचूणेप्कषेप एवं सवत्र मण्डूर । कोटादिमण्डूरः ॥ २० ॥ 1 कोराग्रन्थिकसदितेिन्बोषधमागधीयवक्नारेः ॥ परस्थमयोमररजसः पठांशिकेश्रूणितेरभिश्रैः ॥ २१ ॥। एगुणगूत्रयुक्तं कमपाकादिपण्डतां नयेत्सवेम्‌ ॥ कोरप्रमाणगुटिकास्िसो भोज्यादिमध्यविरतौ च ॥ २२॥ रससपियेषपयामां सेरश्नन्नरो निवारयति ॥ अर्न्नविवतेनगुकं गुल्मष्टीहाभिसादां ॥ २३ ॥ कोटप्रमाणेलयष्टमाषमाना अष्टमाषकरैव तिखस्ता वटिकाः कायीः । प्रचारः पुनखि चतुमोषकेः ! जन्नविवतेनशुटं प्रिणामशूलम्‌ 1 भीमवटकमण्डुरम्‌ ॥ २१ ॥ २२ ॥ ॥ २६ ॥ मण्ड्रस्य पलान्यष्टौ गोमतरेऽधौढके पचेत्‌ ॥। ्षीरपस्थं च तस्सिद्धं पक्तिशरखदरं नृणाम्‌ ॥ २४ ॥ ्षीरमण्डूरम्‌ ॥ २४ |} ॥

१ङ्‌. " न्ननिवः। २ क. घ. ठोद्किष्टपः ।

परिणामशुाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। २५३

मण्डूरवटिकामाह-- मण्डूरस्य पठान्यष्टो गोमूत्ऽ्रगुणे पचेत्‌ ॥ चपलानागरक्षारपिप्पटीमखपिषपलीः ॥ २९ ॥ संचर्णानि क्षिपेत्तसिन्पलांशाः सान्द्रतां गते ॥ गुटिकाः कल्पयेत्तेन पक्तिश्रखनिवारणीः ॥ २६ ॥

चपरा चवीं हस्िपिप्परीलयन्ये । वरिकामण्ड्रम्‌ ॥ २५ ॥ २६ ॥

दातावरीमण्डूरमाह-- संशोध्य ्तणितं कृत्वा मण्टूरस्य पटषटकम्‌ ॥ दतादरीरसस्याशं दध्रस्त॒ पयसस्तथा ॥ २७ ॥ पठान्यादाय चत्वारि तथा गव्यस्य सपिषः ॥ विपचेत्सवेमेकत्र यावतिपण्डत्वमागतम्‌ ॥ २८ ॥ सिद्ध तद्धक्षयेन्मध्ये भोजनस्याग्रतोऽपि वा ॥ वातात्मकं पित्तभवं शुं च परिणामजम्‌ ॥ २९ ॥ निहन्येव हि योगोऽयं मण्ुरस्य न संशयः ॥ रसो गन्धः ज्रुभः पाके वतिः स्याद्वादमदेनात्‌ ॥ ३० ॥

मध्ये मोजनस्य वाशनः समुचये तेन भोजनस्य मष्येऽग्रतश्च भक्षयेदित्य्भः |

हातावरीमण्डूरम्‌ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ६९ ॥

गुडमण्डूरमाह-- विडङ्गं चित्रकं चन्यं चिफडा च्यूषणानि च ॥ नवभागानि चेतानि लोदकिट्रसमानि च ॥ ३१ ॥ गोमत दविगुणं दचखा मूत्राधिकगुडान्वितम्‌ ॥ दानेभरद्रभिना पक्त्वा सुसिद्धं पिण्डतां गतम्‌ ॥ ३२ ॥

सिण्षभाण्डं विनिक्षिप्य मक्षयेत्कोखपाजया ॥

प्ाखध्यान्तक्रमेणैव भोजनस्य भयोनितः ।॥ ३३ ॥ योगोऽयं शमयलयाग्रु पक्तिशटं सुदारुणम्‌ ॥ कामलां पाण्डुरोगं च शोथं मन्दायितामपि ।॥ ३४॥ अश्ञासि ग्रहणीदोषं कृमिगुट्मोदराणि च ॥ नारयेदम्छपित्तं च स्थौल्यं चैवापकषंति ।॥ ३५ ॥ वजयेच्छुष्कसाकानि विदाद्यम्लकटूनि च ॥ पक्तिशखान्तको ह्येष गुडो मण्ट्रसंहितः ॥ दखातांनां कृपाहेतोस्तार्या परिकीतितः ।॥ ३६ ॥

१ ह. चव्याभिनाः । २ ड दरटनिवारणः । फा

२५४ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेता-- [ २७ सपविंशः-

नवभागानि चैतानीपि \ मिरित्वा । छोहक्षिटिसमानि चेति । टोहकिशस्यापि नव भागानिवयथः । गोमू द्विगुणमिति } मिदहितचूणात्‌ । एतच परोटेखागतमानत्वा द्विगुणं प्रह्यम्‌ । सूत्राधिकगुडान्वितमिति । सवचूणंसमो गुड इत्यर्थः । तारामण्ड्र- गुडः ॥ ३१॥ ६२ ॥ ३६॥ ३४ ॥ २९. ॥ ६६ ॥ अक्षापरकंरिवानां स्वरसेः पकं सुखोदजं रेणुम्‌ ॥ सगुडं यद्यपयुङ्क मुश्चति शटी नरिदोषजं शखम्‌ ॥ ३७॥ अक्षामरुकश्िषानां स्वरसरिति ४ मित्वा चतुगुणेः स्वरसः प्रत्येकमन्ये ¦ सगडमिति । शोहरनः समगडम्‌ } बिफडलौहः ॥ २५ ॥ धाजीचूणेस्याष्ठौ पानि चलारिं खोदचूणस्य | ३८ ॥ यष्टीमध्रुकरनश्च द्विपरं दचाप्परे धरष्म्‌ ॥ अगृताकाथेनेतचूर्णं माव्यं तु सप्राहम्‌ ॥ ३९ ॥ चण्डातपे विशुष्क भूयः पिष्ट नवे घटे स्थाप्यम्‌ ॥ धतमधुनां संयक्तः भक्तादा मध्यतोऽन्ते चः ॥ ४० ॥ जींनपि वारान्खादेत्पथ्यं दोषानुबन्धेन ॥ भक्तस्याऽऽदौ नाशयति दोषान्पित्तानिोदधूतान्‌ ॥ ४१ ॥ मध्येन्नं पिष्म्भं जयति नृणां विदद्यते नान्नम्‌ ॥ पानानकतान्दाषान्भक्तान्ते शीतं जयति ॥ ४२॥ एवं जनीयति चान्ने शरं त्रणां सुकष्टमपि ॥ हरति च सहसरा युक्तो योगश्रायं जरत्पित्तम्‌ ।॥ ४३ ॥ चघ्रुष्यं पठितं कफपित्तमवाञ्चयेदरोगान्‌ ॥ प्रसादयति च रक्तं पाण्डुत्वे कामां जयति ॥ ५४ ॥ अगृताकाथेनैतचूर्णं भाव्यमिति । अमृतामिहाऽऽमलकीमाहुः । जरतित्तमम्ड- पित्तम्‌ । धा्रीोदः ॥ २८ ॥ ६९ ॥ ४०॥ ४१॥ ४२ ॥ ४३९ ॥. ४४ ॥ सण्डमटक्ामाह्‌ ~ स्विन्नपीडितकूष्माण्डात्तखाधं भृष्टमाल्यतः ॥ परस्थाधं खण्डतुख्यं तु पचेदामरकीरसात्‌ ॥ ४५ ॥। प्रस्थे स॒सिविन्नङूष्पाण्डरसम्रस्थे च घटयन्‌ ॥ द्व्यौ पाकं गते -तस्मिश्धूणींडत्य विनिक्षिपेत्‌ ॥ ४६ ॥ द द्र पटे कणाजाजीश्ण्डीनां मरिचस्य च॥ पटं ताटीसधान्यारके चतुजोतकयुस्तकम्‌ । ४७ |

१३. क पथ्यानां । २. "ना सह भक्तं 1३ ग. पतति व्याधीन्पिः। ड डः, स्ये विपाचयेत्‌ ¦ द्‌ ५ क्‌. ठं जातीसः।

परिणामशूढाधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` २५५

कषपमरमाणं प्रत्येकं भरस्थार्धं पाक्षिकस्य च ॥ पक्तिथूकं निहन््येतदोषत्रयदृतं च यत्‌ ।॥ ४८ ॥ छदयम्पित्तमूछछध शवासकासावरोचकम्‌ ॥ ` हृ्छ्टं रक्तपित्तं च पृष्ठशूलं च नाशयेत्‌ ॥ रसायनमिदं श्रे खण्डापमटकसंज्ञितम्‌ ॥ ४९ ॥ खण्डतुर्यमिति । खण्डस्यापि पञ्चारासखनि । पक्तिदडं परिणमटम्‌ । खण्डं(मख्की ॥ ४९ ॥ ४६ ॥ ४७ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ कलायवचूणभागौ द्रौ खो हचूणेस्य चापरः ॥ कारवेह्टपलाशानां रसेनेव विमर्दितम्‌ ॥ ५० ॥ कषेमाजां ततथेकां भक्षयेद्टिकां नरः ॥ मण्डानुपाना सा दान्ति जरतिपत्तं दारुणम्‌ ॥ ५१ ॥ कलायचूणेभागाविति । कायो वतः कायः ! अपर इयेकः । कारबे्धप- खाश्चानामितिं । पारं पत्रम्‌ । मण्डानुपाना यवमण्डानुपानम्‌ ॥ ५० ॥ ५१ ॥ टिद्यादरा फं चृणेमयश्यूणैसमायुतम्‌ 1। यष्टीचूर्णेन वा युक्तं खिद्यातक्नोद्रेण तद्वदे । ५२ । विफठयाः प्रसेकं रोहचृणेसमोंऽशः । तद्द इति । जरत्पित्ते ॥ ५२ ॥ पित्तान्तं वमनं कृत्वा कफान्तं च विरेचनम्‌ ॥ ५३ ॥ अन्नद्रवे तु तत्कायं नरतिपत्ते यदीरितम्‌ ॥ आमपक्राशये शुद्धे गच्छेदन्नद्रवः शमम्‌ ॥ ५४ ॥ अन्नद्र इति । मूक्ते जीयति जीर्णे वा यच्छरृमृपजायत इत्यादिनोक्तः शुख्विन्े- पे।ऽन्नद्रवः ॥ ९६ ॥ ९४ ॥ माषेण्टरी सतुषिका स्विन्ना सपियुता हिता ॥ गोधूममण्डकं तत्र सपिषा गुडसंयुतम्‌ ॥ ससितं शीतदुग्धन मृदितं वा हितं मतम्‌ ॥ ५९५ ॥ गोधूमपण्डकमिति । गोधूमकृतो मक्ष्यविरोषः । मृदितं वा दितमिति । मृदितं संयावाकृतिरेहः ॥ ५५ ॥ अन्नद्रवे दुधिरित्स्यो दुविङ्ञेयो महागदः । तस्मात्तस्य प्ररमने परं यतनं समाचरेत्‌ ॥ ५६ ॥ अन्नद्रवे जनरात्पत्तं बाहमन्दां भवेयतः; ॥ तस्मादजान्नपानाने माताहीनानि कल्पयेत्‌ ॥ ५७ ॥ ` १क.ध. श्ल तिलानकषौदेः । २ ङ. तजयेत्‌। ३ ड. °म्‌ 1 द्टान्नव्यलययात्कार्थं जरत्ित्ते तिखन्क्षोद्रेः । > ड. तज्येत्‌! ३ ड. म्‌ \ द्टान्नव्यययात्कायं जरत्पित्ते यथोचिषे । आ । |

२५६ व्याख्या्ुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ २८ अष्टा्विंशः-

अन्नद्रबे तु यत्प्रोक्तं जरसिपत्तेऽपि तद्धितम्‌ ॥ इति संक्षेपतः पोक्तमन्नद्रवचिकिर्सितम्‌ ॥ ५८ ॥ सुगमम्‌ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥ ९८ ॥ इति आीदन्दमणीतदृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां भ्रीभ्री- कण्ठद्त्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां सप्विश्षः परिणापखाधिकारः समाप्तः ॥ २७ ॥

अथाष्टा्विश उदावर्ताधिकारः ।

पवनविनाभूतयोगित्वसाधम्यीच्छलानन्तरमुदावतः । उदावर्तेऽपि हि सवत्र शटवव- वदयंभावी वायुः । यदुक्तम्‌ -- “प्वष्वेतेषु विधिवदुदावर्तषु कृत्खशः ॥ वायोः क्रिया विधातव्या सखमा॑प्रतिपत्तयेः इति । उद्तेन वेगेनाऽऽवृतस्य वायोकरैन्तिरतरत्युदावर्तो(तं इतिः निरुक्तिश्स्य ! चितसुधाप्तिरादिशाकग्राम्यौदकासूपरसेयंवाननम्‌ ॥ अन्येथ खष्टानिटगरूत्रविदभिरद्यात्पसनागुडसीधुपायी ॥ १ ॥ तिखादिशाकेलत्राऽऽदिशब्दात्सपतानां पत्रादिपरियरहः । अन्यै खष्टानिटमूत्रवि- इभिरिति । अन्येरपि विप्मूत्रा्नुोमनैः क्षीरादिभिरयात्‌ । गुडकृतप्रीभुः ॥ १ ॥ आस्थापनं मारुतजे सिग्धस्विन्नस्य शस्यते ॥ मारुतज इति । मारुतजवेगविधातने । एवं पुरीषन इत्यादावपि व्याख्येयम्‌ । आस्थापनं निरूहस्तचा.ऽऽनुखोमिकवातहरद्रव्यकृतम्‌ । ज्लिग्धस्वि्ने विशिष्यत इति केचित्पठन्ति तत्र सिग्धखिन्न आतुर इति रोषो विरिष्यते विरिष्टं मवति विषेण क्रियत इति तात्पयाभः ॥ पुरीषजे तु कतेव्यो विधिरानादिकस्तु यः ॥ प्ीरवेतरणौ बस्ती युञ्ज्यात्तत्र चिकित्सकः ॥ २ ॥ विधिरानाहिक इति ! फल्व्यादिः । तुशब्दादनुक्तमन्यदपि पुरीषानुखोमनं कर्व- व्यम्‌ ॥ २॥ व श्यामा दन्तीं द्रवन्ती सुखहाश्यामा सही निवृत्‌ ॥ ३ ॥ सप्तला शहिनी श्वेता राजवृक्षः सतिलवकः ॥ ` कम्पिटकः करञ्ज देमक्षीरीत्यय गणः ॥ ४ ॥ १ ड. १ड. सितति, र म जष्िनाः¡ २ ड. बृखारणग्छः------ तुत" । २ ड्‌. "नाद्रिना' । ३ ड. दुरादावव्यं" ।

उदावतीधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २५७

सपिस्तेखरजःकाथकर्केष्वन्यतमेन तु ॥ उदावतोदरानाहविषगुल्मविनाश्ननः ॥ ५ ॥ द्यामा इयाममूढा चिवत्‌ } द्वन्ती चीसितपत्रा दन्ती । सुगिल्यस्य स्थाने त्वगिति पाठान्तरे द्रवन्तयास्त्वक्‌ । सुकिशग्रुरिति रोके । महर्यामा वृद्धदारकः । सत्तराश- ङ्किन्यो नीख्वेतवुन्हे । सप्तला चर्मकपेत्यन्ये । श्ेताऽपरानिता कटभी वा । तिल्वकः हानरो रोधः । हेमक्षीरी सुवणक्षीरी तदमवे कृष्ठम्‌ । एवं सर्वत्र । अन्यतमेन त्वतः परं युक्त इति शेषः| ३॥४॥९॥ तिवृत्कृष्णादरीतक्यो द्विचतुष्पञ्चभागिकाः ॥ | गुटिका गुडतुस्यास्ता षिदविवन्धगदापहाः ॥ ६ ॥ हिचतुष्पञ्चभा गिका इति । यथाक्रमम्‌। गुडतुल्या इति। समुदिततुल्यो गुडः॥९॥ हरीतकी यवक्षारः पीडनी चिवृता तथा ॥ घरतेश्रणं मिदं पेयमुदावतेविनाशनम्‌ ॥ ७ || पीडनी मवं । पीड(द)नीति पठे पीट्तरापथिकं फं तदेव युक्तमिह संित्वात्‌॥५॥ दिङ्कुकुषएटवचास्वाजिविडं चेति द्विरुत्तरम्‌ ॥ पीतं मेन तच ग॑मुदावतैदरं परम्‌ ।॥ ८ ॥ सखिः खनिकाक्षारः । द्विरूत्तरमिति । यथोत्तरं द्विगुणम्‌ ॥ < ॥ नाराचकचुणमाह-- | खण्डपरुं तरिवृतासमयुपकुस्याकषैचूणितं शछष््णम्‌ ॥ प्राग्भोजने च समधु विडारखपदकं लिहेलाज्ञः ॥ ९ ॥ एतद्राढ पुरीषे पित्ते च कफे च विनियोञ्यम्‌ ॥ स्वादुमेपयोग्योऽयं चूर्णो नाराचको नाघ्ना ॥ १० ॥ जिवृतासमपिति । तरिवृचृणस्यापि परम्‌ । उपकुल्या पिपरी । भराग्मोजनमिले चे)ति । परिणामे मोजनसनिधाने । नाराचकचूणेम्‌ ॥ ९ ॥ १० ॥ हिङ्कमाकषिकसिन्ध्रत्थेः पक्त्वा वर्तिं सुवतिताम्‌ ॥ घृताभ्यक्ता गुदे द द्यादुदावतेविनाशिनीम्‌ ।॥ ११ ॥ दिङ्कमाक्षिकसिन्धरू्यः पक्त्वा वतिपिति। दिङ्कमापः सेन्धवकपैः १मधुपम्‌ ! एवं उ्यवहाराद्दीत्वा पक्त्वा च फल्वर्ति कुयात्‌। दिङ्कतैन्धवे समे मधर चतुरणमित्यन्ये॥ १ १॥ मदनं पिप्पली कुष्ठं बचा गोरा सर्षपाः ॥ गुरक्षारसमायुक्ता पएर्वतिः पभ्र्॒स्यते ।॥ १२॥ गौराः सषपाः । गुडः समुदायस्नमः । गुडं च मनाग्नठं दत्त्वा पक्त्वा च वर्तिः

भको थ पिनि नि क श सि 01

१६. प्षार्पादटनित्रि ।२घ. कुम्भं ।

२२

२५८ न्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ २८ अष्टाविंशः- आगारध्ूमसिन्धूत्यते खयुक्ताम्लमूलक म्‌ ॥

श॒ण्णनिगुण्डिपत्रं वा स्विन्ने पायौ क्षिपेदवधः ॥ १३ ॥ आगारधूमो लंघूरिति । धुण्णनिगुण्डिपत्रमिति । निगुण्दी सिन्दुवारः । अत्राऽऽ- गारधूमाचनुवतेते ॥ ११ ॥ सोव्खाल्यां मदिरां सूत्रे त्वभिहते पिवेत्‌ ॥ सिन्धूत्थनरणा्यस्तु शाणका इल्यत्राऽऽयपदेन संगृहीतत्वात्सौवर्चलमाषचतुषटयामिह प्रक्षेपः स्वयुक्ल्या प्रचारात्पुनरेकद्धिमाषकं तत्परक्षे्तव्यम्‌ । मदिराऽऽहारद्रव्यत्वात्मचुरा ग्राह्या ॥ एटां वाऽप्यथ मयेन क्षीरवारि पिवेदबुधः ॥ दुस्पश्चोस्वरसं वाऽपि कषायं ककुभस्य च॑ ।॥ १४ ॥

(^ अ,

षीरेण समेन मिश्रितं वारि क्षीरवारि । दुस्पशो दुराट्मा ॥ १४ ॥ ईृवारुवीजं तोयेन पिबेद्राऽखवणीडतम्‌ ॥ पञ्चमृलीद्यतं क्षीर द्राक्षारस्मथापि वा ॥ १५ ॥ इंवरिग्रीष्मककंटिका । अलबणीटरृतमिति । सेन्धवयोगादल्पल्वणीडृतम्‌ 1 पश्च- मृटीडतं क्षीरमिति । परञ्चमूढी तृणपश्चमूढी । उट णस्तवेवं व्याख्याति । पञ्चमृटी खशरुपश्चमूलं समानतन््रसवादात्‌ । तच्रान्तरे चोक्तम्‌--र्षुना पञ्चमुटेन शृतं क्षीरं पिन. त्र्‌ इति ॥ १५ ॥ | स्वथेवोपयञ्जीत मूजरङृच्छयरमरीविधिम्‌ ॥ १६ ॥ सर्वयैषोति । कार्स्येन ॥ १६ ॥ ज॒म्भजोदावतचिकिस्पितमाह- सहै स्वेदेरुदावर्ते जुम्भजं समुपक्रमेत्‌ ॥ सेहस्वेदैरिति । पदद्वयेऽपि बहुवचनत्वाचतुभिः स्ेदैश्चतु्भिः सेदैरिलर्थः 1 ( जम्भजं ) जम्भवेगविघातनम्‌ । जुम्मा हांछीकेति रोके ॥ अश्रुजोदावतेचिकित्सामाह-- अश्वुमोक्षोऽशरुने काये; सिग्धस्िन्नस्य यत्नतः ॥ १७॥। अश्रुमोक्षोऽश्रुनिःपरणं तच्च वीक्ष्णाज्ञनादिविधिना ॥ १७॥ क्षवने क्षवपत्रेण घ्राणस्थेनाऽऽनयेतक्षवम्‌ ॥ क्षवपत्रेणेति ! क्षवदिछिकाकारकतरुः । हांछिकेति प्रसिद्धः ॥ उद्वारजे ऋमोपेतं सेदिकं ध्रममाचरेत्‌ ॥ १८ ॥ कमोपेतमिति । सेदिकधुमपानोक्तक्रमयुक्तम्‌ ॥ १८ ॥ छद्यीघातं यथादोषं नस्यस्नेहादिभिजेयेत्‌ ।! घातं यथादोषं नस्यस्हादिभिनेयेत्‌।॥ १क. ्िग्ये । > क. गन्धेम ।३क.वा।! ४ ड. एवौरुबीजं।

उदावर्तीिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` २८९

छद्यीयातमिति । जयी वेगघातनं रोगं कुष्ठिसतपीक्षिकं कय कारणोपचारात्‌ । एवं श्ुद्धिघात इत्यादावपि ग्याख्ययम्‌ । यथादोषमिति । यत्न दूषको दोषरछदिविघा- तजरोगे जातक्तं तद्धिपरीतेनस्यादिभिजयेत्‌ । आदिशब्दाद्रमनादयः ॥ बसितञ्ुद्धिकरावापं चतुगुणं पयः ॥ १९ ॥ ` आवारिनाशात्कयथितं पीतवन्तं प्रकामतः ॥ रमयेयुः भरिया नायेः श्ुकरोदावतिनं नरम्‌ ॥ २० ॥ बस्तिद्युद्धिकरावापमिति । बिद द्धिकराणि कूष्माण्डतृणपश्चमूख्वीरतरादीनि । आवाप्‌ इति क्षीरसाधना्थं कल्कः । कल्ककस्पनव्यवस्था च श्षीरपसिमिाषया | पयः क्षीरम्‌ । प्रकामत इति । यथेच्छम्‌ । रमयेयुभथुने योजयेयुः । यदत्र रमणे स्रीणां करतृतवेनामिधानं तच्छुक्रोदावर्मिनो हषायिक्यप्रंनननार्थ॑म्‌ । प्रिया मनोनु्कखः ॥ १९ ॥ ॥ २० ॥ अजाभ्यङ्ावगाहाश् पदिरा्रणायुधाः ॥ शालिः पयो निरूदाश् हितं मेथुनमेव च ॥ २१ ॥। अवगाहो वातहरद्रग्यकाये कोष्णे कार्यः। चरणायुधाः कूक्ुटाः। हिते मेथुनमेवेति। मेथुनमोपरिषठं तेन हि वायोः प्रकोपो न स्यच्छुक्स्य चानुरोमनमियाहुः ॥ २१ ॥ श्ुद्रिधाते हिते लिग्धयुष्णमल्पं च भोजनम्‌ ॥ चकारा्टष्वपि ॥ तष्णाधाते पिबेन्मन्थं यवाग्र्‌ चापि शीताम्‌ ॥ २२॥ थः सघतश्चीतनर्ष्टताः सक्तवः । यवागूरत्र पेया । चकाराच्छीतख्नरावगाहषा- मादकं मद्यम्‌ ॥ २२॥ रसेनाय्यास्यविश्रान्तः श्रमश्वासातुरो नरः ॥ रसेन मां प्रसेन । विश्रान्त इति विरतक्रियः ॥ | निद्राधाते पिवबिरक्षीरं स्वप्याचेष्टकथा नरः ॥. २३. ॥' क्षीरं मोक्चीरं न माहिषं प्रधानकल्पनाश्रयणात्समानतन्रदरनाचः) तथा च तद्धचः । निद्राधाते पिबेस्क्षीरं गोः स्वप्यादथवा नर इति । इष्टकथा अनुकूककथाः | हणुयारिति शेष इति डह्टणः । अन्यस्त॒ व्याचष्ठे । निद्राघाते पिबेतशचीरमिति । श्वीरमिह माहिषभि- च्छति निद्राकरत्वात्‌ 1 इष्टकथारत इति. पारान्तरम्‌ ॥ ९३ ॥ इति श्रीरन्दभणीतष्न्दमाधवापरनापकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री कण्ठदत्तकरूतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायामष्टाविश्च उदाबताधिकारः समापनः ॥ २८ ॥

१८. थारतः । क्षी ।

२६० व्याख्याद्ुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ २९. एकोनर्नंशः~ अथेकोनर्चिश्च आनाहाधिकारः।

अतः परमानाहचिकित्सोच्यते-- | आनाहेऽपि भरयुञ्ीत उदावतेहरां क्रियाम्‌ । सामे पुनरानाहे छड्छनपाचनमेव कायम्‌ । उक्तं हि-उदावैक्रियाऽऽनाहे सापे पाचनरङ्घनमिति ॥ | विरूतरं दिङ्क वचा सकुष्ठा सुवाचैका चैव विडङ्गवूर्णमं ।} सुखाम्बुनाऽऽनाहविष्रचिकातिह्रोगगुर्मोध्वय समीरणम्‌ ॥१ ॥ यथोत्तरं कमाद्िगुणाः । सुवचिका सुवचिकाक्षारः । सुखम्बुनेल्यतः परं पातमिति द्ष्टन्यम्‌ ॥ १ ॥ | 1 व्चाभयाचित्रकयावशकान्सपिप्परीका तिषिषान्सकुष्ठान्‌ ॥ उष्णाम्बुनाऽऽनाहविगूहवातान्पीत्वा जयेदाशु दितौदनार्ी ॥ २॥ तरिृद्धरीतकी श्यामाः खुदीक्षीरेण भावयेत्‌ ॥ वटिका मूत्रपातास्ताः श्रष्ठाधाऽऽनादहमेदिकाः ॥ ३ ॥ यामा इयाममूटा चरिवृत । चरिवृदादि सवं वर्ज्य श्दीक्षीरेण भावयित्वा वटिकाः कायौः । योगोऽयमतिकरूरे कोष्ठे ॥ २ ॥ ३ ॥ रँहधूमपिडव्योपगुडमू्ेधिपाचिता ॥ गुदेऽङ्कष्ठसमा वर्मिनिषेयाऽऽनादृशुखनुत्‌ ॥ ५ ॥ रसि मदनफटम्‌ । धूमो गृहधूमः । गुडः समुदायात्स(थसमः । गोमूत्रं चतुर्मणं किं वा यावता गोमूत्रेण च पाकाद्रातिः कववमायाति तावत्तदुभयं देयम्‌ ॥ ४ ॥ वतिसिकटुकसेन्धवसर्षपग्रधूमकुष्ठमदनफटैः ॥ मधुनि गुडे बां पाय्वीरिताऽङ्गष्ममाणवतिरियम्‌ ॥ ५ ॥ दृषटफला शनेः इने; प्रणिहिता गुदे धृताभ्यक्ता ॥ आनाहोदावतपश्रमनी जठररगस्मनिवारणी ॥ ६ ॥ चिकट्वादीनां मिचित्वा कषः । गुडः कर्षः | मधु पटमिलेके । प्रमभागं निकट कादिद्रव्यं गृहीत्वा वर्तिः कर्तव्येदयन्ये । भँडे वेति । वाशब्दः पूर्वयोगापेश्षया विकस्े समुचये वा द्शव्यः } पासीरितेति । यद्रक्षिक्ष । दर्वीरितेति पाठान्तरे द्विकः पच्निियथः ॥ ९ ॥ ६ ॥ शुप्कमूराय घृतमाह्‌--

१ ङ. ˆ मू । उष्णाम्बु ।२घ. 'रयसाति'।३घ. साष्पू' \ भ. रटे, \ ५ ड. वा दर्वी रि \ ५. रशरूटनि"\ ५ घ. इ. गुडेन ।

आनाहाषिकारः | हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः 1 ` २६१

पूरकं शुष्कमाद्र च वषामूपूखपश्चकम्‌ ।॥ ७ ॥ आरेवतफरं चाप्सु तेन पक्त्वा पचेद्धृतम्‌ ॥ तत्पीतमातरं शमयेददावतेमशेषतः ॥ ८ ॥ शुष्कं मृखकविशेषणम्‌ । आद्रेमादेककन्दम्‌ । आद्रकं चेति परेण योज्यम्‌ । शुष्क- मिति मूखकद्रेकयोविशेषणमिति इद्टणः । वर्षाभूः पुननैवा । मूटपश्चकं पञ्चमुल तच महत्‌ । आरेवतफटं सुवणीुफखम्‌ । पक्तेति क्ाथपाकपरिभाषया ६ तेन कायेन । ` अकरकामदम्‌ । राप्कमख्कायं धतम्‌ ॥ ७॥ <॥ इति श्रीहन्दपणीतदन्दमापवापरनापकसिद्धयोगव्याख्यायां श्री श्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्यद्कुमुमावस्याख्याया- पेकोनतरिश आनादाधिकारः समाप्न,॥ २९॥

अथ चतरिक्ो गसमाधिकारः।

1

ध्वननं दीपनं सिग्धयुष्णं वातायुलीमनम्‌ ॥ रहण च भवेत्सर्वं तद्धितं सवेगुल्मिनाम्‌ ॥ १ ॥ गद्पिनामनिर्शान्तिरूपायेः सशो विधिवदाचरणीया ॥ मारूतेऽ विनितेऽन्यमुदीर्णं दोषमरपपपि क्म निहन्यात्‌ ॥२॥ गुर्मेऽप्य॒दावर्तो वायुरानाहश्च संभवतीति तदनन्तरं गह्मः । अस्य च निरुक्ति सुश्रुतेनेव कृता । तयथा-- “क्रुपितानिखमृख्त्वाद्गूढमूखोदयादपि । गुल्मवद्रा विशाख्त्वाद्रूरम इत्यभिधीयते" । खघ द्रव्य दपर सथैगुस्मेषु वातप्रको पि८) दीपनल्ष्वन्नोपदेशो ऽभिसधुक्षणार्थम्‌। वायुं पिना सर्वगुस्मानामप्तभवाद्वायुविनय एव हि सर्वै हित इत्याह-उपयेरभू- षजैः । सर्वश इति ! सभगुस्मे ! विधिवदित्यनेन केवरानिलारजञ्येऽनिर्मेव केवटे जये- द्न्याक्मिन्पित्तादिन आवरकाविरोषेनेति दशयति ॥ १ ॥ २॥ स्रोतसां मादेवं कृत्वा जित्वा मारुतपुरबणम्‌ । भिखा विबन्धं सिग्धस्य स्वेदो गुस्पमपोहति ॥ ३ ॥ स्वेदा गुरपमपोहती ति स्वेदः पित्तजं विना ॥ ३ ॥ इदा वातगुस्मचिकित्सामाद-- प्रागेव वातिके गुस्मे सस्िग्धं स्वेदितं नरम्‌ ॥ चितं सदरेकेथ निरूहैः सानुवासनेः ॥ खपाचरेद्धिषक्पाज्ञो मा्राकाटविवेकतः ।॥ ४ ॥

१क,.घ्‌. चापितेः २. "त्पीयमानं श॒ ।

२६२ व्याख्याकुसुमावस्यास्यटीकासमेतो-- [ २० निंशो-

सुक्लिग्धमिति । सामान्येनाभिधानाद्यथाखं चतुभिरपि सहेलेरुषृतवसामञ्जमिः सुज्िगधं सर्वेषामेव वातहन्तृत्वात्‌ । अत एव तनत्रान्तरेऽमिहितम्‌-- “ङक्षन्यायामनं गुल्मं वातिकं तीव्रवेदनम्‌ | बद्धविण्मारुतं लेहैरादितः समुपाचरेत्‌ ' इति । अन्यत्राप्युक्तम्‌-- “श्वच प्रथमे गुस्मे सेहस्वेदोपपादिते ॥ या करिया क्रियते सिद्धि सा याति न विषूक्षिते ” इति ॥ | सेहविरेकैरिति । सेहविरेचनेरिनदुघृतादिभिः। मात्राकालविवेकत इति । निरू- हाुवास्नविधौ या माघोक्ता यश्च काटः पक्षाद्विरेको वान्तस्य ततः पक्षानिरूदणमि- त्यादिनोक्तस्योविवेकेन ॥ ४ ॥ गुल्मिनां जाङ्गछरसस्य पानमाह- सखोष्णा जाङ्गररसाः सुशिग्धा व्यक्तसेन्धवाः ॥ कटुचिकसमाय॒क्ता हिताः पानेषु गुल्मिनाम्‌ ॥ ५ ॥ पुखोष्णा ईषट्ष्णाः । जाङ्गखानां रसा जम्बाख्विष्किरमांप्ानां संस्कृता रसाः \ सुल्लिग्धाः सम्यकल्ेदसंस्करताः । हिता इति । यथादोषमिति शेषः ॥ ९ ॥ गुल्मेषु योगिकान्सेदानाह-- कुम्भीपिण्डेषटकास्वेदान्कारयेत्ुशखो भिषक्‌ ॥ & ॥ कुम्मीस्वेरो वातहरक्राथादिपणंकुम्भाभ्यन्तरवाष्पेण स्वेदनम्‌ । कृसरापायप्तादिभिवे- खवद्धैः खेदः पिण्डस्वेदः । ईष्टकयाऽभ्नितक्तया वातहरक्राथिक्तया सेदः । सेदान्कार- यद्वातछेष्मातके सश कठिने च गुल्मे ॥ ६ ॥ उपनादाथ कतेव्याः सुखोष्णाः साल्वणादयः ॥ सास्वणादय इत्यत्राऽऽदिपदेन वेसवारादिपारग्रहः । स्वेदाः पच्यमानाभिगुखे गुस्मे कायौः ॥ स्थानावसको रक्तस्य बाहुमध्ये रिराव्यधः ॥ स्वेदोऽनुखोमनं चेव परशस्तं सवेगुदिमनाम्‌ ॥ ७ ॥ _ स्थानावसेको रक्तस्येति । स्थिरगुस्मे गुल्मस्थानाद्रक्तस्यावसेकः । बाहुमध्ये शरिराव्यध इति । तथाच-- (पच्यमाने तथा गुल्मे प्रथमं रक्तमोक्षणम्‌ । बाहुभ्यां रक्तशुख्यथमेवं संपयते सुखम्‌ " इति ॥ = बाहुमध्ये पषेरधस्तादस्परिरा वेष्या न तु मध्यरिरा तस्या मर्मत्वात्‌ । धिरान्य- १ क. ध. डका" । २ घ. ड. दिकः ।

गुस्माषिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २६३

धश्च यस्िन्पार्वे गुस्मस्तत्पाश्वष्यवाहो । विधिः पनरष दोषनिकित्सया ग्मस्यापर- दामे स्वेदादिविधिना शोणितदुष्टौ सत्याम्‌ ॥ ७ ॥

मातुटङ्गरसो दिङ्क दाडिमं विडसेन्धवम्‌ ॥ सुरामण्डेन पातव्यं वातगुल्मरुजापहम्‌ ॥ ८ ॥ मतुद्ङ्गरसादिकं प्रक्षिप्य सुरामण्डः पेयः । पुरामण्डशच रोगयोगिकतया मनाक्पर- भूतो न तु चृणाचतुगरणः 1 एवमन्यत्राध्यायेऽन्यन्नापि सुरया मेषजपाने ॥ ८ ॥ पिबेदेरण्डतेटं वा वारुणीमण्डमिधरितम्‌ ॥ तदेव तैलं पयसा वातगुरमी पिवेन्नरः ॥ ९ ॥

तदेव तैकं पयसेति । एरण्डतैरमेव पित्तानुबन्धे वति पयसा पेयम्‌ ॥ ९ ॥

स्वाजकाठुषएसहितः क्षारः केतकिजोऽपि वा ॥ तेखेन पीतः श्मयेदुर्पं पवनसंभवम्‌ ॥ १० ॥ सखर्जिकाकरष्ठाम्यां समः केतकिनः क्षारः । क्षारोपयोगे चो(चै)जोरक्षाथं ॒क्षीरघ- ताम्यां भोज्यम्‌ । योगोऽयं कफानुबन्पे वाते । वाशब्द इह पूर्वयोगपेक्षया । तेरे- नेति । तिलतैलेन । केचिदयोगद्धयं व्याख्यानयन्ति । क्षारो यवक्षारस्तत्र स्व्जिकाकुष्ठ- सहितो यवक्षारसतैरेनेव्येको योगः । केतकिनोऽपि वेत्य क्षार इति संबध्यते तेन केतकिजोऽपि वा क्षारः पीतस्तैटेनेति द्वितीयो योगः ॥ १० ॥ वातरारमपरतीकारे १कुप्यति यदा कफः ॥ शस्तमुेखनं ततर चूणोधाश्च कफापहाः ॥ ११॥ शस्तमु्ेखनमिति । उद्ेखनं वमनम्‌ । एतच न वामयेत्तेमिरिकं न गुस्मिन- ` मिति वचनेन गुस्मे निषिद्धमप्यवस्थायामपवादमूतम्‌ । चरूणोया इत्य्ाऽऽदयशब्देन स्षारारिष्टादिपस्य्रहः ॥ ११ ॥ यदि कुप्यति वा पित्तं विरेकस्तअर भेषजम्‌ ॥ दो षधरप्यशान्ते तु गर्म शोणितमोक्षणम्‌ ॥ १२ ॥। पुगमम्‌ ॥ १२॥ काकोस्यादिमहातिक्तवासादयेः पित्तगुदिमनम्‌ ॥ सेहितं स्र॑सयेस्पथाद्योजयेद्धस्तिकमेणा ॥ १३ ॥ काकोल्यादिषतं काकोस्यादिगणस्य कथकल्कपताषितं महातिक्तकचृतं कुष्ठाक्त वासां पतं रक्तपित्तोक्तम्‌ । वापाचेरित्यतः परं प्रेतेरिति शोषः । खंसयेद्विरेचयेन्मध॒ः रेयेगिरारवधादिमिः श्ीरसकरादिभिशवेति शेषः । बस्तिकमेणेत्ति । अतुवापननिरू- हाभ्याम्‌ ॥ १३ ॥

२६४ व्याख्याङृमुमावस्याख्यदीकासमेतो- [ ६० नरंशः-

सिग्धोष्णजे पित्तयुस्मे कम्पं मधुना रिषत्‌ ॥ सेवनार्थी रसं वाऽथ द्राक्षायाः सगुडं पिवेत्‌ ॥। १४ ॥ ५ भ दाहशूखादिसंक्षोस्वमनाश्ञार चिञ्वरः ॥ विदह्यमानं जनीयाहुस्मं तयुपनाहयेत्‌ ॥ १५ ॥ विदह्यमानपिति । पच्यमानम्‌ 1 उपनादहयेदिति । वरणरोधीक्तपाचनापिण्डेः प्रहे पयेत्‌ ॥ १४ ॥ १९॥ पङस्तु पीडितोन्नामी ब्िस्तुङ्गोऽस्पवेदनः ॥ श्यावो बरस्तिनिभस्तत्र व्यधः शोधनरोपणम्‌ ॥ १६ ॥ पीडितोन्नामीति । पीडितः सनाऽऽन्तरमु्नमतीत्यथः । बहिस्तुङ्गो बाद्योन्नतः । बस्तिनिभ इति । अन्वुपर्णहतिपुतुस्यः । ननु सुशुते गुल्मस्य पाको निषिद्धः । त्था-- “प्त यस्मादात्मनि चयं गच्छ्यप््विव बुहुदः। अन्तः सरति यस्माच्च न पाकमुपयात्यतः'? इत्यादि । अघ्राऽऽत्मनीति स्वावयंवैः 1 उच्यते । यस्त्वकृतवस्तुपरिप्रहो गुट्मो न पच्यत एव दो षमात्रायिष्ठानत्वात्‌ । यस्तु कृतवस्तुपरिग्रहतया रक्तादिविदाहवान्पच्यते स खट न गुल्म इति सश्चते तदा किंतु शीघ्रविदादनिमित्तकोऽपि विद्रधिरेव । तदुक्तम्‌ । स वे शीध्रविदाहिववद्धिद्धिरतु निरुच्यत इति । विकित्सामेदोऽपि नाति । ननु गुल्माक्रान्तत्वेन गुल्मत्वं मा भृत्कासादुत्पन्नस्य यक्ष्मणः कासत्वप्रसङ्ग इति । का्िक- स्त्वाह--वातिक एव संगतत्वाद्रात्िक एव गुल्मो न पच्यते भेदः पुनरयं तदा विद्र- धियु्मयोविद्रधिरचिरपाकशचिरपाकस्तु गुम इति ॥ १६ ॥ स्वयमृष्वेमधो वाऽपि स चेदोषः भवर्वते ॥ दरादशाहमुपेकषेत र्षन्नननेरुपद्रवान्‌ ॥ १७ ॥ यदि स्वयमका(व)न्तभिन्े गुसमे सतति दोषः पुयमूर्ध्वमथो वा गच्छति तदा दाद शाद्‌- इपकषयं (ततेन) रोपणशोधनादिकं दुर्यात्‌ । अन्नैरित्विदादिव्पभिः । उप- व्रवाज्ज्वरादीन्‌ । चरकेऽप्युक्तम्‌- “स्वयं प्रवृत्तं तं दोषमुप्ेत हितारनैः । दशाहं द्वादशाहं वा रक्षच्न्यानुपद्रवान्‌"' इति ॥ १७ | , _ परंतु शोधनं सपिः शुद्धे समधु तिक्तकम्‌ ॥ १८ ॥ पर तु शोधनं सपिरिति । द्वादशाहात्परं शोधनद्रन्यसाधितं रतं पेयम्‌ । शद्ध तमय तिक्तकमिति । तिक्तकद्रव्यप्राधितं घत समधु रोपणं रुद्धे |} १८ | [

१ ङ. “धोखे ।

गृर्माधिकारः | छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २६५

सलेहोपनाहनस्वेदतीष्णस्रंसनवस्तिभिः ॥ योगेश वातगुरमाक्तैः शछेष्मगुलमपुपाचरेत्‌ ॥ १९ ॥ तीक्ष्णस्ंसनस्तिभिरेति । तीषणेन विरेकेण तीकषणेश्च निरूहैरिलर्थः । तीक्ष्णत्वं च विरेकनिङूहयास्तीकष्णदन्लादितीक्ष्णारगधादद्रग्ययोगात्‌ ! वमनं पुनरिह गुल्मिन उत्सग॑तो निषिद्धत्वानोक्तम्‌ ॥ १९ ॥ श्वम्रलीशतं तोयं पुराणं वारुणीरसम्‌ ॥ कफगुर्मी पिवेत्कारे नीगेमा्रीकमेव च ॥ २० ॥ पञ्चमूखी महती कफवातहरत्वात्‌ ॥ २० ॥ यवानीचूगतं तक्रं विडेन ठ्वणीडृतम्‌ ॥ पिवेत्संदीपनं वातमूत्रवर्चोयुखोमनम्‌ ॥ व्यामिश्रदोपे व्यामिश्र एष एव क्रियाक्रमः ॥ २१॥ व्यामिश्रदोष इति । अये८) द्वद प्रकृतिमप्तमवेतो मन्तम्यः । विक्रतिविषम समवेतस्यानुषदेशात्‌ ॥ २१ ॥ | सनिपातोत्थिते गस त्रिदोषो षिधिर्हितः ॥ २२॥ संनिपातोत्थित इति । संनिपातोऽपि प्रकरृतिप्तमसमवेत एव ज्ञेयः । विकरतिविषम- समवेतः पुनरपताध्यः । चिदोषघ्रो व्रिधिः प्र्ेकरदोषनगुस्मोक्तो विधिः क्रमेण दोष- नराद्यपेश्षमा सवै एत प्रयोज्यः ! तरिदोपहरदरव्यस्ताथितैर्वा लेहादिभिः कार्यः ॥२२॥ वचाऽभया विडं जुण्ीदिङ्ककुष्ाषरदीप्यकाः ॥ द्वित्रिषटरूचतुरकाषटसप्तपश्चांशकाः कमात्‌ ॥ २२ ॥ चूण मद्रादिभेः पीतं गुस्मानादोदरापहम्‌ ॥ शृकाशेः्रासकासघ्रं ग्रहणीदीपनं परम्‌ ॥ २४ ॥ दीप्यको यतरानिका । मदयारिभिरियत्ाऽऽदरिशग्डेनोप्णोदकारिपरिरहः ॥ २३ ॥ || २४ ॥ यवानीटिङ्कुसिन्ध्रतयक्षारसोवयेखाभयाः ॥। सुरामण्डेन पातव्या गुरमशूखनिष्रदनाः ॥ २५ ॥ क्षारो यवक्षारः । योगोऽयमुप्णाम्बुना प्रचरति ॥ २९ ॥ हिड्ग्बादिचर्णमाह-- गद्रम्‌ । टिङ्कत्रिकटुकव चाजमोदाधान्यक्राजगन्धाद्‌ाडिमतित्तिी कपाटाचित्रकचव्यसेन्धवविडसो व चैरयवक्षारस्वजिकापिपपरीम- लाम्लवरेतसश्षदीपष्करहपुषाजानीपभ्या विचरण्ये मातुटुङ्गम्बुना

न क ५०५८५ पक्र णान ५०१५१४-४ 1

१६. अन्य ।२ द. द्राम्खि्नि ब । ३४

२६६ व्योरुयाकुसुमांवल्याख्यटीकासमेतो-- [ ६० तिशः-

बहुशः परिभाग्याक्षमोत्रा गुटिकाः कारयेत्‌ । ततः भरातरेकेकां वातरोगी भक्षयेत्‌। एष खट योगो गुरमन्वांसकासारोचकह्री- गीध्मानपां्वारंबस्तिशिखानाहमृत्रकृच्छायेःप्ठीदींदरपाण्डुरगानः पन्ति । तूनीमरतितृन्यौंशालयथंपुपयुञ्यत इति ॥ १ ॥ हितोऽसि सरत्वादधोगच्छतीति दिङ् । अनमोदा यवानिका । अनगन्धां फौफा- निका बोबडका इति देशान्तरे प्रभिद्धा । तित्तिडी दैनं तिन्तिडीकम्‌ । अज स्वामा- विकं मन्दाभचेत्वमनति क्षिपतीत्यजाजी जीरकः । मातुलुङ्गाम्बुनेति । मातुढुङ्करसेन । बहुराः सप्तवारान्‌ । सप्ताहं भावनाविषेरन्यव्ोक्तत्वात्‌ । मातुटुङ्गरसमावनां विना चूर्णं व्यवहरति । चरकेऽप्युक्तम्‌- “भावितं मातुड्गस्य चृणमेतद्रसेन वा | बहुशो गुटिकाः कायीः कामका; स्युस्ततोऽधिकम्‌ ›' इति । हिङ्वादिगुिका वातगुल्मिनां कृते द्विगुणक्षारहिङ्प्म्ट्वेतप्राः कायौ; । उक्तं च--“्यन्घणं गुटिका याश्च कतेव्या वातगुस्मिनाम्‌ 1 रि दविगुणक्षारदिङ्ग्बम्ल्वेतप्तास्ता हिता इतिः ॥ गुटिका चेयं प्रचारात्षडष्टकमाष॑कमाना क्ष्या मयेनोष्णाम्बुनाऽनुपानम्‌ । हिङ्वादिं चूर्णम्‌ । इति गवम्‌ ॥ १ ॥ पूतीकपजगजचिभेट चव्यवदि व्योषं च संस्तरचितं खवणोपधानम्‌ ॥ द्रध्वा विचण्यं दधिमस्तुयुतं भयोज्यं शरमोदरू्वयथुपाण्डुगुदोदवेषु ॥ २६ ॥ पूतिको ठदाकः (2) । गजचििटं गोरक्षककफटी । वह्विशि्रकः । संस्तरेण चितमा- स्तरणरूपतया चितम्‌ । खवणोापधानपिति । वणगम तच्च पतिकपचादरिसमम्‌ । ते पञ्रर्वणविधौ टीकाकृद्धिरेवं व्याख्यातत्वात्‌ । पूतिकपत्रादिभंस्तरे सैन्धवं दत्वा तदुपारे पुनः पूतिकपत्रादिकं रचितान्तधूमं दग्धम्यम्‌ 1 अत्र तत्रान्तरम्‌-- “चिरनिल्वदरव्योषमेन्द्रीचव्या्िमेन्धवम्‌ । ` संस्तरेण चितं दग्धं गुल्मं मस्त॒ना पिबेत्‌" इति ॥ अत्र चिरविल्वोपादानं पुतीकेन सहादूरगणत्वात्‌ ॥ २६ ॥ दिङ्खपुष्करग्रखानि तुम्बरूणि हरीतकी ॥ स्यामा बिडं सेन्धवं च यवक्षारं महौषधम्‌ ॥ २७ ॥

गुल्माधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः ६ _ २६७

यवकाथाद्केनेतद्घरतथेष्ठे तु पाययेत्‌ ॥। तेनास्य भिद्यते गुल्यः सश; सपरिग्रहः ॥ २८ \ तुम्बुरु स्वनामविख्यातम्‌ । इयामा चिवृत्‌ । हिङ्खप्रशरुतीनां च चूं प्रमृतं कृत्वा पातन्यम्‌ | यवक्राथोदकेनेति । यवक्रथेनोष्णोदकेन वा पिबेत्‌ 1 इहैव योगे वेचभ- सारक उप्णोदकमेरण्डतेरं वाऽ(चा)धिकं पितम्‌ । तद्यथा--(“उष्णोदकेन पातन्यमेतत्सरतैरकम्‌ । एतेन गुस्मनिचयः सशरः सपरिग्रहः । शाम्यते योगराजेन पवनेन घनो यथा ॥ यवक्षारोदकेनेति पाठान्तरम्‌ । भिद्यत इति । विरीयते । सपरिग्रहः सवास्तुरचर इत्यधेः ॥ २७ ॥ २८ ॥ षचा हरीतकी दिङ्क सैन्धवं साम्खवेतसम्‌ ॥ यवक्षार यवानीं च्‌ पिबेदुष्णेन वारिणा ॥ २९ ॥ एतद्धि गुर्मनिचयं सशूं सपरिग्रहम्‌ ॥ भिनत्ति सप्तरात्रेण बहविषटद्धि करोति च ॥ ३० ॥ घुममम्‌ ॥ ९९ ॥ २२ ॥ पिष्परीपिप्पटीमूखाजाजीचिघ्रकसेन्धयैः ॥ युक्ता पीता सुरा हन्ति गुरममादु सुदुस्तरम्‌ ॥ २१ ॥ अयं योगो बातश्छेप्मे ॥ ३१ ॥ नदेयीकुटजाकंरिच्युवृहतीखुग्विलव भट्टा सक- व्याघ्रीकिंञ्ुकपारिमद्रकनटापामार्गनीपाभिकान्‌ ॥ वासापष्ककपारलाः सटवणा दग्ध्वा जरे पाचितं दिङ्वादिप्रतिवापमेतदुदितं गुर्मोदराष्रीटिषु ॥ ३२ ॥ नदेयी मृमिजम्बुः । व्याघ्री कण्टकारिका । पारिमद्रकनया पारिभद्रकस्य. मृटम्‌ । अ्चिश्चित्रकः । सवणा इति । द्वण सैन्धवं खणा ज्यो तिष्मतीत्येके । नदेयीप्र- तीन्दग््वा क्षारः कायः \ अस्याऽऽदकं पटशरतं बा पानीयक्षारपाकविधिना चतुगणेन पट्गुणेन चोदकेन पक्त्वा चतुमोगरेपे वा कल्कस्तु पानीय एकविंरातिवारान्परिसराव्य स्थापयेत्‌ । अस्य कषम्पटं व॒हिङ्पादिचूणेगदिकमावाप्य मां्रसक्षीरधृतानाम न्यतमेषु प्रक्षिप्य कििन्मांसरसादिभिश्च मोक्तम्यमोनोरक्षणार्थम्‌ ! अन्ये पुनराहः-- एकदा विपाच्य स्थापिते क्षारम्मपि व्यम्ढत्वादिदोषशङ्का स्यादतः कृतक्षारादमवैटा- बटायवेक्षया पलादिपरिमितं क्षारं गृहीता प्रयहं पूवेविधेना क्थनविधिना क्षाराष्बु

भजित निविदो माम

१६. वहैवरद्ि।

२६८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो- ( ३० तरिराः-

कार्यमिति । हिङ्ग्वादिभतिवापमिति । हिङ्गदेः पादिकस्य प्रतिवापं प्रक्षेपो यत्र तथा । एतदिति । क्षारनलम्‌ } यस्य तच््स्याय प्रयागस्तत्तन्रा क्ताहड्ग्वायपरन्ञानादढ- क्यमाणो हिङ्गवादिरनन्तरपठितत्वात्सग्रहकारस्याभिमतो रक्ष्यते । गुर्मौदराष्ठीटि ष्विति | समदितान्मत्वथाय इति तदन्ताद्विमाक्तः॥ २२ ॥ दिङ्गग्रगन्धाविडद्यण्व्यजाजीहरीतकापुष्करमूखकुष्रम्‌ ॥ भागोत्तरं चूणितमेतदिषटं गुल्मोदराजीणेविषचिकासु \॥ ३३ ॥, उग्रगन्धा वचा । पोष्करम्‌ढं तद्धिटपश्ाखाशथ कुष्ठमिति ज्ञेयम्‌ । भागोत्तरमिति उत्तरोत्तरमेकभागब्रद्धम्‌ । उष्णाम्बुना पानमस्य। एष योगो बाग्भदेऽधिकचरिवृदुन्तीयो गात्पहितसदययथा- (हि ङ्गूभ्राविडद्ुण्ठ्यजाजिविजयावास्याभिवानामय- शरणः कुम्भनिकुम्भमृसहितेभागो त्तरं वधितैः । पीततः) कोष्णजङ्न कषएटजरुजागस्मादरादोनय

(~ (4

राद: प्र्तम प्रमथ्य हरति व्याधान्षमोघानिवः' इति | अत्र विनया हरीतकी वास्यभिधानं पुष्करं कुम्भा च्िबुनिक्भुम्भो दन्ती ! इत्थ- मप्यप्य प्रचारः । हिङ्गवादिः ॥ २ ॥ | निफराकाचनक्षीरीं सप्ररखानी लिनीवचाः ॥ जायस्तीहुपुषातिक्तातरहत्सेन्धवपिप्पखीः ॥ ३८ ॥ पिवद्विचण्यं मत्रोष्णवारिमांसरसादिभिः ॥ सवेगुल्मादरप्टीदद्ुष्ाशेःरोषपीडितः ॥ ३५ ॥

क ®

सप्तया चमकषा । नटन नीदवन्हा । विर्चकाोऽय यागः ॥ ६९ ॥ ६५ ॥

राताहाचिरबिल्वतग्दास्भागींकणोद्धवः, ॥ कटकः पीतो हरेदुत्मं तिलकाथेन रक्तजम्‌ ॥-३६ ॥ रताह्यदिकणान्तः प्रक्षेपः । चिरबि्वत्वक्रञ्चत्क्क्‌ । तिख्क्राथेन तिटफच्कायेनः \

एवमुत्तरयाग जप [तटस्यव क्राथः । वतेखनाखश्चारक्ाथनापि कनित्प्रचरन्ति । रक्ञ्छ मातेवजम्‌ ॥ ६६ ॥

तिलकाथो गडव्योषदिङ्गुभार्गीयुतो भवेत्‌ ॥ पानं रक्तभवे गुरमे नष्टे पुष्ये च योषिताम्‌ ॥ ३७ ॥ गुडादयः प्रेष्याः । हिङ्गुस्थामे घृतस्य पाठः कचित्‌ । हिद्गुना तु प्रचारः। नषे पुष्प इति । अदस्यमान अतेवे ॥ ६७ ॥

१४. धान्याम २ घ. "टीः । पचेद्र ।

गुल्माधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` २६९

पीतो धाचीरसो युक्त्या किशुकक्षारसाधितः ॥ ्षारञ्यूषणसयुक्ता मदिरा चाक्षगुल्मनुत्‌ ।॥ ३८ ॥ विरेषमपरं चास्य बण रक्तपरसादनम्‌ ॥ पठाशक्षारतोयेन सिद्धं सपि; पिबिच सा (2) ॥ उण्णेवां भेदयेद्धने विधिराष्दरो दितः ॥ ३९ ॥ युक्त्येति । यथाहमात्रया । किंडुकक्षारसाधित इति । किंशुकक्षारेण पाकात्सा- विता(तो) धा्चरीरसेनैव किंशुकक्षारपाकात्परिखावणीय इत्यथः । भावित इति पठेऽप्ययमेवाथः । क्षारघ्युषणसंयुक्तति । क्षारो यवक्षारः । रक्तगुर्मचिकित्सितं दशमे मासि व्यतिक्रान्ते कायम्‌ } यदाह चरकः-- स रोधिरः खीभव एव गुर्मो मासे व्यतीते दशमे चिकित्स्य इति । तदा हि रक्तगुस्मस्य निरामत्वाच्कियायाः साफस्यम्‌। अत एवोक्तम्‌ । रक्तगुल्मे पुराणत्वं सुखपाध्यस्य रक्षणमिति । अतो ऽवक्पुनः साम- गुल्मे विधिरामज्वर इव विफटी भवति व्याधिवृद्धि वा जनयति । गदाधरस्त॒ गमः दाङ्कानिरापाथं दङ्मासप्रतीक्षणमिति न वाच्यं यः स्पन्दते पिण्डित एव॒ नाङ्गोरिति लक्षणेनेव गभेराङ्काॐ""" "^ न ॥ ३८ ॥ ३९. ॥

हपुपाय्योपपृथ्वीकाचय्यचिजकसेन्धवेः ॥ साजाजीपिप्पटीम्रूदीप्यकैविपचेद्‌घ्रतम्‌ ॥ ४० ॥ सको टमूखकरसं सक्षारदधिदाडिमम्‌ ॥

तत्परं वातगुस्मनघ्रं श्रखानाहविबन्धनुत्‌ ॥ ४१ ॥ योन्यज्ञोग्रहणीदोषन्वासकासारुचिञ्वरान ॥ पाश्वहद्रस्तिशरं च धृतमेतद्रयपोहति ॥ ४२ ॥।

4 (~ द

पथ्चपरथति यत्र स्युद्रवाणि खेहसंविधों ॥ तत्र सेदसमान्यादरवाक््‌ स्यष्वतुगणम्‌ ॥ ०३ ॥ 1 1 {शुण्ठकस्य क्राथो न पुनराद्रस्य स्वरसस्तस्य गुम निषिद्धत्वात्‌ । दाडिमस्याप्यत्र रसो द्रवप्राहचयात्‌ तथा च विश्वामित्रः | “पृथ्वीकाचिचकम्योषहपुषानानिरन्धवैः | सचम्यपिप्पङीमछेः पिषटर्दीप्यकसंयतेः ॥ `

नौमि १५ 1

५ अक्रा टीका अटिता सा डद्टणात्संम्रहीतव्येति मम भाति

1 अत्र टकरिानुरोषेन “अवाक्स्याच चतुगुणम्‌” इति प्राठोऽपेक्षितः ।

+ अच्रदयाप्प्यद्या रीक्रा चरिता साऽपि डदछणादेव संप्रहीतव्येति भाति।

† मूठकस्येति मम भाति मलवचने इाण्ठकपदस्यापाठात्‌ । न पनर्रस्येति निषेषस्याऽऽपमू - भस्यव्‌ गु्तत्वान्च ।

२७० व्याख्याङुसुमावदयाख्यदीकासमेतो-- [ २० तनिंशः~

मृलदाडिमकोखानां रसे पयसि दध्चि च} = ` पिद्धं घतं जयेदगुल्मं वातोत्थं वहिदीपनम्‌" इति ॥ एवं पश्चमिरवैः प्रत्येकं सेहसमेः पाकः । स्नेहसमान्याहुरिति । प्रयेकम्‌ । अवाक्स्याच चहुगुणमिति । एकेनापि द्रम्यामपि चिभिरपि चातुर्मुण्यमिलयर्थ अत्र चतुष्प्रश्तीति पाठः परिभाषायामस्यां युक्तः । हपुषां धतम्‌ ॥ ४०॥ ४१॥ ॥ ४२॥४३६॥ दन्तीहरीतकीमाद~~ जटद्रणे विपक्तग्य विंशति; प्रच चाभया; ॥ दन्याः पानि तावन्ति चिचरकस्य तथेव च॑ ॥ ५४ ॥ ततोऽष्टभागरेषेण पचेदन्तीसमं गुडम्‌ ॥ ताथाभयास्िटचूणातेखाचापि चतुष्पटम्‌ ॥ ४५ ।\ षटमकं कणा्रुष्ट्यो; सिद्धे रेहेऽथ शीते ॥ , क्षोद्राधकुडवं दध्याचातुजोतपरं तथा ॥ ४६ ॥ ,. . ` ततो छेदपटं खदा जग्ध्वा चैकां हरीतकीम्‌ ।॥ स्लिग्धो विरिच्यते दोषः भस्थमदाद्रसोदनम्‌ + ४७ ॥। प्टीहन्वयथुगुल्पाशहस्पाण्ड्ग्रदहणीगदाः; ॥ | शाम्यन्त्पुत्छेशविषमनज्वरकुएान्यराचकाः ॥\ ४८ ॥ विंशतिः पश्च चाभया इति । पञ्चविंरातिरभयाः । गुडकानि(दन्त्याः पठानी) ति । एतान्यगिहरीतकीवत्कपटे पोटी बद्ध्वा कथनीयानि ! दन्तीसमं गडमिति । पञ्चविरातिपरम्‌ । तेखमुत्सिचहशैतकीभजेनाथेम्‌ । अिवृच्र्णं केचित्कल्याणगुडव- तेर एव क्षिपा । सिद्धे ठेहेऽपरचृणेदानप्मये युक्तमस्याः प्रदानम्‌ । परमेकं कणा रण्व्योमिचरित्वा । सिद्धे छेदे च शीते । क्षोद्राधेुडवमिति ।॥ मधुनश्वत्वारि पठानि सिद्धे रेहेऽतिरीते देयानि । पुरीते मघुदानं रक्त्यत्कषाथं न तृष्णविरोधि- शाङ्कयोपयोगो ्यष्णे न च विरुद्धः (2) तथा हि चरके-पक्षोद्रं शक॑रां पक्त्वा कुयानखद्धाजने नव इति । अत्र मधुनः पाको दर्शितः | एवमन्यत्रापि बोद्धव्यम्‌ ॥ चातुनातिपरं मिटित्वा । दोषः प्रस्थमिति । प्रस्थोऽत्राधत्रयोदशयपल्म्‌ । यदुक्तम्‌---“'वमने च विरेके च तथा शोणितमोक्षणे । अधेत्रयोद शलं प्रस्थमाहुमेनीषिण\" इति । दन्तीहरीतकी ॥ ४४ ॥ ४९ ॥ ४६॥४७॥ ४८॥ व्युषणाचं चृतमाद--

क. घ, च । तेनाष्ट- । `

गुर्माधिकारः ] ` हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । . ` २७१

स्यूषणत्निफलाधान्यविडङ्चम्यचित्रकैः ॥ कीकृतेधृतं सिद्धं सक्षीरं बातगुसमुत्‌ ॥ ४९ ॥ सप्षीरमिति । द्रवान्तरामावात्शषीरं चतुगुणम्‌ । च्यूषणादं घृतम्‌ ॥ ४९ ॥ द्राक्षां घृतमाह-- _ द्ाक्षामधुकखभररं विदारीं सशतावरीम्‌ ॥ परूषकाणि त्रिफलां साधयेत्परसंमिताम्‌ ॥ ५० ॥ जंखाढके पादरोषे रसमामलकस्य च ॥ धृतामिधुरसं क्षौरमभयाकल्कपादिकम्‌ ।। ५१ ॥ साधयेत पृतं सिद्धं शकेराक्षोदरपादिकम्‌ ॥ पित्तगुस्महरं सर्पिः सवेपित्तामयापहम्‌ ॥ ५२ ॥ आमरकरसघतेचुरपसक्षीराणि क्राथशेषप्तमानि प्रत्येकम्‌ । चक्रेणाप्युक्तम्‌- साहचर्यादि(ह) ए्रथग्तदेः क्ाथतुर्यता › इति । शरफरा्षौद्रपादिकं मित्वा । द्राक्षा्य घृतम्‌ ॥ ५०॥ ५१॥ ५२॥ व्योषायं घ्रतमाद- सव्योपक्षारखवणं द शमूरष्तं धतम्‌ ॥ कफगुल्मं हरत्याश्च सटिङ्खबिडदाडिमए्‌ ॥ ५३ ॥ क्षारा यवक्षारः । व्यपिदाना कल्कः । द्दामूरखस्य क्राथः ! यदुक्तमन्यत्र- “दामूलक्रषायेण दाडिमक्षारदिङ्कमिः । सर्पः सन्योषटवणे्िपक्षं कफरुल्मनुत्‌"' इति ॥ व्योषाद्यं घृतम्‌ ॥ ९३६ ॥ क्षीरषट्षरकवतमाद- पिप्परीपिषप्पीमखचय्य चि्रकनागरेः ॥ परिकेः सवयक्षारेघरेतरस्यं विपाचयेत्‌ ॥ ५४ ॥ ्षीरपस्थेन तत्सपिहेन्ति गुरं कफात्पक्म्‌ ॥ ग्ररणीपाण्डुहु्रोगप्टीहकासञ्वरापदम्‌ ।॥ ५५ ॥ _ प्षीरपस्थेनेति । क्षीरप्रस्थेनेव केवलेन धरतेन पाकमिह बुवते । श्चीरषट्ूषलकं घरतम्‌ | ॥ ५४ ॥ ५५॥ | धात्रीषट्परकप्रतमाद--

* घ. पुस्तके--“श्रयोजयप्पित्तगुल्मे सवेपित्तविकारनुत्‌” इति पाठः । १. "तान्‌ जः ।२क. ध. त्म जयत्या ।

२७२ व्याख्याकुसुमावेद्याख्यदीकासमेतो-- [ ३० चिशः-

धाजीफछानां स्वरसे षडङ्गं विपचेदधघतम्‌ ॥ शर्करापैन्धवोपेतं तद्धितं सवेगुटिमनाम्‌ ॥ ५६ ॥ षडङ्गमिति । प्रलेकं पलिकपञ्चकोटयवक्षारकरिकितम्‌ । षडशमिति पाठे षडंशा यस्मिन्धते तत्षडंं धतं षट्पटमिति श्रीब्रह्मदेवः । शकंरासेन्धवोपेतामिति । शाकं ` रान्धवयो्भिरित्वा पादिकयोः प्रक्षेपः । अत्र इाकंरा पषद्रयं सेन्धवस्येको भाग इत्याहुः । सवेगुदिमिनामिति । प्रत्यक वाताडगुटमनाम्‌। अत्र यागे तत्रान्तरम्‌- “'पच्चकाडधृतं पक्र सक्षारः पाटकः पित्‌ । क्षीरे धाजीरसे चापि सितासेन्धवयोजितम्‌ ॥ गुल्मादीःपाण्डुरोगं च प्ठीहनज्वरमरोचकम्‌ ॥ हन्याद्वातकफौ पित्तं षट्पं नाम दीपनम्‌! इति ॥ ` धात्रीभट्पटकं घतम्‌ ॥ ९६ ॥ वाश्ीवारिष्टमाह- दृश्ीवपुरुबरकं च वषाभूब्हतीद्रयम्‌ ॥ चित्रकं च जलद्रणे पचेत्पादावशेषितम्‌ ॥ ५७ ॥ मागधीचि्रकक्षोद्ररिते कुम्भे निधापयेत्‌ ॥ मधुनः भस्थमावाप्य पथ्याचर्णाधसंयुतम्‌ ॥ ५८ ॥। तुषोषितं दशाहं तं जीणभक्तः पिवेन्नरः ॥ अरिष्टाऽयं जयेद्धल्ममविपाकं सुदुस्तरम्‌ ॥ ५९ ॥ शचीवः श्वेतपुन्नवा । उर्वूकः शृधैरण्डः । वर्षाम्‌ रक्तपुनर्नवा । बहतीदय- मिति । एका चणकफडा दधितीया स्थख्फडा । वृश्वीवादीनां चिचकान्तानामाढकम्‌ । अन्ये चिति मन्यन्ते बृश्चीवादीनां शतपलं ग्राह्यम्‌ । द्रोणे द्रव्यतुदा मतेति वचनात्‌। पादाव- रोषितं पादावरशिष्टम्‌ | म(मागधा(ध्या)दिप्रमाणं यावन्मात्रेण कुम्भस्य सम्यक्प्रेपनं भवति } मगघा(मागधी) पिप्पटी । पथ्याचृणोधेसेयुतमिति । हरीतकीचूणारधप्रस्थसं - युक्तम्‌ । तुषोषितं तुषधान्यराशौ स्थितम्‌ । बरुसोषितमिति पाठे बुसमध्ये स्थितम्‌ । जी्ण- भक्ता टृप्तकाष्ः 1 अस्य परमधपरं वा प्रातरुत्थाय योज्यम्‌ । वृश्चीवारिष्टः ॥ ९५७ ॥ ॥ ५८ ॥ ५९ ॥

ग॒स्मनिषिद्धान्याह-- वलृर गटकं पस्स्याञ्छष्कराकानि बेदटम्‌ ॥ न खादद्राकं गुस्मां मधुराणि फखानि च ॥ ६० ॥ वटर शुष्कमाप्तम्‌ । मूढकमाद्रं शुष्कस्य वातकफदहरत्वात्‌ ! एतच हरितवर्गोपछ-

वन्ध्य

१ ङ्‌. 'मषिषपाः।

युर्परधिकारः ] हन्दमाधवापरनामो सिद्धयोगः। = २७३

क्षणं गुल्मे हारिवग्॑याप्याहितत्वात्‌ । वेद मुद्धवनमुद्वादिः। आटुकं पिण्डादुककाा- टुकमध्वाटकहस््याटकशाट्कशृङ्गारमृणारनिसादिकम्‌ । मधुराणि फडानि क्षीरिवृक्ष- फलनि । क्षा (स्षी)रपाणो न्यमोधादिफल्वन(न)स्योक्तत्वात्‌ । इद्ध णस्तु-- मधुराणि फलानि न्यग्रोधादिक्षीरिवृक्षफटानि चोचमोचादीनि चकारादेवंविधान्यन्यान्यपि जाम्ब- वकपित्थतिन्दुकादीनि वज्यानीति व्याख्याति ॥ ६० ॥ इति भ्रीहन्दपणीतहृन्दमाधवापरनापमकसिद्धयोगव्याख्यायां श्री श्रीकण्डदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमादल्याख्यायां निश गुल्माधिकारः समापनः ॥ ३० ॥

अथेकबरिरये हद्रोगाधिकारः ।

गुल्मस्य हदयमपि स्थानमुक्तमतो हृदयगतत्वसामान्याद्धद्रोग उच्यते । ङद्रोगो ख्च्छरम्‌ । डदि भङ्गव्यथेति गदाधरः; । वातदद्रोगचिकित्सामाह-- चातोपरखष्टे हृदये बामयेत्सिग्धपातुरम्‌ ॥ द्विपचमूटी कायेन ससेहख्वणेन च ॥ १ ॥ वातोपष्टे टदये वातद्द्रोग इत्यथः । वाते वमनोपदेशः कफस्थानत्वाद्धदयस्य ! उक्तं च-"अन्यस्थानगतं दोषं स्थानिवत्समुपाचरेत्‌"' इति । एवं पित्तजेऽपि वमनम्‌ । एवं चरकेऽपि । ह्द्रोगिणो यद्यप्यवमभ्या उक्तास्तथाऽपि कफोत्य उत्छेद्ये बरीयसि समत्रेव वमनम्‌ । द्रामूटक्ताये वामनीयमदन इत्यादियोगः कार्यः । तथा सति वमनस्य मुकरत्वात्‌ ॥ १ ॥ वमनानन्तरं यत्कायं तदाह-- पिप्पल्येखा वचा रङ्कः यवक्षारोऽथ सैन्धवम्‌ ॥ सोवचेरमथो शुण्ठी अनमोदावचूणितभ्‌ ॥ २ ॥ फटधान्याम्टकोरत्यदधिमद्यासवादिभिः ॥ पाययेच्छरद्धदें च सेहेनान्यतमेन वा ॥ ३ ॥ फर्‌ मातुृङ्गदाडिमादि हचत्वात्तस्य च रसो ग्राह्यो वाते(न्ते) योगिकत्वात्‌ । धान्याम्टं काञ्िकम्‌ । कौटल्यः कुरत्ययूषः । स्ेदेनान्यतमेन वेति । प्रृततैरवसा- मज्ञानामन्यतमेन पानाथम्‌ । फर्षान्याम्डादिवहुद्रवद्रग्योपदरनं सात्म्याचपेक्ष्यम्‌ । पिप्पल्यायं चणेम्‌ ॥ २ ॥ ३ ॥ नागरं वा पिवदुष्णं कषायं चाभिवधेनम्‌ ॥ कासन्वासानिख्दरं शखहूदधोगनाश्नम्‌ ॥ » ॥ नागरं वां पिबेदुष्णं कषायमिति । नागरं नागरक्रतम्‌ ॥ ४ ॥ ` २५

२७५ व्याख्याकुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [ २९ एकनशः-

पित्तहघ्धोगे वमनमाह- श्रीपर्णीमधुकक्षाद्रसितागुडनलख्वमेत्‌ ॥ पितोप हदये सषेत मधुरः ग॒तम्‌ ॥। घृतं कषायांधोदिष्टान्पित्तञ्वरविनाशनान्‌ | ५« ॥ श्रीपर्णीफटं मम्मारीफटम्‌ । मधूकं यष्टीमधु । श्रीपणींमधुकयोर्ञेयं(2) योग्यत्वात्‌ । जखमधेह्तक्राथः | अत्र शषोद्रधितागुडन्प्रक्षिप्य पित्तजे वमेत्‌ 1 किंवा जलस्य श्रीप- ण्यारिभिः स्वैः सह संबन्धात्पञ्च योगा अमी । मधर; श्तं धूतमिति । मघुरगणक्रा थकल्कसापितं घृतम्‌ । कायां धोदिष्टानिति । चन्दनोशीरश्चौपणीत्यादेनाक्तान्‌ ॥९॥ दीताः प्रदेहाः; पारेषेचनानि तथा विरेको हृदि पित्तदु्े | द्राघ्षासिताक्षोदरपरूषकेः स्याच्छुद्धे च पित्तापहमन्नपानम्‌ ॥ ६ ॥ द्रा्ादिमियुक्तमन्नपानं मन्ययुषादि वमनविरेचनङद्धे कार्यम्‌ ॥ ६॥ | पिष्ट पिषिचापि सितां जखन यण्वाहर्यं तिक्तकर।रिणीं च।।७॥ अजनस्य त्वचा सिद्धं क्षीरं योज्यं हृदामये ॥। सितया पञश्चमूर्या वा बख्या पघुकेन वा ॥ < ॥ परलेकमजुनत्वगादिभिः सावितं श्चीरं सितया सद पेयमिति चत्वारे योगाः । केवलाम्भःसाधितक्षीरे पितप्रषेपात्पञ्चधा । पञ्चमी त्वस्पा ॥ ७ ॥ ८ ॥ छपमिकहदोगाकोकत्सामाह-- | धृतेन दुग्धेन गुडाम्भसा वा पिवन्ति चूर्णं ककुमत्वचो ये ॥ ह्रो गजनीणेज्वरपित्तरक्तं हत्वा मरेयुधिरनी विनस्ते ॥ ९ ॥ वचानिम्बकषायाभ्यां वान्तं हृदि कफोतिथिते ॥ बातहद्रोगह्ृबणं पिप्पल्यादि च पाययेत्‌ ॥ १० ॥ वचानिस्बकषायाभ्यापिति । अनयोरेककषायेण वामे(न्तं) वमनं किंवा वचा- कल्क निम्बस्य कषाय अगम्यां मिहित्वा वमनम्‌ । दि हृद्रोगे तात्स्थ्यात्तच्छनब्दः | वातहद्रोग हचूर्णं॒पिप्पस्यादीति । हहैव पिप्पव्येत्यादिना निर्दिष्टं न~ परं च पिप्पल्यादिगिणं पिबेदिति दा ्कनीयं यतः सेोश्च॒तोऽयं अन्धः । तथाऽस्य स्थाने केचिदेवं पठन्ति वातने चृैमुदिष्टं पाययेद्धोजयेच्र तमि(दि)ति । अस्यार्थः | शछेष्म्दोगे वचा- नम्वकषायास्या वान्तं वातने इद्रीग उक्तं चूण पिप्पल्येरेत्यादिकं पाययेत्‌ । न कवर तज्खण। पाययत्‌ । भोनयेच्च तदिति । बातनङद्रोगो क्तं चूण मोजयेच्। भक्तेन सह खदयेदित्पथः ॥ ९ ॥ १ ° ॥ | = स. तरे“ दावम हृल शुष दस्वन्ततस्‌ । अपतन्रन्नन मुश्मम्‌ ॥ १ ॥ दव्यधिकमश्न !

ददरोगाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्योगणः। २७९

नरिदोषने लङ्यनमारितः स्यादन्नं च सर्वेषु हितं विधेयम्‌ ॥ हीनातिपध्यतम्बेश््य चैव कार्यं जयाणामपि कमं रस्तम्‌ । १९१॥ निदार्पंने रुड्घनमादित इति । त्रिदोषटद्रोमे डदयस्य कफस्थानत्वादादां खड्घनेन केफ़ एव ॒नेतम्य इति भावः । त्रिदोषन उस्वणदोषग्रतिंक्रियापूत्रमाई । हीनत्वमधिकत्वं मध्यत्वं चेति हीनातिमध्यत्वं दोषाणां हीनत्वादिकं प्रतीय यत्कमे

¢ (^ (~

दास्मधिक(का दि)हन्तृतया तत्कायमिति तासयाथः ॥ ११ ॥ चूणं पुष्करजं लिहयान्माक्षिकेण समायुतम्‌ ॥ हच्छर्वासकासघ्र क्षय हिकानिवारणम्‌ ।। १२ || तेखाञ्यगुडविपकं चर्ण गोधूमपाथजं वाऽपि ॥ पिबति पयोऽनुं च स भवेलितसकटहदामयः पुरषः ॥ १; ॥ तेटान्यगडान्मिरित्वा पादद्क्रान्दत्वा ग्र्मपाथचूण गाधमाजनत्वक्चण सममा तोयेनोत्कारिकावद्विपाच्य भक्ष्यम्‌ । किंच गोधूमपाथेसमो गृडः । तैराज्ये संस्कारार्थ स्तोकमात्रया दयं । पाथाऽननः । वार्ड यामान्तरापक्षया ॥ १२॥ १३॥ गोधूमककुभचूणं छगपयोगव्यसपिषा पकम ॥ मधुश्करासमेतं शमयति ह्रोगमुद्धतं प॑साम्‌ ।॥ १४ ॥ अयं योगोऽपि चच्छगन्लारण सापमधुराकसणा प्व॑वन्माां गृहात्व त्क्र्‌कवाद्वप- यः । मधु शीति प्रदेयम्‌ ॥ १४॥ ॥ , लं नागबरायास्तु चृणं दुग्धेन पाययेत्‌ ॥ हद्रोगकास्वासघ्रं कवुभस्य च वल्कलम्‌ ॥ १९ ॥ रसायनं पर्‌ बस्यं वातजिन्मासयोजितम्‌ ॥ संबत्सरपयागेण जीवेद्‌ षेरातं ध्रुवम्‌ ॥ १६ ॥ गं नागवबलायास्तु चर्ण॑मिति । चं च्णरूपं तेन नागवलामूढेन, समानाधिकर- णम्‌ । ककूमस्य च वर्करमिति 1 कष्मत्वक्चूणेमपि दुग्धेन पेयम्‌ । योगद्वयमिदम्‌ ॥ १९॥ {६॥ | . दिङ्ग्रगन्धाबिडवि श्वकरष्णाङुष्ामयाचितरकयावगूक्प्‌ ॥ =... ... पििःससौव्चटपौष्कराल्यं यवाम्भसा गुखहदामयघ्रम्‌ ॥ १७॥ दिङ्वादीनां चूणे यवक्राथे प्रक्षिप्य पिवेत्‌ ॥ १७ ॥ . दशम्‌ छकषायं तु ्वणक्नारयोभितम्‌ ॥ ग्ासकासं सहद्रीगं गुरूं च नाशयेत्‌ । १८ ॥ सुगमम्‌ ॥ १८ ॥

१ द. "तिचषपः। २ ड. “नु भव्ति जितः ३ क. घ. मयेषु ।

२७६ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [{ ३१ एकनिशः-

कृमिदद्ोगनिकित्सामाद-- व स ङृमिदयोभिणं सिग्धं भोजयेत्पिरितीद नम्‌ ॥ दधा च परोपेतं त्यहं पश्चाद्धिरेचयंत्‌ ॥ सुगन्धिभिः सल्वणे्योगिः साजाजिदाकरेः ॥ १९ ॥ कृमिह्धोगिणमिति । पिरितप्रधानमोदनं पिशितोदनं पिरितोदनं तु दघ्ना पटेन सयुक्तं उ्यहं भोजयेत्कृमीणामुत्डेदाना्थम्‌ । दधेति सहार्थे व्रृतीया । उपेतमि्यस्य समानटिज्गत्वेन दश्ना सह संबन्धात्‌ । पललं भृष्टतिलचूर्णम्‌ । उत्कञेच्ानानन्तरं किं कुया- दिव्ाह--पश्वाद्विरेचयेदितयादि । सुगन्धिभिः खर्वणेर्योगैरिति । विरेचनयोगे.खातु- जीतसुगन्धिभिः । सोगन्धिकत्वं च वान्तिशङ्निरासार्थम्‌ । इत्थमुत्छिष्टाः कृमयः कोष्ठ- मायान्ति तत्रस्थाश्च सुखं हियन्ते । अथ इद्टुणव्यास्या--सुगन्धिभिर्यगिर्विरेचनकस्पोक्तैः राकेराक्षौदरसंयुक्तैरित्या- दिभिः । सख्वणेयगिरितिं ! समािव्र्नागरकाभयाः स्युरित्यादिभिः । साजानि- दारेरिति सुगन्धिशोगप्त्वण्योगविदोषणं साजाजिकानां वैरेचनिकानां योगानाम- निर्देशात्‌ । तेनाजाजीहकरासहितैः पुगन्धिभियेगिरथवा पख्वणेरप्यजाज्यादियुक्तैषिर- चयेदिति । केचित्सख्वणेरि्यत्र सप्डैरितिः पटित्वा प्मृष्टतिखकल्कैः सुगन्धिभिर्यो- गेर्विरेचयेदिति व्यारूयानयन्ति । कृमिदधोगे वमनं न॒ योज्यं कृमिजर्जरहृदयत्वात्‌ । अत एव पुगन्धियोगे्षिरेचनं युक्तं वमनरङ्खाभयादिति ॥ १९. ॥ पीतविरेचकस्यानुपानमाह-- विडङ्गगटिं पान्याम्छं पाययेद्धितयुत्तमम्‌ ॥ २० ॥ विड ङ्ग गाढं विडङ्गोत्कटं धान्याम्टं काञ्चि कमनुपानम्‌ । विडङ्गगाडेरिति पठे तु पूर्वे णेव संबन्धः । विडङ्गदानं च कृमीणां विंक्षोमकरणार्थं विनाशा वा ॥ वमनं पनरिह कमिकारणमन्थिरूपशोथविषहनराङ्या तथा वमनेन द्धियमाणङृमीणां शिरोगतेन्ियोप- घातामिधानोपदिष्टम्‌ ॥ २० ॥ छमिजे च पिबेन्सूजं विडङ्गामयसंयुतम्‌ ॥ हदि स्थिताः पतन्त्येवमधस्तात्करृमयो नृणाम्‌ ॥ २१ ॥ पिबेन्मूत्रं बिडङ्गामयसंयुतमिति । आमयः कुष्ठम्‌। एवमनन्तरे्तविधिना विडङ्ग छरणं परक्षिप्य गोमूत्रं च विरेकार्थं पिबेत्‌ ॥ २१ ॥ विरेचनानन्तरमभिसंधुक्षणा्थं परिरिष्टकमिविनारार्थमनपैसर्ममाह-- यवान्नं वितरेचवास्मे सविडङ्गमतः परम्‌ ॥ २२ ।। _ यवान्नं यवपेयादि वितरेदयात्‌, । सषिडङ्गमिति । षडङ्गविभिना विडङ्गकषायसा- पितम्‌ । अत इति । विरेकात्‌ ॥ २२ ॥

ठ... =, ¢

१ ब्ष्टैधीन्याः। ` `

ह्दोगाधिकारः] इहन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २७७

वल्लमघृतमाह-- | युख्यं शतां च हरीतकीनां सौव्चैरस्यापि पटद्रय च ॥ पकं घतं वह्टभकेति नान्ना हच्छमसगुल्मोदरमारुतघ्म्‌ ॥ २३ ॥ मुख्यं ष्ठं हरीतकीनां गुडकं हरीतकी सौवर्चटं च कल्कं धृतस्य प्रस्थः पानीयेन चतुगुणेन पाकः । वह्धमकं घृतम्‌ ॥ २३ ॥ शद्॑टायं घरतमाह-- श्वद्‌प्रोशीरमञ्ञिष्ठाबखाकादमर्यकैत्तणम्‌ ॥ द भरं पृथक्पणी पलाशर्षभकौ स्थिरम्‌ ॥ २४ ॥ पलिकान्साधयत्तेषां रसे क्षीरचतुगुणे ॥ कल्केः खगुप्षषभकमेदाजीवन्तिजीवकेः ॥ २५ ॥ शताव्यधि(यद्धि)मृ्रीकाशकराश्राविणीषिसैः ॥ प्रस्थः सिद्धो ध्रताद्रातपित्तद्रोगश्चलनुत्‌ ॥ २६ ॥ ग्रङृच्छपमेहादोःकासश्वासक्षयापहः ॥ ` धनुःस्ीमच्भाराध्वसिन्नानां बरमा सदः ॥ २७ ॥ कत्तणं गन्धतृणम्‌ । पाशा शदी। एतस्मिनेकादशपटे काथेऽष्टगुणेन जटेनेकादश - (श)रावान्दत्वा काथः पादरोषः पादोनशरावत्रयं ततश्वतुगणं क्षीरमेकादशशरावरूपमिति किंचिदूनाध्यष्टगुणः पाकः । अन्ये त्वाहुः--एकादशपलक्राथ्यद्रन्य आढकं जटं रोषः प्रस्थं ततश्चतुगणं क्षीरमादकमेवं पञ्चगुणः पाकः प्रचरति । श्रविणी मुण्डितिका देशा- न्तरीयफङं वा । बिं मृणारम्‌ । श्वद॑ष्टाचे वृतम्‌ ॥ २४ ॥ २९ ॥ २६ ॥ २७ ॥ वराद घृतमाह-- घतं बलानागवलाञ्नाम्बुसिद्धं सयष्टीमधुकल्कपादम्‌ ॥ हृदोगकूरक्षेयरक्त पित्तकासानिटाखक्छमयत्युदीणेम्‌ ॥ २८ ॥ अम्बु क्राथः । बलाद्यं घृतम्‌ ॥ २८ ॥ पाथेस्य कर्र्वस्य रसेन सिद्धं शस्तं घृतं सवहदामयेषु ॥ २९ ॥ सुगमम्‌ । अयुनघरतम्‌ ॥ २९. ॥ इति श्रीषटन्दपणीतदृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां शीश्री-

कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायामेकनिशा हद्रगाधिकारः समाप्तः ॥ ३१ ॥

+ 11117 111 11

१६. िद्धं। २ ड. वलकाः। ३ घ. "कंटूतृण | ४ क. घ. "सदम्‌ । क. । ५ घ. 'क्षतर । ६ घ. ल्कस्वर' ।

२७८ व्याख्याकुषुमावंल्याख्यदीकासमेतो-- ३२ द्वात्निरो- अथ द्रा्चिशो मचङ्ृच्छाधिकारः।

होमो डदयगतो दयं च ममं तेन म्मेगतत्वसाधर्म्याहस्तिगतं मूर ङृच्छरपुच्यते । मजरङ्च्छरं महता कष्टेन मनस्य प्रवृत्तिः ॥ | । अरमरीश्चान्तिविधयो य उक्ताः पसमीक््य तात यथादोषं पयुज्ञीत स्ेदादिमपि च मम्‌ ॥ १॥ अश्मरयीशान्तिषिधय इति 1 अदमरीणां चतुणां यच्चिकैत्सितं तदष्टश्वपि मूत्र- कृच्छ्रेषु दोषानतिक्रमेण कुर्यादिल्यथः । स्रहादिमपीति । स्नेहनिरूरोततरवस्यादि- विधिं चकाराद्रक्ष्यमाणमूत्राधातविकित्तितमपि ॥ १ ॥ अभ्यञ्जनस्नेर्हनिरूहबस्तिस्वेदोपनादोत्तरषस्तिसेकात्‌ ॥ स्थिरादिभिर्बातदरेथ सिदान्दवाद्रसांथानिलमूतरङ्च्ट्र ॥ २॥ सिथिरादिभिरिति । स्वस्पपश्चमूटेन ॥ २ ॥ अमृतानागरं धात्रीवाजिगन्धात्रिकण्टकात्‌ ॥ प्रपिवद्रातरोगातेः शूखवान्मूचरकृच्छरबान्‌ ॥ ३ ॥ ` काथोऽयम्‌ । वाजिगन्धाऽश्चकन्दः ॥ ३ ॥ सेकावगाहा ; शिशिराः परदहा ग्रैष्मो विधिवैस्तिपयोविरेकाः ॥ द्राक्षाविदारीक्चरसेधतेष ॥ कृचे पिततमभवेषु कायः ॥ ॥ ष्मा विधिरिति । “शीतं सरकंरं मन्थं जाङ्गान्खगपक्षिणः। वृतं पयः सशाल्यन्नं मजन्प्रीप्मे न सीदति" ॥ इत्यादिना चरके तप्य शितीयो(? विधिः । पुनः शिरिरमेका वगादाद्यपदर्शानामिह विरेषाथम्‌ । द्रा्षाविदारीकषुरमेधरतैश्वेति सहयोगे तृतीया ॥ ४ ॥ कुशः काशः शरो दभ इश्शचेति तृणोखवम्‌ ॥। पित्तकृच्छदरं पञ्चमूलं बस्तिविशोधनम्‌ ॥ एतत्सिद्धं पयः पीतं मेदरगं हन्ति शोणितम्‌ ।॥ ५ ॥ ` सुगमम्‌ ॥ «4 | | . अवत कारशवशयषिदारिपालीधुसेकाणाप्‌ ॥। काथ सुशीतं मधु पिवञ्जयेत्पेत्तिकमूजशृच्छम्‌ 1 ज शकराक्त पिवञ्जयत्पत्तिकमूजशच्छरम्‌ ।। ६ ॥

००७१७१७५

१ ड. "च्छरनुत्‌ । का” ।

मूच्रकृच्छरधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २७९

हरीतकीगोक्चरराजदक्षपाषाणभिद्धन्वयवासकानाम्‌ ॥ काथं पिबेन्पाक्षिकसं पयुक्तं कच्छे सदाहे सरुजे विबन्धे | ७ ॥ राजवृक्षध्य फम्‌ । धन्वयवासो दुराखमा ॥ ७ ॥ | गुडेनाऽऽमलकं हृष्यं श्रमघ्रं तपेणं प्रियम्‌ ॥ पित्ताखग्दाहश्रखघ्च मूत्रकृच्छ्निवारणम्‌ ।॥ ८ ॥ सुगमम्‌ ॥ ८ ॥ मरत्रेण सुरया वाऽपि कदरीस्वरसेन वा ॥ कफकृच्छ्विनाशाय छक्ष्णं पिष्टा जुट पिबेत्‌ ॥ ९ ॥ ञुटिमिति । एम्‌ ॥ ९ ॥ तक्रंण पिष्टं शितिमारकस्य बीजं पिवेत्छृच्द्ूविनादानाय ॥ पिबेत्तथा तण्डुखधावनेन प्रवाछचूण कफमूत्रङृच्छरे ।॥। १० ॥ शितिमारकस्येति । रितिमारः शाडवः । भ्रवाटचूणैमिति । प्रवरो विद्रुमः ॥ १० ॥ स्वं तरिदोषपभवे तु वायोः स्थानानुप्रव्या प्रसमीक्ष्य कायम्‌ ॥ जिभ्योऽधिके पाग्वमनं कफे स्या- तिपत्ते विरेकः पवने तु बस्तिः ॥ ११ ॥ वातजादिमूत्रङ्ृच्छरनिर्दिष्टमेषजं सवं पमनिदोषने कृच्छ्रे मितं कार्यं तच्च वायोः स्थानानुपू्यो विधेयं न बिदोषज्वर इव कफस्थानानुपुव्यां । समतिदोषनेऽपि कृच्छ्रे वातस्थानजत्वेन वात एव पूरव जेतव्य इति मावः । विषमस्ंनिपातने चिकित््ा- माह-किंचा(्िम्योऽ) धिक इत्यादि । चिम्योऽधिक इति मन्थः कफे पित्ते तथा पवन इत्यत्र संबध्यते ॥ ११ ॥ बृहतीधावनीपागयष्टी मधुकटिङ्काः ॥ पाचनीयो ब्रृहत्यादिः कच्छे दोषत्रयापहः ॥ १२॥ धावनी कण्टकारिका ॥ १२॥ गडेन मिधितं क्षीरं कदुष्णं कामतः पिबेत्‌ । मूजकृरटूष सर्वेषु शकंरावातरोगनुत्‌ ॥ १६ ॥ क्षीरं कदुष्णमिति । वातकफे । पित्तने तु शीतम्‌ ॥ १६ ॥ तथाऽभिघातजे कुयौत्सद्यो बणचित्सितम्‌ ॥ मूच्कृच्छे सदा चास्य काया वातहरी क्रिया ॥ १४॥

सत्‌ पत का भजनेन) 1 पणम (111 111

१क्. ध्र. युक्तं । > ड. मितिवारकस्य) रष. भितात।

२८० व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- ९१ त्रयक्ञिशो-

वातहरी क्रियेति । आनाहोक्ता ॥ १४ ॥ ` सेद चू्णक्रियाभ्यङ्गवस्तयः स्युः पुरीषजे ॥ १५ ॥ चर्णक्रिया फटवतिः । किंच विरेचनद्रभ्यचूर्णं दत्वा गुदे नहिकया एुङ्कनम्‌॥ १९॥ काथं गोश्षुरबीजस्य यवक्षारय॒तं पिबेत्‌ ॥ | मूजकृच्छं शकर च पीतः शीध्रं निवारयेत्‌ ॥ १६ ॥ शकृल्मिति । परीषनम्‌ ॥ १६९ ॥ शर्करादमरिडच्े च शकेराश्मरिना शनम्‌ ॥ दर्करारमरिनाशनमिति । राफरारमरीचिकित्सितम्‌ ॥ छेद्यं शुक्र विबन्धोत्थे शिखानतु समाक्षिकम्‌ ।॥ १७ ॥ सुगमम्‌ ॥ १७ ॥ टष्ये्बहितधातोश्च विधेयाः प्रमदोत्तमाः ॥ . घुगमम्‌ ॥ | . एलछाहिङ्कयुतं क्षीरं सपिमिभ्रे पिषेनरः ॥ मूज्रदोषविशरुद्ध्यर्थं श्चुकदोषहरं च तत्‌ ॥ १८ ॥ सुगमम्‌ ॥ १८ ॥ | त्रिकण्टकारग्बधदभेकाश्च- दुरारुभापवेतमेदपथ्याः ॥ निघ्रन्ति पीता मधुनाऽरमरी च संप्राप्गृलयोरपि प्र्द्रच्छरम्‌ ॥ १९ ॥ तरिकण्टकेत्यादियोगः क्राथः । पवैतमेदः पाषाणमेदः } मधु प्रलेपः ॥ १९ ॥ एराहमभेदकरिखाजतुपिषप्पटीनां चूणानि तण्डुलजस्टुटितानि पीत्वा ॥ यद्रा गुडेन सहितान्यवखिह्न चैता- न्यासन्नमृस्युरपि जीवति मृच्रृच्छी ।॥ २० ॥ यद्रा गुडेन सहितानीति । समेन गुडेन ॥ २० ॥ अयोरजः सूक्ष्मयिष्ठं मधुना सह योजितम्‌ ॥ मूजक़ृच्छ निहन्त्याश्च बिभिर्हहेमं संशयः ॥ २१ ॥ अयोरज इति । नारितपुणितं लोहचूर्णं विशेषतो मू्करच्छरहरैः पुटितम्‌ ॥ २१॥ सितातुल्यो यवक्षारः स्वैटृच्छषिनाश्चनः ॥ निदिशिकारसो वाऽथ सक्षौद्रः कृच्छ्रनाशनः ॥ २२ ॥ सुगमम्‌ ॥ २२ ॥ ` गडयत्‌दव कक रदर द च्न्=--- १ ड. यत्‌ । २ घ. "लैर्मििः । २ घ. जः छगक्ष्णपिः ,

मूत्राघाताधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २८१

दातावरीकाशकुशश्वद॑ष्र- विदारिकेक्ष्वामलकेषु सिद्धम्‌ ॥ सपि; पयो वा सितया पिमिश्र कृच्ट्ेष॒ पित्तप्रभवेषु योज्यम्‌ ॥ २३ ॥ परतसाधनपक्चे शतावयादिमिः कल्को द्रप जलम्‌ । सितया विमिश्रमिति । पारि- कया सितया विमिश्रम्‌ । इयतावरीवृतं दुग्धं वा ॥ २३ ॥ चिकण्टकायं प्रेतमाह-- तरिकण्टकरेरण्डकुशाव्भी कको रुकेश्चुस्रसेन सिद्धम्‌ ॥ सपिगोडार्थाशयुतं भेयं ृच्छारमरीमूत्रविघातदोपे* ॥ २४ ॥ कुशादि तृणपञ्चमलम्‌ । अभीरुः शतावरी । ककोरुकः कृष्माण्डभेदो जोताक इति रोके । तरिकण्टकादीनां सर्वषां स्वरपरस्तदमवि कषायः । गुडार्धोशियुतमिति । परृतारध- भागरुडयुतम्‌ । गुडे च दच्ैव पाकः सिद्धे वा प्रक्षेपः । तिकण्टकादयं घृतम्‌ ॥ २४॥ इति श्रीहन्दपर्ण(तदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगग्याख्यायां भ्रीश्रीकण्यदत्तकरतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां दवारो मृत्रद्रच्छधिकारः समाप्ः। २३२८ ॥ अथ त्रयञिशो मूत्राघाताधिकारः । मू्विकृतिपामान्यान्मूत्ा्रातारम्भः } मूत्रस्याऽऽ्रातो विबन्धो मूत्राघातः । मूचरक- च्छरमूताघातयोश्वायं भेदो मू चक्रचर मूत्रत्वमधिकं मनाजिबन्धा मूजाघाते तु विबन्धो महान्मूत्रत्वमस्पमिति । ननु यथा नामादिभेदेन भिन्ना मृघाघाता दरितास्तथेव चिकि- त्साऽपि भिन्ना वक्तुमुचिता कुतोऽत्र सामान्येन चिकित्ोक्ता । उच्यते । सर्धप्वेव मृत्राघतिषु यतो वातः कारणमतः सामान्येन चिकित्पितमुक्तं भवति । एवं यदि तवर वायुरेव कारणं करं ति तत्र पित्तकफावप्यारम्भकत्वेन निर्दिष्टो तत्कथमेकेव चिकित्स। सरवेूदाव्तेपु । सत्यम्‌ । सर्वेऽपि मूत्राघाताः प्रायशो बातनन्याः पित्तकफौ पुनरा- वरकोौ तस्मात्तेपमि व चिकित्सा दोपादिवलत्िकस्पं रोगत्वं द्रत्यतच्चं च विज्ञाय भिषजा प्रयोज्या । स्तेदस्वेदापपन्नस्य हितं सेहिरे

रेचनम्‌ ॥

% ख.पुस्तके-आमुखात्सटिले न्यस्तः पार्य पृथेते नवः । घटो यथा तथा सिद्धो बस्तिमू- नरेण पूयते ॥ १ ॥ इद्यथि कम्वर । ए २६

क | व्याख्याढुसुमावरयाख्यदीकासमेतो-- [ २२ बरयसिशौ-~

सुगमम्‌ ॥ १ ॥ पाटल्या यावश्रैकाच पारिभद्रात्तिखादपि ।॥ ` ्षारोदकेन्‌ मदिरां त्वगेखो षणसंयुताम्‌ ॥ पिषेदुढोपदंशान्वा छिष्यादेतान्पृथक्पृथकषं ॥ २ ॥ तिखादिति । तिखनाखातं । इह॒ वक्ष्यमाणं एथक्प्रथमिति संबध्य पूथक्पथक्पाट- ल्यादौनां क्षारखाविणीदकेन समां मदिरां त्वगेरोषणनच्‌रणं प्रक्षिप्य पिबेत्‌ । काति. कस्तु मदिरामित्यस्य स्थाने मतिमानिति पठित्वा वर्णकमिति च व्यालय व्याचष्ट पाटल्यादीनां चरणं क्षारोदकेन मृष्ककक्षारवारिणा पिबेदिति । तथा च विश्ामित्रः-- “भट्टः पारिमद्राद्वा तिाद्वाऽपि यवा्रनात्‌ | कणेटात्वग्यतं तूर्ण मुष्ककक्षारवारिणा ॥ पिबेद्गृडेन मिश्रं वा टिद्यानमूतरविधातनुत्‌", इति ॥ ॥ एतत्संवादादन्रोषणं पिप्पटी । गुडोपदंशं वा(शान्वा) लिद्यादेतानिति । एतान क्पाटल्यादि्तारान्युडोपदंशान्गुडमिश्ान्वा शिष्यात्‌ । इहलणोक्त पाठे व्याख्यातम्‌ । तद्यथा--'पारल्या यावशुकाच पारिभद्रात्तिादपि । स्ारोदकेन मतिमां्त्वगेोषणनूर्णकम्‌ ॥ पिबेुडन मिश्ान्वा टिद्यिहा्प्रथकप्रथक्‌ ॥ यावशूको यवक्षारः । पारिभद्रः पर्वतनिम्बः । अन्ये पारिभद्रशव्देन कण्टकि- इतं रक्तकुपुमं फलभद्रंज्ञ वदन्ति । उषं पिप्यटी । पाटल्यादीनां श्तारोद्केन सह त्वगेढोषणचूणकं पिवेत्‌ । अन्ये त्वगेरोषणचूर्णैकमित्यत् त्वगेरो षणपंयुतादिति पठन्ति तत्र पाल्यदिसतिलान्त्रव्ात्वेदोषणततयुतातकएथ्यचणीम्‌ । चूणेमिति कमपदानिरदरास्न्यक््या द्रटन्यम्‌ । तत्श्षारोद्केन मुष्ककक्षारोदकेन पिबेत्‌ । तत्छृतान्वा पएथक्प्थग्ेहानगुडमिश्रािद्यादिति स्याख्यानयन्ति । तथा च विश्वा- मित्रः पारडेः पारिमद्रद्रे्यादि । मतिमानिलत्र मदिरामिति केचित्पठन्ति तथा गुडेन मिश्रान्वेत्यत्र गुडोपदंशान्वेति पठन्ति तच्च पाटद्वयमनार्षम्‌ ॥ २ ॥ त्रिफटाकल्कसंयु्तं रवणं वाऽपि पाययेत्‌ ॥ त्रिफलाकल्कसंयुक्तं लवणं पिेदित्यघ्रापि पानार्थं ्षारोदकेनेत्यनुवतैत इति कातिकः । अन्ये पुनरुष्णाग्ुनैवाऽऽहुः ॥ ` | निदिग्धिकायाः स्वरसं पिवेद्रा तान्तवसुतम्‌ ॥ ३ ॥ दान्तवखतमिति 1१1. च्लगच्तिम्‌ ॥६॥ ` १ ड. दशेवार्लि । रष. ्णंचापि। 1

नरकन

मूत्राघाताधिकारः ¡ हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। २.८३

जले कुङ्कमकस्कं वा सक्षोद्रमुषितं निशि ।॥ नखे कुङ्मकरकव॑ चे(वे)ति । कुङ्छुमकल्कं शीतकषायविधिना जहे प्युधितं प्ातर्वज््वतं सक्षौद्र पिवेत्‌ । कुङ्कुमकर्ष चेति पाठान्तरम्‌ ॥ सतेरं पारखाभस्म क्षारवद्रा परिखुतम्‌ ॥ ४ ॥ ्षारवद्रा परिखतमिति 1 पानीयमुप्ककक्षारवत्परिसुतं किंवा पाटछामस्म परि खतं क्षारवत्षारयुक्तं पिबेत्‌ ॥ ४ ॥ कल्कमीवोरूबीजानापक्षमात्रं ससैन्धवम्‌ ॥ धान्याम्खयुक्तं पसव गर्राघाताद्वियुच्यते ॥ ५ ॥ ईवसिग्रीष्मकर्कटिका । अक्षमात्रं कषेम्रमाणम्‌ । धान्याम्डं काञ्ञिकम्‌ ॥ 4 ॥ सुरां सौवचैटवतीं सूत्राघाती पिवेन्नरः ॥ ६ ॥ सरा पिष्टङृता ।॥ ६ ॥ दाडिमाम्बुयुतं मुख्यमेखावीजं सनागरम्‌ ॥ पीत्वा सुरां सखवणां मूत्राघाता द्विपुच्यते ॥ ७ ॥ दाडिमाम्बयुतमिति । दाडिमफलरप्रयुतम्‌ । नागरान्तोऽयमेको योगः | सुरां सल- वणामिति द्वितीयः । दाडिमाम्डां युतां मुरुपामेलाजीरकनागरेः । पीत्वा सुरां सख्वणा- मिति तु सुश्रुते पाठदेक एवायं युग्यते । अस्याथः । दाडिमाम्टां दाडिमेनाम्टीक्ृ- ताम्‌ । युतामिद्यत्रेछाजीरकनागरैरिति यन्यम्‌ । मुख्यां पुरां पेष्टीमिद्य्थः । सख्वणां सैन्धवयुताम्‌ ॥ ७ ॥ पिवेच्छिखानतु काये गणे वीरतरादिके ॥ सुगमम्‌ ॥ रसं दुराखभाया वा कषायं वासकस्य वा ॥ ८ ॥ तरिकण्टकेरण्डशतावरीभिः सिद्धं पयो वा तृणपश्चमूरे | गुडग्रगाढं सघृतं पयो वा रोगेषु कृच्छ्रादिषु शस्तमेतत्‌ ॥ ९ ॥ गुडप्रगादमिति पूते संबध्यते । त्रिकण्टकादिसिद्धं बा तृणपश्चमृस्िद्धं वा पयो गुटप्रगादं हितम्‌ ॥ ८॥९॥ शृतशोतपयोन्नारी चन्दनं तण्डुलाम्बुना ॥ पिवेत्सशकंरं श्रघ्रयुष्णवाते सद्ोणिते ॥ १० ॥ चन्दनमिति ! शधतचन्दनमतिशीतट्त्वत्‌ ¦ उप्णवात इति । तातन्याम्‌ ॥१०॥ स्रीणामतिप्रसङ्गेन शोणितं यस्य सिच्यते ॥ मेथुनोपरमश्वास्य ब्हणीयो दितो विधिः ॥ ताम्रचूडवसातेरं दितं चोत्तरबस्तिषु ।\ ११॥ | ह. ष्ट्लीभः।,

२८४ व्याख्याङुसुपावस्याख्यदीकासमेतो-- [ ३४ चतुलिराः-

द्वीणामतिप्रसङ्धनेलयादिगन्यो मेद्धधृत्तिप्रपङ्गादुक्तः ॥ ११॥ ` स्वगप्ाफखमृद्रीकाट्ष्णेक्चरसितारजनः ॥ समांरमधमागानि क्षीरक्षद्रधृतानि च ॥ १२॥ सर्वं सम्यग्विमथ्याक्षमात्रं रीरा पयः पिबेत्‌ ॥ ` न्ति शरुक्रक्षयोत्थां् दोषान्वन्ध्याय्ुतपदम्‌ ॥ १२॥ सगुताफटं शूकशिम्बाफम्‌ । कृष्णा पिप्पली न कृष्णेति कषुरकविरोषणं सुश्रुते पिप्पङीपाठात्‌ । तद्यथा-खयगुप्ता फड च्व तथव्षरकस्य च | पिप्पाचरूणत्तचु ्रमिल्यादि । इश्चरकः कोकिखाक्षस्तस्य च बीजम्‌ । सिता शकरा । रजश्रुणम्‌ । अधः भागानि क्षीरक्षोदरधतानि चेति । समुद्ितचृणंतक्षीरादीनि म्रसेकमधंपटानि ॥ १२॥ १३ ॥ [चन्नकाद्य धतमाह- चि्रकं सारिवा चैव बला काटानुसासिा ।॥ १४ ॥ ्राक्षाविशाखापिष्पस्यस्तथा चित्रफखा भवेत्‌ ॥ तथेव मधुकं दादद्यादामरखकानि च ॥ १५ ॥ घ॒ताटकं पचेदेतेः कल्कैरक्षसमन्वितेः ॥ क्षीरद्रोणे जख्द्रोणे तत्सिद्धमवतारयेत्‌ ॥ १६ ॥ रीतं परिख्तं चेव इकंरापस्थसंयुतम्‌ ॥ त॒गाक्षीयाश्च तत्वे मतिमान्मतिमिश्रयेत्‌ ॥ १७ ॥ .. . ततो मितं पिकेत्कारे यथादोषं यथावखम्‌ ॥ ` वातरेताः पित्तरेताः शेष्मरेताश्च यो भवेत्‌ ॥ १८ ॥ . रक्तरेता ग्रन्थिरेताः पिबेदिच्छन्नरोगिताम्‌ ॥ जीवनीयं च ष्यं च सपिरितन्महागुणम्‌ ॥ ९ ॥ भ्रजादहितं च धन्यं च सवंरोगहरं शिवम्‌ ॥ सपिरेत्ययुञ्जीत स्री गमे लभतेऽचिरात्‌ ।॥ २० ॥ अर्ण्दोषं जयेच्वापि योनिदोषांध संहतान्‌ ॥ मूजदोषेषु सर्वेषु कुयादे तचिकिस्सितम्‌* ॥ २१ ॥ काडानुप्रारिवा तगरपादिका । विशाला गोरक्षककंदी । विशल्य पठे तु काँष्टपा- य्टा } विञाल्या प्रचारः । -चित्रफटा गोडुम्बीगोदुग्धिकेन्द्रवारुणीपयीया 1 तुगाक्षी-

` * ख. एस्तके--गङ्गावला सूलं कथितं घृततैल्मैन्धवेरमिश्नम्‌ । मू्रमतिरुद्धं वेगात्मपीतमातर ्रवतेयति ॥ १ ॥ चिच्रफठा गोद्ग्धी । इलयधिकमन्र । |

8 ए,

१ घ. 'रोगापदं शि" । २ ड. "दोषान्सनातनान्‌ । ३ घ. को पाटला ।

अदमर्थधिकारः ]. इृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` २८५

याश्चेत्यत्र च प्रस्थप्तय॒तमिव्येतत्समाप्तान्तमतमप्याक्ष्य संबन्धनीयम्‌ । मितमित्याचेत- मानम्‌ । काङे जीणाच्नरक्षणे । यथादोषमिल्त्र यथाशब्द साकस्ये येन सर्वेषु च रोगेषु शुकरदूषकेषु व्याधिग्रत्यनीकतया धृतमिदं हितम्‌ । यथावरमिति । देहा्व- रूपम्‌ 1 धन्यपिति । रोगहरत्वेन नीरोगस्य धनोपाजनराक्तेः । स्िरिव्येतत्प॑दम- तिपादनमतिप्रवृत्तिददनार्थम्‌ । चिचकायं धतम्‌ ॥ १४॥१९॥ १६ ॥ १७॥ ॥ १८ ॥ १९. ॥२०॥२१॥ ष, इति श्रीटन्दपरणीतदन्दमापवापरनापकसिदयोगव्याख्यायां श्रीभ्री- कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां जयश्षिशो मूजाघाताधिकारः समाप्रः ।॥ ३३ ॥

अथ चतुखिशोऽरमयधिकारः । मूत्रोधित्वसाधम्यादथारमयौरम्भः । वरुणस्य त्वचं श्रेष्ठां ञण्ठीगो क्षुर संयुताम्‌ ॥ यवक्षारगुडं द्वा काथयित्वा पिबेद्धिताम्‌ ॥ अर्मरो वातजां दन्ति चिरकाखानुबान्धिर्नीम्‌ ॥ १ ॥ यवक्षारगदं दचखेति । यवक्षारं गुडं प्रक्षिप्य ॥ १ ॥ ग्यम्‌ । वीरतरसदहचरदयद्‌भदक्नादनीगुन्द्रानरङशकाशारमभेदा- भिमन्थमोरव्वश्शिरवसुकर्भष्ठककुरण्टकेन्दीवरकपोतवङाश्वदं्राश्वेति ॥१॥ वीरतरः रारः। अन्ये तु षीरतस््वैदनर(बेह)तरूरिति नाश्ना प्रसिद्धो जाङ्गख्देये नमे-

दातटे चमेण्वतीनदीसमीपे च | तहक्षणमुच्यते-- 'वेष्टतरो जगति वीरतरुः म्रपिद्धः श्चेतासितारणविरोहितषीतपुप्पः । आदारितुल्यक्घुसुमः राभिसूक्ष्मपघः स्यात्कण्टकी विनल्देश्ज एष वृक्षः" इति ॥ सहचरद्वयं सीटपीतपुष्परण्य्यम्‌ । रक्तपुप्पनीङ्पुप्पकण्टाशेरीयाद्रयमिति उह्टणः। दभः प्रसिद्धः । वृक्षादनी वन्दाको वांद इति रोके वृक्षकलिम्बुकमपरे । ग॒न्द्रा घश्च पटेरकमभेदो गादर इति रोके । नटो दुबाकाराङ्करान्तःसुषिरः खनास्ना ख्यातः \ कुरो हस्वदभः । काद्यश्वामरपप्पः। अङममेदः पाषाणमेदः । अश्चिमन्थस्तेनोवृक्ः | अरणीति

॥ | कनात म१। 1 ५०१५१. 0 0 1) तेकननणिम 171 1 ॥। नभ णोति पातमा योनिमेक कि निनी"

५६. त्पद्र अ । ध्‌. दम । 2. भष्टुक !

२८६ व्याख्याङुयुमावस्याख्यदीकासमेती-- [ ३४ चतुखिराः-

छेके । मोरयेऽा्पुष्पो हसिकणपटादा इत्येके । इरुमृमिलन्ये । वसुको वसुहहकः वसो बको बकपुष्प इति टोक इति इद्णः । विरः पूयावर्तोऽपामागं इत्येके । महकः दयोनाकल्तिन्दकः इति दके । कुरण्टिका श्रीहस्तिनी । कष्णसूकष्मफडा शेखा- छिकेति छो । इन्दीवरश्वुया । उद्णस्त्वन्दीवरेऽपि तद्धेदो दीधपत्रो बहुलपुष्प कपोतवङ्का वर्चला केवाडवेदुआ । अन्ये रिरीषसदृशपत्रा स्वस्पविपेति दरव्या- न्तरमाहः । शव्द गोक्षुरकः । इति गम्‌ ॥ \ ॥ वीरतरार्ैरियेष गणो वातविकारनुत्‌ ॥ अपरीशकरापत्रकृच्छाघातसरुनापहः ॥ > ॥ अरमरी बसितिपाषाणा सैवातिभिन्ना शकरा । मृ्रक्रच्छर दुःखमूतच्रता । मृच्ाघातो मूत्रावरोधः | रुनाशाज्दो रोगवचनः सत चादमयादिषु प्रत्येक. संबध्यते ॥ २ ॥ हुण्टयभिमन्थपापाणरिधुवरूणगोष्षुरेः ॥ ३ ॥ अभयारग्बधफटेः काथं कुया दिचक्षणः ॥ रामटक्षाररख्बणचुणे द्वा पिवेन्नरः ॥ ४ ॥ अश्परीमूत्रछरच्््रं दीपनं पाचनं परम्‌ ॥ हन्यात्कोष्टाधितं वातं कदच्युरूगुदमेदूगम्‌ ॥ ५ ।। पाषाणः पाषाणमेदः ॥ ३॥४॥ ९ ॥ पाषाणभेदो वसुको वचिरोऽदमन्तकस्तथा ॥ शतावरी पर्दा च बृहतीं कण्टकारिकाः।॥ ६ ॥ कपाोतवङ्ातगलकाश्चनाशीरगुच्छकाः ॥ दक्षादनीं म्कथ वरुणः शाकजं एम्‌ ॥ ७॥ यवाः कुटत्थाः कोखानि कतकस्य फखानि च| उषकादिपतीवापमेषां काथे बतं घृतम्‌ ॥ _ भिनत्ति वातसभूताम्मरीं क्षिप्रमेव च ॥ ८ ॥ वपुको बकपुष्पः । वारिरो मकेटसन्ञस्तृणविरोषः सयावतमेद इत्यन्ये । अरमन्त- काञम्डलीटकः । कोविदारपदशपररो मड भावा । कपोतवङ्का कटभीप्रदशपच्रो विटपो मध्यदेशो प्र्िद्धः । आतेगहोऽभेडाकः । उद्णस्त्वार्तगङः ककुभः स॒गन्धिमृडः कव- हा इति नान्ना पृवदेरे प्र्िद्धः । अन्ये तु बहिः केसरिकण्टकितफटो विटप इति व्याख्यानयन्त । काञ्चना जटठजो वि्पश्वीरितपचः | अन्ये कक इति पठन्ति कच्चको मध्यटेखानिचितश्वुच्ूकपददापत् इषद्रक्तमृलः कचक इति माट्वदेदो प्रसिद्धः ! गच्छ- केचडुचः({)। गुन्द्रा इति उष्णः । वृक्षादनी वन्दाकः । यैहकः रयोनाकः । शाकं ४ ककशमस्रणष्रष्ठाद्रपत्रो वृक्षस्तस्य फटं न मृडादिः । कतकफटं तोयप्रसादनं ५१६. .ड. भटकः }

अदम्यधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` २८७

शादाकरुष्कपुरीषप्रतिमम्‌ । ऊषकादिप्रतीवापमिति । अनन्तरं वक्ष्यमाणोषका- दिकस्कः । एषामिति । पषाणमेदादीनाम्‌ । एषां सामान्यसेहकषायपरिभाषया कषायः । ऊषकराद्रीनां स्रेहपदेन कर्कः ॥ ६ ॥ ७ ॥ < ॥ ऊषकादिगणमाह- गदम्‌ । उषकसेन्धवरिखाजतुकासीसद्रयरिङ्गूनि तुत्थकं चेति ॥ १॥ ऊपकः क्षारः । अथवोषकः क्षारण्त्तिका वाराणप्तीपमीपे वडह्रदेरो बाहुस्येन भवति । उप्र इति रोके । कसीप्द्वयं घातुकसीषं तुवरकं मस्म्तदृशे किंचिदम्डं खवणरप्रं द्वितीयं पुष्पकाप्रीस्मीपत्पीतं तुवररपं तद्धेदं एव । तुत्थं कपैरिकातुत्थं खापरीया इति रोके । अन्ये मयुरग्रीवमाहुः । इति गवम्‌ ॥ १ ॥ उषकादिः कफं हन्ति गणो मेदोविशोषणः ॥ अर्मरीशकेरामूत्रगूलघ्नः कफगुर्मनुत्‌ ॥ ९ ॥ दोषं सुबोधम्‌ ॥ ९ ॥ ्षारान्यवागू पेयां च कषायाणि पयांसि च | भाजनानि च कुवीत वरगेऽस्मिन्वातनारने ॥ १०॥ सषाराश्ात्न पातम्यास्ते च पृणत्वात्कषमात्रया स॒टिटिन मस्त्वादिवत्तिश्योधनद्रम्येण वा पलद्रयचतुष्टयप्रमाणेन । क्षारोदकपक्षे तु कषद्वथं चयं वा षड्गुणेन वा जेन बहुशः पारसाग्य पृतं पेयम्‌ । यतवरागादयश्चात्र पठद्रम्यक्रायेन कतेम्याः । भोजनानि भक्ष्यादयः । चक्राराचणांनामपि समुच्चयः । वरगेऽस्मिनिति । काथद्रभ्यवर्गे वात- नादान इति विरेषणात्प्रतीवापद्रव्यं तु कफदरमिति शक्तिविशोषाधानार्थं सेयुज्यमानं छषारादिष्वपि प्रक्षेपेण देयमित्याहुः । %ङ्दमरथं इन्दोऽपि दशेषिप्यति । तवथा-ङुर्या- तक्षारादिकं काय्येस्तस्मिन्प्ेपमवापकैरिति । क्षेपं परकषेपम्‌ । अवापकेः कल्कद्रव्येः | अवापकररिति प्रयोग्चिन्त्यः । †अन्यपूवाद्ीया रावाशब्दस् साधितत्वात्‌ । वगंशब्दो- पादानादिह यथाङामं प्रयोगः ॥ १०] पित्तारमरीचिकित्सामाह-- काशः कुशः शरो गुच्छ इत्कटो मोरटोऽदममभित्‌ ॥ ११ ॥ दमं विदारी वारादि श्ािमूं भिकण्टकः ॥ भकः पाटखी पाठा पत्तरोऽथ कुरण्टिका ।॥ १२ ॥ पुननेवा शिरीपश्च कथितास्तेन साधितम्‌ ॥ घृतं शिखाहमधुकवीजंरिन्दीवरस्य च ॥ १३ ॥ > अमुम्थ॑मिति भाति । † आ र्पूवाइडुवव्वीजसंतान इत्यस्येति मम भाति !

कतत

ल्‌ काथ १५०८१९६. व 1 1 11.

१ ध. पृननैवे |

२८८ व्यास्याकघमावस्यार्यरीकासमेतो-- [ २४ चतुश्चशः-

रपसेवारुकादीनां बीजेथाऽऽवापितं शुभम्‌ ॥ भिनत्ति पित्तसंभूतामरपरीं क्षिप्रमेव च ॥ १४ ॥ क्षारान्यवागरः पेयाश्च कषायाणि परयाप्त च ॥ भोजनानि च क्वीत वर्गेऽस्मिन्पि्तनाशने ॥ १५ ॥ ऊर्यालक्रारादिकं काय्यैस्तस्सिन््षेपमवापकेः ॥। वर्मतेन यथारां परिभाषा प्रयतते । १६ ॥ रिखानतु शिखाहं स्यात्पुण्ड्को गुन्दरगुच्छ्क ॥ मधकः कृतहस्वत्वाद्वीजवींजक उच्यते # ॥ १७ ॥ इत्कये महती कगढीं । मोरट इश्ुमूम्‌ । अदममित्पापाणमेदस्तदभावि चमकारा- ल्कम्‌ । पत्तरः छाङिश्चः रिरिवाछिका इति । कुरण्टका शिपरवाख्काभद्‌। खाहत. पुष्पः । एषां सर्वेषां काथः । रिशद्वादिभिः कल्कः । शडामधुकनाज) र्यत नानत द्मिन्दीवरेण संबन्धनीयं न तु बीनो बीजकः पीतशाखो वाग्भरक्तवाद्‌ात्‌ । तद्यथा--“धिष्टेन चपुपादीनां बीजनेन्दीवरस्य च ॥ मधुकेन रिाजेन पिवेदरमरिभेदनम्‌” इति ॥ मूकः कृतहस्वत्वाद्वीजैबींनक इति तु वचनं छन्दस्य संमोहात्‌ । अस्याथः । हस्- मघकरानब्देन चे्यष्ठीमधकमच्यते तस्य बीजनाव्यवहारद्ीजीं बाजक इति । | “श्रत्‌ रिखाज मधूकं वांजमन्दोवर तथा ॥ त्पुसेव(रुकादीनां बीजैरावाप्य तच्छुमम्‌"' इति पाठः सुश्रुते । तत्र शिखां शिखाजतु } इन्दीवरं शिरिवाडिकाभेद दीचेपन्रो बहुटपुष्पः ! जेजटस्िवन्दीवरं नीरोतरं तज्रेच्छति गयी ॥ ११॥ १२॥१३॥ ॥ १४॥ १९॥ १६॥१७॥ [र

>

कफादमरीचिकित्सामाह- त गणे वरुणकादो तु गुगाखवेखहरेणुभिः । | @ (~ . के हये कुष्ुमुस्ताहमारिचचित्रकेः ससुराहयेः । १८ ॥। एतेः सिद्धमजासपिरूषकादिगणेन च ॥ भिनत्ति कफसंभृतामरपरी क्षिप्रमेव च ॥ १९ ॥

'भायितमज्नभनम्न> [व 1 पप यर येपि पि

भख. पुस्तके-तिलापामागैकदरीपलाशयवसंभवः । क्षारः पेयोऽविमूत्रेण शकैरास्वदमरीषु च॥ १ कोच्ोष्ररासमास्थीनि श्वदेष्राताङ्पत्निके वरामोदः कदम्बस्य मूं विश्वस्य चौषधम्‌ ॥ २ ॥ पित्तार्म- राकेरां भिन्युः सुरयोष्णोदकेन वा । क्राथश्च रिग्रुपूखोत्थः कदुष्णोऽदमरिपातनः !॥ ३ ॥ इ्यधिकमच्र ।

१ ड. "वागु पे" 1 २ ड. (स्मिन्प्रक्षिपपादिकैः । ३ क. घ. ननद्रमन्थिकौ ।

अरेमयपिकारः ` ठन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः २८९

क्षारान्यवागर पेयां च कषायाणि पयांसि च ॥ भोजनानि भकुबीत वर्गेऽस्मिन्कफनाशने ।॥ २० ॥ वरुणादिगणेन काथः रोषेण कल्कः । मुसताहस्थाने भद्रादिपाठः सश्चुते । भद्रादि भद्रदास्कुष्ठहर्दरि्यादि । अजासर्षिः केचिन्न पठन्ति ते प्रकरणाप्पू्वोदितात्सामान्येनैव गम्यमेव घतं ददति ॥ १८ ॥ १९ ॥ २० ॥ वरुणादिगणमाह-- गदम्‌ । वरुणातेगररि्रुमधुरिघ्ुतकीरीमेषराङ्गीपूतिकनक्तमाल- मोरटथिमन्थसेरेयकद्रयविम्बीवसुकवशिरयचि्नकशतावसीबिसवा- जद्यद्गीदभवहतीद्रयं चेति ॥ १॥ वरूणस्िक्तसारः शाकद्रुम: । वरुण इति रोके । आतिगलऽीडकोऽञ्नो वा । आतेगलः ककुभः सुगन्धमुरः कहा इति नास्ना पूर्वदेशे प्रसिद्ध इति उद्टणः । रिः सोभाञ्नकः । मधुरि रक्तरिगरुः। तकौर्थरणिका । मेषदज्गी स्वनामप्रसिद्धा मेदाि- गीति छेके । मेषदङ्गी ककेटशुङ्गीति उद्वणः । पूतिकश्विरविल्वः । नक्तमाो वृह्‌- त्करञ्नः । मोरयेऽङ्ोट्धपुप्पः । मोरड इति रोके । दस्तिकणपरारा इत्यन्ये मूर्वा वा 1 अभिमन्थो गणिक!रिका तेजोवृक्षः । द्वितीयो रणिकः । सपेरेयकद्वयं रक्तपुप्पनील- पुष्पकंटासेतीयाद्वयम्‌ । बिम्ब्योष्ठोपमफटिका निम्बीरिति सोके । टिडरिकेति प्रापि- द्धेति उद्टणः । चिचक प्रपिद्धः । रातावरी प्रसिद्धा । वसुको वकः । बकपष्प इति क्रे । अन्ये तु वमुकोऽकैः । वशिरो मकैटपिप्पडी तृणजातिरपामाभे इति प्रिद्धः ! मूयौवर्तो वा । बिस्व: श्रीफलः । अजदङ्ग्यावतैनिका छगल्पिषाणिका तृत्तमारणी मिदि आउ इति रोके । दभः राः । बृहतीद्रयं कण्टकरारिकाद्रयम्‌ । एका स्थूटफटा द्वितीया इस्वषएल ॥ १ ॥ वरुणादिगणो ह्येष कफमेदोनिवारणः ॥ विनिहन्ति रिरशश्ररं गस्माभ्यन्तरयिद्रधीन्‌ ।॥ २१॥ ॥ >१॥ गुक्राद्मयौ तु सामान्यो विधिरद्मरिनारनः ॥ यवक्षारगुडोन्मिश्रं पिवेत्पुष्पफलोखवम्‌ ॥ रसं गत्रविबन्धघ्रं सकैरारमरिनाशनम्‌ ॥ २२ ॥ पुष्पफटोद्धवम्‌ । रसमिति । कूप्माण्डफटरसम्‌ ॥ २२ ॥ नागरवरूणकगोक्चरपाषाणभेद कपातव्रङ्कनः काथः ॥ गुडयावश्ूकमिश्रः पीतो हन्ल्यत्मरीमुग्राम्‌ ।॥ २३ ॥ वरुणतवक्दिलाभेददुण्टीगोक्षरकेः कृतः ॥ कषायः क्षारसंयुक्तः शकेरां च भिनत्यपि ॥ २४ ॥ ३५

२९० व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ ९ पचचत्रिशः-

पिवेद्ररुणगृखत्वक्काथं तत्कल्क संयुतम्‌ ॥ कायश दिदयगूलोत्थः कदुष्णो ऽश्मरिपातनः । २५ ।। पिबेद्रुणमरत्वकषायं गुडसंयुतम्‌ ॥ अरमरीं पातयल्याञु बस्तिशरख विनाशनम्‌ ॥ २९ ॥। एलोपङल्यामग्रुकार्ममेद कोन्ती दं रा ह षको रुवः ॥ भृतं पिवेदश्मनतु पगादं सशकंरे सारूमरिभूज्कृच्छे ॥ २७ ॥ ` उपकस्या पिप्पी । कोन्ती रेएुकम्‌ 1 अदमजतु अगाढमिति । दोधितरिराज- तुनलिचतुरमाषकाः प्रक्षेपः ॥ २३ । २५ ॥ २९॥२६९॥२७॥ निकण्टकस्य बीजानां चरणं माक्षिकसंयुतम्‌ ॥ अविक्षीरेण सप्नाईं पेयमरमरिभेदेफम्‌ ।॥ २८ ॥ त्रिकष्टको गोषरकः । अरविर्मेषी । अनेन योगेन शकरा भिद्यते ॥ २८ ॥ ` कृटत्याद्यं पृरतमाह- कुटत्थसिन्प्रस्यविडङ्गसारं सशकेरं इितखियावक्रकम्‌ ॥ बीजानि कूष्ाण्डकमगोक्चराभ्यां घतं पचेत्तद्ररुणस्य तोये ।। २९ ॥। दुःसाध्यसवौरमरिमत्रकृच्छे गूजाभिधा तं च समूत्रबन्धम्‌ ॥ एतानि सवांणि निहन्ति शीघं परूढछक्षानिव वजपातः ।। ३० ॥ शीतली खनामस्याता 1 शकराऽप्यत्न कल्कन्यायेन । कुखुत्याद्यं धरतम्‌।॥२९॥३०॥ दरादिपञ्चमूल्या वा कषायेण पचेद्घृतम्‌ ॥। प्रस्थं गोभुरकल्केन सिद्धमद्यात्स्चकेरम्‌ ।। अर्मरीमूत्रहृच्छं रेतोमागविच्योधनम्‌ । ३१॥' शरादिपशच्लया शाति । तृणपशचमूलत्य । सररफरमिति । सिद्धे धूते पादिकः दकेराप्रकषेपः । शरां धतम्‌ । ३१ ॥ वरुणा पृतमाह-- वरुणस्य तुलां श्चण्णां जलद्रोणे विपाचयेत्‌ ॥ पाद्रेषं परिस्राव्य घृतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥ ३२ ॥ वरुणः कद री विर्वं तृणनं पञ्चमूलकम्‌ ॥ अमृतां चार्मनं देयं बीजं च ॐपषस्य च ॥ ३३ ॥ दातपवा तिखक्षारः प्रखाशक्नारमेव च ॥ यूथिकायास्तु परूटानि कापिकाणि समावपेत्‌ ॥ ३४ ॥ `

7 ॥ घ. नः । वरुणत्व्कषायं तु परीतं च गु । २ घ. दनम्‌ । ३ घ. सिद्धं लिद्यात्सः। ४ ड, [सस्य | | ५ = च `

पमेहाधिकारः † दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। १९१

अक्षमात्रं पिविलम्तु्दैशकाखादपेक्षया |. ` जीर्णे चास्मिन्पिषेतपवे गरदं जीर्णं तु मस्तुना ॥ ३५ ॥ अश्म शकेरां चेव प्रच्छ विनाशयेत्‌ ॥। ` सेन्धवा्यं च यत्तेरण़ृपिभिः परिकीतितम्‌ ॥ २६ ॥ कदटी कदल्याः ए्मामं मृं वा । अमन रिदखाजतु । हातपवा वंशस्तस्य ` नीट दूवां वा । तिलक्षारसिरनाटभस्म । पूर्वमिति । मोननात्‌ ! वरुणाय धृतम्‌ ॥ ॥ ३२ ॥ २३ ॥ ३४ ॥ २९ ॥ ३६]. तत्ते द्विगुणक्षीरं पचेद्रीरतरादिना ।। कायेन पषेकल्ेन साधितं तु भिषरण्वरेः ॥ ३७ ॥ एतत्ेटवरं श्रेष्ठमहम्रीणां विनादानम्‌ ॥ मृत्राघाते मूत्रकृच्े पिचिते मथिते तथा ॥ ३८ ॥ भमरे भमाभिपन्ने च स्वये भरंशस्यते ॥ वध्माधिकारनिदिष्ठे सेन्धधाचमिहेष्यते ॥ ३९ ॥ सैन्धवाय वध्मीधिकारोक्तं तत्रारमरीहरत्वशचतेः 1 पूर्वेण (पूम)कस्केनेति । तञोक्त- सैन्धवादिकर्केन । वीरतरां परेतम्‌ ॥ ६७ ॥ ३८ ॥ ३९. ॥ इति श्रीहन्दपरणीतषृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीथी- कण्टदत्तकृतायां व्यार्याकुसुमावल्याख्यायां चतुकिशोऽ- स्मयेधिकारः समाप्तः ॥ ३४ ॥

अथ परश्चनिश्चः प्मेहाधिकारः।

घसिविक्रल्यधिकारात्प्मेहः । प्रमेहिणो हितमाहारमाह- यामाका; कोद्रबोदाखगोधूमचणकार्देक ॥ कुटत्थाथ हिता भोज्ये पुराणा मेहिनां सदा ॥ १॥

उदारो नवकोद्रवः । आढकी तुवरीनीनप्‌ ॥ १ ॥ मेहिनां तिक्तशाकानि जाङखा हरिणाण्डजाः ॥ यवान्नविकृतिरमुदाः शस्यन्ते शाछिषष्टिकाः ॥ २ ॥

तिक्तशाकानि प्रपुत्रारपयेकादीनि । अण्डजा; पक्षिणः । यवान्नविकृतिर्यवाननं यव-

विकाराश्वापुपादयः ॥ २ ॥ |

पारिजातजयानिम्बवदिगायनि वीणां पृथङ्‌ ॥ ` पाठायाः सागुरोः पीताद्रयस्य शारदस्य च ॥ ३॥

१ क, घ. अस्य मा" । २ ड. पिनित्तन्मधितेन वा । भ' । ३ घ. प्रयोजयेत्‌ । ४ ङ. 'ढकम्‌ । कु ॥

२९२ व्याख्याङ्कुमुमावद्पाख्यदीकासमेतो-- { ६९ पश्चतिशः-

लङेधमद्यसिकताशनेरेवणपिष्टकाः ॥ सान््रमेहान्कमादघ्रनि अष्टौ काथाः समाक्षिका; ॥ ४ ॥ पारिजातः पारिभद्रः। जया जयन्ती, अरणिका । वहिचित्रकः । गायत्री खदिरः । पाठायाः सगुरोरित्येकः क्राथः ! पीताद्रयस्यति। पीता हरिद्राऽयमप्येकः । शारद सप्तपणैः ॥ २ ॥ ४ ॥ ूर्वाकसेरुपुतीककुम्भीकप्टवदोवलम्‌ ॥ जेन कथिते पीतं शुक्रमेहहरं परम्‌ ॥ ५ ॥ पूतीकः करज्ञः 1 कुम्भकः पान्दी । सुश्रुते च प्टव(स्थाने कैवतंमुस्तक शपाठ- त्वः केवतकमुस्तकः ॥ ९ ॥ निफरारण्वधद्राक्षाकषायो मधुसंयुतः ॥ पीतो निहन्ति फेनाख्यं पमेहं नियतं ब्रणाम्‌ ॥ ६ ॥ सगमम्‌ ॥ ९ अथ कफग्रमेहेष्वेव सामान्ययोगा उच्यन्ते - रोधाभयाकदफटगमुस्तकानां विडङ्गपाटाञ्चंनधन्वनानाम्‌ ॥ कदम्बा शयनदीप्यकानां विडङ्गदावींधवदयल्यकानाम्‌ ॥ चत्वार एते मधुना कषायाः कफपमेदेषु निषेवणीयाः ॥ ७ ॥ धन्वनः स्वनामख्यातः । दीप्यको यवानी । धवः पवेतोद्धवः । शस्यकं मदनफ- टम्‌ ॥ ७॥ अथ पित्तप्रमेहेषु सामान्ययोगानाह-- रोध्रारनोशीरङुचन्दनानामरिष्सेव्यामखकाभयानाम्‌ ॥ < ॥ धाच्यज्नुनारिष्टकवत्सकानां नीखोत्परैकातिनिशायैनानाम्‌ ॥ चत्वार एते विहिता; कषायाः पित्तप्रमेहे पधुसंप्रयुक्ताः ॥ ९ ॥ कुचन्दनं रक्तचन्दनम्‌ । अरिष्टो निम्बः । सेव्यमुशीरम्‌ । अभया हरीतकी । तिनिशोऽच्छकः ॥ ८ ॥ ९॥ अश्वत्थचतुरङ्कन्यग्रोधादि फल्यम्‌ ॥ सरक्तसारमल्ञिष्ठा काथाः पञ्च समाक्षिकाः ॥ १० ॥ नीटदाखिदरद॒क्ताख्यक्षारंगण्डीरिकाहयान्‌ ॥ मेहान्दन्धुः कमादेते सक्षोद्रो रक्तमेदजित्‌ ॥ काथः खञ्ञरकारमर्यतिन्दुकास्थ्यमृताङतः ।॥ ११॥ चतुरङ्कः किरमाङकः । सरक्तपारमन्ञिष्ठेव्येकयोगकः काथः } रक्तपारो रक्तचन्द- नमू 1 इ॒क्तख्योऽम्डाक्षः । गण्डीरिकाह्वयो मच्चिष्ठाहयः । पेहान्हन्युरिति । हन्यु-

१ ड, "कान्‌ । साः । २ डः 'रमाञ्जि्ठका ।

प्रमेहाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः।. २९३

यांपयेयुः । पित्तमेहानां याप्यत्वात्‌ । किंवा नालयन्तदुष्टे मेदसि पित्तजा अपि साध्याः । पाध्यास्तु मेदो यदि न प्रदुष्टमिति चरकवचनात्‌ ॥ १० ॥ ११॥ वातिकमेहचत॒ष्टये चिकित्सामाह-

किन्नावहिकषायेण पाठाकरुजरामदम्‌ ॥ तिक्तां कृषं च संचृण्ये सपिमहे पिबेरन्नः ॥ १२॥ सपि्मेहादिषु (2) छिन्नादिकषयेषु क्षौद्रावापः कार्यः । तन्रान्तरनिदर्शनान्मधुनो मेहहरत्वाचच ॥ १२ ॥ ` ` कद्रखदिरपगकाथं क्ष द्राहये पिबेत्‌ ॥ कदरो विट्खदिरः । खदिरस्तदितरः । पूगः पकंटिः ॥ अभिमन्थकषायं तु वसामेहे प्रयोजयेत्‌ ॥ १३९ ॥ सुगमम्‌ ॥ १६ ॥ पाठारिरीषदुस्पशेमूवाकिंटुकतिन्दुकम्‌ ॥ कापित्थानां भिषक्काथं दस्तिमेहे पयोजयेत्‌ ॥ १४ ॥। तिन्दुककपित्थयोः फम्‌ 1 तिन्दुकः केदुरिति रोके । वातमेहेष्वसाष्येष्वपि ` चिकित्सामिधानमिदं मेहानां चिरानुबन्वित्वात्किचिद्ीमे तयापानार्थम्‌ ॥ १४ ॥ कम्पिह्टसप्रच्छदशाखजानि वेभीतरौहीतककोरजानि ॥ कपित्थपुष्पाणि च चूणितानि क्षोद्रेण छिद्यात्कफपित्तमेही ।॥ १५ ॥ ्णोनीति विरोष्यपदं कम्पिह्धादिजानि चणानीत्यथेः। एवं वेभीतेत्यादावपि व्याख्ये- ` यम्‌ | विभीते भवं वेभीतं भवार्थेऽण्‌ । एवं रोहितकादावपि । रोहितको रोहिडः । कफ- पित्तमेहीति । कफमेही वा पित्तमेही वेदथः ॥ १५ ॥ मेहेषु सामान्ययोगानाह--

लिग्धं वान्तं विरिक्तं च निरूढं पाययेद्रसम्‌ ॥ धान्या; सवेषमेदेषु निशाक्षोद्रसमन्वितम्‌ ॥ १६ ॥ धाघ्या रसः खरस एव व्यवहारात्‌ । निशा हरिद्रा । कट्पनामाह -) आमल- करसस्य चत्वारि पानि हरिद्रा कर्षप्रमाणं तथा मधु च कर्षप्रमाणमेवेवं विमथ्य पिवेत्‌ ॥ १६ ॥ कषायमथ वा दासुत्रिफटामुस्तकेः शृतम्‌ ॥ अत्रापि निशाक्षौद्रतमन्वितमित्यनुवतैयितन्यम्‌ ॥ त्रिफएखादारूदाव्यैब्दकाथः क्षेदरेण मेददा ॥ १७।। प्रगमम्‌ ॥ १७ ॥

ॐ विबिष्टामे यापनाथभिति भम भाति)

३९ पश्च्िश्ः-

1 व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो -याकसमावस्याख्यः

कुटजासनदाव्यैब्दफलत्रयभवोऽ थवा॥ अचापि क्षोदरेणा(त्या्य) नुवते । असनः पीतश्षाकः । दारवीं दारुनेशा ॥ गदूच्याः स्वरसः पेयो मधुना सवेमेदुत्‌ ।। १८ ॥! सुगमम्‌ ॥ १८ ॥ शालमुष्कककम्पिह्टकल्कमक्षसमं पिबेत्‌ ॥ धात्रीरसेन सक्षौद्रं सर्वमेहदहरं परम्‌ ॥ १९ ॥। सुगमम्‌ ॥ १९ ॥ फटतिकं दारुनिशां विराटं युस्तं च निष्काथ्य निरशांशकस्कम्‌ ॥। पिबेत्कषायं मधुसपयुक्तं सवेभमेहेषु समुत्थितेषु ॥ २० ॥ तिङादीनां मुस्तान्तानां प षोडशगुणं जछं दत्वा चतुर्भागावशिष्टं मह्यम्‌ । तथा चोक्तम्‌- दरव्यमापोत्थि(थि)तं काथ्यं दत्वा षोडशिकं जरम्‌ । पादशेषं च कतेव्यमेष क्राथविधिः स्मतः ॥ ` निश्षंशकस्कमिति । निराभागकद्कम्‌ । तत्सहितमेव त्रिफडादिद्रव्यं निष्काथ्य कषायं पिबेदिलेके । निशाया अंराश्वतु्थभागः कल्कः प्रक्षेपरूपो यच्च तत्तयेत्यन्ये । ूवैन्याख्यायाः प्रचारः प्रायेण ॥ २० ॥ मधुना त्रिफलाचृणमथ वाऽर्मनतुद्धवम्‌ ॥ खोहनं वाऽभयोत्थं वा रिशद्यान्मेहनिषटत्तये ।। २१ ॥ चणेमिति पदं समापान्तभूतमप्यनुवयितन्यम्‌ । अभयोत्थमिति । हरीतकीमवं न चाभयमुक्ञीरं तद्धवम्‌ । हरमेखल्मनुवदता चक्रेणापि टिखितम्‌-- भन्रिफलखोहशिङाजतुपथ्यानरणं वटीढमेकेकम्‌ ॥ मधुनाऽमृतास्वरपमिति सवोन्मेहानिवारयति'इति ॥ २९ ॥ न्यभरोपादिचूणेमाह- नयग्रोधोदुम्बराश्वत्थरयोनाकारग्बधासनम्‌ ।। आम्रं कपित्थं जम्न्रं च भियाठं ककुभं धवम्‌ ॥ २२ ॥ मधूकं मधुकं रोधं वेरणं पारिभद्रकम्‌ ॥ ` पटो _ पहं मश च दन्ती चित्रकमाढकीमू्‌ ॥ २३॥ मेषशृङ्गी च दन्तीं चित्रकमादकीम्‌ | २३ ॥

१६. हहा । सु । २ घ. वरुणं ।

प्रमेहाधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २९९ .

करञ्ज जिफङाशक्रभट्धातकफरानि च ॥ एतानि समभागानि शछ्ष्णचूणोनि कारयेत्‌ ॥ २४ ॥ न्यग्रोधाद्यमिदं चूर्णं मधुना सह रे्येत्‌ ॥ फट्त्रयरसं चानुपिबेन्मत्रं विष्ध्यति ॥ २५ ॥ एतेन विशतिर्महा पतङृच्छराणि यानि च ॥ प्रशमं यान्ति योगेन पिटिका न भजनायते ॥ २६ ॥ अपनः पतिशाटः । आम्रकपित्थजम्बूनां फलस्थि । ककुभं धवमिल्यस् स्थाने ककुमत्वचमिति पाठान्तरम्‌ । मधुकस्य सरार: करञ्जस्य फम्‌ । जयं योगः सामान्यचू- णैयोजनापरिमाषया योज्यः । (कषेश्चूणस्य कल्कस्य गुटिकानां च सर्वशः ॥ दरवडक्त्याऽवर्टेग्यः पातव्यश्च चतुद्रैवः "' इति । न्यग्रोधाय चणम्‌ ॥ २२ ॥ २३ ॥ २४ ॥ २९ ॥ २६ ॥ तरिकण्टकारमन्तकसोमवस्केभेातकैः सातिविषैः सरोधरैः ॥ वचापटोलाजैननिम्बयुस्तेररिद्रया पद्मकदीप्यकैश्च । २७ ॥ मञ्धिष्ठया चाग॒रुचन्दने सर्वैः समस्तैः कफवातनेषु ॥ मेहेषु तेरं विपचेद्घतं तु पित्तेषु मिश्रं त्रिषु रक्षणेषु । २८ ॥ अरमन्तको मटुआ । सोमवस्कः कटफटम्‌ । दीप्यको यवानी ! मर्वेरित्युक्तं सवः सेहसाधनं स्यादत उक्तम्‌ । समस्तेरिति । सर्वैवथोक्तैः समुदितैरेव न यथारामेन ख्रें विपचेदित्यथः। मिश्रमिति । प्रतति(ते)ख्यमकम्‌ । तरिषु रक्षणेष्विति । जिदोषक्ष- णमेरके सति तरिदोषनं(नत्व)च कफापित्तजमेरेष्वेवानुबन्ध्यानुबन्धक्रतं मन्तव्यम्‌ । किंच सर्वषामेव मेहानां त्रिदोषनत्वादुदूतातरेदोषजत्वं कदाऽपि भवतीति ज्ञेयम्‌ । तरिकण्टकाख्यं ते तेरं यमकं च ॥ २७॥ २८ ॥ त्रिकटुतरिफटाचृणेतुल्ययुक्तं त॒ गुग्गुटुम्‌ ॥ २९ ॥ गोक्षरकाथसंयुक्तं गुरिकां कारयेद्धिषर्‌ ॥ दोषकाट्बरापेक्षी भक्षयेचाऽऽनुरखोमिकीम्‌ ॥ २० ॥ न चात्र परिहारोऽस्ति कमं कुयां्येष्सितम्‌ ॥ ` परमेहान्वातरोगाथ मूत्राघातोदरं जयेत्‌ ॥ ३१॥ तरिकटुत्रिफलाचृणतुल्ययुक्तं तु गुग्गुटुमिति । भिकटुतिफलाच्‌र्े्तुस्येयुक्तम्‌ । गोधुरणाथसंयुक्तमिति । गोक्रकाथमावितं सप्ताहभावनया ॥ २९.॥ ३० ॥ ३१ ॥ कफमेददरकाथसिद्धं सपि; कफे हितम्‌ ॥

१क. घ, वेगेन ।

२९द व्याख्याङुघुमावल्याख्यंटीकासमेतो-- [ ९५ पश्चतरिशो-“

सपिरकल्कमेव ॥ पित्तमेह्ननियहसिद्धं पित्ते हिते घृतम्‌ ॥ ३२ ॥ . पुगमम्‌ ॥ ३२॥ घन्वन्तरं पृतमाह-- द्शप्रलं करञ्जो द्रौ देवदारु हरीतकी ॥! वषाभरवरुणो दन्ती चित्रकं सपुनर्नवम्‌ ॥ ३३ ॥ सृधानीपकदम्बाश्च विल्वभष्टातकाने च ॥ राटी पष्करमरं च पिप्परीमूखपेव च ॥ ३४ ।। पृथग्दशपकानेतानभागांस्तोयामंणे पचेत्‌ ॥ यवकोलकुखत्थानां परस्थं भस्थं च दापयेत्‌ ॥ २५ ॥ तेन पएादावरेषेण धृतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥ निचटं जिला भागीं रोहिष गनपिप्पी ।। ३३ ॥, दङवेरं विडङ्गानि बचा कस्पिह्ठकं तथा ॥ गर्भेणानेन तत्सिद्धं पाययेच यथाबलम्‌ ।॥ २७ ॥ एतद्ध(द्धा)न्वन्तरं नाम विख्यातं सपिरुत्तमम्‌ ॥ कुष्टगुटमपमेहां ध श्वयथुं वातञ्चोणितमर्‌ ॥ ३८ ।१ प्टी सोदराणि चार्शासि विद्रधीनिपिटकास्तथा |, अपस्मारं तथोन्ादं सपिरेतन्नियच्छति ॥। पाठान्तरे इतं तोये काथ्यादष्गुणं विह ॥ ३९ | , करजञो द्वौ करज्पूतिकरल्ञकौ । अनयोश्च फं मेहहरत्वात्‌ 1 यडुक्तम्‌--करज्- हि(कि)शुकारिष्टफटं जन्तुप्रमेहनुदिति । (धा) खुहीमृमिह तत्रान्तरे मूचपात्‌ । नीपकदम्बकथोरस्पमहद्धेदाद्धेदः किंवा कदम्बो भूकदम्बः स ॒चाखम्बुध (ष)स्तन्नाम्तरे भूकदम्बपाठात्‌ । नीपस्थाने कापि निम्बस्य पाठः । अस्यापि फएटम्र्‌ । पृथग्दशपडा- न्भागानिपि । दरामूटमपि प्रयेकं दङपदिकम्‌ । ततर प्रतिहतं तोयार्मणदानं राताधि- कद्रव्ये पुनरषटगुणं जकम्‌ 1 तथाच चक्रः-- “पृथक्तोयामणं त्वत्र प्रचेद्रन्याच्छतं रातम्‌ ! शातत्रयाधिके तोयमुत्सर्मकरमतो भवेत्‌" ॥ ` | अत्र मध्यद्रव्यस्योमयगामित्वात्तोयमुत्सगतोऽद्टगुणं मतमिति । अन्ये. त्वाहुः | दशमूस्य भित्वा दश पलानि । कज्लादीनां पिप्पीमूढान्तानां मि छित्वा दा पानि। यवक।टङ्ुङत्यानां च प्र्ेकं त्रये णाष्टचत्वारिंशत्पडानि । एवं मिहित्वा काथ्य-

१ड. `रहिपुका ।

प्मेहाधिकारः. 1 ठन्दमाधवापरनामा सिदढयोगः 1 ` २९७

दरव्याणामष्टषष्टिपखानि तत्न यथोक्ततोयार्मणेनेव क्राथो युक्तः १ अभेणो द्रोणः पादन्तर्‌ य॒त ताय कथ्यादष्टगुण त्वह | अस्याथः--व्रतमेतदव क्राप्यन्यथा परल्यते तत्र च क्ाथाथमष्टगुणं तोयं दर्दितं तत्परामाण्यादिहाप्यष्टगुणं तोयं देयम्‌ । पाठान्तरे यथा--दशमूटहरीतकीदेवदारुकरल्द्रयवषमदन्तीम्‌मिकदम्बमल्लातक पृष्करमृटा कमल - खुटीमृर्वरुणपिप्पीमृानि प्रत्येकं ददपरोन्मितानि यवकोरकुरुत्थप्रस्य्रयं चाष्टगुणेऽ- म्भपि पादरोषं कृषायमवतारयेदि ति । अमणदाब्द मूरिनटोपटक्षण इति इन्दाभि प्रायः 1 इत्थमेव भ्यवहारो युक्तः } निचुखो हिज्जलः } रोहिषं गन्धतृणम्‌ | धान्व- न्तरं प्तम्‌ ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ ९ ॥ ६६ ॥ ३७ ॥ ३८॥ ३९. ॥ `

शार्सारादितोयेन भाषिते च शिखाजतु ॥ ` पिषेत्तेनेव संशुद्कायः पिष्ट यथावखम्‌ ॥ ४० ॥ जाङ्छानां रसेः साधं तस्मिज्ञीर्णे च भोजनम्‌ ॥ दुथादेवं तुखां यावदुपयुञ्ञीत मानवः ॥ ४१ 1 मधुमेहं विदायासो शकंरामद्मरीं तथा ॥ वपुषेणबरोपेतः शं जीवत्यनामयः ॥ ४२ ॥

शिाजतमावनाथं क्राथक्िषो परिभिष- “तुल्यं गिरिनेन जले चतूर्मणे मावनौषधं काथ्यम्‌ ।

तताय प्रादाय पृतोण्णे प्रकषिपद्विरिजम्‌ ॥ तत्समरसतां यातं संशुष्कं प्रक्षिपेदरसे भुयः"? इति ॥ वनं च दशराहं ततो दविगुणं चरिगुणं ग यदुक्तम्‌ 1 भावितानि "ˆ` '““ । सप्ताह. अन्यत्र मावनमुक्तम्‌- 1 “प्रक्िप्योद्धल्य मा(चाऽऽ>वापं पुनस्त्प्रक्षिपेद्रसे । कोष्णे पप्राहमेतेन विधिना तस्यं भावना” इति +

[कन्यकः

तनैषेति ! शार्प्तारादितोयेन । प्र्दधकायः कतवमनविरेकः 1 पिष्टं तररणितम्‌ । यथाभिवरं तद्धीनत्वात्कायस्य 1 जाङ्गरमाप्ररपेन भोजनोपदेशशेह रोषश्च स्वेद- कत्वाच्छिखजतुनो वातकेोपशङ्कया । तुखां यावदुषयुञ्रीतेति ¦ प्रतिदिनमच्र कषाः द्िमा्या ताबानुपयोगोऽप्य यावता न पृथत इयथः । मधुमेहं विहायेति । उत. ज्नमात्ं मधुमेहम्‌ । चिरजस्यासराध्यत्वात्‌ । किंच महाप्रमावत्वायोगो.ऽयमप्ताध्यमपि मधुमेहं साधयतीति । अस्य इ्टमोक्ता भ्याख्या दिष्यते । शारप्तारादितोयनेल्यादि । रिद्यजतुप्रकाराः सश्चतो क्ता टिए्यन्ते ।

तेयथा-- सात द्युत शुचा च शलः सूयश्धतापताः ॥ ३८

२९८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [ २९ पञ्च्तिक-

जतुप्रकाशं खरसं दिखाम्यः प्रसवन्ति हि ॥ शिदाजत्विति विख्यातं सवैव्याधिविनाश्नम्‌ ॥ यद्यप्यन्यस्मिन्कारे रिाजतु दस्यते तथाऽप्याषाढज्येष्ठपरिगृहीतं खरतरणिकिर- णतापिताम्यः हिखमभ्यो गुणवत्तरं मवति । ननु शिदानां रूक्षकटिनानां कथं लिग्- द्रवसखरसः संभवती्याह-- “तथादीनां तु छोहानां षण्णामन्यतमान्वयम्‌ । ज्ञेयं तत्वल्वतश्वापि षञ्योनि प्रयितं क्षितौ ॥ तथादीनि अपुसीसताम्ररूप्यसुबणकृष्णरोहानि पटूतेषामन्यतमान्वयै षड्योनि षट्‌- कारणकं तु(तन्न)-- ““अम्हं च सकषायं च कटु पाके शिटाजतु | नात्युष्णशीतं धातुम्यश्वतुम्येस्तस्य संमवः ॥ हेम्नोऽथ रजतातताम्राद्भरं कष्णायसादपि'” इति ॥ इति शिरानतुचतुष्टयं तत्रान्तरे प्रोक्तं तत्तेषां चतुणांमपि मुख्यानां गुणख्या- पनाय नान्ययोनिरिरखाजतुनिवारणाय ॥ “'लोहाद्धवति तचस्माच्छिखानतु जतुप्रभम्‌ 1 तस्य छोहस्य यद्वयं रसं चापि विमतिं तत्‌? ॥ अचर चकारेण वर्णं प्रभावं च निभर्तीत्यनुक्तं समुचीयते तत्न यह्छोहाज्जातं स्यात्त- छोहस्थैव वीयैरसो निमि तानि च डोहानि सुव्णादीनि । तद्यथा--“सुवर्णं बहणं जिग्धं मधुरं रसपाकयोः । विषदोषहरं शीतं सकषायं रपायनम्‌? ॥ सुवणीदिषातूनां गुणानाह- ““₹्प्यं न्ञिरधं कषायाम्डछं विपाके मधुरं सरम्‌ । वयसः स्थापनं रीतं डेखनं वातपित्तजित्‌ ॥ -ताम्रं सतिक्तमधुरं कषायं छेखनं खघ । कटुपाकरसं शीतं रोपणं कफपित्तजित्‌ ॥ सतिक्तङ्वणं भदि पाण्डुत्वकृमिवातनुत्‌ । छेखनं स्वखपित्तं च अपु सीमं च तद्रणम्‌ ॥ चक्षुष्यं कृष्णखोहं स्यात्कषाये स्वादुतिक्तकम्‌ । छेखनं वातरं शीतं कृमिपित्तकफप्रणुत्‌? इति । यद्यपि जतुप्रकारो खक्षाप्दशः हिखाल्रावः शिाजतुशब्देनोक्तस्तथाऽपि सुवण दिनियसेऽपि शिखानतिति प्रयोगः सर्षपादितैखवदौपचारिको द्रष्टव्यः । अथ सुवणी

> त्रप्वादीनामिति स॒श्रते पाटः।

परमेहाधिकारः 1 हेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २९९

दीन्यपि पाधिवत्वप्तामान्याच्छिखावहुपचयन्ते । तत्र श्रीहरिशन्द्राचार्येण सुरणं समलाः पञ्चेति चरक-छटाकन्याख्यानं कुवता स्वणादिमडा एव शिलजतुन्यमिहितानि ! तत्रा- न्तरीयेस्तु पुवर्णादिषातवः । ० '्ेमा्याः सूर्यस तप्ताः स्रवन्ति गिरिधातवः । जलत्वामं मृदु मृत्ल्ाच्छं तद्वदन्ति रिखाजतु ॥ मधुरं च सतिक्तं च जपापुष्पनिभं च यत्‌ । ` विपाके कटुकं शीतं तत्पुवणस्य निखवम्‌ ॥ राजतं कटुकं श्वेतं शीतं स्वादु विपच्यते । ताम्राहर्हिणकण्ठामं तीक्ष्णोष्णं पच्यते कटू ॥ यत्तु गग काश्च तिक्तं च छवणाच्वितम्‌ । विपाके कटुकं शीतं सवेश्रेष्ठ तदायसम्‌ ॥ गोमूत्रगन्धः सर्वेषां सवै योज्यं च कम॑सु । रसायनप्रयोगेषु पिमे तु विशिष्यते" इति । सर्वैम्यः कृष्णायपरं विशिष्टम्‌ । अत उक्तम्‌---“चपुपीम्रायसादीनि प्रधानान्युत्त- रोत्तरम्‌ । अस्याथः--पुपीप्योर्खोहत्वस्य नातिप्रापिद्धत्वादय इति विेषणं पुसी - सायःसमुद्धवं शिटानतु चपुस्तीपायसं तदादिमूतं येषां तानि चपुपीसायप्तादीनि त्रपु- सीमतास्ररूप्यसुवणकष्णलोहजानीति । चपुप्तीसोद्धवं व्याधिप्रलनीकमिहोच्यते । (शरेष्ठं तु सोवर्णं सोवणीदायमसं वरम्‌ । अपि तद्धावनाहीनं श्रष्ठं योग्यं रस्रायने ॥ रोगाणां हनने योग्यं यथास्थौषधमावितम्‌? इति । “पविकल्पानवरिष्टांस्तु क्षीरवीयान्समादिश्ेत्‌ः ॥ इति सामान्यरक्षणाभिधानम्‌ । तत्वे तिक्तकटुकं कषायानुरसं सरम्‌ ॥ कटुपाक्युप्णवीयं च शोषणं छेदनं तथा । क्ोषणं दुष्टरक्तदेः । छेदनं कफम्न्थ्यादेः । तेषु प्रघानटक्षणमाह-- “पतेषु यत्कृप्णमटघरु जग्धं निःङशकैरं च यत्‌ । गोमूत्रगन्धि यच्चापि तत्प्रधानं प्रचक्षते" इति ॥ शारपारादितोयेनेल्यादि 1 शाख्सारादितोयेनेति । तच्च भाव्यद्रग्यमं कथनीयद्र- व्यमष्टगणे जछे निष्काथ्याष्टभागावशिष्टेन कषायमानं तन्तान्तरपामाण्याद्शाहं विंशति दिनानि तरिङदिनानि वा भावयेत्‌ । संशुद्धकायः सद्द्वदहः । तैनैव सारोद्केनेव ।

३०० व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेती-- ३६९ पञ्चक्रिशः-

पिनित्पमात एव तन्वान्तरप्रामाण्यात्‌ । यथावृं यथाभ्चिवडं पाकस्य तदायत्तत्वात्‌ । नाङ्लमांपरपेर्मोजयेत्‌ । अन्यथा रोषणच्छेदनत्वाद्रातप्रकाफः स्यत्‌ । शेराजतु- नस्तुलां पररातं युञ्ज्यात्‌ । मधुमेहं *निहन्तयाश्विति । तथा च सुश्रुतः “वपवणबरोपेतो मधुमेह विवर्जितः । जविद्रषरातं पूणेमनरोऽमरसंनिभः ॥ शातं रतं तुखायां तु सहचरं दशतोचिके । भल्यातकविधानेन परिहारविषिः स्तः ॥ मेहं कुष्ठमपस्मारमुन्मादं छीपदं गरम्‌ । शोषं शोफारोपी गुल्मं पाण्डुतां विषमन्वरम्‌ ॥ अपहन्दयचिरात्कारच्छिखाजतु निषेवितम्‌ । न सोऽस्ति रोगो यं वाऽपि न निहन्याच्छिरखाजतु ॥ शकरा चिरसंमतां भिनत्ति च तथाऽद्मरीम्‌ ? इति ! न सोऽसि रोगोऽ रोगरब्दो दोषेषु वतेते ! अथवा शखासराध्येष्वरमयादिष्विति ॥ ४०॥४१॥ ४२ ॥ रिढाजतुप्रयोगेणेव माक्षिकधातुप्रयोगमतिदिशनाह-- 7 प्ा्तिकं धातुपप्येव युजञ्ज्यादस्याप्ययं गुणः ।॥ ४३ ॥ माक्षिकं धातुमप्येवमिति 1 धातुमाक्षिकमप्यनेनेव विधिनोपयुज्जीत माक्षिकं धातु- मिति हिविधमपि सुवणेमाक्षिकं रनतमाक्षिकं च । तथा च सुध्रुतः- 'एवं वा माक्षिकं धातुं तापीजममतोपमम्‌ । मधुरं काञ्चनाभासमम्डं च रजतप्रमम्‌ । पिबन्हन्ति जराकुष्टमेहपाण्डामयक्षयान्‌ ” इति ! तथा--"तद्धावितः कुृत्थांश्च कपोतांश्च विवजयेदिति तद्भावित इति ताभ्यां रिराजतुमाक्षिकाभ्यां भावितो व्याप्तदेहः । शिराजतु- माक्षिकम्याप्षदेहस्य द्वयोरपि वीर्योत्कषोच्छिरामयव्वेनेव तन्मयं रारीरं स्यात्‌ । कुक- त्थास्तु यथा रिं भेत्स्यन्ति तथा रशिखाजतुमाक्षिकवी्स्यापहन्तारो भवन्ति तद्धत्क- पोतोऽपि खरतररिडाभोजनः पाषाणमपि जरयलयतः कुरुत्थकपोतो यावल्ञीवं वजये- दिति ॥ ४६३॥ अतः परं प्रमेहपिरिकाचिकित्तितमाह-- शराविकाचाः पिटकाः साधयेच्छोफबद्धिषर्‌ ॥ पकाथिकित्सेदव्रणवत्तासां पानेषु शस्यते ॥ काथो वनस्पते्वास्त मूत्रं तीक्ष्णं च शोधनम्‌ ॥ ४४ ॥ "ण व ` + मुहं बिहायासाविति मम मक्षि 17117111 ` # मधुमेहं विहायासाविति मम भाति \ `

परमेहाधिकारः] ` इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` २०१

रोफवद्त्रणरोफवत्साधयेदपक्ताः पिटिकाः । ताप्तां प्रारूप इति शेषः । वनस्पतेरपि (रिति)वयदे; । बास्तं मूत्रं छगलं मूत्रम्‌ । तीक्ष्णं च शोधनं वमनं रेचनं च ॥ ४४॥

एटादिकेन कुवीत तें च व्रणरोपणम्‌ ॥ ४५ ॥ आरग्वधादिना कुयोक्ाथयुदरतेनानि च ॥ शाख्सारादिना सेकं भोज्यादि च कणादिना ॥ ४६ ॥ एलातगरकषठेल्यादवेखादिः । रोपणावस्थायां रोपणे कर्तव्य आदौ तमेव नान्यत्कषा- यादिकं रस्वष्वेव मेहेष्वतिप्रवृत्या वातवरद्धेसतेरस्य वातदोषप्र्यनीकत्वात्‌ । तथा बद्धमू्रत्वेन प्रमेहन्याधिप्रलनीकत्वाच । एडादिकेनेति यत्राधिकरणेनोक्तिरित्यादिपरि- माषाग्यापारादेखछादिगणः कल्कः । द्रवं जरम्‌ । गणत्वादिह क्राथकस्कौ कार्यावि लन्ये । आरग्वधादिना क्थः पानार्थं परिषेका्थं वा । क्राथमुत््तादनाय चेति पाठ रुते । तत्रोत्सादनं निस्नत्रेणस्यो्नतिकरणम्‌ । उत्सादनोपक्रमावस्थायामारखधादिने वोत्प्रादनम्‌ । एवं वक्ष्यमाणेषु परिषेचनादिष्वत्रोक्तव्गेणेव नियमः । भोज्यादीति । अलयन्नपानम्‌ । कणादिना पिपपल्यादिना ॥ ४९ ॥ ४६ ॥ सोवीरकसरासुक्तं तरं क्षीरं गुडं धतम्‌ ॥ अम्टेश्रसपिषटानानूपमां सानि वजेयेत्‌ ॥ ४७ ॥ सुरा पिष्टमयी । अनूपा महिषादयः ॥ ४७ ॥ प्रमेहिणो यद्‌ मूत्रमनाविरमापिच्छिटम्‌ ॥ विश्चदं तिक्तकटुकं तदाऽऽरोग्यं पचक्षते ॥ ४८ ॥ प्रमेदानिवृत्तिरक्षणमाह- मरजमनाविमिति । अनाविं खच्छमेदोमांसङ्छेदादिदूष्ययोग विरहात्‌ । विश- दमनुपहतवणम्‌ । उद्छणस्तु --अनाविटं प्रसं विदादं रूक्षमिति व्याख्याति 1 तेजति स्म तिक्तं कटुत आवृणोतीति कटु मूत्रस्य तिक्तकटुत्वं पिषीडिकामक्षिकादीनाम- पस्षणेन ज्ञातव्यम्‌ । अन्ये त्वेवं पठन्ति । प्रमेहिणो यदा मूत्रमनाविद्धमपिच्छिरम्‌ । तत्राप्यनाविद्धं प्रत्नम्‌ । आरोग्यं प्रमेहरोगाभावः ॥ ४८ ॥

इति शरीहन्दपणीतदृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्री श्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुयुमावस्याख्यायां पश्चनिशः प्मेहाधिकारः समाप ॥ ३५॥

३०२ व्याख्याङुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- ३९ ष्ट्तिशः- अथ षटूनिशो मेदोटद्छधिकारः

मेदः परमेहदृष्यत्वनोक्तं मेदःप्रमेददोषजं च स्थोल्यमिति प्रमेहानन्तरं स्थोस्यम्‌ । पराणाः शाखयो मदाः कर्त्थोदारकोद्रनाः ॥ छेखना बस्तयशैव सेव्या मेदस्विना सदा ॥ १॥ उद्ाटो वनकोद्रवः । ठेखना बस्तय इति । व्रेफटाक्राथगोमृचश्चोदरक्षारसमन्िताः ॥ उषकादिप्रतोवापा वस्तयां ख्ेखनाः स्मरताः ॥ १॥ निद्रप्रपङ्कस्य स्थोस्यहेतोः प्रतिषेधोपायमाह- चिन्ता क्रोधस्तथा धूमो व्यायामो रक्तमाक्षणम्‌ ॥ उपवासोऽसुखा शय्या सचोदार्ये तमोजयः ॥ निद्रापरसङ्गमटहितं वारयन्ति समुत्थितम्‌ ।॥ २॥ रक्तमोक्षणं रिराव्यधेन । सत्ोदा्यं सच््वगुणेद्रेकः । तमोजयन्तमोगुणविनयः स च योगाम्यास्राद्धव्ति ॥ २॥ व्यायामनित्यो जीणोशी यवगोधूमभोजनः ॥ संतपेणकृतेदोपिर्छोस्यं भुक्त्वा पिगुच्यते ॥ २॥ | संतपेणकृतैदोपिरिति । संतर्षणनिमित्तर्विकरैः । ते च कण्डूपरमेहपिटिकाकोगदयः। दीषभ्रभदेन चेह विकारामिषानं कारणे कार्योपचारात्‌ । खीरं युश्सखेति । मक्षणरो- टपतां विमुच्य ॥ ३ ॥ भ्रमचिन्ताव्यवायाध्वक्षोद्रनागरणभियः ॥ लयवह्यमतिस्थोलयं यवहयामाकभाजनम्‌ ॥ ४ ॥ सुगमम्‌ ॥ ४ ॥ परातमेधुयुतं वारि सेवितं स्थौल्यनाशनम्‌ ॥ ५ ॥ मधुयुतं बारीति । अतुल्यमानं क्षारत्वात्‌ । कोपं नरमिति केचित्‌ ॥ ९ ॥ विडङ्गादियोगमाह-- ` विडङ्गनागरक्षारकार्छोहरनो मधु ॥ यचामखकचृणं तु योगोऽतिस्थो्स्यनाशनः ॥ ` क्षारो यवक्षारः । काट्टोहरनो रोहवर्णम्‌ ॥ उष्णमन्नस्य मण्डं वा पिवेत्कृरतनुभवेत्‌ ॥ ६ ॥ सुगमम्‌ ॥ ९ ॥

कं. न्तास्वेदः कथा १२ ड. त्यक्त्वा । ३ ड. ल्याजेद्धवेत्‌ । क्षा

मेदोवृद्ध्यिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ३०३

सचन्यजीरकन्योषरिङ्कुसोवचैखानलाः ॥ मधुना सक्तवः पीता मेदोघ्रा बहिदीपनाः ॥ ७ ॥ अनटरधि्रकः । क्तव इह माविव्योषाच्ययोगन्यायात्सवन्नणेतः षोडशगुणाः।। ७ ॥ व्योषादं यागमाह-- ` व्योषं विडङ्ग शिग्रूणि त्रिफणं कटुरोहिणीम्‌ ॥ बृहत्यो द्रे हरिद्रे च पाठामतिविषां स्थिराम्‌ ॥ ८ ॥ दिङ्ककम्बकमखानि यवानीधान्यचिच्रकम्‌ ॥ सोवचेरुमजाजीं च हपुषां चेति च्रणैयेत्‌ ॥ ९ ॥ चृणेतेरघृतक्षौद्रमागाः स्युर्मानतः समाः ॥ सक्तूनां षोडशगुणो भागः संतपणं पिवेत्‌ ॥ १० ॥ प्रयोगादस्य शाम्यन्ति रोगाः संतपणात्थिताः ॥ पमेहा मूढवाताथ दषएरान्यशासि कामाः ॥ ११ ॥ प्टीहपाण्ट्वामयः शोथा ग्र्ङच्छरमरोचकः ॥ रोगो राजयक्ष्मा च कासः श्वासो गलग्रहः ॥ १२ ॥ कृमयो ग्रहणीदोषाः श्वैत्यं स्थौस्यमतीव च ॥ नराणां दीप्यते वहिः स्मृतिङवद्धिश्च वधेते ॥ १३ ॥ केम्बुकमखानीति । केम्बुकं स्वनामप्रिद्धम्‌ । तेटमधुघृतानां प्रसेकं समुदितच- णैतुल्यमानत्वम्‌ । सक्तूनां च षोडशगुणो भागः स्मुदितचृणापेसषया । संतपणमिति । द्वपरिषुतप्त्ुरूपं तेन संतर्षणपर्ञकस्याप्यपतपंणत्वं ज्ञेयम्‌ । मात्रा स्यादाहारद्रव्यप्र- धानत्वादरूयप्री । शैलं शितं श्वेतवर्ण॑ता वा कफकरृता । व्योषादिर्मन्धप्रयोगः ॥ < ॥ ॥९॥१०॥११॥१२॥ १६॥ विफराद्यं तेटमाह--

त्रिफखातिविषामूवातरिरचिजकवासकेः ॥ निम्बारग्वधपडग्रन्थासप्तपणेनिशद्रयेः ॥ १४॥ गुडधचीन्द्रसुराङ्रष्णाङष्टसषपनागरः ॥ तेरमेभिः संमेः पकं सुरसादिरसघरुतम्‌ ॥ १५ ॥ पानाभ्यज्ञनगण्डूषनस्यवस्तिषु योजितम्‌ ॥ स्थूटतारस्यकण्डवादीञ्जयेत्कफकृतान्गदान्‌ ॥ १६ ॥ इनद्रसुरा गोरक्षकर्कटी निगूण्डी वा । सुरसादिरसाष्ुतमिति । सुरसादिगणस्य क्राथः । जिफटादयश्च कल्कः ॥ १४॥ १५ ॥ १६॥

जनित

१ ड. मस्तुना । २ क. घ. समं ।

हेग , व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [ ७ सपतरिशः-

मेदःप्रदोषात्स॑मवतोः खेददोगन्ध्ययोः प्रतीकारमाह-- शिरीषलामजकहेमरोधेस्त्वण्दोषसंस्वेदहरः भ्रपर्षः; ॥ डखामल्कमरीरम्‌ । हेम नागकेसरच्रणेम्‌ ॥ पत्राम्बटोहाभयचन्दनानि शरीरदोगंन्ध्यहरः पदेहः ॥ १७ ॥ पचनं तमार्पत्नमिति बाष्पचन्द्रः । अम्बु वाकम्‌ } अमयमुक्षीरम्‌ 1 रोहमगर । चन्दनं श्वेतचन्दनं रक्तचन्दनमितीश्चानः ॥ १७ ॥ वासादलरसो टेषाच्छहृचूर्णेन संयतः ॥ ` पिस्वपन्ररसो वाऽपि गात्रदौगेन्ध्यनाशनः ॥ १८ ॥ शङ्चूर्णेन संयुत इति । राङ्क दश्वा चूर्णं आह्यम्‌ । बिस्वपत्ररसोऽपि शङ्कखचुण पसयत इति ॥ १८ ॥ | तकी रोधमरिष्टपत्रं च॒तस्वचो दाडिमवस्कटं च ॥ ॥ एषोऽङ्गरागः कथितोऽङ्गनानां जङ्घाकषायश्च नराधिपानाम्‌ ॥ १९ ॥ अरिष्टपत्रं निम्बपच्रं फनिखवृक्षपत्रं वा । चतत्वगाम्रच्छष्िः । दाडिमवल्करम्‌ । अङ्गरागो वर्णप्रादकरः 1 जङ्वाकषायो जड्घोद्रतनाय कर्कः | प्रायेण रीश्वराणां गजदिवाहनाज्ञङ्घा विवणी मवति तत्सवणैकरणार्थं जड्घाकषायविधिः । पत्र च दद्यान्मदयन्तिकाया छेषोऽङ्गरागो नरदेवयोग्य इति पाठान्तरम्‌ । मदयन्तिका मर्ह- दीति खोक यस्याः पि्ैः पत्चैर्नखानां रागमत्पादयन्ति लियः ॥ १९ ॥ गोमूत्रपिष्टं विनिहन्ति कुं वर्णाञ्ज्वरं गोपयसा च युक्तम्‌ ॥ कक्षादिदोगेन्ध्यहरं पयोभिः स्तं वहीष्द्रजनीद्रयेन ॥ २० ॥ वणेज्ज्विरं हरितारं गन्धको वा रेपोऽये कुष्ठे । गोमूत्रेण मोपयसा युक्तं दोगेन्ध्य- हरं पयप्ता रजनीद्वयेन च युक्तं तिककादानेन वर्ीकरणम्‌ ॥ २० ॥ नवकगुगुटमाह-- [र व्योषाभिमुस्तभरिफराविडद्णेगुग्गुटं समम्‌ ॥ खादन्सवांञ्जयेन्ाधीन्मेदःश्टेष्पामवातजान्‌ ॥ २१ ॥ अभ्भिश्चिचकः । समं मिरितं(त) न्योषादिच्रर्णसमम्‌ । नवकगुगुटुः ॥ २१ ॥ इति श्रीषन्दभरणीतदन्दपाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां भी ्ीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां षट्‌जदो मदाृद्यधिकारः समाप्तः ॥ ३६ ॥

१ ड प्रहषैः । .

उद्राधिकारः 1 टृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः ३०९ अथ सप्रजा उदराधिकारः।

उदयेसतेधस्राधम्यास्स्थौल्यानन्तरमदरम्‌ । रक्तशलियवा यद्रा जाङ्गला रसा हिताः ॥ विरेकास्थापनं शस्तं सर्वेषु जटरेषु च ॥ १ ॥ गिरेकास्थापनमिति । उदरे संचितत्वान्मरस्य सवदा विरेचनं हितस्‌ 1 उक्तं हि--“दोषातिमा्ोपचयात्स्ेतोमारमनिरोधनात्‌ । संभवस्युदरं तस्माचित्यमेनं विरेचयेत्‌, इति ॥ आस्थापन निरूहः सन पुनरुदावतायवस्थायां प्रयोज्यः ॥ १ ॥ वातोदरं बख्वतः स्नेहस्येदैरुपाचरेत्‌ ॥। स्निग्धाय स्वेदिताङ्गाय दद्ार्स्नेहविरेचनम्‌ ॥ २॥ स्नेदस्वेदेरुपाचरेदिति | नन्वहं “¶विवजयेत्लेहपानमजीणीं चोदरी ज्वरी" इति वचनात्खेहनं निषिद्धम्‌ । किच नते सखेद्या नोदरी नातिसारीत्यनेन च खेदस्यापि निषेध कृतस्तत्कथं स्नेहखेदोपरेशः ! उच्यते--सखतन््रयोः स्नेदखदयोर्मिषेधो बोद्धव्यो न तु द्मोधनाङ्गमूतयोः । अन्यथा दोषहुरणस्य दुष्करत्वात्‌ ॥ २ ॥ सुषिरक्तो नरो यस्तु पनराध्पाति तं भिषक्‌ ॥ सुस्निग्धेरम्छल्वणेनिरूदैः समुपाचरेत्‌ ॥ ३ ॥ पनराध्पातीति । आध्मालयापूर्णोदरे मवति । आष्मातीत्याष्माश्चन्दाक्किबन्ता- त्किपा साध्यम्‌ ॥ ३॥ समुद्राय च्रणेमाह-- सामुद्रसोवचंरसेन्धवानि क्षारं यवानामजमोदकं च ॥। सपिप्परी चि्रकङङ्षेरं टिङ्कषिदं चेति समानि द्॑यात्‌ ।॥ ४ ॥ एतानि चूणोनि धृतद्ुतानि भुज्जीत पूर्वं कवलं भशस्तम्‌ ॥। वातोद्रं गुट्ममनीणेक्तं वातपरकोपं ग्रहणीं च दुष्टाम्‌ ॥ अशौसि कुष्ानि च पाण्डुरोगं भगंद रांशेति निहन्ति सद्यः ॥ ५ ॥ सामुद्रं कडकचम्‌ । क्षारं यवानामिति । यवक्षारम्‌ । प्रतष्डुतानीति । घ्रतप्टु- तमक्तोपरि चरणं मात्रया दत्वा प्रथमं द्विवान्कवलान्दिङ्घ्वष्टकवद्ुञ्जीत । कवरमिति जातावेकवचनम्‌ । सामुद्रा चणम्‌ ॥ ४॥ ९ ॥ 4 वातोद्री पिबेत्तक्रं पिप्पटीखबणान्वितम्‌ ॥ सुगमम्‌ ॥ |

| १३. क्षारो । २ घ. कुयौत्‌ । ३९

३०६ व्याख्याङुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- | ३७ सपतात्रैरः-

शर्करामस्विोपेतं स्वाद पित्तोदरी पिबेत्‌ । ६ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६ ॥ यवानीसैन्धवाजाजीव्योषयुक्तं कफोदरी ॥ सुगमम्‌ ॥ ।निपातोदरी तक्रं तिकटुक्षारसेन्धवेः ॥ ७ ॥ सुगमम्‌ ॥ ७ ॥ खहीपयोभावितानां पिप्पटीना पयारनः ॥ सहस्रमपयञ्जीत शक्तितो जठरामयीं ॥ < ॥ खहीपयोभावितानां पिप्पलीनामिति 1 भावनमेकविंदतिवारान्‌ । यदाह घ्रा क्षी)रपाणिः- महावृक्षक्षीरेण चिःप्ङ्त्वः पिप्पटीभावयित्वेकां दवे वा प्रयच्छे द्विरेकाथमिति । बही सहुण्डः स च बहुकण्टकः श्रष्टः | उक्तं च--्विविधः स मतोऽल्यैश वहुभिश्चैव कण्टकैः | स॒तीक्ष्णकण्टकै रम्थैः प्रवरो बहूुकण्टकः'' ॥ एतान्पिप्पढीगडकां खी श्चतुरः पञ्च वा केोष्ठानुषपं प्रयहमेकान्तरं व्यन्तरं वा विरे कार्थ क्षीरेण पिबेत्‌ । विरेचनानन्तरं गुरुणा क्षीरेण मोजनं प्रयोगतात्म्यत्वात्‌ । यथो- दावतिनि विरिक्तस्य काञ्चिककोद्रवालमोननोपदेराः 1 सहस्चएपयञ्जीतेति । यथो- क्तक्रमेण सहस्रं यावदपयोगः । उत्सर्गोऽयं तेनातोऽवगोषधविधिर्भवत्येव । शक्तित इति } यावता काठेन राक्ुयाद्धक्षयितुं पिप्परीप्तहक्षमेक द्विचिचतुष्टयत्वे(येन ॥ < ॥ रिखाजतूनां माणां गुगगुरोसेफटस्य च ॥ सुदीक्षीरपयोगश्च श्रमयत्युदरामयम्‌ ॥ ९ ॥ समापतान्तभूतमपि, प्रयोग इति पदं (प्रयेकं) सैवन्धनीयम्‌ । प्रयोगोऽभ्यासः॥ ९ ॥ स्ुक्पयसा परिभाषिततण्डुचर्णेधिनि्ितः पूपः ॥ उदरयुदार दिस्या्योगोऽय सप्तरात्रेण ॥ १० ॥ पूपः पटकम्‌ । उदार प्रवृद्धम्‌ ॥ १०॥ पिप्पटीवधंमानं वा कट्पदषटं भरयोजयेत्‌ ॥ जटराणां विनाशाय नासि तेन समं मपि ११॥ कर्पदृष्टामाति । चरकरसायनविधिदष्ठं तं च विधिं प्टीहयकृचिकिस्सिते दशयि प्यामः ॥ ११॥

दरामृख्दारुनागरच्छिन्नरुहापनर्नवाभयाक्षाथः ॥ जयाते जखोदरशोथशछछपदगटगण्डवातरोगांश । १२ ॥

. १क.घ.वा॥

उदराधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ३ ०७

काथ इत्यस्य स्थाने युक्त इति पाठे क्राथ इति शेषः | क्राथ इति बहुश्च वनमि तिवदभेदविवक्षया समाधेयम्‌ । किंच क्राथान्तमोवादयक्तो योनितः ॥ १२॥ पयोखादिचूणेमाह--

परीमं रजनीं विडङ्गं त्रिफलात्वचम्‌ ॥ १३ ॥ कम्पि्टकं नीरिनीं च चिवृतां चेति चूणयेत्‌ ॥ षटाचान्कापिकानन्यांस्रीथ द्वि्िचतुरोणान्‌ ॥ १४५ ॥ कृता चृणं तु तां युष गवां मूत्रेण ना पिवेत्‌ ॥ विरिक्तो नाङ्गटरसभुज्ञीत मृदुमोदनम्‌ ॥ १५ ॥ मण्डं पेयां च पीत्वा वा सव्योषं षडहं पयः ॥ स्यतं पिवेत्ततश्चूणं पिबेदेवं पुनः पनः ।॥ १६ ॥ हनति सर्वोदराण्येतचूर्णं जातोदकानि च ॥ कामलां पाण्डुरोगं च श्वयथुं चापकषति ॥ १७ ॥ नीटेनी नीख्बुधामूढम्‌ । षडाद्यान्कापिकानिति । पयेलमृरादीनि तिफटा- न्तानि प्रयेकं कार्षिकाणि 1 अन्यांसरींच द्वितिचतुगणानिति । कम्पिह्छादीनि चरीणि कषीपेक्षया यथाक्रमं द्वित्रिचतुगणानि । गुष्टिमिति । पटम्‌ 1 नाङ्गटरसैभञ्जीत मृदुमोदनम्‌ । मण्डं पेयां च षीस्वेति । षिरेवनदिन उत्तमा्थिजाङ्गररसमद्रोदनं म॒ज्ञीत मन्दाथिश्च मण्ड पेयां वा पिबेत्‌ । अतः षडहं यावत्सनव्योषं जे श्रुतं पयः पिबेत्‌ । ततः सक्षम पन पटोटादिचणं पेयम्‌ । एव पनः पृनरस्यपयागः । पटाद चूणेम्‌ ॥ १३६ ॥ १४॥ १९॥ १६॥ १७॥ नारायणचणमाह-- यवानी हपुषा धान्यं त्रिफखा सोपकुञ्चिका ॥ कारवी पिष्पखीमूखमजगन्धा रदी वचा ॥ १८ ॥ रताहा जीरकं व्योषं स्वणक्षीरी सचित्रक्रा ॥ द्रो क्षारो पोष्करं गकं युं टणपञ्चकम्‌ ॥ १९ ॥ विडङ्ग च समांशानि दन्दया भागत्रयं तथा ॥ ्रिषटद्विशे द्विुणे सातला स्याचतुगणा ॥ २० ॥ एष नारायणो नाम चूर्णो रोगगणापह्‌ः ॥ नैनं भाप्यातिवतेन्ते रोगा विष्णमिवास्रराः ॥ २१ ॥ तक्रेणोदरिभिः पेयो गुस्मिभिबेदराम्बुना ॥ आनाहवाते सुरया वातरोगे प्रसन्नया ॥ २२ ॥

१ क. घः 'नन्यांघ्ली । २ क. घ. आनद्धवा ।

३०८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेती- [ ३७ सप्त्िरः-

दधिमण्डेन विद्ध(दवा ङ्गे दाडिमाम्बुभिररच॑सि ॥ परिकर्ते सटृक्षाम्टैरूष्णास्बुभिरजीणेके ॥ २३ ॥ भगदरे पाण्ड्रागे कासे श्वासे गदग्रहे ॥ ` हट्रोगे ग्रहणीदोषे कुष्ठे मन्दानरे ज्वरे ॥ २४ ॥ दृषटराविषे मखपिषे सगरे कृत्रिमे विषे ॥ यथारसिग्धकोष्ेन पेयमेतद्विरेचनम्‌ ॥ २५ ॥ उषकुञ्चिका स्वर्पनीरकम्‌ । कारवी कृष्णजीरकम्‌ ! अजगन्वाऽजमोदा फफ नीचा 1 जीरकं महत्‌.। दन्त्या मागच्रयमेकभामापेक्षया । एवमुत्तरत्रापि द्वैगुण्यं चातु- गुण्यं च ज्ञेयम्‌ । चिवृद्धिशाटे प्रयेकं द्विगुणे । तसा चम॑कषा नीखबुधा वा । नैन परप्येत्यादिना नारायणसपर्मितया नारायणरज्ञाऽस्येति ददोयति } बदराम्बुनेति । बदरक्राथेन । सवृक्षभ्डेरिति दादिमाग्बुभिरिलयस्य विरेषणं दाडिमवृक्ाम्कयेनेलयथेः। उष्णाग्बभिरित्येतद्गंदरादिष्वप्यनुवतंनीयम्‌ । किंच यथाथे(ह)ेमिति वचनादन्यैरपि दोषव्याधिविपरीौैद्यभेगंदरादिषु पानम्‌ सगरे छृबिमे विष इति । गरं स्यल्कृ- जिमं विषमित्यनेन गरं कजिमं विषं चेकमेवेल्येके तन्न । यतः करबिमं कतं संयोगज- नितं गरं च दूषीविषतामुपेते विषमुच्यते । मृतकीटकादिचर्णं गर इत्यन्ये । नारायणं ` चणम्‌ ॥ १८॥ १९ ॥ २० ॥ २१॥२२॥२६॥२४॥२५॥ द्शामृरषट्परकमाह-- पिप्पली पिप्पटीमृखचव्यचित्रकनागरेः ॥ सक्षारेरधंपलिकद्विः परस्थं सपिषः पचेत्‌ ॥ २६ ॥ कल्केद्विपञचमूस्य तुखाधस्य रसेन तु ॥ ` दधिमण्डाढकं दखा तत्सपिजेठरापहम्‌ ॥ शयथ वातविष्टम्भं गुल्पाशौसि च नाशयेत्‌ ॥ २७ ॥ अर्धपठिकैद्विः प्रस्थं सारपिषः पचेदितयञ द्विरिति प्रस्येना्थपच्किरित्यनेन च योज्यम्‌ ! द्विः प्रस्थं द्विगुणं प्रस्थं पचेत्‌ । द्विरधपचिकिः ग्रतेकम्‌ ! तथा च जातूकणेः- | “दरामृल्तुलार्धरसे सक्षरिः पञ्चकोरकैः परकिः । साध्यं घ्रृतादकार्ष द्विम्॑तुकमुदरगुट्मघ्म्‌ ?' इति ॥ अन्यस्तु क्रियाव्या(भ्यावृत्तौ सुपो(चो वि)हितत्वादुक्तसामभ््या वारद्वयं पाक. माह । जातरूकणंसंवादोऽपि व्यभिचारी यतो, परतमेतदेवोद्रे वाग्भटेनान्यथा षितं

अ (+.

यथा-- “षट्परं द्रमूटास्बुम्तुद्रयादकसंयुतर्‌' इति ! किंतु मानाधिक्याद्वागभटीक्तस्य

१ ड. वरिरूसद्धे ।

उदराधिकारः] ` हन्दमाधवापरनाया सिद्धयोगः । ` ३०९

प्रयोगान्तरत्वं कल्पयितुं शक्यं जातूकर्णसंवादः पुनः सकटद्रम्यतुल्यत्वात्पटूषटनाम- (मान)त्वानुपपत्तेव्यवहारान्न न ॒त्यक्तुमुचितः । सुच्प्रलययोऽपि क्रियाभ्यावृत्तिमन्तरेण यते यथा-“चरिःसप्तङृत्वो जगतीपतीनां हन्ता गुरुयंस्य स जामदग्यः'' इत्यदौ । अचर तु षटूपङे षडेव पलानि पक्रानि गुणवन्ति योगसंस्कारशक्तेराचिन्यत्वात्‌ । बहूना चेत्प्रयोजनं तदा पुनः पनः पक्तव्यं यतः षट्संख्यया काचिद्िशिष्टा शक्तिराभिधीयते | उक्तं च-"'नवत्वात्ुपुराणाच् सख्याविमागयाजनंः ॥ परिमाणाकृतिम्यां च विशिष्टा शक्तिरिष्यते " इति बह्यदेवः द्रमूटषट्पटखक घ्रतम्‌ ॥ २६ ॥ २७ ॥ चित्रकघरतमाद-- चतुगुणे जले मूत्रे दविगणे चित्रकात्पटे ॥ . कल्के सिद्धं रतथस्थं सक्षारं जठरी पिवेत्‌ ॥ २८ ॥ सक्षारमिति । यवक्षारस्यापि पटम्‌ । अन्यत्राप्युक्तम्‌ । अथिक्षारपलाभ्यां द्विमू- च्रचतुजेखं च चृतप्रस्थमिति । चित्रकघतम्‌ ॥ २८ ॥ गरं चिप परस्थं घततैटं तथाऽऽढकम्‌ ॥ २९ ॥ मस्तुनः साधयित्वा च पिबित्सबादरापहम्‌ ॥ कफमारुतसंभूते गुलम चेतत्यश्चस्यते ॥ ३० ॥ सुगमम्‌ । नागरा यमक्रम्‌ ॥ २९. ॥ २० ॥ निन्दुघतमाह-- अकेक्षीरपले दरे त॒ खुदीक्षीरपलानि षट्‌ ॥ ` पथ्या कस्पिष्धकं श्यामा शम्याके गिरिकणिका ॥ ३१} नीलिनी तिता दन्ती शङ्किनी चित्रकं तथा ॥ एतेषां पक्िभोगेधेतस्थं विपाचयेत्‌ ॥ ३२ ॥ ` अथास्य मलिने काष्टे बिन्दुमात्रं भदापयेत्‌ ॥ यावतोऽस्य पिवेद्धिन्दुस्ताषद्रेगाद्विरिच्यते ॥ ३२ ॥ कुष्ठं गुल्ममुदावते वयथ सभगंद्रम्‌ ॥ समयत्युदराण्यष्टो दक्षमिन्द्राशषनियंथा ॥ ३४ ॥ द्यामा इयाममूला जिवृत्‌ । गिरिकर्णिकाऽपरानिता । नीलिनी नीद्धुधा । शङ्खिनी शेतवुध्ा पाकार्थं चतुगणजङमा्रा । तथाच कचिद्टिप्पण्याम्‌-- “खुद्यकेपयपतरत पाकाथीनुपपत्तितः । चतुगुणं जलं देयं पाकार्थं बिन्दुपर्मिषि” । इति । माताऽस्य कोष्टानुरूपं षडष्टो माषकाः । मिन इति बहुमे । चिन्दुघतम्‌ ॥ २१॥

॥ २२ ॥ ६२ ॥ २४ ॥

३१० व्याख्याङुमुमावस्याख्यदीकासमेतो-- ३० सप्ततिशः- एतद्विन्दुधतं नान्ना येनाभ्यक्तो विरिच्यते॥ ` पूत्राण्यष्टाबुदारिणां पाने सेके भयोजयेत्‌ ॥ ३५ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३९ ॥ | देवदुमं शिष्ुमयूरकं च गोपूत्पिष्टामथवाऽश्वगन्धाम्‌ ॥ पीत्वाऽऽजु हन्याददरं पृद्धं कृमीनशेषानुदरं च दृष्यम्‌ ॥३६॥ मयुरकोऽपामार्गः । गोप्ू्रपिष्टामिति । देवदरुमादीनां गोमूत्रेणेव पेषणम्‌ । पानम- प्येषां गोमूतरेणेव । एक एवायं योगः 1 अथवाश्ञब्दः पूर्वयोगापेक्षया ॥ ६६ ॥ सुक्क्षीरदन्तीतरिफटाविडङ्गसिही तिवृचिज्रककषकत्कैः ॥ युतं विपकं कुडवभरमाणं तोयेन तस्याक्षमपार्धकर्षम्‌ ॥ ३७ ॥ पीत्वोष्णमम्भोऽनुपिवेद्विरिक्ते पेयां सुखोष्णां वितरेदिधिज्नः ॥ नाराचमेतज्नठरामयानां युक्ट्यापयुक्तं शमनं प्रदिष्टम्‌ ।॥ ३८ ॥ सुगमम्‌ । नाराचघरतम्‌ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥ सप्रत्युदराधिकार एव तत्कारणत्वात्परव्द्धष्टीहयक्ृचिकित्सामिधानम्‌- यवानिकाचित्रकयावश्रूकषद्ग्रन्थिदन्तीमगधोद्धवनाम्‌ ॥ प्टीहानमेतद्विनिहन्ति चृणम॒ष्णाम्बुना मस्तस॒रासवेवा ।॥ ३९ ॥ ` षड्ग्रन्थि पिप्रीमृटम्‌ । पानाथेमुष्णतोयादि बहुद्रवोपदेदो दोषमास्याय- पक्ष्यः ॥ ३९. ॥ पटाशक्षारतोयेन प्प्खी भाविता जुभा॥ गुल्मष्टीदहातिरमनी अभिदीश्चिकरीं स्मृता ॥ ४० ॥ पटाशक्षारतोयेन पप्पी भावितेति । सप्तधा क्षारोदकभावितपिप्परी- गुटिका वर्मानक्रमेण पयसा पेया । पयोऽनुपानं वा । ततिपप्पीकस्कमययात्‌ ॥ ४० ॥ विडङ्गांकाभिसिन्धूत्थसकन्दग्ध्वा वचान्वितात्‌ पिबस्प्रीरेण संचूण्ये गुरमष्टी होदरापहात ॥ ४१ ॥ विडङ्गादीनि घृतेन संनीय दग्धन्यानि ॥ ४१॥ क्षारं वा विडकृष्णाभ्यां पूतिकस्याम्टनिःसतम्‌-॥ प्टीहयद्रत्प्ान्ल्थं पिवेतातयंथाबटम्‌ ।॥ ४२ ॥ पूतिकस्य क्षारमम्डनिः षतं काज्ञिकपरिघुतं विडङ्वणपिप्परीचृणेप्रक्षपेण पिवेत्‌ । सुश्वुतेऽप्युक्तम्‌--अम्डखुतं ` पूतिकरञ्चक्षारं विडख्वणपिप्परीप्रगां पाययेदिति । अत्राम्छक्तुतमिति घ्रावणविधि

ना काञ्चिकेन परिल्ुतमिति कार्िककङुण्डादिमिष्टीका-. कारविवृतमिति । एतेनाग्बुनिःसुतमित्यपाठ एव ॥ ४२ ॥

१क. घ. मीन्प्रवद्धानु । २ क. ध. ऋ्गाज्याि' ।

नकी

उदराधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ॥,

अकपननं सरवणमन्तधूमं विदाहयेत्‌ ॥ मस्तुना घां पिबेतक्षारं ष्टीहरोभ व्यपोहति ॥ ४२ ॥ अकंपत्रं सवणमिति । सख्वणे समपेन्धवम्‌ ॥ ४६ ॥ पातव्यो युक्तेतः क्षारः क्षीरेणोदधिष्क्तिजः ॥ पयसा वा प्रयोक्तव्याः पिषप्पटयः फ हश्चान्तये ॥ ४४ ॥ उदधपिष्यक्तिज इति । उदधिग्रहणमन्यजडाश्रयस्थितरुक्तियहणनिराकरणारथ स्वरूपपरं वा । पथसा वा भरयोक्तव्याः पिप्पद्य इति । वधेमानक्रमेण । म॒ हि क्रमो यथा- “क्रमाद्वुच्या दशाहानि दरापेप्पखिकं दिनम्‌ । वधयेत्पयप्ता सार्ष तथेवापनयेत्पुनः ॥ ` जीर्णे जीर्णे च भुञ्जीत षष्टिकं क्षीरसपिषा । पिप्पदीनां सहस्रस्य प्रयोगोऽयं रसायनः ॥ द्‌ रापेप्पलिकः श्रेष्ठो मध्यमः षटूप्रकीर्तितः । यश्िपिप्पलिपयेन्तः प्रयोगः सोऽवरः स्मतः ॥ द्राभिदशरामिश्चैव पिप्परीमिविवधेयेत्‌ । पञ्चभिः पञ्चभिवाऽपि शतादपहरत्पुनः ॥ पिष्टास्ता बलिभिः पेयाः शृता मध्यबेनरैः । चूण कृता हतवेर्दहरोषामयान्परतिः” इति ॥ ४४ ॥ भटटातकाभयानाजी गुडन सह मोदकः ॥ सप्तरा्ानिहन्येष प्रीदानमंपि दारुणम्‌ ॥ ४५ ॥ सुगमम्‌ ॥ ४५ ॥` ~ सोभाञ्जनकनियु है सेन्धवाभिकणान्वितम्र्‌ ॥ पटाशक्षारयुक्तं वा यवक्षारं प्रयोजयेत्‌ ॥ ४६ ॥ पटाशक्षारय॒क्तं वेति । पटारक्षारोदकयुक्तम्‌ ॥ ४६ ॥ तिखान्सरवणां थैव धृतं षरपखकं तथा ॥ तिखान्सख्वणानिति । तिलनालक्षारोदकं सैन्धवं योज्यं सल्वणमिल्याहुः । पृतं षट्परं ज्वरोक्तम्‌ ॥ फी होदिष्टां क्रियां सर्वां यकृतः संपकर्पयेत्‌ ॥ ८७ ॥ पुगमम्‌ ॥ ४७॥ ि शुनं पिप्यङीमूखमभयां चैव भक्षयेत्‌ ॥ पिबेद्रोमूजगण्टूषं फी हरोगविमुक्तये ॥ ८८ ॥ ` १क्‌ः.ध्‌. तं। २ क. घ. 'मतिदा' ।

३१२ व्वाख्यासुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ ३७ सप्तत्रिशः-

पिेद्रोमूच्गण्डूषमिलयेतदनुपानम्‌ ॥ ४< ॥ शरपुङ्ायाः कर्कस्तकरेण निषेवतो यथाभिवटम्‌ ॥ यादि न जयेत्यीहानं शेखोऽपि तदा जले पवते ॥ ४९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ४९ ॥ ` शाङ्गी) निदः ससैन्धवस्तिन्तिदीकसंमिश्रः ॥ फीहव्युपरमयोगः पकाम्ररसोऽथ वा समधुः ॥ ५० ॥ शङ्क ी्टानिर्यह इति । शाङ्गी गुज्ञा काकजङ्धा वा । पक्ताप्ररसः समघुवा- तदु ॥ 4० ॥ रोहितकाभयाक्षोदभावितं पूत्रमम्बु वा ॥ पीतं सर्वोदरप्ठीहमेदाशेःकृमिगुल्मनुत्‌ ॥ ५२१ ॥। स्ोदश्वणं रोहितकहरीतकयोश्वुणेकर्षेण पठ्यमानं गोमूत्रमस्बु वा माव्यं व्यवदारा- नूं विरेचनार्थमम्बु शमनाथेमिति व्यवस्था ॥ ५१ ॥ दधा थक्तवतो वामबाहुमध्ये रिरां भिषक्‌ ॥ विध्येत्पीहविनाशाय यक्रन्नाश्चाय दक्षिणे ॥ ५२ ॥ दधता मोजनं पूर्वीदिने तदहवा शोणितोत्टेशा्थम्‌ । बामवाहुमध्य इति । कूषर- संभेरधस्तरात्‌ ॥ ५२ ॥ प्ठीहानं मद॑येद्रादं दष्टरक्तपर्टत्तये ॥ ५३ ॥ प्टीहानं मद॑येदिति । दिरायां विद्धायां तेन प्डीहो इष्ट रक्तं निःपरति ॥५३॥ निकुम्भकुडवकाथपस्थे तत्कस्कसंयुतम्‌ ॥ सपिः परस्थं पचेर्प्टींहकामरापाण्डुरोगनुत्‌ ॥ ५४ ॥ दन्तीधृतम्‌ ॥ ५४ ॥ | चिच्रकवृतमाह-- चित्रकस्य तुखाकाथे घृतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥ आरनां तु द्विगुणं दधिमण्डं चतुर्गुणम्‌ ॥! पञश्चकोटकताटीसक्षारे छंबणसंयुतैः ।॥ ५५ ॥ दविजीरकं निशायुग्मं मरिचं तत्र दापयेत्‌ ॥ प्टीहगुल्मोदराध्मानपाण्डुरोगारुचिज्वरान ॥ ५९ ॥ वस्तिहत्पारयेकटश्रुशूखोदावतेपीनसान्‌ ॥ हन्यात्पीतं तदर्शोघ्रं शोफघ्रं वहिदीपनम्‌ ॥ ॥ि बलवणेकरं चापि भस्मकं च नियच्छति ॥ ५७ ॥ | 1 इति । त॒ुखायाः क्राथ ।आरनाटं तु द्विगुणमिति | घुतापेक्षया काञ्चिकं रणम्‌ । एव दषिमण्डस्यापि चातुगण्यम्‌ । दथिमण्डो मस्तु । क्षारो यवक्षारः ।

उदराधिकारः } छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ३१३

५ न्धच्‌ म्‌ ५. क | ^ ॑ $ = ङ्वणं सन्धचम्‌ । कैचित्युनारेह योगान्तरदरोन्यवक्षारखनिकक्षाराम्यां टवणपञ्चकेन च व्यवहरन्ति--पञ्चकोलकताङसं दवौ क्षारो वणानि चेति ! भस्मकं च नियच्छ- तीति | चित्रकघरृतम्‌ ॥ ९९ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥

पिप्पीकल्कसंयुक्तं घृतं क्षीरचतुगणम्‌ ॥1 पचेत्पीहाभिसादादियद्रोगहरं परम्‌ ॥ ५८ ॥

सुगमम्‌ । पिप्परीधृतम्‌ ॥ ९८ ॥ रोहितकवरतमाह--

रोटितकत्वचः श्रेष्टाः पटानां पश्चविरतिः ॥

कोरद्रिभरस्थरसंयुक्तं कषायगुपकल्पयेत्‌ ।॥ ५९ पटिकै भ ते त!

पकोलेच ‡ सर्वेधापि तुल्यया ॥

रोहितकत्वचा पिष्टेषृतभस्थं विपाचयेत्‌ । ६० ॥

प्ठीहातिष्टद्धि श्रमपेदेतदाड्च भयोजितम्‌ ॥

तथा गुल्मज्वरश्वासकृमिपाण्डुत्वकामखाः ॥ ६१ ॥

रोहितकस्य पञ्चावंरात्या पटः कोटप्रष्थद्रयेन मिदित्वा सप्तपच्चारात्पखानि काथ्यानि स्युः । हप्कबदरामाव आद्रेवदरप्रस्यद्वयं॒द्विगुणं आद्यं॑तेप्वष्टगुणं जटं पादरोषः कषायो द्विपटाधिकचतुदशरवैः । अन्ये तु जर्द्रोण एव शेषमाठकं कषायमाह्ुः ।

क इ

वैद्यभसारके तु पोडदागुणं टं विवृतम्‌ । तेः सर्वैशापि तुर्ययेति । पञ्चपख्या । पिषटैरिति ! पञ्चको रोदितकत्वचा पिष्टयेति ज्ञेयम्‌ । रोहितक प्रृतम्‌ ॥ ९९॥ ६०॥

॥ ६१॥

महारोहितकम्रृतमाह--

४...

रोटितकात्पटश्चतं क्षोदयेद्वदराटकम्‌ ॥ ६२ ॥

साधयित्वा जट्द्रोणे चतुभागावशेषितम्‌ ॥

घरतप्रस्थं समावाप्य चछागक्षीरं चतुगुणम्‌ ॥ ६३ ॥

तस्मिन्द ्ादिमान्कर्कान्सर्वास्तानक्षसंमितास्‌ ॥

व्योषं फटत्रिकं दिङ्क यवानीं तुम्बरं विडम्‌ ॥ ६४ ॥

अजाजीं कृष्णलवणं दाडिमं देवदार च ॥

पुनर्नवां विशालां च यवक्षारं सपोष्करम्‌ ॥ ६५ |!

विडङ्गं चित्रकं चैव हपुषां चविकां वचाम्‌ ॥

एतेधैतं विपक्ं तत्स्थापयेद्धाजने शमे ॥ ६६ ॥

पाययेन्रिपटां मातां व्याघेवेरमपेक्षय च ॥

रसकेनाथ यूषेण पयसा वाऽपि भोजयेत्‌ ॥ ६७ ॥ - __ १क.घ. वेश्य! चि

३१४ व्याख्याकुसुपावल्याख्यदीकासमेतो-- [ २८ अष्टाचिराः~

उपयुक्त धते तस्मिन्ग्याधीन्हन्यादिमान्बह्न्‌ ॥ यन्रतपीहोदरं चैव ण्डीरं यक्त्तथा ॥ ६८ ॥ कुषं हदि शं पाश्वेशलमरोचकम्‌ ॥ विबन्धश्रूढं रमयेत्पाण्डुरोगं सकामलम्‌ ॥ ६९ ॥ छ्य तीसारशषमनं तन्द्राञ्वरविनासनम्‌ ॥ महारोहितकं नाम ष्टी दघं शरेष्मीषधम्‌ ।। ७० ॥ जरद्रोण इदेतदावतेनीयम्‌ । तेन जल्द्रोणद्धयेनेह रोहि तकपरशतस्य बदराढकस्य च मिरित्वा काथो युक्तः । कष्णर्वणं सोवचैरमेदः । महारोहितकं धृतम्‌ ॥ ६२ ॥ ॥ ६३ ॥ ९४ ॥ ६९ ॥ ६६ ॥ ६५७ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥ ७० ॥ इति श्रीदन्दपणीतहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याङ्कसुमावल्याख्यायां सप्रति उदराधिकारः समापनः ॥ ३७॥

अथाष्टात्रिशः शोथोदराधिकारः । ।

उदर एवोपद्रवमूतशोधसंबन्धेन चिकित्साविरेषयोगादन्द्‌; परिकर्प्य शोथो- द्रं ददीयति-- हरीतकीनागरदेवद्‌रुपुननवाछिन्रहाकषायः | सगुरगुटमरूत्रयुतश्च पेयः शोथोदराणां भवरः प्रयोगः ॥ १ ॥ ` । मतिदिनोपयोगे गुु्ोमापकचतुष्यं गोमूतस्याधपं कर्षो वा प्रक्षेपः । विरेचने त॒ कतेव्ये प्रचुरत्वमनयोः ॥ १ ॥ एरण्डतेरं दशमूरमिशं गोमूत्युक्तस्िफटारसो वा ॥ निहन्ति वातोदरशोधशूलं काथः समू्ो दश्चमूखजश्च ॥ २ ॥ एरण्डतेरं दशमूलमिश्रमिति । दशमूस्य काथः एरण्डतैलं प्रलेपः । गोमूरयु- ्स्िफएलारसो वेति । बद्धकोष्ठतायां गोमूत्रेणैव त्रिफटाक्राथः कार्मः । योगोऽयं पित्तकफोद्रे सशोपे युक्तः ॥ २॥ पुननेवानिम्बपटोख्डुण्ठीतिक्तागतादा्व्वभयाकषायः ॥ सवोङ्गशोफोदरकासशुलश्वासान्वितं पाण्डुगदं निहन्ति ॥ ३ ॥ सुगमम्‌ ॥ \॥ हि पुननेवां दावभयां गुडूचीं पिबेत्समूजां महिषाक्षयुक्ताम्‌ ॥ तवण्दोषरोफोदरपाण्डरोगस्थौर्यमसेकोध्ैकफामयेषु ॥ ४ ॥

शोथोदराधिकारः ] . हृन्दमाधवापरनापरा सिद्धयोगः 1 ३१५

पुननेवादीनां चूर्णं गुगुढयुक्तं गोमूत्रेण पेयम्‌-- ““गोमूत्रेणारृतादारुवषोमुचेतकीरनः । पिबेद्गुगटपंयुक्तं शोथोदरविनारनम्‌' इति ॥ अत्र चेतकी हरीतकी ॥ ४ ॥ | गोमूजयुक्तं महिषीपयो वा क्षीरं गवां वा चिफलाविमिश्रम्‌ ॥ ्षीरानभुकेवरमेव गव्यमूतरं पिषेदरा चयथूदरेषु ॥ ५ ॥ क्षीरं गवां वा जिफलाविमिश्रमिति । मिषडायाः कथः कस्को वा क्षीरमात्र- णान्नभुक्‌ ॥ ९ ॥ पुराणं माणकं पिष्टा द्विरणीफृततण्डुलम्‌ ॥ साधितं क्षीरतोयाभ्यामभ्यसेत्पायसं तु तत्‌ ॥ ६ ॥ हन्ति वातोद्रं चों ग्रहणी पाण्डुतापपि ॥ सिद्धो भिषभ्भिराख्यातः भयोगोऽयं निरत्ययः ॥ ७ ॥ पुराणमाणकमाद्कं पलमानं पिष्टतण्डुलपट्द्रयं च मनाक्चरू्ितं श्चीरतोयाम्यां साध- यित्वा पायसः कायः । अस्योपयोगेऽपरमनं व्यज्ञनं च नाश्चीयादि त्याहुः । योगोऽयं रोथमात्रेण प्रचरति ॥ £ ॥ ७ ॥ पुननेर्वादाव्यंमृता पाठा विस्वं श्वद॑ष्टिका ॥ बृहत्यौ दरे रजन्यौ दरे पिप्पल्यधिज्कं हषम्‌ ॥ ८ ॥ समभागानि संचरण्ये गवां सूत्रेण ना पिबेत्‌ ॥ बहुप्रकारं शोथं च सर्वगाचविसारिणम्‌ ॥ हन्ति शोथोदराण्यष्टौ वणांथेबोदध तानपि ॥ ९ ॥ सुगमम्‌ ॥ < ॥९॥

इति श्रीहन्दप्रणीतहृन्दमाधवापरनापमकसिद्धयोगग्याख्यायां श्री भ्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकरुसुमावस्याख्याया- पएटाचिरः शोथोदराधिकारः समाप्रः ।॥ ३८ ॥

% ख. पुस्तके --दोषेः कुक्षौ हि संपूण बह्विमन्दत्वमृच्छति । तस्माद्धोज्यानि भोज्यानि दीपनानि लघूनि च ॥ १ ।॥ शालिपर्िकगोधूमयवनीवारमोजनम्‌ । विरेका(स्थापनं श्रं सर्वेषु जटरेषु च ॥२.॥ ओदकानूपजं मांसं शाकपिष्टकृतं तिलम्‌ । व्यायामाध्वदिवास्वप्रयानयानं च वजयेत्‌ ॥ ३ ॥ तथो- ष्णटवणाम्लानि विदादीनि गुरूणि च । नादयादन्नानि जठरी तोयपानं च वजेयेत्‌ ॥ ४ ॥ इयः धिकमच्र ।

१क्‌. ख. वाऽमृता पाटा दार चिन श्व ।

३११ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो- [२ ९एकोनचत्वारशः-

स,

अथेकोनचत्वारिशः शोथधिकारः । `

उदर उपद्रवरूपतया रोफस्य संमवात्तदनन्तरं शोथः 1 अयं च शोफः सर्वाङ्स- रणयोभ्यो बणरोथाद्धिन्नः ॥ ४ शुण्ठी पुननेवेरण्डपश्चमरलदयूतं जलम्‌ ॥ वातिके वयथो शस्तं पानाहारपरिप्रहे ॥ १॥ पञ्चमूटं महदुष्णवीयैतया बिरोषेण वातयोगिकत्वात्‌ । पानाहारपरिग्रह इति ! अन्नपानप्तस्कारे ॥ १ ॥ ्षीरारिनः पित्तदते तु शये तिदद चीतरिफलाकषायम्‌ ॥ पिवेद्रवां मूजरविमिधितँ वा फटजिकाच्रणेमथाक्षमाचम्‌ ॥ २ ॥ पुगमम्‌ ॥ २ ॥ पननेवाषिश्वतिद्रदड्‌ चींशम्याकपथ्यामर्दारुकल्कम्‌ ॥ ` शोथे कफोत्थे महिषाक्षगू्रयुक्तं पिवेद्रा सलिलं तथेषाम्‌ ॥ ३ ॥ ` पुनमेवादीनां कल्कं गुगुटुमृवयुक्तं पिबेत्‌ । पिवेद्रा सखिलं तथेषामिति । एषं युननेवादीनां क्राथं वा गुगुद्धगोमूत्रे प्रक्षिप्य पिबेत्‌ ॥२॥ कफे तु कृष्णासिकतापुराणपिण्याकरियुत्वगुमापरखेपः ॥ ` कुखत्थञुण्डीं नटमूत्रसेकथण्डागुरुभ्यामनुटेषनं च ।॥ £ ॥ पिकता वाडुका । पुराणपिण्याकः पुराणसषेपखषिः । रिगरोस्त्वक्सोमाञ्जनत्वद । कुरत्थशुण्डीनलं कुटत्यद्युण्स्योर्भिलितयोः काथः 1 कराथमत्राभ्यां प्रयेकं मिरित्वा वा परिषेकः । चण्डा चोरपुषपिका ॥ ४ ॥ र ॥ अजानिपागघनपश्चकोखव्याघ्रीरनन्यः स॒खतोयेपीताः ॥ लोथं भदृद्धं चिरजं निदोषं निघ्नति भूनिम्बमहोषपे च ॥ «५ ॥ पिप्पस्यादिरनोनाश्ना चरके पठ्यते त्वयम्‌ ।॥ योगोऽत्र चविकास्थाने ग्राह्या मातङ्गपीप्पटी ॥ & ॥ भुखतोयमुष्णोदकम्‌ । उष्णोदकविधो च तच्रान्तरम्‌- ““क्राथ्यमानं च यत्तोयं निष्फेनं निमेटीकरतम्‌ । चतुरधोवशिष्ठं तु तद्ृष्णोद कमिष्यते इति ॥ अनाज्यादीनां चूणीमुष्णोदकेन पेयम्‌ । भूनिम्बमहोषपे चेति । कल्कोऽयमुष्णो- दकेन पेयः । चविकायाः पुनः स्थाने आद्या मातङ्गपिप्यरीति इन्द; । मातङ्ग पिप्पली हस्तिषिप्पटी । रिप्पणिका हृन्दस्य नातिटदयंगमा । यतथरफे रोथ- चिकित्सिते पिप्पल्यादिनचर्णे गजपिप्पीशब्देन चम्येव व्याख्याता रीकाएरद्धिः । कवर पञ्चकोरं चीं विना कचिन्नोपटरब्धम्‌ । . निवण्यावपि हस्िपिप्परीति च्याः

शोाधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २१७

पर्यायोऽस्ति । जिदोषमिति । वातादिभिः प्रत्येकं मिचितेवां कृतं चिदोषनोथस्यापि साध्यत्वेनोक्तत्वात्‌ ॥ ^ ॥ ६ ॥ | आद्रकस्य रसः पीतः पराणगडमिभ्रतः ॥ अनजाक्षीराशिनः शीघं सवेशाथहरो भवेत्‌# ॥ ७ ॥ आग्रकस्य रसः पीत इति । आद्रकस्य रसो यथाहमा्रया पुराणगुडेन प्तमेन सहोपयोज्यः ॥ ७ ॥ पुनर्नवादारडुण्ठीकाये मूञेऽथ केवटे ॥ दशगरखरसे वाऽपि गुग्गुः शाथनारनः 1 < ॥ म्र्ेऽथ केवट इति । मूत्रं लीगवीभवं ग्राह्यं खाघवात्तीक्ष्णत्वाच । यद क्तम्‌-“छाघवं जातेसामान्यं खण प्ता च मारवम्‌ | | खणा मूत्र गवा तन््णनतु पुसा तथा कवम्‌ ॥ †चितास्मिकाः सियो यस्मात्सौम्यास्तु पुरुषाः स्ताः” इति ॥ < ॥ विल्वप्ररसं पाण्डु सोषणं यथो चिजे ॥ विटसङ्गे चेव दनोशि विदध्यात्कामखास च ।॥ ९॥ सोषणमिति । पमरीचम्‌ ॥ ९ ॥ गडपिप्परिश्चण्डीनां चूर्णं खयथुनाशनम्‌ ।। आमाजीणेभरमनं शुटघ्चं बस्तिशोधनम्‌ ॥ १० ॥ सुगमम्‌ ॥ १० ॥ परं मूत्रेण संसेव्यं पिप्पखी वा पयोन्विता ॥ गडन वाऽभया त॒स्या विश्वं वा शोथरोगिणाम्‌ ।॥ ११॥ पिप्पडी षा पयोन्वितोति । वथेमानक्रमेणेतरकस्कबद्धा पिप्परी सेव्या ॥ ११ ॥ गुडाद्रकं वा गुडनागरं वा गुडाभयां वा गुडपिप्पखीं वा ॥ कर्षाभिष्टद्धया चिपरपरप्राणं खादेन्नरः पक्षमथापि मासम्‌ ॥१२॥ दोधप्रतिश्यायगखास्यरोगा- न्सश्वासकासारुचिपीनसादन्‌ ॥ जीणज्वराशेग्रहणी विकारा- न्हन्यात्तथाऽन्यान्कफवातरोगात्‌ ॥ १३ ॥ #* ख. पस्तके- तथा च चरकः-- क्ष्णा सपाट गजपिप्पली च निदिग्धिका नागरचिक्कं च । सपिप्पलीमलरजन्यजाजीपस्तं च चणे सखतोयपीतम्‌ ॥ 3) ॥ पीतं त्रिदोषं. चिर्जं च शोफः कु

च चरणस्य हि संप्रयोगात्‌ । मपि रसैधन्वम्रगद्धिजानां प्राणश्चाव्योदनमादरीत ॥ २ ॥ इयधिकमच । † तच्रान्तरच्छोधनीयम्‌ । पित्तासिका इति भाति)

[1

१६. रिनाशी ।> क. पृतं,

+ व्याख्याङकघमावल्याख्यटीकासमेतो- [३९ एकोनचत्वारिशः-

कषाभिवृद्धया तिपदप्रपाणमिति गडाद्रेकादयस्तुस्यमागा : सन्तः प्रतिदिनं मेल- पित्वा कर्षण वधयितव्याः । एवं दादशमिर्दिनैखिपरं भवति । ततल्जिपल्मेव पक्षं मारं वा यावत्लादन्‌ । किंवा प्रथमं कर्षं खादन्‌ । ततः कतिचेदिनानि कषस्यैवाम्यासः । ततः परमपरकर्षं वशयेत्‌ । तस्यापि पुनरम्याप्तः । एवं कर्षेण कर्षेण वृच्या यथा पक्षेण मासेन वा चिपटं स्यात्तथा विषेया बुद्धिः ! अन्ये त्वाहुः--पक्षमय पि माप्तमित्य- व्ाथदब्दः का्त्स््यै अपिदराब्दः समुचये । तेन मासं पक्षं च माप्ताधमासं वाण्या इ(यादि)तय्थः । सार्धमासेन चिपटं क्षोपयो ग त्प्र्ति प्रल्यहं माषचतुष्टयविधिना मवति । अच्र व्यारूयाने कषादारम्य माषरकचतुष्टयमेव पृद्धिनीधिका । व्यवहासेऽषीत्थं प्रायः | कर्षे तु गुडनागरयोरघंपडा बृद्धिरप्युक्ता । तदथा -- ““पक्षाविवृद्धं चाऽऽद्रैकमदादरावापतराणि गुडन समम्‌ । पञ्चपटमेव ततो द्विदशाहात्परपप्रेश(?)मुद्ाशीति' ॥ १२ ॥ १६॥ स्थरपब्नमयं करकं पयसाऽऽखोड्य पाययेत्‌ ॥ प्टीहामयहरं चैव सवाङ्गेकाङ्गशोथनित्‌ ॥ १९ ॥ स्थटपद्ममयं कस्कमिति । स्थर्पद्नं माणकम्‌ । अस्य पुराणमादुकं ग्राह्यम्‌ ॥ १४॥ क्षीरं शोथहरं दारुबषोभूनागरेः वतम्‌ ॥ ` पेयं वा चि्रकग्याष्ृद्धदारुपसाधेतम्‌ ॥ १५ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९ ॥ ` | सिहास्यामृतभण्टाकीकाथं पीत्वा समाक्षिकम्‌ ॥ छृच्छ् रोथं जयेजलन्तुः खासं कासं ज्वरं वमिम्‌ ॥ १६ ॥ पिहास्यो वासा । भण्टाकी कण्टकारी ॥ १६ ॥ भूनिम्बविश्वकरकं जग्ध्वा पेय पुननवीकाथः ॥ , अपहरति नियतमाड् खयं स वाङ्गगं नृणाम ॥ १७ ॥ पेयः पुननेवाक्ाथ इति । अनुपानमिदम्‌ 1 एतच पुनर्नवामृखकर्पे निष्काथ्य कायम्‌ । अतोऽधिकमाच्रयाऽनुकरणे मूरिमेषनत्वादभ्चिवधादिदोषः स्यात्‌ ! एवं सर्वच काथेऽनुपाने ज्ञेयम्‌ ॥ १७ | | नरिफलायोरनःक्षारेः शोथनिञन्िफटारसः ॥ निफलारस इति } त्रिफलाकाथे त्रिफटाचृणीदीनां प्रक्षेपः । ` यष्ठीदुग्धतिचेर्पो नवनीतेन संयुतः ॥ ` शोथमारुष्करं हन्ति एन्तेः शाख्दलस्य वा ॥ १८ ॥।

* ख. पुस्तके-सेकस्तथाऽकेवषौभूनिम्बकायेन शोथजित्‌ । इयधिकमनत्र ।

शोथाविकारः ] हन्दमाधवबापरनामा सिद्धयोगः। ३१९ `

यष्टी यष्टीमधु; । शोथमारष्करमिति । मह्छातनं शोथम्‌ । बनते: राखदरस्य वेति एरथग्योगः ॥ १८ ॥ शाथे विषनिमित्ते तु विषक्ता शस्यते क्रिया ॥ १९ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९. ॥ पुननेवाचित्रकदेवदास्पश्चोषणक्षारहरीतकीनाम्‌ ॥ करेन पक्षं द शमूखतोये धतोत्तमं ोथनिषृदनं च*# ॥ २० ॥ पञ्चोषणं प्थकोटम्‌ । पुननेवाचं घृतम्‌ ॥ २० ॥ रसे विपाचयेत्सा्पः पश्चकोखकुख्त्थयोः ॥ पुननेवायाः कल्केन घृतं शोथविनाश्नम्‌ ॥ २१ ॥ सुगमम्‌ 1 पञश्चकोरां घृतम्‌ ॥ २१ ॥ सचित्रका धान्ययवानिपाटः सदीप्यकास्च्यूषणवेतसाम्खाः ॥ विस्वात्फटं दाडिमयावग्रकं सपिप्परीमूखमथापि चग्यम्‌ ॥ २२ ॥ पिष्टराऽक्षमाज्राणि नखादकेन ` पक्त्वा घुतप्रस्थमथोपयोज्यम्‌ |¦ अशांसि गुस्मं श्वयथुं च कृत्स्नं निहन्ति वहि च करोति दी्रम्‌ ॥ २३॥ दीप्यकं जीरकम्‌ 1 वेतस्राम्टोऽम्ख्वेतपः | बिल्वात्पङ्मस्य पाठे बिल्वं पलमानं शेष- दरव्यं त॒ कार्षिकम्‌ । चित्रकाद्यं धतम्‌ ।॥ २२॥ २३ ॥ क्षीरं घटे चित्रककल्करिप्रे दध्यागतं साधु विमथ्य तेन ॥ तन्नं धतं चित्रकमूखगर्भ तक्रेण सिद्धं श्वयथुघ्रमण्व्यम्‌ ॥ अरा तिसारानिख्गल्पपेदहांस्तद्धन्ति संवधेयते च वह्विम्‌ ॥ २४ ॥ घटे चिघ्रकमृलकस्करेपं तिरोत्सेधं मानमुपदिरान्ति । दध्यागतं द्धिमावमागतम्‌ । तेनेति तद्धिमन्थनोत्येन । एतच्च ॒तक्रेणेयनेन सह योज्यम्‌ ! तेन ॒तक्रेणेखरथः । चित्रके घरतम्‌ ॥ २४ ॥ | णकप्रतमाह-- माणककाथकल्काभ्यां घृतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥ एकजं द्रद्रनं शोथं बिदोषं च व्यपोहति ॥ २५ ॥ ` % ख. पुरस्तके-भह्ातश्वयथुं हन्ति ध्रुवमाश्वत्यधावनात्‌ । मदिषीक्षीरपिधेवौ नवनीतसमन्वितैः ॥ १ ॥ भट्टातककृतः रोथसितिरेररिक्तः प्रशाम्यति । इदयधिकमच्र ।

३२० व्याख्याकसमावल्याख्यटीका समेतो-[ २९ रकोनचत्वारिशः-

माणकाटकक्राथार्थमष्टगणं जटं न तु मदुत्वाचचतुगणं तथा सति यवागवत्काथ स्यात्‌ ! माणकाटुकं चाऽऽदरमेव सवच आह्यम्‌ । माणकचतम्‌ ॥ २९ ॥

रोठेयां तैटमाह- रोरेयकष्ठागरूदारुकोन्तीखक्पदकखम्बुपराश्नपयुस्ते; ॥ परिय॑गुथोणेयकरहेममां सीता खीस्रपन्नष्टवधान्यपतरंः ॥ २६ ॥। श्रवेष्टकध्यामकपिषपलीमिः स्पृरक्ानखेथापि यथोपलामम्‌ ॥ वातात्मकेऽभ्यङ्गमुशन्ति तें सिद्धं सुष्ष्टिरपि च प्रदेहम्‌ ।(२७॥ कौन्ती रेणुकम्‌ । त्वणुडत्वक्‌ । पलाशः राठी 1 थोणेयकं मन्थिपणेम्‌ । एतच्छन्दो- नरोधारिह सकाररहितं ज्ञेयम्‌ 1 प्टवः कैव्तमुस्तकः } श्रीवेष्टको नवनीतसोटिः । ध्यामकं गन्धतृणम्‌ । पपिः रेल्यादिभिसतैरं सिद्ध मुपदिशमिि तैरेव सुषिष्टैः प्रदेहम- प्युश॒निति । उशन्तीच्छन्ति । रोलेया्यं तटम्‌ ॥ २६ ॥ २७ ॥ शष्कमूटकवपा भूदारुरासामहौ षधे; ॥ पकमभ्यञ्जनात्तेखं सरं शोथनाङनम्‌ ॥ २८ ॥ शष्कम॒लकादयं तेम्‌ ॥ २८ ॥ कंसहरीतकीमाह-- व द्विपश्चमृरस्य पचेत्कषाये कंसेऽभयानां च शतं गडा ॥ रहे सुसिद्धे च विनीय चूर्णं व्योषं चिसोगन्ध्यमुपस्थिते च ॥ २९ ॥ पस्थाधमातरं मधुनः सुशीते किचिच चरूणीदपि यावश्रूकात्‌ ॥ एकाभयां प्रार्य ततथ छदाच्छुक्ति निहन्ति चयथुं रटद्धम्‌ ।॥ ३० ॥ ग्वासञ्वरारोचक्मेहग॒स्मान्प्टीहतिदोषोदरपाण्डरोगात्‌ ॥ कारयामवातावशगम्रपित्तवेवण्यमूजानिखट्युक्रदोषान्‌ ॥ ३१॥ सानिध्यान्पधुना मान व्योषादेभिखितस्य च ॥ किंचि कषेपयांयः श्क्तिर्धपरं म॑ता ॥ ३२॥ द्रमलीहरीतक्यास्तु(तु)ल्या कंसहरीतकी ॥ मानं तेनात्र तत्रत्यं चरके भाह जेज्नटः ॥ ३३ ॥! कषाये कंस इति । पादरोषेणाऽऽढकमानं क्राये । एतावन्मानश्च क्राथो दद्राम॒छे चतुःषष्टिपमाने कथ्यमाने मवति । अभयागुडकौनां शतं गड रातम्‌ । व्योषनिभ्र- गन्धयोरिति(ह) मानस्यानिदेशेऽपि लेहान्तरोक्तचर्णमानानुसारेण मानं ज्ञेयम्‌ } तचाग- स्यहरातक्यां गुडतुरायां पिप्पटीचरणेकुडव उनक्तसद्रादि हापि गडपट्शते व्योषस्य करद्र-

१क. घ. सुदुङं । २ क. घ. तथा ।

सोकाधिकारः ] हेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ३२१

हापि गुडपङराते द्विपलं मिदित्वा तिपुगन्धं यावद्युकस्तु॒किंचिच्छम्दस्यास्पवचनाद- चोक्तव्योषादिचर्णाधैमानः किंवा किचिच्छन्द्ः कर्षपर्यायः । तेन यवक्षारस्यं करप ग्राह्यः । बन्द्स्तु 'सांनिष्यान्मधुनो मानं व्योषादेभिखितस्य तु इत्यनेन व्योषनि- सुगन्धयोर्ट परत्वं श्रेत \ यवक्षारस्तु कर्षमान एवेति तस्याऽऽशयः । जातूकर्ण्यप्तवा- दात्युनस्न्युषणयवक्षाराणहं प्रयेकं परे चिसुगन्धि च प्रत्येकं कर्षमानम्‌ तथाच जातुकणैः--“दद्रामूरकषायस्य कंसे पथ्यते गुडात्‌ । तुखां पञ्चशतो ददाद्र योषक्षारचतुष्परम्‌ ॥ त्रिसुगन्धि पुवणांशं प्रस्थाधं मधुनो हिमे" इत्यादि ॥ अत्र चतुष्पं मित्वा सुवणांशं प्रत्येकं परचारश्ेत्यमेव ॥ २९. ॥ ३० ॥ १११ ॥२॥ ६३ ॥ दंशमखकषायस्य केसे पथ्याशञतं पचेत्‌ ॥ तुखां गुडाद्रनन्योषयवश्षारचतुष्पलम्‌ ॥ ३४ ॥ चिजात्तकं सुवर्णां पस्था मधनो दिमे । ३५ ॥ द्शमूखहरीतक्यः सोथान्टन्युः सुदुजेयान्‌ ॥ ज्वरारोचकमेहाशेःकुष्रपाण्दुदरामयान्‌ ।॥ ३६ ॥ दरामूहरीतकी ॥ ३४ ॥ ३५ ॥ ३६ ॥ पुननेवामरतादारुद शमूखनाढके ॥ आद्रंकस्वरसमस्थे गुडस्य तु तुखां पचेत्‌ ।॥ २३७ ॥ तत्सिद्धं व्योषपतरैखात्क्चन्यैः कापिकेः पृथक्‌ ॥ चर्णींकृतेः क्िपेच्छीते मध्रुनः कुडवं छित्‌ ॥ २८ ॥ लेहः पौननेवो नाम शोथगरखनिषदनः ॥ कासश्वासारुचिहरो बखवणोयिवधेनः ॥ ३९ ॥ घुगमम्‌ । पुननवारेहः ॥ ३७ ॥ ३८ ॥ ३९. ॥ पिष्टात्रमम्छं खवणानि मदं मृदं दिवा स्वम्रमजाङ्गलं च ॥ सियो पृतं तैरुपयोगुरूणि शोफं जिघांसुः परिवजेयेच ॥ ४० ॥ ` ग्राम्याजानूपपिरितल्वणं दुष्कशाक नवान्नं गोडं पिष्टान्नं दधि च कृदरं विज्जरं मद्यमम्टम्‌ ॥ धानावह्ुरं समशनमथो गुवंसात्म्यं विदाहि | स्वभ्रं चारा खयथगद वान्वज॑येन्भेथुने च ॥ ४१ ॥ #

ऽज ति ननोर जोक तानते तातान लि

दुभावपि ॥ १ ॥ इयधिकमर ।. | ४१

३२२ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो -- ४० चत्वारिंशत्तमो-

अजाङ्गटं चेद्यतः परं मांसमिति शेषः । च्ियो दादुमिति केचित्पठन्ति |} ० ४१॥ „ [ ९ इति श्रीहन्दभणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री कृण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायामेकोनच- त्वारिशः शोफाधिकारः समाप्रः।॥ ३९ ॥

अथ चत्वाररिंशत्तमो दद्यधिकारः । दोथप्रकारत्वादथ वृद्धिः । वृद्धिः कुरण्ड इति के । गुगगुटं ्षुतेलं वा गोमूत्रेण पिवेन्नरः ॥ बवातदद्धि निहन्यान्रु चिरकारानुबन्धिनीम्‌ ॥ १ ॥ सुगमम्‌ ॥ १ ॥ ` सक्षीरं बा पिवेत्तेटं मासमेरण्डसंभवम्‌ ॥ सुगमम्‌ ॥ | तैरं नारायणं योज्यं पानाभ्यञ्जनबस्तिषु ॥ २ ॥ सुगमम्‌ ॥ २ ॥ चन्दनं मधुकं पञ्ममुद्नीरं नीलमुत्पलम्‌ ॥ क्षीरपिषटिः प्रदेहः स्यादाहशोथरुजापहः ॥ ३ ॥ सुगमम्‌ ॥ २ ॥ ` . परचवल्कटकर्केन सघ्रतेन प्रटेपनम्‌ ॥ पुगमम्‌ ॥ [ सरवे पित्तहरं कार्यं रक्तजे रक्तमोक्षणम्‌ ।॥ ४ ॥ रक्तजे रक्तमोक्षणमिति । अपकरे रक्ते रक्तश्चवणं जढोकामिः कार्यम्‌ । तथा च सुश्रुतः मृहमंहुनेखोकाभिः शोणितं रक्तने हरेदिति ॥ ४॥ शेष्मटद्धि तूष्णवीरयत्रपिष्ैः भकेपयेत्‌ ॥ उष्णवीर्येरिति । अनगन्धादिमिरमिश्रकोक्तैः । अन्येश्राऽऽरम्बधादिमिः ॥ पीतदारुकषायं च पिबेन्पत्रेण संयुतम्‌ ॥ ५ ॥ ` गोमूत्रेणैव पीतदारुकराथः कार्य इत्याहुः । मूचर्य तु प्रलेपो युक्तः । पीतदारु देव- दारु । इल्यृणस्त्विति व्याच्टे-गोमूत्रकथितस्यैव दारुहरिदरकषायस्य पठं वीतदार- स्थाने केचिदेवदार पठन्ति ॥ ९ ॥ व स्विन्नं मेदःसमुत्थं तु रेषयेत्सुरसादिना ॥ िरोषिरेकद्रव्येवौ सुखोष्णेूतरसेयतैः ॥ ६ ॥ `

बुद्ध याधिकारः 1 छृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ३२३

पत्रपुटवद्धगोमयपिण्डादिना खिन्नं सुरसादिगणेन गमोमूञ्ेण पिष्टेन शिरोविरेचन- दरव्येगोमूत्रपिषठेः सुखोष्णेवी रेपयेत्‌ । शिरोविरेचनद्रव्याणि पिप्परीविडङ्कापामाग- रिगुरिरीषसिद्धाथेकादीनि सुश्रुते संशोषनसंशमनीयोक्तानि । मूज्रमिह रिरोविरेच- ` नद्रम्यत्वेन न्धमपि पुनः पेषणार्थमुक्तम्‌ ॥ ६ ॥ संस्वेश्च मूत्रपरभवां वस्रपटेन वेष्टयेत्‌ ॥ सीवन्याः पाश्वेतोऽधस्ताद्वि्येद्‌व्रीहिमुखेन वै ॥ ७ ॥ | संखेदने कतेभ्यं राखकमेवेदनानिवारणार्थं॒त्वगादिमृदुकरणार्थं॑च । मूत्प्रभवां मूत्रसधारणजाम्‌ । वखपटेन वेष्टनं करमतोकयोथम्‌ । नीहिमुखेन शख्रविरोषेण विध्येत्‌ । व्यथश्च मूस्रावणा्थम्‌ । एतदनन्तरं यदाह सुश्चुतः- “अथात्र द्विमुखी नाडीं द्वा विख्रावयेद्धिषक् ॥ मत्रं नाडमिथोद्ूत्य स्थगिकानन्धमाचरेत्‌ः इति ॥ ७ ॥ पराप्षफरकोषाया अन्ववृद्धेरसाध्यत्वाद्प्राप्रफर्कोषायासस्यािकित्सामाह-- मुष्कको शमगच्छन्त्यामन्ृद्धो विचक्षणः ॥ वातदद्धिक्रमं कुयादादं तत्राग्निना हितम्‌ ॥ ८ ॥ वातवृद्धिकरमः खेहपानादिरनुवासनान्तः। तजाभिना दाहं कुर्यात्‌| अत्रार्थे सुश्र॒तः-- “तत्तया वङ्क्षणस्थानं दहेदर्धन्टुवक्रया ॥ | सम्यब्बागोवरोधाथ कोरशप्राप्तां तु वजेयेत्‌ ?› इति ॥ ८ ॥ शङ्खोपरि च कणांन्ते त्यक्त्वा सीवनिमादरात्‌ ॥ व्यत्यासादा शिरां विध्येदन्त्रहद्धि निषटत्तये ।॥ ९ ॥ शङ्खभरुवोरन्तोपरि कण॑र्टाययोमेध्ये । त्यक्त्वा सीवनिमादरादिति । केश्ान्त- ` सीवनीयं ममंत्वात्परित्यज्य । व्यत्यासराद्रेति । वामकोषे वृद्धौ दक्षिणे दक्षिणकोषे वृद्धौ वमि यदा पुनरूभयतो बृद्धिस्तदोमयमागव्यधः । वाश्चग्दो बृद्यन्तरापेक्षया । अन्तवृद्धिनिवृत्तये वड्क्षणस्थाया इति वाक्यरोषः ॥ ९ ॥ अङ्कुष्ठमध्ये त्वक्त्वा दहेद ङ्विपर्यये ॥ १० ॥ अङ्कष्मध्ये त्वकिछ्वेति । दस्ताङ्खष्ठमध्ये त्वव्मात्रं छित्वा दहेत्‌ । अस्मादेव निर्दशस्वक्शन्दो नपुंमकोऽप्यस्तीत्युच्रीयते । त्वचं छित्वाऽङ्कष्ठमघ्य इति पुनः पाटः साधुः । अङ्गविपथेय इत्यत्र विपययाथः पूववत्‌ ॥ १० ॥ रासलायषटवमृतेरण्डवलागोक्षुरसाधितः ॥ काथोऽचरवृद्धि न्त्या रुडुतैटेन मिभितः ॥ ११ ॥ सुगमम्‌ ॥ ११॥

१२४ व्याख्याकुखमावस्याख्यदीकासमेतो-- ४० चतवारिन्नम)-

` तेटेरण्डजं पीत्वा बलासिद्धं पयोन्वितम्‌ । याध्मानन्चलोपवितामच्रवृद्धि जयेन्नरः* ॥ १२ ।। पएगमम्‌ ॥ १२॥ हरीतकीं मूजसिद्धां सतैलं खवणान्विताम्‌ ॥ रातः प्रातश्च सेवेत कफवातामयापहाम्‌ ।। १३ ॥ म्सिद्धां मोमू्रखिन्राम्‌ । पतौढां मेरण्डतेकाम्‌ । योगोऽयं विरेचनाथ गं मृते व पेयः । कल्करूपोऽप्ययमुष्णोदकानुपानः सम्य: ॥ १६९ ॥ 9 मोम्रसिदधां ख्वुतैरभृष्टं हरीतकीं सैन्धवचरणेयुक्ताम्‌ खादेन्नरः कोष्णजरनुपानानिहन्ति वृद्ध प चिरनां पवद्धाम्‌ ॥ १४ ॥ सुगमम्‌ ॥ १४॥ ॥ | भिफखाकाथगो पूजं पिवित्पातरतन्दितः । कृफवातो त्थितं हन्ति श्वयथुं वृषणोद्धवम्‌ ॥ १५ ॥ त्रिफलाष्ाथगोगचमिति 1 बिफडायाः क्ये गोमूत्नप्रक्षपः ॥ १९ सरखागुरुङुष्टानि देवदारु महौषधम्‌ ॥ रत्रारनारसंपिष शोफघ्रं केफवातनित्‌ । १६ ॥ सरछं सरटका्ठम्‌। मत्रारनाछसंपिष्टमिति । गोमूत्रकाञ्ञिकाम्यां मिरित्वा पिष्टम्‌ | 'पाोञयम्‌ ॥ १६ ॥ भ्रष्टो स्वकतेटेन कल्कः पथ्यासगुद्धवः ॥ कृष्णासैन्धवसंयुक्तो वद्धिरोगहरः परः! ॥ १७ ॥ छुगमम्‌ ॥ १७ ॥ गव्यं पृते सेन्धवसंमयुक्तं शम्बूक भाण्डे निहितं भयस्नात्‌ ॥ खप्नाहमादित्यकररोविपकं निहन्ति कोरष्डमतिप्रृद्म्‌ ॥ १८ ॥ सम्क्क भाण्ड इति ! शम्बूक एव भाण्डं तत्र दक्रणिकां स्फो्ित्वाऽन्तजन्तुयुक्तं हितम्‌ । टेपोऽयम्‌ ॥ १८ ॥ | वचासषेपकर्केन परखेपः शोथनाहनः ॥ ` १९ सुगमम्‌ ॥ १९ ॥ सप्रति वध्मनो रक्षणं निर्िराति-

०

# ख. पुस्तके--इन्द्रायुधरविक्षीस्मिश्रे्वणकसक्तुाभ :! सिन्द्रसैन्धकेपेतेर्केपो हन्ति करण्ड जू ॥ १. }) इत्यधिकमच् ।

† खे.पुस्तके-च्य॒षणं पिष्पलीमूटं देवदारु फलच्छिकिम्‌ ¦ कषायं पाययेद्ध्येए सष्ारल्वणातरकमू ॥ 9 ध जिभिससेः पराम्येत ब्ृद्धिवातकफात्मिका } इ्यबिकमत्र ) -

रकम

वृद्ध्याप्रिकारः ] हन्दपाधवापरनामा सिद्धयोगः। _ ` ३२५

अलयभिष्यन्दिगुवौमसेवनान्निचयं गतः ॥ करोति ग्रन्थिवच्छोफं दोषो वङक्षणसंधिषु ॥ ज्वरग्रखङ्गसादाव्यं तं वध्मेमिति निरदिशत्‌ ॥ २०॥ रुबिनिश्वयेऽनुक्तत्वाहछक्षणं च्खितवन्डन्दः । वध्मं बाद्कोसीति रेके ॥ २० ॥ मरं विल्वकपित्थयोररटकस्यागरबैहत्योद्रेयो शयामापूतिकरञ्जशि्रकतरोविश्ौषधारष्करम्‌ ॥ कृष्णाग्रन्थिकचन्यपश्चख्वणक्षाराजमोदान्वितं पीतं काञ्चिककोष्णतोयमथितेश्ूणी कृतं वर्पनित्‌ ॥ २१ ॥ निल्वादीनां रिग्रुकतवेन्तानां सर्वेषां मूढम्‌ । अरटकः इयोनाकः । द्यामा वृद्धदा- रुकः । क्ञिककोष्णतोयमथितानामन्यतमेन म्रकृत्यादयपे्चया पानम्‌ ॥ २१ ॥ अविक्षीरेण गोधूमक््व कुन्द्रुकस्य च ॥ प्ररेपनं सुखोष्णं स्यादर्मशूखहरं परम्‌ ॥ २२ ॥ अविक्षीरेण पिष्टा गोधूमद्ुन्दुरुणीटेप एको योगः । वाशन्दो योगान्तरापेक्षया । अत एव क्रचिचकारः पठयते । कलर्कमिति निर्दैशात्कल्कराब्दो नपुंसकोऽप्यस्तीति गम्यते । कुन्दुरु स्वनामख्यातम्‌ ॥ २२ ॥ मृतमातेतु वे काके विशस्ते तु प्रवेशयेत्‌ ॥ वर्ध्म गुदं मेधावी तत््णादरूनं भवेत्‌ ॥ २३ ॥ गरृतमाज इति । सयो मारिते । विशस्ते पाठिती । काकस्य क्रोडं पाटयित्वा तत्र क्रोडे वध्मं प्रवेशनीयम्‌ । तत्परवन्धः कार्यः ॥ २६ ॥ मेन्धवादितैटमाह-- सेन्धवं मदनं कुषं शताह्वा निरं वचा ॥। हीवेरं मधुकं भागीं देवदारु सनागरम्‌ ॥ २४ ॥ कट्फटठं पोष्करं मेदा चविका चित्रके शटी ॥ विडङ्ातिविपे श्यामा रेणुका नीलिनी स्थिरा ॥ २५ ॥ विस्वाजमोदे ृष्णा च दन्ती रासला च तेः समः ॥ साध्यमेरण्डजं तें तें वा कफवातनुत्‌ ॥ २६ ॥ निरो वेतसः श्यामा चिवृद्ेयपरसारके व्याख्याता । नीदिनी नीख्ुधा । तरं वा कफवातनुदिति । तिरुतेटं जडेन पाकः । वृहत्सैन्धवादं तैटम्‌ ॥ २४॥ २९॥ २६॥ वध्मोदावतेगस्माशेशप्टीहमे्हममारुतान्‌ ॥ आनाहमरमरीं चैव हन्यात्तदनुवासंनम्‌ ॥ मरतं सोरेम्वरं योज्यं वध्मवुद्धिनिवृत्तये ॥ २७ ॥

दाल्यमाः ! २ क. घ. "सनात्‌ } ३ क. सूर्वैश्वट नाम ।

कनमनर तिन द ततत ता अजयः ८९५५१

१२६ व्यास्याङुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- ४ ! एकचत्वारिंशो -

सुगमम्‌ । सुशुते वृद्धिषु परिदा्मुक्तम्‌ । तचथा--“अश्वादियानं व्यायामं मैथुने वेगनिभरहम्‌ । अत्यासनं चंक्रमणमुपवापरं गख्णि चः? इति ॥ चंक्रमणं गमनम्‌ ॥ २७ ॥ इति श्रीवृन्दपणीतहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगस्याख्यायां श्री भ्रीकण्ठदत्तदरेतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायां चत्वारिंशो वबृद्धधिकारः समप्नः ॥ ४० ॥

अथेकचतवारिंशो गरगण्डाद्यधिकारः ।

शोफाधिकाराद्रख्गण्डादयः ।

यवमुद्रपरोखादि कटुरूक्षं च भोजनम्‌ ॥

छर्दि सरक्तयुाक्ते च गखगण्डे भयोजयेत्‌ ॥ १ ॥ रुक्षभोजनोपदेशः कफवातमेद्‌ःकारणत्वाद्वलगण्डस्य | छर्दिमिति वान्तम्‌ । रक्तम-

क्तिजेटोकादिमिः ॥ १ ॥

निचुटं शिग्रुबीजानि दश्मरखमथापि वा ॥

आरेपनं वातगण्डे सुखोष्णं संपरश्चस्यते ॥ २ ॥ सुगमम्‌ ॥ २॥ |

देवदारुविजशारे च कफगण्डे भ्ररेपनम्‌ ॥

तण्डुखोदकपिष्टेन मरेन परिखेपितः ॥

हस्तिकणपटाशस्य गखगण्डः पद्ाम्यति ॥३ ॥ लेपोऽयं वक्ष्यमाणश्च रेपः कोष्णः कायः ॥ ३ ॥

सषपाञ्शिञ्चबीजानि शणबीजातसीयवान्‌ ॥

मृलकस्य च बीजानि तक्रेणाम्टेन पेषयेत्‌ ॥ ४ ॥

गण्डानि प्रन्थयश्रैव गण्डमाराः समुत्थिताः ॥

प्रेपात्तेन क्षाम्यन्ति विखयं यान्ति वाऽचिरात्र्‌ ॥ ९५ ॥ स॒गमम्‌ ॥ ४॥५॥

जीणेककारुकरसं विडसेन्धवसंयुतम्‌ ॥

नस्येन हन्ति तरुणं गखगण्डं न' संशयः ॥ ६ ॥। ककोरसिक्ततुम्बी कृष्माण्डमेदो वा । तरुणमिति जातमात्रम्‌ ॥ ६ ॥

जटर्ढुम्भीकजं भस्म पकं गोगत्रगाटितम्‌ ॥ पिबेत्कोद्रवतक्राशी गलगण्डोपश्ान्तये ॥ ७ ॥ `

गर्गण्डाद्यधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः ३२७

जलकुम्भीकं पान्दी तस्या भस्म पानीयक्षारविधिना गोमूत्रेण विपाच्य पारिल्लाव्य च पिबेत्‌ ॥ ७ ॥ मदिषीमू्नविपिभ्रं खोहमरं संस्थितं घटे मासम्‌ ॥ अन्तधूमविद्ग्ं छिद्यान्मधुनाऽथ गरगण्डे । ८ ॥ सुगमम्‌ ॥ < ॥ सूर्यावतरसोनाभ्यां गलगण्डोपनाहनम्‌ ॥ स्फोरास्चावेः शमं याति गरगण्डो न संशयः ॥ ९ ॥ गलगण्डोपनाहनपिति । उपनाहनं बहोष्णः प्रदेपः । सफोयल्लावैसित्युपनाहन- कृतैः ॥ ९ ॥ तरं पिवेचाए्तवद्िनिम्बहंसाहयावृक्षकपिप्पटीभिः ॥ सिद्धं बलाभ्यां च सदेवदारु हिताय निय गरगण्डरोगे ॥ १० ॥ हसाहूया हंसपादी । तैं पिनेत्सिद्धमिति संबन्धः । दूरस्थानामपि पद्‌ानामेकीकरणं योग॒इति तश्रयुक्तेः । अमृतां तेटम्‌ ॥ १० ॥ निहायाः पाश्वेतोऽधस्ताच्छिरा द्वादश्च कीतिताः ।॥ १९१॥ तासां स्थूलशिरे कृष्णे छिन्धात्ते च शनेः शनेः ॥ बदिरशेनैव संगृह्य फुशपत्रेण बुद्धिमान्‌ ॥ १२ ॥ खुते रक्ते रणे तस्मिन्ददात्सगडमाद्रेकम्र्‌ ॥ भोजनं चानमिष्यन्दि यूषः कोटत्य इष्यते ॥ १३ ॥ दद्यात्सगडमा्रकमिति । गुडाकं चवेणेन प्रचरति ॥ ११॥ १२॥ १३ ॥ कणेयुग्मबहिःसंधिमध्याभ्यासे स्थितं च यत्‌ ॥ उपयुपरि तच्छिन्याद्रलगण्डे शिरात्रयम्‌ ॥ १४ ॥ संधिमध्याभ्यास इति । अस्याः संनिधिः ॥ १४ ॥ तुम्बीतेखमाह-- ` विडङ्गक्षारचिन्धग्रारासाभिव्योषदारुमिः ॥ कटुतुम्बीफलरसे कटुतें विपाचितम्‌ ॥ चिरोत्थमपि नस्येन गलगण्डं विनाशयेत्‌ ।॥ १५ ॥ क्षारो यवक्षारः 1 उग्रा वचा । तुम्बीतेरम्‌ ॥ १५ ॥ विडङ्ानरसिन्धत्थरास्रोग्राक्षारदारुभिः ॥ १६॥ तैरं चतुरुणे सिद्धं कटुतुम्बीरसेऽथ तत्‌ ॥ गण्डमाखाहरं शरेष्ठं गलगण्डहरं परम्‌ ।॥ १७ ॥ पुगमम्‌ । तम्बीतेटम्‌ ॥ १६ ॥ १७ ॥

२२८ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो- [ ४ १एकचत्वारिंशो- अतः परं गण्डमाखचिकित्सितम्‌ । माक्िकादयः सङ्कत्पीतः काथो वरूणमरखनः ॥। गण्डमाखां निहन्लाश्च चिरकाटादुबन्धिनीम्‌ ॥ १८ ॥ सक्ृदिसेकदा प्रयोगस्तुतिरियम्‌ ॥ १८ ॥ पिष्टा ज्येष्राम्बुना पेयाः काश्चनारत्वचः शुभाः ॥ विश्वभेषजसंयक्ता गण्डमाछखापहाः पराः # ॥ १९ ॥ उ्येष्राम्बनेति । तण्डुखोदकेन । काञ्चनारः काञ्चन इति ख्यातः ॥ १९ ॥ अङम्बुषादलोद्धतार्स्वरसाद्रे परे पिबेत्‌ ॥ अपच्या गण्डमाखायाः कामाया नाशने ॥ २० ॥ अलम्बुषादलोदतादिति । अषच्वुषा मुण्डितिकाऽटम्बुषो वा ॥ २० ॥ वनकार्पासिकागरं तण्डुखेः सह योजितम्‌ ॥ पक्त्वा पपूटिकां खादेदपचीनाश्नाय च ।॥ २१॥ अपचीनाशनाय चैत्यन्न चकारेण गण्डमाखाहरत्वमपि प्रस्तुतं समुच्चीयते ॥.२१॥ सोभाञ्जनं देवदार काञ्जिकेन तु पेषितम्‌ ॥ कोष्णं प्ररेपनं हन्यादपची मतिद्स्तराम्‌ ॥ २२ ॥ सुगमम्‌ ॥ २२. ॥ आरग्वधरिफां क्षिपं सम्यक्तण्डुखवारिणा ॥ पिष्टा नस्यपरखेपाभ्यां गण्डमालां समुद्धरेत्‌ ॥ २३ ॥ सुगमम्‌ ॥ २३ ॥ गण्डमाछामयातानां नस्यकमणि योजयत्‌ ॥ निगुण्डयास्तु शिफां सम्यग्वारिणा परारिपोषिताम्‌ ॥ २४ ॥ स॒ममम्‌ ।॥ २४ ॥ \ कोश्ातकीनां खरसेन नस्य तम्ब्यास्तथा पिष्पटिसंयतन ॥ तैरेन व कुयौद्रचोपकुल्ये सह माक्षिकेण ॥ २५ ॥ पिप्पङींयुतेन कोशातर्कप्वरसेन तथा तुम्बीस्वरसने सह योज्यम्‌ । अरिष्टभवेने- त्यस्य स्थानेऽरिष्टमवस्येति पा्ान्तरे बीजस्येति रोषः । वचेत्यादि योगान्तरम्‌ ॥२९॥ अतःप्रख्ति मन्थिचिकित्ा गरन्थिष्वामेपु श भिषक्शोथप्रतिक्रियाम्‌ ॥ पकानापीञ्य संशोध्य रोपयेदत्र॑णमेषनजेः ॥ २६ ॥

(क # ख-पुस्तके--रवौ वारे मानी श्रचिरुषसि गत्वाऽभिदमनीपिफामाहत्पोयाद्दिवसे पौष्यम्र तमू । रसं तं कौमा्यास्तिठजयुतमासेवितमिदं(गरमन थेमांलामपहरति काठत्रयमिदम्‌॥ १।दइयधिकमच्र ।

१ के. ध. पपलिकां।

मलगण्डायधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ३२९

शथपतिक्रियामिति । अपतपेणादिविरेचनान्तानेकादश द्विवणीयोक्तानुपक्रमा- नुयात्‌ ॥ २६ ॥ इदानी वातादिजनितमन्थिविहोषेणाऽऽठेपादीनाह-- दसरा सरोदिण्यमृताऽथ भागीं स्योनाकविस्वागरुकृष्णगन्धाः ॥ गोपिचिपिष्टाः सह तापत्या ग्रन्थौ विषेयोऽनिटने भरेपः ॥ २७ ॥ हिसा काडीयकडः | रोहिणी कटरोहिणी । अमता गुद्ची । विर्र स्थाने कचि- त्कृष्णापाठः । कृष्णगन्धा पोभाञ्जनकः हइामीत्यपरे । गोपित्तपिष्टा इत्यत्र गोजी च पिषटेति पाठान्तरम्‌ । मोनी गोजिहा शाखोरक इत्यन्ये । तापर ताल्मरी ॥ २७ ॥ जटोकसः पित्तकृते हितास्तु क्रीरोदकाभ्यां परिषेचनं च ॥ काकोखिवगेस्य च शीतानि पिवेत्कषायाणि सशकैराणि ॥ २८ ॥ सुगमम्‌ ॥ २८ ॥ द्राक्षारसेनेष्ुरसेन वाऽपि चूण पिविद्राऽपि हरीतकीनाम्‌ ॥ णं पिबेद्राऽपीति । वाशब्दो योगान्तरपेक्षया । हरीतकीनामिति । बहवचनं सक्ताविवाया अपि हरीतक्या ग्रहणाथेम्‌ | वचनं हि--“विजया रोहिणी चैव ओवन्ती पूतनाऽमृता । अमया कलिका ज्ञेया इत्येताः सप्त जातयः" इति ॥ मधूकजम्ब्वरजनवेतसानां त्वग्भिः परेपानवचारयेद्रा ॥ २९ ॥ सुगमम्‌ ॥ २९. ॥ हूतेषु दोषेषु यथानुपूज्यी ्रन्थो भिषर्‌ शेष्पसमुस्थिते तु ॥! स्विन्नस्य विम्खापनमेव कुयीद ङ्गष्वेण्टषदीसुतेस्तु ॥ ३० ॥ हतेष दोषेष्विति । वमनादिना कफादौ रक्तमोक्षणेन च रक्ते हते सति । यथा- तुपूर्व्येति । सेहखेदादिक्रमं कत्वेल्यथः । छन्दोतुरो द्रेण । दषदीषुतः शिलापुत्रकः । अङ्ख्ठरोहोपरवेणुदण्डेरिति तु कापि पाठो निर्दोषः । उपलः पाषाणः 1 ३० ॥ विकङ्कतारग्वधकाकणन्तीकाकादनीतापसषक्षमेः ॥ आखेपयेदेनमलावुभागीकरञ्जकाखामदनेय विद्रान्‌ ॥ ३१ ॥ विकङ्कतो वयंकिशिरेति ख्यातः । आरवधः किरमाटकः । काकणन्ती गन्ना । काकादनी वायसतिन्दुकः 1 अहिंस्रा, इत्यन्ये । तापस इङ्द इति उद्छणः । काडा कडावकडो मच्चिष्ठा वा ॥ ३१ ॥ . | दन्ती चिच्रकमूरत्वक्सोधाकेपयसी गुडः ॥ भटटातकास्थि कासीसं रेपो भिन्याच्छिखामपि ।॥ ३२ ॥ १ क. घ जलायुकाः । र्र्‌

1

सौधार्पयसी इति । दयर्कयोः क्षीरम्‌ ॥ ३९ ॥ , = ्न्थीनमर्ममभवानपकानुदधत्य चासि विदधीत वेः ॥ ्षरेण चैतान्मतिसारयेचु संछिख्य संङिख्य यथोपदेशम्‌ ।। ३९ ॥ नन्वयं मन्थः सुशरतेऽपच्यां पठितिः । अन्धो न तु कफजे । तत्रैतार्ञः परितः- ि (अमर्मजातं काममप्रयान्तमपकमेवापहरेद्धिदायं ॥ [रि दाहे स्थिते चाठनि सिद्धकमी ततः क्चतोक्तं च विधिं विदध्यात्‌" इति ॥ तत्कुतो म्न्थावस्य पाठः। उच्यते । अपच्या सह॒ तु्यक्रियत्वादन्थेरथस्य % चाद्ावपचीमन्थमेव अन्धौ टिखितवान्संग्रहकारकः । अपक्तानामान्‌ । उदत्य विदायं । आमच्छेदननिपेधस्यापवादोऽयम्‌ | आमच्छेददोषे सुश्वुतः--जमच्छेदे सिरालरयुन्यापा- दनं शोणितातिप्रवत्तिरित्यादि । अनि विदधीत । अभ्निना दहेदित्यथः । क्षारेण वेति । विकल्पो दोषगक्ोऽवस्थपिक्षो वा । प्रतिसारयेत्प्रतिटेपयेत्‌ । यथोपदेशमिति । क्षार- लेपोक्तविधानेन ॥ ६६ ॥ | ( सपरयर्ुदचिकित्सितमाह-- | ग्रन््यबुंदानां ष्ण 1; च यतोऽविकशेषः भदेशरैत्वाकृतिदो दूष्यैः ॥ ततश्चि किः विधानविद्धन्थि चिकित्सितेन ।॥३४॥। अविशेषं इति । बाहुल्येनाविरोषः । तेन विशेषोऽपि स्तोकोऽनयोरस्ि ग्न्धिः पाकवानर्बुदमपाकप्रायमिति ॥ ३४ ॥ नि । बातादे चाप्युपनाहनानि स्िग्धैथ मांसैरथ वेसवार; ॥ खेदं विदध्यात्कुश्षरस्तु नाञ्या शूङ्गेण रक्तं बहुशो हरेच ॥ २५ ॥ नाड्येति । नाडीखेदविधिना ॥ ३५ ॥ व सेदोपनाहा भृदवस्तु पथ्याः पित्ता्बुदे कायविरेचनं च ॥ ` सवेदोपनाहा मृदव इति । मृदुः खेदो द्रवस्वेदः । उपनाहश्च काकोल्यारिद्रव्य- कृतः । क्षीराम्डपिष्टश्च नात्युष्णः । कायविरेचनमिलयत्न कायपदं रिरोविरेचन्यवच्छे- दाथम्‌ ॥ [र विष्य चोदुम्बरशाकगोजीपत्ररथशं क्षोदरयुतेः भरेपः ॥ छ्ष्णीडृतेः सर्मरसभियंगुपत्राङ्गलोधा्ुनयष्टिसाहेः ॥ २६ ॥ मृशं विघृष्य गोज्युदृम्बयोदिपतरः । उदुम्बरः काकोदुम्बरिका कर्फरापत्त्वात्‌ । शाको महातरुनस्तरुः कर्केदापत्रः । शाको खरमखणपो महातरः श्रीपणे इति रोके ।

३82 व्याख्याकैसुमावल्याख्यरीकासमेत्ती-- [४ १एकचैत्वारिदोः-

भ चिन्यमिदम ॥

१क, घ, परछिम्पेत्‌ ।

गरगण्डाचधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ३३१

इति डद्णः । गोजी दा्वींपन्निका शाखोटक इत्यन्ये । पत्राङ्गं रक्तचन्दनम्‌ । अर्युन- स्थानेऽञ्जनपठेऽज्ञनं स्रोतोज्ञनम्‌ । यष्टिपाहो यष्टीमधु: ॥ ३६ ॥ लेपनं शङ्चूर्णेन सह गटकमभस्मना ॥ कफावुदापहं कुयांद्धन्ध्यादिषु विशेषतः ॥ ३७ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३७ ॥ निष्पावपिण्याककुटत्थकल्केमीसभगादेदधिमदितैश्च ॥ ३८ ॥ लेपं विदध्याक्क्रिमयो यथाऽ मुश्चन्त्यपत्यान्यथ मक्षिका बा ।॥ अल्यावरिष्टं क्रिमिभिः परजग्धं ङिखेत्ततोऽग्नि विदधीत पथात्‌।। ३९ ॥ निष्पावः श्वेतरिम्निः । पिण्याकः खि; । विदध्याक्छुयौत्‌ । कमयो यथाऽतरेयतः परं भवन्तीति शेषः । मुश्चन्तीति पठेऽपत्यान्यथ मक्षिका वेत्यतः परं मुञ्चन्तीति दर्ट- ग्यम्‌ । मूेन्ति मूञचन्त्यथ मक्षिका वा, इति पाठे मूर्छन्ति पतन्ति मृच्वन्त्यथ मक्षिका, इति उद्धणः । ततोऽभ विदधीतेति परिरिष्टस्य दाहार्हत्वाचै ॥ २८ ॥ ३९ ॥ यदल्पमुलं जपुताम्रसीसेः संवेष्य पतैरथ वाऽऽयसेर्वा ॥ ` षाराभिशस्राण्यवचारयेच मुहुगुहुः पराणमवेक्षमाणः ॥ ४० ॥ तप्वादिनिर्मितेः पत्रैः सेवेश्च स्थापयेदिति ग्यास्येयम्‌ । चप्वादिषट्नमेवारुदोपशमनं न तु क्षाराद्यवचारणमाच्नं चप्वादिपचरसंवष्टनस्य पूर्वकाटमावित्वादित्याहुः । अपृ रङ्कः । क्षारादयश्चाबदे महति न सङ़देवावचारणीया बर्भ्रंश्चभयाईित्यत उक्तं क्षाराथिशखा- ण्यवचारयेच्वेत्यादि ।\ ४० ॥ यदृच्छया चोपगतानि पाकं पाकक्रमेणोपचरेवथोक्तम्‌ ॥ यदृच्छयेति । कारणानियमेन । अनियतमभिघातारिकं पाककारणं प्राप्येत्यर्थः । यत्तु न पाकमायान्तीत्युक्तं तत्प्रायिकं ज्ञेयम्‌ । पाक्कमेणेति । पाकोक्तपाटनशोधना- दिक्रमेण । यथोक्तामिति । यथाविषिविहितेन ॥ सरेषदोषाणि हि योऽबदानि करोति तस्याऽऽश् पुनभेवन्ति ॥ तस्मादशेषाणि सय॒द्धरेत हन्युः सशेषाणि यथा विषाग्री ॥ ४१ ॥ सुगमम्‌ ॥ ४१॥ उपोदकारसाभ्यक्तास्तत्पत्रपरिवेटिताः ॥ प्रणदयन्त्यचिराकरणां पिटकावरदजातयः ॥ ४२ ॥ पिटकाईदजातय इति । अग्ुदनातयोऽबरदप्रकाराः ॥ ४२॥ उपोदका काञ्जिकतक्रपिष्टा तयोपनादो च्वणेन मिश्च; ॥ दोऽबदानां सक्चमाय केधिदिने दिने रात्रिषु मर्मनानाम्‌ ॥ ४३ ॥

१ क. घ. "त मृष्न्लय"। २ ड. दुष्टाचुदानां ।

३३२ व्याख्याकुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-[ ४१ एकचत्वारिशः-

सुगमम्‌| ४६॥ | }गण्डीरिकासखेदो नाशयेदर्बुदानि च ॥ छवणेनाथ वा स्वेदः सीसकेन तथेव च ॥ ४९ ॥ खहीगण्डीरिकाखण्डेस्तेः स्वेदनम्‌ ॥ ४४ ॥ हरिद्राखोधपचाङ्गग्रहधूममनःचरिखाः ॥ मधपगादो ठेपोऽयं मेदोबद हरः परः ॥ ५५ ॥ सुगमम्‌ ॥ ४९ ॥ एतायेव क्रियां कुयीदशेषां शकराबेदे ॥ ४६ ॥ पुगमम्‌ ॥ ४६ ॥ ` अपचीविकित्सितमाह- सर्पपारिष्टपत्राणि दग्ध्वा भ्ातकेः सह ॥ छागमूत्रेण संपिष्ठपपचीध्र परेपनम्‌ ।॥ ४७ ॥ अपचीरुमिनिश्चये "^" "^" ""“" "" “"म॥ ४७॥ अभ्बत्थकाण्ड निचुरं गवां दन्तं च दाहयेत्‌ ॥ सप्ताहमलसंयुक्तं भस हन्यपेचीं क्षणात्‌ ॥ ४८ ॥ सुगमम्‌ ॥ ४८ ॥ . पाष्णि प्रतिं द्रादश चाङ्कखानिं मित्वेन्द्रवस्ति परिवज्यं सम्यक्‌ | विदायं मत्स्याण्डनिमानि वेया निष्कृष्य नाखान्यनलठं विदध्यात्‌ ॥ ४९ ॥ पारणि गुर्फादधोदेरमिन्द्रवस्ति परि्यज्य चतुर्विंशतङ्खदवाप्कजङ्तरामच्ये पश्चाद्धा- गस्थितमिन्द्रवस्ि व्यङ्गुरमानं ममे विहाय विदारयेत्‌ । जालानि मेदोनारानि । एवमपच्या मृटोच्छेदात्प्रणाशः । यदाह भोजः “धवातपित्तकफा वृद्धा मेद्ापि समाचितम्‌ ॥ जङ्वयोः कण्डरां प्राप्य मत्स्याण्डपररान्वहन्‌ । कुवन्ति "इत्यादि ॥ इद्टणोक्ता व्याख्या टिख्यते--स्थानकर्माभिधाय स्थानान्तरकर्म निर्दिरनाद- पाष्णि प्रति द्व दश्च चाङ्कखानि मित्ेनद्रवस्ि परिवज्य धीमान्‌ ॥ वदाय मल्स्याण्डनिभानि वैद्यो निष्कल जाखन्यनटं विदध्यात्‌ ।

* ख.पुस्तके--अन्तधूमं दहेत्काकं कृष्णां वा मिषग्वरः । तेनापचीं सुकृच्छराऽपि तैलाक्ता लघु राम्यति । इदयधिकमत्र ॥

भम जरनेन भि भोणोमभमस्यतिितेतोनेकतकनिमनमितनतिती

१ क. घ. मष्ट॑सेः । > क. घ. "पचीव्रणान्‌ ।

गल्गण्डाचधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ३३३

पा्णिः पश्वाद्धागो गुक्फस्य ! द्वादशाङ्करानि मित्वोध्वैमिन्द्रवस्ि परितयन्य च्छित्वा मेदोजालानि मत्स्याण्डन निभान्याक्ृष्यामिमवचारयेत्‌ । जडघामष्ये दचङ्खल- मिन्द्रनसिः 1 जेन्नटाचायस्त्वधाङ्कखमाह । अन्ये तु पाष्णि प्रतीत प्रतिश्चब्दो विप- रीता्थः । तेन :विपरीतायां पाष्ण्यामिद्य्भः । तेन दक्षिणमागगतायामपच्यां वामज- ङ्घायां वाममागगतायामपच्यां दक्षिणजङ्वायामुभयतोभागगतायामुभयतः करम कर्वव्य- मिति ज्ञेयम्‌ । मागे च परिग्रती इत्युक्तत्वाद्धागार्थोऽपि प्रतिशब्दो व्याख्यातः । तेन पाध्णिमागे जङ्घायाः पाश्चात्यमागे व्यधः कार्यः । दव दश्च चाङ्कुखानि मित्वेत्न एथ- गिभक्तेनिर्देशात्पाष्णितो दशञाङ्खानि विहायाङ्गलद्वयमात्रो व्यधः कायै इति ज्ञेयः(म्‌)। इन्द्रबसि उयोदशेऽङ्ुखे स्थितमधांङ्टप्रमाणं परित्यज्य हित्वा धीमान्ुद्धिमानूहा- पोहे योग्यो दृष्टकर्मेतथैः | वेद्यो यः स्म्यगायुर्वेदविदयां वेत्ति! जाखानि मेदोजारानि । अनं विदध्यादपुनर्भवायाभितप्तया शलाकया दहेदित्थः। एवं हि मृरच्छेदादपच्युप- दाम इति वदन्ति । अमुमेवाथं केविदनेन पठेन पटन्ति-

आ गुर्फकणात्मुमितस्य जन्तोस्तस्याष्टमागं खुरुकाद्धिमन्य ॥ घोणजुतरेधः सुररानवस्तोर्हत्वाऽक्षिमाच्ं त्वपरे वदन्ति" ॥

आ खुलकाद्‌ गृल्फकर्णात्‌ 1 गुर्फो कृणीविव यस्य स तथा 1 खुटको जङ्घापादयोः संधिः । सुररानवस्तेरिन्द्रवस्तेः । अष्टभागं जस््रायाश्चवरणदीनाया विह्णल्ङ्गुखाया अष्टमो भागः साधमङ्गुलद्रयं हित्वा यदपि वङ्गुलमिन्द्रवसिस्तथाऽपि तदुपघात- परिहारार्थं सरार्भमेवाङ्करद्रयम्‌ । अन्ये त्वक्षिमाचमेव व्यङ्गं नेत्रप्रमाणं हित्वेति वदन्ति ! घोणञ्ै्ेध इति । गुर्फकर्णस्य खुरकस्य घोणा नापेव घोणा यथोत्तरीय- कण्डरा तस्या ऋमुरवक्रो वेधो भ्यधः । करुर्यादि्त्रापि पाठे स॒ एवाथः 1 अप्च्यामु (चीपु) जङ्वाकण्डरागतमेदोमूटजत्वमुक्तं भोजेन--

“वातपित्तकफा वृद्धा मेदश्चापि पमाचितम्‌ ॥ जङ्चयोः कण्डरां प्राप्य मत्स्याण्डसदशान्हून्‌ः' इत्यादि ॥

इति गयी । जज्टाचा्यस्याप्ययमभिप्रायः। गूढ पदभङ्गाश्प्पणकेऽन्यथा व्यास्या- तम्‌ । आ गुल्फकर्णादिति । गुल्फकर्णावमिव्याप्य । आ ङ््रामिविधो न मयोदायाम्‌ । सुमितस्य सुनिशितं मितस्य तस्य प्रमाणस्य परटूमप्ताङ्गुमिलयस्य । अष्टभागे साधेन- वाङ्गुटमातरं खुटकात्पाप्णिभागाल््यड्गृ्प्रमाणाद्रमज्य प्रधक्ृत्य॒ घोणा नाप्ता तस्या लु यथा भवत्य(ति तथाङ)वक्रो वेधः कर्तव्यः । यच्च विध वेषने (इति) धातो रूपं तथाऽपि वेघशब्दोऽतर व्यधने वतिते घातूनामनेकाथैत्वात्‌ । स च स॒लकस्याङ्कटनित- यमष्टमागस्य च सार्थनवाङ्कटनवकमेकं सार्द्रादशाङ्कटपरिमणिनिन्द्रवस्तिममोपि परितं मवेदेतदृक्तामिन्द्रबस्ति हितेति ।

३३४ व्याख्याकुसुमावल्यारयदीकासमेतो-[ ४१ एकचत्वारिंशोः-

यथा चोक्तम्‌--“्रयोदशाङ्के पाणि प्रति कालान्तराघुडत्‌ । हन्रवसिरमुक्लावी मां्तगोऽ्ाङ्कखो भवेत्‌"! । अक्षिमात्रमङ्करदवयप्रमाणमप्रे मिषज इति वढन्ति । एवं प्रथमछोकेनाधस्ताद्ि- तीयश्टोवेनेन्द्रबसरूपरिष्टाजङयायाः पाश्वाल्यभागगतकण्डराया व्यङ्गटमात्रो व्यधः कार्यं इति स्थितम्‌ । एवमनुपशमे वामपाश्चन(यां दक्षिणनङ्घाप्रष्ठमध्यादिन्द्रबस्तरधस्ता- दूर्व वा दान्ञेणाकिमात्रं णं कृत्वा मल्स्याण्डजालनिमं मेदोपनीयाभ्रिना दहेत्‌ । अने- नेतरपाश्रना ग्यास्याता । एवमुभयपाश्च॑नायामुभयत इति । भोजोऽ्ाऽऽह-“वातपित्तकफा वृद्धा मेदश्च पवनान्वितम्‌ । जङ्पायाः कण्डरां प्राप्य मत्स्याण्डप्तरशान्बहून्‌. ॥ १ ॥ र्वन्ति अन्थीन्यसतेम्यः पुनः प्रकरुपितोऽनिटः । दोपैसेरू्वगो वक्षःकक्षामन्यागरश्रितः ॥ २ ॥ नानाप्रकारान्कुरुते अरन्यन्सा त्वपची मता । व्यामिश्रदोषोत्पन्नां तु कृच्छरूसाध्यां विनिर्दिशेत्‌ ॥ ३ ॥ ताप्तां वातोत्तरा कृष्णा वातिकीवेदनायुता । ध्िप्रपाकसमुत्थाना दाहयुक्ता च पेत्तिकी ॥ ४ ॥ गूढाविपाका कठिना केफाल्लिग्धा रुजाकरी ॥ मेदोधिका -छैष्मिकी च विरेषात्सा समाद॑वा ॥ ९ ॥ तां तु माराकरुति मन्याकण्ठद्धनुसंधिषु ।\ गरमालां विजानीयादपचीतुल्यलक्षणाम्‌' इति ॥ ६ ॥ तस्माजज्घायामेव कमणा मूरोच्छेदः कतव्य इति गूदपद भङ्गात्‌ । वाग्भटेन चोभः यत्रापि व्यधो दर्दीतः। यथा--“इलयश्ञान्तो गदस्यान्यपाश्चैनङ्वासरमाधितम्‌ ॥ नस्तेरुष्वेमधस्ताद्वा मेदो हित्वाऽञ्चिना दहेत्‌" इति ॥ ४९ ॥ कमान्तरमाह- मणिबन्धोपरिष्टाद्रा कुयद्ेषातयं भिषक्‌ ॥ अङ्गुखान्तरितं सम्यमपचीनां प्रशान्तये । ५० ॥ हस्तबाहुबन्धः। कुयादरेषा्यमश्चिना 1 अस्य इल्णोक्ता व्याख्या दिख्यते--हन्व- स्थिपधिमन्यागर्स्थितापच्यां जङ्घागतकमाभिधाय कक्षाकुरपरसधिगतापचीपु बाहुगतमे- व कम॑निर्दिशन्नाह--मणिबन्धेत्यादि । अचरापि पूर्ववत्‌ । एतेनेतरसक्थि नाद्‌ ्यास्यातातिति वचनात्‌ 1 इनद्रवसतेरष्टमागमक्षमानं वा विहायामे च रेषाप्रयम्‌ । | १६. म्रेरेः। |

गरगण्डायधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ३३५

तत्रापि विरात्यङ्गुर्जङ्वाया द्वादशाङ्गुखानि किंचिदधिको भागः 1 एवं षोडशा- ङ्गुखकूपेरमणिनन्धमध्ये किंचिद्धिकानि नवाङ्गुडानि मित्वा रेषाज्रयमङ्गुखान्तरमिति ॥ ९० ॥ गण्डमाराप्च्योस्तेटमाह-- गण्डमाखापं तैं सिद्धं शाखोटकत्वचा ॥ बिस्ग्यश्वमारनिगण्डीसाधितं वाऽपि नावनम्‌ ॥ ५१ ॥ शाखोटकत्वचा क्राथकस्कीक्ृतयेत्याह गदाधरः । कल्कमात्ररूपयेत्यन्ये । बिम्ग्यश्वमारनिगण्डीति । बिम्बी डिम्बिका ! अश्वमारः करवीरः । एतयोः कल्कं निगण्ड्याः स्वरसः । नावनं नस्यं नस्येन च विधानं मूध्चिगतत्वादोषस्य । शाखोटकनि म्नादयं तैटम्‌ ॥ ९१ ॥ निगण्डीस्वरसेनाय रखङ्गटीगूटकार्कितम्‌ । तेटं नस्यानिदन्तयाह् गण्डमालां सुदुस्तराम्‌ ॥ ५२ ॥ पुगमम्‌ । निगण्डीतेटम्‌ 1 ९२ ॥ च्छन्द यो विपकं तु क्षणाततैरवरं ध्रुवम्‌ ॥ अभ्यङ्गान्नाशयेच्रणां गण्डमालां सुदारुणाम्‌ ॥ ५३ ॥ च्छुन्दयौ कल्करूपया । तैप्रकरणानुरोधाद्रण्डमाटाहितमपि तैकं तचचिकित्पाप्र- सतावै तयक्त्वा न्देनेहैव छ्खितम्‌ । छच्छुन्दरीतैटम्‌ ॥ ९३ ॥ चन्दनादितैटमाह-- चन्दने साभया राक्षा बचा कटुकरोहिणी ॥ एतैस्तेटं इतं धीते समूरामपची जयेत्‌ ॥ ५४ ॥ साभयेति । अभयाप्तहिता । वागभरेऽप्युक्तम्‌ 1 वचा हरीतकी छाक्षा कटुचन्दन- रोहिणीति । चन्दनादिभिः कल्कः । जटं द्रवम्‌ । चन्दनायं तैखम्‌ ॥ ९४ ॥ व्योषं विदङ्गं मधुकं सेन्धवं देवदारु च ॥ तेखमेभिः शरुतं नस्यात्छृच्छरामप्यपचीं हरेत्‌ ॥ ५९ ॥ पुगमम्‌ । व्योषा तैटम्‌ ॥ ५५९ ॥ इति श्रीरन्दपमणीतरृन्दमापवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यार्यां श्रीश्रीकण्टदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायामे कचत्वारिंशे गर्गण्डाद्धिकारः समाप्र;ः ।॥४१॥

के (तौति ततता पापदा सथल ोननषयकतिवो शप स

३३९ व्याख्याकुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [ ४२ द्विचत्वारशिः- अथ द्विचत्वारिंजर शछीपदाद्यधिकारः ।

अथ शछीपदमत्तेधसाधर्म्यादपच्यतुदाम्यां सह कफयोगाग्यमिचारसामान्याच 1 लङ्घनाछेपनस्वेदरेचने रक्तमोक्षणैः ॥ प्रायः छष्पहैरेरुणेः शमीपदं सयुपाचरेत्‌ ॥ ए ॥ कफयोगादेवेह रङ्वनस्वेद ष्म द्र्यैरुषचारः । ठङ्घनमुपक्रमो नवे । सेपस्वेदा- दयो नवे पुराणे च ॥ १ ॥ धत्तुररण्डनिर्गुण्डीवषोभूरियुसषपैः ॥ प्रेष; शछीपदं हन्ति चिरोत्थमपि दारुणम्‌ ॥ २ ॥ सुगमम्‌ ॥ २ ॥ | संपिष्टमारनाखेन रूयिकाम्रटवल्कटम्‌ ॥। भ्रलेपाच्छखीपदं हन्ति बद्धमूखमपि स्थिरम्‌ ॥ २ ॥ रूयिकामूरवस्करमिति । रूथिका श्ेताकंः ॥ २ ॥ पिण्डारकतरुसंभववन्दाकशिफा जयति सपिषा पीता ॥ शछीपदयु्रं नियतं बद्धा सूत्रेण जङ्पायाम्‌ ॥ ४ ॥ ` पिण्डारकतरुः खनामप्रतिद्धः । बद्धा सूत्रेण जङ्धायापिति । सेव बन्दाकशिफा जडघायमिपि बन्धनीया ॥ ४ ॥ हितशाऽऽरेपने नित्यं चित्रको देवदारु च ॥ सिद्धाथेशि्कल्को वा सुखोष्णो मूत्रपेषितः ॥ ५ ॥ सुगमम्‌ ॥ ९ ॥ लेदस्वेदापनाहां अ शछचीपदेऽनिखजे भिषङ्‌ ॥ त्वा गुल्फोपरि शिरां विध्येच चतुरङ्करे ॥ ६ ॥ सेहस्वेदाविह सिराव्यधाङ्गभूतौ । अन्यदा तु सेहो न हितः । कफप्रधानतया विरुक्षणीयत्वात्सवेशछछीपदानाम्‌ । शिहसेदोपपन्नं तु' इति केचित्पाठं पठन्ति । गुर्फो- प्रि सिरान्यधः पश्चाद्धागे रक्तदुष्टौ सत्याम्‌ ॥ ६ ॥ गुरफस्याधःरिरां विध्येच्छटीपदे पित्तसंभवे ॥ , पित्तघ्नं च क्रियां कुयोतित्ताबुदविसपंवत्‌ ॥ ७ ॥ ` पित्तप्री च क्रियामिति । चकारात्कफक्तीं च करियां कुर्यादिति ज्ञेयं %छीपदानां कफप्रधानत्वात्‌ ॥ ७ ॥ [र मञ्जिष्ठां मधुकं रानां सदिसां सपुननवाम्‌ ॥ पिषट्ाऽऽनारर्टेपोऽयं पित्तश्चीपद शान्तये ॥ ८ ॥ १क. घ. दृढम्‌ ।

-छीपदापिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ३ ३७

सुगमम्‌ ॥ < ॥ रिरां सुषिदितां विष्येदङ्खष्टे छेष्म शछटीपदे ॥ सधरुयुतानि चामीक्ष्णं कषायाणि पिबेनरः ॥ ९ ॥ शिरां सृविदितां विध्येदङ्खष्र इति । पादाङ्खष्ठसंनिवाने किप्रमर्मण ऊर्ध्व च्यङ्कुरे सिराव्यधः । अभीक्ष्णं पुनः पुनरिव्यर्थः । कषायाणि पिबेदिति । कफहरार- गवधक्रतानि कषायाणि ॥ ९ ॥ पिषेद्राऽप्यभयाकरकं मूत्रेणान्यतमेन तु ॥ अष्टमूत्रष्ेकेनापि मूत्रेण हरीतकीं सेवेत ॥ पिबेदेवं गुटूचीं वा नागरं देवदाशू् वा | १०॥ सुगमम्‌ ॥ १० ॥ पिषेत्सषपतेखेन छीपदानां निदत्तये ॥ पूतीकरञ्जच्छद जं रसं वाऽपि यथाबलम्‌ ॥ ११ ॥ कण्टकिकरञ्जपच्रसखरसमनल्पुरुषादिबखानतिक्रमेण पटमर्धपरं परदरयं वा कटुतैलाश्च- प्रषेपं पिबेत्‌ । पूतीकरञ्चश्चिरविल्व इत्यन्ये ॥ ११ ॥ अनेनैव विधानेन पुत्रजीवकनं रसम्‌ ॥ ` प्रयुञ्जीत भिषक्पराज्ञः काटसात्म्यविभागवित्‌ ॥ १२ ॥ अनेनैव विधानेनेति । सर्षपतैरपक्षेपेण । पुच्रजीवकोऽनेनैव नाजा प्रसिद्धः॥ १२॥ पटारमूटस्वरसं पिवेद्रा पैेन तुर्यं सितसर्षपाणाम्‌ ॥ सुगमम्‌ ॥ | | मूत्रेण पथ्यास॒रदारुविश्वं सगुगगुटु श्रीपदि मिनिषेव्यम्‌ ॥ १३ ॥ ^. पथ्यादीनि मूत्रेण निष्काथ्य गुग्गटुं प्रलिप्य पित्‌ ॥ १३ ॥ 1 काञ्चिकेन पिवेच्णं हृद्धदारुकसंभवम्‌ ॥ सुगमम्‌ ॥ रजनीं गुडसंयुक्तां गामूत्रेण पिवेनरः ॥ वर्पोत्थं छीपदं दन्ति ददु विशेषतः ॥ १४ ॥ सुगमम्‌ ॥ १४ ॥ | गन्धवेतेटमृष्टं हरीतकीं गोजटेन यः पिबति ॥ छीपदबन्धनयुक्तो भवलयसो सप्तरा्रेण ॥ १५ ॥ गन्धवैतैलभष्टामिति 1 गन्धर्व एरण्डः । गोजखेनेति । गोमूत्रेण ॥ १९ ॥ धान्याम्छं तैटसंयुक्तं कफवातविनाश्रनम्‌ ॥ दीपनं चाऽऽपदोषघ्रमेतच्छटी पद नाशनम्‌ ॥ १६ ॥

मकान ति 71 प 1

१. च । २ क. 'षकपृज्यः का ।

३३८ ग्याख्याकुसुमावल्यार्यदीकासमेतो--[ ४३ तरिचलारिशः-

धान्याम्डमिति काञ्चिकम्‌ ॥ १६ ॥ वृद्धदारुकचूणंमाद-- त्रिकटुतरिफखा चव्यं दावीवरुणगोश्ुरम्‌ ॥ १७ ॥ अलम्बुषा गुडूचीं च समभागानि चूणयेत्‌ ॥ सर्वेषां चूणेमाहलय दृदढधदारु च तत्समम्‌ ॥ १८ ॥ काञ्जिकेन च तत्पेयमक्षमात्रं पमाणतः ॥ जीर्णे चापरिदहारः स्याद्धोजनं सावैकामिकम्‌ ।॥ १९ ॥ नाश्येच्छछीपदं स्थौल्यमामवातं च दारुणम्‌ ॥ कुष्गुल्मारुविहरं वतिश्टेष्मरुनापहम्‌ ।॥ २० ॥ अछम्बुषा मुण्डितिकाऽरग्बुषो वा । तत्सममिति । जिकटरादिसवंचर्णसमम्‌ । पेयम- प्षपात्रमिति । षडष्टमापषकैः प्रचारः 1 वृद्धदारसमं चणम्‌ ॥१७॥।१८॥ १९॥२०॥ पिप्पल्या चणमाह- पिप्परीनरफलादारुनागरं सपुननेवम्‌ ॥ भागेद्रिपरिकिरेषां तत्समं इृददारुकम्‌ ॥ २१ ॥ काञ्िकेन पिवेचर्णं कषमाजं भमाणतः ॥ जीणे चापरिहारः स्माद्धोननं साषेकामिकम्‌ ॥ २२ ।। शछीपदं वातरोगांथ दन्यात्ीहानमेव च ॥ आभे च कुरुते धारं भस्मकं च नियच्छति-॥ २३ ॥ अग्रि च कुरुते घोरं भस्मकं च नियच्छतीति । योगप्रभावात्‌ । पिप्पल्यां चृणम्‌ ॥ २१॥ २२॥२३॥ ` ष्णाचित्रकदन्तीनां कषेमधेपटं पलम्‌ ॥ विशतिश्च हरीतक्यो गुडस्य तु पद्यम्‌ ॥ मधुना मोदकं खादेच्छखीपदं हन्ति दुस्तरम्‌ । २४॥। मघु मोदककरणोचितं देयम्‌ । कृष्णायो मोदकः ॥ २४ ॥ सोरेधरपुतमाह-- ` सृरसाग्रन्थिकव्योषविडङ्गानि वचा शटी ॥ २५ ॥ पाठेटाहपुषार्यामाचव्यदारुवरापुरैः ॥ सपश्चखवणक्षारे; कापिकेविपचेद्धविः ॥ २६ ॥। प्रस्थं तदशेधीन्याम्ट्दश्षमूलाम्बमस्तुमिः॥ अक्षि पिविन्नरो मासं शछीपदं हन्ति दुस्तरम्‌ ॥ २७ ॥

१क. दारस्य त्‌ । २क. ध. "ङ्गाव । ३ क. घ. न्याम्बुद्‌। ४ क. घ. त्यक्षं ।

विद्रध्यधिकारः ] हन्दपाधवापरनामा सिद्धयोगः"। ३३९

दद ध्यशग्रहणीरोगगलगण्डार्बुदापचीः ॥ घृत सारेश्वरं नाम शटीपदं कृमिरोगनुत्‌ ॥ २८ ॥। | सुरसः पणाः 1 तच्रान्तरे पुरसषपाठात्‌ । इयामा बृद्धदारूकः । वरा निफडा । प्रो गुगुटधः । तद॑शेरिति । पर्े्क प्रस्थमानेः । तत्रान्तरेऽप्यक्तम्‌- “'द्रमूढकषायण धान्ययूषद्रवेण च | दधिमण्डपतमायुक्तं प्रस्थं प्रस्थं प्रथक्एक्‌' इति ॥ धान्याम्डं काञ्चिकं न तु घान्यकक्रायः । कचिद्धान्याम्छेतिपाठदर्यनात्संप्रदाया- धेत । तच्रान्तरेऽपि धान्ययूषद्रवशाब्देन काञ्ञिकमेवोच्यते । सौरेश्वरं घृतम्‌ ॥ २९॥ ॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥ विडज्गादितेटमाह-- विडङ्गमरिचार्केषु नागरे चिच्रके तथा ॥ भद्रदावटकाख्ये च सर्वेषु खवणेष॒ च ॥ तेर पकं पिबेद्राऽपि शछीपदानां निद्रत्तये । २९ ॥ भद्रदारु देवदार । एटकाख्यमेखावाट्कं रहोग्गखो वा । पिडिकेति चक्रः । विड- द्गादिकस्कः | द्रवे नटम्‌ । विडज्ञायं तैटम्‌ ॥ २९ ॥ इति शीहन्दप्रणीतहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां भरी भ्रीकण्डदत्तकरृतायां व्याख्याकुसुपावल्याख्यायां द्विचत्वारिशः श्मपदाधिकारः समाप्रः ॥८२॥ अथ निचत्वारिंशो विद्रध्यधिकारः। श्रोफाधिकारदिव संग्रति विद्रधिकमुच्यते | जशछोकापातनं स्तं सवेस्मिन्ेव विद्रधो ॥ मृदुधिरेको कष्वन्नं स्वेदः पित्तोत्तरं विना ॥ १॥ मदपिरेक इति । अस्पास्पविधया बहुधा विरेचनं कायं गम्भीरधातुगतदोषक्रृत- त्वाद्विद्रधेः ॥ १॥ वातघ्रमूटकस्केस्त॒ वसातेरधतप्ट्तेः ॥ सखोष्णो बहुरो रेपः प्रयोज्यो वातविद्रधौ ॥ २ ॥ वातघ्नानि भद्रदारवादीनि । अन्ये तु वातः सोमाञ्जनकः । अपरे तु वातघ्नमूकक- ट्कैरित्यत्र वातघ्नस्थाने मर्ध, इति पठन्ति । मुरुद्खी समाञ्ञनकः ॥ २ ॥

भतिन ना ननम नाणी

१ क्र, घ. "मिकोपनˆ । > क. घ. टीकःप( ।

३०४० व्यारुयाकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [४ ४ चतुश्वत्वारिशः-

स्वेदोपनाहाः करतैव्याः दिद्युमूटसमन्विताः ॥ सुगमम्‌ ॥ | यवगोधूममुद्रैथ सिद्धपिषटेः भरेपयेत्‌ ॥ विटीयते क्षणेनैवमपकव्ैब विद्रधिः ॥ ३ ॥ सिद्धपिष्टैरिति । (सुगमम्‌) ॥ ६ ॥ पुनर्नवादारुविश्वदशमूलाभयाम्भसा ॥ ` गुग्गुलं श्बुतेरं वा पिबेन्मारतविद्रधा ॥ ४ ॥ अम्मा काथेन ॥ ४ ॥ पैत्तिकं शक॑राखाजामधुकैः सारिवायुतैः ॥ परदिद्यात्स्ीर पिष्टैवा पयस्योशीरचन्दनेः ॥ ५ ॥ प्ररिद्याद्ि्पेत्‌ । षयस्या क्षीरकाकोली । नैलटाचायस्तु, अकंपुष्पामाह ॥ ५॥ पिविद्रा विफटाक्षाथं जिद्टत्कल्काञ्यसंयुतमर्‌ ॥ ६ ॥ सुगमम्‌ । १ ॥ | पश्चवस्करकर्केन धरत्मिभरेण खेपनम्‌ ॥। सुगमम्‌ ॥ 1 इष्टकासिकतारोहैगांशकृतुषपाशुभिः ॥ प्र्पिषठे् सततं स्वेदयेच्छटेष्मविद्रधिम्‌ ॥ ७ ॥ रोह लोहचृणंम्‌ । गोडाङद्वोमयम्‌ । पांशुधूटिः। एभिरेरण्डादिपत्रद्धेः स्वेदः॥७॥ दशमूटखीकषायेण स्तेहेन रसेन वा ॥ शोथं व्रणं वा कोष्णेन सशरं परिषेचयेत्‌ ॥ ८ ॥

क

सखेहेतेति पूर्वेण परेण च योज्यम्‌ । रसेन मांसरसेन ॥ ८ ॥ पित्तविद्रधिवत्सरवा क्रियां निरवरोषतः ॥ विद्रध्योः कुशचखः कुयोदरक्तागन्त॒निमित्तयोः ॥ ९ ॥! पित्तविद्रधिवत्सवी क्रियां निरवशेषत इति । अवच्छेदेऽपि समशब्दस्य दष्ट- स्वातपुनर्िरवडेषत इत्युक्तम्‌ । कत्ल्लानेव देपादि विधीन्करु्यादितय्थः ॥ ९ ॥ सौभाञ्जनकनि्रो दिड्गुसेन्धवसंय॒तः ॥ „ अचिराद्विदधि हन्ति भरातः भ्रातनिषेषितः ॥ १० ॥ हिङ्कसन्धवसंयुत इति । प्रचाराद्धिङ रक्तीत्रयम्‌ । सैन्धवनर्णं माषमानं प्रसेपः। पातः प्रात्तरिति । वीप्साकरण्मम्यासार्थम्‌ ॥ १० ॥ शिशुर जले धौते जलपिष्टं मगाल्येत्‌ ॥ -- तद्रसं मधुना पीत्वा हन्लन्तविद्रधि नरः ॥ ११॥ १. जेदठवणेन वा \ २ क. च. द्रपिष्टं \.

तरणशोथािकारः ] हेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ३४१

सुगमम्‌ ॥ ११॥ श्वेतवपषोयुवो मृं प्ररं वरुणकस्य च ॥। जटेन कथितं पीतमपकं विद्राधि नयेत्‌ ॥ १२ ॥ सुगमम्‌ ॥ १२॥ वरुणादिगणक्ाथमपकंऽभ्यन्तरोत्थिते } उषकादिपती वापं पिवित्संशमनाय वे । १३ ॥ वरुणादिगणकषाथ इ(पि)ति । काथोऽयं मेदःकफजविद्रधौ युक्तः । वरूणारिमिणस्य कफमेदो विश्लोषणत्वात्‌ ॥ १३६ ॥ अपके चेतदुदिष्ं पके त॒ वणवच्किया ।! १४ ॥। सुगमम्‌ ॥ १४ ॥ रामयति पागमरट क्षाद्रयुतं तण्डुछाम्भसा पीतम्‌ ॥ अन्तत पिद्रधिग॒द्धतमाश्वेक मनुजस्य ॥ १५ ॥ सुगमम्‌ ॥ १५. ॥ प्रियगुधातकीखधकट्षटं तिनिश्त्वचम्‌ ।) एतेस्तेटं विपक्तव्यं विद्रधी बणरोपणम्‌ ॥ १६ ॥ तिनिरस्य त्वकितिनिदो त्वचमिति निर्दैशात्वचशब्दो नप॑सकोऽकारा- न्तोऽस्तीति गम्यते 1 तिनिैन्धवमितिपाठान्तरे तिनिसिनिश एव । एकदेरोनापि समु- दायो गम्यते । यथा सत्या स्त्यमामा भीमो भीमसेन इति । परियंख्वादिभिः कल्कः । द्रवं जलम्‌ । एतच तैटं मज्भ्वे विद्रधो सुश्रुतेन पठितम्‌ । भ्रियंलाचं तेटम्‌ ॥ १६ ॥ | दति श्रीटन्द्परणीतटन्दमापवापरनापकसिद्धयोमन्याख्या्यां श्री श्रीकण्ठदत्तकृतार्यां व्याख्याकुसुपावल्याख्यायां त्रिचत्वारिंशो विद्रध्यधिकारः समाप्रः॥ ५३॥

अथ चतुशत्वारिशो वणश्ोथाधिकारः ।

प्रायेण क्रियातस्यतया भावित्रणयोगसमानतया वाऽथ त्रणशोथः ॥ आदो विम्खापनं कुयोद्ितीयमवसेचनम्‌ ॥ ततीयमुपनादं तु चतुथी) पाटनक्रियाम्‌ ॥१॥ पञ्चमं शोधनं ङयात्षष्ठं रोपणपिष्यते ॥ एते कमा व्रणस्योक्ताः सप्तमं वेकृतपहम्‌ ॥ २ ॥ १ घ. श्ौः रोपणं परम्‌ । २ घ. वै क्षता ।

३९२ व्याख्याुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [४१४ चतुशत्वारिंशः-

वेम्टापनमिह केवटमङ्कष्ठादिमर्दने न परिभाषितं ग्राह्यं क्तु विम्ठाप्यतेऽनेनेति व्युत्पत्या वहि्माजेनरूपे शमने शोफविङ्यनकर प्रलेपनपरिषेकाभ्यङ्गादावपि वतेते । अवतेचनमपि शोधनरूयेऽन्तःपरिमा्जने वमनविरेकरक्तमोक्षणाद्‌। । उपनाह स्वेदे पाचनपिण्डे च । एवं शेषेऽपि यथाप्तमवमुपक्रमान्तरमन्तमाव्यम्‌ । [कच अपतपणा- दीनां बणोक्तषषठद्युपकरमाणां मध्ये सूत्रणर्थ सुश्रुतेन सूत्रस्थाने प्रधानतया विम्छापना- दयः ससतोपक्रमा उक्ताः! शोफोपक्रमा अपि विम्डापनादयो भावित्रणविधातप्रयाजन- तया ्णस्येत्युक्ताः । अन्ये विम्ापनं शोफं न दद्याद्धेपनं धनमिति पाठः ॥ १॥२॥ प्रथमे विम्डापनं करमेण वातादिदोषे शोफम्रलयनीकं दशेयन्नाह-- मातठङ्गाभिमन्थौ च सुरदारु महो पधम्‌ ॥ आरिस्रा चैव राला च भरेपो वातशोथंजित्‌ ॥ ३ ॥ मातुटुड्गो बीनपूरकस्तस्य मूढम्‌ । अधिमन्थोऽरणी । देवदारु भद्रदारु । महो- षं शुण्ठी । अर्िला च कट(चकडः । अहिंस्रा बृहददिंस्रा कन्धार, इति उदणः। रास्ना सुरभीं ॥ ३॥ | 1 कल्कः काञ्जिकसं पिष्टः सिग्धः शाखोटकत्वचः ॥ सुपणे इव नागानां वातशोथविनाशनः ।॥ ४ ॥ ल्लिग्ध इति । पतेन योगात्‌ ॥ ४ ॥ न दूषी च नटं च मधुकं चन्दनं तथा ॥ दीतखाथ गणाः सर्वे प्ररेपः पित्तशोथहा ॥ ५ ॥ दूवीदीनि द्रव्याणि प्रतिद्धानि । शीतटाश् गणाः सवं इति । न्यग्रोधादिका- कोल्यादयः ॥ 4 ॥ न्यग्रोधोदुम्बराश्त्थप्ठक्षवेतसवर्करे ¦ ॥ ससपिष्कैः प्ररेपः स्याच्छोथनिवपणः परः ॥ ६ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६ ॥ । त जजगन्धाऽश्वगन्धा च काटा सररया सह ॥ -एकषिकाऽजश्डगी च लेपः -ेष्मदोयहा ॥ ७ ॥ अजगन्धा फौफनी बोथहका इति देशान्तरे प्रभिद्धा । र्तोषधी्येके । अन्ये यवानि- कामाहुः । अश्वगन्धाऽप्कन्दः 1 काटा काटावकडः । उद्टुणस्तु काराऽरहिस्ला कन्था- रद ५ इत्याह । सरटा सरलकाष्ठम्‌ । एकैषिका त्रिवृत्‌ । सरटा चिवृत्‌, एकेषिका 1 । १ एवमाह सरा रक्तमूढा चित्‌ । एकैषिका मूरा ज्ञा । ककेटडज्गा । अन्यं मेषविषाणिकामाहुः ॥ ७ ॥ _ . १क.घ्‌. श्यहा॥३॥

्रणरोथापिकारः ] देन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` 8४३ पुननंवादारूशिद्धुदशमूटमहौषपैः ॥

कफवातकरते योथ र्पः कोष्णो विधीयते ॥ ८ ॥ पुगमम्‌ ॥ < ॥ ` राजो खेपनं दद्यादत्तं च पतितं तथा ॥ न च परयुषितं शुष्यमाणं नैवावधारयेत्‌ ॥ ९ ॥

न रात्रो टेपनं ददयादिलयादिना निषेधमुखेन विध्युपद्शंनं रात्रौ प्रठेषस्य सर्वथानिषे- धाथेम्‌ । अत्र खेदाब्देन प्रदेहादिविधिरपि सूच्यते । तेन वातछेष्मनेऽपाकिशोके रात्रावपि प्रदेहः । वातपित्तने च रतथोतधृताम्यज्गः क्षीरादितेकश्च शास्यते । तथा चोक्तम्‌--

वेगश्च निडां प्राप्य अपं तु निवर्येत्‌ ।

श्षीरसर्पःप्रदानं तु मुक्त्वा प्रच्छदनं तथाः” इति ॥ अन्यत्राप्युक्तम्‌--क्षीराम्काञ्िकमधुकषायपरिषेकाश्च प्रायः शास्यन्ते सरबशो-

ष्विति। रात्र ठेपदाने पुनरयं दोषः । रातौ तमसाऽपिहितेषु स्रोतस्सु चणोष्मा पशे त्यादवरुद्धो बहिरनिगेच्छन्कुम्भकारपचनपङ्करेपेनेवानटः प्रकामं पाकमारमते । भ्प्रडेप- प्रदेहयोस्तु भदः सुभ्रुतेन दरतः । प्रडेपः रीतरप्तनुरविरेषीं विशोषी च | अवि्नोषी आपीडयितव्ये विशोषी च पीडयितन्ये) प्रदेहस्तष्णः शीतो वा बहो बहरविक्चोषी चेति । अदधपप्रमाणं त्वाद्रौमहिषचमंवदुत्तेषमुपदिशन्ति । देह एतदपेक्षया बहर | ९. ॥

गुष्यमाणयपेभ्षेत प्रदेहं पीडनं भति ॥

न चापि मुखमािम्पेत्तेन दोषः भसिच्यते ॥ १० ॥

रोषल्पश्च रोमामिमुखो देयः ! यदुक्तम्‌--म्रतिखोममारप्य न चानुखोमं प्रतिरोमे हि परम्यगोषधमवतिष्ठते प्रविराति च रोमकः सेदवाहिभिवीर्यमिति । दोषः प्रसि स्यत इति । दाष इह पूयः ॥ १० ॥

पारिभाषिकं विम्डापनमाह--

अभ्यज्य स्वेदयित्वा तु बेणनाडया ततः शनेः | विम्ापनायं मद्रीयात्तटेनाङ्कषएकेन वा ॥ ११॥ वेणुनाडचा वेणुदण्डेन । तदेन हस्तपादतटेन ॥ ११ ॥

£ घ.पुस्तक्रे--िप उपदेहे । दिह उपचय इति 1 यातिगच्छतिवदभित्नवाच्यावेवेतौ प्रलेपश्रदेदौ । अत एव प्रदेहलक्षणं कैशित्प्लेपस्योक्तम्‌ । प्रलेपटक्षणं कैश्ितप्देहस्योति परे । व्यावहदारिकोऽभेदोऽ- भ्युपेतव्यः । प्रलेपप्रदेहयोसतनुतवस्थुलत्वाभ्यां दौद्यौष्ण्याभ्यां च भेदं इद्यथेः । इति सोमटिप्पणात्‌ ॥

१६्‌. गमप" ।

३४४ व्याख्याकुसुमाधस्यार्यदीकासमेतो-- [४ ४ चतुश्वत्वारिंशः-

रक्तावसेचनं कुयादादावेव विचक्षणः ॥

रोधे महति संरब्पे वेदनाषति वा वणे ॥ १२॥ आदायेवेति । आमदोफावस्थायामेव । संरब्ध इति । सोफे । एतच तरण इत्य-

नेन योज्यम्‌ ॥ १२ ॥ |

यो न यांति शमं ठेपस्वेदसेकापतपणेः ॥।

सोऽपि नाशं व्रनद्याञ्च चयः शोणितमोक्षणीत्‌ ॥ १३ ॥ सुगमम्‌ ।॥ ९१३ ॥

एकतश्च करियाः स्वा रक्तमोक्षणमेकतैः ॥

रक्तं हि ग्यम्छतां याति तचेन्नासि न चास्ति रुङ्‌॥ १४॥ सुगमम्‌ ।॥ १४ ॥

न प्रशाम्यति यः शोथः प्ररेपादिविधानतः ॥

द्रव्याणि पाच्नीयानि दवात्तत्रोपनाहने ॥ १५ ॥ द्रव्याणि पाचनीयानि शणमूढकरि्रुबीजादीनि ॥ १९ ॥ `

सतिला सातसीबीजा दध्यम्खा सक्तपिण्डिका ॥ | सकिण्वकुष्ठलवणा शस्ता स्यादुपनाहने ॥ १६ ॥ सक्तुपिण्डिका संयोगमहिम्ना शोफं पाचयति । किण्वं सुराबीजम्‌ ॥ १६ ॥ पाचनानि निर्दिराच्ाह--

शणरि्ुमूखफलान्यतसीतिटसषेपाः ॥ सक्तवः किण्वमुष्णानि द्रव्याण्येतानि पाचनम्‌ ॥ १७ ॥ दाणः परिपाके पखनफः । रिः सौभाञ्जनकः 1 अतसी, अपि, इति खोके । किण्वं सुराबीजम्‌ ! यद्वारि; प्रक्षिप्यते । अनुक्तपाचनद्रव्यसंगरहा्थमाह--उष्णानि द्रव्याणीति । उष्णान्युष्णवीर्याणि कुष्ठागवादीनि । पाचनं रोफस्य । रफ प्रभि- द्धम्‌ । एषां ` व्यस्तानां समस्तानां च पाचनत्वम्‌ । सक्तनां शीतवीर्यतेऽपि प्रभाव- विदेषात्पाचनत्वं संयोगविशेषाद्रा | “श्णमूख्कक्ेमूणां फटानि तिरपर्षपाः । सक्तवः किण्वमतपरीद्रव्याण्युष्णानि पाचनम्‌, इति पाठान्तरम्‌ । अत्र फठशब्दः शणादिभिः सह संबध्यते ॥ १७ ॥ तेखेन सपिषा वाऽपि ताभ्यां वा सक्तुपिण्डिका ॥ सुखोष्णा शोथपाकाथेगुपनाहे भशस्यते ॥ १८ ॥ ताभ्यां वेति । तेरपपिरम्यां मिठिताभ्याम्‌ ॥ १८ ॥

भरणशोथाधिकारः ] हन्दमाधवापरनापा सिद्धयोगः । ए

ईस्तिदन्तं जछे धृष विन्दुमात्रमरेपनात्‌ ॥ अत्यथेकारिने चापि शोथे पाचनमेदनम्‌ ॥ १९ ॥ ` सुगमम्‌ ॥ १९. ॥ पीडनं दश्चेयन्राह-- द्रव्याणां पिच्छिखानां तु त्व्यूखानि परपीडनम्‌ ॥ यवगोधूममाषाणां चरूणानि च समासतः ॥ २० ॥ द्रव्याणां पिच्छिखनामिति । पिच्छिर्द्रग्याणि शटृदास्मरीवरादीनि । प्रषीडनं ममोदिसमीपमूक्ष्ममुखन्रणप्रपीडनम्‌ । समाप्तः ृक्षेपतः । प्रपीडनमित्थं कर्तव्यं व्रणमुखं बहिष्कृत्य सेपयेत्‌ ! छिप्त्वा च शोषयेत्‌ । उष्कं सत्पीडनं भवति ॥ २० ॥ दारणं निदिशन्नाह-- चिरविर्वाभिको दन्ती चित्रको हयमारकः ॥ कपाोतकङ्ग्रध्ाणां पुरीषाणि च दारणम्‌ ॥ २१ ॥ चिरनिल्वो ब्रद्धकरज्ञः । विरिहिलि इति रोके । अश्चिको लाङ्गलकी । अन्ये मह्ातमाहुः । दन्ती दन्तिनी । चिचकः प्रसिद्धः । हयमारकः करवीरः । परीषराब्दः कपोतादिभिः सह प्रत्येकं संवध्यते । कपोतो वनवासी पाण्डुकः । कङ्कः कङ्कमह्छो वक्रचञ्नुः कृष्णवणैः प्रषिद्धपदः । कांकणहरीति छोके । न पुनः काकः | तख रक्षणमाह-- "कङ्कः स्यात्कङ्कमल्वाख्यों बाणपक्षाहपिच्छकः । लोहप्रष्ठो दीधपादः पक्षाघःपाण्डुवणेमःःः इति ॥ गृधो मांसाय पक्षी । ससलिकिति छखके । दारणं विदारणं पक्रश्ोफस्य ! चिर- विल्वादयश्च व्यस्ताः समस्ताः म्र योन्याः ॥ २१॥ द्व्ययोगमेदं दशेयन्नाह-- ्षारद्रव्याणि वा यानिक्षारो वा दारणं परम्‌ ॥ ्षारदरव्याणि वेति । क्षारपाघनद्रव्याणि मुष्कककुटनपलशाश्चकणंपासिद्रादीनि। क्षारो वेति । द्रव्यक्रतः प्रतिप्तारणीयः | दारणं परमिति । दारणं कच्छरदारणमि- त्यथैः । बाढवृद्ध(दिषिदं योजनीयम्‌ । द्विविधं हि पकशोफदारणमुक्तं सुकुमारं दारुणं च } तत्र कपोतादिपुरीषं सुकुमारं क्षारो दारुणम्‌ । तदुक्तं चरके--““इत्युक्तो मेषनगणः पक्ररोफप्रमेदनः । सुकुमारश्च कृच्छर शखं च परमुच्यते! इति ॥ ततः प्रक्षाटनं काथः पटोरीनिम्बप्रजः ॥ अविशुद्ध विष्द्धे तु न्यग्रोधादित्वगुद्धवः ॥ २२॥

सोमातिपवितो ५१७११६७७५१.१ अम ०१०१०२०५... 9५ -नभनाार त

१ क. ध, ग्रा रन्त)

४१५

३४६ व्याख्याङ्कसुमावरयाख्यटीकासमेतो-- ४ ४ चतुशवतवारिरात्तमो- पटोटीनिम्बपत्रज इति । पोख्पत्रनिभ्बषतरकृतः । अविशुद्ध इति पूर्वेण संब- ध्यते । विजुद्धे च न्यग्रोधादिकाथः रकषाङनाथम्‌ ॥ , २९ | पश्चमूटीद्रयं बाते न्यग्रोधादिश्च पोत्तके ॥ आरग्बधादिको योज्यः कफजे सवैकमेसु ॥ २३ ॥ सश्कर्मस्िति । प्रक्षारनप्रकषपादिषु ॥ २३॥ अपेतपएतिमांसानां मांसस्थानामरोहताम्‌ ॥ कर्क; संरोपणः का्यस्तिखानां मधुकान्वितः ॥ २४ ॥ ` रोपणः श्लोधनरोपणः । मधुकाचितो यष्टीमधुकयुतः । तिजो मधुपंयुत इति पाठः सश्रुते बहुुसतकेषु दश्यते । तेन मधुकं मभु । स्वाधिकश्च कन्निति शाक्य कल्पयि- तुम्‌ ॥ २४ ॥ निम्बपत्रमधुभ्यां तु युक्तः संशोधन; स्मृतः ॥ २५. ॥। तिदकस्क एव ॥ २९ ॥ ति पू्वीभ्यां सर्पिषा वाऽपि युक्तश्वाप्युपरोपणः ॥ २६ ॥ र्वाभ्यां सपिषा वाऽपि युक्त इति । तिरकल्क एव निम्बपत्रमधुभ्यां सर्पिषा च युक्तो रोपणः । अप्युपरोपण इति । अपिदान्दच्छोधनोऽपि स्यात्‌ ॥ ८अपेतपूतिमां पानां मांसस्थानामरोहताम्‌ कल्कः संरोपणः का्यसिर्जो मधुपंयुतः ॥ ` ` निम्बपत्रमघुभ्यां तु युक्तः संदोधनः स्मृतः । पृवम्यां सविषा वाऽपि युक्तश्चाप्युपरोपणः"' इति -छोकद्वयस्य सुश्रुतोक्तस्य इद्टणोक्ता ्याख्या--अपेतपूतिमांसानां निगैतश- ठितमांसानां मांसस्थानां मांपमात्रस्थितानामित्यथः । तिर्नो मधुपंयुतः । कस्मादविरो पेणोच्यते । सव॑दोषप्रत्यनीकत्वात्‌ । तञ्च गुणोपवणनशाखे कफापित्तकरस्ि आस्नातः। भ्तन्न-- “दषत्कषायो मधुरः सतिक्तः पमराहकः पित्तकरस्तथोक्तः । तिरो विपाके कटुको बरिष्ठ; ज्िग्धो जणे सैन एवं पथ्यः; | टेप इति वाक्यशेषः कलकस्याऽऽदपने तस्य तु परतुतत्वाेपे च त्रिदोषघ्नः । सरवन लि - इत्युक्तं ॒ तत्प्रतिपादनाय युक्तिमाह सुश्रुतेऽपेतपूतिमांपतानामित्यारि छोक-

५स माघुयात्तथोष्ण्याच्च स्नेहाचानिर्नारानः | कषायमावान्माधुयात्तिक्ततवाच्चपि पित्तङत्‌ ॥ | . भतन्नेतिपदमसंगतम्‌ । 1 १. चापि। `

नणशोथाधिकारः ] दृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ~ ३१४७

रोक्ष्यात्कषायभावाच्च तिक्तत्वाज् कफे हितः । स्लोधयेद्रोपयेचापि युक्तः शोधनरोपणेः इति ॥ अस्याथः-- स इति तिरकल्को माघरुयादिभिः कषायादिभी रोक्ष्यादिभिश्च केषाद्तर- णरोपणो वातपित्तकषनादान इति । अच्र कथिदाह- “वातं तिक्तकपषायत्वारोष्ण्यायिित्तं कथं बणे । न कफं ल्लिग्धमाधुयीत्तिटकर्कं प्रकोपयेत्‌ इति ॥ सिद्धान्तमाह--स्वमावादामर्कफख्वत्य्रकृतिपमप्तमवेतम्‌तारन्धं तिरुदरव्यम्‌ । अतो गुणस्वमावाद्रव्यस्वभावाद्वा दोषहरमुक्तम्‌ ॥ ("त्‌ू स्यमात्मना किचित्किचिद्रीयेण सेवितम्‌ । किचिद्रसविपाकभ्यां दोषं हन्ति करोति वा" ॥ दृष्टा हि कषाया यवाः कारधकारिणः पुरुषाणाम्‌ । त एव सूषयुक्ताः पुष्टिका- रिणः । यथा काञ्ञिकादयोऽन्तःप्रयुक्ता दाहकारिणः सेकादिषु विनियुक्ता दाहाः रिणः। प्रतिनियता हि शक्तयो द्रव्याणामपिष्ठानविदेषात्कर्मविरोषाच । उपयोगापिपत्तकृत आदेपात्तद्धतस्ते । अस्यैव तिख्कस्कस्य योगवाहित्वेन विरोषमाह---शोधयेदित्यादि। योगवाहित्वेनेति वदन्ति बहुविदः । तत्र केचिदेवं समागिरन्‌ । यद्रव्यं द्रव्यान्तरेण संयुज्याऽऽत्मनः स्वभावं हित्वा संयुक्तद्रव्यस्वभावमेवानुषतेते तद्योगवाहीति | न चेतदयुक्तं यतो ययेवं योगता निश्चीयते तदानीं योगवाहि द्रव्योपयोगो निरभेकः स्यात्‌। तथा हि--योगवाहिद्रग्यमन्तरेणापि यत्स्वमावं तद्रव्यं प्रागासरीत्तत्स्वभावमेव योगवाहि द्व्ययुक्तमपि । तस्मादस्देतद्य)गवादिल्क्षणाभेति । केचित्परभावं प्रतिजानते यदर्य द्व्यान्तरण य॒क्तमन्यस्य द्रव्यस्य राक्त्यत्कषम॒त्पादयति तद्योगवाहीति तद्घ्यप्त- स्यक्‌ । यस्मदेवमम्युपगमान्न बहूनि द्रव्याणि योगवाहीनि स्युः । तथा च मध्वादेरपि रम्यस्य किंचिद्रभ्यं समानगुणं राक्त्युत्कषं कुवेदेव दृष्ठं तत्कथं मध्वादावेव योगवा- हित्वमुच्यते नापरस्येति । तदेतदपि रक्षणमश्रुतत्वादरक्षणम्‌ । अपरे त्वेवमाहु-- यद्रव्यान्तरेणाननुगुणेनापि युक्तं सत्तटणाननुवतैते स्वं च कार्य॑तदविरुद्ध किंवित्करोति तयोगवाहि द्रव्यं भरल्वत्‌ । यथा भृत्यः सखामिकार्यमल्यज- न्सरकीयमपि शरीरयाच्चादिकं स्वाम्यविशुद्धं करोति तथेव मधु मद्नफट- संयुक्तं वमनकार्यं॑ करोति न तु वमननिवारणं मधुकायैम्‌ । एवं मधु हरीतकी- सेयोगाद्धिरेवनकार्यमेव करोति न मधुकार्यं स्तम्भनरूपभिति । ये त्वन्रैवं प्रतिपन्ना मदनफलादेः राक््युत्कषस्तथाविधोऽस्ि येन मघुप्तंवन्िकायेमवधुय स्वं कायं करोतीति ते चैवं चोदयत्तो वचनीयाः । यतः स्तम्भनद्रव्येणान्येन येन केनचित्पंयुक्तस्य सुधा- क्षारस्यापि शक्तिः किचिदपहीयमाना दृष्टा मधुनापि स्तम्भनस्वभावेनाप्यस्य नाप- हीयते मनागपि । जतो मध्वादेरेव योगवाहित्वं नान्यप्य । अपि च । अन्यदपि

.३८८ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेती- [४ ४चतुशत्वारिंशौ-

योगवाहि द्भ्य विवृतादि मदनफडेन युक्तं सद्विरेषनं कमनं चोभथकार्यं कुरवदष्टं न केव वमनमेव न विरचनमेव तस्मान्मध्वादरेव योगवाहित्वमिति स्थितमेतत्‌ । यथा धुनोऽपि योगवाहेत्वादृध्वाधोगतीनां द्रव्याणां मध्ये येन येन युज्यते तस्य तस्य कार्यं संपादयत्येवं तिकल्को ऽप्यद्ुद्धाञ्ज्ोधयेद्रोपयेनचनेल्ययमर्थश्चकारेण ज्ञेय इति। केन शाधनन बुक्तः रोधयेदित्याह-निम्बपत्रमधुभ्यापिलयादि । मधुसयुक्त इत्यननवे ठब्पे पुनरिह मधूमरहणं केवर्स्यव तिरुकल्कस्योक्ता माधुयोदयोऽवगन्तम्या न मघु- य॒क्तस्येति ज्ञापयति ! केन रोपणेन शोधनेन युक्तः शध्यतो ब्रणाञ्श्ोधयेद्रौपयेच्वेतयाह- पूर्वाभ्यामित्यादि । पूवाम्यां निम्बपच्रमधुस्यामियर्थः ! युक्तशवाप्युपरोपण इत्यपि- दाब्दो भिन्नक्रमे । तेन निम्बपन्नमधुघ्रतयुक्तः उध्यतो बणस्य शोधमोऽपि रोपणोऽपीति ति्कस्कस्य योगवाहित्वादित्यथंः । अन्ये तु युक्तः संरोपणो मवेदिति पठन्ति । तेतु पर्वोक्तं शोधयेद्रोपय्चापत्युक्तं चकाराथ न मन्यन्ते । कं च निम्बपच्रमधुघृतयुक्तस्य तिरकल्कस्य रोपण(त्व)मेवाङ्गी द्ुवेन्ति न रोधनत्वम्‌ । निम्बपत्राणि तिक्तत्वाह्घररू- कषत्वाच च्छेदनानि मधुरमपि मधुखक्षत्वाच्छेदनम्‌। तस्मादेताभ्यां युक्तस्तिकल्कः संशो धनः कथितः । सपिषा रशीतल्लिग्घमधुरेण युक्तत्वाच्छीधनशक्तितिरस्कारान्मधुनः संधातुत्वाच पूवांभ्यां निम्बपत्रमधुभ्यां युक्तसिरकल्को ब्रणरोपणाय संपद्यते ॥ २६॥ इदानीमन्यमपि कल्कं सवावस्थासु पतैव्रणयोगित्वेन सविशेषमेकीयमतेन निरदि- चानाह- तिखवद्यवकर्कं तु केचिदाहुमनीषिणः ॥ रमयेद विदग्धं च विदग्धं वाऽपि पाचयेत्‌ ॥ पकः भिनत्ति भिन्नं च शोधयेद्रोपयेत च ॥ २७ ॥ तिल्वत्तिटसदरां यवकल्कमपि दोषं प्राहुः । बणेषु पथ्यसिटवच नित्यमित्युक्त- त्वादिव्येकं व्यार्यानयनित । जंजननटगयदासों त्वन्यथा । यथा तिरा विचयन्तेऽस्मिनिति तिखवान्‌ ! तिख्वांश्वाप्तौ यवकल्कश्च तिख्वच्यवकस्कः } तं तिख्वद्यवकर्के केचिदाहु- रिति । पे व्याख्यानयन्ति । सवीवस्थासु स्दारीररणोपयोगमाद--शमयेद विदग्धं वेत्यादि । एतेन तिद्युक्तः कर्कः पञ्चानामुपक्रमाणां विम्डापनपाचनपाटनश्योधनरो- पणानाम्थ करोतीत्युक्तम्‌ 1 तिटकल्कस्तु रोषणद्मोधनकरणेनोपक्रमद्याथकरः । तदु यकरणेनोपक्रमच्नयाथकरः । अत एवानयों; कल्कयोर्भेदः ॥ २७ ॥ निम्बपत्रतिरेः कर्को मधुना व्रणज्ञोधनः ॥ र[पणः -सापषा यक्ता यव्कर्कऽप्यय वाधः ॥ २८ ॥ स॒गमम्‌ ॥ < ॥ निम्बपचघतक्षौद्रदावीमधुकसंयुता विस्तिखानां कल्को बा शोधयद्रोपयेद्व्रणम्‌ ॥ २९ ॥ १ चाप्‌ ।

नणशोधाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोग। ` ३५९

वतिस्तिखानां कल्को वेति } वक्तिः पिष्टनिम्बपच्नदिश्नक्षितकर्षटवरतिः 1 वर्वि्म म्भीरे रणे कस्क उत्ताने प २९ ॥ निम्बपत्रं तिखा दन्ती तरिदत्सेन्धवमािकम्‌ ॥ दृष्व्रणपरमनो ठेपः शोधनकेसरी ।॥ ३० ॥ सुगमम्र्‌ ॥ ३० ॥ तिरुकर्कः सख्वणो द्रे हरिद्रे जिषटद्रतम्‌ ॥ मधुक निम्बपत्राणि रेपः स्याद्रणश्चोधनः ॥ ३१॥४ पुगमम्‌ । तिखाष्टकः ॥ ३१ ॥ त्रिफएटा खदिरो दावं न्यग्रोधादिवरङुश्ाः ॥ निम्बकोरकपजाणिः कषायः शोधने हितः ॥ ३२ ॥ न्यग्रोधादीनि न्यग्रोषादयः पञ्च ! निम्बकोरुकपत्ाणीति । निम्ब एव कोङ्कः । यथा सार एव सार इति जंजनटः । कोट्कः कडरिरिति जिनदाक्षः । कोटकपत्राणि कामहपत्राणीति नरदन्तः । कटक इति पाठे कूटकं पटोम्‌ ॥ ३२ ॥ यष्टी तिखः सपिष्ठि बा सघता वणरोपणाः ॥ सुगमम्‌ ॥ एकं वा सारिवामरं सवैव्रणविशोधनम्‌ ॥ ३३ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३६३ ॥ सप्तद खडुग्धश्स्कः शमयति दष्टवणं भरपेन ॥ सप्रद्दुग्धकल्क इति । सप्तदटः सक्तपणः ॥ | मधुयुक्ता शरपुङ्भा सवेव्रमरोपणी कथिता ॥ ६४ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३४ ॥ व्रणानिविशोधयेद्रलयां सृक्ष्मास्यान्सधिमर्मगान्‌ ॥ कृतया जि्रतादन्तीटाङ्गरीमधसेन्धवेः ॥ ३५ ॥ खाङ्खीमधसेन्धवेरिति । मधुमेन्धवमात्रेण वर्ति; प्रचरति } कृतयेद्यस्य स्थानेऽ- येति पाठन्तरम्‌ ॥ ३९ ॥ सुषवीप्रधत्तूरकणमोटङ्कंगरकाः ॥ पृथगेते परेपेन गम्भीरवणरोपणाः ॥ ३६ ॥ सुषवी कारवेहछकः । कुटरः कुस्दाडिकाछिननः । कुठेरकपटि पर्णासः ॥ ६६ ॥ पश्चवल्कटचर्णेवा शक्ति चरणसमायतैः ॥ धातकी रोध्रचूर्णेवां तथा रोहन्ति ते वणाः ।॥ ३७ ॥।

सानन ----------------- ~ ----- ~ ---~---- न म

१क. घ. -मजान्‌ ! २ ड. कुठेर ।

३५० ` व्याख्याक्रुसुमावस्याख्यदीकासमेता-- ४४ चतुश्वत्वारिंशो-

शुक्तिचृणसमायुतैरिति । शुक्तिषिदारी ॥ ३७ ॥ सदाहा वेदनावन्तो ये वणा मारुतोत्तराः ॥ तेषां तिखानुमां चेव भष्टान्पयसि निवृतान्‌ ॥ तेनैव पयसा पिष्ट कुयादादेपनं भिषक्‌ ॥ ३८ ॥ पयसि निर्भैतानिति । निधृताननिवीपितात्‌ ॥ ३८ ॥ पित्तविद्रधिवीसशमनं टेपनादिकम्‌ ॥ अभिद्ग्धे व्रणे सम्यक्मयुञ्गात चिकित्सकः% ॥ ३९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३९ ॥ चाताभिभतान्सास्रावान्धूपयेदुग्रवेदनास्‌ ॥ | यर्वाज्यभूजेमद नश्रीविष्ठकसुराहयेः ॥ ४० ॥ ` साल्लावानस्पक्तावान्‌ । मदनः पिहटकः । श्रवेष्टकः कुन्दरः । घुराहयो देवदार ॥ ४० ॥ ` | श्रीवासगुग्गुल्वगुरुसाटनियोसधूपिताः ॥ कठिनत्वं चणा यान्ति नश्यन्लास्राववेदनाः ॥ ५१ ॥ श्रीवाप्नो नवनीतखोटिः । साङनियंसो भूषणकम्‌ ॥ ४१ ॥ तिखाः पयः सिता क्ष्रं तैकं मधुकचन्दनम्‌ ॥ टेपेन शोथरूग्दाहरक्तं निवोपयेदरणान्‌। । ४२ | पयः पेषणार्थम्‌ । क्षोद्रतैटम्यां च संधाय ठेपो देयः ॥ ४२ ॥ ॥ करञ्ञारिष्टनिगेण्डीरसो हन्यादव्रणक्रिमीन्‌ ।॥ ५३ ॥ पुगमम्‌ ॥ ४९ ॥ ॥ करायविद रीपत्रं कोशाम्रास्थि च पूरणात्‌ ॥ कछायविदखीपत्रमिति । कङायविददी स्वनामख्याता छता । कोशाम्र: कोष्ट इति स्यातः । तस्य फलस्थि, आभ्यां सेपिष्टाभ्यां प्रत्येकं पूरणम्‌ ॥ य॒रसादिरसेः सेको छेपनं टघ॒नेन वां ॥ ५४ ॥ सुगमम्‌ ॥ ४४॥

णन भि पो निमि

* ख. एस्तके--अतिदग्धे विरीण.नि मांसान्युदधृय शीतलम्‌ । क्रियां कुर्याद्धिषग्यश्च शालि- तण्डुलकण्डनैः ॥ १ ॥ रिण्टुकीत्वक्षायैवौ घूतमिश्रैः प्रलेपयेत्‌ । बणं गुड्चीपर्णं वा छादयेदथवोदकैः 1 २॥ क्रियां कुर्याच्च निखिलां मीषत्ति "` "पचेत्‌ । इदयधिच्छमच । |

† ख. पुस्तके-प्रा्जीरकेण सहितं परिपाच्य सर्पिस्त त्राऽऽवपेन्मदनसर्जरसं ततोऽनु । अभ्यञ्जनं वपुषि न हुताकंद्ग्धाः कुबेश्रजतिमाचेरेण जपल्यपतात्‌(१) ॥ १ ॥ इयधिकमन्र ॥

भनति

१४. वादयमू ।२ड.च}

वरणशोधांधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ३५१

निम्ब्चम्याकजालयकंसप्रपर्णाश्वमारकाः ॥ कृभिघ्ा पत्रसंयुक्ताः सेकाटेधनधावनेः ॥ ४५ ॥ निम्बादयो यथाडामं मूत्रविष्टाः सेकादौ प्रयोज्याः ॥ ४१ ॥ पच्छाद्य पांसपेश्या वा कृमीनपररेदवणात्‌ ॥ मांसपेदयेति । मांसखण्डेन ॥ लश्युनेनाथ वां दचाद्धेषनं मिनाश्चनम्‌ ॥ ४६ ॥ छद्ुनाटेपविधानं प्रागपि टिखितत्वात्युनरुक्तं संग्रहकारस्य छोकपुणतानुरोधाद- पुनरुक्तमिति चत्‌ । नैतत्‌ 1 छोकार्थेनापि व्यवहारा(र)दरीनात्‌ ॥ ४६ ॥ अतः परं व्रणमावं गतस्य शोफस्य चिकित्सितम्‌-- ये क्टेदपाकखुतिगन्ध॑युक्ता वणा महान्त; सरुजः सशोथाः ॥ प्रयान्ति ते गुगगुटमिभितेन पीतेन शान्ति चिफणारसेन ॥ ४७ ॥ गुग्गुदुमिभितेनेति । कोष्ठानुखूप गुमगुखोः कषः समधिको वा प्रक्षेपः । त्रिफटा- रपेन अिफटाक्राथेन । तरिफागुगट्ुः ॥ ४७ ॥ त्रिफटाचूणसंयुक्तो गुग्गटवेरकीकृतः ॥! नियेन्रणो विबन्धघ्ां वरणशोपनरोपणः ॥ ४८ ॥ त्रिफटाचृणेसंयुक्त इति । चरिफटाचूरणप्तमेन युक्तो गुगगुटुधैतमनुरुपं दत्वा विमृद्य चु्णं च प्रक्षिप्य वटकीकायैः । एवं सवेत वटकविधाने । वटिकागुगाुः ॥ ४८ ॥ अमृतागुग्गुः शस्तो हित तें च वजकम्‌ ॥ ४९ ॥

¢ क

अम्रतागुग्गुद्याराति । वातरक्ताक्तः । वज्जक तख कुष्टाक्तमर्‌ ॥ ४९, ॥ विडङ्गत्रिफरान्योषचू्णं गुगुटना सह ॥ सपिषा वटिकां कृत्वा खादेद्रा दितभोजनः ॥ दृष््रणापचीमेहकुषएनाडीविजश्ञोधनः ।। ५० ॥ पुगमम्‌ । वटिकागुगाुः ॥ ९० ॥ अमृतापयेटमूखवासभिफलातिकटुकृपिघ्रानाम्‌ ॥ समभागानां चर्ण सवेसमो गृणुखोभागः ॥ ५१ ॥ परतिवासरमेकंकां गुटिकां खादेदथाक्षपरिमाणाम्‌ ॥ जेतुं व्रणवाताख्ग्गरस्मोदरम्वयथुपाण्डुरोगादीन्‌ ॥ ५२ ॥ सुगमम्‌ 1 अमृतावयिकागुगुटुः ॥ ९१ ॥ ९२ ॥ . मनःरिखा समज्जिष्ठा सखाक्ना रजनीद्रयम्‌ ॥ प्रटेपः सघ्रतक्षोद्रस्त्वग्विश्ुद्धिकरः परः ॥ ५३ ॥ सुगमम्‌ ॥ ५२ ॥ |

नर्म

१ के. घ. "न्धवन्तो न । २ क.. घ. "ऊर मः।

३५२ व्याख्याढुयुमावस्याख्यटीकासमेतो -- ४९ पञ्चचत्वारिशः-

अयोरनः सकासीसं तिफएलाङुसुमानि च ॥ प्रखेपः कुरुते काष्ण्यं सद्य एव नवत्वचि ॥ ५८ ॥ कासीसं घातकासी्तम्‌ । चिफलङ्ुप्रमान हरीतक्यादितर्कुमृमानि । कूसुमामावे फटेन प्रचरितव्यम्‌ । कुसुम जातीङ्कसममिययेके ॥ ९४ ॥ कारीयकङ्ताम्रास्थिहेमका खारसांत््मः ॥ ठप; सगोमयरसः सबणकरणः परः# ॥ ५५. ॥ खता परियगः । हेम नागकेसरचूणम्‌ । का मञ्धिष्ठा कारन॒पासिवा वा । रप्ता- तमः पारदो धतं चेति चक्र; । सहकाररमो वेति निनदासः । गामयरस; पत्ना | यम्‌ ॥ ५९ ॥ इति श्रीहन्दमणीतहन्दमाधवापरनापकसिद्धयोगव्याख्यायां भ्रीभरी कृण्टदत्तदृतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायां चतु्त्वारवा व्रणदोथाधिकारः समापनः ।॥ ४४॥

अथ पञचचत्वारिंश आगन्तुत्रणाधरकारः ।

शारीररणमभिधाय सेप्रल्यागन्तुत्रण उच्यते त्रणत्वस्ताधभ्यात्‌ ॥

सच्श्षतं व्रणं वेद्यः सुरं परिषचयेत्‌ ॥

यष्ठीमधकयक्तेन फिचिदृष्णेन सपिषा ॥ १॥ यष्छमृधकं कट्कीक्कत्य जढेन घतं साधनीयं यदि त्वरया धृतमिदं यथाविधि नोप-

योक्त शक्यते तदा किंचिज्जरं द्वा वडत्रडायितव्यम्‌ ॥ १ ॥ बुदध्वाऽऽगन्तुवरणं वेद्यो घृतक्षौ द्रसमन्वितम्‌ ॥ द्रीतां क्रियां पयुञीत पित्तरक्तोष्पनाशनाम्‌ ॥

सुगमम्‌ ॥ २ ॥

कान्तक्रामुकमेकं सुक्ष्णं गव्यसपिषा पिष्टम्‌ ॥ `

| शमयति नियतं रेपादवणमागन्तं न संदेहः ॥ ३ ॥ क्रान्तक्रामके कपि" “आम ॥ ३]

% ख. पुस्तके--प्ररुहप्रातुद्युक्छानां कृष्णक हितं भवेत्‌ । भह्ातकान्भावयेत्तु क्षीरे र्मत्र भावितान्‌ ॥ १ ॥ ततो द्विधा छेदयित्वा लोहकुम्भे निधापयेत्‌ । कुम्मेऽन्यस्मिन्निते तु तं कुम्भ- मथ योज्येत्‌ ॥ २ \ मुखं मग्बेनभंधाय(१) गोमयैदांहयेत्ततः । यः क्तेः सवते तस्मादुम्रायेतत

दानैभिषक्‌ ¢ क क तेखेन ष 9 _ क वि ॥ ३ ? प्राम्यानूपरषफान्दग्ध्वा सृक्ष्मचूणानि कारयेत्‌ । तेखेनानेन संयोज्य शुक्कमाटेपये- ट्त्रणम्‌ । ४ } इयधिकमन्र ।

किमनेन,

१के. ध, क्रान्तक्रामक ।

आगन्तुत्रणाधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ३९३

क्षतोष्पणां निग्रहाथं तत्कां विसतस्य च! कषायाः शीतमधुराः लिग्धा टेपादयो हिताः ।॥ ४ ॥ सुगमम्‌ ॥४॥ ध आमाशयस्थं रुधिरे वमनं पथ्यमुस्यते ॥ सुगमम्‌ ॥ | पकाश्रयस्थे देयं च पिरेचनमसंशयम्‌ ॥ ५ ॥ | पकाशरयस्थ इति । पच्यमानाशयस्ये । पक्रशब्देनेह पाकस्यामिमतत्वात्‌ । तन्नैव हि पित्तस्थानत्वेन विरेचनमौपयिकत्व(क)म्‌ । विरेचनं चिधृदादिद्रवयेरेव कर्तन्यम्‌॥५॥ काथो वत्वगेरण्डश्वदंष्रार्मभिदा कृतः ॥ सदिङ्कंखणः पीतः कोष्स्थं सरावयेदरक्‌ ॥ ६ ॥ अय यागः प्रभावाद्रक्तं लावयात॥ € ॥ । विशुद्धस्य रक्तानुरोमनमचरं निर्दिरानाह-- यवकोर्कुरुत्थानां निस्नेहेन रसेन च ॥ ` भञ्जीतानने यवागरं वा पिबेत्सेन्धवसंयुताम्‌ ।। ७ ॥ अन्नं यवागूं वेति यवस्य ॥ ७ ॥ अत्यथेमस्लं सरवति पायशो यत्र वे क्षते ॥ ततो रक्तक्षयाद्रायो कपितेऽतिरुजाकरे ।॥ ८ ॥ सखेहपानपरीषेकस्निग्धरेपोपनाहनम्‌ ॥ स्नेहवस्ति च कुषीत वातघ्रोषधसाधितम्‌ ॥ ९ ॥ सिग्धरेषोपनाहनमिति } स्निशधो ठेपः ! सिग्धमुपनाहनम्‌ ॥ ८ ॥ ९. ॥ इति सप्नाहिफः परोक्तः सथ्योव्रणहितो विधिः ॥ सुगमम्‌ ॥ | सप्ताहात्परतः कायां श्ारीरव्रणवाक्िया 1 १० ॥ सुगमम्‌॥ १०॥ गोरा घृतमाह-- गोरा इखि पञ्िष्ठ मांसीं मधुकमेव च ॥ पपोण्डरीकं हीवेरं भद्रमुस्तं सचन्दनम्‌ ॥ ११ ॥ जातीनिम्बपगों च करञ्जः कटुराटिणी ॥ मधूच्छिष्टं मधूकं च महामेदा तथेव च ॥ १२॥ पञ्चवस्करतायेन पुतपरस्थं विपाचयेत्‌ ॥ एष गोरो महाषीयेः सवव्रणविशोधनः ।! १३ ॥

१८वा। २घ., क्गैन्धवः पीं ।

२३५४ व्याख्याकुयुमावल्याख्य्दीकासमेतो- { ४९ प्चचत्वारिंशः-

-आगन्तुसहनाभरैव चिरोत्थाथेव थै वरणाः ॥ -विषमामपि नाडीं च शोधयेच्छीघ्रमेव च ॥ १४॥ गोरा हरिद्रा प्रियका । हरिद्रया प्रचारः । हरिद्रा दारुहरिद्रा । जातीनिम्बषयो- लानां पत्रम्‌ ! करज्स्य फटम्‌ । मधूकस्य पुष्पम्‌ । मधूकं चेत्यस्य स्थाने मधुकमिति पाठे मधुकस्य भागद्वयं द्विः पाठात्‌ । गोरायं घरतम्‌ ॥ १५ ॥ १२॥ १३॥ १{४॥ करज्राद्य श्तमाह-- ॥ जक्तमाटस्य पत्राणि तरुणानि फखानि च॑ ॥ समनायाश्च पत्राणि पटोखारिष्टयास्तथा ॥ १५ ॥ द्रे हरिद्रे मध्रच्छि्ं मधुकं तिक्तरोहिणी ॥ पल्धिष्ठा चन्दनाशीरयुत्पटं सारिषे चित्‌ ॥ १६ ॥ एतेषां कांपिकरमोगेषरतपस्थं विपाचयेत्‌ ॥ दृष्टव्रणप्रशमनं ` तथा नादी विशोधनम्‌ ॥ सद्यश्छिनवरणानां च करञ्ञा्यमिदं धृतम्‌ ॥ १७॥ नक्तमाटः करज्ञः ५ तरुणानीति प्विशेषणम्‌ । फलानि पुनः परिणतानि ग्राह्याणि | तरुणानि नवानि १ सुना जाती । करज्ञादं घृतम्‌ ॥ १९ ॥ १६ ॥ १७ ॥ जालयादिघरेतमाह--- जातीनिम्बपोर्पत्रकटुकादावीनिक्ञासारिवा- मञ्जिष्मभयसिक्यतुत्थमधुकेनक्ताहवीजेः समेः ॥ सपिः सिद्धमनेन सृष्मवदना ममौभ्रिताः स्ाविणो गम्भीराः सरुजो व्रणाः सगतिकाः शरध्यन्ति रोहन्ति च ॥ १८ ॥ पत्रं जात्यादीनां अयाणाम्‌ । दावीं दारुहरिद्रा । निना हरिद्रा 1 अभयमुश्षीरं सप्रदायात्‌ । नक्ताहः करञ्जः । सूक्ष्ममुखे वातोत्तरे णे गौरां जातिकादं च तैलमपि साध्यते । चक्रेणाप्युक्तम्‌-- “गोरा जातिकाचं च तैमेवं प्रसाध्य च । तेढं सूक्मानने दुष्टनणे गम्भीर एव च, इति ॥ जालां धृतम्‌ ॥ १८ ॥ | मपौण्डरीकमजिषटामधुकोशीरपदमकैः ॥ ॥ ^ सदद्रिः छतं सपिः सीरं बणरोपणम्‌ ॥ १९ ॥ भरपण्डतकं नीखोत्पङम्‌ । प्रपोण्डरीकां घृतम्‌ ॥ १९ ॥

१के. धं. ज्ुमम्‌ ।२ क. गतं ।

जगन्तुत्रणाधिकारः } दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ३५५

मधूच्च्षटं समधुकं लोधं सरसं तथा ॥ मञ्जिष्ठां चन्दनं पर्व पिषटरा सपिविपाचयेत्‌ ॥ सर्वेषामभिदग्धानामेतद्रोपणेमिष्यते ॥ २० ॥ सुगमम्‌ ॥ मधूच्छिष्टायं घृतम्‌ ॥ २५ ॥ अन्तदंग्धकुडारको दहनं ठेषानिहन्ति बण- मश्वत्थस्य विषुष्कवस्कटढृतं चूर्णं तथा रुण्डनात्‌ ॥। अभ्यङ्कादिनिहन्ति तेरमखिं गण्ड्पदै; साधितं पिष्टा शार्मरितूरकेजेरगता रेपात्तथा वाका; ॥ २१ ॥ अन्तदग्धकुटारकः इति । पिठरनटरेऽनतरधमं दग्धव्यः कुटारकः कुस्हाडिच्छिन्ः। गुण्डनादवचृणेनात्‌ । गण्डूपदैः किंचुरकैः प्राधितं जटं त्रि वडवडायितम्‌ ! शास्म- छितृखकेरिति सहयोगे तृतीया ॥ २१ ॥ सिद्धं कषायतेराभ्यां पाटल्याः कटुतैटकम्‌ ॥ द्ग्धत्रणरुजास्रावदादप्रिस्फोटनाशनम्‌ ॥ २२ ॥ सुगमम्‌ । पाट्ीतेखम्‌ ॥ २२ ॥ चन्दनां यमकमाह-- चन्दनं वग्डुङ्गाश्च माञ्जिष्ठा मधुकं तथा ॥ भपौण्डरीकं दवा च पत्त(जा)ङ्गं धातकी तथा ॥ २३ ॥ एतेस्तेखे विपक्तव्यं सपिष्क्षीरसमायुतम्‌ ॥ अभिदग्धत्रणे भरष्ं तरक्षणाद्रोप्णं परम्‌ ॥ २४ ॥ तेरघृताम्यां समाभ्यां मिरित्वा प्रस्थः पक्तन्यः । तैरं च तिरजमेव सर्वर । सवि- शोषणे तु तैरपदे विरिष्टस्य पाशयहः । यथा- सिद्धे कल्ककषायाभ्यां पाटस्याः कटुतै ङकमित्यादो । पाकार्थं श्षीरमेव चतर्गुणम्‌ । चन्दनां यमकम्‌: ॥ २६ ॥ २४ ॥ कुटारक्तेटमाह-- कुटारकात्पलशतं काथयेन्नसवणेऽम्भसि ॥ २५ ॥ ततः पादावशेषेण तेटभरस्थं विपाचयेत्‌ ॥ कल्के; कुटारापामागपोष्ठिकामक्षिकास॒ च ॥ २६ ॥ एतत्तेखे कुठारस्य व्रणसोषनरोपणम्‌ ॥ नाडी षु परमोऽभ्यङ्गो निजास्वागन्तुकीषु. च ॥ २७. ।४

% चत्वारः. योगा इति प्रतिभाति ।

% क. घ. सक्षीरम" । २ घ. 'णमुत्तममू्‌ । सु" । ३ क. घ. इस्तं । ४ क..घ. ट घ्रक्षणा ।

३५६ व्याख्याकुमुमावस्यार्यटीकासमेतो--[ ४९ षट्चत्वारिशो-

पोष्ठिका शफरी पाटीनामाख्यातो वाः विटपः । मक्षिका प्रसिद्धा 1 प्रोष्ठिका मक्षि- का वा पन्चापश्चाक्षि() आमत्स्य इत्यन्ये । प्रचारोऽप्येवं प्रायः । कुटारकं तटम्‌ ॥ २९ ॥ २६ ॥ २७॥ । दूवीस्वरससिद्धं वा तेकं कम्पिधकेन वा ॥ दावींत्वचश्च कस्केन प्रधानं वणरोपणम्‌ ॥ २८ ॥ ूरवस्वरससिद्धं वा तैलं कम्पिह्केन वेति पठे दूवास्वरसेनाकल्कमेव तैं साध्यम्‌ | कम्पिकेन दार्वीत्वकल्केन वा जलेन द्रवेणापरं तेचद्वयमिव्याहुः । दृवतिटम्‌ ॥२८॥ येनैव विधिना तैकं धृतं तेनेव साधयेत्‌ ॥ रक्तपित्तात्तरं न्नात्वा सपिरेवावचारयेत्‌ ॥ २९॥ ` आरूढे रूढमात्रे वा व्रणे सवेरसाशिनः ॥ अद्र वा बन्धरहिते गात्रे चाभिहतेऽथ वा ॥ ३० ॥ धृतं तेनेव साधयेदिलेतदनन्तरो दू वीतेडविषयः । एतदनन्तरं चरकेऽस्य पागाद्र- पित्तोत्तरे घृतस्य दरदितत्वात्‌ । तें वातकफो त्तर ज्ञेयम्‌ ॥ २९. ॥ ६० ॥ वातोऽस्रमखुते दष्टं संशोष्य ग्रथितं रणम्‌ ॥ कुयोत्सदाहं कण्डाल्यं बरणग्रन्थिरिति स्मृतः ॥ व्रणग्रन्थिरिति स्मृत इति । बणम्रन्थिः पिचेति खोके ॥ | प्तारसूतं पयुज्ञीत दुषटत्रणहर विधिम्‌ ॥ ३१ ॥ दष्टव्रणहरं विधिमिति । उध्वाधःरोणितमोक्षणादिकम्‌ ॥ ३१ ॥ इति भरीवृन्दभणीतषटन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री कण्टरद्‌ कृतायां व्याख्याकुसुमावट्याख्यायां पचचत्वारिंश आगन्तुव्रणाधिकारः समापनः ॥ ५५ ॥

अथ षट्चत्वारिंशो भग्राधिकारः । आगन्तुस्वपामाम्यादथ भयम्‌ । र ® (~ | अ क [9 आदा भग्र विदिता तु सेचयेच्छीतवारिणा ॥ र 9 +^ # [कस्‌ # प्कनाऽऽलेपनं कार्य बन्धनं च कुशान्वितम्‌ ॥ १ ॥ इशान्वितमिति । करा भस्ाल्िनन्धनपाषनं पठाशादित्व्‌। तदुक्तं सुशरतेन-- “पलारोदुम्बराश्वत्थमधूकककुमत्वचः । वेशसजवनां वा कुशार्थमुपसंहरेत्‌" इति ॥ नन्धमोक्षयोरवधिः सुश्रुत एव द्रितः. | त॒ययथा--

भग्नाधिकारः] हन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः। - ३५७

सक्ाहादथ सप्ताहात्सोम्येष्वृतुषु बन्धनम्‌ । साधारणेषु कतेन्यं पञ्चमे पञ्चमेऽहनि ॥ आ्रयेषु अ्यदहात्कुयोद्धे दोषवरोन वाः इति ॥ १ ॥ इदानी विविधानामपि संधिमुक्तकाण्डभस्नानां प्रतीकासोपायानाह- अवनामितयुनदयदुन्नतं चाषपीडयेत्‌ ॥ आञ्छेद तिक्षिप्रमधोगतं चोपरि वतेयेत्‌ ॥ २ ॥ अवन।मितमिति । अवनतं ककैटकं वक्रं च | उन्रद्यदच्रमयेदर्ध्वं कर्यारिलय्ः | उन्नतमश्वकणीदिभिरवपीडयेदधो नयेत्‌ । अनज्छेदाकषयेदीघींकुयोदित्यथंः । आरि, आयामे, इति घातो रूपम्‌ । अतिक्षिक्रमध ऊध्व वा निरतम्‌ । यदक्तम्‌--आञ्छे- टूष्वेमधश्चैव कटिम्रं च मानवमिति । अधोगतं अषःकषिप्तादि । उपरि वर्षयेदुपरि नयत्‌ ॥ „^ ॥ भग्ने सेपद्रग्याण्याह-- आरेपनाथं मञ्ञिष्ठा पधुक चाम्ट्पेपितम्‌ ॥ अम्ट्पेषितमिति । काञ्ञिकपिष्टम्‌ ॥ दातधातघुतोन्मिश्रे शाखिपिष्टं च ठेपनम्‌ ॥ दातथोतघरतोमिश्चमिति पर्वण परेण योन्यम्‌ ॥

क,

तस्य पित्तप्रक्रतो काट चोष्णे परेषकं निदरान्नाह- न्यग्रोधादिकषायं तु स॒शीतं परिषेचने ॥ २ ॥ न्यग्रोधादीति । संधानार्थं पाकादिपरिहारार्थं च॥३॥ वातोत्तरे सपितते सरे च प्रिषेकान्तरमाह- पञ्चमूटीविपक तु क्षीरं दद्यात्सबेदने ॥ चम्रटीविपकमिति । पच्चमृस्यस्पा तस्याः रीतवीयत्वात्‌ । एतत्पक्तं च क्षीरं वातपित्तोत्तरे भम्र ॥ सखोष्णपयचायं वा चक्रतेरं विजानता ॥ ॥) अवचार्य परिषेक इति दोषः । चक्रतेखमिति । चक्रयन्रपीडितं तैटं सद्यःपीडि- तम्‌ । अणतैरविधानेन गृहातं वा तलं चक्रतैरमिति तु गदाधरः । शीतोपचारोचिते भग्रे पखोप्णस्यास्य विधानमनिले बरीयापि ज्ञेयम्‌ । सत एव विजानतेति कृतम्‌ ॥४॥ मरे हितमन्नपानमाह-- मांसं मांसरसः क्षीरं सपियूषः सतीनजः ॥ वहण चान्नपानं स्यादयं मग्नाय जानता ॥ ^ ॥ क्षीरमिहाव्रणे भने सघानीयतया हितं नवधान्यारि को पाठात्‌ | क्षीरस्य निषधो

३५८ व्याख्याकुयुमावल्यास्यदीकासमेतो-- [४.प्प्चत्वारिशो~

जणविषय एव । क्षीरपपिरिति पठे क्षीरादुद्धतं सर्पिः क्षीरसर्षिः । सतीनोऽस्पो वतुट- कायः । तत्र कृतो यूषः सतीनयूषः । स वाते न जनयति संदधाति च क्षतम्‌ ॥ ९ ॥ वंह॒णद्रव्यटक्षणमाह- गुरु शीतं मृदु लिग्धं बहुं स्थरपिच्छिटम्‌ ॥ प्रायो मन्दं स्थिरं शछक्णं ब्दणं द्रव्ययुच्यते ॥ ६ ।॥ शीटीमासरस इति पाठान्तरम्‌ ॥ ६ ॥ भग्न आम्यन्तरमोषधमाह-- गृषटक्षीरं ससपिष्कं मधुरोषपसाधितम्‌ ॥ श्ीतटं टाक्षया युक्तं प्रातभम्रः पिविनरः ॥ ७ ॥ गरृ्िरेकवारग्रमूता गौः । अस्याः क्षीरं मधुरौषधस्ाधितं सह सपिल्षां च प्रक्षिप्य म्रातः पिबे तु मुक्तः । मधुरोषधानि जीवनीयानि काकोल्यारीनि 1 कल्पना चेयम्‌ + काकोल्यादीनां मधुराणां कर्षमाा द्रव्यादष्टगृणं चतुरगणोदकपिद्ध क्षीरशेषं सर्पिषा कषेमात्नप्रक्षपाचितम्‌ । तच छौ कोष्ठे देयम्‌ । इयं दिनं प्रति मात्रा ॥ ७ ॥ सथतेनास्थिसं हारं लाक्षां गोधूममसैनम्‌ ॥ संधियक्तेऽस्थिभयरे च पिवेरक्षीरेण मानवः ॥ ८ ॥ सृतेन क्षीरेणास्थिपतंहारादीन्पृथकप्थकिपवेत्‌ ॥ ८ ॥ रसानमधुलाक्षाज्यसिताकल्कं समर्नताय्‌ ॥ छिन्नभिन्न्युतास्थीनां संधानमयिराद्धवेत्‌ ॥ ९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ९ ॥ षीरं सटाक्षामधुकं च सपि; स्याञ्जीवनीयं च पिवेत्युखाथीं ॥ जीवनीयमिति प्राणधारणम्‌ ॥ | | भग्नः पिदेत्क्ययसाऽजनैनस्य गोधूमचूर्णं सघतेन वाऽथ ॥ १० ॥ ` पिबेच्चक्पयसेति । अयनस्य त्वचा साधितं पयस्त्वक्पयः । अजुनत्वक्फ्यसा घृतेन गोधूमच्णं पिबेदिति योज्यम्‌ ॥ १० ॥ छाक्षास्थिसंहुत्ककुभाश्वगन्धा चृणीकृता नागबला पुरश्च ॥ संभग्नमुक्तास्थिरुजं निहन्यादङ्गानि कुयोकछुटिश्षोपमानि ॥ ११॥ अस्थिसंहृद्थिसंहारः । ककुमोऽर्जुनः । पुरो गुग्गुः । स॒ च. समुदितलाक्षादिच्‌. णेसमोऽन्यतोदशेनात्‌ । क्षागुगगुडः ॥ ११ ॥ आभाफटत्रिकव्योषैः सर्वेरोभेः समांशकैः ॥ तुल्यो गुगगटरायोज्यो भग्नसंधिप्रसाधकः ॥ १२ ॥ ` सुगमम्‌ ॥ आभागुगूुः ॥ १२ ॥

वाटीत्रणाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ३५९

सतव्रणस्य भयस्य चिकित्तितमाह- सव्रणस्य तु भग्नस्य व्रणं सपिमध्त्तरेः ॥ प्रतिसायं कषायश्च शोषं मप्रवदाचरेत्‌ ॥ १३ ॥ सव्रणस्येति । सुतरक्तस्य । भरतिसायं कषायेरिति | न्यरोधादिकस्कैः ्रदप्य । कषायराब्देन कल्कस्यामिधानात्‌ । कातिकस्तु मधुरोषधक्ताथेः पारेमाव्येति व्याचष्टे । किंविरिष्ेः कषायः । सपिर्मधत्तरेधतमधुप्रधनेः । रोषमित्याहारविहारादिकं क्षीरवर्ज जणप्रहेदमयात्‌ ॥ १६३ ॥ वातव्याधिविनिदिष्टान्लेहदानत्रापि योजयेत्‌ ॥ १४ ॥ सुगमम्‌ ॥ १४॥ अपतेव्यानाह- ङवणे कटुकं क्षारमम्डं मेथुनमातपम्‌ ॥ व्यायामं च न सेपेत भगो रुक्षान्नमेव च ॥ १५ ॥ छवणाद्यो वन्यौ आभ्नेयत्वात्पाककारित्वाच्च । मेथुन वातको पित्वात्‌ ॥ १५९ ॥ इति भ्रीहन्दपणीतहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां श्रीश्री कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याढुसुमावस्याख्यायां षट्चत्वारिशां भभ्राधिकारः समाप्त; ॥ ४६॥

तमेन ििममणमणयनममा

अथ सप्रचत्वारिशो नादडीव्णाधिकारः

मञ्जस्यापि स्त्रणस्योपेक्षया नाडीमावप्रादुभावान्नाडीव्रणम्‌ ॥ नाडीनां गतिमन्विष्य शस्ञेणाऽऽपाय्य कर्मवित्‌ ॥ सर्व वणक्रमं कुयोच्छोधनं रोपणादिकम्‌ ॥ १ ॥ सवै णक्रमं कुयारित्यस्थेव व्याकरणं शोधनं रोपणादिकमिति । आदिशब्देनेहो त्सादनावप्नादनप्तवर्णकरणानि गृह्यन्ते ॥ १ ॥ नाडी वातकरतां साधु पाटितां छेषयेद्धि षक्‌ ॥ सुगमम्‌ ॥ भलयक्पुष्पीफल्युतैस्तिरैः पिषः भरेपयेत्‌ ॥ २ ॥ प्रयक्पुष्प्यपामागेः ॥ २ ॥ पैत्तिकीं तिलमञ्जिष्टानागदन्तीनिशाद्रयेः ॥ सुगमम्‌ ॥ ` शछेष्मिकीं तिरूयण्याहानिङम्भारिष्टसेन्धवेः ॥ ३ ॥

३६० व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ ४७ सप्तचतवारिंशो- `

निकुम्भो दन्ती ॥ ३६॥ शटयजां तिटमष्वाञ्येरपयेच्छिन्नंसाधिताम्‌ ॥ सुगमम्‌ ॥ व आरग्वधनि्ाकाखाञ्चणाज्यक्षाद्रसयुता ॥। सूत्रवतिव्रंणे योज्या शोधनी गतिनाशनी ॥ ८ ॥ कालाऽरहिस्ला ॥ ४ ॥ | घोण्टाफकल्ञ्दनातफखानि पगस्य च त्वग्टवणं च मुख्यम्‌ ॥ खह्यकंदग्धेन सैष कटको वतींकरृेतो हन्वयचिरेण नाडीम्‌ ॥ ५ ॥ घोण्टा स्वल्पकोषिः ] एडावणिकेलन्ये । अस्याः फट त्वक । वोण्टफटत्वग्व- णानि छक्षा, इति पाठे घोण्टा बदरीफटरं तस्य त्वक्‌ । खवणानि स्तन्धवादीनि । पुगा- त्फढं चाऽऽटवणं च प्नमिति । अख्वणा ज्योतिष्मती कङ्कुमदेनिका तस्या इदं पत्रमाङवणम्‌ । पुगस्य च त्वग्वणं च मुख्यमिति पाठे छ्वणं मुख्यं सैन्धवम्‌ ॥ ९ ॥ वर्त्तं माक्षिकसंपयुक्तं नादीघ्रमुक्तं खवणोत्तमं वा ॥ वरतीक्तमिति पाकात्‌ । अन्यथा बन्धो न स्यात्‌ । एतेन पक्रमधुमैन्धववर्तिरपि नाडोहरा ॥ | दुष्ट्रणे यद्विहितं च तेर तत्तसेव्यमानं गतिमाडु हन्ति ॥ ६ ॥ दुष््रणे यद्विहितं च तेरख्मिति । पुश्रुते प्रयोबणोक्तद्रवन्त्यादितेटम्‌ । द्ष्टनण- विहितं तटं राजघ्क्षादिपुरसादिकषाये हृतं तेरमिति भ्रीब्रह्यदेवः ॥ ६ ॥ जाल्यकंशम्याककरञ्जदन्ती सिन्पूत्थसोवचल्यावशकैः ॥ वतिः कृता हन्यचिरेण नाडो खुक्क्नीर पिष्टा सह चित्रकेण ।॥ ७॥ सुगमम्‌ | ७ ॥ कृरदुवेखभीरूणां नाडां ममांभिता च या ॥ क्षारेण तां छिन्यान शसेण कदाचन ॥ ८ ॥ ्षारसत्ण यवक्षाराक्तसूच्ेण । इद क्षारस॒त्नवि वानम्‌ | त्च मुख्यमक्तम्‌ । दाधां गति त्रिचतुरङ्कट बद्धा क्रमण च्छन्चान्न पुनरेकदेव गतिप्रमाणेन बद्धच्छेदः कार्यः म्र च्छढमयाताडातियागाच ॥ < ॥ तत्र सूत्रावचारणप्रकारं निर्दिशत्राह-- एषिण्या गतिमन्विष्य क्षारसत्रानुसारिणीम्‌ ॥ ९ ॥ सूची निदध्याद्तनेन तथोन्नम्याऽऽगु निर्रेत्‌ ॥ सूतरस्यान्तं समानीय गां बन्धं समाचरेत्‌ ॥ १० ॥

) क, घ. पृगात्फलं चाऽऽख्वणं च पत्रम्‌ । २ घ. 'म्याक्षकरः । ३ के. ध, . ध्याद्र्यर चोत्नम्याऽ्ञ्यच निः।

नाडीनणाधिकारः ] हन्द्माधवापरनासा सिद्धयोगः।. ३६१

ततः क्षारबर वीक्ष्य सूजमन्यत्पेशयेत्‌ ॥ क्षाराक्तं मतिमान्वेद्यो यावन्न च्छिद्यते गतिः ॥ भगेद्रेऽप्येष विधिः कार्यो वेदेन जानता ॥ ११ ॥ प्रगमम्‌ ॥ ९ ॥ १०॥११॥ उपोद्धातादछैदादिषु बन्धे विशेषमाह- अबुंदादिषु चोरक्षप्य मू सूत्र निधापयेत्‌ ॥ १२॥ अबुदादिषु चटेषुत्सिप्यैव मुखेन सूरं विधेयम्‌ ॥ १२ ॥ ` सूचीभि्यववक्जाभिराचितं बा समन्ततः ॥ मके सूत्रेण वधी याच्छिन्ने चोपचरेट्रणम्‌ ॥ १३ ॥ विशाटमृटेषु तु सूत्रस्थैयाथं मूढे समन्ततः सूचीभिराचितं यथा स्यात्तथा बघ्री यात्‌ । सूचीनां यववक््रत्वं दाठ्योथम्‌ । छिन्ने चोपचरेद्रणभिलत्र द्वि्रणीयोक्तत्वेन रिधिनेत्युपस्कारः ॥ १३ ॥ " | गुग्गुुसखिफटाव्योषैः समांशेराञ्ययोजितः ॥ . नादीदुष्ट्रणहरो भगंदरविनारनः ॥ १४ ॥ ` घुगमम्‌ । सप्ताज्ञो गुग्ृट्धः ॥ १४ ॥ स्वजिकासिन्धुदन्त्यभिरूयिकानटनीलिकाः ॥ खरपञ्जरिवीजेषु तें गोमूत्रपाचितम्‌ ॥ दुष्टणपशमनं कफनाडीव्रणापहम्‌ ॥ १५ ॥ ` अभ्निश्चित्रकः | रूयिका श्वेताकैः । नरः खनामस्यातः । नीलिका नीडीति प्रसिद्धा। नीटनुघेतयन्ये ! खरमञ्जरी, अपामागैः । गोमूत्रं पाकार्थं वतुगेणम्‌ । अचर सश्चत: 8... “ुवधिकासैन्धवाचितरकेषु निकुम्भनीटीनलसूयिकासु ॥ ` फलेष्वपामार्मभवेपषु चैवं कूरयात्समूत्ेषु हिताय तरम्‌? स्वर्जिका तटम्‌ ॥ १९ ॥ = कम्भीकखर्मरकपित्थाबिस्ववनस्पतीनां च शखाटुवगेम्‌ ॥ ` करत्वा कषायं विपचेत्त तेरमावाप्य युस्तासररामियंगूः ॥ १६ ॥ सौगन्धिकामोचरसादिपृष्प॑चृणीनि दखा खट धातकीं च ॥ एतेन शट्यभभवा हि नाडी रोहेद्वणो वे सुखमाञ्ु चैव ॥ १७ ॥ ्ुम्भीकः कुभाण्डर्दडिमप्तमानफलः । वनस्पतयो वटादयः । शढाटुरामफम्‌ । कुम्भीकानां शाटूनि कोम्फटानि । सरखा चिवत्‌ । सोगन्धिकाऽनन्तमृटमुत्परपता-

१. श्रणाङूठम* 1 २ घ. चैव । ३ घ. शष्पलोघ्राणि द्‌ । ४९

श्द्र ` व्याख्याकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो- [४ < अष्टाचत्वारिशो- रिवा च । मोचरसः शास्मरिनिर्या्ः । अहि पुष्पचूर्णं नागके्रचूणम्‌ । कुम्भीका तरम्‌ ॥ १९ ॥ {७ ॥ मह्ातकतेशमाह-- भट्लातकार्कमरिचेखेवणोत्तमेन सिद्धं विडङ्गरजनीद्रयचित्रकेश ॥ ' स्यान्मा्कवस्य च रसेन निहन्ति तैकं ` नाडीं कफानिटकृतामपचीं वर्णाश्च ॥ १८ ॥ मार्कवरसेन भृङ्खराजरसेन । मार्कवस्वरसश्चतुर्गणः । महातकायं तैटम्‌ ॥ १८ ॥ निर्ण्डीतेटमाह- | सगृखपत्रां निरण्डीं पीडयित्वा रसेन तु ॥ तेन सिद्धं समं तें नादीदुष््वणापदम्‌ ॥ १९ ॥ हितं पामापचीनां च पानाभ्यञ्ञननावनेः ॥ विविधेषु च स्फोटेषु तथा दुष्व्रणेषु च | २० ॥ तेन सिद्धं समं॒तैकामिति । सममिति सहार्थे । तेन निगुण्डीस्वरसभ्च चतुर्गुणे ग्राह्यः । चक्र समरब्दं तुस्यर्थे वर्णयति । निगुण्डीतेरम्‌ ॥ १९ ॥ २० ॥ या द्विविणीये विदहितास्तु वरत्वस्ताः स्ैनादीषु भिषग्िदध्यात्‌ ।२१॥ या द्वि्णीये विहितास्तु त्यं इति । द्विजणीये पुनेवमुक्तम्‌-- अवेदनानां इद्धानां गम्भीराणां तथेव च | हिताः संरोपणे वर्यो वर्त्ङ्गे रोपणेः कृताः, ॥ अत्र वत्यै रोपणेरिति मिश्रकोक्तेरिति भ्याख्यातम्‌ । मिश्रकेऽप्येवमुक्तम्‌ू-- “ोमामताश्चगन्धासु काकोल्यादो गणे तथा । श्षीरिपररोहेष्वपि च वतेयो रोपणाः स्मृताः” इति ॥ अर सामं कटूफल॑मेति गदाधरः । इति सन्तीति(£जैनटः ॥ २१ ॥ इति श्रीदन्दमणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां भीश्री कण्ठदृत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां सचत्वारियो नाडीत्रणाधिकारः समापनः ॥ १७ ॥

3 १. तु।

भगदराधिकारः ] देन्दमापवापरनामा सिद्धयोगः | रे अथाष्टाचत्वारिशो भगंदराधिकारः ।

नादीषिशेषत्वात्संस्याप्ताम्याद्धगंदरः । गुदस्य म्वयथुं टटा विशोष्य शोधयेत्ततः ॥ रक्तावसेचनं कायं यथा पाकं न गच्छति ॥ १ ॥ विदशोप्येत्युपवाप्तादिना । रोधयेद्धिरेचयेत्‌ ॥ १ ॥ ` वरपतरेष्टिकाङण्डीगुटुच्यः सपनर्नवाः ॥ सुपिष्ट पिरिकावस्थे छेषः शस्तो भगदरे ॥ २॥ वटस्य पृक्तं पत्रम्‌ । इष्टिका पानायस्य आद्या संप्रदायत्वात्‌ ॥ २ ॥ पिडकानामपकानागेपतपणपुर्वकम्‌ ॥ कमं कुयौद्विरेकान्तं भिन्नानां बश्षयते क्रिया ॥ ३ ॥ अपतपेणपुवेकम्‌ । क्म कुर्या द्विरेकान्तमिति । अपतर्पणादयो विरेचनान्ता उप- ऋमा द्वि्रणीयोक्ताः कतन्या इत्यर्थः । तयथा--अपतर्पणमाटेपः परिषेकोऽभ्यङ्कः स्वेदो विम्ापनमुपनाहः पाचनं विघ्लावणं लेहो वमनं विरेचनमिति ॥ ३ ॥ एपणं पाटनं क्षारवहिदाहादिकं क्रमम्‌ ॥ विधाय वणवत्कायं यथादोषं यथाक्रमम्‌ ॥। ४ ॥ छोहादिङ्ाकया एषणम्‌ ॥ ४ ॥ त्रिटत्तिखा नागदन्ती मञ्जिष्ठा सह सर्पिषा 1५. उत्सादनं भवेद तत्सेन्धवक्षोद्रसंयुतम्‌ ।। ५ ॥ नागदन्ती दन्तीभेदः \. उत्पादनमिति शोधनं संयोगकविशेपादाधीरप्रभवत्वाद्रा निखर- मांसोन्नतिकरमिहोत््रादनन्यपदेशमाह कामिक; । योगोऽयं वक्ष्यमाणश्च कल्को बा कफजे भद्रक इत्याहुः । षह सर्पिपेलयत्र पयता सहेति कचित्पाटः ॥ ९ ॥ रसाञ्जनं हरिद्र दरे मञ्जिष्ठा निम्बपट्वाः ॥ भिटत्तेजोवती दन्ती कर्को नादीव्रणापहः ॥ ६ ॥ तेजोवती चवी ज्योतिष्मती वा | इधनरोपणोऽयं कल्कः. ॥ ६ ॥ न्यग्रोधादिगेणो यस्तु हितः श्ोधनरोपणः ॥ तलं घ्रतं वा तत्पकं भ्गद्रविनाशनम्‌ ॥ ७ ।\ सयग्रोधादिगणः कल्कः पित्तने । तें घृतं बा तत्पकमिति ! तत्पं न्यमोधादिगण- क्रा(थकल्कपक्रम्‌

भकमले) तमिभरितिककितिःतानोऽतन 3४ न | 1 ०१००८१५१; २.५. कोप) प उम्‌. ०५) म कजम तनकतितिानिो नन नयस लोकि त

५4 क. ध. मपिष्ठाः ¦ २ क पिरि । घ. पिडिका ।

३९ व्याख्याकुसुमावस्यार्यटीकासमेतो-{४ ९एकोनपच्चाशत्तमः~

कं तरिवृत्तिखादन्तीमागध्यः सेन्धवं मधु ॥ रजनी चिफला तुत्थं हितं णविशोधनम्‌ ॥ ८ ॥ कुष्ठादियोगो रोषणः ॥ < ॥ ` खष्र्वदुग्धदावींभिवेतिं कृत्वा विचक्षणः ॥ भगंदरगति ज्ञात्वा पूरयेत्तां भयत्नतः ॥ | एषा सर्वशरीरस्थं नादीं हन्यान्न संखयः ॥ ९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ९ ॥ तिखाभयांकुष्ठमरिष्टपत्नं निशे वचा लोध्रमगारभरमः ॥ भग॑ंदरे नाड्पर्दश्योथ दुष्टवणे शोधनरापणोऽयम्‌ ॥ १० ॥ सुगमम्‌ ॥ १० ॥ निफलछारससंयुक्तं बिडालास्थिपरेपनम्‌ ॥ भगेदरं निहन्वयाञ्च दुष््रणहर परम्‌ ।॥ ११ ॥ ` सुगमम्‌ ॥ ११॥ तरिफलापुरटृष्णानां तिपश्चेकांशयोजिता गुटिका ॥ ` कुष्ठभगंदरनाडीदुष्टव्रणशोधिनी कथिता ॥ १२ ॥ तेन तिफलायाच्िकर्षाः गगुरोः पञ्च कर्षः ! कृष्णाया एकः कषः ] एवं नव- कार्षिकत्वम्‌ । नवकार्षिको गुणः ॥ १२ ॥ जम्बरकमांसं भक्षेत पकार्व्यञ्जनादिभिः ॥ अजीर्णव्नीं मासेन युच्यते तु भग॑दरात्‌ ॥ १३ ॥ जम्बुकमांसमिति । जम्बूकः शुगाटः ॥ १३ ॥ प्तिक्तं धतं शस्ते तथा गुग्गुटपमैकम्‌ ॥ १४ ॥ तथा गुगगुटुपवेकमिति । गुगटुपञ्चतिक्तकम्‌ ॥ १४ ॥ विष्यन्द्नं तेटमाह-- चित्रकारो शि्रत्पाठे मटयहयमारफौ ॥ सुधां वचां लाङ्गलकी हरितां सुवचिकाम्‌ ॥ १५ ॥} ल्योतिष्तीं च सेश्चण्णां तैटं धीरो विपाचयेत्‌ ॥ एतद्रिष्यन्दनं नाम तरं दद्याद्धगंदरे ॥ शोधनं रोपणं चेव सवणकरणं परम्‌ ५ १६ | मटयूः काष्ठो(को)दुम्बरकः (रिका)। अस्य मूलम्‌ । रक्तपित्तादौ फटम्‌ । ज्योति- सती कद्ुमदनिका । विषेण दोषान््न्दयति दवयति बोधयतीति या्ैन्यम

` ~ क. घ्‌, यालोध्रमः । क. घ. सहृदयः ४

उपद॑शाधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ३६५

विस्यन्दनम्‌ । कल्पनामाह--स्नेहचतुर्थाशो मेषनकट्कः स्नेहचतर्गणो द्वः । द्वमत्र पानीयम्‌--अनुक्ते द्रवकार्ये तु वेत्र सटिटं मतमिति । विष्यन्दनं तैलम्‌ ॥ १९ ॥ १६ ॥ करवीरायं तैटमाह-- करवीरनिज्ञादन्तीं खाङ्खीखवणाभिभिः ॥ मातुटुङ्गाकवत्सादैः पचेत्तैलं भगंदरे ।॥ १७ ॥ मातुड्ङ्गस्य मूलम्‌ । वत्स्राह्ः कुटजः । एतस्य फलम्‌ 1 करवीरादं तैलम्‌ ॥ १७ ॥ व्यायामं मेथुनं युद्धं पृष्ठयानं गुरूणि च ॥ संबत्सरं परिदरेदुपरूढव्रणो नरः; ॥ १८ ॥ सुगमम्‌ \ १८ ॥ गयम्‌--अर्शोभगेद्रे पूषेमदीद्छिन्यात्ततो गलयतुसरिेण भगैद्रम्‌ ॥*१॥ सुगमम्‌ ॥ १॥ इति श्रीहन्दपणीतदन्दमाधवापरनायकसिद्धयोगव्याख्यायां भ्रीश्रीकण्यदत्तद्रतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्याया- मष्टाचत्वारिंशो भगंदराधिकारः समापनः ॥४८॥

अथेकोनपञ्चाशत्तम उपदंशाधिकारः । स्थानप्तामीप्यादुपदरनिदेङः सिग्धस्विन्नस्य तेष्वादो ध्वजमध्ये रिराव्यधः ॥ जटोकःपातनं वा स्यादूध्वाधःशोधनं तथा ॥ ध्वजमध्य इति । मेहनोपरि मध्यदेशे सिराव्यधो रक्तदुष्टौ महत्यामस्पायां तु जदौकसः । सिराव्यघो बहुदोषेषु जरोकसां पातनं पित्तरक्तजयो॑दुत्वाज्ोकस इत्यन्ये । जेजटरस्त--अनवगडे जलौकसः । अवगाढे सिरान्यध इति } उष्वीधःसोधनमिति। अटवतो विरच्यस्य वमनविरेचनाम्यामृष्वमधो वा शोधनं दोषहरणम्‌ ॥ पाको रक्ष्य; भयत्नेन शिश्चक्षयकरो टि सः ॥ १॥ सुगमम्‌ ॥ १॥ ` पटोरनिम्बतनिफटागुड्चीकाथं पिबेद्रा खदिरासनाभ्याम्‌ ॥ सरगग्गुटं वा चिफखायुतं वा सर्वोपदंशापहरः प्रयोगः ॥ २ ॥। फिबिद्रा खदिरासनाभ्यामिति । खदिरासनयोः एथक्एथक्काथः । असनः कीति

३६६ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो--[- 4 पच्वारात्तमः-

शाः । सगुगुमिति गतक्ाथद्वयेऽपि योज्यम्‌ । नरिफलायुतं वेति । तरिफाकराथ- यतं गुं स च पिबेत्‌ ॥ २ ॥ | क ४ पपौण्डरीकं मधुकं राखा कुं पुननवा ॥ सरखागुरुभद्राख्यै्बातजं संपरेपयेत्‌ ॥ => ॥ ` रखा भिवृत्‌ । मद्राख्यो देवदारुः ॥ ६ ॥ गरिकाञ्जनमञ्ञिष्ठामधुकोशीरपदकेः ॥ सचन्दनोत्पेः सिग्धैः पेत्तिकं सं्ररेषयेत्‌ ।! ४ ॥} अञ्जनं रसाञ्जनम्‌ ॥ ४ ॥ निम्बाजनाश्वत्थकदम्बर्चालजम्बूवटोदुम्बरवेतसेषु ।। मक्तानारेपधरूतानि कुयौच्णं च पित्तास्लमवोपदंशे ॥ ५।६ ` धुगमम्‌ ॥ ९॥ [म ` शालानकणीश्वकर्णधवत्वभ्भिः कफोत्थितम्‌ ॥ ` सुरापिष्टामिरुष्णाभि$ सतैटाभिः प्रेषयेत्‌ ।॥ ६ ॥ शाटः दाङकः \ अनकणीः सालमेदः । अनकणैः पूवद प्रापिद्धोऽश्वत्यसद् इतिं दद्णः । अश्वकर्णो गदेमाण्डः 1 गन्धमुण्ड इति इद्णः । धवः स्वनामख्यातः ॥६॥ त्रिफलायाः कषायेण भृङ्गराजरसेन वा ॥ व्रणपक्षाखनं कुयादुपदं शपशान्तये ॥ ७ ।४ सुगमम्‌ ॥ ७॥ दहेत्कटाहे त्रिफलां सा मषी मधुसंयता ॥ उपदंशे भलेषपोऽयं सद्यो रोपयति वणम्‌ ॥ ८ ४ पुगमम्‌ ॥ < ॥ [प जपाजालयश्वमाराकशम्याकानां दैः प्रथक्‌ ॥ छते भ्रक्षाखने कायं मेदूपाके पयोजयेत ॥ ९ ।४ सुगमम्‌ ॥ ९ ॥ करज्ञाद्यं घृतमाह- | करञ्जनिम्बाञचेनशौकनम्बूवटादिभिः कल्ककषायसिद्धम्‌ ॥ ` सापिनिहन्यादुपदंशदोषं सदाहपाकं सखुतिरागयुक्तम्‌ ॥ १० ॥ करज्ञफलम्‌ । निभ्बस्य पत्रम्‌ । अ्ैनादीनां त्वचः । वदादिभिरिति पञ्चमिर्धृ्स्य भक्षणं म्रक्षणं चानेन कायैम्‌ | करज्ञा्यं घृतम्‌ ॥ १० ॥ आगारधूमादं तैकमाह-- ` `

911 घ, ्दाटजः। ` `

&.

सुकाधिकारः ]. .. ेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। . २६७

आगारधूमो रजनी साकं तु तैखिभिः ॥ ११॥ `` भागोचतरेः पचेत्तेरं कण्डुशोरुजापहम्‌ ॥ ` ` शोधनं रोपणं चेव सवणेकरणं तथा ॥ १२ ॥ ` भागोत्तररिति । तैर्प्रस्ये, आगारधूमः पटम्‌ १ कर्षः १ माषाः ९ रतयः ६ हरिद्रा पठे २ (क्षौ २) माषाः १० रतयः ६ किण्वं पलानि ३ कर्षाः २ माषाः १९२तयः ९ एवं जेहपादः कल्क; । आगारधूमायं तैटम्‌ ॥ ११ ॥ १२ ॥ अश्चसां छिन्नदग्धानां किया कार्योपर्देशवत्‌ ॥ १३॥ ` अशेसामिति । लिङ्गनानाम्‌ । एतच शिङ्गरोगप्रकरणाइक्तम्‌ ॥ १३ ॥ ` इति श्रीहृन्दभणीतहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीभ्री- कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुसुभावल्याख्यायामूनप्ारत्तम' उपद शाधेकारः समाप्तः ॥ ४९॥

अथ पचाश्चत्तमः शुकाधिकारः । उपदंशानन्तरं शूकदोषः प्मानस्थानत्वात्‌ । व्रूको जछ्दूकः सविषजन्तुन॑रमण्डूक- स्तत्करृतो दोषः कदोषः । दोषशब्द इह रोगे वतेते कारणे कर्योपचारात्‌ ॥ हितं च सपिषः पानं पथ्यं चापि विरेचनम्‌ ॥ ` हितः शोणितमोक्षश्च यचापि लघुभोजनम्‌ ॥ १ ॥ सपिषः पानमिति । यथादोषं संस्कतस्य घृतस्य पानम्‌ ॥ १ ॥ सर्षपी छिसितां सृकषमेः कषायेर बचूर्णयेत्‌ ॥ तैरेवाभ्यञ्जनं तैकं साधयेद्‌व्रणरोपणम्‌ ॥ २ ॥ कषायेरवचूर्णयेदिति । मिश्रकोक्तकषायरोपणद्रव्यैः । ` ` सुश्रते--“ंटिख्य सर्षपी सम्यक्तषायेरवचूणयेत्‌ । कषायेष्वेव कुर्वीत तैर च बणरोपणम्‌"” ॥ इत्यत्र टीकाक्रद्धिरेवं व्याख्यातत्वात्‌ 1 तानि च किंदुकादीनि । यदुक्तम्‌--“¶किंडुकत्रिफटारोधं कासीसं श्रवणाह्या । धवाश्चकणेयोस्त्वक चरणं रोपणमिष्यतेः इति ॥ श्रवणाहूया मुण्डितिका । कषायद्रव्याणि वक्ष्यमाणतिन्दुकत्रिफटारोधाणीसयन्ये ॥ तैरेव रोपणकषायप्नाधनद्रव्यैः पादिकैर्जटं चतुगंणं दत्वा रोपणतेरं दयात्‌ ॥ २ ॥ क्रियेयमवमन्थेऽपि रक्तं स्राव्यं तथोभयोः ॥

पमनम नणि +

१क. ध. (किण्वं तु

३६८ व्याख्याङुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- ९ १ एकपचचारात्तमः-

सुगमम्‌ ॥ अष्ीखायां हूते रक्ते शछेष्पग्रन्थिवदाचरेत्‌ ॥ ३ ॥ | अष्ठीायां हृते रक्त इति । अष्टीा यद्यपि वातनोक्ता तथाऽपीह शुकद्षित- . र्कमावरकं निकै जठोकोभिः रोणितमेोक्षणोपदेराः । शेष्मम्रन्थिविहितं प्रदेपवि- ` म्डापनदारणादिविधानमाचरेत्‌ ॥ ३ ॥ : कम्भिकायां हरेद्रक्तं पकायां शोधिते वणे ॥ तिन्दरकतिफराोप्रेपस्तेखं च रोपणम्‌ ॥ ४ ॥ तैं च रेपणमिति । उक्ततिन्डुकादिकल्क सिद्धम्‌ ॥ ४ ॥ अदछज्यां ८) हृतरक्तायामयमेव क्रियाक्रमः ॥ सुगमम्‌ ॥ ग स्वेदयेद्धथितं शश्वनादीस्वेदेन बुद्धिमान्‌ ॥ सखोष्णेरुपनाहैश्च सलिग्धेरुपनाहयत्‌ ॥ ५ ॥ शश्वत्मतिदिनम्‌ । स॒खोष्णैरुपनादैरिति । कफदरद्रव्यकृतैः । ्रथितस्य कफज- त्वात्‌ । सननिगपैसित्युपनादविरोषणम्‌ । लिग्धत्वमिह तेख्योगाज्जेयम्‌ ॥ ९ ॥ `

उन्तमाख्यां त॒ पिडिकां संख्य बडिरोद्धताम्‌ ॥ कल्कचूर्णैः कषायाणां क्ष द्रयुक्तैरुपाचरेत्‌ ॥ ६ ॥ कषायाणामिति । मिश्रकोक्तरोपणकषायद्रव्याणां तिन्दुकादीनां वा । इद्टणस्वेवं व्याख्याति--शोधनकारे रोधनद्रव्याणां कषायाणां रोपणकाटे रोपणानां क्कच येथायोग्यमुपाचरेत्‌ ॥ ६ ॥ कमः पित्तविसर्पोक्तः पृष्करीमूढयोटितः ॥ ७ ॥ त्वक्पाके स्पशेहान्यां च सेचयेन्मृदितं पनः ॥ वलातेलेन कोष्णेन मधुरेशोपनाहयेत्‌ ॥ ८ ॥ पुष्करीगूहयारिति । पुष्करिकापंमूढपिविकियोः । संमूढपिरिका वातजा यदयप्युक्ता तथाऽप्यत्र हकदूषेतग्रवृद्धरक्तपमबन्धाब्याधिप्रत्यनीकाद्रा पित्तविसर्पोक्तक्रमो हितः| त्वक्याके स्पशेहान्यां वेति पूर्वेण योज्यम्‌ । तेनैव तयोरपि पित्तवीसर्पोक्त एव क्रमः । बलतिलेनेति । संग्रहे वातम्याष्यक्तेन । मधुरैरिति । काकोल्यादिभिः ॥ ७ ॥ ८ ॥ रसक्रिया विधातव्या छिखिते शतपोतकरे ॥ पृथक्पण्यादि सिद्धं च तरं देयमनन्तरम्‌ । ९ ॥

रसक्रिया विधातव्येति । रसक्रिया मिश्रकोक्ता द्विवणीयोक्ता वा | मिश्रकोक्ता यथा--

+ च. उ्यांह\>२क, घ्‌, संदाय ।३.घ. सेवय" । ४ ड, “पोनके ।

कुष्टाधिकारः] हन्दमाधापरनामा सिद्धयोगः । . ३६९

“त्वक्षु न्य्मोधवर्भस्य त्रिफडायास्तथेव च | रसक्रियां रोपणार्थे विदधीत यथाक्रमम्‌” इति ॥ दविनिणीयोक्ता यथा-- “अबन्ध्यानां चलस्थानां कशद्धानामप्ररोहताम्‌ । दविहरिद्रायुतां कुयादोपणार्था रसक्रियाम्‌' इति ॥ .. शथक्पण्यादि मिश्रकोक्तरोपणवत्तसाधनद्रव्यं काकोल्यादिवार्गितम्‌ । ` क्वथा--“शृथक्पण्योत्मगुप्ता च हरिद्र मारती पिताः (ता) । काकोल्यादिश्च योन्यः स्याद्धिषना रोपणे . पृते, इति ॥ देयमनन्तरमिति रसक्रियां कृव्वेत्यथः ॥ ९ ॥ रक्तविद्रधिवचापि क्रिया शोणितजेऽदे ॥ श्ोभितजेऽनदे जिङ्गनेऽुदे ॥ कषायकरफसर्पीषि तेटचृणेरसक्रियाः ॥ शोधने रोपणे चैव वीय वीक्ष्यावचारयेत्‌ ।॥ १० ॥ क्रषायादीनि शोधने रोपणे द्विजणीयोक्तामवस्थां निरूप्य प्रय॒ज्जीत ॥ १० ॥ - . अब्दं मांसपाकं च विद्रधे तिलकालकम्‌ ॥ प्रत्याख्याय प्रकुवीत भिषक्तेषां पतिक्रियाम्‌ ॥ ११ ॥ अबुदमित्यादिनाऽञुदादिष्वाध्यत्वेनोक्तेप्वपि प्राध्यताऽप्यषपू्णलिङ्गत्वायवेस्थायां संभवति तां च निस्र्गामवस्थामनाननतवविदुरो वैद्यः प्रतिक्रियानिवृ्ति..-मा करो- त्विति कारुणिकतया मुनिः प्रत्याख्याय क्रियाकरणमुपदिशति । एवं हि संशयं श्ुवन्डु यशो न रमते । यस्तु मुनिप्र्यः म्रज्ञावा्पृक्ष्मामपि साध्याप्ताध्यावस्थां .. विनिभधि- तयैव प्रवते निवतेते चन तं प्रति प्रत्याख्याय प्रतिकरणं युक्तं यापनार्थ प्र्याख्याय क्रियाथिभिरित्यन्य ¦ प्रतिकियामिति । सरामान्योक्तां कषायकल्काटिरूपाम्‌ ॥ ११॥ इति श्रीटन्दमर्णतषटन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां श्रीश्री कण्ठडदत्तकरृतायां व्यासख्याकुसुमाषल्याख्यायां पञ्चाशत्तमः _ गूकदोषाधिकारः समाप्तः ॥ ५० ॥

अथेकपश्चारत्तमः कुष्ाधिकारः।

श्रुकदोषानन्तरं कुष्ठमष्टादशसंख्यायोगस्य साम्यात्‌ ॥ वातोत्तरेषु सपिव॑मनं शछेष्मोत्तरेषु कुषेषु ॥ = पित्तोत्तरेषु मोक्षो रक्तस्य पिरेचनं चाग्रे ॥ १॥

‰ शद्धानां च प्रदेष्यताभेति सौश्रतः एठः ।

षीः

३७० व्याख्याङ्कसुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [4 १ एकपश्चाशत्तमः~

बातोत्तरेषु सपिरिति। सपिरिह शोधनं शमनं च । अब्र इति प्रथमं सपिरादि प्रथमं कार्यमित्यर्थः । अग्रयमिति पाठे श्रेष्ठम्‌ ! १॥ परच्छनरम॑रपकुषे महति च शस्तं रिराव्यधनम्‌ ॥ बहुदोषः संशोध्यः शष्ठ बहुशोऽनुरक्षता प्राणान ॥ > ॥ हश इति । स्तोकस्तोकदोषहरणेन बहुषा । एकदा भूरिदोषहरणे हि बलक्षयो महात्ययः स्यात्‌ ॥ > ॥ | अत एवाऽऽह- द्षेषे ह्तिमाज्हूते बायुहन्याश्च बमा ॥ पगम ॥ आवस्थिक वमनमाह- दोषो ष्ठि हृदये वमनं कुषेषु चोध्वभागेषु ॥ ३ ॥ र्व वमनं दोषमधिङृलयोक्तमिदं त्वावस्थिकमिति न पौनरुक्त्यम्‌ ॥ ३ ॥ ` बघावासापटांखानां निम्बस्य फटिनीत्वचः ॥ ` कषायो मधुना पीतां वानितिकृन्मदनान्िवितः ॥ फिनीत्वच इति । फलिनी प्रिय॑गुः । वमनार्थं क्राथविधो परिभाषा- “क्राथ्यद्रग्यस्य कुडवं श्रपयित्वा जरारके चतुर्भागावरिषटं तु वमनेष्ववचारयेत्‌, इति ॥ वश्चकषायः | विरेचनं प्रयाक्तव्यं नि्दन्तीफलश्रिकेः ॥ ४ ॥ सुगमम्‌ ॥ ४॥ मनःशिखाटे मरिचानि तैटमार्के पयः कृष्रहरः प्रदेहः ॥ अलं हरितालम्‌ । तें साषपं कुष्ठहरत्वात्‌ } आकं पयोऽकेक्षीरम्‌ ॥

फरञ्जबीजेडगनं सकुष्ठं गोमूजरपिष्टे च परः प्रदेहः ॥ ५ ॥ पगमम्‌ ॥ ९॥ | पणोनि पिष्टा चरतुरङ्कटस्य तक्रेण पर्णान्यथ काकमाच्याः ।\ तेखाक्तगा्रस्य नरस्य ङुष्ठान्युदरयेद श्व हनच्छदैथ ।। ६ ॥ घतुरङ्टः सुवणा; । अश्वहनः करवीरः । चतुर ङ्टकाकमाच्यश्वहनपनरैरेक एवं मिरित्वा योगः । योगच्ित्वे हि चरके द्वार्धिशत्प्रदेदरससस्याहानिः स्यात्‌ ॥ ६ ॥ एडगजकुष्सेन्धवसोवीरफसषपैः कृमि्रे्च ॥ कूमिसिध्ददुमण्डलकुष्ानां नाशनी ठेपः ॥ ७ ॥

१६. मपे कः } २ डः. “पिष्ट्चपः।

कुष्ठाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ११

एडगजश्चकमदेः । सोवीरकं पोकीराञ्जनम्‌ । कमिघं विडङ्गम्‌ । ठेपोऽये गोमूत्रेण पिष कायैः । ठेपाश्च कुष्ठे रक्तमोक्षणसंशोधनानन्तरं प्रयुज्यमानाः सयःपिद्धिदायका मवन्ति । यदुक्तं चरके-- “यं टपा: कु्ानां प्रयुज्यन्ते निगेतास्रदो षाणाम्‌ ॥ सदोधितोशयानां प्रयः सिद्धिभवति तेषाम्‌” इति ॥ ७ ॥ कोठाभिहितं कुष्टादिरेपमत्रापि कारयेत्‌ ॥ ८ ॥ कोटाभिदहितं कष्टादिरेपमिति । रीतपित्ता्याधिकारोक्तं क्ठदरिद्ेयादिरेषं कारयेत्‌ ॥ < ॥ आररवधस्य पाणि आरनालेन पेषयेत्‌ ॥ | द्दुकिटिमद््ानि हन्ति सिध्पानमेव च ॥ ९ ॥ सृगमम्‌ ॥ ९ ॥ स्थोणेयरूङ्निशादूबासप्रताखाः भटेपतः ॥ ` घत्त्ररसापिष्टास्तु कण्डुकच्छ्ादिनाशनाः ॥ १० ॥ स्थोणयं अन्थिपणम्‌ ! रुक्‌ कुष्ठम्‌ । स्तता तालमुखी } सप्ततालास्थाने सक्तवारा- निति पाठान्तरम्‌ ॥ १० ॥ कासमदंकमूरुं तु सोवीरेण च पेषितम्‌ ॥ द्‌द्ुकिटिभकुष्ठानि जयेदेतत्मरेपनात्‌ ॥ ११ ॥ सोवीरेणेति । सौवीरं निस्तुषयवक्रतं सेधानं तदभावे काञ्चिकम्‌ ॥ ११ ॥ बीजानि बा मूरकसषपाणां राक्षारजन्यौ परपुनाटबीजम्‌ ॥ श्रीवेष्कव्योषविडङ्गकुष्ं पिष्टा तु मूत्रेण विरेपनं स्यात्‌ ॥ दद्रूणि सिष्मं किटिभ च पामां कपालकरष्ं विषमं च इन्यात्‌ ॥ १२ ॥ स॒गमम्‌ ॥ १२ ॥ विडङ्ेडगनादुष्टनिशासिन्शरत्थसषेपैः ॥ धान्यास्टपिषटर्टपाोऽयं दद्ुकुष्विनाश्नः ॥ १२३ ॥ सुगमम्‌ ॥ १३ ॥ दूवांभयासेन्धवचक्रमदंकुटेरकाः काञ्चिकत्करपिष्टाः ॥॥ निभिः प्रलेपेरपि बद्धमरखां दद्रुं च कण्डं च विनाशयन्ति ।॥ १४॥ चक्रमदं एडगजः । कुठेरकः पणीसः । जिभिः प्रल्पैरिलनेन शीघं प्रशमकारितां ` द्दीयति न तु नियमोऽयम्‌ ॥ १४ ॥ न [र तुल्यो रसः शारुतरोस्तषेण सथक्रमदाऽप्यभयाविमिश्रः ॥ _ पानीयभक्तेन तदम्बुपिषटो रेपः कृतो ददगजन्द्रसिहः ॥ १९ ॥

१ ढ. "सवरारान्प्ररे' ।

३७ व्याख्याकुमुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [4 ! एकपश्ाङत्तमः-

रसः शारतरोरिति । ध्रूणकम्‌ । तुषेणेति । धान्यत्वचः 1 प्ताखतरुरपतादीनां पानीयमक्तान्तानां समो मागः 1 तदम्बुपिष्ट इति । पानीयभक्ताखुषिष्टः ॥ १९ ॥ यदररेन्धरीसमुद्धतं तणाख्यं च महोषधम्‌ ॥ घर्षणाद्क्षणात्तस्य कैष्ठं क्षिपं प्रशाम्यति ॥ १६ ॥ सुगमम्‌ ॥ १६९ ॥ शिखरिरसेन सुपिष्ट मलकवीजं प्रखेपतः सिध्मम्‌ ॥ _ ष्षारेण कदस्या षा रजनीमिश्रेण नाश्चयति ॥ १७ ॥ शिखाशरसेनेति । अपामागेक्षारोदकेन तद्रसेन वा ) क्षारेण कदल्या वेति । हारेण क्षारोदकेन पेषणे प्रति विकल्पेनास्य प्रणयनात्‌ ॥ १७ ॥ | गन्थपाषाणमिभ्रेण यवक्षारेण रेपितम्‌ ॥ सिध्म नाशयपेलयाश्च कदटुतेखयुतेन तु ॥ ५८ ॥ गन्धपाषाणगिश्रेणेति 1 गन्धपाषाणो गन्धकः ॥ १८ ॥ कासमदेकबींजानि मटकानां तथेव च ॥ गन्धपापाणमिश्राणि सिप्मानां परमोषधम्‌ ॥ १९ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९ ॥ धाजीरसः सजेरसः सपाक्यः सौवीरपिष्टश्च तदास॒तथ ॥ भवन्ति सिध्म्यनि यथा न भूयस्तयेदमुद्रतेनकं करोति ॥ २० ॥ धाजीरस इति । आमदख्कीकाथः । रसो रपाञ्जनमियव्ये } संप्रदायस्तु नैतादृशः । पजर धृणकम्‌ । सपाख्य इति । पाक्यो यवक्षारो विडल्वणं वा ॥ यवक्षरेण प्रचारः । तदासुत इति । सतीकीरंण संतः । संधानं च दिनत्रयम्‌ । पतीकृतं दिवस- ञ्रयमतदतिभ्रयागास्तरदशनात्‌ ॥ २० ॥ पजक।षणकासीसतेरताप्यमनःशिखाः ॥ सप्राहमुषिताः कस्ये सिध्मथित्रमिनाश्चनाः ॥ २१॥ ताष्यं सुवणेमाक्षिक रसाञ्जनं वा ॥ २१ ॥

धात्यक्षपथ्याक्रिपिशचुवदिभट्टष्तकावस्गुनणोदहभङ्गः ॥

भागाभिदद्धेस्िल्तेलमिभेः सर्वाणि कुष्ठानि निहन्ति छेदः ॥ २२ ॥ ` छह लाहचूणम्‌ । भृङ्ग गुडत्वक् । लेह इत्यस्य स्थाने लेप इति पडो न युक्तो वेवभसारके भकषवरणपरस्तविऽस्य पादात्‌ ॥ २२ ॥

शाङ्ल्खा सथिडङ्गकुटा सपिप्पटीकाः सहुताशमूखा ॥

सायमखा साप्रटका सतख स्वाणि कृष्ठानि तिहनित खीहा | २३ ॥

२क.ध्‌. ल्य महदष्‌ । २क.घ. दहु; ३क्‌.घ्‌. द्सारा स्‌"

कुष्ठाधिकारः ¡ हन्दमाधवापरनामा सिद्धयेगः। ` ३७३

` शशाङरेखेति । अवल्गुनः । सहुताशमूरेति । हुताशित्रकः ॥ २६ ॥ आरग्वधः सेडगजः करञ्जो वासा गुडूची मदनं हदि ॥ ` रयाः सुराहः खदिरो धवश्च निम्बो विडङ्गं करवीरकं च ॥ २५ ॥ ग्रन्थि भोजा ल्डानः हिरीषः साोमशो गुगगुढुदष्णगन्पे ॥ फणिजको वत्सकसप्षपर्णो पीटनि ङं समनःपवाखाः ॥ २५ ॥ वचा हरेणस्िद्ेता निकुम्भा भट्टातको गेरिकमञ्नं च ॥ ' मनःशिखाटे गृहधूम एला कासीसरोध्ा्नस्तसजाः; ॥ २६ ॥ ` इ्यधेरूयेविहिताः षडेते गोपित्तपीताः पुनरेव पिष्टाः ॥ सिद्धाः परं सपपतैटयुक्ताश्ूणदेहा भिषजा भयोज्या; ॥ २७॥ कुषएानि कृच्छाणि नवं किटासं सुरेन्द्रट्पं किटिभं सद ॥ | भगेदरार्शास्यपचीं सपामां हन्युः परयुक्ता न चिरान्रराणाम्‌ ॥ २८ ॥ आर्खधस्य पत्रं कुष्ठे बहिष्परिमाजनरूपत्वा्योगिकम्‌ । इव्याह्लो नवनीतखोिः । सुराहो देवदारु: । ग्रन्थिश्च भौजं इति । मूर्जपत्रमरन्थिः । सारोमश्च इति 1 आरो- मास्तमाख्पत्रमिति बाष्पचन्द्र । धातुकासीपमिति चक्रः } सरोमश्च इति पाठो न युक्तः । योगो ह्ययं चरकस्य तत्र टीकाकृता न केनाप्ययं पाठो व्याख्यातः 1 कृष्णगन्धः सोभाञ्जनः 1 सुमनःप्रवाछा जातीपहवाः । अधेरूपैरिति । अर्ध-छकेः। गोपित्तपता इति । पीतगोपित्ताः । आहिताग््यादित्वेन पृतैनिपातानियमः । गोपित्तमाविता इत्यथैः ] किंवा गोपित्तमावनया पीतवणी गोपित्तपीताः । सिद्धाः परमिति । अत्यर्थं ॒सिद्ध- फराः । पिद्धफटत्वं चेषां दुर्जयबहुरुष्ठादिदोषाणामाशुहरणात्‌ । चणेपरदेहा इदि । चूणानि प्रदेहाश्वेति हन्द; । किं वा चरूणैरूपाणामेषां प्रदेहाः । प्रदेहार्थं चेह द्रवं कुष्ठहरतेखगोगूतरादिकं गृहीते 1 सुरैन्द्ट्प्तमिन्दरटटप्तकम्‌ । कुष्ठग्रहणेन ₹न्धानामपि किंटिभदद्रूपामानां पुनरभिधानं विरोषाथम्‌ ॥ २४ ॥ २५ ॥ २६ ॥ २७॥ २८ ॥ क्षारे स॒दग्धे गजटिण्डजे च गजस्य मूत्रेण बहुखते च ॥ ` द्रोणप्रमाणे दज्ञभागयुक्त द्वा पचेद्भीनमवल्गुजस्य ॥ २९ ॥ एतयदा चिक्णताधुपेति तदा सुसिद्धां गुटिकां प्रकुयात्‌ ॥ ` चित्रं भरिम्पेदथ तेन पृष्टं तदा वजेदाञ्च सवणेभावम्‌ ॥ ३० ॥ गजषिण्डं गजपुरीषम्‌ । जटगण्डने चेति पाठाज्जरगण्डः समटः । जरगण्डो जरपिष्पटटीतयप्रे । जरगण्डीरक इत्यन्ये । क्षारस्य द्रौणमेकम्‌ । तच पटस्य(खानि) २९६ अस्य पाकार्थं द्रवद्धिगुणितं मूत्द्रोण्रयम्‌ । तच्च द्विुणगणनया षडद्रीणानि स्युः ॥ तेश्च मू्रशरावाः १८२ तृतीयमागावरिष्ं द्रवद्विगुणद्रोणमेकं ग्राह्यम्‌ । तच्च रारावाः ६४ गजस्य मूत्रेणेत्यतः प्रं पक इति शेषः ! बहुसुत इ्येकविरातिवारान्‌ । दशभा-

३७४ व्याख्याकुसुमावदयाख्यदीकासमेतो -- ९ १ एकपञ्चाशत्तमः-

गयक्तमिति । क्षारतो दशभागेन युक्तम्‌ । तेनावल्गुनरबाजस्य पानि २९ कर्षो २ रतयः ४ यदा चिक्छणतामुपैति वितं सदिति दोषः ॥ २९ ॥ ३०.॥

वायस्येदगजाकुषटकृष्णाभिगुटिका कृता ॥ बस्तमूत्रेण संपिष्ठा प्रलेपाच्छ्ििनाशनी ॥ २१॥ वायसीति काकमाची ॥ २१॥ पूतीकाकखंङनरेन्द्रदुमाणां मत्र; पिष्टाः पट्टवाः सोमनाथ ॥ ठेपाच्छनं घन्ति ददुव्रणांध ङु्ठान्यशदुष्टनाडीत्रणां थ ॥ ३२ ॥। पतीकश्चिरविल्वः । नरेन्द्रुमः सुवणोटुः । राजवृक्षदरुमोत्थानिति पारे हमः श्युरजः) पाटस्तवेष सश्चते बहपस्तकेष नस्ति । छन्दोमङ्श्च । प्वाः पक्राण्यपेक्षितानि । पुमना जातीं तदुद्धवाः सोमनाः । एमिन्यस्तसमस्तेकपः ॥ ३२ ॥ | कुडवोऽवरगुजवीजाद्धरिताटचतुथेभागसंमिभ्रः ॥ त्रेण गवां पिष्टः सबणेकरणः परः भिरे ॥ ३३ ॥ सुगमम्‌ ॥' २६ ॥ धा्रीखदिर्योः काथं पीत्वाऽवस्गुनसयुतम्‌ ॥ शृहन्दुधवटं श्वित्रं तृणं हन्ति न सेश्यः; ॥ ३४ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३४ ॥ = | चक्ताङ्बीनं खुक््तीर भावितं मूत्रसंयुतम्‌ ॥ रवितप्रं सकिण्वं च टेषपनं किरिभापहम्‌ ॥ २५ ।। चक्राङ्क एडगजः । चक्राङ्कबीनं किण्वं च चर्ण खरीश्चीरे सप्तधा भाग्यं ततो मू्रलोहित्यमातक्तं प्ररेपनम्‌ ॥ २९ ॥ | उन्मत्तकस्य बीनेन पाणकक्षारवारिणा ॥ कटुतं विपक्तव्यं शीघ्र हस्याद्विपादिकाम्‌ ॥ ३६ ॥ उन्प्रत्तकस्येति । धत्तूरकस्य ॥ ६९ ॥ नाङ्िकिरोदरे न्यस्तस्तण्डलः पूतितां गतः ॥ खेपाद्विपादिकां हन्ति चिरकारानुबन्धिनीम्‌ ॥ ३७ ॥ नारेकेरोदर इति । प्ततोय एव 1 विपादिकामिति । पादस्पुटनम्‌ ॥ २७ ॥ आवस्गुज कासमदं चक्रमद्‌ निज्ञायुतम्‌ ॥ ३८ । ` माणमन्थेन तुल्यांशं मधुकाञ्जिकपेषितम्‌ ॥ ष कच्छ कण्ड्‌ जयत्युग्रां सिद्ध एष भरयोगराटर्‌ ॥ ३९ ॥ अवल्गुनादौनां याणां बीजम्‌ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥

१ ड. स्नुम्राजजरक्षदु । २क. घ. °न्यशेस्युप्रना" ३ ड. "राही" ।

कुष्ठाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयौगः। ` ३५५

कोमरसिहास्यदलं सनिं स॒रभीजखेन संपिष्टम्‌ ॥ त दिवसत्रयेण नियतं क्षपयति कच्छं विखेषनतः ।॥ ४० ॥ सिहास्यदलमिति । सिंहास्यो वाप्ता । सुरभीजेन गोमूत्रेण ॥ ४० ॥ हरिद्राकल्कसंयुक्तं गोमृत्रस्य पठद्रयम्‌ ॥ ` पिवेन्नरः कामचारी कच्छ्रपामाविनाशनम्‌ ॥ ४१॥ ` हरिद्राकल्कसंयुक्त मिति । गोमूत्रपरुद्रये हरिद्राकस्कस्य कर्षप्रकषेपः शाच्युकत्या । तदुक्तम्‌-- माता कषोद्रघरृतादीनां लेहकायेषु चृणैवदिति । सनहक्राथग्रहणं चा्ोपठक्ष- णम्‌ । प्रचारात्तु तस्य जिचतुरमाषकमानस्य प्रक्षेपः ॥ ४१॥ दोथपाण्दुमरयहरी गुट्ममेहकफापदा ॥ ` कच्छ्पामाहरी चेव पथ्या गोमूजसाधिता ॥ ४२ ॥ गोपूत्रसाधितेति । गोमत्रोल्स्िा ॥ ४२॥ ` पिवति सकटुतें गन्धपाषाणचू्णी | रविकिरणस॒तप्ं पामनो यः पटारषम्‌ ॥ निदिनतदनुषिक्तः क्षीरभोजी च शीघं भवति कनर्वदीप्त्या कामयुक्तो मनुष्यः । २३ ॥ पलार्धमिति । उत्तमबरानछं प्रति प्रात्यहिकी माचा) किंच पलार्भं दिनत्रयं विभज्योपयोज्यम्‌ । व्यवहारः पुनः प्र्यहं माषचतुष्टयेन कटुतैं तस्योचितं देयम्‌ ॥. धिदिनं तद नुषिक्तखिदिनतदनुषिक्तः। तद नुषिक्तः। तेन सतेटगन्धकनूर्णेनाम्यक्तगात्न किं च त्रिदिनं सतैटं गन्धकच्णं पिवेत्‌ । छन्दोनुरोधादनुस्वारोपः। क्षीरासहत्व त्वन्नमण्डन भोजनम्‌ । वातातपादिपरिहारेण चास्य विधानम्‌ ॥ ४६ ॥ ऋः निशास॒धारणवधकाकमाची- पत्रैः सदार्वीपपनाटबीनेः ॥ सोवीरप्िः कटुतेखमित्रेः पामादिषूदरतेनमेतदिष्म्‌ ॥ ४४॥ पुधा खहा । खुहारग्वधयोरपि पतरम्‌ । पुधायाः काण्डो वा ॥ ४४ ॥ मांसीचन्दनदम्याककरज्ञारिष्टस्षेपम्‌ ॥ शटीकुटनदान्येब्दं हन्ति कण्डूमयं गणः ॥ ५९५ ॥ शम्याकः सुवणीदुः। तस्य पत्रम्‌ 1 करञ्जस्य कुटजस्य च फटम्‌ । अरिष्टस्थाने कुष्ठमिति पाठान्तरम्‌ । गणोऽयं यथाङाभं सेपोद्रतेने योज्यः ॥ ४९ ॥ घमसेवी कदुष्णेन वारिणा बाकुचीं पिबेत्‌ ॥ ` ्षीरभोजी त्रिसप्ताहाुषरोगासखमुच्यते ॥ ४६ ॥।

पक. च क्कृकाल्तिःकाः। २कचघ. तक्रेण पिष्टैः। ` `

३७६ व्याख्याकुयुमावल्या ख्यदीकासमेतो-- {4१ एकपन्नारत्तमः-

धर्मसेवीति । आतपपेवी । बद्ुचीमवल्गुजीजम्‌ । अस्य माषकचतुष्टयमुष्णा म्बुना पेयम्‌ ॥ ४६ ॥ एडगजातिरुसषेपदुषं मागधिकाटबणद्रयमस्तुपूतिकृतम्‌ ॥ दिवसत्रयमेतद्धन्ति सददध विचचिककुष्ठम्‌# ॥. ४७ ॥ एडगनादीनां मस्तनां पेषण सान च ॥ ४७ ॥ | भट्लातकद्रीपिमधाकमूलगुज्ञाफलयूषणशङ्कचूणेम्‌ ॥ तुत्थं सकुष्ं छवणानि पञ्च क्षारदयं खाङ्गलि्का च पक्त्वा।।४८॥ खहयर्कदग्ये घनमायसस्थं शखाकया तद्िदधीत खेपम्‌ ॥ कृए़े किसे तिट्काखकेषु अशेषदुनामसु चमेकीटे ॥ ४९ ॥ रपी चित्रकः ! पक्त्वेति । वडवडायित्वा । सयर्क्षीरमिह पाकानुरूपं चतुगुणं वा देयम्‌ । आयसस्थमिति । रोहपात्रस्थम्‌ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ ` विषवरुणहसख््राचित्रकागारधूम- मनरमरिचदूर्बाः क्षीरमकखुरीभ्याम्‌ ॥ दहति पतितमात्राच्छुषएजातीरशेषाः ` $खिश्चमिव . सरोषाच्छकरदस्ताद्वियुक्तम्‌ ॥ ५० ॥ विषं मारकद्रव्यम्‌ । अनष्छो मह्वातकं ज्योतिष्मती वा । इदमप्यक॑स्नहाक्षीरेण लोहपात्रे वडवडायितव्यमित्याहुः ॥ ९० ॥ निफलापटोखरजनीमञ्जिष्ठारोदिणीवचानिम्बेः ॥ एष कषायोऽभ्यस्तो निहन्ति कफपित्तजं कुष्ठम्‌ ॥ ५१ ॥ सुगमम्‌ । नवककषायः ॥ ५१ ॥ छिन्नायाः स्वरसं वाऽपि सेवमानो यथाबटम्‌ ॥ जीर्णे धरतेन मुञ्जीत स्वल्पयूषोदकेन तु ॥ अतिपृतिशरीयेऽपि दिव्यमूर्िरभवेनरः ॥ ५२ ॥ सुगमम्‌ ॥ ५२ ॥ पराखखदिरारिष्टिफटाकृष्णवेत्रकम्‌ ॥ तिक्ताशनः पिबेत्का्थं कुष्ठं कुष्ठी व्यपोहति ॥ ५२ ॥ कृष्णवेन्नकमिति कारवेत इति ख्यातम्‌ । तिक्ताश्चनसिक्तरसभोजी ॥ ५३ ॥ तिलाज्यत्रिफटाप्नौद्रव्योषभलातशकंराः ॥ इष्यः; सप्तसमो मेध्यः कुष्ठहा कामचारिणः ॥ ५४ ॥ न्निफा मिख्ता तिखदयेकमागसमा } एवं व्योषमपि । अतः सक्तप्रमो योगः।५४॥

* ख. प्तक्रे--विभीतक्रभयोगौ वा जात्फरससमाक्षिकः प्रवरः । पप्तदशङ्ष्ठं बातीमाक्षिक- वातो मूत्रेण ॥ १ ॥ इत्यधिकमत्र । च + 4 ।

कुष्ठाभिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ३७७

विडङ्गतनिफलाटृष्णाचरूणं खीदं समाधिकम्‌ ॥ दन्ति कुष्रकृमीन्मेदानादीत्रणमगंदरान्‌ ॥ ५५ ॥ सुगमम्‌ ॥ ९९ ॥ | इन्द्राशनं समादाय परस्तेऽहानि चोढृतम्‌ ॥ ५६ ॥ तशूर्णं मधुसपिर्भ्या रिदेत्सीरघताक्चनः ॥ हत्वा च सवंक्ानि जीवेद्रषेशतजयम्‌ ॥ ५७ ॥

इन्द्रा रानं स्वनामर्यातं तस्य तूर्णं त्रिचतुमीषकमानं ग्राह्यम्‌ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥

य; खादेदभयारिष्परिष्मरखकानि च ॥ , स जयेत्सवैकुष्टानि मासादृध्वं न संशयः ॥ ५८ ॥

अभयारिष्टमिति । हरीतकीनिम्बकस्कम्‌ ॥ ९८ ॥

दद्मानाड्यतः ङुम्भे प्रगे खदिराद्रसः ॥

साज्यधात्रीरसक्षोद्रो हन्यात्कुष्ठं रसायनम्‌ ॥ ५९ ॥ साज्यधानीरसक्षौद्र इति । खदिररसेन समो घाच्रीरमरः । अक्षाज्यक्षौदरे प्रसेप-

न्यायात्‌ 1 ९९ ॥

पञ्चनिम्नचणेमाह--

पुष्पकाखे त॒ पुष्पाणि फकारं फंखानि च ॥

सग्ह्य पिचुमन्द स्य खञ्वलानि दखानि च ॥ ६० ॥ दिरेशनि समाद्य भागिकानि भकल्पयेत्‌ ॥ तरिफखा च्यूषणं ब्राह्मी श्वद्‌ एरारष्करामिकाः ।॥ ६१ ॥ विडङ्सारवारादीलोदच्रणामृताः समाः ॥ ` निशाद्रयावस्युजकन्याधिघाताः सशकेराः ॥ ६२ ॥ कष्ेनद्रयवपागथ कृत्वा चूर्णं सुसंयुतम्‌ ॥ खदिरासनानिम्बानां घनकाथेन भावयेत्‌ ॥ ६३ ॥ सप्तषा पश्चनिम्बं तु माकवस्वरसेन तु ॥। सिग्धह्ुद्धतनुधीमान्योजयेच मे दिने ॥ ६४ ॥ मधुना तिक्तहविषा खदिरासनवारिणा ॥ लेष्वमुष्णाम्बुना वाऽपि कोटदद्धया परं पिवेत्‌ ॥

जीर्णे तु भोजनं कार्य सिण्पं घु हित च यत्‌ ॥ ६५ ॥ विचचिकोटम्बरपुण्डरीककपाखदद्ूकरिरिभारसादि ॥

१ ध. सेचृण्ये । २ स. घ. भवेत्‌ । ह .9-1

३.७८

व्याख्याकसुमावल्याख्यरीकासमेतो--[ ५१ एकपश्चारत्तमः-

शतारुविर्फोटविसपंमाखाः कफमकोपं त्रिविधं किरासम्‌ ॥ भगंदरश्छषीपदवातरक्तं जहाति नाडीव्रणरीषरोगान्‌ ॥ && ॥ सवेप्रमेहान्धदरा थ सबोन्दंष्राविषं मखविषं निहन्ति ॥

स्थूखोदरः सिहङृशोदरश सुशिष्टसंधिमेधुनोपयोगात्‌ ।॥ &७ ॥ समोपयोगादपि ये दश्षन्ति सपाोदयो यान्ति विनाशमाञ्च ॥ जीवेचिरं व्याधिजराषियुक्तः शमे रतश्वन्द्रसमानकान्तिः ।। ६८ ॥!.

द्िरंशानि प्रयेकं द्विमागानि \ तरिफयदीनां प्रतयेकमेकमागता । क्रिफटाच्युषणयोः प्रत्येकं भागः 1 अभिश्चित्रकः । वाराही वाराहीकन्दः । व्याधिघातः सुवणीष्टुः। खदि रासननिम्बानां घनकाथेन भावयेदिति । प्रत्येकं खदिरादीनामष्टभागशिष्टेन क्राथेनं भावना । अननः पीतदशाङः । सखनामख्यात इत्यन्ये । पंञ्चानिम्बपि ति । पञ्चनिम्बो- पलक्षितं चर्णम्‌ 1 तेन स्मैमेव वर्णं दाकरां विना भाग्यं प्श्चच्छकरायोगः । एवं

क ह क

स्रंचारः । केचिननिम्बपञ्चचणस्यैकमावनमाहुः । शद्धतनुर्वमनविरेकादिना । तिक्तदविषा तिक्तघृतेन । खदिरासनवारिणेति । खदिरवारिणाऽप्ननवारिणा वा । कोर्षटद्धधंति ॥ कौल कषेः समोपयं गात्‌ । पञ्चानेम्बाद्य चृणेम्‌ ॥ ६० ॥ ६१॥ ६२॥ ६३ ॥ ॥ ६४ ॥६९५4॥ ६६ ॥ ६७॥६९८<८॥

चिज्रकतिफटखा व्योषमजाजी कारवी वचा ॥ सेन्धवातिविषाुष्ठं चग्येखायावश्कनम्‌ ॥ ६९ ।। विडङ्गान्यजपोदां च य॒स्तान्यमरदारु च ॥। यावन्त्येतानि सवीणि तावन्मानं तु गुग्गुटम्‌ ।॥ ७० ॥ संश्चद्य सपिषा साधं गटिकां कारयेद्धिषदः ॥ प्रातभोजनकारे वा भक्षयेत्तु यथाबलम्‌ ॥ ७१ ॥।

हन्त्य्टादश्च कष्ठानि कृमीन्दषए्व्रणानि च ॥

ग्रहण्यर्शोविकारांथ युखामयगय्ग्रहान्‌ ॥ ७२ ॥ ग्रध्रसीमस्थिभ्रं च ग्म चापि नियच्छति ॥ व्याधीन्कोषएगतांशन्याज्जयेद्विष्णरिवायुरात्‌ ॥ ७३ ॥

पुगमम्‌ । एकविहातिको गुग्णुडः ॥ ६९ ॥ ७० ॥ ७१ ॥ ७२ ॥ ७३ ॥

पररेपोदरतनस्नानपानभोजनकर्मणा ॥ ` शीलितं खादिरं वारि सवस्वग्दोषना शनम्‌ ।॥ ७% ॥

खादिरं वारीति । खदिरं दग्वा गृहीतं वारि काथो वा ॥ ७४ ॥

१. "मणि ! री २ ड. शीतं ।

कृष्ठाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ३७९ पप्रति प्रृतान्याह-- प स. निम्बं पां दार्वीं दुरारमां तिक्तरोहिणीं त्रिफङाम्‌ ॥ कुयोदर्धपलांशान्पपेटकं जायमाणां चः॥ ७५ ॥ ` सखिलखाटकसिद्धानां रसेष्टभागस्थिते क्षिपेत्पुते ॥ चन्दनकिराततिक्तकमागधिकाञ्चायमाणां च ॥ ७६ ॥ ` यस्तं वत्सकबीजं कल्कीटृत्या्धकाषिकान्भागान्‌ ॥ ` नवसपिषश्च षटूपरमेतत्सिद्धं धृतं पेयम्‌ ।॥ ७७ ॥ कुश्रञ्वरगुल्माशोग्रहणीपाण्डवामयन्वयथुहन्तु ॥ पामाविसपेपिदिकाकण्डूमदगण्डनुत्सिद्धम्‌ ॥ ७८ ॥ नवस्पिषश्च ष्टरूपरमिति । नूतनघ्रतस्य षट्पटानि । नवत्वमिह सपिश्वाप्यनवं हितमिति वचनस्य योगमदहिख्रा बाधकम्‌ । अनेन षटूपटाभिधानेन कुष्ठे ज्येष्ठा षटूपटी स्नेहमातेकादोपयोन्या द्रितेत्याहुः केचित्‌ । द्वितीयमिह सिद्धमिति पद्‌ तिद्धफल्ता रते । तिक्तषट्ूपटकं घ्रतम्‌ ॥ ७९ ॥ ७६ ॥ ७७ ॥ ७८ ॥ ` पश्चतिक्तकवृतमाह-- क

निम्बं परोरं व्याधी च गुडूचीं वासके तथा॥ कुयोदशपटान्भागानेकेकस्य सुकुदटितान्‌ ॥ ७९ ॥ जटटद्रोणि विपक्तव्यं यावत्पादावशेषितम्र्‌ ॥ पृतभस्थं पचेत्तेन त्रिफलागभसंयुतम्‌ ॥ ८० ॥ ` पश्चतिक्तमिदं ख्यातं सापः कुषटविनाशनम्‌ ॥ .. अशीति वातनान्रोगां धत्वारिशच पेत्तिकार्‌ ॥ ८१॥ विंशति शछेष्मिकांश्ैव पानादेवापकपषति ॥ ` दृष्ट्णकृमीनशेः पश्च कासां नाशयेत्‌ । ८२ ॥ चत्वारिशच वैत्तिकानिति । चत्वारिशिच ये रोगास्तान्हन्ति । कांस्तानितया- काङ्क्चायामुक्तं पेत्तिकानिति । एवं भेदयित्वा योजना कायो । अन्यथा चत्वारिंशत- मिति द्वितीयया प्रयोगः स्याचचत्वारिश च्छब्दस्य खीरिङ्गत्वात्‌ । पश्चतिक्तकघ्रृतम्‌ ॥ ७९ ॥ ८० ॥ <१ ॥ “२॥ त तिक्तकघुतमाह-- तनिफलाद्विनिशणंवत्सयासपपेकुलकान्‌ ॥ त्रायन्तीकटुकानिम्बान्धत्येकं द्विपोन्मितान्‌ ।॥ ८२ ॥

८ ११८०५७१०५०५०

त १ वि

१ क. घ्र. धिति ख्या । २ क. घ. श्वासायाः +.

३८० व्याख्याङुसुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [ ९ १ एकपच्चाशत्तमः-

कथयित्वा जख्द्रोणे पादशेषेण तेन तु ॥

घृतमरस्थं पचेद्वभे; पिप्पखी घनचन्दनेः ॥ ८४ ॥ चायन्तीरक्रभूनिम्बेस्तत्पीतं तिक्तकं धतम्‌ ॥

हन्ति ङुष्टज्वराशसि श्वयथुं ग्रहणीगदम्‌ ॥ पाण्डरोगं विसं च द्धीवानामपि शस्यते ॥ ८५ ॥

कटकं पटोदपत्रम्‌ । शाक्रः दुटनस्तस्य एदम्‌ । तिचछक चतम्‌ ॥ < ॥ <४ ॥ ॥ <१॥ | 5 ५ |

महातिक्तकघुतमाह--

सष्रच्छदं परतिविषां शम्याकं तिक्तरादिणीं पायम्‌ ॥ <£ युस्तमुशीरं जिफलां पोलपिदमन्दपपटकम्‌ ॥

धन्वयकास चन्दनमपङस्ये पद्यक रजन्यां च ।। <७ ॥

षट्ग्रन्थां सविक्षाखं शतावरीं सारिषे चोभे ॥

घत्सकबवीनं वासां मृवममंतां किरातातिक्तं च ॥ ८८ ॥

कल्कान्क्योन्मतिपान्य्याहं जायमाणां च ॥

कल्कस्तु चतुभांगो जखमष्टगुणं रसोऽपृतफलखानाप्‌ ॥ ८९ ॥

द्विगुणो धृतात्पदेयस्ततसपिः पाययेत्सिद्धस्‌ ॥

कुष्ठानि रक्छपित्तं पबखान्यश्चासि रक्तवाहीनि ॥ ९० ॥

विसपेमम्लपित्तं बाताखक्पाण्डरोगं च ॥

विस्फीटकान्सपामानुन्मादं कामलां ज्वरं कण्डुम्‌ ॥ ९१ ॥

हुद्रागगुटमपिरकानखग्दरं गण्डकलं च ॥

हन्यादेतत्सद्ः धीतं कारे यथाबरं सपिः ॥

योगरातेरप्यमितान्महाविकारान्पहातिक्तम्‌ ॥ ९२ ॥

प्रतिविषाऽतिविषा } उपुल्ये इतिं । पिप्पढी हस्तिपिप्पढी । षट्ग्मन्था वचा । रसाऽपृतफलानामिति । अमृतफट्मामलकम्‌ । तथाच पाठान्तरे तेनीट(नछे त्वो्ट- पले पपिद्धिगुणामरकरस इति । इह तृतीयां पदं महातिक्तत्वसंज्ञार्थम्‌ । महाति- कं व्रतम्‌ | <& ॥ <७ ॥ << ॥ <९ ॥ ९० ॥ € १॥९२॥

खदिरस्य तटाः पश्च शंशपासनयोस्तुरे ॥ तुखाधाः सव एवेते क्रञ्चारिष्टवेतसाः ॥ ९३ ॥ पपटः कुटजेव दषः कृमिहरस्तथा ॥

दर्दरं कृतमारशच गुडूची भरिफएखा तरिदत्‌ ॥ ९४ ॥

कुष्ठाभिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ३८१.

१ सप्तपणेश संकुव्य दशद्रोणेन वारिणा ॥ ` अष्टमागावशेषं तु कषायमवतारयेत्‌ ॥ ९५ ॥ धात्रीरसं च तुर्यांशं सपिषशाऽऽढकं पचेत्‌ ॥ महातिक्तककर्केश्च यथोक्तैः परसंमितेः ॥ ९६ ॥ निहन्ति सवेकुष्टानि पानाभ्यङ्गनिषेवणात्‌ ॥ `

महाखादिरमियेतः्परं कुष्टविकारनित्‌ ॥ ९७ ॥

चिशपासनयोस्तुटे इति । रिशपा हिमवति ख्याता । अप्नः स्वनामख्यातो न तु पौतशाङ इत्याहुः । तुखाधां इति प्र्येकम्‌ । तुल्यांशमित्याढकं मानम्‌ । महाखा- दिरं घरतम्‌ ॥ ९३ ॥ ९४ ॥ ९५ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥ गुग्ुडपञ्चतिक्तकन्रुतमाह-- निम्बामृतादृषपरोरखनिदिग्धिकानां भागाम्पृथम्दरपलान्विपचेद्रटेऽपाम्‌ ॥ अष्टांशशेषितरसन सुनिद्तेन परस्थं घतस्य विपचेतिच्चभागकस्केः ॥ ९८ ॥ पाटाविडङ्गसुरदारुगजोपडल्या- शा द्विक्षारनागरनिश्ामिरिचव्यकुष्ः ॥ तेजोवतीमरिचवत्सकदीप्यकाभ्नि- रोरिण्यरुष्करवचाकणमूरयुक्तैः । ९९ ॥ ` मल्िष्याऽतिविषया वर्या यवान्या संशद्धगुग्गुटुपडेरपि पश्चसख्येः ॥ तत्सेवितं विधमति प्रषु समीरं संध्यस्थिमज्नगतमप्यथ कुष्मीरक्‌ ॥ १०० ॥ नादीत्रणाढेद भग॑दरगण्डमारा- जच्ष्वेसवगद गुल्पगुदोत्थमेहान्‌ ॥ यक्ष्मारुचिग्वसनपीनसकासज्ञाफ- | हूत्पाण्डुरोगगखविद्रधिवातरक्तम्‌ ॥ १०१ ॥ घटेऽपामिति । जख्द्रणे । पिचुभागकरस्केरिति । प्रत्येकम्‌ । पिचुः कषः । मिशिः शतपुष्पा न त॒ मधुरिका संप्रदायात्‌ । तेजोवती ज्योतिष्मती । रौष्यकं जीर- कम्‌ । वत्सकं कुटजफटम्‌ । अभिशित्रकः । रोहिणी कटुरोहिणीं । कणामृटं पिप्परी~ मृटम्‌ । वरा त्रिफला । गुगुदुपञ्चतिक्तकं घ्रतम्‌ ॥ ९८ ॥ ९९ ॥ १०० ॥ १०१॥

सात. ०५१५५ नाम णा कजम

१ क, घ. संश्णादृश । २ क, घ. "विनाशनम्‌ । शि" । `

३८२ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतोः-- [९ १ एकपन्चारत्तमः-

वज्नकगरृतमाह-- श त न र [सागडचीतरिफरापरोखकरञ्जनीस्बासनकृष्णवे्रम्‌ ॥ ` तत्काथकल्केन धृतं विपकं तद्रज्रकं कुष्टहरं पदिष्म्‌ ॥ १०२ ॥ विरीर्णकर्णाङ्गलिदस्तपादः म्यदितो भिन्नगखोऽपि मत्यः ॥ पौराणिकीं कान्तिमवाप्य जीवेदव्याहतं वर्षशतं च ष्टं ॥ १०३ ॥ अतनः षीतशाः। कृष्णवेत्रं स्वनामख्यातम्‌ । भिन्नगलोऽपीति। निरुद्धकण्ठोऽपि । वकं भृतम्‌ ॥ १०९ ॥ १०३ ॥ , | मञ्धिष्ठारप्निशा चक्रमदारग्वधपह्छषंः ॥ तृणकस्वरते सिद्धं तेलं कुष्ठहरं कटु ॥ १०४ ॥ पुगमम्‌ ॥ १०४॥. ् | ~: तृणतेटम्‌- [तानो ॥ चतुर्गुणे तणरसे कटुतेटं विपाचयेत्‌ ॥ हरिद्राङ्षएमञ्जिष्ठाशषम्याकसषपायुते; ॥ १०५ ॥ कासमदीरिष्टपतरेथकरमर्देः समेभिषक ॥ ` अष्टादश्चानां कुष्ानां तेरमेतद्विनाशनम्‌ ॥ १०६ ॥४ पुगमम्‌ । महातृणतेडम्‌ ॥ १०९ ॥ १०६ ॥ ह वज्रक्तेरमाह-- ५५ 4 सप्चपणेकरञ्ञाकैमारतीकरवीरनम्‌ ॥ १०७ ॥} मूलं सुहारिरीषाभ्यां चित्रकार्फोतयोरपि ॥ विषटाङ्खवजाख्यकासीसारं मनःदिखाम्‌ ॥ १०८ ॥ करञ्जबीजं चरिकटु त्रिफलां रजनीद्वयम्‌ ॥ सिद्धार्थकं विडङ्गं च भपु्ाटं च संहरेत्‌ ॥ १०९ ॥ र्रपः पचेत्तैखमेभिः कुष्ठविनाशनम्‌ ॥ अभ्यङ्गादरजकं नाम नाडीदुष््रणापहम्‌ ॥ ११० ॥ मारुती जातीं । सुहा सेहण्डः । चित्रकार्फोतयोरिति। अरफोता अप्युरमाछिका ॥ सारिवा इतिडल्लणः । वेयपरसारके तु श्ेताकमूलामिति विवृतम्‌ । विषं प्रसिद्धम्‌ । लङ्कल- शब्देन कङिकारिकोच्यते.। वज्ास्यो द्वितीयः सुहा सेहुण्डः। अरं हरिताङम्‌ । शोषं प्रसिद्धम्‌ 1 खेहचतुर्थाशो मेषजकर्कः । लेहाचतुगुणो द्रवः । अनेन न्यायेन पक्तव्य- मिति । मूत्रपिष्ठिः पचेत्तेखमिति । पाको मूत्रेण । केचिदिह कुष्ठविनाशनमिति पदं तेचविशेषणं वर्णयित्वा कुष्ठहरकरज्ञपर्पपादितैरुमेव पक्तव्यं न तु तिल्तैटमि्याहुः \

१. रकम्‌ ।.

लुष्ठाधिकारः । हेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। [र ३८ ३

दतः पन्थाः । ते हि सामान्यश्चुतौ तिरुतैलमेव पचन्ति । यत्तु(्) विदोषस्तत्र विरिष्टं कटुतैरादिकमिति । वज्रकं तटम्‌ ॥.१०७ ॥ १०८.॥ १०९ ॥ {१० ॥

मरिचायं तैटमाह-

मरिचारशिखहाकंपयाश्वारिजगनिहत्‌ ॥ ` शकृद्रसविशालारूड्मनिशायुग्दारुचन्दनेः ॥ १११॥ कटुतैलं पचेत्पस्थं द्रयक्षेविषपरान्वितेः ॥ ` सगोमूत्रं तद भ्यङ्गाददुश्ित्रविनाशनम्‌ ॥ सर्वेष्वपि च कुष्ठेषु तेटमेतत्पशस्यते ॥ ११२॥

अलं हरितारम्‌ । रिख मनःरिखा । अकैपयोऽकंक्षीरम्‌ । अश्वारिनय करवीर- मृखम्‌ । जरमांसीत्यन्ये । मृेन प्रचारः । शङ्द्रसो गोमयरप्तः । अयमपि कल्कः । ` विशाङा गोरक्षककंटी । रृष्ठम्‌ । सगोपूत्रमिति । पाकार्थं गोमूत्रं चतुर्गुणम्‌ ! मरि- चाद्यं तेटम्‌ ॥ १११॥ ११२ ॥ ` व

बहन्मरिचाद्यं तेरमाह--

मरिचं त्रिता दन्ती क्षीरमाक शकृद्रसः ॥ ११३.॥ देवदार हरिद्रे द्वे मांसी कुषं सचन्दनम्‌ ॥ `

विकारा करवीरं च दरितारं मनशिखा ॥ ११४ ॥ चित्रकोराङ्रख्यां च विडङ्गं चक्रमदेकम्‌ ॥

शिरीषः करजो निम्बः सप्रपणः सहाऽगृता ॥ ११५ ॥ श्म्याको नक्तमाखाब्दखदिरं पिप्पखी वचा ॥ ज्योतिष्मतीं च पटिका विषस्य द्विपं भवेत्‌ ॥ ११६ ॥ _ आढकं कटुतैरस्य गोमूत्रं तु चतुगणम्‌ ॥ | मृत्पात्रे छोहपात्रे वा शनेगद्रभिना पचेत्‌ ॥ ११७ ॥ ` पक्त्वा तेरुवरं दयेतन््रक्षयेत्कोष्ठिकान्वणान्‌ ॥ पामापिचचिकादद्ुकण्टूविस्फोरकानि च ॥ ११८ ॥ वयः पलिते छाया नीरी व्यङ्गं तथेव च ॥ ` _ अभ्यङ्गेन परणर्यन्ति सोकुमार्ये च जायते ॥ ११९ ॥

मरथमे वयसि सीणां नस्यं यासांतुदीयते॥ ` .. परामपि जरां भाप्य न स्तना यान्ति नम्रताम्‌ ।॥ १२० ॥ वलीवदेस्तुरङ्गो वा गजो वा वायुपीडितः ॥ त्रिभिरमभ्यञ्ञनेबादं भवेन्मारुतविक्रमः ॥ १२१ ॥

३८ . व्याख्याङुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [५१ एकपश्चाङरत्तमः~ ` शङ्ृदरसो गव्यः । कुटजस्य फलम्‌ । बृहन्मरिचायं तैटम्‌ ॥ ११३ ॥११४ ॥ ॥ ११९॥ ११६९ ॥ ११७॥ ११८ ॥ {१९ ॥ १२० ॥{२१॥ विषतैटमाह-- नक्तमालं हरिद्रे द्रे अकैस्तगरमेव च ॥ करवीरं वचा कृष्ठमास्फोता रक्तचन्दनम्‌ । १२२ ॥ माखती सप्तपर्णं च मञ्जिष्ठा सिन्दुवारिका ॥ एषामर्धपला भागा विषस्यापि पटं भवेत्‌ ॥ १२३ ॥ चतुगणे गवां मूत्र तैखभस्थं विपाचयेत्‌ ॥ रिज्रविस्फोटकिरिभकीरदताविचचिकाः ॥ १२४ ॥ ` ` कण्डुकच्छरविकाराश्च ये वणा विषदूषिताः ॥ ` विषतैरमिदः नाम सर्वैव्रणविशोधनम्‌ ॥ १२५ ॥ ` नक्तमारं करज्ञबीनम्‌ । तगरं तगरपादिका । सिन्दुवारिका सिन्दुवार एव । विष- तेकम्‌ ॥ १२२ ॥ १२६. ॥ १२४ ॥ १२९ ॥ श्वेतकरवीररसो गोमू चित्रको विडङ्गं च ॥ कुषेषु तैकयोगः सिद्धोऽयं संमतो भिषजाम्‌ ॥ १२६ ॥ सुगमम्‌ । करवीरां तटम्‌ ॥ १२९ ॥ शेतकरवीरादितैलमाह-- ` श्वेतकरदीरमूलं विषां साधितं गां सूत्रे ॥ ` चमेदलसिष्मपामास्फोटकृमिकिरिभजित्तैलम्‌ ॥ १२७ ॥ ेतकरवीरमूरमिति । तकर वीरस्य मूं यत्रेति वि्रहाततटविशेषणं ज्ञेयम्‌ । एवं विषारामित्यजरापि विग्रह इति । विषते विषस्य पटामिधानात्तदुपेक्षया केचिद कपमाहुः कथ पुनरंशो मागस्तेन विषकरवीरमूखयोः समभागयेरिव कल्कत्वम्‌ । शेतकरवीरायं तैटम्‌ ॥ १२७ ॥ सिन्दूराधपलं पिष्टा जीरकस्य पटं तथा ॥ कडतेलं पदाभ्यां स्यः पामाहरं परम्‌ ॥ टद्धषैचोपदे शेन पचेत्तेटं पलाष्टकम्‌ ॥ १२८ ॥ सुगमम्‌ ॥ सिन्दूरं तेटम्‌ ॥ १२८ ॥

.१.क. घ. न पाच्यं तलप |

कुष्टाधिकारः ] छन्द माधवापरनामा सिद्धयोगः। ३८९६ चहत्मिन्द्राचं तैटमाद-- सिन्दूरं चन्दनं मांसी विडङ्ग रजनीद्रयम्‌ ॥ भियंगुपग्मक कुषं मञ्जिष्ाखदिरं वचा ॥ १२९ ॥ जालयकैजिरृतानिम्बकरञ्जं विषमेव च ॥ | कष्णवेत्रकटोधे च प्रपुन्नाटं च संहरेत्‌ ॥ १३० ॥ छष्णपिषटानि सबांणि योजयेतच्तेटमाजया ॥ अभ्यङ्गेन भयुञ्चीत सपेकुष्विनाशनम्‌ ॥ १३१ ॥ पामाविचधिकाकच्छरविसपांदिहितं मतम्‌ ॥ रक्त पित्तोतिथतान्हन्ति रोगान्वेविधान्बह्ून्‌ ॥ १३२ ॥ ` जात्याः पत्रम्‌ । करञ्जस्य बीजम्‌ । तैटमाचया प्र्थरूपया । बृहस्मिन्दूराय तकम्‌ ॥ १२९ ॥ १३० ॥ १३१ ॥ १३२॥॥ सिन्दूरगुग्गुटरसाञ्जनसिक्थतुत्थे कस्कीकृते श कटुतेटमिदं विपकृम्‌ ॥ कण्डु स्रवतिपिरक्रिकापथ बा विद्युष्का- मभ्यञ्चनन सढ्रटुद्धरति प्रसह्य ॥ १३३ ॥ सुगमम्‌ । सिन्दूरायं तैरटम्‌ ॥ १३३ ॥ आरिलयपाकतैलमाह-- मञ्ञिष्ाजिफलालाक्षानिश्ागन्धिरारकेः ॥ चूणितेस्तेलमादित्यपकं पामाहरं परम्‌ ॥ १३५४॥ नट तेरुप्मं चतुर्मुणं वा देयम्‌ ! आदित्यपाकतेरम्‌ ॥ १३४ ॥ टूर्वातिटमाह -- स्वरसेन हि दरूवांयाः पचते चतुगणम्‌ ॥ र्सूविचविकापामा अभ्यङ्गादेव नाशयेत्‌ ।॥ १३५ ५ चन्‌रगृणं यथा स्यात्तथा दरवास्वरसेन यावत्‌ । तेन दूर्वास्वरपेन चतुगणेन पाकः । त ३९ ॥ अर्केपत्ररसे पकं रजनीकल्कसयुतम्‌ ॥ कटतेरं निहन्देतत्कच्छरपामाविचचिकाः || १२६ ॥ | १२६

+ १४८५५९५ । 71

१. घ. -खपाकं पा। २ क. ङं दरत्तृणं कच्छ ।

1 ध था तान ०११५४०) स न 1711 01

५९

३८६ व्यार्याङुसुमावल्याख्यदीकासमेतो--[ ५२ द्विप्चादात्तमः-

गृण्डीरिकादय तमाह गर्त गण्डीरिकाचितरकमार्कवार्वकुष्दुमत्वग्टवणैः समूतैः ॥ वैरं पचेन्मण्डटदद्ुकुष्दृष्टवणारूःकिरिभापहारि ॥ १३७ ॥ गण्डीरिका मज्ञिष्ठा समद्भा वा । द्रुमत्वङ्घटजत्वक्‌ ॥ १३७ ॥ ` सप्रति कुष्ठस्य दीर्धकालानुषज्ञित्वात्त्र काावधिपूककं संशोधनविधेरम्याप्तमाह-- पक्षातपक्षद्रामनान्यभ्युपेयान्मासान्मासात्संसनं चाप्यधस्तात्‌ ॥ ज्यदात्रयहानस्ततशावषीडान्मासेष्वख्च्छोक्षयेत्षटसु षटसु ।॥ १३८ ॥ नन नस्यभेद एव चेदवपीडस्तक्किमुच्यते नस्तत इति । नेवमवपीडरब्दस्य सपि- मोप्गेनावपीडनेऽपि वृत्तिददीनात्‌ । उक्तं हि- मूतर प्रतिहते कुर्यात्स्िषश्वावपीडन- मिति ॥ १३८ ॥ 5 श्ञाटिषष्टिकमोधूमयब्रमुद्धादयो दिताः ॥ पुराणाः कष्टिनि तिक्तशाकजाङ्खसंयुताः ॥ १३९ ॥ सुगमम्‌ ॥ १३९. | ` इदानीं प्रतिषधविधिमाह- नीचरोमनसोऽश्रान्तो निलयमोषधतत्परः ॥ योषिन्पांसस॒रावजी कुधी कुष्मपोहति ॥ १४० ॥ सुगमम्‌ ॥ १४० ॥ इति ्रीहन्द्भणीतहृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री कण्ठद्त्तटरेतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायामेकपश्चाशत्तमः कुष्टाधिकारः समापनः ॥ ५१॥

अथ द्विपचाशत्तमः श्रीतपित्ता्यधिकारः |

त्व्ृषटित्रिदोषनत्वसामान्यादथ शीतपित्तादर्दकोडाधिकारः। क ४०द्‌ [९ अभ्यज्य कटुतेखेन सेकथोष्णाम्बमिस्ततः ॥ तजाऽऽग्चु वमनं कायं पंटोरारिष्टवारिणा ॥ १ ॥ व # ख. _* ख. प्तक मूनम्बनम्बखदिरारनराजनृपयपोजकदुादमाकपययः [रस्यत । वासारुड्चीघन- \ भनवल्यनन्तान्नायन्तिकाद्िरजनीत्निफलजगन्धाः ॥ १ ॥ कष्णेन्रक्तसुखवारुणिसोमराजीवेहाि- भर्मनबमुरदारुविश्वाः ॥ पत्तनाक्पद्चकरतावरिसतपररेभिः कतो विधिवदेष महाकषायः। २ पीतो कुष्ान्येतस्मशाम्यति सदोगितमामवातम्‌ । पाण्डुममेहपिरिकाक्मिोधदुष्टना- " + -बुद्गण्डमात्मः ॥ ३॥ चिकित्सान्तं सप्त महाकषायाः । --------- “असात सत्‌ महारूषायाः । इत्यधिकम । ____ । १ क. घ. लिकोद्रवगो । ९ क. घ. "खो निदं निः । `

शीतापित्ताद्याधेकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ३८७ सुगमम्‌ ॥ १ ॥ निफरापुररृष्णाभिविरेकथत्र शस्यते ॥ | नरिफटापुरङृष्णाभिरिति । त्रिफडायाः कषायः । गुगगु्पिप्पस्यो प्रसेषपौ व्यवहा- रात्‌ । विरेकार्थं गुगगुदुकषैः पिप्पटीचूर्णं द्विमापिकम्‌ ॥ ` तरिफखां क्षोद्रसदितां पिबेद्वा नवकापिकम्‌ ॥ २॥ नवकार्षिकमिति । वातरक्तोक्तम्‌ ॥ २ ॥ विसर्पोक्तामृतादि तु भिषगत्रापि योजयेत्‌ ॥ अम्रतादिमिति । अमतवृषपटोरं मस्तकमित्यादिनोक्तम्‌ 1 अत्र शीतपित्तञ्वरं चेति फटश्रुतिनं पुनरमतवरृषपयोरं निभ्बकर्कैरित्यादि ॥ पिप्पीवधमानं बा लुन वा भयोजयेत्‌ ॥ सितां मधुकसय॒क्तां गडमामरकेः सह्‌ ॥ ३ ॥ यानं वेति । कल्कीक्ृतम्‌ । सितां वा मधुप॑युक्तामिलयस्य स्थाने सितां मधुकसंयु तामिति क्चित्पाठः ॥ ३ ॥ सगडं दीप्यकं यस्तु खादेतखथ्यान्न॒ङ्नरः ॥ तस्य नश्यति सप्राहादुददैः सवेदेहनः ॥ ४ ॥ दीप्यकमिति । यवानिकाम्‌ ॥ सिद्धा्थरजनीकस्कैः प्रपुन्नारतिखेः सह ॥ कटुतैटेन संमिश्रमेतदुद्रतैनं हितम्‌ ॥ ५ ॥ सुगमम्‌ ॥ 4 ॥ दूवौनिज्ायुतो टेपः कच्छरपामाविनाशनः ॥ कृमिद दहर शैव शीतपित्तहरः स्मृतः ॥ ६ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६ ॥ कषोक्तं च मे कयीदम्ल्पित्तघ्रमेव च ॥ कुष्ोर्तं च क्रपमिति । शोधनं शमनम्‌ ॥ वि उदर्दोक्तां क्रियां वाऽपि कोरोगे समासतः ॥ सपिः पीत्वा पहातिक्तं कायं जोणितमोक्षणम्‌ ॥ ७ ॥

विर्फोटकोठंक्षतदीतपित्तकष्डूपितत रकसां च नात्‌ ॥ ८ ॥ ___

३८८ व्याख्या कुसमावस्याख्यटीकासमेतो-- ९ वरिपश्चारात्तमः- `

रकसां चेति । रकपा कषुद्रकुष्ठमेदः ॥ < ॥ ्षारसिन्धूत्थतेखेश्च गाजाभ्यङ्गं भयोजयेत्‌ | ९ ॥ भुगमम्‌ ॥ ९ ॥ कुष्ठं हरिद्रे सरसं पयं निम्बाश्वगन्धे सृरद्‌ारुरिप्र ॥ ससर्षपं तुम्बरुधान्यवन्यं चण्डां च च्णानि समानि कुयात्‌ ॥ १० ॥ तैस्तक्रयुक्त; पथमं शरीरं तेखाक्तमुद्रवेयित यतेत ॥ ततोऽस्य कण्डूपिटकाः सकोगः कुष्ठानि शोफाश्च शमं तजन्ति।। ११ ॥ ` सुरप्तपत्रं समम्‌ । तुम्बरु स्वनामख्यातम्‌ । वन्यं कैवतेमुस्तकम्‌ । चण्डा चोरपु- म्पिका । चृणानीत्यत्र दुर्वां चेति पाठान्तरं न युक्तं चरकेऽस्या अपाठात्‌ । कचित्प्रथ- ममिति तैदक्तमित्यनेन योज्यम्‌ । तैरमिह सषपतैलं तेन प्राक्तैटेनाक्तं शसैरं तेस्तकर- युक्तैस्तक्रारोडतिरुदरतयेत्‌ ॥ १० ॥ ११॥ तैरोद्रतेनयोगेन योञ्य एलादिको गणः ॥ १२ ॥ शुष्कमरखकयषेण कोटत्थेन रसेन वा ॥ भोजनं सवेदा कारय छावतित्तिरिजेन बा ॥ १३ ॥ शीतखान्यन्नपानानि बुद्ध्वा दोषगति भिषक्‌ ॥ उष्णानि वा यथादोषं श्ीतपित्ते पयोजयेत्‌ ॥ १४ ॥ तैखोद्रतेनयोगेनेति । तै्योगेनोद्रषनयोगेन च ॥ १२ १३॥ १४॥ इति श्रीटन्दपणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां भरीभ्री- कण्ठद्‌त्तकृतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायां दिपश्वाङत्तमः रीतपित्तायधिकारः समाप्ः ॥ ५२ ॥

अथ निपच्ारत्तमोऽम्खपित्ताधिकारः।

|) 1

अम्ह्पित्तेऽपि कोटमवात्कुर्यादम्डपित्तघ्नमेव वेत्यनेन पृवीध्यायेऽम्पित्तपेकी्ना-

द्वाऽनन्तरमम्डपित्तम्‌ ॥ _ | वमनानन्तरं तत्र विरेकं मदु कारयेत्‌ ॥ सम्यग्वान्तविरिक्तस्य सुखिग्धस्यानुबासनम्‌ ॥

. आस्थापनं चिरोदधूते देयं दोषापेक्षया ॥ १॥

ह्मम्‌ ॥५॥ | ^ ` करियाञ्युद्धस्य शमनी अनुबन्धाद्यपेक्षया ॥

दोषसंसगेजा कायौ भेषजाहारकस्पना ॥ २ ॥

अम्पित्ताधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ३८९

सुगमम्‌ ॥ २ ॥ ` ऊर्ध्वगं वमनेधीमानधोगं रेचनैररेत्‌ ॥ तिक्त भ्रयिष्ठमाहार पानं चापि पकल्पयेत्‌ ॥ ३ ॥ ऊध्वेगे बहुकफे वमनम्‌ । अधोगे त्वम्डपित्ते सविबन्धे विरेचनम्‌ ॥ ३ ॥ यवगोध्रमविकृतीस्तीकष्णसंस्कारवजिताः ॥ यवगोधरूमविदतीरिति । यवगोधूमयोः पेयादिरूपान्विकारान्‌ । यवगोधूमौ हि सरत्वमधुरशीतत्वादिनाऽम्डपित्ते दितो । तीकष्णसस्कारवभिताः कटुम्टर्वणादिषयोगर- हिताः ॥ यथास्वं खाजसकून्वा सितामधुयुतान्पिषेत्‌ ॥ » ॥ यथास्वमिति । पिेदिखयनेन योज्यम्‌ । तेन दोषप॑स्गापिक्षया हितेन द्रवेण पिब- दित्यथंः ॥ ४॥ निस्तुषयवबहृषधातरीकाथसचिसुगन्धमधुय॒तः पीतः ॥ अपनयति चाभ्खपित्ते यदि यङ्क मुद्रयूषेण ॥ ५ ॥ जिस॒गन्धमधुय॒त इति । िसुगन्धः(न्धं) सुगन्धितामात्रकारकं देयम्‌ । मधु तु प्रकषेपन्यायेन ॥ ९ ॥ | क फपित्तवमीकण्डूज्वरविस्फोरदाहदहा ॥ पाचनो दीपनः काथः शयुङ्गवेरपरोख्योः ॥ ६ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६॥ पटोरं नागरं धान्यं काथयित्वा जटं पिवेत्‌ ॥ कण्डूपामातिष्रूखघ्रं कफपित्तापरेमान्यजित्‌ ॥ ७ ॥ सुगमम्‌ ॥ ७ ॥ पटोखनिम्बामृतरोटिणीङरतं जरं पिबेत्पित्तकफोच्छ्ये वा ॥ शरटश्रमारोचकवहिमान्यद्‌हञ्वरच्छदिनिवारग दि तत्‌ ॥८॥ सुगमम्‌ ॥ < ॥ यवदृष्णापरोखानां काथं क्षोद्रयुतं पिबेत्‌ ॥ ` नाशयेदम्कपित्तं च अरुचि च वमि तथा ॥९॥ सुगमम्‌ ॥ ९ ॥ | वासामृतापपटकनिम्बभरनिम्बमाकेवैः ॥ नरिफलाकुलकैः काथः सकषोद्र्ाम्कपि्तहा ॥ १०॥ __

िनोमभितिभमातनसार ५) तक मोम) क नोदिता

१क. घ. "ठविश्वाम्र ।

३९० व्याख्याङुमुमावस्याख्यदीकासमेतो-[ ५३ त्रिपञ्चारत्तमः-

सुगमम्‌ । दश्चाङ्गः ॥ १० ॥ फरजिकं पटारं च तिक्तकाथः सितायुतः ॥ पीतः छीतकमध्वक्तो जउ्वरच्छयैम्खपित्तंहा ॥ ११ ॥ फटत्रिकं पटो ` च तिक्तक्राथ इत्यत्राथक्षगत्यनरोधात्तिक्तेत्यतः परमेषामिति दरष्टम्यम्‌ । तेन फट्चिकादीनि यान्येतान्येषां क्राथ इत्यथः फति । ्ीतकमध्वक्त इति । छीतकमधुनोरिह प्रक्षेपः ॥ ११ ॥ वासादिगुगुदुमाह-- वासानिम्बपटोरख्िफलासनयासयोजितो जयति ॥ अधिककफमम्टपित्तं प्रयोजित गुग्गुः करमशः ॥ १२ ॥ जप्तनः पीतश्ाङः । यासे दुरालभा । वाप्तादीनां वर्णं गुगढुसममन्यतो दशनात्‌ 1 ` कमरा इत्यम्यापात्‌ ! वाप्ादिगगछः ॥ १२ ॥

< `< ॐ

छिन्नाखदिरय्वाहदाव्येम्भो वा मधुद्रवम्‌ ॥ १२ ॥ मरधुद्रवमिति । मधु द्रवरूपं यत्रेति विग्रहादम्भोविरोषणं ज्ञेयम्‌ ॥ १६ ॥

सद्राक्षामभयां खादेत्सक्षोद्रां सगुडां च ताम्‌ ॥ द्रक्षादिमिलिमिः प्रत्येकमभयेति योग्यम्‌ ॥

कटुकासिताऽथरेह्या पटोलविन्वं च क्षौद्रसंयुक्तम्‌ ॥

रक्त खत च युक्त्या खण्डं कृष्पाण्डकं श्रेष्ठम्‌ ॥ १४ ॥ परोखविश्वं चेति । काथीकृतमित्याहुः ॥ १४ ॥

परोरखत्रिफटारिष्टदयुतं मधुय॒तं पिवेत्‌ ॥

पित्त श्ेष्पज्वरच्छदिदादंत्वग्दोषश्चान्तये ॥ १५.॥ सुगमम्‌ ॥ १९ ॥ |

सिहास्यामृतभण्टाकीकाथं पीत्वा समाधिकम्‌ ॥

अम्छपित्तं जयेजलन्तुः कासं श्वासं ञ्वरं वमिम्‌ ॥ १६ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९ ॥ |

वासाघ॒तं तिक्तघतं च युक्या मधृत्कटां मागधिकां ङिडद्रा ॥ अन्यदेव गुणवच्च सपिस्तदम्छपित्तं शमयत्युदीणंम्‌ | १७ ॥ वापाघतं रक्तपित्तोक्तम्‌ । . तिक्तषतं कष्टोक्तं महातिक्तकम्‌ । अत्राम्टपित्तहरत्व- । अन्यद्यदेषं गणवदिति दिति । रक्तपित्तोक्तङातावरीधतादि ॥ १७ ॥

कोभ जननेन भो

१ क ध. "तनुत। फ । २ क. ध. "दशूलोपशा" ।

जम्टपित्ताधिकारः ] इन्दे माधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ३९१ पश्चनिम्नाययचूरणमाह-- ॥ि पकांऽशः पञश्चनिम्बानां द्विगुणो श्दडदारकः ॥ ` सक्तदेशगुणो देयः शर्करामधुरीकृतः ॥ १८ ॥

शीतेन वारिणा पीतं शुं पित्तकफोद्धवम्‌ ॥ निहन्ति चुरण सक्षोद्रमम्छ्पित्तं सुदुस्तरम्‌ ॥ १९ ॥

एकोऽशः पश्चनिम्बानामिति । निम्बस्य त्वच्बख्दख्कुपमफलानां पञ्चानां मिडि- तानामेको भागः । कतर्दशगणो निम्बभागपिक्षया । माताऽस्य पलार्धं परं वाऽऽहार- दरव्यस्क्तुबाहुल्यात्‌ । पञ्चनिम्बाचं चणम्‌ ॥ १८ ॥ १९ ॥ पिष्राऽनानीं सधान्याकां घृतपस्थं विपाचयेत्‌ ॥ कफपित्तारुचिहरं मन्दानख्वमि जयेत्‌ ॥ २० ॥ ` सुगमम्‌ । जीरकाद्य घृतम्‌ ॥ २०॥ | | पटोखष्ुण्डीकलकाभ्यां केवलं कुखकेन वा ॥ घतप्रस्थं विपक्तव्यं कफपित्तहरं परम्‌ ॥ २१ ॥ सुगमम्‌ । पटोच््ण्ठीपटोलघते ॥ २१ ॥ पिप्पीघुतमाह-- पिष्पटीकाथकल्केन ध्रतं सिद्धं मधुष्डुतम्‌ ॥ पिबेन्ना प्रातरुत्थाय अम्खपित्तनिद्त्तये ॥ २२ ॥ मधुष्टुतमिति । सिद्धे धृते पादिकमधुयुक्तम्‌ । पिप्पटीषृतम्‌ ॥ २२ ॥ द्राक्षां घरतमाह-

द्राक्षाशृताशक्रपटोटपनरः सोरीरधाजरीघनचन्दनेश्व ॥ २३ ॥ जआयन्तिकापद्मकिरातधान्येः कल्कैः पचेत्सपिरूपेतमेभिः ॥ ` युञ्जीत माजां सह भोजनेन सषैतुपाने तु भिषग्विदध्यात्‌ ॥२४॥ वातस्थपिततं ग्रहणीं भररृद्धां कासाभिसादं ज्वरमम्खपित्तम्‌ ॥ सर्व निहन्याद्घृतमेतदाह्य सम्यक्युक्तं ह्यमृतोपमं च ॥ >२५॥

दाक्रः कुंटजस्तस्य फम्‌ । पद्मं पद्मकेसरं पद्मकाष्ठमितयन्ये । द्वक्षाद्यं घृतम्‌ ॥ २६॥ २४॥२९॥.

* ख. पुस्तके सवाते साविबन्धेऽस्मिन्दिता कंसहरीतकी" इ्यधिकमन्र ।

[1

१ क. घ. सुदाशणम्‌ । २ क. घ. बलासपित्तं ।

३९२ व्याख्याकुमुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [4 ४ चतुष्पश्चाशत्तमो-

दातावरीषृतमाह-- शतावरीग्रूलकर्कं ध्रतमस्थं पयः समम्‌ ॥ पचेन्मद्रभिना सम्यक्क्षीरं द्वा चतुगुणम्‌ ॥ २६ ॥ नाङायेदम्छपित्तं च वातपित्तोदधबान्गदार्‌ ॥ रक्तपित्तं तरषां पी श्वासं संतापमेव च ॥ २७ ॥ पयः सममिति । पयःशाब्देन पयःसाधम्योच्छतावयो एव रसो ग्राह्यो न तु क्षीरं तस्य प्रथगुपात्तत्वात्‌ । समे तुस्यम्‌ । शातावरीघृतम्‌ ॥२६॥ २७ ॥ अम्लपित्ते भ्रयोक्तव्यः कफपित्तहरो विधिः ॥ गडकृष्माण्डकं चैव तथा खण्डामलक्यपि ॥ २८ ॥ सुगमम्‌ ॥ २८ ॥ गक्षीरकणासिद्धं सपिरजापि योजयेत्‌ ॥ गुडक्षीरकणातिद्धं सर्षिरिलनेन परिणामशूलोक्तपिप्पटीषरतमिति दरयति । गुडपिष्पखीपथ्याभिस्तुल्याभिमादकः कृतः ॥ पित्तश्चेष्मापहः भक्तो मन्दमसनि च दीपयेत्‌ ॥ २९ ॥ न च तुल्या्िरिति विरुद्धं त्रे व्रृणप्तमो देय इति परिमाषाविरोधात्‌ । तुल्यशब्द: सहार्थे न तु तुल्यार्थे । यथा देवदत्तेन सह गन्तव्यम्‌ । गुडाद्यो मोदकः ॥ २९ ॥ ञ्वछन्तमिव चाऽऽत्मानं मन्यते योऽम्रपित्तवान्‌ ॥ तस्य संशोधन पथ्यं न शान्तिः शोधनं पिना ॥ ३० ॥ सुगमम्‌ ॥ ६० ॥ अचिरोत्थे चिरोत्थे च वमनं तत्र कारयेत्‌ ॥ ३१ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३१ ॥ | इति श्रीहन्दमणीतदृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री कण्ठद्‌त्करृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां तरिपश्वाश्त्तमोऽ- | म्ढपित्ताधिकारः समाप्तः ॥ ५३ ॥

अथ चतुष्यथादत्तमो विसपाधिकारः ।

क, ~ भवच ॥ ॥ अम्टपित्ते संभवच्छदेवेगाषिषाताद्रक्तदु्ौ पलां विसपेविस्फोययोरुत्पादात्मायः समा ननिदानत्वादतः परं विप्तपैविस्फोयधिकारः कक्वेगविघातस्य च रक्तदूषकते बचनम्‌-

नमस तनकारः) \ ॥ अनन वयैकतीनभ रपवो १1 १9९1९१२५

१घ. पित्तसं ।

विसपोधिकारः } दृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः १ ३९३ “छर्दर्वेगप्रतीवातात्काछे वाऽनवसेचनात्‌ । रारत्कारुखमभावाचर रणितं संप्रदुप्यतिः" इति ॥ रुग्िनिश्वये प्रथगधिकारेणोक्तयोरपि विप्रपेविर्फोययोः प्रायश्चिकित्साप्तामान्यदिक- त्वनाभिषनम्‌ । विरेकवमनरेपसेचनासग्विमोक्षणेः ॥ उपाचरेदयथादोषं विसपांनविदादिभेः ॥ » ॥ अविदारिभिरिति । अन्नरपानैरिति शेषः ॥ १ ॥ परोख्पिचमन्दाभ्यां पिप्पल्या मदनेन च ॥ पिसर्पं बमन शस्तं व्थेबेन्द्रयवेः सह । २ ॥ पटोरनिम्बयोः क्राथः । पिप्पद्यादिचयं प्रक्षेपः ॥ २ ॥ निफरखारससय॒क्तं सपिखिदतया सह ॥ अयोक्तव्यं भिरेकार्थ पिसपंज्वरशान्तये ॥ बिफटाकाये सर्पिखिव्रत्पक्षेपः ॥ रसमामलकानां वा घृतमिश्रं प्रदापयेत्‌ ॥ ३ ॥

सुगमम्‌ ॥ ३ तृणवज्यं भयोक्तव्यं पञ्चमूरचतुष्टयम्‌ 1! पदेहसेकसविभििसर्प वातसंभवे + 9

तृणवज्यं पयोक्तग्यं पश्चग्ररचतुष्टयमिति । तस्य च वर्जनमिह पित्तहरत्वेन वातेऽयो गिकत्वात्‌ । यद्यप्याये परं वातहरे उक्ते तथाऽपि वद्धिकण्टकप्रश्वमृटद्भयमपि चातने विसर्प व्याधिप्रल्यनीकतया हितमिति कार्षिकः ४ ॥ क्रं रताहा सरदार मुस्ता वाराटिकस्तुम्बरुकरष्णगन्धाः ॥ वातेऽकैवंज्ञावेगलाश्च योज्याः सेकेषु पेषु तथा घतेषु ॥ ५ ॥ वाराही वाराहीकन्दः} क्रप्णगन्या सौमाञ्जनकः शमीत्यपरे ! वंद्यो वंशनङी 1 आतंगदोऽन्चुन आगाडको वा 1 आतगढ उष्टकण्टकः । अथवा नीलः सहचर इति ददणः ॥ ९ ॥ प्रपांण्डरीकपञ्िषए्ठापद्यकोशीरचन्दमेः 1 #न्दोवरः पित्ते क्षीरपिष्टः मरुपनम्‌ ॥ ६ न्दी बरेरिति । इन्दीवरं नीरोत्पलम्‌ ॥ ६ ।

॥) (+ दयतिय ध 0केरहोकापमतनकद कयते निमोथ तोरि जतत षता गयत्री न ततमत मिनत /१, ३)

५ कृ. ष्रि. च 4

व्यार्पाकुसुमावस्याख्यरीका समेतो -- [५ ९ पश्चपन्चाशत्तमः~

कसङ्गाटकपब्रनद्राः सरैवलाः सोत्यलकदं माश्च ॥

वद्ान्तराः पित्तकृते विसर्पे टेपा विधेयाः सघृताः सीताः ॥ ७ ॥ ङ्गारको जलमध्ये चिकृण्टकः } गुन्द्रा पदैरकमेदो पटः । | परौवखः सहश - यथः ! सोत्पट्कर्दमा इति । कर्दमः पङ्कः । अथ वोत्प्कदमश्रोत्परस्यानस्य

गा इत्थं पङ्कः । अय क्मस्तदनिताः । वद्ान्तरा वचान्तरायाः । एव सति मिधोः विर्पैऽतिमृदौ त्वगादु-

पघातो न स्यात्‌ । ठेपस्फोटनं च सुकरम्‌ । ठेपा इति . बहुवचननिर्दशाव्यस्ता अप्येते

३९..४

योज्या इत्याहुः ॥ * ॥ ध . भ्देहाः पप्पिकाश्च शस्यन्ते प्चवल्कटैः ॥ पदकोरीरमधुकचन्दनैवौ अ्चस्यते ॥ ८ ॥ `

सुगमम्‌ ॥ ८ ॥ [ ठेते तु पिनीपङ्पिषटं बा शङ्कदौषल्य्‌ ॥ ` गुन्द्रामूकं तु शक्तिवां गेरिकं वा घृतान्वितम्‌ ॥ ९ ॥ शरक्तिरमुक्तास्फोटः । वृतान्वितरिति पुवेयोगेष्वमि योज्यम्‌ ॥ ९. ॥ न्यग्रोधपादा गुन्द्रा च कदटीगभं एव च ॥ विसग्रन्थिश्च टेपः स्याच्छतधोतघृतणुतः ।। १० ॥। न्यओधपाद्‌ा इति । वयरोहाः। कदरीगभं इति। कदल्या गमस्थानमन्नरी ॥१ ०।४ हरेणवो मपरराय युद्राश्रैव सश्ाक्यः ॥ ` पृथक््थक्मदेहाः स्युः सर्वे वा सपिषा सह ॥ ११॥ सुगमम्‌ ॥ ११॥ . | . | द्राप्तारग्बधकारपर्यत्रिफटामण्डपीटभिः ॥ रिषटद्ध रीती भिश्च विसं शोधनं हितम्‌ ॥ १२ ॥ आरग्वधस्य फम्‌ । आमण्ड एरण्डस्य बीनम्‌। व्यस्तसमस्तानमिषां कल्केन क्रायेन वा विरेचनम्‌ \ त्रिफला पुनरिह मितेव ह्या हरीतक्याः पुनः पाठात्‌ ॥ १२ ॥ गायनीसक्चपणोब्द वासारवधदारुभिः ॥ फुटन्नटेभवेटेपो विसपे शछेष्मसंभवे ॥ १३ ॥ मुगमम्‌ ॥ १६॥ अनाऽश्वगन्धा सरलाऽथ काला सेकेषिका चाप्यथ बाऽजशृङ्गी ॥ गोपू्पिष्टो विहिमः प्रदेहो हन्याद्विसर्पं कफजं सुशीधम्‌ ।॥ १४ ॥ जजाऽनगन्धा फोफावती बोबहंकेति रेके । अश्गन्धाऽश्चवकन्दः । सरला तिवत्‌ । ` दन्त | -------

विस्फोधिकारः }. दम्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ३९५

काटा वडहिखा । एकेषिका पाठा । अन्य एकेषिकाऽम्बष्ठकी । सा दरण्ड इति रोके । अन्ये तिवृद्धेदमाहुः । अनशुङ्खी मेषशूङ्ी वा 1 विहिमः कोष्णः ॥ १४ ॥ मदनं मधुकं निम्बं वत्सकस्य फटानि च ॥ वमनं च पिधातन्यं पिस्पं कफसंमवे ॥ १५ ॥ घुगमम्‌ ॥ १५ ॥ निफरापदको शीरसमङ्गाकरबीरजम्‌ ॥ नटमुटमनन्ता च ठेपः शछेष्पविसपहा ।। १६ ।। कर वीरकमित्यप्य स्थाने करवीरनमिति पाठे मूलं द्रष्टव्यम्‌ ॥ १६ ॥ आरग्वधस्य पत्राणि तचः शछेष्पातकोद्धवाः ॥ शिरीषपुष्पं कामाची हिता ठेपावच्रूणितेः ॥ १७ ॥ त्वचः शेष्मातकोद्धवा इति । शेष्मातको बहुवारः । कामाची काकमाची ॥ ॥ {७ ॥ पुस्तारिष्टपटोलानां काथः सेवि सधैतुत्‌ ॥ धात्रीपटा रपा नामथवा घ्रतसंयतः ॥ १८ ॥ पसीविसर्षनदिति । प्रये कदोषनवीसर्भनुत्संनिपातविपर्षस्या साध्यत्वात्‌ ॥ १८ ॥ अमृतटरषपरोटं निम्बकर्करूपेतं त्रिफलखदिरसारं व्याधिघातं च तुल्यम्‌ ॥ कथित मिदमरेषं गगालो भौगयुक्तै जयति विषविसर्पं कष्रमष्टाद शाख्यम्‌ ॥ १९॥ त्रिफरं बरफद 1 व्याविघातः पुवर्णादुः 1 गुग्गलोभौगयुक्तमिषि । प्रत्यदो पयोगे गुम्गुखोमाषचतुष्टयप्रक्षेपणं विरेचनाथं तु कषे इति प्रचारः ॥ १९ ॥ अगृतद्षपटोखं युस्तकं सप्नपणं खदिरमसितवेत्रं निम्बपत्रं इरिप्रे ॥ निविधविषविसपौन्षटघ्ठाभिरफोटकण्डुरपनयति ममूरीं श्वी तपिन्तं वरं च ॥२०॥ सुगमम्‌ । २० ॥ इति श्रीहन्दथणीतहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगम्याख्यायां श्रीश्री- कण्ठद्‌ कृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां चतुष्पश्चा- गरत्तमो विसपांधिकारः समाप्नः ।। ५४ ॥

अथ पञ्चपभ्चारत्तमो विस्फोराधिकारः | पटोटामृतभूनिम्बवासकारिष्रपषटेः ॥ खदिरान्दयुतैः काथो विस्फोटाततिज्वरापहः ॥ १ ।।

तवमम दानमे नितनमिदिनमिभनिकिनियति मतयो ५ ननो जोक क्‌ यु त" णि

पके. य. रकम्‌ । रक. स्कोटज्वरश्वन्तये। प्रू ।

ख्याकुसुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [९ ५ पञ्चपञ्चाशत्तमः-

३०६

पगमम्‌ ॥ ! ॥ + ^ ॑ परोरत्रिफरारिष्रुद्‌ चीयुस्तचन्दनेः ।॥

सम्र्वा रोहिणी पाग रजनी सदुराख्मा ॥ २॥ कषायं पाययेदेतच्छष्प पित्तज्वरापहम्‌ ॥ रुण्डत्वग्दोषविंस्फोटविषवीसपनांशनम्‌ ।। ३ ॥

पदराल्मत्यतः परमेभिरिति द्रष्टव्यः } तेनमः कषाय छृतं पाययेदिति संगतोऽर्यो

मवति ॥ २॥३॥ भूनिम्बवासाकटुकापयोरफषतरिका चन्द ननिम्बासेद्धः ॥ विसर्वदाट्ज्वरवक्वशोषविस्फोटतष्णावमिनुत्कषायः ॥ ° ॥

सुगमम्‌ ॥ ४ ॥ सरूफे पित्तयुक्ते तु भिफखां योजयेत्पुरे ॥ त्रिफलां योनयेत्फुरिति । चिफडयाः कायः । गुम्भुटुप्क्षेपः ॥ दुरालभां पर्टकं पोर कटुकां तथा £ सोष्णं गुगगुटसंमिश्रं पिवेद्रा खदिराषटकम्‌ ॥ ५ ॥

अन्राफि दुरारभादिभिः काथः । गगटुप्रक्चेपः ! सोष्णं किंचिद्रष्णम्‌ । सरब्

ईषद । लदिराष्ठकं ममूर्या वक्ष्यमाणम्‌ । इदमपि गुरडुतमेव पित्‌ ॥ ५ ॥ कुण्डदपिचुमन्दाम्बु दिरेन्धयवाम्बु वा ॥ विस्फोयानाशयत्यादु वायुजंङुध रानिव ॥ ६ ॥ कुण्डरीपिचुमन्दाभ्व्विति । द्धुण्डरी गुडूची । ६ ॥ चन्दनं नागपुष्पं च तण्डुलीयकसारिवा ॥ रिरीषवस्करुं जाती केपः स्यादादनारनः ॥ ७ ॥ मुगमम्‌ ॥ ७ ॥ ~ शकत रूनतमासीरननीष्यं च तुल्यानि ॥ पिष्टानि शीततोयेन स्यः स्वेषिस्फोरे ॥ ८ ॥ शुक्तरुः शिरीषः | नते तगरपादिका । पद्माडवस्फोटी ॥ < ॥ शिरौषयरुमङ्चिषएटाचम्यामकयषटिकाः ॥ सजातीपह्यवत द्रा विस्फोटे कबल्ग्रहाः ॥ ९ ॥ . अत्र योगोक्तद्र्ं श्येकमपि कवे योन्यं | बहुवचननिदेशादित्याहुः । नातीपत्र- तोद्रयोगश्च पवतर देयः । यष्टिका यष्ठीमधघु ॥ ९॥ `

विर्फोटाधिकारः ] दन्दमाधवापरनाग सिद्धयोगः । ३९७

दिरीषोदुम्बरो नम्बुः सेकारेपनयोरिताः ॥ सुगमम्‌ ॥

शेष्मातकत्वचो वाऽपि प्ररेपाशथोतने हिताः ॥ १० ॥ सुगमम्‌ ॥ १० ॥

चिरीषयष्टीनतचन्दनेखाममांसीहरिद्राद्रयक्षएारैः ॥

र्पो दशाङ्गः सपतः प्रदिष्टो विसंपकुष्ग्रशोषदारी । ११ ॥ शिरीषः हिरीपषरवस्कटम्‌ । ११ ॥ चतु;सममाह-

दिरीषोशीरनागाङ्ादिसाभिर्खेपनाद दतम्‌ ॥ विस्पेषिषविस्फोटाः प्रशाम्यन्ति न संशयः ॥ १२॥

नागाङ्खं नागकेप्तरचूणम्‌ । हिसा कखवकटुः ॥ १२ ॥ वृषाद्यं घृतमाह-

षखादिरपरोरपतरानिम्बत्वगमृतामरकीकषायकल्केः ॥ घरतमभिनवमेतद्‌ाञ पकं जयति विसपमदासङ्ष्गुरमान्‌ ॥ १३ ॥ निम्बत्वगमृतामलकी कषायकल्कैरित्यस्य स्थाने छन्द्ःपूरणा्थ निम्बत्वगमृत धात्रीक घायकल्कयुक्तमिति पाठ युक्तः | वरुषायं घृतम्‌ । १६ ॥ पञ्चतिक्तकषृतमाह--

परोरसप्तच्छदनिम्बव साफट त्रिकाच्छिनर हापिपकम्‌ ॥ तत्पञओतिक्तं धृतयाग् हन्ति चरिदोषविस्फोटविसपंकण्ड्‌; ॥ १४ ॥ त्रिफलायाः कल्कः । शेषाणां कषायः ॥ {४ ॥ सप्रति ल्नायुकरोगस्य तन्तुनामाख्यातस्य प्रायः पाशाद पुरुषविषयस्योत्पत्तिपूवैकं चिकि त्ितमाह--

ाखासु कुपितो दोषः शोथं त्वा विसपेवत्‌ ॥

भिखेव ते क्षते तत्र सोष्मा मंसं विशोष्य च ॥ १५ ॥ कुयोत्तननिमं पत्रं तरिपण्डे स्त सक्तजेः ।।

रनः दनैः क्षताच्ाति च्छेदार्कोपं समावदेत्‌ ।॥। १६ ॥ तत्पाताच्छोफशान्तिः स्यात्पुनः स्थानान्तरं भवेत्‌ ।॥ स स्नायुक इति ख्यातः क्रियोक्ता तु विसपक्‌ ॥ १७ ॥

१य.ख्‌. पकण्टज्वरशोः ।२कऋ. ध. दफा

समेतो- [ 4६ षट्पश्चाश्चत्तमः-

३ ९.८ याख्याङ्सुमावस्याख्यदीका खसु जङ्छादिषु । सोष्भाऽप्रचुरोष्मा । तत्प्र पिण्डेस्तक्रपक्तजेर्ि्ं क्षतायाति निःमरति ॥ १५९ ॥ {६॥ {१७ ॥ गव्यं सपिरू्यहं पीत्वा निशुण्डीस्वरसं ज्यहम्‌ ॥ पीत्वा स्नायकमत्युग्रं हन्वयवश्यं न सशयः ॥ १८ ॥ मृगमम्‌ ॥ १८ ॥ सौमाञ्लनगखदरैः काञ्ञिकपिैरटब णयुतेरटपः ॥ इन्ति स्ञायुकरोगं यद्रा मोचत्वचो रपः ।। १९ ।। यद्रा मोचत्वचो रेप इति । मोचं कोढं कद्क्क वा । करान्तक्रामकमे(मिले)- १९. ॥ इति श्रीवन्दभणीतन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यारयां श्रीश्री कण्ठदत्तषतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यार्यां प्रश्चपञ्चाश- नमो रिस्फोगाधिकारः समाप्रः ॥ ५५ ॥

अथ षटपञ्चारत्तमो मसूरिकाधिकारः।

िम्फोरप्रकारत्वात्मायप्तस्यानदानत्वाचचाथ मसूरिका ॥ सवीसां वमनं धूर्व पटोखारिष्टवासकेः ॥ कषायेश्च वचावत्सय्ाहफरखकरिकते; ॥ १।। पटोलारवासकैः कषयरिति समानाधिकरणेन निरदैशः काय॑कारणयोरभेदोपचा- त्‌ । चकारादत्र पयोखादीनां कर्करनाप्युष्णोदकाष्तेन वचावियुतेन वमनं कार्यमि- त्याहुः । वचावत्सयश्ाहफछकर्कितेरिति । वत्र: द्ुटनस्तस्य फमिह्‌ वमने यागिकत्वात्‌ । फट मदनफट्म्‌ ॥ १ ॥ सक्षोद्रं पाययेद्नादम्या रसं वा दैटमोचिकम्‌ ॥ सन्षोद्रमिति हिरमोचकरपेऽपि योज्यम्‌ । हिटमोचा हिमो ची याता तद्धवं हैल- चिकं रसम्‌ 1 अयं चोभयतोमागहारः ॥ | बान्तस्य रेचनं देयं शमनं चाबटे नरे ॥ २॥ सुगमम्‌ ॥ २॥ सुषवी पत्रानेयांसं हरिद्राचृणसंयुतम्‌ ॥ रोमान्ती ज्वरविस्फोटमसूरी शान्तये पिबेत्‌ ॥ ३ ॥

१ क. ध. पथ्य ।

1.0 प पसि नना.

मसूरिकाषिकारः ] रन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ३९९

सुषवीपत्रनियसमिति । सुषवी कारवप्रकम्‌। अस्यापि रस उमयतोभागहारः। अत्र हरिद्राचृणं भि चतुरमाषकमानं प्रक्षेपः ॥ ३ ।

उभाभ्यां हतदोपस्य विद्युध्यनि मसूरिका; ॥ निविकाराश्राल्पपूयाः पच्यन्ते चास्पवेदनाः ॥ ४ ॥ पुगमम्‌ ॥ ४ ॥ कण्टाद्चख दुमूलं कथनविधितं रिङ्गमापेकयुक्तं पीत बीन जयायाः सघतयुपितगाः पीतपङ्धिः ककण्याः ॥ म(परथ्यामूढं शिफा वा दंमनकुसमरजा सोषणा वाऽथ पृति- योगा वाशाम्बुनेते प्रथममघगदे दृश्यमाने परयोज्याः#॥ ५॥। कण्टाङ्वादु() स्वनामख्याता छता 1 उषिितवाः पीतं प्यषितवारि रतम्‌ । अङ्धि. मूटम्‌ । शकटी स्वनामख्याता । म[प)]थ्याऽपि तथा । सोषणा समरीचा । पतिरपि सोषण एव । पूतिः पूतीकः स्त च छाटक्तस्य मृं फटं वा | -अघगदे पापरोगे ॥ ९ ॥ उग्राज्यवंदनीरीयवंपिषकापोसिकीकसवाद्यी- सुरसमयुरकराक्षाध्रपो रोमानितिकादिदहरः ॥ ६ ॥ आदावेव भयुक्तस्य भ्राम्यन्ति पपरिकाः ॥ न ग्रह्नन्ति विषं केचिद्थाखाभश्चुतेरिह्‌ ॥ ७ | उग्रा वचा । कार्पापतिकीकपं कपा्ास्यि । सुरसः प्नाप्तः । मयूरकोऽपामार्गः । आदाविव प्रयुक्तत्य प्रराम्यानि पूरिका इत्यत्र प्रयुक्तस्येति कतैरि क्तः । तेनाऽऽदौ घमं प्रयुक्तवत इयर्थः । न ग्रहनन्ति विषं केचिद्यथालाभश्तेरिति। अस्याथंः- तच्रान्तरे यथालामामित्युक्तरिह विषस्य त्वग्दोषारिकरत्वशाङ्कया यागः कार्यं इति । वृषेण तु प्रचारो दृदयते । ६ ॥ ७ ॥ चेजासित प्रतदिने रक्तपताकाञ्िता सटी भवने ॥ धवलितकटदान्यस्ता पापरुजं दूरतो धत्ते ॥ ८ ॥ चे्रासितभ्रतदिन इति । चेत्रमासीयक्ृष्णचतरदस्याम्‌ ॥ < ॥ तपणं वातजायैं पराग्टानचर्णेः सशरः ॥ ` भाोननं तिक्तयुंस्तु परतुदानां रसेनर्या।॥९॥ लाजचरणम्तपंगे तोयप्लतर्ेयम्‌ । प्रतुदानां स्सेनेति । प्रतुदाः कपोतपारावतप्र्च- तयः ॥ ९ ॥

ख. पुस्तके मष्टिनाऽऽ्च्छाग् भेषजं यत्पदीयते । तन्मुष्ियोगमियाहुरपदेशपरायणाः॥१॥ बयभिकमत्र . |

\ इ. 'खदूप। ~ इ. पाराशर यथाखाममिदयाक्षमो विषष्यतु ३ क.ध. यांतु लज।भ्घ. च)

नाभो मकमननौोनमतयाो

व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [ ६ पदपञ्चारत्तमः-

&9०9 विपश्चमूं रासा च दाग्युशीरं दुराटभा ॥ । सामृतं धान्यकं मुस्तं जयेद्रातसमुत्थिताम्‌ ॥ १० ॥ अस्य योगस्य क्राथः कायैः ॥ १० ॥ दाक्षाकारमर्यखर्बुरपटो छारिषटवासकेः ॥ लाजामल्कदुस्पर्ैः सितायुक्तस्तु पेत्तिके ॥ ११ ॥ सितायुक्तस्त्विल्यतः परं कषाय इति शोषः ॥ ११ ॥ शिरीषोदुम्बरा्वत्थशेडुन्यग्रो धवैत्संकैः ॥ भखेपः सघृतः शीघं ब्रणवीसपेदाददा ॥ १२ ॥। सुगमम्‌ ॥ १२॥ भ दुराभां पर्पटकं भनिम्बं कटरोदिणीम्‌ । शछेष्मिक्यां पित्तजायां वा पाने निष्काथ्य द्‌ापयत्‌* ॥ १३ ॥ सुगमम्‌ ॥ १३६ ॥ : | निम्बं पर्पटकं पाठां पटोटं कटुरोहिणीम्‌ ॥ वासां दुरारभां धाचरीयुशीरं चन्दनद्रयम्‌ ।॥ १४ ॥ शष्‌ निम्बादिकः काथः पीतः शकेरयाऽच्ितः ॥ त्रिदोषां मसूरी हन्ति ज्वरवीसर्पसंभवाम्‌ ॥ उत्थिता प्रविशेद्या तु पुनस्तां बाह्यतो नयेत्‌ ॥ १५ ॥ असय योगस्य कामः । चन्दनद्वयं ्ेतचनदनं रक्तचन्दनं च 1 निमवादिः ॥ १५॥ ॥ १९॥

पटोखकुण्डटीयुस्तद्टषधन्वयवासकेः ॥ भूनिम्बनिम्बकटुकापपरेश्च शृतं जलम्‌ ॥ १६ ॥ मसूरी शमयेदामां पकां चैव विशोधयेत्‌ । नातः परतरं किंचिद्विस्फोटज्वरशान्तये ।॥ १७ ॥ सुगमम्‌ ॥ १६॥ १७॥. परोलमरलारुणतण्डुरीयकं पिवद्धरिद्रामरकस्कसंयुतम्‌ ॥ मसूरिषिस्फाटविदाहशान्तये तथैव रोमान्तिवमिज्वरापहम्‌ | १८ ॥ पयोटेत्यादिकः काथो हरिद्रामरकवूरण प्रसतिप्याऽऽनुरोम्यार्थ पेयः ॥ १८ ॥

# ख. पुस्तके--रामकूपेषु चे क्षणाः स्फोटाः सरषपसंनिभाः 1 कण्डदाहज्वसोयेना ३

णाप |

न्तिकस्तुते ५१ ॥ बहूपद्रवपा । ् धु पिष्ठमकतारं च मयलनतः । ज्येत्सङ्गारिनिभम्थिः सोऽमन्यत यम्‌ ॥ २ 1 इत्यधिकम ¦ | क्रामभाज्यः सोऽस्मिन्योने

१ क. घ. मुद्धवाम्‌ 1 २ क. ष. "वल्क्छैः । प्र

मसूरिकाधिकारः ] इन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः । क

पटोलमूलारुणतण्डुखीयकं तथेव धाञ्रीखदिरेण सेयुतम्‌ ॥ पिषेज्नलं सुक थितं स॒रीतलं मसूरिकारोगविनाशनं परम्‌ ॥ १९ ॥ धात्रीखदिरावपि परोटमूखारुणतण्डुटीयकाभ्यां सह क्थनीयौ ॥ १९ ॥ खदिरत्रिफलारिष्टपगेखामृतवासकेः ॥ २० ॥ कायोऽएएकाख्यो जयति रोमान्तिकमसूरिकाः ॥ कुएवीसपंविस्फोटकण्डादीनपि पानतः ॥ २१ ॥ अष्टकाख्य इत्यष्टाङ्गः । अयं च काथो भञ्चायां मसूरिकार्या प्रायः प्रयुज्यते ! अत्र शोधनेऽपेक्चिते गुग्गुटुमपि प्रक्षिपन्ति । इति खदिराटकः ॥ २० ॥ २१ ॥ अमृतादिकपायस्तु जये त्पत्तकफास्मिकाम्‌ ॥ २२ ॥ पायस्त्विति । विप्तपक्ति दराद्रव्यस्तत्र मप्ररीहरत्वश्चतेः ॥ २२ ॥ सोवीरेण तु संपिष्टं मातुलुङ्गस्य केसरम्‌ ॥ पटे प्रात्पाचयव्याग्च दाहं चापि नियच्छति ॥ >२३॥ सुगमम्‌ ॥ २३ ॥ पाददारं च कुर्त पिटिका पादसमभवा॥ तत्र सक्र प्रहसन्ति बहुशस्तण्डुराम्बुना ॥ २४ ॥ म्‌ ॥ २४॥ | पाककाटे तु सवास्ता विशोपयति मारुतः ॥ तस्मात्संवृंहणं काथ न तु पथ्यं विशोषणम्‌ ॥ २५ ॥ सुगमम्‌ ॥ २५ ॥ गुदची मधुकं द्राक्षा मोरटं दाडिमः सह ॥ पाककाले परदातच्यं भषज्यं गुडसंयुतम्‌ ॥ तेन पार्क व्रजन्त्याद्य नतु वायुः प्रकुप्यति | +६ ॥। टन ॥ }त्यादधियांगस्य क्राथः | अत्र गडः प्रक्षेपः || २६ ॥ लिद्नाद्रा बादरं चर्ण पाचना्थं गुडेन वा ॥। अननाऽऽग्रु तरिपच्यन्ते वातपित्तकफात्मिकाः ॥ २७ ॥ पृममम्‌ ॥ + ॥ शृत्टाभ्मानपरीतस्य कम्पमानस्य वायुना ॥ धन्वमां सरसाः शस्ता ईपत्सन्धवसंयुताः । २८ ॥ धन्वमांसरसा इति । जाङ्टमृगपर्तिमांप्ररसाः ॥ २८ ॥

"त 1 5५ म, ॥ ५ मू + कफैः पू |

जयाख्याङकसुमावस्याखूयटीकासमेतो-- 4 ७ सप्तपश्चाशत्तः

दाडिमाम्टरसैयुक्ता यषा स्युररूचौ दिताः ॥ विसरषन्ती सविस्फोटा छिना स्राववती तथा ॥ द्ाङ्ृटेषचर्णेन चूणिता शममेति च ॥ २९ ॥

6

सुगमम्‌ ॥ २९ ॥ पिबेदम्मस्तप्ररपितं भावितं खदिरासनेः ॥ नघदीतमिदर्भशतशीतम्‌ । भावितं खदिरासनेरिति । सदिरासनप्ताधितः अमनः पीनतरल: ॥ | | शोचे वारि अयुञ्जीत गायनीबहुवारजम्‌ ।। ३० ॥ मगमम्‌ | ३० ॥ जातीपत्रं समच्जिष्रं दारी पूगफरं शमी ।॥ ३१॥ धाीफरं समधुकं कथितं मधुसंयुतम्‌ ॥ मुखरोगे कण्टरोगे गण्डुषा्ं प्रशस्यते ॥ ३२ ॥ मगमम्‌ ॥ २१ ॥ ३२ ।। अष्णोः सेक भशंसन्ति गवेधुमधुकाम्बना ॥, गवेधुमधुकाम्बुनेति । गवेधुधडुवः । अनयोः कर्कं कपटे बद्‌ष्वाऽश्षिि सेकः मधुकं विफला मूषो दाकीत्वर्नी खयुत्परम्‌ ॥ ३३ ॥ उरीररोध्मञ्िष्ठाः परेपाशधोतने दिताः ॥ नश्यन्त्यनेन हग्नाता प्रसूर्यो न भवन्ति च| ३४॥ म्रलेपाओोतने हिता इति बहुवचन निर्दैशा द्य्तसमस्तेरमधुका दिभिः प्रस्पः । अर्शः करतेराश्चोतनमिव्याहुः । आश्वोतने परिषेकः ॥ ३६ ॥ २४ | । पश्चवस्कलचूर्णेन छेदि नीमवचणेयेत्‌ ।। _ भस्मना केचिदिच्छन्ति केचिद्रोमयरेणुना ॥ ३९५ ॥ भस्मनेति । शप्कगोमयमस्मना ॥ ३९ ॥ | कृमिपातथयाचापि ध्रूषयेत्सरलादिष्िः ॥ सरखादिभिरिति । सरजगुरुगुगगुटुप्रमतिमिः ॥ ॥ सुतानां च विशुद्धये ॥। गं बराक्ाथं य ५ 1 खदिराष्टकोऽपि सगुगगदुः । र = ^ द्य लप्क्सष्कमू ॥ ३६ ॥ क कण्टशुद्धये ॥ 0 शज्गाव्हो वा क्वटथाऽऽदकादिभिः ॥ ३७ ॥ ज्ञावरेहाप्ैकादिकवरश्च ज्वरायिकारोक्तः । न ४४ ॥ ३७ ॥

ुदररोगाधिकारः ] डन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः ॥ : १०४

पञ्चतिक्तं भयुञ्ञीत पानाभ्यञ्जनभोजनेः ॥ सुगमम्‌ ॥ | ` , कुयाद्रणविधानं च तैटादीन्वर्जयेचिरम्र ५ ॥ ३८ ॥ मुगमम्‌ । गनिम्बातिमुक्तकारोकष्ठक्षवेतसपछ्वैः ॥ निशापयुषितः कायो मसूरीभयनाशनः' ॥ १ ॥ इत्यधिकः कचिद्योगः पठ्यते । अच भिम्बी डिभ्बिरिति स्याता । निहापर्यषितः गुतसीतः } योगोऽयमनागतमपूरिनिवारणाथं चैत्रे मासि पेयः ॥ ६८ ॥ ॥ निम्बातिमुक्तकास्फोतविम्बीवेतसवल्कटम्‌ ॥ ` शृतशीतं भयोक्तय्यं सावपरक्षाटने सदा ॥ ३९ ॥ आस्फोताऽस्फुरमष्छिका । शुतश्ीतमधडुतज्ीतं शीतकषायो वा । छरावः प्रक्षालन इत्युपटक्षणम्‌ । तैन पानमप्यस्य का्य॑मित्याङ्गः ॥ ३९. ॥ निशाद्योशीररिरीषमस्तकेः सखोधमद्रभियनागकेसरेः ॥ संसेदविर्फोटविसषष्ठदोगंन्ध्यरोमान्तिहरः पदेहः ॥ ४० ॥ पानं च दातत्यम्‌ ॥ ४० ॥ इति श्रीरन्दपरणीतद्रन्दमाधवापरनामकसिद योगव्याख्यायां श्रीश्री - कण्टदचकृतायां व्याख्याकस्ुमावस्याख्यायां षट्ूप्ाशचत्तमो पसूरिकाधिकारः समाप्र;ः ॥ ५६ ॥ अथ सप्रपञागरत्तमः क्षद्ररोगधिकारः। अथाघ्ुद्ररक्षणहेतुविकिस्सितानां द्ुष्ठादीनाममिषानेन क्ुद्रहेतादीनां रोगाणां पारि- शेप्यत्सुद्रसोगा धिकार : ] इह रोहिणी वर्मी कादीनां भूरिहेत्वादियोगेऽपि क्षद्रत्वभ्यपः- देश्ये बाहुस्यात्‌ । तथाऽजगद्धिकामामां जखोकोभिरपाचरेत्‌ ॥ अजगिकामामामिति । अनगह्धिकाऽचिह्ीति रोके ॥ डक्तिसौराधिकाक्षारकल्केथाऽऽखेपयेन्पुहुः ॥ १ ॥ शुक्तिर्गुक्तास्फोटः । पौराष्टिका सौराष्री मृत्‌ । सुशुते सौराष्टिकास्थाने श्रोधिक-

वि ०

पौरमिति जक (५1५१

ख. पुस्तके-विषपरैवमनैश्वापि प्रपिष्ट च पुनः पुनः) तथा शोणितसंसुष्टाः काधिच्छोणित मोक्षः १॥ कराशिद्धिनाऽपि क्रियया सिध्यन्दयाु मसूरिका: । काश्ित्कियाकलपेऽपि न पिष्यन्ति म्रिकाः॥ २॥ ष्मः कृष्णतराः काश्चिद्प्रनाः सिध्यन्ति वा न वा! काधिन्रैव तु प्सिध्यन्ति साध्यमानाः अयलतः

॥ २ ॥ इयधिकेमत्र ।

र ४

१ क. घ. तच्राजः ।

व्याख्याकुघुमावल्याख्यदीकासमेतो--[ 4७ पसपचचारात्तमः- रो व्यारूयातः ! तथा -यवक्षारडकि काशो त्निककटकेश्ाऽ ऽखेषये- । डल्टणस्तु शुक्तिशचघ्ीयवक्षारकल्कारेति पाठं पित्वा व्याख्याति | शकिजल्द्युक्तिः । श्रुघ्री खनका य वाः प्रिद्धा : । प्रशब्दः परलयं 4 | गयी तु--अनगद्िकामपक्ा यकसारड्क्तिपतोराष््िकरकनाऽ ञटेपयेत्‌ । ततो नयखे- लनभिरपक्ा येत्‌ । भेष आयय उपक्रमः स्वेशोफानामित्युक्त इति ॥ १ ॥ शछेष्मयिद्रधिकल्पेन ज्येच्चानु्चयां भिषक्‌ ॥

४०१

पाठादन्र स्वनिकाक्ष दिति) क्तात यवक्षारः

मुगमम्‌ ॥ | „ , विद्तागिन्द्रहृद्धां च गदेभां जारखगदभाम्‌ ॥

इरिबेहां गन्धनामां जयेवित्तविसपंवत्‌ ॥ २ ॥ ॥ 1 विकतादीनां यगो पजनितार्नां कथमेकचिकित्मितामिति चत्‌ । एका शान्तिरनेकर बहूनां उह्वय एव चेत्युक्तत्वात्‌ । यथा गड्जीकायेनेकेनाप्यनेकज्वरच्छर्दिकतरक्तादि- व्याथीनुपचरान्ति तद्वदेतानपि व्याधीन्पित्तवि्तपविधानेनोपचरेत्‌ । तत्र पित्तस्य विस- षम्य च दिधनिनोपचरेदिति केयं चिकित्पितत्रैविध्यात्‌ । चिविधं हि बिकिस्ितं दोष- प्रत्यनीकं व्याधिग्रत्यनीकमुमयप्रत्यनीकमिति । चत्र दोंषा व्याधिमुत्पाद्यदीए़ इव स्वय- मेवावतिष्ठन्ते तत्र दोषप्रलयनीकम्‌ । यत्र मारुत इव मेघवपेणे सति मस्तका(व्याधी)नुत्पाद्य दोपः स्वयमुपदाम्यति तत्र म्याधिप्रत्यनीकम्‌ । यत्र पूनस्तन्तुपटन्यायेन व्यापि र्पेणेक दोषः स्वयमुपतिष्ठेत्ोभयप्रत्यनीकम्‌ । तदन्न विदतादिरोगेषु यथायथमनुमूय प्रयोज्यमिति ॥ २ ॥ मधुरोषधसिद्धेन सपिषा शमयेद्रणम्‌ ।। ३ ॥ मुरोषधानि काकोल्यादीनि ॥ ३ ॥ रक्तावसेकेषेहुभिः स्वेदनैरपतर्षणैः ॥ जयेद्विदारिकां च्पैः शिघुदेवदुमोद्धमैः ।॥ ४ ॥ विदारिकायाः स्तवेनत्वेऽपि वातकफमराबल्याद्वातकफहरस्वेदारिविधानं रक्तावतेकश्च शाफममुत्थितत्वादस्यामुचितः 1 सुश्रुतेन पकाया विदायी विरोषनिकितमो्ता-- “पक्वां विदाय शसेण पटोरपिचुमन्दयोः | कल्केन तिख्युक्तेन सपिर्श्रेण ठेपयेत्‌ ॥ ` बद्ध्वा च क्षीरवृक्षस्य कषायः खदिरस्य च | नर्ण प्र्नालयेच्छुद्धां ततस्तां रोपयेत्युनः' इति ॥ हीरा वटोदुम्बरडक्षपिप्परगर्दमाण्डाः ॥ ४ | ` पनत्तिकां कच्छपिकामनेन विधिना भिषक्‌ ॥ सायत्किनानन्याञ्शोफान्दोषसमुद्धवान्‌ ॥ ५ ॥

१ इ, जयेत्‌ ।

ुद्ररोगभिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धमोगः । ` ०४०५

शो फान्दोषसमुद्धवानिति । योग्यतया कफवातनाञ्शोयान्‌ ॥ « ॥ अन्धार्नीं कच्छपिकां तथा पाषाणगरदमम्‌ ॥ पुरदारुशिलाकु्ेः स्वेद यित्वा पररेपयेत्‌ । ६ ॥ पाषाणगदं भमिति । गदुजेति स्यातम्‌ । एषां सृश्रुतेऽभिकचिकित्सोक्ता । तथाच--परिपाकगतान्मित्तवा व्रणवत्समुपाचरेदिति ॥ ६ ॥ कफमारुतशोधघ्नो रेपः पाषाणगदैमे ॥ छेपनं पाण्डुरङ्कण सोणितस्य च मोक्षणम्‌ । ७ ॥ पुगमम्र्‌ ॥ ७ ॥ शस्रेणोत्छृत्य वल्मीकं क्षाराभ्िभ्यां पसाधयेत्‌ ॥ ततः रोधनेनेति रोषः ॥ परनःशिखालभट्ातमरक्मेखागुरुचन्दनेः | ८ ॥ नातीपटववक्रे श्च निम्बतेरं विपाचयेत्‌ ॥ वल्मीकं नारयेत्तद्धि बरहुच्छिद्रं बहुस्वम्‌ ॥ ९ ॥ सुगमम्‌ । सुश्रुते वल्मीकचि कित्प्ायां विरोष उक्तः । तद्यथा--'वस्मीकं तु भवेद्यस्य नातिवृद्धं न ममेनम्‌ ॥ तत्र प्ंशोधनं छृत्वा शोणितं मोक्षये दिषक्‌ ॥ १ ॥ कुटत्थिकाया मृश्च गुहूच्परा छ्वणेन च ॥ अरेवतस्य मू दन्तीमूैसतथेव च | २ ॥ रयामामरेः पषच्डैः सक्ुमिश्रः परङेपयेत्‌ ॥ प॒िग्वैश्च सुखेष्णैश्च भिषक्तमुपनाहयेत्‌ ॥ ३ ॥ प्तं वा तद्धि विज्ञाय गतीः सवो यथाक्रमम्‌ ॥ अभिन्नाय ततरिछितवा प्रदहेनमतिमानिषक्‌ ॥ ४ ॥ संशोध्य दुष्टमां सानि क्षारेण प्रति्रारयेत्‌ ॥ व्रणं विशुद्धं वित्ञाय रोपयेन्मतिमान्मिषक्‌ ॥ ९ ॥ पाणिपादोपरिष्टात्त च्छिदरैवेहुमिरावतम्‌ ॥ वल्मीकं यत्रोप स्थाद्वञ्यं तत्त॒ विनानता"” ॥ £ ॥ इति । हन्देन यतम्र्याकस्ानिरुद्धप्कदािरोदिणीर्॑निरुदवगुदानां चिकित्सा नोक्ता सा सुश्रुतात्संदर्यते--

''अन्ध्रारजीं यवप्रख्यां पनसं कच्छपीं तथा ॥ पाषाणगर्दृभी चैव पूरव स्वेदेन योजयेत्‌ ॥ १ ॥ मनःशिटाताल्करष्ठदारुकस्कैः प्ररेपयेत्‌ । परिपाकगतान्भिततवा त्रणवत्समुपा चरेत्‌" ॥

*छ०द व्याख्याकुयुमावस्याख्यदीकासमेतो-[ ९ऽपप्तपश्चाशत्तमः-

इत्यनेन यवप्रस्याचिकित्सोक्ता । तथा-- “विवृतामिन्द्रबृद्धां च गदां जाल्गदभाम्‌ । इरिवे्ठां गन्धनामां कक्षां विस्फोटकां तथा ॥ पित्तनस्य विसपैस्य क्रियया साधयेद्धिषक्‌ 1 ` रोपयेत्सर्षिषा पक्रान्पिद्धेन मधुरोषधेः'" ॥ इत्यनेन च कक्षाचिकित्सोक्ता । तथा--““निरुद्धप्रकरो नाडीं छोरहीमुभयतोमुखीम्‌ । दारवीं वा नतुकरतां घुताभ्यक्तां प्रवेशयेत्‌ । दारवीं काष्ठमयीम्‌ । जतुमयी(कृता) खक्षाषिरचिता ॥ “परिषेके वसा मज्ञा रिहमारवराहयोः । चक्रतैरं तथा योज्यं वातघ्नद्रन्यसंस्कृतम्‌ ॥ - उयहात्यहात्स्यूरतरां म्यङ्नाड प्रवेदायेत्‌ । सोतो विवधैयेदेवं ज्िग्धमन्नं च भोजयेत्‌ ॥ भित्वा वा सेवनीं मुक्त्वा सद्यः प्षतवदाचरेत्‌ । अस्याथः-- सेवनीं लयक्त्वा शच्रेण वा मूत्रक्लोतःपंकोचकारणं चर्म विदारयेत्‌ । तस्यापि हारस्याविपटे मणिद्वारमप्येवं दारयेदिति । तथा--“संनिरुदढधगुदं रोगं वल्मीकं वहविरोहिणीम्‌ । प्रत्याख्याय यथायोगं चिकित्सितमथाऽऽचरेत्‌"" इति ॥ अपाध्येष्वपि वस्मीकािरोहिणीप्रश्रतिषु चिकित्सितं कायमेव-~- “ध्यावदुच्छरपतिति प्राणी तावत्कुयोत्प्तिक्रियाम्‌ । कदाचिदहेवयोगेन दष्टारिष्टोऽपि जीवति ॥ इत्युक्तत्वादिति ¦ तथा--“विसरपेक्तिन विधिना साषयदिरोहिणीम्‌"' । तथा--“संनिरुद्धगुदे योज्या निरुद्धप्रकदो क्रिया? इति ॥ < ॥ ९ ॥ पाददारीषु तु शिरां व्यधयेत्तखशोधनींम्‌ ॥ तछदोधनीमिति । पादोपरितछ्गामिनीं शिरां विध्येत्‌ । अन्न रिराम्यधाङ्गमूत- स्नेहखेदो कृत्वेति मन्त्यमेतावन्तरेण रिराग्यधस्याम्रवृ्तेः ॥ सेदस्वेदोपपनी तु पादौ चाऽऽलेपयेन्युहुः ॥ मधूच्छिष्टवसामन्नपुतक्षीरेधिमिभितेः ॥ १० ॥ सेदखेदोपपन्नावित्मादिना पाश्वात्यातिदेशो दोषशेषक्षयार्थं॒रक्ताकृष्टिजनितवातज- यार्थवा॥ १ ९ ॥ ¢ १. +

भुदरोगाधिकारः } हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ४०७.

सजाहसिन्धूदधवयोशूर्णं मधुधर्तान्वितम्‌ ॥ ` निर्मथ्य कटुतैटाक्तं हितं पादभमाजंनम्‌ ।॥ ११ ॥ पुगमम्‌ ॥ ११ ॥ | उपोदकासषेपनिम्बमोचाककास्कैवांरूकभस्मतोये ॥ तेटं विपकं लबणांशयुक्तं तत्पाददारीं विनिहन्ति रेपात्‌ ॥१२॥ उपोदकाया नारम्‌ । सषपस्य काण्डकम्‌ 1 मोचा कदस्याः काण्डत्वक््‌ । ककारः कूष्माण्डमेदः । टवणां युक्तमिति । पादिकपैन्धवयुक्तम्‌ ॥ १२ ॥ अरसेऽम्छेिरं सिक्तो चरणो परिरेषपयेत्‌ ॥ पटोटारिष्टकासीसनिफलाभियहुयृहुः ॥ १३ ॥ अस्र इति । पकायीति ख्याते । अम्डैः का्िकैः ॥ १३ ॥ करञ्जबीजं रजनी कासीसं मधुकं मधु ॥ रोचना हरिताटं च ठेपोऽयमरसे हितः ॥ १४ ॥ सुगमम्‌ ॥ १४ ॥ लाक्षाभयारसाेपः कायं वा रक्तमोक्षणम्‌ ।॥ १५ ॥ रसो गन्धरसो पर तु क्राथो चेषं प्र्यनौपयोगिकत्वात्‌ ॥ १५ ॥ बृहतीरससिद्धेन तैटेनाभ्यज्य बुद्धिमास्‌ ॥ शिखारोचनकासीसच्‌र्णेवा भतिसारयेत्‌ ॥ १६ ॥ बृहतीरससिद्धेन तैकेनेति । बहती कण्टकारिका । तैं च कटुतैरम्‌ 1 यदाह सुश्रतः--निदिग्धिकास्वरपसिद्धेन सषपतेटेनाम्यञ्न्यात्‌ | शिला मनःङ्िदा । प्रतिसार- येद्षषयेत्‌ ॥ १६ ॥ दरैत्कदरमुद्धलय तैरेन दहनेन वा ॥ कदरं कोलदीति रुयातम्‌ । तेनेति । मृक्ष्ममागीनुसारित्वात्तेटस्य । दहनेनेत्यस्य स्थाने मदनेनेति पठे मदनः सित्थकः 1 तेनापि तथेव दाहः ॥ चिप्यमुष्णाम्बुना स्विन्नुद्धल्याभ्यज्ञनं व्रणे ॥ दत्वा साजेरसं चूर्णं बद्ध्वा व्रणवदाचरेत्‌ ॥ १७॥ ` चिप्यमिति । चिप्यं कुनखमभिप्रेतं न त्वङ्कुखिवेष्टक उक्तचिकित्सायास्तत्रानहत्वात्‌। उद्धत्योत्कृत दुष्टमांसि पक्रम्‌ । उष्णाम्बुना स्वेदनामिह मार्दबजनननाथेम्‌ ! ्रणवदाच- रेदिति ! आहाराचारादिना । [ि ।

. १ क. घ. "ताष्टृत- । २ क. घ. भभ्यज्य त॒द्रणम्‌ 1 द्‌ 1 `

४०८ व्याख्याकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- { ९७ परतपश्चारात्तमः -

भविष्यं स्लोणितपेकेन शोधनैाप्युपाचरेत्‌ 1 गतोष्माणं तथा चैनमुष्णामस्बुपरिषेचितप्र्‌ ।) शाच्चेण च यथायोगमुत्कृलया ऽऽखावयेद्धत्रणम्‌ । इिल्पा तेजोवती चैव रोचना च रसाज्ञनम्‌ ॥ कच्छररेतैरम्टपिष्ठः शोधयित्वा वरणं ततः । हरिद्रागरुकाठेयकल्कैश्च सरप्ताज्जनैः ॥ सिद्धेन तिक्तेन तच द्ुवींत रोपणम्‌ ॥ इति क्वचित्पाठः) सुश्वतेन कुनखे चिप्यातिदेश उक्तः--कुनसरे तिधिरप्येष कार्या वे भिषजा भवेदिति ॥ १७ ॥ स्वरसेन दश्दरायाः पाते कृष्णायसेऽभयाम्‌ ॥ धृष्टा त्नेन कर्फेन छिभ्पेचिप्यं पनः पुनः ॥ १८ ॥ पुगमम्‌ ॥ १८ ॥ निम्बोदकेन वमनं प्चिनीकण्टके हितम्‌ ॥ १९ ॥

[+ ण

निम्बोदकेन वमनमिति ¦ अचर वामनीयमदनफडादि योगमिच्छनिति | १९॥ निम्बोदकङतं सर्पिः सक्षौद्रं पानमिष्यते ।।

पुगमम्‌ ॥ निम्बारण्वधक्रकैवां गुहुरुदरतनं दितम्‌ ।। २० ॥

सुगमम्‌ ॥ २० ॥ अदिपूतनके धात्याः पूवं स्तन्यं विरोधयेत्‌ ॥

अदिपूतनक इति । बाङानां गुदपके । स्तन्य॑ विशोधयेदिति । सनतेमो क्त- विधिना ॥

त्रिफलाखदिरङायेत्रंणानां धावनं दितम्‌ ।। २१ ।। सुगमम्‌ | २१॥

करञ्जतनिफला तिक्तः सपि; सिद्धं शिशो शितम्‌ ॥। (क्त पराहतम्‌ । करञ्चादिभिः कल्कः । द्रवं जम्‌ ॥

रसाञ्जनं विशेषेण पानाटेपनयोरितम्‌ ।। २२ ॥ पगमम्‌ ॥ २२ ॥

एधे गदं सेैरभ्यज्याऽऽश्च पवेशयत्‌ ।

मवि स््ेदयेचापि वद्धं गोःफणया भृशम्‌ ॥ २३ ॥

द्ररोगाधिकारः ] दृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ८९

गोःफणयेति । गोःफणा बन्धविरेषः । उक्तं हि-- उच्वारनिगेमाथ सच्छिद्रेण चमणा चास्य गोःफणानन्धः कायं इति ॥ २३ ॥ कोमलं पव्विनीपजं यः खाद च्छर्करायुतम्‌ ॥। एतनिधिट निर्दिष्टे न तस्य गदनि्मः ॥ २४ ॥ मुगमम्‌ ॥ २४ । दक्षाम्खानलख्चाद्करीविश्वपाठायवाग्रनम्‌ । तक्रेण शीख्येत्पायुश्र शार्ताऽनख्दीपनम्‌ ॥ २५ ॥ वृक्षाम्डे्यादियोगः 1 वृक्षाम्डं महद्रेकम्‌ । अनटध्ित्रकः ॥ २९ ॥ गुदं च गनव्य॑वसया प्रक्षयेद विशङ्कितः ॥ वुष्परवेशो गुद भ्रंशो विशल्या न संशयः ॥ २६ ॥ ` सुगमम्‌ ॥ २६ ॥ मूषिकाणां वसाभिवां गुदे सम्यक्मरेपनम्‌ सुगमम्‌ ॥ सृस्विन्नमूषिकामां सेनाथवा स्ेदयेद्ुदम्‌ ॥ २७ ।। पुस्विन्नप्ूपिकामां सेनेति । क।ञ्जिकेन मूपिकरामां गोत्खेदनं ज्ञेयम्‌ ॥ २७ ॥ चाङ्गरीवृतमाह-- चाङ्गेरीकाठ्दध्यम्टनागरक्षारसंयुतप्‌ ।। ्रतपरुतककथितं पेयं गुद भरं शरुजापहम्‌ ।॥ २८ | चङ्कयाः स्वरसः । कोटप्य क्राथः । अम्डं दभि दध्यम्म्‌ । एभिखिभिदधेवेमि. छित्वा चातुर्भण्यम्‌ । किंच चाङ्धरीस्वपः स्रैदपततमः। स्वरसे क्षौरवद्विधिरिति पाठात्‌ | दिको मिरित्वा त्रिगुणे | प्रथमस्यास्यानेन प्रचारः । क्षारना गराभ्यां कस्कः | तथा च चक्रः--ररण्दक्षारावत्र कल्को ऋदोषं तदद्रवमिप्यत इति । चाङ्खेगी- घ्रतम्र्‌ | २<। मपिकरादं तैटम ्षीरे महत्पचमरटं प्रयिकामच्रवनलिताप्‌ ॥ पक्त्वा तरिमन्पचेत्तलं वातघ्नो पधसं युतम्‌ ॥ गुद भशयिदं तकं पानाभ्यङ्गालसस्राधयेत्‌ ॥२९ ॥ मपिक्रागडकमेकं ग्राह्यमन््रवनिता पिति विशेषणाच्छरकाये शशकवत्‌। बृहत्पञ्चम्‌- स्यमि त रित्वा प्रस्थः । क्षीरस्यामि प्रस्थः । तोयस्य प्रस्थत्रयम्‌ । निक्राथ्ेषः सीरः

सशोणित तमि ७७ णो कको नमय मोकनमोणकान१

* दिष्टं त द्रबमिष्यत दाति पारश्वक्रस्य ।

म १) तमक मणा नयन त क 1, १1 1 सकत ते+ 6 कतः तकि रोये व

१ व्यप्रप्रमा म्र | ५५२

४१० व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो--[ ५७ पत्तपश्चारत्तमः-

प्रस्थः स्याप्यः । अनेन तैटष्ुडवः पत्यः । तेन क्राथपरिभाषयव पाक ईति गदाधरः । मूषिकामां सस्य परद्वयम्‌ । पञ्चमुलस्य पर्द्रयम्‌ । क्ारप्रस्थः । तायप्रस्यचतुष्टयम्‌ ॥ क्षीररोषः पाकः । एवं क्षीरपरिमाषान्यायात््ीरं साधयित्वा तरुडवो विपाच्य इति कापिकः; । चक्रस्त्वाह--अन्रवजितामिति ग्रहणयोग्यतोपदशोनाथेम्‌ । तेन मूषिका मांसस्य पलान्यष्टौ । मिलितिपञ्मृस्य पठान्यष्टौ | क्षरिग्रस्थः। तोयप्रस्य्रयम्‌। शेषः क्षीरः प्रस्थः तेन तैलक्रडवः प्राध्य इति । एवं क्षीरेण पकरेन सेहप्राधने व्याख्याश्रंथभेवो पचारायो चिता चरकेऽषीशानादिप्रामाणिकेदरशितत्वात्‌ | वातघ्नो मद्रदावादिगिणः 1 एष कल्कः |

मषिकतिटम्‌ ॥ २९ ॥ खेदोपनाहय परिवतिकायां कृत्वा समभ्यज्य प्रतेन पात्‌ ॥ प्वेशयेचर्म शनैः भविर मासैः सखोष्णेरुपनाहयेच ॥ ३० ॥ स्वेदोपनाहाषिति । वातहरमांप्रादिना स्वेदो ज्ञेयो वातप्रधानत्वात्पसिप्तिकायाः 1 प्वेशयेचमेति । प्ररिवर्तितचमे यथोक्तस्वदारिना मदूक्ृलय ्तम्यगाकषत्‌ । ६० ॥ लेदस्वेदेस्तथेषेनां चिकफित्सेदवपाटिकाम्‌ ॥ ३१॥ अवपाटिकायां तथेवेत्यनेनोपनाहनं चर्माकर्षणं चापिदि्ति ॥ ३१ ॥ चमेकी खाज्ञतुमणीन्मश्चकां स्िठकालकान्‌ ॥ उत्कृय शखेण दहेरक्षाराभिभ्यामशचेषतः ।॥ ३२ ॥। त्षाराप्रिभ्यापेति । क्षारेणाभिना वा | अनवगादे क्षारः । अवगटेऽञ्चिः ॥६२॥ योवनपिटकान्यच्छनीखिकाव्यङ्गशरफराः ॥ विरपेषेः भरेपेश्च नयदभ्यञ्जनेस्तथा | ३३ ॥ शिराबधोरिति । यथान्यायं यथाम्याप्रं ठाछास्यादिरिराव्यधः । अभ्यज्खनैरिद- म्यङ्गेः ॥ ६२ ॥ खोधपान्यवचाटेपस्तारुण्यपिरिकापहः । तदर्रोरोचनायुक्तं मरिच पखटेषनात्‌ ॥ ३४ ॥ ` सुगमम्‌ ॥ ३४ |] सिद्धाथकवचाटोधरैन्धेश परेषनम्‌ ।।

वमन च बिहन्त्याश्र प्टकान्यावनाद्वान्‌# ॥ ३५ ॥ घुगमम्‌ ॥ ३९ |

मतीत (८,

-------------- _ __ न ॥ ख~ पुस्तकं -- खक्छाकरपछवचक्रमदैफच्छपः । शिरसि कृतो बहुदष्टो दारुणकशान्तिकर्‌ % ॥ फलवल्करल्येन नस्याभ्यासेन नरात्‌ । तस्य दारणकं प्यामानियतमाशऋव नुदश््यते ॥ २ ॥

तखसायत्‌ । भूतकेरीवरातेहौ मूलं चेवातिमुक्तकात्‌ । मास मात्रं स्थितास्तेठे केदाद्द्धिकर ए केर्‌ : प्राः ॥३॥

षुद्ररोगाधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ४११

व्यङ्गेषु चाञ्नुनत्वगवा मञ्जिष्ठा वा समाक्षिका ॥ टेप सनवनीतो वा शेताश्वखुरना मषी । ३६ ॥ शेता सुरजा मीति । धेताऽपरानिता । अवप्य खुरस्तस्य मषी धवदटषोटक- खुरस्य मषीलन्ये ॥ ३६ ॥ रक्त चन्दनमञ्ञिष्रकुष्रोधपिर्यंगवः ॥ वटाङ्छुरा मसरा व्यङ्कध्रा मुखकान्तिदाः ॥ ३७ ॥ वटाङ्करुरा वरस्यामिनवाः प्रमुदाः ॥ ३७ ॥ व्यङ्कानां टेपनं शस्तं रुधिरेण राक्षस्य बा ॥ सुगमम्‌ ॥ | केवलान्पयसा पिष्ट तीक्ष्णाञ्चाट्मखिकण्टकान्‌ ॥। आद्र ज्यहमेतेन भवेत्पदमोपमं पुखम्‌ ।। २८ ॥ पयपतेतयस्य स्थाने सर्पिषेति पाढन्तरम्‌ । तीक्ष्णानमिनवान्‌ ॥ ६८ ॥ पपररेः सपिषा पिषैहिभ्मास्यं पयोन्वितेः ॥ सप्तरात्रेण भवति प्ण्डरीकदरखपमम्‌ ॥ २३९ ॥ पुगमम्‌ ॥ ३९ ॥ प्रातुढुङ्गनटा सपि; शिटा गोशकृतो रसः ॥ पुखकान्तिकरो लेपः पिटिकातिरकालनित्‌ ॥ ४० ॥ पुगममर्‌ ॥ ४० ॥ कारीयकोत्पछामयद धिसरबदरास्थिमघ्यफिनीभिः ॥ लिए भवति हि वदनं श्रिप्रभं सप्ररत्रेण ॥ ४१॥, दधिसरस्थाने दधिरपतेति पाठान्तरम्‌ } रथिरः कपित्थरप्र इत्याहुः ॥ ४१ ॥ रकोघशवरीदयमञ्िष्ठागेरिकाल्यवस्तपयः | सिद्धन टिक्षमाननपु्यच्छरदिन्दुविम्बवद्धाति ॥ ४२ | रक्ोघ्ः श्येतसषपः । आज्यं भरतम्‌ । बस्तपयद्छगक्षीरम्‌ । सिद्धेन सिद्धफटेन । अत्राननेति शेषः ॥ ४२ ॥ परिणतदधिरारपु्कैः कुवर्यद्कुष्ठचन्दनोशीरः ॥ गुखकमटकान्तिकरेभक्रीतिखकाटकाञ्ञयति ॥४३ ॥ परिणतदधीत्यादयोगस्य छेषः । शकुं रखे वाेह्पा ॥ ४३ ॥ इरिद्राद्ययष्याहकाटीयककु चन्दनः ॥ प्रपोण्डरीकपल्जिष्ठाप्पग्रक्कुरकमेः ।॥ ४४ ॥

तोन नि ेतोोितोभमोममणानभोवताकणसयय नभय धो ति ५.१६ १०५७. १ “मकः ५/०.

0 1

ड. धिरसब । २ क. ध. “न्तिकारी भकु ।

४१२ ग्यार्याकुसुमवल्यास्यदीकासमेतो--{ ५७ सप्तपश्चाशत्तमः-

कपित्थातिन्डुकष्ठक्षवरपतरेः पयोन्वितैः ।॥। टेपपेत्कद्कितैरेभिस्तेटं वाऽभ्यञ्जनं पचेत्‌ ॥ ४५ ॥ पिष्टं नीणिकां व्यङ््‌ तिर्कान्मुखदषकान्‌ ।। नित्यसेवी जयेस्क्िं परं कुयान्मनो हरम्‌ । ४६ ॥ कपित्यादीनां सवषां पत्रम्‌ । कलिकितैरेमिस्तेखमिति । हरिद्रादिमिः कर्कः । पयसा द्रवकार्यम्‌ । पिष्टं जदुटम्‌ ।॥ ४४ ॥ ४९ ॥ ४६॥ कनकतैटमाह- मधुकस्य कषयेण तैटस्य डव पचेत्‌ ॥ ¦ कल्वैः भियंगमञ्जिषएटाचन्दनोत्परकेसरेः ॥ ४७ ॥ कनकं नामतस्तेरं गुखकान्तिकरं परम्‌ ॥ अभीटनीलिकाग्यङ्शोधनं परमाचितम्‌ ॥ ४८ ॥ केर नागकेप्रम्‌ । अभीष्टः । कनकतैटम्‌ ॥ ४५७ ॥ ४< ॥ मञ्जिष्ठा मपुकं क्षा पातुदुङ्क सयषटिकम्‌ ॥ कषथमागरेतेस्तु तैलस्य कुडवं तथा ॥ ४९ ॥! आजं पयस्तु द्विगुणं शनेमरदरमिना पचेत्‌ ॥ नीरि कापिटिकान्पङ्कानभ्यङ्गादेव नाशयेत्‌ ॥ ५० ॥ मखं प्रसन्नोपचितं नीरीककंडवजितम्‌ ॥ सप्तरा्रपरयोगेण भवेत्कनकसंनिभम्‌ ॥ ५१ ॥ मातुलुङ्गख फलं मूं वा । सयष्टिकं यष्टीमधुयुक्तम्‌ । नीटीकर्वशवितमिति । नीङिकाङ्ृतककैदात्वरहितं मुखम्‌। मञ्जिष्ठ दितैकम्‌ ॥ ४९ ॥ ९० ॥ ५१ ॥ कुर्‌ डुमायं तैटमाह-- ि ुङ्कुमं चन्दनं छाप्ना मिषा मधुयष्टिका ॥ काटीयकगुरीरं च पञ्चकं नीखयुत्पसम्‌ ॥ ५२ ॥ नयग्रोधपादाः ष्ठक्षस्य शुङ्गाः पदस्य केसरम्‌ ॥ दविपजमूटसहितेः कषायः पाचि; पृथक्‌ ॥ ५३ ॥ नलाहकं विपक्तव्यं पादशेषमथोद्धरेत्‌ ॥ मज्ञा मदुकं लाक्षा पत्त(जाङगं मधुयष्टिका ॥ ५४ ॥ कषभरमाणेरेतस्तु तैटस्य दडवं पचेत्‌ ॥ ` भनाप्तीरं ताद्विगुणं शनेगरदरभिना पचेत्‌ ।। ५५ ॥ सम्यक्पकं परं हचेतन्मुखवणेभसदनम्‌ ॥ `

[र क. घ. साधकम्‌ । ,

सुद्ररोगाधिकारः ] टन्दमाधत्रापरनामा सिद्धयोगः। ` ४१३

नी टिकापिटिकान्यङ्गानभ्यङ्गादेव नादयत्‌ ॥ ५६ ॥! सप्तरात्रेण वदनं मवेत्कमलसंनिभम्‌ ॥ कुङ्मा्यपिदं तैं शेषं वेदे हनिपितम्‌# ॥ ५७ ॥ कषायैरिति । कषायसाधनैरुक्तकुड्छुमादिभिः । मञ्ञिषठादिभिः पञकल्कैरित्य्थः

कूङ्कुमाचं तेटम्‌ ॥ ९२ ॥ ९३ ॥ ९४ ॥ ९९ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥ अरूषिकायां रुधिरेऽवसिक्ते शिराव्यघेनाथ जटोकसा वा ॥ निम्बाम्बुधिक्ते शिरसे परेषो देयोऽश्ववर्चोरिसधेन्धवाभ्याम्‌। ५८ ।। निम्बाम्बुसिक् इति । निम्बाग्बु, अधेयतम्‌ । अरुषिकां तु पुननंडोकोभिः दि राम्यधेन वा रक्तमवक्तिच्य निम्बोदकेन परतः पिकत्वाऽश्विष्ठारसेन प्रक्षिप्तबहुपैन्ध- वचर्णेन ङेषयेत्‌ ॥ ९८ ॥ | पुराणमथ पिण्याकं पुरीषं कुङ्कटस्य च ।। पू्पिष्ठः परेपोऽयं सीध इन्यादरूपिकाम्‌ ॥ ५९ || पिण्याकप्िरखटिः ॥ ५९ ॥ हरिद्राद्रयम्‌निम्बत्रिफटा रिष्टचन्दनैः ॥ एतत्तेखमरूपीणां सिद्धमम्यज्ञने दितम्‌ ॥ ६० ॥ प॒गमम्‌ । हरिद्रां तेरम्‌ । ६० ॥ दारुणे तु शिरां षिध्यत्तिग्धास्विन्नां टखारनामर्‌ ॥ अवपीडदिरोबस्तीनभ्यङ्गांधावचारयेत्‌ ॥ ६१ ॥। दारुणेति दारर्णपुष्पकरा(?) । अवपीडरिरोवस्तीनिति । अवगीड्य नस्ये दीयत इत्यवपीडोऽवपीडकः । विरोबक्तिश्चाच हर्रायोटेन देयः ॥ ६ १ ॥ कोद्रवाणीं तृणक्षारपानीयं परिधावन ॥ ६२ ॥ पुगमम्‌ ॥ ६२॥ भियाटबीनमधुककष्मिश्रेः ससैन्धवेः ।। कार्या दारुणके गधि प्ररेपो मधरुसंयुतः ॥ ६३ ॥ भियाटवीनमधुकृकुषमिभ्रेः ससेन्धवेरेति । मियाल्बोजादीनि च ताति मिश्राणि चेति विरहं क्रत्वा प्रमाघेयं विङेष्यपदस्याभावात्‌ | मिश्रैरित्यस्य स्थाने मापै- रिति पाठान्तरम्‌ ॥ ६३ ॥ > ख. एस्तके-ुङ्मं चन्दने साक्षा मलिष्ठा मधुयश्ठिका । कर्मप्माणैरेतैसतु तैलस्य कडवं पचेत्‌ ॥ 3 \॥ अजाक्षीरं तदधगुण दानिग्द्रननिना प्रचेत्‌ । तम्यक्पक्ष परं दोतन्मुखवणंस्रसादनम्‌ ६ २ ॥ नीलिकापिडिकान्य्द्भनभ्यङ्गादव नाशयेत्‌ । सप्तरात्रप्रयोगेण भवेत्कनकतंनिमम्‌ ।३॥ कुद्करुमायभिदं तेरमश्चिभ्यां निर्मितं पुरा । द्वितीयं कुट्करुमायं तेल्यप्‌ ॥ इतयाधैकमय ।

१६. णडटष्फका। २. णां तिटक्षा ।

१४ व्याख्याङसुमावल्याख्यदीकासमेतो-[ ९७ सपतपश्चाशत्तमः-

मारतीकरवीराभिनक्तमारेषिपाचितम्‌ ॥ तेखमभ्यज्ञने शस्तमिन्द्रटप्रापहं परम्‌ ॥ इदं दि त्वरितं हन्ति दारुणं नियतं नृणाम्‌ ॥ ६४ ॥ अभ्निश्वि्कः । माढलयादिभिः कर्कः द्रवमिह गोमूत्रं सप्रदायात्‌ । स्रेहपाककल्- परिभाषया जात्यादिपिद्धेन कटुैटेन गोमूत्रचतुरुणिन रिरोऽम्यञ्यात्‌ । इदं तेरं वाता- नुबन्धे देयमित्याह: ॥ ६४ ॥ सुद्याचं तेटमाह-- | सुहीपयः पयोऽकेस्य माकंबो खाङ्गटीविषम्‌ ॥ मूत्रमाजं सगोमूत्रं रक्तिका सेन््रवारुणी ॥ ६५ ॥ सिद्धाथतीक्ष्णतेटं च गर्भ दा विपाचयेत्‌ ॥ वहिना मृदुना पकं तैं खारित्यनादानम्‌ ॥ ६६ ॥ कूमेषृष्समानाऽपि रहा या रोमतस्करी ॥ दिग्धा साऽनेन जायेत ऋक्षशावीव रोमशा ॥ ६७ ॥ माकंवो श्ङ्गराजः । ाङ्गखख्यं विषं किं वा छाङ्गी च विषं चेति द्रव्यद्रयम्‌ । रक्तिका गुज्ञा । तीक्ष्णगन्धा ज्येतिष्मतीफलं मूं च । सिद्धा्थतीक्ष्णतैकमिति पठे सिद्धाथस्य भाितस्य तीक्ष्णतेटम्‌ । मूत्रमाजं गव्यं मित्वा द्रवः रोषः कल्कः । रूहा, इनदरटप्म्‌ । रोमतस्करी रोमहरणे तस्करीव तस्करी । दारुणचिङित्साप्रस्ताविऽपााद्‌- नुक्तमपि दारुणहरत्वमस्येति वृन्दाभिप्रायः ॥ ६५ ॥ ६६ ॥ १७ ॥ त्रिफटायोरजोमांसीमाकंवोत्पलसारिवैः ॥ ससेन्धैः पचेत्तेलमभ्यङ्गोऽरूषिकां जयेत्‌ ॥ ६८ ॥ उत्परसारिवाऽनन्तमूं छन्दोनुरोधाद्ध्रस्वत्वम्‌ । रिफल्ायं तटम्‌ ॥ ६८ ॥ चित्रकं दन्तिमूटं च कोशातकिसमन्वितम्‌ ॥ करकं पिष्टा पचेत्तेटं केशशघ्ुविनाशनम्‌ ॥ ६९ ॥ केदागनुविनाशनमिति । केराशत्ु उंष्किका(?) । जित्रकाय तैटम्‌ ॥ ६९ ॥ गुज्ञाफलेः श्रतं तैलं भङ्गराजरसेन तु ॥ . कण्डूद्ारुणहत्कष्टकपारव्याधिनाशनम्‌ ॥ ७० ॥ । , धज्ञतद्रानत शामते शङ्गवद्रनति कृष्णी करोति वा भृङ्गराजस्तद्रमेन । भद्गरा- नतलम्‌ ॥ ७० | | भङ्गरनच्तिफलोत्परसारिरोहपुरीषसमन्वितकारि ॥ वेरमिदं पच दारुणहारि ुश्ितकेशधनस्थिरकारि ॥ ७१ ॥

१ क. घ. क्ष्णगन्धा च।२क. घ. विपधिता। ३ ड. रुक्षा । ४ ध. उण्फिका ।

ुद्ररोगाधिकारः ] . हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ०४१५

भृङ्गरनाः स्वनामख्यातः । अस्य रम्रश्वतुगुणः पाकार्थम्‌ । उत्पसारे, उत्पखको- टपतारिवाऽनन्तमृलम्‌ । समन्वितकारः सहकारः समन्वितशब्दस्य सहाथत्वात्‌ । तस्य च फल्मध्यं ग्राह्यं केश्यत्वात्कृप्णीकरणत्वाचच । भृङ्गराजादिसमन्वितकारान्तं द्रव्यम- स्मिननस्तीति मत्वर्थीय इति तैखविरोषणमिदमिति नरदन्तम्पाख्यासप्रदायः । प्रचारोऽ- पत्यम्‌ । अन्यप्त्वाह-भृङ्गरनओदि द्रव्यं सवेकल्कः । द्रवं नरम्‌ । उत्परपारि, अनन्तमुटम्‌ । भृङ्खरजःप्रश्ठतिभिः सह समन्वितं समन्वयं कतुं शीरमस्येति तैख्विशेष- णमिति । भरङ्गरनःशब्दः सकारान्तोऽय सविक्षगेपाात्‌ । तथाऽन्यज्ापि दद्यते- ये माप्तमेकं स्वरप्ं पिबन्ति दिने दिने भङ्गरजःसमुत्थमिति । कुञ्चितं दुरियम्‌ । भङ्गरा- नतेरम्‌ ॥ ७१ ॥ पपौण्डसीकमधुकपिप्पटटीचन्दनोत्पेः ॥ काषिकैस्तेटकुतरस्तद्धिरामखकीरसः ॥ ७२ ॥ साध्यः स॒ पतिमह्ेः स्यात्सवेशीषगदापहः ॥ ७२ ॥ द्वि(तद्धि)रामरकीरस इति । तैठकुडवयिक्षया द्विगुणामलकीरपः । अनेन दविगुगे- नेव पाकः । प्रतिमरो नस्यभेदः । प्रपोण्डरैकादं तैलम्‌ ॥ ७२ ॥ ७३ ॥ इन्दर गिरां बिदभ्वा रिखाकासीसतुत्थकेः ॥ टेपयेत्परितः कलकंस्तेटं चाभ्यञ्चने हितम्‌ ॥ कुटन्नरटरिखीजातीकरञ्नकरवीरके; ॥ ७४ ॥ शिरां विद्वा मूर्धीति शेषः । तें चाभ्यञ्जने हितमिति । कुटन्नयारिभिः ! कुरन्नरस्तगरः } दिखी, अपामार्गश्चित्रको वा ॥ ७४ ॥ अवगाढपदं वाऽपि भस्थयित्वा पुनः पुनः ॥ गञ्रागठेधिरं छिम्पेत्केशाभूमि समन्ततः ॥ ७५ ॥ स॒गमम्‌ ॥ ७4 ॥ इन्द्र्ुप्नापदो रेपो मधुना बहतीरसः ॥ ७६ ॥ बृहतीरस ईति । पक्ब्ृहतीफलरसः ॥ ७६ ॥ ब॒हतीफलरसपिष्ट गज्ञाफटमूरमिन्द्रटुप्रस्य ॥ कनक विघरष्स्य सता दातव्यं प्ररिथितस्य सदा ॥ ७७ ॥ गुञ्जाफटमूटामिति । गुञ्लायाः फं मृं वा । कनकाविधृष्टस्येति । कनकं सुवर्ण धत्तूरफटं वा ॥ ७७ ॥ मधुकेन्दी वरमूबोतिखाञ्यगोप्षीरभृङ्गखेपेन ॥ अचिराद्धवन्ति केशा घनददमूखायता ऋजवः ।॥ ७८ ॥

0०

१. "ठवस्तैर्हिरा' । २ क. घ. प्रच्छयि'।

४१६ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो--[ ५७ सक्पचचारात्तमः-

इन्दीवरं नीोत्पलम्‌ । शङ्गा शङ्राजः ॥ ७८ ॥ वटावसोरक्शिन्योशरर्णेनाऽऽदिस्यपाचितम्‌ ॥ गडुचीस्वरसे तैकमभ्यङ्गात्केशरोदणम्‌ # ॥ ७९ ॥ वटावरोहकेशिन्योरिति 1 केशिनी मूतकेशो वा । गुदूचीस्वरससतेटप्तम इत्याहु || ७९, ॥ | चन्दनाचं तैखमाह-- चन्दनं मधुकं प्रवी त्रिफला नीलमुत्पलम्‌ ॥ कान्ता वशवरोहथ गुडूची विस्मेव च ॥ ८० ॥ लोहचर्णं तथा केशी सारिवे द्वे तथेव च ॥ मावस्वरसेनैव तटं मृद्राभेना पचेत्‌ ॥ ८१ ॥ शिरस्यत्पतिताः केशा जायन्ते घनकुखिताः ॥ दमखाथ स्िग्धाश्च तथा रमरसनिमाः ॥ नस्येनाकारपलितं निहन्यात्तेटमुत्तमम्‌ । ८२ ॥ कान्ता प्रियंगु: । बिं सृणाछं शीतरत्वेन पटितह्रत्वानन तु विषं मारकद्रग्यम्‌ । माकेवस्वरसश्चतगेणः पाकम्‌ ॥ <° ॥ <१{॥ <२॥ तैठं सयष्टीमधुकैः क्षीरे धात्रीफटेः शतम्‌ ॥ नस्ये दत्तं जनयति केयाञ्दमश्रूणि वाऽप्यथ ॥ ८३ ॥ षीरे धात्रीफटेः दतमिति । क्षीरमेव चतु्गृणं द्रवान्तराभावात्‌ ॥ ८२ ॥ हस्तिदन्तमषीं कृत्वा मुख्यं चैव रसाञ्जनम्‌ ॥ रोमाण्यनेन जायन्ते छेपात्पाणितरेष्वपि+ ॥ ८४ ॥

मुख्यामेति श्रेष्ठम्‌ । हसिदन्तमषीरसाञ्जनाम्यां लेपः । तेटेन वाग्भरे भटे । छामक्षी

7 1

* ख. पुस्तके-- आदाय तिलपृष्पाणि सर्पिरश्वषुरं तथा । मधुना सद्‌ संयक्तं दारोलेपं ? तु कारयेत्‌ ॥ १ ॥ तैलेनानेन जायन्ते केदा हस्ततकेष्वपि । आनूपदेराजं पृष्पं ग्रहीत्वा माक्षवं एाभम्‌ ॥ २ ॥ सुधातं जजरीकृलय रसं तस्य समाहरेत्‌ । चनुगुंभेन तेठेन तैठप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥ ३ ॥ क्षर्पिपरिमै व्यैः संयोज्य मतिमान्मिषक्‌ । मज्ञि्ठा पद्मकं रों चन्दनं गैरिकं बच्छ 1 ४ ॥ रजन्यौ केसरं श्रव प्रिय गुमधुयष्टिकः । प्रपौण्डरीक मांसी च पाटिकान्यत्र दापयेत्‌ ॥ ५ ॥ सम्यक्यक्त ततो ज्ञातया श्न भाण्डे निधापयेत्‌ । केशदाते शिरोदःखे मन्यास्तम्मे हनम्रहे ॥ ६॥ दन्तकणः क्षिरागेप्र नस्यमेतत्थरथो जयेत्‌ । सुकृचताग्रान्युक्लिग्धान्केशान्कृयाट्ूहंस्तथा ॥७॥ चितं चन्द्रल्प्ं चत लमेत धराऽमृतेम्‌ (१) ॥ दन्द्रन्प्रप्‌।

+ ख. पुस्तके“ द्विपदशनः पुटदग्धः साजक्षीरो एसाज्नोपेतः ! दिनसक्तकप्रलेपात्वात्वतेष्यपि करतचय कुरुते ॥ १ ॥ चतुष्पदानां लग्रोमसुरशृङ्गास्थिजा मषी । तैलाक्त धिता भमि्वद्नोमवती

पुनः ॥ > ॥ कासीसं नक्तमालत्य पष्ठवांश्चैव संहरे पित्थरसपिष्टश्च रोमसजन व | त्‌ । कं पपिष्टश्च रोमसंजनने परग्म्‌ः” गक ४ सजनने परम्‌ ३॥\

्षुद्ररोगाधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ४१७ रेण सह हरमेखछे दर्शितः । प॒टपाकेन च हस्तिदन्तमषी कायां । तथाच वाग्मटः-- “दुग्धो वारणदन्तोऽन्तप्रमसतैटं रसाञ्जनम्‌ । रोमपंनननो टेपो हस्त पादतदेप्वपि?, । चक्रसंग्रहे हरमेखरसमानः छोकः पठितः| तथाहि--““छागक्चीररमाञ्नपरद्रधगनेन्द्रदन्तमपीडिताः । जायन्ते सप्तरात्रात्वह्छाश्चाऽऽकुञचिताश्िकूराः'' ॥ ८४ ॥ त्रिफला नीखिनीपत्रे रोहभृङ्करजः समम्‌ ॥ अविमूत्रेण संयुक्तं कृष्णीकरणमुत्तमम्‌ ॥ ८५ ॥ नीपत्रमिति । नीलिनीं टता नेहछोतिख्याता तदभावे शरपुङ्खा सदश्च विटपा मह्या ।

ह त्रिफलाच्रणसेयुक्तं सोहचूर्णं विनिक्षिपेत्‌ ।॥ ८६ ॥ इप्त्पक्‌ नािकररं भद्भराजरसान्विते ॥

मासक विनित्षिप्य सम्यग्गमात्तदुद्धरेत्‌ | ८७ | ततः शिरा पण्डयित्वा चप द्रा भिषग्वरः ॥

। ८६ ॥ ८८ ॥ «८९ ॥

उत्पलं पयसा साध मासं भूमा निध्रापयेत्‌ ॥ कंञ्ञानां कृष्णक्ररणं स्लहन च पिधीयते ॥ ९० ॥ सुगमम्‌ | ९० | लोहमलाम्करकरः सजपापष्पनरः सदरास्नायी

पलितानीह न परयति गङ्गास्नायीव नरकाणि ॥ ९१।

सजपापुष्परिति । नपपृष्पं टूट इति ॥ ९१ ।

निम्बस्य बीजानि विभावितानि भृह्नस्य तायन तथाऽसनस्य ॥

"ख. पुस्तके प्रन्धान्तरान्‌ --दृष्युरमा गिरिणिक्रमत मुद्करसामटपयिनिकन्द्म्‌ । भायसभाजन मानिभिः रन्रा कशकपारमदन्ती' ।॥ १) इन्याधकमनत्र। ५५ |

व्याख्याकसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [५८अष्टपश्ाशत्तमः-

४१८

निम्बस्य तैलं भकृतिष्थमेव नस्यं विषेयं विधिना यथावत्‌ \ मासेन त क्षीरभजो नरस्य जरग्रदूतं पिते निहन्ति ॥ ९३ ॥ निम्बस्येति । निम्बवोजस्य } परदतिस्थमेवेति । भज्गरानरसादेभावनारदेतम्‌ । विधिनेति । नस्योक्तविधिना ॥ ९३ ॥ क्षीरात्समाकंवरसाद्र स्थे मधुकात्पठे ॥ तैटस्य कडवं पकं तन्नस्यं पलितापहम्‌ ॥ ९४ ॥ द्रे परस्थे इति । मिषत्वा ॥ ९४ ॥ कासीसरोचनातुत्थहरिताखरसाञ्जनः ॥ अम्छपिषटैः पटेपोऽयं मुष्ककच्छदिपूतयोः ॥ ९५ ॥ मुष्ककच्छरहिपतयारिति । मृष्कक्च्छढेषणङच्छरः | अहिपुतोऽदहिप्‌तनम्‌ ॥ ९९॥ परोट्प्रानिफलारसाञ्जनावेपा।चतम्‌ ॥ पीतं घृतं नाशयति ृच्छामप्यदिपूतनाम्‌ ॥ ९६ । गमम्‌ ॥ ९६ ॥ | रजनी माकंवम्रं पिष्ट शीतेन वारिणा तुस्यम्‌ ॥ हन्ति वित्तपं टेपाद्रराहदश्षनाहयं घोरम्‌ ॥ ९७ ॥ सुगमम्‌ ॥ ९७ ॥ इति श्रीदन्दमणीतद्न्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री- कण्ठदत्तदरतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां सप्तपश्चाङत्तमः ्द्ररोगाधिकारः समाप्तः ॥ ५७ ॥

अथाष्पचारात्तमो पखरोगाधिकारः ।

रागगणनत्वस्ावस्य।द्थ मखर गाधकारः | मखरागाः पञ्चषा ुद्ररोगाश्तुश्च- त्वारिरादिति रोगगणनत्वराधम्यम्‌ । यद्यपि ल्लदाक्षिश्रवणगण्डोष्ठचिवुकसमुदरायो बाह्यम्‌ । आष्ठदन्तमूखदन्नजिह्वःताद्ुकण्ठसमुदायश्व)म्यन्तरमिति द्विविधं मुखम्‌ । बाह्याभ्यन्तरमेदेन ततो वक्त्रं द्विषा भवदित्युक्तत्वाव््‌ । तथाऽप्यत्र बाह्यमुखावयवानां नयनश्रवणादीनां एथक्चिकित्पितोक्तेरम्यन्तरमेव मुखं विवक्षितमिति ज्ञेयम्‌ ! तत्रोष्ठा- दिमुखावयवरोगचिकित्तितेऽप्यवयवावयविनोरमेदान्मुखरोगचिकित्सितमिन्युक्तम्‌ ॥ आओषएपकोपे वातोत्थे सासणेनोपनाहनम्‌ ।। १ ॥

मः मा. मि ०५५०.

(मि 1 काप

१क..घ..- नं गोक्षीः।

मुखरोगाधिकारः ] हन्दमाधबापरनामा सिद्धयोग । ` “` ४१९

उग्येते तीक्ष्णद्रन्येरित्योष्ठो तयोः प्रकोपे 1 ओष्ठप्रकोपो दोषाणां कर्मेति प्रकोपश- व्दादोष्ठ # ते स्वरूपावस्थितेरदोषाणां यथानिर्दिष्टपरकपेष्वेव वि$त्सितं कार्य न तु मांसादिगतानां तेषामसाध्यत्वात्‌ ॥ १ ॥ [ि मस्तिष्के चैव नस्ये च तें वातहरैः शतम्‌ ॥ स्वेदोऽभ्यङ्गः सेहपानं रसपानमपीभ्यते ।॥ २ ॥ मस्तिष्क इति । शिरोबस्तौ स्नेहाक्तापिचुधारणे वा । सेद इति । नाडीखेदः । अभ्यङ्ग इति । चतुर्षिधेन चतुष्प्रकारेण स्नेहेन दोषायपेक्षया छमस्तव्यस्तेन स्नेहपाक- परिभाषया वातहरकषायमधूच्छिष्टकल्कशुतेनाम्यङ्गः । रसपानमित्यस्य स्थाने रसा- यनमिति तु पठे च्यवनपराश्ारि ॥ २॥ श्रीवेष्टकं सजेरसं गुण्गुटं सुरदारु च ॥ यष्टीमधुकच्र्णं च विदध्यात्मतिसारणे ॥ ३ ॥ श्रीव्टकः परनिर्यासः । प्रतिसारण इति । अवचूरणे ॥ ३ ॥ | वेधं शिराणां वमनं भिरेकं तिक्तस्य पानं रसभोजनं च ॥ शीतान्पेपान्परिषेचनं च पित्तोपसृष्ेष्वधरेषु कुयौत्‌ ॥ ४ ॥ वेधं रिराणामिति । ओष्ठे जिह्वायां वा रिराव्यधः । तिक्तस्येल्यतः परं तस्येति शेषः ॥ ४ ॥ पित्तरक्ताभिषातोत्थं जरौकोभिरूपाचरेत्‌ ॥ पित्तषिद्रधिवच्रापि क्रियां कुयीदरोषतः ॥ ९ ॥ पित्तरक्ताभिषातोत्थमिति । पित्तोत्थ रक्तोत्थमभिधातोत्थं च । ओष्ठप्रकोपे वज्योः स्युमाप्तर ्रा्दोषजा इत्यनेन रक्तनोष्ठप्रकोपो यद्यप्यस्ताध्य उक्तस्तथाऽप्यनति- वृद्धे तत्र चिकित्सेयं ज्ञेयेत्याहुः । क्रियामरेषत इति संरोधनसंरमनरूपां बाह्यामा- म्यन्तरीं च ॥ ^ ॥ शिरोपिरेचनं धूमः स्वेदः कवर्धारणम्‌ ॥ हूते रक्ते भयोक्तव्यमाष्कोपे कफालमके ॥ ६ ॥ धूमो वेट्वनिकृः कफे योगिकत्वात्‌ । कवछ्घारणं कटुरप्द्रव्पक्रतम्‌ ॥ ६. त्रिकटु स्वनिकाक्षःरः क्षारश येवशुक्रजः॥ ्षोद्रयुक्तं विधातवग्यमेतच्च भतिसारणम्‌ ॥ ७ ॥ पुगममम्‌ ॥७॥ | भ्दोजे स्वेदिते भिन्ने शोधिते ञ्वखनो दितः ॥

का जानानो निमि पमन ॥ ^ कवत, क क्त -कजितेदतकक८ टपगमिरतमेरममनोतजीमनकणनेलो कृपठषतमतििमोकिि तरा न

#* ष्ुस्वरूपा इति भाति ।

व्याख्याङसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [१८ अटपञ्चारात्तमः-

४२० वरप + शोधित इति । मेदोहरणेन च । ज्वटनोऽचिः । इदमुक्तं मवति मेदोने पनरजेह- पू सेदिते मित्ता मेदसोऽपकषेणम्‌ । शोधिते चश्चिरवचारणं पथ्यम्‌ ॥ भियगुत्रिफलालोधरं सक्षौद्रं भतिसारणम्‌ ॥ हितं च त्रिफटावचू्णं मधुयुक्तं भरेपनम्‌ ॥ ८ ॥ पुगमम्‌ ॥ ८ ॥ अभ्र द्न्तमूठगतानां चिकित्ा-- | शीतादे हृतरक्ते तु तोये नागरसषपान्‌ ॥ निष्काथ्य त्रिफणं चापि कुयोद्रण्डूषधारणम्‌ ॥ परियंगवश्च मुस्तं च भरिफडा च भररेपनम्‌ ।॥ ९ ॥ निष्काथ्य चरिफटां मुस्तं गण्डूषः सरसाज्जन इति पाठान्तरम्‌ ॥ ९ ॥ कुषं दावीं खोध्रमब्दं समङ्गा पाठा तिक्ता तेजिनी पीतिका च॥ चूर्णं शस्तं धषेणेन द्विनानां रक्तास्रावं हन्ति कण्ड्सजं च | १० ॥ तेजिनी चविका मृवी वा । पीतिका हरिद्रा ॥ १० ॥ चलदन्तस्थितिकरं कार्यं ब्ुरखचर्वणम्‌ ॥ ११ ॥ कुरु चवेणामिति । बद्धटफलास्थिचर्वणम्‌ ॥ ११ ॥ दृन्तपुष्पुटके कार्यं तरणे रक्तमोक्षणम्‌ ॥ सपञ्चलवणक्षारः सक्षौद्रः परतिसारणम्‌ ॥ १२ ॥ तरुण इतिं । उत्पच्चमात्रे । क्षारो यवक्षारः ॥ १२.॥ दन्तानां तोदं च जायेते वात्ततस्तयोः ॥ उण्णतेखाज्यवातश्चनियूहाः कवटग्रहाः ॥ १३ ॥ तयोरिति । शीताददन्तपुप्पुटयेरेतयोश्च रक्तहरणादिनातवातान॒बन्पेन तोदहर्षौ- ग्वे कोष्णतेरादिमिः कवलग्रहा हिताः ॥ १३ ॥ माक्षिकं पिप्पलीसपिभिभितं धारयेन्पुखे ॥ दन्तशूलहरं मोक्तं भधानमिदमोषधम्‌ ॥ १४ ॥ सुगमम्‌ ॥ १४ ॥ । विस्नाविते दन्तवेठे व्ण तु पतिसारयेत्‌ ॥ रोध्पत्त(्ा)क्मधुकलक्षाचूरणमधृत्तरेः ॥ १५ ॥ वि्ावित इति । जठोकःप्रच्छन्नादिना इतरक्ते । रणं जोक प्रच्छनादिजम्‌ । पत्त(ना जञ रक्तचन्दनम्‌ । मधृत्तरमधुप्रधानैः ॥ १९ ॥

१ क. च. स्थिरक. ` न्ग 171

मुखरोगाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` च२१

गण्डूषे क्षीरिणो योज्याः सक्षौदरघरतशकंराः ॥ गण्डूषे क्षीरिण इति। क्षीरिणो वटादयः ते च कथिता ज्ञेयाः ॥ सोषिरे हृतरक्ते तु रोधयुस्तरसाञ्जनैः ॥ सक्षोदरैः शस्यते केपो गण्डुषे क्षीरिणो हिताः ॥ १६ ॥ सुगमम्‌ ॥ १६ ॥ क्रियां परिदरे इयाच्छीतादोक्तां विचक्षणः ॥ १७ ॥ कीतादोक्तामित्यनेन परिदरे पित्ताखक्छफने कफरक्तजश्शीतादक्रियातिदेशः पित्त- स्यापि रक्तग्रक्षमक्रियोपशयात्‌ ॥ १७ ॥ संशोध्योभयतः कायं चिरथोपकुशे ततः ॥ काकोदुम्बरिकागोजीपनेविस्रावयेद्धिषर्‌ ॥ पद्रयुक्तेथ रवणैः सव्योषैः पतिसारयेत्‌ ॥ १८ ॥ पंशोध्योभयतः कायं रिरश्चेति मन्थः पारेदर उपकु च योजयन्ति । तत्र पारिद्रे कफहितं वमनं विरेचनं च रक्तपित्तहितं शिरोविरेचनं च तत्स्थानस्थकफजयाथम्‌ । एवमुपकरुरोऽपि । उपदशः पित्तास्रनो यदप्युक्तस्तथाऽपि कफोऽत्र तब्रान्तरप्रलययाद- वगन्तन्यः । तथा च-- “षष्टे हि दाहपाको चनं दन्तेषु नासिकापतनम्‌ । कुयाोपित्तं रक्तं कफश्च कुपितस्तथोपक्ुशेः" इति ॥ शिरश्च संशोध्येति पबन्धः ! कायमियस्य स्थाने कायमिति पाठान्तरे कां श्ीता- दोक्तं कमं॑पारेद्रे । उपकु तु रक्तविखावणं वक्ष्यमाणं कामिति प्रत्येतव्यम्‌ । काष्ठो(को)दुम्बरिका गोष्ठोदुम्बरिका । गोजी गोजिह्वा ॥ १८ ॥ पिप्पस्यः सषपाः श्वेता नागरं नैं फटम्‌ ॥। सुखोदकेन संखज्य कवरं तस्य योजयेत्‌ ।॥ १९ ॥ फटमिति । निच हिज्जखो जख्वेतसस्तस्य फट नैचर्म्‌ ॥ १९ ॥ राख्रेण दन्तवेदमें दन्तमूखानि शोधयेत्‌ ॥ ततः क्षारं भयुञ्चीत क्रियाः सवौश्च शीतलाः ॥ २०॥ अभिघातजेऽपि दन्तवेदर्भे शसेण इन्तमृहमांसच्छेदनमप्यमिघातजदुष्ट गोणितक्ृतपा- करीणमांसापनयनाथम्‌ । क्षारप्रयोगोऽपीह शोधितरेषपूतिमांप्तापनोदारथं ततः शीत- क्रिया पित्तनिवापणाथम्‌ ॥ २० ॥ उद्धुत्याधिकदन्तं तु ततोऽभ्रिमवचारयेत्‌ ॥ कृमिदन्तकवचचाज् विधिः कायां विजानता ॥ २१ ॥

१ क. घ. काष्टोदु" ।

४२२ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेती-- [4 <अष्टपश्चाशत्तमः-

उद्धत्यागनिदाहो रक्तादिलुतिनिर्वापणाथम्‌ । छृमिदन्तकतिधिरचरोद्धायङ्ृमिदन्तवि- चिर्तेयः ! अचङत्वादनुद्धायकृमिदन्तकविधि्त्वसमानत्वान्नोचितः । कमिदन्तके . च उद्धरणदाहावक्तौ । अधिदन्ते पुनरचछेऽपि तद्विधाना्थं कृमिदन्तकविधेरतिदे शङब्ध- योरप्युद्धरणदाहयाराभेधानम्‌ ॥ २१ ॥ छिच्वाऽधिमांसं सकषद्िरेतशचर्णेरुपाचरेत्‌ ॥ पाठावचातेनवतीस्वनिकायावशूुकजेः ॥ २२ ॥ तेजवती चविका मूवो वा । यावश्ुको यवक्षारः ॥ २२ ॥ ्ोद्रद्ितीयाः पिप्पस्यः कवार कीतितः ॥ सक्षौद्रः सपिप्पङीकश्च. सुखोदके कवख्यरहः ॥ परोरनिम्बत्रिफलाकषायश्ात्र धावने ॥ २३ ॥ सुगमम्‌ ॥ २३ ॥ शिरोविरेकश्च हितो धूमो वेरेचनथ यः ॥ सुगमम्‌ ॥ ` ` नादीव्रणहरं कमं दन्तनाडीषु कारयेत्‌ ॥ २४ ॥ यदव वत्तरादनाडना कमाक्तं तद्व दन्तनाडना कायम्‌ ॥ २४॥ यं दन्तमभि नायेत नाडी दन्तं तयुद्धरेत्‌॥ छित्वा मासं तु शसेण यदि नोपरिजो भवेत्‌ ॥ २५ ॥ यं उन्तमाम नाड स्याद्यस्य दन्तस्य सरमां नाड स्यात्त दन्त चटमचट वा शसेण

ने ष्का (क

द्न्तधारणमांपं छिन््वोत्पाय्येत्‌ । यदि नोपरिनो भवेदिति) ऊष्वैगतदन्तपङ्किगतश्वे्न भवति । उद्धरणस्यापवादः ॥ २५ | रोधयित्वा दहेचापि क्षारेण ज्वटनेन वा ॥ २६ ॥ ततः क्षाराञ्दाहा रत्छारतयामानकारणाय । २ ६ ॥ अयागदन्तं गत्युपक्षाया दाषमाह- गतिदिनस्ति हन्यस्थि दशने सयपेकिते ॥ तस्मात्सप्रूट द शनपुद्धरेद्धग्रमस्थि च ।॥ २७ ॥ हिनस्ति मारयति । दराने पमुपेक्षितेऽनुद्धरणेन । समं दशनमुद्धरेदिति । स्थिर- दन्तमूखमाप प्मृद्धरत्‌ । भप्रमस्थि चेति । दन्तोद्धरणे म्शेषमस्थि । किं च गति विद्गाषत इन्वास्थ भग्रमस्थोत्यच्यते | आगन्तुननाङ्या यद्धस्रमास्य भवत्तट्‌ दरादत्यु

च्यते विधिरिति कातिकः ।-भिनत्युपक्िते दन्ते हनुकास्थि गतिश्वैवम्‌ इति सुश्चते पाठः ॥ २७ ॥ 1 ॥

मुलसेगाधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ४२३ “ -उपरिनदन्तानुद्धारे हेवुमाह-- । उद्धृते तृत्तरे दन्ते शोणितं संप्रसिच्यते ॥ रक्तातियोगादपूर्वाक्ता घोरा रोगा भवन्ति च ॥ चखमप्युत्तरं दन्तमतो नापहरेदधिषक्‌ ॥ २८ ॥ उत्तर उपारिजे। उत्तम इति पाठे राजदन्तद्वये । शोणितं संप्रिच्यत इत्यत्र केचि- त्तेमूढेऽस्थिरबन्धन इति पठन्ति तत्रास्थिरबन्धनेऽदढतरदन्तवेष्ट इति । पूर्वोक्ताः रोगा इति शोणितवणनीयोक्ता रक्तातियोगनिमित्ताः रिरोभितापक्षिपकादयः । चकारात्का- णादितौ सुश्ुतोक्तो रम्येते ॥ २८ ॥ | (र कषायं जातिमदनकटुकस्वादुकण्टकैः ॥ २९ ॥ खोध्खदिरमञ्चिषए्टायष्टयाहंश्ापि यत्छृतम्‌ ॥ तेर संशोधनं तद्धि हन्ति दन्तगतां गतिम्‌ ॥ ३० ॥ कषायं परतः कृत्वा दष्टा सोध्रादि कल्कितम्‌ ॥ कण्टकी मदनो योज्यः स्वादुकण्टा विकङ्तः ।। ३१ ॥ जाल्यादिभिः स्वादुकण्टकान्तैः कषायं मुखधावनं कार्यम्‌ । छोधादिमिस्तु यघ्ाहान्तैः स्कख्येस्ेटं विपाच्यम्‌ । किं वा कषायामित्यस्मात्परतः कृत्वेति पदं द्रष्टव्यम्‌ । तेन जात्यादिभिः कषायं कृत्वा डोधादिकल्केन तैं विपक्तव्यम्‌ । इमां च व्याख्यां न्द एव व्याकरिष्यति । अनयेव व्यारूथया प्रचारः । केचित्कषायब्दं समासेन निर्षिभ- क्तिकं पठन्ति तेषां मते कषायमामं पूगफलम्‌ । मिश्रकोक्तशङ्धिन्यादिशोधनकषायद्र- व्यनालादिरोधादीनां कस्केन तैरपाकः । कषायद्व्याणां तद्वतत्वेऽपि जात्याः प्रथ- गमिधानं यथाङाभप्रयोगनिेधार्थं॑भागद्वयम्रहणार्थ वेति. कातिकम्याख्या । जेज्ञटस्तु सुश्रुते धावने जातिमदनस्वादुकण्टकसादिरामित्याधिकं पठित्वा कषायमिति पदं धावन- मित्यनेन सह योजयति । तेन जाल्यादिकषायेण मुखधावनं परेण तु जातिमद नादिना कल्केन तैटप्ताधनमिति फति । कटुकं चिकटुकं रोदिणी वा । एषेवोचिता सुश्रुते कापि कटकापाठात्‌ । खादुकण्टको गोध्चुरक इति उष्णः । कषायं परतः कृत्वा दषटेति । कषायमित्यस्मात्परतः कृत्वेति पदं वाक्यरोषतच््रयुक्लया दृष्टेयथंः । क्ञङ्धि- नयङ्कोरेत्यादिमन्थः कापि पठ्यते स॒ तु कषायदाब्दसमापरनिर्देरापक्षे कातिकम्याख्यात- मिश्रकोक्तश्योषनकषायद्रव्याकारः ॥ २९. ॥ ६० ॥ ३१ ॥ इति दन्तमृ्रोगाधिकारः ॥ सप्रति दन्तरोगचिकित्मितम्‌ 1 दन्तरोगचिकित्सायां च दा्नमादिपठितमसाध्य- तवात्परिलज्य निदानंगहोक्तकरमेण दन्तविकषित्सायां वक्तव्यायां परथमं दन्तदपेचि-

द । न ६२ व्याख्याक्रुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [९८ अष्टपञ्चाशत्तम~

कित्सामिधानं शर्कराकपाटिकयोरपि दन्तह पक्रियासाध्यत्वेन परघान्यादिति चक्र- पाणिः । दाढनं वातिके प्र्ाख्याय दन्तहषैक्रियमिधानार्थमिति का तिककुण्डः । सुखोष्णाः क्ञेहकवलाः सपिषदचैदतस्य वा ॥ निर्युहाश्वानिलघ्चानां दन्तह्षपमदेनाः ॥ सैहिकथ हितो धूमो नस्यं लेहिकमेव च ॥ २२ ॥ सरेहक्वखा इति । लेहाः सर्षिसनैटवप्रामज्जानस्तेषां म्यस्तप्तमस्तानां कवलाः । सपिषसैद्ृतस्य वेति । चैवृतं सर्पिः सुशरुतेऽपतानकनिकित्सितोक्तम्‌ । निर्यूहाः काथ; । सेहकवल्वातहरनिगृहपूमनस्यानि यथायोग्यावस्थायामृह्यानि ॥ ३२ ॥

आर्हिसन्दन्तमूलानि दाकेरामुद्धरेद्धिषर्‌ ॥ छाक्षावूर्गेमधृयुतैस्ततस्तं भरतिसारयेत्‌ ॥ ३३ ॥ दन्तमूरिंसयाऽमिवातदन्तनादी दन्तपातो वा स्यात्‌ । अतस्तत्परिहारार्थमुक्तमरहि- सन्दन्तमलानीति । प्रति्तारयेद्वषेयेत्‌ ॥ ६६ ॥ | दन्तदषेक्रियां चापि कुर्यानिरवरोषतः ॥ सुगमम्‌ ॥ | कपालिका ठृच्छरसाध्या तत्राप्येषा करिया हिता ।। ३४॥ कपाटिका छृच्रूाध्येलयनेनाऽऽदाविव कपाछिका प्रतिकर्व्येति रिक्षयति । एषा क्रियेति । दन्तहर्क्ता । कपाठिकाया व।तजत्वाच्छर्करोक्तेत्यन्ये ॥ २४ | ०५००१४५ ; स्विन्नमचटं कृमिदन्तकम्‌ ॥ २३५ ।। तथाऽवपीडेवोतत्ः सेहगण्डूषधारणेः ॥ ॥ [ख्‌ ४, २ ५५ भद्रदावादिवषामूख्पेः सिग्धेथ भोजनैः । ३६ ।। विस्रावणेरिति । छमिदूषितोणितनिरणेः । अवर्पीडि्वीत्रेरिति । वातहर- न्यज्ृतत्वाद्वातप्नोऽवपीडः । भद्रदावादिवातहरो गगः ॥ ३९ ॥ ३६ ॥ शङ्क सोष्णं तु मतिमाःकृमिदन्ते मदापयेत्‌ ॥ ३७ ॥ सोष्णं किचिदुष्णम्‌ ॥ ६७ ॥ बहती भ्मिकदम्बकपश्चाङ्टकण्टकारिकाकाथः ॥ गण्डुषस्तेखयुतः कृमिदन्तकेद नोपशमः ॥ २८ ॥ भकदम्बोऽग्बुषः । पश्चाङ्गु एरण्डः ॥ ६८ ॥

चलमुदल वा स्थानं दहेतु सुषिरस्य षा ॥ ३९ ॥।

मुखरोगाधिकारः ] रन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५२५

चखगुदलय वेति । वाश्चब्दोऽवधारणे । चलमुूलेवेतयन्ये । स्थानपिति । उदू- तदन्तस्य समयं स्थानम्‌ । दहेच्छच्यथं रोणितस्रावनिषेधाथंम्‌ । सपिरिस्य वेति । छृतच्छिद्रस्य यावन्मात्रं स्थानं तावदेव वा दहेत्‌ । अत्र स्थानशब्द आवतेनीयः ] मूरिदिशद्षौ सलयां समग्रस्थानदाह एकदेशस्थानदुष्टो तु सुषिरस्थानमा्दाह इति व्यवस्था ॥ ३९ ॥ ततो विदारीयण्वाहश्ङ्ारककसे रभिः ॥ तैलं दशगणक्षीरं सिद्धं नस्ये तु पूजितम्‌ ॥ ४० सुगमम्‌ ॥ ४० ॥ दनमोक्षे समुदिष्ठं कुर्याद दितवत्करियाम्‌ ॥ अर्दितवत्समदिष्टामित्यारईत इव समुद्दि्ां क्रियां कुयात्‌ 1 समुदिष्टग्रहणेनेतज्ज्ञा- पयत्यर्दितोक्तामातिदेशिकीं वातव्याधिविषानेनोपचरेदिव्येवेरूपां वैरोपिकीं वातार्दैतोक्तां मत्तिप्करियेबस्तिनस्यधमोपनादादिकां विविधामपि क्रियां करुयादिति । दनुमेोक्षे दन्तस्रामीप्यादन्तरोगमध्ये परितः ॥ फटान्यम्खानि रतास्बु रुक्षानने दन्तघावनम्‌ ।। तथाऽतिकटिनान्भक्ष्यान्दन्तरोगी विवजयेत्‌ । ४९॥ सुगमम्‌ । प्ताध्यानां दन्तरोगाणां चिकित्पितमुक्तं इ्यावदाटनमञ्जनानामपमाध्यत्वा- सोदाहृतम्‌ ॥ ४१ ॥ इति दन्तयोगाधिकारः । अथ जिह्वागतरोगचिकि त्सितम्‌- ओषएटमकोपेऽनिटने यदुक्तं भाकरिकिंत्सितम्‌ 11 कण्टकेप्वनिरोत्येषु तत्कायं भिषजा खलु ।॥ ४२ ॥ कृण्टकेप्विति । कण्टको नाईति क्रे ॥ ४२। पित्तजेषु निघृष्ट निःस्युत दुषएटशोणिते ॥ प्रतिसारणगण्डूपनस्य च मधुरं हितम्‌ ।॥ ८३ 1 निधृष्ेप्विति । ककेशशाखोटकरादिपत्रण । मधुरगणङ्तत्वान्मधुरं प्रतिस्रारणारि चयम्‌ । उद्टणस्तु प्रतिसरणं मधुरेद्रव्येः काकोल्यादिभिः। गण्डूपोऽपि तैरेव कथितः! नस्यमपि द्‌ शगृणक्षीरं तत्कस्कसाधितमिवि व्याख्याति ॥ | कण्टकेषु कफोत्थेषु छिखितेष्वसृजः क्षये ।! पिप्पल्यादिमधुयुतः कार्यं तु प्रतिसारणम्‌ ॥ ५४ ॥ ९५

८२६ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-[ ^ ८अष्टपञ्चाशत्तमो-

छिखितेष्विति } मण्डलाग्रादिना । असृजः क्षयेऽवस्राने विराम इत्यर्थः । पिप्य- ल्यादिर्मणः ॥ ४४ ॥ ग्रहीयात्कवलं वाऽपि गोरसषेपसेन्धवेः ॥ गौरसर्षपसैन्धवेरिति । गौरसषपः श्ेतसषेपः । कवरोऽयमुष्णास्बुयोगात्‌ ॥ पटोरनिम्बवातोकक्षारयुषैश्च भोजयेत्‌ ॥ ४५ ॥ पटोरादिमिः क्षारयुषेण वा भोजयेत्‌ क्षारप्रधानो यूषः क्षारयुषः । क्षारो यवक्षारः । वैकारणेऽप्युक्तम्‌- “ुष्कमृलक्ुलत्थादियुषाः क्षारोत्तरा हिताः । कुरुकं निम्बपत्रं च वार्ताकं चाराने हितम्‌” इति ॥ ४९ ॥ उपजिहां तु संङिख्य क्षारेण प्रतिसारयंत्‌ ॥ रिरोविरेकगण्ड्षध्रमेश्वनागुपाचरेत्‌ ॥ ४६ ॥ प्षारेणेति । प्रतिसारणीयेन । गण्डूष इह कफद्रव्यहरकृतो ज्ञेयः। उद्टणस्तु गण्डूषः कफव्रणहरद्रव्येण कफकण्टकहरणद्रम्येण वेति व्याख्याति । धूमश्च वैरेचनिक- धूमेः।॥ ४६ ॥ + ४

0 =

व्योषक्षाराभयावदहिचृणेमेतत्घषेणम्‌ ॥ सुगमम्‌ ॥ उपजिहोपशान्त्यथेमेभिस्तेलं विपाचयेत्‌ ॥ ४७ ॥ पुगमम्‌ । अप्नः पुनरत्र कफरक्तकृत आश्युकारित्वात्पत्यास्ययेव विरे- चनशोणितमोक्षणकवरुशिरोविरेचनधूमवमनादिमिरूपचयेः । जिह्वागतानां साध्यानां चिकित्सा ॥ ४७ ॥ | अथ ताङ्ग्यानां चिकित्सा-- - ताटुसमटे कफा सृग्भ्यां जायते गश्ाण्डिका | छि तां म्योषसिन्धूत्थोग्राकषदरैः भतिसारयेत्‌ ॥ ५८ ॥ गल्ट्यण्डिकाचेदो यथा सुश्रुते दरितस्तथा कार्यः | तद्यथा--“अङ्ग्ठाङ्कङिसंदंरोनाऽऽकृष्य गद्डुण्डिकाम्‌ छेदयेन्मण्डखाग्रेण जिह्ोपरि तु संस्थिताम्‌ ॥ नोल्छृष्टं नैव हीनां च त्रिभागं केदयेद्धिषङ्‌ । ` अलत्यादानात्छवद्रक्तं तन्निमित्तं नहाल्यपून्‌ ॥ हीनच्छेदाद्धवेच्छाफो लाटास्रानो भमस्तमः ॥

- -१ड..-चापि।

पुखरोगाधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५२७ तस्माद्वैयः प्रयत्नेन दष्टकमी विशारदः । ` गल्ष्वण्डं तु संशि कुयातपराप्तमिमं कमम्‌"' इति ॥ ४८ ॥ ` गख्युण्डी क्षयं याति वजीक्षीरेण टेपनात्‌ ॥ वृजीक्षीरेणेति । वज्री खहीभेदो वानरा इति छोके ॥ कुष्रारुणावचासिन्धुषृष्णापागवेरपि ॥ सक्षोदरभिषजा कार्थ गरद्ुण्ड्यां प्रधर्षणम्‌ ॥ ४९ ॥ ` अरुणाऽतिविषा । छवं केवतेकमुस्तकम्‌ ॥ ४९ ॥ वचामतिविषां पागं रासां कटुकरोदिणीम्‌ ॥ निष्काथ्य पिचुमन्दं च केवरं तत्र योजयेत्‌ ॥ ५० ॥ सुगमम्‌ ॥ ९० ॥ | ्षारसिद्धेषु मुद्ेषु यूषश्ाप्यशने हितः ॥ | ्षारसिद्धेषिविति । क्षाराग्बुिद्धषु । क्षारश्च कफहरद्रम्यकरृतो ज्ञेयः। क्षारसिद्धेषु देषु यूषथाप्यशने हित इति । मुद्धेन कृतो यूषो यवक्षारेण छवणीङृतो भोजने पथ्य इति इद्टणः ॥

तुण्डिकेय॑रधरषे८?) क्म संघाते ताट्पुप्पटे ॥ एष एव विधिः कार्यो विकेषः श्रकमंणि ॥ ५१ ॥ ` कूर्मे कच्छपरोगे । संघाते मांससंहते । विशेषः शख्कमम॑णीति.। तुण्डिकेरीता- प्पुटो मे्यावपरे छेद्या इति शखकमेणि विरोषः ॥ ५१ ॥ ताडपाके तु कतेव्यं विधानं पित्तनाश्चनम्‌ ॥ पित्तनाशनमिति । पित्तचणनारानम्‌ ॥ लेदस्वेदौ ताटुशोषे विधिशानिखनाश्नः ॥ ५२ ॥ ` तदटुशोषस्य निदानसंग्रहे ताटपाकादग्रे पठितस्यापि ताद्ुपाकानन्तरमिह चिकि- तससोक्तिः पित्तनारनविधष्यर्थं पित्तेनापि ताटुशोषजननत्वात्‌ । तानानां चिकित्सोक्ता । अर रक्तार्बुदस्याप्ताध्यत्वात्कमं नोदाहृतम्‌ ॥ ५२ ॥ अथ कण्ठ्यानां चिकित्सा | ` साध्यानां रोहिणीनां तु हितं शोणितमोक्षणम्‌ ॥ छदनं धूमपानं च गण्डुषा नस्यकमं च ॥ ५२३ ॥ साध्यानां रोदिणीनामिति। वातपित्तकफरक्तनानां चतसणाम्‌ । तिदीषना पुनरसाध्या

तस्याशिकिंत्सितमिह न वक्तव्यम्‌ । शोगितमेक्षणादिकमंपश्चकमच्र व्याधिप्रत्यनीकतया पर्वरोहिणीष्राधारणम्‌ 1 यथादोषं दोषग्रयनीकमेवेत्यन्ये ॥ ५३ ॥

४२८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो--[ ९८ अष्टपश्चारात्तमो-

वातिकी तु गते रक्ते खवणेः भ्रातिसारयेत्‌ ॥ ५४ ॥ गते रक्त इति । टेखनेन रोहिण्या टेख्यतवनो क्तत्वात्‌ । गते रक्त इति पदं पित्त- जादिसोक्ष्णीतयेऽप्यनुवतनीयम्‌ । छवणेरिति बहुवचनमिरदेशाचयथाङामं सरवैखकणेः । छावणैीरेति पटे चूर्णैरिति रोषः ॥ १४ ॥ सुखोष्णांस्तैटकवखान्धारयेचाप्य मीक्णश; ॥ अभीक्ष्णशः पुनः पुनः ॥ | पत्ता) ङ्शकर क्षोदः पेत्तिकीं परतिसारयेत्‌ ॥ ५५ ॥ चेत्तिकी पत्त्रणङ्गादिमिः प्रतिसारयेत्‌ । पत्ता) रक्तचन्दनम्‌ ॥ ९९ ॥ द्ाक्षापरूषककाथो हितश्च कवलग्रहः ॥ द्राक्षापरूषककाथ इति । परूषकस्य मधुरं फम्‌ 1 अनयोः पएथगपि क्राथः कवले हितः ॥ आगारथूमकटुकेः कफजां परतिसारयेत्‌ ॥ ५६ ॥ ` आगारध्ूमकटुकैरिति । कटुकं त्रिकटु ॥ ५६ ॥ शवेताविडङ्गदन्तीषु तैकं सिद्धं ससैन्धवम्‌ ॥ नस्यकमेणि दातव्यं कवर कफोच्ये ॥ ५७ | श्वेतेति } कटमाऽपराजिता वा । कवलश्ेति । शेतादिसिद्धतैरमेव कवलः |॥९७॥ पित्तवत्साधयेद्रे्यो रोहिणीं रक्तसंभवाम्‌ ॥ पित्तवदिति । पित्तजनरोहिणीवत्‌ ॥ विस्राव्य कण्टश्ाटूफ साधयेततुण्डिकेरिवत्‌ ॥ ५८ ॥ विघ्लाव्य कण्ठश्चाटूकमिति । विखावणमिह इुषटशोणितापगमा्भम्‌ } तुण्डिके- रिवदिति । अनेन तुण्डिकेयामपि ग्डुण्डिकविध्यतिदेशाद्रख्टयुण्डिवदित्यमिधानम्‌ । तुण्डिकेरीविध्यतिदेरो निःरोषोच्छेदनाथ न तु गद्द्युण्डिकावत्रिभागर्छेदः कायं इति द्रोयति ॥ ५८ ॥ । एककाल यवान्नं च युज्ञीत सिग्धमरपश्ष; ॥ उपजिहक्वचापि सापयेदधिजिहिकाम्‌ ॥ ५९ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९ ॥ उन्नम्य जिहामाकृष्य बडिदोनाधिनिहिकाम्‌ ॥ छेदयेन्मण्डलाग्रेण तीकष्णोष्णेधषणादिभिः ॥ व परमुपचरेदिति दोषः । आदिराब्दादिह कवडादिपारे- ग्रहः ॥ क

मुखरोगाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ४२९

एकटन्दं तु विस्राव्य विधिश्ोधनसाचरेत्‌ ।॥ ६० ॥ एकटन्दं तु विस्नाव्येति । विघलाव्यं नटोकादिभिः। विधिशोधनमिति । परति- सारणरिरोविरेचनकवट्ग्रहादीनामन्यतमं दोषशोघनमाचरेत्‌। अन्ये तु सामान्येन शोध- नाद्वमनविरेचने अपीच्छन्ति । तदुभयं हि रारीरशोधनद्वारा गखादिगतदोषमपहरति । इल्यणस्त्वेवं व्याख्याति-रिरोविरेचनधूमटेपक्षारादिभिः शोधनम्‌ । एकवृन्दस्य व्याधिमाहि्ना रिरोविरेचनधूमकवट्प्रतिस्रारणादिभिः कफहरणेः रोधनविधिने तु वमनविरेचनादिक इति ज्ञेयम्‌ ॥ ६० ॥ गिखायुश्वापि यो व्याधिस्तं च शसेण साधयेत्‌ ॥ तं च शख्ेण साधयेदिति । कठिनमस्पवेदनमपक्ं गिखायुं छेदयेत्‌ । अतिपक्त तु. पुयनिर्गमा्थं भेदयेदिति । ततो द्विवणीयोक्तो विधिः शोधनादिर्ाथेतो कम्यते ॥ अमर्मस्थं सपक च मेदयेद् विद्रधिम्‌ ॥ ६१ ॥ अमर्मस्थं साघ्यमपि गख्विद्रधि प्रत्याख्याय भेदयेत्‌ । गख्विद्रधिखिदोषनविद्रधि- तुल्यतया कथितोऽपि चिकित्सोपदेशात्तद्रनावद्यमसाध्यः । जयं च सवै गरं व्याप्य समुत्थित इत्यभिधानेन मभव्यापकोऽपि गख्गतमेणि मृखास्पदविरहाद ममन इत्युच्यते । किं वाऽमरभस्थमिति करियाविन्ञेषणं ज्ञेयम्‌ ॥ ६१ ॥ कण्टरोगेष्वखच्ोक्षस्तीक्ष्णं नस्यादिकमं च ॥ काथपानं तु दावींत्वनिम्बताक्ष्येकटिङ्गनम्‌ ।॥। ६२ ॥ ताष्यकलिङ्गजनमिति । तार्यं रपराज्ञनम्‌ । किङ्ग इन्द्रयवः ॥ १२ ॥ हरीतकीकषायो वा पेयो माक्षिकसंयुतः । ६३ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६३ ॥ कृटुकातिविषापागदारुपुस्तकरिङ्ककाः ॥ गोमूत्रकथिताः पेयाः कण्ठरोगविनाशनाः ।॥ ६४ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६४ ॥ काटकन्णमाह-- श्रहधूमो यवक्षारः पाठा व्योषं रसाञ्जनम्‌ ॥ तेजाहा भिफडा खोर चिच्रकशेति चरूणितम्‌ ॥ ६५ ॥ सक्षोद्रं धारयेदेतद्रखरोगविनाश्षनम्‌ ॥ ` कालकं नाम चूण तु शदन्तास्यगररोगनुत्‌ ।॥ ६& ॥ तेनीहा वचा । खों कृष्णटोहच्रणेम्‌ । जातूकर्णे शाख्रपाठात्‌ । % दन्तनिह्ास्यरोगनुदिति चक्रपाठः। [शि १ स्न. शस्तीकणरस्याः । २ घ. चवा ।

मातम । १ भधात मभनम क कलमो

४३०. व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-[ 4 ८अष्टपन्चारात्तमो- `

यथा--“"पाठारसाञ्जनग्योषतेनोह्ातिफटाथिकम्‌ । गृहधूमयवक्षारशरखं शस्त च कारकम्‌" इति । ` वाग्भटेऽप्ययःशब्द; पठितः । तथा हि--““गृहधूमताक््यपाठान्योषक्षारागन्ययोवरतिजेदः । उपदन्तग्विकारे सक्षोदधेः कारको धार्यः" इति ॥ चक्रव्याख्या--एतनेव छोधपारं व्युदस्तः । वेद्यप्रसारकऽपि खोहमगुरु विवृतम्‌ । ` युक्तं चेतच्छस्रशब्दस्याप्यगुरुविवृतदशेनात्‌ । तथा च धूमवर्तिप्रयोगे गन्धशाच्चम्‌- “राज्ञा राखेण दर्धण दरिताजुनकेतुना । चतुभुनगद लेन इरेभित्वा निवर्त्यते" इति । अत्र राजा कूरम्‌ । राखमगुरु । दषः कस्तूरी । अञुनकेतुः िदटटकमिति। अयः- शब्देनाप्यगुरु वक्तं शक्येत खोहपयोयस्याप्यगुरुपयीयत्वात्‌ । प्रचारोऽपि प्रायेणा- गुरुणा । चर्णमिदं सर्वत्र मुखरोगे क्रियते । वैद्यानां हस्तदण्डकोऽयम्‌ ॥ ६९ ॥ ६१ ॥ मनःशिखा यवक्षारो हरितां ससेन्धवम्‌ ॥ दावींत्वक्रेति तच्ूण माक्षिकेण समायुतम्‌ ॥ ६७ ॥ मूछितं घृतमण्डेन कण्ठरोगेषु धारयेत्‌ ।) मुखरोगेषु च शेषं पीतिकं नाम कीतितम्‌ ॥ ६८ ॥ पसगमम्‌ । पीतिकं चणम्‌ ॥ ६७ ॥ ६८ ॥ यवाग्रजं तेजवतीं सपादं रसाञ्जनं दारुनिशां सकुष्राम्‌ ॥ द्रेण कयौद्रयिकां मुखेन तां धारयेत्सवेगखामयेषु ॥ ६९ ॥ तेजवतीमिति । चवी ॥ ६९ ॥ दशमं पिबेदुष्णं यूषं य॒द्रदुखुत्थयोः* ॥ स॒गमम्‌ ॥ सर्वष्वेव मुखरोगेष्वच्र दोषादिविभागेन कवानिदिशनाह-- ्षरेशचरसगेोमूत्रदधिमस्त्वम्टकाञ्ञिकेः ॥ विदध्यात्कव खान्वीक्ष्य दोषं तैरघ्तेरपि ॥ ७० ॥

* ख. पुस्तके --पटोखदार्वौमधुकं प्रियग्वतिविषाघनम्‌ ॥ सन।गपृष्पं त्रायन्ती भनिम्बस्तिक्त- रे्हिणी ॥ १ ॥ विभीतके दाडिमत्वरधरिताटं मनःरिका । समांशामि चिभागं . च सदौकेयरसाञ्ननम्‌ ॥ २ ॥ परीतक चृणेमेतद्धि मध्वक्तं म्रतिसारणम्‌ । दन्तमृखगलाधुष्टजिहाताट्विकारिणाम्‌ ॥ ३ ॥ चश्चु- त्येणाद्रलरोगे पीतकं चणैम्‌ । इध्याधेकमन्न ।

१ ड. पीतकं । २ क. घ, पकृष्णाम्‌ । ३ घ. क्षारे! ४ क. ध. "धं तिलः ।

मुखरोगाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ४३१

क्षीरादिभिः प्रलेकं यथादोषं कवलः । वीक्ष्य दोषं दोषकार्यमपि रोगम्‌ ॥ ७० ॥ पश्चकोटकताटीसपतरेटामरिचत्वचः ॥ ७१ ॥ पटारयुष्ककक्षारयवक्षाराश् चूणिताः ॥ गुड पुराणे कथिते द्विगुणे गुटिकाः कृताः ॥ ७२ ॥ ककेन्धुमाजाः सप्नाहं स्थिता युष्ककभस्मनि ॥ कण्ठरोगेष सर्वेषु धायः स्युरमृतोपमाः ॥ ७३ ॥ त्वगगुडत्वक्‌ । सवेचर्णा्टिगुणो गुडः । कक॑न्धुमा्राः कर्षमानाः ॥७१।७२॥७२॥ मुखावयवगता्नििर्य सकटवदनगताननिदिहनाह- वातात्सवेसरं वरणे्छवणेः परतिसारयेत्‌ ॥ सवैसररो मुखपाकः । सवणा ज्योतिष्मती छ्वणं वा तद्धवं खावणं तेन रावणश: पश्चरवणक्रतैः ॥ तरं वातहरः सिद्धं हितं कबटनस्ययोः ।॥ ७४ ॥ वातहरैः सिद्धमिति वातहरो भद्रदावादिगणः। भद्रदावादिकस्ककषायपि द्धं तैं केवले नस्ये च हितमित्यथः ॥ ७४ ॥ पित्तात्मके सवसरे शद्धकायस्य देहिनः ॥ सवैः पित्तहरः कार्यो विधिम॑धुरशीतलः ॥ ७५ ॥ शुद्धकायस्योति । वमनेन विरेचनेन वा । कफस्थानगतस्यापि पित्तस्य वमनहायेत्वात्‌। सर्व; पित्तहर इति । गण्टूषादिविषिः । पित्तदरमरहणङन्धस्य मधुरशीतख्स्य विशे- पाथमभिधानम्‌ ॥ ७९ ॥ प्रतिसारणगण्डूषान्धूमं संसोधनानि च ॥ कफात्मके सवसरे क्रियां कुयात्कफापहाम्‌ ॥ ७६ ॥ प्रतिप्तारणेल्यादिविधानं कफात्मके ज्ञेयं धूमस्य पित्तानहेत्वात्संशोधनस्य पुनरुक्त- त्वाच्च । क्रियां कु्यात्कफापहामिलयस्याशषकफहरविष्युपसंमरहा्थं कथनम्‌ 1 संशोधन- मिह वमनं शिरोविरेचनं च ॥ ७६ ॥ अतः परं मुखपाके सामान्यचिकित्सितम्‌- गुखपाके शिराषेधः शिरःकायविरेचनम्‌ ॥ कार्ये च बहुधा नित्यं जातीप्रस्य चवेणम्‌ ।। ७७ ॥। रिरावेध इति । रिराग्यधस्ताटुन्यधोजिहायां वा ॥ ७५७ ॥ जातीपत्राम्रताद्राक्षवासादावींफलेकेः ॥ काथः प्षोद्रयुतः पीतो गण्डूषो पुखपाकनुत्‌ ॥ ७८ ॥ १६. क्षाराः। २ क. घ. क्षापाठदा ।

४३२ ` व्याख्याङयुमावरयाख्यदीकासमेतो-- [९ ८ अष्टपश्चारत्तमो-

सुगमम्‌ ॥ ७८ ॥ पटोटनिम्बजसम्ब्वा्नमारतीनवपटवाः ॥ पंश्चपट्टवकः श्रेष्टः कषाया मुखधावने ॥ ७९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ७९ । पञ्चवस्ककषायो वा चिफटाकाय एव वा | मुखपाकेषु सक्षोद्रः भयोज्यो मुखधावने ॥ ८० ॥ सुगमम्‌ ॥ ८० ॥ स्वरसः कथितो दाव्यां घनीभूतो रसक्रिया ॥ सक्षौद्रा युखरोगाखुग्दोषनाडीव्रणापहा ॥ ८१ ॥, रसक्रिया ख्टोटेपोवा॥ <१॥ सप्तच्छदोशीरपगोमुस्तहरौ तकीतिक्तकरोहिणीभिः | यण्चाहरानदुमचन्दनेश काथं पिबेत्पाकदरं मुखस्य ॥ <२ ॥ सुगमम्‌ ॥ ८२ ॥ पयललुण्टीत्रिफराविशाखा- त्रायन्तितिक्ताद्विनिशामृतानाम्‌ ॥ पीतः कषायो मधुना निहन्ति गख स्थितथाऽऽस्यगदानशेषान्‌ ॥ ८३ ॥ सुगमम्‌ ॥ ८३ ॥ कथितास्रिफखापागगरद्रीकाजातिपट्वाः ॥ ` निषेव्या मक्षणीया वा जिफखा युखपाकदा ॥ ८४ ॥। निषेव्या इति पूर्वेण योज्यम्‌ । निषेवणं पानगण्डूषाभ्याम्‌ ॥ ८४ ॥ विदा नीलोत्पलं सपि; शकेरा क्षीरमेव च ॥ सक्षोद्रो दग्धवक्त्रस्य गण्डूषो दाहपाकनुत्‌ । ८५ ॥ द्ग्धवक्तस्येति । चणोदिना ॥ <^ ॥ सहचरा तैलमाह- तलां तां नीटसदाच्रस्य दरोगेऽम्भसः सं्रपयेयथावत्‌ ॥ पूत्वा चतुभागरसे तु तें पचेच्छनेरथपटर्पयुक्तंः ॥ ८६& ॥ कल्कैरनन्ताखदिरेरिमेदजम्ब्वाप्रयष्ठीमधुकोत्पखानाम्‌ ॥ तत्तेटमाश्वेव धरत मुखेन स्थेयं द्विजानां विदधाति सथः ॥ ८७ ॥

१ क. पच्चवल्कलकः । २ क. मुखस्थितांखास्य ।

धखरोमाधिकारः } हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः } ४३६

. नीटसहचरस्येति । नीटश्चिण््याः ¦ संश्रपयेद्विपाचयेत्‌ । खदिरेरिमेदेति । इरि- मेदो विट्खदिरः । तई मवे खदिर एव द्विगुणो मराह्यः ॥ ६६ ॥ ८७ ॥ इरिमेदाचं तेकमाह-- [र द्रिमेदरेवक्पटशतमभिनवमापोथ्य खण्डशः कृत्या ॥ तोयाढठकेथतुभिनिष्काथ्य चतु्रोषेण ॥ ८८ ॥ कयन तेन मतिमां स्तैटस्याधीठकं शनैविपचेत्‌ ॥ कर्कैरक्षसमांशेमच्िष्ठाटोधमधुकानाम्‌ ॥ ८९ ॥ इरिमेदखदिरकट्फलखाक्षान्यग्रोधगुस्तसृष्ष्मेखा- कपूरा गरूपग्मकल्वङ्गकङ्ो खजातीनाम्‌ ॥ ९० ॥ फएटपत्त(जा) ङ्गगेरिकवराङ्गगजकुसुमधातकीनां च ॥! सिद्धं भिषगिदभ्यादिदं मुखोत्थेषु रोगेषु ॥ ९१ ॥ परिशीणदन्तविद्रधिसौषिरशीताददन्तदर्षेषु ॥ कुमिदन्तदरणचरितपरृष्मां सावश्षी्णेषु ।¦ मुखदौोगन्ध्ये कार्य पागुक्तेष्वामयेषु तेखमिदम्‌ ॥ ९२ ॥ जाती जातीकोषः । एं जातीफटम्‌ । गजङकुसुमं नागकेसरचूणैम्‌ । भकृष्टमांसा- चरीर्णष्विति । प्रक्रष्टदन्तमांसेऽवशीर्णे मापे च। इरिमेदायं वेढम्‌ ॥ << ॥ ८९ ॥ ॥ ९० ॥ ९१ ॥ ९.२५

तेखं लाक्षारस कषीरं एथक्मस्थसमे पचेत्‌ 11 ९३ ॥ चतुगणेरिमकाये द्रव्येश्च पलसंमितेः ॥ रोध्रकदफमञ्िषटापदमकेसरपदमकैः ॥ ९४] चन्द्‌ नोत्पल्यथ्याहैस्तेरं गण्ूषधारणम्‌ ।॥ ` दान दन्तचारं च दन्तमोक्षं कपालिकाम्‌ ॥ २५ ॥ रपि तदं पूतिवक्तचे च अरुचि पिरसास्यताम्‌ ॥ हन्यप्दास्यगतानेतान्डुयादन्तानपि स्थिरान्‌ ॥ ९दे ॥ सुगमम्‌ । ढाक्षतैकम्‌ ॥ ९३ ॥ ९४ ॥ ९९ ॥ ९६ ॥ बकुला तेलमाह-- ` वद्ल्टस्य फर रोध्रं वजिवह्टीडुरण्टकम्‌ ॥ चतुर ङटबन्बखवानिकर्णेरिमासनम्‌ ॥ ९७ ॥ ` । + ते 9 &. एषां कल्ककषायाभ्यां तैरं पकं युखे धृतम्‌ ॥

स्थेय करोति चलतां दन्तानां नाषनेन तु ॥ ९८ ॥ ५५५

४३४ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो--[ ९९. एंकोनपष्ितमः-

वजिवह्वी, अस्थिसंहारः । कुरण्टको नीाञ्निण्टी । वानिकणैः सामेदो गदेभाण्डो या } अप्ननः पीतश्चाडः । बकुला तरम्‌ ।॥ ९७ ॥ ९८ ॥ | स्वस्पखदिरवटिकामाह- | खदिरस्य तुखां सम्यग्नख्द्रीणे विपाचयेत्‌ ॥ रोषाष्टभागे तत्रव प्रतिवापं प्रदापयेत्‌ ॥ ९९ ॥ जातीकपूरपगानि कङ्ोखस्य फलानि च ॥ इत्येषा गुटिका काया मुखसो भाग्यवधिनी ॥ दन्तोष्मुखरागेषु जिहातास्वामयेषु च ॥ १०० ॥ जाती जातीकोषः । पूगं गृवाकफटम्‌ । फलं जातीफलम्‌ 1 एषां चस्य प्रयेकं पटम्‌ । खदिरवटिकान्तरेऽपि हि जातीफल्कङ्कोडजातीकोशानां एथक्पमानतोक्ता । यथा- छ्वङ्जातीकङ्कोहजातीकोषान्पलोनिमितानिति । कंच । माविखदिरवर्किायां तुा्रयक्ताये यावचर्णं तावतो मित्य तृतीयमागेन मिरितानामेषां वर्णम्‌ । क्राथा- चतुथा नेत्यन्ये । स्वस्पसखदिरगुटिका ॥ ९९ ॥ १०० ॥ बृहत्वदिरवटिकामाह-- गायजीसारतुख्या(ये) रिमवरकरखानां ` साधं तुखयुगुखमम्ब षटे्त॒भिः ॥ निष्काथ्य पाद्मवरेष्य सुवस्नपूतं भूयः पचेदथ शनेमरदुपावकेन ॥ १०१ ॥ तस्मिन्धनत्वमुपगच्छति चणमेषां ` छक्ष्णे क्षिपेच कवटग्रहभागिकानाम्‌ ॥ १०२॥ एठामृणाटसितचन्दनचन्द नाम्बु- स्यामातमारूविकसाषनखोदयष्टी- टज्नाफटत्रयरसाञ्जनधातकीभ- ` १ श्रीपुष्पगेरिककरटंकटिकदफलानाम्‌ ॥ १०३ ॥। पर्राकखोध्वटरोहयवासकानां मांसीनिशासुरभिवर्कटसंयुतानाम्‌ ॥ कङोलजातिफलकोशटवङ्गकानि | चूणीकृतानि विदधीत पखांशकानि ॥ १०४ ॥ शीतेऽवतायं धनसारचतुष्परं तु क्षिप्त्वा कलायसदशीरटिकाः भकुर्यात्‌ ॥ दुष्का मुखे विनिहिता विनिवारयन्ति रांगानारोषएरसनाप्रिनताद्ुजातान्‌ ॥ १०९ ॥

कर्णरोगाभिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ४३५ कुयगखे सुरभितां पटतां रुचि च

स्थेयं परं दरनगं रसनारघरुखम्‌ ॥ १०६ ॥

गायत्री खदिरः । षरदरोणेः । कवख्ग्रहमागिकानाभिति । प्रयेकं क्षमानानाम्‌। ` अत्र खणारमुरीरम्‌ | पितचन्दनं श्वे तचन्दनं रक्तपीतसारम्‌। चन्दनं पत्त(्रा)ज्गः । अम्ब षाठकम्‌ । इयामा प्रियंगु; । तमां तमाख्पत्नम्‌ । विका मञ्ञिष्ठा । रोहमगुरु । खञ्जा वराहक्रान्ता समङ्गा वा । इमो नागकेसरत्रणम्‌ । श्रीपुष्पः पुण्डरीकं नवनीत- खोरि । कटकरिदीरुहरिद्रा । पद्माकं पद्मकाष्ठम्‌) स॒रभिः शछकौवेष्टकं मुरेति स्यातं रासा वा। वल्कं गुडत्वक्‌ । जातिफरुकोशेति । जातीफरं जतिकिशश्च । घनपतारः कपरः । बरहत्खदिरवटिका ॥ १०१॥ १०२॥ १०३॥ १०४॥ १०९॥ १०६॥

इति भ्रीवृन्दभरणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां भीरी कण्ठदत्तकरतायां व्याख्याकुस॒मावल्याख्यायामष्टपश्चाशत्तमो गुखरोगाधिकारः समाप्तः ॥ ५८ ॥

अथेकोनषष्टितमः कर्णरोगाधिकारः । कणरुचिकित्सामाह-- कपित्थमातुलुङ्गाम्टशृङ्गेररसेः टुभेः ॥ पुखोष्णेः पुरयेत्कर्णं कणघ्रुखोपश्चान्तये ॥ १ ॥ कपित्थस्य मूखम्‌ । मातुलुङ्गाम्छं मातुचुङ्गकेप्रम्‌ । कपित्थादीनां प्रयेकं रसैः कणपूरणम्‌ ॥ १ ॥ श्ङ्गवेररसः क्षौद्रं सेन्धवं तेखमेव च ॥ कदुष्णं कणेयोर्देयमेतद्रा बेदनापदम्‌ ॥ २ ॥ सुगमम्‌ ॥ २ ॥ लहुनाद्रकशिभ्रणां मुरङ्गया मृकस्य च ॥ कदर्याः स्वरसः श्रेष्ः कदुष्णः कणेपूरणे ॥ एषां षण्णां छटनादीनामपि खरमैः प्रयेकमथ वा समन्तः कर्णपूरणम्‌ 1 शिथुमे- भुरिभ्रुः । मुरङ्गी रक्तसोभाञ्जनकः 1 कदुष्ण ईषदुष्णः ॥ | समुद्रफेनचूर्णेन युक्तया वाऽप्यवचृणयेत्‌ ॥ ३ ॥। स्मुद्रफेनचृणेन युक्त्या वेति । युक्लया तैटेन करणं म्रक्षयित्वा ॥ ३ ॥

४१९ व्याख्याङुसुमावल्याख्यदकासमेतो-[९९एकोनषितमः-

आ््रकसूयोवतेकसो भाञ्जनमटमूरकस्वरसाः ॥ मधसैन्धवतैखयुताः पृथगुष्णाः कणेशुखहराः ॥ ४ ॥) प्रगमम्‌ ॥ सोभाञ्जनस्य नियोसस्तिरतेटेन संयुतः ॥ व्यक्तोष्णः पूरणः कर्णे कणेशुखोपशान्तये ॥ ५ ।) पुगमम्‌ ॥ ९ ॥ अष्ानामपि पत्राणां मूत्रेणान्यतमेन वा ॥ कोष्णेन परयेत्कर्णं कणश्रखोपर्चान्तये ॥ & ॥ गवारीनामष्टानं मूचाणाम्‌ | उक्तं च-“गोमाहिष्यव्यजाश्चानां रासभाष्रमतङ्गजात्‌ । मूतच्राष्टकमिति ख्यातं भिषभ्मिः शाख्लचिन्तकैः' इति अन्यतमेनेकतमेन ॥ ई ॥ अश्वत्थपत्रखट्धं वा विधाय बहुपज्रकम्‌ ॥ तेखाक्तमङ्गारचितं निदध्याच्छवणोपरि । ७ ॥ यततेटे च्यवते तस्रात्खष्टादङ्गारतापितात्‌ ॥ तत्पापं भवणस्चोतः सचा गरह्वाति वेदनाम्‌ ॥ < ॥ अन्वत्थपच्रखह्टमिति । अश्वत्पत्रेषहमिसतेकाक्तेर्िकर्णिकाकारा खह्टी कायौ । विदेहे त्वर धताक्तत्वमपि दर्दितम्‌ । तयथा--विधायाश्चत्थपतरैवी खह्धमम्यञ्य सार्पं षेति ¦ श्रवणघ्लोतं इति । कणंविवरम्‌ ॥ ७ ॥ ८ ॥ ` दीपिकतिलमाह-- महतः पञ्चमस्य काण्डान्यषटाङ्गलानि च || पषोमेणाःऽऽवे्य संसिच्य तैटेनाऽऽदीपयेत्ततः ॥ ९ ॥ यत्तेखं च्यवते तेभ्य; सुखोष्णं तत्पयोजयेत्‌ ॥ जञेयं तदीपिकातेरं कणश्रटनिवारणम्‌ ४ ।! १० ॥ काण्डानि खण्डानि । क्षौमेणातप्तीवखेण । अवेष्टय विभागमिति दोषः । तेम्योऽ-

धोमुखमिति शेषः । दीपिकतिटम्‌ ॥ ९. ॥ १० ॥

अकस्य पत्र परिणामपीतमाज्येन शितं शिखिनाऽभितप्तम्‌ ॥ आपीड्य तोयं श्रवणे निषिक्तं निहन्ति शूलं बहुवेदनां च ॥ ११॥ ॥

* ख. पुस्तक--एवं कुयाद्धद्रकाष्ठे कुष्ठे कष्ठे च सारके। मतिमान्दीपिकातैरं कर्णशठनिवारणम्‌ ४१४ इत्यधिकम । ध

१ क्‌. घ्‌. गक्ताःकः। २ रपण नि ।

कर्णरोगाधिकारः डन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ४३७. अर्कस्य पत्रं परिणामपीतमिति । परिणामपीतं पाकात्पीतवणम्‌ ॥ ११ ॥ तीवगूातुरे कणं सशब्दे छेदवाहिनि ॥ ` बस्तमूत्रं क्षिपेत्कोष्णं सेन्धवेन समन्वितम्‌ ॥ १२ ॥ सुगमम्‌ ॥ १२॥ । व॑शावलेख संयुक्त भूते वाऽऽजाविके भिषङ्‌ ॥ तें पचेत्तेन कणं पूरयेत्कणेशूखिनः ॥ १३ ॥ ॐ ` # ने ¢ $ श धारयेत्पूरणं कर्णं कणेमूटं विमदेयन्‌ ॥ | रजः स्यान्मादेवं यावन्माजाश्तमवेदने ॥ १४ ॥ वंशावटेसो वशनीरी वंशावछेलः कल्कः । आनेन वाऽऽविकेन वा मूत्रेण पाकः | कराटेऽप्युक्तम्‌-- र “धवंदावटरेखकल्केन मूत्र आजेऽथ वाऽऽविके ॥ पचेततेटं रुजः शान्त्यै कर्णयोः पूरणं भिषक” इति । विदेहे तु योगेऽस्मिन्पाठेतं घ्रृतम्‌। गदाधरप्तु विदेहदर्शंनाव्याचष्टे--आजमूत्रवि- पकरेन तेडेन वा पूरयित्वा कर्ण॑माविकम्‌त्रविपकेन पूरयेदेवमसक्ृदिति । | तथा च विदेहः | “अनाविमूत्रे पक्त्वा तु आद्रैवंशावटेखने । व्यत्यासात्सपिषा कार्य कणर तु पूरणम्‌” इति ॥ १६. ॥ १.४ ॥

रिङ्खतुम्बरूशुण्ठीभिः साध्यं तरं तु साषेपम्‌ ॥ कणेश्रे भणादे तु पूरणं हितयुच्यते ॥ १५ ॥ सुगमम्‌ ॥ १५॥ शारतेटमाद-

वाटमूककष्चुण्ठीनां क्षारो हिङ्कः सनागरम्‌ ॥ दातपुष्पा वचा इषं दारुशिप्ररसाञ्जनम्‌ ।॥ १६ ॥ सोवचेखं यवक्षारः स्वनिकोद्धिद सेन्धवम्‌ ॥ भूजग्रन्थिधिडं पुस्तं मधुषक्तं चतुरणम्‌ ।॥ १७ ॥ मातुटुङ्गरसश्चैव कदल्या रस एव च ॥ तेखमेभििपक्तव्यं कणेगरूखहरं परम्‌ ॥ १८ ॥ बाधिर्यं कर्णनादश पृयास्नावश्च दारुणः ॥ पूरणादस्य तैरस्य कृमयः कणंसंभिताः | १९ ॥

व्याख्याकुसुमावरयाख्यटीकासमेतो-[4९एकोानषष्ितमः-

क्षिः विनाशमायान्ति कृष्णात्ेयस्य शासनात्‌ ॥ ्षारतेटमिदं भरषठं युखपाकासयापदहम्‌ ॥ २० ॥ छेदं मध्विति श्रत्यैव शुक्तकादि चतुगणम्‌ ॥ त्ैखातत्येकमन्ये तु मधुशुक्त छिखन्ति च ॥ २१॥ यवाम्भोमधुसंयुक्तं शङ्गवेरगुडान्वितम्‌ ॥ धान्यराशौ निरा्रस्थं मधुदुक्तमुदाहतम्‌ ॥ २२ ॥ उद्धिदं शाकंभरीटवणम्‌ । मघ्वन्तं द्रव्यं कल्कः । रक्तादिद्रव्यं प्रयेकं चतुगुं णम्‌ । प्रचारोऽषीत्यम्‌। मातुलुङ्गकदलीरसौ ठु जातूक्णदशेनात्तेरपमौ युक्तौ । मधुप्र- धानं जक्तं मधुशुक्तमित्यन्ये । तच जम्नारस्य फटरसमिल्याद्ना दशायतन्यम्‌ । जातु कर्णेऽपि मधुन द्रव नाप कर्के पठितम्‌ तयया--“मटकमभस्मदहाताङ्कद्विक्षारवचाचतङ्वणकुष्ेः । दारूरसाज्जननागरसोमाञ्ञनहिङ्घनमूर्जैः ॥ पक्तफटं पृणकदीरपैः समांरोश्वतुगणश्चक्त ८) । तैलं विपक्रमश्रुतिनादश्रवणदुटजन्तुघ्रम्‌ः इति । मधुशुक्तमाह--' | ““जम्बीरस्य फलरसं पिप्पटीमृटसंयुतम्‌ 1 मधुभाण्डे विनिक्षिप्य धान्यराशौ निधापयेत्‌ । मासमेतज्जातरसं मधुशुक्तमुदाहतम्‌' ॥ जम्बीरफटरसपटं पिप्पटीगृलपलं मधुपट्मिति संप्रदायान्मानक्रमः । क्षारौटम्‌ ॥ ॥ १६ ॥ १७॥ १८॥ १९ ॥२०॥२१॥२२॥ कणेनादे कणकष्वेडे कटुतेखेन पूरणम्‌ ॥ नादबाधियेयोः कुयौद्रातश्रूलोक्तमौषधम्‌ ॥ २३ ॥ सुगमम्‌ ॥ २६३ ॥ मागेक्षारजखेन तत्करृतकल्केन साधितं तिखजम्‌ ॥ अपहरति कणनादं बाधिय चापि पूरणतः ॥ २४ ॥ माग्॑षारजखेनेति । मार्गोऽपामाेः । तत्कृतकस्फेनेति । अपामार्गक्षारकृतकस्केन ! क्षारस्य तेरोपक्षयभयादम्भप्ता मोदयित्वा कर्कः कार्यः । अत्र च तैकं द्वा पाक- ज्ञानाथमण्टनकं आह्यम्‌ । कल्कोऽयं न गारनीय इत्यन्ये । अन्ये तु क्षारकल्कत्वे तक व॑ह मन्यमानाः समाप्तान्तगेतमप्यपामार्गशब्दमाकृष्यापामार्गमूटं कल्कमाहुः । प्रथमन्याख्यया प्रचरितव्यम्‌ । अपामार्गतेलम्‌ ॥ २४ ॥

१ ड. प्रं नारं तु गच्छन्ति । २ क. घ. 'खदन्तामः ।

ढेर.

सि

कणेरोगाधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` 8३९

दशमूलीकषायेण तेटपस्थं विपाचयेत्‌ ।॥ एतत्कर्णे मदातव्यं बाधि परमौषधम्‌ ॥ २५ ॥ दरमृटीतेटम्‌ ॥ २९ ॥ निल्वतैलमाह-- फं बिर्वस्य मूत्रेण पिष्टा तकं विपाचयेत्‌ ॥ सक्षीरं तत्र वितरेद्वाधिर्ये कणेपूरणम्‌# ॥ २६ ॥ तच्रान्तरदशोनात्पाकार्थं गोमूत्रमपि देयं क्षीरं चाऽऽनं ग्राह्यम्‌ । त्यथा---““विल्वगर्भे पचेत्तेकं गोमूत्राजाप्योनितम्‌ ! वार्धिर्ये पुरयेत्तेन कर्णीं सकफवातजेः इति ॥ सक्षीरं तत्र वितरोदित्यत्न सज च सदुग्धं चेति पाठे पठति उद्वणः। पञ्चिकाका- रस्तु पादिकं जछ्दुगधाम्यामिति पठति । बिल्वतैटम्‌ ॥ २६ ॥ ` एवमेव विधिः कायैः प्रणादे नस्यपूर्वकः ॥ ` गुडनागरतोयेन नस्यं स्यादुभयोरपि ॥ २७ ॥ उभयोरिति । बाधिर्यप्रणादयोः ॥ २७ ॥ चूण पञ्चकषायाणां कपित्थरससंयुतम्‌ ॥ कणेसखावे परशंसन्ति पूरणं मधुना सह ॥ २८ ॥ पथ्चकषायाणामिति । पञ्चकषायाणि सुश्रुते कणस्ञावचिकित्सितोक्तानि तिन्दुका दीनि) तयथा--““तिन्दुकान्यभया योधं समङ्गाऽऽमछ्कं तथा । पुरणं चान्न पथ्यं स्यात्कपित्थरसयोजितम्‌" इति ॥ अन्ये तु, आरश्धरिरीषनम्बूसनौश्चवकणान्पञ्चक षायशब्देनाऽऽहुः ॥ २८ ॥ तिन्दुकान्यभया खोधं समङ्गा चाऽऽमखक्यपि ॥ ` पचचकषायशब्देन प्राह्यमेतद्धवेदिह ॥ २९ ॥ समङ्गाऽज्ञखिकारिका वराहकरान्तेलयपरे । इदं पञ्चकषायचर्णम्‌ ॥ २९ ॥ सजेत्वक्चुणेसंयुक्तः कपासीफलनो रसः ॥ मधुना संयुतः साधुः कणेसराते प्रशस्यते ॥ ३० ॥ सभेत्वक्सजेः शाः । कर्पास वनकपीसी । म्रामजकर्पासस्यापि फलरसो मह्यः । तथा च विदेहः-

> ख. पृस्तके--क्षीरमाजं बिल्वतें मन्दपावकपाचितम्‌ । इ्यधिकमत्र ।

१ के. घ. (त्कत्कं प्रः २क.घ. एष एव।

४४० व्यास्याक्सुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [ ५९ एकोनषष्ितमः-

““कपौप्ीतुण्डिकिरीणां स्वरसो मधुसंयुतः । युक्तः सर्जकषायेण कण॑स्रावस्य भेषजम्‌?! इति ॥ अव्र कपीीफटरस्याधं मधु मधुनोऽधं सर्जत्वकचू्णं वृदधवैयसंप्रदायादिति काति कङ्ण्डः | २० ॥ जम्ब्वाम्रपनं तरुणं समांशं कपित्थकापांसफठं च सप्रम्‌ ॥ ३१ ॥ श्चा रसं तं मधुना विमिश्रं स्राबापहं त भ्रवदान्त तच्ज्ञाः ॥ "भिः चुतं निम्बकरञ्जतेटं ससाषपं सावहरं दिष्टम्‌ ॥ २२ ॥ मारम्‌ ! पभिरिति । जम्ब्वादिभिः कल्कः । पाकोत्तरकाछं 1 तडं मित्वा पक्तव्यम्‌ } नम्ब्वाद्य तरम्‌ ॥ ३१ ॥ ६२ ॥ वेधिस्विन्नहस्तिविडनातक।टजः ॥ सतेखसिन्धत्थः कणेखावहरः परः ॥ ३३ ॥ नरम: कोष्णः कायः ॥ र. | कस्य तु मांसेन कटुतैलं विपाच्य (९ तदय पूरणमानरेण कणेनाडी प्रशाम्यति ॥ ३४. ॥ २४ ॥ चूर्णेन गन्धकरिखारजनीभवेन मष्यराकेन कटुतेटपरषकं यत्‌ ॥ धत्तरपचरसतुल्यमिद विपक्‌ं नाडीं जयेचिरभवामपि कणजाताम्‌ ॥ ३५ ॥ एवं शकेनेति । मिलितानां पलेन त्विति । गन्धकरिलारजनीं भवेनेति । गन्धक- गन्धको न तु शिटा मनःशिङा तच्रान्तरप्रल्ययात्‌ । तथा च तच्रान्तरम्‌- “रिदागन्धपरं पक्तं कट्तैरपलाष्टकम्‌ । धत्त्रपत्रजरसे कणनाडीनिदुत्तमम्‌' इति ॥ अतो मिहितानां पटेन विति वृन्द्रिप्पणिकायां बहुवचनमपंगतमेव प्रतिमाति । :षवंदाकेनेति । मिरित्वा पटेन ॥ ३९ ॥ कणेप्रतीनाहविधिमाह-- अथ कणेपतीनारे सेहस्पेदौ भरयोजयेत्‌ ॥ ततो विरिक्तरिरसः क्रियां मापनां समाचरेत्‌ ॥ ३६ ॥

घ णरुलजि |

कणरोगाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ४१

क्रियां भाप समाचरेदिति । खेदस्वेदादिविधरं कृत्वा दोषोवितां क्रियां श्या दित्यथैः ॥ ३६ ॥

कणंपाके चिकित्सामाह--

कर्णपाकस्य भेषञ्यं कुयार्षतविसरपवत्‌ ॥ शीताङेपपरीषेकार्दसचिकित्सितोक्तान्कृयोत्‌ ॥ कणकण्डूचिकित्सामाह-

नाडीस्वेदोऽथ वमनं ध्रमो मूधेविरेचनम्‌ ॥

विधि कफहत्सः कणेकण्डूमपोदति ॥ ३७ ॥ खहस्वेदोऽयेति पाठं पठति उद्धणः 1 वमनं सस्वेदवमनम्‌ । धृमोऽ वैरेच-

निकः ॥ ६७ ॥

कणेगुथचिकित्सामाद-

क्टेदयित्वा त॒ तैखेन स्वेदेन भरविखाय्य च |

शोधयेत्कणेगरथं दु भिषक्सम्यक्शखाकया ॥ ३८ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६८ ॥ | पूतिकणचिकित्सामाह--

निर्ण्डीस्वरसस्तैलं सिन्धुधषरनो गुडः ॥१

पूरणात्पूतिकणेस्य शमनो पधुसंयुतः ॥ ३९ ॥ निगुण्डीस्वरसस्तैरमिति। निगुण्डीखरससतेरप्तमः। धूमरनोऽमारधूमचूरणम्‌ ॥९९॥

जातीपत्ररसे तें विपक्ष पूतिकणैजित्‌ ।॥ ४० ॥ सुगमम्‌ ॥ ४० ॥

वरूणाकेकपित्थास्रजम्बूपट्टवसाधितम्‌ ॥

परतिकणापहं वेक जातीपत्ररसोऽ्य वा ॥ ४१॥ सुगमम्‌ ॥ ४१ ॥ कृमिकणेचिकित्सामाह--

सूयोवतैकस्वरसं सिन्दुवाररसं तथा ॥

छाद्गटीप्रटकरसं चयूषणेनावचूाणितम्‌ ॥

पूरयेत्टरृमिकणं तु जन्तूनां नाशनं परम्‌ ॥ ४२ ॥ मूयौवतेकादीनां प्रसेकं खरसो व्योषयोगात्कार्यः ॥ ४२ ॥

कूमिकणेविनाशार्थं कृमिध्रै योजयेद्विधिम्‌ ॥ ४३ ॥

क्रमिघ्नो विधिः कृमिचिकिस्सितोक्तः ॥ ४३ ॥ ५६

१७२ व्याख्याकुसुमावदयाख्य्दीकासमेतो-- [६ °०षष्टितमो-

अपरामपि विदोषचिकेत्सामाह- ताकषपथ दितः सा्षपस्तेह एव च ॥ ४४ ॥

वार्तीकधूष इति । वातीकफटनर्णं साङ्गारररावसंपुटे दत्वा नचिकया कणघरूपौ ग्राह्यः । उद्टुणस्तु वातीकधूमश्चेति पाठं पठित्वा परिणतशुप्कवात्तीकधुमस्य पानं कर्ण धूपनं चेति व्याख्याति । प्ता्पपन्ेहेन कणपूरणं तच्रान्तरोक्तत्वात्‌ ॥ ४४ ॥

कृमिक्रतदो्गन्ध्यविकित्सामाह-- पूरणं हरितारेन गवां मूतच्रयुतन च ॥ धूपनं कणेदागन्ध्ये गुग्गुः भ्रेष उच्यते ॥ कृमिघ्नं हरिताटेन गवां मूज्रयुतेन च । ४५ ॥ गगः कणदोगन्ध्ये धूपनं श्रेष्ठमुच्यत इति पाठं पठित्वा उद्णो व्याख्याति । कमिप विडङ्गप्तारचणं तच हरितालच्र्णेन संयुतं गोमूत्रेण पूरणं गुगगुटुना ध्रूपनम्‌ ॥ ४९ ॥

कर्णस्रावपूतिकणेपुरणं कभिकर्णकानां समानं कर्माऽऽह-- राजटक्षादितोयेन सुरसादिजरेन वा ॥ कणभक्षानं कुयोचेरितस्तु पूरणम्‌ ॥ राजवृक्षादिरारग्वधमदनगोपोटेत्या्भिकः । सुरसा धेतपुरसा फणिजक्रेलादिः सुर- सादिः ॥ विद्र चापि वीत विद्रधयुक्तं च भेषजम्‌ | ४६ ॥ भेषजमिति । अन्तरविद्रध्युक्तं भेषनम्‌ । उद्टणस्तवेवं व्याख्याति । विद्रधौ चापीति । चकारात्सुश्रुतोक्तं कणक्षवेडे यत्पार्षपं तैर प्रण उक्तं तद्धिद्धावपि करवीत न केवह तदेव कुर्वीत विद्रध्युक्तं भेषनमपि दुर्वतित्य्थः । वातज अमे सवेदने विद्धौ

क ७

तिरतेरेनाऽऽसेकः कफजे पुनः सार्षपतेटेनेति ॥ ४६ ॥

~ (५

पूतिकणस्य विशेषचिकित्ामाह--

ष्ठं रसाञ्जनं नायाः क्षीरेण क्षोद्रसंयुतम्‌ परशस्यते चिरोत्थेऽपि सास्रावे पएतिकणेके ॥ ४७ ॥ सुगमम्‌ ॥ ४७ ॥

कषटदिङ्खवचाद्‌रशताहाविच्वसेन्धवे ¦ ॥ पूतिकणोपहे तें बस्तमूत्रेण साधितम्‌ ॥ ४८ ॥ सुगमम्‌ । कृष्टां तेटम्‌ ॥ ४८ ॥

नजो णनो ३0०७०७४० ०७.) ५७११४ चमार वः १५

१ डः, "धूमश्च ।

नासारोगाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। . ` 4.

रतावरी वानिगन्धापयस्येरण्डवीजकैः । तें विपकं सक्षीरं पाीनां पुष्टिकृत्परम्‌ ॥ ४९ ॥

पयस्येरण्डबीजकैरिति । पयस्या क्षीरकाकोटी । एरण्डवीनकमेरण्डबीजं न तु मीजकं पीतश्रारः ॥ ४९ ॥

कर्केन जीवनीयेन तें पयसि पाचितम्‌ ॥ आनरपमांसकाथेन पारिपोषणवधनम्‌ ॥ ५० ॥

सुगमम्‌ ॥ ५० ॥

इति श्रीहन्दभरणीतन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्री कण्टदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्या ख्यायामेकोनषषटितमः कणरोगाधिकारः समाप्रः ॥ ५९॥ |

1 111

अथ षष्टितमो नासारोगाधिकारः।

न ननित

अथेद्धियाधिष्ठानगतविकारात्रासारोगारम्भः--

पक्चमृटीद्य॒तं क्षीरं स्याचित्रकंहरीतकी ॥ सपिडः षडङ्गश्च यूषः पीनसशान्तये ॥ १ ॥ पश्चमरीरातक्षीरादयः पकपीनसे । पश्चमू्टी महती स्वल्पा वा । चित्रकदरीतक्रयत्र वाधिकारे वक्तव्या । सर्पिगंडः षडङ्श्च युषो यक्ष्माधिकारोक्तः ॥ १ ॥

ठ्योषचिजरकतारीसतिन्तिडपैकाम्खवेतसम्‌ ॥ सचनग्याजाजितुल्यांशमेखात्वक्पत्रपादिकम्‌ ॥ > ॥ व्योषादिकमिदं वर्णं पुराणगुडसंयुतम्‌ ॥ पीनसश्वासकासघ्रं रुचिस्वरकर परम्‌ ॥ ३ ॥ एखात्वक्पतपादिकमिति । एटदिकं प्तमुदितमभागपिक्षया मर्त पादिकम्‌ । गुडः सरवसु्णप्तमः 1 म्योषाये चणम्‌ ॥ २॥ ३॥

पाटाद्विरजनीम्वापिप्पटीजातिपह्वेः ॥ दन्त्या च तेरु संसिद्धं नस्य॑ पीनसशान्तये ॥ ४ ॥

पुगमम्‌ } पाटाद्य तटम्‌ ॥ ४॥

(न, माता म न त १ ॥

शरिद पर २ क. घ. "स्ये सपक्रपीनसे पु !

७४४ . व्याख्याकुसुमावस्यास्यदीकासमेतो-- [ ६० षष्टितमो-

व्यापघ्रीदन्तीवचाशिसुरसव्योषसेन्धवैः ॥ पाचिते नावनं तें पूतिनासागदं हरेत्‌ ॥ ५ ॥ पुरसः सिन्दुवारः ! एवं वक्ष्यमाणेऽपि योगे । व्याघ्रीतेरम्‌ ॥ ९ ॥ त्रिकटुकविडङ्सन्धवबहतीफररिच्रसुरसदन्तीभिः ॥ तें गोजलाधिद्धं नस्यं स्यात्पूतिनासस्य ॥ ६ ॥ पुगमम्‌ । त्रिकटुतेरम्‌ ॥ ६ ॥ कलिङ्गदिङ्कमरिचं खाक्षासुरसकरफम्‌ ॥ कुष्ठोग्राशिग् जन्तुप्रमवपीडः परशस्यते ॥ ७ ॥ सुगमम्‌ ॥ ७ ॥ तैरेव पएतरसंयुक्तैः कटुतें विपाचयेत्‌ ॥ अपीनसे पूतिनासे शमनं कीतितं परम्‌ ॥ ८ ॥ पुगमम्‌ ॥ < ॥ नाप्तापके भेषजमाह-- नासापाके पित्तहत्स॑विधानं कार्यं सर बाह्यमाभ्यन्तरं च । हुत्वा रक्त क्षीरद्क्षत्वचश्च साज्याः सेके योजनीयाश्च खेपे ॥ ९॥ बाह्ममाभ्यन्तरं चेति । वाद्यं टेपाम्यज्गपरिषेकादि । आभ्यन्तरं पुनरिहोष्वैनेह- पानविरेचनादि । क्षीरवृक्षत्वचश्वेलस्य पित्तहरविधानभित्यनेनैव रन्धस्य पुनरभिधानं विरेषेण दितत्वप्रतिपादनाथंम्‌ । साज्यः(ज्याः) सप्रृतः(ताः) ॥ ९ ॥ पूयास्लरक्तपित्तघ्राः कषाया नावनानि च ॥ सुगमम्‌ ॥ शण्टीकुकणावित्वद्राक्षाकट्ककषायवत्‌ ॥ साधितं तेरमाञ्यं वा नस्यं क्षवथुरोगयुत्‌ ।॥ १० ॥ विसस्य मूलम्‌ । शुण्ठीतेटम्‌ ॥ १० ॥ दीप्रोगस्य चिकित्सामाह-- ` . दीपे रोगे पैत्तिकं संविधानं कुयीत्सर स्वादु यच्छीतलं च ॥ संनिधानं करमल्थेः । सर्वं बाह्यमाभ्यन्तरं च ॥ नाप्ानाह चिकित्सामाह-- नासानाहे सेहपानं पधानं लिग्धा प्रूमा मृधबस्तिश्च नित्यम्‌ ।॥ ११ ॥ ._ सेहपानमन्तरमक्तकम्‌ रवसतशेति। चकारात्साखणोपनाहादयो गृषठन्ते ॥११॥ १ ड. दरेद्रत्तं। २ ड, योज्याः \ ड. "के सघुताशव प्रदेहाः । बा" ।

#

नासारोगाधिकारः। डन्दमाधवापरनामां सिद्धयोगः | ४४९९ वातिकप्रतिहयायस्य चिकित्सामाह-- 4. वातिके तु भतिहयाये पिवेत्सधियंथाक्रमम्‌ ॥ १२ ॥ पञ्चमिटवणेः सिद्धे प्रथमेन गणेन वा ॥ नस्यादि षु विधि कृत्मवेक्षेतादितेरितम्‌ ॥ १३ ॥ पिबित्सपियथाक्रममिति यथाक्रमं पाचनशिरोविरेचने कतवेलर्थः । किंवा खेदो- पयोगिकाध्यायोक्तक्रमेण । प्रथमेन गणेन वेति । नस्यादिषििलनेन योज्यम्‌ । तेना- यमर्थः | प्रथमेन गणेन विदारिगन्धादिना भिद्धं सर्षिनंस्यादिषु प्रयोक्तव्यमिति । न चेवं कल्पनीयं यत्प्रथमेन गणेन कल्करूपेण प्ञ्चख्वणेन च कस्केन सिद्धं सर्षिः पिबे- नरस्यादिष्वर्दितेरितं विधिं कुयौदिति। कराे केवर्पञ्चर्वणेनेव घरतसाधनस्योक्तत्वात्‌ । त्यथा--“सपिवौतापरैः सिद्धं ख्वणेवीऽपि पञ्चमिः ॥ प्रतिरयाये प्रहसन्ति संपा्य८चं) मारुतोद्धवे" इति ॥ किंवाऽदिते सामान्येन नस्यादिकमुक्तं न तु विशिषठषव्येर्नस्यारेषिषिः । तेन नस्यादिष्वि्यस्य परेण योजनोचिता ॥ १२ ॥ १६ ॥ पित्तरक्तक्रतयोः प्रतिदरियाययोधिकित्सामाह - । ~ “ पित्तरक्तोत्थयोः पेयं सपिमरधुरकेःः ब्रतम्‌ ॥ मधुरकेरिति । काकोल्यादिभिः । केचिपिपत्तरक्तात्थयोसतिक्तैः कषायमधूरेधृत- मिति पटान्नि न्यारूयानयन्ति च तिक्तैः कषायमधुरं सिद्धमिति देषः । तप्र तिक्तानि पटखादिगणपठितानि । कषायाण्युत्पखादिगणोक्तानि। मधुराणि काकोल्यादरीनि॥ परिषेकान्पदेहांथ कुयौदपि च दीतखान्‌ ॥ १४ ॥ प्रदेहाः प्ररेपाः । परिषेकादीनि हीतखानीति शीतटानि न्यममोधादयुत्परादिशीतर- गणङृतानि ॥ १४ ॥ कफजप्रतिश्यायचिकित्सामाह-

कफजे सपिषा स्िग्धं तिरमाषविपकशया ॥

¶ ऋ | = यवाग्वा वामयित्वा वां छेष्मघरं करममाचरेत्‌ ॥ १५ ॥ तिरमाषविपक्या यवाग्वा कृरारया वामयेत्‌ । तिर्माषसिद्धविपक्रयेति वामनी-

व

यद्रव्ययुक्तयेति क्षेयम्‌ । तथा सति वमनस्य सुकरत्वात्‌ । वान्तश्च कफं क्रमामिति, अत्र संममाचरेत्‌ ॥ १९ ॥

दावीङ्दनिकुम्भैथ किणिश्चा स॒रसेन च ॥ वतेयोऽथ पृथग्योज्या धूम्रपान यथाविधि ॥ १६ ॥

[व 1

१क. घ. "म्येद्रान्ते शैः । २ क. घ. वा कफघ्र।

४४६ व्याख्याकुसुपावस्याख्यरीकासमेतो- [६ गषष्ितमो-

निकुम्भो दन्ती । किणिही कटभी । सुरसा निगण्डी पन्नाश्लो वा सुरसेनेलयस्कः स्थाने सरटेनेति पाठान्तरम्‌ । यथाविधि धूमपानोक्तविधिना ॥ १६ ॥ घृततेटेन संयुक्तं सक्तधूमं पिवेन्नरः ॥ परतिर्यायहरं प्रोक्तं कासदिकानिवारणम्‌ ॥ १७ ॥ सुगमम्‌ ॥ १७ ॥ अथवा सधृतान्सक्तन्कृत्वा मह्धकसंपुटे ॥ नवपतिद्यायवतां ध्रमं वैः भयोजयेत्‌ ॥ १८ ॥ सुगमम्‌ ॥ १८ ॥ पटपक्ं जयापच्रं सिन्धुतेरसमन्वितम्‌ ॥ परतिदयायेषु सर्वेषु शीटितं परमोषधम्‌ ॥ १९ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९ ॥ ` भिरसोऽभ्यज्ञनस्वेदनस्यकटुम्टभोजनेः ॥ वमनेधृतपानेश्च तान्यथास्वगुपाचरेत्‌ ॥ २० ॥ तानिति ) प्रतिदयायान्‌ । यथास्वमिति } यथायोभ्यम्‌ । तेन शिरोम्यङ्कनस्य- घतपानानि पके परिरिष्टविधानमपके ॥ २० ॥ ऊषणं गुडसंयुक्तं सिग्धदध्यम्छखभोजनम्‌ ॥ नवप्रतिर्यायहरं विशेषाप्कफपाचनम्‌ ॥ २९ ॥ उषणमित्यादियोगो मिरितः ॥ २१॥ ततः पकं कफं ज्ञात्वा दरेच्छीषपिरेचनेः ॥ ` ` सुगमम्‌ ॥ पिष्पल्यः शिभ्रूबीजानि विडङ्मरिचानि च ॥ अवपीडः भ्रशस्तोऽयं प्रतिशयायनिवारणः ॥ २२ ॥ पिषटाऽवपीञ्य दीयत इत्यवपीडः ॥ २२ ॥ समग्रनपिष्टा्ोदिष्टाः क्रियाः कृमिषु योजयेत्‌ ॥ धावनानि कृमिघ्रानि भेषजानि च उुद्धिमान्‌ ॥ २३ ॥ समूत्रपिष्ठा इति । समूत्राः पिष्टाः । प्रतिश्याये कृमिपंमवेऽवषीडादीन्गोमून्रपि- षट न्प्रयञ्ज्यात्‌ । ““समूच्पित्ताश्चोदिष्ठाः क्रियाः कृमिषु योजयेत्‌ । यापनाथं छृमिघ्रानि मेषजानि च बद्धिमान्‌" ।

इति पाठान्तरं सुश्चत इदशं व्याख्यानयन्ति । समूज्रपित्ता इति । सह गोमूत्रेण गोपि

नासारोगाधिकारः} हन्दमाधर्वापरनामा सिद्धयोगः। ०८४७

तेन चेति । सम्पित्ताः क्रिया गोशब्दस्य टुप्त्वात्तन्रान्तरदशेनाद्वा । कमित्रा या क्रिया उदिषटास्ता गोमूत्रपित्तयुक्ता यापनार्थं कतेव्याः । तथा कमिजरिरेरोगपडि- तानि कृमिघ्रानि मेषनानि सुरसरादीनि कतेव्यानि । बुद्धिमान्मिषगुहापोहवित्‌ । य तु सवषामेव प्रतिरयायानां कृमिसंमवं मन्यन्ते तेऽमुं -शछोकमीदशं म्यास्यानयन्ति प्रत्येकं वातादिप्रतिदयायेषु याः क्रिया उदिष्टस्ता एव गोमूत्रपित्तयुक्ता यथास्वं कृमिषु

योजयेदिति ॥ २६ ॥ दोषाणां तु विकाराणां स्वं स्वं का चिकित्सितम्‌ ।॥ २४ ॥ शेषाणां तु विकाराणामिति । नासरागतानामबुदशोफाशोरि क्तपित्तानां स्वं खमिति ॥ २४ ॥ करवीरायं तैरमाद-- रक्तकरबीरपष्पं जालयाऽसनमदटिकायाश्र ॥ एतेः समं तु तें नासार्शोनाश्चनं श्रेष्ठम्‌ ॥ २५ ॥। जालयादिपुष्पम्‌ । जाल्याऽप्ननेति संहितया निर्दैशोऽसिद्धविधेरनित्यत्वात्‌ । अनं मद्िकाऽप्फरमष्िका । सममिति सह थ सह पक्रमिलय्थः । करवीरायं तरम्‌ ॥२५॥ चिच्रकहरीतकीमाह-

चिजरकस्याऽऽपरखक्याश्च गुट्च्या दशमूखलनम्‌ ॥ शतं शतं रसं दत्वा पथ्याचूण।ढकं गुडात्‌ ॥ २६ ॥ दातं पचेद्धनीभूते पर्द्रादशकं शपेत्‌ ॥ व्योषत्रिजातयोः क्षारात्पाधमपरेऽहनि ॥ २७ ॥ परस्थाधं मधुनो दा यथौभि पाश्येदथ ॥ खद्र येऽगरः क्षयं कासं पीनसं दुस्तरं कृमीन्‌ ॥ गुरमोदावतेदुनोमश्वासान्हन्ति रसायनम्‌ ॥ २८ ॥ चित्रकमृटस्य पलानि पञ्चाशत्‌ । तोयं तस्माचतुगुणम्‌ । चत्वारि पररातानि साध्यानि । शेषः सपादद्वयद्वादश्च शरावाः । एवं चिच्रकरमस्य प्रातं मवति । आम- ख्क्याः स्वरसतः } तस्याभावे चित्रकवद्विधिः । एवं गुड्च्या अपि । दशमूटस्य च मिि- तस्य क्राथः 1 परुद्ादशकं व्योषत्निजातयोर्िरित्वा । चिचकरहरीतकी ॥२६।२७॥२८॥ शिखरितिलमाह--

ग्रहधूमकणादारक्षारनक्ताहसेन्धवेः ॥ सिद्धं शिखरिबीजे् तें नासाश्च॑सां हितम्‌ ॥ २९ ॥

१090 ५ मत १,१५.००० ७१४ १, ५१७०१५५१४५१ १५ क 6५०७०५७५

जामिम मो ५७ त न -ेनः भ

१के.घ्‌. ट्टम्‌ । २ क. प, "थागन्यद्यादयश्मणः । नरः ।

८ व्याख्याङसमावल्यास्ययैकासमेतो-- [६१ एकषष्ितमो-

नक्ताहयस्य बनम्‌ । रिखिवीनमपामार्गस्य बीनम्‌ । शि खरितेरम्‌ । २९ ॥ इति रहन्दमणीतदृन्द्माधवापरनामकसिद्धयोगन्या ख्यार्या श्रीभरी- कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याढुसुमावल्पाख्यायां षितमो नासारागाधिकारः समाप्तः ।। ६० ।।

अथेकषषणटितमो नेत्ररोगापिकारः ।

इन्द्ियाधिष्ठानगतरोगपारििष्याचक्षरोगः । भ्रायेण स्वै नयनामयास्तु मवन्त्यभि- प्यन्दनिमित्तमृटाः' इति वचनात्मथममभिष्यन्दस्य प्रतीकारमाह-- खङ्घनाटेपनस्ेदरिराव्यधविरेचनेः ॥ उपाचरेदभिष्यन्दानञ्जनाधोतनादिभिः॥ १॥ टड्वनमुपवापरो ठष्वन्नं वा ! यदाह विदेहः-- | “श्रागेवाक्ष्यामये भक्तं चरिरा्रमगुरु स्मृतम्‌ । उपवाप्तस्यहं वा स्यात्तिक्तं वाऽप्यशानं हितम्‌”, इति ॥ सवेदः पित्तनं विहाय प्त च नयनोपान्ते मृदुः । यदुक्तम्‌-डदयं वृषणो दृष्टी खेदयेन्मृदु वा न वेति । शिराव्यधो रक्तोत्क्छेशे पति । रिराग्यपेति । अत्र रिरो पनासिका ठ्खास्याऽपाङ्गया वा । जीर्णेऽमिष्यन्दे विरेचनम्‌ । जीर्णेऽञ्जनाओतना- दिकं च । आश्ोतनम्िप्रणम्‌ ॥ १ ॥ अक्षि्क्षिमषा रोगाः परतिद्यायत्रणज्वराः ।। पचेते पचरात्रेण रोगा नदयन्ति ठङ्घनात्‌ ।। > ॥ नस्वेदः पर्पस्तिक्तान्रं सेको दिनचतुष्टयम्‌ लद्यनं चाक्षिरोगाणामामानां पाचनानि षट्‌ ॥ ३ ॥ कृलिभवा रोगा अतीप्तारादयः । नन्वत्र पश्चरात्रेणगेति) विरुद्धं यतो विदेहे, उपवासरूयहं वा स्यादित्यनेन यहं रुङ्पनगुपदिष्टम्‌ । तथा तत्रान्तरे चतुरहम्‌ 1 तयथा--“स्ेद : प्ररेपसिक्तान्नं सेको दिनचतुष्टयम्‌ । टङ्घनं चाक्षिरोगाणामामानां पाचनानि षट्‌” इति ॥ उच्यते । यथाक्रमं वातपित्तकफपक्षया भिचतुष्पञ्चाहन्यवस्थिेर् दोष इति । त्यहादिरुङ्घनविधानं चेह सामतापद्धावात्‌ ॥ २ ॥ ३ ॥ । श्रीवासातिविषाटोत्रेषूणितेरस्पसैन्धवैः ॥ _ अव्यक्तेऽक्षिगदे कार्यं एोतस्थैगण्डनं बहिः ॥ ४ - अ्यक्तेऽक्षिगदे कार्थं शोतस्यगृष्डनं बहिः ॥ ५ * सयं रको बहुषु पुस्तकेषुपरभ्यते क. घ. पुस्तक्वोर्नास्ति । `

नेचरोगाभिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः 1 शेधं

प्ठोतस्थेरिति । करषटबद्धैः 1 गुण्डनमवचुणनं तच्च मुकुलितनेत्रे न तु विस्तृते॥ ४॥ वज्य॑माह-- अञ्जनं पूरणं काथपानपामे न शस्यते ॥ तथा च तन्रान्तरम्‌-- “अञ्जनं स्ापिषः पानं कषायं गुरुमोजनम्‌ । नेन्नरोगेषु पामेषु स्नानं च परिवजेयेत्‌" ॥ यद्यक्षिरोगं मन्यत सरुजं व्यक्तटक्षणम्‌ ॥ बेदनानिग्रहाथ तु कुयोदाश्वोतनं सदा ॥ ५ ॥ व्यक्तरक्षणमिति । पामतालिङ्गन्यपगमाकेवख्दोषलक्षणं मिराममिति यावत्‌ । साम- तानिरामतारक्षणे च त॒त्रान्तरम्‌- (“उदीणवेदनं नेतं रागदोषसमनिवितम्‌ । घषेनिसतोदशुङाश्चुयुक्तमामानिितं विदुः ॥ मन्दवेदनता कण्डुः संरम्भाश्चुप्रशान्तता । परप्तनवर्त्मता चाक्ष्णोः सपक दोषमादिरोत्‌ः इति ॥ आश्वोतनमक्िमेकः । एतच निरामे । आश्वोतनविधानं वातजे पित्तजे च ज्ञेयम्‌ । कफजे पतरादावेवाऽऽओोतनम्‌ । विदेहविहितं यथा-- (“अभिष्यन्देऽधिमन्थे च नेयो; कफर्समवे ॥ उत्पत्तावेव कतव्य नेखयोः कफनाशनम्‌ ॥ तीकष्णश्ाक्ष्णोः प्ररीषेकस्तीधष्णं चाऽऽश्वो तनादिकम्‌? इति ॥ ५ आश्चोतनं मारुतजे काथो विल्वादिभि्ितः ॥ कोष्णः सेरण्डबृहतीतसौरीमधघुिग्रमिः ॥ ६ ॥ पिस्वादिभिरिति } निवारि मदतश्चमटम्‌ । चेरण्डेत्यारि बिस्वादिभिरि्यप्य विशेषणं तेनैक एवायं योगः 1 तथा च नातूकणेः--महापञ्चमृरोस्तरकरिग्रुतकरी ति- हीक्ताय इति । ब्रहती कण्टकारी ॥ ६ ॥ एरण्ड पटे मूले तचि चाऽऽजं प्रयः शृतम्‌ ॥ कण्टकायो मेषु सुखोष्णं सेचनं हितम्‌ ॥ ७ ॥ एरण्डेलयादिोगे ारसाधनं काथ्यादष्टगुणं क्षीरं श्षीरात्तोयं चतुगुणमिद्यारिक्चीर- पररिमाषयेव । गदापरः सुश्रुते, एतद्योगान्तरोक्त- “पैन्धवोदीच्ययश्चाहृपिप्पलीमिः शुतं पयः ॥ हितमर्पोदकं सेके तथाऽऽगयोतन एव च ।} ` १क.घ.तदा |

५५९७

४५० व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [६१ रकषष्ितमो-

-्न्तयोगेऽर्भोदकमिलेतत्सर्वाश्चोतनक्षीरसाधनार्थं परिभाषास्थानीयमित्याचक्षाणोऽ- घ्राप्य्धोदिकक्षीरसाधनमाह । युक्तं तु विदे षनि्दशामावादच् क्षोरपरारमाष्यवं सापनम्‌ ।

एरण्डपद्छवादिकण्टकारीमूान्त एका यागः । तथा च विदेह “कण्टकारीशिकफरण्डमृखत्वक्पन्नसाधितम्‌ । सरमां हितं सेके रश्षु स्यन्दाधिमन्थयोः'" इति ॥ सेक इत्यत्र चकारो टुतो द्टम्यः । तेन न फेवं सेक आश्चोतने चेत्यर्थः । तच सेके प्रलोप्णमाश्रे्तने च रीतमेव ॥ ७ ॥ इदानी मञ्जनस्याऽऽवस्थिकं काटमुदिर बाह-- ततः संपकदोषस्य पाप्रमञ्जनमाचरेत्‌ ॥ ८ ॥ प्राप्तमञ्जनं यक्तमञ्जनं ठेखनादिभेदेन विप्रकारम्‌! तथा च सश्चत; खनं रोपणं चापि प्र्ादनमथापि वा इति । अत्र सृक्ष्ममृामिष्यन्दनयनामयहरत्वातप्रागेव टेखना- ञ्लननिर्देखः । तद्धेखनाञ्जनं मधुररसवाभताम्ादिरसपञ्चकेनेव पञ्चप्रकारम्‌ । तथा च सुश्रतः--“^त्र पञ्चरसान्व्यस्तानायेकरसवनितान्‌ । पश्चा रुखन युञ्ज्याद्यथाद्‌ाषमतान्द्रतःः' ॥ अस्याथेः । पश्चरप्तन्पश्चरसवद्रन्याणीव्येः । आयेकरसवनितान्मघुररपवर्भितान्‌ । पञथधेति। वातपित्तकफरक्तसंनिपातमेदेन। यथादोषं दो षानतिक्रमेण | तच्च वातेऽम्डङ्वणो। पितते तिक्तकषायौ । कफे कटुतिक्तकषाया: । रक्ते पित्तवत्‌ । संनिपाते रसदं चयं वा। संनिपातेनैव संसर्गोऽवरुद्धः । अतः एथ्नोक्तः। तत्र मधुररसमपि क्षौद्रं ेखनं स्यात्क- षायरसत्वादरक्ष्यात्मनावाद्रेति । रेखनं दोषघ्लावणान्नयनस्य रिक्तीकरणम्‌ उेखनस्य दोषस्रावणे प्रकारः सुश्रुत उक्तः | तथा च--“नचवत्मेक्षिराकाश्चस्रोतःगुज्खाटकाभरेतम्‌ | मुखनाप्ताक्षिमिरदोषिमोजसा स्रावयेन्न तत्‌" ॥ जस्याथंः । नेतरवत्मेनो याः दिश यश्च कोशो यानि च घघोतातनि तत्र स्थितं दषं पया शृङ्गाटक मम्ितं सदो त्े्नाज्ञनं पुलादिभिरोनप्रा शक्त्या ल्नावयेदिति पिण्डायः । रोपणाज्ञनं कषायतिक्तरपमरम्‌ । ता च घुश्चेतः- “कषायं तिक्तकं चामि सेहं रोपणं मतम्‌ । तत्लहरालयद्ब्ष्यं स्यादृष्टेश्च बछ्वधेनम्‌ः इति ।) परतादनाज्ञनं मधुररपरम्‌ । तथा च सुश्रत; मधुरं ल्ेहसप्नमञ्चनं तु प्रसादनम्‌ ॥ ` दष्टिदोषप्रसादार्थ सेहना्थं च तद्धितम्‌” इति ।

ने्ररोगाधिकारः ] ` हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोग । . . द९ १

तच पृहे टधाश्रयाणां कफात्मकानां रोगाणां प्रतीकाराय रेखनाज्ञनप्रयोगः पायाद्व वातात्मकानां राचौ पित्तात्मकरानाम्‌ । अथ वा श्रोधनस्याज्जनस्याञऽदो तते रोपणस्यान्े प्रसादनस्येति 1 तथा च सुश्चतः--“यथादोषं प्रयोज्यानि तानि रोगविद्यारदैः । ` अञ्ञनानि यथोक्तानि प्राह्तायाह्राधिषु" ॥ ८ ॥ चऋतुमेदत्पुवोह्वादिष्वज्ञनोपयोगमाह -- हेमन्ते शिशिरे चेव मध्यादवेऽञ्जनमिष्यते ॥ पूर्वा वाऽपरह्नि च ग्रीष्मे शरदि चेष्यते ॥ ` वपोस्वनभ्रे नात्युष्णे वसन्ते च सदैव रि ॥ ९॥ आह च सादयकिः- “वपन्ते नातिक्षीतोप्े प्रातर्रीप्मे घनात्यये | वषौखनप्रे मध्याह्न हेमन्ते शिरिरे तथा ॥ पित्तोपचयद्ान्लर्थ पृवरात्रे च दास्यते" इति । मापवोऽचाऽऽह-- “आदित्ये ऽनदिते नणामञ्चनं न हितं मतम्‌ ॥ तिमिरारूपिकारोगज्च्छरोन्मीटनवेदनाः । निस्तोदतोदशयोफादं तेषां कुयांत्तदज्ञनम्‌? इति ॥ टेखनायेवैकमञ्ञनं गटिक्ारसक्रियाचरणमेदेन विप्रकारं तत्न महाबहानां रोगाणां गरुरिकाल्लनम्‌ । मध्यानां रसश्ियाञ्जनम्‌ । हीनानां चणांञ्चनम्‌ | तथा च सुश्चुतः--'शृटिकारसनू णानि तिव्िधान्यञ्चनानि तु यथापूवं बर तेषां प्रष्ठमाहुमेनीपिणः' ॥ ९ ॥

तेषां प्रमाणमाह-- हरेणुमात्रां कुवीत वर्मं तीणा ज्जने । भिषक्‌ ॥ प्रमाणं मध्यमेऽध्यर्ष द्विगुणं च मृदो भवेत्‌ ॥ १० ॥ ठ्रेणुमात्ा ्व्विरेकवासेपणयेज्या । हरेएुख्िपुटः कडायः । तीकष्णाञ्नने टेल- नाज्ञने । मध्यमे रसाज्नने प्रसादने ऽध्यर्षध्रमाणं साधैकलयग्रमाणम्‌ । मृदौ रोषणा- जनने द्विगुणं प्रमाणं द्विकल्यं प्रमाणमित्यथः | १० ॥ गुटिकाञ्चनप्रमाणममिधाय रसक्रियाञ्चन प्रमाणमाह -

मा भतिन ॥ कामे तिति भमभ५ ॥

# "वर्तिर रोपणे इति भाति ।

न 1 0.०५

५५२ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [६१ एकषष्ठितमो-

विडङ्गमाचं त्ववरं मध्यं द्राबुत्तम चयम्‌ ॥ रसक्रियायां वतीनां पमाणं परिकीरितम्‌ ॥ ११॥ परमतेन रसक्रियाप्रमाणमाह-रसक्रियायां वतीनामिलयादि । (“गृहीत्वा क्राथकस्पेन क्राथं पृतं पुनः पुनः । क्राथयेत्फाणिताकारमेषा प्रक्ता रसक्रिया ॥ वरतीनां प्रमाणं विमितं रसक्रियायां प्रकीर्तितम्‌ । यथास्ववतिप्रमाणमात्रेत्यथः । त्र टेखनरसक्रियाञ्जनस्य ङेखनवर्विप्रमाणं रोपणस्य रोपणवर्तिवत्प्रसादनस्य प्रसादन- वर्तिवत्‌ । ११॥ - चृणाञ्ञनप्रमाणमाह- वैरेचनिकचर्णं तु द्विशखाकं विधीयते ॥ शदो तु त्रिशखाकं स्याचतस्ः सररिकेऽञ्जने ॥ १२ ॥ वेरेचनिकचृण छेखनचूणं शखाकाद्वयम्‌ । मृदो रोपणे चर्ण चिशङाकं शङाकाच्रयं प्रमाणम्‌ । सहिकेऽज्जने प्रसादने चतस्तः शाकाः ॥ १२ ॥ इदानीं तान्यञ्जनानि किमयराकानील्याह- सुवणरूप्यताग्रायःकास्यारमास्थिमयाः कृताः ॥ १३ ॥ शलाका अज्ञने शस्ता अष्टाङ्कखमिताः श्चुभाः ॥ पक्त्रयोयुकुराकाराः कायपरिमण्डखाः ॥ १४ ॥ पुवणादिमयाः शाका अञ्जने शस्ताः । अयो टोदम्‌ । अरम वैड्यीदि तन्मयाः। अस्थिमया दान्ता शाङ्गी च । तत्र मधुरे कटुके वेड्योयदममयी । क्वणेऽस्थि मयी शङाका शस्ता । एवं सुव्णादिमयानि भाजनान्येषां कार्याणि । मधुरेऽज्ञने हैम भाजनं हितम्‌ । अम्डे राजतमित्यादि तथा च सुश्चतः-- “तेषां तुल्यगुणान्येव विदध्याद्धाजनान्यपि । सोवर्णं राजतं शाङ्ग ताम्रं वेदुयैकांस्यनम्‌ ॥ ` आयम्तानि तु योज्यानि शटाकाश्च यथाक्रमम्‌" ॥ सुवणादिमयानां शाकानां मध्ये ताम्रनाऽदमना शारीरं च हिता| तथा च सुश्वतः--ओदुम्ब्दमजा वाऽपि शारीरी बा हिता भवेत्‌ । ओदुम्बरी ताम्रमयी । जदमजा वेडूयादिपाषाणजा । अपिशब्दात्सुवर्णजाऽपि हितित्यर्भः । तथा च निभेः--“आयपती रोपणे तारी टेष्ये हैम प्रादने । रोषा अपि यथादोषं प्रयोज्या रप्रकोविरैः” ॥ शरीरी शृङ्गास्थिना । केचिच्छारीरीशये नाङ्खरिमाचक्षते । तन्नेच्छति गयी |

ने्नरोगाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ९९५३

तासां शाकानामाकारमुदिशनाद-- अष्टाङ्कुरमिता इत्यादि । शुभाः करकशादि- दोषरहिताः । मुक्कुखाकारा मदिकादिमुञ्ुखत्येव निग॑च्छतो यद्न्मृखं तदाकारा: ।

(क

कटायपरिमण्डरत्वेन वीक्ष्णाय्रत्वनिषेधः ॥ १३ ॥ १४ ॥

वामे करतले कृत्वा सजलं निकषापलम्‌ ॥ दक्षिणेनाञ्जनं शरद्य करेण निकषेच्छनेः ॥ १५॥ तेन कर्केन मतिमाञ्शराकाग्रं पटिप्य च ॥ उत्थाप्य चोत्तरं वरमे वामेनाङ्क्रपवेणा ॥ १६ ॥ वत्मंशु्कान्तरे चार्पं(ल्पां) श्रखाकां सुभवत॑येत्‌ ॥ परथमं सन्यमञ्ञ्यात्त पश्ादजञ्ज्यात्त दक्षिणम्‌ ॥ शखाकाङ्कष्देशिन्या न चान्तनेयनं स्पृशेत्‌ ॥ १७ ॥

सुगमम्‌ ॥ १९॥ १६॥ १७॥

सुगमम्‌ ॥

सुगमम्‌ ॥

बृहलयेरण्डमूरत्व कलियुगं ससैन्धवम्‌ ॥ अनाक्षीरेण दिष्ट स्याद्रतिबोताक्षिरोगतुत्‌ ॥ १८ ॥ १८ ॥

हरिद्रे मधुकं द्राक्षा देवदार च पेषयेत्‌ ॥

आजेन पयसा श्रेष्ठमभिष्यन्दे तदञ्जनम्‌ ॥ १९ ॥ १९ ॥

मपोण्डरीकयण्याहनिशामलकपग्रकंः ॥ रीतेमधुसमायुक्तः सकः पित्ताक्षिरोगनुत्‌ ॥ २० ॥

प्रपोण्डरीकादीनां कथेन सेकः ॥ २०]

द्राक्षामधुकमञ्िष्ठाजीवनीयेः श्तं पयः ॥ प्रातराश्ोतनं पथ्यं शोयद्ूखाक्षिरोगिणाम्‌ ॥ २१॥

सुगमम्‌ ॥ २१॥

कफजे रद्घनं स्वेदो नस्यं तिक्तादि भोजनम्‌ ॥ तीक्ष्णैः प्रधमनं कुयोत्तीक्ष्णैथेवोपनाहनम्‌ ॥ २२ ॥

पुगमम्‌ ॥ २२॥ कफाभिप्यन्दे खेद द्रग्याण्याह-

0 त 1 1 प 71

फणिन्नकास्फोतक पित्यविल्वपत््रपी टसुरसाजंभङ्गः ॥

र क) ५) 11 व 17 11 11111 1 1 भनि

१ क. घ. 'रुपिषटैः। फः।

कणिकः पणीसमेदः । उष्वणस्तु फणि्जकसतीक्ष्गन्धः स्वनाश्नैव प्रसिद्ध इत्याह । अन्ये निरण्डीमाहुः । आस्फोता, अफरमद्टिका । पृतूरः शिखार्किा ॥ षीलुरोत्तराप- यिकसतरः । छम्दोतुरोधादिह शेद्पागे युक्तः । पुरोऽपि पण।पभदः । अर्जोऽजेकः । घ च परणीपमेदः । अर्जस्थानेऽकेपाठो युक्तः । तच्रान्तरे रूयिकपाठात्‌ । त्यथा--“कपित्थसुरपास्फोतापीट्पत्तरखूयिकाः । फणिजविस्वच्छद्नैः खेदः स्यन्दाधिमन्धयोः ॥ कफोत्थयोः प्रलेपस्तु दारुरुषिश्चवाख्कैः" इति । भङ्गाः पह्वाः । अन्ये मङ्गदाब्देन पत्रभङ्गानाहुः । अनुखपद्रव्याण्याह---अथ वाऽनटेपं बर्षुण्ठीसुरका्ट(दारू) शष्ठैरिति । वर्हषठं वाल्कम्‌ ॥ २६ ॥ ्ण्ठीनिम्बदछै; पिण्डः सुखोष्णैः स्वरपसेन्धवेः ॥ पार्यशक्चषि संक्षेपाच्छोफकरण्डून्यथापहः ॥ २४ ॥ शण्ठीनिम्बदलेरिति । शुण्ठी निम्बदङपिक्षया स्वरूपा ॥ २४ ॥ वल्कठे पारिजातस्य तैककाञ्जिकसेन्धवैः ॥ ` कफजाताकषिषरघं तरपं छुटि यथा ॥ २५ ॥ वल्कङं पारिजातस्थेल्यादिनाऽज्जनं ताप्रपात्र धृष्ट कार्यम्‌ । एवं प्रचरति । ेपोऽय- मिदलेके ॥ २५९ ॥ | क ससैन्धवं छोधमथाऽऽज्ययृष् सौवीरपिष्टं सितवस्रबद्धम्‌ ॥ आश्चोतनं तन्नयनस्य इुयौदहाहं च कण्डं च रुजं च हन्यात्‌ ॥ २६ ॥ आश्चोतनपेकयो रोगहरणे विशेषं सुश्रुतो वक्ति । तथा च--“यथादोपषोपयुक्तं तु नतिप्रबर्मोजसा । रोगमाश्चोतनं हन्ति सेकस्तु बर्वत्तरम्‌ः ॥ अस्यार्थः ! यथादोषोषयुक्तमिति । वातादिने नेघररोगे वातादिहरद्रव्यसिद्धमाश्ची- तनमिलयथैः । नातिप्रबहं नात्युत्कटं रोगम्‌ । ओनता शक्त्या रोगं इन्तीति संबन्धः । सेकस्तु बलवत्तरमिति । यथादोषोपयुक्तः परिषेकः पुनबेख्वत्तरमतिप्रनकं रोगं इ न्ति । तो चाऽऽश्वोतनसेको चतुर्थेऽहनि गते वेगेऽक्षि प्रयोक्तव्यौ । तथा च विदेहः- | कै “श्राणवाक्ष्यामये कायं चिरा टुप्तमोजनम्‌ ।. उपवासरत्यहं वा स्याचनक्तं वाऽप्यशानं ज्यहम्‌ ॥

> प्रायेणाक्ष्यामय इति माति 1 - `

ह १. क्‌, "ण्डूविषाप ~

नेत्ररोगाधिकारः 1 हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ४५९९

ततश्चतुर्थे दिवसे ग्याधिं संजातटक्षणम्‌ । समीक्ष्याऽऽश्ोतनैः सेकैर्यथास्वमुपपादयेत्‌" ॥ आश्चोतनपरैकावपि सरहटेखनरोपणमेदेन प्रकारो । तौ तु यथासंख्यं चत्वारि द्वे पश्च षड्वाकशतान्यवचार्यौ ।॥ २६ ॥ खोधं सपिषि संपकं खदिराजाजिसषपैः ॥ नागरारिष्टसिन्धरत्थेगु्तं दषदि चूणितम्‌ ॥ २७ ॥ सिते वाससि तद्भद्ं न्यसेत्स्वच्छाम्टकाह्िकेः ॥ तेनाक्ष्णोः पूरणं कार्यं कण्टूरोगाश्चषपजित्‌ ॥ २८ ॥ सुगमम्‌ ॥ २७ ॥ २८ ॥ | निम्बस्य पत्रैः परिरिप्य खोधं खेदामिना चूणैमथापि कल्कम्‌ ॥ आश्चोतनं मानुषदुग्धयुक्तं पित्तास्रवातापहमण्न्ययुक्तम्‌ ॥ २९ ॥ सुगमम्‌ ॥ २९ ॥ लिग्धोप्णेवातजः पित्तरक्तनो मृदुशीतरैः ॥ तीक्ष्णरूक्षोप्णविशषदेः प्रणह्यति कफात्मकः ॥ ३० ॥ सुगमम्‌ ॥ १० ॥ तीक्ष्णोष्णमृदुशीतानां व्यत्यासात्सांनिपातिकः ॥ तस्य कारो दिवा स्वो यामश्च प्रथमो निरि॥ ३१॥ सुगमम्‌ । आश्चोतनप्रमाणं क्रापि पल्यते-- (प्रकशः छेप्मिके भ्याधौ पाणिद्ुक्तिश्च घातने ॥ आश्चोतने प्रमाणं स्याद्र शुक्तौ चाख्येत्तिकेः । रकश मृमाङ्खरिचतुयपरिमितः । द्वे ए्ती पाणिष्कक्तिः । शक्तिश्वत्वारिशषि- न्द्वः ॥ ३१॥ अथ वाऽऽश्ोतनं यावदीयमानं सदेननरः ॥ अहोरात्रे तच्च सकृद्धिस्चिवो देयमुच्यते ।॥ ३२ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३२॥ टेखनादीनामाश्रोतनानां तिन्दुसंख्यामाह-- टेखने सप्त चाषा षा विन्दवः स्नैहिके दक्ष ॥ आथोतने पयोक्तव्या द्वादशैव त रोपणे! ३३ ॥ टेखने टेखनाश्वोतने सप्ताष्टौ वा बिन्दवः ॥ ३३ ॥

४५ व्याख्याकुसुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [६ १एकषशितमो-

सम्यगाशरोतने युक्ते बैमस्यं नेयोभेवेत्‌ ।

बेदनोपशषमो म्याधिनिवृ्तिर्नेत्रटाघवम्‌ ।¡ २४ ।। सुगमम्‌ ॥ ३४ ॥

मिथ्याते म्याधिष्दधिरगोरवाबिनेनता ॥

अती वाऽऽथोतिते नेतरे रागदोषपरिघवाः# ॥ ३५ ॥

पुगमम्‌ ॥ ३५ ॥ तिसीरत्रिफरायष्ठीशकेराभद्रपुस्तकैः ॥ पिष्टः शीताम्बुना सेको रक्छाभिष्यन्दनाश्नः ।। २६ ॥ पुगरमम्‌ ॥ ६६ ॥ कसेरमधुकाभ्यां च चूणेमम्बरसंवृतम््‌ ॥ न्यस्तमप्स्वान्तरिक्नासु दितमाश्चोतनं भवेत्‌ ॥ २७ ॥ अभ्बर्सष्रतमिति । वखबद्धम्‌ । न्यस्तं क्िप्तम्‌ । अप्स्वान्तरिक्षास्विति ) अन्तस्किजखामवे दिवाककिरणेजंष्टमिल्यादिना कथितं तङ्धणं जलं म्राद्यम्‌ । उद्यण - स्त्वेवं व्याख्याति-आन्तरिक्षोदकाराम आकाङगणभयिष्ठं भमिस्थमडकं गृह्यते । आह च चरकाचायं “किंचित्तृवरानुरमं तनु खरुरीतं सुगन्धि सुरसं च । अनभिष्यन्दि च यत्तत्क्षितिस्थमप्येन्द्रवन्त्ेयम्‌' इति ॥ कैचित्परिषेकमप्यनेनेवेच्छनम्ति ॥ २७ ॥ रक्तामिष्यन्दे सपिष्पानारिक्रेयाकटापमाह-- तिक्तस्य सपिषः पानं बहुशश्च विरेचनम्‌ ॥ ३८ ॥, अकष्णोरपि समन्ताच पातनं च जछोकसाम्‌ । पित्तामिष्यन्द्शमनो विधिधधाप्युपणादितः ।। ३९ ।, वातावृताद्रक्तनातायां रुनायां सर्पिष्पानं महत्या मा्या। पित्तदष्टरक्तजायां विरेकः बदुद्ोणितजायां सुजायां नटोकःपातनम्‌ । अस्पश्चोणितजायां पिन्ताभिष्यन्द हामनो विधिः ॥ ३८ ॥ ३९ ॥ रि्ुपजरसेः सेकः स्ैनेत्ररुजापहः ॥ वियु्वनियासः पघषटस्ताम्रपंपुटे ॥ धृतेन धूपितो हन्ति चोथघषीश्चवेदनाः ॥ ४० ॥ सुगमम्‌ ॥ ४० ॥ `

[0

नेत्ररोगाधिकारः ] - दन्दमाधवापस्नामा सिद्योगः। १५७

पथ्यागेरिकसिन्ध्रत्यदावीतार्यैः समाचरेः ॥ नरुपििवेटिर्टेपः स्नेत्रामयापहः ॥ ४१ ॥ पुगमम्‌ ॥ ४१ ॥ पिषटिनिम्बस्य पतरेरतिवियलत जातिसिन्धत्थमिभरै- रन्तगंभं दधाना प्टुतरगुरिका पिष्खोप्रेणं भ्रण ॥ तूः सोवीरसान्दररतिशयग्रहभिर्वेष्ठिता सा सगन्ता- चष्टुष्कोपोपशा न्ति चिरपुपरिट्शो चाम्यमाणा करोति ॥४२॥ जातिसिन्धृत्थमि श्रीरिति । जातिसिन्धूत्थं सारतैन्धवम्‌ । जातिजीतिकका वा | अन्तगंर्भे दधानेति । निम्बपच्चकर्कमध्ये छोधकस्कं दच्छ( गुडकां कृतेलर्थः । भृष्टा पूते ॥ ४२॥ यथास्वमोपधं चूण मारं वद्रसंमिताम्‌ ।। ४३ ॥ विद्धे मृदुनि क्रोमे बद्ध्वा चक्षि स्पृरेत्पुनः ।। तेन दादाश्रुपाकाश्च रागः शोफ श्ञाम्यति । ४४ ॥ सुगमम्‌ ॥ ४३ ॥ ४४ ॥ नित्वाञ्चनमाह-- विस्वप्रसः पृतं; साञ्यसिन्धुकणान्वितः ॥ शुखे वरादिकाषरृष्टो ध्रूपितो गोमयाधिना ॥ ५५ ॥ पयसाऽऽखछो ित्ाक्ष्णोः पूरणाच्छेफशगूखसुत्‌ आभिष्यन्देऽधिमन्थे च घ्रा रक्ते च शस्यते ॥ ४६ ॥ शुख्वे ताम्रे । पयसा स्रीस्तन्येन ॥ ४९ ॥ ४६ ॥ सरवणकटुतैं काञ्चि कां स्यपाजे घनमुपरुमघरष्ं ध्रपितं गोमयाम्रौ ॥ सपवनकफकोपं छागदुगधावसिक्तं जयति नयनशुरं सावशोफं सरागम्‌ ।। ८७ ॥ उपटसृधूष्टमिति । उपटः प्रस्तरः । वराटिकाप्रघष्णं यचरति ॥ ४७ ॥ अयमेव विधिः सर्वो मन्थादिष्वपि शस्यते ॥ अयमेव पिभिरिति । बातायभिप्यन्दो क्तः ॥ अशान्त सवैथा मन्थे शरुषोर्पारि दाहयेत्‌ ।। ४८ ॥ पुगमम्‌ ॥ ४८ ॥

1 १५,८. त कासा मिपि ति नैजन

तक ता सति मो ४६ 0. ५ ॥ र सत प केन ५ । नि ५ क ॥ च ८५०५९ १क.ध्‌. प्रण । २फ.ष, तः सर्तान्यरल्वान्व्त्तः । ५५८

क, व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ ६१ एकषषटितमो-

जटोकःपातनं संधो नेत्रपाके विरेचनम्‌ ॥ रिराव्यधंवा कु पां शुक्रवत्‌ ।॥ ४९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ४९ ॥ विमीतकरिवाधात्रीपगोखारिष्टवासकेः ॥ काथो गुगगुदुना पेयः शोफदखाक्षिषाकहा ॥ ५० ॥ पिष्टं च सत्रणं जुक्र रागादीश्चापि नाशयत्‌ ॥ एतेरपि घृतं पकं रोगां सानाशयेद्भहून ॥ ५१॥ एतैरपि धृतं पकमिति । गुगयुदः कल्कः । विभीतकादिक्राथो द्रवम्‌ । षडञ्चो गुग्गुः ॥ ५०॥ ५१॥ आटरूषाभयानिम्बधात्रीयुस्ताक्षक्रकः ॥ रक्तसरावं क्फ हन्ति चक्चष्यं वासकादिकम्‌ । ५२ ॥ आट्षेलयादिना योगः क्राथः 1 अक्षमिह्‌ बेहडकम्‌ ॥ ५२ ॥ पथ्यास्तिस्रो विभीतक्यः षडधाच्यो दादसेति च ॥ परस्थाधेसखिरे काथमषटमागावरोषितम्‌ ॥ ५३ ॥ पीत्वाऽभिष्यन्दमास्रावं रागं च तिभिरं जयेत्‌ ॥ संरम्भरागङरराश्चनाशनं दक्मसादनम्‌ ॥ ५४ ॥ पीत्वेति सायमिलयाहः ॥ ९३ ॥ ५४ ॥] नेत्ाभिघातो मूर्तेन दण्डादिनाममूर्तेन खेदाग्न्यादिना भवति तत्र मूतदण्डादिनाभि घात्तजाया र्जाया चाकत्पामाह- नेत्रे स्वभिहते ुयाच्छीतमाश्चोतनादिकम्‌ ॥ हृषटिमिसादजननं विधिमाञ्च कुया- त्सिग्धेर्दिमेथ मथुरे तथा प्रयोगैः | ५५ ॥ आश्चोतनादिकमिति । आदिशब्दाननस्यास्यङेपपरिषेचनतपंणानि गृह्यन्ते ॥ दृष्िपिसादजननपिति । नयनावरकदोषनारानं विधिमाद्यु कुयादिति पिण्डाथेः 1 केदष्टिप्रपादनमित्यत उक्तम्‌ सिग्धेरियादि ॥ ९५ ॥ नेत्रे त्वभिहत इत्यादिना मृतानां दण्डादीनाममिधाते यञच्िकित्ितमृक्तं तदेव चिकिल्षितममृतौनामपि स्वेदादीनामभिषतिऽतिदिशनाह-- ` ॥ स्वेदाभिधूमभयश्ोकरजोपतापे रभ्याहतामपि तथेव भिषक्रिकित्सेत्‌ ॥ ५६ ॥

१क. घ. रस्तं । २ क. घ. "गस्तास्तान्दरेद्ुशम्‌ ।

नेतरोगाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ४५९

सेदारिकृता रुजा एवोपतापा रोगा रोगकारकत्वाद्च्यन्ते ! अम्याहतामिलयतः परं ` दृष्टमिति द्रष्टव्यम्‌ । तथेवेत्यनन्तरोक्तविधिना ॥ ९६ ॥ आगन्तुदोषे प्रसमीक्ष्य कायं वक्तरोष्पणा स्वेदितमादितस्तु ॥ आश्चोतनं स्रीपयसा च सदयो यच्चापि पित्तक्षतजापहं स्यात्‌ ॥ ५७ ॥

(कका भप ९

आगन्तुदोषमिति। धृमादयुप्ठवम्‌ । वक्त्ोप्मणा वन्ञपुरगृहीतेन । यच्चापि पित्तक्ष- तजापरमिति । पित्तजे रक्तजे चामिष्यन्दे यदुक्तं भेषनं तदपि हितमित्यथेः ॥ ९७ ॥ सूर्यापरागानखविद्य॒तादिविखोकनेनोपहतेक्षणस्य ॥। संतपेणं लिग्धदहिमादि कार्यं सायं निवेव्यान्िफराभयोगाः ॥ ५८ ॥ सुगमम्‌ ॥ ९८ ॥ निशाब्दत्रिफटादावीसितामधुकसयुतम्‌ ॥ अभिघाताक्षिशूखपच नारीक्षीरेण पूरणम्‌ ॥ सुगमम्‌ ॥ इत्कटाङ्करजस्तदस्स्वरसो नेजपूरणम्‌ ॥ ५९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ५९. ॥ आजं धरत क्षीरपा मधुकं चोत्पखानि च ॥ जीवकषेभको चैव पिष्टा सपिषिपाचयेत्‌ ॥ सवेनेजाभिषातेषु सपिरेतत्यशस्यते ॥ ६० ॥ आनं धतं प्रस्थमानं पाकार्थं क्षीरपाचश्चतेः । द्विरुचारणामिह धृतस्य नस्ये तर्पणे च हितत्वप्रतिपादनाथम्‌ । श्चीरं गभ्यमविरोषणत्वात्‌ ! जेज्नटस्त्वानं धूतं कस्कमेवाऽ.ऽह्‌ ॥ ६० ॥ इदानीं परलावगाहनविङेषणामिषातस्य साध्ययाप्याप्ताघ्यविशेषमाह-- प्रथमे पटर दोषः साध्यः स्यादभिघातनः ॥ षितीये पटटे याप्यस्तरतीये च न सिध्यति ।॥ ६१॥ सुगमम्‌ ॥ ६१ ॥ सेन्धवं दारु शुण्ठी च मातुट्ुङ्गरसो घृतम्‌ ॥ स्तन्योदकाधं कतेव्यं शरुष्कपाके तद्‌ ञ्जनम्‌ ॥ ६२ ॥ स्तन्योदकाधमिति । खीक्षीरनल्यो्भिटितयोः समुदायतोऽधेमानम्‌ । सेन्धवा- दीनां घृतान्तानां समो भागः । सेन्धवदारूनागराणां कल्कं मातुदङ्गरसादिद्रम्यचतुष्टये- नाऽऽछ्न्याज्ञनं कायं रसक्रिया वा । स्तन्यदकाम्यामिति पाठान्तरं सुगमम्‌ ॥ ६२ ॥

१ क. घ, स्वेदनमाः ।

ॐ६०. व्याख्याकसमावद्याख्यदीकासमेतो-~- [ ६ १ एकषटितमो~

(6 च क, ®

वाताभिप्यन्दक्रियामन्यसिच्नपि वातजेऽक्षिरोगेऽतिदरिशन्राह-- ` वातामिष्यन्दवचान्यवाते मारूतपयये ॥

पगममर्‌ ।

अन्यतोवातमारुतपयंययोः सामान्यां चिकित्पाममिधाय विदो षचिकित्तामाह--

@) ॐ

पूवेमक्तहितं सपिः क्षीर वाऽप्यथ भोजनं ॥ ६३ ॥ पर्मपक्तमिति 1 मक्तासपूर्वम्‌ । अन्यतोवति वातपथेये वा क्षीरं भोजने पित्तरक्ता- स्वयादुक्तम्‌ ॥ ६३ ॥ | वक्नादन्यामित्यादिना तदेव घृतमाह-- टृक्षादन्या कपित्थे च पचम्ररे महत्यपि ॥ सीरं ककेटरसे सिद्धं चात्र पृतं पिबेत्‌ ॥ ६४ ॥ वृसादनी वन्दाकः } वृक्षफर्न्ुकेत्यन्ये } वृक्षादन्यादिमिः कल्कः । क्षीरं लेहस्त- सम्‌ 1 ककैटरपश्चिगुणः । एवं षतं साध्यम्‌ । अन्ये त्वेवं व्यास्यानयास्ते } वृक्षादन्या- दीनां पप्तद्रम्याणामन्न कषायः । अगतघ्रतमिदम्‌ ॥ ६४ ॥ अम्छध्यवितशान्यथं कुयह्धपाच्च (तखन ।। 2५ ॥। सुगमम्‌ ॥ ६९ ॥ तलवक ब्रफटं सपिजौणं वा केवरं पिवेत्‌ ॥

(िराग्यध धिना काये; पित्तस्यन्दहरां विधिः ॥ ६६ ॥

तेस्वकघ॒तं वातव्याधिचिकि्सितोक्तम्‌ । अेफरं तिषराक्राथकल्कप्राधितम्‌ । केव- ठमपतस्छतम्‌ । चिराव्यधृं विनेति । हिराव्यववजनं च म्याभिस्वामाग्यात्‌ ॥ ६६ ॥ रिरोत्पातचिकित्सामाह--

सपिः क्षौर चाञ्जनं स्याच्छिरोत्पातस्य भेषजम्‌ ॥ रे, क

सपिगेव्यं घृतम्‌ । अन्नं परीवीराञ्नम्‌ 1 रप्राञ्जनमित्यन्ये ¦ मेषनमज्ञनरूपम्‌ ॥। तद्रसन्धवकासीसं स्तन्यधृष्टं च पूजितम्‌ ॥ ६७ ।। तद्रदिति । शिरोत्पति भेषजम्‌ । काीसं धातुकारीपरमर्‌ ॥ ६७ ॥ शिराद्ष॑ऽञनं कुयोत्फाणितं मघुसंयुतम्‌ ॥ ` मधुना ताश्ष्यशेकं वा कासीसं वा समाक्षिकम्‌ ॥! पेतपाम्र स्तन्ययुक्तं फाणितं तु ससेन्धषम्‌ ॥ ६८ ॥ फाणितं द्रवगुडः ! तक्षं रसाञ्नम्‌ । ससैन्धवमिल्यस्य स्थने घमाक्षिकमिति पाठान्तरम्‌ नतम्‌ । सपन्धवमिति पदेऽपि मधुनेवा्न्‌ । वेतताम्डं सम्ययुक्त भिलयस्य स्यान । समेन्धवमिति पाठेऽपि मघुनेवाञ्जनम्‌ । वेतप्ाम्डं स्न्ययक्त मित्यस्य स्थाने १३, “वेषं । २ क. घ. सैन्धव ! `

ने्ररोगाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः॥ टद

वेत्राम्छं स्तन्यप्तयुक्तमिति पाठान्तरम्‌ । वेचम्टमम्ट्वेतस्तम्‌ । अन्ये वें वे्नकरीरम्‌ । अम्ढमम्डवेतप्तं धान्याम्डं वा 1 अम्डीका वेति भ्याष्यानयन्ति । तत्त नेजटाचायेण षितम्‌। फाणितं मधूयुक्तमेकमञ्ञनं मधुयुक्तं ताक्ष्भरोठं द्वितीयमज्ञनं कापीसं सैन्धवं मधूयुक्तं त्रतीयमज्ञनं वेतपताम्डं सन्ययुक्तं ससैन्धवं फाणितं चतुथमज्ञनम्‌ ॥ ६८ ॥ व्यक्तीरोत्थितं सपिस्तपणार्थं विधीयते ॥ टष्टिपसादनं अष तिभिरस्यापकषेणम्‌ । ६९ ॥ अभिष्यन्द्ाधिमन्थाभ्यां कषतेऽस्णि वरखावदम्‌ ॥ दोपानुत्सादयलाश्र तथेवाश्रु नियच्छति ॥ ७० ॥ सुश्रुतेन त्ेणविधौ भृतमण्ड उक्तः । व्रुतप्योपपच्छो भागे परतमण्डस्तौ च परृतमण्डं स्वभावतो विदीनमपि -शृकषणवरतदकंरापममार्थं विनं पाकातिकरमस्य परिहारार्थमष्णो द्केन कृत्वा नागन तथा यथा स्वदो पोषघपस्कृतमप्कतं वा दोषावस्थ पिक्षया श्नीतमुष्णं वा प्रयोनयेरिदयाचायेः ॥ ६९ ॥ ७० ॥ तपेणं कथं कार्यमियाद--

उत्तानकश्रायिनः कायं निथरुस्य यथासुखम्‌ ।। ७२ ॥ प्रतिसूयाभिरटिते नीरनोधूपमास्ते ॥ | ग्रहे सुते निरावापे दतक्रोधभयस्य च ॥ ७२ ॥ पाषपिष्टमयापारं ददी एृलापरिसवप्र ॥ अधाीङ्कखोध्वैविस्तारं गे व्यङ्गरपेव च ॥ ७३ ॥ प्पाणनाक्षिकोरशस्य यथा स्यानाक्ि णेधक्ृद्‌ ॥ पर्माणि याव्रन्मज्नन्ति रोमान्ताद्‌ाश्रुवस्तथा ॥ ७४ ॥ ततो वघेण पीतेन नीटेन हरितेन बा ॥ पत्रवोऽऽच्छाद्य नयने ततः परयेद्यथासखम्‌ ।। ७५ ॥ | पाषपिषटमयाधारं मापपिषटमयपादिम्‌ । जपरिघ्ठवं छिद्रराहितम्‌ 1 प्रमाणेनाक्षिको दास्येति । अनेन ति्क्प्रणे लेहस्य माघोक्ता । पक्ष्माणि यावदित्यादिनोष्वेपूरणन्नेहस्य मात्रत भवति ॥ ७१॥ ७२।] ७३ ॥ ७४ ॥ ७4॥ तपणं कियत्काट स्थाप्यमिति दश्चेयवाह- वाचां सहस्रमा वा धारयेन्मारुतामये ।। पित्ते रक्तजे चाटौ कफजे षट्शतानि च ॥ संनिषातात्मकरे सप्र प्रच स्वस्थविधो तथा ॥ ७ |) वावृद्ाठ्देनात्र माचा प्रोच्यते | एतचोत्तमं प्रमाणम्‌ ! दोपचलपक्षया हासोऽपि पर्मव्यः । केचित्संध्यारिरोगस्सानपिरेपण काटि शेपमाहुः 1 तयधा--त्रीणि वाक्श-

०६२ व्याख्याकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [ ११ एकषष्टितमो-

तानि संभिरेगेषु । एकं शतं वर््मरोगेषु) पश्च शतानि शुशरोगेषु। सप्त शतानि करष्णजेषु | ददा शतानि सर्वनेषु। दृष्टावपि दराष्टौ वेति ॥ ७६ ॥ ततश्चापाङ्गतः सेहं स्रावयित्वाऽक्षि शोधयेत्‌ ॥ पायोगिकेण धूमेन कफमस्य विज्ञोधयेत्‌ ।॥ ७७ ॥ अपाङ्गतोऽपाङ्गाद्भरषुच्छान्तम्रदेशादिवयथेः । सेहं स्रावयित्वा शाखाकाङक्तद्वारण| ||७७ || दिनानि तर्पणप्रयोगस्तमाह-- स्वस्थवृत्ते विधातव्यं अन्तरं तपेणं भवेत्‌ ॥ अहन्यहनि वातोत्थे पित्तरक्ते दिनान्तरम्‌ ॥ ७८ ॥ तपेणं संनिपातोत्थे यन्तरं ज्यन्तरं कफे ॥ कदुष्णं कफवाय्योस्तु शीतं पित्तश्चोणिते ॥ ७९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ७< ॥ ७९ ॥ सुखस्वम्ावबोधत्वं वैश्यं वणेपाटवम्‌ । ८० ॥' निवरैतिव्योधिसंशान्तिः क्रियाखाघवमेव च ॥ पणे तक्भिङिङ्गानि सम्यगेतानि रक्षयेत्‌ ।॥ ८१ ॥ वेशवं मलाभावः । वर्ण॑पायवं श्वेतपीतादेर्वर्णस्य यथा्थग्रहणम्‌ 1 अन्ये तु ने्रगत- स्येव शुङ्कृष्णादेर्वर्णस्य नैर्मल्यमाहुः । निर्वृतिः सुखम्‌ । व्याधिशान्तिन्यौपेरभावः । क्रियाराघवमिति 1 क्रियाणां निमेषोन्मेषादीनां खघवं शीघ्रता । अन्येतु क्रिया निमेषोन्मेषणादिकाः । छाघवं ने्रयोरेव खघरुतेति । निर्वतिसतात्काछिकं सुखमा्म्‌ ॥ व्याधिशान्तिसतात्कारिकोर्दत्वाचि2) 1 इति सर्वजेष ॥ <° ॥ ८१॥

ॐ क क

वणङुक्रमशान्त्यथं षडङ्गं गुग्ां पिबेत्‌ ॥ सुगमम्‌ ॥ इदानीं रक्तविस्रावणविरेचनदि रोविरेचनप्रदेहपरिषचननस्यधूमाश्चोतनाम्यजञ्चनतरपण- पुटपकेर्ययाखं संपादितस्य पुंसः शुक्घान्यञ्जनान्याह-- कतकस्य फं शङ्कं तिन्दुकं रूप्यमेव च | कांस्ये निष्ठं स्तन्येन क्षतङ्क्रातिंरोगनित्‌ ॥ ८२ ॥ तिन्दुकं तिन्दुकस्य फलम्‌ । रूप्यं स्प्यचूर्णम्‌ । स्तन्यं यद्यपि सरक्चीरवाचकं तथाऽपि स्तन्यमन् ने्रोगहितं नायां एव ग्राद्यम्‌ ॥ «८२ ॥ चन्दनं गेरिकं क्षा माटतीकटिकान्विता ॥ वरणशुक्रहरा बात; राणितस्य प्रसादनी ॥ ८३ ॥ १ घ. दक्वाचेत्‌ । इ । २ ड. "तरागः ।

नेजरोगाधिकारः ] हन्द॑माधवापरनामा सिद्धयोग$। ८६३

इयं वतिगगनाम्बुना शीताम्बुना वा पिष कार्या । एवमन्यत्रापि द्रवविशेषानुक्तौ । छायाविडोषणं च सववार्तियोगे ॥ «८३ ॥ शिरया वा हरदरक्तं जरोकामिथ् रोचनात्‌ ॥ ८४ ॥ सुगमम्‌ ॥ <४ 1 | एकं वा पुण्डरीकं च चछागक्षीरेण सेवितम्‌ ॥ रागाश्चषेदना दन्यातक्षतपाकाययानकाः ॥ ८५ ॥ सुगमम्‌ ॥ ८५ ॥ धात्रीफं निम्बकपित्थपत्रं यण्याहरोधं खदिरस्तिखाथ ॥ काथः सुशीतो नयने निषिक्तः सवैभकारं विनिहन्ति शुकम्‌ ॥ ८६ ॥ सर्मभकारमिति । सत्रणमत्रणं च ॥ ८६ ॥ तुत्थकं वारिणा युक्तं शुक्रं हन्त्यक्षिपूरणात्‌ ॥ सुगमम्‌ ॥ समुद्रफेनदक्षाण्डस्वकिसिन्धूत्थैः समाक्षिके; ॥ शिग्रूबीजयुतेवेतिः चुकी शिथुवारिणा ॥ ८७ ॥ दक्षाण्डत्वगिति । दक्षाण्डः कुटः । समाक्षिकैरिति । मािकं धातुमाक्षिकम्‌ । शिग्युवारिणा रि्युप्वरसेन । दक्षाण्डत्वगित्यादियोगन्रूणं मध्वक्तराराकया च गृहीत्वाऽ- घ्नं कायम्‌ ! एवं सर्वत्र चूणीञ्चने ॥ ८७ ॥ दक्षाण्डत्वक्शिखाशङ्काचचन्दनगेरिकेः ॥ तुल्येरञ्जनयोगोऽयं पष्पामादिविेखनः ॥ ८८ ॥ पुगमम्‌ ॥ ८८ ॥ अन्रणे तथैकपटलगते द्विजारिपय्टगते वा ककैडो वा सन्रणे हके धर्षणमाह-- रिरीषवीजमरिचपिप्पटीसेन्धवचेरपि ॥ शुक्रस्य घेणं कायेमथवा सेन्धवेन च ॥ ८९ ॥ सैन्धवेनेति । छक्ष्णखण्डेन ॥ ८९. ॥ ग्रहीत्वा नक्तमास्य फटचूर्णं सुभाषितम्‌ ॥ ९० ॥ रसेन टि पलाशस्य कुसुमोत्थेन धीमता ॥ वतिर्नेजाञ्जने योज्या अशेषदुसुमापदा ॥ ९१ ॥ ` सुगमम्‌ ॥ ९० ॥ ९१॥ सेन्धवन्निफराकृष्णाकटुकाशङ्भनाभयः ॥ सताम्ररनसो वतिः पिष्ट श्ुकविनारनी ॥ ९२ ॥ पुगमम्‌ ॥ ९२ ॥

४६४ व्याख्याक्कसुमावद्याख्यठीकासमेतो-- [ ६१ एकषष्ितमो-

क्षण्णपरनागपतरेण परिभावितवारंणा ॥ रयापाकाथाम्बना वाऽय सचन इुसृमापहम्र्‌ । ९३ ॥ स्यापाक्चाथम्बमेति । द्यामक्राथ एवास्बु तेन । र्यामा इयाभङ्ता । अत्र मध्वपि पम्‌ । कुस॒मापहमिति । कुसुम शङ्खन्डडन्दङपुमसमव्णशुहं तन्नाशनम्‌ ॥ ९३. ॥ दह्स्य भागाधत्वारस्तताऽधन मनःशिखा ॥ मनःचिलार्थं मरिचं परिचार्धेन सेन्धवम्‌ | ९४ ॥ एतचणोञ्जनं शेषं गुकखेखनपुत्तमम्‌ ॥। पिचटे पुना योज्यमषृदे मस्तुना तथा ॥ ९५ ॥ शहस्येति । राह्कनामिः (भः) | एवं सवत्र माद्या एरात्तरमात्रया द्विगुणमान्रया वा न्यनाधिकमाचया वा । योगानां काचिद्िशिष्टा शक्तिः पर॑पयते | ऋषय एव जानन्ति युरुषात्प्रप्ाणामगम्यत्वात्‌ ॥ ९४ ॥ ९ ^ ॥ ताप्यं मधुकसासे वा वीजं चाक्षस्य सैन्धवम्‌ ॥ पध्नाऽञ्लनयोगाः स्यधत्वारः उुक्रशान्तये ॥ ९६ ॥ ताप्यं स्वणेमाक्षिकम्‌ । बीजं चाक्षस्येति । विभीतकस्य फरमध्यम्‌ ॥ ९६ ॥ वरक्षीरेण संयुक्ते क्ष्णं कपूरजं रजः ॥ क्षिपरमज्ञनतो हन्ति शकर चापि घनोान्नतम्‌ | ९७ ॥। सुगमम्‌ ॥ ९७ ॥ तारस्य नारिकटस्य तथेवारष्करेस्य च | करीरस्य च वंशानां कृत्वा क्षारं परिखुतम्‌ ॥ ९८ ॥ करभास्थिकृतं चूणं क्षारेण परिमावितम्‌ ॥ सप्ङृतोऽ्कृत्वो वा पृष्ष्मचू्णं तु कारयेत्‌ ॥ ९९ ॥ एतच्छुक्रष्वसाध्येषु कृष्णीकरणयुत्तमम््‌ ॥ पान खत्राण सध्याने तेषां प्रममञ्जनम्‌ ॥ १०० ॥ तादृत्तस्य चछया | नारिकंठस्य फछस्थि । जरुष्करफटम्‌ । वंराकरीरस्य प्राक्स्य ण्डकम्‌ 1 एतत्परं दर्ध्वा भस्म ग्रह्यम्‌ । तच माल्यद्रुव्यसमं गृहात्वा चतुगुणिन षङ्ु- व वारम्बुना [नष्काथ्याधशेषे पुनरेकविरातिवारान्परिस्ञाव्य सच्छेन तेनाम्बना पाटो ता वरन्करमास्चणं भाव्यम्‌ । एतच्ूणं मध्वक्तरादाकया संगृह्य रा्- देदो वर्षयेत्‌ । ततलिफटाक्ायेनिप्क्षादनाभति कमेमागैः । प्ारेणेति | क्षाराम्बुना । शुकरेप्वसाष्येषु ष्णीकरण मित्यननाप्ताध्यशुक्रस्य विवणेनाशनं पसेतत्र नः बकना ते दशेयति । अत शुक्राणि पताध्यानीति पाठ एव युक्तो न तु र॒क्राण्यपताध्यानीति

१ परममन्ञनभित्यभिधानात्‌ 1 अज्ञनस्य हि परमत्वं साध्यराक्रस्य साधनेन पतम्‌ | ॥ €< ॥ ९९ | १०० | |

ने्रोगाधिकारः1 छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ४६५ पयेदाचं घृतमाह-- | परोटं कटुकां दार्वीं निम्बं वासां फटतिकम्‌ ॥ ` दुराखमां पपेटक जयन्ती च परूोन्मिताम्‌ । १०१ ॥। प्रस्थमापरकानां च काथयेन्नल्वणेऽम्भसि ॥ पादकेषे रसे तस्मिन्घ्रतभस्थं विपाचयेत्‌ ॥ १०२ ॥ करफेभूनिम्बकटनयुस्तय्वाहचन्दनेः ॥ सपिपटीकेस्तर्सिद्धं चश्ुष्यं शुक्रयोरितम्‌ । १०३ ॥ प्राणकर्णाक्िवत्मत्वट्युखरोगत्रणापहम्‌ ॥। कामराञ्वरवीसषगण्डमाखाहरं परम्‌ ॥ १०४ ॥ फूटनस्य फठम्‌ । शुक्रयोरिति । सव्रणाक्योः ॥ १०१॥१०२॥१०३।१०५॥ कृष्णाविडङ्मधुय िकसिन्धूनन्म- तिश्वौ पधे; पयति सिद्धमिदं रगस्याः ॥ तें नृणां तिमिरगुकररिरोक्षिशल- पाकालययाञ्यति नस्यविधो प्रयुक्तम्‌ ॥ १०५ ॥ घुगमम्‌ ! कृपणां तेटम्‌ ॥ १०९ ॥ सन्धं वाजिपादं च गोरो चनसमनितम्‌ ॥ सेुखग्रससंयुक्तं परणं चानकापटम्‌ ॥ १०६ ॥ याजिपादमपराजिताऽश्वसरो वा । अनेन प्रचारः । सेदुवहुवारः ॥ १०१ ॥ शरकस्य शिरःकस्के शोषाङ्गक थिते जरे ॥ घतस्य कुडवं प्र्‌ पूरणं चाजकापहम्‌ ।। १०७ ॥ सोषाङ्ष्ाथिते जट इति । शेपा्धपाकाथं पानीयशरावाः षोडश । रेषश्रावाअ- स्वारः । शशकाद्य घ्रृतम्‌ ॥ १०७ ॥ शशकस्य कषायेण सर्पिषः ठुडवं पचेत्‌ ॥ यष्ीपोण्डरीकस्य कस्केन पयसा समम्‌ | १०८ ॥ छागरयाः पूरणान्छुकरक्षतपाकालययानकाः ॥ हन्ति श्रशङ्खगकं च दाहरागों विशेषतः ॥ १०९ ॥ शश्ञकस्य कपायेणेति । आकृ तिमानाच्छशकस्य गुडकमेकम्‌ । अत्र क्ाथाथं जस्य हरावा द्वादश रेषशशरावाख्यः करिव श्रावाः पोडड दोषाश्चत्वारः | अनेन प्रतारः | १०८ | {०९ ॥

(712 श श १४४६

३ 1 8 1 गोफलकः

५ ध्र +. £ # ८ # ) घ्र वेण ।१क.घ. प्रपेतुतत । ५५ ९, # न

५६६ व्याख्याुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [६१ एकषष्ितमो-

न विना शोणितं ्ुक्रक्षतपाकालययाजकाः ॥ भवन्ति रुधिरं तेषु जखोकोभिरतो हरेत्‌ ॥ ११० ॥ सुगमम्‌ । कष्णजेषु ॥ ११० ॥ | अतः परं दष्टिजानां रोगाणां चिकित्षितम्‌-- गरं दष्टिविनाश्स्य तिमिरं समुदाहृतम्‌ ॥ ऋषिभिस्तवरितं तस्मात्तस्य कुयोलिकिस्सितम्‌ ॥ १११ ॥ पुगमम्‌ ॥ १११॥ एकदेशे तु यो दोषो च्या तिष्ठति पिण्डितः ॥ यतसंस्थानः स भवति तादशं तेन पतयति ॥ तृतीये पटे काचश्चतुथं नीलिकाहयम्‌ ॥ ११२ ॥ सुगमम्‌ ।॥ ११२ ॥ इदानीं मन्दधियां सुखस्मरणाय साध्यादिमेदमाह-- सोध्यपपराप्तरागं स्यात्तिमिरं च क्रियावतः ॥ याप्यं संपाप्ररागं स्याद्रज्यं पटतां गतम्‌ ।॥ ११३॥ आद्यं पटल्माधितं तिमिरमरागि साध्यं द्वितीये रागिकृतं तृतीये संप्राप्षरामं याप्यम्‌ ॥ ११६३ ॥ | ्िफलाधूतं मधु यवाः पादाभ्यङ्गः शतावरीगूद्याः ॥ च्चुष्यः संकषेषाद्रगैः कथितो भिषम्भिरयम्‌ । ११४ ॥ तरिफलाधृतमिति । निफाचूणेकाथादिना ब्रूतं षक्तम्‌ । अथवा फटा चक्षुष्या तथा प्रतं चद्ुष्यं तच्च पुराणं ग्राह्यमिति भिन्ना पदद्वयी । ` तथा च सुश्रतः-- “शृतं पुराणं िफटां शतावरी पटोटमूद्रामल्कान्यवानपि । निषेवमाणस्य नरस्य यत्नतो भयं सुघोरात्तिमिरान्न विद्यते' इति ॥ १ १४।॥ आहारोपयोगिचक्षुष्यद्याकान्याह-- जीबन्तिशाकं सुनिषण्णकं च सतण्डुटीयं वरवास्तुकं च ॥ . चिद्टी तथा मूलकपोतिका च दष्टेहितं शाङुनजाङ्गटं च ॥ ११५ ॥ जीवन्तिकं कणाय्देशे प्रसिद्धं डोडीका, इति रोके ! सुनिषण्णकं चतष्पत्राः । अन्ये शिखििकामाहुः । वरवासतुकं य(प)कवासतुकम्‌ । चिी विहछाशाकम्‌ ! चिी ो उवासतकम्‌ । पकपोतिका चेति। चातिका । शाढुनिकं च जाङ्गलं शकुनिमां सम्‌ 1

+ के, घ. साध्यं . किचिस्सय' ।

नेतररेमाधिकारः] हन्दमाधवापरनामा स्िद्धयोगः । ४६९७

ह(शा)कुनजाङ्गरमिति पाठान्तरे मांसमिति रैषः । शाङ्कनं छकार्दिकम्‌ ] जाङ्गला एणहरिणादयः । तद्धवं जाङ्गलम्‌ ॥ ११५ ॥ पटोरखकर्कोटककारबे्धवातांकतकांरिकरीरजानि ॥ शाकानि शि्वातंगखानि चैव हितानि दषटषैतसाधितानि ॥ ११६ ॥ तरकार, अरणिका । करीरो गृढपत्रो मरुनस्तरुः 1 शिमुः सौभाञ्जनकः । आर्तगरों नोरसहचरः ॥ ११६ ॥ तिमिरं रागतां याति सागात्काचत्वमेति च ॥ काचात्संनायते नीटी तदाजन्धो जायते नरः ॥ ११७ ॥ सुगमम्‌ ॥ ११७ ॥ सद्रामनमाद-- रिष्यात्सदा वा तरिफटां सुच्रणितां धूतमगादां तिमिरेऽथ पित्तजे ॥ समीरने तैटयुतां कफात्मके मधूप्रगादां विदधीत युक्तितः ॥ ११८ ॥ सदेति निलयग आतस्थिक्रे च काट इत्यथः । छृतप्रगाहामिति । टेहो्तमाना- धिकं भरते युक्तम्‌ । पित्तन इत्यत्रानुक्तमपि रक्तजतिमिरे बोद्धव्यम्‌ । तापि प्रेतेन त्रिफप्रयोगः । केचित्‌--““सदाऽवरिदयात्रिफलां पूचू्णितां प्रतप्रगादां तिमिराितो नरः | कफाभिभूतः खट तेरसरयुतां मधूप्रगाढामपि वा प्रयोजयेत्‌? ॥ इतीददा पादं पठन्ति । स च जेजटाचार्येण दूषितः 1 तस्मातू्वपाठ एव न्याय्यः । युक्तित इति । मात्रया मात्रया त्रिफटानर्णं गृरीत्वा चिद्यादित्थेः ॥ {१८ ॥ कर्कः काथोऽथ वा चणखिफराया निपेवितः ॥ मधरना हविषा वाऽपि समस्ततिमिरान्तङ्रत्‌ ।॥ ११९ ॥ पुगमम्‌ ॥ ११९ ॥ यच्चेफलं च गमवथ्यवजीं सायं समश्नाति हवि्धुमभ्याम्‌ ॥ स मुच्यते नेघरग्तेविकारे्ृलयैथा क्षीणधनो मतुष्यः | १२० ॥ मुगमम्‌ | १२० ॥ सघृतं वा षराकाथं शीटयेत्तिमिरामयी ।। १२१ ॥ सुगमम्‌ ॥ २२१ ॥

१६. रानुरौनः |

४६८ व्याख्याछुसुमावस्यास्यरीकासमेतो-- [६१ एकषष्टितमो-

त्रिफलायाः कषायेण भरातनेयनधावनात्‌ ॥ जाता रोगा विनर्यन्ति न भवन्ति कदाचन । १२२ ॥ पुगमम्‌ ॥ १२२ ॥ | ` जकगण्टूषः प्रातवहुशोऽम्भोभिः पपूयं मुखरन्धम्‌ ॥ निदयपक्षत्रक्षि क्षपयति तिमिराणे ना सद्यः ॥ १२३ | पुगमम्‌ ॥ १२३६ ॥ | भक्त्वा पाणितलं धृष्टा चघ्ुषोयदि दीयते ॥ अचिरेणेव तद्रारि तिमिराणि व्यपोहति ॥ १२४ ॥

सुगमम्‌ ॥ १२४ ॥ रविरिव भूगततिपिरं विनिहन्ति नार्घनात्सपिः ॥ दीतवषेस्थितकठिनं सप्तादादञ्जनानियतम्‌ । १२५ ॥ सुगमम्‌ ॥ १२९ ॥ सुखावतीवर्तिमाह- कतकस्य फं शकं सेधवं अयूषणं सिता ॥ फनां रसाञ्जनं क्षोद्र विडङ्गानि मनःशिला ॥ १२६ ॥ सवेमेतत्समं कृत्वा छागक्षीरेण पेषयेत्‌ ॥ तिमिरं पटं काचममे शक्रं व्यपोहति ॥ कण्डूक्लेदावुदं हन्ति मटं चाऽऽ सुखावती ॥ १२७ | इयं वति; सपित्तान्वये तिमिरे भद्रा । क्षोद्रमघ्राञ्चनार्थम्‌ । समेतत्पममित्यादि-छो-

० क क

कस्य स्थने कुककयण्डकपादानि वर्िरिषा व्यपोदतीति पाठान्तरम्‌ ॥ १२६ ॥ १२७ चन्द्रादयां वातिमाह--

हरीतकी वचा कृष्टं पिप्पली मरिचानि च ॥ १२८ ॥

विभीतकस्य मला च शहनाभिर्मनःशिखा ॥ `

: , सवमतत्सम कृत्वा छागक्षीरेण पेषयेत्‌ ॥ १२९ ॥

.. नाश्येत्तिमिरं कण्टूपटलान्यदैदानि च ॥ आधकान च मासानि यश्च रातां न पश्यति ॥ १३० अपि त्रिवापिकं पुष्पं मासेनेकेन नाशयेत्‌ ॥ चन्द्रोदया नाम वतिनृणां दष्टिविशोधनी ॥ १३१ । (1 १क. घ. वनं सर्पिः \ २. शरव । ३ क. घ. "श्टिप्रसादनी ।

-नत्रोगाभिकारः ] इहन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ४६९

इयं वातिः कफ़वातनतिभिरे मद्रा । अचराज्ञनं नलेन । चन्द्रोदया नाम वर्तिः ॥ ॥ १२८ ॥ १२९ ॥ १३० ॥.१३१॥ दिवा न तु भयोक्तग्यं ने्रयोस्तीव्रमञ्जनम्‌ ॥ विरेकदुबेखं चघ्ुरादिल्यं पाप्य सीदति ।॥ १३२ ॥ तस्मात्स्राव्यं निराया तु ध्रुवमञ्ञनमिप्यते | राः स्वमगुणाचक्चः पुप्यत्यञ्जनकपितम्‌ ।॥ १६३३ ॥। सुगमम्‌ ॥ १६२ ॥ १३३ ॥ यथा हि कनकादीनां मणीनां विविधात्मनाम्‌ ॥ पोतानां 'वित्रिधा श्रद्धिस्तेखचेलकरादिभिः । १३४ ॥ एवं नेतेषु मलयीनामञ्नाश्चोतनादिभिः ॥ दृिनिराद्कुखा भाति निमेरे नभसीन्टुवत्‌ । १३५ ॥ सुगमम्‌ ॥ १३४ 1 १३५९ ह्रीतक्यादिवतिमाद-- हरीतकी दरिद्रा च पिप्पल्यो रवणानि च ] कण्डूतिमिरमिद्र्षिन कचित्मतिहन्यत ॥ १३६ ॥ दयं वर्तिः कफजे तिमिरे हिता । रुवणानि चेति । तत्र चक्षुप्यत्वात्सैन्धवम्‌ । जाती (व्यक्तो) चहूवचनम्‌ । अत्र क्रचिन्न प्रतिहन्यत इत्यनेन पित्तादप्यनिवार्यतामस्य द्र ति | १३६ त्रिफला कुष्कुटाण्डत्वक्सकासीसमयोरजः ॥ नीलोत्प विडङ्गानि फेन च सरितां पतः ।॥ १३७ आजन पयसा पिष्रा भावयत्ता्रभाजने ॥ सप्तराच्स्थितं भयः पिष्टा क्षीरेण वतयेत्‌ ॥ एषा दषटिमदा बतिरन्धस्याभिन्नचक्वपः । १३८ । भावयेदिति } स्थापयेत्‌ । श्चीरेणेति १३७ ॥ १६८ ॥ क. मक्र व्रानमाह-

; पिप्प ला; || १२९ ॥ जातीपुप्पा 7 रानि च पाञ्च ॥ एपा कुसु भिकावातगतं चकषुनिवतयत्‌ ।॥ १४० ॥ कुमुमिक्ावरतिः प्रचरति ॥ १६२. ॥ १४० ॥

१, श. विमा ।

५७० व्याख्याङकसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [ ६! एकष्टितमो- चन्दनन्निफटापगपलाश्षतरुशोणितेः ॥ जखपिषहठैरियं वतिरशेषतिभिरापहा ॥ १४१ ॥ पटाशतल्योणितं पलाशपुष्पस्वासः ॥ १४१ ॥ व्योषोत्पलाभयाङुष्तार््येवेतिः कृता हरेत्‌ ॥ अवदं पटलं काचं तिमिरामाश्चनिखुतिम्‌ ॥ १४२ ॥ सुगमम्‌ ॥ १४२ ॥ उ्यषणं जिफछावक्रसेन्धवाटपनःक्िखाः ॥। ढेदोपदेहकण्डूघ्री वतिः शस्ता कफापहा ॥ १४३ ॥ व्रं तमरपादिका ॥ १४६ ॥ एकगुणा मागधिका द्विगुणा च हरीतक सखिरणिष्टि ॥ विरियं नयनसखा रिभिराम॑पटल्काचाधहरी ॥ १४४ ॥ सुगमम्‌ । १४४ ॥ न्वन्द्रधरभमार्‌- | अञ्जनं श्वेतमरिचं पिपली मधुयष्टिका ॥ विभीतकस्य मज्जा तु शडनाभिमेनः्चिखा ॥ १४५ ॥ एतानि समभागानि अजाक्षीरेण पेषयेत्‌ ॥ छायाद्ुष्कां कृतां वति नेत्रेषु च मरयोजयेत्‌ ॥ १४६ ॥ अवदं पटलं काचं तिमिरं रक्त राजिकामू ॥ अधिमांस मटक यश रात्रो न पश्यति ॥ वतिधन्द्रमभा नाम जात्यन्धमपि शोषयेत्‌ ।॥ २५५७ ॥ जञ्जनं रपताञ्चनम्‌ । श्वेतमरिचं परौमाञ्ञनवीजम्‌ 1 एवं सर्वत्र १४९॥१४६॥ १४७ नागाञुनपादानामञ्ननमाह-- त्रिफएखान्योपतिन्धरत्थयष्टीतुत्थरसाञ्जनम्‌ ॥ पपोण्डरीकं जन्तं लोधं ताम्रं चतुर्दशम्‌ ॥ १४८ ॥ ्र्याण्येतानि संचृण्यं वतिः कायौ नभोम्ुना ॥ नागाञ्ुनेन छिखिता स्तम्भे पारखिय॒जके ॥ १५९ ॥ नारनी तिभिराणां च पटछानां तथैव च ॥ ` सयः पकप स्तन्येन सिया विजयते धुवम्‌ ॥ १५० ॥ किशुकस्वरसेनाथ पेय पुष्पकरक्तताः ॥ अञ्जनाष्ोधतोयेन आसम्नतिमिरं जयेत्‌ ॥ १५१ ॥

१ क. घ. मध्यं । २क. नादयत्‌ ।

नेघ्ररोगाधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः ४७१

क छ, । क,

चिरं संखछादिते नेर वस्तपूत्रेण संयुता ॥ उन्मीट्यल्यट्ृच्छरेण भसादं चापिगच्छति ॥ ५५२ ॥ जन्त॒घ्रं विडङ्कम्‌ । सन्यादिविशिष्टद्रवो पादानमञ्नार्थम्‌ । वर्विस्त॒ सर्वत्रेव नभो- म्बना कार्या । विंद्राकस्वरसेन किंडकपुष्पस्वरसेन । नागाजेनव्तिः ॥ १४८ ॥१४९॥ ॥ १९० ॥ १९१ ॥ १९२ ॥ पिप्परी सतगरोत्पछपत्रां वतयेत्समधुकां पहरिद्रामर्‌ ॥ एतया सततमञ्नयितव्यं यः सुपणसमपिच्छति चक्चः ।। १५३ ॥ तगरं तगरपादिका ॥। उत्पदपन्नमुत्पर्पुष्पपन्नम्‌ । स॒पणंसमभथिति । सपर्ण गरुडः ुपणस्षमत्वं नयनस्य दूरदङनलेनोक्तम्‌ ॥ १९३ ॥ व्योषायथुणेसिन्धूत्यत्रिफटाञ्जनसंस्कृता ॥ गुटिका जखपिषटियं कोफिटा तिपिरापदा ॥ १५४ ॥ सुगमम्‌ । १५४ ॥ हरिद्रामरकीकृष्णकेतक्वेतसपपेः ।। व्योमवारियुता वषि; सवनेज्रामयापहा ॥ १५५ ॥ सुगमम्‌ ॥ १५५ ॥ व्याप्रीयुस्ताम्बयष्यद्ेः पिप्पछीसेन्धवान्वितैः । अजाक्षीरोषितेस्ताग्रे वतिः स्ाक्षिरोगनुत्‌ ॥ १५६ ॥ पुगमम्‌ ॥ १९६ ॥ हरिद्रा निम्बपत्राणि पिष्पस्यो मरिचानि च ॥ १५७ ॥ पिङ्ग मद्रपुस्तं च सप्रमं विश्वमेषनम्‌ ॥ सवांणि समभागानि गवां मूत्रेण पेषयेत्‌ ॥ १५८ ॥ कारास्थिमात्रां गुटिकां छायाशुष्कां भरकारयेत्‌ ॥ वारिणा तिपिरं हन्ति मध॒ना पटलं तथा ॥ १५९ ॥ सिन्ध्वम्भसा च कण्डूं च श्रीस्तन्येन तु वेदनाम्‌ ॥। सद्यः कोपं तु क्षीरेण किरुकेन च पेचरम्‌ । १६० |) पुगमम्‌ ॥ १५७ ॥ १५८ ॥ १५९. ॥ १६० ॥ जीणि कटूनि करञ्फ़खानि दे रजनी सह सेन्धपफेन ॥ विर्वतरोषेरुणस्य च प्रं बारिधरं दशमं प्रवदन्ति ॥ १६१ ॥ हन्ति तमरस्तिपिरं परर च पिचटञ्चुक्रगमथाज्नक च ॥ अञ्ञनक्र जनरञ्जनक च रक न नस्याते वषरत च ॥ १६२ ॥

मत नामना भा

१कृ. ध्र. रिच |

9७२ ` व्याख्याङसुमावरयाख्यटीकासमेतो-- [ ६१ एकषटितमो-

द्रे रजनी इति प्रयोगो रननीशन्द्स्य॒दसकारान्त्व सद्धावात्सापुः । वारधर- पठे एस्तकम्‌ । तमस्तिमिरमिति ॥ अन्ध्यकरतेन तमन सथमेकं तिमिरम्‌ ६१ ॥ १६२ ॥ नीखोखछं विडङ्ानि पप्पी रक्तचन्दनम्‌ ।। अञ्जन सैन्धवं चैव सद्रस्िमिरनाशनम्‌ । १६२ ॥ सुगमम्‌ ॥ \६९२॥ पत्रौरिककप्रयष्टीनीं रो त्पलाञ्ञनम्‌ ॥ नागकेखरसंयुक्तमरेषतियिरापदहम्‌ ॥ ` नियैवाञ्ञनसंयोगो गटिकारसचणेतः ॥ १६४ ॥ ` पुममम्‌ ॥ ९६४ ॥ संग्रह्योपरतानरुक्करसेनाऽऽगृल्य गण्डुषदा- दप्षारञ्िततूखबतिनिरितान्यषठीमधून्मिभ्चितान ॥ प्रञ्वाद्योत्तम्तापिषाऽनटिखासतानज कज्जङ दरासन्नदिवानिक्ान्धतिमिरमष्वंसकृचादितम्‌ ।॥ १६५ ॥ उपतान्मतान्‌ । आम॒ज्य भनीय । गण्डुपदांश्वूणितान्‌ । छक्षारञ्जततूरमर्क्तकम्‌ । उत्तमप्र्पिषा गव्यघ्रतेन ॥ १६९५ ॥ भूमो निधष्टयाऽङ्कस्या चाञ्जनं शमन तयोः ॥ तिमिरकाचामेहरं धूमिकायाश्च नाङ्शनम्‌. । १६६ ॥ एतत्कजरेन कोष्णेनाज्जनम्‌ । तयोरिति । दिवान्ध्यराच्यान्ध्ययाः ॥ १९६ ॥ त्रिफलाभृङ्गमरौषधमष्वाज्यच्छागपयसि गोमूत्रे । ` नागं सप्तनिषिक्ते करोति गख्डोपम च्चः ॥ १६७ ॥ अन्न त्रिफलायाः कथः 1 शरृङ्गराजस्य स्वरप्तः । महौषधस्य क्राथः कल्को वा । नामं सीप्तकम्‌ । निफलाक्राथादविकप्मिन्तप्तधा भावयित्वा सीपरकशाकां कुयौत्‌ । तया तिभिरहराञ्जनट्प्तिया केवख्या वा चृष्टयाऽञ्नं मावेग्रयोगानुकारत्‌ ॥ १६७ ॥ निफर्परिरतोये भङ्राजद्रवे च॒ ` ` हविषि च विषकत्के क्षीर अने मपरे ॥ अतिदिनमथ तश्र समधा सीस्ेकं प्राणाहितपथ पश्ातकास्यत्तच्छखाकाम्‌ ॥ २६८ ॥। सवितुरुदयकाठे साञ्जना व्यञ्जना वा करिकरिकसमेतानमेपेच्छिस्य रोगान्‌ ॥ असितसितसमुस्थान्सधिपत्मोभिजाता- | न्हरति नयनरोगान्सेव्यमाना शाका ।। १६९ ॥

१क. घ्‌. रान्तक्रत्‌ापत्र।

०

ने्रोगाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ७३

्िषकर्क रति । विषं मारकद्रग्यम्‌ । मधूम्र इति । प्रवरे मधुनि व्यवहारात्‌ । पाज्ञना तिमिरहराञ्चनप्तहिता । व्यञ्जना तद्रहिता ।॥ १६८ ॥ १६९ ॥ दय्यादु्ीरनियूहे चूणितं कणसेन्धवम्‌ ॥ १७० ॥ तत्ख॒तं सघृतं भूयो यावतकं भिषेद्रने ॥ ` शीते चास्मिन्हितिमिदं सने तिमिराञ्जनम्‌ ॥ १७१ ॥ उक्ञोरषट्स्य काथः | पर च कणािन्धवप्रेतानि मित्वा पादिकान्यष्टमांे वा दच्ा पुनः पाकाद्धनः कायः । शति तत्र पादिकमधूप्रक्ेपः । वैयपसारफते तु छिलितम्‌-- उदीरपरुद्रयम्‌ । जक्दारावाः ४ इदोषशरावः{ पूते प्रक्षेपः कणातैन्धवयो; प्रत्येकं परलेकं माषाः ८ प्ृतकषैः१ पुनः पके घने मधुकैः { रसक्रियाज्ञनमिति ॥ १७० ॥ | १७१ ॥ धात्रीरसाञ्जनक्षोद्रसपिभिस्तु रसक्रिया ॥ पित्तानिखाक्षिरोग्री तेमियपटला पहा ॥ १७२ ॥ धात्रीक्रथे रसाज्ञनच्‌रणं घतं च पुनः पाकद्रसक्रिया साध्या इति मध्रप्र्ेपः । मानं पूर्वेयोगवत्‌ ॥ {७२ ॥ शृङ्गवेरं भङ्गराजं यष्ठीतेरेन मिधितम्‌ ।। नस्यमेतेन दातव्यं महापरलनारनम्‌ ॥ १७३ ॥ यष्ठीमपुप्राथिततेकेन मिश्रितं शङ्गवेरशङ्नराजतूर्ण नस्यं कंवा भृङरानस्य स्र परपमेन तैठेन भिधितेन शुङ्गवेरयष्टोश्र्ण प्रक्षिप्य नस्यम्‌ ॥ १७६ ॥ ऋणिके िङ्नासे शखकर्म निर्दिशत्राह-- रिङ्गनाओे कफोद्ुते यथावदुबुद्धिपूर्वेकम्‌ ॥। विद्भ्वा दैवते दद्र नें स्तन्येन सेचयेत्‌ ।॥ १७४ ॥। रिङ्गयते ज्ञायतेऽनयेति व्युत्पत्त्या दिद्धङ्रब्देन दृष्टिर्च्यते । तस्या नारो रिङ्क. नाश सिन्‌ । कफोद्रूत इत्यनेन च तेनःपित्तनश्च विद्धो न सिध्यतीति । सुशुतेऽप्युक्तम्‌-- ““दछेप्मिके टिङ्गनशे तु करम वक्ष्यामि सिद्धये । न चेदर्भेनदुघमाम्बुनिन्द्रमुक्ताकृतिः स्थिरः ॥ विषमो वा तनुमध्ये राजिमान्वा बहुप्रमः। टष्टिस्थो रक्ष्यते दोषः स्रुनो वा सरोहितः” इति ॥ देवदते छिद्र इति । अपाङ्वार्तिनः दाक्टमागस्य मध्ये यत्तरैवकृतं च्रं तप्मिन्‌ । यदुक्तं सुश्वेते-- “मतिमञ्जरुमागो दो कृष्णान्मुक्त्वा ह्यपाङ्गतः ।

उन्मी्य नयने पम्यक्रिदारा जाटविवनिते ॥ ६ ©

9

४७४ व्याख्याकुसुमावरयाख्यदीकाप्मेतो-- [€ एकषष्टितमा-

नाधो नोष्वं न पार्वाम्यां छिद्रे दैवक्कते ततः । शलाकया ऋताग्रमय्या म्यधयेयववक्तयाः” इति ॥ _ अम्यायः ) कृष्णात्क्ृप्णमण्डलत्यरश्रति द्रो दाङमागौ लयक्त्वा ऽपाङ्गपन्षः एक मागं त्यक्तवा मध्ये दैवकृतं यच्छिद्रमसि | चद्रमिव च्छ कणच्छिद्रवन् 49 माथनव्िद्रमम्ति तम्मिनिध्येदिति । व्यश्च तथा कर्तव्यो यथेकेव परं विद्यते त्वक्‌। पम्यनिद्धटिद्भं च स॒श्रुत एवोक्तम्‌ । त्था-- वारिचिन्दरागमः+सम्यक्शब्दस्य व्यधने भ्दति । अमम्यविद्धे तु शोणितागमारि ॥ १७४ ॥ ततो टेषु रूपेषु शराकामाहरेच्छनेः ॥ मगमम्‌ ॥ ॥ शख कामादत्य किं कुयादिव्याह-- | नयनं सपिषाऽभ्यज्य वस्रपटेन वेष्टयेत्‌ ॥ बह्मपटेन वेष्टयेदिति} सयः क्षतरोपणं छोधरक्तचन्दनश्रिफलािण्डं दत्वा वल्ेण वेष्टनम्‌ । महाराष्ट्काम्तु धततूरमृकपिण्डं दत्वा वन्नेण वेष्टयन्ति ॥ ततो ग्रहे निरावधे श्यीतोत्तान एव च ॥ १७५९ ॥ निरात्राघे धूमवातातपरहिते 1 उत्तानशयनं दष्टे कैनुकरणाथम्‌ ॥ १७५ ॥ उद्वारकासक्षवथुष्ीवनोत्कम्पनानि च ॥ तत्काङं नाऽऽचरेदूध्वं यत्रणा सदपीतवत्‌ ।। १५७६ ॥ वयुः क्त्‌ } तत्कामिति । यावच्छटाका नेत्रे तिष्ठति । तत॒ ऊध्वं यन्छ्रणा पोतन्नहम्येवाऽऽहाराचारनियमः ज्नेहपानोक्तः कायं इत्यर्थः ॥ {७१ ॥ त्यदातरयहाच धावेत कषायेरनिटापैः ॥ धावेत प्रसाख्येत्‌ । अनिखपहैरेरण्डमूटादिवातापहचभुष्यद्रग्येः श्रीराम्बुाधितैः ॥ मर्षाटनानन्तरं किं कतेन्यमित्याह- | बायोभेयायहादर््व स्रेदयेदक्षि पूर्ववत्‌ ॥ १५७७ ॥ पूषैवदिति । अखेद्यामपि दृष्टिं वल्ञेणाऽऽच्छाय बाह्यतो मृदु स्त्ेदयेद्वात-छेष्मन- यायेल्थः |} {७७ ॥ व. द्‌ जाहमर्वं संयम्य हितं दष्टिपसादनम्‌ ॥ पातकं तु सेवेत रष्वन्नं चापि मात्रया ॥ १७८ ॥ एवमृत्तानशयनादिना दशां नियम्य तदनन्तरं टष्टिप्रसादनमञ्जनादि रहितम्‌ | पातकम तु सेवेतेति 1 वदाहात्परो न्यथासनद्धावि वातहरक्राथधावनस्वेदनादि सेवेत किवा यदृषटपरपादनं हष्िनेम॑स्यनननं पश्चात्कर्म नावनतेकाश्चोतनतर्पण पटपाकदिरोब- स्यम्यञ्ञनप्र ति तत्सेवेतेति योज्यम्‌ ठष्वन्नं चापीत्य्र चकारो ददाहाम्यन्तरेऽपि रष्वन्नवि षिप्मु्चयार्थः | १७८ ॥ [र ।

+ प्रयत्नेन विश्वस्तमिति सृशरुतपारः ! + भयेच्छब्द्स्तथा न्यथे, इति सुश्चुतपाठः ।

नेप्रतोगाविकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः ।. ४७८ $ € | इदानीं वुष्टव्यधाहाराचारजान्योमानाह-

रागः शो फोऽबदं चोषो वुदवुदं केकराक्षिता ॥ अधिमन्थादयश्वान्ये रोगाः स्युदेष्वेधजाः ॥ हताचारतो वाऽ अबरुदममैदाकारः शोफः । चोष आचष्यत इव वेदनाविदोषः । बहदं बहदाकार दाफः । केकरा्षिता वक्रहष्टिता । सूकराक्षितेति पागन्तरे पुकरस्येवाधोदष्टिता ॥ त॒त्र चिकित्सामाह- यथास्वं ताूपाचरेत्‌ ॥ १७९ ॥ यथास्वं यथात्मीयं यथादोषमिस्यथैः ॥ १७९ ॥ इदानी ककेशशलछकाजनिते दरे तथा दुष्टव्यधने च "रोगे चिकित्सामुदिशन्राह- रुजायामक्षिरोगे वा भूयो योगान्निबोध मे ॥ १८० ॥ निबोध जानीहि । बुधिर्गोधन इति भोवादिकस्यायं प्रयोगः । न तु दैवादिकस्य युध अवगमन इत्यस्य ॥ १८० ॥ कठ्किता सघत दूब यकौरिकपसारिवाः ॥ मुखणेपे प्रयोक्तव्या रुजारागोपशान्तये । १८ १ ॥ सारिवोसरृप्तारिवा । मुखणेप इति । नेत्रसमीपे ॥ १८१ ॥ पयस्यासारिवापत्रपञ्िष्ठामधुकरपि ॥ अजाक्षीराचिवतेरखेषः सुखोष्णः प्रभ्य उच्यते ॥ १८२ ॥ पयस्याऽर्कपुष्पी क्षीरकाको रीव्यन्ये । पत्रं पत्रकम्‌ ॥ १८२ ॥ वातघ्रसिद्धे पयसि सिद्धं सपिथत्गेणे ॥ काकोस्यादिभतीवापं तद्युङयात्सवेकमेसु ॥ १८१३ ॥ वातघ्नानि मद्रदार्वादीनि 1 सवैकृमेखिति । नस्यटेपपानादिषु ॥ १८३ ॥ रुनारागयेद्रैयोर्दयपि प्रतीकारः प्रस्तुतस्तथाऽपि प्रल्यानाधकरत्वेन केवटशुरस्येव प्तीकारं व्रते | [व शाम्य्येवं न चेच्छररं सिग्धस्विन्नस्य मोक्षयेत्‌ ॥ ततः शिरां ददेखापि मतिमान्कीतितं यथा ॥ १८२ ॥ शिरापिति 1 र्यम्‌ । दहेचापि मतिमान्कीतितं यथेति । रिरामेव दहेद्‌ ुबोरुपरि क्षौदरादिना । उक्तं च सुश्रमो--ोद्रगुडन्नेहास्तु शिरास्नायुसंध्यस्थिगताना मेति ॥ १८४ ॥ दृष्तः प्रादाथमञ्ञने शृणु मे शुम ॥ १८५ ॥

१. रागे ।

४७६ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [११ एकषष्टितमो-

अञ्जने इति । अज्ञनद्वयम्‌ ॥ १८९ ॥ मेषद्यङ्कस्य पुष्पाणि रिरीषधवयोरपि ॥ माटत्याभैव तस्यानि युक्त वैडयंमेव च ॥ १८६ ॥ अजाक्षीरेण संपिष्य ताम्रे सप्ताहमावपेत्‌ ॥ प्रविधाय च तद्रतं योजयेदञ्जने भिषर्‌ ॥ १८७ ॥। मेषशयुङ्गस्य पुष्पाणीति । मेषशृङ्गी मेदापिङ्खी । माटती जाती । अवोत्स्थाप- येत्‌ ॥ १८६ ॥ १८७ ॥ स्रोतों विद्धुमं फेनं सागरस्य मनःशिखा ॥ मरिचानि च तैद्रतीः कारयेद्राऽपि पूतवेवत्‌ ॥ १८८ ॥ स्रोतसि यत्समुल्थितं सिन्धुस्रोतसि वणोप्ास्रोतपि वा यत्मरमुत्थतं तस्छाताञ्जनम्‌ । तल्क्षणं विदेहेनाक्तम्‌- “'वल्मीकरिखराकारं भङ्के नीरोत्पर्दयुति । सरोतोञ्नं प्रशंसन्ति चक्र्ेदाथचिन्तकाः'” इति ॥ तद्गुणानाह-- “अञ्जनं मधुरं सिग्घं कषायं ठेखनं हिमम्‌ । पित्तरक्तविषच्छर्दिहिक्षां हन्ति पुरृष्टिदम्‌ ॥ तत्र सोतोञ्नं श्रेष्ठं तस्मात्सोवीरकाज्ञनम्‌? इति ॥ ल्ञोतोज्जनं सोवीराज्नमित्यन्ये । विद्धुममिति । प्रवारम्‌। पृवैवदि ति । अजाक्षीरेण पिष तास्नपात्रेण सपाहं स्थापयित्वा वर्ती; कुयादिल्थः । मेषशृङ्गस्येत्यायेकं स्रोतो- जमिति द्वितीयम्‌ ॥ १८८ ॥ इदानीं दिवन्धे सूणाज्ञनमाह-- रसाञ्जनं रसक्षोद्रतारीसस्वणगेरिकिः ॥ ` गोशकृद्रससंयुक्तं पित्तोपदहतच््टये ॥ १८९ ॥ रसेति । जातीपत्नरमर इत्यथः । आमल्कीपच्ररस इत्यन्ये । खणोरिकं दक्षिणा- पथभवमुत्तमरोहिते रवकदमटोरिकं वा । अच्र द्रवद्रव्यैः कठिनद्धन्यमावनां विधाय चृणाज्ञनं कतन्यम्‌ । पित्तोपहतदटये पित्तविद्ग्धदष्टये 1 अन्ये गुटिकाञ्ञनमिदं वणैयन्ति ॥ १८९ ॥ | इदानीं दिनराभ्यन्धयोगेटिकाज्ञनमाह-- नखिनोत्पटकिञ्ञखं गोशङद्रससंयुतम्‌ ॥ गुटकाञ्जनमतःस्यादिनरात्यल्धया दितम्‌ ॥ १९९ ॥

भम ५७५८ 11111

नि 11

१ ध. मद्दूद्गी । २घ.च.ता दर्तः

ने्ररोगाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ४७७

` नछिनादिमिगशकृद्रसपिरर्मटिकाञ्ञनं दिनराञ्यन्धयोः पित्तकफविद्ग्पदश्यपर पर्य - ययोः प्रभावाद्धितम्‌ । किच पित्तविदग्धायां रात्रावञ्चनं छेष्मविदग्धायां दिवेति काटमेदः । नङिनमीषद्रक्तं पद्मम्‌ । उत्पलं नीखोत्पम्‌ । किंञ्चस्कः केसरः । स च नरिनोत्पल्योरेव । गोशकृद्रसो गोमयरप्तः । केचिद्भोशङृद्रसस्थाने गोयक्रद्रसेति पठन्ति । गोद्राब्दस्य पद्रावाचित्वादजनादयो गृह्यन्ते । यकृद्रसः कारखण्डरस इति व्याख्यानयन्ति ॥ १९० ॥ ददानीं रज्यन्पे छेष्मविदग्धदश्चपरपयाये दिवान्ध्ये(न्धे) पित्तविदग्धदृ्यपरपयौये चाञ्ननमाह- नदी जशम्बित्रिकटून्यथाञ्जनं मनःशिा दे च *निशेऽगवां य॑कृत्‌ ॥ सचन्दनेयं गुरिकाऽय वाऽञ्जनं परशस्यते राजिदिनेष्वपर्यताम्‌ ॥१९१॥। नदीनं सैन्धवं ख्वणम्‌ } शभ्बिशब्देना्र हरिता मुद्रा ्राह्याश्वधरुप्यत्वात्‌ । अन्ये दाम्निस्थाने रिम्बेति पाठं पठन्ति तत्रापि पर एवार्थः । अञ्चनं रप्ताञ्जनं सोवीराज्ञन- मित्यन्ये । अगवां छामादीनाम्‌ । यकृदिलस्य स्थाने हाक्रदिति पाठान्तरम्‌ 1 चन्दनं रक्तचन्दनम्‌ । गुटिकेति। वटीकृत्य। अथवाऽञ्ननमिति 1 चृणाञ्ञनमथ वेत्यथेः॥१९.९१॥ कणा छागयद्रन्मध्ये पका तद्रसपपिता ॥ अचिराद्धन्ति नक्तान्ध्यं तद्रत्सक्षौद्रपूषणम्‌ ॥ १९२ ॥ करोत्खिन्ना । तद्रपपेपिता तदृत्खदाम्बुना पिष्टा । तद्वदिति । उागयज्घन्मध्य उच्छिन्नं तद्रस्पिष्टं च | ऊषणं मरिचम्‌ ॥ १९२ इदानीं नक्तान्ध्ये कफव्रिद्ग्धदरृश्यपरपयीये प्रयोगमाह--

पचेत्तु गोधं हि यषृत्पकर्पितं सुप्ररितं मागधिकाभिरमरिना ॥ निषवितं तद्मदृद ञ्जनेम वा निहन्ति नक्तान्ध्यमसश्ञयं खलु ।॥ १९३ ॥

क्तः । निषेवितं तद्यकृदिति । तथाभूतं यछ्कत्तादितमञ्नने तु सा पिप्पषी नक्तान्ध्य न्तीति गदाधरः । तथामृतं यङ्ृद्धाक्षितमञ्जनेन वा विहितं नक्तान्ध्यं शमयतीति कातिकः | प्रचारस्तु यङ्ृत्कणाम्यां मिदित्वाऽञ्ननमात्रेण । शाकृदिति पाठान्तरम्‌ । खट्ङज्द एवक्रारार्थं । अपंशयमवेत्यथः ॥ १९६ ॥

अतः परं व्रृतानि कथ्यनन--

५ अव्‌ सः प्रामादिकः ।

११. दाष्।

४७८ व्याख्याङकसुमावल्याख्यरीकासमेतो--[ ११ एकषष्टितमो-

त्रिफटाकाथकर्काभ्यां सपयस्कं श्तं धृतम्‌ ॥ तिमिराण्यचिरादढन्यात्पीतमेतन्निश्रागुखे ॥.१९४ ॥ नरिफटाकाथकर्काभ्यामिति । तरिफलाक्रायच्िगुणश्चतुगृणो वा । चतुगणस्तु प्रचरति । निष्टं धतम्‌ ॥ १९४ ॥ महानरैफटाय प्रतमाह-- नरिफकाया रसप्रस्थं भरस्थं भङ्गरसस्य च ॥ षस्य च रसप्रस्थं शताव्ाश्च तत्समम्‌ ॥ १९५ ॥ अजाक्षीरं गुदुच्याथ आमर्क्या रसं तथा ॥ परस्थं भस्थं समाहत्य सर्वैरभिषैते पचेत्‌ ॥ १९६ ॥ ` कल्कः कणा सिता द्राक्षा जिफरा नीलमुत्पलम्‌ ॥ मधुकं क्षीरकाकोटी मधुपणी निदिभिका ॥ १९७ ॥ तत्साधुसिद्धं विज्ञाय श्रमे भाण्डे निधापयेत्‌ ॥ उ्वपानमधःपानं मध्येपानं च शस्यते ॥ १९८ ॥ यात्रन्तो नेत्ररोगास्तान्पानादेवापकपषेति ॥ सरक्ते रक्तदुष्टे च रक्तं चातिखुतेऽपि च ॥ १९९ ॥ नक्तान्ध्ये तिमिरे काचे नीरिकापटखादवुदे ॥ . अभिष्यन्द्‌ ऽधिमन्थे च पक्ष्मकोपे च दारुणे ॥ २०० ॥ नेत्ररोगेषु स्वेषु वातपित्तकफेषु च ॥ अष्टि मन्ददृष्ट च कफवातपदूषिताम्‌ ॥ २०१ ॥ सवतो वातपित्ताभ्यां सकण्डासन्नदूरदक ॥ ्र्ृष्टिकिरं सद्यो बरवणांभिवधेनम्‌ ॥ | सवेनेत्रामयान्हन्याज्चिफखायं महाघृतम्‌ ॥ २०२ ॥ मधुपणीं गुडूची । ऊष्वेपानादिविधिर्भोजनापेक्षया । नेचरोगेषु सर्वेषु वातपित्त- केफेषु चेति । वातादिकृतेषु नेघ्रोगेष्वि्य्थः ॥ १९९ ॥ १९६ ॥ १९.७॥ १९८॥ ॥ १९९. ॥ २०० ॥ २०१ ॥ २०२॥ त्रिफटा चयूषणं द्राक्षा पधुकं कटुरोहिणी ॥ २०३ ॥ प्पोण्डरीकं सूक्ष्मेखा विडङ्ग नागकेसरम्‌ ॥ नीरोत्पटं सारिषे द्वे चन्दनं रजनीद्रयम्‌ ॥ २०४ ॥ कापिकैः पयसा तुल्यं त्रिगुणं त्रिफरारसम्‌ ॥ धृतपरस्थं पचेदे तत्सवनेत्ररुजापहम्‌ ॥ २०५ ॥ तिमिरं दोषपास्रावं कामलां काचमबुदम्‌ ॥ वीसपं प्रदरं कण्ट रक्तं श्वयथुमेव च ॥ २०६ ॥

नेत्रोगाधिकारः ] इृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ७९,

खाछिलयं पठितं चैव केशानां पतनं तथा ॥ विषमज्वरम्मांणि शुकं चाऽऽड व्यपोहति ॥ २०७ ॥ अन्ये च बहवो रोगा नेत्रजा ये च ममजाः ॥ तान्सर्वाननादायत्यान्च भास्करस्तिमिरं यथा ।॥ २०८ ॥ न चेवास्मात्परं किचिदषिभिः कार्यपादिभिः ॥ दृ्टिपिसादनं टं यथा स्यात्रेफटं धतम्‌ ॥ २०९ ॥ ` सुगमम्‌ । तरिफलावरृतम्‌ ॥ २०३ ॥ २०४ ॥ २०१ ॥ २०६१ ॥ २०७ ॥ ॥ २०८ ॥ २०९ ॥ फलत्रिकाभीरुकषायसिद्धं कल्केन यष्ठीमधुकां शयुक्तम्‌ ॥ सपिः समं क्षोद्रचतुथभागं हन्यात्रिदोषं तिमिरं भवन्तम्‌ ॥ २१० ॥ अभीरुः श्रतावरी । सममिति । पदार्थ । यथोक्तकपषायादिना सह सिद्धमिलयभथेः | तिमिरं मवन्तमितिनिर्देशात्तिमिरशब्दः पुंटिज्ञोऽप्यस्तीति गम्यते । हुरन्तमिति पाठः पाधुः । त्रेफटाघतम्‌ ॥ २१० ॥ भरङ्गराजरसमरस्थे यष्ीमध्ुपेन च ॥ तैरस्य कुडवं पकं सद्यो दष्ट प्रसादयेत्‌ ॥ नस्याद्रटीपरितघ्रं मासेनेतन्न संशयः ॥ ६११ ॥ सुगमम्‌ 1 भङ्गराजौम्‌ ॥ २११ ॥ गवां शङृतकाथविपकमुत्तमं हितं च तैं तिमिरेषु नस्यतः ॥ घृतं दितं केव रमेव पैत्तिके तथाऽणुतेखं पवनाश्रगुत्थयोः ॥ २१२ ॥ गवां शकृत्काथविपकमिति । गोशकृत्काथोऽष्टगुणाग्बुना पद कायैः । मृदोशचतुः गुणं देयमिल्यादिपरिमाषाग्यवहारसाधितम्‌ । घृतं हितं केवलमिति । केवल्मसंस्कतम्‌ , अत्रापि नस्यत इति योज्यम्‌ ।. अणुतैलं सुश्रुते वातव्याधिधिकित्ितोक्तम्‌ ॥ २१२॥ राजवह्मं तेर घृतं चाऽऽह-- जी वकषेभकमेदा द्राक्षां ऽद्ुमती निदिग्धिका ब्रहती ॥ मधुकं बा विरङ्गं मञ्ञिष्रा शकरा रास्ना ॥ २१३ ॥ नीलोत्पलं ्वदं्रा भपौण्डरीकं पुननैवा खवणम्‌ ॥ पिप्पस्यः सर्वेषां भागेरक्षं शकं; पिष्टैः ॥ २१४ ॥ तेटं वा यदि वा सपिदंखा क्षीरं चतुरोणं पकम्‌ ॥ आत्रेयनिमितमिदं तेल गृपव्ट भे. सिद्धम्‌ ॥ २१५ ॥ तिमिरं पटं काचं नक्तान्ध्यं चावुदं तथाऽन्या ॥ श्वेतं च रिङ्गनाश्चं नाशयति नीटिकान्यङ्गम्‌ ॥ २१६ ॥

४८० व्याख्याकसमावस्याख्यदीकासमेतो-- [६ एकषषितमो-

। ।

ग्रनासादोगेन्ध्यं परित चाकाटन दनु स्तम्भम्‌ ॥ श्वासं कासं शोषं रिका स्तम्भ तथाऽत्यय नेत्र ॥ २१७ ॥ मखंनाङ्यम्भेदं रोगं बाहृग्रहं शिरस्तम्भम्‌ ॥ रोगानथोर््वजनोः सर्वानचिरेण नाशयति ॥ २१८ ॥ अद्रामती श्ाकिपणी । अक्षां शकैरिति । कषचतुथमागकैः । तेन द्रभ्याणां द्वादश- माषकाधिकं परं भवति । अनेनैव तैलक्रुडवः साध्यः । नस्या तैखक्रुडवः पच्यत इति संप्रदायात्‌ । न च कल्कश्च सेहपादिक इत्यनेन विरोधः कल्कपरेनापि तैककरुडवपाकः- ददीनात । तथाञवोक्तं ्रङ्गराजतैरे । यष्टीमधुपठेन कल्क उक्तः । अनजितनाश्नि तेटेऽपि तत्रान्तसीये कल्कस्य पल्मेवीक्तम्‌ । यथा--'कतैटस्य पचेत्कुडवं मधुकस्य पटेन कर्कपिष्टेन | आमल्करपप्रस्थं क्षीरप्रस्थेन स्यतं कृत्वा ॥ अनितं नाम्ना तैरम्‌'” इत्यादि । कुडवश्च द्रवद्रव्याणामष्टपर एवेति बहुमतः पन्थाः । कंवा, अक्षांशकेरिति । पभागिकैः । अस्मिन्पक्षे तैरप्रस्थ एव साध्यः । पू्वैन्याख्यया प्रचारः । यदि षा स्ि- रिति । पैत्तिकि तिमिरे सर्पिः पक्तव्यम्‌ । नुपवह्धमे तैघृते । इति दष्टिजेषु॥ २१३ ॥ ॥ २१४ ॥ २१९५ ॥ २१६ ॥ २१७॥२१८॥ अतः परं श॒ङ्जानां रोगाणां चिकित्सामाह- पिप्परी तरिफडा क्षा रोहनचूर्णं ससेन्धवम्‌ ॥ भृङ्गराजरस घृष्टं गुटिकाञ्जनमिष्यते ।॥ २१९ ॥ अम सतिमिरं काचं कण्डं शुक्रं तथाऽज्गनम्‌ ॥ अनकानेत्ररागांथ हन्यान्निरवशेषतः ॥ २२० ॥। सुगमम्‌ ॥ २१९ ॥ २२० ॥ चन्दनं सेन्धवं पथ्या पलाश्चतरूशोणितम्‌ ॥ ऋमषद्धामिदं चूर्णं शुक्रामोदिविरेखनम्‌ ॥ २२१ ॥ सुगमम्‌ ॥ २२१॥ पुष्पा ख्यताक्ष्यजसितोदधिफेनशङ्- सिन्धूत्थगेरिकरशिखामरिचेः समांशैः ॥ पिष्टस्तु माकषिकरसेन रसक्रियेरयं त्यमेकाचतिमिराजुनवत्मरोगान्‌ ॥ २२२ ॥ पष्पाख्यं पुष्पकासीसं रीतीमटं वा । अमुना प्रचारः 1 ताक्ष्यन रसाञ्जनम्‌ । सिता

9 क. खजिहुयमः । घ. “खजेष्ण्यम* । २ क. घ. अमं सः । ३ क. गैरिकं ।

नेत्ररोगाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः १८१

राकैरा । गेरिकशिखा ओेरिकमेव । माक्षिकरसेन माक्षिकरूपेण रसेन रसक्रियेयं न पारिभाषिकीत्याहः ॥ २२२ ॥ पिष क्षोद्रेण चाऽऽखोख्य स्थापितं वेणुगद्वरे ॥ रसेन मधुना यस्मात्क्रियते तु रसक्रिया ॥ २२३॥ सुगमम्‌ ॥ २२३ ॥ टक्तिकाचिकित्पामाह- कोप्णस्य सपिपः पानविरेकारेपसेचनेः ॥ स्वाटुशीतेः भरशमयेच्छक्तिकामञ्जनैस्ततः ॥ २२४ ॥ कोप्णप्र्षिःपानं विरेचनाङ्गत्वेन विहिते भनान्येव ॥ २२४ ॥ स्वादुशीतद्रव्याण्याह-- प्वालयुक्त विडुय॑शङरफटिक्रचन्दनम्‌ ॥ सुवण रजतं क्षाद्रमञ्चनं गुक्तिकापदहम्‌ ॥ २२५ ॥ सुगमम्‌ ॥ २२९ ॥ अने शकरामस्तकषद्रेधाऽऽशयोतनं हितम्‌ ।॥ २२६ ॥ सुगमम्‌ ॥ २२६ ॥ शङ्धः क्षौद्रेण संयुक्तः कतकः सैन्धवेन वा ॥ सितयाऽणवफेनो वा पृथगञ्जनमञने ॥ २२७ ॥ कतकं रादापुरीपानुकारि" अम्बुप्रसादनं फटम्‌ ॥ २२७ ॥ सितामधुककट्वङ्गमस्तुकषोद्राम्टसेन्धवेः ॥ पूरणं हन्ति खादितं रक्तराजीमथाज्नम्‌ ॥ सुगमम्‌ | पत्तं विधिमशेपेण कुयादसेनशान्तये ।॥ २२८ ॥ पत्त विधिमिति । पित्तनाभिप्यन्द क्तं विधिम्‌ । अन्यत्राप्युक्तम्‌--पित्तामिष्यन्द्‌- शमनो विधिरननशान्तिक्ररदिति ॥ २२८ ॥ वदे हीसितमरिचं नागरं सन्धं समम्‌ ॥ मातुलुङ्करसः पिषएमञ्ननं पिष्रकापहम्‌ ।॥ >२९ ॥ ही पप्पी | सितम माभाञ्जनव्रीनम्‌ । इति शक्टनेपु ॥ २२९ ॥ उपनाहचिकित्सामाह- मिचापनाहं कफ़न पिप्पटीमध्रसन्धतेः ॥

ववतििमतकनोतभकणणकरकनमभनः णि नल तभजा वायम त गक (समीपम. मोम मत्‌ ००१०नजि तमा ५१५ भम सिकनी 0५१५५ (0 +

[व = नान्प्रनाते भारते ५ ५ ९५१ ५ 2. ॥ ^ त ८११४५ न, ५ रोः 6 धतििनभत् 1 1 11 11 1 1111 + फमजतो)द + कहत भोः कोन 11१1? शः सातो ४.११ १४४। ' ०4 नितः" >" + ४०५५४ "शितिः "८४ तान प्रर 4. घ “ 1 + | भै ¢ शै | ॥ |

७८२ व्याख्याङुसुमावरयाख्यटीकासमेतो -[ ९६१ एकषष्टितम--

उपनाहस्य केवछकफजत्वादिह कफजमिति खरूपपरम्‌ । पिप्परीमधुतैन्धवैरितयतः परं प्रतिसारयेदिति द्रष्टव्यम्‌ । मेदनप्रतिप्ारणाम्यामप्रशमेऽप्य ठेखनं प्रच्छनं(स्थन.) च । डल्टणस्वेवं व्याख्याति--किंचित्पक्रः छेष्मोपनाहो भयः । महान्न रुजश्च ठेख्यः । रक्तानुबन्धश्च प्रस्थनीयः । छेष्मोपनाहे भिने ठिखिते प्र्थितेऽपि च पिप्पल्यादिभि- रकमेव प्रतिप्रारणमिति ॥ विरिखिन्पण्डलाग्रेम पभरस्थयित्वा समन्ततः । २३० ॥ सुगमम्‌ ॥ २६० ॥ . पथ्याक्षपाजीफलमध्यवीजेसिद्येकभागेषिदधीत वतिम्‌ ॥ तयाऽञ्जयेदश्रुमतिप्रृदधमक्ष्णोहरेत्कष्टमपि प्रकोपम्‌ ।। २३१ ॥ निद्वयेकभाभैरिति । यथाक्रमेण ॥ २६१ ॥ सवेषु त्रिफछाकाथं यथादोषं प्रयोजयेत्‌ ॥ ्षोद्रेणाऽऽज्येन पिप्पल्या मिश्रं विध्येच्छिरां तथा ॥ २२२ ॥ खवेषु निफलक्राथः पेयो न तु सेकैः । क्षौद्रेण पित्ते, आज्येन वाते पिप्पस्या कफे ॥ २३२ ॥ करमिमन्थिचिकित्सामाह- त्रिफलामूच्रकासीससेन्धवेः सरसाञ्जनेः ॥ रसक्रिया करिमिग्रन्थो भिन्ने स्यालयतिसारणम्‌ ॥ २२३३ ॥ खोचनोचितखेदखिन्नेऽनन्तरं मेदने सति । परतिस्तारणमिति । अनुक्तमप्यञ्जननामि- कोष्ठं वक्ष्यमाणं रसाञ्चनमधुम्यां प्रति्ारणम्‌ । तदनन्तरं रिफटाक्राथमोमृन्रयोः काप्तीसादिगरकषेपेण रसक्रिया । सुश्रुते कृमिथन्थिचिकित्पायां विशेषः पाठः-- “म्यक्खिने कृमिगन्थो भिन्ने स्यास्मरतिसारणम्‌ । | त्रिफलातुत्यकासीसमेन्धवेश्च रसक्रिया” ॥ तप्र त्रिफलाकाथेन तुत्थकापरीपसेन्धवावापेन रसकरियेति । इति सरंयिजेषु ॥२३३॥ स्वयं भिन्नाया अञ्चननामिकायाश्चिकित्सामाह-- सिन्नां भिचा विनिष्पीड्य भिन्नामञ्जननामिकाम्‌ ॥ रिेलानतसिन्धरत्थेः सक्षौद्रः भतिसारयेत्‌ ॥ २२४ ॥ भिन्नां खयम्‌ । स्विन्नां मिवा विनिष्पीख्येति । सखेदखेदपू वेकं निष्पीडनं ङृत्वा । शिखा मनःरिा । एडा पहषमेडा । नतं तगरम्‌ । सिन्धूत्थं सैन्धवम्‌ 1 प्रति- सारयेत्‌, वषयेत्‌ ॥ २२४ ॥ |

क क

अमिन्नाञ्ञननामिकाचिकित्पामाह-- ` ` रसाञ्जनमधुभ्यां तु भिन्ना) वा भरदकमेवित्‌ ॥! प्रतिसायाज्ञनेयुञज्यादुष्णेदीपशिखो दैः ॥ २३५ ॥

ने्नरोगाषिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ५८३

स्वयमभित्तामञ्ञननामिकां पूववत्सिवां शख्कमेविद्धित्वा रसाज्ञनमधुम्यां प्रति- साये तदुत्तरकारं दीपरिखोद्धवैः कजटास्थैरञ्नैरयोजयेदिति पिण्डार्थः । बहुवचनमश्र पोनःपुन्येनाज्नकरणाय ॥ २३९ ॥ खेदयेद्‌धृष्टयाऽङ्कस्या हरद्रक्तं जटोकसा ॥। रोचनाक्षारतुत्थानि पिप्पल्यः ्षोद्रमेव च्‌ ॥ २३६ ॥ सुगमम्‌ ॥ २६६ ॥ रगणत्य चिकित्ामाह-- प्रतिसारणमेकेकं भिन्ने खगण इष्यते ॥ रोचना गोरोचना ! क्षारो यवक्षारः । एतानि प्रतिसारणान्यस्पे चगणभिन्ने सति पोज्यानीति ज्ञेयम्‌ । महार्गणस्य भिन्ना चिकित्सा सुशचुतेनोक्तां । तद्था--“'महत्यपि च यु्चीत क्षाराग्नी विधिकोविदः । प्रतिसारणमेकेकम्‌ः इति | एकवचनेन गोरोचनादिभिरेकेकशः प्रतिसारणं विघेयमित्यर्थः । रोचनादिषु क्षोत्र- योगः प्रयेकम्‌ । प्रतिप्रारणमेह रणमुखे दानं न तु घषणम्‌ ॥ निमिषे नासया पेयं सपिस्तेन च पूरणम्‌ ॥ २३७ ॥ पुगमम्‌ ॥ २६७ ॥ स्वेदयित्वा विसग्रन्यि दिद्राण्यस्य निराश्रयम्‌ ॥ पकं भिखा तु शसेण सेन्धवेनावचूणेयेत्‌ ॥ २३८ ॥ विप्तम्रनथि पकं स्वेदयित्वाऽनन्तरमस्य पक्रस्य विसमरन्थेः सिस्य च्छिद्राणि निरा- धयं भित्त्वा मेन्धवेनावनच्‌र्णयेत्‌ । निराश्रयमित्नि क्रियाविशेषणं निराश्रयं निरत्सङ्गं यथा भवति तथा मिच्वेयथैः । आश्रयेऽस्पेऽपि पतति व्याधेरस्य पुनः संभवात्‌ । उक्तं हि--"थनिसमरन्थि तथा मिन्याद्यथा स्यान्नाऽशऽश्रयः कचित्‌ । पुनः प्रवते यस्मादल्पोऽप्याश्रयसंस्थितः” इति ॥ निराशयमिति पठेऽयमेवार्थः । सेन्धवेनावचूणयेदिखस्याग्रेऽपिको न्थः सुशुते पटितः- | “कासी प्रमागधीपुप्पनेपास्येखायुतेन तु । ततः कषोद्रधृतं दत्वा सम्यण्बन्धमथाऽऽचरेत्‌ ॥ अचर पाठे काभीपतादियुक्तेन सेन्धवेनावचूणयेत्‌ । ततः प्रतिप्तारणादनन्तरं संधानार्थं सेद्रयृतं दच्वा बन्धं सम्यगाचरेत्‌ । सभ्यक्शब्देन शियथिरूता बन्धस्य म्याख्याता \ प्प पुप्पाञ्चनम्‌ 1 नपारी मनःशिखा ॥ २३८ ॥ वत्मोचेखं वहु शस्तदरच्छोणितमोक्षणम्‌ ॥ पुनः पुनपिरेकं च प्िह्टरोगातुरो भजेत्‌ ॥. २३९ ॥\

०८४ व्याख्याकुमुमावस्याख्यदीकासमेतो--[ ६१ एकषष्टितमं

वत्पवटेखमिति । कर्कशशाखोटकादिपत्रेः प्रेखनम्‌ ॥ २३९ ॥ पद्य लिग्धो वमेत्पूव शिराव्यधसतेऽसनि ॥

रिलारसाञ्जनग्योषगोपित्तशक्चरञ्जयेत्‌ ॥ २४० ॥ जग्धो वमेदिलत्र स्वेदस्याप्यथेवश्चादाक्षेपः । नेचबुदुदगतरोगेषु वमनं नेष्टं वर्त्म- रोगेषु बुदवुदानामबाधकरत्वेन हितमेव । रसाज्ञनव्योषगोपित्तेरित्यत्र गो पित्तामावे गोरोचना ह्या । एवमन्यत्रापि । अञ्ञयेदिति । प्रति्तारयेत्‌ ॥ २४० ॥] हरिताठवचादार सुरसारसपेषितम्‌ ॥ अभयारसणष्टं बा तगरं पिदनाशनम्‌ ॥ २४१ ॥ सुरसारसपेषितमिति । सुरसा पणासमेदः। सुरमह्ीति रके । प्रति्तारणमिदम्‌ । तगरं तगरपादिका खनामस्यातो वा तरुः ॥ २४१ ॥ भावितं बस्तमूत्रेण सेहं देवदार च ॥ २४२ ॥ ससह देवदार चेति । सेहोऽ घुतं चक्षुष्यत्वात्‌। एतदपि प्रतिप्तारणम्‌।२४२॥ काकपाचीफटेफेन धतयुक्तेन बद्धिमान्‌ ॥ धूपयतिपष्टरोगातं पतन्ति कृमयोऽचिरात्‌ ॥ २४३ ॥ काकमाचीफलेकेनेति । काकमाच्याः फटेन केवेन भावनारहितेनेतयर्थः । चक्ुषी भाच्छाद्य धूपनं कायैम्‌ ॥ २४६ ॥ रसाञ्जनं सभ॑रसो जातीपुष्पं मनशशचिखा ॥ समुद्रफेनो टव्णं गेरिकं मरिचानि च ॥ २४४ ॥ एतत्समांशं मधुना पिष्टं पकटि्नवत्मनि ॥ अञ्जन केदकष्टू्ं पक्ष्मणां च प्ररोहणम्‌ ॥ २४९५॥ पुगमम्‌ ॥ २४४ ॥ २४९ ॥ ताज्रपाे गुहागरढं सिन्धूत्थमरिचान्वितम्‌ ॥ आरनालेन संघरृष्टमञ्ञनं पिल्नाश्चनम्‌ ॥ २४६ ॥ गुहामूलमिति । पएभिपणीमूं सुहा वा । प्रभिपर्ण्या व्यवहारः ॥ २४ ६ ॥ हद विफला रोध्रं मधुकं रक्तचन्दनम्‌ ॥ धङ्गरानरसे पिष्टा पषयेष्धोहभाजने ॥ २४७ ॥ तथा ताम्रे च सप्ताहं कृत्वा वति रजोऽथ वा ॥ पिचचटी प्रमद च तिमिरोपहेक्षणः ॥ भातनिर्यञ्जयज्नित्यं स्नेतरामयापहम्‌ ॥ २४८ ॥ पषयेहोहमाने तारे वा वयेत्‌ ॥ २४७ ॥ २४८ ॥ `

नेतरोगाधिकारः ] हृन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः { ` ०८५ मञ्ञिष्ठापधुकोत्पलोदधिकफत्वश्सेव्यगोरो चना- , मांसीचन्दनशहृपनगिरिमृता टीसपुष्पाञ्जन ¦ | ` सर्वैरेव स्मांशमञ्ञनमिदं शस्तं सदा चश्ुषः कष्डूकेदमखाश्रुशोणितरुजापिद्टामलु क्रापहम्‌ ॥ २५९ ॥ = च्रणीज्ञनम्‌ । उदधिकफः समुद्रफेनः } गिरिखदैरिकम्‌ । पृष्पाज्ञनं स्वनामख्यातं किवा पुष्पकापीसम्‌ । अञ्जनं रसाञ्जनम्‌ । वर्तिरेषा चूणाज्नं वा ॥ २४९. ॥ . तुत्थकस्य एर श्वेतमारिचानि च विरतिः ॥ तरिशता काञ्चिकपेः पिष्ट ताम्रे निधापयेत्‌ ॥ २५० ॥ प्टिनप्हिन्कुरुते बहुवर्षोत्थितानपि ॥ तत्सेकेनोपदे हश्चकण्डशोथां ध नाशयेत्‌ । २५१ ॥ सुगमम्‌ ॥ २९० ॥ २९१ ॥ करञ्जबीजं सरसं सुमनःकोरफाणि च ॥ २५२ ॥ संश्च सापयेत्काथ पूते तत्र रसक्रिया ॥ अञ्जनं पिष्ठभेषज्यं पक्ष्मणां च परोहणम्‌ ॥ २५३ ॥ सुगमम्‌ ॥ २५२ ॥ २५३ ॥ | पष्पकासीसचूर्णं वा सुरसारसभावितम्‌ ॥ ताम्रे दशाहं तिह्धपक्ष्मरोगजिदञ्जनात्‌ ॥ २५४ ॥ सुगमम्‌ ॥ २९४ ॥ याप्यः पक्ष्मोपरोधस्तु रोमोद्धरणलक्षणेः ॥ रोमोद्धरणटक्षणेरसिखयतः परं कममिरिति रोषः ॥ वरमन्युपाचेतं टेख्यं स्राव्यगुक्किटष्शोणितम्‌ ॥ २५५ ॥। सुगमम्‌ ॥ २९९ ॥ प्रद्धान्तयुखं रोम सदिणोरुद्रेच्छनेः ॥ सुगमम्‌ ॥ संद॑शेनोद्धरेदरश्वारक्ष्यरोमाणि बुद्धिमान्‌ ॥ सूच्यग्रेणाभ्रिवर्णेन सोमकरूपं विनिददेत्‌ ॥ २५६ ॥ दृष्यारक्ष्यरामाणीति } दश्रभिमुखगतरोमाणि ॥ २९६ ॥ प्रदेहाः शीतला नस्यं क्रिया पक्ष्मापरोपहूत्‌ ॥ २५७ ॥ पगमम्‌ ॥ २५७ ॥ रक्षन्नक्षि दहेत्पक्ष्म तप्रहेमरशखाकया ।। पश्ष्मकोपे पुनर्नवं कदाचिद्रोमसगव्ः ।॥ २५८ ॥

१६. 'दहाद्रक्ः |

न व्याख्याकुमुमावल्याख्यगीकासमेतो-- [ ६२ द्विषितिः-

„ सुगमम्‌ । इति वत्मजेषु ॥ २९८ ॥ तरिफटाग्योषसिन्धूत्थेधृतं सिद्धं पिवेन्नरः ॥

चक्नुष्यं भेदनं हवं दीपनं कफनादनम्‌ ॥ २५९ ॥

वरिफायाः काथः ! व्योषपिन्धृत्येः कस्कः किंवा त्रिफटादिभिः स्वः कस्कः । जटं द्रवम्‌ ॥ २९९ ॥ इति भ्रीटेन्दमणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुघुमावस्याख्यायामेक षष्टितमो नेत्ररोगाधिकारः समाप्तः ॥ ६१॥

अथ द्विषष्टितमः शिरोरोगाधिकारः

आधितकणनाप्रानयनगतान्रोगानमिधाय संघ्रलयाश्रयभतिरोरोगणाममिधानम्‌ §

वातिके तिरसो रोगे सेहस्वेदान्सनावनान्‌ ॥ पानानएपनादहध सयादरातापयापदन्‌ ॥ १ ॥

पुगमम्‌ ॥ १॥ कुएमेरण्डमलं च टेपात्कान्ञिकपेषितम्‌ ।। शिरोति नाश्यलाश्चु एष्पं वा युचङुन्दजम्‌ ॥ २ ॥ कृष्टमित्यादिको रुपः कोप्णः प्रयोज्यः । मुचुकरुन्दनपििति । गुच॒कुन्दो मुचि इति ॥ २॥ पचमृींदधतं क्षीरं नस्यं दद्ाच्छिरोगदे ।। ३ ॥ पश्चगरदीशृतं क्षीरमिति । पच्चमी त्वत्पा महषी वा ॥ ६॥ शिरोनम्िमाह-- आरिरो व्यायतं चमे षोडशाङ्कखपुचदतम्‌ ॥ तेनाऽऽवेषठ रिरोऽधस्तान्माषकस्केन ठेपयेत्‌ ॥ नि टस्योपबिष्स्य तेडेरुष्णेः प्रपूरयेत्‌ ॥ ४ ॥ धारयंदारुनः शान्त्य यामं यामाभैमेव च ॥ रिरोषस्तिनययेष शिरोरोगं मरुद्धवम्‌ ॥ ५ ॥ इनमन्याक्षिकणातिमदतं मूधकस्पनम्‌ | तर्नाऽपये परधानं पश्च मात्राशतानि च ॥ £ ॥

१ क. घ, "ठविस्तृत' \

थ भि शा , ५ 1 1

शिरोरोगाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` 4८७.

` तैरैरिति । यथाव्यापिसाधितै पुरयेदङ्‌छेच्छरयेण । यावदङगुं धार येच तमिति तत्रान्तरदरेनात्‌ । पञ्चषडड्गुरोच्छयेण पूरणं चरति । आरुजः शान्तौ षारयेद्भाते याम पित्ते यार्थ कफे | पञ्च मात्राशतानील्यमिधानं परतच्रानुवादादविरुद्धं बोद्ध य्यम्‌ । मारा तु निमेषोन्मेषणादिः कारविरोषः । तथा हि-- “निमेषोन्मेषणं पुसां स्फाटनं वा तथाऽङ््ेः । अक्षरस्य र्वोवोऽपि माचा तृच्चारणं मवेत्‌ इति ॥ छोरिकामाच्रा(्या) तु प्रचारः । कफजे तु रिरोबस्तिर्नस्यादिमिरवरोषिते कफे वृतानुबन्धे ज्ञेयः । केवटकफे तस्य योगिकत्वात्‌ ॥ ४ ॥ ९ ॥ १ ॥ तिष्ठच्नरेष्मणि पित्तेऽष्टौ दश्च वाते रिरोगदी ॥ एष एव्‌ विधि; कायेस्तथा कणाक्षिपूरणे ॥ ७ ॥ पुगमम्‌ ॥ ७ ॥ पित्तात्मके चिरोरोगे स्िग्धं सम्यज्विरेचयेत्‌ ॥ मृरीकातरिफलेक्षणां रसैः श्षीरेथतेरपि ॥ ८ ॥ ` मद्रीकादिभिः प्रलेकं तिव्रृदारि द्रभ्ययोगाद्भिरेचनम्‌ ॥ ८ ॥ स्कैराक्षीरसटिषेः शिर प्रतिषेचयेत्‌ ॥ मुगमम्‌ ॥ सविषः शतधोतस्य रिरसा धारणं हितम्‌ ॥ निम्नं च रिरसः शीतले शस्यतेऽम्भसि ॥ ९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ९ ॥ | कुप्रदोत्परपबानां श्ीतानां चन्दनाम्बुभिः ॥ स्पदाः सुखाथ पवनाः सेव्या दादातिशान्तये ॥ १० ॥ चन्द्नोरीरयण्ाहव राव्याघ्रनखोत्पषेः ॥ ध्रीरणििः पदेहः स्यच्छतैवा परिषेचनम्‌ ॥ ११ ॥ व्याघ्रनखं नखमेदः ॥ १० ११ ॥ प्रणारबिसशादट्कचन्दनोत्पर्केसरः ॥ लिग्धरीतैः रिस दिश्ात्तदरदामर्कोत्पटेः ॥ १२ ।। सिग्धक्गीतैरिति । स्िग्षत्वं घरृतयोगात्‌ ॥ १२॥ य्ाहचन्दनानन्ताप्तीरसिद्धं हितं धृतम्‌ ॥ नावनं शर्कर द्राक्नामधुके वाऽपि पित्तजे ।॥ १३ ॥

१ घ, खात्सुते" ।

४८८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [ ६२ द्विष्ितमः-

रक्तजे पित्तवत्सर्वं भोजनारेपसेचनम्‌ ॥ शीतोष्णयोध व्यत्यास विशेषो रक्तमोक्षणम्‌ ।॥ १४ ॥ श्रीतोष्णयोश्र व्यत्यास इति । रीतां क्रियां कत्वा, उष्णा क्रिया, उष्णां च कृत्वा दीतिर्थः । अयं च विधिव्यौधिप्रल्यनीकतया बोद्धव्यः ॥ १३ ॥ १४ ॥ इदानी कफनरिरोरोगचिकित्सामाह-- कफने छङ्नं स्वेदो रूक्षोष्णैः पाचनातमकेः ॥ ती््णावपीडा धूपा तीणा क्वखा हिताः । २५ ॥ अच्छं च पाययेत्््पिः पुराणं स्वेदयेत्ततः ॥ मधूकसारेण शिरः स्विन्नं चास्य विरेचयेत्‌ ।। १६ ॥ अच्छं केवलम्‌ । पुराणं सपिरत्र संवत्सरस्थितं दशावषस्थितं वा । केचिच्विरकार- स्थितं पुराणमाहः । तथा च भद्ररौनकः- ('अस्पाभिष्यन्दि मधुरं बल्यं संवत्रोषितम्‌ । अर्पक्छेदं च दोषाणां पुराणं स्पिरुच्यते ॥ द्रावषस्थितं प्रायः कटुकानुरसं स्थतम्‌ । ` स्थितं वषशतं श्रेष्ठं करुम्भपपिरुदाटतम्‌ ॥ पाययेत्पर्पिः पुराणमिल्यनेन कफने पुराणघृतपानस्योपदेशः काटप्रकषपंस्कारेण कृफप्रत्यनीकत्वात्‌ । किंच कफजे जीर्णे वातानुबन्धे विधानमिदम्‌ । स्वेदयेदिति ।

ई ९

तापोप्म्ेदादिभिः शेपम “५ १९॥ १६॥ कपथ्याहद्ुण्ीमधुकरतादहोतपरपाकेः ॥ जरूपिष्टः चिरोटेपः सदः भूरनिवारणः ॥ १७ ॥ देवदार नतं कुषं न्दं विश्वमेषजम्‌ ॥। टेपः काञ्चिकसंपिषटस्तेखयुक्तः शिरोतिनुत्‌ ॥ १८ ॥ संनिपातभषे कायां दोषच्रयहरी क्रिया ॥ सपिष्पानं विरेषेण पुराणं बा दिशन्ति हि ।॥ १९॥ # निकटुकपुष्करबीनकरज्ञरालातुरङ्गगन्धानाम्‌ || ` काथः रिरोतिजाटं नासापीतो निवारयति ॥२० ॥ नागरकल्कविधिभ्र प्ीरं नस्येन योजितं प॑ंसाम्‌ ॥ नानादोषो्धतां शिरोरुजं इन्त तीव्रतराम्‌ ॥२१ ॥ ` ॥ १७ ॥ १८ ॥ १९॥ २० ॥ २१ ॥ ध ` > पण्बहितिसतदा्ेकमारम्य नर ङशिज्नय ननन पथ्यद्वितिसप्तदशशरेकमारभ्य नक्ताद्रिप्रवीजश्च नावनितिद्रा्रतनक्नकन्तं अन्थः सको वहु पुस्तकेषु नोपकभ्यते । अतः केवलं मृल्मेवात्र छिखितप्‌ । + छरष्रावदेति चक्रपाठः,

०५

7" पुस्तकऽप्यचम्‌ । * तरिकटुकजीरकरजनीपुष्कररलञेति चक्रपाडः ।

शिरोरागाषिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः ४८९

दाताहैरण्डमूखोग्रावक्रव्याघी फेः श॒तम्‌ ॥ तेर नस्यं मरुच््रेष्मातिमिरोध्येगदापहम्‌ ॥ २२ ॥ जीवकषंभको द्राक्षासितायष्टीदयोत्परैः ॥ तें नस्य पयःपकं वातपिच्तशिरोगदे । २३ ॥ ॥ २२ ॥-“" `" “` जीवकायं तटम्‌ 1 २६ ॥ जीवकषभकों द्राक्षा मधूकं मधुकं वख ॥ नीटोत्परं चन्दनं च विदारी शकरा तथा ॥ २४ ॥ तेरपस्थं पचेदेभिः शनेः पयसि षडगुणे ॥ जाङ्गरस्य तु मांसस्य तुखाधस्य रसेन तु ॥ २५ ॥ सिद्धमेतद्धवेनस्यं तेरमधोवमेदके ॥ वाधिर्यं कणेशृकं च तिमिरं गरबुण्डिकाम्‌ । २६ ॥ वातिकं पत्तिक चैव शिरोरोगे नियच्छति ॥ दन्तश्रं शिरःशलमदितं चापकषेति ॥ २७ ॥ जीवकाद्ं तैटम्‌ ॥ २४ ॥ २५ ॥ २६॥२७॥ एरण्डमखं तगरं राताहा जं(वन्तिरासा खवणोत्तमं च ॥ थृङ्ग विडङ्गं मधुयष्टिका च विश्वोपधं कृषणतिरस्य तेलम्‌ ॥ २८ ॥ आजं पयस्तेखुविमिभधरितं च चतुगुणे भङ्गरसे विपकम्‌ ॥ प्विन्दवो नासिकया च शीघं सवोनिहन्युः शिरसो विकारान्‌।॥।२९॥ च्य॒तां थ केशांश्वखितां श्र दन्तान्दुवद्धमूखां् ददी करोति ॥ सप्णरष्टिभितिमं च चसुवादोवेकं चाभ्यधिकं दद्‌ाति। ॥ ३० ॥ पटूनिन्दुतैटम्‌ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ३० ॥ क्षये क्ष्य॑मासाव्र कतेव्यो ब्हणो विधिः ॥ पाने नस्ये च सपिः स्यद्रातघ्रमघररेः तम्‌+ ॥ ३१.॥ “| ३१ ॥ ॥ कृमिजे व्योषनक्ताह्(ङ)तरि्रूवीजेथ नावनम्‌ ।। ३२ ॥ क्ण "` नक्ताङरिद्रवीजरिति । नक्ताङ्कस्यापि बीजम्‌ ॥ ३२ ॥

{ ख. परस्तक्र-- एतत्कृतं यत्नत एत्र तरुं निदन्ति सवा स्श्िरसो विकारान्‌ । इद्यधिक्रमवे । + ग. प्रस्तके क्षयकासापहं चात्र सार्पिः पथ्यतमं सदा । इदययधिक्रमत्र।

मिसितितेभतन तपतत मितिताककतिपोगतता ताप त 01५११६१ सपण ।५१५९; गअ तलत तात) पनः १७१ पकक 46 कणत तिपत भो 1 तिरति मि ते) ककि भतस (५१७4

२ क. नापतिक्रया त्रिधेयाः शीघ्रं निद्न्मुः ।

1 त्प

१ क्‌. द्राक्षासिताय्रीबलोत्परखगिते चक्रपाहः । चक्रपाटोऽप्यवम्‌ । ३ ग. यसामान्यः कर |

र । #।

४९० व्याख्याङसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ ६२ द्विषष्टितमः

॥

अजापूतरयुतं नस्यं कृमिजे कृमिजित्परम्‌! ॥ छमिजे यन्नस्यसुक्तं॑तदजामू्रयुतमत्यथ कृमिनित्स्यात्‌ । तदुक्तम्‌--समू्पिषटा-

वि की क

श्ोदिष्टाः क्रियाः कृमिषु योजयेदिति । अन्यस्त्वाद-कमिनद्िडङ्गमजामूचयुत नस्यमिति नावनं सगडं विष्वं पिप्पलं वा ससेन्धवा ॥ भजस्तम्भादिरोगेषु सर्वेषुध्वेगदेषु च ॥ ३३ ॥ सगं विश्वं वातानुबन्षं नस्य सरषन्धवा . पिप्पटा कफानुग ॥ ३२ ॥ म॒यवतेकनचिकित्सामाह-- सूयीवते विधातव्यं नस्यकर्मादिभेषजम्‌ ॥ पाययेत्सगुढं सपिधेतपूरां च भक्षयेत्‌ ॥ ३४ ॥ नस्यकर्मादिमेषजमिति । कारणभतदोषप्रल्यनीर्कं न्यपरिषेकरेषकवलग्रह शिरो- बस्ादिमेषजमित्यथः । अन्ये तु नस्यकमे, अदो यस्य॒ तन्नस्यकमांदि वमनं विहाय विरेकादिकर्मचतषटयम्‌ । ये त॒सयीवर्तकविपर्ययं पठन्ति तत्नापोदमेव चिकित्सितम्‌ ॥ ३४ ॥ | सूयावतं रिरावेधो नावनं क्षीरसपिषा ॥ ३५ ॥ दितः क्षीरघताभ्यासस्ताभ्यां चैव विरेचनम्‌ ॥ षीरपिष्टेस्तिखेः स्वेदो जीवनीय सस्यते ॥ ३६ ॥ यथोक्तकमणां पुनरम्रदामे रिराव्यधः । क्षीरसपिषेति । श्षीरोत्येन सर्पिषा ) ताभ्यामेति । क्षोरघ्रतामभ्यां विरेकदरव्ययुक्ताभ्यां विरेचनम्‌ ॥ २९ ॥ ३६ ॥ सरकं कुङममाज्यभृष्टं नस्यं विधेयं पवनाख्गस्ये ॥ श्रूरङ्कणाोक्षित्रिराधशूरे दिनाभिष द्धिप्रभवे च रोगे ॥ ३७ ॥ सराकरं कुङ्कमं घते श्यष्ट्वा घतेनेवाऽऽखोञ्य नस्यम्‌ ॥ ३७ ॥

शिरीपषमरूटकफरेरवपीडं च योजयेत्‌ ॥

दरीं षमूरुकफटेरिति । रिरीषमृठकयोवीजम्‌ । अयं च वीक्षगेऽवषीडः 1 अव- दीयत इृत्यवषीडो नस्यमेदः ॥

अवपाडा हिता वा स्या्रचापिप्पयिभिः कृतः ।॥ ३८ ॥

तथा वकचापप्पलाभिः क्तश्च सृयावर्ते वातपित्तोत्तरे विकारप्रल्यनीकतया वा हि तः ॥ २८ ॥ | 9 1 1 स. पुस्तके--अपामार्गफरुव्योषनिराक्षवकरामडैः । सविड््धैः शतं मतरे तैटं नस्यं मीज्ञ-

येत्‌ \॥ 9 ॥ इदधिकमच ।

{कप

शिरोरोगाभिकारः ] हन्दपाधरवापरनामा सिद्धयोगः। . ५४९१

जाङ्गखानि च मांसानि कारयेदुपनाहनम्‌ ॥ तेनास्य शाम्यते व्याधिः सूयोवतैः सुदारुणः ॥ ३९ ॥ महोषधं सस्वरसं बचापिष्पछिभिः छतम्‌ ॥ अवषीडं भदातव्यं सूयांवतनिषदनम्‌ ॥ एष एव विधिः इत्लः कायशाधीवमेदके ॥ ४० ॥ ॥ ३९ ॥ 8० ॥

क, क

इदानीं रियटेपमाह- सारिबोत्पख्कुष्ठानि मधुकं चाम्खपेषितम्‌ ॥ सपिस्ते क धं ५ क । तेखयुतो खेपः सूयोवतौधमेदयोः ॥ ४१ ॥ सारिवा प्रिद्धा । उत्पटं नीटोत्पटम्‌ । अम्टपेषितमिति । काञ्चिकपिष्टम्‌ । भयमपि शिरोडेषो वातपित्तोत्तरावस्थायां प्रयोक्तव्यः | ४१ ॥

श ५

एष एव भयोक्तव्यः शिरोरोगे कफात्मके ।४ ४२ ॥ यद्यपि कफनशिरोरोगस्य चिकित्सोक्ता तथाऽप्यवस्तरप्राप्षत्वात्पुनरुक्ता । अन्ये शरोरोगे कफात्मक इत्यत्र क्षयात्मक इति पठन्ति । तन्नेच्छति जेजटाचार्यः । अपरे --एभिरव प्रयोक्तव्यः रिरोरोमेऽनिखात्मके, इति पठन्ति । एमभिरेवेति । अनन्तयोक्त रिवोत्पलरष्टादिभिः ॥ ४२ ॥ पिबेत्सशकरं क्षीरं नीरं बा नारिकेरनम्‌ ॥ सशीतं वाऽपि पानीयं सपिवां नस्ततस्त(नासया तयोः ॥४३।४ योरिति । प्रयीवतीर्थावभेदकयोः ॥ ४३ ॥ अनन्तवाते कतेव्यः सूयौवतैरितो विधिः ॥ रिरावेधश कतेव्योऽनन्तवातपश्ञान्तये ॥ ४४ ॥ शिरप्रेध इति । विष व्यघ(विधा)ने, इयस्य घातोरये न पुनन्यैषेः ॥ ४४ ॥ आहारश विधातव्यो वातपित्तविनाश्चनः ॥। मघ्रुमस्तकसंयावहविष्पूरेथ यः क्रमः ॥ ४५ ॥। पाकपघनीकृतमधुगर्भो गोधरूमपिष्टकवेष्टितः पक्रः स चतुजातकादिभक्षविशेषो मधुम- तकः । अन्ये तु गोधूमदामितां धृतयुक्तां तोयेमेद॑यित्वा वृत्तमपुपं कृत्वा पतेन पक्त्वा पेतायुक्तं कुयादिलेष मधुमस्तकः । स च लोकेषु मण्डकरापरनामा } संयाव भक्ष्यवि- पः । तद्यथा-गोध्रमरमितां नल्््ेन मदैयित्वा प्रृतोत्तरे खण्डे पक्त्वा मस्चिटांख- उकपुरयुक्तां कुर्यादियेष संयावः । एषां मेदा बह्वः सृदशखादविततेयाः ।. गोधूमपट-

क व्याख्याङुसुमावस्याख्यरीकासमेतो -- [ ६३ त्रिष्ितमः-

शद्धिकां क्षरण संमर्यं सपिषा विस्तार्य पक्त्वा सितायुक्तं छ्यादि त्येष हविप्पूरः› वेवर इति कि । करम आहारक्रमः ॥ ४९ ॥ | सूर्यावर्ते हितं यचच शङ्धकं स्वेदवाभितम्‌ ।। प्ीरसरपिः प्रशंसन्ति नस्ये पाने च ङ्के ॥ ४६॥ स्गणमम्‌ ॥ ४६ ॥ रि रोट्पमाह-- शतावरीं प्रष्णतिखान्मधुकं नीटमुत्पटम्र्‌ ॥ दूवा पुननवां चापि टेपं साध्ववचारयेत्‌ ॥ ऽ ॥ दाताव्यादिभिः क्षीरपैः रिरोचेपः ॥ ४७ ॥ शीततोयावसेकां थ प्रीरसेकां शीतखान्‌ ॥ पुगमम्‌ ॥ कल्कं प्रीरिक्षाणां शहकस्य प्रखेपनम्‌ ।। 9८ ।। को्चकादम्बहसानां शरायाः कच्छपस्य च |! रसं: संवृहितस्याथ तस्य शड्स्य संधिजाः | उधवर तिसः रिराः आज्ञो भिन्यादेव त ताडयेत्‌ ॥ ४९ ॥ भिन्यादिति । सूच्या । तादयेन्न द्ुठारिकया संधिमेदमयत्‌ । ४८ ॥ ४९ ॥ यष्ीमधुवरखारास्रादशमलाम्साथितम्‌ ॥ पुरे घृतं सिद्धगरध्वेजन्रुगद्‌ापहम्‌ ।। ५० ॥। यघ्याचं घ्रृतम्‌ ॥ ९० ॥ मयूराचं वृतमाह-- दरामख्वटारास्रामधुकेसिएटैः सह ॥ मयर पक्षपित्तात्रशकृत्पादास्यवनितम्‌ । ५१ ॥। जे पक्त्वा धृतपरस्थं तस्मिन्क्षीरसमं पचेत्‌ ॥ मधुरः कापिकेः कलक; शिरोरोगादिंतापहम्‌ ।। ५२ || कणनासाप्षिजिहास्यगरूरोगविना यनम्‌ ॥ मयूरा्यमिदं रूयातमष्वेनचुगदापहम्‌ ॥ ५३ ॥ द्रामूढाद्नां प्रयेकं पलत्रयम्‌ । पक्षपित्तान््रादिवभनितं मयूरगुडकम्‌ { नटद्रोणः १ काथम्‌ । पाददोषः कषायः } चक्रस्वाह- दरामूरा दिमांमेन सममच्र प्रदीयते ) श्रृतमा नानुप्रारण माप्तमानातक्ल्पना ॥ अन्ये त्वा्तिमाने तु मय्रमरहण व्रिडः'' |

हन्दपाधवापरनामा पिद्धयोगः । ` ४९

ˆ दशमृला दिभिस्त॒ल्यमाय॒रमांपं मिरित्वा तु यावत्कराथ्यं मवति तत्र (क्राथ्याच्चतर्मणं वारि' इत्यादि परिभाषया जरादिव्यवस्थेति प्वव्याष्यया व्यवहारः । परैरिति । जीवनीयदश केन । अन्यान्यपि यपालामं मधघुरद्रम्याणीति त॒ वेद्प्रसारफे ॥ ५१॥ ॥.4२ ॥ ५३ ॥ प्रपोण्डदीकमधुकपिप्पलीचन्दनोत्परै; ।। ५४ ॥ सिद्ध धाजीरसे तें नस्येनाभ्यञ्जनेन वा ॥ सवनध्वेगद्‌ान्हन्ति प्रङितानि च शीलितम्‌ ।॥ ५५ ॥ प्पाण्डीकादयं तेरम्‌ ॥ ९४ ॥ ९९ ॥ इति श्रीटन्दमाधवापरनापक्सिद्धयोगनव्याख्यायां ओ्रीश्रीकण्डद्‌- त्तदरृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां द्विषाणितमः रिरोरोगाधिकारः समाप्रः ॥ ६२ ॥

अथ जिषषणटितिमः प्रदराधिकारः

पंखीसाधारणरोगानमिधाय पु्र(स्प्र)तिनियतस्योपदरादेरुक्त्वात्सप्रति खीप्रतिनिय- तप्रदरारम्भः।

दध्रा सोवचैखानाजीमधुकं नीटमुत्पटम्‌ ॥ पिवेत्क्षाद्रयुतं नारी वाताषटग्द्रपीडिता ॥ २ ॥ पिबिदेणेयकं रक्तं इकेरामधुसंयुतम्‌ ॥ बासकस्परसं पेते गुडूच्या रसमेव च । २॥ पििदैणेयकं रक्तमिति । एण्या इदमेणेयं खार्थे कः । रक्तपानं चाऽऽपिवाति- छतो । एतच्च कुदामृढेना “पेयं तेन स्त्यानता न स्यादित्याहुः । शरकएमदुसंयुत- मिति । वापस्रकस्वरमेन गुड़ चीरमेन च योज्यम्‌ ॥ १॥ २॥ रोदीतकान्मृककल्कं पाण्डुरेऽसु्द्रे पिषेत्‌ ॥ जरुनाऽऽमरकारद्वनकर्क वाससितामधु । ३ ॥ पाण्डुर इति ॥ कफ्ने ॥६॥ घातक्याश्नाक्षमाज् वा आमखक्यां मुद्रवम्‌ ।} घातक्याः कर्कमक्षमात्म्‌ । मधघुद्धवमामर्क्या वा कल्क तथा मधुद्रवं फितरत । मधु द्रवे यतेति विग्रहादन्यषद्ाथता ॥ काकजान्धकमृलं वा रुं कार्पासमेव वा ॥ पाण्टुप्रदरशन्त्यथं पिवेत्तष्डुकबारिणा ॥ *॥

४९.५४ व्याख्याङुसुमावटयाख्यरीकासमेतो-- [ ९३ िष्टितमः~

. काकनान्धकः काकजङ्घा ॥ ४ ॥ अशोक्वरकक्ाथद्यतं दुग्धं सुशीतलम्‌ ॥। यथाव पिबेत्मातस्तीवासृग्दरनाश्नम्‌ ।॥ ९९ ॥ अदोकवस्कखकाथरतं दुग्धमिति । षडज्गकल्पनयाऽधेशुतक्षाथं कृत्वा क्षीरं साध्यमिलयके । पेयक्ताथपरिभाषयाऽधपलादिद्रग्यक्रथेन यथाहं क्षीरं साध्यमिल्यन्ये । क्षीरपारेमाषया द्रव्यदुग्धतोयानां मानं व्यवस्थाप्य द्रव्यतोयाभ्यां कस्पितक्राथेनेत्यपरे । व्यवंहारस्तु प्रयेण क्राथमक्ृत्वैव क्षीरपारेमाषया षडङ्गकस्पनया पुनः प्रचारो युज्यते ॥ ‰ ॥

दाषीरसाञ्जनकिरातदटषाब्द तिक्ता- भटातकारविकृतो मधुना कषायः ॥ पीतो जयत्यतिबरं प्रदरं सशरं पीतासितारुणविखोदितनी खुम्‌ ॥ ६ ॥ भट्टातकारविकृत इति । कारवी ईृष्णजीरकम्‌ । केरवपटे तु कुमुदम्‌ । इदं च युक्तं शोत्यात्‌ । अनेन प्रचारः ॥ ६ ॥ रसाञ्जनं तण्डुलकस्य मूलं ्ोद्रान्वितं तण्डुरतोयपीतम्‌ ॥ असृण्दरं सवेभवं निहन्ति श्वासं च भागीं सह नागरेण ॥ ७॥। तण्डुखकस्येति । टोहितप्य । सवेभवमिति । वातादेकदोषजं स्वं न तु जिदो- धनं तस्याप्ताध्यत्वात्‌ । वचनं हि- “सक्षोद्रपपिहरिताख्वर्णं मनज्जप्रकाहौ कुणपं त्रिदोषम्‌ । तं चाप्यप्ताध्यं प्रवदन्ति तज्ज्ञा न तत्न कुर्वीत मिषकिकित्साम्‌ इति॥ ` श्वाप्तं च मर्गीं सह नागररेणेदतः-छोकपूरणातुरोधाष्धिखितम्‌ । सनागरभार्गीकल्क- शरप्णाम्बुना पेयः 1 श्वासी दिकी किविदधारगी सविश्वामुष्णवारिणेति तव्रदृर्शेनात्‌ ॥ ७ ॥ छुरमूटं समाहत पेषये्तण्डुराम्बना ॥ एतत्पीत्वा यहं नारी प्रदरात्परिपृच्यते ॥ < ॥ सुगमम्‌ ॥ < ॥ | क्षोदरयक्तं फलरसं काष्ोदुम्बरजं पिवेत्‌ ॥ असृग्दरविनाश्ञाय सश्कंरपयोन्नथुक्‌ ॥ ९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ९ ॥

१क. घ, नवृषराब्दकिरातवित्वभमः। २क. घ समुद्र्य ।३क. घ. व्यहान्नारी ।

परराधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ४९५

प्रदरं हन्ति बाया मं दुग्धेन मधुय॒तं पीतम्‌ ॥ कुदावाव्यारकमृटं तण्डुरुसलिकेन रक्ताख्यम्‌ ॥.१० ॥ "= रक्ताख्यापमिति । वातक्ततं प्रदरम्‌ ॥ १० ॥

शमयति मदिरापानं तदुभयमपि रक्तसज्ञबुक्ाख्या । ११ ॥ मदिरया पीयत इति मदिरापानम्‌ । तदुभयमिति । इुंशवाय्याटकमृटम्‌ ॥११॥

गुडेन बदरीचूणं मोचमाजं तथा पयः ॥ पीता लाक्षा च सध्रता परथक्शोणितनाशिनी ॥ १२ ॥ सुगमम्‌ ॥ १२॥ | ` यस्या यूपं यादृशेन प्रकारेणोपचरणीयं तदाद-- तरुण्या दितसेविन्यास्तदल्पोपद्रवं भिषक्‌ ॥

रक्तपित्तविधानेन यथावत्समुपाचरेत्‌ ॥ १३ ॥

तरुण्याः षोडडवषप्रमाणायाः । हिततेविन्याः पथ्यपेविन्याः । रक्तपित्तविधाने-

नेति । अधोगतरक्तपित्तविधानेन ॥ १३ ॥

पष्यानुगं चू्णमाह--

पागजम्ब्बाम्रयोमेध्यं शिराभेदं रसाञ्जनम्‌ ॥ अम्बष्ठकीमोचरसं समङ्गा पद्मकेसरम्‌ ॥ १४ ॥ बादटीकातिविषे मुस्त विस्वं खोधरं सगेरिकम्‌ ॥ कटफरं मरिचं शुण्टीमूद्रीकारक्तचन्दनम्‌ ॥ १५ ॥ कटङ्वत्सकानन्ताधातकीमधुकाञ्जनम्‌ ॥ पुष्येणाद्ुलयय त॒ल्यानं सृक्ष्मचूणाने कारयेत्‌ ॥ १६ ॥ तानि क्षोद्रेण संयोज्य पाययेत्तण्डुखाम्बुना ॥ अस्सु चातिसारेषु रक्तं यञ्ापवेरयते ।॥ १७ ॥ दोषागन्तुकरेता ये च बाखानां तांश्च नाश्रयेत्‌ ॥ योनिदोषे रजोदोषं श्वेतं नीरं च पीतकम्‌ ॥ १८ ॥ सीणां इयावारुणं यच्च तत्मसह्य निवतेयेत्‌ ॥ चृणं पृष्यानुगं नाप हितमात्रेयपूजितम्‌ ।॥ १५. ॥ अम्बष्ठा दक्षिणे ख्याता गृहणन्त्न्ये च लक्ष्मणाम्‌ । रिटमिदः पाषाणमेदः । अम्ब- की दक्षिणापथे ख्याता 1 तदमावे पाठेव द्विगुणा 1 बाहरीकं कुड्करुमम्‌ । मूद्रीका-

स्थाने माचीक इति पाठान्तरे । माचीकं देवदारु । पुष्यंणेति । पुष्यनकषत्रेण । पृष्या- तुगं चणम्‌ ॥ १४ ॥ १५९ ॥ १६ ॥ १७॥ १८ ॥ १९॥

४९६ व्याख्याकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [६४ चतुःप्ितैम

मद्धाचं घ्रतमाह-- मटदमाषस्य नियेहे राखल्लाचित्रकनागरेः ॥ सिद्धं सपिष्पखीविन्व॑ः सपिः जषएठमसृग्दरं ॥: २० ॥ सुगमम्‌ । मद्धाचं घृतम्‌ ॥ २० ॥ करातावरीरसपस्थं क्षोद पित्वाऽव पीडयेत्‌ ॥ घतपरस्थसपायक्तं क्षीरद्िगुणितं भिषक्‌ ॥ २१॥ अतः कल्कानिमान्दव्ात्स्थूलो द्ुम्बरसमितान्‌ ॥ जीवनीयानि यान्यष्टौ यष्टी चन्दनपदमकेः ॥ २२ ॥ श्वद॑ष्र चाऽऽत्मगाप्ता च बा नागब तथा ॥ ह्ाटिपणीं प्ष्टपणीं विदारी सारिबाद्रयम्‌ ॥ २३ ॥ शकेरा च समा देया कार्मयोश्च फलानि च ॥ सम्यक्सिद्धं च विज्ञाय तद्रतं चावचारयेत्‌ ॥ २४ ॥ रक्तपित्तविकारेष वातपित्तकृतेषु च ॥ वातरक्तं क्षयं श्वासं हिकां कासं च दुस्तरम्‌ ॥ २५ ॥ अद्कदाह शिरोदाहं रक्तपित्तसमु द्वम्‌ ॥ अ्ग्द्रं सवेभवं मूत्रकृच्छ्रं च दारुणम्‌ ॥ एतातनोगाञ्शमयति भास्करस्तिांमेरं यथा ॥ २६ ॥ स्थुखादुम्बरसपितानिति । प्रलेकं कषेप॑मितान्‌ ॥ २१॥ २२॥२३६॥२४॥ ॥ २९॥ २६॥ दीतकल्याणकं धृतमाह--

कुमुदं पद्मकोशीरं गोधूमा रक्तशाख्यः ॥ २७ ॥ गृद्पणीं पयस्या च कार्परी मधयष्टिका ॥ वङातिवलयोगूलयुत्परं तालमस्तकम्‌ ॥ २८ ॥ विदारी शतपु(पोत्री च शालपर्णीं सजीवक्ा ॥ फर जयपुसबीनानि पत्यग्रं कदी फलम्‌ ॥ २९ ॥ एषामधपखान्भागानाव्यक्षीरं चत॒गेणम्‌ ॥ पानाय द्विगुणं दा घृतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥ २३० ॥ भद्रे रक्तगुल्मे च रक्तपित्ते हटीमके ॥ बहुरूप च यतिपत्त कामखायां सश्ोणिते ॥ ३१ ॥ अराचके ज्वरे जीर्णे परण्डुरोगे मदे भ्रमे ॥

तरुणी चास्पपुष्पा च या च गर्भं न विन्दति ॥ ३२ ॥

, योभिरौगाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५९७

। ह अहन्यहनि च खीणां भवति भ्रीतिवधंनम्‌ ॥ < - शीतकस्याणकं नाम परगुक्तं रसायनम्‌ ॥ ३६ ॥

---- रक्तशारनां मृङं फलं वा । पयस्या क्षीरकाकोरी, अक॑पुप्पी वा } फं त्रिफला ! प्रलग्र परिणतम्‌ । रीतकशष्याणकं पतम्‌ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ३० ॥६३१॥ ॥ ३२ ॥ २६ ॥

दितश्चाज विशपेण दो यः दुटनाष्टकः । ३४ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३४ ॥ ति श्री्न्द माघवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां श्रीश्रीकण्ठ- दत्तकरतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां निपषटितिमः प्रद्राधिकारः समापनः ॥ ६२ ॥

अथ चतुःषष्टितमं योनिरोगाधिकारः। प्रद्रस्य योनिः प्रवृत्तिमाभे ईसितोऽतो योनिन्यापटुच्यते ॥ योमिव्यापत्स॒ भूयिष्ठं शस्यते कमे वातजित्‌ ॥ वस्त्यभ्यङ्गपरीपेकमटेपपिचधारणम्‌ ॥ १ ॥ सुगमम्‌ ॥ ! ॥ वचोपकुश्विकाजाजीकृष्णाहृषकसेन्धवम्‌ ॥ अजमोदायवक्षारचित्रकं शकंरान्वितम्‌ ॥ २ ॥ पिष भसन्नयाऽऽलोख्य खादेतद्घतभाजितम्‌ ॥ योनिपाश्वातिहदोगगुत्मार्शोविनि्ट त्ये ॥ ३ ॥ सुगमम्‌ ॥२॥३॥ रास्नाश्वदंष्राटपकंः शृतं श्रटहरं पयः ॥ दतं पयः परिपेकार्थं पानार्थं वा ॥ गुट चीतरिफटादन्तीकाथेश्च परिपेचनम्‌ ॥ ४ ॥ सुगमम्‌ ॥ ४ ॥ नतवातीकिनीकुसेन्धतामरदाराभेः ॥ तेखाससापिताद्धायः पिचुर्योनो सुनापहः ॥ ५ ॥ नतवार्ताक्रिनीति । कण्टकारी वृहती ॥ ९ ॥ |

कानता तककालानीरकापतती न कवतदता०. थ माण वतत सनतत तवति ५१. ततमत लािनोयोततपभतततकण काकरन्ति ततनन नेमि भ सोमम

५ ट “पभ; श \ ड. "पभ: शरु" ३

दू २२

१९८. ग्याख्याङकसुमावल्याख्यटीकासमेतो - [ ६४ चतुःषषितैमो

पित्तखानां तु योनीनां सेकाभ्यङ्गपिचुक्रियाः ॥ शीतपित्तहराः कायाः सरेहनारथं घृतानि च ॥६॥

सुगमम्‌ ॥ ६॥ ` ४ योन्यां बरासदुष्टायां सर्वं रुक्षोष्णमोषधम्‌ ॥ ७\॥ ` सुगमम्‌ ॥ ७ ॥ |

पिप्पल्या मरिचेमाषेः शताहाकुष्सेन्धवेः ॥ वातिस्तुस्या प्रदेशिन्या धाया योनिविशोधनी ॥ ८ ॥ ` ` तुर्या भदे शिन्येति । परिणाहेन दै्येण च प्रदेशिन्यङ्गुि्तमा ॥ ८ ॥ लष्ष्मणारक्षणे तद्विधानं चोच्यते-- ` पुष्योद्धतं लक्षणाया पं पिष्टं च कन्यया ॥ ऋस्वन्ते घृतदुग्धाभ्यां पीत्वाऽऽग्रोदयवरा सुतम्‌ ॥ ९ ॥ ¢ पु्रकाकाररक्तास्पनिन्डुभिखीञ्छितच्छदा ॥ ` लक्ष्मणा. पुत्रजननी बस्तगन्धाकृतिभतरेत्‌ "' । तां च शारत्काठे पुष्पफलोपेतां दृष्टवा रानिदिने सेध्यायां तस्याश्वतुषु भागेषु खादर- कीरकाक्निखाय .परेघुहेस्तमूखपुष्येर्योगं गते दिवाकरे मन्रवदहीला समानवर्णवत्स- गोक्षीरेण यथाविषि नस्यं दद्यादिति तत्रान्तरे ॥९॥ ` `

कायेन हयगन्धायाः साधितं स्रत पयः ॥ ऋतुसल्ाताअटखा पाला गभं धत्ते न संशयः; ॥ १० ॥ परगमम्‌ ॥ १०॥ 1. फटयुतमाह-- । मञ्जिष्ठा मधुकं कुष्ठं भिफला शकरा बला ॥ ` मेदा पयस्या काकोटी मूलं चैपा्गन्धजम्‌ ॥ ११ ॥ अजमोदा हरिद्रे दे दिङ्गुकं कटुरोहिणी ॥ उत्पल कुम द्राक्षाकाकोस्यो चन्दनद्रयम्‌ ॥ १२ ॥ एतेषां कार्िकं भोगेषतपस्थं विपाचयेत्‌ ॥ रतावरीरसं क्षीरं घतादेयं चतुगणम्‌ ।॥ १३ ॥ सपिरेतन्नरः पीत्वा सखीषु नित्यं ृषायते ॥ ` धुत्राञ्जनयते नारी मेधाल्यान्पियदशनान्‌ ॥ १४॥ या च वाऽस्थिरगभां स्याद्या वा जनयते मृतम्‌ ॥ असपायुषं च जनयेद्या च कन्यां प्रसूयते ।॥ १५ ॥

/ यो्निरगाधिकारः ] हृन्दमापवापरनामा सिद्धयोगः । ` ४९९

योनिदोषे रजोदोपे गभस्वरे च शस्यते ॥ ` प्रजावधेनमायुष्यं सवैग्रहनिवारणम्‌ ।॥ १६ ॥ नान्ना फएटघरृतं चतदशिभ्यां परिकीतितम्‌ ॥ अमुक्तं छक्ष्मणापढं क्षिपन्त चिकित्सकाः ॥ १७ ॥ पयस्या श्चीरविदारी । द्राक्षाकाकोर्याविति । काकोस्यच्र क्चीरकाकोडी काकोस्या उपात्तत्वात्‌ । शतावरीरसक्चीरयोः प्रसयकं चात॒गण्यम्‌ | अनुक्तं रक्ष्मणामटं क्षिषन्यत्र 1 चैकित्ततका इति हन्द टिप्पण्या । चक्रः पुनराह-- ` ¢ जीवद्भत्सेकवणोया ब्रृतमच् तु गृह्यते । रण्यगोमयेनेह चा्िन्वाां प्रदीपयेत्‌ ? इति । ` पर्वतम्‌ ॥ ११ ॥ १२॥ १६॥ १४॥ १९॥ १६॥ १७ ॥ कुष्ठं मस्तं हरि दरे पिप्प्छी कटरोरिणी ॥ काकोटी क्षीरकाकोटीं विशाखा तरिफटोत्पलम्‌ ॥ मेदारास्लाविडङ्गानि देवदारु सदिङ्गुकम्‌ ॥ १८ ॥ दरे सारि शताहा च वचा यष्टी परियंगुका ॥) अजमोदा महामेदा चन्दनं रक्तचन्दनम्‌ ॥ १९॥ जातीपुष्पं तुगाक्षीरी कटूफङं सितशकंरा ॥ ` एतेरक्षसमेः कर्कैघेतपस्थं भिषक्तमः ॥ २० ॥ चतुगुणेन पयसा विपचेद्धोमयाभिना ॥ श्भेऽहि पष्यसंयुक्ते भाण्डे ताम्रमये दृष्टे ॥ २१॥ करशे हेमकल्याणे ढरतकोतुकमङ्कखे ॥ स्पिरेतन्नरः पीत्वा स्रीषु नियं एषायते ॥ २२ ॥ या च बन्ध्या भवेन्नारी या च कन्याप्रजायिनील्या प्रसूयते) ॥ याच वाऽस्थिरगभां स्याद्या च सखा पुनः स्थिता ॥>३॥. अल्पायुषं च जनये्या वा जनयते मृतम्‌ ॥ तादशं जनयेत्पुत्रं वेदवेदाङ्गपारगम्‌ ॥ २४ ॥ रूपखावण्यसंपन्न रताय विगतज्वरम्‌ ॥ नाम्ना फटघरृत हयेतद्धारद्राजेन निमितम्‌ | २५ ॥ व्रहत्फलटप्रतम्‌ । सुगमम्‌ ॥१८॥१९॥२०॥२ १।२२॥२३।२४॥२५॥

सिद्धाथकं वचां ब्राह्मी शङ्कपुष्पी विषाणिकाम्‌ ॥ पयस्यां मधुकं कुं तथा कटुकरोदिणीम्‌ ॥ २६ ॥

[वक

१६. सत्या)

५०८० सारिवां जिफलां चेव चोर सुमनोटताम्‌ ॥ टृषपपष्पं समञ्ञि्ं देवदार प्रहोषधम्‌ ॥ २७ ॥ पिप्पल्यौ रङ्गराजं च निशां श्यामां सुवचखाम्‌ ॥ द्श्ष्टमपाफगेमश्वगन्धां चवता क्रीम्‌ ।॥ २८ ॥ जनट्द्रोणे पचेदे तान्भागेद्विपटिकेः पृथङ्‌ ॥ तत्कषायं परिस्राव्य घतस्याधोढकं पचेत्‌ ॥ २९ ॥।. युक्त्या प्रदापयेदेतद्वायत्या चामिमत्रितमर्‌ ॥ द्विमासगभिणी नारी उष्टमासान्मयोजयेत्‌ ॥ ३० ॥ सर्वज्ञं जनयेत्पुरं खकोमयविवलितम्‌ ॥ अस्य प्रयोगा्कुक्षिस्थः स्फुटवाग्व्याहरत्यपि ॥ २३१ ॥ योनिद्ष्टाय या नायः दुदु ये नराः ॥ वन्ध्या च भते धृक शूर पण्डितमानिनम्र्‌ ॥ ३२ ॥

जडगद्वदमुकं च पानदेव परशाम्यति॥ `

सप्तरा्रभयागण सस्वरं रुतं नरम्‌ ॥ २२॥ मासत्रयोपयोगेन याच्छतिधरं नरम्‌ । नाभिदेहति तद्ेश्म न वजरमुपहन्ति च ॥

© ९

ग तत्र ल्रयत बाट यत्राऽऽस्तं सामसात्तमर्‌ ॥ ३४ ॥

समिवृतम्‌ ॥ २९ ॥ २७॥ २८४२९ ॥६०॥३६१॥३२२॥३२॥ ॥ ३४ ॥

नल त्पद्यद्यं वतमाह--

नलात्पलोशारमधूकयष्टीद्राक्षाविदासीकरपञ्चमरयेः ॥ स्याजावनायश्च शतं विपकं दतावरीकारसदुग्धमिश्र्र्‌ ॥ ३९ ॥ तच्छकेरापाद एतं भरशस्तमखग्दरे माख्तरक्तपित्तजे ॥ क्षण वट रतातत च प्रनष्टे कृच्छर च पित्तभमवे च गस्ये ।॥३६॥

भध्कस्य कलम्‌ । जुरा पच्चमूट त॒णपञ्चमृलम्‌ । शतावरी सस्य प्रस्थाशत्वारः ॥ ह ।्स्यकः प्रस्थः । द्विगुणं वा प्रत्येकम्‌ । नीतां घृतम्‌ ॥ ३९ ॥ ६ ॥

आखामांपं सपदि बहुधा खण्डखण्डीक्कतं य~ `

चेलं पाच्यं द्रवति नियतं यावदेतन्न सम्यङ्‌ ॥ तत्तराक्त बसनमनिरं योनिभागे दथाना

इन्त त्र(डाकरभगफरं नात्र संदेदष्ुद्धिः ॥ ३७ ॥१

आखोमाीसमिति । मूषकगुडकस्यैकस्य मांसं इत्वा तैं कुडव मात्रमेव मन्दं पचेत्‌ + २७ ॥ इति श्रीरन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्यास्यायां शरीश्रीकण्ठद्त्त- ` छृतायां व्याख्याङ्कुघ्ुमावल्याख्यायां चतुः षष्टितमो योनिच्यापद्पिकारः समाप्तः ॥ ६४ ॥

अथ पथ्चषणितमः घ्वीरोगापिश्ारः। संप्रति स्ीरोगस्तदधिकारात्‌ ॥

मधुकं शाकबीजं च पयस्या सुरदार च |) अमन्तकः ष्णतिरास्तास्रषरह्टी शतावरी ॥ १ ॥ दक्षादनीं पयस्या च तथेवोत्प्मारिवा ॥ अनन्ता सारिवा रासला प्या मधुकपवच॥२॥ बृहतीदयकाश्मय्षी रिुङ्गास्स्वचो धतम्‌ ॥ पृथक्पणीं बटारि्रश्वदंष्रामधुयष्टिकम्‌ ॥ ३ ॥ दङ्भाटक विसं द्राक्षा कसेर मधुकं सिता ॥ मासेषु सप्र योगाः स्युरषशछछोकास्तु सप्तसु ॥ यथाक्रमं पयोक्तव्या गर्भ॑स्ावे पयोयुताः ।॥ ४ ॥

राको महावृषः कर्करामहापचः प्रपिद्धः । तप्य बीजम्‌ । पयस्या, अकंपुषपी स्ीरविदारी वा क्षीरकाकोटी वा । अदमन्तकः कोविदारपतदटरो ऽम्टपत्रोऽग्डलोेहितः ॥

मादु आवा, इति रोके । ताम्रवद्धी रामतरुणी मलिष्ठा वा । वृक्षादनी वन्दाकः । वृ्षफंपुकेत्यपर । तथैवेलयस्य स्थाने सुश्रुते छता वेति पाढन्तरम्‌ 1 रता दूवां मज्ञिष्ठा वा । प्रियंगुरिति ब्रह्मदेवः । उत्पटप्ताशिा स्यामता । अनन्ता यासकः । सारिवा उत्पङुसारिवा । पद्या पञ्मचारिणी । मार्गीलपरे प्द्यावा । बृहतीद्रय्थाने कापि फटपाटो न युक्तः सुश्रुते बृहत्यो कादमरी चापीति पाठात्स्यूफला चणकबृहतीः च । धारिराङ्गाः क्चीरिघृक्षाणां वटादीनामविकसिताः प्रवालाः । त्वचः स्षीरिणामेव । एते योगाः कर्करूपाः । यथाक्रमं प्रथममासादारम्य सप्तमाप्तान्यावदनुकमेणे्यथेः 1 पयो-

नीर भाविकारः] इृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ` ५०१

यता इति । चृणीदिप्रयोग एते योगाः पयप्ता युताः प्रयोज्या इलथंः ॥ ६ ॥ २ ॥

| ६ ॥ ४ ||

वोन सवम

१ख, 'र्नश्योक्सयापनाः। य

कपित्यवेल्ववृहतीपगोटीञ्नि दिग्काः ॥। प्र्रानि क्षीरमिद्धानि दापयेद्धिषगष्मे ॥ ५ ॥ क वे्याशचैनां सर्वषां मूल्यानि क्षीरसिद्धान्यष्टमे माति ॥ ९ ॥ नवमे मधुकानन्तापयस्यासारिवाः पित्‌ ॥! ५ अगं योगः कायः ॥ क्रिवा मधुकादीनां कल्कं क्षीरेण पिनेत्‌ । प्रयस्या स्षीर- त्रिदारी ॥ 4 पयस्तु दशमे दुण्व्याः बरृतशीतं प्रशस्यते ॥६॥ पयस्तु दस्म इति । शरं शुण्ठपयस्याम्यां सिद्धं खाद्‌शमे हितमिति सुश्तपठे ददाम मामि शष्टीपयस्याम्यां क्षीरपाककल्पनया सिद्धं क्षीरं हितं भवति । अथवा स्तीर: श्रण्ठ्याद्यः प्रशस्यन्ते । वाग्भटेऽप्येतैः सिद्धं कीरं प्रतिपादितम्‌ ॥ तया च--'कपित्थविल्ववृहतीपटोटेक्निदिगिकाः । मृवरतं प्रयुज्ञीत क्षीरं मापे तथाऽष्टमे ॥ नवमे सारिवानन्तापयस्यामधुयष्टिमिः | योज्येदशमे मपि सिद्धं शीरं पयस्यया ॥ अथवा यष्टि मधुकनाग्रामरदारमिः" इति ॥ £ ॥ सक्षीरा वा हिता शुण्ठी मधुकं देवदारु च ॥ एवमाप्यायते गभस्तीत्रा रर्‌ चोपाम्यति ।॥ ७ ॥

स्ीरत्यादियोगेऽपि दङाममाप्रक इति । नमदशममाप्तकयोप्तु गभरुघर्थमोषधं

क्न

वरिप्रीयत ॥ ७ | समधुच्छागदुग्धेनकुलाटकरकर्दमः ॥ अवद्यं स्थापयेदर्म चितं पानयोगतः !! ८ ॥ सुगमम्‌ | ८ ॥ कराकाशोर्रकाणां मरैर्गोक्षरकस्य च ॥ त छ सितायुक्तं गभिण्याः शूलनुत्परम्‌ ॥ ९ ॥ सगमम्‌ ॥ ९ कूषरग्रङ्गाटकनी वनीयेः पयोतपरेरण्डशतावसेमिः ॥ : सिद्धं पयः शफैरया विमिश्रं संस्थापयेद्रभगुदीर्णश्रखम्‌॥ १०॥ सुगमम्‌ ॥ १० ॥ । क स्र्ाटकपद्मकोतपटं समुद्य्ठीम धकं सरा्वरम्‌ ॥ सत्रन्ाभेखुतिषीडिताङ्गना पयो विमि पयसाऽनभुक्पिषेत्‌ ॥ ११ ॥

धिकारः ] दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | ५०३ ` शुहूयष्टीमधुकमिति । मुद्र पुद्रपणीं । समुहपणीमधुकमिति तु पाठ पुगम एव

पाठसुरससिरास्यमयूरछटजेः पृथक्‌ ॥ | नाभिवस्तिभगाटेपात्युखं नारी प्रसूयते ॥ १२ ॥ : ` रपरा निशुण्डी । मयुरोऽपामारमः। कटनः खनामल्यातस्तरः । मयृरकजरिति पाठे जरीमृटम्‌ ॥ १२ ॥ परूषकरिफारेषः स्थिरागप्रटक्रतोऽथवा ॥ ना मिवस्िभगाघेषु मृहगमापकरषणः ॥ १३ ॥

पएगमम्‌ ॥ !(३६॥

मातुदङ्गस्य मूखानि मधुकं मधुसंयुतम्‌ ॥

घछतन सद पातव्य सुखं नारीं असूयते, ॥ १४ ॥ सुगमम्‌ ॥ १४ ॥

ईन्द्रोऽप्रतं च सोमश चित्रमानशथ भामिनि ॥ उच्चैःश्रवा तुरगो मन्दिरे निवसन्तु ते ॥ १५ ॥ इदममृतमपां समुदतं वे त खघ गर्भमिमं बिमुश्चत सि ॥ तद्नलपवनाकैवासवास्ते सह लवणाम्बुषरैिदन्तु शान्तिम्‌ ॥ १६॥ युक्ताः पाशा विपाराश्च युक्ताः सूर्येण रमयः ॥ मुक्तः सवेभयाद्रभ एह्येहि मा चिरं स्वाहा ॥ १७॥ केचिदाचायां मच्नव्याख्यानं न कूवनि केचित्दुनि तदाह--अमृतं प्मुद्रमथनो द्रुतम्‌ । चि्रभानुरादिदयः । भामिनि हे वरचि । उच्चैःश्रवा अमतमथनोत्पन्नस्तरग राक्रवाहनः | ठु सघ्म्‌ । दशन्तु प्रयच्छन्त ॥ १९॥ १६॥ १७॥

जरं च्यावनमनत्रेण सप्नवाराभिमत्रितम्‌ ॥। परीता असूयते नारी दषट्रा चोभयतिशकम्‌ ।॥ १८ ॥।

जटं च्यावनमत्रेण सप्रवाराभिमवितम्‌ । पीत्वेति । म्रचारोऽयं दन्देन ठ्सितिः | सुश्रुते तु च्यावनमन््रानुषशुणुयादित्युक्तम्‌ ॥ १८ ॥

व 1

+ ख. पुस्तके--तुषाम्बुपरिपिष्टेन मूलेन परिलेपयेत्‌ । खाङ्कत्याश्वरणौ सूते क्षिप्रमापन्नगभिणी

॥ १ ॥ सुदशना प्रशि(न्नि)पर्णी अपामागस्य वा पृथक्‌ । नाभियोनि प्रलेपात्सा स्िप्रमेव प्रसूयते ॥ २ # दयधिकमत्रे ।

१ ड. इद्धम । २ ड. "ठे च्यव |

५०४. व्याख्याकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-[ ६९ पच्चषर्टितिनः-

भनाडधतुवसुभिः पक्षदिगषटादश्भिरेव च ॥ अकेभुवनाव्धिसहितेरभय्चिङकमाश्च्यम्‌ ॥ १९ ॥

नाञ्यः षोडश । ऋतवः षट्‌ । वयोऽ । पक्षौ द्रौ । दिशो दहा खरूपतः , अको द्वादश । भुवनानि चतुदश । अन्धयश्चत्वारः । एतेऽङ्ा गणकस्य(केनै)व नव कोष्ठकान्करत्वा तदभ्यन्तरे छख्याः 1 उमयपञ्चदशकमपि चक्रेण दर्दितम्‌- | “'वसगणाल्ष्येकबाणनवषट्सप्तयमेः क्रमात्‌ । सवैः पञ्चदशा द्विस्तु विशकं नवकोष्ठके' इति । एतद्रयं फट्क।दौ टडिसित्वा दरीयितम्यम्‌ ॥ १९ ॥

कटुतुम्ब्यहिनिमाकिङ्रतवेधनसषपेः ॥ कटतेखान्वितेयोनिधूपः पातयतेऽपराम्‌ ॥ २० ॥ कचवेष्टितयाऽङ्कस्या धृष्टे कण्ठे सुखं पतलयपरा ॥! मटेन खाङ्गटिक्याः संख पाणिपादे वा ॥ २१॥ उपकुधिकां पिप्पखीं च मदिरां खातः पिबेत्‌ ॥ सौवचैरेन संयुक्तां योनिशटनिवारिणीम्‌ ॥ २२ ॥ सूताया हच्छिरोषस्तिशरूटं मकट्ट संज्ञितम्‌ ॥ यवक्षारं पिबेत्तत्र सपिषोष्णोदकेन वा ॥ २३ ॥ पिप्पस्यादिगणकाथ पिबेद्रा खवणान्वितम्‌ ।॥ > ॥ पारावतशचकृत्पीत शाटितण्डुखवारिणा ॥

गभेपातानन्तरोत्थरक्तस्रावनिवारणम्‌ ॥ २९ ॥ सुगमाः ॥ २० ॥२१॥२२॥२६॥२४॥२५॥. | अमृतानागरसहचरमद्रत्करपश्चम्ूलनल्दजख्म्र्‌ ॥ छतशीतं मधुयुक्तं निवारयति सूतिकातङ्कम्‌ ॥ २६ ॥

भद्रेत्कटो मद्रवेकड इति ख्यातस्तरूः । किंवा भद्रं मस्तकम्‌ । इत्कय, इत्कया- ` ङ्ङरः 1 सृतिकातदङ्क गजाडिकामाहुः ॥ २६ ॥ `

* ख. पुस्तके- नाडु १६तु६ वसुभिः ८ पक्ष रदिग १ टादश १ भिरेव च । (२ ६ 1 | अकं १ रमुवना१ शन्धि*सहितैरुमयनतिशकेनाऽऽशर्म्‌ ॥१॥ | र्‌ [२० [१८ . नागथरामारेन्धि४मिर्यच्रं तथा चन्द्र १ दार प्रहैः९ । १२ | प्छ | ४ रसा६ध.पक्षःरसूते खी दृष्टवा पक्चदरोभयम्‌ ॥ २॥ ` ॥ < | ३ | ४| इति पाठः ॥. 8

तिम ००८००४००००८०अ ७

६ | ७ | २

मै6ीगाधिकारः } इृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५०८

सहचर एष्करवेतसमूकं वेकङ्तदारुकुखत्थसमम्‌ ॥ जलम॑त्रससेन्धवटिङ्कयुतं सद्यो ज्वरसूतिकाशखहरम्‌ । २७ ॥

क (भ (न अ न

बैकङ्हं विकङ्कतमृटम्‌ ! विकङ्कत वैकङ्क डिरिति छोके । जरं काथः ॥ २७.॥ द्रमूटीरसः पतः सदः सूतीरूजापहः ॥ पश्चमूरस्य वा रथं तप्ररोहेन संयुतम्‌ ॥ सूतिकारोगनाशाय पिबेद्वा तद्धितां राम्‌ ॥ २८॥ तञ्चरोहेन संयुतमिति । तप्षरोहसंयोगत्काथीकृतम्‌ । तद्धितामिति । तेन

प्रकारेण हिताम्‌ । तेनेहापि तक्ठोहयोगः कायं इति ॥ २८ ॥ ` क्जकाञ्चिकमाह-

पिप्पटी पिप्पटीग्रटं चव्यं शुण्ठीं यवानिका ॥ जीरके द्रे हरिद्रे द्रे बिडं सोवचं तथा ॥ २९ ॥ एतेरेवोषधेः पिष्ैरारनारं षिपाचयेत्‌ ॥ आमवातहरं ष्यं कफं वहिदीपनम्‌ ॥ ३० ॥ काञ्जिकं वज्रकं नाम स्रीणां बखयिवधेनम्‌ ॥ मकटश्रूरशमनं परं क्षीराभिवधेनम्‌ ॥ २१ ॥ पिप्पल्यादिद्रन्यस्य कषचयम्‌ । काञ्चिकस्य राराव एकः! पानीयमप्यरमेवं प्रचारः।

शक्रस्त्वाह--क्षीरपाकविधानेन काज्ञिकस्यापि साधनमिति ॥ २९ ॥ ६० ॥ ६१ ॥

वनक्पासिकेक्षणां मरं सोवीरफेण वा ॥ ३२ ॥ . विदारिकन्दं सुरया पिबेद्रा स्तन्यवधनम्‌ ॥। ह्रादि वचादिं वा पिबेतस्तन्यविदयद्धये ॥ ३३ ॥ पुगमम्‌ ॥ ३२ ॥ ३६ ॥ तत्र बातात्पके स्तन्ये दशग्रटीजटे पिषेतर्‌ ॥ पित्तदुष्ेऽग्रताभीरूपरो टीनिम्बचन्दनम्‌ ॥

धात्रीं कुमारश्च पिबेत्काथयित्वा ससारिवम्‌ । ३४ ॥ सप्तारिवमित्यत्र स्थाने सश्यक॑रमिति पागन्तरम्‌ । कफदुष्टस्तन्ये तु कफदरो विधि-

₹ुच्यते॥ ३४ ॥ शोफं स्तनोत्थितपवेक्ष्य भिषणगिदध्या- द्द्विद्रधावभिदहितं बहुधा विधानम्‌ ॥ सुगमम्‌ ॥

११. सधुयै" । &४

दण्द व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ ६९ षट्षशितभो> आमे विदद्यति तथेव गते चग्राकं ` भ तस्याः स्तनौ सततमेव हि निहत ॥ ३५} आमे विदग्धतापरिहाराय विदद्यति विदाहिनि पाकपरिहाराय पके नारीन्रणपरि- हाराय सनो निदुरीत ॥ २५ ॥ विशालापूलरेपस्तु हन्ति पीडां स्तनोत्थिताम्‌ ॥ ३६ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६९ 1 | इति शीबन्दप्रणीतवन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगग्याख्यायां श्रीश्री केण्ठदत्तङ्कतायां व्याख्याकुस॒मावस्याख्यायां पञ्चषष्टितमः रोगाधिक्रयरः समाप्तः ॥ ६५॥

` ` अथ षट्षष्टितमो वालरोगाभि कारः । दष्टसतन्यपानादूयखानां रोगप्तंमवादनन्तरं बा्रोगाधिकारः | तत्र प्रारास्त्यादादौ सस्य एव बटे विधिमाह्‌-- `

कुं वचाऽभया ब्राह्या कनकं क्षद्रसपिषा ॥ । . वणीयुष्कान्तिनिननं छेदं बाटस्य दापयेत्‌ ॥ ` म कनकं स्वणेच्रृणम्‌ । ठेहोऽयं जातदिने तदपारे च प्रचरति । हिरण्यास्यवणाडि- करखेहान्तरस्य संवत्सरं यावहुपयाग उक्तः । यथा--“ब्राह्यन्ता(न्त) हेमच्ण च समं कृत्वा निधापयत्‌ । घृतन पाययन्मात्रा तस्य सवत्र रिरुम्‌ इति ॥ . बाटस्य भैषज्यमा्ां विश्वामिनः प्राद-- | 4विडङ्गफटमातरं तु जातमाचस्य मेषम्‌ । एतेनैव प्रमाणेन मासि मापि प्रवते ॥ कोटास्थिमात्रं क्षीरादं दयाद्धेषञ्यकोविदः । क्षीरान्नादे कोट्मातरं कुमारे भेषजं हितम्‌ ॥ अन्नाद्‌ मधुत्तापम्या हस्वादुम्बरसमेतम्‌ः” इति ॥ स्तन्याभावे पयद्छागगं गव्यं वा तदुणं पिबेत्‌ ॥ तद्ुणमिति । संस्कारेण द्घरुतमम्‌ ॥ १ ॥

मृदपिष्डेनाभितपन क्षीरसिक्तेन सोष्मणा ॥ सवद्यदुच्छिां नामि .शोफस्वेनोपशाम्यति ॥ २॥ ,

बरौगाधिकारः 1. देन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ५१७.

1... `, नाभिपाके निशाखोधरपियङ्खमधुकेः शृतम्‌ ॥ तंटमभ्यञ्जने शस्तमभिवोऽप्यवचूणितम्‌ ॥ ३ ॥ ॥२॥२॥ [ि हरिद्वाद्रययण्वाहसिदीशक्रयवः कृतः ॥ शिशोञ्वेरातिसारघः कषायः स्तन्यदोषनजित्‌ ॥ ४ ॥ सिही परषिपणीं | हरिद्रादिगणो ह्येष -छोकेन निम्बस्तत्र कृटक्ीति परिता?) । यस्तु क्षारपः कषाय परातुमक्षमस्तस्य वात्न षाययत । कषायाक्तद्रव्यस्य कल्केन सिप स्तनपानमाप द्‌(रातं सश्चतन। | तद्यथा--येषां गदानां ये योगाः प्रवक्ष्यन्तेऽगरदंकराः । । ; , तेषु तत्कल्कपंटिो दुमारं पाययेतस्तनोः' इति ।॥ ४ ॥ धनङ्रष्णारुणाशृङ्गीचूणं क्षेद्रेण संयुतम्‌ ॥ शिशोज्वंरातिसारघ्रं कासश्वासवगीहरम्‌ ॥ ५ ॥ अरुणाऽतिविषा ॥ ९ ॥ धातकीविल्वधान्याकलोपरेन्द्रयववारकः ॥ छः क्षद्रेण बाखानां ञ्वरातीसारवान्तिनुत्‌ ॥ ६ ॥ छोघ्रं रतावस्फरं तनुत्वक्त(न तु त)रुवस्कं तस्य विरेचकत्वात्‌ ॥ £ ॥ रजनीदारुसरलभ्रेयसींबृहती द्यम्‌ ॥ पृचिपर्णी शताह्वा च रीदं माक्षिकसपिषा ॥ ७ ॥ ` श्रहणीदीपनं दन्ति मारुता सकामखाम्‌ ॥ ज्वरातीसारपाण्डुत्वं बाङानां सवेरोगजित्‌ ॥ ८ प्रेयसी हस्िपिपडी ॥ ७ ॥ ८ ॥ | मिरिकृष्णाज्ञनेरोजगङ्गीमरिचमाक्षिकेः ॥ ` ॥ि टेः शिशोषिधातन्यश्छदिकासञ्वरापहः ॥ ९ ॥ मिशिकृष्णाञ्जनेरिति । मिरिमेधुरिका ॥ ९ ॥ व ठाङ्ी सपस्तातिषिषां विचृण्यं ठेहं विदध्यान्मधूना शिश्नाम्‌ ॥

कासज्वरच्छदिभिरदितानां समाकिकां बाऽतिषिषामयेकाम्‌ ॥ १० ॥ सुगमम्‌ ॥ १०॥ | आम्रास्थिखाजसिन्धूत्र्टहः क्षोद्रेण च्छदिभुत्‌ ॥ ११॥ पीतं पीतं वमेद्यस्तु स्तन्यं तं मधुसपिषा ॥ द्विाताकीफटररसं पश्चकाटं च रहयेत्‌ ॥ १२॥ [षि के शिङाछो" \ २ ड. द्रायव्रपथ्याह । |

५०८ व्यार्याङुसुमावस्यारूयदीकासमेते-- [ ९६ प्ठैष्ितमो- द्विवारताकीफटरसं पञ्चकं चेत्येको योगः | द्विवातौकी बृहतीद्वयम्‌ ॥११।।१२ ॥ ~. ज्वरे विशेषमाह-

एकद्विवाणि घस्राणि वातपित्तकफज्वरे ॥ ्षीरपस्यादितं सपिरन्ययोमंध्यदेहवत्‌ ॥ १३ ॥ स्तन्यपयाहितं परषिरितराम्यां यथात इति उष्टणपाठः । सन्यपौयाहितं सर्पि. धात्या दत्तमिति वाक्यशेषः । इतराम्यां क्षीरादान्नादाम्यां यथार्थतो यथाप्रयोजनतो हितं सर्षिरि््थः ॥ १६॥ बित्वं च एष्पाणें च धातकीनां जटं-सटोधं गजपिप्पली च ॥ काथावरेहौ मधुना विमिभ्रौ बारेषु योल्यावतिसारितेषु ॥ १४ ॥।

(५ क

जं सरोध पिति । जरं वाल्कम्‌ ॥ १४ ॥ समङ्गाधातकीरोध्रसारिवाभिः शृतं जलम्‌ ॥ द्धरेऽपि शिशोर्देयमतिसारे समाक्षिकम्‌ ॥ १५ ॥ नागरातिविषायुस्तावाखकेन्द्रयवेः शतम्‌ ॥ छमारं पाययेत्मातः सवोतीसारनाशनम्‌ ॥ १६ ॥ मोचरसः समङ्गा च धातकी पञकेसरम्‌ ॥ पिषटैरतेयवाग्‌ः स्याद्रक्तातीसारनारिनी ॥ १७ ॥ करकः भियङ्ककोखास्थिमध्ययुस्तरसाञ्जनेः ॥ प द्रलीढः कुमारस्य च्छदिस्तृष्णातिसारयुत्‌ ॥ १८ ॥ ठेदस्तेरसिताक्षौद्रतिखयश्वाहकक्ितः ॥ ` | वास्य रुन््यान्नियतं रक्तास्रावं परवारिकाम्‌ ॥ १९ ॥ रक्तास्पं परवादहिकापिति। प्रगाहिकायामेव यत्र रक्तन्नुतिस्तत्रायं योगो नतु केवटर््तखवि तैरतिल्योसीक्ष्णयोस्तथा(द)नहत्वात्‌ ॥ १९॥ १६॥ १७॥ १८॥ १९॥ लाजा सयष्टिमधुकं सार्करा क्षौद्रमेव च ॥ तण्डुलोदकर्सयुक्तं क्षिपं हन्ति प्रवाहिकाम्‌ ॥ २० ॥ गृुदपाके तु बालानां पित्तघ्रीं कारयेत्कियाम्‌ ॥ रसाञ्जनं विशेषेण पानाभ्यञ्नयोदितम्‌ ॥ २१॥ कणोषणसिताकषोद्रसृष्मैखासैन्धतैः कृतः ॥ मतग प्रयोक्तव्यः शिशूनां ठेह उत्तम; ॥ २२ ॥ १ इ. पस्यदहिः।२ड. पायदिः। ३ ङ. श्पायु हि ।४क्‌, "नेषन ॥

अ्रिगाधिकारः ] इडन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५०९

घृतेन सिन्धुविश्वैरारिङ्कभागीरजो रिहन्‌ ॥ आनाहं वातिकं शट जयेत्तोयेन वा शिद्ः ॥-२३ ॥ सुगमम्‌ ॥ २० ॥ २१॥ २२॥२३॥ हरीतकीवचाकुषएकलकं माक्षिकसयुतम्‌ ॥ पीत्वा ऊुमारः स्तन्येन युच्यते ताटपातनात्‌ ॥ २४ ॥ सुगमम्‌ ॥ २४॥ गरहधूमनिशाकुषएटराजिकन्द्रयवेः शिशोः ॥ रेपस्तक्रंण हन्दयाग्रु सिध्पपामामिचविकराः ॥ २५ ॥ सुगमम्‌ ॥ २९ ॥ | पथ्चमलीकषायेण सघ्रतेन पयः भृतम्‌ ॥ सशङ्गवेरं सगुडं शीतं दिकादिंतः पिबेत्‌ ॥ २६ ॥ पश्वमूी महत्यत्र । कफवातहरत्वात्‌ । परतमिह पानकाे प्रयोक्तव्यम्‌ ॥ २९ ॥ दरक्षायासाभयाकृष्णाचर्णं सक्षोद्रसर्पिषा ॥ दं श्वासं निहन्याद कासं च तमकं तथा | २७ ॥ सगमम्‌ ॥ २७ ॥ पष्करातिविषाशृङ्खीमागधीधन्वयासफः ॥ चण तु मधुना रीं बांखानां पञ्चकासनित्‌ ॥ २८ ॥ पुगमम्‌ ॥ २८ ॥ १ भेषल्यं पूरमुदिषटं महतां यज्ज्वरादिषु ॥ कायं गदेषु वाटानां तेषु दादादिकं विना ॥ २९॥ दाहादिरक विनेति । अथिक्षारवमनविरेचनरिराग्यधनादिकं विनेयः । अति- यातिनि रागे तु दाहादिकमपि कतैव्यम्‌ । यदाह सुश्चुतः-““न दय्याहसिवमनविरे- कांश्चात्ययारते"" इति ॥ २९ ॥ | त एव दोषा दृष्याश्च ज्वराद्ा व्याधयश्चते॥ अतस्तदेव भेषज्यं माजरा त्वस्य कनीयसी ॥ ३० ॥ पुगमम्‌ ॥ ३० ॥ [त इति श्रीवन्दपरणीतवन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां भीश्री- कण्टदत्तरतायां व्याख्याकुञुमावल्याख्यायां षट्‌षशितिमो वाररोगाधिकरारः समाप्रः ।॥ ६६॥

| 0 1

भ रनननलावत-म१७१गििित ] ०. १०५१०००५००.५

१६. प्र्ेप्तव्यम्‌ । २घ रिचुनां।

९१० व्याख्याकुयुमावस्याख्यदीकासमेवो-[ ९० दलग्रहमधिकारः ] अथ सप्तषष्टितमो बालग्रहाधिकारः 1

अतः परं ्रहोपतर्गचिकित्सामाह-- ` =. सदायुण्डितिकोदीस्यकाथस्रान ग्रहापहम्‌ ॥ सहायुण्डितिकेति । सहा माषपणीं । ग्रहप्रमविण ग्रहाविष्टे बाछे वाथ्वादिदोषाः कुप्यन्तीति तत्परतिषेधार्थं सहादिक्राथस्नानं कायैम्‌ । अथवा सहादिक्राथः स्वभावेनः गरहविश्षमपि निवर्तयति । अचिन्त्यशक्तेत्वात्‌ । यतोऽचिन्त्यो हि मणिमनच्रोषधीनां प्रभाव इति } सवेग्रहाणां सरामान्यविषिः सुश्रुतोक्तो यथा-- “प्रहे पुरान हविषाऽम्यज्य बां दाचो शुचिः । सेपान्प्रकिरेत्तेषां तेठे दीपं च कारयेत्‌, ॥ राचो पवित्रे ःदेशे । श॒चिभिषमिति रोषः । तेषां तेरे स्षपाणां तैडे दीपं प्रन्वाल- दित्यः ॥ सप्रच्छदामयनिशाचन्दनेायुखेपनम्‌ ॥ १ ॥ ` सुगमम्‌ ॥ १॥ सर्पत्वग्टशनं मूवी सषपारिष्पटवाः ॥ बिडारविडनाखोम मेषद्यङ्गां वचा मधु ॥ धूपः शिशोज्ेरघ्रोऽयमरेषग्रहनाश्चनः ॥ २ ॥ मेषशुङ्गयनशुङ्गी छगरविषाणिका । उत्तरवारुणीति टोकं ॥ २॥

बखिान्तीष्टिकमांणि कार्याणि ग्रहशान्तये ॥ ३ ॥ बलिश्चान्तीष्टिकमो णीति । बहिकमे शचिना वैयेन कृतस्नानेन रखहस्तेन रा्रौ तव्यम्‌ । तदुक्तम्‌--“पोपवासः दुचिरमक्तं सशो निरे छिम्‌" इति ॥ ३ ॥ मव्रश्वायं भयोक्तव्यस्तज्ाऽऽदो सार्वकामि(मि)कः ॥ ॐ नमो भगवते गरुडाय च्यम्बकाय ॐ सलं सत्यवते स्वाहा ॐ . ` कंटंयं शे वैनतेयाय नमः। अ दहींदीक्षः॥ 9॥ सावेकाभिमि)क इति । मन्राणामचिन्त्यशक्तित्वात्‌ । तत्राऽऽदावित्यस्य स्थाने सूत्रादाविति पाठान्तरे बार्प्य हस्ते कय्यां च सूत्रबन्धादाविव्यथः ॥ ४ ॥ बारदेहममाणेन पष्यमाखां त स्वतः ॥ प्रग्रह गुष्टिकाभक्तं बखिदियस्त शान्तिकः ॥ आक्णरीं स्वणपप्ती बाखकं रक्ष रक्ष स्वाहा ॥ ^ ॥

॥ ति 1 पी गमि

: १ड. न्तीष्क । २ क.ष्क । ३षघ.र्‌ं। ४ स. कञ्चा सुवर्णः ।

[१८ विषाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ५११ अपरोऽप्ययं भक्तररावदानमन्रः सद्धिः स्त इल्यधिकंः कापि पाठः ॥ 4 ॥

वचाकुष्टं तथा ब्राह्मी सिद्धाथकमथापि वा ॥ सारिवा सेन्धवे चेव पिप्प्ीं घूतमष्टमम्‌ ॥ ६ ॥ मेध्यं ध्रृतमिदं सिद्धं पातव्यं च दिने दिने॥ टदस्मृतिः क्षिपरमेधाः कुमारो बुद्धिमान्भवेत्‌ ॥ ७ ॥ न पिज्ञाचान रक्नासिन भूतान च मातरः॥ .. मरबाधन्ते कुमाराणां पिषतामष्टमङ्खम्‌ ॥ < ॥ सुगमम्‌ । अष्टमङ्गरं वतम्‌ ॥ ६ ॥ ७॥ < ॥ पादकल्केऽ्गन्धायाः क्षीरे दशगुणे प्रचेत्‌ ॥ ` घतं पेयं कुमाराणां पुषटङद्धरवधेनम्‌ ॥ ९ ॥ .. सुगमम्‌ ] अश्वगन्धा घ्रृतम्‌ ॥ ९ ॥ खाक्षारससमं सिद्धं तें मस्तुचतुरगुणम्‌ ॥ रासाचन्दनकृष्टाब्दवाजगन्धानिक्चायगेः ॥ १०.॥ रताहादारुय च्चाहमबातिक्ताहरणभिः ॥ बालानां उ्वररक्षोघमभ्यद्गाद्रख्वणटृत्‌ ।॥ ११ ॥ . सुगमम्‌ । ठाक्षाचं तैरम्‌ ॥ १०॥ ११ ॥ पिष्टा ककैटकं तैकं सक्षीरं साधितं तु तत्‌ ॥ पाद्‌ाभ्यङ्गन बालस्य दन्तध्वनिनिवारणम्‌ ॥ १२ ॥ सुगमम्‌ ॥ १२ ॥ इति श्रीहन्दभणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री केण्ठदत्तकरूतायां व्याख्याकुसमावल्याख्यायां सप्तषष्टितमो वाटग्रहाधिकारः समाप्नः ॥ ६७॥

अथाषएषष्टितमो पिषाधिकारः ।

बारस्याज्ञानाद्धिषोपघातस्यापि संभवाद्धिषचिकित्सितम्‌- मूं तण्डुलवारिणा पिवति यः प्रलयङ्गिरासंभर्वं निष्पिष्ट श॒चिभद्रयोगदिवसे तस्याहिभीतिः कुतः ॥ दपोदेव फणी यदा दशति तं मोदान्वितो भर्पं ` स्थाने तत्र तदेव याति नियतं वक्व यमस्याचिरात्‌ ॥ १॥ १कृ. च ।.२\ ड. प्रभवान्त। ३ मृल्ध। ४ कध, न यन्रसख।५ ङ, चर्त ।

५१२ व्याख्याकुयुमावल्याख्यरीकासमेतो-[ ६८ अष्टषश्ितमो-

~

प्रलङ्गिरसंभवमिति । प्रयज्धिरा कण्टकरिरीषः । स्वर्पहिसेत्यन्ये । पूर्वेण ` प्रचारः 1 जुचिभद्रयोगदिवसर इति । शुचेराषाटस्य शुमयागनक्षत्रादिके दिने ॥ १॥ मयूरं निम्बपाभ्यां खादेन्मेषगते रवौ ॥ अब्दमेकं न भीतिः स्याद्िषातेस्य न संशयः ॥ २॥ मयूरं निम्बपत्राभ्यापमिति । मयूरगुडकमेकं निम्बस्य दवे पत्रे संस्याविरोषस्यापि ¦ प्रयोनकत्वात्‌ । तृतीया च सहयोगे । मेषगते रवौ वैशाखे मासि ॥ २॥

दशस्यापरि बधीयात्त्षणाचतुरङ्गले ॥ क्षोमादिरभिर्वेणिकया सिद्धमेव मच्रवित्‌ ॥ ३॥ सुगमम्‌ ॥ २ ॥ | अम्बुवत्सेतुबन्धेन बन्धेन स्तम्यते विषम्‌ ॥ न वहन्ति शिराधास्य ममसंधिगता अपि॥ न जनायते विषद्रेगो बीजनाशादिवाङ्करः ॥ ४ ॥ सुगमम्‌ ॥ ४॥ समालम्ब्य दष्व्यस्ततक्षणादुरगो रिपः ॥ श्कोपटं वा यदन्यच्च पेयं शीतं घृतं गवाम्‌ ॥ ५ ॥ दृष्टेन पुरुषेण सत्तवमाटम्न्य हस्ताम्यामुपसंगरद्य पुच्छे वक्रे च सपः स्म्यदष्ट- व्यक्तद्धक्षणं तु तत्रैव सक्रमणेतुरित्यर्थः। तथा चाऽऽछम्बायनः- 'भगृह्य सर्पं हस्ताम्यां पुच्छे वक्ते च साक्तिकः | स दष्टव्यस्ततः सर्पो द्वितिश्चतुरथापि च ॥ तत्र संक्रामति विषं दष्टो नैव विषायते । स्यवसायद्वितीयानां नास्त्यप्ताध्य कृतात्मनाम्‌ इति ॥ कोमलं यद्न्यदपीति । कूष्माण्डफटादि । पेयं शीतं गवां घृतम्‌ ॥ ९ ॥ वाच्यो वा नीटकण्ठोऽदं ध्येया वा गारुडी तनुः ॥ सुगमम्‌ ॥ गन्यताध्यानमात्रेण शून्यतां याति तद्विषम्‌ ॥ ६ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६ ॥ देष्पणः कणेगृथस्य वामानामिकया कृतः ॥ रेपो हन्याद्विषं घोरं दमूजासेचनं तथा ॥ ७ ॥ -शेप्मणः कणैगुयकस्य पएरथ्डेपः ॥ ७ ॥

पि 9" 11 व थिनी नज मिनामि भ केक 1 91111 मयेन सययमिनमयो ४ ५ पनसपकोम = भे तण रतय्नतननणयय

विषाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ५१३ कुङिकमूखनस्येन कालदष्टोऽपि जीवति ॥ ८ ॥ कुचिकमृषनस्येनेति । कुलिकः स्वल्प्हिस्रा ॥ ८ ॥ ` पिण्डीतगरकमृखं पुष्येणोत्पाय्य योजितं द॑से ॥ एूतमपि दष्टकपुरूषं चाख्यतीत्यत्र नो चित्रम्‌ ॥ ९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ९ ॥ शिरीरपतरस्वरसे सत्ताईं मरिचं सितम्‌ ॥ भावितं सपदष्टानां पाने नस्याञ्जने हितम्‌ ॥ १० ॥ नक्तमाखफरव्योषविल्वमूलनिश्चाद्रयम्‌ ॥ सीरसं पुष्पमार्जं च मूत्र बोधनमञ्नम्‌ ॥ ११ ॥ सरसं पुष्पमाजं च मूजमिति । सुरसः सिन्दुवारः। आर्जः शेतपर्णासः ! अस्यापि पुष्पम्‌ । मूत्रं तु मानुषम्‌ । मानुषं तु विषापहमिति वचनात्‌ ॥ १०॥ ११॥ वन्ध्याककोटकीमलं छागमूत्रेण भावितम्‌ ॥ नस्य काञ्जिकसं पिष्ट विषोपहतचेतसः ॥ १२॥ सुगमम्‌ ॥ १२॥ इदानीमगदकोरामाह--

तरिद्विशस्या मधुकं हरिद्रे माञ्ञिष्टवर्गो टवणं च सवेम्‌ ॥

कटुत्रिकं चैव विचूणितानि शृङ्गे निदध्यान्मधुसंयुतानि ॥ १३ ॥

एषोऽगदो हन्त्युपयुञ्यमानः पानाञ्नाभ्यञ्जननस्ययोगैः ॥

अवाय॑वीयो विषवेगदन्ता महागदो नाम महापभावः ॥ १४ ॥

तिवत्रिमण्डी । विशल्या दन्ती काष्टपटेडा वा । विशाङेति पाठान्तरं सुबोधम्‌ ।

मञ्ञिष्ठासहितो वर्गो मान्ञिष्ठवगः । अत्रोक्ततिवृतादिरेव वैः । रक्ता नरेन्द्रो लवणश्च वगे इति तु पाठः सुरते । तत्र रक्ता मञ्जिष्ठा नरेन्द्रः कतमाछ्कः । शृङ्ग इति । गोशृङ्धे प्रधानकल्पनया शृङ्गेऽवस्थापनं च पक्षम्‌ । अतः परस्मिन्योगे पक्षमुपेक्षिते वेति वचनात्‌ । अवा्यवीर्योऽप्रतिहतरक्तिः । महाप्रमावग्रहणेनेतज्जापयति न कदाचि- दस्य प्रतिहन्यते शक्तिः ॥ १३॥ १४॥

> १

कटभ्यजुरन॑सेरेयशेदुक्षीरिदुमत्चः ॥ कषायकर्कचृणाः स्युः कीटटूताव्रणापहाः ॥ १५ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९ ॥

१ क. घ. "वपुष्पस्व" । २९ क. घ. वन्ध्यकर्कोटजं मू" । ३ ड. “नरैञेय' । ६५

५१४ ` व्याख्याकुयुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [ ६९ एकोनसप्ततितमो- आगार्रूमम्ञिटारजनीलवणोत्तम ¦ ॥ टेप जयत्याखुविषं कणिकाया पातनम्‌ ॥ १६ ॥ कणिकायाश पातनमिति । कणिकाऽऽलुविषङ्ता मांप्तकन्दी वरस्यादिकीखक्च- राज्ञो वा ॥ १६ ॥ | यः कासमदंमटं वदने प्रक्षिप्य कणेफूतकारम्‌ ॥ मनुजो ददाति शीध्रं जयति विषं हषिकानां सः ॥ १७ ॥ सुगमम्‌ ॥ १७ ॥ रजनीसेन्धवक्षोद्रसंयुक्तं घ्रतयुत्तमम्‌ ॥ पानं मूरुषिषातेस्य दिग्धविद्धस्य चेष्यते ॥ १८ ॥ : : दिग्धविद्धस्येति । दिग्धो विषक्तो बाणः ॥ १८ ॥ चतुष्पाद्धिद्विपाद्धिवां नखदन्तक्षतं तु यत्‌॥ यते पच्यते चापि स्वति उ्वरयद्यपि ॥ १९ ॥ द्िपाद्धिरितिः (वचनं) । मानुषवानरादिभिः ॥ १९ ॥

क, (५.

सोमवल्कोऽनश्वकणे गांनिहा हंसपाच्पि ॥ रजन्यां गेरिक टेपो नखदन्तविषापहः-॥ २०.॥ | सो मवस्कोऽन्वकर्णश्चेति । सोमवस्कः कटफटः । अश्वकर्णः राख्मेरो गर्दभाण्ड वा । गोनिहा दार्वीपिननिका } हंसपादी स्वनामख्याता ॥ २० ॥ दशाङ्गमगदमाह--, " वचादिङ्कविडङ्गानि संन्ध्वं गजपेष्पदा ॥ पाठा प्रतिविषा व्योषं काश्यपेन विनिमितम्‌ ॥ दशाङ्गमगदं पीत्वा सवेकौटविषं जनयेत्‌ ॥ २१॥ अयमगदः कच्कश्चणावा।) २१) कीटदष्क्रियाः सवाः समानाः स्युजंरीकसाम्‌ ॥ २२॥ जलोकसापिति । सविषाणाभिन्द्रायुधादीनां षण्णाम्‌ ॥ २२ ॥ छत्री ्ंदैरपाणिश्च चख्रा्ौ तथा दिवा ॥ ` तच्छायाशब्दसंचस्ताः प्रणदयन्तीह्‌ पन्नगाः ॥ २३ ॥) + इदमयिक्रम्‌ ।

कपि पि पि 1 य नवकााककतणा

१.क, जञरपाणिश्च । घ. सज्वारपाणिशे । २ ड, 'ब्दवित्रः।

-रप्ायनाधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` . ६१९ वृल्याि '““ ` चरेदिति बुवते सञ्वारः “इति ख्यातः। तच्छायाशब्दसत्रस्ता इति। ` छत्रस्य च्छाया इद्मैरस्य शब्दस्ताम्यां संचस्ताः प्रणदयन्ल्यपयान्ति ॥ २३ ॥

सोत्कम्पः पुष्टकातः भरति युहुवेक्तरं समाोकते

दन्तेनाधरपट्टवं दशति चेत्सीत्कान्वितं कूजति ॥ यस्तापं जडतां च याति नितरां दष्टः सर उत्कण्ठते (गोन्तुं त्वस्थिशखामखाम्बरवतीं रद्रा समशानस्थखींम्‌ ॥(२४॥ सीत्कानितं कूजतीति । सीत्काराचितं यथा स्यात्तथा कूनतीद्यभैः ॥ २४ ॥ विरद्धाध्यश्चनकरोधक्षद्धयाष्णं च मेधुनम्‌ ॥ वजेयद्विषगुक्तोऽपि दिवास्वप्नं विशेषतः ॥ २५ ॥ "` विषदूषितस्य वज्योनि सश्चतेनोक्तानि। तचययथा--'“देवास्वग्र व्यवाय च व्यायामं क्राधमातपम्‌ । सरातदकृटत्थाश्च वजयाद्वषदट्‌ार्पतः ॥ फाणत दिद्युप्ावरमजाणाव्यशन तथा । वजये समासेन नवधान्यादिकं गणम्‌? ॥ कुरत्थाश्रेल्यत्र चकरेण पिण्याकमूटकल्ानकायङुसुम्भातसीरिशमारकूमनिप्मा- वनण्ब्वा्रातकचतादिकानि च वजेयेत्‌ ॥ २५ ॥ इति श्रीवृन्दमणीतवृन्दमाधवापरनापकसिद्धयोगन्याख्यायां श्रीश्री कण्टदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायामष्रष्टितमो विषरोगाधिकारः समाप्रः ।॥ ६८ ॥

1

अथेकोनसप्रतितमो रसायनाधिकारः।

रिरि

^ क

इदानी रपायनाधिकारः प्रारम्यते | द्िविघमोषथे व्यापितस्य व्यापिहरं स्वस्थ स्योजस्करं च । स्वस्थस्योजस्करमपि द्विविधं रसायनं वाजीकरणं च । यदाह चरक;-“्वस्थस्यो जस्करं किंचित्किचिदातंस्य रोगजित्‌ । स्वस्थस्योजे्करं यत्त॒ तद्वृष्यं तद्रसायनम्‌? इति । व्याधितन्याधिहरस्योक्तत्वात्सप्रति स्वस्थस्योजस्करविधिः । -तत्राप्यायुरादिपकष- करत्ेन प्राधान्यादमे रसायनमाह-- `

यज्नराव्याधिविध्वंसि भेषजं तद्रसायनम्‌ ॥

विमािनानोनेोयकयोेिभे भ) काकिणि मि भेन भेन न १, ०५००७०५० ११०

१ ड. (त्कारमृत्कून' । २ च. "द्वयायासते' ।

भाता ८८७)

९१द्‌ व्याख्याकुयुपावस्याख्यटीकासमेतो--[ ९९ एकोनसप्ततितमो-

जराव्याधिवि््वमि जराव्याध्युत्पत्तिप्रतिबन्धकम्‌। आयुरमेधाप्रकपषकराणां रसादीनाम- यनमुपायो रसायनम्‌ । तदुक्तं चरके--“छमोपायो हि धातूनां रसादीनां रप्रायनम्‌'इति। अच भश्रीब्रह्मदेवव्याख्यानम्‌-- श्रेष्ठानां रमरादीनां शुक्रान्तानां घातूनामयनमाप्या- यनम्‌ । अथवा भेषजाश्चितानां रसवीयेविपाकग्रभावाणामायुवणवीयंदाख्यैवयःस्थेयकरा- णामयनं छाभोपायो रसायनं वधकं स्थापकमम्राप्तप्रापकं चेति । द्विविधं रसायनं कुटी- मावेरिके वातातापिकं च } पुनश्च चिविधं काम्यं नैमित्तिकमाजसिकं च । मेधाकामः श्रीकाम इत्यादि काम्यम्‌ । नेमित्तिकं व्याधे्निमित्ते रिखाजतुमह्टातकतुवरकादि । आन- सिकं क्षीरघताभ्यासादिकमिति ॥ पूरवे वयसि मध्ये वा शुद्धकायः समाचरेत्‌ ॥ १॥ पूवे इति । यौवनप्रवेश एव मध्ये योवनोषे । बालो हि मेषनवेगापरहत्वेन रपा यनस्याविषयः। वृद्धस्य (श्च) जरापक्तशरीरस्य व्यथेमेव रप्रायनमिति वचनादविषय: । पूर्वं वयो मध्यं च मुख्यो विषयस्तेन क्रापि ब्रद्धोऽपि विषयः । यदुक्तमू-- अस्य प्रयो गादयवनः स॒वृद्धोऽमृत्पुनयुवा' इति । डद्धकायः कृतवमनविरेचनः ॥ १ ॥ अव्िश्ुद्धक्षरीरस्य य॒क्तो रासायनो विधिः ॥ न भाति वाससि हिष्ट रङ्योग इवापितः ॥ २ ॥ न माति न दीप्यते यथा मनं वख रङ्गः । मलिनं हि वखे न रज्यते ॥ २ ॥ सिन्धूत्थशकंराुण्टीकणामधुरडेः मात्‌ ॥ वष।दिष्वभया सेव्या रसायनगुणेषिणा ॥ ३ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३॥ जफटेनाऽऽयसीं पात्रीं कल्केनाऽऽखेपयनवाम्‌ ॥ तमाहोरा्िकं खेप पिबेत्स द्रोदकाष्डुतम्‌ ॥ ४ ॥ भरभूतसेहमरनं जीणे तस्मिन्परयोजयेत्‌ ॥ अजरोऽरूक्समाभ्याप्ताज्ीषेचापि समाः शतम्‌ ॥ ५ ॥ आयसीं पाज्ीपिति । कान्तडेहमयीं पा्चीम्‌ । नवां विमराम्‌ ॥ ४ ॥ 4॥. मण्टुकपण्याः स्वरसः प्रयोज्यः क्षीरेण यष्टीमधुकस्य चणम्‌ ॥ रसो गृड्च्यास्त॒ सम्रखप॒ष्प्याः कल्कः प्रयोज्यः खल शङ्गपष्प्याः ।६॥ आयुष्पदान्यामयनाशनानि बखाभिवणेस्वरबधनानि ॥ मध्यानि चेतानि रसायनानि मध्या विरशेषेण तु शहपष्पी ।॥ ७ ॥ मण्डूकपण्यौ इत्यादि योगचतुष्टयम्‌ ॥ मण्डूकपणीस्वरस : प्रयोन्यः । दुग्धेन मधु-

१६. समाम्‌ । २ ड. "याभ्याते रः ।

रप्रायनाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५१७

यष्ठोचूणं प्रयोज्यम्‌ । समूटपुष्प्या इति विरषणं गुङ्च्थाः शङ्खपुष्प्या वा । अर्‌- णद्‌त्तस्त्वेवं व्याचष्टे } गुद्च्या रसं प्रयुञ्जीत 1 तथा सह मृटपष्पाभ्यां वतैते समृल- पुष्पा तस्याः शङ्खपुष्प्याश्च कर्के प्रयुञ्जीत । एतानि रम्रायनान्यायुष्प्रदानि रोगघ्नानि बटादिवधनानि मेधाये हितानि च । अतिशयेन शङ्कपुष्पी मेध्या । उपनातिवृत्ते ॥ ॥ ९ ॥ ७ ॥ | ये मासमेकं स्वरसं पिबन्ति दिने दिने भरङ्रनःसयुस्थम्‌ ॥ क्षीरारिनस्ते बख्वणेयुक्ताः समाः शते नीवितमाग्रुवनि ॥ ८ ॥ ये माकेवस्वरप्तमनुदिनं मासं यावत्पिबन्ति दुग्धमोजनाः सन्तस्ते बलवर्णयुक्ता वषशतं जीवितमश्रुवते । शरङ्गरनःसमुत्थमिति निर्देशो भद्गरनःशब्दस्य सकारान्त त्वात््धुः ॥ < ॥ | असिततिरखरिमिश्रान्पह्टवानभक्षयेद्यः सततमिह पयोशी भरङ्गराजस्य मासम्‌ ॥ भवति स चिरजीवी व्यांधिभिविप्रयुक्तो श्रमरसदशकेशः कामचारी मनुष्यः ॥ ९ ॥

सुगमम्‌ ॥ ९ ॥ पीताऽश्वगन्धा पयसाऽधंमासं घतेन तैखेन स॒खाम्बुना बा ॥ कृशस्य पुष्टि वपुषो बिभति बार्स्य सस्यस्य यथाऽम्बुषष्टिः ॥ १० ॥ सुगमम्‌ ॥ १०॥ धात्रीतिलान्धृङ्गरजोविमिश्रान्ये भक्षयेयुमेनुनाः कमेण ॥ ते ृष्णकेशा विमरेद्धियाश् निव्यांधयोऽप्यामरणाद्धषेयुः ॥ ११ ॥ मनुजाः क्रमेणेति । करमेण रसायनविधिक्रमेण ॥ ११ ॥ पासं वचापप्युपसेवमानाः क्षीरेण तेखेन ध्रतेन वाऽपि ॥ भवन्ति रक्षोभिरघृष्यरूपा मेधाविनो निमेटमृष्टवाचः ॥ १२ ॥ वचां च माप क्षारा्न्यतमेनोपयुज्ञाना राक्षपैरनुपदुतषटपा मेधावन्तो नि्म॑रष्ष्ट- वाचश्च स्युः॥ १२॥ | टृदधदारुकमूलानि सृ्ष्मचृणानि कारयेत्‌ ॥ दातावयां रसेनेव सपषवारांध भावयेत्‌ ॥ १३ ॥

मप पनि 9८

[1

१ क. "त॒घनपः' ।

९१८ व्याख्याङ्ुसुमावस्याख्यटीकासमेतो--[ ९९ एकोनप्ततितमो-

अक्षमात्रं तु तच्णं सपिषा सह योजयेत्‌ ॥ मासमात्ोपयोगेन मतिमाज्ञायते नरः।॥ ` मेधावी स्परतिपांैव वीपलितवजितः ॥ १४॥ सुगमम्‌ ॥ १६।। १४॥ + हस्तिकरजः खादेरपातरत्थाय सिषा ॥ ययेष्टाहारचारोऽपि सहसरायुभेवे्रः ॥ १५ ॥ मेधावी बट्वान्कामी स्ीशतानि व्रजत्यसौ ॥ मधुना लश्ववेगः स्याद्राटिष्ठः स्ीसहस्रगः ॥ १६ ॥ हस्तिकिणैरनः खादेदिति । हस्तिकणे[रनः] पठाशमृखचूणम्‌ ॥ १९ ॥ १६॥ अयं मन्रः योक्तव्यो भिषजा चाभिमत्रणे ॥ ॐ नमो विनायकाय अमृतं रक्ष रक्ष मम फटसिद्धि देहि देहि शुद्रवचनेन स्वाहा ॥ १७ ॥ ॐ नम इत्यादिमन््रो हसिकर्णेल्यादियोगविषय एव । १७ ॥ पुननेवस्याधपरं नवस्य पिष्टे पिबे्यः पयसाऽथमासम्‌ ॥ ` मासरं तत्रिगुणं समां वा जीर्णोऽपि श्रयः स पुननेवः स्यात्‌ ॥ १८॥ पुनमवायारछन्दोनुरोधाद्धखत्वम्‌ । मासद्रय तत्रिरणमिति । तत्रिगुणं षण्मा- सात्र ॥*८<॥. | धानीचरृणेस्य कंसं स्वरसपरिगतं क्षौद्रसपिः समांशं कृष्णामानीसिता्टमखतियुतमिदं स्थापितं भस्मराौ ॥ वरषान्ते तत्समश्न्भवति विपरितो रूपवर्णप्रभावै- निच्पांधिवुद्धिमेधास्मृतिवचनवटरस्येयसच्चेरपेतः ॥ १९ ॥ कंसं चतुःषष्टिपलानि । स्वरमपरिगतमामख्कस्य रप्तमावितं भावना चेकविंशातिवा- रान्‌ । शषोद्रसपिः समांशं मधुपरतयोः प्रयेकं कंपमिलयर्थः । स्थापितं भप्मरा्ञौ प्रा्र- डारम्मे वर्षान्ते दारदि । अत्र योगे चरकः---''आमलख्कनूणीटकमेकविंदातिरात्रमाम- ङकस्रदकछलस्वरसपरिपीतं मधुवृता[दका]म्यामेकीकृत्याष्टमागपिप्पडीशकैराचूणचतुर्मागतत युतं ध्रृतमाजनस्थं प्रावृषि मस्मराशो निदध्याततद्रषान्ते प्रयोजयेदिति ॥ १९ ॥ ` गुडु च्यपामागेविडङगश्िनीवचाभयाङुण्डिश्तावरीसमम्‌ ॥ घतेन लीढं मकरोति मानवं रिभिदनेः शोकसदस्चधारिणम्‌ ॥ २० ॥ ` विडङ्कशहविनीति । रङ्खिनी शङ्खपुष्पी ॥ २० ॥

+ ©

,१ कर. “मो महावि।

` रप्ायनाधिकारः .] ` हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोमः। ‹ ` ५१९.

ब्राह्मी वचा. अश्वगन्धापिप्परयो मघुसंयताः ॥ आसा प्रयागास्सप्राहात्किनरेः सह गीयते ॥ २१ ॥ सुगमम्‌ ॥ २१ ॥ ४ ॥ तीवेण कुष्टेन परीतदेहो यः सोमराजीं नियमेन खादेत्‌ ॥ संवत्सरं कृष्णतिल द्वितीयां स सोमराजीं बपएषाऽतिशेते ॥२२॥ सोपराजी पिति । सोमराज्यवस्ुनस्तस्य वीजं ग्राह्यम्‌ । सोमराजीं चन्द्रप- ङ्किमति्ेते कान्त्याऽ[भि]मवति ॥ २२॥

पश्च भट्ठातकारिख्त्वा साधयेद्विधिवललले ॥ २३ ॥ कषायं तु पिविच्छीते धृतेनाक्तोष्ताटकः ॥

प्रश्वषृद्धया पिवे्यावस्सप्नति हासयेत्ततः ॥ २४५ ॥ जीर्णेऽद्यादादनं शीतं घृतक्षीरोपसंहितम्‌ ॥

एतद्रसायनं मध्यं बलीपलितनाशनम्‌ ॥ २५ ॥

कुष्ठाशेःकमिदोषघ्र दुष्शुक्र विशाधनम्‌ ॥ भट्टातक्काथपाने मत्रोऽयं पठ्यते कचित्‌ ॥ २६ ॥ वरुण त्वं हि देवानाममृतं परिकस्पसे ॥

आयुरारोग्यसिच्छर्थमस्माक्रं वरदो भव ॥ २७॥

: पश्च मटातकारिख्चा साधयेद्विधिवजल इति । एकमछातके सुश्रुते कषा- यशुक्तिमानमुक्तम्‌ । तचथा-- एकं भह्ातकमादाय द्विषा चधा चतुरी वा छेदयित्वा कषायकल्पेन विपाच्य कषायहुक्तिमनुष्णां घ्रताभ्यक्तताटजिद्लोष्ठः प्रातः म्रातरूपरेवे- तेति । कषायशुक्तिश्च जर्पटद्वयक्थितपादसतषे मवति । शुक्तिरधेपटम्‌ । पञ्चमहा- तकैप्वपि तदनुपारेण दश्नट्पलानि दत्वा कषायः पादशेषः कायः । कषायस्य तु वृद्धिणौपुररक्ितेन चतुष्पं यावदुक्ता |

तद्यथा--“ीनं मह्धातकस्येके पृते निक्षिप्य वारिणि |

॥ काथयेत्पोडरागुणे डक्तिरोषं हिमं पिवेत्‌ ॥ एकेकं वधेयेी जमा पञ्चभ्यो विचक्षणः ।

आ स्तते: पञ्चवृ्या वधेयेन्मतिमां स्ततः ।

शुक्तिवृद्धया कषायं च वधेयेदा चतुष्पात्‌ " इत्यादि ॥

+ एतदमे ख. पुस्तके-हन्त्यम्ख्पित्तवमनारचिदादहमोहखालित्यमेहतिमिरत्रणशुकदोषान्‌ । भक्त्वा नरः सततमामल्कीरसेन ब्द्धोऽप्यनेन च .भवेत्तरणीरिरंसुः ॥ १ ॥ इत्यधिकम्‌ ।

१ क, शचाभयाधात्रीपिप्पव्यो मधुपैन्धबम्‌ । अस्य त्र | २क.ते। .

९५२० व्याख्याङुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- { ७० पप्ततितमो-

अत्रोत्तरो(र)मह्टातकवरद्धिक्रमेऽपि कषायस्य चतुष्पत्वं तरतमभावेन सान्द्रकर- णात्प्येतव्यम्‌ । अत्र योगे मन्त्रोऽपि कचिदुस्यते । यथा वरुण त्वं हि देवानामि त्यादि ॥ २३ ॥ २३४ ॥ २९ ॥ २६ ॥ २७॥

तैलं भट्टातकानां त पिबेन्मासं यथाबलम्‌ ॥ सवेपिद्रवनिभक्तो जीवदरषशतं दः ॥ २८ ॥ तेटं भ्टातकानामिति । मह्वातकतैरस्य कर्षः पेयः ॥ २८ ॥

कासश्वासातिसारज्वरपिटककदीकोटङुप्ुभमेहा- सूत्राघातोदराश्चैःश्यथुगटरिरःकणेशङ्ञाकिरोगान्‌ ॥

ये चान्ये वातपिततक्षतजकफकृता व्याधयः सन्ति जन्तो स्तां स्तानभ्यासयोगादपनयति पयः पीतमन्ते निशायाः ॥ २९ ॥

पिटककटी[कोठङकष्ेति । पिटकः पिडिका । कटीशब्देन कटीगता गृध्रस्यादय उच्यन्ते । पयः पीतमिति । पयः पानीयं क्षीरं वा । सुश्रुते प्रातः क्षीरेण नस्यस्यापि द्रितत्वात्‌ ।

यथा--““श्ीतोदकं पयः कषोद्रं सषिरित्येकशो द्विशः ।

चिशः प्मस्तमथ वा प्राक्पीतं स्थापयेद्रयः इति ।

अस्याथेः । प्रकृतिमेदेन चतुर्विधं वयःस्थापनमाह-- शी तोदकमित्यादि । शीतो- दकपयःोद्रसर्पिषामेकशाश्चत्वारः प्रयोगा द्विशः षट्तरिशश्त्वारश्वतुभिरेकः । एवं पञ्चदश प्रयोगाः । उदकं पयः कोद्र सपिरित्येकराश्चत्वारः । उदकपयसी उदकक्चौदर उदकपतपिषी पयःक्तोदे पयःस्पिषी क्षोद्रसपिषी एवं द्विशः षट्‌ । उदकपयःश्नौदराण्यु- दकपयःपर्षष्युद ककषोद्रसर्पीषि पयमक्षोद्रसर्पौप्येवं चिश्ञश्चत्वारः प्रयोगाः । उदकपयः- कषद्रपर्पीषीत्येक एव प्रयोगः। मानविरुद्धानामिषां विषमाणामुपयोगः कार्यं इति ज्ञेयम्‌। शीतोदकं समपित्तकफवातप्रकृतो । पयः पुनरथिकपित्तप्रकृतवेव । षोद्रं कफप्रक्रतौ । सपिः पुनरधिकवातप्रकृतो । अत्रेवेकद्धितिचतुदरैव्यसंयोगा हिताहितविभागमवेक्ष्य वाता- दिदोभमेदप्रक्रातिषु स्वबुद्या विभजननीयाः । प्रागिति प्रातः । आजल्सिकाशचेते

भ

प्रयोगाः ॥ २९ ॥ विगतघननिश्ीये प्रातरुत्थाय नित्यं ` पिबाति खट नरो यो धराणरन्प्रेण वारि ॥ [५९ €~ _ ५ स भवति मतिपणेशश्चुषा ताक्ष्यतुर्यो वलिपलितविहीनः सवेरोगेिमुक्तः ॥ ३० ॥

१.च।२घ. पतापनिः। ३ ख. "रकुक्षिगूलाक्षिः। ४ क. क्षयजः)

कानीकरणाधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। - ५२१. विगतघननिश्षीथ इति । अपगतधनान्धकारि । एतच्च प्रातरित्यस्य स्वरूपकी तनम्‌ ॥ ३० ॥ अम्भसः परखतान्यष्टों रवावनुदिते फिन्‌ ॥ वातपित्तगदान्हन्ति जीषेद्रषेशतं नरः ॥ ३१॥ `

अम्भसः भख वान्यष्टाविति । अम्यासक्रमेणाष्टप्रसृतादपिकं तु न पेयम्‌ | आक- तिमानमिदम्‌ ॥ ३१ ॥

चयङ्गव दी पठितघरै पीनसवेखखयेकासशोषध्रम्‌ ॥ रजनीक्षयेऽम्बुनस्यं रसायनं दृषटिजननं च ॥ ३२ ॥ तद्ज्ञिफङाम्बु निरशिस्थं वटिपटितदरं दष्टिदं श्रेष्ठम्‌ ॥ परयतिद्रय तु पातव्यं नासया नाधिकं पतम्‌ ॥ ३३ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६२॥ ६३ ॥ न केवरं दीेमिहाऽऽयुर्ते रसायनं यो विधिवन्निषेवते ॥ गति स देवपि निषेवितां शुभां परपद्यते ह्म तथैव चाक्षरम्‌ ॥ ३४ ॥१ न केवमित्यादि-छोकश्वरकेणामयामरकीये रसायनपादे पठितः । इन्दस्तु सकल- रप्रायनसाधारणोऽथं इति मन्यमानः सामान्यरप्रायनदषे पठितवान्‌ । पपद्यते ब्रद्येति। ब्रह्म मक्षः । अक्षरमविनारि । मोक्षावापिश्च रपायनेन विशुद्धसत्वनननात्‌ ॥ २४ ॥ इति श्रीहन्दमणीतहन्दमाघवापरनापरुसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्रीक- ण्ठदत्तकरतायां व्याख्याकुसुमावर्याख्यायामेकोनस्रतितमो रसायनाधिकारः समाप्रः ॥ ६९ ॥

अथ सप्रतितमो बाजीकरणाधिकारः।

तेसौ भावेरहधरैस्तु रिरसोमनसि क्षते ॥ ध्वजः पततत्यथो नृणां व्यं समुपजायते ॥ १ ॥ प्ोक्तदिव सेबन्धादनन्तरं वाजीकरणमुच्यते वाजीवात्यथेमेधुनमामथ्याद्राजी । कि घा वाजः शक्रं तदस्यास्तीति बाजी वाजी क्रियते येन पुरुषस्तद्वानीकरणम्‌ । यदुक्तं चरके--“ येन नारीषु सामथ्यं वाजिवङ्खमते नरः! येन चाभ्यधिकं बीजं वाजीकरणमेव तत्‌ › इति ।

१ कं, °तित्रयं ! २ क. श्यतो न । ६६९

५२२ व्याख्याकुयुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ ७० पपतितमो-

तच्च तरिविधः प्रवर्तकं +ननकं जनकग्रवर्तकं च | उक्तं हि-“ शुकच्युतिकरं फिचित्किचिच्छुक्रविवरधनम्‌ | च्युतिवृद्धिकरं किचित्रिविधं वृष्यमुच्यते ?' इति । तत्र शीति युवतीस्पशीदि च्युतिकरं क्षीरादि वृद्धिकरं माषो जनकः प्रवर्तकश्च | मापोऽत्र माषमुणे ‹ वृष्यः रीं पुंस्त्वं दधाति † [इति] पदद्रयकरणादुमयकृदुच्यते | ब्रह्मदेवस्त्वेवं वक्ति- वाजीकरणं भरिविधं जनकं प्रवतेकं जनकप्रवतेकं चेति । तर जनकं मांसघतादिकं यद्रप्रारिधातुक्रमेण परिणतं प्रधानधातुपुटं करोति । प्रवतैकमुचयाच- णीदिकं शक्रविसेवनकम्‌ । न च तस्य वैरेचनिकेक्त्या शुक्रक्षयकारित्वं स्यायतो विरे चनं शुक्रस्य पातनायाभिमुखीभावमाच्रकरणम्‌ । जनकप्रवतकरं तु गव्यघृतगोधूम- माषकाकाण्डफटादिकम्‌ । इल्लणस्तवेवं व्यचष्टे-केवलृदेहवटक्‌ जनकं गोधूमादि । केवरूमनोवरूकरं संकल्यादि तु अरवतेकम्‌ । पृतक्षीरादि तु देहमनोबरुकरं सदुभयकरमिति । वृष्यादि- द्रव्याणां सद्यःशक्रारिकरणे प्रभावोऽयम्‌ । वथा च वागभटः-“के चिदाहुरहोरा्रात्षडहादपरे परे । मासेन याति शुक्रत्वमन्नं पाकक्रमादिमिः ॥ वृष्यादीनि अभावेण प्तयःशुकादि कुषैते । आयः करोत्यहोरात्रात्कमान्यदपि भेषजम्‌ ॥ ङीबानां वाजीकरणं हितमित्यतः डीबमाह-- तेस्तेभावेरहयेरिति । मयाविश्रम्भपतत्रास्षख्ीदो षदरनारिभिः । एषां च षाण्ठ्य- कराणां भावानामप॑स्येयत्वाचैसतैरिति सवेनास्ना निर्देशः कृतः 1 रिरंसोरिति । रम्तु मिच्छोः । मनोमिषातजं छेन्यमिदम्‌ ॥ १ ॥ आहारनं कटेव्यमाह-- अन्नरम्टोप्णटवणेरतिमात्रोपसेवितैः ॥ म्यधातुक्षयो चष्ट; क्टेन्यं तदपरं स्प्रतम्‌ । २॥ कटुकाम्टोष्णल्वणेरिति पाठान्तरम्‌ । सौम्यघातुः शुक्रम्‌ । तदपरमिति । अन्क्रत- शुफक्षयनम्‌ ॥ २ ॥ विदिष्टविहारनं क्टेन्यमाह-- अतिव्यवायशीखो वान च वाजीक्रियारतः॥ ध्वजभङ्गमवामोति स शुकरक्षयदैतुकम्‌ ॥ ३ ॥

५.१३) अन१२५

+ तत्र जनके क्षीरादि न च धातुपरिणामक्रमेण तज्जनकं प्रितपयक्तमाचमेव । उत्त च सननान्तर्-वृष्यादानां प्रमावस्तु पुष्णाति बलमा हीति जज्जटः । इति घ. टिप्पणी $

वाजीकरणाथिकारः ] हृन्दमापवापरनामा सिद्धयोगः। ` ५२३

ध्वजभङ्गमिति । ध्वजमङ्गलक्षणीयं देव्यम्‌ । ध्वजमद्गो मेदूनुत्थानम्‌ ! शुक्रक्षय- हेतुकपिति । विहारविरेषक्रतदुक्रक्षयजम्‌ ॥ ३ ॥ असाध्यं सहनं ढेव्यं ममच्छेदात्तु यद्धवेत्‌ ॥ साध्यानामवरिष्टानां कायां बाजीकरो विधिः ॥ ४॥ असाध्यं सहजं व्यमिति । तथा च--““नन्मपश्धति यः छवः छेन्यं तत्सहजं स्मत्‌” इति । सुश्रुते रारीरोक्तमासेचकादिकं पञ्चविधम्‌ । ` त्यथा--““पित्रोरलल्पबीनत्वादासेक्यः पुरुषो भवेत्‌ । स॒ शुक्रं प्रादय ठमते ध्वजोच्छरायमसंशयम्‌"” । पिच्रो्मीतापिच्रोः। आसेक्यः पुरुषो मवेदासेक्यनामा पुरुषो जायते ।-स शक्रं प्रार्येति । स पुरुषोऽन्यपुरुषान्निजमुखेन व्यवायं कारयित्वा तत्र सिक्तं श॒क्रं प्रादयाऽऽस्वाद्य । ध्वजोच्छरायं टिङ्खोत्थानम्‌ 1 आततेक्यनामाऽये षण्डो मुखयोन्यपरपयोयः। धयः पूतियोनौ जयित स सौगन्धिकरसंज्ितः । स योनिेफपोर्गन्धमाघ्राय छमते बरम्‌?' । अस्यार्थः । योनिरेफपोर्गन्धमाघ्राय शिङ्घचित्वा । अयं सौगन्धिकनामा षण्डो नासा- योन्यपरपयोयः । ` श्वगुदेऽबरह्यचयीद्यः खपु पुवत्परवकते । कुम्भीकः सतु विज्ञेयः, । यः पुरुषः से गुदे स्वकीये पायावब्रह्मचर्यादन्यपुरुषपार्वाब्यवायं कारयित्वा पश्चात्खींु विषये पुमानिव प्रवतेते पुरुषवव्यवायं करोति स कुम्मीकनामा षण्डो ज्ञेयः] अन्ये तु. परथमं दीषु विषये तासामेव स्वकीयगुदविवरे पदुवत्परष्ठमागे शिथिेनैवः मेहनेन प्रवते किंनिमित्तमेतादितखाह । बद्यचयीत्‌ । छैव्यवरासंजाताप्रवृत्तित्वात्‌ । ततश्चानया विप्रकृला ध्वनोच्छराये संजाते स एव शीष पुरुषवत्प्रवतते स दुुम्भीकनामा नपुंस- कमेदः 1 गुदयोनिरयम्‌ \ अध्योत्पत्तिहेतुः सूत्ान्तरे वाणतो यथा-माता व्यकायं प्रति चेच वक्रा स्यादीजदबैस्यतया पितुश्च” । गयीं तु दुम्भीकोत्पत्तिहेतो कारयपोक्तैः छोकमाह । यथा--“जरनस्कां यदा नारीं -छेप्मरेता नजेदतो । न्यसक्ता भवेत्प्ीतिजांयते कुम्िरस्तदा” इति । ईष्येकं रेणु वा परम्‌ । षट व्यवायमन्येषां व्यवाये यः प्रवतेते । इप्थेकः स॒ तु विज्ञेयः" ।

५२४ ` व्याख्याडुदुमावल्याख्यर्यकासमता-- [ ७० सप्ततितम

खगयोनिरयमीर्प्यकापरपर्यायः । अत्रापि तच्रान्हरे पातो हेतर्यया--श्ष्यामिभ्‌- तावपि मन्दहषीवीर्प्याहुयस्यापि वदन्ति हेतुम्‌" इति । षण्ठकं श्रण्र पञ्चमम । भ्यो भार्यायाखतौ मोडादङ्गनेव प्रवते । ततः खीचेषटिताकारो जायते ष्ण्ठरज्ञितः' । यः पुमान्मोहवदादतौ मार्यायां विषयेऽङ्गनावदुततानो सूत्वा व्यक्हरति तत्र छीचे- िताकारः षण्डो नायते प्र पुमान्छ्याकतिः खीचेशित च्रीवदधोपतः स्वमेदूस्योध्वे- प्रदेरोऽपरपुरुषादर्यच्युतिं कारयति । मभेच्छेदादिति । विटपमम॑च्छेदाद्‌ } तेन हिं

शि (भ

शुक्वहना इयुपधातो वङ्क्षणवृषणयोरन्तरे विटपे ॥ 8 ॥ पिप्यटीरखणोपेतौ बस्ताण्ड क्षीरसपिषा ।। साधितो भक्षयेचस्तु स गच्छेत्मगदारतम्‌ ॥ ५ ॥] पिष्पङीटणे सस्कारके । व्ताण्डो अगण्डको शौ । ्षीरसा्िषा क्षीरोत्थितक्त- पिषान तु क्षीरेण सर्षा चेदययमत्रा्थं॑एकवद्धावेन क्ष्यः । क्षीरपक खवणस्य संयोग विरुद्धत्वात्‌ । प्रमदातमिति बहुवनितोपटर्क्षणम्‌ ।। ९ ॥ . बस्ताण्डसिद्धे पयसि भावितानसष्त्तिखान्‌ ॥ यः खादेत्स नरो गच्छेर्ह्वीणां शतमप्रवेवत्‌ ॥ ६ ॥ वस्ताण्डसिद्धे पयसीति । बस्तर्छागस्तस्याण्डो मुष्कः । क्षीरफरिभाषया वस्ता- ण्डेन क्षीरं साध्यं तसमिन्पयप्नि सद्महं मावितांस्तिखान्वादेत्‌ । तत्रनुपानं क्षीरमेव । परिभाषामाह-- ` "द्रव्यादष्टगुणं क्षीरं क्षीरात्तोयं चतुगणम्‌ | सीरावेषः कतेन्यः क्षीरपक त्वयं विविः"” इति 8 स नर इत्यस्य स्थने सप्तितानिति पाठो वाग्भटे । तत्र सततितान्पशर्करान्‌ १ अनाविकमसित्यादिना यपि क्षीरेण वस्तमां पस्य विरोधो दर्दितस्तथाऽपि विशिष्टन- स्तस्याविरोधो वचनादे्टम्यः । असकृदिति । सप्तधा } अूर्ववत्प्रयमपुरतवत्‌ । ६ ॥ दण व्रिदायाः सुतं स्वरसेनेव मावितप्‌ ।! सपिश्नद्रयुतं टींद्का दर गच्छेन्नरोऽङनाः ।! ७ ॥ कृतमिलस्य स्थाने बहुशः पाठः । स्वरसेनेतिं । विदायौ एव । टीद्वाऽनन्तर> मनुपानं शीतं जरम्‌ । ७ |} एवमापरलकं चरणं स्वरसेनेव भाषितम्‌ ।। ८ ॥ शकेरामधुसपिभियुक्तं लीद्वा परयः पिवेत्‌ ॥ एतनाशातेवषाऽपि युवेव परिहष्यति |! ९ ॥

वाजीकरणाधिकारः ] इन्दमाघवापरनामा सिद्धयोगः । ५२५

एवमामरकं चूर्णं स्वरसेनेव भावितमिति। अत्र स्वरसमावनस्याप्युक्ततादेवमि- त्यतिदेरस्य वेयथ्याद्धिदारचररणवन्धौ द्रमृताम्यामप्यामलकनूर्णस्य स्वरसमावितस्य प्रयो- गमाह--कातिकरः । तेनाऽऽमटकच्रणस्य द्विधा रयोग: । क्षद्रघृताम्यां शरकराक्द्र- पृतपयोनुपनेश्चेति । सुदितत्वविधानाथमेवमित्यतिदेश इत्यन्ये ॥ < ॥ ९ ॥ िदारिकिन्द चूर्णं तु श्वृतेन पयसा नरः ॥ उदुम्बरसमं खादन्ृद्धोऽपि तरूणायते ॥ १० ॥ श्यतेनेति । केवल्ज्शृतेन । उदुम्बरसममिति । उदुम्बरफटततमम्‌ ॥ १० ॥ स्वयंगुपेश्चुरकयोबीजचूर्णं सशषकेरम्‌ ॥ धारोष्णेन नरः पीत्वा प्रयसा न क्षयं वजेत ॥ ११॥ स्वयंगुप्ता कपिकच्छः 1 इध्रुरकः कोकिखक्षो नरवारक इत्गि रके । न क्षयं नने- दियत्र दक्तस्येति देषः ॥ ११॥ । उच्चटा चृणमप्येषर प्रीरेणोत्तममुच्यते ॥ उचचटा शणवण्टाकारः सखस्पविरः भरायो हिमवति शरयुपकण्ठे | जंचट इति टोकरे | एवमिति स॒द्राकरधरोप्णक्षीरेण ॥ शतावयंटावूर्णं पेयमेवं युखाम्बुना ॥ १२ ॥ सुगमम्‌ ॥ {२॥ करप मधुकृत्रणेस्य ्रतकषोदरसमन्वितम्‌ ॥ पयोतुपानं यो लिद्चान्निलवेगः स ना भवेत्‌ ॥ १३॥ मधुय्टिकाचृणेप्य कर्थं घरतक्षोदरयुतं श्चीरातुपानं यो ठेटि सोऽप्रनषटवेगः पुरुषो भवेत्‌ ॥ {६ ॥ र गोक्षुरकः श्चरकः शतम्रटीं वानरी(रि) नागबङाऽहिबिखा च ॥ चृणैमिदं पयसा निचि पेयं यस्य ग्रहे भमदाशतमस्ति ॥ १४ ॥ ्षरकः कोकिलक्षः । वानरी श्ुकरिम्ब । उमयोर्वीनमिह 1 गोक्षुरकः कुरकाः शषतमूरी वानरी (रि) नागबटाऽतिवला चेति पाठद्छन्द्ःपूरणार्थ साधुः । न तु मासं छृत्वा पष्ठीनहुवचनान्तः पाठः ॥ {४ ॥ नरसिहवूणेमाह-- त्रिकण्टविदारीनिस्तुषतिरबहुपु्बीरजनश्चतुष्पस्थम्‌ ।। भट्धातकथस्थयुगं तत्सपोनं गुडूच्या ॥ १९५ ॥

१ख. नन्द्वल्करतु। २ क. सुखार्थना। ३ ड. ननं यः कुयोनिः ।

५६ व्याख्याङ्सुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [ ७० सक्ततितमो -

पश्च्िश्न्मधुनो व्योषस्या्ठ पठानि दश्च वहेः ॥ तद्विगुणा वाराही स्चगुणा शकेरा दहनात्‌ ॥ १६ ॥ मध्वधं घृतमेतत्परिगृज्य लिग्धभानने निहितम्‌ ॥ अद्याद्या हन्तं रोगानीकं क्षयं कासम्‌ ॥ १७॥ अरमयुद्रभगदरकुषएवखीपलितपीनसं षाण्ठ्यम्‌ ॥ नसिहसदशविक्रममपत्यमभिवाञ्छितं भते ॥ १८ ॥ बर्वणेस्वरकान्तिबुद्धयुत्सादहसखसयुक्तम्‌ । उपयुज्य च्रणमब्दं शुद्धतनुनारसिहाख्यम्‌ ॥ १९ ॥ वराहमूधेवत्कन्दो वाराहीकन्द सं्घितः ॥ भिषजां तद्खाभेन चमकाराटको मतः ।॥ २० ॥

त्रिकण्यो गो्ुरकः चतष्परस्थमिति । मिदित्वा । तेन चिकण्टादीनां प्रसेकं प्रस्थः । तत्सप्तोनमिति । तत्प्रस्यय॒गं सप्तपलोनं पञ्चविंरातिपानीत्यथः । इति न। हणम्‌ ॥ १५ ॥ १६ ॥ १७ ॥ १८ ॥ १९ ॥ २० ॥

श तावराघतमाह-

घृतं शतावरीगमं क्षारे दशगुणे पचेत्‌ ॥ शकेरापिप्पटीक्षद्रयुक्तं तद्दष्यमुच्यते ।। २१ ॥

अत्र शकैरापिप्पीक्षद्रयुक्तत्वं सिद्धे घते ॥ २१॥ गोधमाद्यं घ्रतमाह-- [र

गोधूमा पशतं निष्काथ्य सछिखदकफे ॥

पादावशेषे पृते च द्रन्याणीमानि दापयेत्‌ । २२ ॥ गोप्रममुञ्ञातफटं माषा द्राक्षा परूषकम्‌ ॥

काकोटी क्षारकारोी जीवन्ती स्चतावरी ॥ २३ ॥ अश्वगन्धा सखञृरा मधुकं उयूषणं सिता ॥

भट्धातकं खयंगुप्रा समभागानि कारयेत्‌ ॥ २४ ॥ वुतप्रस्थ पचदव क्षार दा चतुगुणम्‌ ॥

मृद्रभिनाऽथ सिद्धे च द्रव्याण्येतानि निक्षिपेत्‌ ॥ २५ ॥ त्वरे पिष्पटी धान्यं कपूर नागकेसरम्‌ ॥

यथाराभं विनिक्षिप्य सिताक्षाद्रपराष्टकम्‌ ॥ २६ ॥

दचेश्ुदण्डेनाऽऽखोड्य विधिवदद्विनियोजयेत्‌ ॥ शास्योदनेन भुञ्जीत पिबेन्मांसरसेन वा ॥ २७ ॥

वाजीकरणाधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ५२७

केवलस्य पिबेदस्य पटमा्ं प्रमाणतः ॥

न तस्य छिङ्गदेथिस्यं न च शुक्रक्षयो भवेत्‌ ॥ २८ ॥ बस्यं परं वातहरं शुक्रसंजननं परम्‌ ॥

पचङच्छ्रपश्चमनं इृद्धानामपि शस्यते ॥ २९ ॥

पटटरयं तद श्ीयाद्श्राचमतन्द्रितः ।

स्रीणां शतं च भजते पीता चा॒पिषेह्पयः ॥ अश्विभ्यां निमित चेतद्रोधूमाञ्यं रसायनम्‌ ॥ ३० ॥

निष्काथ्य सटिखादके । पादावशचेष इति । गोधूमस्य परते काथाथ जद्द्रीण पादशोष आढकं प्रचरति चेत्थम्‌ । अन्ये पुनर्निर्देशानुरोधाज्जङाटकेनेव क्राथः पाददोषः परस्य इत्याहुः । मुज्ञातफटमौत्तरापथिकं तदमावे तारमस्तकम्‌ । मधुकस्य फलम्‌ । त्वगेटादीनां कच्छरद्रव्यप्रमानं मानम्‌ 1 अत्रार्थे चक्रस्य रिपणी- “जटद्रोगेऽत्र गोधूमक्राथसतच्छेष आदकम्‌ 1 म॒ञ्ञातकफटस्थाने तदणे ताटमस्तकम्‌ । कर्कद्रव्यस्म मान त्वगादः साहचयतः ` इति ॥

(भवा

इशकाण्डने्खण्डन । पटमाजमिति । प्रथमतः । पर्द्रयं तदश्ीयादित्याधेक- मात्रानिराप्ता्थमक्तम्‌ ॥ २२॥ २३६॥ २४॥ २५॥ २६॥२७ ॥ २८ ॥

| २९ ॥ २० ॥ महापुगन्धितैटमाद--

कपूरागुरुचो चबोलनटिकाटाक्षारठीधातकी- #।

पुष्पः सप्तदरेटबाटुसररारैेयमां सीपरः एलाकुङ्कमरो चनादमनकश्रीवासनातीफलेः

कङ्ो टक्रयुको जरापदमुराकान्ताच्वङ्गापयंः । ३१ ॥ तेखोशीरदरेणकामख्यजस्थौगेयचण्डानखे- `

जोतीकोशकुटीरपदकनतैः स्पृकान्वितैः पाटिकेः ॥ लाक्षायोननव्िखोध्रसलिे तें विपाच्याऽऽढकं

तेनाभ्यज्य तनुं जरन्नपि मवेतस्लीणां पर वह्टभः ॥ ३२ ॥ जुक्राल्यो द्ुतिमाननरपतनयः षण्ोऽपि रत्युत्सुको

न्ध्या गभेवती भवेदपि तथा वृद्धाऽपि सूते सुतम्‌ ॥ `

कण्ड्खेद विचचिकामयहर्‌ दागेन्ध्यकृष्ापद्‌-

मञ्विभ्यां परिकातितं बहुगुणं ते सुगन्ध महत्‌ ॥ ३२ ॥

१ ~ = [. ~ `

५२.८ व्याख्याकसमावदयाख्यदीकासमेता-- ( ७ -सप्ततितमो~

चोचं गडत्वक ! बोटो गन्धरसः। सप्तदछः सरघवीति नाश्नाऽऽल्यातं गन्धद्रन्यम्‌ । उजय सष्नैया 1 मदः कस्तूरिका । कान्ता प्रियगुः । तैं पिद्धकम्‌ । स्योणेयं मरन्थि- पणम्‌ | नतं तगरपारेका 1 योननवषह्ी मल्ष्ठा ! “““ * “ महामुगन्धितेटम्‌ ॥ ॥ २१ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ गुडकुष्माण्डकमाह-- कुष्माण्डकात्पछशतं सुखिन्नं निष्डुर्ट ज्रतम्‌ ॥ प्रस्थं च प्रततेटस्य तस्मिस्तप्रे प्रदापयत्‌ ।। ३४ ॥ त्वक्पत्रधान्यकव्योषजीरकेखाद्रयानलम्‌ ॥ ग्रन्थिकं चन्यमातङ्गपिप्पस्यः शयङ्गवेरकम्‌ ॥ ३५ ॥ ` सङ्गा कसेरं च भरम्बं तारटमस्तकम्‌ । चूणीढृतं पटं शं तु गुडस्य तुया पचेत्‌ ।। ३६ ।। रीतीभते पान्यष्रं मधुनः संप्रदापयत्‌ ॥ कफपित्तानिरृहरं मन्दाग्रीनां च दीपनम्‌ ।॥ ३७ ॥ कशानां इदणं रष वाजींकरणपुत्तमम्‌ ॥ प्रमदासु भसक्तानां ये च स्युः क्षीणरेतसः ॥ ३८ ।। प्षयेण च श्रहीतानां परमेतद्धिषग्नितमर्‌ ॥ कासं श्वासं ज्वरं द्कां हन्ति च्छदिं मरोचकम्‌ ॥ ३९ ॥ गुडकूष्माण्डकं ख्यातम्विभ्यां समुदाहूतम्‌ ॥ खण्डकूष्पाण्डवत्पातं खिन्नकृष्माण्डकद्रव; ॥ ४० ॥ ` = नीरकट्यमे्यद्भयं च । प्रटम्बं॑ताखाङ्कररः । अत्र॒ खण्डकृप्माण्डकवाच्छिन्नकू- प्माण्डद्रवपात्र च ज्यम्‌ । खण्डक्ुष्माण्डवत्पाचं गडकृष्माण्डकृद्रव इत्यन्न द्रवः. खिन- क-नाण्डकस्य ज्यः । गुडकूप्माण्डकम्‌ ॥ ३४ ॥ २५ | ३९ | ३७ ॥ २८ | ॥ ३९ ॥ ४० ॥ यात्काचेन्पधुरं स्िग्पं बृहणं जीवनं गर ॥ | हषण मनसथव तत्सवं उष्यमुच्यते ॥ ४१ ॥ यकिचिद्रस्तु मधुरादिगुणं चित्तर्षनननं च तत्समपि व्रष्यं कथ्यते ॥ ४१ | सुरु्फा पविनस्थाया मूषणंध विभूषिता ॥ या वश्या शिक्ितायाचसा चरी वष्यतमा मता ४२।। शिितेति । कामशाखोक्तवतुःषष्टिपच्चा(कटा)कृदारा ।॥ ४२ ॥ नान्तवे षरोडग्राद्रषात्समतेः परतो न च ॥ आयुष्कामो नरः सखीभिः संयोगं कर्त॑मर॑ति ॥ ४६ ॥

वानीकरणाभिकारः हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ९२९ नान्तं पोडश्ादर्षादिति । अपंपू्णधतुत्वात्‌ । सप्तेः परतो न चेति । क्षीय - साणघातुत्वात्‌ ॥ ४३ ॥ प्रवौनादिकारणान्यदिङन्नाद-- | राजना विचित्राणि पानानि विविधानि च॥ वाचः श्रोत्रानुगागिन्यस्त्वक्छखस्पशनानि च ॥ ४४॥. गन्धा मनोज्ञा रूपाणि विचित्रोपवनानि च ॥ मनसधापतीघातो कानीद्ुवेन्ति मानवम्‌ ॥ ५ #। भ्रोत्रालुगाभिन्य इवि + श्रोत्रसुखाः । अपतिपात इति । अम्रावि्ल्यम्‌ ॥ ४४॥ ६९॥ जरया चिन्तया शुक्रं व्याधिभिः कमेकचेनात्र ॥ क्यं गच्छत्यनशनात्छीणां चादिनिषेवणात्‌ ॥ ४६ ॥ क्रयाद्धङ्गा(या)द विसम्भाच्छ्रेकात्स्रीदोषदशंनात्‌ ॥ नारीणामरसहत्वदमिषातादसेवनात्‌ ॥ ४७ ॥ अविस्नम्भादिति । जविश्वाप्तात्‌ ॥ ४६९ ॥ ४७॥ भटटातकास्थिजठ्कूकमथाक्ष(ल्न)प- पन्तविदद्म मतिमान्सह सेन्पषेन ॥ एतद्िरूदवहती फकतोायपिष्ट- प्ाखेपनं महिषपिडिमटीङरताङक ॥ ४८ ॥ स्थरं महदरतरंगपतुल्यमाश् | शेफः करो त्यभिमतं न हि षंश्चयोऽस्ति ।। ४९ ॥ | जट्शुको जटनीखिका जलन्ततीं रोमचुक्तः प्रविषः प्राणी वा ! नटञ्ुको जल. सेम्थस्त्रप्तक्तो जन्तुविरचितः श्ुकपतघातवानिवासान्दुक इत्यन्य । जङ्चारै कृष्णीर इति ठक्ष्मणरिप्पणेनोक्तम्‌ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ कासींसतुरगगन्धा सावरगज पिप्पटी विपकेन ॥ तेठेन यान्ति बृद्धि नियतं स्तनकणेवराङ्रिङ्ानि# ॥ ५० ॥ सुगमम्‌ ॥ ९० ॥ इवि श्रीवबन्दभणीतवन्दमापवापरनामकसिद्धयोगम्याख्यायां श्रीश्री कण्ठदन्तकृतायां च्याख्याकुस॒मावस्याख्यायां सप्तितमा वानीकरणाधिकारः समाप्ठः ॥ ७० ॥

0 ००००।००।०1 पिरि

% एतदप्रे ख. पुस्तफे--“दोवेल्यं गुखदोष्श्च पाण्डत्वमदप्त्रमाः । क्ठैग्यं शृ क्रवित्गेश्च क्षीण- दुस्य रक्षणम्‌” । इययिकम्‌ \ ६५

५३० व्याख्याङ्युमावल्याख्यरीकासमेता-- [५१ एकपप्ततितमः-~

॥,॥

अयेकसप्तापिवमः स्लेहाधिकारः ।

पयर ननमनय

^~ (~ 0 | रपायनमित्यत्र शुद्धकाय इत्युक्तं कायशुद्धिश्च पञ्चकर्मभिः यश्चकमाणि तानि वमनविरेचनानुवासननिरूहनस्यानि तानि च लेहस्वेदपएर्वीणि का्यीण्यतः संशोधनानि प्रतिपादयितुकामः जेहस्ेदौ निर्दिशति सेहखेदयोरपि सेह क्रियत इति खेहा- ध्याय-- यथादोषं यथाव्यापि यथाकारं यथाबलम्‌ ॥ सेहं पकमपकं वा पातुं युञ्ज्याञ्चिकित्सकः ॥ १ ॥ सेहमिति । उक्तं च- 'द्वियोनिवीर्योऽभिहितश्चतःसंज्ञो विकस्पनात्‌ | घटप्रयोगाध्ितः सेह श्चतुःषष्टिनिचारकृत्‌ ॥ तत्र द्वियोनिः स्थावरो जङ्गमश्च | द्विवीयं उष्णः शीतश्च । विकल्पनाच्चतुःसंज् सर्विस्तेटवसामजञ्जानश्चत्वारो विकल्पा अस्य । तत्र तैं स्थावस्योनि ध्रतवप्तामञ्जानस्तु जङ्गमयोनयः । तत्र तैं तिटादिफलोद्धवत्वात्फटस्थं देवदासक्लिशपागसुप्तारोत्थं च । पृतमपि द्विषा क्षीरोत्थं दरध्युत्यं च । शद्धमांसाश्रया वक्ताऽस्थ्याश्रया . मज्जा । तत्न नज्गमेम्यो गव्यं धृतं प्रधानं स्यादरेभ्यत्तिल्तैटमिति । षटप्रयोगा धित इति । पानभो- ननवसिनस्याम्यज्गमृधतेटमेदेन षट्‌प्रयोगाः । चतुःषष्टि विचारङरिति । तथा च--“दोषाणामल्पमूयस्त्वं संरमं मवेक्ष्य च | युनूज्यात्रिषष्टिवामिन्रैः समाप्ताव्याप्ततो रैः? ॥ अन्यत्रापि-“रेश्वोपदहितः सेहः प्रमापव्यप्तयोगिभिः | इत्यं भिषष्ठिधायुक्तं माप्रोत्यकश्च केवछः'” ॥

इति ““"पकल्रेहवत्सेहो गणवन्त-“ ॥ १ ॥

केवर पत्तिकं सपिवांिके खवणान्वितम्‌ ॥ द्य बडुकफं चापि व्योषक्नारसमायुतम्‌ ॥ २ ॥

कवलमसहायमन्यद्रन्येरसंयुक्तमित्यथेः । तच सस्कृतमस्कतं वा पव्यप्यन्यद्रव्या- ताग प्पूकृतत्वं रमयत एव सयोगमस्कारयोभिन्नामिधानत्वात्‌ । एतेन संस्कृतम. न्क वा कट काथनचरणादप्रत्ेपरहितं सर्पिः परातव्यमिति जेयम्‌ । गयीं तु पित्त

ह र्द्न्यस्नावतमव केवटमेत्याह्‌ | वातक टखवणान्वितप्रिति वातस्य समानगुण- मपि प्र्पिेवणेनोष्णवीर्यैण च युक्तं श्रेष्ठं स्य त्‌।॥२॥ ॐ

सहाभिकारः] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५३१

“ अच्छपानविषयमुपदिशनाह- सलेदसात्म्यः शस ददः काटे च शीतले ॥ अच्छमेव पिवेर्सेहमच्छपानं च शोभनम्‌ ॥ ३ ॥ छरासह इति शक्तिरक्षणं बख्मुक्तम्‌ । काटे च शीतल इति । चकारे वतक- फयोः दोलयाद्योपे च हीत इति गमयति । दृढः काटे च शीत इत्यस्य स्थाने काठे नात्युष्णश्ीतर इति पाठान्तरम्‌ । चरकेऽप्युक्तम्‌--नात्युष्णक्चीति सेहं पिवेच्र इति । अच्छमिति । केवटे भक्षाय्षसूृष्टम्‌ । शोभन मिषति । अधिरसेहमेन । “उत्तमस्य पटं माचा तिमित मध्यमा । जघन्यस्य पलार्येन सेहक्राथोषेषु च ॥ डति परिभाषा प्रचरति । “अहोराचमहः छत्खं दिना च प्रतीक्षते | उत्तमा मध्यमा हृस्वा सेहमाच्ा जरां प्रति? ॥ इति चरकपरिमाप्रा तु न व्यवहरति । कारुविरेषे दोषविशेषे च सेहपानक्रमः सुशुते दरितः ॥ | तचथा--“शीतकाठे दिवा खेहमुष्णकाछे पिवेननिरि ॥ वातपित्ताधिको रात्रो वातचेष्मायिको दिवा" ॥ अचर वातपित्ताधिक इनेन वताधिकः पित्तापिकश्च गृह्यते ! एवं. वातछप्माधिक सृत्ययापिं म्याख्येयम्‌ । पित्ताधिकस्तु नात्युष्णशीत एव कारे पिवेदिति द्ष्टग्यम्‌ | रात्राविति सायम्‌ । अस्य छोकप्य इद्टणोक्ता व्याख्या ङिख्यते | निश्रीति। सेरामनमेव । उष्णकारे च सहु भक्तेन प्राययेदिति वक्ष्यमाणवचनात्‌ । वातपित्रा- धिक इति । वातपित्ते अधिके यस्य स वातपित्ताधिकः । वातपित्तयोर्व्यस्तसमस्तयोर्थ- हणाद्धातापिकः पित्ताधिको वातपित्तािकश्च रात्रौ संदामनं खेहं पिचेत्‌ । तत्रापि वात. पित्ताख्यसेप्तगेस्यापरससर्गोपटक्षणत्वायित्तछेष्माधिकोऽपि रात्रौ पिबेदिति गम्यते । घात्टेष्पाधिक रति 1 वातः छेप्मा च वातन्ेप्माणौ स्षमापान्त्यपादलोपात्‌ । तावधिकौ यस्य सर वातछेप्माधिकः । एतेन वातकफाधिकः कफापिकश्च दिवान्नेहं पिबेदिति गम्यते | अवार्थे च वृद्धुवाग्भटः-- | “त्व सपैस्य च लेहं युच्ज्याद्धास्वति निमे ॥ ऋतो साधारणे दोषसनाम्पेऽनिखकके कफे । दिवानिदयनिरे पित्ते संसर्गे पित्तवदयपिः' |

१क. टि ।

५३२ व्याख्याकुयुमावत्याल्यदींकासमेतो-- [७ शएकसषतितमः~ यदा च ्ीप्मे वातकफोत्थो रोगः सेहप्ताध्यक्तदा काठमाश्रेल तदतु) विहितः सेहो निशि अयोन्यो दोषादीन्वीक्ष्य वा ॥ तथा च वुद्धूवागभटः-- ^त्वरमाणस्तु श्षीतेऽपि दिवा तेर प्रयोजयेत्‌ ॥

(क

उण्णेऽपि रात्रौ सर्पिस्तु दोषादीन्वीक्ष्य वाऽन्यथा इति ॥ ६ ॥

उष्णोद्‌ कानुपानं तु सेहानामथ शस्यते ॥

चते भट्धातकसेदहात्ततर तोयं सुशीतरम्‌ ॥ ४ ॥ सुगमम्‌ ॥ ४ ॥ तत्र तृप्णाप्रतीकारमुदिश्चनाह--

लेहपीतस्तु वरणायां पिबेदष्णोदकं नरः ॥

एवं चानुपशाम्यन्त्यां सेहपुष्णाम्बुनोद्धरेत्‌ ॥ ५ ॥ उद्धरेदिति । वमेत्‌ ॥ 4 #

परिध्याचाराद्रहुताद्वा यस्य लेहो न जीयरि ॥

विष्टञ्फ चापि जीर्येत वारिणोष्णेन वाफ्येत्‌ ॥ ६ ॥ मिथ्याचारादिति। अलब्चुपेवनदेः। समुचितखेहाचारस्तु चरकेणो क्सयथा-

“उष्णोदकोपचारी स्याद्भदयचारी क्षपारायः ।

रक्नमूत्रानिखेद्वारानुदीर्णश्च न पारयेत्‌ ॥ ६ ॥ भिथ्याचारादिनप्य लेहाजीणस्य प्रतीकारे कते खेहसाष्ये व्याधौ पएनरमप्यस्य खेहो देय इत्याह-

ततः सेदं पुनदेचाहटपुकोष्ठाय देहिन ॥ ततः; तेह पुनदंघादिति । दिनानरे बडे नाति ॥

जीणांजीणेषिशङ्ायां पिबेदुष्णोदकं नरः ॥

तन द्वारो भवेच्छुद्धा रुचिशधान्नं भवेत्ति । ७ |

6

नीणाजीणेविराङ्ायापिति । असद्धेहेषे ! तेन आर्णेन सेहेन ।। ७ ॥ पच्यमानद्रेहस्य लक्षणमाह --

स्युः पच्यमानं वृड्दादच्रमसादारुचिष्माः ॥ ८ ॥ सयुभवेयुः ! ८ ॥

लेहाधिकारः]. हेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ९३३ अतः परं जगैलेहस्याऽऽहारोपचारः-- परिषिच्याद्धिरष्णाभिजींणसेहं ततो नरम्‌ ।। यवागर पाययेदुष्णां छिन्नापदयद्पतण्डुखम्‌ ॥ ९ ॥ यवागमिति । पेयाम्‌ । छिन्नां पुिद्धाम्‌ । अयं च पेयाप्रिविरतिमन्देऽगओों स्तोक मन्दे तु विर्पी तथा मध्ये सात्म्यायपेक्षया पेया रसो वा बोद्धव्यः । तथाच सुश्रुते यवागूं पाययेदुष्णामित्या्यनन्तरं पस्यते ॥ | “देयो यूषरसौ वाऽपि पुगन्धी जेहर्बवजनितौ 1 कृतौ वाऽप्यल्पस्तीिष्को विपी वा विधीयते" इति । अस्थाथः । सेहवाभितावि्यनेनाृताविति गम्यते । कृतौ लेहादिसंस्कृतौ यूषरपतौ | यूषरसराविति । अत्र यूषः कफे तेटपाने च देयो रसो वति घ्रेतपाने च विरषी पुनवि- छ्पीसात्म्याय मध्यमाग्चये देया | ह्ि्नामलस्पतण्डुखामिलयत्र कामं छिन्नासपतण्डटा पिति पाठः । कममतिरायेन छिन्नाऽस्पतण्डुखा खिन्राल्यतण्ड्छा । गयीं तु कामे यथं माचष्टे ॥ ९ | तस्य स्नेहपानस्य कोष्ठापेक्षया काटनियमें दशेयन्नाह-- पिषेजयहं चतुर दं पश्चाद षडहं तथा ॥ स्षरात्रास्परं सेहः सात्म्यीभावाय कल्पते ॥ १० ॥ म्यहं मदुको्ठः ल्िद्याति चतुरहं षडहं वाऽपि मध्यकोष्ठः सप्ताहं क्रुरकोष्ठः । चरकेऽप्युक्तम्‌--“छटकोष्ठस्िरात्रेण ज्िद्यत्यच्छोपसेवया सिह्यति क्रूरको्ठस्तु सप्तरत्रेण मानवः" इति ॥ भत्र कोष्ठत्नित्वप्य तारतम्यमपि व्याचष्टे जैल्टः । मृढुतरकोष्ठो दहं पिनेदेकाहं मृदुतमः प्श्ादं मध्यतरः षडहं मध्यतमः कूरतरोऽष्टादं नवाहं क्रूरतमः । अत॒ एव तज्रान्तरे नवरात्रपयन्तं स्नेहपानमुषन्यस्तम्‌ । तद्यथा--'^तत्रिषण्नवरात्राणि स्नेहपानं विधीयते । मृदुमध्यादिकोष्ठत्वान्मदुमध्यारिदेहतः'' इति ॥ सात्म्यीमावं-' मपि परेणेच्छन्ि । व्यहादिकारमेदोऽयं भोजे तु दोषभे- देनोक्तः | तथा हि-- “यहेण छैषििकः सिनह्यात्पश्चरात्रेण पैत्तिकः । वातिकः पतपतरात्रेण पात्यतां यातः परम्‌” इति ॥

[पि ०००००००० 00 भामा |

५३४ व्याख्याढुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [७ १एकसपततितमः-

पात्म्थीभावाय कस्पत इत्यत्र सात्म्यी भवति सेवित इति पाठो इद्टणे } तच सा- त्म्यीभवतीत्यात्मना सह वर्तत इति सात्मं तस्य मावः सात्म्यमसात्म्ये यत्र सात्म्यं भवति सात्म्यी भवतीति । आत्मदरान्दोऽ्र देहपयीयः । अयमर्थः । आत्मनि काये यद्भौते यदुपरेते न विक्राराय भवति सुखं करोतीत्यथंस्तत्सात्म्यी भवतीत्युच्यते । एतेन स्नेहकायमुत्लेशनादिकं न करोत्याहारवत््ात्म्यी मवति | अत एव हि सेवित इत्युक्तम्‌ । विषमपि स्वल्पं प्रतिदिनमुपयुज्यमानं न मारणात्मकं भवति तच सात्म्यी- वनं वातप्रकृतावृध्वाज्गमारुते बोद्धव्यं वातकफ़प्रङृतौ पुनरुत्छेश एव ॥ १० ॥ श्य पुनराहारे नैशे जीणे प्रयोजयेत्‌ ॥ पिबेत्संशमनीयं बा अननकाटे प्रकाङ्‌क्षितः ॥ ११ ॥ शु्यरथ स्नेहं चिन्डुपरेतादि नेरो दिवान्तमक्षित आहरे जीर्णे दोषोत्क्छेशार्थ प्रातरेव पिबेत्‌ । अन्नकले द्विपरहरादिरक्षणे बुभुक्षा नावदयं भवतीति विशेषणं क्रतं प्रकाङ्क्षि- त इति । प्रकाङ्क्ितो बुभुक्षितः । एतच्च कारकथनमुत्सगंतः । तैन पित्ताधिको रात्रा वित्युक्तः काटविरोधो नोद्धावनीयः । संशमनस्य विचारणास्नेहस्य विषयोपदशनम्‌ १ १ इदानीं विचारणामावस्थिके निलयगे च कारे निर्दिशन्ाद- सेहद्विषः कृशन्ददान्युकुमाराच्डिष्ूनपि ॥ तृष्णां चोष्णकाटे च सह भक्तेन पाययेत्‌ ॥ १२ ॥

भ छ (०

सतहेयादि । इति उद्टणात्‌ । सह मक्तनेति । भक्तमिश्रम्‌ । मक्तशब्दश्चोपल- क्षणम्‌ । तेन चरकोक्ता ओदनश्च विलेपी च यूषः काम्बछिकः खड इत्याद्याश्चतुविदातिः स्नेहविचारणा आद्याः ॥ १२ ॥ सद्यःलेहनयागानाह-- ध॒ मांसरसे सिग्धा यवागूः स्वसपतण्डुखा ॥ सक्षोद्रा सेव्यपाना तु सद्यः सेहनमुस्यते ॥ १२३ ॥ स्नग्धा ध्रतयोगात्‌ । सयस्तदहरेव । सुष्ुमारादौ स्वरया च यत्र कमं॑तव्रायं विधिः। चक्रस्त्वाह । सयः स्नेहनमपि च्यहेणेव स्नेहयति स्तुलर्थं तु सद्यःशब्दप्रयोगः। मूपकस्पिता । प्र्षद्रा पीयमाना तु, इति पठे उद्धणे 1 प्रकषुद्रा क्ुद्रावगाढा । क्षुद्र फाणितं काकव, इति रोके ॥ १६॥ सर्पिष्पतीं बहुतिखां यवाश्‌ स्वर्पतण्डुराम्‌ ॥ पिेसघुखोप्णां मनुः सो रोक्ष्यालसमु्यते ॥ १४ ॥ शकेराघृतसंखषटे दुद्याद्रां कशे तथा ॥ ` पाययेदक्षमेतद्धि सद्यः सेहनमुच्यते ॥ १५ ॥

सेहाधिकारः ] टेन्दमाधवापरनापा सिद्धयोगः। ` ` ५९३५.

॥ १४॥ १९॥. | पिप्पल्यो ख्वण स्लेहाश्चत्वारो दधिमस्तकम्‌ ॥ ` पीतमिकध्यमेतद्धि सद्यःस्नेहनमुच्यते ॥ १६ ॥

खवणमच्र प्रधानकर्पनया सैन्धवम्‌ । स्नेहाश्त्वारः सर्षिसेखवसामज्ानः । दधिम-

स्तको(कं) दधिसरः । पिप्पटीख्वणयोयीवल्या मारया नातिकटु्वं नातिवणत्वं च तावती मात्रा ॥ १६॥ | विवजयेत्लेहपानमजीणी तरुणञ्वरी ॥ दुबखोऽरोचकी स्थरो ृछ्छर्तो मदपीडितः ॥ १७॥ छदयेदितस्तु तृषितः श्रान्तः पानङ्कमान्वितः ॥ दत्तबस्तिविरिक्तथ वान्तो यश्चापि मानवः॥ अकाले च भ्रसूता स्री सेहपानं विवनयेत्‌ ॥ १८ ॥ अजीर्ेऽजीणमेव पचन्नभिरास्ते कः स्नेहं पक्ष्यति तरुणञ्वरेऽप्येवमतिसरोतोरोषश्च । द्वरे ग्छन्यादयः ॥ अरोचकेऽरोचकाभिवृद्धिः । स्थुटस्यातिस्थौस्यं स्लोतोरो धश्च ! मर्छायार्तानां मूर्छीतितब्रद्धिः । दत्तवस्तेविरिक्तवान्तयोश्च सदयःदधत्वेनाभिमान्यं तृष्णा- छृमाद्यतियोगश्च । अकाढप्रसूताया गभाद्रयेऽवरोषा रक्तङ्ेदमटाः स्नेहकोपिता असाध्य रोगं कुः । अन्ये तरूणज्वरीत्यत्र जठरज्वरीति पठित्वा व्याख्यान । उद- रिणः स्नेहपानं प्रागवस्थायामुदरचिकिस्सिते परोक्तं दिद्रोदकोदरिणोः पुनरत्र निषेधः । ज्वरिणस्तरुणावस्यायां प्रतिषेधः । जी्णन्वरस्य स्नेहपानं प्रयुज्यत एवेति ॥ १७॥१८॥ यथाक्रममप्निगसम्यकस्निग्धातिसिग्धानां छक्षणमाह--

रुक पुरीषं ग्रथितं कृच्छ्राद नं विपच्यते ॥ १९ ॥ उरो विद्यते वायुः काषएादपरि धावति ॥ षै क, कप (~

दुबे्णो दुवेखथैव रूक्नो भवति मानवः ॥ २० ॥

उपरि धावति, ऊध्वं गच्छतीत्यथेः । इदं क्रतपाचनस्य दक्षस्य रक्षणमुक्तमिति छृद्धवे्ाः ॥ १९ ॥ २० ॥

ग्टानिः सदनमङ्गानामधस्तात्लेहद दैनम्‌ ॥

सम्यक्स्िग्धस्य लिङ्गानि खेद्रेषस्तथव च ॥ २१॥ सेद्ेष इति । स्नेहारुचिरुरकादितृप्तस्येवोदका्रुचिः ॥ २१ ॥

भक्तद्ेषोऽसखास्तावो गुदे दाहः प्रवाहिका ॥

पुरीषातिप्रहत्तिश्च थश जल्िग्धस्य रक्षणम्‌ ॥ २२ ॥

५९३द्‌ व्याख्याकुसुमावल्यास्यदीकासमेतो -- [७२ द्िसक्ततितमः- प्रवाहिकाऽतिसारभेदः । केचिदस्निग्पसम्यकूसिनग्धलक्षणयोर्मध्ये जीर्गाजी्णसनेह-

टक्षणमघीयते-- "वलानि; मदनमङ्गानामधस्तात्स्नेहर्शनम्‌ । स्नेहे जीर्यति टिद्धानि जीर्णस्तेः शान्तिमागतैःः' इति ॥

तैर्यन्यादिभिः | शानििसागतेशूपङयमं गतैः स्नेहो जीणं इति ज्ञायते | २२ ॥ तत्रास्निधातिस्निग्धयोः प्रतीकारं दशेयनाद-

रूक्षस्य सहनं सेरैरतिसिग्धस्य रुक्षणमर्‌ ॥ इयामाककोरदुषानतक्रपिण्याकसङ्मिः ॥

पुगमम्‌ ॥ सेहात्मस्कन्दनं जन्तुखिरा ्ोपरतः पिवेत्‌ ।॥ २३ ।।

रनेहादुपरतख्िरात्राञ्जन्तुः प्रस्कन्दनं धिरेचनं पिबेत्‌ । किमर्थं पुनखिरात्रोपरतः खंस- नमुपयुङ्के न सेहविपर्गसमकालम्‌ । ब्रमः । लिग्धस्य कफोनल्छेदारामाय विराचोपे्त-

णम्‌ । वचनं हि--विरिच्यते मन्दकफस्तु सम्यगिति । अथ किं तत्न कर्तन्यम्‌ । उच्यते--

“प्नेहवद्रवमुष्णे च यहं मुक्त्वा रसौदनम्‌ । एकाहोपरतस्तदवहरुकवा प्रच्छर्दनं पित्‌ ॥ लाख हि--“प्रेलथा जाङ्गलजे्मनोन्ञैः पिभ: कप्रावृदधिकरेरिरेच्यः? ॥ एकाह मुपरतो निवृत्तः स्नेहो यस्य सः । तद्भुक्त्वा तेन संपतनेन तल्यं सेदद्रयो प्णत्वं तत्र तुल्यता कफवधनं च तदिष्यते ष्मो तरदछदैयति हयदुःखमित्यार्षात्‌ । एनश्चाक्तम्‌-- नरः वमनं पाता मृल्लीत कफवधेनमिति ॥ २३ ॥

सशमनलेहस्य यीलितस्य गणमाह--

दोप्रान्तरास्निः परिुद्धकोष्ठः भत्यग्रधातु्बटवर्णयक्तः ॥ दटेन्दियां मन्दजरः शतायुः सेहोपसेवी प्ररुषो भवेद्धि ।॥ २४ ॥

अन्तरातनिजठराभेः । परिशद्कोष्टो निर्दोषोदरः । प्रलग्रा नवाः । दृढानि खकां क ("3

यकरणक्षमाणीन्द्रियाणि यस्य प्तः । सेहोपसेवीति । यो नर आभीक्षष्येन सेहं सेवते । अन्ये तु, अनेन -छटोकेन च स्वस्थविषये लेहकर्मफटं द्चीयनि ॥ २४ ॥

सेहमव प्रर षिद्याद्दुबखानरदीपनम्‌ ॥ नार सेहसमिद्धस्य शमायान्नं सुरुव॑पि । २५ ॥

सदाधिकारः ] ˆ . हन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ९३७ ` ` सुगमम्‌ ॥ २९ ॥ `

इति श्रीवन्दपरणीतवन्दमाधवापरनामकसिद्धयागव्याख्यायां श्रीश्री कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकरुसुमावस्या ख्यायामेकसप्रतितमः सेहाधिकारः समप ॥ ७१ ॥

अथ द्विसप्तितमः स्ेदाधिक्रारः। ` छ्िखस्य खेयत्वाद्थ खेदध्यायः । उक्तं हि चरके- ` “सेहमम्रे प्रयुञ्जीत ततः खेदमनन्तरम्‌ । स्नेटस्वेदोपपस्य संशोधनमनन्तरम्‌"” इति ॥ स्वेराश्त्वारस्तपोपनारद्रवबाष्पमेदात्तान्क्रमादाह । एतेष्वेव चष यथाप्रमवं चर- कोक्तशंकरखेदाचवरोपः । रंकरादिस्ेदा्योदशर

कच,

तयथा--“श्ंकरः ्रसरो नाडी परीषेकोऽवगाहनम्‌ | अन्ताकउरमप्रनः क्षुः कटा मः कूम्भरव च। रूपों होक इत्येते सेदयनि चयोदश्चः इति ॥

` तपः सैकतपाणिकांस्यवसनेः खेदोऽथ बाजङ्गारके ेषाद्रातदरैः सदाम्टल्वणस्तेरैः सखोष्णेस्तथा ॥ एवं तप्पयोऽम्बवातश्मनक्ायादिसेकादिभि स्तपरस्तोयनिषचनोद्धवबृहद्रष्पैः शिलादः क्रमात्‌ ॥ तापोपना हृदववाष्पपवीः स्वेदास्ततोऽन्त्यप्रथमो कफे सः ॥

क (न

चाया द्रैतायः पवन क्फ च [पत्ता वाहतस्तृतायः। २॥

सैकतं वाठुका । वातहरे रास्नैरण्डमूखादिभिः] अम्डं काञ्ञिकम्‌ । उपनाहराब्दरसिवह ` णह बन्धन इदयस्याथः (स्मात्ि द्धः) । तेनोपनह्यते वध्यतेऽनेनेत्युपनादः। पने कफे च पित्तोपखष इति । एतेन पवनकफौ सवथा स्वेदविषयो । तदुक्तं चरफे--'वातछे- प्मणि वति वा कपे वा स्वेद इष्यतेः इति । पित्तं तु, आम्रेयत्वान्न स्वेदविषयम्‌ । तेन वातकफयोरेव प्रनछ्योरल्पपित्तसंसरमे द्रवः स्वेदः । स॒ चोप्णत्वासवलै वातकफौ हन्ति | दीनं तु पित्तं भरति द्रवत्ेन सरौम्यत्वादितरस्वेदवन्न तथा क्ष्यते । नष वाच्यं यत्पौम्यत्वाद्रातकफावृष्णत्वाचित्तं कुतो न वधयययेवेति । पथ्यानां शामनैकप्व- ` भावत्वात्‌ । दशमृं हि कषायतिक्तमधुरोप्णं दोप््यरामनमुक्तम्‌ । न च तत्कषाय-

त्वृदिमिवातादीज्ञनयतीति । तृतीय इति । द्रवरः ॥ १॥२॥

२८

५३८ व्याख्याङ्कसुभावल्याख्य्सीकासमेतो-- [७ द्विप्तप्ततितमः-

आदावन्ते तथोमयथा अधानकमाङ्गतेनावचारणात्खेदस्य बेविध्यमाह-- येषां वस्यं विधातम्यं बस्तिशापि हि देहिनाम्‌ + ओोधनीयाश्च ये केचित्परं सेयाथ ते मताः ॥ ३ ॥ शोधनीया इति । वमनक्रिनाहाः । विरेचने क्न्य व्यहं खेहादुपरमः । वमने पृनरेकाहम्‌ । उपरमदिने स्वेदः । यद्मह स॒दान्तस्तनः-“ल्िधद्रवोप्यधन्वोत्थरसमुक्स्वेदमाचरेत्‌ ¦ सिग्स््यहं स्थितः कुयोदरेचनं वमनं पुनः ।1 एकाहं दिनमन्यच कफमुत्छेरय तत्करः" इति ॥ ३ ॥ प्ात्सखेचा हूते शस्ये मढगभीऽनुपद्रवा ॥ | सम्यञ्मसूता काठे च पशात्स्वेद्येव जानता ॥ ४ ॥ अनुपुद्रवेति । रकतल्तावादयुपद्रवरहिता ॥ ४ ॥ * स्वे्यः पूतं च पशाच भगदर्यरेसस्तथा ॥ ` अश्मा चाऽऽतुरो न्तुः दोषाञ्शेषु वक्ष्यते । ५ ॥। अञ्सस्तथेति । रवं पश्चात्‌। खेदः पुनरद्चीपि दाहानन्तरमुप्णाम्बुपृणकयहोपवेश-

चह्पो ज्ञेयः| ९ ॥ लेहस्वेदपृवेकमेव शोधनं घात्वादिटीनन्दोषाननिहन्तं क्षममिलाह-- सेदछिना धातुसंस्थाश्च दोषा स्वस्थानस्था ये च मार्गेषु खीनाः ॥ सम्यक्स्वद्याजितास्मे द्रवं | प्राप्ताः कोषं ओोषने्यान्त्यशेषाः ॥ ६ ॥ . मर रतस स्वेदेद्वतवं प्राप्ता दला कोष्ठं प्राप्ताः शोधनिः रोषं यान्ति चहिनिःसरन्तीलवथः ॥ ६ ॥

इदामीं स्वेदगुणानाह-- अगदौ मादेवं लक्यसादं भक्तदा सोतसां निमत्वम्‌ ॥ कुयात्स्वेद स्तन्दिनिद्रे च हन्यात्संधींस्तब्धांधेष्टयेदाश्च युक्त ।। ७ ॥ स्न्धन्त्यरान्‌ । कैचिदाचार्या एवं वदन्ति द्विविधः सेदः पंरामनीयः संशोधना- जगत । तत पंशमनीयः समेषु व्याधिषु रक्ष एव प्रयोज्यः । तद्गुणाः पुनरपरेदी- सिमियादि लोक ज्ञातव्याः । पंशोधनाङ्गमूतप्तु जेहपूों योभ्यः । तस्य गुणात स्मेह [ऊत्रा इत्यादि श्टोकेन योक्ता इति ज्ञेयम्‌ ॥ ७ ॥ रि

सेदाधिकास्] इन्दमापवापरनामा सिद्धयोः । ५३९

स्वान्खेदाननिवाते तु जीर्गेऽनने चावचारयेत्‌ ॥ क च 9. लेंदाभ्यक्तशरीरस्य शातराच्छाचय चक्षुषी ॥ अन्ने जीणे इतिः प्रायेण. । तेन विष्टञ्धाजी्गेऽपि खेदः । उक्तं हि--विष्टञय क 9. © ^ (^ [8 [* 9 कतक) म सवेदने कार्यमिति । दीतिराच्छा्य चष्ुषी इत्येतत्सवङ्गिषु स्वेदेषु क्रियमाणेषु चधषर- सणा्मक्तम्‌ । शौतिरिति । पदप्ादिमिः 1 अत्र चक्चषी इत्युपलक्षणम्‌ । तेन इद. यादिरक्षाऽप्येवं कार्या ॥ । (. रे छ = क ह्दयं इषणा ष्टी स्वेदयेन्परद वान वा॥८॥ दु बा न बेति । डदयादिगते व्याधो खेदैकप्ाध्ये मृदुः । #+उत्पादानन्तरपर मवे तु न वेति व्यवश्या । बाष्पचन्दरस्तु, एवं म्याचष्टे । वाशब्दो म्यवस्थितविकर्षः। वृषणो मृदु खेदयेद्‌वृध्यादिष्ु हृदयदष्टी तेव स्वेदयेत्‌ । “पदरोत्परपलारवाः सेचः संवृत्य चछ्षी ॥ मुक्तावलीभिः शुद्धामिः श्षीतटेभौजननैरपि ४ नर्दजखजेरैस्तेः स्विद्यतो हदयं स्पशेत्‌ ॥ ह्यनेन ङदयदश्ो रक्षणोपदेश्ात्‌ । यतृत्तरतन्रेऽक्षिशखादिषु सेदो विहितस्तततु संमीङिताष्णोबीह्ये क्रियते न चो ॥ < ॥ | भयः क्रियन्तं कारं यावत्स्वेदयेरिवाह--

दीतशुरेषूपरमे स्तम्भगोरवनिग्रहे ॥ सनाते मादैवे स्वेदे खेदनाष्िरतिमेताः ॥ ९ ॥ ्तम्भः शरीरस्तम्धता । स्वेद इति । वर्मे । सखेदनाद्विरतिमेता सेदनाद्विरमे- पिदयर्थः ॥ ९ ॥ तस्य ्म्यम्युक्तस्यायोगातियोगय॒क्तस्य च. रक्षणं चिकित्सितं च दश्चयन्नाह-- सखेदासावोः व्यायिहानिषधुत्वं शीताथिखं मादेवं चाऽऽतुरस्य ॥ सम्यनिस्वन्ने क्षणं प्राहुरेतन्मिभ्यास्वन्े व्यययेनेतदेव ॥ १०॥ खेदा स्तावः स्वेदस्य जलरूपत्वातमन्ततः सावः । व्याधिहा नि््याधेच्मररूपस्य हानिः ।. घुतवं शरीरस्य । भिथ्यास्विन्न इति । अयोगसित्रे ॥. व्यलयेन विष- यैयेण ॥ १० ॥

+ उपायान्तासाध्ये तु, इति मम भाति \

, ४० व्याख्याकुसुमावस्याख्यरीकासमेतो-{ ७३ तरिसपततितमो~

स्फोटोत्पत्ती.रक्तपित्तमकोपो | मदो पृख्ा चानििदाहां छपश्च ॥ ` स्िननेऽलय्थं संधिपीडा तृषा च क्रियाः श्पतास्तअ छूर्याद्रिधिज्ञः ॥ ११ ॥ सुगमम्‌ ॥ ११॥ अतिसिन्रमथाऽऽ्वास्य शाताम्बुत्रासनं दितम्‌ ॥ १२॥ आश्वास्याते । तेटादना सतप्यं | मेथ्या्वित्ने तु खेद ए ज्ञेयः । यदाह्‌ निमिः-- अछिनं स्वेदयद्धीरं पुनराखित्नलक्षणादिति ॥ १२॥ सलातमुष्णाम्बुना चापि निवातं च ख्यं नयेत्‌ ॥ स्नातमुष्णाम्बुनेलादि विधानं सम्य्खिननस्य बोद्धव्यम्‌ । यहुक्तं सुश्रुते -- “सम्यक्सिन्ने विमदितं स्नातमृष्णामग्बुभि रनः ।

५, भ

भोजयेचानमिष्यन्दि सवं चाऽऽचारमादिशेत्‌ः इति. ॥ उष्णाम्बुना स्नानं शीताम्बुना स्रोतोरोधकत्वात्‌ 1 स्वेदेन ` विनं शोणितं श्षीता- मबुस्नातस्य देहिनः स्त्यानत्वमापन्नं न सुखयति । अत उक्तम्‌--स्लातमुष्णाम्बुनेति। सूश्रत्‌मतरस्थानऽप्य्तम्‌- | (“शरीरे सिन्नमूयिष्ठे स्विन्नं मवति शांणितम्‌ । प्रकृत्या ह्यदकं शीतं कन्दयत्यपि शोणितम्‌ । त्माल्सुखयति दुप्णं न तु शीतं कथचन" इति ॥ | भोजयेच्ानभिष्यन्दि सवेमाचारमादिशेत्‌ ॥ १३ ॥ अनभिष्यन्दि भोजनमभिरक्षाथम्‌। सद्यो व्याधिकरणीयामवस्थां स्यन्दयत्यापादयति यट्रष्यं तदभिष्यन्दे स्रात्तामुपरेपकारि वा तद्विपरीतमनमिष्यन्दि । आचारमिति। आहाराचारनियमनम्‌ ॥ १३ ॥ इदानीं खेदस्य पवकम नियमयन्नाह-- .

नानभ्यक्ते नापि चाल्लिग्देरै स्वेदो योज्यः स्वेदविद्धिः कथंचित्‌ १४ अभ्यङ्गेन बाह्यस्नेदक्रियापूवकत्वं नापि चासिग्धदेह इत्यन्तरस्नेहपूरवैकत्वं स्वद्स्य ॥ १४५ | 1 & असिनिग्धे स्वेददोषमुपमानेन दश्ेयितुमाद- दष्टे रोके काष्मस्िग्धमाश यायाद्ङ्गं खेदयोगेशरीतम्‌ ॥ १५ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९ ॥

वमनाधिकारः] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५४१ पाण्डर्मेही रक्तपित्ती तषातैः क्षतक्षीणो दु्बंरोऽनीर्णपक्तः ॥ दकोदरी गभिणी पानपश्च नेते खया यशर मर्व्याऽतिसास ॥ १६ ॥

पानप इति । मदपः ॥ १६.॥ |

स्रेदादेषां याति दे विनाशं नो साध्यत्वं यान्ति चेषां विकाराः ॥*१७।

. भुगमम्‌ ॥ १७ ॥

` इति श्रीटन्दमाधवापरनामकसिदयोगव्याख्यायां श्री श्रीकण्ड- दत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां द्विसप्तितमः `

स्वेदाधिकारः समापनः ॥ ७२ ॥

अथ त्रिसप्नतितमो वमनाधिकारः।

लिग्धखिन्नस्य वमनविरेकावचितो तयेरेव वमनमेव पवमावीत्यनन्तरं वमनाध्यायः। अत एवाऽऽह सुश्चतः-विरेचनमपि सनिग्सिन्नाय वान्ताय वा देयम्‌ । अवान्तस्य हि पम्यणिरिक्तस्याप्यधःछस्तः छेप्मा ग्रहणीमाच्छादयति गोरवमापादयति प्रवाहि कंवा जनयतीति। पृमनं रेचनं नस्यं निरूहं सानुवासनम्‌ ॥

जेयं पश्चविधं कमे पिधानं तस्य कथ्यते ॥ १॥ सुगमम्‌ ॥ १ ॥ शोधनेस्य संशमनप्रकाराङ्वनपाचनात्पकषेमाह-- ` दोषाः कदाचिक्कुप्यन्ति जिता खङ्नपाचनैः ॥ जिताः संशोधने त॒ न तेषां शपनरुद्वः ॥ २॥ कदाचिदिति । ठल्पहेतुरामेन निता इव जिता दोषमूटानुच्छेदान्पृरमृतापगत- दोषसद्धावान्न सम्यगवनिताः खल्पमपि हेतं प्राप्य पनः शीघं कुप्यन्तीति मावः। न तेषां पुनरुद्धव इति । संशोधनेन समूखदोषावनयादत्पहेतुना न कदाऽपि तेषां पुनः प्रकोपं बलवद्धेतुना भवदेव । अथ चन्द्रनन्दनभाष्यकारम्याष्यानम्‌--अल्यथपंचितानां प्रधानोपक्रमः दोधनाख्यो यत्‌ सीघ्रमेव तेनोपशमो जायते चिरेण पुनटेङ्वनपाचनाम्यां संचितप्रायाणां ङडघनपा चने प्रधानोपक्रम इषत्संचितानां रड्यनमेव प्रधानोपक्रमः। एवं कचित्संरोधनं प्रधानं कचि-

नै क्रचिपपस्तकरे प्नशद्रम इति पाठः ।

५४२ व्याख्याषुमुमावरयाखूयरीकासमेतो-[ ७३ चिपप्ततितमो-

लङ्यनपाचने कावि रुड्यनमेव ग्रथानोपक्रमः। यत्‌ एवं ततोऽयं ग्रन्थ आरब्धुं न्याय्या दोषाः कदाचिदित्यादिः। दोषा वातादयो लङ्चघनपाचननताः सन्त कराचित्कुजचित्कुप्य- नि कोपं यानि । ये पुनर्दोषाः संशोधनेवेमनादिमिः शद्धास्तफं दाषाणा प्रधानया शद्धानां न पनख्डवो न पुनज॑न्म भवच्छिन्नमूखत्वात्पुनस्ते न प्ररहान्त ॥ तस्माङङ्‌- घनपाचनयोः कृतयोरपि संश्ञोधनमुपक्रमः किमुताकतयाः । एवं तावह्छङ्घनपाचनवि- धये संशोधनमप्यपक्रमः संशोधनविषयेऽपि देशकाट्शरीरादीनपिक्षय छङ्धघन पाचन किप्यरल्ययायोपात्ततुयोपक्रमः काये इति ॥ २ ॥ - कफजे वमनं शस्तं रेचनं पित्तजे गदे ॥ वस्तिर्बातगदे काय॑मामने पाचनादिकम्‌ ॥ ३॥ सुगमम्‌ ॥ ३॥ सिग्धसिननं नरं सम्यग्जानुमात्ासनस्थितम्‌ ॥ कण्ठमेरण्डनाखेन स्पृशन्तं वामयेद्धिषङ्‌ ।॥ ४ ॥ सेहपानदेकाह मपरतम॒परमदिन एव स्विन्नं लिगद्रगोष्णरमोदनं भक्तर्वन्तं च वामयेत्‌ । उक्तं रि- “लेह त्परस्कन्दनं जन्त॒खिरा्ोपरतः पिबेत्‌ । लेहवद्रवमुष्णं च यहं भुक्त्वा रपतोदनम्‌ । एकाहोपरतसद्वद्धकत्वा प्रच्छदनं पिबेत्‌ इति । अत्र प्रस्कन्दनं विरेचनम्‌ । तद्वद्ुक्त्वेति । सेहद्रवोष्णरसौदनं भुक्त्वा । भाट्धकिना त॒ स्नेहपाना त्र्यहेण वमनं द्रदितम्‌ । तयया--'“लिग्धस्विशरीरस्य दयासप्रच्छदेनं जयहात्‌ | दरारात्रे गते दवाद्भान्ते मृयो विरेचनम्‌" इति ॥ ४ ॥ कृष्णेन्द्रयवसिन्ध्ूत्यरादकस्कयुतं पिबेत्‌ ॥ यष्टीकषायं संकषोद्रं तेन साधु मद्यम्‌ ॥ ^ ॥

रादी मदनफटम्‌ । कृष्णादीनां मिरित्वा कषेः । मदनफट्स्यापि कषः । यष्टीक- पायं यष्टीमधुकषायम्‌ ] कपषायशथ्च-- |

काथ्यद्रव्यस्य कुडवं श्रपयित्वा जटाटके | चतुभोगावरिष्टं तु वमनेष्ववचारयेत्‌? ॥ इति परिभाषया कतेन्यः। अत्र चतुभागेलयस्य स्थानेऽरभमगेति पागन्तरम्‌ । काथ.

१४. राठक ¦ ३. राठो।

-वमनाप्रकारः] दृन्दमापवापरनामा सिद्धयोगः । :

बहुत्वे तु त्ययं गुणो यद्ययोगः स्यात्तदा स एव पुनः पेयः । चरकेऽन्तनखं मु जर्जरीङृत्येति कल्कमानं दरदितं कषायेऽपि चूण शरावं पाययेदित्मुक्तं तथेहापि कल्कः कषायश्वात्र सर्वः कोष्णः कार्यः । सुखोष्णं सर्वच ज्ञेयम्‌ ॥ तदुक्तमू-- “यथा विकारविहितां मधुैरधवसंयुताम्‌ । कोष्ठं विभस्य भेषज्यमात्रां मच््राभिमन्निताम्‌" ॥ अन्न कोष्णेन सह मधुबन्धो न विरोधी । वमनस्यापक्तस्येवोध्वेगमनात्‌ | ज- र₹जातवेदसा हि पाके विरोधसरंमवः ॥ तदटुक्तम्‌--“यात्यधो दोषमादाय पच्यमानं विरेचनम्‌ | गणोत्कषाद्रजत्यूषध्वमपक्तं वमनं पुनः” ॥ इति । ` विद्यात्स्वयोगे पाकप्ंमवं मद्यपानां मध्वेव ॥ मच्रधात्र--“न्रहमदक्षाधिरुदेन्दमूचन्द्राकीनिलनटाः । ऋषयः सौषधिग्रामा मृतप्तवाश्च पन्तु ते ॥ रप्ायनमिवषीणाममराणामिवामृतम्‌ । सुधवोत्तमनागानां भेषम्यमिदमस्तु ते ॥ इति बोद्धव्यः ॥ ९ ॥ कृशरां राढसंसिद्धां तद्वीजेवा शतं पयः ॥ पीत्वा रढकषायं वा सिन्धुकृष्णान्वितं वमेत्‌ ॥ ६ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६ ॥ तण्डुखसङिछनिपिष्टं यः पीत्वा वमति नरः प्राह ॥ फयिनीवस्कलमुष्णं हरति गरं सकफपित्तरजम्‌ ॥ ७ ॥ यीत्वेति } तण्डुलजटेनेव । फलिनीवर्कलमिति । कर्षमानम्‌ ॥ ७ ॥ आटरूषं वचां निम्बं पटोखं फलिनीतचम्‌ ॥ काथयित्वा पिबेत्तोयं वान्ति्न्मदनानितम्‌ ।॥ ८ ॥ आटरूषकादिद्रव्यं कुडवं जटाढकं पादशेषः कषायः 1 मद्नफर्कस्वस्य कर्षः | पश्चकषायः ॥ ८ ॥ काथ्यद्रव्यस्य कुडवं श्रपयित्वा जलखाठके ॥ चंतुमांगावरिषटं तु बमनेष्ववचारयेत्‌ ॥ ९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ९ ॥

१ घ. रासं । २. र्कः ।३ घ. अर्धभागावशिष्टं |

५४४ व्याख्यासमावस्याख्यीकासमेतो-- [७ ९ ्रिसप्ततितमो~-

जीगतकस्तथेष्वाकुः कुटजः कृतवेधनः ॥ धामार्गवश्च संयोज्या वमने राढवत्पृथर्‌ ॥ १० ॥

मतको देवदारी । इक्ष्वाकुः कटुकाङावृः । कुटजः प्रा्िद्धः । करृतवेधनो घोषिका कोक्चातकी । धामार्गवः पोतघोषो राजकोशातकी । एषां क्ाथकल्काबान्हत्वा राढ त नमदनफट्वदेदाकाखादीन्वीक्षय प्रयोक्तव्याः । मदनफविधानं सुश्ुताक्तम्‌- 1न च तानां नातिहरितपाण्डूनां कुदामूयवबद्धमूद्रोमयप्रदिपतानां महति यवतुषमृद्धमाप्रशाटनः ` दिधान्यरादावष्टराघ्रोषितक्टिजमिच्नानां फटाना फटपिप्पटीरुदत्याऽऽतपे शोषयेत्‌ । तापं दधथिमधुपट्टविमदितपारिशुप्काणां पुमाजनस्थानामन्तनखमुेमुष्ण यष्टामद्ुक- कषाये कोविदारादीनामन्यतमे का कषाये विग्य रातचरेपयुतं मधुप न्धवसंयक्तमाशी- भिरमिमन्नितमदरखः प्राद्धखमातुरं पाययतानेन मत्रेणानिमन्य--

'ब्रह्मदक्षाधिरदेन्द्रभूचन्द्राकानिखनखः । चषयः सौषधिग्रामा मृतपा पान्तु ते ॥ रघायनमिव्ीणां देवानाममतं यथा । सथेवोत्तमनागानां मेषन्यमिदमस्तु ते" ।

अस्यार्भः । निरवृत्तानां परिलक्तशि(श)खाटुभावानां किचितयक्रानामिल्यथः ! दंश मः कश्चप्टः । फलपिप्पद्यो मदनफ़लमज्जानः । अन्तर्नखमुिनिखानां मध्ये सृष्टिं तु पारिभाषिकी पल्यामिधा । यष्टोमधुकषाये कोविदारादीनां संशोधनसंरामनीयी्ता- नामेकादशानामन्यतमकषाये वा विमृद्य फठपिप्पीनामन्तनेखमुष्टि रात्रिषयुषितं मधु न्धवस्षयक्तमाश्चर्भिरमिमनितमुदखसो वेद्यः प्रा्खमातुरं पाययेदिति संबन्धः । आशी भिरमिमन्नितमिति 1 इष्टारानिष्पादनमन्रोऽप्या्चीस्तामियदोक्ताभिरमिमन्नितम्‌ । जभि मन्रणमन््रमाह--तरह्मदक्षेत्यादि । मच््राथस्त्वपदोनीय आवृत््येव केवख्या मन्राणां

फटदत्वात्‌ । एवं राटवज्ीम्‌तकादौनां प्रयागः ॥ १० ॥

निम्बकषायोपेतं फलिनीगदमदनपधक सिन्धत्थः; ॥ मधुय॒तमेतद्रमनं कफपरिपृणारये शस्तम्‌ ॥ ११ ॥

0

गदः कुष्ठम्‌ । फिनीमधुकङष्टानां मित्वा कर्षः! मदनफटस्य च कषः । #मद्‌- नफल्मजा मदनफटमध्यस्य सििग्यो भागस्तस्सिद्धं क्चीरं दपितां दथिभावमुपगतं तत्सरं दध्युत्तरं वा कफप्रसेकादिषु वमनाय प्रयुज्ञीत ॥ ११ ॥

* मद्नफलमनसिद्धस्य वा पयसो दथिमावमुपगतस्य दध्युत्तरं दाधि वा॒कफप्रसेकच्छर्दिमू्री- तमकेष्विति सुश्रेतस्येयं व्याख्योति मम भाति ।

१. "मृलाव्‌ । २ घ. राढव ।

छेष्मलेधिविधरनर्दोपानुक्छेदय यत्नतः ॥ स्निग्धस्विन्नाय चमनं दत्तं सम्यक्पवतते | १२ ॥

छप्मटेविकिधरनेरिति । स्िगधद्रवाप्णरसादनादिमिः । पेशेर्वित्रिभैरिति रल णपि पेटः कोमलरकटिगरभिप्यदिभिरिति यावत्‌ । तथा च--छेष्मोत्तरद्छयत ह्यदःखं विस्य्यिते मन्दकफस्त सम्यगिति ॥ १२॥

तत्रायोगातियोगयेरिव व्यापत्पमवरेन प्रि दर्शयनाह-- विपक्रम्‌

कफपरसकं हद याव्रिहाद्ध शी तञ्वराध्मानमथा रिरोगरुत्वं मधुरास्यतां च कण्डं च दुबामितलिङ्कपाहः । २३ सुगमम्‌ ॥ १३ ॥

वमनाधिकारः | हन्द माधत्रापरनामा सिद्धयोग

पनमेव चापि ॥

च विसंङ्गतां च हन्कण्ठपौटामपि चातिकान्ते ।॥ १४ ॥| [पेत्तातिप्रत्रात्तम्‌ ॥ १४॥

स्यातु सुखं मत्त शृदधपु हन्कण्ठशिगम्मु च

ततः । पित्त | नि) भ त्रि ॥ अनर ॐ 7.8 १ ॥ ४ | 9 [न ¦ न्त एष ¶ः | । । + भ ¦ `: | 1 ॥ ॐ ˆ+ । १ ५ र । । ५ । 4 ॥ । कै ¢ „ + क # । दः त्र (भ ॥ ध (नि # १ १

नीयात्‌ ाराथमक्तम्‌ । ननु वमन सु

मयय्रवर तु वगाश्न्वार इष्टा वमने पद । दोतते द्वि्िगुणा पिरक प्र्यन्तभा द्वित्रिननुगृणश्च ॥ पि्तान्लमिषं वमनं किगकाद् कषान्तं च विगकमाह्‌ः | द्विनार्मदिरकानपनाय वगान्मियुं विरक्‌ वमन त्‌ पनम्‌ प्रपान. ४ मथानिनश्च सम्थेति सम्यग्वमितः

५४६ व्याख्याकसभावद्याख्यटीकासमेतो-- [ ७रेतरिसप्ततितमो-

सखोतीक्डिद्धीन्ियपंप्रपतादौ छघरत्वम्‌जांिरनामयत्वम्‌ । प्रातश्च विटपित्तकफानिदनां सम्यणिरिक्तस्य भवेत््रमेणः” इति । पिरेकेऽपि सृश्चतेन चतुर्विवैव शुद्धिर्दरिता । तथा हि--मतेु दोषेषु कफान्तिके प्विल्नेनाऽऽन्तिकी । नाम्यां लुते मनप्तश्च तुष्टाविल्यादिना रेङ्ञिकी । वेगिकीच कृष पुचिता | यथा--“्प्रातः प्रातश्च सेवेत योगान्वैरेचनन्जुमान्‌ ! येरत्थानानि जायन्ते षडष्टौ पञ्च सप्त वा" इति ॥ मानिक्यातुरोपद्रवे दररीता । 'न्रीणि चाच म्रमाणानि प्रस्थोऽघोढकमादकम्‌ ॥ | तच्ावर प्रस्थमात्रं शेषे द्वे मध्यमीत्तम'' इति । उच्यते-तिखणां शुद्धीनामनेकाम्तिकत्वप्रतिपादनार्थं वमने न विधानम्‌ । अत्र मिकी तावद्वयमिचरति हदीनयोगे यथोक्तेरपि वेगैः शुद्धेरददेनात्‌ । वमनमिलन्यस्य कस्यचित्तैरन्येरपि शुद्धश्च । मानिक्यपि व्यभिचरति यतो दोषवुद्धेरुत्कषापकषता- रतम्यादधिकन्य॒नेनापि मानेन उद्धिः सेभवत्येव । न हि निदानानरूपकोपभाजां दो- णां प्रतिनियतं प्रमाणमस्ति । अतं एव सुश्चतेन विरेके धारप्रस्थो मध्ये प्रस्थं दशितम्‌ । चरके त्वधारप्रस्यद्वयं मध्येप्रस्थजयमक्तम्‌ । आन्तिक्यपि नैकान्तिकी कफारायगते पित्ते कदाचिद्धिरवेगेरेव वमने पित्तान्तत्वे जातेऽपि न शद्धेसदयः । टेङ्गिकी तु न प्वेथा व्यभिचरति तेन तैव सुश्रुते वमने दिता । यद्येवमपरास्तिललः श द्यः सुश्रुतेन विरेके चरकेण तु वमने कुतोऽमिहिताः । उच्यते । वैगिकीमानिक्यो- नघन्यादिभेदस्य पेयादिक्रममेदस्य प्रतिपादनाथमित्यमिधानम्‌ । आन्तिकी च प्रायो- मावितेनोक्तेति समाधेयम्‌ । सुभ्रते निबन्धकारड्टणाचार्थ एवं व्याख्याति । तच कै ित्रिधा शुद्धिरभिहिता यथा ठैङ्धिकी वैगिकी मानिकी चेति । त्न चङ्र्वान्तवि- रिक्तसम्यक्‌चिहैज्ञायत इति रेज्गेकी । हीनमध्योत्तमर्वमनवेगेतुःषडष्टमि्ईशविद- तितिरद्धिविरेचनैज्ञयत इति वैगिकी 1 मानेन शछेष्मपित्तयोः प्रस्यार्धादकाडकप्रमाणेन हीनमध्यमीत्तमेन ज्ञायत इति मानिकी । तत्र न तावन्मानिकी शुद्धिः । दीर्धहस्स्य- लक्ररादहसहतिप्रक्रतिप्तारादिमिविविषरक्षणङरीराणां प्राणिनां दोषधातमटानां परि- णाभावात्‌ । नापि वेगिकी यतो बहूर्भर्वैगेः कदाचित्कस्यचिच्छद्धिः प्रकरतिवथोबल- शरोरदोषन्यपेक्षया कस्यचित्कतिपयेरपि वेगैः शुद्धिरिति । अतस्तृतीयां कफप्रसेकमि- तयादिमिरिङ्ञटे्धिकीं शुद्धिमचोक्तवान्स॒श्रताचार्य इति ॥ १९ ॥

आहार सेव्यमाचाराभिहितं प्रतिपादयन्ाह-

(~. ( क

ततोऽपराहे सुविशुद्धदेहयुष्णाभिर द्धिः परिषिक्तगाजम्‌ ॥ कुखत्यगृह्वाह किनाङ्गखानां यूषै रसेवाऽप्युपभोजयेत्तम्‌ ॥ १६

वमनापिकारः | हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ५४७

कुरत्थादीनां युयेजीङ्गलानां मंसरर्वा टप्रुमक्तमेवर भोजयेत्‌ । युपमांपरसविकल्प-

ायं दोपकाटपतात्म्यादयपेक्षः । नन्‌ वान्तम्य प्रहा मन्दोऽिः स्यात्‌ तदुक्तम्‌--“^स्नेहपीतस्य वान्तस्य तिरिक्तस्य सुतास्रनः ।

निख्टस्य च कायाभेमन्दरो मवति दहिनः' इति |

मन्दे चाघ्नो पेयादिक्रमे न्याय्यस्तत्कथमिह्‌ तथा नोक्तम्‌ | उच्यते

। वान्तस्य

नावदयं विरेक्तस्येवादययन्तमय्ररूपवातः । क्रि । प्रवृद्धकफापगमाय वमनं तस्यां

चावस्थायां पेयादिक्रमोऽनुचितः पयायाः कफवधक्रतरात्‌ । यदुक्तम्‌---“'पाशुध्राने यथा ब्रृष्टः द्दयत्यतिक्रदमम्‌ । तथा छप्मणि संवृद्ध यत्रागः छप्मवर्थिनीं'' इति |

^“ पयां 1 वि

अथ इटणाचायस्य व्याण्या--व हि मन्दाभिः पयादक्रमयांग्यम्य कथं युषमांसरमापदश्षः \ अत्राच्यनं | आपिक्राव्दरासयादिक्रमाऽत्राप्युक्ते एवे । तत्रात्य- न्तर द्िस्तेषामपि वातपथिष्ठानां दतां सास्म्यपिक्षया मापिरसाप

कचित्कफयुक्तानां यृषापयागः 1} न

उक्त च--"'पाशध्ान यथा ब्र: दरयव्यानिकदमम्‌ | तभा -2प्माणे मद भतः परे वमनफलामिषानम्‌--

यतरा: -प्मव्रविरना' इति|| १६ ॥

गुरत्वकण्टरग्रहणीप्रदाषा न सन्ति जन्तावमनान्कदाचित्‌ । केचित्‌--"कासापन्पस््ररमदनन्द्रा निद्रास्यदरागन्ध्यकफोेपसमाः । कफम-

९४८ व्याख्याकुयुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [७ चतुःसप्ततितमो -

अतः पररमवम्यानाह- न वामयेत्तेमिरिकं न गारिमिनं न चापि पाण्डूदररोगपीडितम्‌ ॥ स्थखक्षतक्षीणङ़शातिरदा- नर्शोरदिताक्षेपकपीडितां ॥ १९ ॥ रूक्षे प्रमेहे तरणे च गर्भ गच्छलयथोध्वं रधिरे च तीरे ॥ दे च कोषे कृमिभि्मनष्यं न वामयेद्रचंधि वाऽततिष्टद्धं ॥ २० ॥ पाण्डदररोगपीडितमिति । रोगशब्दः पाण्ड्दराम्यां सह संवध्यते 1 केचित्‌- ‹नन वामयेत्तेमिरिकोष्वेवातगशत्मोदरपीहवमिश्रमातान्‌ । स्थूलक्षतक्षीणकृशातिर- द्वान्प्र्ातुरान्केवखवातरोगान्‌ । स्वरोपघाताध्ययनभसक्तदुरख्देदुष्कोष्रतृडति- वाखन्‌ । उष्वोस्रपित्तक्चधितातिरूक्षगभिण्यदावतेनिरूरितां चः । इति पठन्ति । ऊध्वं वातं केचिच्छरापं मन्यन्ते तत्न श्वापिनो सदुवमनाहत्वात्‌ । ऊ्ववातस्तन्रान्तरे प्राक्त एव-- "अधः प्रतिहतो वायुः छेष्मणा मारुतेन वा | करोत्यनिशमुद्रारमष्वेवातः स उच्यते" इति ॥ जन्यत्राप्युक्तम्‌--

“भुक्ते भक्ते तथा प्रे यस्योद्रारः प्रवतत | ऊष्ववात तु त विद्याद्दानव्यानस्तमवम्‌'' इति ॥ १९ ॥ २० ॥

एतेऽप्यजीणेव्यथिता वाम्या ये च विषातुराः ॥ अतीव चोखणक्फास्ते च स्युमधकाम्बना ॥ २१ ॥ एषामजीणेपीडायां स्थावरजङ्कमे कृतिमविषवाधायां चालयर्थोदतकफशिते वाम्या वमनाहोः । तत्ेषां वमने चिराद्ाधाऽनीर्णेन विषश्च सद्य एव } उस्वणकफानां च गछामयादेषु सद्य एव विनाशः । अत्रापि द्रव्यविरोषम॒पदिङ नाह--पधकाम्बनेति । यष्टामधुकषायण वमनाङ्खप्रधानेन वामयेत्‌ । जेज्जटः; पनराह- मध्वेव मधुकं सख्ार्ये कः, तेन मधुकाम्बुना क्षोद्रस्बुना । एष प्रतिप्रप्रवो ह्यवाम्यानामप्यक्तः ॥ २१ ॥

अकमनाह्‌'णा वमन व्यावपार्बद्धमस्ध्यता च द रायन्नाह--- अवाभ्यवमनाद्रोगाः ठृच्छतां यान्ति देहिनः ॥ असाध्यतां वा गच्छन्ति नेते बाम्यास्त्वतः स्पृताः ॥ २२ । अन्नावाभ्यानामरनिर्देशो यथासं तत्म्त्यनीकव्याधिषु वमननिरदेशादिति ॥ २२ ॥

विसेवनाधिकारः } हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५४९

अतिवान्तं धृताभ्यक्तमवगाह्य हमि जरे ॥ उपाचरेत्सिताप्षोद्रमिभ्ररेशिकित्सकः ॥ २३ ॥ टेरिति 1 खजसक्तृटेहैः शकरामधुिभ्ररुपाचरेत्‌ । कचिह्यानसच्छभिः प्रकल्पितैः कचिच्छकरामिशरेः कचिन्मधमिध्रेरिवयः ॥ २३ ॥ वमनेऽतिप्रवत्ते च हृं कार्यं विरेचनम्‌ ॥ पिरेकेऽतिप्रवृत्ते तु वमनं योजयेद्धिपर्‌ ॥ २४ ॥

सुगमम्‌ ॥ २४ ॥ इति श्रीहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्रीकण्ठद्‌- तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां त्रिसप्नतितमों वमनाधेकारः समाप्रः ॥ ७३ ॥

अथ चतःसप्रातितमो विरेचनाधिक्रारः।

[1 11 11 111 1 1 7

वमनपर्वकत्वाद्विरेचनस्याथ विरेकाध्यायः | विसेवनविधानमाह-- सिग्धस्विन्नाय बान्ताय प्रदातव्यं विरेचनम्‌ ॥ अन्यथा योजितं हेतद्भहणीरोगकृन्मतम्‌ ।। १ ॥ स्िग्धस्विन्नायेति । वमनानन्तरमपि स्निग्वस्विन्नाय देयम्‌ | यट क्तम्‌--““कमेणां वमनादीनामन्तरे त्वन्तरे पुनः। स्नेहस्वेदौ प्रयुञ्ीत षंशाोधनमनन्तरम्‌' ॥ इति ।

तच पक्षादू्व पक्षद्धिरेको वान्तस्येत्युक्तत्वात्‌ । तत्रान्नपरसरमणापि दिनानि १

रनेहेनापि ततः लिक च्यहमेव छब्रृप्णभोजिनं रचयत्‌ । “वान्तं षडहसंसषठं पुनः संम्नहितं क्रमान्‌ । उप्णं खनु व्यहं मुक्तं पाडदाऽद्ि वरिरेवयेत्‌ः' इति ॥

तत्र वमने स्नेदादे काहमेगोपरमो विरे उयहम्‌ । तथा हि चरकः “एकाहोपरतः स्नेदाद्रक्त्वा प्रच्छदेनं पित्‌ ।

भ.

विराच्रोपरतस्तद्रस्सनहात्परस्कन्दनं पिबेत्‌" इति ॥

अवान्ते हि विरेकदाने कौ दोष इव्याह--अन्यथेति | सश्चत न्तस्य हि सम्यमिरिक्तस्यापि सतोऽधःखस्तः छप्मा प्रहरणा ऋदयति गौरवमाप-

५

दयति प्रवाहिकां वा जनयति । तस्मास्स्निधस्िनाय वान्ताय च देयमिति ॥ १॥

५५० व्याख्याङ्कसुमावस्यास्यटीकासमेतो- [७ ४चतुःसक्ततितमो-

मद क्ररमष्यमेदेन भजिकिधं कोष्टमाह-- पित्तेन स्यान्मृदु; कोषः कूरो वातकफाश्रयात्‌ ॥ मध्यमः समदाषत्वान्मात्रा याज्याऽनुरूपतः ॥ > ॥) पित्तेन पित्ताधिक्येन ] स दण्ये्षरसाम्डतकमस्तगडकरशराप्रपिनेवमद्योपष्णो वकषीटद्रक्षाप्गफटादिभिरपि विरिच्यते । वतकफाश्चरयाद्रातछष्माषिक्यात्कूरः । स तरिवृत्रिफटातिस्वकनीरिनीफलादिमिरपि दुःखेन विरिच्यते । मात्रा याोज्याऽनुरूपत इति । मदौ मद्री मृटुगुणोपेता वेरेचनिकद्रव्यगुणानां तीक्ष्त्वादीनामपकषेण । कर

€.

तीक्ष्णगणोपेता वैरोधिकगणानां तीकष्णत्वादीनां प्रकर्षेण । मध्ये मध्या माता कतेव्धे-

लय्थः ॥ २॥ दाकराकषोद्रसंयुक्तं तिदृचूणावच्रूणितम्‌ ॥ रेचनं सुकुमाराणां त्वक्पत्रमरिचांशकम्‌ ॥ ३ ॥ शक्षराक्षीद्रं च लेहाथम्‌ । जिवृचणं कोष्टा्पक्षया । अष्टादङमाषकमानं िवृ- शृण तद्वन्रणतं वति । िवृचणोवचर्णितं त्वक्प्रारिमिः । त्वक्पजमरिचांश्रक- मिति । त्वक्पत्रमस्विानामंशश्चतुर्थो मागः । अिवृचृणोपक्षया त्वक्पत्रादिमिलितं पारि - कमिलय्भैः 1 त्वक्पतरसुरभीकृतमिति पठे तु त्वक्त्रचरणैन यावता सौरभ्यं स्यात्तावदे- यमिति ॥ ३ ॥ भिचा द्िेष्चं परिरिप्य करके खिभण्डिजातैः परिवेष रज्ज्वा ॥ पकं तु सम्यकपुटपाकयुक्ल्या खादेत्तु तं पित्तगदी सुशीतम्‌ ॥ ४ ॥ त्वा विदायं । त्रिमण्डी शुक्डा विवृत्‌ । पुटपाकयुक्त्या पुटपाकक्छमेणः कारम- योदिपघराच्छादनकुशपरिवेष्टनमृदावेपननि्ूमाङ्गारान्तरुपखेदनादिरूपया । अन्ये त्वेवं पठन्ति-- ` "दक्षु द्विषा पाटयित्वाऽवषिप्य जिवृत्कस्केः प्रतिप्तधाय चपि | पक्त सम्यक्पुटपाकक्रमेण खदिच्छीतं पित्तरोगामिमतः ॥

व्याख्यानयन्ति च । चिवृत्कल्कैरिति बहुवचनाश्िवृदादिकल्कैरिति, आदिदान्यो टतो द्रष्टव्यः । तेनान्येषां वेरंचनिकानामयमेव पुटपाकविधिरिति चयोतयति । म्रतिस्तंधाय

क "(क अ (न

कुरशादिरमिर्वेष्टपित्वेति ॥ ४ ॥ वेरेवनमाह-- पिषप्पटानागरप्रारश्यामास्तिद्रतया सह्‌ ॥ ख्यन्मधुना साधं कफव्याधों विरेचनम्‌ ॥ ५ ॥ स्यामा द्याममूला नरवत्‌ । त्रिवृदरूणपरूा । पिप्परीनागरयोः प्रत्येकं माषकद्र-

विरेचनाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५५५१

यम्‌ । यवक्षारस्य माषकाश्चत्वारः । श्यामातिब्रतयोः प्रयेकं तथा । एवं मिटित्वा कर्षा छेद्यः । एवमन्यत्रापि मानमृद्यम्‌ ॥ ९ ॥ हरीतकी विडङ्गानि सेन्धवं नागरं जित्‌ ॥ मरिचानि च तत्सर्वं गोमूत्रेण पिरेचनम्‌ ॥ £ ॥ तत्सचमिति । माघाप्रमाणं मध्येषु कोषठवयोबलेषु चूर्णकः । उत्तमाधमयोरबुदध्या -विकल्पनीयः । हरीतक्यादियोगः कफन्याधातेव ॥ ६ ॥ त्रिच्छाणत्रयसमा जिफखा तत्समानि च | ्षारकृप्णाविडङ्गानि तच्चणं मघुसार्पिषा ।॥ ७ ॥ रि्ादरुडेन गुटिकां करत्वा वाऽप्युपकल्पयेत्‌ ॥ कफवातङरतान्गुल्मान्प्टी दोदरभगंद रान्‌ ॥ दन्त्यन्यानपि चाप्येतननिरपायं विरेचनम्‌ ८ ॥ चिद्रच्छणत्रयसमा तिफरति । चवृच्छाणन्नयं च्रिफराया अपि मिटित्वा शाणत्रयम्‌ | क्षारकरप्णाक्रिडङ्ानामपि मित्वा तावदेव मानं शाणत्रयमिल्र्थः । तत्र तच्रान्तरम्‌-- “भू्रेघ्तः शाणमात्रा हि तिस्रश्च चिफटात्वचः | विडङ्ग पिप्पटीक्षारशाणासिखश्च चूर्णिता दिद्यात्सापिमधृम्यां तु मोदकान्वा गडेन च इति ॥ निरपायं व्यापद्रहितम्‌ ॥ ७ ॥ ८ ॥ अमयाद्यमोदकमाह-- अभया पिप्पलीमूलं मरिचं विश्वभेषजम्‌ ॥ त्वक्पत्रपिप्पटीमुस्तविडङ्गामटकानि च ॥ ९ ॥ एतानि समभागानि दन्ती च भिगुणा भवेत्‌ तरटदष्टगुणा देया षट्गणा चात्र शक्रेरा । १० ॥ मधुना माद कान्वद्ध्वा चाक्षमात्रं प्रमाणतः ॥ एकेकं भक्षयत्पातः शीतं चानु पिबिजलम्‌ ॥ ११॥ तावद्विरिच्यते जन्तुयावद्रृष्णं न सेवते ॥ पानाहारविहारेष भवेचापि नियच्रणः | १२ ॥ पाण्डुत्वकासविषमज्यरवदहिसादा ञङ्योरुपृषएटनपनोदरपाश्वशरला दुनामकुण्डलमगंदरशोफगस्पा- न्यक्ष्ाद्रश्चमविदराहकमृत्रद्च्छान्‌ | १३॥

गान्‌ ॥

५९५२ व्याख्याङसुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [७४ चतुःपपततितमो-

फीहाक्षिरोगपवनारमरिकुष्रमेदा- नहृन्याद्रसायनमिदं भिषजा प्रयुक्तम्‌ ॥ अल्पव्ययं बहुफलं सतत भ्रयोज्य- मायुष्करं पटितनाशनमश्विरषटम्‌ ॥ १४ ॥ त्वणुडत्वक्‌ । दन्ती तरिगुणेकमागपेक्षया । एवमष्टगुणत्वं षड्गुणत्वं च । मधु- नेति । मोदकृकरणोचितमनेन । शीतं चासु पिवेलखमिति । योग प्रभावोऽयमन्यत्न शीताम्बुना स्तम्म एव स्यात्‌ । रसायनमिद मिति । रसायनसाधम्याद्रप्रायनं रप्रायनं यथा प्रशस्तरप्रादयत्पादात्पष्ठिवणादिक्ृत्तथेदमपीलथंः । किंवा रसायनाङ्ध मिदं विरेच- नमिति रसायनम्‌ । अमयाद्यो मोदकः ॥ ९ ॥ १० ॥ ११॥ १२॥ १२॥१४} पथ्यासेन्धवकृष्णानां कल्कयुष्णाम्बुना पिबेत्‌ ॥ विरेकः सवेदोषघ्रः श्ष्ठो नाराचसंज्ञितः ॥ १५ ॥ नाराचयोगस्तच्रान्तरस्य ॥ १९ ॥

विडङ्गसारामरुकामयानां पलं पं स्यान्ि्तात्रयं च ॥ गुडस्य षडद्रादशभागयुक्ता मासेन तरिश्चहुटिका विधेयाः ॥१६॥ निवारणे यक्षवरेण सृष्टः स पाणिमद्रः किं राक्यमिक्षवे ॥ अयं हि कासक्षयकुष्रनाश्चनो भग॑दे रप्टीहनखोदराशेसाम्‌ ॥ १५७॥

~ क

पठं पटं प्रलय पमित्यथः । चि्ता्रयमिति । अिघरृताया अपि पलत्रयम्‌ । गुडस्य षटूपडानि । द्रादशभागयुक्तेति । अतो मिरित्वा द्वादशपरङूपभागविमागेन युक्ता कृता । मासेनेति । मापेनोपयुक्तम्‌ ! अयमथः । द्वादश पडानि विभज्य मासो- पयोगाथं तरिंशदगुटिकाः कयात्‌ । एकगुटिकाया मानं षड्क्तिकाधिकनवमापकोपेतः कथं इत्यथः । षटूरकिचिदधिकरक्तीचयोपेतनवमाषकाधिककषेमानेका गुिकरेल्यथः । प्रल- न्तरे रक्तिकामिमाषमानमाहुः । काश्मीरास्तु गुडस्य च द्वादश पलानि पठन्ति। अत एव चन्द्रटोऽपि गुडस्य च द्वादश एष योगः' इति पठति । इति माणिमद्रो मोदकः ॥ १६ ॥ १७॥

एरण्डतेरं भिफएलाकायेन निगणेन च ॥ युक्तं पीतं पयोभिवौ न चिरेण पिरिच्यते ॥ १८ ॥ पयोभिर्षेति। वाराब्दशार्थे। तेन चिफटाकाथदुग्धाम्यामेरण्डतें पेयमिति गदाधरः। पयसेव केवटेन द्विगुणेनेलयन्ये । प्रचारोऽप्येवमेव । युक्तं पीते तथा स्षीरर्ाम्यां तु विरेचयेत्‌, इति पाठः। ततर त्रिगुणेन त्रिफलाक्रायेन युक्तं तथा क्षोररसाभ्यां युक्तेरण्ड- तैटं विरेचयेत्‌ । रसो मांपरमः ॥ १८ ॥

विरेचनाधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ५५३ विरेचनस्थेव लिङ्त्तनेनायोगातियोगौ नि्दिरशनाह-- हृत्कुक्ष्यश॒द्धिः परिदादकण्ट्‌ विण्पत्रसङ्गाथ न सद्धिस्कि ॥ कफपित्तकोपो दाहोऽरुचिर्मोरवम्चिाद इत्येके पठन्ति ॥ गुद धरंशकफातियोगाः शूखोद्धमश्रातिविरिक्तटिङ्गम्‌ ॥ १९ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९ ॥ गतेषु दोपेषु कफान्तिकेषु नाभ्यां घत्वे मनसश तुष्टौ ॥ गतेऽनिरे चाप्यनुरोमभावं सम्यग्विरिक्तं मनुनं व्यवस्येत्‌ ॥ २० ॥ दोपीऽत्र पित्तस्थानगतं दोषोपरक्षितं पुरीषं कफः पित्तं च । कफान्तिकरेषिति। कफान्तकरिपु(?) । गतेऽनेर चाप्यनुरोमभावमिति । अन्ते वायावानलोम्यात्प्रवृतते सतीलयथः} तथा च टहवलः--प्राधिश्च विटूपित्तकफानिटानां सम्याणिरिक्तस्य मवेत्क्र मेणेति । न चेवं कण्नन्तत्वव्याघातः । कफान्तत्वस्येव वायुनाऽपि सूचनात्‌ । वायु निःशेषदे कफे, आश्ञयद्रान्यतया केवटः परति । एवं वमनस्य पित्तान्ततेऽपि समाधिः ॥ २० ॥ अत्रेव पश्वत्करमण्यवस्थाव्रिशेषेण विशे षमृद्िश्राह-- मन्दाग्निमक्षीणमसद्विरिक्तं न पाययेत्तदिवसे यवागृम्‌ ॥ राचतं च तन्वी सुखोष्णां लघ पाययेत्त ॥ २१॥ तन्वीमिति । यतागुव्रिरोषणम्‌ । तन्वी च यत्रागृः पेमा । ट्षिति क्रियाविशेष- म्‌ । मात्रा्बर तेन विटेप्यादि विधिरिति सेयः ॥ २१। सदान विरेचनफटमाह-- बुद्धः पसादं वरमिन्धियाणां धातुस्थिरले +उवखनस्य दीिम्‌ ॥ चिराच्च पाकं वयसः करोति विरेचनं सम्यगुपास्यमानम्‌ ।॥ २२ ॥ | नुद्धिप्रादश्च करायमनपोरन्योन्यानव्रिधानेन कायश्चद्या मनसोऽपि शुद्धिः प्रसारो चुद्धेगिच्धियाणां च वहं तात्कालिकं विशिष्टमोत्तरकालिकम्‌ । एतदेव उद्टुणेन स्पष्टी- त्यो क्तम्‌--कायमनसोरम्योन्यानृविधानात्कायमपि मनाऽनुत्रिधत्ते मनश्च काय इति ।

ज. क

हि विरेचनं तच्छद्धौ मनसो विद्धिः! मनशशद्धो वद्धिप्रपठाद

र्लान्यां टपृन्धे, प्व पाठो ब्रहुपु पुस्तक्रेषु । + वलमिदीत्तिपमिति घ. पुस्तके वहिरटिखि- तपाः ।

प्प क # चि ५५, १ ४ ०91 400 49.५४ ५५५ ानहतनिितनाोनतािनिभ थिन नरन ततिति. ६ग६ ६१५ निवि 1 नेनरपनिमितयरमिनधतप्दाणन दक त्तमा १ स करतः ५ हि 1 शवः त 1 1 ११५२१५१८ ज भभ

१ ध. जृमा |

५५४ व्याख्याकुसुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [७ चतुःसपततितमो~

उपपन्न एवेत्यतो बुद्धेः प्रसादं करोतीत्युक्तम्‌ । धातुस्थिरत्वमुपचयलक्षणबडेन । बट्श- व्देनोत्साहक्षणं बलम्‌ 1 केचिदघुद्धिपरपतादादयस्तात्काटिका विरेचनस्य गुणाः | जभिदीधिप्रभृतयस्तु केचित्पंसनेनकमानन्तरमाविन इति । उपस्तम्भादिकारिणो मरस्य क्षयकार्यपि विरेकः स्रोतःशुच्या बलमादधाति तक्रपानवत्‌ । न्तं च--““छोतस्पु तक्रद्द्धेषु रसो धातुनुपेति यः । तेन पुषटिषेरं वणैः प्रहपश्चोपनायतेः ॥ २२ ॥ दष्टान्तमाह-- यथौदकानां भवि जङ्गमानां सेतो दिदे श्चव एव नाशः ॥ पित्ते हते स्वेवमुपद्रवाणां पित्तात्मकानां नियतो विनाशः ॥ २३ ॥ यथौदकानां षि जङ्गमानां सेतौ विदीणे इति । ओदकानां जङ्गमानां जल- जन्तूनां सेतौ विदीर्णे भुवि स्थे यथा ुवो विनाशस्तयेत्यथः । किंवा ओदकानां पद्मा- दीनां म॒वि जङ्गमानां च मत्स्यादीनां सेतो वरिदीणे इति व्याख्येयम्‌ । यथोदकानामु- दकेऽपवीते# चरस्थिराणां भवति प्रणाश इति वा पाठः । ओदकानां स्थावरजङ्गमानां पद्मादीनां मत्स्यादीनां चेति 1 उपद्रवाणां व्याधीनां पित्तात्मकानां पित्तकारणका- नाम्‌ ॥ २३ ॥ अविरेच्यानाह- प्षीणक्षतोरुक्षितवाख्ृद्धा दीनोऽय शोषी मयशोकतप्तः 1 भ्रान्तस्तृषार्तोऽपरिजीणेभक्तो गभिण्यधो गच्छति यस्य बाऽखर्‌।॥२४५। नवप्रतिश्यायपरर तदहो नवज्वरी या च नवप्रसूता ॥ कषायनित्या न षपिरेचनीयाः सेहादिभियं त्वनुपस्कृताश्च || २५९ ॥। शोषीति । धातुरोषी । कषायनित्या इति । कषायरपराम्याप्तपराः ॥२४।२९॥ मन्दागन्यतिखेदितवारषदधस्थटक्षतक्षीणभयोपतप्राः ॥ श्रान्तस्तृषार्तोऽपरिनीणेभक्तो गभिण्यधो गच्छति यस्य चाक ॥२६। नवम्रतिर्यायमदात्ययी च नवज्वरी या च नवप्रसूता ॥ ऋस्यादिताशाप्यविरेचनीयाः सेहादिभियं त्वनुपस्कृताश्च ॥ अत्यथपित्तामिपरीतदे हान्विरेचयेत्तानपि मन्दमन्दम्‌ ॥ २७ मन्दमन्दमिलयत्र केचिन्मन्दवीर्योरेति पठन्ति तत्र द्रव्थेरेति रेषः ॥ २६॥ २७॥ अविरेच्यस्याविरेकनज्ञैः कृतं दोषं दरयन्राह- पिरेचनेयान्ति नरा विनाश्मज्ञमयुक्तेरविरेचनीयाः ॥ २८ ॥ ॥२८॥

= - =+“ = =, ष पि भिति मभ

# अपनीते, इति सुश्चतपाठः ।

विरेचनाधिकारः ] हन्दमाघवापरनामा सिद्धयोगः। ५८५५

विरेचनस्य सिग्धरूक्षस्य पुरुषविरोषेणार्वधारणमदिशन्राह-- ` न चातिसिग्धकायस्य दद्या्सहविरेचनम्‌ ॥ दोषाः प्रच्याविता भूयो लीयन्ते तेन वत्म॑स ॥ २९ ॥ अतिस्निग्धस्य स्नेहविरेचनं स्नेहनप्रकषादतिवेगं गच्छतः प्रचरितानि दोषान्निहन्तं न शक्तोति । ते च दोष्स्तेन स्नेहविरेचनेन स्वस्थानात्प्रच्याविता भूयः पुनर्रत्मसु स्रोतस्यु टीयन्ते । एवं च तस्मादतिस्निग्धान्लेहविरेचनेन न: रोधयेत्‌ । न चातिस्ने- हपीतस्तु पिबेत्स्नेहविरेचनमिति केचित्पठन्ति ॥ २९ ॥ स्वभावतः स्निग्धता न शोधनहेतरिव्ाह- विरुक्षसेदसास्म्यं तु भूयः. संसह्य रेचयेत्‌ ॥ तेन दाषा इतास्तस्य भवन्ति स्नेहबन्धनाः ॥ ३० ॥ स्नेहसात्म्यमिति तु विषक्षय पुनः संस्नेह्य विरेचयेत्‌ । तेन तथाक्रुतेन विरेचनेन । स्नेहबन्धनाः सनेहोपटिप्रछठोतोन्धना इयथः । पूर्वं ये दोषास्ते तथा हता भवन्ति । नटवर्धेना इति केचित्पठनि ॥ ३० ॥ ख्क्षस्याङ्तन्नेहसेदस्य शोधने वमने विरेचने च. दोषान्दरयन्नाह-- खलेदस्वेदावकृत्वेव यस्तु संशोधनं पिवेत्‌ ॥ दारु इुष्कमिवाऽऽ नाभेर्दृहस्तस्य विदीयते ॥ ३१ ॥ ॥ ३१॥ | शाखागतस्यापि दोषस्य कोष्टानयनहेतुः सेहः. स्वेदः कोष्ठगतस्य सुखेन प्रवृत्ति करश्चेति दशेयन्राह-- लेहस्वेदभचटिता रसैः सिग्धेरूदीरिताः ॥ दोषाः कोष्ठगता जन्तोः ससं हरम विरेचनैः ॥ ३२ ॥ रतैः सिग्धैरिति । मधुराम्ट्ल्वगैसते हि जिग्धरसा इति कारिकः । मांपरमेः निग्धेरित्यन्ये । सुखं हरत विश्नोध(रेच)नेरिति । शक्यन्त इत्यध्याहारः ॥ ३२ ॥ आस्थाप्य सनेहितं तीष्णे रेचयेद्धीनरोचितम्‌ ॥ ३३ ॥ वैतवैगुण्येन हीनरोचितमास्यापनपुषैकं तीक्षणेदन्त्यादिमिर्विरेवयेत्‌ । मात्रारपत्वा- दिना तु हीनरेचिते यथोचितो मात्रादिविधिः । वमनानन्तरं च विरेचनं पक्षात्परतः कतेन्यम्‌ । यदाह सुध्रतः-“शक्नाद्धिरेको वान्तस्य ततश्चापि निरूहणम्‌ ॥ पयो निरूढन्चान्वास्यः स्रात्राद्विरो चेतः इति ॥

नेमो

१ घ, वचार" । २ ध. वन्तवैः ।

५५६ व्याख्याङुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [७० पञ्चसप्ततितमो ~

अस्याः । वमनानन्तरं पक्षाद्विरेचनं विरेचनानन्तरं च सप्रात्रादर््वमुदावर्तप्रशम- नार्थं निरूहः । सप्तरा्रोध्वैकारत्वं च निषहस्योत्तरकाड्भ्याख्यायां वक्तव्यम्‌ 1 निरू- टश्च सद्यस्तदह्रेवानुवास्यः । किं वा सद्यःशब्दः सप्ताहे । तेन निरूढः सप्ताहादृष्वेम- नुवास्यः । तथा च तत्रान्तरम्र्‌-- | | ५'जस्थापितं विरिक्तं वा सप्ताहमुपवंहितम्‌ । यवागादिभिराहारिरयोजयेत्ेहबास्तिना'” इति ॥ अत्र पक्षे तदहः सेहवसतिभिरूहाङ्गतया खमभ्यते । निरूढोऽपि सप्तरात्राद्धिरेच्यो विरिक्तोऽपि सप्ररा्रानिरुल्यो नावीक्‌ । अत्रार्थे चरकाचायेः-- “नरो विरिक्तस्तु निरूहदानाद्धिवजयेत्सक्त दिनान्यवश्यम्‌ । शुद्धो #निरूढोऽपि विरेचनं च तद्यस्य रुन्यं विकप्तच्छरीरस्‌ः' इति ॥ जेल्टव्यास्येयम्‌ । गदाधरस्तु व्याच । ततश्चापि निरूहणमिति । निरूदोऽपि पक्षदिव पिरेचितस्तु सप्तरा्ात्परतोऽनुवास्यः 1 अतणएवोक्तम्‌--विरेचनात्सक्तरात्रे गत इति । आदिपक्षस्य चेत्थं प्रणम्‌, उत्तमहमच्यपेक्षया पेयादिक्रमः षडहम्‌ । तत्परं मध्यकोष्ठपेक्षया स्रेहपानमपि षडहम्‌ 1 ततः सेदसू्यहमिति । यत्त॒ भाटुकिना-- दरारात्रे गते ददयाद्वान्ते मूयो विरेचनमिलयनेन दशराचाद्विरेचनं वान्तस्योक्तं तन्मृदु- कोष्ठापेक्षया ज्यं स्रेहपानं मध्यदोषे चतुरहं पेयादिक्रमेण त्यहं खेदेन च ज्ञेयम्‌ । अथ इष्टुणोक्ता व्याख्या--पञ्चानां कर्मणां कमेण क्रियमाणानां यतो यतो यद दयावता काटेन करणीयं तत्तदुपदशंयनाह-- | “'पक्षाद्विरेको वान्तस्य ततः पक्षातिरूहणम्‌ । पचो निरूढोऽनुवास्यः स्यात्सप्तरावाद्विरेचितः"” इति । अस्याथैः । सम्यग्योगेन वान्तस्य पुरुषस्य विरेचनं पक्षान्ारवा्नापि परतः । तता- वाककरियमाणं पुरुषानल्वङयोरबरत्वाद्व्यापदमावहति । अतिपरतः पनः सनहस्वे- दादिगुणोऽन्तरितः स्यात्‌ । तस्मात्पक्षादेव वान्तो विरेचनीयः । तत्र प्रधानद्ुद्धिमपे- ्ष्यान्प््गण दिनानि षडतिक्रम्य मधुरादिरसपंसगमाचरेत्‌ । सखेहपानेनापि दिनानि षडतिक्रामेत्‌ । ततः स्वेदमाचरेहगरृष्णं मुज्यमानस्म्यहं स्थितश्चतर्थऽद्वि विरेकं कुयात्‌ । ततस्तस्माद्विरेकाद संसरण दिनानि षडतिकरम्यानन्तरं मधुरादिरससंपरममाचरन्सपरा-

त्राद्विराचेत इति वाक्यादष्टमादिदिव्ेष्वनुवास्ननानि यथादोषं विदध्यात्‌ ! ततः षोड-

शोऽहि लेहाभ्यक्तः खेदितश्वाऽऽस्थापनं सेवेत। गयदासप्तु चरकाचार्याभिप्रयेण विरे

ट्व द, „¢ ¢ अ ५ ~ क

चनादूष्व षडहं कतान्नप्ंसषगस्यावस्थाविरोषेण सरेहपानमनुवाप्ननं च द्वयमपि मन्यते । # निरूहैण, इति चरकपाठः ।

वस्िविष्यधिकारः] इन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः | ५५७

तथा च चरकाचायवचनम्‌--सेखष्टभक्तं नवमेऽि सपिस्तं पाययेताप्यनुबासये- देति । तत्र विरेचनादृध्वमच्ेसर्गेण दिनानि षटूततो मधुरादिरसमंसगेमाचरेत्‌ । सेहपानेनापि दिनानि षडतिक्रामेत्‌ । ततो दिनत्रयं खघ्रुष्णं भ॒ञ्चानश्वतुर्थेऽहि सखरेहा- म्यक्तः स्वेदितश्चाऽऽस्थापनं सेवेत । खेहपानपवकस्यानुवासनपवेकस्य चाऽऽस्थापन. स्यावस्था गयदासेन दरिता--यथा हीनविरिक्तस्यावशिष्टपसिपक्रामसंचयावृते वायं स्नेहपानपृवकमास्थापनं कचिव्याध्यवस्थावशात्पराकूखेहनविरेचितमस्याऽऽस्थापनमिति । निरूढः पुरुषः सद्य एव तद्िवस् एवानुवास्यः । एतेन दत्तनिखूहो यथोक्तं भोजये- त्वाऽऽद्रेपाणिरेवानुवास्यः ¦ विरचितस्तु सप्तराच स्पुरतोऽनुबास्यो नारवाक्‌ । उक्तं हि--“विरेचनात्सक्तरात्रे गते जाताय वे । | क्रतान्नायानुवास्याय सम्यग्देयोऽनुवासनः' इति | केचिदन्यादृशं ग्याख्यानं कुवन्ति । तच गयदासाचार्येण बहुधा दूषितत्वादस्मा-

किष (कि

भिरप्युपेक्षितमिति ॥ ३६ ॥ पद्मकोशीरनागाहचन्दनानि प्रयोजयेत्‌ ॥ अतियोगे पिरेकस्य पानारेपनसेचनेः ॥ ३४ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३४ ॥ सोवीरपिष्टः सदकारकल्को नाभिपरटेपादतिसारहन्ता ॥ ३५ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३९ ॥ रति श्रीहन्दपरणीतहृन्दमापवापरनापकसिद्धयोगम्याख्यायां श्रीश्री कृण्टदत्तकरृतायां व्याख्याकरुय॒मावस्याख्यायां चतुःसप्ततितमो विरेचनाधिकारः समाप्नः ॥ ७४ ॥

सानम

अथ पश्चसप्रतितमा बस्तिविष्यधिकारः।

वान्तविरिक्तस्य निरूहायेतस्यस्य स्रेहनेष्वनुवास्रनमुचितमित्यनन्तरमनुवाप्तनविधिः । अन॒वाप्रने निरुक्तिश्च स॒श्तेन कृता । अनुवसन्नपि न टुप्यलयनुदिनं वा दीयत इलनु- वासनम्‌ 1 अस्याथः । अनु, अनुगुणं वासनमपि यस्याप्रावनुवास्रनः । अथ वासरं दिवसमनु दीयत इति रेफस्य निरुक्तविधिना नकारेणानुवाप्तन इति रूपम्‌ ।

उक्तं च-“जहोरात्रादनुखरेहः पर्यागच्छव दुष्यति ।

कुया स्िगुणां चापि जीणस्यारपगुणो मवेत्‌" इति ॥ सेहव्तेः प्राधान्यमाह--

५५८ व्याख्यादुयुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [७^पञ्चसप्ततितमो-

बस्तिर्वाते च पित्ते च कफे रक्ते च शस्यते ॥ संसग संनिपाते च बस्तिरेव सदा हितः ॥ १॥ ` संध्मो दोषद्रयप्रकोपः । प्रङृतिस्मप्तमवेतन्वरा्ारम्भको दोपत्रयप्रकोपः संनिपा- तोऽचाभिहितः । ननु वात एव बह्तियुक्तो यद्ुक्तमास्थापनानुवाप्तनं तु खट सर्वोपक्र- मेभ्यो वति प्रधानतमं मन्यन्त इति । पित्तकफौ तु ॒विरेकवमनविषयो । विरेकः पित्त- हराणां वमनं शछेष्महराणामि्यागमात्‌ । रक्तंऽपि पित्तस्धमिणि विरेचनमेवोचितं तत्कथं पित्तकफरक्तेभ्यो हितो बलिः । उच्यते । जीनपि दोषान्पक्ताश्ययगतान्वसिज- यतीति । जआमाङ्यगतं कफं वमनं पच्यमानारायगतं पित्तं विरेक इति सिद्धान्तः 1 तदु क्तम्‌--““पित्तं वा कफपित्तं वा पित्ताशयगतं हरेत्‌ } संतन च्रीन्मडन्वस्तिर्जयेत्पक्रादायस्थितान्‌" इति ॥ रक्तमपि दुष्टं प्रस्ादनद्रवयेदैत्तो बस्तिः प्रसादयति दोषदरणद्वारेण चानुटोमय-

+ + ५

तीति ॥ १॥ अनुवास्यः सप्तरात्राद्विरेचित इति यदुक्तं तद्टट्छाम एव नान्यथेति देयन्नाह-- विरेचनात्सप्रारे गते जाताय वे ॥ कृताहाराय सायाहे बस्तिर्दयोऽनुषासनः ॥ २॥ विरेचनात्सप्तरात्रे गत इति । पेयारिक्रमः षडात्रं प्रकर तिमक्तमेकाहमेवं सक्तरा- वातिक्रमः। ननु संखष्टभक्तं नवमेऽद्वि सर्पिस्तं पाययेताप्यनुवाप्तयेद्रे्यनेन चरके विर का्तवमाईिदिनेऽनुवासनं निर्दिष्टम्‌ । भद्रश्ौनकेनागि--^(मृष्टमक्तः सुमनाः स्ेहपीतो दढानटः । सद्धः परतो माप्तादनुवास्यस्ततो नरः" ॥ इति. वदता मासात्परं स्नेहवसिद्शितस्तत्कथमिहं सक्तरात्रे गत एवानुवाप्तनविधिः 1 उच्यते । जातबटायेति वचनात्सक्षराे गते जातबछत्वे सति स्नेदबस्तिनान्यथा बलं च पुरुषापेक्षया तेनािबर्तारतम्यात्कस्यनित्सप्ताहे गते बलोपचयः कस्यचिन्नवाहतोऽष्टमे नवमेऽपि दिनेऽनुवापनं विहितं न विरुद्धम्‌ क्षीण्ने्तु करमेणानिबरट्‌ध्या बट्छामे माप्त त्परेणापि स्नेदबस्तिरिति न कथिद्विरोधः 1 अन्ये त्वाहुः । विरेचनात्परतः स्तरात्रे गते नवममेवाहः स्यात्‌ । भद्रश्ञोनकवाक्येऽपि सरद्धइत्नेनो््वाधः । उच्यते । आभ्यां च शुद्धिम्यां मास एव भवति । कथं वा तस्य पक्षा्धिरेकः। वमनस्य च प्राकर सप्ताहं स्नेहनं तत्‌ एकाहमुपरतः । विरेचनादूध्वं सप्तरातानुक्रमः 1 एव॑ नास्लर्थमेद्‌ इति । कृतान्ना-

|

येति भक्ताय कृतप्ंसमनक्रमाय च । उक्तं च--आस्थापित विरिक्तं चेत्यादि । कृता

हाराय स्नततामेति केचित्पठन्ि । तत्र न कदाचिदप्यकरृताहारायेति सतनग्रहणार्थः । देयोऽनुवासन इति । निरूदाङ्तेन ॥ २ ॥

बस्तिविध्यषिकारः ] हृन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः । ५५९

क्षारं न वेदैतरणं परदाय द्ये च्यहे वाऽप्यनुवासनीयः ॥ ३ ॥ क्षारं न केदरैतरणं प्रदायेति । यस्य विरेचनं नोनितं संचितं च ममस्ति तस्य तन्मखपगमार्थ क्षारं वैतरणं वा बसि दत्वाऽतुवासनं देयं विद्ुद्धस्य सेहवस्तयुपदेशात्‌ ! तदुक्तम्‌--स्रेहवस्तितिधेयस्तु नाविशरुद्धस्य देहिन इति । न चेदिति विकारे । दहं इति प्रयहम्‌ । उयह्‌ इत्येकान्तरम्‌ ॥ ३ ॥ प्सु बामपाश्वेन कृतान्नमनुबासयेत्‌ ॥ = ॥ कृतान्नमिति भुक्तवन्तम्‌ ॥ ४ ॥ पृवेकम बलेरुपदिदनाह-- उत्छषटानिरविष्मूत्रे नरे वस्ति निधापयेत्‌ ॥ अन्यथा विहितां बस्तिनवान्तः परतिपद्यते ॥ ५ ॥ उत्खषए्टानिखविष्मूत्रे नरे बस्ति निधापयेदिति । अन्यथा<न्येन प्रकारेणानुत्छ- षछानिरविण्म् इत्यथः । अन्यथा विहित इत्च एतेहि विहित इति केचित्पठनि 1 तत्र हि यस्माद्यत एतैरनुत्खष्टेरनिटविप्मवनेघ्द्वारावरकैर्विहितोऽवरद्धः सेहो नैवान्त प्रतिपद्यते नवान्तः प्रविक्षतीत्यथः ॥ ५^ ॥ बस्तिपीडनविधिमाह-- वस्ति सच्ये करे कृत्वा दक्षिणेनावपींडयत्‌ ॥ एकेनेवावपीडेन न द्रुतं न तिरम्बितम्‌ । £ ॥ सुगमम्‌ ॥ £ ॥ प्रसारितेकजद्घायां कायीऽन्योपरि कुशिता ॥ भरद य्ात्पुटकं तस्मिन्पाया दोपविश्ोधनम्‌ ॥ ७ ॥ प्रसारितैकजङ्यायां कायाऽन्योपरि करुचितेति । वामनड्वायां प्रपारितायां तदुपरि दक्षिणजङ्वा संकुचिता काया ॥ ७ ॥ गिहितस्नहस्य प्यात्कम निदिरनाद-- ततः भणिदिते स्तंह उत्तानो वाक्श्नत भवेत्‌ ॥ प्रसारितः सवेगत्रेस्तथा वीयं विसपेति ॥ < ॥ वाक्शतमिति 1 छरिकारतम्‌ ॥ ८ ॥ आतुरस्य करणीयममिधाय वैद्यस्य करणीयं दशयन्नाह-- आकुश्चयेच्छन स्िखिः सक्थिवाहू ततः परम्‌ ॥ ताडयेत्तख्यारेन जीस्ीन्वाराञ्डनः रनः ॥ स्फिजोशवं ततः श्रोणी ज्ञम्यां तिरूनिक्षपेत्ततः ॥ ९ ॥

५६० व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [७५पञ्चपप्ततितमो~

आकश्चयेच्छनेशिखिः सकिथिवाह इति । जड्घानाहूतद्यागृहीत्वा तरेरुल्सिप्य सकोचयेत्‌ ! सविथवाहङ्कु्चनं स्नेहवीय वि्षपणाथम्‌। एवं हि शिरामुखाना स्णटुटत्वं भवति । तट्योरिति हस्तपादतल्योः । स्फिजोस्ताडनं बस्िशीघ्रागमनवारणाथम्‌ । यदु क्तम्‌-- दत्वा स्फिजौ पाणितटेन ₹हन्यात्लेहस्य रीघ्रागमरक्षणाथमिति । . शय्यां जिरुत्ि पेदित्यर्थः । श्फिनोश्चिनं ततः शय्यां चीन्वारानुस्धिपेत्पुनः' इति इद्टणभाष्ये पाठः । तत्र ताडयेदित्यादि तख्योईस्तपादतल्योः इनः रनेखीखीन्वारान्दन्यात्सेहशीध्वागम- ननिषेधा्थं सिफिजोश्वेनमिति ताडयेदिति सबन्धः । स्फिजोभेति । चकारो मिनक्रमे | तेन ताद्येचेत्यनत्न द्रष्टव्यम्‌ । अतस्तल्योगृहीतत्वात्कषरे जाननी चोल्किपेदि त्यनक्तो घद्धवेचव्यवहारः शुद्धो भवति । शैय्यामुर्क्षिपादिति । काष्टफटकादिक्रतां सहाऽऽ-

>

तुरेणीध्वं नयेदित्यथंः । राय्यास्थमातुरं स्फिग्दरा इत्यन्ये ॥ ९ ॥ एवं प्रणिहिते बस्तों मन्दायासोऽप्यमन्द्‌ वार्‌ ॥ ` स्वास्तीर्णे शयने काममासीताऽऽचारिके रतः ॥ १० ॥ | कामे ययेच्छम्‌ । अनेनैव चरकोक्तगा्मदनादिकमपि यथेच्छस्थितिहेतुः संगच्छते पङ्क्तम्‌-- “लेहेन पाष्ण्यङकशिपिण्डिकाश्च ये चास्य गाजावयवा स्नाताः । ताशवाप्य(पि) खयातस सुखं ततश्च निद्रामुपासीत करतोपधानः' इति ॥ आचारिके रत इति । कोधादिवजनेऽवहितः ॥ १० ॥ उत्तममध्यमाधमानदादयपेक्षया चिविधामनुवाप्ननमा्माह- षट्पलं तु भवेज्ज्येष्ा मध्यमा चिपटं भवेत्‌ ॥ कन[यस्यधपाटका [तरेषा माजाञनुवास्ने ॥ ११॥ अस्यार्थसंगतिमनन्तरवक्ष्यमाणशछछोकव्यार्ययैव दश्शयामः ॥ ११ ॥ प्राग्दानमाये द्विप परषवृद्धिद्वितीये पटमक्षवद्धिः ॥ कषद्रय स्याद्रसुमाषवद्धषस्तो त्रतीये क्रम एष उक्तः ॥ १२॥ य्यात्तमा षरटूपटी मात्राऽहंति तस्य प्रथमं द्विपलं ततः पदार्थेन वद्धिः । एवं कमेण नवाभाद्नः षटूपडा मात्रा स्पूणा भवति | तथा यस्य मध्यमा त्रिपटी मा्ाऽहतिं तस्य प्रथम प देयं ततः कर्षेण बद्धः । एवं नवभिः करमेण तिपी मारा स्यात्‌ । यस्य कनीयसी सरधिकपटी माच्रोचिता तस्य प्रथमम्भपटं ततोऽष्टमापकर्वद्धिः । एवं नवमिदिनैः पार्थं परं स्यात्‌। नवभिदिनेरिव्यतसर्मः। तेनातोऽवागपि सखेहल्क्षणोदयेऽन- वाप्नननिमित्ते काया । आद्य इति। बटानटादिभिरुत्तमे प्र्षे द्वितीये मध्यमे । तती ञम्‌ । वेपुमापतदरष्टमापकवृद्धिः । कनीयसी(प्या)माजा(चया)प्रचारः ॥ १२ ॥

बस्तिविध्यधिकारः] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५६१

सव॑स्नेदवसितद्रम्यपूरवकर्म निदिशनाह-- स तु सेन्धवचूर्णेन शताहेन च संयतः ॥ भवेत्सखोप्णश्च तथा निरेति सहसा सखम्‌ ॥ १३ ॥ स स्तेहस्तु पुनः पक्रोऽपि पेन्धवशतपुप्पासमन्वितो देयः । सहसेति । उक्ताधिक- काटनिरासाथेम्‌ । खमिति । उषादिकं विना ॥ १३ ॥ मध्यवयस्कमा्िदय नूरणस्य मा्रामाह-- चणेमाषः पले स्नेहे सिन्धुजन्पराताहयोः ॥ न्मापमेकं पठे स्नेहे सिन्धुनन्मशचताहयोः ॥ १४ ॥ भ्येकमङ्गुल्चियममरदंशं ग्राह्यं वर्णेन ॥ १४ ॥ स्नेहस्य शीघ्रागमनहेतुं कतंव्यं च प्राह-- पस्यानुवासनो दत्तः सकृदन्वक्षमाव्रजेत्‌ ॥ अस्युष्णो वाऽतितीक्ष्णो वा वायुना वा प्रपीडितः ॥ १५ ॥ सवाताऽधिकमाचो वा गुरुत्वाद्राऽतिमेषजः ॥ तस्यान्योऽस्पतरो देयो न हि स्निद्वलतिषति ॥ १६ ॥ सकृत्कदाचित्‌ । अक्षस्य यन्त्रस्यानु पश्चादन्वक्षं तत्क्षणम्‌ । वाय॒नेति । कोष्ठस्ये- न । सवात इति । अनुच्छरास्यविहितबन्धादिना बस्तिवटकस्थितवातसतहितः । अति- मेपज इति । वहुमावसेन्धवराताहः । अल्पतर इति । पृवेदत्तस्नेहरेपस्यामि व्रियमा- नत्वात्‌ । अस्पग्रहणं चेह सवौत्युप्णादि विपर्ययमूचकम्‌ । तेनाल्युप्णत्वाच्छीघधागमेऽ- त्युप्णो वस्तिरित्याद्वि सिध्यति । न हि सिह्यत्यतिष्ठतीति । अतिष्ठति स्नेहे न सि- | तीत्यथं । अथ उदुणव्याख्यानम्‌--तम्यानुव्ासनस्नेहस्य प्रणिधानमाचप्रयावृत्याऽस्य निदानपर्हिरार्थं दहेत पुनःकरणीयत्वं च दशेयन्नाह । यस्येति । सङ्ृदेकव- रम्‌ । अक्षस्य यन्त्रस्यानु पश्वादन्वक्षम्‌ । आव्रनेदागच्छेत्‌ । कुतः, अत्यौप्ण्याद्ुष्णगु - णातिरेकात्‌ । अतितक्षणयादेतितीक्षणेः संस्कारकद्रन्यैराहितात्‌ । अनुचरा स्यबन्धनात्स- वातो बक्षिवायुना प्रपीडितः सन्‌ । अतिमात्रो ऽतिभेपजश्च गुरुत्वात्‌ । तस्यान्योऽरप- तर इति । अन्योऽव्यैपण्यादिगुणविपरीतः । अल्पतर: प्राचीनमाच्रातः । प्रथमस्नेहेनैव क्िनित्म्नग्धत्वात्‌ । करुतः पुनरपि देय इत्याह । न हि स्निद्यद्यतिष्तीति । अतिष्ठति स्नेहे यतो न स्निद्यति नर इति ॥ १९ ॥ १६ ॥ जरीन्यस्य यामाननुवतेते च स्नेहो नरः स्यात्स वि्चुद्धदे हः ॥ १७ ॥

नन ॥ पर ज^ जोजन कथ ११५९५५१ तमोत्मना ७४५३११ निन कणप किमेक

५ उद्ममधिक्रम्‌ ।

५ #॥,

५६२ व्याख्याङसुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [७५पञ्चसप्ततितमो-

पुगमम्‌ ॥ १७ ॥ एकान्तरोपयोगेन धान्यशरुण्टीजरं पिवेत्‌ ॥ तेनास्य दीप्यते वहविभक्तकादक्षा च जायते ॥ १८ ॥ एकान्तरोपयोगेनेति । उत्सर्मतः पानादेकान्तरेणानुवासनम्‌ । तद्यत्र दिने न दीय- ते तत्न दडिने धान्यद्ण्टक्राथः प्रातः पयः॥ १<॥ काथा्पमाचया परातधान्यदरुण्यीनटं पिवेत्‌ ॥ काथार्पमाजयेति । यस्याम्यायक्षया न सम्यक्राथोऽईति तस्य ततोऽधेमात्रया कर्षण प्रचारः ॥ पित्तोत्तरे कदुष्णाम्भस्तावन्मानं पिवेदथ ॥ १५ ॥ पुगमम्‌ ॥ १९ ॥ जीण शमयति शछेष्माणं च भिनत्ति तत्‌ मारतस्यानुकूखले कुयोदुष्णोदकं नृणाम्‌ ॥ २० ॥ मुगमम्‌ ॥ २० ॥ विप्मू्निर्हरणमतादश्येन कृतदुद्धेरेव स्नेहवसतिर्विधीयत इति दद्रोयन्नाह--

= व

स्नेहषस्तिंवधेयस्तु नावि्चुद्धस्य देहिनः ॥ स्नेहवीर्यं तथा दत्ते देहं नानु विसर्पति ॥ २१॥ तथा दत्त इति । अतिष्द्धस्य इत्ते । स्नेहवीर्यं तथा दत्ते दे्हं॑चानु विसपतीति डल्टुणः पठति । तथा तेन प्रकारेण इद्धं शरीरे स्नेहवस्िः स्नेहवीरयं दत्ते ददातील्यथः। देहे दोषैरपिहितः स्रोतस्यन्तर्नं सर्पतीति केचिदर्थं पठन । अपिहित आच्छादित इत्यथः ॥ २१ ॥ | पूर्व विशुद्देहस्यैव स्नेहव्िं विद्यं कथिद्शुद्धेऽपि तस्य सूत्रमाह-- अशुद्धमपि वातेन केवलेनापि पीडितम्‌ ॥ अहोरात्रस्य काटेषु सर्वेष्वेवासुवासयेत्‌ ॥ २२ ॥ केवटेन धातुक्षयहेतुना । रिक्ते हि शरीरे प्रायेण विवरृतस्रोतोमुखमेव शरीरम्‌ ! त्र शुद्ध्या पुनरतिधातुक्षयेणातितरामेव वातरोगः स्यात्‌ । तेनाद्द्धेऽपि तत्र स्नेहन-

(क

स्तिरिति । अहोरात्रस्य कषु पवाह्णादिषु जीणान्नं मोजयित्वाऽनुवासयेदिंति कक््यमा-

णेन प्रणीयम्‌ ॥ २२ ॥ विशिष्टावस्थायामस्यापोद्रार(तुवाप्नन) माह-

तीवायां रुजि जीणाननं मोजयित्वाऽनुवासयेत्‌ | २३ ॥

नस्तिविष्यधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | ५६३

क,

ती्रायां रुनि नाधिकं जीणान्नं मोजयित्वा सवेषु करेष्वनुवासयेदिति । कचिमगु- णोपधानं कृतेति वाक्यदोषः । प्रागञचाद्धस्य केवल्वातपीडितस्य सरस्य सर्वे्वहोरा्रा- वयवेष्वनुवासनमभिहितमिह तु रद्धस्येति न पोनस्क्त्यम्‌ ॥ २३ ॥ रूक्षस्य वाताधिकस्य वातवेगविधारणाय प्रागेव खेहनास्ति दत्वा पश्चच्छोधनो बिरदैय इति ददहेयनाह-- रूक्षस्य बहुबातस्य द्रो जीन्वाऽप्यनुवासनान्‌ ॥ द्त्वा सिग्धतवुं ज्ञात्वा ततः पश्वान्निरूहयेत्‌ ॥ २४ ॥ ख्ञ्स्य बहुवातस्य यदा गरटुकोठत्वं तदा द्वौ चयो वा सनेहवस्तयः । अन्यथा त्वपिदब्दाद्धिका अपि स्नहबस्तयः । अत एव बस्िभिः स्निग्धतनं ज्ञात्वेति कृतवान्‌ | न हि स्निगततुता द्विवि()स्नेहवस्तिभिरवश्यमाविनी । नन्वव यद्रावित्यनेन युम- वस्तिदानमुक्तं तदप्गतमयुग्मतवरस्तिदानस्य चरके विहितत्वात्‌ । तद्यथा--“एकरं तथा चीन्कफने विकारे पित्तात्मके पञ्च च सप्त वाऽपि । वाते नवैकादश वा पुनव बस्वीनयममान्द्ुदाखो विदध्यात्‌, इति । उच्यते } अगरम्मदानं पनरनुव्राप्ननाविषयं न तु निरूहाङ्गानुवास्ननविपयम्‌ । निरू- हाङ्ानुवाप्तने युमदानं चरकेणापि दितम्‌ । त्था--तरीन्पश्च रात्ञश्चतुरोऽथ षड्वा वाताधिकानामनुवासनीयान्‌ । स्नेहान्प्रदयादियथः । विपमप्रख्योपादानं द्विचतुरादिन- स्तेरपि मध्यविधया पर्िहाथमिति ॥ २४ ॥ किचित्लिग्धतायामप्यास्थापनविरेपेणेवाऽऽस्थापनीय इति दद्वीयताह-- अस्िग्धमपि वातेन केवरेनातिपीडितम्‌ ॥ सेहमगादेमतिमाननिरूदैः समुपाचरेत्‌ ।॥ २५ ॥ अस्िग्धमपीपल्तिग्धमपि । नम्‌ इषदर्थे । अनुदरा कन्येति यथा । लेहप्रगिः

याप । रृक्षस्यत्यादि विधानं तिति द्रयोरेकस्यातिशीदटननिषेधाय दोषं दङेयनाह- सेहवस्ि निरू वा नकपेवाभ्यसे्चिरम्‌ । सहा पिपत्तकफोतकटेशौ निरूहात्पवनाद्धयम्‌ ॥ २६ ॥ अन्ये त्वेवं पठन्ति- “सरहनरसिति निरूहं वा नेकमेवातिकषीटयेत्‌ स्यातामिवधोत्कटेहावत्यम्यस्तेऽनुवासने । निरूदपेवनाच्चापि भ्वरेयुवातना गदाः

५६४ व्याख्याङुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [अ९पश्चपतपतितमो-

तस्मानिरूढोऽनुवास्यो निरृद्यश्चानुवापितः । नेवं पित्तकफोत्छेरौ स्यातां न पवनाद्धयम्‌" ॥ २६ ॥ यथोचितात्पाददहीनं भोनयित्वाऽनुवासयेत्‌ ।। २७ ॥ यथोचितात्पादहीनं भोजयित्वेति विधानमुत्तमाग्न्येक्षया मन्दे तवञ्चावधमोजनमपीषटम्‌ । यदाह निमिः--अ्हीनं चिमागं वा मोजयित्वाऽनुवाप्नयेदि ति! पादहीनभोननोपदेशोऽ- जीर्णपरिहारार्थम्‌। सोदित्यभोजने द्यजीणं स्यात्‌ । तथा च कारश्यपः-- तृक्तस्थान्वासनं दत्तं न सम्यक्परिपच्यत इति } उट णस्तु, एवं व्यास्याति--यथोचितात्पाददहीनमिति । प्रकशुद्धस्य कत्ंसर्जनस्योचिताद्धक्तात्पादहीनमुत्तममध्यममन्दाधिविरोषेण पादेन पादाम्यां पदिर्विहीनमिति ज्ञेयम्‌ । अर्धहीनं तिमागं वा भोनाधेत्वाऽनुवास्येदिति गनिना प्रोक्तत्वादिति ॥ २७ ॥ अमुक्तवतः प्रतिषेधमाह-- न चायुक्तवतः सेहः प्रणिधयः कर्थचन ॥ शद्ध त्वाच्छरन्यकोष्स्य क्षिपस्तूष्वेमथोस्पतेत्‌ ।॥ २८ ॥ स्नेह उर्ध्वं समुत्यतेदिति पाठे सभ्थगृरध्वं गच्छेदिति । ततश्षातिपीडितवव्याप- तस्यात्‌ । शुद्धत्वादित्यत् सृकष्मत्वादिति परित्वा गयदासः सृष्ष्ममार्गानुसरणं शीखत्वा- तस्येति व्याख्याति ॥ २८ ॥ एकं तथा जीन्कफजे विकारे पित्तात्मके पञ्च तु सप्त वाऽपि ॥ वाति नवेकादश्च वा पुनवां बस्तीनयुग्मान्डुश्रो विदध्यात्‌ ॥ २९ ॥ सुगमम्‌ ॥ २९॥ विष्न्धानिरविण्पृत्रः सेहदीनेऽनुवासने ॥ मवतीतयध्याहार्यम्‌ । हीनेऽनुवासन इति । दीनगुणमाने ॥ दाहक्ृमपरवाहातिकरथालयनुवासने ॥ ३० ॥ दाहङ्कमपवाहातिंकरशचेति चकाराद्धीनानुवाततितविष्टज्ानिलविप्म्रडिङ्गविपरीताति- सृष्टानिरविण्ूत्रातिकरश्चेति समुच्िनोति । प्रवाहस्थाने पिपासेति केचित्पठन्ति ॥६०॥ यादक्स्ेहः सम्यगनुवापितस्तमाह -- सानिलः सपुरीषथ सेहः प्रत्येति यस्य वे ॥ उषाचोषो विना शीघं स सम्यगनवासितः । ३१ ॥ . प्ूरीषशरेति चकारेण समूत्श्े्नुक्तं समुचीयते । भरत्येतीति । निः्रति । उषा- चोषा विनेति । उषा दाहः चोषः पिपासा । डद्टणस्त-ऊषचोषाषिति } उष इषद्‌ाहः । चोष आक्ृष्यमाणस्येव दाहग्रकारः । शीघ्रमिति । यामत्रयद््वम्‌ ॥३१॥

निविध्यथिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयीगः। ५६५

अपरेद्राहारं नियमयनाह-- जीणोन्नमथ सायाहे नेहे परलयागते एनः ॥ लघ्वन्नं भोजयेत्कामं दीप्राभिः स नसो यदि ॥ ३२॥ सेहे प्रत्यागते जीणन्नो दीपरा्ियदि स्यात्तदा पुनः कामं येथेष्टं भोजयेत्‌ । अन्यथा तु रघ्वन्नं भोजयेदित्यथः । सायाह्न इति प्रातमोंजननिरासार्थम्‌ । अन्ये त॒ व्याचक्षते सायाह्ने दत्ते ख्रेहे समधिकराभिप्रहरेण प्रत्यागते यो दीप्ताधर्जीणीन्नो बभ. क्षितः स्यात्तं तदैव रस्वन्नं भोजयेत्‌ । रष्वन्नमिति । माचा्घुद्न्यं चेत्यर्थः ॥६२॥ अनिषृत्तिन्यापहुक्ता तक्कियतः काखदित्याह -- अहोरा्ादपि सहः प्रयागच्छन दुष्यति ॥ कुयोद्वस्तिगुणांापि जीणस्त्वल्पगुणो भवेत्‌ ॥ ३३ ॥ ` अरोराजादिति । प्रणिधानत्रयराव्यभिप्रयेण । तेन यामच्रयात्परतोऽपि याममेक- मागच्छन्नपि न दप्यतीति कातिकः । अपिङब्दात्रिचतुरादियामनिवरत्तिस्तावन्न दुष्यले- वाहोरात्रादषीत्यपिङव्दाथं॑इति उष्णः । न दुप्यतीत्यापहुक्तविकारं न करोति । वसितिगुणानिति । सेहनवृहणादीन्‌ । जीणे इति । परिणतः । अस्परण इति । वायचिम्यां भूयः पाकं नीतत्वान्न सम्यकक्नहनादिकं करोति वीर्येण देहं भावायित्वा प्रत्यागच्छनिव नेहो न यथोक्तप्म्यग्गुणं करोतीति भावः । पाकोऽपि पक्ारायेऽभि- प्रत्याप्तत्त्या संगत एव ॥ ६३ ॥ स्वैथानिवृत्तोऽप्यवयवेन वा निरुपद्रवो न व्याप्यत इत्यपि बोधयन्नाह-- यस्य नोपद्रवं कुयोत्लञेहवस्तिरनिःखतः ॥ सर्वोऽल्पो बाऽऽढरतो रोक्ष्यादुपेक्ष्यः स विजानता ॥ ३४ ॥ नोपद्रवमिति } उपद्रवोऽत्र रोगः | प च मुखकपायत्वादि । यदुक्तं सुश्रुते -- "तत्र वाताभिभूते तु सेहे मुखकषायता | जम्भा वातशूनस्तास्ता वेपथुविपमज्वराद्याः'' इति ॥ आतो रोक्ष्यादिति । ररीररोक्ष्यदव्टव्धः । यतो रूक्षशरीरं मावयन्ुपक्षीणः स॒ खल सेहस्ततो नोपद्रवं करोति । अत एवेपिक्ष्य इत्युक्तम्‌ । उपेक्ष्य इति । तन्निः- सरणाय प्रतिक्रियां न कुर्यादिवयर्थः । उद्णस्तु, एवं व्याख्याति । आतो रोक्ष्या- दिति । आम्यां वाद्राब्दः प्रत्येकं संबन्धनीयः । तेनाऽऽवृतो वा रोश्याद्रा खेहबस्िर- निःमत इति संबन्धनीयम्‌ । तत्राऽऽवरृत्तो दोपत्रयेणात्यशनेन मख्प्ंचयेन वेत्यथं रोक्ष्येण वायरेव विधारयतीति । उपेय उपेक्षणीयस्तदाक्ृश्यां यत्नं न कुया- दिति ॥ ३४॥

ऊ

ति 1 [1

~+ “ज्वराः” इति मवेत्‌ । रा: दति भवेन्‌ ।

५६६ व्याख्याक्ुसुमावल्यास्यटीकासमेतो-- [७६पट्सपतितमो-

अनायान्तमहोराजरात्लेहं सोपद्रवं हरेत्‌ ॥ सेहवस्तावनायाते नान्यः सेहो विधीयते ॥ ३५ ॥ सोपद्रवं तु खेहमहोरा्ादनागच्छन्तं हरेनि्हरेत्‌ । सोपद्रवमिति । उपद्रव इह पर्वोक्तं एव ज्ञेयः । हरेदिति । शोधनैरेव ब्तिभिः । सश्चते कापि शोधनेहेरेदिति पाठात्‌ । सेहबस्तावनायाते नान्यः क्लेदो विधीयत इति । अनायति सोपद्ववस्रदे लेहबस्तिनं दीयते स्रहातियोगमयात्‌ । शोधनार्थो निरूह्वस्सिस्तु देय एव नेत्रः ॥ ३५ ॥ अशुद्धस्य मलोन्मिश्रः लेहो नेति यदा पुनः ॥ तद्‌ाऽङ्गसदनाध्मानशूखाः चासश्च जायते ॥ ६६ ॥ पकारयगुरुत्वं च तत्र दद्यानिरूदणम्‌ ॥ तीक्ष्ण तीक्ष्णोषधरेव सिद्धं वाऽप्यनुवासनम्‌ ।। ३७ | अश्चद्ध स्येति । निषूदेण विरेकेण वा । ती्णमिति \ निषूहणमित्यस्य विशे षणम्‌ ॥ ६६ ॥ ३७ ॥ शुद्धस्य दूरानुगते सेहे खेदस्य दशेनम्‌ ॥ भमुखे तु सर्वेन्धियाणायुपटेपोऽवसादनम्‌ ॥ सेहगन्धमुखं वाऽपि कासन्वासावरोचकः ॥ ३८ ॥ उपटेपो मख्वृद्धिः । अवसादनं ग्ानिः ॥ ३८ ॥ गे निष्पीड्य तत्राऽऽज्चु कम्पयेत्तं प्रयत्नतः । कार्थं तस्य सुतीक्ष्णं च तीष्णं चापि विरेचनम्‌ ॥ ३९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३९ ॥ इति भश्रीषृन्दप्रणीवहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्रीं केण्ठद्त्तकृतायां व्याख्याकुस॒मावस्याख्यायां पश्चसप्रतितमो बस्तिविध्यधिकारः समापनः । ७५॥

रानन्त

अथ षट्सप्ततितमो निरूहाधिकारः।

अनुवाप्तनक्ञिग्वस्य निरूहाहत्वादथ निरूहविधिः । निरूहनिसाक्तेः सुश्रुत उक्ता ॥ तयथा--दोषनिहरणाच्छरीरनीरोहणाद्रा निरूह इति । अतर श्रीव्रह्मदेवव्याख्या- दोषात्निहंरतीति निरूहः । निष्पुवेस्य हन्यातोत्दप्रचप्र)लययेऽन्त्यस्वरदेर्छपे नैरुक्त- विधिना गिर उवर्णीगमे रूपम्‌ । अथवा दारीरे निःशेषेण रोहतीति निरूहः । निपु-

ताति सतकन निजेति परम्‌ पिः ५११६१ ममे

> गरष सवेन्ियाणामिति सश्रते पाडः ।

निरूहाधिकारः। दन्द्मापवापरनामा सिद्धयोगः । ५६७

वस्य रुहघातोः कप्रत्यये नैरुक्तविभधिना पातेकषषते (#निरूपसर्भः ; जिरूह)ख्पम्‌। निर्गत उहो वितर्को यसिन्निति वा निरूहः । आप्तमन्तादायु्षेयो वा स्थापयतीत्या- स्थापनम्‌ ॥ नात्युच्छतं नाप्यतिनीचपादं सपाद पीठं शयनं अश्ञस्तम्‌ ॥! म्रधानमधास्तरणापपन्नं पाक्शीपकं शक्टपोत्तरीयम्‌ ॥ १ ॥ सुगमम्‌ ॥ १ ॥ अनुवासितमभ्यक्तं खिन्नदेहं निरूदयेत्‌ ॥ अयुक्तं पीदयेद्रस्तिमतूणेमविरस्वितम्‌ । २ ॥ अनुवातं दत्तानुबा्तनं ननिग्धस्लोतोमागंतया सुखमेव दोषनि्रणार्थं॒निषरूहयेदा- स्थापयेत्‌ । अनुवाप्तनक्जिग्धकोषठस्य च तुतीये दिने निरूहः 1 यट क्तम्‌--“'अनुवासनन्निग्यतनं तृतीयेऽहि निरूहयेत्‌ ॥ मध्या किंनिदावृत्ते प्रयुक्ते वलिमङ्कटे' इति ॥ निरूहस्य जेहवस्त्यनम्याप्रे कतव्येऽन्तरमादुः शुद्धयर्थं तथा निषूहपराध्ये व्याघोच॥२॥ तरिरान्मात्रास्थिते बस्तौ ततश्रेबोत्कटो भवेत्‌ ॥ जिन्ञन्पात्रास्थित हति । मात्र धऽपरिवेशषपरिमापितः त्यया“ यात्रत्पयति हस्रे दक्षिणं जानुमण्ड्टम्‌ | निमेपोन्मेपकाटेन सा मात्रा परिकीता' इति ॥ त्दान्मात्रास्थापनं च म॒दरकाष्र वेगित | वक्ष्यमाणच्छटाह्राव्ददातस्यापन तु क्रूर

षे के = ऋ क ए

वेगरहिते ज्ञेयं तेन न व्रिराधः ॥

(५

। का

#

त्र वे

जानुमण्ठल्दमावरे्य दत

॥कृष्टनेतरच्छटाशव्द शनं तिष्दुवेग

प॒ममम्‌ ॥

दवितीयं वा तृतीयं वा चतुर्थं बा यथायतः ॥ सम्यदट्निरूढचिङ्गि तु पप्र बस्ति निवारयत्‌ ॥ ४। ति। बस्निपुटकम्‌ । चतुर्थे बरा यथाथ॑त इति । अथस्य प्रयोननतोऽ-

[1 परोक्तेति

# इदूमधिकम्‌ । ~+ वेष्टनेत्र दति इष्ण ।

१. व्रामितः । रु |

५६८ व्यार्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [७६ षटूसप्ततितमो-

रणीयामावानिरहणमप्रयोजनं देयम्‌ । असनम्यग्दानेन कूरकोष्ठतया प्रमूतदेयत्वेन वा सनिषूढमपाप्त्य निईरणीयो दोषोऽस्तीति । चतुर्थं वा यथात इति पठे निरूहमा- ध्यप्रयोजनानरोधाचचतथमपि पुरक निरूढचिङ्गार्थं इात्‌। अमुमेवाथं प्रकरीक्ुवेनाह-- सम्यङ्गनिरूढलिङ्ग इत्यादि । केचित्त रक्तमप्यत्न चतुथं शमनीयमस्तीति चतुथ बसिदानमाहुः। अपरे त॒ पश्चादाहनिवीपणार्थं मधुरदीतैश्तुर्थो बात्तर्देय इति वदनि । नतु(नु) वरतीयाधिकपुष्दान नेषेद्ध दढबषटन ।

तद्यथा-“न्िग्धोष्ण एकः पवने समांश द्वौ स्वादुक्ञीतौ पयप्ता च पित्ते | जयः समूत्राः कटुकोष्णतीक्ष्णाः कफे निरूहा न परं विधेयाः” इति ॥

नैवम्‌ । निषेधो हि बहुदोषपुरुषविषयतया प्रायिकः । चतुथपुटदानं तु कसि- नपि क्रुरकोष्ठे बरीयसि बहुदोषे च पुरुषे ततः कुतो विरोधः । स॒ मध्ये वयप्नि ज्येष्ठ- मा्रापस्हेण द्वादरप्रखतमानो निरूहः प च पञ्चाङ्गः ॥ ४ ॥

® क

मध्वादेरङ्खपञ्चकस्य प्रतिदोषं मानमाह-

मधुखेहनकल्काख्यकषायावापतः क्रमात्‌ ॥ ` णि षड्‌ द्रे दश्च जीणि पलान्यनिलरोगिणाम्‌ ॥ ५ ॥ पित्ते चत्वारि चत्वारि दवे द्विषश्च चतुष्टयम्‌ ॥ षटत्रीणे द दश त्रीणि कफं वाऽपि निरूहणम्‌ ॥ ६ ॥

आवाप इत्यावाप्ये निरूह मधुखेहकल्कक्राथव्यतिरिक्तं क्षीरमत्रकाञ्चिका- 1वद्रवमुच्यते । धृताद्‌। पुनरावापः प्रकषपः कस्को वा भण्यते । टिषञ्चेति। दश प्रचारस्तु प्रायो द्वादश द्वादश पलानि कृत्वा पुरकदवयेन । ब्षियौगिकानि द्रव्याणि स॒श्चतेनोक्तानि |

तद्यथा--'श्षीराण्यम्डानि मूत्राणि सहाः क्राथा रप्रासथा । लवणानि फलं क्षोदं शताहया सर्षपा वचा | एटा जिकटुकं राज्ञा मरं देवदारु च । रजनीं मधुकं हिङ्क कुष्ठं संशोधनानि च । कटुका शकरा मुस्तमुशीरं चन्दनं शदीं। मञ्जिष्ठा मदनं चण्डा त्रायमाणा रपाञ्जनम्‌ । निटवमध्य यवानां च फनी रक्रना यवाः | काकडी क्षीरकाकोटी जीवकर्षभकावभौं तथा मदा महामेदा ऋद्धिवद्धिर्मधटिका | (नहहतु यथाटमिमव वगे[ विधीयते" ॥ ९ ॥ £ ॥

निरूहाषिकारः] ठन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५६९ सस्नेह एकः पवने समांसो द्रौ खादुशीतो पयसा त॒ पित्ते ॥ जरयः समूत्राः क्टुकोपष्णरूक्षाः कफे निरूदा न परं विधेयाः ॥ ७ ॥ समांस इति । मांसरसावापयुक्तः ॥ ७ ॥ एकोऽपक्रषलयनिरं खमागांतिपत्तं द्वितीयस्तु क्फ ठतीयः ॥ ८ ॥ अनस्य पक्रादायः स्थानं तस्य च प्रत्यापतच्रत्वदिक एव पुय युक्तः । पित्ता सयस्यानततिव्यवहितत्वाद्रेतीयः । आमाशायस्यातिग्यवहितत्वात्ततीयः ॥ ८ ॥ दीननिखूहितरक्षणमाह-- अस्पाल्पेगो विड़ातदीनो हीननिरूहणः ॥ अल्पात्पवेगः स्तोकवेगः । विद्रातहीन इति । स्तोकविदातप्रघ्रत्तिः ॥ अतिनिषरूढलिङ्माद-- गृाशककफमायो महात्रेगाऽतिशचब्दितः ॥ ९ ॥ अतिशब्दित इति ¦ अतिनिरूटः ॥ ९ ॥ सम्यडनिषूटटिङ्गमाह-- यस्य मूत्र पुरीष च कफं वायुश गच्छति ॥ क्रमेण टघरूता चत सनिरुूढः म मानवः ॥ १०॥ सुगमम्‌ १० ॥ मनिरूढम्य पश्चात्कम निदिश्नाह- स॒निरूदं ततो जन्तु स्नातं भृक्तरसोदनम्‌ ॥ यथाक्तन व्रिधानन याजयत्सहवस्तिना ॥ ११॥ सनिरूटं जन्तुं लेह्बम्तिना योनधेन्न त॒ दर्मिर्टं तत्न यथादोपं निरूहणमेव कारय करपिच्छावस्त्यादिकरे नतु सरेदब्लिः।

तधा च विदहः- ""अतितीकणनिरुूढम्य हतदरोपस्य सवतः । ऋति" इति ।

कचिदेवानाभिप्रेतं मार्गं च्रहोऽनगर सः त परिभापिनं प्रटृप्प्रमाणं ननेहवस्िमनत्र देय न मन्यते | किचा- प चरसि देयमनत्र मन्यते} यत्र त॒ सरह्‌बस्तिः तन्त्र मेति । उप्णान्तुमिः । यथीक्तंन व्रिधाननेति । अनु-

चामना्छराधिना | ११

¢ श

, ५७० व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [७६पषदपप्ततितमो~

अथ क्रतनिखूटस्य मन्दाभित्वात्तदहरेव कुतो मांप्िरसः सेहवसिश्वोपदिरयत इत्यत आह-- तदहस्तस्य पवनाद्धयं बख्वदिष्यते ॥ रसौदनस्तेन शस्तस्तदहथारुवासनम्‌ ॥ १२ ॥

निरहणाद्विड्वातादिप्रवृततिरक्षणेन धातुक्षयेण दुषितानिर्प्य बल्वदेव भयमतस्त- दहरेव रपतौदनभोजनं तच निरूहणमन्दीक्रतानट्वधमयान्मात्रावत्‌ । तथा परवनभया- तदहरेव द्वादरप्रखतनिरूहचतुर्थीशेन खेहेनानुवासनम्‌। गयदासस्तु सुनिरूढस्य तदह पट्यमेव्ानवाप्षनं तथा तदहश्वेति चकारो भिन्नक्रमे तेनानुबासनं चेन्न संबन्धाद्‌ नक्तोऽपि मचायस्तिशवात्र समच्चीयत इति मन्यते न षट्षद्प्रमाणं खेहब्ि भोज- दरोनात्‌ ॥ १२॥

सम्यङ्निरूढं तेखाक्तं जखेनोष्णेन सेचितमर्‌ ॥

अस्पसतेदं नाङ्गस्य रसेनोध्वं तु मोजितम्‌ ॥ योजयेद्स्पमात्रेण ततक्षणं सेहबस्तिना ।॥ १३ ॥ अल्पमात्रेणेति । साधैकर्षेण प्रचारः । तत््षणमिति । तदिनोपरक्षणं तेन स्राय- मेव देयः खेहवक्तिः ॥ १३ ॥ पथमा मध्यमा हस्वा मात्रा या यस सेविता ॥ मन्दाधरित्वानिरूढानां तदर्पनाूुवासनम्‌ ॥ १४ ॥ सुगमम्‌ ॥ १४ ॥ |

(क्‌ क

नरूटस्य प्रनरनुवाप्रनावाधमाह- पथादभििवल मत्वा पवनस्य च चेष्टितम्‌ ॥

अन्नपस्ताम्मिते काष्टे लेहबस्तिविधीयते ॥ १९ ॥ पचात्मान्वा(नुवप्तनानिरूहणात्‌ । अमिवछं दीप्तं बरं वयं रक्तिरूपमुपटम्य । पवनस्य च चेत मत्वाते । सचटनशन्दकरणस्फ्रणादिकमवधार्या्नपननावषटव्ये काष्ठ लंहवतरुत्तममातारूपः षटुपलः क्रियते । अथवाञ्यषख्मभिवटं ज्ञात्वा पवनस्य दत भत्यननाम्च। बटवति पवने चातिधवृत्त व्यहेऽथवा जयहे पश्चमे वा दिने सेहवसि- देय इति दशयति । तथा च टह; वहे जयहे वाऽप्यय पञ्चमे वा इघानिखहादनुवाप्तनं तु” इति ॥

क्त एवनुवास्ननापदशात्युनरन्नोपस्तम्मिते कोष्ठ इत्यमिधानेन सपैदिनभोजनेनाप्यु-

स्तम्भ दरयति ॥ १९ ॥ १. जागल ।२क. ° सेनार्धं च भोः।

निरूहाधिकारः] ठन्दमाधवापरनामा सिद्धयोमः। ५७४ निषठदखरहवस्त्योमिलितयोः प्रम्यग्योगटिङ्धं निर्दिशरनाह- विविक्तता मनस्तृष्टिः सिग्यता `व्याधिनिग्रहः ॥ आस्थापिते सेहवस्तां सम्यर्दत्ते तु रक्षणम्‌ ॥ १६ ॥ एतयथासंमवं ज्ञेयम्‌ । विविक्तता गोरवरान्यत्वमिति कार्तिकः । सम्यजिषयविवेकः इत्यन्य । अयं च लक्षणान्तरोपदेशः सयतसििर्हक्षणे पर्वोक्तापमस्तलिङ्घेऽपि सम्य- ग्योगप्रतिपादनाथम्‌ ॥ १६ ॥ यथोक्तकाटादनिगच्छति निरूह विधानमाह- अनायान्तं मुद्रतान्ते निरूहं शोधनेदैरेत्‌ ॥ निरूहरेव मतिमान्क्षारमत्राम्टसेयुतैः ॥ १७ ॥। मूर्तो नाडिका निरु मतिमान्दरदिति संबन्धः । कथेभूतेरमिरूदैरित्याह । शोधः नेस्तीकष्णः । क्षारमत्राम्टपयुतेः । क्षायो यवक्षारः । मूत्रं गोमूत्रम्‌ । अग्छ काञ्ञि- कम्‌ | १७ । विगुणानिटविष्न्धं चिरं तिष्टननिरूदईैणम्‌ ॥ गृलारतिञ्वरारोपान्फरणं वा प्रयच्छति ॥ १८ ॥ परीतः ! अरतिनं सूत्रजिदवस्थितिशरेतपतः ॥ १८ ॥

न तु भुक्तवते देयमासथापनमिति स्थितिः ॥ २९ ॥ आमं तदुद्धरेदधक्तं छर्दि वा जनयेद्धशम्‌ कोपयेत्सवेदोपान्वा तस्मदियमनाशिते ॥ २० ।

आमं तदटुद्धरेद्धक्तपिति । भुक्तमाहरे्स्मात्‌ । आमं तटुद्धरेदुक्तं छद वा जनयेद्धुशमित्यत्र विपूचिकरां वा जनयेच्छर्दि वाऽपि सुदारुणामिति पटान्तरं उष्ल- णात्‌। न तु भक्तवत इत्यादिना य आम्थापननिपेषोऽमिहितसतस्य दृटीकरणा्ं भृक्तवतो ` विपचिकादिदोषोद्धावनयाऽमोजिते दानमाह । जभोजिते दानगुणं स॒श्चत आह- “जीणानस्याऽऽशये दषाः पंत; पन्यक्तिमागताः । निश््ोपाः मखमायान्ति मोजनेनापपीडिताः ॥ न चाऽऽस्थापनविक्षिप्तमन्नम्चि प्रबाधते । तस्मादास्थापनं दयं निरादह्यराय जानता इति ॥ १९ ॥ २० ॥

6 केमते

भत) (1 11 ५५५७८ 11111111

१३. "गदलस्यखः |} ढः, "स्पशचिरं । ३ ड. णः | दी 1 ४ घ. स्माया ।

५७२ व्याख्याकुघुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [७६षपप्ततितमो-

तीतरहलाध्मानादिरोगावस्थस्योपक्रमेणापि नीष्वं दाध्यतः फटवत्योदिप्रधानपृत्रक मुक्तवतोऽपि निरूहदानं कतेव्य स्यादत जाह-- आवस्थिक क्रमं चापि मत्वा कार्यं निरूहणम्‌ ॥ आवस्थिक क्रममिति । अवस्थात आगत आवस्थिकः मस्तं बुदध्वा निषिद्धो निरूहो देयः । तथा हि । भुक्तवतस्तावनिषिद्धो निषूहस्तस्यापि यदि बहुख्शूदवेदना पंमवस्तदा वैतरणदूपा निख्हो देयः ॥ अथ कथं निरूहनिषेषेऽपि तत्र निरूह एंव देयो नान्याः क्रिया इत्याह-- मखेऽपङ्ृष्टे दोषाणां बटकव्ख न विद्यते ॥ २१ ॥ अस्यार्थः । पकाहयये मखबृतानां दोषाणां मखापहार एव सति बहापहारो बर- पहारे च त निरूह एव प्रधानं न क्रियान्तरमिति ॥ २१ ॥ अतिपपीडितो बस्तिः प्रकरम्याऽऽपान्यं ततः ॥ वतेरितो नासिकाभ्यां मुखतो वा भवतेते ॥ छदिष्टासग्रढोदीन्पद्ुयादाहमेव च ॥ २२ ॥ मुगमम्‌ ॥ २२ ॥ तत्र तण गलापीं कुयोचाप्यवध्रननम्‌ ॥ चिरःकायपिरेकों च तीक्ष्णां सेकाथ ज्ीतलान्‌ ॥ २३ ॥ अतिपीडिते निखहे गडावपीडनमवधूननं चोध्वप्रवरृत्तस्य वायोरघोगमनार्थम्‌ ।

> छ, कि क, क

तीक्ष्णः रिरोविरेको मूञ्ा्यपगमनाथैः । तीक्ष्णश्च कायविरेको बस्तेरनुोमनाय शीतट- सेक दाहशमनाय ॥ २६ ॥

निरूहंदरभ्याणां मानक्रममाह-- . .

द्वाऽऽ्दा सन्धवस्याप्तं मधुनः प्रखतद्रयम्‌ ॥ विनम्य ततां दश्यात्सरेहस्य परतद्रयम्‌ ॥ २४ ॥ एकीपरते ततः सेहे कल्कस्य भरतं क्षिपेत्‌ ॥ संमूछिते कषायं च पश्वयखतसंमितम्‌ ॥ २५ ॥ वितरेच तथाऽऽवापमन्ते द्विमखतोन्मितम्‌ ॥ एवं भके(स्पता ब स्तिद्रादशभरूतो भवेत्‌ ॥ २६ ॥

ने धावत्याषध पाणि न तिष्टुयवरिष्य च ॥ न कराति च समन्तं स निरूहः सुयोजितः ॥ २७॥

१ क. प्रपद्यते । २ ड, हुकाठानां क्र".1 `

निरूहाधिकारः। टेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५७३

अक्षे कर्षमिलययथः । मधुनः प्रसृतद्रयं चत्वारि पठानि । हस्ततदेन विनिमैथ्य तत; लेहस्य प्रसृतद्रयं दयात्‌ । संमूक्िते संमीलति । वितरेदयात्‌ । आवापः पश्वाननिकषेपयं क्षीरकाञ्ञिकादिद्रव्यम्‌ । द्विपरसृतोन्मितं चतुष्पदप्रमाणम्‌ । अत्र सैन्धवाक्षमधिकमपि स्वर्पत्वादविगणय्योक्तं द्वादशाप्रप्रतो भवेदिति । अयं च निरूहमानक्रमः पित्तोक्त- निरूहमानसंवादातिपत्ते ज्ञेयः । स्नेहस्य प्रमतद्यमित्यत्र सहस्य प्रसतित्रयमिति सश्चते पाठः । तथा पृ्चप्रसृतस्ंमितमिदयत्र चतुप्प्रृतस्तमितमिति सुश्रुते पाठः । तत्रान्तरेऽपि निरूहयोनना प्रोक्ता-- “माक्षिकं ख्वणं स्नेदं कल्कं क्राथमिति कमात्‌ । #अवाप्योवाप्य पात्रे तन्मश्चीयादन्तराऽन्तरा | सम्यक्पाणितदेनैप निरूह योजनाविषिः'' इति ।

अथ श्रीब्रह्मदेवव्याख्यानम्‌--दवाऽऽदो सैन्धवस्याक्षं मधुनः प्रमृतद्वयमिता- दिके द्वादकषम्रमते बस्तो सामान्येन मेषनमभिघाय तन््रान्तरा्तो व्यार्याकारो विशेष- माह । तत्र वाति मधुनः प्रसुतद्वयं स्नेहस्य चयः प्रमरताः कषायो मांरसप्रधानः शेषं यथो तमेव । पित्ते तु मधुतेले समे प्रयेकं साधप्रमृतद्वयसमिते कषायः क्षोरप्रघानः } कफे मधुन्रयः प्रसृताः स्नेहस्य साधप्रसृतः कषायो गोमृत्रप्रथानः शेषं पूर्ववत्‌ । उक्तं च--सििग्धोप्ण एकः पवने समांसो द्वावित्यादि । न धावलयौषधं पाणिमित्यादि । तनुतया प्रक्षाछितप्रायं हस्तं न करोतीत्यथः) सीमन्तमिति। रेखाम्‌ ॥ २४ ॥ २९॥ ॥ २६ ॥ >७॥

दूति निरूटकरर्पनम्‌ |

अथ पिच्छाबस्तिविधिः।

शेलुशास्मलीधन्वनाङ्कराः ॥ ्षीरसिद्धाः सुशीताः स्युः सास्राः पिच्छिलसंहिताः ॥ १॥ वाराहमाहिषार भ्बेडारेणेयकोक्कटम्‌ ॥ सद्रस्कमखगाजं वा देयं पिच्छिलवस्विषु ॥ २॥ एलावत्येावणिनागनटेति जेजटः; । टुः चछेप्मातकः । धन्वनो धनुरक्षो यश्च धामण इति रोके ख्यातः । अङ्रो नवपह्छवः । सराछ्लाः सहाक्नेण । अलं सुषिरम्‌ । बद्योदिपह्छवानां षोड पानि । क्षीरप्रस्यः । तोयप्रस्यत्रयम्‌ । दषः क्षीरप्रस्य एव।

१ 111 नन); १५४ णनि निः 11111 तित. ४१ हग 8.1 ५५ + (१, = १५७५. 4

> भव्रापो बाध्येति भाति

५७४ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [७६ पषटपसरततितमो-

अनेन दश्च पठानि कत्वा पुटत्रयशेषं परुद्रयं सुखग्रहणार्थं चिपुट एव निरूहः प्रायेण। एतच क्षीरं क्राथस्थाने क्राथश्च प्रतिपुटं दशापट एव ! रुधिरमावापः ] अत्र कल्कमधु- ` ज्ेहा अनुक्ता अपि देयाः । कल्कश्च शास्मीनियीसादिमिः कार्यः । यदाह्‌ पिच्छा- वस्तो च चरकः-

“क्कः राल्मटिनियाससमङ्ोत्पचन्दनम्‌ । वाप्तकस्य च बीजानि प्रियङ्कपद्मकेसरम्‌" इति ॥ पिच्छाबसिर्मिरूहपरकारत्वेन द्वादशषप्रसत एव । पश्चाङ्गश्च । मानविभागश्वेह पित्त- निखूहोक्तकषायादिवद्धीकाङृद्धिव्यीर्यातः सुश्वते । वे्यास्तु-“"पिच्छाबस्तिभेवेत्पस्थः पारोनः कीतितोऽपरः" इति परिभाषया प्रस्थ॑द्वादशपटे वा पिच्छाबस्ि व्याहरन्ति म्यवहरन्ति ते परस्ेन पुष्यं कृत्वा विषयश्चास्य पित्तापिकथहणीरोगनिरूहातियो- गादिः । सुश्रुते उद्टण एषं वयार्यानयति--बदयौदङ्रान्पमुदायेन परत्रयप्रमितांशच- र्विशतिपलप्रमितं दुग्धं दत्वा चतुर्गुणं जं च निक्षिप्य क्राथयेत्‌ । ततः क्षीरशेषं चतुरविरातिपटानि ्रह्माणि । तत्र सामान्यपरिभाषोक्तत्वान्मधुनश्वत्वारि पलान्यावापद्र- म्यत्वाद्ुधिरस्य चत्वारि पटानीलयेवं पिच्छबसतेदर। तरि शत्पानि भवन्ति । तथा चोक्तम्‌- 'पिद्छाबस्तभवेत्प्स्थः पादोनः कीर्तितोऽपरः । चतुर्विशतिमष्टिश्च निदः समुदादतः' ॥ एवमपरेष्वपि पुटकेषु पिच्छाबसिमानं कल्पनीयम्‌ । सास्रा इति यदुक्तं तत्कि मीयमस्तमिदयत आह । वाराहैलयादि । उरो मेषः । एणस्येदमेणयमेणः छष्णप्तार इति नैलटाचार्यः । ब्रह्मदेवाचार्यस्त एण्या इदमैणेयं न पुनरेणस्येदं तत्रेगेयमिति प्रयोमो न स्यात्‌ 1 सथस्कं तत्कारीनं तच्च जीववतां ग्राह्यं जीवानुसंघानाथेम्‌ ॥१।२॥ इति पिच्छ बस्तिः ।

सथाधमातिकवबस्तिः । अर्धमातरिकं बसिमाह- दशमूलीकषायेण दताहाक्षं परपेषयेत्‌ ॥ तत्समं सेन्धवं दव्रान्मधुतेरं चतुष्पलम्‌ ॥ $ र, $ म मदनस्य फट चकं यथायोगेन दापयेत्‌ । १ ॥

निरूहाधिकारः] हेन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ५७८

आस्थापनपयोगेण युक्ता बस्ति विचक्षणः ॥ न चाभ्यङ्गो न च॑ स्वेदः परिदारविधिनं च ॥ २॥ आज्रेयानुमतो हेष सवैरोगनिबर्रणः ॥ यक्ष्मघ्रश्च कृमिघ्रश्च शटघ्रशथ्च विशेषतः ॥ ३ ॥ शुक्रसंजननो ह्येष वातशोणितनाशनः ॥ ववणेकरो टष्यथाधेमात्रिकसंत्नितः ॥ ४ ॥ शतशः सन्ति निरूहा यद्यपि सुश्रुतचरकप्रणिगदिताः ॥ भिषनां पुनरयुनेव व्यवहारथाधेमात्रिकेण ॥ ^ ॥ सेहं गुडं मांसरसं पयश्च अम्छानि मूत्रे मधु सैन्धवं च ॥ एतान्यनुक्तान्यापि दापयेत निरूहयागे मदनार्फटं च ॥ & ॥ खवणं कापिकं दद्यात्फटमेकं तु मादनम्‌ ॥ वाते गुडं सितां पित्ते कफे सिद्धाथेकादयः ॥ ७ ॥ मधुतेरं चतुष्परं मित्वा । यथायोगेनेल्यनेन वातादिषु निरूदे यावडुक्तं तावतो ऽ- घेन दशामृककषायादिमानं दरयति । राताह्वादीनां यथोक्तमेव मानम्‌ । अधेमात्रया द्रवाय पलद्भयं दुग्धगोमूत्रमांसरादीनां कल्कश्चम्बुना गुडादिना शक्षरणीया । भुक्त्वा बस्तिमिति । अमृक्त एव प्रचरति । अपरोऽप्येतावन्मानः पुटो दीयते व्यवहारात्‌ । निहूढयोगिकानि द्रव्याण्याह । स्रेहमिलया दि । अम्डानि कञ्चिकादीनि । कफे िद्धा- थकाद्य इत्यत्राऽऽदिशब्दाद्वचात्निकटुकादयः । अत्र स्थानेऽंमात्रिकवस्तेः कट्पन- याऽऽवापादिद्न्यं मानविभागं च दरेयितुं कचिदधिकः पाठः| “क्षं तिन्धुरजसो द्विपं पलद्वयं मघुतेराम्याम्‌ । करतरमथितं पात्रे गुटसरेहं भवे्यावत्‌ ॥ दशमूटस्य कषायं दत्वा परपञश्चकं मदननामकम्‌ । गुडराताम्छिकानां कर्षं कर्षं तथो कष॑म्‌ ॥ माषकपञ्चसमेतं जम्बीरपूरकमांसरसपयसराम्‌ ॥ तुषजर्गोजलयोरपि प्रत्येकं पुरकेकमात्रा इति ॥ १ ॥ २ ॥ ३॥ ॥ ४॥५॥६॥ ७॥ इत्यधमान्नकरवस्तिः ।

1 णि गि

ग करणीय इति भाति ।

१ घ, विचक्षणैः। २ क, वा|

५७६ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [७६षटूसक्ततितमो-

अथ क्षारनस्तिः 1. ्षारस्तिमाह-- ष सैन्धंवाप्षं समादाय शताहाक्षसमन्वितम्‌ ॥ गोगूत्रस्य पछान्यष्रावम्टिकायाः पटद्रयम्‌ ॥ .! ॥ गुडस्य तु पे द्रे तु सवेमारोड्य यत्नतः ॥ ` वस्पृतं युखोष्णं च बस्ति द्ादिचक्षणः ॥ २ ॥ शं िट्सङ्मानाहं मूच्ररच्छं च दारुणम्‌ ॥ कृम्युदावतेगुरमादीन्सद्यो हन्यानिषेषितः ॥ ३ ॥ अम्लिकाया इति । सरास्यितिनिडीकफटस्य । अतापि मदनफटगुडकमेकं वेया वदन्ति । एवं वेतरणेऽपि । अस्याप्येतावन्मान एव पुरः पुटो देयः ॥ १॥ ॥२॥ ॥३॥

इति क्षास्वसितिः ।

अथ वैतरणबस्तिः ।

णि

वेतरणवस्तिमाह-- पट्शुक्तिकषेकुदवेरम्टीकागुडसिन्धजन्मगोमूतेः ॥ इषत्तेखयुतोऽयं बस्तिः शकानाहामवातहरः ॥ १ ॥ भोजयित्वा तु सायाहे सवैस्यायं भरश्स्यते ॥ अथ चेद्भलवाञ्जन्तुर भुक्त्वाऽपि तदा कचित्‌ ॥ २ ॥ अम्डीका तिन्तिडीफलम्‌ । गोमूत्रस्य कुंडवोऽष्टो पानि द्रवद्वैगुण्यात्‌ । निखू- हेषु रसादीनां प्रमाणं तु यथाश्रुतीति परिभाषां पुनद्ववदवेगुण्यनिपेपिकां नाऽऽदियन्ते । प्रयेण हि निरूहेषु सुश्तेन माषू[नमु]पदिष्ट प्रमकति चद्ेगुण्यमप्रशस्तं प्रतिषे द्यम्‌ । द्वैगुण्यं हि कुडवादावन्यदुत्पादितम्‌८?) । तापि कचित्‌-- “स्थिरादिवरमस्य बटापयेलतरायन्तिकैरण्डयवर्यत्य 1 प्रस्थो न सच्छागरपताधयुक्तः साध्यः पुनः प्रस्यप्तमतयाऽऽदौ [श] प्रस्थः श्रूयते तत्रापि टीकाकारीिगुणे चतुःशारावदूपप्रस्यशेषे व्यवरितः[] ॥ ॥ १ ॥ २॥ | . इति वैतरणवस्तिः ॥

१. के. न्धवस्याक्षमा" । २ प्रस्थो रसछा(रछा)गरसार्थयु क्तः सतैरसपिभैधुसैन्धवश्वेति चरक- पाठः । (र |

लेरूहाधिकारः ] ठेन्द माधवापरनामा सिद्धयोगः। ५७७

अयोगनातियोगजन्यापदोमेध्येऽतियोगना व्यापन्महासयययकारिणीति तपो विभ्य दह-- अपि हीनं रमे कुयाम्र तु कुयोदतिक्रमम्‌ ॥ विशेषात्सुकुमाराणां दीन एव कमो दितः ॥ १ ॥ सुयमम्‌ ॥ १ ॥ भयोन्मादद्षाश्लोषाजीणरुचिपमेदिणः ॥1 मुखोठुष्रोदरस्थोर्यकासश्वासक्षयातुराः ॥ २ ॥ खोफभ्रममदच्छदि धुता बस्यसहाबरखाः ॥ नाऽऽस्थाप्या नानुबास्याश्च बातरोगाहते नराः ॥ ३ ॥ मरौ चेतनाच्युतिः । भमश्वकारूदस्येव रमणम्‌ । मदः पगफठेनेव मत्तता | वात- रोमादते क्षीणा नरा नानुवास्याः } उन्मादादिषु सामान्येन चस्तिनिषेधोऽत्रामिहित केचित्तु केषांचित्परति्रसवमपवादररूपेणाऽऽहः । तत्रोन्मादापस्मारभममदषीस संज्ञा- नाश्चापगमे इद्धस्याऽऽतुरस्यानुबन्धोपचरणाय बर्िर्देयः । कुष्िनामरीसानां च मृढवा- तानां प्रयोस्यः । वातादुदररिषु तषु निपिद्धोऽप्युदया(रा)दिषु पञ्चसु बस्तिः प्रयो तव्यः । दाोरिक्षतोरस्कछयीरनृवासननिषेषे न निषूहस्य वषांदवीम्बारस्य नवत्यर्ध्व

कार्य च गर्हितम्‌" ॥२॥६॥ स्थापनस्यावस्यायां प्रति > प्रसवमुदिशनाह--

दोषहरणं बले ल कस्थानस्थितस्य चोपमनेन दशेयन्ाह--

हीतलात्‌ ॥ ५ ॥

मानिक पनिद पथो तातपि कराकर पासोमधमकपैमौ [11.011 व,

५ क, ॥ | ( श्र धरा

९७८ व्याख्याङुसुमावल्यांख्यदीकासमेतो-- [७षदसप्ततितमा- अन्ये त्वत्रामुं -छोकं पठन्ति-

श करीपुष्ठकोष्ठस्यान्वीर्येणाऽऽरोञ्य संचयान्‌ ॥

उत्ातमूखन्हरति दोषाणां प्ाधुयोजितः' इति ॥ स॒श्चुते तु सष्टं कृत्वोक्तम्‌-

“पक्वाशये तथा श्रोण्यां नाभ्यधस्ताच सवतः ॥ सम्यक्प्रणिहितो बस्तिः स्थानेष्वेतेषु तिष्ठति ॥ पक्तादाया ह स्तिवीर्यं खेरदेहमनुपपति ॥ वृक्षमृले निषिक्तानामपां वीयेमिव क्रमम्‌ ॥

स चापि बस्तिः सहसरा केवलः सकफोऽपि वा ॥

[अस ७, ® 4

प्रेति वीर्यं त्वनिदेरपानायेविनीयते"' ॥ ९ ॥ सवोङ्गगतमेकाङ्गस्थितं वाऽपि समीरणम्‌ ॥ रुणद्धि केवरो बस्तिवीयोर्वेगमिवाचरः ॥ ६ ॥ सगमम्‌ ॥ ९ ॥ वायोविषहते वेगं नान्या बस्तेक्रते क्रिया ॥ पवनाविद्धतोयस्य वेखा वेगमिवोदधेः ॥ ७ ॥ यथोदधेः समुद्रस्य पवनाविद्धतोयस्यानिखामु्रप्तटि्स्य वख कृटमयौदा वे विषहते विशेषण सहते ॥ ७ ॥

प्रटसेकाययथा दक्षा; ल्िग्धक्षादखपटवाः ॥ तथा बस्तिमदानात्स्यान्नरः कान्तिबिखादिमान्‌ ॥ ८ ॥

सुगमम्‌ । [त “त्तस्तु प्रथमो बस्तिः स्ञेहयेद्सिवङ्क्षणो । सम्यश्दत्तो द्वितीयस्तु मृधस्थमनिरं जयेत्‌ ॥ ` जनयेद्रख्वर्णो च तृतीयस्त॒ प्रयोजितः । रसं चतुर्थो रक्तं च पञ्चमः सरेहयेत्तथा ॥ षष्ठस्तु लेहयेन्मांसं मेदः सप्तम एव च । अष्टमो नवमश्वास्थि मल्लानं च यथाक्रमम्‌ ॥ एवं शुक्रगतन्दोषान्दिगुणः साधु साधयत्‌"! । इति सुश्रुते सेहवबसतेः प्रथमादिदानेन काय॑मभिहितम्‌ ॥ ८ ॥

१ कं, व्रक्षः। २ क. छवः । तः!

निरूदात्रिकारः } हन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ५७९

इदानीमेतेरष्टादशभिः लेहबस्िमिः सप्षातुगतदोषहरणमभिधाय पुनः दनर्स्यः सरेतेरेव विरिष्टं रपायनफटं दशयन्नाह-- अष्टादशाष्टादशकान्वस्तीनां यो निषेवते ॥ यथोक्तेन विधानेन परिहारक्रमेण च ॥ ९ ॥ स कुञ्जरबखोऽश्वस्य जवतुस्योऽमरपभः ॥ वीतपाप्मा श्चतधरः सहस्रायुभेवेन्नरः ॥ १० ।। अष्टादशाषए्टादक्कानिति ! चतुर्विंशं शतत्रयम्‌ । यथोक्तेनेति । रै वानन्तराति- कान्तेन । परिहारक्रमेणेति । सश्चत -आतुरोपद्रवीय उक्तेनेति । तत्र सेहपीतं बा विरिक्तदधतासृषिखूढडेषु परिहायाणामपरिहारेण किं भवतीलयाशङ्कय सश्चत आदह-- “्रुध्यतः कुपितं पित्तं कुर्यात्तांस्तानुपद्रवान्‌ । तांस्तानुपद्रवान्दाहपिपाप्ताप्रथतीनिति ॥ आयास्यतः शोचतो वा चित्तं विभ्रममिच्छतिःः । विधम विविधं भ्रमं सैमोहमदापस्मारोन्मादारिकं मनसं विकारमिति । ^मेथुनोपगमाद्घोरान्व्याधीनाम्रोति दुमेतिः । आक्षेपकं पक्षघातमङ्ध प्रग्रहमेव च ॥ गृह्यप्ररोषश्वयथुं कासश्च च दारुणो ॥ रुधिरं ह कवच्वापि सरजस्कं प्रवतेतेः' इति ॥ “ठमते च दिवाखापात्तांसतान्न्याषीन्कफात्मकान्‌ ।) प्ठीहोदरं म्रतिदयायं पाण्डुतां धयथुं ज्वरम्‌ ॥ मोहं सदनमङ्गानामविपाकं तथाऽरुचिम्‌' इति ।! “तमसा चाभिभूतस्तु खम्रमेवाभिनन्दतिः" इति ॥ (उचैः सेमाषणाद्वायुः शिरस्यापादयेदरुजम्‌ ॥ आन्ध्यं बाधिर्यमघ्रत्वं जडतां मूकतां तथा ॥ हनमोक्चषमधीमन्यमर्दितं च सदास्णम्‌ ॥ ने्रस्तम्भं निमेषं वा तृष्णां काप्रं पमजागरम्‌ । लभते दन्तचाछं च तांस्तांश्वान्यानुपद्रवान्‌” इति ॥ “जायते यानयानेन च्छर्दर्मी अमः कमः ॥ तथेवाज्गगरहो घोर इच्ियाणां च विभ्रमः" ॥

यानयनेनाश्वादिगमनेनेति 1 '“चिरासनात्तथा स्थानच्छोण्यां भवतिं वेदना” !}

पि 11 रणमिमं

ने

१ प्रदेशे, ईति सुश्रुते!

५८० ` ग्याख्याकुसुमावरयाख्यरीकासमेतो-- [७६पटसप्ततितमो-

स्थानमूर्घ्वी भवनमिति । अतिचङ्करमणाद्रायजेडघोर्वोः द्ुसूते रुजः ॥ सविथप्रशोषं शोषं कां फादहषमथापि वा? ॥ चङ्क्रमणं चक्रक्रियापरिभ्रमणम्‌ । शोफं चेयत्र स्वापं चेति पादान्तरमिति । “दीतपंभागतोयानं सवा मारुतवृद्धये ॥# ततोऽङ्गमदविष्टम्भदलध्मानप्केफकाः'? संमोगोऽमक्वन्दनादीनामरुपयोगः ! गयी तु--शीतसेभगतोयानामिलयज शीतमो- जनतोयानामिति ` पठतीति | ^वातातफाम्यां कैवण्यं ज्वरे चापि समाप्नुयात्‌" ॥ यथाकमं कातद्वैकण्यंमातपग्रकुपितातिपक्ताञ्ज्कर इति । “विरुद्धाध्यरानान्मृत्यु व्याधि वा घोरमृच्छति'" ॥ पयोमत्स्यादिमोजनं विरुद्धाशनम्‌ । अजीणेमोननमध्यश्नम्‌ । ताम्यां मरणे भया- यहो रोगो वेति ॥ “अपतात्म्यभोजनं हन्याद्रवणीक्संशयम्" अपतात्म्यभोननं देश्च्तुनातिप्रक्त्यादिवेपरीलेन मोजनमिति ¦ “अनात्मवन्तः पश्वद्मुञ्ते येऽप्रमाणतः ॥ रोगानीकस्य ते मूलमनीणं प्राप्नुवन्ति दहि” इति ॥

स ङुद्धरट इति ¦ उपचयङाक्तिलक्षणें बलम्‌ । अश्वस्य जवतुल्य इति । गज इवोपचितधातुरपि कियाविदोषप्रभाकान्तरेगकत्तरस्वी । अमरवत्प्रकर्थेण मातीलय- मरप्रमोऽत्यद्धुतकणाद्युपेत इत्यथः । वीतपाप्मा क्रियाविरोषप्रभावादेव गतप्राक्तनन- न्मकृतस्तकछकल्मषः । श्रुतधर इति ! चित्तस्य शाक्त्युत्कष॑युक्तः } सरस्रायुरिति । शरीरेन्दरियसत्वात्मद्योगोत्कषेः । ययप्यत्र स्नेहबस्तीनामष्टादशकः, अन्तरा तु निरू हणमिति पृवेवाक्यादनियतनिरूदान्वितोऽभिहितस्तथाऽपि तक्रान्तरदशैन्मचियतद्वादश्प- यापनास्यनिरूहोपेतो ज्ञेयः । तादृशस्य च तब्रान्तरे कर्मेति सत्ता

तथा हि--“न्रिरन्मताः कमे नु क्स्तयो हि काठस्ततो ऽयेन ततश्च योगः 1 सान्वासना द्वादश वे निरूहाः प्राक्स्नेह एकः परतस्तु पचः” इति ॥ ततश्च “अष्टादरष्टादश कान्कस्तीनां यो निषेवते" इत्यनेन कमेवस्तीनष्टादशवारा- न्यो निषेवत इलर्थो गम्यते । तथा श्रीवारभटेनापि कर्मकाटयोगनस्तयोऽभिदिताः ।

तथा च--श्व्राकस्नेह एकः .पश्न्ते द्वादशा ऽऽस्थापनानि च ¦ पान्वासनानि कर्मवं बस्तयाक्चिशदीरिता

८

काठः पञ्चद्राकऽत्र प्राक्स्नहाऽन्ते चयस्तथा ॥

निरूहाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५८१

पटूपञ्चनस्त्यन्तरिता योगोऽष्टौ बस्तयोऽच्र त॒ ॥ चयो नेरूहाः स्नेटा स्नहावाद्यन्तयोरमोः ॥

यापननस्तिविषयोऽयं अन्थः । निखहा एव यापना बस्तयः । अत एवैकान्तारेता स्नेहाः । यापना वस्तयो हि नातिस्निग्धा नातिरूक्षा नपुपतकनस्तय उच्यन्ते । कमेकाटयोगसंज्ञया यथासंख्यं वातपित्तकफहरो बस्तिप्रयोगो ज्ञेयः । गयद्‌ा- सस्तु बलवद्विग्रहादिजनितोपचयपूवैकवातादिदोषप्रकोपे बरीयस्ि अिशदस्तयः । स्वस्थे पुनः काेकप्रभावजनितवातारिप्रकोपे मध्यबले पञ्चदश । कटिनाप्यकरृतदोषको- पस्य स्स्थस्यापूर्ववृष्यत्वादिटाभार्थमष्टौ !॥ ९ ॥ १० ॥

सेहपीतस्येत्यायेकवाक्योक्तानां प्चानां सेहपीतादीनां मध्याहूयोः कृतशिराग्यध- विरिक्तयोः परिदारकाङं गौरवानिर्दिशन्राह-

कतः शिराव्यधो यस्य कृतं यस्य विशोधनम्‌ ॥ स ना परिदहरेन्मासं यावद्रा वख्वान्भवेत्‌ ।॥ ११॥

यस्य रिराव्यधः कृतो यस्य च शोधनं विरेचनाख्यं कृतं तस्योभयस्यापि शोध- नान्तरं सप्तरात्रं कृतसंस्गैस्य सप्ताहदूर्ध्व परिपृणीहारत्वेन मधुरादिरसानां कमविप- ययाम्यामुपत्तेवया र्तस्य शनैः रानैर्धान्वन्तरानुक्रमतो मासेन शुक्रस्य इनिर्बटावापि रुत्पयते । अत उक्तम्‌-स ना परिषरेन्मासमिति । ना पुरुषः 1 करध्यतः कुपितं पित्तं कुर्यादित्यादि छेकैरनन्तरोक्तं सुशुतोक्तक्रोधादिकं परिहरेत्‌ । तत्न कस्यचिदल्य- न्तक्चीणश्नेजरपतानवद्रसप्रसरणेन मासानन्तरमपि बछ्छाभः कस्यचिदीपता्ेः शान्दसं- तानवद्रसषपरसरणेन मासरादवोगपि बट्छाभः स्यादत उक्तम्‌--यावद्रा बख्वान्भवे- दिति । चतुर्षु स्नेहपीतारिषु पूर्वोक्तोऽत्तसंसगैकाटनियमः । बस्तौ तु तादयो नासि । कथं दोषस्यापिवखपेक्षया बस्तिः पुनः पुनः रीष्टनात्‌ । तदुक्तम्‌--अष्टादशाष्टादश- कानिदयादि ॥ ११॥ अत एकेकं नक्िमुदिर्य विरिष्टं नियमं ददश्चयन्नाद-- त्यहं त्यहं परिहरेदेकेकं बस्तिमातुरः ॥ तृतीये तु परीहारे यथायोगं समाचरेत्‌ ॥ १२॥ एकैकं बसि सेवित्वेति वाक्यशोषं कृत्वा जयं जयं क्रुध्यतः कुपितं पित्तं कुया- दित्यादिोकैः सश्चतोक्तं परिहार्य परिहरेत्‌ । त्रतीये तु परीहार इत्यादिना विरेषेण परीहार कृते सति, अनन्तरं चतुर्थपश्चमदिवस्तादौ यथायोगं योगानतिक्रमेण सभ्यडूनि रूढानवासितयोगरक्षणानतिक्रमेण समाचरे्यथाप्तात्म्यमुपसेवेतेत्यथः। अन्ये तु व्याख्या- नयन्ति--एकैकं बस्तिमनुवासनं दत्वा चीण्यहांनि परिहरेत्‌ । तृतीये तु बस्तौ गते

६८२ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो- [७६ षट्‌पक्ततितमो ~

तृतीयादनुवासनादूध्व यथायोगं यथावस्थम्न्यादीनवेक्ष्य चतुष्पश्चदिवसानन्तरा कत्वा ऽ- नवासन योजनीयम्‌ ॥ १२९ ॥

सेहपीतस्य वान्तस्य विरिक्तस्य खतादजः ॥ निरूटस्य च कायाभिमन्दो भवति दहिन: ॥ १३ ॥ निरूढस्य चेति । चकरेणातुवासितमनुक्तं समुचिनोति । ननु स्नेहपीतस्याचिः मन्दो मवतीति कथमुच्यत-- “दीप्तान्तराभिः परिशुद्धकोष्ठः प्रयग्रधातुबेखवणयुक्तः । हृदान्द्रयो मन्दजरः रतायुः स्नहाोपसवां पुरुषा भवेत्तु" ॥

इत्यक्तत्वात्‌ ॥ “यथा हि सारदार्मिः स्थिरः संतिष्ठते चिरम्‌ ।

क

स्नेहोऽत्र विविषस्तद्रदन्तरभिभवेस्स्थिरः इति ॥

नाट सनेहसमिद्धस्य शमायान्नं सुगुवेषीति चरकाचा्याक्तत्वात्‌। वान्तस्यापि कथः मञिमेन्दः स्यात्‌ । मन्दे हि कदुतिक्तकषायेवेमनेश्वे्यभिमान्ये वमनोपदेश्षारिति ॥ विरेचनमपि वहिदीपिकरमुक्तम्‌ ॥ | “शुद्धेः प्रसादं बङमिन्द्रियाणां पातुस्थिरत्वं बख्मथिदीपिम्‌ ।

चिरा पाकं वयप्तः करोति विरेचनं सम्यगुपास्यमानम्‌ इति ॥

अनेन विरिक्तस्यापि नािमान्यसंमवः । निरूहो ह्यग्न्यधिष्ठानमस्परयेव पक्तदाया- देव प्रलेति । मांपरसारानस्याऽऽम्नातत्वाचिरूडस्यापि नाचिमान्दमुपपय्ते । सिद्धान्त- माह । स्नेही हि द्विविधः संशोधनाङ्गः प्रायोगिकश्च । आद्यः शोधनीयः पीतोऽिमा- न्यहेतुरुक्तः । कुतः । अनन्तरं वमनाद्यपदेश्ात्‌ । इतरः प्रायोगिको विचारणास्नेहश्च दीपनः । ततश्च मिन्चविषयत्वाम्मिथो मेद्‌: । तया च तत्रान्तरम्‌-- ध्ये तु वृद्धाश्च बालाश्च सृकृमाराः सखोदिताः । रिक्तकोष्ठत्वमहितं येषां मन्दाग्नयश्च ये ॥ ज्वरातीसारकासराश्च येषां चिरसमत्थिताः । सहमानां पिबेयुस्ते हस्वां ये चावरा बे” इति ॥

तस्माचयातकचतत्‌ । स्हद्वविष्याच्च । खरेहो हि द्विविधः स्थावरो जङ्कमश्वच तोन च तैरम्नेयं तद्धि दीपनमेव । तथा च-दीपनमसिगणभयिषठ जज्गमजहो हि चृतवस्तामज्जनः । तेषु च्रतमपस्कृतं मधुरलिगधशीतत्वच्छेष्मणः पसमानगणत्वादव न पपन वप्तामजाना हि गुरुत्वेनाधिको तावुपयुज्यमानावसंस्कृताव त्यथंमभिमान्यरेत्‌ । या चोक्तम्‌--धातवो रक्तादयः शुक्ा्ता उत्तरोत्तरं गुरव इति । सपिषस्तु यच्चापि

निरूहाधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ५.८ ३

दीपनत्वं विदोषश्नत्वे च तत्तंस्कारपम्येक्षम्‌ । तथा च तत्रान्तरम्‌-तिम्यञरेवोत्तमं सर्पिः संस्कारस्यानुवतेनात्‌ " इति । सदोवान्तस्य वमनाटतावशिष्टकफावरुद्धसरोतोमु- खस्य तात्काछिकमभिमान्यं स्यात्‌ । अनन्तरं स्रोतःरद्धौ सत्यां कृतसंसर्जनक्रमस्य श्रीणकफस्य वान्तस्याभिदीपिः । विरिक्तस्य तु इतपित्तत्वान्मरुदथिविक्षेपणाच तात्क- छिकमभिमान्यम्‌ । अनन्तरं वान्तस्येवा्िदीपिः । सुतक्षोणितस्यापि समानयोनिहीनो भपित्तमपनीयते तस्माचुक्तमसिमान्यम्‌ । निषूहस्याप्यशेषदोषमरनिर्हैरणादयुक्तमे- ` चाऽऽपे्चिकरं मान्यम्‌ । मान्यं ह्यर्पत्वमभमिप्रेतं न पुनः शेष्मोपहतस्येव मान्यमिति । इति श्रीत्रह्मदेवः। कुसुमावलिकारस्तवेवं पूवेपक्षयति । ननु लेदपानादयोऽनर्प्रबोध- हेतव इत्युक्तत्वात्कथं तेभेन्दोऽ्िभवति । उच्यते । एते हि तत्कालं धातक्षयात्को्ठ- सेक्चोमाच्ने पीन्यमावहन्त्येव तस्मादभिमान्ये युक्तं कमेण तु दीप्तोऽशचिर्भवतीति न दोष- प्रपङ्ग इति ॥ १३।

स चास्यैटेगुभिश्राेरुपयुक्तेविवते ॥ करा्ररणुभिरल्येशच संधृक्षित इवानलः ॥ १४ ॥ से्जंनक्रमः परिशिष्टकारेण सवी: ङृद्धीरभिसंषायोपकस्पनीयाघ्याय उक्तः । तद्यथा । हीनङ्द्धिद्चद्धस्य पुरुषस्य तावत्प्रथमेऽल्कार उचितमक्तकृताष्ठमागां पेयां दद्यात्‌ | तसिन्नेव दिने द्वितीयेऽ्करे प्रकृतिस्थाजरणकाटरोचिताद्क्ताचतुर्था- दोन कृतामविपक्रतण्डुूटावयवां मण्डरहितां विलेपीं दयात्‌ । द्वितीयेऽहि तृतीयेऽन्न- कारेऽन्निग्धाटवणस्वच्छेनाक्ृतमुद्धयुपेणोवितादर्मागतण्डुकृतं सुसिन्नमोदनं दयात्‌ । तस्मिन्नेव दिने चतुर्ेऽन्नकाले येनेन्द्रियनोधिना कृतसं्ञकेन युपेणोचिततण्डुटांशभ्रय- कृतमोदनं भोक्तु दद्यात्‌ । ततस्तृतीयेऽहवि पञ्चमेऽज्नकाठे ठावेणहरिणादीनां सुरंस्करतै रमेरंशचतुष्टयप्रमाणे मक्तं मोक्तु द्चात्‌ । तृतीये ऽदि षषठेऽकाटे प्रकृतिमोजनमाग- च्छत्‌ । मध्यद्रद्धिशुद्धस्य च ताव्रदराद्रौ द्वयोर््क्राटयोः पेयां दयात्‌ । द्वितीयेऽदहि त॒तीयेऽद्वि कालद्वयेऽप्यक्रतं युषं चतुर्थेऽदहि कालद्रयेऽपिं हि काट्द्वयेऽपि मांप्तरसमित्यतः षषठेऽहवि प्रकृतिभोननमागच्छेत्‌ उत्तमशुदधिडद्धम्य च तावत्प्रथमेऽहि द्वयोरप्यन्नकाल्योः पेयां दद्यात्‌ । द्वितीयेऽद्ि प्रथमेऽन्नकाले पेयां द्वितीये विदेपिकां तृतीयेऽह्ि द्वयोरप्यच्र कालयोविलेपिकां चतु- ऽहि द्रमोरप्यनकाल्योरकृतयूषं पश्चमेऽद्वि प्रथमेऽन्रकालेऽक्रतं यूषं दवितीयेऽन्नक क्रतं युष षषठेऽद्वि द्योरप्यन्नकाल्योः कृतं यृषं सप्तमेऽहि द्रयोरप्यन्नकाट्योमपतरसम-

छमेऽद्भि प्रभमेऽन्नकाल उचिततण्डलाष्टभागक्ृता पेया द्वितीयेऽननकाडे तूचिततण्डुखचतु- भभागक्रता विहेपी तृतीयेऽन्रकाटे तृचिततण्डुकाधैभाग॑छृतेन भक्तेन सह दकरवणिको

कितीति सा थणोकिनोसि विकि

# अत्र विचित्तरटितम्‌

५८४ व्याख्याकुसुमावस्याख्यरीकासमेतो- [७६ षटसप्ततितमो-

, यूपो रसो वा यथादोषं चतुर्थेऽन्नकाछे तूचिततण्डुलमागत्रयकरतेन भक्तेन सह कृतसं्ञको यषः पिप्पटीशृङ्गवेरपिद्धोऽकृतो रसो वा यथादोषं तथा यथोचितं परिपूणमक्तं सुसं- स्छृतेन यूषेण रसेन वा देयमिति । तृतीये दिने प्रकृतिमोजनम्‌ ।. एवं मध्यमोत्तमशुद्धौ पेयादीनां द्विचिका्दानेन यथाक्रमं पश्चमे सप्तमे च दिने प्रकृतिभोजनम्‌ । उक्तं च तत्रान्तरे- “यां विरेपीमङृतं कृतं च यूषं रमं त्रिद्धिरथेकशश्च । करमेण सेवेत विरद्धकायः प्रधानमध्यावरशुद्धिशुद्धः" इति ॥ अयं पेयादिक्रमः सुश्रुते विरेचन एवोक्तः । तद्यथा--““हीनमध्योत्तमेष्वेषु विरकेषु प्रकीर्तितः । एकद्वितिगुणः सम्यगाहारस्य कमस्त्वयम्‌ ॥ अस्याथः । प्रस्थे परिश्रुत हीनो विरेकस्तासमन्पेयारिरेकेकमन्रकारं देयः] अर्थीढके पारेते मध्यो षिरेकस्तसिमन्पेयारिः प्रयेकं द्धौ द्वावन्नकाडो देयः } आढके परिसृत उत्तमो विरेकससमिन्पेयादिः प्रलेकं त्रीश्लीनच्नकारन्देयः । एवपुक्तेष्वपि हीनादिविरे- केषु हतदोषमानयिक्षयेकद्वितिगुणोऽयमाहारकरमः सम्यक्पमरकीतितः 1 न तु मिथ्याहीना- तियोगेनाप्तम्यगित्यथः । एतदुक्तं भवति ! हीने विरेके चतुभिरन्नकाेः सा्यप्रातिकमो- ` जनाम्यां द्यहं मध्ये तद्टिगुणेन चतुरहमुत्तमे त्रिगुणेन षडहमिति । अयं संरोधनोक्त- ससमनक्रमोऽद्ुद्धेऽपि कचिदसिमान्यहेतावुक्तः-- “वेदनारामनियमशोकवैचियहेत॒भिः । नरानुपोषितांश्चापि विरिक्तवदुपाचरेत्‌ः इति । वेदनायाः छखभोऽछाम इष्टस्येति केचित्‌ । छभोऽनिष्स्येपयन्ये । नियम उपवा- सादिः 1 वेचित्यमुन्मादाद्विना । एर्हतुभिस्तृपोषिता्रानििरिक्तवदुपाचरेत्‌ । ततापि कङ्घनमानेन हीनमध्यमोत्तमाभिहितेन व्यहं चतुरहं षडहमेवात्नपंसर्जनम्‌ । तथा तत्रैव युशचुते प्रस्थादिसंख्यया विरेकैकविषयत्वं कारणमुखेन निराङ्तम्‌ । त्यथा--“आढका्ाढकप्रस्थं संख्या ह्येषा विरेचने । छेष्मान्तत्वाद्धिरेकस्य न तामिच्छन्ति तद्िदः । एको विरेकः छेष्मान्तो न द्वितीयोऽसि कश्चनः" ॥ अग्न्यविष्ठानसंष्वादलयथमश्चिमान्यहेतौ विरेचन एवाऽऽटकादिसंस्या वमनास्थापन- योस्त्वग्न्यधिष्ठानानमिमवेन तादशा्िमान्यामावान्माननियमो नाक्ञे । अत एव तदहरेव वमने कुरुत्थमुद्धयूषमोजनम्‌। आस्थाने मांसरसभोजनमनुवासनं च । एतन्मतं निरस्य- चाह--छेष्मान्तत्वादिलयादि । अयमभिप्रायः । विरेचने निःशेषपित्तनिबदेणाय प्रयुज्यते । निःरेषपित्तनिनरहणं च तदैवानुमीयते यदा पित्तप्रवर्तनानन्तरं तत्पदस्य

४.

निरूदाधिकारः] हन्दमाधवाप्रनामा सिद्धयोगः। . ५८९

आमषूपः कफः प्रवते | तस्मात्कफान्तिकत्वाद्विरेकस्य तता प्रस्थादिकां संख्यां विरेवन- विदो नेच्छन्ति । एतेन वैगिकोऽपि निरङ्तः। ठेङ्गिकः पुनरान्तिकेनाविरुद्ध एव यतो टेङ्गिकेऽपि कणठान्तिकत्वमसि । तथाच--वमने प्रसेकौषधकफपित्तानिटाः कमेण गच्छन्ति । एवमेव विरेचने परीषपिच्तौषधकफा इति । अतो वैगिकमानिको विरेको गोणतया प्रतिपादितो कचिहाख्वृद्धादाववस्थावात्परयुक्तो कर्तव्यौ मुख्यः पुनरेकः कफान्तिक एवेलयाह-एके विरेक इत्यादि न द्वितीयोऽस्तीति । तृतीयस्य पुनः का कथा । एवं वमनमप्येकमेव । तथा च भोजः “तस्मान्मतिमता निल्यमात्मानं परिरकश्चता । पित्तान्तं वमनं स्थाप्यं कफान्तं च विरेचनम्‌" इति ॥ परकारान्दरेणेवान्रसेसर्जनवित्वं तदाश्रयमुक्तवान्सुश्चुतः-- “नटे यच्चिविषं प्रोक्तमतस्तत्र क्रमखिधा ॥ तत्रानुक्रममेतं तु बरस्थः सकृदाचरेत्‌ । दिराचरेन्मष्यब्द्मीन्वारान्दुषेस्तथाः ॥ चलमत्रोपचयटक्षणमेव } केचिदेवं कमे प्राहुः “मन्दमध्योत्तमा्िषुः इति । क्रमेण कृतसंसर्गस्य रस्तावचारणक्रममाह स॒श्रतः-- ` ८{ंसर्गेण किवृद्धेऽय्ो दोषकोपभयाद्धनेत्‌ । पराक्खादुतिक्तौ लिगवाम्डलवणान्कटुकं ततः ॥ सवाद्रम्ट्क्वणान्मूयः खादुतिक्तावतः परम्‌ । लिग्धान्खक्षाव्रप्तां शैवं व्यत्यासात्खस्यवृत्ततः इति ॥ अस्याथः । अन्नसंसन॑नक्रमविवृद्धेऽग्यो दोषको पमयात्लिग्धान्मधुराम्ट््वणान्रसा- न्कटतिक्तकपषायात्रसान्म्यत्याप्ताद्विपयेयादेवमव्रोक्तपरिपास्या मनेत्‌ । त्र म्रवृद्धा्ि- हेतुवातपित्तस्यावजया्थममनेः स्मीकरणारथं च पूरवे खादुतिक्तको ततो वातकफावनयार्थ- मयैः संधुक्षणार्थं च । व्यल्यासादिति । यदा प्रागक्तरप्प्रत्यनीकान्लिग्धाम्डल्वणक- टकांसतश्वाम्टवणकटुननितपित्तवातावजयार्थ खवादुतिक्तौ ! छद्धवाग्भटस्त्वाह-- (द्चयान्पघुरल्यानि ततोऽम्डख्वणो रसौ । सखदुतिक्तो ततो मृयः कषायकदटुकौ ततः ॥ अन्योन्यप्रत्यनीकानां रमरानां सिग्धरुक्योः । व्यत्यासादुपयोमेन कमात्तं प्रकृतिं नयेत्‌?" इति ॥ अयमन्नसंसजेनक्रमो उद्वणादुडतः ॥ १४ ॥ . युक्तेऽ्रो जीवति चिरं रोगी ्याद्केति गते ॥

शान्ते पञश्चत्वमायाति ददी तस्मद्ररोऽनखः ॥ १५ ॥

2.1

५८६ व्यारुयाकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [७७पप्तपपततितमो-

सगमम्‌ ॥ १९ ॥ इति श्रीदन्दमणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री कण्टदततङ्कतायां व्याख्याकुयुमावस्यख्यायां षट्सप्ततितमो निरूहाधिकारः; समप ॥ ७६ ॥

अथ स्रसप्रतितमो शरूमविभ्यधिकारः । पञश्चक्मपारिशेष्या्नस्ये वक्तव्ये निरूहवने्नप्रयोज्यतया प्रथमं धूम उच्यते । भूमश्च पञ्चकप्रसतवि शुद्धिकरत्वेन वमनस्यान्ते चोपयोगादमिषातुमुचरित एव ।

० अर

ायोगिकः कासहर धूमो वैरेचनः स्नेदिकवामनीयो ॥ धूमो धुनोति कम्पयति दोषप्तातमिति धूमः ! प्र पञ्चविधो भवति । प्रायोगिकः श्रयोगः स्वस्थस्य सततोपयोगसतज्र सरुः प्रायोगिकः । स च प्रायोगिकः छेष्माणमु- त्वछेशयति, उक्छि्टं चापकषेति शमयति वातं स्नेहनविरेचनाम्यां तुस्यत्वात्‌ । काप्त- हरत्वात्कापघ्ः ¦ प॒ पुनरुरःकण्ठदोषारब्धरोगहरोऽप्याबस्यिक एव । अभिप्यलरि- रपि रिस विरेचयतीति विरेचन: । विरेचन एव वैरेचनः स्वाधिकोऽण्‌ ! वैस्व निक छेष्माणमुत्छेरयापकषयति रोक्ष्यत्ते्ण्यादौप्ण्यद्रैशयाच । खक्षस्य स्ञेहाय प्रभवतीति सहिकः । स च खेहिको वातं शमयति खेहनाहुपरेपनाच्च । वामयतीति वामनीयः । स पुनरत्कृष्टकफाभिपन्नकण्ठोरसः ॥ एलछादिना श्ुष्टनतोज्छितेन क्षमं परिप्याङ्कटकाएमाना ॥ भायोगिके वतिरिद्‌ तु नेत्रपष्टाङ्करं षड्गुणितं प्रशस्तम्‌ ॥

_ कु्रनतोञ्दितिनेति । कुष्ठनतपरित्यागो मसतिप्कस्तावभयात्‌ १ यदुक्तं दृष्णा- मयेण-- “नतक्रषठे स्रावयतो भूमवर्तिप्रयोजिते ¦ मस्तुुङ्ग प्रभावेन तस्मात्ते न प्रयोनयेत्‌' इति । तथा च निमिः- “धूमो हि वककुष्ठाम्यां विखाछ्यति शक्तितः । मसिष्कं तद्धि विप्यन्नं नाज्ञाय प्रतिपद्यते" इति

(4९

सषाम पिप्येति । कपटावयवं ष्टिम प्रलिप्य तेनेव द्वादशा ङ्कछं शरकाण्ड कानषठाङ्ुलापतमस्थूलमन्तयोद्यङ्टं विहाय वर्तितः शारकाण्डस्य सुखापकर्षणार्थं स्षोमे- गाटाङ्धट्मानेन पष्टथित्वा ततः परिशोप्य वतिः कार्य । एवमेव चरकुश्ुतादौ द्ि-

धूमविध्यधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६८७

तत्वात्‌ । एवं सेहिकादिप्वपि वर्तिकरणम्‌ । वति च लेहेनाम्यज्याश्चिना दण्ध्वा नेपर निवेश्य धूमः पेयः । अङ्कखकाष्ठमानेना्टाङ्कखायता । च्रकऽप्युक्तम्‌-- “पपिषठा सिम्पेच्छरेषीकां तां वर्ति यवक्तनिभाम्‌ । अङ्गृष्परमितां दुर्यादष्टागुरुतमां भिषक्‌ ॥ अष्टाङ्कटं पट्गुणितामिति । अश्चत्वारिरदङ्लम्‌ । सुश्चुतेऽप्युक्तम्‌ । “अङ्कल- न्यष्ट चत्करिशत्प्रायोगिकः" इति । ननु जातुकणं षट्तरिशदङ्गुङं प्रायोगिकनेच्रमा- नमुक्तम्‌ । यथा--“(ा््यशयुतः पूर्णो हस्तः प्रायोगिकादिषु" इति । चरकेऽपि--““चतूर्विशातिकं नेत्रमङ्करः सवर्विरेचने । द्वाधिरादङ्गुरं लेदप्रयोगेऽप्यधमिष्यते” इति ॥ अत्राधमिति हरिश्न्दरेण वैरेचनिकनेवमानपिक्षया व्यास्याय षटा्शदङ्गं प्रायो- गिकनेत्रमानं व्युत्पादितम्‌ । यदि तु पंनिदितत्वाच्रिशदङ्रपिक्षयाऽष्यधेमिति ग्या- स्यायते तदा चरकेऽटचत्वारिशदष्टाङ्कटमेव प्रायोगिकनेत्रं भवति । कं तु - सपरा्नत- चअजात्ूकणोौनुरोधः स्यात्‌ । तदेवं विरोधे का समथना । त्रुमः । मतभेद एवायं कार्यं विरोधश्च न कश्चिदिह । तेन मतद्भयमप्यविरुद्धम्‌ । अन्यस्त्वाह---छटष्मप्रवृत्तौ वहुदोषे च कीटे षटूतरिरदङ्कम्‌ । अतोऽन्यत्र त्वष्टचत्वारिदङ्खमिति न विरोध इति ॥ १ ॥ बहो स्य॒षर्णं शी चेङ्कदीत्वखनःशिखा ॥ एषा कासहरा वानत पोडशकाङ्कु्म्‌ ॥+ २ ॥ इङ्कदीत्वगिति । इङ्कुदीफटत्वक्‌ ॥ २ ॥ िरोविरेचनेवकतिरनतरं हस्तमितं मतम्‌ ॥ ३ ॥ रिसोषिरेचनैरिति । विडङ्गमधुि्रमूयवहीपीटपिप्यटीसि द्धर्थकसुरपार्जकापामा- गनी नादिभिः । दस्तमितमिति ।. चतुर्विशत्यङ्ढम्‌ ॥ २ ॥ सिग्धमज्नमध्च्छिषटेदगुग्यटसनंकैः ॥ सेदिकेवपिरेभिस्त नें दरात्रिश्दङ्गटमर्‌ ॥ ४ ॥ लिग्धमलेति } एरण्डादिफटमध्यम्‌ । स्नेहो ध्रृतादिः । स च तावान्देयो यावता वर्तरनवस्तादः ॥ ४ ॥ वामनीये तु वहुरसाय्वस्थिसुरचमभिः ॥ वतिर्दशाङ्करं नेतरं धमः पञचविंधो मतः ॥ ५ ॥

यामेधमि 9८५.१०५५८८.०० कित कि नम वा

% काटे, इति भाति +

५८८ ` व्याख्याङुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [७७पप्तपप्ततितमो-

दृशाङ्खटं नेजमिति । सुश्रुते पनः षपोडशाङ्खढं कासघ्रे वामनीये चेत्युक्तम्‌ ॥ ५ ॥ यादृशी वर्तिः कायो यथा च काप्रहरादिषु मानं तदाह-- अङ्खल्याः परिणाहेन मध्ये स्थटाऽन्तयोस्तनः ॥ पट्भागो ध्रणनेत्रस्य वल्यां मानं प्रशस्यते ॥ ६ ॥ मध्य स्थूटाऽन्तयास्तनुरेत्यतो नेत्रेऽपणयोग्यत्वमुक्तम्‌ } र्वेधमनेत्रेम्यः षट्मागप्र- माणा वतिः काया ॥ ६ ॥ धूमोपयोगफटमाह- धरूमपयागादपुरूषः प्रसमेनधियवाखनाः ॥

दढ कंशाद्रेजशमश्रुः सुगन्धिविश्षदाननः ॥ ७ ॥ पशुतेऽस्य -छटोकस्यग्रेऽधिकं पठ्यते । तथा श्वाप्तकासारोचकरास्योपटेपखरमेद- मुखाल्तवक्षवथुवमथुक्रथनतन्द्रानिद्राहनुमन्यासम्भाः पैनसरिरोरोगकर्णाक्चिखडा वात-

कफनिमित्ताश्रास्य मसखरोगा न मन्ति | अन क्थाऽकस्माच्छरापसावराधः | ७ |) भगाठ पानामच्छन्त ध्रषस्याऽऽस्येन तदिद ॥

रःकण्ठाभ्रयं दोषे सुखेनैव पिवेन्नरः ॥ ८ ॥ [सर्‌ःकणान्षिनासोत्थं नस्ततः(नासया) शमनं पिवेत्‌ ॥ निवेमेत्तु सेन नासया न कथंचन ॥

विदामगो ह्या धूमः कुयोदशेनपिथरमम्‌ ॥ ९ ॥

क अ) क

दामनमिति । प्रायोगिकं स्नैहिकं च । निर्वमेत्त गचेतैवेति । नासाषी- तमपि मुखेनैव ॒वमेत्‌ । तदुक्तं मखेन प्रायो केदिति । सुश्रतादूमनत्ावाधः-- भूमनत्र छुवणरूप्यत्नपु्ीसताप्रकास्यादिमयं कनिष्ठासमस्थटममे मखनाप्तिकाप्रणयन. <न कठायमात्रसातस्क मूर वतिसंचरणस्थानेऽङ्गष्टसमस्थटं धमवारतप्रवेशयघ्ोत ऋन- “च सराकाहते पकत्रयविरचितं विधाय प्रायोगिक दैर्थणाषटचत्वारिशदङ्टानि द्वा्ि-

यत्त्नहन चतृविरातिषरचने षेडशाङ्कटं कामघ्ने वामनीये च कुर्यात्‌ । एते अपि. का्तन्नवामनीय काोलास्यमात्रच्छिद्र भवतः । आह च मदाएदहः

चत्वा रिरत्तथाऽष्टो च प्रमाणेनाङ्कलछानि हि ॥

न्त्र प्रयागकं काय॑ द्वान्रिरात्सेहिकं भवेत्‌ ॥ चतुविरातयङ्कुखकं वेरेचनिकमिष्यते ॥ काप्तन्न छद॑नीयं च कतव्य पोडशाङ्गटम्‌, इति ॥

तेषां प्रायोगिकं धूमनेत्रं दौर्वम्‌ । प्रायोगिको.. हि धमः सततं हुस्वनेतरेण १, रगे \

धूमविध्यधिकारः।) दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ५८९

पीयमान इद्धियं बाधते } दूराद्धिनिगतः पर्वच्छिन्नो नाडीतनृक्ृतो नेन्ियं बाधते धूम इति चरकाचा्यां क्तत्वात्‌ । सुश्ुतादूमनेत्रममिधाय धूमपानविधानमाद-- अथ सुखोपविष्टः सुमना ऋञ्वधोरष्िरतन्दितः प्रायोगिकस्लेहिकवेरेचनिकेषु [श्वार्वि ग्यपेच्छरकाण्डानि वातातपदुप्कां] स्नेदाक्तां दीप्तां ने्मूरस्तोतप्ि. प्रणिधाय धूमं पिवेत्‌ । इतरयाः कासघ्रवामनीययोव्येपतधूमाङ्गारे स्थिरे समाहिते शरवे प्रक्षिप्य वर्तिं मृ्च्छिद्रेणान्येन राराविण पिधाय तस्मछिद्रे नेत्रमृढं संयोज्य भूममातेवेत । शान्ते धूमे वल्यवबोधं घतं वर्तिचूणं वा प्रक्षिप्य पुनरपि धूमं पाययेदादोषविशुद्धये । एष धूमपानोपायविधिः 1. विरोषतस्तु प्रायोगिकं प्रणिनाऽऽददीत स्लेहिकं मुखनास्राम्यां नासिकया वैरेचनिकं मुखेनेवेतरो । अस्यार्थः । विशेषतस्त्िलयादि । रिरोरोगसम- वानां लक्षणविरोषमाश्चिय प्रायोगिकं घाणेनाऽऽददीत । प्तामान्यतः पुनररः- रिरोरोगसंभवानामुभयमार्गेणापि तत्रान्तरदशेनात्‌ । तथा च विदेहुः--प्रयो गपाने पूर्वं वा नस्ततो(नाप्तया) धूममाचरेदिति । पूव वा नस्ततो(नाप्रया) धूममाचर- दित्यनेन क्चिन्मुखेनापि प्राक्पेय इत्यवगन्तव्यम्‌ । सैदिकं युखनासाभ्यामिति । कण्ठोरःसमाधिते वाते मुखेन शिरःसमाश्चिते वति नास्तयोभयमार्गे पानार्हो मुखेन पूर्व पिबेत्पश्चाासिकयेति । तथा च निपिः--“लेहधूमप्रयोगे तु मुखेन वमनीयं न क्रथः मपि नास्याः" ॥ |

तथा च सुश्चुतः-

“भुखपीतं मुखेनैव वमेत्पीतं च नास्तया ॥ मुखेन धूममादाय नासिकाम्यां न निहरेत्‌"' इति ।

बैरेवनिकमिति । उकल्छिष्टकफामिव्याप्तकण्डोरसो नास्या, अनुकिटष्टकफे पूरन

रेचनिकमपि प्राखक्तरेण | तथा च वाग्भटः

“्राविपवेनासयेचि्ष्टे दोषे ध्राणशिरोगते । उत्क्ड्डाना्थं वक्ेण विपरीतं त कण्ठगेः" |]

(किन

मुखेनेति । इतरौ कासघ्रवामनीयो मुखेनैव पितरेत्‌ । कास्य वामरनीयस्य रोगस्य चोरःकण्ठगतत्वात्‌। प्रायोगिकादीनां पानमयोदां सध्रतादाद-प्रायोगिर्कं तु ींखीनुच्छर- सानाददीत मखनासाम्यां पर्याया खीं तरो वेति सेहिकं यावदश्चप्रवृत्तिर्वरेचनिकमादो- घद्दोनात्तिरुतण्डुटयवागुपीतेन पात्यो वामनीयो म्रासरान्तरेषु काप्तघ्न इति । अस्या- । परखनासाभ्यापिति । दोषस्थानमवेक्ष्योचितमार्गणाऽऽदधदरीत । जीक्ीनुच्छसा-

न्कतिपख्याकानाददीतेवयाह-पयोयास्रीश्रतसे वेति । पयायः परिपा । उच्छ-

11 11

# ध्नध्धिद्ान्तगेतो ्रन्धः सृश्रते नोप्रखभ्यते ।

५९० व्याख्याकुसुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [७८अष्टसंप्ततितमो-

सत्रमेणेकंः पर्यायः । तान्पर्यायांख्रीश्वतुयो वा॒दोषपुरुषबलमवेक्ष्य । एतदुक्त भवति । तिमिरादानविसरगेखीन्वारांश्वतयो वा धूमः पात्यः । वाशड्दोऽत्र व्यवस्थायां तेन तन्रान्तरनव्यवस्थितोऽर्थोऽत ज्ञातव्यः । तथा च धूमपानमाचाविघाने निमिः

> अ

“धृमपाने तु विज्ञेय उनच्छाप्तश्चिगणः कलाः । तिलः काश्च मात्राप्रमाणं स्यात्रिमात्निकम्‌ ॥ पिवित्स्वस्थविधौ माघं दुबेरस्तु कां पिबत्‌ ।

क क = (न,

अभिष्य प्रमाण स्यात्प्रमाण च पिबदूज'' इति ॥

क क

सैदिकमित्यादि । यावदश्रप्वृत्तिरिति बख्वति पुरुषे दुबे च प्रायोगिकवत्‌ । तथा च भाजः

“प्रमाण स्हेकं धूमे करो मात्रा पिवेन्नरः । बरवास्तु पिबेत्तावद्यावदश्चु न गच्छति ॥

वैरेचनिकमादोषदरैनादिति । दोषस्य कफाख्यस्य बिङृतस्य दशनं यावत्‌ । अत एव तन्त्रान्तरे रोधनस्थैकस्मिन्दिने चिश्वतुवों पानं प्रतिपादितम्‌ । तथा च तत्रान्तरम्‌--

“पकरृतिपिनेत्सेहनीयं प्रयोगे सकृदेव च ॥ द्विव विरेचनीयं तु चिश्वतु्वा पिनेच्नरः । विरिष्टधूमपाने पूर्वं करणीयमाह--तिरेत्यादि 1 वमनकाट एवाऽऽकण्ठं तिटा- दियवागुषीतेन वामनीयो धृमःपातव्यो यावायित्ते कफस्यानुमुखं प्रवृत्त इत्यादिवाक्योक्तं सम्यणान्तरक्षणमिति । ग्रासान्तरेष्विति । क्वख्योः कवरानामन्तरे । अन्तरं मध्य- भित्यथेः । मरासान्त इत्यन्ये पठन्ति तथा मोजनस्योत्तर इत्यन्ये पठन्ति । कान्तश्च वेरेचनिकवत्रिश्चतुव यावद्विकृतकफहरणम्‌ । तथा च चरकः मुखेन वैरेचनवत्का- सवान्धूममापिबेदिति । अचर व्रणनेच्त्रणधृपनविधानं सश्चतादाई-्रणनेत्रमष्टाङ्कछ ्रणधूपनाथं कटयपारेमण्डलं कुरत्थवाहि सोत इति । कलायपरिमण्डटं गुखिकाम॒ख- मिल्यथः। नणधूमं हरावसतंपुयोपनीतं नेत्रे व्रणमानयेत्‌ । धृपनाद्धेदनोपरमो बणवेदाय- माल्लावोपशमश्च भवतीति । धूमानदाणां शोकादियुक्तानां धूमपानाद्व्यापदो महाषि दह, प्राह- “भोतः क्रुद्धः रोक्वांश्च हष्टिहानि भ्रमं कलमम्‌ । ` वहयकेकमेक्छान्तस्तु तथा दौर्बस्यमाप्नुयुः ॥ तृष्णास्यशोषमोहां्तु क्षीणधातुः पुनः क्षयम्‌ । ` सुनः पित्तानिलक्ृतान््याधीन्दौबल्यमेव च ॥

नस्याधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ५९१

रक्तोखणः पेत्तिकश्च विवृद्ध रक्तपित्तयोः । ` पिपाप्तातंसताटुदोषी मूखीतेश्वल्चेतनः ॥ ` तेषां बृद्धिर्विरेषेण वाग्वातं मौनमेव च | ज्वरी मदात्ययी मद्यं पीत्वा च मते नरः ॥. मोहं तृष्णां वक्त्रशोषं दष्टिहानि रिरोरुजम्‌ प्रनागरी शिरोरोगं तिमिरी द्ठिवेह्ववम्‌ ॥, विरिक्तो दतदोषश्च रोषं तृष्णां हिरोरजम्‌ । दत्तवसिदेष्टिहानि क्षतो भूयः क्षतामयान्‌ ॥ परमो गर्भस्य गर्भिण्याः शोषतपिन्द्ियव्यथाः । सोद्रसेवी घाणसोधं त्वग्दोष वा समाप्नुयात्‌ ॥ दधिलेदं पयोमत्स्यान्भुक्त्वा वा धूममाचरेत्‌ । दण्दोषमृखीटल्लासच्छदींः प्रापनोति मानवः ॥ ८ ॥ ९ ॥ इति श्रीहन्दपरणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री- ` कण्ठद्‌ तकृतायां व्याख्याङरुसुमावस्याख्यायां सप्रसप्ततितमो धूमपिध्यधिकारः ॥ ७७ ॥

जो तमनन्तं

अथाष्सप्नतितमो नस्याधिकारः।

अवप्तरपराप्तं पश्चकर्मेषं नस्यमाह- प्रतिमर्शोऽव्पीडथ नस्यं प्रधमनं तथा ॥

>) (५

रिरोषिरेचनं पञ नस्यभेदाः भकीतिता; ॥ १॥ प्रतिमशप्त्विेवग्रे वक्ष्यते । शतशीतक्रायादि पिचुतत्कस्पानामवपीडनाद्वपीडः ।

क भ क (न

यद्यपि नस्य निखिलमेव प्रतिमश्चाहि तथाऽपि हि नस्यमिदयेतद्धिरिष्टे सेहनाथं नासा- दीयमानखेहे वते । एतच स्वयमेव तत्र यः सनेहना्थमिल्यादिना देयिष्यति । चणीस्य मुखेन नाड्या वा प्र्मापनात्प्रधमनम्‌ । रिरोविरेचनद्र्यर्यो दीयत इति रिरो- विरेचनः ॥ १॥ | [र गमू्‌--ओषधमोपधपक्ो वा सेह नासिकाभ्यां दीयत इति नस्यम्‌ । ओंषधमोषधपको वा स्नेह इति । ओषधमिह द्विविधं शिरोविरेचनस्लम्भनमे-

ति धकर जा म तमा १७००५१०

(तत ािोमाना म का जाततद िि ोोजिनतिजेथतिम ा

% क्ाथादिपिचुनक्तकानामिति पाठो बहुपुस्तकेषु ।

१ इ. -सिक्रपुटाभ्यां ।

५९२ व्यास्याद्धसुमावस्याख्यदीकासमेतो- [७८अष्टसपततितमो-

दात्‌ ! तद्ितयं कल्कादरिरूपमवपीड्य दीयमानमवपीडः स्यात्‌ । अवपीडो हि द्वि- विधः ज्ञोधनः स्तम्मनश्च । तथा च दृढवबलः--““शोधनः स्तम्भनश्च स्यादवपीडो द्विषा मतः" इति । प्रधमनं तच्छिरोविरेचनद्रव्यमेव विर््रणतम्‌ । सेह्चतुष्प्रकारः । न च नस्यशिरोविरेचनप्रतिमशीनामवरोधः । एवमुक्तपश्चषिधनस्य ओषधस्रहाम्याम- वरोपो ज्ञेयः । नापिकाम्यामिति द्विवचनं पुरदवयायेक्षया । नासाराब्डेन नासाप्तमीपव- पिन; श्रवणददाननयनादिप्रदेशाः प्रोच्यन्ते । नाप्ता हितं नस्यम्‌ ॥ १ ॥ सप्रति नस्यक्षिसोविरेचनयोः रेषाणामवरोधास्पराधान्यमाह-- नस्यविकर्पः प्रतिमं शिरोविरेचनविकर्पोऽवपीडः भमन च । 'प्रतिमर्लो भवेत्सह निर्घोष उमया्थक्रत्‌! इति दृहवबछ्वचनात्परतिमशंः लोधनोऽपि स्यात्तथाऽपि स्नेहनमेवास्य प्रधानकर्म तेनोक्तं नस्यविकस्पः प्रतिमे इति। एवं स्तम्भ- नस्यावपीडस्य रिरोविरेचनेनाव्यष्ठौ समाधेयम्‌ । उद्णस्त्वेवं व्याख्याति चकारः पुनरत्र शिरोविर्चनस्यापि विकल्पः प्रतिमे इत्युक्तं समुचिनोति । तथाच दढबलः-- “्रतिमर्हो भवेत्सह निर्दोष उभयार्थक्रत्‌ ” इति ॥ २॥ तत्र यः शून्यरिरसां सेहनारथ प्रीवास्कन्धोरसां च बटजनना् दष्िपिसादजननार्थं वा सेहे नासया दीयते तस्मिन्वेशेषिको नस्यशब्दः । | तत्र नस्यविधो स्नेहः पपिस्तैखवसामजाख्यः प॒ च यथास्वगुैर्वीतपित्तकफदरः 1 तत्र तरं नस्ये वातकफहरं रक्तपित्तहरं तु क्षीरपपिरिति ज्ञेयम्‌ ॥ ६ ॥ अथ नस्यविषयप्रदशनम्‌-- | | | तत्तु | वाताभिपन्न शिरसि तथा दन्तकेशरमशुभश्ञाते दारुणके कणश कृणक्ष्वंड ततपिरं स्वरपघाते नासारागे मखश्षोषेऽवबा- हुकाकाख्वखीपरितपादु भावदारणपरवोधेषु वातपैत्तिकेष पखरो- गेष्वन्येषु च वातपि्तहरद्रग्यीसद्धेन सेहेन, इति । | तत्लेहिकं नस्यं वातपित्तहरः तिद्धेन स्नेहेन देयम्‌ । प्राति प्रपते दारुणक इतयुप्फिकायाम्‌ । तस्य चैकाहान्तरेण सप्ताहं कर्त्यम्‌ । तदुक्तं चरके-- “° यहात्यहाच्च सप्ताहमेतत्कर्म समाचरेत्‌" ॥ | तस्य काटावषिभेनिनाप्युक्तस्तद्यथा--

एकान्तरं अन्तरं वा नस्य दद्याटविचक्षणः ॥ सप्ताहं तु परं देयं विश्रान्तस्य पुनः पुनः ॥

भायाम [५ त

१ क, पिके न । २ड, 'तक्तेण्मिके |

नस्याधिकारः] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | ५९३

पक्षं विरातिरात्रं वा यावद्रा पराध मन्यते" इति ॥ अपरस्त्वाह-- ` “9यहं पञ्चाहमथवा सपाहं वा पुयन्नितः । परं नवाहमूध्वं तु नवाहात्पास्म्यतां ्रञेत्‌ ॥ तच्स्यं न गुणं कुयात्सात्म्यत्वादोषङच च | तस्मान्नस्यप्रयामस्तु स्ेहिको न हितः सदा” उति ॥ ४ ॥ शिरोविरेचनविषयावसरः-

रिरोपिरेचन त॒ शेष्माभिन्याप्रताट्मटशिरसां तथाऽरोचकशि- रोगोरवशटपीनसाधोवमेदककूमिपरतिश्यायापस्मारप्राणाज्ञानेष्व- न्येषु चोध्येजञ्गतेषु कफजेषु विकारेषु रिरोषिरेचनद्र्यैस- स्सिद्धन सेन, इति । | | विरेचनानि पिप्पटीविडङ्गरिगसिद्धाथकापामार्मक्षवकफणिजकरप्र्ीनि तत्र रिरो- विरेचनद्रव्येैः कृतं नस्यमवपीडामिषं तत्िद्धस्नेहेन कतं रिरोविरेकः। गयी तु ` रिरोविरेचनद्रव्यसिद्धेन स्नेहनैव पठति ॥ ९ ॥

एतद्वि विधमप्युक्तम्‌ । सुगमम्‌ ॥ ६ ॥

तत्रोच्चारितग्र्रपुरीषायाभुक्तवते व्यभ्रे काठे पाणितापोषस्े- ` दितगलकपोटर्छाटमदेशयोत्तानशायिने किचित्परम्बितरि- ` रसे वक्लाच्छादितनेतराय वामहस्तपदेविन्यग्रोननामितनासाग्राय

क््िद्धघ्ोतसे दक्षिणहस्तेन धारया सिश्वेदिति यथानेतरेन प्राति तथा भयतेत । [र

एतद्िविषमप्युक्तमित्यारम्य यथानेत्रे न प्रामरोति तथा प्रयतेतेलन्तं सृश्चुते पाठान्त- रम्‌। तद्यथा तत्रेतद्िविधमप्यमुक्तवतोऽन्नके पूवा शछेप्मरो गिणां मध्याह्ने पित्तरोगिणा- मपराहि वातरोगिणाम्‌ | अध्यार्थः--तयोर्दयोः सेहिकवेरेषनिकयोरवधारणमुदिशनाह । तद्िविधमपि नस्यं पृवाह्नमध्याह्वापराह्षु कफपित्तवातरोगिणां देयमिति स्वास्थ्यवृ्ति- कनस्यकारावधारणं तनच्रान्तरान्ज्ञेयम्‌ । तथा च दृद्धवागभर एव--स्वस्थघृप्ते तु शीति मध्याहे शरद्रसन्तयोः पूर्वाह्ने गरीष्म इत्यपरा वषा्वादिलदरोने पुण्यकमाण्या- रमतो बस्तिकम॑न्तरकाटमेवेति । अथानन्तरं तदानविधूनम्‌ 1 अथ पुरुषाय रिरोविरे- चनीयायोच्वारितमत्रपुरीषायामुक्तवते व्यभ्रकाठे दन्सकाष्टधूमपानाम्यां विश्युद्धवक्त्र-

सरातप्त पाणिना पारेसिन्नगद्कपार्ट्छाटग्रदेशाय वातातपरनीहीन वदमन्युत्तानश्ायन _

४५५

५९४ व्यार्याकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [७८अष्टसप्ततितमो~

प्रतारितकरचरणाय किंचित्मटम्बितशिरसे वखच्छादितनेचाय वामहस्तप्रदेशिन्यगर- ननामितनापाम्माय विराद्धे खोतसि दक्षिणहस्तेन जेहमुष्णाशप्रतपतं रनतसुवणेताम्रमणि- मत्पावदाक्तीनामन्यतमस्थं प्रनाञ्या पिचुना वा सुखोष्णं खेहमदुतमापिश्चदन्यवच्छि. न्नधारं यथा नते न प्राप्रोति ।

''लटेऽवपिच्यमाने त॒ शरा गवे प्रकम्पयत्‌ । न कुप्येन्न प्रभाषेत न क्षुयान्न हसेत्तथा ॥ एति विहितः सेहो न सम्यक्प्रतिपदयते । ततः कामप्रतिद्यायरिरोक्षिगदसभवः'' ॥ अस्यार्भः । सेहामिति 1 सेहस्योपलक्षणत्वात्कल्कक्राथारिकमप्यनेनेव प्रकरिण देयम्‌ ! दत्तमात्रे च यत्कृत्यं तत्तब्रान्तराज्जञेयम्‌ । तथा च इृद्धवाग्भटः--दत्तमाते नस्ये कर्णरलारकेदयभमिगण्डमन्यास्कन्धपाणिपादतलान्यनुपुखं मर्दयेच्छनेः इनेश्यो- च्छिन्यादति ॥ ७ ॥ खहस्य चास्पमध्यमोत्तमं प्रमाणमाह-- ` नस्यस्य सैहिकस्याथ देयास्त्वषटो तु बिन्दवः ॥ प्रयेकशो नस्त(नासि)कयोटेणामिति च निश्चयः. ।॥ २॥ प्रलेकं नासापुट्योरष्टो बिन्दव एवं षोडशा बिन्दव इति हीना मात्रा । बिन्दुरिह्‌ प्रदेशिनीपर्वद्वयपरिप्ठवनपतितो ह्यः । तथा च सुश्च॒तः- नस्यप्रमाणमष्टो बिन्दवः परदेशिनीपवंद्रयनिःखता इति ॥ २ ॥

शक्ते पाण्डुक्तिथ मात्रास्िस्ः भकीतिताः ॥ शक्तिश्च पाणिदक्तिश्च दयोनीसापुरयोभिरित्वा । राक्तिद्रा्चिदाहिन्दषी मध्यमा मात्रा । पाण्िडिक्तिश्चतुःषष्टिबिन्दव उत्तमा मात्रा । मात्रासि इति 1 यथाक्रमं हीनमध्यमोत्तमाः ॥ दराजिशद्धिन्दवश्वापि शुक्तिरियभिधीयते ॥ शुक्त पाणिन्रुक्तिश ज्ञेयाऽज कुशखेनरेः ॥ ३ ॥ द्रे शक्ती इति । चतुःषषटितिन्दवः 1 शाखाक्यविदोऽतराऽऽहः-- “प्रदेशिन्या निमय द्वे पवणी च मतोऽखिरः नस्यकमाण ताद्‌ विज्ञेया बन्दुप्न्ञितः'' ॥ गयी तु भोजदरोनात्स्वस्थस्येव प्रायोगिके नस्ये प्रयेकं नाप्तापय्योरष्टौ बिन्दवः सहनाय ताद्रेगुणाः शुक्तप्रमाणा इति प्रतिपादयति । तथा च भानः

नस्याधिकारः] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५९८

श्प्रायोगिकं सेहिकं च द्विविधं नस्यमुच्यते । प्रयोगिके निन्दवोऽष्टो लेहिके शक्तिरिष्यते ॥ दोषोच्छरायं समापा दद्या्ितिचतुर्गृणम्‌ ' इति । शिरोविरेचननस्यमानं तु सु्रुतेनोक्तं तद्यथा-- “शचचत्वारा बिन्दवः षडा तथाऽष्टौ वा यथाबलम्‌ । दिरोविरेचके सेहे नस्यमानं वितिर्दिशेत्‌ः" इति ॥ प्रलेकमेव नापतापुटयोहीनमध्यमोत्तमेप्वेषु रोषपुरूषानलबटेषु चतुःषडष्टमिन्दवः नहि शिरोविरेचनस्य । तथा च विदेह “व्चतुरश्चतुर। बिन्द्नेकेकास्मन्ममाचरत्‌ ॥ एषा द्धी मता मात्रा तथा शीषं विरेचयेत्‌ ॥ अध्यधां द्विगुणां वाऽपि त्रिगुणां वा चतुगुणाम्‌ । यथाव्यापि विदित्वा तु मातां पमवचारयेत्‌ः इति ॥ ३ ॥ भृङ्मटकयभिव्याप्य स्थापयन्न गिटेद्रवम्‌ ॥ स्वेदयेच कंपोरादि ततः ्रीबेत्पुनः पनः ॥ ४ ॥ शृङ्गाटकं नाप्ताकणेस्रोतोक्षिजिहातपेणीनां शिराणां मध्ये हिरःसंगमं न गिन पिबत्‌ । तथा च विदेहः- ` | “भनिर्ीवेन्न पिवेन्स्यं भ्यापरः पिवतस्त्विमाः । भवन्ति कापरर्छदिश्च कुत्सराऽने वमथुसथा ॥ कचिन्नस्यपानमप्युक्तं विदेहेनैव-- [त “श्ण मांसं बं यस्य वातातिश्वोध्वेजच्रुजा ॥ पुदीप्राभिः सरेहसात्म्यः स नस्यं नस्ततः(नासया) पिबेत्‌ । धारतश्च त्षयेदेहे पीतं नस्य त॒ नस्ततः(नाप्तय)'' इति । ततः `ष्रीवेदिति । वदनप्राप्तं मुञ्चेत्‌ । वामदक्षिणयोरिति वाक्यशेषः | तथा च दृद्धवाग्भट;--अनम्यवहरन्वामदक्षिणपश्वयोनिष्ठवेत्‌ । एकपाश्वनिष्ठीवने न रिरो भेषजेन सम्यग्न्याप्यत इति ॥ ४ ॥ प्थाव्कम{ऽऽह- भोजयेदनमिष्यन्दि जटमुष्णं च शाखयेत्‌ रजोधूममनस्तापलानक्रोधादि बन॑येत्‌ ॥ ५ ॥ अभिष्यन्परेपकारि । सश्रते नस्ये दत्ते पश्चात्कर्म ध्रमपानमुक्तम्‌ । तथा च-- त

` १ क. "मिप्ान्य स्थाः । २ क कपाखादि।

५९६ व्याख्याकरुञुमावल्याखूयरीकासमेतो-- [७८अष्टसप्ततितमो-

“दत्ते च पुनरपि सेस्वेय गरकपोटादीन्धूममासेवेत्‌' । तथा च भोजः--वाक्श- तादष्वमुत्थाय धमं प्रायोमिकं पिवत्‌ ?' इति ॥ ९ ॥ लेहिकनस्यस्य सम्यग्योगरक्षणमाह-- ` लाघवं शिरसो योगे सुखस्वमावबोधनम्‌ ॥ विकारोपङमः शुद्धिरिन्द्ियाणां मनःसुखम्‌ ॥ ६ ॥ अतियोगायोगलिङ्गं त्वस्यसुशुते दितं तयथा-- “कफप्रसेकः रिरसो गुरतेन्दरियविश्रमः। रक्षणं मूध््येतिल्िग्धे रक्षं तत्रावचारयेत्‌ ॥ अयोगे वातवैगुण्यमिन्ियाणां च खक्षता । रोगाश्चान्तिस्तु तत्रेष्टं भूयो नस्यप्रयोजनम्‌ः" इति ॥ ६ ॥ रिरोविरेचनस्य योगायोगातियोगदिङ्गानि कमणाऽऽह-- लाधवं शिरसः द्धिः सोतसां व्याधिनिजयः ॥ चिक्तेन्दियपरसाद्श्च शिरसः शद्धिरक्षणम्‌ ॥ ७ ॥ पुगमम्‌ ॥ ७ ॥ कष्डुपदेहो गुरुता सोतसां कफसंस्तवः ॥ हीनं विद्धे रिरसि खक्षणं परिकीतितपर्‌ ॥ ८ ॥ सुगमम्‌ ॥ < ॥ प्रस्तुटुङ्गागमो बातदुष्टिरिन्धियविथमः ॥ शन्यता रिरसशापि गूनधि गाद विरेचिते ॥ ९५ मस्तुङः रिरसोऽम्तधरैताकारः ॥ ९ ॥ हीनातिषयुदधं शिरसि कफवातप्रमाचरेत्‌ दीनदुद्धे मृधि कफघ्नमतिशुद्धे तु वात्न कमै कुयात्‌ ॥ सम्यगिश्ुद्धे शिरसि सधिनेस्ये तु योजयेत्‌ ॥ १० ॥ सम्यग्बिशुद्धे शिरसि सपिरनस्य इति । विरेचनननितवातजयार्थ॒सर्नस्य पित्परकृतो वातपरकृतो ठ पकं तरमेव ।“सम्यग्विरेचिते चापि सपिरनस्ये तु सोज- येत्‌" इति वा पाठः ॥ १० ॥ नस्यानर्हानाह-- नस्येन परिहतेव्या धक्तवानपतधितोऽलर्तरणपरतिदयायी गभिणीं मदद्रवपीरोऽजीणीं दत्तवस्तिः कुद्धो गरातेस्तृषाभिभृतो वारो

म णको एन) भणते + पप मयकनमनिकचममिमननसनितनमतेननिनािहौ

9 कः. "नस्यं निषेचयेः । २ घु. "रण; प्र ।

नस्याथिकारः] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५९७.

अनातवे चाग्रे नस्यधूमो परिहरेदित्यथिकः पाठो उष्टणभाष्ये । तत्र चकारादापष

क ५८. ^ क च ऋ व्यभ्र इति । नस्येन परिहतन्या इत्यादि निषेधोऽयं प्रतिमं विहाय प्त हि श्रान्तमुक्तव- दादिप्वपि सदा पीयत इति मयद्रवपीत(ते) थ शिरःसरात इत्यन्न शिर इति विदोषणं

सातेः शोचमाघ्रवृत्तेः ॥ १॥

प्रतिमदोशतुदेशसु काटेषुपादेयः । तदयथा । कल्थोत्थितेन भक्षा लितर्मुखेन ग्रहानिगैच्छता व्यायामव्यवायपथिभ्रान्तेन पतोचार- कवखाञ्जनान्ते भृक्तवता छदि तवता दिवास्वमो स्थितेन सायं चेति ।

कर्यो त्थितेनेति । प्रातरुत्थितेन । कल्योत्यितत्वादिचतुर्ईशकाटामिधानं प्राधा- न्यात्‌ । विदेहे पनः पतमैदिनमेवास्य काटो दरदितः । तद्यथा--^ूर्यस्य उदयातृतरमायामास्रथमाननिशः । कारोऽस्य दाने सर्वैः स्यात्सायं प्रातर्विरोषतः'” इति ॥ प्रतिकाठं च गुणः सुश्रुते वार्णितः । तत्र कस्योत्थितेन सेवितः प्रतिमर्श रात्रावु- पनितं नासाश्ठोतोगतं मलमुपहारति मनःप्रसादं च करोति । प्रक्षाटितदन्तेनाऽऽतेवितो दन्तानां ददतां वदनसोगन्ध्यं चाऽऽपाद्यति 1 गृहानिैच्छता सेवितो नासाघ्नोतप् क्िन्नतया रजो धूमो वा न बाधते | व्यायाममेधुनाध्वपरिश्रान्तेनाऽऽतेवितः श्रममुप- हन्ति । मूतरोच्ारान्ते सेवितो टृष्टे्ुरुत्वमपनयति । कवटाज्ञनान्ते सेवितो दष्टं प्रपाद- यति । भुक्तवता सेवितः स्रोतं विदुद्धिः छघ्रुतां चाऽऽपादयति । वान्तेनाऽऽपेवितः स्रोतोविटय्ं शेष्माणमपोह्य मक्ताकाङक्षामापादयति । दिवास्ठम्रोत्थितेनाऽऽसेवितो निद्राह्येषं गुरुत्वं मलं चापोद्य चित्तेकाग्यं जनयति सायं चाऽऽपेवितः सुखनिद्राप्रबो- ध्वमिति ॥ २॥ प्रतिमस्य प्रमाणमाह-- इषटुच्छिर्घनात्सेहो यावद्रक्नं भयते ॥ नस्तो निषिक्तस्तं विद्रासतिर्मदी भमाणतः ॥ ११॥ दृद्धवागभटे चान्यथा प्रतिमशेग्रमाणम्‌ । तथा ष--श्रमाणं प्रतिमस्य बिन्दुद्वितयमिप्यते । बिन्दुवा येन चोक्छेशो नानुच्छिष्टस्य जायते । निहितो यत्र वा स्नेहो न पताक्षाटुपरम्यते' इति ॥ ११ ॥

% दन्तेनेति पुश्रुतपाटः ¶

१ ट, भ्मरौप्रः ।

८९८ व्याख्याङुमुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [७९उनाशीतितमः-

शिरोविरेचननलेहवत्मतिमर्शीखेहोऽपि नाम्यवहरणीय इति दशंयितुमाह-- उच्छिङ्थन्न पिवेेनं निष्ठीबेन्ुखमागतम्‌ ॥ १२ ॥ उच्छिद्घन्सेहं मुखमागतं निष्ठीवेन्न पिबेत्‌ 1 निषटीवेन्मुखमागतमि्यस्यम्र विदेदोक्तं मरन्थमधिकं श्रीब्रह्मदेवः पठति-- “दृत्येवं सेहनस्यास्यः प्रतिमः प्रकीर्तितः ॥ ल्रह्‌नास्स्करृतेनष कतेव्यः सस्करतेन वा ॥ नस्यं त॒ संस्कृतेनेव दातव्यं भिषजां वरैः" इति । १२ ॥ इदानीं सामान्येन नस्यफलमाह- नस्येन रागाः शाम्यन्ति नराणापृष्वेजन्चजाः ॥ इद्धियाणां च वेमल्यं कृयादास्य सुमन्ध च । १३ ॥ हनदन्तरिरोग्रीवात्रिकबादूरसां बलम्‌ ॥ वरीपटितखालिलयव्यङ्गानां चाप्यसभवम्‌ ॥ २४ ॥ सुगमम्‌ ॥ १२३॥ *!४॥

व

नस्य द्षमद्वन सलह्‌वभागमाह--

तें कफे सवाते च केवखे पवने वसाम्‌ ॥ द््यात्सपिः सदा पित्ते मजानं च समारुते ॥ ` चतुर्विधस्य सहस्य विधिरेष प्रकी तितः ॥ १५ ॥ मारुतोत्तरे पुरुषे सदा रक्षित इति केचित्‌ । दद्यत््पिः संदा पित्ते मज्नानं च पमारुत इयस्य स्थाने दघा्नस्तः सदा पिते सपिर्मजां समारत इति पाठन्तरे मजा-

ई (+

मिति निदश्च मजाङब्दस्यापि सद्धावात्सधुः ॥ १५ ॥ छष्मस्थानाषिरोधिलात्तेषु तें वियिष्यते ॥ १६ ॥ यथादोषव्याधिप्रलयनीकपिद्धमिदध्याहार्यम्‌ । रिरषः -छप्मस्थानत्वेन सर्वत्र संसगाच्छेप्मणः -छेष्मणि च प्रल्नीकत्वादविरोधि तैडम्‌ । परतादयस्तु कफतुल्यगु- णत्वाद्धिरोधिनस्तेन तैं श्रेष्ठम्‌ । अयं मावः । वाति शछेप्मणि च योगिकमेव तें पित्ते पित्तहरद्रग्यसतयुतं तैटमेव समधिककफानुरोधात्कतेग्यमिति ॥ १६ ॥ रिरोविरेचनावषीडस्य विषयमाह-

विषाभिभूतसंन्यासमरछामोहापतच्रफे ॥ मदापस्मारशाकातिचिन्ताक्रोधभयादिषु ॥ १७ ॥

` मानसेषु च रोगेषु प्रढन्याकुलचेतसाम्‌ ॥ सज्ञापरवोधदैत्वथमवपीडं प्रदापयेत्‌ ॥ १८ ॥

कवलाधिकारः] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५९९

संपिष्टमेषजमवपीड्य दीयत इत्यवपीडः । सन्यासो मृगविशेषः । मानसो रोग उन्मादादिः । मूढव्याङ्लचेतसामिति । उक्तरोगेषु मृढग्याखमनस्कते संज्ञा्थम- वपीडः । मृटं विज्ञ ्याक्ुरं विक्षिप्तम्‌ । पिप्पटीविडङ्गादिरिरोविरेचनद्रम्याणामेक- तमं पिष्ठा कल्कमथवेषां क्रायेनाक्तं पिचुनक्तकमवपीड्य शिरोविरेचनवदयथाक्रमं चतुः- षटष्टबिन्दुप्रमाणं हीनादिमात्रावपीड दद्यात्‌ । तस्य च विषातीदीनां संज्ञाप्रबोधनत्वेन रक्तपित्तादीनां स्तम्भनत्वेन द्वैविध्यं प्रधमनप्रयोगविषयावधारणम्‌ ॥ १७ ॥ १८ ॥ नस्ततो(नासया) विधमेचणं तरिगु्ूटिमितं कट ॥ पडङ्कुलद्वियुखया नाड्या पिषादिमूचिते ॥ १९ ॥ चण विधमेत्‌ ! विषादिमूछित इति ! विषचेतोषिकारकृमि विपत्ते । अत्राऽऽह विदेहः “नाडी षडङ्खायामा द्विमुखी च तया धमेत्‌ । तिश्वणं मु्चुटीमात्रमेष प्रधमने विधिः ॥ दक्तिमातरं तु जिघेद्वा बद्धं सृक्ष्मेण वाप्तसा"” इति । भिम्रिमितमिति । अड्गीचयाग्रपवेमितम्‌ । एकवारस्य मातेयं यावच्च न प्रबध्यते तावदयात्‌ । तजन्यङ्गष्ठाम्रमात्रं ग्रादयं चरणं सृचवटीमा्रमिति ब्रह्मदेवः ॥१९ ॥ स्तम्भनावपीडनविधिमाह--

दाकेरेक्षरसक्षीरण्रतमां सरसान्प्रथक्‌ ॥ क्षीणानां नस्ततो(नासया) ददयाद्रक्तपित्तिगदेषु च ॥ २० ॥ सुगमम्‌ ॥ २० । इति श्रीटन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां श्रीं श्रीकण्ठद्‌- तकृतायां व्याख्याकुसुमावर्याख्यायामष्सप्ततितमो नस्याधिकारः समापनः ॥ ७८ ॥

अथोनाश्चीतितमः कवटाधिकारः।

नस्यवच्छोधनः सेहिकश्च कवरो भवत्यतः कवरविधिः । सेदिकप्रप्ादिशोधिरो पणमेदेन चतुधा कवलानाह-- सिग्धोष्णेः सैदिको बाते खादुशीतेः प्रसादनः ॥ ` पित्ते कटरम्टवणेरुष्णेः संशोधनः कफे ॥ कषायतिक्तमधुरेः कटष्णे रोपणो घ्रणे ॥ १ ॥

पय्‌ भीन पतिन म न

१ क. स्ततः श्रध ।

६०० व्याख्या्ुमुमावर्याख्यरीकासमेतो-- [७९ऊनाशीतितमः -

ननु च तव्रान्तरीयेः षड्िः कवलः पठितः । तथा च कृष्णात्रेयः त । तत्र कत्‌ लह हिक रोपणीयो वैरेचनः स्तम्भनः शोधनो निवापणश्च । तत्र सपिवसतामञ्जा- ्टसंयक्तः रिकस्तिक्तकषायद्रव्यै रोपणः कटुम्टटवणो रेचनो मधुकपायरीतेः स्तम्भनः कदुतिक्तम्ैः शोधनीयो मधुरशीतिनिवीपणीय इति । अत्रोच्यते । शाखस्य कर्ुरयममिप्रायो वैरेचनस्य शोधनेऽन्तमीवः स्तम्भनस्य प्रसादन इति नातिरेकः ॥ १ \ सख॑ संचार्यते यातु मात्रा सा कवे मता ॥ सुगमम्‌ ॥ | कवल्प्रहा द्ण्डुषस्याखं मेदमाह-- असरचार्या तु या मात्रा गण्डूषे सा भकीतिता ॥ २॥ सुगमम्‌ ॥२॥ कियन्तं काठ धारणीयस्तमाह-- तावच्च धारयितव्योऽनन्यमनसोमतदेहेन संचारयितग्यश्च । यावदोषपरिपृणेगकपोत्वं नासास्लोतोनयनपरिप्टवश्च भवति तदा विमोक्तव्यः । अन्यश्वन्यो ग्रहीतव्य इति ॥ दोषोऽ कफः । नापाख्रोतो नासारन्धरम्‌ । अन्यश्चान्यो प्रहीतम्य इति। आ शुद्धिरिद्गात्‌ । अत्र सुश्रुतेन मुखस्य कफस्थानत्वात्कफहरः शोधन एवं कवरखिकरटु कादिमिद्रवर्दरितः । तद्यथा । तत्र त्रिकटुकवचाप्रषैपहरीतकीकल्कमालोञ्य तेटशुक्त- सुरामूत्रकषारमधूनामन्यतमेन सङ्वणमभिप्रतप्तमुपसिन्मृदितगलकपोकरटारपरदेश्ञो धार- येदिति ॥ १ ॥ | इदानी शोधनकवरस्य विधानं लरेहारिष्वपि निर्दिशनाद-- एवं सेहपयःक्षोदररसमप्र्राम्टसंभ्रताः ॥ कषायोष्णोदकाभ्यां च कवखा दोषतो हिताः ॥ ३ ॥ स्ताः सम्यक्कृताः। कवा इति । चीनपच्च सप कवखान्धारयेदिति तन्रान्तरीयाः। दोषत इति । दोषानुरूपा योज्याः। तेन लेहो वाति क्षरं पितत क्षोद्रं कफ़ इति । एर मांरपादयोऽपि यथादोषं ज्ञेयाः। उष्टणस्तवेवं व्याख्याति--दोषत इति । दोषत्याभि. प्रल्नीकमावेन । दोषग्रहणेन व्याधिः परिगृह्यते कर्य कारणोपचारात्‌ । शालाकिभि- त प्रतिदोषं पठितानि द्रव्याणि । तथा च कृष्णात्रेयः--अथ द्रव्यप्रविभाग एप वात भेषजैः सिद्धः सेहः क्षीर्‌ बटेमु(ऽनु) ष्णं क्षीर्‌ चाम््ट्वणो वाते पयोटमधुकरकंय-

की, ५,

` नीोत्पलक्षीरशरसशकंरोदकपृतादीनि पेत्िके चिकटुसषैपन्धैलटक्तं किराततिक्तक-

6

41

१५. स्मृता।

कवलाधिकारः ] हन्द माधवापरनामा सिद्धयोर्भः । ६०१

तेनोवतीहरिद्रागोमूचरर्वणोप्णोदकानि छेष्मिके । एतान्येबोत्कर्षापकर्षतः संपर्गे संनि- पति वा कवलग्रह इति । तस्य दोषवटाबलाम्यां पञ्चपप्तवा(र) धारणमिति ॥ ३ ॥ इदानीं योगारिरक्षणमुदिशबाह-- भ व्याधेरपचयस्तुर्विंशद्यं वक्चटायवम्‌ ॥ ४ ॥ इन्दियाणां पसादश्च क्वे शरुद्धिरक्षणम्‌ ॥ हीन जाञ्यकफोत्छेशान्न रसङ्ञानमेव च ॥ ५ ॥ सुगमम्‌ ॥ ४॥ 4॥ अतियोगान्पुखं पाकः शो षतृष्णारुचिष्माः ॥ रोधनीयोरवशेषेण भवत्येततु लक्षणम्‌ ॥ ६ ॥ अत्र स्थानत्वेन शोधनीयमेव प्रधाने तेन व्याघेरपचय इत्यादि शुद्धिरक्षणं विशेषेण ` दो धनीयम्य सामान्येन पुनः सेहिकादीनामपि मुखपाकारिषु शोधनीयस्यैव शेषाणां तरु द्रन्यमुणादूद्यम्‌ ॥ ६ ॥ | आगन्तुकरस्य क्षारादिदादस्य कवलमुदि शनाह- तिखा नीखोत्पर सपिः शकरा क्षीरमेव च ॥ सक्षारो दग्धवत्क्रस्य गण्टरूपो दाहनाङनः ॥ ७ ॥ योगोऽयं व्यस्तः समस्तश्च योज्यः । यद्राह विदेहः “"गण्डुपः शर्करा क्षोद्रघरतोत्पलपयास्तिठे व्यस्तैः समसतैयेन्यिस्तु मु क्षारादितापितः'” इति ॥ द्ग्धवक्स्यति । क्षारादिना ॥७॥ * ` विपि्यंप समासेन प्रकीतितः ॥ ८ ॥ समासेन संक्षपेणेत्यथः } विस्तरस्तु विेहादिप्ववगन्तव्य इति ॥ ८ ॥ कवरूवद्योगादयोगंमवव्परतिपारणमाद्‌-- विभज्य भेषजं बुद्धया कुवीत प्रतिसारणम्‌ ॥ कल्को रसक्रिया क्षोद्रं चण चेति चतुविधम्‌ ॥ ९ ॥ प्रतिसायते नरप्यतेऽनेनेति प्रतिप्नारणम्‌ ) रसक्रिया फाणिताकरतिः । मेषजं रसतवीय- गणत्रिपकेर्वातादिदोपांरतदारब्धरोगांश्च प्रविभज्य कल्कादिभेदेन चतुर्विधं प्रति सारणम्‌ ॥ ९ अङ्कस्या घषणं यत्ततरतिसारणमुच्यते ॥ अद्गुरयग्रप्रणींते तु यथासं मुखरोगिणाम्‌ ॥ १० ॥ जष्ुल्यग्रप्रणीतमङ्ल्यमोपटोकितम्‌ । यथास्वं .यद्यत्र प्रतिपारणं विहितं तत्तत्रैव

+, (णत पणत मिनि

१६. श्रात्रार'। ५०६

६०२ व्यास्याह्सुमावल्यार्यटीकासमेतो-- [८० अशीतितमः- मखरोगरिणां वीत । अङ्कल्या प्रणीततवेन कोखस्थिमान्नत्वं प्रसारणस्य पतात । तथा च शालाक्ये--कोटस्यिमात्रेण पिण्डेन यथादाष यथाव्याधि पश्चसप्तनववारान्दी नमध्यमेत्तमेषु व्याधिषु च प्रतिसारण दवत न चैनमतिवर्षयेदतिघपेणादुषाचोषदाह- टेदश्चययतप्णामक्तच्छन्दवाक्सङ्गा भवन्त्यसम्यक्प्रतिप्तारणा तैच्छिल्यगुरुत्वानन्नामि छापप्रमोहविकारानुपदामाः । पम्यक्परतिप्ारणादवेशयं ठाघवं॑प्षवधरम्तकाऽना- मिखाषश्चति ॥ १० ॥

सिमिन्योममयोगं च कवलोक्तं विभावयेत्‌ ॥

भोजयेचानमिष्यन्दि दोषघ्रमश्चनं परम्‌ ॥ ११॥

योगादन्योऽयोगः सर पुनहीनयोगोऽतियोगश्च । अथोगं चेति चकारेणायोगातियोग-

चिकित्सितमनक्तं समुच्चीयते ॥ .११ ॥

तानेव ज्ञमयेद्याधीन्कवखो यानपोहति ॥ १२ ॥

येन दोेण वातादिना मुखरोग आरब्धः । कव्रहादिषु च विशेषः कृष्णात्रेयेण

द्रितस्यथा--

८सप्तवर्षमपादाय नस्त(स्य)कमे चतुविधम्‌ ॥

प्रतिमर्ञोऽथ वमनं जन्मप्रश्ति शस्यते ॥

धूमो द्वादश्वषेस्य कवडः पञ्चमे ततः ॥

दोषव्याधिवलावस्थां वीक्ष्य चेतान्प्रयोजयेत्‌"" इति ॥ १२ ॥

इति भ्रीवृन्दप्रणीतवन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां श्रीश्री कण्ठदत्तकरतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायामेकोनाशीतितमः केवखापिकारः समाप्तः ॥ ७९ ॥

अथारीतितमोऽरिणधिकारः ।

[रणि

यदेतत्प्राक्प्रतिपादितं चिकित्सितं तदपताध्यपरिहारेण विहिते परं विध्यति । अप्ता- ध्यताज्ञानं च प्रयेणारिष्टात्‌ 1 अतोऽरिष्टाधिकारः ॥ फराभिनटषरष्टीनां पष्पधूमाम्बुदा यथा ॥ ख्यापयन्ति भविष्यत्वं रिष्ठानि मरणं तथा ॥ १॥

फएष्पादयजत्राव्यभचासवयपषाद्रवाक्षताः । मावप्यत्वामोते पृष्पाम्बदापक्षम्‌ । धरमस्त ॥ वतमानमवाम बाघयति। जथ सोपटिप्पणनव्याख्यानम्‌-नियतानियतमेदेन द्विविधमरि-

१६. तस्य यागा |

अरिष्टषिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ६०३

टमाह--एखाग्री यादि । पञ्चतामिति पाठे मृत्युं माविनमिति शेषः। नन्वत्र किमर्थं पुष्प- धूमाम्बुद्रा इति बहवो दृष्टान्ता उक्ता एकेनैवा्सिद्धेः । उच्यते । पुष्पाम्ुदौ हेत्‌ ज्ञाप- कावनियतो न द्यतराव्दयं कारणेन कार्यं कर्तव्यमेव कुतोऽपि व्यभिचारदर्शनादिलने- नानियतदृष्टान्तेन दूतादिनिमित्तनमरि ्टमनियतपुक्तम्‌ । धूमात्कायीदग्नेः कारणस्य यज्ज्ञानं तच्नियतं नियतप्राक्ाटमाविभ्यः कारणेभ्यो नियतोत्तरकाटमावित्वात्कार्याणाम्‌। अत एव यत्र धूमस्तत्र वदहिरित्यावश्यकी व्या्िरित्यनेन नियतदृष्ठान्तेन दोपजमरिषठं नियतमुक्तम्‌ । श्रीजेजरस्त्वाह-नन्वरिषटमागामिनो मरणस्य लिङ्ग तत्कि कापि न्यभिचर- दष्टमुत न 1 अत्रोच्यते । व्यभिचारानुपपततिशरवं त्वरिष्टे मरणमिति वचनात्‌ । भद्रा रकहरिथन्द्रपमभ्रतिभिस्तु नियतानियतमेदेन दिविषं हयरिष्टममिहितम्‌ 1 तथा हि चरके शतमेव तमात्रेयो व्याचचक्षे पुन्वैसुरित्यज नियतमरिषमुक्तम्‌ । सयक्म्राप्तमाजेयो जीवितं तस्य मन्यत इत्यनियतम्‌ । तन्न-- ८“ त्वरििस्य जातस्य नाशोऽस्ति मरणाहते । मरणं चापि तन्रास्ि यस्नारिष्टप्रःसरम्‌ः' इति ॥ यत्र प्यभिचारस्तचर प्रत्तापराघ एव न स्म्यन््तानम्‌ ॥ तदुक्तम्‌--“भमिथ्यादृष्टमरि एाममनरिष्टमजानता । अरिष्टं नापि पबरद्धमेतत्प्र्तापराधनम्‌"' इति ॥

यत्पुनमतमेव तमत्रेयो व्याचचक्षे पुनक्सुस्तथा संश्ञयप्राप्ठमात्रेयो जीविते तस्य मन्यत इति कृतवान्‌ । अयमुक्तिविशेषो न पुनरथेकरतस्तत्र मेदोऽस्ि । अत्रायमभि- संधिः । असाविवमरिष्टोपलक्षितः प्रत्यापसतन्नमृत्युः । यदपि क्रिचित्कारमायुपः शेषत्वा- जीवति तदपि तस्य पदयितं परमाथतस्तु मत एवासाविति । आधितानां विनाशाय क्केडाय महतेऽपि वेत्यदः कथमिति चेत्‌ । तच । न खल्तस्यायमर्थो यथा स्वस्येव वायवी राया विनाङ्ञाय भवति क्रि तु यस्य पुवं प्राकृती छाया सीतां चोह्छ्ध्य यय्- कस्माद्वायवी नायते तदाऽ मारयति । यत्र पुनराग्रपतैः प्राक्तनकमौपेक्षनाता विशिष्टभतपरिणामेन करता सैव प्राक्रती तस्य हिशान्महतोऽपि नियमेवाऽऽपादयति गरितलक्षणत्वात्‌ । वक्ष्यति हि--वायवी मरता ताप्तां चत्त: स्थुः सुखोदया इति । अयं च च्छायारक्षणनिर्दे्ाः पुर्वक्रेत एव प्राकरतोऽनन्तरं तु वैकृतः म्रकृतिनान्तरीयक- त्वाद्विकृ्यवगतेः । स्वस्थस्तु रमते व्याधि व्याधितां मृत्युमाश्ुमात्‌ । इदं॑तु कथमिति चेत्‌ ! अच्रोच्यते । नेदमरिषटं व्याधिजनक्रमात्रमेव चिहयति । अपितु यो हिवग्यापि तस्तस्य मरण स्वस्थस्य त॒ व्याध्युत्पादपृवकमरणम्‌ । न इयननुपार्यं जात्वमि मरणं सभ- वति ! गृद्यने नेद्रतान्यत्तममृषानित्वसेमवात्‌ । श्रुवे त्वरिष्टे मरणमिति } यच्च तेरेव नियतायुिपयाण्यरिष्टानीति व्याख्यायि । नेत्र । अनियतायुवेषयाण्येव द्यरिष्टानि

६०४ व्याख्याङयमावस्याख्यरीकासमेतो- [८० अीतितमः-

मन्यामहे । नियतायुःपरिणतिप्रकाशकानि पुमरन्यान्येव हिङ्गानि सन्ति तथा हि--यान- समायक्तो ऽक्षः प्रकयेवाक्षगणेरपेतः सवेगुणोपपन्नो वाह्यमानो यथाकाडं सखप्रमाणक्षयाद्‌- वावप्तानमुपेति तस्थैवविधस्यापि तु दीवेकाटग्रवहणादवनुप्यमाणस्य रजःशकलादयुत्पत्तः छक्ष्णत्वापत्यादीनि लिङ्कान्यवसानगमकानि सेमवन्ति । तथाऽऽयुषोऽप्यानिषेका्य- यावदपचर्यमाणस्य स्वप्रमाणक्षयदेवावसानमुषेय॒षः क्वीयमाणधालविन्दियबख्वीयेत्वा- दीनि नियतस्रलयोः परः्राणि लिङ्गानि प्रादुभवन्ति । तत्वतस्त॒॒निरूप्यमाणान्यनिय- तायुषा एवारिष्टान्युपरक्षयन्ते ! यथा तस्येवाक्षस्यातिमाराषिष्ठितत्वादिमिः पयेवसानहे तमिव - हन्यमानस्य कटकटायनरथाङ्गस्वटनक्ंवदटनादीनि टिङ्गान्याप्तत्तभङ्गगमकानि

¢ (~, क

टक्ष्यन्ते तद्वदयथावलमारम्भादिभिरप्यज्गभङ्गादीनि टिङ्गानि दक्ष्यन्त एव । ति चैवम्‌-

ˆएकात्तर सत्युशतमथवांणः प्रचक्षत । तत्रेकः कारसंयुक्तः रेषास्त्वागन्तवः स्मताः' ॥ इत्यपि साधर स्यात्‌ । फं च नियतायुविषयाण्यरिष्टानि चेति माता मे वन्ष्ये्या- दिवाक्यवद्याहुतं वचनम्‌ ।

अपि च-“अप्येव तु भवेतुष्पं फटेनाननुबन्षि यत्‌ ।

फं चापि भवेत्किचिद्यप्य पुष्पं न पवनम्‌ ॥

न त्वरिष्टस्य जातस्य नारोऽस्ि मरणाहते ¦

मरणं चापि तन्नास्ति यन्नारिष्टप्रःसरम्‌' इति ॥

९ (न [ (कक

तस्मान्नेयतानेयतान्युभयवेषयाण्यरेष्टानीति स्थतम्‌ । जद्ग्रह्णं पाश्वारिवुष्टि विच्छेदनाय | १॥

क

यत्न कचिद्रिष्टानि नोपरम्यन्ते मरणं च द्यते तत्राप्यरिष्टसद्धावं दद्चयन्राह--

तान साल्स्यासमादाद्रा तथवाऽजज् व्यतक्रमात्‌ ॥ अज्ञाना न गृह्यन्ते मुमूषनि त्वसमवात्‌ ॥ २ ॥

प्रमादादनवधानात्‌ } आद म्यतिक्रमाच्छीघ्रमपगमात्‌ । अनज्नानादरिषटित्वेनानवबो धात्‌ । गृह्यन्ते नाद्वतान्यज्ञेरिति पाठ इद्टणां व्याख्याति । अवरयमरिष्ट परस्परमेव मरणमाह- तानीति । सुमूरषोमितमिच्छोः प्राणिन उद्वतान्यपि प्रकरितान्यप्यरिष्टा- नयजञेमनुप्येनं गृह्यन्ते न ज्ञाधन्ते । कुतो हेतोरियाद--सौ्षम्यादिति । परमाणुवत्‌ । प्रमादादनवधानतो मदिरामदमत्तस्य वस्तुन्यमषं इव । आ व्यतिक्रमादिति । तदेवारिषठमुत्पन्नं तदैव मरणादिति, उत्पख्शतपत्रद्यतिमेदवत्‌ । अन्ये त्वा व्यतिक्रमं तदैवारिषटमुत्पन्नं तदैव निवर्तत इति प्रन्यने । न त्वस॑मवादिति । अचायममिप्रायः । संभवन्त्येवारिष्टानि पूर्वोक्तकारणेभ्यः पुनरन्ञन ज्ञायन्ते ॥ २ ॥

अरिष्टापिकारः ] इन्दमाघक्रापरनामा सिद्धयोगः | ६०५ अरिष्टे मरणरोषन्यभिचारमाह- त्वारेष्ठस्य जातस्य नाशोऽस्ति परणारते ॥ रणं चापि तन्नास्ति यन्नारिषटपुरस्सरम्‌ ॥ ३ ॥

जातस्य नियतिसंपूणैस्य । कचिदुदिते ह्यपेपूर्ेऽरिष्टे नाव्यं म॒त्युरिति चक्रः जातस्य नियतस्येति केचित्‌ । रिं हि मरणे नियतमनियतं च भवति । नियतं

यथा--मृतमेव तमत्रेयो व्याचचक्षे पुनवैपुरिति । अनियतं यथा--

संशयप्राक्तमात्रेयो जीवेतं तस्य मन्यत इति । नियतं रिष्टिमभिप्रेय सुश्चतेनोक्तम्‌- रुवं त्वरिष्टे मरणमिव्यादि । अन्ये रिष्टं मरणे नियततमेवाऽऽहुः--श्रुवं त्वरिष्टे मरण. मिति वचनात्‌ । रसायनादिमिस्तननिवारणेन रिष्टस्य मरणव्यभिचारो न वाच्यः । रस्ता- यनादयो हि प्रमावप्रकषशादित्वादसीमकमोणः किमक्यं तेषाम्‌ । तथा हि--सोम- रप्रायनं द्दावधपह सराणि जीवयति । यदाह भगवान्‌ सुश्चताचायः "ओषधीनां पति सोममुपयुन्येवमक्षतः । ` दरावषप्रहसाणि नवां घारयते तनुम्‌" इति ॥ तपता भगवानगस्त्यः समुद्रं गण्ड्पपुर्पेयमकरोत्‌ । मन््रप्रमावश्च प्रभिद्ध एव ।

अतोऽग्यभिचारेण व्यवस्था शाखे । रसायनारिव्यतिस्क्तिविकित्सया चाप्ताध्यमेवारि- टम्‌ । सशयप्राप्तमिलयादिरिष्टिमपिं नियतमरणमेव । यतः प्राप्तरिष्टस्य यदपि . जीवितं तदपि संरायितं मृतप्रायः प्राप्तारिष्ट इति वणनीयः । भट्रारकहरिथन्द्र आह--अना- तमरिष्ठं न मरणस्यापकमिल्यतो छब्धमपि जातस्येति पदं यत्करतं तद्योषयति-काल- मृत्यो परं रिं नाकाटमृलयो त्वरिष्टं भवतीति । यचकालमु्यौ रिष्टं स्यात्तदा सत्यपि रिष्टे दुभक्रियया मृल्युप्रतिबन्धे धरुवो मावी रिष्टे मत्युन स्यात्‌| अकालमृत्युद्युचिताना- चरणात्परं भवतीति । अत्राऽऽहुरेके--अकरारमव्यावप्यरिष्टं भवव्येव, अविशेषेण मरण- मात्रे रि्टनियमाभिधानात्‌ । यत्त कमकाङमृयो सपि रि य८त)दा शुभक्रियया मृत्युप्रतिबन्धः स्यादिति । तन्न युक्तम्‌ । न ह्यकाटमृत्युः सवदैव शुभक्रियया बाध्यः । कि त॒चिते काटेऽकाल्मत्यो च तदैवारिषटं यदा करियापथातिक्रान्तरोषता स्यात्‌ 1 अत एवो क्तमू-- क्षणेन हि रिष्टानि प्रादुभेवन्तीति ॥ ३ ॥

धुवं खरि मरणं ब्राह्मणेस्तक्िरखामटेः ॥

रसायनतपोजप्यतत्परेवौ निवायेते | ४ ॥

जमहेदौषर दतिः । रसायनमिह स्वाभाविकम्याधिवारणमपेक्षितम्‌। अथ उद्टणग्या-

ख्यानम्‌--दोषनमरिष्टमधिङृत्य रिष मरणस्य नियत्त्वं दशंयनाह--भुवमियादि । रिटेऽपि मरणनिवृत्तिमुपायविन्चेपैरह-- बाह्यणेरिति । किर्शब्दोऽचाऽऽगमाथं

५५. श क (कको

सूचयति ! ए किंाऽऽगमग्रतिपादितमिलथः । अमरेरिति । रागादिदोषरहित

(+

६०६९. व्याख्याकुघुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [८०अरीतितमः-

ब्ा्मणेभ्योऽपरानिपि दर्चयच्ाह--रसायनेति । .रप्रायनपरा इति स्वमावन्याधिनिवा- रणविरिष्टौषधचिन्तकास्ते रसवीर्यौषधप्रमावेन मरणं निवारयन्ति । तथा परं तपःपरा इति तपरश्िनः त इह विशिष्टतपःप्रमवेन मरणं निवारयन्ति । तथा जप्यपराः सिद्धमन्तर- चिन्तकास्तेऽपि मन्शक्तियुक्ताः पञ्चत्वं॑निषेधयन्ति । एतच नियतानियतरिष्टविषयं ज्यम्‌ । अस्यैव -छोकस्य सोपटिप्पणोक्ता व्याख्या टिल्यते--रिषटोतत्तो मृ्योनि- यममाह--्रचं तु मरणं रिष्ट इति । कदाचिदूतस्वमादौ निदृत्तिमाह--त्राह्मणे- रिलयारि । प्रकारान्तरमाह--रसायनेत्यादि । रस्रायनपराः स्वमावव्यायिप्रतिषेधक- वरिरिष्टोषधनिन्तकाः । तपःपरास्तपसिनः । जप्यपराः सिद्धमन््रचिन्तकाः । एते हि महोषधितपःसिद्धमन्तप्रमविभेरणं निवारयन्ति ॥ ४ ॥ ` रिषिज्नाने दोषमाह-- ` च असिद्धि भारयाष्टोके प्रतिकुवेनातायुषम्‌ ॥ तस्माद्यत्नेन रिष्टानि रशक्षयेखुशखां भिषक्‌ ॥ ५ ॥ असिद्धिमिति । धमो्कामानां हानिम्‌ ॥ ९ ॥ अथाप्रशस्तद्‌तानाद- | नपैसके सखी बहवो नेककाया असूयकाः ॥। पा्दण्डायुधधराः पाण्डुरेतरवाससः ॥ ६ ॥ आद्रेजीणापसनव्येकमलिनोद्रस्तवाससः ॥ ` न्यूनाधिकाङ्गा उष्टा विका रोद्ररूपिणः ॥ ७ ॥ रक्षनिषटुरवक्तारस्त्वमङ्गल्याभिधायिनः ॥ छिन्दन्तस्तृणकाष्ानि स्पृशन्तो नासिकां स्तनम्‌ ॥ ८ ॥ वस्ान्तानामिककेश्नखरोपदश्ास्पृशः ॥ कपारोपलमस्मासिथितुषाङ्गारकराध ये ॥ ९ ॥ बिणिखन्तो परीं किचिन्ुश्न्तो रोषएमेदिनः ॥ तेखक्दपदिग्धाङ्गा रक्तघगरुेपनाः ॥ १० ॥ फं पक्मसारं वा श्रहीत्वाऽन्यच्‌ तद्विधम्‌ ॥ नखनखान्तर वाऽपि करेण चरणों तथा ॥ ११ ॥ उपानचमंहस्ता वा विकृता व्याधिपीडिताः ॥ वामाचारा रुदन्तो वा खासिनो विकृतेक्षणाः ॥ १२ ॥ याम्यां दिशि माज्ञटयो विषमकपदे स्थिताः ॥ व्य य उपप्तपन्ति दूतास्ते चापि गर्हिताः ॥ १६॥ ` एवभृताश्च दूता व्याधेरवगाढतां सूचयन्ति । न सतेन तत्वतो रिष्टं निमित्तानुरू-

५,

अरिष्टाधिकारः] हन्दमाधवापरनाप्रा सिद्धयोगः। ` ६ ०७ पायाः द्ीटशरीरविक्रतेः। यदाह भगवान्सुश्चुताचायंः--अरिष्टत्वान्निमित्तानुखूपेति । -निमित्ताथकारिणी, अटक्ष्यमाणविरिष्टनिमित्ताथं करोतीति यावत्‌ ¦ यां तामनिमितां

निमित्तमायुषो गतस्य ज्ञानाथमिच्छन्ति मिषन इति । नपुंसकमिति । न पुमान्न खी । सीति । योषिदिलरथः । बहव इति. । प्रमूता इत्यथः । नैककाया इत्यन्य-

कायौ नेकस्मन्कर्ये ये दूताः समागता इल्यः 1 असुयकाः परस्परं कठहंकारिणः 1 वेषमधिकृत्याऽऽह--पाशेयादि। पाशो दीः पशनां बन्धनरन्नुः । दण्डो खोहादिवल- ` येमिबद्धो निष्ुरकाष्ठयष्टिः । आयुधानि खड़शक्त्यादीनि । पाण्टुरेतरवा सस इति 1 कृष्ण- पीतरक्तवखाः । आद्रैनीर्णापसन्येकमलिनोद्रस्तवासस इति। आर्ध सिमितम्‌ 1 जीर्ण प्रातनम्‌ । अपसव्यं दक्षिणाभ्रितमुकत्तरीयं वासः । *एकमेकवखधारिणम्‌ । मङिनमधौ- तम्‌ । उद्र पारितम्‌ । अन्ये--उदध्वस्तवासस इति । उध्वधिप्तवखाः 1 उद्धतवा- सस इति पाठान्तरेऽप्ययमेवायः । न्यूनाङ्गा इति इस्ता्यवयव्हीनाः 1 अधिकाङ्गाः इति, एकर्विंशतयङ्कघ्यादियुताः । उद्धि्ा उद्धताः । विक; शोकातिदुःखिताः 1 रोद्रर- पिण इति । मेरवोद्धतककंशाः । दृतसमापणमधिङुवचनाइ--रुक्षानिष्ठुरवक्तार इत्यादि । रुक्षं मेत्रीरहितं वचः । निषु कटोरवचनम्‌ 1 अमङ्गस्याभिधायिन इति । गतमरतनष्टरुदितेत्यादिवचनममङ्गलम्‌ । चे्टितमधिकृत्याऽऽह--चछिन्दन्तस्तर- णकाष्ानीलयादटि । वल्नान्तो दशाहीनस्य वल्स्यान्तम्‌ । अनामिका पवित्रा किः. । केशा मस्कवालाः । रोमाणि ररीरोदधवा वालाः । दशाः सदस्य व्रस्य परान्ताः। नखरोमदरास्प्शच इत्यस्य मन्यस्य! छोतोवरोधदद्वण्डमूरधोरःकुक्षिपाणयः' इति सुश्चुतेऽधिकः पाठः । तत्र स्ोतोवरोधादिषु निक्षिप्तपाणयः । सरोतः कणा-

रिच्छिद्रम्‌ । अवरोधः स्कन्धदेशः । टत्कमटमुदुखाकारमथोमुखम्‌ । गण्डो गहः । मूर्धा मस्तकम्‌ । उरः कण्ठटदयान्तराटः । करकषि्वङ््षणपाश्वान्तराल इति । कपाटो- परेल्यादि । करशब्दः कपारादिभिः प्रत्येकं संबध्यते । तेन कपाखादिकरा इति बोद्ध- व्यम्‌ ] कपा बृहद्धाण्डखण्डः । उपः पाषाणः । भस्मेति दग्काष्ठादिक्षारः । अस्थि हम्‌ । तुषो धान्यादित्वचः । अङ्गारो मस्मसात्कतो दग्वमांसखण्डः । विलि- `

खन्तो महीमिति । नखादिना विदारयन्तः पृथिवीमित्यथेः । किंचिन्पुजन्त इति । किंचिद्रस्त॒ हसन गहीतं मुञ्चन्तः । लोष्टभेदिन इति । मृतििण्ड- स्फोटनशीढा हृदयः । दिग्धाङ्गा इति । ट्षा्गा इत्यथैः । रक्तलछल्गनुरेषना रक्तमाखाधारिणो रक्तविरेपनाश्रै्थैः । फरमिदयादि । असरारमितयम्यन्तर सारवनि- तम्‌ । अन्यज्च तद्विधमिति । अन्यदपि वस्तु परकमस्रारं च । असारं निष्प्रयोजनम्‌ ।

क 9 (५

` नसैर्नखान्तरं वाऽपि करेण चरणौ तया, इलत्र गृहीत्वेति संबन्धः । उपानदि त्यादि ।

क

+ एकरमद्ितीयमिदयपक्षितम्‌ ।

६०८ व्याख्याङसुमावद्याख्यदीकासमेतो-- [८ °अशीतितमः-

उपानत्पादल्नाणं चमर वधमयस्धादि । उपानचमंणी हस्ते येषां ते तथा । विक्रेता वि- तवेषा; । अथवाऽपि विक्रताः पडङककुल्जवामनादयः । विक्रतव्याधिपीडिता इति सश्चते पाठः । तत्र गल्च्छुष्ठादिविकृतम्याधिषीडिताः । बामाचारा इति । विपरीत्त- व्यवहाराः । श्वासिन इति । अध्वजनितश्वाप्तयुक्ताः । वि्कृतेक्षणा इति । पुपिित- नेत्रादयः । याम्यामिद्यादि । याम्यां दिरि दक्षिणस्यां दिदि ¦ प्राज्चटयः परसारि ताञ्जरयः । विषयेकपदे स्थिता इति । विषम एकस्मिन्प्यान रउरघ्वीमूताः ¦ उपप्तप- न्ति समीपं गच्छन्ति । गमनाय प्रश्चाय वाऽऽगताः पुरुषा दूताः ॥ ६॥७॥<॥ ॥९॥ १०॥११॥१२॥१६॥ मांसोददुम्भातपत्रविपवारणगोदषाः ॥ शुक्बणाश् पूज्यन्ते प्रस्थाने दैनं गताः ॥ १४ ॥]

मांसमघ्राऽऽमम्‌ । उदकुम्भ उदकपुणेकूम्भः । तुच्छकुम्भमपि जटङाथं नीयमानं मङ्धट्पमाहुः । | |

तदुक्त म्‌-- “चिकित्सकस्य चौरस्य तथेवाध्ययनायिनः ।

प्रशस्तो यदि दृरयेत जलार्थं रिक्तिकों घटः! इति ॥

अत्रार्थे डह्ुणव्याख्या । उदकुम्भ इति । अवरोदक्ुम्भरन्देन पूर्णो रिक्तशच.वये गृह्यते । तत्राऽऽतुरमृरे प्रविशन्पूण आतुरगृहाचिः्रन्रिक्त इति गृह्यते । अथ सोम- रिप्पणन्यास्या--उद्‌कुम्भेति । आत्ूरगहे प्रविशतः पूण आतुरगृहान्निःसरतो रिक्त दरास्तः । अथवोदका्थं नीयमानो रिक्त एव दृष्ट उदकुम्भः शस्तः तथा च-- वचिकित्सकस्येत्यादि । आतपं छम्‌ । वृषो वृषभः । शृक्कवणाः पदाथाः कपा स्थितक्रमस्मक्षारादिव्यतिरिक्ताः मुमनोदध्यक्षतमोक्तिकादयः । पूज्यन्ते छाघ्यन्ते । गताः प्राप्ता दतस्य वेद्यस्य च ॥ १४ ॥

घ्री पुत्िणी सवत्सा गोवेधमानाः खटङृताः ॥ न्या मत्स्याः फणं वामं स्वस्तिका मोदका दधि ॥ १५ ॥ , दिरण्याक्षतपा्जं वा रत्नानि सुपनो दषः ॥ अप्रशान्तोऽनलो वानी हंसश्वाषः शिखी तथा । १६ ॥ ब्रह्मदन्दभिनिर्घोषः शङ्येणरथस्वनाः ॥

सिदहमघनिनादाश् हेषितं गजबृंहितम्‌ ॥ दास्तं हंसरुतं नृणां बाच हृदयमियाः ॥ १७ |] वेषेमानाः शारावाः । ख्कृता आलेपनारिचितिताः । वश्र॑मानमटंकृता इति परि वधर मानं रारावः । चषकमिलन्ये। अक्ता भूषणवतीति कन्याविरोषणमिति केचिदत्रवते । सासकं मुक्तादिङतं दूवामण्डितमक्षतादिकतं वा । मोदका ठ्ड्दुकाः ! हिरण्यं खर्णम्‌ ।

अरिष्टाधिकारः) रेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६०९.

अन्ये--हिरण्ये कपदंकानाहुः । अक्षता राना: । तदयुक्तं पात्रमक्षतपात्म्‌ । इद्टण- त्वेवं व्याचष्टे 1 अक्षतं छाना: । अन्येऽक्षतानि यवधान्यान्याहुः । पां तण्डुकभृतदा- रावादिकम्‌ । अन्ये तु, अक्षतपात्नमिति, एकमेव तण्डुलश्यतशरावमिच्छनि । रत्नानि माणिक्वादीनि । सुमन इति । शोमनं मानप्तमिलथः । वैचस्येति दोषः 1 नुषः ध्रथ्वी- पतिः । अन्ये तु शामनचित्तो राजेव्याहुः । अप्रश्रान्तोऽनः प्रञ्वारितो वैश्वानरः । वाजी घोटकः 1 चापः स्वरणनरूड इति ख्यातः पक्षी । शिखी मयरः । बरह्मद्न्डुभिनि- घोष इति । बद्यनिर्भोषो दुन्दुभिनिर्घोष् । बह्यनिर्घोषो बेदष्वनिः । दुन्दभिनिरवोपो निस्वान्वनिः । सिहेत्यादि । हेपितं वानिष्वनिः । गजबरंहितं हस्िखनः । स्तं शब्दः ॥ १९ ॥ १६॥ १७॥ दाकुनानि्दिश्नाह-- पत्रपुष्पफलोपेतान्सक्षीरान्नीरुजो दुमान्‌ ॥। आभिता वा नभोतरेहमध्वनतोरणवेदिकाः । १८ ॥ दिक्च शान्तासु वक्तारो मधर प्रष्रतोऽनुगाः ॥ वामा वा दक्षिणा वाऽपि श्ढुनाः केमेसिद्धये ॥ १९ ॥ नीरज इति । कृमिदरावाग्यायनुपहतान्‌ । आशध्रितशब्दो नमःप्रश्रतिभिः सह रत्येकं संवध्यते नम आकारम्‌ | वेदम गृहम्‌! ध्वजः पताका देवादीनाम्‌ । तोरण- मा्वङ्नादिरचितं प्रतोस्याकारम्‌ । वेरिकेति विवाहादिनिमित्तमामेष्टकादिरचितश्च- तुरकः(ल्ः) । आशधिताः शकुना इति संबन्धः । शकुनाः पक्षिणः । दिक्षु शान्ता- स्विति । पवापूत्तराप्रु चलथः । अन्ये तु, आलिङ्किता(त)वधूमि(षि)व दीप्षिवजिता- सित्याचक्षते 1 तथा च--“अङ्गारिण्यकनिमृक्ता दीप्ता यस्यां च भास्करः | प्रूमितैप्यत्सरयां वै शान्ताः पशचेतरा दिशः” इति ॥ वक्तार इति । शब्दायमानाः । पृषतोऽनुगा इति । ष्ठदेरोऽनुगता इत्यथः ॥ १८ ॥ १९ ॥ दक्षिणाद्रामगमनं प्रशस्तं खभगाख्योः ॥ २० ॥ दशनं वा रुतं बाऽपि न गोधाकृकलासयोः ॥ २१ ॥ दक्षिणपार्वद्रामगमनं श्वशङ्गठयोः प्रदास्तम्‌ । तथेव वामादक्षिणगमनमप्रश्स्तमि- त्युक्तम्‌ । भासो गोषठङ्ुकुटः । माप्तकोशिकयोदेक्षिणाद्वामगमनमप्रशस्तम्‌ । नोभय- मिति । उभयमपि वामदक्षिणमपि गमनं न प्रशस्तमिलथैः। दशनं वा रुतमिदयादि। ककलामः कण्टिकाया, इति देकर । पू्वदेशीयास्तु गिरिगिटमित्याचक्षते 1 गोधाङ्ृकल-

५५.

६१० ` व्यास्याकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [< °अशीतितमः-

सयोनं वा स्तं वामतो दक्षिणतः पुरतः प्रषठतो वा न प्रशस्तमिति ॥ २०॥२१॥ हस्तं बाऽऽकृष्य वैद्यस्य न्यसेच्छिरामे चोरसि ॥ ` न स सिध्यति वैद्यो वा ग्रहे यस्य न पूज्यते ॥ २२॥ यरमेनि्षिपेत्‌ ॥ २२ ॥ संप्रति प्रशसतं खमरमाह-- दवाद्ध्िनानगोद्रषभाञ्जीवतः सुहदो देपान्‌ ॥ समिद्धमभि साधु निमखानि जखानि च ॥ परयेत्कल्याणखाभाय व्याधेरपगमाय च ॥ २३॥ सदो मित्राणि । समिद्धमभिमिति । पतमिद्धं दीप्तं विम्‌ । कस्याणराभायेति। हुभवस्ुप्राक्षय इत्यथः । अपगमायेति । अपगमो निवृत्तिः ॥ ६३ ॥ मांसं मत्स्यान्स्जः श्वेता वासांसि विमरानि च ॥ खमते शुभखाभाय व्याधेरपगमाय च ॥ २४॥ नदीनदसमुद्रा क्षुभितान्कदुषोदकात्‌ ॥ तरेत्कस्याणखाभाय व्याधेरपगमाय च ॥ २५ ॥ नयो गङ्गाद्याः । नदाः रोणाधाः प्रसिद्धाः । क्षुभितान्प्रचहितान्वृद्धि गतातित्यथः। कंट्षादकान्यत एव क्चामवानत एवाप्रशस्तादकारनलयथः ॥ २४ ॥ २५ ॥

महाप्रासादसफटवृक्षवारणयपवेतान्‌ ॥

आरोहेद्रव्यखाभाय व्याधेरपगमाय च ॥ २६ ॥

शरीरश्ीखयोयेस्य प्रकृतेधिकृतिभषेत्‌ ॥

तनवरिष्टं समासेन व्यासतस्तु निबोध मे+ ॥ २७ ॥

दारीरं वेष्ेन्दरियाश्रयः। रीं बाद्यत्प्रभृत्यपरिल्याज्या मानसी चा । तथा

प्रक्रेतेः स्वभावस्य या विक्रृतिरन्यथामावस्तदरिष्टं संक्षेपेण । रीखविक्रत्या मनोविकृतिरेकषयते । अथ इद्टुणात्सोमरिप्पणव्यास्या- पूर्वं दूतादिन्ेयं बाह्या- रिष्ट प्रतिपाद्यदानीमाम्यन्तरमरिष्टमाश्रयमेदेन तरिविधं संक्षेपण दरोयन्नाह-ररीर- शीलयोरित्यादि । शरीरं पाश्चभोततिकं प्राणिकायः । शी मानसो भावः ! अन्ये तु रीर प्माधानयुक्तं मन आचक्षते । तच्च शीरं साच्तिकं ब्रह्मप््वेल्यारेसप्तिधम्‌ ।

राजप्तमापुरादिषङ्धवेधम्‌ । तामस पारावादिचिविधम्‌ 1 प्रकरतिः स्वाभाविकः प्राणिनां निजधमेः । एतेषां ररीररीष्प्रक्ृतीनां चयाणां भावानां विक्रतिरवैपरीलयं यद्धवे-

0

मभ १४२.११०१.७११ ५६०१५०११ ११९१९५४१

+ ख. पृस्तक--अक्स्माच्छीयविहतिरकस्मादवपुरुत्तमम्‌ । अकस्मादिन्ियोतससिः धनिपाता- ग्रलक्षणम्‌ । इत्यधिकमचर । ` | | |

अरि्टापिकारः। हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६११

'

तद्रिषठं मरणलक्षणे भवति । समासेन संक्षेपेण । अन्ये तु हरीरशशीलयोद्भेयोया प्रकर- तिस्तस्या या॒विकृतिस्तदरिष्ठं मरणलक्षणं भवतीत्याचक्षते सा चैवंविधा प्रकृतिः शरीरी वा शङ्गिता वाऽस्तु ! प्रक्रतेः प्रस्तावाक्किचिद्धिचारः करियते । सा हि प्रकरति- जौत्यादीनुपाधीन्षद्पेक्षते । तदुक्तं चरफे--प्रकृति्ह नातिप्रमक्ता च कख्प्रक्ता च ` देशानुपातिनी च काटानुपातिनी च वयोनुपातिनीं च प्रलयात्मनियता चेति । सर्भेदेषु चका- रकरणमन्योन्यपमवेशाथम्‌ । तत्र जातिप्रतक्ता नाम। त्था ताप तामु मनुष्यादिजातिषुते ते करचरणादयः स्वभावविशेषाः । वचनेषु च नानाविधा एव भ्यक्त्यादयो धमी; । मनि च धमौषमेमेधुनाहारप्रमृतयोऽपि भावाः । कुट्प्रपक्ता नाम द्विजङ्ुटे तपःग्रिय- तादयः क्षत्रियकुले समरप्रियतादयो धमेविरेषा भवन्ति । देशानुपातिनी नाम । तयथा--डाटकणोरादीनां काये वारे मनापि चते ते स्वभावविशेषा भवनि । का्- नुपातिनी नाम देहादिषु दोबस्यादि, आदानादपेक्षा । गदेषु च दोषामतायपेक्षिणी वयोनुपातिनी नाम बास्यायत्स्थाु सोकुमायौदयो धर्माः} एतेषु विप्वनुपातिदाब्दप्रयो- गात्प्चारित्वं सखभावगुणानामिष्टम्‌ । प्रत्यात्मनियतैति । आत्मन्यात्मनि नियता प्रति- पुरुषं नियतेल्यथः । ते पुनः काये वाचि मनसि च सखमावक्िपाः प्रतिपुरुषं भेदभिन्ना दद॑यन्ते । एवं तावत्पोढा प्रकृतिभत्येव । अन्ये तु--“सप्तम्यपि भवेत्प्रायो देदरक्षणहेतुका । उत्तमाधममध्यायुरिङ्गानां कारणं हि सता इति मन्यन्ते । अन्ये त प्रकृति सत्वरजस्तमोमयीं वातकित्तछेष्ममयीं च मन्यन्ते । तस्या विक्रतिरवैपरीव्यम्‌ । यथा--प्रथमं सरच्वप्रकरतिरनन्तरं रजस्तमःग्रकृतिरिव्यादि । तथा--आदौ वातप्रक्ृतिस्ततः पित्तछेप्मप्रकृतिसित्यारि । आपं प्रकरतीवां विकृति- रन्यथात्वे मुमूपूणामुत्पद्ते । तथा च--“श्रकोपो वाऽन्यभावो वा क्षयो वा नोपजायते । प्रकृतीनां स्वभावेन जायते तु गतायुषाम्‌? इति ॥ विकृतिः पुनशश्षणनिमित्ता निमित्तानुरूपा च । तत्र ठक्षणनिमित्ता यस्याः शरीरं रक्षणान्येव हेतुमतानि दैव।च्छरीरोपनिवद्धानि यानि तस्मिन्कष्े तां तां विकृतिमुत्पा- द्यन्ति । निमित्तानुखूषा तु तस्मिन्निमित्ताथकारिणी या तामनिभित्तां निमित्तमायुषः प्रमाणन्तानस्येच्छन्ति भिषज इति ॥ २६ ॥ २७ ॥ ` यस्तृष्णमिव गह्णाति शीतमुष्णं च इीतवत्‌ ॥ संजात्चीतपिटको यश्च दाहेन पीस्यते ॥ २८ ॥ स्रातानुरिभरं यं वाऽपि भजन्तु नीरखमक्षिकाः ॥ सगन्धिवीऽति वाऽकृस्माततं तरुवान्ति गतायुषम्‌ ॥ २९ ॥

६१२ व्याख्या्सुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [८०अशीतितमः-

संनातक्षीतापिदिक इति । कफ़पिटिकायां दाहातिरेको रिष्टम्‌ । खातानुषि्तमि- त्यादौ बहिरमरंबन्पेऽत मक्षिकापातनिरापार्थ स्रातानुदि्तमित्युक्तम्‌ । मक्षिका हि विरपपतिप्रियासतापामपसर्पणेन काटपक्रस्य देहस्य वेरस्यं गम्यते । सुरभिवौऽति वाऽकस्पादिति । अकस्मादतिश्रपुराभवायुखूपा भक्ताल्यथः । अय इदणन्याख्या-- आतरगतमाह्यविरुद्धसपरप्रतिपा ततं दद्ेयन्नाह-यस्तष्णमित्यादि । अत्र शीतपि- धि हि कफलतास्तासां नाञ्यादयो वेदनाविरोषाः प्राकृता दाहस्तु वैक्ूत इति । आतुरगतामेव विरुद्धरसप्रतिपत्ति दर्शयत्राह-सातातरिश्रमिल्यादि । पतं स्नात पश्वादनषिष्ठः । इत्थ॑मृतमपि सुगन्धिकायं बहिमखवर्जितं यदा नीखमक्षिकाः श्रयन्ते तदाऽसौ काख्पक्तत्वादतिमधुरीमूतशरीररपो येन॒ निमेटशरीरोऽपि मक्षिकाभि काम्यत इति । ल्नातानरिप्तमित्येतदरिषटं वषावधि । आतुरगतग्राह्यगन्धविरुद्धप्रतिपक्ति दशेयचाह-सगन्धिर्येति । सुगन्धिवाऽकस्मात्पुगन्धिप्रयोगं विना भवतीति शेष इदमपि वार्षिकमरिष्टम्‌ । आतुरगतग्राद्यविरुद्धराब्दभ्रतिपत्तिरातुरगतग्राह्य वेरुद्धरूपप्र- तिपतिश्च सुश्रताञ्ञेया- “उणेति विविधाञ्दाब्दान्यो दिव्यानामभावतः । समूद्रपुरमेधानामसंपत्तो च निःस्वनान्‌ । तान्स्रनान्नावगृह्णाति मन्यते चाम्यरब्दवत्‌ | गाम्यारण्यस्नांश्वापि विपरीताज्छुणोति च ॥ द्विषच्छब्देषु रमते सुहच्छब्देषु कुप्यति । न णोति च योऽकस्मात्तं रुवन्ति गतायुषम्‌ ॥ पाद्नकावकीणानि यञ्च गात्राणि मन्यते | वणान्यता वा राज्यो वा यस्य मात्रे भवन्ति च इति ॥२८।२९॥ छ्पग्रहणस्य विप्रतिपत्तिं दश्चयन्नाह- नेक्षते युनिपाशवस्थां यश्च देवीमरुन्धतीम्‌ ॥ ` धरूवमाकाशगङ्गां बा तं छुवन्ति गतायुषम्‌ ॥ ३० । अरुन्धतीं वसिष्ठमायाम्‌ । ध्रुवं तारकविशेषम्‌ । आकाङ्गङ्धाराब्देन -छश््णघनता- रकतततिनेद्याकारच्यते । एतद्र्एफड सुध्रूतादाह्‌-अतुरध्य भवेन्मृत्युः स्वस्थो

ग्याकमवाप्नुयादातं ॥ २० ॥ देव्रभताना विप्रतिपात्तमाह--

हीभियां नयतो यस्य तेजओजःस्मरतिपमाः ॥ य वा लयनान्त पुरुषं स परासुरसंशयम्‌ ॥ ३१।

नि

» एतद्कानुसारी सुरभिरिति पाठो मूले च्चेयः ।

अरिष्टापिंकारः 1 रन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः 1 ६१३

हीटज्जा । श्रीषैनम्‌ । तेन उत्साहः । ओजो बलम्‌ । तेनोऽज्र चेष्टारक्षणं बह- मभिधीयते । नस्तु शठं दयस्थं[स्थो] धातुमि[रि] ति डल्वणः । स्मतिः पृवानुभू- तस्मरणम्‌ । प्रमा दीठिः । प्रभाविकृतिं विहायापराः शीर्विक्ृतयो ज्ञेयाः । केचित्- ठन्ति--हीरपक्रामते यस्य प्रमास्मृतिधृतिश्चियः । रोषं समम्‌ । धृतिनियमात्मिका तुष्टिः सेतोष इयथः । श्रीः कमनीयता । शोभाघनतेनसां वेपरीत्यं वार्षिकमरिष्म्‌ । स्मृति- नलादिविपयेयः षा(पोण्मासिकमरिषटम्‌ ॥ ६१ ॥ आओष्ठारोनामवयवानां विक्त दन्चयन्राह- | यस्याधरोषएः पतितः क्षिप्रश्ो्वं तथोत्तरः ॥ + 9 उभों वा जाम्बवाभासौ दुरेभं तस्य जीवितम्‌ ॥ ३२ ॥ अधर्‌ ओष्टोऽपस्थित ओष्ठः पतितो म्बायमानः 1 उत्तर उपरितन ओष्ठ ऊर्व व८ब्रयित इयर्थः । जाम्बवाभासौ जम्बूफठसदशो । ओष्ठारिष्टेन सानिपातिककारप्र- माणेन प्रियते ॥ ६२ ॥ |

नाऽऽहरत्यन्नपास्यस्थं न धारयति यः शिरः ॥ न स्वाङ्काटत्रयं याति दन्ताः जुप्यन्ति यस्य वा॥ ३३॥ वखबान्दुबखों वाऽपि संमोहं योऽधिगच्छति ॥ उत्थाप्यमानो बहुशस्तं गतायुपमादिशत्‌ ॥ ३४ ॥। नाऽऽहरति न गिरति । आस्यस्थं मुखस्थम्‌ । न स्वाङ्कुखित्रयं यातीति । अत्राऽऽप्य इति देषः ऊरध्वीङ्तविततप्तट्ं स्वाङ्कलित्रयं न मुखे समाति । प्रोषि मिदम्‌ । सभं मृच्छीम्‌ । बहुशो वारवारम्‌। एतदरिष्ं सप्तरात्रं जीवितावापि ॥२६।६४॥ निवतेते महाव्याधिः सहसा यस्य देहिनः ॥ न चाऽऽहारफलं यस्य दयते स विनश्यति ॥ ३५ ॥ महागव्याधिरिति । बातम्याथिप्रमेहादिरषटविधः । अथवा शओोपादिः कायचिकि- त्सापठितः । सहस्रा वेगेनेतयर्थः । आहारफटं बटम्‌ ॥ ३९ ॥ नासा भङ्गं गता यस्य सप्तरात्रं स जीवति ॥ ३६ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३६ ॥ इति श्रीवृन्दमणीतवृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगग्याख्यायां श्रीश्री कण्ठदत्तरृतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायामशीतितमोऽ- रिष्टाधिकारः समाप्तः ॥ ८० ॥

हि 9 7३ 17 110

६१४ ` व्याख्या्कुसुमावल्यास्यटीकासमेतो- [८ १एकाशीतितमः- अथयैकारीतितमः स्वस्थाधिकारः। `

पर्वनिर्दिष्टचिकित्साकडमगे(पमन र्ट प्रकृत्य प्रयुक्तन यह्ठन्य स्वास्थ्य तस्यानु पाडनार्थमयथ स्वस्थरक्षविपिः । स्वास्थ्यरक्षणस्योपादेयतामाह- पर्माथकाममोक्षाणामारोग्यं मृटमुत्तमम्‌ ॥ रोगास्तस्यापहतोरः श्रेयसो जीवितस्य च ॥ १ ॥ आसेगयं पातुसाम्यम्‌ । मखमुत्तममिति। प्रधानं कारणम्‌। आरोग्ये सति धमायनुष्ठा- नप्ाधम्यीत्‌ । तस्येति । आरोम्यस्य । आरोग्यापहारश्च रोगाणामुत्णाद एव । उत्पन्ना रोमा अपगता आरोग्यम्‌ । श्रेयसो जीवितस्य चेति । श्रेयो यजौवितं सुखहेतुतया हिततेन तस्य जीवितस्यापहतीरः। अश्रेयो यज्जीवितं पृनर्हुःखहेतुतयाऽहितत्वेन चानुपा- देयमतस्तदपहारो नोक्तः । किंवा श्रेयपनोऽभ्युदयस्य जीवितस्य वाऽपहन्तार इति व्याख्ययम्‌ ॥ १ ॥

तस्मादात्मवता निलमाहाराचारभेषनम्‌ ॥ धीमता तदतुषटेयं स्वास्थ्यं येनानुबतेते ॥ २॥

पगमम्‌ ॥ २ ॥ स्वस्थ एवं कर्थं ज्ञय इत्याह्‌-

समदोषः समाभिश्च सपधातुमरखक्रियः ॥

भ्रसनास्मेन्धियमनाः स्वस्थ इत्यभिधीयते | ३ ॥

समा अक्षीणव्रद्धा दोषा यस्य सर प्तमदोषः। समदोषत्वं यद्यपि तत्वहोरा्ाहारा- ` वस्थाकरतं तदोषवेषम्यस्य निल्यानुगतत्वान्न संभवति तथाऽप्यस्पत्वेनाव्यपदेशादिह व्यपदेर्यदोषवेषम्य विरहेण समदो षत्वं ग्राह्यम्‌ | अत एव स्वस्य इत्यभिधीयत इत्यु- क्तम्‌ । इत्थैभूतो भ्यपदेशश्च दोषवैषम्यवान्प्वस्थो गृह्यत इत्यथः । भवा, ऋत्वा- दिजं दोषवेषम्यमनागतानाधप्रतिषेधः । खस्थवृत्तं च यथा वा प्रयुज्ञानस्य न भवत्येव । अन्यथा तस्य वैयर्थ्यं स्यात्‌ । ख आत्मनि प्रकृतो खभवे च तिष्ठतीति स्वस्थः । सम- दोषत्वमेव दतो ज्ञायत इयाह-समाभिश् समधातुमखक्रिय इति । धातुः चेहोपधातूनामपि ग्रहणम्‌ । क्रियाग्रहणमिह समक्रिययेव धातुमानां परोक्षाणां प्रायः साम्यं गम्यत इति सूचनार्थम्‌ 1 अग्यादिप्तमतयेव दोषाः समा रक्ष्यन्ते । समाथित्वाद्य- प्यन्तदिताथत्वेन दुनिन्ञानं कथं ज्ञेयभित्याह--प्रसन्नात्मेन्दरियमना इति। अचाऽऽत्मा सप्तारीं आह्य इति परमात्मनो निर्विकारत्वात्पम॒दायोऽन्यपदाथः । आत्मादि परपन्नता च दुःखख्पाग्यादिवेषम्यविरहे सति भवति । आतमादिप्रसन्नता स्वात्पति व्यक्तेव परात्मनि पश्चादवगन्त्या ।'आत्मादिवितयाभिधानं च चिभिरेव भिसि

स्वस्थाभिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६१५ ¦

दुःखताज्ञानखूपं प्रसादयते । यदुक्तम्‌--आत्मन्ञः करणेर्योगी ज्ञानं तस्य प्रवतत इति

अत्र करणेरिति ज्ञातमनःसहितेरिन्धियार्थेः । अनेन च व्यास्याक्रमेण यदुच्यते सम दोषत्वेनेव छन्धमग्न्यादिपाम्यं तक्ति पुनरुच्यत इति वाक्यं तच्नावतरति । एतेन प्रस- त्रात्मेन्द्रियमनस्त्वमेव स्वस्थलक्षणं समदोषत्वादि वे्यकसिद्धान्ते यदुक्तत्वेन तत्परिक-

क क कि

रतयाऽमिहितमिति प्रयुज्यते। अन्ये त्वाहुः समदोषत्वमेव स्वस्थलक्षणं समदोषत्वेनेव समा्चित्वादिविरैषणानां छन्धानां यत्पुनरभिधानं तद्िधातुमलात्ममनइच्दियाणां प्रति- पत्यपक्षनिकित्ताविदेषसूचनाथम्‌ । तेनाग्न्यपेक्षया मात्रावह्ष्वन्नोपयोगो गुवेतिमा्- परिल्यागश्च प्राचितः । तथा रसादिदुष्टयपेश्षया द्रभ्यप्रमावनियतरसमादिवुद्धिविधिरात्म- दितपुष्पाभिधानं मनस्करक्षीरघ्रतादिप्रयोगस्तथेन्द्रियहितचकषुप्यादिविधिश्च सूचितो भव- तीति । एतत्त नातिमनोहरं रक्षणावसरानुपयुक्तत्वात्‌ । श्रे च बहधा प्रति- पादितत्वारिति । अथ सोमरिप्पणव्याख्या--दोषादिसाम्यकायैभूरतं खास्थ्यमाह-- समदोष इत्यादि । ननु द्विविधेऽपि काटे निद्यरोषचया्नुबन्धात्कथं समदोषत्वं नित्यमेवाऽऽहिके प्रातः कणठः प्रकुप्यति मध्यहि पित्तमित्यादि 1 आतिवेऽपि हेमन्ते कफश्चीयते वसन्ते च कुप्यतीत्याि । आवस्थिकं च कारे बास्ये विवधते शेष्मेत्याद्युक्त- त्वात्‌ सत्यम्‌ । दोषचयादेरस्पत्वादतव्यपदेश एकतण्डुलाम्यवहारेऽनरनव्यपदेरावत्‌ । दोपप्ताम्यमेवागन्यादिपाम्थं कन्ध तक्ति परथगभिधानेनेति चत्‌ । अबोच्यते । न दोषैरेव समाम्न्यादयो मवन्ति पृथकरिचकरित्सितत्वात्‌ । तथा हि सर्पिरजाप्रयश्च पित्तहरमप्यभे वधयति । श्रीमान्माधवः प्राह--

#टन्धाश्चे समदोषत्वे स्माधित्वादयस्तदा ॥ पृथगुक्ताः किमर्थं ते तत्किमेततिरथकम्‌” ॥ ` समाधत्ते च-

“द्‌ पेम्यस्ते यतो भिनाः पुथगुक्ता अतस्तु ते ॥

अनेन प्रल्यक्षेण लिङ्गन दोषादिपाम्यमनुमीयते । समधातुमलक्रिय इति । समा धातूनां मलानां क्रिया च यस्य । क्रिया वायोः प्रस्मन्द्नादिकमं । पित्तस्य परक्लयादिं । कफस्य संछछेषणादि । रसादीनां प्रीणनादि । पुरी षादीनामुपस्तम्भादि । यावदौनप्तः ध्थिरोपचयारि । अथवा मा धातवः समा मलाः सतमाः क्रियाश्च 1 तन्न क्रिया काय- वाञ्मानप्ती चेष्टा प्रसन्नान्यात्मेन्धियमनांपि यस्य सर तथा । आत्मशब्देन देहोऽभिप्रत केवटस्याऽऽत्मनो निर्विकारत्वात्‌ । कर्मद्ियाणा बुद्धीद्धियाणां च संप्रति सख विषयग्रहणम्‌। मनस्त्विद्ियानुम्राहकद् । ननु समदोषवचनेनेव समाेत्वं रम्यते दोषदुष्टिनान्तरीय-

कत्वात्‌ । अथचिदुष्ेन समघातुमरुक्रियाक्चनमप्यनथैकम्‌ । धातूनां दोषा एव दुष्टा दृष-

ॐ ठन्धे च, इति भाति ।.

६१६ व्याख्याङसुमावस्यांख्यटीकासमेतो-- [< {एकाशीतितमः-

पितारः | महानामपि सज्ञोत्सर्मौ यथाकारं दोषप्ताम्यवचनेनेव । एवमात्मादिप्रसनन- वचनेनाप्यद्म्‌ । आत्माऽत्रामि मते देहः । अन्ये कमात्मा बद्धः पुरुष इत्याहुः । तस्य नि्िकारस्यापि शरीरगणदोषाम्यां पटत्वापटत्वमाचार्येषहुधोक्तम्‌ । स च दोषधातुम- ठपघातः । न च तद्यतिरकेणाम्यानीद्धियाणि । अथ व्यतिरिक्तानि । तथाऽप्याश्रय- दुष्टिनास्तरीयकत्वात्तद्िकारस्य कुड्यविकारे तदाध्रितचिच्रविकारवत्‌ । मनोग्रहणमपि न कर्तव्यं तस्यापीन्ियत्वात्‌ । अथवा मनःग्रसच्येवेद्धियप्रप्ादो विपयये तत्प्रसा- दामावात्‌ । तक्मादसांप्रतमेव तहछक्षणं समदोषवचनमेवास्तु । अथवा तदपि न वक्तव्य वैषम्यहेतुपंतानस्याऽऽहोरात्निकस्याऽऽतेवस्य च नित्यानुषक्तत्वात्‌ ! अत्र समाधीयते । यथा हि वेषम्यहेतुसतानस्य प्दाऽनुषक्तिस्तथा साम्यहेतुं यततू(तुविध्यु)पर्याप्तोऽपि । आहोरात्रिकस्याऽऽतेवस्य चानागतावाधप्रतिषेधनीय ऋतुचयीध्याये च पाम्पहे- तुविषेरुक्तत्वात्‌ ! य(त)चोक्तं समदोपवचनेनेव समाधिं म्यते तत्न पित्तस्य व्यति- रिक्तं एवा्चिः, तीक्ष्णः पित्तेनेति वचनात्‌ 1 एतच्च तरणपरक्षे व्याख्यास्यामः । रन्धेऽपिं हि दोषसाम्यवचनेन समा्ित्वे पनथचनममयोरथिदोपयोरन्योन्यानविधानख्यालभैम्‌ तथाच-शमप्रकेष दोषाणां स्वैषामयिप्तश्चितो । अपि च । विषमो वत्तिन तीक्ष्णः पित्तेन मन्दः छेप्मणा ॥

“भिषमो वातजान्रोगांस्तीक्ष्णः पित्तप्तमुद्धवान्‌ । मन्दस्तु दटुरुते बहिविकारन्कफपंमवान्‌ः ॥

एवमश्चिदोषयोरन्योन्यानुविधायित्वम्‌ । न चत्रेतरेतराश्रयो दोषः, तयोहि परस्प- रोपकारकोपकायत्वात्‌ । यच्चोक्तं समधातुमहक्रियावचनमप्यनथेकं तदप्यसमीक्षयोक्तम्‌। यतोऽतापि पूवं एव परीहारः । यथा दोषाग्न्योः परस्परानुविधायित्वं तथा दोषाणां धातुमखानां च परस्परानुविधायित्वमेव । अपि च । न केवरं दोषद्ष्धेत्र घातमरानां क्षयवृद्धी, अपि तु क्रियातो द्रभ्यतोऽपि मवत इति हेत्वन्तरमाहारविहारौ 1 यदप्यु- ्तमात्मादिप्रपसादवचनेनाप्यछम्‌ । मेवं वादीः । आसमेद्धियमनपतामपरसत्तिवोतारिि कृतमन्तरेणापि मवति । करणानामप्रपत्तिनिभित्तं हि शारीरा मान्ताश्च दोषाः | तथा स्वविषयाणां शब्दादीनापयोगातियोगमिथ्यायोगाश्च |

तद्क्तम्‌--“काटबुद्धीन्धियार्थानां योगो मिथ्या न वाऽति च। क (> अ, क

द्वयाश्रयाणां व्याधाना .त्रैविधां हतुप्त्रहः' ॥ अपि च--.काटाथकमणां योगा हीनमिथ्यातिमाच्रकाः ।

प्षम्यग्योगश्च विज्ञेयो रोगारोग्येककारणम्‌'' ॥ तथा मनस्तोऽपीन्द्रियाणां च परथग्युगपच्च विकाराश्रयत्वम्‌ |

भ ७,

` तदुक्तम्‌--"'धीधयात्मादिविन्ञानं सनादोषोषधं परम्‌" |

स्वस्थाधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ६१७

चरकेऽपि च-देेन्दियमनप्तापीति । एतदुक्तं भवति दोषवैषम्यमप्यग्न्यादीनां वैषम्यहेतुरात्ेन्द्रियमनसां वाऽग्रस्त्तिहेतुः । तथा परेभ्योऽपि कारणेभ्यो मवति । यथा

हि कुड्यविकारेऽपि चिजविकारः । तथा दुड्यविकाराभवेऽपि वृष्टितुषारषमादिकार- `

णेम्योऽपि तद्धिकारोत्पत्तिरिति सर्वं सूक्तं समदोष इत्यादिकम्‌ । अथवा कमप्रतिपा-

दकमिदं वाक्यम्‌ । तत्रायमर्थः नामी दोषादयो युगपत्पाम्येऽवस्थापायितमद्ष्य

कमं शक्यन्ते । तत्रायं क्रमः । प्राग्दोषाः हामनेन रोधनेन वा समाः कार्याः । समश्च तैरभचिरपि समः शक्यो विधातुम्‌ । समेऽग्ो च रसादीनां मदानां क्रियाणां च समत्वं सुखसाध्यमेवेति साम्ये सर्वेषां दोषादीनामापादिते प्रस्रासेन्दरियमनस्त्वं फं स्वास्थ्यं च संपद्यत इति ॥ ३ ॥

आरोग्यव्याधी कावुच्येते इदयाह--

दोषाणां साम्यमारोग्यं वेषम्यं व्याधिरुच्यते दोषाणां वातादीनां साम्यं स्वरूपादप्रच्युतिः सममाव आरोग्यं स्वास्थ्यमिति यावत्‌।

दोषाणां सखप्रमाणादेकस्य दयोखयाणां वा वृद्धिः क्षयो वा व्याधिरूच्यते । वैषम्यं विष- मता । वैषम्यं व्यापिरिति । दोषाणां ठेषम्येण हेतुना जातत्वद्रैषम्यं व्याधिरुच्यते । वेषम्यमेव वा व्याधिः । अजनितव्यायेरपि वैषम्यस्य बाधितत्वात्‌ । वेषम्यजातिप्वपि रपतादिषु वेषम्यरूपताऽस्तयेव । तथा स्वमानक्षीणश्च दोषो न विकारं जनयति । श्चीणल- क्षणं तु वेषम्यमेव ननयतीति ॥

कैश्चिदवद्धिः समनैरित्यादिञ्चमनं च यथाक्रममि्यन्तो अन्थः कैथिदयन्थमध्ये पठ्यते तस्मान्मयाऽपि व्याख्यायते-

द्धिः समानैः स्वेषां भशमस्तु विपर्ययैः । 9 ॥ सर्वेषां दोपधातुमलानां समानस्तुल्यप्तद्धवितद्धिः स्वप्रमाणाधिक्यं विप्ेयैः प्रशमः । तथा चाऽऽहुः--सत्वैषां सवेदा वृद्धिस्तल्यद्रव्यगुणक्रियेः । भवेभवति मावानां विपरीतेरविपर्ययः" ॥

द्रव्यतो यथोक्तम्‌ । रक्तमाप्याय्यते रक्तेन माप मांसेन मेदो मेदपता, अस्थि, अस्था मञ्जा मज्ज्ञा रत्र शुक्रेण तथा गभं आमगर्भेण । तत्र रक्तेन रक्तमित्युभयम- प्योदकमांसं मापिनेति पाथिवम्‌ । तथा सरिात्मकं पयस्तदात्मकमेव -छेप्माणममिव- धयति तद्रत्धीराजातं श्रतं शुक्रम्‌ } तभा जोवन्तिकाकोल्यादयः सोमात्मानो दव्यवि- दोषाः सौम्यधालेककारणानि स्रेहवस्पुस्त्वौना पि मरिचक्रोटमह्छतकादयो बुद्धिमेधा- ग्यादीन्पवधरयनिति । गुणतश्चोचमोचखमूराणि पाथिवामि द्रव्यतो निर्दिष्टान्यपि छेप्मा- णमुदकात्मकमभिवर्भयनिति क्लिग्धगरुशीतादिगुणस्मान्यात्‌ । कमपि अिविधं कायवा- खनोग्यापारात्मकम्‌ । तत्र कायिकं धावनट्ड्घनष्टवनादीनि चरत्व्तामान्याद्रायोनबद्धये।

५४८

६१८ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [< !एकादीतितमः-

#

वाचिकानि माप्याध्ययनगेयादि 1 मानसं मनोन्यापारशिन्ताकामज्ञोकमयानि । तान्यपि मनतः स्षोमणरेतुतवद्वायेर्वदधिकराणि 1 तथा सेतापकत्वप्तामान्यात्कोषेष्योदि पित्तस्य । खघ्नाटस्यक्य्यायुखादीनि स्थर्यसामान्यात्कफस्येति । विशेषस्तु क्षयाय । यथाऽऽह- ्रव्यतो गवेधुकाः कश्चनीयानाम्‌ । तत्र॒ वाय्वालिकया गवेधुकया पापथिवानां मसिा- दीनां कशिमा क्रियते । तथा तैजसेन क्षारेण छेप्मणः । गुणतो यथा । आरनारमो- दकं छेष्माणं तद्विपरीतेधुरूसोष्णतीक्णविशद गुणैः क्षपयति । कर्मतो निदरारस्यसौोम- नस्यानि सपरिसन्दं वातमपरिखन्दस्वमावतयाऽपचिन्वन्ति । तथा परिस्पन्द्रूपा- थिन्ताग्यवायव्यायामा मन्दपरिस्पन्दवेपरीलयात्कफमिति ॥ ४ ॥ प्रति साममटशिज्गमाह-- . | घलोतोरोधबटभंरगोरवानिटमूढताः ॥ आरस्यापक्तिनिष्टवमटसङ्गारुचिष्ठमाः ॥ लिङ्गं मानां सामानां निरामाणां विपयेयः ॥ ५ | स्लोतसो रोधः । बस्य अशो हानिर्रभरंशः । गौरवं गुरुत्वम्‌ । वायोमदता सम्य- गप॑चारः । आल्स्य॑तन्द्रा । अपक्तिराहारस्यापाकः । निष्ठेवो मुखस्रावः । मलस्य पुरीषादेः सङ्क: । अरुचिरननानमिरखाषः । छमो गछानिः । इत्येतत्मामानां महानां खङ्ग लक्षणम्‌ । निरामाणां विपयैयोऽस्पद्विपरीचयं स्रोतःशुदध्यादिरूपम्‌ ॥ ९ ॥ आमलक्षणमाह-- उरष्पणोऽल्पवरुत्वेन धातुमान्यपपाचितम्‌ ॥ दुष्टमामारयगतं रसमामं परचक्षते ॥ ६ ॥ ` उष्मणो रपामनेः । अस्पबर्त्ेन दोर्वस्येन । धातुं न दोषं मलं वा । आद्यं न रक्ता- दिकम्‌ । रपं न रपतत्वात्मच्युतं रक्तत्वमप्राप्तमपाचितमामं प्रचक्षते वदन्त्याचार्याः । किंमूतं रत्तम्‌, आमाशयगते तथा दष्टं वातायनुदूषितम्‌ ॥ ६ ॥ सामत्वं व्याचष्टे-- आमेन तेन संपृक्ता दोषा दुष्याश्र दूषिताः ॥ सामा इत्युपदिशयन्ते ये च रोगास्तदुद्धवाः ॥ ७ ॥ तेन पूर्वोक्तरक्षणेनाऽऽमेन सक्ताः संयुक्ता दोषा दृष्याश्च रसादयः । कीटशा ॑ दूषितास्तेवोतादिमि : । पतह, आमेन सामा इत्युपदिर्यन्ते तत्र॒ तत्न प्रदेशे भण्यन्ते । ये च रोगा ज्वरादयः सामेदषिधोतुमिश्च मडेश्च जनिताः सामा उच्यन्ते | यथा समे तीत्ररुनि उ्वरे, इल्यारि ॥ ७ ॥ वायुः सामो पिबन्धाभरिसादस्तम्भान्वकरूननेः 1॥ ` १ वेदनाशोथनिस्तोदेः क्रमशोऽङ्गानि पीडयन्‌ || ८ | सि

~

धापिकारः] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ६१९

विचरेदुगपचापि गृह्णाति कुपितो भृशम्‌ ॥ सेदहायेद्धिमायाति सूर्यमेधोदये निरि ॥ ९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ८ ॥ ९ ॥ निरामो विशदो रूक्षो निषिबन्धोऽल्पवेदनः ॥ विपरीतगुणैः शान्ति सिग्पैयीति विशेषतः ॥ १०॥ ` पुगमम्‌ ॥ १० ॥ दुगेन्धि हरितं श्यावं पित्तमम्रं स्थिरं गुरु ॥ अग्लिकाकण्ठहुदाहकरं सामं विनिर्दिशेत्‌ ॥ ११॥ आतास्रपीतमत्युष्णं रसे कटुकमस्थिरम्‌ ॥ पङ्‌ विगन्धि विज्ञेयं रुचिपक्तिवरपरदम्‌ ॥ १२ ॥ आविरस्तन्तुलः स्त्यानः कण्ठदेदोऽवतिष्ते ॥ सामो बलासो दुगेन्धः श्ुदुदधारविघातछत्‌ ॥ १३ ॥ फेनवान्पिण्डितः पाण्डुनिःसारोऽगन्ध एव च ॥ पकः स एव्‌ विङ्गेयर्छेदवान्वक्तरुद्धिङ़ृत्‌ ॥ १४ ॥ पटुतिक्तककटूम्टखादुतिक्तकमृष्टकाः ॥ कषाय कषाय क्रमात्तेषां जयस्यः ॥ १५ ॥ आमेषु पच्यमानेषु पङ्कष्वप्यनिटादिषु ॥ पाचनं पाकसमङृच्छमनं च यथाक्रमम्‌ ॥ १६ ॥ पगमम्‌ ॥ ११॥ १२॥ १३॥ !४॥ १९ ॥१६९॥ वातादीनां सराम्यमारोग्यं वेषम्यं च रोगं प्रतिपाय तेषां रक्षणं च सेक्षेपदाह-- रसः शीतो लघुः सृक्ष्म्खोऽय विशदः खरः ॥ विपरीतगणेदरव्ये मरुतः संपरश्चाम्यति ॥ १७ ॥ [ि वायोरमरेऽमिधानं प्राधान्यात्‌ । प्राधान्यं चाऽऽद् भूरिदारणविकारकारित्वात्‌ । नु पितत प्रधानं देहमृरमूताभिहेतुत्वात्‌ । वैरोषिके ऽतुष्णाज्ञीतो वायुरक्तः । वैयफे तिन वृद्धेरुष्णेन प्रशमाच हीतोऽङ्गीकृतः । पृष्मः सृष्ष्ममागीनुपारी । विशदोऽ- छट: । विपरीतयुगेरिति । गुणशबन्दोऽत्र धर्मैवाची तेन रसवीयैविपाकप्रभावा विपरीता गृह्यन्ते । एवं पित्ते छेष्माणि च व्याख्येयम्‌ । रसंप्रशाम्यति सम्य- प्रं दाम्यति । अयेशानदेवव्याख्या--इदानीं वातादीनां प्रथक्तवज्ञापकं रक्षणमु- --रुक्षः शीतो ठपुरित्यादि । छुक्नादीनमस्मांसकरणादनुक्ता अपि वात- दारुणादयो लभ्यन्ते । दारुणादीनां च साक्षदपाठादरू्षादीनां राघान्यं दशेयति ।

१ घ, ^नृष्णह्ी* ।

६२० व्याख्याकुयुमाबस्याख्यदीकासमेतो-- [८ !एकाशीतितमः-

स ए्वगुणो वायुः प्रकुपितो वि परीतुण्व्यैः प्रदाम्यति । विपरीता गुणा येषां तानि तरिपरीतगुणानि ज्िगधोष्णगुरष्यूटस्थिरपिच्छिमृदूनि तेर्विपरीतगुणैः । कैदग्येः सम्य- नषध च शाम्यति प्रशाम्यति । जनेन च पंमरशब्दप्रयोगेण विपरीतगुणमूयिष्ठेरपि वये: दाम्यति न तु तयेति ज्ञापयति । अत्र चोदयन्ति । वायोः शीतो गुणो नोप- प्यते योगवाहित्वात्‌ । ` |

वष्यति--“योगवाहः परं वायुः पयोगाटुमयारथक्ृत्‌ ॥ दाहङरत्तेनपा युक्तः शीतकृत्सोमसंश्रयात्‌! ॥ यस्य च कफप्योगाच्छैत्यं पित्तप्त॑योगाचौष्ण्यं जायते स॒त्वयमनुष्णासीत उक्तो मवति यो हि शीतः स॒ खत एव शीतं करोति न संयोगमपेक्षते केफवत्‌ । पित्तसं- योगाच्च न दाहं करोति कफवदेव । उत मन्यते स्वभावेन शीतो वायुः । तस्य कफपंस्पशो- दधिकं शेलयमुदकस्येव दिमसंपकीत्‌ । ततश्चापिकशीतं करोतीलयप्रदशेना्थं शीतङ््‌- त्मोमसंश्रयादित्युक्तम्‌ । एं सति कफस्यापि योगवाहतव प्राप्नेति तस्मात्तस्यापि वायु- संसर्गादयिकं शत्यं मवति रैलया्याधिकं £) शीतं करोति । अवं मन्यत यः स्वं स्वभावं त्यकत्वा येन युज्यते तत्स्वभावं भजते स योगवाह उच्यते यथा पिप्पटी मध्वादि । एवं सति यत्र पिप्पट्यादीनां प्रयोग उक्तः स निष्प्रयोजनः । यस्मापििप्पल्यायन्तरे- णेव तदौषधं श्यका्यैकरणे शाक्तं पिप्यल्यादीनि तत्र किमधिकं करिष्यन्ति ! अत्रीच्य- ते । स्वमविनैव शीतो वायुः केवरुस्यापि कुपितस्य रीतकरणच्छरष्मवत्‌ । यत्पुनः री- तङृत्सोमसंश्रयादित्यत् शीतत्वं वायावाम्नातं तदेवमर्थं॑वातचछष्मम्यां शीते शीतवेष- व्याधौ कथं नाम ेष्मण एव चिकित्पितं स्यान्न वायोरिति । अथवा छेष्मसंयोगा- द्रायुः स्वक शल्यं मुक्त्वा शछेष्मणो यच्छैलयं॑तद्धनते योगवाहित्वापिपित्तप्षयोगात्स्व- शीतत्यागादादकरणवत्‌ । तस्माच -शछभ्मिकमेव चिकित्सितमुत वाऽनुष्णाशषीत एव वायुः । तस्य तु शीतो गुणः कायीथमुक्तः । कथं नामोष्णेनास्योपशमः स्यात्‌ । यदेवं तत्केवछो वायुः कुपितः कथं रीतं जनयति । त्रम, प्रभावत्िक्वदिति ॥ १७ ॥ पित्तरक्षणमाह-- ~ सललेदयुष्णं तीष्णं च द्रवमम्छं सरं कटु ॥ विपरीतगुणेः पितं द्रव्यैराद्ु शाम्यति ॥ १८ ॥ परस्ेहमितीषत्स्नेहम्‌ । सस्नेहमम्डरसत्वं च पित्तस्य तेनम्ुबाहुल्यादुचितमेव । सुश्रतस्त॒ अविदग्बस्य कटुरसत्वमेव सामतया विद्धस्य त्वम्डत्वमेवेच्छति 1 सप्ने- हत्व द्रवत्वे सृश्रुतेऽपि रम्यते 1 तथा च सृश्चतः--

> द्विकार्येति भाति ।

स्वस्याधिकारः ] ठेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ६२१.

“पित्तं तीक्ष्णं द्रवं पूति नीलं पीतं तथैव च ॥ उष्णं कटु सरं चैव विदग्धं चाम्मव चः' इति ॥

अस्याथेः 1 तीक्ष्णं राजिकामरिचादिवत्‌ । पूति विखगन्धि । नीरं सामावस्थायां पीतं निरामावस्थायाम्‌ । कटुरसं प्रकृतिस्थम्‌ । विदग्धं चाम्ड्विरुद्धपाकोपपन्नं पुनरम्रपं स्यात्‌ । विदग्पाजीणेपंखष्टमम्डरपमं भवतीलन्ये । विदग्धं पित्तमम्टपित्तं रोगविशेष इति केचित्‌ । द्रवस्याने परमिति पाठान्तरम्‌ । नन्वाभ्रेयत्वासित्तस्यामूर्त्वा्च वायो पाकजनननत्वामावात्का विदद्यमानता 1 प्यम्‌, परमा्भतो न वातादीनां पाकः पाक. ग्यपदेशश्रैषामामापगमात्तदनितत्वादामा इति तदपगमात्पक्ता इत्युच्यन्ते 1 यद्वा विद - ग्ाजीण्छेषासित्तमिदमम्छं संपद्यते ) इति सोमरिपणात्‌ । अयेक्ानदेवन्यास्या- ससनेदयुष्णपित्यादि । तत्र ससेहमोपषत्स्नेदमिलय्थः । यथा--सतिक्ता यासदकैरेति । सर पित्यधः प्रवतते न स्थिरमास्ते । यद्येवं तत्कथ स्रणेन पिनत्तस्योपशमो भवति । सर- विपरीतेन स्थिरेण तु पित्तोपरमो युक्तः । विपरीतगुणः पित्तं द्रव्यैराद प्रशाम्यतीति वचनात्‌ । व्रूमः } न विरेचनं पित्तमम्यन्तर एव॒ पाचनवतक्षपायित्वा जयति कंतु ` बहिरेव निप्कातय्येवमथंय(ई)ति । अथवा सरेण विरेचनेन सामान्यापित्तमतिपतरः (र) क्रियते ततः प्रे सरत स्वयं देहाननिगंच्छति । यदा पुनरतीसारादिष्वतिप्रत्वं पित्तस्य जायते यदा वा स्वस्थानमस्थितं शमनीयावस्थि(?) पित्तं भवति तदाऽस्य सर विपरीतेन स्थिरेणेवोपश्षमो मवतीलयाह 1 यथा कट्म्डं पित्तं विपरीतगुणत्वान्मधुरतिक्त- कषयः शाम्यति, एवं ङ्वणेनापि कस्मान्न शाम्यति । तदप्यस्य विपरीतं पित्तख्वण- स्याभावात्‌ । व्रूमः । न, ओप्ण्यात्त्तु्यत्वात्‌ । पिं्तमुष्णं छवणमप्युष्णम्‌ । अतः ` सत्यपि रप्तविपरीतत्वे तुल्येनोप्णगुणेन छवणं पित्तमभिवधेयति । तद्यथा । प्र्हादय सत्यपि माधूर्थे पित्तं वधेयन्त्युप्णवीर्यत्वात्‌। यत्तु खवणत्वेऽपि नोष्णं भवति तच्छमयति । यथा सैन्धवम्‌ । तद्धि त्रिदोषं प्यत इति 1 एवं शछेप्माऽप्यम्ढ्वणाम्यां कटति ्तकषायवद्धिपरीताम्यां ल्िग्धतुल्यत्वान्न शाम्यति । यत्तवम्हत्वेऽपि न क्निग्ं तच्छ- मयत्येव छेप्माणं यथाऽऽमलकमिति ॥ १८ ॥

गुरुशीतमृदुसिग्धपध्ररस्थिरपिच्छिटाः ॥ | छेष्पणः मकम यान्ति विपरीतगुणेगैणाः ॥ १९ ॥

विपरीतगुणेः छेप्मा प्रशाम्यतीति वक्तव्ये यतः ष्मणो गुणानां ^.“ ˆ." "" "प्रति पादनायम्‌ । अथेश्चानव्याख्या--गुरुशीतेयादि । आह ष्मणो गुणा विपरी तगुणैः प्रहामं यान्तीति कस्मादधीतं न तु पूवैवद्विपरीतगुणेद्गयेः छेप्मा शाम्यतीति । उच्यते | विदरोषोपटृन्ध्यथं गरणवद्रध्या गुणिनो बृद्धिगणोपरमाच् शाम इति ॥ १९॥

६२२ व्याख्याङुसुमावस्यास्यटीकासमेतो-- [८ १एकज्ञीतितमः-

्षत्स॑मवति जीर्णेषु रसदोषमेषु च ॥ उचितोऽन॒चितो वाऽपि सोऽ्रकारः भरशषस्यते ॥ २० ॥ उचितोऽनुचितो वेति । यावंति काले प्रद्यहं ङ्के स उचितः ॥ २० ॥ अर्परात्रेऽपि यञ्ञानः परमार्थं बुभुितः ॥ नि धी वैद्यपरिदयागी स्याधिभिनोभिभरयते ॥ २२ ॥ सुगमम्‌ ॥ २१॥ । अहिताश्चनसंपकौस्सवरोगोद्धवो यतः ॥ अतस्तदहिते त्याज्यं न्याय्यं पथ्यनिषवणम्‌ ॥ २२॥ पुगमम्‌ ॥ २२ ॥ कटमाः शाख्यो रक्ता नीवारः षष्टिकाङ्कुकाः ॥ २३ ॥ श्यामाफकोद्रबोदहारसतीनयवपुद्रकाः ॥ मसूरादकिगो धूमा हरिणेणङुरङ्काः ॥ २४५॥ तित्तिरिः क्रकरा खावाः शष्ठ वतीरव्तिकाः ॥ सुनिषण्णकवास्तूकचिद्टीमण्डूकपणिकाः ॥ २५ ॥ तण्डुलीयकजीवन्त्यो दाडिमामलकं मधु ॥ सेन्धवं गव्यमाज्यं च पथ्यवर्गोऽययुत्तमः ॥ २६ ॥ कलमः कटिचिरिति कोके प्रसिद्धः । रक्तः खनास्ना ख्यातः । नीवारः प्रातिका धान्यमध्ये रक्तशुको भवति तुरनीषान्यमिति रोके प्रपिद्धः । ष्टिको गौरष्िकः ! काङ्कको गौरछृप्णषिकः । उद्‌ालोऽरण्यकोद्रवः । सतीनो वफलकः । आढकी तुवरी ! हरिणस्ताप्रो मृगः । एणः कृष्णः । कुरङ्गः कृप्णताम्रः ।

` तहुक्तम्‌-““एणः ङृष्णोऽय हरिणस्ताम्रवर्णोऽभिधीयते । यो न कृष्णो न ता्नः स्यात्स कुरङ्ग उदाहतः ।

तित्तिरिः कृप्णतित्तिरिः । विरो धर इति खोक 1 वर्तिकस्तद्धेदः । सुनिषण्णकः सिरिवाटिक्रा चतुष्प्णीत्यपरे । चिह्ठी केतरवास्तुकः । मण्डुकप्णीं ब्राह्मी । जीवन्ती दोडिका । एते करमादयः शुक्धान्येषु। र्यामाकादयः कुधान्येषु । सतीनमद्रादयो भैद्‌ हषूपषु । हरिणादयो जाज्गलमृगेषु । तितिर्यादयो नाङ्गटाः पक्षिषु । सुनिषण्णका- दीनि शाकेषु । दाडिमामटके फटेषु । तन्धवं रुवणेषु । गव्यमाज्यं मृतेषु । नीवार- के दरवादारकादीनामसवातकरत्वाददोषकरग्यपदेश्चः ॥ २३ । । २४ ॥ २९ ॥२९१॥

१.या। कृ. पि अन्नकाठस्तु स स्मृतः । उ'।

वस्थाधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ६२३

न्यायापथ निश्ञास्वापो निवातोष्णजलं तथा ॥ आयुष्यं भोजनं जीणे वेगानामविधारणम्‌ ॥ बह्मचयमहिसा च साहसानां च वनम्‌ ॥ २७॥ सुगमम्‌ ॥ २७ ॥ अन्नादष्टगुणं पिष्टं पिष्टादष्टगुणं पयः ॥ २८ ॥ पयसोऽष्टगुणं मांसं मांसादष्टगुणं ध्रतम्‌ ॥ घरतादष्टगुणं तें मदने न तु भोनने ॥ २९ ॥ ॥ २८ ॥ २९ ॥ संयोगविरुद्धानि द्दायनाह-- बटीएलेरम्टकुलत्थज्ञाकैमेत्स्येः सुरामांसतिैः करीरः ॥ पिण्याकनम्बूलवणेथ् दधा व्यस्तैः समस्तैश्च पयो विरोधि ॥ ३० ॥ वह्ठीफटं कूप्माण्डादिवह्णीनम्‌ । अन्ये शिम्ब्यादिमाहुः । करीरं वंशाङ्कररम्‌ । भम्लमाम्रातकादि । जम्बूजंम्बुफटम्‌ । एतानि वह्टीफङादीनि व्यसप्तमस्तान्यपि यसा सह नाभीयादिति ।॥ ३० ॥ कर्मविरद्धान्याह-- कपिञ्जरो छावकतित्तिरी तु गोधामय॒रौ स्वुतेखकष्ठैः ॥ ` सिद्धा विरुद्धाश्च तथा कपोतास्तेरेषु शष्ट अपि सपेपाक्ताः ॥ ३१॥ सुगमम्‌ ॥ ३१ ॥ उष्णेन दिव्यसटिरेन वराहगोधा- मांसेन याति विकृतिं मधु मृखकेन ॥ तक्रेण चोष्णपापि तुर्यघ्तं धतं च कांस्ये दश्ञाहयुपितं च तथा घृतं च ॥ ३२ ॥ उष्णेन उष्णस्यश्द्रभ्येण । उष्णस्परशत्वं चाग््यादिजनिदं ज्ञेयम्‌ । दश्ाहमुषितं दकशनिश्षावापितम्‌ ॥ ३२ ॥ घृतं धानाश्च तक्रेण दध्ना मथ्रं च कुक्टेः ॥ बलाका न दिता मयैः सुराटृशरपायसेः ॥ ३३ ॥ कुकुटसताम्रचूडः । राका बकमेद्‌ः । सुरा मदयमेदः । कृशरा तिकतण्डुटमापैः हृता धवागूः । पायं क्षीरपिद्धास्तण्डुदयः । एतानि द्विशल्िशो वा विरुद्धानि । सुराङृश- पायपतातरैकध्यमशीयात्‌, इति सुश्रुतः ॥ ६६ ॥

शच ाातककाकाकाकवाकककाकान 1

१क. रा मिशिः २ क. १ । श्ष्धाः ।

६२४ व्याख्याकुस॒मावस्याख्यटीकासमेतो- [< १एकाशीतितमः-

मत्स्या उपोदकां चैव विकाररकषवैसतथा ॥ सौवीरैसितटशष्डुल्यः काकमाची गुडेन च ॥ सोवीरं काल्चिकविरोषः । शेषं पुगमम्‌ ॥ अतिल्लिग्धातिरक्नादीन्वभयेदात्मवानरः ॥ ३४ ॥ सुगमम्‌ ॥ ३४ ॥ विरुद्धं यत्करोति तदाह- व्याधिमिन्दियदौैस्यं मरणं चाधिगच्छति ॥ विरुद्धरसवीयाणि य॒ज्ञानाऽनात्मवान्नरः ॥ ३५ ॥ यकिचिदोषपुत्क्ेश्य युक्तं कायान निररेत्‌ ॥ रसादिषु यथाथ वा त्िकाराय कर्पते ॥ ३६ ॥ व्याधिमिति । शोफविपषदकोदरविस्फोरकारिकमपिगच्छति प्रामोति । निरुद्ध रसवीर्याणि भञ्ञान इति । रपग्रणं द्रव्यवी्परिहारार्थम्‌ । तेनोप्णस्यापि दुग्धस्य प्रयोगो भवति । क्षीरद्रभ्यस्य द्युष्णत्वं तद्धतमधुररसरैलेन विरोधिनाऽपि न दुष्यति । एवमष्णपानीयस्याषीति । अनात्मवानब्ुदधिमान्‌ । अन्ये रस्वीयोदीनिति पठन्ति तेषां मानपाक्योरपि गुरुटरुसंज्ञयोविरोधो वजनीय इति ॥ ६५ ॥ ६६ ॥ विरद्धाशनादुत्पन्नानां रोगाणां चिकित्पापूत्रमुदिशन्राह--

विरुद्धाशनजान्रोगान्भतिहन्ति विरेचनम्‌ ॥ वमनं शमनं चापि पत्रं वा हितभोजनम्‌ ।॥ ३७ ॥ प्रतिहन्ति पिरेचनपिति। विरुद्धाशनजव्यापिप्र्यनीके विरेचनं प्रतिद्घाब्देनोच्यते | तेन कुष्टव्याधिप्र्यनीकं विरेचनं विरद्धाशरनजं कुष्ठं हनि ॥ ३७ ॥ विरुद्धाशनं कुवतोऽपि कस्यचिद्धिरुद्धाशनजा दोषा न मवन्तीदाह-- सात्म्यतोऽल्पतया वाऽपि दीप्ताेस्तरुणस्य च ॥ | सग्धव्यायामवबलिनां विरूद्धं वितथं भवेत्‌ ॥ ३८ ॥ सात्म्यादिमिविरुद्धं वितथं निष्फटं मवतीत्यथेः । पिण्डः । ज्िग्यव्यायामवखिनामपि (मिति) ल्िग्धम्यायामाभ्यां बहिनामिति संबध्यते । तेनायमर्थः । सिग्धद्रव्याम्यवहारब- िनां ब्वदञ्चित्वाद्रिरुद्धं निष्फरं मवति । केचिद लिनामिति पदं भिन्नं मन्यन्ते । तेनायमथेः--स्िग्धानां व्यायामिनां बछिनां च विरुद्धं वितथं भवेदिति ॥ ६८ ॥ शष्कं मांसं सियो इद्धा बाकाक॑स्तरुणं दधि ॥

प्रभाते मथन निद्रा सद्यः प्राणहराणि षट्‌ ॥ ३९ ॥ पुगमम्‌ ॥ ३९ ॥

१ क..“काष्येन विः ।

स्वस्थाधिकारः) देन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६१५

सच्योमांसं नवं चान्नं वाला स्री क्षीरभोजनम्‌ ॥ घृतमुष्णोदकं चेव सद्यः भाणकराणिं षट्‌ ॥ ४० ॥ . सुगमम्‌ ॥ ४० ॥ हेमन्तस्यामे तत्सात्म्यमाह-- ॥ । दिते शीतानिरस्पशेसंरुद्धो बटिनां बी ॥ पक्ता भवति हेमन्ते माजाद्रग्यगुरुक्षमः ॥ ५१.॥ ` ` हीत इति हेमन्तविरेषणम्‌ । शीत इत्यस्मित्ननु"""* ""“" तत्पुनरुच्यते । सत्येवं शीतप्रकर्षे बरी मवति वद्विः । आरम्भमावप्रतिपादनथम्‌। शीतानिलस्पश्ेसंरुद्ध इति। हिमसेबन्धे “` षम्‌ । शीतोऽनिलः रीतानिटसतस्य स्पशः संबन्धसतेन संरुद्धः `प्रती- पीक्रतोप्मा । बछिनामुपचयवतां प्राणिनां हेमन्तस्वमावात्‌ । अतः प्रागिबछादप्यम्नेष भवति माजाद्रव्यगुरुक्षम इति । माचागुर्‌, अतिमात्रं द्रव्यस्वभावतश्च यर नवधान्यादि तत्सेन्यम्‌ । # अथ बाष्पचन्द्रव्याख्या--ऋतवो यथा दोषाञ्जनयमिि तद्श्ाचच यस्मि चरतो सेव्यं परिहार्यं वा तव्यह्ुव्ाह-- शीते शीतानिरस्पकषेलयादि । आह । किमर्थमपास्य प्रावृषं हेमन्तमयमम्रेऽभिषातुं प्रवृत्तः । तथा चान्यत्र शवषीदि- नवोचितात्‌, चयप्रकोपद्ामा स्त्यादिना । अथवा विपर्भस्याऽऽदिर्मषः प्रागमिधीयतामिति। उच्यते । न । प्राणिनामण्वयबराधानात्यक्तबरसंप्रदानाच हेमन्तः श्रेष्ठः । तस्मात्तस्यैव प्रागमिधानम्‌ । चयप्रकोपरमा हइत्यारिनाऽत्र पित्तारिकरमो दितः । इह च छेष्मा- दिके तेनेवोत्तर् क्रमेण वक्ष्यति हैमन्तिक दोषचयं वसन्त इल्यादि । ननु हेमन्तस्य द्योतत्वं टोकदाख्रयोः प्रभिद्धमेव । तत्र खोक तवद्धेमन्तः हीत इलयविगानेन संमत; । ज्ालेऽपि ह्नीतोप्णवर्षलक्षणाः पुनर्हेमन्तग्रीप्मवषाः संवत्सरः पर कार इति । अतो ङोकदाखपरसिद्धत्वाच्छीत इति किमथं विरोषणमनुच्यमानेऽपि ङप्स्यत एव रदीतमुणो हेमन्त इति । व्रूमः । सम्यग्यदनुचिह्वं भवति तदा बी पक्ता संपद्यते नान्यदत्येतस्या- ्स्योपरन्धौ शीतग्रहणसुपघेति कथमुपपेयमन्यथा हेमन्ते, कऋतुभ्यापत्तावपि प्रा्ुयात्‌ । ननु शीतानिरस्य्शं इत्युक्तं स्वमावशीतत्वादयोगवाहत्वाज्च पवनस्य । यथोक्तम्‌-रूक्षः दतो खपरु: पूष्ष्म इति । तथा छघुरुसशीतदारुणखरकैशदाः षडिभे वातगुणा इति । अतः खमावङ्गीतत्वाद्वायोः शीतविदोषणमनर्थकम्‌ । इीतप्तपकात्कोष्ठगतं प्रापयतीति चेत्तद सम्यक्‌, योगवारित्वादस्य । तथा चोक्तम्‌--योगवाहः परं वायुरिति । उपलभ्यते वा द्रव्यसनिकर्षद्प्णः ! तुषारादिसपकौच शीतः तस्मायोगवाहवचनेन छन्धे शीतत्वे शी तनिर्देशो नातिक्षमः । उच्यते । हेमन्तविदोषणं दीतं व्यापनिवारणाभैमिदं त्वनिरवि-

1 1 11 11111

> व्रादीनत्रोचदितिष्भाति । $ ७९

६२६ ठ्याख्याकसमावस्याख्यदीकासमेतो-[८शएकाङ्ञीतितमः-

रोषणं संपर्णटिज्ञोपरन्ध्यर्थं सम्ग्योगयुक्तेऽपि हेमन्ते प्रद्त्तमात्रेऽस्पेन हेमन्तसनन्ध- कृतेन शीतानिरलर्शोन . संनिरोद्धं नैव संम्यक्शक्यत इति । निगच्छत्येव हि बहि शरीरछोमकपायनैहप्मेत्यतो न बडी पक्ता भवति । यदा तु प्रतिदिनं विवधमानशीत- वरिरोषो मध्यावस्थायां पंपर्णटिन्ञो हेमन्तो भवति तदा तत्संबन्धेन श्ीतानिरस्पर्शेन संनिरुद्धो ऽथिषेरी भवति । अथवा शीतरीतानिरस्पशे इति पाठोऽयमपि पुरातन एव । आचार्यभीमद ्ेनाप्यटेसि--शीतरीतानिटस्पर्चपाठोऽन्यः सुप्तसुप्वत्‌ । अस्यायमथैः। यथा स्तब्धानि स॒प्तघुपान्यस्वेदनकण्डछानि कृषानीति सुष्पुप्तशब्देन भशं सुप्तत्व कुष्ठानामुच्यते तथेहापि शीतशीतवेन प्रधानाथप्रतिपादनादलयथंशीतत्वमुच्यते \ . अस्मिश्च परदे काटातियोगोऽनिष्टः प्रप्न्यते। स व्याधहैतुतवेन गृहीतत्वान्न गृह्यत इति चेत्‌ । ततिवारकाभावे तप्याप्यञ्चिवरृहेतुत्वं प्रतीयते, अहितस्यापि कालवन पथ्य- ` त्वाद्धेमन्ते मत्स्योपयोगवत्‌ । आह । रशीतानिटसंरुद्ध इत्यस्तु किं स्पशेगरहणेन 1 ` उच्यते । नायं समासः शीतञासावनिरश्वेति । फं तार, अनिलश्च स्पशेश्चानिरसपर्शो रीतो च तावनिरुस्पर्रौ च । रीतानिखेन रीतस्पर्शेन च सेरुद्ध इति गम्यते । शीत-

शब्देन हिमद्रव्यमुच्यते । ननु सैरोधानुपपतिविक्षेपणक्रियत्वाद्रायोः । तत्र, यतः

सर्पतो निर्गच्छन्चप्मा वायुना संनिरुष्यमानेषु स्लोतस्पु पुनरन्तरेव प्रक्षिप्यते । अतो विक्षेपणान्न भियते । उदाहरणं हि--बादयैश्च रीतैः सेकाचैरूष्माऽन्तर्याति पीडितः ।

(> अ

स चान्तः प्रविष्टोऽनिगेच्छनुप्माख्य आग्नेयो धातुरुपचीयमानः पर्ुबेखमादधाति ।

तस्मात्पवनसंरोघेन हेमन्ते नाठराथिव॑टीयाञ्चायते । आह । हीतानिरस्पर्शोनभबद्धि- रयुक्ता, अप्तमानगुणत्वात्‌ । समानगुणो हि धातूनां वृद्धिकारणमिष्यते । उच्यते। ` यथा कमेकरीऽभिमन्तः संरोद्धुमिच्छतीति सिरपरिषेकमङ्गाराणामाधत्ते सोऽभिबहिः ` शीतेन स्प्शोन प्रतिवध्यमानोऽन्तःसंचितस्तीक्ष्णो मवति तद्रद्रंपीति । रीतानिरस्परी निमित्त वण्यते । आह । बहिनाभिल्सत्‌, हेमन्तामिधानेन प्राप्तत्वात्‌। बड त्वन्ते श्रेषठ- मग्रश्च नेदेशेदिलयनेन चोक्तम्‌ । हेमन्ते बलिनः प्राणिनो मवन्तीति । अचर त्रमः] ब~ ` शब्देनात्रोपचयलक्षणं बट्ममिप्रेतम्‌ | बछिनामुपचितानां न कङानां मन्दा्यीनामिदर्थः । यतो यदुचितानां पथ्यं न तत्कृशानाम्‌ । अन्यथा हैमन्तिक बं स्थुटमध्यकृशानां समान- मित्युपचितानामिति न छम्यते । ततश्च निमित्तान्तरदर्बंखानामपि बडी प्राप्मयादतो बि. नामिवयाह । आह । उक्तं वायुः शतिः शीते प्रशुप्यति । वायुना चाभियेषम्यमभिहितं वाताभिमूतेऽग्यपिष्ठाने विषमा मवन्तयञ्नय इति । तस्मात्कथं बरी पक्ता भवतीति ।

उच्यते । अधिकेनापि वायुनाऽऽभ्यन्तरणानतितीत्रबटेन यदाऽगनेः सधुक्षणमाच्रं कियते

तदा बुद्धि यायात्‌ । | 7

उक्तं च--भेदप्ाऽऽवृतमागेतवाद्रायुः कोष्ठे विरोषतः | चरन्तधुक्षयत्याधेम्‌ः* इति ।

स्वस्थाभिकारः] छन्दमाधवापरनामा सिद्धोगः ¦ ` ६२७

` यत्पुनरूदितं वाताभिमूतेऽम्याविष्ठान इति । तच्ामिमृतमित्यक्तं न॒ वायु- वृद्धेति । कतटानां प्रकोपे केोष्ठमुपेत्य वायुराङ्यादनटं हारीरे परिक्षिप्य तदाशयमधिष्ठाया्चिमान्यमावहति न प्रकोपमात्रेण ! हेमन्तम्रहणं च इीतवचनात्प्ा्ं नः कतेन्यमिति केचित्‌ ! तत्न । अन्यत्रापि शीतोपदेशात्‌ । वातवर्षा्ुलेऽहनि विरोष- इति ! तथा व्न्तादिष्वपि वषावायुनिमित्तं शीतमुपलम्यते । अतस्तन्निवारणार्थं हेम- न्तम्रहणम्‌ ! ननु माच्ाद्रव्यगुरक्षम एव बही मण्यते ¦ अतस्तद्चनेनेव छन्धत्वाक्कि मात्राद्रव्यगुरक्षमामिषानेन । उच्यते । अन्यसिन्नपि काटे बलिनां बही पक्ता मवति यो माचाद्रन्यगुरुक्षम इति युक्तम्‌ । अन्ये त्व्चिप्रतिषधार्भ मन्यन्ते । मात्रा च द्रव्यं च मात्राद्रव्ये ताम्यां गुरु मात्राद्रव्यगुरु। तुतीया तत्कृतारथनेति समाप: । तं क्षमत इति माचद्रग्यगुरुक्षमः } राटिषष्टिकादेराहारस्य मात्रातिरेककरतं गुरुत्वम्‌ । पिष्टकगु- डविकरूतिपायप्तमाषपमाहिषदरूकरपिशितादीनां द्रव्यत गौरवम्‌ । एवं मा्रातिरेकद्रव्या- म्यामुभयमपि गौरवम्‌ 1 तदेतत्िप्रकारमाहारं क्षमते । अतो मात्राद्रभ्यगरुक्षमः । एष पिण्डाथः--सम्यक्श्ीतरक्षणहेमन्ते बरीयपतां शीतवातस्पशचपरुदधोऽचि्ेडी माचाद्रन्य- गुरक्षमो मवतीति ॥ ४१ ॥

स यद्‌ नेन्धनं युक्तं रभते देहजं तदा ॥ रसं हिनस्त्यतो वायुः शीतः शीते प्रकुप्यति ॥ ४२ ॥

देहार्थं देहनम्‌ । अतो रसपातुक्षयात्‌ । शीतः शीत इतिं ! शौतगुणो वायुः रोस्यादपि काट्नातात्कप्यति । अत्र चानतिवृद्धतवेन वायुरभदस्िन हवायिवृद्धि करोति न तु वैषम्यमिति ज्ञेयम्‌ ।

अथ बाष्पचन्द्रव्यास्या-प यदि यथाप्राप्तमिन्धनं न प्राभि तदा पातुक्षयमावहतीलयाह--स यदा नेन्पनमिलयादि । कीदक्पुनरि्धनमस्य“ त्रूमः ज्िगधाम्डख्वणात्रप्तानित्येवमादिकरम्‌ । इन्धनशब्दनात्रारितपीतादिराहरोऽ- भिप्रेतः । सोऽन्तरभ्चिवरी यदाऽऽहारे प्राप्तं स्वस्याः परचनशक्तेरनुष्पं न टभते तदा देहजं रसं॑दिनात्ति देदसंभवे रसधातुमिन्धनीकृलय क्षपयतीत्यथः । ननु देहनग्रहणं कस्मात्‌ । अदेदनरपनिवृत्य्थं चेत्‌ तदयुक्तं बाद्याहाररसस्य जारटरा- भिना दृषणासंमवात्‌ । तस्मादन्तरेणाफि देहनग्रहणेः देहान्तगतस्येत्र रमस्य ग्रहणं विज्ञास्यते । नैतदेवम्‌ । यया देहान्ताह्यवदद्विविषो रसः आहारस्सो धातुरसश्च । ` तश्राऽऽहाररसो यश्चतर्बिघादारात्सम्यक्परिणतादुपजायते ( अप्तत्याहारे ख्यने क्रिय- माणे न सेमवति } द्वितीयश्च सक्तानां धातूनामाच्े द््दयद्थाखी सह देहेन जतं अहारधरपादाद्रपात्पुनरन्येन पकरिन पःच्यमानात्पुप्यतिं ।. तस्य हितार्थं देहजग्रहणम्‌ । एतच्च रप्र्रहणे सोपपत्तिकं स्वप्रस्त्रे मतिपादयिप्यामः । यद्यप्याहारभ्रपतादरपक्षय-

६२८ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो- [८ १ एकाश्षीतितमः-

पूर्वको धातुरपक्षयस्तथाऽपि नाऽऽहारजरसक्षयाद्वायुप्रकोपः । किं तदि धातुरसक्षया- दिति सुस्थं देहजग्रहणम्‌ । आहाररसं हिनस््यतो वायुः ढुप्यतीव्यस्तु । शीतः शीत इति किम्‌ 1 वायोधतुक्षयात्कोपः प्रतिफादयितुमारन्ः } स च विनाऽपि शीतरीत इत्यनेन गम्यत एव । तस्मात्‌.शीतः शीत इति विश्राम्यतु | क्रियमाणे चायं दोषः । यस्माच्छ- दास्य विषाणे न स्तस्तस्मात्प्रावृषि बखाहका धीरतरं नदन्ति । तदुपमेयमेतत्‌ । यस्मा- त्तीश्णाथिर्हिनस्ति रसम्‌ 1 अतः शीतः शीते प्रटुष्यति । अत्रोच्यते । चराब्दीऽत टो वर्णोपजनननहेतुः समुच्चयार्थ व्या्यातव्यः । शीत इति । निमित्तसक्षमीयम्‌ । ततश्वायमथंः । रसं हिनस्ति, अतो वायुः प्रकुप्यति शीतः शीते च कुप्यति । यस्मा- च्छीतो वायुः । अतः शीतेन च निमित्तेन कूप्यतीत्यर्थः । तथा च सुश्ुताचार्यः--

“हेमन्तः शीतो खक्ष मन्दादित्यो निखकूुटः । ततः स्वयोनिमास्ा्य वायुस्तत्र प्रकुप्यति इति #

अतश्ेतदेवं प्रफोपकारणद्वयपंनिधानान्महान्वायुप्कोपः } येन तुषारप्तमये चीयमानः बलासवर्धनानि ज्िग्वाम्टख्वणोदकानूपमांसादीनि मोक्तु शाति । भट्रारकदाषरिधन्द्र- सत्वाह--विद्चेषात्त॒ पक्त्य्थ शीतग्रहणं क्रियते । ययन्यसिन्नप्युत शीतेऽथिथुक्तमन्न- पानं न रमते प्मीरणस्तसिमिन्नपि प्रकोपमेति । कस्मात्‌ । यस्मात्सोऽफि शीतो मातरिश्वा ॥ ४२॥

बाह्यविधिमभ्यवहायेवि्धिं चाऽऽह--

अभ्यङ्गोत्सादनं सेदः स्िग्पोण्णुरूभोजनम्‌ ॥ ४३ ॥ हते सुसंहतं सेव्यं यानं शयनमासनम्‌ ॥ 9९ गीं र आिङ्ग्यागुरुदिग्धाङ्गीं स्वप्याव्रावनश्राखिनीम्‌ ॥ ४८४ ॥ अम्यज्गशब्दो गाऋम्यज्गवचनः । उत्सादयति व्याधातुत्सादनम्‌ । पादाम्यामृद्तै- नम्‌ । तथा च तत्रान्तरीया; पठन्ति-- “व्यायामक्षुण्णगाचस्य पच्यामूद्रतितस्य च ¦ व्यापयोः नाभिप्तप॑नि वैनतेयमिवोरगाः” ॥

शीते सुसंटतामित्यादि । प॒वत प्तम्यगावृतम्‌ । आह । सुसंवृतं पेम्यमित्येतावदयिषी यतां शीताब्दोपदेदे न न्याय्यो हेमन्ताधिकारात्‌ । ब्रूमहे । अन्यस्िन्नप्युतावहनि शीते सुसंवृतं सेन्यमित्यापङ्धनायेमदोषः । पुत्रतमविस्तीर्णम्‌ । अथवा सुपरावृतमित्यर्थः । किं तत्‌ । यानं शयनमापननम्‌ । गम्यतेऽनेनेति यानं यान८प्य)यानादि \ शयनं खट्वादि । आपनं स्रेहाप्नादि । जटिङ्यागुरुद्ाङ्गीम्‌ । आलिङ्गनमुपगृहनम्‌ । हेमन्तानन्तरं रिरिरः॥ ४३॥ ४४॥

स्वस्थाधिकारः] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६२९ हेमन्तविधि हिशिरेऽतिदिशन्नार-- शिशिरे सवेमप्येवं निवातोष्णग्हे श्रयेत्‌ ॥ ४५ ॥* ॥ ४९ ॥ वसन्ते निचितः शछष्णा दिनङृद्धाभिरीरितः ॥ कायाम बाधते रोगांस्ततः भङ्रते बहून्‌ ॥ ` तस्माद्वसन्ते कमोणि वमनादीनि कारयेत्‌ ।॥ ४६ ॥ | निचितः संचितो हेमन्ते दिनकरभामिरीरितो विखापितो व्तन्ते कायाच बाधते) काया जरराभेम्‌ । वमनादीनीति । वमनप्रधानानि । तेनाऽऽदानमध्यत्वेन वाति तयोरनुचरुत्वाद्विरेचनाद्यपि कायम्‌ । शिरोविरेकश्च कफजयार्थं क्रियत एव । एतच्च वम- नादि कमं चेतरे कार्यम्‌ । यदाह कपफिरः- “मधौ सहसि नभसि मासि दोषान्प्रवाहयेत्‌ । वमनेश्च विरेकैश्च निरुैः सानुवासनैः" इति ॥ अथ वाष्पचन्दरन्याख्या--कमग्र्नि वतन्ते दोषानपेक्षया सेव्यासेव्यविधाना- याऽऽट- वसन्ते निचितः शछेप्मेत्यादि । व्तनते छेष्मप्रचयस्याऽऽवैवस्यासेभवाच्छ्‌- छेप्मा वसन्ते निचित इति नेवमभिप्तचध्यते 1 तस्मदेवं व्याख्यायते निचितः शछेष्मा क हेमन्ते काया्चि बाधत इति । तत्र हेमन्तेऽपि शशेप्मसंचयो न संगच्छते । यतस्तत्र लिग्धाम्ल्वणाचपयोगो वातापनयाय मयभेुनसेवनं च कफक्षयाय विहितमिति । ¦ जथ तत्र युक्तः ज्िग्धाम््ल्वणादिकरत एव सेचयो न काट्कृत इति टदबलाचार्येण ` द्द्वितमि

मेति चैत्‌ । तन्न । अथीपरिज्ञानात्‌ । मयमेथुनसेवाराहेतस्य सिग्धाम्डाद्यपयो- गतः कफमचयस्तत्राभिमतः । अन्यथा यद्वि कफप्रत्यनीकेऽपि सेव्यमाने चीयते तदा सर्वकारं चीयेत । इदं च वचनं विरुध्येत । “अद्धिश्चौषधिमिश्चैव मघ्रामिधित कफः । हेमन्ते इयेतच्च सप्रपञ्चं तत्रेव प्रतिपादयिप्यामः । तस्मात्कथं हेमन्ते बला- सप्तचयः । क्षि च । व्यायामत्ेवनाच्च ! हेमन्ते व्यायामसेवनं विहितमेव | ओीप्मवषै- [मिपषाच्छरीरनेषटायाः । चेष्टा स्थर्यत्यादिना सामान्येन विहितस्य ओष्मवषायां च निपें दूर्वता व्यायामस्यान्येष्वनुन्ञां ज्ञापयति । तथा च तच्रान्तरीयं वचः-- ““अधद्क्त्या निपेव्यस्तु बहिमिः स्निग्धमोनिभिः । प च हीति वन्ते च मन्दमेव ततोऽन्यदा" ॥ अतो व्यायामस्य कफक्षयकररत्वम्‌ दोपक्षयोऽयिन्रद्धि व्यायामादिति वचनात्‌| कफस्चय। हेमन्ते न सिध्यति । अतश्चैकक्रारीनयोः क्रियानिष्टयोविरोधात्‌ । प्रत्यहार नटासः प्रत्युपपि चीयते पूर्वाह्न कुप्यति मध्यह्वि शव्यति । तथा च तत्रान्तरम्‌--पूवराह अपराहं प्रावृषः प्र्षे वार्षिकं शारदमधरात्रे प्रत्युषपि

. ६३० ग्याख्याकुसुमावल्यारूयरीक्रासमेतो - [८१एकाशीतितमः-

हेमन्तमुपटक्षयेत्‌ । एवमहोरा्मपि वर्षमिव रीतोष्णवर्षदोषोपचयप्रकोपोपश्चमेजनिी- यात्‌ । अतः कर्थं सेचीयते । अथैवमुच्यते } अतेवश्चयोऽनुवतेत एव । आहोरानरिकस्तु चयः कुप्यति शाम्यति च । एतच्चायुक्तम्‌ । अहोरात्रव्यतिरेकेण कोऽन्यतनीम तथा च । षष्ाऽहोरानैकतुरूच्यते । मवतु वा मेदः । तथाऽप्येकस्यैव छेप्मण एक- काठीने जन्ममरणे कथं स्याताम्‌ । यदैव चीयते तदैव चीयमान एव शाम्यतीति विरुद्धमेतत्‌ ! तस्मात्पमुच्छप्कवाटकामुष्टिरिव हेमन्ते कफानिचयो किशीणे इति । अत्र ` दद्धर्व्याख्यातं प्रत्यवस्थानमूुच्यते । स्वे स्व ऋतो यथास्वहेतुमिर्दोषश्चीयन्ते ॥ यथो ्तम्‌--अद्धिश्चेवोषपीमिश्च मधुराभिभधितः कफः । हेमन्त इति । तया--वषांस्वम्ल- विपाकाभिरद्धियेषयिभिस्तथा । संचितं पित्तमिति । अस्य चायमथेः । कार्परिणामा- द्धेमन्त आप आओषधयच्च मधुरं विपच्यमानाः कफसंचयमावहान्ति । कार्पारेणामादेव वर्षस्वम्ढं व्रिपच्यमानाः पित्तसचयमातन्वन्ति । रुक्षं ओीष्मे च रक्षाः; कटु विपच्य- माना वायुप्रचयमापादयन्ति ! ते च विहितव्यत्ययाचाराणामा चीयन्ते न स्वस्थवृत्तपरा- यणानां यतः प्रतीकाराथेत्वात्स्स्थवृत्तानष्ठानस्य ।

तथा च पक्ष्यति---“विषमस्वस्थवृत्तानामेते रोगास्तथा पएरे |

जायन्ते नाऽऽतुरसस्मात्खस्थवृत्तपरो भवेत्‌ ” ॥

यश्च वसन्ते लिग्धाम्डल्वणादीनेवोपयुङ्के न मदमेधुनव्यायामानाचरति स बिषम- ` स्वस्थवृत्त एव भवति । तथा च । तच्च निघ प्रयुञ्ीत स्वास्थ्यं येनानुवतेत इलयत्रऽ& हाराचारौ स्वास्थ्यवृत्तकौ खास्थ्यानुवर्तनाय व्याख्यातो । संशोधनस्य जातानां विका- राणामनत्पत्तिकरं चेतनेन संगरहीतत्वात्‌ । तस्माद्विहितव्यत्ययाचाराणां कफसचयो हेमन्ते सिद्धः । यच्चानुक्रान्तमेकस्य -शछेप्मण एकस्मिन्नेव के निष्ठा प्रमरूपा नः युज्यते विरोधादित्यत्राप्यनुनयः श्रुयते युज्यते स्रपिव॑त्‌ । यथा हेमन्ते चीयमानस्य महतः सर्षिषिण्डस्याल्पोप्णपंपकदिकदेशविटयनेन स्रवियनमुप्णापगमे च तत्््या- नमेव स्यात्तथा बलासस्याप्यातत्रेन महता चग्रेन चीयमानस्य या काचिद्धिक्रिया पूवा ` हमध्याहयोः काटप्रमावात्माऽपराह्ने राम्यत्यवातः प्रदक्षिणमतुवदाचीयत एव । न च परमाथेतोऽहोरात्रावयवेषु दोषणां चयप्रकोपप्रशमाः सैमपन्ति । फं तर्हिं गृदरिङ्क- व्याध्यवगमाथं क्रियाकाटावधारणा्थं च दोषाणां बख्वत्वानरुत्वे व्याख्याते । यश्चो पदिष्टमहोरात्रव्यतिरेकेण कोऽन्य ऋतुरिति । अत्र न्मः । अन्योऽहोराजादतः सेन्ता- रक्षणकायेभेदात्‌ । नक्तंडिनस्याहोरा् इति संज्ञा । द्विमासरमिरबर्वस्य रेमन्तादे तु रिति चेत्‌#। अयं सज्ञामिदः । छक्षणमेदश्च--मादित्यप्रकाश्स्थिततिव्यवच्छिनः कारो दिवप्त उच्यते । प॒यंधरङाश्ाभवि ज्योत्स्नान्धकारस्थितिपरिच्छिन्ो रतरिरभिधीयते ।

% 'चेत्णद्‌ विरृद्धम्‌ +

स्वस्थाधिकारः] - एन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । . - - ६३१.

ताभ्यामहोरा्रः 1 ऋतुस्तु शीतोष्णवस्थितिक्रियावच्छिन्नो द्विमाभिकः काठमाग उच्यते । अयं च छक्षणमदः | का्यमेदश्च--

“च्त्वहोरात्रदोषाणां मनप्तश्च बलबछात्‌ । ` काटमथवशाच्ैव उवरस्तं तं प्रप्ते", |

इत्यनेन कथितः। वप्तन्तादावृत्पन्नः छष्मिकः सततकस्तस्मिन्नेवाहोरात्राणि बडीयांपि प्राप्य सेततो जायते वप्तन्ततुविदोषेऽपि । तथा वपनन्तमध्याहोरा्ोतपन्नः सततोऽन्वा- ` होरातेषु सततकस्तृतीयको वा जायते दुर्बरुत्वादन््याहोरात्राणि. ऋतुबराबटत्‌ । ` शिशिर उत्प्नः ैम्मिकश्वतुथंको वसन्तं प्राप्य संततो जायते । तथा च संततः प्राकृ- ` तस्ततो भरप्मे प्राप्य सततकतृतीयकचतुथानामन्यतमो जायते । यदि पुनक्रत्वहोरा्र- योरभेदः स्यादेष विषो न भवेत्‌ । ये चैवं मन्यन्ते --आर्तवोऽन्यः छेष्मणश्चयोऽन्य- ` श्वाऽऽहोरात्निक इति। तद्तम्यक्‌, एकस्थानेप्वातेवश्वयस्तष्वेवाहोरात्रावयवनोऽपि । यतः ` स्वेष्वेव स्थानेषु दोषाश्चीयन्ते । यदि पुनः परस्थानेष्वपि चीयेयुः स्रोतोमिर्विसृता दोषा इत्यादिनाऽस्थानात्तु मरणं न कथये्यत्रैव विकारास्तत्रैव चितः कुपितशवेति कृत्वा । ` तस्मात्स्वस्थाने संचयः । तथा च तच्रान्तरम्‌--एतानि दोषस्थानान्येषु संचीयन्ते देषा . इति । तस्मादेकपंचयस्थानत्वान्न प्रथगहोरात्रावयवनः संचय इति । तथा च वतिनो- ` दूयमानाः सक्तवो जनकेन स्थिरीकृता इव हैमन्तिकिः छेष्मणश्चयो न विशीयत इति 1 अयमेवाऽऽक्षेपः सोत्तरो ग्रीप्मवषौजयोवातपित्तपचयप्रकोपयोरूदाहायैः । इदानीं

थो व्याख्यायते । निचितः छेप्मा दिनक्ृद्धामिरीरितो विखापितः कायाग्नि बाधते मन्दी करोति बाह्योऽग्निरूदकेनेव । कदा वतन्ते । स विषण्णः छेष्माऽप्निमान्यमापाय सोतोमिः | दारीरमनसरंस्ततो विकारान्बहुन्करोति सामान्यजाञज्वरादीनानात्वजांश्च तृप्यादोन्‌। ननु यस्मिभेव स्थाने वचैतस्तस्मिन्ेव स्थाने विरीनस्तत्कथं देश्ान्तरस्थि- तस्य वदहूर्मान्यमावहति । उच्यते । कायां बाधत इत्यनेनैव स्थानान्तरसंचरणमाचष्े ईर प्रेरण इत्ययं धातुर्विखायनं स्वारायात्परिकषेषं च प्रतिपादयति । तेन प्रसरोऽप्युपदिष्टो मवति । तथा च तच्रान्तरमेभिरातङ्कविरेषैः प्रकुपितानां किण्वोदकपिष्टसमवाय इवो- द्रि्तानां प्ररो भवतीति । आतङ्कबिरोषैरेतुविशेषरिचयर्थः । रिनङ्द्धामिस्तेनोभिः ` नन्‌ श्।तरस्य छेप्मणो नोपपन्नः प्रकोपो विपर्थयादधाप्त इति श्ाखप्रवत्तेः । उच्यते । ` अतिमहानौ दीधैकाटपमृतो दोषः संहतो नैव शक्यते वैपरीत्ये सत्यपि भास्करदीधे- ` तिभिरप्रचण्डत्वाद्धास्यितुं हिमवटघृतवच 1 यथा हिमान्या रविमरीचयौ विलयनं केतं राक्ता न परिक्षयम्‌ । सा च विखीना समविषपाण्याप्छाव्य विस्यन्दमाना च स्थावराणां क्ेदादीनि करोति । तद्वदर्कगभस्तिभिः संतापितैशरीराणि ' विटयमापन्नः -छप्मा' | स्पाटीस्थस्योदकस्य वदहिनोध्वप्मीरणक्रियेव स्वाश्यात्समृत्छज्यमानः सोतांपि व्याप्नु- `

६२२ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो- [८१ एकाशीतितमः-

बन्कुरुते गदान्‌ । अयमेव संचयप्रकोपयोर्भेदः । सहतिखरूपा वृद्धिश्चयो विर्यनल- क्षणा वृद्धिः प्रकोपः । तेन यद्यपि रविमयुखेने वधते तथाऽपि बद्धः प्रसतच्विरीन इति प्रकुपित उच्यते| तथा च वक््यति- '“अद्धिश्ैवोषधीमिश्च मधुराभिधितः कफः । हेमन्ते सूये संतो, वसन्ते च प्रकुप्यति? ॥

आह । कायािमिति कायम्रहणं न कार्य बाह्यस्या्ेः शछेष्मणाऽऽवाधास्तमवात्‌ । धात्वभिव्युदापतार्थं कायम्रहणे घातुगता अपि सपाञ्मयो विद्यन्ते । वचने हि-यथा स्वेनोष्मणा पाकं शारीरा यान्ति धातव इति । अस्थेवोदर्यस्य वहेरेतननिभित्तः प्रबाधः। यद्यपि तेषामप्यावाधः कायाभिवाघाद्वारेण । तथा चौक्तम्‌--तन्मूखस्ते हि तदरद्धि- क्षयवृद्धिक्षयात्मकरा इति । तथाऽपि कायाच बाधत इत्यदोषः । यस्माद्वपन्ते ्ुपितः छेष्मा विकारान्करुरूते तस्मात्रगेव रो गोत्पत्तेव॑सन्ते कर्माणि वमनादीनि कारयेत्‌ । वमनं श्युप्तनादयवस्थपिक्षया 1 अथवा महतः शछेष्मप्घातस्य मत्तं नान्तरेण वमनमन्य- त््रधानतममार्षे हि । बहुदो षाणां पुनरदोषावसेचनमेव कार्यम्‌ । न ह्यभिन्ने केदारसेती

पल्वलप्रसेको ऽसीति न्याय्यं वमनम्‌ । आदानमध्ये तस्यापि वातपित्तं भवेद्न्विति विरे- चनस्योपपत्तिः । कृतवमन्य वेष्यते रिरोविरेचनम्‌ । वमनाचपनितदारीराणामादानरौ- श्याच्चाप्रतिवाया मातरिश्वनो दु्टिस्तदपेक्षयाऽऽस्थापनानुवासने अपि युक्ते आरब्धुम्‌ । ननु पुव एवाधिकारोऽनुवलयेते वसन्ते निचित इति पूनर्व्न्तग्रहणं कस्मात्तस्माद्रसन्ते कमाणीति । उच्यते । यतः शछेष्मा स्वयं कुपितोऽनुबरत्वेन च वातपित्ते तदेव सवैरो- षानिध्याद्रस्नन्ते यत्नमास्थायास्पमपि दोषं न परिहापयेदन्यतमोऽपि द्येषामनुपचय- माणो जनयेदेवाऽऽमयमियेतद्रमन्तम्रहणेन द्योतयति ॥ ४६ ॥ गुवेम्टल्लिग्धमधुरं दिवास्वभं च वजयेत्‌ ॥ ४७ ॥

ेष्मपित्तहेतुत्वात्‌ । ननु गुवैम्छादयः कं विहितम्यत्ययाचारेण चितप्रकुपित-छेप्म- वजञ्यो आहोखिद्धिहितस्वस्थाचारेणाप्रचितदोषेणापि । तथा य एते वक्ष्यमाणा व्याया- मोद्वतेनादयो यवगोधूमभोननादयश्च ते किं प्रक्पितदोभैरकपितदोषै्रा सेव्याः । किं त उभयथाऽपि न धरते चितप्रकरुपितद्ोषाणां तावद्धमनादिविधानात्कृतवमनाङिपर्वोपक्र- माणां ज्िगधादिभिरेव प्रकृतिगमनो क्तेः-स्निग्प्रस्वाइदधयानि ततोऽम्ड्टवणो रसौ । स्वादुतिक्तौ ततो मूय इत्यादि यावत्मकृति गमयेत्पुनरिति 1 प्रकृतिं गतस्य च मात्रा- शितीयेऽमिहितं भोजनमिति नार्थो यवमुद्रादिमोननोपदेश्चेन । अप्रनितदोषोऽपि स्वस्थोऽपि यथेष्टचेष्टाहारो मातराशितीयोक्तमाहारः(र) सर्वरं चोपभङ्क ! सपैरपाम्यव- -हारो बरकराणामिति वचनात्‌ । टस्माद्गुर्वम्डादिवच(ज)नं व्यायामोद्रनादि्यवगोधम-

॥) क म १०२५०११० 11 नकम ४६२. १७५२।९७।१५. तौ

१.केषुचितपुस्तकेषु "व्याः । न प्क । दाति पाठः.। २ ड. जिधाम्टस्वा' ।

स्वस्थाधिकारः ] हृन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः ६३३

माजनापदङ्श्च न न्यास्य इति । सचक्ष्पह्‌ । उभयोरपि य॒ल्यते गुवम्छादयोऽपथ्यद्रव्या- |

क, क)

श्रितां न दाडिमामख्काश्चिता(?) स्वस्थातुरयोहितत्वात्‌ । तत्रति च) न कृपितंदे- `

षेण सेव्या अमिवृद्धिहेतुत्वात्‌। नापि तव [कृतः]ंज्ञोधनेन मृयो दोपामिवद्धिहेतुत्वात्‌ । |

उयायामारीनां च सेवनं यवगोधमारिभोजने च वमनादिभिरनिद्धतदोषरेषद्मनाथमप्रायि- तदोषेणापि गुवैम्खदयो वन्या दोषकोषभयात्‌ । नन्वप्रचितस्य कथं दोष इति वेदस्तये-

वेति ब्रूमः । विटयनरक्षणा वृद्धिः प्रकोपः । सा च मु्ैम्टादिभिः छेष्मणोऽधीयत

एव । अप्रचितस्येव काटस्वामाव्याव्यकूपितछेष्मणः प्रतिकारार्थम्‌-- ` “<न्यायामोद्रतेने धूमः कवल्ग्रहमज्ञनम्‌"? 1 ` `

यवगोधूमादिमो जनं च | तथाऽऽचायंभगदत्नाप्यते चि(प्युच्यते)- ४ ध: ह ४

(त्यागः श्चरद्धेषेः स्थानं कृथं कोपो हि कामतः ।

नोचितस्याचितस्यापि द्वेधा सिद्धो हि प्रकोपः ॥ ` `

अस्यायमथेः । प्रवृत्तिहेतुं विना पित्तसंचयो नासि । तदमावे यस्मान्न प्रकोपोऽतः शारद्विधेस्तयागः । कथं तर्हि स्थातम्यमुच्यते स्थानं कामत इच्छयेयैः । सिद्धं त(द- स्ति प्रचितस्यापि प्रकोपः । प्रकोपकाणां दध्यादीनां दिवास्वप्नादीनां च सेवनात्‌ । अत एव संश्ोधनपुङ्ामनटक्षण आतव द्विविधो द्विप्रकारः. प्रकोपप्रतिकाराय विधिर- दिष्टः । तत्र सश्चोधनटक्षणः ““तिक्तस्य सपिषः पानं विरेको रक्तमोक्षणम्‌? । पदामनटक्षणश्च- त भ्तत्राज्नपानं मधर रण्रु श्षीतं सतिक्तकम्‌"” इति । एतमेवार्थं द्रदयस्तच्रान्तरमुदाहरति- ४ “त्रिधा दोपचयः पथ्यापथ्यामन्तुनिमित्तजः | तत्रापथ्यनिमित्तो यः सर संश्लोषनमहति। ` ` पथ्यजः हामनायस्तु प्राय ञागन्तुजश्च यः! ॥ अस्यायमर्थः । दोषनिचयो दोपप्रकोपः । स विषमस्वस्थव्रत्तानामपथ्यजः । विहि तस्वस्थाचाराणां पथ्यनिमित्तो यतः पथ्य उपयुज्यमाने काटप्रमावाद्धवत्युदारमं हिं । श्यरत्काटे स्वभावाचेत्यतो रक्षणया पथ्यज इति । तस्मादचयपूवैकोऽपि प्रकापोऽस्ि। तान्निकः । प्परराधरचरास्त खड वातपित्तछेप्माणः पवोिन्हि शरीरे कुपिताक्कुपिता शुमाङामानि कुवेनि । सव्मिन्हि शरीरे कुपिता इति वचनात्प्रकोपो जायते परस्थाने संचयान॒पपत्तेः । संचयेन हि बहीयान्दोषो भवति । स यदि परस्थाने. स्यात्तदा बडी-

यस्त्वं मन्यते दोर्बव्योपदेशात्स्वस्थाने हि वटी पच्य(व्य)ते | अथैवमुच्यते 1 संचितः. . प्रस्थानेऽपि बरी, अप्र॑नितप्य दोवस्यं न तु प्रकृतिस्थस्य बहीयस्त्वानेखूषणेन । अथ

८ ०

६२४ व्याख्याकुसुमावस्यारुयदीकासमेतो-- [८ १एकाशीतितमः-

यदा ऽप्रचितः कुप्यति. तदा परस्थाने दबः । एतच्च न युज्यते स्वत्तचयामभ्युपगमात्‌। तस्येदं प्रयोजनमचितस्य कोपो मा मत्‌ । स चदभ्युपगतः सिद्धः खाये संचयः । इृद- बटखाचार्यणापि द्विविधः प्रकोपोऽभिहितः- , - . | “कादिन्यादूनमावाद्वा दोषोऽन्तः कुपितो महान्‌ । पथ्येमृद्ररपतां नीतो मृदुदोपकरो मवेत्‌" ॥

-कादिन्यानिचयारिल्थेः । ऊनमावादसंचित इत्यमिसंधिः । तस्मादचयः प्रकोपः तिद्धः । तत्परिजिदीषया गुरवादिव्जनं व्यायामेोद्वरवनादितेवनं चेति । स्थितमेतत्‌ 1 ननु यदा संचितप्रकुपितदोपेणाप्यातैव आहारः सेग्यस्तदा मा्ाशितीयोक्तस्वस्थवरत््य- थीहारोषदेशस्य वेय्थ्यमधिकारिणोऽमावात्‌ । यतो यः कथित्स्वस्थः स संचितदोषो वा स्यादसरंचितो दापो वा । अच ब्रूमः । स्वस्थोऽप्रचितदोषोऽधिकारी । तस्य च काद्र यमाहारोऽभिहित उत्तरतत्र-- | "श्मघातोस्तथाऽऽहाये द्रौ काङावपि शस्यते" ।

अहणीदोषिके च पल्यते- `

` भप्रातराश्चे त्वजीर्भेऽपि पायमा्नो न दुष्यति | तस्मात््मधातृनां प्रातः पायं च विहितं भोजनम्‌ स चाऽऽहारो द्विविधः पठितः-- “वृत्त्यथं पुनराहारः स्वस्थायाभिमतो हितः | यथतुविदितो निलमाहारो दोषनाशनः” ॥

तत्र वृद्धा हेमन्तशिश्चेरयो रात्रो बख्वताऽभिना शीतामिवृद्ध्या च सिन्ररी- राय संभाव्यमानवातप्रकोपाय प्रातर्दोषिपरशमनमाहारं ददति । ता्मिस्तु जीर्गे वृत्यर्थ रात्रो ग्रीप्मवषयोस्तु प्रातवर्यथं मुक्तवते चिरकाटमुष्णामिसं तापवषैखिन्शरीराया- पराह्णे दोषप्ररमन आहारो देयः 1 रारद्वपन्तयोः स्ाधारणत्वात्पुवे पश्चाद्वा दोष- प्रशमनोपयोग इष्ट इति । तथा चाऽऽह सुश्रुताचार्य

“अतीवाऽऽयतयामास्तु क्षपा यष्वृतुषु स्मताः | तेषु तत्प्रत्यनीकाख्य मुञ्जीत प्रातरेवतु 1 येषु चापि भवेयुश्च दिवसा श्मायताः ॥ तेषु तत्काङविहितमपराह् प्रशस्यते | रजन्यो दिवसश्चिव येषु चपि समाः स्मता: ॥

कृत्वा सममहोरात्र तेषु मृज्ञात माननम्‌"! |

अन्ये तु पयायेणेच्छन्ति । तथा चोक्तं प्राजापत्ये । तत्र लपुतिक्तकच्छेदनीयं िरशिरपूवाहे भोजनं प्रपिद्धम्‌ । मधुराम्टरसपंसष्ट सुप्तं वाऽपरि दिवसाह्पत्वा-

स्व्थाषिकारः ] हृन्दमाधर्वापरनामा सिद्धयोगः । ` ६३९

च्छेदनीयं रातरेमहत्वाद्ग्रहणीयं नानाविधं प्रमृतं पुरस ग्रीष्मे पौवीहिक़ मात्राहीनं लघरु- प्रायं द्रव्यं चापरह्वि नातिपेखवं सुल्लिग्धं वषीखनवरतं कायाभनेः समत्वात्‌ । तत्र हेम

बख्वानभि्रीष्मे दिवावषास्वहोरात्र इति । एतच्च नोपपन्म्‌ । यती न शिरिरे वृत्य्थमाहारः कटातिक्तच्छेदनीयो माचारितीयेऽनमिधानात्‌ । न च वषीखमेः सम- त्वम्‌ । वरषसिभिवछे हीन इति वचनात्‌ । तेन यद्यपि साक्षात्प्रतिषेषो नास्ति तथाऽबि ` स्वपिद्धान्ते निरुणद्धीति नाऽऽश्रीयते प्राजापलयवचनं द्धेः । तस्मात्परवैव कल्पनां श्रेयपीति ॥ ४७ ॥

व्यायामोद्रतेनं धूमं कषलग्रदमञ्चनम्‌ ॥ सुखाम्बुना राचविधं शीलयेत्कसुमागमे ॥ चन्द्नागुरुदिग्धाङ्ञ यवगोधृमभोजनः ॥ ४८ ॥ ` चन्द्नागरुूदिग्धाङ्ग इति । चन्दनेन शीतिनागुरुणा चेोष्गेन मिरित्वा प्रदेहो ऽन- तिशीतोष्णत्वाद्रसन्तस्य । यवगोध्ूमभोजन इति । ननु गोधूमो गुरुमधुरललिग्धश्षीतो द्रव्यगुणेन । गुवेम्डक्ञिग्वमधुरं दिवाखप्रं च वर्जयेदिल्नेभम गुरुमधुरन्निरथोपयोगो निषिद्धः । तत्कथं गोधूमस्य भोजनविषिरिति । उच्यते । गोधूमः पुराणोऽत्पिक्ित पुराणश्च न छेष्मकरः । सवं मधुरं शछेष्मङमन्यत्न पृराणयवगोधमादिति । किं च| यवगोधूमरंयुक्त एवोपयोगः अथ बाष्पचन्दरव्याख्या--आह । कुसुमागम इति रिं यतो वसन्ताधिकारान्वय प्राक्रीर्तितः । उच्यते } इह कृसुमागमग्रहणेन वप्न्तस्याव्यापन्नत्वं दशेति । तथा च सश्चतेऽग्यापन्नरक्षणमेवेदं पठितम्‌-- ` | “दिशो वसन्ते विमदाः का्ननैरूपश्ञोभिताः । किंशुकाम्भोजवक्रुखचताशोकेः प्रपृष्पितेः" ॥ `

श्ट च निजखमावस्थिते वसन्ते व्यायामेद्र्तनादयः कायीः । अन्ये तु वर्णयन्ति 1 न वप्न्तावतार्‌ एव कुमुमानि मवन्ति । अतो यदा वपन्ते कुसुमानि प्रादुभेवन्ति तदा व्यायमेद्धतेनादयः कतव्याः । एतच न । यतो हेमन्ताशेशिरयोरपि भ्यायामोद्रतेना- द्यः क्रियन्ते तस्मात्पूैव व्याख्या । येन समयेगरक्षण ऋतोः व्यायामेद्र्तेनादि सेव्यते व्यापन्ने तु जनपददोद्ध्वंप्तनीयविहितमिति । व्यायामः शरीरचेष्टारक्षणः । अज्ञनमत्र तीक्ष्णाज्ञनं कफचयशान्लर्थ सुखाम्बुना शोचरविधि रीच्येत्‌ । ईषद्ष्णमम्बु सुखाम्बु 1 चन्दनागुरुदिग्धाङ्ग इति साधारणा८ण्या)दुष्णश्लीतयोर्र के चन्दनागुरुक्रैयोरपि ` प्रयोगमाह । यवगोधूमयोरुपपेवनं च ॥ ४८ ॥ `

दिवा शीतष्रे निद्रां निशि चन्द्रं्शीतटे ॥ व्यजने; पाणिसंस्प्ेधन्दनोदकशीतटेः ॥ ४९ ॥

६३६ व्याख्याङ्कघुपावर्याख्यदीकासमेतो- [< {एकाशीतितमः-

काननानि च शीतानि नानि कसमानि च ॥

ग्रीष्मकाटरे निषेवेत मेथुनाद्धिरती नरः ॥ ५० ॥ दिवा शीतगृहे निद्वां निषेवेत । निरि चन्दराद्यशीतटे गृहे हम्यग्रहमस्तके । तश्रा

न्तरदृ्टत्वात्‌ । गृहग्रहणमुपलक्षणं प्ाङ्गणेऽपि चन्द्रंशुशीतर इति ॥ स्यजने- रिति । वीज्यते येन तच्यजनं तज्नन्यो वायुरपि व्यजनम्‌ । का्यकारणोपचारात्‌ । तस्य चन्दनोदकरीतटत्वमाश्चयरैत्यात्‌ । उत वा, एतदेव व्यजनानां सेवनं यत्त्व जनमिति । काननानीतयादि । भ्रीष्मकारे निषेवेतेति ओप्मवचनपिदं द्योतयति मीप्मे शिरिराणि जच्कूपुमकाननान्यविच्छेदेन सेव्यानि । रारदवपन्तयोरप्येषां सेवनमनुम- तम्‌ । नन्वविच्छेदेन, निदनं च प्रदोषे चेन्दुरदमयः स्यानिमित्तं न सातव्येनेन्दुर- रमयः सेव्यन्ते । उच्यते । तस्य॒चानुवछः कफ इत्यध्येष्यते । तस्य चावस्याय# क्ताता मूयान्प्रकोषः स्यात्‌ । अपरे तु मन्यन्ते मेथुनाद्िरतो नर॒ इत्यनेन गरीप्मकाटोऽ- भिप्ंवध्यते । सकल्गरीष्मप्रतिषादना्थं कृत्स मरीप्मे मेथुनाद्विरमेदिति यावत्‌ ॥४९॥९०॥ आदानडूबेखे देहे पक्ता भवति दुबेः ॥ स वषांस्वनिखादीना दूषणेबाध्यते पनः ॥ ५१ ॥

देहस्य दौबल्याक्ताऽपि दब; । हबलानुविधायित्वादमेः। पक्ताऽिः) म इति दुवेरो वद्वि: । अनिखादीनामिति । अनिरप्रधानानाम्‌ ।

अथ बाष्पचन्द्रः्याल्या--अआदानदुष इत्यादि । कं पुनरत्र कारणम्‌ । तुमः आदान पातुपरेक्षयात्‌ । ऊष्मणोऽपि धातुत्वात्परिक्षयः । तथाहि । उपचीयमा- नतूना यूना तक्ष्णा वह्वदद्यते । अपचीयमानधातूनां च वृद्धानां मन्दता स्थूटानां दागः पठ्यते । यद्यपि स्थूरस्य दौवल्यमुक्तम्‌--दौर्बव्यं दौर्मन््यं स्वेदनोधः क्षुद्‌- तिमात्रामति । सति च तस्मस्तीकष्णथिता तथाऽप्यदोषः । यतः रारीरोपचयमाचमन चख्माभपरतम्‌ । तच स्थूेऽपि वियत एव । स वषांस्विति । दुष्टदूषणमादानदुरबङस्य पक्तु भूया वेषु, वातादिदुष्िनिदानं मान्यं जायते ॥ ९१ ॥ वषाखनिखादयः कुतः कुप्यन्तील्याह--

भूवाष्पान्मघनष्यन्दात्पाकादम्खानलस्य च ॥ वषास्वग्रिब हाने कुप्यन्ति पवनादयः ॥ | तस्मात्साधारणः सों विधिवैर्षासु चेष्यते ।॥ ५२ ॥

१ नर्त्यम्िकाकता च पित्त्ेप्माणो कोपयतः । मेषनिष्यन्दो वात छेप्मकारकः। नलस्य चति । चकार जाहारस्याम्डपाकतासमुदायार्थः। र्बटत्वादयेराहषएस्या पि विदा- रप्भवात्‌। उक्त ।ह--दुबेरो विदहत्यज्मिति । अञ्चि, हीने, इत्यनेनाभ्िमान्ादपि दाषकोपं दशयति । साधारण इति । चिदोषघ्नोऽमिदीपकश्च |

# .यता भूयान्‌ इति क्नाति ।

वस्थाधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ६३७

अथ वाष्पचन्द्रन्याख्या--वातादीनां पुनवरषापु किं दुष्टिनिमित्तमिलयत आह--भूवाप्पादित्यादि । अन्ये तु व्याचक्षते दुष्यन्ते यैस्तानि दूषणानि । तानि च मूतराप्पादीन्येव । वचनं हि-मृबाप्पान्मेषनिस्प(्य)न्दादिलादि तत्र भूवाप्पातित्तप्रकापः । मेघनिप्यन्दाद्रातच्छेष्मप्रकोपः पाकादम्डासिित्तश्ेष्मणो प्रकोप इति । आह । भूवप्पादिभिवातप्रकोपो नोपपद्यते वैभम्यीत्‌ । मूनाप्पासावद्वातकफाम्यां व्रिधमां मेधाभिस्प(घ्य)न्दः पित्तस्य । -अपां . चाम्डो विपाको वायो रत एषां मूत्राप्पादिभिरूपशमः प्राप्तः.कथं प्रकोपः 1 चरमः । न प्रभाव॑वरोनान्यत्र दृष्टत्वात्‌ । टष्टमेतदेवं प्रभविन वान्मन्द्कफाणितमृटकादिषु 1 यतस्तद्रर्विनः क्िग्धोप्णादेयो गुणाः समानानां प्रकोपाय न तु विपरीतानां हन्ये | न चाचिन्त्यत्वात्मभावस्य शक्योऽत्र हेतुरुतेतुम्‌ । अन्यथा सवषामेव द्रभ्याणां यथोक्त- क्मामावः प्रतज्येत । कस्मादेवम्‌ । न मधुराम्यां रसपाकाभ्यां शछेप्माणं हक्षशषी ताम्यां चायु कोपयन्तीत्यारि सरवमुदाहाय॑म्‌ तस्मान्मन्दकादिवदूलाप्पादयो दोषकोषना न शमना इति स्थितम्‌ } द्वितीये तु व्यास्याने दुष्यन्त एभिरिति दूषणानीत्यस्मिन्नयं परिहारः । भृवाप्पादिभिरप्रुपघातः पताक्नाद्धवति न वातादिपरकोपः । अग्नावुपहते वातादिपरक्रोपो भवति । तथा चै । मूबाप्यान्मेनिस्प८प्य)न्दाञ्जल्पाकाचाम्डादभिक्छे हीने पवनादयः कुप्यन्तीत्युक्तं न तु मूत्राप्पादिभिः कुप्यन्तीत्युक्तम्‌ । इामप्रकोपौ दो- पाणां सैषामभिपंश्रयौ । ननु कथं तार्ह, अनिादीनां दूषणानि । पारपर्यणेति ब्रुमः । ननु गुरुङीतादीन्यभिमान्यक्रमेणापि दूषणानि स्युस्तत्र काटनिमित्ताधिकारात्‌ । अत एव मन्दकादीनामनिलादिदृपणत्वेनोपादानात्‌ । आये पक्षे भूवाप्पादयोऽतिमन्वं कस्मा- वन्तीति चेन । अपर्थैनयोञ्यो हि वस्तुस्वमावोऽभिमान्यदद्ोनाल्यतिपत्तव्यः' । यश्च व्यभिचारः केषं चिद्रप।ंम नाऽऽदानदन॑ख दरेहत्वम्‌ | न चािमान्यं द्यते । तत्रा. पुर्बनिमित्त बोद्धव्यम्‌ । तस्माद्चिमान्यनिमित्ता पवनादीनां दुटिरिति चोच्यानवकाश एव ] नन्वभिमान्ये मारुलक्रो पोऽनुपपन्नस्तीक्ष्णा्ेः शासनात्‌ । वचनं हि-- बी पक्ता भवति हेमन्ते याक्रदतो वायुः प्रकुप्यति । तस्मात्स्थुटस्याचितक्ष्यात्यवनवृद्धिरिति श्रम्‌ । उच्यते । न मन्दाितवे समीरणं कोपयति किं तार भूबाष्पादयः । द्वितीये नेऽिमान्यादाहारस्यापतम्यकपक्त्या प्रायः किडामिनिवृत्तिनं तथा रपतस्य .। नारिनःम । शिद्टद्रातमप्रीपपित्तछेप्माण इति वचनात्‌ । ` रपा सर्वेषां

मातरिश्वा पूर्॑चिते इति पाध्रतम्‌ ३ च वृद्धिश्च दोपाणां तरितरिघा गतिरिति । न चात्र काप उरह्छः | तत्कि. चतु- नेपगतिः । यरि दि चतुर्था त ततरैवोपसंदपरैव्धा । उच्यते । नावस्थाविशेषादिह

'ऽभिव्यञ्के कारणं नोप्टम्थते तदय वा दाोषधित इृल्याख्यायते ।

दरे व्याख्याङमुमावरयाख्यदीकासमेतो- [८ १ एकाज्ञीतितमः-

यदा त्वीरकं हेतुमासाय् ग्यापिजननामिमुखः पूर्वरूपाणि ददीयति तदा कुपित इव्येता- मस्यां विन्दति । आह । वृद्धो दोषश्वयावस्थायां रोगान्न जनयति कुतो हेतोः । उच्यत । पामथ्यीदविसर्पतो दोषस्य चात्र हेतुमृत्तरकाटम्‌(४) । (तत्रस्थाश्च विम्बन्ते कदाचित्नाप्तमीरिताः । नादेशकाटे कुप्यन्ति भयो हेतुप्रतीक्षिणः ॥ आहं । कुप्यन्ति पवनादय इत्ययुक्तम्‌ । यस्मात्‌- ` ` (्यप्रकोपप्ररमाः पित्तादीनां यथाक्रमम्‌ । मवन्त्येकैकडः षटसु कारेष्वभ्रागमादिषु" ॥ इति वायोरेव केवछ्स्य वष केप उक्तो न सर्वषां वातादीनाम्‌ । नमो वाताये स्येतस्मादमिधानादिदमविदयति । वायुरेव खतः प्रकर्षण कुप्यति तत्परेरितो पित्ते प्माणौ । दृष्ट ॒चेतदटवान्छतन््रो दोषो दुबेटमस्वतन्त्रं दोषमादाय व्यार्धि जनयतीति ` . श्रह्ृतिस्थं यदा पित्तं मारतः छेष्मणः क्षयः"! एवमादि। . तथा-““वायुरेव स्वतन्नत्वाद्रयोसत्राप्युदीरकः । | कुपितस्तो समुद्धृय ततर तत्र क्षिपन्गदान्‌' ॥ करोत्याब्रृतमागेत्वात्‌' इत्यादि । एवं वमन्ते बङाप्रः स्वतन्त्रः कुप्यति शरदि च पित्तम्‌ । वक्ष्यति चेतरयोरनत टत्वम्‌ । यथा--“आदानमध्ये तस्यापि वातपित्तं भवेदनु" । तस्य चानुबठः केफ़ इति । कियन्तः शिरीये च पल्यते८- . श््रहृतिस्थं कफः पित्तं यदा वातपरिक्षये| संनिरुध्यात्तदा कुयात्तन्द्रागौरवं ज्वरम्‌ ॥ तथा---“श्रकृतिस्थं यदा वातं पित्तं कफपरिक्षये । | रुणद्धि तदा दाहः शुं चास्योपजायते" ॥ तस्माचयप्रकपप्रशमा इयत्राप्राधान्यापिित्तादीनां अहणमतोऽविरोधः । आह । पाकद्म्डाजटस्येव्यनुपपन्नमपां मधुरपाकित्वात्‌ । न केवर्मेतदन्यच वध्यते-- ` वषास्वम्क्रिपाकाभिरद्धिरोषधिमिस्तथा । संचितं पित्तम्‌"! इति । तथा--अद्धिरोषधिमिश्रैव मधुरामिश्चितः कफः । मन्त इत्येतच्च न युज्यते । प्रतिनिगरतपाकत्वादोषधीनाम्‌ । तथा च वकष्पति--

॥

".' प्ध भ्यन्तमवक्षी । `

स्वस्याधिकारः ]. .. दृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः ।. भ

“कटुतिक्तकषायाणां विपाकः प्रायशः कटः । ` अम्डोऽम्छं पच्यते स्वादुमेधुरं लवणस्तथा? ॥

आह } मधुरादिरस आहार उपयुक्तः प्रावृषि काट्खामाव्यादम्डं विपच्यते । हेमन्ते चाम्रक्षणादिमेधुरं प्राप्तस्तं काटायत्तो रसानां पाक इत्येवं सल्नवस्थितस्व- भावानि द्रव्याणि स्युः । कैवं सति दोष इति | शीता रसे विपाके च मधराः खस्प- मारुताः? । तथा । मधुरा मधुराः पाके तिदाषश्नमना इत्यन्नपाननिर्देशः प्ट्वेत 1 अनं केचिदाचक्षते । अमर्बखाबखाधीनो विपाकः । तथा दुबेडिनाऽधिना सम्यक्पक्तमसंमर्थैन विद्यत आहारः 1 ततो द्रव्याणां खामाविकः पाको न मवति। `

यथोक्तम्‌--“दटुवखो विदहत्यननं तययात्युध्व॑मधोऽपि वा । ` अधस्तु पक्रमामं वा प्रवृत्तः ्रहणीगदः ॥ ` उच्यते सवेमेवान्नं प्रायो ह्यस्य विदह्यते, ॥

पुनश्वाक्तम्‌--" तस्यान्नं पच्यते दुःखं शक्तपाकं खराङ्गता' ।

तदैवं समेस्येवाऽऽहारस्य कटुकविपाकस्य मधुरविपाकस्य च दुर्बलोऽभ्निः स्वामा- विकं पाकं बाधित्वाऽम्हविपाकं करोतीति तचत निरूपितं . स्पष्टम्‌ । वषोप दुबखोऽभि मवति । तत्कृतश्चाम्ः पाकः पानौषधीनां च । हेमन्ते त्वतिबडुत्वादसनेद्ैवयस्वमावविपः रीतो मधुरः पाको भवति सर्वेषामेव द्रव्याणां यतस्तत्रोषध्या(ध्यो) मधुराः परिणतवीया भवन्ति । तच वर्षास्वोषधयस्तरुण्योऽस्पवीया आपश्वाप्रशान्ताः क्षितिमख्प्राया उपयु- उ्यमाना नमपि मेघावतते नर्प्रक्चिननायां ममो शचिन्रदेहानां शीतवातव्षविष्टब्धाभ्रीनां विदद्यन्ते विदाहापित्तसंचयमापादयान्ति । ता एवौषधयः कार्परिणामात्पारेणतवीयां बरुवत्यो हेमन्ते मवन्तयापश्च प्रशान्ताः ज्िग्वा अल्यर्थ रु्य॑स्ता उपयुन्यमाना मन्दक्रि रणत्वाद्धानोः सतुषारोपस्तव्धदेहानामविदग्धाः सनेहाद्रोरवादुपछेपित्वाच्च कफपचय- मापादयन्तीति । भद्रारकदरिशवन्द्रस्त्ववादीत्‌ । तत्कां खल्वोषधीनामुत्पद्यमानानां मधुरङवणकग्रादीनामनुरपतः काट्वमावादम्ड उपजायते । तथा विपाकस्य मधुरस्याभि निवर्मानस्यानुरमरोऽम्डोऽमिनिवपैयति । ततः खकारणादत्र पित्तपंचयः प्रावृषिक मवति । तं चातु श्ष्मणः । वक्ष्यति च-तस्य चानुचरः कफः । न चाचितस्य प्रकोपो न्याय्यः 1 किं चाम्हविपाकानामोषधीनामुपजनकस्तत्काछ मयिष्ठं नेष्टयवक्रमो मधुरविपाक्य व्याकरणीयः । अथवाऽऽदावस्मिन्काख्द्रयेऽन्यथा ्रन्यमन्यत्र यथैव विहिता म्यवस्था तयैवेति । क्यं तु मन्यामहे, अयमेवात्तरपरिहारः 1 कि स्वसमिन्काखद्रयेऽप्यन्यथा ब्रषटव्ये किंचिदेव द्रव्यं न प्तम्‌. । तथा हि। रक्तः श्ाल्यादीनां खास्थ्यानुवतेनाय .विहितानां न॑ काड्वाध उत्करृष्टवीथत्वात्‌ । स्यात्न

६9०: ` व्यार्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो- [८ १एकाशीतितमः-

स्वास्थ्यमनुरव्तेत । न तु वर्तयन्ति च । तस्मादितरेषां सम्य्॑टक्षणेन कष्टेन वाधः । अत॒ एवोक्तम्‌ू--विहितान्यथाचारिणां -.धातुवैषम्यम्‌ । विषमस्थ वृत्तानामेते रोगास्तथा परे । आह्‌. ! सकृननियोक्तव्ये वषासंशब्दने किमर्थं बहूनि वषीमंराब्दनानि करियन्ते । उच्यते । प्रथमं तावद्र्षासिद्यव्दनण्त्वधिका- रार्थं तदन्तरेण प्रीप्माधिक्रारस्य प्रवृत्तत्वात्‌ । ग्रैष्मिक एवायं विधिरापतेत्‌ । वषीस्व- भिबले हीने, इत्येतच्च निमित्ततां दरयति. । वषीनिमित्तेवभ्नेभैन्दता वातादिकोपश्च | यदि. हि वषौतापस्तदरूवाष्पादीनामसंमवात्न स्यात्रिदोषकोपोऽभिमान्दं च । तृतीयं तु वषीग्रहणं तस्मात्साधारणः सर्वो विधिषेषीमु वक्ष्यत इयेतदवधारणार्थम्‌ । अपि चयाणां दोषाणां कोपे पावकमन्दत्वे च साधारणः सर्वो वषौखेव वक्ष्यते नान्यत्र । तेन वसन्ते म्रयाणां दोषाणां वषसिव कोपपंम्वेऽपि न पसाधारणो विधिः क्रियते 1 भिषगीश्वरसे नस्तु व्याचष्टे--वषस्वेवः प्ताधारणो विधियस्मादत्र ` ्रयाणामपि प्रकोपोऽस्तीति । जन्येष्वृतुषु सलयप्यन्यदौषपरकोपे. न साधारण उपक्रमः । यतः शरदि तावत्रलयपि कफप्रकोपे तस्य चानुबलः. कफ इति वचनादुपशान्ते पित्तप्रकोपेऽनबटः -कंफो भवति अनु बं यस्य सत॒ भवत्यनुबरः श्षीणपित्ते यदाऽऽत्मरामं॑ठमतेऽतस्तदा कफस्थैव क्रिया न वातपित्तयोरिति नासि साधारणत्वम्‌ । तथां वपन्ते क्चीणें छेष्मणि पश्चदा- दानमध्येः तस्यापि वातपित्तं मवेदनु, अतस्तयोरव तदा विधिर्भवति न कफस्येति साधा- ` रणो न भवति ॥ ९२1 ।

तमेव साधारणं विर्धिं निर्दिदिश्षराद-

आग्ं सरक्षता सव्या यवगाधरसश्ाखयः ॥ पुराणा जाङ्गेर्मासेरभोज्या यृपेश्च संस्कृतैः ॥ ५३ ॥ ननु च यथा शरद्वसन्तयोः संशोषनमभिहितमेवं किमिति वातप्रकोपकारे वषु संशोधनं ' नाभिहितम्‌ । यथा तच्रान्तरे- ० 4 ¢ ~ 1.4 भवप्तन्ते वमनं कायं शार्यपि विरेचनम्‌ 1 ` ` वषौसु ब्तिरुमयं स्वस्थवृत्तमवेक्ष्य च ॥ ` ` अत्र तनुमः 1 मृबाष्पादिभिरभिदोषाद्वा प्रचयपूवैकं प्रकोपमनिरादीनामास्थाय साधा- रणो विधिर्पदिष्टः । यस्तु विदहितन्यल्याचारकरतो निचयपूवेकः प्रकोपस्तत्र विधा- स्यति- ` व्हेमन्तिकं दोषचयं वन्ते प्रवाहयेद्भीष्मनमभ्रकाडे' इति ॥ ` उत वा यस्मात्सराधारणः सर्वो विधिरित्यनेनोमो संशोधनपंशमनरक्षणो विधी उम- योदेषिप्रकोषयोश्चयाचयपूवैयोः शास्तीति न दोषः । बस्तेश्च पाधारणत्वम्‌-- ` `

स्वत्थाधिकारः] शन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` &४१ ` “जसतिवीते च पित्ते च कफे रक्ते च पृज्यते | संसर्गे संनिपाते च” इति तच्रान्तरात्‌ । स्वतत्रेऽपि- “विट्‌ शेष्मपित्तानिम्‌च्कर्षी दाढ्यावहः रुक्रवरप्रदश्च'' इति ॥ ९३ ॥ भूबाष्पपरिहारार्थं शयीत च विहायसि ॥ ५४ ॥ विदायसीति । खदटरादो ॥ ९४ ॥ क्षिमत्र वज्यमिल्ाह-- उदमन्थं दि बास्वस्रमवरयायं नदीजलम्‌ ॥ व्यायाममातपं चेव व्यवायं चात्र वजेयेत्‌ ॥ ५५ ॥ उदमन्थमिति । उदकाप्टुतान्पक्ून्‌ । सर च तक्राम्डादिमिरपि सेमवति तद्र. दापायोदमन्थमित्याह । उदकेन मन्थ उदमन्थः । ननु पित्तम॑चयकाङे पित्त शछेष्मह- रस्य मन्थस्य केस्माद्रननम्‌ । सक्तनां वात्त्वाद्वातकोपपेक्षया प्रतिषेष इति चेन्न सपिःसंस्कारेण तदपगमात्‌ । | “सक्तवः पपिषाऽभ्यक्ताः शीतवारिपरिष्टताः । नालच्छा नातिपतान्द्राः स्युमेन्थ इत्यभिधीयते" ॥ उच्यते । काल्वरात्ताद्रयस्य शक्तिरुदेति यया तदा विदितं स्यात्‌ । सेमिलयक- रणाद्वा--"“ ओीप्मवर्ज्थेषु करेषु दिवास्वयत्परङ्कप्यतः 1 शशछेष्मपित्ते '› अतोऽस्य निषेधः । अवदयायस्य तु पुरोवातादीज्ञ्यादिति लागे वक्ष्यत इत्याह । पुनर्विशोषार्थवचनम्‌ । नदीजटस्य तु वजंनम्‌--वषोजङ्वहा नद्यः प्वदोषप्तमीरणाः । इति कृत्वा व्यायामात- पच्यवायानां च वातकोपकत्वात्‌ ॥ ९4 ॥ इदानी दारदतुमभिप्रेय हेतुमत्पेव्यासेव्यं निर्दिदिश्चराह-- बषांसु संचितं पित्तं भायः श्षरादि ष्यति ॥' प्राय इल्यनेन वासु पित्तचयप्रयनीकं विधिं सषम्यगाचरतो न मवत्यपि चयः। अय बाष्पचन््रन्याख्या-- प्रायशब्दो विरोषार्थो विरोषेण शरदि रप्ति पूर्वौ संचितत्वात्‌ । न चाचितो न द्ुप्यति । किं च विदेषेण प्रनितत्वात्‌ । अथवा प्रायो बाहुल्येन शरदि कुप्यति । अन्यदाऽपि प्रकोपात्‌ । श्ररदरहणमिहाऽऽपिकारिकम्‌ । इतः प्रति यद्वक्ष्यते विधाने तत्सवं शरदि वेदितम्यम्‌ । आह । चितं पित्तमित्ययुक्तं चय- हेत्वभावात्‌ । ति “तस्मात्साधारणः सर्वो विधिवेषासु शस्यते" इति। `

< १

६४२ व्यास्याङसमावद्याख्यटीकासमेतो-- [८१ एकाश्चीतितमः-

यदा रोषदोषप्रदामनो विधिरुपदिष्टस्तदा चायकरेत्वते मवादाचितं पित्तमितययुक्तम्‌। अन्न प्चक्ष्महे । सममेवेतन्निणीतं विहितान्यथाचारिणाम्‌--

“वुर्षूखिम्टविपाकामिरद्धिरोषधिमिस्तथा । संचितं पित्तम्‌" इति ॥ `

तत्र यथोक्तविधिचारिणां काट्प्वमावादचितक्ुपितपित्तपंशमनमाह--

तत्रान्नपानं मधुरं रघु शीतं च तिक्तकम्‌ ॥ पित्तमकषमनं सेव्यं रेचनं रक्तमोक्षणम्‌ । ५६ ॥

आभितं पित्तं रारदि . कुप्यति यत्तनिरेरणाथेमाह--रेचनं रक्तमोक्षणमिति । पित्तरोगेष प्रधान उपक्रमो निरेक: । आचार्यकं(2 हि विरेचनं तु खट सर्वेपिक्रमेम्थ पितते प्रधानतमं मन्यते विरेचनं पित्तहरणानामिति । ततः प्रागुक्ताद्रक्तमाक्षात्‌ । अघ- जस्त॒ यदा सरषिष्पानविरेकादिमिरतिमात्परदष्टत्वान्न पायते शान्तिः(न्ति) कतुं तदाऽ- न्योपक्रमामाध्यत्वादन्ते रक्तमोक्षण कायम्‌ । अतश्वान्ते तच्छवणं वक्ति । अन्यथा

रक्तं रक्रौजनस्षी गदमिति तस्य प्राणायतनत्वाजींवरक्त तदादानाज्जी वादान स्यात्‌ । प्रपानधातुक्षये च महादोषः ॥ ५६ ॥

इक्षवः शाख्यो मद्वा; सरोम्भः कथितं पयः ॥

शरयेतानि पथ्यानि प्रदोषे चेन्दुरःमयः ॥ ५७ ॥ निशाप्रदोष एव परं चन्द्रा्सेवा नोपरि । वसां तेटमवद्यायमिति निषेधात्‌ ९७) सेम्यममिधायाप्नेव्यमाह-- वसां तेटमवश्यायमादकातुपपामिषम्‌ ॥ क्षारं दधि दिवासमरं भाग्वाते चात्र वजेयेत्‌ ॥ ५८ ॥ वक्तायाः पित्तछेष्मजननाद्रजनं तैरस्य च पित्तरुत्वात्‌ । वसा तु प्राणिनामुप्णवी योणां न तु पृषतादीनाम्‌ । तें च प्रधानकल्पनया तैल्मतिं च तैखमेव कृत्वा निषिध्यते । तेन सषपतेडादीनां निषेधः । प्रावातप्यामिष्यन्दित्वाद्धिशेषेण वर्जनार्थ वचनम्‌ । , पुरोवातातपावदयायातिप्रवाताञ्जह्यादिति वजनस्य सिद्धत्वात्‌ । जओदकानू- ` ` पामिषस्य ` .कफपित्तकतृत्वात्‌ । क्षारदधोश्च । अवयायो दिवास्वम्रश्च व्याख्यातो ` वषस्यनि ॥ ९८ ॥ ॑ ` पृथक्पाने पनहनं सामिषं पयसा निरि ।॥ न्तच्छेदनमोष्ण्यं च सप्र सक्तुषु वजंयेत्‌ ॥ ५९ ॥ पृथक्पानमिति } सक्तुमेव जलेनाऽऽष्टाव्य पििदिति ! प्रथकेवटनटपानमि-

स्वस्थाभिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ६४१

त्थः । पुनदौनमुतपृष्टस्य दानम्‌ । निशि, अरुक्ष्मीभयात्‌ । दन्तच्छदं इन्तच्छेदक- ठिनमिति क्तुात्म्यमृक्तम्‌ । तथा च च्रकः- (्तस्यारितीयाद्याहारादलं वण॑श्च वधते । यस्यतैसात्म्यं विदिते चेष्टाहारग्यपाश्चयम्‌? इति ॥ चरफे, ऋतुपात्मयप्रसङ्गेनेकः सात्म्यदेशसात्म्यम्याधिपास्यान्युक्तानि तान्यत्न प्रददथैन्ते । ननु किमतुप्तात्म्यमेवेकमुतान्यदप्यस्तीलयत आद-- “उपरते यदो चित्यादोकःपात्म्यं तदुच्यते ॥

उपरते यत्पुखमादधातीलथः । उपरायः सुखानुबन्ध उक्तः । तत्त॒ पथ्यमपथ्यं वा| किं पुनरत्र कारणं यद्पथ्यमप्यानाधां न जनयतीत्युच्यतेऽचिन्दात्तात्म्याभावादि त्यथः । उत वाऽचिन्त्यात्ातल्यप्रयोगात्‌ । नित्यानगतं तच्छरीरस्य सहजमिव विष- माक्रीविषस्य नोत्पादयति पीडां- तदेव क्षणं सरात्म्यमोकःसात्म्यमच्यते । सात्म्यं नाम तद्यदात्मन उपरते सात्म्यार्थो ह्परायाथः । अथ देशशव्याधिपराप्म्ये कथयितुमाह--

“द्ङ्ानामामयानां च विपरीतगुणं गुणैः | सात्म्यमिच्छस्ति सात्म्यत्ञा्चाषटत चाऽऽयमव चः इतिं ॥

तत्र देशो मरुरनपश्च । नन साधारणोऽप्यस्ि देराः | तथा च तत्रान्तरीय वचः-

“अस्पोद्कट्ुमो यस्तु प्रवातः प्रचुरातपः । जेयः स जाङ्गले देश आरोग्यवहुरस्तु सः ॥ मरचुरोदकवृक्षो यो निवातो हूबखातपः । अनूपो बहुरोगोऽप्तो समः साधारणो मतः" इति ॥

अच्र भटरारकहरिथनद्रेणोच्यते-मसुमृमिररोग्यदेश्ानामिति । जाङ्गल्प्याऽऽरोग्यं `

कार्यम्‌ । अनुपोऽहितदेशानामिति। तस्याप्यनासेग्यं कार्यम्‌ । साधारणस्य तु न किचित्का- येमतोऽनुमिनुयामो नोक्तोऽपि साक्षाद्वियत इति । अपरे त्वेवं मन्यन्ते । देशानां विपरी- तगुणं सार्म्यमिष्टम्‌ 1 न च स्ताधारणस्यास्ति विपर्यय इति सतोऽपि तप्येहावचनम्‌ । साधारणस्य तु जाङ्गटानुपविपयेये पठितत्वात्‌ । तदेव द्विविधस्य देशस्य विपरीतगुणं परतिरोमम्‌ । कैगणेः । तत मरोर्देशस्य गुणा छक्षछपरष्णादयः । तद्विपरीतगुणं जिगध- दीतादिगुणम्‌ । किं तत्सात्म्यम्‌। तथाऽनूपस्य गुणाः लिग्धगुरुशीतादयस्तेषां विपरीत- गुणम्‌ 1 क तत्ास्म्यमामयो ग्याविस्द्विपरीतगुणं प॑तषणोत्थेऽपतपेणमपृतपेणेोत्ये च संतर्षणं शीतसमुत्ये चोष्णमुष्णसमूत्थे शीतम्‌ । आह । हेतुविपरीतमेतद्धतुव्यतिरिक्ताच ग्यतिरिक्तं म्याधिविपरीतं निर्दिष्टम्‌ । उपशयः पुरर्हतुव्याधिविपरीतानां विपरीतारथ-

,

1.

तथा रुस्मे-- `

६४४ व्याख्याकुयुमावस्यार्यटीकासमेतो-- [८ !एकाशीतितमः-

कारिणां चौषधाहारविहाराणां सुखानुबन्ध इति । उच्यते । सत्यमस््येतयोर्भेदो न ह्यत्र हेतविपरीतं तद्थकारि वा मेषनं प्रस्तुतं किं ति पतात्म्यभदोऽत्र व्याख्यायते । तच्च हेतविपरीतं वा मवतु व्याधिविपरीतं वा समेवेदं व्याधिपरात्म्यान्न मिद्यत इत्यथः । व्याधिविपरीता ज्वरे यवागूः सर्पिश्च ।

तथा--श्रतिमागं च हरणे रक्तपित्तेऽभिधीयते? ।

धविमार्गानपदाददँयथाछामं प्रपीडयेत्‌" ॥ ननु विपरीतार्थकार्यविमेषनजं व्याधि्ात्म्यपिच्छति । यतो हेतुम्याधिविपरीतयोरौष- योरर्थ व्याधिङमनलक्षणं तदपि करोति । यथा छर्या वमनमतिप्तारे विरेचनं मदालयये म्यपानमतो विपरीतगुणं गुणेरिल्ययुक्तं क्षणम्‌ । तस्यानवरोधानेरं ग्याधिगुणर्विपरीतगु णमर्थं तु विपरीतगुणं संपादयति । त्रेमः। न सवैस्मिन्योगे तद्थकारि सरात्म्यमपपादितं तस्मा- हाहल्यं परिगृ्योक्तम्‌ । ननु कि तद्विपरीतगुणं देशानामामयानां च यत्सात्म्यम्‌ उच्य- ते। चेष्टितं चाऽऽद्यमेव च । तत्र प्ात्म्यमुपशयः सात्म्यार्थो ह्युपशचयाथे इति वचनात्‌ । चेष्टितं धावनरड्घनस्वम्रास्याह्षनागरादि । आद्यमदनीयमाहार उरष्णसिग्धमात्रावदा- दियुक्तः । एवमेतदतुमात्म्यमोकःसात्म्यं देशसात्म्यं व्याधिप्तात्म्यं चेति चतुष्प्रकारं पात्म्यमक्तम्‌ । नन्वन्यान्यपि सात्म्याति सन्ति } यथा षष्टिकादीनां प्रकृत्येव हिततमानां सषकारप्तात्म्यम्‌ 1 तथा सात्म्यार्थो द्युपरायाथस्य सुखानुबन्धः। षष्टिकादिमिश्च परवेदा पृखानुजन्धो नित्यप्रयोगवचनात्‌ । तथा दोषविपरीतमपि दोषप्तात्म्यमुक्तम्‌ - “समपित्तानिरकफाः केचिद्रमीदिमानवाः 1 दइदयन्ते वातखाः केचिसित्तखछाः छेष्मखास्तथा ॥ विपरीतगुणस््वेषां स्वस्थवृत्तविषिर्हितः । समस्वैरसं सात्म्यं प्रमधातोः प्रशस्यते” ॥ `

तथा तत्र स्वैरसं समधातुप्रवरावरमध्यस्थम्‌ । तचावरमध्यमाम्यां सरात्म्याभ्यां कमेण. प्रवरमुपपादयेत्सात्म्यमिति । तदेतानि सवेषात्म्यदोषसात्म्यरसपात्म्यानि कमस्मा- दन्न नोदाहतानि । किं चेषां बहूनां सात्म्यानां युगपदुपनिपतितानां गं प्रयोक्तव्यमिति संदेहः । तयथा । हेमन्ते गोरपैश्वसतिादीनि केषांचित्पुरुषाणां जन्मप्रभत्येव तान्य- नुचितानि } अन्येषां शछेष्मप्रकृतित्वादोकःपात्म्यं न॒ मवति । कटुतिक्तकषायास्तु रसा ऋत्वोकःसातम्यं तथा यदि हेमन्तश्च काटो मवति । अनुपदेशश्च सिन्धुदेशो वा । तत्र तावत्कि देशसात्म्यं करियतामुत हेमन्ततेसात्म्यम्‌ । एवं व्याधिप्रास्म्येनापि भाम्य मिति । अत्र रूमः। यत्तावदुक्तमन्यान्युपि सात्म्यानि सन्तीति । तत्र८न) चतुष्षैवान्तमी वात्‌ । तत्न .व्याधिविपरीतेनेव देोषप्रकृतिविपरीतैग्रहादोषसात्म्थम्‌ । प्रङृतिप्रातम्य

सवस्थाधिकारः]. हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६४५

ग्याधिस्ताल्म्यनेवोक्तं प्रतिपत्तम्यम्‌ । रसप्ात्म्योपदेरोऽपि ऋत्वोकःसात्म्योपदेश एवा- न्तगेतो ज्ञयः । प्षकारपातम्यमृतुपताल््ेऽम्तर्मवतीति यतत्ततः टखप्यतुषुपदिश्यत इति । यचक्तम्‌ । बहूनां युगपन्निपतितानां किं प्रयोक्तव्यमिति । अच्राप्युच्यते । किंचिदेव कस्यांचिदवस्थायां बख्वत््वात्मरानम्‌ । तस्थेव प्रयोगो नेतरस्य ततर्तु्ात्मया- देशपतात्म्यं बख्वद्यहतुसात्म्यं सवेदेशस्ामान्यं देशपात्म्यं चैकदेरात्वाद्विरोषः । देश- सात्म्यमपि तत्र देशे सवपुरषप्तातम्यकस्तु प्राल्यात्मिकत्वाद्विशेषः । चडत्वोकःसातम्याद्पि प्याधिपरात्मयं ब्वद्भ्यापेः पीडाकरत्वात्कादाचित्कत्वा्च । सात्म्याविदोषमावाचौत्सगै- स्यापवादेन बाधो भवति । वचनादपि बलवत्त्वं गम्यते | यथोक्तम्‌--“श्रीप्मवर्ग्येषु कालेषु दिवास्वम्ात्मकुप्यतः । चछेष्मपित्ते दिवास्वप्नसस्मादन्येषु नेष्यते" ॥ एवमृतुप्तात्म्यमुक्त्वा पुनरवोचत्‌- ् शग्रीताध्ययनमयस्मीकममाराध्वकर्षिताः। अर्जनः क्षताः क्षीणा बाढ वृद्धासतथा बः ॥ ` सवे एते दिवास्वप्न ेवेरन्ावेकाडिकिम्‌” इति । अतो विज्ञायते, ऋतुपात्म्याद्याधिपतात्म्यं बख्वत्‌ 1 तथा भ्रीप्मे स्वम्म॒तुमात्म्य- मुक्त्वा पुनरवदत्‌- | ` “भेदसिनः सरहनिल्याः छेष्मडाः शछेष्मरोगिणः । ` दूषीविषातश्च दिवा न शयीरन्कदाचनः' इति॥ मरीप्मकाठेऽप्येषां प्रतिषेषादतुपतात्म्ाद्याधिप्तात्म्यस्य बटवत्त्वमुक्तम्‌ । नवज्वरे दिवास्व्प्रतिषेधादीष्मे च विधानादतुसात्म्या्यापिपरात्म्यं बङवद्यथा देशसात्म्यौकः- सात्म्याचचोमयस्मादपि व्याधिप्रात्म्यं ब्वत्‌ । . यथोक्तम्‌ 1 येऽप्यातिखवणसात्म्याः पुर- षासतेषां खलतीन्दरलूप्तपाडि्यानि वद्यश्चाकाले मवन्तील्यनागतव्याध्यवे (पेक्षया देश- दारीरमरात्म्ययोः प्रतिषेधमाह । वि तथा--“अगन्तूनामनुत्पत्तवेष मार्गो निदरदीतः"' इति ॥ . पाखण्डिका अप्याहु-- “त्ोकःपात्म्यं सामान्यं सवेदेशेषु संमवात्‌ । ऋतोर्दशविरेषो हि सामान्याद्ल्वान्यतः ॥ देशोकःपरात्म्ययोरोकःसात्म्यं तु बख्वन्मतम्‌?' । त्वेक ःसात्म्यादपिं व्याधिपनात्म्यं बख्वदुच्यत्‌-- . “तद्यथा कण्ठरोगे तु प्रापतगर्रोधिनि । ष्मो सिनधुदरेे च पुति क्षीराज्यशाठिनि ॥

६४६ व्याख्याकुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [८१एकाश्ीतितमः-

मक्त्वा सात्म्यत्रथं व्याधिप्नात्म्यमेव प्रयोजयेत्‌ । कटतिक्तकषायारि रुक्षं यच्चापतपणम्‌ ॥ न द्यस्यां व्याध्यवस्थायां मेष्मिके विधिरिष्यते । न सैन्धवो विधिस्तच मत्स्यानूपामिषादिकः ॥ नापि तत्र च.शाल्यतरक्षीरज्यादिहितं तदा । अनया तु दिशा सवमृह्यं सात्म्यवाबरम्‌ ॥ मिथःत्तात्म्यापिरोषी स्यादनुरोधे तु योजयेत्‌ । सर्वाण्येव हि सात्म्यानि तयथा पत्तिक गदे ॥ रारदतो मरो देशे नरे मधुरशाशिनि । तत्रतुदोषपुरुषरोग सात्म्ये प्रयोनयेत्‌ ॥ अयमेव विधिर्ज्यायान्यत्सात्म्यानां चतुष्टयम्‌ | प्रयुज्यते विरोधेन विरोधे ज्ञापितो विधिः ॥ सात्म्यस्य नियमो ह्येष आत्मना सह्‌ यल्ष्थितम्‌ । आत्मा ह्यनुमतो देहो यदा द्रव्योपयोगतः ॥ विकारं नैव भजते तस्मात्सात्म्यं निरुच्यते" | ययोस्तु विरोधः दाक्यते कुम्‌ । यथा-- (क्षीरप्तास्म्यास्तथा प्राच्या मत्स्यसात्म्याश्च सेन्धवाः'' ॥ श्षीरमत्स्ययोर्दशस।त्म्यमतुसात्म्यं चेत्यविरुद्ध एव प्रयोगस्तयोस्तस्मास्सर्व युक्तम्‌ | ९९. ॥ धातूनाइ-- ` रसारुखासमेदास्थिमनलश्काणि धातवः] पानाह-- वातपित्तकफा दोषा पिष्पत्राद्या मला मताः ।॥ ६० ॥ वायुश्वात्र प्रधानत्वादगर निर्दिष्टः । प्रधानो हि दूेम्यो वायुः शीघ्रकारितवाच्छरु भारुभाथेकरणं प्रति समथतरल्ाद्राजवदुपचाराहहुतरविक्ृतविकारकवैत्वा्च । तं चातु पित्तं मध्यकारित्वानमित्रवदुपचारात्ततोऽल्पतरविकारकतैत्वाच्च 1 तदनु च -छेष्मा चिर्‌- कारीत्वादृ्यवदुपचारादल्पतमरोगकतैत्वाचचेति । इदं तत्र विचार्यं कस्माद्वातादय एव दाषा उच्यन्ते न तु धातवः । यावता धातुनामपि रपादीनां वातादिभिः समानः सम -प्रथ्नेदानाडिनिरदशः कृतः । ततर निदानं ताव्यथा वातादीनां प्रथगुक्तं तथा रसादी - नामपि-- (न शुरुशीतमतिन्निधमतिमात्रनिषेविणाम्‌ः इत्यादि ॥

स्स्थाधिकारः]) दृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ६४७

तथा प्रदष्टबहुतीक्ष्णोष्णेमेचेरिल्ेवमादि । स्थानमपि रसवहानां सरोत्तां हद मूम्‌ 1 दशविधमन्यः । शोणितवहानां स्रोतसां यज्कनमूढं छीहा चेदेवमादिकम्‌ 1 विकारा अप्यश्रद्धा चारुचिश्वास्य वेरस्यमिदयायाः । उपक्रमोऽपि--

रसजाना वेकाराणा सवे ठङ्नमाषधम्‌' ॥ | इत्येवमादि । दोषपेन्ञा पित्तता यस्मातिित्तं शोणितमेव वा 1 यदि कुप्यतीत्युक्त्वा

यथोल्बणस्य दोपषस्येत्युक्तम्‌ । तथा दौ गेन््य मेदोदोषादिति स्यान्न च प्रथङ्निदाना- दिनिदरादोषा इति च्रूमः किं तिं इष्यन्ति यस्मात्‌ । यदेवं तत्सिद्धं धातूनामपि दोषत्वं यस्मात्तेऽपि दुष्यन्ति । आगमो हि । तेषां प्रकोपात्स्थानस्थाश्च विमार्मगाश्च दारीरधातवः प्रकोपमापद्यते । तथा--श्ारत्काटप्रभावाच्च शोणितं संप्रहुप्यतिः' | नेतदेवं धातवो हि दौपेषटप्यन्ते न स्वयं दुष्यन्ति । यथोक्तं तेषां सर्वेषामेव वातषि- तचछेप्माणो दुष्टा द्षयितारे भवन्ति दोषास्तु स्वतच्रा एव दुष्यन्ति न दोषान्तरेण दुष्यन्ते । तस्माद्रातादय एव दोषा न धातवः । एवमादि न युज्यते । यस्माद्भाताद- योऽपि निदनिषरष्यन्ते खतना दुप्यन्ति च । तथा दोषेणापि दोषो दृप्यते । यथा प्रकृ तिस्य पित्तं वायुना ्ुपितेन तद्धि दूपितं दाहादीञ्जनयति । उक्तं च--“्रकृतिस्थं यदा पिततं मारुतः शछेप्मणः क्षयः? इत्यादि । न चैतावता वातादीनामदोषत्वं तद्भद्धातूनामपि मविप्यति तथा धातवोऽपि दुष्यन्त स्वतच्रा दुप्यन्ति च येन धातुना व्याधयः सहनाशरिक्त्रावादयो दोषकोपः पश्चा

टुक्तः जन्मप्रश्रत्येव हि गुदे(द)नेरावरृतो मागं इदयादिना मन्थेन । रक्तस्लवश्च विरे चनन्यापत्तिनिमित्तो दोषानन्तरेण जायते-- “दोपान्हत्वा विनिमथ्य जीवं हरति शोणितम्‌" ॥

इत्यदिवचनादिति 1 ताह दषगादोषा इति दृष्याणां रप्तादीनां धातूनां वातादयो यस्माद्दृषयन्ति तस्मादोपा इति । एवमपि सिध्यति धातुनां दोषत्वं यस्मा- दूधातवोऽपि घानृन्टरूषयन्त्यतो धातुप्वपि दोषत्वं प्राप्रोति । उक्तं च । धातवश्च षा- तनमदूषयन्ति प्रदष्टाः । धातूनां दप्यत्वाच्न दोषप्रातिभविप्यतीति चेदेवं सति वातादिप्वपि न देषत्वप्रातिर्विप्यति । यस्मात्तेऽपि संनिकृष्टनिदानेदृष्यन्ते । एवं तहि द्रषणस्वभावादोषा इति व्या्यानं करिष्यामः । दाषाः स्व्रभावाद्ध वातादयः । यथोक्तं वातपित्तछप्माणो दुष्टा दुषपितारो भवन्ति दोषस्वभाव्रात्‌ । इषो दुष्टत्वं प॒ स्वमावो येषां ते दोषस्वमावाः | तस्मादोषश्वमावात्तदोषा इति । एवमपि न युज्यते यस्मादैतरमिप्यमाणे समावस्थानामदोषत्वे प्राोत्यदाषवचनं

#॥।

६४८ व्याख्याकुमुमावरयाख्यदीकासमेतो- [८ १एकाश्चीतितमः-

च इष्टत्वामावत्‌ । न हि समावस्थानां वातादीनां दुष्ट्भावत्वमुपपध्ते । दोषवचनं शरीरयोगक्षेमकतैत्वात्‌ । तदुक्तं ते प्रकृतिभूताः शरीरयोगक्षेमकराः । उत मन्यते ते दृष्टख्लमावाः शरीरदूषणात्मकासदा ते दोषा न समावस्या इति । एवं सति दोषस्वभावानुपपत्तिरव्यवस्थितत्वात्‌ । यदि दोषाणां दोषत्वं कदाचिद्भवति कदाचित भवत्येवं पति खमावो न मवति यस्माद्यवस्थितः खमभावो नाव्यवस्थित इति । तस्म- द्धातनामपि दोषत्वं सिद्धमिति । अत्र रुम: । यद्यपि धातूनां वातादिभिः सवं समानं निर्दिष्टं एरथङ्निदानलक्षणस्थानरोगचिकित्पितदोषरन्ञाद्षणत्वादि तथाऽप्ययमच्र विशेषो येन वातादयो दोषा न धातवः । तथा हि । वातादयो धातृन्दूषयन्ति नैव कदाविद्धातुभिषीतादयो दृष्यन्ते । परस्परं वा न दूषयन्त्यतो वातादय एव दोषा न धातवः । तहिं द्ष्याणां दृषपितम्यत्वात्‌ । अतश्च यो रप्तरक्तादीनां धातूनां गुरूशाततीकष्णोष्णदिर्निदानात्प्रकोपः । प॒ दोषप्रकोपणद्वारेणेवोत्प्ते । दोषा एव हि तेत्तरमिदनिदैष्टा रक्तादीन्ययिष्ठाय दृषयनिि न तु वातादिदोपषप्रोपनियेक्षा धातव कुप्यन्तीति । वाद्रय॑(९)येऽपि रसर्तना व्याधय इत्युक्तास्ते तत्रध्थेदषिदूषितेषु रसा- दिषु जन्यन्ते । उपचारमत्रेण तु रप्तना रक्तजा इति व्यपदिरयन्ते घृतदगधवत्‌ । यथा घरताधिष्ठानिनाभ्निना दग्धो चूतेन दग्ध इति तद्वदप्रक्ताधिष्ठानैरवातादिमिर्दषि्जनितेषु व्याधिषु रसजा प्याधयो रक्तजा व्याधय इति भ्यपदिदयन्ते । तथा चास्यैवाथैस्य सािमतमिदमाचायं उक्तवान्‌। तत्र रपरादिषु स्थानेषु युगपत्छुपितानां दोषाणां यसि- . न्स्थाने ये ये व्याधयः संभवन्ति तांसान्यथावदनुग्याख्यास्याम इति । तथा तदुपक्रम- निर्देशोऽप्युपचारमात्रम्‌ । रप्रक्तमांसस्थितानां दोषाणां स्थानपेक्षया दोषोपक्रम क्रियमाण उपचारमात्रमेतद्रप्तस्योपक्रमो रक्तस्योपक्रम इति । योऽप्युपक्रमविरोषो रक्त- जानां श्ोणितक्लावो मांसमेदोजानां अन्थ्यवुदादीनां शाख्मेदादिने दोषोपक्रमविलोपनः । सोऽपि वातादिदूषितानां रक्तमांपादीनामपेक्षणा्यदाऽतिमहती वुद्धिभवति तदा तत्रस्थो दोषः दीतादिभिरषोपक्रमेः प्रशमयथितमरक्योऽतिवृद्धत्वात्‌ 1 रक्तमांसादिनानामनेनो- पायेन तत्नोपदामो भवति । उक्तं च । बहदोषाणां पनर्दोषावेचनमेव कार्यम्‌ । न ह्यमिनने पेतो प्वलप्रसेकोऽस्तीति । तस्मादत्पत्य निपल्य वा चय एव वातादयो दोष। न धातवो दोषा इति। एतेन तन्रान्तरीयाभीष्टसय चतुर्थस्य रक्तस्य दोषस्य दो षत्वनिषेधः कृतो बोद्धम्यः । यदुक्तं सुश्वुतेन--यथा हि महान॒दकपतेचयो विरुद्धत्वात्सेतुमवदीया प रोदकैमीवेर््यामिश्रः स्तः प्रधावयेवं दोषाः कदाचिदेकैकदो द्वद्रशः समस्ता शोणितचतुथो वा प्र्रन्ति । तत्र वातः परततं शछेष्मा ोणितमिलेवमादि ॥ ६० ॥

कफपित्तानिखाः पषेमध्यान्तेष व्यवस्थिताः ॥ भृक्ताहारात्रवयसां संधिष्वपि कफानिरो ॥ ६१ |

स्वस्थाधकारः। दहेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६५९

सुगमम्‌ ॥ ६१॥ कृशो रुक्रोऽल्पकेशश्च चरुचित्तोऽनवस्थितः ॥ वहुवार्व्योमगः खम्र वातप्रकृतिको नरः ॥ ६२ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६२ ॥ अकालपलितो गोरः पस्वेदी कोपनो ुधः ॥ स्वभष दी्िपसक्नी पित्तपरङ्नतिको नरः ॥ ६३ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६६॥ स्थिरचित्तः सुबदाङ्गः सुपनः ल्िग्धमूधजः ॥

क,

स्वम्े जटाक्याखेक श्ेष्पपरकृतिको नरः ॥ ` संमिभ्रटक्षणेजञंया दिनि) दोषान्वया नराः ॥ ६४ ॥

सुगमम्‌ ॥ ९४॥ बहद्कनगाऽनूपः कफमारुतरागवान्‌ ॥ जाङ्खोऽल्पाम्बुश्ाखीं च वातपित्तगदात्तरः ॥ ६५ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६९ ॥ | संखषटरक्षणोपेतो देशः साधारणः स्मरतः । ६६ ॥ ननु साधारणस्योभयडक्षणत्वमयुक्तं प्रस्परपरिहारस्थितिधर्मकत्वात्‌ । न ॒ह्यानृष- जाङ्गल्योटक्षणानि मिथोलन्तविरक्षणानि शीतोष्णवदेकत्र समवन्ति । अवयवन्ुत्ि- त्वास्सिद्धिभविष्यति । साधारणो हि कचिदन्‌पलक्षणः कचिन्ाङ्गख्लक्षणशित्रपरव- दिति चेत्‌ । नैवम्‌ । यो हि साधारणस्यावयवोऽनषकक्षणः सोऽन्‌प एव यो नाङ्गरल- क्षणः स॒ जाङ्गढ एवातह्टक्षणत्वात्तत्कायत्वाच्च । तस्मदितदेवं प्रतिपत्तव्यं य एतैञन्‌- पनाङ्गलयोर्हुनिमनोत्ततादयो व्यज्ञनविरोषासौरेवानतिशयपहितेः साम्यावध्ितेः स्ाधा- रणो मन्तभ्य इति ॥ ६६ ॥ ु अमुमेवाभिप्रायमाह- समाः साधारणे यस्माच्छीतवर्षोष्णमारताः ॥ समता चैव दोषाणां तस्मास्साधारणो वरः ॥ ६७ ॥ तस्मादनपजाङ्गख्वेदनानामपि साम्यमेव वेदितव्यम्‌ ॥ ६७ ॥ क्षीरितिक्तकषायाणां द्रादश्चाङ्टमांयतम्‌ ॥ दन्तका निषेषेत मुखरोगभ्रणाश्नम्‌ ।॥ ६८ ॥

१. घ. जलसित्ताडो' । २ क. घ. अशान्तप्रे ॥ ति ।

६५० व्याख्याकुमुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [८१ एकाशीतितमः-

तिक्तकषायादि दन्तकाष्ठं प्रत्युषपि कफ़प्रकोपनिवारणाय । दन्तधावनस्य द्वादशा- ङ्खत्वं सुखग्रहणपंचारणाथेम्‌ ॥ ६८ ॥ नवञ्वरास्यशोषादौ न सेव्यं दन्तरोगिणा ॥ प्रतिपदं षटठीषु नवम्यां चेव भारत ॥ ६९ ॥ सुगमम्‌ ॥ ६९॥ ` दन्तानां काष्ठसंयोगो दहत्यासप्तमं ुटम्‌ ॥ ७० ॥ सुगमम्‌ 1 ७० ॥. | पत्रैः स्याद्वकुखादीनां तत्र दन्तमधषणम्‌ ॥ मुगमम्‌॥ | . जिहानिर्टेखनाद्रोगास्तद्वता न भवन्ति हि ॥ ७१ ॥ सुगमम्‌ ॥ ७१ ॥ बहिखप्र्षालनमाह-- पित्तरक्तदरेता रोगा न स्युव्येङ्गादया पृखे ॥ भिट्धोटककषायेण धाजीकाथेन धावनात्‌ ॥ ७२ ॥ आदिशब्दान्नीटिकामुखशोषपियिकिा गृह्यन्ते । भिद्धोटकेति । भिद्छोरको दिमवद्र- नान्ते केदारम्‌मो प्रधिद्धः । गयी तु भिद्धौटककषायम्‌ ॥ ७२ ॥ नमुखप्रक्नाखनमाह-- = ` | आमर्कस्य कषायेण नेत्रे भरक्षाटयेत्‌। उभयं शीतोदकेन वा ॥ ७३ ॥ दृष्टिपरिमानंनार्थं मुखस्य कान्त्ये. नरिदोषशमनाय ॥ सौवीराञ्जनमुक्तं खोचनयो रञ्जनं मुनिना ॥ ७४ ॥ सममम्‌ ॥ ७३ ॥ ७४॥ सामान्याञ्चनगुणमाह-- ` शोभाथमञ्ञनं कृष्णं शखाकाभिययेप्सितम्‌ ॥ प्म विशदं कान्तंमररोज्ज्वटमण्डलम्‌ ॥ नेत्रमञ्जनसंयोगाद्वेचामर्तारकम्‌ ॥ ७५ ॥ पकषमङं घनरोमानितम्‌ । कान्तं कमनीयम्‌ । अञ्जनसंयोगादिति । अञ्जनं सवी ज्जनाद्‌ं ॥ ७५ ॥ श्रान्ते प्ररुदिते चेव मदययपीते नवज्वरे ॥ उष्णवेरमनि दाहे च अञ्जनं नेव शस्यते ॥ ७६ ॥

स्वस्थाविकारः] दृन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः। - ` ६५१ पुगमम्‌ ॥ ७६ ॥ | निगेदं निर्मलं चक्षुर्भवयज्जनयोगतः ॥ परतिमशस्ततो देय उध्यजञ्जुगदापहः ॥ ७७ ॥ सुगमम्‌ ॥ ७७ ॥ ` गुखुद्धिथ पगादिकपुरसुमनःफेः ॥ ७८ ॥ छेष्महननाय कल्पत इति कूरः ॥ ७८॥ अभ्यङ्गोतसादनस्ानगन्धमास्यादिभूषितः ॥ पादत्रच्छतदण्डेश्च विचरेच यथासुखम्‌ ॥ ७९ ॥ अभ्यङ्गस्तु विदोषेण कार्यो विपरैतगुण्वातं जित्वा वीर्यादिकरत्वात्‌ । ` उक्तं च-““स्ेहेन रोक्ष्यत्वमपास्य वायोर्यदरौरवाह्छाघवमाद्यु तस्य उप्णन लयं विदधाति तैटं वीर्यं सुवर्णं सुबह सुपुष्टिम्‌ इति ॥ सहस्य रिरामुलादिमिः शरीरस्य सतपणकाठं केचिर पटन्ति-- “"रोमान्तेष्वनुदेहस्य स्थित्वा मातराक्चतत्रयम्‌ । ततः प्रविशति जेरश्वतुभिगच्छति त्वचम्‌ ॥ रक्तं ब्रजति मात्राणां रतैः पञ्चभिरेव च | षड्भि प्रपद्येत मेदः सप्तभिरेव च ॥ दातैरष्टामिरस्थीनि मजानं नवमित्रजेत्‌ । = ततघ्रस्थाञ्दामयेद्रोगान्वातपित्तकफात्मकान्‌"' ॥ उत्पादनं पसेहकल्केनोद्धषणंम्‌ । ““ल्रानाछेपनमास्यानि मनोहषं वितन्वते ॥ हभणान्मनसो वृष्यं प्रमावादुपजायते'ः । पादत्रच्छत्रदण्टैरिति। पादघ्रगुणाः सुश्रुत उक्ताः-- “'पाद्रोगहरं वृष्यमायुष्यं चक्षुषे हितम्‌ ॥ ` पुखप्रचारमोजस्यं सदा पादच्रधारणम्‌' इति ॥ वप्यत्वे कारणमाचायेः प्राह-- ““रेतोवहाः पादतदेषु नाञ्यः स्थिता उपानद्रहितस्य घु । पित्तानिटाम्याममिधातक्रच्यामृत्तप्यते बीयैमवृष्यताऽतः ॥ पादत्रयुक्तस्य तु कारणैः खेवृद्धं न नाडीषु विशोषमेति । . ` हृतेऽपि काम्यादिह वृष्यतक्रदिष्टः परथोगो मुनिमिः प्रदिष्टः” इति ॥ ७९ ॥ श्रोवघाणरिरःपादतेलनिलयोऽथ धमप ॥ ८० ॥

६५२ व्याख्याङुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [८!एकाञ्चीतितमः-

कर्णप्रणकाटस्य संख्यां वागभटः प्राह-- “्ारयेत्पूरणं कर्णे कणमृषं विमदेयेत्‌ । रजः स्यान्मादवं यावन्मात्रारतमवेदने” इति ॥ पादाम्यज्गगुणाः सश्चत उक्ताः- “निद्राकरं दहमुखश्चक्षुष्यः पवनापहः । दत्वद्मदुकारी च पादाम्यङ्कः सदा हितः" इति ॥ पाद्चक्षषोग्येवहितावपि पादाम्यङ्गश्रकषुष्यः । उक्त च-- “चश्ुषी प्रतिबद्ध द्वे शिरे पादसमाध्रिते । तस्माचकषुष्प्रादाथं पादाभ्यङ्गं समाचरेत्‌" इति ॥ वाम्भटेऽपि- द्र पादमृटे प्रथुसंनिवेरे दिर गते ते बहुधा च नेत्रे | ता म्रक्षणोद्धपनेपनादीन्पादप्रय॒क्तान्नयनं नयन्ति" ॥ ८० ॥ पषटतोऽफै निपेवेत जठरेण हुताशनम्‌ ॥! स्वामिनं सवेभावेन प्ररटोकममायया ॥ ८१ ॥ पुगमम्‌ ॥ ८१ ॥ राजन्हरीतकीं भक्ष तक्रं सखवणं पिव ॥ भुङश््व वास्तुकशाकेन नश्यन्तु तव तेन ते ॥ ८२ ॥ तेन त इति । ते गुदजाः ॥ <२॥ न वेगान्धारयेनि्रावातविष्पूतररेतसाम्‌ ॥ न॒म्भावाष्पक्षवोद्वारश्वासतष्णावमिश्चुधाम्‌ ॥ ८३ ॥ पुगमम्‌ ॥ ८३ ॥ धारितेषु भजायन्ते तन्मागेस्थानजा गदाः ॥ ८४ ॥ तन्मागेस्थानजा गदा इति । तेषां मर्गल्ेतति स्थनि वाऽऽश्रये गदा जायन्त त्यथः ॥ ८४ ॥ धाया बेगास्त्वश्चस्तानां मनोवाकायकमेणाम्‌ ॥ सुगमम्‌ ॥ न पीटयेदिद्ियाणि न चेतान्यतिखाखयेत्‌ ॥ ८५ ॥

इन्द्रियाणि रप्ननादीनि कदन्नाशनूदिना न पीडयेन्न निगृह्णीयात्‌ । न चैतानीन्धि याण्यतिरार्येदतिश्येन विरासयेत्‌ ॥ ८५ ॥

सवस्थाधकारः] हृन्दमापवापरनामा सिद्धयोगः। ६५३

अनुयायासखतिपदं सवधर्मेषु मध्यमाम्‌ ॥ सेवेत विषयान्कारे लक्त्वा तत्परतां वशी ॥ ८६ ॥ नातिजागरणं निद्रां स्ेभूतहितेषिताम्‌ ॥ द्‌वगाव्राह्मणाचायंगुरषद्धान्सदाऽचयेत्‌ ॥ ८७ ॥ सवेधमेषु मध्यमां प्रतिपदं प्रतिपत्तिमनुयायात्‌ । सरवेप्वाचरेषु मध्यमं मार्ममन्वतेत नैकत्राऽ ऽपि कुरयादित्यः ॥ ८६ ॥ «८७ ॥

चतुष्पथे नमस्कतां दाता यश भिय॑वद्‌ः ॥ कुद्धानामनुनेता च दीनानामनसूयकः ॥ ८८ ॥ ` आन्वासकथ भीतानां बन्धुवत्सवेदेहिनाम्‌ ॥ रागरेषनिदानानां हन्ता धमपरायणः ॥ ८९ ॥

दीनानामनसूयक़ इति । अनसूयकोऽम्यद्धारकः । बन्धुवदिति । करुणार््रमन- स्कत्वेन बन्धुसि । रागद्वेषनिदानानां इन्ता । अहंकारममकारमिथ्यब्ुद्धयो रागद्वेष हेतवः । रागद्धेषमूट्माड्मकमेप्रप्तरः प्राणिनाम्‌ । ततो विप्रहसंप्ारनिगडन्धः । तं छेदयेत्परं प्रयत्नमाधाय ॥ << ॥ “९ ॥

निदं हिताहारविहारसेवी समीक्ष्यकारी विषयेष्वसक्तः ॥ दाता समः, सल्यपरः ्षमावानाप्नोपसेवी च भवव्यरोगः ॥ रिरश पादा च सदाऽचयेद्यः सिं भियं नाभिरषेत्परस्य ॥ ९० ॥

नित्यं सदैव हिताहारविहारौ सेवेत । तच्छीटखो यः स एवंभूतो नरः । तथा दाता ल्यामी त्यागवान्‌ 1 तथा समः सर्वेषु मतेषु समचित्तः । तथा सत्यपरोऽगरितथवाङ्‌ । तथा क्षमावान्यः शक्तोऽपि कृतापराधदण्डनानुरूपण न योजयति } तथाऽऽप्तानुपर्तवते तच्छीडो यः स आघ्रोपमेवी चारोग भवति । न केवरं प्राक्तनविध्यनुष्टाननारागः प्तप दयते । यावदाप्तोपमेगी चेति चराब्दाथैः |

भ्येषां चिकारमचट ज्ञानमव्याहतं सदा । आप्ताः रिष्ठा विबद्धास्ते तेषां वाक्यमस्दहायम्‌ः ॥

(^

इ्याप्तटक्षणा्मति ॥ ९० ॥

कुयांचश्वरं चतां न कारुमतिपातयेत्‌ ॥ ९२ ॥ प्रणयेनापि नो वाच्यं वचनं परतापि च ॥ अहता सततं काया धाया चित्तस्य निता ॥ ९२ ॥ `

[1

7

न~~ इ

१, यदा]

६५४ ` व्याख्याकस॒मावस्याख्यदीकासमेतो-- [<रव्यशीतितमो-

॥ ९१॥ ९२॥ इति श्रीदन्दभणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्ध योगव्याख्यायां श्रीश्री- कण्टदतत्कतायां व्याख्याकुयुपावस्याख्यायामेकाश्चीतितमः स्वसथाधिकारः समाप्तः ॥ ८१॥

अथ द्य्षीतितमो भिश्रकाधिकारः।

चिकितपाज्गमृतप्रशस्तवै्ादि निशः परिशेप्यात्‌ । अतो वैचयादिपादचतु्टयं चिकि- त्ाप्ताधनं निदिरन्नाह- वेद्यो व्याध्युपसष्ट्च भेषजं परिचारकः ॥ एते पादाधिकित्सायाः कमेसाधनरेतवः ।॥ १ ॥ व्याघ्युपसुष्टो रोगी । परिचारकः शुश्रूषकः पुरुषः । कपेसाधनदहेतच इति । आरोग्यहेतव इत्यः । वैदोऽमिदित अद्रौ प्राधान्यात्‌ । ततश्च रोगी मेषनस्याधिक्र- रणत्वात्‌ । ततो मेषनं रोगनिवृत्तौ प्रधानकारणत्वात्‌ । शेषात्परिचारकोऽन्ते । पादा इति । चत्वारोऽशाः । पादपकौतैनेन च वैयदीनामन्यतमवैकस्येऽपि चिकित्ायाः धिद्धि दशेयति ॥ १ ॥ वेयादीनां गुणानाह--

तचाधिगतशाखारथो दृषटफमी - सखयंकृती ॥ टघुदस्तः शुचिः शूरः सजोपस्करभेषनः ॥ २ ॥ परत्युत्पन्नमतिधींमान्ग्यवसायी विशारदः ॥ सलयधमेपरो यश्च स भिषक्पाद उच्यते ॥ ३॥ चाधिगतशाच्ा्थं इति । यपावदथिगतदाखरो यथावच्ज्ञाततद्रथश्ैल््भ॑इति इष्टणः । सत्सदिति गृह्यमाणं यथाभूतमविपरीतं तत्य भवति । अप्तच्चाप्त- दिति गृह्यमाणे यथामूतमविपरीतं तत्त्वं मत्रति । तत्वेन यथावस्थितोऽधिगतः दाखर्थो येनेति सोमः । दृष्टकर्मेति । केदो लेहदो च कुराल इत्यथः । ` स्वयंकृती खग्रज्ञया चिकित्सायां प्रवृत्तः । ठघुहस्त इति । छेचादिक्रियापसु वेपना- दिदोषरदितः । शुचिरिति । बाह्याभ्यन्तरशोचयुकः । ररः, अविषादी । सज्जो- „ पस्करभेषज इति । सञ्जानि प्रगुणान्युपस्छराणि यन््रहाखरादीनि भेषजानि च यस्य स॒ तथा । प्रत्युत्पन्नपतिरिति । यथाकाडोचित्तकायामिन्नः । धीमान्‌, उक्तदुरुक्तो - हापोहक्षमः । व्यवसायी, उचमपरो गहगेऽपि क्म कर्त व्यवस्यतीय्ैः । विशारदः

िश्रकाधिकारः। दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ६५९ `

पण्डितः छृच्छपदम्रषु न महयति । सत्यधर्मपर इति । सव्यं मिथ्यामाषणनिदत्तः । धमः अनेकप्नाधनप्ताध्यः ॥२॥६९॥ ` ॥ आयुष्मान्सखवान्साध्याो द्रव्यवानात्मवानपि ॥ उच्यते व्याधितः पादो वै्यवाक्यषदा सिकः ॥ ॥

आयुष्मानिति । प्रधानगुणदोषचिकित्पायाः प्रवृत्तेः । उ्टणस्तु--आयुष्मा- न्द्रीर्घायुः । तच शारीरणक्षणेरिष्टामविन चाभ्युह्यमिति। सत्वान्छशसरिष्ण॒ः । साध्यः साध्यन्याधियुक्त इत्यथः । आत्मवानछोदुपः । वै्यवाक्यज्ृत्‌ , वैद्यवचनकरः । आस्तिक इति । दत्तमसि हुतमसि परोकोऽस्ि, एवं मतिर्यस्य स॒ आस्तिकः ॥४॥

मरस्तदेशसंभूतं भररस्तेऽहनि चोद्धतम्‌ ॥

अरपमात्रं महावीर्यं गन्धवणेरसान्वितम्‌ ॥ ५ ॥

दोषघ्रमग्छानिकरमविकारि विपयये ॥

समीक्ष्य कारे दन्तं च भेषजं पाद्‌ उच्यते ॥ ६ ॥।

अरपमाराभित्यत्र युक्तमाचं मनस्कान्तमिति पाठः । युक्तमात्रं युक्तग्रमाणं मन-

स्कान्तं मनःप्रियम्‌. । दोषध्रमिति । दोषदब्देन वातादय उच्यन्ते तदूषिता धातुम- टटाश्च | अथवा दोषघ्नं दुष्ट हन्ति, अदुष्ट च कोपयति । अग्हानिकरं हषैक्षयं न करोतीत्यर्थः! अविकारि पिपरयंय इति । विपयैयेऽयोगादावप्यनतिषिकारि ।

समीक्ष्येति । दोषप्रदेशबटकाटविकारसच्वप्तात्मयोषधानख्वयःप्रकृलादिकान्परीक्ष्य

उत्तमुपयुक्तं कार आवस्थिके वा ॥ ९ ॥ ६ ॥ सिग्धोऽज्ञगप्स॒वंखवान्युक्तो व्याधितरक्षणे ॥ वेद्यवाक्यकृदभ्रान्तः पादः परिचरः स्मृतः ॥ ७ ॥ सिग्धः प्रीतियुक्तः । अजुगरप्पुरातुरव्याधेरगोपको विकारेऽनिन्दकश्च । कष्टवी भत्स- उ्याधिमत्खपि न गर्हा विमति । बटवानिति । बटवत्तवात्सक्ठेशप्तदः । युक्तो च्याधितरक्षण इति । युक्त उद्युक्तः । युक्तो निपुण इति उष्णः । एतेन व्याधि- तस्य रक्षणे तत्पर इत्यथैः । वैयवाक्यक्रृत्‌, वेदवाक्य अविकल्प करोतीत्यथेः ॥ अश्रान्त इति । खेदरदितः ॥ ७ ॥ | स्वदेशे निचिता दोषा अन्यस्मिन्कोपमागताः ॥ बरबन्तस्तथा न स्यजरजा वा स्थखहूताः ॥ ८ ॥ उचिते वतेमानस्य नासि देशकरतं भयम्‌ ॥ आहारसमचेष्टादौ तदेशस्य गुणे सति ॥ ९ ॥ स्वदेशे समानगुणदेशे । यथाऽनूये निचितः कफ़ो जाङ्गल्देशे कुपितो न तथा बछ- वान्भवति जाङ्गकेशगुणेनानृषावरोधात्‌ । जलजा धा स्थखाहता इति । टना

॥

1 शि

६५६ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [८२ ्श्षीतितमो-

जन्तव इव स्थं नीयमाना अबद्वन्तः । वादाब्दोऽत्रेवार्थे । एतच्च हृन्दटिलितक्र- मानरोधाद्यास्यातम्‌ । सधरते त-न तथा बल्वन्तः स्युरिलयादिः -छोकस्याऽऽदौ पाटः । अत्र क्रमे ठीकाकाराणां व्याख्या । जना अनृपना रोगाः -छीपदादयो जाङ्ग्देशं नीता न बलवन्तः । वाशब्दाज्जाङ्गना अपि रोगा अनूपं नीता न॒ बल- वन्तः । स्वदेशे निचिता इत्यादिनाऽनुचिते वतेमानस्येत्यादि -हेतोधितक्ुपित- दोषस्य विसदृशगणे देश उचिते न्याय्ये वर्तमानस्या"““"जाज्गट्देशे यदि "“"“स्वभ्रादौ पति तदेशे मवत्येव मयम्‌ । एवमनुपेऽपि व्याख्येयमिति इद्णः । सुभ्रुतपाटक्रमं परित्वा; एवं ग्यास्याति-- ` ८५ तथा बदवन्तः स्यजघछ्ना वा स्थदाङताः ।

सदो निचिता दोषा अन्यस्मिन्कोपमागताः ॥

उचिते वर्तमानस्य नासि देशक्ृतं मयम्‌ ।

आहारस्वमचेष्टादौ तदेशस्य गणे सति" इति ॥

५ ५, ५

तस्यगणनात्य रोगस्य विपरीतगुणदोषयिकरिस्पितं दशयच्राह-न तथेति । जलजा अनूपदेशजाः छीपदादयः । स्थलाहता इति । जाङ्गरूेशं नीता इत्यथः । उक्तन्याधिकारणं दोषचयारि विदददेश्चाश्रयं प्रथमं दशेयनाह-- स्वदेश इति यथाऽनूषदेशे संचितः कफो जाज्गल्देशे कुपितः । उचित इति । न्याय्य इ्यथं यदि पुनराहारादावनुचिते वतेते न वा भवल्येव भयं यथाऽनूपदशे संचिते कफ जाङ्क- द्देोऽपि दिवाख्मादि कुवेतः पुरुषस्य भयं मवलयेव । आहारस्वम्रेलयादि । तदेशस्य गुणे सति जाङ्गव्देशस्य रौक्षयौप्ण्यादौ गुणे सल्यप्युचिते वतेते । एतदुक्तं भवति । यदप्याहारस्वमचेष्टादयस्तदेशगुणा अपि सनिति तथाऽप्युचिते वतेते कफविषरीतगुणे वैत इत्यथः । सश्रुतपाटक्रमे सोम एवं व्यास्याति । अन्यदेशानातस्य व्याधे्देशान्त- रगमनं प्रशमे हेतुमाह--स्वदेशे निचिता इत्यादि । खदेरे यथाऽनपे संचित कफो जाङ्गख्देरापरङ्गपित उचिते न्याय्ये यदि पुनराहारादावनुचिते वतते तदा भवत्येवं मयम्‌ । आहारस्वभचेष्टादौ तदेशस्य जाङ्गव्देशस्य रूकषोप्णादो गुणे सल्यप्युचित एव वते । उचिते व्याध्यारम्भकदोषम्र्यनीक एव वतेते ॥ ८ ॥ ९॥ विकारेऽस्पे महत्कमे क्रिया रुध्वी महागदे ॥ द्रयमेतदकोश्चस्यं कौश्यं युक्तकमेता ॥ १० ॥ सुगमम्‌ ॥ १०॥ क्रियायास्तु गुणाराभे क्रियापमन्यां भरयोनयेत्‌ ॥ पृवेस्यां शान्तवेगायां न क्रियासकरा मतः ॥ १२ ॥

५ १ क, 0 हतः ।

१

क *

मिन्रकाधिकारः] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ६५७

दोषावस्थाया इरुक्षत्वात्‌“"“ "“"परमाणक्रियायोग तदानीं विश्राम्य तद्धि परीतगुणाऽन्या क्रिया काया । विश्रामो हि पवेक्रियाया अशान्तः“-उभयोरपि निष्फ- रुत्वं स्यात्‌ । अश्निमान्यविरोधमोषधपरिमाणेन तथाऽऽहरिणापि पच्यमनिन । ` अथ इद्टणव्याख्या--करियाफटं यदा न इर्ये तदाऽन्या क्रिया कर्तव्या । साऽपि विश्रमय्य कालान्तरिता सती कतेव्येति दरेयच्राह-- क्रियाया स्तिति। पञ्चरा्ान्तरिता जान्तरिता वाऽन्या क्रिया प्रयाक्तव्या । सकय युगपट्द्रयोः प्रयोगः ॥ ११॥

गुणाङाभेऽपि कतेव्या विभ्रामान्तरितक्रिया ॥ सेव सेवान्यथा तस्याः पवेवत्संकराद्धयम्‌ ॥ १२ ॥ सेव सेवेति वीप्पाया इृष्टफत्वात्‌ । तस्या एवाम्यासवृत्ति दशैयति विश्रामः । ““गुणाङाभेऽपि सपदि सैव सेव क्रिया हिता । कतेग्यैव तदा व्याधिः कृच्छप्ाध्यतमो यदिः" ॥ इति सुध्चतपाठक्रमः } तत्र यस्या अपि फं न दद्यते साऽपि सप्तरात्राद्धिश्रमय्य ऊते> इति । स्रपदि शीतम्‌ । यदा पनः कृच्छरप्ताध्यो व्यापि स्तदा गणस्य क्रियाफटरस्यारामेऽपि हिता या क्रिया सैव प्रयोक्तव्या ! इति इद्टण व्याख्या ॥ १२ ॥ षड्भिः केचिदहोरातेः केचित्सप्रभिरेव च ॥ इच्छन्ति मुनयः प्रायो रसस्य परिवतनम्‌ ॥ १३॥ . सुगमम्‌ ॥ १३ ॥ | परिषा रसस्येव शन्तवेया क्रिया मता ॥ १४ ॥ सुगमम्‌ ॥ १४ ॥ चण्डः साहसिको भीरुः कृतघ्ने व्यग्र एव च ॥ सदैयवरपतिद्रे्ठा तद्विष; शोकपीडितः ॥ याटच्छिको सम्रषश्च विरीनः करणेश्च यः ॥ १५ ॥ बेरी वेद्य विदग्धशच श्रद्धादीनः सुशड़ितः ॥ भिषजामविषेयथ्र नोपक्रम्या भिषग्वरैः ॥ १६ ॥ सुगमम्‌ ॥ १९ ॥ १६॥ एतानपाचरदेयो बहुन्दोषानवाष्यात्‌ ॥ एभ्योऽन्ये समुपक्रम्या नराः सर्वैरुपक्रमेः ॥ १७ ॥

ण न त मे प भा) ११) ह 1) 0 क च च मयकय

१ क. च. भवत्‌ 1 `

[1 0 11 [|

८२

६९८ व्याख्याङसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [८रदकशषीतितमो-

सगमम्‌ ॥ १५७ ॥ चिकित्सितं शरीरं यो न निष्क्रीणाति दुम॑तिः ॥

| ¢ (+

ख यत्करोति युद्तं तत्सवं भिषगश्चुते ॥ १८ ॥ मुममम्‌ ॥ १८ ॥

नैव कुवीत छोभेन चिकित्सापण्याविक्रयम्‌ ॥

$्वराणां वसुमतां छिप्तेताय तु त्ते ॥ १९ ॥

प॒गमम्‌ ॥ १९ ॥ अधना मान्तस्याया यथासत्तासंज्ञिविधानाथमाह-- गञ्जाभिः सप्नमिमाषः ज्ञाण माषचतुष्टयम्‌ ।।

द्रौ शाण वटकः कोरस्तो द्र कषे उदुम्बर; ।॥ २० ॥ अक्ष पाणितरं ज्ञेयं सुवणं कवलग्रहः ॥ पिचुबिडार्पद्कं शुक्तिः पाणितट्द्रयम्‌ ॥ २१ ॥ तद्रयेन पटं गुष्टिः प्रकुश्चो बिरवपुच्यते ॥

दर परे प्रतं विद्यात्तद्रयं कुडवोंऽञ्जलिः ॥ २२ ॥ मानिकाऽष्रपटं ते द्रे भस्थस्तस्माचतुगोणम्‌ ॥

आढकं कंसपातरे च चतुभिरद्रोण उच्यते ॥ २३ ॥ तत्पर्याया पयोन्पाननस्वणामेणसूषकाः ॥

तुला पटशरतं ताभिवश्चया भार उच्यते ॥। २४ ॥

मरै शाणाविति । दवौ शाण वरकः कोर इति संज्ञाद्वयम्‌ । वदरं द्रङ्क्षणश्वेति स्ञाद्रयं बागभगान्तेयम्‌ । अत्र शब्दान्यत्वं न तु तत्वतो भेदः । तौ द्वौ कोटो कष उदुम्बरोऽक्षं पाणितलं सुवर्णं कवलग्रहः पिचुर्विडारषदकभिति कोष्द्रयस्य कषोद- योऽष्टौ । तथा तिन्टुको बागभटाज्जेयः । पणितल्द्रयं कर्षो शुक्तिः। तथा पिच अष्ट- मिका च वाग्भगन्तेया। तद्येन शुक्तिद्रयेन पं मुष्टिः प्रकुञ्चो विल्वमिति संज्ञाचतु- ्टयम्‌ । आम्रं चतुधिकेति संज्ञाद्वयं वाग्भटात्‌ । द्वे पठे प्रखतिः 1 तद्वयं कुडवोऽज्ञ- ` दश्च | अष्टपटं कुडवद्वयं मानिका । ते द्व मानिके प्रस्थः । तस्मात्पस्याचतुगुणमादकं कंसः पात्रं संज्ञाच्रयम्‌ । चतुभिरावकैरद्रोण उच्यते । तस्य प्याया घट उन्मानं नल्व- णोऽभेणः सृपकश्च । इति संज्ञाः षडट्द्रोणादीनां शब्दानां स्वरूपतो भिन्नानां नार्थतो भेदः । पशतं तुहा गद्यते । तानि पर्डशतानि विंरातिमार उच्यते ॥ २० ॥ २१॥ ॥ २२॥ २३॥२४॥ `

ॐ

क

शमि १ त्‌, घ्‌, तरप |

। मिध्रकाधिकारः] दृन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः। ६९९ द्रवाद्रैयोविरोषमाद-- शुष्कद्रग्येष्विदं मानं द्विगुणं तु द्रवाद्रेयोः ॥ ज्ञातव्यं कुडवादूर्ध्व परस्थादिश्चतमानतः ॥ २५ ॥ वाग्भटेन तु, एवमुक्तम्‌-- “द्विगुणं योजयेदाद्रं करुडवादि तथा द्रवम्‌" ॥ अस्य व्यास्याऽरुणदत्तहेमाद्विभ्यां सुस्पष्टं कत्वोक्ता । आर्द्रं तोषधं द्विगुणं योजयेत्‌ । परुमित्युक्ते पटद्यम्‌ । यथा हष्कद्वेयोरेकष्मिन्योगे तुस्यपरिमाणेन निदिष्टयोः श्यष्कद्रन्यादा्रं दभ्यं द्विगुणं दत्वा योजयेत्‌ । श्चप्काद्वेयोवां द्रव्ययो- स्तुल्यपरिमाणनिर्दिष्टयोः शष्कद्रम्यामावे सति, आपद्रद्र्यं द्विगुणं कृत्वा योजयेत्‌ । कुडवादि तथा द्रवमिति । कुडवादि द्रवं च कुडवं इत्युक्तं कुडवद्वयम्‌ । यथा रुप्कद्रन्ययोरेकस्मिन्योगे तुल्यपरिमाणेन निर्दिष्टयोः इष्कद्रव्यादद्रवद्रव्यं कुडवादिप- रिमाणसंज्ञया निर्दिष्टं द्विगुणं कृत्वा योजयेदिति । अनुक्तज्ञानार्थं परिभाषाप््र वागभयोक्तं यथा-- “भेषणालोडने वारि खेहपाके तु निद्रेवे । ९ कस्पयेत्पद्श्ान्मागान्प्रमाणं यत्र नोदितम्‌ ॥ कल्की कुर्याच भेषज्यमनिरूपितकल्पनम्‌' इति ॥ . अस्यार्थः । पेषणाछोडने वारि स्नेहपकेष्वनुक्तद्रवेषु वारि योज्यम्‌ । प्रमाणानुक्तौ सममागत्वम्‌ 1 कल्पनानुक्तौ कल्कः । अङ्गानुक्तौ मूढम्‌ । प्रसिद्धेषु तदेव । यथा हरीतकील्युकते फम्‌ । अनिर्दिष्ट प्रसिद्धेषु मूटं ग्राह्यं त्वगादिष्विति संग्रहवच- नात्‌ ॥ २९ ॥ दवगुण्यं न तुखामान इति मानविदो विदुः ॥ २६ ॥ सुगमम्‌ ॥ २६ ॥ मानमेदानाह-- गोणी द्रोणाठकपस्थाः कुडवश्च परं पिचुः ॥ शाणको माषकथैव यथापूर्व चतुगणाः ॥ २७ ॥ तथा च वागभटः- “ज्लाणं पणित मुष्टि कुडवं प्रस्थमाढकम्‌ । द्रोणं वहं च ऋमदरो विनानीयाचतुगणम्‌" इति ॥ जाणमानं च संग्रदोक्तम्‌ | षदुङ्यो मरिचः | ताः षटूपषेप ¦; । तेऽष्टौ तण्ड: । ४ तौ धान्यमाषः | तौ यवः ] अतः परं चतु्गुणैवृ्याऽण्डिकामाषकंशाणा इति । वशी

भ ।

न

[भ

(भरे

+

६६० व्याख्याकुसमावल्याख्यदीकासमेतो-- [८रव्यद्रीतितमो-

व॑दारन्भे भ्रविष्टरदिमस्थं रजः । संग्रहे धरण तु परस्य दरमां भागः | माषकस्य पर्यायो हेमधानकश्च । कर्षस्य षोडशिका परुद्यस्याष्टमानं द्रोणद्भयस्य सूपं इति } वाग्भधव्कसनामाह-- | “कषाययोनयः पञ्च रपरा खणवानताः ।

रमः कस्कः रतः शातः फाण्टश्चातं प्रकरपनाः)

पञ्च चेव कषायाणां पव प्रवं बायका; इति ॥

अस्यार्थः { द्रम्यादढतः ` सारमागः कषायः 1 छ्वणस्य तदमावादयोनित्वमिति देमाद्रिः। `

उयेन्नानेस्य व्यास्या--कषायस्य योनय आकरा खवणवनिता मघुरादयः पञ्च रसाः । तेभ्यो ये कषायाः स्वरादयः पञ्च सम॑वन्ति | आह । क्माह्धवणस्य कृषायत्वं नेष्यते । यावताऽपावपि स्वविषयेष्‌ व्याधिषु च युज्यते । यथा तत्र॒ साध्य- मामं प्रदुषएटमट्ीमतमदधेखयेत्पाथयित्वा छवणमुष्णं वारि तथा क्षोद्राम्बुना रसेनेक्षोर- थवा छवणम्बनेति । उच्यते } कल्पनासमवात्पयोगापहिष्ण॒त्वाच्च । या हीमाः कल्पना स्वरपा्यास्तापरामन्यतमाऽपि ख्वणे न पमवतिं । छक्णस्य त्‌ स्वरप्तकस्पनाया योगो न समवति । सदैव हइाष्करूपत्वात्‌ । कर्ककल्यनाऽपि न सभवति । यतो यद्रव्यं द्रवेण सिक्तं पिण्डी भवतिं न तु विदीयते तत्कस्कसन्ञामासादयति । न चैवं खवणे सभ- वति | तथा क्राथकस्पनाऽपिं न भवति । यस्मादयहूग्यं क्राथयित्वा जटादुदाध्रेयते } द्रव्यावयवास्तु केचिदमिषवरिथिखा विना प्रच्याव्यमाना ज्मन्‌ ` प्रविहामिि । केचि- द्रभ्यसक्ता वनि तत्र शतकस्पना भवति | न चैवं वणे संमवतिं । उद्कप्रविष्टस्य सवात्मना विख्यनात्‌, इति शतकस्पनाया अप्यप्तंभवः । शीतकस्पनाऽपि न संम- वति । शीतकषायस्य शीतीरैरोषधेः पित्तरामा्थे प्रयोगाहवणस्य चोप्णवीर्यत्वात्‌ | फाण्टकल्पनाऽपि न संभवति । यस्मात्सद्योऽभिषुतपृतं यत्तत्फाण्टममिधीयते । ततर च कतिपये द्रम्यावयवा जङ्मनु प्रविशन्ति । मृमानस्तु द्रव्यभानो मवन्ि } ख्वणं तु सवमेव विीयते, इयेवं कल्पनासमवाह्छणस्य कषायत्वं नेष्यते । तथा प्रयोगाप्रहि ष्णुत्वाच् न च छवणस्य केवरस्य प्रयोगः सातत्येन मधुरादीनामिवाऽऽतरेः शक्येत

दुम्‌ 1 अतोऽप्यस्य नेवेष्यते कषायत्वमिति ! इत्यक्तं खवणवना रस्ता; कषाययो नय इति । म॒निनाऽप्युक्तम्‌--कस्पनावशतः पञ्चानां र्नानां कषायंज्ञा ग्यवह्रति । न छवणस्य क्पनायागाभांवात्‌ । मधुरकषायोऽम्ड्कषायलिक्तकषायः कटकषाय कषायकषायश्चेति तच््रसज्ञेति । पुनः पुनः कपायग्रह्णं चात्र मधुरादिषु द्वित्निचतुप्पञ्च- भदयुक्तष्वपि कषायसज्ञासंनिवेशाथंम्‌ । वक्ष्यति--खाद्रम्डादिमिर्योगमित्यादि । मघ राम्डो मधुरटवण इदयेवंप्रकाराः सवे कषायपज्ञा; । अन्यथा पञ्चेति व्पवस्थाकरणात्फेवटे-

1

-मिश्वकाधिकारः] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ६६१ प्वेव मधुरादिषु कषायज्ञा स्यात्पंयुकतेषु न स्यादिति । रसानां स्वरसादिकलद्पनया योगो न संमवति। युक्तं चेतत्‌। तस्माद णगणिनोरमेदोपचारांदिह रसमरहणेन तदाश्रयाणां द्रव्याणां ग्रहणं मन्तव्यम्‌ । ननु च मधुराम्लकंटुतिक्तकेषायाणामपि क्षीरद्क्तमूत्रगृगुटुमधृनां स्वरसा(दिकल्पना न संभवति । ग्रद्ररिकाञ्चनारीनां च मधरादिगणयक्तानामपि कषाया- मावप्रसङ्गा न केवरं टवणस्येति । नैतदेवम्‌ । मधुरादीनां हि प्श्चानामेकदेशकस्पना- समवः प्रयोगाप्तहिष्णुत्वं च येषां चासंमवस्ते न अ्रदीष्यन्ते । उ्वणानां तु सर्वेषामेव कस्पना न संमवतिं । न च प्रयोगः सोद शक्यते । न चैकदेशकल्पनासंभवे कृत्ल्रस्य मधुरादेः कषायगणपरयन्तस्य प्रतिषेधो नोच्यत इति । रसः कल्कः गुतः दइीतः फाण्ट-

श्चेति प्रकस्पनाः । पञ्चधैव कषायाणां स्वरप्ादीनाम्‌ ।

“्यनरप्रपीडनाद्रव्याद्रसः स्वरस उच्यते | यः पिण्डः साद्ेपिष्टानां स कर्कः परिकीर्तितः ॥ वह तु कथितं द्रव्यं शातमाहश्चिकित्सकाः 1 आपोधथितं निशाध्यष्ठं तोयस्थं शीतमच्यते ॥ क

= क ७

चूणमुष्णन सयुक्त तत्फाण्टममिधायते" इति |

तत्र स्वो रपरः चरमः । य आद्रदरव्यस्य क्षण्णनिष्पीडितस्य नियाप्रः स स्वरसः। ` कटयतीति कस्को द्रग्यमन्ते नयती त्यथः । क गताविति पाठत्‌ । क्रियत इतिवा - कर्कः । श्रपणाच्छरृतः | श्रपणं पाकगुणाधानम्‌। शृतं पाके, इति छक्षणात्‌ । सटिटामिष- वणेः श्ीतस्परात्वाच्च रीतः । अनायाप्ननिप्पन्रत्वात्फाण्टः । कषायग्रहणं चात्र खरसा- दिकर्पनानामपि केषौयत्वोपचाराथेम्‌ । रसेप्वेव मधुरादिषु ्वणवर्ज्येषु कषायज्ब्दो निय- मेनावस्थितः स्वरसाघास्वपि कल्पनासु कषायशन्द्‌ उपचयते मधररादिस्वमावानतिक्रमात्‌। यथा चरक उक्तम्‌। अन्येषां च श्ीतवीयोणां यथाङाममोषधीनां कषायं कारयेत्‌ । अत्र दाताख्या कस्पना कषायजब्देनोपचयेते । एषं दरभ्येष्वपि जीवकादिषु पुननेवान्तेषु कषायो- पचारो मधुरादि्तमवरेशादिति। “निशि स्थिता वा परिमर्दिता वा कल्कीक्रताश्चृणेमथ दुता वा इति वर्णोपदेशाच्ूणं इस्पनानुक्तिः कस्मादग्रेति चेन । चरणस्य कल्करेऽन्तमीवापरयग- भणनम्‌ । ननु चृणीदनन्तरं कल्कः क्रियते न तु कस्कादनन्तरं चरणं तस्मासश्चानां कल्पनानां मध्ये चणेकल्पनेव निर्देष्टं यक्ता न तु कल्ककस्पना । युक्तमाह भवान्‌ । केतु छ्वणस्य कषायसंज्ञायां समवेदशो मा भदिति कल्पनानां मध्ये कल्क इति निदेश करतो न चृ्णं इति । तस्माह्ववणे न भवति कपषायसन्नुविश इति । पूव बरावहा इति ~ कर्पनाप्तामान्यात्छरसादीनां तुस्यवल्त्वं प्राप्त .ृदमारम्यते । स्ता च कल्पना पं पर्वं यथापरं बवदा बद्यधिका । एवं प्राण्यख्या (कल्पना सवरा 1 ततोऽप्यधिक-

, ॥॥ ।

६६२ व्याख्याङुघुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [<रेद्यशीतितमो- `

हाक्तिः शीताख्या । ततोऽप्यधिकवीया श॒ताख्या ! ततोऽप्यधिकशक्तिः कल्काख्या । कृस्कास्यायाश्च कसपनायाः खरसाख्याऽपिकरक्तिः । तत्र स्वरप्तस्य॒तावत्सर्वभ्यो बहीयत्त्वमोषधमारत्वादद्ाक्षे्षरसवच्छेषस्य किडटरस्याकेचित्करत्वात्‌ । कर्कस्य तु काटपरिणामेनाऽऽतपानिादिमिश्चोपदतरप्वीय॑तया खरस्तो न्यूनववच््म्‌ । शृतस्य त्वसकठोषपोपयोगादग्न्यमिभवात्कारपरिणामातपादिम्यश्च कस्काहखावरत्वम्‌ । रीतस्य त रिरिरजटस्पर्शस्तब्धावयवतया खल्पौषधायक्ृष्टेः श॒तादरपबद्वत्वम्‌ । फाण्टस्य पुनरदपकाटावस्यायित्वादू रम्यस्य शीतादू नबरच्वमेवेतीशानात्‌ । स्वरसादीनां रक्षणं वाग्बदाद्ह- (सद्यःपमुदतक्षण्णायः स्वेत्परपीडितात्‌ । स्वरसः स समदिष्ठः कर्कः पिष्टो द्रवाप्टतः ॥ चर्णोऽप्टुतः शृतः काथः शीतो रात्रो द्रवे स्थितः | सद्योमिषुतपृतस्तु फाण्टस्तन्मानकस्पने ॥ युञ्ज्याद्याध्यादिबरूतस्तथा च वचनं मुनेः | मा्राया न व्यवस्थाऽस्ि ग्याधिं कोष्ठं बटे वयः ॥ आोच्य देशकारौ च योञ्या तद्वच कस्पना । मध्यं तु मानं निर्दिष्ठं स्वरसस्य चतुष्पलम्‌ ॥ पेष्यस्य कषमारोञ्यं तद्‌ द्रवस्य पलत्नये । काथ्यं द्रव्यपटे कुर्यात्प्रस्थार्थं पादरोषितम्‌ ॥ शीतं पठे पठेः षरडमिश्चतुर्भिश्च ततोऽपरम्‌"! ।

अप्याथ; । खरसलक्षणमाह-स॒द्य इत्यादि । यस्मिन्दिने समुद्धतं तप्िननेव प्रक्षाल्य क्षुण्णं पटपीडितं च यद्द्रव्यं तस्य रपः। कल्कखक्षणमाह-करक इत्यादि। शरष्कं द्रवेणाऽऽग्ल पिष्टं कल्कः । अनाष्तं चणैः । संग्रहे तु--उपट्दशनादरिपिष्टस्तु कर्कः । मृषकष्मतान्तवच्युतश्चुणैः । तस्य समस्तद्रभ्यापरित्यागादाप्डुतोपयोगाच कल्का- दभेदः । दशनपेषणाखोडनेनैव द्रवः | कल्कस्य पेषणे पाने चाऽऽप्रतत्वं चूणप्य पान एव समस्तग्रहणेऽप्यशक्यपेषणस्य त्यागान्न कषायलक्षणाभावः । रुतल- क्षणमाह--द्यूत इत्यादि । कथनोद्धतः दाष्कद्रग्यरसः दतः । संग्रहे त- प तु भेदयान्योषधान्यणुशो भेदयित्वा डेयानि च च्छेदयित्वा प्रक्षाल्योदकेन शुचो छक्षायामधघःप्रतिषप्तायां ताम्रायोमन्मयान्यतमस्यास्यां समावाप्य बहुलपपानीयमराहिता- ~ मे।षधानामाकरय्य यावता मुक्तरस॒ता स्यात्तावदुदकमासेचयेच्छोषयेचच । अथ वहाव- षिदयुल्य महत्याप्तने सुखोपविष्टः सवैतुः सततमवटलोकयन्दन्यां च विषद्यन्मदना पारत समुपगच्छताऽनखन साधयेत्‌ । यवतायं च सुपरिखतं यथाह्पर च प्रयज्जीत । क्षीरा-

। [+ कै

„ मिश्चकाधिकारः] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ददै र

दिस्रहितं च द्रभ्यं न प्भ्यङ्मृक्तरपं भवतीति वारिक्राथपुवंकं क्षीरायैस्तदुपदेरोऽनुप- द्ग्धं काथयेदिति । तदुषदेशे क्षीरादिक्राथोपदेशो वारिकाथं कृत्वा तं काथं क्षीराचयैः सह समं क्षीरावशेषं काथयेत्‌ । एवं द्यनुपदण्धं द्रम्यम्‌ । केवलक्षीरादिपाके तुषद्ग्धं स्यात्‌ । रीतलक्षणमाह-शीत इत्यादि । कथनं विना क्राथवत्सरकल्रातरिस्थापनो- दूतः शीतः । फाण्ट्टक्षणमाह-- सथ्य इत्यादि । आरोडनस्रमनन्तरमेव पृतः फाण्टः | अभिषुत आदोडितः । आखोडनं चोप्णोदकेन । उक्तं डि संग्रहे--उप्णाम्मसि ध्ुण्णामिषुतं पृतं फाण्ट इति । उक्तानां कल्पनानां वक्ष्यमा- णानां च मानानां विषयमेदमाह--तन्पानेत्यादि । न्याधिबखानुप्तारेण या कल्पना यया मात्रया यस्योचिता तां तया तस्य युञ्ज्यात्‌ । आदिदाब्दादातुरबरानप्षारेण या

कल्पना यच्रोचिता भवतति सा तत्र देया । तेन महति व्याधौ बख्वति चाऽऽतरे खर- `

सप्रयोगः । मध्ये कल्कशतयोः । अल्पे फाण्टशीतयोः । तथा स्वोणि स्वरप्रादीनि स्वैसिन्व्याधावातुरे च नैव योगीनि । यथा ज्वराणां स्वरसो न युज्यते गुरुतमत्वा-

नि कन.

ज्ज्वरस्याऽऽमारायसमुत्थत्वाचच । ग्रहणीरोगिणि रीतफाण्टकषायो न युज्येते अ्चे-

मान्यभयात्‌ । न च स्वेस्मन्पुरुे स्वेषां स्वरप्ादीनां योगिकत्वं कस्यचित्कचिन्मनः- ५

प्रतीघातात्‌ । किंच न चापि सवस्य द्रव्यस्य प्रवा; कल्पनाः संभवन्ति विडङ्गमध- कादीनां स्वरस्स्याप्तभवात्‌ । किच, एकस्मिन्द्रव्ये सवेकस्पनाप्तभवेऽपि केनचिदपि पनाविरेषेण संस्कृतं दरव्यमीप्िताथेसंपादनसमथं जायते ।

यथा--““मण्डूकपण्योः खरः प्रयोज्यः क्षीरेण यष्टीमधुकस्य तूणम्‌ । रसो गुद्च्यास्तु समूढपुष्प्या एषोऽनुकल्पः खट शङ्खपुष्प्याः" ॥

अत एव कानि च द्रव्याणि विशिष्टकस्पनापरिरहेणोक्तानि तथा तेषां कमणि सामर्थ्यात्‌ । अन्यथा तच द्रव्यमात्नमेव कल्पनाविरहितमवक्ष्यदिति । मन्दबुद्यर्थं॑त॒ मध्यमं मानमुपदिदयते । तत्र रस्तस्याऽऽह-मध्यापित्यादि । पेप्यस्याऽऽह--पेष्य- स्येत्यादि । कल्कनूर्णयोः कर्षं तदाोडनद्रवस्य पठच्रयम्‌ । शुतस्याऽऽह--काथ- मित्यादि । श॒ते क्ाथ्यस्य पटं द्रवस्य षोड पठानि चत्वायवरेप्याणि । रीत- स्याऽऽह--शीतमित्यादि । शीते द्रव्यस्य प द्रवस्य षट्ूपखानि । फाण्टस्याऽऽह-- चतभिरित्यादि । फाण्ट द्रव्यस्य पलं द्रवस्य चत्वारि पानि । अनयोरनवशेष्यत्वं कथनामावात्‌ । यावत्पृतं तावत्पयामेति |

““पाद्रोषः स्नेहविधौ काथस्तोये चतुगृणः ' इति ।

“्ेहपाके त्वमानोक्तो चतुरणविव्रितम्‌ । कल्कसखेहद्रवं योज्यमधीते शोनकः पुनः ॥

# हैः

६६४ व्याख्याङ्कस॒माव्ररयाख्यरीकासमेतो-- [<रद्यश्ीतितमे- सेहे पिष्यति द्धाम्बुनिप्काथ्ठरसैः कमात्‌ । . कस्कस्य. योजयेदंश्ं चतुथं षष्ठमष्टमम्‌ ॥

, प्रथक्लेहसमं दद्यात्पञ्चप्रश्रति तु द्रवम्‌ । नाङ्शिग्राहिता कल्के न ख्रहेऽप्रो सराब्दता ॥ . . वणीदिसंपन्च यदा तदेनं रीघ्रमाहरेत्‌ । घृतस्य फेनोपरम्तेटस्य तु तटुद्धवः ॥ छेदस्य तन्तुमत्ताऽप्पु मजनं शरणं न च | पकस्तु अरिविधो मन्दश्चिक्णः खरचिक्रणः ॥ , मन्दः कल्कसमे किट चिकणो मदनोपमे । ` किंचित्सीदति कृष्णे च व्य॑माने च पश्चिमः ॥ दग्पोऽत उर्व निप्कायेः स्यादामस्त्वयिपादक्घत्‌ । . मृदुनस्ये खरोऽभ्यङ्धे पाने वस्तौ च पिक्णः ॥

अस्यार्थः । सेहपाके मानमाह--सेहपाक इत्यादि । कल्काचतुर्मुणः सेहः सेदाचतु- „> णं द्रवम्‌ | श्लोनकमानमाद--अधीत इद्यादि । निष्काये द्रवे कच्कात्पड्गुणः स्रेह ` खरमेऽष्टगृणः । अत्र चतु्गृणः क्षीरादिषु शुद्धाम्बुपरश्ेपस्यावकराशत्वात्‌ । रसक्राथयो .. परस्परमन्येवी संकरे प्ामान्यपरिभाषाविषयत्वास्पंकीर्णं रि द्रवोत्तरम्‌ ।

“णस्य कोविदारस्य वृषस्य ककुभस्य च । कस्काढ्यत्वातपर श प्तनि पुष्पकस्कं चतुथेकम्‌” ॥

विरोषान्तरमाह--पृथगित्यादि । यत चतु्योऽधिकानि द्रवाभि तत्र पएरथक्लेह- समानि न तु परस्पमरसराम्धेन मिहितानि खेहाचतुगुणानि । संग्रहेऽप्युक्तम्‌--पमुदित- द्रवस्य पादेन लेहो योस्य इति । सवेद्रवाणां युगपत्प्र्षेपः । तभेकध्यं प्रति संसृ ज्याधिशु् च निर्यूहवत्साघयेरिति संग्रहवचनात्‌ । अनिरूपितकस्पनं च भेषजं कस्की कयात्‌ । कल्कानक्तौ निरूपितकसपनमपि । यतः क्ाथस्ततः कर्कर इति परिभाषितवचनात्‌ । पकसेहरक्षणमाद--नाडगखीत्यादि । घरततेखयोः फेनोप- रशमोद्धवो विशेषो । पक्टेदलक्षणमाद--कञेदस्येत्यादि । तन्तमच्त्वमुद्‌कमनज्नम- विशीणत्वं च | सेहटेहौ काथमेदौ । तयोमानमुत्तमस्य पठं मत्रेल्यादिनोक्तं काध्योष- धरान्देन टेहस्यापि म्रहणात्‌ । सहपाकमेदानाह--पाकस्तित्यादि । तत्र कल्क समे किट मन्दः । पाकेन सेहात्प्रथगमूतकल्कः किटः ! वैवण्यांद्यमावात्कर्कपमत्वम्‌ । ~ मदनोपमे चिक्णः } मदनं मधृ्छिष्टम्‌ । पश्चिमः खराचिकणः 1 सीदति म्डायति |

जेननििककनिि

„ १ स्थाऽभब्रदयकत्वादिति पा

मिश्रकाधिकारः ] हन्दमाधवापरनापा सिद्धयोगः । ६६५

अत ऊर्ध्वं पश्चिमादूध्वं दग्धः स च निष्फलः । मन्दादर्वागामः । सर चािमान्यङ्त्‌ ! त्रयाणां विषयमेदानाह--मृद्रित्यादि ॥ २७ ॥ सम्यक्मयोगं सर्वेषां सिद्धिराख्याति कर्मणाम्‌ ॥ सिद्धिराख्याति सर्वैश्च गुणेयुक्तं भिषक्तमम्‌ ॥ २८ ॥ कः पुनरहतुर्ेनावदयं ज्ञायतेऽनेन भेषजेनेदं कृतमिति । ब्रूमः । सरवैषां कममणां यः सम्यक्प्रयोगसतं सिद्धिराख्याति प्रथयति । दरयन्ते च छोके वक्तारो नूनमनेनेदं सम्यग- नुष्टितं यदगुनाऽप्य सिद्धिजीतेति । न च केवह सिद्धिः कर्मणां सम्यक्प्रयोगमास्याति कि तरि स्वैगुणेयुक्तं भिषक्तममपि सिद्धिरेवाऽऽख्याति ॥ २८ ॥ इति विविधगुनीनां वाक्यमाटोक्य यत्ना- त्स्वमतिपरिमितेविख्यातिमद्धिः पयोगैः ॥ ग्रथित इह मयाऽयं संग्रहो हन्दनान्ना सपदि स हि छिखितरा सिद्धयोगः खमाप्रः ॥ २९ ॥ सुगमम्‌ ॥ २९ ॥

इति श्रीहन्दपणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयगव्याख्यायां श्रीश्रीकण्ठदत्तविरचितायां व्याख्याकुसुमावस्या- यायां व्श्ीतितमो मिश्रका- धिकारः ॥ ८२ ॥ श्रीकण्ठदत्तमिषजा मन्थविस्तरमीरूणा ॥ टीकायां कृप्ुमावल्यां व्याख्या मुक्ता कचित्कचित्‌ ॥ १ ॥ रतनं नागरवंशस्य भिषग्मामहछनन्दनः ॥ = नारायणो द्विजवरो मिषनां हितकाम्यया ॥ २ ॥ भाष्याणि उद्णादीनि बहुशो वीक्ष्य यत्नतः ॥ धेकापूर्वि व्यधात्सम्यक्तेन नन्दन्तु साधवः ॥ ३ ॥

समाप्रोऽयं इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः ।

रा० रा० पणशीकरोपाहैवासदेवशाश्िभेः संश्ोधिता । तस्या आद्यखण्ड नरि तयात्मक | ` म्रथमो भागस्तस्य मत्यम्‌ ... „4 = चन ~ "न "~ ~ ३ ८३ > `

[३] -

२०० आण पै ० ^

२५-२. स्कन्दपुराणान्तगता सूतसंहिता श्रीमाधवाचाय॑कृतटीकेपिता ॥ तस्या

अन्तिमखण्डपूवभागरूपो द्वितीयो विम्स्तस्य मूल्यम्‌ .. न “न च ४ ०

२५-३. सृतसंदितान्तिमखण्डोत्तरभागरूपस्तृतीयो विभागस्तसूय मूल्यम्‌ ... ३ १२९ ३ ६. २६. पालकाप्यमनिविरवितों दस्व्याय॒र्वेदग्रन्थः, जयपुर्मदाराजाभितेन संस्क-

पाट्शचालाध्यापकेन वे° शा० दाधीचपण्डितरिवदत्तेन संक्नोधितःः ,- `~ ७ ६६ °

२७. कुसुमाषल्याख्यरीकासंवकितो वृन्दमाधवः = 4 "4. 4.0 धन्वन्तरीयनिषण्टर राजनिषण्टुसदितो भाषाषट्‌कगतप्यायङ्न्दसमेतद्रन्यावलिवणोनुक्रमको श्सदहितः सपरिशिष्टश्च, वे° सा रा० रा० वैयोपनामकैनारष्यणशाल्रिभिः सशोधित

सामतं मुद्रणावस्थायां वतेमानानि पुस्तकानि । अ्टाददपुराणान्तगतं ब्रह्मपुराणम्‌ 1 निल्यागन्दक्रत्ता वृहदारण्यको पनिषन्मिताक्षरा 1 तेथा नानाविधा नारायणदकरानन्दविरचितदीपिकासमेताः शतसंखयामिता उपनिषदश्च ।

एतेस्थृखवणेपङ्केरथो यानि पुस्तकानि क्रमशः प्रदत्तानि सन्ति, तान्य:

- स्माभिः सांप्रतं संशोध्यन्ते । अतस्तानि पुस्तकान्येष्वन्यतमं घा यस्य कस्यापि

सकाशे स्याच्‌, तरि तेनावश्यमस्मत्सकाङ्ं प्रेषणीयम्‌ । तेनास्पदुपरि तस्यः पहत्युपकृतिः स्यात्‌ । वयमपि तस्य तत्पुस्तकं शोधनमुद्रणानन्तरं मुद्धितपुस्तक- ` समेतं मेषयिष्यामः ।

श्रीशाङ्गदेवकृतः संगीतरत्नाकरश्वतुरकष्टिनाथ विर चितरीकासमेतः । वदमिदिरविरचिता बहत्संहिता भघ्रेवलकृतदीकासमेता । अपरार्ककृतरटीकासमेता याज्ञवल्क्यस्परतिः । तैत्तिरीयश्ाखीयानां संहिताब्राह्मणारण्यकानि श्रीमत्सायणाचार्यकृतभाष्यसमेतामि । एेतेरयव्राह्मणं ्रीमत्सायणाचार्यकृतभाष्योपेतम्‌ ! विदारण्यङृता छान्दोग्यो पनिषदीषिका वृददारण्यक्रोपनिषदीमिक्ा च 1 ( ५ (५ . [, कै ध्य न्ते ( इत्यंतानि पुस्तकानि सांप्रतं सशोध्यन्ते-) इयं प्रन्थावकिन प्रत्तिमसिकी 1 अस्यां बहुभिः पुस्तकरमरन्थस्य परिशोधनं भवति । यदा च द्रिप्रमाि््न्थः परिपूर्णो भवति तदैव सर्वेभ्यो प्रादकेभ्यो दीयते । नियतम्राहकेभ्य आनन्दाश्रमस्थ-

मुद्रितशतप्रष्रानां मृल्यं द्वादशा ऽऽणका गह्यन्ते । तेषां पुस्तकप्रेषणादयर्थ धनन्ययो नैव भवति । अनि यतग्राहकेभ्यस्तु शतप्रष्रानां मल्यमको रूपकः । पस्तकेप्रषणादययथ घनं च गह्यते \ परस्तकमव्यग्रहणं

पवटपोष्टमार्गण प्रेष्यन्ते । ् ~.

केवलददोपनिषदां पुस्तकान्यपि सदैवास्माभिर्दीयन्ते, तेषां मुल्यं सार्धकधिदःतिरूपकाः सन्ति

तथा दशोपनिपरदः, अधिक्ररणमालरसमेतशारीरशांकरवाच्च चेति प्रस्थानद्रयमपि सहैव दीयते तस्य

मातत); # |

[५] .

भव्य श्रय्चिश्चद्रूपकाः 1 पस्तकप्रेषणा्थ धनं तु प्रादकसकाशादेव ग्यते । पुस्तकानि व्ह्याल्मेवलप्र टमर्गिण प्रेष्यन्ते । तस्य धनव्ययोऽपि ग्राहकेसकाडयादेव गह्यते । एतद्रन्थावलीगतपुस्तकग्रदणेच्छुमिः पुण्यपत्तनस्थानन्दाश्रममुद्रणालये, अथवा मुबापुर्यौ श्री रा० रा० (महदेव चिमणाजी आपटे” इ्येतेषां गृहे, तथा तत्रैव युंबापुर्या “ ज्येष्टाराम मुकुंदजी इदयेतेषां रामवाडीसंज्ञकचतुष्पथस्थितपुस्तकविक्रयणाल्ये प्रं प्रेषणीयम्‌ । परं च केवरददोपनिए त्पुस्तकग्रहणेच्छुभिः ्रस्थानद्रयम्रहणेच्छुमिश्च, आनन्दाश्रममुद्रणार्ये वाऽस्मदगृह एवे पत्रं प्रेषणी यम्‌ \ प्राहकाणां परत्रश्राप्रणसमय एवातिलम्बेन पुस्तकक्रयणनियुक्त जनेभ्यः पुस्तकम्रेषणं भविष्यति

पद्मपुराणम्‌

१'अष्टादरापुराणान्तरीतं श्रीमलश्नपुराणं कै° श्री राधसेव मण्र्छकित्युपना मधारिभिः विश्वनाथ नारायणः इत्येतैर्महता परिश्रमेण वःरनराणि पुम्तक्रारि मेराथित्वा सपागान्तर निर्देशं सशषोधितम्‌ ! एतदानन्दाधमसंस्कृ तग्नन्थावखीगतं नव रुन्भाोन्षन्भाः फि तु स्वत्रमेवास्माभियुदापितं तस्य मूल्यम्‌. “ल = "~ "~ २४ ० १

महादेव चिमणानी आपटे, बी. ए. एद्‌. ए सब युनि्टर्षिरीचे फेलो, व मुवद दायको्ंचे वकील

कितनी) ५) 1